Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ज्ञानपीठ मूर्तिदेवी ग्रन्थमाला : अपभ्रंश ग्रन्थांक 10 महाकवि पुष्पदन्त विरचित णायकुमारचरिउ [अपभ्रंश मूल, हिन्दी अनुवाद, पाठान्तर, शब्दकोश, व्यक्ति व भौगोलिक सूचियां, प्राचीन टिप्पण तथा अंगरेजी नोट्स सहित ] सम्पादक-अनुवादक डॉ. होरालाल जैन, एम. ए., एल-एल. वी., डी. लिट., भूतपूर्व संस्कृत प्राध्यापक मध्यप्रान्त शिक्षा विभाग, संस्थापक-निदेशक : प्राकृत, जैनधर्म और अहिंसा शोध-संस्थान, वैशाली ( विहार ), प्राध्यापक व विभागाध्यक्ष : संस्कृत-पालि-प्राकृत विभाग, इंस्टीट्यूट ऑफ़ लैंग्वेजेज एंड रिसर्च, जबलपुर विश्वविद्यालय ( म. प्र.) HORS PROCESSOCTO ORTS जानाOre HDOLES adal भारतीय ज्ञानपीठ प्रकाशन .. वीर नि० संवत् 2498 : विक्रम संवत् 2029 : सन् 1972 द्वितीय संस्करण : मूल्य 230 रुपये . 90/मा.श्री लामसागर रान मदिर श्री महावीर जैन आराधना कन्द्र, कोसा P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 Serving jinshasan ? 010124 gyanmandir@kobatirth.org . स्व० पुण्यश्लोका माता मूर्तिदेवीकी पवित्र स्मृतिमें तत्सुपुत्र साहू शान्तिप्रसादजी संस्थापित भारतीय ज्ञानपीठ मूर्तिदेवी जैन ग्रन्थमाला इस ग्रन्थमालाके अन्तर्गत प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, हिन्दी, कन्नड़, तमिल आदि प्राचीन मापार उपलब्ध आगमिक, दार्शनिक, पौराणिक, साहित्यिक, ऐतिहासिक आदि विविध-विषयक जैन-साहित्यका अनुसन्धानपूर्ण सम्पादन तथा उसका मूल और यथासम्भव अनुवाद आदिके साथ प्रकाशन हो रहा है। जैन मण्डारोंकी सूचियाँ, शिलालेख-संग्रह, विशिष्ट विद्वानोंके अध्ययनग्रन्थ और लोकहितकारी जैन-साहित्य ग्रन्थ मी ' इसी ग्रन्थमालामें प्रकाशित हो रहे हैं। ग्रन्थमाला सम्पादक डॉ. हीरालाल जैन, एम. ए., डी. लिट. डॉ. आ. ने. उपाध्ये, एम. ए., डी. लिट. प्रकाशक __ भारतीय ज्ञानपीठ प्रधान कार्यालय : बी/४५-४७, कनॉट प्लेस, नई दिल्ली-१ प्रकाशन कार्यालय : दुर्गाकुण्ड मार्ग, वाराणसी-५ मुद्रक : सन्मति मुद्रणालय, दुर्गाकुण्ड मार्ग, वाराणसी-५ स्थापना : फाल्गुन कृष्ण 9, वीर नि० 2470 * विक्रम सं० 2000.18 फरवरी, '' - सर्वाधिकार सुरक्षित P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ भारतीय ज्ञानपीठ स्व० मूर्तिदेवी, मातेश्वरी श्री शान्तिप्रसाद जैन P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ JNANAPITHA MURTIDEVI GRANTHAMALA : Apabhramsa Grantha No. 10 worumowuwuwuwuw NAYAKUMARACARIU of PUSPADANTA CRITICALLY EDITED from old MSS., with an exhaustive Introduction, Hindi Translation, Glossary and Indices, old Tippana and English Notes by Dr. Hiralal Jain, M. A., LL. B., D. LITT., Formerly, Professor of Sanskrit, C. P. E. S., Founder Director, Vaishali Research Institute of Prakrit and Jainology, Govt. of Biliar; Head of the Deptt, of Sanskrit, Pali and Prakrit, Jabalpur University. og BADOS OS y 0 DB LoDING TO GO TODO NOMO!. I PHOTO a - BHARATIYA JNANAPITHA PUBLICATION 1. Vira Samvat 2498 : V. SamVAT 2029 : A. D. 1972 Second Edition : Price Rs. 18/ m .; P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwww BHARATIYA JNANAPITHA MURTIDEVI JAIN GRANTHAMALA FOUNDED BY SAHU SHANTIPRASAD JAIN IN MEMORY OF HIS LATE BENEVOLENT MOTHER SHRI MURTIDEVI IN THIS GRANTHAMALA CRITICALLY EDITED JAIN AGAMIC, PHILOSOPHICAL, PAURANIC, LITERARY, HISTORICAL AND OTHER ORIGINAL TEXTS AVAILABLE IN PRAKRTA, SAMSKRTA, APABHRANSA, HINDI, KANNADA, TAMIL, ETC., ARE BEING PUBLISHED IN THEIR RESPECTIVE LANGUAGES WITH THEIR TRANSLATIONS IN MODERN LANGUAGES AND CATALOGUES OF JAIN BHANDARAS, INSCRIPTIONS, STUDIES OF COMPETENT SCHOLARS & POPULAR JAIN LITERATURE ARE ALSO BEING PUBLISHED. General Editors Dr. Hiralal Jain, M. A., D. Litt. Dr. A. N. Upadhye, M. A., D. Litt, Published by Bharatiya Jnanapitha Head office : B/45-47, Connaught Place, New Delhi-1 Publication office : Durgakund Road, Varanasi-5. Founded on Phalguna Krishna 9, Vira Sam. 2470, Vikrama Sam. 2000,18th Feb.,1944 All Rights Reserved P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ CONTENTS GENERAL EDITORIAL PREFACE TO THE FIRST EDITION प्राथमिक प्रस्तावना 1. कवि-परिचय और उनके आश्रयदाता 2. ग्रन्थका रचनाकाल 3. पुष्पदन्तकी रचनाएँ 4. णायकुमारको विषयात्मक पूर्वपरम्परा 5. अपभ्रंश भाषा और साहित्यका विकास 6 अपभ्रंश शब्दावलि व वर्ण-विन्यास 7. अपभ्रंश रचना-शैली व णायकुमारचरिउका छन्द वैचित्र्य 8. णायकुमारचरिउका विषयानुक्रम INTRODUCTION 1. Critical Apparatus 2. Text-constitution 3. The Poet and his Patron 4. Manyakheta-a literary Centre 5. Popularity of the Hero 6. The Poet's Education 7. Picture of palace and public life 8. Political divisions of India as found in Nayakumaracariu 9. The Nagas and the Nagaloka 10. Analysis of the work 11. Language and Grammar 12. Metre 13. Old Gloss and its Authorship List of works mentioned Apabhramsa Text with Hindi translation in 9 chapters with head lines to each Kadavaka and Variant Readings in foot-notes टिप्पण ( प्राचीन ) Notes : Critical and Explanatory शब्दकोश Index of Personal Names with Notes Index of Geographical Names with Notes VIII XIII XV XVII XXII XXIX XXXIX XLIV XLVI 1-175 177-196 197-212 213-268 269-273 274-275 P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ GENERAL EDITORIAL Puspadanta was a gifted poet of mediaeval India : a veritable model of learning and self-respect. He was neglected, if not humiliated, by his erstwhile royal patron, some Bhairava of Saiva faith; so, in sheer disgust and in a highly pathetic condition, both in mind and body, he reached, after a long and trying journey, Manyakheta, the Rastrakuta capital. The then king was Kssnaraya alias Vallabharaya. That was a golden age for literature in Karnataka; and it is but natural that Puspadanta's poetic muse became fruitful under the patronage of the minister Bharata and his son Nanna; and we owe to him three epical poems in Apabhrama : Mahapuranu, Nayakumaracariu and Jasaharacariu. Puspadanta gives plenty of biographical details about himself and about his patrons, etc. in Manyakheta. It is at Bharata's request that he began composing the Mahapuranu, his magnum opus, in the Sid. dhartha year and completed it, after six years, in the Krodhana year, corresponding to June 11, 965 A. D. It was in this very Siddhartha year, i. e., in 959 A. D. that Somadeva completed his Yasastilaka when Krsnaraja was celebrating his southern victories at Melpati. Puspadanta was a witness to the destruction of Manyakheta, where he was so well patronised and where he pursued his literary career with such a success, at the hands of the Paramara ruler, Harsadeva of Dhara, some time before 972 A. D. 1. Though Puspadanta passed through adverse circumstances before he composed these three works, he has been quite lucky so far as publication-and-critical-editing of his works is concerned, soon after their Mss. fell into the hands of modern scholars. As a youngster, closely associated with the editors of these works, I may take the liberty of looking back on the progress of studies on Puspadanta. A good deal of initiative was taken by the late Pt. Nathuram Premi. Dr. P. L Vaidya inherited from H. Jacobi the contagious inspiration for Apabhraiba studies and brought it to India from Europe from where he had lately returned. In the meanwhile, through the efforts of now Dr) Hiralal Jain, the Karanja Mss. were brought to light in the Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss. in the Central Provinces and Berar by R. B. Hiralal (Nagpur 1926 ). This veritable Ratnatraya ( Premi, Vaidya and Hiralal) bestowed on Puspadanta ( shall I say ) an abiding release from oblivion by bringing to light all his works. Dr. P. L. Vaidya, Poona, critically edited the Jasaharacariu in 1931; Dr. H. L. Jain, Amraoti, brought out his critical edition of the Nayakumara. cariu, along with his exhaustive study of it in its Introduction, in 1933: both of these works were printed in Poona and published in the Karanja Granthamalas, indicating how both of them were working in close collaboration. Later on, Dr. Vaidya took up the critical edition of the Mahapuranu, the biggest of the three works, for the Manikachandra D. J. Granthamala looked after by Nathuram Premiji; and there appeared the Vol. I in 1937, Vol. II in 1940 and Vol. III in 1941, all P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAYAKUMARACARIU together covering nearly 1700 pages of the Royal size. It is the enterprising temper of Premiji that could push through the publication of this work, though the financial position of the Mala was anything but satisfactory. Dr Vaidya belongs to that clan of scholars for whom the academic pursuit is an end in itself and who never planned to convert every academic activity necessarily into coins : these volumes were made available almost at their cost price. Dr. P. L. Vaidya set a format for presenting Apabhramsa Kadavakas, and it is being followed by subsequent workers in the field. In the meantime Dr. L. Alsdorf ( Hamburg, Germany) brought out a critical edition of the Harivamsapurana (i. e., chapters 81-92 of the Mahapuranu ) in 1936, from Hamburg. The text is printed in Roman script. There is a rich and scholarly Introduction (in German ) shedding light on the manifold aspects of this work and of its author. There is added also an exhaustive Glossary. Both Drs. Alsdorf and Vaidya have much common Mss. material. There was a plan ( even a major portion of the Ms. was ready) to publish Prof. Alsdorf's edition with the text in Nagari and the Introduction, etc. in English; but somehow it had to be given up. Though there are, nowadays, more opportunities and facilities for editing and publishing Apabhramsa works, still some major epics like the Ritthanemicariu of Svayambhu, Harivamba of Dhavala, etc. are still lying in Mss. The value of the linguistic material contained in them is unquestioned in the context of the study of Modern Indo-Aryan languages. There are many explanations, if not reasons, for their neglect. An emineni linguist mentioned to me that the days of great editors like Weber ( burying their eyesight in Mss.) are gone; a Nyaya scholar asked me of what avail are these readings and their recording; and a historian said that all these works should be made available in translation only. There may be explanations and excuses; but there is hardly any justification for allowing these works to fall into oblivion, if not in the mouths of white ants. What is true of old Mss. is much more true of inscriptions : very few are interested in reading and studying them. Like the Apabhraisa Mss., the Epigraphist's archives contain thousands of prints of inscriptions which are awaiting decipherment: the number of scholars available for such work is fast decreasing; and even those in authority who talk of Indian literary, historical and linguistic material have mental reservations about the meaning of the term 'Indian'. But a dedicated worker has before him the examples of Drs. P. L. Vaidya, H. L. Jain and others to inspire them, not to speak of those who have left for us their monumental editions, both here and elsewhere. Puspadanta and his works are being studied in their different aspects by students of middle Indo-Aryan and New Indo-Aryan. Dr. ( Smt.) Ratna Shriyan has studied the Desya words in Puspadanta's works ( A Critical Study of Mahapurana of Puspadanta, Ahmedabad 1969 ). Dr. R. N. Pandeya has his Ph. D. thesis (in Hindi) on Mahakavi Puspadanta ( Jaipur 1968 ). There are many similar studies in articles and research papers. Puspadanta is gifted with manifold abilities in handling the language, in using different metres, and in embellishing his a variety of Alamkaras. respects Dr. Hiralalji has been a pioneer in the field of Apabhramsa studies. The Apabhramba language is a predecessor of Hindi so P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ GENERAL EDITORIAL and a close Hindi paraphrase of any Apabhraisa text, if done in linguistic and semantic perspective, has immense value for the study of Hindi as well as for popularising Apabhramsa works in the Hindi reading public. Dr. Hiralalaji gave Hindi translation in his editions of the Savaya.dhamma-doha ( Karanja 1932 ) and Pahudadoha ( Karanja 1933 ). In his second edition of the Karakandacariu published by the Bharatiya Jnanapitha ( Varanasi 1964 ) he added full Hindi Translation of the text. In the first edition of it (Karanja 1934 ) he had given only the English translation. In his edition of the Sudamsanacariu of Nayanandi ( Vaishali 1970) as in the case of his edition of the Mayanaparajayacariu (Varanasi 1962 ), he has added Hindi Translation along with the Apabhramsa text. His edition of the Kahakosu of thricandra ( Ahmedabad 1969) has a detailed topical analysis in Hindi. Here is being presented the second edition of the Nayakumaracariu. It includes all that was there in the first edition, but possesses some additional features. The text has been improved in many places in the light of fresh study of the available readings. In presenting the Apabhramsa text short e and o (in Nagarr) have been employed; and anunsika is distinguished from the anusvara. A full Hindi translation is given, with special attention being paid to linguistic and semantic correspondence between the Apabhraisa and Hindi expressions and words. Three Mss. of the five ones used for the first edition contained Tippana or Glosses, and these have been fully reproduced ( with minor corrections here and there ) in this edition. The Introduction in Hindi presents all that was of significance in the English version. The second edition is a definite improvement on the first, and also fulfils the needs of both students and scholars for whom the copies of the This is the first work of Puspadanta to be published along with Hindi Translation. Dr. Hiralalaji is bringing out also an edition of the Jasaharacariu (first edited by Dr. P. L. Vaidya ) along with Hindi translation; and it is in press, being published by the Jnanapicha. We are highly obliged to Dr. H. L. Jain for this revised edition of the Nayakumaracariu which he has given to us inspite of indifferent health and impaired eyesight. We are grateful to the authorities of the Bharatiya Jnanapitha, especially to its enlightened President, Smt. Ramadevi Jain and to its benign patron, Shriman Sahu Shanti Prasadaji for financing the publication of such works. Our thanks are due to Shri Laxmi Chandraji Jain who is enthusiastically implementing the schemes of publication undertaken by the Jnanapitha. Manasa Gangotri Mysore : June 11, 1972 AN. Upadhye . [2] P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE (First Edition) It was in the year 1924 that I first discovered the NAYAKUMARACARIU of Puspadanta from the manuscript stores at Karanja which I examined in my capacity as a Research Scholar of the Allahabad University. The notes that I made on that occasion were included in the Provincial Catalogue edited by Rai Bahadur Hiralal and published by the C. P. Government in 1926. The Apabhraisa works discovered there interested me very much and I contributed an article on 'Apabhraiba Literature to the Allahabad University Studies Vol.I, 1925, and determined the date of Puspadanta who was the chief of the authors, first in the notes contributed to the Catalogue and then in an article contributed to the Hindi Quarterly Jaina Sahitya Samsodhaka Vol. II.' In the year 1925 I came to occupy my present post at Amraoti, and, being now closer to Karanja, I tried to arrange for the publication of the works. My efforts met with a ready response which enabled me to organise two societies for the work of publication. It might be asked why two series of books have been started when all the works could very suitably be included in a single one. The answer is to be found in the genuine desire of the members of the Balatkara-gana to prepetuate the memory of their spiritual leader, the late Svami Devendrakirti Bhatcaraka, by a separate series. This is in the fitness of things, as the present collection of MSS. preserved in the Balatkara-gana temple owes a good deal to the efforts of the late Svami. It is in order to make the work of the two series mutually collaborative that the editorship of both has been entrusted to me. Unlike the sister series, the present series has been started without any permanent funds to begin with. The society has, however, acquired a rich fund, I mean a fund of good will all around, which is expected to help it through the venture. The society is highly obliged to Mr. Nagosa Ratansa Raibagkar of Amraoti who has borne the costs of printing the present volume. It is hoped that the noble example of this gentleman will be followed by others interested in rescuing the ancient literary treasures of the Jains from oblivion. I now come to my most interesting duty of acknowledging the help that I received in the preparation of this volume. My deep obligations are due to Mr. Ratanlal Narsinsa Raol and his colleagues in the management of the Balatkara gana Jaina Bhandara who entrusted the editorship of their series to me and lent out to me their two MSS. of the present work (MSS. A & B.). Facilities for collecting the other three MSS. were secured for me by my friend Dr. Tarachand Gangawal, M.B. B.S. Palace Surgeon, Jaipur, Master Motilal Samghi, Sanmati-Pustakalaya, Jaipur, P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 NAYAKUMARACARIU and Pandit Nathuram Premi, Bombay. For this help I am greatly indebted to these gentlemen. Rai Bahadur Hiralal has laid me under a deep debt of gratitude by encouraging me in my literary activities throughout and, on this occasion, by sending to me bis valuable article on the Nagas of Central India', which I have fully consulted and even quoted from in the Introduction on the 'Nagas and the Nagaloka.' I have also consulted his 'Descriptive Lists of Inscriptions in C. P. and Berar for the same section. I am thankful to Prof. V. V. Mirashi; M. A., Head of the Department of Sanskrit in the Nagpur University for kindly drawing my attention to the references to Nagaloka in the Navasahasamkacarita, My obligations are due to all the authors whose works I have consulted, referred to or quoted from, mention of which will be found in the list of abbreviations. I am very highly obliged to my friend Dr. P. L. Vaidya of Poona for his valuable suggestions and advice in the editing details and his inestimable help in getting the work printed in Poona. The distance between the editor and the printers would have caused a good deal of delay in the completion of the volume and would surely have affected its printing quality had it not been for Dr. Vaidya's presence on the spot and his keen interest in the matter. I am also thankful to the Manager and staff of the Shree Ganesh Printing Works, Poona, for doing their best in the execution of the work. I am indebted to my Principal, Mr. F. P. Tostevin, for recommending to the Local Government to permit me to undertake the editorship of the series, and for encouraging me and helping ine in various ways. With such co-operation as I have been receiving, I expect to be able to carry on the work of the series. Suggestions for improvement in any direction will always be very welcome. King Edward College, Amraoti. 1st December, 1932 HIRALAL JAIN P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्राथमिक णायकुमारचरिउ मेरे सम्मुख प्रथम बार तब आया जब मैंने ईसवी सन् 1924 के ग्रीष्मावकाशमें कारंजा ( जिला अकोला, विदर्भ ) के जैन शास्त्र भण्डारोंका अवलोकन किया। वहाँ संस्कृतके सहस्रों ग्रन्थोंकी हस्तलिखित प्रतियों के अतिरिक्त कोई 10-12 ग्रन्थ अपभ्रंश भाषाके भी देखने में आये। इनमें पुष्पदन्त कविको तीन रचनाएँ प्रधान थीं, और उन्होंने मुझे विशेष रूपसे आकर्षित किया। मैंने तत्काल ही इस कविके काल-निर्णयपर एक निबन्ध लिखा, जो "जैन साहित्य संशोधक" नामक त्रैमासिक पत्रिकामें प्रकाशित हुआ। उसी वर्ष "इलाहाबाद यूनि. स्टडीज़" के प्रथम अंकमें ( 1925 ) मेरा "अपभ्रंश लिटरेचर" शीर्षक लेख भी प्रकाशित हुआ, जिसमें पुष्पदन्तकी सभी रचनाओं के अतिरिक्त उस समय तक ज्ञात समस्त अपभ्रंश रचनाओंका भी संक्षिप्त परिचय दिया गया था / सन् 1926 ई. में मध्यप्रदेश शासन द्वारा प्रकाशित संस्कृत, प्राकृत हस्तलिखित ग्रन्थोंकी सूची में कारंजा भण्डारोंके समस्त ग्रन्थोंकी सूची भी सम्मिलित की गयी तथा उसकी प्रस्तावनामें उक्त अपभ्रंश ग्रन्योंका परिचय, और परिशिष्ट में उनके अनेक अवतरण भी दिये गये / इनसे विद्वानोंकी रुचि इस साहित्यको ओर विशेष रूपसे जागृत हुई और मुझे यह प्रेरणा मिलने लगो कि इन ग्रन्थोंके सम्पादन-प्रकाशनको व्यवस्था की जाये। मैं सन् 1925 में अमरावतीके शासकीय महाविद्यालयमें संस्कृतका प्राध्यापक होकर पहुँच गया था। वहांसे कारंजाके भण्डार अपेक्षाकृत मेरे समीप थे / अतएव इस साहित्यको प्रकाशमें लानेको तीव्र इच्छा हुई। इसको शीघ्र ही सुविधा भी मिल गयी जिसके फलस्वरूप प्रस्तुत ग्रन्य प्रथम बार 1933 में प्रकाशित हुआ। इस प्रकाशनका विशेष विवरण उसके प्रथम संस्करणके प्रिफेसमें दिया गया है, जो इस द्वितीय संस्करणमें भी अविकल रूपसे प्रकाशित किया जा रहा है। इस बीच अपभ्रंश ग्रन्थोंकी ओर विद्वानोंका विशेष रूपसे ध्यान गया है व विश्वविद्यालयों के पाठ्यक्रमोंमें भी उन्हें स्थान मिला है / इस प्रचारसे "णायकुमारचरिउ"को प्रतियाँ अनेक वर्ष पूर्व समाप्त हो गयी थीं। किन्तु इनकी मांग बरावर बनी रही जिसे देखते हुए मेरे प्रिय सुहृद् डॉ. आ. ने. उपाध्येका आग्रह हुआ कि मैं इसका द्वितीय संस्करण तैयार कर हूँ और उसमें आधुनिक आवश्यकतानुसार अविकल हिन्दी अनुवाद भी जोड़ दूं / तदनुसार यह द्वितीय संस्करण तैयार किया गया है। . इस संस्करणको विशेषताएँ ये हैं कि काव्यके पूरे पाठपर पुनः विचार किया गया है और यद्यपि पाठ संशोधन के लिए कोई नयो प्रतियों का उपयोग नहीं किया गया किन्तु जो पाठान्तर प्रयम संस्करणमें दिये गये थे उनमें से कुछ पाठोंको ऊपर-नीचे करना उपयुक्त समझा गया। नयी पद्धतिके अनुसार ह्रस्व ए, ओ को मात्राओं के विशेष चिह्नोंको अपनाया गया एवं अनुस्वारसे पृथक् सूचित करनेके लिए अनुनासिकके लिए अर्द्धचन्द्रविन्दीका उपयोग किया गया है। हिन्दी अनुवादको यथाशक्ति ऐसा रखा गया है कि जिससे मूलपाठके प्रत्येक शब्दके अर्थ एवं उसके व्याकरणरूपकी सरलतासे जानकारी हो सके। इस प्रयत्नके साथ कहींकहीं आधुनिक हिन्दीके मुहावरेका निर्वाह करना कठिन हुआ है, तथापि अपने उद्देश्यको देखते हुए प्रधानता मूलपाठके स्पष्टीकरणको ही दी गयी है। प्रथम संस्करणको अंगरेज़ी प्रस्तावना, शब्दकोश और नोट्स में शाब्दिक अशुद्धियोंको दूर करनेके अतिरिक्त अन्य कोई हेर-फेरकी आवश्यकता प्रतीत नहीं हुई। प्रथम PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. णायकुमारचरिउ संस्करण हेतु उपयोगमें ली गयीं पांच प्राचीन हस्तलिखित प्रतियोंमें-से तीनमें जो टिपण प्राप्त हुए थे, उन्हें उसी समय मैंने अलगसे लिख लिया था और वे मेरे संग्रहमें अभी तक सुरक्षित थे। उन्हें भी संशोधितकर इस संस्करणमें समाविष्ट कर दिया गया है। ग्रन्थके सम्बन्ध में जो आवश्यक जानकारी इंगलिश इंट्रोडक्शन में दो गयी थी उसका आवश्यक भाग नये रूपमें यहाँ हिन्दी प्रस्तावनामें भी दे दिया गया है। आशा है कि इन विशेषताओंके साथ तैयार किया गया णायकुमारचरिउका यह द्वितीय संस्करण विद्वानों, शोधछात्रों तथा अन्य सभी साहित्यप्रेमियोंको उपयोगी सिद्ध होगा। बालाघाट (म.प्र.) 15 मई 1972 -हीरालाल जैन P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रस्तावना 1. कवि-परिचय और उनके आश्रयदाता इस काव्यके कर्ता महाकवि पुष्पदन्त हैं / उन्होंने अपनी तीनों रचनाओं अर्थात् महापुराण, जसहरचरिउ तथा णायकुमारचरिउको उत्थानिकाओं, अन्तिम प्रशस्तियों, सन्धि-शीर्षक पद्यों एवं सन्ध्यन्त पुष्पिकाओंमें महामन्त्री भरत और उनके पुत्र व उत्तराधिकारी नन्नका बहुत कुछ परिचय दिया है / प्रस्तुत ग्रन्थके आदिमें उन्होंने कहा है कि उनके समयमें मान्यखेट नगरीके राजा कृष्णराज थे, जिनकी बल्लभराय उपाधि थी। उनके महामन्त्री थे नन्न, जो कौडिण्यगोत्रीय थे। उनके पिताका नाम भरत और माताका कुन्दन्वा था / कविने प्रथम सन्धिके दो कडवकों ( तीन और चार ) में उनके गुणोंकी बहुत प्रशंसा की है और कहा है कि उन्होंने प्रस्तुत काव्यकी रचना उन्हींके आग्रहसे की। उनके महोदधि, गुणधर्म, शोभन, नाइल्ल तथा शीलैय्या नामक शिष्योंने भी उनसे काव्यरचनाको प्रार्थना की और यह भी विनय की कि वे अपनी रचनाको नन्नके नामसे अंकित करें। तदनुसार कविने प्रत्येक सन्धिको पुष्पिकामें अपने णायकुमारचरिउको 'नन्न-नामांकित' कहा है / ग्रन्थके अन्तमें जो एक कडवक तथा छह गाथाएं पायी जाती हैं, वे कविको प्रशस्ति कही जा सकतो हैं। वहाँ कविने अपने काव्यको परम्परा गौतमगणवरसे बतलाकर तथा उसके पढ़ने-पढ़ानेवालों एवं अपने आश्रयदाता ननकी मंगलकामना करते हुए अपने सम्बन्धमें एक महत्त्वपूर्ण बात यह कही है कि उनके माता-पिता मुग्धादेवी और केशवभट्ट काश्यपगोत्रीय ब्राह्मण थे। वे पहले शैव धर्मावलम्बी थे, किन्तु अपने जीवनके अन्तिम चरणमें उन्होंने एक जैनमुनिका उपदेश पाकर जैनधर्म धारण कर लिया था और वे जैन संन्यासविधिसे मरणको प्राप्त हुए। इस प्रकार कविको जैनधर्मको शिक्षादोक्षा अपने माता-पितासे ही प्राप्त हुई होगी। गाथाओंमें उन्होंने अपने आश्रयदाता महामन्त्री ननके कौडिन्यगोत्र, माता-पिता कुन्दन्वा और भरतभट्ट तथा उनके शुभतुंग नामक राजप्रासादके समस्त कामकाजका भार धारण करने का उल्लेख किया है तथा यह भी कहा है कि वे जैनधर्मके बड़े भक्त थे। उन्होंने अनेक जैनमन्दिर बनवाये थे और स्वयं जिनदेवकी पूजा-अर्चामें, जैनशासनके उद्घारमें, तथा मुनियोंको दान देने में सदैव तत्पर रहते थे / स्वभावसे वे बड़े दयावान्, दानी, विद्याव्यसनी और शुद्ध-हृदय थे। उनको ही प्रार्थनासे प्रेरित होकर पुष्पदन्तने सहर्ष इस ग्रन्थको रचना की थी। यहां तथा आदिके दूसरे कडवकके घत्तामें उन्होंने अपनेको 'कव्वपिसल्ल' अर्थात् काव्यपिशाच कहा है। उनके शिष्योंने उनसे प्रार्थना करते हुए उन्हें वागेश्वरीदेवी-निकेत भी कहा है तथा उपाध्याय कहकर उनका सम्बोधन किया है। इससे प्रतीत होता है कि कविने अपने ज्ञान, अध्यापन तथा काव्य-रचनामें इससे पूर्व भी पर्याप्त यश और प्रतिष्ठा प्राप्त कर ली थी। यह इस बातसे भी प्रमाणित होता है कि वे अब तक अपने विशालकाय महापुराणकी रचना कर चुके थे, क्योंकि उसे उन्होंने उसकी सन्धि-पुष्पिकाओंमें नन्नके पिता महाभव्य भरत द्वारा अनुमोदित कहा है। वे भरतसे कैसे मिले, इसका उन्होंने महापुराणके आदिमें बड़ा मार्मिक वर्णन किया है। आदिके तृतीय कडवकमें उन्होंने कहा है कि जब मान्यखेटमें राजाधिराज 'तुडिगु' अर्थात् तैलुंगु ( तैलंगदेशके नरेश ) जिन्होंने चोड देशके राजाको युद्धमें मृत्युको प्राप्त कराया था, राज्य कर रहे थे, तब ये कवि पृथ्वीपर विचरण करते हुए दुर्गम और दीर्घ मार्गकी यात्रासे नये चन्द्रमाके समान क्षीण और दुर्बल होकर इस नगरके बाह्य उद्यानमें आकर विश्राम करने लगे। उस समय अम्मइया और इंट्रैया नामके दो पुरुष उनके समीप आये और उन्होंने प्रणामकर उनसे कहा कि आप इस निर्जन वनमें क्यों पड़े हैं, विशाल नगरीमें क्यों नहीं चलते ? इसपर P.P.AC.GunratnasuriM.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 णायकुमारचरिउ अभिमानमेरु पुष्पदन्तने खिन्न होकर उनसे कहा कि गिरि-कन्दराओंमें रहकर और कसेरू घास खाकर जीवन बिताना अच्छा, किन्तु दुर्जन पुरुषोंके मलिन भावोंसे अंकित वक्र भृकुटी देखना अच्छा नहीं। उन्होंने राजाओं और धनी पुरुषोंकी निन्दा करते हुए यह भी कहा कि आजकलके लोग बड़े नीरस हैं। उनमें किसी विशेषगुणका आदर नहीं / वे बृहस्पतिके गुणोंमें भी दोषकी उद्भावना करते हैं। इसलिए हमें वनका आश्रय लेकर स्वाभिमानपूर्वक मरण प्राप्त करना ही भला है। इसपर कविके क्रोधको शान्त करते हुए जब उन दोनों पुरुषोंने भरतमन्त्रीके गुणों और विशेषताओं व उनके द्वारा कवियोंके आदर-सत्कारको बात कही, तब कहीं बड़ो कठिनाईसे कवि भरतके पास जानेको सहमत हुए। भरतने बड़े आदरभावसे उनका स्वागत किया और अपने प्रासादमें रखा। फिर कुछ दिनों पश्चात् भरतने कविसे प्रार्थना की कि आपने अपनी राज्यलक्ष्मीसे सुरेन्द्रको भी जीतनेवाले भैरवनरेन्द्र वीररावको जो सम्मानपूर्वक स्तुति की है, उससे आपके हृदयमें मित्थ्यात्वभाव उत्पन्न हो गया है। अतएव आप उसके प्रायश्चित्त स्वरूप पुरुदेव अर्थात आदिदेव ऋषभनाथके चरित्रका वर्णन कीजिए / इसपर भी पुष्पदन्तने दुर्जनोंकी निन्दा करते हुए संकोच दिखलाया। किन्तु अन्ततः उन्होंने भरतके आग्रहको स्वीकार कर लिया और वे महापुराणकी रचनामें प्रवृत्त हो गये / महापुराणमें वर्णित इस घटनासे स्पष्ट हो जाता है कि पुष्पदन्त आदिसे मान्यखेटनिवासी नहीं थे। यहाँ आनेसे पूर्व वे किसी वीरराव नामक शवधर्मावलम्बी राजाके आश्रयमें रहते थे और उसकी प्रशंसामें उन्होंने कुछ काव्य-रचना भी की थी। अनुमानतः वे भी अपने जीवनके आदि-कालमें अपने पिताके समान शिवके उपासक रहे हों। संस्कृतमें जो शिवमहिम्नस्तोत्र है, उसके कर्ताका नाम भी पुष्पदन्त कहा जाता है। उनके प्रस्तुत पुष्पदन्तके एकत्वका प्रश्न भी विचारणीय है। ये संस्कृत पद्य-रचनामें प्रवीण थे यह तो उनके भरत व नन्नकी प्रशंसामें लिखे गये अनेक पद्योंसे प्रमाणित है। पश्चात् उनके जैनधर्म स्वीकार कर लेनेपर उनके आश्रयदाता नरेश उनसे रुष्ट हो गये हों जिनके कारण कविराज उनका आश्रय छोड़, उनके राज्यके बाहर राष्ट्रकूट नरेशोंके राज्यमें आ गये हों, क्योंकि उस समय राष्ट्रकूट नरेशोंका जैनधर्मके प्रति विशेष अनुराग पाया जाता था। महापुराणमें दो स्थानों (1,3,9 व 1,6,1) पर कविका 'खण्ड' नामसे उल्लेख किया गया है / यह नाम आजकल गुजरातमें सुप्रचलित व लोकप्रिय है / वहीं खण्डुभाई नामके अनेक व्यक्ति पाये जाते हैं / महाराष्ट्रमें भी खांडेराव नाम सुप्रचलित है। भरतको अन्नैया का पौत्र व श्रीदेवी या श्रोअम्बादेवी का पुत्र कहा गया है / टिप्पण में स्पष्टीकरण है कि अन्नया के पुत्र थे ऐरण और ऐरण के पुत्र भरत थे। 2. ग्रन्थका रचनाकाल पुष्पदन्तने यद्यपि णायकुमारचरिउमें तथा अपनी अन्य रचनाओंमें अपने रचनाकालका कोई स्पष्ट उल्लेख नहीं किया, तथापि इस विषयमें उन्होंने जो व्यक्तियों व घटनाओं आदिका उल्लेख किया है तथा अन्य जो बाह्य साधन हमें उपलब्ध हुए हैं, उनपरसे रचनाकालका निश्चय करना सहज है। प्रस्तुत ग्रन्थके पाठ-संशोधन हेतु जिन पांच प्राचीन हस्तलिखित प्रतियोंका उपयोग किया गया है, उनमें से चारमें उनके लेखन-कालका उल्लेख है। इनमें सबसे अधिक प्राचीन प्रति सं. 1519 (सन् 1462 ) को है। कविकी अन्य दो रचनाओंमें उनकी जिन दस-बारह प्रतियोंका उपयोग किया गया है उनमें प्राचीनतम प्रति जसहरचरिउकी है जिसमें सं. 1390 (सन् 1333 ) का उल्लेख है / इसी जसहरचरिउमें तीन प्रकरण ऐसे पाये जाते हैं जो पुष्पदन्तकृत नहीं हैं, किन्तु उनके दीर्घकाल पश्चात् एक गन्धर्व नामक कवि द्वारा प्रक्षिप्त किये गये हैं / सौभाग्यसे गन्धर्वने अपने इन प्रक्षेपोंका स्पष्ट उल्लेख कर दिया है, और उन्होंने अपने रचनाकाल का भी स्पष्ट निर्देश कर दिया है। उन्होंने कहा है कि योगिनीपुर (दिल्ली) के वीसलसाहुने उनसे अनुरोध किया कि पुष्पदन्तकृत जसहरचरिउमें राजा और कौलाचार्य के मिलन का, यशोधरके विवाहका तथा उस चरित्रके पात्रोंके जन्म-जन्मान्तरोंका कुछ विस्तारसे वर्णन करके काव्यको और अधिक सुशोभित कीजिए। साह की इस प्रार्थनानुसार कृष्णके पुत्र गन्धर्वने संवत् 1365 ( सन् 1308 ) व्यतीत होनेपर वैशाख मास में अपनी वह रचना पूरी की। ( जसहरचरिउ 4,30 ) इससे स्पष्ट है कि पुष्पदन्तकी रचना P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रस्तावना इस उल्लिखित कालसे पूर्वको है / पुष्पदन्तकृत महापुराणपर एक प्राचीन टिप्पण भी पाया जाता है जो राजा जयसिंहदेवके कालमें धारानिवासी प्रभाचन्द्र पण्डित द्वारा लिखा गया है / धाराके परमार नरेश जयसिंहदेव राजा भोजके उत्तराधिकारी थे और उनके समयका एक ताम्रपत्र सं. 1112 ( सन् 1055 ) का पाया गया है। निस्सन्देह उक्त टिप्पण इसी कालके आसपासका है ( देखिए अंगरेजो प्रस्तावना ) / किन्तु महापुराण टिप्पणको एक अन्य प्रतिमें उल्लेख है कि इसकी रचना श्रीचन्द्र मुनिने भोजदेवके राज्यके विक्रम सं. 1080 (सन् १०२३)में की थी और इसे उन्होंने अपना “समुच्चय टिप्पण" कहा है क्योंकि उन्होंने उसे मूल टिप्पणिका तथा सागरसेन द्वारा प्राप्त “महापुराण-विषम-पद-विवरण" को देखकर लिखा था। (म. प. प्रस्तावना पृष्ठ 14 ) / सम्भव है ये श्रीचन्द्र मुनि वे ही हों जिन्होंने संवत् 1123 में अर्थात् इस टिप्पणसे 43 वर्ष पश्चात् "दंसण-कह-रयण-करण्ड" नामक ग्रन्यको, और फिर "कहाकोसु"की रचना की थी ( देखिए 'कहाकोसु' प्राकृत ग्रन्य परिषद् ग्रन्थांक-१३, अहमदाबाद 1969, प्रस्तावना पृ० 4) / इसका तात्पर्य यह है कि पुष्पदन्त की रचनाएँ वि. सं. 1080 से भी विशेष प्राचीन हैं। महापुराण को कुछ प्रतियों में सन्धि-शीर्षक एक श्लोक पाया जाता है जिसमें कहा गया है कि "जो मान्यखेटपुर दीन और अनाथोंका धन था व विद्वानोंका प्यारा था वह धारानाथ नरेन्द्र को कोपाग्निसे भस्म हो गया; अब पुष्पदन्त कवि कहाँ निवास करेंगे" ( म. पु., प्रस्तावना पृष्ठ 25 ) / स्पष्टतः यह उल्लेख उसी घटनाका है जो धनपालकृत 'पाइयलच्छिनाममाला' तथा परमारनरेश हर्षदेव सम्बन्धी एक शिलालेखमें भी उल्लिखित पायो जाती है। धनपालने स्पष्ट ही कहा है कि उन्होंने अपने उक्त कोशको रचना वि. सं. 1029 (सन् 972 ) में की थी, जवकि मालवाके राजाने मान्यखेटको लूटा और जलाया था। इसी घटना और उसके कालका समर्थन उक्त शिलालेख से होता है, जिसमें हर्षदेव द्वारा राष्ट्रकूटनरेश खोट्टिगदेवको लक्ष्मीका अपहरण किये जानेका उल्लेख है / तात्पर्य यह कि प्रस्तुत ग्रन्थके कर्ता पुष्पदन्त उक्त घटनाके समय जीवित थे। उन्होंने अपनी रचनाओं में अपने रचनाकालके विषयमें मान्यखेटके राष्ट्रकूटनरेश कृष्णराज का उल्लेख किया है और उनके द्वारा चोलनरेश ( राजादित्य )के मारे जानेका भी उल्लेख किया है। (णायकु. 1,1, 11-12 तथा महा. पु. 1, 3, 2-3) / महापुराणके उक्त उल्लेखमें राजाका उपनाम 'तुडिगु' कहा गया है, जो सम्भवतः उनके तेलुगु अर्थात् तेलंगानाके नरेश होनेका सूचक है / यह घटना खोट्टिगदेवसे पूर्वकालीन है और खोट्टिगदेवका उल्लेख शक 893 ( सन् 971 ) के एक शिलालेखमें पाया जाता है / कविने कहा है कि उन्होंने महापुराणको रचना सिद्धार्थवर्षमें प्रारम्भ को ( महा. पु. 1,3,1 ) और उसे समाप्त किया क्रोधन संवत्सरकी आषाढ़-शुक्ल दशमीको, ( महा. पु. 102, 14, 13 ) / सिद्धार्थ और क्रोधन 60 वर्षीय संवत्-चक्रके विशेष वर्षों के नाम हैं और उनमें क्रोधन सिद्धार्थसे 6 वर्ष पीछे आता है। कृष्णराज और खोट्टिगदेव के राज्यकाल को ध्यानमें रखकर ज्योतिषगणनाके अनुसार क्रोधन संवतकी आषाढ सुदी 10 पायी जाती है ई. सन् 965 को 11 जूनको / अतः यही समय महापुराणकी समाप्तिका है। इसीके कुछ समय पश्चात् णायकुमारचरिउ तथा जसहरचरिउकी रचना हुई होगी, क्यों पुराणमें महामन्त्री भरतका उल्लेख है और इन दोनों चरित्रोंमें उनके पुत्र नन्न का। चूंकि णामारचरिउमें कृष्णराजका तथा नन्नको प्रशंसा और उनके द्वारा प्रार्थनादिका विशेष उल्लेख है जो जसहरचरिउमें नहीं है, अतः सम्भवतः णायकुमारचरिउको रचना जसहरचरिउसे पूर्वकालोन है। यहाँ एक शंकाका निराकरण करना आवश्यक प्रतीत होता है। ऊपर कहा गया है कि मालवनरेश हर्षदेव द्वारा मान्यखेटका विध्वंस वि. सं. 1029 ( सन् 672) में हुआ था और उसका उल्लेख पुष्पदन्तने अपने महापुराणके अन्तर्गत एक श्लोकमें भी किया है / तब फिर महापुराणको रचना उससे सात वर्ष पर्व समाप्त हुई कैसे मानी जा सकती है ? इसका उत्तर यह है कि उस घटना का उल्लेख करनेवाला वह संस्कृत श्लोक महापुराणका अंग नहीं, किन्तु उसको एक सन्धिके शोर्षकरूपमें पाया गया है। और वह भी केवल दो प्रतियोंमें, अन्यमें नहीं। इन दोमें-से एकमें वह पचासवीं सन्धिके ऊपर और दूसरीमें बावनवीं सन्धिके ऊपर पाया जाता है। ऐसी ही विप्रतिपत्तियां अन्य सन्धि-शीर्षक श्लोकोंके विषयमें भी पायो [3] P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ जाती हैं। इससे ज्ञात होता है कि ये श्लोक ग्रन्थके रचनाकालमें हो अनुक्रमसे नहीं लिखे गये, किन्तु वे उसके आगे-पीछे लिखे गये होंगे और उन्हें कविने अथवा उनके निकटवर्ती शिष्य या लिपिकने पीछे समाविष्ट कर दिया होगा। यद्यपि उससे यह तो प्रमाणित होता है कि कवि 972 ई. तक जीवित थे, किन्तु महापुराणको रचना 965 ई. में समाप्त हो चुकी थी, इसमें सन्देहके लिए कोई अवकाश नहीं। 3. पुष्पदन्तको रचनाएँ पुष्पदन्तकी तीन रचनाएँ उपलभ्य हैं, और इन तीनों का भलीभांति सम्पादन-प्रकाशन हो चुका है / उनकी सबसे प्रथम और विशाल रचना महापुराण है, जो 102 सन्धियों में एवं उनके अन्तर्गत 1907 कडवकोंमें पूरा हुआ है। इसका गुणनाम कविने तिसट्ठि-महापुरिस-गुणालंकार (त्रिषष्ठिमहापुरुष-गुणालंकार ) प्रकट किया है, क्योंकि उसमें जैन धार्मिक परम्परामें प्रख्यात चौबीस तीर्थकर, बारह चक्रवर्ती, नो बलभद्र, नो नारायण और नौ प्रतिनारायण, इन वेसठ शलाकापुरुषोंका चरित्र वर्णित है। सबसे अधिक विस्तारसे वर्णन आदि तीर्थंकर ऋषभनाथ और उनके ज्येष्ठ पत्र प्रथम चक्रवर्ती भरतका है जो प्रथम सैंतीस सन्धियोंमें समाप्त हआ है और उतनी रचनाका नाम आदिपराण है। इससे आगेका भाग उत्तरपुराण कहलाता है जिसमें शेष तीर्थंकरोंके जोवन-चरित्रके साथ-साथ उनके समकालवी अन्य शलाकापुरुषोंका चरित्र भी वर्णित है / अन्तिम तीर्थंकर महावोरके चरित्रका वर्णन अन्तको आठ सन्धियोंमें समाविष्ट है। इतनो सब रचना महाकविने अपने आश्रयदाता तथा राष्ट्रकूटनरेश कृष्णराज तृतीयके महामात्य भरतको प्रेरणासे की थी और उसमें उन्हें सि संवत्सरसे लेकर क्रोधन संवत्सर तक छह वर्ष ( ई. सन् 959 से 965 ) लगे थे। कथावस्तु की दृष्टिसे इसका समस्त विषय वही है जो संस्कृत महापुराण अर्थात् जिनसेनकृत आदिपुराण और गुणभद्रकृत उत्तरपुराणमें पाया जाता है, और जिसका रचनाकाल शक 820 ( ई. 898) से कुछ पूर्व सिद्ध होता है। इस रचना प्रसंगानुसार देश, नगर, पर्वत, नदी, पुरुष, स्त्री, ऋतुओं, शृंगारलीलाओं एवं युद्धों आदिका उसो आलंकारिक रोतिसे वर्णन पाया जाता है, जो महाकाव्योंको विशेषता बतलायी गयो है। पुष्पदन्तको दूसरी रचना है जसहरचरिउ (यशोधरचरित्र ) जो चार सन्धियोंके अन्तर्गत 138 कडवकोंमें समाप्त हुआ है। इस काव्यका कथानक यह है-यौधेयदेशके राजा मारिदत्तको राजधानी राजपुर थी। एक समय वहां कौलाचार्य भैरवानन्द आये और उनसे राजाने आकाशगामिनोविद्या सिद्ध करानेको प्रार्थना की। कौलाचार्यने इसके लिए चण्डमारीदेवोके सम्मुख समस्त जातियोंके एक-एक युगलका बलि चढ़ाना आवश्यक बतलाया। सब पशुओंके जोड़े एकत्र हो जानेपर एक नरमिथुनको कमी रही। उसी समय नगरके बाह्य उद्यानमें जैनमुनि सुदत्तका अपने संघसहित आगमन हुआ। उनके संघके एक अभयरुचि नामक क्षुल्लक और अभयमती नाम की क्षुल्लिका जब नगरमें आहारके लिए प्रविष्ट हुए, तब राजपुरुषोंको दृष्टि उनपर पड़ी और वे उन्हें पकड़कर चण्डमारोके मन्दिरमें ले गये। उन्हें देखकर राजा मारिदत्त बहुत प्रभावित हुए और उन्होंने अभयरुचिसे अपना पूर्ववृत्तान्त बतलाने का आग्रह किया / इसपर क्षुल्लकने अपने जीवनको घटनाएँ कहना प्रारम्भ किया। उन्होंने कहा कि एक समय अवन्तिदेशको राजधानी उज्जयिनी में यशोबन्धुर नामक राजा राज्य कर / रहे थे / उनके उत्तराधिकारी हुए राजा यशोह, जिनकी रानीका नाम था चन्द्रमती। वे अपने पुत्र यशोधरको राज्य देकर प्रवजित हो गये और यशोधर राज्य करने लगे। ( सन्धि 1) यशोधर भोग-विलासी प्रवृत्तिके थे। उनकी रानो अमृतमती स्वैरिणी निकली। वह एक दिन राजाको सोते छोड़ प्रासादके एक कुबड़े सेवकसे प्रेम करने चली गयी। राजाने उसे देख लिया और उन दोनोंको मार डालनेकी इच्छा को। किन्तु कुछ सोच-विचारकर उन्होंने ऐसा करना उचित नहीं समझा / दूसरे दिन उन्होंने अपनी मातासे कहा कि उन्होंने गतरात्रि एक स्वप्न देखा है, जिसके P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ . प्रस्तावना 19 अनुसार उन्हें तुरन्त मुनिदीक्षा ले लेना चाहिए। किन्तु उनकी माताने स्वप्नके प्रभावको दूर करनेके लिए देवीको एक पशुका बलिदान चढ़ानेका प्रस्ताव किया। राजा इससे सहमत नहीं हुआ। अन्ततः एक आटेका मुर्गा बनाकर उसकी बलि चढ़ायी गयी। यह भी राजा यशोधरको अच्छा नहीं लगा। वे पुनः तत्काल प्रवजित होनेकी इच्छा करने लगे। किन्तु उनकी रानीने कपटभावसे उन्हें रोका और एक भोजका आयोजन किया जिसमें उसने विषमिश्रित आहार देकर यशोधर और उसकी माता चन्द्रमतीका घात कर दिया / उस मिथ्या कुक्कुटके बलिदानके पापसे यशोधरका जोव अपने अगले जन्ममें कुक्कुट हुआ और उसकी माता हुई एक कूकरी। संयोशवश ये दोनों यशोधरके उत्तराधिकारी यशोमतिके महल में पहुँच गये और वहाँ अपनी पूर्वजन्म की पत्नीके वैसे ही दुश्चरित्रसे रुष्ट होकर कुक्कुटने उसपर आघात किया। इसपर अन्त:पुरके अनेक दास-दासियोंके साथ वह कूकरी भी उसपर टूट पड़ी और उसे मार डाला / वह कुक्कुट राजाका प्रिय हो गया था इसलिए राजाने रुष्ट होकर उस कूकरी को मार डाला। इस प्रकार मरकर अपने तीसरे जन्ममें यशोधर नकुल हुआ और उसको माता चन्द्र मतो सर्प हुई। प्रसंगवश नकुलने उस सर्पको खा लिया और उस नकूलको एक तरक्षने मार डाला / ( सन्धि 2) अपने चौथे जन्ममें यशोधर मरकर क्षिप्रानदीमें एक मछली हुआ और उसकी माता हुई विशाल मगर ( सुंसुमार ) / एक बार जब राजप्रासादको दासियां वहां जलक्रीड़ा कर रही थीं तब उस मगरने एक दासीको पकड़ लिया। राजपुरुषोंने आकर मगर और उस मछली दोनोंको पकड़ लिया। राजा यशोमतिने उस मछलीसे अपने पिता यशोधरका श्राद्ध किया। पांचवें जन्ममें माता चन्द्रमती हुई एक बकरी और यशोधर उससे ही उत्पन्न हुआ एक बकरा। बकरा मार डाला गया और उसने पुनः उसी अपनो पूर्वमाता बकरीके उदरमें जन्म लिया / बकरी राजा यशोमति द्वारा मारो गयो, किन्तु उसके उदर से उत्पन्न यशोधरका जीव बकरा बच गया। बड़ा होनेपर रानीने उसे भी भोजके लिए मरवा डाला। इसके पश्चात् इन माता-पुत्रोंके जीव महिष व कुक्कुटको योनिमें उत्पन्न हुए। जब इस मुर्गेको राजपुरुष नगरके बाहर कुक्कुटयुद्धका खेल कराने ले गया था तब प्रसंगवश वहाँ एक जैनमुनि का उपदेश पाकर वह राजपुरुष तो धर्मानुयायी हो गया और यशोधर तथा उसकी माताके जीवोंको अपने पूर्वभवों का स्मरण हो आया / वे दोनों राजा यशोमतिके बाणसे मृत्यु पाकर उन्होंकी रानी कुसमावलीके गर्भसे जुडवा ( युगल ) उत्पन्न हुए / उनका नाम रखा गया अभयरुचि और अभयमती। एक बार यशोमतिनरेश अपने पांच सौ कुत्तोंको लेकर वनमें शिकारके लिए गये थे। वहां उसने अपने कुत्तोंको ध्यानस्थ मुनि सुदत्तपर छोड़ दिया। किन्तु मुनिके प्रभावसे वे कुत्ते नमन करते हुए निस्तब्ध रह गये। इसपर राजाने मुनिको मारनेके लिए अपनी तलवार निकाल ली। उसी समय राजाके एक कल्याणमित्र सेठने बीचमें पड़कर राजाको रोका और उन्हें बतलाया कि ये मुनि कलिंगदेशका राज्य छोड़कर दीक्षित हुए हैं / राजाके भाव बदल गये और उसने मुनिसे अपने पूर्वजोंके भवान्तर जानने की इच्छा प्रकट को / उस वर्णनमें मुनिने बतलाया कि उसके पिता और पितामही हो वर्तमान में उसके पुत्र-पुत्रो अभयरुचि ओर अभयमतो हैं एवं उसकी माता पांचवें नरक में है / ( सन्धि 3) / मुनिके इस व्याख्यानने यशोमतिके हृदयको परिवर्तित कर दिया और उन्होंने प्रव्रज्या धारण करनेको ठान ली। राजकुमार और राजकुमारोको भो बहुत विरक्ति हुई और कुछ समय पश्चात् वे दोनों हो सुदत्तमुनि के संघमें क्षुल्लक रूपमें प्रविष्ट हो गये। अभयरुचिने राजा मारिदत्तको बतलाया कि वे अपनी बहनसहित सुदत्तमुनिके साथ विहार करते हुए उस नगरमें आये और वहीं उन्हें राजपुरुषोंने पकड़कर इस चण्डमारीके मन्दिर में प्रविष्ट कराया। यह सब सुनकर राजा मारिदत्तको भी संसारसे विरक्ति हो गयी / उसो समय सुदत्तमुनि भी वहां आ पहुँचे और उन्होंने राजा मारिदत्त तथा भैरवानन्दके पूर्वभवोंका भी वर्णन सुना दिया। वे सभी जैन धर्मावलम्बी हो गये। अभयरुचिने अब मुनिव्रत धारण कर लिये और अभयमतीने आर्यिकाव्रत / आयुके अन्तमें वे मरकर ईशानस्वर्ग में देव हुए / ( सन्धि 4) इस प्रकार इस कथानकमें पांच-सात जन्म-जन्मान्तरोंके वृत्तान्त समाविष्ट किये गये हैं और उनके P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 णायकुमारचरिउ द्वारा जैनधर्मके इन सिद्धान्तों का प्रतिपादन किया गया है कि प्रत्येक जीवके अच्छे-बुरे कर्मोका अनुरूप फल उसे इसी जन्ममें ही नहीं किन्तु भावी जन्म-जन्मान्तरोंमें भी भोगना पड़ता है। अपने पुण्य-पापरूप भावों और परिणामोंके अनुसार उसे मनुष्यसे पशु और पशुसे मनुष्ययोनियोंमें भ्रमण करना पड़ता है और यहाँ भी उसके पूर्वकृत शत्रु-मित्र सम्बन्धोंकी परम्परा चलतो रहती है। कथानकका विशेष अभिप्राय है कि जीवहिंसा सबसे अधिक घोर पाप है और जो कोई अपने परलोकको सुधारना चाहते हैं उन्हें जीवहिंसाको क्रिया ही नहीं किन्तु भावनासे भी अपने मनको बचाना चाहिए। कथाके इसी उद्देश्य के कारण प्राचीनकालमें वह बहुत लोकप्रिय हुई और अनेक कवियोंने उसपर काव्य-रचना को / पुष्पदन्त को तृतीय रचना प्रस्तुत णायकुमारचरिउ है जिसके विषयका सारांश अंगरेजी प्रस्तावनाके अतिरिक्त प्रत्येक कडवक क्रमसे बनाये गये विषय-विवरणसे जाना जा सकता है। 4. णायकुमारको विषयात्मक पूर्वपरम्परा इस चरितके नायक नागकुमार हैं जो एक राजपुत्र हैं, किन्तु सौतेले भ्राता श्रीधरके विद्वेषवश वे अपने पिता द्वारा निर्वासित नानाप्रदेशोंमें भ्रमण करते हैं तथा अपने शौर्य, नैपुण्य व कला-चातुर्यादि द्वारा अनेक राजाओं व राजपुरुषोंको प्रभावित करते हैं, बड़े-बड़े योधाओंको अपनी सेवामें लेते हैं तथा अनेक राजकन्याओंसे विवाह करते हैं / अन्ततः पिता द्वारा आमन्त्रित किये जानेपर वे पुनः राजधानीको लौटते हैं और राज्याभिषिक्त होते हैं / फिर जीवनके अन्तिम चरणमें संसारसे विरक्त होकर मुनि-दीक्षा लेते और मोक्ष प्राप्त करते हैं। - यदि हम विचार करके देखें तो चरित्रका यह ढाँचा स्पष्टतः वही है जो हम वाल्मीकिकृत रामायण में पाते हैं। वहाँ भी चरित-नायक राजकुमारावस्थामें हो अपने विमात-भ्राता भरत और उनके बीच राज्याभिषेक सम्बन्धी विवाद के निमित्तसे प्रवासित होकर नानाप्रदेशोंमें भ्रमण करते हैं, नोतिका पक्ष लेकर सबल शत्रुओंके विरुद्ध निर्बलोंकी सहायता करते हैं और अन्त में स्वयं अपने प्रति घोर अन्यायी महाबलशाली लंकानरेशको पराजितकर अपनो राजवानोको लोटते, राज्याभिषिक्त होते और अन्तमें परमधाम व आत्मस्वरूपको प्राप्त करते हैं। रामायणके इस ढांचेने परकालवर्ती समस्त संस्कृत, प्राकृत व अपभ्रंश कथा-साहित्यको प्रभावित किया है। महाभारतमें पाण्डवोंके प्रवास आदिका भी यही ढाँचा है। कथासरित्सागरके साक्ष्य के अनुसार उसका मूलगन्य गुणाढ्यकृत बृहत्कथाका भी यही ढाँचा पाया जाता है / वसुदेव हिण्डीको को भी यही रूपरेखा है तथा समस्त चरित-रचनाएँ प्रायः इसी साँचेमें ढालो गयो पायी जाती है। इसमें चरितनायकको उसके संकुचित परिवेशसे निकालकर और उसकी नाना कठिन परिस्थितियों में परीक्षा कराकर उसके असाधारण गुणोंको प्रकट करनेका अच्छा अवसर प्राप्त होता है। यहाँ नायकके अपने निवासस्थानसे निर्वासित किये जानेके हेतुओं, उसके सम्मुख आनेवाली नाना कठिनाइयों, उनसे निपटने के नैपुण्यको कल्पनामें तथा इन सबके वर्णनमें सरसता और सौन्दर्य लानेके कौशलमें कविको अपनी मोलिकता दिखानेका अच्छा अवसर प्राप्त होता है / इसो बोच नगरों, पर्वतों, वनों एवं पुरुष-नारियोंके वर्णनकी चतुराई तथा युद्ध व प्रेमके प्रसंगोंपर पुरुष व नारियोंके भाव-वैचित्र्यका चित्रण करनेका कविको पर्याप्त अवकाश मिलता है। प्रस्तुत ग्रन्थ में इस प्रकारको सभी परिस्थितियां उत्पन्न हई पायो जाती हैं और उन सभी स्थलोंपर कविका कल्पनात्मक व भावात्मक चातुर्य पर्याप्त मात्रामें प्रकट हुआ पाया जाता है। इन सब प्रसंगोंपर रचनामें वे सभी गुण आ जाते हैं जिनका दण्डोने महाकाव्यमें होना आवश्यक बतलाया है। प्रसंगोंको कल्पना करनेमें पुष्पदन्तने पौराणिक सामग्रीका उपयोग तो किया ही है, साथ ही यह भी आभास मिलता है कि उन्होंने अपनी ऐतिहासिक स्मृतियोंका भो समावेश किया हो तो आश्चर्य नहीं। इस सम्बन्ध में एक प्रसंग हमें विशेषरूपसे आकृष्ट करता है। पांचवी सन्धिके अन्तिम भागमें वर्णित है कि काशमोरमें रहते हुए नागकुमारने रम्यकवनके सम्बन्धमें कुछ आश्चर्यजनक बातें सुनी और वह उन्हें देखने के लिए-वहाँसे चलकर एक वनमें पहुंचा जहां उसने एक असुरको अपने वशमें करके उसके द्वारा अपहृत शवरी PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रस्तावना को उसके पतिको वापस दिलवा दिया। इस शवर, जिसे भिल्ल भी कहा गया है, ने नागकुमारकी भेंट अपने राजासे करायी जो गिरिशिखरका माण्डलिक था। उसने अपना नाम वनराज बतलाया तथा अपनी पुत्री लक्ष्मीमतिका नागकुमारसे विवाह भी कर दिया। जब नागकुमारको भेंट एक श्रुतिघर मुनिसे हुई ( 6, 10 ) तब उन्होंने मुनिराजसे प्रश्न किया कि वनराज किरात हैं या क्षत्रिय ( वणराउ चिलाउ कि ण णिवइ ) / इसके उत्तरमें मुनिने उन्हें बतलाया कि पुण्ड्रवर्धन नगरमें एक सोमवंशी राजा अपराजित रहता था। उसको दो रानियां थीं। एकका पुत्र हुआ अतिबल और दूसरीका भोमबल / भीमबलने अतिबलके राज्यको भी हडप लिया जिससे भागकर उसने 'पट्टन' नामक समृद्ध नगरको स्थापना की। उसका पत्र हआ महाबल और महावलका पुत्र हो यह वनराज है। उधर उसके शत्रु भ्राता भोमबलका पुत्र महाभीम हुआ और उसका पुत्र सोमप्रभ इस समय राज्य कर रहा है। यह सुनकर नागकुमारने अपने सुभट व्यालको पुण्ड्रवर्धनपुर भेजा और उसने सोमप्रभको पराजित कर उसका राज्य वनराजको दिलवा दिया। इस प्रसंगमें चापोत्कट ( चाउडा ) वंशको पाटन ( अनहिल पाटन ) शाखाके संस्थापक गुजरातके राजा वनराज सम्बन्धी इतिहासको प्रतिध्वनि हो तो आश्चर्य नहीं। गुजरातको ऐतिहासिक जनश्रतियों में भी यह संशय प्रकट हुआ पाया जाता है कि पाटनको स्थापना करनेवाले चाउडावंशी वनराज किसी वनजातिके ही थे या क्षत्रिय / उनके द्वारा पाटनकी स्थापना सन 746 ई. में की गयो सिद्ध होती है। उनके वंशका अवसान दसवीं शतीमें मूलराज चालुक्य द्वारा किया गया। चापवंशकी प्राचीन राजधानी भिल्लमाल और उसके राजा व्याघ्रमखका उल्लेख ई० 628 में पाया जाता है। ये नाम इंगित करते हैं कि इस वंशका उद्गम शबर या भिल्ल जातिसे हो तो आश्चर्य नहीं। जैन परम्परानुसार अनहिलपुरका राजा वनराज जैनधर्मका अनुयायी व संरक्षक भो कहा गया है ( भारतका इतिहास व संस्कृति भाग 3, पृ० 161, 411 ) / आगे चलकर नागकुमार ऊर्जयन्त ( गिरिनार ) तीर्थको वन्दना करने के लिए प्रस्थान करते हैं और उन्हें बीच में एक भयानक अटवो मिलती है। यहाँ भी उन्हें एक दुर्मुख नामक भील द्वारा अन्तर्वनके नरेश अन्तरराजसे भेंट करायी जाती है। वे इस राजाके साथ गिरिनगर जाते हैं जहाँके राजा अरिवर्मपर सिन्ध देशके राजा प्रचण्ड प्रद्योतने आक्रमण किया था। उनकी सहायतासे अरिवर्म शत्रुको पराजित करने में सफल होता है और अपनी पुत्री गुणवतीसे उनका विवाह कर देता है / यहां भी सम्भवतः सौराष्ट्र नरेश तथा उनके पड़ोसी सैन्धववंशी किसी राजाके बीच संघर्षको ऐतिहासिक घटनाको प्रतिध्वनि है। गिरिनारके राजाका नाम अरिवर्म हमारा ध्यान चालुक्यवंशी सौराष्ट्र नरेश बलवर्माको ओर आकृष्ट करता है जिनका एक दानपत्र सं० 893 का मिला है ( भा. इ. व सं. भाग 3 पृ. 151 ) चौलुक्यवंशी राजाओंमें वन्ति नामोंका बाहुल्य पाया जाता है, जैसे सिंहवर्मा, अवनिवर्मा व अवन्तिवर्मा (पूर्वोक्त इतिहास भा. 4 पृ. 103 ) / 5. अपभ्रंश भाषा और साहित्यका विकास मानवीय भाषा या भाषाओंकी उत्पत्ति कब, कहां और कैसे हुई, इसका पता लगाना कठिन है। किन्तु इतना स्पष्ट है कि भाषात्मक ध्वनियोंकी योग्यता प्रकृतिको एक देन है। पशु-पक्षियोंमें भी विविध ध्वनियों द्वारा अपनी मौलिक चेतनाओं जैसे भूख-प्यास, वेदना, वात्सल्यादिको प्रकट करनेको क्षमता पायो जाती है। मनुष्यके मुखके भीतर कण्ठ, तालु, जिह्वा, दन्त, ओष्ठादि अवयवोंको रचना इस प्रकारकी है कि उनके द्वारा थोड़ी-बहुत नहीं असंख्य प्रकारको ध्वनियाँ प्रकट को जा सकती हैं। इन्हीके प्रयोगों द्वारा मनुष्यने नाना वस्तुओंके लिए पृथक्-पृथक् ध्वनियोंका उपयोग किया होगा तथा अपनी भावनाओं व आवश्यकताओंको व्यक्त करने के लिए भी नाना प्रकारके उच्चारण किये होंगे / बस, यही मनुष्यको बोलोको उत्पत्तिके विषयमें कहा जा सकता है। भाषा-शास्त्र के विद्वानोंने यह जानने का भी प्रयत्न किया है कि क्या मनुष्य-जातिकी आदिम बोली एक सी रही है ? इसके लिए उन्होंने प्रचलित बोलियों और भाषाओंके स्वरूपको लेकर पूर्वकालकी दिशामें क्रमशः उनके एकत्वको ओर बढ़नेका प्रयत्न किया है। किन्तु यह प्रयास उन्हें संसारकी P.P.AC.GunratnasuriM.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 णायकुमारचरिउ समस्त भाषाओं के एक ही आदि स्रोतपर पहुँचाने में तो सफल नहीं हुआ, तथापि इसके द्वारा यह सुनिश्चित हो गया कि वर्तमानमें प्रचलित समस्त भाषाओंके अपने-अपने परिवार थे; जैसे योरोपीय परिवार, द्राविड परिवार, सामी परिवार, हामीपरिवार, चीनी, तिब्बती व मंगोलो परिवार आदि / इन परिवारों की भाषाओं में कुछ ऐसी मौलिक विलक्षणताएं हैं, जिनके एक हो स्रोतसे विकसित होनेकी सम्भावना प्रमाणित नहीं होती। यहाँ हमारा प्रयोजन विशेषरूपसे भारोपीय भाषा परिवारसे है जो अपनी शाखा-प्रशाखाओं, उनके बोलनेवालों को संख्या, उनका संसारमें विस्तार एवं साहित्यिक विकास और उत्कर्षको दृष्टि से सर्वोपरि महत्त्वपूर्ण है / भाषा-शास्त्रियोंकी नवीनतम स्थापना यह है कि आजकल जितनी भाषाएं योरोप, ईरान और उत्तर भारतमें प्रचलित हैं उन सबका विकास उस एक भारोपीय भाषासे हुआ है जो अनुमानतः आजसे लगभग पांच-सात सहस्र वर्ष पूर्व यूराल पर्वतको तराईके निवासियोंमें प्रचलित थी। उनको संख्या वृद्धिसे उत्पन्न जीवनके साधनोंकी खोजको आवश्यकताके कारण वे वहांसे चारों ओर फैलने लगे। उनका एक दल यूरोपके नाना देश-विदेशोंमें फैला एवं काल व परिस्थितियोंके अनुसार अनिवार्य परिवर्तनोंके द्वारा उनकी बोलियोंने बदलतेबदलते योरोपको विविध भाषाओं जैसे ग्रोक, लैटिन आदि और फिर अंगरेजो, जरमन, फ्रेंच, रूसी आदिका रूप धारण किया। एक दूसरा दल पूर्वको ओर बढ़ा और उसने ईरान में पहुंचकर हिन्द-ईरानी परिवारको भाषाओंको जन्म दिया जिससे प्राचीन फारसो तथा वैदिक भाषाको उत्पत्ति हुई। इस प्रकार भारतको भूमिपर हमें सर्वप्राचोन साहित्यिक भाषा ऋग्वेद आदि वैदिक रचनाओंमें प्राप्त होती है, जिसे हम आदिकालोन हिन्द-आर्य भाषा कहते हैं। इस प्रकार भारोपीय भाषा व हिन्द-ईरानी भाषाके अनुक्रमसे उत्पन्न हुई इस हिन्द-आर्य भाषाके विकासका काल ई. पू. 2000 अनुमानित किया जाता है। वैदिक भाषाके क्रमशः संस्कार होते-होते वह व्याकरण शुद्ध संस्कृत भाषा विकसित हुई, जो समस्त भारतमें विद्वानोंके बीच विचार-विनिमयका माध्यम बनी और उसमें वह उत्कृष्ट साहित्य निर्मित हुआ, जिसको आज भी भारतमें ही नहीं, किन्तु समस्त संसारको विद्वत्-समाजमें भारी प्रतिष्ठा है / हमें यहाँ यह ध्यान रखना चाहिए कि आदिमें तो समाजमें प्रचलित बोली एक ही रूप होती है / किन्तु जहाँ उसमें विद्वानोंके द्वारा संस्कार किये जाने लगते हैं और वह व्याकरणादिके नियमोंसे निबद्ध होने लगती है तहां उसका स्वरूप जन-साधारणको बोलोसे भिन्न होता जाता है। यही बोली और भाषाके बीचका अन्तर है। और इन्हें ही सामान्यतः प्राकृत और संस्कृत भाषाएं कहा जाता है। ये दोनों भाषाएं कुछ कालतक एक साथ चलती हैं / प्राकृत बोलनेवालोंको संस्कृत भाषा भी समझमें आती है, और संस्कृतवाले तो अपनी मातृभाषा प्राकृतको समझते ही हैं। किन्तु आगे इनका विकासक्रम बदल जाता है / संस्कृत क्रमशः व्याकरणके नियमों और शिष्ट प्रयोगों तथा साहित्यिक प्रवृत्तियोंसे जकड़ जाती है, जबकि प्राकृत प्रकृतिके नियमानुसार सुबोधता व सरल उच्चारणको प्रवृत्तियों द्वारा बदलती है / कबीरदासने ठोक ही कहा है "संसकिरत है कूप जल भासा बहता नीर / " इस प्रकार स्वच्छन्द-विहारिणो जनवाणो अर्थात् प्राकृत तथा अनुशासनसे अवरुद्ध संस्कृतके बीच उत्तरोत्तर भेद उत्पन्न होनेसे वे एक-दूसरेके बहुत दूर पड़ जातो हैं और संस्कृतको रचनाएँ प्राकृत जनोंके लिए दुर्बोध हो जाती हैं। तब जो समाज हितैषी विद्वान् और सन्त अपने साहित्य द्वारा जनताको सम्बोधित करना चाहते हैं वे संस्कृतको छोड़ लोकप्रिय प्राकृतोंमें ग्रन्य-रचना करने लगते हैं। और इस प्रकार संस्कृत और प्राकृत साहित्य एक-दूसरेसे भिन्न प्रकट होने लगते हैं। कालिदासादि महाकवियों द्वारा रचित नाटक उस परिस्थितिके प्रमाण हैं जब स्त्रियाँ, बालक व सेवक-सेविकाएं तथा धन्धा-रोजगार करनेवाले अशिक्षित व्यक्ति अपनी प्राकृत बोली बोलते हैं जबकि राजा, धनो व विशेष विद्वान् सुशिक्षित व्यक्ति संस्कृत बोलते हैं और उनके परस्पर वार्तालापमें कोई बाधा नहीं पड़ती। भारतीय आर्यभाषाका यह बिखराव वैदिक कालमें ही प्रारम्भ हो गया था। ऋग्वेदके वाक्सूक्त तथा अथर्ववेदके पृथिवीसूक्तमें स्पष्ट कहा गया है कि लोग P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रस्तावना देशके नाना क्षेत्रोंमें भिन्न-भिन्न प्रकारकी बोलियां बोलते हैं। अशोकके शिलालेखोंसे भी प्रमाणित होता है कि एक ही प्राकृत भाषा उत्तर-पश्चिम और पूर्वके प्रदेशोंमें भिन्न-भिन्न प्रकारसे बोली-समझी जाती थी। प्राप्त साहित्यके प्रमाणानुसार प्राकृत भाषाको विशेष प्रोत्साहन तब मिला जब ई. पू. छठी शतीमें महावीर और बुद्ध जैसे महापुरुषोंका अवतार हुआ और उन्होंने अपने-अपने धर्मप्रचार सम्बन्धी उपदेशोंके लिए उस समय उनकी विहारभूमिमें सुप्रचलित जनभाषा प्राकृतको अपनाया। उन्होंने अपने शिष्योंको भी आदेश दिया कि वे उसी भाषामें उनके उपदेशोंकी ग्रन्थ-रचना करें। यह भाषा मगध देशकी होनेसे 'मागधी' तथा उसके सीमासे लगे हुए सेनादि प्रदेशोंके सीमावर्ती क्षेत्रोंमें प्रचलित बोलियोंसे भी प्रभावित होनेके कारण 'अर्द्ध-मागधो' कहलायो / दुर्भाग्यतः जिस रूपमें उक्त उपदेशोंको प्रथम ग्रन्य-रचना हुई होगी वह रूप हमें अब उपलब्ध नहीं है / बुद्धके उपदेशोंपर आधारित पालि साहित्यका वर्तमान स्वरूप उसे बुद्धसे शतियों पश्चात लंकामें प्राप्त हआ था, तथा महावीरके उपदेशोंपर आधारित द्वादशांग आगम आज जिस रूपमें उपलब्ध हैं, वह रूप ई. पांचवीं शतीमें हुई वल्लभीपुरको वाचना द्वारा प्राप्त हुआ है / इस कारण ये रचनाएं अपने लिखे जानेके देश और कालके प्रभावसे बच नहीं सकी। तथापि उनमें हमें प्राकृत भाषाका जो स्वरूप प्राप्त होता है वह प्राकृतका आदिमकाल तथा हिन्द-आर्यभाषाका द्वितीय या मध्यम स्तर माना जाता है / यह मध्यमस्तर अपने आदि रूपमें यद्यपि व्याकरणको दष्टिसे संस्कृत भाषाको अपेक्षा बहत भिन्न और सुगम है. तथापि उसमें संस्कृतको ध्वनियां बहुत-कुछ समान पायी जाती हैं / यह स्तर हमें ई. को द्वितीय-तृतीय शती तक रचे गये ग्रन्थों, जैसे पालि त्रिपिटक, अश्वघोषके नाटक तथा राजा अशोक, खारवेल व आन्ध्र नरेशोंके शिलालेखोंमें प्राप्त होता है। इसके पश्चात् मध्ययुगीन भाषाका द्वितीय स्तर प्रारम्भ हआ। इसकी क्रान्तिकालीन परिस्थिति महाकवि भासके नाटकोंमें देखी जा सकती है। इसका विशेष लक्षण यह है कि शब्दोंके क, ग, त, द आदि अल्पप्राण वोका लोप होकर उनके स्थान में मात्र अ, इ आदि स्वर शुद्ध अथवा उच्चारण सौकर्य हेतु य से मिश्रित पाये जाते हैं तथा ख, घ, थ, ध आदि महाप्राणों के स्थानमें ह का आदेशकर दिया जाता है। इस प्रवृत्तिसे प्रभावित वह समस्त प्राकृत साहित्य है जो विशेष रूपसे तीसरी-चौथी शतीसे लेकर छठी-सातवीं शती तक रचा गया। यह मध्य व्यंजनोंके लोपकी प्रक्रिया महाराष्ट्रो प्राकृतका विशेष लक्षण है, और उसको प्रतिनिधि रचनाएं कालिदासकृत नाटकोंके प्राकृत अंश, सेतुबन्ध, गाथासप्तशती, गउडवहो आदि हैं / हिन्द-आर्य भाषाके मध्यकालका तृतीय स्तर प्रस्तुत विषयके लिए महत्त्वपूर्ण है, क्योंकि इस स्तरका ही प्रतिनिधित्व करनेवाली अपभ्रंश भाषा और उसका साहित्य है। अपभ्रंशका अर्थ है भ्रष्ट अथवा विकृत और इस सम्बन्धमें इस शब्दका सबसे प्रथम प्रयोग ई. पू. द्वितीय शतीमें रचित पतंजलिकृत महाभाष्यमें पाया जाता है / वहां उन्होंने कहा है कि एक-एक शब्दके बहुतसे अपभ्रंश होते हैं, जैसे शुद्ध संस्कृत शब्द 'गो' के लोक प्रचलित अपभ्रंश रूप हैं गावी, गोणो, गोता, गोपोतलिका इत्यादि / इससे स्पष्ट है कि उक्त कालमें संस्कृत के विकृत व लोकप्रचलित शब्दोंको अपभ्रंश कहा जाता था। किसी भाषाको अपभ्रंश कहनेवाले प्रथम साहित्य-शास्त्री दण्डी हैं जो लगभग पांचवीं-छठी शतीमें हुए। उन्होंने अपने 'काव्यादर्श' नामक ग्रन्थ में वाङ्मयको चार प्रकारका बतलाया है-संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश और मिश्रित / इससे प्रतीत होता है कि दण्डोके समय अपभ्रंश भाषामें इतनी काव्य रचना हो चुकी थी कि उसे उन्होंने प्राकृतसे भिन्न तथा संस्कृतके भी समकक्ष स्थान प्रदान करना आवश्यक समझ समझा। उन्होंने एक महत्त्वपूर्ण बात यह भी कह दी है कि आभीरादि लोगोंकी भाषा अपभ्रंश कही जाती है / और इसके साथ ही उन्होंने यह भी कह दिया है कि शास्त्रमें संस्कृतसे भिन्न शब्द अपभ्रंश माने गये हैं। यहां उनका अभिप्राय स्पष्टतः पूर्वोक्त महाभाष्यके उल्लेख से है। ___ दण्डोने जो अपभ्रंशको आभीरोंको भाषा कही है वह उल्लेख ऐतिहासिक दृष्टिसे बहुत महत्त्वपूर्ण है। आभीरोंका उल्लेख हमें ई. की दूसरी शताब्दी में पश्चिम भारतमें राज्य करनेवाले शक जातीय महाक्षत्रपोंके शिलालेखोंमें प्राप्त होता है। रुद्रसिंह प्रथमका एक आभीर सेनापति रुद्रभूति था जिसने उत्तर सौराष्ट्रमें एक P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. णायकुमारचरिउ तालाब खुदवाया था। तीसरी शती में हमें आभीर जातीय राजा-महाराजाओंके भी उल्लेख मिलते हैं। नासिकसे प्राप्त एक शिलालेखमें आभीर शिवदत्तके पुत्र राजा ईश्वरसिंहका उल्लेख आया है इसे इतिहासकारोंने आभीर राजवंशका स्थापक माना है और यह भी अनुमान किया है कि ई. 248-49 से प्रारम्भ होनेवाले जिस संवत्सरको कलचुरि या चेदि संवत् कहा जाता है वह इसी ईश्वरसिंहके राज्याभिषेकसे प्रारम्भ हुआ हो तो आश्चर्य नहीं। इस बातके प्रचुर प्रमाण मिलते हैं कि इसो शती में आभीरोंका प्रभाव पंजाब, राजपूताना व गुजरातसे लेकर कोंकण तक फैल गया था। एक विशेष ध्यान देने योग्य बात यह है कि इतिहासज्ञोंके मतसे आभीर पूर्व ईरानसे आये होंगे। हिरात और कन्धारके बोच जो आबीरवान नामक क्षेत्र है वह भी इन आभोरोंका निवास स्थान रहा होगा। जिसे हम आज हरियाणा प्रदेश कहते हैं उसका यह नाम 'आभीरकानाम्' से प्राकृत रूपान्तर अहीरयाण होकर अन्ततः हरयाणाके रूप में प्रकट हुआ है। अपभ्रंश भाषाको एक विशेषता यह है कि उसको समस्त पद्यात्मक रचनाओंमें ऐसा पादान्त यमक अर्थात् तुकबन्दी पायी जाती है जो पूर्ववर्ती संस्कृत, प्राकृत काव्योंमें अप्राप्य है। यह तुकबन्दीपन भी आभोरोंको भाषापर ईरानीका प्रभाव व्यक्त करता है, क्योंकि उस कालको ईरानीमें और उसके पश्चात्को फारसीमें तकबन्द कविता शैली पायी जाती है। तुकबन्दीके साथ-साथ पद्धडिया, रडा आदि अनेक नये छन्दोंका प्रयोग भी अपभ्रंश काव्यको विशेषता है। इस छन्द-वैचित्र्यको समझने के लिए स्वयंभूकृत छन्दःशास्त्र तथा नयनन्दीकृत सुदंसणचरिउ (नि. सं. 1100 ) देखने योग्य है, क्योंकि उसमें ९२वे भिन्न-भिन्न वृतोंका प्रयोग किया गया पाया जाता है। भरतमुनिने अपने नाट्यशास्त्रमें अपभ्रंशका उल्लेख उसे उकार-बहुल भाषा कहकर किया है। यह लक्षण उसके व्याकरण व रचनाको देखने से पूर्णतः यथार्थ सिद्ध होता है। अपभ्रंशमें अकारान्त संज्ञाओंके एकवचन कर्ता व कर्म कारकका प्रत्यय 'उ' है। उनके पंचमी व षष्ठी रूप भी हु या हुँ लगकर बनते हैं / अकारान्त व इकारान्त स्त्रीलिंग बहुवचन भी उकारान्त पाये जाते हैं / सर्वनामों में उत्तमपुरुष एकवचनका रूप 'हउँ' है और उसका सम्बन्धकारक एकवचन महु व मज्झु तथा बहुवचन अम्हारउ एवं अधिकरणरूप अम्हासु पाया जाता है। उसी प्रकार मध्यमपुरुषके रूप तुहुँ, तुम्हारउ या तुहारउ व तुम्हासु और अन्यपुरुष सम्बन्धकारकमें तासु व ताहु रूप बनते हैं / क्रियाओंमें भो वर्तमानकाल में उत्तमपुरुष एकवचन व बहुवचनमें तो वे रूप हैं जिनका भाषामें बाहुल्य पाया जाता है और ये ही अपभ्रंशको प्रधान विशेषताएं हैं, जिनके द्वारा इस भाषाकी सरलतासे पहचान होती है / प्रायः एक प्रश्न यह उठा करता है कि क्या यह अपभ्रंश भाषा यथार्थतः कभी कहीं जनसाधारणको बोली रही है ? इसका उत्तर हाँ और ना दोनों प्रकारसे दिया जा सकता है। जैसा कि हम ऊपर देख चुके हैं पतंजलिने उन्हीं असंस्कृत शब्दोंको अपभ्रंश कहा है जो नानारूपोंमें लोकप्रचलित हैं। दण्डीने भी आभीर आदि जातियों की वाणीको हो अपभ्रंश घोषित किया है। रुद्रटने पाँच प्राकृतोंका उल्लेख करके कहा है “षष्ठो हि भूरिभेदो देशविशेषाद् अपभ्रंशः" अर्थात् देश-देश की बोलियोंके अनुसार अपभ्रंशके बहुतसे भेद होते हैं / मार्कण्डेयने अपने प्राकृतसर्वस्त्र नामक व्याकरणमें तो 27 प्रकारके अपभ्रंशोंको गिनाया है और फिर उनका वर्गीकरण नागर, उपनागर और ब्राचड़ नामसे तीन वर्गों में किया है / हेमचन्द्रादि जिन वैयाकरणोंने अपभ्रंश भाषा की व्याख्या को है उन सबने उसमें स्वरों, व्यंजनों, लिंग, वचन, पुरुष व काल आदि शब्द-रूपोंमें बाहुलता व व्यत्ययका उल्लेख किया है। इन सब बातोंपरसे स्पष्ट है कि अपभ्रंश भाषा जनसाधारणको बोलो रही है, और नाना प्रदेशों में उसके नानारूप प्रचलित रहे हैं। किन्तु एक बार जहाँ इन बोलियोंमें साहित्य-सृजन होना प्रारम्भ हुआ तहाँ उनमें ध्रुवीकरण की प्रवृत्ति प्रारम्भ हुई, और क्रमशः उनका वह मानक ( standard ) रूप सम्मुख आया जिसे हम उपलभ्य रचनाओं में प्रयुक्त पाते हैं। इस सम्बन्धमें अपभ्रंश भाषाके आदि महाकवि स्वयंभूके विषयमें कही गयी यह बात ध्यान देने योग्य है कि P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रस्तावना "तावच्चिय सच्छंदो भमइ अबभंस-मत्त-मायंगो / जाव ण सयंभु-वायरण-अंकुसो पडई" // अर्थात् यह अपभ्रंशरूपी मत्त मातंग तभीतक स्वच्छन्द विहार करता है जबतक उसपर स्वयंभूके व्याकरणका अंकुश नहीं पड़ता। इससे स्पष्ट है कि अपभ्रंशका एक मानकरूप स्वयंभूके समय में प्रकट हो चुका था / किन्तु फिर भी उसमें बहुत वैकल्पिक रूपोंका प्रचलन था जिसे स्वयंभूने अपने व्याकरण द्वारा उसी प्रकार नियमित कर दिया, जिस प्रकार कि पाणिनिने वैदिककालसे प्रचलित नाना शब्द-रूपोंके व्यत्ययों व बाहुलकत्वको व्याकरणमें अपने उत्सर्ग और अपवाद नियमोंमें बांधकर संस्कारयुक्त संस्कृत भाषाका आविष्कार किया था। इसी प्रकार स्वयंभूने अपभ्रंशके छन्दोंको भो नियमित किया था। उनको यह रचना स्वयंभू छन्दस् नामसे प्रकाश में आ चुकी है। किन्तु दुर्भाग्यवश उनका अपभ्रंश व्याकरण अभी तक उपलभ्य नहीं हुआ। महाकवि पुष्पदन्तसे पूर्व बहुत कुछ अपभ्रंश काव्य-रचना हो चुकी थी। जान पड़ता है कि यह रचना आदितः दोहा छन्दमें व मुक्तक पद्योंके रूप में हुई होगी जिनके द्वारा साधु-सन्त जनसाधारणमें अपने विचारोंका प्रचार करते थे। दोहा छन्द अपभ्रंश को उसी प्रकार विशेष उपलब्धि है जिसप्रकार प्राकृत की गाथा छन्द है व संस्कृतका श्लोक / बौद्ध-साहित्य में सरहप्पा, कण्होपादादि सिद्धोंके बहुतसे.. दोहाकोष पाये जाते हैं, और जैन साहित्यमें भी परमात्म-प्रकाश, योगसार, सावयधम्म-दोहा, पाहुड-दोहादि अनेक दोहात्मक रचनाएं हैं / हेमचन्द्रने अपने व्याकरणमें जो अपभ्रंश के उदाहरण दिये हैं वे भी प्रायः सब दोहात्मक ही हैं। किन्तु एक बार जहाँ अपभ्रंश में रचना होना प्रारम्भ हुआ तहाँ साहित्यकी अन्य विधाओं में भी अपभ्रंश रचनाएँ होने में देर नहीं हुई.। कालिदास विरचित 'विक्रमोर्वशी' नामक नाटकमें बहुत से पद्योंको अपभ्रंश भाषाके रूपमें रखा है। कुछ विद्वानोंने यह विचार प्रकट किया है कि वे अपभ्रंश पद्य कालिदासकृत नहीं हैं और उनके पश्चात् किसीने उन्हें प्रक्षिप्त कर दिया है। किन्तु यह बात समस्त परम्पराके प्रतिकूल प्रतीत होती है। ऐसा तो बहुतायतसे पाया गया है कि प्राकृतको संस्कृत रूपान्तरमें प्रकट किया जाये / यह प्रवृत्ति आजकल विशेषरूपसे जोर पकड़ती जा रही है। परन्तु प्राकृत या अपभ्रंशको संस्कृत में मिलाने के कोई अन्य प्रमाण दृष्टिगोचर नहीं होते / नाटकके उस प्रकरणको देखते हुए तथा भरतमुनिके नाटक सम्बन्धी निर्देशोंको ध्यान में रखते हुए यही प्रतीत होता है कि वे स्वयं कालिदास की ही रचना है। भरतमुनिने कहा है कि जब नायक अपने होश-हवाशमें न हो तब वह अपने विचार संस्कृतमें नहीं, किन्तु अपनो प्राकृत बोली में ही प्रकट करे। यह बहुत ही स्वाभाविक है, क्योंकि संस्कृत कृत्रिम भाषा है जो सोखकर बड़े प्रयाससे ग्रहण की जाती है। परन्तु जब कोई व्यक्ति अपनी चेतना खो बैठता है तब उसका वह बनावटीपन छूट जाता है और वह अपनी स्वाभाविक मातृभाषाका ही प्रयोग करने लगता है। अतएव यह प्रमाणित होता है कि कालिदासने बड़ों सूझ-बूझके साथ वहाँ उसी बोलीका प्रयोग किया है जो उनके समयमें जनसाधारणके बीच प्रचलित रही होगी। जहां वह भाव संस्कृतमें भी व्यक्त किया पाया जाता है, हो सकता है वह प्रक्षिप्त हो। डॉ. वेलनकरने अपने द्वारा सम्पादित व साहित्य अकादमी द्वारा प्रकाशित विक्रमोर्वशी नाटक की प्रस्तावनामें भी यही बात सिद्ध को है। : उपलभ्य अपभ्रंश साहित्यमें प्रबन्ध काव्यरूप रचनाएं स्वयंभूकृत पउमचरिउ और रिटनेमिचरिउ ( रामायण और महाभारत ) हैं। अपनी इन रचनाओं के आदिमें स्वयंभू ने अपने पूर्ववर्ती अनेक साहित्यकारोंका ऋण स्वीकार किया है जिनमें संस्कृत पद्मचरितके कर्ता रविषेण ( 676 ई० ) तथा संस्कृत आदिपुराणके कर्ता जिनसेन ( 900 ई० से कुछ पूर्व ) के अतिरिक्त बाण और हर्ष भी हैं। उन्होंने हर्ष से निपुणत्व और बाणसे शब्दसमृद्धि व सौष्ठव पानेका उल्लेख किया है। किन्तु इसके अतिरिक्त जो बात प्रस्तुत प्रसंगमें विशेष महत्त्वपूर्ण है वह यह कि उन्हें छडुनिया और दुवई छन्दोंसे संघटित पद्धडिया छन्द की प्राप्ति चउमुह (चतुर्मुख) नामक उनके पूर्ववती कविस हुई, 'छड्डणिय-दुवइ-छन्देहि घडिय। चउमहिण समप्पिय पद्धडिय // अन्य अनेक उल्लेख ऐसे पाये जाते हैं जिनसे सिद्ध होता है कि चउमह ने अपभ्रंश में P.P.AC.Gunratnasuri M.S.. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 णायकुमारचरिउ महाभारतकी कथाका वर्णन किया था। उनकी रचनाके कुछ उदाहरण स्वयंभू-छन्दस्में भी पाये जाते हैं / उनके सम्बन्धका एक विशेष सूचनात्मक उल्लेख महाकवि धवलकृत हरिवंशपुराणमें पाया जाता है जो अबतक अप्रकाशित है / उसके आदिमें उन्होंने कहा है कि हरि-पांडवाण-कहा चउमुह-बासेहि भासियं जया / तह बिरयमि लोयपिया जेण ण णासेइ दंसणं परं // अर्थात् हरिवंश व पाण्डवों की कथा व्यास और चतुर्मुखने भी की है। उसी कथाको में इस प्रकार वर्णन करने जा रहा हूँ जिससे जैन धर्म सम्बन्धी आस्थाका घात न हो। इस उल्लेखसे यह भी इंगित होता है कि चतुर्मुखने अपनी रचनामें व्यासका अनुकरण किया था. जैन परम्पराका नहीं। कितनी महत्त्वपूर्ण होती यह रचना यदि वह हमें प्राप्त होती। संभव है उसे जैनियोंने इस कारण संरक्षण नहीं दिया क्योंकि वह जैन परम्परानुकूल नहीं थी, और ब्राह्मण परम्परामें उसे इस कारण आश्रय नहीं मिला क्योंकि वह एक संस्कारहीन असंस्कृत भाषामें लिखो गयी थी। इस प्रसंगमें कुछ ऐसा ही एक अन्य उदाहरण मुझे स्मरण आता है। प्राकृत भाषाका एक 'द्रव्य-स्वभाव-प्रकाश' नामक माहिल्लधवलकृत ग्रन्थ है। उसकी अन्तिम गाथाओंमें कहा गया है कि वह रचना आदितः दोहाबद्ध रची गयी थी। किन्तु उसे सुनकर कर्ताक सम्भवतः शुभंकर नामक एक मित्रने हंसकर कहा कि यह तो गम्भीर न्यायका विषय है, वह इस दोहाछन्दमें शोभा नहीं देता, अतएव इसे गाथाबद्ध कीजिए। इस आलोचनाको प्रतिक्रियानुसार उसे गाथाओंके रूपमें बदल दिया गया। यह बात विक्रमकी दसवीं शतीके अन्त की है और उससे ज्ञात होता है कि उस समय तक भी विद्वत्-समाजमें अपभ्रंश भाषा और उसके दोहादिक छन्द हेय दृष्टिसे देखे जाते थे। इस पूर्वाग्रहो और नवीनता-विरोधी साहित्यिक रुचिने न जाने कितनी बहुमूल्य रचनाओंको हमारे पासतक आनेसे पूर्व ही विनष्ट कर डाला / तथापि जो कुछ भी साहित्य बच रहा है वह इस बातका प्रमाण है कि पुष्पदन्तके काल अर्थात् दसवीं शतीके पूर्व ही अपभ्रंश भाषाने अपना एक टकसाली साहित्यिक रूप धारण कर लिया था और पर्याप्तरूपसे छन और मंजकर वह समस्त साहित्यिक गुणोंसे परिपूर्ण प्रबन्धकाव्योंका एक सक्षम माध्यम बन चुकी थी। पुष्पदन्तने अपनी रचनाओं द्वारा उसे और भी सुसमृद्ध बना दिया जिससे वह न्यायोचित रीतिसे संस्कृत और प्राकृतके उत्कृष्टतम महाकाव्यों की दृष्टि से भी उनके समकक्ष बैठानेके योग्य हो गयी। 6. अपभ्रंश शब्दावलि व वर्ण-विन्यास प्राकृत-अपभ्रंश भाषाओंमें प्रयुक्त शब्दोंको तीन वर्गोंमें विभाजित किया जाता है-तत्सम, तद्भव व देशो / संस्कृतके अविकल शब्द तत्सम कहलाते हैं जिनमें संस्कृतके शब्दसे कुछ वर्ण-विकृति पायी जाती है वे तद्भव हैं / तथा जो शब्द संस्कृतसे इतने अधिक भिन्न हैं या विकृत हो गये हैं कि प्राकृत व्याकरणके नियमोंसे उनको व्युत्पत्ति सिद्ध नहीं होती और न अर्थकी सुसंगति बैठती एवं सामान्यत: उनका प्रयोग भी बहुलतासे नहीं पाया जाता उन्हें देशी शब्द कहा गया है। भाषाशास्त्रियोंका अनुमान है कि वे आर्येतर द्राविड-आदि भाषाओंसे आये होंगे जिनका प्रचार लोकवाणो में हो गया होगा। यहां उदाहरणके लिए केवल प्रथम कडवक की शब्दालिका उक्त तीन वर्गों में विभाजन किया जाता है। १-तत्सम शब्द-भाव, पंचगुरु, कलि, मल, गुण, फल, कुमार, चारु, अलंकार, लीला, कोमल, बहु, हाव, भाव, छन्द, रस, अंग, भंगि, देवी, कर, असि, जल, धवल / २-तद्भव शब्द-वज्जिअ, भरिअ, सुय, णाय, चरिअ, दुविह, पय, महकन्व, विम्भम, सुपसत्य, अत्थ, सव्व, विण्णाण, णीसेस, देसभास, लक्खण, विसिट्ठ, मग्ग, पाण, दह, णव, विग्गह, तअ, चउदह, पुन्विल्ल, दुवालस, जिण, वयण, विणिग्गय, सत्त, वायरण, वित्ति, पायडिय, णाम, महु, मणोहिराम, सिरि, कण्हराय, यल, णिहिय, बाहिणि, दुग्गयरि, हर, सिहर, तय, मेहउल, पविउल, मण्णखेड, णयरि / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रस्तावना ३-देशोशब्द..-णिहेलण, दिहि, रुन्द, णिरु / इस वर्गीकरणसे स्पष्ट हो जाता है कि शब्दावलिको दृष्टिसे अपभ्रंशमें तद्भव शब्दोंकी बहुलता पायी जाती है, किन्तु तत्सम शब्दोंकी भी कमी नहीं है, तथा देशीशब्द यत्र-तत्र ही आते हैं / तद्भव शब्दोंमें जो विकृति पायी जाती है वह प्रायः चार-छह नियमोंको ध्यानमें रखनेसे ही सरलतासे समझमें आ जाती है / वे नियम हैं १-'न' का 'ण' में मूर्धन्यीकरण / २-संयुक्त व्यंजनोंका समीकरण / जैसे वजित-वज्जिय, काव्य-कव्व, विभ्रम-विब्भम आदि / ३-शब्दके मध्यवर्ती अल्पप्राण वर्णों जैसे क, ग, च, ज, त, द, प, ब, का लोप व उनके स्थानपर य का आदेश / जैसे—पद-पय, वदन-वयण, व्याकरण-वायरण, प्रसीदतु-पसियउ आदि। ४-शब्दके मध्यवर्ती महाप्राण वर्णों जैसे-ख, घ, थ, ध, फ, भ, श के स्थानपर 'ह' का आदेश / जैसे-द्विविध-दुविह, आभाष-आहास, दश-दह, शोभमान-सोहमाण, मनोभिराम-मणोहिराम, मेघ-मेह आदि / ५-स्वरोंमें ऋ, ऐ, औ व विसर्गका प्रयोग यहां नहीं होता। ऋके स्थानमें अ इ या उ, ऐके स्थान में ए या अइ और ओके स्थानमें ओ या अउ हो जाता है। संयुक्त व्यंजनसे पूर्व दीर्घस्वर ह्रस्व हो जाता है तथा उच्चारण-सौकर्य हेतु स्वर-परिवर्तन भी हो जाता है। यह भी ध्यान रहे कि अपभ्रंशमें दीर्घके अतिरिक्त ह्रस्व ए, ओ भी होते हैं। ६-व्यंजनोंमें पंचम वर्णके स्थानमें प्रायः अनुस्वारका प्रयोग किया जाता है तथा ष और शके स्थानमें स आदेश हो जाता है / ___ इन नियमों तथा व्याकरणात्मक संज्ञा व क्रियाओंके सरलीकृत रूपोंपर ध्यान देनेसे अपभ्रंश भाषा का प्राचीन और अर्वाचोन भाषाओंके बीचका क्रान्तिकारक स्वरूप समझमें आने लगता है ! 7. अपभ्रंश रचना-शैली व णायकुमारचरिउका छन्द-वैचित्र्य अपभ्रंश काव्यों की रचना-शैलीको समझनेमें उनको कोई कठिनाई प्रतीत नहीं होगी जो हिन्दीमें जायसीकृत पद्मावत तथा तुलसीदासकृत रामायणकी रचना-शैलोसे परिचित हैं। वहां जो दोहा-चौपाई छन्दों द्वारा काव्यखण्डोंका विभाजन पाया जाता है वह उन्हें अपभ्रंश काव्यशैलीको ही देन है। भारतीय संस्कृत-प्राकृत काव्य-धारामें सर्वप्रथम अपभ्रंशमें ही उस पादान्त यमक प्रणालीका अनिवार्य रूपसे प्रयोग पाया जाता है जिसे हिन्दी में तुकबन्दी कहते हैं / टकसाली शैली यह है कि सोलह-सोलह मात्राओं के दो चरणोंमें परस्पर पदान्तवर्णो की सुसंगति पायो जाती है। और ऐसी अनियत संख्याकी दस-बीस अर्धालियोंके अन्तमें एक घत्ता रख दिया जाता है। इतने काव्यांशको कडवक कहते हैं जिसके आदिमें कभी-कभी एक 'दुवई' भी रख दो जाती है। इस सामान्य नियमके साथ-साथ एक तो उक्त सोलह मात्राओंके अन्तिम भागमें लघु-गुरु मात्राओंके हेरफेरसे तथा अन्य भो नाना प्रकारके मात्रिक व वणिक छन्दोंके प्रयोगसे अपभ्रंश काव्यमें छन्द-वैचित्र्यका अपूर्व सौष्ठव दिखाई देता है। प्रस्तुत ग्रन्थमें निम्न प्रकार कडवकों व छन्दोंका प्रयोग पाया जाता है संधि-१ 2 3 4 5 6 7 8 9 कडवक 18 14 17 15 13 14 15 16 25 = 150 PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ *28 णायकुमारचरिउ छन्दनाम कडवक लक्षण ... 1 अलिल्लह ... 60, 16 मात्रा, अन्तिम 2 लघु .. 2 पज्झटिका . . .47 16 मात्रा, अन्तिम 2 गुरु-लघु . 3 पादाकूलक - 28 . . 16 मात्रा, सभी लघु 4 दीपक 3 10 मात्रा, अन्तिम 1 लघु 5 मदनावतार 20 मात्रा, अन्त लघु 6 मधुभार 1 8 मात्रा, अन्तिम 2 लघु . 7 करिमकरभुजाद्विपदी .1 / 8 मात्रा, अन्तिम 2 लघु-गुरु :: 8 संखणारी या सोमराजी 3 6 वर्ण दो य-गणोंमें ( भुजंगप्रयात का आधा ) 9 प्रमाणिका . 1 : 8 वर्ण लघु-गुरु क्रम से / र 10 भुजंगप्रयातः .. 1 .12 वर्ण चार य-गणों में ( सोमराजी का दुगुणा ) 11 समानिका ..... 1 . 11 वर्ण गुरु-लघु क्रम से, 1 ... 12 वर्ण चार ज-गणों में ( मालतीका दुगुणा) 13 मालती . .. . 6 वर्ण दो जगणों में ( मौक्तिकदामका आधा ) 1 12 मौक्तिकदाम 150 .. इन 150 कडवकोंके इतने ही घत्ता है तथा उन घत्ता-वृत्तोंको सूचित करनेवाले प्रत्येक सन्धिके आदिमें एक ध्रुवक रूपसे 9 अतिरिक्त पद्य हैं / ये इस प्रकार हैं 14 चौपाइआ (सं 2 व 4) 29 30 मात्रा, 10 और 8 मात्राओं पर यति / 2.15 चुलिआला ( सं. 9) 25 29 मात्रा, 13 मात्रा पर यति / 16 उल्लाल. ( सं. 1) 18 20 मात्रा, 15 मात्रा पर यति / 17 दिग्पाल ( सं. 6) 17 24 मात्रा, 12 मात्रा को दो अर्धालियों सहित 18 घत्ता ( सं. 8) 16 31 मात्रा, 10 और 8 पर यति / 19 चउबोला ( सं. 5) 13 30 मात्रा, 15 मात्रा को दो अर्घालियों सहित / 20 सम्पदा ( सं.७) 15 23 मात्रा, 11 पर यति 21 ( ? )(तीसरी सन्धि) 17. 23 मात्रा, 9 पर यति 9m ध्रुवक .23 गाथा - 22 दुवई ( संधि 3-4) 32 28 मात्रा, 16 पर यति 7 30 मात्रा, ( 6, 10, 1-2 व अन्तमें ) 3 . इस विश्लेषणसे विदित हो सकता है कि अपभ्रंशमें एवं इस ' काव्यमें छन्द-वैचित्र्य कितना महत्त्वपूर्ण है। P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ विषयानुक्रम ( कडवकोंके अनुक्रमसे ) सन्धि 1: जयंधर-विवाह 2-19 ..1. सरस्वती-वन्दना। 2. कविपरिचय / 3. वल्लभरायके मन्त्री भरतके पुत्र नन्नको प्रार्थना / 4. नन्नकी प्रशंसा। 5. कविको स्वीकृति और काव्यारम्भ / / 6. जम्बूद्वीप, भरतक्षेत्र व मगध देशका वर्णन / 7. राजगह वर्णन / 8. राजा श्रेणिकका वर्णन तथा तीर्थंकर महावीरका आगमन / 9. राजा तीर्थंकरको वन्दनाको जाता है। 10. नगरकी बहू-बेटियां भी वन्दनाको चलीं। 11. जिनेन्द्र-स्तुति / 12. परमेष्ठीका प्रवचन और श्रेणिक राजाका प्रश्न / 13. गौतम गणधर द्वारा उत्तर : मगध देश / .14. कनकपुरके राजा-रानी। 15. वणिकने राजाको बतलाया कि वह चित्रपट गिरिनगरकी राजकुमारी पृथ्वीदेवोका है। 16. राजा द्वारा मन्त्री और वणिक्का गिरिनगर प्रेषण / 17. वधूका सौन्दर्य-वर्णन / 18. विवाह / सन्धि 2 : नागकुमार-जन्म 20-35 1. राजाकी उद्यान-क्रीडा। 2. रानोकी उद्यान-यात्रा और पृथ्वीदेवीका विद्वेष / -3. ईविश पृथ्वीदेवी लौटकर जिनमन्दिरको गयी। 4. पुत्र-जन्मकी भविष्य-वाणी व धर्मोपदेश / 5. पृथ्वीदेवो घर लौटती है व उधर रालाको उसका स्मरण आता है। 6. समाचार जानकर राजाका गृहागमन / 7. रानीका स्वप्न तथा राजा-रानीका पुनः मुनि-दर्शन / 8. रानीका गर्भ व पुत्रजन्म / 9. राजकुमारका जन्मोत्सव / 10. बालक द्वारा वज्र कपाट खोले जानेकी आश्चर्यजनक घटना। 11. जिनेन्द्र स्तुति / 12. बालकका वापोमें पतन / 13. घबराहट और आश्चर्य / 14. कुमारके प्रति नागका स्नेह / सन्धि 3 : दिव्य तुरंग व नीलगिरि हस्तीका दमन 1. नागकुमारका विद्योपार्जन / 2. राजनीतिकी शिक्षा / 3. राजनीतिको शिक्षा चालू / 4. नागकुमारका चौवन / 5. पंचसुगन्धिनी नामक नर्तकीका आगमन / 6. नागकुमार द्वारा परीक्षा तथा दोनों कुमारियोंका प्रेमार्जन / 7. पिताकी आज्ञासे नागकुमार द्वारा उन दोनों नर्तकियोंका परिणय / 8. नागकुमारकी जलक्रीडा और राजाका सन्देह / 9. राजाका व्यवहार और रानीको प्रतिक्रिया / 10. नगर-नारियोंका नागकुमार पर मोह / 11. राजाका कोप। 12. नागकुमारको प्रतिक्रिया / 13. पिता-पुत्रको द्यूतक्रोडा। 14. नागकुमारको वीरता तथा श्रीधरका विद्वेप / 15. नागकुमारका कारावास व दूसरा साहस / 16. कनकपुरमें हाथोको विनाशलीला / 17. नागकुमारने हाथीको वशीभूत किया / सन्धि 4 : व्यालवीरका लाभ 56-73 1.. मथुराके राजभवनका वृत्तान्त / 2. मुनि द्वारा गृहस्थ धर्मका उपदेश / 3. दानके पात्र कौन ? 4. मुनि द्वारा यति धर्मका उपदेश / 5. राजपुत्रों सम्बन्धी भविष्यवाणी / 6. पाटलीपुत्रको गणिका सुन्दरी। 7. दोनों भ्राताओंका विवाह तथा कुसुमपुर पर आक्रमण / 8. राजा व राज P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 णायकुमारचरिउ कुमारोका भय तथा उसके नये पति द्वारा संरक्षण / 9. शान्तिदौत्य तया शत्रुका अहंकार / 10. युद्ध / 11. अरिदमन बन्दी बनाया गया। 12. व्यालका कनकपुर गमन व नागकुमार का दर्शन / 13. भविष्यवाणीका स्मरण कर व्यालने नागकुमारको सेवा स्वीकार की। 14. श्रीधरका विश्वासघात व व्यालको शूरवीरता। 15. व्यालको विजय व नागकुमारको परदेश-यात्रा। सन्धि 5 : कन्या, कृपाण तथा दिव्य शैयाका लाभ 74-89 1. नागकुमारका मथुरा प्रवेश / 2. देवदत्ताको प्रार्थनाकी नागकुमार द्वारा स्वीकृति / 3. नागकुमारका उस बन्दीगृहकी ओर गमन / 4. संग्राम / 5. दुर्वचनका मद-हरण / 6. क्षमायाचना और कन्याका सम्मान / 7. काश्मीरकी राजकुमारीकी प्रतिज्ञा / 8. नागकुमारका काश्मीर गमन / 9. काश्मीरी राजकुमारीका मोहित होना / 10. विवाह व रम्यक वनकी वार्ता / 11. वन, मन्दिर और पुलिन्दका दर्शन / 12. पाताल में दानवके भवनका दर्शन / 13. असुर द्वारा नागकुमारका सम्मान / सन्धि 6 : विद्या-निधि तथा अक्षय व अभय वीरोंका लाभ 90-109 1. कांचनगुफामें प्रवेश और विद्याओंको प्राप्ति / 2. विद्याओंकी उपलब्धि / 3. जितशत्रु द्वारा सुव्रत मुनिको स्तुति / 4. सुव्रत केवलोका धर्मोपदेश। 5. जितशत्रुका वैराग्य / 6. विद्याओंके नाम / 7. नागकुमारकी अन्य उपलब्धियां / 8. नागकुमारकी वनराजसे भेंट / 9. नागकुमारका लक्ष्मीमतिसे विवाह / 10. नागकुमारकी श्रुतिघर आचार्यसे भेंट / 11. वनराजको वंशावलि / 12. वनराजको पुनः राज्यप्राप्ति करानेका प्रयत्न / 13. व्यालका शान्तिपूर्वक कार्य-सिद्धिका प्रयास / 14. युद्ध में परास्त होकर सोमप्रभका वैराग्य / 15. वनराजका राज्याभिषेक व सोमप्रभका विहार / 16. कुमारोंको नागकुमारको जानकारी / 17. अक्षय और अभय नागकुमारकी सेवामें। सन्धि 7 : अनेक कुमारियोंका लाभ 110-125 नागकुमारका ऊर्जयन्त पर्वतके लिए प्रस्थान तथा विषैले आम्रवनमें प्रवेश / 2. सेनाका निवेश और विपैले आमोंका भक्षण / 3. पांच सौ वोरों द्वारा नागकुमारको सेवा स्वीकृत / 4. नागकुमारका अन्तरपुरमें स्वागत व गिरिनगर पर शत्रु-संकट / 5. गिरिनगरकी यात्रा / अरिवर्मके सैनिकोंका मनोबल / 7. संग्रामका दृश्य / / 8. शत्रुको पराजय व नागकुमार द्वारा बन्धन / 9. नांगकुमारका स्वागत व मामाकी पुत्रीसे विवाह / 10. ऊर्जयन्त तीर्थकी वन्दना / 11. गजपुर नरेशका लेख / 12. अलंघनगरपर नागकुमारका आक्रमण / 13. नागकुमार और सुकण्ठका सामना / 14. संग्राम और सुकण्ठका मरण / 15. कन्याओंको बन्धन-मुक्ति / सन्धि 8 : कन्याओंका कल्याण व सेवकोंका लाभ . 126-143 1. महान्यालको कुसुमपुरमें वनक्रीडा। 2. महाव्यालका पाण्ड्यदेश गमन / 3. कामरतिको प्रतिकूल प्रतिक्रिया और संग्राम / 4. महाव्याल-कामरति विवाह व उज्जैनो गमन / 5. महाव्यालको निराशा व गजपुर जाकर नागकुमारको चित्रपट-दर्शन / 6. नागकुमारका उज्जैनको राजकमारीसे विवाह / 7. नागकुमारका मेघपुर गमन / 8. नागकुमार-तिलकासुन्दरो विवाह / 9. तोयावलिका वट वृक्ष, कन्याओंको पुकार व नागकुमारका वहाँ गमन / 10. तोयावलिमें नागकुमारको जिन-वन्दना / 11. कन्याओंका साक्षात्कार / 12. वे कन्याएँ बन्दी कैसे बनी ? 13. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ विषयानुक्रम नागकुमार द्वारा कन्याओंको छुड़ानेकी योजना। 14. नागकुमार और पवनवेगके बीच दूताचार / 15. युद्ध में पवनवेग को मृत्यु / 16. विजय, विवाह और राज्याभिषेक / सन्धि 9 : नागकुमारका मोक्ष-गमन 144-173 1. नागकुमारका दन्तीपुर गमन व राजकन्यासे विवाह / 2. नागकुमार-लक्ष्मीमति विवाह / 3. वरकी शोभा वधूसे / 4. मुनि-आगमन व नागकुमार द्वारा वन्दना। 5. मुनिका उपदेश, क्षणिकवादको आलोचना / 6. शैव मान्यताओंको आलोचना / 7. अवतारवादको आलोचना / 8. वेद-पुराण सम्बन्धी समीक्षा। 9. दूषित धारणाएं और अन्धविश्वास / 10. कुछ धार्मिक मान्यताओंको आलोचना / 11. कुछ भौतिक दर्शनों पर विचार / 12. सच्चा धर्म / 13. सच्चे ज्ञान और चरित्रको प्राप्ति / 14. उपदेशकी समाप्ति व नागकुमारका धर्म-ग्रहण / 15. नागकुमार का अपने प्रेम के सम्बन्ध में प्रश्न / 16. नागदत्तका श्रुतपंचमी व्रत ग्रहण / 17. व्रतको रात्रिको हो नागदत्तका स्वर्गवास / 18. नागदत्तकी दिव्य विभूति / 19. देव द्वारा सम्वोधन / 20. श्रीपंचमी व्रतोपवास-विधि / 21. आहारादि दानविधि / 22. नागकुमारका पिताके घर पुनरागमन / 23. नागकुमारका राज्याभिषेक / 24. वैराग्यकी लहर। 25. नागकुमारका तप और मोक्ष / PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION 1. Critical Apparatus The present edition of Nayakumaracariu is based upon the following five MSS, fully collated : MS. A. This MS. is deposited in the Balatkara-gana Bhandara of Karamja. Leaves size 11"x5"; lines per page 9; letters in each line about 34; margin right and left 11", top and bottom t". One inch-square space is left blank in the middle of each page. It bears the following colophon : शुभं भवति लेखकपाठकयोः। संवत् 1556 वर्षे चैत्र शुदि 1 शनावोह ीवनौषदेंगे श्रीजिनचैयालये श्रीकुन्दकुन्दाचार्यान्वये भट्टारक श्रीपद्मनन्दिदेवास्तत्पटे भट्टारकश्रीदेवेंद्रकीर्तिदेवास्तत्पट्टे भट्टारकश्रीविद्यानन्दिदेवास्तत्पट्टे भट्टारकश्रीमल्लिभूषणदेवास्तत्प? भट्टारकश्रीलक्ष्मीचन्द्रोपदेशाद् हंसपत्तने श्रेहादा तद्भार्या बदी तयोः पुत्रः सांगण तस्य भार्या सोमाई एतेषां श्रीसांगणकेन लिखापितं // ( on the last page in another hand) भट्टारकश्रीकुमुदचन्द्रपट्टे भट्टारकश्रीअभयचन्द्राणां पुस्तकम् / संवत् 1785 वर्षे शाके 1650 कीलकनामसंवत्सरे माघमासि प्रतिपत्तिथी सोमधूसेन वमस संपदे सूरतिबंदिरे वासुपूज्यचैत्यालये गिरनारयात्रागमनसमये भट्टारकश्री धरमचंद्रपट्टधारिदेवेंद्रकोतिभ्यः रामजी संघाधिपपुत्र आणंदनाम्ना हूबझ श्रावकेण दत्तमिदं पुस्तक / From this colophon, we learn that the MS. was completed on Saturday, the 1st of the bright fortnight of Caitra, in Samvat 1556, equivalent to 1499 A. D., in the Jain temple at Hamsapattana, according to the instructions of Bhattaraka Laksmicandra for whom we get the following genealogy : Kundakundanvaya Padmanandi Devendrakirti Vidyanandi Mallibhusana Laksmicandra ( A. D. 1499 ). The subsequent history of the MS. is told in the additional note made later on the last page. The MS. belonged to Abhayacandra the successor of Kumudacandra. It was presented to Devendrakirti, the successor of Bhattaraka Dharmacandra, by a layman Ananda son of Ramaji, at port Surat, at the time of the former's pilgrimage to Girnara on the 1st of Magha in Samvat 1785. Saka 1650 Kilaka Samvatsara, equivalent to A. D. 1729. This appears to be the time when the MS. migrated to Karamja, its present home, P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAYAKUMARACARIU Peculiarities of the MS. 1. Nasal 9 occurs four times as frequently as 77. 2. It shows a partiality for & in absolute forms such as fogolfa, zila, etc. and in the seventh-case-ending such as HZ, 470, etc. 3. It omits a number of lines that are found in MSS. D and E. 4. It bears glosses on the margin like B and D. About this gloss, more will be said in the sequel. MS. B. DE This MS. also belongs to the Balatkaragana Bhandara of Karamja. Leaves 136; size 11" x 5"; lines per page 7; letters per line about 28; margin right and left 13", top and bottom l". It has no original colophon and no date. At the end, in second hand, we read HERO4ja To Ho 114HRIST This Kumudacandra is probably the same as the one mentioned in A and Dharmacandra a co-disciple of Abhayacandra. If this is true, the MS. existed about 1729 A. D. It agress, almost throughout, with A in its readings and other peculiarities, and bears similar glosses. It is on very thin paper and is now fast wearing out. MS. C. This MS. belongs to the Tera panthi temple of Jaipur. Leaves 49; size 11" x 5"; lines per page vary from 12 to 14; letters in each line about 44; margin all round 1". It bears the following colophon : . संवत् 1558 वर्षे श्रावण सुदि 12 भौमे // // श्रीगोपाचलगढदुर्गे तोमरवंशे अश्वपति गजपति नरपति राज्यत्रयाधिपति महाराजाधिराज श्रीमानसिंघदेवाः तद्राज्यप्रवर्तमाने श्रीमूलसंघे बलात्कारगणे सरस्वतीगच्छे कुंदकुंदाचार्यान्वये भट्टारकश्रीप्रभाचन्द्रदेवाः तत्पट्टे भट्टारकश्रीपद्मनंदिदेवा भट्टारकश्रीशुभचंद्रदेवा भट्टारकश्रीजिनचंद्रदेवाः तदाम्नाये जैसवालान्वये साधु साचाइ भार्या करमा तत्पुत्र 4 ( family details ) एतेषां मध्ये द्योमा इदं नागकुमार पंचमी लिखापितं शानावरणीकर्म7978 NEFT SITAGTAT, etc. From this we learn that the MS. was completed on Tuesday, the 12th of the bright fortnight of Sravana, in Samvat 1558, equivalent to 1501 A.D., at Gopacala (Gwaliar), during the reign of Maharaja Manasimha of Tomara dynasty. It was written for a layman of the Jaisawala family which had, for its spiritual guidance, the following line of teachers - Mulasamgha, Balatkaragana, Sarasvatigaccha, Kundakundanvaya Prabhacandra Padmanandi Subhacandra Jinacandra It agrees with AB in the use of a and in the omission of a number of lines. * But in readings it generally agrees with E. It bears no notes on the margin. MS, D. This MS. also belongs to the Terapanthi temple of Jaipur. Leaves 71; size 111' X4"; lines per page 10; letters per line about 37, margin all round 1." It bears the following colophon : P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ CRITICAL APPARATUS III संवत् 1603 वर्षे शाके 1467 प्रवर्तमाने महामाङ्गल्यआषाढमासे कृष्णपक्षे द्वितीयातिथौ उत्तराषाढनक्षत्रे तैतलकरणे श्रीमूलसंघे नंद्याम्नाये बलात्कारगणे सरस्वतीगच्छे श्रीकुन्दकुन्दाचार्यान्वये भट्टारकश्रीपद्मनंदिदेवास्तत्पट्टे भट्टारकश्रीशुभचन्द्रदेवास्तत्पट्टे भट्टारकश्रीजिनचन्द्रदेवास्तत्प? भट्टारकश्रीप्रभाचन्द्रदेवारतत्-शिष्यमंटलाचार्य-श्रीधर्मचन्द्रदेवास्तदाम्नाये तक्षकपुरवास्तव्ये सोलंकीराजाधिराज-राजश्रीरामचन्द्रराज्ये श्रीआदिनाथचैत्यालये खंडेलवालान्वये बाकुलीवालगोत्रे सा. पाल्हा तद्भार्या गौरी तत्पुत्र सा. न्येमा ( family details ) एतेषां मध्ये सा. नेता भार्या लाझमदे तृतीय सा. ठाकुरभार्या दाडिमदे तया इदं शास्त्रं पञ्चमीव्रत-उद्योतनार्थ लिखापितं धर्मचन्द्राय दत्तं / शानवान् शानदानेन, etc. From this we learn that the MS. was completed on the 2nd of the dark fortnight of Asadha. in Samvat 1603, Saka 1467, equivalent to 1546 A.D. It was copied for a layman of Baklaivala family of the Khandelavala caste, a resident of Taksakapura ( Taxila ), in the kingdom of the Solamki king Ramacandra. He had for his spiritual guidance, the following line of teachers :-- Mulasamgha, Nandi-amnaya Balatkaragana, Sarasvatigaccha, Kundakundanyaya Padmanandi Subhacandra Jinacandra Prabhacandra Dharmacandra ( To whom the MS. was presented ). It will be seen that this carries the line given in the colophon of MS. C, two successions further. The MS. agrees in its peculiarities with A and bears glosses like it on the margin. But it has all those additional lines that are found in E. These are mostly given in the margin. It even gives a few lines peculiar to it alone. MS. E. This MS. is deposited in Baba Dulicanda's Bhandara in Jaipur and belongs to that section of the collection which was acquired from Sarganer Bhandara. Leaves 55; size 101/ "X41/4"; lines per page vary from 13 to 15; letters per line about 35. It bears the following colophon : सं० 1519 जेष्ठ वदि 12 चंद्रे // आदौ // जेष्ठ सुदि 5 // गुरौ संपूर्ण भवत् // वागर देसे। झंझणग्रामनगा श्रीआदीश्वरवरचैत्यालये। सरस्वतीगच्छे श्रीमूलसंघे लंवेचू बुढेले गोत्रे लिखितं पंडित सा. महराज चौधरी सा. भीषमसुत / कर्मक्षयनिमित्तं // संकोडियकरचरणा, etc. From this we learn that the MS. was begun on the 12th of the dark fortnight and completed on the 5th of the bright fortnight of Jyestha in Samvat 1519, equivalent to 1462 A. D. in the Adisvara temple at Jhunajhunu in Vagara country, by one Pandit Maharaja Caudhari son of Bhisama, of Vuchele family of Lamvecu caste. This MS. is the most interesting of all, as it is the oldest and has many features that distinguish it from the rest. 1. It has ण instead of न throughout. 2. It shows a great partiality for sin preference to g in the absolute forms and the seventh case-ending e.g. वंदिवि, सुणिवि, चित्ति, मज्झि, etc. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ IV NAYAKUMARACARIU 3. It frequently avoids the insertion of 4 or a between two vowels unlike all the other MSS, e.g. 319 for 777; Erzit for vetat. 4. It omits the author's prasasti which all the other MSS. give at the end, and like C, bears no glosses on the margin. 5. Where its readings differ from the constituted text, it agrecs more fre quently with C than the others. 6. It has many lines which are not found in ABC and are added in D only in the margin. From the description of the MSS. given above, it will be seen that they are fairely representative of the manuscript-tradition of Nayakumaracariu over a very wide area. Of the four MSS. mentioning their place of copying, one comes from Gujrat, another from Gwaliar (Central India ), the third from Punjab and the fourth from Rajaputana. They fall into two groups, AB and CE, D forming a link between the two, agreeing with the former in orthography and the glosses, with E in the matter of additional lines and frequently agreeing with this or that in its readings: 2. Text-constitution. I have followed the following principles in constituting the text of Nayakumaracariu 1. I have, as a rule, adopted in the text the reading on which all or most of the MSS. agreed. But in a few cases the reading of two or even one MS. is preferred to that of the majority where it seemed to be justified by the superiority in sense and suitability. For the same reason, I have even given a tentative reading in preference to the agreed reading of all the MSS. This, however, has been done in a very few cases and there also when the change made was of one letter only. 2. As the MSS. that use 7 are not at all consistent in its use and as no principle can be evolved from them for discriminating between 9 and u, the latter has been used throughout, for the sake of uniformity, and the variations have not been recorded 5 3. The MSS. are somewhat, inconsistent in the use of a and a. In this case the choice has been made according to the Sanskrit or vernacular equivalents and the variants have not been recorded. 4. ~ and ca are found so written in the MSS. as to be frequently indistinguishable. Generally it has been easy to find out which of them is meant, but the problem has, sometimes, become puzzling when either gives sense, for example frequut or fara in 1, 3, 5. In such cases only, the alternative reading is included in footnotes, otherwise not. 5. Fe, and a have been frequently found written as double a, double and double 7. These also have not been noticed in the footnotes. 6 The MSS. show some inconsistency in the insertion of u between two vowels and MS. E, as said above, generally avoids it. These variations have, in some cases, been noted but frequently ignored. 7. As we had no device to distinguish short from long and as readings vary between short & and the latter has, generally, but not invariably, been P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE POET AND HIS PATRON used where the metre required a short vowel. These variations have been ignored in the footnotes. Short and long & have been distinguished in the second edition. 8. Variations due to obvious mistakes and slips of the copyist have not been noted, but readings of doubtful meaning have been. 9. Other minor variations such as of 'g and at and of anusvara have been ignored. In all other cases the variants have been carefully recorded. 2 T 3. The poet and his patron. Much information about the parentage and the works of the author has already been published ( C. P. Cat. intro, and extracts; AUS. pp. 157-185; JSS vol. II, pp. 57-80, 146-156; JJ Ist Oct. and 1st Nov. 1926; Jasa. Intro.). From these the following facts about the author and his works can be gathered : 1. Puspadanta was the son of Kesavabhatta and Mugdhadevi, Brahmins of Kasyapa gotra, 2. He travelled to Manyakheta from somewhere and was patronised by Bharata, and later, by his son Nanna, both ministers of Krsnaraja alias Vallabharaja, who may be identified with Krsnaraja III of the Rastrakuta dynasty of Manyakheta. 3. The poet mentions the following three historical events of his time :(i) The king of Manyakheta, here called Tudigu, killed the Cauda king (identified with Rajaditya Cola killed by Krsna III in A. D. 949). (ii) The king of Dhara burnt Manyakheta. This king is identified with the Parmar prince Harsadeva. (iii) A severe famine razed over Manyakheta. This event is surmised to have followed the raid of the capital by Harsadeva ( Jasa. 4, 31, 8). 4. Three works of the author have so far been discovered, Mahapurana or Tisatthi-purisa-gunalamkara in 102 chapters, Jasaharacariu in 4 chapters and Nayakumaracariu in 9 chapters. 5. The author began his Mahapurana in Siddhartha Samvatsara and completed it in Krodhana Samvatsara, Asadha sukla 10 Sunday the Ilth June, 965 A.D. In the present work the author mentions Klsnaraja as still ruling at Manyakheta. For his successor Khottigadeva we have a stone inscription dated in the Saka year 893 = A. D. 971. This date, therefore, is the terminus ad quem for the composition of our work. 6. In the Mahapurana Puspadanta describes himself as of tender constitution and ugly appearance, homeless, dressed in rags and barks, bathing in rivers and pools and sleeping on bare ground. Never-the-less he was equanimous towards the rich and the poor and friendly to all. He had a high sense of self-respect and was excessively fond of poetry as is shown by the epithets Ahimanameru and Kavva pisalla which he frequently uses for himself in all his works, though they were originally given to him by his critics some of whom, however, did not omit to decry him. (mot far foafrugs Afaqa tu fa ug uforfa Bramfors i') I shall now confine myself to what the author says about himself in the present work and the circumstances that led him to compose it. In the colophon P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ VI NA YAKUMARACARIU of each Sandhi we are told that it is the work of Mahakai Pupphayanta, Sanskrit Puspadanta. At the beginning of the work the poet introduces himself as the son of Muddhai, Skt. Mugdhadevi, and Kesavabhatta of Kasyapa gotra. He was residing in the house of Nanna in the city of Manyakheta when two persons Nailla and Silaiya, pupils of one Mahodadhi approached him, eulogised his talents and expressed their desire to hear from hin the story of Nagakumara, illustrating the fruit of observing the fast of Sri-pancami. He was also requested to the same effect by Nanna the minister of Vallabharaya, and Nailla and Silaiya urged him to associate the work with the name of Nanna. The poet acceded to their request and began the story. Four, out of the five MSS. used, give at the end what is called the author's Prasasti. Besides the usual information about his parentage, the author here records something that has not been told anywhere else. He tells us that his parents were at first devotees of Siva but "they had their ears filled by the ambrosia of the teacher's words and so they died by the Jaina form of renunciation." We have here, no doubt, the mention of the conversion of Puspadanta's parents from Saivism to Jainism. Puspadanta has, in all his works, profusely eulogised his patrons. In the Mahapurana he tells us that when he reached Manyakhcta, he was received with great honour by Bharata, the king's minister who kept him in his own house and induced him to write poetry. The Mahapurana is dedicated to him ( MahabhavvaBharaha-anumannia' approved by the noble Bharata ). Bharata was a Brahmin of Kaundinya gotra. His father's name was Aiyana or Annaiya, mother's Sridevi and wife's Kundabba or Kanakadevi. He had seven sons, Devalla, Bhogalla, Nanna, Sohana, Gunavarma, Dangaiya and Santaiya. Of these Nanna seems to have succeeded his father, either because his elder brothers died premature or because of his superior talents. Two works Jasaharacariu and Nayakumaracariu are dedicated to him, the former being called Nanna-kannaharana, an ornament to the ears of Nanna, and the latter 'Nanna-namankia' stamped with the name of Nanna. He has been highly eulogised in Kadavaka 3 and 4 of Chap. I of the present work, One of his adjectives, Vicchinna-Sarasai-Bandhava, seems to me to suggest that Nanna took particular interest in the revival of Prakrta poetry which was going out of use as we know that almost all of the Jaina authors who lived immediately before Puspadanta, for example, Jinasena, Gunabhadra, Somadeva, Akalamka and others, wrote in Samsksta. Of the other brothers of Nanna, Sohana and Gunavarma or Gunadharma, while yet young, had a hand in inducing the poct to compose the Nayakumaracariu and Daugaiya is mentioned in the ending eulogy. The office of ministership was hereditary in the family but there seems to have been an interruption just before Bharata who is said to have restored the family to the position which it had lost. In the verse prefixed to the second chapter of Jasaharacariu, mention is made of Nanna's sons. Thus, in Puspadanta's works we find mention of the four generations of this illustrious family, associated with the ruling dynasty of Manyakheta during the tenth century. We are not sure that we have discovered all the works of Puspadanta. Hemacandra, in the commentary to his Deinama-mala mentions Abhimana-cinha five times (1,144; VI, 93; VII, 1; VIII, 12, 17.) and quotes from his Sutra-patha and Vstti which appear to be some lexicographic works of Desi words like the works P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ MANYAKHETA-A LITERARY CENTRE VII of Dhanapala and Hemacandra. Abhimana-cinha does not seem to be a proper name but a title like the Abhimana-meru of our poet. It is not unlikely that the two be identical, in which case our author can be credited with the authorship of a lexicography also. Similarly, the author of Sivasimhasaroja mentions a poet named 'Puspa' who wrote a work on Alamkara in Doha metre about V. S. 700. (See 'Hindi' by Badarinatha Bhatta, page 17), No wonder if here also our author be meant. The points, however, must be left here for further research in future. 4. Manyakheta- a literary centre. Manyakheta, where the present work as well as the other two works of our author were composed, has been identified with Malkhed (N. Lat. 17' 10'; E. Lon. 77deg 13') included in Andhra Pradesha. It was known to the Arab writers as Mankir. It is not now 'the champion of the beauty of the celestial city, crowded with people and with flower gardens' as it was in the time of Puspadanta : it is in ruins, the site being marked by a small village. The capital was founded by Amoghavarsa of the Rastrakuta dynasty in 815 A.D. and it continued to flourish till the dynasty was supplanted by the Calukyas about 973. During this period of more than a century and a half, it formed a great centre of literary activities and revival of Jaina learning. Amoghavarsa had clear Jaina tendencies. He is said to have worshipped the feet of Jinasena who wrote the Sanskrt Adipurana and the Parsvabhyudaya Kavya under his patronage. He is associated with the large commentary on the grammar of Sakatayana which has been called Amoghavrtti after him. It was under him that Mahavira made his great contribution to the development of Mathematics by writing his Ganitasara. He himself is said to have written the Kavirajamiarga, a work on poetics, in Kanarese. He is the author of that beautiful little Kavya, Ratnamalika, which, according to his own statement, 'he composed when he had abdicated the throne on account of the growth of ascetic spirit in him.' (Bhand. Re.) It was during the reign of Krsna II that Gunabhadra completed the work of his teacher Jinasena by writing the Uttarapuvana. The reign of Krsna III saw the appearance of the Jualamalini-kalpa of Indranandi 939 A, D., the Yasastilaka Campu of Soma deva in 959 A. D., and above all, the works of our author. The famous Kanarese poet Ponna also flourished under him and was honoured with the title of Ubhayabhasa-cakravarti by the king himself, Indraraja IV of the dynasty is said to have renounced his kingdom like his ancestor Amoghavarsa, and ended his days according to the Jaina form of renunciation. Numerous Jaina temples at Sravana Belgola and other places in the South record the munificence of the descendants of Amoghavarsa in the service of Jainism, It was this fame of the Rastrakutas which must have attracted Puspadanta to their illustrious capital which 'scraped the sky by its mountain-like high palaces' and which, in the poet's own words, was 'दीनानाथधनं सदाबहुजनं प्रोत्फुल्लवल्लीवनं मान्याखेटपुरं पुरंदरपुरीलीलाहरं सुन्दरम् / * (See EHD. pp. 93-96; EHI. p. 387; Bhand. R, Vol. II; EC, Vol. II; JSS, Intro, pp. 75-80 ). P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ VIII NAYAKUMARACARIU 5. Popularity of the hero Nagakumara is recognised by the Jains as one of the twenty-four Kamadevas, i.e. the most beautiful persons that ever lived. Our author has, therefore, called him by all the different names of Cupid, such as Kama. Madana, Ananga, Jhasaketu and the like. He is said to have attained his personal charms and heroism by observing the fast of Sri Pancami in his previous birth. It is no wonder, then, that various authors tried to write the account of his life in different languages at different times. Besides the present work, I have been able to discover the following authors and works or their mention in the works of others. 