Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 02
Author(s): Chandrakant Topiwala, Raman Soni, Ramesh R Dave
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
કંથારિયા મહાદેવપ્રસાદ ભોગીલાલ – કંદોઈ કપૂરરાંદ વાલજી
જેવા મિત્ર અને દલપતરામ જેવા કાવ્યગુરુના સહવાસમાં નાની ::કર્ષક રૂપ ધારણ કરે છે અને ફારસી રૌલીની ગઝલોની છટા ઉંમરથી જ એમની કાવ્યપ્રીતિ પાંગરેલી. વેદાંત, સૂફીવાદ, તંત્ર- પણ અનુભવ કરાવે છે. ઊમિને મૂર્ત કરતાં અનેક અનુપમ શબ્દ
છે અને નારદ ભકિતસૂત્રને! અભ્યાસ પણ એમણે કર્યો હતે. ચિત્ર સર્જતાં, ‘હરિપ્રેમપંચદશી'નાં આત્મલક્ષી ઊર્મિકાવ્ય પણ વપારધંધામાં ખેટ જવાથી નેકરીની શરૂ:ત કરેલી. ૧૮૮૦માં એમનું ડગવું પ્રદાન છે. અમેદ તથઘોઘાની કસ્ટમ ઓફિસમાં કલાર્ક, ૧૮૮૧-૮૨ માં એમની પ્રકીર્ણ કાવ્ય કૃતિઓ મેડટેભાગે સ્વતંત્ર ઢબનાં ઉમિભચમાં રેવન્યુ ખાતામાં, ૧૯૮૨-૮૩ માં પેનિસ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટના કાવ્ય જેવી, કાર પરત્વે વધારે સુરેખ અને અંગ્રેજી કાવ્યસની શિરસ્તેદાર, છેલ્લે જ મેંદમાં તિજોરી કારકુન. ગુજરાત વિદ્ય:- અસરવાળી છે. અમારંભકાળની રચનાઓને બદ કરતાં દલપતસમાન: નાયબ મંત્રી, વડોદરા રાજયમાં પ્રાચીન ગ્રંથે દ્ધારની રૌલીની અસર તેમના પર લાંબા સમય રહી નથી. અત્મલક્ષી પ્રવૃત્તિમાં સંશોધક તથા ‘બુદ્ધિપ્રકાશ'ના સહાયક મંત્રી તરીકેની ઊર્મિકાવ્યા અને ગઝલના ડારંભ તથા વિકાસની દૃષ્ટિએ જોતાં, વિવિધ કામગીરી માગ બજાવેલી. ૧૮૮૯ માં ત્રમ સિક ‘ભારતી- યોગ્ય રીતે જ સુંદરમ્ આ સોંદર્યલુબ્ધ મસ્ત પ્રકૃતિના કવિમાં ભૂપણ'ના પ્રકાશનની શરૂડત કરી. ‘કૃષ્ણમહે:દય' તથ: હિંદીમાં ‘સર્જક પ્રતિભાની પ્રથમ આવિષ્કાર' નિહાળે છે. ‘સરસ્વતી સૌદર્ય' નામનાં માસિકનું સંપાદન કરેલું. ૧૮૯૬ ના સંસ્કૃત, અંગ્રેજી અને ફારસી ભાષામાંથી સ્વતંત્ર મૂલાનુસારી. જૂનથી ફારસી ઐતિહાસિક તવારીખે પ્રગટ કરતું ‘ઇતિહાસ- અનુવાદ આપવા પ્રારંભ પણ લગભગ બાલાશંકરથી જ થાય માલ' માસિક લગભગ 11 અંક સુધી ચલાવ્યું. એમની મૌલિક છે. એમની અનુવાદપ્રવૃત્તિ છૂટક મુકતકથી પરંભી ત:, અને અનૂદિત કૃતિઓ મહદરો : સંપદન-પ્રવૃત્તિને લીધે જ નાટકે:, નારદભકિતસૂત્ર’ અને ‘સાહિત્યદર્પણ' જેવા ગદ્યગ્ર થા પ્રકાશમાં આવી. મરકીના રંગથી ટૂંકી માંદગીમાં યુવાનવયે Jધી વિસ્તરેલી છે. ચોમન; અનુવાદો એમની સહિત્યસૂઝસમાજની, વડોદરામાં મૃત્યુ.
