________________
માનવતાના સોપાન
વિયેગથી અતિ દુઃખી છું, મારે રાજ્યની કંઈ પડી નથી, પણ શું કરું? મારી માતાએ આવી ફરજ પાડી છે, એટલે રાજ્યને આ કાંટાળે મુગટ મારે અનિચ્છાએ પણ વહન કરે પડે છે!”
આવી ભાષાની ભવાઈશું ભરતજી ન કરી શકત? અને રાજ્યન પચાવી શકત? પણ ભરતજી ધૂર્ત નહોતા. ધૂર્ત હોય તે જ આવી રમત રમે! એક કવિએ કહ્યું છે –
सुखं पद्मदलाकारं वाचा चंदनशीतला। हृदयं कर्तरीतुल्य त्रिविधं धूर्तलक्षणम् ॥
દંભીઓ કેવું નાટક ભજવે છે, તે આમાં કહ્યું છે. મેં કેવું ઠાવકું રાખે, તે કહે છે કે સૌમ્ય કમળ જેવું રાખે, અને વાણું તે ચંદનથી ય શીતળ; પણ હૃદય? હૃદય તે કહે છે કે કાતર જોઈ લે કાતર ! જ્યાં જાય ત્યાં ધીમે રહી કાપવાની જ વાત કરે. એકના બે કરે, બેના ચાર કરે અને ચારના આઠ કરે. ભાગલા સિવાય વાત જ નહિ. છતાં મેંથી તે સંપ અને એકતાની જ વાત કરતા હોય ! : ' કઈ સભામાં તમે ગયા છે તે તમને ખ્યાલ હશે કે, સભાન પ્રમુખ કહે છે, “હું આ ઉચ્ચ સિંહાસન માટે લાયક નથી, પણ તમે મને આ જવાબદારીભર્યું સ્થાન સંપ્યું છે તે મિત્રેના આગ્રહને હું કેમ નકારી શકું?” આમ બોલનાર વ્યક્તિને એ સભાને પ્રમુખ ન બનાવ્યા હોય તે, એ સભાનું કેવું દુઃખદ પરિણામ આવે એ માટે કહેવાની જરૂરિયાત ખરી? તમે જ કહો. તમે તે આવી ઘણી સભાઓ જોઈ છે. - જેમ રણસંગ્રામમાં યોદ્ધાની મ્યાનમાંથી ચમકતી તલવાર