1. Tribhuvana Svayambhu wrote 'Pancamicariam. This work has not so far been discovered, but the mention of it is found in the introductory part of Paumacarin of Svayambhu-तिहुयणसयंभुरइयं पंचमिचरियं महच्छरियं. We are told in the same work that Svayambhu left his work incomplete and it was completed by his son Tribhuvana Svayambhu. As Puspadanta has mentioned Svayambhu in his Mahapurana, this work seems to have preceded the present work, though, in that case, it seems rather strange that no mention of it is found here. This work also seems to have been written in Apabhramsa. 2. Jayadeva wrote the life of Nagakumara as we know from the mention of Mallisena (see below). 3. Mallisena wrote Nagakumaracarita in five cantos. The author, who styles himself as Ubhayabhasa-cakravarti, says that he has rendered in Sanskrit verses what Jayadeva and others wrote in prose and verse. The beginning of the work is श्रीनेमिं जिनमानम्य सर्वसत्त्रहितप्रदम् / वक्ष्ये नागकुमारस्य चरितं दुरितापहम् // 1 // कविभिर्जयदेवायेगद्यैः पविनिर्मितम् / यत्तदेवास्ति चेदत्र विषमं मंदमेधसाम् // 2 // प्रसिद्धसंस्कृतैर्वाक्यविद्वज्जनमनोहरम् / तन्मया पद्यबन्धेन मल्लिषेणेन रच्यते // 3 // Other works attributed to this author are 'Padmavatikalpa', Brahmavidya and Adipurana ( JG 216; JSA 381-384). The author is probably identical with the ascetic commemorated by the Mallisena Prasasti at Sravana Belgola (ISB 67; JSIS 54 ) There are several MSS. of this work at Kararnja (CP Cat.) and else. where. It has been noticed in the MAR. 1924. The story in this work is in substantial agreement with that of our work. 4. Dharasena wrote Nagakumaracarita in Sanskrit verse in eight cantos. The Karamja MS. of this work is slightly incomplete going upto 164th verse of canto 8th But other complete MSS. are also known to exist. Beg. af hestefaya79f21941 Trat THREE aa: 7974 11 The author is probably identical with the author of the homonymous lexicography known as Visvalocanakosa or Muktavalikosa ( ed. Natharauga Gandhi, Bombay 1912). 5. Ramacandra Mumuksu wrote Punyasrava-katha-kosa in Sanskrit verse. It contains fifty-six stories illustrative of the fruit of various religious fasts and P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ POPULARITY OF THE HERO IX practices amongst which is also to be found the story of Nagakumara Kamadeva, which is in substantial agreement with our story. (Text with translation published in Jivaraja Granthamala, Sholapur, No. 14.) 6. Candrasagara Brahmacari is said to have written Nagakumarasagpadi in mixed Sanskrit and Kanarese, six thousand slokas in extent (JG 79 ). 7. Jina Muni is said to have written Nagakumarasat padi in Sanskrit with a commentary in Kanyakubja Bhasa ( JG 98 ). 8. Dharmadhara is said to have written Nagakumara-katha ( IG 137 ). 9. Mallibhusana Bhattaraka is said to have written Nagakumara-carita about Samvat 1510. He is also said to be the author of Bhairava-Padmavati-Kalpa, Patrakesari-katha, Sripalacarita and Sajjanacittavallabha (JG 215 ). 10. Mallisena is said to have written Nagakumara carita in Kanarese. A MS of this work, consisting of fifteen palm-leaves, is deposited in the Jaina-SiddhantaBhavana, Arrah (JSA 378 ). The work is said to be one thousand Slokas in extent. This author is probably identical with No. 3 above, who is said to be Ubhayabhasa-cakravarti, i.e. master of two languages, probably Sanskrit and Kanarese. 11. Bahubali Kavirajahamsa wrote Nagakumara-carita in Kanarese. A MS. of the work consisting of sixtytwo palm-leaves is deposited in the Jaina-SiddhantaBhavana, Arrah (JSA 379 ). 12. Ratnakara Kavi wrote Nagakumara-carita in Kanarese. A MS. of this work, consisting of 126 palm-leaves, is deposited in the Jaina-Siddhanta-Bhavana, Arrah (SA 380 ). 13. There is a Nagakumarakavya in Tamil (SIJ P. 103 ). 14. Nathamala Vilala wrote Nagakumara-carita in Hindi verse. He is said to have lived at Bharatapur and written about Samvat 1834 = 1777 A. D. He is credited with the authorship of four other works. Jinagunavilasa, Siddhantasara, Jivandhara-carita and Jambusuami-carita. (JG 7; HJSI p. 80.) 15. Gopilala wrote Nagakumara-carita in Hindi verse. He is credited with the authorship of two other works ( JG 22 ). 16. Udayalala Kasalivala translated the work of Mallisena in Hindi prose (pub. Bombay, 1913). 17. An ancient praksta work of unknown date, Nivvana-kanca, mentions. Nagakumara as a great sage who, along with his two associates Vyala and Mahavyala attained salvation from the Astapada mountain (pub. Bombay 1914 ). णायकुमारमुणिंदो वालमहावाल चेव अज्झेया। अट्टावयगिरिसिहरे णिन्वाण गया णमो तेसिं // 15 // 18. An Apabhramsa work Savayadhammadoha mentions Nagadatta as having attained heaven by the observance of a fast and subsequently reborn as Nagakumara - उपवासहु इक्कहु फलई संबोहियपरिवार / णायदत्तु दिवि देउ हुउ पुणरवि णायकुमार // 111 / / The above list can not be claimed to be exhaustive. But it is sufficient to show how popular the story of Nagakumara has been with Jaina authors from ancient times down almost to the present day. It is probable that some authors utilized the theme prior to Puspadanta, but unless and until their works are II P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ X NAYAKUMARACARIU discovered and their date is determined, the present work can claim to be the oldest on the subject. 6. The Poet's Education In the introductory part of his Mahapurana, Puspadanta says that he had seen nothing of the works of Akalamka, Kapila, Kanacara, Patanjali, Bhasa, Vyasa, Kalidasa, Svayambhu, Sri Harsa, Bana, Rudraca, Nyasakara, Pingala and many others. But he has completely belied himself in his works. I shall here confine my remarks to the present work alone to show that its author was familiar not only with the Hindu, Buddhist and Jaina religion, philosophy and mythology but also with all those technical branches of literature, a knowledge of which formed a necessary part of the equipment of an accomplished poet in ancient India. As might be expected, the poet shows a thorough grasp of the tenets of the Jaina faith to which he turns frequently but which he has particularly mentioned once (1, 12 ) and expounded twice ( 4, 2-4; 9, 12-14). On these sections of the work, the reader will find in the notes numerous references to the works of Kundakundacarya, Umasvami, Samantabhadra and Vattakera, some of the most ancient Digambara Jaina writers, showing that our poet was well read in them. Once (9, 5,5 ) we find mention of the two questions, namely wearing cloth and eating food during the stage of omniscience, round which ranges a long controversy bet. ween the two sections of the Jaina community the Digambaras and the Svetam. baras. Various doctrines and beliefs of the Hindu and the Buddhist religions have been mentioned and commented upon in seven passages (5 to 11 ) of chapter nine. Systems of philosophies such as Samkhya, Mimamsa, Ksanikavada, Sunyavada and Isvaravada and some of their founders Kapila, Aksapada, Kanacara and Sugata are named. Even the materialist school of Brhaspati has not been overlooked ( 9, 11 ). For Poetic embellishment the author has drawn considerably upon the Hindu mythology contained in the Puranas. Brahma has been called the 'Lotusborn' and 'aja' (1,5, 10; 9, 7,5 ) and Rudra or Siva figures with his consort. Parvati, his three eyes, his trident, his bowl and garland of skulls. The stories of his burning of Cupid and cutting off the head of Brahma also come in for review (3, 14, 9; 4, 12, 9; 8, 6, 2; 9, 7, 5). Similarly Visnu appears with his consort Laksmi and the cowherd-maids (Gopis) and his lifting up the Govardhana mountain and slaying of Madhu and Sisupala are familiar events to the poet (3, 7, 16; 7, 3, 9; 7, 15, 3; 8, 4, 13; 8, 16, 6; 9, 3, 8). The lifting of the earth by the boar, the churning of the ocean by the gods and the earth being supported on the hood of a serpent are also within his knowledge (1, 4, 8-10; 7, 1, 6.). Other gods such as Indra and his consort Paulomi, Yama Vaivasvata and Kubera or Dhanapati find frequent mention while Bihaspati's learning and his defeat by his rival, Rambha's personal charms and Cupid's flower arrows have received our poet's recognition (1,4, 2; 4, 6, 8; 4, 6, 15). For the same purpose the Mahabharata and the Ramayana have been freely drawn upon. The five fiery Pandavas and their destruction of the Kaurava forces, Arjuna's going to Drona for instructions and his enmity with Karna, the liberality of the latter and his fight against his own brothers, the purity of the character of Bhisma and his turning away from the battle-field, the righteousness of Yudhisthira a his troubles of exile, and Vlkodara with his mace serve the poet for his P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE POET'S EDUCATION XI similes and metaphors (1, 4; 2, 14, 12; 3, 14, 4; 4, 10, 17; 8, 15, 1-4 ). He mentions Arjuna as Nara and Karna as Ravinandana, which shows that he was not deriving his knowledge of the Bharata story exclusively from the Jaina books. He mentions Rama and Sita as ideal man and woman, Sugriva and Hanumat as waiting upon Rama and Hanumat's loyalty for his master though he was a monkey, and Ravana's fighting the forces of the gods ( 1, 4, 3; 4, 6, 8-9, 4, 11, 2. ) His allusion to the death of Ravana at the hands of Laksmana (3, 14,5 ) is clearly derived from the Jaina Padmapurana, but his probable reference to Vasistha's falling into trouble for his hospitality to Visvamitra can be from no where else than Valmiki's Ramayana (3,3,3, see notes ). The poet's reference to three buddhis, three saktis, pancanga mantra, arisadvarga, seven vya sanas and seven rajyangas shows his knowledge of works on statecraft such as Kamandakiya Nitisara and Kaucilya Arthasastra (1,8). Some of the poet's similes are derived from the stellar region; for example, his pun on kumbha as water jar and the constellation aquarius or the elephant's temple and the constellation in union with Saturn, on Hasta as the elephant's trunk and the constellation Carvus in union with the moon. He also speaks of the Sun being eclipsed by Rahu and of Yuti, that is confluence of planets, as auspicious ( 1, 10, 2; 3, 17, 9-12; 7, 8,5; 9, 2, 5). The description of the limbs of Nagakumara's body is in accordance with Varahamihira's description of Mahapurusalaksana (3, 4 see notes ), while the mention of the various fine and useful arts in 3, 1, and the handling of amorous situations in other parts of the work presuppose a knowledge of works on erotics such as Vatsyayana's Kamasutra. The kinds of flowers mentioned in the work are kamala ( lotus ), kuvalaya or indivara (blue lotus ), kumudini (lily), sthala-padma ( ionidium suffruticosium ), campaka and nt pa-campaka ( sweet-scented calophyllum ), jati or malati (jasminum grandiflorum), juhi skt. yathika (jasminum aurieculatum ), ketaki (pandanus odo. ratissimus), punnaga (ochrocarpus longifolium ), tilaka, bakula surinum medlar ), and mandaraka ( calotropis gigentea ). The kinds of grass mentioned are tina, durva, kusa and kaseru, the last as particularly dear to boars. Other trees and plants that have found mention in the work are, nyagrodha or vaga (bunyan ) pippala (ficus religioza ), sallaki ( boswelia therifera ), pilu ( salvadara parsica ), sala (vaterisindica ), sahakara or makanda (mango ), rui (gigantic swallow-wart), kadali : (plantain ), iksu and pundreksu ( kinds of sugarcane ) and draksa (grapes ). Among corns are mentioned sali or kalama (rice ), yava ( barley ), yavanala (great millet), mudga ( green grain ) and lankesa or canaka ( gram. ) The domesticated animals mentioned are go (cow), Dhavala (bullock ) mahisa ( buffalo ), asva ( horse ), gaja (elephant), bokkada skt. chaga (goat), karabha (camel) and khara ( donkey ); wild animals, simha (lion), vyaghra (tiger), kola (boar) and harina (deer ) and birds hamsa ( swan ), vaka ( crane ), suka rincha or kira (parrot), kokila (cuckoo), ghara skt. grdilhra (vulture), sikhi (peacock), and cakravaka (ruddy goose or duck). Of these, the elephants are said to be specially fond of sallaki, the goat of rai and camel of pilu ( see 7, 2 text and notes ). Turning now to the poetic qualities of the work we find that it is full of nd metaphors drawn from the whole range of Aryan mythology P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ XII NAYAKUMARACARIU and history and frequently, and more effectively, from the poet's own observation of nature and human experience. I shall here draw attention of the readers only to a few typical and significant similes. The pitched up tents of Nagakumara's camp looked like the shaven heads of slave-girls. (7, 1, 15). The Pandyan princess did not like any suitor as a person with his mouth burnt with slake-lime (of his betel) does not like boiled rice (8, 2, 6). Nagakumara liked Laksmimati as a beggar Brahmin likes the Saukranti (an occasion for alms-giving (9,2, 6); he was fond of her as a grammarian is of the derivation of words (9, 2, 9). The descriptions of the Magadha country and the town of Rajagrha (1, 6-7), of Prthvidevi as a bride (1, 17) of the march of the army and its encampment (7, 1-5) and of the battle scenes ( 4, 15; 6, 14; 7, 7; 8, 15 ) are beautiful and fascinating. The poet is particularly fond of yamaka and slesa some striking examples of which are found in the description of the women of Rajaglha going to worship the Jina (1,10), of the .vicious horse (3, 14, ) of the feast given by Vanaraja (6,9 ), of the resolve of Arivarma's warriors ( 7, 6), of the arrows of Sukantha and those of Nagak. (7,14 ), of the bunyan tree (8.9), of the submission of the warriors and marriage of the maidens ( 8, 16), and of the water jars used for the coronation of Nagak. (9,2). The poet's play upon the word varana (2, 5, 3-4 ) and on baddha (7,9 ) and the series of similes describing Nagakumara's liking for Laksmimati ( 92 ) together with the above mentioned examples of yamaka and Slesa exercise the mind as well as entertain it, by exhibiting all the elegance and ornamentation of artificial poetry. In fact the whole work is teeming with sweet alliterations, appropriate and striking paronomasia and delightful fancies. These the poet has well succeeded in combining with swift and easy narrative. The story is meant to illustrate the fruit of a religious fast, but it has been told in the grand manner of a kavya. The poet has rightly invoked the goddess Speech moving in the mansion of a mahakavya, resplendent with her double ornaments, taking soft, sportive padas with multifold blandishments and feelings, giving delight by commendable sense, combining all arts and sciences and exalted characteristics, moving by the broad-metre-road, bearing the ten qualities, sprinkled over with the nine sentiments and beautified with the three vigrahas.' By mentioning the ten pranas the poet has revealed his acquaintance with the works of Bhamaha and Dandi. In the body of the work, besides the above invokation, the poet, by means of some stray similes, has told us what he considered to be the essentials of good poetry. A great poet would compose a sentimental kavya in Matra metre ( 5, 2, 4, 6, 9,5 ) a good kavya requires a choice of brilliant forms and phrases ( 6, 9,8), a good poet pays attention to the style of language ( 9, 2, 4 ), a poet graces himself by means of a story well told ( 9, 3, 2 ) and shorn of ornamentation is the story of a quack-poet (3, 11, 12). He also tells us that a drama becomes exalted when it combines various sentiments (6, 9,6). His somewhat humorous reference to grammarians as fond of derivation of words has already been mentioned. In another simile he mentions the Katantra grammar (6, 9, 7). The conclution to which we are led by these references is that the poet's statement that he knew nothing of the works of prominent writers of yore is a mere modesty as also his statement in the present work that he was unable to describe things being a dull poet (6, 9, 11 ) and that his titles of Mahakai Vaesaridevi-nikea and kavva pisalla stand amply justified. P.P.AC. Gunratnasuri M.S Jun Gun Aaradhak Trust
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ PICTURE OF PALACE AND PUBLIC LIFE XIII 7. Picture of palace and public life. Palace and Polygamy :- The theme of the present story is the life of a prince and as such it gives us a great insight into the life at palace and incidentally also in public. Kings lived in palaces and seven storied buildings were known to the poet. The canon of measurements of such buildings formed part of a prince's education (3, 1, 9). An important part of the palace was the harem (antahpura) which was portioned out in many residences for the queens, of which there were generally more than one. Jayandhara married Psthvidevi even when he had his first wife Visalanetra who was perfect in every way, and a grown up son Sridhara. Inspite of their separate residence and independent household, rivalries and jealousies amongst the queens were inevitable. For checking these tendencies restrictions were sometimes placed upon the liberties of one of the parties and these were followed by defiance and consequent punishment in the form of forfeiture of ornaments (3, 11-12). But such developments seem to have been restricted to cases where the rival queens happened to be of the same status and of an equally high parental stock as was the case with the two queens mentioned above. No such troubles probably occurred when the rivals happened to be concubines (bhogini). Polygamy was so firmly established in princely circles that the presence of one or more wives was never considered a disqualification in the suitor and never any hesitation was shown on that score by the parents of the bride. Again, there seems to have been no restriction about the parentage of a girl selected for the marriage of a prince. Even the first marriage of Nagak. was with two dancing girls and the marriage was recommended by his father himself with the remark 'the gem of a - woman should be accepted though stockless' (3, 7, 8). They became the chief queens ( Mahadevi ) of Nagak. Vyala married for the first time, Ganikasundari who was born of a concubine of the king of Pacaliputra, and Mahavyala, after marrying the princes of Pataliputra, married the concubine's daughter of the Pandya king. Marriage customs :--The practice of marrying the daughter of a maternal uncle was fully in vogue. Nagakumara's maternal uncle had kept his daughter specially for marriage with his nephew ( 7, 4, 5). A father-in-law was addressed as maternal uncle (mama, 4, 11, 8). We find this principle of marriage followed by the Rastrakutas and the Kalacuris. The practice is very old in southern India having been enunciated by Apastamba (AK). p. 84) But the people of the north have always deprecated it. Baudhayana and Vatsyayana declare such marriage irregular and even Kumarila Bhatta casts a fling at it (sva-matula-sutam prapya daksinatyastu tusyati, SKV. p. 133]. Yet another marriage custom deserves mention. We are told that Prthvidevi was brought from Girinagara to Kanakapura for marriage (1, 17, 1). Similarly, the Kanyakubja princess was being taken to Simhapura for marriage with the king of that place when she was captured by the king-regent of Mathura (5,2, 13-14). This points to a custom of the marriage party proceeding from the bride's side to the bridegroom's house where the marriage was performed, contrary, to the current practice of the marriage being celebrated in the house of the parents of the bride. I have observed this practice current upto the present day only amongst the Gonds of the Central Provinces (an aboriginal tribe of the Dravidian stock) amongst whom the practice of marrying maternal uncle's daughter is also prevalent. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ XIV. NAYAKUMARACARIU Pictures played an important part in creating love between two parties. It was by seeing the portrait of Prthvidevi, brought by a merchant, that Jayandhara fell in love with her (1, 4, 12). Mahavyala took a picture of Nagak, to the princess of Ujjain and thus aroused her love for the hero ( 8,5, 16-17). Picture-making formed a part of a prince's education (3, 1,11 ). Rivalries amongst a king's sons :-Rivalries for the throne amongst the sons of a king would show themselves in fratricidal intrigues which could be avoided from fructifying only by the banishment of the younger brother from the realm. The latter would then be thrown upon individual resources to earn a fortune. Personal charms, efficiency in music and in wielding the sword, helped Nagak. under such circumstances. It was here, in particular, that the education of a prince in arts like those enumerated by our poet (3, 1), would serve him well. Fine Arts :-Singing, dancing and instrumental music formed an important part of the education of princes and princesses alike. The latter used to make proficiency in these arts as a test in the selection of a husband, as was done by the princesses of Kashmir and Meghapur who were married by Nagak. after proving his skill in playing upon the Alapins and the Mtdarga respectively (5,7,11; 87,7). Nagak. made his three queens dance in the Jina temple, to the accompaniment of the music of his Vina (5 11, 12). At the time of Jayandhara's marriage with Psthvidevi the women of the town performed Tandava dance ( 1, 18, 2 ), and at the time of Nagakumara's birth sportive women performed coquettish dance (2, 9, 9 ] Musical instruments that have been mentioned in the work are :- vina, alapini and tantri ( kinds of lute), mardala, pataha, dundubhi, dhakka, bukka, bheri and mpdanga ( kinds of drums ), sankha and turya ( blow-instruments ), jhallari and ghanta (bells). Amusements and games :--The usual pastime of the princes was sport in a garden or tank in company of the inmates of their harem ( upavana-krida and jalakrida, 2, 1; 2, 5, 8; 3, 8; 5, 7; 8, 1). Sprayers (jalayantra ) were used during water sports. But the game of dice with stakes ( aksa-dyuta ) was no less popular. There used to be special gambling houses ( tinta) in a flourishing condition where courtiers used to play freely (3, 12 ). The game was resorted to sometimes, even to earn money as was done by Nagak. The latter was invited even by his own father for a game which he said 'was dear to gods, demons and men alike' (3, 13, 9). The following articles are mentioned in connection with the game-kaditta (board ), kitta ( bet ), varadia (cowries ). sari (pawn or a piece ) and pasa ( dice ) (3, 12, 5; 3, 13, 10). Military-Army is frequently mentioned as consisting of four divisions ( cauranga ), footmen, horses, elephants and chariots. Regular soldiers of the army seem to have been granted lands for family maintenance [ 7, 6, 7). During battles, the capture or death of the king was invariably a signal for general surrender. Military arms that have been mentioned are churika, khadga, asi, karavala ard vasunandaka ( kinds of swords ), kunta, sula, sella, jhasa and ankusa ( kinds of spears ), mudgara, gada and musala ( kinds of maces), capa, kodanda or dhanusa and bara ( bows and arrows), parasu ( axe ) and kavaca ( armour ]. Trade--Merchants made long journeys and voyages for purposes of trade. ant from Magadha visited Girinagara in Saurasyra by boat (salila-yana, aanother from Kasmir visited Sindha (5, 10). On their return, they P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ XV POLITICAL DIVISIONS OF INDIA waited upon the king with rich presents and gave an account of their experiences. They even arranged marriages of the princes as was done by the former. Fashion and luxury :The form of receiving a guest in the home was to offer a seat which consisted of a wooden plank, and betel ( 6, 17,10; 8, 5, 15). Other articles of luxury mentioned in the work are-scents candana ( sandal ), ghustna or Kumkuma ( saffron ), Karpura ( camphor ), moga-nabhi ( musk ), turuska (benzoin ), yaksa-kardama (a compound of various scents, see notes on 9, 18, 13), lavanga ( cloves ) and ela ( cardamom ); jewels-Suryakanta (sun-gem ), candrakanta ( moongem ), marakala ( emerald ), nilakanta ( sapphire )manikya (ruby), sphalika ( crystal) and mukta (pearl ); ornaments-kundala (ear-rings), kankana ( bracelet ), napura or manjira ( anklet ), hara, graiveyaka and dora ( kinds of necklace ), kancidama or mekhala (girdle) and mukuta ( tiara ) The kings used tents (pata-mandava or dusa) on their tours (5, 1, 2; 7, 1, 15). Amongst coins are mentioned dinara and damma ( 3, 12, 12; 8, 5, 12, see notes ). Faith in prophecy :--People had implicit faith in the prophecies made by ascetics. They not only believed in them but tried their utmost to bring about their fulfilment. When the king of Mathura was told that his sons Vyala and Mahavyala were destined to serve somebody he became disgusted with the world and renounced the kingdom (4, 5-6). The two princes became servants of Nagak. being guided by that prophecy. Five hundred warriors offered their services to Nagak., because they were told by a sage that whoever could eat the fruit of the poisonous mangoes without any injury was destined to be their master (7,3,8). The Vidyas and other valuables were kept for a long period in the Ramyaka forest by the deity Sudarsana and the Raksasa for Nagak. in obedience to the prophecy of a sage (6, 1-8). Vanaraja received Nagak. and married his daughter to him because he was told to do so by a sage ( 6, 8 ) and the two princes Acheya and Abheya came to take up service with him for the same reason (6, 16-17). 8. Political divisions of India as found in Nayakumaracariu Kingdom Capital King Other information 1. Magadha Kanakapura Jayandhara a. In alliance with a Naga king who adopted Nagak. (2, 14, 2). Nagakumara b. In marriage alliance with Saurastra. 1, 15-18; 7, 9. Devakumara c. Trade connections with Saurastra (1, 15, 6). 2. Pataliputra Pataliputra Srivarma a. At war with Gauda (4, 7). b. In marriage alliance with Mathura (4, 6). 3. Gauda Vijayapura Aridamana At war with Pataliputra (4, 7). 4. Vatsa Kausambi Subhacandra At war with a Vidyadhara chief Sukantha of Alamghapura (7, 11 ff.) P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ XVI NAYA KUMARACARIU 5. Alamghapura Alamghapura Sukantha Vajrakantha 6. Gajapura Gajapura Abhicandra A Vidyadhara principality at war with the Vatsas (7, 11, ff). A junior branch of the Vatsas (7,11), Acknowledged suzerainty of Kanakapura, (1.4, 7 ff.) 7. Mathura Mathura Jayavarma Vyala 8. Kanyakubja Kanyakubja Mab Mahavyala . Vinayapala 9. Simhapura Simhapura Harivarma 10. Jalandhara Jalandhara A marriage alliance with Simhapura was contemplated but was frustrated by Mathura (5, 2.) (see above). Mentioned by Hiuen Tsang (Cun. Geo. pp. 142-147). Sought a marriage alliance with Kasmir but did not succeed (5, 7, 6). In marriage alliance with Kanakapura. (5,8 ff.) A settlement, in Ramyaka forest, of the Asuras who submitted to Nagak. (5, 12.) A forest settlement helped by Nagak. (6,8 ft). 11. Kasmira Kasmira Nandiraja 12. Patala Kalaguha Bhimasura 13. Girisikhara Girisikhara Atibala Mahabala P. 14. Pundra vardhana Vanaraja A parajita Rivalry between the two branches and restoration of the senior branch by Nagak. (6, 11 ff). T Bhimabala Atibala (founded Giris.) Mahabhima Somaprabha Vijayasimha 15. Supratistha pura S. Submitted to Nagak. (6, 15, 6 ff) Acheya Abheya 16. Antaravana Antarapura Antararaja On the way from Pundra. vardhana to Girinagara, in friendly alliance with Saurastra (7, 3, 12 ff ). P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE NAGAS AND THE NAGALOKA XVII 17. Saurastra Girinagara Srivarma Arivarma Candapradyota 18. Sindhu Simhapura In marriage & trade alli ance with Magadha ( see above). At war with Saurastra (7,4). Marriage alliance with Kanakapura (8,4,7). 8. 2, 3. 19. Ujjaini Ujjaini Jayasena Pandiraja 20. Pandya Madura (Southern Mathura) 21. Kiskindha- Meghapura malaya 22. Toyavali Bhumitilaka island Meghavahana Sriraksa Marriage alliance with Kanakapura (8,7,4ff ). Revolt of Pavanavega, nephew of the king, and Nagak.'s help (8,12,12ff). Raksa Dantipura Maharaksa Candragupta 23. Andhra Vijayandhara 24. Tribhuvana. Tri. tilaka Marriage alliance with Kanakapura (9, 1, 7ff). A dependency of Dantipura, in marriage alliance with Kanakapura (9, 1, 13). 9 The Nagas and the Nagaloka. The hero of the work, while yet a child, is said to have fallen into a well where it was received by a Naga who adopted him, gave him the name of Nagakumara and educated him, The Nagas have played a very important part in the folklore, superstition and poetry of India from very early times down to the present day. It is generally believed in scholarly circles that there is nothing but fiction behind the Naga-stories. A few attempts have recently been made to lift the Nagas from the limbo of myth to the region of history, but the material available on the point is so vast and yet so complicated and disjointed that a prolonged study and research in collecting, sifting and connecting the parts in to a whole is necessary before any definite and generally acceptable conclusions can be reached I shall here merely mention some of the important allusions to the Nagas in ancient records and the conclusions that have been or may be drawn from them. Nagas in the Mahabharata-Nagas are not mentioned in the Vedas or in the pre-Buddhistic Upanishads (BI p. 223 ). The chain of allusions starts with the Mahabharata which contains numerous references to them. Arjuna, during his self-imposed banishment of twelve years, is said to have been taken away to Nagaloka by Ulupi, the daughter of a Naga king. Nala is said to have saved Karkotaka Naga from a nre and the latter made him irrecognizable and advised him to go to king aetuparna. Nagas are said to have infested the Khandava forest and Kesna and Arjuna applied themselves to extirpate them with fire. Krsna's adventure with the Kaliya Naga in the Jamuna is well known. Taksaka Naga is said to have bitten Pariksita to death and the latter's son Janamejaya started a Naga sacrifice to wipe out their race. The Mahabharata, attributes to them a high degree of III P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ XVIII NAYAKUMARACARIU civilization. According to it, "The Nagaloka extended thousands of yojanas on all sides and had many walls of gold and was decked with jewels and gems. There were many fine tanks of water with flights of stair-cases made of pure crystal and many rivers of clear and transparent water. Uttarka also saw many trees with diverse species of birds. The gate was five yojanas high and hundred yojanas in width" (MI p. 494 ). When we read all these stories and accounts together we are lead to infer that Nagas were a tribe which had a civilization of its own and with which the other ruling tribes of ancient India came frequently in conflict. The Pariksita and Janamejaya episode is interpreted as an allegorical record of an exchange of revengeful acts between the Nagas and the Pandavas. This view receives strength from the fact that some Buddhist books as well as the Rajatarangini mention deeds of extraordinary valour performed by the Nagas and Taksaka, Karkotaka, Dhanamjaya and Mani are mentioned as some of the most famous kings of the dynasty. Taksaka, according to Colonel Todd, "appears to be the generic term of the race from which the various Scythic tribes, the early invaders of India, branched off." The descendants of Taksaka, in his view, became known by names such as Takkha Taka, Takka, Dhaka or Dhamka and the like. Tribes known by these names are found in Rajaputana and the Punjab even now. At Seragadha in Kota State, there is a stone inscription mentioning Bindunaga, Padmanaga, Sarvanaga and Devadatta, the latter being alive in Vikrama Samvat 847, the date of the inscription. Even as late as 1800, the Nagas formed the garrison of Khandlela under Abhayasimha of Jaipur and they formed the irregulars of the Jaipur state army even later, (Todd. pp. 122, 1416, 1435). Rai Bahadur C. V. Vaidya tries to identify the Nagas of the Mahabh, with the Dasyus of the Rgveda, thus making them the pre-Aryan aborigines of India like the Nagas of Assam. He recognizes two distinct tribes amongst them, the poisonous, i.e. the molesters called Sarpas, and the unpoisonous, i.e. the non-molesters called Nagas. This he does on the authority of the Bhagavadgita where Krsna says "Sarpanam-asmi Vasukih" and "Anantas-casmi Nagunam". He further says that at the time of the great war the chief of the Nagas was known as Taksaka whom Arjuna wanted to chastise, but who escaped and founded Taksasila in the Punjab which finally became the seat of great learning during the Buddhist period (Mahabh. Up.). In contrast to this view, Surgeon Major Oldham arrives at the conclusion that the Nagas were a sun-worshipping, Sanskrit-speaking people whose totem was the Naga or hooded serpent which gave their tribal name and that they were stigmatised as Asuras by the orthodox Brahmins as they did not readily admit the ascendency of the latter (Sun worship in India JRAS, July, 1891). Though the present work makes no mention of sun-worship amongst the Nagas, it does refer to their Naga-totem in 'Ali-ankaim cimdhaim dhoiyaim' (2, 14, 5). On the other hand Mr. N. L. Dey locates Patala, the habitat of the Nagas, in Central Asia and tries to identify all the Nagas mentioned in the Mahabh. and the Puranas with the various Hunnic tribes; for example, Sesa with Sses of Sog. diana. Vasuki with Usuivis, Karkotaka with Kara-Kasak and so on (Rasatala or the Under-world). Nagas in the Puranas-Many of the Puranas keep up thc traditions about P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE NAGAS AND THE NAGALOKA XIX the Nagas. The Visnu P. ( Book II) gives a description of the Patala where the Nagas dwell, and mentions their nine kings ruling at Padmavati, Kantipuri and Mathura. The Padma P. similarly describes the Patala loka and the abodes of the Nagas. The Vayu P. 99, 382; and the Brahmanca P. 3, 74, 194, mention nine kings of Naga dynasty ruling at Campapuri and seven at Mathura. The Bhavisya describes the Nagapamcami feast dedicated to the worship of the Nagas and narrates some Naga myths, Prince Sahasrarjuna is here said to have conquered Karkotaka of the Taksaka race (Todd. p. 43 note). The Nilamata P. also called Kashmir Mahatmya, makes the Naga king Nila a kind of cultural hero of Kashmir and propounds the doctrines that Nila imparted to the Brahmin Candradeva. Nagas in Buddhist Literature-In the Buddhist Sutras the Nagas appear constantly as the protectors of Buddhism ( Samyutta V. pp. 47,63 ). They are mentioned in the Jataka stories and are represented on the bass-reliefs as men or women either with cobra's hoods rising from behind their heads or with serpentine forms from the waist downwards. A Buddhist carving at Takhti Bahi represents Buddha preaching to the Nagas (BI pp. 220-223). The Ceylonese chronicle Mahavarsa records that the Stupa at Ramagrama in the Kosala country, was washed away by the Ganges and the relic casket, having been carried down by the river to the ocean, was discovered by the Nagas and presented to their king who built a Stupa for its reception (Mahav. C. XXXI p. 185). This account, however, varies with that of the Chinese travellers Fa Hian and Hiuen Tsang who, about 400 and 630 A. D. respectively, saw the Stupa at Ramagrama still existing being guarded by a Naga. They further mention that Asoka attempted to remove the relics to his capital, but he had to abandon the idea on the expostulation of the Naga king. (Beal's Fa Hian C. XXIII, p. 90; Julien's Hiuen Tsang II, 3:6). Fa Hian also mentions a Naga king Apalala ruling in Udyana (Svat valley ). Hiuen Tsang mentions Na-ki-lo-ho or Nang-go-lo-ho, which is identified with Nagarahara near Jalalabad at the confluence of the rivers Surkharud and Kabul. The name suggests that it was a settlement of the Nagas ( Cun. Geo. p. 483 ). In the Nepalese legend the Nagas appear as the original inhabitants of the swamps opened up by the civilizing Mamjusri, driven out by whom they took refuge in the Nagaloka, which, to the Nepalese, is Tibet. The Tibetan records also speak of Nagas and Nagaloka which, in their case, is China. Mahayana tradition asserts that it was a Naga king who revealed to Nagarjuna in the Nagaloka, the holy text of the Avatamsaka or Kegan scripture. (Creed of Half Japan, p. 10). Nagas in the Jaina Puranas-The Jaina Puranas contain many references to Nagas or Nagakumaras who are recognised as forming one of the ten classes of Bhavanendras or Bhavanavasi-devas having their abode in Patala which is also called Nagaloka (HP. IV, 63-65; VIII, 72, etc.). One of them, Dharanendra Naga has been particularly associated with the twenty-third Tirthaikara, Parsvanatha whom he protected during his penances against the attack of Kamathasura (Uttara P.; Uttaradh. p. 688). This is said to have taken place at Ahicchatrapura which drives its name from that event. The place was identified with the modern Nagor in Jodhpur State, which is regarded as a place of pilgrimage by the Jainas. It is now batter identified and proved by archaeological discoveries, with a ruined site bearing the same name near Ramnagar in the Bareilly district of U.P. Nagas appear to have P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ XX NAYAKUMARACARIU held sway there as even the modern name of the place suggests. In the Sthanarga Sutra (p. 357) we are told that among the five commanders of king Nagendrakumara, Rudrasena was the commander of the infantry. Nagas in Tamil Literature-Nagas are mentioned even in the Tamil Sangam literature. In Nachchinarkkiniyar, for example, the Tiryar lords of Vengadam are connected with the Naga princes (SIJ P. 143). Dubreil, in his Antiquities of the Pallavas, says that the Pallavas had marital relations with the Naga princes and that there was every reason to believe that the latter came from the sea. It appears that the Tiryar of the Sargam books are identical with the Pallavas. Reviewing the Nagakumara story of Mallisena, (MAR 1924), Dr. R. Shamasastry, referring to the fact that Nagakumara did dot marry any Pallava princess, says that 'as the Pallavas had married Naga princesses, the Nagas, conforming to the Hindu custom of not exchanging daughters in marriage, might have declined to marry Pallava princesses, in return. This, however, is not correct, for, according to our story, there was not only no ban on marrying maternal uncle's daughter, but such marriages were particularly liked (see Picture of palace and public life' ). The Nagas also appear to have been in alliance with the Andhras of the Talevaka river referred to in the Jataka stories, and the Sendraka Nagas were in alliance with the Kadambas. The Satavahanas are also said to have contracted social relations with the Nagas (AKJ pp. 74, 82). Nagas in Classical Sanskrit Literature ---References to Nagas are not wanting even in Classical Sanskrit literature. Bana in his Harsacarita mentions a Naga king named Nagasena at Padmavati who lost his life by his secret being divulged by a sarika bird. Of a particular importance are the references found in the Navasahasanka-carita of Padmagupta, a brief summary of which would not be out of place here - Sindhuraja alias Navasahasanka, king of Ujjain, once went to the Vindhya forest for sport. He was attracted very far into the forest till he came to the bank of Narmada where he saw a Naga princess named Sasiprabha daughter of Sankhapala king of Bhogavati, with whom he fell in love. But the princess was soon snatched away from his company. The king, in his attempt to follow her, entered the Narmada and through a subterranean passage emerged on the borders of the Nagaloka. Narinada then appeared before him in the guise of a woman and informed him that the father of the Naga princess had taken a vow to give his daughter in marriage to one who could bring the golden lotus from a well in Ratnapuri, the city of Asuras who used to enrich themselves by raiding the terrritories of the Nagas She also told him that Ratnapuri was situated at a distance of 50 gavyutis from there. The prince launched himself upon the venture. After a long journey he reached the hermitage of sage Vanku where he formed friendship with a Vidyadhara chief who brought armies of Vidyadharas to aid him. They reached Ratnapur which was on the way to Phanipur, and fought with the Asura king Vajrankusa who was slain in the battle. A Naga prince was crowned king in his place. Sindhuraja then pushed on his way to Phanipur where he was accorded a warm welcome by the king. The marriage then took place and Sindhuraja returned triumphantly to his capital, This story has generally been dismissed by critics as mere legend. But it P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE NAGAS AND THE NAGALOKA XXI appears to me to furnish clear evidence of the existence of a ruling dynasty of Nagas south of the Narmada with Bhogavati as their capital, and at war with another ruling dynasty at Ratnapur against whom Sindhuraja helped them and thus won the hand of their princess. Little doubt is left in the matter when we remember that the work was written at the court, and at the instance, of king Sindhuraja himself who could not have tolerated a false account of his marital relationship with the Nagas. Epigraphical evidence- The evidence of Padmagupta does not stand alone. A large number of stone inscriptions discovered in the Bastar and Kawardha States of the Central Provinces bear ample and irrefutable testimony to the existence of Naga dynasties ruling in those parts at the time of Sindhuraja and later. The inscriptions belong to different dates between 1023 and 1349 A.D. and make mention of no less than thirty-two Naga kings who had their capital at Bhogavati, belonged to the Visvamitra gotra, had a tiger with a calf as their crest and snake as their banner ensign, and worshipped the goddess Vindhyavasini (C. P. Ins. ). The tiger ensign is also mentioned in the present work (9, 23, 7). The Ratnapur of Padmagupta appears to be no other than the Kalacuri capital Ratnapur which finds mention as an enemy's capital of the Naga king Somesvara. The latter is said to have subjugated Vajra which is identified with Vairagadha in the Chanda district. This name reminds us of the Asura king Vajraukusa mentioned by Padmagupta. The Ratnapur stone inscription of Jajalladeva mentions Ratnesa or Ratnaraja who founded Ratnapur and married the daughter of Vajjuka, the prince of Komomandala. This inscription is dated 1114 A.D. Ratnaraja is said to have lived two generations prior to Jajalladeva, thus bringing us to the time of Sindhuraja, i.e. about 1005 A.D. I am, therefore, tempted to identify Vajjuka of the inscription with the Asura king Vajraukusa whom, according to Padmagupta, Sindhuraja killed in battle. Thus the main events described by Padmagupta are attested to by epigraphical records of the same age. Can we now loca te Bhogavati, the ancient capital of the Nagas ? Rai Bahadur Hiralal identifies it with Ramateka near Nagpur where, according to him, the name is still preserved in the tradition of the Ambala tank close to the hillock where, people aver, the Bhogavati Ganga exists. The Ramayana mentions Bhogavati as being on the way to Laika (Tatra Bhogavati nama sarponamalayah puri ). This description suits Ramateka if we suppose Ravana's Laika to have been situated in the South. It can also suit if the Lanka is identified with the Amarakantaka hill, but in this case we will have to suppose that Rama was travelling northwards to reach Lanka. In the Chindwara district on the Satpura plateau there is a low ground surrounded by hills. People call this place Patala-kupa or Patala-kota. Rai Bahadur Hiralal infers from this that low lands were probably called Patala. I agree with this view. It must be one such Patala that is mentioned in the present work ( 5, 12, 6). According to Arrian Alexander had made Patala his normal base. This is identified with Hyderabad Sindha by Cunningham and Bahmanabad ( six miles to the west of Mansuriya in Sindh ). by V. Smith. (Cun. Geo. notes, p. 691 ). It appeers to me to have been another similar Patala. These low grounds seem to have been preferred by the Nagas for their habitation and this is borne out by the fact that their abode is called by such words as 'Dhara-randhra,' Mahivivara' P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXII NAYAKUMARACARIU in the present work as well as elsewhere. "My idea is," says Rai Bahadur Hiralal "that the tract below the Satpuras down to the Godavari, including the Nagpur and the Chanda districts, Bastar State and parts of the Raipur and Drug districts once formed the Naga kingdom with the capital located at Bhogavati or Ramateka which occupies a central position." At one end of the Ramateka hills is what is called Nagarjuna hill. It has already been mentioned how Nagarjuna is said to have acquired some of his learning from the Nagas. The whole locality is, thus, still resounding with the echoes of the bygone Naga supremacy and above all in the name of Nagpur in the vicinity of Ramateka. Conclusion--To sum up, the references given above go to prove that1. The Nagas were men of flesh and blood and not mere mythical names. early times down almost to the present day, but they ceased to wield political power after the fourteenth century. 3. They had a culture of their own which appeared rather peculiar, in the early stages, to the Aryans who gradually began to associate more freely and even frequently entered into matrimonial alliances with them. 4. The present day Naga tribes of the Naga hills in Assam and other places probably represent the backward elements of the great Naga race of Pauranic fame. 5. Patala, their chief abode, was probably a general term meaning low lands. One such abode was the southern side of the Satpuras where their traditional capital Bhogavati existed in the vicinity of the present day Nagpur. 6. The Nagas were well known for founding great seats of learning, as for example Taxila. Another such seat appears to have existed near Nagpur where Nagarjuna, the Buddhist philosopher, had his education. Nagaloka and the presentday Nagpur-We may now conclude that Puspadanta, while writing the present work about 965 A. D, at Malkhed, probably had in his mind the Nagaloka round about Nagpur, and the falling of the hero, while yet young, in a well and his adoption by a Naga who taught him various arts and sciences, is his allegorical and poetic description of the hero's corning to the country of the Nagas, like Nagarjuna, for education, Nagpur, thus, appears to have been a great seat of learning in the past and it is in the fitness of things that the present day Nagpur University has selected the snake-symbol for its coat-of-arms. 10. Analysis of the work. 1. The author begins his work with an invocation of the goddess of Speech and goes on to tell us how he was induced to write it, amongst others, by Nanna the minister of Krsnaraja alias Vallabharaja of Manyakheta. He then tells us how King Srenika of Rajaglha waited upon Tirthamkara Mahavira and inquired of him about the fruit of observing the fast of Sripaicmi. The latter's disciple Gautama complied with the king's request. Formerly there was a town named Kanakapura in the Magadha country, ruled Srodhara. Once a merchant named Vasava, on his return from a trade-voyage, waited upon the king with many presents amongst which was a female portrait. This P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANALYSIS OF THE WORK XXIII attracted the attention of the king who, on inquiry, was told that it was the picture of Prthvidevi, the daughter of the king of Girinagara in Saurastra who had expressed his willingness to marry her to him. On hearing this the king sent the merchant and his minister, with many presents, to Girinagara. They brought the princess to Kanakapur where the marriage was celebrated, 2. One day the king went to the pleasure garden with all the inmates of his harem. Both his queens came out with their retinue and Pothvidevi was dazzled to see the splendour of her rival's entourage. Being overcome with a feeling of jealousy she went to the temple to pacify her mind. There she worshipped the Jina and learnt from sage Pihitasrava that she was soon going to be blessed with a son. She returned to the palace feeling very happy. In the meantime, the king, during his water-sports, discovered her absence and, on learning the facts from a servant, went in search of her, first to the temple and then to the palace. The queen had already forgotten her woes in the hopes aroused by the prophecy of the sage about which she now informed the king. Both of them then revisited the sage in order to get themselves reassured. On this occasion the sage told something more about their would-be son, i.e. the steel-gate. of the temple would give way at the touch of his toe and he would fall in a well and be protected by a Naga and fondled by the Naginis. In due course, the child was born. When it grew up a little the parents went out with it to the Jina temple which, to their great disappointment, they found strongly closed. Eventually, the king remembered the prophecy of the sage and the gate was opened by the touch of the child's toe. While the king was engaged in worshipping the Jina and the nurses were indulging in sports in the garden, the child slipped from their hands and fell down in a well. An alarm was raised and the parents rushed to the spot. The mother even threw herself into the well. But the Nagas prevented all injury to the child and the mother. The child was named Prajabandhura by its father and Nagakumara by the Naga who adopted it. The prophecy of the sage was, thus, fulfilled. When the child grew up, the Naga took him to his home. 3. The Naga taught the prince various arts and sciences including politics. After his education he returned to his father. One pancasugandhini arrived at the palace in search of a divine lute-player who could tell the respective ages of her two daughters, Kinnari and Manohari, by observing their performance with the lute. Nagakumara satisfied her curiosity and won the hearts of the two girls by his skill. He later on married them by the advice of his father who said ''a gem of a woman should be acquired even though stockless." One day, Nagak. with his wives, went to a lake for water-sports. His mothor went forth to present him with garments for wearing after the bath. Her rival Visalanetra, saw her opportunity. Drawing the attention of the king she said "Look, my lord, your dear wife is going to her paramour." The king continued to watch the movements of the queen and when he saw her joining her son, he reprimanded Visalanetra for speaking ill of the virtuous lady. He, however, understood their jealousy and fearing danger to the life of Nagak., he instructed Psthvidevi not to allow her son to make any more rambles in the town. This the queen took as an insult, and, in a spirit of defiance, directly asked her son to have an elephant-ride round the capital. The king discovered the effrontery of his wife and punished her by the P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXIV NAYAKUMARACARIU . seizure of all her valuables. On his return Nagak. saw his mother without ornaments like a story told by a bad poet", and, on learning the cause of it, protested strongly in his mind and then went to the gambling house from where he returned to present his mother with a quantity of gold and jewels. The next day, the king saw his courtiers without their usual ornaments, and on inquiry, learnt about the skill of his son at the game of dice. Being very much impressed by it, he invited his son for a game with himself and eventually lost his all to him. The prince, however, returned everything to him but secured the release of his mother's ornaments. On another day a vicious horse was shown to the prince and the latter mas- tered it. Seeing the power of Nagak. growing every day, his elder brother, Sridhara, thought his chances of kingship jeopardized. So he began collecting hirelings to make short work of his rival. The king was shocked to know of this. As a precautionary measure he built a separate house for Nagak. While the latter was residing there, one day, the whole town was thrown into a tumult by the advent of a wild and ferocious elephant. Sridhara tried his powers against it, but all his forces were shattered by the onslaught of the mighty animal, and he himself had to run away for his very life. The king then rose up himself to meet the situation. This alarmed the queens who began to feel very anxious. Every one was looking for his own safety. At such a critical moment, Nagak. proudly sought a commission from his father to subdue the elephant. This being readily given, the prince had a good fighting game with it till it was completely brought under control "as the Govardhana mountain was handled by Govinda." 4. At this time, king. Jayavarma was ruling at Northern Mathura with his wife Jayavati. He had two sons, Vyala and Mahavyala who were full of knowledge and clever in fight.' One of 1 fight.' One of them had an extra eye on his forehead lika Siva, and the other was extraordinarily handsome like Cupid. A sage arrived at the capital and the royal family waited upon him to listen to his religious discourse. Later, the king questioned the sage regarding the future of his sons, and was told that they both were destined to serve; the one, him at whose sight his third eye vanishes, and the other, him who marries a girl who rejects his love-advances. At this prophecy the king became disgusted with the ways of the world and became an ascetic. While the two brothers were enjoying the kingship left to them by their father, they heard about Ganikasundars, the concubine's daughter of Srivarma, king of Pacaliputra, who was beautiful tike Rambha and virtuous like Sita,' but who, all the same, had no liking for any suitor. The two brothers entrusted their kingdom to the minister's son Durvacana, and went to Pataliputra. Eventually, Ganikasundari married the younger brother and the princess Surasundari, the elder. After a few days, while the two brothers were still in Pataliputra, the town was invaded by Aridamana, the king of Gauda. Srivarma, through fear, sought to settle with his enemy by an offer of gold, but the latter rejected the offer. The princess got alarmed at the danger to her father's life and expressed her fears to her husband who then prepared himself to deal with the enemy. But the young P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANALYSIS OF THE WORK XXV er brother took the 'work upon himself. He made another attempt at peace which went fruitless. The inevitable fight took place in which the enemy was vanquished. Vyala then took leave of his younger brother and came to Kanakapur where he lost his third eye at the sight of Nagak, with whom he took up service. At this time Sridhara made his last attempt against Nagak. His men, commissioned to kill the rival, arrived at Nagakumara's residence at the door of which Vyala was on the watch. The latter challenged them, and, in the scuffle that followed, they were all killed. Nagak, then came out, and, on learning about the trouble, was about to march upon the enemy when minister Nayandhara met him and delivered to him the message of his father who said that, though he was going to become the king of the earth, he should leave the country for the timebeing to avoid a fratricidal war, and should come back when called. The prince obeyed immediately, and with his retinue and forces, he marched off to Mathura. 5. Nagak. encamped his army outside Mathura and himself went to see the town. His entry caused a flutter amongst the courtezans, one of whom even made bold to invite him. Her hospitality was accepted. He learnt from her that the king of the place had kept in confinement Silavati, the daughter of Vinayapala, king of Kanyakubja, whom he had abducted while she was being conducted to Simhapur for marriage with king Harivarma. The courtezan requested Nagak, not to go near the place of her confinement as that was likely to bring him into trouble with the king. Nagak. promised to abide by her wishes, but he went straight to the spot pointed out by her. Seeing him, the imprisoned princess cried out for relief. The chivalrous visitor ordered his men to take her out. A fight ensued with the soldiers of Durvacana and the latter had to come out himself to take charge of the battle operations. While the fight was at its thickest, Vyala, who was informed of the occurrence, appeared on the scene. Durvacana, recognizing in him his master, submitted and implored forgiveness. Nagak, forgave him, addressed the relieved princess as his sister and sent her with due honour to her father. Nagak., one day, saw five hundred lute-masters on their way, and learnt from their chief, the king of Jalandhara, that they had been vanquished in luteplaying by Tribhuvanarati, the daughter of king Nanda of Kashmir, who had taken a vow to marry him who could excel her in the art. Nagak. asked Vyala to entrust his kingdom once again to Durvacana, and accompany him to Kashmir where, when they arrived, they were received with honour by the king. The princess fell in love with Nagak., no sooner than she saw him, and the lute-test was also satisfied. So they were married. One day, Nagak. learnt from a merchant who had just returned from a tradejourney, that in the Ramyaka forest there was a three-peaked mountain at the bottom of which was a Jina temple 'whose steel-door would not open even by the thunderbolt of Indra.' There lived a Sabara clad in peacock-feathers and armed with a bow and arrows, who was always raising a cry of injustice. On hearing this Nagak. went to the place with all his retinue. The door of the Jina temple opened at the touch of his hand and he saw the image of Candraprabha Tirthamkara which he worshipped with a dance performed by his three wives. He then saw the Sabara who told him that his wife was abducted by Bhimasura who lived in the Kalaguha. Nagak. accompanied by Vyala, entered the Patala and saw 'the extremely IV P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ en before, decorated with five ith an arch-way of fresh leir entry and they came to and presented him with XXVI NA YAKUMARACARIU beautiful mansion of the Danava, as he had never seen before, decora coloured banners, having designs executed in pearls and with an arche Kalpadruma leaves. The door-keeper did not prevent their entry and the council-hall of the Asura who received him with honour and presented a jewel-couch and other gems. The wife of the Sabara was restored to him. 6. Continuing his adventures in the forest, the hero entered the cave Kancana-guha, pointed out to him by the Sabara. There he met the deity. o received him with honour and offered all the Vidyas which she had been long keeping for him. On being questioned as to how it was, the deity said the Jitasatru, the son of Vidyadhara Vidyutprabha of Alakapur, practised aus there for twelve years and acquired those Vidyas. But in the meanwhile, Suvrata attained omniscience in the vicinity and Jitasatru went to pay him non On hearing his lecture he became converted, and, according to the prophecy on sage, instructed the Vidyas to await the advent of Nagak. On hearing this account: the hero accepted the Vidyas, but asked the deity to keep them on till he requi them. Being advised by Sudarsana, Nagak. entered another cave called Kala-vetalaguha and appropriated all the wealth of Jitasatru, which was kept for him by a Vetala. He next visited the 'tree-demon-hole' where he kicked aside a wooden giant and saw the old bow of Jitasatru. Coming out, he returned to the Jina temple and thence to his camp. Nagak. then marched out from there, being guided by the Sabara who conducted him upto the outskirts of the forest and then returned. The hero was here visited by Vanaraja, the chief of Girisikhara, who told him that according to the prophecy of a sage, he was destined to marry his daughter Laksmimats. He then took him home and the marriage took place. One day Nagak. waited upon sage Srutidhara and inquired of him whether Vanaraja was really a man of the forest or some king who had made his home there. The sage, thereupon, told him the history of Vanaraja. In the city of Pundravardhana, there ruled a king of the lunar dynasty named Aparajita. He had two wives Satyavati and Vasundhara from whom he had two sons, Atibala and Bhimabala respectively. The king retired for penances and Bhimabala usurped the throne, driving Atibala out of the realm. The latter came and settled in that forest where he founded the town of Girisikhara. Three generations had since passed in due succession and Somaprabha was ruling at Pundravardhana and Vanaraja at Giribikhara now. Hearing this account, Nagak. asked Vyala to proceed to Pundravardhana immediately and get the kingdom restored to Vanaraja. Vyala went to Pundravardhana and, failing to achieve his object by peaceful persuasion, fought and defeated Somaprabha who then retired for penances. Nagak. and Vanaraja then arrived there and the latter was crowned king. Somaprabha, during his ascetic-tours, reached Supratisthapura and was coa by the two sons of king Vijayasimha, Acheya and Abheya. On learning Somaprabha that he was vanquished by a deputy of Nagak., they rece prophecy and joined Nagak. as his servants. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANALYSIS OF WORK XXVII 7. Leaving Laksmimati with her father, Nagak, along with his other three wives and his soldiers, started for the sacred mountain Urjayant. He reached a forest-tract called Jalanti where he halted in a poisonous-mango-grove. He and his men enjoyed the mangoes without any harm. At this, a Bhilla named Durmukha presented himself before the hero and expressed himself about the miracle that had been performed. The report of Nagakumara's arrival spread from mouth to mouth and five hundred warriors came and accepted him as their master. From there he came to Antara yana where he was received as guest by the king of Antarapur. His host received a letter from Arivarma, king of Girinagara, asking for help against Candapradyota, king of Sindhu with capital at Simhapur, who was contemplating an attack upon him for the sake of his daughter whom he had a desire to give in marriage only to his sister's son. The Antarapur king wanted to go there and his guest expressed a desire to accompany him "just to see how warriors fought, though he himself knew nothing of wielding arms in battle." They both then marched in right military array, to Girinagara. During the battle Nagak, and his warriors showed extraordinary valour on account of which the forces of the enemy were completely routed and Candapradyota himself was captured. In great amazement the king of Girinagara asked the king of Antarapur for information about the hero of the day, but the latter could only say that he was his guest. On learning however, from another person that he was the son of Psthvidevi and hence his own sister's son, his joy knew no bounds. They all entered the town with great jubilation and Nagakumara married his daughter Gunavati. On a subsequent day Nagak. visited the holy mountain and worshipped it. One day, a messenger came with a letter which purported to come from Abhicandra, king of Gajapur, imploring Nagakumara's help against Vidyadhara Sukantha who killed his brother Subhacandra, king of Kausambi, and captured his seven daughters. Chivalrously responding to the call, Nagak. besieged Alamghanagara the capital of Sukantha. After an exchange of bitter remarks and hard strokes Sukantha was killed by Nagak, who then released the seven princesses, installed Sukantha's son Vajrakantha on the throne and inarried his daughter Rukmini and came to Gajapur where he married Abhicandra's daughter Canda as well as the seven princesses. 8. The story now turns to the adventures of Mahavyala whom we left at Pataliputra. He enjoyed life with Gapikasundari for a long time till one day he learnt from a tourer that the concubine's daughter of the Pandya king of Southern Mathura had no liking for any man. He went to Madura and was seen by the damsel on the market road. She felt affected and raised an alarm as a result of which the guards attacked the visitor who vanquished them all and killed their commander. For this he was rewarded with the hand of the damsel. He, one day, met a traveller who told him tbat the princess of Ujjain did not like any man. Mahavyala took leave of the Pandya king, came to Ujjain and went into the palace along with other suitors on a Sunday. The princess saw him from the balcony and shook her head and said that she would not elect him, and she called him her brother. Mahavyala took this as a sign of his approaching evil day. He went to Gajapur, saw his elder brother, got a portrait of Nagak. painted and returned with it to Ujjain. When he showed it to the princess, she at once P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXVIII NAYAKUMARACARIU fell in love with the man painted in the picture and requested Mahavyala to bring that inan to her if he was real flesh and blood. He then went to Gajapura once more and returned with Nagak. who married her. Nagak. once asked Mahavyala about any wonders that he may have seen in the southern country. The latter said that the daughter of Meghavahana, king of Meghapura in Kiskindha-Malaya, had taken a vow to fix her love upon him who could beat the tabor ( Mrdanga ) in tune with her dance. Nagak. went to the place, fulfilled the vow of the princess and married her. One day, a merchant who came on a visit to his father-in-law in Meghapura waited upon the king with presents and told Nagak. that in the Toyavali island there was a Jina temple and also a big bunyan tree on which he saw some maidens who complained of injustice and cried for help. They were guarded by a Vidyadhara who would not allow them to talk for long with any body. Hearing this, Nagak. thought of the deity Sudarsana who at once appeared and solicited orders. Nagak. asked her for the services of some Vidyas which could conduct him over the seas and provide food. On reaching the said island, he worshipped the Jina and saw the maidens on the tree, from the eldest of whom he learnt that they were the five hundred daughters of Sriraksa, king of Bhumitilaka who had been slain by his own sister's son Pavana vega who had imprisoned their two brothers as well as themselves as they would not consent to marry the murderer of their father. They then promised to marry Nagak. if he could secure tbeir release. Nagak. held a council and decided to help the distressed. He sent Acheya and Abheya as ambassadors to Pavanavega asking him to restore the kingdom to Raksa and Maharaksa and leave the town, abandoning his thoughts for the maidens, under pain of death. The ambassy failed and a battle ensued in which Pavanavega was killed. The rest of the warriors submitted, the maidens were married and their brothers were crowned kings. Leaving them all there he returned to the Pandya kingdom. 9. Taking leave of the Pandya king Nagak. came to Dantipura in the Andhra country, where he was received by king Candragupta who married his daughter Madanamanjusa to him. Leaving her there he marched on to Tribhuvanatilaka where he married Vijayandhara's daughter Laksmimati, who won bis affections very deeply. Sage Pihitasrava happened to arrive there and Nagakumara listened to his long discourse on the various philosophies and religions. At the end of it Nagak. questioned the sage as to the cause of his unbounded love for his latest wife. In answer to this the sage narrated the events of his past life. In the town of Vitasokapura in the Airavata country, there lived a merchant named Dhanadatta and his wife Dhanasri. Their son Nagadatta married Nagavasu, the daughter of another merchant of the same place. He took a vow to observe the fast of Sripancami on the fifth day of the month of Phalguna. The day passed off in religious worship, but at the middle of the night he felt very hot and thirsty. Cooling things, such as ice, were applied to his body but his condition went on worsening. His father tried to induce hiin to have some refreshing drink, showing, by means of reflected lights, that it was already morning, but the hoax did not succeed. Nagadatta died sticking to his yow as a result of which he became a god in the first P.P.AC. Gunratnasuri M.S Jun Gun Aaradhak Trust
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ LANGUAGE AND GRAMMAR XXIX . heaven. Recollecting the past events, he returned to the earth and consoled his parents who were still mourning his death. They thence forward devoted themselves to religious observances and eventually attained heaven. The sage then told him that Nagadatta was reborn in his own person as Nagakumara and that Laksmimati was no other than his wife of the former life. The teacher then explained to him the manner of observing the fast. . At this juncture minister Nayandhara arrived from home, and Nagak. re. turned to Kanakapura where his father received him with great affection and crowned him king. Vyala, at his order, brought all his wives and Vidyas from wherever they were left. With them he enjoyed the pleasures of royalty. Sridhara had already become a recluse through sheer disgust and now Jayandhara and Pythvidevi also retired to lead an ascetic life. Nagak. ruled the earth for a very long time and then, transferring it to Devakumara, he along with Vyala, Mahavyala, Acheya and Abheya, took to the ascetic life of a Digambara and, in due course, attained salvation. Here ends the story of Nagakumara illustrating the fruit of observing the fast of Sripancami. 11. Language and Grammar. The Apabhramsas form a very important stage in the evolution of the Aryan languages of India, as they link the classics with the present day vernaculars. They did not, however, attract the attention of scholars till very late, and, it was only in 1918 that a complete and critically edited Apabhramsa work appeared. This was the Bhavisayattakaha of Dhanapala edited by Dr. Hermann Jacobi. It aroused a great interest in the direction and numerous works have since been brought to light. The earliest record of the word Apabhramsa in connection with language is found in the Mahabhasya of Patanjali (Vol. I. p. 2). But it is only in an inscription of about the middle of the 6th century A. D. (the Vallabhi grant of Dharasena II) that we find a definite mention of Apabhramsa as a language. Bhamaha and Dandi have also accorded their recognition to it. Amongst the grammarians, the earliest to treat of this language is Canda who in his Prakrta Laksana devotes a few sutras to it. Hemacandra is the first to recognize the importance of this language and treat of it with a thoroughness that has not since been surpassed. Later grammarians have merely copied him not only in substance but even in form and illustrations. Hemacandra has, however, missed one point. He has omitted to notice any varieties in the language, thouagh his own treatment of it shows traces of them in the retention of the vowel sound # and a few conjuncts. Namisadhu, amongst 1. At lcast one work Paramatma-Prakasa' of Joindu or Yogindradeva in Apabhramga Dohas was published long before this, with a Hindi translation. But the text was not critically edited and it did not attract attention from outside the Jaina circles. 2. Apabhramsa works that were since discovered have been noticed by mc in my article 'Apabhramga Literature' (AUS 1925. vol I.). I have continued my scarch for this literature and have Since discovered more than a dozen other works, Works, P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXX NAYAKUMARACARIU writers on poetics, and Kramadisvara and Markandeya amongst grammarians, have named three varieties of Apabhramba, the former calling them Upanagara, Abhira and Gramya, and the other two Vracata, Nagara and Upanagara. The language of most of the works so far discovered confirms to the rules laid down for Nagara Apabhramsa which seems to have been the standard variety and to which our present work must also be said to belong. (Sanat-Intro.; Bhavis-Intro.). Apabhraiba has been regarded as one of the Prakrta Bhasas which include all the ancient languages other than Samskrta. The most simple meaning of the word Praksta Bhasa seems to be 'the natural language', i.e. the language of the people unrefined by any rigid rules of grammar and rhetorics. This meaning is accepted by Vakpatiraja and Namisadhu. The latter even goes so far as to give it a status of seniority over Samskrta, by explaining it as the first produced (Prak krta). But all the Praksta grammarians, including Hemacandra, regard Prakrta to be derived from Samskrta (Prakrtih Samskrtam, tatra bhavain tata agatam va Prakrtam). It appears to me that they have done so for a practical convenience, because the acceptance of Sanskrit as the source of Praksta justifies their treatment of the language by merely explaining the deviations from the Sanskrit forms. I accept this view for the same convenience in writing the following grammatical outline of the present work. I. Alphabet and Phonetics $1. The language of the present work shows the following alphabets rt) ए ( long ) ओ ( short ) ओ (long) - (anusvara ). Consonants-क ख ग घ / च छ ज झ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न / प फ ब भ म / य र ल व / स ह / Note-The Position of his doubtful as the MSS. are very inconsistent in its use. (See Critical Apparatus). 82. The remaining letters of Sanskrit are represented as follows(a) ऋ by (i) अ-कय ( कृत), कण्ह ( कृष्ण ), तण ( तृण), तण्हा ( तृष्णा ), पयर (प्रकृति), अढिमंत (ऋद्धिमत् ), गहिय (गृहीत), वढिमअ (वृद्धिमत् ), मउ (मृदु ). (ii) इ-किमि ( कृमि), किव (कृपा), किवाण (कृपाण), किसाणु (कृशानु), घुसिण (घुसृण), णिव ( नृप ), णिवित्ति (निर्वृत्ति ), पिहु ( पृथु ), अजिंभ (अजृम्भ ), मिग ( मृग ), मिच्चु ( मृत्यु ), इप्सी (ऋषि ). (iii) उ-बुट्टि ( वृष्टि ), वुड्ढ (वृद्ध ), पुसिअ ( स्पृष्ट ), पुच्छिअ (पृष्ट ), पउत्ति (प्रवृत्ति), मुइंग ( मृदङ्ग), मुअ (मृत), माउहर (मातृगृह ). (iv) ए-गेहत्य ( गृहस्थ ), गेण्हिवि (गृहीत्वा ). (v) अर-हरिसिअ (हृष्ट ), मरेवि ( मृत्वा), पियर ( पितृ), भायर (भ्रातृ). (vi) रि-रिसि (ऋषि), रिण ( ऋण ), रिया ( ऋचा ), रिद्धि ( ऋद्धि ). () ऐ is either (i) weakened in to ए or इ-बेरि (वैरिन् ), केलास ( कैलाश ), इरावय (ऐरावत ). or (ii) resolved into अइ-वइस (वैश्य ), सइत्र (शैव), वइरि (वैरिन् ), दइव (दैव), गइवेय ( अवेय ), वइवस ( वैवस्वत ), अपरावय (ऐरावत ), वइयायरण ( वैयाकरण ). P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ALPHABET AND PHONETICS XXXI (0) औ, like ऐ, is either (i) weakened into ओ or उ-गोरि ( गौरी), दोहित्त (दौहित्र, कोऊहल (कौतूहल), पोरिस (पौरुष), लोइय (लौकिक), कोसंबो (कोशाम्बी), कोटिपण (कौण्डिन्य), गोत्तम (गौतम), ढोइय (ढीकित), सुक्ख (सौख्य), जुब्बण (यौवन), दुक्क (ढीकित). . ___or (ii) resolved into अउ-कउल (कौल), गउर ( गौर), सउच्च (शौच), पउलोमी (पौलोमी). (d) and 5 are invariably represented by an anusvara as also the other nasals when not followed by a vowel कंकण ( कङ्कन), भुयंग (भुजङ्ग), खंडिय ( खण्डित ), णंदण (नन्दन ), संबोहिय ( सम्बोधित ). (e) प by (i) छ at the beginning of a word. छ ( पट् ), छप्पय (पट्पद ), लब्बग्ग (पवर्ग) but also सोलह (पोडश). (ii) स in other positions-कसाय ( कपाय ), इसी ( ऋषी). (1) श by (i) स-दसण (दशन ), सोहा ( शोभा ), कोसंवी ( कौशाम्बी ). (ii) ह-दह (दश), सोलह ( षोडश). $3. Generally, Sanskrit words appear in Apabhramsa in a more, or less changed form. The following are the changes that vowels undergo, besides the replacements noted in $ 2. (a) They are shortened when this can be done without affecting their syllabic quantity, i.e. before conjuncts. When a visarga is dropped the preceding vowel is lengthened, i.e. अच्छरिअ (आश्चर्य), अप्पा (आत्मन् ), अत्थाण ( आस्थान ). कित्तन ( कीर्तन ). खत्त (क्षात्र ), खंति (क्षान्ति ), कोसंबी ( कौशाम्बी), गिंभ (ग्रीष्म ), चुण्ण (चूर्ण), झिज्जइ (क्षीयते ), वग्ध (व्याघ्र ), मुक्ख ( मूर्ख), मंधाय ( मान्धात), माहप्प ( माहात्म्य ), महत्थ ( महाथे ), कट्ठ ( काठ ), तंब ( ताम्र). दूसह ( दुःसह ), णीससंति (निःश्वसन्ति ), णीसारहु (निःसारयत ). (6) In some cases they are entirely replaced by another vowel showing an assimilating or dissimilating tendency. (i) without changing the syllabic quantityपिक ( पक्व ), गरु (गुरु ) गारव (गौरव ), इंगाल ( अङ्गार ), पुरिस (पुरुष), पोम (एम), पोत्य (पुस्तक) मउड ( मुकुट ), उच्छु ( इक्षु ). पुंडु ( पाण्डु ), णेउर (नूपुर ), गोछ ( गुच्छ ). (ii) With a change in the syllabic quantity-गिमिस (निमेप ), गिहीण ( ग्रहण ) पायडिअ ( प्रकटित), बाहिर ( बहिः ), पारोह (प्ररोह ). (0) The initial अ is sometimes dropped-वलोइय ( अवलोकित ), वलग्ग ( अवलग्न), रण ( अरण्य ). (d) A vowel is sometimes dropped from the middle of a word inorder to make a brief form, though this involves the loss of an entire syllable (like the words of the quazifa class in Sanskrit ) उज्झाय ( उपाध्याय ), णेत्थ ( नेपथ्य ), धम्मुएस ( धर्मोपदेश ), पंचुंबर (पंचोदुम्बर ), पुहवा ( पृथ्वीपति ), मुद्धाई ( मुग्धादेवी), जुवार (यूतकार ). (e) In rare cases the vowels exchange their syllabic quantity-काहणउ ( कथानक ), असीस (आशिप् ), माणुस ( मनुष्य ). (J) ओ is sometimes resolved into अउ like औ-पवुत्त ( प्रोक्त ), पउत्ति (प्रोक्ति ), (8)The preposition 37 and 374 are sometimes reduced to 377 (by samprasarana अ+उ)-ओयरिअ (अवतरित), ओलग्गिअ ( अवलग्न ) ओलंबिअ ( अवलम्बित ), आसर ( अपसर), ओहच्छमि ( अव+आसे); but also अवहेरिअ. अवगणिअ, अवमण्णिअ. PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXII NAYAKUMARACARIU 4. As a rule, consonants are not tolerated in the middle of a word. But when they cannot be entirely dispensed with without affecting the constitution of a word, they are replaced by softer tones. The following changes may be noted. (a) The unaspirated consonants, except the cerebrals and र, ल, are frequently eliminated, retaining their accompaning vowels alone to represent them. 9 or ais substituted in their place when there is the fear of a hiatus. and ग-लोइय (लौकिक ), सउणि (शकुनि ), अवलोइय (अवलोकित), अयाल (अकाल ), कलयंठि ( कलकण्ठी ), दारय ( दारक ), दियंग ( दिगन्त ), दियंवर ( दिगम्बर ), भोय ( भोग). च and ज-खयर ( खचर ), रइय ( रचित), रायउत्ति ( राजपुत्री), गईद (गजेन्द्र ). त and द-घअ (घृत), कइवय (कतिपय ), कयंत (कृतान्त ), चउक्क (चतुष्क), सयवत्त (शतपत्र), आएस (आदेश), उइय ( उदित), वयण ( वदन), आयर (आदर ), उवहि ( उदधि). प-खविय (क्षपित ), गयउर (गजपुर ), आऊरेप्पिणु ( आपूर्य ), रूव ( रूप), दयावर ( दयापर). य and व-आउस ( आयुः ), कईद ( कवीन्द्र ), कइ ( कवि ), जुयराअ ( युवराज ). (6) When not eliminated as above, an attempt is made to soften them. प to फ-फरस (परुष), पुप्फवइ (पुष्पवती), पुप्फयंत ( पुष्पदंत.). . ... to ट-कडि ( कटि), जडिअ ( जटित ), भडारा ( भट्टारक ). 3 to ढ-कढिण ( कठिन ), पीढअ (पोठक ).. ड,र to ल-कील (क्रीडा), वील (व्रीडा), चिलाअ ( किरात ), सोलह ( पोडश ), सोमालिया (सुकुमारिका ), चलण ( चरण ), (c) The aspirates of all classes except those of this and zao are replac ed by ह, ख-णह (नख), दुह (दुख ), सुह (सुख). घ-अह ( अघ), णिहसण ( निघर्षण ). थ-णाह ( नाथ ), पिहु ( पृथु ), जूही ( यूथिका ). ध-दहि (दधि), णिहि (निधि), अहम (अधम ), अहर, (अधर), अहिराअ ( अधिराज ). फ-मुत्ताहल ( मुक्ताफल), चंपयहुल्ल (चम्पकफुल्ल). भ-अहंग ( अभङ्ग ), अहिचंद ( अभिचन्द ), दुंदुहि ( दुन्दुभि ), दुल्लह (दुर्लभ), सहाव ( स्वभाव ). श-दह (दश ), सोलह ( षोडश). (d) #, sometimes, becomes a and Vice versa. / म to व-पणवेप्पिणु ( प्रणम्य ), हणुव ( हनुमत् ), वम्मह ( मन्मथ ), रवण्ण (रम्य ). व to म-शमरी ( शवरी). (e) य is changed to ज-जोग्ग (योग्य ), संजोय ( संयोग ), जण्ण ( यश ), जम ( यम ), जंत ( यन्त्र ), __ जस ( यश ), जाण ( यान ), जोह (योध), जुयराअ ( युवराज ), जुयल (युगल). $ 5. No conjuncts except of a consonants are allowed to stand. They are dispensed with in the following ways - (a) A conjunct at the beginning of a word loses its second letter. कम (क्रम), कणंत (कणत् ), गाम (ग्राम), चुय (च्युत), णग्गोह (न्यग्रोध), तिहुयण (त्रिभुवन), दविण ( द्रविण ) दिय ( द्विज ), पसाहण ( प्रसाधन ), पत्त ( प्राप्त ), वसण (व्यसन), वावार (व्यापार), ववहार (व्यवहार). But in case of द्वार and the initial द् is dropped-बार (द्वार), वे (दे). (b) Initial स् of a conjunct consonant is dropped. If the remaining letter be क or a it is changed to a ora respectively. becomes e by the same rule applied repressively (see d below ) णिद्ध (स्निग्ध), थिर (रिथर), थूल (स्थूल), खलिअ (स्खलित), खंध P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ALPHABET AND PHONETICS XXXIII (स्कंध), थण (स्तन), थुअ ( स्तुत), येण ( स्तेन ), थी (स्त्री), खण (क्षण), खेत्त ( क्षेत्र ), खीर (क्षीर ), खुभ (क्षुब्ध ). But also कंधर (स्कंध ) and स ( स्व ). (c) Medially, conjuncts are assimilated to the second or the first, i.e. progres. sively or retrogressively, and the preceding vowel, if long, is made short. Prog.-ककस (कर्कश ), कण्ण (कर्ण), कद्दम ( कर्दम), कप्पूर (कपुर), खग्ग (खड्ग ), अन्भुय (अद्भुत ), कप्पदुम ( कल्पद्रुम), किक्किध (किष्किन्ध ) सकारिअ (संस्कारित ), कव्व (काव्य), गुप्फ (गुल्फ), मज्जार (मार्जार ), मग्ग ( मार्ग), सुक्क (शुष्क ), सुछ ( सुष्ठु), मुग्ग (मुद्ग), जुत्त (युक्त), गुत्ति (गुप्ति ), ___Reg.-अग्ग (अग्र), जोग्ग (योग्य), सुक्क (शुक्र), सुक्क (शुक्ल ), सुत्त ( सूत्र ), खट्टा (खट्वा ), कस्सीर (कश्मीर ), खुब्भ (क्षुब्ध ), अद्धक्ख ( अध्यक्ष ) गम्म ( गम्य), (a) Sibilants, when assimilated, frequently make the second letter aspirated. ( See b above). पसत्थ (प्रशस्त ), अणथमिअ (अनस्तमित ), कुत्थिय (कुत्सित ), पच्छइ (पश्चात् ), अच्छरिअ (आश्चर्य ), तुरुक्ख ( तुरुष्क ), पुप्फ ( पुष्प ), णिफंद ( निप्पन्द ) वत्थ ( वस्त्र ), but णिप्पह ( निष्प्रभ ). (e) Conjuncts may be separated by the intervention of a vowel (Svara-bhakti). कसण (कृष्ण), करिसण (कर्पण), किरिया (क्रिया), दरिसिय ( दर्शित ), वरिस ( वर्ष), सुक्किल (शुक्ल ), पउम ( पद्म ), छउमत्थ (छदास्थ), अच्छरिअ (आश्चर्य ), तंबिर ( ताम्र ), सिरि . . or सिय (श्री), दुवार (द्वार ). A conjunct may be simplified and the preceding vowel nasalised. जंपइ ( जल्पति ), वंकाणण ( वक्रानन ), दंसण ( दर्शन ), विभिय (विस्मित ), अंसु ( अश्रु ), फंस ( स्पर्श ), गिंभ ( ग्रीष्म ), विंभल ( विह्वल ), साहमिय ( साधर्मिन् ). (g) Some conjuncts have special substitutes क्ष-ख,घ , छ, or झ् , अद्धक्ख (अध्यक्ष), पच्चक्ख (प्रत्यक्ष), पिन (क्षिप्त), छण इंदु (क्षण+ इन्दु). .. झीण (क्षीण), झरंत (क्षरत् ), झिज्जइ (क्षीयते ). ग्ध–ज्झ् , डज्झ (दग्ध ). श–ण or ज्ज् , आण (आशा), पइज्ज (प्रतिशा). त्य-च, चाय (त्याग), भिच्च (भृत्य), णिच्च (नित्य ), असच्च ( असत्य ). त्स्-च्छ्, वच्छर ( वत्सर ), मच्छर (मात्सर्य), वच्छल्ल (वात्सल्य ). द्य्-ज, जूअ (द्यूत), अज्जु ( अद्य ). ध्य् or ध्व-झ, झाण (ध्यान), जुज्झइ (युध्यते), अज्झासा (अध्याशा ), विज्झइ (विध्यते ) उज्झाय ( उपाध्याय ), झुणि (ध्वनि ). प्स्-च्छ , अच्छरहु ( अप्सरसाम् ).' स्त्-ख्, खंभ ( स्तम्भ ). स्थ्-, ठविय ( स्थापित ), ठाण (स्थान), अट्ठि ( अस्थि ), विसंतुलिय (विसंस्थुलित ). स्म्-भ, स् or म्ह, विभिय (विस्मित ), सरइ ( स्मरति ), अम्हहं ( अस्माकम् ). ष्ण-8 or ह , विठु (विष्णु) तिट्ठि (तृष्णि or तृष्णा), कण्ह ( कृष्ण ), तुण्हिक्क ( तूष्णीक ). ष्ट्र-ट् , दाढा ( दंष्ट्रा ). ह-भ , विभल ( विह्वल ). .. . ....$6. A consonant is sometimes doubled either to retain the syllabic quantity of the preceding vowel which is shortended, or to raise the quantity for the first time. परज्जिय ( पराजित ), अवयण्णिअ ( अवगणित ), गोत्तम ( गौतम ), उप्परि ( उपरि ), अण्णेक ( अनेक ). P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXIV NAYAKUMARACARIU II. Morphology (i) Noun. 7. The following are the case terminations for masculine nouns ending in 3. The ending vowel of the base is dropped before terminations beginning with a vowel. There are only two numbers, singular and plural, the dual being included in the latter. ___Nom. Acc. Inst. Dat. Abl. Gen. Loc. Voc. Sing. उ. ओ. उ. ए, हो, हु, हो, हु, स्स, सु, इ, ए, अ. एण, एणं. आसु. आउ. आसु, हो, हु. अई. Plu. अ अ, ए. एहिं हिं, हुं. हुं हं हिं, हं Examples Nom.-Sing. णरु, पुत्तु, भडु, भडो, सप्पो, दप्पो. ___Plu. णर, भड, अरहंत, पंचत्थिकाय, गंदण, हयवर, गयवर.. Acc.-Sing. भोयराजु महइ ( 1, 10,8), अप्पाणु ण लिप्पड ( 1, 10,9). Plu. ण वि दावइ उज्जल वि दंत, सुमरइ मुणिवर संत दंत ( 1, 10, 11), पुरमाणव चूरइ ( 3, 15, 10. ), भडे हए, गए, रहे, (6, 13, 11) Ins.-Sing. अत्य, गुणधम्में, भावे, भिच्चें, जणेण, सोहणेण, सुहिं (सुखेन), खणिं (क्षणेन), जसेणं. Plu. सुरवरेहिं, लोयणेहिं, किंकरेहि, कुंकुमेहिं, भायरेहिं. Dat.-Sing. णविवि णरिंदहो (1,8, 12); धोयउ कंदप्पहो दिण्णउ (3,7,16); कहियं णरणाहहो (3,13,2), रायहो दाविय (3,8, 16); सन्वंगु णविउ परमेसरासु (4, 13,9). Plu. वाणिज्जहिं गउ ( 1, 15,5). Abl.-Sing, धीर वि णर णट्ठा रणे णायहो, जलहितरंग णाई गिरिरायहो ( 3.16,8), ते कढिय सा सुंदरि घराउ, णं करिणा करिणि महासराउ (8, 2, 10), पंथहो णोसरियउ ( 4, 133; 6). सग्गहो पडियउ. also केलासहो होतउ ( 3, 15, 13), विजयाउरु धाइएण (4,7, 14). Gen.-Sing. रायस्स, णायस्स, दणुयस्स, जयंधरासु ( 1, 15, 12), णरणाहहो अरिछन्वग्गहु. Plu. मंडलियहं, दुट्ठह, मणुयह, दीणहं, माणुसहं. Loc.-Sing. सरिंग, गरि, जणे, गरे, णरकोट्टई ( 1, 12, 1 ). Plu. तरंगहिं ( 3,8,7), खेत्तहं पयसंचारु णत्थि ( 1, 13, 6) दियंतहिं. Voc.-Sing. देव, परमेसर, हे पुत्त. It will be seen that it is, strictly speaking, the genitive which is mostly used to express the sense of the dative and ablative. It is even used sometimes to denote the acc. and the inst., e.g. Acc. आयउ वणकरिंदु कणयउरहो ( 3, 15, 13 ). मा जाएसहि रायदुवारहो (5,2,7). सव्वहं पाढमि जमदंडघाउ (4,9,2). Inst. मणु मणहो मिलिउ कर करहो मिलिउ ( 1, 18,9). 68. The declension of neuter nouns ending in a differs from the masc. in Nom. and Acc. plural only which in their case is formed by adding अइं or आई, e.g. धण्णई. तणाई, गोहणाइ, पाणियाई ( Nom. I,6,5). पयाई दिति, विण्णाणई संभरंति, लक्खणई दक्खवंति ( Acc. 1. 1). TA.. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ MORPHOLOGY XXXV Gender is, however, very loose and arbitrary, as words like परियणाई, किंकराई, मायासुयई, दीणई, दारयाई are also used in neuter forms. $ 9. Masc. nouns ending in or 3 are few. Those ending in are mostly those that are obtained by dropping the last consonant, e.g. करि, ससि, केसरि, वणि. Termi. Examples. Nom. & Acc. Nil-हत्यि ण होइ (3, 16, 11), मुणि वंदिवि (1, 12, 1), जहिं कमल रेणुपिंजरिय हत्थि (plu. 1,6,4), पहु सरइ थुणइ (1,11,2), पणवेप्पिणु पंचगुरु ( 1, 1, 1). Inst. sing. णा गुणिणा, वणिणा, पहुणा. pul. हिं गुणोहिं, रयणकोडिहिं. Gen, sing. हुं, हे णियगुरुहुं, वइरिहुं, पहुहे. plu. हिंजिणमुणिहिं मणु रावइ. Loc. sing.हे, हि सुरगिरिहे ( 1, 3, 14 ) उययगिरिहि ( 1,8, 8). SS 10. There are no nouns ending in a consonant, as all such nouns of Sanskrit are made to end with a vowel अ or s by dropping the last consonant, as हणुव, सिर, उर, तम, करि, ससि, वणि; or by adding an अ at the end, as आउस (आयुस् ). $11. Feminine nouns ending in 31 are generally shortened and those ending in or are undistinguished. Termi. Examples. Nom. and voc. Sing. Nil णिद्द, भुक्ख, वाय, कंत, मंडमाला, सेलिंदबाला, देवि, मणोहरि, कुलउत्ती, भोइणि, भडारी, सलिलकील पारद्ध कुमारें ( 3, 8, 4). Plu. अउ, आउ, इउ, ईउ एंतु पियाउ (3,7, 13), महिलउ णउ मुणंति सहियत्तणु ( 3, 11,3), धीयउ कंदप्पहो दिण्णउ (3, 7, 16), पंच वि गईउ etc. ( 1, 12,3), हारावलिउ, किंकिणिउ, विलासिणिउ, तिण्णि वि महएविउ (5, 11, 12 ). Inst. Sing. इ, ए हंसलीलाइ, दाढाई, मुद्धए, कण्णए, जयमईए, अण्णेकर, बालियाए, पहुभत्तिए, कंतीए, पउलोमीए, मरगयरुईए, वसुमईए. Plu. हिं धोयहिं, घरिणिहिं, करिणिहिं, देविहि, हारावलिहिं, कामि णिहिं, बहिणिहिं. Sing.हे कंतहे, धीयहे, मायहे, सुंदरिहे, जणणिहे, पुत्तिहे, गच्छंतिहे, Plu. हं, हुं, आण अच्छरहुं, महिलह, जुवइहुं, विलयाण लक्खाइं ( 11, 2,9). Loc. Sing. इ, हे दिसि ( 1,6, 3), कुसुममंजरिहे ( 2, 1,9). Gen. (ii) Pronoun. $ 12. Personal pronouns Nom. I Person-Sing. Acc. Inst. Dat. महु मई मई Plu. II Person-Sing. Plu. अम्हई Gen. मज्झ, मज्मु, महु, महारउ, मेरउ. अम्हह, अम्हारिसु. तुह, तेरउ, तुहारो. तुम्हहं. अम्हई तुहूं, तुम तुम्हई ... ... ... PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXVI NAYAKUMARACARIU Nom. Acc. Inst... Dat, Gen. : III Person ( Sing. सो तं ते, तेण, ताई. तहो, तासु. तहो, तासु. तहिं Loc. Masc. ( Plu. ते, ताई। तेहिं ताहं. . III Person ( Sing. सा तीए, ताई तहे, ताह तहे, ताह. Fem. (Plu. $ 13. Demonstrative, interrogatory and relative pronouns एतत् Masc. Sing. एउ, एहु, एहु 'अणेण ... एयहु. एहउ. f. एहो Plu. एए किम् Masc. Sing. कवणु के, कि ... कासु. कहिं Loc. - Fem. , का काई काहे यत् Masc. Sing. जो जें, plu. जेहिं ... जसु, जासु. Fem. जा ( iii ) Numerals. $ 14. The following numerals are found mentioned in the present workcardinal ordinal cardinal ordinal 1 इक्क, एक पहिलउ 11 एयारह 2 दुअ, बे, विण्णि दूयउ, बीयउ 12 बारह, दुवालस, दोदह . बारहम . 3 तइ , तिण्णि तइयउ 14 चउदह 4 चउ, चत्तारि चउत्थ, चोत्थ 16 सोलह सोलहम 5 पंच पंचम 18 अट्ठारह 6 छ छ?म 21 एकवीस एकवीसम 7 सत्त सत्तम 22 वावीस वावीसम 8 अट्ठ अट्ठम 32 बत्तीस णवम 33 तेतीस तेतीसम 50 पण्णास 68 अट्ठसहि 100 सय 1000 सहस 100000 लक्ख 10000000 कोडि 9 णव 10 दह दहम (iv) Nominal suffixes. The suffixes that are found used are mostly common to other Prakrits815. In the same sense (स्वार्थे ) अल्ल-णवल्ल इल्ल-सुदंसणिल उल्ल-असणुल्ल, अहरुल्ल, कढउल्ल, करहुल्ल, कलणुल्ल, कमलुल्ल, गंडयलुल्ल, जरुल्ल, जुयलुल्ल, भवणुल्ल, मडहुल्ल, मंडउल्ल, मांसुल्ल, रुहिरुल्ल, सिरकमलुल्ल, हियउल्ल, हेमवण्णुल्ल. य (क)-गरुय, णियय. ल-पंगुल, पक्कल. 816. In the sense of possession ( मत्वर्थे ). आल-रवाल, रसाल. इल्ल-गट्ठासणिल्ल, पुन्विल्ल, रसिल्ल. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ MORPHOLOGY XXXVII Plu. हुँ, मो 517. In the sense of measure (परिमाणे ). एत्तिअ-केत्तिअ ( कियत् ). 818. In the sense of likeness, added to pronouns (दृग, दृश् ). एहअ—केहअ, जेहअ. रिस-एरिस, अम्हारिस, तुम्हारिस. $ 19. For forming abstract nouns and adjectives. त्त-भिच्चत्त, सिद्धत्त, सुइत्त, माणुसत्त, गरुयत्त. त्तण-कुडिलत्तण, गरुयत्तण, गूढत्तण, पहुत्तण, भिच्चत्तण, मूढत्तण, सुकइत्तण, सयणत्तण. $ 20. For forming comparative and superlative adjectives - - (i) Comparative आर-गरुयारी, लहुयारी, भल्लारउ (भद्रतरः), पियारउ (प्रियतरः), पहिलारउ (प्रथमतरः). इय ( ईयस् )-बलियउ. (ii) Superlativeइट्ठ-पाविट्ठ ( पापिन् +इष्ठ ). __ (v ) Verb. There is no distinction of Atmanepada and Parasmaipada, and the dual merges in the plural. $ 21. Present tense. Terminations. Examples. I Per. Sing. उं, मि करउं, कहउं, जामि, पहणमि, पलोयमि, जिणमि. अवयरहु, णिवसामो. II Per. Sing. होसि, घिवसि, जाणहि, हिंडहि. III Per. Sing. भमइ, भक्खइ, हवइ, कहइ, सहइ, सक्कइ. Plu. अंति जिणंति, जुझंति, ढहंति, पडंति, कहंति, मुयंति, लभंति. $ 22. Past tense. Past tense is almost exclusively expressed by participles. The only example ___of verb that I can pick out is आसि (आसीत् ) in आसि रिसिहिं वक्खाणियउ 6, 8, 11. $ 23. Future tense. I Pre. Sing. एसमि परिणेसमि II Per. Sing. एसहि णिवडेसहि, पेक्खेसहि, जाएसहि. III Per. Sing. एसइ कोलेसह, जणेसइ, णिवडेसइ, होसइ. Plu. इहिंति करिहिति, भुंजिहिति. $ 24. Imperative Mood. II Per.Sing:-अ, इ, उ, ए, सु, हि. जय, धरि, मुणि, कहि, करि, भणु, चडु, हणु, पेक्खु, करे, (9, 17, 25), भणसु, जिणसु, कहसु, सरसु, कहहि, डहहि, पेसहि. Plu.-3, णीसारहु, मारहु, कड्ढहु, परिताएहु. III Per. Sing.-उ संभउ, होउ, वियलउ, पसियउ. Plu.-अंतु एंतु मेल्लंतु. 8 25. Potential mood. This is expressed by passive forms. III. Per. sing. ज्जइ-विरइज्जइ, णाविज्जइ ( 3, 2, 14). णासिज्जइ, संतोसिज्जइ ( 3, 3, 10 ). P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXVIII NAYAKUMARACARIU 26. Passive voice. II. Per. Sing. हि-दीसहि. III. Per. Sing. ज्जइ-किज्जइ, मुणिज्जइ, दिज्जइ, लइज्जइ, णासिज्जइ, डज्झइ; other ___forms-दुभइ, दोसइ, मुच्चइ, सुम्मइ (श्रूयते ). Plu. अंति-हम्मति ( हन्यन्ते ) दीसंति ( दृश्यन्ते), जिप्पंति (जीयन्ते ). $ 27. Roots ending in 3 change it to before the terminations of the present and imperative, e.g. देइ ( दाति), लेइ ( लाति ), लेति, देहि, लेहि. 528, Intensive (भृशाथें). जज्जाहि (go quickly ), देदेहि (give quickly). 529. Denominative. रंडमि (रंडां करोमि ), बहिरिउ (वधिरीकृत), वंकावइ ( वक्रीकरोति ), हर्कत (हक्, चोदनार्थ शब्द, कुर्वत्). (vi) Participles and Infinitives. Terminations Examples 530. Present Active (i) अंत—कीलंत, सुणंत, संत, सरंत, चयंत, fem. हिंदोलती, पडती. (ii) माण-गच्छमाण, णच्चमाण, पइसमाण, चोयमाण (4, 12, 11) Present Passive थिप्पमाण, गुप्पमाण, सेविज्जमाण, संचिज्जमाण. $31. Past Passive अ, पण,-भूसिअ, दमिअ, हुअ, धरिअ कहिअ, आरूढ, दिण्ण, विच्छिण्ण, भिण्ण, fem. गय, णिय, पिहिय, दिट्टा, हुई. Causal आविय–दरिसाविअ, देवाविय, पट्ठविअ, 532. Past absolute (i) इवि, एवि-भणिवि, मण्णिवि, रुभिवि, पेक्खिवि, वंदिवि परिणिवि, लहेवि, लग्गेवि, लेवि. (ii) इय-पेसिय ( 3, 11, 9 ). (iii) ऊण-युज्झिऊण, भन्जिऊण, आइ ऊण, चईऊण. (iv) एविणु,-लेविणु. एप्पिणु-लएप्पिणु, जाणेप्पिणु, भमेप्पिणु, साहेप्पिण. (v) पि-गंपि (8, 12,9). (vi) णमुल-सव्वहं पाडमि जमदंडघाउ (4,9,9). ( यमदण्डघातं, यमदण्डेन हत्त्वा, पातयामि ). 533. Potential एवअ-वंचेवअ, करेवअ, जापवअ, जोएवअ, दारेवअ, मारेवअ, हणेन्वअ. $ 34. Infinitive (i) इवि-कढिवि (7,6,2). (ii) उं–दाउं (दातुम् 5, 10,8). (iii) हुं-जिगहुँ, जोयहुँ, दिज्जहुँ, सिक्खहुं, मेल्लवहुं. (vii) Verbal derivatives. The numerous nouns derived from verbs in Sanskrit occur here with the usual phonetic changes, e.g. णंदण, विलासिणि, तायण (वाण), etc. The following are however, noteworthy-- 535. In the sense of habit (ताच्छील्य). इर-उज्झिर, घोलिर, णिहालिर, पयंपिर, परताविर. पलयासंकिर, बुज्झिर, भासिर, संताविर, विलंबिर, हिंसिर. 836. In the sense of agent ( कर्तरि ). . आर-दायार (दातृ). एर-जणेरी ( जनयित्री, जननी). P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ METRE XXXIX III. Indeclinables. 837. Adverbs of time-चिरु (चिरम् ), झत्ति (झटिति), जाम-ताम ( यावत्-तावत् ), ता, तो ( तावत् ), लइ, लहु ( लघु, शीघ्रम् ), पच्छइ ( पश्चात् ), अज्जु ( अद्य), अज्जु परए ( अद्य श्वो वा), जइयहु-तइयहूं ( यदा-तदा), तओ (तदा), संपइ (सम्प्रति ), णिच्च (नित्यम् ), सया (सदा). 838. Adverbs of place-इत्थु, एत्थु ( अत्र ), तित्थु, तेत्यु (तत्र ), जहिं, जेत्तहे ( यत्र), तहिं, तेत्तहे ( तत्र ), कहिं ( कुत्र ), पुरउ (पुरः), सवडंमुहु (संमुखम् ). 839. Adverbs of manner-एम ( एवम् ), केम (किम् ), कह व ( कथमपि), किह (कथम् ), जिह-तिह ( यथा-तथा ). 540. Interjections, conjunctions and other particles-अब्बो ( अहो), हा, भो, अह ( अथ ), अहवा (अथवा ), इव, व, ब्व, वा (इव), णं ( ननु), ण, णउ (न), णवर ( केवलम् or अनन्तरम् ), णिरुह, णिरारिउ, णिरुत्तउ (नितराम्, निश्चयम् वा), किर (किल ), च्चिय (चैव), जइ-तो (यदि-तर्हि ), छुडु ( यदि ), णाइ, णावइ, विव ( इव ), विणु ( विना), पुणु ( पुनः ), मि, व, वि ( अपि ), मा, मं ( मा prohibitive ), सहुं ( सह ), सई (स्वयम् ), ईसीसि (ईपद् ईषद् ), उवरि, उप्परि ( उपरि ), IV. Onomatopoeia. 841. Our work is particularly rich in the use of onomatopoetic words, which mostly occur in the description of the battle scenes. कडयडंति (cracking of bones), कणरणति (jingling of anklets), कसमसंति ( breaking of spears), किलकिलंति ( bursting into laughter ), खणखणंति and खुणखुणंति (clashing of swords), गुमुगुमुगुमंत ( humming of bees ), चलचलंति ( sound of the entrails ), चलवलंत (fluttering of banners), जिगिजिगिजिगत (splashing of swords), झणझण (rumbling of Daddy-ears), झलझलइ ( ruffing of the sea ), झंकार ( humming of bees), टंकार or टणटणटणंत ( sound of bell ), टलटलइ ( shaking of the mountain ), दडयदंति ( tumbling of trunks of dead soldiers), धगधगंति ( sound of swords waved forcefully in the air ), भुक्किउ ( braying of asses), धाह ( cry of lamentation ), रणझणत (sound of bell ), रुणरुण ( humming of bees ), ललललंति ( waving of chawries ), सलसलंति ( flowing of blood ), हिलिहिलि (neighing), थरहर (trembling). 12. Metre. The author has divided the present work into nine sandhis ( chapters) each of which consists of a number of kadavakas (passages) the longest sandhi (9) containing twenty-five and the shortest (5) only thirteen. A Kad avaka forms the metrical unit of Apabhramsa poetry. It is constituted by a number of lines each of which consists of two padas or feet rhyming with each other, and ending with a verse called 'ghatta' the measure of which changes only with the chapter at the very beginning of which it is defined by means of a verse called 'dhruvaka so named because it remains the same throughout the chapter. This arrangement corresponds with that of some of the most important poems in Hindi such as the Ramayana of Tulasidasa or the Padmavata of Malika Muhammada Jayasi, where a number of lines in 'caupai' metre ends with a doha' or 'soratha' verse, the passage forming the unit of the whole work. The kadavakas, sometimes, have a couplet in the duvai' metre at the beginning as in sandhis 3 and 4 of our work. The usual length of a kadavaka is twelve or thirteen lines, though the longest in our work runs to forty-six (9, 17 ) and shortest shows eight only ( 7, 12 ) the total number of kadavakas in P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ XL NAYAKUMARACARIU all the sandhis is 150 ( one hundred and fifty ) containing, in all, 2205 ( two thousand two hundred and five ) lines, besides the one kadavaka of sixteen lines and the following six verses at the end of the work constituting the author's prasasti. Five lines, in all, are defective in our text (1, 3, 8; 4, 15, 8; 5, 9, 8; 9, 25, 4,6 ) as their second foot is missing. It is possible that the poet himself left them incomplete by over-sight as in each case the defective line occurs in continuation of many similarly rhyming feet. Another explanation is that the missing feet may have been overlooked by the earliest scribe who copied the archetype, and so they could not find their way in to any of the later MSS. It is also not impossible that they be later interpolations meant to complete or amplify the descriptions which may have seemed insufficient to their author. As already said in the description of the MSS., some lines are found in one or two of them only, and our work may not be absolutely free from interpolations ( see notes on 6, 12, 4 ) Let us, however, hope that the missing feet may yet be recovered from MSS. that might be discoyered in future. Prakrit metre is divided into two kinds, according as the measure depends upon the number of syllables(varna-vslta) or on the syllabic quantity(matravitta). Indirectly. our poet has told us more than once that he was writing his poem in matra metre (Bhoyanu bhuttau matta-juttar Sarasi kaindem kavvu va uttau', 5, 2, 4; and Kavvam piva matta-samvariyam,' 6, 9, 5). He has, however not neglected the other kind entirely. But whatever the metre used, rhyme (padanta-yamaka ) is the essence of all. The metre that predominates in our work consists of two feet of sixteen matras each, rhyming with each other and having only the last few syllabic instants well regulated. Variations in these regulations furnish varieties of metre. 4. The following is a brief statement of the metres and the total nnmber of kadavakas in which they are usedMatra vstta Varna-vstta Alillaha 60 Samkhanari 3 Pajjhatika . Pramanika 1 Padakulaka 28 Bhujamgaprayata 1 .. Dipaka Samanika Madhubhara Mottiyadama Manjutilaka Malati 3 . +8 = 150 Duvai verses Gatha Upendravajra . 142 Ghatta verses Caupaia 29 Culiala Ullala 18 Digpala Ghatta Caubola 13 Sampada 15 Uianameable 17 Dhruvakas 159 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ METRE XLI 6-10, These are distributed in the work as follows I. Body of the Kadavakas. Sandhi Kad. Metre Nature of the metre, etc. ..1. 1-10, Pajjhatika It has 16 matras in each foot ending with an 12-18. ambhibrachys (Ja-gana ) PP. page 217. Dr. Gune feels a caesura at the 8th matra ( Bhavis. intro.) But I can not detect it. Exceptions--2, 5; 4, 8; 5, 1, 4, 7; 7,5; 8. 1; 10, 8; 12, 11; 14, 4; 15, 1, 11; 16, 1; 17,1; 18, 9. These 15 lines show three short matras at the end and hence belong to Alillaha metre for which see below. Padakula ka It has all the 16 matras in each foot short (PP. page 223 and com.) 2. 1, 4, Padakulaka It has 16 matras in each foot ending with anapaestus (Sa-gana ). There is no ... 12-14. restriction of long or short in this metre ('Lahu guru ekka niyama nahi jeha' PP. page 223 ). Dipaka It has 10 matras in each foot with the end short. (PP. page 291 ). Samkhanari A syllabic metre having two Ya-gana in each foot (PP. page 368 ). It is also called Somaraji (Dvi-ja somaraji.' Apte's Dic. App.). It is half of Bhujangaprayata, for which see below. Pramanika A syllabic metre having 8 syllables in each foot alternately short and long (PP. page 380 ). ,, 11 Bhujangaprayata A syllabic metre of 12 syllables in each foot divided into four Ya-gana, (PP. page 440 ). 3. 1-17. Alillaha It has 16 matras in each foot ending with two short (PP. page 220 ). Exceptions-3, 6:4, 9; 5.9; 6,3, 11; 7,5, 10; 8,4, 14; 11, 12; 12, 8, 9; 13, 4, 7, 13; 16, 13. These 16 lines show two long matras at the end of each foot except line 4, 9, which shows only one long. Their metre is padakulaka for which see above. . 4. : 1-9, Pajjhacika ( See above). . . 11-15. Exceptions--1, 13; 3, 4; 4, 11; 5, 9; 6, 5, 11, 12, 13; 8, 4, 9, 12; 11, 5, 10; 12, 3, 9; 14, 5, 12; 15, 11.; VI P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ XLII NAYAKUMARACARIU 6 10 Padakulaka 5. Alillaha 1-3, 6-9, 11-13. These 18 lines show two short matras at the end which makes them Alillaha, for which see above. Each foot of 16 matras ends with a long. ( see above). ( See above). Exceptions-1, 8, 10; 6, 9; 7, 2, 3, 6, 10; 8, 3, 6, 10, 15; 9, 1, 10; 11, 4, 9, 10, 13; 12, 1, 3; 13, 4, 7. These 21 lines show two long matras at the end of each foot; hence they are Padakulaka ( see above ). It has eight matras in each foot ending with two short. But as defined in PP. page 284, it requires a payodhara ( Ja. gana ) at the end. (See above). The 16 matras in each foot end with two long, with the exception of four lines (10, 13, 16, 17 ) which end with one long (see above ). It has 16 matras in each foot ending with a long ( see above ).. Madhubhara (?) 5 Dipaka Padakulaka 6. 1-5, Padakulaka 7-12, 14, 15, 17, 6 Karimakarabhuja 13 16 . Samkhanari Samanika Alillaha 1-4, 6-12, 14, 15. It has 8 matras in each foot ending with a short-long ( see above ). (See above). A syllabic metre of eleven syllables in each foot alternately long and short (PP. page 372 ). ( See above), Exceptions--1, 7, 8, 9; 2, 7; 3, 1, 7; 4, 2, 4; 8, 6; 11, 1, 2, 3; 12; 1, 2; 14, 15, 8; 15, 5, 6, 7, 9. These twenty lines end with a long matra and therefore, belong to Padakulaka (see above). (See above ). It has twenty matras in each foot with the scheme one short followed by a Ta-gana, at the end, except line 7 where the feet end with a Na-gana. The measure could not be traced in the Praksta Pimgala, but it is illustrated in the Chandah-prabhakara, p. 55, where, however, it shows Ja-gana at the end. 5 13 Dipaka Manjutilaka or Madanavatara P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ METRE XLIII 8. 1-16 Pajjhacika (See above). Exceptions-1, 6, 7; 3, 12; 4, 8; 6, 3, 12, 14; 7, 2, 8; 9, 8; 10, 2; 12, 2; 13, 3; 15, 2, 4, 10,12. These 17 lines end with a Na-gana and hence are Alillaha. 1-15. Alillaha (See above) 19,22-25. Exceptions-1, 11; 4, 10; 6,3; 7,7; . 9, 8; 10, 11; 11, 1, 2; 12, 3, 5; 22, 2, 5. These twelve lines end with a long matra and hence are Padakulaka. 16 Mottiya dama A syllabic metre of twelve syllables in four Ja-ganas in each foot (PP. page 451). Samkhanari (See above). Padakulaka It shows Ra-gana at the end of each foot of 16 matras ( see above ). 20 Manjutilaka It has twenty matras in each foot with a long and short at the end, with the exception of lines 8 and 14 where we get a Na-gana. See 7, 13, above. , 21 Malati A syllabic metre of six syllables of two Jagana in each foot (PP. page 370). It is half of Mottiyadama (see above). Prasasti Alillaha (See above), II. Ghatta verses. Sandhi Metre Nature of the metre, etc. Ullala It has twenty-eight matras in either line with a caesura at the 15th. (PP. page 205). Caupaia It has thirty matras in either line of which the first two parts of 10 and 8 matras have a caesura, and rhyme with each other. (PP. page 167). It has 23 matras in either line with a caesura at the 9th. It could not be traced in PP. Caupaia (See above). Caubola It has thirty matras in either line like Caupaia, but here the line is broken up into two feet of 15 matras each, rhyming with each other. It could not be traced in PP. but is found in Chandah-prabhakara, page 47. 6. . Digpala It has 24 matras in either line broken up into two feet of 12 matras each rhyming with each other. It is not found in Praksta Pirgala but is illustrated in Chandah prabhakara, page 62. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ XLIV NAYAKUMARACARIU Sampada It has 23 matras in either line like that in Sandhi 3, but here the caesura comes at the 11th matra. It could not be traced in PP. but is illustrated in the Chandah-prabhakara page 60. Ghatta It has 31 matras in either line with the first two parts of 10 and 8 having a caesura and rhyming with each other. (PP. page 170 ). Culiala It has 29 matras in either line with a caesura at the 13th. (PP. page 274). Culiala (See above). 9. Prasasti III. Duvai verses. A Duvai verse occurs at the beginning of each Kadavaka in Sandhis 3 and 4. It has twenty-eight matras in either line with a caesura at the 16th and a long matra at the end. (PP. page 259). IV. Miscellaneous. At 6, 10, 1-2 we have a gatha having 30 matras in the first line and 27 in the second with a caesura at the 12th in either. (PP. page 108). At 6, 10, 3-4 we have a Sanskrit verse in Vamsastha rretre. Its last foot is, however, 'Upendravajra'. At the end in the Prasasti, we have six 'Gatha' verses as in 6, 10, 1-2, except that the second line of verses 2 and 5 has 30 matras instead of 27. 13. The gloss and its authorship. It has been mentioned in the description of the MSS. that three of them bear glosses ( tippana ) on the margin. These are more numerous and elucidative in D specially at the beginning of the work. It may appear that these notes were made by some readers or students of the MSS. according to the explanations of their teacher. But most of the notes are identical in all the three MSS. Sometimes they even agree in making a common mistake and in a few cases the same note has been shown to refer to different adjacent words. The only conclusion that can be drawn from these facts is that the makers of the MSS. copied the notes from a common source and that they are mainly the work of a single author. Who is this author ? A clue to his identification is furnished by a note in MS. D. on HATEAU, 3, 6, 4. There we are told- H ERA 9FT 3GT HETgarufconuen at The gloss-maker, in my opinion, means to say here that he had already explained the eighteen jatis of music in his glosses on the Mahapurana. Now, we have a gloss on the Mahapurana of Puspadanta which is found on the margin of some MSS. of the Mahapurana as well as on independent MSS. I have seen two MSS. containing the glosses on the Adipurana and the Uttarapurana respectively, from which I take the following extracts P.P.AC. Gunratnasuri M.S Jun Gun Aaradhak Trust
