Book Title: Vallabhiya Laghukruti Samucchaya
Author(s): Vinaysagar
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004049/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakottaMsa-zrIzrIvallabhagaNivinirmitaH zrIvallabhIyalaghukRti-samuccayaH ayonAminainipanipAdayatisadasana pUrvaka viSaNInavyAkaraNAyaneka yethe sahavirodhAta sarasvatIkRtamamA nAmapicasarvapUrvakaviSaNItAneka graMthasaMjJAnuyAyitnAna vaH itizrIzrIvallanopAdhyAyaviracitaM cturdshrvsthaa| panavAdasthalasamA zrIjinarAjarAmrarIdharmarAjpaMribhAtari asminakharataregachai dhamarAjyavidhAtari ? jagaha syAnasatvIninidhimalapAyakAyoubhayataspapAdAnamarAmitamAmamA 2 zrIvahana napAdhyAyaH sArayAnI tisUtaM caurdazavarAyatesazAstrAnusArataH 3 trinirvizeyakaM // inizrIzrIyananopAdhyAyaviracitasArakhatA matAnuganasazAstrasammatayamurdazakharasthApanabAda sthalavAliH samAptA nagamAnavasamAcadazaravara sthApA nvaadsthlNtvaaymaanNcirNnNtaat|| zrIcI0 cyA hebhIvItarAgabhagavana memamapuhalAca anUvana karimA naviyaye'vye'vyaviSayAH kSetrazyiyA kAleMkAlaviyayAH bhAvabhAvavizyAH kathaM navana bhayataH smyaalok| maMghinA navasiddhAMtavicAravimA rahekhAmitrahaMtrItA ekaramAtmavAta bhayeyapAzaviviziSTaHrAnabhayaraMgasaMgatIna yasAra:sAvaraMgaraMgonAhArathAnasasaMgataH sthitA karamAnmAharoharohonamAnasAnasAyaparohokararataspa rohorahitasmAta karavaviyatakAsaMbAMtAanaMtAnane kAlasiDAnanAyayAsa yasatyatA palpahAtemAnajaya anesAda tamanaMtAnaMtakAlanAMtaHkiMtaHpRthacyAriyuyaTmakAyukRtaH kAyArIrayenasaUdA pahanA 24 preraka: pa. pU. A. zrI vijaya somacandrasUrIzvarajI ma.sA. sampAdaka: 'mahopAdhyAya-vinayasAgara prakAzaka : zrI rAMdera roDa jaina saMgha (surata) For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInemi-vijJAna-kastUrasUrigrathamAlA-42 vAcakottaMsa-zrIzrIvallabhagaNivinirmitaH zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH pAvana preraNA parama pUjya A.zrI vijayasomacandrasUrIzvarajI ma.sA. sampAdako sAhityavAcaspati-mahopAdhyAya-vinayasAgaraH evaM AcArya DaoN0 nArAyaNazAstrI kAGkaraH (rASTrapati-sammAnitaH vidyAlaGkAraH, DI.liT.) prakAzaka zrI rAMdera roDa jaina saMgha For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH prakAzana : vi.saM 2068 prakAzaka : zrI rAMdera roDa jaina saMgha nakala : 400 prAptisthAna : 1) zrInemi-vijJAna-kastUrasUri jaina jJAnamaMdira Clo. nikezabhAI saMghavI 'saMyama' baMgalo, kAyastha mahollo, gopIpurA, surata-395001 (mo.) 9925348773 2) rAMdera roDa jaina saMgha Clo. zrIzaMkhezvara pArzvanAtha jaina derAsara peDhI, aDAjaNa pATIyA, rAMdera roDa, surata-395001 phona : 2687488 3) muni suyazavijayajI C/o. rAkezabhAI saMghavI 703, dharmazAMti bilDIMga, sAtamo mALa, ona.sa. manakIkara mArga, cunAmaTTI (vesTa) muMbaI-22 (mo.) 9820285080 mudraka : kirITa grAphiksa 416, vRMdAvana zopIMga senTara, pAnakoranAkA, amadAvAda-1 (mo.) 09898490091 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prasaMga eka divasano che. amo zrIsaMGghanA AgevAno sAthe maLI pardUSaNa bAda pU. gurubhagavantane vaMdana karavA gayA. cAlu varSe thayelI zrIsaGghanI ArAdhanA temaja pUjyazrInI padharAmaNIne anulakSIne koIka avismaraNIya Ayojana nakkI karavU hatuM. gurubhagavaMta pAse gayA tyAre teo koIka graMthanI meTara vAMcI rahyA hatA. sahaja jijJAsAthI ja hAla kayA grantha- prakAzana cAle che ? te aMge pUchyuM / kharataragacchanA eka samarthavidvAna pa.pU.upAdhyAya zrIvallabhajInI laghukRtionA samuccanuM kArya maho.vinayasAgarajI tathA Do. nArAyaNazAstrIjI karI rahyA che te samuccayanuM pustaka rUpe prakAzana thavAnuM che te jANavA maLyuM. anyagacchanA vidvAna gurubhagavaMtonI racanA prakAzita karavAnuM kArya anyagacchanA gurubhagavaMto kare te aMge manamA zaMkA thaI. amArA mananAM bhAvone jANe ke samajI gayA hoya tema gurubhagavaMte turaMta te samuccayanI prastAvanAmAMthI tapAgacchIya vijayadevasUrIzvarajI ma.sA.nA jIvanacaritranA eka zlokano anuvAda vaMcAvyo. Azcarya sAthe ahobhAva AMkhamAM taravaravA lAgyo. tapAgacchIya AcAryanI prabhAvakatA mAnasapaTa para chavAI gaI. kevA e samartha pU.vijayadevasUrijI ma.sA. haze ke jemanA guNonuM gAna eka anya gacchanA vidvAna gurubhagavaMta kare che ? sAthe e vidvAna paNa kevA guNAnurAgI haze ke jeo anya koIpaNa AzaMkA lAvyA vinA potAnI mastimAM ja AvI uttama racanA kare che. For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH mananI zaMkAnuM samAdhAna joI. anya koI paNa Ayojanano vikalpa vicAryA vagara ja prastuta pustaka- prakAzana karavAno lAbha amone maLe te aMge pUjyazrIne vinaMtI karI. gurubhagavaMte paNa yogya mArgadarzana ApI prakAzana aMgenI amone saharSa anumati ApI. pustaka prakAzanamAM amone preraNA ApanAra parama pUjya AcArya zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI ma.sA.nA laghubaMdhu parama pUjya AcArya bhagavaMta zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaH parama pUjya AcArya zrI vijayasomacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.no temaja saMpAdaka maho. vinayasAgarajI tathA Do. nArAyaNa zAstrIno khUba khUba AbhAra. prastuta pustakanA prakAzanano lAbha sA.zrI vinItayazAzrIjInA ziSyA sA.zrI vizvayazAzrIjInA ziSyA sA.zrI dhanyayazAzrIjInA caraNakamalamAM jIvana arpaNa karanAra benazrI caMdrAbena (sA.zrI siddhayazAzrIjI) tathA temanA suputrI benazrI dIptibena (sA.zrI hemayazAzrIjI)nA dIkSA prasaMge thayela jJAnadravyanI uchAmaNImAMthI levAyo che. prastuta prakAzananI saMpUrNa prInTiIga javAbadArI saMbhALavA badala zrI maMjulabhAI tathA kirITa grAphIksavAlA zrI kirITabhAIno khUba khUba AbhAra. For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana samaye - samaye sAhityajagatane keTalAya vidvAnoe potAnI sAhityasevA dvArA ujAgara karyu che. jo ke temAMnA keTalAka vidvAnoe svamatanA ke gacchAghAnA bhAra heThaLa potAnI vidvattAne zocanIya karI mUke che, to bIjA vaLI keTalAka vidvAno potAnI AtmaramaNatAmAM ja sthira rahenArA gacchavAdanA - svamatanA cokhaMDAmAMthI ghaNA dUra rahI adhyAtmanA sarvocca zikhara sudhI paNa pahoMce che. jenA kavizrI devacaMdrajI, zrI AnaMdaghanajI, zrI jJAnasArajI Adi jvalaMta udAharaNo che. prastuta kRti 'laghukRti samuccaya'nA kartA kavi zrIvallabhajI paNa gacchavAdathI para rahenArA eka vidvAna kavi che. kharataragacchanA samartha kavi hovA chatAM temanI kRtiomAM prAyaH karI kyAya paNa gacchavAda dekhAto nathI. ulaTu anyagacchIya AcAryanA guNathI AkarSAi temaNe racelI 'zrIvijayadevamAhAtmya'nAmanI kRti te kAle thatA gacchavAdanA vivAda pratyenI temanI arucInuM eka udAharaNa kahI zakAya. kavi zrIvallabhajI'nI 14 laghukRtiono (samuccaya) saMgraha prastuta pustakamAM prakAzita karavAmAM Avela che. vyAkaraNa, kAvya, alaMkAra, karmasAhitya Adi dareka viSayomAM kavie potAnI kalama calAvI che. kavinA jIvanano saMpUrNa paricaya saMpAdakazrIe prastAvanAmAM Apyo ja che. For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH prastuta pustakanA saMpAdaka maho. vinayasAgarajI tathA Do. nArAyaNa zAstrInI zrutabhakti kharekhara prazaMsanIya che ke jemanA prayatnathI ja Aje A prakAzana saMpUrNatAne pAmyuM. Arthika sahayoga dvArA zrutabhakti karanAra zrI rAMdera roDa jaina saMghanI khUba khUba anumodanA. For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O C zrI zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAna rAMdera roDa, surata For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 zrI vijayanemisa 4 pa.pU. AcArya che RR . zAsanasamrATu pa, rararara . 2masUrIzvarajI ma.sA. thass ' karI 'vAtsalyavAridhi 5.pU. AcArya zrI vijaya vijJAnasUrIzvarajI ma.sA. 'prAkRtavizArada pa.pU. AcArya zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI ma.sA. = = ' sUrimaMtrasamarAdhaka pa.pU. AcAryadeva zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. jinazAsana zaNagAra pa.pU. AcArya zrI vijaya candrodayasUrIzvarajI ma.sA. For Personal & Private Use Only A pa.pU. AcArya zrI vijayasomacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA | bhUmikA / zramaNa saMskRti meM kaThoratama sAdhucaryA kA pAlana karate hue zramaNa/ sAdhugaNa nirantara aura niyamita rUpa se aTThAraha ghaNTe arthAt 6 prahara svAdhyAya aura cintana meM vyatIta kiyA karate the| kramaza: yaha paramparA matimAndya kaho, pramAda kaho yA ekarUpatA kaho, isameM zanaiH-zanaiH parivartana hotA gyaa| prArambha meM bhagavAn mahAvIra dvArA prarUpita avisaMvAdI vANI ko samayAnusAra spaSTa karane ke lie AcAryagaNoM ne cUrNi, niyukti, bhASya aura TIkA Adi kA nirmANa kiyaa| kramaza: yaha paramparA prajJApanA, nyAyadarzana, sUtra rUpa meM racanA, TIkA granthoM kI racanA aura maulika granthoM ke nirmANa ke rUpa meM yaha paramparA vikasita hotI rhii| kathA-sAhitya, bhagavad bhakti svarUpa stotra sAhitya kA nirmANa bhI hotA rhaa| isa paramparA ke unnAyaka AcAryoM meM bhadrabAhu, jinadAsagaNi mahattara, zyAmAcArya, saGghadAsagaNi mahattara, AcArya siddhasena, umAsvAti, AcArya haribhadra, zilAGkAcArya, bappabhaTTisUri, jinezvarasUri, AcArya abhayadeva, jinavallabhasUri, devabhadrasUri, hemacandrasUri, malayagiri, jinapatisUri, devendrasUri, kSemakIrti aura yazovijayopAdhyAya Adi samartha AcArya hue, jinake grantha Aja bhI Apake rUpa meM svIkAra kie jAte haiN| isI paramparA meM upAdhyAya zrIvallabha kI gaNanA bhI kI jA sakatI hai, jinhoMne maulika granthoM ke nirmANa ke sAtha TIkA granthoM meM - AcArya hemacandra praNIta liGgAnuzAsana, koza Adi sAhitya kA nirmANa tatkAlIna upalabdha sAhitya kA avalokana kara apanI zreSTha pratibhA aura prajJA ke bala para nirmANa kiyaa| inake grantha anekArthI koSoM para adhika nirbhara the aura yaha kavi sAmpradAyika paramparAoM se rikta bhI rhaa| isIlie inakA sAhitya vizuddha sAhitya rahA aura sabake lie anukaraNIya bhI rhaa| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH guru-paramparA prastuta pustaka ke racayitA kavi zrIvallabha vAcanAcArya upAdhyAya zrI jJAnavimala gaNi ke ziSya the| ApakI guru-paramparA bahuta hI uccakoTi ke vidvAnoM tathA gItArthoM se alaMkRta rahI hai, jaisA ki Apane apanI TIkA granthoM kI prazastiyoM meM dikhalAyA hai: zuzubhire jinarAjamunIzvarAH, kharatarAhagaNAbhradivAkarAH / tadanu bhUriguNA jayasAgarA, jagati rejuranuttamapAThakAH // 7 // teSAM ziSyA mukhyA dakSA AsannadUSyaguNalakSAH / zrIratnacandranAmopAdhyAyAH sAdhuparidhAyAH // 8 // tatpaTTasphuTapadmaprakAzanodArasUrasaGkAzAH / zrIbhaktilAbhanAmopAdhyAyAH shaastrkrtaarH||9|| dhImanto'ntiSadasteSAM kAlakauzalapezalAH / samajAyanta rAjantau granthArthAmbhodhipAragAH // 10 // cAritrasAgarapAThaka-bhAvAkara-sadgaNIzvarA dkssaaH| zrIcAritracandravAcakadhuryAH smAryA munIzAnAm // 11 // teSAM kramazaH paTTavyomAGgaNazItarazmisaGkAzAH / zrIbhAnumeruvAcaka-jIvakalaza-kanakakalazAhvAH // 12 // tatra cAritrasArAkhyA upAdhyAyAH mahAzayAH / babhUvuH zrutapAthodhipArINAH sAdhuvRttayaH // 13 // tatpaTTe samabhUvan vilasatsaMvegaraGgasaMllInAH / vAcakapadapradhAnAH zrImanto bhAnumervAhvAH // 14 // saubhAgyaughaM niviDajaDatAM vyaJjayatyantayantI, yadvaktrAmbhoruhasuvasatiM prApya gauaalsiiti| gambhIrAM ye bRhadudadhayaH sphUrtimanto mahAnto, gAmbhIryAdipravitasuguNairvarNyalAvaNyapuNyAH // 15 // jayanti mAyAM samayakathita jJAnavimalAzciraM caJcatpAThakapadavarA jJAnavimalAH / For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA lasattatpaTTe vacanaracanAraJjitajanA, mahAvAdivAjapramitikathanAvAptavijayAH // 16 // vairAgyarasasallInA tdgurubhraatro'dhunaa|| vijayante mahAntaH zrItejoraGgagaNIzvarAH // 17 // teSAM jayanti jayinaH sunayA vineyAH, sadbhAgadheyamatimatprativAdyajeyAH / zrIjJAnasundarasudhI-jayavallabhAdyAH, vAgdevatApratimasatpratibhApradhAnAH // 18 // shriijnyaanvimlpaatthkstpaadaambhojcnycriikenn| zrIvallabhena racitA ziloJchazAsane zubhA ttiikaa|| 19 // zIloJchanAmamAlAvRtti-prazastiH / * * * rAjacchrIjinarAjasUriguravo'bhUvan purA bhUtale, vikhyAtAmalakIrtipUritacaturdiGmaNDalA: srvdaa| mAnonmattavadAvadapravaradhIvAdyoghadurdantinAM, siMhadhvAnanibhAH praNAzanavidhau labdhapratiSThoccayAH // 7 // tatpaTTe vibudhArcitAghrikamalAbrAhRyAptacaJcadvarAH, nAnAzAstrapavitravRttiracanAvikhyAtasadbuddhayaH / rejuste jagatItale varaguNAjIvAvatArA ivopAdhyAyA jayasAgarAH suyazasaH satpAtrazobhAvahAH // 8 // tatpaTTodayazailabAlavilasatsUryodayA: pAThakA, Asan vAgjitadevasUrikavayaH zrIratnAcandrAhvayAH / teSAmantiSado didIpira iha kSmAyAstale pAThakA, nAnAzAstrakRtovadAtayazasaH zrIbhaktilAbhAhvayAH // 9 // cAritrasAra-bhAvAkara-cAruzuddhAMzunAmakAH ziSyAH / pAThaka-gaNIza-vAcakamukhyAsteSAmajAyanta // 10 // For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH zrIbhAnumeruvAcaka-jIvakalaza-kanakakalazanAmAnaH / samajAyanta mahAntasteSAM paTTe krmennaitai|| 11 // zrIbhaktilAbhapAThakaziSyAzcAritrasAranAmAnaH / vedendusaGkhyAvidyApArINAH pAThakA aasn|| 12 // siddhAntAnugatakriyAlayalasatsamprAptazobhodayA, durmithyAtvamatotkaTotpalavanavyAghAtasUryodayAH / tatpaTTe vilasajjagajanitamuccAritralakSmIdharAH, . zrImadvAcaka-bhAnumeruguravo dhAtryAM virejuzciram // 13 / / vedagranthavidanyazAstrajaDadhIrnArAyaNo'yaM punarvijJAyeti sarasvatI bhagavatI smyggunnaanvessinnii| . sArddhaM yanmukhapaGkaje'khilaguNaiH kiM lAlasIti vasat, tarkavyAkaraNAdyanekakaThinagranthAvalIpAThakAH // 14 // jagandvandyAstejopati hi satataM pAThakavarA, idAnIM tacchiSyA munivaraguNA jJAnavimalAH / yaza:zItajyotirdhavalitalasatkSoNivalayAH, sphurattejaHpuJjagrahapuSamuSaH puNyavapuSaH // 15 // yugmm|| tatsatIrthyA virAjante tejoraGgagaNIzvarAH / sAmprataM sthavirA nityaM tapojapaparAyaNAH // 16 // zrIjJAnasundarasudhI-jayavallabhAdyA, ziSyA jayanti ca bhuviprthitaavdaataaH| . vidvattamA varaguNAH suvacasvinazca, teSAM sphurdgunnmnniprvroddhiinaam||17|| teSAM vikhyAtakIrtInAM gurunnaamntissdaannunaa| kRtA zrIvallabheneyaM shesssnggrhdiipikaa||18|| zeSasaGgrahadIpikA-prazastiH / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ina prazastiyoM ke AdhAra para yadi inakA vaMzavRkSa banAyA jAya to isa prakAra hogA: jinarAjasUri jayasAgaropAdhyAya ratnacandropAdhyAya megharAja' somakuJjara satyarUci Adi satyaruci Adi bhaktilAbhopAdhyAya cAritrasAropAdhyAya bhAvasAgaragaNi cArucandravAcaka bhAnumeru upAdhyAya jIvakalaza kanakakalaza jJAnavimalopAdhyAya tejoraMga gaNi zrIvallabhopAdhyAya jayavallabha jJAnasundara zrIvallabhopAdhyAya kharataragaccha kI suvizAla paramparA meM zrIjinarAjasUri (prathama) ke prasiddha vidvAn upAdhyAya jayasAgara kI paramparA meM hue haiM / upAdhyAya jayasAgarajI kA samaya 15vIM zatAbdI kA uttarArddha aura 16vIM sadI kA prArambha kA hai| ye jayasAgaropAdhyAya caumukhajI mandira AbU ke nirmAtA mantrI maNDalIka ke bhrAtA the| ataH isa sambandha meM jo aitihAsika prazasti prApta huI hai usakA yahA~ ullekha karanA Avazyaka hai| yaha svarNAkSarI kalpasUtra lekhana prazasti svayaM jayasAgaropAdhyAya dvArA saMvat 1506 meM racita hai svarNAkSarI kalpasUtra-prazasti svasti sarvAstimanmukhyaH, UkezaH jJAtimaNDanaH / padmasiMhaH purA jajJe, khImasiMhastataH kramAt / / 1 / / khImaNirdayitA tasya hripaalstdnggbhuuH| niviSTaM yanmanaH pUSNi zrAddhadharmamayaM mahaH / / 2 / / dasAjakAnhar3I bhoja viirbhaavaasigstthaa| baDyAkazca sarve'pi SaDamI haripAlajAH / / 3 / / For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH bhAramallo bhAvadevo, bhiimdevstRtiiykH| kAnhar3asya trayo'pyete sutA: sujanatAzritAH / / 4 / / chAr3AdayaH punaH paJcanandanAbhojasambhavAH / AsIdvIramasambhUto-nagarAjaH sutAdhikaH / / 5 / / prathamarAja ityasti baDuyAGgaruho mhaan| teSu zrImAnudArazca, sAdhvAsAko vyshissyt|| 6 / / tatpriyA priydhrmaasau-tsaapuuritymlaashyaa| tayoraSTasuteSvAdyaH pAlhaH prahlAdabhUnmanAH / / 7 / / dvitIyo maNDano nAma kuTumbajanapUjitaH / tRtIyo jinadattazca yo baalye'pygrhiivrtm||8|| caturthaH kila delhAkhya jhuTAkaH paJcamaH punaH / maNDalAdhipavanmAnyaH SaSTho mnnddlikstthaa| saptamaH sAdhumAlAko-'STamaH saadhumhiiptiH|| 9 / / govindaratanAharSa - rAjA paalhaanggjaastryH| kIhaTo delhajanmA''ste tasyApyastyambaDoGgajaH / / 10 / / zrIpAlo bhImasiMhazca, dvAvimau jhnnttjaatkau| sAjaNa: satyanAmAste, putro maNDalikasya tu / / 11 / / pomasiMho laSma(kSma) siMho-raNamallazca mAlhajAH / susthira: sthAvaro nAma, mahIpatyaGgasambhavaH / / 12 / / tadbhAryA pUtaliH puNya-vatI zIlavatI stii| tanayau sunayau tasyA devcndr-hryaabhidhau|| 13 / / kalatraM devacandrasya, kobAI nAmataH shubhaa| mahIpatiparIvAra - zciraM jayatu bhUtale / / 14 / / ityAdi santatirbhUyasyAsAkasyojjvale kule| uttarottara-satkarma-niratAste nirantaram / / 15 / / dharmazAlA tIrthayAtro-pAdhyAya sthApanAdiSu / sAdharmikeSu cAsAko dhanaM ninye kRtaarthtaam|| 16 / / saMvat 1487 varSe sahodarabhAvasthitopAdhyAyazrIjayasAgaragaNisAnnidhyamAsAdya For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA mahAvibhUtyA ca mahAmahimnA, yAtrAM mahAtIrtha yuge'pyakArSIt / saGkena yukto mahatA mahiSThaH saGgha zatAM maNDalikaH prapannaH / / 17 / / saMvat 1503 varSe tatsAnnidhyAdeva lokottarA sphItirudAratA ca, lokottaraM saGghajanArccanaJca / zatruJjaye raivatake ca yAtrA kRtAdbhutA maNDalikena bhUyaH / / 18 / / samaM maNDalikenaiva, mAlAkazca mahIpatiH / tadA saGghapatI jAtau priyA-maNDalikasya tu / / 19 / / rohiNI nAmataH khyAtA mAMjurmAlAGganA punaH / maNakAI mahotsAhA, mahIpatisadharmmiNI / / 20 / / Asadan saGghapatnItvametAstisraH kulastriyaH / prAyeNa hi purandhrINAM, mahattvaM puruSAzritam / / 21 / / arbudAdvizirasyuccai - ste prAsAdaM caturmukham / bhrAtaraH kArayanti sma, trayo maNDalikAdayaH / / 22 / / itazca cAndre kule zrIjinacandrasUri : saMvijJabhAvo'bhayadevasUriH / sadvallabhaH zrIjinavallabho'pi yugapradhAno jinadattasUriH / / 23 / / bhAgyAdbhutaH zrIjinacandrasUriH kriyAkaThoro jinapatisUriH / jinezvaraH sUrirudAravRtto, jinaprabodho duritAlivRttaH / / 24 / / prabhAvaka : zrIjinacandrasUriH sUrirjinAdiH kuzalAntazabdaH / padmAnidhiH zrIjinapadmasUri- labdhernidhAnaM jinalabdhisUriH / / 25 / / saMvegika : zrIjinacandrasUrirjinodayaH sUrirabhUdabhUriH / tasyopadezAmRtapAnatuSTasteSu triSu bhrAtRSu puNyapuSTaH / / 27 / / zrIraivate vIrajinendracaitye, vidhApya saddevakulIM kulInaH / mahIpatiH saGghapatiH suvarNAkSarairmudA lekhayatisma klpm|| 28 / / yugmm|| saMvat 1506 varSe zrIjayasAgara vAcaka - vinimmitA sadasi vAcyamAnA'sau / 13 kalpaprazastiramalA nandatvAnandakalpalatA / / 29 / / iti zrI kharataragurubhakta-saGghapati-maNDalika- bhrAtR saGghapati sA0 mahIpatikalpapustakaprazastiH / For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmasiMha 14 khImasiMha-strI khamaNI haripAla dAja kAnhar3a bhauja vIrama Asiga bahuyAka prathamarAja nagarAja __ chADAdi 5 bhImadeva strI-soSu prathamarAja bhAramala bhAvadeva maMDana delhA mahIpati For Personal & Private Use Only pAlhA bhA0sArU jinadatta dIkSA lI jhAMTA bhA0amarI maMDalika | mAlA bhA0mAMjU govindarAja ratnarAja harSarAja zrIpAla bhImasiMha pomasiMha lakSmasiMha raNamala bhAohIrAI rohiNI sahasamala vastupAla zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH sAjaNa bhA0sonAI . sthAvara pUtalIbhA0 aMbaDa devacaMdra haricaMdra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 bhUmikA jayasAgara mahopAdhyAya zrI jayasAgarajI ke laghubhrAtA (gRhasthAvasthA ke) saMghapati mahIpati ne svarNAkSarI kalpasUtra likhavAyA thA, usakI 29 padyAtmaka lekhana-prazasti kI racanA vi0saM0 15061 meM svayaM jayasAgaropAdhyAya ne kI hai| isa prazasti kI pratilipi sva0 anuyogAcArya zrI buddhimunijI se zrI agaracandajI nAhaTA ne prAptakara maNidhArI zrI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRti grantha meM 'mahopAdhyAya jayasAgara' nAmaka nibandha meM isa prazasti ko prakAzita kiyA hai| svaracita ina prazasti se upAdhyAyajI kI pUrvAvasthA ke pUrvajoM, bhrAtAoM tathA unake parivAra evaM satkRtyoM para mahattvapUrNa vizada prakAza par3atA hai| isa prazasti aura AbU kharataravasahI (535-555 kharataragaccha pratiSThA lekha saMgraha) ke lekhoM ke AdhAra se inakA vaMzavRkSa isa prakAra banatA hai: ukta prazasti meM AdhAra se isa parivAra ke sakriyAkalApoM kA varNana nimnAMkita hai: 1. saMghapati Asiga (AsarAja), dharmazAlA, tIrthayAtrA, upAdhyAya pada-sthApana aura svadharmIvAtsalyAdi kRtyoM meM dravya vyaya kRtArtha huA thaa| (padya 16) 2. saM0 1486 meM bRhadbhrAtA jayasAgaropAdhyAya kI adhyakSatA meM maNDalika ne zatruJjaya, giranAra mahAtIrthoM kI saMgha sahita yAtrA kI aura saMghapati pada prApta kiyaa| (pa0 17) ___3. saM0 1503 meM puna: jayasAgaropAdhyAya ke sAnnidhya meM saMghapati maNDalika ne zatruJjaya aura raivataka tIrtha kI saMgha sahita yAtrA kii| maNDalika ke sAtha mAlAka aura mahIpati ne bhI saMghapati pada prApta kiyaa| (pa0 18-19) 4. saM0 maNDalika aura usakI bhAryA rohiNI, saM0 mAlA aura usakI bhASA mAMjU tathA saM0 mahIpati aura usakI bhAryA maNakAI, arthAt sapatnIka tInoM bhAiyoM ne milakara arbudagiri zikhara (AbU) para caumukhA prasAda kA nimArNa krvaayaa| (pa0 19-22) arbudAdizirasyuccaste prAsAdaM caturmukham / bhrAtaraH kArayanti sma trayo maNDalikAdayaH / / 22 // For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH isa padya meM kArayanti sma' kriyApada se spaSTa hai ki saM0 1506 ke pUrva hI isa mandira kA nirmANa kArya pUrNa ho gayA thaa| saMbhAvanA hai ki kucha ajJAta kAraNoM se usa samaya isakI pratiSThA na ho sakI ho| prApta mUrtilekhoM se spaSTa hai ki saM0 1515 ASADha vadi 1 ko jinabhadrasUri ke paTTadhara jinacandasUri ne isakI pratiSThA karavAI thii| yahI timaMjilA caumukhA prAsAda, vartamAna samaya meM kharataravasahI ke nAma se prasiddha hai| 5. raivatagiri tIrtha para mahAvIra svAmI ke mandira meM devakulI kA nirmANa krvaayaa| (padya 28) 6. maNDalika, mAlAka aura mahIpati tInoM bhAI zrI jinabhadrasUri ke upadezAmRta kA pAna kiyA karate the| (padya 27) 7. saMghapati mahIpati ne svarNAkSarI kalpasUtra kI prati likhvaaii| saM0 AsarAja aura unakA parivAra kisa pradeza kA nivAsI thA isa para prazasti yA mUrtilekhoM se koI prakAza nahIM par3atA hai| astu| zrI jayasAgaropAdhyAya upakezajJAtIya daraDAgotrIya' sA0 Asiga (AsAka, AsarAja) ke putra the| inakI mAtA kA nAma sokhU thaa| AsarAja ke 8 putra the jinameM inakA tIsarA sthAna thaa| inakA nAma thA jindtt| inhoMne bAlyAvasthA meM hI dIkSA grahaNa kara lI thii| dIkSA nAma jayasAgara thaa| zrI jinarAjasUri kA svargavAsa saM0 1461 meM ho gayA thaa| jayasAgarajI jinarAjasUri ke hI ziSya the ataH inakA dIkSAkAla 1460 ke pUrva hI mAnanA caahiye| 'bAlye'pyagrahId vratam' vAkya se hI yaha nizcita hai ki dIkSA ke samaya inakI avasthA 8 se 12 ke madhya avazya hogI ataH inakA janma-samaya 1445-1450 ke madhya meM honA caahie| jayasAgarajI ke dIkSA guru the jinarAjasUri aura vidyAguru the jinvrddhnsuuri| ' inhoMne jinavarddhanasUri se hI lakSaNa, sAhityAdi granthoM kA adhyayana kiyA thaa| inako upAdhyAya pada 2 zrI jinabhadrasUri ne pradAna kiyA thaa| jinarAjasUri ke karakamaloM se AcArya pada prApta sAgaracandrasUri ne jinarAjasUri ke paTTadhara jinavarddhanasUri ko, jina para devI kA prakopa ho gayA thA, gaccha kI unnati ke nimitta paTTa se utAra kara vi0 saM0 1575 meM jinabhadrasUri ko sthApita For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kiyA thA / jinavarddhanasUri se kharataragaccha kI pippalaka zAkhA kA prAdurbhAva huA thaa| inakI yogyatA ko dekha kara hI 1475 yA isake Asa - pAsa hI jinabhadrasUri ne inako upAdhyAya pada diyA hogaa| kyoMki saM0 1473 meM kIrtirAja sAdhu ne jaisalamera ke pArzvajinAlaya ke prazasti kI racanA kI thI, jisakA saMzodhana zrI jayasAgarajI ne kiyA thA / 3 isa prazasti meM inake liye 'vA0 jayasAgaragaNinA' kA prayoga milatA hai aura jaisalamera ke hI zAntinAtha mandira ke prazasti kI racanA saM0 1473 caitra zukla 14 ko svayaM jayasAgarajI ne kI thii| isameM bhI svayaM ke lie 'vA0 jayasAgaragaNiviracitA prazastiriyaM ' vAcanAcArya kA ullekha kiyA hai tathA saM0 1478 meM svapraNIta parvaratnAvalI meM apane ko upAdhyAya pada se vyakta kiyA hai / , 4 AcArya jinabhadrasUri ne jo granthoddhAra kA mahattvapUrNa kArya prArambha kiyA thA usameM inakA sahAyaka rUpa se pUrNa sahayoga thA / inhoMne bhI apane upadezoM se bahuta se grantha likhavAye evaM zuddha kiye, jo jaisalamera, pATaNa Adi bhaNDAroM meM Aja bhI upalabdha haiM / 17 vi0 saM0 1511 meM likhita 'zrIjayasAgaropAdhyAya racita prazasti' 6 se inake sambandha meM jo vivaraNa milatA hai, vaha isa prakAra hai: : "ujjayantagiri para saMghapati narapAla ne 'lakSmItilaka' nAmaka mandira banavAnA prArambha kiyA usa samaya zrI ambikA devI inako pratyakSa huii| serISaka grAma meM, pArzvanAtha mandira meM zeSanAga padmAvatI sahita inako pratyakSa huA thA / medapATadezastha nAgadraha (nAgadA ) ke navakhaNDA pArzvanAtha caitya meM sarasvatI devI ina para prasanna huI thii| zrI jinakuzalasUri Adi devatA bhI ina para prasanna the| zrI jayasAgaropAdhyAya ne pUrva meM rAjadraha nagara, uddaNDavihArAdi, uttaradizA meM nagarakoTAdi sthAna, aura pazcima dizA meM valapATaka, nAgadraha Adi sthAnoM kI rAjasabhAoM meM bhaTTAdi aneka vAdiyoM ko zAstrArtha meM parAjita kara vijaya prApta kI thii| xxxxxxxxx inhoMne anekoM upAsakoM ko saMghapati pada pradAna kiyA thA aura unake ziSyoM ko par3hAkara vidvAn banAyA thA / " kharataragaccha kI paramparAnusAra jJAnavRddha, cAritravRddha, vayovRddha evaM gItArtha sthavira ko mahopAdhyAya pada se abhihita kiyA jAtA thA, jo apane samaya meM For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH gaccha meM eka hI hotA thaa| inhIM guNoM se paripUrNa hone ke kAraNa jayasAgarajI bhI mahopAdhyAya khlaaye| kharataravasahI ke lekha se 449, 456 Adi meM inako zrIjayasAgaramahopAdhyAyabAndhavena' mahopAdhyAya pada kA ullekha milatA hai ataH saM0 1510 ke lagabhaga hI inheM isa viruda ke sAtha smaraNa karanA prArambha huA hogaa| zrI jayasAgara jI asAdhAraNa pratibhA sampanna vidvAn aura uccakoTi ke marmajJa the| inhoMne kaI maulika granthoM, TIkAoM evaM stotroM kI racanAyeM kI thiiN| stotra evaM stuti sAhitya ke prasaMga meM jayasAgaropAdhyAya racita sAdhAraNa jinastuti kI vyAkhyA karate hue zrI vallabhopAdhyAya ne likhA hai: "kavIzvarazirovataMsaiH zrIjayasAgaramahopAdhyAyahaM saistIrthakRtAM laghuvRddhasaMskRtaprAkRtayamakA'yamakamayastotrANAM paJcazatI vihitaa| stutayo'pyastokAstathaiva vihitaaH|" saM0 1511 meM likhita zrIjayasAgaropAdhyAyaprazasti meM bhI likhA hai: "viracita xxxxxxx sNskRt-praakRtbndhstvnshsraannaam|" isase spaSTa hai ki inhoMne stotra-stuti-stavana sAhitya kA vipula parimANa meM sarjana kiyA thaa| kintu kheda hai ki vartamAna samaya meM inake stotrasaMgrahoM kI 3 pratiyA~ prApta huI haiM, ve sabhI apUrNa haiM aura inake AdhAra se 58 rAsa, stavana, stotrAdi prApta hote haiM / astu / adhunA inake dvArA nirmita jo kucha sAhitya prApta hotA hai, sUcI dekhane ke liye dekheM zabdaprabheda koza kI jJAnavimalIya TIkA meM merI bhuumikaa| zrI jayasAgaropAdhyAya kA antima samaya anumAnataH 1515 ke AsapAsa mAnA jA sakatA hai| zrI jayasAgaropAdhyAya ke pramukha ziSya ratnacandra upAdhyAya the| jinake lie jayasAgaropAdhyAya ne vijJapti triveNI (1484) meM ratnacandra ke lie likhA hai 'ratnacandra kSullakaM cAdhIyamAnasvAdhyAyaM shbdbrhmvyaakrnnmdhijigaapiyissntH'| sambhavataH saMvat 1484 ke lagabhaga hI inakI dIkSA huI hogii| svaracita pRthvIcandra caritra (1503) kI prazasti ke AThaveM padya meM For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 'sAhAyyakArI gaNiratnacandraH' isase spaSTa hai ki saMvat 1503 taka inheM gaNipada prApta ho cukA thaa| vAr3I pArzvanAtha mandira pATaNa meM vidyamAna saMvat 1521 meM likhita siddhahema lakSaNa bRhadvRtti kI prazasti meM inake lie upAdhyAya zabda kA prayoga kiyA gayA hai| sambhavataH 1521 ke pUrva hI jinabhadrasUri ke paTTadhara jinacandrasUri ne inako upAdhyAya pada pradAna kiyA hogaa| inake ziSya zrI bhaktilAbhopAdhyAya hue jinakI pramukha racanAe~ bAlazikSAvyAkaraNa aura kalpAntarvAcya Adi prApta hai| bhaktilAbha ke tIna ziSya hue- upAdhyAya cAritrasAra, bhAvasAgaragaNi aura cArucandra vaack| jinameM se do ke ullekha mAtra prApta hote haiM koI kRti prApta nahIM hotii| kevala vAcaka cArucandra kI uttama kumAra caritra Adi racanAe~ (1572-1598) taka prApta haiN| upAdhyAya cAritrasAra ke ziSya upAdhyAya bhAnumeru hue| inakA bhI koI paricaya prApta nahIM hai| kevala zabdaprabheda TIkA prazasti aura zrIvallabhopAdhyAya racita aneka grantha prazastiyoM meM do ziSyoM kA nAma milatA hai- tejoraGgagaNi aura upAdhyAya jnyaanviml| zeSasaMgraha nAmamAlA TIkA ke anusAra vikrama saMvat 1654 taka tejoraGgagaNi vidyamAna the| jJAnavimala upAdhyAya zrIvallabha ke guruvarya jJAnavimalopAdhyAya hue| inake sambandha meM bhI koI paricaya prApta nahIM hotA hai kintu inhoMne 1654 meM racita zabdaprabheda TIkA prazasti padya meM svayaM ke lie 'jJAnavimalapAThakazreSThaiH' pAThakazreSTha vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| ataH yaha nizcita hai ki 1654 ke pUrva ho yugapradhAna jinacandrasUri ne inheM upAdhyAya pada pradAna kara diyA thaa| saMvat 1657 kI likhita zabdaprabheda TIkA (hemacandrAcArya jJAna bhaNDAra, pATaNa) ke anusAra 1657 taka vidyamAna the hii| TIkAkAra jJAnavimalopAdhyAya kA paricaya dete hae inake janma aura dIkSA ke sambandha meM prArambha meM hI vicAra kiyA jA cukA hai| jJAnavimala ne samvat 1654 meM svaracita zabdaprabhedaTIkA prazasti padya 19 meM svayaM ke lie 'jJAnavimalapAThakazreSThaiH' pAThakazreSTha vizeSaNa kA prayoga kiyA hai, ata: nizcita hai ki samvana 1654 ke pUrva hI yugapradhAna jinacandrasUri ne inheM upAdhyAya pada For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH pradAna kara diyA thaa| isa bhU-maNDala para ye kaba taka vidyamana rahe, koI saMketa prApta nahIM hotA hai| zrI hemacandrAcArya jJAna bhaNDAra pATaNa kI zabdaprabheda TIkA kI prati se spaSTa hai ki samvat 1657 taka yaha vidyamAna the kyoMki yaha prati inhIM ke upadeza se likhI gaI thii| isa TIkA ke atirikta jJAnavimalopAdhyAya kI anya koI kRti bhI prApta nahIM hai| ziSya-paramparA jJAnavimalopAdhyAya ke tIna ziSya the - 1. zrIvallabhopAdhyAya 2. jJAnasundara 3. jyvllbh| zrIvallabha kA janma sthAna janmasthAna - abhidhAnacintAmaNinAmamAlA kI sAroddhAra nAmaka TIkA, haimaliGgAnuzAsana-vivaraNa durgapadaprabodha nAmaka TIkA evaM nighaNTuzeSa TIkA Adi svapraNIta TIkA granthoM meM zrIvallabha ne sthAna-sthAna para, pada-pada para 'iti bhASA' 'iti loke' iti prasiddhe' zabda se zabdoM ke paryAya dete huye, rAjasthAna meM rUr3ha pracalita zabdoM kA vyApaka rUpa se ullekha kiyA hai| ina TIkAgranthoM meM lagabhaga 4000 bhASA zabdoM kA ullekha hai| ina zabdoM kA maiMne svatantra rUpa se saMgraha kara liyA hai jo zIghra hI 'rAjasthAnI-saMskRta zabdakoza' ke nAma se prakAzita hone vAlA hai| udAharaNArtha kucha zabda dekhiye: tAvaDA, kalAiNi, teDaNa, UkaraDao, olambhao, olakhANa-pichANa, kavA, khejar3I, sAMgarI, calU, lUgar3A aadi| ataH yaha nizcata rUpa se kahA jA sakatA hai ki zrIvallabha kA janma evaM bAlyakAla rAjasthAna prAnta meM vyatIta huA hai| sAtha hI rUDha zabdoM ke prayoga se yaha bhI adhika saMbhava hai ki rAjasthAna meM bhI jodhapura rAjya inakA janmasthAna rahA ho| yahA~ yaha prazna avazya hI vicAraNIya ho sakatA hai ki zrIvallabha jaina muni the| muni hone ke kAraNa vicaraNa karate rahate the| phira bhI inake jIvana kA adhikAMza bhAga rAjasthAna pradeza meM hI vyatIta huA hai| ataH nirantara janasamparka ke kAraNa inakI bhASA meM rAjasthAnI zabdoM kA prayoga adhika huA ho| kintu dhyAna dene kI bAta yaha hai ki katipaya rAjasthAnI zabdoM ke prayogoM kI For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bAta na hokara 4000 zabdoM kA kevala rAjasthAnI prayoga, usameM bhI AMcalika zabdAvalI kA vyavahAra inhoMne kiyA hai, jo bAlyapana ke saMskAra ke binA bhASA meM nahIM A skte| ata: mere vicArAnusAra jaba taka koI dUsarA puSTa pramANa prApta na ho, taba taka bhASA ke AdhAra para inheM rAjasthAnI mAnane meM kisI ko saMdeha nahIM honA caahiye| janma-saMvat - dIkSA samaya ke prasaMga meM maiMne, anumAnataH saM0 163040 ke madhya meM inakA dIkSAkAla mAnA hai| ataH dIkSA ke pUrva inakI avasthA 10-12 varSa kI bhI mAnI jAya to inakA janma samaya saM0 1620-1625 ke madhya meM mAnA jA sakatA hai| dIkSA-saMvat - kharataragacchAlaGkAra AcAryapravara zrIjinamANikyasUri ke paTTadhara, samrATa akabara dvArA pradatta yugapradhAna virudadhAraka AcArya jinacandrasUri ne apane 58 varSa ke vizada gaNanAyaka AcArya kAla meM 44 nandioM (nAmAntapadoM) kI sthApanA kI thii| isameM 26vIM saMkhyA kI nandI vallabha' nAma kI hai| ina 44 nandioM meM se 16vIM nandI siMha kI sthApanA saM0 1623 meM ho cukI thii| ata: anumAnataH 'vallabha' nandI kI sthApanA saM0 1630 evaM 1640 ke madhyakAla meM huI hogii| isa anumAna kA mukhya kAraNa eka yaha bhI hai zrIvallabha ne saM0 1654 meM haimanAmamAlAziloJcha aura zeSasaMgrahanAmamAlA para TIkAoM kI racanA kii| isI varSa inake guru jJAnavimalajI ne bhI zabdaprabhedaTIkA pUrNa kI jisameM zrIvallabha sahAyaka the| kisI bhI grantha para lekhanI calAne ke liye vizeSakara vyAkaraNa evaM koSa para, vizeSa adhyayana aura yogyatA kI apekSA hai| ataH praur3ha evaM pANDityapUrNa TIkA nirmANa ke liye dIkSA ke pazcAt 15-20 varSa kA samaya to avazya hI apekSita hai| isa liye yaha anumAna yuktisaMgata hI hogA ki yu. jinacandrasUri ne saM0 1630 aura 1640 ke madhya meM Apako dIkSA pradAna kara zrIvallabha nAma pradAna kiyA ho| TIkAkAra zrIvallabhopAdhyAya zrIvallabharacita maulika evaM TIkAgranthoM kA avalokana karane se inake viSaya meM jo kucha jAnakArI milatI hai, vaha isa prakAra hai: zrI jJAnavimalopAdhyAya ne saM. 1654, ASADha zuklA dvitIyA ko racita zabdaprabheda-TIkA meM 'vidvacchrIvallabhAhvasya yuktAyuktavivecina:' (20), For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH zrIvallabha ko vidvAn aura yuktAyuktavivecaka avazya kahA hai kintu zrIvallabha ke sAtha kisI pada kA ullekha nahIM kiyA hai| zrIvallabha kI saMvat ke lekha vAlI prathama prauDha racanA 'zeSasaMgrahanAmamAlATIkA' hai| isa TIkA kI pUrNAhuti jJAnavimalIya zabdaprabheda kI racanA ke ThIka 21 dina bAda arthAt 1654, zrAvaNa kRSNA aSTamI ko huI hai| isakI racanA prazasti meM 'gurUNAmantiSadANunA zrIvallabhena (18)' likhA hai| aise hI isI varSa kI inakI dUsarI prauDha racanA 'haimanAmamAlAziloccha-TIkA' hai| isakI racanA tithi saM0 1654, caitra kRSNA saptamI hai| isameM bhI zrIjJAnavimalapAThakasatpAdAmbhojacaJcarIkeNa zrIvallabhena, (19) likhA hai| arthAt nAma ke sAtha kisI pada kA ullekha nahIM hai| kintu donoM granthoM kI prazastiyoM meM padollekha na hote huye bhI, donoM granthoM meM pratyeka kANDa kI prAntapuSpikAoM meM 'vAcanAcArya zrIvallabhagaNiviracitAyAm' vAcanAcArya evaM gaNipada kA ullekha prApta hotA hai| saM0 1655 kI likhita evaM zrIvallabha dvArA saMzodhita haimanAmamAlAziloJcha kI prati bhI prApta hai, isakI prAntapuSpikA meM vAcanAcArya evaM gaNipada kA ullekha hai| ataH yaha mAnanA asaMgata na hogA ki saM0 1654 meM hI yA isake 1-2 varSa pUrva hI inako vAcanAcArya evaM gaNipada prApta ho gayA thaa| saM0 1655 meM racita okeza-upakezapadadvayadazArthI meM 'paNDita zrIvallabhagaNi' ullekha hai| isI prakAra binA saMvat ke ullekhavAlI do aura racanAe~ haiM, jinameM 'khacarAnana pazya sakhe khacara' padya kI vyAkhyA meM 'vidvachrIvallabhAhvo, paNDita zrIvallabhagaNi' tathA atyanta prauDharacanA sahasradalakamalabaddha 'arajinastava' kI svopajJa TIkA meM zrIvallabhena gaNinA (4) ullekha milatA hai| arthAt ina tIna kRtiyoM meM paNDita, vidvAn aura gaNi kA ullekha to prApta hai kintu vAcanAcArya yA vAcaka kA ullekha nahIM hai| ataH yahA~ yaha prazna svAbhAvika hai ki saM0 1654 kI racanAoM meM vAcanAcArya kA ullekha hone para bhI saM0 1655 kI racanA meM kevala 'gaNi' kA ullekha hI kyoM kara lekhaka ne kiyA? merI samajha meM to vAcanAcArya hone para bhI lekhaka ne svAbhAvika pravAha meM svayaM ko gaNi likhA hai| kyoMki aneka For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA racanAoM meM vAcanAcArya kA ullekha karate huye bhI saM0 1669 meM racita ' ajitanAtha stuti TIkA' meM svayaM ke liye vAcaka kA ullekha na karake kevala 'vAdizrI zrIvallabhaH ' evaM 'vAdizrIvallabhagaNi' kA hI prayoga kiyA hai| ataH yaha nizcita hai ki saM0 1654 ke AsapAsa inako vAcanAcArya evaM gaNipada prApta ho cukA thaa| uparyukta kRtiyoM ke atirikta saMvat ke ullekha vAlI evaM binA saMvat ke ullekha vAlI prApta samagra racanAoM meM zrIvallabha ne svayaM ke liye gaNi ke sAtha vAcaka yA vAcanAcArya pada kA sarvatra upayoga kiyA hai| dekhiye: 1. mAtRkAokamAlA (ra. saM0 1655 ) vAcaka zrIvallabhAhvena pra. pra. 3 2. haimaliGgAnuzAsana - durgapadaprabodha TIkA ( 1661) zrI zrIvallabhavAcakaiH, pra. pa. 10 3. 4. 5. ajitajinastutiTIkA (1669) vAdi zrIzrIvallabhaH, maM. pa. 1 vidvatprabodhakAvya vAcanAcAryadhurya zrI zrIvallabhagaNIzvaraiH pra. pa. 1 kezAH padyavyAkhyA zrIzrIvallabhavAcakaH, maM. 1. vAcanAcArya - zrIvallabhagaNibhiH puSpikA saMghapatirUpajI-vaMzaprazasti (1675 ke AsapAsa) zrI zrIvallabhavAcakaH, maM. 5 ! : upAdhyAya pada kA ullekha hameM kevala do granthoM meM prApta hotA hai: 1. caturdazasvara sthApana vAdasthala evaM 2. vijayadevamAhAtmya / vAdasthala kI racanA jinarAjasUri ke zAsanakAla meM hone se spaSTa hai ki saM0 1674 ke pazcAt kI yaha kRti hai aura vijayadevamAhAtmya kA racanAkAla 1687 ke pazcAt kA hai| donoM kA uddharaNa nimnAGkita hai: zrIvallabhaH pAThaka utsavAya' maM. 3; zrIvallabha upAdhyAyaH, pra. pa. 3 6. 7. 