સ્પષ્ટ પ્રતીતિ કરાવે છે. ‘દીવાને હાફિકની દસ ગઝલોન: અનુવાદ શિખરિણી છંદના સે લેકમાં લખાયેલા એમન: આત્મલક્ષી આપીને એમણ ફારસી શૈલીની ગઝલેને ગુજરતી ભાષ:માં કાવ્ય 'કલાન્તકવિ'માં મુખ્યત્વે વિપ્રલંભશૃંગારનું નિરૂપણ છે. વ્યવસ્થિત આરંભ કર્યો. શકિત સંપ્રદાયના મુદામંત્ર જવી ચીમની પ્રિયા, કવિતા અને અધ્યદેવી જગદંબાને અનુલક્ષતી ‘ત્રિપટ- કુતિ ‘સૌદર્યલહરી’ મહદંશે મૂળ કૃતિનું અનુસર્જન છે. વાણીપ્રેમળ વાણીને નિરૂપતા : કાવ્યના આરંભમાંન: ૭૫ થી ૮૦ સામર્થ્ય, અલંકારસૌંદર્ય અને ભકિતભાવના હૃદયસ્પર્શી નિરૂપણ સુધીન: લેકામાં સૂફીવા પ્રેરિત ૨૦ લૌકિક સૌંદર્યતત્ત્વની તીવ્ર કારણે અમને: :: ચીનુવાદ ઇંઘ બન્યો છે. અભીપ્સ: અને એન: વિરહનું સરળ પણ સમુત્કટ ગાન છે. પ્રિયા નાટકાન. સીધ: મૂલાનુસારી અનુવાદોમાં પ્રારંભની કચાશ રાર્થના પૂર્વસહવાસનાં સ્મરણના સંદર્ભે વસંતથી પાનખર હાવા છતાં એમના પ્રયત્નો પ્રશસ્ય છે. મૂળ કૃતિના કાન સુધીની છ ઋતુઓનાં વિવિધ સ્થળકાળનાં મને હર વર્ણન, દેહ- વિવિધ પ્રકારના છંદ અને કયારેક રંગમંચને અનુરૂપ ગય રગસૌદર્યનાં ઉન્માદક ચિત્રો અને પ્રેમાવેગનાં લેખન. છે. કાવ્યાં રગિણીમાં ઢળ્યા છે. લેક: ભાર્થ સરળ બનાવવા તેના શાંત ભકિતભાવથી માદક શૃંગારનું શમન થાય છે. અનેક ભાષા- વિસ્તાર પણ કર્યો છે. ‘મૃછકટિક'ના અનુવ:દમાં મૂળ કૃતિની દાઃ હવે છતાં એમની કવિતા ભાવસંવેદનાના નિર્દભ અને વસ્તુસંકલન તથા સંવાદો જળવાયાં છે. રાજશેખરન! નિબંધ નિરૂપણમાંની સચ્ચાઇ, સાહજિક પ્રાસાનુપ્રાસથી સર્જાતું પ્રાકૃત નાટકના હિન્દી અનુવાદ ઉપરથી એમણ કÉરમંજરી' નાદમાધુર્ય, સંસ્કૃત કવિતાની શિષ્ટ ભાવછટ', અલંકારસમૃદ્ધિ, ભાષાંતર કર્યું છે. નાટકની ભાષ'માં લેકે કિતને. સમુચિત છંદપ્રભુત્વ અને પ્રાસાદિક બનીને કારણે ગુજરાતી કવિતાના ઉપયોગ થાય છે. ચંદ્રાવલિ નામની રાજકુમારીના કીકૃપમાં પૂજ્યના વિકાસમાં મહત્ત્વને: ફાળો આપે છે.
એકનિષ્ઠ પ્રેમને નિરૂપતી, ભારતેન્દુ હરિશ્ચંદ્રની હિદી નાટિકા ઓગણચાલીસ ઊર્મિકાવ્યની માળ: ‘હરિપ્રેમપંચદશી'માંની ‘ચંદ્રાવલિને! એમણ પદ્યાનુવાદ આપ્યા છે. ‘ઇન અકબરી', કેટલીક નજાકતવાળી ગઝલોએ બાલાશંકરને ગુજરાતી સાહિત્યમાં ‘તારીખ ફરિતા', દેવદાસની રાજનીતિ', ‘મિરાતે સિકંદરી', આરંભકાળના પણ સફળ ગઝલકાર તરીકે આગવું સ્થાન અપાવ્યું ‘માકંપેલેસના પ્રવાસ’ વગેરે પણ એમની અનુવ:દિત કૃતિઓ છે. છે. એમનું નિખાલસ, નીડર હૃદય ને મસ્ત સ્વભાવ આ ગઝલમાં
નિ.વ:. વ્યકત થાય છે. બધ' અથવા ‘ગુજારે જે શિરે તારે', 'જિગરને
કંથારિયા મહાદેવપ્રસાદ ભેગીલાલ (૨૭-૯ ૧૮૮૬) : પ્રવાસલેખક. થાર', ‘નાદાન બુલબુલ' વગેરે ગઝલે: વિશપ નોંધપત્ર છે. હિંદ
જન્મસ્થળ નડિયાદ. પ્રથમિક-માધ્યમિક શિક્ષણ નડિયાદ અને ધર્મની પ્રેમલક્ષણા ભકિત અને સૂફીવાદના રસમસ્ત શૃંગારનો
મુંબઈમાં. હેમિયોપથીના ડોકટર, ‘ધવંતરિ’ મસિકના તંત્રી. સંયોગ એમની અનેક ગઝલમાં થયે: છે. આ કાવ્યોમાં દરેકની
પત્રરૂપે લખાયેલ ‘મારો અમેરિકાના પ્રવાસ' (૧૯૨૩) તથા પંદર કરી રાખવાની યોજનાને કારણે કાવ્યને વ્યર્થ વિસ્તાર સધાયો
અન્ય આરોગ્યવિષયક પુસ્તક એમના નામે છે. છે અને પાછળના ભાગમાં કામિ પચારિક ઢબની બની છે. કધારેક રદીફ-કાફિયાનું બંધન પણ બરાબર જળવાયું નથી. તેમ
નિ.વા. છતાં એમનાં કાવ્યોમાં ઊમિની તાજગી અનુભવાય છે. ગઝલમાં કંદોઈ કપૂરચંદ વાલજી: ‘શ્રી જૈન ગાયનસંગ્રહ - ભા. ' દરેક કડી એક સ્વયંપૂર્ણ મુકતકરૂપની હાય છે, એ દૃષ્ટિએ જોઈએ ' (૧૯૧૧)ના કર્તા. તા એમની અપૂર્ણ કૃતિઓની અનેક કડી સ્વતંત્ર મુકતક
૬૦: ગુજરાતી સાહિત્યકોશ - ૨
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