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ XLV THE GLOSS AND ITS AUTHORSHIP XLV The Adipurana tippana begins प्रणम्य वीरं विबुधेन्द्रसंस्तुतं निरस्तदोपं वृषभं महोदयम् / पदार्थसंदिग्धजनप्रबोधकं महापुराणस्य करोमि टिप्पणम् // It ends समस्तसंदेहहरं मनोहरं प्रवृष्टपुण्यप्रभवं जिनेश्वरम्।। कृतं पुराणे प्रथमे सुटिप्पणं सुखावबोधं निखिलार्थदर्पणम् // इति श्रीप्रभाचन्द्रविरचितमादिपुराणटिप्पणकं पञ्चाशत्-श्लोकहीनसहस्रद्वयपरिमाण परिसमाप्तम् / / The Uttarapurana ends तत्वाधारमहापुराण गमनद्योती जनानन्दनः सर्वप्राणिमनःप्रमेदपटुताप्रस्पष्टवाक्यैः करैः। भव्यान्जप्रतिबोधकः समुदितो भूभृत्प्रभाचन्द्रत: जीयाट्टिप्पणकः प्रचण्डतरणिः सर्वार्थमग्रद्युतिः // श्रीजयसिंहदेवराज्ये श्रीमद्धारानिवासिना परापरपरमेष्ठिप्रणामोपार्जितामलपुण्यनिराकृताखिलमलकलंकेन श्रीप्रभाचन्द्रपण्डितेन महापुराणटिप्पणके शतत्रयाधिकसहस्रत्रयपरिमाण कृतमिति / From these extracts we learn that the author of the Mahapurana-tippana was Prabhacandra Pandita, a resident of Dhara who wrote during the reign of Jayasimhadeva. Obviously, this king is identical with Jayasimha of the Paramara dynasty who succeeded king Bhoja on the throne of Dhara, and for whom we have a copperplate grant of Vikrama Samvat 1112 equivalent to 1055 A.D. (Ep. Ind. III p. 86 ). This same Prabhacandra is, no doubt, the author of a commentary on the Prameya-kamala-martanda, which he wrote under Bhoja.. Unfortunately, I had no time to examine these voluminous works so closely as to find out where the author had explained the eighteen jatis, but it appears to me that the tippana on the Nagakumaracarita was written by this same Prabhacandra about 1055 A. D. that is, less than a century later than the composition of the work itself. This gloss has been very helpful to me generally throughout the work and particularly in construing a few obscure lines and phrases. In all, it explains about two thousand words and phrases of the text mostly by giving a Sanskrit synonym or paraphrase. I have made full use of these comments in preparing the glossary and the notes. The glosses from the three MSS. of NKC, are reproduced in this new edition in a consolidated form. PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ List of works mentioned in the Introduction, Glossary and Notes either in an abbreviated form or in full. Adipurana of Jinasena, Calcutta. AKJ-Andhra Karnataka Jainism by Seshagiri Rao, Madras, 1922. Anargha Raghava of Murari, Kavyamala Series, Bombay, 1894. Antiquities of the Pallavas by Dubreil. Apte's Practical Sanskrit-English Dictionary, Poona, 1890. AUS-Allahabad University Studies Vol. I, 1925. Balaramayana of Rajacekhara, Calcutta, 1884. Beal's Fa Hian. Bhand, Re-Bhandarkar's Reports for the Search of Sanskrit MSS. Bhavis-Bhavisayatta-kaha of Dhanapala, Baroda, 1923. Bhavisya Purana, Venkatesvara Press, Bombay. BD--Buddhist India by Rhys Davids, London, 1903. Brahmanda Purana, Venktesvara Press, Bombay. BNR-Brhat Nighantu Ratnakara, Bombay, V. S. 1973. Brhat Samhita of Varahamihira, Benares, V. S. 1954. Caritta-pahuda of Kundakundacarya, Manikacandra DJS, No. 17. Chandah-prabhakara by Jagannath prasad Bhanu, Bilaspur, 1922. CP Cat Catalogue of Sanskrit and Prakrit MSS, in C. P. and Berar, Nagpur, 1926. CP Ins.-Descriptive lists of Inscriptions in C. P. and Berar by Rai Bahadur Hiralal. Nagpur, 1916. Creed of Half Japan by A. Lloyd, London, 1911. Cun. Geo-Cunningham's Ancient Geography of India, re-edited by S. Majumdar Sastri, Calcutta, 1914. D-Desionama-mala of Hemacandra, Calcutta University, 1931. Dohapahuda of Kundakundacarya Manikacandra Dig. Jaina Series, No. 17, Boinbay. Dravya-samgraha of Nemicandra, Sacred Books of the Jainas, Vol. I. . rrah, 1917. EC-Epigraphia Carnatica, Bangalore. EHD-Early History of the Deccan by R. G. Bhandarkar, Poona, 1927. EHI-Early History of India by Vincent Smith, Oxford, 1906. Gita-Bhagvad Gita. Gommagasara of Nemicandra, Sacred Books of the Jainas Series, Vol. V, Lucknow, 1927. Hem-Hemacandra's Prakrit Grammar ed, by P. L. Vaidya, Poona, 1928. Hindi by Badrinath Bhatta, Lucknow, V. S. 1981. Hindu Chemistry by P. C. Ray, Calcutta, 1903. HISI--Hindi Jaina Sahitya ka Itihasa by Nathuram Premi, Bombay, 1917. UMHI_History of Mediaeval Hindu India by C. V. Vaidya, Poona, 1921 and 1924. HP-Harivamsa Purana of Jinasena, Manikacandra DJS, Nos. 31 and 38. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ LIST OF WORKS MENTIONED IN INTRODUCTION XLVII IHQ.-Indian Historical Quarterly, ed. by Narendranath Law, Calcutta. Intro. to Prak.-Introduction to Prakrit by Woolner, Punjab University, 1928, IP-India's Past by Macdonell, Oxford, 1927. ISB -Inscriptions at Sravana Belgola by Narsimhacara, Bangalore, 1923. Jasa-Jasaharacariu of Puspadanta, Karanja Jaina Series, Vol. I, 1931. JG-Digambara Jaina Grantha-karta aura unke kavya by Nathuram Premi, Jaina Jitesi, Vol. VI, 5-6, 9-10. JG Dic.-- Jaina Gem Dictionary by J. L. Jaini, Arrah, 1918. JJ-Jaina Jagat, a Hindi Weekly, published from Ajmer. JSA-Catalogue of Jaina Siddhanta Bhavana, Arrah, 1919. JRAS-Journal of the Royal Asiatic Society. JSS-.Jaina Sahitya Samsodhaka, a Hindi Quarterly pub. from Ahmadabad. JSIS-Jaina Silalekha Samgraha, ed. by Hiralal Jaina, Manikacandra DJG. No. 28, Bombay. Julien's Hiuen Tsang. Kamasutra of Vatsyayana, Bombay, 1900. Karpuramanjari of Rajasekhara, Harvord Oriental Series. Katantra und Kumaralata by Luders, Berlin, 1930. Mahabh-Mahabharata. Mahabh Up.-Mahabharata Upasamhara by C. V. Vaidya. Mahabhasya of Patanjali, Bombay. MAR-Mysore Archaeological Report. MDI - Medicinal Drugs of India by B. S. Mohan, Lahore, 1930. MI-Mahabharata Index. Mokkha-Pahuda of Kundakundacarya, Manikacandra DJG., No. 17. Mulacara of Svami Vajgakera, Manikacandra DJG, Nos. 19 and 23. Music of India by Popley, Calcutta, 1921. Natyasastra of Bharata, Kavyamala Series, Bombay, 1894. Navasahasankacarita of Padmagupta, Bombay Sanskrit Series, No. LIII. Nilamata Purana or Kasmira Mahatmya, Lahore. Nivvana Kanda, Bombay, 1914. Origin of Brahmi Alphabet by Buhler. Padma Purana of Ravisenacarya, Manikacandra DJG, Nos. 29-31. Padma Purana, Venkatesvara Press, Bombay. Pai--Paia-lacchi-nama-mala of Dhanapala, Bhavanagar, V. S. 1973. Pancastikaya of Kundakundacarya, Sacred Books of the Jainas, Vol. III. Arrah, 1920. PP-Prakrta Pimgala : Bibliotheca Indica, Calcutta, 1902. Practical Path by C. R. Jain, Arrah, 1917. Pratistha-saroddhara of Asadhara, Bombay, V. S. 1974. Punyasrava Katha-kosa, Hindi trans. by Nathuram Premi, Bombay, 1907.. Ramayana of Valmiki. Rasatala or the Underworld by N. L. Dey, Calcutta, 1927. RKS--Ratna-Karangla-Sravakacara of Samantabhadra with trans. by C. R. Jain, Arrah, 1917. Sagara-dharmamota of Asadhara, Manikacandra DJG, No. 2. P.P.AC. Gunratnasuri M.S Jun Gun Aaradhak Trust
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ XLVIII NAYAKUMARACARIU Sanat-Sanatkumaracarita of Haribhadra, ed. by H. Jacobi, Munchen, 1921. Sang. Rat-Sangita Ratnakara of Sarngadeva, Poona. SIJ--South Indian Jainism by Ramasvami Ayyangar, Madras, 1922. SKV-Studies in the Kamasutra of Vatsyayana by H. C. Chakladar, Calcutta, 1929. SSG-Systems of Sanskrit Grammar by S. K. Belvelkar, Poona. Sthananga Saetra, jaina Agamodaya Samiti, Bombay. Tatt. Sutra-Tattvarthadhigama Sutra of Umasvami, Sacred Books of the Jainas, Vol. II, Arrah, 1920. Todd-Annals and Antiquities of Rajasthana by J. Todd, in 3 vols., Oxford, 1920, Uttaradh-Uttaradhyayana Sutra, Calcutta, Uttara Purana of Gunabhadra, Calcutta. Var-Praksta Prakasa of Vararuci, ed. by P. L. Vaidya, Poona, 1931.. Vayu Purana, Venkatesvara Press, Bombay. Visnu Purana, Venkatesvara Press, Bombay. VNS-Vasunandi Sravakacara, Muradabad, V. S. 1966. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ गायकुमारचरिउ Supplication to goddess Sarasvati. पणवेप्पिणु भावें पंचगुरु कलिमलवज्जिउ गुणभरिउ / आहासमि सुयपंचमिहे फलु णायकुमारचारुचरिउ // ध्रुवकं / / दुविहालंकारें विप्फुरंति लीलाकोमलइँ पयाइँ दिति / महकव्व णिहेलणि संचरंति वहुहावभावविव्भम धरंति। सुपसत्थे अत्थें दिहि करंति सव्वई विण्णाणई संभरंति / णीसेसदेसभासउ चवंति लक्खणई विसिट्ठइँ दक्खवंति / अइरुंदछंदमग्गेण जंति पाणेहिँ मि दह पाणाइँ लेंति। णवहिँ मि रसेहिँ संचिज्जमाण विग्गहतएण णिरु सोहमाण / . चउदहपुग्विल्ल दुवालसंगि जिणवयणविणिग्गयसत्तभंगि। वायरणवित्ति पायडियणाम पसियउ महु देवि मणोहिराम। घत्ता–सिरिकण्हरायकरयल -णिहिय-असिजलवाहिणि-दुग्गयरि। धवलहरसिहरि-हयमेहउलि पविउल-मण्णखेड-णयरि // 1 // / हाण-दुग्गयरि . . मर-घर मोगा। Pushpadanta is requested to compose the work. मुद्धाईकेसवभट्टपुत्तु कासवरिसिगोत्त विसालचित्तु / णण्णहो मंदिरि णिवसंतु संतु अहिमाणमेरु गुणगणमहंतु। ' पत्थिउ महिपणवियसीसएण विणएण महोवहिसीसएण। दूरुज्झियदुक्कियमोहणेण गुणधम्में अवर वि सोहणेण / भो पुप्फयंत पडिवण्णपणय मुद्धाईकेसवभट्टतणय / / 1. 1. CD सिय 2. CE हुंति. 3. CE°यले; D°यलं. 4. C मल्लखेडि; E मल्लखेड. 2. 1. ABCD मुद्धाएवि. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ नागकुमारचरित हिन्दी अनुवाद - सन्धि सन्धि 1 1 / 1. सरस्वती-वन्दना कलिकालके दोषोंसे मुक्त और सद्गुणोंसे परिपूर्ण अरहंतादि पंच परमेष्ठीको भाव सहित प्रणाम करके मैं कवि पुष्पदन्त श्रुतपंचमी व्रतके फलको प्रकट करनेवाले नागकुमारके सुन्दर चरित्रका वर्णन करता हूँ। ___ वह सरस्वती देवी मुझपर प्रसन्न होवे जो शब्द और अर्थ इन दोनों प्रकारके अलंकारोंसे शोभायमान है, जैसे स्त्री अपने शीलादि आभ्यन्तर गुणों तथा वस्त्राभूषणादि बाह्य अलंकारोंसे सुन्दर दिखाई देती है। जो लीलायुक्त कोमल सुबन्त, तिङन्तादि पदोंकी दात्री है, जैसे स्त्री विलासपूर्ण कोमल पदोंसे चलती है। जो महाकाव्य रूपो गृहमें संचरण करती है। जो विविध हाव-भाव और विभ्रमोंको धारण करती है। जो सूप्रशस्त अर्थसे आनन्द उत्पन्न करती है, जैसे सद्गृहिणी अच्छा धन संचय कर पतिको आश्वस्त करती है। जो समस्त ज्ञान-विज्ञानको परिपुष्ट करती है, जैसे सुमहिला समस्त गृहविज्ञानका सदैव ध्यान रखती है। जो समस्त देश-भाषाओंका व्याख्यान करती है। जो संस्कृत, प्राकृत आदि भाषाओंके विशेष लक्षणोंको प्रकट करती है, जिसे भाग्यवती स्त्रीके कलशादि सामुद्रिक चिह्न दिखाई देते हैं। जो विशाल मात्रादि छन्दों द्वारा विचरण करती है, जैसे कुलवधू अपने सास-ससुर आदि ज्येष्ठ पुरुषोंके अभिप्रायानुसार आचरण करतो है। जो काव्य शैलीके श्लेष प्रसादादि दश प्राणभूत गुणोंको ग्रहण करती है, जैसे स्त्री पंचेन्द्रियादि दश प्राणों को धारण करती है। जो शृंगारादि नव रसोंसे संसिक्त होती है, जैसे गृहिणी नवीन घृत, तैलादि रसोंसे भरपूर रहती है। जो तत्पुरुष, कर्मधारय और बहुव्रीहि नामक तीन समासों अथवा समास, कारक और तद्धित रूप तीन विग्रहोंसे शोभायमान होती है, जैसे स्त्री ऊर्ध्व, मध्य एवं अधो शरीररूपी त्रिभंगीसे सौन्दर्यको प्राप्त होती है। जो आचारांग आदि द्वादश अंगों एवं चौदह पूर्वोसे युक्त है, जैसे स्त्री अपने हाथ, पैर आदि बारह अंगों तथा पितृपक्ष के सात व मातृपक्षके सात इत चौदह पूर्वजोंसे कुल-स्त्री होती है / जो जिनेन्द्रके मुखसे निकली उपदेशात्मक स्याद्वाद रूपी सप्तभंगीसे सम्पन्न है। जैसे सद् स्त्री जिनेन्द्र द्वारा उक्त शंखादि विविध लक्षणोंसे युक्त होकर शोभायमान होती है / तथा जिसका नाम व्याकरण वृत्तिसे विख्यात है। . श्रीकृष्णराजके हस्तमें स्थित खंड्गरूपी सरिताके कारण जो दुर्गम है तथा जो अपने धवल गृहशिखरों द्वारा मेघके समूहको भेदती है ऐसी सुविशाल मान्यखेट नामक नगरी है // 1 // . 2. कवि परिचय - मुग्धादेवी और केशव भट्टके पुत्र, कश्यप ऋषि गोत्रीय, विशाल-चित्त, महान् गुणशाली अभिमान मेरु ( कवि पुष्पदन्त ) जब नन्नके भवनमें निवास कर रहे थे तब महोदधिके शिष्य, दुष्कृत और मोहके त्यागी गुणधर्म तथा शोभन ने भूमितलपर सिर रखकर प्रणाम करके विनय पूर्वक प्रार्थना की कि हे मुग्धादेवी और केशव भट्टके पुत्र, स्नेहशील पुष्पदन्त, आप सरस्वतो P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [ 1. 2. ६तुहुँ वाईसरिदेवीणिकेउ . तुहुँ अम्हहँ पुण्णणिबंधहे उ / .. तुहुँ भन्नजीवपंकहभाणु ' पइँ धणु मैणि मण्णिउ तिणसमाणु। गुणवंतभत्तु तुहुँ विणयगम्मु उज्झाय पयासहि परमधम्मु / घत्ता--ओलग्गिउ भावे दिणि जि दिणे णियमणपंक थिरु थवि। कई कव्वपिसल्लउ जसधवलु सिसुजुयलेण पविण्णविउ // 2 // .. Request made by Nanna, the son of Bharata and minister of Vallabharaya, / भणु भणु सिरिपंचमिफलु गहीरु आयणहिँ णायकुमारवीरु। , ता वल्लहरायमहंतएण . कलिविलसियदुरियकयंतएण। .. कोंडिण्णगोत्तणहससहरेण दालिदकंदकंदलहरेण / वरकवरयणरयणायरेण . लच्छीपोमिणिमाणससरेण / पसरंतकित्तिवहुकुलहरेण विच्छिण्णसरासइबंधवेण / बहुदीणलोयपूरियधणेण मइपसरपरज्जियपरबलेण / णियवइविदिण्णचिंतियफलेण छणइंदबिंबसण्णिहमुहेण / कुंदव्वभरह दियतणरुहेण / Cणण्णेण पवुत्तु महाणभाव भो कुसुमदसण हयवसणताव / करि कव्वु मणोहरु मुयहि तंदु जिणधम्मकज्जि मा होहि मंदु। आयण्णमि भणु हउँ णिम्मलाई सियपंचमिउववासहो फला। णण्णेण पबोल्लिउ एम जाम णाइँल्लइँ सीलइएण ताम घत्ता-कड़ भणिउ समंजसु जसविमलु णण्णु जि अण्णु ण घरसिरिहे। तहो केरउ गाउ महग्घयरु देविहिँ गायउ सुरगिरिहे // 3 // 1 Frys) Test - Nanna eulogised. तं'तुहँ मि चडावहि णिययकवि दिहि होउ णण्णि आसण्णभन्वि / बुद्धी णण्णु सुरगुरु ण भंति पर णण्णहो णउ वइरिय जिणंति / पहुभत्तिण हणुवसमाणु दिट्ट पर णण्णु ण वाणरु णरु विसिट्ठ। . गंगेउ सउच्चे जणियतुढि पर णण्णु ण वइरिहुँ देइ पुट्ठि। धम्मेण जुहि ट्ठिलु धम्मरत्तु पर णण्णु पवासदुहेण चत्तु / चाएण कण्णु जणदिण्णचाउ पर णण्णु ण बंधुहुँ देइ घाउ / कंती; मणोहरु छणुससंकु पर णण्णहो णउ दीसइ कलंकु / गरुयत्तें महिसुविसुद्धचरिउ पर णण्णु ण किडिदाढाइं धरिउ / सुथिरत्तें मेरु भणंति जोइ पर णण्णु पुरिसु पत्थरु ण होइ / सायरु व गहीरु कयायरेहिँ पर णण्णु ण मंथिउ सुरवरेहिँ। / घत्ता-जो एहउ वण्णिउ वरकइहिँ भावें णियमणि भावहि / तहो णण्णहो केरउ गाउ तुहुँ सुललियकवि चडावहि // 4 // 2. C मण्णेणिउ in place of मणि मण्णिउ 3. E°मयपंकय. 3. 1. c°मि; E°वि. 2. CE कुंडिल्ल; D कोंडिल्ल. 3. CE °सच्चं. 4. May also be read - वित्थिण्ण. 5. E°पइ. 6. CE हउं भणु. 7. CE णायल्लई. 4. 1. C तें. 2. C य; E अ. 3. CE वसिठु. 4. CE हिं. 5. A ण भंति. P.P.AC.Gunratnasuri M.S.. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 4. 12 ] हिन्दी अनुवाद देवीके निकेत हैं। हमारे लिए पुण्य कर्मोके उपार्जनमें हेतु रूप हैं। भव्य जीवरूपी कमलोंको प्रफुल्लित करनेवाले सूर्य हैं / आप अपने मनसे धनको तृणके समान तुच्छ समझते हैं, गुणवानोंकी भक्ति करते हैं और विनयसे आपके समीप कोई भी पहुंच सकता है। अतएव, हे उपाध्याय, आप परमधर्मका उपदेश दीजिए। __इस प्रकार दिन-प्रतिदिन भावसहित सेवा किये जानेपर जिसके मनरूपी कमलमें स्थिरता उत्पन्न करा दी गयी है उस धवल-यशस्वी काव्य-धुरन्धर कवि पुष्पदन्तसे उन दोनों शिष्यों ने प्रार्थना की // 2 // 3. वल्लभरायके मन्त्री भरतके पुत्र नन्नको प्रार्थना आप श्री पंचमी व्रतके फलको प्रकट करनेवाले नागकुमार वीरके गम्भीर चरित्रका व्याख्यान कीजिए जिसे हम सुनें / फिर वल्लभरायके महामन्त्री, कलिकालके विलास रूप पापोंका विनाश करनेवाले, कौण्डिन्य गोत्ररूपी 'आकाशके चन्द्रमा, दारिद्रयरूपी कन्दके अंकुरको समूल नष्ट करनेवाले, उत्तम काव्यरूपी रत्नोंके रत्नाकर, पद्मिनो लक्ष्मीके मानसरोवर, प्रसरणशील कीर्तिरूपी वधूके कुलगृह, विच्छिन्न ( अथवा विस्तीर्ण ) सरस्वतीके बान्धव, अनेक दीनजनोंको धनसे पूरित करनेवाले, अपनो बुद्धिके प्रसारसे शत्रु-बलको जीतनेवाले, अपने स्वामी नरेशको चिन्तित फल प्राप्त करानेवाले, पूर्ण चन्द्र-बिम्बसदृश उज्ज्वल-मुख, कुन्दव्वा माता और भरतके द्विजपुत्र नन्नने भी कहा हे महानुभाव, व्यसनोंके तापको दूर करनेवाले पुष्पदन्त, आप आलस्य छोड़िए और मनोहर काव्यको रचना कीजिए। आपको जैनधर्मके कार्य में मन्द नहीं होना चाहिए। आप श्रुतपंचमी उपवासके निर्मल फलोंको कहिए, हम सुननेको तैयार हैं। जब नन्नने इस प्रकार कहा तभी नाइल्ल और शोलेया भी कविसे बोल उठे- / नन्न इतने सामंजस्य रखनेवाले विमल-यशस्वी हैं कि उनके नामका यह विग्रह किया जा सकता है कि गृहलक्ष्मीको सम्हालने में उनके सदृश न + अन्यः अर्थात् अन्य कोई नहीं है। अतः उनके महत्त्वपूर्ण नामका गायन सुमेरु पर्वतपर देवियों द्वारा भी किया जाता है / / 3 // 4. नन्न की प्रशंसा उस नन्नके नामको अपने काव्य में चढ़ाइए जिससे आसन्न भव्य नन्नको सन्तोष होवे / बुद्धिमें नन्न स्वयं बृहस्पति ही हैं, इसमें सन्देह नहीं। अन्तर केवल इतना है कि नन्नको उनके वैरी नहीं जीत सकते। प्रभु-भक्तिमें वे हनुमान्के समान देखे जाते हैं; किन्तु नन्न बानर नहीं हैं, एक विशिष्ट नर हैं / चारित्र्य-शुद्धि में वे गांगेय अर्थात् भीष्मके समान सन्तोष उत्पन्न करनेवाले हैं, तथापि नन्न कभी अपने वैरियोंको पीठ नहीं दिखलाते। धर्ममें वे युधिष्ठिरके समान धर्मानुरक्त हैं; किन्तु नन्न प्रवासके दुःखसे बचे हुए हैं / त्यागमें वे कर्णके समान लोकमें दानशील हैं; परन्तु नन्न अपने बन्धुओंका घात नहीं करते। कान्तिमें वे पूर्ण चन्द्रके समान मनोहर हैं; किन्तु नन्नमें कोई कलंक नहीं दिखलाई देता / गौरवमें वे पृथ्वीके समान विशुद्ध चरित्र हैं, किन्तु नन्नको किडी ( बगह ) ने अपने डाढ़ोंसे नहीं उठाया। योगी उन्हें स्थिरतामें मेरु कहते हैं; किन्तु नन्न पुरुष हैं, पत्थर नहीं। लोग उन्हें आदर सहित सागरके समान गम्भीर कहते हैं; किन्तु नन्नका देवगण भी मन्थन नहीं कर सके। जिसकी श्रेष्ठ कवियों ने इस प्रकार प्रशंसा की है, उसे भाव सहित अपने मनमें भाकर उस नन्नके नामको आप अपने सुललित काव्यमें चढ़ाइए // 4 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [ 1.5.1 The poet accedes to the request and begins the work णाइल्लसीलभट्टाइवयणु तं आयण्णिवि णवकमलवयणु / पडिजंपइ वियसिवि पुप्फयंतु पडिवज्जमि णण्णु जि गुणमहंतु / धणु पुणु तेहो तणुव तणाउ कट्ठ धम्मेण णिबद्ध मुएवि सह। हउँ कहउँ कन्वु जिंदंतु पिसुण वण्णंतु सुयण विप्फुरियवयण / दुज्जणसज्जणहु सहाउ एहु सिहि उपहउ सीयलु होइ मेहु / भो णिसुणि णण्ण कुलकमलसूर सुरसिह रिधीर पडिवण्णसूर / जिणभणिउ अणंताणंतु गयणु तहो मज्झि परिहिउ तिविहु भुअणु / / पहिलउ मल्लयसंकासु दिट्ट ' बीयउ कुलिसोवमु रिसिहि सिट्ठ। .. तइयउ मुइंगेसण्णिहु कहति / अरहंत अरुह भणु किं रहति / .. घत्ता-तइलोक्कु कमलरुहहरिहरहिँण धरिउ ण कि उ ण णि ट्ठियउ। ___ तहिँ बहुदीवोवहिमंडियउ मज्झिमु «अणु परिट्ठयउ // 3 // 1 Description of the Magadha country. तहिँ संठिउ ससहररविपईउ पहिलारउ पविउलु जंबुदीउ। वियरंतकोलखंडियकसेरु तहो मज्झि सुदंसणु णाम मेरु / खेडामंगामपुरवरविचित्तु तहो दाहिणदिसि थिउ भरहखेत्तु / तहिँ मगहदेसु सुपसिद्ध अस्थि जहिँ कमलरेणुपिंजरिय हथि / जहिँ सुरवरतरुणंदणवणाई जहिँ पिक्क सालि धण्णई तणाई / वयसयहंसावलिमाणियाइँ जहिँ खीरसमाणइँ पाणियाई / जहिँ कामधेणुसम गोहणाई घडदुद्धइँ जेहारोहणाई। जहिँ सयलजीवकयपोसणाई . घणकणकणिसालई करिसणाई। ' जहिँ दक्खामंडवि दुहु मुयंति थलपोमोवैरि पंथिय सुयंति / जहिँ हालिणिकलरवमोहियाइँ पहि पहियइँ हरिणा इव थिया। पुंडुच्छुवणई चउदिसु चलंति जहिँ महिससिंगहय रसु गलंति। जहिँ मणहरमरगयह रियपिंछ मायंदगोंछि गोंदलिय रिंछ / घत्ता-तहिँ पुरवरु णामें रायगिहु कणयरयणकोडिहिँ घडिउ।। बलिवंड धरंतहाँ सुरवइहिं णं सुरणयीं गयणपडिउ // 6 // . Description of the city of Rajagriha. जोयइ व कमलसरलोयणेहिं . णच्चइ व पवणहल्लियवणेहिँ। ल्हिक्कइ व ललियवल्लीहरेहिँ . .उल्लसइ व बहुजिणवरहरेहिँ / 5. 1. E विहं . 2. BD महु. 3. E कहमि. 4. E भुवणु. 5. E मुयंग. 6. 1. B उद्यामगाम इति वा पाठः. 2. CE मुअंति. 3. E°यं. 4. E °सि. 5. E गोंदि; B लुंबि गोंदि इति वा पाठः. 6. D°ई. 7. E°ह. 8. D णं सुरपुरु गयणहो पडिउ. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.7.2 ] हिन्दी अनुवाद 5. कविको स्वीकृति और काव्यारम्भ उन नाइल्ल और शीलभट्ट आदिके ऐसे वचन सुनकर नये कमलके समान मुखवाले पुष्पदन्त ने प्रसन्न होकर कहा-मैं जानता हूँ कि नन्न महागुणशाली हैं। उनके लिए धन तृणके समान है, प्रत्युत तृणसे भी अधिक तुच्छ है। वे शठताको त्याग कर धर्मसे बंधे हए हैं। तो अब में काव्य-रचना करता हूँ। पिशुनजन भले ही निन्दा करें किन्तु सज्जन तो प्रसन्न मुखसे प्रशंसा हो करेंगे। यह तो दुर्जन और सज्जनका स्वभाव ही है। अग्नि उष्ण और मेघ शीतल होता ही है। अपने कुलरूपी कमलके सूर्य, मेरु पर्वतके समान धीर तथा माने हुए शूरवीर, हे नन्न सुनो जिनेन्द्र ने आकाशको अनन्तानन्त कहा है। उसके मध्य में यह तीन प्रकारका भुवन स्थित है। पहला भुवन मल्लक अर्थात् शकोरेके समान कहा गया है, और दूसरे लोकको ऋषियोंने वज्रके समान कहा है। तीसरे लोकको वे मृदंगके समान कहते हैं। भला कहो अरहंत भगवान् कौनसी बातको छिपाकर रखते हैं। यह त्रैलोक्य न तो ब्रह्माके द्वारा निर्मित किया जाता है, न विष्णुके द्वारा धारण किया जाता है और न शिवके द्वारा नष्ट किया जाता है। त्रैलोक्यके बीच अनेक द्वीप समुद्रोंसे शोभित यह मध्यम लोक अपने आप स्थित है // 5 // ..6. जम्बूद्वीप, भरतक्षेत्र व मगधदेशका वर्णन उस मध्यम लोकमें सबसे विशाल जम्बूद्वीप है, जहाँ सूर्य और चन्द्रका प्रकाश होता है। उस जम्बूद्वीपके मध्य में सुदर्शन नामक मेरु है, जहां कांसको खोदते हुए सूकर विचरण करते हैं। उस मेरुकी दाहिनी दिशामें भरतक्षेत्र स्थित है। जो खेड़े, ग्राम और उत्तम नगरोंसे विचित्र दिखाई देता है / इसी भरतक्षेत्रमें सुप्रसिद्ध मगध देश है, जहाँ कमलोंके परागसे रंजित हाथी दिखाई देते हैं / जहाँ कल्पवृक्षोंके सदृश नन्दन वन हैं। जहाँ पके हुए धानके खेत फैले हुए हैं। जहां सैकड़ों बगुलों तथा हंसोंकी पंक्तियों द्वारा सम्मानित क्षीरके समान पानीसे भरे सरोवर हैं। जहाँको गायें कामधेनुके समान धड़ों दूध देनेवाली और खूब घी वाली हैं। जहाँके कृषिक्षेत्र समस्त जीवोंका पोषण करनेवाले सघन दानोंसे युक्त बालों सहित हैं। जहां पथिक दाखके मण्डपमें अपना दुःख दूर करके स्थल पद्मोंके ऊपर सुखसे सोते हैं। जहाँ किसानोंकी स्त्रियोंके कलरवसे मोहित होकर पथिक मार्ग में ही हरिणोंके सदृश ठहर जाते हैं। जहाँ पौड़े एवं इक्षुके खेत चारों दिशाओंमें - - हिलते-डुलते तथा महिषोंके सींगोंसे आहत होकर रस गिराते दिखाई देते हैं। और जहाँ मरकत मणिके समान मनोहर हरे पंखोंसे युक्त शुक आमोंके गुच्छोंपर एकत्र दिखाई देते हैं / ऐसे उस मगध देशमें राजगृह नामका उत्तम नगर है। जो स्वर्ण और रत्नोंकी राशिसे गढ़ा गया है। मानो बलवान् देवेन्द्रों द्वारा धारण किये जानेपर भी देवनगर आकाशसे आ गिरा हो // 6 // . 7. राजगृह वर्णन वह नगर मानो कमल-सरोवररूपी नेत्रोंसे देखता था, पवन द्वारा हिलाये हुए वनोंके रूपमें नाच रहा था, तथा ललित लतागृहोंके द्वारा मानो लका-छिपी खेलता था। अनेक जिन मन्दिरों द्वारा P.P.AC.GunratnasuriM.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1.7.3- . . णायकुमारचरिउ वणियउ व विसमवम्महसरेहिँ कणइ व रेयपारावयसरेहिँ। परिहेई व सपरिहाधरियणीरु पंगुरइ व सियपायारचीरु। णं घरसिहरग्गहिँ सग्गु छिवइ णं चंदँअमियधाराउ पियइ / कुंकुमछडएं णं रइहि रंगु . णावइ दक्खालिय-मुंहपसंगु / विरइयमोत्तियरंगावलीहिँ जं भूसिउ णं हारावलीहिँ। चिंधेहिं धरिय णं पंचवण्णु चउवण्णजणेण वि अइरवण्णु / घत्ता-तहिं सेणिउ णाम णराहिवइ चिल्लणदेविहि परियरिउ / णिवसइणं सम्गि सुराहिवइ पउलोमीइ अलंकरिउ // 7 // 1 8 . King Srenika. The arrival of Tirthaskara Mahavira is reported to the king by the forest guard. असिवरजलेण पसरंतु दमिउणियरिउपयावसिहि जेण समिउ / तिणि वि बुद्धिउ सुणिहालियाउ तिण्णि वि सत्तिउ परिपालिया। चत्तारि वण्ण सण्णि हिय धम्मिचउरासम गुरुणा णियय कम्मि / आरंभपमुहबहुबलमहंतु अवलोइँउ मणि पंचंगु मंतु / पंचिंदियाइँ णियमंतु संतु अरिछन्वग्गहु जो हुँउ कयंतु। विच्छिण्णउ जेणण्णायणाउ " दरिसाविउ दुट्ठहँ दंडघाउ। सत्त वि वसणइँ आउंचियाई सत्त वि रज्जंगई संचियाइँ / सो एकहिँ दिणि सिंहासणत्थु उदयगिरिहि छणइंदु व पसत्थु / / मउडोलंबियणवकुसुममाल अत्थाणि परिट्रिउ धरणिपाल / खलबलहरु सुयणुद्धरणसीलु जामच्छइ माणियलच्छिलीलु / तामायउ तहिँ उजाणपालु भालयलि णिहियणियबाहुडालु। घत्ता-सो णविवि णरिंदहो विण्णवइ ओसारियजणदुरियरिणु / विउलइरिणियंबहो सुरणमिउ आयउ सम्मइ परमजिणु / / 8 // The king starts to pay a visit to the Jina. णिवसासणु सीहासणु मुअंतु तं णिसुणेवि जय जय जिण भणंतु / धम्माणुरायकंटइयकाउ . उट्ठिउ सेणिउ रायाहिराउ। जाएप्पिणु सत्तपयाइँ देउ पणविउ सिरेण णियणाणतेउ। जय वीर भणेप्पिणु जित्तवेरि देवाविय लहु आणंदभेरि। . खंणि मिलियई णाणापरियणाई लइयइं दिव्वञ्चणभायणा'। आरूढउ महिवइ वारणिदि केसरिकिसोरु णं महिहरिंदि / 7. 1. AB परावयसुरहरेहि. 2. CD°य. 3. ABDE °उ. 4. BD चंदामय. 5. B सह. ... E चेलणं .C चेल्लणदेविए. 8. 1. यउ. 2. CE फल. 3. c°इउ. 4. A जोह व. 5. E महंतु. 6. DE जेण अणाय; B विधारिउ जणवइ जेण णाउ' इति वा पाठः, 7. E आव. 8. ABD उवययरिहिं; E उवयगिरि. 9. E मण्णिय. 9.1. E मुयंतु. 2. E जय. 3. E जइ. 4. C ता in place of खणि. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.9. 6 ] हिन्दी अनुवाद मानो उल्लसित हो रहा था / कामदेवके विषम बाणोंसे घायल होकर मानो अनुरक्त परेवोंके स्वरसे * चोख रहा था / अपनी परिखामें भरे हुए जलके द्वारा मानो परिधान धारण किये था। तथा अपने श्वेत प्राकाररूपी चीरको ओढ़े था। वह अपने गृहशिखरोंकी चोटियों द्वारा स्वर्गको छू रहा था और मानो चन्द्रकी अमृतधाराओंको पी रहा था। कुंकुमकी छटाओंसे जान पड़ता था जैसे वह रतिकी रंगभूमि हो, और मानो वहाँके सुख प्रसंगोंको दिखला रहा हो। वहाँ जो मोतियोंको रंगावलियाँ रची गयी थीं उनसे प्रतीत होता था जैसे मानो वह हार पंक्तियोंसे विभूषित हो / वह . अपनी उठी हुई ध्वजाओंसे पचरंगा और चारों वर्गों के लोगोंसे अत्यन्त रमणीक हो रहा था। ऐसे उस राजगृह नगरमें राजा श्रेणिक अपनी रानी चेलनादेवी सहित निवास करता था, जैसे स्वर्ग में सुरेन्द्र पौलोमी नामक इन्द्राणोसे विभूषित होकर निवास करता है // 7 // 8. राजा श्रेणिकका वर्णन तथा तीर्थंकर महावीरका आगमन राजा श्रेणिकने अपने शत्रुओंके प्रतापरूपी अग्निके प्रसारको अपने श्रेष्ठ खड्गरूपी जलसे दमन और शमन किया था। उसने तीन प्रकारको वुद्धिको भली-भांति समझ लिया था और तीनों शक्तियोंका परिपालन किया था। उस राजाने चारों वर्गों को अपने-अपने धर्ममें प्रवृत्त कराया था और चारों आश्रमोंके कर्मों का नियमन किया था। उसने अपने मनमें आरम्भादिक महान् बलशाली पंचांग मन्त्रका अवलोकन किया था। अपनी पांचों इन्द्रियोंका नियमन करते हुए उसने अपने षड्वर्गरूपी रिपुओंका विनाश किया था। उसने अन्यायका नाम भी विच्छिन्न कर दिया था। और दुष्टोंको दण्डका आघात दिखलाया था। उसने सातों व्यसनोंको आकुंचित एवं सातों राज्यांगोंको संचित किया था। ऐसा वह राजा श्रेणिक एक दिन अपनी सभामें सिंहासनपर बैठा था, जैसे सुन्दर पूर्णिमाचन्द्र उदयगिरिपर स्थित हो। उसके मुकुटमे नवीन पुष्प-माला लटक रही थी। खलोंके बलका हरण करनेवाला तथा सज्जनोंका उत्थान करनेवाला, लक्ष्मीको लोलासे संयुक्त जब वह वहाँ बैठा था तभी वहाँ उद्यानपाल आया और उसने अपने मस्तिष्कपर अपनी बाहुरूपी शाखाओंको रख-. कर नरेन्द्र को प्रणाम किया, एवं सूचना दी कि विपुलाचल पर्वतपर लोगोंके पापरूपी ऋणको दूर करनेवाले देवों द्वारा नमित परम जिनेन्द्र सन्मति अर्थात् वर्धमान तीर्थंकर आये हैं / / 8 / / 9. राजा तीर्थंकरकी वन्दनाको जाता है उद्यानपालका वचन सुनकर राजाधिराज श्रेणिक धर्मानुरागसे पुलकित होकर, जिनेन्द्रकी जय बोलेते हए, राजदण्ड तथा राज्यसिंहासन छोड़ उठ खड़ा हुआ, और सात पग आगे बढ़कर उसने आत्मज्ञानके तेजसे युक्त तीर्थंकर देवको सिर नवाकर प्रणाम किया। फिर वोर भगवान्की जय बोलकर बैरियोंको जीतनेवाली आनन्द भेरी बजवायी। क्षणमात्रमें नाना परिजन एकत्र हो गये और उन्होंने पूजाके दिव्य पात्रोंको ग्रहण कर लिया। राजा उत्तम हाथीपर आरूढ़ हुआ, मानो PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [ 1. ९.७णगोग्गखग्गवाउंडकरेहिं सेविजमाणु णियकिंकरेहिँ। गं सुरवरिंदु बहुसुरवरेहिं धवलायवत्तचलचामरेटिं। चल्लिउ जयलच्छीदिण्णसोर्ह पेक्खेपिणे मणि अच्छरह खोह / पत्ता-केण वि चंदणु केण वि घुसिणु केण वि कुसुमदामु धरिउ / णायरणंरणियरें जंतएण जिणपयजुयलउ संभरिउ // 9 // 10 Women of the city also start to worship the Jina. लेविणु' अहिमुह वियसंति जाइ वहु का वि हंसलीलाइ जाइ। वहु का वि लेइ णिवचंपयाई णियगुरुहु सरइ णिच्च पया। . वहु का वि देइ करि कंकणा मणिभायणि पूयाकंकणाई। वहु का वि सचंदणे केलिवत्त वणलच्छि व दावइ केलिवत्तु / वहु का वि विरेहइ कुंभएण। शं णहसिरि उग्गयकुंभएण / वहु का वि चिणई मंदारयाइँ सिक्खावइ णियमं दारयाइँ / वह का वि सहइ करकुवलएणपत्थिववित्ति व जिह कुवलएण। क वि भोयराउ वडूढंतु महइ ढोयउ आहरणु ण किं पि महइ / अप्पाणु ण लिप्पइ कुंकुमेहँ . . के वि वच्चइ गयणेउरकमेहिँ। काइ वि झाइउँ भवविब्भमंतु अवयेण्णिउ पिउ पासहिं भमंतु / क वि ण वि दावइ उज्जल वि दंत सुमरइ मणि मुणिवर संत दंत / घत्ता-इय पुरणारीयणु णीसरिउ पयमंजीररायमुंहलु / परिभमइ रमइ पहि चिक्कमई मुहणीसासभमियभसलु // 10 // Hymn to the Jina by the king. सुरणरविसहरवरखयरसरणु कुसुमसरपहरहरसमवसरणु / पइसरइ णिवइ पंहु सरइ थुणइ . बहुभवभवैकयरयपडलु धुणइ। . जय थियपरिमियणहकुडिलचिहुर जय पयणयजणवयणियविहुर / जय समय समयमयतिमिरमिहिर जय सुरगिरिथिर मयरहरगहिर / जय तियसमउडमणिलिहियचलण जय विसमविसयविस विडविजलण / जय णरयविवरगुरुवडणधरण जय समियकलुस जरमरणहरण / जय दसदिसिगयजसपर्सरधवल. णियणयबलविणिहयकुणयपवल / 5. CE णग्गुग्ग. 6. AB वाहुर्ड. c वावडं . 7. AB omit this foot. 8. C वोहु. 9. D पेच्छेपिणु; CE पेक्क्षेविणु. 10. E णियणयर. 10. 1. C लेप्पिणु. 2. D°णह. 3. E णव. 4. DE °णु. 5. AC विणइ; E विरइ. 6. C गहइ; 7. ACE लइयउ. 8. DE °वंतु. 9. CE ग.१०. CE राव. 11. E चं. 11.1. D पइ. 2. AC भय. 3. ABD चरण. 4. E धवल in place of पसर. 5. C जय in place of णिय. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 11.7] हिन्दी अनुवाद सिंह-शावक सुमेरुपर चढ़ा हो / राजाके किंकर नग्न और तीव्र खड्ग हाथोंमें लेकर सेवामें उपस्थित हो गये, जैसे मानो धवल छत्र और चलायमान चमर लेकर बहुत-से देवगण सुरेन्द्रकी सेवामें खड़े हों। इस प्रकार विजयलक्ष्मीकी शोभासे सम्पन्न होकर श्रेणिक राजा चल पड़ा। उसे देखकर,अप्सराओंके मन में भी क्षोभ उत्पन्न होता था। किसीने चन्दन लिया, किसीने केशर और किसीने पुष्पमाला / इस प्रकार चलते हुए नगरनिवासियोंके समूहने जिनेन्द्रके चरण-युगलका स्मरण किया / / 9 / / 10. नगरकी बहू-बेटियाँ भी वन्दनाको चलों कोई एक वधू चमेलीके विकसित पुष्पोंको अपने सम्मुख हाथोंमें लेकर हंसकी लीलायुक्त गतिसे चल पड़ी। किसी वधूने राज-चम्पकके पुष्प लिये, और निरन्तर अपने गुरुके चरणोंका स्मरण करने लगी। एक अन्यने हाथोंमें कंकण पहने और मणिमय पात्रमें पूजाके कंकण, अक्षत ( तन्दुल) धारण किये / कोई वधू कदली पात्रमें चन्दन लेकर चली, जैसे वनलक्ष्मी अपनी केलिवृत्त ( क्रीड़ावार्ता ) दिखला रही हो। कोई वधू कलश लिये हुए शोभायमान हुई, जैसे मानो कुम्भ राशिके उदयसे आकाश चमक उठा हो / किसी वधूने मन्दार पुष्पोंका चयन किया और इस प्रकार बालकोंको नियम पालनकी शिक्षा दी। कोई वधू हाथमें लिये नीलकमलसे शोभित हुई, जैसे राजनीति पृथ्वीमण्डल ( राष्ट्र )से शोभित होती है। कोई अपने बढ़ते हुए भोग-विलासका मथन ( मर्दन ) करने लगी और उसके लिये लाये गये आभरणका कोई आदर नहीं किया। कोई अपने शरीरमें कंकमका लेप न कर नपरोंसे रहित पैरों द्वारा चलने लगी। किसीने संसारके परिभ्रमणके अन्त अर्थात मोक्षका ध्यान किया और पास ही चक्कर काटनेवाले अपने प्रिय पतिकी उपेक्षा की। किसीने अपने उज्ज्वल दांत भी नहीं दिखलाये अर्थात् हंसी ठठोली नहीं की और अपने मनमें शान्त और दमनशील मुनिवरका स्मरण किया। इस प्रकार वह राजगृहको नारियोंका समूह अपने पैरोंके पैंजनोंको ध्वनिसे मुखरित होता हुआ नगरसे निकला और अपने मुखकी निःश्वास द्वारा भ्रमरोंको भ्रमाता हुआ मार्गपर घूमता, रमता व चंक्रमण करता हुआ चलने लगा // 10 // 11. जिनेन्द्र-स्तुति (विपुलाचल पर्वतपर पहुँचकर ) राजाने तीर्थंकरके उस समोसरणमें प्रवेश किया जहाँ देव, मनुष्य, नाग और विद्याधर विराजमान थे, और जो कामदेवके प्रहारोंसे बचानेवाला था। वहाँ पहुँचकर राजा श्रेणिकने. महावीर प्रभुको स्मरण करते हुए उनकी स्तुति की और उसके द्वारा अपने जन्मजन्मान्तरके कर्मोंकी धूलिको उन्होंने झाड़ डाला। स्तुति इस प्रकार थी जिनके नख और कुटिल केश स्थित और परिमित हैं ऐसे हे भगवन् , आपकी जय हो। जय हो आपकी जो चरणोंमें नमस्कार करनेवाले जन-समूहकी विपत्तियोंका अपहरण करते हैं / जय हो आपकी जो सच्चे सिद्धान्तयुक्त अपने मतके स्थापक तथा मिथ्यात्वी जनों द्वारा माने हुए सिद्धान्तोंके मदरूपी अन्धकारका नाश करनेवाले सूर्य हैं / जो सुमेरुके समान स्थिर और महोदधि के सदश गम्भीर हैं। जिनके चरण देवोंकी मुकूट-मणियों द्वारा घषित हैं, जो विषम विषयोंके विष वृक्षको भस्म करनेवाली अग्नि हैं, जो नरककी खाईमें भयंकर पतनसे बचानेवाले हैं तथा जो पापोंका उपशमन व जरा-मरणका अपहरण करते हैं। जय हो आपको, जिनकी कोतिके प्रसारसे दशों दिशाएँ उज्ज्वल हो रही हैं, तथा जिन्होंने अपने अनेकान्त नयके बलसे प्रबल कुनयोंका P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [१.११.८जय खमदमसमजमणिवहणिलय गयणयलगरुय भुअणयलतिलय / जय गुणमणिणिहि परियलियहरिस जय जय जिणवर जय परमपुरिस / घत्ता-जहिं णिद्द ण भुक्ख ण भोयरइ देहु ण पंचिदियहँ सुहु। जहिँ कहिँ मि ण दीसइ णारिमुहु तहो देसहो लहु लेहि महु // 11 // . 12 The king listens to a religious discourse and then inquires about the fruit of the fast of Sri Panchami. जिणदंसणेण णरणाहु तुट्ठ मुणि वंदिवि णरकोइँ बइठ्ठ / परमेट्ठिह णिग्गय दिव्व वाय तहिं णिसुय तेण पंचत्थिकाय / इसिवय. पंच घरवयइँ पंच पंच वि गईउ समिदीउ पंच / गुत्तीउ तिण्णि रयणाइँ तिण्णि सल्लाइँ तिण्णि गारवइँ तिण्णि / दहभेयधम्मु छज्जीवकाय चउविह कसाय नव नोकसाय / अणवरउ धरियदूसहवयाहँ एयारह पडि मउ सावयाहँ। अंगई बारह आयण्णियाई चउदह पुव्वइँ मणि मण्णियाइँ / णाणापुग्गलसंजोयभाव पयईरस दरिसियदुक्खताव / आसवसंवररयणिज्जराई घोराई कम्मबंधंतराई। उप्पत्ति सरीरहँ जं पमाणु सुरणरणारयमयउलहँ णाणु। आउसुपरिमाणविह त्तिकरणु गुणठाणारोहणु देहभरणु। पत्ता-इय णिसुणिवि पुच्छिउ सेणिमण भणु परमेसर महु विमलु / विणिवारियदुक्कियदुहपसरु सिरिपंचमिउववासफलु // 12 // . 13 Gautama replies. Description of the Magadha country and the town of Kanakapura. तं वयणु सुणेप्पिणु णित्तमेण वीराणऍ बोल्लिउ गोत्तमेण / जिणवरगुणगहणसुरसियजीह सुणि सेणियराय णरिंदसीह / / लवणण्णवहिमगिरिमेरमेत्ति एत्थु जि विक्खायइ भरहखेत्ति। मगहा णामें जणवउ वरिष्ठ . मणहरु कइकव्वसएहिँ दिछ। पक्केहिँ कलेमकणिसहिँ घणेहिँ सुयमुहहयझणझणरवकणेहिँ / जहिं खेत्तहँ पयसंचारु णत्थि- उववणहिँ णिरुज्झइ रविगभत्थि / णग्गोहरोहपारोहएहिँ हिंदोलंती कयसोहएहिँ। जहिं सुंदररूवावेक्खिणी हालिणि व णिहालिय जक्खिणीण। घत्ता-तहिँ पुरवरु गामें कणयउरु भूरिकणयकोडिहिँ घडिउ। अलि कसणहिँ पीयहिँ पंडुरहिँ उप्परि माणिकहिँ जडिउ // .13 // . 12. 1. D सुणिय. 2. E omits the following three feet. 3. D°माउ. 4. AB एयारह; c प्यारस. 5. D कम्मई विनिवाइयाई. 6. E परिणाम. 7. E विहित्ति ; E कदत्ति . 13. 1. AB हिठु. 2. CE कलवि. 3. BD रुणरुण. 4. CE°लंतय. 5. CE पीयल. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 13. 10 ] हिन्दी अनुवाद खण्डन किया है। आप क्षमा, दम, शम और यमादि गुणोंके समहोंके निधान हैं, गगनतलके गौरव तथा भुवनतलके तिलक हैं। जय हो आपको जो गुणरूपी मणियोंकी निधि हैं, और हर्ष रहित अर्थात् वीतराग हैं / हे परमपुरुष जिनेन्द्र, आपको जय हो, जय हो। . जहाँ न निद्रा है, न भूख, न भोगोंको अभिलाषा, और न पंचेन्द्रियोंका सुख. तथा जहाँ कहीं स्त्रोका मुख नहीं दिखाई देता, ऐसे उस देश अर्थात् मुक्ति लोकमें मुझे शीघ्र ले चलिए // 11 // 12. परमेष्ठीका प्रवचन और श्रेणिक राजाका प्रश्न / जिनेन्द्रके दर्शनसे नरेश सन्तुष्ट हुआ और मुनियोंकी वन्दना कर वह मनुष्योंके कोठेमें बैठ गया। परमेष्ठीकी दिव्यवाणी निकली जिसमें राजाने पंच अस्तिकाय, पाँच मुनिव्रत, पाँच गृहस्थोंके अणुव्रत, पांच गति, पाँच समिति, तीन गुप्ति, तीन रत्न, तीन शल्य, तीन गारव, दशविध धर्म, षड् जीवकाय, चतुर्विध कषाय, नव नोकषाय, तथा निरन्तर दुःसह व्रतोंके धारक श्रावकोंकी ग्यारह प्रतिमाएं, इन विषयोंके व्याख्यान सुने। उसने आचारांग आदि बारह अंग भी सुने और चौदह पूर्वोको भी अपने मनमें जान लिया। नाना पुद्गल द्रव्योंकी संयोगावस्था और अस्तित्व, दुःख और तापरूप फल दिखलानेवाली कर्म-प्रकृतियोंके अनुभाग रस, कर्मोके आस्रव, संवरं और निर्जरा तथा विविध प्रकारके घोर कर्म-बन्धन, शरीरोंकी उत्पत्तिका जो प्रमाण है, देव, मनुष्य, नारकी और तिर्यंच जीवोंका ज्ञान, आयुके प्रमाणका किस प्रकार विभाजन होता है, गुण स्थानोंका आरोहण एवं देहधारण. इन समस्त विषयोंका विवेचन सुनकर श्रेणिक नरेशने पूछा-हे परमेश्वर, मुझे शुद्ध एवं दुष्कर्मोंसे उत्पन्न दुःखके प्रसारका निवारण करनेवाले श्री पंचमी उपवासका फल कहिए // 12 // 13. गौतम गणधर द्वारा उत्तर : मगध देश राजाका वचन सुनकर वीर प्रभुकी आज्ञासे ज्ञानी गौतम बोले-जिनवरके गुणानुवाद करनेसे जिसकी जीभ सरस हो गयी है ऐसे हे नरेन्द्र-श्रेष्ठ श्रेणिक, सुनिए। लवण समुद्र और हिमवान् प.तसे घिरे हुए इसी विख्यात भरत क्षेत्रमें मगध नामका मनोहर व श्रेष्ठ जनपद है जिसका वर्णन कवियों द्वारा सैकड़ों काव्योंमें किया गया है। इस प्रदेशमें शुकोंके मुखोंसे आहत होनेपर झन-झन ध्वनि करनेवाले पके धानको सघन बालोंके कारण खेतोंमें पैर रखनेको स्थान नहीं रहता, और उपवन ऐसे घने हैं कि उनमें सूर्यको रश्मियां भी प्रवेश नहीं पातीं। यहाँ वटवृक्षोंके प्रारोहोंसे झूलती हुई शोभायमान किसान स्त्रियोंके सुन्दर रूपसे आकृष्ट होकर मानो यक्षिणी भी एकटक देखती रहती है। ऐसे मगध जनपदमें कनकपुर नामक नगर है जो प्रचुर सूवर्णके पंजोंसे घटित है और उसपर ऊपरसे भौंरोंके समान नीले-पीले और श्वेत माणिक्य जड़े गये हैं // 13 // P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ . [1. 14.1 King Jayandhara, his wife Visalanetra and son Sridhara. A merchant comes with the portrait of a young woman. तप्पइ दिणयरकंताणलेहिँ णीवई ससहरमणिचुयजलेहिं / हरियउ दीसइ मरगयेरुईत सुकिलउ फलिहमयवसुमई। - णिञ्चिंदणीलकंतीनं णीलु सयमहपुरसोहाहरणसीलु / तहिं णिवइ जयंधरु धरियधरणि तेएण विणिज्जियतरुणतरणि / रूवेण कामु कंतीण चंदु. धणवइ धणेण विहवें सुरिंदु / . दंडेण वि वहवसु दंडपाणि जो खत्तधर्मगुणरयणखाणि / २.णियणेत्तोहामियहरिणणेत्त तहो पणइणि पवर विसालणेत्त / उप्पण्णु ताहँ णं. कुसुमबाणु सुउ सिरिहरु अरितरुवरकिसाणु / सुहुँ ताइँ तित्थु णिवसंति जाम एक्कहिँ दिणि थीरूवंकु ताम / णियरिद्धिपर जियवासवेण पडू आणिउ वणिणा वासवेण / , धत्ता-णाणामाणिक्कइँ ढोइयई ताई णिवेण ण जोइयई। पडि लिहियह अंगई सुललियइँ परसुंदरिहे पलोइयइँ // 14 // The king on inquiry is told that she was Prithvidevi, the princess of Girinagara. महिवइ मणि मयणसरेण वणिउ सम्माणिवि पुच्छिउ तेण वणिउ / णं कामभल्लि णं कामवेल्लि णं कामहो केरी रइसुहेल्लि / ण कामजुत्ति णं कामवित्ति णं कामथति णं कामसत्ति / दीसइ कुंडलपरिफुरियकण्ण भणु एही का कहि कासु कण्ण / ता कहइ सेट्ठि सिरिसुहरसाल . हउँ वाणिजहिँ गउ सामिसाल / सायरि तरंतु णं सुरविमाणु गिरिणयरि विलग्गउ सलिलजाणु। सोरट्ठमेइणीमंडलीसु असिधाराखंडियवइरिसीसु। खैरकिरणणियरदूसहपयाउ .मइँ दिट्ठउ तहिँ सिरिवर्मेराउ / सिरिमइदेवीआलिंगियंगु णं रइट पसाहिउ सइँ अणंगु / तह तेण णरिंदें जणिय धूर्व पुहवीमहएवि अउव्वरूव / जोइवि मइँ जंपिउ महुरवयणु . चंगउ णिरु णिरुवमु णारिरयणु / जोग्गउ महु पहुह जयंधरासु . ता भणइ जणणु मइँ दिण्ण तासु / तुहुँ जाहि लएप्पिणु किं परेण / अलिएण पउत्तें उत्तरेण / घत्ता-तं णिसुणिवि मई तह सुंदरिहे पडि पडिबिंबु लिहावियउँ / आणेप्पिणु एह उ एउ° तुह अज्जु गरेसर दावियउ // 15 // 14. 1. B णीमइ. 2. C कुईए; E चुईए. 3. MSS. जिणिज्जिउ. 4. C°धम्मु. 15. 1. E णं सुहिल्लि; C सहिल्लि. 2. E कित्ति. 3. AE सर; B सूर. 4. DE °म्म. 5. BDE व. 6. c चंगउ णिरुवम वरणारिरयण. 7. C लहे. 8. DE तहिं. 9. E विउ. 10. E एह. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.15.15] / हिन्दी अनुवाद 14. कनकपुरके राजा रानी वह नगर सूर्यकान्त मणियोंसे तप्त होता और चन्द्रकान्त मणियोंसे झरते जलके द्वारा आर्द्र होता है। वह मरकत मणियोंको कान्तिसे हरा दीखता तथा स्फटिकसे पाटी हुई भूमिके कारण शुक्ल वर्ण दिखाई देता है। वह इन्द्रनील मणियोंको कान्तिसे नित्य नीला है और इस प्रकार वह इन्द्रकी नगरीकी शोभाका भी हरण करता है। उस नगरमें जयन्धर नामका राजा राज्य करता था / वह अपने तेजसे मध्याह्न सूर्यको भी जोतता था। वह रूपसे कामदेव, कान्तिसे चन्द्र, धनसे कुबेर और वैभवसे सुरेन्द्र था। दण्डसे दण्डहस्त यमराज होते हुए भी क्षत्रियके धर्म और गुणोंरूपी रत्नोंको खान था। उसकी श्रेष्ठ पत्नी विशालनेत्रा थी जिसने अपने नेत्रोंकी शोभासे हरिणके नेत्रोंको भी लज्जित कर दिया था। उसके कामदेवके सदृश श्रीधर नामक पुत्र उत्पन्न हुआ जो शत्रुरूपी वृक्षोंके लिए अग्नि समान था। ये सब जब उस नगरमें सुख पूर्वक निवास कर रहे थे तब एक दिन अपनी ऋद्धि द्वारा इन्द्रको भी पराजित करनेवाला वासव नाम वणिक स्त्रोके चित्रसे अंकित पट लेकर आया। उसने आकर राजाको नाना माणिक्य भेंट किये। किन्तु राजाने उनकी ओर देखा भी नहीं। वह केवल उस पटपर चित्रित परम सुन्दरोके सुललित अंगोंको ही देखता रहा // 14 // 15. वणिक्ने राजाको बतलाया कि वह गिरिनगरको राजकुमारी पृथ्वीदेवी है राजा अपने मनमें मदनके बाणसे घायल हो गया / उसने वणिक्का सम्मान करके पूछायह कन्या तो जैसे कामको भल्लो, कामको लता, कामको सुखदायक रति, कामकी युक्ति, काम की वृत्तिं, कामको ढेरी एवं कामकी शक्ति जैसी दिखाई देती है। भला कहो तो सही यह कुण्डलोंसे चमचेमाते हुए कानोंवाली कन्या कौन है और किसको पुत्री है? तब उस श्रेष्ठी ने कहा-हे लक्ष्मीके. सुखका रस लेनेवाले स्वामिश्रेष्ठ, मैं वाणिज्यके लिए गया था। सागरको पार करते हुए मेरा सुर-विमान सदृश जलयान गिरिनगरमें जा लगा। वहाँ मैंने सौराष्ट्र भूमि-मण्डलके नरेश श्रीवर्मराजके दर्शन किये जिसने अपनी खड्गको धारासे बैरियोंके सिर काट डाले थे, तथा जिसका प्रताप सूर्यको तोव किरणोंके समूहसे भी अधिक दुःसह था / उसको, अर्धांगिनो श्रीमती देवी थीं, जैसे मानो स्वयं कामदेव रतिसे मण्डित हो। उस देवीसे नरेन्द्रने अपूर्व रूपवती पृथ्वी महादेवी नामक पुत्रीको जन्म दिया। उसे देखकर मैंने कहा-यह सुन्दर-मुख निरुपम नारी-रत्न अत्यन्त ही उत्तम हैं। यह तो मेरे प्रभु जयन्धरके योग्य है। इसपर उसके पिताने कहा-मैं उन्हें इसका वाग्दान करता हूँ। अब और कुछ झूठ (व्यर्थ ) उत्तर देनेसे क्या लाभ, तुम स्वयं इसे अपने प्रभुके पास ले जाओ। यह सुनकर मैंने उस सुन्दरीके प्रतिबिम्बको पटपर चित्रित कराया और उसे लाकर, हे __ नरेश्वर, मैंने आज तुम्हें दिखलाया // 15 // - P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ / [1. 16.1 The king sends his minister and the merchant to Giriragara and Prithvidevi is brought to Kanakapura. तो भणइ राउ तुहुँ परमसुयणु जें दाविउ एहउ णारिरयणु / पुणु चवइ णिवइ दक्खवहि झत्ति पइँ पारंभिउं तुहुँ करि समत्ति / [धरि उवरि पडती विरहमारि आणहि जाएप्पिणु लहु कुमारि / / पाहुडइँ णिबद्धइँ भूसणाई विमलइँ देवंगईं णिवसणाई। चंदक्कसुक्कभाहरणएहिँ पहुणा पुजिउ आहरणएहिँ / पट्टविउ महंतउ बुद्धिवंतु गिरिणयेरु पत्तु वणिवरु तुरंतु / दिट्ठउँ सिरिवम्मु सिरीणिकेउ विण्णविउ विउ रिउजायवेउ / पेसहि सुय किं बहुवित्थरेण परिणिज्जउ णववहु णरवरेण / घत्ता-ता हयगयरहजपाणधय छत्तइँ भिञ्चविलासिणिउ / णीहारगउरहारावलि उ कंचीदामइँ किंकिंणिउ // 16 // / 17 Description of the bride. ढोएप्पिणु पहुणा पिहिये तणय गय सा वरइत्तणिवद्धपणय / णिय वणिणा कणय उरहो मयच्छि दिट्ठा वरेण णं मयणलच्छि / जो कंतहे णहेयलि दिठु राउ महु भावइ सो णहयरणिहाउ / चारत्तु णहहँ एए कहंति अंगुठ्य परमुण्णंय वहति / गुप्फइँ गूढत्तणु जं धरंति णं भुअणु जिणहुँ मंतु व करंति / जंघाजुयलउ णेउरदुएंण वण्णिजइ णं घोंसे हुएण। वग्गइ वम्महु वहुविग्गहेण . जण्हुँयसंधान परिग्गहेण / ऊरूथंहिँ रइधरु अणेण . रेहइ मणिरसणातोरणेण / . कर्डियलगरुयत्तणु तं पहाणु जं धरियउ मयणणिहाणठाणु / मणि चिंतवंतु सयखंडु जाहि तुच्छोयरि किह गंभीरणाहि। . सोहिय ससिवयणह तिवलिभंग . लायण्णजलहोणावइ तरंग / थणथड्ढत्तणु परमाणणासु भुयजुयलउ कामुयकंठपासु। गीवह गइवेय उ हिययहारि बद्धउ चोरु व स्वावहारि / अहरुल्लउ वम्महरसणिवासु . दंतहिं णिजिउ मोत्तिय विलासु। .. धत्ता-जइ भउहांकुडिलत्तणेण णर सरधणुरुहेण पहय मय / / तो पुणु वि काइँ कुडिलतर्णहो सुंदरिसिरि धम्मिल्ल गय // 17 // 16. 1. ABE omit this line and open the कडवक with the next line reading त _in place of पुणु. 2. E णयरि. 3. ABCD°वइ. . 4. ABCD दिट्ठिउ. 5. C विण्णवियउ रिउवणजायवेउ. 6. E वलिहि. 17. 1. CDE पहिय. 2. CDE कमयलि. 3. Cणं. 4. AB चारत्त; D चारुत्त; E चारित्त. 5. CE इ. 6. C हं. 7. CE जुएण. 8. C जण्हव; E जण्यसंधाणु. 9. CE खंभ. 10. D कडिलय. 11. E णिहाणु. 12. C परमणु ण तासु. 13. C सरणिवासु. 14. E°त्तणेण, , PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 1. 17. 16 ] हिन्दी अनुवाद 16. राजा द्वारा मंत्री और वणिक्का गिरिनगर प्रेषण तथा पृथ्वीदेवीका कनकपुर आनयन इस प्रकार राजाने वणिक्से कहा तू परम स्वजन है जो तूने यह नारीरत्न मुझे दिखलाया। फिर राजाने आगे कहा अब उस सुन्दरीको झट लाकर दिखलाओ, तुम्हींने यह प्रकरण प्रारम्भ किया है तुम्हों इसे पूरा करो। मुझपर जो विरहको मार पड़ रही है उसे रोको / जाओ और शीघ्र ही उस राजकुमारीको ले आओ। राजाने सूर्य, चन्द्र व शुक्रकी कान्तिको जीतनेवाले आभूषणों द्वारा उस वणिक्का सम्मान किया और उसके साथ अपने बुद्धिमान महामंत्रीको भी भेजा। वह वणिक शीघ्र ही गिरिनगर जा पहुँचा। उसने लक्ष्मीके निधान राजा श्रीवर्मके दर्शन किये और। अपने शत्रुओंके लिए अग्नि रूप नरेशको नमस्कार करके प्रार्थना की-कि बहुत विस्तारसे क्या लाभ, आप अपनी कन्याको भेज दीजिए, जिससे श्रेष्ठ राजा जयंधरसे इस नव वधूका विवाह हो जाय। तब राजाने घोड़े, हाथी, रथ, पालकी, ध्वजा, छत्र, सेवक, विलासनीय सेविकाएँ, ओसके र समान उज्ज्वल हारावलि, कांचीदाम और किंकिणीका उपहार तैयार किया // 16 / / 17. वधूका सौन्दर्य वर्णन राजाने उक्त समस्त उपहार देकर अपनी कन्याको विदा किया और वह अपने वरके प्रेमसे निबद्ध होकर वहाँसे चली। उस मृगाक्षीको वणिक् कनकपुर लाया। वरने उसे देखा जैसे वह मदनको लक्ष्मी ही हो / उस सुन्दरीके नखतल में जो चमक देखी उससे मुझे ऐसा लगा जैसे वह तारापुंज ही हो। उसके अंगूठे जो अधिक ऊँचाईको धारण किये हुए हैं वे मानो नखोंके सौन्दर्य का कथन कर रहे हैं। उसके गुल्फ जो गूढता धारण किये हैं वे मानो भुवनको जीतनेकी मंत्रणा कर रहे हैं। उसके जंघायुगलका मानो दोनों नूपुर अपनी ध्वनि द्वारा वर्णन कर रहे हैं। घुटनोंके गोड़के परिग्रहसे युक्त वधूके शरीरका मानो कामदेव अभिमान कर रहा है। ऊरुरूपो स्तम्भोंपर णिमयी रसनारूपी तोरणसे रतिगृह शोभायमान है। कटिभागको विशालता अपनी प्रधानता न कारण रख रही है क्योंकि उसने मदनको निधिके स्थानको धारण किया है। यह विचार 'ते हुए मनके सौ टुकड़े हुए जाते हैं कि इस छोटेसे उदरमें इतनी गहरी नाभि कैसे समाती है। 'चन्द्रमुखीको त्रिवलीकी भंगिमा ऐसी शोभायमान है मानो वह उसके लावण्यरूपी जलकी हो / स्तनोंकी कठोरता दूसरोंके मानको नष्ट करनेवाली और बाहु युगल तो कामी पुरुषोंके का पाश ही है। गलेका ग्रैवेयक ऐसा मनोहारी है मानो रूपका अपहरण करनेवाला चोर गया हो / अधर मन्मथके रसका निवास है और दांतोंने मोतियोंको छटाको जीत रखा है / यदि लोग उसके कुटिल भौंहोंरूपी कामदेवके धनुषसे आहत होकर ही मृत हो जाते हैं, तो उस सुन्दरीके सिरके बाल क्यों कुटिलता धारण किये हुए हैं ? PP.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [ 1. 18.118 The marriage. : बहु पिच्छिवि हरिसिउ धरणिणाहु सुहिँ किंकरेहिँ कउ लहु विवाहु / ठवियइँ कुलदेवई मंडवाइँ विरइयई पुरंधिहिं तंडवाइँ। लोणई चडंति चमरई पडंति तालइँ चलाइँ विहडिवि घडंति / पिसुणई सुसंति सुयणेई हसंति हम्मति पडह तेण जि रसंति / भोयणसंगें विसहइ तलप्प मदलु वि काइँ गरु करइ बप्प / करि कंकणाई घरि तोरणाई सुणिबद्ध णिद्धइँ तिलरिणाई। मंगलकलसहिँ पेम्माइरुक्खु जलसिंचिउ बहुवर दिति सुक्खु / मुहवडु फेडिउ भोयंतराउ जोयेउ वहुमुहु पसरंतराउ / मणु मणहो मिलिउ करु करहो मिलिउ णयणह वि णयसंचारु घुलिउ / घत्ता-सा पणइणि हूई पाणपिय तहो रायहो सुहभायणहो / णवकुंदपुप्फदंताणणहो सिरिवहू व णारायणहो // 18 // इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकव्वे जयंधरविवाहकल्लाणवण्णणो णाम पढमो परिच्छेउ समत्तो॥ सन्धि // 1 // 14.1 D°डवि. 2. E सुवणइ. 3. E सरंति. 4. E विडहइ. 5. E सुवि. 6. C जोइउ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 18. 11 ] हिन्दी अनुवाद 18. विवाह वधूको देखकर भूमिपाल हर्षित हो उठे, सेवकोंने शीघ्र ही उनका सुखपूर्वक विवाह कर दिया, मण्डपमें कुलदेवताओंकी स्थापना की गयी और नगरकी प्रौढ़ महिलाओंने ताण्डव नृत्यों का आयोजन किया। लोनी चढ़ रही है, चमर डुल रहे हैं, ताल चल रहे हैं और उनकी घटना व विघटना हो रही है / दुर्जन हाहा श्वासें भर रहे हैं। सज्जन हँस रहे हैं। नगाड़ोंपर चोटें पड़ रही हैं जिससे वे ध्वनि कर रहे हैं। भोजनके साथ-साथ शेय्याकी भी विशेष शोभा है। मृदङ्ग भी बेचारा क्या करे। हाथ में कंकण और गृहमें तोरण बांधे गये और उसी प्रकार प्रेम बन्धन भी भली प्रकार बँध गया। मंगल कलशोंसे प्रेमरूपी वृक्षका जल सिंचन किया गया जिससे वर-वधूको सुख प्राप्त हो। भोगमें विघ्नरूप मुखपट हटाया गया और बढ़ते हुए अनुरागसे युक्त वधूका मुख प्रेक्षण हुआ। मन मनसे मिला; कर करसे मिला एवं नेत्रोंका भी परस्पर नयन संचार हुआ। इस प्रकार पृथ्वीदेवी, सुखके भाजन राजा जयंधरकी प्राणप्रिय पत्नी बन गयी जिस प्रकार कि मुखमें नये कुन्द-पुष्पोंके समान दाँतोंवाले नारायणकी लक्ष्मी वधू हुई / / 18 / / इति नन्न नामांकित महाकवि पुष्पदन्त विरचित नागकुमार चरित महाकाव्यमें जयंधरके विवाह कल्याण का वर्णन करनेवाला प्रथम परिच्छेद समाप्त हुआ। सन्धि // 1 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ The King goes to the pleasure garden with the inmates of his harem, परिणिवि सुद्धसई कलहंसगई वियसियविडविणिहाणही। __गयउ सणे उरेण अंतेउरेण सहुँ गरबइ उज्जागहो / वकं // लीलालसमयगलगामिणिहि आहरण, लइयई कामिनिहिं / कुसुमावलिपरिमलपरिमलिया संल्लिहि कयकडियलमेहलिया। एऋई अलि केहि दिकविउ अण्णई कमलोवरि दक्खबिर / जलविममु इक णिएड पिय अण्णेक सणाहि णियंति थिय / अवरई गच्छंतु इंसु भणिउ महु गइविलासु पइँ कहिँ गुणित्र / अण्णेकपा मोरपिंछु धरिउ णं मयणवाणपत्तणु, फुरिउ / अप्रणेक चबइ लग्गेवि ण मुडे मायंदकुसुममंज़रिह सुर। अण्णकएँ णियस तविया कलयंठि लवंती वेहविया / अगणेहि पक्खपसरु करइ थलमाणु य पक्खिणि वजरइ। घचा-अरिवरसिरिहरहो पालियधरहो सरि जलकील करतहो / वालमुणालभुया सिरिवर्मेसुया चलिय पासि जा कंतहो // 1 // Prithvidevi dazzled by the splendour of her rival's entourage. पंथ पयाई ता तीन दिवाई। जयसिरिणिवासाई किंकरसहासाई। जिगिविगिजिगताई खग्गाई कुंताई। पहरणई फुरियाई . हयउलइँ तुरियाई। गयटई मंथरई दाणंबु णिज्झरई। ववलाई हरियाई छत्ताइँ धरिया। चिंबाई चलियाई चमराई घुलिया। मुवायलयूगई वनंति तूराई। कयमवयवाई विलयाण लक्खाई मिगारवंताई दळूण जंताई। चांनं गया सा वि भणिया सही का वि। पमा मिरी कम्म दणुयस्स मणुयस्स। लच्छीमहायस्म रायस्स णायस्स। 22. A also reads कामिणिहि. 2. CD वेल्लिहि. 3. E हं. 4. E पुत्तेण. 5. E लग्गे ण पट. 6. Eहि. 7. E कहि. 8. E घणमाणु. 9. ABE°म्मु. 21. AE गिभर P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 2 1. राजाकी उद्यान क्रीडा - उस कलहंसगामिनी शुद्ध सती पृथ्वी देवीको विवाहकर नृपति नूपुरधारिणी अन्तःपुरको ललनाओं सहित उद्यानको गया जहाँ वृक्ष समूह कुसुमित हो गये थे। लीलापूर्वक अलसाती हुई गजगामिनी कामिनियोंने आभूषण धारण किये। वे उद्यानके पुष्पपुंजोंके परागसे लिप्त हो गयीं और उन्होंने शल्यको पुष्पोंकी मेखलाएं कटिभागपर बाँध ली। एकने भौंरेको अपने केशोंमें छिपा लिया, तो दूसरीने कमलपर बैठे हुए भौंरेको दिखलाया। एक प्रिया जलके भ्रमणको देखने लगी, तो दूसरी अपनी ही नाभिके रन्ध्रकी ओर दृष्टि लगाकर खड़ी हो गयो / अन्य एकने चलते हुए हंससे कहा-अरे तूने मेरे गति-विलासको कहाँसे सीख लिया ? अन्य एकने मयूर पंख धारण किया मानो मदनके बाणका पत्र स्फुरायमान हो उठा हो / अन्य एक कहने लगी-यह शुक आम्रवृक्षको पुष्पमंजरीसे लगकर भी मरा नहीं। एक अन्यने अपने मधुर शब्दों द्वारा कूकती हुई कोकिलको लज्जित कर दिया। अन्य एकने अपने नेत्र-पक्ष्मोंका ऐसा प्रसार किया जैसे मानो वह विशाल पक्ष्मोंवाली उस स्थलका प्रमाण ही कह रही हो। इस प्रकार जब शत्रुओंकी राज्यश्रीका अपहरण करनेवाले पृथ्वोपाल जयंधर सरोवरमें जल क्रीडा कर रहे थे, तब नये कमल-नाल सदृश कोमल भुजाओंवाली श्रीवर्मकी पुत्री ( रानी विशालनेत्रा) अपने प्रिय पतिके पास जाने लगी॥१॥ 2. रानीको उद्यान यात्रा और पृथ्वीदेवीका विद्वेष पृथ्वीदेवीने देखा कि मार्गमें सहस्रों विमान बड़ी शोभाको धारण किये जा रहे हैं। जगमगाते खड्ग, भाले आदि आयुध चमचमा रहे हैं। घोड़ोंके समूह जल्दी-जल्दी चल रहे हैं, जबकि हाथियोंके पुंज अपनी मन्थर गतिसे चलते हुए मदजल झरा रहे हैं। श्वेत और हरित छत्र धारण किये गये हैं। ध्वजाएं फहरा रही हैं, चमर डुल रहे हैं, और भुवनतलको पूरित करनेवाले तूर्य , बज रहे हैं। मदनको जागृत करनेवाली शृंगारपूर्ण लाखों ललनाएं चल रही हैं / इस वैभवपूर्ण शोभायात्राको देखकर पृथ्वीदेवी आश्चर्यचकित हो गयो। उसने अपनी एक सखीसे पूछा-यह राज्यश्री किसकी है ? दानवको, मनुष्यको या लक्ष्मी सहायक विष्णुकी, राजाकी या नागको ? P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [2. 2. १४कहियं वयंसी रिद्धी सर्वत्ती उज्जाणजत्ता सुविसालणेत्तारें। ता रायउत्ती खर णीससंती। ससिबिंबधवलम्मि णियवयणकमलम्मि। करयलई णिहियाइँ .. लोयणइँ पिहियाई। घत्ता-सुक्खइँ दुजणहं णियसज्जणहं दुक्खइँ उवरि पलोट्टई। जेहिं णिहालियइँ णयणई पियई ताई किं ण हलि फुट्टई // 2 // Feeling jealous she goes to the temple instead of the pleasure-garden. इणं सा भणंती खरं णीससंती। कसायं सहती विसायं वहती। णहालग्गकूडं हयाणंगपीडं। जिणाणं पसत्थं घरं धत्थदुत्थं / गया पीलुलीला सुधम्मा सुसीला। रिसीणं वरिट्ठो तहिं ती दिट्ठो। कयाहिंदसेवो जिणो देवदेवो। असंगो अभंगो जहाजायलिंगो। दुहाणं विणासो सुहाणं णिवासो। गुणाणं णिसेणी णयारूढवाणी। तमाणं पईवो तवाणं पहावो / अगाओ अपाओ सयासुद्धभावो / सयाणतणाणी जसुप्पत्तिाणी। जलुल्लोलभंगा सिरे णत्थि गंगा। गले णत्थि सप्पो मणे णत्थि दप्पो। करे णत्थि सूलं विसालं कवालं / उरे मुंडमाला ण सेलिंदबाला। . अहाणं रउद्दो तुमं देव रुद्दो। इसी मोक्खगामी तुमं मज्झ सामी। (डं देहि बोही विसुद्धा समाही। घत्ता-वंदिवि परमजिणू कुडिलेण विण मुद्धष्ट तवसिरिकंतहो / पर्यणयवासवहो पिहियासवहो कउ पणामु भयवंतहो // 3 // 20 - 2. 2. DE सवित्तीए. 3. E उज्जाई जत्ताई 4. E सुविलास'. 5. CE सोक्खं . 6. AB पल्लोटइँ; ___C पलट्टई, 3. 1. E सं. 2. E°ओ. 3. E°वो. 4. E°जसुणक्खणाणी. 5. CE°तुंगा. 6. AB ण कंठेण माला; D रुंड for मुंड. 7. AB इमी. 8. ABD वरं. 9.C मुद्धिए; E बुद्धिए. 10. AB सच्चारित्तहो. 11. E पणयणयवासहो. 12. Eभ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 2. 3. 22 ] हिन्दी अनुवाद उसकी वयस्या सखीने कहा-“यह समृद्धि आपकी सपत्नी विशालनेत्रा की है जो उद्यान यात्रा पर जा रही हैं।" इसपर राजपुत्री पृथ्वीदेवीने तीव्र सांस ली और चन्द्र बिम्बके समान उज्ज्वल अपने मुख-कमलपर दोनों हाथ रखकर आँखें बन्द कर ली। जिन नेत्रों के द्वारा दुर्जनोंके सुख और अपने सज्जनोंके ऊपर पड़नेवाले दुःख देखे गये, वे प्रिय नेत्र, हे सखि, फूट क्यों नहीं गये ? / / 2 / / 3. ईर्ष्यावश पृथ्वीदेवी जिनमन्दिरको गयी इस प्रकार कहती, तीव्र निःश्वास छोड़ती, कषाय सहती और विषाद वहन करती हुई वह गजगामिनी, धर्मवती, सुशील पृथ्वीदेवी उस जिनमन्दिरको चली गयी जिसका शिखर आकाशसे लग रहा था, जहां कामकी पीड़ाका नाश होता था और जहां दुष्कर्मोंका ध्वंस होता था। वहां उसने ऋषियोंमें श्रेष्ठ व देवोंके देव जिनेन्द्र भगवान्के दर्शन किये। वह स्तुति करने लगी-हें भगवन्, आपकी नागेन्द्र भी सेवा करते हैं। आप असंग, अभंग यथाजातलिंग ( नग्न ), दुःखोंके विनाशक, सुखोंके निवास, गुणोंकी नसेनी ( सोढ़ी ), नयानुसार उपदेशक, अन्धकारके प्रदीप, तपस्याके प्रभाव, अगम्य, निष्पाप, सदा शुद्धभाव, सदा अनन्त-ज्ञानी तथा यशोत्पत्तिकी खान हैं। ऐसे हे देव, आपके सिरपर जल कल्लोलोंसे युक्त गंगा नहीं है, न गले में सर्प है और न मनमें दपं, हाथमें न शूल है, न विशाल कपाल, उरमें न मुण्डमाल है, न साथमें शैलेन्द्रबाला (पार्वती ), फिर भी आप पापोंका नाश करनेके लिए रौद्र ( कठोर ) रुद्र हैं। आप मोक्षगामी ऋषि ही मेरे स्वामी हैं / आप मुझे स्पष्ट बोध और विशुद्ध समाधि प्रदान कीजिए। - सरलस्वभावी पृथ्वोदेवीने कुटिलभावसे रहित परम जिनेश्वरकी वन्दना की और फिर तप्रश्रीके कान्त व इन्द्र द्वारा नमित-चरण भगवान् पिहितास्रव मुनिको प्रणाम किया // 3 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [2. 4. 1 Sage Pihitasrava foretells her the birth of a son, and delivers a religious discourse, इसिणी बोल्लिउ वेल्लेहलमुए तुह धम्मबुद्धि संभवउ सुए / ता देवि णिदिउ अप्पणउ. डज्झउ खलरिद्धिपलोयणउ / अम्हारिसु मुणिवर मलहरणु भणु अत्थि णत्थि महु तवयरणु / गुरु पभणइ म करि विसाउ तुहुँ पेक्खेसहि अग्गइ पुत्तमुहुँ / णियसिरि किं किर मण्णंति णरा णवजोव्वणु णासइ एइ जरा। उप्पण्णहो दीसइ पुणु मरणु भीसावणु ढुक्कइ जमकरणु / सिरिमंतहो घरि दालिद्दडउ पइसरइ दुक्खंभारुभडउ / अँइसुंदररूवें रूउ ल्हसइ वीरु वि संगामरंगि तसइ / पियमाणुसु अण्णु जि लोउ जिह णिण्णेहें दीसइ पुणु वि तिह। - णियकतिह ससिबिंबु वि ढलइ लायण्णु ण मणुयह किं गलइ। 7 इह को सुत्थिउ को दुत्थियउ सयलु वि कम्मेण गलत्थियउ / घत्ता-लच्छि सयजयरा सेवंति णरा एत्थु को वि णउ राणउ। भयभीसिउ 'रुयई जीविउ 'मुंयई पहु दीणेण समाणउ // 4 // She then returns to the palace. The King, during his sports, is reminded of her, ...तओ मुणिंदजंपियं मणे वरं थिरं थियं / सुतारहारपंडुरं गया सई समंदिरं। णिबद्धणीलतोरणं विचित्तमत्तवारणं / रसंतमत्तवारणं दिवायरंसुवारणं / सुहेमभित्तिपिंगलं अणेयगेयमंगलं / तहिं सिणिद्धवणिया रिंदविंदवणिया। कइंदविवणिया सुहासणे णिसण्णिया। वणे पहू पहिओ सरोवरं पइट्ठओ। पलोइयं सरोरुह वियंभियं पियामुहं। पहंतरं णिहालिरो ण जंपए णरेसरो। विलासिणीहिं सित्तओ णिमीलियच्छिवत्तओ। थिओ वियारवजिओ ण णीससंतु लज्जिओ। घत्ता-णीलुप्पलपहओ हरिसहो ण गओ णरवइ णियमणि भावइ / जियकलहंसिणिया पियभासिणिया पुहविदेवि किं णावइ / / 5 / / 4. 1. AB इसि जं. 2. c°ल्लिं'; B also has हेल्ल. 3. E°च. 4. E°सइ. 5. ABD°वंत. - 6. ABD°क्खु. 7. ABCD अयि; E अइ सुंदरि. 8. C पियमाणु सुण्णु अ जे. 9. E रोवइ; C कयइ. 10. E मुवइ. 5. 1 E°हेम. 2. E गरिंदवण्णिवण्णिया; D मण्णिया; B गरिंदवंद. 3 C वंदिया. 4. E omits __ this foot. 5. E जंपिए. 6. अच्छिपत्तओ. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 5. 14 ] हिन्दी अनुवाद 4. पुत्र-जन्मको भविष्यवाणी व धर्मोपदेश ऋषिने कहा-हे कोमलबाहु पुत्री, तुझे धर्मबुद्धि प्राप्त हो। तब पृथ्वीदेवीने अपनी निन्दा की तथा खलोंके समृद्धि-दर्शनको धिक्कारा। फिर प्रार्थना की हे मुनिराज, यह तो कहिए कि हमारे जैसोंके लिए पापहारा तपश्चरण है कि नहीं? गुरुने कहा-तुम विषाद मत करो, शोघ्र ही तुम्हें अपने पुत्रका मुख देखनेको मिलेगा। मनुष्य अपनी लक्ष्मीको क्या समझते हैं ? नये यौवनका नाश होता है और बुढ़ापा आता है। जो उत्पन्न हुआ है उसका पुनः मरण देखा जाता है। उसे लेने भयंकर यमका दूत आ पहुंचता है / श्रीमान्के घरमें दारिद्रय तथा दुःखका महान् भार आ पड़ता है, एक सुन्दर रूप दूसरे अधिक सुन्दर रूपके आगे फीका पड़ जाता है। वीर पुरुष भी रणमें त्रास पाता है। अपना प्रिय मनुष्य भो स्नेहके फीके पड़नेपर अन्य लोगोंके समान साधारण दिखाई देने लगता है। जब चन्द्रमण्डल भी अपनी कान्तिसे ढल जाता है तब क्या मनुष्योंका लावण्य नहीं गलेगा? इस संसारमें कौन सुखी और कौन दुःखी है, सभी कर्मोंकी विडम्बनामें पड़े हैं। ___ अपने काम पड़नेपर लोग लक्ष्मीकी सेवा करते हैं, किन्तु इस संसारमें न कोई राजा है न रंक। जब भयभीत होकर रोता है और प्राण छोड़ता है तब प्रभु भी दीन समान हो जाते हैं // 4 // . 5. पृथ्वीदेवी घर लौटती है, उधर राजाको उसका स्मरण आता है पृथ्वीदेवीने मुनिराजके उस उत्तम वचनको अपने मनमें स्थिर करके रख लिया और वह . सती अपने निवासको लौट आयी। उसका राजप्रासाद बड़े-बड़े उज्ज्वल हारोंसे सज्जित था। उसमें नोले तोरण बंधे हुए थे। उसके औंटे विचित्र थे, वहाँ मदोन्मत्त हाथी चिंघाड़ रहे थे। वह इतना ऊँचा था कि सूर्यको किरणें भी वहां नहीं पहुंच पाती थीं। वह शुद्ध सोनेकी भित्तियोंसे पीला हो रहा था, और वहाँ अनेक मंगल-गीत गाये जा रहे थे। वहां पहुंचकर वह स्निग्ध वर्ण रानी जिसका अनेक नरेन्द्र सम्मान करते थे तथा अनेक कवीन्द्र वर्णन करते थे, अपने सुख आसनपर जा बैठी। उधर उद्यानमें राजा हर्षित होकर सरोवरमें प्रविष्ट हआ। उसने कमल देखा, जिससे उसे अपनी प्रियाके मुखका स्मरण हो आया / वह उसके आनेके मार्गकी ओर निहारने लगा और कुछ बोल न सका। विलासिनी स्त्रियों द्वारा जलसे सींचे जानेपर वह विकार रहित हुआ अपनी आंखोंको बन्द कर रह गया तथा उसे निःश्वास छोड़ते भी लज्जा नहीं आयी। नीलकमलसे प्रहार किया जानेपर भी नृपति हर्षित नहीं हुआ। वह अपने मनमें विचारने लगा कि कलहंसिनीको जीतने वाली, प्रियभाषिणी पृथ्वीदेवी क्यों नहीं आयी ? // 5 // P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [2. 6.1 Being informed of the incidents by a servant, he goes to the temple and thence to the palace, and learns from her about her temple-visit. इय जाणिवहियवउ जाणियउता केण वि भिच्चे भाणियउ / जोएवि चंचलहयवरसंदणसुहड / परसिरि ण सहति दुरियहरहो पल्लट्टिवि गय जिण वरघरहो। ता महिवइ चित्ति चमक्कियउ होसइ पियमहिलणं तउ कियउ। इय चिंतिवि णिग्गउ सरवरहो गउ भवण परायउ जिणवरहो। जिणु हियवइ किं तहो पइसरइ जो पिय पिय पिय भणंतु मरइ। देउँ वि णउ वंदइ मूढमइ . गउ सणिहेलणु मणपवणगई। तहिं दिट्ठउ कंतहो मुहकमलु किं छणससि णं णं सो समलु / किं सररुहु णं णं खणविलइ पियवयणहो का वि अउठवगइ। बुज्झिउ सपसाउ मणिं गियउ . चित्तेण चित्तु आलिंगियउ / पहु पभणइ रमियसउणिगणहो किं णायइँ तुम्हइँ उववणहो / ता वालम उत्तरु भासियउ मइँ दुक्किउ देव पणासियउ / वंदिउ जिणमंदिर जिणधवलु कंदप्पदप्पदलणुग्गबलु। लब्भंति गामपुरपट्टण. कीलाजोग्गइँ गंदणवण। लब्भइ पियमाणुसु भवि जि भवे संसारसमुदि रउद्दरवे / पर इक्कु ण लभइ जिणवयणु अण्णु वि दुल्लहु दंसणरयणु / जह पावपसत्तहो सुहसयणु दालिदिएण णावइ रयणु / चउगइगयदुक्खलक्ख सहि वि अइदुल्लहु मणुयजम्मु लहि वि / घत्ता-जेण ण तवचरण किउ दुहहरणू विसए ण मणु आउंचित / अरुहु ण पुन्नियऊ मलवजियऊ ते अप्पाणउ वंचिउ // 6 / / They both visit the sage again to reassure themselves about his prophecy regarding the birth of a son. अण्णु वि पिहियासउ परममुणि तहो वयणविणिग्गय दिव्वझुणि / तहिँ णिसुणिउ होसइ मज्झु सुओ परबलदलवट्टणु पीणभुओ। तं णिसुणिवि णरवइ हरिसियउ . अच्छइ पुहवीपियभोयरउ / अण्णहिँ दिणे मउलियणेत्तियए देविट पल्लंकि पसुत्तियए / अवलोइउ सिविणई मत्तकरि णहकुलिसकोडिहयहत्थि हरि / रयणायरु भीयरु चलमयरु ससि दिणयरु वियसियकमलसरु / सुविहाणई कंतहो भासियउ तेण वि फलु ताह पयासियउ / तुह होसइ तणुरुहु धरियणर जो मुंजइ सुंदरि सयलधर / पुणरवि संदेहहणणमणई जिणहरु गयाइँ विण्णि वि जणइं। .. पणविवि पयाइँ अदुगुंछियउं पिहियासउ जइवरु पुच्छियउ / 6. 1. AB सहत. 2. E जिणमंदिरहो. 3. ABCD देव . 4. E अणंगि. 5. AB omit this foot and the next. 6. c°यरणु. 7. E आवं. 7. 1. AB omit this line. 2, D सघर. 3. ABD संदेहाणण. पि P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.7.10] हिन्दी अनुवाद 6. समाचार जानकर राजाका गृहागमन जब राजाके हृदयको उस भावनाको जाना तब एक सेवकने राजासे कहा-हे स्वामी, अपनी सपत्नीके हस्तिसमूह तथा चंचल घोड़ों, रथों और सुभटोंको देखकर परायी लक्ष्मीको सहन न करते हुए पृथ्वीदेवी लौटकर पापहारी जिन मन्दिरको चली गयीं। इसपर महीपति चित्तमें चौंक उठा। "हो सकता है मेरो प्रिय पत्नीने तप स्वीकार कर लिया हो।" ऐसा चिन्तन करके राजा सरोवरसे निकला और वह लौटकर जिन मन्दिरमें गया। भला जिनेश्वर उसके हृदयमें क्या प्रवेश करेंगे जो प्रिये, प्रिये, प्रिये, कहता मर रहा था। उस मूढमतिने देवकी वन्दना भी न की और वह मन तथा पवनकी गतिसे अपने घर चला गया। वहां उसने अपनी कान्ताका मुख- .. कमल देखा / क्या यह पूर्ण चन्द्र है ? नहीं, नहीं, उसमें तो मालिन्य भी है। तब क्या यह कमल है ? नहीं, नहीं, वह तो क्षण-विनाशी होता है। प्रियाके मुखको तो कोई अपूर्व ही शोभा ( गति ) है। उसने प्रसन्नतासे रानीके मनकी बात पूछो। चित्तसे चित्तका आलिंगन हुआ। राजाने कहा-तुम उस उपवनमें क्यों नहीं आयीं / जहाँ पक्षिगण रमण कर रहे हैं ? इसपर उस बालिका ने उत्तर दिया-“हे देव, मैंने अपने दुष्कर्मोंका विनाश किया है, मैंने जिन मन्दिरमें उन जिन , भगवान्की वन्दना की है जो कामदेवके दर्पका दलन करने में उग्र बलशाली हैं। इस रौद्र ध्वनियुक्त संसार रूपी समुद्र में लोग ग्राम, पुर, पट्टन तथा क्रोडाके योग्य नन्दन वन पा लेते हैं तथा प्रत्येक भवमें अपने प्रिय मनुष्यको प्राप्ति भी हो जाती है, किन्तु एक जिनेन्द्र-वचन प्राप्त नहीं होता और दूसरे सम्यकदर्शनरूपी रत्न भी दुर्लभ है। जिस प्रकार पापमें आसक्त व्यक्तिको दारिद्रयके कारण सुखदायी रत्नकी प्राप्ति नहीं होती, उसी प्रकार चारों गतियोंके लाखों दुःखोंको सहकर तथा अति दुर्लभ मनुष्य जन्मको भी पाकर जिसने दुःखहारी तपश्चरण नहीं किया, विषयोंसे मनको नहीं खींचा, एवं दोषरहित अरिहंत देवको नहीं पूजा, उसने अपने आपको ही धोखा दिया // 6 // 7. रानीका स्वप्न तथा राजा-रानीका पुनः मुनि-दर्शन इसके अतिरिक्त जिनमन्दिरमें जो पिहितास्रव नामक मुनि देव हैं उनके मुखसे दिव्यध्वनि निःसृत हुई। उनसे मैंने श्रवण किया कि, "मेरे एक पुत्र उत्पन्न होगा, जो प्रबल बाहुबलशाली तथा शत्रुओंके बलका मर्दन करनेवाला होगा।" यह सुनकर नृपतिको हर्ष हुआ और वह अपनी प्रिया पृथ्वीदेवीके भोगमें रत रहने लगा / अन्य एक दिन जब देवी आँखें मूदकर पलंगपर सो रही थी तब उसने स्वप्नमें एक उन्मत्त हाथो, वज्र समान नखोंकी कोटिसे हाथियोंको मारनेवाला सिंह, मगरोंसे चलायमान भयंकर समुद्र, चन्द्र-सूर्य तथा प्रफुल्लित कमलोंके सरोवर देखे / 'प्रभात होते ही रानीने अपने पतिसे कहा ओर उन्होंने स्वप्नके फलको उसे समझाया। हे सुन्दरी, तुम्हारे एक पुत्र होगा जो प्रजाका पालन करेगा तथा समस्त पृथ्वीका भोग करेगा। फिर भी अपने मनके सन्देहको दूर करनेके लिए वे दोनों राजारानी जिनमन्दिरको गये। वहां उन्होंने उनके चरणोंमें प्रणाम करके निर्दोष मुनिवर पिहितास्रवसे पूछा P.P.AC. Gunratnasuri M.S.. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 णायकुमारचरिउ [२.७.११घत्ता-जइवरु गलियमलू सिविणयहो फलू णिववहुवरहो पघोसइ / माणिणिहिययहरू सिसु कुसुमसरू तुम्हहँ दीहिँ मि होसइ // 7 // Reasurance of the sage and the birth of a son णीरंधसंधिवंधहो ल्हसिउ तहो चरणंगुट्टएण ऍसिउ। विहडेसइ वजकवाडु खणे / इय सहसकूडाजणवरभवणे। णिवडेसइ वाविह पुरिसवरु रंगंतु जंतु पसरंतु करु / सिरि करिवि धरेल्वउ विसहरेण / केण वि दिव्वेण विहुरहरेण / णियतेयणिहयसोदामिणीहि कीलेसइ णायफणामणीहि / ता हरिसजलोहें सिंचियइं देवीणिवाइँ रोमंचियइं। उप्पण्णु व मण्णिउ पुत्तु मणे आणंदु पवढि उ सयर्लंजणे। मुणिवयणे णयणाणंदिरहो आयाइँ बे वि णियमंदिरहो / पुण्णाहिउ पुण्णसमायरिउँ Gणणिहे तुच्छोयरि अवयरिउ / 'सिप्पिह मुत्ता इव संकमिउ पुहईनं उवरि वाहारहिउ। दीसइ आवंडुरु मुहकमलु णं गंदणजसपसरें धवलु। जायइँ णिवडणभयकयदुहई दुज्जणथंणाहं कसणई मुहई। . घत्ता-अत्थु व कइमइहे चिरु देवईहे दामोयर व जसालउ / सिवएविएं जिणु व खंतिएं गुणु व उप्पण्णउ तहो बालउ // 8 // ___The son's birth celebrated. सुंदरगहणयणणिरिक्खियउ / बहुवंजणलक्खणलक्खियउ। णं जणि उ अहिंसग धम्म परु किं वण्णमि गंदणु कुसुमसरु / मलरहियइँ दस वि दिसाणणइं पप्फुल्लई फलियई काणणइं। महुसमउ वियंभिउ वणि जि वणे / संतोसु पवहिउ जणि जि जणे। णाडयरसु पसरिउ णरि जि गरे जयपडहु पवजिउ घरि जि घरे। रिसिहं वि हियवउ रइरंजियउ सोहग्गु सव्वपुर पुंजियउ / कोइलकुलकलयलु उच्छलिउ विरहियणु विरहजलणई जलिउ / भमरावलि सुमहुरु रुणरुणइ संरधगुंजीया इव झणझणइ / सहुँ मंगलधवलुब्भासिणिहिं णच्चिउ सविलासु विलासिणिहिं / दीणई दाणेणाणंदियइं मुकई बंदिग्गहबंदियई। पत्ता-सरसइ मुहकमले थिय भुयजुयले जयसिरि अजियमहंतहिँ / उरि सिरि अवयरिया बालहो तुरियाँ कित्ति वि भमई दियंतहिं / / 9 / / 8. 1. ABDE नीरंधबंधसंचहो. 2. C फसिउ. 3. CE णिहिय. 4. ABCD°णिहे. 5. E उप्पण्णिउ मण्णिउ. 6. E°लु. 7. E°समाणियउ. 8. C सोहम्मविमाणहो अवयरिउ. 9. ABDE omit. this line. 10. E°यणाई. 11. E°हिं. 12. E°यहिं. 13. E°एयई. 14. ABD°हि. 15. C तहे; E तहि. 9. 1. E विजण . 2. E जणियउ हिंसए. 3. E धम्म. 4. A णाडइ. 5. E णारिजणे. 6. Eकोयल ७.Cणे. 8. E°उलि. 9.C सुरं. 10. B°जीयारव. 11. E°लु. 12. E°यउ. 13. E तुरिउ. 14. C भवइ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 9. 12] हिन्दी अनुवाद उन मलरहित मुनिवरने राजा-रानीको उस स्वप्नका फल घोषित किया कि तुम दोनोंके मानिनी स्त्रियोंका हृदयहारी कामदेव पुत्र रूपसे उत्पन्न होगा // 7 // 8. रानीका गर्भ व पुत्र-जन्म मुनिने आगे कहा कि उस पत्रके चरणके अंगूठेके स्पर्श मात्रसे यहाँके सहस्रकूट जिनालयका . वज्र कपाट अपने सघन सन्धिबन्धनसे च्युत होकर एक क्षणमात्रमें खुल जायेगा। वह नरश्रेष्ठ वापीमें गिरेगा, किन्तु उसके रेंगते जाते हाथ पसारते ही उसको आपत्तिका हरण करनेवाला एक दिव्य नाग उसे अपने सिरपर धारण कर लेगा और वह नागके फनकी उन मणियोंसे क्रीड़ा करेगा जो अपने तेजसे बिजलीको भी मात कर देती है। यह सुनकर राजा-रानी हर्षरूपी जल समहसे सिंचित और रोमांचित हो उठे। उन्होंने अपने मन में पुत्रको उत्पन्न हुआ जैसा मान लिया।" सब लोगोंमें आनन्द बढ़ गया। मुनिके वचनानुसार वे दोनों नेत्रोंको आनन्ददायी अपने प्रासादमें आये। अतिपण्यवान् एवं पुण्यचरित जोव माताके छोटे उदरमें अवतरित हुआ, जिस प्रकार सीपमें मोतीका संक्रमण होता है उसो प्रकार बाधा रहित रूपसे वह पृथ्वीदेवोके उदरमें आया। देवीका मुख-कमल पोला दिखाई देने लगा, मानो वह पुत्रके यशके प्रसारसे धवल हो गया हो। अपने नीचे गिरनेके भयसे दुःखी होकर उसके स्तनोंके मुख दुर्जनोंके मुखोंके समान काले पड़ गये। जिस प्रकार पुरा कवि ( वाल्मीकि ) को बुद्धि में ( प्रथम बार ) काव्यार्थ उत्पन्न हुआ, तथा देवकीके यशस्वी दामोदर उत्पन्न हुए, शिवदेवोके पार्श्व जिनेन्द्र हुए, एवं क्षमासे गुण उत्पन्न होता है, उसी प्रकार पृथ्वो महादेवोके बालक उत्पन्न हुआ // 8 // 9. राजकुमारका जन्मोत्सव उस कामदेवके अवतार पुत्रका क्या वर्णन करूं? उसका जन्म शुभग्रहोंको दष्टिमें हुआ और वह अनेक सामुद्रिक व्यंजनों व लक्षणोंसे संयुक्त था, मानो अहिंसाने श्रेष्ठ धर्मको उत्पन्न किया हो। उसके जन्मके समय दशों दिशाओंके मुख निर्मल हो गये, वन फल-फूल उठे, प्रत्येक उपवन में वसन्तकाल प्रकट हआ, जन-जनमें सन्तोष बढ़ा, नर-नरमें नाटक-रसका प्रसार हआ तथा घर-घरमें जयका नगाड़ा बज उठा / ऋषियोंका हृदय भी रागसे रंजित हो उठा तथा सम्पूर्ण नगरमें सौभाग्य ( सुख-सौन्दर्य ) पुंजोभूत हो उठा। कोकिल समूहका कलकल सब ओर ध्वनित होने लगा तथा विरहो जन विरहको ज्वालासे जल उठे। भौंरोंको पंक्ति ऐसी मधुर रुनझुन ध्वनि करने लगी मानो कामदेवके धनुषको प्रत्यंचा झनझना रही हो। मंगलमय धवल वस्त्रोंसे सुसज्जित विलासिनी स्त्रियोंने सामूहिक रूपसे विलासमय नृत्य किया। दीनजन दानके द्वारा आनन्दित किये गये, तथा बन्दीजन बन्दीगृहसे मुक्त कर दिये गये। उस बालकके मुख-कमल में सरस्वती विराजमान थी और युगल भजाओंमें विजयलक्ष्मी। वह अजेय और महान् था, उसके उरस्थल में लक्ष्मीने अवतार लिया था तथा शीघ्र ही उसकी कोति दिगन्तमें भ्रमण करने लगी // 9 // .. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [ 2.10.1 Miracle of opening the door by the child. सुकलाकलावगहणेकरेउ गउ वुढिहिं णं सिसुससहरउ / मायापियरई दुक्कियहरई मणिकलससमुंहदप्पणकरई। उवणियघंटाचामरधयई अण्णहिं दिणि जिणभवणहो गयई। तहिं कुलिसकवाडु गाढ पिहिउ' को विहडावइ देवें णिहिउ / किर धम्मु करउँ कताइ सहुं आगमणु णिरत्थउ हुयउ महुँ / आयह वि ण दीसइ जिणहँ मुहु णरणाहहो मणे उप्पण्णु दुहु।। जिणवइमुहु पइमुहु पियह मुहु ण वि दिट्ठउ जेण विइण्णु सुहु / तं जोईउ इह परलोयगइ तहो सो भत्था इव णीससड़। रिसिवयणपबंधु विवेश्यउ इय चिंतिवि सिसु' उच्चाइयउ / ताएं तहो पाएं ताडियउ सहसा कवाडु उग्घाडियउ। घत्ता-णउ डसियाहरऊ भूभंगुरऊ कुसुमसरेण परज्जि। दिट्ठउ जिणवयण थियसमणयणू कामकोहभयवजिउ // 10 // Hymn to the Jina. णरिंदेण णाइंददेविंदवंदो थुओ देवदेवो अणिंदो जिणिंदो। महापंचकल्लाणणाणाहिणाणो सया चामरोहेण विजिज्जमाणो / पहूणं पहू तुंगसिंहासणत्थो सभासासमुन्भासियत्थो पसत्थो / विमुक्कामरीपुप्फवुट्ठीसुंयंधो अलं दुंदुहीरावपूरंतरंधो। विरेहंतसेयायवत्तो विदोसो असोयेद्दुमासीणपक्खिघोसो। फुरतेकभामंडलो भूरिसोहो असंगो असैण्णो अॅलोहो अमोहो। तओ तेण दिट्ठा कुमारेण वावी असामण्णतोया तडारूढदेवी। पहाणिद्धमाणिक्कसोवाणगम्मा विवुझंतपोमावलीरावरम्मा। मणोहारिणी कामएवस्स लीला फणीणं रसासारपारद्धकीला / पिहूहेमपायारहित्तंधयारा सुरालत्तगेया अणेयप्पयारा। पत्ता-रहसारूढएण रईरूढएण चडु यं मउ विरइज्जइ। हंसें हंसिणिहे सरवासिणिहे भिसु चुंचुरी जहिँ दिज्जइ // 11 / / / 10. 1. ABD सयला. 2. E°रिउ. 3. c पुद्धिहिं. 4. CD संख; E समुख दप्पणु. 5. E यउ. 6. BC दइवें. 7. C हुवउ. 8. CE मि. 9. E लोविउ; C णरु जीविउ D णउ जीविउ. 10. ABCD बंध. 11. C सुउ. 12. CE °ज्जियउ. 11. 1. C सुधंधो. 2. ABC यंदसा. 3. DE पसण्णो. 4. B अलेहो. 5. B विलसंत; D वियसंत 6. D रायं. 7. C°लुत्तं . 8. AB रए. 9. D चाडयमउ. 10. A पियभा. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ -2. 11. 12 ] हिन्दी-अदुवाद 10. बालक द्वारा वज्र कपाट खोले जानेको आश्चर्यजनक घटना बालक चन्द्रमाके समान बढ़ने लगा और सुन्दर कलाओंके समूहको ग्रहण करने में एकाग्र रूपसे अनुरक्त हो गया। एक दिन उसके माता-पिता दुष्कर्मोंको हरण करनेवाले मणि कलशोंके समूह तथा दर्पण अपने हाथों में लेकर घण्टा, चामर और ध्वजाओं सहित जिनमन्दिरको गये। किन्तु वहांका वज्रकपाट सघन रूपसे बन्द था। उसे देवने ऐसा किया था, अतः उसे कौन खोले? तब राजाके मनमें दुःख उत्पन्न हुआ कि मेरो भावना थी कि मैं यहाँ आकर पत्नी सहित धर्म करूंगा। किन्तु मेरा आगमन निरर्थक हुआ। यहां आकर भी जिन भगवान्के मुखके दर्शन न हो सके / जिन्होंने यह सुख दिया उन जिनपतिका मुख, प्रभुका मुख, प्रिय स्वामीका मुख हमें नहीं दिख सका / राजा इस लोक और परलोक गतिका विचार करने लगा और वह भस्त्रा (धौंकनी ) के समान साँसें भरने लगा। इसी बीच उसे ऋषिके वचनका प्रकरण याद आ गया और उसका चिन्तन कर उसने बालकको ऊपर उठाया। जब पिताने बालकके पैरसे कपाटको धक्का दिया तो सहसा वह खुल गया। उन्होंने मन्दिरमें प्रवेश कर जिनेन्द्र के मुखके दर्शन किये, जिसमें न तो दांतोंसे ओष्ठ चबाने अथवा भौहें चढ़ाने रूपी क्रोधका भाव था और न कामदेवसे पराजित हुए शृंगारका भाव / उनके नेत्र समता भावसे स्थित थे और वह काम, क्रोध और भयसे रहित थे॥१०॥ 11. जिनेन्द्र स्तुति राजा उन नागेन्द्र और देवेन्द्रों द्वारा वन्दनीय जिनेन्द्रकी स्तुति करने लगा हे देवोंके देव, आप अनिन्द्य हैं / आपके पंचमहाकल्याणक हुए हैं / आप ज्ञानरूप हैं / आपपर सदैव चमरोंके समूह डुलते रहते हैं / आप प्रभुओंके भी प्रभु हैं और उच्च सिंहासनपर विराजमान हैं। आप सब जीवोंको उनके समझने योग्य भाषाओं में पदार्थोंका उपदेश देते हैं। आप प्रशंसनीय हैं। आपके ऊपर देवताओं द्वारा पुष्प-वृष्टि की जा रही है जिसको सुगन्ध उड़ रही है एवं दुन्दुभी की ध्वनिसे समस्त भुवन भर रहा है / आपके ऊपर श्वेत छत्र शोभायमान है। आप दोष रहित हैं / अशोक वृक्षपर बैठे हुए पक्षिराज आपका जयघोष कर रहे हैं। आपका अद्वितीय भामण्डल चमचमा रहा है। आपकी अद्भुत शोभा है। आप परिग्रह रहित, संज्ञा रहित, लोभ रहित और मोह रहित हैं। इधर राजा जिनेन्द्रको स्तुति कर रहे थे, तभी उधर मन्दिरके बाहर कुमारने उस वापाको देखा जिसमें असाधारण जल भरा था, जिसके तटपर देवोको स्थापना थी / उसमें नोचेतक जानेके लिए चमचमाते हुए चिकने मणियोंकी सीढ़ियां बनी थों। उसमें कमल फूले हुए थे और वह भौंरोंके गुंजारसे रमणीक थी / वह ऐसी मनोहर थो मानो कामदेवकी क्रीडास्थली ही हो। उसमें अपने फूत्कारोंसे जलसीकर छोड़ते हुए नाग क्रीडा कर रहे थे। उसका प्राकार मोटे सुवर्णसे बना था जिसकी चमकसे अन्धकार दूर हो रहा था। वहां देवोंके अनेक प्रकारके आलाप और गीत सुनाई पड़ रहे थे / ऐसी वह वापी अनेक प्रकारसे शोभायमान थी। वहां उत्कण्ठासे उद्वेलित होकर तथा रतिभावसे प्रेरित होकर हंस मृदुल ध्वनि कर रहा था। तथा पानी में रहनेवाली हंसिनीको अपनी चोंचसे कमलनाल दे रहा था॥११॥.. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [ 2. 12.1-. Miracle of the child's falling into a well and being held up by a serpent. तहिं तुंगपीणपीवरथणिहिं कडिसुत्तविलंबिरकिंकिणिहिं / जलु जोयंतिहिँ गयगामिणिहिं करकमलहो वियलिउ कामिणिहिं / णिवडंतु कुमारु णियेच्छियउ अहिणा सीसेण पडिन्छियउ / उधुर्बुमुक्कसलिलावलिहिं सोहतउ फणपंचंगुलिहिं / णिवडंतहो तहो सिरमणिणहरु फणिदइवें णं उड्ढयउ करु। थिरदेहणालि फणवलयदलि / जले उग्गमियइँ पण्णयकमलि / उवविट्ठउ सुंदरु धीरँमइ विलसइ विहसइ रंगइ रमइ / विसहरमत्थयरयणा थियउ अप्पउ पेक्खइ पडिबिवियउ / सिसु मण्णइ अवरु वि एहु सिसु . बोल्लावइ ण मुणइ विसमविसु / पाणियल मुहदाढउ फुसइ . णाएं सहुँ किं पि चवइ हसइ / घत्ता-हाहारउ गुरुऊ तो झत्ति हुऊ वाविहिँ विहिणा णडियउ / णयणसुहावणऊ णरवइतणऊ सप्पहो उप्परि पडियउ // 12 // Alarm at the news and astonishment at the miracle. तं णिसुणिवि विलुलियमेहलिय पुहईमहएवि विसंतुलिय / धाईय रोवइ पत्थिवघरिणि . णियकलहविओइय णं करिणि / हा पुत्त पुत्त तामरसमुह हा पुत्त पुत्त किं हुयउ तुह / बहुदुक्खसयाइँ सहतियए पई विणु किं मई इय पभणिवि मरणु जि चिंतियउ __ अप्पाणउ तित्थु जि घेत्तियउ / महएविश कुवलयलोयणए हाहारउ उहिउ परियणए / आकुंभत्थल मज्जति गय जहिँ तहिँ वि सुविहि सुरवरहिँ कय / केत्तिउ वणिज्जइ धम्मफलु गंभीरु वि थिउ आजाणु जलु। देवहिं देविह आयरु विहिउ णंदणु पुजिवि अंकई णिहिउ / घत्ता--संजमु तवचरण णियमुद्धरण धम्मु जि मंगलु वुत्तउ / जसु जिणधम्मु मणे तहो दिणि जि दिणे सुर वि णमंति णिरुत्तउ // 13 // 12.1. E°णोहि. 2.C णियडियउ. 3. Dr. 4. E फणि. 5. TEs line and the following are defective in c. 6. ABC°वयणं. 7. D धीर. 8. E तुसइ. 13 1. E°द. 2. E धायइ. 3. E घल्लि. 4. E देवयहिं देवियहिं. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ -2.13. 11] हिन्दी अनुवाद 12. बालकका वापीमें पतन वहाँ जब वे उच्च, स्थूल और सघनस्तनों वाली, किंकणी लटकती हुई मेखलाएं धारण करनेवाली गजगामिनी कामिनियाँ वापीके जलको देख रही थी तभी उनके कर-कमलोंसे बालक वापीमें गिर पड़ा। उसे गिरता देखकर एक नागने अपने सिरपर झेल लिया जैसे मानो उस गिरते कुमारको आधार देनेके लिए नागदेवने ऊपरको छोड़ी हुई जलको फुफकारों तथा फणरूपी पांच अंगुलियोंसे शोभायमान एवं सिरके मणिरूपो नखोंसे युक्त अपना हाथ ऊपरको उठा दिया हो। जलमें उगे हुए उस स्थिर देहरूपी नाल तथा फणावलि रूपी पत्रसे युक्त पन्नगरूपी कमलपर बैठकर वह सुन्दर धीरबुद्धि बालक विलास करता, हंसता, रंगमें आता और रमण करता दिखाई दिया / वहाँ बैठकर वह बालक विषधरके मस्तकको मणिमें अपना प्रतिबिम्ब देखने लगा। बालक समझा कि वह कोई दूसरा शिशु है, अतः वह उसे बुलाने लगा। वह यह समझ ही नहीं सका कि वह कोई भयंकर नाग है / वह अपने करतलसे नागके मुख और दाढ़ोंको छूता था और उसके साथ कुछ तो भी वोलता व हँसता था। उधर तुरन्त भारो हाहाकार मच गया। विधिको विडम्बनासे वह नयन-सुहावना राजकुमार वापीमें नागके ऊपर गिर पड़ा // 12 // 13. घबराहट और आश्चर्य कुमारके वापीमें गिरनेका समाचार सुनकर घबरायी हुई पृथ्वी महादेवी, चंचल-मेखला सहित दौड़ी और वह राजरानी होकर भी ऐसी रोयी जैसे अपने शावकके वियोगमें हस्तिनी। हाय पुत्र, कमलमुख पुत्र, हे पुत्र, पुत्र, तुझे यह क्या हुआ ? अब तेरे बिना अनेक सैकड़ों दुःखोंको सहते हुए मेरे जीवित रहनेसे क्या लाभ ? ऐसा कहकर उसने अपने मरणका विचार कर लिया और अपनेको उसी वापी में फेंक दिया। तब उस कुवलयनेत्रा महादेवीके परिजनोंमें हाहाकारका कोलाहल मच गया। किन्तु जहां गज भी अपने कुम्भस्थलों पर्यन्त डूब जाते थे, वहां भी सुरवरोंने उसके लिए सुविधा को। धर्मके फलकी कितनी प्रशंसा की जाये ? वापोका गहरा पानी भी घुटने-घुटने हो गया / देवोंने देवोका आदर किया और बालककी पूजा करके माताकी गोद में सौंप दिया। - संयम, तपश्चरण, व्रतोद्यापन ही मंगल धर्म कहा गया है। जिसके मनमें जैन धर्म है उसे प्रतिदिन निश्चय रूपसे देव भी नमस्कार करते हैं // 13 // PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [2. 14.1 The child is adopted by the Naga who takes him home. जणणेण पयाबंधुरु सुदिसु देवेहिं वि णायकुमार सिसु / हक्कारिउ वित्थारिउ पणउ फणिणा पडिवण्णउ णियतणउ / आहरण, मणिमयकब्बुर दिण्णई देवंगई अंबरई। मंदारकुसुमवरमालियउ गुमुगुमुगुमंतभमरालियउ / चमरई छत्तई संजोइयई अहिअंकइँ चिंधई ढोइयई। धररंधि समंदिरु देरिसियउ भणु किं ण पुण्णवंतहो कियउ। / जणणीहिँ व थणमुहदाइणिहिँ उच्चाइउ बालउ णाइणिहिँ। वंदिउ परियंचिउ किण्णरिहिँ संभासिउ सुरवरसुंदरिहि / पुणु पुणु जोइवि णेहजियउ / णंदणु णाएण विसज्जियउ। णिद्दइवहो सुहि वंकइ वयणु, दइवेण कालसप्पु वि संयणु / णिउ पिउणा पुरु थिउ माउहरे गयकालए पुणु वासरे पवरे / घत्ता-धवलहिं मंगलहि यमद्दलहिँ णं णरु दोणं णिवासहो। सिसु विसहरहो घरू णिउ महि विवरू पुप्फयंतजिणदासहो // 14 // इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकाब्वे णायकुमारसंभवो णाम दुइज्जो परिच्छेउ समत्तो // // संधि // 2 // 01. E दर. 2. सु. 3. घरे. 4. AB दोणु.. . P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ -2. 14.13 ] हिन्दी-अनुवाद 14. कुमारके प्रति नागका स्नेह पिताने कुमारको प्रजाबन्धुर कहा और देवोंने उसे नागकुमार कहकर पुकारा / उसके प्रति अपना बहुत स्नेह प्रकट किया। नागदेवने उसे अपने पुत्रके रूप में स्वीकार किया। उसने कुमारको मणिमय विचित्र आभूषण व देवांग वस्त्र प्रदान किये। गुनगुनाते हुए भौंरोंके समूहोंसे युक्त मन्दार पुष्पोंकी मालाएँ, तथा चंवर और छत्र भी संजोये और नागचिह्न ध्वजाएं भी भेंट की / नागने कुमारको पृथ्वीकी कुक्षिमें अपना घर भी दिखलाया। कहो, पुण्यवान्के लिए क्या नहीं किया जाता? नागिनियोंने बालकको उठाया और जननीके समान अपना स्तन उसके मुखमें दिया। किन्नरियोंने उसकी वन्दना और अर्चना की तथा उत्तम देवोंकी देवियोंने उससे सम्भाषण किया। स्नेहसे अजित कुमारको पुनः पुनः निहारकर नागने उसे विदा दी। अभागे मनुष्यसे मित्र भी मुंह फेर लेता है और भाग्यके बलसे काला सर्प भी स्वजन बन जाता है / पिता बालकको घर ले आया। और वह माताके घरमें रहा। काल बीतनेपर एक शुभदिन धवल मंगलों सहित मृदंगोंको बजाते हुए उस कुमारको पृथ्वीको कुक्षिमें उस पुष्यदन्त भगवान्के सेवक नागके घर लाया गया, जिस प्रकार कि अर्जुनको (विद्या सीखने हेतु ) द्रोणाचार्यके घर भेजा गया था // 14 // इति नन्ननामांकित महाकवि पुष्पदन्तविरचित नागकुमारचरित महाकाव्यमें नागकुमार जन्म नामक द्वितीय परिच्छेद समाप्त / // सन्धि 3 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ III / Nagakumara is taught various sciences and arts. सिद्धं णमह भणेवि अट्ठारह लिविउ भुअंगउ / दक्खालइ सुयहो सिक्खइ मेहावि अणंगउ / / ध्रुवकं // दुवई-कालक्खरइँ गणियइँ गंधव्वई वायरणाइँ सिक्खिउ। सो णिच्चं पढंतु हुउ पंडिउ वाएसरिणिरिक्खिउ // छंदालंकारइँ णिग्घंटई जोइसाइँ गहगमणपयट्टई। कव्वइँ णाडयसत्थइँ सुणियइँ पहरणाइँ णीसेसइँ गुणियई। पडहसंखवरतंतीतालई अव्भसिय वजाइँ रवाल। पत्तपुप्फणाणाफलछेजेई हयगयविंदारोहण विज्जई। चंदबलई सरउययविहाण सत्तभउमपासायपमाणई। तंतई मंतइँ वरवसियरण वूह विरयणइँ पहरणहरण सिप्पइँ सवियप्प. मणि णिहियई। चित्तइँ चित्ताभासइँ लिहियई। इंदजालु रिउथंभणु मोहणु विज्जासाहणु जणसंखोहणु। णरणारीलक्खण भूसणविहि कामुयविहि सेवाविहि सुहणिहि / गंधजुत्ति मणिओसहजुत्ति वि सिक्खिय तेण णरेसरविन्ति वि। घत्ता-किं जडमाणवहिँ सुरवर सविसेसु वियाणइ / विसहरु वम्महहो पवरत्थु सत्थु वक्खाणइ // 1 // Instructions in Politics, दुवई-होइ समुज्जवेण सुसहाएं दरिसियछत्तहयगया / ___ अलसंतेण पिसुणजणसंगै णासइ रायसंपया / ते वुड्ढा जे सुयण सलक्खण सत्थकम्मविसएसु वियक्खण / बुद्धि वुड्ढसेवाइ पवड्ढइ सो पंचंगु मंतु परियड्ढइ / मंत अंतरंग बहिरंग वि रिउ जिप्पंति विइण्णकुसंग वि / वाहिररिउखएण महिमंडलु। सिज्झइ णरणाहहो चिंतियफलु / अभंतररिउवग्गविणासणु हवइ णराहिउँ विणयविहूसणु / विणएं इंदियज उ संपज्जइ वसणु ण इक्कु वि तहो उप्पज्जइ। एह उ अप्पलद्धि वणिज्जइ धम्माहम्मु वि परियाणिज्जइ / दुट्ठहो परिपालणु जहिँ किज्जइ सो अहम्मु जहिँ साहु वहिज्जइ। . 1. 1. D दि. 2. c उअय; E उवइ. 3. E°वरण. 4. E मणुअसह. 2.1. ABCE सं. 2. ABE व. 3. CE°लाहु. ४.C°धम्मु. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 3 1. नागकुमारका विद्योपार्जन 'सिद्ध भगवान्को नमन करो' ऐसा कहकर नागने पुत्रको अठारह प्रकारको लिपियां दिखलायीं और वह मेधावी कामदेव उन्हें सीखने लगा। स्याहीसे काले अक्षर लिखना, गणित, गान्धर्व ( संगीत ) कला और व्याकरण भी सिखाया। नागकुमार नित्य पढ़ते-पढ़ते सरस्वतीका निवास पण्डित बन गया। उसने छन्द, अलंकार, निघण्टु, ज्योतिष, ग्रहोंकी गमन प्रवृत्तियां तथा काव्य व नाट्यशास्त्र सुने एवं समस्त आयुधोंका भी ज्ञान प्राप्त किया। पटह, शंख व सुन्दर तन्त्रीताल आदि ध्वनि-वाद्योंका अभ्यास किया। पत्तों पष्पों व फलोंको नाना प्रकारसे काटनेछाटनेकी रीतियाँ, घोड़ों व हाथियोंके आरोहणकी विद्याएँ, चन्द्रबल, स्वरोदय विधान, सतखण्डे महलोंके प्रमाण, तन्त्र-मन्त्र व वशीकरण, व्यूह-रचना, प्रहार-निवारण तथा नाना प्रकारके शिल्प * कुमारने अपने मनमें धारण कर लिये। उसने चित्र और चित्राभास भी लिखे / उसने इन्द्रजाल, शत्रु स्तम्भन, मोहन, लोगोंमें संक्षोभ उत्पन्न करनेवाली विद्याका साधन, पुरुष और स्त्रियोंके लक्षण ( सामुद्रिक ), भूषणविधि, कामुकविधि और सुखदायक सेवाविधि, गन्धयुक्ति, मणियों और ओषधियोंकी युक्ति तथा राजनीति भी सीख ली। जड़ मनुष्योंसे क्या, कोई बड़ा देव ही सब विद्याओंके मर्मको जान सकता है। यहां उस नागदेवने कामदेवको विशाल अर्थ सहित शास्त्रोंका व्याख्यान दिया // 1 // 2. राजनीतिको शिक्षा भले प्रकार उद्यम करनेसे एवं सन्मित्रके सहयोगसे ही छत्र, अश्व और हाथियोंयुक्त राजसम्पत्ति उत्पन्न होती है और आलस करने व नीच पुरुषोंकी संगतिसे वह नष्ट हो जाती है। वृद्ध वे ही हैं जो सज्जन और सुलक्षण होते हुए शास्त्र और कर्म सम्बन्धी विषयोंमें प्रवीण हों। ऐसे वृद्धजनोंकी सेवासे ही बुद्धि बढ़ती है और उससे पंचांग मन्त्रकी पुष्टि होती है। मन्त्र द्वारा कुसंगतिसे उत्पन्न अन्तरंग और बहिरंग शत्रु जीते जाते हैं। बाह्य शत्रुओंके विनाशसे राजाको अभीष्ट फलको सिद्धि होती है, तथा आभ्यन्तर शत्रुओंका विनाश करनेवाला नरेन्द्र विनयसे विभूषित होता है। विनयसे इन्द्रियोंपर विजय प्राप्त होती है व एक भी व्यसन उत्पन्न नहीं हो पाता / इस प्रकार प्रशंसनीय आत्मलब्धि प्राप्त होती है और धर्म व अधर्मका विवेक होने P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [३.२.११ण मिलइ रायलच्छि अहँगारहो जाइ अहम्में णिउ तंवारहो। हुंतु अणत्थु घोरु वंचेवउ अत्थु णरेसरेण संचेवउँ / धम्में विणु ण अत्थु साहिज्जइ तं असक्कु णिद्धम्मु ण जुज्जइ / कज्जणासु कँज्जु ण विरइज्जइ कुलमइहीणु मंति ण थविज्जइ। घत्ता-कामाउर सरस णउ जोग्गा घरिणिनिहोलणे / रणे कायर मणुय णउ तिक्खपक्खपरिपालणे // 2 // Instructions in Politics ( continued ). दुवई-जो धणलुद्ध घिवइ धणकज्जें हुयवहे घिवइ इंधणं / _____ सो वल्लूरियाए हो सुहय विडालहो देइ बंधणं // दुट्ठभिच्चपोसणु विहुरायरु होइ वसिढे वसण लग्गणतरु / भाविज्जइ बहुगुणगरुयत्तणु गुणअणुराएँ रंजिज्जइ जणु / गुणणि हिपुरिसु परिक्खिवि घिप्पड़ कज्जधुरंधरु धुरहिं णिहिप्पइ / सहवासेण सीलु बहुकालें ववहारेण सउच्चु गुणालें / आलावेण बुद्धि जाणिज्जइ संगरेण धीरत्तु मुणिज्जइ / परकज्जु वि णियकज्जु वि लक्खहि / अद्धक्खु वि अवरेहि परिक्खहि / कम्मसुद्धि णिग्गहु वि अणुग्गहु पैडिणिहि पडिविहाणु बुहसंगहु / उवसग्गु वि हवंतु णासिज्जइ परियणु दाणे संतोसिज्जइ / सत्तिहिँ तिहिँ विवरणु सुसइत्तणु अवरु वि करहि गरुयहिययत्तणु / चवलत्तणु अयालिचारित्तणु मेल्लहि दिहि कामकामित्तणु / मुयसु णिसीह कुपुरिसहँ संगमु होइ तेणे भीसणु वसणागमु / हरिसु माणु मउ कामु वि कोहु वि जिणसु हणसु संजायउ लोहु वि / सत्तु मित्तु मज्झत्थु विवेयहि मयरद्धयवसणई विच्छे यहि / घत्ता-मज्जु विलासिणिउ मिगमारणु जूयारत्तणु / ____धणदूसणु मुयहि णिहुरवयणु दंडफरसत्तणु // 3 // 5 Nagakumara attains Youth. दुवई-इय सो विसहरिंदमुहवियलिउ करिकरदीहदढभुओ। सत्थु सुणंतु संतु संजायउ विउससिरोमणी सुओ॥ पुरिससीहु णवजोवणे चडियउ णाई पुरंदरु सग्गहो पडियउ / अवसणु सच्छु अरूसणु सूरउ प वरबलाल उ जुत्तायारउ / . दूरालोइ यदीहरसुत्तउ बुद्धिवंतु गुरुदेवह भत्तउ / 5. B अंगारहो; CE सिंगारहो; D संगारहो. 6. E संचिन्वउ. 7. CE कज्जु वि ण रइज्जइ. 8. E जोगउ. 9. E°हे. 10. CE रणं. 3. 1. C वल्ल. 2. CE विसिट्ठ; A वसिट्ठ. 3. E बहुबहुगुरु. 4. c व. 5. AB पडिणिहिहि; पणिहिहि. 6. A सत्तिहिँ विवरणु सुसयणसत्तणु. 7.C अयालं. 8. D धिटु. 9. C ताण. 10. ABD विच्छोय. 11. ABDE °ज्ज. 12. E घणहरणु वि. 13. E फरुसत्तणु. 4. 1. C सत्थ. 2. D अविसणु. 3. ABD°रिउ; C°यरउ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ -3. 4.5 ] हिन्दी अनुवाद 39 लगता है / अधर्म वह है जहाँ दुष्टका परिपालन और साधुका बध किया जाये। पापीको राजलक्ष्मी नहीं मिलती और अधर्मसे राजा नरकको जाता है। राजाको चाहिए कि वह घोर अनर्थको होनेसे बचावे और अर्थका संचय करे। धर्मके बिना अर्थ सिद्ध नहीं होता। धर्मरहित संचय अशक्य भी होता है और अनुचित भो। ऐसा काम नहीं करना चाहिए जिससे किसी अन्य कार्यका नाश हो। कुल और मतिसे विहीन पुरुषको मन्त्री नहीं बनाना चाहिए / . कामातुर और रसीले मनुष्य अन्तःपुरकी स्त्रियोंको देखभालके योग्य नहीं होते तथा रणमें कायर मनुष्य तीक्ष्ण पक्षको रक्षाके योग्य नहीं होते / / 2 / / 3. राजनीतिको शिक्षा चालू जो राजा धन सम्बन्धी कार्यमें धनके लोभी पुरुषको नियुक्त करता है वह अग्निमें ईंधन डालता है; हे सुभग, वह व्यक्ति मांसके रक्षणके लिए वहां बिल्लीको बाँधकर रखता है। दुष्ट भृत्योंका पोषण आपत्तियोंकी खानि है जिससे नृप अधिक विपत्तिमें पड़ता है। नाना गुणोंके गौरवका विचार करते रहना चाहिए। गुणोंके अनुरागसे प्रजाजनको प्रसन्नता होती है। जो गुणोंका भण्डार हो ऐसे पुरुषको परीक्षा कर नियुक्त करना चाहिए। जो कोई कार्यमें धुरन्धर पाया जाये उसीको कार्य-भार सौंपना चाहिए। दीर्घ कालतक साथ रहनेसे ही शोलकी परीक्षा हो सकती है / गुणी पुरुष व्यवहारके द्वारा ही मनुष्यकी सचाई पहचान सकता है। वार्तालापके द्वारा ही मनुष्यकी बुद्धि जानी जा सकती है तथा युद्ध में ही धैर्यकी पहचान होती है। दूसरेको सौंपे गये कार्य तथा अपने कार्य पर भी दृष्टि रखनी चाहिए तथा विभागाध्यक्षको भी दूसरोंके द्वारा परीक्षा करनी चाहिए। कर्मशुद्धि, निग्रह व अनुग्रह, प्रतिनिधियोंकी नियुक्ति, विपत्तिका प्रतिकार व बुद्धिमान् पुरुषोंका संग्रह यथाविधि करते रहना चाहिए। विघ्नके उत्पन्न होते ही उसका विनाश करना उचित है। परिजनोंको दानसे सन्तुष्ट करना चाहिए / तीन शक्तियों द्वारा अपने कार्य व स्वत्वका संरक्षण तथा अन्य विशेष हितकारी कार्य करना चाहिए। चपलता, अकालचारित्र्य तथा कामदृष्टि इनका त्याग करना चाहिए। हे नरश्रेष्ठ, कुपुरुषोंकी संगतिको छोड़ो क्योंकि उससे भयंकर व्यसनोंका आगमन होता है / हर्ष, मान, भय, काम और क्रोध इनपर विजय करो। लोभ उत्पन्न होते ही उसका विनाश करो। शत्रु, मित्र और मध्यस्थ इनका विवेक करो तथा हे कामदेव, निम्नलिखित व्यसनोंका विच्छेद करो। मद्य, विलासिनी स्त्रियाँ, आखेट, द्यूतानुराग, धनका अन्यायसे अर्जन, कठोर वचन तथा दण्डकी कठोरता, इनका त्याग करो // 3 // 4. नागकुमारका यौवन इस प्रकार नागेन्द्रके मुखसे निकले हुए शास्त्रको सुनकर वह हाथीके सूंड सदृश दोघं और दृढ़ बाहुशाली राजपुत्र विद्वत् शिरोमणि बन गया। वह पुरुषसिंह नवयौवनको प्राप्त हुआ, मानो इन्द्र स्वर्गसे आ पड़ा हो। वह व्यसनहीन, स्वच्छ, क्रोधरहित, शूरवीर, महाबलशाली, उचित कार्यशील, दूरदर्शी, दीर्घसूत्रतारहित, P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ .[3. 4. ६सोमु अजिंभचित्त कयदाणउ थूललक्खु पुरिसोत्तम जाणउ / अइपसत्थु णिज्जियपंचिंदिउ थिरु संभरणसीलु बुहवंदिउ / सोहइ वटुलपाणिपवट्ठहिं उण्णयपायपुट्ठिअंगुट्ठहिँ। उण्णयवित्थिपणे भालयले उण्णयभुयसिहरहिँ बलपवले / तंबतालु तंबिरजीहादलु तंबणयणु तंबिरकरकमयलु / तंवाहरु सुतंबणहमंडलु णिद्धदंतपंती सियणहयलु / इक्केकरोम हेमवण्णुल्लउ / लिंगकंठजंघहिँ मडहुल्लउ / णाहिसोत्तुघोसे गंभीरउ उरयलि कडियलि पविउलधीरउ / पत्तलपट्ट मझे संकिण्णउ. दीहबाहु समसंगयकण्णउ / णासें णिज्जियचंपयहुल्लउ णीलणिद्धमउलियंधम्मिल्लउ / घत्ता-पेक्खइ जहिँ जहिँ जणु तहिँ तहिँ जि सुलक्खणभरियउ / वण्णइ काइँ कई जगे वम्महु सइँ अवयरियउ॥४॥ Arrival of Pancasugandhini at the palace with her two daughters, in search of a divine lute-expert. दुवई-णं लावण्णपुंजु णं ससहरु णं गुणरयणरइयउ / ____णं पुरवरसिरीश णरवरतणु सग्गविलासु लेइयउ / / तायणिहेलणे गायणिहेलणे अच्छइ जाम सयलसुहभायणे / ता गुणगणणिहि णेहणिबंधिणि पायडणामें पंचसुयंधिणि / आगय तेयतोयविच्छुलियहिँ सहियस हिय विहिं दिल्लिदिलियहिँ। बालमराललीलगयगामिणि रायदुवारि परिडिय कामिणि / भणइ एत्थु पुरे अस्थि ण पंडिउ को वि सरासइए जउ मंडिउ / गरुई लहुई तणय ण लक्खइ वीणावज्जु को वि ण परिक्खइ। ता विहसिवि बोल्लिउ पडिहारें। कुलहरु भूसिउ णायकुमार। सूहउ सरसु सूरु सुललियबुहु मंदरथीरु रुंदससहरमुहु / तुह धीयह गुरुत्तलहुयत्तणु सो जाणइ वीणाविउसत्तणु। _ . ता पहुभवणि पइट्ठी सुंदरि णं णवकमलोयरि इंदिदिर। पणविउ राउ ताप्न सहुं धीयहिँ पणवियसीसहिँ विणयविणीयहिँ। घत्ता-वइयरु भासियउ सिरिमयरकेउ पच्चारिउ / तुहुँ जाणउ कुसलु जाणयजणसहहिँ समीरिउ // 5 // 4. AB°सोत्तम; c°सुत्तम. 5. D वट्टलु; E वट्टल. 6. ABCD पट्ठि. 7. CE °कंती. 8.c होम. 9. ABCD°लु. 10. ABD °णिय. 11. D कई. 5. 1. AB राइउ. 2. B लां. 3. A णयणाणंदणे. 4. E दिण्णे दिहियहिँ. 5. C जो. 6. ABD यए. 7. E जाणिय. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ -3. 5. 15 ] हिन्दी अनुवाद 41 बुद्धिमान्, गुरु व देवका भक्त, सौम्य, सरलचित्त, दानो, उदार एवं ज्ञानी पुरुषोत्तम बन गया। वह अति श्लाघ्य (प्रशंसनीय.) पंचेन्द्रियोंको जीतनेवाला, स्थिर स्मृतिवान् तथा विद्वानों द्वारा वन्दनीय हुआ। वह अपने वर्तलाकार यानी प्रकोष्ठों, उभरे हुए चरणपृष्ठ और अंगूठोंसे शोभायमान हुआ। उन्नत एवं विस्तीर्ण भालपट्ट, उन्नत स्कन्धों तथा प्रबल बलसे शोभित हुआ। उसके तालु, जिह्वादल, नेत्र तथा हथेलियाँ, अधर व नखमण्डल ताम्रवर्ण थे। उसके दाँतोंकी पंक्ति चिकनी तथा नखतल श्वेत वर्ण थे। उसके रोमकूपोंका एक-एक रोम हेमवर्ण था तथा लिंग, कण्ठ व जंघा ह्रस्वाकार थे। उसको नाभि, कर्ण और घोष गम्भोर थे। उसका वक्षस्थल विशाल और कटिभाग पतला था। पेट पतला और मध्य भाग संकोण, भुजाएँ दीर्घ तथा कान सन्तुलित आकार के थे / वह अपने नाक द्वारा चम्पक फूलको भी जोतता था तथा उसके बाल नीले, चिकने और धुंघराले थे। ___लोग उसके जिन-जिन अंगोंको देखते थे वही-वही सुलक्षणोंसे भरे दिखाई देते थे। कवि क्या वर्णन करें जगत्में स्वयं कामदेवने हो तो अवतार लिया था // 4 // 5. पंचसुगन्धिनी नामक नर्तकोंका आगमन वह कुमार क्या था मानो लावण्यका पुंज ही था। स्वयं चन्द्रमा था। गुण रत्नोंसे रचित था मानो उस नगरश्रेष्ठको लक्ष्मीदेवीने स्वर्गके विलासयुक्त उत्तम पुरुषके शरीरका रूप लिया हो। जब नागकुमार समस्त सुखोंके भाजन अपने पिताके घर और कभी उस नागके घर रहते . थे तभी अनेक गुणोंको निधान प्रेमल नर्तकी जिसका पंचसुगन्धिनी नाम प्रसिद्ध था, अपने तेजरूपी जलसे सिंचित दो सखियों सहित वहाँ आयो। वह हंसके छौने तथा गजके समान लीलायुक्त गमनशील कामिनी आकर राजद्वारपर खड़ी हुई और कहने लगी कि इस नगरमें कोई पण्डित नहीं है, कोई भी सरस्वतीसे मण्डित नहीं है। न कोई इन दोनों युवतियोंमें कौन बड़ी और कौन छोटी है यह देख पाता और न कोई उनके वीणा वाद्यको परीक्षा कर पाता। तब द्वारपाल हंसकर बोला-अरे यह कुलगृह नागकुमारसे विभूषित है जो सुभग, सरस, शूर, सुललित बाहु, मन्दरके समान धीर तथा पूर्ण चन्द्रमाके समान मुखसे युक्त हैं / वे वीणा वाद्यको कुशललाको तथा तुम्हारो इन पुत्रियोंको जेठाई ओर छोटाईको पहचान सकते हैं। इसपर उस सुन्दरीने राजप्रासादमें प्रवेश किया, मानों भ्रमरोने नये कमलमें प्रवेश किया हो। उसने अपनी उन विनम्र सिर तथा विनयशालिनी पुत्रियों सहित राजाको प्रणाम किया। . वृत्तान्त बतलाया गया और कामदेवके अवतार नागकुमार बलवाये गये। उनसे राजाने कहा तुम कुशल ज्ञानी हो और पण्डितोंकी सभामें तुम्हारी प्रशंसा की जाती है // 5 // P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [3. 6.1 दिठ्ठि जण Nagakumara pleased her by his cleverness. Her two daughters Kinnari and .... Manohari fall in love with him. दुवई-चवइ धरित्तिणाहु का गुरु का लहुई भुअणसुंदरी। भणु भणु बप्प देव कंदप्प मणोहरि किं व किण्णरी॥ - दिट्ठिए जिणइ स सस लहुआरी कहइ मयणु किण्णरि गरुयारी। पुणु सरजाइभेयसंजत्तउ आलाविणिवज्जउ आढत्तउ। दोहिँ मि बहिणिहिँ पीणपओहरि चारु भणिय तहिँ तेण मणोहरि। सई पच्चक्खु मयणु अवलोइउ दोहिँ मि णियहियउल्लभ ढोइउ / / सल्लियाउ मयरद्धयबाणहिँ बिग्णि वि कह व ण मुक्कउ पाणहिँ। गंधिणिया णियाउ णियहम्महो / तोरणछडरंगावलिरम्महो। ' जलसिंचणु पवुढि धुउसासहो चंदणु इंधणु विरहहुयासहो। आहारु वि हारु वि ण वि भावइ कमलु कमलबंधु व संतावइ। * चंदजोण्हें सि हिसिह णं दुक्की पित्तजलद्द जलंति व मुक्की। . चामरवाउ वाउ णं लग्गउ पियउरॅमद्दणु मग्गइ लग्गउ / कोइलसरु सरु मारहो केरउ साहारउ जीयोसाहारउ / लच्छिविणोउ वि इक्कु ण रुच्चइ तरुणीजुयलें जणणि पवुच्चई। घत्ता–पयपंकण पडिवि दक्खालिवि णेहु अहंग। आणहि अम्मि लहु सो णायकुमार अणंगउ // 6 // Nagakumara marries the two damsels. by the advice of his father. दुवई-अव्वो विणु पिएण कहिँ जीविउ दिण्णसवण्णभोयणे। .. आणहि तुरिउ गपि सो सूहउ सिसुसारंगलोयणे // तं णिसुणेपिणु चलिय विलासिणि कमकलहंसघोस णं हंसिणि / गय रायालउ णं रायावलि रायहो अग्गइ चवइ कयंजलि / / . अज्जु परश भो णरवरसारा कण्णाजुयल उ मरइ भडारा। ____ तुह लहुसुयविरहें णं छित्तउ ण जियइ एवहिँ मरइ णिरुत्तउ। कामएउ णियहियव भाविउ . ता राएं कुमारु कोक्काविउ / भणइ पुत्तु किं कुलु जोइज्जइ . अकुलीणु वि थीरयणु लइज्जइ। उत्तमवेसई दीसहि सोम्मई... महिणाहु वि पायग्गे हम्मइँ। सुद्धचित्त वेस वि कुलउत्ती सुद्धापत वसा म करहि सुंदर उत्तपडुत्ती। जिणपयपंकयमहुयरु दीसहि तुहुँ कारुण्णवंतु मा भीसहि / ... कण्णाजुयलु मरंतउ रक्खहि तरुणं तिरिच्छच्छीहिँ णिरिक्खहि / 6. 1.CD आलावणि. 2. E आलो. 3. E बाणिहि. 4. MSS पाणिहि. 5. E धुआं. ६.Cजुण्ह. 7. E उरु. 8. B जीवा . 9. E विणोउ एक्कु णउ रुच्चइ. 10. C जुअलें; E जुवले. 11. E अप्पणउ.' .02. CE सुवण्ण. 2. C चित्तउ; D also विरहाणलछित्तउः 3. E पउत्ती. 4. AB तरुणा रिच्छं; E तिरच्छ.. ... . 10 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ --3. 7. 12 ] . हिन्दी अनुवाद . 6. नागकुमार द्वारा परीक्षा तथा दोनों कुमारियोंका प्रेमार्जन ___ धराधीश जयन्धरने राजकुमारसे कहा-इन जगत् सुन्दरियोंमें कौन जेठी है और कौन छोटो है ? हे कामदेव, शीघ्र बतलाओ इनमें कौन मनोहरो और कौन किन्नरी है ? __ मदनने कहा जो अपनी दृष्टिसे (लोगोंके मनको) जीतती ( लज्जित करती) है वह छोटो तथा दूसरी किन्नरी जेठी है / फिर स्वर और जातिके भेदोंसे संयुक्त आलापनी नामक वीणाका. वाद्य प्रारम्भ हुआ। उन दोनों बहनोंमें उसने स्थूलपयोधरी मनोहरीका वाद्य अधिक सुन्दर बतलाया। दोनोंने प्रत्यक्ष मदनका अवलोकन किया और उसे अपने हृदयमें धारण किया। मदनके बाणोंसे विद्ध होकर उन दोनोंके प्राण किसी-किसी प्रकार निकले नहीं / गन्धिनी अपनी उन कन्याओंको तोरणोंकी छटा तथा रंगावलीसे रमणीक अपने घर लौटा लायो / किन्तु वहां उनका जलसे सिंचन धूम्ररूपी श्वासको बढ़ानेवाला तथा चन्दन विरहरूपी अग्निका ईंधन सिद्ध हुआ। उन्हें न आहार भाता था और न हार / कमल कमलबन्धु ( सूर्य ) के समान सन्ताप देने लगा। चन्द्रकी चाँदनी ऐसी लगती थी मानो अग्निको ज्वाला आ लगी हो / जलसे गीला किया गया वस्त्र ऐसे दूर कर दिया गया जैसे मानो वह जलन पैदा करता हो। चंवरोंकी वायु ऐसी लगती थो मानो बातको पीड़ा लग उठी हो। वे अपने प्रियके उरस्थलके आलिंगनकी मांग करने लगीं। कोकिलका स्वर उनके लिए कामदेवका बाण तथा आम्रमंजरी जीवनकी आशाका अपहरण करनेवाली सिद्ध हुई। उन्हें वैभवका कोई एक भी विनोद रुचिकर नहीं हुआ। दोनों तरुणियोंने अपनी जननीसे कहा-हे अम्ब, चरणकमलों पर पड़कर तथा अभंग स्नेह दिखलाकर उन नागकुमार कामदेवको यहाँ ले आओ॥६॥ 7. पिताको आज्ञासे नागकुमार द्वारा उन दोनों नर्तकियोंका परिणय हे सुवर्ण और भोजनको देनेवाली बालमृगलोचनी माता, बिना प्रेमीके जीवन कहाँ ? शीघ्र जाकर उस सुभगको ले आइए। . , ....... उन दोनों युवतियोंकी बात सुनकर वह विलासिनी पंचसुगन्धिनी अपने पैरोंकी पैजनियोंकी मधुर ध्वनि करती हुई चली, जैसे हंसिनी चल रही हो। वह राजमहल में पहुंची जैसे रागावलि ही हो / वह राजाके आगे हाथ जोड़कर बोली-हे नरश्रेष्ठ, हे स्वामी, आजकलमें ही मेरी दोनों कन्याएँ मर जायेंगी। तुम्हारे लघु पुत्रके वियोगसे आहत होकर वे जो नहीं सकतों, यों ही मर जायेंगी, यह निश्चित है क्योंकि उनके हृदयमें कामदेव बस गये हैं। इसपर राजाने कुमारको बुलवाया और कहा-हे पुत्र, कुलको क्या देखना है, अकुलीन भी स्त्रीरत्नको ले लेनेमें कोई दोष नहीं। ये सौम्य और उत्तम वेश्याएं दिखती हैं जो भूपतियोंको भी पैरोंसे ठुकरा सकती हैं / शुद्धचित्त वेश्या भी कुलपुत्री ही है। अतः हे सुन्दर, उत्तर-प्रत्युत्तर मत करो। तुम जिनेन्द्रके चरणकमलोंके मधुकर दिखाई देते हो, तुम करुणावान् हो। अतः भयभीत मत होओ। इन दो कन्याओंको मरणसे बचा लो। हे तरुण, तुम उन्हें प्रेमको तिरछी आंखोंसे देखो। तब कुमारने P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'णायकुमारचरिउ / [३.७.१३ता कुमारु पडिजंपइ चंग एंतु पियाउ समप्पमि अंगउ। जुत्ताजुत्तउ गुरुयणु जाणइ सिसु दिण्णउ पेसणु संमाणइ। घत्ता-ता रोमंचियए आणेप्पिणु णेह विहिण्णउ | . पंचसुअंधिणिए धीयउ कंदप्पहो दिण्णउ // 7 // W Water-sports of Nagakumara. His mother's exit to meet him, but her rival arouses the suspicions of the king against her. दुवई-मंगलप्रभेरिणिग्योसें बहिरिउ गयणमग्गउ / रइपीई उ वे वि णं कुमरिउ मणसियकर विलंग्गउ // अण्णहिँ दिणि वरु सेविउ घरिणिहिँ सरे पइट्ट करि विव सहुँ करिणिहिं / पणइणिपरिमिएण वित्थारे सलिलकील पारद्ध कुमार। गयणिवसण तणु जले ल्हिक्कावइ अधुम्मिल्लु का वि थणु दावइ / पउमिणिदलजलविंदु वि जोयेइ , का वि तहिँ जि हारावलि ढोयेइ / का वि तरंगहिँ तिवलिउ लक्खड़ सारिच्छ उ तहो सुहयहो अक्खइ। काहे वि महुयरु परिमलबहलहो कमलु मुएवि जाइ मुहकमलहो / सुहुमु जलोल्लुं दिट्ठणहमग्गउ काह वि अंबरु अंगि विलग्गउ / काहे वि उप्परियणु जले घोलइ पाणियछल्लि व लोउ णिहालइ / णाणामाणिणीहिँ दुक्कंतिहिँ जलजंताई करेहिँ धरंतिहिँ। सिंचंतिहिँ मयरद्धउ पहाणिउ जोयंतिहिं हियएण जि माणिउ / सरसवयणजुत्तिहिं आवज्जिउ उप्पलताडणेण णं पुज्जिउ / एत्यंतरि णारीयणसारी सिरिपुहईमहएवि भडारी। गेण्टिंवि धोय. धवलई वत्थई चंदणकुंकुमाई सुपसत्थई / सुयसमीवि आवंति विहाविय दुट्ठसवत्ति रायहो दाविय / घत्ता-मंचारुढियए वज्जरिउ दिण्णसिंगारहो। जोवहि धरणिवइ पियघरिणि जंति घरु जारहो // 8 // शाणउ King's suspicions dispelled. He, however, asks his younger wife not to allow Nagakumara to make any more rambles in the town. She defies the order. दुवई–ता सहस त्ति वीरचूडामणि लीलाजित्तदिग्ग। सभवणपच्छिमत्थणंदणवणसरतीराउ णिग्गउ // . -णिवडिउ जणणिह पयजुयलुल्लभ दिउ राएँ वुत्तु सुसल्लए। / किं पइँ देवि महासइ णिदिय . पेक्खु पेक्खु पुत्ति अहिणंदिय। - मायासुयई समायइँ गेहहो णिवइहे तित्ति ण पुण्णी णेहहो। 5. E°प्पिवि. 8.1.A तूरवीर; B तूरधोर. 2. cवं. 3. ABDE °णिए. 4. C °णु. 5. DE वइ. 6. E जलुल्ल. ७.cगेहिवि. 9.1. E°लल्लउ. 2. ल्लउ; C ससल्लए. . P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ हिन्दी अनुवाद ठीक हो उत्तर दिया, 'आवें वे प्रियाएँ, मैं उन्हें अपना अंग समर्पित करता हूँ। योग्य-अयोग्य गुरुजन जानें, शिशु तो उनकी आज्ञाका सम्मान ही करेगा।' तब पंचसुगन्धिनीने रोमांचित हो अपनी उन प्रेमसे पीड़ित पुत्रियोंको लाकर कामदेव . नागकुमारको विवाह दी // 7 // 8. नागकुमारको जलक्रीडा और राजाका सन्देह मंगल तूर्य और भेरीको ध्वनिसे आकाश मार्ग बहरा हो गया, तथा रति और प्रीतिके समान उन दोनोंका मनसिज नागकुमारके साथ पाणिग्रहण हुआ। . ___ अन्य एक दिन नागकुमार अपनी उन गृहिणियों सहित सरोवरमें प्रविष्ट हुआ, जैसे हस्तिनियोंके साथ हस्ती। अपनी प्रेमल पत्नियोंसे घिरकर कूमारने विस्तारसे जलक्रीडा प्रारम्भ को। किसी युवतीने नग्न होकर जलमें अपने अंगको छिपा लिया और किसोने अपना अधखुला स्तन दिखलाया। किसीने कमलपत्रपर पड़े हुए जलबिन्दुको देखा, और वहाँ अपनी हारावलि भेंट चढ़ा दी। किसीने जलकी तरंगोंमें अपनी त्रिबलिको देखा और सुभग पतिसे कहा, दोनोंके सादृश्यको तो देखो। किसीके अतिसुगन्धी मुखपर भ्रमर कमलको छोड़कर आ बैठा। किसीका झीना और जलार्द्र वस्त्र अंगसे ऐसा चिपट गया कि नाभि मार्ग भी दिखाई देने लगा। किसीकी ओढ़नी जलमें. तैरने लगी और लोग उसे पानीकी छाल समझकर निहारने लगे। अनेक मानिनी स्त्रियोंने आकर व जलभरी पिचकारियां हाथों में लेकर मकरध्वजको सींचकर स्नान करा दिया और अपनी ओर देखनेवाली उन मानिनियोंका हृदयसे ही सम्मान किया। उन्होंने सरस वचनोंके द्वारा उसे आकृष्ट किया तथा कमलकी चोटोंसे मानो उसकी पूजा की। __ इसी बीच नारियोंमें श्रेष्ठ पृथ्वीदेवी धोये हुए धवल वस्त्र एवं उत्तम चन्दन-कुंकुम लेकर जब अपने पुत्रके समीप जाने लगी, तब उसकी ज्येष्ठ सपत्नी विशालनेत्राने राजाको दिखलाया। मंचपर आरूढ़ ज्येष्ठ सपत्नीने कहा-हे पृथ्वीपति, अपनी इस प्रिय गृहिणीको शृंगारकी सामग्री लेकर जारके घर जाती हुई देखिए // 8 // 9. राजाका व्यवहार और रानीको प्रतिक्रिया इसी समय सहसा वह वीर चूड़ामणि जिसने अपनी लोलासे दिग्गजको भी जीता था अपने भवनको पश्चिम दिशामें स्थित नन्दन वनके सरोवरके तीरसे निकला / और वह अपनी माताके P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [३.९.६गउ लहु लहुयह घरिणिहे मंदिरु वयणु पयंपिउ राएं सुंदरु / .. पुरवरहिंडणु सुयहो असोहणु . मा महु होउ अहम्मारोहणु / ' मा महिलहु लग्गउ कामग्गहु / मा मेल्लंतु सभवणपरिग्गहु / / .. अव कुमंतिमंतयसोत्तहो मइ विवरीय होइ सार्यत्तहो। तं अवहेरिउ बालमयच्छि, वियरउ णंदणु णयरि सइच्छिए। माणिणि जा मुज्झइ सा मुज्झउ छुडु महु तणयहो हियवउ सुज्झउ / दुज्जणु जो जूरइ सो जूरउ . छुडु महु सयलमणोरहँ पूरउ / गउ णरणाहु जाम णियणिलयहो ता मायए पुत्तहो कुलतिलयहो / - वयणु दिण्णु चडु सुंदर गयवरे - कर्णंचमरउड्डावियमहुयर।। मयणिज्झरे सिंदूरापंकिए कच्छरिच्छगलगिज्जालंकि। देविहे तणउ वयणु आयण्णिवि हिंडणसीलें भल्ल उ मण्णिवि / घत्ता-आरोहणु करिवि कुमरे पयपेल्लिउ मयगलु / . किंकरपरियरिउ णीसरिउ फुरियखग्गुज्जलु // 9 // . 1 10 . Women of the city enamoured of Nagakumara. दुवई-ता पुरमाणिणीहिँ अवलोइउ माणिणिमाणमयमहो / का वि णिवित्ति करइ णियरमणहो मणे संभरइ वम्महो। का वि भणइ पिय कंठागेहणउ करि लइ मेरउ कंठाहरणउ ! , का वि भणइ धरि करु लइ कंकणु हारु लेवि उरि दिज्जउ णहवणु।। लइ कडिसुत्तउ कडियलु माणहि अंसें अंसु देव संदाणहि / / लइ केऊरु काई बोलिज्जइ . कामाउरहि किं ण किर दिज्जइ। . . : का वि भणइ अहरहो रत्तत्तणु णासउ दइय देहि मुहचुंबणु। / का वि भणइ लहु करि केसग्गहु वियलउ मालइ कुसुमपरिग्गहु / का वि भणइ किं दीहरणेत्तई . तुह सोहग्गहो छेउ ण पत्तई। किं महु भउंहाजुयवंकत्तणु णउ जित्तउ तेरउ धुत्तत्तणु / हो हो किं किर थणथड्ढ़त्तणु जेण ण जित्तेउ तुह थड्ढत्तणु / तुह गंभीरिमाश हउं भज्जमि णाहि गहिर दरिसंति ण लज्जमि / घत्ता-इय मयरद्धएण पुरवरतरुणीयणु ताविउ / .णिवडिउ णेहवसु भउ लज्जमोहमेल्लाविउ // 10 // 3. C°लहं. 4. AB अवर. 5. c सुत्तहो. 6. c सोमंतहो; E सामत्तहो. ७.c°हु. 8. E कणयं. 9. E°पिल्लिय. 10. Edeg रियउ. ......10.1. A ण चित्ति. 2. CE 'ठग्ग. 3. E देवि. 4. c omits this foot. 5. E जित्तिउ. .. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ -3. 10. 14 ] . हिन्दी अनुवाद चरणयुगलमें पड़ गया। राजाने देखा और मनमें पीड़ित होकर कहा-हे देवि, तुमने उस महासतीको निन्दा क्यों की? देखो देखो, पुत्र उसका अभिनन्दन कर रहा है। माता-पुत्र दोनों घर आ गये। राजाके स्नेहकी तृप्ति पूर्ण नहीं हो रही थी। वह शीघ्र ही अपनी कनिष्ठ गृहिणीके निवासपर गया और सुन्दर वचन बोला-तुम्हारे पुत्रका नगरमें भ्रमण करना ठीक नहीं, कहीं मुझे अधर्म न लग जावे। कहीं महिलाओंको कामाग्रह न लग जावे और वे अपने घर परिवार न छोड़ बैठे। एक बात और है। कुमन्त्रीके मन्त्रसे जिसके कान भर जाते हैं उस स्वच्छन्द व्यक्तिकी मति विपरीत हो जाती है किन्तु उस बालमृगनयनी छोटो रानीने राजाके इस वचनकी अवहेलना 'की। उसने कहा-मेरा पुत्र अपनी इच्छासे नगरमें विचरण करे। जो मानिनी स्त्री मोहित होवे सो हो, क्योंकि मेरे पुत्रका हृदय शुद्ध है / जो दुर्जन जले सो जले, परन्तु मेरे सकल मनोरथ पूर्ण हो / रानीके ऐसा कहनेपर जब राजा अपने निवासको चला आया, तभी माताने अपने कुलतिलक पुत्रको आज्ञा दी कि हे सुन्दर, अच्छे सुन्दर हाथीपर चढ़ो जो अपने कर्णरूपी चंवरोंसे भौंरोंको उड़ाता हो, जो मद झरा रहा हो, जो सिन्दूरसे लिप्त हो तथा जो नक्षत्र माला एवं घुघरुओंकी आवलिसे अलंकृत हो। देवीके ऐसे वचन सुनकर उस भ्रमणशील कुमारने उसे भला माना तथा हाथीपर आरूढ़ होकर सेवकों सहित एवं चमकता हुआ उज्ज्वल खड्ग लेकर निकल पड़ा // 9 // 10. नगरनारियोंका नागकुमारपर मोह तब नगरकी मानिनी स्त्रियोंने मानिनियोंके मदका मथन करनेवाले कुमारको देखा। कोई स्त्री अपने पतिसे विमुख होकर इस कामदेवका मनसे स्मरण करने लगी। कोई कहती हे प्रिय, मेरे कण्ठको ग्रहण करो और मुझे अपना कण्ठाभरण बना लो। किसीने कहा मेरा हाथ पकड़ो और कंकन ले लो, तथा हार लेकर मेरे वक्षस्थलपर नखव्रण लगाओ / मेरा कटिसूत्र लेकर मेरे कटितटका मान करो, तथा हे देव, कन्धेसे कन्धा मिलाओ। कोई बोली मेरा केयूर ले लो। कामातुर मनुष्य क्या नहीं दे सकते ? कोई कहती मेरे अधरोंको लाली नष्ट हो जावे, हे प्रिय, ऐसा मुख चुम्बन दो। कोई कहती शीघ्र मेरे केशोंको ग्रहण करो जिससे मेरा चमेलीके पुष्पोंका अलंकरण गिर जावे। किसीने कहा मेरे इन दीर्घ नेत्रोंसे क्या लाभ जबकि वे तुम्हारे सौन्दर्यको पूर्णरूपसे न देख पायें। मेरी युगल भौंहोंके बाँकेपनसे क्या लाभ जबकि वे तेरी चतुराईको न जीत पायें। हाय, हाय, इन स्तनोंको कठोरतासे क्या लाभ जब उसके द्वारा तेरी स्तब्धता . ( कठोरता ) को न जोता जा सके। मैं तुम्हारी गम्भीरतासे हार गयी और अपनी नाभिको गंम्भीरताको दिखलाते नहीं लजाती। ." इस प्रकार मकरध्वजने उस नगरकी तरुणियोंको ताप पहुंचाया। और वे प्रेमके वशीभूत होकर उनमें लज्जा और मोहका मेल हो गया // 10 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ . / / 3.11.1 5 King discovers the effrontery and punishes the queen by the seizure of all her valuables. Nagakumara.sees his mother without ornaments and * learns about the wrath of the king. दुवई-एम भमंतु मयणु अवलोइवि पिउणा चिंतियं मणे। ____ मई विणिवारिओ वि किह हिंडइ पुणरवि एउ पट्टणे // महिलउ णउ मुणंति सहियत्तणु महिलहँ गुणसहाउ वंकत्तणु / मइँ वारिउ सइँ पेरिउ णंदणुः - हिंडइ जुवइहुँ हिययविमणु / / एवहिं एयेहो किं किर किज्जइ उद्दालिप्पिणु अत्थु लइज्जइ। जासु अत्थु तहो हयवर गयवर जासु अत्थु तहो धयचलचामर / जासु अत्थु तहो धर्वलइँ छत्तइँ जासु अत्थु तहो वरवाइत्तई। जासु अत्थु तहो असिवरकरणर जासु अत्थु तहो मणिमयरहवर। जासु अत्थु सो जोइ वियारहि / इय चिंतिवि पेसिय सुंडीरहि। लंघियणियवइउत्तपउत्तिहा अत्थु हराविउ सिरिमइपुत्तिहे। जिण्णवत्थपविरइयणियंसण तणएँ जणणि दिट्ठ णिभूसण / | पुच्छिर्य माइ काइँ थिय एही निरलंकार कुकइकह जेही। घत्ता-अम्मश बोल्लियउ हउँ णरवइणा विभाडिय। तुहुँ हिंडहि भणिवि धणहरणे दंडे ताडिण // 11 // Nagakumara's protest. He gose to a gambling house and makes a good win, The next day the king finds his courtiers without their usual ornamentation. दुवई-हउँ हिंडंतु चोरु परयारिउ परजीवावहारओ। _ पिसुणपयंपिएण किं पिउणा किउ दविणावहारओ॥ / अहवा एउ काइँ मई उत्तउर पहु जं करइ तं जि जणि जुत्त। JR. चाइचायवजियजसघंटह इय जंपिवि गउ सुंदरु टिंटहे। किं कैडित्त णं णं गयणंगणु किं कित्तउणं णं मयलंछणु / सुवराडियउ णाई णक्खत्तई उड्डियाई णाणाविहवित्तई। कुंडलरयण' मउडविचित्तइँ ... कंकणहारडोरकडिसुत्तई। उहिउ धूलीरउ कप्पूरें . .. पसरइ चमराणिलसंचारें। ' छाइज्जइ छत्तहँ पब्भारें / ठवलु ठविउ तहिँ गंपि कुमारें। खेल्लिवि खणखणसवें वलियहँ जित्तई आहरण. मंडलियहँ।। चाउ करतें दुक्खणिवार दीण. पीणियाइँ वसुधार। स्यणई बहुदीणारसुवण्ण आणेविणुणियजणणिह. दिण्णईं। पत्ता-करि णउ कंकणई दिट्टई णिवेण घरि मिलियहँ / / - कंठि ण हारलय णउ सीसि मउड मंडलियहँ // 12 // 11. 1. E°इहिँ; c°इहे. 2. C एयहे. 3. E°वर. 4. E विमलई. 5. E जाय. 6. cfk. 7.C हरायउ. 8. E पुच्छी..९. Dज्झा .10. E हरणई.. . / 12. 1. E हिं. 2. E कि. 3. C क. 4..D °इ. 5.. C. खोल्लिवि खणसद्दे संचलियहं. 6. E°तए. ____7. CE °प्पिणु. PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ -3. 12. 14 ] हिन्दी अनुवाद 11. राजाका कोप __ इस प्रकार नगरमें मदनको भ्रमण करते हए देखकर पिताने अपने मनमें सोचा-मेरे निवारण करनेपर भी यह नगरमें कैसे घूमता है ? महिलाएं स्वयं अपने हितको नहीं जानतीं। टेढ़ापन महिलाओंका स्वाभाविक गुण ही है। मैंने रोका और उसने स्वयं ही पुत्रको प्रेरित किया, जिससे वह युवतियोंके हृदयका मर्दन करते हुए घूमता है। ऐसी दशामें उसका क्या किया जाये ? इसका सब धन अपहरण कर ले लिया जाये। जिसके धन होता है उसीके सुन्दर घोड़े और हाथी होते हैं। जिसके घन उसोके ध्वजाएँ और दुरते हुए चमर / जिसके धन उसीके धवल छत्र / जिसके धन उसीके सुन्दर वादित्र / जिसके धन उसीके हाथोंमें खड्गधारी भट / जिसके धन उसोके मणिमय श्रेष्ठ रथ। जिसके धन है वही विकारको प्राप्त होता है। ऐसा चिन्तन कर उसने सुभटोंको भेजा और अपने पति द्वारा कही गयी बातका उल्लंघन करनेवाली श्रीमतोको पुत्रोके धनका हरण करा लिया / जब पत्रने अपनी माताको भूषणविहीन तथा जीर्ण वस्त्रोंका वेष धारण किये हुए देखा तब उसने पूछा-हे माता, तुम इस प्रकार कुकविकृत कथाके समान अलंकार रहित क्यों बैठो हो? अम्माने उत्तर दिया, मुझे नरपतिने इस प्रकार अपमानित किया है / तू नगरमें घूमता है यह कहकर मुझे धनापहरणके दण्डसे ताड़ित किया गया है / / 11 / / 12. नागकुमारको प्रतिक्रिया .. तो क्या मैं चोर हूँ ? व्यभिचारी हूँ ? दूसरोंके प्राण लेता हूँ ? जो पिताने चुगलखोरोंके कहनेपर धनका अपहरण कर लिया। अथवा मेरे ऐसा कहनेसे क्या लाभ ? प्रभु जो कुछ करे वही लोकमें युक्त है / ऐसा कहकर वह सुन्दर राजकुमार द्यूतगृहमें गया जहाँ दानियोंके त्यागके यशका घण्टा बजाया जा रहा था। द्यूतफलक क्या है मानो गगनरूपी आँगन है। पापा क्या है मानो चन्द्रमा है। कौड़ियां ही नक्षत्रोंके समान हैं / जहाँ नाना प्रकारके धन उड़ रहे हैं जैसे रत्न कुण्डल, विचित्र मुकुट, कंकण, हार, डोर एवं कटिसूत्र / वहाँ कपूर को धूलिका रज उठ रहा था जो चंवरोंके वायु संचारसे फैल रहा था, तथा जहां ऊपर तने हुए छत्रोंकी छाया हो रही थी। वहाँ जाकर कुमारने अपना दाव लगा दिया और खन-खन ध्वनिके साथ पासा खेलकर बलवान माण्डलिकोंके आभरण जोत लिये। फिर उसने त्याग करते हुए दुःख निवारक धनकी धारासे दीन जनोंको प्रसन्न किया और रत्न तथा बहुतसे स्वर्ण दोनार लाकर अपनी माताको दिये। .. प्रासादमें मिलनेपर राजाने देखा कि मांण्डलिकोंके हाथोंमें न कंकण हैं न गलेमें हारलताएँ और न सिरपर मुकुट // 12 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [ 3. 13. 1 Learning from them about the skill of Nagakumara at the game of dice, he invites the prince for a game with him and loses his all to him, The prince, however, returns everything to his father, but secures the release of his mother's ornaments. दुवई-पुच्छिय पत्थिवेण के तुम्हई णियणिययं ण भूसियं / ता कहियं णिवेहि णरणाहहो णायकुमारविलसियं // तोसु वराडी देव चमका अम्हारी आवंति ण थक्का। लइयउ पुरमाणिणिमणहोरें. अहिणवेण जाएं जूवारें। धणु सयलु वि जंकण्णपवित्तउ सिरिवम्महो दोहित्ते जित्तउ। इउँ सुणेवि णरवइ तुण्हिक्क णियकरकमलपिहियमुहु थकउ / अण्णहिँ दिणि कोक्किउ सपसाएं 'णियणंदणु बोल्लाविउ राएं। . पुत्त जूउ भल्लारउ जाणहि णिञ्चमेव तुहुँ जयसिरि माणहि / देवासुरहँ मणोरॅहगारउ / अक्खजूउ जणमणहँ पियार्रउ / (मइँ सहुँ अज्जु सलक्खण खेल्लहि देहि सारि लइ पासउ ढालहि / ता तिं तिह करेवि खणे जित्तउ जणणदविणु णीसेसु वि हित्तउ / पण तहो केरउ तास जि दिण्णउ एम कवण पालइ पडिवण्णेउ / जं चिरु लयउ हरेवि गरिंदें तं तणएं णियकुलणहचंदें। दव्वु सव्वु मेल्लाविउ मायहे घरु पट्ठविउ पढियछायह / घत्ता-महिलहँ जडयणहँ धणु हीणहँ दीणहँ दुल्लहुँ / उत्तममाणुसहँ गुणवंतउ माणुसु भल्लउ // 13 // 14 Nagakumara subdues a turbulent horse. This excites the jealousy of Sridhara. दुवई-अण्णहिँ दिणि तुरंगु तहो दरिसिउ राएं हिलिहिलिहिंसिरो। _ दुट्ठ अणि सुट्ठ णिट्ठरमुहु णं कडुवयणभासिरो॥ वंकाणणु दूसहु णं दुज्जणु कसहोण वच्चइ णाइँ कुकंचणु / अगहियकुँसु णं णट्ठउ बंभणु णरसमजणणु णाई रविणंदणु / लक्खणकर व खद्धलंकेसउ, जवखेत्तु व जवलद्धविसेसउ / दिव्वणिउभखुमखुरचंचलु उरि वित्थिण्णु पवित्थरपच्छलु। कयपरियत्तणु सीस विहोडणु कडियलतोडणु अट्ठियमोडणु। विहडियणिविडासणसंतावणु आसवारकुलभयभोसावणु / एहउ बाले दमिउ तुरंगउ तिहुअणणाहें णाइ अणंगउ / 13.1. E कि. 2. ABDE जासु. 3. E omits ण. 4. ABE उर. 5. E मणमारें. 6. CE तं णिसुणिवि. 7. C हर. 8. EBC omit this line and D gives it in the margin. 9. c°वत्तउ. 10. ABD हीणदीणजणदुल्लहु. 11. C वल्लउ; E वल्लहे. 141. Dहिहिंसरो. 2. E वयणु भासिओ. 3. AB कंठाणणु. 4. AB°जसु. 5. DE दित्त. 6. E यण. 7. C णियडा; D°सणु. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ -3. 14.9] हिन्दी अनुवाद 13. पिता पुत्रको द्यूतक्रीडा राजाने माण्डलिकोंसे पूछा-तुम लोगोंने अपने-अपने आभूषण क्यों नहीं धारण किये ? इसपर उन राजाओंने राजाधिराजको नागकुमारका विलास कह सुनाया। __ हे देव, उसकी कौड़ी खूब चमकती थी और हमारी आते-आते ठीक स्थान पर रुकतो ही न थी / इस प्रकार पुरकी मानिनी स्त्रियोंके मनको हरण करनेवाले उस नये जुआड़ी श्रीवर्मके दोहित्रने जाकर हमारी कानकी बाली मात्र समस्त धनको जीत लिया। यह सुनकर राजा अवाक् रह गया और अपने करकमलोंसे मुंह ढककर बैठ गया। फिर किसी अन्य दिन उस राजाने अपने पुत्रको प्रसन्नतापूर्वक बुलवाया और कहा-हे पुत्र, तू द्यूत भली प्रकार जानता है और तू नित्य ही विजयश्री प्राप्त करता है / यह अक्षयूत देवों और असुरोंका मनोरथ कार्य है और लोगोंके मनको प्यारा है। अतः हे सुलक्षण, आज तुम मेरे साथ खेलो। सारियाँ लगाओ और पासा उठा लो / तब कुमारने वैसा ही किया और क्षणमात्र विजय प्राप्त की। उसने अपने पिता का समस्त धन जीत लिया। फिर उनका धन उन्हें लौटा दिया। भला कौन ऐसी प्रतिज्ञाका पालन करता है ? किन्तु अपनी माताका जो समस्त धन नरेन्द्रने अपहरण कर ले लिया था उसे अपने कुलरूपी आकाशके चन्द्र उस सुपुत्रने छुड़वा लिया और उसे माताके घर पठवा दिया जिससे उसकी कान्ति और कीर्ति बढ़ गयो / महिलाओं, जड़पुरुषों एवं हीन तथा दीनजनोंके लिए धन दुर्लभ है, किन्तु वह उत्तम पुरुषोंके लिए सुलभ है / गुणवान् मनुष्य ही भला होता है // 13 // 14. नागकुमारको वीरता तथा श्रीधरका विद्वेष किसी अन्य दिन राजाने नागकुमारको ऐसा तुरंग दिखलाया जो खूब हिनहिनाता और हिंसक था। जैसे मानो कोई दुष्ट, अनिष्ट, अत्यन्त निष्ठुर-मुख, कटु वचनभाषी दुर्जन हो। . वह अश्व दुर्जनके समान वक्रानन और दुःसह था। कोड़ा लगानेसे भी चलता नहीं था, जैसे खोटा सोना कसौटीपर नहीं चढ़ता। वह लगाम ग्रहण नहीं करता था, जैसे पतित ब्राह्मण कुश लेकर अंजलि नहीं चढ़ाता। वह लोगोंको त्रास देता था, जैसे सूर्यका पुत्र कर्ण नर अर्थात् अर्जुनको त्रासदायक था अथवा जसे रविपुत्र शनि लोगोंको त्रासजनक होता है, अथवा जैसे सूर्य पुत्र यम लोगोंको शान्त अर्थात् निर्जीव कर देता है। वह चनोंकी लाँकका ढेर खा जाता था। अतः वह लक्ष्मणके हाथके समान था जो लंकेश रावणको खा गया था। वह बड़ा वेगवान् था, अतः यवों के ऐसे खेतके समान था, जिसमें खूब जो पैदा होते हों। वह अपने दिव्य तथा ऊपर : उठाये हुए क्षुब्ध खुरोंसे अति चंचल था। वह उरस्थलमें विस्तीर्ण और पिछले भागमें विशेष विस्तारयुक्त अर्थात् स्थूल था। वह परावर्तन करता था, सिर फोड़ देता था, कमर तोड़ देता था तथा हड्डियाँ मोड़ देता था। जो स्थिर आसन जमाने वाले थे उन्हें भी विघटित कर सन्तापदायक था, एवं असवारोंके समूहको भयभीत करनेवाला था। ऐसे उस घोडेका बालक कुमारने दमन P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [3. 14. १०णं पुरिसें मणु वसणवसंगउ दुप्पेच्छंउ णं गिभ पयंगउ / सूरिपसंसिएहिँ बहुभंगहि° . आणिउ णीवग्गइँ'गहियंगहिँ। पत्ता-दमिश तुरुंगवरे सिरिहरु णं कुलिसें घाइ। __ दुक्करु रज्जु महु जहिँ अच्छइ एहउ दाइउ // 14 // Sridhara's plot against the life of Nagakumara who is interned. In the meantime, the city is thrown into a tumult by the advent of a wild elephant. दुवई-पहणमि जिणमि एहु के दिवसु वि मारमि धरमि संगरे। इय संभरिवि तेण भडसंगहु केउ णिययम्मि मंदिरे॥ ता णरणाहहो हियवउ भिण्णउ सिरिलंपडहँ णत्थि कारुण्णउ। छिदिवि कुरखा दानसा पूछातावण " डाग हत पुरकल न मारवत इय चितिवि ते पुरवरु छिण्णउ' सकेउँह दिण्णउ तहिँ णिवसइ मयरद्धउ जइयहुँ। अवरु चोज्जु अवयरियउ तइयहुँ। गामह भूयगाम उड्डावइ दोणामुहहँ कालमुहु दावइ / णयरइँ णायर दंतहिँ घायइ संबाहणहँ बाह उप्पायइ। पुरमाणव पुरवम्मइँ चूरइ कवडवडवंदण मुसुमूरइ। [ बहुमंडव मडैउल्ल उचालइ खडयासीखेडय उद्दालइ। एम असेस देस जगडंतउ भंडणलीलकील पयडतउ। केलासहो होतउ जणपउरहो आय उ वणकरिंदु कणयउरहो। घत्ता--जिह महु मुहरुहहो तिह एयहु किं धवलत्तणु / भंजइ मंदिरई करइ व करिंदु पिसुणत्तणु // 15 / / .. Sridhara's attempt to ward off the elephant and his discomfiture. Nagakuniara asks for a commission from the king. दुवई-दुद्धरु दाणवंतु णो संकइ उवलसएहिँ ताडिओ। AYAN A२०ऐच्छंद्रह पि देइ सो पियवि मृणुयह यशकोडियो / पति सोऽयो . असमाधाआराफरियइंडमुडियका तथा जाहिँ अवटि सई धार्यउ सिरिहरु। 'सधउ सहारिकरि सरहुँ सकिंकरु वेढि उ सेण्णे चउदिसे कुंजरु। णं तारायणेण गिरिमंदरु तेण णरिंदहों लायउ भयजरु। गय गयदंतमुसलदलवट्टिय लालाविंडि विहट्टिय लोट्टिय / तुरय तालपट्टे संघट्टिय - भडथड पर्यणहय णिव्वट्टिय। 8. CE 'क्वं. 9. E°भि. .10. E गि. 11. E णोउगई.. 15. 1. CE किउ. 2. E ताडिव्वउ. 3. E मारिव्वउ. 4. E केयहो. 5. CE णयरय. 6. C पर; ___E पुरउववण चूरइ. 7. D मंडल्ल उ चालइ. 8. D°लु. 16. 1. ABE णेच्छंतइ. 2. E चंदिरु. 3. CE 'हं. 4. E पणयह. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 हिन्दी अनुवाद किया, जैसे त्रिभुवननाथ शिव अथवा जिनेन्द्रने अनंग अर्थात् कामदेवका दमन किया था। अथवा जसे कोई पुरुष व्यसनोंमें गये मनको दमन करे। वह जो ग्रीष्मकालीन सूर्यके समान दुष्प्रेक्ष्य था उस घोड़ेको अश्वशास्त्रके आचार्यों द्वारा प्रशंसित अनेक शैलियोंसे सर्वांग वशीभूत करके राजकुमार उसे राजाके सम्मुख ले आया। . उस श्रेष्ठ तुरंगके नागकुमार द्वारा दमन किये जानेपर श्रीधर मानो वज्रसे आहत हुआ और बोला जहाँ मेरा ऐसा वैरी ( दायाद, उत्तराधिकारी ) रहता है वहाँ मेरे लिए राज्य करना दुष्कर है // 14 // 15. नागकुमारका कारावास व दूसरा साहस इसे किस दिन मारू, जीत लूँ अथवा संग्राममें पकड़ लें, ऐसी चिन्ता करते हुए श्रीधरने अपने महल में योद्धाओंका संग्रह किया। यह समाचार पाकर राजाका हृदय छिन्न-भिन्न हो गया। वह सोचने लगा लक्ष्मीके लम्पटोंके करुणा नहीं होती / कृपाणसे छेदकर टुकड़े-टुकड़े करके प्रथम पुत्र द्वारा छोटा पुत्र मारा जाये ? आगे होनेवाले कार्यको जो समझ-बूझ लेता है वह पश्चात्तापसे नहीं जल पाता / इस प्रकार चिन्तन कर राजाने एक अलग नगर बनवाया और उसे नागकुमारको दे दिया। जब नागकुमार वहाँ निवास कर रहे थे तब एक अन्य आश्चर्यजनक घटना घटी। उस जनप्रचुर कनकपुरमें कैलाससे एक ऐसा हाथी आ पहुँचा जो गांव-गांवके समस्त प्राणियोंको उड़ा देता था। नगरों और नगरवासियोंका अपने दांतोंसे घात कर डालता था। जो संवाहकोंको बाधा उत्पन्न करता था। पुरमानव और पुरके कोटोंको चूर-चूर कर देता था / कपाटों तथा पटबन्धनोंको विनष्ट कर देता था। बहतसे मण्डपों तथा चबूतरोंको तोड़-फोड़ डालता था। घासफूस खानेवाले पशुओंके खेटकोंको नष्ट कर डालता था। इस प्रकार समस्त देशमें विपत्ति उत्पन्न करता हुआ तथा तोड़-फोड़की लीला और क्रीड़ा दिखलाता हुआ वह जंगली हाथी आया / / जैसी मेरे दाँतोंकी सफेदी है वैसी इनकी क्यों है ? ऐसा सोचकर मानो वह हाथी मन्दिरोंको विनष्ट करता हुआ अपनी दुष्टता दिखाने लगा // 15 // 16. कनकपुरमें हाथोकी विनाश लीला वह दुर्धर मदोन्मत्त हाथी सैकड़ों पत्थरोंसे ताड़ित होकर भी शंकित नहीं होता था तथा न चाहनेवाले मनुष्योंपर भी आक्रमण कर उनपर रदनकोटि ( दाँतों) के अग्रभागका प्रहार करता था। मानो उन्हें रत्नकोटि ( करोड़ों रत्न ) दे रहा हो। उस अवसरपर आरेके समान चमकते हुए दण्डको हाथमें लेकर स्वयं श्रीधर दौड़ा। वह ध्वजाओं, .घोड़ों, हाथियों व रथों तथा किंकरोंसे सुसज्जित था। उसकी सेनाने हाथीको चारों दिशाओंसे घेर लिया, जैसे मानो मन्दर पर्वत तारागणसे घिरा हो। इस घटनाने नरेन्द्रको भयका ज्वर ला दिया। उस हाथीके मूसल सदश दाँतोंसे आहत होकर श्रीधरके गज विघटित हो गय और लारके पिण्डमें लोटने लगे। तुरंग सूड़की मारसे जर्जर हो उठे। सुभटोंके समूह परक P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ - [3. 16. ८धीर वि पर णट्ठा रणे णायहो जलहितरंग णाई गिरिरायहो। सिरिहरु पाण लएवि पलाणउ अंकुसु धरिवि समुहिउ राणउ / णिवघरिणिहिँ कंदिउ कलुणुल्लउ को रक्खइ एवहिँ कड उल्लउ / भीसणु णरतणु कड्ढियवसरसु हत्थि ण होइ माइ जमरक्खसु / अप्पंपरि हूयउ सयलु वि जणु हा हा कहिँ जीविउ कहिँ किर धणु / ता एत्थंतरि साहंकार . पेसणु मग्गिउ णायकुमार। 'पति, पान,पत्ता-भो भो पुहवइ पोमीणण पोमिणिणेसर। र, परमधर, मजा दे आएसु महु हउँ धरेमि पीलु परमेसर // 16 // ईमान 455 शाछु. Nagakumara subdues the ferocious elephant. दुवई–ता जणणेण तणउ मोकल्लि उ णिरु सहरिसु पधाइउ / तेण गिरिंदधौउरयपिंजरु वणकुंजरु पलोइउ // मयजलमिलियधुलियचलमहुयरु सँवणपवणहयगयणहणहयरु / चरणघिवणभरवियलियधरयलु णियबलतुलियपडिय पडिमयगलु। गलरवतसियरसियदिसिगयउलु दसणकिरणधवलियमहिणहर्यलु / परबलकुलकलयलहँ अभीयरु दसदिसिवह वियलियहिमसीयरु / णरवरतरुपरिमलपसरियकरु करिवरसहससमरभरधुरधरु / . असरिसु विसमरोसु धाइउ करि सुंदरु भिडिउ तासु णं केसरि / वंचइ मिलइ वलइ उल्लंघइ खणि ससि जेम हत्थु आसंघइ। करिवेढि उ उज्वेढि वि गच्छइ चउचरणंतर ल्हि किवि अच्छइ। पुरउ पधावइ पुणु तणु दावइ वंसारूढ उ पुत्तु व भावइ। कुंभ परिट्ठिउ णाई सणिच्छरु. कण्णालग्गउ सोहइ णवर्वरु। बलवंतउ जग वरकरि णाहिउ णियभुयदंडहिँ जुज्झिवि साहिउ / तिक्खहि दंतग्गहिँ णउ पेल्लइ थिउ णिफंदु गेइंदु ण चल्लइ / घत्ता-गोविंदें तुलिउ गोवद्धणु णं जयकारणु / जित्तउ तेण गउ णं पुप्फयंतदिसिवारणु // 17 / / इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकव्वे दिन्चतुरंगनीलगिरिकरिपसाहणं णाम तइउ परिच्छेउ समत्तो // // संधि // 3 // 5. E णाय. 6. E कलणुल्लउ. 7. CE पुहइवई. 8. E पउ. 9.C जिणमि. 17. 1. ABD °विउ. 2. CE काउ. 3. c इयउ. 4. E omits this and the following three feet. 5.C दलिय. 6. D °उलु. 7. ABCE omit this foot. 8. E करु. 9. E गयंदु. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. 17. 16 ] हिन्दी अनुवाद 55 नखोंसे आहत होकर लौट पड़े। धैर्यवान् नर भी उस नागके रणसे भाग उठे, जैसे गिरिराजसे टकराकर समुद्रको तरंगें वापस लौट जाती हैं। श्रीधर प्राण लेकर पलायन कर गया। तब स्वयं राजा अंकुश लेकर उठ खड़ा हआ। तब राजाके अन्तःपुरकी स्त्रियोंने करुणाजनक आक्रन्दन किया कि ऐसी अवस्थामें कौन कटककी रक्षा करे / यह भीषण और मनुष्यको चर्वी और रक्त निकालकर बहानेवाला हाथी नहीं है, हे माता, वह कोई यम या राक्षस है। समस्त लोग आत्मपराभूत हे पृथ्वीपति, पद्मानन, लक्ष्मीश्वर, परमेश्वर, मुझे आदेश दीजिए; मैं इस हाथीको पकड़ सकता हूँ // 16 // 17. नागकुमारने हाथीको वशीभूत किया तब पिताने पुत्रको छूट दे दो और वह अत्यन्त सहर्ष दौड़ पड़ा। उसने जाकर पर्वतकी धातुओंको रजसे पिंगल वर्ण उस वनहस्तिको देखा। उस हाथीके मदजलसे आकृष्ट हए भ्रमर उसके चारों तरफ मड़रा रहे थे। उसके कानोंकी वायुसे आहत होकर समस्त नभचर आकाश में उड़ रहे थे। उसके पैरोंकी पटकके भारसे धरातल चलायमान हो रहा था। उसके साथ अपना बल तौलकर प्रतिपक्षी हाथी धराशायी हो रहे थे। उसकी दहाड़से त्रस्त होकर दिग्गजोंके समूह चीत्कार कर रहे थे। वह अपने दांतोंकी किरणोंसे पृथ्वो और आकाशतलको उज्ज्वल कर रहा था। शत्रुके सैन्य-समूहको कलकल ध्वनिसे वह भयभीत नहीं होता था। वह अपनी सूंड़की फुफकारसे दशों दिशाओंमें हिमशीकर फैला रहा था। बड़े-बड़े योद्धारूपी वृक्षोंकी गन्ध पाकर वह उनकी ओर अपना सूडादण्ड पसार रहा था, तथा सहस्रों बड़े-बड़े हाथियोंके साथ युद्धके भाररूपी धुराको धारण किये हुए था। ऐसा वह असाधारण हाथी अत्यन्त रोषपूर्वक दौड़ा और वह सुन्दर राजकुमार उससे सिंहके समान भिड़ गया। वह हाथीको ओर बढ़ता, उससे मिलता, बलखाता और उसका उल्लंघन करता एवं क्षण भरके लिए उसके हस्त ( सँड़) को पकड़ लेता, जैसे मानो चन्द्रमा हस्त नक्षत्रसे संग करता है / जब हाथी उसे अपनी संडमें लपेट लेता, तब वह उससे निकल जाता और उसके चारों पैरोंके बीच में छिपकर रह जाता। वह उसके आगे दौड़ता और फिर उसे अपना शरीर दिखलाता तथा उसके वंस ( रीढ़ ) पर चढ़कर वंशोत्तम पुत्रके समान शोभायमान होता। हाथोके कुम्भस्थलपर बैठकर कुम्भराशिमें स्थित शनिश्चरकी भांति दिखाई देता तथा कानसे लगकर कन्यासे नये कर लिया व अपने भुजदण्डोंसे युद्ध कर उसे साध लिया / अब उस गजेन्द्रने कुमारको अपने तीक्ष्ण दन्तानोंसे पीड़ित करना छोड़ दिया और वह चलायमान न होकर निस्पन्द रह गया। जिस प्रकार गोविन्दने गोवर्धनको उठाकर अपना जयजयकार कराया था, उसी प्रकार नागकुमारने उस गजको जीत लिया, जैसे मानो पुष्पोंके समान दाँतवाले दिग्गजको जोता हो। इति नन्न नामांकित महाकवि पुष्पदन्त विरचित नागकुमार चरित्र महाकाव्यमें दिव्य तुरंग तथा नीलगिरि समान हस्तीका वशीकरण नामक तृतीय परिच्छेद समाप्त। ॥सन्धि 3 // ....... . . ... P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ णयं पात्र Jayavarma, the king of Northern Mathura, his queen Jayavati and two sons Vyala and Mahavyala. Arrival of a sage and the king's visit to him साहेप्पिणु वरकरि अवरु वि सो हरि पुरणरणियरपलोइउ।। तणएण सतायहो कयमुहरायहो,पय पूर्णवेप्पिा हो // वा // 1. TRIकरि दुई पत्र पेस भाला 4kd पि महु मदिार तं ते तुई विहूसण // जेवnnel सो वरतुरंगु सो भद्ददंति गेण्हिवि गउ णियपुरु सहुँ समंति।। तहिँ णिवसइ सिरि भुजंतु जाम - अण्णेक्कु कहतर होई ताम / उत्तरमहुरहे जयवम्मु राउ जयवइकंतापरिमट्ठकाउ। तहो वालमहावालंक पुत्त विण्णाणजुत्त संगामधुत्त / पुरवरकवाडणिहवियडवच्छ / थिरफलिहबाहु आयंबिरच्छ / कोडिभडपयडपडिभडकयंत परबलजलघंघल बलमंहत / कुलधवलधुरंधर जयसिरीह णं दोणि काल णं दोण्णि सीह / णं दोणि सूर णं दोण्णि चंदणं दोणि वि सुरतरु दोणि इंद। तहो एकहो दीसइ भालि णयणु अण्णेक वि रूवें णाइँ मयणु। ता उववणि संठिउ हिरहु णग्गु संदरिसियपंचायारमग्गु। . , . मुणिवरु तवसिरिभूसियसरीरु संजमधरु धेरधरणियलधीरु / घत्ता-जयदुंदुहिसदें परमाणंदें सुरणरविसहरणंदियउ / राएण सुइत्तहिँ पुत्तकलत्तहिँ सहुँ जाइवि रिसि वंदियउ // 1 // Discourse of the sage upon householder's Dharma, दुवई–ता मुणिवयणकुहरपरिवियलिय धम्मामयतरंगिणी। घणघणपावपंकपक्खालणगुणणिम्मलकयावणी // सो मुणिवरिंदु परमत्थभासि घरधम्मु कहइ गुणरयणरासि / / घरधम्मु धरिजइ गरवरेण णिचं तसजीवदयावरेण / घरधम्मु धरिजइ णयसिरेण अणलियमहुरक्खरभासिरेण / घरधम्मु धरिजइ मलहरेण परदेविणहरणकुंचियकरेण / घरधम्मु धरिजइ णिरु बुहेण वीरें परघरिणिपरंमुहेण / घरधम्मु धरिजइ णिग्गहेण लोहँस्य पमाणपरिग्गहेण। 1.1. D हुवउ. 2. DE वयघर. 3. D णियम.. 2.1. BDE रइज्जइ. 2. E दव. 3. E धीरें. 4. C लेहरस. . .. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 4 1. मथुराके राजभवनका वृत्तान्त उस श्रेष्ठ हाथी और उस घोड़ेको वशमें करके पुरवासी जनसमूहके देखते-देखते उस सुपुत्र नागकुमारने अपने प्रसन्न मुख पिताके चरणोंमें प्रणाम करके उन्हें समर्पित किया। राजाने कहा-इस घोड़े और हाथीको तुम्हीं ले लो। हे पुत्र, मैंने तुम्हारा काम देख लिया / मेरे महलमें जो-जो कुछ अच्छी वस्तुएँ हैं वे सभी तुम्हें अलंकृत करें। तब उस श्रेष्ठ तुरंग और भद्र हाथीको लेकर नागकुमार अपने मंत्रियों सहित अपने निवासको गया। वहां जब वह राज्यश्रीका उपभोग करते हुए रहता था तभी एक दूसरी घटना घटी / उत्तर मथुरामें जयवर्म नामका राजा था जिसकी सुन्दर स्निग्ध शरीरवाली जयवती नामकी प्रिया थी। उसके काल और महाकाल नामके दो पुत्र थे। और दोनों ही विज्ञानयुक्त एवं संग्राममें प्रवीण थे। उनका वक्षस्थल नगरकोटके कपाट सदृश विशाल था। भुजाएं अर्गलाके समान सुदृढ़ और आँखें ताम्रवर्ण थीं। वे अपने प्रतिपक्षी करोड़ों योद्धाओंके यमराज थे, तथा शत्रुबलरूपी जलको मन्थन करनेवाले महान् बलशाली थे। अपने कुलके वे धवल धुरंधर थे और विजयलक्ष्मीके अभीष्ट थे, जैसे मानो दो काल हों या दो सिंह, मानो दो सूर्य हों या दो चन्द्र, दो कल्पवृक्ष हों या दो इन्द्र / उन दोनों भ्राताओंमेंसे एकके कपालपर एक नेत्र दिखाई देता था तथा दूसरा अपने सौन्दर्यमें मानो कामदेव ही था। एक बार उस नगरके उपवनमें एक मुनिराज आकर ठहरे / वे निस्पृह, नग्न, पांच प्रकारके आचार मार्गको दर्शानेवाले तपरूपी लक्ष्मीसे भूषित शरीर, संयमधारी तथा पर्वत व धरणीतलके समान धीर थे। देव, मनुष्य और नाग परम आनन्दसे जय दुन्दुभीकी ध्वनि द्वारा उनका अभिनन्दन कर रहे थे। ऐसे उन ऋषिकी राजाने शुद्ध चित्तयुक्त पुत्र कलत्रों सहित जाकर वन्दना की // 1 // 2. मुनि द्वारा गृहस्थ धर्मका उपदेश उसी समय मुनिराजके मुखरूपी कन्दरासे धर्मरूपी अमृतको धारा बह निकली जो अति सघन पाप रूपी पंकका प्रक्षालनकर निर्मल गुणोंको प्रकट करने वाली थी। - वे परमार्थका भाषण करनेवाले गुणरूपी रत्नोंकी राशि मुनिवरेन्द्र गह-धर्मका कथन करने लगे / गृहधर्म वही नरश्रेष्ठ धारण करता है जो नित्य हो त्रस्त जोवोंके प्रति दया करनेमें तत्पर रहता है / जो विनयसे अपना मस्तक नीचा रखता है और सत्य एवं मधुर वचन बोलता है, वही गृहस्थ धर्मका धारी है। गृहधर्म धारण वही करता है, जो निष्पाप रूपसे दूसरेके द्रव्यके अपहरणसे अपना हाथ खींचे रहता है / वही बुद्धिमान वीर पुरुष गृहधर्मावलम्बी है जो परायी स्त्रीसे पराङ् P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4. 2.9 णायकुमारचरिउ घरधम्मु धरिज्जइ दिढवएण भोजेणाणत्थमिएं कएण। घरधम्मु धरिजइ सज्जणेण . महुमासमजपरिवज्जणेण / घरधम्मु धरिजइ णायएण उज्झियपंचुंबरसायएण / घरधम्मु धरिजइ गुरुकमेण कयमेरे दिसविदिसागमेण / घरधम्म धरिजड सिक्खएण पाविट्ठजीवउपपेक्खएण / घरधम्मु धरिज्जइ बुज्झिरेण घणयालि किं पि गमणुज्झिरेण / घरधम्मु धरिजइ झाइएण जिणपडिबिंब सामाइएण। घरधम्मु धरिजइ तवसहेण पव्वेसु वि विरइयपोसहेण / घरधम्मु धरिजइ सारएण विहिढोइयपत्ताहारएण। घरधम्मु धरिन्नइ दंसणेण सुद्धे सुविहियसण्णासणेण / घत्ता-जो मइरा चक्खइ आमिसु भक्खइ कुगुरुकुदेवह लग्गइ। सो माणेउ णट्ठउ पहपभट्ठउ पावइ भीसण दुग्गइ // 2 // Religious discourse ( continues ). दुवई-कुसुइ कुसीलु कुतवसिहि रत्तउ तं जाणसु कुवत्तयं / होइ अवत्तयं पि सम्मत्तपवित्तवएहिं चत्तयं // वजइ कुदिद्विगुणकित्तणाई लोइयवेइयमूढत्तणाई। णउ संककंखविदिगिंछ करई सम्माइट्ठिउ समत्तु धरइ। मुक्कउ दुविहेण वि संजमेण - तं अहमु पत्त जाणहि कमेण / मज्झिमु सावयचारित्तएण उत्तमु सुद्धे रयणेत्तएण। दिण्णउ अवत्ते सुण्णउ जि जाइ कुच्छिउ कुत्ते फलु किं पि होइ। . तिविहेण पत्तदाणेण भोउ तिविहु जि पावइ भुअणयलि लोउ / दायारउ पुणु णवगुणविसिट्ठ पडिगाहिजद रिसि घरे पइट्ट / उच्चासणु दिज्जइ तहो णरेण पुणु पयपक्खालणु णियकरण / पयजलु वंदिजइ आयरेण * अंचिज्जइ पणविजइ सिरेण / मणवयणे काएं सुद्धएण आहारेण वि णिल्लुद्धएण। जें दिण्णु दाणु तहो होइ पुण्णु इयरहो पुणु दिण्णउ अडइरुण्णु / पत्ता-असणुल्लउ णिवसणु देहविहूसणु गोमहिसिउलु भूमिभवणु / - काणीणहँ दीणहँ सिरिपरिहीणहँ दिजइ कारुण्णेण धणु // 3 // 2. 5. ABD दस. 6. E माणुसु. 3. 1. E कुणइ. 2. E रयणु. 3. C कुवत्ते. 4. ABCE विसुद्ध. 5. ABGE omit this foot but D adds it in the margin. 6. E°सिउउलु. . 7. C काणीणहुं दीणहो; D omits दीणहं. 8. E हुं. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ -4. 3. 15 ] हिन्दी अनुवाद मुख रहता है / लोभके निग्रह और परिग्रहके प्रमाण द्वारा ही गृहधर्म धारण किया जाता है। जो सूर्यास्तसे पूर्व भोजन करता है और अपने व्रतमें दृढ़ रहता है, वही गृहधर्मका धारी है। मधु, मांस और मद्यका परित्याग करनेवाला सज्जन हो गृहधर्म धारण करता है। जो जानकार है और पंचउदम्बरोंके स्वादका त्यागी है वही गृहधर्म धारण करता है। गृहधर्म उसीके द्वारा धारण किया जाता है जो गुरुओंके अनुसार या परम्परानुसार दिशाओं और विदिशाओंमें गमनागमनकी मात्राको मर्यादा रखता है / वही शिक्षावृत्ति गृहधर्म रखता है जो पापो जीवोंकी उपेक्षा करता है। गृहधर्मधारी वही बुद्धिमान है जो वर्षाकालमें कुछ भी हो बाहर जाना छोड़ देता है। वह गृहधर्म धारी है जो जिनेन्द्र प्रतिमाका ध्यान करता है। जो सामायिक करता है, जो पर्यों में प्रोषधव्रत धारणकर तप सहता है, वही गृहधर्मधारी है। जो पात्रोंको विधिपूर्वक आहार कराता है वही श्रेष्ठतर गृहधर्मको धारण करता है / जो शुद्ध सम्यक्दर्शनसे युक्त है और विधिपूर्वक संन्यास ग्रहण करता है वही गृहधर्मधारी है। ___ जो मदिरा चखता है, मांसका भक्षण करता है तथा कुगुरु और कुदेवोंकी पूजा करता है वह नर नष्ट और पथभ्रष्ट है, वह भोषण दुर्गतिको प्राप्त होता है / / 2 / / / 3. दानके पात्र कौन ? जो झूठे शास्त्रों, कुत्सित आचारों तथा कुत्सित तपस्वियोंमें अनुरक्त होता है, उसे कुपात्र जानो। और जो सम्यकदर्शन तथा पवित्र व्रतोंसे रहित है वह अपात्र है। जो कुदृष्टियोंके गुणोंका कीर्तन तथा लौकिक और वैदिक मूढ़ताओंका वर्जन करता है, सच्चे धर्ममें शंका, कांक्षा व जुगुप्सा नहीं करता तथा सम्यग्दृष्टि होता हुआ सम्यक्त्वको धारण करता है वह दोनों प्रकारके ( बाह्य और आभ्यन्तर ) संयमसे रहित होता हुआ भी अधम पात्र है ऐसा क्रमसे जानना चाहिए / मध्यम पात्र होता है श्रावकका चारित्र्य ग्रहण करनेसे और उत्तम पात्र शुद्ध रत्नत्रयरूप मुनिव्रत धारण करनेसे / अपात्रको दिया हुआ दान शून्य अर्थात् फलरहित जाता है। तथा कुपात्रको दिये हुए दानका कुछ बुरा ही फल होता है। किन्तु तीन प्रकारके पात्रदानसे लोग इस भूतलमें तीन प्रकारके भोगोंको प्राप्त करते हैं / दाताको नवगुणों से युक्त होकर ही अपने घरमें प्रविष्ट मुनिकी पडिगाहना करना चाहिए। उन्हें उच्चासन दिया जाये और अपने हाथसे उनके पैरका प्रक्षालन किया जाये। उनके पैरोंके जलको आदरसे वन्दना की जाये। उनकी अर्चना की जाये और सिर नवाकर उनको प्रणाम किया जाये / मन, वचन और कायकी शुद्धि सहित निर्लोभ भावसे जो मुनिको आहार देता है उसीको पुण्य होता है। अन्य द्वारा दिया गया आहार अरण्यरोदनके समान निष्फल होता है / ... वैसे दया भावसे अनाथों, दोनों और निर्धनोंको भी भोजन, वस्त्र, देहके आभूषण, गायें और भैंसें भूमि और भवनरूपी धन दिया जा सकता है // 3 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [4.4.1-- Discourse on ascetic-duties. दुवई-कीरइ परमभत्ति गुणगणहर कारुण्णं पि दुत्थिए / _ पंगुलकुंटमंटबहिरंधयरोयविसायमंथिए / अवहेरहि मणि मग्गंतु चोरु पारद्धिउ अवरु वि दुरियघोरु / कुत्थियणरपोसणु कोससोसु इहभवि परभवि तं करइ दोसु / अणगारधम्मु गयमयणरंगु / गिरिकंदरमंदिरु मुक्कसंगु। अणगारधम्मु तवसिरिसमिद्ध पुरि घरि देसंतरि अपडिबद्ध / अणगारधम्मु णिम्महियमाणु अरिवरि बंधवि धणि तणि समाणु / अणगारधम्मु वोसट्टदेहु परिचत्तकलत्तसपुत्तणेहु। अणगारधम्मु तवजलणतत्तु णिग्वियडपिंडकवलणपयत्तु / अणगारधम्मु चम्मद्विसेसु णिल्लुक्ककेसु जगि भीमवेसु / अणगारधम्मु सिलभूमिसयणु मलपडललित्तु दरपिहियणयणु / अणंगारधम्मु सुद्धंतरंगु थलगउँ जिह कच्छउ कुंचियंगु / घत्ता-परॅसिरिहरु सिरिहरु हलहरु जिणवरु भरहसरिसु णरु चक्कवइ / अणयारहो धम्में गलियकुकम्में माणुसु देविंदु वि हवइ // 4 // Jayavarma questions the sage regarding the fate of his two sons, and on being told that they were destined to serve somebody, he became disgusted with the world. दुवई-सावयवयहलेण सोलहमण सुहलियसुकयसाहिणो / सहसारग्गे सग्गे सम्मत्तें होंति णरिंद देहिणो॥ ता पभणइ पहु भो जित्तकाम महु णंदण बिण्णि वि विजयकाम / महि भुंजिहिंति किं वाहरत्त भिच्चत्तु परहो सव्वाहरत्तु / करिहिंति भणसु भवियव्वु धीर पयपणयलोयसुविसुद्धवीर / भासइ गुरु जाणियजीवजाइ तइयन्छि जेण दिट्ठण जाइ। सो होसइ जेट्टहो सामिसालु कंदप्पु पवढियसामिसालु / रूवालोयण याचत जा५३.३५॥ इच्छंतति इच्छिजाइ ण जाdi p) all यात णिसुणिवि णिहियवेउ विरेत्त' 'जेहि ए करति परकिंकरत्तु / MAIN यूनल सुबह+असईसह पइ.मी लहसंयही / वर) 12 तहिँ सव्वइँ दिव्वइँ लक्खणा हउँ मण्णमि सरवणलक्खणाइँ / लगा डज्झउ संसारु महामुणीस भयवंत णाणचिंतामणीस / घत्ता-किं किज्जइ रजें गलियसयों महु एवहिँ जिणवरु सरणु / भो तिहुयणसारा मयणवियारा देहि भडारा तवयरणु // 5 // रातमा क्खणाई। सो स्या 4. 1. E मंटलूलबहिरं. 2. E°सिरिणि पिद्ध. 3. MSS गय. 4. D पडिं; E परि. 5. ABCE omit सिरिहरु. 5. 1. C साहणे. 2..AD रूआलोयण; 3. ADE अच्चंत. 4. E°सुहहो. 5. C सयलें; D सकज्जें; E सइज्जें. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ -4. 5. 14 ] हिन्दी अनुवाद 4. मुनि द्वारा यति धर्मका उपदेश ___ जो गुणगणधारी मुनीश्वर हैं उनको परम भक्ति करना चाहिए। और जो लँगड़े, लूले; गूंगे, बहरे, अन्धे, रोग और विषादसे ग्रस्त दुःखी अवस्थामें पड़े हैं उनपर करुणा करनी चाहिए। मनमें प्रवेश करनेवाले पापरूपी चोरका निवारण करो / आखेट एक दूसरा घोर पाप है। पापी लोगोंका पोषण करना अपने धनकोशको सुखाना मात्र है। वह इस भवमें तथा परभवमें दोष उत्पन्न करता है। अनगार धर्म वह है जिसमें कामके रागरंग छोड़ दिये जाते हैं। तथा समस्त परिग्रहसे मुक्त होकर पर्वतकी कन्दराओंमें निवास किया जाता है। मुनिधर्मका धारी तपस्यारूपी लक्ष्मीसे समृद्ध होता हुआ किसी भी घर, नगर या देशान्तरसे बंधता नहीं। मुनिव्रत घारी अपने मानका मर्दन कर लेता है तथा शत्रु और बन्धु, धन और तृणमें समताभाव रखता है। मुनिधर्मधारी अपने शरीरसे ममत्व नहीं रखता है तथा अपने पुत्र और कलत्रसे भी स्नेह छोड़ देता है / तपस्यारूपी अग्निसे तप्त मुनि विकार रहित मिले हुए भोजनमें ही प्रवृत्त होता है मुनिके शरीरमें चर्म और अस्थिमात्र शेष रहते हैं। वह स्वयं अपने केशोंका लोंच करता है तथा भूषण-वस्त्रविहीन नग्नवेष रहता है। मुनि शिला या भूमिपर ही शयन करता है। उसका शरीर धूलि आदि मलसे लिप्त हो जाता है और वह अपने नेत्र अधखुले रखता है। मुनिका अन्तरंग शुद्ध होता है, जैसे स्थलपर पड़ा हुआ कछुवा अपने अंगोंको संकुचित कर लेता है। मनुष्य अनगार धर्मके द्वारा ही कुकर्मोंका नाश करके परम लक्ष्मीका धारक श्रीधर (नारायण ), हलधर (बलदेव), जिनेन्द्र, भरतके समान चक्रवर्ती तथा देवेन्द्र होता है। 5. राजपुत्रों सम्बन्धी भविष्यवाणी हे नरेन्द्र ! सम्यक्त्व सहित श्रावक-व्रतोंके फलसे: देहधारी जीव अपने सत्कर्मरूपी वृक्षके फलित होनेपर सोलहवें सहस्रार स्वर्ग में उत्पन्न होते हैं। फिर राजाने मुनिराजसे पूछा-हे कामको जीतनेवाले भगवन्, मेरे दोनों पुत्र विजयको कामना रखते हैं। वे पृथ्वीपर राज्य करेंगे अथवा किसी अन्यका भृत्यत्व स्वीकार करेंगे जिसमें स्वामीके आदेशपर शत्रुका सब कुछ अपहरण कर लिया जाता है / हे धीरमुनि, मुझे उनका यह भविष्य बतलाइए / आप लोगों द्वारा पूज्य-चरण हैं और विशुद्ध वीर हैं / इसपर जीवजातिके स्वरूपको जाननेवाले गुरु बोले-जिसके दर्शनमात्रसे तीसरी आँख विलुप्त हो जावे वह मदनका अवतार तुम्हारे ज्येष्ठ पुत्रका स्वामी होगा। और जो कन्या परस्पर रूपका अत्यन्त अवलोकन होनेपर भी और चाहे जानेपर भी उसकी इच्छा न करे, ऐसी वह कन्या समस्त शास्त्रके जानकार . जिस पुरुषके-घरमें प्रवेश करेगी वही तुम्हारे लघु पुत्रका स्वामी होगा। यह सुनकर राजाका ' हृदय विरक्त हो गया / और वह बोला-जहाँ मेरे ये पुत्र दूसरोंकी चाकरी करेंगे वहाँ मैं समझता हूँ समस्त दिव्य लक्षण केवल बाणोंके घावोंके चिह्न मात्र हैं। हे महामुनि भगवन् ज्ञानरूपी चिन्तामणिके स्वामी, यह संसार दग्ध (क्षार ) के समान अत्यन्त तुच्छ है। __ जहां अपना कोई कार्य न सधे ऐसे राज्यका क्या करना है ? अब तो मुझे जिनवरकी ही एकमात्र शरण. है। अतएव हे त्रिभुवनके मदन-विदारक भट्टारक, मुझे तपश्चरणको दीक्षा दीजिए // 5 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [4.6.1 Jayavarma becomes an ascetic, His sons hear about the princess of pataliputra. They go there and she falls in love with the younger brother. दुवई-ढोइवि रायलच्छि णियतणयहो भुअणंबुरुहणेसरो। लइय जिणिंददिक्ख जयवम्में पणवेप्पिणु जिणेसरो॥ जिह णरणाहें णिम्मलमईट तिह वउ पडिवेण्णउ जयमैई। गण पियरि भाय सिरि अणुहवंत विण्णि वि महुरहिँ थिय बलमहंत / सरणलिणपुलिणपेक्खंतखयरता एत्तह पाडलिउत्तणयरे। सिरिवम्मराउ णं मयणलील णं मयणहो केरी बाणकील / भोइणि णामेण वसंतमाल .णियकेसकंतिणिज्जियतमाल / तहे गणियासुंदरि णाम धीय रूवेण रंभ सीलेण सीय। तह पुरिसु ण रुच्चइ जइ वि रामु पञ्चक्खु जइ वि सयमेव कामु / तं वयणु सुणेप्पिणु भायरेहिँ दोहिँ मि कण्णागहणायरेहि / / संभासिउ पोसिउ गा? पणउ पियवम्महो मंतिह तणउ तणेउ / राईसँवयणु राईवणयणु .. णियरज्जे परिट्ठिउ दुट्ठयणु / सुरहरसिहरग्गणिसण्णसुरहो गय विण्णि वि वंधव कुसुमपुरहो। बिण्णि वि वसंतमालासुआग्ण अवलोइय णवकिसलयमुआ। pandi Sil मणि झति मणि झत्ति पइड्रउ लङ्गु जुवाण कामविसतिष कसबाण या gruol}ges' भन २१मनात पत्ता-जोयंतिह णरवर सुरकरिकरकरु हियवउ "अंगुल्लसियउ / मुहससहरपहहरु उण्हु सुदीहरु मिगणयण' णीससियउ॥६॥ कामाव रि Ganikasundari married the younger brother, and another princess, Surasundari, the elder, Kusumapura is invaded by Aridamana the Gauda king. दुवई-इंगियणाणकुसलललियंगिहि जाणिवि चित्तचोरेओ। ... विण्णवियं णिवस्स परमेसर पवरवरावयारओ॥ जाइवि जोइँउ णरु णरहँ सीहु मुक्कउ कण्णण णीसासु दीहु / बिण्णि वि जण सयणिच्छिंयसिवेण हकारिय ता तें पत्थिवेण / अवलोइय बुझिंय गुरुपयाव कुलजाइसुद्धगंभीरभाव / महएविह केरी सुय सलग्घ सुरसुंदरि णामें गुणमहग्य / जेठ्ठहो दिण्णी णिव्वूढमाण लक्खणगुणगणमणिमयणिहाण / जा विरहवेयसंतावझीर्ण जा पुरिसपरिक्खाविहिपवीण / जा लद्धहिययणिव्वाणठाण सा कण्ण कट्ठिहो रइसमाण / 6.1. GE मुणिंद. 2.F मण्णउ. 3. c वईए. 4. E omits this foot. 5. गाढ. 6. AD पणउ. 7. E राईवं. 8. E रयणु. 9. E°तहें. 10. CE णववरु. 11. D संगु. 12. E पई. 7. 1. ABD ललियंगहि. 2. ABCE चित्तचारउ. 3. C विण्णिवियं. 4. CE जोयउ. 5: णिच्चिय. 6. C ताले. 7. C पुच्छिय. 8. ABCE राव. 9. BD संतावरीण; E संतासझीण. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ -4.7.9] हिन्दी अनुवाद 6. पाटलीपुत्रको गणिका सुन्दरी जयवर्म राजाने अपने पुत्रको राज्यलक्ष्मी सौंपकर तथा भुवनरूपी कमलको प्रफुल्लित करनेवाले जिनेश्वरको प्रणामकर जिनेन्द्र-दीक्षा ले ली। जिस प्रकार राजाने दीक्षा ली उसी प्रकार निर्मल बुद्धि रानी जयवतीने भी व्रत धारण कर लिया। माता-पिताके चले जानेपर वे दोनों महाबली भ्राता राज्यलक्ष्मीका अनुभव करते हुए मथुरामें रहे। इसी बीच जहाँ सरोवरोंके कमलों तथा रेतोले तटोंपर पक्षी उड़ते दिखाई देते हैं ऐसे पाटलीपुत्र नगरमें श्रीवमं राजा राज्य करता था। उसकी वसन्तमाला नामक भोगिनी पत्नी कान्तिसे तमालको भी जीतती थी। उसके गणिकासुन्दरी नामक पुत्री थी जो रूपमें रंभा एवं शीलमें सीताके समान थी। उसे कोई पुरुष नहीं रुचता था, चाहे वह स्वयं राम अथवा प्रत्यक्ष कामदेव ही क्यों न हो! उसका यह वृत्तान्त सुनकर उन दोनों भाइयोंको उस कन्याको प्राप्त करने की अभिलाषा हुई। उन्होंने प्रियवर्म मन्त्रीके पुत्रके साथ वार्तालाप किया, अपना अगाध स्नेह बतलाया और उस चन्द्रमुख राजीव लोचन दुष्टवचन नामक मन्त्री-पुत्रको अपने राज्यपर स्थापित किया। फिर वे दोनों भ्राता उस कुसुमपुरको गये जहाँ देवगृहोंके शिखरागोंपर देवं बैठते हैं। उन दोनोंको नये कोंपलके समान भुजाओंवाली वसंतमालाकी पुत्रीने देखा और तुरन्त ही उसके मनमें वह लघु कुमार ऐसा प्रविष्ट हो गया जैसे मानो कामदेवने अपना पुष्पबाण छोड़ा हो। उस ऐरावतके सूंड़ समान प्रबलभुज"शाली नरश्रेष्ठको देखकर उसका हृदय एवं शरीर उल्लसित हो 1. : उठा, और उस मृगनयनीने अपने चन्द्रको प्रभाको जीतनेवाले मुखसे उष्ण और दीर्घ निःश्वास छोड़ा // 6 // 7. दोनों भ्राताओंका विवाह तथा कुसुमपुरपर आक्रमण जो ललितांगी सखियाँ इंगित ज्ञानमें कुशल थों उन्होंने यह जान लिया कि राजकुमारीके चित्तको उस पुरुषने चुरा लिया है और उन्होंने जाकर राजासे निवेदन किया कि अब राजकुमारीके उत्तम वरका अवतार हो गया है। राजाने उधर जाकर उस नरश्रेष्ठ पुरुषको देखा और उधर राजकन्याने दोघं निःश्वास छोड़ा / तब राजाने अपने परिवारके कल्याणकी इच्छा करते हुए उन दोनोंको अपने पास बुलाया। उसने देखा कि वे दोनों ही राजकुमार बुद्धिमान हैं, महाप्रतापी हैं, कुल और जातिसे शुद्ध तथा गम्भीर स्वभावी हैं। अतएव उसने जो अपनी महादेवीको सराहनीय एवं महागुणवती सुरसुन्दरी नामकी पुत्री थी तथा जो लक्षणों तथा अनेक गुणरूपी रत्नोंको निधान थी, उसका विवाह ज्येष्ठ राजकुमारके साथ कर दिया / तथा जो कन्या विरहके वेग और सन्तापसे क्षीण थी जो पुरुषोंकी परीक्षा-विधिमें प्रवीण थी, तथा जिसने अपने हृदयको संतोषदायक स्थान प्राप्त कर PP.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [4.7.10 जायइ विवाहि कइवयदिणेहिं गज्जतगे इंदहिँ भीसणेहिं। पडिवक्खरइयकडमद्दणेहिं / धुयधवलधयावलिसंदणेहिँ। हिलिहिलिहिलंतहयवरथडेहिं हणुहणुभणंतदूसहभडेहिँ। "गरुयारें 'गउडणरेसरेण पणवियधणुगुणसंधियसरेण / वीरें विजयाउरु धाइएण अरिदमणे दुढे दाइएण। घत्ता-कुसुमउरु णिरु द्धउ जममुह छुद्धउ णरवरकोंतहिँ घट्टियउ / __हरहिमकणकतिहिँ मयगलदंतिहिँ पेल्लिवि कोट्ट पलोट्टियउ / / 7 // લકપટ છોડીને દીન गेम नारने कोण आत्यो आयवहयोग दुवई-ता भीएण ते पामा पाल्याभव &भणिजि एवणमास उ ताना The princess is alarmed at the danger to the life of her father. Her husband sslo el1949 GATEUI, prepares to meet the situation. दुवई-ता भीएण तेण सिरिबम्में दिण्णं रिउह कंचणं / पाव-भणिउ णिहीणु वयणु छलु छंडिउ जाहि म डहहि पट्टणं // जाणउ ताइँ तासु सुईवह थियाइँ . खलु णायण्णइ पियजंपियाई / माप पभणइ मारमि जइ सुरहँ सरणु पइसरहि तो वि तुह ढुक्क मरणु / / 5. इय पिसुणिउ णिसुणिउ बालियाग कयलीकंदलसोमालिया। हा पल्लाल, पियपलयासंकिर रुवइ जाम वरइत्तेसहोयरु पत्तु ताम / तारा ते भणिउ भद्दि भणु रुवहि काई भणु हियउल्लइँ दुक्खाइँ जाई। Arijveli दुहमइलियमुहमयलंछणा ता बोल्लिउ उम्मणदुम्मणाऐं। दाईजें भंडण भमियतुरण महु जणणु हणेव्वउ अज पर। ....101 पियवयणे दाणे णोवसंतु ता कुइउ वीरु रिउकुलकदंतु / मारीतहिं अवसरि झत्ति पराइएण गुरु भायरु पुच्छिउ भाइएण। HETA किं कुद्धउ दीसहि तंबणयणु डसियाहरु फुरिउट्ठउंडवयणु।. .. 48 उद्धय केसरु सीहु व करालु तं णिसुणिवि पडिजंपियउ वालु / MEAI शायणदिवि दाइज, चंद्रप्रसास्यहो आयड ओरिदंड 4 % 9 सज्जणखयभयअसहतियाह " णालोयहि बप्प रुयंतियाहै / / '. '.. घत्ता-णियकंतह णेत्तइँ णं सयवत्तइँ ओसाजललवसित्त। . हउँ जाइवि भंडमि भडसिरि खंडमि रंडमि रिउह कलत्तइँ // 8 // जटल म ध + 1 +९.MAHarsीश अलीग' से सीमापा 121. 9 692 \Ambassy of peace and the insolence of the enemy. मा दुवई-ता भणियं भडेण तुह जयजसु ससियरपसरु महुरणं / परपसरु महुरणं।.. मइँ किंकर घरम्म संते वि हु किं तुहुँ धरहि पहरणं // 1 10. E गयंदहि. 11. AD गुरुयारें. 12. AB गउर. 13. E णरकरकुंतिहिं घडियउ. 14. D कोट्ट. 8. 1. AB रहहि. 2. CE सुइपहि. 3. ABCD ढुक्क. 4. CE पिउ. 5. E संकर. 6. E वरयत्तु. 7. E तो. 8. E दाइज्जए भंडणि. 9. E उट्ठिउर. 10. ABD उद्धव. 11. E णाइण्णहि. 12. ___C कं. 13. C आइउ. 14. E वइरि. 9. 1. D किंकरवरम्मि. SP) 3 પતાકા (462 પ ને વધ નારે થા દ્વારા કરવામાં, ઈ માવાય વા દે ! P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ -4. 9.2] हिन्दी अनुवाद लिया था उस रतिके समान कन्याका छोटेके साथ विवाह कर दिया। विवाह हो जानेपर कुछ दिनोंके पश्चात् पाटलीपुत्रपर शत्रुका आक्रमण हुआ। भीषण गजेन्द्रोंकी गर्जना, प्रतिपक्षियोंके / कटकका मर्दन करनेवाले व धवल ध्वजाएँ उड़ाते हुए रथों, हिनहिनाते हुए घोड़ोंकी पंक्तियों तथा 'मारो मारो' कहते हुए, दुस्सह योद्धाओं सहित दुष्ट शत्रु अरिदमन जो बड़ा बलशाली था, गौड़ देशका राजा था और जो विजयके लिए आतुर था, उसने कुसुमपुरको घेर लिया व उसे यमके मुखमें डाल दिया एवं योद्धाओंके भालोंसे विघटित कर दिया तथा हर (शिव ) व हिमके कणोंके समान कान्तिवाले हाथियोंके दाँतोंसे पेलकर नगरका कोट गिरा दिया // 7 // 8. राजा व राजकुमारीका भय तथा उसके नये पति द्वारा संरक्षण इसपर राजा श्रीवर्मने भयभीत होकर अपने शत्रुको स्वणं समर्पित किया तथा छल-कपट छोड़कर दोन वचन बोले-आप लौट जाइए, नगरको जलाइए मत / किन्तु राजा श्रीवर्मके ये शब्द शत्रुके - मनमें स्थिर नहीं हुए। खल पुरुष प्रिय वाणोको नहीं सुनता / वह बोला यदि तुम देवोंकी शरणमें भी चले जाओ तो भी तुझे मारूंगा, तेरी अब मृत्यु आ चुकी है। ऐसे वचन कदली-कन्द सदृश सुकुमार. बालिकाने सुन लिये और वह जब अपने पिताको मृत्युसे आशंकित होकर रो रही थी तभी उसके पतिका भ्राता वहां आ पहुँचा / उसने कहा-हे भद्रे, तू रोती क्यों है ? तेरे हृदयमें जो दुःख हो उसे कह / इसपर जिसका मुखचन्द्र दुःखसे मलिन हो रहा था और जो उन्मनी और दुर्मन हो रही थी वह राजकुमारी बोली-जहां तुरंग घूम रहे हैं उस युद्ध में शत्रु द्वारा मेरा पिता आजकलमें मारा जानेवाला है। वह ( शत्रु ) न प्रिय वचनोंसे और न दानसे उपशान्त होता है। इसपर वह शत्रुओंके / यमराज वीर कुपित हो उठा। उसो अवसरपर तत्काल उसके भाईने आकर अपने बड़े भ्रातासे पूछा-आप क्रुद्ध क्यों दिखाई देते हैं ? आपके नेत्र लाल हो रहे हैं। आप ओष्ठसे अपना अधर काट रहे हैं, तथा आपके ओष्ठपुट भी फड़क रहे हैं। आप ऐसे विकराल दिखाई दे रहे हैं जैसे वह सिंह जिसको गर्दनके केश ऊपरको हिल रहे हैं। यह सुनकर अग्रजने अपने अनुजसे कहा-हे भाई, क्या तुमने सुना नहीं कि अपने ससुरके ऊपर अति प्रचण्ड वैरिसैन्य चढ़कर आया है ? और क्या तुम देख नहीं रहे हो कि तुम्हारी पत्नी स्वजनोंकी मृत्युके भयको सहन न करते. हुए रो रही है ? और उसके कमल सदृश नेत्र ओसके जल समान आँसुओंसे भीग रहे हैं ? अतः मैं जाकर युद्ध करूँगा, शत्रुके भटोंकी लक्ष्मीको खण्डित करूँगा और उसकी स्त्रियोंको विधवा करूंगा // 8 // 9. शान्तिदौत्य तथा शत्रुका अहंकार अपने ज्येष्ठ भ्राताके ऐसे वचन सुनकर उस वीर लघु भ्राताने कहा-आपकी विजयका यश सुन्दर चन्द्रमाके समान मधुर रूपसे सर्वत्र फैला हुआ है। मेरे आपके किंकरके घर में होते हुए आपको शस्त्र धारण करनेकी क्या आवश्यकता है ? P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [४.९.३श्री मुं-ममा ता तेण भणिउ दीहाउ होहि मोकल्लिओ सि वरवीर जाहि / SAURI भेना रणरंगि जिणेज्जसु रिउसयाइँ पणवेप्पिणु गउ णियपहुपयाई। // 20, अरिदमणु गंपि ते भणिउ एम तुहुँ पत्थिरों रूसहि कह सु केम / 551 SHRसिरिवम्में हउँ पट्ठविउ दूउ रिउ जंपइ खलु सिरसूलभूउ / 15 गहिएण दविणपन्भारएण सीसे सिरिवम्महो केरएण / Mon'ति / अपणामें खंडियतुहसिरेण / भर. मरु कवणु दूउ किर कवणु राउ सव्वहँ पाडमि जमदंडघाउ / विजनाणीसारहु मारहु पिसुणु धिट्ट सरसुत्तियारु पाविट्ठ दुट्ठ। नातं णिसुणिवि णरु दह्रोहरु? . णं कसमहाहवे देउ विट्ठ।। amil खुद्दे सहुं किं पियजंपिएण सत्तच्चिहें किं चित्तें घिएण / धत्ता-दुव्वयणणिवायहिँ पहरणघार्यहिँ पसमिज्जइ खलु वढ़ियउ। इय भणिवि सदप्पें भुयमाहप्पे वारणखंभु णियढियउ // 9 // शिशथए। नविप्फुरियरयणकुंडलधरेण 10 The battle. दुवई-णं पज्जलिउ पलयकालाणलु संगरि तोसियच्छरो। . - णं धुयकेसरोहु पंचाणणु णं खयदिणसणिच्छरो॥ उद्धवंतु बहुमच्छरो भडो हत्थिखंभहत्थो महाभडो। चरणचारचालियधरायलो धाइओ भुयातलियमयगलो। ता कयं तेहि तेण दारुणं परियलंतवणरुहिरसारुणं / मलियदलियपडिखलियसंदणं णिविडंगयघडावीढमद्दणं / सुहडगोंदलुद्दामकलयलं घारणीयलुलियंतचुंभलं। . रत्तमत्तवेयालविंभलं फुडियपडियपहुंपडहमद्दलं / गरुयपहरभरदमियदुद्दम दुग्गम वसावारिकद्दमं। विविहजाणजपाणभंजणं तियसकामिणीचित्तरंजणं / मिलिय घुलियदसदिसिविहंगयं चुण्णचुण्णचूरियतुरंगयं / / णिवडियाहरणरयणभासुरं गयणमंडलागयसुरासुरं। महिणि हितैसियछत्तचामरं तुंडमुंडभेरुंडभामिरं। वइरिमाणिणीहिययजूरंणं उद्धबद्धचलचिंधलूरणं / / रक्खसीमणाणंदपूरणं विसमवीरमुसुमूरणं रणं / ___घत्ता-करिखंभविहत्थउ हणणसमत्थउ पहरइ वालसहोयरु / णं तुलियगयासणि भडचूडामणि कुरुबलि भमइ विओयरु // 10 // 2: E अरिदवणु. 3. E रूसहि पत्थिव. 4. E सिरि. 5. C पिसुण. 6. E पाविट्ठ. 7.c omits this foot. 8. AB सदि. 9. A वायहिं; BC पायहिं. 10.1. ABD खयदिणमणिसणिच्छरो. 2. B उद्धवंसु. 3. E चाल. 4. C गुंदलु० 5. E णीत. 6. E कुडिय. 7. E पड. 8. E णिहत्त 9. A जूरयं. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 -4. 10.17] हिन्दी-अनुवाद इसपर बड़े भाईने कहा-हे भ्राता, तुम दीर्घायु होओ। हे श्रेष्ठ वीर, में तुम्हें मुक्त करता हूँ। जाओ और रणांगण में सैकड़ों शत्रुओंपर विजय प्राप्त करो। तब लघु भ्राताने अपने बड़े भाईके चरणोंमें प्रणाम करके वहाँसे प्रस्थान किया और उसने अरिदमनके पास जाकर कहा-हे राजन्, कहिए तो आप रुष्ट क्यों हुए हैं ? मुझे राजा श्रोवर्मने दूत बनाकर आपके पास भेजा है। इसपर सिरमें वेदना उत्पन्न करनेवाले उस खल शत्रने कहा-मैं श्रीवर्मका समस्त धन ले लँगा / उसके चमकते हुए रत्न कुण्डलयुक्त सिरको भी काट डालूंगा और तूने जो मुझे प्रणाम भी नहीं किया अतएव तेरा सिर भो खण्डित करूंगा। तू मर / कौन दूत और कौन राजा ? मैं तुम सबको अपने यमके समान दण्ड प्रहारसे धराशायी करूंगा। ( इतना कहकर उसने अपने योद्धाओंको आज्ञा दी) अरे ! इसे निकाल बाहर करो और मारो, यह दुर्जन और ढोठ है। मीठा बोलता है किन्तु पापी और दुष्ट है / शत्रुके वचन सुनकर उस वीर पुरुषने अपने दाँतोंसे होठोंको काटा और ऐसा रुष्ट हुआ जैसे कंसके महायुद्धमें विष्णुदेव (कृष्ण ) रुष्ट हुए थे। उसने कहा-क्षुद्र मनुष्य के साथ प्रिय वचन बोलना उसी प्रकार व्यर्थ है जैसे अग्निमें घृत डालना / जो खल पुरुष बढ़ जावे उसे दुर्वचनोंको बौछारसे तथा शस्त्रोंके प्रहारसे शमन करना चाहिए। इतना कहकर उसने वीरतापूर्वक अपनी भुजाओंके माहात्म्यसे एक हाथी बाँधनेका खम्भा उखाड़ लिया / / 9 // . 10. युद्ध वह वीर परुष संग्राममें अप्सराओंको संतुष्ट करता हुआ ऐसा दिखाई दिया जैसे मानो प्रलयकालकी अग्नि प्रज्वलित हो उठी हो / अथवा मानो कोई सिंह अपने केश समूहको हिला रहा हो, अथवा मानो प्रलयके दिन शनिश्चरका उदय हआ हो। वह महाभट अत्यन्त कुपित होकर हाथमें उस हस्ती-स्तम्भको लेकर दौड़ पड़ा। उसके पैरोंकी पटकसे धरातल चलायमान हो रहा था, और वह अपनी भुजाओंसे मदोन्मत्त हाथियोंको तौल रहा था। उसने शत्रुको सेनासे ऐसा दारुण युद्ध किया कि समरांगण घावोंसे बहते हुए रक्तसे लाल हो गया। उसकी मारसे दलित होकर रथ टूट फूट गये। सघन हाथियोंके समूह पीठकी हड्डियोंके मर्दनसे बैठ गये। अच्छे-अच्छे योद्धाओंको पंक्तियाँ टूट गयों और उनमें महान् कोलाहल मच गया। गृद्धों द्वारा नोचे जानेवाले मृतकोंके मस्तकोंकी कलंगियाँ हिलने लगीं। रक्तसे मदोन्मत्त होकर बेताल नाचने लगे, मृदंग और भेरियां टूट फूटकर इधर उधर जा पड़ीं। जो दुर्दम थे वे भी शस्त्रोंके भारी प्रहारोंसे वशमें हो गये / चर्बीरूपी जलसे इतनी कीचड़ मच गयो कि गमन करना कठिन हो गया। नाना प्रकारके यानों व पालकियोंका भंजन हो गया। देवांगनाओंका खूब मनोरंजन हुआ। पक्षीगण दशों दिशाओंमें एकत्र होकर घूमने लगे, तुरंग चूर-चूर होकर चूर्ण बन गये / योद्धाओंके जो आभरण : पृथ्वीपर गिर गये थे उनके रत्नोंकी चमक फैलने लगी / आकाश मण्डलमें देव और असुर आकर एकत्र हो गये। श्वेत छत्र और चमर पृथ्वीपर बिखर गये। मृतकोंके धड़ों व मुण्डोंपर भेरुंड मँडराने लगे। इस प्रकार वह संग्राम ऐसा. भयंकर हुआ जिससे शत्रुओंको मानिनी स्त्रियोंके हृदय व्याकुल हो उठे। ऊंची बँधी हुई फहराती ध्वजाओंका छेदन हो गया। राक्षसियोंके मन आनन्दसे भर गये तथा असाधारण शूरवीरोंका सत्यानाश हो गया। हस्ती-स्तम्भको हाथमें लिये हुए वह व्यालका सहोदर ऐसे प्रहार करनेमें और मारनेमें समर्थ था जैसे मानो गदारूपी वज्रको तौलकर योद्धाओंका चूडामणि भीम कौरवोंके सैन्यमें भ्रमण कर रहा हो // 10 // P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 णायकुमारचरिउ [4.11.1 11 Aridamana is captured and handed over to Srivarma by the younger brother. ___ दुवई-ता सेण्णं दिसासु विगयं सभयं विलुलंतकोंतैलं / णं तियसिंदविंदकंदावण रावणे कुद्धे सुरबलं // अरिदमणु पधायउ साहिमाणु हणु हणु भणंतु कढिवि किवाणु / ता गणियासुंदरिमणहरेण जयसिरिहरेण पसरियकरण / णं कम्में जीउ सदोसभरिउ रसवाइएण रसु जेम धरिउ। बद्धउ णं कइणा कव्वभाउ / णिउ घरहो गउडरायाहिराउ / अरिणरवहुकरकंकणहरेण / दक्खालिउ ससुरहो सुंदरेण / किण्णरकरवीणागीयणाम ओलग्गइ पइँ दाइजु माम / ता तेण पलोईउ बाहुसीसु हउँ एवहिँ महिमंडलि महीसु / पइँ जेहउ जसु घर सयणरयणु आसंकइ इंदु वि सहसणयणु / एवहिँ 'महु जगि पडिमल्लु णत्थि भडकालदूउ गयगंधहत्थि / (तुहुँ एकु जि असहायहो सहाउ पुणु णविवि भाउणा दिट्ठ भाउ / घत्ता-अण्णहिँ दिणि जिढे दिट्ठसइढें पुच्छिउ भाउ कणिट्ठउ / तुहुँ सहुँ णियघरिणिय णं करि करिणि इह णिवसहि संतुट्ठउ // 11 // 12 Vyala goes to Kanakapura and loses his third eye at the sight of Nagakumara. दुवई-हउँ जाहीमि णवर णरसुंदर कणयउरं घरुज्जलं। णायकुमारवीरगुणगायणगणसंगीयमंगलं॥ चाएण जेण दीणंतु विहिउ जसु जेण दिसाकरिकुंभि णिहिउ / वइरंतु खग्गु भुअणंतु णाणु .. जसु केरउ सुम्मइ जगि पहाणु / सोहग्गु वि वण्णिजइ गुणीहिँ कामिणिमाणंतु सुकामिणीहिं।। जो रूवें अण्णु जि विहिविवेउ / जो संपइ भण्णइ कामएउ / सो गंपि णिहालमि रायउत्तु | इय पुच्छिवि गउ सहसा तिणेत्तु / महि विहरमाणु कणयउरु पत्तु जोयउ जणेण सयवर्तवत्तु / / जणु जोयइ जंपइ चोज्जु करइ ___ण कवालु धरइ ण तिसूलु थरइ / णउ विसहरु कंकणु णउ बलद्द - अवईण्णउ तिणयणु णयरि रुद्द। . करि चरणंगुट्टे चोयमाणु तहिँ अवसर पिउपुर पइसमाणु।। दिट्ठउ विसमच्छे पंचबाणु जणु णट्ठउ पहिउ ण मुयइ ठाणु। / ओसारिवि मयमत्तउ मयंगु रुदें पहेण चल्लिउ अणंगु। अवलोयणेण संजणिय तुट्ठि तहिं दोहि भि हूई इक्क दिहि। . 11.1.C कुंतलं. 2. ABD रिउवलं. 3. E अरिदवणु. 4. E कड्ढिय. 5. E णिय. 6. ABCE * सदोसु. 7. C गीयमाणु; D गीयमाण. 8. AE दाइज्ज. 9. E पलोयउ. 10.CD बाहुभीसु. 11. C एमहि, 12. C इक्क.१३. ABCD भाइ. 14. ABD वणकरिणिए. 12. 1. E रयणउर. 2. E कुमारुवीरु. 3. D गायणु. 4. E वइरत्तु. 5. E भुवणत्त. 6. E सयवत्तु 7. D कंठि. 8. E अवयण्णउ. 9. AB चरणंगुट्ठहें, E चरणंगुट्टहिं. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ / -4. 12. 14] हिन्दी अनुवाद 11. अरिदमन बंदी बनाया गया तब सेना भयभीत होकर भाले हिलाती हुई सब दिशाओं में भाग उठी, जैसे कि देवगणोंको रुलानेवाले रावणके क्रुद्ध होनेपर देवोंकी सेनाकी दशा हुई थी। अरिदमन अभिमान सहित खड्ग निकालकर तथा मारो-मारो कहता हुआ दौड़ पड़ा। तब विजयश्रीका हरण करनेवाले गणिकासुन्दरीके प्रियपतिने अपना हाथ फैलाकर अरिदमनको ऐसा बाँध लिया जैसे दोषपूर्ण जीवोंको कर्म बाँध लेता है / अथवा जैसे रसवादी रस ( पारा )को स्थिर कर लेता है। अथवा जैसे कवि काव्य-कल्पनाको अपनी रचनामें बाँध लेता है / वह शत्रुओंकी वधुओंके हाथोंके कंगनोंका अपहरण करनेवाला कुमार गौड़ देशके राजाधिराज अरिदमनको बाँधकर घर ले गया और उसे अपने ससुरके सामने ले गया। वह बोला कि-किन्नरों द्वारा हाथोंमें वीणा लेकर जिनका नाम गाया जाता है ऐसे हे मामा, यह शत्रु आपकी सेवामें उपस्थित है। तब राजाने कुमारको सिरपर हाथ रखे हुए देखा और कहा-इस प्रकार अब मैं इस पृथ्वी मण्डलका धराधीश हुआ। जिसके घरमें तुम्हारे जैसा स्वजन रत्न होवे उससे सहस्र नेत्रवाला इन्द्र भी. आशंकित रहता है / इस प्रकार अब जगत्में मेरे लिए कोई प्रतिपक्षी मल्ल नहीं रहा। शत्रुके योद्धाओंके काल दूत तथा गजोंके लिए गंधहस्तीके समान तुम अकेले ही असहायके सहायक हो / फिर उस कुमारने अपने ज्येष्ठ भ्राताके दर्शन किये और उन्हें नमस्कार किया। अन्य एक दिन अपने हितका विचार कर ज्येष्ठ भ्राताने अपने छोटे भाईसे कहा-तुम अपनी गृहिणी सहित सुखपूर्वक यहाँ रहो जैसे हाथी हथिनी सहित रहता है।।११॥ 12. व्यालका कनकपुर गमन व नागकुमारका दर्शन हे नरसुन्दर ! मैं कनकपुर जाता हूँ जो घरोंसे जगमगा रहा है और जहाँ गायक गणों द्वारा वीर नागकुमारके गुणोंका मंगलमय संगीत गाया जा रहा है। - मैं वहां जाकर उस राजपुत्रको देखना चाहता हूँ जिसने अपने दान द्वारा दीनोंका अभाव कर . दिया है, जिसने अपना सुयश दिग्गजोंके कुम्भस्थलपर जा रखा है, जिसका वैरियोंका अन्त करने वाला खड्ग तथा भुवनव्यापीज्ञान जगत् भर में प्रधान सुना जाता है, जिसके सौभाग्यका वर्णन गणीजनों द्वारा तथा कामिनियोंके मानका अन्त करनेवाले सौन्दर्यका वर्णन सुन्दर कामिनियों द्वारा किया जाता है, जो रूपमें विधिकी एक अन्य ही कल्पना है और जो आजकल कामदेव कहलाता है। इस प्रकार पूछकर वह त्रिनेत्र व्याल सहसा वहाँसे चल पड़ा और पृथ्वीपर विचरण करता हुआ कनकपुरमें पहुंचा। उस कमलमुख कुमारको लोगोंने देखा। लोग उसकी ओर देखते बोलते और आश्चर्य करते थे / न तो यह कपाल धारण करता है और न त्रिशूल, न सर्प, न सर्परूपी ककन और न बैल, तो भी यह त्रिनेत्र रुद्र नगरमै अवतीर्ण हुआ है। उसी अवसरपर अपने हाथीको चरणके अंगुष्ठसे प्रेरित करता हुआ व अपने पिताको राजधानीमें प्रविष्ट होता हुआ पंचबाण ( कामदेव नागकुमार ) विषमनेत्र (त्रिनेत्र व्याल ) को दिखाई दिया। अन्य लोग तो मार्गसे हट गये किन्तु इस पथिकने अपना स्थान न छोड़ा। नागकुमार अपने मदोन्मत्त हार्थीको . लोगोंके मार्गसे हटाता ( बचाता) हआ रुद्र ( व्याल ) की ओर आगे बढ़ा / उस पथिकको देखकर नागकुमारको प्रसन्नता हुई और वहीं उन दोनोंको एक दृष्टि हो गयी। . हाता हआ P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ - णायकुमारचरिउ . [4. 12. १५घत्ता-तइयच्छि पणट्ठउ लोयहिं दिट्टउ भणिउ मयणु जोयंतहो। . ___ तहु तिज्जउ लोयणु चोज्जुक्कोयणु पत्तउ पासि कयंतहो // 12 // 12 Recollecting the prophesy of the sage he took up service with Nagakumara. ___पुरवरु सुरहरेहिँ सोहंतु महंतु वि णावलोइयं / भालयलणयणसंघारयारु . गयेदप्पें करिकरदीहवाहु जयकारिउ जायवि णिययणाहु / कुमरेण भणिउ णट्ठासणिल्लु परबलबलहरु णरवरु णवल्लु / पंथहो णोसरियउ णिशवि णाउ अम्हारिसु को वि महाणुभाउ / करि धरमि णवर विणिबद्धणेहु णिसुणमि किं बोल्लइ धीरु एहु / ता ढुक्कु सुहडु णयविणयसंगु कुंजरपयणहपडिबिंबियंगु / सव्वंगु णविउ परमेसरासु पभणिउ तुहुँ पहु हउँ तुज्झ दासु / लोयणणासेण वियाणिओ सि ता भणइ मारु महु बंधु होसि / ए एहि बप्प चडु गयवरिंदि कण्णाणिलघोलिरभमरविंदि। संभासिउ तोसिउ साहिमाणु करिवरि वलग्गु णं उयण भाणु / घत्ता-णि सुंदरु णियपुरु पहु अंतेउरु जहिँ पइट्ठ कामाउरु / तहिँ भडु ण विसज्जिउ कलिमलवज्जिउ थिउ दुवारि णं गिरिवरु // 13 // Warriors of Sridhara, sent to kill Nagakumara, are challenged at the door by Vyala. दुवई-ता कहियं चरेण भो सिरिहर लहु पट्ठवहि किंकरा। जे लग्गति दंतिदंतग्गहिँ जे परणरखयंकरा॥ अच्छइ दाईउ विससिहिसमाणु इकु जि रइमंदिरि कीलमाणु / ( जइ अज्जु ण हम्मइ मच्छरिल्लु तो पच्छइ देसइ दुक्खसल्लु / / ता पेंसियाइँ परिचेत्तभयई पक्कलपाइकई पंचसयई। उद्धाइयाई डसियाहराई आवंत असिवरफरकराई। जयवइपुत्ते दिट्ठाइँ ताई। अञ्चंतकोवभावंगया। रणि दाणि माणि पालियछलेण / पुच्छिउ पडिहारु महाबलेण / घर पइसरंति ए कासु भिञ्च दीसंति सूर संगरि दइच्च / ता कहिउ तेण पडिवक्खदास हण हण बंधवजणपरियामा 10. CE तुह. ABCD जोइउ of जोइओ. 2. E सुहहरोह. 3. ABCD लोइउ or लोइओ. मारु. 5. कंदप्पे. 6. C कारमि. 7. E णियवि. 8. D विलग्ग. 9. ABDE णिय. 9. E दायउ, 2. AB वरवत्त; C वरचत्त. 3. C पाइक्कह; E पायकहि. 4. E भावंतयाई.. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 -4. 14. 10 ] हिन्दी अनुवाद लोगोंके देखते-देखते व्यालका तृतीय नेत्र लुप्त हो गया। लोगों ने कहा-अरे इस पथिकका वह आश्चर्य उत्पन्न करनेवाला तोसरा नेत्र मदनके दर्शनमात्रसे यमराजके पास पहुँच गया // 12 // 13. भविष्यवाणीका स्मरण कर व्यालने नागकुमारको सेवा स्वीकार की तब अपने दोनों नेत्रोंको अपने दोनों हाथोंसे ढंककर व्यालने देखनेका प्रयत्न किया, किन्तु देवगृहोंसे शोभायमान वह महानगर उसे दिखाई नहीं दिया। . अब व्यालको उन संयमी मुनिके सुन्दर वचनका स्मरण हुआ जिसमें कहा गया था कि जिसके दर्शन मात्रसे कपालका नेत्र लुप्त हो जावेगा वही तुम्हारा स्वामी होगा। इसपर व्यालने अभिमान छोड़कर हाथोकी सूंड सहश भुजशाली नागकुमारके समीप जाकर उसे अपना स्वामी कहा और उसको जय बोली। नागकुमारने कहा-शत्रु सैन्यके बलको नष्ट करनेवाला यह कोई नया नर श्रेष्ठ है जो अपने सिंहासनसे च्युत हो गया है / वह हाथोको देखकर भी अपने स्थानसे नहीं हटा, अतएव अवश्य हो यह हमारे जैसा कोई महानुभाव है। अतएव अब मैं इसका हाथ पकड़ कर सुनूं कि यह स्नेहशील धीर पुरुष क्या कहना चाहता है। इसी बोच वह सुभट ब्याल नोति ओर विनय सहित परमेश्वर नागकुमारके सम्मुख सर्वांग प्रणाम करने लगा जिससे उसका शरीर हाथीके पैरोंके नखोंमें प्रतिबिम्बित हो गया। वह बोला-आप मेरे प्रभु हैं और मैं आपका दास हूँ। यह बात मैंने अपने नेत्रके लुप्त होनेसे जान ली है। इसपर नागकुमारने कहातुम तो मेरे बन्धु हो। आओ-आओ भाई, इस गजेन्द्रपर चढ़ो जो अपने कानोंके पवनसे भ्रमर समूहको घुमा रहा है। इस प्रकार नागकुमारने उसके साथ सम्भाषण किया तथा सम्मानसे उसे सन्तुष्ट किया। वह हाथीपर आरूढ़ होकर ऐसा सुन्दर दिखाई दिया जैसे उदयकालमें सूर्य / नागकुमार उस सुन्दर व्यालको अपने भवनमें ले गया। जहाँ प्रभु कामातुर होते हुए अन्तःपुरमें प्रविष्ट हुए वहाँ भी उन्होंने कलिकालके मैलसे रहित उस भटको अन्यत्र नहीं भेजा और वह गिरिवरके समान द्वारपर उपस्थित रहा // 13 // . 14. श्रीधरका विश्वासघात और व्यालको शूरवीरता इसी समय एक चरने जाकर कहा-हे श्रीधर, आप अपने किंकरोंको शीघ्र भेजिए, जो ऐसे शूरवीर हों जो हाथियोंके दाँतोंके अग्रभागोंसे भिड़ सकें और जो शत्रुके सैनिकोंको मार सकें। ___ इस समय तुम्हारा विष व अग्निके समान शत्रु अकेला अपने शयनागारमें क्रीड़ा कर रहा है। यदि अपने इस मात्सर्यपूर्ण शत्रुका आज हनन नहीं किया गया तो वह पीछे शल्यके समान दुःखदायी होगा। तब श्रीधरने पाँच सौ ऐसे पक्के पायकोंको भेजा जो भयका नाम नहीं जानते थे। उन्हें दौड़ते हुए, होठोंको चबाते हुए, हाथोंमें चमकती तलवारें लिये हुए तथा अत्यन्त क्रोधभावको प्राप्त हुए जयवतीके पुत्र व्यालने आते देखा / तब रणमें, दानमें और सम्मानमें जिसने छलकी गतिविधियोंको समझ रखा था उस महाबलशाली व्यालने द्वारपालसे पूछा-जो संग्राममें दैत्योंके समान शूरवीर योद्धा घरमें प्रवेश करते दिखाई दे रहे हैं, वे किसके सेवक हैं ? तब द्वारपालने कहा-ये नागकुमारके प्रतिपक्षी (शत्रु ) बन्धु (श्रीधर ) के दास हैं। हे बन्धुजनोंको P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 णायकुमारचरिउ [4. 14. ११तं आयण्णिवि पडिभडणिसुंभु उम्मूलिउ तेण गइंदखंभु। . . संपत्तसुहर्ड अभिडइ सुहडु संभेडु जणिउ घणहणणणिविडु। . घत्ता-आलग्गइ वग्गइ रंगइ णिग्गइ पहरइ वारइ थंभइ। वेढिउ चउपासहिँ भडहिँ सरोसहि जयवइपुत्तु वियंभइ / / 14 // . - Vyala kills all the warriors. Nagakumara is advised by his father to leave the country in order to avoid a fratricidal war. He obeys and goes to Mathura with his retinue. दुवई--पेल्लइ दलई मैलइ उल्ललइ महाणरु घायवेवियं / कडूढइ धरइ सरइ पञ्चारइ चूरिवि हरइ जीवियं // रिकिंकराई खंभे हयाई अंगाई दिसावलि णं कया। खग्गई पडिइंडियइँ खणखणंति कुंतई भज्जतई कसमसंति / अंतई णिग्गंतई चलचलंति लोहियइँ झरंतई सलसलंति / चम्मइँ लंबतई ललललंति / हेडुइँ मोडतई कडयडंति / रुंडई धावंत. दडयडंति मुंडई णिवडंतइँ हुंकरंति। डाइणिवेयोलई किलकिलंति / इय रिउकिंकर हय सयल जाम णीसरियउ णायकुमार ताम। संजायउ कोलाहलु गहीरु रणु जित्तउ पणविउ पहुह वीरु। जा रूसिवि वइरिह उवरि चलिउँ ता मंति णयंधरु तहिँ जि मिलिउ। ते भणिउ कामु तुह कहहि तार महिमंडलि होसहि तुहुँ जि राउ / कुलकलहें कहिं णीसरिवि जाहि हक्कारिउ पुणरवि कहिमि एहि / ता कुमरे रक्खिय गुरुहुँ छाय आवंति णिवारिय णिययमाय। घत्ता-सहुँ तेण सवालें भिच्चे वाले सहुँ सेण्णे रंजियसुरे। जाइवि थिट वम्महु परणरदुम्महु पुप्फयंतु महुराउरे // 15 // ' इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकव्वे वालवीरलंमो णाम चउत्थो परिच्छेउ समत्तो / संक्षिा . . . यंद. 6. A सुहड. 7. E दाणहण. 8. CE रुंभइ. लिइ. 2. B मिलइ. 3. CE पडिखलियइं. ति. 5. E कंडई. 6. ABE वेतालई. 7. E चडिउ, 8. E भणिउ. 9. C पुणु. IA P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 4. 15.15] हिन्दी अनुवाद आशा पूरी करनेवाले, आप इन्हें मारिए, मारिए / यह सुनकर उस शत्रुभटोंका विनाश करनेवाले व्यालने एक हस्ति-स्तम्भको उखाड़ लिया और वह सुभट उन आये हुए भटोंसे युद्ध में भिड़कर 'घनी मारामार करने लगा। वह जयवतीका पुत्र व्याल चारों ओरसे उन रुष्ट भटोंसे घिर जानेपर उनसे भिड़ता, बल खाता, रंग दिखलाता, बाहर आता, प्रहार करता, प्रतिप्रहारोंको रोकता व स्तब्ध होता हुआ दिखाई देने लगा // 14 // 15. व्यालको विजय व नागकुमारको परदेश यात्रा वह महाशूरवीर व्याल अपनी मारसे कम्पायमान शत्रुओंको पेलता, दलता, मलता और उछालता था। तथा उनको खींचकर पकड़ता, हटाता, पछाड़ता, और चूर-चूर करके उनके प्राणोंका अपहरण करता था। इस प्रकार उस स्तम्भसे उसने शत्रुके किंकरोंको मार डाला और उनके शरीरोंको मानो दिशाओंकी बलि चढ़ा दिया / खड्गसे खड्ग टकराकर खनखनाते और भाले टूटकर कसमसाते थे। आँतें और अंतड़ियाँ निकल-निकलकर चरचराती थीं, तथा लोहू झरकर सलसलाता था। चर्म लम्बे होकर लटक रहे थे और हड्डियां मुड़-मुड़कर करकराती थीं। शुण्ड दौड़ दौड़कर दरबड़ा रहे थे। और मुण्ड गिर गिरकर हुंकार भरते थे। डाकिनी और बेताल किलकिला रहे थे। इस प्रकार जब रिपुके समस्त किंकरोंका हनन हो गया तब नागकुमार अन्तःपुरसे निकला। भारी कोलाहल हो उठा, रण जीत लिया गया और वीर व्यालने अपने स्वामीको प्रणाम किया। रुष्ट होकर जब नागकुमार अपने बैरी भ्राताके ऊपर चला तभी बीचमें ही नयन्धर मन्त्री उसे मिला। वह नागकुमारसे बोला तुम्हें पिताका कहना है कि इस पृथ्वी मण्डलपर राजा तो तुम्ही होगे किन्तु अभी इस कुलको कलहके कारण तुम कहीं अन्यत्र निकलकर चले जाओं / जब मैं तुम्हें बुलाऊँ तब तुम कभी भी लौट आना। तब कुमारने अपने पिताको प्रतिष्ठाको रखा और आती हुई अपनी माताको भी रोक दिया। फिर वह अपने उस युवक भृत्य व्याल सहित तथा सैन्य सहित शत्र नरोंका मन्थन करनेवाला एवं पुष्पोंके समान दांतोंवाला मन्मथ ( कामदेव नागकुमार ) जाकर देवोंका भी मनोरंजन करनेवाले मथुरापुरमें रहा // 15 // इति नन्ननामांकितमहाकवि पुष्पदन्त विरचित नागकुमारके सुन्दरचरित्ररूप महाकाव्यमें व्याल वीरकी प्राप्ति नामक चतुर्थ परिच्छेद समाप्त / सन्धि // 4 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nagakumara's camp outside Mathura. His visit to the town causes a thrill among the courtezans, one of whom. Devadatta makes bold to invite him. ता महुरहे बाहिरै थिउ सिमिरु सोहंतु पंचवण्णेहिं णिरु / NET पडमंडवदूससमग्यविउ णं धरणिहे मंडणु णिम्मविउ // ध्रुवकं / / फलदलजलतणकट्ठसमग्गने महियले णीरुण हयउवसग्गए। वाले सेणाणाहें थवियउ परियणु गिरवसेसु संथवियउ / सहु कडउल्लें थक्कउ साहणु साहणु। का गउ सिंधुरवरखंधारूढउ कइवयकिंकरजसपरिरूढउ / वेसावाडे झत्ति पइट्ठउ मयरकेउ पुरवेसहि दिट्ठउ / का वि वेस चिंतइ गयसुण्णा ए थण एयहोणह हिँ ण भिण्णा। का वि वेस चिंतइ किं वढिय णीलालय ए एण ण कढ़िय। का वि वेस चिंतइ किं हार कंतु ण छिण्णउ एण कुमार। का वि वेस अहरग्गु समप्पइ झिज्जइ खिज्जइ तप्पइ कंपइ। का वि वेस रइसलिले सिंचिय वेवइ वलइ घुलइ रोमंचिय / घत्ता-ता वीणाकलरवभासिणिण देवदत्त रायविलासिणिण / का हियउल्ला कामदेउ ठविउ कयपंजलिहत्थे विण्णविउ // 1 // Nagakumara accepts her hospitality. He learns from her about the confinement of the princess of Kanyakubja by the ruler of Mathura. परमेसर कारुण्णु वियप्पहि . जिह, मणु तिह घरपंगेणु चप्पहि / तं णिसुणिवि उवयरियउ तेत्तहे तंतह रमणिह मंदिरु जेत्तहे / ' आसणु दिण्णु णिसण्णउ रयणिहि णिव्वत्तिय मजणभूसणविहि / भोयणु मुत्तउ मत्ताजुत्तउ . सरसु कईदें कव्वु व उत्तउ / कामें कामिणि भणिय हसेप्पिणु जामि मुद्धि णीसेसु भमेप्पिणु। अज्ज वि मइँ जोएंव्वउ पुरवरु ता वरवेस दिण्णउ उत्तरु / मो जाएसहि रायढुवारहो दुट्ठहो दुव्वयणहो दुच्चारहो। मा णिवडेसहि असिवरतोय तो तरुणेण वुत्तु पियवाय। भहि ण जामि कहहि किं कारणु करइ राउ परवीरवियारणु। . 1.1.CE फलजलतिणकणकद्वसमग्गए. 2. AB वाडउ; E वाडए. 2. 1.C णियच्छहि. 2. E पंगुणु. 3. E कयंद. 4. E जाइव्वउ. 5 AB जाहि मा एहि. 6. E तोडइ. 7. C तो. 8. C परवीय. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 5 . 1. नागकुमारका मथुरा प्रवेश मथुराके बाहर स्थापित नागकुमारका शिविर पटमण्डपों और तम्बुओंसे समृद्ध तथा पंचरंगी ध्वजाओंसे ऐसा शोभायमान हुआ मानो पृथ्वीका अलंकार ही बनाया गया हो। एक निरोगी बाधा रहित तथा फलों, पत्तों, जल, तृण व काष्ठसे भरपूर भूमिमें सेनापति व्याल द्वारा वह शिविर स्थापित किया गया और वहाँ समस्त परिजनोंकी समुचित व्यवस्था की गयो। सेना अपने समस्त कटक सहित जब ठहर चुकी तब नागकुमारने नगरके दर्शनार्थ तैयारी की। वह एक श्रेष्ठ हाथीके कन्धेपर बैठा और कुछ चुने हुए किंकरों सहित यशस्वी रूपसे चला। वह तुरत ही वेश्याओंके मुहल्ले में प्रविष्ट हुआ। नगरको वेश्याओंने उस मकरकेतुको देखा। कोई एक वेश्या संज्ञाहीन होकर सोचने लगी, अरे ये स्तन इसके नखोंसे भिन्न नहीं हुए। कोई वेश्या चिन्तन करती मेरे वे नील केश किसलिए बढ़े जब वे इसके द्वारा खोंचे न गये / कोई वेश्या विचारती इस हारसे क्या लाभ जब इस कुमारने मेरे कण्ठका ग्रहण नहीं किया। कोई वेश्या अपने अधरके अग्रभागको समर्पित करती हुई झुंझलाती, खीझती, तप्त होती और कांपती। कोई वेश्या रतिके जलसे सिक्त हुई, कॅपती, बलखाती, घूमती और रोमांचित होती। तब वीणाकी ध्वनि समान भाषण करनेवाली राजविलासिनी देवदत्ताने कामदेवको अपने हृदयमें स्थापित किया और हाथ जोड़कर प्रार्थना की // 1 // 2. देवदत्ताको प्रार्थनाको नागकुमार द्वारा स्वीकृति देवदत्ताने कहा-हे परमेश्वर मुझपर दया कीजिए। और जिस प्रकार आपने मेरे मनमें प्रवेश किया है उसी प्रकार घरके आंगनमें पदार्पण कीजिए। यह सुनकर नागकुमार वहीं हाथीसे उतर पड़ा जहां उस रमणीका मन्दिर था। देवदत्ताने आसन दिया और नागकुमार उस रात्रि वहीं रहा और वहीं उसने स्नान व भूषणविधि को। उसने यथोचित मात्रामें सरस भोजन किया, जिस प्रकार कवीन्द्र मात्राओंसे युक्त सरस काव्य-रचना करता है। फिर कामदेव नागकुमारने हँसते हुए उस रमणीसे कहा-हे प्रिये, अब में समस्त नगरका भ्रमण करने जाता हूँ, क्योंकि आज ही मुझे यह सारा नगर देख लेना है। इसपर उस उत्तम वेश्याने उत्तर दिया-आप उस दुष्ट, दुश्चरित्र, दुर्वचन राजाके द्वारपर मत जाना तथा वहाँके द्वारपालोंकी पानीदार खड्गकी धारामें मत जा पड़ना। इसपर तरुण राजकुमारने प्रियवचन द्वारा पूछा-हे भद्रे मैं वहां न जाऊँगा किन्तु यह तो बतला कि राजा आने वाले वीरोंका हनन किस कारणसे करता है। इसपर नेत्रोंसे P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [5. 2. १०णयणवयणणिज्जियमयचंदश भणियउ गणिया मणि आणंदेश। कण्णाउज्जहे णयरिह राणउ विणयपालुणामेण पहाणउ / विणयमई त्ति घरिणि रज्जेसरि ताहे धीय णिरुवम गम्भेसरि / सीलवई त्ति सीहपुररायहो हरिवम्महो जयलच्छिसहायहो। दिज्जहुँ जति जति पहु"रुभिवि किंकरलक्खइँ समरि णिसुंभिवि / घत्ता-महुराउरिणा, हित्तियए मुद्धाहणराहिवपुत्तियए / बंदीहरे कंटयवइछईए अच्छंतिट ताश महासइए // 2 // Nagakumara promises her informant not to go there to imperil his life, but he goes straight to the confined princess, being implored by whom, he attempts to rescue her. परउवयारि वीरु बलवंतउ तुम्हारिसु माणुसु आवंतउ / पेक्खिवि पुक्करंति ण थक्का तं मेल्लवहुँ ण सक्कु वि सका। ता अलियउ जि पवुत्तउ उत्तर को तं तरइ जलहिजलु दुत्तरु / ___ को पडिखलइ समरि जमकरण' को रक्खइ बलवंतहँ सरण। किं महु, पुरवरेण दिटेण वि . किं राएण एण दुटेण वि। पुरबाहिर णिरुद्धरविभासहो हउँ जाएंसमि दूसावासहो। एम भणेप्पिणु गउ मइवंत- कण्णाकारागारउ पत्तउ / दिट्ठउ कण्णण कुवलयमंडणु णं छणदिणि उइयउ मयलंछणु / भणिउ ताइ भो णरपंचाणण भो जयलच्छिविलासिणिमाणण / भो भो सरणागयपविपंजर दुक्खरुक्खचूरणदिसिकुंजर / दीसहि को वि कुलीणु महापहु फेडहि महुं बंदिह बंदिग्गहु। पत्ता-ता कुमरे किंकरवर भणिय कडढहु बलिवंड सुलोयणिय / __सस एह महारी जो धरइ सो इंदु वि समरंगण मरइ // 3 // Conflict between the forces of Durvachana, the king regent of Mathura, and those of Nagakumara. ता णिट्ठरकर भिउडिभयंकर। वइरिखयंकर णियवइसंकर। . झसमुंग्गरकर धाइय णरवर / परजयसिरिहर मयणहो किंकर। इयर वि अंतर थिय एत्थंतर। दुव्वयणुब्भड सुहड महाभड / 9. E आणदिए. 10.C विणयवालु. 11. E मय त्ति. 12. C वय त्ति. 13. ABD दिज्जइ; E दिज्जहो. 14. ABD रुंघिवि. 15. E मंधाय. 16. E°च्छियए... 3. 1. धीरु. 2. E णवि. 3. AB णिबद्ध. 4. AB जाएमि. 5. C दीसइ. 6. E कुवरें, 4.1. E मोग्गर. 2. ABC omit this line P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 हिन्दी अनुवाद मृगको और अपने मुंहसे चन्द्रको जीतनेवाली उस गणिकाने मनमें आनन्दित होते हुए कहाकान्यकुब्ज नामक नगरीमें विनयपाल नामका प्रधान राजा है। उसकी राजेश्वरी गृहिणी विनयमति है, और उसकी पुत्री निरुपम सुन्दरी शीलवतो। यह कन्या जब सिंहपुरके राजा विजयलक्ष्मीके सहायक हरिवर्मको विवाहमें देनेके लिए भेजी जा रही थी तब मार्ग में उसे रोककर तथा .. लाखों किंकरोंको युद्ध में मारकर मथुरा पुरीके राजाने उसका अपहरण कर लिया और उस भोली राजकुमारीको काँटोंकी बाड़ीसे घिरे हुए बन्दीगृहमें डाल दिया, जहाँपर वह महासती अभी तक रह रही है // 2 // 3. नागकुमारका उस बन्दीगृहको ओर गमन देवदत्ता कहती गयी कि जब तुम्हारे समान परोपकारी बलवान् मनुष्यको आते हुए वह बन्दीगृहमें पड़ी हुई राजकुमारी देख पाती है तब वह पुकार लगाती हुई थकती नहीं। किन्तु उसे छुड़ानेमें इन्द्र भी समर्थ नहीं है। देवदत्ताकी यह बात सुनकर नागकुमारने झूठ-मूठ उत्तर दिया अरे दुस्तर समुद्रके जलको कौन पार कर सकता है ? यमदूतोंसे समरमें कौन भिड़े और जो बलवान्के चंगुल में फंसा हो उसको कौन रक्षा करे ? और अब मुझे इस नगरीके देखनेसे भी क्या लाभ और उस दुष्ट राजासे क्या काम ? मैं तो अब नगरके बाहर सूर्यके प्रकाशको भी निरुद्ध करनेवाले अपने डेरेमें जाऊंगा। ऐसा कहकर वह मतिमान वहाँसे चला और सीधा उस कन्याके कारागारपर जा पहुँचा। कन्याने उस भूमण्डलके भूषण कुमारको देखा, जैसे मानो पूर्णिमाके दिन चन्द्रमाका उदय हुआ हो / कुमारीने पुकार लगायी-हे नरसिंह, हे विजयलक्ष्मीरूपी विलासिनीके मान्य, हे शरणागतोंके लिए वज्रके पिंजड़े, हे दुःखरूपी वृक्षको चूर-चूर करने वाले दिग्गज, आप कोई कुलीन महाप्रभु दिखाई देते हैं / अतएव आप मुझ बन्दिनीको इस बन्दीगृहसे छुड़ाइए। ___ इसपर कुमारने रक्षक किंकरोंसे कहा-हे जवानो, इस सुलोचनाको इस बन्दीगृहसे निकालो। यह हमारी बहन है / इसे जो कोई रोकेगा वह यदि इन्द्र भी हो तो भी समरांगणमें मरेगा। 4. संग्राम नागकुमारका इतना कहना था कि उसके किंकर जिनके हाथ निष्ठर थे, जो अपनी भृकुटीसे भयंकर दिखाई देते थे, बैरियोंका क्षय करनेवाले तथा अपने स्वामीका हित करनेवाले तथा शत्रुओंकी जयश्रीका हरण करनेवाले थे, वे अपने हाथोंमें भाले और मुद्गर लेकर दौड़ पड़े। दूसरी ओर दुर्वचन राजाके वे सुभट महायोद्धा अपने स्थानोंपर रक्षाके लिए जमकर खड़े हो P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [5. ४.७जयसिरिहारणे कण्णाकारणे। जायउ भंडणु करसिरखंडणु। उयरवियारणु पहरणवारणु। असि खणखणरव हणरव रउरव / मयगलपेल्लणु लोहियरेल्लणु / रहवरखंचणु केसालुंचणु। पाडियधयवडु सूडियहयथडु। छुरियायड्ढणु मच्छरघणघण / णिरु णिभिञ्चिहिँ जुज्झिवि भिञ्चिहिं। कड्ढिय सुंदरि णं सुरवरसरि। सयराणंदहिँ कुलणहचंदाहिँ। एत्तहिँ भल्लउ दुव्वयणुल्लउ / कण्णालुद्धउ जमु जिह कुद्धउ / लहु सण्णद्धउ पविलंबियधउ / झत्ति समागउ / घत्ता-हयगयखरकरहारोहण तइलोकचक्कसंखोहणई। आलग्गइँ गहियपसाहणइँ दुव्वयणमयणणिवसाहणइँ // 4 // Vyala's appearance on the scene of fight and Durvachana's submission to hiim. खग्गेहि छिंदंति सिल्लेहि भिंदंति / बाणेहिँ विधंति फरएहिँ रुंधति / पासेहिँ वंधति दंडेहि चूरंति / सूलेहिं हूँलंति दुरएहिँ पीलंति / पाडंति मोडंति लोटुंति घोट्टंति / रोसावउण्णाई जुझंति सेण्णाई। ता भासियं तस्स वीरस्स वालस्स। केणावि पुरिसेण कयसुर्यणहरिसेण / तरुणीणिमित्तण हणणिक्कचित्तेण / दुव्वयणणामेण रामाहिरामण। रुद्धो तुहँ सामि मायंगगयेगामि / तं सुणिवि विप्फुरिउ रोसेण अइतुरिउ / गीलइरिकरिडिउ अइऊण तहो भिडिउ / पियवम्मउत्तस्स रणभारजुत्तस्स। घत्ता-णियपहु पेक्खिवि भयथरहरिउँ भडु करिवरखंधहो ओयरि'। ___ जागवि वालहो पयजुष्ट पडिउ पभणइ हउँ जडु दइवें णडिउ // 5 // 3. B सिरि. 4. A चारणु. 5. c रखरव. 6. E मड्ढणु. 7.cD सिरि. 8. E णहु. 5.1. E सेल्लेहिं. 2. E वचंति. 3. BCD विधंति. 4. C कूलंति. 5.c पोडंति. 6. E फाउंति. * 7. C घुटुंति. 8. C सुकय; E सुणय. 9. C गइ. 10. E थरहरियउ. 11. E 'उयरियउ. 12. E जुयं. PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ हिन्दी अनुवाद 79 गये। इस प्रकार उस कन्याके कारण जयश्री धारण करने हेतु युद्ध चल पड़ा। हाथ और सिर कटने लगे। उदरोंका विदारण और प्रहारोंका वारण होने लगा। तलवारोंकी खन-खन ध्वनि और मारो-मारोका रौरव कोलाहल हो उठा। हाथी पेले जाने लगे। लोहका रेला बहने लगा। बड़ेबड़े रथ खिचने लगे और केश नुचने लगे। ध्वजाएँ और पताकाएं गिरायी जाने लगीं। घोड़ोंकी पंक्तियां भग्न होने लगों। छुरियाँ खिंचने लगीं। क्रोध को घनघनाहट होने लगी। नागकुमारके उन योद्धाओंने जो सब जीवोंको आनन्ददायी एवं अपने कुलरूपी आकाशके चन्द्रमा थे, उन्होंने पूरे जोरसे युद्ध करके उस सुन्दरीको बन्दीगृहसे निकाल लिया। जैसे मानो देवगंगाको शंकरके जटाजूटसे छुड़ाया हो। इसी समय वह दुवेचन नामका भला आदमी जो उस कन्याका लोभी था, यमके समान क्रुद्ध हो उठा और शीघ्र सन्नद्ध होकर ध्वजा फहराता हुआ व अपने पैरसे गजको प्रेरित करता हुआ झटसे वहाँ आ पहुंचा। घोड़ों, गजों, खरों और ऊँटोंपर चढ़कर त्रैलोक्य मण्डलको क्षोभित करते हुए अपने-अपने अस्त्र-शस्त्र लेकर दुर्वचन और मदन राजाओंके सैन्य युद्धमें भिड़ गये // 4 // . 5. दुर्वचनका मदहरण उस युद्ध में योद्धा खड़गोंसे छेदते, सेलोंसे भेदते, बाणोंसे बोंधते, फारोंसे रूंधते, पाशोंसे बाँधते और दण्डोंसे चूरते थे। वे शूलोंसे हूलते और हाथियोंसे कुचलवाते भी थे। वे परस्पर एक• दूसरेको धराशायी करते, मोड़ते, लोट-पोट करते और घोटते थे। इस प्रकार रोषसे भरपूर हए वे दोनों सैन्य युद्ध करने लगे। इसी समय सज्जनोंको हर्ष करनेवाले किसी पुरुषने वोर व्यालसे कहा कि दुर्वचन नामक राजाने स्त्रीकी अभिलाषासे उस तरुणीके निमित्त मारनेपर तुलकर तुम्हारे मातंग-गजगामी स्वामी नागकुमारको युद्ध में निरुद्ध कर रखा है। यह सुनकर व्याल अत्यन्त उत्तेजित हो उठा। वह तुरन्त नीलगिरि हाथीपर सवार होकर और उस स्थलपर पहुंचकर रणके भारमें जुते हुए प्रियवर्मके पुत्र दुर्वचनसे जा भिड़ा। . .. दुर्वचन अपने स्वामीको देखकर भयसे थर्रा गया। वह हाथीके कन्धेसे नीचे उतरा और व्यालके चरण युगल में पड़कर बोला-मैं दैव की विडम्बनासे यह मुर्खता कर बैठा हूँ॥५॥ P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. णायकुमारचरिउ [ 5. 6.1 Durvachana implores forgiveness of Nagakumara, The princess of Kanyakubja is sent with due honour to her father, - खम करि परमेसर कुलभूसण .. देवदेव दुजणकयदूसण / - कवणु कुमारु एहु कहिं आयउ .. णिरुवमलक्खणलक्खियकायउ। a. भासई महुराहिउ जग सारउ ण विजाणहि तुहुँ सामि महारउ / पुत्त जयंधररायहो केरउ माणिय फेणिमणिकिरणुक्केरउ / 5 / भणइ मंति जो तुम्हहँ राणउ सो अम्हहँ गुरुगुरुहुँ समाणउ / . कुंडलमंडियगंडयलुल्लउ खमउ लेउ महु सिरकमलुल्लउ / जं जाणइ तं सो वि अणुट्ठउ / छुडु छुडु केम वि मच्छरु णि?उ / तं णिसुणिवि वालें णिउ तेत्तहे. अच्छइ भडचूडामणि जेत्तहे / भणइ सुहडे भो पत्थिवसारा महुर महारी णयरि भडारा। एहु मंति मेरउ किं किज्जउ भणसु दिसाबलि अज्जु जि दिज्जउँ / कहिउ असेसु वि अवरु वि वइयरु ता संतु सुट्ट रमणीसरु। घत्ता-पडिवण्णी णियसस गउरविय सहुँ बहुपरिवारें पट्ठविय / ___ कोमलतणु णिज्जियललियलय सा तायहो केरउ णयरु गय // 6 // * रत Nagakumara sees the lute masters and learns from them about Tribhuvararati, the Kashmir princess who would marry only him who could vanquish her in lute-playing. अच्छइ महुरहिँ पुण्णमणोरहुँ भमरु व माणियमालइसोरहु / णंदणवणि कोलंते सतें केयइकुसुमवासु गेण्हते। पुण्णायइ पुण्णाई वलितें पाणिपउमु पउमोवरि दितें। दिट्ठइँ जाणियगेयवियारहँ पंचसय वरवीणायारह / तोहँ पमुहु तहिँ इक्कु णियच्छिउ कुमरें रायउत्तु आउच्छिउ / किं फलु दिट्ठउ वीणाभासें. भासिउ जालंधरराएसें। कित्तिधवलु णामें कस्सीरण देसे पसिद्धणयर कस्सीर। राउ णंदि णंदवइ किसोयरि तासु देवि णावइ मंदोयरि। . सुय तिहुयणरइ किं वण्णिज्जइ तं वण्णंतु विरंचि वि झिजइ / - सा वीणापवीण सुहयारी णं वाईसरि परमभडारी। घत्ता-जो णिवसुयहि वि दिहि जणइ आलावणियइँ"सुंदरि जिणई। . णियणयणोहामियसिसुहरिणि सा पिययम होसइ तहो घरिणि॥७॥ 6.1. A भासिउ. 2. C फण. 3. B लोउ. 4. C जे. 5. D सुहड. 6. C एउ. 7. CE किज्जइ. 8. CE दिज्जइ. 9. E रणीसरु. 7.1. E रहे. 2. MSS पुण्णाउ. 3. BD लेतें. 4. E°यारइं. ५.Cणाह. 6. E रई. 7. E देसि पसिद्धि णयरि; C पसिद्धे. 8.C मंदोवरि. 9. E सुहियारो.. 10. E सुयहे. 11.G आलावणियए; D°णिया. 12. E जिणिइय. 13. C पियतम. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ -5.7. 12] हिन्दी-अनुवाद ६.क्षमायाचना और कन्याका सम्मान __ दुवंचन बोला-हे देवदेव, हे दुर्जनोंका तिरस्कार करनेवाले परमेश्वर, हे कुलभूषण, मुझे क्षमा कीजिए और यह बतलाइए कि ये कुमार कौन हैं तथा कहाँसे आये हैं ? इनके शरीरमें तो अनुपम लक्षण परिलक्षित हो रहे हैं / इसपर मथुराधीश व्यालने कहा-क्या तुम नहीं जानते कि ये जगत्श्रेष्ठ मेरे स्वामी हैं / वे जयन्धर नरेशके पुत्र हैं जो मानो नागमणियोंसे उकेरकर बनाये गये हों। तब दुर्वचन मन्त्रीने कहा-जो आपका राजा है वह हमारा तो राजाधिराजके समान है / मुझे क्षमा करें। अथवा यदि चाहें तो दण्डस्वरूप मेरे इन कुण्डलोंसे विभूषित गण्डस्थलों वाले सिररूपी कमलका छेदन कर लें। जैसी जानकारी होती है उसी अनुसार अनुष्ठान किया जाता है। किन्तु अब तो मेरा समस्त मात्सर्य नष्ट हो गया है। यह सुनकर व्याल उसे वहां ले गया जहाँ भटोंके चूड़ामणि नागकुमार विराजमान थे। सुभट व्यालने कहा-हे नृपश्रेष्ठ, हे भट्टारक, यह मथुरा हमारी नगरी है, और यह मेरा मन्त्री है। अब कहिए क्या किया जाये? यदि कहें तो तत्काल इसे दिशाओंकी बलि चढ़ा दिया जाये / व्यालने अपना शेष पूर्व वृत्तान्त भी कह सुनाया / इसपर रमणीश्वर नागकुमार खूब सन्तुष्ट हुए। / उन्होंने उस कन्याको अपनी भगिनी माना और उसका खूब गौरव किया। तथा बहुतसे परिवारसहित उसको विदा कर दी। वह ललित लताको भी जीतनेवाली सुकुमारी अपने पिताके नगरको चली गयी // 6 // 7. काश्मीरकी राजकुमारीकी प्रतिज्ञा अपने मनोरथको पूरा कर नागकुमार मथुरामें रहने लगा, जैसे मालतीको सुगन्धसे सन्तुष्ट हुआ भ्रमर / एक दिन जब वह नन्दन वनमें क्रीडा करते हुए कहीं केतकोके पुष्पोंकी सुगन्ध लेता था, कहीं पुन्नाग पुष्पोंको पुण्यके समान ग्रहण करता था और कहीं कमलके ऊपर अपना हस्तकमल चलाता था, तब उसने संगीत कलाके जानकार पांच सौ वीणावादकोंको देखा। कुमारने उनके प्रमुख एक राजकुमारको देखा और उससे पूछा-आपने वीणाके अभ्यासका क्या फल देखा है ? . इसपर उस जालन्धरके राजेशने बतलाया कि काश्मीर देशके काश्मीर नामक प्रसिद्ध नगरका उज्ज्वल कीर्तिवान् नन्दि नामका राजा और मन्दोदरीके समान नन्दमती नामक कृशोदरी उसकी पटरानी है। उनकी पुत्री त्रिभुवनरति नामकी है जिसका क्या वर्णन किया जाये ? विधाता भी उसका वर्णन करते झिझकता है। वह वीणा-वाद्यमें इतनी प्रवीण है जितनी परमपूज्य सुखदात्री वागेश्वरी। जो कोई आलापिणी वीणा द्वारा उस सुन्दरी राजकुमारीको सन्तोष उत्पन्न करे और उसे जीत ले उसी कलाकारकी वह अपने नेत्रोंसे बालमृगोंको भी तिरस्कृत करनेवाली बालिका प्रियतम गृहिणी होगी // 7 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ . [ 5. 8.1 Nagakumara visits Kashinir and becomes the guest of king Nanda. उज्जलछणतारावइमुहिया णयणाणंदश णंदहो दुहिय। हउँ वीणाश जिणेप्पिणु घल्लिउ एवहि पुणु सिक्खहुँ संचल्लिउ / पिय परिणेससि कालें तें ता सम्माणिउ किण्णेरिकंतें। गउ वीणागुरु कहिँ यि सइच्छण, वालु पबोल्लिउ पहुणा पच्छ / दिण्णु रज्जु पुणरवि दुव्वयणहो तोसियपोसियपरियणसयणहो। सहुँ दोहिँ मि गेहिणिहिँ तुरंगें सहुँ वीरेण तेण मायंगें। गउ झसचिंधु णवर कस्सीरहो कस्सीरयपरिमिलियसमीरहो। कस्सीरउ पट्टणु संपाइउँ. चामरछत्तभिच्चरहराइउँ / णंदु राउ सवडंमुहुँ आइ3 गारिहे पेम्मजरुल्ल उ लाइउँ। का वि कंत झूरवइ दुचित्ती का वि अणंगपलोयणे रत्ती। . पाए पडइ मूढ जामायहा . धोयइ पाय घएं घरु आयहो। घिवइ तेल्लु पाणिउ मण्णेप्पिणु कुट्ट देइ छुडु दारु भणेप्पिणु / अइअण्णमण डिंभु चिंतेप्पिणु गय मज्जारयपिल्ल उ लेप्पिएँ / ' धूवई खीरु का वि जलु मंथइ का वि असुत्तउ माल गुंथइ / ढोयइ सुयहो सुहइँ जणेरी भासइ हउँ पिय दासि तुहारी। घत्ता-गउ मंदिरु'मजणमंडणइँ रइय२ माणिणिमणखंडण.। उवठवियइँ भोयणभूसणइँ देवंग' वत्थई णिवसणइँ // 8 // Love springs at first sight. अण्णहिं दिणि ईसीसि हसंतें पुच्छिउ णंदु मणोहरिकतें पुरवर वीण को वि किं जाणइ कहइ णराहिउ सोत्तइँ पीणइ / पुत्ति महारी उठवसि मीणइ वीणावज्जु चारु परियाणइ। जामहिं आलावणि आलावइ तामेहि जिणमुणिहिँ वि मणु रावइ / ता दक्खालिउ मुद्धहे णरवरु णं कामें धणु गुणसंधियसरु / पियविरहें मणु दुक्खइ दुक्खइ सुट्ठ मुहुल्लउ सुक्कइ सुकइ / अंगु अणंगे तप्पइ तप्पइ . दंसंणे रइजलु छिप्पइ छिप्पइ / र गच्छंतिह गइ गुप्पइ गुप्पइ वल्लहगुणकह जंपइ जंपइ अण्णकहंतरे कुप्पइ कुप्पइ / 10 . पिय सुंदरि णं जीवे मुक्की परवस तंतीवजउ चुकी। 7पुणु कामेण वीण अवलोइय / कामिणि जिह गुणेण संजोइय / - घत्ता-जुयराएँ तंतिहिँ दिण्णु करु वीणासरु णावइ कुसुमसरु / सुइसुसिरें हियइ पइट्ट किह तिहुर्यणरइ घुम्मिवि पडिय जिह् // 9 // 1. E°यइं. 2. A किण्णर. 3. E°यउ. 4. E णारिहि पोम्मजलुल्लउ. 5. D घोइय; E धोएइ. 6. D कठ्ठ. 7. AB लिप्पिणु. 8. E घोवइ. 9. C जल. 10. E मालइ. .11. ABC सज्जणं 12. C घइयई. .. जावहिं आलावहिं. 2. ABD तावहिं. 3. E गुणु. 4. E अणंगई. 5. E गच्छंतिहिं गय. 6. E किह. 7. CE मयणसरु. 8. E तिहुवणरइ. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ -5.9.13 ] हिन्दी अनुवाद 8. नागकुमारका काश्मीर गमन उस जालन्धर नरेशने कहा-उज्ज्वल पूर्णचन्द्रमुखी, नयनानन्ददायिनी नन्दकी पुत्रीने मुझे वीणा-वाद्यमें जीतकर फेंक दिया। अतः अब मैं पुनः उसी कलाको सीखने चला हूँ। कुछ काल जानेपर मैं उस प्रियाका परिणय कर सकूँगा। यह सुनकर किन्नरीके पति नागकुमारने उसका सम्मान किया। फिर वह वीणागुरु तो अपनी इच्छानुसार कहीं चला गया और इधर पीछे प्रभु नागकुमारने व्यालसे वार्तालाप किया। व्यालने पुनः अपना राज्य उसी दुर्वचनको दिया जो अपने स्वजनों और परिजनोंका सन्तोष और पालन-पोषण करने लगा था। फिर नागकुमार अपनी दोनों गृहिणियों, उस तुरंग, उस हस्ती और उस वोर व्यालको साथ लेकर उस काश्मीर देशको गया जहाँको वायु केशरको धूलिसे सुगन्धित होती है / वह चलकर काश्मीर पट्टनमें पहुँचा / वहाँका राजा नन्द अपने चमर, छत्र, सेवकों व रथसे विराजमान होता हुआ उसके स्वागतार्थ सम्मुख आया। नागकुमारके नगरमें प्रवेश करते ही नारियोंको प्रेमका ज्वर चढ़ आया। कोई सुन्दरी दुश्चित्त होकर झूरने लगी, तो कोई इस कामदेवके दर्शनमें आसक्त हो गयी। कोई मोहसे वेसुध हुई अपने घर आये जामाताके पैर पड़ने तथा घृतसे पैर धोने लगी, पानी समझकर तेल देने लगी और ताम्बूलमें खदिर कहकर लकड़ीका बुरादा डालने लगी। कोई इतनी अन्यमनस्क हो गयी कि अपना शिशु जानकर बिल्लीके बच्चेको गोदमें लेकर चल पड़ी। कोई दुग्धको धूप देने लगी, तो कोई पानीका ही मन्थन करने लगी, और कोई बिना धागेके माला गूंथने लगी। कोई सुखोंकी जननी उस सुभग नागकुमारके समीप जा पहुँचो और बोली-मैं आपकी प्रिय दासी हूँ। इस प्रकार नगरका दर्शन करते हुए नागकुमार राजमहल में पहुंचा। वहां उसने मानिनी स्त्रियोंके मनको खण्डित करनेवाला स्नान मण्डनादि किया तथा भोजन-भूषण आदि विधियां सम्पन्न कों और देवांग वस्त्रोंको धारण किया // 8 // 9. काश्मीरी राजकुमारीका मोहित होना फिर किसी अन्य दिवस नागकुमारने कुछ हंसते हुए नन्दराजासे पूछा-क्या इस नगरमें कोई वीणा वाद्य जानता है ? इसपर राजाने जो कुछ कहा उससे नागकुमारके कान प्रसन्न हो गये। उसने कहा हमारी पुत्री ही उर्वशो और मेनकाके तुल्य वीणा-वाद्य भली प्रकार जानती है। जब वह आलापिनी वोणापर आलाप छेड़ती है तब वह जैन मुनियोंके मनको भी चलायमान कर देती है। फिर राजा नन्दने अपनी सुन्दर कन्याको वह नररत्न दिखलाया, मानो कामदेवने अपनी धनुषको प्रत्यंचापर बाण चढ़ा दिया हो। अब कन्याका प्रिय-विरहसे मन दुःखने और मुख खूब सूखने लगा। कामकी ज्वालासे अंग तपने और उसके दर्शनसे वह रति-जलसे खूब भींगने लगी। चलने में उसको गति लड़खड़ाने लगो। अपने वल्लभके गुणोंका कयन बार-बार करने लगी तथा दूसरी किसी भी वार्तालापपर क्रुद्ध होने लगी। वह प्रिय सुन्दरी जैसे प्राणहीन हो गयी हो। इस प्रकार परवश होकर वह तन्त्री-वाद्यमें चूक गयी। फिर कामदेव नागकुमारने वीणापर दृष्टि डाली, जैसे मानो कामिनी गुणोंसे संजोई गयी हो। युवराजने तन्त्रीपर हाथ दिया और उससे जो वीणाका स्वर निकला वह मानो कामदेवका पुष्पबाण ही था। वह कर्णरन्ध्र में इस प्रकार प्रविष्ट हुआ कि उससे त्रिभुवनरति चक्कर खाकर गिर पड़ी // 9 // P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [5.10.1 The marriage. Nagakumara learns from a merchant about some marvels in the Ramyaka forest and starts for the place. विहिओ सुयाणं उच्छाहो दुण्हं पुरणाहेण विवाहो / अहिणवमुग्गेमणोहरवयणा बहुलायण्णा दिण्णा कण्णा / णायकुमारहो संगें लग्गा अज्झासा इच्छियसंसग्गा। किण्णरिदेविमणोहरियाओ णियपुत्तीओ जिह धरियाओ। वालस्स य रइयं सम्माणं मयरद्धयपडिवत्तिसमाणं। ताणं मुंजियभोयसुहाणं गंदावासे णिवसंताणं / बहुधणइत्तो वणिवरउत्तो भवणं पत्तो सायरदत्तो। विहुरविराम दाउं हेमं सैसियरधाम मोत्तियदामं / उइओ रुंदो णं छणइंदो जणियाणंदो दिट्ठो णंदो। महुरं गुणिणा जलहरझुणिणा ढोइयमणिणा भणियं वणिणा। इत्थु पुरे णवणीलारामे कोइलकलरवविलसियकामे / णिवसामो तुह पायच्छाए खंडियचोरजारजायाए / पहुकेराए थक्को वणिओ अण्णेसिं रइवईणा भणिओ कोऊहलयं किं ते दिटुं ता वइसेण विसिटुं सिढे / रम्मयगहणे अत्थि तिसिंगो सिहरी तुंगो छित्तपयंगो। तस्स तले हल्लियरंभवणं भूतिलयं विमलं जिणभवणं / सव्वसुवण्णमयं मणिसिहरं णववासरयरकररासिहरं। चोजं तस्स कवाडं दिण्णं इंदस्स वि कुलिसेण ण भिण्णं / अच्छई' ढंकिययं णत्ताह अरइयजिणमुहदसणलाहं / अवरो धरियसरासणबाणो समरो मोरपिंछपेरिहाणो। अपुसियणयणचे यंसुअपिच्चं अण्णायं णिव घोसइ णिचं / ____घत्ता-ता कुंजरलीलागामिणिहिँ सहुँ सेणे सहुँ णियकामिणिहिँ। सहुँ मित्तें माणिणिमणमहणु गउ वम्महु तं गिरिवरगहणु // 10 // 11 He sees the Jina temple the doors of which were shut for ages but which gave way at his touch. He then sees the Bhilla who was pining in the separation from his wife and was crying for help. पत्तउ दिट्ठी वणमंडियरस गयरयहयचयेणवचंदणरस। / कदमदुग्गमरुजियमहुयर ___फलिहसिलायलसंठियसुरवर / हरिणहदलियकुंभिकुंभत्थल विलुलियरत्तलित्तमुत्ताहल / 10.1. D सुयणाणंदउच्छाहो. 2. BCE मुद्ध. 3. E सिसियर. 4. c°कुणिणा. 5. AB णिवसामे. 6. रंजिय; ABD रंडिय. 7.C अण्णिसि; E अण्णेसें. 8. रइवयणा. 9. E तिसंगो. 10.C चुज्जं. 11. E अच्छय. 12. C पिच्छि. 13. C सुअंबु; E चुअंबु वपिच्चं. 14. E वम्महो. " 11. 1. E रह. 2. E चुअ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ हिन्दी अनुवाद 10. विवाह व रम्यक वनको वार्ता तब राजाने स्वजनोंके लिए उत्साहवर्धक ऐसा उन दोनोंका विवाह रचाया / नयी मूगके समान मनोहरमुखी व अति लावण्यवती कन्याका दान कर दिया गया। राजकुमारी नागकुमारके संग लग गयी, जिससे उसकी अभिलाषा पूर्ण हुई और उसे मनोवांछित संसर्ग मिला। राजाने नागकुमारको पूर्व पत्नियों किन्नरी और मनोहरीको अपनी पुत्रियोंके समान रखा। उन्होंने व्यालका भी नागकुमारके स्वागतानुसार हो सम्मान किया। इस प्रकार जब वे नन्दके राजभवनमें सब प्रकारके भोगों और सुखोंका उपभोग करते हए रहते थे. तब उस भवन में सागरदत्त नामका बहत धनवान वणिक पत्र आया। उसने समस दारिद्रय दूर करने योग्य सुवर्ण तथा चन्द्रमाके समान चमकदार मोतियोंकी माला भेंट करके उदित होते हुए विशाल पूर्णिमाचन्द्रके समान आनन्ददायो राजा नन्दके दर्शन किये। मणियोंकी भेंट चढाकर उस गणी वणिकने मेघ-ध्वनिके समान मघर भाषण किया-नये हरे उद्यानोंवाले ... तथा कोकिलोंके कलरवसे काम विलास उत्पन्न करनेवाले इस नगरमें हम आपके चरणोंकी छायामें रहते हैं, जहां चोरों और व्यभिचारियोंको सब बाधाएँ खण्डित हो गयी हैं। इतना ही कह पाया था कि राजा की आज्ञासे वणिक चुप हो गया। फिर किसी अन्यदिन रतिपति नागकुमारने उस वणिक्से पूछा-क्या तुमने ( अपनी यात्राके बीच ) कोई कौतूहल देखा? तब उस वैश्यने विस्तारसे बतलाया-रम्यक वनमें एक सूर्यस्पर्शी ऊंचा त्रिकूट पर्वत है। उसके तल भागमें एक उज्ज्वल भूतिलक जिन मन्दिर है, जो डोलते हुए कदली वनसे घिरा है। उसका मणिशिखर पूरा सुवर्णमय है जो उदित होते हुए सूर्यको किरणोंको भी तिरस्कृत करता है। आश्चर्य है कि उसका कपाट ऐसा मुद्रित है कि इन्द्रके वज्रसे भी भेदा नहीं जाता। वह दिनरात ढका ( बन्द ) रहता है जिससे किसीको भी वहां . प्रतिष्ठित जिनेन्द्रके मुखदर्शनका लाभ नहीं मिलता। एक और बात यह है कि वहां एक शबर रहता है जो मोरके पंखोंका परिधान रखता है, और धनुष बाण धारण किये हुए है। हे राजन्, वह निरन्तर अन्याय-अन्यायको पुकार लगाता रहता है / किन्तु उसके नेत्रोंसे झरते हुए अश्रुजलको कोई पोंछनेवाला नहीं है। यह सुनकर मानिनियोंके मनका मंथन करनेवाला कामदेव नागकुमार अपनी उन कुंजरके समान लीलागामिनी कामिनियों, अपने मित्र व सैन्य सहित उस पर्वतके गहन ( वन ) की ओर "चल पड़ा // 10 // 11. वन, मन्दिर और पुलिन्दका दर्शन नागकुमार रम्यक वनमें पहुंचा। वहां उसने वनसे मण्डित उस भूमिको देखा जहाँ गजोंके दांतोंसे आहत होकर चन्दन वृक्षोंका रस झर रहा था। जो उस चन्दन रसको कीचड़के कारण दुर्गम हो रहा था और जहाँ भौंरे गुंजार कर रहे थे। जहां स्फटिककी शिलाओंके ऊपर उत्तम देव बैठे हुए थे और जहां सिंहोंके नखोंसे विदारित हाथियोंके कुम्भस्थलोंसे रक्त-लिप्त मुक्ताफल बिखरे PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ‘णायकुमारचरिउ [ 5.11. ४एही काणणमहि जोयंते दिट्ठउ जिणवरभवणु भमंते।। बहुसंचियदुक्कियरयसाडई करफंसेण गयाइँ कवाडई। दिट्ठउ चंदप्पहपडिबिंबउ ' णं ससिबिबउ जसणिउरुंबउ। जहिं जहिँ दीसइ तहिँ तहिँ चंगउ पण्णा(त्तरधणुसयतुंग। अहिसिंचिउ तं पजिउ वंदिउ अपाणउणित गरहिउ प्रिंदिउ / हो किं सग्गें खयसंसग्गें कि सोहग्गे पुणरवि भग्गें। . किं हें वढियसिविणेहें किं देहे जीवियसंदेहें। डज्झउ चत्तसारु संसारउ महु चंदप्पहु सरणु भडारउ / पुणु वीणावजे सियसेविउ णञ्चवियउ तिण्णि वि महएविउ / / लीलाकमलणिहियवहुसीसें : णिग्गंतेण तेण जुबईसें। घत्ता-ता दिट्ठ पुलिंदउ दीणमणु सर्बरीविओयसिहिदढ़तणु / परिताय? परिताय?' भणइ णिसुणंतहँ कारुण्णउ जणइ / / 11 / / Nagakuinara visits the habitation in Patala, of the demon who had carried away the Bhilla's wife सो पुच्छिउ किण्णरिभत्तारें भणु किं वणु बहिरिउ पुक्कारें। .. चवइ चिलाउ एत्थु भाभासुरु कालगुहंते वसइ भीमासुरु / सरलकमलदलदीहरणेत्ती / तेण महारी पणइणि हित्ती / / दीणुद्धरणु भडारा भावहि ... जइ स कहि तो लहु देवावहि / ता तं वणयरवयणु पडिच्छिउ . भोयणु तहो वणयरहो पयच्छिउ / सइँ मुत्त उ भुत्तुत्तरकाली / सहुँ वाले पइसरिवि पयालय।। : पायोलिं दाणवभवणुल्लउ ... दिट् ठु अदिटुंपुव्वु अइभल्लउ / / पंचवण्णधयवडहिँ पसाहिउ :: मोत्तियेकणरंगावलिसोहिउ / णवकप्पदमपल्लवतोरणु वीरु णिहालिवि ण किउ णिवारणु / कट्ठघडिउणं जीवें मुक्कउ . थिउ पडिहारु बारि' तुहिक्कउ / गय बिण्णि वि जण वीर महाइय असुरत्थाणु खणेण पराइय।। घत्ता-वम्महदसणे उकंठियउ सीहासणे असुरु ण संठियउ / सुरसमरसएहिँ अणिट्ठियउ अग्धंजलि करिवि समुट्ठियउ // 12 // 13 The demon honours Nagakumara; the Bhilla's wife is restored to him and the prince acquires a sword, a couch and many other gems, दिण्णउ आसणु कि उ संभासणु रयणविहूसणु मणहरु णिवसणु / असिवरु सूरहँ सुरहँ वि णिम्मलु रयणकरंडणामु सेज्जायलु / 3. Ddeg विबिउ. 4. Edeg सोत्तर. 5. E डज्झिउ. 6. c विनि वि णियदेविउ; E तिणि वि णियदेविउ. 7: C कीला. 