8. abhidhAnacintAmaNinAmamAlA TIkA (1667) vAcanAcAryo vAdizrIvallabho, pra. pa. 11 vAcanAcArya zrIvallabhagaNi prAntapu. nighaNTuzeSa TIkA ( 1667 se pUrva ) vAcanAcArya zrI zrIvallabhagaNi prAnta pu. " 23 " caturdazasvarasthApanavAdasthala, For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH 'zrIvallabha upAdhyAyaH, maM. 4; zrIvallabhaH pAThaka-sarga 19, pa. 203' 'zrIvallabhopAdhyAyaviracite' prAntapuSpikA meM, vijayadevamAhAtmya ataH yaha nizcita hai ki zrIvallabha ko saM. 1674 ke pazcAt zrIjinarAjasari ne upAdhyAya pada pradAna kiyA thaa| vAdI zrIvallabha ne kaI sthaloM para apane nAma ke sAtha vAdI vizeSaNa kA prayoga bhI gaurava ke sAtha kiyA hai| isakA sarva prathama ullekha saM0 1667 meM racita abhidhAnacintAmaNinAmamAlA TIkA kI prazasti padya 11 meM vAcanAcAryo vAdizrIvallabho'dRbhat' prApta hotA hai| dUsarA ullekha saM. 1669 meM racita ajitanAtha stuti TIkA meM maGgalAcaraNa meM 'zrIzrIvallabhavAdibhiH' aura prAntapuSpikA meM 'vAdizrIzrIvallabhagaNiviracitA' milatA hai| saM. 1667 meM yA isake pUrva kahAM, kisake sAtha aura kisa viSaya para inakA vivAda-zAstrArtha huA? koI saMketa nahIM milatA hai| saM. 1669 meM racita ajitanAthastuti TIkA meM likhA hai - kisI vidvAn ke sAtha vivAda ho jAne se sAdhAraNa jina stuti ke vAstavika artha ko tyAga kara, ajitanAtha stuti ke rUpa meM navInArthadyotaka TIkA kI maiMne yathAmati racanA kI hai: __ kenApi viduSA sArddha vivaadaadjinaarhtH| varNanA varNitA tyaktvA vAstavArthaM ythaamti||7|| mahArAjA sUrasiMhajI ke rAjyakAla meM jodhapura meM yaha racanA huI hai| ata: anumAna hai ki yaha vivAda jodhapura meM hI huA ho| mere vicArAnusAra, 'vidvatprabodha' kI racanA bhI aise hI kisI zAstrArtha ke rUpa meM hI kavi ne kI ho ! kavi svayaM likhatA hai:- 'balabhadrapura meM balabhadra ke rAjya meM, viziSTa vidvadgoSThI meM medhAviyoM ke abhimAna kA nAza karanA hI isa grantha kA prayojana hai: vidvadgoSThayAM viziSTAyAM saJjAtAyAM pryojnm| etadgranthasya medhAvyabhimAnonmathanAya vai||3|| hAlAMki isa kRti meM vAdI zabda kA prayoga nahIM hai 'vAcanAcAryadhuryazrI zrIvallabhagaNIzvaraiH' zabdoM kA gaurava ke sAtha prayoga kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA caturdazasvarasthApanavAdasthala to spaSTataH vAda kI kRti hI hai / isameM kisI kUrcAlasarasvatIvirudadhAraka pratipakSI dvArA sthApita mAnyatA kA parihAra kara 14 svaroM kI sthApanA kI gaI hai| yaha vAda saM0 1674 ke pazcAt kahIM para huA hai 1 25 isa prakAra hama dekhate haiM ki 1667 ke pUrva se lekara 1674 ke pazcAt taka zrIvallabha ne kaI vidvadgoSThiyoM meM aura kaI zAstrArthoM meM bhAga liyA hai aura vahA~ apane vaiduSya kI pUrNa rUpeNa pratiSThA kI hai| ataH apane nAma ke sAtha vAdI vizeSaNa zrIvallabha ke liye sArthaka hI pratIta hotA hai / vizAlahRdayatA usa samaya 17vIM zatAbdI meM kharataragaccha aura tapAgaccha meM vidhivAda viSayaka vivAda prabalavega se cala rahA thA aura usameM donoM gacchoM ke pramukha - pramukha vyakti bhAga le rahe the| idhara tapAgaccha kI ora se upAdhyAya dharmasAgara, nemisAgara, labdhisAgara Adi aura kharataragaccha kI ora se mahopAdhyAya dhanacandra, maho. sAdhukIrtti, u. jayasoma, u. guNavinaya, matikIrtti Adi lage huye the| yahI nahIM, kintu saba gacchoM ke mAnanIya zAntamanA maharSi mahopAdhyAya samayasundara jaise bhI apane grantho meM pratipakSIo ke prarUpita praznoM ko saralatApUrvaka khaNDana kara svagaccha kI AcaraNAoM kA maNDana kara rahe the / ina do gaccho ke vivAda ke alAvA anya gacchoke bhI vivAda samaya samaya para hote rahe / saba koI apane matako puSTa karake apanI paramparA, apane bhaktavarga para prabhutva jamAkara rakhate the / parantu tatkAlIna gacchanAyakoM kI cAturI se samAja to chinna-bhinna nahIM huA / aise vikSepa ke samaya meM 'vAdI' hote hue bhI zrIvallabha kA ina prapaJcoM meM pha~sanA pratIta nahIM hotA aura na kisI grantha meM inakA isa viSaya meM koI ullekha hI prApta hotA hai / ata: yaha nizcita hai ki zrIvallabha donoM gacchoM ke saMgharSa meM taTastha hI rahe the| kisI prakAra ke vAdoM meM par3akara svasamaya ko naSTa karanA nahIM cAhate the / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH jisa samaya tapAgaccha ke sAdhu kharataragaccha ke AcAryoM kI prazaMsA karanA to dUra, unakI kIrti kA zravaNa karanA bhI acchA nahIM samajhate the aura isI prakAra kharataragaccha ke sAdhu bhI tapAgaccha ke prabhAvaka puruSoM kA kIrtigAna karane meM sakucAte the, usa samaya samayasundarajI ne pArzvacandragacchIya pU~jA RSi kA guNavarNana muktakaNTha se kiyA hai tathA kharatara, tapA, aMcala ina tInoM gacchoM ke AcAryoM kA sulalita padyoM meM bhaTTAraka tIna bhae bar3IbhAgI' kahakara guNagAna kiyA hai, jo tatkAlIna samagra sAhitya meM apavAda rUpa hI samajhanA caahie| aise samaya meM tapAgaccha ke prasiddha AcArya vijayadevasUri ke cAritrika guNoM se prabhAvita hokara kavi zrIvallabha ne 19 sargAtmaka vijayadevamAhAtmya nAmaka mahAkAvya kI racanA kara apanI madhyasthatA, udAratA, vizAlahRdayatA kA paricaya diyA hai| isake sambandha meM muni jinavijayajI 'vijJapti-triveNI' kI prastAvanA meM likhate haiM: 'zrIvallabhopAdhyAya kI kRtiyoM meM se eka kRti bar3I dhyAna khIMcane lAyaka hai| isakA nAma hai vijydevmaahaatmy| isameM tapAgaccha ke prasiddha AcArya zrI vijayadevasUri kA savistAra jIvana-caritra varNana kiyA gayA hai| (dhyAna meM rahe ki caritranAyaka aura caritralekhaka donoM samakAlIna haiM aura vijayadevasUri apane mAhAtmya ke nirmANa ke samaya meM vidyamAna the|) usa samaya paraspara sAmpradAyika virodha itanA bar3hA huA thA ki eka gaccha vAle dUsare gaccha ke pratiSThita vyakti ke guNAnuvAda karanA to dUra, parantu zravaNa meM bhI madhyasthatA nahIM dikhalA sakate the| arthAt tapAgacchavAle kharataragacchIya vyakti ke prati apanA bahumAna nahIM dikhA sakate the aura kharataragacchAnuyAyI tapAgaccha ke prasiddha puruSa kI prazaMsA karate dila meM duHkha manAte the| aisI dazA meM, kharataragacchIya eka vidvAn upAdhyAya ke dvArA tapAgaccha ke eka AcArya ke guNagAna meM bar3A grantha likhA jAnA avazya Azcarya utpanna karatA hai| samAja kI yaha virodhAtmaka prakRti, zrIvallabha pAThaka ke dhyAna se bAhara na thii| ve isa bAta ko acchI taraha jAnate the ki mere isa bhinna gaccha ke AcArya kI prazaMsA aura stavanA karane vAle isa grantha ke likhanerUpa kArya se bahuta durAgrahI aura svasAmpradAyika asantuSTa hokara mujha para kaTAkSa kreNge| isaliye unhoMne grantha ke anta meM saMkSepa meM parantu asarakAraka zabdoM meM likha diyA hai ki: For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 27 yadanyagacchaprabhavaH kaviH kiM, muktvA svasUri tpgcchsuureH| kathaM caritraM kurute pavitraM, zaGkeyamArna kadApi kaaryaa|| AtmArthasiddhiH kila kasya neSTA, sA tu stutereva mahAtmanAM syaat| AbhANako'pi prathito'sti loke, gaGgA hi kasyApi na paitRkiiym|| tasmAnmayA kevalamarthasiddhayai, jihvApavitrIkaraNAya yad vaa| iti stutaH zrIvijayAdidevaH, sUrissamaM shriivijyaadisiNhaiH|| ____ arthAt - anya (kharatara) gacchavAlA kavi apane gaccha ke AcArya ko chor3akara tapAgaccha ke AcArya kA caritra kaise banAtA hai, yaha zaGkA vidvAn manuSyoM ko na lAnI cAhie, kyoMki Atmasiddhi kise abhISTa nahIM hai ?-sabhI ko iSTa hai / yaha Atmasiddhi mahAtmAoM kI stuti dvArA hotI hai, aura mahAtmAoM ke liye yaha koI niyama nahIM hai ki ve amuka pantha yA samudAya meM hI utpanna huA karate haiM aura yaha bhI koI pratibandha nahIM hai ki amuka matAnuyAyI amuka hI mahAtmAoM kI stavanA kre| jaise gaGgA kisI ke bApakI nahIM hai- sabahI usakA amRtamaya jala kA pAna kara sakate haiM- vaise mahAtmA bhI kisI ke rajisTarDa nahIM kiye hue haiN| saba hI manuSya apanI-apanI icchAnusAra unake guNagAna kara unnati kara sakate haiN| isaliye maiMne kharataragacchAnuyAyI hokara bhIapanI jihvA ko pavitra karane ke liye tapAgaccha ke mahAtmA zrI vijayadevasUri aura unake ziSya vijayasiMhasUri kA yaha pavitra caritra likhA hai / isa viSaya meM kisI ko udvegajanaka vikalpa karane kI jarUrata nahIM hai| vAha ! vAha ! kaisI udAra dRSTi aura gunnaanuraag!| yadi kevala inhIM 3 padyoM kA smaraNa aura vartana hamArA Adhunika jaina samAja kare to thor3e hI dinoM meM yaha unnati ke zikhara para ArUr3ha ho sakatA hai| zAsanadeva vaha dina zIghra dikhaaveN| (pR0 82-84) upAdhyAya zrIvallabha ke udAra hRdaya kA paricaya dene vAlI eka ghaTanA aura bhI hai| zvetAmbara jainoM meM eka gaccha hai jisakA nAma hai upakeza gcch| zrIvallabhajI ke samakAlIna upakezagacchanAyaka zrIsiddhasUri ne cAhA ki unake gaccha ke nAma kI eka sundara aura prAmANika vyutpatti ho jaay|' isa para unhoMne zrIvallabhajI se Agraha kiyaa| isa para unhoMne isa Agraha ko svIkAra kara 'okeza-upakeza padadvayadazArthI' kI saM0 1655 meM vikramanagara (bIkAnera) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH meM bar3e vilakSaNa DhaMga se racanA kii| isase bhI spaSTa hai ki inake hRdaya meM sAmpradAyika bhAvoM kA lavaleza bhI nahIM thA, apitu ve sahRdaya evaM udAramanA the| vihAra aura ziSya-paramparA inake granthoM ke avalokana se aisA pratIta hotA hai ki inakA bAlyajIvana aura prauDhAvasthA kA samaya nAgaura, bIkAnera, jodhapura, balabhadrapura Adi rAjasthAna ke nagaroM meM hI vyatIta huA hai| kintu vijayadevamAhAtmya aura saMghapatirUpajIvaMzaprazasti ko dekhate huye yaha kalpanA kI jA sakatI hai ki kavi zrIvallabha vRddhAvasthA meM saM0 1675 ke AsapAsa gurjara deza pahu~ce aura vahIM para 'saMghapatirUpajIvaMzaprazastikAvya' evaM AcArya vijayadeva ke cAritra aura tapa se AkRSTa hokara vijayadevamAhAtmya kI racanA kii| isaliye bahuta saMbhava hai ki inakI vRddhAvasthA vahIM pUrNa huI ho aura saM0 1687 ke pazcAt kucha hI varSoM meM inakA svargavAsa bhI usI gurjara pradeza meM huA ho| sabase bar3I Azcarya kI vastu yaha hai ki zrIvallabhopAdhyAya kI ziSyaparamparA calI ho-aisA pratIta nahIM hotA aura na isa sambandha meM kisI prakAra ke ullekha hI milate haiM / athavA inake svayaM ke ziSya hoM to bhI yaha nizcita hai ki inakI paramparA dIrghakAla taka nahIM clii| anyathA unameM se koI to vidvAn Adi hotA, jinakA koI na koI ullekha avazya miltaa| sAhitya sarjanA "The works of the commentator Shri Shrivallabhupadhyaya prove him to be an expert in the science of lexicography.... He was a master in that field." - AgamaprabhAkara muni puNyavijaya, nighuNTuzeSa prastAvanA pR06 upAdhyAya zrIvallabha na kevala prAmANika TIkAkAra hI haiM apitu mahAkavi bhI haiN| jahA~ ye vyAkaraNa, ekArthI tathA anekArthI koza sAhitya ke udbhaTa vidvAn haiM vahA~ ye citrakAvyoM ke AcArya bhI haiM / jahA~ inameM saMskRta bhASA kI prauDhatA aura prAJjalatA dRSTigocara hotI hai vahA~ para inameM rAjasthAnI zabda bhaNDAra kI sumadhura zabdAvalI bhI dekhate meM AtI hai| jahA~ inake granthoM meM aitihAsika stotra prApta hote haiM, vahA~ vaiduSyaprApti ke sAdhana srota bhI prApta hote haiN| inhoMne For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA choTe-moTe anekoM granthoM kI racanA kara bhAratI ke bhaNDAra ko avazya hI samRddhizAlI banAyA hogaa| vartamAna samaya meM inake dvArA sarjita sAhitya jo bhI prApta huA hai, vaha nimnalikhita hai: maulika padya grantha- 1. vijayadevamAhAtmya, 2. sahasradalakamalabaddha arajinastava svopajJa TIkA saha, 3. saMghapatirUpajIvaMzaprazasti svopajJa TIkA saha, 4. mAtRkA-zlokamAlA, 5. vidvatprabodhakAvya svopajJa TIkA saha, 6. pArzvanAtha stotra, 7. timarIpura pArzvanAtha stotra maulika gadya grantha - 8. sArasvataprayoganirNaya, 9. okezaupadezapadadvayadazArthI, 10. kharatarapadanavArthI, 11. caturdazasvarasthApanavAdasthala ___TIkAgrantha - 12. haimaliGgAnuzAsana durgapadaprabodha TIkA, 13. abhidhAnacintAmaNinAmamAlAsAroddhAra TIkA, 14. haimanAmamAlA zeSasaMgraha TIkA, 15. haimanAmamAlAziloccha TIkA, 16. haimanighaNTuzeSa TIkA, 17. vidagdhamukhamaNDana TIkA, 18. praznottarekaSaSTizataka kAvya TIkA, 19. ajitanAtha stuti TIkA, 20. zAntinAthaviSamArthastuti TIkA, 21. kezA: kaJjAlikAzobhAH padyasya vyAkhyA, 22. khacarAnana pazya sakhe khacara padyasya arthatrikam, 23. yAmAtA padyasya arthtrym| bhASA grantha - 24. caturthaguNasthAnasvAdhyAya, 25. sthulibhadra ekatrIso zrI nAhaTA bandhuoM ne siddhahemazabdAnuzAsana kA bhI vijayadharmalakSmI jJAnamandira AgarA meM saMketa kiyA thaa| yaha saMgraha kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA meM A gayA hai| isa prati ko dekhane para yaha spaSTa ho gayA ki yaha haimaliGgAnuzAsana durgapadaprabodha TIkA hI hai| siddhahemazabdAnuzAsana kI TIkA nahIM hai| zrI nAhaTAjI ne vidagdhamukhamaNDalaTIkA kA pArIka saMskRta kaoNleja, mer3atAsiTI meM ullekha kiyA hai, kintu vaha yathAsthAna prApta nahIM hai| prakAzitaaprakAzita kramaza: ina granthoM kA paricaya diyA jA rahA hai: vijayadevamAhAtmya mahAkAvya 17vIM zatI ke tapAgacchAdhipati AcArya vijayadevasUri ke mAhAtmya kA varNana hone se isa mahAkAvya kA nAma bhI vijayadevamAhAtmya mahAkAvya For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH rakhA gayA hai| vizvanAtha ne sAhityadarpaNa meM mahAkAvya ke jo lakSaNa diye haiM una lakSaNoM se tulanA karane para yaha mAhAtmya bhI mahAkAvya kI koTi meM AtA hai| inake nAyaka vijayadevasUri dhIrodAtta aura devatva guNa se paripUrNa haiN| isameM zAntarasa mukhya hai| isakA kathAnaka maharSi ke jIvanacarita para Azrita hai aura tatkAlIna paristhitiyoM kA varNana hone se aitihAsika bhI hai| isameM dharmaphala kI pradhAnatA hai| prArambha meM namaskAra aura kathAvastu kA nirdeza bhI hai| isameM 19 sarga haiN| sarga ke zlokoM kI saMkhyA 366 padya haiN| isameM kaI sthaloM para khaloM kI nindA aura mahApuruSoM kA guNagAna bhI kiyA gayA hai| prasaGgopAtta putrajanma, vivAha (dIkSA), muni, svarga, sUrya, candra, sAgara Adi kA varNana bhI hai| sthAnasthAna para anuprAsa, zleSa, yamaka, vakrokti, arthAntaranyAsa, atizayokti, anyokti, virodha, upamA, rUpaka Adi alaMkAroM kA acchA samAveza kiyA hai| ataH yaha kAvya kevala mAhAtmya hI nahIM hai kintu lakSaNasiddha ghaTanAbahula aitihAsika mahAkAvya hai| isakA racanAsamaya ajJAta hai| mahAkavi zrIvallabha ne prazasti meM isakA koI ullekha nahIM kiyA hai kintu isa mahAkAvya kA AloDana karane para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki isakI racanA saM. 1687 ke pazcAt hI kavi ne kI hai| isakA AdhAra yaha hai ki kavi, caritanAyaka ke janmakAla saM. 1634 se lekara 1687 taka kI kramabaddha ghaTanAoM kA varNana sAGgopAGga karatA hai| nAyaka kA dehAvasAna saM. 1713 meM huA hai| kavi unake dehAvasAna kA to kyA, kintu caritanAyaka ke saM. 1687 ke bAda dakSiNa deza meM padhArane aura kAphI samaya taka usa pradeza meM vicaraNa karane kA ullekha bhI nahIM krtaa| saM. 1684 meM vijayadevasUri ne vijayasiMhasUri ko bhaTTAraka pada diyA aura saM. 1686 meM svarNagiri (jAlora) meM pratiSThA krvaaii| saM. 1687 meM medinItaTa (mer3atAsiTI) meM pratiSThA karavAI aura usake pazcAt karavAyA gaMgANI tIrtha kA jIrNoddhAra / isake pazcAt kAvya meM koI jIvana kI ullekhanIya ghaTanA nahIM hai, - kintu jahA~gIra para prabhAva, tapavarNana, caritavarNana, aura guNavarNanoM meM hI Age ke sarga pUrNa kiye gaye haiN| isameM eka aura ghaTanA kA ullekha hai, meghajI Adi mukhya zrAvaka varga ne sAgaramata kA tyAga kara, puna: guru ke vAsakSepa prApta kara bodhilAbha For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 bhUmikA upArjana kiyaa| isakA bhI samaya avacUrikAra upAdhyAya zrI meghavijayajI ne saM0 1687 diyA hai| ata: yaha anumAna ThIka hI pratIta hotA hai ki isakI racanA saM. 1687 ke anta meM hI huI hai, anyathA saM. 1688 kI bhI koI ghaTanA kA ullekha avazya kiyA jaataa| kavi ne kAvya ke prathama aura dvitIya sarga meM caritanAyaka kA janma, vidyAbhyAsa, vaivAhika bandhanoM ko na svIkAra brahmacArI rahane kI atyutkaTa abhilASA aura saMyama ke prati AkarSaNa kA varNana kiyA hai| 3-4 sarga meM AcArya hIravijayasUri kA prabhAvavarNana aura vijayasenasUri kA jIvana-carita hai|5-7 sarga meM mAtA sahita caritanAyaka kI dIkSA, zAstrAbhyAsa, vijayasenasUri ke sAtha samrATa akabara se milApa tathA caritanAyaka ke gaNi aura AcAryapada prApti kA varNana kiyA gayA hai| 8veM sarga meM kanakavijayAdi ziSyoM kA aura 910 sargoM meM pratiSThA, cAturmAsa, dIkSApradAna evaM vijayasiMhasUri ko svapaTTa para abhiSikta karane kA varNana milatA hai| 11veM sarga meM prativAdiyoM ko parAjita karane kA ullekha hai| 12-14 sargoM meM navalakSaprAsAda pArzvanAtha, jAlora, mer3atA Adi pratiSThAoM kA vizada varNana tathA gaMgANI tIrtha ke jIrNoddhAra kA prasaMga kavi ne sundara zabdoM meM vyakta kiyA hai| 15veM sarga meM tapavarNana, 16veM meM stambhatIrtha cAturmAsa-varNana tathA 17-18 meM samrAT jahA~gIra para prabhAva aura mahAtapA viruda kA varNana hai| sarga 19veM meM nAyaka ke audAryAdi guNoM kA vyAkhyAna hai| __yaha kavi zrIvallabha kI antima racanA pratIta hotI hai| isake pazcAt kI abhI taka koI bhI kRti prApta nahIM huI hai| isa kAvya kI samasAmayika prasiddha sAhityakAra upAdhyAya zrI meghavijayajI praNIta avacUri prApta hai| isa kAvya kI do sundara pratiyA~ u. zrI jayacandrajI bhaNDAra (rA. prAcyavidyA pratiSThAna) bIkAnera evaM zrIjinaharisAgarasUri jJAna bhaNDAra, lohAvaTa meM prApta hai| avacUri sahita yaha kAvya muni jinavijayajI dvArA sampAdita hokara jaina sAhitya saMzodhaka samiti, ahamadAbAda se san 1928 meM prakAzita ho cukA hai| arajinastava svopajJa TIkA saha bhAratIya vAGmaya meM yaha stavAtmaka laghukAvya advitIya kRti ke rUpa meM mAnA jA sakatA hai, kyoMki citrakAvyoM meM aSTadala, SoDazadala zatadalAtmaka For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH kRtiyA~ to prApta hotI haiM kintu sahasradalAtmaka prApta nahIM hotI haiN| yaha eka sahasradalakamalagarbhita citrakAvya hai| jisameM 1000 rakAroM kA prayoga kiyA gayA hai| madhyadala (garbha) meM rakAra ko rakhA hai aura pratyeka dala (pA~khar3I) meM do akSaroM kA niveza kiyA hai| pratyeka pA~khaDI ke TyakSaroM kA madhya meM sthita rakAra se saMbaMdha hai| arthAt pratyeka pA~khaDI kA sIdhA sambandha madhyadala ke rakAra se hai| dekhiye: asurnirjrbndhurshekhr-prcurbhvyrjobhirpnyjirm|. kramaraja zirasA sarasaM varaM jina ramezvara medura shngkr||1|| isa padya meM 48 akSara haiN| jinameM 16 rakAroM kA prayoga haiN| arthAt pratyeka do akSara ke bAda rakAra kA prayoga hai| citrakAvya kI racanA meM chandaHzAstra, vyAkaraNa, nirvacana tathA koSa Adi para pUrNa Adhipatya honA Avazyaka hai, jo isa kRti meM spaSTarUpa se lakSita hotA hai| vicAravaidagdhya, racanAkauzala tathA uktivaicitrya kI dRSTi se yaha kAvya eka sarvotkRSTa kAvya hai| isa kAvya meM aThArahaveM jaina tIrthaMkara aranAtha bhagavAn kI stuti kI gaI hai| rakAra garbhAtmaka 54 padya hai aura 55vA~ padya upasaMhArAtmaka prazastirUpa hai| isa stotra kAvya para svayaM zrIvallabharacita svopajJa TIkA prApta hai| yadi kavi svayaM TIkA kI racanA na karatA to isakI mArmikatA samajhane meM kAphI asuvidhAyeM rhtii| yaha kAvya aura TIkA zrIvallabha ke prauDhAvasthA kI racanA hai, ata: isa kAvya kI bhASA bhI bahuta hI prAJjala aura pravAhapUrNa hai / isa stotra meM kavi ko aniSpanna aura apracalitazabdoM ko rakAragarbhita karane ke liye jisa yojanAkauzala aura pANDitya kI AvazyakatA thI vaha isameM pUrNarUpeNa vidyamAna hai| jahA~ 1000 rakAra pradhAna kAvya kI racanA karanA ho, vahA~ usa kAvya meM prAyaH adhika zabda to aprasiddha hI prayukta hote haiN| unheM siddha karane ke liye uNAdi sUtra, aura anekArthI tathA ekAkSarI nAmamAlAoM kA Azraya lenA hI par3atA hai| TIkAkAra zrIvallabha ne isameM haimavyAkaraNa, uNAdisUtra, dhAtupArAyaNa, pANinIyAdi vyAkaraNa, kavikalpadruma, anekArthanAmamAlA, saubhari, sudhAkalaza, vizvazambhu, For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 33 dhvanimaJjarI Adi ekAkSarI nAmAlAoM ke AdhAra para hI zabdoM kI niSpatti kara apane vilakSaNa pANDitya kA paricaya diyA hai| udAharaNArtha akaDArazabda kI vyAkhyA draSTavya hai: he akaDAra! na kaDAraH- na viSamadanto yaH so'kaDAraH, 'kaDAraH piGgalaH viSamadazanazca' [si. he. u. sU. 405] iti uNAdivacanAt tatsambodhanaM he akaDAra!- he sudan ! he zrI aranAthajina ! [padya 53] zrIvallabha ne isa kAvya meM aura TIkA meM racanA-samaya kA nirdeza nahIM kiyA hai, phira bhI 'zrImacchrIjinacandrAbhidhAnasUriSvadhIzeSu,' [pra.pa.2.] zrIjinacandrasUri ke rAjya meM hone se spaSTa hai ki 1670 ke pUrva hI yaha racanA hai, kyoMki jinacandrasUri kA svargavAsa saM. 1670 meM ho cukA thaa| aura, svayaM ke liye gaNipada kA hI prayoga hone se spaSTa hai ki 1655 se 1670 ke madhya meM zrIvallabha ne TIkA sahita isakI racanA kI hai| isa kAvya kI ekamAtra prati bhANDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa, pUnA meM prApta hai| mere dvArA sampAdita hokara yaha kAvya TIkA sahita san 1953 meM arajinastava ke nAma se prakAzita ho cukA hai| saMghapatirupajI-vaMza-prazasti, svopajJa TippaNIsaha yaha eka vaMza-prazastyAtmaka aitihAsika laghukAvya hai| isa kAvya kI ekamAtra prati rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, kramAGka 19250 meM prApta hai| prati apUrNa hone se isa kAvya kA nAma kavi ne kyA rakhA hai, nirNaya nahIM kara skte| kAvya ke prArambha meM kavi 'zrIsaMghAdhiparUpajIvijayatAm' (padya 3) tathA 'bhuvi zrAvakAdhIzvaro rUpajI saH' (padya 4) kA ullekha kara, padya pA~caveM meM rUpajI ke pUrvajoM kA varNana karane kA saMketa karatA hai| isase spaSTa hai ki kavi zrIvallabha saMghapati rUpajI kI prazaMsA meM yaha prazasti kAvya likhanA cAhatA hai, parantu kAvya ke prAptAMza meM kevala rUpajI ke pitA saMghapati somajI evaM cAcA saMghapati zivAjI ke katipaya sukRta kAryoM kA hI varNana prApta hai| rUpajI kA janma aura viziSTa kRtyoM kA ullekha bhI isameM nahIM A pAyA hai| aisI avasthA meM maiMne isakA nAma 'saMghapati-rUpajI-vaMza-prazasti' rakhanA hI samucita samajhA hai| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH saMghapati somajI ne siddhAcala tIrtha para kharataravasahI (caumukhajI kI TraeNka) kA nirmANa kArya prArambha karavAyA thA, kintu durbhAgyavaza mandira kI pratiSThA karAne ke pUrva hI saMghapati somajI kA svargavAsa ho gayA thA, aisI avasthA meM somajI putra saMghapati rUpajI ne saM0 1675 meM kharataragaNanAyaka zrIjinarAjasUri ke karakamaloM se isa kharataravasahI kI pratiSThA kA kArya bar3e mahotsava ke sAtha sampanna krvaayaa| dUsarI bAta, kharataragacchIya paTTAvaliyoM ke anusAra, isa pratiSThA mahotsava ke atirikta saMghapati rUpajI ke anya viziSTa evaM mahattvapUrNa kAryoM kA koI ullekha prApta nahIM hai| ataH isa kAvya kI racanA kA samaya pratiSThA mahotsava kA samaya saM0 1675 ke pazcAt kA hI mAnA jA sakatA hai| granthasAra isa kAvya ke anusAra saMghapati rUpajI kA vaMzavRkSa isa prakAra banatA hai:prAgvATavaMzIya zreSThidevarAja (patnI-rUDI) zre. gopAla (patnI rAjU) zre. rAjA (patnI-ratnadevI) zre. sAiyA (patnI nAkU) zre. nAtha (patnI-nAraGgadevI) zre. yogI (patnI 2, jasamAdevI aura nAnI kAkI) - zre. sUrajI (patnI suSamAdevI) zre. somajI (mAtA jasamAde) zre. zivA (mAtA jasamAde) zre. indrajI zre. rUpajI kAvya meM vaMzAvalI ke atirikta jina-jina aitihAsika kAryoM kA isameM ullekha kiyA hai, ve isa prakAra hai: prAgvATavaMzIya zreSThI devarAja ahamadAbAda kA nivAsI thaa| isane saM0 1487meM mAgha zuklA 5 ko munisuvratasvAmI ke bimba kI pratiSThA kharataragaNAdhIza For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zrIjinabhadrasUri ke karakamaloM se karavAI thI / saM0 yogI kI prathama patnI jasamAde ne ahamadAbAda ke talIyApADe meM sumatinAtha kA navIna mandira banavAyA thA / saM0 yogI kI dUsarI patnI nAnI kAkI ne jainazAstroM kI pratilipiyA~ karavAkara, svayaM ke nAma se ahamadAbAda meM jJAna bhaNDAra sthApita kiyA thA / saM0 somajI ne saM0 1644 meM yugapradhAna jinacandrasUri kI adhyakSatA meM zatruJjayatIrtha yAtrA kA vizAlatama saMgha nikAlA thaa| saM0 somajI ne saM0 1648 meM halArAsthAna ke bandiyoM ko dravya dekara kaidakhAne se chur3avAyA thA / saM0 somajI ne ahamadAbAda ke sAmalapADe meM sAMvalA pArzvanAtha caitya kA navIna nirmANa karavAyA / saM0 somajI ne sUtradhAra dhanA kI pola meM nIce bhUmitala para AdinAtha bhagavAn kA aura Upara caturmukha (caumukhA ) zAntinAtha kA vizAla mandira banavAyA aura saM0 1653 meM yugapradhAna jinacandrasUri se isa mandira kI bar3e mahotsava ke sAtha pratiSThA karavAI thii| saM0 somajIne isa prakAra ATha naye - mandiroM kA nirmANa karavAyA aura siddhAnta-TIkA Adi sarvazAstroM kI pratilipiyA~ karavAkara ahamadAbAda meM jJAnabhaNDAra sthApita kiyA evaM kharataragaccha kI sarvatra unnati kI thI / saM0 somajI ke sambandha meM anya ullekha saMghapati somajI ke saMbaMdha meM anya granthoM meM jo ullekhanIya vizeSa bAteM prApta hotI haiM ve nimnalikhita haiM: - 1. zIlavijayakRta tIrthamAlA ke anusAra saMghapati somajI zivA na kevala prAgvATavaMzIya hI haiM apitu vizva prasiddha neminAtha mandira, AbU ke nirmAtA mahAmAtya vastupAla tejapAla ke vaMzaja hai: 35 vastupAla mantrIzvara- vaMza, zivA somajI kula - avataMza / zatruMjaya upari caumukha kiyau, mAnava-bhava lAho tiNa liyau // 2. kSamAkalyANopAdhyAyakRta paTTAvalI ke anusAra soma aura zivA prArambha meM garIba the aura cimar3e kA vyApAra karate the / AcArya jinacandrasUri ke camatkAra ke prabhAva se ye dhanADhya ho gaye / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH 3. vAcaka ratnanidhAnakRta caityaparipATI stavana ke anusAra saM0 somajI kA saMgha saM0 1644 caitra kRSNA 4 ko zatruJjaya para pahu~cA thA: saMvata solaha sai cimmAlai, barasi savi sukhkaar| caita vadI cauthI dinai, budhavallabha budhvaar||10|| saMghapati yogI somajI, mana dhari harakha turNg| gacchapati zrIjinacandranaiM, yAtrA karAvI rNg||11|| suvihita kharatara saMghanai, zrI Adideva prsnn| . vAcanAcArija ima bhaNai, ratnanidhAna vacanna // 12 // 4. mahopAdhyAya samayasundarakRta kalpasUtraTIkA kalpalatA (ra0 saM0 1685) kI prazasti meM likhA hai ki jagadvizruta somajI aura zivA ne rANakapura, girinAra, AbU, gauDI pArzvanAtha aura zatruJjaya ke bar3e-bar3e vizAla saMgha nikAlakara tIrthayAtrAyeM kI aura pratinagara meM svagacchAnuyAyiyoM ko 2 rukma (sikkA) kI prabhAvanA kI: yadvAre punaratra somaji - zivA zrAddhau jagadvizrutau, yAbhyAM rANapurazca raivatagiriH zrIarbudasya sphuttm| gauDI zrIvimalAcalasya ca mahAn saMgho nayaH kArito, gacche lambhanikA kRtA pratipuraH rukmA dvimekaM punH|| 5. guNavinayopAdhyAya ne RSidattA caupAI (ra0 saM0 1663) meM likhA hai ki saM0 zivA somajI ne khaMbhAta meM bhI bahuta dravya kharca karake anekoM jinabimboM kI pratiSThA karavAI:zrIkhaMbhAyata thaMbhaNa pAsa, dharaNa pauma paratikha jasu paas||63|| zrI kharataragaccha gagananabhomaNi, abhayadevasUri pragaTita surmnni| dhana kharacI bahu biMba bharAviya, sAha zivA somajI kraaviy||64|| acarajakArI pUtalI jasu Upari, zaraNAi vara bheri vihi pri| pAsa bhagati vasa jihA bajAvai, guru parasAda rahyA zubha bhaavi||65|| 6.zrI agaracaMda bhaMvaralAla nAhaTA - likhita yugapradhAna jinacandrasUri pR0 242-243 meM likhA hai ki: (ka) ahamadAbAda kI dassA poravAr3a-jAti meM Apane kaI gacche rItirivAja pracalita kiye the| aba bhI vivAha-patra ke lekha meM zivA somajI kI rIti For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 37 pramANe lena-dena kI maryAdA likhI jAtI hai| Apake nivAsa-sthAna dhanA sutAra kI pola meM, jinAlaya ke vArSika divasa aura anya prasaMgoM meM jaba kabhI jimanavAra hotA hai, taba nimantraNa-patra bhI zivA somajI ke nAma se diyA jAtA hai| (kha) dhanA sutAra kI pola vartamAna samaya meM zivA somajI kI pola ke nAma se bhI prasiddha hai / (ga) saM0 somajI kArita jhaverIvAr3A ke caumukhajI kI pola meM zAntinAtha kA caumukha mandira aura hAjA paTela kI pola ke kone meM zrI zAntinAthajI kA mandira bhI vartamAna meM prApta hai / (gha) seTha somajI zivAjI kA svadharmI vAtsalya bahuta hI prazaMsanIya aura anukaraNIya thA / eka bAra kisI ajJAta aparicita svadharmI - -bandhu ne vipatti ke samaya Apake Upara sATha hajAra rupaye kI huMDI kara dii| jaba vaha huMDI bhugatAna ke nimitta Apake pAsa AI, taba inake munIma, karmacAriyoM ko sArA khAtA DhUMDha lene para bhI huMDI karane vAle kA kahIM nAma taka na milA / vicakSaNa somajI ko usa huMDI ke gaurapUrvaka dekhane mAtra se usa para azrubindu kA dAga dekhakara rahasya samajha meM A gayA aura apane kisI svadharmIbandhu ke vipatti kA anubhava kara nijI khAte meM kharaca likhavA kara sikAra dii| kucha dina ke pazcAt vaha ajJAta svadharmI bhAI vahA~ AyA aura AgrahapUrvaka huMDI ke rupaye jamA karane ko prArthanA kii| kintu, somajI ne- 'hamArA Apake ( nAma se) pAsa eka paisA bhI lenA nahIM hai' yaha kahate hue rupayA lenA asvIkAra kara diyA / Akhira saMgha kI sampatti se zrI zAntinAtha prabhu kA jinAlaya - nirmANa karAne meM ve samasta rupaye vyaya kara diye ge| (ca) saM0 somajI kI vaMza paraMparA ke vyakti aba bhI ahamadAbAda meM nivAsa karate haiM / prApta apUrNa prati svopajJa TippaNI ke sAtha 140 padya hI prApta hai / prasAdaguNayukta racanA meM kliSTa zabdoM kA prayoga bhI zrIvallabha bar3I saralatA ke sAtha karatA hai / udAharaNa ke liye saM0 zivAjI kA varNana padya draSTavya hai :" zarvatvavazyaM zivAn sa zazvacchivo'zivAnyA''zu vizAM zivova ( ? ) / yacchreyaso vizvasitIha vizvaM, vizvaM yazo yasya hi zaMsatIti // 60 // For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH dodoSTi duSTeSu kadApi no yastotoSTi ziSTeSu janeSu nitym| zezleSTayabhISTAn viduSo'nagArAn, roroSTi nA ruSTajane shivo'vyaat||68||" yaha prazasti mere dvArA sampAdita hokara rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura se prakAzita ho cukI hai| haimaliMgAnuzAsanadurgapadaprabodha TIkA zrIhai macandracAryapraNIta liGgAnuzAsana ke svopajJa vivaraNa para 'durgapadaprabodha' nAmaka TIkA kI racanA zrIvallabha ne AcArya jinacandrasUri evaM unake paTTadhara zrIjinasiMhasUri ke dharmarAjya meM vicaraNa karate huye vi0 saM0 1661 kArtika zuklA saptamI ko jodhapura meM nRpati sUrasiMha ke vijayarAjya meM 90 se adhika granthoM kA uddhAraNa dete huye 2000 grantha parimANa meM kii| vRtti kI racanA mUla liGgAzAsana para nahIM kI gaI hai ! isameM 'vidyate yA zubhA vRttistasya durgArthabodhadaH' [pra. pa. 10] se spaSTa hai ki AcArya hemacandra kA hI jo liGgAnuzAsana para svopajJa vivaraNa hai, usameM jina jina sthAnoM meM daurgamya yA kAThinya hai una hI sthaloM para isameM vivecana kiyA gayA hai| isIliye isa vyAkhyA kA nAma zrIvallabhane 'durgapadaprabodha' rakhA hai| zrIvallabha ne vivecya zabdoM kA vivecana aura liGganirvacana, vizadatA evaM prAmANikatA ke sAtha kiyA hai| saMskRta zabdoM kA vyavahAra dezya zabdoM meM kisa prakAra hotA hai isako dikhalAne ke liye zrIvallabha ne prAyaH 'iti bhASA, laukike' kahakara 1500 zabdoM ke lagabhaga rAjasthAnI zabda isa TIkA meM diye haiM / yaha TIkA amI soma jaina granthamAlA, bambaI dvArA san 1940 meM prakAzita ho cukI hai| abhidhAnacintAmaNinAmamAlA sAroddhAra TIkA __ AcArya hemacandrapraNIta abhidhAnacintAmaNinAmamAlA para zrIvallabha ne saM. 1667 meM jodhapura meM, mahArAja zrI sUrasiMhajI ke rAjyakAla meM sAroddhAra nAmaka vistRta TIkA kI racanA pUrNa kI: tathA yodhapuradraGge suurisiNhnreshituH| ___ rAjye ca vatsare sptssssttissttcndrsmmite||7|| sAroddhAraprazastiH For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA yaha TIkA bahuta hI prauDha aura vizAla hai| isameM TIkAkAra ne zabdoM ke paryAyamAtra dene evaM pracalita zabdoM kI sAdhanikA dene ke cakra meM na pha~sakara, viziSTa zabdoM kI siddhi, vyutpatti, liGganirvacana tathA bhUrizaH granthoM ke uddharaNoM dvArA TIkA ko spaSTa aura sarasa banAne kA prayatna kiyA hai / zAbdikasiddhi aura liGgabhedAdi ke kAraNa zAbdika prayogoM ko dhyAna meM rakhate huye, isa TIkA meM zrIvallabha ne anya granthoM ke vipulatA ke sAtha uddharaNa diye haiN| vyAkhyA meM lagabhaga eka sau sattara 170 granthoM ke uddharaNa prApta hote haiN| isa TIkA meM bhI zrIvallabha ne haimaliGgAnuzAsana durgapadaprabodha evaM nighaNTuzeSa TIkA ke samAna hI 'iti prasiddhe' kahakara lagabhaga 2500 zabdoM ke rAjasthAnI bhASA ke rUpa pradAna kiye haiN| isa TIkA se zrIvallabha kI prauDha evaM bahumukhI pratibhA, zabda-vyutpattijJAna evaM koza, kAvyAdi granthoM ke vizAla jJAna kA pUrNa paricaya prApta hotA hai| durbhAgya hai ki isa prakAra kI mahattvapUrNa TIkA sAhityajagat meM abhI taka prakAza meM nahIM AI hai| isa sAroddhAra meM kANDa 6 padya 171 kI vyAkhyA meM saMvat zabda kA udAharaNa dete hue siddhahemakumArasamvat kA ullekha kiyA hai jo aitihAsika dRSTi se bahuta hI mahattva kA hai| isase yaha to nizcita hai ki isa siddhahemakumArasamvat kA nAma-pracalana 17vIM zatI ke uttarArddha taka avazya thaa| tadanantara to sambhavataH isa nAma kA ullekha bhI prApta nahIM hotaa| isa TIkA kI anekoM pratiyA~ bar3A jJAna bhaNDAra, bIkAnera, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura evaM zAradA kAryAlaya, bIkAnera Adi sthAnoM para prApta haiN| kaI vidvAn loga isakA sampAdana kara rahe haiM kintu abhI taka aprakAzita hai| zeSasaMgrahanAmamAlA dIpikA kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUriNIta zeSasaMgraha nAmamAlA para zrIvallabha ne 'zrIvallabhI' nAmaka dIpikA kI racanA vi0 saM0 1654 bhAdrapada kRSNa 8 ko, mahArAja rAyasiMha ke rAjyakAla meM bIkAnera meM kI hai| saMvat ke ullekha vAlI racanAoM meM zrIvallabha kI yaha sarvaprathama racanA hai| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH pratyeka zabda kI vyutpatti, liGganirvacana aura zabdoM ke prayoga siddhahemazabdAnuzAsana, uNAdisUtra, dhAtupArAyaNa, vizvaprakAza, zAzvata, vaijayantI, mAlA, indu, vanamAlA, amara, vAcaspati, bhaviSyottarapurANa, viSNupurANa, mArkaNDeyapurANa, matsyapurANa, saGgItaratnAvalI Adi 46 granthoM ke uddharaNa dete hue dIpikAkAra ne saphalatA ke sAtha spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| dIpikA meM 20 zabdoM ke rAjasthAnI rUpa bhI prApta haiN| granthaparimANa 1900 zloka meM hai| dIpikA prakAzana yogya hai kintu abhI taka aprakAzita hai| isakI pratiyA~ vinayasAgara saMgraha koTA kramAGka 777 aura mahimAbhaktijJAnabhaNDAra bIkAnera, granthAGka 1635 meM prApta hai| jinaratnakoSa ke anusAra isakI eka prati vimalagaccha upAzraya, ahamadAbAda ke DAbaDA naM. 46 granthAGka 35 para prApta hai| san 73 meM isa grantha kA sampAdana kara presakaoNpI ela.DI.insTITyUTa oNpha iNDolaoNjI meM prakAzanArtha bhejI thii| usa samaya zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA nidezaka the| unhoMne ise svIkRta bhI kiyA thA kintu yaha likhA thA ki isake prakAzana meM kucha vilamba hogaa| Aja yaha saMvAda hai ki vaha presakaoNpI prApta nahIM hai| haimanAmamAlAzilocchadIpikA prastuta haimanAmamAlAziloJcha-dIpikA (TIkA) kI racanA ke sandarbha meM zrIvallabhopAdhyAya ne prazasti meM likhA hai: 'suratrANa akabara pratibodhaka evaM akabara se prApta yugapradhAna-padadhAraka zrIjinacandrasUri ke dharmarAjya meM tathA samrATa akabara ke samakSa hI svakarakamaloM se svapada para sthApita zrIjinasiMhasUri ke yuvarAja-dharmasAmrAjya meM, vi. saM. 1654, caitra kRSNA saptamI ko nAgapura (nAgaura) meM maiMne isa vyAkhyA kI racanA pUrNa kI hai| arvAcIna vidvAn dvArA nirmita isa vyAkhyA ko vidvadgaNa upekSA kI dRSTi se na dekheM, kyoMki maiMne haimavyAkaraNa, haimoNAdi Adi vyAkaraNa grantha aura nAmakoSoM ko dekhakara, gahana vimarSa kara, pUjyoM kA AzIrvAda prApta kara isa vyAkhyA kI racanA kI hai|' saMvat ke ullekha vAlI racanAoM meM zrIvallabha kI yaha dUsarI racanA hai| isa vyAkhyA meM TIkAkAra zrIvallabhopAdhyAya kA vyAkaraNa aura koSa For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA sAhitya para ekAdhipatya, vizAla evaM gahana adhyayana, prauDhapANDitya evaM vaicArikI garimA kA darzana sthAna-sthAna para prApta hotA hai| isa vyAkhyA kI vizeSatAyeM nimnAGkita haiM: 1. pratyeka zabda kI vyutpatti dhAtupATha aura vyAkaraNa-sUtroM dvArA pradAna kI hai| 2. siddhahemazabdAnuzAsana, isI kA uNAdi aura dhAtupATha kA samasta sthaloM para upayoga kiyA hai aura katipaya sthaloM para pANinIya, cAndra aura indrAdi vyAkaraNoM kA bhI prayoga kiyA hai| zabda-sAdhana meM matAntara hone para anya AcAryoM ke vicAroM ko bhI grahaNa kiyA hai| 3. liGga-nirvacana aura zabda-prayoga kI upayogitA ko dhyAna meM rakhakara, aneka nAmakoSa, nighaNTu, Ayurveda, dharmazAstra evaM vyAkaraNa Adi ke 45 grantha tathA granthakAroM ke abhimata uddhRta kara apane mantavya ko puSTa kiyA hai, isase isa vyAkhyA kI prAJjalatA dIptimatI ho uThI hai| (grantha evaM granthakAroM ke nAma pariziSTa meM draSTavya haiM) 4. uddhRta granthoM meM vikramAdityakoSa (pRSTha-3), indra (pRSTha-63) evaM candra (pR0 63) praNIta koSoM ke uddharaNa milate haiN| ye tInoM koSa sambhavataH Aja prApta nahIM hai| 5. mUlagata zabdoM kI vyAkhyA ke sAtha hI AcArya hemacandrapraNIta abhidhAnacintAmaNinAmamAlA aura zeSasaMgrahanAmamAlA meM Agata zAbdika paryAyoM ko chor3akara, 17vIM zatI ke pracalita zabdoM ke sahasrAdhika navIna paryAya diye haiN| ina navIna zabda-paryAyoM meM anekoM aise zabda haiM jinakA sAhitya meM prayoga kadAcit hI dekhane meM AtA hai| yaha grantha ela.DI.insTITyUTa se prakAzita ho cukA hai| haimanighaNTuzeSaTIkA yaha TIkA AgamaprabhAkara munirAja zrI puNyavijayajI dvArA susampAdita hokara lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira, ahamadAbAda se san 1968 meM prakAzita ho cukI hai| zrIvallabha ne apanI abhidhAnacintAmaNinAmamAlA kI sAroddhAra TIkA (ra. saM. 1668) meM kANDa 4 padya 208 kI vyAkhyA karate hue likhA hai: For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH "rAyaNinAmAni zrIhemacandrAcAryakRtahaimanighaNTuzeSoktAni jnyeyaani| tadyathA rAjAdane tu rAjanyA aadi| eteSAM vyutpattistu asmatkRtanighaNTuzeSaTIkAto jnyeyaa||" isa avataraNa se spaSTa hai ki isa TIkA kI racanA saM. 1667 ke pUrva hI zrIvallabha ne kara dI thii| isa TIkA meM bhI zrIvallabha ne saMskRta zabdoM ke rAjasthAnI rUpa 600 se bhI adhika diye haiN| sArasvataprayoganirNaya nAma se hI spaSTa hai ki isameM sArasvata vyAkaraNastha katipaya zabdoM ke prayoga kA nirNaya kiyA gayA hai| isakI racanA zrIjinarAjasUri ke rAjya meM (saM. 1674-1690) meM huI hai| sAhityarasika zrI agaracandrajI nAhaTA kI sUcanAnusAra isakI 23 patrAtmaka eka mAtra prati bhAvaharSIya kharataragaccha jJAnabhaNDAra, bAlotarA' meM thii| duHkha hai ki bAlotarA kA jJAnabhaNDAra asta-vyasta hokara bika cukA hai| sthUlibhadra ekatrIso yaha 31 padyAtmaka bhASA kRti zrIsArAbhAI maNilAla navAba ke saMgraha meM saM0 1658 meM zrImahimAsAgaralikhita guTake meM prApta hai| prastuta saMkalana isa saMkalana meM 14 laghukRtiyoM kA saMkalana kiyA gayA hai| isIlie isa grantha kA nAma zrIzrIvallabhIyacaturdazalaghukRti samuccaya rakhA hai| 1. mAtRkAzlokamAlA ___ isa zlokamAlA kI racanA vi0 saM0 1655 caitra mAsa meM bIkAnera meM huI hai| isameM do pariccheda haiN| prathama pariccheda meM 27 padya haiN| tathA anta meM racanA prazasti meM 6 padya haiM / prathama pariccheda meM a se jha taka 25 vargoM meM AdinAtha se mahAvIrasvAmI taka ke cauvIsoM tIrthaGkaroM kI stavAtmaka varNanA hai aura dvitIya pariccheda meM ba se lekara kSa taka 26 vargoM meM viSNu, maheza, brahmA, kArtikeya, gaNeza, sUrya, candra, kubera, indra, zeSa, munipati, yama, rAma, lakSmaNa, vana, samudra Adi bhinna-bhinna padArthoM kI varNanA hai| zrIvallabha ne kula 51 varNoM kI varNamAlA svIkAra kI hai, svara 16 aura vyaJjana 35 / svaroM meM- a. A. i. I. u. U. R R. la. la. e. ai. o. For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA au. aM. aH, tathA vyaJjanoM meM-ka. kha. ga. gha. Ga, ca. cha. ja. jha. Ja, Ta. Tha. Da. Dha. Na, ta. tha. da. dha. na, pa. pha. ba. bha. ma, ya. ra. la. va, za. Sa. sa. ha, lla aura kSa kA samAveza kiyA hai| varNamAlA kI prasiddhi mAtRkA ke nAma se prasiddha hai| mAtRkAkSaroM se sambandhita racanA hone ke kAraNa isakA nAma mAtRkAzlokamAlA rakhA gayA hai| pratyeka mAtRkAkSara, pratyeka zloka ke pratyeka caraNa (pAda) ke prArambha meM gamphita kiyA gayA hai| arthAt pratyeka meM pratyeka varNamAlA kA 4 bAra prayoga huA hai| udAharaNa ke liye lavarNa kA prayoga dekhiye: latakanatajanAnAM maGgalAni pradeyA, lUphiDakapaTahArI sArva candraprabha tvm| latanayayatirAjyA gItavikhyAtakIrtti lariva vizadatejAH kevljnyaanbhaasvaan||11|| AzutA se kAvyakalAbhyAsI ko pravINatA prApta ho, yaha isa racanA kA uddezya hai| zrIvallabha kI prArambhika racanA hone para bhI isa kRti meM prauDhatA, aura kAvyagarimA sarvatra lakSita hotI hai| 59 padyoM kI racanA meM zrIvallabha ne zArdUlavikrIDita, anuSTup, upajAti, mAlinI, drutavilambita, dodhaka, svAgatA, hariNaplutA, vasantatilakA, hariNI, indravajrA, AryA, Adi aneka chandoM kA prayoga kiyA hai| kavi ne isameM tra aura jJa kA prayoga nahIM kiyA hai| saMbhavataH saMyuktAkSara mAnane ke kAraNa isakA tyAga kara diyaa| marAThI lla kAra kA prayoga avazya hI aGkita hai| 2. vidvatprabodhakAvya svopajJa TIkA saha zrIvallabha ne vidvatprabodha kI racanA balabhadrapura (saMbhava hai use hI Ajakala bAlotarA kahate haiM jo jodhapura pradeza meM pacapadarA ke pAsa hai) meM balabhadra nAmaka zAsaka kI viziSTa vidvatsabhA (goSThI) meM medhAviyoM ke abhimAna kA manthana karane ke liye aura vidvAnoM kI vaiduSyavRddhi ke liye racanA kI hai| lekhaka ne svayaM ke liye 'vAcanAcAryadhuryazrI-zrIvallabhagaNIzvaraiH' vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai| lekhaka ne prazasti meM racanAkAla kA ullekha nahIM kiyA hai| phira bhI For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH atyanta prauDha aura kliSTatama racanA hone ke kAraNa nirmANa samaya 1660-se 1666 ke madhya kA mAnA jA sakatA hai| __ isa anumAna kA AdhAra yaha hai ki zrIvallabha ne abhidhAnacintAmaNi nAmamAlA kI TIkA meM (ra. saM. 1667) svayaM ke liye 'vAdI' zabda kA prayoga kiyA hai, jo isa TIkA racanA 1667 ke pUrva kisI bAda prasaMga kI ora saMketa karatA hai| vidvadgoSThayAM viziSTAyAM medhAvyabhimAnonmathanAya' zabdoM se kalpanA kI jA sakatI hai ki yaha viziSTa vidvadgoSThI zAstrArtha kI hI thI aura vijayazrI prApta karane ke pazcAt zrIvallabha ne apanI paravartI kRtiyoM meM apane liye 'vAdI' kA prayoga kiyA ho| phira bhI nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki isa pakti ke atirikta vidvat-prabodha meM kahIM bhI vAda kA saMketa prApta nahIM hai| ___kavi saubharipraNIta vyakSarakANDa meM varNita kNA se lekara viparyanta saMyuktavarNoM ke mAdhyama se vastuvarNanA kI gaI hai| isameM tIna pariccheda haiN| prathama pariccheda ke 60 padyoM meM catuzcaraNadhArI gaja, azva, vRSabha, siMha, uSTra Adi kA varNana hai| dvitIya pariccheda ke 60 padyoM meM dvipadadhArI zuka, tittiri, haMsa, baka, cakravAka, sArasa, TiTTibha, mayUra, cASa, khaJjarITa Adi pakSiyoM kA varNana hai| tRtIya pariccheda ke 21 padyoM meM sAdhu, paNDita aura vIrajanoM kA varNana hai / anta meM prazasti ke 6 padya haiN| vizeSataH pratyeka padya meM rAjA ko sambodhana karake prAsaMgika varNana likhA gayA hai| isa kAvya para svayaM zrIvallabha kI hI svopajJa TIkA hai| dvitIya pariccheda ke 19 padya se to TIkA na hokara TippaNa mAtra hI prApta hai| isa kAvya kI paricayAtmaka mahattA dikhAte hue padmazrI muni jinavijayajI ne ekAkSara nAmakoSasaMgraha ke saMcAlakIya vaktavya (pR0 10) meM likhA hai: __ "yaha eka kutUhala pradarzaka kAvyAbhyAsI padyamaya kRti hai / isakI racanA eka jaina vidvAn zrIvallabhagaNi ne kI hai| yaha eka kevala zabdapANDitya pradarzaka anokhI racanA hai| racanAkAra ne zabda-vailakSaNya kI vicitrArthatA prakaTa karane ke uddezya se isa vinodAtmaka padyaracanA kA gumphana kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA prastuta saMgraha meM saubharikRta jo 'ekAkSara nAmamAlA' mudrita huI hai usake vyakSarakANDa meM kaNa, kANa, kaNu, kaNau Adi aneka aise saMyuktAkSara vAle ekasvarIya zabdoM kA saMgraha kiyA hai jo anya saMgrahoM meM khAsa karake nahIM milte| isameM anekAneka aise saMyuktAkSara-yukta ekasvarIya zabda haiM jinakA uccAraNa bhI kaThina aura vilakSaNa pratIta hotA hai| kucha kI dhvani meM to hrA, hI, bhrA, bhrI, srA, strI Adi mantrAkSaroM jaisA AbhAsa hotA hai, parantu koSakAra ne inako mantrAkSaroM ke bIja rUpa meM nahIM likhA hai, vicitra zabdadhvani vAle zabdoM ke rUpa meM saMkalita kiyA hai| granthoM meM aise zabdoM kA prayoga prAyaH nahIM-sA upalabdha hotA hai / tathApi koSakAra ke ina zabdoM kA apane koza meM saMkalana karane kA koI zAstrAdhAra avazya rahA hogA aura isaliye usane inhIM zabdoM ko apanI racanA meM vizeSa rUpa se saMgRhIta kiyA hai| saubharikavi-saMkalita ina vicitra zabdoM kA AdhAra lekara ukta zrIvallabhagaNi ne saMgrahAntargata antimakRti vidvatprabodha kA gumphana kiyA hai| isameM unhoMne saubhari ke saMkalita kvaNa, kvANa Adi bahuta se vicitra zabdoM kA sArthaka upayoga kara dikhAne kI ceSTA hai| yadyapi hai yaha kevala kutUhala pradarzaka racanA, tathApi saMskRta bhASA ke zabda-sAmarthya kA isase bodha hone jaisA hai| yaha racanA arthakliSTa evaM zuSka-padya-prabandha rUpa hai, isaliye racayitA ne svayaM isake kliSTa zabdoM kA artha bodha karAne ke liye saMkSipta TippaNa bhI sAtha meM lagA diye haiN|" isI 'ekAkSaranAmakoSa saMgraha' pustaka kI bhUmikA likhate huye jaina paNDita paM. lAlacandra bhagavAn gAndhI ne (pR. 23) para likhA hai: "yaha eka apUrva viziSTa vidvadgamya, adbhuta saMskRta kAvya hai| isa ekAkSarI kozasaMgraha meM isakA susambaddha Avazyaka sthAna hai| isa saMgraha meM caturtha kramAGka meM saubharikRta vyakSaranAmamAlA prakAzita huI hai, usameM pradarzita vividha arthavAle saMyuktavarNoM ko pratyeka zloka ke pratyeka caraNa meM prayukta kara isa camatkRtikara rasika kAvya kI racanA kavi ne kI hai| saMskRta sAhitya meM yaha advitIya kahA jAya, aisA kAvya hai| zAyada hI isa paddhati ko anya kAvya vidvAnoM ne dekhA hogaa|" For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH rasAsvAdana ke liye haMsavarNana meM bra kA upayoga dekhiye:bra-SoDazAciH stavanIya! sanmate! brayuk! catasraH kakubho vilokyn| brabhA! bakastrasta Rdhag bravItyaraM, bracorabhIti nRpate! sukhcchidm||27|| dvi. pa. 3. zrIpArvajinastotra yamakAlaMkAra garbhita hai| isake padya 14 haiN| 1 se 13 taka padya sundarIchanda meM hai aura antima 14vA~ padya indravajrA chanda meM hai| kavi ne pratyeka zloka ke pratyeka caraNa meM madhyayamaka kA saphalatApUrvaka prayoga kiyA hai| udAharaNa ke lie prathama padya dekhie - jinavarendravarendrakRtastute, kuru sukhAni sukhAniranenasaH // bhavijanasya janasyadazarmadaH, prnntloktlokbhyaaphH||1|| isameM prathama caraNa meM varendra-varendra', dvitIya caraNa meM 'sukhAni sukhAni', tIsare caraNa meM 'janasya janasya' aura cauthe caraNa meM 'taloka taloka' kI chaTA darzanIya hai| yahI krama 13 zlokoM meM prApta hai| 4. timirIpurIzvarazrIpArzvanAthastotra yaha samasyA-garbhita stotra hai| kavi ne timirIpura sthAna kA ullekha kiyA hai| yaha timirIpura Aja tiMvarI ke nAma se prasiddha hai jo jodhapura se lagabhaga 25 kilomITara dUra hai| yaha samasyA-pradhAna hote hue bhI mahAkavi tulasIdAsa ke jAkI kRpA paMgu girilaMghe ke anukaraNa para kavi kI bhAvAbhivyakti hai| prabhu ke prAta:kAla darzana karane para nirdhana bhI dhanavAn ho jAtA hai, mUka bhI vAcAla ho jAtA hai, badhira bhI sunane lagatA hai, paGgu bhI nRtya karane lagatA hai aura kurUpa bhI saundaryavAn ho jAtA hai| 12 zloka haiN| isameM kavi ne vasantatilakA Adi 7 chandoM kA prayoga kiyA hai| 5. zrIajitanAtha stuti TIkA zrIvallabha kI pUrva guru-paramparA upAdhyAya-paramparA rahI hai| zrI For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 1 jayasAgaropAdhyAya isa paramparA ke nAyaka rahe haiM / pandrahavIM zatAbdI inakA samaya hai / kavIzvara zrI jayasAgaropAdhyAya ke sambandha meM zrIvallabha kahate haiMinakI yamakamaya 500 stuti stotroM kI racanA kI thI / usameM se eka stuti hai sAdhAraNa jinastuti / sAdhAraNa jinastuti ke mUla artha kA parihAra karake ajitanAtha bhagavAn kI stuti siddha karate hue bhinna-bhinna navInArthoM dvArA vyAkhyAdvaya kI racanA kI hai| isa racanA kA ullekha karate hue prazasti meM likhA hai ki saMvat 1669 meM jodhapura meM mahArAja sUrasiMha ke rAjyakAla meM zrIvallabha kA kisI vidvAn ke sAtha vAda-vivAda huA thA / usI zAstrArtha ke sambandha meM zrIvallabha ne pUrvokta sAdhAraNa jinastuti kA mUlArtha parihAra kara vyAkhyAdvaya kI racanA kI thii| TIkA ke Adyanta prazasti se spaSTa hai / [ Adi ] [anta] 1. sandhyabhAvaH apANinIyaH - zrImantamajitaM nutvA zrI zrIvallabhavAdibhiH / vAstavArthaM parityajya navIno'rthaH prakAzyate // 1 // stuterajitanAthasya dvitIyasya jinezituH / yamakasragviNIchandaHkRtAyA jayasAgaraiH // 2 // sarvatIrthakRtAmeSA sAdhAraNA stutiH khalu / tathApyajitanAthasya jJeyA bhinnArthato budhaiH // 3 // zrIjinezvarasUrIndrAdyaH khyAtaH zobhatetarAm / nityotkRSTakriyAcAro gacchaH kharatarAbhidhaH // 1 // yugapradhAna AbhAti jinacandrastadIzvaraH / akabbarazilemAkhya- sAhidattaghanAdaraH // 2 // tacchiSyaH sAmprataM samyag yuvarAjaM bhunaktya[ pi ] | vAdidviradasiMho yo jinasiMhaH sa sUrirAT // 3 // tayo rAjye kRtA vRttiH stuteH zrI ajitArhataH / jJAnavimalapAThakaziSyaH zrIvallabhAbhidhaiH // 4 // atra vRttau budhairjJeyaM vyAkhyAdvayamaninditam / yadazuddhaM bhavettaddhi zodhyaM samyakkRpAparaiH // 5 // For Personal & Private Use Only 47 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH stutireSA kRtA shriimjysaagrpaatthkaiH| yamakasragviNIchandomayI saadhaarnnaarhtaam||6|| kenA'pi viduSA sArddhaM vivaadaadjitaarhtH| varNanA varNitA tyaktvA vAstavArthaM ythaamti||7|| navarasarasAdityasaMkhye (1669) varSe sdaasurau| zrImadyodhapure rAjye suurisiNhmhiipteH||8|| stutivRttiriyaM zazvad vAcyamAnA kviishvraiH| ' nndtaacchaardaadeviiprsaadaajgtiitle||9|| sAdhAraNa jinastuti kI nAmavizeSa tIrthaGkara kI racanA siddha karane meM kavi ne jinAgamoM kA pracura ullekha kiyA hai, jinameM pramukha-pramukha haiM- anuyogadvAra sUtra, uttarAdhyayana sUtra, upAsakadazAGga, dazavaikAlikasUtra, nandIsUtra, prajJApanAsUtra, bRhatkalpasUtra TIkA, bhagavatIsUtra, samavAyAGgasUtra aura sthAnAGga sUtroM kA bhI uddharaNa pradAna kiyA hai| isake atirikta vyAkaraNa, kAvya, koSa, nighaNTu Adi ke lagabhaga 40 granthoM ke uddharaNa dete hue, stuti ke pratyeka akSara evaM zabdoM ke zrIvallabha ne jo navIna-navIna arthoM kI kalpanA kI hai vaha vastutaH anupama hai aura inake pragADha-pANDitya kI dyotaka hai| 6. zrIzAntinAtha viSamArthastutiTIkA 'vArANaM varaNaM raNaM raNaraNaM vArAraNaM vIraNam' zabdAlaMkRta, zArdUlavikrIDita chanda meM grathita, yamaka-zleSagarbhita 4 padyoM kI yaha sAdhAraNa jinastuti hai| isa stuti kA kartA ajJAta hai| TIkAkAra ne bhI kartA ke viSaya meM koI saMketa nahIM diyA hai| pUrvokta ajitanAtha stuti kI taraha hI isa sAdhAraNajina stuti ko zrIvallabha ne apanI vaidagdhya evaM camatkArapUrNa zailI dvArA zAntinAtha kI sthApanA kara TIkA kI racanA kI hai| ajitanAtha stuti TIkA kI zailI meM zrIvallabhopAdhyAya kI yaha dUsarI vyAkhyA hai| isakA racanAkAla bhI anumAnataH vi. saM. 1669 ke AsapAsa kA hI saMbhava hai| ekAkSarI-anekArthI koSoM, aneka vyAkaraNoM ke uNAdisUtroM aura dhAtupAThoM ke AdhAra se pratyeka zabda ke vaicitryapUrNa arthoM kA pratipAdana isa vyAkhyA meM kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ___49 7. praznottaraSaSTizataka kAvya TIkA isa laghu kAvya ke praNetA mahAkavi zrI jinavallabhasUri haiN| inakA vistRta paricaya jinavallabhasUri granthAvalI meM diyA hai ataeva vahA~ paThanIya hai| isameM mUla ke 160 padya haiN| praznottaraSaSTizataka kI apUrNa TIkA kI eka mAtra prati rAjasthAna, prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura ke saMgrahAlaya meM vidyamAna hai| yaha TIkA kevala 19 padyoM taka hI hai, 20veM padya kI TIkA apUrNa hai| jisa prakAra kA pANDitya jinavallabha ne isa grantha meM dikhAyA hai usI prakAra kA zrIvallabha kA pANDitya isa TIkA meM dRSTigocara hotA hai| pratyeka zabda ko siddha karane ke lie zrIvallabha ne pada-pada para aSTAdhyAyI ke sUtra aura dhAtupATha kA uddharaNa dete hue upayoga kiyA hai vaise hI koSoM meM abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA, amarakoSa tathA vaijayantI koSa kA prayoga, ekAkSarI koSoM meM saubharI evaM amaracandra ke koSa kA prayoga, anekArthI koSoM meM mukhyataH hemacandrasUri racita anekArtha saMgraha, mahezvara kavi racita vizvaprakAza, zrIdhara racita vizvalocana, halAyudha koSa ityAdi kA uddharaNa dekara kaviprayukta zabda kI sArthakatA siddha karate hue mukta rUpa se prayoga kiyA hai| vyAkaraNa granthoM meM pANini ke atirikta kAtantra, buddhisAgara, hemacandrIya dhAtupArAyaNa, deva aura subhUticandra kA bhI kiyA hai| deva aura subhUticandra kA vyAkaraNa grantha kaunasA hai jJAta nahIM hai| isa kAvya zloka cha: kA 'kena jetrA' uttara vIrAjJAvinudatipApam zabda ke cAra artha bhI inakI naisargika pratibhA ke dyotake haiN| isI prakAra zloka 10 kI vyAkhyA aura zloka 11 kI vyAkhyA bhI paThanIya evaM mananIya hai| vistAra bhaya se yahA~ kevala ullekha mAtra kiyA gayA hai| isa TIkA meM bhI kavi kA mAtRbhASA prema ojhala nahIM huA hai| sthAna-sthAna para iti bhASA kahakara rAjasthAnI zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai| zrIvallabhopAdhyAya kI viziSTa zailI ke kAraNa yaha TIkA bhI vidvadbhogyA bana gaI hai| vidvad-bhogyA hone para bhI sAmAnya pAThaka bhI isakA adhyayana kara isake hArda ko samajha sakate haiN| bhASA prAJjala hai, zailI sarala aura sarasa hai, sAtha hI lekhaka ke hRdaya ke bhAva ko spaSTa rUpa se pratipAdita karatI hai| yaha hamArA durbhAgya hai ki isa TIkA kI apUrNa prati hI hameM prApta huii| yadi kisI bhaNDAra meM isakI pUrNa prati prApta ho jAe to sUcanA milane para hama ise pUrNa bhI prakAzita karane kA prayatna kreNge| For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH 8. 'kezAH kaJjAlikAzAbhA:' padyasya vyAkhyA sArasvatavyAkaraNastha isa padya' kI vyAkhyA meM zrIvallabha ne brahmA, viSNu, maheza ke varNa, Ayudha, vAhana aura sthAna kA anekArthI dRSTi se sundara pratipAdana kiyA hai aura aneka granthoM ke uddharaNa dekara use sarala aura sarasa bhI banAyA hai| isakI ekamAtra prati mahimAbhakti jaina jJAna bhaNDAra (bar3A bhaNDAra), bIkAnera, pothI 70 granthAGka 1890 meM prApta hotI hai / isakA Adyanta isa prakAra hai: [ Adi] 50 sArasvatasya sUtre yat kezA iti padaM sphuTam / tacchlokaTIkAmAcaSTe zrI zrIvallabhavAcakaH // [anta] kRtazcAyaM zrIjJAnavimalamahopAdhyAyamizrANAM ziSyavAcanAcArya zrIvallabhagaNibhiH sa ca ziSyAdibhirvAcyamAnazciraM nandyAt shriishaardaaprsaadaat| isa TIkA meM racanA ke saMvat kA ullekha nahIM hai / 9. ' khacarAnana pazya sakhe khacaraH' padyasya arthatrikam isa padya ke kavi ne tIna artha kie haiM aura vaha bhI ekAkSara anekArtha koSoM kI sahAyatA se / 10. 'yAmAtA' padyasya arthapaJcakam yaha zloka zleSAlaGkAra pradhAna hai| pratyeka zabda yA padoM ke pRthakpRthak artha karanA yaha kavi kA sahaja sambhAvya hai / kavi ne isake pA~ca artha kie haiM aura vaha bhI ekArthI anekArthI koSoM ke sahayoga se 11. okezopakezapadadvayadazArthI lekhaka ne isa kRti meM anekArthI dRSTi se okeza aura upakeza pada ke pA~ca-pA~ca artha nirUpita kiye haiM / 12. kharatarapadanavArthI okezopakezapadadvayadazArthI ke samAna isa kRti meM kharatara pada ke lekhaka ne nava artha kiye haiM / isameM kRtikAra ne apanA nAma nahIM diyA hai| na Adi maGgala hai aura na antima prazasti hai / isIlie yaha saMdigdhAvasthA meM hai / phira bhI zailI sAmaJjasya hone ke kAraNa ise zrIvallabha kI kRti mAna sakate haiN| For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 13. caturdazasvarasthApanavAdasthala isa vAdasthala meM sArasvatavyAkaraNa evaM pANinIyAdi pramukha - pramukha vyAkaraNoM ke AdhAra se caudaha svaroM kI sthApanA kI gaI hai| kisI 'kUrcAlasarasvatIvirudaM manyamAnaH ' prativAdI ne anubhUtisvarUpAcArya kRta sArasvatavyAkaraNa ke 'a i u R lR samAnA: ' aura ' e ai o aura sandhyakSarANi' sUtroM ke anusAra svara nava hI haiM, sthApanA kI / use zrIvallabha ne paJcavikalpoM kI sthApanA kara, sArasvata, pANinivyAkaraNa, kalApa, kAtantra, siddhahemazabdAnuzAsana, siddhAntacandrikA, pANinIyazikSA Adi vyAkaraNa aura amarakoSa, anekArthasaMgraha, vizvaprakAza, halAyudha, varNanighaNTu Adi koSa tathA narapatijayacaryAdi jyotiSa granthoM kA AdhAra lekara, sArasvata vyAkaraNa kI dRSTi se hI R aura lR ke dIrgha kA abhAva mAnate hue 14 svaroM kI sthApanA kara, prativAdI ke mata ko nirasta kiyA hai| isIliye zrIvallabha ne isa kRti kA nAma bhI caturdazasvarasthApanavAdasthala rakhA pratIta hotA hai, jaisA ki isakI avataraNikA se spaSTa hai:santi svarAH ke kati ca pratItAH, sArasvatavyAkaraNoktayuktyA / samastazAstrArthavicAravettA, kazvid vipazcit paripRcchatIti // 2 // purAtanavyAkaraNAdyaneka, granthAnusAreNa sadAdareNa / taduttaraM spaSTatayA karoti, zrIvallabhaH pAThaka utsavAya // 3 // yaha vAda kisa prativAdI ke sAtha huA ? kahA~ para huA ? kisakI sabhA meM yA adhyakSatA meM huA ? isa kRti se jJAta nahIM hotA / 51 yaha racanA gacchanAyaka zrIjinarAjasUri (zrIjinarAjasUrIndre dharmarAjyaM vidhAtari pra. pa. 1) ke dharmarAjya meM huI hai aura isameM kavi zrIvallabha ne upAdhyAya pada kA prayoga kiyA hai| zrIjinarAjasUri ko AcArya pada saM0 1674 meM prApta huA thaa| ataH isakA racanAkAla 1674 ke pazcAt kA hI hai / isa kRti meM mAtRbhASA prema spaSTa rUpa se prakaTa hotA hai / vyAkaraNa jaise zuSka aura kaThina viSaya meM bhI Air3A bhe bhAir3A kahakara apane janma pradeza kI ora saMketa kiyA gayA pratIta hotA hai / 14. caturdazaguNasthAna svAdhyAya yaha svAdhyAya (sajjhAya) bhASA meM gumphita hai / isameM 14 guNasthAnoM kA kramazaH varNana hai| isake 23 padya hai / yaha zrIvallabha muni avasthA kI prArambhika kRtiyoM meM se hai / For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH isa prakAra 25 choTI-moTI kRtiyA~ abhI taka merI jAnakArI meM AI haiN| ina kRtiyoM meM hama cAhe inake kAvyoM ko dekheM athavA TIkAgranthoM ko, pratyeka pRSTha para zrIvallabha kA prakANDa-pANDitya aura saujanyapUrNa audArya hI praphuTita ho rahA hai| prati-paricaya 1.mAtRkAzlokamAlA - isa zlokamAlA kI ekamAtra prati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda meM muni zrI puNyavijayajI saMgraha meM granthAGka 2888 para aGkita hai| 2.vidvatprabodhakAvya - isa kAvya kI eka mAtra prati 17vIM zatAbdI kI likhita zrI abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM upalabdha hai| pahile yaha kAvya jinadattasUri jJAnabhaNDAra, sUrata se mahAvIra stotra ke sAtha prakAzita huA thA aura puna: rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura se ekAkSaranAmazeSasaMgraha meM prakAzita huA hai| 3. timirIpurIzvarazrIpArzvanAthastotra - zrI hemacandrAcArya jaina jJAna bhaNDAra, pATaNa, zrI tapAgaccha bhaMDAra, DAbaDA 248, kra0 naM0 12357, patra 1, sAija 25.5 x 12 sI0ema0, paMkti 16, akSara 46, lekhana anumAnataH 17vIM zatAbdI, racanA ke tatkAlIna samaya kI likhita yaha zuddha prati hai| 4. zrI ajitanAtha stuti - isakI ekamAtra 5 patroM kI prati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAdastha muni zrI puNyavijayajI saMgraha granthAGka 5250 para surakSita hai| isa prati meM prathama padya aura dUsare padya kI vyAkhyA sammilita ho gaI hai aura prathama padya kA dvitIya artha raha gayA hai ataeva yaha vicAraNIya hai| 5. zrI zAntinAtha viSamArthastutiTIkA - yaha stuti TIkA sahita zrIvallabhagaNi ne svayaM ne likhI hai isalie isakA samaya 17vIM zatAbdI hai| 6. praznottaraikaSaSTizataka kAvya TIkA - isakI prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura hastalikhita grantha saMgrahAlaya meM kramAMka 19867 para surakSita hai| pratiSThAna ke puSpAGka 125 saMskRta eNDa prAkRta mainyUskrIpTa For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kaiTalaoNga pArTa 4, kramAMka 2293 para aMkita hai / isakI sAIja 26.8x11.3 patra 10, paMkti 17 aura prati paMkti akSara 49 haiM / tripATha hai bIca meM mUla pATha diyA gayA hai aura Upara nIce TIkA dI gaI hai / saMzodhita prati hai / jahA~-jahA~ lekhana/mantavya chUTa gayA hai vahA~-vahA~ hA~siyoM para evaM Upara-nIce likhA gayA hai / kaI sthAnoM para sthAnAbhAva se akSara aspaSTa ho gaye haiM jo par3hane meM nahIM A rahe haiM / 5bI kA patra koNa khaNDita hone ke kAraNa kaI akSara par3hane meM chUTa gaye haiM / isIlie usako maiMne TippaNI meM denA hI ucita samajhA hai| prati zuddha evaM / sphIta hai / 7. kezAH kaJjAlikAzAbhAH padyasya vyAkhyA 18vIM zatAbdI meM paNDita mahimAmeru likhita isakI prati bIkAnera jJAnabhaNDAra meM prApta hai / 8. khacarAnana pazya sakhe khacara padyasya vyAkhyAtrikam - zrIlAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira, ahamadAbAda, munizrI puNyavijayajI saMgraha, granthAGka 2697, AkAra - 25x12 se.mI., patra 2 [1bI evaM 2e ] paMkti kula 34 / akSara 60 / 9. yAmAtA padyasya vyAkhyA - isakI prati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira, ahamadAbAda meM muni puNyavijayajI ke saMgraha meM granthAGka 2697 para hai| AkAra 25x12, patra 1e, paMkti kula 24, akSara prati paMkti 60 / 10. okezopakezapadadvayadazArthI isa kRti kI racanA upakezagacchIYa AcArya zrIsiddhasUri ke Agraha se saM0 1655 meM bIkAnera meM huI hai| isakI anekoM pratiyA~ bIkAnera, jayapura, koTA Adi bhaNDAroM meM prApta haiM / - 11. kharatarapadanavArthI - yaha kRti okezopakezapadadvayadazArthI ke sAtha hI likhI huI prApta hotI hai / 12. caturdazasvarasthApanavAdasthala isakI prAcIna prati upAdhyAya zrI jayacandrajI saMgraha, zAkhA kAryAlaya rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, bIkAnera, zrI kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA, ahamadAbAda naM. 16177 patra 5, le. - 53 For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH 18vIM zatI aura zrI kharataragaccha jJAna bhaNDAra, zivajIrAma bhavana, jayapura kramAMka cha. 106 patra 7, le. 19vIM zatI meM upalabdha hai| upAdhyAya jayacandrajI kI prati meM nimnalikhita ullekha bhI milatA hai: tattvavicakSaNairvAcyamAnaM ciraM nndtaat| shriirstu| zrI:chaH / / shrii|| zrIjinarAjasUribhiH / tatsiSyazrImAnavijayajI tatsiSyazrIkamalaharSajI tasya chAtravad vidyAvilAsena likhatamasti / / shrii|| AbhAra jina-jina jJAna bhaNDAroM se jo-jo pratiyA~ prApta huI haiM, una-una jJAna bhaNDAra ke saMvAhakoM, jo-jo pratiyA~ prakAzita huI haiM, unake sampAdakoM evaM prakAzakoM tathA zrIvallabha para jina-jina vidvAnoM ne likhA hai una sabakA maiM AbhAra svIkAra karatA huuN| suvihita cakracUr3AmaNi paramapUjya pUjyapAda svargIya zrI jinamaNisAgarasUrijI mahArAja kI bhI amogha kRpA se isa prakAra ke sAhitya-yuga meM maiM sahayoga de sakA isake lie maiM unakA vinayAvanata huuN| zAsanasamrAT pa.pU.A. zrI vijayanemisUrIzvarajIkI paTTaparaMparAmeM virAjamAna jinazAsanazaNagAra pa.pU.A.zrI vijaya candrodayasUrIzvarajI ma.sA. ke laghubaMdhu sUrimaMtrasamArAdhaka pa.pU.A.zrI vijayaazokacandrasUrIzvarajI ma.sA. ke ziSya saumyasvabhAvI pa.pU.A.zrI vijayasomacandrasUrIzvarajI ma.sA. kA meM atyata AbhArI hUM / jinakA mArgadarzana isa pustaka prakAzanameM hameM prApta huA / parama pUjya A.zrI vijayasomacandrasUrijIkI preraNA se pustaka prakAzanake lIe Arthika sahayogakara zrutabhaktikarane vAle zrI rAMdera roDa jaina saMghakA bhI meM AbhArI huuN| isake sampAdana meM mere anujakalpa paNDita nArAyaNa zAstrI kAGkara jo ki rASTrapati-puraskAra se sammAnita haiM unhoMne isameM pUrNa rasa lekara sahayoga diyA hai, isake lie maiM unako atyanta AzIrvAda detA huuN| ___ maiM apanI divaGgata puNyAtmA dharmapatnI zrImatI santoSa jaina ke prati bhI apanI bhUyasI hArdika kRtajJatA jJApita karatA hU~, jisane mujhe gArhasthya cintA se For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA mukta hokara isa duSkara sAhitya sAdhanA-vrata ke nirvahaNa meM satata saMlagna rahane ke liye avirata protsAhita kiyA hai| anta meM mere AyuSmAn putra maJjula jaina, putravadhU nIlama jaina, putra vizAla jaina, pautrI titikSA aura pautra varddhamAna kI satata preraNA se maiM isa kArya ko sampanna kara sakA, isake lie hRdaya se ina sabako aashiirvaad| prastuta grantha kA kampyUTarIkaraNa karane meM sAgara seThI kA bhI pUrNa sahayoga rahA hai, ataeva inako bhI aashiirvaad| ma. vinayasAgara For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH vAcakottaMsa-zrIzrIvallabhagaNivinirmitaH zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH * ) kRti-nAma 1. mAtRkA-zlokamAlA 2. vidvatprabodhazAstram 3. zrIpArzvajinastotram timirIpurIzvarazrIpArzvanAthastotram 5. zrI ajitanAthastuti: mUlArthaparihArarUpA TIkAdvayayuktA 6. zrI zAntinAtha-viSamArthastuti TIkA praznottaraikaSaSTizatakAvyam 8. kezAH kaJjAlikAzAbhAH padyasya vyAkhyA 9. khacarAnana pazya sakhe khacara padyasya vyAkhyA-trikam yAmAtA padyasya arthapaJcakam okezopakezapadadvayadazArthI kharatarazabdanavArthI 13. caturdazasvarasthApanavAdasthalam 14. caturdazaguNasthAnasvAdhyAya pariziSTa - 1 pariziSTa - 2 122 126 *** For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzAntiM praNipatya nityamanaghaM sanamrakamrAmarAdhIzAbhyarcitapUjanIyacaraNAmbhojaM janAnandanam / vidvabuddhisarojasUryasadRzIM zrIzlokamAlAmahaM, vakSye kAvyakalAzusiddhaya imAM zrImAtRkAyAH zubham / / 1 / / caturviMzatisArvANAM prathame hyatrA'sti varNanA / bhinnabhinnapadArthAnAM paricchede dvitIyake / / 2 / / tadyathA vAcakottaMsa - zrI zrIvallabhagaNivinirmitA zrImAtRkA - zlokamAlA / / / 60 / / OM namaH / / e~ namaH / / caturviMzatijinavarNano nAma prathamaH paricchedaH anekadevAsurapUjanIyA, aharnizaM rAntu sukhAni sArvAH / agaNyapuNyAmbudhayaH zaraNyA, aniSTaduSkarmaharA vareNyAH / / 3 / / AtaGkadoSakSayakAri dharmam, AdIzvaro yacchatu maGgalAni / AzcaryakArI bhavinAM jineza, AbhAsitA yena mahodaya zrIH / / 4 / / ilAtalakhyAtayazA varaujA, itAmayaH zrI ajitAhvasArvaH / ito bhavAt pAtu jagatpratIta, ibhAGkazAlI guNaratnamAlI / / 5 / / ISTe trilokyAM kila tIrtharAja, Izo munInAM sa hi zambhavAkhyaH / IrSyAlutAmuktavizuddhacetA, IDyassatAM vairigaNasya jetA / / 6 / / udAratAraJjitasAdhucetA, upAsyatAM bhavyajanA jinezaH / upAsanA yasya dadAti padmAm, upAsakAnAmabhinandanAhvaH ? / / 7 / / Urjena buddherviditapratiSTha, Urjasvi dhImatprativAdigoSTyAm / UrdhvaM gataM yadyaza edhate vai, UrvAn kriyAcchaM sumatirjinassaH / / 8 / / * sandhyabhAvaH For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH RddhipradAtA satataM trilokyA, RdhyanmahAsaMyamaramyalakSmyA / Rjasva' puNyAni vizAM varazrIH RzyeGga' pdmprbhtiirthnaath|| 9 / / RRkAramantreNa sujapta eSa, RRdAyakaH syAnnitarA janAnAm / RRbhUtkarairakrkitapAdapadma, RtAmRtazrIzca supArzvasArvaH / / 10 / / 'lRtakanatajanAnAM maGgalAni pradeyAH (pradadyA:) lRphiDakapaTahArI sArvacandraprabha tvam / lRtanayayatirAjyA' gItavikhyAtakIrtti lRriva' vizadatejAH kevljnyaanbhaasvaan|| 11 / / lRbhvindrabhUmIndrakRtopacarya", lRRkAramantropamanAmadheyaH / lRlokacakrasya11 dadAtu buddhI -lRjAtasevyaH 12 suvidhiH svymbhuuH|| 12 / / edhitvagambhIra udAracetA, enAMsi nAzaM nayatAnmunInAm / eSo'bjasaumyAnanazItaleza, ekAgrasaddhyAnamanA jineza: / / 13 / / aizvaryavRddhyai bhavatAddhatAMhA, airAvatAGgopamavarNyavarNaH / aindrIM zriyaM yo'nucakAra sadya, aizyazriyaikAdazatIrthapaH saH / / 14 / / oghaM maghAnAM vidadhAtu devA ojoyutA yasya yazaH stuvanti / okaH kalAnAM ca lasadguNAlyA, orjApradaH 14 zrIjinavAsupUjyaH / / 15 / / 1. stotavyajJAnetyarthaH / 3. dhanadAyakaH / 5. prAptamuktizrIH / 6. satyakathanalRlokAnAm / 7. Rk gatau, igrati mithyAtvaM prApnuvanti ye te Rphir3A:, kutIrthina ityarthaH / bAhulakAt phiDak prtyyH| tataH RphiDAdInAM Dazca ityenana RkArasvarasya lRtve lRphiDAsteSAM kapaTaM haratItyevaMzIlaH lRphiDakapaTahArI / 2. pAkIkuru / 4. surasaGghaiH / 8. lRH saptarSINAM mAtA tasyAstanayAH putrA lRtayAste te yatinazca lRtanayayatinaH saptarSaya ityarthaH, teSAM rAjI zreNistayA / 9. agniH / 11. mUrkhajanavRndasya / 13. samudragambhIraH / 14. A samantAt UrjAM jIvanaM pradadAti yaH sa tathA / 10. surendra bhUpatikRtasevaH / 12. nAgakumArasevyaH / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAtRkA-zlokamAlA audAryagAmbhIryaguNairgariSThaH, aunnatyayukto vimalaH sa sArvaH / auddhatyahRd rAtu sukhaM trilokyA aucityamarcA dharatIha yasya / / 16 / / aMtakanAzaka caJcuracetA, aMcati5 nA tava yazcaraNau vai| aMkata16 Azu sukhAni gatAgA, aMyuga'nanta jgddhitkaarin|| 17 / / asama8 kAmahatau vihatainA, aHsthitamAnasa9 nAzaya duHkhm| asta kuvAdimatapratimaujA, astulabhAyuta21 tIrthapadharmaH / / 18 / / kanakakAntisamAnazarIraruk, kaluSameSa nirasyatu mAmakam / karaNavAraNavAraNasaddhariH, kalaguNaH kila zAntijinezvaraH / / 19 / / khanatu pApakhaniM karuNAnidhiH, khalakalAmbujanAzanacandramAH / *kharatarA atha kunthujinezvara: khacaranirjarakinnarasaMstutaH / / 20 / / gaganamaNirivedaM jJAnamAviSkaroti, gaNadharavararAjo vastujAtaM hi ysy| gaja iva taruvRndaM nAzayaino madIyaM, gatijitakarirAjo'rA''pta sa tvaM prasadya / / 21 / / ghoracoraripubhItivinAzI, ghaTTitAmRtarasa: shubhdaayii| ghaTTayAzvanizamiSTasamRddhiM, gharSitA'kuzala mallijina tvam / / 22 / / GAkSaravakrakukarmavinAzin, 22GAcayamAzu vidhehi vidhAtaH / GAgata23 suvratatIrthapa nityam GAmadarogasukhetarahArin24 / / 23 / / carkartu bhartA varamuktilakSmyA, zcaJcacchubhaM bhaktajanasya nityam / candadguNo25 yo naminAthasArva,-zcandropamakSAntirasAmbudhissaH / / 24 / / 15. puujyti| 16. praapnoti| 17. prmbrhmshit| 18. shivtulyH| 19. asi Azcarye sthitaM mAnasaM yasya sa tathA tatsambodhane a:sthitmaans| 20. kssipt| 21. asaH sUryasya tulA yasyAH sA astulA sA cAsau bhA ca astulabhA, tayA yuto yaH sa tathA tatsambodhane astulbhaayut| * vastustu pAde'sminnekavacanAnta eva prayogaH samucitaH, paraM granthakAreNa bahuvacanAnta: kRta iti hetostasya cintyatve'pi tathAbhUta khrtraa| iti zabdo nihitaH / 22. GAcayaM lkssmiinicym| 23. siddhigt| 24. nindaamdrogduHkhnaashk| 25. candanta AhlAdayanto dIpyamAnA guNA yasya sa tthaa| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH chinnacchalo nemijinezvarassaH, chindyAttamAM karmamalAni sdyH| chekAlalokAH stavanaM yadIyaM, chindanta eno racayanti diSTyA / / 25 / / jayatu pArzvajinassa vidhIyate, janatayA natayA ca ydrcnm| jaladakAntisamAnazarIrarug, jagati dIptayazA jyvaanho!|| 26 / / jhaSadhvajasthAmamahIdhravajro, jharAM26 nayatvA''zva'zubhAni me'dy| jhaTyanta enAMsi ca yatprasattyA, jhagitya8 tho vIrajinezvarassaH / / 27 / / iti zrImAtRkAzlokamAlAyAM caturviMzatijinavarNano nAma prathamaH pricchedH||1|| * ** atha bhinna-bhinnapadArthavarNano nAma dvitIyaH paricchedaH prArabhyate amAprada:29 pAtu bhavAjanAnAM, amantrajapto hitkaarkshc| a uttarazrIzca narAyaNassa, atulyabhAla:31 kamalAbhanetraH / / 1 / / TaGkopamo32 vyAjadRSadvinAze, TaGkojjhita:33 zarmayuto mheshH| TaGgAyudhenA4''ha tadAnava tvaM, TaGkyA5 janAnAM duritAni shiighrm|| 2 / / ThatvaM vidhAtA mama sevakasya, ThagyA ttmaamkssrmntrkrtaa| ThetyakSaraM yo valayeti nAmnA, ThAdeSu mantreSu samAcacakSe / / 3 / / 26. haanim| 27. jhaTyante vinshynte| 28. shiighrm| 29. jnyaanlkssmiiprdH| 30. jo guuddhruupH| 31. JaH candrArddhamaNDalaM tattulyaM bhAlaM lalATaM yasya sa tthaa| 32. pASANadArakasamAnaH / 33. koprhitH| 34. khddgyudhen| 35. hnyaat| 36. Thasya bhAvaH ThatvaM, stthtvmityrthH| 37. hnyaat| 38. vijyessu| For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAtRkA-zlokamAlA DiNDIrapiNDasamapANDurazIlasevI*, DInA'malA'nalpasukalpakalpa:39 / Dimba surANAM zikhivAhano 1'sau, DimbhyA 2ttarAmA''hatadAnavaughaH / / 4 / / DhakkAdivAdyAni ca yatpurastAt, Dhaukanta RddhA manujAH smarantaH / DhuMDhI sudevI pradadAtu buddhIaukyA3 nitAntaM budhalokacakraiH / / 5 / / NakAramantrAkSarajaptanAmA, NamA navavrAjasabhAjitAghriH5 / NamA pradadyAt sakalAM gaNezo, NadAyaka:47 zAntividhAyakazca / / 6 / / tatasudIdhitirA''zu tamastarti, taraNireSa vinAzayatu prge| taruNasatkiraNairaruNairaraM, *tamasanAzakara:48 kRtapadmamut9 / / 7 / / the dehi sadyo lasadutpalAnAM, thaTTai:51 kalAnAM kalito dineshaat| the codayasyoditata:52 sukAnte, thorohiNInAyaka cndrmstvm|| 8 / / dikpAlamukhyo dayito janAnAM, dksskssmaanaathmn:prmodii| diSTiM53 viziSTAM hi subhikSakArI, dadyAttamAM somsudaivto'sau|| 9 / / dhanapatiH suranAyakasevako, dhavalarUpyamahIdhrakRtAzrayaH / dhanada eva samRddhividhAyako, dharatu zarma ca yacchatu suzriyam / / 10 / / nalinamohanazobhanalocano, nrvraarcitpshcimdikptiH| nayatu bhadrazatAnyamitAgnya'sau, nayamayorNavamandiraRddhidaH / / 11 / / paramapuNyapavitravicitraruk, paTuguNaH pravaNa: krunnaavidhau| pavipatistridazAnanizaM natAn, padamasau pradadAtu purandaraH / / 12 / / * padye'smin prathamacaraNe vasantatilakAyA avaziSTe pAdatraye cendravajrAyA niyamAnusAreNa cchandodvaividhyamiti granthakRdAnRkUlyasurakSAdhiyA tathaiva pdmmidmupnystm| 39. praaptnirmlprcursuvedaanggnyH| 40. bhayaM DamaraM vaa| 41. kaartikeyH| 42. hnyaat|| 43. sevyaa| 44. yogy| 45. sevit| 46. spssttlkssmiim| 47. jnyaandaataa| * yadyapi tamasa / ityakArAntaH prayogo na sAdhIyAn tathApi mUlasurakSAvicAreNa sa evA'tra gRhItaH / anyathA tu timira-nAzakara:- ityapi bhvitumhti| 48. andhkaarnaashkrH| 49. hrssH| 50. bhiitrnnm|? 51. snggaiH| 52. kimbhUtAddhi thecodayasya udayasya the parvate udayAcale ityarthaH, uditataH uditA ityarthaH / 53. aanndm| 54. traannm| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH phaTapadiSThavarAGgavarAGgaruk, phaNipatirdharaNI dhrtaattraam| phaNitakilviSakilviSakalmaSa:55, phalitapezalakomalalocana:56 / / 13 / / bahulapuSkalamaGgalamaNDalIM, balavatAM balatA7 prmeshvrH| bata58 satAM yatinAM namatAM sadA, bahukalAkalitaH kuzalAzayaH / / 14 / / bhagavato'bhyupapattivazA"cchubhaM, bhavatu puNyavata: paramAtmanaH / bhavata edhita vizvalasadyazo, bhayabharojjhita bhUmipate prbho|| 15 / / munipatirnayavAnnayatAdasau, matazubhAni1 zubhAni2 janasya vai| manujapUjitasaccaraNAmbujo, mathitamanmathadussahadarparuk / / 16 / / yamo hi dikpAlavaro vibhAti, yathArhadaNDaM pradadAna eSaH / yathA patiH pUrvadizaH surendro, yazoyugIzazca tathA hyapAcyAH / / 17 / / rAmo napendraH praNatAGgabhAjAM, ramyAM ramA rAtu manaH prasannaH / rAjavrajaissevita edhitI , ratnAkaraH sadguNaratnarAjyAH / / 18 / / lulitamilitapRthvIpAlabhAlAbhisevyo, lalitacaturarAjyA raJjitaH spaSTavAgbhiH / lasitasitaguNogho lakSmaNAkhya: kumAro, layanayacayayuktastuSTipuSTyai samastu / / 19 / / vanamidaM pratibhAti mahattaraM, varaphalAliyutaistarubhi: shubhm| vijitanandananandanasatprabhaM, vividhpkssimdhuvrtsevitm|| 20 / / zamayatu janatAyAH pAtakAnAM pratAnaM, zamarasaRtiyuktairyogibhiH sevanIyaH / zamanazamanakAmottuGgamAtaGgasiMha:, zizirakiraNacaJcacchuklimA naSTakaSTaH / / 21 / / SaNDhatvavallIparazuH sudharmaH, SaDvargasaMsargaviyukta essH| SaNDAlikA4 saGgamadoSavAdI, SiDgetarai rAjati pumbhirapaH / / 22 / / samudra eSa pratibhAti nityaM, saritsphurannIrasusaGgamADhyaH / sadA nizAnAthasuvRddhavelaH, satAM janAnAM stavanIya iSTaH / / 23 / / 55. nAzitarogA'parAdhapAtakaH / 56. phalitAni vistIrNAni akSINi dvisahasratvAt, pezalAni manoharANi komalAni mRdUni locanAni yasya sa tthaa| 57. dttaam| 58. hrssenn| 59. prsaadaat| . 60. tv| 61. smmtbhdraanni| 62. bhvyaan| 63. klyaannshitaiH| 64. kaamukstrii| For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAtRkA-zlokamAlA hatakutIrthimataM bhagavanmataM, haratu durgtipaatkpaatkm| hariharAdisurairajitaprabhaM, hsitcndrsucndrgunnairyutm|| 24 / / lakhyAtakIrtirgurureSa jIyAllabdhapratiSThaH prtivaadigosstthyaam| llAnAthazauklyopama yatprasAdAllaSTapratijJo bhavatIha mUrkhaH / / 25 / / kSemaGkaraistIrthakarairya uktaH, kSAmaH kutIrthyAluditaiH klngkH| kSipyAttamAmAgama eSa pApaM, kSetraM guNAnAmatha cinmayassaH / / 26 / / iti zrImAtRkAzlokamAlAyAM bhinnabhinnapadArthavarNano nAma dvitIyaH pricchedH| [prazastiH ] zrImadvikramanagare pravare drvyaaddhysbhyjnvRndaiH| iSuzaraSoDazasaMkhye (1655) varSe mAse ca caitraakhye|| 1 / / yeSAM prathate pRthivyAM kIrttiH krpuurpuursNkaashaa| pAThakamukhyA nandyurjJAnavimalapAThakAdhIzAH / / 2 / / ziSyeNa nirmame yeSAM maatRkaalokmaalikaa| vAcaka zrIvallabhAhvenA''tmIyajJAnasya8 vRddhye|| 3 / / yaM varNaM yazca budhaH kathayatyAdau vidhAya taM vidvaan| kuryAt sadyaH padyaM caturyu pAdeSu nizzaGkaH / / 4 / / yasyaiSA yAti mukhe sukhena labhatAM sa satvaraM sabhyaH / vidvajjaneSu vidvAn saubhAgyaughaM kavitvaJca / / 5 / / yasmin kAvye'sti yannAma vyatyayAttasya stvrm| yathoktavarNyasya sadvyAkhyA tadA jJAyeta bho budhAH / / 6 / / iti zrImAtRkAzlokakamAlAprazastiH smaaptaa|| tatsamAptau samAptA ceyaM shriimaatRkaashlokkmaalaa|| zrIrastu likhitaM trailokysyntaahn| ch| ch||shrii|| 65. lok| 66. lA gaurI tasyA nAtho lAnAtho mahAdeva ityarthaH / 67. lakSyAnurodhAt zrIyoge vAcaka ityatra gurutvAbhAvaH, yathA dhana pra-na zrutena ka vityAdicadihApi na doSapoSaH / 68. asmiMzcaraNe ekAkSaravRddhiH / ata ekAkSara nyUnatAyai jJAnasvavRddhaye ityasyasyAne jJAna vRddhaye iti pAThaH sapracitaH For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakottaMsa-zrIzrIvallabhagaNivinirmitam vidvatprabodhazAstram [saubharikozadvayAzrayakAvyarUpam ] (TippaNIyutam) prathamaH paricchedaH sAradAM zAradAM devIM, zrIguruM suguruM punaH / praNamya kriyate zAstraM, vidvatprabodhanAmakam // 1 // tatra saMyogivarNaughai, - rvarNyate vastuvarNanA / sakarNalabdhavarNAnAM, prabodhAya prabodhadA / / 2 / / tatrAsmin prAk paricchede, varNanaM kriyate'dhunA / gajAzvavRSabhAdInAM catuzcaraNadhAriNAm / / 3 / / kNAtale gajaghaTA prakaTeSTe, kNAlIkRdiva sajjaladAlI / kNApatIndra ! hRdayasya modadA, kNArirAjiranizaM madadIptA / / 4 / , TippaNI - kNA = bhUH tasyAH pataya:, teSAM indraH tatsambodhane he ' kNApatIndra !'=naranAtha ! / kNAyA: = bhuvastalaM tatra, prakaTA gajaghaTA anizam iisstte| keva? 'sajjaladAlIva'=sanmeghazreNiriva / kimbhUtA sajjaladAlI ? kNAnAM=dhAnyakaNAnAm AvalI tAM karoti iti kvipi kNAvalIkRt / kimbhUtA gajaghaTA ? hRdayasya moddaa| punaH kimbhUtA gajaghaTA ? kNA=chinnA arirAjiryayA sA tathA / punaH kimbhUtA gajaghaTA ? madadIptA / / 4 / / ktiprabhendraharikAlanairRta, - ktA'nilailavilakezadigdhavAH / ktAbalena racayanti yatstutiM ktasphuTA dvipaghaTA vibhAti sA / / 5 / thAliddazadizo dhRtA yataH, kthaM harantyavikalaM tayA hi ca / ktho nRNAM kathayatItyayaM janaH, ktheD ! na kiM bhavati vai svakArthikaH // 6 // yugmm|| TippaNI- kathA - mahI tasyAm ISTe svAmitvena ktheD= rAjA tadAmantraNaM theT ! ? kti: sUrya:, = 'he ktheT !'=rAjan ! sA dvipaghaTA vibhAti / kimbhUta he tadvat [prabhA-] pratApo yasya sa tadAmantraNam / sA kA ? For Personal & Private Use Only yasyA: - dvipaghaTAyA: = Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram stutiH yatstutiH tAM 'racayanti' kurvnti| ke ? indrazca harizca kAlazca yamaH nairRtazca ktazca-varuNaH anilazca vAyuH ailavilakazca=kubera: Izazca-IzAnaH indra-hari-kAla-nairRta-ktA='nilailavilakezAH, te ca te digdhavAzca-dikpataya indra-hari-kAla-nairRta=ktA'nilailavilakezAH / te ca te digdhavAzca dikpataya indra-hari kaal-nairRt-ktaa='nilailvilkeshdigdhvaaH| kena? ktA-vAk tasyA balaM tena, vAkpATavena ityrthH| dikpatayaH stutiM racayanti tatra hetumAha= yataH yasmAt kAraNAt 'tayA' dvipaghaTayA dazadizo dhRtA ataH kAraNAdeva stuvntiiti| ko bhAvaH? dizAM dhArakA gajAH, indrAdyAzca dizAM patayaH, gajAzca dizastadaiva dharanti yadA santoSitA bhavanti, 'santoSita eva kAryaM karotyanyo'pi' iti lokoktiH, ata eva indrAdInAM svArthaH, tena dvipaghaTAM tAvakIM dRSTvA diggajabhrAntyA stuvantIti bhAvaH / 'hi' yasmAt kAraNAd 'nRNAM kthaH' manuSyANAM saGgha iti kthyti| iti iti kim? ayaM janaH 'vai' sphuTArthe, ayaM janaH 'svakArthikaH' svArthI kiM na bhavati? api tu bhavati ityarthaH / kAkkA'tra naJ, yato yasya svArthaH bhavati sa tadvarNanaM karotyeva, ato gajAn digdhartRtvenendrAdyAH stuvntiiti| kimbhUtA dvipaghaTA? ktena jyotiSA balakAntyA sphuTA ktsphuttaa| punaH kimbhUtA dvipaghaTA? kthasya duHkhasya AliH kthAliH, tAM haratIti kthAlihRt / kiM kurvANA dvipaghaTA? 'avikalaM' sarvaM 'kthaM' dainyaM hrntii|| 5 / / 6 / / yugmm|| kthAvalIharaNatatparoddharA, sthAvalI hyalati mnyjuloblaa| kthApate! tava ghanArjitazriyaH, kthena caiva tadavApanaM ytH||7|| TippaNI-kthAyA: bhuvaH patiH kthApatistatsaMbuddhau he kthApate!=nRpa! tava sthAnAM gajAnAmAvalI sthAvalI hi nishcitmlti-diipyte| kimbhUtA kthAvalI? kthaavliihrnnttpraa-duHkhshrennihrnnprhaa| uddhraa-utkttaa| kimbhUtA? maJjulobalA-maJjulam utkRSTaM ca balaM yasyAH sA tthaa| kimbhUtasya tava? ghanA'rjitazriyaH yataH yasmAtkAraNAt ktena-ghanenaiva tadavApanaMgajaghaTAprApaNaM bhavati, ata eva ghanArjitazrIriti vishessnnm||7|| knapradastava gajaH sa saGgare, vanAdhinAtha! harati dviSAM blm| knadvayasya sukhakAriyadyazaH, knuprsdmvihitsthitiindti||8|| For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH TippaNI-he knAdhinAtha he nRpate! tava sa gajaH saGgare yuddhe dviSAM balaM harati / sa kaH? yadyazaH jayakIrtiH indati, idi prmaishvrye| kimbhUto gajaH kapradaH utsavadAtA, kimbhUtaM yadyazaH? kadvayasya karNayugmasya sukhkaari| punaH kimbhUtaM yadyazaH? navaH samudrAsta eva prasadma tatra vihitA sthitiryena tat luprsdmvihitsthiti||8|| kmojjhitA api yatIzvarA yakaM, kmAyutAH sttmrkyntyrm| kyUprabhApratibhadantasundaraH, kmakSama! kSitipa! bhAti sa dvipH||9|| TippaNI-'he kSitipa!' bhUpa! sa 'dvipaH' gajaH bhAti / sa kaH? yakaM yatIzvarA api 'satataM'=pratyahaM arkayanti stuvnti| kimbhUtA yatIzvarAH? 'kmojjhitA:' kndrprhitaaH| punaH kimbhUtA yatIzvarAH? kmayA-ratyA yutAH kmAyutAH / kimbhUto dvipaH? kma zaGkhastasya prabhA tayA pratimau sadRzau yau dantau tAbhyAM sundaro yaH sa tthaa| kimbhUta he kSitipa!? kmeSu karmakSamaH=samartho yaH sa tathA ttsmbodhnm|| 9 / / kyapratApa! nRpatIndra! tAvakaH, kyprtptghngolbinduyuk| kyabvilopa iva paJcamI gajaH, kya'dbhutebhasama aaptaajym||10|| // iti gjvrnnnm|| TippaNI he nRpatIndra! tAvako gajo jayam ApatAt' prApnuyAt, "ApMN lambhane" yaujAdikaH / kAM ka iva? paJcamI vibhaktiM 'kyabvilopa iva' yathA kyablopaH karmaNo'rthe adhikaraNasyArthe ca paJcamI vibhaktiM prApnoti tathA gajo jayaM prApnuyAdityarthaH / kimbhUta he nRpatIndra!? kyaH sUryaH sa iva pratApo yasya sa tathA tdaamnnnnm| kimbhUto gajaH? kyaH =agniH tena pratapto yo ghanagola:=lohagolakaH tadvad ye raktA bindavaH taiH yug=yukto yaH sa tathA, rktbindumaanityrthH| punaH kimbhUto gajaH? kim indraH tasya yaH adbhutebhaH samyag hastI tena samaH=samAno yaH sa tthaa|| 10 / / ||iti gjvrnnnm|| krAmati kSitipate! turaGgamaH, kraSTamAzvaribhuvaM jyaavhH| kraSTuvaccaturatAvirAjita!, kraantshkrturgprbhodyH||11|| TippaNI-'he kSitipate!'=nRpa! 'turaGgamaH' azvaH 'krAmati'-pAdavikSepaM kroti| For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram 11 kiM kartum ? ' Azu ' = zIghram 'aribhuvaM' ripupRthvIM 'kraSTuM' = vilikhitum / kiMvat ? 'kraSTRvat' = karSuka iva, yathA karSuko bhuvaM kraSTuM krAmati tathA / kimbhUtasturaGgamaH ? jayAvahaH / kimbhUta he kSitipate ! ? caturatAvirAjita ! punaH kimbhUtasturaGgamaH ? krAntaH zakraturagasya = uccaiH zravaso'zvasya prabhodaya:- zobhodayo yena sa tathA / / 11 / klezitAtulabalAvalokanaklezakArakavipakSapakSakaH / klIbatArahitacetasAM vizAM, klAntikRjjayati bhUpate ! hayaH / / 12 / / TippaNI- he bhUpate ! hayo jayati / kimbhUto hayaH ?" klezi bAdhane" klezitaH atulabalAvalokanena klezakArakavipakSANaM pakSo yena sa tathA / punaH kimbhUto hayaH ? klIbatArahitacetasAM 'vizAM ' = nRNAM klAntikRt / / 12 / / kvApyavasthitimasAvanApnuvan, kvAtha hA! harihayo hariM zritaH / kvAM hayo'sati yadojasA jitaH, kvANa eSa jagatIti varttate // 13 // TippaNI- 'jagati'-loke 'eSaH '= pratyakSaH 'kkANa:- zabda iti varttate / itIti kim ? sa haya: 'kkAM'=pRthvyAm' asati' dIpyate / sa kaH ? yadojasA'sau 'harihaya:'=uccaiHzravAH jitaH san kvApi avasthitim anApnuvan, 'harim'=indraM 'shritH'=aashritH| kimbhUto hayaH ? 'kvAthahA'= duHkhhaa|| 13 / / khyAtakIrttirasakau hayo varaH khyAti khalvavikalaM jayaM tava / khyAtimannRpaM! sulAlikAmiSaiH, khyAnti paNDitajanA iti sphuttm||14|| TippaNI- paNDitajanA iti sphuTaM ' khyAnti' = kathayanti / itIti kim ? he nRpa! asakau hayaH tava 'khalu'=nizcitam avikalaM jayaM 'khyAti'= AcaSTe / kai: ? 