8. E समरी. 9. E हो.. ." 12.1.8 इत्थु. 2. E हत्तो. 3. E तें. 4. ABC वालि. 5. E पयसरिवि. 6..DE पायालें. 7. E दाणुव. 8. BD अइट्ठ; C अइट्ठ. 9. C मुत्तियकरणंगावलि. 10. A घडि. 11. C वारे, 13. 1.C मणहर.. 2..CE सूरहासुरविणिम्मल.... .... : P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ -5. 13.2] हिन्दी अनुवाद हुए थे। ऐसी उस वन भूमिको देखते और भ्रमण करते हुए नागकुमारने उस जिन मन्दिरको देखा जहाँ दुष्कर्मोंके बहुसंचित रज आत्माके ज्ञानसे प्रकाशित होनेके समान, चिरकालसे बन्द वे कपाट उसके हाथके स्पर्श मात्रसे खुल गये / मन्दिरके भीतर उन्होंने चद्रप्रभ भगवान्के प्रतिबिम्बका / दर्शन किया जैसे मानो वह चन्द्रबिम्ब ही हो, अथवा यशका पुंज हो, जहां-जहाँ वे दृष्टि डालते थे वहां-वहां हो सुन्दर दिखाई पड़ता था / वह प्रतिबिम्ब एक सौ पांच धनुष ऊंचा था / नागकुमार ने प्रतिमाका अभिषेक किया तथा पूजा और वन्दना की, तथा स्वयं अपनेआपकी गर्दा और निन्दा की-हाय उस स्वर्गसे क्या लाभ जिसका संसर्ग क्षयशाली है ! उस सौभाग्यसे क्या जो फिर भी भग्न होता है, उस स्नेहसे क्या जो स्वप्नको इच्छाओंको बढ़ानेवाला हो तथा उस देहसे. क्या जिसमें सदैव जीवनका सन्देह बना रहता है ? यह संसार सारहीन और तुच्छ है। मेरे तो अब चन्द्रप्रभ स्वामो ही शरण हैं। फिर नागकुमारने वीणावाद्यके साथ अपनी तीनों श्रीयुक्त महादेवियोंका नृत्य कराया। फिर वह उन युवतियोंका स्वामी जिन्होंने अपने सिरपर लीला कमल धारण किया था, उस मन्दिरसे बाहर निकला। फिर उसने उस दीन मन पुलिन्दको देखा जो अपनी शबरीके वियोगरूपी अग्निसे दग्ध देह हो रहा था, जो बचाओ-बचाओ चिल्ला रहा था और सुननेवालोंमें करुणा उत्पन्न कर रहा था // 11 // 12. पातालमें दानवके भवनका दर्शन किन्नरोके पति नागकुमारने उस पुलिन्दसे पूछा-कहो, तुम अपनी पुकारसे इस वनको क्यों बहरा कर रहे हो? इसपर उस किरातने कहा-यहां एक कालगुफामें एक कान्तिमान भीमासुर नामका राक्षस रहता है। उसने सरल कमलपत्रके समान दीर्घ नेत्रोंवाली मेरी प्रिय पत्नीका अपहरण किया है। हे स्वामी, आप दीनोद्धारक दिखाई देते हैं। यदि आपसे हो सके तो. शीघ्र मेरी पत्नीको वापस दिलवा दीजिए। नागकुमारने उस वनचरके वचनको स्वीकार कर लिया। उसने वनचरको भोजन कराया और स्वयं भी भोजन किया। भोजनके पश्चात् काल वह व्यालको साथ लेकर पातालमें प्रविष्ट हुआ। उस पातालमें उसने दानवके भवनको देखा जो अदष्टपूर्व और अत्यन्त सुन्दर था। वह पंचरंगे ध्वजपटोंसे अलंकृत था व मोतियोंके कणोंकी रंगावलिसे सुशोभित था, तथा वहाँ कल्पद्रुमके नये पल्लवोंका तोरण लगा हुआ था। द्वारपालने वीर नागकुमारको देखकर उसे रोका नहीं। वह द्वारपर ऐसा मौन खड़ा रहा जैसे मानो वह निर्जीव काष्ठ-घटित प्रतिमा हो। वे दोनों महावीर गुफाके भीतर गये, और एक क्षणमें वे उस असुरके स्थानमें पहुँच गये। कामदेव नागकुमारके दर्शनमात्रसे वह असुर उत्कण्ठित हो उठा, और सिंहासनपर बैठा न रह सका / जो असुर देवोंके साथ सैकड़ों संग्राम करके भी मरा नहीं था वह नागकुमारके सम्मुख अर्धाजलि करके उठ खड़ा हुआ // 12 // 13. असुर द्वारा नागकुमारका सम्मान * उस असुरने नागकुमारको आसन दिया और वार्तालाप किया। फिर उसने उन्हें रत्नमयी आभूषण और मनोहर वस्त्र दिये। उसने सूर्य और देवोंसे भी अधिक उज्ज्वल खड्ग रत्न दिया एवं P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ . [5. १३.३लइ लइ ललियलील ललणावर कय कुसुमसरपसर करिकरकर / रक्खियाई मई तुज्झु णिमित्तें ___ अवहारहि पहु दिव्वें चित्तें। जं किउँ मइँ वणयरपियहारणु तं पहु तुम्हागमणहो कारणु / - ता मयणेण भणिउ मणहारिणि / देहि समरि समरहो सुहकारिणि / सा वि समप्पिय तेण तुरंत भिल्ले अवलोइय विर्यसते। पुणु पहु पभणइ दणुय णिरिक्खहि अज वि रयणई तुहुँ परिरक्खहि / अग्गइ वालहो विणउ करेजसु, एयई एयहो आयहो दिजसु / घत्ता-तं तिहुर्यणरइ कण्णारयणु . तं मंडलग्गु तं मणिसयणु / - मयणहो जि हुंति रइराइ यहो जगे पुप्फयंततेयाहियहो // 13 // इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकग्वे कण्णाकरवालदिव्वसेज्जालंमो णाम पंचमो परिच्छेउ समत्तो ॥संधि // 5 // 6. CE विहसते. 3. E कइ. 4. C मई किउ. 5. ABD सवरि. 8. E विहुवणरइ. 9. D राययहो; E राहियहो. 6. E अज्जु वि. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ -5. 13. 11 ] हिन्दी अनुवाद 89 रत्नकरण्ड नामकी शैया भी समर्पित की। असुरने प्रार्थना की-हे ललित-लील, हे ललनाओंके वर, हे कामदेवके पुष्पबाणोंका प्रसार करनेवाले तथा हस्तीके सूंड़ सदृश सुदृढ़ भुजशाली, इन सब रत्नोंको लीजिए-लोजिए। मैंने आपके निमित्तसे ही इन्हें रक्षित रखा है। अतएव हे प्रभु, दिव्य चित्तसे इन्हें ग्रहण कीजिए। मैंने जो इस वनचरको पत्नीका अपहरण किया वह भी हे प्रभु, आपके आगमनके कारणसे ही। इसपर नागकुमारने कहा-उस मनोहारिणी व सुखकारिणी शबरीको उसके पति शबरको दे दो / असुरने उसे भो तुरत समर्पित कर दिया, और उस भीलने प्रफुल्लित होते हुए उसका अवलोकन किया। फिर प्रभु नागकुमारने कहा-हे दानव, देखो अभी और उन्हें ये सब रत्न सौंप देना। * वह त्रिभुवन रतिरूपी कन्यारत्न, वह खड्ग तथा वह मणिमय शैया इस जगत्में रतिसे विराजमान तथा पुष्प समान दाँतोंके तेजसे समृद्ध मदनके ही होते हैं // 13 // * इति नन्ननामांकित महाकवि पुष्पदन्त विरचित नागकुमारके सुन्दरचरित्ररूपी महाकाव्यमें कन्या, तलवार तथा दिव्य शैयाकी प्राप्ति नामक पंचम परिच्छेद समाप्त / सन्धि // 5 // P.P.AC.GunratnasuriM.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ VI Nagakumara visits the cave called 'Kanchana Guha'. णेहणिबंधु णिउंजिवि भीमासुरमणु रंजिवि / सवणहिययहरु बोल्लिवि कालगुहाणणु मेल्लिवि ॥ध्रुवकं // णिग्गंतें जंतें विउलवह केसरिकिसोरकयह रिणवह। सिरिणायकुमार पुच्छियउ अच्छेरयणिलउ णियच्छियउ / जइ तो तुहुँ महु सञ्चउ कह हि उवयारिह किं हियवउ रहहि / ता दूरंतर थाएवि चविय / सवरें कंचणगुह दक्खविय / वाले सहुँ गउ कंपियसिहरि तहिँ झत्ति पइट्ठउ पुरिसहरि / मणिरसणाकि किणिणीसणिय देवय णामेण सदंसणिय / गहियग्यवत्तससहरमुहिय चल्लिय रइरमणहो संमुहिय / लहु अब्भागयपडिवत्ति कय आघोसइ सई भो चत्तभय / णमितित्थहो लग्गिवि णिउँणमई मई रक्खियाउ विज्जाउलइँ / हुँउ भल्लउ आयउ जं णिवइ भो भो सुंदर तुहुँ विमलमइ / घत्ता-ता पभणइ मयरद्धउ कहिँ महु विजउ सिद्धउ / णिरवसेसु सुरसारिश . भणु संबंधु भडारिए // 1 // घता Sudarsanadevi tells Nagakumara how Jitasatru, the son of Vidyadhara Vidyutprabha, acquired vidyas there. ता कहइ सुदंसण मयपउरे इह रययमहीहरे अलयउर। विजप्पहु णामें खयरवइ तहो विमला गेहिणि हंसगइ / जियसत्तु पुत्तु इत्थाइयउ महु केरई मण सम्माइयउ। एत्थत्था णमिणाहहो णविउ एत्थत्थण मंतु तेण जविउ / पयघयदहिहुँद्धहिँ मिल्लियंउ सउवीरें णीरें उल्लियउ। सुद्धोयणु भोयणु अहिलसिउ मासुल्लउ रुहिरुल्लउ सुसिउ / सायारह बारह गलिय तहो णिम्मच्छर वच्छर सुंदरहो। सुरसुक्खरु अक्खरु झाइयउ विज्जाणिउरुंबउँ आइयउ। . 1.1. D omits ध्रुवकं. 2. C हरिणि. 3. E अग्घ. 4. D वत्तु. 5. E गय. 6. E णउणमइ. 7. E तुहुं. 2. 1.c omits पुत्तु. 2. E केरए; D केरउ. 3. C वुद्धहिं. 4. CE मेल्लियउ. 5. C लहो. 6. A सुरसुक्खरुक्खरुज्झाइयउ; B सुररुक्खसुक्खकरु झाइयउ; DE सोक्खरु. 7. E रुबिउ. - बिउ. . . P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 6 1. कांचनगुफामें प्रवेश और विद्याओंकी प्राप्ति स्नेहका बन्धन बांधकर, भीमासुरका मनोरंजन कर, कर्ण और हृदयहारी बातचीत कर, तथा उस कालगुफाके मुखसे निकलकर जब श्री नागकुमार उस विपुल वनके मार्गसे चल रहे थे जहां सिंहोंके छौने हरिणोंका बध करते थे, तब उन्होंने पूछा-क्या तुमने यहाँ कोई अन्य आश्चर्यका स्थान देखा है ? यदि देखा है तो तुम मुझे सच-सच बतला दो। उपकारकके समक्ष अपना हृदय कौन छिपा सकता है ? इसपर वह शबर कुछ दूर जाकर खड़ा हो गया और कुछ बोलकर उसने कांचनगुफा दिखला दो। तब वह पुरुषसिंह व्यालसहित उस पर्वतको कम्पित करता हुआ तत्काल उस गुफामें प्रविष्ट हुआ। वहाँ मणिमयी मेखलाको घुघरियोंकी ध्वनि करती हुई सुदर्शना नामक चन्द्रमुखी देवी पूजापात्र लेकर रतिरमण ( नागकुमार ) के सम्मुख आ उपस्थित हुई। उसने शीघ्र अतिथि-सत्कार किया और स्वयं बोल उठी हे भयभंजन, मैंने नमिनाथके तीर्थसे लेकर आजतक इन विद्यापुंजोंका संरक्षण किया है। यह बहुत अच्छा हुआ जो आप आ गये। हे नृप, हे सुन्दर, आप विशाल बुद्धिमान हैं / ___ तब मकरध्वज बोले मुझे ये विद्याएँ कहाँ सिद्ध हुई ? हे सुरशारदे, इस सम्बन्धका समस्त विवरण मुझे कहिए // 1 // 2. विद्याओंकी उपलब्धि तब सूदर्शनाने कहा-वनजीवोंसे भरे हुए यहाँ रजतपर्वतपर स्थित अलकापुरमें विद्युत्प्रभ नामका खेचर राजा था। उसकी हंसगामिनी पत्नीका नाम विमला था। उनका पुत्र जितशत्रु यहाँ आया, और वह मेरे मन में समा गया। यहाँ रहकर उसने नमिनाथ तीर्थंकरको नमन किया और यहों रहकर उसने मन्त्रका जाप किया। जल, घृत, दधि और दूधसे मिश्रित तक जलसे गीला किया हुआ शुद्ध ओदनके आहारको ग्रहण किया। उसका मांस और रुधिर सूख गया। इस आचारका पालन करते हुए उस सुन्दर खेचर पुत्रके निष भाव सहित बारह वर्ष बीत गये। उसने जो देवोंको सुखकारी अक्षर ( ॐ ) का ध्यान किया उससे विद्याओंका समूह उसके P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [6. २.९किं किज्जइ पेसणु देव भणु जा घोसइ दिव्वपुरंधिगणु / ता तासु झत्ति सुत्तंतियां जगपूरहँ तूरहँ सदु सुउ / घत्ता-तेण सणियडि णियच्छिय आलोयणिय पपुच्छिय / उट्ठिउ भुणविमद्दउ किं वायउ तूरयसद्दउ // 2 // Jitasatru's panegyric of sage Suvrata. सा भासइ जोयरयव्वयहो उप्पण्णउ केवलु सुव्वयहो। सविसायकसायरायहरहो। परमेट्ठिह णमिजिणगणहरहो। तहिँ जायउ विविहसुरागमणु बहुतूरणिणायभरियभुअणु। ता णिग्गउ सो गैउ जोइयउ केवलि केवलसिरिराइयउ / संथुउ परमेसर तुहुँ सरणु पई भिण्णउ इंदियणाणवरणु / रयजलवाहहो बेद्धउ वरणु विद्धंसिवि घल्लिउ भवमरणु / पई एंतु णिवारिउ जमकरणु पई पंचविहु वि णिजिउ करणु / पइँ ण लयउ मणिकणयाहरणु पई ण कियउ णियदेहहो भरणु / पई मण्णिय णउ णिवसिरि तणु वि माणिक्कु वि सरिस उ तुह तणु वि / तुहुँ दुजणसयणे समाणमणु तुहुँ मंदरधीरु महासमणुं / घत्ता--तुहुँ कयसाहुपसंसट जिण भूसियउ अहिंस। सुव्वय मुणिवरसारउ तुहुँ सोधम्मु भडारउ // 3 // Suvrata's lecture on the transitary nature of worldly acquisitions. अंतेउरु अंते उरु हणइ खयकालहो आयहो किं कुणइ / सण्णाहु कयंतहो किं करइ छत्ते छायउ किं उवयरइ। णउ केहि मि मरणदिण उव्वरइ / चमराणिलु सासाणिलुलु धरइ। सुहु रायपट्टबंधे वसइ किं आउणिबंधणु णउ ल्हसइ / भणु किं करंति णिव्भयकरहँ णिवकिंकर वइवसकिंकरहँ। काले हएण हय किं ण हय महिहरसमाण गर्यघड जि गय / ण रहेहि रहिज्जइ जमँहु वहु किं मणुर्यहँ लग्गउ रज्जगैहु। होइवि जाइवि सहस त्ति किह रायत्तणु संझाराउ जिह। ल्हिक्कउ णरु णियभयवसघुलिउ णउ एंतु मिच्च दुग्गें खलिउ / 'पहवंतु सेयवेयंकियउ चिंधे२खयचिंधु ण ढंकियउ। असिपाणिएण गुरुपावतरु. परिक्ड्ढ इ पसरियदीहकरु / तहो केरउकडुयउ दुक्खफलु भक्खिउ वंकावइ मुहकमलु / 8. C सुत्तंते सुउ; E सोतत्ति. 9. E भुवण. 3. 1. D जयरविगुणगणहो. 2. C भुयणु; E भुवणु. 3. C गउ. 4. MSS. परमेसरु. 5. ABD ____बहु उवयरणु. 6. C इंतु. 7. E सयणि. 8. ABD महासवणु. 9. E सोधम्म.. 4. 1. A उव्वयरइ; C उव्वरइ. 2. E कहमि. 3. E सासाणिरु. 4. BD सहु. 5. E कालेण एण. 6. E घडिय. 7. C जमहो. 8. E मणुवहं 9. ABD रायगहु. 10. ABCD एउ; E णउ हंतु. 11. E पहिवंतु. 12.8 चिधि. 13. कडयउ. . P.P.AC. GunratnasuriM.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ हिन्दी अनुवाद 93 -6. 4. 12] समीप आ गया। ज्योंही उन विद्यादेवियों ने घोषणा की कि हे देव, कहिए हम क्या करें, तभी सहसा उसके कानमें जगपूरक तूर्यनाद सुनाई पड़ा। . उसने अपने सन्निकट खड़ी आलोकिनी विद्याकी ओर देखकर पूछा-यह भुवनका विमर्दन करनेवाली तूर्यवाद्यको ध्वनि क्यों हो रही है ? // 2 // 3. जितशत्रु द्वारा सुव्रत मुनिकी स्तुति आलोकिनी विद्याने जितशत्रुसे कहा-व्रत परिपालनमें अनुरक्त तथा विषय और कषायोंकी आसक्तिका अपहरण करनेवाले परमेष्ठी नमिनाथ जिनेन्द्रके गणधर सुव्रत मुनिको घातियाकर्मरजका नाश होनेसे केवलज्ञान उत्पन्न हुआ है / इसीलिए वहां नाना वाद्योंकी ध्वनिसे भुवनको भरते हुए विविध देवोंका आगमन हुआ है। यह सुनकर जितशत्रु वहाँसे निकला और जाकर उसो केवलज्ञानरूपी लक्ष्मोसे शोभायमान केवलीमुनिका दर्शन किया। वह उनकी स्तुति करने लः [-हे परमेश्वर, आप ही मेरे लिए शरण हैं / आपने इन्द्रियों तथा ज्ञानावरण कर्मका विनाश किया है। कर्मरजरूपी जलप्रवाहपर आपने बांध बांध दिया है। तथा संसारके जन्म-मरणका विध्वंस कर डाला है। आपने आते हुए यमके दूतको रोक दिया और पाँचों प्रकारको इन्द्रियोंकी वृत्तिको जीत लिया है। आपने न तो मणि और सुवर्णके आभूषण ग्रहण किये और न अपन देहका भरण पोषण किया। ___ आपने राज्यश्रीका तनिक भी सम्मान नहीं किया तथा माणिक्य और तृणको एक समान माना / आप दुर्जन तथा सुजनपर समताभाव रखते हैं, तथा पर्वतके समान धीर, वीर, महाश्रमण हैं / हे मुनिवर-श्रेष्ठ सुव्रत आप साधुओंके द्वारा प्रशंसित अहिंसासे भूषित जिन हैं, और आप ही सुधर्म भट्टारक हैं // 3 // 4. सुव्रत केवलीका धर्मोपदेश अन्तःपुर की स्त्रियां अन्ततः छाती पीटती रह जाती हैं। भला वे मृत्युकालके आनेपर कर ही क्या सकती हैं ? यमराजके सम्मुख कवच क्या रक्षा कर सकता है ? क्या छत्रसे आच्छादित होकर मृत्युसे बच सकता है ? मरणके दिन कहीं भी उसकी रक्षा नहीं हो सकती। उस समय की वायु भी श्वासोच्छ्वासको अवरुद्ध कर देती है। मनुष्य राजमुकुट बांधकर सुखसे वास करता है, तो क्या उसका आयुबन्ध क्षीण नहीं होता ? कहिए, राजाके किंकर निर्भय हाथ चलानेवाले यमके किंकरोंका क्या कर लेते हैं ? हत्यारे कालके द्वारा हय (घोड़े) क्या आहत नहीं होते ? उसके आगे पर्वतोंके समान गजसमूह भी चले जाते हैं। रथोंके द्वारा भी यमके घातसे रक्षा नहीं होती। इतने पर भी न जाने क्यों मनुष्योंको राज्यका ग्रह लगता है ? राज्यत्व तो होकर क्षणभरमें इस प्रकार नष्ट हो जाता है, जिस प्रकार सन्ध्याकालका आकाशी रंग। अपने भयवश कांपकर मनुष्य लुकता-छिपता है, किन्तु आती हुई मृत्युको कोई दुर्ग नहीं रोक सकता। प्रभावान् मनुष्य भी पसीनेको वेदनासे अंकित होता है। ध्वजा-पताकासे विनाशका चिह्न ढका नहीं जा सकता। खड्गरूपी जलसे महान् पापरूपी वृक्ष अपनी दोघ शाखा-प्रशाखाओंका प्रसार करता हुआ बढ़ता है / उसी पापतरुके दुःखरूपो फलको जब चखता है, तब अपने मुखकमलको मरोड़ने लगता है / PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [6. 4. 13 . घत्ता-रज्जाकखण गहिय णिव अणुहुंजियलच्छीसिव / ''णारयगणहणणरवे के के पडिय ण रउरव / / 4 / / Jitasatru's renunciation and instruction to the Vidyas to await the advent of Nagakumara. परमेसर दुकिउ अवहरमिकिं रजें हउँ जिणतउ करमि / ता मुणिणा जाणिउ चरमतणु तं दिण्णउ बहुविहसीलगुणु / इंदियसुहतरुपल्लवरसिउ मणवारणु ते गाणंकुसिउ / ' सज्झायसुणियलणिरोहियउ पवयणवयणेहि संबोहियउ / सुहझाणखंभि बंधिवि धरिउ मुणिमेहें वज्जियदुच्चरिउ / ससँहावे मग्गे परिठविउ भणु किं ण पाउ धम्में खविउ / विण्णाणभोयवरदाइणिउ तहिँ अवसरि आयउ जोइणिउ / पभणंति रई जिणसासणण तुम्हहँ अम्हहँ णउ पेसणण। भणु भणु एवहि कहो अवयरहुँ आणत्तउ तुह दासिउ करहुँ। सीसें गुरु पुच्छिउ दुरियहरु एयह को जोग्गउ पवरु णरु / गुरु कहइ विणासियमयणमण णिव्वुई जिणवर बावीसमय। धत्ता-पुत्तु जयंधररायहो होही लच्छिसहायहो। एयहँ पेसणु देसइ अहिकुमारु पहु होसइ // 5 // 6 The Vidyas. परभीमेयरु विज्जाणियरु। जाएं रिसिणाणिजियअरिणा। मणि केप्पियउ। महु अप्पियउ / आसावसणा पयडियदसणा। दीहरणहरा पिंगलचिहुरा। बहुजंपणिया बहुलोयणिया। कंकालिणिया कावालिणिया। सयसूलिणिया लंबिरथणिया। भीसावणिया संतावणिया। विद्दावणिया सम्मोहणिया। उम्मोहणिया संखोहणिया। अक्खोहणिया उत्तारणिया। आरोहणिया संबोहणिया। 14. C रज्जकंखए गहिणिव, 15. E णारयरणहणुहणुरवि. 5.1. E णाणेकुसिउ. 2. E सुणिलय. ३.वयणहं. 4. C सुसहावे. E सुपहावें. 5. This line __ and the next are incomplete in C. 6. E °हे. 7. AE पवरणरु. 8. C णिव्वुए. 6. 1. D भीमायरु. 2. D जायं. 3. B कंपियउ. 4. C पिनल. 5. AB omit this, while CE read सइसलिणिया. 6. AB उब्बोहणिया; E omits this line. 7. E आखोहणिया. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ -6. 6. 13 ] हिन्दी अनुवाद राज्यको आकांक्षाके वशीभूत एवं लक्ष्मीके सुखोंका उपभोग करनेवाले राजाओंमें ऐसे कौन हैं, जो नारको गणों द्वारा मारो-मारो ध्वनिसे गूंजते हुए रौरव नरकमें जाकर नहीं पड़ते // 4 // 5. जितशत्रुका वैराग्य (सुव्रतमुनिका यह उपदेश सुनकर जितशत्रु बोले) हे परमेश्वर, मै भी अब अपने दुष्कर्मोंका परिहार करूंगा। राज्यसे क्या लाभ ? अब तो मैं तप करूंगा। तब मुनिने जान लिया कि वह चरम शरीरी (इसी जन्ममें मोक्षगामी) है / अतः उन्होंने उसे बहुप्रकार शील गुणोंके पालनरूप मुनिदीक्षा दे दी। मुनिराजने महावत बनकर जितशत्रुका जो मनरूपो हाथी इन्द्रिय सुखरूपी वृक्षोंके पल्लवोंका रसिक था, उसे ज्ञानके अंकुशसे रोका, स्वाध्यायको सुदृढ़ शृंखलासे निरुद्ध किया, शास्त्रप्रवचनोंके वचनसे सम्बोधित किया, तथा दुश्चरित्रसे वर्जितकर शुभ ध्यानरूपी खम्भेसे बांध रखा और इस प्रकार उसे आत्म-स्वभावके मार्गपर स्थापित किया। कहिए, ऐसा कौन सा पाप है, जो धर्मके द्वारा न खपाया जा सके ? इसी अवसरपर वे विज्ञान और भोगका वरदान देनेवाली योगिनी विद्याएँ आ उपस्थित हुई और बोलीं-आपकी रुचि तो अब जैन शासनमें चली गयी, अब आपको हमसे कोई काम नहीं रहा। तो कहिए, कहिए, अब हम किसपर उतरें अर्थात् किसके पास जावें। हम आपकी दासियां हैं। अतः आपकी ही आज्ञाका पालन करेंगी। इसपर जितशत्रुने अपने पापहारी गुरुसे पूछा-इन विद्याओंके योग्य कौन उत्कृष्ट पुरुष है ? गुरुने कहा कामके मदका विनाश करनेवाले बाईसवें जिनवर (नेमिनाथ तीर्थकर ) के निर्वाणके पश्चात् राज्यलक्ष्मीके सहायक जयन्धर राजाके नागकुमार पुत्र होगा, वही इन विद्याओंका प्रभु होगा और इन्हें आदेश देगा / / 5 / / 6. विद्याओंके नाम शत्रुविजयी जितशत्रुने मुनि होकर शत्रुओंको भयकारी उन समस्त विद्याओंके समूहको अपने मनकी कल्पना द्वारा मुझे समर्पित कर दिया। उन विद्याओंमें कोई दिगम्बर ( सर्वथा नग्न ) थी, तो कोई लम्बे दांत दिखलानेवाली। किसीके लम्बे नख थे तो किसोके केश ताम्र वर्ण थे। कोई अनेक जिह्वाओंवाली, तो कोई अनेक लोचनोंवाली / कोई कंकालिनी, कापालिनी, शतशूलिका, लम्बस्तना, भयोत्पादिका, सन्तापनिका, विद्रावणिका सम्मोहनिका, उम्मोदनिका, संक्षोभणिका, अक्षोभनिका, उत्तारणिका, आरोहणिका, सम्बोनिका, P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ [6. 6. १४रिउमारणिया णिहारणिया। महिदारणिया णहचारणिया। जलतारणिया सरवारणिया। असिथंभणिया रहँरंभणिया। बलसुंभणिया खलंडंभणिया। जमसंखलिया जालावलिया। मय विभलिया फणिमेह लिया। लीलाललिया मरुचंचलिया। दाढुज्जलिया रुइविज्जुलिया। सव्वोसहिया वीसासुहिया। तारुण्णहरी बहुरूवधरी। अंधारयरी चंदक्कसिरी। कोवारुणिया वरवारुणिया। गहणासणिया कहपेसणिया। घत्ता-सुरणरविसहरपुज्जउ लइ लइ एयउ विज्जउ / देविउ 'गुणसंपुण्णउ तुह पुण्णेण जि दिण्णउ // 6 // Nagakumara accepts the Vidyas but directs them to await his orders there. He then visits the cave called 'Kalavetalaguha', and acquires much wealth. ___He also sees the old bow of Jitasatru in the 'Demon hole'. तं सुणिवि पयाँबंधुरु चवइ. पइँ दिण्णु पडिच्छिउ मइँ विलइ / अच्छंतु ताम तुह गिरिविवर जयमंगलरवगंभीरयर। संगामरंगपरिभमणपडु देज्जसु जइयहुँ आवइ सुहडु / भणु सुंदरि अवरु वि अच्छरिउ ता ताण कुमारहो वज्जरिउ / एत्थरिथ कालवेयालगुह तहिं जाइवि पइसहि चंदमुह / तो तहिं जि पइट्ठउ चंडभुउ वेयाले थुइवयणेहिँ थुउ / जियसत्तुह केरी दविणणिहि तहो ढोयउ हुँउ पञ्चक्खविहि / रयणीयरु पुच्छिवि लयउ वसु णियपुण्णसुवण्णपवण्णकसु / तहि हुँतउ सुंदरु णीसरिउ तरुरक्खसविवरु पईसरिउ / कमकीलए पहणिवि णट्ठमउ महिघित्तउ ढंढरु कट्ठमउ / धणु दिट्ठउ पुणैरवि तहिँ ठविउ जिह जियसत्तुहें चिरु णिम्मविउ / पडिणिग्गउ तं गउ जिणभवणु ससिमिरु संपत्तउ गयगमणु / णियपियसाहसविंभियमईहिँ किण्णरिमणहरितिहुयणरइहिं / आयण्णिउ वइयरु गे हिणिहिँ संचल्लिउ पहु सहुँ वाहिणिहिँ / 8. E रहँ. 9. E खलभंडणिया. 10. D मयविभणिया; E मयभिभलिया. 11. E रुय. 12. C ___omits this. 13. CE गुणवित्थिण्णउ. 7. 1. ABCE णिसुणिवि. 2. E पयबंधुरु. 3. E होउ. 4. CE होतउ. 5. CE कीलई. 6. C पुणु. 7. C गउ तं. 8. E है. 9. C गोहिणिहिं. P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ -6.7. 14] हिन्दी अनुवाद रिपुमारणिका, निर्दारणिका, महिदारणिका, नभचारणिका, जलचारणिका, जलतारणिका, शरचारणिका, असिस्तम्भनिका, रथरोधनिका, बलमारणिका, खलदम्भनिका, यमशृंखलिका, ज्वालावलिका, मदविभ्रमिका, फणिमेखलिका, लोलाललिता, मरुच्चंचलिका, दाढ़ाज्ज्वलिका, रुचिविद्युतिका, सर्वौषधिका, विश्वासहिता, तारुण्यहरी, बहुरूपधरी, अन्धकारकरी, चन्द्रार्कश्री, कोपारुणिका, वरवारुणिका, गृहनाशनिका और कथाप्रेषणिका। देवों, मनुष्यों, और नागों द्वारा पूज्य इन गुणसम्पन्न विद्यादेवियोंको ले लेकर तुम्हारे पुण्यसे जितशत्रुने मेरे सुपुर्द किया // 6 // 7. नागकुमारको अन्य उपलब्धियां सुदर्शना देवीके उपर्युक्त वचन सुनकर प्रजाबन्धुर नागकुमारने कहा-हे देवि, आपने जो दिया वह मैंने स्वीकार किया किन्तु अभी ये विद्याएँ तुम्हारी इसी जयमंगल घोषसे गम्भीर पर्वत गुफामें ही रहें / जब समरांगणमें परिभ्रमण करने में दक्ष यह सुभट व्याल यहाँ आवे तब उसे दे देना / अब हे सुन्दरी, कोई और आश्चर्यकी बात बतलाओ। तब उसने कुमारसे कहा-यहां एक कालवेताल नामक गुफा है-हे चन्द्रमुख, आप उसमें जाकर प्रवेश करें। इसपर वह प्रचण्ड भुजशाली कुमार वहां जाकर गुफामें प्रविष्ट हुआ। वहाँ रहनेवाले वेतालने स्तुतिवचनोंसे उनकी स्तुति की और जितशत्रुको जो कुछ धन सम्पत्ति थी वह सब उन्हें समर्पित की। इस प्रकार मानो देव साक्षात् ( अनुकूल रूप में ) प्रकट हुआ। उस रजनोचरसे पूछकर नागकुमारने अपने पुण्यरूपी सुवर्णकी महान् कसौटो समान वह समस्त धन स्वीकार कर लिया। फिर वह सुन्दर कुमार वहाँसे निकला और वृक्षोंके बीच राक्षस रन्ध्रमें प्रविष्ट हुआ। वहाँ पृथ्वीपर पड़े हुए काष्ठमय मृत राक्षसको सहज ही एक लात मारकर फिर उन्होंने वहां रखे हुए उस धनुषको देखा जिसे पूर्वकालमें जितशत्रुने बनवाया था। वहाँसे निकलकर वह जिनमन्दिरमें गया। और फिर गजगामिनीचालसे वह फिर अपने शिविर में आया / उसकी तीनों पत्नियों, किन्नरो, मनोहरी और त्रिभुवनरतिने अपने प्रियपतिके साहसका वह समस्त वृत्तान्त सुना जिससे वे मनमें बहत विस्मित हुईं। फिर अपनी सेनाओं सहित नागकुमार वहाँसे चल पड़ा। P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6.7. 15 णायकुमारचरिउ घत्ता-आणंद घिवकंदउ हरिणसिंगखयकंदउ / पहुणा वाहिगइंदउ° पुच्छिउ मग्गु पुलिंदउ // 7 // Nagakumara is visited by Vanaraja. जहिं काणणंते णग्गोहतर तहिं हुंत पल्लट्टिउ सर्वरु। दिट्ठउ परमेसरु कुसुमसरु आवासिउ सण3 जणत्तिहरु / आएसपुरिसु परियाणियउ भिच्चहिं जाइवि परियाणियउ / तं दिह जयंधरणिवतणेउ झसकेउ देउ किं सो मणउ / पुच्छिउ कामें किं आइयउ को तुहुं विणएण विराइयउ / मंडलिउ कहइ णियगोत्तकउँ गिरिसिहरणयरे वणराउ हउँ / वणमाला बाला महु घरिणी लच्छीमइ सुय णयणहिं हरिणी। तहे तुहं वरु जोइहिं भासियउ पइँ समरहो विरहु विणासियउ / संदरिसियसीहवग्धमुहहो लद्धउ विजउ कंचणगुहहो। एत्थु जे पयडियपरिपिक्कदले आवेप्पिणु थिउ वडतरुहे तले। घत्ता-इय सहिणाणे जाणियउ आसि रिसिहिं वक्खाणियउ / महु भिच्चयणे संभाणियउ तेण बप्प सम्माणियउ // 8 / / Vanaraja entertains Nagakumara and marries his daughter Lakshmimati to him. पणवेप्पिणु कामिणिकीलणहो णिउ तेण कुमारु णिहेलणहो। तहिं छह विउ विलेवणु ढोइयउ देवंगु वत्थु संजोइयउ। आहरणु सरीर विप्फुरई मयरद्धउ परहियवउ हरइ। भोयणसंचारु ससालणयं विउलं गहण व्व ससालणयं / मिहुणं पिव णेहभावभरियं कव्वं पिव मत्तासंर्वेरियं / गईकम्मु व साउणिबंधयरं णटुं पिव णाणारसपवरं। संझामुह व्व जणरंजणयं कातंतं पिव कर्यविजणयं / वरकइवित्तं पिव विमलपयं केसरिकुल व्व णिण्णट्ठगयं / मुत्तं पंचिंदियसुक्खयरं दिण्णं कोसं देसं णयरं। सो वम्महु सा रई सई किं वण्णमि हउं जडकइ // 2 // 10. E गंयदउ. 8. 1.C होतउ. 2. C समरु. 3. E सिमिरु. 4. A E पुरिस. 5. C परिमाणियउ; D पहु आणियउ; E परिजाणियउ. 6. C तणुउ. 7. C विणएविणु राइयउ. 8. C जोयहिं. 9. E कंचणु विज्जउ गुहहो. 10. E जि परिपाडिरि पिक्कदले. 9. 1. E हे. 2. C omits the portion from विप्फुरइ to भोयणसंचारु in the next line. 3. B D भोयणयंचारु. 4. D संचरियं. 5. E गयकम्म व. 6. E कयवंजणयं. 7. A कुलत्थ. 8. MSS परिणाविउ. 9.C E सई रइ. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 -6. 9. 11 ] हिन्दी अनुवाद अपने गजेन्द्रपर बैठकर नागकुमारने उस आनन्दरूपी वृक्षके कन्द तथा हरिणके सोंगसे जड़ें खोदनेवाले पुलिंदसे मार्ग पूछा / / 7 / / 8. नागकुमारको वनराजसे भेंट उस वनको सीमा पर जो वटका वृक्ष था वहाँ तक नागकुमारको पहुँचाकर वह शवर लौट पड़ा। तत्पश्चात् उस प्रदेशके राजाने परमेश्वर नागकुमारके दर्शन किये और उन लोक-व्याधिहारकका उनके समस्त साथियों सहित आवास कराया। उनको आदेश-पुरुष जानकर सेवकोंने जाकर सूचित कर दिया था, इसीलिए उसने जयंधर राजाके पुत्रके आकर दर्शन किये और मनमें कहा-क्या यही वह मकरकेतु कामदेव हैं ? उससे नागकुमारने पूछा-आप कैसे आये ? इतनी विनयसे शोभायमान आप कौन हैं ? तब उस माण्डलीकने अपना गोत्र बतलाया और कहा कि मैं गिरिशिखर नामक नगरका वनराज हूँ। मेरी गृहिणी वनमाला नामकी युवती है और मेरी पुत्री अपने नेत्रोंसे हरिणोके समान लक्ष्मीमति है। योगियोंने भविष्यवाणी की थी कि उसके वर आप होंगे, क्योंकि आपने ही उस शवरके विरहका विनाश किया है / सिंहों और व्याघ्रोंके मुख दिखलानेवाली कांचन गुफासे विद्याएँ प्राप्त की हैं और पके हुए पत्तोंको प्रकटित करनेवाले इस वट वृक्षके नीचे आकर ठहरे हैं। इन चिह्नोंसे हमने जाना है कि आप वही महापुरुष हैं जिनका वर्णन पहले ऋषियोंने किया था। यह सूचना मेरे सेवकोंने मुझे दी है / इसीलिए हे स्वामी, मैंने आपका सम्मान किया // 8 // 9. नागकुमारका लक्ष्मीमतिसे विवाह कुमारको प्रणाम करके वनराज उन्हें अपने कामिनियोंकी क्रीड़ासे युक्त महल में ले गया। वहां उन्हें स्नान कराया, चन्दनादि विलेपन द्रव्य प्रस्तुत किये और देवांग वस्त्र पहनाये। उनके शरीरपर आभरण चमक उठे और वे मकरध्वज दूसरोंके चित्तका हरण करने लगे। फिर वनराजने कुमारको व्यंजनों सहित भोजन कराया जो उस विपुल गहनके समान था जहां शशक घर बनाकर रहते हैं। वह भोजन घृतके बने पकवानोंसे भरपूर था, अतएव उस मिथुनके समान था जो स्नेहभावसे भरा होता है और उचित प्रमाणसे युक्त होते हुए उस काव्यके समान था जो छन्दकी मात्राओंसे नियमित रहता है। भोजन बहुत स्वादयुक्त था, अतः उस गतिकर्मके समान था, जो आयुबन्धके सहित होता है / वह नाना रसोंसे पूर्ण था, अतएव उस नाटकके समान था जो शृंगारादि नाना रसोंसे उत्तम बनता है। वह लोगोंको अति रुचिकर था, अतएव उस संध्यारम्भ जैसा था जो लोगोंको मनोरंजक होता है। उसमें व्यंजनोंकी भरमार थी, अतएव उसका तन्त्र व्याकरणके समान था जिसमें व्यंजनोंका विचार किया गया है। उसमें शुद्ध दूध भी था, अतएव वह उस श्रेष्ठ काव्यके समान था जिसमें शुद्ध सुबन्ततिङन्त आदि पदोंका प्रयोग किया गया हो। वह भोजन रोग-व्याधियोंको नष्ट करनेवाला होने से उस सिंह-समूहके समान था जो गजोंका विनाश करता है। कुमारने इस प्रकारका पाँचों इन्द्रियोंको सुखदायी भोजन किया, और वनराजने उन्हें अपना कोष, देश और नगर भी समर्पित किया। फिर किसी एक दिन कुमारको गजगामिनी लक्ष्मीमतिका परिणय कराया गया। वे कामदेव और वह स्वयं रति / मैं उनका क्या वर्णन करूँ, मैं तो एक जड़ कवि हूँ॥९|| P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 णायकुमारचरिउ [6. 10. 1 10 Nagakumara meets sage Srutidhara and listens to his religious discourse. वरभवणजाणवाहणसयणासणपाणभोयणाणं च / वरजुवइवत्थभूसणसंपत्ती होइ धम्मेण / / घृतप्लवप्लावितगारुडोदनं दधीन्दुकुन्दोज्ज्वलकान्तिपेसलम् / मरीचिखण्डाम्लितशोकसंयुतं ददाति दंदास्यति यः स धन्यः / अण्णहिं वासरे कयवयकि रियउ सुइँहरु णामें परमाईरियउ / णंदणवणे फलिहसिलायलय उवविठ्ठउ ससहरणिम्मल। झसचिंधे दिहिहें ढोइयउ पुणु पुणु वंदिउ पोमाइयउ / पुच्छियउ धम्मु जइ वजरई जो सयलह जीवहं दय करइ / जो अलियपयंपणु परिहरइ जो सच्चसउच्चे रइ करइ। पेसुण्णउ कक्कसवयणसिहि ताडणबंधण विदवणविहि / जो ण पउंजइ खयभीरुयह दीणाणाहहं पसरियकिर्वहँ / जो देइ महुरु करुणावयणु परदव्वे ण पेरइ कह व मणु / वजइ अदत्त णिय पियरवणु जो ण घिवइ परकलत्ते णयणु / जो परहणु तिणसमाणु गणइ जो गुणवंतां° भत्ति थुणइ / घत्ता-एयई धम्महो अंगई जो पालइ अविहंगई। सो जि धम्मु सिरि तुंगई अण्णु कि 'धम्महो सिंगई // 10 // 11 On inquiry the sage relates the history of Vanaraja's ancestors, आउच्छिउ पुणु मयणेण जइ. वणराउ चिलाउ कि ण णिवइ / किं णरवइ कहिँ वि वसंति वणे णउ फिट्टइ वट्टइ भंति मणे / ता पभणइ मुणि सुणि विविहघर सुपसिद्धपुंडवद्धणणयर / अवराईउ महिवइ छिण्णदुहु ' सो सोमवंसरुहु सोममुहु। देविउ सञ्चवइ वसुंधरिउ णेहुजल सासवसुंधरिउ / तहे एकहे अइबलु भीमवलु अण्णेकह णंदणु दलियखलु / रिसि जायउ इंदियपसरु हिउ अवराइउ रज्जु मुएवि थिउ / अइबलु बलेण सहुँ णीसरिउ एत्थेत्थ बप्प सो अवयरिउ / घत्ता-कुसुमियफलियमहावणु वण्णफुल्लविविहावणु / वहुववहारपवणु एउ तेण किउ पट्टणु // 11 // 10.1.CE मंजुवाजनं. 2. E ददावि. 3. C सुअहरु; E सुवहरु. 4. E परमायरियउ. 5. E जोइयउ. 6. E ए. 7. E भीरुवहं. 8. रुवह; E उयहं. 9. C संखाहिउ तिणसमाण. 10. हं. 11. E वि. 11.1. E रायउ, 2. E हि. 3. A वालियउ. 4. Dहु. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 --6. 11. 11 ] हिन्दी अनुवाद 10. नागकुमारकी श्रुतिधर आचार्यसे भेंट उत्तम भवन, यान, वाहन, शयनासन, पान, भोजन, सुन्दर युवती तथा वस्त्राभूषण, इन सबकी प्राप्ति धर्मसे ही होती है। धन्य है वह पुरुष जो अतिथियोंको घृतसे भरपूर उत्तम भात, चन्द्र व कुन्द सदश उज्ज्वल कान्तिसे युक्त अच्छा दधि तथा मिरचके टुकड़ोंसे चिरपिरा सागका भोजन कराता है और बारंबार कराता रहेगा। फिर किसी अन्य दिन मकरकेतु नागकुमारने नन्दनवनके बीच चन्द्रमाके समान निर्मल स्फटिकशिलाके ऊपर बैठे हुए व्रतों और क्रियाओंके करने वाले श्रुतिधर नामक परम आचार्यके दर्शन किये, उनकी पुनः-पुनः वन्दना की और प्रफुल्लित हुए। उन्होंने फिर यतिसे धर्मका स्वरूप पूछा / यतिने कहा-जो समस्त जीवोंकी दया करता है, झूठ वचन नहीं कहता, सत्य और शौचमें रुचि रखता है, चुगुलखोरी, अग्निके समान कर्कश वचन, ताड़न, बन्धन व अन्य प्रकारको पीड़ा विधिका प्रयोग नहीं करता, क्षीण, भीरु, दोन और अनाथोंपर कृपा करता है, मधुर करुणापूर्ण वचन बोलता है, दूसरेके धन पर कभी मन नहीं चलाता, बिना दी हुई वस्तुको ग्रहण नहीं करता, अपनी प्रिय पत्नीसे ही रमण करता है, परायो स्त्रीपर दृष्टि नहीं चलाता, पराये धनको तृणके समान गिनता है और गुणवानोंकी भक्तिसहित स्तुति करता है, जो अभंग रूप से इन धर्मों के अंगोंका पालन करता है वही धर्मका स्वरूप है। और क्या धर्मके सिरपर कोई ऊँचे सींग लगे रहते हैं / / 10 / / 11. वनराजको वंशावलि तत्पश्चात् नागकुमारने यतिसे पूछा- क्या वनराज किरात है ? कोई क्षत्रिय राजा नहीं ? क्या कहीं राजा भी वनमें निवास करते हैं ? यह भ्रान्ति मेरे मनमें बनी हुई है, मिटती नहीं। तब मुनि ने कहा-सुनो! नानागृहोंसे युक्त सुप्रसिद्ध पुण्ड्रवर्धन नामक नगरमें अपराजित नामका राजा था जो समस्त दुःखोंसे रहित, चन्द्रवंशी और चन्द्रमाके समान ही मुखधारी था। उसको दो पटरानियां थीं, सत्यवती और वसुन्धरा, जो स्नेहसे उज्ज्वल तथा धान्य और सम्पत्ति की रक्षा करनेवाली थीं। उनमें से एक अर्थात् सत्यवतीका पुत्र अतिवल हुआ, और दूसरी अर्थात् वसुन्धरा का पुत्र हुआ भीमबल जो खलोंका दलन करनेवाला था। अपराजित अपना राज्य छोड़कर ऋषि हो गया तथा इन्द्रियोंके विषयोंका त्याग करता हुआ रहने लगा। इधर अपनी भुजाओंके बलसे चलायमान होकर भीमबलने अतिबलका राज्य छुड़ा लिया। अतिबल अपनी सेना सहित वहांसे निकल पड़ा और हे भद्र, वह यहां आकर उतरा। उसीने यह फलों और फूलोंके बड़े बगीचों, पत्रपुष्पोंको नाना दुकानों तथा बहुत प्रकारके उद्योग-धन्धोंकी प्रवृत्ति सहित यह पट्टन नगर बसाया // 11 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 णायकुमारचरिउ - [6.12.1 12 Nagakumara sends Vyala against Somaprabha, king of Pundravardhana for getting the kingdom restored to Vanaraja, एत्तहिं सो राणउ भीमबलु जामच्छइ पालियधरणियेलु / ता तासु महाभीमंकु हुउ तणुरुहु णं सुरवरु सग्गचुउ / तहो सोमप्पहु णं णवतरणि सो संपइ तहिं पालइ धरणि / तिहिं एत्थु वि रायहो अइबलहो सुउ जाउ महाबलु परबलहो / तहो जायउ णंदणु गुणभरिउ वणराउ णाइँ सुरु अवयरिय / जिम तित्थु एत्थु रजंतर गय बप्प चयारि णिरंतर। तं णिसुणित्रि गंपि णिहेलणहो सुहु चिंतिय णियमणे ससयणहो / मयरद्धएण भडु सदियउ / तुहुँ विक्कमेण णं भदियउ। . तुह भइयत्र खल सेवंति गिरि भुंजंति समेइणि सुर्यण सिरि / तुहुँ लग्गणतरुवर सज्जणहँ" तुहुँ कालसप्पु किर दुजणहँ'। जजाहि बप्प देदेहि महि ससुरहो रिउ मारिवि लच्छि सहि / घरकंतिम ससहरकंतिहरु ...पुरु पुंडे पुंडवद्धणु"पवरु / घत्ता–ता पसाउ पभणेविणु पहुकमकमल णवेविणु। गउ'दुल्लंघपयारउ पुरवरु सत्तुहे केरउ // 12 // Vyala at Pundravardhanapura tries to achieve his object by peaceful persuasion, but fails. भडो वालणामो अरीणं विरामो। परामेयथामो स रामाहिरामो। पइट्टो समग्गं णिवत्थाणमग्गं / णिणा तेण उत्तं अहो रायउत्तं / झसंकं विसं अवंक विवंक। कुलायासचंदं मईयं णरिदं। जसेणं वलक्खं पयाबंधुरक्खं / ण किं वेसि वीरं सुरिंददिधीरं। सरिद्धीसमिद्धो तुहं सो विरुद्धो। भडे पुंजिऊणं गए सजिऊणं / हए हक्किऊणं रहे जोत्तिऊणं / बलं बुज्झिऊणं रणे जुज्झिऊणं / भयं भजिऊणं ममं णिजिऊणं / 12. 1. C एत्तहे. 2. A B D धरणिछल. 3. A B C E omit this and the following line. 4. C E तेत्यु. 5. Edeg हे. 6. C E चिंतिउ. 7. A B D E तुहुं. 8. C सोवंति. 9. CE सुअण. 10. A omits वरु. 11. E°हो. 12. E मज्जाहि. 13. D पुंड. 14. C ववरु. - 15. C E प्पिणु. 16. A B D दुल्लंघु. 13.1. E विअंक. 2. A B C D मइए; 3. E omits this and the next line. 4. A B भडो. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.13.13] हिन्दी अनुवाद 103 12. वनराजको पुनः राज्यप्राप्ति करानेका प्रयत्न इधर वह भीमबल राजा अपने राज्यको भूमिका पालन करता हुआ रह रहा था। उसके महाभीम नामक पुत्र हुआ जैसे मानो स्वर्गसे च्युत होकर कोई देव आ गया हो / महाभीमके सोमप्रभ नामका नये सूर्यके समान प्रतापी पुत्र हुआ। वही इस समय पुण्ड्रवर्धनमें राज्य कर रहा है / उसी प्रकार यहां राजा अतिबलके महाबल नामक पुत्र हुआ और महाबलके यह गुणवान् वनराज नामक पुत्र हुआ है, मानो देव उतर आया हो। इस प्रकार जैसे वहां पुण्ड्रवर्धनमें उसी प्रकार यहाँ इस पट्टनमें निरन्तर चार राजाओंकी पीढ़ियाँ हो चुकी हैं / यह सुनकर नागकुमार अपने घर गया और मनमें अपने सम्बन्धी वनराजके सुखकी बात सोचने लगा। उसने व्यालभटको बुलवाया और कहा-तुम अत्यन्त पराक्रमी हो / तुम्हारे भयसे दुर्जन पहाड़ोंका सेवन करते हैं और सुजन मेदिनी सहित राज्यलक्ष्मीका उपभोग करते हैं। तुम सज्जनोंके लिए भले लगनेवाले वृक्षके समान हो और दुर्जनोंके लिए कालसर्प हो / अतः हे भद्र, तुम जाओ और शत्रुको मारकर श्वसुर की भूमि व राज्य-लक्ष्मी इन्हें दिला दो, और वह विशाल पुण्ड्रवर्धनपुर भी जो अपने घरोंको कान्तिसे चन्द्रमाको कान्तिको भी जोतता है। तब "आपके प्रसादसे ऐसा ही होगा" यह कहकर तथा स्वामीके चरण-कमलोंको नमस्कार करके व्याल शत्रुके उस दुर्लध्य प्राकारवाले नगरको गया // 12 // 13. व्यालका शान्तिपूर्वक कार्यसिद्धिका प्रयास वह व्याल नामका भट जो शत्रुओंका विनाशक था, जिसका बल दूसरोंके द्वारा अजेय था तथा जो स्त्रियोंके लिए मनमोहक था वह पुण्डवर्धनके नरेश सोमप्रभके समस्त सभाभवनमें से प्रविष्ट होता हुआ राजाके पास पहुँचा और बोला-हे राजपुत्र, क्या तुम उन निश्शंक तथा अपने कुलरूपी आकाशके चन्द्र मेरे नरेन्द्र मकरकेतु नागकुमारको नहीं जानते? वे यशसे अत्यन्त उज्ज्वल हैं। उनका 'प्रजा बन्धुर' भी नाम है। वे शूरवीर हैं और सुमेरु पर्वतके समान धैर्यवान् तथा अपनी ऋद्धिसे समृद्ध हैं। वे ही तुम्हारे विरुद्ध खड़े हैं। उन्होंने योद्धाओंको एकत्र कर, गजोंको सजाकर, घोड़ोंको हाँककर, रथोंको जोतकर, सैन्यको सम्बोधित कर व उसे रणमें जुझाकर भयको भग्नकर मुझे जीता है, वह मैं पृथ्वीको भग्न करनेवाला तेरा कृतान्त हूँ। यह सुनकर P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 णायकुमारचरिउ [6.13, १४महिं भुंजणंतो अहं ते कयंतो। अरीसेण घुढे असचं सझुटुं। अणेयं चवंतो मयं णिव्वहंतो। 'समुज्जोयहीणो ण वीलाविलीणो। मँहग्गे सुदीणो वराओ णिहीणो। तुमं तुज्झ राउ मयं पायराउ। घत्ता-कुडु अबद्धपयंपिरु दुद्धरगच्छर कंपिरु / दूर्वउ माणु विहंडिवि घल्लहु दंडिवि मुंडिवि // 13 // Vyala vanquishes the forces of Somaprabha who then renounces the throne and becomes an ascetic, तं णिसुणिवि उट्ठिय आणेयर करवालसूलझसमुसलकर / वइरिहिं वेढिउ चउदिसिहि सूरु णं ढंकिउ णह जलहरैहिँ सूरु / असहियकक्कसकरटक्करहो असि कासु वि हित्तउ किंकरहो। रंगइ णिग्गइ वंचइ वलइ उल्ललइ भिडइ भड पडिखलइ / सुंभइ रुंभइ चप्पिवि धरइ पञ्चारइ मारइ हुंकरइ / संचूरइ घुरइ वाहरइ दलवट्टइ लोट्टइ णीसरइ। विणिवारइ दारइ पइसरइ छिंदइ भिंदइ रुहिरई तरई। दीहरभासुरकरवालकर णं विज् विहूसिउ अंबुहरु। आवंतु राउ रोसे फुरिउ सहसा वाले बंधिवि धरिउ / मुसलेण किं ण सो ताडियउ महि हित्ती खण विभाडियउ / घत्ता-ससि व विडप्पें णिप्पहु करिवि मुकु सोमप्पहु। तेण वि पासि तिगुत्तहो वउ लइयउ भयवंतहो // 14 // Vanaraja is crowned king of Pundravardhana, King Vijayasimha of Supratishthapura, his wife Vijayasena, and sons Achheya and Abheya. Arrival of Muni Somaprabha. दुञ्चिय हुंति गईओ साहसतुंगाण धीरपुरिसाणं / वेल्लहलंकमलहत्था रायसिरी अहव पवजा // सण्णिहियउ मणि जिणु दिव्वझुणि जायउ णिग्गंथु महत्थु मुणि / हक्कारिउ पहु अवरु वि ससरु आयउ णं सुरवरिंदु ससुरु / रायहरे गीयमंगलगहिरे वणरायहो पटु णिवद्ध सिरे।। 5. C E सघुटुं. 6. A B C omit समुज्जोयहीणो; D समुज्जाय. 7. A B C omit महग्गे सुदीणो. 8. C दूअउ; E दूबहो... 14. 1. D E आणायर. 2. E वीरु. 3. D जलहरेहि. 4. C भूरइ; A C D also झूडइ. 5. D रुहिरं. 6. A B E विज्ज. 15. 1. E साहसिओमाणधीरपुरिसाणं. 2. E पडिवज्जा. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ -6. 15. 5 ] हिन्दी अनुवाद 105 शत्रराजा सोमप्रभने कहा-तुम जो असत्य झूठमूठ नाना प्रकारका बकवाद कर रहे हो तथा अहंकार धारण किये हो तथा उद्योगहीन होकर लज्जित नहीं होते सो तुम मेरे आगे वराक और निहीन हो / तुम और तुम्हारा राजा मेरे पैर की धूल हो। ___ यह कहकर राजाने अपने सेवकोंको आज्ञा दी कि इस क्रोधी असम्बद्ध-प्रलापी तथा अत्यन्त मात्सर्यसे कम्पायमान दूतका मान खण्डित करके तथा उसे दण्डित और मुण्डितकर बाहर निकाल दो // 13 // 14. युद्ध में परास्त होकर सोमप्रभका वैराग्य राजाका आदेश सुनकर सेवकगण अपने हाथोंमें तलवार, शूल, मुद्गल और मूसल लेकर उठ खड़े हुए। उन वैरियोंने शूरवीर व्यालको चारों दिशाओंमें ऐसा घेर लिया जैसे मानो मेघोंने आकाशमें सूर्यको ढक लिया हो / जो एक किंकर उसके हाथको कर्कश टक्कर सहन न कर सका उसकी उसने तलवार छीन ली और वह फिर युद्धका रंग दिखलाने लगा। वह चलताफिरता, निकलता, आगे बढ़ता, बलखाता, कूदता, भिड़ता और भटोंका मुकाबला करता। वह उन्हें मारता, रौंदता, चपेटकर पकड़ रखता, पछाड़ता, मारता और हुंकार भरता, चूर-चूर करता, ज्वर उत्पन्न करता, चुनौती देता, विनाश करता, लोटता और फिर उठकर निकलता। वह शत्रुओंके प्रहारोंको बचाता, विदारण करता और उनके विरुद्ध आगे बढ़ता, छेदता, भेदता और रुधिरमें तैरता / वह सुभट अपने हाथमें लम्बी चमकदार तलवार लिये हुए ऐसा दिखाई देता था मानो बिजलीसे विभूषित मेघ हो / उसने राजाको अपनी ओर आते देखकर रोष से उत्तेजित हो सहसा उसे बांधकर धर दिया। उसे मूसलसे ताड़ित तो नहीं किया, किन्तु एक क्षणमें पराजित कर उसके राज्यकी भूमिको हर लिया। जिस प्रकार राहु चन्द्रमाको निष्प्रभ कर देता है, उसी प्रकार सोमप्रभको श्रीहीन करके व्यालने छोड़ दिया। सोमप्रभने भगवान् त्रिगुप्त मुनिके पास दीक्षा ले ली // 14 // 15. वनराजका राज्याभिषेक व सोमप्रभका विहार साहसमें उत्कृष्ट धीर पुरुषोंकी दो ही गतियां होती हैं-या तो कोमलकमल हस्तवाली राज्यश्री अथवा प्रव्रज्या। सोमप्रभ नरेशने अपने मनमें जिनेन्द्र और उनकी दिव्य ध्वनिको धारण किया और वह परमार्थ हेतु निर्ग्रन्थ मुनि बन गया। उधर व्यालने अपने प्रभु नागकूमार तथा उनके श्वसुरको बुलवाया और वे आये, जैसे मानो देवोंके इन्द्र देवों सहित आये हों। मंगलगीतोंसे गूंजते हुए राजमहलमें वनराजके सिरपर राजमुकुट बांधा गया। 14 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 णायकुमारचरिउ एत्तहे वि पवरसुपइट्ठपुर रायार्लए भेरीरवमुहरे। पहु विजयसीहु घरसरकरिणि तहो विजयसेण णामें घरिणि / दुण्हं पि अछेयाभेय सुर्य संजाया वडपारोहभुर्य। एकहिँ दिण जागवि बे वि जण जिणवंदणहत्ति सुद्धमण। थिय ते जिणभवणे छुहाधवले टणटणटणंतघंटामुहले। उवसमहरु पढियउ पंडियउ. गुरुणा सहुँ मेईणि हिंडियउ / आयउ छुडु छुडु उवविट्ठ जहिं पणवि कुमारजुयलेण तहिं / घत्ता-चउविहसिद्धाराहणु णियसेयंसपसाहणु / दिट्ठउ 'सिरिसोमप्पहु णं बीयउ सोमप्पहु / / 15 // The princes learn from him about Nagakumara. जोइयं सुरूवयं लोयचोजभूवयं / बालएहिं जंपियं हा विहिस्स विप्पियं / लक्खणंकियंगउ दिण्णवेरिभंग। धीरिमाण मंदरो एरिसो वि सुंदरो। रइयकम्मसंवरो किं हुओ दियंबरो। किं ण भुत्त मेइणी दिवभोयदाइणी। लोणसायरंतिया हेमसारवंतिया। तं सुणेवि जोइणा भासियं विराइणा। एस पुंडवद्धणे पत्थिओ महावणे। एणआरिकंधरो रायओ जयंधरो। तस्स गंदणो सरो लच्छिपोमिणीसरो। तस्स किंकरो वरो सुट्ठबद्धमच्छरो। तेण णिज्जिओ इमो संगरे सविकमो। लज्जिऊण संजुओ जायओ तओजुओ। णाणमग्गआसिओ सुण्णरण्णवासिओ। घत्ता-ता उप्पण्णविवेयहिँ उत्त अछेयाभेयहिँ / जसु भिच्चे रणे रुज्झइ सोमप्पहु पहु बज्झइ // 16 // Achheya and Abheya visit Nagakumara and take up service under him. अम्हहँ सो राणउ जयविजेइ इय भणिवि बे वि मायंगगइ। पिउ पणवेप्पिणु गय विविहजणु पुरु विउलु पुंडवद्धणु सवणु। थिय णायकुमारदुवारे णर हत्थि वे दाणुल्लिय लंबकर / 3. D सुपइठ्ठ. E सुवइट्ठ. 4. E रायालें. 5. E महुरे. 6. E°अ. 7. E पडियउ. 8. C मेयणि. 9. A B C E उवविठ्ठ. 10. C पणविय 11. D रिसि. 16. 1. c लोइयं. 2. C E भूअयं 3. D विहस्स; E वियस्स. 4. E वण्णिया. 5.C E एसु. 6. C E संजओ. 17. 1. C विज्जइ. 2. C य. 3. E दाणुल्लयलंविकर. . P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ -6.17.3] हिन्दी अनुवाद 107 इधर विशाल सुप्रतिष्ठपुरके भेरियोंकी ध्वनिसे मुखर राज्य-प्रासादमें राजा विजय सिंह थे और उनके गृहरूपी सरोवरमें हस्तिनीके समान उनकी गृहिणी विजयसेना नामक थीं। उन दोनों के दो पुत्र हुए-अक्षय और अभय, जो वटको शाखाओंके समान भुजशाली थे। एक दिन वे दोनों शुद्धमनसे जिनेन्द्रको वन्दन-भक्तिसे प्रेरित होकर सुधासे धवल तथा टनटनाते हुए घण्टाको ध्वनिसे मखर जिनमन्दिरमें जाकर बैठे। उसी समय एक उपशमधारी शास्त्र-प्रवीण एक पण्डित अपने गुरुके साथ पृथ्वीपर भ्रमण करते हुए वहाँ आये। जहां वे विराजमान हुए वहाँ जाकर दोनों कुमारोंने उन्हें प्रणाम किया। उन्होंने देखा कि वे चतुर्विध सिद्धिकी आराधना करनेवाले तथा अपने श्रेयके अलंकारसे भूषित, अन्य कोई नहीं, श्री सोमप्रभ थे, जैसे मानो वह सौम्यकान्तियुक्त दूसरा चन्द्रमा ही हों // 15 // 16. कुमारोंको नागकुमारको जानकारी कुमारोंने उन स्वरूपवान तथा लोकके लिए आश्चर्यभूत उन सोमप्रभ मुनिके दर्शन किये। वे दोनों बालक आपसमें बोले-हाय यह विधिको कैसी अप्रिय घटना है कि समस्त शुभ लक्षणों से अंकित देहवाला, वैरियोंका विजेता, धीरियामें मन्दर पर्वतके समान, सुन्दर पुरुष भी कर्मोंका संवर करनेवाला दिगम्बर मुनि हो गया। इसने दिव्यभोगोंकी दात्री लवण समुद्रकी सीमा पर्यन्त तथा स्वर्ण और रत्नोंकी खान इस पृथ्वीका भोग क्यों नहीं किया ? उनकी यह बात सुनकर विरक्त हुए एक योगीने कहा-ये महावनमें पुण्ड्रवर्धन नामक नगरके राजा थे, किन्तु सिंहके समान स्कन्धोंवाले राजा जयन्धरका जो लक्ष्मीरूपी पद्मिनीका ईश्वर कामदेव नागकुमार नामक पुत्र है, उसके एक महान् किंकरने अत्यन्त क्रोधयुक्त होकर इस विक्रमशाली राजाको संग्राममें जीत लिया। इसपर उसने लज्जित होकर तप धारण कर लिया, और वह ज्ञानमार्गका आश्रय लेता हुआ शून्य अरण्यका निवासी हो गया। यह सुनकर राजकुमार अक्षय और अभयको विवेक उत्पन्न हुआ और वे बोले-कि जिसके सेवकने रणमें सोमप्रभ राजाको अवरुद्ध और अभिभूत किया है ( वही हमारा स्वामी है ) // 16 // 17. अक्षय और अभय नागकुमारको सेवामें 'वही जगद्विजयी हमारा राजा है' ऐसा कहकर वे दोनों गजगामी राजकुमार अपने पिताको प्रणाम कर उसी पुण्ड्रवर्धन नामक विशाल नगरको गये जो वनमें स्थित था, और जहां नाना प्रकारके लोग निवास करते थे। वहां पहुंचकर वे नागकुमारके द्वारपर खड़े हो गये, जैसे PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 णायकुमारचरिउ [६.१७.४पडिहारें रायहो वरिउँ परमेसर पुरिसजुयलु धरिउ / अच्छइ दुवारि भणु किं करमि किं पइसउ किं अज वि धरमि / पहुणा पउत्तु दक्खवहि लहु भडसंगहु भूसणु बप्प महु / परियाणिवि णिवइहे मणचरिउ ते बे वि तासु दाविय तुरिउ / पणवंत दिट्ठ जित्ताहवेण सुग्गीवहणु व णं राहवेण / जायकुमार पहसियमुहेण सपसाएं अइगुरुआयरेण / आसणतंबोलई दिण्णाई णयण णेहें वित्थिण्णाई। रइवइणा पुच्छिय दिण्णदिहि तेहिं वि भासिय वित्तविहि / जाया किंकर करवालधर भुयबलपरियढियगरुयभर / किं इक्कु पयाबंधुरु सुकिउँ भुंजइ अण्णु वि विहणा विहिउ / घत्ता-बहुरमणिहिँ बहुरयणहिँ बहुभिच्चहिँ बहुसयणहिँ। "परियरियउ सो गंदइ पुप्फयंतु जो वंदइ // 17 // इय णायकुमारचारु गरिए णण्णणामंकिए महाकह पुष्फयंतविरहए महाकव्वे विजाणिहिअछेयाभेयवीरलंमो णाम छट्ठो परिच्छेउ समत्तो // सन्धि // 6 // 4. E°यउ. 5. A B C E omit this line and D gives it in the margin. 6. E°याई. 7. D गुरुव. 8. E सुकुउ. 9. E रयणेहिं. 10. D परियरिउ. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ .-6. 17. 15 ] हिन्दी अनुवाद 109 मानो मदसे आर्द्र लम्बी सूंडसे युक्त हाथो हो। द्वारपालने जाकर राजासे कहा-हे परमेश्वर, दो पुरुष आये हैं जिन्हें मैंने रोक दिया है। वे द्वारपर खड़े हैं। कहिए अब मैं क्या करूं ? क्या उन्हें प्रवेश करने + अथवा अभी भी रोक रखू ? इसपर प्रभु नागकुमारने कहा- उनको शीघ्र लाकर मुझको दिखलाओ। हे भद्र, भटोंका संग्रह तो मेरा भूषण है। इस प्रकार राजाके मनकी बातको जानकर द्वारपालने तुरत उन्हें लाकर प्रस्तुत किया। रण-विजयी नागकुमारने उन दोनोंको इसी प्रकार देखा जैसे राघवने सुग्रीव और हनुमानको देखा था। फिर नागकुमारने हंसमुख होते हुए, प्रसन्नतापूर्वक तथा बड़े आदरसे उनको आसन व ताम्बूल दिये। उनके नेत्र स्नेहसे विस्तीर्ण हो गये। उनको आश्वस्त करके कामदेव नागकुमारने उनसे पूछा, और उन्होंने भी अपना समस्त वृत्तान्त विधिपूर्वक कहा। फिर वे दोनों ही अपनी भुजाओंके बलसे गौरव बढ़ाते हुए कृपाण धारणकर नागकुमारके सेवक बन गये। केवल प्रजाबन्धुर नागकुमार ही अपने सुकृतका पुण्य नहीं भोगते किन्तु अन्य कोई भी जो विधिपूर्वक सत्कर्म करता है वह भी इसी प्रकार पुण्यका फल भोगता है। __इस प्रकार नागकुमार अनेक मणियों, बहुतसे रत्नों, बहुत सेवकों और बहत स्वजनोंसे सेवित होते हुए आनन्दपूर्वक रहने लगे। अन्य कोई भी जो भगवान् पुष्पदन्तकी वन्दना करता है वह भी इसी प्रकार सुखी होता है // 17 // इति महाकवि पुष्पदन्त विरचित नन्ननामांकित नागकुमारके सुन्दरचरित्ररूपो महाकाव्यमें विद्यानिधि तथा अक्षय व अभय वीरोंकी प्राप्ति नामक छठाँ परिच्छेद समाप्त / सन्धि P.P.AC. Gunratnasuri M.S.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ VII Nagakumara starts for Urjayanta mountain and reaches a poisonous mango grove. लच्छीमइ पिउगेहे थविवि सुरासुरवंदहो। णायकुमारु सवीरु गउ उजिंतगिरिंदहो // ध्रुवकं // वाले समउ अछेयाभेयहिँ तिहिँ घरणिहिँ सह ससहरतेयहिँ / , दुंदुहि गज्जइ वज्जइ झल्लरि / चल्लइ राणउ अरिकरिकेसरि / वग्गइ भडबलु डोल्लइ मेइणि कंपइ फणिवइ खिज्जइ णाइणि / हयउल हिलिहिलिसद्दवियारें रहवर चलिय चक्कचिक्कार। गय विलंबिघंटाटंकारें कि पि ण सुम्मइ अलिझंकारें। मग्गु ण सुज्झइ लोयणहारें उड्डियपयहयरयपब्भारें। सहुँ पहुणा साहणु वच्चंतउ अडैइ जलंती णामें पत्तउ / तहिं दिट्ठउ अंबयवणु केहउ विसभरियउ विसहरमुहु जेहउ / णावइ तिउरवइरिगलकंदलु साहामयसुयचलपिंछुज्जलु / मुच्छियपडियभसलकसणुज्जलु णरकंकालरासिपंडुरतलु। सो संपत्तउ विसतरुवरवणु णावइ हरसिरु हड्डविहू सण / तडियई दूसई बहुमंडवियउ मुंडियाउ दासी जिह थवियउ / बद्धा हरि मणमुणियकुसासणे णं कुसीस परिगणियकुसासणं / पत्ता-कुडिलंकुसवसएहिं णिच्चमेव पडिवण्णउ / हेथिहिँ सोहइ दाणु जेहिं सबंधणु दिण्णउ // 1 // He encamps there and enjoys the poisonous mangoes without any harm, भमियई दमियई सद्दई मुक्कई रहचकई तुहिकई थकई। उग्गीवाणण काणण हिंडइ कडुयवेल्लि णउ दंतहिँ खंडइ / करहुल्लउ दक्खारसु मग्गइ अवरहिँ महुरहिं वेल्लिहिं लग्गइ / डज्झउ रूई केण ण याणिय बोकडजडविडसत्थे माणिय / / कुंजरु पउरु गवसइ सल्लइ जासु सरतें हियवउ सल्लइ। करहहो पीलु णिरारिउ रुच्चइ अण्णु ताण आसण्णु वि मुच्चइ / घोलंतेण रुद्धभूभाएं . फलपवालकिसलयसंघाएं / 1. E°वयणिहिं. 2. A वालि. 3. E अलय. 4. C ललंती. 5. A°तणु. 6. A B C E omit this line; D adds it in the margin. 7. E मणि. 8. E°णु. 9. D हत्थेहि. . 2.1. A B D विल्लिहिं. 2. E रसते. 3. E°हि. 4. A णिरालिउ. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 7 1. नागकुमारका उर्जयन्त पर्वतके लिए प्रस्थान तथा विषैले आम्रवनमें प्रवेश लक्ष्मोमतिको उसके पिताके घर छोड़कर नागकुमार अपने वोरों सहित सुर और असुरों द्वारा वन्दनीय उर्जयन्त पर्वतको चला। अपनी प्रियाको प्रिय वचनों द्वारा राजी करके और उसे तत्काल उसके पिताके घर ठहराकर. व्याल अक्षय और अभय एवं चन्द्र के समान कान्ति-युक्त अपनी तीनों गहिणियोंको साथ लेकर अपने शत्रुरूपी गजोंके सिंह राजा नागकुमार चल पड़ा। दुन्दुभि गरज रही थी, झल्लरि बज रही थी, योद्धाओंकी सेना आगे बढ़ रही थी और पथ्वी डोल रही थी, शेषनाग कांपते थे और नागिनी खेदखिन्न हो रही थी। घोड़ोंके समूह हिनहिनाहटको ध्वनियों सहित तथा रथ चक्रोंकी चिक्कार सहित चल रहे थे। गज लटकते हए घण्टोंकी टंकार सहित चल रहे थे। भौरोंको झंकारके कारण और कुछ सुनाई ही नहीं देता था। सेनाके पैरोंके आघातसे उठे धूलसमूहसे आंखें ऐसी धुंधली पड़ रही थीं कि मार्ग भी सूझता नहीं था / इस प्रकार चलते-चलते वह सेना जलन्तो नामक अटवीमें पहुँची। वहां उन्होंने कैसा आम्रवन देखा जैसा विषसे भरा हुआ विषधरका मुख, अथवा जैसा त्रिपुरारिके गलेका.सर्प / वह अटवी शाखामृगों एवं शुकोंकी चंचल मूंछोंसे उज्ज्वल हो रही थी। वह मूछित पड़े हुए भौंरोंको कालिमासे चमक रही थी, तथा वहाँकी समस्त भूमि नरकंकालोंकी राशिसे पीली पड़ रही थी / इस प्रकार नागकुमार उस विषैले वृक्षोंके वनमें पहुंचा जो महादेवके सिरके समान हड्डियोंसे विभूषित था। वहां बहुतसे मण्डपों सहित तम्बू ताने गये, जैसे मानो मूड़ मुड़ायी हुई दासियाँ बैठा ली गयी हों / घोड़े बांध दिये गये और वे मनमाना घास चरने लगे, जैसे कुशिष्य कुशासनका सम्मान करते हैं। कुटिल अंकुशोंके वशीभूत हुए उन्हों हाथियोंका नित्य किया जानेवाला दान ( मद ) शोभायमान होता है जिन्होंने अपनेआपको बन्धनमें रख लिया है, जिस प्रकार कि दान उन्हों हाथों द्वारा दिया गया शोभायमान होता: जिन्होंने कुटिल कर्मोपर अंकुश लगाकर आत्मनिर्भरता प्राप्त की है, तथा अपनेआपप है। और नियमोंकी प्रतिज्ञाका बन्धन लगा लिया है // 1 // व्रतों 2. सेनाका निवेश और विषलेमीका भक्षण रथोंके चक्के घुमाये गये और रोके गये। उन्होंने ध्वनि उत्पन्न की और फिर रुक कर मौन हो गये / ऊँट ऊँचा मुख करके वनमें घर / वह द्राक्षारसको खोज करता तथाच मोठी लताओंमें मग्न हो रहा था। हत्यारे ऑकको कौन नहीं जानता जिसका सदूसन.२, बातके रोगी, विट और आयुर्वेदके शास्त्रोंने किया है। विशाल हाथी शल्यका वृक्षक्स में करने लगा। उसकी स्वर-ध्वनिसे हृदय में बाण-सा लगता था। करभको पीलु वृवताडे मीठा लगा, दूसरे वृक्षोंको उसने समोप होनेपर भी छोड़ दिया। अपने फलों, P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 [6.4.8 . णायकुमारचरिउ रत्तउ लंबमाणु णग्गोहउ महिसि हिँ भक्खिजइ णग्गोहउ / दुद्धरभारकिणंकियवरतणु को वि धवलु माणइ कोमलतणु / खरखरीहिँ णिरु णिरु मुक्किउ काणणहरिणहँ कण्ण खुडुक्किउ / राउ सपरियणु रसु आकंखइ गरलंबयफलाई आलुखइ। को वि ण मरइ णेय मुच्छिजइ जग बलवंतु पुण्णु किं छिज्जइ / चोजविसेसरसेण य रसियउ रायहो आग्ग थाइवि हसियउ / घत्ता-दुम्मुहु णामें भिल्लु तेण णाउ पच्चारिउ / विर्सअंबयवणु एउ एण लोउ संघारिउ / / 2 / / Five hundred warriors offer their services to Nagakumara. March to Antarapura. गुरुतरुहलरसविसवसभग्गा माणव जमपुरपंथे लग्गा। पेक्खु देव हडुइँ पुंजलियई पल पलासिहि गिद्धहिँ गिलियई। मइँ आहरण' वत्थई लइय पेई पुण्णई संपुण्ण ई रइयई। वइरि ण पहरइ णियइ णियत्तइ विसु वि अमियरूवेण पवत्तइ / णायकुमारु देउ दइयाहिउ अण्णण्णहो अण्णपणे साहिउ / पत्तवत्तधरधरणीधीरहँ आयई पंचसयई वरवीरहँ। तेहिं णवेप्पिणु भणिउ भडारा अम्हइँ किंकर देव तुहारा। उज्जेणिहिँ मुणिणाहे सिट्ठउ विसहलु जासु सरीरि पइट्ठउ / पुट्ठि जणेसइ सो तुम्हहँ पहु तुहुँ दिह्रो सि णाह णं महुमहु / जा पडिवण्णु तेहिं विजयाणउ भिञ्चत्तणु ता दिण्णु पयाणउ / जंतें रहु रहेण संदाणिउ करिसंकडि करि कह वि हु णोणिउ / घत्ता-अंतरवणु संपत्त जंतु जंतु रमणीसरु / अंतरपुरवरे अत्थि अंतरराउ गरेसरु // 3 // Tagakumara received by the king of Antarapura. The latter resolves to go to Girinagara to help the king against the attack of the king of Sindhu. Nagakumara expresses a desire to accompany him. विविलासिणिणेहें लइयहो सो संमुहु आयउ रइदइयहो। घरि पइसिउ मंगलघोसें अब्भागयविहि कय परिओसें। भणिउ पुरेसें सुहुंजुंतई अच्छहु मंदिरि कण्णाकतई। अहिणव तुम्हई अज्ज जमा अम्हई रक्खिय सज्जणछाया। मंडलियहो अरिवम्महो जायह णियसससुयहो णिमित्तें णिहियह / विलसियकामहे मझें खामहे "आसामह गुणवइणामहे / 5. B D महेसेहिं 6. A B का वि. ७.रडुक्किउ. टाकि D विसु. 3. 1. D पुंजवियई. 2. C पलासहिं गिद्धिहिं. विय 2 पलारिइय अमित्तई. 4. E°णि. 3. C पई पुण्णइयान 5. E अमिउ पुण्णेण. 6. C धरणीधरधीरहं. 7. E विसहरु. 4. 1. E सहु. 2. D E add before this विहिणा रइपरमाणु व विहियहे. ३..पायहा। तणु. हरु. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ -7. 4.6 ] हिन्दी अनुवाद 113 प्रवालों और किसलयोंके समूहसे अवरुद्ध भूमिपर डोलते हुए लाल और लम्बायमान न्यग्रोधका भैंसें भक्षण करने लगीं, जैसे कामुक रानियाँ नग्न मुनिगणको भी खा डालती हैं ( भ्रष्ट कर देती हैं)। दुर्धर भारके किणसे अंकित सुन्दर शरीरधारी बैल कोमल तृणका मात करने लगा। गधागधीको निष्ठुर रेंक वनके हरिणोंके कानोंमें खटकी। उधर राजा नागकुमार अपने परिजनों सहित उन विषैले आमोंको चूसने और उनका रसास्वादन करने लगा। पर न तो कोई मरा और न मूछित हुआ। क्या कहीं जगत्में बलवान पुण्यका क्षय होता है ? विशेष आश्चर्य रससे चकित होकर तथा राजाके आगे खड़े होकर हँसते हुए एक पुरुषने अपना नाम दुर्मुख भील बतलाया और कहा-कि यह विषैले आमोंका वन है जिसने बहुत लोगोंका संहार किया है // 2 // 3. पाँच सौ वीरों द्वारा नागकुमारको सेवा स्वीकृत दुर्मुख भील कहता गया-इन विशाल आम्रवृक्षोंके फलोंके विषसे भग्न होकर मनुष्य यमपुरके मार्गपर लग गये / हे देव देखिए तो, उन मृतकोंके हाड़ोंके ढेर लगे हुए हैं जिनका मांस मांसभक्षी गृद्धों द्वारा ( नोच-नोचकर ) खा लिया गया है। उनके आभरण और वस्त्र मैंने ले लिये हैं किन्तु आपने सम्पूर्ण पुण्यका अर्जन किया है। आपपर कोई बैरी प्रहार नहीं कर पाता। विधिका विधान भी दूर हट जाता है और विष भी अमृत रूपसे प्रवृत्त हो जाता है। ( बस फिर क्या था ) एकने दूसरे और दूसरेने तीसरेसे कहा-ये ही वे अत्यन्त भाग्यवान् नागकुमार हैं / इस खबरको पाकर पर्वत व धरणीके समान धैर्यवान पाँच सौ शूरवीर वहाँ आ पहुँचे। उन्होंने नागकुमारको प्रणाम करके कहा-हे स्वामी, हम आपके सेवक हैं। उज्जैनीमें एक मुनिराजने यह भविष्यवाणी की थी कि जिसके शरीरमें ये विष-फल प्रविष्ट होकर पुष्टि उत्पन्न करें वही तुम्हारा प्रभु है। हे नाथ, अब हमें आपके दर्शन हो गये। आप तो मानो साक्षात् मधुसूदन ( विष्णु ) ही हैं। इस प्रकार उन शूरवीरों के भृत्यत्व स्वीकार कर लेनेपर नागकुमारने अपनी विजय-यात्रापर फिर प्रयाण कर दिया। चलते-चलते वे रमणीश्वर नागकुमार अन्तरवनमें पहुँचे। वहाँके अन्तरपुर नामक नगरके नरेश्वर अन्तरराज नामक थे / / 3 / / 4. नागकुमारका अन्तरपुरमें स्वागत व गिरिनगरपर शत्रुसंकट अन्तरपुरका नरेश विजयरूपी विलासिनीके स्नेहको प्राप्त रतिपति नागकुमारके सम्मुख आया और उसने मंगल वाद्यों सहित उन्हें अपने घरमें प्रविष्ट कराया तथा हर्षपूर्वक उनका आतिथ्य किया / उस पुराधीशने कहा कि हे कन्याओंके कान्त, आप सुख भोगते हुए मेरे प्रासादमें रहिए। आप आज ही नये-नये आये हैं और हमने सज्जनोचित शिष्टता का पालन किया है। (किन्तु यहाँ एक दूसरा प्रसंग उपस्थित है)। यहांके मांडलिक राजा अरिवर्गकी पुत्री गुणवती नामकी है। उस कामको भी मोहित करनेवाली क्षीण-कटि व दूर्वाके समान श्यामवर्ण सुन्दरोको उसके पिताने अपने भगिनी पुत्रके निमित्त रक्षित रखा है। किन्तु उसके लिए मात्सर्यसे भरा 15 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 [7.4.7 णायकुमारचरिउ कुमारिहे कारण मच्छरभरियउ सीहउरहो हुँतउ णीसरियउ / सिंधुविसयवइ विसममहाभडु असिधारादारियपरगयघडु / राउ पयंडपजोयेणु बलियउ गिरिणयरेसहो उप्परि चलियउ / अरिवम्महो साहिज्जु करेवउ / अज्जु बप्प तहिँ मई जाएवउ / सुयणमणाणयणहँ वि सुहंकर गमणहो कारणु कहिउ णरेसर। घत्ता-पाहुणएण पवत्तु जइ वि ण रणे करु ढोयमि / मित्त तो वि हउँ जामि सुहडभिडंत पलोयमि // 4 // 5 March to Girinagara संगामभेरीहिँ णं पलयमारीहिं। मुअणं गसंतीहिँ गहिरं रसंतीहिं। सण्णद्धकुद्धाइँ उद्धद्धचिंधाई। उवबद्धतोणाई गुणणिहियबाणाई। करिचडियजोहाई चलचामरोहाई। छत्तंधयाराई / पसरियवियाराई। वाहियतुरंगाई चोइयमयंगाई। चलधूलिकविलाई कप्पूरधवलाई। मयणाहिकसणाई कयवइरिवसणाई। भडदुण्णिवाराई रहदिण्णधाराई। रोसावउण्णाई चलियाई सेण्णाई। तिहुयणरईसस्स लुयवइरिसीसस्स। कुलगयणचंदस्स अंतरणरिंदस्स। दुग्गावहारेण जणपायभारेण / धरणी वि संचलइ मंदरु वि टलटलइ। जलणिहि वि झलझलइ विसहरु वि चलचलइ। जिगिजिगियखग्गाई णिद्दलियमग्गाई। समरेकचित्ताई गिरिणयरु पत्ताई। सुकयाई फलियाई मित्ताइँ मिलियाई। अरिवम्मरायस्स इच्छियसहायस्स। घत्ता-आयउ चंडपजोउ अरिवम्मु वि सण्णज्झइ / धीय ण देइ महंतु बलवंतें सहुँ जुज्झइ // 5 // 4. E कुवरहिं. 5. C होतउ. 6. E पजोवणु. 7. E चडियउ 8. E मई तहिं. 9. A BC omit this line. 10. D मणणयणहं; E मणाणवणहं. 11. E णारदें. 5. 1. C केघाइं. 2. E उद्धद्ध. 3. D रोसाविउण्णाइं; E रोसाइवउणाई. 4. c तिहुअण; E तिहुवण 5. E संजुज्झइ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ -7. 5. 22 ] हिन्दी अनुवाद 115 असाधारण महाभट, अपने खड्गकी धारासे शत्रुके गज समूहका विदारण करनेवाला, सिन्धुदेश का बलवान भूमिपति प्रचण्ड प्रद्योतन अपनी राजधानी सिंहपुरसे निकलकर गिरिनगर नरेशके ऊपर आक्रमण कर रहा है। अब मुझे अरिवर्म मांडलिककी सहायता करना है, और हे भद्र, आज ही मुझे वहां जाना है। हे सज्जनोंके मनों और नेत्रोंको सुख देनेवाले नरेश्वर, मैंने आपको अपने गमनका कारण बतला दिया। इसपर पाहुने नागकुमारने कहा-यद्यपि मैं रणमें अपना हाथ नहीं डालता, तो भी हे मित्र, मैं भी तुम्हारे साथ चलूँ और सुभटों की भिड़न्त देखू // 4 // 5. गिरिनगरको यात्रा प्रलयको मारीके समान भुवनको ग्रसित करती और गम्भीर ध्वनि करती हुई संग्राम भेरियोंके साथ सेनाएं चल पड़ी। वे सन्नद्ध और क्रुद्ध थीं, ऊँचे-ऊँचे ध्वज उड़ाए हुए थीं। तूणीर कसे हुए थे, और धनुषोंको प्रत्यंचापर बाण चढ़े हुए थे। योद्धा हाथियोंपर सवार थे। चामरोंके समूह चलायमान थे। छत्रोंसे अन्धकार फैल रहा था। तुरंग चलाये जा रहे थे, और मातंग प्रेरित किये जा रहे थे, धूलि उड़ रही थी और उससे सेना कहीं कपिलवर्ण, कहीं कपूरके समान धवल और कहीं कस्तूरीके सदृश काली पड़ रही थी। समस्त सेना बैरियोंपर विपत्ति ढानेपर तुली थी। भटोंके कारण सेना रोकी नहीं जा सकती थी। रथोंकी लीके भूमिपर पड़ रही थों। और सर्वत्र रोष ही रोष भरा हुआ था। ऐसी थीं वे सेनाएं बैरियोंके सिर काटनेवाले त्रिभुवनरतिके पति नागकुमारको पथा कुलरूपी गगनके चन्द्र अन्तरपुरके नरेन्द्रके दुर्गोंका अपहरण करते हुए, सैनिकोंके पैरोंके भारसे धरणी भी चलायमान हो रही थी। मन्दर पर्वत भी टलटलाने लगा। समुद्र भी झलझला उठा। और शेषनाग भी कांप उठा। अपने खड्गोंको जगमगाते हुए, मार्गोका निर्दलन करते हुए व एकमात्र समरपर चित्त लगाये हुए वे सैन्य गिरि नगर आ पहुँचे / सहायताकी इच्छा रखनेवाले अरिवर्म राजाके सुकृत फलवान् हुए। मित्रोंसे मित्र मिले। उधर चन्द्र प्रद्योत भी आ चढ़ा। अरिवर्म भी तैयार होने लगा। वह महान् राजा चन्द्रप्रद्योतको अपनी पुत्री नहीं देना चाहता था और इस कारण वह अपनेसे अधिक बलवान् शत्रुसे जूझनेके लिए तैयार हो गया // 5 // P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 णायकुमारचरिउ [7. 6.1 Arivarma's warriors resolve to put up a good fight. सण्णझंतु भणइ भडु वञ्चमि अज्जु वइरिसीसें रणु अञ्चमि / कढिवि अज्जु वइरिवणसोणिउ वड्ढव असिवर मेरउ पाणिउ / को वि भणइ उज्जयपय देप्पि] पिसुणकवू पहुपुरउ लुणेप्पिणु / हुयैवहे घिवमि पेक्खु सुहडत्तणु कंत महारउ णं सुकइत्तणु / को वि भणइ लइ सत्थई सिक्खिउ / अर्जु घराणणे हउँ रण दिक्खिउँ / अज्जु धम्मु कयगुणझंकारउ अज्जु मोक्खु महु बाणहो केरउ / को वि भणइ पहुभूमिणियत्तणु दिण्णउ"सरिवि ण करमि णियत्तणु / चंचलु खुप्पई कुच्छियरंगई धरियउ धरियउ पडइ कुसंगई। को वि भणइ खलवेसावाउँ खाउ अज्जु सिव हियउ महारउ / सामिह केरउ रिणु आवग्गउ को वि भणइ महु वट्टइ लग्गउ / खट्टामरणे काइँ करेसमि। को वि भणइ सरसयण मरेसमि / रायपसायसुसाउह साउह अज्जु करमि हउँ छेउ पराउह। घत्ता-णिग्गयाइँ"रोसेण मणिकंचणकवयंगई। उहयबलई लग्गाइँ सरवरपिहियपयंगई // 6 // The battle scene. Enemy's commander slain by Vyala, भडमुहमुकहक्कलल्लकई भेसियसुक्कसक्कचंदक्कईं। वजमुट्ठिचूरियसीसक उरयलभरियफुरियचलचकई। सुरकामिणिमणणयणणिरिक्कई विजयलच्छिसुरगणियमिरिक्कई / मोडियछत्तदंडधयसंडई विहडियणिवडियाई सयखंडई। मुंडखंडखावियचामुंडई रुंडेपिंडडेवियभेरुंडई। महियलि लोट्टेथोट्टदुग्धोट्टई कुलबलविहवमरट्टविसट्टई। लोहियलोहियाइँ गयजीवई जमभड़णीयई पित्त पीयई। रणरयमइयई मुच्छ घुलियइँ हेयमुहलालाजलविच्छेलियई। विलुलियतमालापक्खलियई कढिणगयापहारणिद्दलियई। असिणिहसणभडहुयवहजलियई सूलसेल्लकुंतग्गिहिँ हुलियई। 'घत्ता-एहंश सुहडवमालि कप्पदमु जिह सूडिउ / वाले हउ बाणेण दंडणाहु रणे पाडिउ // 7 // 6. 1. E मेरउ असिवर पाणिउ. 2. C उज्जय. 3. E देविणु. 4. D E कंठु. 5. C लुहेप्पिणु. 6. C हुयवहो; E हुववहे. 7. C D E कति. 8.C has अज्ज throughout. 9. E देक्खउ. 10.C अज्ज मोक्खु वहुवणहो केरउ. 11. E सरवि. 12. C खुप्पय. 13. D खलु. 14. E वेसागारउ. 15. A B D वग्गउ. 16. A B खुट्टा. 17. E करेन्वउ. 18. E णिग्गियाई. 7. 1. विरिक्कई. 2. E तुंड. 3. E लोट्टई. 4. E विहिव. 5. E°हिय. 6. D विच्छलियई. 7. E हुववह. 8. C कुलियई; E घुलियइं. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ -7. 7. 12] हिन्दी अनुवाद 117 6. अरिवर्मके सैनिकोंका मनोबल कवच धारण करता हुआ एक भट कहने लगा-अब मैं जाता है और आज ही वैरीके सिरसे रणकी पूजा करता हूँ। आज बैरीके घावोंसे रक्त काढ़नेके लिए इस उत्तम तलवारपर मेरा हाथ बढ़ रहा है। कोई कहता-सीधे पैर बढ़ाकर तथा बैरीके शरीरको अपने स्वामीके सम्मुख काटकर आगमें फेंक दूंगा। हे प्रिये, आज मेरे योद्धापनको देख भी; वह किसी अच्छे कविके कवित्वके समान है। जो प्रसादगुणयुक्त सीधे पदोंमें रचा गया हो और जिसके द्वारा प्रतिस्पर्धीके काव्यको राजाके सम्मुख फाड़कर आगमें फेंक दिया गया हो। कोई कहता, ले सुन्दरी, मैंने जो शस्त्रविद्याका अध्ययन किया है उसके बलपर आज मैं रणरूपी यज्ञकी दीक्षा ले रहा हूँ। आज मेरा धनुषरूपी धर्म प्रत्यंचारूपी गुणकी झंकार कर रहा है। व आज मेरे बाणका मोक्ष होने जा रहा है। कोई कहता है, स्वामीने जो मुझे जीवन-वृत्ति ( आजीविका ) के लिए बहुतसी भूमिका धन दिया है उसका स्मरणकर मैं कभी रणमें पीछे नहीं हटूंगा। मेरा यह चंचलमन खोटी रंगरेलियोंमें खपता है। उसे रोकते-रोकते भी वह कुसंगतिमें पड़ता है। कोई कहता है-मेरा यह हृदय खलजनोंके लिए वेश्यावाड़ा बना हुआ है। अतः भला हो कि आज उसे शृगाली खा डाले। कोई कहता था-मुझपर स्वामीका ऋण बढ़ रहा है और मुझे बट्टा लग रहा है। कोई कहता-खाटपर पड़े मरकर क्या करूंगा; अच्छा है मैं बाणोंको शैय्यापर मरूं / आज में राजाके प्रसादके द्वारा सुस्वादु अपनी आयुका अथवा शत्रुकी आयुका क्षय करूंगा। ___इस प्रकार रोबसहित अपने अंगोंको मणियों, सुवर्णके कवचोंसे सजाकर सेनाएँ निकल पड़ीं। और फिर दोनों ओरके सैन्य परस्पर भिड़कर अपने बाणोंसे सूर्यको आच्छादित करने लगे // 6 // 7. संग्रामका दृश्य भटोंके मुंहसे छोड़ी हुई हाँके और ललकारें शुक्र, शक्र, चन्द्र और सूर्यको भी भयभीत करने लगीं। वज्र मुट्ठियोंसे सिर चर-चर होने लगे। चलाये हुए चक्र शत्रुके उरस्थलमें प्रविष्ट होकर चमकने लगे। विजय लक्ष्मीरूपी सुरगणिकाओंमें परस्पर ईर्ष्यालु योद्धा, देवांगनाओंके मन और नेत्रोंको चुराने लगे। छत्र, दण्ड और ध्वजाओंके समूह टूट-फूटकर सौ-सौ टुकड़े हो भूमिपर गिरने लगे। मुण्डोंके टुकड़े-टुकड़े होने लगे, और उन्हें चामुण्डा खाने लगी। रुंडोंके पिंडोंसे भेरुण्ड तृप्त हो रहे थे। सूंड व पैर कट जानेके कारण ठूठे हाथी भूतलपर लोट-पोट होने लगे। कुल, बल और वैभवका अभिमान रखनेवाले सैनिकोंका दलन होने लगा। लोहसे लथपथ हुए मृतक जिन्होंने पित्त पिया था, यमके भटों द्वारा ले जाये जाने लगे। रणके उन्मादसे मदोन्मत्त योद्धा मूर्छासे घूमने लगे और घोड़ोंके मुखोंसे निकली लारके जलसे लिप्त होने लगे। कठिन गदा प्रहारोंसे निर्दलित हुए योद्धा चलायमान भालाओं सहित लड़खड़ाने लगे। तलवारोंके संघर्षणसे उत्पन्न हुई अग्निमें भट जलने लगे तथा शूल, सेल एवं भालोंको हूलें खाने लगे। इस प्रकारके सुभटोंके घोर संग्राममें व्यालके बाणसे आहत होकर शत्रुका सेनापति उसी प्रकार धराशायी हो गया जैसे भग्न हुआ कल्पद्रुम // 7 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 णायकुमारचरिउ [7.8.1 2 Complete routing of the enemy who is himself captured by Nagakumara. The latter is introduced to Arivarma as his own nephew. जं सोमंतपमुहु भडु मारिउ / खग्गकरेण वइरि हक्कारिउ / तं धाइय जयविजय भयंकर चंड चंडपज्जोयहो किंकर / ते वि अछेयाभेयहिँ रुधिवि अँप्पिय णायकुमारहो बंधिवि / सयल सुहड संगरे ओसारिवि पडिबलपहरणपसरु णिवारिवि / धरिउ कुमार सीहउरेसरु गाई विडप्पें खयदिणणेसीं / पुच्छिउ अब्भुर्यभावियमइणा अंतरपुरवइ गिरिपुरवइणा। एहु कामुँ कि हुउ णारायणु दोसइ गुणमहंतु जसभायणु / तेण पउत्तउ मइँ वि ण याणिउ अहिणउ आयउ घरे सम्माणिउ / एत्थाएं रिउफुरणु णिसुंभिउ चंगउ पाहुणएण वियंभिउ / अवरें उत्त रायसियसेविह उप्पणउ पुहईमहएविहे / घत्ता-एहु सो णायकुमारु परिरक्खियभूभायहो। भाइणेउ तुह होइ पुत्तु जयंधररायहो / / 8 / / Nagakumara marries Jayavati, his maternal uncle's daughter. तं णिसुणेवि मामु संतोसिउ जयजयसवें विजउ पघोसिउ / पणवमाणु सससुउ अवरुंडिउ रणचंडहिँ मुयेदंडहिं मंडिउ / ससुर सुंदर साहुक्कारिउ . तेण वि बद्धउ रिउसाहारिउ / बद्ध जि सोहइ पट्ट गरिंदहो बद्ध जि सोहइ दंतु गैइंदहो। कम्वणिबद्धु जि सोहइ णिवजसु बद्ध जि सोहइ जगे पारयरसु / छुडु मा णासउ खग्गालिंगण बद्ध जि सोहइ सुहडु रणंगणे / किं सोहंति ण बद्ध मउभड परताविर पडंति घणथणभड / तुह पोरिसु किर केण खलिजइ तुह जसरासि केण मइलिज्जइ / इय संबोहि वि मुक्क सुहंकर जयविजयाहिउ जायउ किंकरु / घत्ता-पुरवरे सयल पइट्ठ कयसोहावित्थारें। गुणवइ मामहो धीय परिणिय णायकुमार / / 9 / / Nagakumara's homage to the sages who attained salvation at the Urjayanta mountain. A letter-bearer arrives. णिवचउरंग णिवा इव फेडिवि थविवि तिक्खकरवालें ताडिवि / दुहु दीणहँ सुहु औरिहुँ हरेप्पिणु थिउँ गिरिणयरणिवासु करेप्पिणु / 8. 1. C सामंतु पमुहभडु. 2. D पचंडपजोयहो. 3. C रुंभेवि. 4. A B D अप्पिवि. 5. E णाय. 6. E अन्भुअ. 7. A B C E कासु. 8. E °हिं. 9. 1. E omits this foot. 2. E भुअ. 3. E गयंदहो. 4. E णियं. 5. M S S बप्प. 10. 1.C बलचउरंग. 2. C अरिहे; E अरिहि. 3. A थिरु, P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ -7.10.2] हिन्दी अनुवाद 119 8. शत्रुको पराजय व नागकुमार द्वारा बन्धन ज्योंही वह सामन्त प्रमुख योद्धा मारा गया त्योंही व्यालते हाथमें खड्ग लिये हुए अपने शत्रुको ललकारा। तत्काल ही चन्द्र प्रद्योतके दो विजय और जय नामक भयंकर और प्रचण्ड किंकर दौड़ पड़े। किन्तु उन्हें अक्षय और अभेदने रोककर बांध लिया और नागकुमारको समपित किया। नागकुमारने समस्त शत्रु भटोंको संग्रामसे भगाकर तथा प्रतिपक्षियोंके समस्त प्रहारोंको बचाकर, सिंहपुराधीशको उसो प्रकार बांध लिया जैसे राहु प्रलयके दिनमें सूर्यको ग्रसित कर लेता है। नागकुमारके अद्भुत पराक्रमसे प्रभावित होकर गिरिपुरके राजाने अन्तरपुर नरेशसे पूछा-यह काम है या नारायण ? यह तो कोई महान् गुणवान् यशस्वी दिखाई देता . है। अन्तरपुर नरेशने उत्तर दिया-मैं भी तो नहीं जानता! यह नया-नया ही मेरे घर आया था और मैंने उसका सम्मान किया था। यहां आकर उसने शत्रुके उत्साहको चूर-चूर कर दिया। इस पाहुनेने अपना अच्छा कौशल दिखलाया। तब किसी दूसरेने कहा-अरे, ये राज्यश्री द्वारा सेवित पृथ्वी महादेवीसे उत्पन्न हैं / यही तो वे नागकुमार हैं जो पृथ्वीकी रक्षा करनेवाले जयंधर राजाके पुत्र तथा आपके भागिनेय होते हैं // 8 // 9. नागकुमारका स्वागत व मामाकी पुत्रीसे विवाह यह सुनकर मामाको सन्तोष हुआ। उन्होंने जय-जयको ध्वनिसे विजयकी घोषणा की। नागकुमारने प्रणाम किया और राजाने अपने भगिनीपुत्रका आलिंगन किया, अपने रण में प्रचण्ड भुजदण्डोंसे उन्हें अलंकृत किया। श्वसुरने सुन्दर कुमारको साधुवाद दिया तथा शत्रुके संहारक होनेके नाते उसे बधाई दी। नरेन्द्रको राजपट्ट बांधा जाना सोहता है। गजेन्द्रके दांत भी बढ़े हुए शोभा देते हैं। नृपका यश काव्यमें निबद्ध होकर शोभायमान होता है। तथा पारेका रस भी बँधनेपर जगत्में सोहता है। यदि खड्गका आलिंगन (प्रहार ) होनेपर तत्क्षण मृत्यु न हो जाय तो सुभट कवच और शस्त्रबद्ध होता हुआ समरांगणमें सोहता है। क्या मदोद्भट और शत्रुको संतापकारी पतित होते हुए घन स्तन और भट बंध जानेपर नहीं सोहते ? तुम्हारा पौरुष कौन स्खलित कर सकता है ? तुम्हारी यशराशिको कोन मलिन कर सकता है ? इस प्रकार सम्बोधन करके गिरिनगर नरेशने नागकुमारको छोड़ा। श्रीचण्डप्रद्योतके सुभट जय और विजय उसके दास हो गये। फिर सब लोग पुरमें प्रविष्ट हुए तथा नाना प्रकारको शोभा विस्तारके साथ नागकुमारने अपने मामाकी पुत्री गुणवतीका परिणय किया // 9 // 7 10. उर्जयन्त तीर्थकी वन्दना इस प्रकार शत्रुनरेशकी चतुरंगिणी सेनाको घटके समान विध्वस्त करके व शत्रुको तीक्ष्ण तलवारसे ताड़ित कर बिठा देने एवं दीनोंके दुःखका तथा शत्रुओंके सुखका अपहरण करनेके चात् नागकुमार गिरिनगरमें निवास करके रहने लगा। उस प्रजाबंधुर देवका क्या वर्णन करूं? P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 णायकुमारचरिउ [7. १०.३देउ पयाबंधुरु किं वण्णमि. हउँ णियकुकइत्तणु अवगण्णमि / वियडकडयकीलियसुरकंतहो अण्णहिँ वासरे गउ उजितहो / जिणवत्थावहारवउ संसिवि लक्खणपंति' फुरंति णमंसिवि / णाणसिलहिँ णियणाणवडंचलु धोईउ वयजलेण क उ णिम्मलु / सिहरे पावियकेवलणाणइँ बंदिय मुणिवरणिव्वुइठाणई। चित्तदेहकक्करदरिदुग्गइँ सुरकामिणिभवपावणमग्गई। विरइयबंभणिरूर्बुदेसई थाण गयप्फलणियरुदेसई। डिंभयभयहरणेकविहाण जोइय जक्खिणिणिलयणिवाणइँ"। दीणाणाह दिण्णधणपउरहो पुणु आयउ सुंदरु गिरिणयरहो। घत्ता-थिउ तहिँ ससयणु जाम ता णं सिरिहकारउ / 'पत्तविहूसियकंठु पत्तु एक्कु लेहारउ // 10 // 10 . 11 The letter is from Abhichandra, king of Gajapura, requesting Nagakumara for help against Vidyadhara Sukantha who had killed his brother Subhachandra of Kausambi and captured his seven daughters. गयउरवइणा उज्झियद रयणमालघरिणीकंदप्पें / . चंदमुहें चंदाहाव मुयभायरकयसोयवियप्पें / कुरुकुलपविउलणहयलचंदें लेहु विसजिउ जो अहिचंदें। सो मयरद्धएण अवलोईउ एम कज्जु आहासइ वाइंउ / उववणणवदुमकीलियसुरवर वच्छाजणवश कोसंबीपुर। महु सुहचंदु भाइ गरुयोरउ वसइ सुहदापाणपियारउ / ताह सुहदह तेण विणीयउ णिसुणि सत्त संजायउ धीयउ। कमलप्पह कमला सुहमाणण कमलसिदी वियसियकमलाणण / आणंदप्पह णायसिरी सइ कणउज्जल उज्जलपाडलगइ। कणयमाल एयउ सत्त वि लइ आयण्णहि कुमार विहिवसगइ / पत्तवसंतसम विहसंतिउ वणे वसंततिलयम्मि रमंतिउ / दिउ सोमें खयरें कण्णउ मरगयमणिचामीयरवण्णउ / गंपि अलंघणयरे मइमंदहो . कहियउ तेण सुकंठखगिंदहो। वज्जोयरिदेवीपासें णहयलगमणे जमभडवेसें / कुलसकंठरुप्पिणिसुंयताएं आवेप्पिणु णहयरणरराएं / घत्ता–देव णियाउ सुआउ मारिवि भाइ महारउ / पहु तुहुँ दुत्थियमित्तु तुम्हहँ कउ कूवारउ // 11 // 4. E मणि मण्णमि. 5. C E उज्जतहो. 6. E°वंति. 7. E धोयउ. 8. C E रूउ उद्देसई. 9. A B C D थाणु. 10 C E जोइवि. 11. A णवाणइं. 12. E तिरिहक्कारिउ. 13. D पत्तु. 11. 1. E यस. 2. E गरुआरउ. 3. E°हि. 4 D कणयकति. 5. C पत्ते. 6. E सुअ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ -7. 11. 17 ] हिन्दी अनुवाद 121 मैं तो अपने कुकवित्वकी निन्दा ही करता हूँ। फिर किसी अन्य दिन नागकुमार उस उर्जयन्त पर्वतपर गया जहांके विकट कूटोंपर देव अपनी देवांगनाओं सहित क्रीड़ा करते हैं। वहाँ उन्होंने जिनेन्द्र भगवान्के वस्त्रापहरण रूप व निर्ग्रन्थ मुनि व्रतकी स्तुति की, तीर्थंकरोंके स्फुरायमान चरण चिह्नोंको नमस्कार किया तथा ज्ञान-शिलापर अपने ज्ञानावरणरूपी वस्त्रको व्रत रूपी जलसे धोकर अपने ज्ञानको निर्मल किया। पर्वतके शिखरपर पहुंचकर उन्होंने उन स्थानोंकी वन्दना की, जहाँ मुनियोंने केवलज्ञान प्राप्त किया था और जहां उन्होंने मोक्ष पाया था। फिर उन्होंने यक्षिणी अम्बिकाके निवास व जलाशययुक्त उन स्थानोंको देखा जहां अम्बिकाने कठोर गुफा व दुर्गमें अपने शरीरको फेंक दिया था जो देवांगनाओंके जीवनको पवित्र बनानेके मार्ग बन गये हैं, जहां ब्राह्मणी रूपसे अम्बिकाकी स्थापना पायो जाती है, जहां फलरहित आम्रवृक्षमें भी ( अम्बिकाके प्रभावसे ) फलोंके गुच्छे लग गये थे, तथा जो शिशुओंके भयका अपहरण करनेके लिए एक विशेष उपाय है। तत्पश्चात् नागकुमार उस गिरिनगरको लौट आया और वहाँ उसने दीनों और अनाथोंको प्रचुर धनका दान दिया। ___ वहां वह अपने साथियों सहित तब तक रहा जब तक कि राज्यलक्ष्मीके हकारेके समान ..पत्रोंके आभरणसे भूषित कंठसहित एक लेख-वाहक नहीं आया // 10 // 11. गजपुर नरेशका लेख वह लेख कौरवकुलरूपी विशाल नभस्तलके चन्द्र गजपुरके नरेश उन अभिचन्द्रने भेजा था जो अपने अभिमानको छोड़ चुके थे, जो रत्नमाला गृहिणीके पति थे, चन्द्रमुख थे व चन्द्रा नामक कन्याके पिता थे तथा जो अपने भ्राताकी मृत्युके शोकसे व्याकुल थे। उस लेखका नागकूमारने अवलोकन किया और उसमें लिखित वृत्तान्तको वाचकने इस प्रकार पढ़कर सुनायाजहाँ उपवनोंके नये वृक्षोंके बीच देव क्रीड़ा करते हैं। उस वत्स जनपदके कौशाम्बी नगरमें मेरा ज्येष्ठ भ्राता शुभचन्द्र अपनी प्रिय पत्नी सुभद्रा सहित रहता था। उसके सुभद्रासे सात विनयशील * पुत्रियां उत्पन्न हुई जिनके नाम सुनिए-कमलप्रभा, सुखशालिनी कमला, विकसित कमल सदश मुखवाली कमलश्री, आनन्दप्रभा, सती नागश्री, श्वेतहंसगामिनी कनकोज्ज्वला और कनकमाला। इन सात कन्याओंको लेकर जो विधिवश गति हुई, हे कुमार, उसे सुनिए-वसन्तकाल आनेपर जब वे कन्याएँ हँसती हुई वसन्ततिलक नामक वनमें क्रीड़ा कर रही थीं तब उन मरकत मणि व सुवर्ण जैसे वर्णवाली कन्याओंको सोम नामक विद्याधरने देखा। उसने अलंघ नगरमें जाकर मतिमन्द सुकण्ठ विद्याधरसे कहा। उस वजोदरी देवीके प्राणेश, वज्रकण्ठ पुत्र और रुक्मिणी पुत्रीके पिता, विद्याधरोंके राजा सुकण्ठने यमराजके दूतके वेशमें आकर हे देव, मेरे भाईको मार डाला और उन कन्याओंका अपहरण कर लिया। हे प्रभु, आप दुखियोंके मित्र हैं, इसलिए मैंने अपनी पुकार आपके लिए की है // 11 // PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 णायकुमारचरिउ [7. 12.1 '12 Nagakumara chivalrously responds to the request and meets Sukantha. पिसुणिउ तुह जसु वरकइकठवें गाइएण सुइमहुरे दिव्वें। पिसणिउ तह जस तंतीसहे पिसुणिउ तुह जसु बंदिण णदें / णिसुणिउ मई महियलि पायाला विसहरेहिं देवहिँ सग्गाल। तं णिसुणेप्पिणु गउ जायंधरि हरिणगंधलुद्धउ णं केसरि। सहुँ परिवार णिउ खगपुरिसंहिँ कणयविमाणे वढियहरिसंहिँ। पिहिउ अलंघणयरु चउरंगहिँ भडमायंगरहेहि तुरंगहिँ। घत्ता-ता णीसरिउ सुकंतु वइकंठु व परबलहरु / चावविहूसियदेहु सर मुंअंतु जिह जलहरु // 12 // 13 Nagakumara's rebuke and Sukantha's retort. णवजलहरेहिं व जललव मुअंतेहिं दढक ढिणपविवलयपरिबद्धदंतेहिं / रणझणियमणिकिंकिणीसोहमाणेहिं / अणवरयपरियलियकरडयलदाणेहिँ। सोवण्णसाडीणिबर्बुद्धचिंधेहिँ करणासियागहियगयणाहगंधेहिं / दंर्तग्गणिभिण्णहरिणरवरंगेहिं भूगोयरा खेयरा थिय मयंगेहिँ। भणियं कुमारेण कयतियसतोसेण पाविट्ठ खद्धो सि एएण दोसेण / परधरणिपरतरुणिपरदविणकंखाए मरिहीसि दुच्चार खलचोरसिक्खाश। लवियं सुकंठेण मा मरसु ओसरसु णियजीवियाकाम कामिणिसुहं सरसु / घत्ता-ता दोहिँ मि कुद्धेहिँ णिल्लूरियपरविक्कम / / मुक्का दीहर बाण कोवजलणजालासम // 13 // The fight and Sukantha's end. धरियलोह तेण जि ते गुणचुय उज्जुय तेण जि ते मुक्खुजुय / . चित्तविचित्त तेण ते चलयर पहुँणवंत तेण ते णहयर / धम्मविमुक्क तेण ते हयपर रोसविसिण्णं तेण ते दुद्धर / तिक्ख तेण ते वम्मुल्लूरण सहल तेण ते आसारण / चलइ ण वइरि खधु खयकालें. रुर्बु पयाबंधुरसरजालें / ऍत्तहिं वालपमुहभडवीरहिं परबलु जित्तउ संगरि धीरहिँ। तहिं अवसरि करि करिणा जित्तउ दंतिहिं भिंदिवि महियलि घित्तउ / 12. 1.c omits first three feet of this कडवक. 2. E°सिहिं. 3. E मुवंतु. 13. 1. E ब्व. 2. E पुणु. 3. A C णिबद्ध. 4 E दंताग्ग. 5.C अरि. 6. E जीवियं. 14. 1. C E अज्जुण. 2. B मुक्खज्जुय. 3. D पहुणवंत तेण जि ते. 4. E विसण्ण. 5. E आसालूरण. 6. A तुळु. 7. A.BC omit this line. 8. A जुत्तउ. PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ -7. 14.7 ] हिन्दी अनुवाद 123 12. अलंघ नगरपर नागकुमारका आक्रमण आपका यश श्रेष्ठ कवियों द्वारा विरचित कर्णमधुर और दिव्य काव्यके गानसे प्रकट होता है। तन्त्रीवाद्योंसे भी आपका यश घोषित होता है और घोषित होता है वन्दीजनोंके नादसे भी। इस प्रकार मैंने आपका यश इस भूतलपर सुना है। पाताल में नागों और स्वर्गालयमें देवों द्वारा उसका गान सुना गया है। यह सुनकर जयन्धरका पुत्र नागकुमार चल पड़ा जैसे हरिणको गन्धका लोभी सिंह। उसे समस्त परिवार सहित खेचर पुरुष हर्ष बढ़ाते हुए सुवर्णके विमानों द्वारा ले गये। उन्होंने योद्धा, हाथी, रथ और घोड़ेरूपी चतुरंगिणी सेना द्वारा अलंघ नगरको घेर लिया। ___ तब सुकण्ठ विद्याधर निकल आया जैसे शत्रुबलका हरण करनेवाला विष्णु / वह धनुषसे विभूषित देहसहित बाण छोड़ता हुआ ऐसा दिखाई देता था जैसे इन्द्रधनुष सहित वर्षा करता हुआ मेघ // 12 // 2 // . . 13. नागकुमार और सुकण्ठका सामना भूगोचरी नागकुमार और खेचर सुकण्ठ अपने सैनिकों सहित गजोंपर बैठकर परस्पर सम्मुख आये। वे गज जलधरोंके समान जलकी बूंदें बरसा रहे थे। उनके दाँत दृढ़ और कठोर वज्रमण्डलके समान बढ़े हुए थे। वे रुनझुन करती हुई मणियोंकी किंकिणियोंसे शोभायमान थे। उनके गण्डस्थलोंसे निरन्तर मद चू रहा था। उनपर सुवर्णमय.रेशमी वस्त्रकी ऊँची ध्वजाएँ स्थापित थीं। वे सूंडोंकी नासिकासे दूसरे महागजोंको गन्ध ग्रहण कर रहे थे तथा अपने दन्तोंके अग्रभागोंसे घोड़ों और मनुष्योंके अंगोंको फाड़ रहे थे / देवोंको प्रसन्न करनेवाले नागकुमारने कहा-रे पापी, तुझे यह तेरा पाप खा जायेगा। परायो धरती, परायी स्त्री और पराये धनकी तृष्णाके कारण, रे दुराचारी, तू खलों और चोरों जैसा दण्ड पाकर मरेगा। इसपर सुकण्ठने कहा-अरे मरो मत, यहाँसे हट जा। यदि तू अपने जीवनकी कामना रखता है तो कामिनी सुखका स्मरण कर। इसपर दोनोंने क्रुद्ध होकर एक-दूसरेपर ऐसे लम्बे-लम्बे बाण छोड़ना प्रारम्भ कर दिया जो शत्रुके पराक्रमका विच्छेद करनेवाले और कोपाग्निको ज्वालाके समान थे // 13 // 14. संग्राम और सुकण्ठका मरण उधरसे सुकण्ठने लोहेके अग्रभागसे युक्त प्रत्यंचासे बाण छोड़े जो मानो लोभयुक्त और गुणोंसे च्युत थे। इधरसे नागकुमारने सीधे शत्रुपर चीत्कार करनेवाले बाण चलाये मानो वे आर्जव गुणसे युक्त मोक्षके लिए तत्पर हों। सुकण्ठने चित्र-विचित्र चलायमान बाण छोड़े मानो वे चित्तसे विचित्त और चंचल हों। इधर कुमारने पंखयुक्त आकाशगामी बाण चलाये जैसे वे नभचर पक्षी हों। सुकण्ठने धनुषसे छूटकर, दूसरेको मारनेवाले बाण चलाये जो मानो धर्मसे रहित और लज्जाजनक थे। तो कुमारने रोषसे दुर्धर बाण छोड़े मानो वे रोषसे खेद-खिन्न होकर शत्रुद्वारा दुस्सह हो गये हों। सुकण्ठने तीखे व कवचका भेदन करनेवाले बाण चलाये मानो वे कठोर स्वभावी व दूसरेके मर्मस्थलको भेदनेवाले हों। तो कुमारने फलसहित ऐसे बाण छोड़े जिन्होंने समस्त दिशाओंको भर दिया। मानो वे अपने कार्यमें सफल और चलानेवालेकी आशाको पूर्ण करने में समर्थ थे / बस, अब वह प्रजाबन्धुर नागकुमारके बाणोंसे आहत होकर चलने में असमर्थ हो गया मानो उसे प्रलयकालने खा लिया। इसी बीच व्याल आदि धीर वीर भटोंने संग्राममें P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 10 णायकुमारचरिउ [ 7. 14. ८बिण्णि वि पयगई चेय समाणा : बिण्णि वि महियरणहयरराणा' / बिणि 'वि रणरसरंजियभडयण बेवि जलण जह राहवरावण / बिहिं वि चलंतहिं धारालग्गई खणखणंति पहरंतहँ खग्गई। कणरणंति कडियलकिकिणियउ जय भणंति सुरवरक मिणियउ / पत्ता-दोखंडिउ मयणेण गलकंदलु करवालें। खुडिउ सुकंठहो" सीसु णं सरकमलु मराले // 14 // Release of the maidens, corwning of Vajrakantha, marriage of Ruppini and the hero's visit to Abhichandra at Gajapura. हए सुकंठे जमरायपरिग्गह मेल्लाविय कुमारि बंदिग्गहे / वजकंठु तहिं रज्जे ठेवेप्पिणु तासु बहिणि रुप्पिणि पंरिणेप्पिणु / कण्हु व रणे सिसुवालु वहेप्पिणु विजयसेस सुरदिण्ण लएप्पिणु / गयउरु गंपि मिलिउ अहिचंदहो . तेण वि चंद दिण्ण वरचंदहो। इयरउ सत्त वि लेवि विवाहें गयउर थिउपह परमच्छाहे। धणेणिहि वच्चउ विहलु द्धरणे जुम्वणु जाइ जाउ तवयरणे / हियवउ गुप्पर जिणसंभरणे पाण जंतु मुणिपंडियमरणे / जीयउ पवि असहायसहेज्जउ णायकुमार व कयपरकज्जउ / अम्हारिस जे मणुय वराया किमि ते जणणीसोणियेयजाया। लइ जियंतु जीवंत विते मुय , मायाथणघणत्तणासण सुय / घत्ता-थिउ तहिं रज्जु करंतु माणियतरुणीथणयलु / णायकुमारु अणंगु पुप्फयंतवण्णुज्जलु // 15 // इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकव्वे बहकुमारीलंमो णाम सत्तमो परिच्छेउ समत्तो। .. सन्धि // 7 // 9. E पयगयवेय; C वेय. 10. A B D. णं णहयरराणा. 11. A B C omit this line. 12. B D कडियलि. 13 E'हं. 15. 1. E थवेप्पिणु. 2. E पणवेप्पिण. 3. A धहि वि. 4. C जोव्वणु सहलु जाउ. 5. CE पर. 6. E सोयणि. 7. E जीवंति. 8. D तु. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 15.12] हिन्दी अनुवाद 125 शत्र बलको जीत डाला- उसी अवसरपर नागकुमारके गजने सुकण्ठके गजको भी जीत लिया और उसे अपने दाँतोंसे भेदकर महोतलपर पटक दिया। अब दोनों भूगोचरी और खेचरोंके राजा समान रूपसे पदगामी हो गये। वे दोनों अपने रण रस द्वारा योद्धाजनोंका मनोरंजन करने लगे। वे दोनों ऐसे जाज्वल्यमान थे जैसे राम और रावण / दोनों आगे बढ़-बढ़कर प्रहार करते तथा खड्गोंको धाराओंकी परस्पर टक्करसे खनखनाहट उत्पन्न करते। उनके कटितलोंको किंकिणियाँ कनकना उठतों और देवांगनाएं जय-जयकार करने लगतीं। तभी मदन नागकुमारने अपने कृपाणसे सुकण्ठके गलेके दो टुकड़े कर दिये। उसने सुकण्ठके सिरको ऐसा काट डाला जैसे हंस कमलको खोंट लेता है // 14 // 15. कन्याओंकी बन्धन मुक्ति सुकण्ठकी मृत्यु हो जानेपर जब वह यमराजके घर पहुंच गया तब वे सातों कुमारियां बन्दीगृहसे छुड़ा दी गयीं। फिर उसके राज्यपर उसके पुत्र वज्रकण्ठको स्थापित करके तथा उसकी बहन रुक्मिणीका परिणय कर देवों द्वारा दी गयी विजयाशिवको ग्रहणकर जिस प्रकार कि कृष्णने शिशुपालका बध करके किया था, नागकुमार गजपुर जाकर अभिचन्द्रसे मिला। उसने भी उस वरचन्द्रको अपनी पुत्री चन्द्रा विवाह दी। अन्य उन सात कन्याओंको भी विवाहमें ग्रहण कर वह प्रभु बड़े उत्साहसे गजपुरमें रहा। धननिधि गरीबोंके उद्धारमें जायें, यौवन जाये तो तपश्चरणमें जावे, हृदय गुप्त होवे जिनेन्द्र के स्मरणमें, प्राण जाये मुनिके पण्डित मरणमें और जिये तो असहायकी सहायता करते हुए। जिस प्रकार कि नागकुमारने परोपकारी कार्य किया। हमारे सदृश जो क्षुद्र मनुष्य हैं वे तो माताके रक्तसे उत्पन्न कृमिमात्र हैं। ऐसे सुत जीवें भले ही किन्तु वे जीते हुए भी मृतक ही हैं। उनका कार्य केवल माताके स्तनोंकी सघनताका विनाश करना मात्र है। अपनी विवाहित युवती पत्नियोंके ( स्तनतटोंके भोग अर्थात् ) प्रेममें रत वह पुष्पों जैसे दांतोंकी कान्तिसे उज्ज्वल अनंग नागकुमार राज्य करता हुआ वहीं गजपुरमें रहने लगा // 15 // इति नन्ननामांकित महाकवि पुष्पदन्त विरचित नागकुमारनामक सुन्दर महाकाव्यमें अनेक कुमारियोंका लाम नामक सातवाँ परिच्छेद समाप्त / ॥सन्धि 7 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ VIU Mahavyala enjoys life at Kusumapura. जयवम्महो णंदणु णयणाणंदणु गणियासुंदरिहिययहरु / कुसुमउरे रवण्णण धणपरिपुण्णण बाहिरपुरे हिंडइ पवरु ॥ध्रवकं // हिंडइ गंदणवणु पेच्छमाणु धयरट्ठमणोहरे गच्छमाणु। सिहि णच्चमाणु कोइलु लवंतु जोइयउ परावउ कलु कणंतु / पभणिउ तरुणिहिँ मणियाइँ जाइँ कहिँ सिक्खिओ सि तुहुँ पक्खि ताई। ओसरसु कीर कोमलिय ललिय मा भंज हि तुहुँ मायंदकलिय / किं मुक्ख तिक्खचलचंचु घिवसि पुप्फवइवेल्लि पुणु पुणु वि छिवसि / अच्छउ बाहिर वेढिवि भुयंगु माणिउ केयइकुसुमंतरंगु। अभंतरलीणे छप्पएण रसवाणदूणवडिढयमएण / कुमुइणियह परमाणंदु दिति सीय वि ससियर पउमिणि डहति / उण्ह वि रवियर तह सुहु जणंति महिलउः पियदोसु वि गुणं मुणंति / विणु सोहग्गें किं करइ वण्णु , अंबइंयह महुयरु णउ णिसण्णु / घत्ता-जो जाइहे रत्तउ भमइ पमत्तउ दरिसियकुसुमविहूइयहिँ। सो कयरसभंगई कडुयई अंगई भमरु ण चुंबई"जूहियहिँ // 1 // Mahavyala learns from a traveller about the Pandyan princess who did not like any man. He goes to Southern Mathura and is seen by her. ता दिह पहिउ पंथेण जंतु अच्छेरउ किं महिवीढि वित्त / कोकिउँ पुच्छिउ जयेवइसुएण : आहासिउ तहो पावासिएण / गंभीरविजयदुंदुहिणिणाउ दाहिणमहुराहिउ पंडिराउ / / सिरिमलय॑सुंदरीभोइणी आलिंगिउ भोइ व भोइणीट। कामरइ धीय को मेरइ जाहिं चिंतंतु रूउ णिरु णिरुवमाहि / ताह'पुरिसु ण रुच्चइ को वि केम चुणिएण हयंगहो भैत्त जेम / तं णिसुणिवि जयवइतणुरुहेण . कय गमणजुत्ति पहसियमुहेण / 1. 1. E मणोरह. 2. M S S कोइल. 3, E कल. 4. E मणिआई. 5. D वेड्ढिवि. 6. E भुअंगु. 7. C रसपाण. 8. E कुमुयणियहि. 9. C E गुण गणंति. 10. C अच्चइयहो. 11. E चुंमइ. 12. A B originally give रूयहे but correct it as जूहीयहे; D जूहीयहे; C तुइयहो; or रुइयहो; E स्वहो. 2. 1 E खित्तु. 2. E जइवइ. 3. E तह. 4. D E मलयासुंदरि. 5. D वरइ. 6.0 हे. 7. कहमि. 8. E भुत्तु. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 8 1. महाव्यालको कुसुमपुरमें वन-क्रीडा जयवर्माका पुत्र नेत्रोंको आनन्ददायी, गणिका सुन्दरीका हृदयहारी प्रवर महाव्याल रमणीय व धनसे परिपूर्ण कुसुमपुरके बाहर भ्रमण कर रहा था। वह नन्दन वनको व उसमें चलते हुए मनोहर हंसको देखता हुआ घूमने लगा। उसने मयूरको नाचते हुए, कोकिलको कूकते हुए तथा परेवाको कुड़कुड़की ध्वनि करते हुए देखा। उसने कहा-रे पक्षि, जो बातें तरुणी स्त्रियाँ किया करती हैं उन्हें तूने कहाँसे सीख लिया। रे शुक, दूर हट जा, आमको कोमल और ललित कलियोंको तू खण्डित मत कर। रे मूर्ख, तू अपनी तीक्ष्ण और चंचल चोंच क्यों चलाता है, और उस पुष्पवती बेलको पुनः-पुनः स्पर्श करता है ? भुजंग भले ही उसे बाहरसे लपेटकर रह जायें किन्तु केतकीके पुष्पके अन्तरंगको तो उसी भ्रमरने जाना है जो उसके अभ्यन्तर भागमें लीन हो, और जो उसके रसपान द्वारा बढ़कर दुगुना मदोन्मत्त हो रहा है। जो कुमुदिनीको परमानन्द देती हैं वे ही चन्द्रको किरणें शीतलं होकर भी पद्मिनीको जलाती हैं। तथा सूर्यको रश्मियाँ उष्ण होती हुई भी उसे सुख उत्पन्न करती हैं। ( ठीक ही हैं ) महिलाएं अपने प्रियके दोषोंको भी गुण मानती हैं। बिना सौभाग्यके अच्छा वर्ण क्या कर सकता है ? आमकी कलियोंपर भौंरा नहीं बैठता। जो चमेली पर अनुरक्त है वह प्रमत्त होकर उसीके चक्कर लगाता रहता है। पुष्पोंकी विभूति को प्रकट करने वालो जूही के कड़वे व रसभंग करने वाले अंगों को भ्रमर कभी नहीं चूमता // 1 // 2. महाव्यालका पाण्ड्यदेश गमन महाव्यालने मार्गसे आते हुए एक पथिक को देखा। उसे बुला कर कुमार ने पूछा-क्या तुमने पृथ्वीतल पर हुई कोई आश्चर्य जनक बात देखी है ? उस प्रवासोने कहा-जिसकी विजय पत्नी है मलय सुन्दरी जैसे नागकी नागिनी / उसकी कामरति नामक पत्री है वह ऐसी निरुपम है कि उसके सौन्दर्यका चिन्तन कर करके ब्रह्मा भी उसपर मरता है। किन्तु उसे पुरुष सुहाता ही PP.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 गायकुमारचरिउ [८.२.८संपत्तउ महुराउरि पइट्ट आवणे णिविट्ठ लोएणे दिठ्ठ। णिवकिंकर जयसिरिरमणसुंडे भडु कामरूउ णामें पयंडु। तें कढिय सा सुंदरि घराउ णं करिणा करिणि महासराउ / किरझत्ति हट्टमग्गेण जाइ . तहो जंतहो पुरउ ण को वि ठाई। घत्ता-जोइ कयमयणहिँ चलियहिँ णयणहि मुद्धश विवणि णिसण्णु णरु। अहिमाणखयंकर विरहँभयंकरु मणे पइट्ट णं कुसुमसरु // 2 // The princess raises an alarm and Mahavyala has to fight the guards. She is pleased with his victory. पहवंतवाहधारासरी अण्णाउ पघोसिउ सुंदरीश। दूराउ जे अवलोइ जणेण / बलिवंडश रुभिवि हउँ अणेण / णिज्जमि लग्गी विलवंति एम . . परितायहि तुहुँ मई मणुयदेव / तामायउ रूसिवि खग्गपाणि - मरु मरु भणंतु दुव्वयणवाणि / परसंताविर पाविट्ठ घोर व वलु काणीण कुमारिचोर / ता सो वि वलिउ पलायसरीरु महवालु कामरूवंकवीरु। वचंति वलंति ऑति ठंति भमियई करवालइँ धगधगंति / सरयणवसुणंदय विप्फुरंति अवरोप्परु लग्गिवि खुणुखुणंति / उटुंतहँ भयथरहरिउ भाणु णिवडंतहँ फणि बंधइ ण ठाणु / हकंतहँ फुट्टइ भुअणभाउ / पहरंतहँ उट्ठइ णहे णिणाउ / ता कुद्धे जयवइणंदणेण दरिसियभडथडकडमद्दणेण / ओसरिवि सं रिवि उल्ललिवि मलिवि खग्गेण खग्गु सहस त्ति खलिवि / बलवंतविवक्खखयंकरासु तहो पंडिणरेसरकिंकरासु। घत्ता-सिरु छिण्णु सकुंतलु डसियाहरदलु कुंडलमंडियगंडयलु / वित्थारियपणयह पत्थिवतणयह कमलु व वियसिउ मुहकमलु // 3 // Mahavgala marries the Pardyan princess. From a traveller he learns about the princess of Ujjayini who also did not like any man. He goes there; but the princess remains unmoved at his sight. सुष्ट कामरूवे पीडिय सरेण दिण्णिय कुमारि परिणिय वरेण / मालइ वियसइ अलिलालिएण चक्की चक्केण णिहालिएण / जा जासु रत्त सा तासु णारि . इयरहो पर भीसण पलयमारि। बिण्णि वि णवपेम्में छाइया णिवसंति बे वि रइराइया। 9. लोएहिं. 10.c रमणसंडु; D°रमणु सुंडु; E°रमणिसंडु. 11. C E थाइ. 12. E जोयउ. 13. C वलियहिं. 14. E विहर. .3. 1. A B E चलिउ. 2. C थंति. 3. भुगल; E भुवण. 4. D सारिवि. 5. A B C E °हो. 6. A B C D°य. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8.4.4] हिन्दी अनुवाद 129 नहीं है जैसे चुनासे जली जीभवालेको अन्न अच्छा नहीं लगता। पथिकको यह बात सुनकर जयवतीके पुत्र महाव्यालने प्रसन्नमुख होकर वहां जानेकी तैयारी की। वह वहाँ पहुँचा और मथुरा पुरोमें प्रविष्ट हुआ। उसे एक दूकानपर बैठा लोगोंने देखा। तब राज्यश्रीके रमणमें प्रवीण राजसेवक कामरूप नामक प्रचंड भटने उस सुन्दरी कामरतिको घरसे निकाला, जैसे हाथी हथिनीको महा सरोवरसे निकाले / वह जब नगरको हाटके मार्गसे चली तब कोई भी उसके सम्मुख ठहर नहीं पाता था। उस मुग्धा कन्याने मदमाते चंचल नेत्रोंसे उस दुकान में बैठे नरको देखा जेसे मानो उसके मनमें अभिमानका क्षय और विरहका भय उत्पन्न करनेवाला कामदेव का बाण प्रविष्ट हुआ हो // 2 // 3. कामरतिको प्रतिकूल प्रतिक्रिया और संग्राम अश्रुधारारूपी नदी बहाते हुए उस सुन्दरीने (अन्याय ) की घोषणा की-अरे इस बलवान् पुरुषने दूरसे ही देखकर मुझे अवरुद्ध किया और जीत लिया है / हे नरदेव, तुम मेरी रक्षा करो। इस प्रकार वह कन्या विलाप करने लगी। इसपर रुष्ट होकर हाथमें खड्ग लिये वह योद्धा सम्मुख आया और मर, मर कहता हुआ दुर्वचन बोलने लगा--रे परसन्तापी, घोर पापिष्ठ, हरामजादे, कुमारीचोर चल हट यहाँ से। फिर वह बलशाली महाव्याल और कामरूप नामक शूरवीर पुलकित देह होकर चल पड़े, बलखाने लगे, परस्पर प्रहार करने और स्थिर होने लगे। उन्होंने धकधकातो हुई अपनी तलवारें घुमायौं। उनके रत्नजटित वसुनंदक नामक शस्त्र चमकने लगे और परस्पर टकराकर खुनखुनाने लगे। जब वे उठते तो सूर्य भी थर्रा उठता और जब वे पड़ते तब शेषनाग भी अपने स्थानपर स्थिर न रह सकता। उनके हाँकें लगानेसे भुवन भाग फूटने लगता और प्रहार करनेसे आकाशमें निनाद उठ जाता। फिर क्रुद्ध होकर जयवतीके पुत्र महाव्यालने योद्धाओंके पुंजका मर्दन दिखलाते हुए कुछ हटकर और फिर आगे बढ़कर उछलकर व संघर्षणकर सहसा खड्गसे खड्गको टक्कर मारकर उस बलवान् शत्रुओंके विनाशक पाण्डयनरेशके किंकरके केशोंयुक्त, ओठोंको चबाते हुए, कुण्डलोंसे मंडित गंडस्थलोंसहित सिर काट डाला। और उधर उस प्रेमका विस्तार करतो हुई राजनंदिनी कामरतिका मुख-कमल कमलके समान ही प्रफुल्लित हो उठा // 3 // 4. महाव्याल-कामरति विवाह व उज्जैनो गमन कामरूप नामक भटके मारे जानेपर, वह जो कामरति राजकुमारी कामसे पीड़ित हो चुकी थी उसका कन्यादान कर दिया गया। और वर महाव्यालने उसका परिणय कर लिया। मालती भौंरेंके लालनसे विकसित होती है तथा चक्रके अवलोकनसे चक्रवर्ती / जो जिसपर अनुरक्त हो वह उसीको नारी है। तथा दूसरेके लिए वह प्रलयकी बीमारी बन जाती है। वे दोनों पतिपत्नी नये प्रेमसे भरपूर रतिक्रीड़ा करते हुए रहने लगे। 17 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 णायकुमारचरिउ [ 8. 4. ५तावायउ पंथिउ भणिउ तेण वरइत्तें णवपंकयमुहेण / कहिँ आयउ किं पइँ दिट्ट चोज्जु ता देसिउ भासइ तासु कज्जु / उज्जेणिहिँ सिरिजयसेणु राउ. . सुहवइआलोयणंजणियराउ / मेणइ सुर्य जइ वि अणंगसरिसु ____ण समिच्छइ इंदसमाणु पुरिसु / तं णिसुणिवि पुच्छिउ तेण पंडि गउ उज्जेणिहिँ वरु मुइवि चंडि / .. रविवार पइट्ठउ सहुँ रेहिं रायालउ अवरेहिं मि वरेहि। णियवायाजियकलकंठियाण जोइउ सउहयलपरिट्टियाए। घत्ता-महवालु णिहालिवि सिरु संचालिवि वियसिवि वुत्तु वयंसिया / वरु वम्मह जेहँउ वरहि ण एहउ जिह वरियउ माहउ सिरिश // 4 // Mahavyala then goes to Gajapura and returns to Ujjayini with the portrait of Nagakumara, at the sight of which the princess becomes enamoured. ता भणइ कण्ण महु एहु भाइ / अवसंति ण वियसइ कण्णजाइ / हो होउ माश किं जंपिएण णयण. लग्गंति ण विप्पिएण / पोसंतु ससामिह तणउ पक्खु ता सो णीसरियउ चारुचक्खु / गउ गयउरि दिट्ठ अणिढकालु घरु पइसिवि भायर जेट् ठु वालु। पणवंतें बोल्लिउ देवदेव सुणि जासु करेसमि हउँ मि सेव / सो णायकुमारु जि होइ णण्णु रूवेण कामु चाएण कण्णु / दंसमि पहु हउँ इच्छिउ न जाए इहु इच्छिज्जइ कण्णा ताट। महु दिजउ पहुरूवंकचीरु। ता गयउ तमालउ झत्ति वीरु / अवलोइउ पइ मेइणि कमंतु / विप्फुरियछुरियकरु विकमंतु। मुणियउ सद्दिउ तें चित्तयार दे देहि लिहिर्विं पञ्चक्खु मारु / आलिंगिउ सुपुरिसलक्खणेण ता दिट्ठ लिहिउ तं तक्खणेण / वालंकदेहु हरिसेण भिण्णु / चित्तयरहो दम्मसहासु दिण्णु। / आलिहियँ चेलकरु वाउवेउ गउ पुणु वि णिहेलणु तिव्वतेउ / खरकिरणदिणंतरे घरे पइट्टः पडपाणि भाइ भइणीष्ट दिट्ठ / सम्माणिउ माणे रूढएण - वयणे तंबोलें पीढएण। . घत्ता-ता तेण पडंचलु पविउलु णिम्मलु कामिणिविरइयविरहजरु / पसरेप्पिणु दाविउ कण्णहे भाविउ लिहिउ अणंगु अणंगयरु // 5 // Nagakunara marries the princess of Ujjayini. सरसुच्छंदंडकोवंडधारि परमेसर माणिणिमाणहारि। हैलि मयणु ण किं दड्ढउ हरेण किं दाविउ कोऊहलु णरेण / 4. 1. D आलोयणि. 2. E सुव. 3. E तहिं वारि. 4. D णरेहिं. 5. E णरेहि. 6. E जोयउ. 7 __E जोहउ. 5. 1. C रुक्खराइ. 2. E सुणु. 3. D चिक्कमंतु. 4. A B D E लेहि. 5. A B C D पच्चक्ख 6. C तो. 7. E आलियहि. 8. E जि. 9. E खण. 10. E पोडिएण. 6. 1. E सुच्छ. 2. C परमेसरु. 3. B D हले. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8. 6.2 ] - हिन्दी अनुवाद 131 इस बीच एक पथिक आया। उससे नव कमल सदश मुखवाले वरयिता महाव्यालने पूछातुम कहाँसे आये हो ? क्या तुमने कोई आश्चर्य देखा है ? तब उस विदेशीने कामकी बात कही। उज्जैनी में श्री जयसेन राजा हैं जिनके दर्शनमात्रसे अनुराग उत्पन्न करनेवाली उनकी प्रिया सुखवती है / उनकी पुत्री है मेनका / जो किसी पुरुष को नहीं चाहती, भले ही वह कामदेव सदृश हो या इन्द्रके समान। यह सुनकर महाव्यालने पाण्डयनरेशसे पूछा और वह अपनी नयी पत्नीको वहीं छोड़कर उज्जैनो गया। रविवारके दिन वह अन्य अनेक उत्तम वरोंके साथ राजमहल में प्रविष्ट हुआ / उसे महलके छतपर बैठी हुई उस राजकुमारीने देखा जो अपनी मीठी वाणी द्वारा कोकिल कहा-यह वर तो कामदेव जैसा है। क्या तुम इसका भी वरण नहीं करोगी जैसे लक्ष्मी ने भी 5. महाव्यालको निराशा व गजपुर जाकर नागकुमारको चित्रपट दर्शन सखीके इस वचनको सुनकर वह कन्या बोली-यह तो मेरा भ्राता है। बिना वसन्तके कन्यारूपी चमेली विकसित नहीं होती। हाय माता जो हो, सो हो करनेसे क्या जो प्रिय नहीं है उससे नेत्र नहीं मिलते / इसपर वह सुन्दर नेत्रवान् वहाँसे निकल पड़ा तथा अपने स्वामीके पक्षका पोषण करता हुआ बह गजपुर गया। उसने अपना अनिष्ट काल देख लिया। वहाँ घरमें प्रवेश कर अपने ज्येष्ठ भ्राता व्यालको देखा / उसे प्रणाम करते हुए महाव्याल बोला-हे देव, सुनिए, मैं भी जिसकी सेवा करूंगा वह नागकुमार ही है अन्य कोई नहीं। वही रूपमें काम और त्यागमें कम है। में उन्हीं प्रभुके दर्शन करना चाहता हूँ। जिस कन्याने मुझे नहीं चाहा वह उन्हींको चाहे। मुझे प्रभु नागकुमारके चित्रसे अंकित-पट दीजिए जिसपर वह वीर व्याल तत्काल नागकुमारके महलमें गया और वहां उन्हें भूमिपर चलते हाथमें चमकती हुई छुरी लिये पराक्रमी रूप में देखा। उसने उनकी अनुमति ली और एक चित्रकारको बुलाकर कहा-इन प्रत्यक्ष कामदेवको सत्पुरुषोंके लक्षणोंसे युक्त चित्रित करो। चित्रकारने तत्काल चित्र लिखा। व्यालने उसे देखा और उसका शरीर हर्ष में फूल उठा। उसने चित्रकारको एक सहस्र द्रव्य दिये। उस चित्रपटको हाथ में लेकर वह तीव्र तेजस्वी वायुवेगसे पुनः अपने घर गया। उस चित्रपटको लेकर महाव्याल अगले रविवारके दिन उज्जैनीके राजमहलमें प्रविष्ट हुआ। बहनने देखा कि भाई हाथमें चित्रपट लेकर आया है / उसने रूढिअनुसार मान वचन ताम्बूल एवं पोढ़ाद्वारा उसका सम्मान किया। फिर महाव्यालने उस विशाल निर्मल कामिनियोंको विरहज्वर उत्पन्न करनेवाला चित्रपट फैलाकर दिखलाया / वह कन्याको भाया क्योंकि उसमें कामोत्पादक कामदेवका चित्रण था / / 5 / / 6. नागकुमारका उज्जैनकी राजकुमारीसे विवाह __ हे परमेश्वर, सरस इक्षुदण्डका धनुष धारण किये हुए मानिनी ललनाओंका मान हरण करनेवाला, मदन क्या महादेवके द्वारा दग्ध नहीं किया गया ? क्या इस मनुष्यने कोई कौतूहल P.P.AC.Gunratnasuri M.S.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 [ 8. 6. 3 णायकुमारचरिउ किं मुउँ किं जीवइ एहु पुरिसु . चित्तेण विवजिउ एण सरिसु / जइ अस्थि बप्प संपइ जुवाणु तो आणहि लहु महु धरहि पाणु / तं णिसुणिवि वोल्लि उ सुंदरेण सलहिज्जइ सुयणु पुरंदरेण / सच्चउ सुंदरि वरु कामएउ / सञ्चउ जे रइपीईसमेउ / सच्चउ जि मयरचिंधेण जुत्तु गुणवंतु जयंधररायपुत्तु / किं बहुएं आणमि करमि तेम अट्ठमइँ दियहे तुह मिलइ जेम / / भडु एम भणेप्पिणु णवणवेण गउ हत्थिणामपुरवरु जवेण / "जेडे एकोयरसंभवेण 'जयवम्मजयावइतणुरुहेण / . वाले दक्खालिउ पत्थिवासु प्रहु मज्झु भाइ जयलच्छिवासु / पणवई णियभिचहु करहि करणु एवहिं पुणु एयहो तुहुँ जि सरणु / अक्खिउ वइयरु संचलिउ राउ परिढक्कबुक्कभेरीणिणाउ। उज्जेणि पत्तु पहुणेहघुलिउ अद्धवहे गंपि जयसेणु मिलिउ / "पइसारिउ पुरे जयलच्छिणाहु लहु दिण्ण करण"विरइउ विवाहु / घत्ता-पियदूयहो वयणहिँ जोइवि णयणहिँ अवरोप्परिहिं जि लग्ग। वहुवरइँ सुरत्तइँ बिण्णि वि तत्तइँ जिह लोहइँ तिह लग्गइँ // 6 // 11 Mahavyala tells Nagakumara about Tilakasundari, the princess of Meghapura who had taken a vow of marrying one who could beat the tabor in harmony with her dance. Nagakumara comes to Meghapura. णिवसंतें संते संतयाहँ उज्जेणिहिँ सेणिहिँ सुहसयाह / हरिखंधबंधु णीरंधु गणिउ कामेण महावालंकु भणिउ / कोऊहलु किं पइँ मुणिउ बप्प दाहिणमहियलि वढियवियप्प / भणु भणु तं णिसुणिवि भणइ भिच्चु किकिंधमलण कयेवइरिमिच्चु / मेह उरि मेहवाहणु णरिंदु पिय मेहवाल रइकइयवाल सुय तिलयासुंदरि णीलबाल / जाणेप्पिणु चलपयवडणभंगु णञ्चंतिहिँ जो वायइ मुंइंगु / सो णरवरु तह मणमाणु महइ एही पंइज्ज जणु सयलु कहइ / राएण भणिउ कयकामकील किं सा ण जित्त वाइत्तएण भिच्चेण पउत्त सइत्तएण / भो भो कयसुरणरखयरसेव आउज्जविज्ज महु णत्थि देव / लइ आउ जाहु पुर जेत्थु जेत्थु घरिणीउ थवेप्पिणु तेत्थु तेत्थु / पत्ता-सहुँ तहिँ णियकंतहिं भडसामंतहिँ सेविउ पालिउ णेह उरु / मरुहयमयरद्धउ गउ मयरद्धउ संपत्तउ तं मेहउरु // 7 // 4. E मुवउ. 5. E जुआणु. 6. A B सुयण. 7, A B omit this line. 8. c omits this foot. 9. CE पणमइ. 10. D करुणु. 11. E पयसारिउ. 12. E विरयउ. 13. E जोयवि. 7. D E सुणि उ. 2. E कई. 3. E मुयंगु. 4. C पाइज्ज; E पयज्ज. 5. E सयत्तं. 6. E आहु. 7. A B तहिं. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8. 7. 14 ] हिन्दी अनुवाद 133 दिखलाया है ? यह पुरुष मृत है या जीवित ? क्या इस चित्रके सदश कोई दूसरा मनुष्य है ? यदि वर्तमान में कोई ऐसा हो तो हे भद्र, उस युवकको जल्दी ले आओ। जिससे वह मेरे प्राणोंकी रक्षा कर सके / यह सुनकर वह सुन्दर महाव्याल बोला-इस सज्जनको तो पुरन्दर भी सराहना करते हैं / हे सुन्दरी, सचमुच ही यह वर रति और प्रोति से युक्त कामदेव है। सचमुच ही यह मकरध्वजसे लांछित जयंधर राजाका गुणवान् पुत्र है ? बहुत क्या, मैं उन्हें ले आता हूँ और ऐसा करता हूँ जिससे आठवें दिन वह तमसे आ मिले। ऐसा कहकर सभट महाव्याल उत्तरोत्तर नये वेगसे हस्तिनापर गया। वहाँ उसके ज्येष्ठ सहोदर भ्राता जयवर्म और जयावतीके पत्र व्यालने: नागकुमार नरेशको दिखलाया। और परिचय दिया कि यह विजयलक्ष्मीका निवास मेरा भाई आपको प्रणाम करता है। अपने इस सेवकको आज्ञा दीजिए। अब इसके लिए आगे आप ही शरण हैं / महाव्यालने समस्त वृत्तान्त कहा जिसे सुनकर राजा नागकुमार वहांसे नगाड़े, बुक्का और भेरियोंके निनाद सहित वहाँ से चल दिया। उज्जैनी पहुँचनेपर स्नेहसे आंदोलित राजा जयसेन आधे मार्गपर चलकर उनसे मिले। उन्होंने उन विजयलक्ष्मोके नाथ नागकुमारको नगरमें प्रविष्ट कराया। शीघ्र ही कन्यादान किया और विवाह सम्पन्न कराया। इस प्रकार प्रियदूतके वचनोंसे उन्होंने एक-दूसरेको अपने नेत्रोंसे देखा और वे परस्पर अनुरक्त हो गये तथा वधू-वर बनकर वे दोनों प्रेममें ऐसे आसक्त हुए जैसे तपाये हुए दो लोहखण्ड परस्पर जुड़ जाते हैं // 6 // 7. नागकुमारका मेघपुर गमन निरन्तर सैकड़ों सुखोंकी श्रेणीभूत उज्जयनीमें रहते हुए नागकुमारने समझ लिया कि सिंह सदृश स्कंधोंवाला महाव्याल नामक सुभट निर्दोष है / तब उन्होंने उससे पूछा-हे अनुभवशील भद्र, दक्षिण प्रदेश में क्या कोई कौतूहल देखा-सुना है ? यदि हां तो उसे कह सुनाओ। यह सुनकर उस सेवकने कहा-किष्किध-मलय प्रदेशके मेघपुर नगरमें वैरियोंका विनाश करनेवाला मेघवाहन नरेन्द्र है जो बुद्धिमें बृहस्पति और ऋद्धिमें इन्द्र ( सुरेन्द्र ) रूप है / उसकी प्रिय रानी मेघबाला है और सुता है तिलकासुन्दरी, जो अपने काले केशों सहित ऐसी शोभायमान है मानो स्वयं रतिने कृत्रिम बालिकाका रूप धारण किया हो। सब लोग कहते हैं कि उसने ऐसी प्रतिज्ञा की है कि जो श्रेष्ठ पुरुष उसके नृत्य करते समय उसके चंचल पैरोंके पतनको शैलीको समझकर मृदंग बजा सकेगा, वही उसके मनके अभिमानको भंगकर उसका पति होगा। यह सुनकर राजाने कहा-हे कामको क्रोड़ा करनेवाले मही-भ्रमणशील, तुम वहां क्यों नहीं गये तथा उसे अपने वाद्यकौशलसे क्यों नहीं जीता? इसपर भृत्य महाव्यालने स्वच्छन्द भावसे उत्तर दिया-हे देवों, मनुष्यों और खेचर द्वारा सेवित देव, मेरे पास वाद्यविद्या नहीं है / तब नागकुमारने कहा-मेरी जो गृहिणी जहाँ-जहां विवाही गयी हैं उन्हें तहां-तहां पहुंचाकर शीघ्र आ जाओ। फिर अपनी पहले तीन प्रिय पत्नियों सहित तथा भटों और सामंतों द्वारा सेवित और रक्षित होकर हृदयमें प्रेम भरे हुए मकरध्वज पवनमें अपनी मकरसे अंकित ध्वजा उड़ाते हुए उस मेघपुर नगरमें पहुंचे // 7 // PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 134 णायकुमारचरिउ - [8.8.1 Nagakumara fulfils the vow of the princess and marries her. A merchant tells him that there was a Jina temple in the Toyavali island. आयउ सवडंमुहु मेहवाहु पइसारिउ पुरि रिउहरिणवाहु / घरि पुजिउ तरुणिविइण्णडाहु / उप्पेत्थसुकंठेससंकेराहु / पयचलणमिलिउ वाइउँ मुयंगु जोइउ वलेवि मुद्धइँ अणंगु / तो दिण्ण कण्ण जाईउ विवाहु सिरिसंगें" णं तुट्ठउ विवाहु / थिउ रामइँ सहुँ रामाहिरामु णावइ सीयइँ सहुँ देउ रामु / अण्ण हिँ दिणि सावयधम्मसाहु संपत्तु ससुरघरु वणियणाहु / रयणइँ ढोइवि दिट्ठउ णरिंदु मयरद्धएण पुच्छिउ वणिंदु / परतीरचोजु किं तेण दिट्ट सुणि सुंदर तुहुँ णं दहमु विछ / णं एकवीसमो भावणिंदु तेवीसंमु णं संठिउ सुरिंदु। छ उमत्थघरत्थफणिंदवंदु णं बप्प पंचवीसमु जिणिंदु / दीसहि णावइ बारहमें रुदु लंघेप्पिणु भीयरु झससमुदु। पज्जलियविविहमाणिकदीउ .. तोयमवलि°णामें अत्थि दीउ / / घत्ता-तहिं जिणवरमंदिरु णयणाणंदिरु चामीयरणिम्मिउ विमलु / महियलसरसंभउ णिच्चु जि णवणउ णं दीसइ पीयलु कमलु // 8 // There on a big Banyan tree appeared some maidens who complained of injustice and cried for help. They were guarded by a Vidyadhara. Nagakumara thinks of his Vidyas and with their help goes to the island. सप्पुरिसु व थिरमूलाहिठाणु सप्पुरिसु व अकुसुमफलणिहाणु / - सप्पुरिसु व कइसे विज्जमाणु सप्पुरिसु व दियवरदिण्णदाणु / सप्पुरिसु व परसंतावहारि . * सप्पुरिसु व पत्तुद्धरणकारि / सप्पुरिसु व तहिँ वडविडवि अत्थि जहिं करइ गंडकंडुयणु हथि / अण्णाउ भणंतिउ पुक्करंति / तहु उप्परि कण्णउ उत्तरंति / गयहत्थें सुहडें रक्खियाउ मई अप्पुणु देव णिरिक्खियाउ / वद्डिमउ न जंपहुँ देइ ताहुँ सो जोहुँ भीमु खेयरसुयाहुँ। हक्कारइ वारइ हेतुरिउ अण्णु वि भुयबलमाहप्पफुरिउ / तहिं अच्छइ भीसणु सुहडचंडु ता चिंताविउ मणे पुरिसचंडु / णिज्झाइय देवि सुदंसणिल्ल _ संपत्त भणइ गुणगणरसिल्ल / कि किजउ दिन्ज उ अज विज्ज पहु भणइ देहि आहारविज्ज / अण्णु वि संवाहणि देहि तेम परतीरु जामि अजेव जेम / _घत्ता-ता दिण्णउ विजउ णिरु णिरवज्ज उ तहो देवी सुदंसण। पहु संवाहिणिय णिउ घणथणिय अमरहरेण णहंगण // 9 // 8. 1. D सुकंठि. 2. A B सुसंक. 3. E वायउ. 4. C E जायउ. .. E सिंगें. 6. E सुहुं. 7. D तोरु. 8. D तेतीसमु. 9. D बाहरमु. 10. A B D तेयावलि. 11. A संतउ. 9. 1. C सीहु. 2. D णेय. 3. ABDE माहप्पु. 4. D हि पुज्ज. 5. D णिरुवं . 10 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8.9. 14 ] हिन्दी अनुवाद 135 . 8. नागकुमार-तिलकासुन्दरी विवाह मेघवाहन नरेश स्वागतार्थ सम्मुख आया और उसने शत्रुरूपी हरिणोंके व्याध नागकुमारका नगरमें प्रवेश कराया। फिर उस तरुणियोंमें डाह उत्पन्न करनेवाले, उन्मत्त सुकंठरूपी चन्द्रमाके राहु नागकुमारका अपने घरमें सम्मान-सत्कार किया। उसने राजकुमारीके नृत्यमें उसके पदचापसे मिलाकर मृदंग बजाया / तब उस मुग्धाने घूमकर अनंगको देखा। फिर कन्यादान और विवाह हुआ जैसे मानो लक्ष्मीके संगसे गरुड़वाहन विष्णु संतुष्ट हुए हों। वह रामाभिराम नागकुमार अपनी उस नयी पत्नीके साथ ऐसा रहने लगा जैसे सोताके साथ देव राम। अन्य दिन एक श्रावक धर्मधारी वणिक् श्रेष्ठ ससुरके घर आया। उसने राजाके दर्शन किये और रत्नोंकी भेंट की। तत्पश्चात् नागकुमारने उस वणिक्से पूछा-क्या तुमने समुद्रके उस पार कोई आश्चर्य देखा है ? वणिक्ने उत्तर दिया-हे सुन्दर, आप तो मानो दशवें विष्णु ही हैं। इक्कीसवें भवनेन्द्र, तेईसवें सुरेन्द्र तथा अल्पज्ञानी गृहस्थों और नागों द्वारा वंदनीय पच्चीसवें तीर्थकर हैं। आप बारहवें रुद्र जैसे दिखाई देते हैं। इस मगर-मच्छोंसे भरे भयंकर समुद्रको लांघकर तोयावलि नामक द्वीप है, जहाँ नाना प्रकारके माणिक्य अपनी जाज्वल्यमान ज्योतिसे दीपकका काम देते हैं। वहाँ नेत्रोंको आनन्ददायी सुवर्ण निर्मित उज्ज्वल जिन मन्दिर है। जो महीतलरूपी सरोवरमें नित्य नया उत्पन्न होनेवाला पोला कमल सा दिखाई देती है / / 8 / / 9. तोयावलिका वट-वृक्ष, कन्याओं को पुकार व नागकुमारका वहां गमन हुई हैं / अतएव जो उस सत्पुरुषके समान है जिसके वंशका मूल पुरुष चिरस्थायी कीर्तिमान है। - , उसमें बिना फूलोंके खूब फल सम्पत्ति थी। अतः वह उस सत्पुरुषके समान था जो निष्कारण उपकार करता है। वह कपियों द्वारा सेवित था जैसे सत्पुरुष कवियों द्वारा। वह पक्षियोंको अपने फल का दान किया करता था जैसे सत्पुरुष द्विजों को। वह पथिकोंके श्रमको अपनी छाया द्वारा दूर करता था जैसे सत्पुरुष दीन-दुखियोंके संतापको अपने धन द्वारा। वह पत्तोंको झराया करता था जैसे सत्पुरुष पात्रोंका उद्धार करता है। उस वट-वृक्षसे रगड़कर हाथी अपने गंडस्थलोंकी खुजली मिटाया करते थे। उस वृक्षपर कुछ कन्याएं उतरतो हैं और अन्यायकी पुकार करती हैं। एक सुभट हाथमें गदा लिये उनको रखवाली किया करता है / हे देव, मैंने उन कन्याओंको अपनी आँखोंसे देखा है / वह बड़ा भीमकाय योद्धा उन विद्याधर कन्याओंको कुछ बोलने भी नहीं देता। वहां एक और भीषण महासुभट रहता है जो अपने बाहुबलके माहात्म्यसे उत्तेजित होता हुआ उन कन्याओंके प्रेमसे प्रेरित होकर उन्हें बुलाता और रोकता रहता है। उस बनियेको बातें सुनकर वह नरश्रेष्ठ अपने मन में चिन्ता करने लगा। उसने उस सुदर्शना नामक देवीका ध्यान किया। उसने आकर कहा-हे गुणगणधारी कुमार, कहिए मैं क्या करूं? .