'sulAlikAmiSai: 'zobhanalAlAvyAjaiH / kimbhUto hayaH ? khyAtakIrttiH / punaH kiMbhUto hayaH ? varaH / kiMbhUta he nRpa ? khyAtiman ! / / 14 / / khakSamApaMtitatipraNAzaka, srAdhinAtha! vicara~sturaGgamaH / , sraM prayacchati tavArisantateH, sraM vinaiva kutukaM tvidaM mahat / / 15 / / TippaNI-he srAdhinAtha != bhUpAla ! turaGgamaH vicaran san tavArisantateH sraM-khaGgaM vinaiva saM=maraNaM prayacchati, idaM mahat kutukam / kiM0 ? he srAdhinAtha ! srA:-duSTahRdayAH ye kSamApatayasteSAM tatistasyA; praNAzakastadAmantraNam / / 15 / / khlAvalI chalati tAvadudvalaM, khlAvalIva sakalaM prjaablm| khlAkulA khalu milatyaho ! na bhU, - khlApate tava hayaH pumAniva / / 16 / / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH TippaNI- bhUreva khlA - strI tasyAH patistadAmantraNaM he bhUkhlApate ! khlAvalI=durjanazreNiH udbalam = utkRSTabalaM sakalaM prajAbalaM tAvat chalati, atra yAvaditi padamadhyAhAryam, aho ityAzcarye, khalu nizcitaM tava hayaH pumAniva na milati / / 16 / / 12 gyAGgajAvitavarAH suvAgarA, gyaM yadIyamanizaM stuvantyaram / gyadbhutoditajaya! pradIpyate, gyadviSan ! sa turago mahIpate ! / / 17 / / grastasaGgararujAM subhUbhujAM, grAvarAjasamadhairyasaMyujAm / grAsavanmadakaro'risaMpadA, grAmamAzu haratIza ! te hayaH / / 18 / / / / iti azvavarNanam / glAnatArahitapInabhUghano, glaulasatkiraNakoTitulyaruk / glAyati prabalamAzvazaM yato, glauguNeza ! nRpa ! bhAti gauH sa te / / 19 / / gvaH pradIpyata ilApate'nizaM, gvAvalISu sabalo'malAGgaruk / gvAdhinAtha! vRSabhaprabhodayo, gvadbhutAGga ! vasudhApate! tava / / 20 / / ghnapradAbhaninado nadannaraM, ghrAtidIptitatiyuk kakudyutaH / no'tiduSkRtatatervirAjate, nAmaNipratibha! bhUpa! te vRSaH / / 21 / / dhyAzayAntarasitAGgadIdhitirghyadbhuteddhajanacittaharSadaH / dhyAdidevavisarAH stuvantyaraM, ghyarkyarug yamasate vRSaH sakaH / / 22 / / prabho ! guNasumaGgalazriyA, ghaM varaM pravidadhAna indati / ghrANabhUSaNayuto mahAtanurgrAnana! kSitipa! tAvako vRSaH / / 23 / / ghlArohasandohaphalIkRtAjJa !, glaujovirAjI nRpa ! rAjate te / ghlorjasvyanaDvAn vRSabho vRSebho, ghlAlIlasallakSaNalubdhacetaH / / 24 / / ghvetinisvanamiSeNa meghajaM, ghvaM jayaMzca vidadhAti te stutim / ghvIzvara! tvadatanusphuradguNadhvAdanena sumanA vRSo'sakau / / 25 / / GAdhinAtha! janayatyayaM vRSo'pradhAnamudamuttamAM nRNAm / DrAvalIM zaraNadAyakAgraNIddhuro rathadhurandharottaraH / / 26 / / cyAvayan dhavalapadmamaNDalIM, cyotitA'parasitArthakAntibhiH / cyAvayatyatanubhAramuddhurAM, cyAtisundaragate! mahIpate ! / / 27 / / / / iti vRSabhavarNanam // For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram cAvalIstutaguNaugha! bhUpate ! cAticaJcaramahaujaso hariH / cApavarjita udArasArayuk, coditasya viza eti sammadam / / 28 / / chyaughaM yathA citraka Azu tuSyacchyAmAGgarocirharati prakAmam / chyAraJjakorvIza! haristathA'yaM, chyADhyastvadIyo ripuhastivRndam / / 29 / / chU iva hanti tirazca imAM tatiM, chraviyuto nRpate ! nakharAyudhaH / chratatinAzavidhipravaNakramaH, chrarahitAdbhutavarNamaNIgaNa ! / / 30 / / chlotkaTAn prakaTakAn sadollasacchlakSNalakSmikalitAnaridvipAn / chlAyuto harirayaM hinstylcchissttkiirtikmlaa'claapte!|| 31 / / chvAvan! mahIpAla! mahAbaliSTha!, chvAdyAsumatpAlanasAvadhAna! / chajJapti - mUrtte! tava bhAti bhAsvacchvAso hariH prAjJajanA'rkaNIyaH / / 32 / / TippaNI- chvA = chavirvidyate yasya sa chAvAn tdaamntrnnm| chaH= chAga Adyo yeSAM te vAdyAH, te ca te asumantazca prANinaH vAdyAsumantaH, teSAM pAlane sAvadhAno yaH sa tathA tadAmantraNam / che= svacche jJapti : - mUrtI yasya sa tathA tatsambodhanam / jJaptiH = buddhiH / / 32 / / jyAyAnasau bhAti haristvadIyo, jyAyAmato nAstyaparo balIyAn / jyAnAthavikhyAtayazaH! pradhAnejyaH zobhamAnauSThaviziSTavaktraH / / 33 // TippaNI-'jyAnAthavikhyAtayazaH !'-bhuunaathkhyaatkiirte!|'prdhaanejyH'= zobhanapUjaH / / 33 / / jrajvAlikAtApitahemavidyu, -jyodbhAsinetro varapIvaroruH / jaM rAjate tvaddharireSa divyo, jrazrItiraskRtkamalA'caleza ! / / 34 / / TippaNI- jrajvAlikAbhi:-agnijvAlAbhistApitaM yad hema jrajvAlikAtApitahema, tacca vidyucca jrajvajvAlikAtApitahemavidyutau, tayoriva jodbhAsinI-vRddhadIpyamAne netre yasya sa tathA, pItanetratvAt siMhasya / 'jrm'=ajsrm| 'jra zrItiraskRtkamala !' =kRSNazrItiraskRtkamala ! / 'acaleza' = he mahIza ! / / 34 / / jvAlAvalIdussahasatpratApa, -jvAkrAntabhUpAlakalA'caleza ! / jvAlA''bhacakSU rasanA'tiraktA, jvA dIpyate yasya hariH sa kaste ? / / 35 / / TippaNI-jvena = vegena AkrAntA bhUpAlAnAM kalA yena sa tathA For Personal & Private Use Only 13 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH tdaamntrnnm| 'acaleza' he bhuup!| jvAlAbhe jvAlAsadRkSe cakSuSI yasya sa tthaa| kimbhUtA rasanA? jvA=caJcalA, lplpaaymaantvaat|| 35 / / jhyAnAthatIre tava yasya kIrti, jhyaughAkule gAyati devvRndH| jhyaizvaryamekAkinamApnuvantaM, jhyADhyA'vanInAtha! hariM sa pshy||36|| TippaNI-he 'avanInAtha !'= bhUpAla! sa tvaM 'hariM '=siMha 'pazya' viloky| kiM kurvantaM harim ? 'ApnuvantaM' prApnuvantam, kiM tat? 'jhyaizvaryaM =hstyaadhiptym| jhIzabda Ibanto hastivAcaka ekaakssrkosse| kiMviziSTaM harim ? ekAkinaM, sa tvaM pazya / sa iti kaH? yasya tava kIrti' yazaH devavRndo gAyati / va? jhyAnAthatIre-jhyAH nadyastAsAM nAtho 'jhyAnAthaH' samudrastasya 'tIre' ttte| kimbhUte jhayai ghAkule-jhyAnAM=drahANAm 'ogho' vRndaM tenAkulo yaH sa tathA tsmin| kimbhUta he avanInAtha! jhyADhya kalADhya ! / idanto jhizabda: kalAvAcakaH [sau.e.ko.lo.40] / / 36 / / jhAM karotyarigAvalenUpa! jhorjadhArya'virataM mRgaadhipH| jhasthirapravaravRttadaMSTriko, jhAtimuktavarakesaracchaTaH / / 37 / / TippaNI-kimbhUto mRgAdhipaH ! jhorjadhArI kaThorabaladhArI / Urjazabdo balavAcI adnto'pysti| punaH kimbhUto mRgAdhipaH? jhAzca=puSTAH sthirAzca pravarAzca vRttAzca daMSTrA vidyante yasya sa tthaa| punaH kimbhUto mRgAdhipaH? jhA jarA tayA'tizayena muktaH=rahito ya sa jhAtimuktaH, sa cAsau varakesaracchaTazca jhArahita (jhAtimukta) vrkesrcchttH|| 37 / / jhvaadhvaadimunisngghsevk,-ivodhcittmddaayikiirtisn!| jhvAdmaro nara ivA'late balI, ivaGkahanarapate! hristv|| 38 // TippaNI-he narapate ! tava 'hariH' siMha: 'alate' zobhate, kimbhUtaH san ? 'balI' balavAn sn| ka iva? 'jhvAdmaro' dadhibhoktA nara iva, yathA dadhibhoktA martyaH balI zobhate tthaa| kimbhUta he narapate ! 'jhvA' arundhatI tasyA 'dhavo' bhartA 'jhvAdhavaH' vasiSThaH, sa AdiryeSAM te jhvAdhavAdayaH, te ca te munayasteSAM saGghastasya sevkstdaamntrnnm| jhUzabdena devAsteSAmoghastasya cittamadadAyinI yA kIrtistayA 'san' pradhAnastadAmantraNam / jhuzca zokaH, aqa-ca duHkhaM te haratIti kvipi jhvaGkahRt, tadAmantraNam / / 38 / / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram 15 jyuttamocchasitapucchazobhito, jyagraNIDya! naranAtha! taavkH| jyArahAzca ramaNIyavIkSyakRd, jyAbhatApa! ramatetarAM hriH||39|| TippaNI-he naranAtha! tAvako hariH rmtetraam| kimbhUto hariH? jizabdena jJAnavRddhAH [sau.e.ko.zrI. 43], teSUttamaH ttsmbodhnm| ucchsit-udgr| punaH kimbhUto hariH? trizabdena samrAjaH [sau.e.ko.lo. 43], teSu agraNyaH teSAm IDyaH stutyaH, tdaamntrnnm| jisamrAT, tacca tadAraM ca byAram, tad hantIti gyArahA, 'kvip' [si. 4/1/148] ityanena kvip| vIkSyam=AzcaryaM karotIti vIkSyakRd, ramaNIyazcAsau vIkSyakRcca0, siMhasyaitad vishessnndvym| tri:=agniH tadAbha: tApaH pratApo yasya sa tathA tdaamntrnnm|| 39 / / / jAvalIkSitividhAnatatpara!, raa'bhirnyjitmhaaprjaa'rjH!| A'bhibhUtagajarAja! rAjate, Abhiyukta! harireSa taavkH||40|| TippaNI-jAvalI-caurazreNiH |jaabhirnyjit-niitybhirnyjit| arajaH ! nisspaap!| rAbhibhUta gtijit| 'rAbhiyukta!' he nItisahita nRp!|| 40 / / TyAnAthadaMSTrAtiviDambitAsyaM, TyAghUrmitaM pazya sudRshyshaurym| TyAlIbalaM srAk khalu nAzayantaM, TyoghArimenaM mRgraajmgrm|| 41 / / TippaNI- TyA-pRthvI tasyA nAtha: svAmI TyAnAthastatsambuddhau 'he TyAnAtha !' bhUpate! evaM 'mRgarAja'=siMha 'pazya' viloky| kiM kurvantam? 'khalu' nizcitaM, 'TInAM' kareNUnAm AlI-rAjI TyAlI tasyA balaM-sthAma tat 'srAk' zIghraM naashyntm| kimbhUtam ? daMSTrAbhiratizayena viDambitam alaGkRtam AsyaM mukhaM yasya sa tathA tam / punaH kimbhUtam ? TyA-surA tayA ghUrmito yaH sa tathA tam / punaH kiMbhUtaM ? sutarAM dRzyaM vilokanIyaM zaurya-parAkramo yasya sa tathA tm| punaH kiMbhUtaM? TInAM gajAnAm oghastasyAriryaH sa tathA tm|| 41 / / Trasthita! kSitipate! gajAvalI,-TrAravotkaravirAji raajykm| TretizabdavaraTotkarotkara,-TrAgrahasti tayudeti tasya ngoH||42|| TippaNI-'he Trasthita'=siMhAsanastha! 'he kSitipate'=nRpa! tasya 'te' tava 'GoH'=siMha: 'udeti-udayaM praapnoti| tasya kasya? yattadornityAbhisambandhAt yasya 'rAjyakaM' rAjyaM rAjata iti zeSaH / kimbhUtam ? 'Tretizabda0' Tam iti zabdaM ut=prAbalyena karotIti TotkaraH, loke 'Tokarau' iti pratItiH, Tretizabdena For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH vara:= zreSThaH aitizabdavaraH, sa cAso Totkarazca TretizabdavaraTotkaraH, tasya utkara:= vRndaM tasya yat TraM-zabdavizeSaH tena agrA:= zreSThA hastino yatra tat tthaa|| 42 / / TvAkSijanmamukha! mukhyasampada!, TvendriyAyatana! bhUpa! taavkii| Tveva suptisamaye raNe sukhaM, TvaM karoti hriraajiresskaa||43|| __TippaNI-he bhUpa! tAvakI 'eSakA'=eSA 'harirAjiH'=siMhAvalI 'raNe' saGgrAme sukhaM karoti / kimbhUtaM sukham?'Tvam'-puSTaM kssyaabhaavaat| kasmin keva? 'suptisamaye' zayanakAle 'Tveva' khaTveva, yathA khaTvA zayanakAle sukhaM karoti tthaissaa'pi|kimbhuut he bhUpa!? Tva:=atriH tasya akSi netraMtato janma-jananaM yasya saH TvAkSijanmA-candraH, tadvanmukhaM yasya sa tathA tdaamntrnnm| TvaM-puSTam indriyAyatanaM kAyo yasya sa tathA tdaamntrnnm|| 43 / / / ThyapratApa! vasudhApate! kSitau, Thyo mano harati te svkaujsaa| ThyaM vadanti khalu kovidA iti, Thyagra! drshnbhyngkraannH|| 44 / / TippaNI- 'he ThyapratApa!' dussahatvAd vahnisamAnapratApa! 'he vasudhApate !' = bhUpa! 'te'=tava manaH 'ThyaH' = hari : hrti| ke na ! 'svakaujasA' sviiyblen| 'khalu' nishcitm| kovidA iti 'ThyaM' vAkyaM vadanti / ThI: kuTumbavAn putravAn vA, sa cAsau agrazca tadAmantraNam / / 44 / / ThUsvAdavaccittamadapradaH shriitthaavihvldvessitmRgprnnaashii| TrAlIddhakumbhasthaladantibhedI, hrAdamISTe vidadhat susiNhH|| 45 / / TippaNI-he nRpa! susiMhaH ISTe / kiM kurvam ? 'ThahAdaM"Tham' iti zabdaM 'vidadhat'-kurvan / kimbhUtaH susiMhaH? 'cittamadapradaH' cetohrssdaataa| kiMvat? 'ThUsvAdavat' missttaannphlrsaasvaadvt| punaH kimbhUtaH susiMhaH? zrI: lakSmIH saiva ThA=surA tayA vihvalA ye dveSiNaH ta eva mRgAH tAn praNAzayatItyevaMzIlo yaH sa tthaa| punaH kimbhUtaH susiMhaH? ThANAM bhramarINAm AlI-zreNiH tayA iddhaH samRddhaH kumbhasthalo yeSAM te TrAlIddhakumbhasthalAH, te ca te dantinazca-gajAH tAn bhinattItyevaMzIlo yaH sa tthaa|| 45 / / ThvArkaNIyaguNagaurava! prabho!, ThvejyayA vigtbhuurivairiraatt!| TvagragISpatimatikSitiprada!, Thvagra! harSayati te mano hriH|| 46 / / For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram / / siMhavarNanam / / TippaNI--'he prabhro!'=svAmin!'te'=tava manaH harirharSayati / kimbhUta he prabho!? Thvasya=vasiSThaRSeH arkaNIyaM = stavanIyaM guNagauravaM yasya sa tathA tdaamntrnnm| punaH kimbhUta he prabho ! ? ThUH = prajJA tayA agraH ThvagraH, sa cAsau gISpatizca=bRhaspatiH tasya matiH tasyAH kSitiM kSayaM pradadAtIti tathA tdaamntrnnm| ThUH = dhRtiH tayA agraH TvagraH, tatsambodhanam / / 46 / / // iti siMhavarNanam // Dyapramukta! vRSarakta! kovide, -DyasphuradguNagaNa! kramelakaH / DyaM dviSAM gativilokanAtkSaNAd, Dyaryabhakta ! tanute mahAtanuH / / 47 / / TippaNI-he'Dyapramukta'=jADyarahita!' vRSarakta'=dharmanirata ! kovidAnAm IDyaH-stavanIyaH sphuradguNagaNo yasya sa tathA tdaamntrnnm| 'kramelakaH'=uSTraH 'dviSAM'=vairiNAM'DyaM' jADyaM tanute / kasmAt ? kSaNAt = kSaNamAtreNa gativilokanAt / DiH=gaurI tasyA aryaH=svAmI Dyarya:- zambhustasya bhaktastadAmantraNam / kimbhUtaH kramelakaH ? 'mahAtanuH'=mahAkAyaH / / 47 / / DradAyakA'nItimatAM janAnAM, DramAnavavrAjamatallikasya / Dranetra ! bhUpendra ! tavAvanIM srAk, Dramukhya AkrAmati kelikIrNaH / / 48 / / he bhUpendra ! tava 'kelikIrNaH 'uSTraH srAk avanIm AkrAmati / kimbhUtaH kelikIrNaH ? ' Dramukhya: ' dUragAmi zreSThaH / kimbhUta he bhUpendra ! anItimatAM janAnAM 'DradAyaka'=daNDadAtaH ! kimbhUtasya tava ? DUmAnavavrAjamatallikasya= dakSamanuSyanikarazreSThasya / DraM-kamalaM tattulye netre-locane yasya sa tathA tadAmantraNam / / 48 / / 17 DvAmaNDalImaNDitavaktra uSTro, Dvo dIpyate bhUpa ! tavaiSa vRddhaH / DvAbhAnanA'tulyazarIradIpti, DvazAnaDiNDIravizuddhakIrtte ! / / 49 / / TippaNI - he bhUpa ! tava eSa uSTraH dIpyate / kimbhUta uSTra : ? DvAmaNDalyA=dADhAzreNyA maNDitaM vaktraM yasya sa tathA / punaH kimbhUta uSTraH ? 'DvaH' mahodaraH / kimbhUta he bhUpa ! ? DuH = candrastadAbhaM=tatsadRkSam AnanaM yasya sa tathA, tadAmantraNam / kimbhUta uSTra ?' atulyazarIradIptiH' atulyA= uccanIcA zarIradIptiH=kAyazobhA yasya sa tathA / kimbhUta he bhUpa ! Duzca = candra IzAnazca = IzvaraH For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH DiNDIrAzca phenA: DvIzAnaDiNDIrAH, ta iva vizuddhA kIrtiryasya sa tathA, tdaamntrnnm|| 49 / / DhyAdhIza! dhIza! vidadhAtu tava pramoda, DhyAyukta eSa karabhaH zubhalakSaNADhyaH / DhyAbhRdgRhasya iva divyakalAkalApA, Dhyasya prazasyabahalazriyaIDyamUrteH / / 50 // TippaNI-'he DhyAdhIza' mahIza! he dhIza!'=dhInAtha! eSa 'karabha:' uSTraH tava pramodaM viddhaatu| kasya ka iva? 'guhasya' skandasya DhyAM gaGgAM bibhartIti 'DhyAbhRt' mahezaH sa iva, yathA mahezaH guhasya pramodaM karoti tthaa| kimbhUtaH karabhaH? DhyA=ramA balasampadityarthaH, tayA yuktH| mahezapakSe, DhyA vibhUtizrIstayA yuktH| punaH kimbhUtaH karabhaH? zubhalakSaNADhyaH, pakSe, zreyolakSaNasamRddhaH / kimbhUtasya tava? divyakalAkalApADhyasya, guhapakSe'pyevameva / punaH kimbhUtasya ? prazasyabahalazriyaH, pksse'pyevmev| punaH kimbhUtasya? IDyamUrteH, pksse'piitthmev|| 50 / / dAriH pathaM laGghayati kSaNenAo'r3ho lambajaGghazca sudurglcii| drAdhIza! bhUmIza! tavaiSa uSTrau, drApadvinirmuktasamastazatruH / / 51 / / TippaNI-he bhUmIza! tava eSa uSTraH kSaNena pathaM mAgaM laGghayati, pthshbdo'kaaraanto'pi| kimbhUta uSTraH ? r3hAH=bhraSTA naSTA iti yAvat arayo yasmAtsa tthaa| tathA DhUM-phalgu abhavyamityarthaH, na dro 'adraH' bhavyaH sukhakArItyarthaH / 'drAdhIza! vidurAdhIza! / 'drApadvinirmukta!' mrnnaapdrhit!| 'samastazatru'= samyaghataripuH / / 51 / / dilastutyalakSmIrbalavAn kramelo, dalArATra tava svAntamudaM ddhaati| dalaH kezavasyeva vizAlabhAla!,-lahAda!rAjendra! giriindrdhiir!||52|| TippaNI-'he DhlanAtha' bhUpa! kramela:' uSTraH 'te' tava cittamudaM dadhAti / kasya ka iva? 'kezavasya dala iva', yathA 'Dhla:'-garuDa: kezavasya cittamudaM dadhAti tathA, kimbhUta he dalanAtha!? dila:=devezastasya stutyA lakSmIryasya sa tathA tadAmantraNam [punaH kimbhUta he DhlAnAtha!?] 'dlhraad!'=mdhuraarv!|| 52 / / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram DhvabhasadguNa! guDAjyabhojanAt, Dhdojahasya balamuSTakasya te| DhvAbhapad! bhavati bhUpate! mahada, DhvAdanAd viza iva prtiprgm||53|| TippaNI-he bhUpate! te tava uSTrakasya pratipragam=atiprabhAtaM balaM-sthAma mahad bhvti=jaayte| kasmAt ? guddaajybhojnaat| kasya kasmAdiva? viza: manuSyasya vAdanAdiva-dadhibhojanAdiva, yathA manuSyasya dadhibhojanAdbalaM mahad bhavati tthaa| kimbhUta he bhUpate!? TvaM dugdhaM tadAbhA: tatsamAH santo guNA yasya sa tathA, tdaamntrnnm| kimbhUtasya uSTrakasya? DhuH=vyAlastasyaujo-balaM hinastIti vojahaH, 'DapratyayaH' tasya, ojshbdo'kaaraanto'pi| kimbhUta bhUpate? duH=kUrmastadAbhau pAdau yasya sa tathA tadAmantraNaM he ddhvaabhpt!|| 53 / / NyAnAthagambhIra! narAdhipAgra!, NyAhriyugmoSTra udaarraavH| NyAraJjitasphArasabha! prabhAti, NyaryAya'lakSmI! ripuhRtprbhedii||54|| TippaNI-NyA=nadI tasyA nAthaH samudrastadvad gambhIro yaH sa tathA, tadAmantraNaM he NyAnAthagambhIra he nRpa! uSTra : prabhAti / kimbhUta0 !? NyAnAM= bhUpazreSThAnAm arghyaM pUjanIyam aMhriyugmaM yasya sa tathA, tdaamntrnnm| kimbhUta uSTraH ? 'udArarAva:' utkaTazabdaH / NyA-vANI tayA raJjitA sphArasabhA yena sa tathA, tadAmantraNam / NI: = svargastasyA arya: = svAmI Nyarya: indrastasyaaA stutyA lakSmIryasya sa tathA, tdaamntrnnm| kimbhUta uSTraH ? ripuhRtprbhedii|| 54 / / grApanmahIpA''raTanena dasyUn, grADhyAMzca saMjJApayatIti ussttrH| graughapradena pramadena rAjJA,-'grenaujasA bho! vijitA bhvntH|| 55 / / __TippaNI-'parApat!'= naSTApat he mahIpa! uSTra 'AraTanena' zabdavizeSeNa dasyUn iti saMjJApayati / kimbhUtAn dasyUn ? 'praaddhyaan'-lkssmyaaddhyaan| itIti kim ? bho dasyavaH ! bhavanto vijitAH / kena? rAjJA / kena? 'ojasA' blen| kimbhUtena rAjJA? 'paraughapadena' utsvvRnddaatraa| punaH kimbhUtena? 'pramadena' varaharSeNa gatAhaGkAreNa vaa| punaH kimbhUtena ? 'aNrena =abhiirunnaa|| 55 / / NvAbhibhUtaratinAtha! mAnavaNva! dviSAM balamalaM blaaddhr| NvAyuteti raTati tvaduSTrako, Nvarya! bhaasvrcmuusmnvitH||56|| 1. 'aNrena' ityatra NatvAbhAvaH cintyaH For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH TippaNI- 'NvAbhibhUtaratinAtha !'=rUpajitakandarpa ! / mAnavAnAM nRNAM NvaH-svAmI yaH sa tathA tadAmantraNaM 'he mAnavaNva' he rAjan ! tvaM dviSAM balam 'alam' atyarthaM balAd, hara, iti tvaduSTrako raTati / 'NvAyuta ! ' = prabhAsahita ! / 'nnvry!'=bhuunaath!|| 56 / / / / iti prathamaparicchedAvacUrNiH // 1 // / / iti zrIkharataragacchIya zrIjJAnavimalopAdhyAyamizraziSyavAcanAcArya zrIvallabhagaNikRte vidvatprabodhanAmni zAstre gajA - 'zva-vRSasiMhoSTravarNano nAma prathamaH paricchedaH samAptaH / / 20 = / / dvitIyaH paricchedaH / paricchede dvitIye'tho zukaprabhRtipakSiNAm / varNanaM kriyate samyak caraNadvayadhAriNAm / / 1 // tyApate! tava vijotatetarAM, tyArcakapravara! kIra eSakaH / tyArcanoditavibhUtisantate'ntyetarottarasunIladIdhitiH / / 2 / / TippaNI - tyA = pRthvI tasyAH patiH 'tyApatiH' nRpaH, tadAmantraNaM he tyApate ! tava 'eSaka:'- eSa kIra: 'vijotatetarAm ' = atizayena dIpyate / kimbhUta he tyApate ! ? tyAH=guravaH teSAmarcakAH teSu pravaraH tadAmantraNam / punaH kimbhUta he tyApate ! ? tyaH= kRSNaH tasya arcanenoditA vibhUtisantatiryasya sa tdaamntrnnm| punaH kimbhUta he tyApate ! ? antyAH = adhamAH tebhya itare antyetare, teSUttaro yaH sa tadAmantraNam / kimbhUtaH kIra: ? sutarAM nIlA dIdhitiryasya sa tathA / / 2 / / trAtavAzaraNAJ janAn yaka:, trANadasya nRpatezca tasya vai / trAtanuH sukhayati pramodadaH, trAtareSa savayaH zuko'nakaH / / 3 / / TippaNI--'he savayaH !' =mitra ! tasya nRpateH eSa zukaH 'sukhayati' = sukhaM karoti / tasya kasya ? 'yakaH ' nRpo'zaraNAn janAn 'trAtavAn'= rakSitavAn / kimbhUtasya tasya ? trANadasya / punaH kimbhUtasya tasya ? 'traatnuH'=kssttaadrkssitnrsy| kiMbhUta he savayaH / 'trAtaH ! ' = pAlaka / kimbhUtaH zukaH ? pramodadaH / punaH kimbhUtaH zukaH ? 'anaka: ' = duHkharahitaH / / 3 / / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram tveSate tava mahIpate! zukaH, tveSTamadbhutamanokahaM prH| tviTpaTuH paTukaTapramodada!, tvssttstkrttprtaapbhaak||4|| TippaNI-he mahIpate! tava zukaH tveSate' zobhate / kimbhUtaH zukaH? adbhutaM 'anokaha'vRkSaM tveSTuM zobhAM kartuMparaH' sAvadhAnaH / punaH kimbhUtaH zuka:? tviTpaTuH / kimbhUta mahIpate!? paTUnAM kaTa-bhRzaM pramodaM dadAti tdaamntrnnm| punaH kimbhUtamahIpate!? tvaSTasatkaravat sUryakiraNavat tataM-pratApaM bhajate yaH sa kvipi, tdaamntrnnm||4|| thyarya! rAjati zukaH sukhakArI, thyaanivednvishaardmukhyH| thyo vizAmiva varo madAdAyI, thyrknniiykgbhiirsuvrnnH||5|| TippaNI-'he thyarya'=bhUnAtha! zuko rAjati, kimbhUtaH? sukhakArI / ka iva? 'vizAM'=nRNAM 'thya iva'=svAmIva yathA nRsvAmI sukhakArI bhavati tthaa| kimbhUtaH? thyA kathA tasyA nivedane vizAradAsteSu mukhyaH / pakSe'pyevameva; punaH kimbhUtaH ? varaH / punaH kimbhUtaH mddaayii| punaH kimbhUtaH ? thI:=samudraH, sa ivArkaNIyako gabhIrasuvarNo yasya sa tthaa|| 5 / / thAtmA zuko raJjayati pradhAnaM, thrAnAtha! bhUnAtha! mnstvdiiym| thrArcAvidhAnoditapApazuddhe, thrAmodadAtA viduSAM nraannaam||6|| TippaNI-he bhUnAtha! zukastvadIyaM mano raJjayati / kiMviziSTaH zukaH ? thraH pavitra AtmA yasya sa tthaa| kimbhUtaM manaH ? prdhaanm| kimbhUta he bhUnAtha! thrA lakSmIH rAjyasampat, tasyA naathstdaamntrnnm| punaH kimbhUta he bhUnAtha! thrANAM tIrthAnAm arcA= pUjA prastAvAd yAtrA tasyA vidhAnenoditA-AvirbhUtA, pApazuddhiryasya sa tathA, tdaamntrnnm| punaH kimbhUtaH zukaH? dhe-sukham aamodshc-hrssstyordaataa| keSAm ? viduSAM nraannaam||6|| thvindradhI! naravIra! pIvaraH, thvA'yuto jayati tAvakaH shukH| thvIzvaraH pravaranIlavarNaruk, thvaakthaakthnsaavdhaandhiiH||7|| TippaNI-thuH = parvatastanmadhye indra iva mahattvAt thvindrastadvaddhIrastadAmantraNam-he thvindradhIra! he naravIra! tAvakaH zuko jyti| kimbhUtaH zukaH? pIvaraH / punaH kimbhUtaH? thvena maithunena na yutaH=na sahitaH thvaa'yut:-atikaamuktvaabhaavaat| puna: kimbhUtaH zukaH? thUnAM sAkSiNAm Izvara For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH 22 iva thvIzvaraH, tiryaktve'pyatinipuNatvAt / punaH kimbhUtaH zukaH ? pravaranIlavarNA ruk=kAntiryasya sa tthaa| punaH kimbhUtaH / zukaH ? thvAnAM=strINAM kathAkathane sAvadhAnA pradhAnatvAddhIryasya sa tathA / / 7 / / dyotamAnaka lakauzalazAlI, dyotate'ticaturastava kIraH / dyAmate! narapate! sumudoko, dyopatistutayazassuyazaH pate ! // 8 // TippaNI- he narapate ! tava kIraH dyotate / kimbhUtaH kIraH ? dyotamAnaM yatkalaM kauzalaM tena zAlate ityevaMzIlo yaH sa tathA / punaH kimbhUtaH kIra: ? aticaturaH / kimbhUta he narapate ? dyA=dayA tatra matiryasyAsau tathA tadAmantraNam / punaH kimbhUta0 ? he sumudokaH ! - harSAlava ! / / 8 / / drANazauryajayamaJjulazriyo dAnti bhUpa! tava dasyavo bhuvaH / dravyavanniti nivedayatyayaM draSTino varagirA zuko'pazuk / / 9 / / " TippaNI- ayaM 'zukaH ' kIra iti nivedayati / kayA ? varagirA / itIti kim ? / he bhUpa ! tava dasyavo bhuvo drAnti = palAyante / kimbhUtAH santaH ? 'drANazauryajayamaJjulazriyaH'=palAyitaprANajaya zreSThazriyaH / kimbhUta he bhUpa?=dravyavan / kimbhUtaH zukaH ? ' draSTrina: 'draSTanAthaH / punaH kimbhUtaH zukaH ? apazuk= gatazokaH / / 9 / / dvArikeva hariNA tvayA purI, dveSaroSarahitA'sate sanat / dvandvahIna ! sumahIna ! niHspRhA'dviD ! gireti nigRNAti kIrarAT / / 10 / / TippaNI- 'kIrarAT' zukarAjaH 'girA' = vANyA iti 'nigRNAti'= kthyti|'he sumahIna'=zobhanabhUnAtha ! tvayA kRtvA ' purI'=nagarI ' sanat'=sadA 'aste'=shobhte| kena keva ? 'hariNA' = kRSNena dvArikeva / kathambhUtA purI ? dveSaroSarahitA, dvArikA'pIdRgeva / kimbhUta0 ? he sumahIna 'dvandvahIna ! 'yuddharahita ! ni:spRha !, na dveSTIti adviT, tadAmantraNam / / 10 / / nozajayo'skhalitAM hatito'yaM, dhanAdhipa ! bhUpatirApati kIrtim / dhnaM vidadhatsvakadevacayasya, dhnAbhayazA hi zuko vacatIti / / 11 / / TippaNI- ' hi ' nizcitaM zuka iti vacati / itIti kim ? nAnAM=dhaninAm adhipaH znAdhipastadAmantraNam - he nAdhipa ! ' ayaM' pratyakSaH bhUpatiH kIrtim Apati=prApnoti kutaH ? askhalitAMhatitaH / kimbhUto bhUpatiH ? dhrezajaya: - dhraM =dhanaM = For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram 23 tasyezaH dhrezastaM jayatIti dhrezajayaH / kiM kurvan ? svakadevacayasya dhraM = sAdhanaM vidadhat = kurvat / kimbhUtaH zukaH ? dhraH = IzastadAbhaM yazo yasya sa tathA / / 11 / / dhyAyatItyayakamarkyuruk zuko, dhyAnadhIrjayatu bhUparADasau / dhyADhya ! nItipariraJjitaprajo, dhyAtadevagurunAmako yataH / / 12 / / TippaNI-'he dhyADhya!' = prajJADhya vidvan! ayakam = ayaM zuka iti dhyAyati, itIti kim ? asau bhUparAD jayatu / tatra hetumAha-yata: kAraNAt nItipariraJjitaprajaH, dhyAtadevagurunAmakazca / kimbhUtaH zukaH ? arkyaruk=stavanIyakAntiH / kimbhUtaH bhUparAD ? dhyAnadhIH / / 12 / / dhAyatyapAyairvidhurastvadIyo, dhAtAticittastava saumyadRSTyA / dhrANAticetAMsi mahAMsi kurvan, dhAnArthasArthasya mahIpa ! kIraH / / 13 / / TippaNI - he mahIpa ! tvadIyaH kIraH bhrAyati = tRptiM prApnoti / 'apAyaiH kaSTaiH 'vidhuraH'=rahitaH / kayA dhrAyati ? tava saumyadRSTyA / punaH kimbhUtaH kIra: ? dhrAtaM=tRptam atizayena cittaM yasya sa tathA / kiM kurvan ? 'dhrAnAthasArthasya'= rAjavRndasya'mahAMsi'=utsavAn kurvan / kimbhUtAni ? bhrANaM = tRptiM prAptam atizayena ceto yebhyastAni tathA tAni / / 13 / / dhvastvArisainyaM vijayI jayatyayaM dhvastA prazastI nRpatirmadIyaH / dhvAnaM karoti pramanA itImaM, dhvAGkSaH sukhAnAmasakau zuko'graH // 14 // TippaNI- asakau zukaH iti = imaM dhvAnaM karoti / itIti kim ? ayaM madIyo nRpatirvijayI san jayati / kiM kRtvA ? arisainyaM dhvastvA / kimbhUto nRpatiH ? dhvastA'prazastaH / kimbhUtaH zukaH ? pramanAH / punaH kimbhUtaH zukaH ? sukhAnAM 'dhvAGkSaH'=yAcakaH / punaH kimbhUtaH ? agraH / / 14 / / nyagbhAvamAptaM vadanaM ripUNAM, nyujjhatpratApaM saviteva sAye / nyAyaikamANikyanidhe! taveza!, nyasyannazastaM vadatIti kIraH / / 15 / // zukavarNanam / TippaNI- he nyAyaikamANikyanidhe ! he Iza ! tava ripUNAM vadanaM 'nyagbhAvaM'= nIcaistvam'AptaM'=prAptam, iti kIro vadati / kiM kurvan ?' azastam' = amaGgalaM 'nyasyan'=nikSipan / kimbhUtaM vadanam ? 'nyujjhatpratApaM'=tyajatpratApam / kasmin ka iva ?'sAye'=sandhyAyAM' savitA iva' sUrya iva, yathA sAye sUryaH nyujjhatpratApo bhavati tathedamapIti / / 15 / / For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH ||shukvrnnnm| nezvara! sphurati sadyazastviti, nAvalIti nigRNAti sundrm| nAyunA jayijighAMsavo hatA,-nottamA vadati tittiristvidm||16|| TippaNI-'he nezvara !'-nRpa! nnAvalI iti sundaraM nigRnnaati| itIti kim? tittiriridaM vadati' zabdAyate / tadevAha-amunA 'nA' nRpalakSaNena puMsA jayijighAMsavo hatAH, iti sadyazaH sphurti| kimbhUtA jayijighAMsavaH? 'nottamAH' manuSyottamAH / tuzabdau pAdapUraNArthI / / 16 / / nvAbhAbhibhUtasmararUpa! bhUpate!, nvAM caJcurAM vAcamasau smuccrn| nvagro jayastittirirAhavetava, nvAlIviyukto vacatIti bhaavii||17|| TippaNI-he bhUpate! asau tittiririti vdti| itIti kim ? 'Ahave' saGgrAme tava jayo 'bhAvI' bhvitaa| tittiriH kiM kurvan ? 'nvAM' navyAM 'caJcurAM' sundarAM vAcaM samuccaran / kimbhUta he bhUpate? nvA-navA yA AbhA zobhA tayA abhibhUtaM smararUpaM yena sa tathA, tdaamntrnnm| kimbhUto jayaH? 'nvagraH' stutizreSThaH / kimbhUtastittiriH? nvAlIviyukta:=pAtakAlIrahitaH 'nUzabda: pAtake puMsi' [vizvazambhuekA0 79] ityukteH / / 17 / / pyADhyagabhIra! sutittirireSa, pyAdhiSaNA'vati raajyshriiti| pyAtmaguNakSitipaitu suvRddhiM, pyagrasuvAk zubhabhAgmahimADhyaH / / 18 / / TippaNI-he kSitipa! eSa sutittiriH iti avati vakti kthytiitydhyaahaarym| itIti kim? atanu rAjyazrI: suvRddhiM 'etu'=praapnotu| kimbhUta he kSitipa! pya:=payastenADhyaH pyADhyaH=samudrastadvad gambhIraH, ttsNbodhnm| 'pyAdhiSaNA'=kRpAbuddhe payaH pavitrA AtmaguNA yasya sa tathA tdaamntrnnm| 'pyagra' lakSmIzreSTha! kimbhUtaH tittiriH? suvAk-zubhabhAk mahimADhyaH zakuneSu pratItatvAt / / 18 / / praSThatittirirayaM punaH punaH, prAkkapiJjala iti svkaabhidhaam| prItidAyyanukaroti yo vadan, prAti so'bhimtmrthmiishvr!||19|| plakSo yathA niyatadussaharaktapitta,ploSAya mAnavacayasya rujA jitsy| For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram pluSTAmayaH khalu tathA kharakoNapakSI, pluSNan janAn bhavatu snttsmmdaay||20|| / / iti tittirivrnnnm|| pvo yathA jhaTiti hanti nistuSAM, pvAM tathA duritasantatiM nRnnaam| pvAtmabhUpa tava rAjahaMsakaH, pvAH prapAlaka shriirloknaat|| 21 / / TippaNI-1 vAyuH / 2 dhUlim / 3 he puNyAtmarAjan / 4 bhuvaH / / 21 / / 'phyazvetazambhusamanirmaladehadIptiH, ___ 'phyAyukta eSa vidadhAti mudaM mraalH| rephyAlIddhatulyaramaNIyagabhIratAgraH, ___ *phyAtaGkadoSarahita! kSitipa! tvdiiyH|| 22 / / TippaNI-1 phen| 2 rajarahitaH / 3 payaH zreNIddhaH, samudra ityarthaH / 4 mrnn|| 22 / / "phrAkarNanAd yasya bhavanti siddhayaH, 'phrA'riSTakoTiH sphuTavekaTo' kttuH| "phrAdAtarurvIzvara! satsitacchadaH, .."phrAmuddhRzaM bhAti sakaH snttv||23|| TippaNI-zabdazravaNAt / 2 sphettit|3 jAtatAruNyaH / 4 amtsrii|5 lkssmiidaatH!| 6 rAjahaMsaH / 7 dhvastA'harSaH / / 23 / / 'phlamiva hantvarivRndamamaGgalaM, 'phlavizadadyutireSa mraalraatt| phlakalahaMsakulasya vibhUSakaH, phlakalabhAjitacandra! mhiipte|| 24 / / TippaNI-1 bANapUram / 2 vpuH| 3 smst| 4 vdn|| 24 / / 'phvupama bhUpa! vibhAtyatibhAsuraH, phvavanakRttava divysitcchdH| rephvavasitau suvicakSaNa! sakSaNaH, *phvitrraaddbhidhaansukhprdH|| 25 / / For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH TippaNI-1 indropm!|2 he shrnnaagttraannkaarin!| 3 mntraavsaane| 4 saphalajalpanena raajte|| 25 / / ||hNsvrnnnm|| 'byayuktavakti kSitipAsakau bako, byadIdhite vAmapadAsthitaH sn| byalArthapatnIviSayAptimIkSitAM, byanuttamaH paapvipaaknaashkRt|| 26 / / TippaNI-1 he sukhyukt!| 2 suury| 3 he puujnshresstth!| 4 kAntizreSThaH / / 26 / / 'braSoDazArciHstavanIyasanmate! 'brayuk! catasraH kakubho vilokyn| 'brabhA kabasrasta Rdhak bravItyaraM, ___ "bracorabhItiM nRpate! sukhcchidm|| 27 / / TippaNI-1 bRhaspati shukr| 2 he balayuk / 3 brhmdiipt!| 4 bahula0 / / 27 / / 'blatulyatejo vasudhAM ca pAnthakaM, 'blayuk bakaH pazyati yaH punaH punH| blakopaTopa kSitipAla! vijakAn, __ "blarUpa sarvAnupahanti sa kssnnaat|| 28 // TippaNI-1 he agnismtejH!| 2 blyuk| 3 ym| 4 kaamruup!|| 28 / / 'bvabuddhijiddhIH! svavapurnirUpayan, bvabhakta! samyag mahilAptaye bhvet| rebvamAnakorvIza! bako visaMzayo, "bvayA prdttendirvittsdyshH||29|| TippaNI-1 giisspti| 2 brhmaa| 3 kRssnnvaakymaank!| 4 ambyaa|| 29 / / ||bkvrnnnm|| 'bhyakSit! samRddhayai varakokayugmaM, 'bhyas zastradhArin! rvviikssnnaabhyaam| 3bhyAnujJa! vijJeza! simAspadeSu, bhyuddhaM mudar3a vadatIti vidvaan||30|| TippaNI-1 bhayahRt ! / 2 bhykaari| 3 raudraajny!| 4 bhIharam / / 30 / / For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 vidvatprabodhazAstram bhraSTakaSTazakunajJa janA iti, bhrantihAriNa RtaM nigRnnntyrm| bhrAH pralApa saviSAdadurAravaM, bhrAgrathAGgayugalaM vipade bhvet||31|| TippaNI-1 diiptprtaap!| 2 diiptm|| 31 / / bhlAsate narapate'timanoharaM, bhlAsathUddhatarathAGgayugaM tv| bhlAsamAnatanukaM hRdayAvanaM, bhlaagibhstikRthRtprmdodym||32|| TippaNI-1 dIptiH, pratApa iti yaavt| 2 dIpta / / 32 / / ||ckrvaakvrnnnm|| bhvAnAthasevAvidhisAvadhAna!, bhviishollstsaarsyugmdrshH| bhvAnandadAyI bhavatISTasaukhya-bhvaizvaryabhoktaH! pathi gacchato nuH|| 33 // TippaNI- 1 gauriinaath| 2 he bhuunaath!| 3 dhn|| 33 / / 'myAvarNinIlAbhavidhAyakaM bhavemyA yuktavAmaM yadi saarsdvym| remyA'rhArirAjIhara! bhUpa! sAravaM, myA'zvebhamukhyAdhipate! mhaujH||34|| TippaNI-1 rmaa| 2 kssmaa| 3 hiNsaa| 4 uSTra / / 34 / / 'prastutyakIrte nRpa! sArasadvayaM, 'preNAyutaikaM sukRtAravaM vrm| mrakSeNa hInaM kila pArzvayAmale, "prabhraSTa vktyuttmknykaapnm|| 35 / / __TippaNI-1 dev| 2 he maithunrhit!| 3 hasat / 4 roSeNa / 5 dvye|6 mRtyurhit!|| 35 / / mlAnAGgabhAsAM manujAdhinAtha!, mlAniM gatA vaktraramA ripuunnaam| mleyAdathAzeSavipaccayazcA-'mlAneti te vakti 'srojyugmm||36|| TippaNI-1 saars|| 36 / / / ||saarsvrnnnm|| 'mvApate'dhvani vizAM hi gacchatA, 'mvasthitasya khalu 'vaamnisvn!| mvAya TiTTibhapatatriNo'gase', mvaa-''myaadirhiteshvrshriyH|| 37 / / ttippnnii-1dhraapte!| 2 vRkss| 3 vAmazabdaH / 4 uttamAya / 5 kSemAya / 6 bandhana / / 37 / / yyAlIkRtastotrapavitraceto,-'ryorvIpate! vai TiTiTIti diiptm| yyAkSeTTiTIti pravaraM ca zAntaM, yyo'syA rvdvndvmudaahrnti|| 38 // 'yAdhinAtha! vidhipUjanakI, 'yaa'yutottmtnurvibudhaalii| grivrajaprathitamudvadatIti, "graprabha kSitipa! ttittttibhvrnnnm|| 39 / / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH TippaNI-1 yaadvpti| 2 jarA / 3 strii| 4 jaaymaan|| 39 / / ||ttittttibhvrnnnm|| 'yavasthitisthiramanaH! zrRNu varNAn, 'yvAkRtapramada! morrvsy| reyvapradhAna! ninade prathame'riyva prakRd! draviNalAbha Rdhak syaat||40|| TippaNI-1 yjnykrnnlkssnnaa| 2 strii| 3 jgt| 4 mrdnkaarin!|| 40 / / 'lyollasadguNagaNapramaNInAM, 'lyArihAra! labhate sukltrm| ' lyAlibAndhavayazo'pararAve, 'lyagrabarhiNa ilaaprtipaal!|| 41 / / TippaNI-1 nily| 2 uddhata / 3 nlinyaali|4 dvitiiy| 5 shbdaagr|| 41 / / 'lUsthitAmbudavilokanaharSA'lAvaraJjitajanasya tRtiiye| 'lUpramodada! zikhaNDina Rddhaya'locirArava hlaaptibhiitiH|| 42 / / TippaNI-1 kh| 2 lalanAnana / / 42 / / 'llAnAthatugvAhanakasya raGgallaSTAcalAnAyaka! corbhiityai| 'llA''hlAdadAtuH zikhinaH kSaNAt syaalkssmprtijnyeddhturiiyraavH|| 43 / / TippaNI-1 gaurii| 2 lok|| 43 / / 'lvatAtanAmasmRtikAntacetA, 'lvinAhibhuk paJcamanisvanaH syaatR| relvabhItaye cAnyajanAjjanAnAM, lvpuujkaanekjnprmodin!|| 44 // TippaNI1 lv| 2 he bhUnAtha! 3 suudn| 4 rudrakRSNa / / 44 / / vyapohatIlApratipAla! duSTAM, vyathAM ca satkarma karoti shiighrm| vyayena hInasya ravazca SaSTho, vyupAdhirATra sarpabhujo viraajH|| 45 / / ___ TippaNI-1 pakSirAjasya / / 45 / / vratIzvarAH zAstravido vadanti, vratAvanA moraravasya vrnnaan| vrajadrujaitAdRzakAn mahIpa! vrjottmaanggprvraavtNs!|| 46 / / zyatyAzu duHkhaM manaso janAnAM, 'zyAkhyAM prabhAte kathayan myuurH| zyAmAdivarNaiH zubhapicchadIptiH, zyagro mahIpAla! suniilknntthH|| 47 / / TippaNI-1 AzIrvacaH / / 47 / / For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram // mayUravarNanam / 'zrAnAthaDiNDIrahimAMzuvarNa!, zrazreSTha! cASaH pathi gacchato nuH / `zrAmaGgalebhyaH khalu dakSiNaH zrayAzrayyagra ! bhUpAla ! kalAnidhAna ! / / 48 / TippaNI - 1 gaurI / 2 ramA / / 48 / / 29 lokazauklyavijitA'mRtaprasUH, zrAghanIyakikidIvimarkyabham / laghayanti vibudhAH prabodhayaH, zlAghyapakSinikareSu sundrm|| 49 / / 'zvasvastikAntargamanena cASako'zvau pAttabhakSaH karati pradakSiNAm / azvazrIpradA'bhISTasukhArthalabdhaye'zvo vapate ! syAddhi yadA tadA mudA / / 50 // TippaNI- 1 ytr| 2 azayana / 3 zaraNa / 4 amaithuna / / 50 / / 'SyaughArghitAGke ! yadi dakSiNena, SyA''bhAtma yAntaM kikidIvimagryam / 3SyAnanda! kAkazca jayettadA syAt, SyagrAgraNIH pAnthaparAjayAya // 51 // TippaNI - 1 preSya / 2 zaGkhAbhAtma / 3 putrAnAnandayatIti / 4 sukhyagrAgraNIH / / 51 / / Sa: ' stauti vAceti mudA pravakti, Se' ndatpratApaM nRpatiM vilokya / zSA'spRg! bhavantaM pathi cASa eSa, So ddAmagAmbhIryayujaM vrajantam / / 52 / / TippaNI-1 indraH / 2 sUrya / 3 kaSTAspRg / 4 arNava / / 52 / / STrA'riSTa! ziSTa! pratiziSTadauSTyA'STrA'rcyA'tha cASo jayati prakAkam / STrAdyaiH sudhIbhirvijayo videze, 'STrAdyAsanAnAM kathito'dhvagAnAm / / 53 / TippaNI - 1 bhraSTa / 2 avrAtya / 3 viprA0 / 4 zakaTAdyA0 / / 53 / STi' dArvya ! zastrAhatavairivAra!, 'STadoSaroSezvara! cASakasya / STadAnabuddhe! rutamIkSaNaM ca STu copadiSTaM sakalAspadeSu / / 54 / / TippaNI - 1 yaSTi / 2 bhraSTa / 3 zaraNa / / 54 / / 'STho'raNyavadhye vrajataH purazcet, SThaM cASako yo vidadhAti dIptam / SThA''bhAjitAbjeT! kalahAvahaH sa', SThAH paNDitA itthamudAharanti / / 55 // TippaNI - 1 zreSThaH / 2 yadi / 3 zabdam / 4 vadanA0 / 5 cASaH / 6 mukharAH / / 55 / For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH skaMttA''padAM kra kra iti pradIptaH, skannApadarke'rka iti prazAntaH / skandhasthirorvIza! kikIdivezva, skandA iti dhvAnayugaM vadanti / / 56 // / / cASavarNanam / / skhalitaduSkRta! khaJjanakaM budhAH, skhaladalIka! vadanti amUdRzam / skhalanahInakayogayutaM sadA, - skhalitadhIrmunisUnumilApate ! / / 57 / / stutyodite'gastyamunau sudeze 'sti maMzca dRSTvA vara khaJjarITam / stabdhAra ! kuryAdvaramantrapUjA, statsUcitAbhISTaphalasya siddhayai / / 58 / / TippaNI - 1 he / 2 he / / 58 / / sthAna! zriyAM yaH kuvayuH kuceSTaH, 30 sthAstro kudeze hi nirIkSyate'hni / sthAyin ! raNe khaJjanakaH kadAcit, sthANvarca dRSTvA parizoSayettam / / 59 / / sthAna! zrIsukhapeTakasya kuvapuH satkhaJjarITaH khagaH, sthAstro bhUpa! kuceSTitaH khalu kudeze dRzyate jAtu yaH / sthANvarcAvidhitatparA'malamate ! dRSTvA vizeSAdRdhak, sthAyiMstaM parizoSayettaduditA'saukhyavrajadhvastaye / / 60 / / / / khaJjarITavarNanam / / iti zrIkharataragacchIyazrIjayasAgaramahopAdhyAyasantAnIyazrIjJAnavimalopAdhyAyamizraziSyavAcanAcArya zrIvallabhagaNikRte vidvatprabodhanAmni zAstre zukAdi - khaJjarITAntacaraNadvayadhAri pakSivarNano nAma dvitIyaH paricchedaH / / 2 / / / / tRtIyaH paricchedaH / / paricchede tRtIye'tha yatyAdijalavarNanam / kriyate budhalokAnAM kutukAnandahetave / / 1 / / sneho gehe ca gehinyamitadhanacaye nAsti yeSAM kadApi, snehinurvIza! zazvaduciracaritasatpAlanaprahvacittAH / For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvatprabodhazAstram ___ 31 snihyantaste tapassu pravaramunijanAH sAdhayantISTamArga, snAnazvetAGgadIpte nRpajanajanitAnandabhandA amndaaH||2|| spandaM kurvantya urtyAM pracuravaranarodArasAraprabodhaM, spaSTaM yacchantya iSTaM ravirucaya ivaambhojvRndprbodhm| sparzanAnandadAyiMcchramaNajanaghaTA bhAnti durbhrAntimuktAH, spssttdussttessttcittprmdvidhiprjnyaanlkssmiishriiraaH|| 3 // sphUrjattejasvibhAsvannaviratamatanuzreyasAM dAyakAste, sphUrtAnandAH pramodaM vidadhatu bhavatAM sAdhulokAH sulokaaH| sphUrjanti prAjJavAH praguNaguNagaNA bhUtale bhUpa! yeSAM, sphUrtyA cAritralakSmyAH praviditayazaH sevanIyA jnaanaam||4|| smaranta indanta ime munIndrAH, smAryAM zubhAM paJcanamaskRtiM te| smaryanta IzAna sutAramukhyAn, smerAbjacakSuH svgunnairjynti||5|| ||saadhuvrnnnm|| syamIkadAtAra iva dhvanantaH, syadena vAdAvasare prbuddhaaH| syAntArthasArthAstava bhAntyaneke, syamanta uddaamsutrkshaastrm||6|| stAyanto'sti ca nAsti vastvidamiti pratyakSamAnAdiSaT, styAnoddAmalasatpramANakadhanaprahvAH prabuddhA amii| styAtAro vividhapradharmasuvidherdhAtrIdhavaughAgraNIH, styAyanti prmdodyaadtnusttrkpryuktiirhtthaat||7|| sraSTeva sRSTiM vidadhAti divyAM, sAk zAstrarAjI mtimtsmuuhH| srakzobhamAnAGgarucirvacasvI, sstaa'tnusviiydurntduHkhH||8|| sla zlAdhyA aghasaGghasaMhatikRtaH, zAstreSu lInA bhRzaM, slA: poSviva bhUpate! tava pure rAjantyaraM pnndditaaH| slAvilyarcitapatpraharSulasurAcAryozano jiSNavo'slAmauDhyADhyavirUDhavizvamahimAH sNruuddhraaddhaavRddhaaH||9|| TippaNI-1 nr| 2 bhramaraH / 3 amraali| 4 sukhi||9|| svIyasvIyasudarzaneSvavirataM caJcatpratijJA-bhRtaH, svacchAtucchaguNAvasAnanipuNaprajJA guNijJAninaH / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH svarvAsyAzrayasannibhe tava mahInAthAgraNI: pattane, svADhyAdUDhyajanapriyAH zubhacayA bauddhAdayo bhaantyrm||10|| ||pnndditvrnnnm|| hrotAra AskandanazuSmaNA srAk, hrotavyadaityapratateH sushuuraaH| hravyaM vaco naiva nivedayanto, lutyunmanastvAM nRpa rNjynti||11|| hya prabhAsparddhiyazonidhAnA, hyo ghaarthiteshaarcnsaavdhaanaaH| hyArehlAdadAtAra udArasArA,-'hyA lIpate! bhUpa! vibhAnti viiraaH||12|| TippaNI-1 mRgaangk| 2 nraudh| 3 harSavadAhrAdadAH / 4 durg|| 12 / / hrINAH santo vanAntaH satatavasatiM yatsuzauryAbhibhUtyA, hrImantazcakrire'raM pracuratarataraH saMyutA ennraajaaH| hrau ghastaMberamokSavrajanajayayutAste tvadIyA mahIza!, hA'brahmA'nIyakAyuddhatamadamathanA eta AbhAnti viiraaH||13|| TippaNI - 1 hNs| 2 caurmi||13|| hlA dante nRpate! bhavantamanizaM durdAntavIrAstava, hRttivrAtayutA akAntasamiti stotvystkiirtyH| hanAminnamanojanastutalasadgAmbhIryazauryAdikAn, hlA dante praguNAn guNAn guNavido yeSAM mudA bndinH||14|| __ TippaNI - 1 sukhaM kurvnti| 2 sukhit| 3 samantAt snehvt| 4 kthynti|| 14 / / hvayanti vIro iti yAta kutra bho!, hayanta RddhAnahitAn mitho yudhi| hvayAnyayA sArddhamasaGgakAriNo, ha vairivAraprahRtau mhiipte!||15|| _ TippaNI - 1 kthynti| 2 sprdhmaanaa| 3 striyaa| 4 prh|| 15 / / kSNu tottamAstrAbhyasanA balAnyamI, kSNu duttamAH kSamApa! tvollsdbhttaaH| kSNavaprakarmapravaNA narA iva, kSNu vanti zastrANi hi diipyntyrm||16|| TippaNI - 1 taijit| 2 nizApakadvarAH / 3 nishaav| 4 tejayanti / / 16 / / kSmA pAla! vIrAstava caGgabhogAn, mAyAM prabhuJjanti gtaapvaadaaH| kSmAdhRtsamAnAH sukule kulInAH, maavrnniniibhaalsuvrnnkaabhaaH||17|| For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 vidvatprabodhazAstram kSyA nAtha! yuSmatpadapadmasevAM, kSya grAGga! kurvanti bhaTA: paTiSThAH / kSyazvetacittena dRDhapratijJAH, kSyA tydusshytptprtaapaaH||18|| TippaNI - 1 bhuu| bhuup| 2 jyotirgraangg|3 kssaarojjvl| 4 agni / / 18 / / thU vidviSAM dveSajuSAM nRpANAM, kSA'jJApratijJezvara! kurvte'mii| kSADhyA bhaTA naSTanighRSTaduSTAH, jhU pAthasAM jIvanadA ivebhyaaH||19|| TippaNI - 1 kSodanam / 2 khr|3 lkssmii| 4 kssrnne|| 19 / / kSveDanta ete tvayi bhUpa! vIrAH, kSveDopamA vairikriprnnaashe| kSviTTotkaTazreSThasukRSTilokAH, kSvi dyatsado bhndvidhaandkssaaH||20|| TippaNI - 1 snihanti / 2 siMhanAda / 3 snigch| 4 snihyat / / 20 / / ||viirvrnnnm| IdRg vibho! prANigaNastvadIyo, varyo budhAnAmiha vrnnito'ym| saMyuktavarNaiH kavikautukAya, svabodhavRddhyai ca vishuddhbuddhyaa||21|| // iti zrIkharataragacchIyazrIjayasAgaramahopAdhyAyasantAnIya zrIjJAnavimalopAdhyAyamizraziSyavAcanAcArya zrIvallabhagaNikRte vidvatprabodhanAmni zAstre yatyAdivIrAntajanavarNano nAma tRtIyaH paricchedaH smaaptH||3|| tatsamAptau ca samApto'yaM zrIvidvatprabodhanAmA grnthH|| For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 / / grantha prazastiH / / zrI jJAnavimalopAdhyAyAnAM ziSyairvinirmame / vAcanAcAryadhuryazrIzrIvallabhagaNIzvaraiH / / 1 / / vidvatprabodhanAmA'yaM grantho vidvatprabodhakRt / sphurjacchrIbalabhadre zrIbalabhadrapure vare / / 2 / / yugmam / / vidvadgoSThyAM viziSTAyAM saJjAtAyAM prayojanam / etadgranthasya medhAvyabhimAnonmathanAya vai / / 3 / saMyogivarNaM nigRNAti vidvAn, yo yaM tamAdau ca vidhAya vidvAn / divyeSu pAdeSu caturSvazaGkaH, sadyaH supadyaM vidadhAtu hRdyam / / 4 / / yasyAyameti sumukhe sukhena labhatAM sa satvaraM sabhyaH / vidvajjaneSu vidvAn saubhAgyaughaM kavitvaM ca / / 5 / / yasmin kAvye'sti yannAmavyatyayAttasya satvaram / yathoktavarNyasadvyAkhyA tadA jAyeta bho budhAH ! / / 6 // / / iti zrIvidvatprabodhagranthaH samAptaH / / / / zrIrastu sarvadA kAraka-vAcaka-lekhakAdInAm // zam // zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH *** For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakottaMsa-zrIzrIvallabhagaNivinirmitam zrIpArzvanAthastotram (sundarIcchandaH) ||rd 0 // AUMnmH|| jinavarendravarendrakRtastute, kuru sukhAni sukhAniranenasaH // bhavijanasya janasyadazarmadaH, praNatalokatalokabhayApahaH // 1 // avikalaM vikalaGkamuniH zivaM, vigatamo gatamohabharaH kriyaat| vinayavannanayavannRbhirarcitaH pramadado madadoSamalojjhitaH // 2 // munijane nijanemiyujA mudaM, vitaratAtaratA ca bhvaambudhim| avirataM virataM sa dadAtu zaM, zivaramAvaramApi hi yena vai||3|| kalikumArgakumArgamahAmRga-dviparipo'paripo paramaM padam / vivarame varame caraNAmbuje, ratimato'mamato mhitstv|| 4 // sura gurUpamarUpamanoharai :, pravara dhIbhiradhIbhirasaMyutaiH / abhinuto bhavato bhavato'vatA,-jjinavaromararomarakApahRt // 5 // asumataH sumataH zubhatIrthapaH sumahaso'mahasojjhitamAdhupaH / viditajAtira'jAtiratiH zriyaM, vitnutaattnutaamldiidhitiH||6|| sakalamutkalamutpalalocanaM, namata taM matatantramagaH prdm| munijanA nijnaaykmaadraa,-dsitruksitrukkrunnaaprm||7|| sukviraajiviraajitprssdaa,-shritmsNtm'sNtmsNshriyaa| bhajata mAlatamAla samudyuti-pracuramartyaramartyapahaM gurum|| 8 // bhujagacihna mamaMdamamaMdakaM , caturasAdarasAdaramAnakam / bhRzamamaMdatamaMdatarAMhasaM, vasumatI tamatItarasaM bhaje // 9 // munipatera mRteramRte zitu, - zcaraNamakSayamakSayadaM sadA aritahantura'hanturasAchye, vitarasodarasodarasaGgare // 10 // bhavavRSAya vRSAyatasaMyamaH, zubhavato bhavato navado mm| sukhakRtekhakRte viditAvadhe, vimaladhImaladhIrimayugvibho! // 11 // For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH sutanubhA'tanubhA tanubhAvukaM, vRjinhRjjinhRtkmlaarymaa| satatamAtatamAnanRpArcito, vijayado jayadohadapUrakaH // 12 // sumahitAni hitAni vacAMsi yaH, zrutivazantavazaMtanu paarshvraatt| nayati tasyatitasya ca durvizaM, naravaraH stvrstmsojjhitm||13|| (indravajrA chandaH) itthaM stuto yo yamakastavena, vAmAGgajaH pArzvajino janAnAm / bhUyAdvibhUtyai vibhutAprazastaH, zrIvallabhenArcitapAdapadmaH // 14 // iti zrIpArzvanAthajinaM yamakamayaM stotraM samAptam / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ timirIpurIzvarazrIpArzvanAthastotram samasyAmayaM zrIpArzvanAthajinapaM tamahaM stavImi, dRSTvA ydiiyvrdhaarimvrddhntvm| sthUlonnato'pi janamAnasamutsumeruH, zailo bibharti paramANusamatvameSAm // 1 // (vasantatilakAchandaH) vAmeya sarvIyamahaM smarAmi, trailokyalokaMpRNavarNyavarNam / dharmopadezAvasare yadAsya,- candro hi pRthvyAmudito vibhAti // 2 // (indravajrAchandaH) yastarhi pazyati mukhaM suSamaM prabhAte, niHsvo'pi pArzvajina! jAyata induraukAH / mUka: prajalpati zRNoti ca karNahIna:, paGguzca nRtyati vibhAtitarAM kurUpaH // 3 // (vasantatilakAchandaH) zrIpArzvanAthaH satataM karotu, zreyAMsi bhUyAMsi ntaanggbhaajaam| yatkIrtinakSatralasattaraGgai,-rdedIpyate vyomatale samudraH // 4 // (indravajrAchandaH) pArzvaprabho! tvaM timirIpurIzaM, dhyAyaMzciraM ghaatikukrmhtvaa| jJAnauSadhaM prApa vilAsi tasmA,-dandho jagat pazyati darzarAtrau // 5 // (indravajrAchandaH) praNataH satataM kurute stavanaM, mahanaM ca yakastava devnrH| kuzalaM kamalAmarujaM ca zivaM, labhate labhate labhate labhate // 6 // (troTakachandaH) pApAni nAzaya bhavAntarasaJcitAni, sa tvaM jineza racayAzu ca mngglaani| yatsadvizuddhayazasaH sphuratastrilokyAM, somazcireNa zuzubhe khalu nIlamUrtiH // 7 // (vasantatilakAchandaH) prApUyate namra surendra matryai, - rdivaspRthivyoratha pArzvanAthaH / yadIyagAmbhIryaguNAgrato vai, dadhAti sindhuH surabhI padAbhAm // 8 // (upendravajrAchandaH) For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH samavasaraNamadhyAsInasannASTakarman prahatakumatimAna tvatpadAbhyarcanArtham / jinavara ! suranAgairAgate rAgavadbhiH, zubhabhuvi bhuvi dRzyete dyupAtAlalokau // 9 // (mAlinIcchandaH ) 38 sva: sindhupAnIyasamAnarAja, - dyuSmadyazomaJjulamaNDalAlyA / vistAravatyA nabhasA tadAta, - rdedIpyate candra ivoSNarazmiH // 10 // (indravajrAchandaH) zrIpArzvanAthassa dadAtu maGgalaM, sphUrjadyazobhirgurubhiryadIyakaiH / kSIrAmbunidhyantarazubhrimopamai, - rdedIpyate rUpyanibhaM hi kajjalam // 11 // (indravaMzAchandaH ) itthaM zrIpArzvanAthaH zamayamavitadurmanmatho valgumArge, mukti zrIpattanAtorbhavatu bhuvi vizAM bhAvukAnAM pradAtA / sphU rjatchUIpAThaka jJAnavimalasugurUpAsti raktena bhaktyA, dhImacchrIvallabhena stutakRtavacasA satsamasyAstavena // 12 // (sragdharAcchandaH) iti zrItimirIpurIzvarazrIpArzvanAthajinarAjaprazasya-samasyAstotraM smaaptm| kRtiriyaM zrIjJAnavimalopAdhyAyamizrANAM caraNasarasIruhacaJcarIka prakAravAcanAcArya zrIvallabhagaNInAmiti / // zrIrastu // *** For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAyazrIjayasAgarakRtA sAdhAraNajinastutiH aparArthataH zrI* ajitanAthastutiH vAdizrIzrIvallabhagaNiviracita-mUlArthaparihArarUpA vyAkhyAdvayasaMvalitA / / / / e~ nmH|| zrImantamajitaM nutvA zrIzrIvallabhavAdibhiH / vAstavArthaM parityajya navIno'rthaH prkaashyte||1|| stuterajitanAthasya dvitIyasya jineshituH| yamakasragviNIchandaH kRtAyA jysaagraiH||2|| yugmm| sarvatIrthakRtAmeSA sAdhAraNA stutiH khlu| tathApyajitanAthasya jJeyA bhinnArthato budhaiH||3|| kavIzvara-zirovataMsaiH zrIjayasAgaramahopAdhyAyahaMsaistIrthakRtAM laghuvRddhasaMskRtaprAkRtayamakA'yamakamayastotrANAM paJcazatI vihitaa| stutayo'pyastokAstathaiva vihitAstAsAM madhyAdeSA sarvatIrthakRtAM sAdhAraNAstutiH, tathApi mUlArthaparivarjanAnnavInAparArthavidhAnAccAtra vyAkhyAne zrIajitanAthastutiH, atastasyAH kiJcid vyAkhyA prakAzyate tIrthasannAyakaM siddhitAdAyakaM , siddhitAdAyakaM tiirthsnnaaykm| saMstutAnAma yaM sattvamArAjitaM, . sattvamArAjitaM saMstutAnAma ym||1|| tiirthetyaadi| atra kAvye arddhaparivRttirnAma ymkm| tadudAharaNaJca kAvyAnuzAsane, yathA sasArasAkaM darpaNa kandarpaNa sa saarsaa| zaranavAnAvibhrANA nA bibhrANA shrnnvaa|| * sandhyabhAvaH cintyH| For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH iti| he saMstutAnAma! samyak aparacarakAdikutIrthikApekSayA tIrthakaraprarUpitaniravadyadharmaniratIcAravidhAyitvAt stuta:=prazaMsito yaH sa sNstutH| yad vA, samantAt stUyate zaGkAdidoSAdUSitasamyaktvadhAritvAd yaH sa saMstutaH / na vidyate Ama:=rogo bAhyAntaraGga bhedabhinno yasyAsau anAmaH / pUrvakRtasukRtaprAgbhArato vedanIyakarmakSayatazca bAhyAntaraGgabhedabhinnajvarAdikrodhAdirogarahita ityarthaH / Ama Amaya AkalyamupatApo gadaH smaa| [abhidhAna. 463] iti haimH| saMstutazcAsau anAmazca saMstutA[nA] mH| yad vA, saMstutA:=guNotkIrtanena devandrAdibhiH prazaMsitA: ye A-arhantaste saMstutAH / 'aH syAdarha ti siddhe ca' [apavarganAmamAlA dvitIya khaNDa] iti shriijinbhdrsuuriH| 'Nam prahvIbhAve'[ ] 'bhAvAkoMH ' [si.he. 5.3.18] iti bhAve ghaJi, naamH| saMstutAnAM prazaMsitArhatAM nAma:=praNAmo yasya sa saMstutAnAmaH / samyaktvapratipatteranantaraM zrAvakasya hariharAdInAM praNAmAkaraNAt / yatsaptamopAsakadazAGgam- 'No khalu me bhaMte kappai ajappabhiI aNNautthi e vA aNNautthiyadevayANi vA aNNautthiyapariggahi ANi arihaMtaceiyANi vA vaMdittae vA NamaMsittae vA' [upAsaka. prathama adhyAya sUtra 7] ityaadi| tadA''mantraNaM he saMstutAnAma! surAsura nara nika ra saMstutatIrthaGkaracaraNapraNAmakaraNapravaNa he zrAvaka! tam ajitam ajitanAmAnaM dvitIyamarhantaM am=bhjsv| 'ama zabdabhaktyoH ' / [si.dhA. 391] bhakti: bhajanam' [ ] iti dhAtupArAyaNam / yattadornityasambandhAt tam iti kam? yat-ajitatIrthaMkaraM sattvam balaM kartR aar-praap| 'kaM prApaNe ca' bhvAdiH parasmaipadI [si.dhA. 26] / balaM hi surAsuranarezvarAdIn vihAya zrIajitanAthajinaM prAptavAn ityarthaH / aparasAMsArikajIvApekSayA tIrthakRto balasya annttvaat| sattvaM dravye guNe citte vyavasAya svabhAvayoH / pizAcAdAvAtmabhAve bale [anekArtha. 2/553] iti hemcndrsuuryH| kimbhUta he saMstutAnAma ! sttvm| san=prazastaH sabhyo vA tvaM sattvam, tadA''mantraNaM he sattvam ! 'sad vidyamAne satye ca prazastArcitasAdhuSu' [anekArtha. 1/10 ] iti haimAnekArthaH / vaacylinggo'ym| punaH kathambhUtaH he saMstutAnAma! saMstutAna ! 'anazvasak prANane' adAdiH [si.dhA. 1089] / prANanam jIvanaM, ghaJi, aanH| saMstutaH AnaH jIvanaM yasya sa saMstutAnaH For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajitanAthastutiH 41 prshNsitjiivnH| yadvA, saMstutaH Ana:=prema yasya sa sNstutaanH| Ana: kuzalayukte syAd vacasi premadharmayoH' [ ] iti rAjanighaNTuH / saMstutaprema ityrthH| dRDhadharmatvAt / tadA'mantraNaM he saMstutAna ! / kasmin ? ArAji, A sAmastyena At=tIrthakR to rAjate = zobhate iti ArAT / ahiMsAsaMyamatapolakSaNo dAnazIlatapobhAvanAlakSaNo vA dharmaH, tasmin / jIvanaM hi dharmaM vinA stavanocitaM na syAt, tvaM ca dharmakaraNe parAyaNo dRDhapremA ca, ata eva yuktaM vizeSaNametat / yaduktam jA jAvaccai rayaNI na sA pddiniatti| ahammaM kuNa mANassa ahalA jaMti raaiu|[ ] iti| 'dharme rAgaH zrutau cintA' [ ] ityaadivaakyaacc| atha ajitArhantaM vizeSaNairvizinaSTi- kimbhUtam ajitam ? tIrthasannAyakam, 'Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu'[si.dhA. 996] gatyarthAnAM praaptyrthtvaat| tIrtham guruM tIrthakaralakSaNaM sIdanti prApnuvanti ye te| 'kvip' [si.he. 5/1/148] iti kvipi| tIrthasadaH=gaNadharAH paJcanavatisaMkhyAH , sAmAnyake valino vA, teSAM madhye nAyaka:= zreSTho yaH sa tathA tm| 'nipAnAgamayostIrthamRSijuSTejale gurau' [amara. 3/3/86] ityamaraH / tIrthaM zAstre gurau [anekArtha. 2/219] iti hemacandrasUrizca / 'nAyako netari zreSThe' [ ] iti zrIdharaH / yad vA, tIrtham AgamAdizAstraM tasya san=prazasto nAyako'rthataH prApako yaH sa tathA tm| 'atthaM bhAsai arahA' [ ] ityukteH / tIrthaM zAstre iti vAkyAt / punaH kathambhUtam ? siddhitAdAyakam, 'Sidhau zAstramaGgalyayoH[]' sedhati maGgalyaM karotIti, kvipi, sit=maGgalyakAri yat hitam=pathyaM dharmopadezalakSaNaM tasya A samantAt dAyaka: dAtA yasya sa tathA tm| aihikapAratrikamaGgalakArihitopadezadAtAramityarthaH / punaH kathambhUtam ajitam ? siddhitAdAyakam, siddhiH=yogavizeSaH / yathA 'vajrAM siddhirvyatIpAta' [ ] iti| seva tAyAH lakSyAH sAMsArikyAdAyako yaH sa tathA tm| yathA hi siddhiyogaH kAryakAriNAM nRNAM lakSmIdAtA tthaasaavpi| 'lakSmI: padmA ramA yA mAtA sA zrIH' [abhidhAna. 226 ] ityAdhuktatvAt / yad vA, siddhInAm aNimAdInAM samUhaH siddhitA, tAM dayate-dadAti yaH sa tathA tm| For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH 'dayi dAnagatihiMsAdahaneSu ca ' bhvAdirAtmanepadI / 'NakatRcau' [si.he. 5 /1/ 48] iti NakaH pratyayaH / punaH kathambhUtam ajitam ? tIrthasannAyakam, tIrtham = puNyakSetraM zatruJjayAdi tat sIdanti gacchanti vandanApUjanAdyarthaM ye te tIrthasadaH / zatruJjayagirinArasammetazikharyaSTApadAditIrthayAtrAkArakAH sAdhavaH zrAvakA vA, teSAM nAyakaH = svAmI yaH sa tathA tam / yad vA, 'SadlR vizaraNagatyavasAdaneSu' [si.dhA. 966 ] / 'vizaraNaM zaTanaM avasAdo'nutsAhaH ' [ ] iti dhAtupArAyaNam / kte sannaH / tIrtham = puSkarAdipuNyakSetre tatra sannAH-utsAharahitAH ye te tIrthasannAH, arthAt zrAvakAstaiH Iyate = gamyate vandanAdinA puNyAya vA yasmin saH tIrthasannAyaH / 'iNak gatau' adAdiH parasmaipadI, svArthe ke, tIrthasannAyakaH / tIrthasannAnAm = zrAvakANAm Ayazca=lAbho dAnAdisambandhI, kaM ca sukhaM aihikaM pAratrikaM vA yasmAt sa iti vA tIrthasannAyakastam / punaH kathambhUtam ? yam, yaH = sUrya: sa iva, dezanAMzubhiryathAvasthitavastuprakAzako yaH sa tathA / 'yaH sUrye'' [ekAkSaranAmamAlikA, pa. 98] iti vizvazambhuH / yad vA, 'yAMk prApaNe' adAdi: parasmaipadI / yAti prApnoti devAdibhyo'tizayapUjAmiti yaH, tam / [si.dhA. 1062] 'Ato Da:' [ si.he. 5/1/76] iti GaH / 4 prathamastute prathamorthaH / 'kAn karmatApannAn ? mAn / kimbhUtAn mAn ariNaH, azca akAraH, razca rakAraH iti dvandve arau akArarakArau, tau vidyete prastAvAdAdau yeSAM te ariNaH tAn / ko'rthaH ? aramAn / tato'yamarthaH - na vidyate ramaH-kandarpastajjayAd yeSAM te aramAstAn aramAn=sAdhUn ityarthaH / tIrthakRtaH kevalyAvasthAyAM parivAratvena sAdhUnAM sdbhaavaat|'rmH kAnte raktAzoke manmathe' [ anekArtha. 2/337] iti haimAnekArthaH / aha iti avyayaM viniyoge / yad vA, mAn ita= prApnuta / kimbhUtAn mAn ? riNaH, raH rakAro vidyate prastAvAdAdau yeSAM te riNaH, taan| korthaH ? ramAn / tato'yamarthaH-ramaH-raktAzokaH prAtihAryASTakamadhye tRtIyaM prAtihAryamasau, tena bahuvacanagrahaNAt zeSasaptaprAtihAryagrahaNam, tato ramAn aSTaprAtihAryANi ityarthaH / tIrthakarAvasthAyAmeSAM sadbhAvAt / ' ramaH kAnte raktAzoke' [ anekArtha. 2/ 337] iti haimaH / devairjinasyopari azokataruzca kAma:, akaJca = duHkhaM pApaM vA I For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajitanAthastutiH 43 iti dvandve yake kaampaape| tIrthasya caturvidhasaGghasya sanne zaTite A-sAmastyena yake yasmAtsa tiirthsnnaaykH| yadvA, tIrtham=prastAvAt kriyAvAdyAdInAM bauddhAdInAM vA drshnm| 'tIrthaM zAstre gurau yajJe puNyakSetrAvatArayoH / RSijuSTe jale sattriNyupAye striirjsypi| yonau pAtre darzaneSu' [anekArtha. 2/219, 220] iti anekaarthH| tato'yamarthaH-tIrthe svIyatIrthe sIdanti sma kriyaiva paralokasAdhanAya alamiti jAnanti sma ye te tIrthasannaH kriyAvAdinaH / ete hi kriyAmAtrAdeva amISTArthaM siddhimicchanti, na ca kiJcidapi jJAnena prayojanam, nizceSTatvAt, ghaTAdikaraNa pravRttau aakaashaadipdaarthvt| paThyate ca kriyaiva phaladA puMsAM na jJAnaM phaladaM mtm| yataH strIbhakSyabhogajJo na jJAnAt sukhito bhvet|[ ] iti / evam anye akriyAdayo bauddhAdayo vA tAn prati ayate-yAti tattvopadezena samyagavabodhavidhAnAya yaH saH tIrthasannAyakaH, tm| kriyAvato jJAnahInasya dezArAdhakatvam, akriyAvato jJAnavato dezavirAdhakatvam, kriyAvato jJAnavato sarvArAdhakatvam, akri yAvato jJAnarahitasya sarvavirAdhakatvam, iti yathAvasthitatattvopadezakatvAt tiirthkrsy| punaH kathambhUtam ajitam ? saMstutAnAmayam, samyak stutaH saMstutaH, Amam=avizodhikoTyAkhyaM yAti=propnoti AmayaH, na Amayo anAmayaH, saMstutazcAsau anAmayazca sNstutaanaamystm| yat sUtrakRtAGgavIrastavaH NirAmagaMdhe [sUtra. Adhyayana 6. padya 5] vRttizcAsya - 'nirgataH- apagata AmaH- avizodhikoTyAkhyaH tathA gandhaH-vizodhikoTirUpo yasmAt sa bhavati niraamgndhH|" iti| [sUtra a. 6 pa. 5 zIlAMkAcAryakRta vyAkhyA] punaH kathambhUtaM ajitam ? yam, i:kAmastaM asyati kSipati yaH saH yaH / kvacit' [si.he. 5/1/171] iti DaH / yAti-gacchati vA yaH, vAyuriva apratibaddhavihArI ityarthaH / Ato Da: ' [si.he. 5/1/76] iti ddH| iti prathamAyAH stuterdvitiiyo'rthH|1| For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 atha dvitIyAyAM stutau caturviMzatitIrthakRtAM stutiM prakaTayativizvatIrthAdhipA bhavyadAyakramA vizvatIrthAdhipA bhavyadAyakramAH / mAnitAhAriNaH sattvamAbibhratAM mAnitAhAriNaH sattvamA bibhratAm / / 2 / / vishvtiirthetyaadi| atra kAvye yugmakaM nAma ymkm| tadudAharaNaJca kAvyAnuzAsanakAra Aha, yathA zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH 'vinAyamenonayatA mukhAditA vinAyamenonayatA mukhAditA / mahAjano dIyata mAnasAdaraM mahAjano dIyata mAnasAdaram / / ' iti / tIrtham = pravacanAdhAraM caturvidhasaGgham adhipAnti- adhikaM pAlayanti ye te tIrthAdhipAH, vizve ca te tIrthAdhipAzca vizvatIrthAdhipAH, samastAzcaturviMzatistIrthakRtaH, tadA''mantraNaM he vizvatIrthAdhipAH ! yUyam ita= prApnuta / vizve=loke, vizvAni=samastAni vA, tIrthAni=darzanAni vizvatIrthAni, bauddhanaiyAyikAdimatAnItyarthaH / tIrthaM zAstre gurau yajJe puNyakSetrAvatArayoH / / anekArtha. 2/ 219 / / RSijuSTe jale sattriNyupAye strIrajasyapi / / yonau pAtre darzaneSu / [ anekArtha. 2/ 219, 220] iti vAkyAt / teSu ya AdhiH = AzA taddharmavidhAneccheti yAvat, taM piMSanti saJcarNayanti ye te vizvatIrthAdhipAH / 'Adhirmanottau vyasane'dhiSThAne bandhakAzayo:' [anekArtha. 2/ 242] iti hemcndrsuuriH|'pisslRp saJcUrNane' [si.dhA. 149] rudhAdi: parasmaipadI / 'kvacit' [si.he. 5/1/171] iti DaH pratyaya / yad vA, tIrtham=jalaM tasya Adhi: =adhiSThAnaM, tIrthAdhiH samudraH sa iva / tIrthAdhiH arthAt saMsAraH tasmAt pAnti= rakSanti ye te tIrthAdhipAH / saMsArasAgare nimajjanto jantUnAM pAlakA ityarthaH / vizve ca te tIrthAdhipAzca vizvatIrthAdhipAH / For Personal & Private Use Only - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 zrI ajitanAthastutiH yad vA, vizvasya bhavyalokasya tIrthasya ca caturvidhasaGghasya adhipAH=nAthAH yogakSemakRto ye te vizvatIrthAdhipAH / tatra yogam=bIjAdhAnobhedapoSaNakaraNam, kSemaM tadupadravAdyabhAvApAdanam / tadA''mantraNaM he vizvatIrthAdhipAH != caturviMzatistIrthaGkarAH ! bhratAm, bhrA bhAsurA tA-lakSmI: zobhA yasya tat bhrtm| 'bhraM bhAsuram' [dvayakSarakANDa, pa. 91] iti saubhrikRtsNyuktaikaakssrkosse| tA sA zrI: kamalendirA [abhidhAna. 226] iti vaakyaat| lakSmIzobhayoH sAhacaryAt tA zabda: shobhaavaacii| am=jnyaanm| amzabdo mAnto jnyaanvaacii| yad vizvazambhuH 'aMmAnto brahmasamvAde prbrhmprvaackH||19|| vyasane vyAdhite vyAdhau jnyaanvijnyaanvedne||20|| [ekAkSaranAmamAlikA] iti| bhrataJca tat am ca bhratAm zobhanazobhaM jJAnam arthAt zrutajJAnam Avi:prAptam, bhavatprabhAvAt iti gamyate / avadhAturatra ekaviMzatAvartheSu madhyAt prApaNArthaH / 'yamakazUSacitreSu bavayorDalayona bhit' [vAkbhaTa] iti vAkyAd bakArasya vakAro na duSTaH / kena? amA, 'am zabdabhaktyoH ' amati bhajati jinAn iti / kvipi| am, tena amA-mallakSaNena sevakena ityarthaH / kathambhUtaM bhratAm? satat=prazastaM vidyamAnaM vaa| tuH avyayam atra vishesse| zrutajJAnasya adhunAtanajanAnAM atyantopakAritvAd aparajJAnApekSayA viziSTatvAt, aparajJAnatrikavicchede vidymaantvaacc| sAmprataM hi jJAnapaJcakAt jJAnatrikavicchede matizrutajJAnayoH sadbhAve'pi zrutajJAne parasparamanugate, ataH zrutajJAnasya viziSTatvaM vidyamAnatvaJca yuktam / yaduktaM zrIbRhatkalpaTIkAyAm 'jattha matinANaM tattha suanANaM, jattha suanANaM tattha mainANaM, dovi e AI annnnonnnnmnnugyaaiN|' [ ] iti| tuH avadhAraNe vaa| tenAyamarthaH-bhratAm bhAsurazobhaM jJAnam zrutajJAnam amA mallakSaNena sevakena bhavatprabhAvAt iti gamyate, Avi:=prAptam iti avadhArayAmi ityarthaH / kathambhUtena amA? sttvm=pishaacaadidussttdevm| A niSedhe For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH avyayam, bibhratA na dharatA citte iti gmyte| pizAcAdinA duSTadevena nAdhiSThitena, kintu jinasevAratatvAt jinAdhiSThitena ityarthaH / sattvaM dravye guNe citte vyvsaaysvbhaavyoH| pizAcAdau' [anekArtha. 2/553] iti| yad vA, sattvamatizayavadvIryam avaSTambham iti yaavt| jinanAmadhyAnarUpam avaSTambham AbibhratA dhrtaa| patite'pyaniSTe kaSTe jinanAmadhyAnAvaSTambhadhAriNA nAnyatIrthikadevAvaSTambhadhAriNA ityarthaH / Am iti avyayam avdhaarnne| atha vizvatIrthAdhipAH ! sambodhanapadaivizeSyante-kathambhUtAH he vizvatIrthAdhipAH ! bhvydaaykrmaaH|* [bhavyam phalaM svargApavargAsaMkhyasukhaprApaNalakSaNaM, tasya dAyaH=dAnaM yeSAM te bhvydaayaaH| evamvidhAH kramA: zAstrANi AcArAGgAdIni yeSAM te bhavyadAyakramAH / bhavyaM tu phale [anekArtha. 2/377] ityenakArthaH / dAyo dAne [anekArtha. 2/369] iti vacanAt / 'kramaH kalpAMhnizaktiSu' [anekArtha. 2/320] iti| 'kalpo nyAyaH zAstraM vA' [ ] iti tadvRttiH / yad vA] * bhavaH= zreyo vidyate yeSAM te bhavinaH / muktiprAptatvAt zAzvatAnantakalyANabhAjaH ityarthaH / 'bhavaH sttaapti-jnm| rudre zreyasi' [anekArtha. 2/545] ityukteH / dAya: solluNThabhASaNam / 'dAyo dAne yautakAdidhane solluNThabhASaNe' [anekArtha. 2/369] ityanekArthaH / dAyasya kramaH paripATI daaykrmH| iha kramagrahaNAd asabhyodbhAvanA'prItikArigAlirAlyAdigrahaH / nAsti dAyakramo yeSAM te adAyakramAH, amarmavedhina ityarthaH / tIrthaGkarA hi paramarmodghATanaM na kurvantIti vacanAtizayo darzitaH / bhavinazca te adAyakramAzca bhavyadAyakramAH, tadA''mantraNe he bhavyadAyakramAH ! punaH kathambhUtAH he vizvatIrthAdhipAH? vizvatIrthAdhipAH, tIrtham jalaM kAraNe kAryopacArAt jalasnAnam ityarthaH, tatra Adhi: vyasanaM yeSAM te tIrthAdhayaH, arthAt vAribhadrakAdayo bhAgavatavizeSAH jalasnAnamokSAGgIkArakAH kutIrthikAH, te hi zItodakasevanena mokSaM pravadanti / yathA udakaM bAhyamalam apanayati evaM aantrmpi| vastrAdezca yathA udakAt zuddhirupajAyate tathA antarA'pi zuddhirudakAdeva iti| vizvaM lokaM tIrthAdhibhyo jalasecanamokSAGgIkArakebhyo vAribhadrakAdimyaH sadupadezena pAnti rakSanti ye te vizvatIrthAdhipAH / atra vic pratyayaH, somapA * cihnAntargatAMzo mUlapratau hritaalitm| For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajitanAtha stutiH zabdavad ruupaanni| tIrthaM zAstre gurau yajJe puNyakSetrAvatArayoH / RSijuSTe jale [ anekArtha. 2/ 219, 220] iti haima: / yad vA, vizvatIrthAnAmsvasamayaparasamayasamastazAstrANAm adhipAH = svAminaH sarvajJatvAd ye te vizvatIrthAdhipAH, tadA''mantraNaM he vizvatIrthAdhipAH ! punaH kathambhUtA: he vizvatIrthAdhipAH? bhavyadAyakramAH, bhavaH = saMsAro vidyate yeSAM te bhavinaH, saMsAriNaH=ekadvitricatuHpaJcendriyAH / doM choMc chedane [ si.dhA. 164 ] tan vyadhIti Ne dAyaH / bhavinAM na vidyate dAya:-chedanaM yeSAM te bhavyadAyAH / krANi - indriyANi sparzanAdIni paJca, tAni mInanti hiMsanti / indriyanigrahakaraNAd ye te kramAH / kraM khamindriyamityuktam [dvyakSarakANDa pa. 56 ] iti saubharikRtasaMyuktaikAkSarakoSe / mIgz hiMsAyAm [ si.dhA. 164] kryAdirubhayapadI / asmAt DaH pratyayaH[si.dhA.1512] / bhavyadAyAzca te kramAzca bhavyadAyakramAH / yad vA, bhavyAH=satpuruSAH, tIrthakRtAmaparapuruSApekSayA prAdhAnyAt / bhavyastu karmaraGgatarau sati / [ anekArtha. 2/377] iti / sati, satpuruSe, sati-vidyamAne [ ] iti maGkha:, iti taTTIkA | dAyasya dhanasya kramaH - sAmarthyaM gRhasthAvasthAyAM yeSAM te dAyakramAH / yad vA, dAyaH = dhanaM, sa ca mokSaM prati pravRttAnAM saMyamaH, tasya kramaH = zaktiryeSAM te dAyakramAH / dAyazabdo dhanamAtre'pi [ ] iti anekArthaTIkA / bhavyAzca te dAyakramAzca bhavyadAyakramAH / yad vA, dAyasya kramo dAyakramaH = dhanazaktiH saMyamazaktirvA, bhavyaH=vidyamAno gRhasthAvasthAyAM kaivalyAvasthAyAM vA dAyakramo yeSAM te bhavyadAyakramAH / tadA''mantraNaM he bhavyadAyakramAH ! " - punaH kathambhUtAH he vizvatIrthAdhipAH ? mAnitAhAriNaH, mAnam= = pramANaM pratyakSAnumAnAdi / yadAhu:- mAnaM pramANe [ anekArtha. 2 / 281] iti / pramANaM pratyakSAdi [ ] iti maGkhaH / tad vidyate yeSAM te mAninaH = bauddhAdayasteSAM samUho mAnitA, tAM harantIti mAnitAhAriNaH / grahAdibhyo Nit [ si.he. 5/1/ 53] iti Nin / yad vA, mAyAH = lakSmyAH saMsArasambandhinyAH na vidyate itaMgamanaM yebhyaste mAnitAH / hAraH saMgrAmo dyatete yeSAM te hAriNaH, na hAriNo ahaarinnH| hArastu muktAdAmani saMyuge [ anekArtha. 2/484] saMyugaM saGgrAmaH [ anekArtha. TIkA0 ] iti taTTIkA / mAnitAzca te ahAriNazca mAnitAhAriNaH / tadAmantraNaM he mAnitAhAriNaH ! 47 For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH punaH kathambhUtAH he vizvatIrthAdhipAH ? mAnitAhAriNaH ! mA= lakSmI: seva, asaMkhyasaukhyamayatvAt / mA=muktiH / tatra anitAH=jJAnAdibhAvaprANadhAritvena jIvitA ye te mAnitAH / yatprajJApanAsUtrASTAdazapadam 'jIve NaM bhaMte jIvetti kAlato keva ciraM hoti / goamA savvaddhaM jIve NaM' [pada 18, sUtra 232 ] ityAdi / vRttizcAsya- 'iha jIva[na] paryAyaviziSTo jIva ucyate / tatpraznayati- jIve Namiti / NaM iti vAkyAlaGkAre bhadanta ! jIvasya iti jIvanaparyAyaviziSTatayA ityarthaH / kAlataH adhikRtya kiyacciraM kiyantaM kAlaM yAvat bhavati / bhagavAnAha - gautama ! sarvAddhAM sarvakAlaM yAvat / kathamiti cet ? ucyate- iha jIvana ucyate prANadhAraNam / prANAzca dvidhA, dravyaprANA bhaavpraannaashc|' dravyaprANAH - indriyapaJcakabalatriko cchvAsaniH zvAsAyuSkarmAnubhavalakSaNAH / bhAvaprANAH jJAnAdayaH / tatra saMsAriNAm AyuSkarmAnubhavalakSaNaM prANadhAraNaM sadaiva sthitam / na hi sA kAcidavasthA saMsAriNAm asti yasyAm AyuSkarmAnubhavanaM na vidyata iti / muktAnAM tu jJAnAdirUpaprANadhAraNameva sthitam / muktAnAmapi hi jJAnAdirUpAH prANAH santi / yairmukto'pi [ dravyaprANai: ], jIvatIti vyapadizyate / te ca jJAnAdayo muktAnAM zAzvatikA, ataH saMsAryavasthAyAM muktA'vasthAyAM ca sarvatra jIvanamastIti / sarvakAlabhAvI jIvanaparyAya: [ prajJA0 malayagiri TIkA, pada 18, sUtra 232] iti / 1 48 = 1 yad vA, na itA=gatA anitA / mA-lakSmIH / sA ca mokSaM prati pravRttAnAM saMyamazrIH, kevalinAM kevala zrIH, siddhAnAM ca jyotiH zrIrvA / anitA=vidyamAnA yeSAM te mAnitA:, yathAkAlaM zazvadbhAsvatsaMyamAdilakSmIkA ityarthaH / AhAraH=bhojanaM vidyate yeSAM te AhAriNaH / tIrthakRtAmAhAravidheH sadbhAvAt / ata evoktaM zrIsamavAyAGge catustriMzatsamavAye pacchapaNe AhAranIhAre adisse maMsacakkhuNA [ sUtra 345 ] iti / tataH padadvasya karmadhAraye mAnitAhAriNaH / tadA''mantraNaM he mAnitAhAriNaH ! iti dvitIyAyAH stuterdvitIyo'rthaH / 2 / atha tRtIyastutistavanIyaM samastajanakamanIyaM zrImadarhacchAsanaM varNayatisatkriyA daM citaM sAdhuvarNakrama, sAdhuvarNakramaM satkriyAdaJcitam / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajitanAthastutiH nirjarAnandanaM sarvadAzAsanaM sarvadA'zAsanaM nirjarAnandanam / / 3 / / stkriyetyaadi| he sarvada ! sarvANi=samastAni paJcaprakAratvAt dazaprakAratvAd vA, dAni dAnAni yasya sa sarvadaH / abhayaM supattadANaM aNukaMpA uciya kittidANaM ca / duNNavi mukkho bhaNio tiNNavi bhogAiaM diti / / iti paJcadhA daanm| dazadhA tu evaM zrIsthAnAGge dazame sthAnakedasavihe dANe paNNatte / taM jahA aNukaMpA saMga ceva bhaye kAluNiei a / lajjAe gAraveNaM ca ahamme uNa sattame / dham a aTTame vutte kAhIti ta kartati ta / / 49 [u.sUtra 787] iti / eteSAM dazadhA-dAnAnAM vyAkhyA etad vRttito'vaseyA / asmAbhistu stutivRttigauravabhiyA na likhitA iti / zrAvakasya sarvadAnadAyitvAd yuktaM vizeSaNamidam / dastu dAtari chedadAnayo: [ ] iti zrIdharaH / yad vA, sarveSu dAnazauNDa yaH saH sarvadaH / 'do dAne pUjane kSINe dAnazauNDe' [ ekA.nA.pa. 67 ] iti vizvazambhuH / tadAmantraNaM he sarvada ! = jinazAsanoktapaJcavidhadazavidhadAnadAtaH zrAvakaloka ! AH = arhantaH / a syAdarhati siddhe ca [apavarganAmamAlA, dvitIya khaNDa pa. 153] iti vacanAt / teSAM zAsanaM - zAstraM dvAdazAGgIrUpam, atra zAsanaM jinAgama ityarthaH / zAsanaM nRpadattorvyAM zAstrAjJAlekhazAstiSu [anekArtha. 3/453] iti haimAnekArthaH / tat tvaM satkriyAH=satkuryAH / sat iti avyayam Adare / atha jinazAsanaM vizeSaNairvizinaSTi-kimbhUtam azAsanam ? dam, doM choMc chedane [si.dhA.169] divAdi: parasmaipadI / dyati khaNDayati samArAdhanayA ajJAnaM cAturantasaMsArakAntAraM ca yattat dam / yad uttarAdhyayanam 'suassa ArAhaNayAe NaM bhaMte jIve kiM jaNayai / suassa ArAhaNayAe NaM aNNANaM khavei, na ya saMkilissai / [ adhyayana 29, sUtra 24 ] iti / nandIsUtraM ca For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH 'icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM atIe kAle aNaMtA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM viiiiviNsu| icceiaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppaNNakAle aNaMtA [paritrA] jIvA ANAe ArAhittA cAurataM saMsArakaMtAraM vIIvayaMti / icceiaMduvAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtasaMsArakaMtAraM vII vissNti| [sUtra 57, pR. 247] iti| yuktaM vishessnnm| yad vA, dAm dAne [si.dhA. 7] bhvAdiH prsmaipdii| yacchati svargApavargasukhaM saMyamA'saMyamasvarUpavipAkazravaNena saMyamasya samAcaraNAt dadAti yattat dm| yad dazavaikAlikasUtram soccA jANai kallANaM soccA jANai paavgN| ubhayapi jANai soccA jaM cheaMtaM smaayre|| [adhyayana 4, gAthA. 11] iti / yad vA, 'daiva zodhane' [si.dhA. 29] bhvAdiH prsmaipdii| dAyati-zudhyati AtmA samyagdarzanajJAnacAritrAkhyo mokSamArgo vA, kumArgazraddhAnapravartanaprarUpaNApanayanAd anena iti dam / sarvatra DaH pratyayaH / tat dm| ___ punaH kimbhUtaM azAsanam ? citam, cIyate zubhaM karma anena iti citm| athavA citam=puSTaM gambhIrAthaiH iti gamyate / arthato bhagavatpraNItasya dvAdazAGgasya vizvavyApitvAt puSTatA sadbhAvAt / tt| punaH kimbhUtam azAsanam ? sAdhuvarNakramam, varNAH=bhedAH, arthAt jIvAjIvAdibhedAsteSAM krama:=paripATI vrnnkrmH| sAdhU ramyo varNakramo jIvAjIvAdibhedaparipATI yasmiMstat saadhuvrnnkrmm| yad vA, sAdhuH zobhano varNaH=yazaH krameSu zAstreSu yasya tat saadhuvrnnkrmm| purANAdisarvazAstrANAM madhyAt siddhAntasyaiva paramArthasAdhakatvena prmyshsvitvaat| varNaH svarNe vrate stutau| rUpe dvijAdau zuklAdau kuthAyAmakSare gunne| bhede gItAkrame citre yazastAlavizeSayoH / [anekArtha. 2/153, 154 ] iti| punaH kathambhUtam azAsanam ? sAdhuvarNakramam, sAdhuH=yukto varNaiH svarAdibhirakSaraiH kramaH= padasandhiryasmin tat sAdhuvarNakramam / siddhAntasya prdhaanaakssrpdsndhittvaat| sAdhuzabdo yuktA'rtho'pi anekaarthttiikaayaam| 'kramazabdaH paramparApAdakSepAnantaryapadasandhiSvapi' maGkhaH / iti haimaanekaarthvRttiH| For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajitanAthastutiH yad vA, varNaNa varNakriyAvistAraguNavacaneSu adanto dhAtuH / varNakriyA varNavarNanaM varNakaraNaM vA, kathAM varNayati suvarNaM varNayati [ ] iti dhaatupaaraaynnm| varNyate sUtraM anena varNa:=arthaH / sAdhUnAM jambUsvAmiprabhRtimunInAM varNasya arthasya kramaH paramparA yasya tat saadhuvrnnkrmm| siddhAntasya tIrthakRdbhirarthato gaNadharAn gaNadharai zca jambUsvAmyAdisAdhUn pratipAdanena prmpraagmtvaat| yad anuyogadvArasUtram 'Agame tivihe paNNatte / taM suttAgame a atthAgame a tadubhayAgame a| ahavA Agame tivihe paNNatte / taM attAgame aNaMtarAgame prNpraagme| titthagarANaM atthassa attaagme| gaNaharANaM suttassa attaagme| atthassa annNtraagme| gaNaharasIsANaM suttassa annNtraagme| atthassa prNpraagme| teNa paraM suttassa vi atthassa vi no attAgame, no aNaMtarAgame, prNpraagme| [sUtra 147, pR. 218] iti / yad vA, varNa: akSaram / padaikadeze pdsmudaayopcaaraat| varNa:-varNazrutam akSarazrutam ityarthaH / sAdhUnAM varNasya akSarazrutasya kramaH paramparA yasya tat sAdhuvarNakramaM tat / yat nandIsUtram 'se kiM taM suanANaparokkhaM ? suanANaparokkhaM coddasavihaM paNNattaM, taM jahA- akkharasuaM aNakkharasuaM' [sUtra 37, pR. 186] ityAdi iti / ___ punaH kathambhUtam azAsanam ? satkriyAdaJcitam, satI-prazastA kriyA vicAro arthavicAraNA tayA atati yAti AyurvarjaM saptakarmaprakRtayo nikAcitabandhanabaddhA zlathabandhanabaddhatvaM yasmAt tat satkri yAt / siddhAntArthavicAraNA yA nikAcitabandhanabaddhAnAM saptakarmaprakRtInAM zlathabandhanabaddhatvAt / yad uttarAdhyayanasUtram aNuppehAe NaM bhaMte jIve kiM jaNayai, aNuppehAe NaM AuyavajjAo sattakammapagaDIo dhaNiabaMdhaNabaddhAo siddhilbNdhnbddhaao| pakarei / dIhakAlaTThiIAo hassakAlaTThiIAo pakarei / tivvANubhAvAo maMdANubhAvAo pkrei| [adhyayana 29, sUtra 22] ityaadi| am=parabrahmajJAnaM vijJAnaM vA tena citam=puSTaM yat tat anycitm| aMmAnto brahmasaMvAde parabrahmapravAcakaH / / 19 / / vyasane vyAdhite vyAdhau jnyaanvijnyaanvedne| [ekAkSaranAmamAlikA pa. 1920] iti vizvazambhuH / yad vA, am anusvArastena citaM yat tat aJcitam / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH aM aH anusvAravisargoM [si.he. 1/1/9 ] iti zrIhemasUripAdAH / aMiti anusvAre [pANini 8/2/1 TIkAyAM] iti paanninishc| siddhAntasya prAkRtatvAt pracurAnusvAratvAd visargAbhAvatvAcca yuktaM vizeSaNam / satkriyAcca tadaJcitaM ca iti karmadhAraye satkri yAdaJcitam / yad vA, kriyA kAyavyApAraH / kriyAkaraNaceSTayoH [anekArtha. 2/355] iti haimaH / ceSTA-kAyakRto vyApAra: [anekArthaTIkA. ] iti tat ttiikaa| satI zobhanA kriyA pratikramaNasAmAyikapoSadhavratAghanuSThAne siddhAntokteryAdisamiti yat nAnavadyaH kAyavyApAro yasmin tat skriym| arthAt pratikramaNAdikaM tatra aDDanti ye te satkriyAdaH sAdhavaH zrAvakA vaa| adD abhiyoge dopAntyaH, bhvAdiH prsmaipdii| kvipi, padasya iti saMyogAntalope ad at tairaJcitam=prAptaM yat tat satkri yAdaJcitam / yad vA, aJcaNa vizeSaNe [si.dhA. 1730] vizeSaNam =atishyH| aJcayati artha vyaktIkaroti ityarthaH / satkriyasya pratikramaNasya at-jJAnaM stkriyaat| ata sAtatyagamane, sAtatyagamanaM nityagatiH, gatyarthAnAM jJAnArthatvAt kvip, kvip pratyayasya striilinggtvaat| sA aJcitA vyaktIkRtA yatra tat satkriyAdaJcitaM tt| punaH kathambhUtaM athAsanam ? nirjarAnandanam, nirjarayA karmakSapaNayA Anandayati sAdhUn yat tat nirjraanndnm| siddhAntAdhyayanAt sAdhoH karmakSapaNA sdbhaavaat| yaduktaM zrI sthAnAGge tRtIye sthAne caturthoddeze tihiM ThANehiM samaNe NiggaMthe mahANijjare mahApajjavasANe bhavai / taMkayA NaM ahaM appaM vA bahuM vA suaNahijissaami| [sthAna 3, uddezaka 4, sUtra 210] ityAdi iti| __ punaH kathambhUtam azAsanam ? sarvadAzAsanam, sarvadA nirantaraM zAsanam AjJA zikSA vA utsargApavAdamArgayoryasmin tat srvdaashaasnm| siddhAntasya utsrgaapvaadmaargyornitytvaat| zAsanaM nRpadatto| zAstrAjJAlekhazAstiSu / [anekArtha. 3/453] iti vaakyaat| dAza: dhIvaraH sa iva hiNsktvaat| dAza: dayArahitaH pApaphalAnavabodhI hiMsakalokaH / sarvazcAsau dAzazca sarvadAzaH tasya AsanaM-nirasanaM yasmin tat sarvadAzAsanam, tt| For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __53 zrI ajitanAthastutiH punaH kathambhUtam azAsanam ? nirjarAnandanam, nirA atizayena jarA-zarIraM duHkhaM yeSAM te nirjarAH, saMsAriNo jIvAH / yaduktaM zrIbhagavatyaGge SoDaze zate dvitIyoddeze rAyagihe jAva evaM vyaasi| jIvANaM bhaMte kiM jarA soge?, goamA, jIvANaM jarA vi soge vi|se keNaDhe NaM bhaMte jAva soge vi| goamA, jeNaM jIvA sArIraM veaNaM vedeti, tesi NaM jIvANaM jraa| jeNaM jIvA mANasaM veaNaM vedeti, tesi NaM jIvANaM soge se teNaDhe NaM jAva soge vi| evaM nera iyANa vi| evaM jAva thnniakumaaraannN| [zataka 16. uddezaka 2, sUtra 566 ] iti| asya vRttizca rAyagihe ityaadi| jaratti, jR vayohAnau [ ] iti vacanAt / jaraNaM jarA= vayohAniH, zarIraduHkharUpA ceyam, ato yad anyadapi zArIraM duHkhaM tdnyoplkssitm| tatazca jIvAnAM kiM jarA bhavati, sogetti, zocanaM zokaH, dainyamupalakSaNatvAt, evaJcAsya sakalamAnasaduHkhaparigrahaH, tatazca uta zoko bhavatIti / caturviMzatidaNDake ca [yeSAM zarIraM] teSA jarA, yeSAM nu mano'pyasti tessaamubhympi| [abhayadevIyA TIkA pR. 700] iti| tato nirjarAn saMsArijIvAn AnandaM nityaniratizayasukhAbhivyaktiM nayati-prApayati yat tat nirjraanndnm| DaH prtyyH| AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe prtisstthitm| [ ] iti shrvnnaat| tat / niH ityatra zabdo na tu avyayam / yat nighaNTuH niH syAdatizayavAcI gatyarthe nirgatArthe c| zabdatvamavyayatvaM dvayamapi bhajate na sndehH| iti| iti tRtIyastuterdvitIyo'rthaH / / 3 / / sAmprataM turIyastutistavanIyAm ajitabalAnAmnIM jinopAsikAM AzIrvAdapUrvakaM zlAghamAnaH prAha kAmadA'nakSamA'kAmadA''nakSamA, navyapadmAsanA nvypdmaasnaa| devatA'voditAdeva tAvoditA sA'malA bhAratI sAmalA bhaartii||4|| iti zrImajitanApathasya aparArthataH stutiH| kR tiri yaJca shriijysaagrmhopaadhyaaymishraannaam| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH kAmadetyAdi / sA tvaM devatA - surI, prastAvAdiha ajitabalAnAmnI sAmlakSmIM zobhAM, lakSmIzobhayorabhedena vivakSitatvAt, uditAt = prApnuhi / iNk gatau [si.dhA. 1075]adAdi: parasmaipadI / gatyarthAnAM praaptyrthtvaat| eva iti avyayam avadhAraNe niyoge / vA / sA kA ? yattadornityAbhisambandhAt, yatvaM, bham = bhayam, bham nakSatraM bhayaM brahmaM [ekAkSaranAmamAlA pa. 76 ] ityAdi saubharivAkyAt / aratiH=padArtheSu aprItiH, tato dvandve bhAratI bhayAprItiH ityarthaH / te karmatApanne alAH / tayossarvathA vidhvaMsanavidhAnena agrahIH / atha devatAM vizeSaNairvizinaSTi - kathambhUtA devatA ? kAmadA, kaM= sukhaM tena A=samantAd avinazvaratvAt madaH = harSo yasyAH sA kAmadA / yad vA, kAmasya indriyabhogasya daH=dAnaM yasyAH sA kAmadA / kAmaH smarecchAkAmyeSu [ anekArtha. 2/322] iti| kAmyam-indriyabhogyam [ ] iti taTTIkA / indriyabhogyavastUnAM dAyikA ityarthaH / punaH kathambhUtA devatA ? anakSamA, na kSamA akSamA asamarthA / na akSamA anakSamA, sevakAbhISTArthasiddhividhAne [sarvathA ] samarthA ityarthaH / yad vA, NakSa gatau bhvAdi: parasmaipadI / pATha iti Nasya natve, na kSati gacchati, aci, nakSA gamanazIlA ityarthaH / na vidyate nakSA mA lakSmIryasyAH sA anakSamA, zazvallakSmIkA ityarthaH / yad vA, ananti= prANanti ye te anAH, arthAt prANinaH teSAM kSamA=hitA yA sA ankssmaa| devatAyAH samastaprANinAM hitakAriNItvAt / kSamaH zakte hite [anekArtha. 2/321] iti vAkyAt / yad vA, kSamA = kSAntiH, na kSamA akSamA kopaH / na vidyate akSamA- kopo yasyAM sA anakSamA / satyaparAdhe sevaka pari akopanA ityarthaH / 54 punaH kathambhUtA devatA ? akAmadA, 'akaM duHkhAghayo:' [anekArtha. 2/1] iti vAkyAt / akam=pApaM tasmin na vidyate madaH- harSo yasyAH sA akAmadA / yad vA, ko brahmaNyAtmani ravau mayUre'gnau yame [ anekArtha. 1/5] iti haimAnekArthaH / tato na vidyate kaH = yamaH kAlarUpo duHkhadAyitvAt yasyAH sA akA / yatprasAdAddhi yamo'pi na duHkhadAyI, ato yuktaM vizeSaNam / AmAn = rogAn dyati-khaNDayati yA sA aamdaa| Ama Amaya AkalyamupatApo gadaH samA / [abhidhAna. 463] iti abhidhAnacintAmaNiH / tataH karmadhAraye akAmadA / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajitanAthastutiH punaH kathambhUtA devatA? AnakSamA, anazvasak prANane, ghnyi| AnA:prANAstaiH kSamA samarthA yA sA aankssmaa| punaH kathambhUtA devatA? navyapadmAsanA, navyA navA pratidinamadhikaramaNIyAtvAt, padmA lakSmIstasyA asanam dIptiH sattA vA yasyAM yasyA vA nvypdmaasnaa| aSI asI gatyAdAnayozca, cakArAd dIptau iti dhaatupaaraaynnm| 'anaTa' [si.he. 5/3/124] iti antt| 'TakAra uttaratra DyarthaH' [ ] iti vRttau / etadarthazcintyaH / navyapadmAsanA sajIvA haMsagamanA niitvaa| as bhuvi'[si.dhA. 1102], anaTi, asanam / syAnnaveti cintym| punaH kathambhUtA devatA? navyapadmAsanA, padmam=padmanAmasaMkhyAvizeSam asanti prApnuvanti ye te padmAsAH / padmo vyUhe nidhAvahau, saMkhyAbjayo [anekArtha. 