आज आपको कौन सी विद्या हूँ? प्रभुने कहा-मुझे आहार विद्या दीजिए और दूसरो ऐसो संवाहिनी विद्या जिससे मैं समुद्रके दूसरे तटपर आज ही जा सकू। तब सुदर्शना देवीने उसे वे दोनों अचूक विद्याएं प्रदान की। वह घनस्तनी संवाहिनी विद्या एक देव विमान द्वारा प्रभुको आकाशके प्रांगणमें ले उड़ी // 9 // . . P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 णायकुमारचरिउ [8.10.1 Nagakumara with Vyala and others worships the Jina. सो वालु महावालु वि सुतेउ अवरु वि अछेउ अवरु वि अभेउ / कणयच्छविणिजियतरुणतवणु गय पंच वि तं रइवइरिभवणु / कउ वीरहो मंदरसित्तणेहु जिणु वंदिउ मंदरसित्तदेहु / पइँ जिण जिंदिउ विट्टलु णरंगु विसएसु तुज्झु किं पि वि ण रंगु। तुह समु कंचेणु तणु सत्तु मित्तु तुहुँ देव मुअणपंकरहमित्तु / असुहारियाउ णीसारियाउ दियवररियाउ पइँ वारियाउ / कंतावसेहिं कं तावसेहिँ नाविन्जइ सुरहिँ सतामसेहिँ / तुहुँ जगगुरु अवसं सारएहिं. सुहु हिउ हिंडियसंसारएहिँ। वम्महवेएं परमुच्छियाई भूअई अइरइरसमुच्छियाई। सित्तई तुह वायाजीवणेण - पडिवण्णउ उवसमु जीवणेण / घत्ता-इय वंदिवि जिणवरु हरि हरु दिणयरु कमलासणु गुणरयणणिहि / तवजालाभासुरु कंपावियसुरु भवकाणणणिड्डहणसिहि // 10 // 10 . 279 11 After meals Nagakumara sees the maidens. Being questioned by Vyala, the eldest of them gives an account of themselves. The town of Bhumitilaka. उत्तुंगसिहरु सुरगिरिसमाणु आसण्णु गंपि मणहरु विमाणु / पहुभिच्चहिँ णाणारसविहिण्णु भोयणु मुत्तउ विजा दिण्णु / आया जिणहरु मज्झण्णयाले अण्णायपुवकण्णावमाले। उट्ठिउ अवलोईउ गयणमग्गु दिट्ठउ कुमरेण कुमारिवग्गु / मंदारकुसुमकयकेससोहु सासाणिलणिवडियमहुयरोहु / थोवंडथणमंडलघुलियहारु पयमंजीरयझंकारसारु। रंखोलमाणकंचीकलाउ परितायहि तायहि कयपलाउ। कयलीकंदलसोमालियाउ आहूयउ सव्वउ बालियाउ / रायाएसें वालेण तेण वालुग्गपहरतासियणिवेण / आयउ पहुँणा परिपुच्छियाउ तरुणीउ तरुणहरिणच्छियाउ / पुकारु करहु किं गिच्चमेव / ता भणइ जेट्ठ सुणि कहामि देव / - घत्ता-णियडउँ जि मणोहरु छुहपंडुरंघरु णंदणवणदुमरमियसुरु / एत्थत्थि भडारा तिहुयणसारा भूमितिलउ णामेण पुरु // 11 // 10. 1. c वोरहे. 2. C तणु कंचणु; E तिणु कंचणु. 3. E गुणणिरय. ११.१.c°काले. 2. E अवलोयउ. 3. C थुब्बड; D थोबड. 4. E परकलाउ. 5. c omits this : ____portion from सन्वउ to आयउ in line 10 below. 6. E वालग्ग. 7. A पउणा. 8.C णियडाउ. 9. C पंकियघरु. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8.11.13 ] हिन्दो अनुवाद 137 10. तोयावलिमें नागकुमारको जिनवन्दना वह महातेजस्वी व्याल, महाव्याल तथा अक्षय और अभय नागकुमारसहित पाँचों वीतरागके उस मंदिरको गये जो अपनी स्वर्ण कान्तिसे मध्याह्न-सूर्यको जीत रहा था। उन्होंने उन तीर्थकर भगवान्को वन्दना की जिनके शरीरका मंदर पर्वतपर अभिषेक किया गया था। नागकुमारके राग-द्वेषरूपी कषाय मन्द हो गये और वे स्तुति करने लगे-हे जिनेन्द्र, आपने इस दूषित शरीरकी निन्दा को है। आपका विषयोंमें कुछ भी अनुराग नहीं है। आपके लिए सोना और तृण तथा शत्रु और मित्र समान हैं / हे देव, आप भुवनरूपी कमलके लिए सूर्य हैं / आपने द्विजवरोंकी अशुभ तथा असुखकर एवं निस्सार ऋचाओंका निवारण किया है। कान्ताके वशीभूत तपस्वियों, तामस स्वभावी देवों द्वारा ब्रह्मकी प्राप्ति नहीं होती। आप जगद्गुरु हैं / जो जीव संसारमें कर्मों के वशीभूत होकर घूम रहे हैं, वे आपको सहज हो भूल जाते हैं / कामके वेगसे अत्यन्त उत्तेजित व अति शृंगार रससे मोहित जोव आपके वचनामृतसे सिक्त होकर उपशम प्राप्त करते हैं। इस प्रकार उन्होंने उन जिनभगवान्की वन्दना की, जो तपरूपी अग्निको ज्वालाओं द्वारा भास्वर होनेसे विष्णु, अपने तपःतेज द्वारा देवताओंको कम्पायमान करनेसे हर अर्थात् महादेव, अज्ञानान्धकारका नाश करनेवाले केवलज्ञानके धारक होनेसे सूर्य तथा अनन्तचतुष्टयरूपो दिव्यकमलमें विराजमान होनेसे कमलासन ब्रह्माके समान थे और जो गुणरूपी रत्नोंके निधान तथा संसाररूप काननको दग्ध करनेवाले अग्निके समान थे // 10 // 11. कन्याओंका साक्षात्कार सुमेरुके समान ऊँचे शिखरवाला जो मनोहर विमान समीप हो स्थिर था वहाँ जाकर नागकुमारके साथियोंने विद्या द्वारा दिया हुआ नाना रसोंसे युक्त भोजन किया। फिर मध्याह्न काल में वे जब उन कन्याओंके अन्यायको पुकारका कोलाहल होने लगा तब उसी जिनमन्दिरमें आये / नागकुमार उठा और ज्यों ही उसने सिर उठाकर आकाशकी ओर देखा त्यों ही उसे वह कन्याओंका समूह दिखाई दिया। उन्होंने मन्दारके पुष्पोंसे अपने केशोंको सजाया था। उनके सुगंधी श्वासोंके पवनसे आकर्षित होकर भौंरोंके पुंज मुखपर आ पड़ते थे। उनके स्थूल स्तन मंडलोंपर हार डोल रहे थे। तथा पैरोंमें पैजन मधुर झंकार कर रहे थे। उनके कटिभागमें मेखलाकी लड़ें लटक रही थीं। तथापि वे 'बचाइए', 'बचाइए' का प्रलाप कर रही थीं। राजा नागकुमारका आदेश पाकर शत्रु राजाओंको मदोन्मत्त हाथोके समान उग्र प्रहारों द्वारा त्रासित करनेवाले व्यालने उन कदलीके कन्दल समान सुकुमार सब बालिकाओंको बुलाया। वे आयीं। तब उन तरुण हरिणियोंके समान नेत्रोंवाली उन तरुणियोंसे प्रभुने पूछा-तुम नित्य हो यह अन्यायकी पुकार क्यों करती हो? इसपर उनमें सबसे ज्येष्ठ कुमारीने कहा-हे देव, मैं कहती हूँ, सुनिए। हे त्रिभुवनश्रेष्ठ स्वामी ! सुनिए, यहाँसे समीप ही मनोहर सुधासे उज्ज्वल गृहोंसे युक्त तथा अपने नन्दन वनके द्रुमोंमें देवोंको भी रमण करानेवाला भूमितिलक नामका नगर है // 11 // P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 णायकुमारचरिउ [8.-12. 1 They were five hundred daughters of King Sriraksha who was killed by his own nephew Pavanavega. The latter had imprisoned them all. उक्खायखग्गरक्खियसतेउ सिरिरक्खराउ सिरिमइसमेउ / णामेण रक्खमहरक्ख तणय बंधवपरिपालियसयणविणय / हउँ पुत्ति मणोरमणामधेय पुणु विज्जुप्पह पुणु विज्जुवेय / मंदाइणि णाइणि मयणलील पुणु पोमिणि गोमिणि सुद्धसील / सामगि मंगि सिंगारकंति देवइ रेवइ सावित्ति संति / चंदप्पह चंदिणि चंदलेह गाइत्ति सरासइ बुद्धिमेह / जयलच्छि अहिंसाएवि सोमै णवरंग रंभ रमणीयरोम / / चारित्तगुत्ति परचित्तचोरि रइ काममारि गंधारि गोरि / सोहग्गसीय सइ रयणमाल मालइ मालिणि कंदप्पकील / कोलंगि कुरंगि सुरंगि तुंगि मइ कइवयजणणि वियारभंगि / इय एवमाइ विहिपालिया तुम्हइँ पञ्चक्ख णिहालिया। , लइ पंचसयाइँ मणोहरीहिँ पिउ पुत्तिहिं पीणपओहरीहिँ। महु तायहो केरउ भाइँणेउ णामेण पसिद्धउ पवणवेउ / तेणम्हइँ एयउ मुद्धियाउ मग्गंतें तेण न लद्धियाउ / घत्ता-तें हयदाइजर्ण रक्खसविजन मारिउ जणणु भडेण सहु / घणतिमिरंधार कारागारण बंधिवि भायर वित्त महु // 12 // They had refused to marry the murderer of their father, but they offer to marry Nagakumara if he could release them, Nagakumara promises to do what he could. इच्छंतु वि दुजणु णीससंतु .. अम्हहिँ न समिच्छिउ पिउकयंतु / ते बोल्लिउ किं महु अत्थि गोहु को करइ दइच्चे सहुँ विरोहु / जइ वइरभाउ हियएण धरहु तो' वर्गु जाइवि कूवारु करहु / पुरिसें सयलाउ णिरिक्खियाउ लउडीयरेण परिरक्खियाउ / णंदिणिवाले णं णंदिणीउ अम्हइँ मारुयजवबंदिणीउ / जइ मेल्लावहि तो होसि णाहु णं तो किं लायहि देह डाहु / ता भणिउ कुमार कयदएण दुक्खु वि चंगउ सुतवें कएण। धणु खीणु वि विहलियपोसणेण मरणु वि चंगउ सण्णासणेण / . पारंभियबलिबलणिग्गहेण रणु चंगउ दीणपरिग्गहेण / संयणत्तणु सज्जणगुणगहेण .. पोरिसु सरणाइयरक्खणेण / जुज्झिज्जइ किन्नइ कजसिद्धि दिज्जइ विहलियदुत्थियहँ रिद्धि / 12.1 C उक्खाइ. 2. E कंति. 3. साम. 4. MSS राम, 5. C E कालिगि. 6. C पिय. 7. E भायणेउ. 8. E दायज्जए. 13. 1. D ता. 2. E वणि. 3. E कुवारु. 4. E मारुवजयवंदणोउ. 5. A B C E omit this line, P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. 13. 11] हिन्दी अनुवाद 139 12. वे कन्याएँ बन्दी कैसे बनों? उस नगरमें नंगी तलवारसे अपने तेजकी रक्षा करता हुआ श्रीरक्षराज नामक राजा था और उसकी रानी थी श्रीमती। उनके दो पुत्र हुए रक्ष और महारक्ष जो अपने बान्धवों सहित सज्जनोंके विनयका परिपालन करते थे। मैं भी उन्हीं श्रीरक्ष राजाको मनोरमा नामक पुत्री हूँ। उनकी अन्य पुत्रियोंके नाम हैं-विद्युत्प्रभा, विद्युद्वेगा, मन्दाकिनी, नागिनी, मदनलीला, पद्मिनी, शुद्धशीला, गोपिनी, श्यामांगी, मंगी, शृंगारकान्ती, देवकी, रेवती, सावित्री, शान्ति, चन्द्रप्रभा, चन्दिनी, चन्द्रलेखा, गायत्री, सरस्वती, बुद्धिमेधा, जयलक्ष्मो, अहिंसादेवी, सोमा, नवरंगा, रंभा, रमणीयरोमा, चारित्रगुप्ति, परचित्तचोरि, रति, काममारि, गांधारी, गौरी, सौभाग्यसीता, सतो, रत्नमाला, मालती, मालिनी, कंदर्पकोड़ा, कालांगी, कुरंगी, सुरंगी, तुंगो, मती, कैतवजननी, विचारभंगी इत्यादि / वे सब विधिपूर्वक पाली गयीं। आप उन्हें प्रत्यक्ष देख भी रहे हैं। सब मिलाकर पाँच सौ मनोहर, पोनपयोधरी, पुत्रियों सहित हमारा पिता रहता था। हमारे पिताका जो प्रसिद्ध पवनवेग नामक भागिनेय था उसने हम सभो मुग्धा कन्याओंकी मांग की, किन्तु उसे प्राप्त न हो सकी। इसपर उसने शत्रुका विनाश करनेवाली राक्षस विद्या द्वारा हमारे पिताको उनके सेनापति सहित मार डाला और हमारे दोनों भ्राताओंको बाँधकर सघन अंधकारयुक्त कारागृहमें डाल दिया // 12 // 13. नागकुमार द्वारा कन्याओंको छुड़ानेको योजना उस पवनवेगने उच्छ्वासें भर-भरकर हमें वरण (विवाहने)को इच्छा प्रकट की किन्तु पितृघाती उस दुर्जनके वरणकी हमें इच्छा नहीं हुई। तब उसने कहा-मुझसे क्यों अपना मर्म छिपाती हो? ऐसा कौन है जो दैत्यसे विरोध करे? यदि तुम अपने हृदयमें मुझसे वैरभाव रखतो हो तो वनमें जाकर प्रलाप करो। तब इस पुरुषने हमारा निरीक्षण किया और हाथमें डंडा लेकर हमारी रखवालो की / जिस प्रकार गोपालने नन्दिनी गौओंकी रखवालो को थो, उसी प्रकार हम उस पवनवेगको बन्दिनी बना ली गयों। यदि आप हमें छुड़ा सकें तो आप ही हमारे स्वामी होंगे। यदि नहीं तो व्यर्थ शरीरमें दाह क्यों उत्पन्न करते हो? तब दयालु कुमारने कहा-सुतप करनेसे दुःख भी हो तो वह भला है। धन यदि निर्धनोंके पालन-पोषणमें व्यय हो तथा संन्यासके द्वारा मरण भी हो तो वह अच्छा है। बलवान् द्वारा बलपूर्वक किये गये अनुचित कार्यके निग्रह और दीनके उद्धारके लिए यदि युद्ध भी करना पड़े तो अच्छा है। सज्जनोंके गुण ग्रहणसे ही स्वजनत्व तथा शरणागतोंके रक्षणसे ही पौरुष सार्थक होता है। अतएव मुझे यद्ध करना चाहिए। कार्य P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 णायकुमारचरिउ [8. 13. १२तहिँ अवसर 'भिच्चे हक्कियाउ , णीसेसउ कण्णउ कोक्कियाउ / पुरवरु गयाउ गयवरगईउ पहु संचिंतइ मंतिहिं मईउ / घत्ता-रामाहररायहो दीणहो रायहो परपीडणे किं परियउ। मणमि रायत्तणु जग जसकित्तणु जेण दीणु उद्धारियउ // 13 // 14 Nagakumara sends ambassadors to Pavanavega, demanding restoration of the kingdoin and release of the maidens. The enemy's retort, इय भणिवि अछेयाभेय सिह ते दूय बे वि पुरवर पइट्ठ / रायालए बोल्लिउ पवणवेउ आएसु देइ तुह मयरकेउ। रक्खहोमहरक्खहोरज्जु देवि णीसरु तुहुँ पुरवरु परिहरेवि / मा कुमेरिहिं केरी करहि तत्ति मा हक्कारहि भीसणभवित्ति / जणकवलवलणकीलाविसाले मा णिवडहि कावालिणिकवाले / ता भणिउ सरस मारुयंजवेण / मारइ अणंगु विरहें णवेण / पियमुहकमले अवलोइएण णउ सत्थे संगरे ढोइएण / ओहच्छमि हउँ विरएवि वूहु आवेउ लेउ कण्णासमूहु। जं ससुरहो किउ तं करमि तासु भक्खंतु लुद्धगिद्धतमासु / ता गय ते जोइय चरणरेहिं पहरणइँ लिंति दीहरकरेहिं / . घत्ता-पंच वि भाभासुर जियदेवासुर रयणविहूसणपरियरिय / जगे णायणयाणय परिपालियपय लोयवाल णं अवयरिय // 14 // Pavanavega meets his death at the hands of Nagakumara, णं पंच वि पंडव अइपयंड णं पंच हत्थि मयगिल्लगंड / णं पंच सोह णं पंच जलण णं पंच मेरुसंजायचलण / णं पंच वि मयणहो पंचबाण पंच वि धाविय उग्गयकिवाण / पंचहि हयगयरहरहिय दलिय णं पंडुसुयहिँ रणि कुरु व मलिय / पंचेंहिं वि रिउहुँ गलवेवियाई पंचत्तहो णीयई जीवियाई। दलियाई रहंगई रहवराह गन्जिय गय गयगंधेण ताह। पहरंतहँ जायंधरिणराह रहरहिय ण याणिय कहिँ गयाहँ / हय हय मुहफेडें थिप्पमाण हिलिहिलिअंतीवलिगुप्पमाण / 6. E भिच्चइं. 7. E परियउ. 8. A B D E मज्झु वि. 9. A B उरियउ. 14. 1. E णीहरु. 2. E कुवरिहिं. 3. C कमुल. 4. E मारुव. 5. E सुसरहो. 6. A व 7. AB भासुर. . 15. 1. Comits this foot. 2. E पंच वि णं मयणहो. 3. ABC omit this line. 4. C पंच 5. ABC omit this line; E पहरंतहिं. 6. C यंतावलि. 7. D गुप्फमाण. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8. 15. 8] हिन्दी अनुवाद 141 सिद्धि प्राप्त करना चाहिए। तथा दीन-दुखियोंको ऋद्धि प्रदान करना चाहिए। इसो अवसरपर उस भृत्यने हाँका मारा और समस्त कन्याओंको बलाया। वे गजगामिनी कुमारियाँ पुरके भोतर चली गयों, और यहाँ प्रभु नागकुमार अपने मन्त्रियों के साथ मन्त्रणा करने लगे। स्त्रीके अधरों सदृश तुच्छरागकी दूसरोंको पीड़ा देकर क्या पूर्ति हो सकती है ? मैं उसी नृपत्व और जगत् भरमें यशकीर्तनको सार्थक समझता हूँ। जिसके द्वारा दीनका उद्धार - किया जाये // 13 // 14. नागकुमार और पवनवेगके बीच दूताचार ऐसा कहकर नागकुमारने अक्षय और अभयको आदेश दिया। वे दोनों दूत बनकर राजधानी में प्रविष्ट हुए। उन्होंने राजमहल में जाकर पवनवेगसे कहा- मकरकेतु नागकुमार आपको आदेश देते हैं कि आप रक्ष और महारक्षको राज्य देकर राजधानी छोड़ निकल जाइए। आप उन कुमारियोंकी इच्छा न करें और अपने ऊपर भीषण भवितव्यता ( दुर्भाग्य ) को न बुलावें / लोगोंके भक्षणकी विशाल क्रीड़ा करनेवाली कापालिनोके कपालमें मत पड़िए। इसपर पवनवेगने सरस . रीतिसे कहा-अनंग तो मुझे नये विरहसे मार रहा है / संग्राममें शस्त्र धारण करके नहीं, किन्तु प्रियाके मुखकमलके अवलोकन मात्र से / अतः मैं तो व्यूह रचना करके अलग बैठा हूँ। अनंग आवें और कन्या समूहको ले जायें / जो मैंने ससुरके साथ किया है वह उसके साथ भी करूंगा। लोभी गृद्ध उसको आँतों और मांसका भक्षण करें। यह सुनकर वे दूत वापस आ गये और पवनवेगके गुप्तचरोंके देखते-देखते उन्होंने अपने विशाल हाथोंमें शस्त्र ग्रहण कर लिये। वे पांचों योद्धा अपनी कान्तिसे भास्वर, देवों और असुरोंको जीतने वाले रत्नमय आभूषणोंसे सुसज्जित हो ऐसे शोभायमान हुए जैसे मानो नागों द्वारा सेवित प्रजापालक लोकपाल ही जगत्में उतर आये हों // 14 // 15. युद्धमें पवनवेगको मृत्यु वे पाँचों जैसे अति प्रचण्ड पाण्डव, जैसे मदसे आर्द्र गंडस्थलों वाले पाँच हाथी, जैसे पाँच सिंह हों, या पांच अग्नि अथवा पाँच मेरु पर्वत जिनके चरण लग गये हों, या जैसे मदनके पाँच बाण हों ऐसे वे पांचों नग्न तलवारें लेकर दौड़ पड़े। उन पाँचोंने शत्रुपक्षके घोड़े, हाथी, रथ और रथिकोंको विनष्ट कर डाला जैसे मानो पांच पाण्डवपुत्रोंने रणमें कौरवोंका मर्दन किया हो। पांचोंने शत्रुओंके कण्ठमें काँपते हुए प्राणोंको पंचत्व ( मृत्यु ) को प्राप्त करा दिया। श्रेष्ठ रथोंके चक्के चकनाचूर हो गये, उनके गजोंको गंधसे गज गर्जना करने लगे। जयन्धर पुत्र नागकुमारके योद्धाओंको मारसे रथ विहीन रथो न जाने कहाँ भाग गये। मुंहपर मार पड़नेसे घोड़े आहत होकर गिरने लगे और हिनहिनाते हुए ही उनकी अंतड़ियाँ विलुप्त होने लगों। इस प्रकार सेनाके P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 णायकुमारचरिउ [ ८.१५.९की सेण्णभंगे सई वाउवेउ अभिडिउ भडहँ भंडणे अजेउ। जायंधरिणा ओसरिवि सरिवि असिणासिवत्तु णिवडंतु धरिवि / हउ विण्णाणेण लहेवि रंधु छिजंतु दुट्ठकंठट्ठिबंधु / उच्छलिउ रुहिरु धाराण सरलु पडियउ सिरु णाई सणालु कमलु / घत्ता-उल्हाविउ वइरिह मणगयखेरिहेकोवहुवासणु पन्जलिउ / असिवाणियधारश परदुव्वार, णियपरिहवपडु विच्छुलिउ // 15 // 16 Submission of the warriors, marriage of the maidens, restoration of the kingdom to their brothers and Nagakumara's return to the Pandyan capital. जाणिउ कण्णापरितायणेण आएं भडणियरें तोयणेण / विण्णविउ रोउ जयलच्छिकामु तुहँ अम्ह सामि पञ्चक्खु कामु / पहुणा रामेण व वाणरोहु किंकरयणु इच्छिउ वा गरोहु / मुद्धउ पियदंसणे हरिसियाउ णं मलयमहासुसिहरि सियाउ / वरतिलयंउ चंदणसुरहियाउ पवरच्छराउ णं सुरहियाउ / णयणेहिँ परेज्जियहरिणियाउ णं गोउलगोविउ हरिणियाउ। कैलमंगलपुण्णमणोहराउ / वड्ढारियसयणमणोहराउ। णं हंसिणीउ सुरतरुणियाउ * परिणिवि णीसेसउ तरुणियाउ / करपल्लवउववणतरु णियाउ पुरवरे गुणपसरियवयणराउ / हयपवणवेयरक्खंकराय कय रक्खमहारक्खंक राय / थवियाउ ताउ तित्थु जि सईउ लीलालोइयणियपुरिसईउ। ते णवसेवय विणिहिय सुधीर तहिं रक्खणु मंतीस वि सुधीर / आरुहि वि मणोहरु सुरविमाणु / तेएणोहामियसरविमाण। पंच वि जण मणिभूसियसवासे आवेप्पिणु थिय पंडीसवासे / घत्ता-हरहारहिमुज्जलु वियलियकलिमलु अणिवारिउ परिभमइ तहिँ / जसु णरवरसारहो णायकुमारहो पुप्फयंतकिरणाई जहि // 16 // इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकन्वे बहुकण्णाकल्लाणवीरकिंकरलंमो णाम अट्ठमो परिच्छेउ समत्तो॥ संधि // // 8. CE कयं. 9. C अभिडइ. 10. E आणा. 11 C. खेहिरे. 12. E विच्छलिउ. 16. 1. C भायणेण. 2. C सउ. 3. C पच्चक्ख. 4. D तिलउ. 5. D परिज्जिय. 6. Ereads before this करपल्लवउववणतसणियाउ णं हसणीउ सुरतरुणियाउ. 7. A B CE मणोरहाउ. 8. E omits this foot. 9. A B C मुणिदूसिय; E मुणिभूसिय. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ -8. 16. 16 ] हिन्दी अनुवाद 143 भंग हो जानेपर संग्राम में अजय पवनवेग स्वयं भटोंसे आ भिड़ा। नागकुमारने उसके सम्मुख आकर उसके खड्ग प्रहारको अपनी खड्गसे रोककर अपने कौशलसे अवसर मिलाकर उस दुष्टके कंठपर ऐसा प्रहार किया कि उसका गला कट गया और वह मरणको प्राप्त हो गया। उसके गलेसे सीधी धारामें रुधिर उछला और उसका सिर पृथ्वीपर ऐसा आ पड़ा जैसे नाल सहित कमल। मनमें विद्वेष रखनेवाले वैरीको प्रज्वलित हुई क्रोधाग्नि नागकुमारके दुनिवार खड्गकी धाराके पानीसे उपशान्त हो गयी और शत्रुका पराभवरूपी पट रक्तरंजित हो गया // 15 / / 16. विजय, विवाह और राज्याभिषेक तब शत्रुके उस भट समहने कन्याओंके त्राणसे नागकुमारको जान लिया। उन्होंने विजयरूपी लक्ष्मोके मनोवांछित राजासे प्रार्थना को कि आप प्रत्यक्ष कामदेव हैं और हमारे स्वामी हैं। प्रभु नागकुमारने उस नरसमूहको अपना सेवक बनाना स्वीकार कर लिया जैसे रामने बानरोंके समूहको अपना अनुचर बनाया था। प्रियके दर्शनसे वे मुग्धा कुमारियां हर्षित हो उठीं मानो वे मलय पर्वतके उच्च शिखरपर जा बैठो हों। सुन्दर तिलक देकर व चन्दनसे सुरभित होकर वे ऐसी दिखलाई दीं मानो देवों द्वारा लायी गयी अप्सराएँ हों। अपने नेत्रोंसे हरिणियोंको पराजित करती हुई वे कन्याएं मानो कृष्ण द्वारा आकर्षित गोकुलको गोपिकाएं हों। अपना मनोरथ पूर्ण होनेसे मंगल गान करती हुई वे स्वजनोंके मन में राग बढ़ाने लगीं। नागकुमारने उन समस्त युवतियोंका परिणय कर लिया जैसे मानो हंसिनियां कल्पवृक्षपर आ बैठी हों। अपने कररूपी पल्लवोंसे युक्त उपवन वृक्षके समान वे कन्याएं गुणोंसे मुख-रागका प्रसार करती हुई नगरमें लायी गयों। जिन नागकुमारने पवनवेगको मारकर भस्मसात् कर दिया था उन्होंने रक्ष और महारक्षको वहाँका राजा बनाया। नागकुमारने लीलापूर्वक अपनो पुरोको राज्यश्रीका अवलोकन करनेवाली उन सतियोंको वहीं उसी नगरमें रखा, उन नये सुधीर नये सेवकों को भी रक्षार्थ वहीं नियक्त कर दिया तथा विशेष बुद्धिमान् मन्त्री भो स्थापित कर दिये / फिर वे पाँचों जन अपने तेजसे देवोंके विमानोंको भी तिरस्कृत करनेवाले अपने सुर विमानपर आरूढ़ होकर पाण्ड्य नरेशको राजधानोमें आकर अपने मणिभूषित निवास स्थानमें रहने लगे। उस नरश्रेष्ठ नागकुमारका हर, हार व हिम सदृश उज्ज्वल तथा कलिकी मलिनतासे रहित यश निर्बाध रूपसे उस प्रदेशमें फैलने लगा जहाँ उसके पुष्पों सदृश दाँतोंकी किरणें दिखाई पड़ रही थीं // 16 // इति महाकवि पुष्पदन्तविरचित नन्ननामांकित नागकुमारचरित नामक सुन्दर महाकाव्यमें बहुत-सी कन्याओंका कल्याण तथा वीर किंकरों की प्राप्ति नामक अष्टम परिच्छेद समाप्त / सन्धि // 8 // P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ IX Nagakumara goes to Dantipura, marries the princess Madanamanjusha and then goes to the town of Ttibhuvanatilaka. णिहर्णवि पवणवेउ समर रक्खमहारक्खहुँ महि देफ्णुि / जायंधरि अरिदंतिहरि गउ दंति उरहो महुर मुएप्पिगु / ध्रुवकं / पुच्छिय पंडियपहु पंडीसरु पंडुरै पुंडरीज परमेसरू। णं पष्फुल्लफुल्लमाणससरु उच्छुसरासणु गुणलंबिवलरू / णवजलहरसरु संचल्लि उसरु चलड़ से थरहरड़ कणांसक। हरिवरखुररयदकियणेसर . णयणहिण मणिय रणिण बासरू। अंबदेस णवदिय सियउपवणे विमलगहीर सरे सीयलवर्ण / दंतिणयर णिवधम्मपसाहित / चंदमाईदेवी मज्जोया . समाहुरंतु जामगाएं. जोय। तेण दि सो पइसारित समवणे दिसमुद्भर बायण जोनवणे। पुत्ति पदालियफरमाग दि मायामा जसा मानिन / णेहु लहरिमाण सहि म्हणाषिाणु दीहनि मालिथु यवेक्षिा // च उदयासामलोहारिणतयाझो हुणु गाउ पसरह लिहुशाणालेजन्यहो यत्ताः साहें बिजोवान माइनिज मंडलोना 12 माई लक्षिा / / विजयकाहारजीसाहेज अवतोइन काल कक्षिण | Vaakumara ibuumis Luismimnii who wins bis Di Dus tery imagit. कल भावही मरणहो बिरयारक लोण विशीय हिण योगाइ / का तह का हो रन्ति व बेसहोमायोजिमाकरमाने का // पात्याबाहह महलकाने !! सामण माताजनेश / मिशहो जालपरले / सामण इन्तहो मदहोस ! जोहाहार वितेलहो को। 1.1.. माहे देरणा. 2. ABornit सक. 3. डिपिपर. 4. D r. 5. D एपल्ल, 6. ए. 6. गहोसारे. 2. ABC मिलवणे. 9. स. 18. सहे. 17. ABCD जोइर. 12. C मई. 13. CE मोल्लहं. 14. comiks गई. 15. कारण. 2.1.CDaid heiare this "किसयरतहो संबहो मुक्ति य' 2. C पहहे: है. पहा. 3. AB पारमह. 4. संत 6.5 सल्कति. 6. BCDEजिहाहार. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ सन्धि 9 1. नागकुमारका दन्तीपुर गमन व राजकन्यासे विवाह युद्धमें पवनवेगको मारकर तथा रस और महारसको राज्य देकर वह शत्रुरूपी हाथियोंका सिंह जयंधर-पुत्र नागकुमार दक्षिण मथुराको छोड़कर दन्तीपुर गया। पंडित श्रेष्ठ, श्वेतछत्रधारी, परमेश्वर पाण्ड्य नरेशसे पूछकर प्रफुल्लित पुष्पोंके मानस सरोवर, इक्षुधनुषधारी, प्रत्यंचापर बाण चढ़ाये हुए नये मेघ सदृश गम्भीर ध्वनिकारक स्मर (कामदेव ) नागकुमार दक्षिण मथुरासे चल पड़े / उनका सैन्य भी चल पड़ा जिससे शेषनाग थर्रा उठा। तेज घोड़ोंके खुरोंसे उड़ायो हुई धूल द्वारा सूर्य इस प्रकार ढक गया कि नेत्रोंसे न रात्रि जानी जाती थी और न दिन। उस समय आन्ध्र देशमें नये विकसित हुए उपवनों, स्वच्छ गम्भीर सरोवरों तथा शीतल वनों से युक्त नगर दन्तीपुरमें राजधर्मसे सुशोभित तथा अपने देशकी समस्त दिशाओंका पालन करनेवाला चन्द्रगुप्त नामक राजा था। उसे चन्द्रमती नामक पटरानीसे उयोतित सम्मुख आते हुए उनके भावी जामाता नागकुमारने देखा। राजाने भी कुमारको अपने भवनमें प्रविष्ट कराया। उनकी धन स्तनोंयुक्त यौवन सम्पन्न मुग्धा कन्याको देख लेनेपर, उस मदनमंजूषा नामक पुत्रीका नागकुमारसे विवाह कर दिया। उसका स्नेह पाकर तथा उसे सुखी देखकर उस विशालाक्षीको वहीं रखकर वह उस त्रिभुवनतिलक नामक नगरको गया जहाँके घर चातुर्वर्ण आश्रमकी व्यवस्थासे सुशोभित थे। ___ वहां कुमारने उस विजयंधर नामक माण्डलिकको कृपापूर्वक देखा जो अपने मण्डलको छुड़ाने के लिए धन लेकर विजया नामक महादेवी सहित उनसे मिला था // 1 // 2. नागकुमार-लक्ष्मीमती विवाह राजाने घर आये हुए जामाताको उनसे प्रेम करनेवाली अपनी लक्ष्मीमती नामक पत्री दे दी। वह कुमारको इतनी प्रिय हुई जैसे चन्द्रको रात्रि, नये भव्यको जिनेन्द्र भक्ति, सजनको सज्जनोंके गुण-समूहकी तृप्ति, भूमिपति ( नरेश ) को प्रभुत्व शक्ति, श्रेष्ठ कविराजको भाषा योजना, निर्ग्रन्थ मुनिको तन मन और वचनकी गुप्ति, अरहंत भगवान्के अभिषेकके प्रारम्भके लिए युति ( ग्रहयोग ), साम प्रधान मन्त्रको क्षमा, भिक्षा मांगनेवाले विप्रको संक्रान्ति, चमकते हुए विशेष PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 णायकुमारचरिउ [9. २.७सम्मत्तहो सुधम्मणिवित्ति व दाणेसहो घरि ठिय रिसिपंति व / सरसहो सुललियकव्वपउत्ति व भमरहो णवसररुहरसभुत्ति व / वइयायरणहो कयपयवित्ति व देसहोणरवइणायपवित्ति व। कुंमुयायरहो णिसायरदित्ति व. जसवंतहो पुरिसहो जसकित्ति व / घत्ता-किं कीरइ वेल्लिहिँ फुल्लियहिँ फुल्ल जोहँ रसु चक्खिवि णिग्गइ।। सोहग्गु पसंसिउ मालइहे महुयरु जाहें णिरारिउ लग्गइ // 2 // Woman is the ornament of man. सोहइ जलहरु सुरधणुछाय सोहइ णरवरु सच्चए वाया। सोहइ कइयणु कहौ सुबद्ध सोहइ साहउ विजण सिद्ध। सोहइ मुणिवरिंदु मणसुद्धिरा सोहइ महिवइ णिम्मलबुद्धि। सोहइ मंति मंतविहि दिहिरी सोहड किंकरु असिवरलदिए। सोहइ पाउसु साससमिद्धि सोहइ विहउ सपरियणरिद्धिश। सोहइ माणुसु गुणसंपत्ति सोहइ कज्जारंभु समत्ति। सोहइ महिरुहु कुसुमियसाह सोहइ सुहडु सुपोरिसराहट / सोहइ माहउ उरयललच्छिण सोहइ वरु वहुयश धवलच्छिण / घत्ता-गुणहरु मुट्ठिहे माइयउ सुद्धवंसु अण्णु वि कोडीसरु / णरहो कलत्तु सरासणु वि किं ण करइ सरीरु भामासुरु // 3 // 4 Teacher Pihitasrava arrives at Tribhuvanatilaka and Nagakumara visits him, लच्छीमइमुहपंकयछप्पउ तिहुयणतिलयणयर वकील) अणुहवंतु सिय अच्छइ जइयहुँ णं समाहि णं सरसइ णं दय णावइ उवसमु दमु जमु संजमु णं पञ्चक्खु धम्मु सइँ हूयउ णं तवसिरि सव्वंगहिँ घडियउ णं समिइहिं पयडिउ आहोयउ पंचवीसभावणभावंगउ सो जाइवि वंदिउ रइरमणे णायकुमारु णवियपरमप्पउ / इच्छियसुहु मुंजंतु सलील। पिहियासउ गुरु आयउ तइयहुँ। णं खम पुरिसवेस विहिणा कय / णाइँ अहिंसट दाविउ णियकमु / णं रिसिं सिद्धिविलासिणियउँ / सीलगुणामलरयणहिँ जडियउ / उज्झियबज्झन्भंतरसंगउ / दिण्णासीस मणोरुहदमणे। 7. C णिव्यत्तिः E णित्ति. 8.c omits this foot. 9. C जासु. 10. C जासु; E जाइ. 3. 1. A B सद्दए. 4. 1. ABDE °तिलए. 2. C सिरि. 3. A B D दूवउ. 4. A B D जोइउ. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9. 4. 10 ] हिन्दी अनुवाद हारको कान्ति, सम्यक्त्वको सुधर्म सम्पादन, दामशील व्यक्तिको घरमें स्थित मुनियोंकी पंक्ति, सरस व्यक्तिको सुललित काव्य प्रवृत्ति, भ्रमरको नये कमलके रसकी भुक्ति, वैयाकरणको की जानेवाली पदवृत्ति, देशको राजाके न्यायकी प्रवृत्ति, कुमुदाकरको चन्द्रज्योत्स्ना तथा यशस्वी पुरुषको यश-कीर्ति / उन फली हई लताओंसे क्या लाभ जिनके फूलोंका रस चखकर भौंरा चला जाता है। सौभाग्य तो उसी मालतीका श्लाघ्य है जिसमें मधुकर निरन्तर आसक्त रहता है / / 2 / / 3. वरको शोभा वधूसे मेघ इन्द्रधनुषको कान्तिसे शोभायमान होता है तथा मनुष्य सत्यवाणीसे। कविजनकी शोभा उसके द्वारा सुविरचित कथासे है। और साधु सिद्ध हुई विद्यासे शोभता है। मुनिवर मनको शुद्धिसे शोभित होता है तथा महीपति शोभित होता है निर्मल बुद्धि द्वारा / मन्त्रीकी शोभा मन्त्र विधि सम्बन्धी दृष्टिसे है / तथा सेवकको शोभा है उत्तम खड्ग यष्टिसे / वर्षाकाल धानकी समृद्धिसे शोभायमान होता है तथा विभव शोभता है अपने परिजनोंकी ऋद्धिसे। मनुष्य गुणरूपी सम्पत्तिसे शोभित होता है तथा कार्यारम्भ शोभता है उसकी समाप्तिसे / वृक्षको शोभा है उसकी फूली हुई शाखाओंसे तथा सुभट शोभता है अपने पौरुषके तेजसे। माधव उनके उर-स्थलमें विराजमान लक्ष्मीसे शोभित होते हैं और वरको शोभा है उसकी धवलाक्षी वधूसे / क्या पुरुषके शरीरको वह कलत्र और वह धनुष शोभायमान नहीं करते जो गुणधारी हैं, मुष्टिग्राह्य, शुद्धवंश और कोटीश्वर है // 3 // गुणधारी-गुणोंसे युक्त, प्रत्यंचा सहित / मुष्टिग्राह्य-क्षीणकटि, मुट्ठीमें पकड़ने योग्य / शुद्धवंश-शुद्धकुल, अच्छा बांस / कोटीश्वर-करोड़ोंका सम्पत्तिवान्, धनुषके छोरोंसे युक्त / 4. मुनिआगमन व नागकुमार द्वारा वन्दना लक्ष्मीमतिके मुखकमलका भ्रमर तथा परमात्माको नमनशील नागकुमार अपनी लीलायुक्त वन-क्रीड़ा द्वारा यथेष्ट सुख भोगता हुआ तथा राज्यश्रीका अनुभव करता हुआ त्रिभुवन-तिलक नगरमें निवास कर रहा था। तभी यहाँ पिहितास्रव नामक मुनिका आगमन हुआ मानो विधाता ने समाधिको, सरस्वतीको, दयाको तथा क्षमाको पुरुषका रूप प्रदान किया हो। मानो अहिंसाने उपशम, दम, यम व संयम रूप अपना क्रम प्रकट किया हो, मानो स्वयं धर्म प्रत्यक्ष हुआ हो मानो ऋषि सिद्धिविलासिनी सहित प्रकट हुआ हो, मानो उसके समस्त अंगोंकी घटना तप लक्ष्मी द्वारा हुई हो। और वह शीलगुणरूपी निर्मल रत्नोंसे जड़ा गया हो। मानो समितियोंने अपना विस्तार प्रकट किया हो, मानो तीन गुप्तियोंने अपना योग दिखलाया हो। वह पच्चीस भावनाओं के भावमें रत थे तथा उन्होंने समस्त बाह्य और अभ्यन्तर परिग्रह त्याग दिया था। रतिरमण नागकुमारने ऐसे उन ऋषिको जाकर वन्दना को तथा कामका दमन करनेवाले उन मुनिराजने उन्हें आशीर्वाद दिया। P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 णायकुमारचरिउ [9. 4. ११घत्ता-इसिणा धम्मबुद्धि भणिउ वियसेवि बोल्लिउ णायकुमार। धम्मु ण याणमि देव हउँ अच्छमि छायउ मोहंधारे // 4 // Philosophical discourse of Pihitasraya. Remarks on the 'Kshanika Vada' of the Buddhists. भणइ भडारउ मोहु ण किजइ मोहें णाणु हुंतु ढंकिज्जइ / गर्दसणु जगु णिहिटूउ खणविदसण। इक्के वासण तासु ण णासइ सो किं जीउ जिणाग, विलसइ / भंति भंति केम साहिज्जइ दुवियड्ढे महु हासउ दिज्जइ। अंबरु परिहइ भोयणु भुंजइ भुयणणाणु पभणंतु ण लज्जइ। परमाणु य मिलंति बहु जहिँ जहिँ घडपडविडवि होंति (वि तहिँ तहिं / खणधंसियहोणाणु संजोयउ। गयसंजोउ ण दीसइ लोयउ / संतई संताणई संगहियई गोविणासि कहिं दुद्धई दहिय। दीवक्खा कहिं लभइ अंजणु सञ्चउ भासइ मिणिरंजणु / खणि खणि अण्णु जीउ जइ जायउ तो बाहिर गउ किह घरु आयउ / अण्णे थवियउ अण्णु ण याणइ सुण्णु वि वाइकाई वक्खाणइ / घत्ता-सुण्णु असेसु वि जइ कहिउ तो किं तहो पंचिंदियदंडणु / चीवरणिवसणु वयधरणु सत्तहडीभोयणु सिरमुंडणु // 5 // Remarks on the orthodox philosophies of the Brahmans, पुह बंभु पाणिउ लंछीसरु हुयवहु रुद्द पवणु पुणु ईसरु / सिउँ अंबरु कुलकउले भाणिवे तेण वि तच्च किं पि ण वियाणिउ / तं जि समासिउ दूसियदइवें गयणु जि भणिउ सयासिउ सइवें / णिक्कलु किं पसरइ आउंचई णिकलु फि परमाणुय संचइ / णिकलु किं तणु गिण्हइ चित्तइ णिकलु किं परकज्जइँ चिंतइ। * णिकलु किं भणु करइ वि धरइ वि णिकलु किं तिहुयणु संघरइ वि / णिक्कलु किं सइँ पढइ पढावइ णिकलु मोक्खमग्गु किं दावइ / णिक्कलु किं अटुंगई धारइ णिक्कलु किं परु पेरइ वारइ / णिक्कलु किं परिणामहो वच्चइ णिकल्लंसु किं गार्यइ णञ्चइ / घत्ता-णिक्कलु णिचणु णाणतणु सिद्धत्तेण सहावें थक्कइ। अप्पउ मरइ ण संभवइ कहिं किर सो जगजत्तहे दुकइ // 6 // 5. C अच्छामि च्छय. 5. 1. E खणु. 2. E वासुण. 3. C जिणायमु. 4. C भुअ वि तहिं. 5. E कहिं. 6. E वाउ, 6.1. E लच्छीहरु. 2. A सिय; BD सिव. 3. E भणियउ. 4. E दूसिवि. 5. E आवंचइ. 6. A परमाणु सयंचइ. 7. A B C पत्तइ. 8. E गावइ. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 -9. 6. 11] हिन्दी अनुवाद मुनिने कहा-तुम्हें धर्मबुद्धि प्राप्त हो। इसपर नागकुमारने मुसकराकर कहा-हे देव, मुझे धर्मका ज्ञान नहीं है। मैं तो मोहके अन्धकारसे आच्छादित हूँ॥४॥ 5. मुनिका उपदेश, क्षणिकवादको आलोचना मुनिराज कहने लगे-मोह नहीं करना चाहिए। मोहसे ज्ञान होते हुए भी ढक जाता है। मोहसे मिथ्या दर्शनका प्रसार होता है। एक (बुद्ध ) द्वारा जगत् क्षणविध्वंसी कहा गया है जिसकी एक भी वासना नष्ट न हो जाय उस जीवकी जिनागममें कैसे रुचि हो सकती है ? भ्रान्ति से भ्रान्तिको कैसे दूर किया जा सकता है ? इस मूर्खता पर मुझे हंसी आती है। वस्त्र धारण करता है और भोजन भी करता है फिर भी सर्वज्ञ हो सकता है, ऐसा कहनेवालेको लज्जा नहीं आती, जहाँ-जहाँ बहुतसे परमाणु मिलते हैं तहां-तहाँ जगमें घट, पट व वृक्षादि पदार्थ उत्पन्न होते हैं। क्षणविध्वंसवादीके मतसे ज्ञान भी एक संयोगजन्य वस्तु है। तब तो संयोग नष्ट होने पर ज्ञानीको भी लोकके पदार्थ दिखाई नहीं देंगे। यदि क्षणविनाशी पदार्थों में अविच्छिन्न कारण कार्यरूप धारा-प्रवाह माना जाय तो गौके विनष्ट हो जानेपर दूध कहाँसे दुहा जाता है ? दोपकके क्षय हो जानेपर अंजनकी प्राप्ति कहाँसे होती है ? तत्त्वोंका यथार्थ निरूपण तो वीतराग, नेमि तीर्थकरने किया है। यदि प्रतीत्यसमुत्पाद सिद्धान्तके अनुसार कहा जाय कि क्षण-क्षणमें अन्यअन्य जीव उत्पन्न होता रहता है तो प्रश्न उत्पन्न होता है कि जो जीव घरसे बाहर जाता है वही घर कैसे लौटता है ? जो वस्तु एकने रखी उसे दूसरा नहीं जान सकता। शून्यवादी भी इसका क्या व्याख्यान करता है ? यदि वह जगत्में समस्त शून्यका ही विधान करता है तो उसके पंचेन्द्रिय दण्डन, चीवरधारण, व्रतपालन, सातघड़ी दिन रहते भोजन तथा सिरका मुण्डन कैसे होता है ? // 5 // 6. शैव्य मान्यताओंको आलोचना पृथ्वी ब्रह्म है, पानी लक्ष्मीपति विष्णु, अग्नि रुद्र, पवन ईश्वर है तथा आकाश शिव है ऐसा कौल मतवादीका कहना है किन्तु इन्होंने भी तत्त्वको कुछ भी नहीं जाना। ( एक अन्य शैव मतवादी अन्य देवोंकी मान्यताको तो दूषित समझता है किन्तु वह गगनको सदा शिव कहता है ) किन्तु जो निष्कल है / वह फैलता और सिकुड़ता कैसे है ? निष्कल होता हुआ परमाणुओंका संचय कैसे करता है ? निष्कल शरीर कैसे धारण करता और त्यागता है ? निष्कल दूसरेके कार्यको चिन्ता कैसे करता है ? भला बतलाइए जो निष्कल है वह त्रिभुवनको कैसे उत्पन्न करता, धारण करता, व संहार करता है ? निष्कल स्वयं कैसे पढ़ेगा व किसी अन्यको कैसे पढ़ाएगा? जो निष्कल है वह मोक्षका मार्ग कैसे दिखलाएगा? निष्कल अष्ट प्रकृति रूप अंगोंको कैसे धारण करता है ? तथा दूसरोंको कैसे प्रेरित करता व रोकता है ? निष्कलमें किसी प्रकारका परिवर्तन कैसे होगा तथा निष्कलका अंश कैसे नृत्य व गान करेगा? जो निष्कल है वह तो निश्चल व ज्ञान-शरीरी होता हुआ स्वभावतः सिद्ध रूपसे रहता है। न वह स्वयं मरता और न उत्पन्न होता। वह इस संसारकी यात्रामें अपनेको क्यों डालेगा?॥६॥ P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 णायकुमारचरिउ [9.7.1 Remarks on the orthodox philosophies continued. सित्थु जाइ किं जवणालत्तहो घउ किं पुणु वि जाइ दुद्धत्तहो। सिधु भमइ किं भवसंसारण गहियविमुक्ककलेवरभारण। अक्खवायकणयरमुणिमण्णिउ सिवगयणारविंदु किं वण्णिउ / मयणडणु किं महिलासत्तउ णाणवंतु किं मइरश मत्तउ / णिम्मलु किं परवइरें णडियउ णिरहु वि अयसिरखुंटणे पडियउ / पहु वि बहूएं पावें दंडिउ अट्ठसट्ठितित्थई किं हिंडिउ / सव्वत्थहो किरे काइँ बलदें सदयहो किं सूलेण रउद्दे। किं कवालु संतोसें तित्तहो अट्ठियभूसणु काइँ पवित्तहो। णिञ्चमेव मयमोहें मूढहो लिंगवेसु किं रोसारूढहो। ईसरवाउ य वादगहिल्लय किं पलवहि जडमत्तपिसल्लय / घत्ता-माणमोहलोहंतरिय पुत्तकलत्तवित्तरसलालस / पहरणकर परजीवहर फुडु ण कहति धम्मु कामालस // 7 // Authority of the Vedas questioned. मिगमारउ अहिंस किं घोसइ जो मासे अप्पाणउ पोसइ / अलियभासि णरु अलियहँ सुहकरु थेणउ थेणत्तणे बद्धायरु / परयारिउ परेयारई विहियइँ दावइ सुरहँ पुराण' लिहियई। लुद्धउ गाइभूमिधणदाण. धण्णई देवंगई परिहाणई। वसुकारणे कुकम्म कारावइ अप्पणु मरइ परु वि मारावइ / कव्वई करइ सव्वणीसारई महुपाणइँ पलकवलाहारई। रयणीभोयणु पुण्णु पयंपइ जीहालंपडु मणु ण वियप्पइ / घत्ता-वेउ पमाणु ण होइ जन विणु जीवेण सद्द कहिं लब्भइ / विणु सरेण कहिँ णवकमलु विणु घेणुयश गयणु किं दुब्भइ // 8 // Reference to some orthodox beliefs and superstitions. बज्झइ रुज्झइ पुणु ताडिजइ विज्झइ णक्कु धरिवि पाडिज्जइ / गाइबलद्दहु णिग्गहु किन्जइ वच्छु पियंतु खीरु कढ़िजइ / गोकुडुंबु किं देउ भणिज्जइ हो हो पूरइ किं पलविजइ। 7. 1. A B D केण य. 2. E किं खाइ. 8. 1. C बलियहो. 2. B परियारइं; C परयारिय. 3. C पुराणहं. 4. D कुकम्मु. 5. A BC करा__वइ. 6. E omits the following three feet. 7.C मणे. 8. E किहिं. 9. 1. E omits this foot, P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9.9.3] हिन्दी अनुवाद 151 7. अवतारवादको आलोचना क्या उबले हुए जौके दाने पुनः कच्चे जौमें परिवर्तित किये जा सकते हैं ? क्या घोसे पुनः दूध बन सकता है ? इसी प्रकार क्या सिद्ध हुआ जीव पुनः देहभारका ग्रहण और मोचन करने रूप भवसंसारमें भ्रमण कर सकता है ? अक्षपाद (न्यायदर्शनके प्रणेता गौतम ) और कणचर (वैशेषिक दर्शनके प्रणेता कणाद ) मुनियोंने शिवरूपी गगनारविन्द ( आकाशकुसुम अर्थात् असम्भव वस्तु ) को कैसे मान लिया ? और उसका वर्णन किया। जिसने कामदेवको जला दिया वह महिलामें आसक्त कैसे हो सकता है ? जो ज्ञानवान् है वह मदिरा मत्त कैसे हो सकता है ? जो निर्मल स्वभावी है वह दूसरोंके प्रति वैरभाव के वशीभूत कैसे हो सकता है ? और निरीह ( निस्पृह ) होकर अज' (ब्रह्मा ) का सिर काटने में प्रवृत्त हो सकता है ? ईश्वर होकर भी वह कैसे बहुतसे पापके दण्डका भागी हुआ और अड़सठ तीर्थों की यात्राके चक्कर में पड़ा? जो सर्वार्थसिद्ध है उसे बैल रखनेसे क्या प्रयोजन ? जो दयालु है उसे रौद्र शूल रखनेसे क्या लाभ ? जो आत्मसंतोषसे तृप्त है उसके हाथमें भिक्षाके लिए कपाल क्यों, जो स्वयं पवित्र है उसे हड्डियोंके भूषणकी चाह क्यों ? नित्य ही मद और मोहसे उन्हींके द्वारा उचित है जो वातग्रसित एवं जड़, मूढ़ व पिशाच हों। ___ जो अपने अन्तरंगमें मान, मोह व लोभका भाव रखते हैं, पुत्र, कलत्र, धन तथा रसके लालची हैं, हाथोंमें शस्त्र धारण करते तथा दूसरोंके प्राणोंका हरण करते हैं एवं कामवासनासे आलसी हैं वे स्पष्ट हो धर्मका प्रतिपालन नहीं कर सकते // 7 // 8. वेद-पुराण सम्बन्धी समीक्षा मृगोंका आखेट करनेवाला जो मांससे अपना पोषण करता है वह अहिंसाकी घोषणा क्या कर सकता है ? असत्यवादीको ही असत्य सुखकारी हो सकता है, चोरको ही चोरो अच्छी लगती है। परस्त्रीसे उत्पन्न व्यासने परदार गमन किया तथा अपने द्वारा लिखित पुराणोंका देवोंको दर्शन कराया। स्वयं लोभी होता हुआ ( पुरोहित ) गाय, भूमि व धनधान्य तथा देवांगनाओंका दान कराता है। धनके लिए कुकर्म कराता है। स्वयं भी मरता है और दूसरोंको भी मरवाता है। सर्वतः निस्सार काव्य रचता है। मद्यपान और मांस भक्षण करता है तथा रात्रिभोजनको पुण्य कहता है, जिह्वाका लोलुपी होता हुआ वह तनिक भी विचार नहीं करता। जगत्में वेद प्रमाण नहीं हो सकता, क्योंकि बिना जोवके कहीं (प्रमाणभूत ) शब्दकी प्राप्ति हो सकती है ? बिना सरोवरके नया कमल कहाँसे उत्पन्न हो सकता है। बिना गायके 9. दूषित धारणाएँ और अन्धविश्वास गाय और बैलको बांधा जाता, अवरुद्ध किया जाता, पीटा जाता, नाकमें बींधा जाता, पकड़कर गिराया जाता और उनका निग्रह किया जाता है तथा बछड़ेके पोते-पीते ही गायका दूध काढ़ लिया जाता है, इतने पर भी गोवंश मात्र को देव कहा जाता है। हाय-हाय, पुरोहितों द्वारा P.P. Ac. Gunratnasuri M.S.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 णायकुमारचरिउ [9.9. ४पसुपावेण होति पाउब्भड / दुक्कियफलु मुंजंति महाभड / भक्खिवि मिगजंगलु दूसिवि जिणु भकाइँ धरियउ कण्हायणु / सउयामणिहिँ मज्जु पइँ संधिउ गोसवि जणणीगमणु विचिंतिउ / जण्णपियरविहिमिसु मंडेप्पिणु तिक्खइँ कत्तियाइँ खंडेप्पिणु / आमिसरसविसेस चक्खंतें सयलजीव भक्खिय भक्खंतें / रुद्दु बंमु सव्वु वि सइँ पासिउ बंभणचारु वेयविहि विलसिउ / इंगालहो धोयहो धवलत्तणु कहिं जलेण णरदेहसुइत्तणु / घत्ता-दव्में सलिलें मट्ठिय अट्ठियपत्तणिहित्ताहारें। कह सुज्झति बराय जड मइलिय घोरें हिंसायारें // 9 // Remarks on Mimamsa and Sankhya. सुरय समिच्छइ सग्गहो गच्छइ परु मारेप्पिणु धम्महो वंछइ / हा हा वेयवाइ किं बोल्लइ . तहो आयासें फलु किं फुल्लइ / एक्कु णिचु किं तच्चु भणिजइ एकु देइ अण्णे किं लिज्जइ / एक्कु थाइ अण्णेकु वि धावइ एक मरइ अण्णेकु वि जीवइ / णिञ्चहो कहिँ लभइ बालत्तणु णवजोव्वणु पुणरवि वुड्ढ़त्तणु / णिञ्चु वत्थु परिणवइ ण भेयहिँ तसथावरपुग्गलपरिवेयहिँ / पुरिसारामु भवणु संदिट्ठउ पुरिसहो दसणु कहिँ मि ण लद्धउ / एम सुण्णु मीमंसें सिटुउ जीउ पुण्णु पाउ वि णउ दिट्ठउ / किरियाव जिउ णिम्मलु सुद्धउ / संखपुरिसु किं पयइए बद्धउ / विणु किरियर कहिँ तणुमणवयणई विणु किरिया कहिँ बहुभवगहणई। विणु किरियण कहिं बज्झइ पावें मुच्चइ किं हो एण पलावें / घत्ता-भूयई पंच पंच गुणई पंचिंदियई पंच तमत्तउ / मणुहंकारबुद्धिपसरु कहि पयईश पुरिसु संजुत्तउ // 10 // Concluding remarks on Kanada, Kapila and Sugata. जलजणहँ विरोहु ससहावें ताई थंतिं किह इक्के भावें। पवणु चवलु महि थक्क थिरत्ते हा किं झंखिउ सुरगुरुपुत्ते / भूयहँ मेलावउ कहिं वट्टइ एक्कु थाइ तहिँ एक्कु पयट्टइ। जइ जीवहो जीवत्तणु आयउ चउभूयहँ संजोएं जायउ। तो हउँ मण्णमि मुंजियभोयहो एक्कु सहाउ किं ण तेलोयहो। एक्कु सरीरु किं ण किर पहवइ किं वइतंडिउ पंडिउ विलवइ / 2. CE जणु. 3. C भट्टे. 4. E उपहायणु. 5. D सेविउ. 10.1.C सुर सम्मिच्छई. 2. C तहो आहासें फुल्ल किं फुल्लहिं. 3. E omits the following * . three feet, P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9.11.6] हिन्दी अनुवाद 153 यह सब क्या प्रलाप किया गया है ? पशुओंके प्रति इस प्रकार पापसे लोग अति पापग्रस्त होते हैं / और महाभट भी अपने दुष्कर्मोंका फल भोगते हैं / मृगोंका मांस भक्षणकर तथा इसका निषेध करनेवाले जिनेन्द्रको दूषित बतलाकर, हे भद्र, यह कृष्ण-मृगचर्म क्यों धारण किया गया है ? आपने सौदामनी यज्ञमें मद्यका सेवन किया तथा गोस्वामी (गोसवि-इन्द्रियविजयी) होकर भी जननी . गमनको बात सोची। यज्ञ में पितृ विधिका बहाना लेकर तीक्ष्ण कटारसे काटकर विशेष प्रकारके मांसरसका भक्षण करते हुए समस्त जीवोंका भक्षण कर डाला अर्थात् सबको सच्चे धर्मसे भ्रष्ट सकता है ? दर्भ (कुश ), जल, मिट्टी तथा हड्डोके पात्रोंमें रखे आहारसे बेचारे ज्ञानहीन मनुष्य शुद्ध हो सकते हैं जो घोर हिंसात्मक आचरणसे मलिन हैं ? / / 9 / / 10. कुछ धार्मिक मान्यताओंकी आलोचना कामभोगको भी इच्छा करें और स्वर्ग भी जायें ? दूसरे जीवोंका घात करें और धर्मपालन की भी अभिलाषा रखें ? हाय-हाय, वेदवादीके वचन भी कैसे हैं ? क्या उसके प्रयाससे फलमें भी फूल लग सकते हैं ? तत्त्व एक ही ( ब्रह्म) है और वही नित्य है। यह कैसे कहा जा सकता है ? दूसरा दौड़ता है। एक मरता है और दूसरे अनेक जीवित रहते हैं। जो नित्य है वह बालकपन, नवयौवन तथा वृद्धत्व कैसे प्राप्त करेगा? जो वस्तु नित्य है उसका स-स्थावर तथा नाना प्रकारके पुद्गल रूप भेदोंमें परिणमन नहीं हो सकता। इस लोकको पुरुषका निवास रूप भवन कहा गया है, किन्तु उस पुरुषका दर्शन तो कहीं प्राप्त नहीं हुआ? इसीको मीमांसकोंने शून्य कहा है। उन्होंने जीव तथा पुण्य और पापका भी कोई उपदेश नहीं दिया। सांख्यदर्शनके अनुसार पुरुष क्रियारहित निर्मल और शुद्ध है तब फिर वह प्रकृति द्वारा बन्धनमें कैसे पड़ जाता है ? क्रियाके बिना मन-वचन और कायका क्या स्वरूप होगा? तथा बिना कुछ कर्म किये अनेक जन्मोंका ग्रहण भी कैसे होगा? बिना क्रियाके जीव पापसे कैसे बँधेगा? और कैसे उससे मुक्त होगा? यह सब विरोधी प्रलाप किस कामका? / पांच भूत, पाँच गुण, पांच इन्द्रियाँ तथा पांच तन्मात्राएं एवं मन, अहंकार और बुद्धि इनका प्रसार करनेके लिए पुरुष प्रकृतिसे कैसे संयोग कर बैठा ? // 10 // 11. कुछ भौतिक दर्शनों पर विचार . जल और अग्नि अपने-अपने स्वभावसे परस्पर विरोधी हैं फिर वे एक स्वरूप होकर कैसे रह सकते हैं ? पवन चंचल है और पृथ्वी अपनी स्थिरता लिये हुए स्थित है, तब फिर बहस्पतिके पुत्र अर्थात् चार्वाक मत के स्थापकने इनमें एक भावात्मकताका कैसे प्ररूपण किया? पंचभूतोंमें मिलावट कहाँ पायी जाती है ? जहां एक स्थिर हो वहां दूसरा क्रियाशील देखा जाता है। यदि जीवका जीवत्व कृत्रिम है और वह चारभूतोंके संयोगसे उत्पन्न हुआ है तो मेरा कहना है कि भोगोंका उपभोग करनेवाले त्रैलोक्यके जीवोंका एक सा स्वभाव क्यों नहीं है ? शरीर एक सा क्यों नहीं है ? और वही मनसे अधिक प्रभावशाली क्यों नहीं है ? अतः वह सब पण्डितोंका 20 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 णायकुमारचरिउ [9. ११.७एम लोउ मोहिउ कुमईसहिं कणयरकविलसुगयदियसीसहिं। : एयहँ मइ ण कयाइ वि दिज्जइ मिच्छापंथे कहिं मिण णिज्जइ। गयणु अणाइ अणंतु अमाणु वि लोउ अणाइ लोयसंठाणु वि / दह विहु दुविहु स तवकयदाणु वि धम्मु अणाइ धम्मसंताणु वि / घत्ता-चउगइयउ संसारियहँ दबिदियभाविंदियपाणहँ / / पंचमगइ सासयगुणहँ सिद्धहँ सुद्धहँ केवलणाणहँ // 11 // 12 The Right faith पंचमगइउ अणाइअणंतउ चउगइगह णि जीउ हिंडतउ / अण्णण्णइँ जम्माई मंतउ अण्णण्ण. अंगइँ छडुतउ / धम्मु मुणंति य संतकसाया के वि जीव गुरुपयसंगाया। सोलहभावणभाववसंगय सम्मत्तेण विसुद्धे संगय / अट्ठगुणड्ढिवंत मइवंता संवेयाइय णिच्च धरंता / देवसत्थगुरुमूढविवन्जिय जाइकुलाइयमयणावन्जिय / कुसुरकुगुरुसेवासंगमपर तह य कुसत्थकुसुयपाढयणर / मिच्छालिंगिय तह सेवयजण जेहिं ण सेविय छह अणायदण / सुद्धस दिट्ठी ते जाणहि णर साहमियवच्छल्ल कयायर / घत्ता-संकाकखाविरहियउ विदिगिंछापरिवज्जियउ। दंसणु जेहिं समासियउ तित्थयरत्तणु तेहिँ समजिउ // 12 // ___Right knowledge and Right conduct. कोहलोहमोहंगई छिदिवि घोरई पेउरई तिमिरई भिंदिवि / बारह विहु तवचरणु चरेप्पिणु वरपंडियमरणेण मरेप्पिणु / इंदपडिंदहमिंद हवेप्पिणु चोक्खइँ सुरसुक्खइँ भुंजेप्पिण परमणाणु परमेहि णवेप्पिणु दिव्वदेहु अवसाणि मुएप्पिणु / पंचसु पंचसु पंचसु धामसु भरह विदेहईरावयणामसु / णिवकुलणहयलउग्गयणेसर . अइसयवंत संत परमेसर / धरणिधराधर करिदीहरकर अतुल महाबल सयल वि जिणवर / मेइणि अॅजिवि अहव ण भुंजिवि अप्पाणउ चारित्त णिउंजिवि / केवलणाणु विमलु उप्पाइवि लोयालोउ सव्वु अवलोइवि / 11. 1. D मह मिच्छापहि कहिं मि. 2. E विमाणु. 3. ABC तवे. 12. 1.C भवंतउ. 2. C गुणंति समंति कसाया. 3. AB omit the following five lines, 4. E पाढणपर. 5. E भुमणायद्दण. 6. ABCE omit this line. 13. 1. E मोहंगय छंडिवि. 2. E पवरइं. 3. E सोक्खइं. 4. E°णाहु. 5. E एरावय. 6. E चारित्त. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ * -9, 13.9] हिन्दी अनुवाद 255 वितंडावाद मात्र है। इसी प्रकार यह लोक कणाद, कपिल, सुगत ( बुद्ध ) तथा द्विजशिष्य ( चार्वाकं ) जैसे भिन्नमतोंके आदि उपदेशकों द्वारा भ्रान्तिमें डाला गया है। इनमें अपनी मतिको कदापि नहीं उलझाना चाहिए तथा मिथ्यामार्गसे कभी नहीं भटकना चाहिए। यथार्थतः यह आकाश अनादि, अनन्त व असीम है एवं लोक और उसका संस्थान ( आकार ) भी अनादि है। धर्म ( उत्तम क्षमादि रूपसे ) दश प्रकार तथा ( मनि, गहस्थके भेदसे ) दो प्रकारका है। जिसमें तप और दान क्रियाओं की प्रधानता है / यह धर्म तथा उसकी परम्परा भी अनादि है। संसारी जीव द्रव्येन्द्रिय और भावेन्द्रिय रूप प्राण धारण करते हैं तथा उनकी (देव, नरक, मनुष्य व तियच ) ये चारों गतियाँ होती हैं। इनके अतिरिक्त जो सिद्धरूप पाँचवीं गति है वह शुद्ध केवलज्ञानी शाश्वत गुणोंके धारक सिद्धोंकी होती है // 11 // 12. सच्चा धर्म पंचम अर्थात् सिद्धगति को प्राप्त जीवोंकी राशि अनादि-अनन्त है। किन्तु चारगति रूप गहन वनमें भ्रमण करने वाला जीव अन्यान्य जन्म ग्रहण करता व अन्यान्य शरीरोंको छोड़ता रहता है तथापि जिन जीवोंको गुरुके चरणोंका संयोग मिल जाता है वे धर्मोपदेश सुनते हैं तथा उनके कषायोंका उपशमन हो जाता है / वे सोलह भावनाओंको भी भाने लगते हैं। उन्हें विशुद्ध सम्यक्त्वको भी प्राप्ति हो जाती है। वे अष्ट मूलगुणरूपी समद्धि भी प्राप्त कर लेते हैं। और सम्यक्ज्ञान भी तथा संवेगादि भावनाओंको नित्य धारण करते हैं। देवमूढ़ता, शास्त्रमूढ़ता, व गुरुमूढ़ता इन तीन मूढ़ताओं से मुक्त होकर एवं जाति, कुल आदि सम्बन्धी अष्ट मदोंसे रहित हो कुदेवों व कुगुरुओंकी सेवामें न पड़कर तथा कुशास्त्र व कुश्रुतिके पढ़ने वालोंकी संगति न कर मिथ्यालिंगधारी तपस्वियों व उनके सेवक जनोंका परित्याग कर जो उक्त छहों अनायतनोंकी सेवा नहीं करते व साधर्मी मनुष्योंसे वात्सल्य एवं आदर भाव रखते हैं उन्हें ही शुद्ध सम्यक् दृष्टि मनुष्य जानो। जिन जीवोंने शंका, कांक्षा, विचिकित्सा आदि सम्यक्त्वके दोषोंको त्यागकर शुद्ध सम्यग्दर्शन धारण कर लिया उन्होंने ही तीर्थंकर बनने की योग्यता अर्जित कर ली // 12 / / 13. सच्चे ज्ञान व चरित्र की प्राप्ति क्रोध लोभ और मोहकी गतिका छेदनकर तथा घोर प्रचुर आनन्दरूपी अन्धकारको भेदकर अनशन आदि बारह प्रकारके तपका आचरणकर एवं श्रेष्ठ पण्डित मरणसे मृत्युको प्राप्त हो ( जीव स्वर्गगामी होता है ) वहाँ वह इन्द्र व प्रतीन्द्र एवं अहमिन्द्र होकर चोखे अर्थात् शुद्ध देवगतिके सुखोंका उपभोग कर वह परमज्ञानी परमेष्ठीको नमनकर आयुके अन्त में अपने दिव्य शरीरका त्याग करता है। फिर वह अढाई द्वीपोंके पाँच भरत, पांच विदेह और पाँच ऐरावत इन पन्द्रह क्षेत्रों में वे राजकुल रूपी आकाशके सूर्य होकर उत्पन्न होते हैं। उनका जन्म अतिशयोंसे युक्त होता है। वे सभी शान्त स्वभावी परमेश्वर होते हैं। वे पृथ्वीको धारण करने वाले मेरुके समान धैर्यवान् तथा हाथीकी सूड़के समान दोघंबाहु अतुल महाबलशाली जिनेन्द्र होते हैं। वे राजा होकर पृथ्वीका भोग करते हैं अथवा राजा होनेसे पूर्व ही राजकुमारावस्थामें ही दीक्षा लेकर मुनि चरित्रके पालनमें अपनेको नियोजित कर लेते हैं / वे विशुद्ध केवलज्ञान प्राप्त करके समस्त P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 णायकुमारचरिउ [9.13. 10 सुहुमु दूर अंतरियउ दिट्ठउ तिहुय[ जणे परमेट्ठिहिँ सिट्ठ। देउ दोसणिम्मुक्त समासिउ दुविहु सयलु णिक्कलु उवएसिउ। सयलु देउ अरहंतु भडारउ / ____णिकलु सुट्ठ सिद्ध असरीरउ / घत्ता-धम्मु अहिंसा पर, जण तित्थई रिसिठाणाइँ पवित्तई। , ___ मोक्खमंग्गु सुंदर मुणसु तिण्णि वि दंसणणाणचरित्तई // 13 // घत्त .. The teacher concludes his discourse and Nagakumara accepts the excellent faith. धिहिने तिहिए जो णउ चत्तउ दिक्खामोक्खु तेण किं वुत्तउ / णाणमोक्खु तहो कि किर छज्जइ जो कामिणिहिँ कडेक्खहिं छिज्जइ / मोक्खु गुणक्खएण जहिं जायउ जीव विणासु तेण विण्णायउ / अण्णेकहो संसारु ण णिट्ठिउँ / हरणकरणु सामत्थु परिट्ठिउ / सुण्णु मोक्खु अण्णेण पलोइउ अण्णे अप्पउ गयणि निओइउ / तहिँ जि तासु किर लउ संजायउ अवरु भणइ कहिं मोक्खु अकायउ। देहु जि जीउ जीउ णउ भिण्णउ सो किं जाणइ कि पि सुदुण्णउ / इंदियपञ्चक्खु वि जइ संतउ तो किह णजई अग्गइ होतउ।' चरमसरीरायारु णिरिक्खउ दसणणाणविसेसु वि लक्खिउ / मोक्खु महंतहि संतहिँ अक्खिउ सो केहिँ मि विण्णेहि परिक्खिउ / __घत्ता-आयण्णिवि णियगुरुवयणु मयणे परमधम्मु पडिवण्णउ / जाइजरामरणत्तिहरु बोहिलाहु सव्वहँ संपण्ण° // 14 // 10 Nagakumara's inquiry about the cause of his unbounded love for Lakshmimati. The teacher's reply. Merchant Dhanadatta of Vitasokapur and his son Nagadatta. पवियंभइ वसंतु वणराइट महुलिहु गज्जइ वियसियजाइए। भिज्जइ विउसु वि पंडियमइया चवइ कुमारु गिरि व गिरिणइय। लच्छीमइयश हउँ पेम्मंधउ __ मुणि भणु महु सिणेहसंबंधउ / कहइ महारिसि एत्थु जि दीव णयरे रवण्णे वरिस अइराव। वीयसोयपुरे वणि धणयत्तउ धणसिरिवरु वणिवरु धणयत्तउ / णंदणु णायदत्तु णं वम्महु णारीसुहयत्तणमयणिम्महु / अवरु वि वसुयत्तउ तहिं वणिवइ वसुमइरमणि रमणपसरियरइ / 7. C तिहुयण; E तिहुवणु. 8. C परम. 9. E जई. 10.C मुक्ख. 14. 1. DE धिट्ठए तिट्ठए. 2. C E कडक्खें. 3. E णट्ठउ. 4. D E हरणु. 5 E सामत्थें पइट्ठिउ, 6. E सुदुण्णिउ. 7. E ण जइ. 8. C सातहिं. 9. CE धणेहिं. 10. A B संपज्जउ. 15. 1. D सुहयत्तणु. 2. E रमणि. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9, 15.7] हिन्दी अनुवाद 157 लोक और आलोकका अवलोकन करते हैं। ऐसे ही केवलज्ञानी परमेष्ठियोंने सूक्ष्म दूरस्थ तथा अन्तरित (तिरोहित ) वस्तुओंका साक्षात् दर्शनकर लोगोंको त्रिभुवनका स्वरूप समझाया है। उन्होंने ही समस्त दोषोंसे निर्मुक्त देवका स्वरूप बतलाया है तथा जोवके सकल और निष्कल स्वरूपका उपदेश दिया है / सकल देव अरहन्त भट्टारक हैं और निष्कल देव हैं अशरीरी सिद्ध। इस जगत्में अहिंसा धर्म ही श्रेष्ठ है और पवित्र तीर्थ वे ही हैं जहां मुनीन्द्रोंका वास रहा है तथा हे सुन्दर, मोक्षका मार्ग दर्शन, ज्ञान और चरित्र इन तोनको ही जानो // 13 // 14. उपदेशको समाप्ति व नागकुमारका धर्म ग्रहण जो हिंसा और तृष्णासे मुक्त नहीं है वह दीक्षा और मोक्षका क्या उपदेश देगा ? ज्ञान और मोक्षकी बातें करना उसे क्या शोभा देगा जो स्वयं ही कामिनियोंके कटाक्षोंका शिकार हो जाता है ? जिस मतके अनुसार गुणोंके क्षयसे मोक्षकी उत्पत्ति मानी गयी है उसके अनुसार तो उस अवस्थामें जीवका विनाश ही माना जायेगा। एक अन्य मतके अनुसार संसार ( जीवकी जन्म-मरण परम्परा) कभी समाप्त नहीं होता। उसका हरण और करण अर्थात् क्षय और उत्पत्ति रूप सामर्थ्य चिरस्थायी है। एक और अन्य मतानुसार मोक्षशून्य रूप है तथा अन्य एक मतसे आत्मा गगन रूप है। और उसका आकाशमें विलीन हो जाना ही मोक्ष है। एक अन्य मत है कि काया रहित मोक्ष होगा ही क्या? जो यह मानता है कि देह ही जीव है, देहसे भिन्न जीव कुछ नहीं है, वह सुनय और दुर्नयका भेद ही कैसे जानता है ? जिसका यह मत है कि जो कुछ इन्द्रिय प्रत्यक्ष है वही सत्य है ( अन्य सब असत्य ) उस मत से आगे होनेवाली बातें कैसे जानी जा सकती हैं ? चरमशरीरी (तद्भव मोक्षगामी) का आकार तो देखा गया है विशेष अर्थात् अनन्त दर्शन और अनंत ज्ञान भी लक्ष्य में आया है एवं मोक्षका विधान महाज्ञानी सत्पुरुषोंने किया है। तथा उसका परीक्षण भी कितने ही विद्वानों द्वारा किया जा चुका है। इस प्रकार अपने गुरुके वचनको सुनकर नागकुमारने उस परम धर्मको स्वीकार कर लिया तथा जन्म, जरा व मृत्युकी पीडाओंका हरण करने वाले ज्ञानके लाभको सभीने प्राप्त किया // 14 // 15. नागकुमारका अपने प्रेमके सम्बन्धमें प्रश्न जिस प्रकार वसन्त हरी-भरी वनपंक्ति द्वारा प्रकट होता है, भ्रमर फूली हुई चमेलीपर गुनगुनाने लगता है, विद्वान् पाण्डित्यपूर्ण बुद्धिसे प्रकट हो जाता है और पर्वत गिरिनदीके रूपमें बह निकलता है उसी प्रकार नागकुमार बोल उठा / हे मुनिराज, मैं लक्ष्मीमतीके प्रेमसे अन्धा हो रहा हूँ। बताइए मेरे इस स्नेहका सम्बन्ध (पूर्व कारण ) क्या है ? इसपर महर्षि बोले-इसी जम्बूद्वीपके ऐरावत क्षेत्रवर्ती सुन्दर नगर वीतशोकपुरमें एक धनदत्त नामक वणिक् रहता था। उसकी पत्नीका नाम था धनश्री / वह वणिकोंमें श्रेष्ठ तथा धनवान् था। उसका पुत्र था नागदत्त जो कामदेवके समान सुन्दर होता हआ स्त्रियोंके सौन्दर्यमदका मर्दन करनेवाला था। उसी नगरमें दूसरा वणिकपति था वसुदत्त जिसकी पत्नीका नाम था वसुमती। वे दोनों प्रेम पूर्वक रहते P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 णायकुमारचरिउ [9, 15. ८तहिं विहिँ मि कुलहरचूडामणि णायवसु त्ति पुत्ति पीणत्थणि / कोमलसरल कमलदलणेत्तहो. दिण्णी णायदत्तवणिउत्तहों / घत्ता-सुहसुक्खइँ भुंजंतु ठिउँ बालमरालगइट सहुँ बालग। . गय दियहा ण वि याणियउ सयणबंधुंपरिमिउ तायालय // 15 / / , A sage arrives and Nagadatta took the vow of observing the Srutapanchami fast. गएहिं दिणेहि कएहिँ मि अण्णु मुणी मणगुत्तु बहूगुणपुण्णु / मडंबसुगामपुराइँ चयंतु .. चउम्विहसंघसमाणु महंतु / खमाण महोवहि मेरु व तुंगु ससी व सुसोमु सुतेयपयंगु / समीरणु णाई बलेण महंतु / बहुव्भवदुक्खविणासु करंतु। मलंतु दलंतु असेसु वि कम्मु जरामरणुव्भवणासियजम्मु / वणाल आइवि थक्कु तुरंतु सुणेवि णरिंदु णरिंदमहंतु / सेपुत्त सबंधु कलत्तसमाणु सुतोसु करेवि पराय उ जाणु। णिविट्ठ णियच्छिवि वंदिउ साहु विणेयपमाणु सुओवहिगाहु / णरिंदसमाणउ तू हुँ मि तित्थु सराउ परायउ दोसबहत्थु / सुणेवि मुणीसरसाहिउ धम्मु . वयाई लएवि परिट्ठिउ सम्मु। पैईवि सुपंचमि फग्गुणमासे : ___ लएवि उवासु करेवि सतोस / . पत्ता-आयण्णिवि तुहुँ मुणिवयणु णिसुणिवि तेण सयलुं परिपुण्णउ / होइवि तोसु करेवि मणे गेहु सो वि संपत्तु रवण्णउ // 16 // उ। ! On the night of the fast day Nagadatta died and became a god in heaven. रवी उग्गमाणे तमोहे पलाणे। तिलोयप्पहाणे पजाए विहाणे। अहीसेयपया कया सारभूया। फलाणेयदिव्वा पुणो दिण्ण सव्वा / जिणो वंदिऊणं किरीयासमाणं / मुणीणाहपासे हयामोहवासे / कमा वंदिऊणं णिविट्ठो णिऊणं / सुओ धम्मुएसो करंतो पयासो। - 3. A B C D add. nere.. 'सिरिपंचमि उववासणि उत्तहो। मुणिणाहहो समीवे मुणि गुत्तहो / 4. Dadds before this तुह सोहइ सा णिरुवमचंगिम अंगलीण णं चंदहो चंदिम / 5. C थिउ. 6. D बंध. . 16. 1. BD परिंदु. 2. CE सबंधु सपुत्तु. 3. C तुहमवि तित्थु; ABD दूहि मि. 4. AB लईवि. 5. E करेविणु तोसु. 6. A B D ormits सयल; E reads the foot सुणिसुणेवि लोउ परिपुण्णउ. 17. 1. A तियाल. 2. C D E add before this अहीसेयपुज्जे गओ अप्पयज्जे; E has ज्जो in plece of. °ज्जे. 3. C सो. . P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9. 17.8] हिन्दी अनुवाद 159 थे। उन दोनोंके कुलगृहकी चूड़ामणि स्वरूप नागवसु नामकी पोनस्तनी (स्थूल स्तनोंवाली युवती) कन्या थी / उस कोमल और सरल कन्याका विवाह कमलपत्र सदृश नेत्रोंवाले नागदत्त नामक वणिक पुत्रके साथ हुआ। नागदत्त उस बालहंसके सदश गतिवाली नागवसु युवती पत्नीके साथ सुख भोगता रहने लगा। उसे अपने पिताके घरमें स्वजन व बन्धुवरोंके बीच दिन जाते ज्ञात नहीं होते थे // 15 / / 16. नागदत्तका श्रुतपंचमी व्रत ग्रहण कुछ दिन व्यतीत होनेपर वहां मनगुप्त नामक एक महागुणशाली मुनिका आगमन हुआ। वे महामुनि अनेक खेड़ों, ग्रामों और नगरोंको छोड़ते हुए चतुर्विध संघ सहित वहां पहुंचे थे। वे क्षमामें महोदधि और उन्नति में मेरुके समान थे, तथा सौम्यतामें चन्द्र, व तेजमें सूर्य तथा बलमें वे पवनके समान महान थे। वे अपनी तपस्या द्वारा अनेक पूर्वजन्मोंके दुःखोंका विनाश कर रहे थे। समस्त कर्मोंका मर्दन और दलन करते हुए व जरा-मरण और पुनर्जन्मकी परम्पराको विनष्ट करते हुए आकर शीघ्र नगरके बाहर वनमें ठहर गये / उनका आगमन सुनकर वहाँके समस्त नरेन्द्रोंमें महान् व ज्ञानी नरेश अपने पुत्र, बन्धु व कलत्रों सहित हर्षपूर्वक आये / वहाँ विराजमान देखकर राजाने उन मुनिराजकी वन्दना की जिन्होंने समस्त जानने योग्य श्रुतज्ञानरूपी समुद्रका अवगाहन कर लिया था। राजाके साथ तू ( नागकुमार उस जन्ममें नागदत्त ) भी भक्तिसहित व दोषरहित होकर आया था। मुनीश्वर द्वारा कहे गये धर्मको सुनकर राजाने ( अणु ) व्रत लिये और भलोप्रकार वहाँ बैठा। उस समय तूने भी सन्तोषपूर्वक फाल्गुन मासमें शुक्लपक्षको पंचमीके उपवासका व्रत ग्रहण किया। इस प्रकार मुनिके वचन सुनकर तूने तथा उस राजाने भो सब बातोंको पूर्णतासे ग्रहण कर लिया। और फिर मन में सन्तोष पाकर तू तथा वह राजा अपने-अपने सुन्दर गृह लौट आये // 16 // 17. व्रतको रात्रिको ही नागदत्तका स्वर्गवास सूर्योदय हो गया और अन्धकार पुंज हट गया / त्रिलोक प्रधान प्रभात हो गया। सारभूत अभिषेक और पूजा की गयी। फिर अनेक प्रकारके सभी दिव्य फल चढ़ाये गये। इस प्रकार क्रिया सहित जिनेन्द्रकी वन्दना करके मोहरूपी बन्धनका नाश करनेवाले मुनिराजको देखकर वह उनके चरणोंकी वन्दना कर उनके पास बैठ गया। उसने मुनिराजसे ज्ञानरूपी प्रकाश देनेवाला धर्मोपदेश सुना जिसमें समस्त त्रैलोक्यका मान-प्रमाण बतलाया गया था। सूर्य रक्तवर्ण होकर अस्त होने चला। वह वणीन्द्र भी अपने विशाल और सुन्दर गृहमें बन्धुओं और मित्रोंसहित धर्म चिन्तनमें लग गया। अन्धकार सघन हो गया, अर्द्धरात्रि बीत गयी। तभी उसके शरीरमें तीव्र दाहकारी तृष्णा (प्यास ) उत्पन्न हुई। P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 [9. 17.9 20 र 25 ला तिलोयाण माणं रवी रत्तमाणो वणीसो वि गेहे सबंधू समित्तो तमोहेण जुत्ती हुया ताम तण्हा तुहीणाइदवा लवंगेलसारा कुणंता सुवायं गए जाम इक्क सरीरस्स चेट्ठा णिएऊण ताओ तओ जालवक्खे मणी सूरकंतो तहिं तेण वुत्तो रवी उग्गमाणो करे देवकज चईऊण सेज्जा तओ तेण लत्तं पियारेसि पुत्तं गया तिणि जामा घडीगेहमज्झे ण सूरस्स दित्ती ण ईसंति भेया उवावासणासो णिएऊण लोओ जिणेसस्स पूया करेमी तिभत्ती रिसीणं च संघो करावेमि भोज्जं इमं लत्त पुत्तो सरंतो जिणेसं पयापंचवित्तो अयाराइवण्णं" सरं तस्स पाणा दिवालोयपत्तो णायकुमारचरिउ असेसं पमाणं / गओ अत्थमाणो। विसाले सुदेहे। ठिओ धम्मचित्तो। गया अद्धरत्ती। सरीरे सउण्हा। कया अंग सव्वा। बहूणीरफारा। पडावीयणायं / मुहे तीवसुक्के / खणेणं पणट्ठा करेई उवाओ। पजालंसुमोक्खे / पहाए फुरंतो। सुओ णायदत्तो। णहे गच्छमाणो। सण्हाणं सपुज्ज। पिएही सुपेजा। पिया कट्ठवुत्तं / ण याणेसि जुत्तं / सुणंतस्स रामा। णिसाए दुसज्झे। . ण उपहाणं भित्ती। सुलग्गी व तेया। करेमि प्पयासो। गमंतो से भोओ। जए सारभूया। ण णासंतु सत्ती। धरेऊण सिग्यो। पुणो अप्पकजं / समुच्छा भुत्तो। समुत्तीपएस / ठिओ चिंतवंतो। णहं बिंदुपुण्णं / गया लीणमाणा। खणे णायदत्तो। 4. E गोल. 5. D ताव. 6.c करो. 7. C चएऊण. 8. BCD वियारेसि. 9. ABD उण्हाउ. 10. A सभेओ. 11. AB विग्घो. 12. E करावोवि. 13. E समत्ती. 14. E अवाराइ. .. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9..17, 43.] हिन्दी अनुवाद 161 हिमादि सब प्रकारके शीतल पदार्थोंसे उसके शरीरका उपचार किया गया / लौंग और इलायचीसे सुगन्धित खूब जल छिड़का गया तथा पटमय बीजनों (पंखों) से अच्छी वायु की गयी। तभी एक याम व्यतीत होते ही मुख तीव्रतासे सूख गया और शरीरकी चेष्टा क्षणमात्रमें नष्ट हो गयी। यह देखकर पिताने एक उपाय किया। जालमय गवाक्ष ( खिड़की ) में जहाँसे सूर्यकी किरणें आया करती थीं वहां प्रभासे स्फुरायमान सूर्यकान्तमणि स्थापित कर अपने पुत्र नागदत्तसे कहा देखो, सूर्य उदित हो रहा है और वह आकाशमें गमन कर रहा है। अतः तुम अब शैय्याका परित्याग कर स्नान-पूजादि देवकार्य करो और सुपेयका पान करो। इसपर पुत्रने कहा-हे पिता, आपका यह कथन कष्टकारक है। आप पुत्रको प्यार तो " करते हैं किन्तु उपयुक्त बातका विचार नहीं करते। इस दुस्सह रात्रिमें घरके मध्य घड़ीयन्त्रकी ध्वनि सुनते हुए मुझे ज्ञात है कि अभी रात्रिके तीन ही रमणीय याम व्यतीत हुए हैं। न तो अभी सूर्यका प्रकाश प्रकट हुआ है और न उसकी किरणें ही फूटी हैं। अतः सूर्यके तेजसे प्रकट होनेवाले पदार्थोंकी भिन्नताएं नहीं दिखाई देतीं। मैं तो तभी अपने उपवासको समाप्त करूंगा जब सूर्यका प्रकाश प्रकट हो जायेगा और मैं देख लूंगा कि लोग अपने-अपने कामकाजमें लग गये हैं। तभी मैं जिनेन्द्रको सारभूत पूजा व देव, शास्त्र और गुरु इन तीनोंको भक्ति करूंगा, यदि तब तक मेरी शक्तियां नष्ट न हो जायें। तभी मैं शीघ्र मुनियोंके संघको पड़गाहकर उन्हें भोजन कराऊंगा और पश्चात् स्वयं अपना कार्य ( भोजन-पान ) करूंगा। इतना कहकर पुत्र मूर्छाके वशीभूत हो गया। तथापि जिनेन्द्रका स्मरण तथा अपनी मुक्तिके प्रदेश एवं अरहंतादि पंचपदोंका चिन्तन करता हुआ वह स्थिर रहा। अकारादि वर्णों तथा बिन्दुपूर्ण नभ (अर्थात् ओउम्) का स्मरण करते-करते ही उसके प्राण निकल गये और लीन हो गये / इस प्रकार नागदत्त एक क्षणमें स्वर्गलोकमें पहुंच गया। 21 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 णायकुमारचरिउ [9. 17. ४५घत्ता-सो मरेवि सोहम्म गउ छड्डिवि माणुसत्तु घिणिविलु। सुरवरसयपरिवारियउ खणु वि ण जेत्थु ढुक्कु दुहपोट्टलु // 17 // 18 presented himself before his mourners, सो मरेवि सोहम्मु पत्तओ धम्मझाणचित्तेण जुत्तओ। सूरकंतिससिकंतिपच्चले सोहमाणठियए सुणिञ्चले / लंबमाणमणिमोत्तिओहए चलवलंतधेयविविहसोहए / रणझणंतघंटाणिणायए धवलमंगलुग्गीयणायए। रविपहायणिम्मलविमाणए हूउ तेत्थु बहुसोहमाणए / कणयदंडसियचामरे वरे वीयमाणसुरसुंदरीकरे। सुरणमंतजयजयणिणायए बंदिसद्दगंभीरवायए। वार वार जयजय भणंतिया मउडकिरणमणिविप्फुरतिया / पंचपल्लआऊणिउत्तओ हुवउ जाम वहुसुक्खजुत्तओ। एम तित्थु वहुभोयमाणओ णियपवंचु अवहीवियाणिओ। तेयवंतु मणिमउडमत्थओ सुरवरंगवरदिव्ववत्थओ। कणयकत्तरीगाढणेत्थओ रविसुदित्तिदित्तीपहत्थओ। सियतुरुक्खकप्पूरमीसियं जक्खकद्दमहो दप्पवासियं / तणुविलित्तसव्वंगसुंदरो : रूवभोयणिज्जियपुरंदरो। हारडोरकुंडलविहूसिओ तिलयबउलसिरिकुसुमभूसिओ। पंचमीसुविहिफलेण णायओ अवहिबोहिणा मुणिवि आयओ। बंधुवग्गु जहिं रोवमाणओ मायबप्पु सुण्हासमाणओ। मुक्कधाहमुभवि करयले अंसुवाह "णिवडंति धरयले / वार वार गुणणाम लिंतओ . हा कहिं गओ सुर्य' भणंतओ। "मायताउ धरणिय लि णिवडिओ ताम तित्थु अप्पणउ पयडिओ। जीवचत्तु णियतणु वलोइयं तारतरलणयणेहिं जोइयं / पत्ता-सो पेच्छिवि णिरुवमतणु पुच्छिउ को तुहुँ णर परमेसरु / तेण कहिउ पुणु अप्पणउ णायदत्त हउँ हुवउ सुरेसरु // 18 // 12 15. D सोहंमि. 16. D घिण. 18. 1. E दिट्टिय. 2. E हय. 3. C परे. 4. C वर. 5. लोय 6. E कद्दमहप्पवासियं. 7. A B D दोर. 8. A B Comit this line. 9. A B D उन्भेवि. 10. E णिवडतु. 11. E सुव. 12. C तायमाय. 13. A B घरणियलु. 14. C ताव. 15. C अप्पणु. 16. A B D°चत्त.. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9. 18. 23 ] हिन्दी अनुवाद 163 नागदत्त मरकर एक घृणा और विडालभुक्त मनुष्यभवको छोड़कर सौधर्म स्वर्गमें जा पहुंचा जहाँ सैकड़ों उत्तम देवोंके परिवारसहित दुःखकी पोटली कभी एक क्षणके लिए भी पास नहीं आती // 17 // 18. नागदत्तकी दिव्य विभूति नागदत्त मरकर सौधर्म स्वर्ग में पहुंचा। वहाँ भी वह धर्मध्यानमें चित्त लगाये रहा। वह ऐसे देव विमानमें उत्पन्न हुआ जो सूर्यकान्त और चन्द्रकान्त मणियोंसे प्रचुर था। शोभायमान आकृतिका और सुनिश्चल था, जहां मणियों और मोतियोंकी मालाएं लटक रही थीं, जहांकी विविध अट्टालिकाओंपर ध्वजाएं फहरा रही थीं, घण्टाओंका निनाद गूंज रहा था, धवल मंगल गीत गाये जा रहे थे और जो रविकी प्रभासे उज्ज्वल और अत्यन्त शोभायमान था। वहां उस पर देवांगनाएं अपने हाथोंमें सुवर्णके दण्डोंयुक्त श्वेत चमर डुला रही थीं। देवगण जय-जय ध्वनि करते हए नमन कर रहे थे, बन्दीजन गम्भीर वाणीसे स्तुति कर रहे थे तथा मुकुटोंमें जड़े हुए मणियोंकी किरणोंसे स्फुरायमान देव बार-बार जय-जय कर रहे थे। ऐसे स्वर्गमें नागदत्तको पांचपल्यकी आयु प्राप्त हुई और वह वहां नाना सुखोंका उपभोग करने लगा। बहुत भोगोंका उपभोग करते हुए भी वहां उसने अवधिज्ञानसे अपना प्रपंच (पूर्व भवका वृत्तान्त ) जान लिया। तेजस्वी मणिमय मुकुट सिरपर धारण किये हुए, श्रेष्ठ देवोंके योग्य सुन्दर दिव्य वस्त्रधारी, सुवर्णमय कटिसूत्रसे गाढीकमर बाँधे सूर्य सदृश सुन्दर कान्तिसे जगमगाता हुआ, श्वेत तुरुष्क (लोभान) और कर्परसे मिश्रित यक्षकर्दम व कस्तुरीसे सुगन्धित चन्दनसे सर्वांग विलिप्त और सून्दर, सौन्दर्य और भोगमें इन्द्रको भी जीतता हुआ हार-डोर तथा कुण्डलोंसे विभूषित तिलक व बकुलश्रीके पुष्पोंसे अलंकृत होता हुआ वह अपने अवधिज्ञानसे पंचमी उपवास व्रतके फलको जानकर वहाँ आया जहां उसके बन्धुवर्ग तथा मां-बाप अपनी स्नुषा ( पुत्रवधू ) सहित रुदन कर रहे थे। वे धाड़ देकर हाथ उठाकर धरातलपर अश्रु बहा रहे थे। वे बार-बार उसका नाम ले-लेकर कह रहे थे, हाय पुत्र, तू कहां चला गया ? उसके माता-पिता भूतलपर गिर पड़े थे। उसी समय उसने वहां अपनेको प्रकट किया। उसने अपने जीव रहित शरीरका भी अवलोकन किया और उसे आँखें फाड़-फाड़कर चंचल नेत्रोंसे देखा। उस अनुपम शरीरधारीको देखकर लोगोंने उससे पूछा-हे पुरुष परमेश्वर, आप कौन हैं ? उसने उत्तर दिया-में आपका वही नागदत्त हूँ जो अब देव हो गया है // 18 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 णायकुमारचरिउ [9.19. 1 He consoles his bereaved parents. The teacher then tells Nagakumara that Nagadatta was reborn in his own person and that Lakshmimati was no other than his wife even in her former birth. एम भणेवि तेण किउ सोहणु सरहसेण जिणधम्मपबोहणु / सोउ करेहि ताय किं भुल्लउ मोहवसेण एत्थु एक्कल्लउ।. भवसायर दुहसलिलभयंकर मा णिवडेसँहु तहिं असुहंकरे / धम्मु करेहु तुम्हि दयसारउ भवे भवे जरमरणाइणिवारउ / काई कहिजैउणवर विसालहु धम्मो फल पच्चक्ख णिहालह / उववासहा फलेण संपुर्णउ जाइवि देवलोइ उप्पण्णउ / धम्मु कहेवि चित्तु पडिबोहिउ बंधववग्गु सयलु उम्मोहिउ / गउ पुणु सुरवरु सुरवरथाणहो णिमिसद्धे सो सोर्खपहाणहो / तणु सकारिउ तेहिं तुरंतहिं पुणु ण्हाएवि जलंजलि दिंतहिं / वयसंदोहसेस पालंतिय ... बहुविहणियमोवास करंतिय / वंसुब्भडतणु पयड उरट्रिय हीण खीण णिरु झीण परिट्ठिय / तहिँ सण्णासु करेवि सराइय पिय मरेवि तुह पासु पराइय / अँजिवि सुहसय बे वि णियत्तई सग्गु चएप्पिणु इह संपत्तई। जाउ जयंधरासु तुहुँ गंदणु गुणमणिखाणि व णयणाणंदणु। " लच्छीमइ वि एह सुहभायण पुत्वभवाणु पुत्वभवाणुणेह मिगलोयण / णिसुणिवि णिययभवंतरु सुंदरु पुलइउ ता सव्वंगु णिरंतरु। पुच्छिउ पुणु मुणिणाहु णमंतिणं' उववासहो का विहि पभणंतिण / घत्ता-आयण्णिवि कुमरहो वयणु वयणेण तेण मुणि तुट्ठउ / दुरियतमोहविणासयरु सीलवएहिं गुणहिँ परिपुट्ठउ / / 19 / / 20 The teacher explains the method of observing the Srutapanchamati fast. तो णवर दिव्वाश वाणीश मुणिणाहु कुमरस्स पुणु कहइ परसमयदुग्गाहु। __उववास तिव्भेय जे दि8 जिणमग्गे ते अहमगुरुमज्झिमा जेम सम्मग्गे / ...:. संपोसहोवास चौउत्थणामाय संतोसभावेण णिसुणेहि वयछाय / . आसाढ कत्ती फग्गुणस मासम्मि सियपक्खचोत्थीसैं संतुट्ठचित्तम्मि। . सो चेव एकेण मुत्तेण फुडु भुत्तु णियगेहआरंभु सव्वो वि परिचत्तु / : : होएवि सुइ चोक्खु सियवत्थणेत्थंगु सोहाविलंकारपरिचत्तकामंगु। ... '19. 1. C तेम. 2. ABE °ण. 3. C इत्थु अइक्कलउ. 4. E णिवणेसहे. 5. E कहिज्जहे. 6. संपण्णउ. 7. CE णिविसद्धे. 8. सुक्ख. 9.CE संकारि. 10.C उरिट्ठिय. 11. C णमंत - E सामंतिण. 12. CE पभणंतें. 13. D मणि..। 20. 1. E ट्ठिय. 2. BD चउत्थ. 3. Ddeg सु. 4. E चउत्थीसु. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9. 20.6] हिन्दी अनुवाद 19. देव द्वारा सम्बोधन __ऐसा कहकर उसने हर्षपूर्वक सुन्दर जिनधर्मका प्रवचन किया। वह बोला-हे तात, आप शोक क्यों करते हैं। आप मोहके वश होकर भूलमें पड़े हैं। इस संसारमें तो प्रत्येक जीव अकेला .. ही है। इस अशुभकारी दुःखरूपी जलसे भरे होनेके कारण भयंकर भवसागरमें मत डूबिए / आप धर्म कीजिए और धर्मका प्रधान अंग है जीव दया / यही धर्म भव-भवमें जरा-मरणादि दुःखोंका निवारण करनेवाला है। मैं क्या कहूँ। आप तो इस विशाल धर्मका फल प्रत्यक्ष देख रहे प्रकार धर्मका स्वरूप कहकर उसने माता-पिताके चित्तका सम्बोधन किया और समस्त बान्धववर्गके मोहको भी दूर किया। फिर वह देव पलक मारते अपने उसी देव स्थानको चला गया जहाँ सभी प्रमुख सुख प्राप्त होते हैं। इधर उसके माता-पिता व बन्धुवर्गने तुरन्त उसके शरीरका संस्कार किया और फिर स्नान कर जलांजलि दी। तुम्हारी यह प्रिय पत्नी समस्त व्रतोंका झीण हो गयी कि उसकी रीढ़ ऊपर उठ आयी। तथा उसकी हड्डियां दिखाई देने लगीं। अन्तमें अनुरागसहित उसने संन्यास ग्रहण किया और मरकर तुम्हारे पास जा पहुँची। वहां दोनोंने " मिलकर सैकड़ों सुख भोगे और फिर स्वर्गसे च्युत होकर इसी भरतलोकमें आये / तू जयन्धर राजाका गुणरूपी मणियोंकी खान व नेत्रोंको आनन्ददायी पुत्र हुआ और यह सुख-भाजन मृगलोचना लक्ष्मीमति तेरी पूर्व भवके स्नेहसे युक्त प्रिय पत्नी हुई। अपने पूर्व भवका यह सुन्दर वृत्तान्त सुनकर नागकुमार अपने समस्त शरीरमें निरन्तर पुलकित हो उठा। फिर उसने मुनिनाथको नमन करते हुए पूछा- कि उस श्री पंचमी उपवासकी विधि क्या है ? कुमारके वचन सुनकर मुनि बहुत प्रसन्न हुए तथा पापरूपी अन्धकारके समूहको विनाश sa 20. श्रीपंचमी व्रतोपवास-विधि उन परधर्मोसे दुर्गाह मुनिनाथने अपनी दिव्य वाणी द्वारा नागकुमारसे कहा- सच्चे जिनधर्ममें जो उपवास तोन प्रकारके कहे गये हैं वे हैं अधम, मध्यम और उत्कृष्ट / व्रतोंकी शोभासे युक्त हे नागकुमार, चातुर्थ नामक प्रोषधोपवासकी विधि सन्तोष भवसे मानिए। आषाढ़, कार्तिक - और फाल्गुन मासके शक्लपक्षकी चतुर्थी तिथिको चित्तमें सन्तोष धारण करते हए एकासन व्रत करे और घरका सब काम-काज छोड़ दे। पूर्णतः विशुद्ध होकर श्वेतवस्त्र धारणकर शोभा, अलंकार व काम वासनाका परित्याग कर मन, वचन और काय इन तीनों प्रकारके विशुद्ध P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 णायकुमारचरिउ [9. 20.7 उववासु गिण्हेवि चाउत्थु तिविहेण मणवयणकाएण परिसुद्धहियएण / अणुमणण तिविहा वि णउ करइ कारवइ अइकडुयखरफरुसवयणाई णउ चवइ / णिसुणंतु गुरुपायमूले सुधम्मत्थु / संसारणिस्सारदुक्खाण परमत्थु / सज्झाणझाणग्गिदड्ढाण पासम्मि संथारसेज्जाश सोवेई ता तम्मि / संथारु सोहेइ उग्गमियसूरम्मि वेइंदियाईण अणुजीवसयणम्मि / अच्छेइ जिणभवणे सो वेय दिणु एक परिहरिवि घरवासु जइभावगुणथक्कु / णहछेय णयणंजणादीयकं तत्तु गववत्थवरमल्लसमलहणपरिचत्तु / ण सुणेइ गंधव्वु णउ णियइ पेक्खणउ ण सुणेइ ण कहेइ विकहा. काहणउ / सुविहाणि सुविसोहि वंदेवि जिणणाहु तिविहेण अइझुट्ठ कामारिमयवाहु / दो णवण चउसीस दोदह वि आवत्तु / बत्तीस अइयार दूरेण परिचत्तु / तणुसग्गदोसा वि बत्तीस जाणंतु परिहरइ सो भविउ गुणदोस भावंतु / संतोसभावेण जाएवि णियगेहु . हाएवि धुयवत्थराउत्तंणियदेहु / गेहत्थु होएवि पुणु णियइ गिहवारु आवंतु वरपत्तु पडिगहइ गुणसारु / घत्ता-मज्झण्णण घरपंगणश जोइवि मुणि वंदेवि धरिजइ / णियसत्तिय सुभत्तिय सुद्धाहारदाणु तहो दिज्जइ // 20 // Method of observing the fast continues. णवेवि मुणिंदु भवीयणचंदु। घरम्मि छुहेवि चउक्के ठवेवि। समच्चिवि पाय विहीण जेवाय / पुणो वि णमंतु तिलोयमहंतु / करे वि समुद्ध तहो सग छुद्ध। मुणीण सजोग्गु सचित्तु अजोग्गु / ण देइ भवीउ असुद्ध सवीउ। सुभोयणु देवि संतोसु करेवि। मुणीण समाणु अणुव्वजमाणु। घरंगणु जाम स गच्छइ ताम। जिणागमि जेम पयासइ तेम। सपुत्तकलत्तु परीयणजुत्तु / सगाविमहीसि सुचारसमीसि / करेवि असेसु सतोसविसेसु / सभोयणलीणु करेइ गिहीणु / सुपोसहु, एम फलेइ सु तेम। णियासमे थक्कु करेवि वियकु / तहण्णु सुणेसु कहेमि विसेसु। 5. सासम्मि. 6. ABD सोचेइ. 7. A B णववत्यु मरमत्तेसमलहणे; E णववत्थसरसत्ति. 8. E' सुद्ध. 9. A B पत्तोय. 10. D पाउत्त. 21. 1. E णिराय. 2. B समद्ध; C समिद्ध; E समदु. 3. E सुतोसु. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9. 21. 18] हिन्दी अनुवाद हृदयसे चातुर्थ उपवासको ग्रहण करे। मन, वचन, काय इन तीनों प्रकारोंसे किसो सांसारिक काम-काजको न स्वयं करे न अनुमोदन करे और न किसी अन्य द्वारा करावे / अति कटु, कठोर व क्रूर वचन भी न बोले / गुरुके चरणोंके समीप बैठकर धर्म-सम्बन्धी उपदेश सुने जिसमें निस्सार संसारके दुःखोंका यथार्थ स्वरूप बतलाया गया हो, उन्हीं स्वाध्याय और ध्यानरूपी अग्नि द्वारा तपाये हुए गुरुजनोंके समीप संस्तार शैय्यापर हो उस रात्रि शयन करे। फिर सूर्यके उदित होने पर उस संस्तारका शोधन करे कि कहीं शयनसे द्वीन्द्रियादि छोटे जीवोंका घात न हो। उस दिन वह दिन भर गृहवास त्यागकर तथा मतिभावके गुणोंमें स्थिर होता हुआ जिनमन्दिरमें ही रहे। उस दिन वह नख काटना, आँखोंमें अंजन लगाना आदि कार्य तथा नये वस्त्र व पुष्पमाला धारण करना, मालिश करना आदि शरीर संस्कार छोड़ दे। न तो वह गान्धर्व अर्थात् संगीत सुने और न खेल-तमाशा देखे / स्त्री-कथा, राज-कथा आदि राग-द्वेष उत्पादक किस्सा-कहानी न सुने और न कहे। फिर प्रातःकाल होनेपर नित्य कर्मसे शुद्ध होकर कामरूपी शत्रु मृगके व्याध अर्थात् वीतराग जिनेन्द्र देवकी भले प्रकार मन, वचन, कायसे वन्दना करके दो बार नमन, चार बार शिरसे नमस्कार तथा बारह आवर्तरूप कृति कर्म करे। तथा बत्तीस अतिचाररूपी दोषोंका निवारण करे। कायोत्सर्ग सम्बन्धी बत्तीस दोषोंको जानता हुआ वह भव्य गुण-दोषोंकी भावना करता हुआ उनका परिहार करे। फिर सन्तोष भावसे अपने घर जाकर स्नान कर धोये हए वस्त्र अपनी देह पर धारण करे और गृहस्थ बनकर पुनः अपने गृह-द्वार पर प्रतीक्षा करे / तथा गुणशाली उत्तम पात्रको आते हुए देखकर उसकी पडिगाहना करे। मध्याह्नके समय अपने घरके आंगन में आये हुए मुनिकी वन्दना कर उन्हें लेके एवं अपनी शक्ति अनुसार अच्छी भक्ति पूर्वक उन्हें शुद्ध आहारका दान देवे // 20 // 21. आहारादि दानविधि घर आने पर उन भव्यजनोंमें चन्द्रके समान श्रेष्ठ मुनिराजको नमस्कार करके घरके भीतर ले जाकर चौक पर खड़ा करना चाहिए। फिर शीघ्र ही विधिपूर्वक उनके चरणोंकी पूजाकर उन त्रिलोकके महापुरुषको पुनः नमन करना चाहिए। तत्पश्चात् भोजनके कवल ऊंचे उठाकर स्वयं उनके हाथमें देना चाहिए। भोजन मुनियोंके योग्य हो। सचित्त वस्तुका आहार मुनियोंके योग्य नहीं होता। आहारदाता भव्य मुनिको अशुद्ध व बीजसहित कोई आहार न दे। शुद्ध भोजन देकर व सन्तोष मानकर मुनिके साथ पीछे-पीछे अपने घरके आँगन तक जावे जैसा कि जैन आगममें वर्णन किया गया है / फिर अपने पुत्र व स्त्री तथा परिजनों सहित सबको भोजन करावे / तथा अपनी गाय-भैंसोंको उनके चारा-घासमें मिश्रित कर खिलावे-पिलावे। इस प्रकार सबको आहार देकर विशेष सन्तोष धारण करता हुआ वह गहस्थ स्वयं भोजन करने में P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9. 21. 19 सुभत्तिा तीय। 168 णायकुमारचरिउ - सउज्जवणा वि.. . करेहि सया वि। . 20 . सुकत्तियसाढ . . सफग्गुणगाढ / ... #. तिमझहँ इक्क सुपंचमि सुक्क। . .. 7. सुपंचवरीस . - समाससरीस। :: अहद्द जि पंच समास वि पंच। : तिभेय चरीय करंति सुधीय।.. 15 पडिम्मउ पंच ... . वरेवि वैरं च। ... सवत्थ सपोत्थे. . मुणीहिँ महत्थ / ... समप्पण कीय . . .. सुकंतिय पंच: सुचत्तपवंच। .. परीहणवत्थ तहे व पसत्थ / .... चउन्विहसंघ सुवाहिदुलंघ। ... .हणेवयकजे . . भवीयणपुजे / - सभेसहु दिति. विणीय णयंति / . महापडिवित्त सुसोहियणेत्त। ...उलोव वि चित्त .. ... सुचित्त विचित्त / समुज्जलघंट . . . . . सुसद्द टणंत / ....उवोवरणट्ट पयारियसट्ट। सुतारियचंद चंदोवय रुंद। . . ससंघहो भोज्जु रसालु मणोज्जु / पयंति सुभन्दु करेइ ण गव्वु / विहीर करंतु, फलेइ तुरंतु। सुवीउ सुखेत्ते सुदिण्णु पयत्ते / घत्ता-मुगि अक्खइ कह जाम तहिँ पोसहु वरमहिमउ सम्मत्तई। दसणणाणचरित्तसमतवधम्मत्थ जेम जिणतत्तइँ // 21 // 22 Minister Nayandhara arrives from home. Nagakumara returns to Kanakapura and is crowned king by his father, जणणसमाणु मंति हरिकंधरु तहिं अवसरे संपत्त जयंधरु / आहूयउ सुंदरु मंतीसे णाई पुरंदरु सई मंतीसें। :: गंपि कणयउरु दिट्ठ जयंधरु ... पणविउ सुउ पियरहो सिरकयकरु / - दिण्णासीसई पुणु पुणु जोईउ.... मत्थई चुंबिवि अंकश ढोइउ। . 1 . कोकाविय एकेक पहाणा .. जायवसोमवंसकुरुराणा। . . धवलहिँ मंगलेहिँ गिजंतहिं / चामीयरतूरहिं वजंतहि। ... धारावरिसहिँ णं णवमेहहिं . सुत्तंकहिँ णं बंभणदेहहिँ। . ... 4: E पवंच. 5. C सपुत्यु. 6. A सुसत्तिए. 7. CE चित्त. 8. E सुचित्तविचित्त उलोयविचित्त.. 9. E परंतु. 10. CE सुसव्वु. 11..B सुछीउ; AC सुचीउ. . ... .. . 220 1, 5 जोयउ, 2.. E ढोउय. PP.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9. 22.7] हिन्दी अनुवाद प्रवृत्त होवे। इस प्रकार विधिवत् प्रोषधोपवास करनेसे वह फलदायी होता है। श्रावकको इस प्रकार विचारपूर्वक अपने गृहस्थाश्रममें रहना चाहिए / ___अब मैं और एक विशेष बात कहता हूँ, उसे सुनो। अपने द्वारा किये हुए व्रतोपवासका सदैव उद्यापन भी करना चाहिए। आषाढ़, कार्तिक और फाल्गुन इन तीन मासोंमें से किसी भी एल मासको शुक्लपक्षको पंचमीका पूर्वोक्त उपवास समान रूपसे 5 वर्ष तक बुद्धिमान् मन, वचन, कायको शुद्धिचर्या सहित करते हैं फिर श्रेष्ठ पाँच प्रतिमाओं ( जिनमूर्तियों ) का चयन करके धर्म-विषयक पुस्तकों तथा उनको बाँधकर रखने योग्य वस्त्रोंसहित उन्हें भक्तिपूर्वक मुनियोंको समर्पित किया जाती है। उसी प्रकार आडम्बररहित किन्तु शुभ कान्तियुक्त अच्छे पाँच परिधान वस्त्र (ब्रह्मचारी व क्षुल्लक आदि त्यागियोंको ) देना चाहिए। उसी प्रकार विनीत भावसे नमन करते हुए भव्यजनों द्वारा पूज्य चतुर्विध संघको उनकी असाध्य व्याधियोंको विनष्ट करने के लिए शुद्ध औषधियोंका दान किया जाता है / इसी प्रकार नेत्र-सुभग महापटके वितान, नाना प्रकारके धार्मिक चित्र, अच्छो टंकार करनेवाले चमचमाते हए घण्टा, नाटकों और सट्टकोंके ( वस्त्र, मुकुट आदि ) उपकरण तारों और चन्द्रसे अंकित विशाल चंदोवा, अपने संघको रसीला और मनोज्ञ भोज, इन सवका दान भव्य श्रावक करे। तथा अपने मनमें इस दानका गर्व न करे। इस प्रकार विधिवत् दिया. गया दान तुरत फलदायी होता है, जिस प्रकार कि अच्छा बीज अच्छे खेतमें प्रयत्न पूर्वक बोया , जानेपर ( यथासमय ) अच्छी फसल लाता है / इस प्रकार जब वहाँ मुनिराज प्रोषध और उसके माहात्म्य, सम्यक्त्व, दर्शन, ज्ञान, चारित्र, राग तथा धर्मार्थ तथा जैनधर्म सम्बन्धी तत्त्वोंकी कथा ( चर्चा ) कह रहे थे // 21 // 22. नागकुमारका पिताके घर पुनरागमन तभी उसी अवसरपर पितातुल्य सिंहसमान स्कन्धशाली नयन्धर मन्त्री वहां आ पहुंचा। उस मन्त्रिश्रेष्ठने नागकुमारको बुलाया जैसे इन्द्र अपने मन्त्री बृहस्पति द्वारा बुलाया जाये। उन्होंने कनकपुर जाकर राजा जयन्धरके दर्शन किये। पुत्रने सिरपर हाथ जोड़कर पिताको प्रणाम किया। पिताने आशीर्वाद देकर अपने पुत्रकी ओर पुनः-पुनः देखा और उसके मस्तकका चुम्बनकर उसे अपनी गोदमें बैठा लिया। फिर पिताने एक-एक कर यादववंशी, सोमवंशी व कुरुवंशी प्रधान राजाओंको बुलवाया और धवल मंगल गीतों, सुवर्णके तुर्योके वाद्यसहित सहस्रों मंगल कलशोंसे नागकुमारका अभिषेक कराया। उन कलशोंसे ऐसी धारा बरसी जैसे मानो वे नवमेघ ही हों। उनपर मंगलसूत्र लिपटे होनेसे वे ऐसे दिखाई देते थे जैसे वे यज्ञोपवीतोंसे P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 णायकुमारचरिउ [9. 22. ८सीसगएहिं णाई गुरुसंगहिँ कामिणिधरियहिँ णाइ भुयंगहिँ। पल्लवछइयहिँ णं सुररुक्खहिं जडसंसग्गएहिं णं मुक्ख हिँ। गायणेहिँ णं सुट ठु सुकंठहिँ णं किराडपुत्तेहिं सुमंठहिँ। पंडुरेहिँ जसपुंजाभासहिँ सिंचिउ मंगलकलससहासहिं / घत्ता-भरणिव्वाहणु कुलधवलु धवलेहि मि जसधवलु विहाविउ / भूसिउ धवलविहूसणहिँ धवलुज्जलवत्थई परिहाविउ // 2 // 23 After his coronation, Nagakumara sends Vyala to fetch all his wives and Vidyas from wherever he had left them. With them he enjoys _his royalty. बद्ध पट्ट सिरिणेहणिबंधु व पय डिउ पुठवपुण्णसंबंधु व / ताएं णायकुमारहो भालए उरयले लच्छि णिसण्ण विसाल / सीहासण बइठ्ठ णं मंदर जिणवरिंदु सुरसेवियकंदर। चामरेहिं णं हंसविहंगहिँ कणयदंडपासयपडियंगहिं। णं कित्तिहिं अंगई परिघुलियइँ विजिउ णरवरकरसंवलियहिँ / छत्तई धरियई चारुणवल्लई णं णिवसंपयवेल्लिह फुल्लई। वग्घमऊरसीहगरुडद्धय / उब्भिय वंदसूरपालिद्धय / रायारुहणजोग्गदिव्वंगहिँ किउ अहिसेउ मयंगतुरंगहिँ / विहियई होमई इच्छामाण धणपरिहीणहँ दिण्णई दाणइँ। वालें रायाएसु लहेप्पिणु जहिं णिहियई तहिँ तहिं जाएप्पिणु / विजउ भजउ दिव्वई सयणई दविणणिहाणई णाणारयण / घत्ता-आणियाइँ सव्वई घरहो सुयणहिँ पैरियणेहिँ परियरियउ / थिउ जायंधरि कयणउरि सिरि भुजंतु पुण्णविप्फुरियउ // 23 // 24 Through sheer disgust Sridhara renounces the world. He is followed by Jayandhara and Prithvidevi. Nagakumara enjoys the earth for a long time and then transferring it to Devakumara, himself becomes a Digambara. तं पेच्छिवि निव्वेएं लइयउ सिरिहरु पुत्वमेव पवइयउ / पुहवीदेविट सहुँ कयसंवरु जाउ जयंधरु राउ दियंबरु / खग्गें वइरिवग्गु पिल्लूरिवि बंधुहुँ हिययमणोरह पूरिवि / णाण विउसणिवहु संतोसिवि सोहग्गें रामारइ पोसिवि। रूवें कामएउ होएप्पिणु। तेएं चंदु ससूरु जिणेप्पिणु / विहवें सकहो सल्ल करेप्पिणु बुद्धिश सुरगुरुबुद्धि हरेप्पिणु / 23.1.CD संचलियहिं; E संवलियउ. 2. E विहाणइं. 3. c omits परिणयहिं. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9, 24. 6 ] हिन्दी अनुवाद 171 सुशोभित ब्राह्मणोंके शरीर हों। कलश सिरपर धारण किये जानेसे मानो वे शिष्योंसे घिरे हुए गरु हों। कामिनियों द्वारा धारण किये जानेसे वे ऐसे लगे जैसे उनके प्रेमी हों। उनपर पल्लव ढांके गये थे जिससे वे कल्पवृक्षों सदृश दिखाई दिये। वे जलसे भरे हुए थे अतएव जड़से संसर्ग रखनेवाले मूखों सदश जान पड़े। कलशोंके कण्ठ सुन्दर बने थे जिससे वे मधुर कण्ठी गायकों जैसे जान पड़े। वे अच्छे मठारे गये थे जिससे वे शठ किरात पुत्रों सदृश दिखाई दिये। वे कलश उज्ज्वल थे और इस कारण ऐसे लगे मानो नागकुमारके भास्वान् यशपुंज ही हों। राज्यके भारको वहन करने में समर्थ कुलश्रेष्ठ व यशोधवल नागकुमारका मंगलगीतोंसे सम्मान किया गया। उन्हें उज्ज्वल आभूषणोंसे अलंकृत किया गया तथा साफ-सुथरे वस्त्र पहनाये गये // 22 // 23. नागकुमारका राज्यारोहण पिता द्वारा नागकुमारके भालपर जिनके विशाल वक्षस्थलमें राज्यलक्ष्मी ( पहलेसे ही) विराजमान थी; राज्यलक्ष्मीके स्नेह बन्धके समान राजमुकुट बाँधा गया मानो उनके पूर्व जन्मका पुण्य सम्बन्ध प्रकट किया गया। कुमार सिंहासनपर बैठे, मानो देवों द्वारा कन्दराओंका सेवन किये गये मन्दर पर्वतपर जिनेन्द्र विराजमान किये गये हों। उनके दोनों पावों में सुवर्णमय दण्डोंसे युक्त चमर डोल रहे थे मानो हंस पक्षी उड़ रहे हों। श्रेष्ठ मनुष्योंके हाथोंसे उनकी जो व्यजन क्रिया की जा रही थी वह मानो उनकी कीर्तिके खण्ड चारों ओर फैल रहे थे। उसपर जो सुन्दर नये छत्र धारण किये गये वे मानो राज्यलक्ष्मीरूपी लताके पुष्प थे। व्याघ्र, मयूर, सिंह तथा गरुड़के चिह्नोंसे युक्त एवं चन्द्र और सूर्यसे अंकित ध्वजाएँ उठायी गयीं। राजाको सवारोके योग्य दिव्यांग हाथी और घोड़ोंके द्वारा कुमारका राज्याभिषेक किया गया। होम किये गये व धनहीनोंको उनकी इच्छानुसार दान दिये गये। राजाका आदेश पाकर व्याल जहाँ-जहाँ वे रखी गयी थों वहाँ-वहां जाकर विद्याओं, भार्याओं, दिव्य शय्याओं, धन के खजाने व अन्य सभी नाना रत्नोंको घर ले आया। इस प्रकार स्वजनों और परिजनोंसे परिवारित होकर जयन्धरका पुत्र नागकुमार अपने पुण्यसे स्फुरायमान राज्यश्रीका उपभोग करता हुआ कनकपुरमें रहने लगा // 23 // 24. वैराग्यकी लहर नागकुमारका राज्याभिषेक देखकर श्रीधर विरक्त होकर पहले ही प्रवजित हो गया। जयन्धर राजा भी पृथ्वी देवीसहित संयमपूर्वक दिगम्बर मुनि हो गया। अपने खड्गसे शत्रुसमूहको विनष्ट कर, बन्धुओंके हृदय-मनोरथोंको पूरा कर, ज्ञानसे विद्वत् समूहको सन्तुष्ट कर, सौभाग्यसे रमणियोंके प्रेमका पोषण कर, रूपसे कामदेव होकर, तेजसे चन्द्र और सूर्यको जीतकर, वैभव द्वारा इन्द्रके भी शूल उत्पन्न कर, बुद्धि द्वारा देवगुरु बृहस्पतिकी बुद्धिको P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 णायकुमारचरिउ [ 9. २४.७चाएं दीणाणाहह रंजिवि अट्ठसय वरिसइँ महि भुंजिवि / पेच्छइ एम वियप्पिवि बुद्धिष्ट धणु जोगवणु किर कासु विसद्धिष्ट / भक्खियणिव णं मीसणडाइणि अप्पिवि देवकुमारहो मेइणि / ढोइवि रज्जु सुयहो गुणवंतहो / सरणु पइट्ठ गंपि अरहंतहो। वालमहावालंकहिँ दढभुउ राउ अछेयाभेयहिँ संजुउ / दइयंबरिय दिक्ख पडिवजिवि . थियउ कसायविसाय वियजिवि / घत्ता-पंचहिँ तेहिं महामुणिहिं पंचिंदियई खलाई जिणेप्पिणु। पंर्चासवहँ गिरोहु कउ पंचमगइ हियवइ झाएप्पिणु // 24 // .. 5 25 Austerities practised by Nagakumara who, in due course, becomes absolved, forever, of his corporeal existence. णिञ्चेलत्तणु केसालुंचणु णिच्चणिसेज्जादेहाउंचणु। ण्हाणविवजणु दंताधोयणु . कालभ णीरसु परवसभोयणु / धरणिसयणु रइरससंकोयणु दूसहदसमसयमुहविंधणु / पिसुणाकोसणु ताडणु बंधणु चंडवायवद्दलकंपवण धाराहरजलधारासवण.। सिसिरोसाकणहरमरुवेय। हिमपडणई दड्ढत्तणुतेयई उण्हई सोसियंगरसभेयई। कंठोलंबियविसहरचलण सीहवग्घजीहादलघुलणई। वैणतरुणिहसणसि हिसिहवलणई गुहगयभीमोयरसहवसणइं। कोलघोरघोणाणिल्लुहण संवरगयगंडयकंडुयणई। एवमाई दुक्खाइँ सहेप्पिणु रणे वसेप्पिणु भिक्ख चरेप्पिणु / सत्तु वि मित्तु वि सरिसु गणेप्पिणु मिउ भुजे प्पिणु णिह जिणेप्पिणु / भोउ भुअंगवेउ सुमरेप्पिणु मणि जंगभंगुरत्तु भावेप्पिणु / सुक्कझाणु मणि आऊरेप्पिणु मोहमहारिराउ पेल्लेप्पिणु। 'कम्मकसायराय तोडेप्पिणु दढकम्मट्ठगंठि मेल्लेप्पिणु / जुत्तायारु तिगुत्तिहिँ गुत्तउ चउहि मि तेहिं रिसिहि संजुत्तउ / घत्ता-झत्ति अणंगु अणंगु हुउ पत्तउ मोक्खु अणंगवियारउ। पुप्फयंतसुरणमि' पहु पसियउ णायकुमारु भडारउ // 25 / / इय णायकुमारचारुचरिए णण्णणामंकिए महाकइपुप्फयंतविरइए महाकन्वे सिरिणिवणायकुमारमोक्खारुहणो णाम णवमो परिच्छेउ समत्तो // संधि // 9 // 24. 1. ABC omit this line. 2. AC पंचासहं. 25. 1. ABC omit this foot. 2. E वेलइं. 3. ABD चरणइं. 4. ABC omit this line, 5. D गर. 6. E भोय भोयंगच्चिउ. 7. ABC onmit this foot. 8. MSS जगु. 9. E मेल्लेप्पिणु. 10. ABC omit this foot. 11. CE सुरणमिय. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ -9. 25. 18 ] हिन्दी अनुवाद 173 भी तिरस्कृत कर; दानसे दोन अनाथोंको प्रसन्न कर, आठ सौ वर्ष पृथ्वीका उपभोग कर, पश्चात् अपनी बुद्धिसे ऐसा विचार कर कि धन और यौवन किसके विशुद्ध स्थिर रहते हैं भीषण डाकिनीके समान राजाओंका भक्षण करनेवाली इस मेदिनीको व राज्यके भारको अपने गुणवन्त पुत्र देवकुमारको समर्पित कर नागकुमार भी जाकर अरहंत प्रभुकी शरणमें प्रविष्ट हो गया। वह दृढ़ भुजशाली राजा व्याल और महाव्याल तथा अक्षय और अभय नामक योद्धाओं सहित दिगम्बरी दोक्षा लेकर कषाय और विषादसे रहित हो रहने लगा। उन पाँचों महामुनियोंने पाँचों दुष्ट इन्द्रियोंको जीतकर पंचमगति ( मोक्ष ) का ध्यान करते हुए ( हिंसा, अविरति, कषाय, प्रमाद और योग ) इन पाँचों आस्रवोंका निरोध कर लिया // 24 // 25. नागकुमारका तप और मोक्ष अचैलता, कैशलोंच, नित्य निषद्या ( पद्मासन ) से देहका आकुंचन, स्नान-त्याग, दन्तधावनका त्याग, यथासमय भिक्षा द्वारा नीरस भोजन, भूमिशयन, प्रीति रसका संकोचन, दंशमशकों द्वारा मुंह काटे जानेको दुस्सह वेदना, दुर्जनोंकी गाली-गलौज, ताड़न और बन्धन, वनोंको कंपा देनेवाले प्रचण्ड पवन और बादल, मेघोंकी धारा-प्रवाह वृष्टि, शीतकालमें हिमके बिन्दुओं सहित वायुवेग, हिमपात, शरीरके तेजको दग्ध और अंगके रसोंका शोषण करनेवाली उष्णता, कण्ठमें लिपटकर सर्पो के संचार. सिंहों और व्याघ्रोंको जिह्वाओंकी लपलपाहट, वनवक्षोंके ठंठ समझ कर मयरोंका संघर्षण और शिखाओंका वलन, गुफाओंमें पड़े भीमकाय अजगरोंके साथ . निवास, शूकरोंके कठोर जबड़ोंके संघर्ष, बड़े विशाल गजोंके गण्डस्थलोंका खुजलाना, इस प्रकारके अनेक दुःखोंको सहन कर, वनमें निवास कर तथा भिक्षा भ्रमण कर, शत्रु और मित्रको समान गिनते हए. परिमित आहार करते और निद्राको जीतते हए, भोगोंको भुजंगोंका वेग जैसा स्मरण कर, मनमें जगत्की क्षणभंगुरताको भावना भाते हुए, शुक्ल ध्यानका आरोपण कर, मोहरूपी महान् शत्रु नृपको दूर हटाते हुए, कर्म और कषायरूपी राजाओंका उच्छेद कर आठों कर्मोंकी ग्रन्थिका मोचन कर, यथाख्यात आचारको धारण कर, तीनों गुप्तियोंसे सुरक्षित, अपने साथी उन चारों मुनियों सहित शीघ्र ही अनंग अनंग (अशरीरी) हो गये और अंगके विकारसे रहित होकर मोक्ष गये। वे पुष्प सदृश दाँतोंवाले देवों द्वारा नमित भट्टारक नागकुमार प्रभु हम. पर प्रसन्न हों // 25 // इति नन्ननामांकित महाकवि पुष्पदन्त विरचित नागकुमारचरित नामक सुन्दर महाकाव्यमें श्रीनृपनागकुमारका मोक्षारोहण नामक नवम परिच्छेद समाप्त / संधि // 9 // PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ Author's own and his patron's eulogia. गोत्तमगणहरएवें सिहउ सूरिपरंपराश उवइट्ठउ / णायकुमारचरित्तु पयासिउ इय सिरिपंचमिफलु मइँ भासिउ / सो गंदउ जो पढइ पढावइ सो गंदउ जो लिहइ लिहावइ / सो गंदउ जो विवरिवि दावइ सो गंदउ जो भावें भावइ। णंदउ सम्मइसासणु सम्मइ णंदउ पय सहु णंदउ णरवइ / चिंतिउ चिंतिउ वरिसउ पाउसु णंदउ णण्णु होउ दीहाउसु / णण्णहो संभवंतु सुपवित्तई जिम्मलदसणणाणचरित्तई। णण्णहो होंतु पंचकल्लाण. रोयसोयखयकरणविहाणई। णण्णहो जसु भुअणत्तए विलसउ णण्णहो घरि वसुहार पवरिसउ / सिवभत्ताई मि जिणसण्णासें वे वि मयाइँ दुरियणिण्णासें / बंभणाई कासवरिसिगोत्तई गुरुवयणामयपूरियसोत्तई। मुद्धाएवी केसवणामई महु पियराइँ होंतु सुहधामइँ / संपजउ जिणभावे लइयहो रयणत्तयविसुद्धि दंगइयहो। मज्झु समाहिबोहि संपजउ मज्झु विमलु केवलु उपजउ / घत्ता-णण्णहो मज्झु वि दय करउ पुप्फयंतजिणणाह पियारी। खमउ असेसु वि दुव्वयणु वसउ वयणे सुयदेवि भडारी // 1 // सुहतुंगभवणवावारभारणिव्वहणवीरधवलस्स / कोंडेल्लगोत्तणेहससहरस्स पयईए सोमस्स // 1 // कुंदव्वागब्भसमुन्भवस्स सिरिभरहभद्रतणयस्स / जसपसरभरियभुअणोयरस्स जिणचरणकमलभसलस्स // 2 // अणवरयरइयवरजिणहरस्स जिणभवणपूयणिरयस्स / जिणसासणायमुद्धारणस्स मुणिदिण्णदाणस्स // 3 // कलिमलकलंकपरिवजियस्स जियदुविहवइरिणियरस्स / कारुण्णकंदणवजलहरस्स दीणयणसरणस्स // 4 // णिवलच्छीकीलासरवरस्स वाएसरिणिवासस्स / णिस्सेसविउसविज्जाविणोयणिरयस्स सुद्धहिययस्स / / 5 / / णण्णस्स पत्थणाए कव्वपिसल्लेण पहसियमुहेण / णायकुमारचरित्तं रइयं सिरिपुप्फयंतेण / / 6 // 1. मह. P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ कवि-प्रशस्ति इस प्रकार गौतम गणधर देव द्वारा कथित व आचार्य परम्परासे उपदिष्ट नागकुमार चरितको मैंने प्रकाशित किया और श्रीपंचमी व्रतके फलको कहा। जो उसे पढ़े व पढ़ावे वह सुखी हो, तथा वह भी सुखी हो जो इसे लिखे व लिखवाये / वह भी सुखी हो जो इसका विस्तारसे व्याख्यान देवे, और सुखी हो वह जो इसकी भावना भावे / सन्मति अर्थात् महावीर तीर्थंकरका शासन और सम्यक्-ज्ञान जयवन्त होवे। तथा प्रजा और राजा भी सुखसे आनन्दित होवें। जब-जब इच्छा की जाये तब-तब वर्षा होवे / नन्न भी सुखी और दीर्घायु होवे। नन्नको अति पवित्र व निर्मल दर्शन, ज्ञान और चारित्र्यकी प्राप्ति होवे। नन्नको रोग और शोकका क्षय करनेवाले पंचकल्याणक (गर्भ, जन्म, तप, केवलज्ञान एवं मोक्ष ) होवें / नन्नका यश त्रैलोक्यमें व्याप्त होवे / तथा नन्नके घर धन-सम्पत्तिको धारा बरसे। मेरे मुग्धादेवी और केशव नामक माता-पिता सुखके धाम होवें, जो पहले शिवभक्त थे, काश्यपगोत्रीय ब्राह्मण थे किन्तु गुरुके वचनामृतसे उनके कर्णपूरित होने पर वे पापोंका विनाश करनेवाले जैन संन्यास विधिसे मरणको प्राप्त हुए। जिन धर्मको भावनासे पूर्ण दंगइयाको रत्नत्रयकी विशुद्धि प्राप्त होवे और मुझे समाधि और बोधि प्राप्त हो : मुझे निर्मल केवलज्ञान भी उत्पन्न होवे। पुष्पदन्त जिनेन्द्रकी प्रियपूज्य श्रुत देवी नन्न और मुझपर दया करें, समस्त दुर्वचनको क्षमा करें तथा मुखमें निवास करें // 1 // जो नन्न शुभतुंग भवनके कामकाजके भारको वहन करनेमें वीर वृषभ थे, कौण्डिन्य गोत्र रूपी आकाशके चन्द्र थे, प्रकृतिसे सौम्य थे, जो कुन्दव्वा माताके गर्भसे उत्पन्न थे व श्री भरत भट्टके पुत्र थे, जिन्होंने अपने यशके प्रसारसे भवनोदरको भर दिया था, जो जिनेन्द्रके चरणकमलोंके भ्रमर थे, जो निरन्तर उत्तम जिनमन्दिर बनवाया करते थे तथा जिन भवनमें पूजा करने में लगे रहते थे। जो जैन शासन व आगमके उद्धारक थे। जो मुनियोंको दान दिया करते थे, जो कलिकालके दोषों और कलंकोंसे रहित थे, जिन्होंने बाह्य और आभ्यन्तर दोनों प्रकारके शत्रुवर्गको जीत लिया था, जो करुणारूपी अंकुरको बढ़ाने में नये मेघके समान सिंचनकारी थे, दोन जनोंके शरण थे, जो राज्यलक्ष्मीकी क्रीडाके सरोवर थे। ___ जो वागेश्वरीके निवास थे, समस्त विद्वानोंके विद्या द्वारा विनोदमें तत्पर रहते थे और शुद्ध हृदय थे, उन्हीं नन्नकी प्रार्थनासे प्रहसित-मुखवाले काव्य-पिशाच (नामसे प्रसिद्ध ) श्री पुष्पदन्त द्वारा इस नागकुमार चरितकी रचना की गयी। P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण सूचना-ये टिप्पण णायकुमारचरिउको तीन प्राचीन प्रतियों A, B, D, परसे संकलित व संशोधित किये गये हैं / विशेष जानकारी हेतु प्रस्तावना देखिए। सन्धि-१ 1:1. कलि-पक्षे कलहः / 2. आहासमि-अहं पुष्पदन्तः। 3. दुविहां-कटककटिसूत्राद्यलङ्कारैः / पक्षे शब्दार्थालङ्कारैः / पक्षे वस्त्राभरणः / विप्फुरंति-शोभायमाना / लीला-लोलया शृङ्गारादिविलासेन कोमलानि चक्षुःप्रीतिजनकानि / पयाई-पदन्यासाः। पक्षे अनायासेन चक्षुःश्रोत्रमन:सुखदानि पदरचनानि / लीला-स्वच्छन्दा। 4. महकव्वं-महाकाव्योपलक्षणलक्षितं गृहम् / णिहेलनंगृहम् / महाकाव्यान्येव गृहाणि / बहुहावं-हावो मुखविकारः स्याद् भावः चित्तसंभवः / विलासो नेत्रजो ज्ञेयो विभ्रमो भ्रूयुगान्तयोः / भावः पक्षे आत्मपरिणामः / पक्षे स्वस्वभावः भर्तृहितत्वं च / विम्मम-पक्षे धैर्यरहिता। प्राणिपु 'कौटिल्ययुक्ता च / पक्षे विगतभ्रमः। 5. अर्थ-पक्षे परनरपराङ्मुखलक्षणोऽर्थः / दिहि-धृतिः / विण्णाणइं-पक्षे विशिष्टज्ञानं केवलज्ञानम् / संभरंति-पोषयन्ती। धारणं पोषणं वा कुर्वतो। 6. लक्खणइं-संस्कृतप्राकृतलक्षणानि शरीरगतकलशकुलिशादिलक्षणानि च / 7. अइरुंदअतिमहता मात्रा-प्रस्तारमार्गेण सरस्वतो याति / स्त्री तु अतिरुद्रेण आराध्यानां पितृश्वश्रूप्रभृतीनां छन्देन नानाभिप्रायेण याति / पाणेहि मि-स्त्रीपक्षे दश प्राणाः पंचेन्द्रियादयः / सरस्वतीपक्षे तु-श्लेषः प्रसादः समता समाधिर्माधुर्यमोजः पदसौकुमार्यम् / अर्थस्य चाव्यक्तिरुदारता च कान्तिश्च काव्यस्य गुणा दर्शते / / 8. णवहि-शृङ्गारवीरबीभत्सहास्यरौद्रभयानकाः / करुणाद्भुतशान्ताश्च नव नाट्यरसाः स्मृताः // तैश्च सरस्वती प्रतिपादकत्वेन सिच्यमाना सरसा। स्त्रीपक्षे नवीनरसततैलादिभिः। विग्गह-शरीरत्रयेण / अधःकायः मध्यकायः ऊर्ध्वकाय इति त्रयम् / शरीरवक्रतात्रयेण / यदि वा कार्मण-तैजस-वैक्रियकेन शरीरत्रयेण / सरस्वतोपक्षे समासविग्रहः कारकविग्रहः तद्धितविग्रहश्च / कर्मधारय-तत्पुरुष-बहुव्रीहिः इति समासत्रयम् / 9. चउदह-चतुर्दशपूर्वेः इल्ला युक्ता सरस्वती। स्त्री तु चतुर्दशैः पूर्वपुरुषर्युक्ता पितुः सप्त मातुः सप्त इति / दुवालसंगि-सरस्वतीपक्षे आचाराङ्गादि-द्वादशाङ्गयुक्ता / स्त्रीपक्षे तु-नलया बाहू य तहा नियंबु पुट्ठी उरो य सीसं च / अद्वैव दु अंगाई सैस उवंगा हु देहस्स // इत्यष्टौ। कर्ण-नासिका-नयनोष्ठचत्वारः इति द्वादशाङ्गाः // जिणवयण-पक्षे जिनमुखात्सामुद्रके निर्गतम् / तत्रोत्तमस्त्रियाः लक्षणमुक्तम् / 10. वायरणं-व्याकरणवृत्तिप्रकटनामा पक्षे गृहव्यापरणे प्रवृत्तिसहिता / पुष्टिवतो सरसा वा / दयासहिता। पसिय°-सरस्वती मम प्रसीदतु / मम प्रसन्ना भवतु / वरदा भवतु / 11. असिजलं-करे स्थापितखगजलनद्या दुर्गमा / वाहिणि-नदी / असिः खड्गः स एक जलवाहिनी नदी तया, असिश्च जलवाहिनी च ताम्यां वा दुर्गमा। 2: 2. णिवसंतु-निवसत् सन् / 3. पत्थिउ-प्रार्थितः / महोवहि-महोदधि नाम्ना शिष्येण / कथंभूतेन, महोदधिश्रीशयेन महासमुद्रलक्ष्मीप्राप्तकरेण शिष्यद्वयेन / 4. दूरु-त्यक्त / दुक्किय-दुष्कृतं पापं मोहनं मिथ्यात्वम् / 6. वाईसर-सरस्वतीगृहम् / 8. उज्झाय-उपाध्याय / 9. पंकह–पङ्कजे / थविउ-स्थापितः / 10. कव्वपि-काव्यराक्षसः। सिसुजु-शिष्ययुगलेन / पविण्णविउ-प्रज्ञप्तः / 3 : 1. आयण्णहिं-आकर्णयामो वयम् / 2. वल्लह-कृष्णराजमंत्रिणा कविः प्रोक्तः त्वं काव्यं कुरु इति / दुरिय-दुरित / 3. कंदल-अंकुरस्फेटकेन / 4. लच्छीयो -लक्ष्मी-पग्रिन्या निवासकरणे 23 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 178 णायकुमारचरिउ मानससरोवरेण / 5. कुलहरेण-कुलघरेण / विच्छिन्न-त्रुटित-सरस्वती। नाशं प्राप्तायाः सरस्वत्याः विच्छिन्ना विविक्ता निर्मला बृहती वा। 6. पूरिय-कृततृप्तिना। मइपसर-मतिप्रसरेण / 7. णियवहनिजपतेवितीर्ण। 7. छणइंद-पूर्णिमाचन्द्र-सदृशः तेन। 8. कुंदब्या-कुंदाबा कुंदलता वा मातुनाम दिय-द्विज / 10. मुयहि तंदु-मुञ्च तन्द्राम् आलस्यम् / मंदु-मढः / 11. आयण्णमि-आकणयाम्य हम्। 12. एम-एवम् / णाइल्ल°-नाइल्ल शीलश्रद्धौ भट्टी ताभ्यां कविर्भणितः / केनचित् नागन्द्र शोलेन वा। 13. समंजसु-ज्ञानोपेतः / णपणु जि°-गृहस्थशोभायां नन्न एव नान्यः / गृह गृहरू शोभायाम् / 14. महग्धयरु-माहाध्यं पूज्यम् / सुरगि'-मेरो। 4: 1. दिहि होउ-मोक्षं प्रवेक्ष्यति सिद्धो भविष्यति / 2. सुरगुरु-सुराचार्यः वृहस्पतिः णउ घइरिय°-रावणेन यदा इन्द्रो भग्नः तदा बृहस्पतिः बन्दिगृहे धृतः। 4. गंगेउ -शान्तनु-राज्ञः पु. भीष्मः गङ्गादेवीपुत्रः गाङ्गेयः दुर्योधनपक्षः / तेन नश्यता पाण्डवानां पुष्टिर्दत्ता / 5. पवास-प्रवासदुःख त्यक्तः। 6. चाएण-कर्णेन दुर्योधनपक्षकरणेन पाण्डवैः सह संग्रामः कृतः / 7. छण-पूणिमाचन्द्र 8. किडि-वराहः शूकरः / 9. जोइ-योगिनो महामुनयः / 12. चडा-आरोहय त्वम् / -. 5 : 2. पडिजं°-प्रतिजल्पति हसित्वा। पडिव-प्रतिपन्नीकरोमि / 3. धणु पुणु-तृणव तृणादपि कष्टं निन्द्यम् / सट्ठ-शाठ्यम् मूर्खत्वम् / 5. सिहि-अग्निः। 6. सूर-सूर्यः शूरः पराक्रमा वा सुरसि—मेरुः। 8. मल्लय -सरावसदृशम् / कुलिसोवमु-वज्रोपमः / 9. मुइंग-मृदङ्गसदृशः अरुह-योग्याः पूजार्हा वा। रहंति-गोपयन्ति / 10. कमल-पद्मजन्मा ब्रह्मा / ण णिहिँ-न निन शितम् / 11. मंडियउ-वेष्टितः / . .. 6: 1. पईउ-प्रदीपः / 2. वियरत-विजृम्भमानसूकराः। विचरत् पर्यटद् वा। कसेरुखरसुआ। तहो मझै-जम्बूद्वीपस्य मध्ये / 3. खेडा-नद्यादिवेष्टितः। तहो-तस्य मेरोः / 5. सुरवरकल्पवृक्षवनवत् / 6. वयसय-वकशत / माणियाई–मनोहराणि / 7. णेहारों-घृतजनकानि / ' कलरव-मनोज्ञशब्द / 12. मायंद-आम्रलुम्बिमिलितशुकाः / गोंदलिय-मिलिताः समूहं प्राप्ताः रिंछ-शुकाः / हरियपिंछ-नीलमणिवत् हरितपक्षाः / 14. बलिवंढ-बलात्कारेण धारणं कुर्वतः इन्द्रस्य तथापि पतितमिति भावः / बलवत्तरस्थापकस्य / 7: 2. ल्हिक्कइ-लज्जित इव / वल्ली-वल्लीगृहैः / उल्लसइव-आनन्दं करोतीव जिणव-जिनवरगृहैः / 3. वणि°-व्रणित इव / वम्मह–प्रासादा एव शराः तैः / 4. परिहइ वपरिदधातीव / सपरिहां-स्वपरिखा। पंगुर-उत्तरीयकं ( उढणु ) धारयतीव / सिय-श्वेत / रइहि -रति-कन्दर्पयोः सहप्रसङ्गं दर्शयतीव / 7. जं-यन्नगरम् / 8. चिंधेहि-ध्वजः / अहरवण्णुअतिशयेन रमणीयम् / 8:1. दमिउ-हतप्रसरः कृतः। पया-प्रतापाग्निः निर्मलतो नाशितः / 2. तिण्णि बुद्धिउ-स्वभावगुरु-शास्त्रजाः / सहजाहार्य-शास्त्रोत्थाः / गुरूपदेशः आहार्यः / तिण्णि वि सत्तिउ-प्रतापत्ति हमन्त्रजा इत्यमरः / प्रभु-मन्त्रोत्साहाः शक्तयः / 3. चत्तारिवण्ण-ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्य-शूद्राः / चउरासमब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थः भिक्षः यति। गुरुणा-राज्ञा / ४.भारंम-कार्यारम्भसहायसंपद् इत्यारि पंचंगु मंतु-सहायः साधनोपायः देश-कोशबलाबलम् / विपत्तेश्च प्रतीकारः पञ्चाङ्गो मन्त्र इष्यते / णियमतु-नियमयन् संकोचयन् / संतु-विद्वान् / अरिछ-काम-क्रोध-मान-लोभ-हर्ष-मदाः / विच्छिण्णउ-विच्छेदितः / णाउ-नाम / विज्ञातो वा येन अन्यायन्यायः / 7. सत्त वि-दण्डपारु कन्दर्प-वाक्पारुष्यार्थ-दूषणम् / सुरा-स्त्री-चूत-पापद्धि-कोपं व्यसन-सप्तकम् / आउंचियाई-उन्मूलितानि सत्त वि रज्जंगई-स्वाम्यमात्य-सुहृत्कोष-देश-दुर्ग-बलानि च // स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशो राष्ट्र दुर्ग तथा बलर प्राकृतं सप्तकं प्रोक्तं नीतिशास्त्रविशारदः // 8. उवयगिरि-उदयगिरि / 9. मउडो-मुकुटावलम्बिर 10. कीलु-लीला / णियंबहो-कटिनीप्रदेशे। P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण 179 9: 1. णिवसा-नृपस्य शासनज्ञापकं नृपस्य वा शासनमाज्ञा यत्र / नृपाज्ञादिकं मुक्त्वा / 3. णियणाण-आत्मज्ञानतेजाः निजकेवलज्ञानप्रकाशः / 5. खणि-क्षणेन / लइयई-गृहीतानि / 7. वाहु-व्यापृतकरैः / 9. दिण्ण-गृहीत / अच्छर-अप्सरसां दुःक्षोभः क्षोभरहित इत्यर्थः। (?) 11. जंत-गच्छता / संभरि -संस्मृतम् / 10: 1. वियसं-विकसत् जातीपुष्पम् / वहु-वधु / 2. णिवचं-चम्पकजातिविशेषः राजचम्पकः। णियगु-निजगुरूणाम् / सरइ-स्मरति / 3. पूयाकं-अक्षतानि / 4. केर्कि-कदलीपत्रम् क्रोडासहितमुखं वा। 5. विरेहइ-शोभते / उग्गय-उद्गतकुम्भराशिना उदयप्राप्त-कुम्भराशिविशेषेण / 6. चिणइ-चिनोति चुंटति / मंदारं-पुष्पाणि / सिक्खा-दारकान्पुत्रान् नियमं शिक्षयन्ती। 7. कुवलयेन-नीलोत्पलेन भूमण्डलेन वा / वशीकृतभूवलयेन / 8. महइ-मथ्नाति खण्डयति / ण महइन श्लाघते न मानयति, न प्रशंसते / 9. कुंकुमेहि-काश्मीरजकेसरैः / वच्चइ-व्रजति गच्छति / गयणेगतनूपुरक्रमाभ्याम् नूपुररहितपादैः। 10. झाइउ-ज्यातः संसारविभ्रमः / लइयउ (इति पाठे) संसारविभ्रमकृतान्तो निजचित्ते लातः गृहीतः धृतः / 11. संतदंत-प्रशस्याः नियतेन्द्रियाः / 12. राय-रावः शब्दः / नूपुरशब्दः / 13. चिक्कं -अतिशयेन कुटिलं गच्छति / मसलु-भ्रमरः / 11 : 2. पइसरं-नृपतिः प्रविशति प्रभुं वर्धमानं च स्तौति / पइसरइ ( इति पाठे )-जिनं स्मरति / बहुभव-भवः संसारः द्रव्यसंसारः तेषु कृतं रजःपटलं कर्मसंघातं स्फेटयति विनाशयति / 3. थियवं-मितस्थितनखाङ्ग जम् / पर्य-पदनत / विहुर-विधुरं दुःखम् / 4. समय-सम्यग् अयः शुभावहो विधिर्यस्य / स्वस्व आत्मनः अभीष्ट / स्वमतं यस्य / समयमय-समदमत-मिथ्यामतान्धकारसूर्य मद एव तिमिरं तस्य मिहिर आदित्य / मयर-समुद्रवत् गम्भीर / 5. तियसमडउ-देवेन्द्र / लिहियचुम्बित / विसवि-विषवृक्ष / 6. णरयवि -नरककुहरे गरिष्ठपतनम् / 7. धवल-धुरंधर / णियनिजनयबलः प्रमाण-नयनीति-सामर्थ्य: विनिहलाः कुनयसबलाः कुनीतिसमर्था येन / 11. वहो देसहोतं प्रदेशम् / 12 : 2. तहिं-समवसरणे / णिसुय-निश्रुताः। 3. घरवयई-गृहस्थाणुव्रतानि / 5. णवणोंहास्य-रति-अरति-शोक-भय-जुगुप्सा-स्त्री-पुं०-नपुंसक वेदभेदाः। 6. अणव-अनवरतम् / धरिय-गृहीत / एयारह-दसण-वय-सामाइय-पोसह-सच्चित्त-रायभुत्ती य। वम्भारम्भ-परिग्गह-अणुमण-उद्दिट्ट देसवया // 7. चउदह-पूर्वाणां पृथग्रहणं विस्तारापेक्षया। चतुर्दशपूर्वाग्येव द्वादशतममङ्गम् / 8. णाणायु-शरीरसंयोगः कर्मसंयोगः राग-द्वेष-मोह-संयोगः इत्यादयः पुद्गलसंयोगभावाः। पयई-कर्मप्रकृतिकं फलानुभवनम् / एयारह (इति पाठे )-एष विचारः चउदहपुन्बमध्ये कदाचिद् भविष्यति / 9. रयणि-कर्मनिर्जरा। 10. उपत्ति सरीरह-सम्मुर्छन-गर्भोपपादा जन्म / एकेन्द्रिय-विकलेन्द्रिय-पंचेन्द्रियाणि शरीराणि / मयउलमृगकुलानि / 11. विहत्ति-भेदकरणम् / देहमरणु-शरीरघारणं पोषणं वा देहस्मरणं भवस्मरणं पुद्गलमर्यादोक्तमवधिज्ञानभेदः / 13 : 1. णित्तमेण-निष्पापेन / वीराणए-वीराज्ञया / वर्धमानतीर्थकरोपदेशेन / 2. सुरसियहे सुरसिक-जिह्व राजन् / 3. मेरं-मर्यादामात्रे / 4. मगहां-प्राकृतत्वादत्र दीर्घः। जणवउ-देशः / दिठ्ठ-दृष्टः वर्णितः / हिछ ( इति पाठे ) हृष्टः पृष्टः उषितः / 5. धणेहि-निविडैः। सुय-शुक / 6. णिरुज्झइ-निरुध्यते / गमस्थि-किरणानि / 7. हिंदोलंतो-अत्र तृतीया लुप्ता यक्षीदेव्या हालिनी दृष्टा / 10. अलिकस-भ्रमरसदृशकृष्णः / पीयहि-पीतैः / 14 : 1. दिणयर-सूर्यकान्ताग्निना। णीवइ-शीताङ्गो भवति आर्दीभवति / 2. मरगममरकतमणिरुच्या। सुक्कि-शुक्लः। फलिह-स्फटिकमय / 3. णिच्चि-नित्यम् / इन्द्रनील / सयमह-शतमखः इन्द्रः। 4. णिवइ-नृपतिः। तरुण-बालसूर्यः / 5. विहवे-छत्रचामरादिना / 6. वइवसु-यमः। खत्त-क्षत्रियस्य धर्मः गुणाश्च ते एव रत्नानि / 7. मोहामिय-तिरस्कृत / P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 णायकुमारचरिउ 8. ताहं-तयोः। सिरिहरुः-श्रीधरः। किसाणु-अग्निः / 9. तित्थु-जत्र। थीरूवं°-स्त्रीरूपाङ्कः स्त्रीरूपसहितः पटः / 10. वासवेण-इन्द्रेण / 15: 1. वणिउ-वणितः, वणिक् वा / 2. रह -क्रीड़ा / रइसुहेल्लि-रतिसखी। 3. यत्तिनिवास / सत्ति-सर्वलोहमयी सांगि / 4. परिफुरियकण्ण-स्फुरितकर्णा। 5. सिरिसुहरसाल-हे श्रीसुखरसाल राजन् / °रसाल-लम्पटः / 6. सलिलजाणु-यानपात्रम्, प्ररोहणं / सर-स्मरः / सूर-सूर्यः / 8. खरकिरणनियर-आदित्यसंघातः। पयाउ-प्रतापः / 9. पसाहिउ-भूषितः / 10. तहे-तस्याः / धूय-पुत्री। अउब्वरूय-अपूर्वरूपा। 12. जोग्गउ-योग्यम् / जणणु-पिता श्रीवर्मराजा। 14. पडि-पटे। 16 : 2. दक्खवहि-तां कन्यां दर्शय त्वम् / पई पारंमि-त्वया प्रारम्भितं तत्समाप्तं कुरु / 3. धरि उवरि"मारि-विरहमारिका पतन्तीं त्वं घर / 4. लहु-शीघ्रम् / 5. चंद-चंद्रार्कशुक्रदीप्तिहरैः / पुजिउ-पूजितः श्रेष्ठी। 6. तुरंतु-शीघ्रण। 7. रि-रिपोः जातवेदः अग्निः / 8. सुयसुतां / परिणिज्जउ-राज्ञा परिणीयताम् / 9. पाणधय-सूखासनाद्रि / 10. गउर-उज्ज्वल। 17: 1. पिहिय-प्रहिता, प्रेषिता / वरइत्त-वरे भतरि / पणय-स्नेहः / 2. णिय वणिगानीता वणिजा / मयच्छि-मृगाक्षी / 3. कंतहे-कान्तायाः। कमयलि-पादतले। णहयलि-नखतले / णहयरणिहाउ-नभश्चरनक्षत्रसमूहो, नखकिरणसमूहो वा। 4. चार-नखानां चारुत्वं कथयतः अंगुष्ठी / एए कहंति-एती अंगुष्ठी कथयतः। 5. भुअणु जिणहुँ-भुवनस्य जयार्थम् / 6. णेउरदुएण-नूपुरद्वयेन / घोसें हुएण-कथंभूतेन नूपुरेण घोषवता। 7. वग्गइ-वल्गति, कंदर्पसार्द्ध प्रबलसंग्रामेण वल्गति / जण्हुय-धूंटण (हि. घुटना ) / परिग्गहेण-परिगृहीतेन, स्वीकारेण / 8. रइघरु-रतिगृहम् / रेहइशोभते / रसणा-कांची। 9. पहाणु-प्रधानं / णिहाण-निधान / 10. मणि-हे मनः / चितवंतुचिन्तयन् / सयखंडु-शतखण्डं / जाहि-यासि, यस्याः वा / 11. ससिवयणहे-शशिवदनायाः / णावइउत्प्रेक्षते / 12. थढत्तणु-स्तब्धत्वम् / परमाणणासु-परेषां माननाशकः, परमनिर्नाशकः वा / कामुयकामीजन / 14. अहरुल्लउ-अधरः / दंतहि-दन्तैः। मोत्तियविलासु-मुक्ताफलशोभा। 15. जइयदि / सरधनुरुहेण-स्मरधनुर्बाणेन / पहय-प्रहताः / मय-मृताः / 16. गय-गताः। 18: 1. पिच्छिवि-दृष्ट्वा। सुहि-शुभविवाहः कृतः। 2. तंडवाइं-नृत्यानि / 4. हम्मति पडह-हन्यन्ते पटहाः। .5. विसहइ-सहते। तलप्प-तल्पं दारेषु शय्यायाम् / णरु [णिरु ]-निश्चयेन / 6. तिळरिणाह-स्नेह / 7. पेमाइरु खु-प्रेमादिवृक्षः। 8. पुलिउ-पतितः। 9. हूई [ हूव ]-भूता संजाता। सन्धि -2 1 : 1. सुद्धसई-शुद्धसती / कल-मनोज्ञ / कलहंस-राजहंस / णिहाण-निधानं, समूहः / लइयइं°-राज्ञीभिर्गृहीतानि / 4. सल्लिहिं °-सल्लक्या पादपर्यंतावलंबमाना / 5. अलि-भ्रमरः केशः झंपितः / 6. णिएइ-निर्जिववती (?) / सणाहिं–निजनाभिमवलोकयन्ती स्थिता। 8. पत्तणु-पांख, पक्ष। 9. ण मुउ सुउ-न मृतः शुकः। मायंद-माकंद, आम्र / 10. कलयंठि-पुंस्कोकिला / वेहविया-वंचिता। 11. अण्णेक्कहि-कस्याश्चित् / यल-स्थलं भूः कामस्थानं च / 12. सरि-तडागे। 13. जा-यावत् / 2:1. पयहाई-प्रवृत्तानि / वा-तावत् / तीए-तया विशाललोचनया / 4. तुरियाईशीघ्राणि / 5. मंथरई-मंदगमनाः / 9. कयमयण-रागसहितानि / विलयाण-स्त्रीणां, वनितानाम् / लक्खाई-लक्षाणि / 11. चोज्जं गया-आश्चर्य गता। 12. दणुयस्स-दानवस्य / 14. सवत्तीए-ते तव सपल्या ऋद्धीयम् / 16. रायउत्तीए-राजपुत्र्याः। खरं-अत्यर्थम् / 19. पलोदृइ-पतितानि / 20. हकि-हे सखि / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण 181 3 : 3. इणं-एवं / 4. धत्थदुत्थं-वस्तदोष्ठयम् / 5. पीलु-लघुहस्ती / 6. रिसीणं वरिटोजिनः, ऋषीणां त्रिकालज्ञानिनां वरिष्ठः उत्कृष्टः वा। तीए-तथा पृथ्वीमहादेव्या। 6. कयाहिंदसेवोकृतघरणेन्द्रसेवः। 10. णयारूढवाणी-नैगमादिषु आरूढ़ा। 11. तमाणा-अंधकाराणां। पईवोप्रदीपः / तमाणं पहावो-वीतरागजिनः / 12. अगाओ-अगम्यः। अपाओ-पापरहितः / 14. मंगातरंगाः / 16. विसालं-विस्तीर्ण / 17. सेलिंदबाला-गिरिसुता, न शैलेन्द्रपुत्री पार्वती। 18. अहाणं रउद्यो-अघानां पापानां रुद्रः। 19. इमी-एषः / 21. सच्चारित्तहो-समीचीनचारित्रस्य / तवसिरिकंतहो-तप:श्रीस्वामिनः, तपःश्रिया, कमनीयस्य वा। 22. पयणयं-पादनतदेवेन्द्रस्य / भयवंतहोभगवतः, ज्ञानवतः पूज्यस्य वा / 4 : 1. इसि-ऋषिः। जं-यत्, यावत् / वेल्लहलमुए-कोमलभुजे / सुए-सुते / 3. अम्हारिसु-अस्मादृशो कथ्यताम् / मलहरणु-तपसो विशेषणम् / 5. मियसिरि-मुनिः अस्थिरत्वं कथयति / (किम्) किर-निश्चयेन / एइ-आगच्छति / 6. जमकरणु-रोगः / 7. पइसरइ-प्रविशति / उन्मडउ-उद्भटः दुःखस्य संघातेन उत्कटम् / 8. रुउलहसइ-रूपं होनं भवति / 10. ससिबिंबु विचन्द्रबिंबमपि / 11. इह-संसारे / 12. सयज्जयर-स्वकार्यकराः काराः। 13. पहुदीणेण समाणउप्रभातदिनकर इव / 5:1. तओ-ततः / वरं-श्रेष्ठं / 3. मत्तवारणं-मत्तवारणाः / 4. रसंत-शब्दं कुर्वन्तः मत्तवारणा हस्तिनो यत्र / मत्तवारणं-गज, हस्तिनम् / दिवायरसुवारणं-सूर्य-किरण-निषेधकम् / 5. सहम्म-सुवर्ण। 6. वणिया-णिता। वणिया-पत्निका / राज्ञां वन्द्यः जयंधरः तस्य पत्नो। 7. णिसण्णिया-उपविष्टा / 8. पहू-प्रभुः राजा। पहिट्ठठ-प्रहृष्टः। 9. वियंमियं-चित्ते प्रसृतं स्मरणमायातं प्रियामखं / 14. पहओ-प्रभा / 6:1. णिव-नृप / 2. सवत्तिहे हस्थिहउ-सपल्या हस्तिघटा। 3. दुरियहरहो-जिनगृहस्येदं विशेषणम् / 4. चमक्कियउ-भीतः। 5. परायउ-परावृतः पश्चाच्चलितः। 1. सणिहेलणु-स्वनिकेतनं / 8. सो समलु-स चन्द्रः समल: कलङ्कसहितः / 9. खणविलइ-क्षणविनाशि / पियवयणहोप्रियवदनस्य / गइ-शोभा। 10. मणिगियउ-इंगितेन / 11. सउणि-शकुनी-समूह, पक्षि-समूह / 16. वयणु-वचनम् / 18. जम्मु-जन्म / 19. आउंचियउ-खंचितः।। 7: 2. परबल-शत्रुसैन्य-चूर्णकः / पीण-स्थूल / 5. नहकुलिस-नख एव वज्रः / कोडिकोटिरग्र / 7. ताहे-पृथ्वीमहादेव्याः / 8. सधरधर-पर्वतसहिता (?) घरा भूः / 9. संदेहाणणमणइंआगमन संदेह प्राप्त। 10. अदु-निद्रारहितः। 11. णिवं-नृपवध्वाः नृपस्य च कथयति / 12. माणिणि-स्त्रीचित्तहरः / / 8:1. नीरंध-निच्छिद्र-बंधसंधेः / पुसिउ-स्पृष्टः / 3. निवडेसह-निपतिष्यति / 4. सिरिकरिवि-मस्तके कृत्वा। विहुरहरेण-विधुर-स्फेटकेन / 5. सोदामिणिहे-विद्युतः ईदृशस्य मणेः / 6. देवी-देवीनृपो / 9. पुण्ण-पुण्येन चादृतः आदरः कृतः / पुण्येन समाचरितः / 13. चिरु-पूर्व / देवइहे-देवक्याः / 9 : 1. सुंदरगह-मनोहरग्रहचन्द्रप्रमुखपुण्यग्रहदृष्टिदृष्टः / वंजण-तिलादि / लक्खणकुलिसादि। 4. महुसमउ-मधु वसंतसमयः / वियंभिउ-विस्मितः। 6. रिसिहि-अरसिकानाम् / हियवउ-हृदयं / यणु-जणु / 10. दीणई-अकिंचित्कराः / 12. उरि-हृदये। तुरिय-शीघ्रम् / अजिय-महद्भिरपि जयश्रीन जिता। 10 : 1. सयलकला-समस्तकला। गउवुढ्ढिहि-वृद्धिंगतः। 2. दुक्कियहरई-पापं छेत्तुं गतो, पाप-छेदं नती। मणिकलस-रत्नमयाः कलशाः / समुह-प्रमुख, मुखसहित / 3. उवणियउपनीत, गृहीतः / 6. णरणाहहों-राज्ञः चित्ते दुःखं जातं / आयहं-आगतानामपि / 7. पइमुहु-पतेः स्वामिनः मुखं / पियहे-प्रियायाः। जेण-कारणेन / 8. तं जोह-तन्मुखं दृष्टं सत् इह परलोक P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 णायकुमारचरिउ गतिर्गमनं भवति तस्य दर्शकस्य / भत्था-भस्त्रा चर्ममयीवत् मृत एव श्वासं करोति / 9. रिसिवयणपिहिताश्रवस्य वचन / 10. ताए-पित्रा। 