2/332] iti / aSI asI gatyAdAnayozca, cakArAd dIptau iti dhaatupaaraaynnm| gatyarthAnAM prAptyarthatvAt / ac pratyayaH / padmAsAzca te nAzca-narAH padmAsanAH / no nare ca sanAthe'pi [ekAkSaranAmamAlikA pa. 76] iti vizvazambhuH / tato navyA-stotuM yogyA, padmAsanAnAM padmasaMkhyanarANAM yA sA nvypdmaasnaa| anekasevakanarastavanIyA ityarthaH / yad vA, padmazabdena catvAriMzadvarSadezIyasya gajasya gAtre zoNAH bindava ucyante / yad anekArthaH-padmamibhabindau [ane. 2/332] iti| tataH pauH zoNabindubhiH asanam=dIptiryeSAM te padmAsanA hastinaH / atra asIdhAtordIptyarthasya anaTi ruupm| navyAH stavanIyAH padmAsanAhastino yasyAH prabhAvAditi gamyate, sA nvypdmaasnaa| ye hi narA hastyarthino dhyAyanti teSAM hastinAm avAptiryat prabhAvAditi / yad vA, padmeSu svarNakamaleSu asanam gamanaM caraNanyAsaH yasya sa padmAsano jinaH, arthAt zrIajitanAthaH / navyaH stavanIyaH padmAsano yasyAH sA nvypdmaasnaa| yad vA, akAraprazleSAt anavyapadmAsanA, 'as bhuvi' [si.dhA. 1102] anaTi, asanam=bhUH sattA ityarthaH / padmAt=kamalAt asanam sattA prAdurbhAva ityartho yasya sa pdmaasnH=brhmaa| padmabhUH ityAkhyatvAt / anavyaH astavanIyaH padmAsana: brahmA yasyAH sA anvypdmaasnaa| yad vA, avirbhUpuSpavatyoH strI [ ] iti vaijayantI vacanAt na aviH anavi:= arajAH devatAtvAt, RtuvarjitA ityarthaH / na padmA apadmA=alakSmIH, loke alAchi, adazA iti bhaassaa| tasyAH asanam kSepo yasyA sA apadmAsanA alakSmInAzikA ityarthaH / asUca kSepaNe [si.dhA. For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH 1221]anaTa prtyyH| anavizcAsau apadmAsanA ca iti karmadhAraye anvypdmaasnaa| punaH kathambhUtA devatA? avA, 'ava rakSaNagatikAntiprItyAdiSu' [si.dhA.]avati-rakSati kaSTAdyA sA, avi, avAkaSTakoTirakSAkArikA ityarthaH / punaH kathambhUtA devatA? tAvoditA, 'tuMk vRttihiMsApUraNeSu' [si.dhA. 1079] adAdiH prsmaipdii| 'bhAvAkoM:' [si. he. 5/3/18] iti bhAve ghnyi| tAva:=pUraNaM, prastAvAt saaNsaariksmiihitpuurnnm| tatra uditA-udgatA yA sA tAvoditA, manorathaphalapUraNoditA ityarthaH / yad vA, tA-lakSmIstasyAH AvavRddhiH uditA-utkarSeNa prApto yayA sA tAvoditA, lakSmIvRddhiprAptAH ityarthaH / punaH kathambhUtA devatA? amalA, na vidyate malaM kAlimA manovAkkAyaviSayA azuddhirvA yasyAM sA amlaa| devatA hi gauravarNAH, sevakalokArtiharaNe ca manovAkkAyaviSayAzuddhirahitA ca ityarthaH / malazabda kAlimni manovAkkAyaviSayAyAm azuddhau ca [ ] anekArthaTIkAyAM dRSTaH / punaH kathambhUtA devatA? bhAratI, ratiH smarastrI, tasyA I: lakSmI, zobhA, rtii| atra Izabdo DyantaH / asya kRSNasya strI ii| dhavAd yogaat| [si.he. 2/4/59] iti GI pratyayaH / lakSmIzobhayossAhacaryAt IzabdaH shobhaavaacii| tato mayA kAntyA arthAt zarIrakAntyA ratIva kandarpastrIzobheva yA sA bhAratI / zarIrakAntyA ratisamA ityarthaH / bhAMzau iti vAkyAt, aabnto'ym| yad vA, bhAratI-vAkpradhAnAvRttiH, seva bhAratI vAcA variSThA ityarthaH / yathA hi. bhAratIvRttirvacoracanApradhAnA ttheympi| kaizikyArabhaTI caiva sAtvatI bhAratI tthaa| [ ] iti| yad vA, bharatAm bibhratAmiyaM bhaartii| ye hi nityaM cetasi dhyAyanti teSAmabhIpsitadAnena svAminI ityarthaH / iti caturthyAH stuterdvitiiyo'rthH| 4 / iti zrI-kharataragacchIya-zrIjayasAgaramahopAdhyAya-santAnIya zrIjJAnavimalopAdhyAyaziSyavAdizrIvallabhagaNiviracitA mUlArthaparihAreNa dvitIyanavInArthavidhAnena dvitIyajinezvara zrImadajitanAthastutivRttiH smaaptaa| For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajitanAthastutiH [ vRttikRtA - prazastiH ] zrIjinezvarasUrIndrAdyaH khyAtaH zobhatetarAm / nityotkRSTakriyAcAro gacchaH kharatarAbhidhaH / / 1 // yugapradhAna AbhAti jinacanndrastadIzvaraH / akabbarazilemAkhya sAhidattaghanAdaraH / / 2 / / tacchiSyaH sAmprataM samyag yuvarAjaM bhunaktyalam / vAdidviradasiMho yo jinasiMhaH sa sUrirAT / / 3 // yo rAjye kRtA vRttiH stuteH zrI ajitArhataH / jJAnavimalapAThaka ziSyaiH zrIvallabhAbhidhaiH / / 4 / / atra vRttau budhairjJeyaM vyAkhyAdvayamaninditam / yadazuddhaM bhavettaddhi zodhyaM samyakkRpAparaiH / / 5 / / stutireSA kRtA zrImajjayasAgarapAThakaiH / yamakasragviNIchandomayI sAdhAraNArhatAm / / 6 / / kenApi viduSA sArddhaM vivAdAdajitA'rhataH / varNanA varNitA tyaktvA vAstavArthaM yathAmati / / 7 / / navarasarasAdityasaMkhye (1669) varSe sdaasukhe| zrImadbodhapure rAjye sUrasiMhamahIpateH / stutivRttiriyaM zazvadvAcyamAnA kavIzvaraiH / nandatAcchAradAdevIprasAdAjjagatItale / / 9 / / iti zrI ajitanAthastutivRttiH samAptA / / 1. sandhyamAvo vicintyaH *** For Personal & Private Use Only 57 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhopAdhyAyapraNItaTIkayopetA zrI shaantinaath-vissmaarthstutiH| vArANaM varaNaMraNaM raNaraNaM vArAraNaM vIraNaM, kaGkAlaM kulalaM kalaMkalaM kalaM kIlaM kokilm| taMtAnantananaM tanaM tanatanaM saMtAnavItAnakaM, vidyotaM viditaM dutaM ditasutaM vidyAvino'daM viduH||1|| asya vyAkhyA-u iti smbodhne| he vAra! vara eva-saMyama eva! "va: pramAdasAntvane' vAyau saMyame" [nAnArtharamAlA, ekAkSarakANDa 64] iti irugpdnnddaadhinaathvcnaat| A=lakSmIH tayA rAjate zobhate iti vAraH, tatsambodhanaM he vAra! he sAdho! ahaM tam 'aNam' A: jinAH 'aH syAdarhati siddhe ca' [apavarganAmamAlA dvi.rAM. 153] ityukteH / teSu NaH-prakaTa: sakalakSudropadravavidrAvaNakAritveneti aNa: zrIzAntinAthajinaH, tam aNaM zrIzAntijinaM Ara=prAptavAn / devatvena dhyeyatvena vA iti gamyam / tam iti kam ? yattadornityasambandhAt yam aNaM 'vidyAvinaH' vidyayA buddhyA avanti-dIpyante ityevaMzIlA vidyAvinaH paNDitAH, 'ditasutaM' ditam khaNDitaM sutam=pIDA yena sa ditasutaH taM disutaM evamvidhaM viduH=jAnanti / ""jan sandhAkledapIDamasthe" ityukteH / "napuMsake ktaH" [pA.sU.3.3.114] iti kte siddhiH / zrIzAntinAtho hi garbhAvAsAnantaraM dezanagaragrAmavividhogropadravavidrAvaNaM vihitamiti yuktamidaM vishessnnm| atha zAntijino dvitIyAntavizeSaNairvarNyate kimbhUtaM aNam ? varaNam' 'vRJ varaNe' [pA.dhA.1334] vRNAti muktizriyamiti vrnnstm| 'tRkRzR' [si.he.u.sU.187] iti aNaH / punaH kimviziSTam aNam? 'raNam' 'raNa vraNa ruti' raNati-dvividhaM dharmaM kathayatIti aci pratyaye rnnstm| punaH kimviziSTaM aNam ? 'raNaraNam' 'raN gatau' [si.dhA. 1039]raNaNaM raNaH gamanaM nAzanamiti yaavt| raNasya saGgrAmasya raNa:=nAzanaM yasyeti rnnrnnstm| zatrUNAmabhAvAt tadabhAvaH ityarthaH / punaH kimviziSTaM aNam? 1. mudritasaMskaraNe 'va: pumAn saantvne'| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAntinAtha-viSamArthastutiH 59 'araNam' raNazabdaH prastAvAd apazabdaH sa na vidyate yasya sa arnnstm| punaH kimviziSTaM aNam ? 'vIraNam' vIreSu-subhaTeSu NaH-prakaTo yaH saH viirnnstm| 'NaH prakaTe' [ekAkSaranAmamAlA, zlo. 22] iti sudhAkalazavacanAt / punaH kimviziSTam ? 'kaGkAlam' "kaGka vrajane' [pA.dhA.97] gatyarthAnAM jJAnArthatvAt kaGkanaM kaGka:-jJAnaM kevalajJAnalakSaNaM tena alate-zobhate kngkaalstm| 'alaj vAraNaparyAptibhUSAsu' [pA.dhA.552] iti vcnaat| punaH kimviziSTam? 'kulalam' kulAni zarIrANi audArikAdIni tAni lunaatiiti| "lUJ chedane" [pA.dhA. 1580] Da pratyaye, kullstm| muktAvasthAyAM vishessnnmidm| punaH kimviziSTam ? kalaMkalakalam"raka lakak svAda Apane" [pA.dhA. 187374] alilakaH, kalaGkAnAM = doSANAM laka: ApanaM yebhyastAni klngklklstm| punaH kimviziSTam ? 'kIlam' kI: lkssmiiH| "kIrgajasturago vyAlo jAro jIva pipiilikaa| dharA ramA ca" [ekAkSaranAmamAlA zlo. 18] iti saubhrivcnaat| tAM milati prApnotIti kiilstm| "ilath zaye gatau"1 [kavikalpadruma. SaSThapallava, 17] iti kavikalpadrumokteH / punaH kiM viziSTam aNam ? klm?-mnojnym| punaH kimviziSTam ? 'kokilam' ratnayoraikyAt 'kokirm'| "kuka AdAne" [pA.dhA. 94] kokante upadezena pratibuddhAssanto yatidharmaM zrAvakadharmaM vA gRhNanti-aGgIkurvanti ityevaMzIlA: kokina:-munayaH zrAvakAH vA taiH rAjate zobhate iti kokirstm| punaH kimviziSTam aNam? 'tAnantananam' tAyAH-lakSmyAH na vidyate anto yeSAM te tAnantAste ca te nAzca-naza: tAnantanA: cakravartyAdayaH "no nare" [ekAkSaranAmamAlikA 76] iti vishvshmbhuukteH| teSAM naH=jJAnaM yasmAt sa taanntnnstm| "no buddhau jJAnabandhayoH" [ekAkSaranAmamAlA zlo. 27] iti sudhaaklshokteH| punaH kimviziSTam aNam ? 'tanam' tanati=zaraNAgatAnAM lokAnAM upakAraM karotIti tnstm| "tanu vyupahatau zraddhAghAte zraddhopakArayoH" [ ajantaH / punaH kimviziSTam aNam ? tanatanam' taH zAntaH "ta: prete niSphale zAnte" [ekAkSaranAmamAlikA 60] iti vishvshmbhuukteH| natA:=namrIbhUtA nAH jarAH yasmin saH natanaH / tazcAsau natanazca tntnstm| punaH kimviziSTaM 1. mudritasaMskaraNe- ilat kssepnngmtsvpnessu| For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH aNam ? 'saMtAnavItAnakam' "tanu vyupahatau zraddhAghAte zraddhApakArayoH" ] ghaji / tAnaH, sat-samyak tAna:= zraddhAdAnAdau yasmAt sa saMtAnaH / "an prANane" [pA.dhA. 1146] anaH, svArthe ke, anakaH, vIta:=gato anaka:=dravyaprANadhAraNaM yasmAt sa vItAnakaH / siddhAvasthAyAmidaM vishessnnm| saMtAnazcAsau vItAnakazca sNtaanviitaankstm| punaH kiM viziSTam aNam ? 'vidyotam' "dyuta dIptau" [pA.dhA. 797] ghaJi, dyotaH, viziSTo dyotaH prakAzo'syeti vidyotstm| puna: kimviziSaM aNam? viditNvikhyaatm| punaH kimviziSTam aNam ? 'dutam' 'duM gatau' [pA.dhA. 1010] kvibantaH / davate gacchati muktizriyaM prApnotIti dut tm| gatyarthAnAM praaptyrthtvaat| punaH kimviziSTam aNam ? 'adam' na vidyate daH-chedo yasya yasmAd vA sa adstm| "daH puMsi dAtari chede" [nAnArtharatnamAlA, ekAkSara kAM. 41] iti irugapadokteH / yad vA, adaH=dAtA tam / evamvidhaM aNaM= zrIzAntinAthajinam ahaM prAptavAn iti vRttArthaH / / 1 / / ___ atha dvitIye sarvajinastutimAhavetAlaM viralaM ralaM ralaralaM vistAratAraM taraM, cANaraM caraNaM caraM vaNavaNaM viikaarkaaraagRhm| mAyAmohamayaM mayA mayamayAM vAtsalyavaMzodbhavaM, vRndaM cAmaramAramerumaraNaM moraarimaarotsvm|| 2 / / vyAkhyA-'mayamayAm' 'mayaG gatau' [pA.dhA. 510] ajantaH / gatyarthAnAM jnyaanaarthtvaat| mayante vastujAtaM jAnantIti mayA: caturjJAnadharAH teSAM mA lakSmIstasyA I : = prAptiryebhyaste mymyH| I l kAntigativyAptikSepaprajanakhAdane '[ ]kvibntH| teSAM mayamayAM-caturviMzatitIrthakRtAM vRndaM-samUhaM vande iti adhyAhAryam / kimbhUtaM vRndam? vetAlaM vena saMyamena itaM gataM Alam anarthadaNDo yasmAditi vetAlaM tt| 'AlaM syAdanarthaharitAlayoH' [anekArthasaMgraha 486] ityukttvaat| punaH kimviziSTaM vRndam? 'viralam' parasparaM= saantrm| punaH kimviziSTaM vRndam ? 'ralam' ram kAmaM lunAtIti ralaM tt| 'ra: kAme' [ekAkSaranAmamAlA 36] iti sudhaaklshokteH| punaH kimviziSTaM vRndam ? 'ralaralam' rANAM narANAM, 'ra: kAme tIkSNe vaizvAnare For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 zrI zAntinAtha - viSamArthastutiH E nare' [ekAkSaranAmamAlA 36 ] iti sudhAkalazokteH / lam sukhaM, 'laM lakSaNaM sukham' [ekAkSaranAmAlA 84] iti saubhrivcnaat| rAti=dAti yA sA ralarA=puruSasukhadA, evamvidhA lA- lakSmIH saMyama zrIryasya tat ralaralaM tat / 'lA lakSmI:' [ekAkSaranAmamAlikA 104] iti vizvazambhUkteH / punaH kimviziSTaM mayamayAM vRndam ? vistAratAram vistAraM prastAvAd bhavyajanavRndaM tArayati saMsArasAgarAditi vistAratAraM tat / punaH kimviziSTam ? taraM taranti apArasaMsArasAgaramAtmanA iti taraM tat / punaH kimviziSTam ? 'caram ' carati=AcaratIti carat tat / kiM tat ? caraNam = cAritram / kimbhUtaM caraNam ? 'cANUram'=cANUramalla iva duSTASTakarmapratimallamathane pratyakSatvAt cANUrastam / punaH kimviziSTaM vRndam ?'vraNavraNam' vraNazabdena samayabhASayA 'atIcArA' procyante / vraNAn-atIcArAn braNati kathayati yad iti vraNavraNaM tat / ' vraNa zabde' [pA.dhA. 480] ajantaH / punaH kimviziSTaM vRndam ? 'vIkAra kArAgRham ' Il dIptau [ ] ityukteH / kvipi / I:, viziSTA I: vI : - viziSTazobhA tasyAH kArakaM =kartR vIkArakam, A=samantAt rA=samRddhistasyAM gRhaM=sadma ArAgRhaM tat / rA lakSmIH samRddhiH syAt [ saubhari ekAkSaranAmamAlA 82] ityukteH / punaH kimviziSTaM vRndam ? 'mAyAmohamayam' mAyAmohau mayante nAzayati yat mAyAmohamayaM tat / kayA ? mayA-lakSmyA saMyamazriyA ityarthaH / punaH kathambhUtam ? ' vAtsalyavaMzodbhavaM' vatsalyasya bhAvo vAtsalyam, vAtsalyena = vAtsalyaguNena pradhAno vaMzo vAtsalyavaMzaH=ikSvAkvAdikulaM tatra udbhavaH utpattiryasyeti tat / yad vA, bhinnapadena 'vAtsalyavaM' vAtsalyaM=vatsalatvaM tad vAtayati= bhajate bhaktajaneSviti vAtsalyavaM tat / 'vA- taN gatisukhasevanayoM: ' [pA.dhA. 2030] iti vacanAt / Da pratyaye siddhm| punaH kimviziSTaM mayamayAM vRndam ?' zodbhavanam ' zasya = zreyasaH kIrtyA vA udbhavo yasmAditi zodbhavaM tat / 'zaM klIbe zAstre zreyasi maGgale kIrtI' [nAnArtharatnamAlA ekAkSarakANDa 68 ] iti irugpdnnddaadhinaathokteH| cakAraH pAdapUrtI / punaH kimviziSTaM vRndam ? amaram - maraNarahitam / punaH kimviziSTaM vRndam ? 'Aramerum' RH = devamAtA tasyA ime ArA:-devAH teSAM meruriva sevyatveneti Aramerustam / meruzabdasya AviSTaliGgatvAt puMstvanirdezaH / yathA hi devAnAM meruH sevyo bhavati tathA mayamayAM vRndamapi / punaH kimviziSTaM For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH vRndam ? 'araNam'=nirdvandvam / punaH kimviziSTaM vRndam ? ' morArimArotsavam' 'mura veSTane' [pA.dhA. 1430] muranti AtmAnamiti morA, aNantaH, teca te arayazca bhAvazatravo morArayaH tAn mathrAtIti / kvacit [ si.he. 5/1/171] iti dde| moraarimm| A=samantAt rANAM narANAm utsavaH = harSo yasmAt Arotsavam / morArimaM ca tat ArotsavaM ceti karmadhAraye morArimArotsavaM tat / evamvidhaM mayamayAM vRndaM vande / / iti dvitIyavRttArthaH / / 2 / / atha tRtIye vRtte'rhatpraNItapravacanapraNutiM prakaTayannAha - lakSmIlakSaNalakSyalakSaNaguNaM kalyANavANavraNaM, vaMzoddhAravaraM varaM vara varaM senAsamUhakSaNam / udyAnaM sadanaM ghanaM ghana ghanaM ghAnAM ghanaM ghaM ghanaM, kelIko! 'la kalaM kacandanaMvanaM sallAcchanaM vaanychnm|| 3 / / asya vyAkhyA - he kelIko ! keliH = krIDA arthAt sukRtasya tasyAH kuH-sthAnaM kelIkuH tatsambuddhau he kelIko ! - he sumate ! 'kalyANavANavraNam' kalyANa:-kalyANakArI vANa:- zabdo yeSAmiti kalyANavANA:-tIrthakRtasteSAM vraNaH=vacanaM taM kalyANavANavraNaM tIrthakRduditasiddhAntalakSaNaM tvaM vara= aGgIkuru / ata eva ghanaM=prabhUtaM gham - pApaM ala-nivAraya / 'ghaM pApam' [ ekAkSaranAmamAlA 30] ucyate saubhariH / kimbhUtaM kalyANavANavraNam ? 'lakSmIlakSaNalakSyalakSaNaguNam' 'ilas zaye gatau ' [ ] ' gatyarthAnAM prAptyarthatvAt' lakSmIM=cAritrazriyaM ilanti = prApnuvantIti lakSmIlA :- sAdhavaH teSAM kSaNa: - utsavo yasmAditi lakSmIlakSaNaH, lakSyA - darzanIyA lakSaNaguNA yasya lakSyalakSaNaguNaH lakSmIlakSaNazcAsau lakSyalakSaNaguNazceti karmadhAraye lkssmiilkssnnlkssylkssnngunnstm| punaH kimviziSTam ? vaMzoddhAravaram / vaMzaH = saGgho arthAt gaNadharAdInAM tasmAt ya uddhArastena varaH = pradhAno vNshoddhaarvrstm| 'vaMzaH saGke [anekArthasaMgraha 2/567] ityukte / ' punaH kimviziSTaM=kalyANavANavraNam ? 'varam''vRG sambhaktau' [pA.dhA. 1608] vriyate, = sevyate munijanairiti vrstm| punaH kimivaziSTaM kalyANavANavraNam ? 'varam' u: rakSAprastAvAd bhaktalokAnAM tAm iyarti prApnoti yaH sa varastam / rakSArthavAcakAvetau vyAkhyAtau laghudIrghakau [ ekAkSaranAmamAlikA 11] iti vizvazambhUkteH / punaH kimviziSTaM For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAntinAtha-viSamArthastutiH 63 kalyANavANavaNaM? senaasmuuhkssnnm,-vikttkttkpettkvidhvNskm| punaH kimviziSTaM kalyANavANavaNam? 'udyAnam' uda-UrdhvaM yAnaM gamanaM svargApavargayoryasmAt sa udyAnaM tm| punaH kiM viziSTaM kalyANavANavraNam ? 'ghAnAm'=puNyAnAM 'gho mantre'nyArthavAcaka: puNye' [ekAkSaranAmamAlA 28, 29] iti vishvshmbhuukteH| ghanaM-niviDaM sdnN-gRhm| punaH kimviziSTaM kalyANavANavraNam ? 'ghanaghanam' ghanaH=mudgarastadvat ghana: kaThinaH kaThinArthatvAt ghnghnstm| 'ghana: sAndre dRDhe dADhya vistAre mudgare punaH' [anekArthasaMgraha 2/265] iti anekaarthvcnaat| punaH kiM viziSTaM kalyANavANavraNam? 'ghanam'-dRDhaM yuktibhirameyaM / punaH kimviziSTaM kalyANavANavaNam ? 'kalam' manojJaM shrvnnaarhtvaat| punaH kimviziSTaM kalyANavANavraNam ? kacandanavanam kAnyeva sukhAnyeva candanAni kacandanAni teSAM vanamiva vanaM yaH sa kcndnvnstm| yathAhi vaneSu candanAnAmutpattirbhavati tathA'trApi sukhotpattiH / punaH kimviziSTaM kalyANavANavaNam ? 'sallAJchanaM' santi zobhanAni lAJchanAni vRSagajAdIni jinAnAmuktAni santi yatra sa sllaanychnstm| punaH kiM viziSTaM kalyANavANavraNam ? vAJchanaM' vAJchyate iSyate jJAnAdisAdhanatvena muktyarthibhiH iti vaanychnstm||3|| atha turIye varIyaH zrImadAcireyasarvIyazAsanAdhiSThAyakagaruDayakSa-stutimAha prajJApUraparA'garAgarajakaM rANAraNaM vAraNaM, sargotsargakumArgamArgabharaNaM bhArAbhibhUtaM bhnnm| vyAsAyA'mavikAzakAsarasanaM nAsAnasesAnasaM, kAyA''pA''yavimAyamAyamasanaM mAyAsamaM mosmm|| 4 / / asya vyAkhyA-he prajJApUrapara! prajJAyA:=buddhyAH pUro yebhyastAni prajJApUrANi nAnAvidhazAstrANi taiH paraH pradhAno yaH sa prajJApUraparastatsambuddhau he prajJApUrapara! he caturvidhasaGgha ! tvaM vaarnnm'| vArayati samyagdRSTIn kSudropadravebhyaH iti vAraNastaM vAraNaM zrIzAntinAthazAsanAdhiSThAyakaM garuDanAmAnaM yakSaM kAyansukhArthaM Apa-prApnuhi bhajetyarthaH / kimbhUtAya kAya? 'vyAsAya' vistiirnnaay| kimbhUtaM vAraNam ? 'agarAgarajakam', 'aguvakragatau' [ ] agayanti-kuTile yAntIti agA: mithyAtvinaH tAn rAgeNa prastAvAd dharmarAgeNa rajati jainadharme rAgI karotIti For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH agraagrjkstm| ayaM hi mithyAdRSTInapi pratibodhadAnena svAmidharme dRddhiikrotiityrthH| punaH kimviziSTaM vAraNam ? 'rANAraNam' rayA samRddhyA dharmarUpayA NA:=prakaTAH rANAH samyagdRSTi zrAvakAH taiH saha nAsti raNa: kaliryasya sa raannaarnnstm| saadhrmiktvaat| punaH kimviziSTaM vAraNam ? 'sargotsargaku mArga-mArgamaraNam sarga-dAnaM vadatIti sagotsargotsarga: (sargaH=utsargaH-) svabhAvo yasyeti sargotsargaH, kau=pRthivyAM mArga:=prastAvAd mokSamArgastaM mArgayati-anveSayatIti kumArgamArgaH prastAvAccaturvidhasaGghaH tasya bharaNa-poSaNaM yasmin sa kumArgamArgabharaNaH, sargotsargazcAsau kumArgamArgabharaNazca srgotsrgkumaargmaargbhrnnstm| punaH kimviziSTaM vAraNam ? bhArAbhibhUtam', bhAraHguNAnAM prAgbhArastam abhi sAmastyena bhUtaH prApto bhaaraabhibhuutstm| punaH kimviziSTaM vAraNam ? bhaNam', bhaNati bhaNastaM bhaNaM vaktAramityarthaH / punaH kimviziSTaM vAraNam ? 'amavikAzakAsarasanam' am gatau 'bhajane zabde' ajntnnN| amanti= bhajantIti amA:=sevakAstAn vikAzayati dIpayatIti amavikAzakaH, a: arhan zrIzAntinAthajinaH / aH syAdarhati siddhe ca [apavarganAmamAlA dvi. khaM 153] ityukteH / tatra sA=pradhAnAH rasanA-jihvAsya guNagrAmagrahaNapravaNatveneti asarasanaH, saM sukhaM rasana kArya pradhAnam [ekAkSara nAmamAlA 94] iti saubhari vacanAt / amavikAzakazcAsau asarasanazceti karmadhAraye amvikaashkaasrsnstm| punaH kiMviziSTaM vAraNam ? 'nAsAnasesAnasam' 'Sana sambhaktau' [ ] ghaJi, sAnaH, nAnAm=narANAM A sAmastyena sAna: bhaktiryasmin sa nAsAnaH, sA-lakSmI: I: kAnti: 'Il dIptau' [ ] kvibantaH, tayoH sAno dAnaM yasya sa sesAnaH / saH sadAnande [ekAkSaranAmamAlikA 112] iti vishvshmbhuukteH| nAsAnazcAsau sesAnazcAsau sazceti trayANAM karmadhAraye naasaansesaansstm| punaH kimviziSTaM vAraNam ? 'AyavimAyam' Ayena samyaktvalAbhena vigatA mAyA anantAnubandhinI yasmAt sa aayvimaaystm| puna: kiMviziSTaM vAraNam ? 'Ayamasanam' 'yama viratau' yamanaM yamaH A samantAt yamo yeSAM te AyamAH sAdhavaH tAn sanati-sevate iti 1. mudrita saMskaraNe 'shrnnN'| For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAntinAtha-viSamArthastutiH Ayamasanastam / punaH kimviziSTaM vAraNam ? 'mAyAsamam' mA maraNaM tasya AyAsaH khedaH=taM manAtIti samyagdRSTitvAt maayaasmstm| 'mA strI mAne mRtau' [nAnArtharatnamAlA ekAkSarakANDa 54] iti irugpdokteH| punaH kimviziSTaM vAraNam ? 'mosamam' mA buddhiH u:-rakSA tAbhyAM samaH-sAdhuriti mosamastam / 'mA strI mAne mRtau velA medhA' [nAnArtharatnamAlA ekAkSarakANDa 54] iti vacanaprAmANyAt / / 4 / / iti zrIzAntinAthaviSamArthastutivRtiH smrthitaa| shriivllbhkRti'riym| zrIvallabhena gaNinA asyAH stutervRtikRtaa| vyalekhi vA. sahadevAyryaiH / / 1. khuurtrgcche'bhuum| For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM hrI~ arhaM namaH // // zrIjinamaNisAgarasUribhyo namaH // pUjyAcAryazrIjinavallabhasUripAdairviracitaM praznottaraikaSaSTizatakAvyam zrI zrIvallabhopAdhyAyapraNItaTIkayA saMvalitam // rd0|| e~ nmH|| zrI zAntistanutAtsukhAni satataM zrIH zAzvatIzcAdarAt, navyagranthavidhAnatatparaparaprajJAvatAM dhImatAm // sarvaprANigaNasya cA'dbhutaguNaiH puMvRndamadhyAgraNIr, meghAnAma ghaduHkhahAri sukhakRtsatpuSkarAvartavat // 1 // jinavallabhasUrIndro gaNe kharatare prabhuH / praznottaraSaSTizatagranthaM jagrantha satpathaH // 2 // tasya TIkAM karotyeSa zrIzrIvallabhavAcakaH / vyAkaraNAdizAstrANi darza darzamanekazaH // 3 // For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam kramanakhadazakoTIdIpradIptipratAnaidazavidhatanubhAjAmujjvalaM mokssmaargm| pRthagiva vidizantaM pArzvamAnamya samyak, katicidabudhabuddhayai vacyahaM prshrbhedaan|| 1 // vyAkhyAH- krmnkheti| ahaM zrIjinavallabhasUriH katicit kA saMkhyA eSAmiti, kti| kimaH saMkhyAparimANe [pA. sU. 5/2/41] Dati ceti ddtiprtyyH| tAn kati? ajJAtAn katIti kticit-kiyto'pi| praznabhedAn praznaprakArAn vacmi kathayAmItyarthaH, itynvyH| kimarthe ? abudhabuddhayai, na budhAH abudhAH=anadhItapraznottara granthAH, adhItAparavyAkaraNAdyanekagranthAH, paNDitasadRzA ityrthH| atra naJaH paryudAsArthasya grhnnaat| tathA ca tallakSaNaM dvau nau hi samAkhyAtau pryudaasprsjytau| paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu nissedhkRt|| [ ] na brAhmaNo abrAhmaNaH= brAhmaNasadRzaH kSatriyAdirityarthaH / abrAhmaNazabdavat abudhazabdo'pItyarthaH / abudhAnAM buddhi: abudhbuddhistsyai| tAdarthya caturthI vAcyeti vaktavyAt tAdarthya caturthI athavA najo nissedhaarthtvaat| na budhAH abudhAH apaNDitAH= [pA. vA. 146] sarvathA'nadhItazAstrAH mUrkhA ityarthaH / yadvA naba ISadarthatvAt na ISadbudhAH / abudhAH ISatpaNDitAH adhItA'nekazAstrA api| alpabuddhitvAdasaMsphurabuddhayasteSAM buddhyai abudhbuddhyai| anena padena etadgranthAdhyayanazravaNAdinA mUrkhA: ISabuddhayazca ye te prabhUtAdbhutaprabuddhabuddhayo bhavantItyetasya maahaatmymaaveditN| athavA anena padena zrIjinavallabhasUriH svagarvA'pahAramakarot // tAdarthya caturthI vAcyeti [pA. vA. 146] vaktavyAt tAdarthya cturthii| kiM kRtvA? pArzva zrIpArzvanAthaM jinaM samyaksatyaM yathAsyAttathA aanmy-prnnmy| ADo[dau] bhaktivazazraddhA vAtizayalakSaNaprakarSasya dyotnaat| satyaM samyaksamIcInamiti hemakoSaH [abhi. 2/198] / kiMkurvantaM zrIpArzvam? ujjvalaM nirmalaM mokSamArga pRthagiva bhinna-bhinnamiva vidizantaM prycchntm| For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH kramanakhadazakoTIdIpradIptipratAnaiH dazavidhatanubhAjAm ujjvalaM ..samAsaH, mokSamArgaM pRthagiva vidizantaM / kramayozcaraNayornakhAH kramanakhAsta eva daza, daza iti nAmnI saMkhyA, vizeSaNa.. teSAM / koTyA=utkarSeNa dIprA = dIpanazIlAH yAH dIptayaH - tejAMsi, 'jhigajhiga iti' lokabhASAprasiddhAH, tAsAM pratAnA:- vistArAste tathA syAt koTirastrau cApAgre saMkhyAbhedaprakarSayoH [vizvaprakAza Ta-dvikam - 27] iti mahezvaraH / yadvA dazakoTya iva dazakoTyaH, atyutkaTatejasvitvAt dazakoTitulyAH / tato dvAbhyAM karmadhAraye, aMta eva dIprA - dIpanasvabhAvAH yA dIptayastAsAM pratAnA: dazakoTIdIpradIptipratAnAH, kramanakhAnAM dazakoTidIpradIptipratAnAH, kramanakhadazakoTIdIpradIptipratAnAstaiH karaNabhUtaiH tanava:-paJcadazavidhAH- prakArAH / muktabaddheti lakSaNabhedadvayAt yAsAM tAH dazavidhAH, dazavidhAH yAstanava:, audArika 1 vaikriya 2 AhAraka 3 tejas 4 kArmaNa 5 lakSaNA: paJcadazavidhatanavastA bhajantIti dazavidhatanubhAjaH, bhajo NviH (pA.sU.3/2/62) iti NviH, surAsuranarAdayaH prANinasteSAdgaJca / ujvalaM= nirmalaM mokSamArgaM pRthagiva = bhinna-bhinnamiva vidizantaM = prayacchantam / diza atisarjane (pA. dhA. 1367) tudAdirubhayapadI daanaartho'tr| yadAhavijayAnandaH - dadate dadAti dizati ca / vizrANayati prayacchati ca / utsarjati rAti vitaratyarpayati iti smRtA dAne // 1 // iti 68 audArikAdizarIrapaJcakasya pratIkaM mukkellayA baddhellayA iti lakSaNaH mukkillayA baddhillayA ityeke, prAkRtatvAt svArthe kazca vA iti [ haima. prAkRtavyAkaraNa 2/164] prAkRtasUtreNa cakArAt svArthike soDillau pratyayau bhavata iti / DillaDullaubhave [ haima. prAkRta vyAkaraNa 2 / 163] Didillapratyaye sAdhU, tato mukkillayA iti muktAnItyarthaH baddhillayA iti baddhAnItyarthaH / dvi dvibhedagrahaNAt dazabhedAste ca zrI prajJApanA- zyaanuyogadvArasUtravRttito'vaseyA, atra tu pAThabAhulyAt granthabAhulyAcca na likhAmaH / tathApyekasya bhedaM likhAmaH / tadyathA kaiNaM bhaMte sarIrA paNNattA ? goyamA ! paMcasarIragA paNNattA, taMjahA - orAlie 1 veuvvie 2 AhArae 3 tejae 4 kammae 5 / [ anu. sU. 405, prajJApanA sR. 901] For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam 69 kai vihANaM bhaMte orAliyasarIrA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taMjahA- mukkelyA ya 1 baddhellayA ya 2 tattha NaM je te baddhellayA teNaM asaMkhejjA asaMkhejAhi usappiNi-ossapiNIhiM avhiirNti| kAlao khettao asaMkhejjA logaa| tattha NaM je te mukkelayA te annNtaa| aNaMtAhiM usappiNi - ossapiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao aNaMtA logA, abhavasiddhiehi aNaMtaguNAsiddhANa annNtbhaago| [anu. sU. 413; prajJApanA sUtra 910 ] atra vRttiH| evaM vaikriyAdInAM, caturNAmapi zarIrANAM mukkilayA ya baddhillayA ya ityetAveva dvau dvau bhedau jnyeyau| evaM paJcAnAM zarIrANAM dazaprakArA avseyaaH| itiprathamazlokArthaH // 1 // kIdRgvapustanubhRtAmatha zilpizikyadehAnudAharati kAdhvaniratra kIdRg ? / kAzcArucan samavasRtyavanau bhvaambumdhyprpaatijntoddhRtirjjuruupaaH?|| 2 // // jindntrucyH|| [ samastajAtiH // vyAkhyAH- kiidRgvpuriti| tanubhRtAM prANinA=ekendriyAdipaJcendriyAntAnAM vapuH=zarIraM kIdRg bhavatIti kriyAdhyAhAraH, iti prazne uttaram- jinat vayohAniM gacchat bhavatIti prAgvat jyA vayohAno [pA. dhA. 1597] phyAdiH, lakSaNahetvoH kriyAyAH iti zatari, kyAdibhyaH zrA [pA. sU. 3/1/83] iti znApratyaye grahijyA [pA. sU. 6/1/16] ityAdinA yakArasya ikArasamprasAraNe, hala [pA. sU. 3/3/121] iti tadantAGgasya dIrghatve kRte pvAdInAM hrasvaH [pA. sU. 7/3/80] iti hrasve snAbhyo tayorAtaH [pA. sU. 6/4/112] iti nA ityasya AkAralope jinat iti siddhm| atha zabdaH prArambhArtho'trA'vyayaM, tto'ymrthH| prathamapraznasamAptau dvitIyapraznArambhamatha zabdo jnyaapytiiti| evaM sarvatra atha shbdaartho'vdhaaryH| atra iti asminkriyamANalakSaNe prazne praznottaragranthe vA kAdhvaniH kA iti dIrghAkAro nirvibhktikH| kA eva dhvaniH kAdhvaniH, kAzabdaH / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH kIdRg san ? zilpizikyadehAn, zilpI ca prakRtiH, 'kArU' iti lokabhASAprasiddhaH, zikyaM ca 'chIkA' iti lokabhASAprasiddham, dehazca = zarIramiti samAhAradvandve zilpizikyadehAstAn udAharati kathayati iti prazne uttaram - antarucayaH, ruzca cazca yazca iti rucayAH / ante= avasAne rucayA yasya saH antarucayaH / tato yathAkramaM kAru-kAca- kAya iti pRthak-pRthak nirvibhaktikAH trayaH zabdAH bhavanti, te cA'nukrameNa zilpizikyadehAn kathayantItyarthaH / 70 = nanu kAdhvanaya iti bahuvacane vaktavye kathaM kAdhvaniMrityekavacanaM bhinnAnnAM praznottarazabdAnAM tritvAt ? brUmaH - ekasya dvitIyasvaropetasya kA ityakSara jAtya'pekSayA prAdhAnyena ca ekatvAt ekatvameva yuktaM, na tritvam, kAryabahutve'pi kAraNasya aikyAt / yathA- pituH putrAH tricaturAdayaH iti vat kAdhvanirityatrApyekatvameva / tathA kAru kAca kAya ityaarthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam [ pA. sU. 1/2/45] iti prAtipadikatvaM arthamAtraikatvaMvivakSAyA abhAvAt prathamaikavacanasubabhAvazca ekavacanatvaM, tu, kAdhvanirityatra prathamaikavacanasya siddhatvAt / rukArAntatva- cakArAntatatva rayakArAntava iti vizeSaNatvAt siddhmev| tataH krameNa pRthak-pRthak prathamaikavacanAntazabdAnAM vidhAnAt / kAruH zilpinaM, kAcaH zikyaM, kAya: - dehamudAharatIti kriyamANapadaM triSvapi yojym| evamanyatrA'pyagre jJeyam / kArustu kArI prakRtiH zilpI iti haimakoSaH / [ abhidhA. 3/563] zikyaM kAcaH ityamaraH [ amara. 2/10 / 30] samavasRtyavanau=samavasaraNabhUmau kA: arucan- AdIpyanta ? kathaMbhUtAH kA: ? bhavAmbumadhyaprapAtijanatoddhRtirajjurUpAH, bhavaH caturgatirUpaH saMsAraH sa eva ambumadhyaM - jalamadhyaM tasmin prapAtinI - patanazIlA yA janatA=janasamUhastasyA uddhRtiH - uddhAro nIcairbuDanAduccairAnayanamityarthastasyAM rajjUnAM= razmInAM, 'rAMDhra' ityAdi lokabhASAprasiddhAnAM rUpam AkAro yAsAM tAMstathA iti prazne uttaraM - jinadantarucayaH - tIrthaGkaradantadIptayaH, athavA praznottaragranthAnAM sarvadarzana- sAdhAraNatvAt arthAntarametat / samantAt ava=nizcayena sRti=saraNaM krIDayA itastato gamanaM yasmin sa samavasRtiH / arthAt nArAyaNasya rAsamahotsavaH tasyA'vaniH tasyAM samavasRtyavanA rAsamahotsavabhuvi kA arucan ? zeSaM sarvaM pUrvavat / iti prazne uttaraM - jinadantarucayaH = nArAyaNadantadIptaya For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam ityrthH| jino'rhadbuddhaviSNuSu iti haimAnekArthaH [anekArtha. 2/269] / ekavyastasamastajAtiH // 2 // sazrIkaM yaH kurute sa kIdRgityAha jlcrvishessH?| apsu bruDan kimicchati? kIdRkkAmI? ca kiM vAJchet ? // 3 // // smudrtrnnm|| ekvystsmstjaatiH|| vyAkhyAH- jalacaravizeSa ityaah| jalacarA: jalajantavo matsyAdayasteSAM vizeSo bhedaH jalacaravizeSaH, iti kthyti| itIti kiM? yaH sazrIkaM kurute, sa kIdRk ? saha zriyA lakSmyA vartate iti sazrIka: navRtazca [pA. sU. 5/4/153] iti samAsAntaH kappratyayastaM vidhtte| sa kIdRzaH? iti prazne uttaraM- samudra! he udra ! he jalacaravizeSa! jalamArjAra ! mam=saha mayA lakSmyA vartate iti samastaM karotIti tatkaroti tadAcaSTe [pA. vA. 426] iti Nici kvipi sam lakSmIsahitakartA, udrastujalamArjAra [vaijayantI koza 4/1/54] iti| apsu pAnIyeSu bruDan-nimajjan kimicchti| vAJchati iti prazne uttaraM- taraNaM-majjanaM bruDanamityarthaHllaGghanaM-plavanam, tR plavanataraNayoH plavanaM majjanaM taraNaM [pA. dhA. 1038] ullaGghanam iti dhAtupArAyaNam [haima. dhA. ] / nanvatra bruDanaM dvidhaa| jalakrIDAdicAturyAt sarovApikAdi maargndndyaadijlollngghnvshaat| bruDanam abhIpsitaM svAbhAvikam // 1 // roSAdhupAdhivazAt sarovApikAdiSu jalamadhye patanAt bruDanam aupAdhikam // 2 // tatra yatsvAbhAvikaM bruDanaM tatra apsu bruDan kimicchatIti prazne uttaraMtaraNam ullaGghanam ityarthaH / yacca aupAdhikaM bruDanam tatra apsu bruDan kimicchati? iti prazne, uttaraM-taraNaM plavanaM majjanamityarthaH / evaM bruDan ityasyArtho dvividhA vibudhairvidheya iti| caH punararthe / kIdRk kAmI kAmukaH kiM vAJchet ? iti prazne uttaraM- samudrataraNaM saha mudA-prItyA vartate yaH saH samut prItimAn, rate=maithune raNaM yuddhaM, rataM maithunameva / raNaM yuddhaM rataraNaM / yadvA, rate suratasya vA, yo raNazabdo rataraNaM tm| arthAt .... sambhoga .... kleza.... aaryaa| dvAbhyAm // ekavyastasamastajAtiH // 3 // For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH kIdRk puSpamalivrajo na bhajate ? varSAsu keSAM gatirna syAdadhvani? kaM zritazca kurute kokaM sazokaM rviH?| laGkezasya kila svasAramakarodrAmAnujaH kIdRzIM ?, keSAM vA na mano mude mRgadRzaH shRnggaarliilaaspRshH?|| 4 // // apraagmnsaam|| [dviLastasamastajAtiH // vyAkhyAH- kIdRk pusspmiti| alivrajaH bhramaranikaraH, kIdRk puSpaM kIdRzaM phullaM na bhajate na sevate? iti prazne, uttaram- aparAgaM na vidyate parAga:=puSparajo yasmin tadaparAgaM, puSparajo rahitamityarthaH / parAgaH puSparajasi iti zrIdharaH [vizvalocana koSa-ga-tRtIya-46] / varSAsu varSAkAle adhvani mArge keSAM gatiH gamanaM na syAt ? iti prazne uttaram- anasAM shkttaanaam| __ raviH sUryaH kaM zritaH AzritaH san kokaM cakravAkaM sazokaM cakravAkIviyogasahitaM kurute? iti prazne, uttaram- aparAgam aparasyAM pazcimAyAM dizi yo aga=:parvataH saH aparAgastaM, astAcalamityarthaH / kila iti vArtAyAM, rAmAnujaH balabhadraH laGkezasya rAvaNasya svasAraM bhaginI kIdRzIm akarot ? iti prazne, uttaram- anasAM nAsti nasA=nAsikA'syAH anasA tAm anasAM kRnna nakrAmityarthaH / atra nasA zabdaH AbantaH / mRgadRzaH striyaH keSAM vA avyayamatra nizcaye, mano mude mano harSA ca na! kathaM bhUtAH mRgadRzaH? zRGgAralIlAspRzaH zRGgArazca lIlA ca sthAnavaiziSTyaM zRGgAralIle te spRzanti bhajante iti yAvat shRnggaarliilaaspRshH| yadvA zRGgAreNa lIlAM=zRGgAraprabhAvaprabhavAM kAyikI kriyAM priyasyAnukRtirUpAM spRzantIti zRGgAralIlAspRzaH / priyasyA'nukRtirlIlaH zliSTAvAgveSaceSTite iti bharataH [ ] / yadvA, zRGgAra eva lIlA-krIDA zRGgAralIlA, zRGgArasahitA lIlA krIDA zRGgAralIlA, sarvadA zRGgAropetatvAt / zAkapArthivAdivat [pA. vA. 178] mdhypdlopismaasH| iti vA, tAM spRzantIti zRGgAralIlAspRzaH / lIlAkelirvilAsazca zRGgArabhAvajakriyA iti haimAnekArthaH [anekA. 2/520] keli: krIDA vilAsaH sthAnAdinAM For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam 73 vaiziSTyamiti taTTIkA iti prazne, uttaram - aparAgamanasAM apagatau rAgau viSayAbhilASAttviko'nurAgo vA yasmAt tat aparAgam, evaMvidhaM mano yeSAM te aparAgamanasasteSAM / rAgo'nuraktau mAtsarye klezAdau lohitAdiSu iti mahezvaraH [vizvaprakAza ga-dvikam - 9] klezA = avidyAdayaH, yadAha - avidyA smRtaH rAgadveSAbhinivezA: klezAH / AdizabdAd viSayAbhilASAdi // dvirvyastasamastajAtiH // 4 // prabhaviSNuviSNujiSNuni yuddhe karNasya kIdRgabhisandhi: ? / nakulakulasaGkulabhuvi prAyaH syAtkIdRgahinivahaH ? // 5 // // vilasadanarataH // [ dviH samastajAti: ] vyAkhyA:- prabhaviSNu iti / yuddhe saGgrAmaviSaye karNasya karNanAmno rAjJaH kIdRk abhisandhiH ? pratijJAsu abhimukhaH = abhimukhaH sandhirekatvaM mitho=mela ityarthaH abhisandhiH, kugati prAdayaH [pA. sU. 2218] iti samAsaH / yuddhArthaM mitho mela:, sandhivigraha- rAjyAnAM vigraho yAnamAsanaM dvaidhamAzrayaH SaDguNA: [ ] iti vacanAt / rAjyaSaDguNamadhye sandhiH prathamo guNaH / kathaM bhUte yuddhe ? prabhaviSNuviSNujiSNuni viSNuzca =nArAyaNaH jiSNuzca arjuna: dvAbhyAmitaretarayogadvandve viSNujiSNU, prabhaviSNU= IzvarabhavanazIlau viSNujiSNU yasmiMstat tasmin prabhaviSNujiSNuni / aizvaryArtho'tra propasargaH, tadyoge bhUdhAtuH IzvarArthaH - yathA prabhurdezasya tathA prabhaviSNurapi, iti prazne, uttaraM - vilasadanarataH / atra ca nArAyaNaH narazca = arjunaH dvAbhyAmitaretarayogadvandve anarau / naro'je mAnave'rjune iti vizvaH [vizvaprakAza ra-dvikam - 5] vilasantau iva - ojasvi - tejasvi - varcasvitvAdiguNaiH krIDantau iva, saMgrAmAdikeSu karmasu zliSyanto vA samAdadhatau tatparIbhavantau ratau iti yAvat, anayau anarau tau vilasadanarau tau karmatApannau tasyatim = upakSayaM nayati yaH saH vilasadanarataH / tasu upakSaye [pA. dhA. 1289] divAdiH parasmaipadI kvip Dapratyo vA, lasa zleSaNakrIDanayoH [pA. dhA. 759] parasmaipadI aci lasaH, karmasu zliSTaH samAhita iti yAvat iti = For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH dhAtupArAyaNaM [ ] iti vt| zatRpratyaye vilasacchabdo'pi tatparIbhavadityasya paryAyaH, na laso alasaH attprH| prAyo bAhulyena nakulakulasaMkulabhuvi nakulAnAM kulaM sajAtIyasamUhaH kulAni bilarUpANi gRhANi vA tena tairvA saMkulA vyAptA yA bhUH=bhUmiH tasyAM nkulkulsNkulbhuvi| ahisamUhaH sarpasaMghAtaH kIdRg? iti prazne, uttaraMbilasadanarataH bilAni chidrANyeva sadanAni=gRhANi teSu rataH=Asakto yaH sa tathA mandiraM-sadanaM sa ti| dviHsmstjaatiH|| 5 // . brUto brahmasmarau ke raNazirasi jitAH? kena jetrAha vidvAnudyAnaM syAnna kIdRg ? jaladhijalamaho! kIdRzaM syAnna gamyam ? / ko mAM vaktyAha kRSNaH? kva sati paTuvacaH ? syAdutaH kena vRddhistyAjyaM kIdRk taDAgaM ? natimati laghu kA kiM karotyutkaTaM kim ? // 6 // // viiraajnyaavinudtipaapm|| shRngkhlaajaatiH|| vyAkhyA:- brUto brhmeti| brahmasmarau vidhAtRkando brUtaH kathayata:kena jetrA jayanasvabhAvena nyUnIkaraNabhAvena raNazirasi raNe saGgrAme zira:tenAgrabhAgaH raNaziraH tasmin, ke jitAH parAbhUtAH ziro mUrdhanpradhAnayoH senA'grabhAge iti / iti prazne, uttaraM- he vI! vIrA rAjJA uzca brahmA izcakAma iti itaretarayogadvandve ikoyaNaci [pA. sU. 6/1/77] iti yaNi vI, tayoH sambodhane, he vI! brahmakandau vIrAH subhaTAH rAjJA= bhUpena? ukArastu bhaved brahmA [ ] / vI ityatra paJcamasvaraM SaSThasvaro vA ekAkSarakoSeSu brahmaNo nAmno'darzanAdapi ekamUrtistrayo devA brahma viSNumahezvarA iti [ ] purANavacanAt / tryaannaamaikyaat| uH samudre ( sambuddhau ) roSoktau zivavAcItva navyayam iti [vizva. anekArthaavyaya-4] mahezvaravacanAt mahAdevaparyAya ushbdo| brahmaparyAyo nizceSTaH jitAH jetrA ityubhayaM ji abhibhave [pA. dhA. 1012] abhibhavo nyUnIkaraNaM bhvAdiH parasmaipadI sakarmakaH ityasmAt ktapratyaya zIlArthe tRn pratyayAbhyAM siddhaM jJeyam / yadAha devaHjayirjayAbhibhavayorAdye'rthe 'sAvakarmakaH utkarSaprApti rAdyo'rtho, dvitIye'rthe sakarmakaH iti| [ ] For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam vidvAn paNDitaH Aha bravIti-udyAnaM puSpAdimavRkSasaMkulam utsavAdau bahujanabhogyaM rAjJA lokaiH saha sAdhAraNaM vanaM kIdRk na syAt ? iti prazne, uttaraM- jJA'vi he jJa!-paNDitaH ! aviH na vidyante vayaH pakSiNo yatra tat aviH pakSibhI rahitaM na bhavati, sapakSi bhavatItyarthaH / ya ... puMpakSiNazca pakSiNyaH pumA- yA iti puMsi vayaH na vidyante vayaH pakSiNaH pakSiNyazca tasmiMstat aviH pakSi-pakSiNIrahitaM bhvti| brUJ vyaktAyAM vaaci| [pA. dhA. 1119] adaadirubhypdii| bruvaH paJcAnAmAditaH Aho bruvaH [pA. sU. 3/4/84] iti laTi tipo NalAdeze brU ityasya AhAdeze ca Aheti ruupm| udyAnaM svayamaparaiH samaM ca lokaiH iti halAyudhaH [ ] jJaH paNDite budhe vedhasi iti zrIdharaH [vizvalocana-baikam-1] yadvA, kena jetrA utkarSaprApaNasvabhAvena saha, saha vinApi tadyogena iti vacanAt [ ] / saha prayogAbhAve'pi shyoge| tRtIyA vyAkhyAnAt / raNazirasi-saGgrAmasenAgrabhAge ke jitAH utkarSa prAptAH? iti prazne, uttaraM- he vI! vIrAH rAjJA, he vI! brahmasmarau vIrAH subhaTAH rAjJA-bhUpena saha saGgrAme hi svAminA saha subhaTA utkarSaM prApnuvanti, nA'nye kAtarAdaya iti| atra ji jaye [pA. dhA. 600] akarmakaH / jayaH utkarSaprAptiH, asmAt kte tRni ca pratyaye jitajetRzabdau siddhau| jetrA-rAjJA atrobhayatra vinApi tadyogeneti vcnaat| [ ] saha prayogAbhAve'pi tRtiiyaa|| 2 // athavA kena jetrA nyUnIkaraNasvAbhena kartA kartRkaraNayostRtIyA [pA. sU. 2/3/18] iti kartari tRtiiyaa| raNazabdaH, arthAt sNskRtshbdoddhaarruupH| zira:=pradhAnaM yasmin saH raNaziraH / yadvA, raNaH zabdaH saMskRtazabdoccArarUpa eva, zira:=senAgra bhAgo rnnshirH| arthAt vAdiprativAdinorvAdaH tasmin raNazirasi vAdaviSaye ke jitA:= nyUnIkRtAH? iti prazne, uttaraM- vI vIrA:- rAjJA, he vI! brahmasmarau viruddhA irA-vAk yeSAM te vIrAH, prativAdina ityarthaH / rAjJA rAjA iva rAjA prativAdidviSajjetRtvAt vAdI tena rAjJAvAdinA // 3 // athavA, kena jetrA utkarSaprApaNasvabhAvena saha raNazirasi prAga vadarthavidhAnAt vAde ke jitA utkarSa prAptAH? iti prazne, uttaraM- he vI? For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH vIrA:- rAjJA viziSTA irA-vAk yeSAM te viiraaH| vAgminaH-vAdinaH / rAjA iva rAjA=gurustena saha ityarthaH // 4 // vidvAn paNDitaH Aha kathayati-udyAnaM kIdRk na syAt? puSpAdimavRkSasaMkulam utsavAdau bahujanabhogyaM rAjJA lokaiH saha sAdhAraNaM vanam udyAnaM kIdRzaM na bhavet ? iti prazne, uttaraM- jJA'vi he jJa!- paNDita! avi=na vidyante vayaH pakSiNo yatra tat aviH pakSibhI rahitaM na bhavet, spkssibhvedityrthH| nanu evaM sati vizabdasya pu~lliGgatvAt pakSigrahaNe pakSiNInAmagrahaNAt pakSibhiH sahitaM pakSiNIbhI rahitameva udyAnaM syAdityayamarthaH / sa codyAnayukto yatra pakSiNastatra pakSiNyo'pi bhavantyeva, pakSisadbhAve pakSiNInAM niSedho bhavati, naivam, ekazeSAd bhaviSyati, ekazeSe tatrAyamarthaH-vayazca puMpakSiNaH, vyazcastripakSiNyaH, pumAn striyA [pA. sU. 1/2/67] iti puMzeSe vayaH / na vidyante vayaH-pakSiNaH pakSiNyazca ysmiNstt| avi-pakSipakSiNIrahitaM na syAdityayamoM yuktH| striyAM vi iti subhuuticndrH| brUJ vyaktAyAM vAci [pA. dhA. 1128] bruvaH paJcAnAbhAditaH Aho bruvaH [pA. sU. 3/4/84] iti laTi tipo NalAdeze brUityasya AhAdeze ca Aheti rUpam / udyAnaM svayamaparaiH samaM ca lokaiH iti halAyudhaH [ ] / yadvA, vidvAn jJAtA Aha- udyAnaM kIdRk na syAt ? udyAnaMnissaraNaM, tacca putrAdeH sevakAdezca svakulAdeH svasvAmyAdezca roSAdhudbhavam? iti prazne, uttaraM- jJAvi, he jJa!=jJAtaH avi rkssnngtikaantipriititRptyvgmprveshshrvnnsvaamyrthyaacnkriyecchaadiiptyvaaptyaalinggnhiNsaadaanbhaagvRddhissu| [pA. dhA. 639] ekonaviMzatAvartheSu bhvAdi prsmaipdii| avatItyevaM zIlaM tAcchIlike [pA. sU. 3/2/129] iti Nini, avi-rakSakaM zobhakaM prItikaraM vA syaat| vidvAnAtmavidi-prAjJe paNDite cAbhidheyavat iti mahezvaraH [vizvaprakAza sa-trikam-25] / jJaH paNDite budhe vedhasi iti zrIdharaH [vizvalocana jAnta varga-1] udyAnaM klIbamAkrIDe niHsRtau ca prayojane iti zrIdharaH [vizvalocana-na-tRtIya 44] / For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam yadvA, udyAnaM prayojanaM vRttisAdhyaM phalam ityarthaH, kIdRg na syAt ? iti prazne, uttaraM - he jJa! Avi avati hinastItyevaM zIlaM AviH / hiMsakaM=mArakaM ityarthaH, na syAt / aho, ityavyayaM prazne Azcarye vA / jaladhijalaM samudrapAnIyaM kIdRzaM gamyam gamanayogyaM ullaGghanayogyamityarthaH na syAt ? iti prazne, uttaraM - vinu vigatA nAvau - beDA yasmAttat vinu, beDArahitam / 77 kRSNaH zrInArAyaNaH Aha- kathayati, mAM ko vakti stoSyatItyarthaH stavanasyApi maunAdoSThayorasphuraNatvAdvA vacanapUrvakatvAt ? iti prazne uttaraM - nuda he a! kRSNa ! nut Nu stutau [ pA. dhA. 1110] adAdiH parasmaipadI, nauti=stautIti, kvipi tuki ca nut, stotA = sevakaH yastvAM stauti sa tvAM samIhitaM dehItyAdi vijJaptiM kathayatItyarthaH / kva sati paTuvacaH syAt kasmin vidyamAne paTu-prakaTaM vaktItyaci paTuvacaH=prakaTakathakaH syAt ? iti prazne, uttaraM - dati dante vidyamAne datItyatra jAtAvekavacanam, jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAmiti / paddannomA. [pA. sU. 6/1/63] iti sUtreNa dantasya vaikalpikadadAdeze datIti / utaH=ukArasya kena iti pratyayena vRddhiH syAt ? iti prazne uttaraM - tipA laTi tippratyayena uto vRddhirluki hali [pA. sU. 7 / 3 / 89 ] iti adAdau gaNasUtreNa adAdau gaNe ukArAntadhAtUnAM nauti stauti yauti ityAdivat / taDAgaM sarovaraM kIdRk tyAjyam ? iti prazne, uttaraM - pApam apagatAH ApaH pAnIyAni yasmAttat pApam / vaSTibhAgurirallopamavApyorupasargayoH [pA. avyayaprakaraNavRttyAm ] iti / atra avApyoriti SaSThI dvivacanamupalakSaNaM, tena anyasyApyupasarge cAdyavyaya svarasya lopaM SaSThItyarthaM / tathA ca buddhisAgaravyAkaraNaM cAderaMza: [ 1 / 2 / 53 sUtra kI vyAkhyA ] cAdereva aMzaH svaralakSaNo hali pare it lopaH syAt / tu vai tvai nuvai 5bI patrAMke khaNDitakoNake nimnalikhitapATho'sti tatpAThastu khaNDitatvAt TippaNyAM pradarzitaH.di............. vaktavyAt / vyantaropasarge bha... pa ITiti IkArA bha .... ve / aprayayazca nanu apArapamitisiddhau rApamityatra akAralopaH kathaM ? avApyoreva upasargayoH vaSTibhAgurirallopamavApyorupasargayorityanena bhAguri . na....... I For Personal & Private Use Only * Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH 78 nvai atItaM tItaM apidhAnaM pidhAnamityAdi syuranyepyAha iti gaNatvAditi / evam apItyasya yathA akAralopas tathA apa ityasyApi akAralopAt pApamiti siddhm| kA kartR laghu zIghraM natimati praNAmavati kim utkaTam uddharaM kiM karoti ? iti prazne, uttaraM vIrAjJAvinudatipApam mahAvIratIrthaGkarasya AjJA vinudati - prerayati pApamiti prakaTo'rthaH / zRGkhalAjAtiH // 6 // cI rA jJA vi - dRSTvA rAhumukhagrasyamAnaminduM kimAha taddayitA ? | asumeti padaM kIdRk kAmaM lakSmIM ca bodhayati ? // 7 // hai| ti pA pa // avatamasam // vyAkhyA: dRSTveti / induM candramasaM dRSTvA vilokya taddayitA tasya indordayitA=patnI taddayitA rohiNI kimAha kiM kathayati ? kathaM bhUtam induM ? rAhumukhagrasyamAnaM rAhormukhaM rAhumukhaM tena grasyamAnaH = bhujyamAna yaH sa tathA taM, grasu glasu adane [pA. dhA. 670, 671] bhvAdirAtmanepadI, iti prazne, uttaram-- avatamasam avata- rakSata masam = candram as pratyayAnto'yam / yadAha zrIdharaH - mAH sudhA dIdhitau mAse [ vizvalocana sadvitIya-8 ] iti / masau masaH evaM rUpANi candramas shbdvt| ------ asumeti padaM kIdRk ? asumeti caturakSarAtmakaM asumeti padaM nirvibhaktiM kaM yatpadaM zabdaH padaM zabde ca vAkye ceti masaM / kIdRk ? kAmaM kandarpam, caH anuktasamuccaye, lakSmIM nArAyaNastriyaM bodhayati sambodhayati ityrthH| iti prazne, uttaram - avatamasam asumeti eSAM caturNAM bhinnasvara-vyaJjanAnAM viparyayAt makArasthaikAdasvarasya takArasya tRtIyasvarasya ca pRthakkaraNaM bhavati / tat samAsazcAyaM uzca azca tazca mazca sazca vatamasAH ukArAkAratakAramakArasakArAH / na vidyante vatamasA yatra For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam asumeti padaM tat avatamasaM / takAra - makAra - sakAra - akAra uccAraNArthaH, tataH siddham / e i iti zabdadvayaM siddham / tasyAyamarthaH - i:= kAmastatsambodhanaM he e ! = kAma, ikAra ucyate kAmaH ityekAkSarakoSaH [mhaaksspnnk-38]| asya - viSNorapatyaM iH, ata iJ [ pA. sU. 4/1/ 95] iti iJ, hrasvasya guNa: [ pA. sU. 7 / 3 / 108] iti guNe, ehrasvAtsaMbuddheH [pA. sU. 6/1/67 ] iti sambuddhilope ca e iti rUpam / he i! lakSmi ! asya nArAyaNasya strI I, puMyogAdAkhyAyAm [pA. sU. 4/ 1/48] iti GIS, ambArthanadyorhasvaH [pA. sU. 7/3/107] iti saMbuddhau hrasve he i! nArAyaNastri ! iti rUpaM he nArAyaNastri ityarthaH / AryA // 7 // kamabhisarati lakSmIH ? kiM sarAgairajayyaM ?, sakalamalavimuktaM kIdRzaM jJAnamuktam ? | satataratavimarde nirdaye baddhabuddhiH, kimabhilaSati kAntA ? kiM ca cakre hanUmAn ? // 8 // vyAkhyA: // akssrnnm|| varddhamAnAkSara - caladvindujAtiH // kamabhisaratIti / lakSmI: nArAyaNastrI kamabhisarati sammukhaM yAti ? iti prazne, uttaram - aM nArAyaNaM / aH kRSNa ityamaraH [amaracandra ekAkSaranAmamAlikA - 2] sarAgaiH saha rAgeNa=anurAgeNa viSayAbhilASAdinA vA vartate ye te sarAgAstaiH / kim ajayyaM ! jetumazakyam iti prazne, uttaram - akSam indriyaM jAtyapekSayA ekavacanam akSaM syAdrindriye klIbaM iti zrIdhara : [ vizvalocana sa dvitIya - 2] 79 kIdRzaM jJAnaM ? sakalamalavimuktaM samastadoSarahitam uktam kathitam ? iti prazne, uttaram - akSaraM na kSarati na calati kaTakuDyAdinA yattat akSaraM kevalajJAnaM, akSaraM na dvayormoke brahmaNi vyomavarNayoH iti [vizvalocana- 2 - tRtIya - 110] zrIdharaH / kAntA strI kimabhilaSati vAJchati ? kathaM bhUtA kAntA ? satataratavimardde baddhabuddhiH / mRda kSode [pA. dhA. 1616] krayAdiH ghaJi, mardaH, viziSTo mardaH vimardaH, rate sambhoge, ratena sambhogena vA, yo vimardo For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH garbhajajIvAnAM dhvaMsarUpaH kSodaH sa ratavimardaH, satataM nirantaraM ratavimardaH satataratavimardastasmin baddhA=nigaDitA buddhiryayA sA baddhabuddhiH / kathaM bhUte satataratavimarde ? nirdaye dayArahite iti prazne, uttaram- akSaraNaM vIryasya apatanaM prabhUtakAlaM yAvatt sambhogAsevanarUpAmatiH / hanUmAn kiM cakre kim akarot ? iti prazne, uttaram- akSaraNaM akSaH rAvaNasutastena saha yo raNaH saGgrAmastam akssrnnm| akSo rathasyAvayave vyavahAre vibhiitke| prAsake zakaTe karSe jJAne cAtmani rAvaNau iti hai mAnekArthaH [anekArtha 2/569] / raNazabdaH puNkliiblinggH| varddhamAnAkSaracalabindujAtiH // 8 // bhUrApRcchati kila cakra-vAkameSo'pi bhuumimpraakssiit| pItAMzukaM kimakarot ? kutra? kva nu mAdRzAM vaasH?|| 9 // // koknde|| vyAkhyA:- bhuuraapRcchtiiti| kila iti vArtAyAM, bhUH pRthivI cakravAkam ApRcchati Adizati-samantAt jnyaatumicchti| praccha jIpsAyAM [pA. dhA. 1506] ityasya dvikarmakatvAt, cakravAkAn kiJcidanyat pItAMzukaM pItaM pizaGgaM yadaMzukaM vastraM tatpItAMzukaM kutra kasmin kimakarot ? iti prazne, uttaraM- ko'kanade he ko! he bhUme ! aknt=ashobhnt| e-nArAyaNe, gotrA kuH pRthivI pRthvI ityamaraH [amara. 2/1/3] kani dIptikAntigatiSu [pA. dhA. 492] bhvAdi prsmaipdii| aH kRSNaH ityamaraH [amaracandra. ekAkSaranAmamAlikA-2] jJAtumicchatItyarthaH AG upasargo'namaryAdArthaH / nanu AGi nupracchaH [pA. vArtika 455] iti vArtikAt AG pUrvaH praccherAliGgAdinA kuzalAdipRcchArthatva AtmanepaditvaM c| yatkAlidAso meghadUtakAvye-ApRcchasva priyasakhama'muM tuGgamAliGgya zailaM [pUrva megha13] tathA ca- haimakoSa:-AnandanaM tvApracchanaM syAt sabhAjanamityapi [abhidhA. 3/395] itypiiti| tatkathaM nA'trAliGgya-kuzalAdipRcchArthaH AtmanepaditvaM ca? brUmaH-yatra ADyUrvaH pRcchirAliGganAdinA kuzalAdipRcchArthaH AliGganAdinA, AnandanArthaH tatraivA'yamAtmanepadI, na srvtr| ato'tra For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 praznottaraikaSaSTizatakAvyam AliGganAdinA kuzalAdipRcchArtha iti vizeSArthasya abhAvAt / sAmAnyamUlArthasyaiva dyotakatvAt parasmaipaditvaM na duSTamiti / apiravyayamatra samuccaye / eSaH cakravAko bhUmiM dharitrIm aprAkSIt=apRcchat / nu iti prazne, mAdRzAM kva vAso nivAsaH iti cakravAkasya prazne, uttaraM - kokanade he koka ! = he cakravAka ! nade = hrade| AryA // 9 // hariratiramA yUyaM kAn kiM kurudhvamado'kSaraM ?, kimapi vadati bheje gItazriyA'pi ca kIdRzA ? / jinamatajuSAM kA syAdasmin kiyacciramaGginAM ?, gatazubhadhiyAM kA syAt kutrAbhiyogavidhAyinAm ? // 10 // // yAnatAma sa, samatAnayA, vibhutA sadA, dAsatA bhuvi // manthAnajAtiH // vyAkhyA: hariratIti / adaH akSaraM pratyakSagataH kazcana varNa ityarthaH / yadvA, adasaH adaszabdasya akSaraM varNo ado'kSaraM skaarlkssnnm| ayaM varNa: kimapi vadati kathayati -- he hariratiramAH harizca= nArAyaNaH, ratizca = kandarpastrI, ramA ca= lakSmIriti samAhAradvandve hariratiramAH, tatsambodhane he hariratiramAH ! yUyaM kAn prati kiM kurudhvaM ? iti amunA akSareNa adaH zabdasambandhinA akSareNa vA kRte prazne, uttaraM - yAna tAma s| asyArtha :- he sa! sakAra, athavA he adazabdasya sakAraH yAn, I ca Izca vA lakSmI:, izca= kandarpaH, azca = kRSNaH / akaH savarNe dIrghaH [pA. sU. 6/1/101] iti dIrghe, iko yaNaci [pA. sU. 6/1/77] iti yaNi ca, yAH tAn, yAn lakSmIkandarpanArAyaNAn atAma sAtatyena gacchAma / ata sAtatyagamane [pA. dhA. 38] bhvAdi: parasmaipadI AziSi liGloTau [pA. sU. 3/3/193] iti madhyamapuruSasya ekvcnm| [sakAre akAra uccAraNArthaH] apIti sambhAvanAyAm / kIdRzA kIdRzayA gItazriyA gItasya = gAnasya saMgItazAstroktapadastu zrIH = zobhA gItazrIH tayA bheje azobhyata, bhAvoktau rUpam, iti prazne, uttaraM - samatAnayA samAH sadRzA:- sAdhavaH, samastA vA tAnA, For Personal & Private Use Only ... - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH kAlakriyAyAmAnasya vistAro yasyAM sArAmatAnAM tyaa| SaDjagrAmAzritAH agniSTomAdaya ekaviMzatiryasyAM sA samatAnA tyaa| tA ca bhedAH saMgItazAstrato jnyeyaaH| te cAmI-agniSTomo 1, 'tyagniSTomo 2, vAjapeyo 3, 'tha yeyasI 4, puNDarIko 5, 'zvamedhazca 6, rAjasUyazca 7 sptmH|| kRbahuH 8, svarNagaurazvaH 9, gozatazca 10, mahAdrata: 11 // vizvajid 12, brahmayajJazca 13, prAjApatya 14, stathaiva c| sUryakrAnta 15, rajakrAntau 16, ityaadiini| ___ jinasya mataM sanmataM jinmtm| mataM pUjitaM sanmate (mU. saM. sandhite) iti mahezvaraH [vizvaprakAza ta-dvikam-4] juSI prItisevanayoH [pA. dhA. 1372] tudAdirAtmanepadI, jinamataM juSante sevante, kvipi, jinamatajuSasteSAM jinamatajuSAm, aGginAM prANinAM asmin manuSyaloke kiyacciraM kiyaddIrghakAlaM kA syAd bhaved ? cirazabdo'tra akaaraantHkliiblinggH| yadAha-cirantanaM [ ] ityatra vAmanaH cirazabdasyApi makArAntatvaM nipAtyate iti| tathA ca zrI rAmacandrAcAryo'pi-cirantanaM prAGketanaM pragetanam anavyayAnAmeSAM mAntatvamedantatvaM ca nipAtyate iti| tathA ca vArtikasUtramapi ciraparutyarAribhyasno [pA. vArtika 256] vaktavyaH, avyayAdApa sup [pA. sU. 2/4/82] iti| kAlAdhvano. [pA. sU. 2/3/ 5] iti dvitiiyaa| ciramiti mAntamavyayamapi, tadApi dvitIyaiva, avyayatvAd vibhkterluk| kiyad ityatra ca avyayavizeSaNasya klIbatvAt klIbatvam, iti prazne, uttaraM- vibhutA sadA vibhutA=nAyakatvaM, yadvA vibhuH=vyApikA sarvajanaparamopakaraNAtsarvaloka-vyApikA ityarthaH / nityA vA, yA tA-lakSmI: sA, vibhUtA-sarvajagatvyApinI avinAzinItvAt nityA vA sampadityarthaH / voto guNavacanA. [pA. sU. 4/1/44] iti vaikalpike GIS-sadbhAve puMvatkarmadhArayajAtIyadezIyeSu [pA. sU. 6/3/42] iti puMvadbhAve, DISo'sadbhAve vA vibhUteti ruupsiddhiH| sadA sarvasminkAle vibhu prabhau vyApake zaGkare nitye| iti haimAnekArthaH [anekArtha 2/315-16] / lakSmI: padmA ramA, yA mA tA sA zrI: kamala . iti abhidhAnacintAmaNiH [abhidhA. 2/140] gatazubhadhiyAM zubhakAriNI zubhadhI:=buddhiH zAkapArthivAdivat [pA. vArtika. 178] madhyapadalopI samAsa: gatA zubhadhIryebhyaste gatazubhadhiyaH For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam 83 teSAM gatazubhadhiyAM, kutra kasyAM viSaye kA syAd = bhavet ? kathaM bhUtAnAM zubhadhiyAm ? abhiyogavidhAyinAm abhiyogam udyamaM vidadhate ityevaM zIlAH, abhiyogavidhAyinasteSAm AjIvikA- ye svAmikAryeSu utsAhakAriNAmityarthaH / utsAhaH prglbhtaa| abhiyogodyamau prauDhiH [abhidhA. 2/ 213-14] itybhidhaancintaamnniH| iti prazne, uttaraM - dAsatA bhuvi dAsatvaM bhUmau ityarthaH / yadvA, gamlR gatau [ pA. dhA. 1051] gatyarthA jJAnArthA iti nyAyAt, gamanaM gataM jJAnam arthAt mokSaviSayaM mokSaphalaM cetyarthaH / napuMsake bhAve ktaH [pA. sU. 3/3/114] iti ktaH / yadamaraH - mokSe dhIrjJAnamanyatra vijJAnaM zilpazAstrayoH [amara. 2 / 5 / 6 ] / gatena jJAnena zubhadhI:- zubhakAriNI dhIrbuddhiryeSAM te zubhadhiyaH teSAM gatazubhadhiyAM paramajJAnavatAmityarthaH / kutra kA syAt ? kathaM bhUtAnAM gatazubhadhiyAm abhiyogavidhAyinAm abhiyogaH-udyamaH sa cArthato mokSAya sadAcAravidhAne taM vidadhate ityevaMzIlAH abhiyogavidhAyinaH= sadAcArAcaraNaparAyaNAH ityarthasteSAm iti prazne, uttaraM - dAsatA bhuvi dAsasya pAtrasya bhAvo dAsatA = dAnayogyatA ityartha bhuvi = dharitryAM, dAsaH zUdre dAnapAtre bhRtyadhIvarayorapi iti mahezvaraH [vizvaprakAza sa dvikam - 3] hariNIcchanda:, tathA ca tallakSaNaM rasayugahayairnasau mrau slau go yadA hariNI tadA / [vRttaratnAkara 3 / 90] manthAnajAtiH // 10 // yA na vi bhu tA sa dA ma sa prativAdidviradabhide guruNeha kimakriyanta ke kasya ? | urazabdaH kalyANadabalahimazRGgAn vadati kIdRk ? // 11 // || AdizyantaravavizikhAnuH // For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH vyAkhyA:- prtivaadiiti| iha vivAdasamaye vivAdaviSaye vA guruNA dharmopadezakena prativAdidviradabhide pratikUlA: vAdinaH prativAdinaH ta eva dviradA-hastinasteSAM bhid-bhedastasyai prtivaadidvirdbhide| kasya ke kim akriyanta vyadhIyanta ? bhidira vidAraNe [pA. dhA. 1532] rudhAdiH, bhAve kvip| iti prazne, uttaram- AdizyantaravavizikhAnuH, Adizyanta akathyanta ravAH zabdA eva vizikhA: =bANAH ravavizikhAH, nu: = puruSasya prativAdidviradabhedanAya puruSasya zabdabANA: AdiSTA ityrthH|| urazabdaH kIdRk ? kalyANadabalahimazRGgAn vadati kathayati? iti prazne, uttaram- AdizyantaravavizikhAnuH Adau=dhuri zi:= tRtIyasvaropadhas tAlavyazakAro yasmin sa: AdiziH / vazca vizca zizca ravazca vavizikhAH caturbhirakSarairdvandve, antare vicAle vavizikhAH yasmin sa antaravavizikhaH / na vidyate u:-ukAro yasmin saH anuH, bhAve atra nm| ura ityakSaradvayasya Adau tRtIyasvaratAlavyazakAra-catuSTayakaraNe vicAle AdyasvaradantauSThya 1 tRtIyasvaradantauSThya 2 tRtIyasvaratAlavyazakAra 3 prathamasvarakavargadvitIya 4 kSarakaraNe ukArAbhAve c| tataH AdizizcAsau antaravavizikhazcAsau anuzceti tribhiH karmadhAraye, AdizyantaravavizikhAnuH / tata: zivara 1 zivira 2 zizira 3 zikhara4 iti zabdacatuSTayasiddhiH tdrthshcaaym| 1. zivaM kalyANaM rAti-dadAti yaH saH zivaraH, Ato'nupasarge kaH [pA. sU. 3/2/3] iti kaH, kalyANaM maGgalaM dadAtIti klyaanndm| 2. ziviraM-sainyAvAsaH klIbaliGgaH, yadamara:- nivezaH ziviraM SaNDhe [amarakoSa 2/8/33] iti, sainyasainyAvAsayorabhedavivakSAyAM ziviraM, balaM sainyam ityarthaH, vdti| 3. ziziraH puMklIbaliGgaH, hima-tuSAraM vadati, zizirastu Rtau puMsi tuSAre zItale'nyavat, iti zrIdharaH [vizvalocanakoza ra-tRtIya 230] / 4. zikhara: puMklIbaliGgaH, zRGga-parvatAgraM vadati, yadamara:-kUTo'strI zikharaM zRGgam [amara. 2/3/4] iti liGgabhedAt visrgaanusvaarau| nAnusvAravisargoM For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam 85 tu citrabhaGgAya sammatau [ vAgbhaTAlaGkAra 1 /20 ] iti vacanAt na doSapoSAya / uretyayamatra akSaradvayAtmako anukaraNa - zabdo'kArAnto nirarthako, na vyaJjanadantyAnto hRdayaparyAyaH // AryA // 11 // harati ka iha kIdRk kAminInAM manAMsi ?, vyaraci sacivabhAvaH kena dhUmadhvajasya ? | kSayamupagamitA ruk kIdRzenA''tureNa ?, prasarati ca vibAdhA kIdRzIhArzasAnAm ? // 12 // // nA yuvA, vAyunA, jAyupA, pAyujA // manthAnajAtiH // vyAkhyAH haratIti / iha loke kaH kIdRk kAminInAM strINAM manAMsi cetAMsi harati ? iti prazne, uttaraM - nA yuvA = nA puruSaH yuvA - taruNa: / kena dhUmadhvajasya agneH sacivasya = sahAyasya bhAvaH sattA sacivabhAvaH sAhAyyaM vyaraci akAri ? sacivaH sahAye mantriNi smRtaH iti mahezvaraH [vizva. va- trikam - 29] iti prazne, uttaraM - vAyunA vAtena / - kIdRzena AtureNa rogiNA ruk rogAH kSayaM vinAzam upagamitA prApitA ? iti prazne, uttaraM - jAyupA jAyumauSadhaM pibati, Ato maninkvani. [pA. sU. 3/2/74] kvanipazca iti cakArAd vicipratyaye jAyupA tena jApA auSadhagrAhiNA ityrthH| Ato dhAtoH [pA. sU. 6/4/140] ityAkAralope TA rUpaM jAyupeti / bheSajauSadhabheSajyAnyagadau jAyurityapIti [ amara. 2/6/ 50] / ruk ityatra gamerNyantatvAt gatibuddhi. [ pA. sU. 1/4/52] iti sUtreNa karmoktau prathamA / iha saMsAre arzasAnAM arzorogiNAM kIdRzI vibAdhA vyupasargasya bhRzArthatvAt atyantapIDA prasarati vardhate ? propasargapUrvasya saratervRddhyarthatvAt / yadavAdIt vijayAnandaH - vRddhyarthe kathitA vRddhairvardhate tdvdedhte| Rdhnoti RdhyatIMddhe ca sphAyate copacIyate / pacIyate prasUkSate visarati prasaratyatiricyate iti [ ] iti prazne, uttaraM - pAyujA pAyau - apAne jAtA pAyujA, saptamyAM janerDaH [pA. sU. 3/2/97] iti DaH / arzorogayuto'rzasaH [amara. 2 / 6 / 59 ] gudaM tvapAnaM pAyurnA [amara. 2/6/73 ] ityubhayaM amaraH / manthAnajAtiH // 12 // For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zrI zrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH yu vA vAjibalIvardavinAza-suSTha niSTha ramuradviSo yamiha / prazaM viddhurvpuss-stsminnevottrmvaapuH|| 13 // // heturnggmokssaantsukhraajinyekH|| vyAkhyA:- vaajiiti| iha kavigoSThI samaye vAji-balIvardavinAza-suSTha-niSThara-muradviSaH zabdAH kartAraH vapuSaH yaM praznaM vidadhuH tasminneva prazne uttaramavApuH itynvyH| vAjI=azvaH balIvardo vRSabhaH 'balada' iti bhASAprasiddhaH, vinAza:=praNAzaH, suSTha iti prazaMsA) nirbharArthaM cAvyayaM, niSThara:=kaThoraH, muradviT-nArAyaNaH, vAjyAdayaH=SaTzabdAH eSAM SaNNAM dvandve vAjibalIvardavinAzasuSThaniSTharamuradviSaH zabdAH, vapuSaH zarIravAcivapuSbdasya yaM praznaM pRcchAM vidadhuzcakrustasminneva prazne, uttaraM- prativacaH avaapu:=praapuritynvyaarthH| vAjyAdInAmayaM praznaH, uttaraM - heturaGgamokSAntasukharAjinayekaH, asyArthaH ! he aGga! zarIra mokSa: apavargaH antaM = paryantaM yasya tat mokSAntaM, evaMvidhaM yatsukhaM tasya rAji:=paGktiravicchinnatvAt tasyAnaya:=prApaNaM tasmin mokSAnta sukhraajinye| kaH hetuH kAraNam? iti vAjyAdibhiH prazne kRte vAjyAdIn sambodhya taireva praznAkSaraiH zarIrazabda uttaraM kroti| heturaGgamo 1'kSAM 2 'nta 3 su 4 kharA 5 'jinaye kH| asyArthaH? turaGgamaH azvaH 1 ukSA=balIvardaH 2 antaM vinAzaH, su-iti pUjArthaM 3, bhRzArthaM cAvyayam 4, khara:=kaThoraH 5, a:=nArAyaNaH 6 eSAM SaNNAM dvandve sambodhane ca he turaGgamokSAMtasukharAH jinaH arhana ekH| dvayAdisaMkhyArahitaH, asahAyaH- zreSTho vA ekastu syAt triSu zreSThe kevaletarayorapi iti zrIdharaH [vizvalocana-ka-dvitIya-6] sNkhyaayaampi| yatkAtyaH- pradhAnA'nyA'sahAyeSu saMkhyAyAmeka iSyate iti For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam 87 [ ] / suSTha prazaMsane'tyarthe iti zrIdharaH [vizvalocana. avyaya-dAnta.16] / su pUjAyAM bhRshaarthaa'numti| kRchrasamRddhiSu iti mahezvaraH [vizvaprakAzaanekArtha-avyaya-65] kimuta sva'tya'tIva ca nirbhare ityamaraH [ ] / jinaH ekaH ityatra bhobhagoaghoapUrvasya yo'zi [pA. sU. 8/3/17] iti yAdeze jinayekaH iti sandhiH siddhiH / AryA // 13 // kravyAdAM kena tuSTirjagadanabhimatA kA ? ripuH kIdRgugraH ?, kaM necchantIha lokAH? praNigadati girirvRzcikAnAM viSaM v?| kutra krIDanti matsyAH? pravadati murajitkApile bhogabhAkkaH?, kIdRkkA kIdRzena praNayabhRdapi cA''liGgyate na priyenn?|| 14 // // asnAtAstrImaGgalepsunA // assttdlkmlm|| vyAkhyAH- krvyaadaamiti| kravyAdAM rAkSasAnAM kena tuSTiH= saMtoSa:? rAkSasa: koNapaH kravyAd ityamaraH [amara. 1/1/59] iti prazne, uttaram- asnA-rudhireNa, kena asnA ityubhayatra vinApi tadyogena tRtIyeti sahayogaM vinApi tRtiiyaa| asRjazabdasya paddannomAshRnizasan. [pA. sU. 6/ 1/63] iti asannAdeze allope ca tRtIyaikavacanamasneti / jagadanabhimatA kA? na abhimatA iSTA anabhimatA virodhArtho'tra naJ, jagata: lokasya anabhimatA jagadanabhimatA kA? iti prazne, uttaramatA viruddhA'to lakSmI: atA, virodhe'tra naJ, alakSmI: 'alAchi' ityAdi lokbhaassaa| ripuH kIdRg? ugra-utkaTa: bhayaGkaraH iti yAvat iti prazne, uttaramastrI, astraM-dhanuH khaDgAdyAyudho vA astyasya astrI dhanuSmAn, khaDgAdyAyudhasahito vaa| ata iniThanau [pA. sU. 5/2/115] iti iniH| astra praharaNe cApe iti zrIdharaH? [haimAnekArtha. 2/406] / iha saMsAre lokAH kiM necchanti na vAJchanti? iti prazne, uttaraMamaM rogm| giriH parvataH praNigadati kathayati vRzcikAnAM viSaM va kutra? iti prazne, uttaram- he aga! he parvata !, ale-vRzcikapucche, alaM tatpucchakaNTakaH [abhidhA. 4/277] ityabhidhAnacintAmaNiH / For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 zrIzrIvallabhIya- laghukRti-samuccayaH matsyAH kutra krIDanti? iti prazne, uttaram- apsu pAnIyeSu / murajit=nArAyaNaH pravadati-kathayati kApile sAMkhyamate bhogabhAk bhogAn rAjya-sukha-dhana-pAlana-bhojana-vezyA-bhRtIrbhajantIti bhogabhAk kaH? bhajo NviH [3/2/62] iti nnviH| iti prazne, uttaram- anA, he a! nArAyaNaH, puruSaH, AtmetyarthaH / vA- sAMkhyamate hi prakRtiH kartA, aatmaanbhoktaa| yadavAdIt- amUrtazcetano bhogI nityaH- sarvagato'kriyaH / akartA nirguNaH sUkSma AtmA kaapildrshne| (SaDdarzana samuccaya kA-41 guNaratnaTIkAyAm) iti| kIdRzena priyeNa vallabhena kIdRk kA na AliGgyate? kathaM bhUtA kA? apIti sambhAvanAyAM avyym| praNayabhRt praNaya-premayAJcAM vizvAsaM vA bibhartIti kvipi praNayabhRt, snehavatI suratAbhilASAt-suratayAcikA vizvAsavatI vetyarthaH / svakIyA parakIyA vA nAyikA, praNayaH premNi vistrambhe yAcJAprasarayorapi iti mahezvaraH [vizvaprakAza ya-trikam-65] iti prazne, uttaram- asnAtAstrImaGgalepsunA asnAtA-akRtasnAnA strI svakIyA parakIyA vA nArI, strIzabdasya svakIyAyAH parakIyAyAzca nAyikAyAH sAmAnyena naamtvaat| maGgalepsunA=maGgalam ipsurmaGgalepsuH na lokAvyaya. [pA. sU. 2/ 3/69] iti SaSThIniSedhAt dvitIyAsamAsaH, tena maGgalepsunA kalyANaM vivAJchiSuNA ityrthH| assttdlkmlm|| 14 // (psu a / strI) meM kIdRzo nAva iSyante tarItuM vAri vAridheH ? / azivadhvanirAkhyAti tiryagbhedaM ca kiidRshH?|| 15 // // apraajyH|| For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam ___ vyAkhyAH- kIdRzo nAva iti| nAvo beDA kIdRzaH kIdRkSAH iSyante vAJchyante? atra kIdRk zabdaH tyadAdiSu dRzaH. [pA. sU. 3/2/ 60] iti kvinnantvAt strIliGge'pi vyaJjanAntaH / kiM kartuM ? vAridheH samudrasya upalakSaNAt nadyAdInAmapi vAri jalaM tarItum ullavituM, tarItuM ityatra tumun Nvulau kriyAyAm [pA. sU. 3/3/10] iti tumun| iti prazne, uttaramaparAjayaH rAji:=rekhA, rAjiH syAt paGktirephayoH iti mahezvaraH [vizvaprakAza ja-dvikam-9] / 'lIhaTI' ityAdi bhaassaa| tadAkAratvAt 'teDa' iti lokaprasiddhabhASApi raajirityucyte| apagatA rAjayo rekhA 'teDa' iti lokabhASAprasiddhA, yAbhyastAH aparAjayaH / caH anuktsmuccye| azivadhvaniH aziva iti akSaratrayAtmaka: zabdaH kIdRzaH tiryagbhedamAkhyAti kathayati iti prazne, uttaram= aparAjayaH akarot / aziva iti akSaratrayasya prathamasvarAkSarAt, para:-agrimo yaH ac ikArarUpa: tAlavyazakArAkrAntaH tRtIyaH svaraH tasya ayaH gamanaM nAzaH iti yAvat yasmAt saH apraajyH| aziva- zabdaH tAlavyazakAra-tRtIyasvaravarjito azva iti zabdaH sidhyati, sa ca tiryagbhedaM ghoTakanAmAnaM AkhyAtItyarthaH / nanu svarANAM vyaJjanebhyaH paratvAt tAlavyazakArAt tRtIyasvarasya paratvAt, akArAt parasya tAlavyazakArasya paratvaM yujyate, na ikArasya, tat katham akArAt paraH ikAra iti cet ? ucyate- ikAraM vinA aparA'kArAdisvarANAM agre adha upari ca avasthAnam / ikArasya tu vyaJjanAnAM pshcaadevaavsthaanm| yataH dvAdazAkSaryAM pacchima kim ityAdi paThanaM lekhanaM nyAse'pi vyaJjanAnAM pazcAdevA'sya lekhanam, ata: akArAt para ikAra ityayamartho yuktaH // 15 // pInakucakumbhalubhyan kimAha bhaginIM smarAturaH kaul:?| haranikarapathasvaHsRSTi vAci nanargapadaM kIdRk ? // 16 // // bhava mA svasA, dishstnm|| vyAkhyA:- piinkuceti| kaula: nAstika: bhaginI kimAha kiM kathayati? kathaM bhUtaH kaulaH? pInakucakumbhalubhyan pInau-mAMsalau yau For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 zrI zrIvallabhIya-laghukRti - samuccayaH kucau stanau tAveva kumbhau vartuloccatvAt kalazau pInakucakumbhau tau lubhyan gArdhyaM kurvan pInakucakumbhalubhyan / pInapInI tu sthUlapIvare ityamaraH [amara. 3/1/61] / na lokAvyaniSThAkhalarthatRNA [pA. sU. 2 / 3 / 69] iti SaSThIniSedhAt tRtIyA tatpuruSaH / lubha gAyeM [pA. dhA. 1318] gArdhya=AkAGkSA, daivAdikaH asmAt laTaH zatRzAnacau [pA. sU. 3/2/ 124] aprathamA samAnAdhikaraNe iti zatR pratyayaH / punaH kathaM bhUtaH kaula : ? ata-eva smarAturaH smaraH kandarpastena Aturo = vyAdhita iva yaH sa smarAturaH, iti prazne uttaraM - bhava mA svasA dizastanam svasA - bhaginI mA - bhava = mA stAt stanaM dizaH- dehi mA ityayamatra niSedhArthe avyayam / na mAG stanamityajAtyAkhyAyAtram [pA. sU. 1 / 2 / 53] iti jaataavekvcnm| = caH punaH nanargapadaM caturthavargapaJcamadvayavyaJjanarephakavargatRtIyamayo nirarthako nanargazabdaH / kIdRk ? sat haranikarapathasvaH sRSTi vAci ? IzvarasamUhamArgadevalokasRSTivAcakaM bhavediti kriyAdhyAhAraH / iti prazne, uttaraM - bhava mA svasA dizastanam, bhazca vazca mA ca svazca sazca bhavamAsvasAH / bhavamAsvasA etAni akSarANi Adau = dhuri yasya tat bhavamAsvasAdi / zastau hiMsitau luptau iti yAvat nau nakArau yasmiMstat zastanaM-luptanakAradvayamityarthaH / tato dvAbhyAM karmadhAraye bhavamAsvasAdizastanam / nanarga iti varNatrayAtmakazabdasya nakAradvayalope Adau bhavamAsvasAnAM karaNe ca bharga varga mArga svarga sarga ityete paJca zabdA bhavanti te ca harAdInAM paJcAnAM vAcakA bhavantItyarthaH / zasu hiMsAyAM [pA. dhA. 772 ] bhvAdi udito vA [ pA. sU. 7/2/56 ] iti vaikalpike Do abhAve zasta iti siddhiH // AryA // 16 // nAbhyambhojabhuvaH smarasya ca ruco vistArayeti zriyaH, patyuH pratyupadezanaM kathamatho patnISyate kIdRzI ? / ityAkhyat kamalA tathA kaliyuge kIdRkkurAjyasthiti: ? kIdRzyA'hani caNDabhAskarakare nakSatrarAjyA'jani ? // 17 // // vibhAvitAnayA // gatAgatadvirgata jAtiH // For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam vyAkhyA:- nAbhyambhojeti / lakSmInArAyaNayoH parasparaM praznottaragoSThyAM nArAyaNo lakSmImupadizati - he lakSmIti sambodhanapadamadhyAhAryam / nAbhyambhojabhuvaH brahmaNaH, ca samuccaye, smarasya kandarpasya rucaH kAntIrmahattvarUpAH vistAraya prathaya / iti avyayamatra vivakSAniyame / tato'yamarthaH- rucA- vistAraya, etallakSaNe nArAyaNasya praznavivakSAniyame zriyaH patyuH nArAyaNasya, athavA pArthakyena vyAkhyAnAt zriyolakSmyAH patyuH - svAmibharturarthAt nArAyaNasya pratyupadezanaM pratIpamupadezanaM pratyupadezanaM pratikUlakathanaM kena prakAreNa syAt ? iti kriyAdhyAhAraH / nArAyaNena evaM prazne kRte lakSmIH pratIpamuttaraM vakti - vibhAvitAnayA / asyArthaH- he a! nArAyaNa ! - vibhAH uzca brahmA, izca, kandarpaH itItaretarayogadvandve iko yaNaci [pA. sU. 6/1/77] iti yaNi, vI vyoH- brahmakAmayorbhA=kAntayorvibhAH, tA:- karmabhUtAH vitAnaya = prapaJcaya ityartha: syuH prabhAruggrucistviGbhAbhAzchavidyutidIptaya: [ amara. 1/4 / 34] iti svarUpe sAnnidhye vivakSAniyame mate iti avyayakANDaH [ anekArtha pariziSTa kANDa28] - -- -- kamalA lakSmIrityAkhyat itIti avyayamatra evamarthe, evaM kathayAmAsa / itIti kiM ? atho ityokArAntaH praznArtho'vyayam / athA'tho ca zubhe prazne iti zrIdhara : [ vizvalocana avyayavarNa akArAnta- 33 ] / patnI pariNItAstrI kIdRzI iSyate vAJchyate iti kamalayA kRte prazne nArAyaNa uttaraM kathayati - yAnatAvibhAvi / asyArthaH- vA-patnI natA= namrA vibhau svAmiviSaye he i ! - lakSmi ! asya strI ! puMyogAdAkhyAyAm [pA. sU. 4/1/48 ] iti DISi, ambArthanadyorhasvaH [pA. sU. 7/3/107] iti sambuddhau hrasvaH / 91 kaliyuge rAjye sthitiH rAjJaH karmamaryAdA, rAjyaM patyantapurohitAdibhyo yak [pA. sU. 5/1/108] iti yakaH tasya sthitiH=maryAdAH rAjyasthitiH / kIdRzI ? maryAdA dhAraNA sthitiH ityamaraH [ amara. 2/8/26] iti prazne uttaraM - vibhAvitAnayA vibhAvitaH, utpAditaH sAkSAtkRto / vizeSaNalabdho For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH vA anayaH = anyAyo yayA sA vibhaavitaa'nyaa| vibhAvitamAzca stotyAditasAkSAtkRtaniSeviteSu iti anekArthazeSaH [ ] / labdhaM prAptaM vinnaM bhAvitamAsAditaM ca bhUtaM ca ityamaraH [amara. 3/ 1/104] / nakSatrarAjyA nksstrpngktyaa| kIdRzyA! nakSatrarAjyA nakSatrapaGktyA ahani divase caNDabhAskarakare sUryakiraNeSu ajani jAtA iti prazne, uttaraM- vibhaavitaanyaa| vigato bhAnAM bhAsAM vA kiraNAnAM vitAno vistAro yasyA sA vibhAvitAnA tyaa| bhAzabda AbantaH skaaraantopi| yadvA vibhAbhi:prabhAbhirvitAnA uccA mandA zUnyA vA yA sA vibhAvitAnA tyaa| vitAnaM tucchamandayoriti iti mahezvaraH [vizvaprakAza na-trikam-54] yadvA, vigato bhAnAM vitAno'vasaro yasyAH sA vibhAvitAnA, vigatatejo'vasarA ityarthaH / vitAnaM kadake yajJe vistAre krtukrmnni|| 442 // tucche mande vRttazUnye zUnyAvasarayorapi [anekArtha. 3/442-443] iti haimaanekaarthH| nanu caNDabhAskarakareSu iti bahuvacane vaktavye kathaM caNDabhAskarakare ityekavacanam iti cet ? jAtyAkhyAyAm kasmin bahuvacanamanyatarasyAM [pA. sU. 1/2/58] iti| karANAM jAtitvAt ekavacanaM, sampanno yavaH, sampannA yavAH ityaadivt|| gatAgatadvirgatajAtiH // 17 // prabhumAzritya zrIdaM kimakurvan ke kayA samaM lkssmi!?| kaha kerisayA ke maraNamuvAgayA loddhyniruddhaa?|| 18 // // samagaMsatA'sA myaa|| [ dvirgtbhaassaacitrjaatiH]|| vyAkhyA:- prabhumAzritya iti| nArAyaNo lakSmI pRcchati- he lakSmi! ke kayA samaM saH zrIdaM prabhum Izvaram Azritya Asivya kimakurvan kiM kRtavantaH? shriirvessrcnaa-shobhaa-bhaartii-srldrve| lakSyAM trivargasampattau iti mahezvara: [vizvaprakAza ra-ekam-2] trivarga sampattiH samRddhiriti tttttiikaa| iti prazne, uttaraM- samagaMsatA'sA myaa| asyArtha:- na vidyate lakSmIryeSAM te asA:= ni:zrIkA ni:svA iti yaavt| mayA lakSmyA saha samagaMsata=amilan iti| gamlugatau [pA. dhA. 1051] sampUrvako gamlRgatau melnaarthH| samo For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaraikaSaSTizatakAvyam gamvRcchibhyAM [pA. sU. 1/3/29] iti aatmnepditve| vA gamaH [pA. sU. 1/ 2/13] iti jhalAghorluG sicorAtmanepadaviSayayorvA kitvAt tadAzayasya anudAttopadeze. [pA. sU. 6/4/37] iti anunAsikasya ghoSasya abhAva jhali hrasvAdaGgAt [pA. sU. 8/2/27] sicasya bhAve ca samagaMsata iti siddhiH / loddhayaniruddhA ke ke risayA kaha mrnnmuvaagyaa| lubdhakai: mRgavadhAjIvibhirniruddhA=niSiddhasvecchAcaraNavicaraNAH / ke kIdRzAH kahaM kena prakAreNa maraNamuvAgatA=prAptAH? iti prazne, uttaraM- samagaM satAsA myaa| asyArtha:-samakaM = saha tulyakAlamiti yAvat satrAsA:=bhayasahitAH dRgAsana Akasmikabhayena ca 'camaka audraka' ityAdi lokabhASAprasiddhe, na vartante ye te satrAsA: mayA-mRgA ityarthaH / loddhaya ityatra otsaMyoge [haima. prAkRta vyAkaraNa 1/1/16] iti prAkRtasUtreNa hrasvokArasya trayodazasvara eva bhavati, paJcamasvarastu azuddhaH / samakamiti samamityavyayaM sahArthe, sArdhaM tu sAkaM satrA samaM saha [amara. 3/4/4] ataH avyayasarvanAmnAmakac [pA. sU. 5/3/71] prAkTeriti ajJAtAdyarthe akaci, siddhiH|| AryA // 18 // vasudevena muraripu - hi~sAhetutAM zriyAM pRssttH| teNaM tehiM ciya akkharehiM se uttaraM sittuN|| 19 // // tAyakamanayaMta rym|| [zAzvatacitrasamavarNapraznottaram ] vyAkhyA:- vasudevena iti| vasudevena nArAyaNasya pitrA yairiti akSaraiH muraripuH nArAyaNaH zriyAM lakSmI hiMsAhetutAM hiMsAkAraNabhAvaM vinAzamiti yAvat pRSTaH ? teNaM tena muraripuNA cia ityavyayaM prAkRte avadhAraNArthaH, tehiM taiH akkharehiM se tasya-vasudevasya uttaraM prativacaH siTuM sRSTaM dattamityarthaH / iti zastasya sakAre pUrvokta .......... it kRpAdau iti prAkRtavyAkaraNasUtreNa [haima. prAkRtavyAkaraNa 1/128] zakArasya ikAre STasyAnuSTreSTAsaMdRSTe [haima. prAkRtavyAkaraNa 2/34] ityanena ......... TakArasya ThakAre siTThamiti siddhiH ato'tra siTuM kathitamiti vyAkhyAnti na ca ..... / iti prazne, kRte uttaraMtAyakama'nayaMta rym| asyArthaH he a!=kRSNa! tAH= lakSmyaH kaMrayaM For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH anynt=praapyn| rI gatireSaNayoH [pA. dhA. 1599], reSaNaM hiMsA iti dhAtupArAyaNe _ [ ] AtmanepadI rayaNaM rayaH parazca [pA. sU. 3/1/2] iti .... vAdau azca hiMsA kSaya iti yAvat rAyaNaM raiSaNaM rebhR zabde [pA. dhA. 410] iti krayAdi parasmaipadI mAdhavaH / ayaM vasudevakRtapraznArthaH / etAni vasudevakRtapraznAkSarANi eSA ebhirevAkSarairvasudevaM pratirAyaNaH uttarati-tAyakamanayantarayam prAkRtametat / asyArtha:-tAya he tAta! he pitaH! vasudeva! kamanayantarayaM kramanayA'ntarataM kramazca-paramparA, arthAt kulasya, nayazca nItiH iti dvandve krmnyau| kramastu syAt padasandhiparamparayoH iti [ ] paramparAzabdo'tra anvayArthaH / paramparA'nvaye vadhe iti haimAnekArthaH [anekArtha. 2/475] / tayorante-vinAze yo rataH AsaktaH saH krmnyaantrtstm| yaH kulaM nyAyaM ca nAzayati taM, lakSmyau nAzaM nyntiityrthH| athavA kramAyAto nayaH kramanayaH prmpraagtnyaayH| yadvA kra ma:=zAstrAM tadukto nayaH kra manayaH rAjanItizAstrAdyuktanItiH / atrobhayatra zAkapArthivAdivan [pA. vA. 178] madhyapadalopI samAsaH / kramaH kalpAMhizaktiSu pripaattyaamiti| [anekArtha saMgraha 2/320] klpo| nyAyaH zAstraM iti taTTIkA tathA ca pANinivyAkaraNasUtram kramAdibhyo vun [pA. sU. 4/2/61] / atrahi kramazabdaH zAstraparyAyaH, kramaM vetti adhIte vA kramakaH, kramanayasya anto nAsaH tatra rato saH krmnyaantrtstN| AryAbhedaH-dvAbhyAM zAkhAcitra samavarNapraznottarajAtiH // 19 // kiM prAhuH paramArthataH kamRSayaH ? kiM durgamaM vAridhevidyAH kaM na bhajanti? rAgimithunaM kIdRkkimardhaM smRtam ? / rakSAMsi spRhayanti kiM ? tanumatAM kIdRk sukhArthAdikaM ?, kIdRkkarSakalokaharSajanakaM na vyomvrssaassvpi?|| 20 // ||vigtjldpttlm|| vipriitmssttdlkmlm|| vyAkhyAH- kiM prAhuH iti| RSayaH tattvajJAH munayaH paramArthataH paramAbhidheyena kaM kiM prAhuH ? iti prazne, uttaraM- vilaM galaM-galakaNThaM, vilaM For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazrottaraikaSaSTizatakAvyam 95 bavayoraikyAt bilaM-vivaraM prAhuriti yojyam / zarIre prAyo galasyeva vivaratvena prtipaadnaat| vAridheH samudrasya kiM durgamaM duHkhena gamanayogyam ? iti prazne, uttaraM- talam adhobhAgaH / talaM svarUpAdharayoH iti mahezvaraH [vizvaprakAza ra-dvikam-7] atra adharazabdaH adhobhAgaparyAyaH / vidyAH caturdaza saMkhyAH, SaDaGgAdyAH purANAntAH kaM na bhajanti na sevante? SaDaGgo 6, vedAzcatvAro 10 mImAMsA 11, ''nvIkSikI 12 tathA dharmazAstraM 13 purANaM 14 ca vidyA etA cturdshH|| iti prazne, uttaraM- jalaM jaDamityarthaH / jalaM gokalale (mu. saM. gokavale) nIre hrIbere ca jaDe'nyavat iti mahezvaraH [vizvaprakAra la-dvikam-4] / rAgi! mithunaM, rAgi kAmasahitaM tacca tanmithunaM ca dampatiyugmaM rAgimithunam / kIdRk ? rAgI raktari (rakte ca) kAmuke iti mahezvaraH [vizvaprakAza na-trikam 111] / mithunaM dampatiyugme iti zrIdharaH [vizvalocana. na tRtIya-107] iti prazne, uttaraM- lalaM laDavilAse [pA. dhA. 383] bhvAdi: prsmaipdii| DalayoraikyAt Dasya latve lalati=vilasati krIDatItyarthaH yattat aci lalaM............... [apUrNam] ityatra bhobhagoaghoapUrvayo 'zIyatvam For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezA: kaJjAlikAzAbhAH padyasya vyAkhyA |di. / / e~ namaH / / sArasvatasya sUtre satkezA iti padaM sphuttm| tacchlokaTIkAmAcaSTe shriishriivllbhvaackH|| ke zAH kajhAlikAzAbhAH karakAripinAka bhaaH| vivigogatayo dadyuH zaM vo'bjaamvungauksH|| 1 / / asya vyAkhyA - ka: brahmA, ko brahmAnilasUryAgniH [vizvalocana, varga 3] ityAdIti shriidhrH| aH kRSNaH, 'aH zive kezave' [ ekAkSara nAmamAlikA 5 ] iti vizvazambhuH / Iza:=mahAdevaH, 'zambhurIzaH pazupatiH' [1/1/30] ityAdi amrH| eSAM dvandve kezAH brahmaviSNuzambhavaH kartAraH va:=yuSmabhyaM zaM sukhaM dadhuH=pradeyAsuH / vaH ityatra padAd yugavibhaktyaikavAkye vasnasau bahule [ ] iti haimasUtreNa yuSmadazcaturthIbahuvacane vas AdezaH / sArasvate tu SaSThIcaturthIdvitIyAbhiste me vAM nau vas nasau [ ] ityanena caturthIbahuvacane yuSmadaso vas AdezaH / caturthIbahuvacanaM cAtra sampradAnakArakatvAd yuktaM, na tu SaSThIbahuvacanamatra iti jnyeym| zaM dAnasya iha yuSmaditi paatrm| kimbhUtAH kezAH ? kaJjAlikAzAbhAH, kaMjalaM tasmin jAyate / karja-zvetakamalaM pIyUSaM vaa| kam iti mntmvyym| kam udakasukhAkAzeSu [ ] iti avyayavRttiH / saptamyAM janerDa: ' [pA.sU. 3.2.97] iti DaH / 'kaJjaH keze viraJce'pi kajhaM pIyUSapadmayoH [vizvapra. jadvike 2] iti mheshvrH| atiH=bhramaraH, ikaaraanto'ym| indindirolIrolambaH' [abhi.ci. 1212] iti haimaH / inantopyayam, 'madhuliT madhupAlinaH' [amara 2.5.29] iti amaraH / kAza: lo ke kAzanAmA khaTa:, taalvyaantH| 'kAze syAdikSugandhekSukANDazyAmalapuSpakAH' [nighaNTu nAma 372] iti haimanighaNTuH / eSAM dvandve kaJjAlikAzAsteSAmiva AbhA dehadIptiryeSAM te kaalikaashaabhaaH| anena hi brahmA padmavarNaH athavA sudhAvarNaH, zvetavarNatvAt brahmaNaH, viSNuH zyAmavarNaH, zambhuH zvetavarNa ityuktaM bhvti| For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezAH kaJjAlikAzAbhAH padyasya vyAkhyA 97 punaH kimbhUtAH kezAH ? karakAripinAkabhAH, karaka:=kamaNDaluH iti lokaprasiddhaH pAnIyabhAjanavizeSaH / 'karako dADime pakSibhede kare kamaNDalau' [ ] iti haimaH / arANi=cakrAGgavizeSAH, loke arA iti bhASA / 'araM zIghre na cakrAGge' [vizva. pra. ra. ddhi. 3] iti mahezvaraH / tAni santyasya arIcakraM sudrshnnaamkm| pinAkaH = IzvaradhanuH / pinAko'jagavaM dhanuH ' [ amara. 1.1.35 ] iti amaraH / eSAM dvandve karakAripinAkAH, taiH kRtvA bhAnti = zobhante ye te karakAripinAkabhAH / 'kvacit' [ ] iti DaH pratyaya / anena kimuktaM bhavati ? karakazobhito brahmA, brahmaNa: pANau kamaNDaluriti lokaprasiddhitvAt / sudarzanAkhyacakrAyudhazobhitaH kRSNaH / pinAkadhanurAyudhazobhitaH zambhuriti / nanu karakAripinAkA ityatra dvandve alpasvarapradhAne kAro=kArAntAnAM pUrvanipAto vaktavyaH iti anubhuutisvruupaacaaryvcnaat|'alpaac taraM' [pA.sU. 2.2.34] atyalpAckaM dvandve pUrvaM syAt iti pANinIyavacanAcca arizabdasya pUrvanipAtaH syAt / arikarakapinAkAH iti, tathA ca sati kramavyatyayazchandobhaGgazca syAt iti saMzayApanodAya brUmaH / maivam, bahuSvaniyama: [ ] iti tatraiva pANinIyAcAryairuktatvAt / yathA codAharaNam - zaGkhadundubhirvINAH vINAzaGkhadundubhayaH iti vat karakAripinAkA iti yuktau dvandvasamAsaH / na cAtraivaM sati kramavyatyayacchandobhaGgazceti / punaH kimbhUtAH kezAH ? vivigogatayaH, vi: - haMsaH, vibhiH = haMsai: ricyate=uhyate viriJcaH, akArAntaH zabdaH, pRSodarAditvAt sAdhuH iti abhidhaankossvRttiH| viH=garuDaH, vi: pakSI garuDaH sUryaH [ekAkSara nAmamAlA 86] iti saubhriH| gau:- vRSabhaH, gauH pumAn vRSabhe svarge [ vizvalocana 1] iti zrIdharaH / eteSAM dvandve vivigAva:, taiH kRtvA gatiH - gamanaM yeSAM te vivigogatayaH / kimuktaM bhavati ? haMsagatirbrahmA, garuDagatiH kRSNaH, gogatiH zambhuriti / ] nanu vizva haMsaH vizva masaha ityatra dvandve syAdau vibhaktau tulyarUpANAM sahoktau gamyamAnAyAm ekaH ziSyate ityuktatvAt / syAdAvasaMkhyeya [ iti sUtreNa syAdau tulyarUpatvAt vI iti eka ziSyate / yathA- akSazca zakaTAkSaH, akSazca devanAkhyaH, akSazca vibhItakAkhyaH, akSAH / evaM hariNyau, rohiNyau, vRkSau For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH iti| evaM ca sati atra chandobhaGgaH syAt iti saMzayavinAzAya nivedayAmaHmaivam, aho vizvahaMsa vizvagaruDaH, gauzca vRSabha iti vivigAvaH / tulyarUpasya vizabdasya satyapi arthadvaye gozabdena tripadatvAt dvandvasamAso, na cAtra syAdAvasaMkhyeyaH [ ] iti sUtreNa vivItyatra sahoktiH, ekazeSazceti / yadi zabdaikyaM tadarthabAhulyaM tulyarUpatvaM ca syAttarhi sahoktirekazeSazca syAt / yathAakSAH, hariNyau, rohiNyau, vRkSau iti| na ca tathaivamatra, kintu tripado dvandva itylmtiprsnggen| punaH kimbhUtAH kezAH? abjAmbunagaukasaH, abjaJca-kamalam, ambu ca=jalam, nagazca parvataH iti dvandve abjAmbunagAH / yathAkramam ete oka:=gRhaM nivasanasthAnamiti yAvat yeSAM te abjaambungauksH| kimuktaM bhavati? abjaukA: brahmA padmAsanatvAt brahmaNaH, ambvokAH kRSNaH jalazayatvAdviSNoH, nagaukA: zambhuH himAdrivasanAcchambhoriti / evamvidhAH kezAH vaH zaM dadyuriti shlokaarthH| kRtazcAyaM zrIjJAnavimalamahopAdhyAyamizrANAM ziSyavAcanAcArya zrIvallabhagaNibhiH / sa ca ziSyAdibhi rvAcyamAnaMzciraM nandyAt shriishaardaaprsaadaat| paM. mahimAmeru le.| For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khacarAnana pazya sakhe khacara padyasya vyAkhyA-trikam / / rda. / / e~ namaH / / khacarAnana pazya sakhe'khacaraH, khacarAGkitapatrazataH khcrH| khacarAgamane raTate khacaraM, khacarI pariroditi hA khcr!|| 1 / / vyAkhyA - yasminnavasare karNarAjena vAkchalena hiDimbAsuto ghaTotkaco vyApAditastasminnavasare bhRzaM khidyamAnAM ghaTotkacamAtaraM hiDimbAnAmnIM vilokya hiDimbAbhartAraM paNDurAjasutaM bhImaM prati kazcid vipazcid evaM kathayAmAsa he khacarAnana ! khe-AkAze carati yo'sau khacara:-candramAH tadvat Ananam=mukhaM yasya sa khacarAnanaH, tatsambodhanaM he khacarAnana != he bhImapANDava! he sakhe! mitra! tvaM pazya-vilokaya / khacarI hiDimbArAkSasI tvatpriyA hA iti khede, khacara khacara iti kathayantI pariroditi bhRzaM rodanaM karoti / kaM prati? ka iva? yathA khacarANAm = meghAnAm AgamanaM yasmin kAle sa khacarAgamana: varSAkAlastasmin khacarAgamane varSAkAle khacara:=mayUro vappIhako vA khacaram meghaM prati raTate-jalpati, tathA khacarI hiDimbArAkSasyapi khacareti kathayantI pariroditi-jalpati iti yaavt| nanu bho 'raTa dhAtuH' parasmaipadI vartate tatkatham atra AtmanepadI ityAzaGkApano[dArtham ucyate- 'gaNakRtamanityam' iti [ ] nyAyavazAt iha AtmanepaditvaM na dossbhaak| yathA anyatrApyuktam- 'bhASata bhavyajanA iha stym|' [ ] iha hi bhASadhAturAtmanepadI sannapi parasmaipaditve nigaditaH, ityAdivadihApi raTadhAtoH AtmanepaditvaM na doSapoSAya iti hRdym| kimbhUtastvaM he bhIma! akhacaraH, khe=AkAze carati yAtIti khacaraH, na khacaraH akhacaraH, mnussytvaat| yad vA, khAni indriyANi carati attIti khacaraH, na khacaro akhcrH| yadvA, zliSTanirdezAt khacaraH, khAni-sukhAni For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya-laghukRti - samuccayaH zatrUNAm iti gamyate, tAni carati = atti vA iti khacaraH / punaH kimbhUtastvam ? khacarAGkitapatrazataH, khacarazca = sUryaH, khacarazca = candraH, khacarazca = cakora:, khacarazca=garuDaH, khacarazca = zukaH, khacarazca = rAjahaMsaH, khacarAH syAdAvasaMkhyeyaH [ siddhama. 3 / 1 / 119] iti sUtreNa ekazeSaH / taiH aGkitAni - cihnitAni citritAni iti yAvat, yAni patrANi - vAhanAni tAni khacarAGkitapatrANi, teSAM zataM yasya sa khacarAGkitapatrazataH, vividhacitrayuktarathazata ityarthaH / iha hi liGgabhedena luptopamA darzitA / 100 iti prathamo'rthaH / 1 / kAcit proSitabhartRkA svakIyabhartRviraheNa atIvavarSAkAle ciraM khidyamAnA kenacit puruSeNa sArddham AtmagataM virahasamudbhUtaM duHkham Atmano bhartAraM prati nivedyaamaas| so'pi pumAn tasyA bharturupakaNThe gatvA tadgataM virahajAtaM duHkham acakathat he khacarAnana!