11. णउ डसियाहरउ-दष्टाधरो न / 12. वयणुवदनं, मुखं / 11 : 1. थुड-जयंघर-राज्ञा स्तुतः। 2. अहिणाणो-अभिज्ञानं / 3. समुन्मासियत्थोकथितार्थः / 5. विदोसो-अष्टादशदोषरहितः / असोयंद-प्रशोकेन्द्र सष्ठ आसीना पक्षिणः आयामया देवाः तेषां घोषो। 7. आरूढ-चढित। 8. पोमावली-मकरन्देन रम्या, भ्रमर-शब्द / 9. फणोणनागक्रीडा। रसासार-रसस्य जलस्य आसारः समूहः / 10. पिहू-पृथु / मालत्त-आलप्त / 11. चडुयं-चटुलं, चाटुकारं / मउ-मृदु / विरइज्जइ-चटुलं मृदु विरच्यते / 12. मिसु-पद्मिनीकंद / 12 : 1. तुंग-उन्नत / पीन-निष्ठुर / पीवर-स्थूल / 5. सिरमणि-तस्य फणिनः शिरमणी नखरं नखं ददाति मणि-चुटनार्थम् / उड्डियउ-उद्धृतः करः / फणिदइवें-नागदेवेन / 6. फणवयउत्तम-फणा एव दलं पत्रं तस्मिन् / वय-वर / उग्गसियइं-उद्गते उत्पन्ने / 8. रयणए थिय उरत्ने स्थितं प्रतिबिम्बं निजं पश्यति / 10. पाणियलें-पाणितलेन करेण / फुसइ-स्पृशति / 11. णडियउ-कर्मणा प्रेरितः / 13 : 1. विसंतुलिय-विह्वला। 2. कलह-कलभः करिपोतः स्यात्, विंशति-त्रिंशद्वार्षिकः / णियकलह-निजबालवियोगिनी हस्तिनोव / 3. तामरसमुह-हे कमलमुख, कमलवदन / 7. आकुंमत्थल-यत्र जले गजा अपि कुंभस्थलपर्यन्तं वुडन्ति, अगाधजले इत्यर्थः / सुविहि-सुष्ठुविधिवैः कृतः / 8. गमीरु वि-अगाधमपि / 9. देविहे-देवैरादरः कृतः / अंकए-उत्संगे। 10. संजमु--संयमादिलक्षण एव धर्मः / 14 : 1. पयाबंधुरु--प्रजाबंधुरः / सुदिसु--समीचीना दिशा अवस्था यस्य सः / 2. पणउ-- स्नेहः / 3. कब्बुरं-सुवर्णमयानि विचित्राणि वा। 5. अहि-अकई चिंधई-सर्पयुक्तध्वजाः / 6. समंदिरं-फणिना निजमन्दिरं पातालस्वर्ग दशितम् / 7. णाइणिहि-सर्पिण्या। 11. वासरे पवरेउत्तमदिने रसे वा भूमिविवरे / पिउणा-जयंवरेण / 12. णरूं-अर्जुनवत् द्रोणाचार्य-गृहे। 13. महि विवरू-भूछिद्रं / जिणदासहो-नवम-तीर्थंकर-सेवकस्य / , सन्धि -3 1: 3. काळक्खरई-मषोमयाक्षराणि / अतीतानागतकालो वा। ज्योतिःशास्त्रं वा / 5. निःघंटई-औषधिशास्त्रम् / गहगमण-चार-वक्रादिक / 6. गुणियई-अभ्यस्तानि / 7. वज्जाई रवालईशब्दयुक्तानि / 8. विदं-वृंदानि / विज्जइं-विद्याः। 9. सरउययं-स्वरोदयविधानानि / 'सरोदो' इति लोकभाषया। पासाय-प्रासाद / 10. तंतइं-जडीमूली। बूहविरयणइं-चक्रव्यूहादि-भंजनम् / विरचनानि वा / 11. सिप्पइं-शिल्पानि / कुंभकार-सूत्रधारादि-कलाः / 12 संखोहणु-संचालनम् / 13. कामुयविहि-कक्कोकादि, कुक्कोकादि / 14. गंधजुत्ति-अबीरादि / मणिओसहजुत्ति-मणियुक्ति मुहरादि / 16. परवत्थु-प्रवरार्थम् / 2: 3. सत्य-आयुध / 4. सं-सुखं / पंचंगु मंतुसहायं साधनोपायं देशं कोषं बलाबलं / विपत्तेश्च प्रतीकारं पञ्चाङ्ग मन्त्रमाश्रयेत् / / परियड्ढह-प्रवर्द्धते / 5. विइण्णकुसंगवि-दत्तकुसंसर्गाः, प्राप्तप्रसंगोऽपि / 7. नराहिव-नराधिपे। 8. विणइं-विनये सति / 9. अप्पलद्धि-आत्मलब्धिभिः मुनिभिर्वर्ण्यते / 11. अहगारहो-अघकारस्य / अथवा अंगारहो-स अंगारः यो दुष्टान् पुष्णाति, संगारहो-( इत्यपि पाठः)। निउ-नृपः। 14. कुलमइहीणु-कुलहीनः मतिहीनश्च मंत्री न स्थाप्यते / तं असक्कुंतस्मिन्धर्मकरणे यः अशक्तः स अधर्मी न कथ्यते अनुमोदनायुक्तत्वात् / 15. निहालणे-अन्तःपुर-रक्षायाम् / 16 तिक्ख-क्रुद्धाः निर्दया वा / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण 183 3 : 1. धणकज्जे-मांडागारे। 2. वल्लूरियाए-मांसपेश्या, शुष्कमांसेन / हो सुहय-हे सुभग / बंधणं-रक्षा / 3. विहुरायरू-सदुःखस्य आदरः कृतः / वसणे लग्गण-साह्यं दत्तं सत् / 4. भाविज्जइ-रुचिः क्रियते / 5. घिप्पा-गृह्यते / णिहिप्पइ-स्थाप्यते / 8. अद्धक्खु-अध्यक्षः अधिकारी। 9. कम्मसुद्धि-कार्यपरीक्षा। पहिहि-हेरूकः / 11. सत्तिहिं-साहसः सह / विवरणुविचरणं पर्यटनं / हिययत्तणु-हितत्वम् / 12. चारित्तणु-पर्यटनं, गमनम् / अयालिं'- अकाले गमनम् / / 13. निसीह-नृसिंह, नृपसिंघ। 14. मउ-मद। जिणसु-जयत्वं / 17. धणदूसणुनटविटादो कुस्थाने व्ययः धनदूषणमुच्यते / मयरद्धय-हे कामदेव / विच्छोयहिविनाशय / . 4: 1. वियलिउ-निर्गतं शास्त्रं शृण्वन् / 2. संतु-विद्वान् / 4. सच्छु-अकलुषः / पवरप्रचुर / जुत्तायारिउ-युक्ताचारः। 5. दूरानोइ-दूरालोकः। दीहरसुत्तउ-दीर्घसूत्री। 6. सोमुअक्रूरः / अजिम-अकुटिल। थूललक्खु-स्थूललक्ष्यः बहुप्रदः / 8. पाणिपवहिं-करप्रकोष्ठः / सोहइ-शोभते / 11. सियणहयलु-नखमूले श्वेतः / 12. मडहुल्लउ-ह्रस्वो लघुः / 13. सोत्तुकर्ण / 15 हुल्लउ-पुष्प / मउ-मृदु / णिय-निज, स्वकीय / 5:1. राइ उ-राजि, श्रेणी। 4. पायउ-प्रकट / 5. विच्छुलियहिं-स्नाताभिः / सहियसहिय-सखीसहिता। विहिं-द्वाभ्याम् / दिल्लि दिलियहिं-बालिकाम्यां सहिता चेटिकाम्याम् / 10. रूंद-परिपूर्ण / 11. तुह धीयहे-तव पुत्र्याः / 12. सुन्दरि-वेश्या। इंदिदिरि-भ्रमरो / सीसमस्तक / 14. वइयरु-प्रघट्टकः / 14. पञ्चारिउ-भणितः / 15. जाणयसहहिं-ज्ञायकजनसमूहेन / समीरिउ कथितः। 6:4. सर-स्वर / सरजाइभेय-पद्मजाताया अष्टदश महापुराण टिप्पण व्याख्याता / आलावणि-वीणा / 8. णियाउं-निजहम्यं नीते ते द्वे। रंगावलि-चतुष्क / 9. पवुड्डिधुउ-प्रवद्धितो धूम्रः / धुउ-ध्रुवं निश्चयेन वा। सासहो-श्वासस्य प्रवृद्धिरेव जलसेचनम् / 10. हारू-मुक्तामाला। कमलबंधु व-सूर्यवत् / 11. सिहिसिह-अग्निज्वाला / चित्तजलद-जला वस्त्रम् / 12. वाउ णं लग्गउप्रज्वलन्त्याः जलार्द्रायाः वायुरिव / मग्गइ-पृष्ठे। 13. सरू-शब्दः / सरू-बाणः / 13. साहारउआम्रः / जीयासा'-जीवितव्याशापहारकः / 15. अहंगउ-यथावत् / 7: 1. अन्वो-हे मातः / सवण्ण-सवर्ण, पालियुक्त भोजने पत्रं सर्वान-भोजनं यस्याम् / 3. कलहंस-नूपुर, क्रमेषु कलहंसानां नूपुराणां घोषो यस्याः / 4. रायावलि-राजश्रेणि, रागश्रेणि। 5. परए-प्रभाते / 11. मं भीसहि-कन्ययोर्भयं मा कुरु / 12. तरूण-हे पुत्र / रिच्छच्छीहिं-सौम्यनेत्रः / 8:2. रइपीईउ-रतिप्रीत्यो द्वे। मणसियकरे-मनसिज-हस्ते / 3. घरिणिए-स्त्रिया / सरे-तडागे। पइठ्ठ-प्रविष्टः / करिव-गज इव / 4. पणइणि परिमिएण-स्त्रीप्रमाणेन, अतिकुडुम्बेन / परिवृतेन वा।। 5. गयनिवसण-रहितवस्त्रा। अधुम्मिलु-बर्दोद्घाटितम् / 7. लक्खइ-अवलोकयति / 8. काहेवि-कस्याः अपि / 9. नह-नख / 10. पाणियं-पानीयत्वचा इव / 11. दुक्कत्तिहिं-आगच्छन्तीभिः / जलजंताई-जलयंत्राणि / 13. आवज्जिउ-सम्मानितः। 16. सुयं-सुत, पुत्रसमीपे / विहाविय-विभाविता, द्रष्टा / आवंति-वृजंती। 17. मंच-पल्यंक / . 9 : 1. सहसत्ति-शीघेण / वीर-नागकुमारः / 2 °तीराउ-तटात् / 5. निवइहे-नृपतेः / तित्ति-तृप्ति / 7. अहम्मारोहणु-कदाचित्, श्रीधरात् अस्य मरणं भवति तदा मम अधर्मो भवति, पापस्य चरणम् / 9. सोत्तहो-कर्णस्य श्रीधरस्य। मइ-मति। सायत्तहो-सपत्नीपुत्रस्य श्रीधरस्य / 10. अवहेरिउ-विचारितं / वियरउ-विचरतु / 14. चडु-आरोहणं कुरु / 15. कच्छरिच्छ-नक्षत्रमाला / गलगिज्जा-घुग्घुरावलि / 16. तणउ-संबंधि। . 10: 1. मयमहो-मथकः / 2: निवित्ति करइ-नियमः कृतः निजपतिभोगस्य / 4. णहवणुनखवणः / 5. अंसें-भुजशिखरेण / 6. कामाउरहि-कामातुरैः। 7. णासउ-नश्यतु, गच्छतु / दइय-हे दयित / P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 णायकुमारचरिउ 11 : 2. एउ-एतत्पत्तने / 3. सहियत्तणु-स्वहितत्वम् / 10. सिरिमइपुत्तिहे-पृथ्वीदेव्याः / 11. जिण्णवत्थ-जीर्णवस्त्र / 'णियंसणं-निवसना / तणएं-पुत्रेण / 12 : 1. परयारिउ-पारदारिकः किं अहम् / विज्झाडिय-ताडिता अपमानिता। 4. चाईत्यागिनः त्यागवादिनः / टिंटहें-तस्थानम् / 5. कडित्तु-फलकं / कित्तउ-उडित वस्तु, क्रीत / 9. ठवलु-वस्तु उडितं / 10 वलियहं-बलिष्ठानां / 13 : 3. आवंति न थक्कइ-न आगच्छति किन्तु तिष्ठति / 4. उर-पुर। जूवारे-छूतकारेण / 5. कण्णपवित्तउ-उंगनीpमात्रं तदपि जितम् (?) / दोहित्ति-दोहित्रेण / 6. तुहिक्कउ-तूष्णीकः मौनवान्, तूष्णीस्थितः / 14. छाया-कांतिर्माहात्म्यं / 14 : 3. वंकाणणु-कंठे मुखे वक्रत्वात् / 3. कसहो-नाडी कसौटी पक्षे कसश्चर्यजष्टिका (?) ण वच्चइ-न गच्छति / णट्रउ-भृष्टः / 4. जसु-जस ताडने तर्जनकः / णरसम-नराणां श्रमकर्ता / शनैश्चरश्व पितुरपि / नराणां-मनुष्याणाम् / पक्षे नरस्य अर्जुनस्य च श्रमोत्पादकः / रविनंदनः शनिः कर्णश्च / पक्षे अश्वः बाघाकर्ता लोकवत् / ग्रीवा हस्तः / 5. लंकेसउ-लंकाया ईश्वरो रावणः लंकानां वा नूपुराणां ईश्वरश्चणकः। जवलदविसेसउ-जवानां धान्यविशेषाणां / जवस्य वेगस्य वा लब्धविशेषः प्राप्तभेदः / 6. दिब्ब-णिउन्म-ज्यतिशयेन नियमन वा उद्भुतखुरः / दित्त-दोप्त / विस्थिण्णु / पच्छल-कटीभागः / ७.परियत्तणु-भ्रमण। ८.विहोडणु-विघटकः। आसवार-सादिनाम् / 10. गिमपयंगउ--ग्रीष्मरविः / 11. सूरि-शालिहोत्र-पण्डितः / बहुभंगहिं-विचित्रः वचनैः / णीवंगई-नृपाने, नीचांगानि कृत्वा वा। 15 : 6. छिण्णउ-पृथक् / 8. भूयगाम-सर्वजीव / गामहं ग्रामो वृत्यावृतः। द्रोणामुहहंद्रोणाख्यं सिंधुवेला जलधिवेला वलयितं / उड्डावइ-जः आगतः उजाडयति / कालमुहु-मृत्युं / 9, णयरई-नागरान् जनान्; नगरान् नागरिकजनांश्च घातयन् / बाह-बाधा / संबाहण-बाहनमधिरूढम् / 10. कवडवडवंदण-कटमदनगल्लस्थलभंजन / कपाट-पट / वड पाठे वटवृक्षः, रक्तचंदन / 11. खडयासी-तृणसमूह खडोपजीविनः। 12. जगडंतउ-भंजन् / मंदण-युद्ध / 14. महुँमधुवर्णः / दुर्जनोऽपि मुखे मृष्टः, न तु अभ्यन्तरे धवल: / मुहरुहहो-दन्ते, दन्तैः / 16 : 1. दाणवंतु-मदवान् / उवलसएहिं-पाषाणशतैः / 2. स्यण-रत्नं दन्तश्च / 3. आराफुरिय-दण्डाने आर / 4. हरि-अश्व / 6. गयगयदंत-गतदन्तमुसलाः सन्त: नष्टाः श्रीधरस्य गजाः / दलवट्टिय-चूर्णिताः / लालाविंडि-मुखकाषं लालापिण्डी। विहटिय-श्रीधर-गजानाम् अन्योन्य सोंडासंघट्ट / 7. तुरय-अश्वाः / तालव?-तालवर्तेन, ताड-वृक्षण। थड-संघात / पय-पादप्रहारा / 8. पायहो-गजात् / गिरिरायहो-हिमवतः / 9. राणउ-जयंधरः / 14. पोमाणण-लक्ष्मी-मुख, पद्मिनी कमलम् / 15. पीलु-हस्ती। 17: 1. तणउ-तनयः। 2. गिरिंदधाउ-धातु गेरुप्रभृति / 3. सवण-कर्ण। गयणहणययरु-गगने नभश्चराः पक्षिणश्च गताः। 4. घिवण-मोचन / ५.गलरव-शब्द / रसिय-शब्दित / 6. वह-पथ, मार्ग। हिमसीयरु-शोतजलकण। ८..असरिसु-अनुपम / 9. हत्थु-हस्तनक्षत्र शुण्डा च / 12. कुंभे-शनिर्मकर-कुम्भयोः स्वस्थानम् / 13. हिउ-आरोपितः / सन्धि -4 1:4. परिमटुं-परिमृष्टः स्पृष्टः आलिंगितः कायः यस्य सः। °णिहवियड-वच्छं-सदृश-दृढवक्षः। थिरफलिह-भोगलसदृश / आयंबि-ईषत्ताम्र। 10. पयर्ड-प्रकट / जलघंघर-प्रलयकालसमुद्रवत् विघ्नकरो। 11. काल-यमो। 14. णिरहु-निरघः निष्पापः। 15. संजमधरु-नामेदं / 17. सुइत्तहिं-सुचित्तः। P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 टिप्पण 2 : 1. धम्मामयतरंगिणी-धर्मामृतनदी। कुहर-विवरं / 2. घणं-लोहवत् निविड / अतिशयेन निविडं पापं तस्य प्रक्षालनं गुणः तेन निर्मलीकृता अवनी पथिवी यया। 4. तस-त्रस / ५.णयसिरेणनतमस्तकेन, विनयपरेण / अणलिय-सत्य अनलीक / 6. कुंचिय-संकुचित / ८.णिग्गहेण-लोभस्य निग्रहकरणेन / 9. दिढवयेण-दृढव्रतेन / 11. णाय एण-ज्ञायकेन न्यायेन वा। सायएण - स्वादनेन, स्वादेन / 13. सिक्खएण-शिक्षाव्रतयुक्तेन शिशुकेन वा। पाविट्ठजीव-दुष्टजोवपोषणानादरेण / 14. घणयाणि-वर्षाकाले। 15. झाइएण-ध्यायकेन / 16. तपसहेन-उपवाससमर्थन : पोसहेणउपवासेन / 17. सारएण-उत्तमपुरुषेण / 18, दसणेण-सम्यक्त्वयुक्तेन / 20. पह-मोक्षमार्गात रत्नत्रयमार्गाद् वा प्रभृष्टः / 3: 1. कुसुइ-कुशास्त्र / कुवत्तयं-कुपात्रम् / 2. समत-सम्यक्त्वव्रतस्त्यक्तम् / 3. वज्जइत्यजति / कित्तणाई-व्यावर्णनानि / 5. दुविहेण-इंद्रियसंयमेन प्राणिसंयमेन च / अहमु-जघन्यपात्रम् सम्यग्दृष्टिमात्रः। 7. कुच्छिउ-कुत्सित / 9. दायारउ-दाता। 12. गिलुद्धएण-निलुब्धेन / 13. इयरहो-नवपुण्यरहितस्य / अडइरुण्णु-अरण्यरोदनम् / 14. असणुल्लड-भोजनम् / णिवसणुवस्त्रम् / 4:2. मंट-मूक / मंथिए-मथिते कारुण्यं क्रियते / 3. अवहेरहि-त्यज / मणि-चित्ते / 8. वोसहरेहु-कायोत्सर्गशरीरः असंस्कृतो वा / 9. निवियद-अविकृति, रसरहित / पयत्तु-प्रयत्नम् / 10. चम्मट्टि-चर्मास्थिशेष / गिल्लुक्क-निर्लुप्त, उत्पाटित / 13. लिरिहरु-विष्णुः / 5:1. सुहलिय-सुफलित / सुकय-पुण्यवृक्षाः। 2. सहसारग्गे-सहस्रारस्य स्वर्गस्य अग्रे उपरिपटले / 4. वाहरत्तु-अहदिनम्, अहोरात्रम् / सम्वाहरत्त-सर्वाधरत्वं सर्वेभ्यो निकृष्टम् / अधरत्वं नीचत्वम् / 5. करिहिंति-करिष्यन्ति / पयपणयलोय-पदप्रणतलोक / 6. जाणिय-ज्ञातजीवजाति / 7. पवडिय-प्रवद्धितः स्वामिलक्ष्म्यालयः येन स महाव्यालः / 8. जाइ-यया / 9. सुय-आकणितसकलशास्त्रस्य नागकुमारस्य गृहप्रवेशं करिष्यति / पह–स नागकुमारः तव लघुपुत्रस्य पतिर्भविष्यति / 11. मण्णमि-मन्ये / सरवण-तडागजलसारसपक्षिसमानानि सः स्मरो वाणो वा तस्य व्रणविधानि / 12. णाणचिंतामणी-ज्ञाता चिंता मनीषा यस्य स ईशः स्वामी वा। 13. गलियं-गलितस्वकार्येण आत्मकार्यरहितेन, गलितस्वपुण्येन वा / 6:1. अंबुरुहणेसरो-कमलसूर्यः। 4. अणुहवंत-भुजमानः / 5. नलिण-पद्मसहित / पुलिणतट / खयर--पक्षी खगोवा। 6. लील-शोभा। कील-क्रीडा। 7. मोइणि-भोगिनी वेश्या / तमालवृक्षविशेष / 9. पुरिसु-नरो न रोचते / राम-रामचन्द्र / 11. पणउ-स्नेहः / पियवम्महो-प्रियवर्म नाम मंत्रिपुत्रः, दुष्टवचनः / पणउ-प्रणतः, प्रणयः / 12. राईस-रात्रीशः चन्द्रः / राईव-कमल / 13. सुरहर-प्रासाद, देवगृह / °णितण्ण-स्थित-देवस्य / कुसुमपुर-पाटलिपुत्र / 16. करिकर-शुंडावत् / संगुल्लसियउ-सहांगेनोल्लसितं / 17. ससहर-मुखचन्द्रप्रभाहरः उच्छ्वासः निःश्वासः उष्णो मुक्तः / 7: 1. इंगियणाण-इंगितं वांछितं तस्य ज्ञानम् / 2. विष्णवियं-लोकः कथितं / भवयारओअवतरणम्, आगमनम् / 3. जोइउ-कन्यया दृष्टः नगर-प्रवेशे / 4. सयणिच्छियसिवेण-स्वजनानां वाछितमंगलेन, स्वनिश्चित-सुखेन / 8. "वेय-वेग / संतावरीण-गणिका सुन्दरी। परिक्खा-परीक्षा। 9. हिययं-हृदयस्थसौख्यस्थानभूता। 10. गज्जत-गजैः शब्दं कुर्वाणैः भयानकैः अरिदमनेन पाटलिपुत्रं निरुद्धम् / 11. 'रइयं-कृत, रचित / धुय-कंपमान / संदणेहिं-रथैः / 12. गउड-गोडदेश / 13. पणषिय-प्रणामित नम्रीकृत / 14. विजयाउरू-विजयपुरात् / दाइएण-- शत्रुणा / 15. छुद्धउ-क्षिप्त / घट्टियउ-चवितं / 16. हरहिमं- रुद्रवत् श्वेत, मुक्ताफलहारवत् / पलोटियउ-पातितः। 8 : 2. मणिउ-कथितम् / छलु छंडिउ-मानं मुक्तं संग्रामे / 3. सुइवहे-कर्णमार्गे / 5 कयलीकदली / 6. पियपलयां-पितृक्षयाशंकमाना / सहोयरु-महाव्यालः / 7. मदि-हे भद्रे / 8. मुह 24 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 णायकुमारचरिउ मुखचन्द्र / उम्मण-दुःखप्राप्तचित्तया-सदुःखचित्तया। 10. णोवसंतु-न उपशांतः / 11. माइएणलघुना / उक्तं बड्डः पृष्टः / 12. उट्टउड-ओष्ठपुट / 13. उद्धव-कंपित, उद्भूत / 15. खय -मरण / 16. णियकंतहे-मम व्यालस्य कान्तायाः / 17. सिरि-मस्तके श्रियं वा / ___E: 1. तुहजयजसु-तव जययशश्चन्द्रप्रसरः / 5. पस्थिव-हे अरिदमन / कहसु-कथय / 7. केरएण-श्रीवर्मणः संबन्धिना मस्तकेन / 8. अपणामें-त्वया प्रगामः न कृतः तेन कारणेन / 10. नीसारहु-रे भृत्याः, एष दूतो निःसार्यताम् / सरसुत्तियारु-सरसवचनकर्ता बाणबिद्धश्रोत्रंकारः / 11. °महाहवे-संग्रामे / 12. पियजंपिएण-प्रियवचनेन / सत्तच्च्हेिं-अग्नौ / 13. णिवायहिं-निपातैः / ' 10: 2. केसरोहु-केशसमूह / 3. उद्धवंतु-उद्धत / 5. वण-प्रहार / 6. संदणं-रथम् / वीढ-पीठ / 7. गोंदलु-समूह। घारणीय-गृध्रनीत / 8. रत्त-रुधिरैः उन्मत्ताः / 13. तुंडमुखे मस्तके च / 14. लूरणं-उच्छेदकरम् / 15. रक्खसी-राक्षसी / 17. विभोयरु-वृकोदरः भीमः / 11 : अरिणर-शत्रुवधूनां बहुकारकङ्कणहरेण रण्डत्वकरेण इति भावः / 8. माम-हे माम / 12. भाउणा दिहु माउ-लघुभ्रात्रा वृद्धभ्राता दृष्टः / 12: 3. चाएण-दानेन / 5. सोहग्गु-सौभाग्यं स्त्रीभिर्वर्ण्यते / कामिणि°-स्त्रीमानभंगकारि / 6. विहिविवेर-विधिविवेकः / 7. सिणेत्तु-व्यालः। 8. सयवत्तवत्तु-कमलवक्रः / 10. विसहरकंकणु-सर्पमयं कङ्कणं / 11. करि-गजं / पिउपुरे–पितपुरे / 12. पंचबाणु-नागकुमारः / विसमच्छ विषमाक्ष्णा त्रिनेत्रेण / पहिउ-पथिको व्यालः / 13. मयंग-हस्ती। रूंदें-विस्तीर्णमार्गेण / 15. मयणु योयंतहौं-नागकुमारं विलोकयतः तृतीयं नेत्रं नष्टं / भणिउ-लोकैः कथितं / 16. चोज्जुक्कोयणुआश्चर्यजनकम् / 13 : 3. यारु-कारकं / 5. णहासणिल्लु-नष्टस्थानः परित्यक्तराज्यः / 6. णाउ-- गजं दृष्ट्वा / 9. पहु-प्रभुः / 10. मारु-कंदर्पः। 11. कण्णाणिल-कर्णवायु / 13. णिउ-नीतः प्रापितः; नीत्वा / 14 : 2. अगहि-अप्रैः सह / 3. °सिहि-अग्नि / 3. रइमंदिरि-अंतःपुरे / 5. पक्कलसमर्थ / परिचत्त-व्यतिक्रान्तभयानि / 7. जयवइपुत्त-व्यालेन / 8. दाणि माणि-दाने माने च / 9. संगरि-संग्रामे / 10. पडिवक्खदास-श्रीधरभृत्याः / 12. संभेडु-परस्परसंघट्टः। धन-निविडप्रहारः / 13. थंमइ-स्तम्नाति / 15 : 4. पडिखणियई-स्खलितानि / 7. दडयडंति-दडदडाशब्देन पतन्ति / 8. वेतालईभूताविष्टशव / 13. छाय-शोभा / 15. सवाल-बालेन सहितः. स्वपालकेन आत्मरक्षकेन / 16. परणरदुम्महु-परेषां दुर्मथः / शत्रूणामजेयः / पुप्फयंतु-पुष्पवत् दन्ता यस्य / सन्धि 5 12. दूस-साबानसरा चा एक चोई (?) / 3. समगाए-परिपूर्णे। नीरुए-नीरुजे, रोगरहिते / 4. संथवियउ-धीरितः / 5. कडउल्ले-कटकेन, कुटुम्बेन / सुपसाहणु-सुप्तसाधनः आभरणसहितः, मंडनयुक्तः, मंडलयुक्तः। 6. जसपरिरूढउ-प्रसिद्धो यशसा। 9. नीलालय-नीलालकाः / 12. वेवइ-कम्पते / 2:4. मत्ताजुत्तउ-मात्रायुक्तम् / 7. माएहि-मा गच्छ राजद्वारम् / दुच्चारहो-दुराचारिणः / 9. परवीर-परवीराणां विदारणं करोति / 11. विणयपालु-नामेदम् / 15. मंधाय-विनयपालस्य मान्याता इति द्वितीयं नाम / 16. वइ-वृत्ति / 3:4. °करणइं-किंकरान् / 6. °भासहो-दीप्तेः / 12. बलिवंड-भो बलवत्तराः / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण 187 4 : 2. नियवइसंकर-निजपति-सुखकराः। 10. हणरव-हण हण इति कोलाहलः / 13. हयथङ-अश्व-समूहः / 14. °आयडढणु-आकर्षणम् / 15. निम्मिच्चिहिं–निभृतैः वचनकरैः भक्तः / 16. सुरवरसरि-गंगा। 17. सयराणंदहि- स्वपरानन्दैः सगर-पुत्रैर्वा / 22. करह-करभ, उष्ट्र। 23. णिवसाहणइं-नृपसैन्यानि / 5 : 3. पासेहि-प्रासैः कुन्तैः / 4. दुरएहि-गजः / 5. घोटंति-घसरडइ (?) / 6. रोसावउण्णाई-क्रोधपरिपूर्णानि / 13. अइऊग-आगत्य / तहो-दुर्वाक्यस्य / 14. पियवम्मउत्तस्स-दुष्टवाक्यस्य पिता प्रियवर्मनाम / 16. णदिउ-वञ्चितः / 6 : उकेरउ-अंकुरः / 7. अणुट्ठउ-अनुतिष्ठतु करोतु / छुडु छुडु-यदि नु। 8. णिउ-नीतः 11. रमणीसरु-स्त्रीणां स्मरः / . 7: मालइ-सोरहु-जातिपुष्प-परिमल / 2. वासु–परिमल / 3. पुण्णायइ-पुष्षविशेष, नागकेसर, पुन्नागम् / पुण्णाउ-परिपूर्णायुवत्; पुण्यागमनमिति वा / पाणिपउमु-हस्तकमल / 4. वीणायारहं-कारकाणां वादकानाम् / 5. पमुह-मुख्यः / 6. वीणामासे- अभ्यासेन / 7. कित्तिधवलुकीतिघवलनाम्ना भाषितं कथितम / 9. विरंचि-ब्रह्मा / १२.णियणयणोहामिय-निजनेत्रतिरस्कृत / 8:1. उजल-लांछनरहित / 3. किण्णरिकतें-नागकुमारेण / 7. झसचिंधु-कंदर्पः / कस्सीरय-काश्मीरक-केसरं, कुंकुमं तेन परिमलितो युक्तः समीरो वायुर्यत्र / 9. णंदुराउ-नंदराजा सम्मुखमागतः / 10. दुचित्ती-अत्यासक्ता। 11. घएं-घृतेन जलभ्रान्त्या / 12. कुट्ट-उपलोट, आध (?) / 12. दारु-ताम्बलमध्ये खदिरसारं भणित्वा काष्ठं ददाति काथानि णाम / 13. अहअन्नमणअतीवान्यगतमना। 14. धूवह-विलोडयति वधारयति वा / जल संथइ-विलोडयति जलं. क्षीरं दधि मत्वा / असुत्तउ-सूत्रं विनापि / 15. सुहयहो-सुभगस्य / पिय-हे प्रिय / 17. उवठवियई-उपढोकितानि। 9 : 1. ईसीसि-ईषत् ईषत् हसता। 2. सोत्तई-कर्ण। पीणइ-पोषयति सुखयति वा / 4. जा-यावत् / 6. मुहुल्लउ-मुवम् / 7. छिप्पइ-द्रवति, स्रवति / 9. कह-कथा / 11. कामिणी-स्त्रीवत् गुणयुक्ता। 12. वीणासरु-वीणाशब्दः / कुसुमसरु-पुष्षबाण / 13. सुइसुसिरेकर्णछिद्रेण / 14. तिहुयणरइ-त्रिभुवनरती राजपुत्री / 10: 1. पुरणाहेण-नन्देन / 2. अहिणव-नवोनमुद्गवत् श्यामला। 3. अज्झासा-अध्याशा अधिकाशा। 4. णियपुत्तीओ-नन्देन निजपुत्रोवत् धृता। 5. मयरद्धय -नागकुमारप्रतिपत्तिसदृशम् / 7. इत्तो-सहितः / 8. दाम-माला / धामं-तेजस्कम् / 9. उइओ-उदितः / 11. कोइलकलरवपारावतशब्देन / 12. जाया-भार्या, वधू / 13. पहुकेराए-राजाज्ञया। थक्को-स्थितः / अण्णेसिंअन्यस्मिन् दिने / 14. ते-त्वया। 15. रम्मयगहणे-रम्यकवने / तिसिंगो-त्रिशिखरः। सिहरी तुंगो-शिखरी तुंगः / 15. छित्तपयंगो-स्पृष्टसूर्यः / 16. तस्स-गिरेः कटिभागे। रंमवणं-कदलीवनम् / 17. णववासरकर-नवीनसूर्यकिरणसमूहतिरस्कारः। 19. णत्ताह-नक्तदिनम् / 21. चुयंसुअपिच्चं-च्युताश्रुजलयुक्तम् / पिच्चं-जलं / 23. महणु-मथकः / 11 : रस-रसा, भू / रय-रद, दन्त / 2. कदम-चन्दनरसेन कदमो जातः / फलिहस्फटिक / 3. हरिणह-सिंहनखैः / दलिय–विदारित / कुंमि-हस्ती। विलुलिय-च्युत; स्फुटित, पातित / 5. दुक्कियरय-पापधूलीनाम् अघानि पातकानि, पापविनाशकानि वा। 7. पण्णासुत्तर-१५०%; 151 / 9. सगे-स्वर्गेण / खयरूसग्गे-मरणं यत्र विद्यते / 10. सिविणेहें-स्वप्नस्य ईहा स्वप्नसदृशेन; स्वप्नचेष्टावत् अस्थिरः / 13. निहियवहुसीसें- स्थापितवधूमस्तकेन; क्रीडा-कमलेन निहितानि वधूनां शीर्षाणि येन; वधूभिर्वा निहितं शीर्ष यस्य / 14. सिहि-अग्नि / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 णायकुमारचरिउ 12 : 1. बहिरिड°-बधिरीकृतं वनं पूत्कारेण / 5. °वयणु-वचनं / वणयरहो-भिल्लस्य / पयच्छिउ-दत्तम् / 6. भुत्तुत्तरकालए-भोजनानन्तरम्; मुनिवेलानन्तरं / पयालए-पाताले / 7. अदिट्ठपुवु-अदृष्टपूर्व कदाचित् / वारि-द्वारे / 11. महाइय-महातिशययुक्तौ; महादरयुक्तो / 13. अणिट्ठियउ-न विनाशं प्रापितः / अनिजितः / . 13 : 3. ललनावर-स्त्री। 8. दण्डय-हे भीमासुर / णिरिक्खहि-अवलोकय / 10. कण्णांत्रिभुवनरति / मणिसयणु-रत्नमयी शय्या / 11. रइरायहो-रतिशोभिनः / सन्धि 6 1 : णिबंधु-न्यतिशयेन स्नेहबन्धः, त्रिभुवनरतिविपयस्नेहबन्धं कृत्वा / 3. विउलवहे- मार्गे / हरिणवहे- वधे / 4. पुच्छियउ-भिल्लो पष्टः / भच्छेरय-आश्चर्यनिलयम / णियच्छियउ-चेत् त्वया दृष्टः / 5 उवयारिहे-ममोपकारकर्तुः / 6. चविय-कथिता / 7. कंपियलिहरि-कम्पितगिरिः / पुरिसहरि-नराणां सिंहः / 8. णीसणिय-शब्दवती / सुदंसणिय-सुदर्शनिका / 10. पडिवत्ति-आदरः / 11. मई-मया निपुणमत्या / 12. हुउ मल्लउ-समीचीनं जातम् / 14. सुरसारिए-सुरीणां सारभूते / 2: 1. मयपउरे-मृगप्रचुरे / स्ययमहीहरे-विजयाखें / 4. एस्थत्थए-अत्रस्यितेन / जविउजपितः / 5. पय-जलमपि कदाचित् मुक्तम् / उल्लियउ-मिश्रितः। 6. मासुल्लउ-मांसम् / 7. सायारह-स्वाचारस्य सुष्ठु आचारयुक्तस्य / “अचामचः प्रायोऽपभ्रंशे"। साचारस्य वा सह आचारेण वर्तते इति / णिम्मच्छर-हे नागकुमार / 8. सुरसुक्खरुक्ख-कल्पवृक्ष / सुरसुक्खरू-सुरेभ्यः सौख्यं रातोति / 9. दिव्वपुरंधिगणु-देवाङ्ग नासमूह / 10. सुत्तंतियउ-श्रोत्रान्तरे कर्णमध्ये / 11. सणियडिंस्वनिकटे दृष्ट्वा / 12. विमद्दउ-कदर्थक / 3 : 1. जायरयम्बयहो–उत्पन्नरतभोगव्रतस्य / सुव्वयहो-नमिनाथतीर्थकरगणधरस्य / 2. राय -राग / 4. जोइयउ-दृष्टः / 5. मिण्णउइंदिय-इन्द्रियोत्पन्नज्ञानावरणं विदारितम् / 6. रयजल. वाहहो-पापमेघस्य। उवयरणु-उपकरणं मरणम्। 7. जमकरणु-यमकिकराः व्याधिः जरा वा / करणु-इंद्रिय / 8. ण लयउ-न गृहीतम् / मणि-रत्न / भरण-पोषणम् / 12. सो धम्मु-जगत्प्रसिद्धो जिनधर्मः। 4 : 1. अंते-अवसाने / उरु-हृदयम् / 2. उवयरइ-उपक्रियते / 3. धरइ-किं रक्षति / 4. वसइ-भवति तिष्ठति वा। ल्हसइ-गच्छति / 6. हएण-हतेन मारितेन अश्वा किं न हतः / 7. रहेहि-रथैः / रहिज्जइ-रक्षितुं न शक्यते / वहुः-वधः / रायगहु-रागपिशाचः। 9. ल्हिक्किउप्रच्छन्नो भवतु दुर्गमध्ये / एउ-एतत् / 10. पहवंतु-प्रभवत् संजायमानं मरणचिह्नम् / सेयवेयं°प्रस्वेद-शीत-रोगवेगांकितः / खयचिंधु-मरणचिह्नम् / 11. असिपाणिएण-खड्गधारा-उदकेन / पापवृक्षो वर्द्धते / दीहकरु-दीर्घशाखः / 12. तहो-पापवृक्षस्य / वंकावइ-वक्रीकरोति / 13. गहिय णिवगृहीताः नृपाः / लच्छीसिव-लक्ष्मीसौख्यानि / 14. रउरवे-सप्तमनरके / ___5 : 1. तउ-तपः। 3. ते-जितशत्रुणा / रसिउ-लम्पटः / 4. सुणियल-सुष्ठु निगड / 5. मढ़ें-हस्तिपकेन / वज्जिय-वजित / 6. ससहावे-स्वमाहात्म्येन / 9. अवयरहुं-उपकुर्मः उपकारं कुमः कस्य / आणत्तउ-आज्ञप्तः / ११.°मए-मदे / 13. हिकुमारु-नागकुमारः / 6: 1. परमीमयरु-अन्येषां भयकारि / 2. जाएँ-जातेन, गृहीतदीक्षेण / णिज्जिय-जितशत्रुणा / 3. मणि-मनसि कल्पिता / महु-मम सुदर्शनायाः / 4. भासवसणा-नाम्नी, वाञ्छापूरिका। 6. बहुजंपणिया-शत्रूणां बहुजल्प-कारिका। 7. कंकालिणिया-कंटकहस्ता। 10. विदावणिया-शत्रुनाशिका / 11. उम्मोहणिया-शत्रुकृताचैतन्यस्फेटिका / 12. उत्तारणिया-उन्नतप्रदेशात् / 13. आरोहणिया-उच्चस्थाने / 16. सरवारणिया-बाणनिषेधिका / 17. स्य-वेग, रजः / 18. बलसुंमणिया P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण 189 सैन्यमारणी / डंमणिया-वंचिका / 19. जमसंखलिया-यमशृंखलासदृशी / 20. मयविमलिया-मदेन विह्वलं करोति / फणिमेहलिया-सर्पमेखला / 21. मरुचंचलिया-वायुवत् चपला / 22. रुई-दीप्त्या / 23. वीसासुहिया-विश्वासं हितं च करोति / 25. चंदकसिरी-चंद्रश्रीसूर्यश्री। 26. वारुणियादृष्टिकरी / 27. गहणासणिया-भूतनाशिका। कहपेसणिया-कथासंबन्धिनी समाचार-कथिका / 28. विज्जउ-विद्याः / 7: 1. विलइ-हे वनिते / 2. गंभीरयरे-गम्भीरतरे / 4. अच्छरिउ-आश्चर्यम् / ताएतया देव्या / 6. थुइवयणेहिं-स्तुतिवचनैः / 7. विहि-पुण्य / 8. रयणीयरु-कालवेतालं पृष्ट्वा द्रव्यं गहीतम् / णियपुण्णसुवण्ण-स्वपुण्येन प्राप्तं कसवरं; निजपुण्यमेव सुवर्ण तस्य प्रपन्नं प्राप्त कसु परीक्षा येन। 10. कमकीलए-पादक्रोडया / ढंढरु-राक्षसः / 12. जिणभवणु-चन्द्रप्रभचैत्यालयम् / 13. णियपिय-निजभर्तृ / 14. वाहिणिहिं-सेनाभिः, सेनया सह / 15. अंधिव-अंघ्रिपो वृक्षः। कंदउईदृशो भिल्ल: / तत्र कंदः जलं मेघो वा / 16. वाहि गइंदउ-व्याधिगजेन्द्रः; गजेन्द्रं वाहयित्वा पृष्टः / / 8:1. जग्गोहतरु-वटवृक्षः / पल्लहिउ-परावृतः / सवरु-भिल्लः / 2. दिट्ठउ -स्वामी दृष्ट: / आवासिउ-स्वयम् उषितः / सणरु-व्यालसहितः / जणत्तिहरु-लोकपीडानाशकः / 3. परियाणियउ-परिज्ञापितः; स्वराज्ञो ज्ञापितः / 4. ते-तेन वनराजेन / 6. गोत्तकउँ-गोत्रानुक्रम कथयति / 8. जोइहिं-मुनिभिः / समरहो-शवरस्य / 9. संदरिसिय-दर्शितसिंहव्याघ्रमुखायाः / 10. एत्थु-अत्राद्य / पिक्क-पक्क / 11. सहिणाणे-साभिज्ञानेन / 9:3. सरीरे-कायकान्त्या आभरणं द्योतितम् / 4. मोयणय –भोजनं चारु मनोज्ञम् / ससालणयं-सव्यंजनं / गहणन्व-वनवत् विस्तीर्णम् / ससाल-सालवृक्षसहितं वनं शशकजीवबन्धनयुक्तम् / 5. णेहमाव-स्नेहांचितं भृतं; पक्षे घृतादि, सद्भावभृतं च / कव्वं-मात्राभिः संवृतं काव्यं; भोजनं मात्रायुक्तम् / 6. गइकम्मु-गतिकर्मवत् / साउ-स्वायुरिव पुण्यपापस्वादयुक्तं; भोजनं सुस्वादु / णाणारसपवरं-भोजने तिक्तमधुरादयो रसाः; पक्षे शृङ्गारादयः रसाः / 7. संझामुहवं-सन्ध्यामुखं जनरक्तताकारक; भोजनं जनानुरागकरम् / कातंतं-कातंत्रव्याकरणवत, कातन्त्रे कादीनि व्यञ्जनानि, भोजने सालनंकानि / 8. कइवित्तं-श्लोकवत् / पयं-पदं पयश्च / गयं-गजा गदा रोगाश्च / 10 : 1. वाहण -अश्वादि / . गाण-पेयं वस्तु / 3. प्कवं-प्रवाह / प्लावित–सिक्त / गारुडोदनं-गरुडोद्गारतंदुल राजभोगवद् उत्तम / दधीन्दुकुन्दोज्वक-चन्द्रवदुज्ज्वल / पेसलं-मनोज्ञम् / 5. कयवयकिरियउ-कृतव्रतक्रियः / सुइहरु-श्रुतिधरः / परमाइरियउ-परमाचार्यः / पोमाइयउप्रशंसितः। 10. विदवणविहि-कर्णछेदादि पृथक्करणम् / 11. खयभीरुयहं-मरणभीतानाम / 12. करुणावयणु-दयावचः / 13. वज्जइ-त्यजति / णियपियरवणु-निजस्त्रीकान्तः, परस्त्रीपराङ्मुखः / 15. अविहंगइ-भंगरहितानि / 16. सिरि-मस्तके / 11 : 4. सरूहु-कुलोत्पन्न / सोममुहु-चन्द्रवदनः / 5. सास-धान्य / वसु-धनम् / 7. हिउ-हृतः / 8. भीमावलि -भीमबल-भुजबलेन / 9. बलेण-सैन्येन / 10. वण्णफुल्लब्राह्मणादिवर्णैर्वद्धित विविधहट्टमार्गम् / 12 : 1. धरणिछलु-वञ्चनं कृतं भ्रातृभूमेः / 3. तहो-महाभीमनाम्नः पुत्रः / 7. निहेलणहोश्वसुरगृहम् / सुहु चिंतिय-शुभं चिन्तयित्वा। 8. सदियर-आकारितः / 9. मइयए-भयेन / 11. सहि-सखी। 12. ससहरकंतिहरु-चन्द्रकान्तितिरस्करं। पुंडु-पाण्डुरं श्वेतं / 13. पसाउ भणेप्पिणु-प्रसादं भणित्वा / 14. पयारउ--प्राकारः। 13 : 1. विरामो-विनाशः / 2. परामेययामो-परैरनाकलितसामर्थ्यः। 3. समग्गं-परिपूर्णम् / अत्थाण-आस्थान सभा। 4. णिणा-नृणा, नरेण नागकुमारभृत्येन / 5. अवकं-अव समन्तात् रक्षक वा। विसंक-विगतशंकम् / विवंक-वैरिणामवकं / 6. मईयं--मदीयं, मत्या उपलक्षितं वा / 7. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 णायकुमारचरिउ वलक्खं-धवलं। 8. सुरिंददि-मेरु / 10. भडे पुंजिऊणं-भटान् पुञ्जोकृत्य / मडो-नागकुमारः। 12. बलं बुझिऊणं-तव बलं ज्ञात्वा। 13. ममं निजिऊणं-मां व्यालमपि पर्व निजित्य / 14. अहं ते कयंतो-अहं तव यमः तेन प्रेषितः / 15. अरीसेण घुटुं-सोपप्रभेणोक्तम् / असच्चं सयुटुं-सत्यमिश्रमसत्यम् / 17. ण व लाविलीणो-लज्जया किं न विनाशं गतः त्वम् / 19. पायराउ-पादरजः / 14: 1. झस-कटारी / 5. सुमइ-हन्ति / 6. जूाइ-झूडइ / वाहरई-व्याहरात आह्वानं करोति / 11. विढ-राहुणा / 12. तिगुत्तहो-त्रिगुप्ताचार्यस्य मुनेः / 15 : 1. दुच्चिय-द्वे एव प्रवृत्ती भवतः / 2. वेल्लहल-कोमल / 3. दिवझुणि-आगमु / महत्थु-महान् / 4. हक्कारिउ-पाहूवः व्यालेन / पहु-नागकुमारः। ससुरू-नागकुमारस्य श्वसुरी वनराजः / 5. रायहरे-राजमन्दिरे / 6. पवर सुइट्टपुरे-उत्तम सुप्रतिष्ठ-नगरे / 9. °हत्तिर-भक्त्या / 11. उवसमहरू-नामेदम् / 13. चउविह-आराधना-चतुष्कम् / सेयंस -पुण्यभाग। णि साहणु-निजपुण्यस्य अंशानां शरीरावयवानां मण्डनम् / 16 : 1. जोइयं-सोमप्रभस्य रूपं दृष्टम् / 7. लोण-लवणसमुद्रपर्यन्तम् / हेमसार - रत्नवती। 8. विराहणा-रागरहितेन / 9. महावणे-महापणे; सुवर्णसारेण युक्ते / 10. एणआरिसिंहः; मृगारिः / सिंहस्कंधः। रायओ-राजकः / 11. सरो-स्मरः / पोमिणीसरो-तडागः / 12. किंकरो-व्यालः / 13. संगरे-युद्धे / 14. तओ जुओ-तपोयुक्तः / 15. आसिओ-आश्रितः। 17. रुज्झइ-ध्रियते / 17 : 1. जयविजइ-जगद्विजयो। 2. सवणु-वनयुक्तम् / 3. दाणुल्लिय-दानयुक्ताः / 5. अज्ज वि-अद्यापि / 8. जित्ताहवेण--जितसंग्रामेण रामचन्द्रेण इव / 13. सुकिउ-सुकृतं पुण्यम् / 14. रयणे हें-रत्नैः / सन्धि 7 . 1: 1. पिउगेहे-पितृगृहे / 4. विहिं-त्रिभिः। 6. वग्गह-उच्छलति / मडबलु-सैन्यम् / 7. हय-अश्व / 8. किंपि-कि पि न श्रयते। 9. पय-गजादीनां पादैः / रय-रजः / 10. अदइअटवी। 11. विसहरमुहु-सर्पमुखसदृशम् / 12. तिउरवइरि-ईश्वरः, रुद्रकण्ठवत् विषयुक्तम् / साहामयसुय-शाखामृगशुक। 13. मसल-भ्रमर / 14. तडियइं-आरोपितानि / 15. हरिअश्वाः, पक्षे कृष्णमतम् / कुसासण-तृणविशेष, कुश-अशनं; तर्जनं ताडनम् / परिगणिय-प्रमाणीकृत। 16. पणिवण्णउ-अंगीकृतं दानम् / 17. हस्थिहिं-गजेषु, हस्तः / जेहिं सबंधणु-यैगजैरंकुशवशात् स्वस्य आत्मनः बन्धन प्रापितम् / 2: 1. सद्दई-चीत्कारः मुक्तः / 3. करहल्लउ-उष्ट्रः। 4. रूई-अर्के रूपवती वैश्या। केण ण याणिय-विरूपकोऽर्कः सर्वैतिः / 5. सल्लह-शल्यकी: शल्यं करोति / 6. करहहो-उष्ट्रस्य / पील-पीलू वृक्ष / णिरारिउ-अतिशयेन / अण्णुं ताए'-प्राकृतत्वात् तस्याः पील्वाः समीपेऽपि अन्यः / 7. घोलंतेण-पल्लवादिना कृत्वा लम्बः / 8. णग्गोहउ-वटवृक्षः; नग्नसमूहः; पक्षे पापिन्याः स्त्रियाः मुनिसमूहः रोचते। 9. धवलु-बलोवर्दः। 10. कण्णे खु-कर्णे खकितं / 11. राउ-नागकुमारः / आलुखइ-मुखेन निश्च्योतं करोति / 12. बलवंतु पुण्णु-बलवत्तरं पुण्यम् / 13. रसियउ-भिल्लः / 14. णाउ-निजनाम कथितं भिल्लेन / 3: 2. पलासहिं-मांसाहारैः / 3. मई-मया / 4. णियइ णियत्तइ-भवितव्यं पश्चाद् वलति / 5. अण्णण्णहो'-अन्यस्य अन्येन कथितम् / 6. धर-पर्वतवत्, धरापर्वतवत् / 9 महुमहुकृष्णः / 10. पडिवण्णु-भृत्यत्वमङ्गीकृतम् / विजयाणउ-विजयाज्ञा / पयाणउ-प्रयाणकम् / 11. णीणिउ-निष्काशितः प्रेरितः / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण 191 1. विजय-दिग्विजय / 4. रक्खिय-रक्षिता सज्जनशोभा यैरस्माभिः ते वयम् / 5. जायहे-जातायाः पुत्र्याः उत्पन्नायाः / सससुयहो-नागकुमारस्य / णिमित्तें -निमित्त-वचनात् स्थापितायाः / 6. दुआसामहि-दूर्वावत् श्यामवर्णायाः / 8. विसयवइ-देशपतिः। 9. पज्जोयणु-प्रद्योतननामा। 5: 4. गुण-प्रत्यञ्चा। 10. धाराई–मार्ग चीहला / 11. रोसा 4-रोषपूर्णानि / 12. तिहुयण-नागकुमारस्य / 14. दुग्गा-पाजबांधवि / 15. टलटल इ-कम्पते / 19. सुकयाईसुकृतानि / 6:1. वच्चमि-गच्छामि / 2. वडढउ-वर्धताम् / 3. उज्जय-सरल कोमल / पिसुणकन्वुशत्रकाव्यं मांसं च / पहुपुरउ-राज्ञोऽग्रे / 5. सत्थई-शास्त्राणि शस्त्राणि च / वराणणे हे वरानने / 6. अज्जु धम्मु-पक्षे आर्यधर्मः / 7. णियत्तणु-निष्कर्षणं दानम् / सरिवि-स्मृत्वा / णियत्तणुनिवर्तनं पश्चाद्वलनम् / 8. चंचलु-मम मनश्चित्तं हृदयम् / 9. वेसावाडउ-वेश्यापाटके गुप्तं / सिवशिवा शृगाली / 10. आवगाउ-केवलं / वग्गउ-लग्नं चरितं / 12. सुसाउहे-सुस्वादायाः / साउहेसायायाः लक्ष्म्याः साया लक्ष्म्याम् / पराउहे-शत्रोरायुषः / 14. सरवरपिहिय-बाणाच्छादित-सूर्याणि / वर-समूह / 7:1. ललक्कइं-यमकिंकरसदृश / 2. उरयल-हृदये प्रविष्टत्वात् हृदयभृत् / 3. णिरिक्कईचौराः / गणियमिरिकइं-गणिकामत्सरकराणि / ४.°णिवडियाई-पतितानि / 5. पिंट-समूह / डेवियप्रोणित / 6. थोट्ट-समूह / विहव-ऐश्वर्य / मर-मानभक्षकानि / 7. लोहियाई-रक्तलोभिष्टानि रक्तीकृतानि वा। णीयइं-नीतानि / 8. रयमइयई-धूलिमलिनानि / विच्छुलियई-सिक्तानि / 9. पक्खलियई-प्रस्खलितानि / 10. असिणिहसणं-शस्त्राणां परस्परसंघट्टाग्निना / अग्गहिं-अप्रैः / 11. एहए-ईदृशे / वमाले-कोलाहले मेलापके / 12. दंडणाहु-सेनापतिः / 8:4. संगरे-युद्धे / पडिबल-शत्रुसैन्य / 6. अब्भुय-आश्चर्य / 9. एत्थाएं-अत्रागतेन / निमुंमिउ-विध्वस्तः निराकृतः / 9: सससुउ-भगिनीपुत्रः / 3. साहारिउ-वीरितः / 6. छुडु मा णासउ-यदि चेन्न नश्यति / 7. मउमड-मदोद्भटौ स्तनौ स्त्रियाः बद्धौ शोभाते / पडंति-स्तनाः भटाश्च पश्चात् पतन्ति / 10 : 1. णिवा-निपाः कुंभाः घटा इव / थविवि-केचन राजानः स्थापिताः / 4. कडयकडणि / 5. वउ-पदम् / 6. णियणाणवउंचलु-आत्मतत्त्वरूपि वस्त्रप्रान्तं प्रक्षालितं, ज्ञानावरणम् / 8. घित्तदेह-क्षिप्तशरीरा अम्बिका। 9. विरहय-रचित्वा। थाणु गयफल-आम्रवृक्षकीलके गतफलान्यागतानि पश्चात् / 10. विहाणइं-विधानानि / निलय- गृहाणि, जलस्थानानि / 13. पत्तलेख / पत्त-प्राप्तः। 11 : 1. गयउरवणा-हस्तनागराज्ञा अभिचन्द्रेण / 2. मुयमायर-मृत शुभचन्द्र / 3. कुरुकौरव / 5. दुम-वृक्ष / 7. विणीयउ-विनीताः / 8. सुहमाणण-हे कुमार / 9. पाडल-श्वेतहंस / 10. विहि-कर्म / 12. मरगय -श्यामवर्णा / 13. मइंमंदहो-बुद्धिहीनस्य / तेण-सोमेन / 14. पाणेसें-भी / 15. कुलिस कंठ-वज्रकंठपुत्रपित्रा / णहयर'-नभश्चरराज्ञा / 16. नियाउ-नीताः / 12 : 1. सुइ-कर्ण / 5. खगपुरिसेहि-विद्याधरैः / 13 : 1. णव जल°-ईदृशेषु गजेषु भूचरा खेचराश्च स्थिताः, अत्र सप्तम्यर्थे तृतीया। 3. साडीसारि, गजपल्याणम् / 4. हरि-अश्व / 7. जीवियाकाम-जीवितव्यवाञ्छा आसमन्तात् यस्य स त्वं गच्छ / कामिणिसुहं सरसु-स्त्रीसुखं स्मर / 14 : 1. मुक्खज्जय-मोक्षोद्यताः / 2. पेहुणवंत-पंखयुक्त / 5. चलइ णं-सुकण्ठः स्थानं न त्यजति मरणसमीपत्वात् तेन यमेन क्षयकालेन भक्षितः / 7. करिणा-नागकुमारहस्तिना। 8. पयगइ P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 णायकुमारचरिउ तीव्रगती। चेय-चैव / महियर-भूगोवरी। 10. चलंतहिं-चलतोः सतोः द्वयोरपि धारा लग्नाति / 13. खुडिउ-चुटितं त्रोटितम् / 15 : जमराय-यमगृहे प्राप्ते / 4. चदं-चन्द्रानाम्नी। वरचंदहो-वराणां मध्ये चन्द्रस्य / 6. धण-धनं चेत् याति तहिं यातु / 8: असहाय-असहाय-सहायकारि यद् जीवितव्यं तत् पविः वच. समानम् / 9. किमि-कृमयः / १०.घणतणासण-कठिनत्वनाशकाः / सन्धि८ 1:2. हिंडइ-महाव्यालः भ्रमति / 3. धयरट-हंस / 4. सिहि-मयूरः / कलु कणंतु-मधुरशब्दं कुवार्णः / जोइयउ-विलोकितः / 5. तरुणिहिं-महान्यालस्य राज्ञोभिः / मणियाई-कंठचेष्टितानि / 9. छप्पएण-भ्रमरेण धूर्तेन च / वाणदूण°-पानेन द्विगुणीभूतः / 10. सीय वि-शीता अपि / 12. अंबइयहे-चम्पककलिकायाः / 13. पमत्तउ-प्रकृष्टमत्तः / 14. जूहीयहे-यूथिकायाः / 2: वित्त-वृत्तं जातं दृष्टम् / 2. पावासिएण-प्रवासिकेन-पथिकेन / जयवइसुएण-महाव्यालेन / 3. पंडिराउ-पाण्ड्यराजः / 5. को मरई-ब्रह्मापि चिन्तयन् म्रियते, को वरइ जाहि वा पाठः / 6. चुणिएण-ज्वरेण (?) / हयंगहो-शीतज्वरयुक्तस्य, शीतज्वरयुक्तेन अजीर्णेन वा हताङ्गस्य / मत्तु-अन्न शालिः / 8. आवणे-हट्टे / 9. सुंदु-पराक्रमयुक्तः / 12. विवणि-हट्टे / 3: 1. पवहंत-प्रस्रुतवाष्पछटानद्या / 2. बलिवंडए-बलवत्तरेण / 5. वलु वलु-पश्चाद्गच्छ मम सम्मुखं तिष्ठ वा / 8. सरयण-रत्नजटित / वसुणंदय-खग। 13. विवक्ख-विपक्षः शत्रुः / 2. 4: 1. पीडिय सरेण-पीडिता स्मरेण कामेन / 2. मालइ-जातीपुष्प / चक्की-चक्रवाकी / चक्केण-चक्रवाकेन / 6. कहिं-कुतो भवान् / 7. सुहवइ-शुभवती। 9. पंडि-पाण्ड्यराजानं श्वसुरं पृष्ट्वा / चंडि-चण्डी त्वत्यन्तकोपना। 10. वरेहि-कन्यावाञ्छकैः श्रेष्ठः। 11. कलयंठि-कोकिल / 13. वरहि-त्वं वरं स्वीकुरु / ___5 : 1. अवसंति-वसन्तमासं विना जातीपुष्पं न विकसति / कण्ण-कन्या एव जाती। 3. पोसंतु-पोषयन्तु / 5. करेसमि-करिष्यामि सेवामहं, स मम स्वामी नागकुमार एव भविष्यति / 7. इच्छिउ न जाइ-यथा अहं न वाञ्छितः / इहु-एष नागकुमारः / 8. चीरु-पटः वस्त्रम् / तमालउ -तत्स्थानं नागकुमार-गृहं गतो व्यालः / वीरु-व्यालः / 9. मेइणि-गृहाङ्गणम् / विक्कमंतु 'चिक्क"गच्छन् / 10. मुणियउ-कुमाररूपं हृदि संपूर्णमागतं ज्ञातः / चित्तयारु-चित्रकरः / दे देहि लेहिलिख लिख पश्चात्परं देहि। लेखे पटे देहि वा। 11. दिट्ट-दृष्टः चित्रकरेण / 12. वालंकदेहु-व्यालनाम्नः शरीरम् / भिण्णु-उल्लसितम् / 13. चेल-पट / 14. खरकिरणदिणंतरे -- आदित्यवारे / मइणीए-मेनक्या / 15. पीढएण-आसनेन / 16. पडंचलु-परस्य वस्त्रस्य प्रान्तः / 17. अगंगयरुकामोत्पादकः / 6: 1. कोवंड-धनुः / 3. एहु-एष पटे लिखितः / वित्तेण विवजिउ-चित्रेण बिना चेत्साक्षादस्ति / 9. णवणवेण-नवीनवेगेन / 12. करहि करणु-दयां कुरु। 13. वुक्क-बुष्क भाषणे / 16. पियदूयहो -प्रियदूतस्य वचनः / 7:1. संतयाह-निरन्तरम् / उज्जेणिहि-सुखशतानां श्रेण्यां उज्जयिन्याम् / 2. हरिखंधसिंहस्कन्धसदृश / नोरंधु-अभेद्य अविघटनशील / 6. मेहवाल-मेघमाला। रइकइयवाल-रतिकपटपालिका। जीलवाल-कृष्णकेशा / 7. पयवडन-पादपतन / 8. पइज-प्रतिज्ञा / 9. काम- स्वेच्छया / 10. सइत्तएण-सावधानेन / 11. आउज्ज विज-वादित्र विद्या ( आतोद्य)। 12. आउ-आगच्छ / 13. णेहउरू-हृदयमर्म / वाहन / P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ टिप्पण 193 8 : 1. मेहवाहु-मेघवाहनः / वाहु-व्याघ्रः व्यावः भिल्लः / 2. उप्पेत्य - उन्मत्तः सुकंड एव चन्द्रः तस्य राहुः / 4. विवाहु-गरुडवाहनः कृष्णः / 8. तुहुं-त्वम् / 10. वंदु-वन्द्यः / 14. सरतडाग। 9: 1. सप्पुरिसु व-तत्र चैत्यालये वटवृक्षोऽस्ति / 2. कइ-कपिः पक्षे कविः / दियवरद्विजवरा मुनयः तेषाम् दत्तदानः / पक्षे हंसमयूरादीनां दत्तावकाशः / 6. गयहत्थे-गदाहस्तेन / 7. वढिम-दीर्घकालं जल्पितुं न ददाति, उच्चस्तरेण / 7. जोहु-योधः। 9. पुरिसचंडु-श्रीनागकुमारः। 10. णिज्झाइय-अतिशयेन ध्याता / 12. संवाहणि-उच्चलनशीला / 14. भमरहरेण-देवविमानेन / 10: 2. रइवइरिमवणु-जिनगृहम् / 3. कउ वीरहो -मन्दरागः कृतः वीरस्य कुमारस्य / मंदरसित्त-रागरहितः इत्यर्थः / 4. नरंगु-नरशरीरम् / 5. पंकरहमित्तु-सूर्यः। 6. नीसारियाउनिःसाराः, निष्कांक्षिताश्च / दियवररियाउ-झचयः काण्डी। 7. कं तावसेहि-कोऽपि न नम्यते / कंतावसेहिं-स्त्रीवशः, कं कोऽपि न रम्यते / नाविजइ-नम्यते कः / सुरहिं-हरादिभिश्च को नम्यते / 8. अवसं-अवशं यथा भवति / सारएहिं-भ्रामकेषु / सुहु-शुभत्वम् / 9. भूअइं-ब्रह्मादिप्राणिनः / 10. जीवणेण-अमृतेन, उदकेन / जीवणेण-जीवितव्येन / 11: 5. सोहु-शोभायुक्तः / रोहु-समूहः / 6. थोवढ-उन्नत / 9. वालुग्गपहर-व्यालस्योग्रप्रहरवासितनृपेण / 10. पहुणा-प्रभुणा / तरुणहरिण-बालमृग / 12 : 1. रक्खियसतेउ-रक्षितनिजतेजाः। 2. बंधव-मम भ्रातरौ / 10. कइवय-कपट / विचारमंगि-विचारचतुरा / 13 : 5. मारुयजवं-पवनवेगस्य / गंदिणिवालें-गोपालेन / 9. वलिबल-बलवत्तराणाम् / 14. रामाहररायहो-स्त्री-ओष्ठरागवत् अन्यराज्ञां राजत्वम् / 15. उरियउ-उपकृतः / 14 : 4. तत्ति-चिन्ता। 5. जणकवल-ईदृशे कपाले / कावालिणिकवालि-देवीकपाले / 6. सरसु-सरागवचः / मारुयजवेण-वायुवेगेन / 7. सत्]-शस्त्रेण / आहच्छमि हउ-एष तिष्ठामि / 15. 3. पंचबाणु-शोषण, मोहन, संदीपन, पयोन्मदन, कटाक्षावक्षेप। 5. पंचहुं वि-पवन 16 : 1. तायणेण-रक्षानिमित्तेन / 3. वाणरोहु-कपिसमूह / सुग्रीवप्रमुखः। 4. सुसिहरिसुष्ठु शिखरे। सियाउ-श्वेताः / 5. तिलयउ-पक्षे वृक्षः। चंदणसुरहियाउ-चन्दनसुरभिताः / 6. हरिणियाउ-कृष्णेन नीताः / 7. मणोहराउ-मनोहराः, मनःसमूहस्य रागः / 8. सुरतरु णियाउकल्पवृक्षस्थान / 9. पल्लवउववण-पल्लव एव उपवनवृक्ष / 10. रक्खंकराय-भस्मकरी / कय-राजानी कृती। 11. णियपुरिसईउ-निजपुरुषश्रियः / 12. विणिहिय-स्थापिताः। 13. सुरविमाणु-सुराणां विशिष्टमानम् / 14. सवासे-शवाशे महादेवे / पंडीसवासे-दक्षिणमथुरायाम् 16. जसु-यशः परिभ्रमति / सन्धि 9 1: 2. अरिदंतिहरि-शत्रुगजसिंहः / दंतिउरहो-हस्तिनागपुरादन्यत् दंतिपुरम् / 3. पंडीसरुपंडितेश्वरः / परमेसरु-परा उत्कृष्टा सा चासो मा च लक्ष्मीः तस्या ईश्वरः; विदुषां स्वामी / पुडरीउछत्रं, प्रधानः / 4. पफुल्ल-विकसित / फुल्लमाणससरु-सैन्यं तडागवत् शोभते / 5. सरु-शब्द / सरु-कन्दर्पः, कामदेवः / 6. रय -रजसा। णेसर-सूर्यः, झम्पितसूर्यः। 7. सरे-तडागे / वणेजले / 8. निवधम्म-राजधर्मेण आनन्दितः / चंडउत्तु-चण्डराजा, चण्डपुत्रनामा / सरसा साहिउस्मरलक्ष्म्या साधिकः, रसा पृथ्वी सह रसा वर्तते वा सरसा लक्ष्मीः अधिका यस्य / 9. जामाएं-जामातृकेन 25 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 णायकुमारचरिउ नागकुमारेण / 10. दिट्टए-दृष्टे / मुद्धहे-मुग्धायाः। 12. णेहु लहेप्पिणु-स्नेहं लब्ध्वा / सुहिसुहृत् / 14. मंडलमेल्लई-देशमोचकानि धनानि गृहीत्वा; प्रचुराणोत्यर्थः। 15. अवलोइउअवलोकितः कुमारेण / 2: 1. विरइय-विरचिता कृता रतिः। 2. तहो-नागकुमारस्य सा लक्ष्मीमती रोचते चंदहो रत्तिव-चन्द्रस्य रात्रिरिव / मवियहो-भव्यस्य / 3. पत्थिव-पार्थिवस्य प्रभोः सामर्थ्ययुक्तस्ये त्यर्थः। 7. सुधम्मणिन्वित्ति व-सुधर्मदाननिष्पादनवत् / 8. सररुह-कमल / 9. वित्तिव-वृत्तिवत् 10. णिसायर-चन्द्र / 12. मालइहे-जातीपुष्प / णिरारिउ-अतिशयेन / 3 : 1. सोहह-तथा नवीनवध्वा वरः शोभते / छायए-शोभया। सदए वायए-समीची' दयायुक्तया वाचा / 5. विहउ-विभवो लक्ष्मीः / 9. कोडीसरु-पक्षे अग्रे पाणयुक्त / 4 : 3. सिय-श्रीलक्ष्मीः / 8. समिइहिं-पञ्चभिः समितिभिः / महोयउ-आभोगो विस्तारः जोयउ-योगः / 9. पंचवीस मावण-तत्स्थैर्यार्थ भावनाः पञ्च पञ्च / 10. मणोरुहदमणे-कंदर्पदमनेन 11. धम्मबुद्धि-धर्मवृद्धिः / 5 : 2. जगु-एकेन निर्दिष्टं जगत् / 3. तासु-जीवस्य, बौद्धस्य / सो-बोद्धः / जीउ-जीवः 5. अंबरु-वस्त्रम् / परिहइ-परिदधाति / भुयणणाणु-त्रैलोक्यस्य रूपज्ञानं, अहं केवलज्ञानोति / ' खणधंसियहो-बौद्धस्य / 9. दीवक्खए कहि-दीपं विना अंजनादिकं क्व / 11. वाइ-वाक् / 1 सत्तहडी-सप्तघटिकानंतरम् / 6: 1. लच्छीसरु-लक्ष्मीश्वरः हरिः। 2. अंबरु-आकाशं शिवः / कुल कउले माणिउमलभूतः कूल: तस्य शिष्याः कोलाः। 3. तं-आकाशं। समासिउ-सदाशिवः. सष्टि कथं कराति / निक्कलु-निष्फलः / 11. मरइ न-न म्रियते / वित्त-धनं / 7: 1. घउ-घृत। 2. मारए-समूहे / 3. कणय-केन च / सिवगयणारविंदु-खे पु कथं / 4. मइरए-मद्येन / परवइरें-त्रिपुरराज / जिरहु-निष्पापोऽपि / अयसिर--ब्रह्ममस्तक पडियउ-पतितो जातः। 6. पहुवि-प्रभुरपि। 8. अट्ठियभूसणु-अस्थि भूषण / . 9. लिगवेसु. लिंगस्योपरि द्वेषः कथं / 10. पिसल्लय-भूताविष्टः / 11. वित्त:-धन / 8:1. सुरहं-देवानां ब्रह्मादीनां / 4. पण्णइं-धान्यानि / 6. महु-पाणई, मद्य / पयंपह-प्रजल्पंति / 8. जए-जगति / 9. सरेण-तडागेन / धेणुयए-गवा। 9:1. विज्झइ-विध्यते / इकलह-बलोवर्द / 2. वच्छु-वत्सः / 3. पलविज्जइ-प्रजल्प प्रलप्यते / 4. पाउमड-पापोद्भटाः / महामड-बलवत्तराः पशवः / 5. कण्हायणु-कृष्णचर्म, कुछ जिनम् / 6. सउयामणिहिं-सूत्रामणियज्ञे / 7. जण्ण-यज्ञ / कत्तियाई-कर्तिकया / 9. सई पासिउ स्वयं भक्षितः / 11. अट्ठियपत्त-अस्थिपात्रं चमचउ, खप्परं / 10: 1. सुरय-सुरतं / 2. तहो-ईश्वरस्य / 3. देइ-ददाति / 4. थाइ-तिष्ठान 6. परिवेयहि-त्वं जानीहि / 7. पुरिससारामु-परमात्मनो वनं, पुरुषाकारः। 9. किं पयइए वद्धउ चेत् ईदृशः तहि प्रकृत्या कथं बद्धः / 12. पंच गुणइँ-स्पर्शादयः / पंच तमत्तउ-पंच तन्मात्राणि / / पसरु–सत्त्वरजस्तमः एक तत्त्वम् / मणुहंकार-मनोऽहंकारः; पंचविंशतितमः आत्मा / 11 : 1. जल-जलणह-जलाग्नीनाम् / 7. कुमईसहि-कुमतीश्वरः / 8. मइ-मतिर्न दीय णिज्जइ-स्वमतिर्न नीयते / 10. दहविहु-उत्तमक्षमादि / दुविहु-मुनि-गृहि-भेदात् / स तवे मुनीनां तपः गृहिणां दानविधिः / 11. संसारियह-संसारिणाम् / 12 : 1. पंचमगइउ-पञ्चमगतिकः / 10. संका-कंखा-विरहियउ-सम्यग्दृष्टिः / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ - टिप्पण 195 13 : 5. धामसु-स्थानेषु / 6. णहयल-खतले सूर्यः / 7. धराधर-गिरि / 11. सयलुअर्हन्, सकल, सशरीर / णिक्कलु-सिद्धः / 13. जए-जगति / रिसिठाणाई-ऋषि-सिद्धक्षेत्राण्येव तीर्थानि / 14 : 1. तिढ़िए-लोभतृष्णया यः न त्यक्तः। दिक्खा-दीक्षा मोक्षः तेन किं कथिता। 2. णाण-ज्ञानं कथं घरति / छज्जइ-शोभते / छिज्जइ-छिद्यते / 5. अण्णे-वेदान्तिना। 7. देह जि जीउ-शरीरमेवात्मा। 8. संतउ-सत्विद्यमानम् / तो किह णज्जइ-किं तर्हि ज्ञायते / 9. विसेसुविशेषः, विशिष्टः / 10. विण्णेहिं-विज्ञः पण्डितैः / 15 : 1. वसंतु-वसन्तर्तुः / वणराइए-वनश्रेणीषु / पवियं मइ-प्रविज़म्भते तथाई लक्ष्मीमत्याम् / 5. वणिवरु-वणिजां श्रेष्ठः / धणयत्तउ-धनवान् / 6. सुहयत्तणमयणिम्महु-सुभगत्वमद. निर्मथकः / 7. रमणि-स्त्री / रमण-क्रोडायां / 9. दल-पत्रवत् / 12. तायालये-पितृगृहे / 16 : 1. कएहिं मि-कश्चित् / मणगुत्तु-मनोगुप्तः / 3. महोवहि-समुद्रः। पयंगु-सूर्यः / 4. बहुमव-उद्भवः संसारः / 5. जरामरणुमव-जन्म संसारो वा / 6. णरिंदु-नाम, राज्ञां मध्ये वा महान् / 7. समाणु-सहितः / जाणु-ज्ञाता, जाम वा। 8. णिविठु णियच्छेवि-उपविष्टं दृष्ट्वा / विणेय-नेय वस्तु / 9. इहिमि-द्वावपि / सराउ-रागयुक्तः / दोसबहत्थु-दोषरहितः / 12. तेणराज्ञा सह / परिपुण्णउ होएवि-मनसि संपूर्णो भूत्वा / 17 : 2. तियालप्पहाणे-त्रिकालप्रघाने / तिलोयप्पहाणे-त्रैलोक्यप्रधाने / 4. पुणो–पुनः / 6. हयामोहवासे-हतमोहपाशे / 7. णिऊणं-दृष्ट्वा, निरोक्ष्य / 8. सुओ-श्रुतः / पयासो-प्रकाशम् / 9. तिळोयाणमाणं-त्रैलोक्यस्वरूपम् / 11. सुरेहे-शोभने / 14. तण्हा-तृष्णा। 15. तुहीणादि दव्वा-शीतादि, हिमादीनि द्रव्याणि / 16. एल-एला। 17. कुणंत-कृतो वातः / पडावीपतनं। 20. ताओ-पिता। 21. पजालंसुमोक्खे-अग्निकिरणमोचने / 22. मणीसूर-मणिः सूर्यकान्तः / 26. पिएहि-पिब / 27. पिया-तात, हे पिता / 28. पियारेसि-स्वस्थ करोमोति / 29. रामा-रमणीयाः मनोहराः, भामाः / 32. ण ईसंति भेया-न दृश्यन्ते वस्तुभेदाः / 36. तिमत्तीतिस्रः भक्तयः देवशास्त्रगुरवः / 40. मुत्तोपएसं-मुक्तिप्रदेशं / 41. पयापंचवित्तो-पंचपदवित्तः वृत्तः युक्तः वा / 42. अयाराइवणं-अकारादिवणं / 43. सरं-अर्ह, रकारसहितं अहं इति / 18 : 2. सूरकंति-सूर्यप्रभविमाने देवो जातः / पच्चले-प्रचुरे / ठियए-स्थिते / 3. ओहएऔघे समूहे / 8. जय जय मणंतिया-देवाः सेवां कुर्वन्ति / 10. पवंचु-प्रपञ्च: उपवासादिः। 12. त्थओ-आभरण / सुदित्ति-सदृशतेजाः / पहत्थउ-व्याकुलः / 13. तुरुक्ख-शिलारस, सैलरस / जक्खकद्दमहो-कर्पूरागुरु-कस्तूरी-कक्कोलर्यक्षकईमम् / 15. तिलय-वृक्षस्य पुष्पं / 17. सुण्हानागवसू / 19 : 1. सोहणु-शोभनं / पबोहणु-प्रबोधनं, प्रशोधनं / 2. सोउ-शोकं / 4. दयसारउदयासारः / 10. सेस-अन्योपवासादिना / 11. वंसुब्मड-वंशप्रदेशप्रकट / होण-लघुशरीरा / 12. सराइय-सरागा सा। पराइय-प्राप्ता / 13. णियत्तइं-निवृत्तौ। 16. मवंतर सुन्दर-भवान्तरान् सुन्दरान् / 17. पमणंतिण-प्रभणता विधिः पृष्टः। 20 : 2. गुरु-उत्कृष्ट / सम्मगगे-समग्रे / 3. संपोसह-सम्यक् प्रकारेण / वयच्छाय-हे व्रतशोभ / 5. सो–स उपवास: / 6. णेत्थंगु-नेपथ्यांगः, नेपथ्यमाभरणम् / 9. धम्मत्थु-धर्मार्थ शृणोति / परमत्थु-मथक: धर्मः / 10. सज्झाण-स्वाध्यायः / सोचेइ-धर्मध्यानं चिन्तयन् / तम्मिजिनालये। 11. अणु-सूक्ष्म / 12. दिणु एक-उपवास दिनम्। जइमाव-यतिपरिणाम / 13. णहछेय-नखशोभा / तत्त-शरीरतप्तः / मरमत्ते-कुंकुमादि-अंगरागरहितः / अंगरागः आति-उत्पादकः / 15. सुषिसोहि-सुविशुद्धिपूर्वकम् / मयवाहु-मृगाणां व्याघ्रः। 16. दोदह वि-१२ ( बारह ) / P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ णायकुमारचरिउ भइचार-अतीचार / 17. तणुसग्ग-कायोत्सर्ग। 18. पाउत्त-धौत-वस्त्राणि परिधाय / 19. णियइपश्यति / 21 : 2. छुहेवि-नीत्वा / 3. जवाय-शीघ्रं / 5. सएशये करे ( ? ) / छुद्ध-क्षिप्त स्वकीय कराभ्यां क्षिप्तः / 8. सतोसु करेवि-संतोषं कृत्वा। 9. अणुव्वजमाणु-पश्चाद्गमनम् / 1 सगावि-निजगोमहिषिविषये। सुचारसमीसे-कडवमिश्र। 18. तह-तथा अनु पश्चात् शृणु / सउज्जवणावि-उद्यापनं / 23. अहद-अब्द, वर्ष / 24. चरीय-आचर्य / 25. पडिम्मिउ-प्रतिमाः वरं च-विशिष्टः / 27. कीय-कृत्वा / तीय-तथा / 28. सकंसिय-आर्या पंच / 29. वत्थ-वस्त पसत्थ-प्रशस्त। 31. हणेवयकज्जे-व्याधिहनननिमित्तम् / 33. पडिवित्त-पटवृत्त / 34. उलावचंद्रोपक / 36. उवोवरण-उपकरणनृत्यसंबंधि / पयारिय सह-पाडनि अनुसारि नृत्यसामग्री खेलान चवानी / 39. पयंति-दुग्धं प्रांते / 43. सम-श्रमो वा / तत्तइं-तत्त्वानि / 22 : 1. जणण-पितेव / हरि-सिंह / 2. मंतीसें-बृहस्पतिना। 3. लिरकयकरु-मस्त दत्तहस्तः / 5. जायव-यादव / 8. सीसगएहिं-शिरोगतैः, पक्षे शिष्यः / भुयंगहि -कामुकैः / गु संगहिं-गुरुसंगमैः / 10. गायणेहिं-गर्जनपरैः / सुमंठहिं-धुंटारितैः। 12. धवलेहिं-गोतः विहाविउ-सम्मानितः / / 23 : 4. हंसविहंगहिं-हंसपक्षिसदृशैः / 5. विज्जिउ-वीजितः। 8. मयंगतुरंगहिं-गजार योश्च अभिषेकः कृतः। 10. बाले-व्यालेन / 11. भज्जउ-भार्याः / 24 : 3. खग्गे-खङ्गेन / 5. जिणेप्पिणु-तिरस्कृत्य / 7. अट्ठसयई-कुमारत्वे वर्ष 70, रा 800, छद्मस्थ 64, केवल वर्ष 66 एवं आयुवर्ष 1000 / 25 : 1. णिसेज्जा-पद्मासन / 3. रइरस--रतिभोग / 5. वद्दल--वार्दल / 8. विसहरचरण --पादेऽपि सः / 9. गय--गज / 12. मिउ-मित / 17. अणंगु--कामः / अणंगु--सिद्ध / * प्रशस्तिः 5. सम्मइ°--वर्धमानशासनम् / समीचीना मतिर्यस्मात् / सन्मतिदः / पय--प्रजा / 10. वे वि. मम मातापितरो। 11. गुरु--दिगंबर / 12. सुहधामई--सुखस्थानानि / 13. दंगहयहो-भट्टस्य सुहतंग-कृष्णराजप्रासादस्य नाम / धकलस्स--नन्नस्य / पयईए--प्रकृत्या। 3. भाय द्वारणस्य--आगमुद्धा। 1. कुंदव्वा--भरतभार्या / 2. भुवणोयवस्स-उदरस्य / 3. जिणहरस्स-चैत्यालयस्य "सासणायमुं--जैनागम / 4. णियरस्स--समूहस्य / यण--जन / 5. सरवरस्स--तडागस्य / वाए --सरस्वती / 6. णण्णस्स--नन्नस्य प्रार्थनया पुष्पदन्तेन नागकुमारचरित्रं रचितम् / . P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES N. B.-In the following pages all the technical terins of Jaina religion and others are explained with authoritative texts quoted or referred to, difficult lines are translated, double-meaning expressions are cleared and obscure words or phrases are commented upon. The original tipparis are quoted where they are found to be sufficient to elucidate the meaning or where my explanations differ from them. These notes, along with the glossary and the summary given in the introduction are expected to guide the reader easily through the text. The figures at the beginning of each note indicate the Kadavaka and the line respectively. ल क्ख ण ई-संस्कृत-प्राकृतलक्षणानि शरीरगतकलशकु लिशादिलक्षणानि च / टि. १.१.पंच गुरु-अहत्, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय and साधु. 1.7. अइरुद छंद म ग -अतिमहता मात्राप्रस्तारमार्गेण क लि-(१) कलिकाल, (2) कलह. सरस्वती याति / स्त्री तु अतिरुद्रेण आराध्यानां पितृश्वश्रूLines 3 to 10 are paronomastic apply. प्रभृतीनां छन्देन नानाभिप्रायेण याति / श्वश्रूश्वसुरभर्तृदेवराing to speech and a lady. दीनां रुच्या गच्छन्तीत्यर्थः / टि. 1. 3. दुवि हा लंकार-शब्दार्थालंकारः पक्षे कटककटि- पाणे हिसूत्राद्यलंकारैः। This is how the tippana स्त्रीपक्षे दशप्राणाः पन्नेन्द्रियादयः। सरस्वतीपक्षे तुexplains it. I would prefer to take the 'श्लेपः प्रसादः समता समाधिर्माधुर्यमोजः पदसौकुमार्यम् / two-fold ornamentation as consisting of अर्थस्य चाव्यक्तिरुदारता च कान्तिश्च काव्यस्य गुणा outward appearance and inner virtues दशैते' टि. (रूप and गुण ) in the case of a lady corres- Dandi, is his Kavyadarsa, calls these ponding to the r and 374 in the case qualities of poetry as the prana of of speech. Vaidarbhi style 'इति वैदर्भमार्गस्य प्राणा दशलीला को मलई प या ई-लीलया शृङ्गारादिविलासेन गुणाः स्मृताः // for the पञ्चेन्द्रियादिदशप्राणाः कोमलानि चक्षुःप्रीतिजनकानि पदानि पादन्यासाः पक्षे note the following Gatha from Boha अनायासेन चक्षुःश्रोत्रमनःसुखदानि पदरचनाः / टि. पंच वि इंदियपाणा मणवयकारण तिण्णि बलपाणा / 1. 4. बहु हा व भा व वि ब्भ म pahuda, 35. हावो मुखविकारः स्याद् भावः स्याच्चित्तसंभवः। आणप्पाणप्पाणा आउगपाणेण दहपाणाः / विलासो नेत्रजो शेयो विभ्रमो भ्रयुगान्तयोः // टि. Also see Dravya Samgraha, 3; Panभावः आत्मपरिणामः पक्षे स्वस्वभावो भर्तृहितत्वञ्च / castikaya, 30. विभ्रम-धैर्यरहिता प्राणिपु कौटिल्ययुक्ता च पक्षे MS. D. also gives a variant reading विगतभ्रमा / टि. for this foot 'पाणेहिं दसहिं संपण्ण हुंति'. This 1. 5. अत्थे-पक्षे परनरपराङ मुखलक्षणोऽर्थः / टि. had escaped notice at the time of वि पणा ण ई-पक्षे विशिष्टशानं केवलशानम् / टि. noting the variants. संभ रंति-धारणं पोषणं वा कुर्वन्ती। टि. 1. 8. ण व हिं मिर से हिं-सरस्वतीपक्षे शृङ्गारादिरसैः, 1. 6. देस भास उ-The Prakrits current in स्त्रोपक्षे नवीनरसघृततैलादिभिः / टि. This, however, different parts of the country as distingui. is not necessary as the Fire may suit shed from Sanskrit. both cases. .. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 NAYAKUMARACARIU वि ग्ग ह त एण-सरस्वतीपक्षे समास - तद्धित - कारक- tain like palaces, and inaccessible विग्रहाः। स्त्रीपक्षे तु अधिोमध्यभागेषु विग्रहत्रयेण / owing to the current of water in the टि. The tippana on MSS. A and B adds form of the sword placed in the hand 'कर्मधारय-तत्पुरुष-बहुव्रीहिः इति समासत्रयम्'; while of Sri Krsparaja, etc." The connection that on MS.D. adds 'शरोरवक्रतात्रयेण यदि वा of the sentence is with the next कार्मण - तैजसोदारिकेण, कार्मण - तैजस - वैक्रियकेण Kadavaka. वा शरीरत्रयेण। 2.1-2. The poet mentions his parents 1.9. दुवाल संगि-सरस्वतीपक्षे आचाराङ्गादिद्वादशा- Mugdhadevi and Kesava Bhatta, his र्युक्ता, स्त्रीपक्षे तु gotra-Kasyapa, his patron-Nanna and णलयावाहू य तहा नियंबु पुट्टी उरो य सीसं च / his own title Abhimana-meru. अट्टे व दु अंगाई सेस उवंगा हु देहस्स।। 2. 3. 'महोदधेः शिध्येण कथंभूतेन महोदधिश्रीशयेन महाइत्यष्टी कर्ण-नासिका-नयनोठचत्वारः इति द्वादशांगानि। समद्रलक्ष्मीप्राप्तकरेण शिष्यद्वयेन गुणधर्मण शोभनेन च पुष्प For the twelve Aiigas of the Jaina दन्तः श्रीपंचमीफलकथने प्रार्थितः / टि. Scriptures see Adipurana XXXIV, Gunadharma and Sobhana were both 135 ff; Harivamsa-purana II, 92 ff. sons of Bharata, the authors patu For a complete analysis of the exist- (see introduction ). ing Angas see Weber's 'Sacred 3.1. आय ण्ण हिं-Let us hear'. 1st per Literature of the Jainas' in the plural present tense, or 2nd person Indian Antiquary'. singular causal Imperative mood, च उ द ह पु विल्ल-चतुर्दशपूर्वः इल्ला युक्ता सरस्वती। आकर्णयामो वयम्, टि. स्त्री तु चतुर्दशः पूर्व पूर्वपुरुषाः पितुः सप्त ३.२.व लहराय-The Rastrakuta King मातुः सप्त / टि. called themselves by this name which The Fourteen Purvas formed parts was also known to the Arabs (see Anc. of the 12th Aiiga Drstivada.. Hist. of India. by V. Smith ). सत्तभं गि-The seven modes of predi- 3.5. If we read विच्छिण्ण ( °न्न ) in place o cation according to the Jaina system fafigoo fareiluf), the poet would seem of Logic are स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, स्यादवक्तव्यम्, tell us that Apabhramsa was more or स्यादस्त्यवक्तव्यम्, स्यान्नास्त्यवक्तव्यम् and स्यादस्तिना- less neglected at the time in literary स्त्यवक्तव्यम् / It is on account of these that circles but that the house of bhara the Jaina system of thought is called patronised and tried to revive it. RIIT or the past. For a full exposition only two works of Apabhramsa of this see Pancastikaya, Intro. cariu and Harivamsa purana-ot vayan lxvii ff. and texts Syadvadamanjari bhu have become known as dennitely of Mallisena and Saptabhangitara- prior to the works of Puspadanta. gini of Vimalasuri. 3. 12. The glosses in MSS. A and B on पक्षे जिनमुखात्सामुद्रकं निर्गतं तत्रोत्तमस्त्रियाः लक्षण- the one hand and D on the other, ainment मुतम्। एट. For Samudraka or physio- about the names. the former says gnomy, see Harivamsapurana Chapt. 'नाइनशीलश्रद्धी भट्टी ताभ्यामपि कावभाणत:, and 23. verses 55-107. latter केनचित् नागेन्द्रशीलेन'. The names recur in 1.10. वा य र ण वित्ति-व्याकरणवृत्या प्रकटितं नामा- 1.5. 1 where we have सोलभट्ट in place धिकारो यया। स्त्रीपक्षे तु व्याकरणवृत्या प्रकटितं व्युत्पादितं सीलइय. नाम 'स्त्री' इति शब्दो यस्याः। टि.. 3. 13. ण ण्णु जि अ ण्णु etc. गृहस्थशोभायां नन्न एवं पसि य उ-सरस्वती मम प्रसीदतु, वरदा भवतु / टि. नान्यः / टि. 1.11-12. Translate as follows: 4.1. आसन्न-भ व्य means a person who is "In the big town of Manyakheta capable of attaining salvation in the which scraped the clouds by its moun- near future. Tne stanza is full of व्यतिरेक P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES 199 अलंकार where Nanna is praised as superior 6.9. थ ल पो म-स्थलपद्म, Lat. Ionidium suffrueven to Brhaspati, Hanumat, Gangeya, ticosum, see BNR p. 277. Yudhistira, Karna, the moon, the earth, 6.14. 'As if the divine city had dropped the Meru mountain and the ocean in the from the sky inspite of the mighty efforts respective qualities for which the latter of the king of gods to hold it up'. are renowned. 1. The city is described by a series of For the defeat of Brhaspati by his poetic fancies. enemy Sukra, see Mahabh. I 71, 9. 8. 1. 'By whom was pacified and brought The glosses, however, suggest 'रावणेन under control the spreading fire of his यदा इन्द्रो भग्नः तदा बृहस्पतिर्बन्दिगृहे धृतः'. This enemies' valour by means of the water fact is not traceable in the Sanskrit of his excellent sword'. Padma purana of Ravisenacarya but 8.2. ति णि विबुद्धि उ-स्वभावगुरुशास्त्रजाः सहजाहायेis found mentioned in the Apabhra संस्कार्याः वा। टि. msa work Paumacariu of Svayambhu ति पिण वि स त्ति उ-प्रतापोत्साहमंत्रजाः / टि. 17, 17, 9 according to my MS. of the ८.३.च उ रा स म-The four orders (ब्रह्मचर्य etc.) * work. For Gangeya's running away were maintained in (their respective) from the battle field see Mahabharata, duties by the ruler.' Or foreafit might Virataparva-uttara-gograhana Katha. be taken as a compound word (निजकर्मणि ) 5. 3. त णु व त-तृणवत् तृणादपि. कष्टं निन्द्यम्'। टि. and connected with the predicate afufey धम्मेणणिबद्ध etc. He is fixed in piety having in the preceding foot. abandoned guile. सट्ठ-शाठ्यम् मूर्खत्वं वा, टि. . 8.6. अरि छ ब्व ग्ग-काम, क्रोध, लोभ, मान, मद and 5. 6. प डि व पण सूर-An accomplished hero. हर्ष. See कौटिलीय अर्थशास्त्र 1, 4, 3. जे ण ण्णा य 5. 7. For the three divisions of the ___णा उ-येन अन्यायनाम विच्छिन्नम्। universe, compare____ वेत्रासनमृदंगोरुझल्लरीसदृशाकृतिः / 8.7. सत्त वि व सण- अधश्चोर्ध्वं च तिर्यक् च यथायोगमिति त्रिधा // दण्डपारुष्यकंदर्पवाक्पारुष्यार्थदूपणम् / H P. IV,6. सुरास्त्रीद्युतपापद्धिकोपं व्यसनसप्तकम् / टि. सत्त विरजं गईAlso see Malacara, 7 14; Tatt. Satra, 'स्वाम्यमात्यसुहृत्कोषो राष्ट्र दुर्ग तथा बलम् / ... chapt. III. प्राकृतं सप्तकं प्रोक्तं नीतिशास्त्रविशारदैः। टि. 5.10. अर हं त अरु ह etc. Say, what the ९.१.णि व सासण-'Leaving the lionseat worshipful Arhats keep back (leave which is (the insignia of) royal authority'. unsaid )' ? For the meaning of अरहंत note 'नृपस्यशासनशापकम्' टि. the following Gatha 9. 7. ण ग्गोग्ग-नग्नोरखनव्यापृतकरैः। अरिहंति णमोक्कारं अरिहा पूजा सुरुत्तमा लोए। 10... The stanza is full of Yamakas both रजहंता अरिहंति य अरहंता तेण उच्चंदे // Mulacara 505. Sabhanga and Abhanga. 6. 2. क से रु, a kind of grass (Latin 11.1. सम व सर ण is the audience hall of a Tirthamkara. Scripus Kesoor ), is particularly liked by the boars, cf. ११.३.थि य प रि मिय°-whose nails and curly . गुण्डकन्दः कसेरुः स्यात्क्षुद्रमुस्ता कसेरुका। hair do not grow beyond a particular सूकरेष्टः सुगन्धिश्च सुगन्धो गन्धकन्दकः // measure. BNR p. 521. 12. 1. ण र को टु-नरकोष्ठ is a special part of -: सुदर्शन is one of the five Merus, the the Samavasarana assigned for men. other four being विजय, अचल, मंदर and 12. 2. पंच त्थि काय-The five astikayas of विद्युन्माली, see also 8, 15, 2 text. _Jaina philosophy are जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म 6: P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 NAYAKUMARACARIU and आकाश (see Pancastikayashra of 12. 7. बा र ह अंग and च उ द ह पुव्व see notes Kundakundacarya), __ on 1, 1, 9. 12. 3. इ सि व य ई पंच-अहिंसा, अस्तेय, सत्य, ब्रह्मचर्य 12. 8. For पुग्गलसंजोग (contamination of and अपरिग्रह. These five vows are observed soul with matter ) and पयईरस प्रकृतिरस ( the in their strictest form by the ascetics, formation of Karmic energies which bring and are called Mahavratas; or Rsivratas about experiences of pleasure and pain. while, as observed by householders in see Practical Path by C. R. Jain, chaptel their less stringent form they are called III-V. Anuvratas or Gthavratas. 12. 9. आ सव-आश्रव ( inflow of karmic पंच वि गई उ-नरक, तिर्यक् मनुष्य, देव and मोक्ष. matter in the soul ) संवर (stopping ol स मि दी उपंच-The five Samitis observed the inflow) and णि ज्जर-निर्जरा (Eradica: by ascetics are (1) ईर्या-Walking with tion of the karmic energies). For exposi care to avoid injury to any living tion the 'Practical Path'. beings; भाषा-care to make truthful 12. १०.गुण ठाणा रोहण-There are fourteer and pure speech; (3) एपणा-care to take ___stages of soul's advancement. They are pure food; (4) आदाननिक्षेपण-care in called गुणस्थान, for which see 'Gommata placing and picking up their articles sara-Jivakanda.' such as Kamandala, Picchi and books. 13. 1. वीराण ए etc. 'At the command o. (5) प्रतिष्ठापना-Answering calls of nature Vira (i.e. Tirthamkara Mahavira) Go in a clean place. tama ( His chief disciple ) spoke.' गुत्ती उ ति ण्णि- मनोगुप्ति, वचनगुप्ति and कायगुप्ति 13. 7-8 ण ग्गो ह रोह–'Where the farmer': (see 9, 2.4 text; for exposition see wife swinging by the beautiful offshoots o Mulacara 331-335). 12. 4. र य णा ई ति ण्णि-सम्यग्दर्शन-सम्यग्शान and the bunyan tree was looked at (with सम्यक्चारित्र. amazement by the fairy who becam! सल्ला ईति ण्णि-Thes Salyas or darts partial to her charming features'. Thi rankling in the heart are मिथ्यात्व, माया gloss-maker, however, seems to construi and निदान. (See Sagaradharmamrta fected with #facut, for, commenting or IV.1.) हिंदोलती he says अत्र तृतीया लुप्ता / पक्षीदेव्या हालिन गार व इंति पिण-ऋद्धिगौरव, रसगौरव दृष्टा / टि. सुखगौरव.( See Malacara, 52). 15. 4. सि रि सु हर साल-Enjoyer of the plea 12. 5. द ह मे य धम्म-क्षमा, मार्दव, आर्जव, स sures of royalty'. संयम. तपः, त्याग, आकिञ्चन and ब्रह्मचर्य.. 17.4. चार त्तु ण हहं etc.-The great toes छ ज्जी व का य-पृथ्वी, अप, तेजस् , वायु, वनस्पति rising up proclaimed the charm of the and त्रस. (See Mulacara 205 ff. ). nails'. एतौ अंगुष्ठी उद्भय नखानां चारुत्वं कथयतः / टि. ण व णो कसा य-Nine subsidiary passions 17. 5. णं भुव णु etc. 'As if holding a counci are हास्य, रति, अरति, शोक, भय, जुगुप्सा and स्त्री. to conquer the world'. पुं. नपुंसकवेद. 17. 7. 'Cupid was giving himself airs b: 12. 6. ए यार ह प डि म उ सा व या हं-The eleven the body of the bride which possesses stages of householders' religious advance those knee-joints.' ment are दर्शन, व्रत, सामायिक, प्रोषधोपवास,सचित्तत्याग, 17. 12. पर मा ण णा सु-परेषां माननाशकम् / टि. रात्रिभोजनत्याग, ब्रह्मचर्य, आरम्भत्याग, परिग्रहत्याग, अनु 17. 15-16. 'When people died being sho मनित्याग and उद्दिष्टत्याग. They are mentioned by the arrow from the bow of Cupid it in the following Gatha :-- the form of her curved eye-brows, why दसण-वय-सामाझ्य-पोसह-सचित्त-रायभत्ते य / then, have the hair on the head of th बंभारंभपरिग्गह-अणुमण उद्दिठ देसविरदोय। beautiful lady assumed crookedness (i.EUR (Carittapahuda, 22) curliness)?" PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES. 201 18. 3. लोणि य च ढं ति-The bride and the produces happiness does not come due bride-groom are besmeared with butter at to his poverty, etc. सुहसयण, शुभसवनम् ( सुखोthe time of marriage ( Marathi लोणी- त्पादकम् ) or सुखशयनम्. butter ). 7.5-6. She saw in dream an elephant, a lion, the ocean, the moon, the sun and a lotus pool. 1. 9. 'Another says, the parrot did not 7.8. स ध र धर-पर्वतसहिता धरा भूः। टि. For धर die even on coming in contact with the in the sense of a mountain see also 4,1, mango-blossom.' 15; 7,3,6. Also see variants. 2.19-20. 'Why do not those loving eyes 8.1-2. 'The steel-door becoming loose in close, Oh friend, which witnessed the its tight-fitting joints when touched by pleasures and miseries falling to the lot his great-toe, would give way.' ल्हस-हस् of the wicked and the good respectively?' (संस् ), see glossary. 3. 7. क या हिंद से व-कृता अहीन्द्रैः सेवा यस्य सः। 8.13-14. 'As ideas are born of a poet's 3. 14-18. Compare Navasahasanka-carita mind, glorious Damodara was formerly XVIII, 23. born of Devaki and Jina (Nemi, the नास्त्रं न भस्म न जटा न कपालदाम 22nd Tirthamkara) of Sivadevi, and नेन्दुर्न सिद्धतटिनी न फणीन्द्रहारः / as virtues are born of endurance, so a नोक्षा विपं न दयितापि न यत्र child was born to her.' रूपमव्यक्तमीश किल तद्दधते नमस्ते // 9.1. सुंदर गहूँ'-'मनोहरचन्द्रप्रमुखपुण्यग्रहदृष्टिदृष्टः' / टि. see also IV, 12, 9-10 text. 9.9. 'Sportive women, radiant with aus3. 22. कउ instead of कय, would be more picious China-camphor (धवल), danced correct with पणामु. playfully. 4. 3. भ णु अ त्थि ण त्थि-She asks for a discourse _ 'चीनकश्चीनकर्पूरः कृत्रिमो धवलः पटुः / on Saptabhangi, for which see notes on मेघसारस्तुषारश्च द्वीपकपूरजः स्मृतः // BNR.P.89. 1,1,9. 10.2. मणि क ल स° may be translated as 4.8. The meaning of the first foot is not Holding in their hands jewelled jars quite clear. रूउ ल्हसइ is commented upon which reflected their faces.' मणिकलशान्येव as रूपं हीनं भवति. The whole may, therefore, स्वमुखदर्पणानि करेपु एषाम् / See variants. be translated as 'By (i.e. in the presence 10.8. 'तं जो इ उ इह पर लो य गई' is some what of) a form of superior beauty another form obscure. The gloss, however, explains it becomes less attractive Note the variants. as 'तन्मुखं दृष्टं सत् इह परलोकगतिर्गमनं भवति तस्य 5. 3. म त्त वारण-(1) A fence round a large दर्शकस्य' / टि. building or mansion; a turret or a small room on the top of a large building; a 10-11. 'They saw the face of the Jina in varandah (Apte's Dictionary). which there was no biting of the lip nor knitting of the brows (i.e. free from pride (2) An elephant in rut. (3) वारण-निवारक. or anger)' etc. 5.6. ण रिंद विद व पिण या-राश वन्द्यः जयंधरः तस्य 11. 2. म हापं च क लाण The celebrations at पत्निका। टि. In this case it is preferable to the time of a Jina's गर्भ, जन्म, तपः, शान and read a instead of fac. See variant. निर्वाण are called Panca kalyana. 6. 4. हो स इetc. 'May be that my beloved 11.5. अ सो य हु मा -अशोकेन्द्र सुष्ठ आसीनाः पक्षिणो has taken to penance.' Note the use of मायामया देवाः। टि. होसइ to denote possibility. 11.9. फ णो णं र सा° -'Where serpents had 6.17. Perhaps translatable as follows. commenced their sport of sputtering 'As, to a person steeped in sin, jewel that water'. रसस्य (जलस्य) आसारः। 26 P.P.Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 NAYAKUMARACARIU 88.88-82. Where the swan, shooting up 'Fine Arts' I. H. Q. V, 188 ff. Also suddenly being excited with love-indulges compare similar passages in Jasa, 1, in gentle coaxing, and, with its beak, 24 and Bhavis. II, 2. presents to the female swan, abiding in 8.8.39 & TE37RTI f. MS. B also the a lake, lotus stalk', gfe in the couplet suggests ia and the gloss explains it is connected with तहिं in the next Kada- as स अंगारः यो दुष्टान् पुष्णाति. vaka. . 2.16. Separate तिक्ख so as to make it an .82.8-4. 'As if the lord of the serpents adj. of Hur like itere, fererent: FCAT: 71 R. had extended upwards, his hand shining 3. 2-2. Uus is paraphrased in the gloss with the nails in the form of the crest as Herit, qrosfar as taast and you as gem.' etc. Tar. According to this the couplet may be 83. v. T 4 Go Where elephants would translated as follows: sink up to their forehead there comfort "Whoever, being greedy, puts wealth was provided by the gracious gods'. in his treasury, adds fuel to the fire 88. . The father called his son 'Praja and gives charge of a piece of flesh to bandhura' while the gods called him a cat, Oh blessed one.' 'Nagakumara'. 8. 3. 'Maintenance of wicked servants 8. o. 'Even a friend would look with a means honouring calamity (or, is a mine frown on an unlucky person, while by of calamities, fagtui 316T: 31t: 91 ); Vasigood luck, a cobra would become a stha fell in great trouble (i.e., by such couch.' mistake)'. The reference, probably, is to 88.87. OJ OTTI O for at T1-AS Arjuna Vasistha's great hospitality to Visva(Nara ) was taken to the residence of mitra and the trouble that followed from Drona ( for education ). the latter's ungrateful attempt to snatch 88.83.90 a -A devotee of the away the sage's cow. (See Ramayana Jina Puspadanta ( the 9th Tirthamkara). Balakanda, chapt. 51-56 ) The gloss, however, explains विहुरायर as सदुःखस्य आदरः n. This does not seem to fit in with the context. 1.1. अट्ठा र ह लि वि उ-The eighteen scripts are mentioned in the Samavayanga and 3. 8. #1764908-The vices associatthe Pannavanna Saetra of the Jaina canon. ed with Cupid. Or #4769 may be read The two lists vary but several names separate as Vocative (meaning, Oh Nagaare common, among which are the three kumara ). well-known scripts of India, Brahmi, .6.4. Compare the description of limbs Kharosthi and Dravidi. The other two here with the following from VarahaJavanaliya' and 'Pukkharasadi also mihira's Brhat-Samhita, chapt. 67, appear to be historical, though, these as verses 85-88 well as the others, remain yet to be नाभी स्वरः सत्त्वमिति प्रशस्तं identified (See Buhler's Origin of Brahmi गम्भीरमेतत् त्रितयं नराणाम् / alphabet ) उरो ललाटं वदनं च पुंसां Most of the arts and sciences mention- विस्तीर्णमेतत् त्रितयं प्रशस्तम् // 85 // ed in this Kadavaka are included in वक्षोऽथ कक्षा नखनासिकास्यं the sixty-four arts of Ancient India कृकाटिका चेति षडुन्नतानि / enumerated by Vatsyayana in his ह्रस्वानि चत्वारि च लिङ्गपृष्ठं Kamasutra. (See Dr. P. K. Acharya's ग्रीवा च जडेच हितप्रदानि // 86 // P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES 203 नेत्रान्तपादकरताल्वधरोष्ठजिह्वा the original of Maraghi doi. The substitute रक्ता नखाश्च खलु सप्त सुखावहानि / for faq according to Hem. IV, 143 is 47. सूक्ष्माणि पञ्च दशनाङ्गुलिपर्वकेशाः 7. 8. अ कुंली णु वि etc. compare 'स्त्रीरत्नं दुष्कुलासाकं त्वचा कररुहा न च दुःखितानाम् // 87 // दपि। हनुलोचनबाहुनासिकाः स्तनयोरन्तरमत्र पञ्चमम् / 7.14. जुत्ता जुत्त उ etc. compare आशा गुरूणां इति दीर्घमितं तु पञ्चकं न भवत्येव नृणामभूभृताम् / / 88 // ह्यविचारणीया' / (see also HP, XXIII, 59 ff.) ८.४.पण इणि परि मि ए ण 'Surrounded by his u 4.12. Single hair in each hair-pit is a beloveds' qualifying कुमार. sign of kingship. 10-12. मज्जमि, instead of भज्जमि, would suit एकैकं कूपके रोम राशं द्वे द्वे सुमेधसाम् / better. त्र्यादीनि जडनिःस्वानां केशाश्चैवंफलाः स्मृताः॥ 10. 14. It would be better to read भउ HP.XXIII, 64. लज्जमोह मेल्लावउ-there was a concurrence of 4. 13. MS. E reads सत्तु ( सत्व ) in place of shyness and infatuation.' सोत्तु (श्रोत्र ). This is more in accordance 11.9. पे सि य-प्रेष्य; or it may be taken as with Varahamihira. The variant had प्रेषित and joined with सुंडीरहिं. escaped notice at the time of preparing 12.5-6 The diceboard (कडित्तु) is compared the text. to the sky, the bet (कित्त) to the moon, and 6. 4. सर जार मे य-स्वर is a diatonic interval the conch shells (वराडिअ) to the stars. or note in music and fa is the more 12. 12. दी णार. The coins so called became ancient name of राग, i.e. type of melody. current in India during the early centuries ( see HP.XXIX, 134 ff; Bharata's Natya of the Christian era. The name occurs in Sastra: Sang. Rat. etc. For exposition the Narada Smrti. They were current in in English, see Music of India by Popley Kashmir and Gujrat during the 8th H.A.) century. It is probably the same as आ ला वि णि-आलापिनी is one of the kinds Greek denarius ( IP. 165-166; HMHI. of Vina. Vol. II, pp. 215-257.) तभेदास्त्वेकतंत्री स्यान्नकुलश्च त्रितन्त्रिका / 13. 3. 'His conch shell ( used for throw as चित्रावीणा विपञ्ची च ततः स्यान्मत्तकोकिला // dice ) would shine well, but ours would आलापिनी किन्नरी च पिनाकी संशितापरा। . not come (i.e. to the desired position ) निःशवीणेत्याद्याश्च शाङ्गिदेवेन कीर्तिताः॥ but would stop short, Oh lord' or 'would Sang. Rat, VI, 9-10. stop just when about to come'; if we read They are said to differ from each aiat *, The idea would be clear to other in the number of strings which those acquainted with the game of dice. rises in due order. Alapini would, 13.15-16. 'Wealth is difficult to obtain, thus, be a Vina with seven strings. to women, the fools, the weak and the ibid., VI, 108-110. Acc. to HP. XIX, helpless, but (is easy) to noble persons; a 137, Vasudeva once played upon a man of qualities is good.' We have to Vina called sughosa having seventeen supply some such word as 90% after strings. उत्तममाणुसहं to complete the sense. 6.11. पित्त-in the sense of thrown' is 14. 3.5. We have here a number of similes derived from feq but in the sense of based upon paronomasia. 'taken' it can be better connected with व का ण णु-(1) with a curved mouth, घेत् which Vararuci, VIII, 16 gives as a (2) with a frowning face. substitute for ग्रह and which seems to be क स-(1) whip (2) touch-stone. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 NAYAKUMARACARIU कु स-(1) briddle, (2) Kusa grass. 17. 9. ख णि स सि etc. As the moon, for a ण र स म ज ण णु-नरश्रमजनन. time, comes in contact with the constellaर इणंद णु-(1) Saturn, (2) Yama, tion Hasta (carvus). (3) Karna. In the last case णर would 17. 13. व र क रिणा हि उ-'The excellent elemean Arjuna. phant was mastered.' ल क्ख ण क रु व-etc. 'Eating gram and so appearing like the hand of Laksmana that slew the lord of Lauka'. ( लंकाया ईश्वरो रावणः लंकानां वा नूपुराणां ईश्वरः 1.2. स may refer to the elephant or it चणकः (टि.) may be joined with तायहो (स्वतातस्य). Acc. to the Jaina Padmapurana १.१०.घंघल is given by Hem. IV,422, as Ravana met his death at the hands of a substitute for 97. The latter, however, Laksmana. itself appears to be a Desc word equi. जव-(1) speed (2)a kind of grain valent to झगड़ा of Hindi and Marathi. This (Yava). is borne out by the context in which 15, 6. 'Thinking so, he built a separate Hem. has used it Dr. Vaidya renders it mansion and gave it to Nagakumara by कलह (see Hem. IV, 422 trans. Jasa. (Jhasakeu ). glossary). Our gloss paraphrases it by 15. 8. दोणा मुह-द्रोणमुख is a capital of four विघ्नकर, though मथक or विलोडक would suit hundred villages, see Yasodhara's our context better, घंघल seems to be the correct reading in Sanat 502, 9, where commentary on Kamasutra, p. 44. Dr. Jacobi reads घंघव. 'नगरमष्टशतग्रामीमध्ये तद्व्यवहारस्थानम् / पत्तनं यत्र राजधानी स्थिता। खटं द्विशतग्रामीमध्ये। चतुःशत In Kadavakas 2, 3 and 4, are expoundग्रामीमध्ये द्रोणमुखं नाम खर्वटान्महद्भवति / ' ed the religious duties of a house'द्रोणारव्यं सिन्धुवेलाजलधिवेलावलयितम् / टि. . holder and an ascetic, respectively 15. 11. खड या सी° 'broke up settlements of called Sagara and Anagara, see cattle'. Caritta Pahuda, 21, 15. 14-15. 'Is their whiteness a match for दुविहं संयमचरणं सायारं तह हवे निरायारं। that of my tusks? (Thinking so ) the सायारं सग्गंथे परिगहरहिये निरायारं // mighty elephant pulls down the houses, २.११.पंचंबर-The fruit of the five kinds thus playing as it were, the role of the of Udum bara trees, namely a Bunyan; zealous'. . पिप्पल Polar-leaved Fig: पर्कर Ficus Virance; 16. 1-2. 'The irresistible, ichor-shedding 6 उदुम्बर Ficus Glomirata and काकोदुम्बर Ficus elephant, like a donor, would not shirk Oppositifolia. though beaten with hundreds of stones; but would give the points of its tusks, 3. 1.8. कुपात्र, अपात्र and three kinds of सुपात्रlike crores of jewels, even to the unwil अधम, मध्यम and उत्तम-are distinguished;-cf. उत्तमपत्तं साहू मज्झमपत्तं च सावया भणिया। ling'. The couplet is paronomastic. 16. 12. अप्पं परि हू य उ etc. 'Every. अविरदसम्माइट्ठी जहण्णपत्तं मुणेयव्वं / / one thought himself defeated'; or Everyone. 3. 4. सम्म त Right faith is defined as was concerned to save himself' (सकलः जनः follows: आत्मपरः भूतः) हिंसारहिए धम्मे अटारसदोसवज्जिए देवे / 16.6. ग य ग य दंत°-गजाः गताः दन्तमुसलदलिताः. णिग्गंथे पव्व यणे सद्दहणं होदि सम्मत्तं // Or गजाः गजदंतमुसलाः दलिताः. This requires the ___Mokkha Pahuda, 90.. separation of दलवट्टिय. ३.५.दु वि हसं जम-अंतरंग and बहिरंग. PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES 205 3.9. ण व गुण वि सि छ-The recognised qualities of a donor are seven, while there 1.13. Yasodhara, in his commentary on are nine modes of honouring a saintly Kamasutra mentions Devadatta as a guest, e.g. very accomplished courtesan who was 123 4 5 67 courted even by the cultured. विदग्धानां सद्धा भत्ती तुट्ठी विण्णाणमलुद्धया खमा सत्ती। रतार्थिनां लक्ष्यभूता निदर्शनभूता देवदत्तावत्. Kamasutra जत्थेदे सत्त गुणा तं दायारं पसंसंति // VNS. 223. chapt. 3, p. 42. संग्रहमुच्चस्था पादादकमर्चनं प्रणामं च / 2.15. मं धा य–मान्धाता seems to be another 75 name of Vinayapala. वाकायमनःशुद्धीरपणशुद्धिं च विधिमाहुः // 4. १५.णि भि च्चि हिं-निभृतैः वचनकरैः भक्तैः / टि. 5. 2. Whether they would enjoy the earth 6.7. 'He may do what pleases him, or would do service to others day and provided his anger is somehow allayed.' night (अहरत्तु ), which is the meanest (of 6.10. म ण सु etc. If you say, he may just all professions )? now be offered as an oblation to the 5.8. It is better to read as in CE 'रूपालोचने directions, i.e. executed.' अत्यन्ते जाते'. 7. 3. पुण्णा य इं etc.-'Gathering punnaga flowers like merit ( Punya).' This is 7. 2. पवर वर-प्रवरवरावतरणम् - आगमनम् / टि. according to the amended text which ७.४.स य णि च्छि य-स्वजनानां वान्छितमङ्गलेन, स्व appears to me to be more in keeping निश्चितसुखेन वा। टि. with the style of the poet. The reading 8.6. वर इत्त स हो य रु पत्तु ता म-There seems of the MSS. पुण्णाउ is explained by the to be some confusion here. In this line we gloss. as पूर्णायुवत् in A and B and पुण्यागमनare told that the brother of her husband fa in D. arrived; while, from the sequel it appears c. 2. Kashmir was the name of the that it was her husband himself. country as well as of the capital. See 8.8. 9.1. It would be better to read ससियरपसर- below ( कस्सीरउ पट्टणु). महुरणं though no MS. supports this. 8.10-15. The distraction of the women 9.7-8. The instrumental in the two lines at the sight of Nagakumara is described. at seems to be हेती. showing heronean to 8.12. कुटु दे इetc.-'ताम्बूलमध्ये खदिरसारं भणित्वा which Aridamana had become angry. in काष्ठं ( काथानि AB ) ददाति'। टि. answer to Vyala's question in line 5. 10. 13. प हु के रा ए-by the order of the king. . केर here means 'order'. 10.16. तु लि य ग या सणि-तुलितगदाशनि. 10.15. Read सिहरी and तुंगो separately. 11. 8. माम-हे माम, टि. From this it appears 10.17. ण व वा सर°-'Surpassing the cluster that Vyala addressed his father-in-law as of the rays of the young sun. maternal uncle. 10.18. क वा ढं दि ण्णं-Compare Hindi किवाड़ 12.9-10. Compare 2,3,14. देना, to close the door. 10.20. समर-श बर-A wild tribe. Pliny 12. 13. ज णु णट्ठ उ-etc. 'People fled away mentions them as Shari and Ptolemy as but the stranger would not move from Sabrae. They were an "ancient, wild race his stand.' of wood-cutters who lived in jungles 15 4-8 Notice a number of onomatopoe- without any fixed habitation." (Cun. tic verbs Geo. p. 583.). 15. 13. ह का रि उ-etc. 'And come back 10.21. अ पु सि य°-With water of tears dropwhen called from wherever you be'. ping from his eyes unwiped. पिच्चं-जलं, टि. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 NAYAKUMARACARIU (Ethy faa:' fqa yar Var. X, 4) but R. G. fa ft for 35' a-fent fargina: .. See acc. to Hem. II, 182, is common to all Prakrits. Dr. Woolner thinks the glossary. illustration of Vararuci as probably 3.9. 4 a fa g-i.e. the five senses. taken from the Bshat katha (Intro. 3. P. 47- 4: or, acc. to the gloss, : जगत्प्रसिद्धः जिनधर्मः। to Prak. p. 91). 8. .31 a 3 -etc. 'The inmates of the We have here a mention of Katantra, harem beat their breasts at last.' i.e. the grammar going by that name X. S. Free 3.-etc. 'Man, getting frightened, which acc. to tradition, was composed hides himself, but the approaching death by Sarva-varman at the request of a cannot be prevented by fortification. prince of the Satavahana family, during the early centuries of the 888-83.37 FET FODBO-etc. with the Christian era. It is, probably, this water of the sword, the massive tree of work which Hiuen Tsang refers to as sin grows, spreading its branches widely; the grammar reduced to 2,500 slokas but, its bitter fruit, when tasted, brings by a Brahman of South India, and a frown on the lotus-face.' widely spread even throughout all the 4.3.4. Sensual pleasures are, here, repre frontier provinces. The earliest known sented as tender sprouts, the mind as an commentator, Durgasimha cannot be elephant, knowledge as the iron-hook, placed later than the 8th century. reading of religious books as a chain, (See E. H. D. pp. 54-55; Life of Hiuen concentration as the tieing post and the Tsang, Beal's trans. p. 122; SSG, sage as the elephant-driver. For further information see 'Katantra 4. C. 'And being devoted to the Jina- and Kaumara-Lata' by Luders-Berlin teaching, said 'you have no commission 1930). from me now.' 10. 13. णि य पि य र व णु-निजप्रियारमणः (निजस्त्रीकान्तः 1. C. for a g OUT OUT TOUT -fagyuugauf- Patoge: fe.) प्रवर्णकशम् qualifying वसु. 80.8PS. 'This is Dharma; or else, are u. 20. 'He lightly kicked aside and broke there any tall horns on the brow of the wooden giant that was installed there Dharma ?' on the ground.' 88.4. 'He had two queens Satyavati and 6. &. af-26 + foraz + -arefacat hav- Vasundhara. beaming with love and ing started the elephant. keeping grain and gold.' Join 80an with 6. 3.9 fra for a 3-(3) fista: (?) ff +31mla:. eufra and Els with Fia'. See also variants. 83.8.4-These two lines seem to be 8.8-6. H OT H 18-A meal-course; or a interpolated for supplying the genealogy nice meal if we take the alternative of Vanaraja. This is the conclusion to reading (Harap at ). By a series of which I am driven by noticing the natural double entrendes the meal is compared to connection between line 3 and 6 which is a forest, a couple, a poem gatikarma, a clumsily interrupted by the intervening drama, an evening, Katantra ( grammar), lines, combined with the fact that the good poetry and a herd of lions. latter are found in one MS. only and Note for used for 9, which acc, to there also, added subsequently on the Vararuci, is a characteristic of Paisaci margin. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES 207 23. 80. You are a rooted tree to the Goats are known to relish its leaves good' (i.e. affording protection like the and the cheats use it as it acts as a shade and fruit of a tree). . . poison in large doses. 23. 20-82. Mark the accusative plural 2.4. Elephants are said to be particularly form ending in ein HE, 74, etc. fond of Sallaki (Boswelia Therifera) a: 13. 19. 'You and your king are the dust some of its Sanskrit names गजभक्ष्या-गजप्रिया of my feet.' suggest. cf. शल्लकी गजभक्ष्या च सुवहा सुरभी रसा। 88.4.9 -see glossary. It may be महेरुणा कुन्दुरुकी वल्लकी च बहुस्रवा // equivalent to Hindi ETF to hurl down. BNR. p. 306. 24. 22. The four Aradhands are-, TTA, R. &.45-Mustard tree of scripture Fu and . (Salvadara Parsica) is dear to camels, hence it is also called thagh. 8.9. This line seems to be interpolated. 2. C. 16-() (2) auta: see ante It repeats the sense of line 10 except for P. JOV (441 411446: 1014: 91 : 1 , E.) the simile. R.S.qfa ya 50-A certain load-bull esteemed soft grass. 8. 88.9 f-etc. 'The horses that had 3. &.97777deg-- TATIT: ( aquila:) #4982 entertained a desire to eat the kusa grass, poitaa ftat: dai for 4 in the sense of were tied up like bad pupils who prefer qea see also 2, 7, 8; 4, 1, 15. See also the bad teachings. variant. 8. 20.86. 'Dana appears good being ever undertaken by elephants which are &. 3. "My hand has advanced to the good controlled by the iron-hook and which sword for taking out the blood of the put themselves in chains, even as by enemy." Note कढिवि equivalent to कृष्टुम्. hands that serve as a check to the wicked, &. 3-8. By the use of paronomastic expresbut put a restraint upon themselves.' sions warriorship is fancied as poetic R. X. 'Who did not know that wretched talents. उज्जयपय (1) उद्यतपद ready steps (2) Sun-plant (Calotropis Gigentea), esteemed ऋजुपद straight grammatical forms. कन्दु by the goats, the paralytic, the cheat and (3) 74 (?) pa. the treatises (i.e. on medicine). 8.4-6. Double entrendes continue. 8 64Two varieties of this plant are 2, TIE; 4 -47, 48; Jot bow-string, virturecognised in ancient works, i.e. the es; He discharge, salvation. white and the red, both of which are 6.1.9 37 Afo4 77 T-possession of lands recommended as a treat for paralysis, given by my master. &.6.75Haffi ETH, F. 1 Acc. to this etc. the line may be translated. 'This fickle अर्कद्वयं सरं वातकुष्ठकण्डूविषव्रणान् / (mind) plunges in despicable mirths and निहन्ति लोहगुल्मार्शः श्लेष्मोदरशकृत्कृमीन् / falls in evil company though held in BNR. p. 380. check again and again. Compare, ad The drug is employed to cure all fe #a: Hor' Gita.. kinds of fits, epilepsy, hysteria, lock. &. 8. 'Let the jackal to-day eat away my jaw, convulsions in children, paralytic heart which is a resort of the wicked and complaint, cold sweats, poisonous the harlots' (or acc. to the alternative bites and venereal complaints' reading-my wicked heart which is the (MDI. p. 12). abode of the harlots).' P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 NAYAKUMARACARIU The gloss explains darates as a244reat Hindu Chemistry p. 131 with relative ga according to which the translation Sanskrit texts in the Appendix. ) would be 'my heart which is set upon 80.3.for a quietc. 'Breaking the fourthe ward of the wicked and the fold army like a water-jar'. harlots.' The gloss supplies केचन राजानः to be &.%0. HT -'The master's debt has construed with alla and having accumulated.' 19" seems to be a substi- established certain kings. tute for आरुह like चड and वलग्ग (Hem. IV. 11. 2. चंदाहावप्पे-'By the father of the mai206). The gloss also suggests this. (See den named Canda. ici fa 3TE TTTH TETT: glossary ). TEIT: qoy: fald. For see 7, 15, 4. Dr. Gune's explanation of it as 88.-8. By the use of paronomastic adjec371461a-resort of the distressed' seems tives a contrast is made out between wide off the mark ( see Bhavis. glo the arrows of Sukantha and those of ssary ). Nagak.' &. ?. 'I am going to cut short the life of 4. C.671 39 f -The gloss explains the enemy and his fortune sweet through this as 'असहायसहायकारि यत् जीवितव्यं तत् पविः royal favour.' TAHFE If we take the alternative read8.3. 'The youth was accorded approba ing r in place of fa, we might explain tion by his father-in-law who congratulat it as 3THETAHETUHft sifaran act gehen. ed the vanquisher of his foe.' 785-afia: (Cf. fegatata); Fronleifsरिपुसंहारकः। 3. 8.30 U- -ga a, fe. . 8.88.31 a 42-955fSir, f. Campaka This is one way of explaining the is sweet-scented calophyllum (Lat. Plusecond foot of the line. Another way mieria acutifolia ). It is shunned by the is to separate fra from Helfts and bee. ' TUT air:' BNR. p. 278. translate 'By him was captured the enemy crest-fallen' (THEFT EERST D. 8.83-88. The bee that is attached to the VIII, 26.). This seems to be the jasmine and hovers, in its infatuation, meaning of the gloss धीरितं on साहारिउ. over the rich blossom that it has put A slightly different meaning is obtain forth, does not kiss the Yuthika on ed by taking hieifts in the sense of account of its bitter limbs that spoil the Hafra: in accordance with Hem. IV, taste (or break the mirth y'. 82 ( ht: AET-HE). HIER ( verb ) HT --ife Jasminum Grandiflorum : and Helfer (participle ) occur seve जू हि य-यूथिका Jasminum aurieculatum. ral times in Bhavis, and Dr. Gune's For the latter's bitter taste see BNR. opinion is that the meaning given by p. 277. Hem. 'does not suit any of the pas leiri fe fatig sages.' I, however, find the meaning 2.4. 'His daughter is Kamarati on whom suiting perfectly well in each of the even the Creator dies (i.e. is enamoured) passages. as he thinks of her peerless beauty'. l8.4. 'Mercury ( 4TACH ) looks beautiful H , F. turned into solidarity by admixture with other substances, for which process, see, rice is unpalatable to one who ha his mouth scorched with slake-lime.' P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES 209 This is how I interpret it. The gloss, those who are doomed to be the wand wever has it यथा शीतज्वरेण अजीर्णेन वा हतांगस्य erers in the cycle of metampsychosis. अन्नं (शालिः) न रोचते। Highly excited by the impulse of cupid 4.12-13. 'Seeing Mahavyala she shook and swooned by the excessive drink of her head, and with a smile, said to her attachment, the beings, when sprinkled friend 'one who is courted by Madana, over with the ambrosia of your speech, would not marry this man, as Madhava revive into sobriety.' was chosen by Sri.' It would be more नावि जइ-कः नम्यते; कोऽपि न नम्यते, टि.; correct if we read वम्महु instead of वम्मह. जी व णे ण-(१) अमृतेन (2) जीवितव्येन. 5. 11. for सुपु रि स ल क्ख ण See 3, 4 text 13. 2. किंम हु अस्थि गो हु-'Do you keep and notes.' anything back from me; or, is there 5.12. दम्म seems to be the same as Roman anyone who would war against me ?! drachma : These coins may have been गोह-गुह्य, or भट ( D. II, 89 com.) e77 introduced simultaneously with 'Dina 13. 14-15. What is the accomplishment ras' for which see 3, 12, 12 notes. of that wretched king who is attached 7.14. मरु ह य म य रद्ध उ-मरुता हतः मकरध्वजः to the lip of his mistress, when others येन सः। are in distress? I regard that kingship 8. 4. वि वा ह-(१) Marriage; (2) Visnu really glorious in the world, which affords (गरुडवाहन ). relief to the afflicted.' The gloss, however, 4.8. द ह म विठु-The nine Narayanas of aeitzी_ोत : the Jaina Puranas are त्रिपुष्ट, द्विपुष्ट, स्वयंभु, 14. 12. णा य ण या ण य-नागैः नता आशा येषां ते To पुरुषोत्तम, नरसिंह, पुंडरीक, दत्तदेव, लक्ष्मण and कृष्ण. whose command the Nagas bowed.' 8. 6. The Bhavanendras are ten called परिपालियपय-परिपालितप्रजाः। कुमार, e.g. असुर, नाग, विद्युत् , सुपर्ण, अग्नि, द्वीप, 15. 1. म य गि ल्ल गं ड-मद + आई + गंड. With उदधि, दिक, वायु and स्तनित. Amongst the frontal globes wet with ichor.' (forgtwenty presumed here, perhaps their Hindi nila wet ) I can find neither suita. ten Pratyendras are included. The thirty bility nor authority for Dr. Vaidya's two Surendras enumerated in Pratisha paraphrase of गिल्लगंड as शिविकावाहक (see saroddhara of Asadhara pp. 60-66, in Jasa. 1, 27, 15 and glossary ). clude the ten Bhavanendras. 15. 2. पं च मे रु see 1, 6, 2 notes. 8.10. छ उ म त्य-छद्मस्थ-sages in the 11th and 12th stages of spiritual advancement. 16.4 16. ४-१३-ह रि सि य - हृष्ट; सु सि हरि सि य -- सुशिखरे The 24 Tirthamkaras are well-known. 8.11. The eleven Rudras recognised by सु र हि य-(१) सुरभित ( 2) सुर + हृत. the Jainas are-भीमबलि, जितशत्रु, रुद्र, विश्वानल, हरि णि य (1) हरिणी (2) हरि+नीत. सुप्रतिष्ठ, अचल, पुण्डरीक, अजितधर, जितनाभि, पीठ म णो हराउ-(१) मनोहर ( 2 ) मनसां ओघः and सात्यकि. तस्य रागः। 9.2-3. क इ-कवि, कपि; दि य व र-द्विजवर-पक्षिन्, ब्राह्मण सुर त रु णि य-सुरतरु' नीत; त रु णिय-तरुणी. पत्त-पत्र, पात्र. र क्खं कराय-भस्मकरौ; 10.3. क उ वीर हो-etc.-मंदरागः कृतः वीरस्य सई-सती; लोला-लीलया आलोकित: निजपुरुषः (निजपुरुपश्रीः, टि.) याभिस्ताः / 10.7-10. Brahma is not found by सुधीर-adj. and proper name. mendicants influenced by women, and by सुर वि मा ण-(१) his divine car, (2) divinities of malignant disposition ? You, the vehicle of the gods. the world-teacher, are easily missed by स वा स-स्ववास; पंडीसवास-पाण्डवेश+ वास. श्रित. कुमारस्य / टि. 27 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 NAYAKUMARACARIU. 4. 88. The objection against the 'Sunya8. 28. TJA OT-Ransom for his vada' is that if everything were, oid, what territories. was the propriety of ascetic practices ? 2. 5. जुत्ति probably means here युति, i.e. &. 8-3. The Kaul school, acc. to our confluence of planets that is considered author, held that the five elements, earth, auspicious. water, fire, air and space were identical 8. &. TUTTO "As Samkranti is dear to with Brahma, Visnu, Rudra, Isvara and a beggar Brahmana'. Samkranti is winter Siva respectively. For the claims of the solstice which occasion is observed as a Kaul teachers see Jasa. 1,6; Karpura festival when alms are freely given and Manjari, Act I. Brahmanas are fed. &. 8-88. Various objections are raised 3.8-80, 'Does not that bow and that against the school that considers the woman render resplendent the person of supreme principle or the soul as devoid a man, the bow endowed with a string of qualities ( Niskala or Nirguna). giving a good grip, made of a good 9. 8. 'Can boiled grains be turned back bamboo and with an arrow fixed to it, and the woman, virtuous, slender, noble into great millet or butter into milk? born and rich ?' How can the accomplished' ( absolved ) wander again through the cycle of births 8. C. hsfe see 1, 12, 3 notes. 8. &. For the Bhavanas of an ascetic, see involving the burden of taking and Mulacara chapt. IX. abandoning the body'? 4.4. The Svetambara belief that the The personality of Siva, which acc. to sages even after attaining omniscience' the author, is accepted by Gautama bear clothes and take food, is here and Kanada, is a contradiction in criticised. terms, i.e. an impossibility (gaganara binda) as shown in the following lines. 4. 9. This is the criticism of the Ksanika 1. 4. 37 4 FETOTU ET3-The reference is vada of the Buddhists against which the following objections are raised - to the Pauranic account of Siva's cutting off the head of Brahma (Aja ). He is (i) continuous knowledge is not said to have thrown the head at a spot possible in a being completely decaying and renewing every moment, in Benares which is known as kapala mocana after the incident. . For example, a man gone out could not return to the same spot if he did 6. B.TTF 3 etc. The reference is to not continue essentially to be the Vyasa the reputed author of the puranas, same man, nor could he lay his hand who is said in Mahabharata to have on a thing which he had previously cohabited with the wives of Vicitravirya. 8. 9. The reference is to the injunction kept somewhere. (ii) The relation of cause and effect Cafeant &HT PEHa Hala'. in certain cases is such that the latter 83.82-83. These are the twenty five follows only during the subsistence tattvas of the Sankhya system. of the former; for example, the cow 2.8-. We have here the tenets of the and the milk or the lamp and the Nastika-vada of Barhaspatya, the cen. lamp-black. In such cases if the cause tral principle of which is that life is prohad passed away the effect could not duced by the conglomeration of matter follow. without any metaphysical self. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOTES 211 three 11.11. The four forms of life are देव, मनुष्य, (Siddha). These constitute the 13th and नरक and तिर्यक् the fifth being मोक्ष. See 14th stages of spiritual advancement. 1, 12, 3, notes. 14. 9. च र म स री रा या रु-carama sarira 12. 4. For the sixteen principles of medita- means corporeal existence for the last tion, see Tatt. Sutra VI, 24. time, i.e. before salvation. 12. 5. The eight gunas are 17. 25. क रे-Imperative form, rather unमधुमांसमधुत्यागैः सहाणुव्रतपञ्चकम् / usual. The alternative reading this अष्टौ मूलगुणानाहुहिणां श्रमणोत्तमाः | RKS. 66. identical with the impera. in Hindi. 12. 6. Belief in false divinities, scriptures 17.41. प या पंच वि त्तो-पंचपदयुक्तः (वित्तः, वृत्तः and teachers are respectively called वा). टि. The five padas are, णमो अरिहंताणं, णमो देवमूढता, शास्त्रमूढता and गुरुमूढता। सिद्धाणं, णमो आयरियाणं, णमो उवज्झायाणं, णमो The eight prides are सव्वसाहूणं। शानं पूजां कुलं जाति वलमृद्धिं तपो वपुः / 17. 42. अ या रा इ व णं-etc. Recollecting the अष्टावाश्रित्य मानित्वं स्मयमाहुर्गतस्मयाः // RKS. 25. word 'अहं' his life passed away; सरं-स्मरन्, 12. 7-8. The six undeserving (Anayatana) though the gloss explains it as रकारसहितं, are कुदेव, कुशास्त्र, कुगुरु and devotees of these and णहं as हकारः। It would be better if we could read t (letter and in place 12. 9. सा ह मि य etc.-Paying a particular of णहं. regard for co-religionists is called 18.9. पल्ल-पल्य-is a measure of time, for Vatsalya. which see Tatt. Sutra chapt. III; J. G. 12. 10. Absence of शंका, कांक्षा and विचिकित्सा Dict. Appx. D. are the first three of the eight requisites 18.10. अ व ही-अवधिशान is one of the five of 'Right Faith' the remaining five being kinds of knowledge 'मतिश्रुतावधिमनः पर्ययकेवलानि अमूढदृष्टित्व, उपगूहुन, स्थितिकरण, वात्सल्य and प्रभावना, शानम् / अवधिशानं is direct knowledge circumfor an exposition of which see, RKS. scribed by द्रव्य, क्षेत्र, काल and भाव. See Tatt. 11-18. Sutra I, 9. 13. 2. The twelve kinds of austeries are- 18.12. His dress fastened over with a अणसणमवमोदरियं रसपरिचाओ य वुत्तिपरिसंखा। gold-knife (कनककर्तरीगाढनेपथ्यः ). कत्तरी is कायस्स च परितावो विवित्तसयणासणं छटुं॥ equivalent to Hindi ter which formed a पायच्छित्तं विणयं वेज्जावच्चं तहे व सज्झायं / necessary part of a gentleman's dress. झाणं च विउस्सग्गो अभंतरओ तवो एसो // This fashion is now observed only in For exposition see Mulacara, 345 ff. marriages when a bridegroom is necesपंडि यमरण-The three kinds of deaths sarily dressed over with it. The word has are been misunderstood by Dr. Gune who तिविहं भणियं मरणं बालाणं वालपंडियाणं च / takes it to mean 'some war-like feat'. तइयं पंडियमरणं जं केवलिणो अणुमरंति // (See Bhavis. II, 2, 7; Sanat. 655, 3). Mulacara, 59. 18.13. तु रु क्ख-तुरुष्क is a fragrant aromatic 13. 5. The fifteen parts of the three resin of a Javanese tree. The name larger divisions of Jambudvipa consti- suggests that it was first introduced in tute the Karmabhumi where the six India by the Turks. Hence it is also occupations of life asi, masi, krsi, seva, called Yavana or Yavana-desaja ('तुरुष्कः Silpa and vanijya are prevalent. पिण्डकः सिल्लो यावनोऽपि' अमर. 'सिल्हकस्तु तुरुष्कः 13. 11. The enlightened souls are of two स्याद् यतो यवनदेशजः : BNR. p. 107). In Verkinds Sakala and Nikala, i.e. those that nacular it is called लोहवान or लोभान from retain their corporeal existence (Arihanta) Arabic 'luban jawi' i.e. frank incense of and those that are absolved from it Java, from which is also derived the P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 NA YAKUMARACARIU English word 'benzoin'. heaps of glory, by means of paronomastic 5979 264-9950 is a compound of adjectives. various kinds of incense o p t 24. 8. 10-Tea pure meditation TH' T. 209-74 musk. is one of the four kinds of Dhyana, for 86.86.3 e fa-3Cha raising up. which see Mulacara, 674 ff. 88. 82. #1784-ETT. 34. 34. E f-The strong tie of 20.. 'He should leave the bed at sun- the eight karmas ( S uita, 1999, rise when the smaller beings, two sensed etc. see Tatt. Sutra). and others are still asleep' HE-45ta equi- 24. P. 'Instantly Ananga (Nagak. ) valent to Marathi Hig; Hindi sigar. Or became absolved of his body and attainwe may split it as ( ET to abandon.) ed salvation having shattered cupid 20. 15. ति वि हे ण-त्रिविधेन मनोवाकायेन. (trifare:). of.' the Jain had the lon which Ro.&. This describes the aforeti (fy ) fa- for which and its thirty two faults (अइयार- 8. fa aff-fary, or it may be read frakt विकिविवय 1 afaar) see Mulacara, 601-607. 6797, the sense remaining the same. दो णदं तु जधाजादं बारसावत्तमेव य / &. May rains shower whenever thought agkai faggi a lefeyhi 35 Il etc. Avarta is performed by joining the 6. For daguu see 2, 11, 2 notes. palms of both hands and giving them 80-83. 'Peace be to my parents named a circular motion from right to left. Kesava and Mugdhadevi. Brahmins of Three such avartas and four nods of Kasyapa gotra, who though devotees on the head are performed towards each Siva, both died by the Jaina form of of the four directions at the time of renunciation which destroys sin, having Krtikarma or Samayika (see RKS. had their ears filled with the nectar 01 139.). the teacher's words'ys-femme, fe. 20.20. For the faults of quam-THE que logra 88. The gloss paraphrases 154EURas HER. (Arte I) as a form of penance, see Mula- The name also occurs towards the cara, 668 ff. of Mahapurana of our author, where he .4. Raising up the morsel of food ) sel of food ) appears to be one of the sons of Bharata he should offer it to the sage himself' or (als sifar HITET T ET). See also introducwe may read a fa, i.e. should be offered tion in the sage's hand. (See Mulacara, 820). The six verses at the end eulogize 33.&. afa -green vegetables are unfit Nanna, the author's patron and tell for monks and so also fruits that contain us once more that he composed the much seed. (See Mulacara, 826). For work at his request (see 1, 3-4). other impurities and precautions of food Verse 6.क व्व पि स ल-काव्यपिशाच, the poets see ibid., chapt. VI ( 420-501 ). title occurs once before 1, 2, 10. Even 32.33-. Various articles suitable for in Sanskrit Pisaca or Pisacika, at the presentation to temples are named. end of a compound, denotes excessive 21. 39. The alternative reading पयंतु fondness, e.g. (feast ending with milk ) suits better. Brufortfahrt-( Bala Ramayana 4. ) ?.0-38. The water pitchers used for arguza1-Anargha Raghava 4. ). his coronation-bath are fancied as clouds, The poet has justified the title by the Brahmins, teachers, paramours, divine volume and the quality of his poetry trees, fools, singers, kirata boys and ( see Intro. ). P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः The figures indicate Sandhi, Kadavaka and line of the text respectively. In case of words occurring frequently in the same sense, at least one reference to their place of occurrence is given. Purely tatsama words are, as a rule, omitted, except in a very few cases. Words which I consider Desi have been marked with an asterisk. Sanskrit equivalents of Apabhramsa words or their Sanskrit originals as found in Hemacandra's Prakrta Vyakarana and Dest-nama-nala, Vararuci's Prakrta Prakasa and Dhanapala's Paiya lacchi-nama-mala have been given throughout Vernacular equivalents have also been given wherever necessary and possible, In case of words not traceable as above, reference is made to other published Apabhramsa works such as Bhavisayatta-kaha, Sanakumaracariu and Jasaharacariu if the words could be found to have occurred there. Lengthy discussions of derivation, meaning and explanation of words and phrases have been relegated to the Notes and a reference to this effect is made in the Glossary. The following abbreviations have been used - Com.