=he candravadana!, he sakhe! he paramamitra ! pazya=jAnIhi / tava iti padamadhyAhAryam / khAni=indriyANi puruSANAmiti gamyate, caranti = gacchanti kaTAkSairyasyAH sA khacarI = kAminI, hA iti khede, kham = candramaNDalaM, yaduktamkhaM punargagane vindAvindriye candramaNDale / [mahIpasacivakRta ekAkSarasaMjJakANDa pa. 13] iti / tat iva caram - mukhaM yasya sa khacaraH, mukhe dantAlayaH syonaM ghanaM caram [ ] iti vacanaprAmANyAt / tatsambodhanaM kriyate he khacara! - he candramaNDalavartulavadana! he bhartaH ! iti punaH punaH kathayantI pariroditi-parikhidyate / ca=punaH raTate=kathayati / iha cakAro'dhyAhAryaH / kimuktaM bhavati ? he mitra ! tava kAminI he bhartaH! he bharta: ! iti punaH punaH uccarantI satI khidyate kathayati ca ityrthH| iha parasmaipadito raTadhAtorAtmanepaditvaM prAgvadbhAvanIyam / kiM kathayatItyAha khacarANAM=meghAnAm AgamanaM yatra kAle saH kAlaH khacarAgamanaH=varSAsamaya ityarthaH / tasmin khacarAgamane varSAkAle kheSu indriyeSu carati=vicarati khacaraH = kandarpaH / ihApi cakAro 'dhyAhAryaH / ca= punaH khe=vihAyasi carati khacara: = megha: / khaM sukhaM carati gacchati yasmAt tat khacaraM duHkhamityarthaH / tatkarotIti kriyApadamadhyAhAryam / kimuktaM bhavati ? varSAkAle 1 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khacarAnana pazya sakhe khacara padyasya vyAkhyA-trikam 101 kandarpo meghazca mama duHkhaM karotItyarthaH / kimbhUtastvaM he khacarAnana? khacarAGkitapatrazataH !, kham=samyagjJAnaM taccarati yaH saH khacaraH, 'khaM sva: saMvidi' [anekArthasaMgraha 1/5] iti vacanaprAmANyAt / aGkitam vicitracitrazcitritaM patrazatam-vAhanaM yasya sa angkitptrshtH| khacarazcAsau aGkitapatrazatazca iti karmadhArayasamAse khcraangkitptrshtH| iti dvitIyo'rthaH / 2 / kazcid vipazcid maGgalapAThakaH prabhAte jAte sati kaJcana rAjAnaM prati prabhAtasamayaM prabodhayati sma-'vAcyaliGgaH kha zabdo'rke vitarke vyomni vedne| praznanindAnRpakSepasukhazUnyendriye divi|' iti vcnpraamaannyaat| kha- zabdena rAjA procyate, tatastatsambodhane he kha!= he rAjana!, he khacarAnana!-he candravacana! sa tvaM pazyaM viloky| khacara:-sUryaH tasya Agamanam udaya iti yAvat / yasminkAle khacarAgamanaH tasmin khacarAgamane=prabhAtasamaye khe caratIti khacara:=cakravAko rttte-jlpti| khacara ityatra jaataavekvcnm| te na khacara ityukte khacarA: = cakra vAkA: raTantItyartha: / raTaterdhAtorityatrApyAtmanepaditvaM praagvdvseym| kimbhUtaH san khacaro raTate? khe-AkAze caratIti khacaraH san / ko'rthaH? AkAze uDDInaH san ityarthaH / cakAro'tra adhyAhAryaH / tena ca punaH khacarI cakorastrI, hA iti khede, he khacara! he candra ! iti samuccarati / khasya-sukhasya cara:=gamanaM yatra tat khacaraM, sadu:khamityarthaH / evaM yathAbhavati tathA pariroditi, bhRzaM khidyatItyarthaH / sa tvaM pshy| sa iti kaH? yastvaM khacarAGkitapatrazataH, khe-svarge carati vicaratIti khacara:=indraH; sa iva aGkita: lakSito jJAto yaH saH khacarAGkitaH, patrANAm vAhanAnAM gajAzvAdInAM zataM yasya sa patrazataH / khacarAGkitazcAsau patrazatazca iti karmadhAraye khcraangkitptrshtH| iti tRtIyo'rthaH / 3 / / evamanye'pyarthA bhUyAMso bhavanti, paraM kiM bahuzrameNa iti / yeSAM vAcaHzizirarucikalevAtizuddhA vibuddhAsteSAM zrIvAcakajJAnavimalasugurUNAM suziSyaH shrssm| For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAvyasyArthatrikaM vai samadRbhadamalaM tatpramodArthametad, vidvacchrIvallabhAhvo bhramara iva sadA tatpadAmbhojalInaH / / 1 / / iti kAvyasyArthatrikaM paNDita zrIvallabhagaNiviracitaM sampUrNam / zrI zrIvallabhIya- laghukRti-samuccayaH *** For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAmAtA padyasya arthapaJcakam yaamaataammtaamaayaamaaproksskssropmaa| taaroneggnerotaamkssgksskssgkssm!|| 1 / / vyAkhyA = he akSagakSakSagakSama akSANi indriyANi teSu gacchantIti akSagA: viSayAsteSAM kSaH saMhAraH, aparaM kSaga: sahAramArge muktimArgaH tatra kSama: samarthaH, he sannyAsin ! udyame tvaM tAM mAyAm ar=aagrhi| yAmAtA Unyate nyUnekSaNAdau prApte tArA tAra:=tArako na hi kiJcinnyUnaM tasya yasya bhagavatI kRpAM kurute / aparaM aparamAlakSmI: parAvANI, aparam ukSA vRSabheNa kSarati-valati sa ukSakSara:=mahezastasya upa samIpe yAti vyaktasvarUpetyarthaH / zlokasya prathamArthaH / 1 / yAmAtA A iti avyayam, 'A vAkye maraNe' ityavyayam [ ] iti vacanAt vAkyArthe, ato vAkyaM prathamaM kriyte| lakSmI: pANigrahaNAvasare svarAcAryaH kRSNaM prati vykti| avyayAnAm anekArthatvAt, Aiti sambodhanArthe vaa| he ahe= he viSNo! he gaganegakSamA! he AkAze gamanasamarthake gamane tArone tArAbhirUnA tArAvivarjitaH sakalagaganagamanasamartha iti, he ro-he vizvaskaNaruH ! 'sUrye rakSaNepi ca' [ ] iti vcnaat| he akSagakSakSa! akSA:=pAzakAH teSu gacchantIti ye te akSagAH dyUte vyasaninasteSAM kSetreSu kssykaarivaan| kSa rAkSasatulyA rAkSasekSastathA kSetre iti vcnaat| tAM lakSmI yaM prati mamatAM mA aya mA gacchatAm / kA tAM! mA aya mA gacchatAm, kA yA aparokSakSaropamA, aparokSANi kSarANi=calAni upamAnAni yasyAH sA tathA amAtA dvitiithe'rthe'pi| iti dvitIyo'rthaH yAmAtA mamatAmAyA athavA pradyumna: sUryaM prati vakti= he rau! sUrya, he akSaga!= he indriyagamya, he kSakSa! kSeSu kSetreSu atoyAdinA kSeyakAritvAt kSa rAkSasamulpatAM tAM lakSmI mA AyA mA gcch| asUryapazyA rAjadArA: anohetye yA mamatA mAtA tathA parokSakSaropamA parokSANi=balAni upamAnAni yasyAH sA etAvatA niHzUlapativratAH / zeSaM pUrvavat / tRtIyo'yamarthaH / 3 / yAmAtA0 atra guruH ziSyaM vakti= For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH he amama ! = he sarvajIvarakSaNapara! he gagana! gagakSama AkAzagAmilabdhitvAt / he akSagakSakSa ! akSagam = indriyavazagaM yat kSaM = kSatraM vapustatra tapaH prabhRtibhiH kSayakAritvAt kSa rAkSasyatulyasAdhoH tAM tAM lakSmIM prati smaraNamapi mA aya=mAgaccha=tAM kAM ? yA aparokSakSaropamA / zeSaM pUrvavat / kiM0 muniH amAtA: = = svajanAdisaMgarahita: / cturtho'ymrthH|4| 104 yAmAtA0 / asyAyamarthaH yatra anyakriyApadaM zrUyate tatrAsthitA bhavatAM paraH prayujyante iti vacanAt / yA=lakSmIH kSaratIti kSaram anendudhanurAdivastu tena upamA yasyAH sA kSaropamA azAzvatA'sti, tA lakSmIzcapalA'stItyarthaH / he mAtAmata mAdRkM manasazabdayoH = pratyaye mAtA kathitA / amamatAnirmamatvaM yena sa tasya sambodhanaM he mAtA mamamata ! | he amAyAma ! na vidyate mAnasI vyathA amA'zarIrarogAzca yasya saH tasya sambodhanaM he mAyA he anena vidyate i:- kAmo yasya tasyAmantraNaM he ne ! he kSakSaga! 'kai gairai zabde' [pA.dhA. 982 = 82, 975] iti dhAtuH [ ] / gAnaM gaNDapratyayoH gaM gAnaM gItaM tarapakSaH kSetraM rAkSase kSaM stathA kSetre ityanekAkSaranAmamAlAvacamAt / kSa zabdena kSetraM = sthAnaM gandharvalokaH tattattadIyapaJcamasvarodgAra zravaNavyAkSepakatvAdinA nijasakalasamAdheH dhyAnasyAnarthahetutvAt kSaM, rAkSasaM gacchasigamlR gatau ' gatyarthA jJAnArthAH / gakSakSaga paramArthatastu paramabrahmaNi lInamanaskatvAt bahirbhirupAdhibhirapratihataH paramayogIndra ityarthaH / he aparokSa ! parokSaH = indriyajJAnAdigocaraH, na tAdRk aparokSaH pratyakSaH vigatasakalAvidyAmalA yoginAM pratyakSaH, tasya sambodhanaM he aparokSa ! he AdiviSNo ! tAM pUrvoktavizeSaNaviziSTAH saMsAravaTakoTarAntAH vAta......... tyAgA he yAM lakSmIm upadezarUpatayA drakSa= vyApnuhi akSau vyAptau ca asmAn prati vyAkuru iti vishessm| tvaM kiM viziSTaH tRplavana taraNayoriti [ si. hai. dhA. 27] tarati vistaraM saMsArasAgaram iti tAraH / punaH kimbhUtastvaM ? gane vyomni irau gamanaM yasya s| he kSama! sakalajagajjanturakSAsamarthaH / iti paJcamo'rthaH / [li / cimanakSAgaragaNinA / muDADA mai] = For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ okezopakezapadadvayadazArthI |di0 / / e~ namaH / / zrIgurubhyo namaH / / okezazabdasyArthAH likhyante= 1. 'Izik aizvarye' [okeSu gRheSu] ISTe pUjyamAnA satI yA sA okezA satyikA nAmnI gotrdevtaa| atra okazabdo akaaraantH| tasyAM bhavastasyA ayamiti vA okezaH / bhave' [siddha hai. sUtra 6.3.123] iti aN pratyayaH / tasyedam [pA.sU. 6.3.160] ityanena vA aN pratyayaH / satyikAdevI hi navarAtrAdiSu parvasu asmin gaNe puujyte| sA ca asya gaNasya adhisstthaatrii| ata evA'sya gacchasya okeza iti yathArthaM nAma procyate sadbhiriti prathamo'rthaH / / 1 / / 2. Izanam IzaH aizvaryam okai:=maharddhikazrAddhapramukhalokAnAM gRhai: Izo yasyAM sA okeshaa| osikAnagarI tatra bhava okezaH / osikAmagaryAM hi asya gaNasya okeza iti nAma zrIratnaprabhasUrisUrIzvarato vikhyAtaM jAtam / iti dvitIyo'rthaH / / 2 / / 3. a:-kRSNaH, u:-zaGkaraH, ka: brahmA, eSAM dvandvasamAse okAste Izate-pUjyamAnAH santo devatvena mAnyamAnAH santazca yebhyaste okezAH / okaiH kRSNazambhubrahmabhirdaivaiH Izate ye te vA okeshaaH| parazAsanajanAH kSatriyarAjaputrAdayaH pratibodhavidhAnAt teSAmayam okeshH| tasyedam [si.hai.sU.6.3.160] iti aN prtyyH| zrIratnaprabhasUribhisteSAM pAratIrthikadharmaniSThAta: siddhAntoktavizuddhajainadharmaniSThAyAM pratibodhadAnena pravartanA kRtaa| tathA ca zrUyate pUrvaM hi zrIratnaprabhasUrINAM guravaH zrIpArthApatyIyakezikumArAnagArasantAnIyatvena vikhyAtimanto jagati jjnyire| tataH prAptasUrimantrAH sasattantrAH ramaNIyAtizayanicayAH svakIyaniStuSazemuSIprAgbhArasambhArAvazatatridazasUrayaH zrImacchrIratnaprabhasUrayaH kiyati gate kAle viharantaH santaH zrIosikAnagA~ For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH samavasRtAH / tasyAM ca sarve lokAH pAratIrthikadharmadhAriNo vasanti, na ko'pi jaindhrmdhaarii| tataH sAdhvAcAraM pAlayaddhi: siddhAntokta tIrthaGkaradharmazubhakarmaprarUpaNAM kurvadbhiH sadbhiH zrIratnaprabhasUribhi: pAratIrthikAnekacchekavivekilokA: pratibodhitAH / tata eteSAm okezA iti virudo vikhyAto jAtaH / iti tRtIyo'rthaH / / 3 / / 4. aH kRSNaH, AH brahmA, u: zaGkaraH, eSAM dvandve AvarattataH obhiH kRSNabrahmazaGkarairdevaiH kAyate stUyate devAdhidevatvAt iti okaH / prastAvAt zrIvarddhamAnasvAmI / kvacit [si.hai.sU.5.1.111] iti Da pratyayaH / okazcAsau Izazca okezaH, tasyA'yaM okezaH vartamAna tIrthAdhipati zrIvarddhamAna jinapatitIrthAzrayaNAt / iti caturtho'rthaH / / 4 / / __5. a:=arhan, 'aH syAdarhati siddhe ca' [ ] ityukteH| prastAvAdiha a iti zabdena zrIvarddhamAnasvAmI procyte| tataH asya oka:=gRhaM caityamiti yAvat, oka:=zrIvarddhamAnasvAmicaityamityarthaH / tasmAdIza: aizvarya yasya sa okezaH / yato'yaM gaNaH zrImahAvIratIrthakarasAnnidhyataH sphiitmvaap| iti paJcamo'rthaH / / 5 / / evamasya padasyA'nye'neke'pyarthAH saMbobhuvati paraM ki bhushrmenneti| atha upakezazabdasya kiyanto'rthAH likhyante= 1. upasamIpe, ke zAH ziroruhAH satyasyeti upake zaH / zrIpArthApatyIya- zrIkezikumArAnagAraH etadutpattivRttAntastu zrIsthAnAGgavRttyAdau saprapaJcaH pratIta evAsti tata evA'vagantavyaH / tataH upakezaH zrIkezikumArAnagAra: pUrvajo gururvidyate yasmin gaNe sa upakezaH / abhrAditvAd aH pratyayaH / asmin gacche hi zrIkezikumArAnagAraH prAcIno gururAsIt, tato yathArtham upakezanAma jaatm| iti prathamo'rthaH / / 1 / / 2. upavarjitAH-tyaktAH kezA: yatra sa upkeshH| osikAnagarI tasyAM hi satyikAdevyAzcaityamasti, tadagre ca ghanairjanaiH prathamaM jAtabAlakAnAM sudine dine muNDanaM kAryate, tataH upakeza iti yathArthaM nAma osikAnagaryAH prakhyAtaM jaatm| tatra bhavo yo gacchaH sa upakezaH prodya[ ?cya] te sadbhirvidvadbhiH / atra hi bhave' [si.he.sUtra 6.3.123] ityanena sUtreNa aNi pratyaye saMjJApUrvakasya vidheranityatvAd For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ okezopakezapadadvayadazArthI vRddherabhAvaH / zrIratnaprabhasUrito'nekazrAvakapratibodhavidhAnAnantaraM loke gacchasya upakeza iti nAma prasiddhaM jAtam / iti dvitIyo'rthaH / / 2 / / 3. kaH=brahmA, aH=kRSNaH, a: = zaGkaraH, tato dvandve kA:, tai: ISTe-aizvaryaM anubhavati yaH saH kezaH / kAnAm IzaH = aizvaryam yasmAd vA kezaH=pAritIrthikadharma:, sa upavarjitaH tyakto yasmAt sa upakezaH / tIrthakRduktavizuddhadharmaH sa vidyate yasmin gacche sa upakezaH / atrApi abhrAditvAd aH pratyayaH / iti tRtIyo'rthaH / / 3 / / 4. kaM ca-sukham, IH ca= lakSmIH, kayau Ize = svAyatte yatra yasmAdvA sa kezaH / arthAjjaino dharmaH sa upa-samIpe adhiko vA yasmAd gacchAt sa upakezaH / iti caturtho'rthaH / / 4 / / 5. kazca azca Izazca kezA :- brahmaviSNumahezAH taddharmanirAkaraNAt te upa=hatA yena saH upakezaH / prakaraNAdatra zrIratnaprabhasUriguruH tasyA'yam upakezaH / atrApi tasyedaM [ ] iti aNi pratyaye pUrvavadavRddhirabhAvo na doSapoSAya / iti paJcamo'rthaH / / 5 // itthamanye'pyaneke arthAH granthAnusAreNa vidhIyante paraM alaM bahuzrameNa iti / evamuktavyaktayuktayuktivyaktizaktyA okezopalakSaNe ubhe api nAmnI yathArthe ghaTAM prAJcataH / iti okezopakezapadadvayadazArthI samAptA / 107 / / saM. 1655 varSe zrImadvikramanagare sakalavAdivRndakandakuddAlakakudAcAryasantAnIya - zrImacchrIsiddhasUrIzvarANAmAgrahataH zrImadbRhatkharataragacchIyavAcanAcAryadhuryazrIjJAnavimalagaNiziSyapaNDita zrIvallabhagaNiviracitA ceyam / zrIrastu sarvadA sarvadAnavizAradA zrIzAradA suprasAdA bhavatu vizAradajanavRndasya / kalyANamastu / zrIH / For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH kharatarazabdanavArthI atha kharatarazabdasya vyutpattiH= zAbdikapraSTA brahmiSThA viziSTAH kharatarA iti zabdasya yuktiyuktAM nAnAvidhAmevamvidhAM vyutpattiM vidadhate= 1. atizayena kharA:=satyapratijJA ye te kharatarAH / / 1 / / 2. yadvA, atizayena kharA: anarmachadmadharmavyavahArapaTavo ye te kharatarAH / yaduktaM, anekArthadhvanimaJjaryAm= satyasandhau kharo jJeyaH kharo'pi puruSo mtH| kharo rAsabha ityukto vyavahAre paTuH khrH|| 3. khaH= sUryastadvad rAjante ni:pratimapratibhAprAgbhAra prabhAbhiH prativAdividvajjanasaMsadi ye te kharAH, ata eva taranti bhavAbdhim iti traaH| kharAzca te tarAzca khrtraaH|3| 4. khAni indriyANi, ra:=kAmaH tau tasyAnteva vazaM nayanti ye te kharatA: sAdhujanAsteSAM madhye rAjante zobhante ye te kharatarAH / kvacit Da: [ ] iti DaH pratyayaH / 4 / 5. khaM = sukhaM bhAvasamAdhilakSaNaM tasya ra:=rakSaNaM tat taranti=kurvanti ye, dhAtUnAmanekArthatvAt iti te khrtraaH|5| 6. khA:-dInA ye janAsteSAM ra:=bhayaM tasya vidhvaMsayati yaH sa kharataH, tAdRgvidho ra:= dhvaniH siddhazuddhaprazuddhavizuddhasiddhAntavacananirvacanalakSaNo yeSAM te khrtraaH| 6 / 7. yadvA, khaM-saMvid tatra ratAH tatparAH kharatAH munijanAstAn rAnti dadati arthAt samyagjJAnAdi ye te kharatarAH / 7 / 8. khaH khaDgastadvat rA: tIkSNAH kumatimatividAraNe ye te kharAH, tAnAM taskarANAM jinamatapradveSidRptakuvAdijanalakSaNAnAM rA iva-vajra iva ye te tarAH / kharAzca te tarAzca khrtraaH| 9. khaM-svargaM rAnti dadati arthAt bhaktajanAnAM ye te kharAH, atizayena kharAH khrtraaH| 9 / iti kharatarANAM vyutpttiH| For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasthApanavAdasthalam / / e~ namaH // zrIsiddhI bhavatAntarAM bhagavatI bhAsvatprasAdodayAd, vAcAM caJcuracAturI sphuratu ca prjnyaavdaashcrydaa| navyagranthasamarthanodyatamati' pratyakSavAcaspatevidvatpuMsa ihAzu zasyamanasastacchrotukAmasya c||1|| santi svarAH ke kati ca pratItAH, saarsvtvyaakrnnoktyuktyaa| samastazAstrArthavicAravettA, kazcid vipazcit pripRcchtiiti||2|| purAtanavyAkaraNAdyanekagranthAnusAreNa sdaadrenn| taduttaraM spaSTatayA karoti, zrIvallabhaH pAThaka utsavAya // 3 // ___iha kecid ahaGkArazikharizikhAM samArUDhAH sArAsAravicArakaraNacAturIvyAmUDhAH kUrcAlasarasvatIti virudamAtmanaH pAThayantaH svagallajhallarI-jhAtkAreNA avidyAnIM nATayantaH sakalazAbdikacakracakravarticUDAmaNimAtmAnaM manyamAnAH svarANAM caturdazasaMkhyAsattAM vipratipadyamAnA atucchamAtsaryAdyanaNuguNamatkuNatalpakalpAH saMkalpitA'nalpavikalpA: prajalpanti jalpAkA: svarAH kiyanta? iti vadanto vAdinaH sAnandaM sAdaraM praSTavyA bhavanti viziSTamatibhiH prativAdibhiH / 1. ko'yaM svaro nAma? kiM zabdaparyAyaH? 2. uta nAsikAsamudbhUtaparyAyaH? 3. athavA niSAdAdInAmavabodhakaH? 4. kimuta udAttAdInAM jJApakaH? 5. Ahosvit vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdi- saMjJApratipAdaka:? 2. tadyathA pATho'dhika: kai 1. matiM kaiM 3. Ahosvit kai. For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH iti vikalpapaJcatayI viSayapaJcatayI ca janamanAMsi kSobhayantIti prtibhaati| 1. yadi Adyastarhi vividhajAtInAM suranaratiryagavihagAdInAM vividhabhASAbhASakatvAt susvaraduHsvaroccairnIcairAdibhedabhinno'pyanekadhA zabdaparyAyaH svaro'vadhArya: 1 / ityAdyaH // 1 // 2. atha dvitIyastarhi so'pi trIndriya-paJcendriyajIvAnAmeva tatsadbhAvAd dvividho'pi| punaH zobhanA'zobhanabhedAbhyAM dvividho mnussyaannaamev| candra 1sUryo 2- cca 3- nIca 4- tiryagAdi 5 - lakSaNairanekadhA svarodayazAstrAt nAsikAsvaro'vagantavyaH / iti dvitIyaH // 2 // 3. atha cet tRtIyastarhi so'pi niSAda 1- RSabha 2- gAndhAra 3SaDja 4- madhyama 5- dhaivata 6- paJcama 7 iti lakSaNaiH tantrIkaNThodbhavaiH saptavidhaH / yadamaraH nissaadrssbhgaandhaar-ssddjmdhymdhaivtaaH| paJcamazcetyamI sapta tantrIkaNThotthitA: svraaH|[1.7.1] iti saptavidho'vaseya: / iti tRtIyaH / 4. atha caturthazcettarhi udAttAnudAttasvaritAnAM traividhyAt trividhaH / yadamaraHudAttAdhAstrayaH svarAH [1.6.4] iti, akArAdInAmeva ete| iti caturthaH // 4 // atha paJcamo vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdisaMjJApratipAdakazcet tarhi so'pi dvidhA, jyoti:zAstre vyAkaraNe ca dvidhA drshnaat| __ tatra jyoti:zAstrAnusAreNa SoDazaprakAraH, yadavadat narapati-dinacaryAyAM narapatidinacaryAkAra: mAtRkAyAM purA proktAH svarAH ssoddshsNkhyyaa| iti| tathApi tanmate kAryakAle a i u e o paJcaivaite kAryakAriNo jJeyAH / yat narapatidinacaryAkAra: 2. pATho nAsti je prtau| 1. svaro'vadhArya: nAsti je prtau| 3. evaM nAsti kai. For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasvarasthApanavAdasthalam mAtRkAyAM purA proktAH svarAH SoDazasaMkhyayA / teSAM dvAvantimau tyAjyau catvArazca napuMsakAH // zeSA daza svarAsteSu syAdekaikaM dvikaM dvikam / jJeyA ataH svarAdyAste svarAH paJca svarodaye / [ ] iti / R R lR lRR etAn catuH saMkhyAn napuMsakAn, dvau antimau aM aH ityetau ca tyaktvA, a i u e o ete paJca kAryakAriNaH svarAH svarodaye jJeyAH / iti jyotiHzAstre SoDazaprakAro akArAdisaMjJApratipAdakaH svarazabdo'vagantavyaH / atha bho! bho! vyAkaraNAdyaneka-granthAnusAreNa svarAH kiyanta iti pratipAdayanti bhavantaH, tatrabhavantaH, ' tarhi tatraivaM brUmaH - aho vyAkaraNAdyanekagranthAnusArANAM caturdazasaMkhyatvadarzanAt caturdaza 111 svarAH / atra vAdI vadati - naivam, a i u R lR samAnA: [ saMjJApra0 1.] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAvidhAnAt / tadanantaram e ai o au sandhyakSarANi [saMjJApra0 3.] 3 ityanena sUtreNa ekArAdInAM caturNAM sandhyakSarasaMjJAvidhAnAt / tata ubhaye svarAH [ saMjJApra0 4 ] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAM caturNAM ca ekArAdInAM svara saMjJAvidhAnAt navaiva svarAH, na caturdaza svarAH iti zrImadanubhUtisvarUpAcAryavacanAt / atra prativAdI vAdinaM prati vadati kathaM bho vidvan! 'ubhaye svarA: ' [ saMjJApra0 4.] iti paJcavarNAtmake sUtre etadvRttau ca ' akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya ubhaye svarA ucyante / ' iti / trayoviMzativarNAtmikAyAM sAkSAt naveti padasya apratipAdanAt kathaM navasvarA iti niyamaH kartuM zakyate ? atra vAdI vadati 1. tatra bhavantaH nAsti ja je. pratau 2. vyAkaraNeSu akArAdInAM svarANAM kai. pratau / 3. kai. pratau ekArAdInAM caturNAM sandhyakSarasaMjJAbhidhAnAt tata ubhaye svarAH ityanena sUtreNa / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH ___ 'akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya' 1 iti vRttau niyamasyaiva karaNAt naveti padasya grahaNe pryojnaabhaavaat| atra prativAdI prati vadati naivam, nava svarA, ityaGgIkaraNe dadhi Anaya, gaurI atra, vadhU Asanam ityAdiSu prayogeSu 'iyaM svare' [svarasandhi 1] 'u vam' [svarasandhi 5] ityAdiSu sUtreSu svare iti padena navAnAmeva svareNa agrhnnaat| dIrghAnAmagrahaNAt 'iyaM svare' 'u vam' ityAdInAM praapterbhaavaat| dadhyAnaya ityAdInAmudAharaNAnAM siddhirna syaat| atha cet, 'hrasvadIrghaplutabhedAH savarNAH'[saMjJApra0 2.] ityanena sUtreNa dIrghagrahaNAt siddhirbhvissyti| evaM cet, tarhi svarasaMjJAvyAghAtAt iyaM svare dIrgha ca itIdRzaM sUtraM syAt, na tthaa| ataH svarAH caturdazaiva sarvavyAkaraNAdizAstrasammatatvAt srvshissttprmaanntvaacc| nanu sarasvatIvihitasUtrasya anubhUtasvarUpAcAryavihitavyAkhyAnasya ca alpAkSarai : samastapurANavyAkaraNasammatA'nalpArthasUcanAt aiuRlusamAnAH [saMjJApra0 1. ] iti sUtreNa samAnA ityasya ayamarthaHsamAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAM ye samAnAH / 3 __satyam, udAttAnudAttasvaritabhedAt trayastAvad akArAH / punaste sAnunAsika-niranunAsikabhedAt dvividhAH / kecidakArAH udAttAnudAttasvaritAH sAnunAsikAH, kecidakArAH udAttAnudAttasvaritAH niranunAsikAH / iti akAra: SoDhA bhidyte| evaM dIrghaplutayorapi pratyekaM bhedakathanAt aSTAdazadhA bhidyate avarNaH / evaM ivrnnaadyo'pi| itthaM samAnaparimANatvayuktatvAt samAna- saMjJA anvarthA akaaraadiinaamityrthH| __nanu evaM sati akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAsadbhAve gaGgAnAmityAdau dIrghAkArAdInAM samAnakAryaM na syAt ityAzaGkAM nirAkartum anuktAmapi 1. paJca catvAra ekArAdayaH nAsti kai. pratau 2. 'prati' nAsti kai.| 3. kai. pratau - nanu akArAdayaH paJcavarNA asadRzaM vilakSaNamAkAraM bibhrANAH kathaM samAnaparimANAH yena samAnaM parimANaM yeSAM te samAnaparimANA ityarthaH kathyate? For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasvarasthApanavAdasthalam 113 samAnAtisaMkhyAM purANavyAkaraNAnusAriNI pramANayituM hrasvadIrghaplutaiH sthAnaprayatnAdibhizca svarNasaMjJAM jJApayituM ca 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtraM vyaracayad AcAryaH, aniyame niyamakAriNI paribhASeti paribhASAlakSaNAt pUrvasUtreNa samAnasaMjJAyA anizcayIkaraNAt 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNA'[saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtreNa hrasvadIrghayoH sAvAt sarasvatIkRte sUtre hrasvoktyA dIrghasaMgraha iti vacanAdapi dIrghagrahaNAt 'daza samAnAH' [kAtantra. 1 / 1 / 3 / ] iti samAnasaMjJA nirnnyt| aparaJca sthAnaprayatnAbhyAmapi savarNAH [ ] iti savarNasaMjJAM prAjJApayat shriimdnubhuutisvruupaacaaryH| nanu plutabhedayostu samAnasaMjJAM plutabhedayostu savarNasaMjJAmeva iti hasvadIrghaplutabhedA ityatra bhedazabdagrahaNAt sthAnaprayatnayorgrahaNAt sthAnaprayatnAbhyAm akArAdInAM vyaJjanAnAM ca savarNasaMjJA darzanAt / tathA ca paanniniH| tulyAsyaprayatnaM savarNam ' [pANini 1.1.9 ] iti| tathA ca kaalaapkvyaakrnnm| 'daza samAnAH' [kAtantra0 1 / 1 / 3] tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye dazavarNAste samAnasaMjJA bhvnti| 'teSAM dvau dvAvanyonyasya savarNI' [kAtantra. 1 / 1 / 4 ] / teSAmeva dazAnAM samAnAnAM madhye yau dvau dvau varNau tau anyonyasya parasparaM savarNasaMjJau bhavataH / savarNa 9 - a A i I u U R R la la teSAM grahaNaM vyaktyarthaM,3 tena hrasvayordvayoH dIrghayozca dvayoH savarNasaMjJA siddheti / taccaivam hrasvadIrghaH a A 1, dIrghahrasva: A a 2, hrasvahrasva: a a 3, dIrghadIrghaH A A 4. iti cturbhnggii| taduktam kramotkramasvarUpeNa savarNatvaM niveditm| iSTAdapi savarNatvaM bhaNitaM RlkaaryoH||1|| [ ] iti / tathA ca haimavyAkaraNam- lRdantAH samAnAH [siddhahema. 1.1.7] iti / tathA ca narapatiH 1. samAnasaMjJA plutabhedayostu nAsti z2a prtau| 2. anyonyasaMjJau iti kai. 3. vyaktirarthaH prayojanamasya karaNasya tat, kaiH For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH mAtRkAyAM purA proktAH svarAH ssoddshsNkhyyaa| teSAM dvAvantimau tyAjyau catvArazca npuNskaaH|| zeSA daza svarAsteSu syAdekaikaM dvikaM dvikm| iti| evam akArAdInAM pratyekaM yugmayugmatvena savarNatvAt samAnasaMjJA siddhaa| plutasya ca savarNasaMjJAsadbhAvepi sandhyAdikAryeSu sandhikAryA'narhatvAt na smaansNjnyeti| nanu loke'pi a-i-u-R-lu iti hrasvapaJcAkSarANAM paJcadIrghAkSaraiH saha rekhAdyAkRtivizeSe satyapi 'ekadezavikRtam ananyavadbhavati' iti nyAyAdabhedAt 'varNagrahaNe jAtigrahaNam' iti nyAyenA'pi ca ekavarNagrahaNe tajjAtIyasya anekasyApi grahaNAt samAnasaMjJApratijJA yuktaa| yataH- prathama mAtRkApAThaM pAThayatAM bAlAnAmapi' "AIDA bi bhAIDA, vaDai bhAI kAnau" ityAdi uccAraNakAlAt agre upari adhazca kAnakAdirekhAvizeSANAM lekhanAt, jyotiHzAstre'pi nAmAdimA'kSaroccAre hrsvdiirghyorekraashignnnaacc| vyAkaraNenA'pi mAtRkAkSarANAmeva nirNayakaraNAt vyAkriyante svaravyaJjanAni svaravyaJjanasaMyogA'saMyogAbhyAm 3 AkAravizeSI kriyante aneneti vyAkaraNam iti vyutpatteH / iti sArasvatavyAkaraNe 'daza samAnA' iti saMjJA siddhaa| 'ubhaye svarAH' [ saMjJApra0 4.] ityasyAyamarthaH- ubhau avayavau hrasvadIrdhI kAryakAle yeSAM te ubhaye ubhazabdAdapi srvaaditvaajjsiitvm| nanu hrasvadIrghaplutabhedAnAM svarasaMjJAsadbhAve'pi ubhaye iti padasya kasya kasyacid vizeSArthasya pratipAdakatvAt ubhaye iti padaM prayuktavAnAcAryaH / evaM no cet, ubhaye iti padasya samudAyadvayaparAmarzakatvAt 'hrasvadIrghaplutabhedAH savarNAH[saMjJApra0 2. ] iti savarNasaMjJakAH / e ai o au sandhyakSarANi' [saMjJApra0 3. ] iti sandhyakSarasaMjJAzca ubhaye svarasaMjJA bhavantIti vyAkhyA syAt? 1. bAlakAnAmavi iti kai| 2. kAraNAt kai| 3. saMyogA nAsti kai.| For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasvarasthApanavAdasthalam 115 na caivam, satyam, akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya 'ubhaye svarAH' [saMjJApra0 4. ] iti vyAkurvata AcAryasyAbhiprAyeNa ayamarthaH / sa cA'yaM hrasvadIrghati sUtrasya samAnadazakatvasthApakatvena sAkSikasya iva 'aiuRla samAnAH '[saMjJApra0 1.] e ai o au sandhyakSarANi'[saMjJApra0 3.] iti sUtradvayasya vicAle sthitatvAt akArAdayaH paJca, ubhaye hrasvadIrghAH, catvAra ekArAdayaH svarA ucyante iti ayamarthaH samarthaH / yadvA, ubhaye iti padam atra tantreNa bhnnyte| tantraM nAma sakRdanuSThitasya ubhyaarthsaadhktvm| yathA ubhayoH pradhAnayormadhye vyavasthApitaH pradIpa: sakRtprayatnakRtaH ubhayopakAraka: syAt, tathA ubhaye iti padamapi sakRduccaritaM hrasvadIrghati samudAyadvayasya akArAdipaJcaka ekArAdicatuSketi samudAyasya ca upkaarkm| athavA, ubhaye iti padam AvRttyA aavrtniiym| AvRttirnAma punaH pAThaH ekazeSe vaa| sa ca yathA ubhaye ubhaye svarAH iti vAradvayam ubhaye ityasya pAThe ptthniiye| ekaza: pAThe ubhaye svarA, ityayam, punaH pAThe ubhaye ca ubhaye ca ubhaye sarUpANAmekazeSa ityekazeSe'pi ubhaye svarAH ityekshessH| evaM tantreNa punaH pAThena ekazeSeNa ca ubhaye svarAH itIdRzaM sUtraM sUtrayati sma sarasvatI, tasya aymbhipraayaarthH| prathamena ubhaye iti padena caturNAM hrasvadIrghaplutabhedAnAM svarasaMjJA-sadbhAvepi sandhyAkAryAnupayogitvAt plutabhedAn parityajya hrasvadIrgha iti smudaaydvymgrhiit| dvitIyena ubhaye iti padena 'aiuRlusamAnAH'[saMjJApra0 1. ] iti sUtroktA akArAdayaH paJca, e ai o au sandhyakSarANi[ saMjJApra0 3.] iti sUtroktAzcatvAra ekArAdaya iti samudAyadvayam agrhiit| tato'yamarthaH- akArAdayaH paJca, ubhaye hrasvadIrghAH, catvAra ekArAdayaH ubhaye svarA ucyante iti| svayaM rAjante zobhante ekAkino'pi arthaM pratipAdayanta iti svraaH| u pratyayaH pRSodarAditvAt svayaM zabdasya svabhAvaH / tathA ca svaralakSaNaM proktaM prAgbhiH aviSNuH smRtivAkye A i gatAviti muurtibhiH| liGganipAtadhAtUnAM virAjante svayaM svraaH|| For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH iti| taccaite a A i I u U R R la la e ai o au| nanu iha lavarNasya svarasaMjJAyAM kiM prayojanam ? lakAraH kR pU sAmarthya' ityasmin dhAto eva prayujyate / kRporolaH [ bhvAdi.Atmane. 20 ] kRperdhAto: rephasya lakArAdezo bhavati ra iti / razrutisAmAnyam upAdIyate / tena yaH kevalo repho yazca RkArasthaH tayorapi grahaNaM la ityapi sAmAnyameva upaadiiyte| tato'yaM kevalasya rephasya sthAne lakArAdezo vidhiiyte| ityanena RkArasyApi ekadezavikAradvAreNa lakArakaraNAdeva prayogo dRzyate, na ca tatra svarasaMjJAyAH kimapi prayojanaM vidyate / dIrghasya lakArasya tu sarvathA prayoga eva naastiiti| ___maivam, yadazakti yadasAdhu tadanukaraNasyApi saadhutvmissyte| yathA- 'aho Rtaka' iti prayoktavye zaktivaikalyAt / kazcit 'aho tRtaka' iti pryuktvaan| tadA tatsamIpavartI kimayam Aha iti apareNa kenA'pi pRSTa san tamanukurvan 'aho tRtaka' ityAha - iti kthyti| atha ca lakArasya svarasaMjJayA 'ot [pANini. 1.1.15] iti prakriyAsUtreNa, au nipAtaH'[ prakRtibhAva0 3.] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyA bhavanAt klRpta ityatra anaci ca [pANini. 8.4.47] iti prakriyAsUtreNa, hase'rhahasaH [svarasaMdhiH 2] iti sArasvatasUtreNa vA lasvarAt parasya pakArasya dvitvbhaavnaat| klRptazikha' ityatra dUrAdhUte ceti guroranRto'nantasyA-pyaikaikasya prAcAm [ pANini. 8.2.86] iti pANinIyasUtreNa svarAzritasya plutasya pratipAdanAcca lakArasya svarasaMjJAyAM prayojanaM vidyate ev| zarvavarmaNastu mate akArAdInAmiva lavarNasyApi svarasaMjJayA mukhyamevaM prayojanaM vidyte| yathA- amU lakAraM pazyataH, amI kAraM pazyantIti ubhayatrA'tra adasomAt [ pANini. 1.1.12.] iti prakriyAsUtreNa, nAmI [ sA. prakRtibhAva. 1.] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyA bhavanAt lakArasya svarasaMjJAprayojanasadbhAvaH siddhH| _ 'lavarNo na dIrgho'sti' iti yad rAmacandro avocat, tadapi tadicchayA tasyaiva svataH pramANaM na parataH' iti / tathA ca kAlApakavyAkaraNasUtraM, tatra, caturdazAdau svarAH [ ] tathA ca etaTTIkA- tatra tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye caturdazavarNAste 1. 'vyAkaraNa' nAsti kai.| For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasvarasthApanavAdasthalam 117 1 svarasaMjJA bhavanti / svara 14 a A i I u U R R lR lR e ai o au / yathA anukaraNe hrasvakAro'sti tathA dIrgho'pyastIti matamiti / tathA ca haimavyAkaraNasUtram 'audantAH svarAH ' [ siddhahaima. 1.1.4 vRttizcAsya- 'aukArAvasAnA varNAH svarasaMjJA bhavanti / takAra uccAraNArthaH / a A i I u U R R lR lR e ai o au / audantA iti bahuvacanaM varNeSvapi paThitAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArthaM, tena teSAmapi svarasaMjJeti / ' ? [ - tathA ca kAvyakalpalatAsUtram - vikRti srotasvinyaH caturdaza tu ] iti / tathA ca haimAnekArthasUtram svaraH zabde'pi SaDjAdau [ anekArtha kAM . 2 zlo. 477 ] iti / 'ac' iti akArAdInAM caturdazAnAM varNAnAM pANinIyA saMjJA / tatra yathA 'ekasvaraM citramudAharanti' [ haimAnekArthaTIkA / ] iti tathA ca vizvaprakAzakAra: - svaro'kArAdimAtrAsu madhyamAdiSu ca dhvanau / udAttAdiSvapi proktaH, [ vizvapra0 rAntavarma 9 halAyudho'pi - 'akArAdAvudAttAdau SaDjAdau nisvane svaraH / [ ] iti / tathA varNanirghaNTau cAmuNDo'pi - akArAdInAM mAtRkAnukrameNa nAmAni nyabadhnAt / tadyathAakAro'tha nigadyate zrIkaNThaH kezavastvAdyo hrasvo brAhmaNakaH zivaH / AyurvedaH kalADhyazca mRtezaH prathamo'pi ca / ] iti / 1. kAvyakalpalatA.. rajjusUtraM pUrvamahAkule karipiNDaprakRti iti pATho vidyate kai. pratau / 2. akArAdiSu varSeSu SadjAdiSu saptasu udAttAdiSu vijJeyaH / prANiyAM ca svare svaraH / / 863 / / kAM 55.77 iti / dhanaJjayo'pi iti pATho'dhikaH kai. pratau / For Personal & Private Use Only ratnapuruSatve ya svapnAH jIvAjIvopakaraNaguNinAgragAraM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH ekamAtRkavANIzau saarsvt-llaattkau| mRtyuJjayaH svarAdyazca mAtRkAdyo lghustthaa| A AkAro'nantakSIrAbdhI gururnArAyaNo mukham! vRttAkAro dIrgha, aapshcturmukhprkaashko| mukhavRttA'mRte vakro dvitiiysvrmodkau| iti| api cavyaJjanAni trayastriMzat svarAzcaiva cturdsh| [ ] iti / ityAdyanekazAstrAnusAreNa caturdazasvarAH sArasvatavyAkaraNe'pyavazyam 'ubhaye svarAH'[sA. saMjJAprakaraNa. 4] iti sUtrasya pUrvoktarItyA vyAkhyAnAt avabodhavyAni ? vidvvRndaarkaiH| ekaviMzatirapi svarAH yat pANinIyazikSA___'svarA viMzatirekazca' [pANinIyazikSA pa. 4] iti / taccaivam - a1, i2, u3 ete trayaH hrasvadIrghaplutabhedAt nava 9, RvarNaH plutahIno dvividhaH 2, lakAro dIrghahIno dvividhaH 2, sandhyakSarANi 2 dIrghaplutabhedAt 8, evaM ekaviMzati-svarAH snti| paraM vyAkaraNe sandhyAdikAryopayogitvena caturdazAnAmeva upayogAt caturdazaiva svraaH| ye ca sArasvataTIkAkArAH vAsudevAdayaH paJca samAnAH navasvarAH aSTau nAminaH iti pratipAdayanti, tad asat, pUrvakavipraNItavyAkaraNadyanekagranthaiH saha virodhAt, sarasvatIkRta samAnAdisaMjJAmapi ca srvpuurvkviprnniitaanekgrnthsNjnyaanuyaayitvaat| iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracitaM caturdaza svarasthApanavAdasthalaM smaaptm| 1. bodhavyA kai. 2. aSTau ityadhikapATho kai.| 3. samAna'mapi iti jayapura pratau. For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasvarasthApanavAdasthalam 119 zrIjinarAjasUrIndre dharmarAjyaM vidhAtari / asmin kharatare gacche dharmarAjyaM vidhAtari // 1 // jagadvikhyAtasatkIrttiAnavimalapAThakaH / yo'bhavattasya pAdAbjabhramarAyitamAnasaH // 2 // zrIvallabha upAdhyAyaH samAkhyAtIti suunRtm| caturdazasvarA ete sarvazAstrAnusArataH // 3 // tribhirvizeSakam iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracita-sArasvatamatAnugata sarvazAstrasammata-caturdazasvarasthApanavAdasthalaprazastiH smaaptaa| tatsamAptau ca samAptaM caturdaza svrsthaapnvaadsthlm| tacca vAcyamAnaM ciraM nndtaat| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaguNasthAnasvAdhyAya samaravi vIra jiNesara deva, jasu surapati savi sArai seva / sugurutaNAM vacana nisuNevi, pabhaNisuM guNaThAMNAnu bhevi / / 1 / / gamaNAgamaNataNI gati cyAri, sAsaya sukhani siddhi majhAri / karmavasi valI valI avatari, caudarAjani pherai phirai / / 2 / / savihuM jIvanI AThaja khAMNi, indra japo taja jara rasa jAMNi / svedaja samUrchima mano bheda, upapAtakI nArakI sukheda / / 3 / / jIvayoni curAsI lAkha, kula eka koDi satANuM lAkha / varaNa gaMdha rasa jU jUyA vesa, jina viNa chUTaka nahIM lavalesa / / 4 / / dulahu mAnava bhava saMsAri, utapati Arija desa majhAri / sAvi [sAvaga] kula saMpUraNa Aya, rUpa riddhi sahi guru samavAya / / 5 / roga rahita sAvi mitta, marighala dhananiM nizcalacitta / vara siddhAnta zravaNeM nija kAMni, muni saMgati cita lAgai dhyAni / / 6 / / gyAnavaMtani nirupamabuddhi, vinaya viveka vicAra samRddhi / dohilo lAbha bhavika jIva eha, havi bolisuM guNaThAMNA bheya / / 7 / / pahiNi guNaThAMNe mithyAta, samakita taNI na jAMNe vAta / arihaMta deva suguru jinadharma, zAsana taNo na jAMNe marma / / 8 / / sAsvAdana guNaThAMNa, jinamata kahitAM mAMDai kAMna / SaTAvalI jANi mana rahi, pachi mithyAta valI saMgrahi / / 9 / / trIji mizra subhAvaja asyau, jinavai hari hara aMtara kisyau / dvija jana munijana nitita nami, samA dharma bihuMya-magami / / 10 / / cauthi avirati thAMnaki joya, khyAyaka samakita evau hoya / kaMdamUla phala peya apeya, zreNika vara nizci savi ley|| 11 / / suNa pAMca vrata guNaThAMNa, parigraha taNo kari parimANa / bAdara jIva vi(va) dha TAli sadA, samakita doSa na ANi kadA / / 12 / / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 caturdazaguNasthAnasvAdhyAya chaThi thAMnaki ghaNuM pramAda, nidrA vikathA kari vivaad| jAMNi jinamata navatatva marma, tu nara tina kari jindhrm||13|| sAtami thAMnaki suNi apramata, khama dama saMyama nizcala cit| posaha paDimA paribi sahai, ketA cAritra bhai niravahai / / 14 / / AThami thAMnaki nara je hoi, cyAra kaSAya mani muMki soi| paradroha paraniMdA navi karai, kUDa kapaTa muMkI vivaharai / / 15 / / navami muMki suSima lobha, krodha mAMna mAyAnu khyobh| navamA rasa, saMcaya karai, maNi traNa sovana samatA dhari / / 16 / / dasami guNathAMnaka je hoi, aSTa karma cUraNa karai soi| paMca sumati traNa gupati nirUva, ima sUSima saMparAya pavIta / / 17 / / upasAMta moha guNa ThANA eha, karma taNau jiNi kIdhau cheh| rakhyA mAMhi jalaNi jima rahai, zrutadhara igyAramuM ima khi||18|| tihAM thau jIva pramAda jau kari, nigodamAMhi jaI valI avtri| koDA koDi bhava jIva ima bhamai, pudgala parAvrata ima iti krmi|| 19 / / bArami guNathAMnaki heva, kSipaka zreNika caDIo jiiv| zukla dhyAna mAMDi asyuM, dahi karma jvAlyuM traNa jisyuN|| 20 / / terami guNathAMniki saMcarI, ghanaghAtIyA karma khykrii| pAmi jagamaga kevalanyAMna, ochava kari surAsura bhaaNnni|| 21 / / caudamauM guNathAnika eha, ajarAmara pada lahIi jeh| siddhi taNi thAMniki avatarI, sAsi sukha lahi jidhrmkrii|| 22 / / [kalasa] eya kusalakAraka dukhanivAraka cauda thAMniki jANIi, jina taNI vAMNI hIi AMNi sumati mAMna vakhAMNIi / je suNia nivrata kari eka citi suSira samakita teha tnno| zrIvallabhamunivara bhaNi jinavara tihAM ghari hui sukha ghnno|| 23 / / iti caudaguNaThANasajjhAyasampUrNam For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 granthakAra-TIkAkAroddhRta-granthanAma-granthakAranAmAnukramaNI granthakAra pRSThAGka 51 grantha anuyogadvArasUtram anuyogadvAravRtti anekArthasaMgraha 68 hemacandrasUri anekArthasaMgraha TIkA apavarganAmamAlA jinabhadrasUri abhidhAnacintAmaNinAmamAlA hemacandrasUri 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 52, 54, 55, 60, 62, 63, 71, 72, 80, 84, 87, 90, 92, 94, 90, 101, 117 46, 47, 50, 52, 54, 56, 73, 96, 117 40, 49, 58, 64 40, 41, 45, 54, , 71, 82, 83, ,96, 97 79 41, 80, 84, 85, 87, 91, 92, 93, 96, 96, 110 49, 51 40 79, 80 14, 15, 44, 45, amaraH amarakoSa amarasiMha uttarAdhyayanasUtra upAsakadazAGgasUtra ekAkSarakoSa ekAkSaranAmamAlA saubhari For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra-TIkAkAroddhRta granthanAma granthakAranAmAnukramaNI 123 ekAkSaranAmamAlikA ekAkSaranAmamAlikA sudhAkalaza vizvazaMbhu 46, 47, 54, 59, 60, 61, 62, 64, 97, 101 59, 60 24, 42, 45, 49, 51, 55, 59, 56, 60,62, 63, 64, 96 79, 80 117 amaracandra 59 112 ekAkSanAmamAlikA kAvyakalpalatA kavikalpadruma kAtantravyAkaraNa kAtyaH kAlApavyAkaraNa kAlApavyAkaraNa TIkA kAvyAnuzAsana kaMzavaH cirantana dazavaikAlikasUtra 117 116 hemacandrasUri 117 zayambhabasUri deva dhAtuparAyaNa hemacandrasUri deva vAcaka nandIsUtra narapati dinacaryA nArAyaNa nighaNTu pANinivyAkaraNa 50 74 42, 50, 55, 71, 73, 83, 94, 97 49, 51 110, 117 118 53, 96 51, 58, 59, 60, 66, 68, 69, 70, 72, 73, 76, 78, pANini For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pANinivyAkaraNa TIkA pANinIdhAtupATha pANinIyavArtika pANinIyazikSA purANa prajJApanAsUtra prajJApanAsUtra TIkA prAkRtavyAkaraNa buddhisAgaravyAkaraNa bRhatkalpasUtra TIkA bhagavatIsUtra bhagavatIsUtra TIkA bharataH maGkhako maGkha TIkA meghadUta rAjanighaNTu malayagiri hemacandrasUri buddhisAgarasUri abhayadevasUri zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH 79, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 113, 117 51 58, 59, 60, 61, 62, 68, 69, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 85, 90, 93, 96, 98, 99 67, 71, 73, 82, 94, 104 118 48, 68 48 For Personal & Private Use Only 68, 93 79 45 52 53 72 47, 50 47 80 41 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 125 granthakAra-TIkAkAroddhRta granthanAma granthakAranAmAnukramaNI rAmacandrAcArya varNanighaNTu vAgbhaTAlaMkAra vAmana vijayAnanda vizvaprakAzakoza mahezvara 82, 116 117, 45, 85 82 73, 75, 76, 83, 85, 87, 88, 89, 91, 92, 95, 97, 98, 116 41, 49, 50, 73, 76, 79, 82, 84, 85, 87, 91, 97, 98 vizvalocanakoSa zrIdhara kedArabhaTTa 83 55, 72 59 117 vRttaratnAkaraH vaijayantI koSa zilocchanAmamAlA zrIkaNTha SaDdarzanasamuccayaTIkA saMgItazAstram samavAyAGgasUtra sArasvatavyAkaraNa 88 82 48 sArasvatavyAkaraNa TIkA siddhahemazabdAnuzAsana anubhUtisvarUpAcArya 97, 101, 106, 108, 112, 113, 114, 115, 116, 118 vAsudeva 118 hemacandrasUri 15, 20, 42, 47, 48, 52, 54, 55, 56, 61, 62, 94, 96, 100, 101, For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 siddhahemadhAtupAThaH zrIzrIvallabhIya-laghukRti-samuccayaH 103, 104, 106, 107, 113, 117 41, 42, 43,746, 49, 50, 52, 54, 55, 72, 108 76 43 zIlAGkAcArya 3 subhUticandraH sUtrakRtAGgasUtra sUtrakRtAGgasUtra TIkA sthAnAGgasUtra halAyudha ityukte paThyate prAgbhiH bhASA yaduktaM 49, 52, 112 43, 46, 76 41 02 115 55, 89, 97, 114 vacanAt 53, 73, 75, 100, 101, 103 zravaNAt nyAyena pariziSTa - 2 granthakAra-TIkAkAroddhRtagacchAcAryAdinRpatigrAmavizeSanAmAni akabara upakeza okeza osikA kezikumAra 71 kharataragaccha 20, 30, 33, 56, 57, 111, 119 For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra-TIkAkAroddhRtagacchaAcAryAdinRpativizeSanAmAni 127 127 jayasAgaramahopAdhyAya 30, 39, 53, 56, 57 jinacandrasUri 57 jinabhadrasUri jinarAjasUri 119 jinavallabhasUri 66, 67 jinasiMhasUri 57 jinezvarasUri 57 jJAnavimala 7, 20, 30, 33, 34, 38,56, 67, 98, 101, 107, 111, 119 timirI 36, 39 pArthApatya 71 balabhadrapura 34 yodhapura 57 ratnaprabhasUri vikramanagara zrIvallabhavAdI 71, 72 7, 111 7, 20, 30, 33, 34, 36, 38, 39, 56, 58,65, 66,97, 101, 107, 109, 113, 118, 119 72 65 satyikA devI sahadeva siddhasUri sUrasiMhanRpati 121 57 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 : noMdha : zrI zrIvallabhIya- laghukRti - samuccayaH For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvallabhIya. laghukRti-samuccayaH % 3 Amit . ..nijAmazaranavarImA PARE!IsaMgara From: pa.pU. A. zrI vijaya somacandrasUrIzvarajI ma.sA. Clo. kirITa grAphIksa, 416, vRndAvana zopIMga senTara, 4the majale, pAnakoranAkA, ahamadAbAda-380 771se