-Commentary; Comp.-Comparative; D.-Desinamamala: ex.-example; G.-Gujarati; Gr.-Greek; H.-Hindi; Hem.-Hemacandra's Prakrta Vyakarana; M.-Marathi; Mar.-Marvadi; Pai.-Paiya-lacchi-namamala; Pers.-Persian; Rom.Roman; Var.-Vararuci's Prakrta Prakasa. जस.-जसहरचरिउ; टि.-टिप्पण; दे.-देश; धा.-धातु; न.-नगर; प.-पर्वत; पु.-पुरुष, भविस.-मविसयत्तकहा; सणकु.-सणकुमारचरिउ. - अ अई-अति 1,1,7 . अइकडुय-अतिकटुक 9, 20, 8 अइतुरिअ-अतित्वरित 5, 5, 12 भइपसत्थअतिप्रशस्त 3, 4, 7 अइबल-अतिबल, पु. 6, 11, 6 *अइमल्ल-अतिभद्र 5, 12, 7. (Hem. 4, 351; ___H: भला good ) अइयार-अतिचार 9, 20, 16 अइरवण्ण-अतिरम्य 1, 7, 8. (Hem. 4, 422) अइरावय-ऐरावत, दे. 9, 15, 4 भइरुद-अतिरुंद्र 1, 1, 7. (विपुल, D. 7, 14; M. रुंद broad ) अइसयवंत-अतिशयवत् 9, 13, 6 अउन्व-अपूर्व 1, 15, 10, 2, 6, 9 अक्क-अर्क 1, 16, 5 अक्ख-आ + ख्या इ 3,8,7 अक्खजूअ-अक्षयूत, 3, 13, 9 अक्खर-अक्षर 6, 2,8 अक्खवाय-अक्षपाद, पु. 9,7, 3 अक्खोहणिया-आक्षोभणिका 6, 6, 12 अगहिय-अ + गृहीत 3, 14, 4 अगाभ-अगम्य 2, 3, 12 अग्ग-अग्र 1, 7, 5, 7, 7, 10; अग्गइ-अग्रे 2, 4,4 अग्घवत्त-अर्घपात्र 6, 1,9 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 णायकुमारचरिउ अग्धंजलि-अर्धाञ्जलि 5, 12, 13 अणुढउ-अनु + तिष्ठतु 5, 6, 7 अच्च-अर्चमि 7, 6,1 अणुराय-अनुराग 1, 9, 2 अञ्चण-अर्चन 1, 9,5 अणुव्वजमाण-अनु + व्रजमान 9, 21, 9 अच्चंत-अत्यंत 4,5,8 अणुहवंत-अनु + भवत् 4, 6, 4 *अच्छ-आस्. 1, 8, 10; 2, 7, 3. ( Hem. 4, अणुहुंडिय-अनु + भुक्त 6, 4, 13 - 215) अणेय-अनेक 2, 5, 5 अच्छर-अप्सरस् 1, 9, 9, हु gen. sing. . अण्ण-अन्य; "इं 2, 1, 5 अच्छरिअ-आश्चर्य 6, 7,4 " अण्णाय, अ-अ + न्याय 1, 8, 6, 5, 10, 21; अच्छिवत्त-अक्षिपत्र 2, 5, 11 अच्छेरभ, य-आश्चय 6,1,48, 2, 1. (Hem. अण्णेक-अन्य+ एक 2,1,6 .. 1, 58; Var. 1,5) .. . अत्तिहर-आतिहर 9, 14, 12 अछेय-पु. 6, 15, 8;8, 10, 1 : अत्थ-अर्थ 1, 1, 5; 3, 2, 12 अजिम-अजम्भ 3,4,6 अस्थमाण-अस्तमान 9, 17,10 अजोग्ग-अयोग्य 9, 21,6 अत्थाण-आस्थान 1, 8, 9 अज्जु-अद्य 1, 15, 15, 7, 4, 4; अज्जुपरए अस्थि-अस्ति 1, 6, 4. ( old M. आथी ) ___3, 7, 5, 4, 8, 9. ( H. आजकल) अस्थिकाय-अस्ति 1, 12, 2. ( tech, term of अज्झासा-अधि + आशा 5, 10, 3... .. Jaina philosophy, see notes) अट्ठम-अष्टम 8, 6, 8. (H. आठवां) अदुगुंछिय-अ + जुगुप्सित 2, 7, 10. अट्ठसहि-अष्टषष्ठि 9, 7, 6. ( H. अड़सठ) (Hem. 4, 4 ) अट्टसय-अष्टशत 9, 24, 7 अद्धक्ख-अध्यक्ष 3, 3,8 अटुंग-अष्ट + अंग 9, 6,8 भद्धरत्ति-अर्ध + रात्रि 9, 17, 13 अट्ठारह-अष्टादश 3, 1, 1. ( H. अठारह) अद्धवह-अर्धपथ 8, 6, 14 / / अट्ठि-अस्थि 8, 15, 11 अद्धम्मिल-अर्ध + उन्मीलित 3, 8, 5 अट्टिय-अस्थि + क ( स्वार्थे ) 3, 14,7 अपडिबद्ध-अ+ प्रतिवद्ध 4, 4, 6 अट्टियपत्त-अस्थिपात्र 9, 9, 11 . अपाअ-अ+पाप 2, 3,12 अट्टियभूषण-अस्थिभूषण 9, 7, 8 . . अपुसिय-अ + प्रोञ्छित 5, 10, 21. (अ + माजित अडइ-अटवी 7, 1, 10 acc. Hem. 4, 205; H. पोंछना to wipe) अढइरुण्ण-अटवीरोदन 4, 3, 13; (रुद्+क्त, अप्पकज-आत्मकार्य 9,17, 38 Var. 8,62) अप्पलद्धि-आत्मलब्धि 3, 2, 9 अड्ढिवंत-ऋद्धिमत् 9, 12, 5. (Hem. 2, 41) अप्पा-आत्मन् 1,10,92, 6, 20. ( Hem. अणगार-अन् + अगार 4, 4, 5 2, 51; Var. 5. 453; H. आप; M. आपण) अणत्थ-अनर्थ 3, 2, 12 अप्पिय-अर्पित 7, 8, 3 भणथमिय-अन् + अस्तमित 4, 2,9. अब्भसिय-अभ्यस्त 3,1, 7, अणल-अनल 1, 14, 1... अन्मागय-अभ्यागत 7,4,2 अणलिय-अन् + अलोक 4, 2, 5 *अडिमडिअ-समागत 8, 15, 9. ( Hem. अणवरम-अन् + अवरत 1, 12, 6 4. 164) अणाइ-अन् + आदि 9, 11, 10 अब्भुय-अद्भुत 7,8,6 अणायदण-अनायतन 9, 12, 8 (see notes) अमेय-पु.६, 15,88,10,1 भणिट्ठिय-अ + निष्ठित 5, 12, 13 . अम्म-अम्ब; Voc. sing. अम्मि 3, 6, 16. ( H. अणुग्गह-अनुग्रह 3, 3, 9 अम्मा. mother ) PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोश 215 अम्हारिस-अस्मादृश 2, 4, 3, 7, 15, 9 अवेक्खिणी-अपेक्षिणी 1,13,8 अम्हारी-अस्मदीय 3,13,3 *अन्यो-अहो, सूचनायां खेदे वा. 3,7, 1. (Hem. अय-अज (ब्रह्मन् ) 9,7,5 2, 206; Var. 9, 10) अयाल-अकाल 3, 3, 12 असञ्च-असत्य 6, 13, 15 अरहंत-अर्हत् 1, 5, 9. ( Hem. 2, 111) असणुल्ल-अशन + उल्ल ( स्वार्थे ) 4, 3, 14 अरिदमण-पु. 4, 7, 14; 4, 9, 5: असरिस-अ + सदृश 3, 17,8 . . अरिवम्म-अरिवर्मन् पु. 7,4,5 . असामण्ण-अ + सामान्य 2, 11,7 अरीस-अरि + ईश 6, 13, 15 असिवत्त-असि + पत्र 8, 15, 10.. अरुह-अर्हत् 1, 5, 9; 2, 6, 20. ( Hem. असिवाणिय-असि + पानीय 8, 15, 14 2,111) असीस-आशिष 9, 4,10 अरूसण-अ + रोषण 3, 4, 4. (Hem. 4, 236) असुत्त-अ+सूत्र 5,8,14 अलयउर-अलकपुर, न. 6, 2,1 असुरत्थाण-असुर + स्थान 5, 12, 11 अलसंत-अलसत्व 3, 2, 2 असुहारि-अशुभ + कारिन 8, 10, 6 अलंघणयर-अलंघनगर 7, 11, 13 असोय-अशोक 2, 11, 15, अलिभ-अलीक 1,15,13, 5, 3, 3, 6, 1 असोहण-अ+ शोभन, 3, 9,7 अलियमासि-अलीकभाषिन् 9,8,2 अह-अथ 3, 12, 3 . . . अवइण्ण-अवतीर्ण 4, 12, 10 अह-अघ 2, 3, 18 अवणी-अवनि 4, 2,2 महगार-अघ + कार 3, 2, 11. ( For change अवत्तय-अ+ पात्र + क 4, 3, 2 ____of t into ग see Hem. 4, 396 ) अवयपिणअ-अव + गणित 1, 10, 10 अहद-अब्द or अथ + अब्द 9, 21, 23 अवयर-अव + तृ हूं 6, 5, 9. ( उपकुर्मः टि.) अहम-अधम 4, 3, 5, 9, 20, 2 अवतरिअ, य- अवतरित 2, 8, 9, 3, 4, 7; अहम्म-अधर्म 3, 2, 10 3, 15, 7; 6, 11, 9 . अहरग-अधर + अग्र 5, 1, 11 - अवर-अपर 2, 1,7; 3, 9, 9;7, 8, 10 महरराय-अधर + राग 8, 13, 14 अवराइअ-अपराजित, पु. 6, 11, 4 . अहरुल्ल-अधर + उल्ल ( स्वार्थे ) 1,17, 14 *अवरुंडिअ-आलिङ्गित 7, 9, 2. ( D. 1, 11.) अहंग-अ + भंग 3, 6, 15 अवरोप्परु-परस्परम् 8, 3, 8. (Hem. 4, 409) अहिचंद-अभिचन्द्र, पु. 7, 11, 3 अवलोयअ-अवलोकित 1,8,4 अहिणव-अभिनव 7,8,8, अवसण-अ + व्यसन 3, 4,4 अहिणंदिय-अभि + नन्दित 3, 9,4 अवसं-अवशम् 8, 10,8 अहिणाण-अभिज्ञान 2, 11, 2 अवहर-अप + हृ, °मि. 6, 5, 1 अहिमाण-अभिमान, 'मेरु 1, 2,2 अवहार-अव + धारय् हि. 5, 13, 4 अहिमुह-अभिमुख 1, 10, 1 अवहारि-अपहारिन् 1, 17, 13 अहिराअ-अधिराज 1, 9, 2 अवहि ही-अवधि ( ज्ञानविशेष ) 9, 18, 10; अहिलासिअ-अभिलषित 6, 2, 6 9, 18, 16 अहिवइ-अधिपति 1, 7, 9 अवहेरिभ-अवधीरित 3, 9, 10. (विचारितम, टि.) अहिसेय-अभिषेक 9, 23, 8 अबहेर-अव + धीरय हि 4, 4, 3. ( M. हेरणे) अहिंद-अहि + इंद्र, धरणेन्द्र टि. 2, 3, 7 अवक-अ + वक्र 6, 13, 5. (अव समन्तात् रक्ष- अहिंसाएवि-'देवो, स्त्री. 8, 12, 7 कम्, टि.) अहीसेय-अभिषेक 9, 17, 3. ( legthened for अविहंग-अ+ वि+भंग 6,10,15 metre). P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 णायकुमारचरिउ अंगुट्ट-अंगुष्ठ 1, 17, 4, 3, 4, 8. (H. अंगूठा). आणिभ- आनीत 1, 14, 10 अंधिव-अंघ्रिप ( वृक्ष ) 6, 7, 15 आमिस-आमिष 4, 2, 19; 9, 9,8 अंचिज-अर्च् ( कर्मणि ) इ. 4, 3, 11 आयअ-आ + गत 1, 8, 13, 5, 13, 9; अंत-अंत्र 4, 15, 5. (H. आंत ). 9,18, 16. ( H. आया Came ). अंतरपुर-न. 7, 3, 13 आयड्ढण-आकर्षण 5, 4, 14 / अंतरराभ-ज. पु. 7, 3, 13 आयण्ण-आ + कर्णय हिं. 1, 3, 1; °ण्णिवि अंतरवण-न, दे. 7, 3, 12 1, 5, 1 अंतावलि-अत्र + आवलि 8, 15, 8 भायण्णिय-आकर्णित 1, 12, 7 / अंतेउर-अंतःपुर 2.1.2 आयर-आदर 2,13,93,3,3 अंधदेस-आंध्रदेश 9.1.7 आयवत्त-आतपत्र 1,9,8 अंबइय-अम्बिका 8, 1, 12. (चम्पककलिका, आयंबिरच्छ-आ + ताम्र + अक्षि 4, 1, 9 टि.). भायास-आकाश 6, 13, 6 अंबय-आम्र 7, 1, 11 आरा-आर (तोत्रविशेष ) 3, 16, 3. ( M. आर, अंबुहर-घर 6, 14,8 ___ दंडाने आर, टि.) अंसु-अंशु 2, 5, 4 °आरि-अरि 6, 16, 10 अंसुवाह-अश्रुवाह 9, 18, 18 / आलग्ग-आलग्न 2, 3, 3 आ आलाव-आलाप 3, 3, 7 आलावणि, विणि-आलापिनी (वोणाविशेष) 3,6,4; भाइ-आदि 1, 5, 1 आइरिय-आचार्य 6, 10, 5 . 5, 7, 11; 5, 9, 4. ( see notes ) आउच्छिष-आ + पृष्ठ 5, 7, 5, 6, 11, 1 आलिंगियंग-आलिङ्गित + अंग 1, 15, 9 आउज-आतोद्य; विज्ज-विद्या 8, 7, 11. (Hem. * भालुख-आ + रूक्ष ( आस्वाद् ) 7, 2, 11. ___1, 156). (आस्पृश्, acc. Hem. 4, 182 ) आउस-आयुस् 1, 12, 11 आलोयण-आलोकन 8, 4,7 आउंच-आ + कुञ्च् 9, 6, 4 आलोयणिय-आलोकिनी (विद्या) 6, 2, 11 आउंचण-आकुञ्चन 9, 25, 1 *आवग्ग-आरूढ 7, 6, 10. ( लग्नं चडितम्, टि. आउंचिय-आकुञ्चित 1, 8, 7 - see notes ) आऊ-आयुस् 9, 18,9 आवजिअ-आवर्जित 3, 8, 13. ( सन्मानित, टि. आऊर-आ + पृ रेप्पिणु 9, 25, 14 Hem, gives 257. as substitute for आएस-आदेश 3, 16, 15, 6, 8, 3 त्रस् and दृश् 4, 181; 198.) आकंख-आ + कांक्ष् इ 7, 2, 11 आवण-आपण ( market ) 7, 2, 8 आकोसण-आक्रोशन 9, 25, 4 . आवत्त-आवर्त 9, 20, 16 आढत्त-आ + रब्ध 3, 6, 4. (Hem. 2, 138). आवंडुर-आ + पांडुर 2, 8, 11 / आण-आ+ नी, आणेप्पिणु 1, 15, 15. ( M. आवंत-आ + या+ शतृ 5, 3, 1; स्त्रियाम् "ति आणणे to bring ). . आणत्त-आज्ञप्त 6, 5, 9 / आवेउ-आ + या Imper. 3. sing 8, 14,8; आणयर-आज्ञा + कर 6, 14, 1 __प्पिणु Abs. 7, 11, 15 आणंदप्पह- आनन्दप्रभा, स्त्री, 7, 11, 9 आसण्ण-आसन 1,4,1 आणा-आज्ञा, आणए Inst. sing. 1, 13, 1. आसव-आश्रव 1, 12, 9 ( Var. 3, 55 ). आसवार-अश्ववार 3, 14, 8. ( H. असवार ) P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः *भासंघ-आ + सम् + थिइ pre. 3. sing. Prob उग्गमिय-उद्गत 2, 12, 6 आ + सम+ हन् ) 3, 17, 9 ( सम् + भाव उग्गय-उद्गत 1, 10, 5, 8, 5, 3 acc. Hem. 4, 35; आसंघा-इच्छा D. 1, उग्गयणेसर-उद्गत + दिनेश्वर 9, 13, 6 63. Dr. Gunes equation with आशंस उग्गीव-उद् + ग्रीव 7, 2, 2 and आलंघ is not suitable. see भविस. उग्घाडिय-उद् + घाटित 2, 10, 10. (H. उघा१३,७,१) ___ डना to open) आसाऊरण-आशापूरण 7, 14, 4 उच्चाइय-उद् + चायित 2, 10,9 आसि-आसीत् 6,8,11 उच्चाल-उद् + चालय् इ 3, 15, 11 आसिअ-आश्रित 6, 16, 15 उच्छलिअ-उद् + छलित 2, 9, 7 आहरण-आभरण 1, 16, 5 उच्छाह-उत्साह 5, 10, 1 आहास-आ + भाष् , °मि 1, 1, 2; इ 7, 11,4 उच्छु-इक्षु 9, 1, 4 ( Hem. 1, 95; 2, 17. आहासिअ-आ+भाषित 8, 2, 2 ___Var. 1, 15.) आहोय-आभोग 9, 4,8 उज्जल-उज्ज्वल 1, 10, 11, 6, 11, 5 उजवण-उद्यापन 9,21, 19. (M. उजवणे, to complete a vow with इक-एक 2,1,6 ceremony). इणं-इदम् 2, 3, 1 ( Hem 3, 78; 79.) उज्जाण-उद्यान 1, 8, 11, 2, 1,2 इंगाल-अंगार 9, 9, 10. ( Hem 1, 47.) उजिंत-ऊर्जयत्, प. 7, 1, 2, 7, 10,4 इंगिय-इंगित 4, 7, 1 उज्जुय-ऋजु + क 7, 6, 3. ( Var. 3, 52. ) इंदजाल-इन्द्र 3, 1, 12 उजुय-उद् + युक्त 7, 14, 1 इंदिदिरि-(तत्स.) भ्रमरी 3, 5, 12 उजेणि-उज्जयिनी, न. 7, 3, 88, 4, 7 इय-इति 1, 10, 12, 6, 8, 11 उज्जोय-उद्योत 9, 1,9 इरावय-ऐरावत, दे. 9, 13, 5 उज्झाय-उपाध्याय 1, 2, 8. ( H. ओझा) इसि, °सी-ऋषि 1, 12, 3, 2, 3, 19; 2, 4, उज्झिय-उज्झित 7, 11, 1; 9. 4, 9 1; 9, 4, 11. ( Hem. 1; 128.) उज्झिर-उञ्झ् + इर ( ताच्छील्ये ) 4, 2, 14 उटुंत-उत् + तिष्ठत्, हं gen. 8, 3, 9 ईसरवाम-ईश्वरवाद 9, 7, 10. (Var. 3, 55.) उट्ठिअ-उत्थित 1, 9, 2; 2, 13, 6. ( H. उठना ईसंति-दृश्यन्ते 9, 17, 32. to rise) ईसीसि-ईषद् + ईषद्, 5, 9, 1. (Hem. 1,46.) उड्डावइ-उद् + डी + णिच् Pre 3. sing. 3, 15, 8. 'विय P.P. 3, 9, 14. ( टि. उजाडयती; H. उडाना to clear off ) उइय-उदित 5, 3, 8 उड्डिय-उड्डित 3, 12, 6, 7, 1, 9 उक्कंठिय-उत्कंठित 5, 12, 2 उड्ढिय-ऊर्वीकृत 2, 12, 5 उक्केर-उत्कर 5, 6, 4 ( Var. 1, 5.) उण्णय-उन्नत 3,4,8 उक्कोयण-उत्कोपन ( उत्पादक ) 4, 12, 16 / / उण्ह-उष्ण 1, 5, 5, 8, 1, 11 उक्खाय-उत्खात 8, 12, 1 . उण्ह-ओष्ण्य 9, 17, 31 उग्ग-उग्र 2, 6, 13 उत्त-उक्त 3, 11, 10, 5, 2, 4 उग्गमाण-उदीयमान ( उद्गच्छत् ) 9, 17, 1; उत्तपडुत्ती-उक्त + प्रत्युक्ति 3, 7, 10 (उद् + घाट acc. Hem. 4, 33. H. ऊगना उत्तरमहुर-उत्तर + मथुरा. न 4, 1, 7. rising of the sun ). 'उत्ती-पुत्री 2, 2, 16. 28 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 णायकुमारचरिउ *उद्दाल-आ + छिद् लिप्पिणु, 3, 11, ५;°इ 3, उवणिय-उप + नीत 2,10, 3 15, 11; लिय 6, 11, 8. ( Hem. 4, उवयर-उप + कृ ( or चर ) °इ 6, 4, 2 124; H. उड़ाना prob. उद् + दारय् ) उवयरिय-उपचरित 5,2, 2 . उद्धवंत-उद्धत 4,10, 3 उवयारि-उपकारिन् 5, 3, 1; 6, 1, 5 उद्धाइय-उद् + धावित 4, 14, 6 उवरि-उपरि 2, 1, 5 उद्बुद्ध-ऊर्ध्व + ऊर्ध्व 2, 12, 4, 7, 5, 3 उवल-उत्पल ( पाषाण) 3, 16, 1 उद्धय-उद् + धूत 4, 8, 13 / उववण-उपवन 1, 13, 6 उप्पज्ज-उत् + पद् इ 3, 2,8 उववास-उपवास 9, 17, 33 उप्पत्ति-उत्पत्ति 1, 12, 10 उवविट-उपविष्ट 2, 12, 7,610,6 उप्परि-उपरि 1, 13, 10 उवसग्ग-उपसर्ग 3, 3, 10 उप्परियण-उप+आवरण 3, 8,10. ( M. उप- उवसमहर-उपशम + धर 6, 15, 11 रणा a garment) उवहि-उदधि 1, 5, 2 उप्पल-उत्पल 3, 8, 13 उवाअ-उपाय 9, 17, 20 उपाय-उद् + पाद्य इ 3,15,9 उवोवरणट्ट-उपकरणम् नृत्यसंबन्धि, टि. 9, 21, उप्पक्खभ-उपेक्षक 4,2,13 *उप्पेत्थ-उन्मत्त, टि. 8, 8, 2. ( उप्पित्थत्रस्त, उव्वर-उर्वर to secape ('or उद् + वृ) इ६, 4 कुपित, विधुर D. 1, 129; आकुल Pai. 3. ( Hem, 4, 379 ex. H. उवरना to 475) escape. उन्म-ऊर्ध्व ( उद् + भूत ) 9, 18, 18. ( M. उव्वसि-उर्वशी, स्त्री. 5, 9, 3 उभा) उब्वेढ-उद् + वेष्ट, °ढिवि Abs. 3, 17, 10 उब्मद-उद् + भट 2, 4, 7, 5, 4, 6. उहय-उभय 7, 6, 14 उन्मव-उद् + भव 9, 16, 5. उन्मासिणि-उद् + भासिनो 11, 9, 9 उम्मण-उन्मनस् 4,8,8 ए-आ + इ, °इ 2, 4, 5; °उ 1, 15, 15 उम्मोहणिया-उन्मोहनिका 6, 6,2 एम, य-एतत् 1, 17, 4, 5, 13, 9 उम्मोहिय-उन्मोहित 9, 19, 7 एक्क-एक 1, 14, 9; 2, 1, 5 उयय-उदय 1, 8, 8;4, 13, 12 एक्कवीसम-एकविंशतिम् 8,8, 9 (H. इक्कीस) उयर-उदर 3, 5, 12 एत्थु-अत्र 1, 13, 3 ( Hem. 4, 405; Var. 6 उर-पुर 3, 13, 4 21.) or एतस्मिन्, old M. एथ, एथे. उर-उरस् 2, 3, 17; 6, 4, 1 एंत-आ + इ + शतृ 6, 3, 7 | उल-कुल 1, 12, 10; 2, 2, 4 एम-एवम् 1, 3, 12, 4, 9, 3, 7, 11,4 उकोव-उल्लोच 9, 21, 34 (टि. चंदेवा; उल्लोअ एयारह-एकादश 1, 12, 6 ( H. ग्यारह ) वितान Pai. 662) एरिस-ईदृश 6, 16 4. ( Hem 1, 105.) एसा-एषा 2, 2, 12 उल्लल-उद् + लल् 4, 15, 1; 6, 14, 4 एह, ही-एषा 1, 15, 4, 5, 3, 13 एहु or एहउ उल्लस-उद् + लस् इ 1,7,2 *उल्लिय-आति 6, 2, 5 ( Hem. 1 82. टि. masc. nom. sing. 1, 4, 11, 1, 5, 5; मिश्रित) 1,15, 15 *उल्हाविभ-आदित 8, 15, 13 ( Hem. 4, ओ 416 ex.) ओयरिय-अवतरित 5, 5, 15 उवठविय-उप + स्थापित 5, 8, 17 ओलग-अव + लग् इ 4, 11, 8 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 219 ओलग्गिभ-अव+ लगित or लग्न 1, कडक्ख-कटाक्ष 9, 14,2 ओलंविय-अव + लम्बित 1,8,9 कडय-कटक 7, 10,3 ओल्ल-आर्द्र, 3, 8, 9. ( Hem. 1, 82 ) , कडयड-onomatop. 4, 15, 6 ओसर-अप + सृ°सु 7, 13, 7, 8, 1, 6; °रिवि कडित्त-कटित्र (?) dice-board (फलकम्, टि.) 8,15, 10 3, 12, 5 ओसह-औषध 3, 1, 14 कढियल-कटितल 3, 10,5 ओसा-अवश्याय 4,8,16, 9, 25, 6 कडिसुत्त-कटिसूत्र 3, 10, 5; 3, 12, 7 ओसार-अव+ सृ + णिच् रिवि 4, 12, 13, कडु-कटु 3, 14, 2 7,8,4 कडुय-कटुक 6,4, 12, 7, 2,28,1,14 ओसारिय-अप + सारित 1, 8, 12 °ओह-ओघ 2, 11, 2 5, 3, 12; "ड्ढिज्जइ 9, 9, 2. ( H. *ओहच्छ-अव or अप + आस् (see अच्छ) काढना to take out ). 8,14,8 कडिढय-कृष्टा ( taken out ) 5, 1,98,2, *ओहामिय-तुलित 1, 14, 7; 5, 7, 12 (Hem. 4, 25.) कढिण-कठिन 7, 7, 9;8, 13, 1 कण-क्वण 1, 13, 5 कण-क्वण्इ 1, 7, 3; गंत 8, 1, 4 क-ब्रह्मन् 8,2,5 कणउज्जल-कनकोज्ज्वला, स्त्री. 7, 11, 9 कम-कृत 1,18,1 कणय-कनक 1, 6, 13; 1, 13, 9 कह-कवि, 1, 2, 10; 1, 13, 4 कणयउर-कनकपुर, न. 1, 13, 9, 1, 17, 2; कइयवाल-कपटपालिका, टि. 8, 7, 6 - 3, 13, 13, 4, 12, 1; 9, 22, 3 कइवय-कतिपय 4,7,10 कणयमाल-कनकमाला, स्त्री. 7, 11, 10 कइवय-कैतव ( कपट, टि.) 8, 12, 10 कणयर-कणचर, पु. 9,7,3; 9, 11,7 कइवित्त-कवित्व 6,9,8 कणरणंति-onomatop.७, 14, 11 कइंद-कवीन्द्र 5, 2, 4 कणि?-कनिष्ठ 4,7,9. कउल-कोल (सम्प्रदाय-विशेष) 9, 6, 2. (Hem. कणिस-कणिश 1, 13, 5. ( M. कणिस corn___1, 162.) ear). कक्कर-( कक्खड ) कक्ष 7, 10, 8. ( लतावृक्षा- कण्ण-कर्ण 1, 15, 4; 3, 4, 14 दिगुल्म see जस. ) or stone (H. कक्कर) कण्ण-कन्या 1, 15, 4 कक्कस-कर्कश 6, 10, 10, 6, 14, 3 कण्ण-कर्ण, पु. 1, 4, 6, 8, 5, 6 कच्छरिच्छ-कक्ष + ऋक्ष ( नक्षत्रमाल, टि. ) 3, 9, कण्णपवित्त-कर्णप + मात्रम् (ear-ornament ). कज्ज-कार्य 1, 3, 10, 3, 2, 14 कण्णाउज-कान्यकुब्ज, न. 5, 2, 11 कट्ठ-कष्ट 1, 5, 3 कण्णालग्ग-(१) कन्या + लग्न (2) कर्ण + कट्ठ-काष्ठ 5, 12, 10 आलग्न. 3, 17, 12 कट्ठमअ-काष्ठमय 6,7,10 कण्ह-कृष्ण, पु. 7,15, 3 कटुवुत्त-कष्ट + उक्त 9, 17, 27 कण्हराय-कृष्णराज, पु. 1, 1, 11 कड-कट 8, 3, 11 कण्हायण-कृष्ण + अजिन 9, 9, 5 कडउल्ल-कटक + उल्ल ( स्वार्थे ) 3, 16, 10, कत्तरी-कर्तरी 9, 18, 12; ( कटिकण, टि. Var. 5, 1,5 3, 24. H. कटारी, see notes.) P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 णायकुमारचरिउ कत्तिय-कर्तरिका ( see कत्तरी ) 9, 9, 7 कवय-कवच 7, 6, 13 कत्तियसाढ-कार्तिक + आषाढ 9, 21, 20 कवाड-कपाट 5, 10, 18 कत्तीभ-कार्तिक 9, 20,4 कवाल-कपाल 2, 3, 16, 8, 14, 5 कद्दम-कर्दम 4, 10 9; 5, 11, 2 कविल-कपिल पु. 7,5,8,9,11,7 कप्पदुम-कल्प + द्रुम 5, 12, 9, 7, 7, 11 कव्व-काव्य 1,3,4,1,13, 4, 7, 6, 3 कप्पूर-कर्पूर 7, 5, 8 कव्वड-कपाट 3, 15, 10 कब्बुर-कर्बुर 2, 14, 3 कवपिसल्ल-काव्यपिशाच ( कवि-विरुद) 1, 2, कम-क्रम (चरण) 3, 4, 10, 6, 7, 10, 10. ( Hem. 1. 193) कस-(१) कशा ( Whip ) (2) कश ( Tuochकमलप्पह-कमलप्रभा, स्त्री, 7, 11, 8 stone; H. कसोटी.) 3, 14, 3, 6, 7,8 कमलरुह-ब्रह्मन् 1, 5, 10 कसण-कृष्ण, 1, 13, 10, 7, 1, 13. ( Hem. कमलसिरी-कमलश्री, स्त्री, 7,11,8 2.75) कमलुल्ल-कमल + उल्ल ( स्वार्थे ) 5, 6, 6 कसमसन्ति-onomatop. 4, 15, 4 कम्म-कर्म 1,12, 9,9,25,15 क्साय-कषाय 1, 12, 5 कय-कृत, 3,4,6,9,11,10 कसेर-तृणविशेष ( a kind of grass; खरसुआ, क्यली-कदली 8, 11,8 टि.) 1, 6, 12. ( See notes ) कयंत-कृतान्त 1, 3, 2; 1,8, 5, 6, 4, 2 कस्सीर-कश्मीर, दे. 5, 7, 7 कयंजलि-कृत + अञ्जलि 3, 7, 4 कस्सीर-कश्मीर, न. 5, 7,7 कयायर-कृत + आदर 1, 4, 10; 9, 12, 9 कस्लीरय-कश्मीर + ज ( Saffron) 5,8,7 कर-कृ, deg3, 2, 10, 5; °इ, 2, 1, 11; 5, 2, कह-कथ, उ 1, 5, ४.°इ, 1, 15, 5. कहि, 9; रि, 1, 3, 10; "रे, 9, 17, 25; कहहि, कहसु 1, 15, 4; 4, 9, 5, 5, 2, "रेज्जसु, 5, 13, 9; रिहिंति, 4, 5, 5, 9. कहंति, 1, 5, 9, 1, 17, 4 रंत pre p. 2, 1, 12; रंति 1, 1, 5 कह-कथा 6, 6, 27 करड-करट ( कट )7, 13, 2 . कह व-कथम् + अपि, 3, 6, 7; 6, 10, 12 करण-करुणा, 8, 6, 12 कहंतर-कथा + अंतर 4, 1, 5 करह-करभ, 5, 4, 22, 7, 2, 6 कहिय-कथित, 2, 2,1 करहुल्ल-करभ + उल्ल ( स्वार्थे ) 7, 2, 3 कहिं-कुत्र 2, 1, 7. ( H. कहाँ ). करिसण-कर्षण ( see notes ) 1, 6, 8 कंख-कांक्षा 4, 3, 4, 6, 4, 13; 9, 12, 10 करिंद-करि + इन्द्र 3, 15, 13 कंचणगुह-काञ्चन + गुहा 6, 1, 6 करेवअ-कर्तव्य 7, 4, 10 कंची-काञ्ची 1, 16, 10 कलणुल्ल-कलन + उल्ल (स्वार्थे ) 3, 16, 10, कंटइय-कण्ट कित, 1, 9,2 ( M. काळजी-anxiety ) कंटयवइ-कण्टक + वत्, 5, 2, 16. कलयल-कलकल 2, 9, 7 कंठागहण-कण्ठ + आग्रहण 3, 10, 3 कलयंठि-कल + कंठी ( कोकिल ) 2, 1, 10 कंठाहरण-कण्ठ + आभरण, 3, 10, 3 कलह-कलभ 2, 13, 2 कंडयण-कण्डूयन 8, 9, 4, 9, 25, 10 कलाव-कलाप 2,10,1 कंत-कान्ता 1, 17, 3 कलिय-कलिका 8, 1,6 कंति-कान्ति, 1, 14, 3 / कलुस-कलुष 1, 11,6 कंदप्प-कन्दर्प 2, 6, 13 कवण-कः 3, 13, 12, 4, 9, 9. ( H, कौन, कंदावण-क्रन्दापन 4, 11, 2 Hem. 4, 367. ) कंदिअ-क्रन्दित 3, 16, 10 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02 शब्दकोशः 221 कंधर-तत्सम, ( Shoulder ) 6, 16, 10; 9, किव-कृपा 6, 10, 11. ( Hem. 1, 128.) __ किवाण-कृपाण 4, 11, 3, 8, 15, 3. ( Hem. कंस-पु. 4, 9, 11 1, 128.) काअ-काय,१,९,२,४,१,७ किसाणु-कृशानु ( अग्नि ) 1, 14, 8. ( Hem. काई-किम्, 1, 17, 16; 3, 11, 12 ___ 1, 128.) काणीण-कानीन (कन्यापुत्र) 4, 3, 15, 8, 3, 5 किसोयरि-कृशोदरी 5, 7,8 कातंत-कातंत्र (व्याकरण-विशेष ) 6, 9, 7. किह-कथम् 3, 11,2 ( See notes ) कोल-क्रीड् कोलेसइ 2, 8, 5. कोलंत, pre. कामग्गह-काम + ग्रह 3, 9,8 _part. 5, 7,2 कामरइ-कामरति, स्त्री, 8, 2, 5 कील-क्रीडा 6,7,10 कामरूव-कामरूप, पु.८, 2,9 कीलिय-क्रीडित 7,10,4 कामाउर-कामातुर, 3, 2, 15, 3,10,6 कुइअ-कुपित 4, 8, 10 कामित्तण-कामित्व 3, 3, 12 कुकइ-कु + कवि 3, 11, 12 कामुय-कामुक,१,१७, 12, 3,1,13 कुच्छिय-कुत्सित 4, 3, 7; 7, 6, 8 काराविभ-कारित, 3, 15, 6 कुट्ठ-काष्ठ 5, 8, 12. ( उपलोट आप्पु वा, टि. कारुण्ण-कारुण्य 3. 7, 11, 5, 11, 15 ___See Notes.) कालक्खर-कालाक्षर, 3, 1, 3. (मषोमयाक्ष- कुडिल-कुटिल 1, 11, 3 राणि, टि.) कुडिलत्तण-कुटिलत्व 1, 17, 15 कालगि-कालाङ्गी, स्त्री 8, 12, 10 कुडुंव-कुटुम्ब 9, 9, 3 . कावालिणि-कापालिनी, 8, 14, 5. या- का, कुण-कृ, इ. 6, 4,1. कुणंत pre. part. 9, 17, 17. ( Hem. 4, 6,5; Var. 8, 13.) कासव-कश्यप, पु.; 1, 2, 1. ( Hem. 1, 43.) कुतपसि-कु + तपस्विन् 4, 3, 1 कासु-कस्य 1, 15, 4 कुदिट्ठि-कु + दृष्टि 4, 3, 3 काहणअ-कथानक 9, 20, 14 कुप्प-कुप्, इ, 5, 9,9 किअ-कृत 1,5,10 कुमंति-कु + मंत्रिन् 3, 9, 9 किष्किंधमलय-किष्किन्धमलय, दे., 8, 7, 4 कुमुइणि-कुमुदिनी 8, 1, 10 किज-कृ (कर्मणि), इ, 3, 2, 10, 8, 13, 11. कुमुयायर-कुमुदाकर 9, 2, 10 कुरंगि-कुरंगी, स्त्री. 8, 12, 10 किडि-किरि, 1, 4, 8, ( Hem. 1,251.) कुलहर-कुलगृह 3, 5, 9 किण्णरी-किन्नरी, स्त्री, 3, 6, 2 . कुलिस-कुलिश 2, 7,5; 3, 14, 12 कित्त-क्रीत (a stake at dice ) 3, 12, 5. कुलिसकंठ-कुलिशकंठ, पु. 7, 11, 15 (उडित वस्तु, टि.) कुलिसोवम-कुलिशोपम, 1, 5, 8 कित्तण-कीर्तन 4, 3,3 / कुवत्तय-कु + पात्र + क 4, 3, 1 कित्ति-कोति 5,7,7 कुस-(१) कुशा ( bridle ), (2) कुश ( grass ) किमि-क्रिमि 7, 15.9 3, 14,4 किर-किल 3, 10, 6, 4,9, 9. ( Hen. 2, कुसासण-(१) कुश + अशन, (2) कु + शासन, 7, ___186; Var.9,5.) किराड-किरात, 9, 22, 10 कुसील-कु + शील, 4, 3, 1 किरिया-क्रिया 6, 10, 5, 9, 10, 9, 9, 17, 5 कुसीस-कु + शिष्य 7, 1, 16 किलकिलंति-onomatop. 4, 15, 8 कुसुइ-कु + श्रुति 4, 3, 1 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 णायकुमारचरिउ कुसुमदसण-दशन, Synonym for Puspa- कोव - कोप 8, 15, 13 danta, the author. 1,3, कोवंड-कोदण्ड 8, 6, 1 कुसुमपुर-न. 4, 6, 13, 8, 1, 2 कोस-क्रोश 6, 9, 9 कुसुय-कु + श्रुत 9, 12, 7 / कोससोस-कोश + शोष 4,4,4 कुंचिय-कुंचित 4, 2,6 कोसंबीपुर-कौशाम्बी, न. 7, 11, 5 *कुंट-कुब्ज 4, 4, 2 ( see जस ) कोह-क्रोध 3, 3, 14 कुंत-तत्सम ( आयुध-विशेष ) 2, 2, 3, 4, 15, कोंडिण्ण-कौण्डिन्य ( गोत्र ) 1, 3, 3 4;7, 7, 10 कोत-कुन्त ( आयुध-विशेष ) 4, 7, 15 कुंदव-कुंदन्वा, स्त्री, 1, 3,8 कुंम-(1) a jar; (2) A sign of the ___zodiac, 1, 10,5 कुंभत्थल-कुंभ + स्थल 2, 13, 7 . खगिंद-खगेन्द्र 7, 11, 13 कुवलय-(१) कमल, (2) भूमंडल 1, 10, 7 खग्ग-खङ्ग 1, 9, 7; 5, 5, 1 कूड-कूट 2, 3, 3 खट्टा-खट्वा 7, 6, 11 *कूवार-कू+ आरव ( a cry ) 7, 11, 17:8. *खडयासी-तृण + आशिन् 3, 15, 11. ( D. 13,3 2. 67 ) केऊर-केयूर 3, 10, 6 खण-क्षण 1,9,5 केत्तिम-कियत् 2, 13, 8. ( Hem. 2, 157: खणखण-onomatop. 3, 12, 10; 4, 15,4 Var. 4, 19) 5,4, 10, 7, 14, 10 केयइ-केतकी 5, 7,2 खत्त-क्षात्र 1, 14, 6 केर-सम्बन्धार्थे used with gen. 1, 3. 14.1 खद्ध-(१) खादित (2) हत 3, 14, 5; 15, 2. ( Hem. इदमर्थस्य केरः 2, 146) 7, 13, 5. ( D. 2, 67 ) केलास-कैलाश, पं. 3, 15, 13 खम-क्षमा 1, 11,8; 5, 6, 1 केलिवत्त-(१) कदलीपत्र, (2) केलि + वक्त्र, खय-क्षय 3, 2, 6, 4, 10, 2, 5, 11, 9; 6,7,15 केवल-( ज्ञानविशेष) 6, 3, 1 खयर-खचर 1, 11, 1; 7, 11,12 केसग्गह-केशग्रह 3, 10, 8 खयंकर-क्षयंकर 4. 14, 2, 5, 4, 2 केसरोह-केसर + ओघ 4,10,2 खलिभ-स्खलित 6,4,9 केसव-केशव, पु. 1, 2,1 खलिज्ज-स्खल ( कर्मणि ) इ. 7, 9, 8 केहभ-कीदृश 7, 1, 11. ( Hem 4, 402) खविभ-क्षपित 6, 5, 6 कोइल-कोकिल 2, 9, 7; 3, 6, 13; 8, 1,4. खंचण-कर्षण 5, 4, 12, ( H. खेंचना to pull ) (H. कोइल) खंडिय-खंडित 1, 6, 2; 1,15, 7, 5, 10, 12 कोक्काविभ-see कोक्किअ-causal, 3, 7, 7. खंति-क्षान्ति 2, 8, 14; 9, 2, 5 (व्याहृत Hem. 4, 76. ) ___ °खंध-स्कन्ध 8, 7, 1 कोक्किम-को इति शब्देन आहूत 3, 13, 7, 8, 2, खंभ-स्तम्भ 6, 5, 5 9; 8, 13, 12. (H. कूका मारकर खा-खाद् to eat,°उ. 7, 6, 9. ( Hem, 4, बुलाना) 228). कोट-कोष्ठ 1, 12, 1 ( H. कोठा a room ) खाणी-खनि 2, 3, 13. ( H. खानि ) . कोटि-कोटि 1, 6, 13, 1, 13, 9 . खाम-क्षाम 7,4,6 कोल-तत्सम, a boar 1, 6, 2 खाविय-खादित 7, 7, 5 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 223 खिज-खिद् इ. 5, 1, 11, 7, 1, 6. ( Hem. गय-गद ( व्याधि ) 6, 9, 8 ___4, 224) गय-ज 1, 16, 9; 6, 7, 12 खीण-क्षीण 8, 13, 8 गयपुर-गजपुर, न. 7, 11, 18, 5, 4 खीर-क्षीर 1,6,65, 8, 14, 9, 9,2 गयउल-गज + कुल 3, 17, 5 खुडिअ-खुडित 7, 14, 13; ( Hem. 4, 116. गयण-गगन 1, 5, 7, 3, 8, 1; 9, 7. 3 ___M. खुडणे; H. खोंटना to nip गयणंगण-गगन + अंगन 3, 12, 5, *खुडुक्किअ-शल्यायित 7, 2, 10; ( Hem. 4, गयणाह-गज + नाथ 7, 13, 3 395) गया-गदा 7,7,9 खुणखुण-onomatop.८,३,८ गरुय-गुरु + क 1; 11,8 ( Hem. 1, 109.) खुद-क्षुद्र 4, 9, 12 गरुयत्त-गुरुत्व 1,4,8 *खुप्प-मस्ज्इ 7, 6, 8; ( Hem. 4, 101; गरुयत्तण-गुरुत्व 1, 17, 9, 3, 3, 4 ___Var 8,68) गरुयार-गुरुतर 3, 6, 3, 4, 7, 13; 7. 11, 6 खुदम-क्षुब्ध 3, 14, 6. ( Hem, 4, 154) गलगिज-घुग्घुरावलि, टि. 3, 9, 15 a garland खुंटण-त्रोटन 9, 7, 5. ( Hem. 4, 116. H. of small bells tied round the neck खोंटना to nip) किङ्किणीपंक्ति.) खेडय-खेटक ( ग्राम, समूह ) 3, 15, 11 *गलत्थिअ-कथित, 2, 4, 11. ( क्षिप्त acc. खेडामगाम-खेट + ग्राम 1, 6, 3. ( M. H. खेड़ें- Hem. 4, 143; D. 2, 87 ) गांव; Pai. 399 ) गकरव-कलरव 3, 17, 5 ( H. गल्ला noise ) खेत्त-क्षेत्र 1, 13, 6. (H. खेत a field ) गळवेविय-गल + वेपित 8, 15, 5 *खेरि-द्वेष 8, 15, 13. ( क्रोध, द्वेष, टि.) / गलिय-गलित 6, 2,7 / खेल्ल-खेल ( क्रोड् )°ल्लिवि 3, 12, 10 (Heim गवेस-गवेषय् °इ 7, 2, 5 . 4, 382 ( ex.) गसंत-ग्रस् + शतृ 7, 5, 2 खोह-क्षोभ 1, 9, 9 गह-ग्रह 2,9,1 गहण-ग्रहण 1, 13, 2, 2, 10, 1; 4, 6, 10 ग गहिय-ग्रहीत 7, 13, 3 . गइ-गति 2, 1, 17, 6, 9, 6 गहिर-गभोर 1, 11, 4; 3, 10, 12; 6, 15, 5 गइवेय-प्रेवेय 1, 17, 13 . ( Hem. 1, 101; H. गहिरा deep ). गइंद-गजेन्द्र 3, 17, 14 गहिल्लय-प्रहिल + क 9, 7, 10 गउड-गोड दे. 4, 7, 13 गहीर-गभीर 1, 3, 1 गउर-गौर 1, 16, 10 गंगेअ-गांगेय ( भीष्म ) पु. 1, 4,4 गउरविय-गुर्वी 5, 6, 12 गंडयलुल्ल-गंडतल + उल्ल ( स्वार्थे ) 5, 6, 6 गज-ग इ.९, 15, 1 गंडय-गंडक ( प्राणिविशेष ) 9, 25, 10. ( H. गणिय-गणित 3, 1, 3 M. गेंडा) गणिय-गणिका 5. 2, 10; 7, 7, 3 . गंधव-गांधर्व (गानविद्या) 3, 1, 3; 9, 20, 14 गणियासुंदरि-गणिकासुन्दरी, स्त्री, 4, 6, 8; 8, गंधारि-गांधारी, स्त्री, 8, 12, 8.. गंपि-गत्वा 3, 12, 9; 4, 12, 7; 6, 12, 7; गम्भेसरि-गर्भेश्वरी 5, 2, 12 8,6,14 गमस्थि-गभस्ति 1, 13, 6 . गाइ-गौ 9, 9, 2 ( H. गाय ) गम्म-गम्य 1, 2, 8; 2, 11, 8 गाइअ-गीत 7, 12, 1 गअ, य-गत 1, 11, 7; 1, 15, 5; 1, 17, 1 गाइत्ति-गायत्री, स्त्री, 8, 12, 6 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 णायकुमारचरिउ गाम-ग्राम 3, 15, 8 गोमिणि-गोमिनी, स्त्री, 8, 12, 3 गायभ-गीत P. P. 1, 3, 14. (Hem. 4, 6.) गोरि-गौरी, स्त्री, 8, 12, 8 . गारव-गौरव ( मद) 1, 12, 4. ( Hem. 1, गोवद्धण-गोवर्धन, प. 3, 17, 15 163) गोवि-गोपी 8, 16, 6 गाविमहीस-गो + महिष 9, 21, 13 गोविंद-पु. 3, 17, 15 गिज्जत-गीयमान 9, 22, 6 गोसवि-गोस्वामिन् 9, 9, 6 . गिलिय-गिलित ( ग्रसित ) 7, 3, 2 गोह-गुह्य or भट 8, 13, 2. ( ग्राम or भट, D. *गिल्ल-आर्द्र 8, 15, 1. ( H. गीला wet, see 2, 89, see Notes ) ____Notes.) गोहण-गोधन 1,6,7 गिहवार-गृह + व्यापार 9, 20, 19 गोंछ-गुच्छ 1, 6, 12 गिहोण-ग्रहण 9, 21, 15 *गोंदल-आक्रंद 4, 10, 7. ( M. गोन्धळ गिरिणयर-नगर, 1, 15, 6; 1, 16, 6; confusion ) (गुद क्रीडायाम् ) *गोंदलिय-मिलित 1, 6, 12 गिरिसिहर-शिखर, न. 6, 8, 6 / गिम-ग्रीष्म 3, 14, 10. ( Hem. 4, 412) घ गीय-गीत 6, 15, 5 घअ-घृत 5, 8, 11; 9, 7, 1 गीव-ग्रीवा 1, 17, 13 घट्टिय-घट्टित 4, 7, 15. ( चर्वित, टि.) गुणक्खय-गुण + क्षय 9, 14, 3 घड-घट 1,6,7 गुणठान-गुण+ स्थान 1, 12, 11, (tech. terim घडिअ-घटित, 1, 6, 13; 1, 13, 9. (M.घडण) of Jain philosophy; See Notes ) घडीगेह-घटी+ गृह 9,17, 30 गुणधम्म-म, पु. 1, 2, 4 घण-घन 1, 13, 5 गुणवइ-ती, स्त्री, 7, 4, 6, 7, 9, 10 घणघण-घन + घन ( अतिनिबिड ) 5.4, 14 गुणाल-गुण + आल ( मत्वर्थे ) 3, 3, 6 घणत्त-घनत्व 7, 15, 10 गुणिअ-गुणित ( शिक्षित ) 2, 1, 7 घणथणिय-धन + स्तना 8, 9, 14 गुत्त-गुप्त 9, 25, 16 'घणयाल-घन + काल 4, 2, 14 गुत्ति-गुप्ति 1, 12, 4, 9, 2, 4 +घत्तिय-क्षिप्त, 2, 13, 5. ( Hem, 4, 143.) गुप्प-गुप्इ 5, 9, 8; 7, 15, 7. ( Hem. 4, घर-गृह 1, 7, 5, 8, 2, 10. ( H. M. घर ) ___150) घरस्थ-गृहस्थ 8,8,10 गुप्पमाण-गुप्यमान 8, 15, 8 घरपंगण-गृह + प्रांगण 5, 2, 1; 9, 20, 20 गुप्फ-गुल्फ ( ankle ) 1, 17, 5 घरवय-गृह + व्रत 1, 12, 3 गुमुगुमुगुमंत-onomatop. 2, 14,4 घरसिरि-गृह + श्री 1, 3, 13 गुंथ-प्रथ् 5, 8, 14. ( H. गूथना to weave) घरिणी-गृहिणी 2, 13, 2, 3, 2, 15 गूढत्तण-गूढत्व 1, 17, 5 *घल्ल-क्षिप् हु 6, 13, 21. ( Hem. 4, 334, गेण्ह-ग्रह, गेण्हिवि Abs. 3, 8, 15.( Hem. 4, 422. ex. M. घालणे) 209; Var. 8, 15.) *घल्लिभ-क्षिप्त 5, 8, 2; 6, 3, 6 गेण्हंत-गृहत् 5, 7, 2 . *घंघल-विघ्नकर, टि. 4, 1, 10 ( Hem, 4, गेहत्य-गृहस्थ 9, 20, 19 ___422. see Notes) गोउल-गोकुल 8, 16, 6 घाअ-घात 1, 4, 6; 1,8, 6 ( H. M. घाव ) गोत्तका-गोत्रक्रम 6, 8,6 घाइअ-घातित 3, 14, 12 गोत्तम-गौतम, पु. 1, 13, 1 घाय-घातय् इ 3, 15, 9 P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 225 *घार-गृध्र टि. 4, 10, 7. ( चिल्ला घारी सउणी, चउगह-चतुर्गति ( देव, मनुष्य, नरक, तिर्यक् ) Pai. 286. प्राकार acc. D. 2. 108) 2, 6, 18, 9, 11, 11 घिअ-घृत 4, 9, 12. ( H. घो) चउदह-चतुर्दश 1, 1, 9, 1, 12, 7. (H, चौदह) घिणि-घृणि 9, 17, 45. ( H. घिन hate; चउदिस-चतुर्दिश 1, 6, 11 ___Hem. 1, 128.) चउपास-चतुःपार्श्व 4, 14, 14 *धित्त-क्षिप्, 9, 6,5 चउरंग-चतुरंग 7, 10, 1; 7, 12,5 *पित्त-गृहीत 3, 6, 11. ( see Notes) चउरासम-चतुराश्रम 1, 8, 3 *घित्त-क्षिप्त 4, 9, 12, 6, 7, 10, 7, 10, 8; चउवण्ण-चतुर्वर्ण 1, 7, 8 8, 12, 16. (see Notes on 3, 6, 11) चउविह-चतुर्विध 1, 12, 5; 9, 16, 2 *घिप्प-ग्रह, इ 3, 3, 5 चक्क-चक्र (+ वाक ) bird, 8, 4, 2 *धिव-क्षिप्,°इ 3, 3, 1; 6, 10, 13, 5, 8,12. चक्क-चक्र ( wheel ) 7, 1,7 सि, 8, 1,7 चक्कवइ-चक्रवर्तिन् 4, 4, 13 *घिवण-क्षेपण 3, 17, 4 *चक्ख-आ + स्वाद्, इ 4, 2, 19; °क्खिवि abs. घुट-घुष् + क्त 6, 13, 15 9, 2, 11. ( Hem. 4, 258 ) *घुम्म-घूण, घुम्मिवि abs. 5, 9, 13. ( Hem. *चड-आ + रुह., चडंति 1,18, 3; चडु 3,9,14. ____4, 117; H. घूमना) ( Hem. 4, 206; H. चढ़ना; M. *घुल-घू, इ, 5, 1, 12. ( Hem. 4, 117. चढविणे). ___M. घोळणे to shake or agitate briskly.) *चडाव-आ + रुह + णिच् हि 1, 4,1 *घुलिअ, य-धूणित 1, 18, 9; 2, 2, 7; *चढिअ, य-आरूढ 3, 4, 3, 5, 5, 13 3, 17, 3, 4, 10, 11; 6, 4, 9; 7,7,8; चहुय-चाटु + क ( चटुल) 2, 11, 11. ( Var. 8,6,14 1, 10) घुसिण-घुसृण ( suffron ) 1, 9, 10. ( Hem, चत्त-त्यक्त 1, 4, 5, 5, 11, 11; 6, 1, 10; 1, 128.) 9, 14, 1. ( Hem. 4, 86) *घोह-पिब, इंति 5, 5, 5. ( Hem. 4, 10. चत्तय-त्यवत + क 4, 3, 2 The sense of rubbing is better suited चत्तारि-चत्वारि 1, 8,3 to the context, and this is the sense *चप्प-आक्रम् or पोड्; चप्पिवि 3, 16, 2; brought out by the gloss घसरडइ; H. 6, 14, 5; °हि 5, 2, 1. (Hem. 4, 395 घोंटना to rub.) ex. M चापणे, चोपणे) *घोल-घूण, 3, 8, 10. ( Hem. 5, 117.) चमक-चमत + कृ, °इ 3, 13, 3 *घोलंत-घूण् + शतृ 7, 2,7 (H. चमकना or चौंकना) *घोलिर-चूर्ण + इर (ताच्छील्ये ) 4, 13, 11. चमक्किय-चमत्कृत 2, 6, 4 ( Var. 4, 24 ) चमर-चामर 1, 18, 3. ( Hem. 1, 67; Var. घोस-घोष इ 5, 10, 21 1, 10) चम्म-चर्म 4, 15, 6 चम्मटि-चर्म + अस्थि 4, 4, 10 चभ-त्यज् एप्पिणु abs. 9, 19, 13; °ईऊण abs. चयारि-चत्वारि 6, 12, 6 ___ 9, 17, 26; °यंत. 1, 16, 2. ( Hem. चरीय-चर्या 9, 21, 24 4, 86) चलचल-onomatop. 4, 15, 5, 7, 5, 16. चउ-चतुर, 3, 17, 10 - (H. चरचर) चउक्क-चतुष्क 9, 21, 2. ( H. चौक ) चलण-चरण 1, 11, 5. ( Hem. 1, 254 ) 29 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 णायकुमारचरिउ चलवल-onomatop.९,१८,३ चित्त-चित्र 3, 1, 11; 9, 21, 34 चल्ल-चल इ 3, 17, 14. ( Hem. 9, 231) चित्तयार-चित्रकार 8, 5, 10 चल्लिअ-चलित 1,9,9 चव-कथ्, 'वंत 1, १,६;°इ 1,16, 2; 2, 1,9; चिलाअ-किरात 5, 12, 2, 6, 11, 1. 3, 7, 4, 5, 12, 2; विय 6, 1, 6. ( Hem. 1, 183 ) ( Hem. 4, 2. It may be derived चिल्लणदेवि-चेलनादेवी, स्त्री. 1, 7, 9 / from वच् by वर्णविपर्यय ). चिहुर-चिकुर ( केश ) 1, 11, 3, 6, 6, 5. चवल-चपल 9, 11, 2 . ( Hem. 1, 186) चवलत्तण-चपलत्व 3, 3, 12 चिंध-चिह्न ( ध्वज ) 1, 7, 8; 6, 4, 10. *चंग-चारु 1, 15, 11, 3, 7, 13; 5, 11,7; ( Hem. 250) 7, 8, 9;8, 13,7. (D. 3.1; H. चंगा चिय-चैव 6, 15, 1 M. चांगला) *चुक्क-भ्रंश् + क्त 5, 9, 10. चंडउत्त-चन्द्रगुप्त, पु. 9, 1,8 ( Hem. 4, 177. H. M. चूकना ) चंडपजोअ-चण्डप्रद्योत, पु. 7, 5, 21 चुणिन्न-चूर्ण ( lime ) 8, 2, 6 चंडभुअ-चण्डभुज 6, 7, 6 / / ( Hem. 2, 34, इट्टा-चुण्णं; H. चूना. चंद-चन्द्र 3, 1, 9, 5, 2, 10 शीतज्वर, टि.) चंदक्क-चन्द्र + अर्क 1, 16, 5, 7, 7, 1 चुण्ण-चूर्ण 4, 10, 11 चंदप्पह-चन्द्रप्रभ ( 8th Tirthamkara) चुय, अ-च्युत 1, 14, 1; 5, 10, 21, 6, 12, 2; 7,14,1 चंदप्पह-चन्द्रप्रभा, स्त्री. 8, 12, 6 चुंचु-चञ्चु 2, 11, 12 चंदमई-चन्द्रवतो, स्त्री. 9, 1,9 *चुंमल-शेखर 4, 10, 7. ( D. 3, 16%3; चंदलेह-चन्द्रलेखा, स्त्री. 8, 12, 6 ___Pai. 349). चंदा-चन्द्रा, स्त्री. 7, 15, 4 . चूर-चूर्ण, इ. 3, 15, 10; °रिवि abs. 4,15,2; चंदाहा-चन्द्रा + आह्ना 7,11,2 (M. चुरणे) चंदिणि-चन्द्रिणो, स्त्री. 8, 12, 6 चूरिय-चूणित 4, 10, 11, 7, 7, 2 चंपयहुल-चम्पक + फुल्ल ( पुष्प ) 3, 4, 15 चेटा-चेष्टा 9, 17, 19 चाइ-त्यागिन् 3, 12, 4. ( see चअ) चेय-चैव 7,14,8 चाउत्थ-चतुर्थ 9, 20, 3. ( H. चौथ ) चोइय-चोदित 5, 4, 21; 7, 5, 7 चामरोह-चामर + ओघ 2, 11, 2, 7, 5, 5 *चोज-आश्चर्य 2, 2, 1; 3, 15, 7, 4, 12, 90 चामीयर-चामोकर 7, 11, 12, 9, 22, 6 5, 10, 18; 8, 4, 6; ( D. 3, 14; H. चाय, अ-त्याग 1, 4, 6, 3,112, 4, 4, 12, 3; चौज) ___8, 5, 6 (see चअ ) चोजुक्कोयण-आश्चर्य + उत्कोपन ( जनक ), चारत्त-चारुत्व, 1, 17,4 4,12,16 चारित्तण-चारिन् + त्व (विचरण ) 3, 3, 12 चोत्थी-चतुर्थी 9, 20, 4; ( H. चौथी ) चारित्तगुत्ति-चारित्रगुप्ति, स्त्री. 8, 12, 8 चोयमान-चोदयन् 4, 12, 11 चाव-चाप 7, 12,8 चिवम-चक्रम् इ 1, 10, 13 चिक्कार-चीत्कार 7, 1, 7 छ-षड् 1, 12, 5, 9, 12, 8. ( H. छह ). चिण-चि °इ 1, 10, 6. ( Hem. 4, 241; छइअ-छादित 5, 2, 16 ___H. चुनना.) छउमत्थ-छद्मस्थ 8, 8, 10. ( see notes ) PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 2,77) शब्दकोशः * *छज-राज् इ. 9, 14, 2. ( Hem. 4, 100. जइ-यति, वर 2, 7, 10 ___old H. छाजना) जइयहुं-यदा 3, 15, 7, 6, 7, 3 छड-छटा 1, 7, 6, 3, 6, 8 जइवि-यद्यपि 4, 7, 10 छडुंत-मुञ्चन् [9, 12, 2. ( Hem. 4, 91. जक्खकद्दम-यक्षकर्दम 9, 18, 13. ( See H. छांडना or छोडना) Notes ). छण-क्षण (पूर्णिमा) 1, 3, 7; 1, 4, 7. (Hern. जक्खिणी-यक्षिणी 1, 13, 8; 7, 10, 10 2, 20) जगजत्त-जगद् + यात्रा 9, 6, 11 छत्त-छत्र 1, 16, 9, 3, 2, 1; 7, 7, 4 *जगडंत-भञ्जन्, टि. 3, 15, 12. (जअड for छप्पय-षट्पद (भ्रमर) 8, 1, 9. ( Hem. त्वर् Hem. 4, 170. जगडिओ विद्रावित: D. 3, 44; H.G. झगड़ा, डो quarrel ). छल्लि-तत्स. त्वचा, टि. 3, 8, 10. ( D. 3, 24; जजाहि-Intensive. of या. 6, 12, 11 Pai 340. H. छाल, here scum of जडिअय-जटित 1, 13, 10, 9, 4, 7 water): जणत्ति-जन + आति 6, 8,2 छन्वग्ग-पड् + वर्ग 1, 8,5 जणपउर-जन+प्रवर 3, 15, 13 छंडिआ-मुक्त 4, 8, 2. ( see छडुंत ) जणवय-जनपद 1, 11, 3; 1, 13, 4 छाइज्ज-छाद ( कर्मणि ) °इ. 3, 12, 9 जणंति-जनयन्ति 8, 1, 11 छाइय-छादित 8, 4,4 जणिय-जनित 1, 15,.10 छिज-छिद् ( कर्मणि ) इ. 7, 2, 12, 9, 14, 2 जणेरी-जनयित्री 5, 8, 15 छिजत-छिद्यमान 8, 15, 11 / जणेसइ-जनिष्यति 7, 3, 9 *छित्त-स्पृष्ट 3, 7, 6, 5, 10, 15. ( see छिव) जण्ण-यज्ञ 9, 9, 7; ( Var. 3, 44) छिपण-छिन्न ( पृथक् ) 3, 15, 6 जण्हुय-जानु + क 1, 17, 7. ( Pai. 859) *छिप्प-स्पृश् °इ, 5, 9, 7. ( Hem. 4, 257 ) जत्ताए-यान्ती + तृ. 2, 2, 15 *छिव-स्पृश् °इ 1, 7, 5; 'सि. 8, 1, 7. जम-यम 1, 11, 85, 3, 4, 6, 6, 19 ( Hem 4, 1823; H. छीना or छूना) जय-पु. 7,8,2 / छुडु-यदि 3, 9, 11, 5, 6, 7. ( Hem. जयमइ-जयवती, स्त्री, 4, 1, 17; 4, 6, 3; 4, 385, etc. ex.) 8,2,2 छुद्ध-क्षिप्त 4, 7, 15; 9, 21, 5. (छुह + क्त - जयलच्छि-लक्ष्मी, स्त्री, 8, 12, 7 __Hem 4, 143) जयवम्म-जयवर्मन् 4, 1, 7, 8, 1, 1 छुरियायड्ढण-क्षुरिका + कर्षण 5, 4, 14 जयविजइ-जगद् + विजयिन् 6, 17, 1 छुड़, हा-सुधा. 6, 15, 10, 8, 11, 12. जयसिरीह-जयश्री + ईश 4, 1, 11 ( Hem. 1, 265) जयसेन-पु.८, 4,7 *छुह-क्षिप् ( sense नी ) हेवि 9, 21, 2. जयंधर-पु. 1, 14, 4, 5, 6, 4; 1, 22, 3; . 9,24,2 ( Hem. 4, 143 ) जर-ज्वर 3,16,5 छेअ, °य-छेद 3, 10, 9, 9, 20, 13 जरुल-ज्वर + उल्ल ( स्वार्थे ) 5, 8, 9 छेज-छेद्य 3, 1,8 जलजंत-जल + यन्त्र 3, 8, 11 जलण-ज्वलन 1, 11, 5, 7, 13, 9; 8, 15, 2 जअ-जय 3, 2,8 जलद्द-जल + आर्द्र 3, 6, 11 जअ-जगत् 9,8,8 जलंती-ज्वलन्ती ( अटवीनाम ) 7, 1, 10 जइ-यदि 8, 13, 3 जलिय-ज्वलित 7, 7, 10 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 णायकुमारचरिउ जलोल्ल-जल + आर्द्र 3, 8, 9. ( Hem. 1, 82 ) जाणिय-ज्ञात 2, 6, 1, 4, 5, 6, 5, 7, 4; जलोह-जल+ ओघ 2, 8,6 6,8,11 जवखेत्त-यव + क्षेत्र 3, 14, 5 जाम-यावत् 1, 3, 12, 9, 17, 18 जवणालत्त-यवनाल+ त्व 9,7,1 जामाय-जामातृ 5,8, 11 जविअ-जपित 6, 2, 4 जाय-जात 6, 3, 1 जस-यशस् 1, 2, 10 जायव-यादव 9, 22, 5 जसकित्ति-यशः + कीर्ति 9, 2,10 . जायवेअ-जातवेदस् ( अग्नि ) 1, 16, 7, जसघंट-यशः+ घण्टा 3.12,4 जालवक्ख-जाल+ पक्ष 9,17, 21 *जसणिउरुंब-यशः + निकुरम्ब ( समूह ) 5, 11, जालंधर-दे. 5, 7,6 6. ( Pai, 18 निउरंब) जाला-ज्वाला 7,13,9 जसमायण-यशः+ भाजन 7,8,7 जि-(पादपूरणार्थमव्ययम् ) 1, 5, 2 जसरासि-यशः + राशि 7, 9,8 जिगिजिगि:-onomatop. 2.2.3 जसवंत-यशस्विन 9, 2, 10 जिण-जि ( Hem. 4, 241) मि 3, 15, 1; जसालभ-यशः + आलय 2, 8, 13 णंति 1, 4, 2; °सु 3,3, 14; °हुं 1,17,5. जहाजाय-यथाजात ( दिगम्बर )2, 3, 8 °णेज्जसु 4, 9, 4; °णेप्पिणु 5, 8, 2; जहि-यस्मिन् ( यत्र ) 1, 13, 6, ( H. जहाँ ) . जिप्पंति pass. 3, 2, 5 *जंगल-तत्स, मांस 9, 9, 5. ( जंगल-पङ्किलासुरा जिणतअ-जिन + तपस् 6, 5, 1 ___D. 3, 41; Pai. 335 ) जिणतत्त-जिन + तत्त्व 9, 21, 43 जंत-यन्त्र 3, 8, 11 जिणहर-जिन + गृह 2, 7, 9, 8, 11, 3 जंत-या + शतृ 1, 9, 11, 2, 2, 10;7, 3, 11 जिण्ण-जीर्ण 3, 11, 11 / जंप-जल्प् ( कथ् ) इ 5, 9, 9. ( Hem. 4, 2) जित्त-जित 3, 9, 1; 3, 17, 16, 6, 17,8 जंपणिया-जल्पिका 6, 6, 6 . जित्तवेरि-जित + वैरिन् 1, 9,4 *पाण-यानविशेष 1, 16, 9, 4, 10, 10. जिप्प-जि ( कर्मणि ) पंति 3, 2, 5 (जस; भविस.) जिय-जित 2, 5, 14 जिय-जीव् , इ 3, 7, 6 जंपिय-जल्पित 2, 5, 1 जियसत्तु-जितशत्रु, पु. 6, 2, 3, 6, 7, 7 जंबुदीअ-जम्बूद्वोप 1, 6,1 जिह-यथा 1, 10, 7, 2, 4, 9, 7, 12, 8 जा-या ( to go ); °इ, 1, 10, 1; 3, 11, 9; जीया-जीवा 2, 9,8 4, 3, 7; °मि 5, 2, 5; °हि 1, 15, 13; जीयासा-जीव + आशा 3, 6, 13 इवि 6, 4,8; एप्पिण 1,9,3; 1,16, 3, जीवंति-जीव + शतृ ( स्त्रियाम् ) 2, 13, 4 / / न ही एसहि 5, 2, 7 °एवअ (°तव्य ) 7, 4,10 जीह, हा-जिह्वा 1, 13, 2, 3, 4, 10. ( H. जाअ-जात 4, 5, 8 जीभ) जाइ-जाति 3, 6, 4, 4, 5, 6, 9, 12, 6 जीहालंपड-जिह्वा + लम्पट, 9, 8,7 जाइ-जाति ( पुष्पविशेष ) 1, 10, 1 जुज्ज-युज् ( कर्मणि ) °इ, 3, 2, 13 जाए-यया 4, 5, 8 जुज्झ-युध्, इ, 7, 5, 22, ज्झति, 5, 5, 6, जाण-यान 1, 15, 6, 6, 10, 1 °ज्झिऊणं, 6, 13, 12; °ज्झिवि, 3, 17, जागअ; य-ज्ञायक 3, 4, 6, 3, 5, 15 13; 5, 4, 15; °ज्झिज्जइ, 8, 13, 11 जाण-ज्ञा (to know; Hem. 4, 7) सु 4, 3, 1; जुत्त-युक्त, 3, 12, 3, 9, 17, 28 हि 3, 13, 8; 4, 3, 15; 'णिज्जइ जुत्ताजुत्त-युक्त + अयुक्त, 3, 7, 14 जुत्तायार-युक्त + आचार, 3,4,4; 9, 25, 16 P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः जुत्ति-युक्ति, 1, 15, 3; 3, 1, 14; 8, 2, 7 .. जोय-योग, 9,4,8 जुय-युग 3, 10, 10 जोव-( See जोय ) हि, 3, 8, 18 जुयराअ-युवराज, 5, 9, 12 जोवण-यौवन 2,4,5 जुयल-युगल, 1, 2, 10; 1, 9, 11 जोह-योध, 7, 5, 5, 8, 9,7 जुयलुल्ल-युगल + उल्ल ( स्वार्थे ) 3, 9, 3 जुवइ-युवति, 3, 11,4 झण + झण-onomatop. 1,13, 5 जुवईस-युवति + ईश, 5, 11, 13 / झत्ति-झटिति, 1,16,22, 12, 11 जुवाण-युवन् 4, 6, 15, 7, 6, 4. (H. जवान ) झरंत-क्षरत् 6, 15, 5. ( Hem. 4, 173) जुव्वण-यौवन, 7, 15, 6 झलझल-onomatop.७,५, 16 जुहिट्ठिल-युधिष्ठिर, पु. 1, 4, 5. ( Hem. 1, झल्लरि-वाद्यविशेष, 7, 1, 5. ( H. झालर ) 96, 107, Var. 1, 22; 2, 30. where झस-झष, ( कटारो टि.) 5, 4, 3, 6, 14, 1 we have ज° instead of जु) झसकेउ-झषकेतु, ( नागकु. नाम) 3, 15, 6; जूझ-बूत, 3, 13, 8 6,8,4 जूयारत्तण-द्यूत + आरक्तत्व, 3, 3,16 झसचिंध-झषचिह्न ( नागकु. नाम ) 6, 10,7 *जूर-खिद् or क्रुध् °इ, 3, 9, 12, 6, 14, 6; झंकार-onomatop. 7, 1,87, 6, 6 ( Hem. 4, 132; 135; prob from झंखिअ-विलपित, 9, 11, 2. ( Hem. ज्वर.) __4, 148) जूरण-खेदन, ( ज्वरण ), 4, 10, 14 झाइअ, य-ध्यात, 1, 10, 10; 6, 2, 8. जूवार-द्यूतकार, 3, 13, 4 . ( Hem. 4,6) जूहिय-यूथिका, (a kind of jasmine) 8, 1,14. झाइय-ध्यायक, 4, 2, 15 ___ (H. जूही or जुही; M. जुई, पांढरी, पिवळी.) झाण-ध्यान, 6, 5,5 जेत्तहे-यत्र, 5, 2, 2 झाणग्नि-ध्यान + अग्नि, 9, 20, 10 जेहभ-यादृश, 3, 11, 12, 4, 11, 10, 7, 1, झिज्जइ-क्षीयते, 5, 1, 11, 5, 7, 9. ( Hem. 11. ( Hem. 6, 402) जो-यः 1, 4, 11, 1, 14, 6; जेण 1, 8, 1; 2, 3) झीण-क्षीण, 4, 7, 8. ( Hem. 1, 3 ) जोइ-योगिन्, 1, 4, 9; 6, 8,8 युट्ट-अलीक, 6, 13, 15. ( D. 3, 56. H. झूठ जोइज्ज-दृश् ( कर्मणि ) इ, 3, 7, 8. ( See false, ) ___ जोय.) युणि-ध्वनि, 2, 7, 1; 6, 15, 3. ( Hem. 1, 52) जोइणि-योगिनी, 6, 5, 7 *जोइय-दृष्ट, 1, 14, 11; 6, 16, 1 *झूग्वइ-खिद्यते, 5, 8, 10. (स्मृ. acc. Hem. जोइस-ज्योतिष्, 3, 1, 5 4, 73. H. झुरना) जोग्ग-योग्य, 1, 15, 11; 3, 2, 15 जोण्हा-ज्योत्स्ना, 9, 2, 6 जोत्तिकण योजयित्वा, 6, 13, 11. ( H. जोतना, .. टकर-आघात ( टंकार ) 6, 14, 3. ( H. टक्कर to yoke. ) or zate conflict ) *जोय-दृश्, इ, 1, 7, 1, 3, 8, 6; हैं. 5, 1, टणटण-onomatop. 6, 15, 10 5; जोइवि, 1, 15, 11; जोएवि, 2, 6, 27 टलटल-onomatop. 7, 5, 15 जोएवउ 5, 2, 6. ( Hem. 4, 356, ex. टंकार-onomatop. 7, 1, 8. ( see टक्कर ) Gola, to see. ) . *टिंट-द्यूतस्थान 3, 12, 4. ( D. 4, 3. टेण्टा) P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 णायकुमारचरिउ *ढाल-क्षेपणे ( देशी ) हि 3, 13, 10. ( H. ठव-स्थापय्, ठवेप्पिणु 7, 15, 2; ठवेवि 9,21,2. पांसा ढालना to throw the dice ) (M. ठेवणे to put ) ___ ढुक्क-ढोक् , इ. 2, 4, 6. ढुक्क, ढोइय p. p. ठविय, अ-स्थापित 1, 18, 2, 3, 12, 9, 3, 6, 11; 4, 8, 4; 4, 13, 8; ढुक्कत 5, 1, 14, 6, 7, 11 ___pre. par. 3, 8, 11 *ठवल-वस्तु उडितम, टि. ( a stake at dice ) ढोय-ढोक्, इ 3, 8, 6, 5, 8, 15; ढोइय; अ, p. p. 1, 14, 11, 2, 14, 5, 3, 6, 6; ठा-स्था, इ 8, 2, 11. ( Hem. 4. 16 ) 4, 2, 17; 6, 7, 7. ढोइवि, abs. 4, 6,1; ठाण-स्थान 1, 12, 11, 1, 17, 9, 7, 10, 7 ढोएप्पिणु 1, 17, 1 ठिय-स्थित 9, 2,7 ण डज्झ-दह इ 3, 15, 5. ( Hem. 246) डज्झ-दग्ध 2, 4, 2, 4, 5, 12, 7, 2, 4 डसिय-दष्ट 8, 3, 14. ( Hem. 1, 218 ) डसियाहर-दष्ट + अधर 2, 10, 11, 4, 8, 12 डह-दह , हि 4, 8, 2; हंति 8, 1, 10. (Hem. 4, 208) डंमणिया-दम्भनिका ( विद्यानाम ) 6, 6, 18 डाइणि-डाकिनी 4, 15, 8 *डाल-शाखा 1,8, 11. ( Hem. 4,445 ex. ____H. डाल; old M. ढाळ ) डाह-दाह 8,8,2 डिमय-डिम्भ + क 7, 10, 10 *डेविय-प्रीणित, टि. 7, 7,5 *डोर-सूत्र 3, 12, 7, 9, 18, 15. ( H. डोर thread, lace or card ). डोल्ल-दोलाय, इ७, 1, 6. (Hem. 1,217. H. डोलना to shake) ण-न 1, 4,2 ण -न तु 1,4,2 *णक-नासिका 9, 9, 1. ( D.4, 46 H. M. - नाक) णक्खत्त-नक्षत्र 3,12,6 जग्गोग्ग-नग्न + उग्र 1,9,7 णग्गोह-न्यग्रोध 1, 13, 7, 6, 8, 1; 7, 2, 8 णच्च-नृत्, इ 1, 7, 1. ( Hem. +, 225. H. नाचना to dance ) णच्चविय-नर्तयित 5, 12, 12 गच्चिअ-नर्तित 2, 9, 9 णज्ज-ज्ञा ( कर्मणि ) इ 9, 14, 8. ( Hem. ___4, 252) णट्ट-नाटय 6, 9,6 ण?-नष्ट 3, 14, 4 णहमभ-नाशित 6, 7, 10 / णहासणिल्ल-नष्ट + आसन + इल्ल ( मत्वर्थे ) ढक्क-ढक्का ( वाद्यविशेष )8, 6, 13 *ढल-हाने ( देशीइ 2, 4, 10. ( H. ढलना to ___wane) *ढंक-आच्छादने ( देशी ) किवि 4, 13, 1; ___°किज्जइ 9, 5, 1. ( H. ढाँकना to cover ) ढविय, अ-आच्छादित 5, 10, 19, 6, 4,10; 6,14, 2 * ढंढर-पिशाच 6, 7, 10. ( D. 4, 16 ) *णडिअ, य-वञ्चित 2, 12, 11; 5, 5, 16; 9, 7, 5. ( D. 4, 18 ), णण-पु. 1, 2, 2 णण्ण-न + अन्य 8, 5, 6 णत्ताह-नक्त + अहन् 5, 10, 19 गस्थि-न + अस्ति 1, 13, 6 णद्द-नाद 7, 12, 2 णम-नम्, ह; 3, 1, 1 णमि-नमि ( 21st Tirthamkara ) °णाह, नाथ 6, 1, 11, 6, 2, 4 जय-नत 1, 11, 3 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 231 णयर-नगर 4, 6,5 णाण-ज्ञान 1, 12, 10, 7, 10,6 णयंधर-नयंधर, पु. 4, 15, 11, 9, 22, 1 / णाणतेअ-ज्ञान + तेजस् 1, 9, 3 गर-नर ( अर्जुन ) 3, 14, 12, 3, 14, 4 णाणंकुसिम-ज्ञान + अंकुशित 6, 5, 3 णर-नर 1, 9, 11, 3, 14,4 णाणाहिणाण-नाना + अभिज्ञान 2, 11, 2 णरय-नरक 1,11,6 जाणी-ज्ञानी 2, 3, 13 णरवइ-नरपति 9,2,9 णाय-न्याय 9,2,9 णरंग-नर + अंग 8, 10,4 णाय-नाद 9, 18,4 परिंदसीह-नरेन्द्र + सिंह 1, 13, 2 णाय, भ-नाग 3, 5, 3, 4, 13, 6 गरोह-नर + ओघ 8, 16, 3 णायम-ज्ञायक 4, 2, 11; 9, 18, 16 णवरंग-नवरंगा, स्त्री 8, 12, 7 णायअ-न+आगत 2,6,11 णव-नम्, णविवि abs, 1, 8, 12 णायकुमार-पु. the hero 2, 14, 1. etc. णवमेह-नव + मेघ 9, 22, 7 णायणयाणय-नागः नता आज्ञा एषां ते 8.14.12 णवर-अनन्तरार्थे अव्ययम् 4, 12, 1; 4, 13, 7; णायण्णइ-न + आकर्णयति 4, 8, 3 5, 8, 7, 9, 19, 5; 9, 20, 1. ( Hem. णायदत्त-नागदत्त, पु. 9, 15, 6 2, 187, 188.) ___णायर-नागर 1, 9, 11 णवल्ल-नव + ल्ल ( स्वार्थे ) 4, 13, 5. ( Hem. णायवसु-नागवसु. स्त्री, 9, 15, 8 2, 165. M. J. नवळ H. नवेला) णायसिरि-नागश्री, स्त्री, 7, 11, 9 णविय-नमित 1, 16, 7, 9, 2, 2; 9, 4, 1 णारय-नारक 1, 12, 10; 6, 4, 14 णह-नख 1, 11, 3, 1, 17, 4, 2, 7, 5; णारायण-नारायण 7, 8, 7 3, 8, 9, 9, 20, 13 / णावइ-इव 1, 7, 6; 1, 17, 11; 5, 7,8; णह-नभस् 1, 3, 3; 6, 14,2 5, 9, 12, 7, 1, 12 ( Hem. 4, 444 ) णहयर-नभश्चर 1, 17, 3, 3, 17, 3; गावइ-न + आयाति 2, 5, 14 7, 11, 15 णाविज्ज-नम् ( कर्मणि ) इ, 8, 10,7 णहयल-नख + तल 1, 17, 3; 9, 13, 6 णास-नश्, इ 2, 4, 5; उ 3, 10,7 णहर-नखर 6,6,5 णासिज्जइ-नाशयेत् 3, 3, 10 णहवण-नख + वण 3, 11, 4 णासिया-नासिका 7, 13, 3 णहसिरि-नभः + श्री 1, 10,5 णाह-नाथ 1, 12, 1; 1, 18, 1; 8, 13 6. णं-ननु 1, 7, 6. ( Hem. 9, 283 ) ( M. नाहो) गंदवइ-नन्दवती, स्त्री 5, 7, 8 णाहि-नाभि 1, 17, 10; 3, 10, 12 गंदि-नन्दिन्, पु. 5, 7, 8 णिणा-नृणा ( 3rd of न ) 6, 13, 4 गंदिणि-नन्दिनी, स्त्री, 7, 13, 5 णिउणमइ-निपुणमति 6, 1, 11 गाइ-इव, 3, 12, 6, 4, 1, 13. ( Hem. 4, णिउत्त-नियुक्त 9, 15, 10, 9, 18, 9 444 ) H. नाई णिउन्म-निर् + उद्धृत् 3, 14, 6. ( see उन्भ ) णाइणि-नागिनी 2, 14, 7 णिउरुंब-निकुरम्ब (समूह) 5, 11, 6 ( Pai. 18, णाइणि-नागिनी, स्त्री, 8, 12, 4 निउरंव) णाइल्ल-पु. 1, 3, 12; 1, 5, 1 जिउंज-नि + युज्, जिवि, abs. 6, 1, 1; णाइंद-नागेन्द्र 2, 11, 1 9,13,8 गाउ-नाम 1, 4, 12 णिऊणं-निपुणम् or दृष्ट्वा abs. of निअ, 9,17,7. गाउ-नागम् 4, 13, 6 ( Hem. 4, 181.) णाडय-नाटक 2, 9,5 णिकेभ-निकेत, 1, 2, 6; 1, 16, 7 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 णायकुमारचरिउ णिक्कल-निष्कल 9, 6, 4, 9, 13, 11 णिमीलियच्छि-निमीलित + अक्षिन् 3, 5, 11 णिग्गइ-निर्गच्छति 6, 14, 4 णिम्मच्छर-निर + मत्सर 6, 2, 7 णिग्गय-निर्गत 1, 12, 2, 2, 6, 5; 3, 9, 2; णिम्मल-निर्मल 1, 3, 11 णिम्महिय-निर् + मथित 4, 4, 7 णिग्गह-निग्रह 3, 3, 9, 4, 2, 8, 9, 9,2 णिय, अ-दृश् एइ, यंति 2, 1, 6. ( Hem. णिग्गंथ-निग्रंथ 6, 15, 3; 9, 2, 4 4, 181) णिग्घंट-निघण्टु 3, 1, 5 / णिय-निज 1,8,1 णिच्च-नित्य 1, 10, 2, 3, 1, 4, 5, 10, 21; णिय-नीत 1, 17, 2 8,11,11 णियइ-नियति; ( भवितव्यम्, टि.) 7, 3, 4 णिञ्चल-निश्चल 9, 6, 10 णियच्छ-निर् + ईक्ष, च्छिय abs 6, 2, 11 णिच्चिंदणील-नित्य + इन्द्रनील 1,14, 3 ( दृश् Hem. 4, 181) णिच्चेलत्तण-निश्चलत्व 9, 25, 1 णिजमि-निर्यामि 8, 3, 3 णियच्छिअ-नियमित 5, 7, 5 णिजरा-निर्जरा (tech. term of Jain philo णियच्छिय-निरीक्षित 6, 1,4 _sophy, see Notes ) 1, 12, 9 णियड-निकट 8, 11, 12 णिजिअ, य-निजित 1, 17, 14, 5, 2, 10 / णियढिय-निकर्षित 4, 9, 14 णिज्झर-निर् + झर् 2, 2, 5, ( क्षि acc. Hem. णियणियय-निज + निज + क 3, 13, 1 4, 20; also see Hem. 1,98) णियत्त-निवृत्त 9, 19, 12 णि?-निष्ठित ( समाप्त ) 5, 6, 7 णियत्तइ-निवर्तते ( पश्चाद् वलति, टि.) 7, 3, 4 णिट्ठिय-निष्ठित ( समाप्त ) 1, 5, 10 णियत्तण-निजत्व ( स्वामित्व )7, 6, 7 णिठुर-निष्ठुर 3, 14, 2, 5, 4, 1;7, 2, 10 णियत्तण-निवर्तन 7, 6, 7 .. णिड्डहण-निर्दहन 8, 10, 12 णियमंत-नियच्छत् 1,8,5 जियमोवास-नियम + उपवास 9, 19,10 णिणाय-निनाद 6, 3, 3; 9, 18, 4 णिण्ण?-निनष्ट 6, 9,8 णियय-निज + क 1, 4,1 णिण्णेह-निर् + स्नेह 2, 4, 9 णियर-निकर ( समूह ) 1, 9, 11, 1, 15, 8 णित्तम-निस्तमस् 1, 13, 1, णियवइ-निज + पति 1, 3,7; 5, 4, 2 णिद्द-निद्रा 1, 11, 10 . णियंब-नितम्ब 1,8,13 णिद्दलिय-निर्दलित 7, 7, 9 णियंसण-निवसन 3, 11, 11 णिहारणिआ-निरनिका (विद्यानाम) 6, 6, 14 / णियासम-निज + आश्रम 9, 21, 17 णिहिट्ठ-निर्दिष्ट 9, 5, 2 णिरत्थ -निर + अर्थ 2, 10, 5 गिदैव-निर्देव 2, 14, 10 णिरवज-निर + अवद्य 8, 9, 13 णिद्ध-स्निग्ध 1, 18, 6; 2, 11, 8; 3, 4, 11 णिरह-निर + अघ 4, 1, 14 गिद्धम्म-निर् + धर्म 3, 2, 13 *णिरारिउ-नितराम् 7, 2, 6; 9, 2, 12 णिप्पह-निष्प्रभ 6, 14, 11 प्रणिरिक्क-चौर, टि. 7, 7, 3. ( णिरिंक-नत D. णिप्फंद-निस्पन्द 3, 17, 14 4,30) णिमय-निर्भय 6, 4, 5 / निरिक्ख-निर + ईक्ष्;हि, 3, 7, 12 णिब्मिच्च-निर्भूत 5, 4, 15 णिरिक्खिय-निरीक्षित 2, 9, 1; 3, 1, 4 निमिण्ण-निभिन्न 7, 13, 4 णिरु-नितराम् निश्चयं वा 1, 1,8; 1, 15, 11. णिभूसण-निर्भूषण 3, 11, 11 . (M. निर्हा) णिमिसद्ध-निमेष + अर्घ 9, 19,8 णिरुज्झ-नि+ रुध् ( कर्मणि ); इ 1, 13, 6 P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 शब्दकोशः णिरुत्तउ-निश्चितम् ( अव्यय ) 2, 13, 11; णिसायर-निशाचर 9, 2, 10 3, 7, 6. ( D. 4, 20) णिसीह-तृ + सिंह 3, 3, 13 णिरुवम-निरुपम 1,15,11 णिसुण-नि + श्रु, °णि 1, 5, 6, णिवि 1, 9, 1, गिरोह-निरोध 9, 24, 14 °णंत 5, 11, 15 णिरोहिय-निरोधित 6,5,4 णिसुय-नि + श्रुत 1, 12,2 जिल्लुक्क-निर् + लुञ्चित 4, 4, 10 णिमुम-नि + शृम्भ, इवि 5, 2, 14 णिल्लुद्ध-निर + लुब्ध 4, 3, 12 णिसुंभ-नि + शृम्भ (कर्तरि ) निषूदन 4, 14, 11 *णिल्लुहण-निर + मार्जन 9, 25, 10. ( Hem. णिसुंमिअ-निशृम्भित 7, 8, 9. ( विध्वस्त, टि.) __4, 105.) ‘णिसेज्जा-निः + शय्या ( पद्मासन. टि. ) 9, 25, 1 *णिल्लूर-छिद् ( prob निर् + लु), रिवि abs. णिसेणी-नि:+श्रेणी 2, 3, 10. ( H. नसेनो 9,24, 3. ( Hem. 4, 124 ) ( ladder) *णिल्लूरिय-छिन्न 7, 13, 8 णिहय-निहत 1, 11, 3 णिव-नृप 1, 9, 1 णिहसण-निघर्षण 7,7,109,25, 9 णिवइ-नृपति 1, 11, 2 'णिहाअ-निघात 1, 17, 3 णिवचंपय-नृप + चंपक 1, 10, 2 णिहाल-नि + भाल्, इ, 3, 8, 10; मि 4, 12,7; णिवजस-नृप + यशस् 7, 9, 5 लिवि 5, 12, 9. ( H. निहारना M. णिवड-नि+पत् , ति, 9, 18, 18; °डेसइ, निहाळणे to see attentively J. निहाळवं.) 2,8, 3; डेसहि 5, 2,8 णिहालण-निभालन 3, 2, 15 णिवडण-निपतन 2, 8, 12 णिहालिय-नि + भालित 1, 8, 2; 1, 13, 8 णिवडिअ-निपतित 3, 9, 3, 7, 7, 4 णिहालिर-निभाल + इर ( ताच्छील्ये ) 2, 5, 10 णिवत्थाण-नृप + आस्थान 6, 13, 3 णिहि-निधि 1, 11, 9; 6,7,7 णिवसंत-नि + वसत् 1, 2, 2 णिहिअ, य-निहित 1, 1, 11, 2, 10, 4; णिवा-निपा ( कुंभ, घट, टि.) 7, 10, 1 णिवाय-निपात 4, 9, 13 / / णिहित्त-निहित 9, 9, 11 णिवाण-निर्वाण ( विश्राम ) 7, 10, 10 णिहिप्प-नि + धा+ णिच् ( कर्मणि ) 3, 3, 5 . णिविट्ठ-निविष्ट 8, 2,8 णिहीण-निहीन 4,8,2 णिवित्ति-निर्वृत्ति 3, 10, 2 *णिहेलण-निलय (गृह) 1, 1, 4. ( Hem. णिवट्टिय-निर्वतित 3, 16, 7 2, 174.) णिन्वत्तिय-निर्वतित 5,2,3 णीणिय-निर् + नोत 7, 3, 11 णिध्वहंत-निर् + वहत् 6, 13, 16 णीय-नीत 7, 7,7 णिन्वाहण-निर + वाहन 9, 22, 12 णीरुभ-नीरुज 5, 1, 3 णिवित्ति-निर्वृत्ति 9, 2,7 णीलालय-नील + अलक 5, 1, 9 णिब्वियड-निर + विकट (विकार ) 4, 4, 9, णीलुप्पल-नील + उत्पल 2, 5, 13 ( रसरहित, टि.) *णीवइ-शीतलं भवति 1, 14, 1. ( M. निवणे णिव्वुइ-निवृति ( 7th ) 6, 5, 11 to cool ) णिवुइ-निवृति 8, 10, 7 णीवंगइ-नृपाने, नीचाङ्गैः वा, टि. 3, 14, 11 णिब्बूढमाण-निर + वि + ऊढ + मान 4, 7, 7 जोसणिय-निः + स्वनित 6, 1,8 णिव्वेय-निवेग 9, 24, 1 णीसरिअ-निः + सृत 1, 10, 12, 3, 9, 18 णिसण्णिय-निषण्णा 2, 5, 7 जोससइ-निः + श्वसिति 2, 10,8 णिसा-निशा 9, 17, 30 णीससंती-निः + श्वसत् ( स्त्रियां ) 2, 2, 6 30 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 णायकुमारचरिउ णीसारिय-निः+ सारित 8,10,6 तत्त-तप्त 4,4,9 णीसास-निः + श्वास 1,10,13 तत्त-तृप्त 8, 6, 17 णीसेस-निः + शेष 1, 1, 6; 3, 1, 6 तत्ति-तत्परता 8, 14, 4, 9, 2. 3. (D. 5,20) णीहार-नीहार ( हिम ) 1, 16, 10 तप्प-तप् इ 1, 14, 15, 1, 11, 5, 9,7 णेउर-नूपुर 1,17, 5. ( Hem. 1. 123; Var. तमालअ-तद् + आलय 8, 5, 8 1,26) तमोह-तमस् + ओघ 9, 17, 1 णेत्त-नेत्र ( वस्त्र ) 9, 21, 33 तलप्प-तल्प 1,18,5 त्थ-नेपथ्य (आभरण, टि.) 9, 18, 12. तवण-तपन 8,10,2 ___compare णेसण-निवसन; भविस. 4, 8, 10 तवयरण-तपश्चरण 2, 4, 3, 7, 15, 6 त्थंग-नेपथ्य + अंग 9, 20, 6 तवसह-तपः + सह 4, 2, 16 गेह-स्नेह 1, 6, 7; 6, 9, 5. ( Hem. 2, 76; तविय-तप्त 2, 1, 10 ___Var. 3,1) तस-त्रस 4, 2, 4, 9, 10,6 णेहजिअ-स्नेहाजित 2,14,9 तस-त्रस, इ 2, 4,8 णोकसाय-नो+कषाय ( a tech. term of gain तसिय-त्रासित 3, 17,5 __Philosophy; see Notes ) 1, 12, 5 तहण्ण-तथा + अन्यत् 9, 21, 18 णोसरिय-न + उत्सृत 4,13, 6 तहि-तत्र ( तस्मिन् ) 1, 6, 1; 1, 15, 8; ण्हविक्ष-स्नापित 6, 9, 2. ( Hem. 4, 14.) 2, 3, 6 ण्हाणिअ-स्नानं कारित 3, 8, 12. ( Var. 3, तंडव-ताण्डव ( नृत्य ), 1, 18, 2 33.) तंत-तन्त्र 3, 1,1 तंती-तन्त्री ( वाद्यविशेष ) 3, 1, 7, 5, 9, 10 तंद-तन्द्रा 1, 3, 10 तइय-तृतीय 1, 5,9 . तंब-ताम्र 3, 4, 10. ( Hem. 2,56.) तइयच्छि-तृतीय + अक्षिन् 4, 5, 6 तंबाहर-ताम्र + अधर 3, 4, 11 तइयहुं-तदा 3, 15, 7 तंबिर-ताम्र 3, 4, 10. ( Hem. 2,56) तइलोक्क-त्रैलोक्य 1, 5, 10 तंबोल-ताम्बूल 8, 5, 15. ( Hem. 1, 124 ) तउ-तपस् 2, 6,4 तमत्त-तन्मात्र 9, 10, 12 तएण-त्रयेण 1, 1,8 *तंवार-नरक 3, 2, 11 ( see जस.) तओ-तदा 2, 5, 1, 2, 11,7 वा-तावत् 1, 3, 2 तो-तपस् 6, 16, 14 ताभ, य-तात, एं 2, 10, 10, 3, 5, 3 तञ्च-तत्त्व 9,6,2 तडिय-ताडित 2,10,10 तडिय-तनित 7, 1, 15. ( Hem. 4, 137.) ताम-तावत् 1, 14, 9 तण-तृण 1, 6, 5, 7, 2, 9 तायण-त्राण 8, 16, 1 तणअ-सम्बन्धार्थे ( तस्येदमित्यर्थे ) used with तारावइ-तारापति ( चन्द्र) 5, 8, 1 6th like केर; 3, 9, 16. (Hem. 4, 361 तालव-तालपट्ट ( कर्ण ) 3, 16, 7 ex.) ताव-ताप 1, 3, 9, 1, 12, 8 तणय-तणया 1, 17, 1 ताविअ-तापित 3, 10,13 तणुवत-तृणवत् 1, 5, 3 तिउरवइरि-त्रिपुर + वैरिन् ( शिव ) 7, 1, 12 तणुसग्ग-तनु + सर्ग ( कायोत्सर्ग तपोविशेष ) तिक्ख-तीक्ष्ण 3, 2, 16; 3, 17, 14, 7, 10, 1 9, 20, 17 तिगुत्त-त्रिगुप्त, पु. 6, 14, 12 तण्हा-तृष्णा 9, 17, 14 तिगुत्ति-त्रि + गुप्ति 9, 25, 16 P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 Org) शब्दकोशः तिहि-तृष्णि ( तृष्णा) 9, 14, 1 तुरय-तुरग 3,16, 7 तिण-तृण 1, 2, 7 तुरंत-त्वरत् 1, 16, 6 तिणयण-त्रि+नयन 4,12,10 तुरिउ-त्वरितम् 6, 17, 7 / तिणेत्त-त्रि + नेत्र 4, 12, 7 तुरिय-त्वरित 2, 2, 4, 2, 9, 12 तिण्णि-त्रि 1, 8, 2; 1, 12, 4, 5, 11, 12. तुरुक्ख-तुरुष्क ( See Notes ) 9, 18, 13 ( Hem. 3, 121.) / तुहीणाइ-तुहिन + आदि 9, 17, 15 तित्ति-तृप्ति 3, 9, 5. ( तित्तो-सार D. 5, 11.) तुहुं-त्वम् 1, 4, 1; 1, 15, 13 तित्थ-तीर्थ 6, 1, 11 तुंगि-तुङ्गो, स्त्री, 8, 12, 10 तित्थयरत्तण-तीर्थकरत्व 9, 12, 11 तुंड-तत्सम मुख or मस्तक 4,10,13 तित्थु-तत्र 1. 14, 9 ( M. तेथें ). सूर-तूर्य ( वाद्यविशेष )2, 2, 8; 6, 2, 10; तिव्भेय-त्रि + भेद 9, 20, 2 - 9, 22, 6 तिभत्ती-त्रि-- भक्ति 9, 17, 36 तूरयसह-तूर्य + शब्द 6, 2, 12 तियस-त्रिदश ( देव ) 1, 11, 5; 4, 10, 10; तेअंय-तेजस् 1, 14, 4; 3, 5, 5, 9, 17, 32 तेत्तहे-तत्र 5, 2, 2 तिरिच्छच्छि-तिर्यग् + अक्षि 3,7, 12. (H. तिरछी तेत्तीस-त्रित्रिंशत् 8, 8, 9 side long ) तेयवंत-तेजस्विन् 9, 18, 11 तिलय-तिलक 1, 11, 8 तेयाहिय-तेजस् + अधिक 5, 13, 11 तिलय-तिलक ( पुष्पविशेष ) 9, 18, 15 तेरउ-तव 3, 10, 10. (H. तेरा) तिल यासुंदरि-कासुन्दरी, स्त्री, 8,7,6 तेलोय-त्रैलोक्य 9, 11, 5 तिलरिण-तैलत्व ( स्नेह ) 1, 18, 6 तो-तद् 1, 17, 16. ( Var. 6, 10 ) तिलोयपहाण-त्रिलोक + प्रधान 9, 17, 2 तोडण-त्रोटन 3, 14,7 तिव्वतेअ-तीव्र + तेजस् 8, 5, 13 तोण-तूणीर 7, 5, 4. ( Pai. 845) तिवलि-त्रिवलि 1, 17, 11; 3, 8, 7 तोय-तत्सम, ( जल ) 3, 5, 5, 5, 2, 8 तिविह-त्रिविध 1, 5, 7 तोयावलि-द्वीप, 8,8,12 तिसिंग-त्रिशृंग 5, 10, 15 तोसियच्छर-तोषित + अप्सरस् 4, 10, 1 तिसूल-त्रिशूल 4,12,9 तिह-तथा 2, 4, 9; 3, 13, 11 तिहिं-त्रिभिः ( तृ.) 3, 3, 11 थक्क-स्था, इ 3, 13, 3, 5, 3, 2. ( Hem. तिहुयण-त्रिभुवन 9, 1, 13 4, 16.) तिहुयणरइ-त्रिभुवनरति, स्त्री, 5, 7, 9, 5, 13,10 थक्क-स्थित 5, 1, 5, 5, 10, 13 तीए-तया ( तृ.) 2, 2, 1 *थड-घटा 4, 7, 12, 5, 4, 13. ( M. G. तीव-तीव्र 9, 17, 18 / थड or थट; H. थट्ट or ठट्ट a crowd ) तुच्छोयर-तुच्छ + उदर 1, 17, 10 थड्ढत्तण-स्तब्धत्व ( काठिण्ये गर्वे वा ) 1, 17,12; तुट्ठ-तुष्ट 1,12,1 3, 10, 11. ( Pai. 129.) तुट्ठि-तुष्टि 1, 4,4 थण-स्तन 1, 17, 12, 2, 8, 12, 3, 8, 5; तुहिक्क-तूष्णीक 3, 13, 6; 5, 12, 10; 5, 1, 8. ( H. थन; M. थान ) थत्ति-स्थिति ( स्थान ) 1, 15, 3 तुमं-त्वम् 2, 3, 18 *थरहर-कम्प 9, 1, 5. ( Pai 808. H. थर्राना, तुम्हइं-यूयम् 2, 6, 11 M. थरथरणे to tremble) तुम्हारिस-युष्मादृश 5, 3, 1 थरहरिअ-कम्पित 5, 5, 15 थ PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 णायकुमारचरिउ थलमाण-स्थल + मान 2, 1, 11. ( स्थलभेद काम- दक्खवंत-दर्शयत् 1, 1, 6 स्थानं च टि.) दक्खविअ-दर्शित 2, 1,5 थव-स्थाप्य, थविवि abs. 7, 10, 1; थविज्जइ दक्खा - द्राक्षा 1, 6, 9, 7, 2, 3. ( H. दाख.) poten. 3, 2, 14 दक्खाल-दर्शय्, 'इ, 3, 1, 2; °लिवि 3, 6, 15. . थविअ, य-स्थापित 1, 2, 9, 5, 1, 4; . ( H. दिखलाना to show.) 7,1,15 दक्खालिअ-य-दर्शित 1,7,65,9,5 थंम-स्तम्भ 1,17,8 , दळूण-दृष्ट्वा 2, 2, 10. ( Hem. 4,213 ) थंमण-स्तम्भन 3,1,12 . दडयड-onomatop. 4, 15, 7. (cf. दडवड था-स्था, थाएवि abs. 6, 1, 6 झटिति, Hem.4,330ex.) थाण-स्थान 9, 19,8 दड्ढ-दग्ध 5, 11, 14, 8, 6, 2. ( Hem. थाम-सामर्थ्य, टि. 6, 13, 2. ( Pai. 444. बलं; 1, 217; 2, 40 ) ___D. 5, 25. विस्तीर्ण.) दढ-दृढ 3, 4, 1;7, 13, 1 / थावर-स्थावर 9,10,6 दणुय-दनुज 2, 2, 12, 5, 13, 8 थिअ, य-स्थित 1, 6, 3; 2, 1, 6; 3, 11, 12 दप्प-दर्प 2, 3,15,7,11,1 *थिप्पमाण-विगलत् 8, 15, 8. ( Hem. दम-दर्भ 9,9,11 4, 175) दमिअ-दमित 1, 8, 1; 3, 14, 9, 7, 2, 1 थिर-स्थिर 1, 2, 9; 2, 12, 6 *दम्म-दाम 8, 5, 12. (Rom. Dracma; थिरत्त-स्थिरत्व 1,4,9; 9, 11, 2 See Notes ) थीरयण-स्त्री+ रत्न 3, 7,8 दयावर-दयापर 4, 2, 4 थीरूवंक-स्त्री+रूप+ अंक 1, 14, 9 दरिसंति-दर्शयन्ती 3, 10, 12 थुअ-स्तुत 2, 11, 1; 6, 7, 6 दरिसाविअ-दर्शित 1,8,5 थुइ-स्तुति 6, 7, 6. ( Var. 3, 12 ) दरिसिय-दर्शित 1, 12, 8; 2, 14, 6; 3, 2, 1 थुण-स्तु, इ 1, 11, 2, 6, 10, 14. ( Hem. दल-दल इ 4, 15, 1 4,241) *दलवट्ट-निर + दल्, "इ 6, 14, 6, ( वट्ट थूललक्ख-स्थूल + लक्ष्य ( बहुप्रद, टि. ) 3, 4, 6 gives the sense of निःशेष cf. H. चरपट, थेण-स्तेन 9, 8, 2. ( Var. 3, 12 ) M. तळपट; see भविस.) थेणत्त-स्तेनत्व 9, 8, 2 *दलवण-निर्दलन (कर्तरि ) 2, 7, 2. *थो-छिन्नहस्त 7, 7, 6. ( M. थोटा; ) H. ठूठा, (चूर्णक, टि.) See जस. टि. समूह (?) दलवट्टिय-निर्दलित 3, 16, 6 थोवड-स्तोक ( स्थूलार्थे ), 8, 11, 6. ( Hem.. दलिय-दलित 4, 10, 6 2, 125. M. थोर ) दविण-द्रविण 3, 12, 2, 4, 9, 7; 6, 7, 7 द दव्व-द्रव्य 6, 10, 12, 9, 17, 15 दइच्च-दैत्य 4, 14, 9, 8, 13, 2. ( Hem. 1, दविदिय-द्रव्येन्द्रिय 9, 11, 11 , 151) दस-दश 1,11,7 दइय-दैयित 7, 4, 1 दसण-दशन 6,6,4 दइयंबरिय-दिगम्वरीय 9, 24, 12 दह-दश 1, 1,7 दइव-दैव 5, 5, 16, 9, 6, 3. ( Hem. दहम-दशम 8, 8, 8 1, 151) दह विह-दशविघ 9, 11, 10 दक्खव-दर्शय. 'हि, 1, 16, 2, 6, 17, 6. दहि-दधि 6, 2, 5 ( Hem. 4, 32. H. दिखाना, M. दाखविणे) दहिय-दधि 9, 5, 8 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 शब्दकोशः दंत-दान्त 1, 10, 11 दिण्ण-दत्त 1, 4, 6, 5, 8, 5, 6, 17, 10; दंताधोयण-दन्त + अधावन 9, 25, 1 (Var. 8, 62; Hem. 1, 46.) दंतिउर-दन्तिपुर, न. 9, 1, 2, 9, 1, 8 दित्ति-दीप्ति 9, 2,10 दसण-दर्शन 1, 12.1 दिय-द्विज 1, 3,8 दंसमसय-दंश + मशक 9, 25, 3 दियवर-द्विजवर 7, 10,6 दामोयर-दामोदर ( विष्णु ) 3, 8, 13 दियह-दिवस 9, 15, 12 दाहिणमहुरा-दक्षिणमथुरा, न. 8, 2, 3 दियसीस-द्विज + शिष्य 9, 11,7 दाउं-दातुम 5, 10, 8 दियंत-दिगन्त 2, 9, 12 दाइअ, य-दायाद Who claims property, दियंबर-दिगम्बर 9, 24, 2 hence, enemy; शत्रु टि.) दिल्लिंदिलिय-बालिका, चेटिका वा, टि. 3, 5, 5. 3, 14, 13, 4, 7, 14; 4, 14, 3 (D. 5, 40; Pai. 96 ) दाइज-Saine as दाइय, 4, 8, 9,4, 11,8 दिन्व-दिव्य 1, 9, 5; 1, 12, 2, 7, 12, 1; 'दाइणि-दायिनी 6, 5,7 . 9,17, 4 दाढा-दंष्ट्रा 1, 4, 8. ( Hem. 2, 139; Var. दिहि-घृति 1, 1, 5; 5, 7, 11; 6, 17, 11. __4, 33; H. M. दाढ or डाढ) ( Hem. 2, 131) दाणंबु-दान + अम्बु 2, 2,5 दित-ददत् 1, 1, 3, 5, 7, 3 दाणुल्लिय-दान + आर्द्र 6, 17, 3. ( Hem. *दोणार-३, 12, 12. ( Gr. Denarius; See 1, 82.) ___Notes) दायार-दातृ 4, 3, 9. ( H. दातार ) दीवक्खय-दीप + क्षय 9, 5, 9 दारय -दारक 1, 10, 6 दीवोवहि-द्वीप + उदधि 1, 5, 11 दारेवअ-दारय् + तव्य 3, 15, 4 दीस-दृश् ( कर्मणि) इ 1, 4, 7; संति 4,14,9 दालिद्द, ड-दारिद्रय 1, 3, 3, 2, 4, 7: दीह-दीर्घ 3, 4, 1; 6, 4, 11. ( Hem. 2, 6, 17. ( Hem. 2, 254.) 2, 91 ) *दावइ-दर्शयति 1, 10, 4. ( Hem. 4, 32.) दीहर-दीर्घ 5, 12, 3 दाविय, अ-दर्शित 1, 15, 15, 1, 16, 1; दीहरसुत्त-दीर्घसूत्री 3, 4, 5 6, 17, 7, 9, 4, 5. ( Hem. 4, 32.) दुअ-द्वय 1, 17, 6 दाहिण-दक्षिण 1, 6, 3 दुक्कर-दुष्कर 3, 14, 13 दिक्खा-दीक्षा 9, 14, 1 दुक्किय-दुष्कृत 1, 2, 4, 6, 5, 1; 9, 9,4 दिक्खिअ-दीक्षित 7, 6, 5 *दुगुंछिय-जुगुप्सित 2, 7, 10. ( Hem. 4,4) दिग्गअ-दिग्गज 3, 9, 1 दुगइ-दुर्गति 4, 2, 20 दिज-दा ( कर्मणि ) °इ, 2, 11, 12, उ दुग्गयर-दुर्गम 1, 1, 11 __3, 10, 4;deg हुं 5, 2, 14; सु 5, 13, 9 दुग्गावहार-दुर्ग + अपहार 7, 5, 14 दिट्ठ-दृष्ट 1, 4, 3, 4, 8, 2 दुग्गाह-दुर्ग्राह्य 9, 20,1 दिट्ठ-दिष्ट 1, 5, 8; 1, 13, 4 *दुग्घोट्ट-दुर्घट (?) 7,7, 6. ( हस्तिन् see. दिट्ठि-दृष्टि 6, 10,7 ___D. 5, 44. दुग्घुट्टदूणया हत्थी, See भविस.) दिढवअ-दृढ + व्रत 4, 2, 9 दुचित्त-दुश्चित्त 5, 8, 10 दिणणेसर-दिनेश्वर ( सूर्य ) 7, 8, 5 दुचरिअ-दुश्चरित 6, 5, 5 दिणयरकंत-दिनकर + कान्त (सूर्यकान्तमणि ) दुचार-दुश्चार ( दुराचार ) 5, 2,7; 7, 13, 6 1, 14, 1 दुट्ठ-दुष्ट 1, 8, 6, 8, 15, 11 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 णायकुमारचरिउ दुवयण-दुष्टवचन, पु. 4, 6, 12 . देइ-ददाति 1, 4, 4; 1, 10, 3, 5, 8, 12 दुण्णिवार-दुनिवार 7, 5, 10 देउ-देवः 1, 9, 3; देवम् 2, 6, 7 दुण्हं-द्वयोः 5, 10, 1; 6, 15, 8, देदेहि-दा ( भृशार्थे ) लोट् 6, 12, 11 दुत्तर-दुस्तर 5, 3, 3 देवइ-देवकी, स्त्री. 8, 12, 5 दुत्थ-दुःस्य 2,3,4 देवकुमार-पु. 9, 24, 9 दुत्थिय-दुःस्थित 2, 4, 11; 4, 4, 1; देवदत्ता-स्त्री. 5, 1, 13 7, 11, 17 देवय-देवता 6, 1,8 . दुद्ध-दुग्ध 1, 6, 7 देवावहि-दापय 5, 12, 4. ( H. दिवाना) दुद्धत्त-दुग्धत्व 9, 7, 1 देवाविय-दापिता 1, 9, 4 दुप्पेच्छ-दुष्प्रेक्ष 3, 14, 10 देवि-देवी 1, 1, 10 दुम-दुह, ( कर्मणि ) इ, 9, 8, 9. ( Hem. देविंद-देवेन्द्र 2, 11, 1 . 4,245 ). देस-देश 1, 11, 11 दुम-द्रुम 2, 11, 5 देसिअ-देशिक (a traveller ) 8, 4, 6 दुम्मण-दुर्मनस् 4, 8, 8 देयाहिम-दैवाधिक ( भाग्यवान् ) 7, 3, 5 दुम्मुह-दुर्मुख, पु. 7, 2, 14 , दोखंडिअ-द्विखण्डित 7, 14, 12 दुरम-द्विरद ( गज ) 5, 5, 4 दोण-द्रोण, पु. 2, 14, 12 दुल्लह-दुर्लभ 2, 6, 16 दोणामुह-द्रोणमुख 3, 15, 8. ( see Notes) दुलंघ-दुर्लध्य 6, 12, 14 दोदह-द्वादश 9, 20, 16 दुवालसंगि-द्वादशाङ्गी 1, 1, 9.(Hem. 1,254) दोसबहत्थ-दोष + बहिःस्थ 9, 16, 9 दवियडढ-द्विविधत्व or दुर्विदग्ध 9, 5, 4. ( See दोहित्त-दौहित्र 3, 13, 5 भविस. दुम्वियद्ध) दुविह-द्विविध 1, 1, 3, 9, 11, 10 दुव्वयण-दुर्वचन 4, 9, 13 धगधग-onomatop.८, 3, 7 दुन्वयण-दुर्वचन same as दृट्टवयण, पु., 5, 2,7 धणइत्त-धनिन् 5, 10,7 दुव्वयणुल-दुर्वचन + उल्ल ( स्वार्थे ) पु. 5, 4. 18 धणयत्त-धनदत्त, पु. 9, 15, 5 दुव्वार-दुर्वार 8, 15, 14 धणवइ-धनपति ( कुबेर ) 1, 14, 5 दुसज्झ-दुःसाध्य 9, 17, 30 धणसिरि-धनश्री, स्त्री, 9, 15, 5 दुह-दुःख 1, 4, 5, 6, 11, 4 धण्ण-धान्य 1,6,5 दुहिय-दुहित 5, 8, 1. ( Hem. 2 126.) धत्थ-ध्वस्त 2, 3, 4 दुंदुहि-दुन्दुभि 2, 11, 4, 7, 1, 5 धम्म-धर्म 1, 2, 8 . दूआ-दूर्वा 7, 4, 6 धम्म-धनुः 7, 6, 6, 7, 14, 3 दूण-द्विगुण 8, 1, 9. ( H. दूना double ) धम्मामय-धर्म + अमृत 4, 2, 1 दूय-दूत 8, 14, 1 . धम्माहम्म-धम + अधर्म 3, 2, 9 दूयअ-द्वितीय 9, 4, 6 धम्मिल्ल-तत्सम ( केशपाश ) 1, 17, 16; दूरालोइ-दूरालोकिन् 3, 4, 5 3, 4, 15 दूरुज्झिय-दूर + उज्झित 1, 2, 4 / / धम्मुएस-धर्मोपदेश 9, 17, 8 दूस-दूष्य ( tent. ) 5, 1, 2, 7, 1, 15 धय-ध्वज 1, 16, 9, 7, 7, 4, 9, 18, 8 दूसह-दुःसह 1, 12, 6; 3, 14, 3; 9, 25, 3 / धयरट्ठ-धृतराष्ट्र ( हंस ) 8, 1, 3 दूसावास-दूष्य + आवास 5, 3, 6 धयावलि-ध्वजावलि 4, 7, 11 दूसिय-दूपित 9, 6, 3 धरयल-धरातल 9,18,18 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 शब्दकोशः धररंध-धरा + रन्ध्र 2, 14, 6 पइट्ठ-प्रविष्ट 2, 5, 8; 3, 5, 12. ( H. पैठा) धरंत-धृ + शतृ 1, 1, 4; 1, 6, 14 पइस-प्र + विश्, 'हि 6, 7, 5 धरि-धृ + लोट् 2nd sing. 1, 16, 3. ( M. पइसमाण-प्रविशत् 4, 12, 11 azut to hold in order to prevent ) पइसर-प्रति + सृ, इ 1, 11, 2 धरित्ति-धरित्री, 3, 6, 1 पइसरिअ-प्रति + सृत 6, 7, 9 धरिअ, य-धृत 1, 4, 8; 1, 7, 4 पइसारिअ-प्रति + सारित 7, 4, 2 धरियलोह-धृत + लोह ( पक्षे लोभ ) 7, 14, 1 पईअ, °व-प्रदीप 1, 6, 1, 2, 3, 11 धरेव्वअ-धृ+ तव्य 2, 8, 4 पईवि-प्राप्ते 9, 16, 11 धवलत्तण-धवलत्त्व 3, 15, 14 पउत्त-प्र+उक्त 1,15,13,7,8,8 धवलहर-धवलगृह 1, 1, 12 पउत्ति-प्रवृत्ति 3, 11, 10 . धाइय-धावित 2, 13, 2, 4, 7, 14 पउत्ति-प्रोक्ति 9, 2,8 धाउ-धातु 3, 17, 2. ( H. धाउ ore) पउमिणि-पद्मिनी 3, 8, 6. ( Hem. 2, 112 ). धारावरिस-धारा + वर्ष 9, 22, 7 पउर-प्रचुर 6, 2,1 *धाह-धाहा इति शब्द ( रोदने ) 9, 18, 18. पउलोमी-पौलोमी ( इन्द्राणी ) 1, 7, 10 (H. धाह a cry ) पउंज-प्र + युज, इ 6, 10, 11 धिट्ठ-धृष्ट 4, 9, 10 पक्क-पक्व 1, 13, 5. ( H. पक्का) घिटि-धृष्टि ( लोभ, टि.) 9, 14, 1 पक्कल-पक्व + ल ( स्वार्थे ) ( समर्थ ) 4,14, 5. धीय-दुहितृ 5, 2, 12; 7, 2, 5. ( Var. ( Hem. , 174.) __4, 33 ) पक्ख-पक्ष 2, 1, 11, 3, 2, 16, 8, 5, 3 पक्खलिभ-प्र+ स्खलित 7,7,9 धुउसास-धूम्र + श्वास 3, 6, 9 धुणइ-धुनोति 1, 11, 2 पक्खालण-प्रक्षालन 4, 2, 2 पक्खि -पक्षिन् 8,1,5 धुत्त-धूर्त ( कुशल ) 4, 1, 8 धुत्तत्तण-धूर्तत्व 3, 10, 10 पक्खिणि-पक्षिणी 2, 1, 11 धुय-धुत 4, 7, 11 पक्खिद-पक्षि + इन्द्र 2, 11, 5 पघोस-प्र+ घोषय, इ 2, 7, 11 धुय-धौत 9, 20, 18 धूय-दुहितृ 1, 15, 10. ( Hem. 2, 126.) पघोसिअ-प्रघोषित 7, 9, 1 धूलीरअ-धुलीरजस् 3, 12, 8 पञ्चक्ख-प्रत्यक्ष 3, 6, 6, 4, 6, 9 धूवइ-धुनोति ( मथ्नाति ) 5, 8, 14. ( Hem. *पञ्चल-प्रचुर, टि. 9, 18, 2. (समर्थ D. 6, 69) 4,59.) *पच्चार-उप + आ + लम्भ, इ, 4, 15, 2; धेणुय-धेनु 9, 8, 9 6, 14, 5. ( Hem. 4, 156.) धोइअ-धौत 7, 10, 6 *पचारिअ-भणित, टि. 3, 5, 14, 7, 2, 14 धोय-धौत.३, 8, 15; 9, 9, 10 पच्छइ, ए-पश्चात् 4, 14, 4, 5, 8, 4; धोयह-वावति ( प्रक्षालयति ) 5, 8, 11. ( H. 9, 24,8 star to wash ) पच्छल-पक्ष्मल 3, 14, 6 पच्छाताव-पश्चात्ताप 3,15,5 पजाभ-प्रजात 9, 17, 2 पई-Acc. Inst. & loc. sing. of युष्मद् पमालंसु-प्रजाल + अंशु 9, 17, 21 1, 2, 7 पजलि अ, य-प्रज्वलित 4, 10, 1; 88, 12 पइ-पति 1, 11, 2 पट्टण-पत्तन 4, 8, 2 पइज्ज-प्रतिज्ञा 8, 7, 8. ( H. M. पैज.) पट्टव-प्र+ स्थापय, हि 4, 14, 1 प P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 णायकुमारचरिउ पट्टविअ, य-प्रस्थापित 1, 16, 6; 3, 13, 14; पडिवित्त-प्रतिवृत्त ( ? ) 9, 21, 33 5, 6, 12 पडिविहाण-प्रतिविधान 3, 3, 9 पढ-पठ्, इ, 6, 6,7 पडिहार-प्रतिहार 3, 5, 9, 4, 14, 8; - पढ़त-पठत् 3, 1,4 5, 12, 10 पढिय-पठित 6,15,11 पडिंद-प्रति + इन्द्र 9, 13, 3 पड-पट 1, 14, 10,6,7, 3, 8, 5, 14 पडुत्ति-प्रत्युक्ति 3, 7, 10 पड-पत्, उंति 1, 18, 3; °डिवि 3, 6, 15 पणइणि-प्रणयिनी 1,14,7 पडण-पतन 9, 25,7 पणय, अ-प्रणय 1, 2, 5; 1, 17, 1; 2, 14, 2 पडल-पटल 1, 11, 24, 4,11 पणअ-प्र+णत 4, 6, 11 पडह-पटह 1, 18, 4, 2, 9, 5, 3, 1, 7. पणविय, अ-प्र + नमित 1, 2, 3; 1, 9, 3 ( M. पडह) पणवमाण-प्र + नमत् 7, 9, 2 पडंत-पतत् 1,16, 3 पणविज-प्र + नम् ( कर्मणि ) इ, 4, 3, 11 पडावीयण-पट + आव्यजन 9, 17, 17 पणवेप्पिणु-प्र + नम् + ल्यप् 1, 1, 1 पदि-प्रति 3, 17, 4. ( Hem. 1, 206) पण्णय-पन्नग 2, 12, 6 पडिअ, य-पतित 1, 6, 14, 5, 9, 13; पण्णास-पञ्चाशत् 5, 11, 7 7, 1, 13 पत्त-पात्र 4, 2, 17 पडिखडिय, लिय-प्रति + स्खलित 4, 10, 6; पत्त-प्राप्त 3, 10, 9; 4, 8, 6, 7, 10, 13 पत्त-३,१,८;७,१०,१३,८,९, 3 पउिखल्-प्रति + स्खल, इ 5, 3, 4, 6, 14, 4 / / पत्तण-पत्र 2, 1,8 पदिगह-प्रति + ग्रह, इ 9, 20, 19 पत्तल-पत्र + ल ( कृश ) 3, 4, 14. ( Hem. पडिगाहिजइ-प्रीत + गृह्णीयात् 4, 3,9 2, 173; H. पतला; M. पातळ ) पडिच्छिय, अ-प्रति + इष्ट 2, 12, 3, 5, 12, 5, पत्तवत्त-प्राप्त + वृत्त ( श्रुतवृत्तान्त ) 7, 3, 6 पत्थर-प्रस्तर 1, 4, 9; ( H. पत्थर stone ) पडिजंप-प्रति + जल्प् , इ 1, 5, 2, 3, 7, 13. पस्थिअ-प्रार्थित 1, 2, 3 (see जंप) पत्थिव-पार्थिव 1, 10, 7 पडिणिग्ग-प्रति + निर्गत 6, 7, 12 पधाइअ-प्र + धावित 3, 17, 1 पडिणिहि-प्रतिनिधि 3, 3, 9 पपुच्छिय-प्र + पृष्ट 6, 2, 11 पडिबिंब-प्रतिबिम्ब 1,15,14,5,11,6 पबल-प्रबल 3, 4,9 पडिबोहिअ-प्रति + बोधित 9, 19, 7 पबंध-प्रबन्ध 2,10,9 पडिमड-प्रतिभट 4,14,11 *पबोल्लिअ-प्र + कथित 1, 3, 12. (see पडिम-प्रतिमा ( a tech. term of Jain बोल्लिअ) ___Philosophy. See Notes ) 1, 12, 6 . पबोहण-प्रबोधन 9, 19, 1 पडिमल्ल-प्रतिमल्ल 4, 11, 11 पन्भट्ट-प्र+ भ्रष्ट 4, 2, 20 पडिम्म-प्रतिमा 9, 21, 25 पब्मार-प्र + भार 3, 12, 9, 4, 9,7; 7, 1, 9 पडिवक्ख-प्रतिपक्ष 4, 7, 11, 4, 14, 10 . पमण-प्र + भण्, इ 2, 4, ४;णंति 6, 5, 8 पडिवज-प्रति + पद् मि 1, 5, 2; °ज्जिवि पमाण-प्रमाण 1, 12, 10; 3, 1, 9, 4, 2, 8; 9, 24, 12 9,8,8 . पडिवण्ण-प्रतिपन्न 1, 2, 5, 2, 14, 2; पमुह-प्रमुख 1, 8, 4, 5, 7, 5 3, 13, 12 पय-पद 1, 1, 3; 1, 9, 3, 2, 7, 10 पडिवत्ति-प्रतिपत्ति 5, 10, 5, 6, 1, 10 - पयइ-प्रकृति 9, 10,9 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 241 पयई-प्रकृति ( Karmic energy ) 1, 12, 8 / परहण-पर + धन 6, 10, 14 पयच्छिम-प्र + दत्त 5, 12, 5 परंमुह-पराङ्मुख 4, 2, 7 पयट्ट-प्र + वृत्इ 9, 11, 3 पराइअ, य-परागत (परा+ इ + त ) 4, 8, 11; पयट्ट, त्त-प्रवृत्त 2, 2, 1; 3, 1, 5; 4, 4, 9 5, 12, 11 पयडत-प्रकटयत् 3, 15, 12 पराउ-पर + आयुस् 7, 6, 12 पयडिय-प्रकटित 6, 6, 4, 6, 8, 10 परायम-परागत 2, 6,5 पयपेल्लिअ-पद + प्रेरित 3, 9, 17 परावम-पारावत 8, 1, 4. ( H. परेवा ) पयवडण-पद + पतन 8, 7,7 परिओस-परितोष 7, 4, 2 पयवित्ति-पद+ वृत्ति 9, 2,9 परिक्ख-परि + ईक्ष् , इ 3, 5, 8; °हिं 3, 3,8; पयंग-पतङ्ग ( सूर्य ) 3, 14, 10; 7, 6, 14; क्खिवि 3, 3, 5 परिग्गह-परिग्रह 1,17, 7; 3, 9, 8; 7, 15, 1 पयंडपजोयण-प्रचण्डप्रद्योत, पु. 7, 4, 9 परिट्टिअ, य-परि + स्थित 1, 5, 7; 3, 5, 6; पयंत-पयःदुग्धमन्ते यस्य तद् भोज्यम् 9, 21, 39 4, 6, 12 पयंप-प्र + जल्प् इ 9, 8, 7. ( See जंप ) परिठविअ-प्रति + स्थापित 6, 5, 6 पयंपण-प्रजल्पन 6, 10,9 परिणाविय-परि+णी + णिच् + क्त 6,9,10 पयंपिअ-प्र + जल्पित 3, 9, 6; 3, 12, 1 परिणिवि-परिणीय 2, 1, 1 पयंपिर-प्र+ जल्प् + इर ( ताच्छील्ये ) 6, 13, 20 परिणिज्जउ-परिणीयताम् 1, 16, 8 पयाण-प्रयाण 7,3,10 परिणेसमि-परिणेष्यामि 5,8,3 पयाधुर-प्रजाबंधुर (नाग कु. नाम ) 2, 4, 1; परिताय-परि + त्रै, °हि 7, 11, 7; "हु 5, 11, 15 परितायण-परित्राण 8, 16, 1 पयार-प्राकार 6, 12, 14 परिपुट-परिपुष्ट 9, 19, 19 पयारियसट्ट-प्रकारित + सट्ट (नाटिका) 9, 21, 36. परिफुरिय-परिस्फुरित 1, 15, 4 (पाडनि अनुसारि नृत्यसामग्री खेला नाच परिमम-परि + भ्रम्, इ 1, 10, 13 वानी, टि.) परिमट्ठ-परिमृष्ट 4, 1, 7 पयाल-पाताल 5, 12,6 परिमलिय-परिमृदित 2, 1, 4; ( Hem. पयाव, अ-प्रताप 1, 8, 1; 1, 15, 8 4,126.) पयास-प्र+काश , हि 1, 2,8 परिमिय-परिमित 1, 11, 3 पयास-प्रकाश 9, 17, 8, 9, 17, 33 परियड्ढ-परि + वर्धय्,°इ, 3, 2, 4 / / पयासिय-प्रकाशित 2,7,7 परियड्ढिय-परि + वर्धित or अहित 6, 17, 12, पर-परम् ( but ) 1,4,2 परियण-परिजन 1, 9, 5, 2, 13, 6 परज्जिय-पराजित 1, 3, 6; 1, 14, 10 परियत्तण-परिवर्तन 3, 14,7 परताविर-पर + ताप् + इर (ताच्छील्ये ) 7, 9,7 परियरिअ, य-परिचरित 1, 7, 9, 6, 17, 15 परमत्थ-परमार्थ 4, 2, 3 परियलंत-परिगलत् 4, 10, 5 परमप्प-परमात्मन् 9,4,1 परियलिय-परिगलित 1, 11, 9, 7, 13, 2 परमुच्छाह-परम + उत्साह 7, 15, 5 परियंचिअ-परि + अञ्चित ( अचिंत ) 2, 14, 8 परमुच्छिय-परम + उच्छ्रित 8,10,9 परियाण-परि + ज्ञा, इ 5, 9, 3 परमुण्णय-परम+ उन्नत 1,17,4 परियाणिज्ज-परि + ज्ञा ( कर्मणि ) °इ 3, 2, 9 परमेट्ठि-परमेष्ठिन् 1, 12, 2 परियाणिय-(१) परिज्ञात (2) परिज्ञापित परयार-पर + दारा 9,8,3 परयारिअ-पारदारिक 3, 12, 1; 9, 8, 3..... परियाणिवि-परिज्ञाय 6, 17, 7 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 णायकुमारचरिउ परिवज्जण-परिवर्जन 4, 2, 10 पवण्ण-प्रपन्न 6,7,8 परिवड्ढ-परि + वृध् , इ 6, 4, 11 पवत्त-प्र + वृत्, इ 7, 3, 4 13.4 परिवेय-परि + वेद 9, 10, 6 ( त्वं जानीहि, टि.) पवयण-प्रवचन 6, 5, 4 . परिहइ-परि +धा, इ 1, 7, 4; 9, 5, 5. ( H. पवर-प्रवर 1, 14, 7; 6, 9, 6 पहिरना to wear, by वर्णव्यत्यय ). पवरस्थ-प्रवर + अर्थ 3,1,16 परिहव-परिभव 8,15, 14 पवल-प्रबल 1, 11, 7 परिहा-परिखा 1, 7, 4 पवहंत-प्रवहत् 7, 3, 1 परिहाण-परिधान 5, 10, 20,9,8,10 पवंच-प्रपञ्च 9, 18, 10, 9, 21, 28 परिहाविम-परि + घापित 9, 22, 13 पवास-प्रवास 1, 4, 5 परिहूय-परिभूत 3, 16, 12 .पविउल-प्र + विपुल 1, 1, 12; 1, 6, 1; परीहण-परिधान (exchange of long & short 3, 4,13 . for metre ) 9, 21, 29 पविण्णविअ-प्र + ज्ञापित 1, 2, 10 पलय-प्रलय 7, 5, 1 पवित्त-पवित्र 9, 7,8 पलयासंकिर-प्रलय + आशंक + इर (ताच्छील्ये) पवित्थर-प्र + विस्तर 3, 14, 6 4,8,6 पवियंम-प्र + वि + जृम्भ, °इ 9, 15, 1 पलव-प्र + लप् , हि 9, 7, 10 पविरइय-प्र+ वि + रचित 3,11,11 पलविज्ज-प्र + लप् ( कर्मणि ) इ 9, 9, 3 पविलंबिय-प्र+वि+ लम्बित 5, 4,20 पलाण-पलायित 3, 16, 9, 9, 17, 1 पवीण-प्रवीण 5, 7, 10 पलाव-प्रलाप 9,10,11 . पवुच्च-प्र+ वच् ( कर्मणि) इ 3, 6, 14 पलासि-पल + आशिन् 7, 3, 2 पवुड्ढि-प्रवृद्धि 3, 6, 9 पलोइय-प्रलोकित 1, 14, 14 / / पवुत्त-प्र + उक्त 1, 3, 9; 7, 4, 12 पलोट्ट-प्रति + आ + गम् इ 2, 2, 19. ( Hem. पव्व-पर्वन् 4, 2, 16 4,166, H. पलटना to turn over पतित पव्वइय-प्रवाजित 9, 24,1 टि.) पव्वज्जा-प्रव्रज्या 6, 15, 2 पलोट्टिय-प्रलोटित 4,7, 16 . पसत्त-प्रसक्त 2, 6, 17 . पलोय-प्र + लोक् मि 7, 4, 13 पसत्थ-प्रशस्त 1, 8, 8, 2, 11, 3; 9, 21, 29 पलोयण-प्रलोकन 2, 4, 2 पसमिज्ज-प्र + शम् ( कर्मणि ) इ 4, 9, 13 पल्ल-पल्य (a measure of time ) 9, 18,9 पसर-प्र+स, इ३, 12, 8 *पल्लट्ट-परि + अस् , ट्टिवि 2, 6, 3. ( Hem. पसर-प्रसर 1, 3, 6; 1, 11,7 / / 4, 200, H पलटना to turn ). पसरंत-प्रसरत् 1, 3, 5; 1, 8, 1, 2, 8, 3 *पल्लट्टिन-पर्यस्त 6, 8,1 पसरिभ, य-प्रसृत 2, 9, 5, 3, 17, 7; पल्लंक-पल्यङ्क 2, 7, 4. ( Hem. 2, 68. H. .. 6, 4, 11 पलंग) पसंग-प्रसङ्ग 1,7,6 पवज्जिभ-प्रवादित 2, 9, 5. ( H. बजाना to पसाभ, य-प्रसाद 2, 6, 10, 6, 12, 13; produce musical sound ). पवण-प्रवर्तन 6, 11, 11 पसाहण-प्रसाधन ( शस्त्र) 5, 4, 23 पवट्ठ-प्रकोष्ठ 3, 4, 8. ( Hem. 1, 156.) पसाहिअ-प्रसाधित 1, 15, 9, 5, 12, 8 पवड्ढ-प्र + वृथ्,°इ 3, 2, 4 पसियउ-प्रसीदतु 1, 1, 10 . पवढिअ, 'य-प्रवृद्ध 2, 8,7; 3, 13, 14 पसु-पशु 9, 9,4 पवणवेउ-पवनवेग, पु, 8, 12, 13 / पसुत्त-प्रसुप्त 2, 7,4 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 243 पह पथिन् 1, 6, 10, 1, 10, 13, 5, 2, 14 पंडिराअ-पण्डिराज, पु.८, 2, 3 पह-प्रभा 2, 5, 13 . पंडीसर-पाण्ड्य + ईश्वर 9,1,3 पहण-प्र + हन् मि 3, 15, १;°णिवि 6, 7, 10 पंडव-पाण्डव 8, 15, 1 पहत्थ-प्रभा + स्थ ( व्याकुल, टि.) 9, 18, 12 पंडुर-पाण्डुर 1, 13, 10; 7, 1, 13 पहर-प्रहर 1, 11,1 पंडुसुय-पाण्डुसुत 8,15, 4 पहर-प्र+ह, इ 7, 3, 4 पंति-पङ्क्ति 7, 10, 5 पहरण-प्रहरण 2, 2, 4, 3, 1,6 पंथ-पथिन् 2, 2, 1 पहरंत-प्रहरत् 7, 14, 10 पंथिय-पथिक 1,6,9 पहवंत-प्रभावत् 6, 4, 10 . *पाइक-पदाति 4, 14, 5. ( Hem. 2, 136 ) पहसिय-प्रहसित 8, 2,7 पाअ-पाप 6, 5, 6, 9, 10,8 पहंतर-पथान्तर 2, 5, 10 पाउमड-पापोद्भट 9, 9, 4 पहा-प्रभा 2, 11, 8, 9, 17, 22 पाउस-प्रावृष् 9, 3, 5. ( Hem. 1, 19; 31; पहाण-प्रधान 1, 17, 9, 4, 12, 4, 5, 2, 11 ____131; M. पाउस rain.) पाड-पातय् डंति 5, 5, 5 पहार-प्रहार 7,7,9 पहाव-प्रभाव 2,3, 11 पाडल-पाटल ( हंस ) 7, 11, 9. ( D.6, 46 ) पहिय, अ-पथिक 1, 6, 10, 4, 12, 12; पाडलिउत्त-पाटलिपुत्र, न. 4, 6, 5 8, 2, 1 पडिआ-पातित 7, 7, 12 . पाढय-पाठक 9, 12, 7 पहि-प्रहृष्ट 2, 5,8 पहिल-प्रथम 1,5,8. ( H. पहिला) पाण-प्राण 1, 1,7; 3, 6, 7; 7,.11, 6 पहिलारभ-प्रथम तर 1, 6, 1. ( M. पहिलाळू ). पाणपिय-प्राणप्रिया 1, 18, 10 पाणिय, य-पानीय 1, 6, 6, पहु-प्रभु 1, 4, 3; 1, 11, 2; 1, 15, 11; 3, 8, 10; पहुत्तण-प्रभुत्व 9, 2, 3 पाणेस-प्राणेश 7, 11, 14 पहुपुरउ-प्रभु + पुरतः 7, 6, 3 पाय-पाद 5, 8, 11 पंका-पङ्कज 1, 2, 10 पाय-पात 4, 9, 13 *पंगुर-प्रा + वृ, इ 1, 7, 4 ( Hem. 1, 175. पायग्ग-पादान 3, 7, 9 Miamod M Liघरों) पायड-प्रकट 3, 5, 4 पायडिय-प्रकटित 1, 1,10 पंगुल-पङ्गु + ल ( स्वार्थे ) 4, 4, 2 पंचत्त-पञ्चत्व 8,15,5 पायपुट्ठि-पाद + पृष्टि 3, 4, 8 पंचत्थिकाय-पञ्च + अस्तिकाय ( tech. term; see पायराअ-पाद + राग 6, 13, 19 Notes ) 1, 12, 2 पायार-प्राकार 1, 7, 4, 2, 11, 10 पंचविह-पञ्च + विध 6,3,7 पारद्ध-प्रारब्ध 3, 8,4 पंचसुयंधिाण-पञ्चसुगन्धिनो, स्त्री, 3, 5, 4: पारद्धिम-पापद्धि + क 4, 4, 3. ( Hem. 1, 3,7,16 . 235. H. M. पारधी) पंचायार-पञ्च + आचार 4,1, 14 पारय-पारद ( Mercury ) 7, 9, 5 पंचासव-पञ्च + आश्रव (tech. term; see पारंम-प्रारम्भ 9, 2, 5 Notes ) 9, 24, 14 पारंमिअ-प्रारब्ध 1,16, 2 पंचुंबर-पञ्च + उदुम्बर 4, 2, 11 पारोह-प्ररोह 1, 13, 7, 6, 15, 8 पंजलि-प्राञ्जलि 5, 1, 14 पालिद्धय-पालिध्वज 9, 23, 7 पडिअ-पण्डित 3, 1,4 .. पाव-पाप 2, 6, 17, 9, 9, 4 PP.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 - णायकुमारचरिउ पाव-प्र + आप, इ 4, 2, 20 पिहिय-प्रेषित 1, 17, 1 पावासिअ-प्रावासिक 8, 2, 2 पिहिय-पिहित 2, 2, 18; 2, 10, 4, 7, 6, 14 पाविट-पापिष्ठ 4,2,137,13, 5 पिहियासव-पिहिताश्रव, पु. 2, 3, 22, 2, 7, 1; पाविय-प्राप्त 7, 10,7 9,4,2 पास-पाश 1, 17, 12, 3, 13, 10 पिहू-पृथु 2, 11, 10. ( lengthened for पास-पार्श्व 1, 10, 10; 2, 1, 13; 9, 17, 6 _ metre) पासाय-प्रासाद 3, 1,9 पिंछ-पिच्छ 2,1,8 पासिअ-पाशित ( पाशेन बद्ध ) 9, 9, 9 पिंजरिय-पिञ्जरित 1,6,4 पाहुड-प्राभृत ( उपायन ) 1,16, 4 . . पीई-प्रीति 3, 8,2 पाहुणअ-प्राघूर्णक 7, 4, 12, 7, 8, 9. ( H. पीढ-पीठ 8, 5, 15. ( Hem. 1, 106; H. पाहुना guest) पीढा) पिअ, य-प्रिय 1, 10, 10; 2, 1, 6; पीण-प्रो, °इ 5, 9, 2 6,10,13 , पीणत्थणि-पीनस्तनी 9, 15, 8 पिउ-पितृ 2, 14, 11, 6, 17, 2, 8, 13, 1 पीणिय-प्रीत 3, 12, 11 पिउपुर-पितृ + पुर 4, 12, 11. ( Hem. पीय-पीत 1, 13, 10, 7, 7,7 ___1, 134) पील-पीड्,लंति 5, 5, 4 पिक्क-पक्व 1, 6, 5, 6, 8, 10. ( Hem. पीलु-तत्सम ( गज ) 2, 3, 5, 3, 16, 15; ____1, 47.) 7, 2, 6. ( Pers. फोल ) पिञ्च-जल टि. 5, 10, 22. ( Prob. from *पुक्करन्ति-पूत् इति शब्द कृत्वा आह्वयन्ति 5, 3, 2; पिज्ज-पेय, पिन्व-जल D. 6, 46 ) 8, 9, 5. ( H. पुकारना) पिच्छ-प्र + ईक्ष्, 'च्छिवि 1, 18, 1 *पुक्कार-पूत्कार 5, 12, 1; 8, 11, 11. ( H. पित्त-तत्सम. 7, 7,7 पुकार ) पिय-पा (पिब् ) इ 1, 7, 5; °एही 9, 17, 26 पुग्गल-पुद्गल ( body or matter ) 1, 12, 8; पियरविहि-पितृविधि 9, 9,7 पियवम्म-प्रियवर्मन्, पु. 4, 6, 11; 5, 5, 14 / / पुच्छिअ, य-पृष्ट 1, 12, 12; 3, 11, 12 पियवाय-प्रिय + वाक् 5, 2,8 पुज्जिय-पूजित 2, 6, 20 पियंत-पिवत् 9, 9,2 पुहि-पुष्टि 1, 4, 4, 7, 3, 9 पिया-पिता 6, 17, 27 पुणु-पुनर, 1, 16, 2 पियारभ-प्रियतर 3, 13, 9, 7, 11, 6. ( H. पुण्ण-पुण्य 1, 2, 6; 4, 3, 13, 5, 7, 3 प्यारा) पुण्णाय-पुन्नाग ( पुष्पविशेष ) 5, 7, 3 पियारेसि-प्रेम करोषि 9, 17, 28. ( Verb पुण्णाहिम-पुण्याधिक 2, 8, 9. ( compare from प्यार) दैयाहिम) *पिल्ल-डिम्भ 5, 8, 13. ( H. पिल्ला; पिल्ह लघु- पुत्त-पुत्र 1, 2,1 पक्षिरूप, D. 6.46) पुप्फ-पुष्प 1, 18, 11; 3, 1,8 पिव-इव 6, 9, 5. ( See notes ) पुप्फयंत-पुष्पदन्त (Author ) 1, 2, 5; पिसुण-पिशुन 3, 2,.2; 7, 6, 3; 9, 25, 4 / / 1, 5, 2, etc. पिसुणत्त-पिशुनत्व 3, 15, 15 पुप्फवइ-पुष्पवती 8, 1,7 पिसुणिअ-पिशुनित (सूचित) 4, 8, 5, 7, 12, 1 पुरउ-पुरस् 3, 17, 11; 7, 6, 3 *पिसल्ल-पिशाच 1, 2, 10, 9, 7, 10. ( Hem. पुरणाह-पुर + नाथ 5, 10, 1 _1, 193.) पुरवेस-पुर + वेश्या 5, 1,7 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः पुरंधि-पुरन्ध्री 1, 18, 2; 6, 2, 9 पेहुणवंत-(1) पक्षवत् ( 2 ) प्रेषणवत् 7, 14, 2 पुरिस-पुरुष 1, 11, 9. ( Hem. 1, 111.) पोट्टल-भार 9, 17, 46. ( H. M. पोटली) पुलइअ-पुलकित 9, 19, 16 पोत्थ-पुस्तक 9, 21, 26. ( H. M. पोथी) पुन्व-पूर्व ( Divisions of Jain Scriptures; पोम-पद्म 1, 1, 9; 2,11,8 ___see notes ) 1, 12, 7 *पोमाइय-प्रशंसित, टि.६,१०, 7, prob. deपुग्विल्ल-पूर्व + इल्ल ( मत्वर्थे ) 1, 1, 9 _nom. from पद्म. See जस and भविस.) पुसिअ-स्पृष्ट 2, 8, 1. ( मृष्ट, Hem. 4, 105.) पोमाणण-पद्मानन 3, 16, 14 पुहइ, ई-पृथ्वी 2, 8, 10, 9, 6, 1 पोमिणि-पद्मिनी 1,3, 4,8,12, 4 पुहवइ-पृथ्वी + पति 3, 16, 14. ( Phonetic पोमिणिणेसर-पद्मिनी + सूर्य 3, 16, 14 decay ) पोरिस-पौरुष 8, 13, 10 (from पुरिस) पुहविदेवि-पृथ्वीदेवी, स्त्री, various forms, पोस-पोषय, इ 9, 8, 1 1, 15, 10; 2, 15, 14; 3, 8, 14; पोसह-प्रोषध 4, 2, 16; 9, 21, 42 9, 24, 2 पुंजलिय-पुंजित 7, 3, 2 फग्गुण-फाल्गुण 9, 16, 11 पुंजिय-पुंजित 2, 9,6 फर-स्फार ( आयुधविशेष ) 4, 14, 6, 5, 5, 2 पुंडर-पाण्डुर 9, 1, 3 फरुस-परुष 9, 20, 8. ( Hem. 1,232.) पुंडरीय-पुण्डरीक ( छत्र ) 9, 1, 3 फरुसत्तण-परुषत्व 3, 3,16 पुंडवद्धण-पुण्ड्रवर्धन, न, 6, 11, 3 फलिह-स्फटिक 1, 14, 2, 5, 11, 2, 6,10,6. पुंड-पाण्डु 6, 12, 12 ( Hem. 1, 186) पुंडुच्छु-पुण्ड्र + इक्षु 1, 6, 11. ( a variety of फस-स्पर्श 5, 11, 5 ___sugarcane, H. पोंडा ) फार-स्फार 9, 17, 11 पूया-पूजा 1, 10, 3, 9, 17, 3 *फिट्ट-भ्रंश्, इ 6, 11, 2. (Hem. 4, 173) पेक्ख-प्र+ ईक्ष् , क्खु 3, 9, 4, 7, 6, 4; फुट-भ्रंश्इ 2, 2, 20; इ.८,३, 10. ( Hem. खेसहि 2, 4, 4; खेपिणु विखवि 4, 173, from स्फुट H. फूटना M. फुटणे to break ) पेक्खण-प्रेक्षण 9, 20, 14 फुड-स्फुट or स्पष्ट 2, 3, 20, 9, 7, 12; पेम्म-प्रेमन् 5, 8,9 ( Hem. 4, 258) पेम्मंध-प्रेमान्ध 9, 15, 3 फुढिय-स्फुटित or भृष्ट 4, 10,8 पेम्माइरुक्ख-प्रेम्णः आदिवृक्षः 1, 18,7 फुरण-स्फुरण 7, 8,9 पेर-प्रा + ईर, इ 6, 10, 12, 9, 6, 8 फुरत-स्फुरत् 7, 10, 5, 9, 17, 22 पेरिअ-प्रेरित 3, 11, 4 फुरिय-स्फुरित 2, 2, 4, 3, 9, 18, 6, 14, 9 पेल्ल-प्र + ईर् , इ 3, 17, 14; 4, 15, 1; फुरिउट्ठउड-स्फुरित + ओष्टपुट 4, 8, 12 ल्लिवि 4, 7, १६;°ल्लेप्पिणु 9, 25, 14 फुस-मृज, इ 2, 12, 10; ( Hem. 4, 1053; (क्षिप् Hem. 4,143; H. पेलना to push) porb. from स्पृश् ) पेल्लण-प्रेरण or क्षेपण 5, 4, 11 *फेड-स्फोटय् हि 5, 3, 11; डिवि 7, 10, 1. पेल्लिअ-प्रेरित or क्षिप्त 3, 9, 17 (Dr. Gune regards it as causal of पेस-प्रेषय ,°हि 1, 16, 8 / fore and suggests the as its Sanskrit पेसण-प्रेषण 3, 7, 14, 6, 2, 9; 6, 5, 8 equivalent, See भविस; H. फेडना, फोडना पेसिअ-प्रेषित ( or प्रेष्य abs. ) 3, 11, 9 M. फेडणे) पेसुण्ण-पैशुन्य 6, 10, 10 * फेडिअ-स्फोटित 1, 18, 18 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 णायकुमारचरिउ बुज्झिअ-बुध् + क्त 2, 6, 10 *बइठ्ठ-उपविष्ट 1, 12, 1; 9, 23, 2. ( Hem. बुज्झिऊण-बुध + क्त्वा 6, 13, 12 ___4, 444 ex. H. बैठना to sit ) बुझिर-बुध् + इर ( ताच्छील्ये ) 4, 2, 14 बउल-बकुल ( पुष्पविशेष ) 9, 18, 15 / बुद्धिमेह-बुद्धिमेघा, स्त्री, 8, 12, 6 बज्झ-बन्ध ( कर्मणि) इ 6, 16, 17, 9,9.1 बुह-बुध 3, 4,7; 3, 5, 10 बज्झब्मंतर-बाह्य + अभ्यन्तर 9,4,9 *बोक्कड-छाग ( Goat ) 7, 2, 4. ( D. 6,96. *बत्तीस-द्वात्रिंशत् 9, 20,16. ( H. बत्तीस ) M, बोकड; H. बकरा) बद्धायर-बद्ध + आदर 9, 8, 2 . *बोल्लाव-कथ् + णिच, इ 2, 12, 9. ( Hem. *बप्प-पितृ 1, 18, 5; 3, 6, 2, 4, 8, 15; 4, 2; H. gear to call ) 4, 13, 11; 6, 8, 12, 8, 6, 4. (H. M. *बोल्लाविअ-कथ् + णिच् + क्त 3, 13, 7 बाप G. बापु) *बोल्लिअ-कथित 1, 13, 1; 2, 4, 1, 3, 5, 9; बलद्द-बलोवर्द 4, 12, 10, 9, 7, 7. (H. बैल) : 4, 8, 8 . बलालअ-बल + आलय 3, 4,4 *बोल्लिज-कथ् ( कर्मणि ) इ 3, 10, 6 बलिय-बलिन् 7, 4, 9 - बोहिलाह-बोधि + लाभ 9, 14, 12 बलिवंद-बलवत् 1, 6, 14, 5,3, 12, 8, 3, 2. बोही-बोधि 2, 3, 20. ( lengthened for ( See. भविस.) metre) बहत्थ-बहिः + स्थ 9,16,9 बहिणि-भगिनी 7, 15, 2. ( H. बहिन ) बहिरिंअ-बधिरित 3, 8, 1, 5, 12, 1..( H. मअ-भय 3, 10, 14 बहिरा deaf ) मइणी-भगिनी 8, 5, 14 बहिरंध-बधिर + अंध 4,4,2 मइय-भय or भीति 6, 12, 9 बंदीहर-बन्दिगृह 5, 2, 16 / भउहा-भ्रू 1, 17, 15; 3, 10, 10. ( H. भौंह; बंध-बन्ध्, घंति 5, 5, 3 ____M. भंवई) बंम-ब्रह्मन् 7, 10, 9, 9, 6, 1 मक्ख-भक्ष, इ 4, 2, 19 बंमण-ब्राह्मण 3, 14, 4, 9, 22,7 भक्खिअ-भक्षित 6, 4, 12 बंमणचार-ब्रह्मचर्य 9, 9,9 मक्खिज-भक्ष् ( कर्मणि ) इ 7, 2, 8 बार-द्वार 5,12, 10. ( Hem. 1,79; H, 2, मग्ग-भग्न 5, 11, 9, 7, 3, 1 ____79,G. बारj) मज्ज-भार्या 9, 23, 11 *बारह-द्वादश 1, 12, 7, 6, 2, 7, 9, 13, 2. मज्जत-भज्यमान 4, 15, 4 ( Hem. 1, 219, H. M. बारा; बारह ) मज्जिऊण-भञ्ज + क्त्वा 4, 15, 4 बावीसम-द्वाविंशतितम 6, 5, 11. ( H. बावीस भड-भट 4,9,1; 6, 12, 8. ( Heim. 1, 195) बाइस) भडारा-भट्टारक 3, 7, 5; 3, 8, 14, 5, 6, 9 बाह-बाधा 3, 15,9 . मणिअ-भणित 1, 3, 13 / बाहिर-बाहिर 3, 2, 6 ( H. बाहर ) मत्त-भक्त 1, 2, 8; 3, 4, 5 विण्णि -द्वि 3, 6, 7. ( Hem. 3, 120) भत्त-भक्त ( boiled rice ) 8, 2, 6. (H. भात) बीय-द्वितीय 1, 5, 8 ( Hem. 2, 79 वीओ; भत्तार-भर्तृ 5, 12, 1 . G. बीयो) मत्था-भस्त्रा 2, 10,8 बुक्क-वाद्यविशेष 8, 6, 13 ( गर्जेर्बुक्क. Hem. मह-भद्र 4, 1, 5; 5, 2, 9, 4, 8, 7 4, 98) - मद्दिय-भद्रित 6, 12,8 बुज्झ-बुध्,°इ 3, 15, 5. ( Hem. 4, 217). मम-भ्रम्, इ 2, 9, 12, मेप्पिणु 5, 2, 5 PP.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ . शब्दकोशः 247 ममंत-भ्रमत् 1,10, 10; 3, 11, 15, 11, 4 माविंदिय-भावेन्द्रिय 9, 11, 11 ममिय-भ्रमित 1,10,13; 7,2,1 . मास-भाषा 1, 1,6 ममर-भ्रमर 2, 14, 4 .. . मासिर-भाष् + इर (ताच्छील्ये ) 3, 14, 2; मयवंत-भगवत् 2, 3, 22 4,2,5 .... भरह-भरत, पु. 1, 3, 8 . भिउडि-भृकुटि 5, 4, 1. ( Hem. 1, 110.) ... मरह-भरत ( चक्रवर्ती ) 4, 4, 13 / मिच्च-भृत्य 1, 16, 9, 8, 11, 2 मरहखेत्त-भरतक्षेत्र 1, 6, 3; 1, 13, 3 . . मिश्चत्त-भृत्यत्व 4, 5, 4 मरिय-भृत 7, 1, 11 मिच्चत्तण-भृत्यत्व 7, 3, 10 . *मल्ल-भद्र 3, 9, 16, 3, 13, 16; 5,4, 18. मिज-भिद् (H. भला good ) *मिड-आक्रम्, इ 6, 14, 4. ( H. भिडना, M. *मल्लार-भद्र + तर 3, 13, 8 भिडणे, G. भिडवू ) . मल्लि-Fem. of भल्ल (spear) 1,15, 2. *मिडिअ-आक्रान्तवत् 3, 17, 8; 5, 5, 13 ( Hem. 4, 330; भविस.) *मिडंत-युद्ध 3, 4, 13. (H. भिडन्त fight) भवणुल्ल-भवन + उल्ल ( स्वार्थे ) 5, 12,7. मिस-बिस 2, 11, 12. ( Acc. to Var. भव्व-भव्य 1, 2, 7 . 2,383; Hem. 1,2383;ब of विस is not मविअ, य-भव्य 9, 2, 2, 9, 20, 17 / / changed to भ.) मवित्ति-भवित्री ( भवितव्यता) 8, 14, 4 .. भीमबल-पु. 6, 11, 6 मवियव-भवितव्य 4, 5, 5 मीमासुर-पु. 5, 12, 2 मवीअ-भव्य 9, 21, 7. ( lengthened for मीयर-भीकर ( भयंकर ) 2, 7, 6 metre. ) भीस-भी + सन् ( स्वार्थे ) हि 3, 7, 11 भवीयण-भव्य +जन 6,21,1 मीसावणिया-भेषणिका ( विद्यानाम ) 6, 6, 9 मसल-भ्रमर 1, 10, 13. ( Hem. 1, 244.) मीसावण-भेषण 2,4,6; 3,14,8 *मंड-युध्, 'मि 4, 8, 17. ( M. भांडणे) भुअ, य-भुज, 1, 17, 12, 2, 7, 2; *मंडण-कलह 4, 8, 9, 5, 4, 8. ( D. 6,101) भुअण-भुवन 1, 5, 7, 8, 3, 10 मंति-भ्रान्ति 1, 4, 2, 6, 11, 2 भुअंग-भुजङ्ग 3, 1, 1 *माअ-भाग 8, 3, 10 *भुक्किअ-भषित 7, 2, 10. ( Hem. 4, 186, माइ-भ्रातृ 8, 5, 1. ( H. G. भाई ) ____H. मूंकना bark or bray ) माइणेअ-भागिनेय 7, 8, 12, 8, 12, 13 भुक्ख-बुभुक्षा 1, 11, 10. ( H. भूख; M. भूक) माउ-भ्रातृ 4, 11, 12. ( M. भाऊ) भुत्त-भुक्त 5, 2, 4, 6, 9,9 भाणिअ, य-भणित 2, 6, 1; 9, 6, 2. ( leng. भुत्ति-भुक्ति 9, 2, 8. _thened for metre) भुयण-भुवन 9, 5, 5 मामिर-भ्रम् + णिच् + इर (ताच्छोल्ये ) भुयंग-भुजंग 9, 22, 8 *भुल्ल-भृष्ट 9, 19, 2. ( Hem. 4, 177; H. मायण-भाजन 1, 10, 3; 1, 18, 10 . भूलना to forget or miss ) मायर-भ्रातृ 4, 6, 10, 7, 11, 2 मुंज-भुज, हिंति 4, 5, 4 माव-भावय् °इ 1, 17, 3; हि 1, 4, 11. भूमाय-भू + भाग 7, 8, 10 . . ( Hem. 4, 420, ex.) भूमितिलय-क, न. 8, 11, 13 भावण-भावना 9, 4,9 ... भूय-भूत 9, 10, 12, 9, 11, 3 माविज-भावय ( कर्मणि ) इ 3, 3, 4 भूयगाम-भूत + ग्राम ( जीवसमूह ) 3, 15, 8 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 णायकुमारचरिउ भूवय-भूत + क ( स्वार्थे ) 6, 16, 1 मग्गण-मार्गण 9, 2, 6. (H. मांगना a beggar) भूसण-भूषण 1, 16, 4 मग्गंत-मार्गमाण 4, 4, 3, 8, 12, 14 भूसिअ-१,७,७ मग्गिअ-मागित 3, 16, 13 भेय-भेद 1, 12, 5, 3, 6, 4, 9, 17, 32 मच्छर-मत्सर 4,10, 3, 5,4,14 भेरि-भेरी ( वाद्यविशेष ) 1, 9, 48, 6, 13 मज्ज-मद्य 3, 3, 16, 4, 2, 10; 9, 9, 6 *भेरुंड-चित्रक ( द्वीपिन् ) 4, 10, 13, 7, 7, 5 मज-मस्ज्, 'मि 3, 10, 12 (D. 108) मज्जण-मार्जन or मज्जन ( bath) 5, 2, 3 भेसिअ-भेषित 7, 7, 1 मज्जार-मार्जार 5,8,13 मोअ, य-भोग 4, 3, 8; 6, 5, 7 मज्झ-मध्य 1, 5, 7; 1, 6, 2 मोइ-भोगिन् 8, 2, 4 मज्झ-मम 2, 3, 19 मोइणि-भोगिनी 4, 6, 7, 8, 2, 4 मज्झण्ण-मध्याह्न 8, 11, 3; 9, 20, 20. भोज्ज-भोज्य 4, 2,9,9,17, 38 (Hem. 2,84) मोयण-भोजन 1, 18, 5, 5, 2, 4 मज्झत्थ-मध्यस्थ 3, 3, 15 मोयमाण-भुंजत् 9, 18, 10 मज्झिम-मध्यम 1, 5, 11; 4, 3, 6, 9, 20, 2 मोयरइ-भोग + रति 1, 11, 10 मट्टिय-मृत्तिका 9, 9, 11. ( Hem. 2,29; H. मोयराम-भोग + राग 1, 10, 8 मट्टी) मोयंतराअ-भोग + अन्तराय 1, 18,8 *मडहुल्ल-लघु + उल्ल (स्वार्थे ) 3, 4, 12. ( D. 6, 117. लहुम्मि मडहं) *मडब-पल्ली 9, 16, 2. ( see भविस ) म, मं--मा 3, 7, 10, 3, 7, 11 मण-मनः 6, 10, 12 मअ-मद् 3, 3, 14, 6, 5, 11 मणहर-मनोहर 1, 6, 12. ( Hem. 1, 156) मइ-मति 1, 3, 6, 3, 2, 14 मणिगिय-मनः + इंगित 2,6,10 मइय-गृदित, ( मलिन, टि.) 7,7,8 मणु-मनाक् 9,8,7 मइरा-मदिरा 4, 2, 19; 9, 7, 4 . मणुय-मनुज 2, 2, 12, 3, 2, 16, 7, 15, 9 मइलिज्ज-मलिनीक ( कर्मणि ),°इ 7, 9, 8 मणोज-मनोज्ञ 9, 21, 38 / मइलिय-मलिनित 4, 8, 8, 9, 12, 12 / मणोरम-मनोरमा, स्त्री, 8, 12, 3 मइवंत-मतिमत् 5, 3,7,9,12,5 मणोरहगार-मनोरथ+कार 3, 13, 9 मई-मति 13, 8, 13.(lengthened for metre) मणोहरि-मनोहरी, स्त्री, 3, 6, 2 मईय-मदीय 4, 13, 6 मणोहिराम-मनोभिराम 1,1,10 मउ-मृदु 2, 11, 11 मण्णखेड-मान्यखेट, न.१,१,१२ मउड-मुकुट 1, 8, 9, 1, 11, 5, 9, 18,8 मण्ण-मन्, णंति 2, 4, ५;°ण्णिवि 3, 9, 16 ( Hem. 1, 107) मण्णिअ, य-मत 1, 2, 7; 1, 12, 7; 6, 3, 9 मउम्मड-मदोद्भट 7, 9, 7 मत्ता-मात्रा 5, 2, 4, 6, 9,5 मउलिय-मुकुलित 2, 7, 4, 3, 4, 15. ( Hem. मत्थय-मस्तक 2,12, 89, 18,11. ( H. __1, 107) माथा) मऊर-मयूर 9, 23, 7 म द्दण-मर्दन 3, 6, 12, 4, 7, 11; 8, 3, 11 मगहदेस-मगघदेश 1, 6, 4; 1, 13, 4 मद्दल- मर्दल ( मुरज, वाद्यविशेष ) 1, 18, 5; मग्ग-मार्ग 1, 1, 7, 4, 1, 14 2, 14, 12, 4, 10, 8. (D. 6, 119 मग्ग-मार्गय् , इ 3, 6, 12, 7, 2, 3. ( H.. com. M. मांदळ) मांगना to ask for ) मय-मृत 1, 17, 15 P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 249 मय-मृग 5, 2, 10 महग्घ-महार्घ or महार्ह 4, 7, 6 मय-मद 8, 1, 9, 9, 7, 9 महग्घयर-महाघ + तर 1, 3, 14 मयं-मम 6, 13, 19 . महण-मथन 5, 10, 23 मयउल-मृगकुल 1, 12, 10 महत्थ-महार्थ 6, 15,3 मयगल-मदगल ( गज) 2, 1, 3, 3, 9, 17 महरक्ख-महारक्ष, पु. 8, 12, 2, 8, 16, 10 (Pai. 9 ) / महंत-महत् ( मंत्रिन्) 1, 3, 2; 1, 16, 6. (H. मयच्छि-मृगाक्षी 1, 17, 2, 3, 9, 10 महन्त) मयण-मदन 1, 15, 1; 3, 6, 6 महंत-महत् 1, 2, 2 मयणडहण-मदन + दहन ( शिव ) 9, 7, 4 महाइय-महात्मन् 5, 12, 11 (भविस ) मयणमंजूस-मदनमञ्जूषा, स्त्री 9, 1, 11 महाबल-पु 6,12, 4 . मयणलील-मदनलीला, स्त्री, 8, 12, 4 महाभीम-पु. 6, 12, 2' मयणवियार-मदन + विदारक 4, 5, 14 महारअ-मदीय 5, 3, 13; 7, 6, 4 ( Hem. 4, मयणावज्जिय-मदनावजित 9, 12, 6 . 434Mar. म्हारा H. हमारा) मयणाहि-मृगनाभि ( कस्तूरी ) 7, 5, 9 / महावाल-महाव्याल, पु. 4, 1, 8; 8, 3, 6; मयणिज्झर-मद + निर्झर 3, 9, 15 मयणिम्मह-मद + निर्मथ 9, 15, 6 . महियर-महीचर 7, 14,8 मयपउर-मद + प्रचुर 6,2,1 महिवइ-महीपति 1, 9, 6, 1, 15, 1 मयमह-मद + मथन 3, 10, 1 महिवीढ-मही + पीठ 8, 2, 1 मयर-मकर 2, 7,6 महिस-महिष 1, 6, 11 मयरद्वय-मकरध्वज 3, 3, 15, 3, 15, 7 महिसि-महिषी 7, 2,8 मयरहर-मकर + गृह ( समुद्र ) 1,11,4 .... महिहरिंद-महीघर + इन्द्र 1, 9, 6 / मयलंछण-मृग + लाञ्छन ( चन्द्र) 3, 12, 5; महोहर-महीधर 6, 2, 1 महु-Acc. Dat. and Gen. Sing. of अस्मद्मयवाह-मृग + व्याघ 9, 20, 15 1, 1, 10; 1, 11, 11, 1, 15, 11; मयविमलिका-मदविह्वलिका (विद्यानाम) 6, 6, 20 1,17, 3 मयंग-मातङ्ग 7, 5, 7 महु-मधु 4, 2, 10 मर-म, इ 2, 6, 5; रु 4, 9,9 महुपाण-मधुपान 9, 8,6 मरगय-मरकत ( मणि ) 1, 6, 12; 1, 14, 2 महुमह-मधु + मथन (विष्णु ) 7, 3, 9 *मरह-गर्व 7, 7, 6. ( D. 6, 120) महुयर-मधुकर 3, 7, 11 *मल-मृद् इ 4, 15, 1. ( Hem. 4,126%; महुयरोह-मधुकर + ओघ 8, 11, 5 H. मलना to rub) महुर-मथुरा, न. 4, 6, 4,4, 15, 15, 5, 6, 9 मलयासुन्दरि-स्त्री, 8, 2, 4 महुर-दक्षिण मथुरा, न. 9, 1, 2 *मलिय-मृदित 4,10, 6;8, 15, 4 . महुर-मधुर 6, 10, 12 मल्ल-माल्य 9, 20, 13. ( Pai. 350) महुरक्खर-मधुर + अक्षर 4, 2,5 मल्लय-मल्लक (शराव) 1, 5, 8. (D. 6, 145) महुरण-मधुर 4, 9, 1 . __ मह-मह, , काङ्क्ष, °इ 1, 10, 8. ( Hem. 4, महुलिह-मधुलिहू 9, 15, 1 192) महोवहि-महोदधि 9, 16, 3 मह-मथ्, इ 1, 10, 88, 7, 8 महोवहि-महोदधि, पु. 1, 2, 3 महएवि-महादेवी 5, 11, 12 महग्गे-मम + अग्रे (?) 6, 13, 18 मंट-मूक, टि. 4,4, 2 मंगि-स्त्री 8, 12,5 23 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 णायकुमारचरिउ मंडउल्ल-मण्डप + उल्ल ( स्वार्थे ) 3, 15, 11 मिच्छादसण-मिथ्यादर्शन 9, 5, 2 मंडलग्ग-मण्डलाग्र ( असि ) 5, 13, 10 मिच्छालिंगि-मिथ्या + लिङ्गिन् 9, 12, 8 मंडलिअय-माण्डलिक 3, 12, 10, 6, 8, 6; मित्त-मित्र 3, 3, 15, 7, 11, 17 7,4,5 *मिरिक्त-मत्सरकर, टि. 7, 7, 3. ( विरिक्कमंडलीस-मण्डल + ईश 1, 15, 7 पाटित D. 7, 64; see variant ) मंडव-मण्डप 1, 6, 9 मिलिय-मिलित 1, 9, 5; 1, 18, 9 मंडविअ-मण्डपित 7,1,15 * मिल्लिय-मुक्त ( रहित ) 6, 2, 5. ( मेल्ल-मुच् मंडिअय-मण्डित 1, 5, 11, 3, 5, 7, 3, 16, 3 ___Hem. 4, 91 ) मंत-मन्त्र 1,8,4; 3, 1, 10; 9, 2,5 मिस-मिष 9, 9, 7 मंतीस-मन्त्रीश 9, 22, 2 मिहुण-मिथुन 6, 9, 4. ( Hem. 1, 87 ) मंथिअ-मथित 1, 4, 10; 4, 4,2 मीणइ-मन्यते, or मिमीते (?) 5, 9, 3 मंदाइणि-मन्दाकिनी, स्त्री, 8, 12, 4 मीमंस-मीमांसक 9, 10,8 मंदारय-मन्दारक ( पुष्पविशेष ) 1, 10, 6 मुअ, य-मृत 2, 1, 9, 7, 11,2 मंदोयरि-मन्दोदरी, स्त्री, 5, 7, 8 मुअंत-मुञ्चत् 1, 9, 1; 7, 12, 8 मंधाय-मान्धात, पु. 5, 2, 15 मुइंग-मृदङ्ग 1, 5, 9; 8, 7,7 / मा-particle 1, 3,10,5,2,7 मुख-मुक्त 2, 12, 4; 3, 6, 7; 4, 3, 5 माउहर-मातृगृह 2, 14, 11 मुक्ख-मूर्ख 8, 1,7; 9, 22, 9 माणिक्क-माणिक्य 1, 13, 10 मुक्खुज्जय-मोक्ष + उद्यत 7, 14, 1 माणिय-मानित 1, 6, 6; 5, 7, 1 / मुग्ग-मुद्ग ( कणविशेष ) 5, 10, 2. ( Var. माणुसत्त-मानुषत्व 9, 17, 45 3, 1; H. मूग) माणंत-मान + अन्त 4, 12, 5 मुग्गर-मुद्गर 5, 4, 3 *माम-मातुल 7, 9, 1. ( D. 6. 112; 4. मामा) मुच्च-मुच्, इ 7, 2, 6 मायबप्प-मातृ + पितृ 9, 18, 17 ( see बप्प) मुच्छ-मूर्छा 7, 7, 8 मायंद-माकन्द ( आम्र ) 1, 6, 12, 2, 1, 9. मुच्छिय-मूच्छित 7, 1, 13 ( Hem. 2, 174; D. 6, 128 ) मुज्झ-मुह,, इ 3, 9, 11 मार-तत्सम ( मदन ) 3, 6, 13 मुट्ठि-मुष्टि 7, 7, 2 मारि-मारी (a pastilence ) 1,16, 3 मुणाल-मृणाल 2, 1, 13 मारेवअ-मृ + णिच् + तव्य 3, 15, 4. ( Hem. मुणिगुत्त-मुनिगुप्त, पु. 9, 15, 10, 9, 16, 1 4,438) मुणिज-ज्ञा ( कर्मणि ) इ 3, 3, 7. ( Hem. मालइ-मालती, स्त्री, 8, 12, 9 ___4,7) मालिणि-मालिनी 8, 12.9 मुणिणाह-मुनिनाथ 7, 3, 8 मासुल्ल-मांस + उल्ल ( स्वार्थे ) 6, 2, 6 मुणिय-ज्ञात 7, 1, 16. ( Hem. 4, 7) माहअ-माधव ( विष्णु ) 8, 4, 13; 9, 3, 8 मुत्ता-मुक्ता 9, 8, 10 माहप्प-माहात्म्य 4, 9, 14. ( Hem. 1,33) मुत्ताहल-मुक्ताफल 5, 11, 3 / मि-अपि 1, 1,7 मुद्ध-मुग्ध 2, 3, 21:5.2.5 मिअ-मित 9, 25, 12 मुद्धाई-मुग्धादेवी, स्त्री, 1, 2, 1; 1, 2, 5 मिग-मृग 3, 3, 16 मुय-मृइ 2, 4, 13 मिगजंगल-मृग + मांस ( तत्सम ) 9, 9, 5 मुय-मुच् ; इ 4, 12, 12; हि, सु. 1, 3, 10; . मिगमार-मृग + मार 9, 8, 1 ___3, 3, 13; यति 1, 6, 9; मुएवि abs. मच्चुि -मृत्यु 6, 4,9 P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ Drnadine शब्दकोशः 251 *मु मूर-भञ्ज, इ, 3, 15, 10. ( Hem. *मोकल्लिभ-मोचित 3, 17, 1; 4, 9, 3. ( M. ___4, 106) मोकलणे to release ) . *मुसुमूरण-भञ्जन 4, 10, 15 मोक्ख-मोक्ष 2, 3, 19, 7, 6, 6 मुह-मुख, 1, 10, 13, 1, 13, 5 . मोड-मोट ( भञ्ज् ), इंति 5, 5, 5.( H. मोडना मुहफेड-मुखस्फेट or °स्फोट 8, 15, 8. ( see. ____to twist) फेड ) मोडण-मोटन 3, 14, 7 मुहरुह-मुखरुह ( दंत ) 3, 15, 14 . . मोडत-मोटयत् 4, 15, 6 मुहल-मुखर 1, 10, 12, 6, 15, 10 मोडिय-मोटित 7, 7, 4 . मुहवड-मुखपट 1, 18,8 मोत्तिय-मौक्तिक 1, 7, 7; 5, 12, 8. ( H. मोती) मुहविंधण-मुख + वेधन 9, 25, 3 मुहुर-मुखर 6, 15, 6 मोत्तिोह-मौक्तिक + ओघ 9, 18, 3 मुहुल्ल-मुख + उल्ल ( स्वार्थे ) 5, 9, 6 मोर-मयूर 2, 1, 8. ( Hem. 1, 171, com. मुंडिय-मुण्डित 7, 1, 15 ___H. मोर ) मूढत्तण-मूढत्त्व 4, 3, 3 मोरपिंछ-मयूरपिच्छ 5, 10, 20 / मेइणी-मेदिनी 1,15, 7, 6, 12, 9 मोहंधार-मोह + अन्धकार 9, 4, 12 *मेट्ठ-हस्तिपक 4, 5, 5. ( मेंठ D. 6, 138) मेणइ-मेनकी, स्त्री, 8,4,8 *मेत्त-मात्र ( प्रत्यय ) 1, 13, 3. ( Hem. य-च 3, 4, 5 ___1,81) यल-तल 1, 11,8, याणिअ, य-ज्ञात 7, 2, 4, 7, 8, 8; *मेर -मर्यादा 1, 13, 3, 4, 2, 12, ( सोमा 8,15,7 D.6, 113. M. मेर boundary ) याणेसि-जानासि 9, 17, 8. ( Hem. 4. 292) मेरअ-मदीय 7, 6, 2. ( H. मेरा) मेलावभ-मेलापक 9, 11, 3 *मेल्ल-मुच्, हि 3, 3, 12; °ल्लिवि, 6, 1, 2. रम-रत 2, 7, 3 ( Hem. 4, 91) रह-रति 1,15, 2 *मेल्लभ-मोचक 9, 1, 14 रइ-रति, स्त्री, 8, 12, 8 * मेल्लंत-मुञ्चत् 3, 9, 8 रइदइय-रति + दयितृ 7,4,1 - *मेल्लवहुं-मोक्तुम् 5, 3, 2 रइपीई-रति + प्रोति 3, 8, 2 *मेल्लाव-मोचय, हि 8, 13, 6 रइय-रचित 3, 5, 1 *मेल्लाविय-मोचित 3, 13, 14, 7, 15, 1 रइवइ-रतिपति 5, 10, 13 मेल्लाविअ-मेलापित ( भावे ) 3, 10, 14 रइवइरि-रति + वैरिन् (जिन ) 8, 10, 2 मेह-मेघ 1, 5, 5 रई-रत्ता ( अनुरक्ता ) 6, 5, 8 मेहउर-मेघपुर, न. 8,7, 5 रउद्द-रौद्र 2, 3, 18, 9, 7, 7 मेहउल-मेधकुल 1, 1, 12 रउरव-रौरव ( नरक ) 6, 4, 14 मेहलिय-मेखलिका 2, 1, 4, 2, 13, 1 रक्ख-पु. 8, 2, 12, 8, 16, 10 मेहवाल-मेघमाला, स्त्री, 8, 7, 6 रक्खण-रक्षण 8, 16, 12 मेहवाहन-मेघवाहन, पु. 8, 7,5 रक्खिय-रक्षित 7, 4, 4 र मेहवाह-same as मेहवाहन 8,8,1 - रक्खकर-भस्मकर 8, 16, 10. ( H. राख मेहादि-मेधाविन् 3, 1, 2 ashes) र P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 णायकुमारचरिउ रज्ज-राज्य 3, 14, 13 रसिय-रसित ( रसयुक्त ) 7, 2, 13 रजगह-राज्य + ग्रह 6,4,7 रसिल्ल-रस + इल्ल ( मत्वर्थे ) 8, 9, 10 रज्जेसरि-राजेश्वरी 5, 2,12 रह-रथ 1, 16, 9, 6, 4,7;7, 3, 11 रणझणंत-onomatop. 9, 18, 4 *रह-गुप् , रहंति 1, 5, 9; °हि 6, 1, 5 ( the रण्ण-अरण्य 6, 16, 15, 9, 25, 11. ( Hem. root from which zapy is derived ) 1,66) रहस-रभस 9, 19,1 रत्त-रक्त 1, 4, 5, 5, 11, 13; 7, 2,8 रहिज्ज-गुप् ( कर्मणि ) इ 6, 4, 7 रत्तत्तण-रक्तत्व 3,10,7 रंखोलमाण-दोलायमान 8, 11, 7. ( Hem. रत्तमाण-रक्तमान 9, 17, 10 ____4,48) रत्ति-रात्रि 9, 2,2 रंग-रक्त 1,7,6 रम्म-रम्य 3, 6,8 रंग-रंग्इ 6, 14, 4 ( M. रिंगना, रेंगना M. रम्मय-रम्यक ( गहननाम) 5, 10, 15 रांगणे) रय-रजस् 1, 11, 2, 7, 1, 9 रंगंत-रङ्गत् 2, 8, 3 रय-रद 5, 11,1 रंगावलि-रङ्गावलि 1, 7, 7; 3, 6, 8. ( M. रयण-रत्न 1, 3, 4; 1, 12, 4 रांगोळी) रयणकोडि-(१) रदनकोटि (2) रत्नकोटि रंजिज्ज-रञ्ज ( कर्मणि ) °इ 3, 3, 4 रंजिय-रञ्जित 2, 9, 6 रयणत्तय-रत्नत्रय 4, 3, 6 रंड-denom. from रण्डा ( विधवा ) °मि 4, 8, रयणमाल-रत्नमाला, स्त्री 7, 11, 1 . 17. ( M. रांड) रयणायर-रत्नाकर, 1, 3, 4, 2, 7,6 रंध-रन्ध्र 8, 15, 11 रयणि-रजनी 5, 2, 3 रंम-रम्भा 4, 6, 8 रयणीयर-रजनीचर 6,7,8. रंम-रम्भा, स्त्री, 8, 12,7 स्यय-रजत प. ( कैलाश, विजयाध, टि.) 6, 2,1 रंभवण-रम्भा ( कदली ) + वन 5, 10, 16 रयव्वय-रतव्रत 6, 3, 1 राअ-राजन् 1, 16, 1; 5. 2, 9. रवण-रमण 6,10,13 राम-राग 1, 17, 3; 1, 18,8 रवण्ण-रम्य 1, 7, 88, 1, 2. ( Hem. 4, राइअ, य-राजित 5, 8, 8; 5, 13, 11 422) राईव-राजीव 4, 6, 12 रवाल-रव + आल ( मत्वर्थे ) 3, 1, 7. ( Hem. राईस-रात्रि + ईश 4, 6, 12 2, 159) राउत्त-परिहित (?) 9, 20, 18 रविणंदण-रविनन्दन (यम, शनि or कर्ण) राएस-राजेश 5, 7, 6 3, 14,4 राणअ-राजन् 2, 4, 13; 5, 2, 11 ( H. M. रवियर-रवि + कर 8, 1, 11 G. राणा) रस-रसा ( भू ) 5, 11, 1 राम-तत्सम 4, 6, 9, 8, 8,5; 9 17, 29 रसणा-रशना 1,17,8 , राय-राग 1, 9, 2, 6, 3, 2 रसवाइअ-रस + वादिन् 4, 11, 5 राय-राजन् 3,7,4 रसंत-रसत् 2, 5, 4 रायउत्त-राजपुत्र 6, 13, 4 . रसाल-रस + आल ( मत्वर्थे ) 1, 15, 5 लंपट, रायगिह-राजगृह, न. 1, 6, 13 ___टि. ( Hem. 2, 159) रायत्तण-राजत्व 6,4,8 रसिय-रसिक 1, 13, 2 रायपट्ट-राजपट्ट 6, 4, 4 . रसिय-रसित ( शब्दित ) 3, 17,5 रायसिय-राजश्री 7, 8, 10 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 शब्दकोशः रायहर-राजगृह 6, 15, 5 . *रूई-अद्रुम 7, 2, 4, (रूवी 7, 9, M. रुई, रायाएस-राजादेश 8, 11,9 See notes ) रायालअ-राजालय 3, 7,4 / रूय-रूप 1,15, 10 रायावलि-रागावलि 3, 7,4 रूव-रूप 1, 13,8 रायाहिराअ-राजाधिराज 1, 9, 2 रूवालोयण-रूप+आलोकन 4, 5, 8 राव-रज् + णिच्, इ 5, 9, 4. ( Hem. रुस-रुष्, हि 4, 9, 5. ( Hem. 4, 236 ) 4,49) *रेल्लण-प्रवाह (?) 5, 4, 11; ( compare H. रावण-तत्सम 4, 11, 2, 7, 14, 9 रेलपेल ) राहव-राघव 6, 17, 8;7, 14, 9 रेवइ-रेवती, स्त्रो, 8, 12, 5 *राहा-शोभा 9, 3, 7. ( राह-सुन्दर D.7, 13; *रेह-राज्इ 1, 17, 8. ( Hem. 4, 100) ____Pai. 14; See जस. See रेह) रोमंचिय-रोमाञ्चित 3, 7, 15, 5, 1, 12 रिउ-रिपु 1, 8, 1, 1, 16, 7 . रोव-रुद् इ 2, 13, 2. ( Hem. 4, 226) रिण-ऋण 1, 8, 12, 7, 6, 10. ( Hem. रोवमाण-रुदत् 9, 18, 17 ____1, 141) रोस-रोष 3, 17, 8; 7, 14, 3; 9, 7, 9 रिद्धि-ऋद्धि 1, 14, 10. ( Hem. 1, 128 ) रोसावउण्ण-रोष + अवपूर्ण 5, 5, 6, 7, 5, 11 रोह-रोधस् ( तट) 1,13, 7. ( Pai. 312 ) रिया-ऋच् ( वेदपङ्क्ति ) 8. 10, 6 रिसि-ऋषि 1, 5, 8. ( Hem. 1, 141 ) रिसिपंति-ऋषि + पङ्क्ति 9, 2, 7 लअ-लय 9, 14,6 *रिंछ-शुक, टि. 1.6, 12 लद-See ला रुइ-रुचि 1, 14, 2; 6, 6, 22 लइज्ज-ला ( कर्मणि or लोट् )°इ 3, 7, 8 *रुक्ख-वृक्ष 1, 18, 7, 9, 22, 9. ( Hem. लइय-गृहोत 1, 9, 5, 3, 5, 2. ( D. 7, 18 ) 2, 127; H. M. रूख ) लउडीयर-लकुटी + कर 8, 13, 4 रुच्च-रुच्, इ 3, 6, 14; 4, 6, 9; 7, 2, 16 लक्ख-लक्षय इ 3, 8, ७;"हि 3, 3, 8 रुज्झ-रुध् ( कर्मणि ) इ 6, 16, 17, 9, 9, 1. लक्ख-लक्ष ( संख्या ) 2, 2, 9. ( H. लाख ) ( Hem. 4, 218) लक्खण-लक्षण 1, 1, 6; 3, 1, 13, 7, 10,5 रुटु-रुष्ट 4, 9, 11 लक्खणकर-लक्ष्मण + कर 3, 14, 5 / रुणरुण-onomatop 2, 9, 8 लक्खिय-लक्षित 5, 6, 2 रुण्ण-रुदित 4, 3, 13. ( Var. 8, 62 ) लग्ग-लग्इ 4, 2, 19; उ 3, 9,8; लग्गिवि रुद्द-रुद्र 2, 3, 18, 9, 6, 1 - (प्रारभ्य ) 6, 1, 11; लग्गेवि 2, 1, 9. रुप्पिणि-रुक्मिणी, स्त्री, 7, 11, 15. ( Hem. (H. लगना, लगाकर ) 2,52) लग्ग-लग्न 3, 6, 12 रुय-रुद् इ 2, 4, 13 लग्गण-लग्न 6, 12, 10 रुहिर-रुधिर 4, 10, 5, 6, 14, 7 लच्छि -लक्ष्मी 1, 3, 4, 6, 12, 11 / रुहिरुल्ल-रुधिर + उल्ल (स्वार्थे ) 6, 2, 6 लच्छीमइ-लक्ष्मीवती, स्त्री, 6, 8, 7, 9, 2, 1 रुजिय-रुत (गुञ्जित) 5, 11, 2. (Hem. 4, 57) लच्छीसर-लक्ष्मीश्वर ( विष्णु ) 9, 6, 1 *रुंद-विपुल, पूर्ण (Sk. रुन्द्र) 1, 1, 7; 3, 5, 10. लच्छीसिव-लक्ष्मीशिव ( °सुख ) 6, 4, 13 (D. 7, 14; Pai. 126; M. रुंद ) लजिअ-लज्जित 2, 5, 12 *रुम-रुध् इ 6, 14, 5; 'भिवि 5, 2, 14; लट्ठि-यष्टि 9, 3, 4 ( Hem, 1, 247; H. लट्टी, 8, 3, 2. ( Hem. 4, 218) लाठी) P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 णायकुमारचरिउ लत्त-लपित 9, 17, 27 लिहाविय-लेखित 1, 15, 14 लत्त-लपित्वा 9, 17, 39 लिहिय-लिखित 1, 11, 5; 3, 1, 11 लब्म-लम् ( कर्मणि ) इ 9, 8, 8; लभंति / लिंत-ला + शतृ 5, 7, 3 . -2, 6, 14 लुद्ध-लुब्ध 7, 12, 4 लय-लता 3, 12, 14, 5, 6, 13 लुय-लून 7, 5, 12 लयभ-लात ( गृहीत ) 6, 7, 8 . लूरण-छेदक 4, 10, 14. ( Hem. 4, 124; ललललंति-onomatop. 4, 15, 6 prob. from ल.) ललिय-ललित 1,7,2,5,6, 13 लेइ-see ला. लल्लक-रौद्र 7, 7, 1. (D. 7, 18; Pai. लेह-लेख 7, 11, 3; ( Hem. 1, 187 ) 109. H. ललकार a challenge, this लेहार-लेखहार 7, 10, 13 seems to suit better specially with लोअ-लोक 2, 4, 9 हक्क H. हांक.) .. लोइय-लौकिक 4, 3,3 लवणण्णव-लवणार्णव 1, 13, 3 . लोट्ट-लुट्, इ 6, 14, 6; इंति 5, 5, 5. (स्वप् लवंत-लपत् 2, 1, 10, 8, 1, 4 acc. Hem. 4, 1463; H. लोटना) लविय-लपित 7,13, 7 लोट्ट-लुटित 7, 7, 6 लह-लम्, लहिवि, लहेवि 2, 6, 18, 8, 15, 11. लोहिय-लुटित 3, 16, 6. ( लोट्टिअ-उपविष्ट, D. ( Hem. 1, 187) 7,25) लहु-लघु ( शीघ्रम् ) 1, 9, 4; 1, 18, 1; *लोण-घृत 1, 18, 3. ( M. लोणी butter. ) 3, 6, 16. ( M. लौकर quickly ) लोणसायर-लवणसागर 6, 16, 7 लहुआरी-लघु + तरा 3, 6, 3. ( H. लहुरी) लोय-लोक 1, 3,6 लहुई-लघ्वी 3, 6, 1 लोयण-लोचन 1, 7, 1, 2, 13, 6, 7, 1, 9 / लंकेस-लंका + ईश (1) रावण (2) चणक लोयवाल-लोकपाल 8, 14, 12 3, 14, 5. ( See Notes ) लोह-लोभ 3, 3, 14; 4, 2,8 लंपड-लम्पट 9,8,7 लोहिय-लोहित 5, 4, 11; 7, 7, 7 / लंबंत-लम्बमान 4, 15, 6 ल्हस-ह्रस्, इ 2, 4, 8; 6, 4, 4. ( स्रस् acc. लंविरथणिया-लम्बस्तनिका ( विद्यानाम) 6, 3, 8 Hem. 4, 197 ) का-ला ( ग्रहणार्थे घातु:) लइ-लेहि 1, 11, 11; ल्हसिभ-ह्रसित 2, 8,1 3, 10, 3, 6, 6, 6, 28; लेइ 1,10, 2; लिहक्क-नि + ली, इ 1, 7, 2; °उ 6, 4, 9; लेति, 1, 1, 7; लेप्पिणु 5, 8, 13; लेविणु विवबि 3, 17, 10. ( Hem. 4, 55 ) 1, 10, 1; लएप्पिणु 1, 15, 13. ( H. लज्ज, टि. ( H. लुकना to hide ) लेना to take) लिहक्कविअ-नि + लो + णिच् + क्त 2, 1, 5 लायण्ण-लावण्य 1, 17, 11, 2, 4, 10 ल्हिक्काव-नि + ली + णिच् , इ 3, 8, 5 4, 10,2 लालाविंड-लाला + पिण्ड 3, 16, 6. ( मुखकाष्ठं - लालापिंडी, टि.) व-इव 1,7,1 लित्त-लिप्त 4, 4, 11; 5, 11, 3 व-अपि 6,10,12 लिप्प-लिम्प इ 1, 10, 9. ( H. लीपना) वअ-व्रत 6, 14, 12; 7, 10, 5 लिवि-लिपि 3,1,1 °वइ-पति 1, 3, 7; 3, 11, 10 लिह-लिख हिवि 8, 5, 10. ( Hem. 1, 187; वइकंठ-वैकुण्ठ ( उपेन्द्र ) 7, 12, 7. (वइकुंठ M. लिहणे) Pai. 21) P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 255 वहतंडिअ-वैतण्डिक 9, 11, 6 वडविडवि-वट + विटपिन् 8, 9,4 वइयर-व्यतिकर (वृत्तान्त ) 3, 5, 14; वडंचल-पटाञ्चल 7, 10,6 5, 6, 11; 6, 7, 14 / वड्ढ-वृध् °उ 7, 6, 2. ( H. हाथ बढ़ना) वइयायरण-वैयाकरण 9, 2, 9 वढंत-वधमान 1, 10,8 वहरंत-वैर + अन्त 4, 12, 4 . . वढिमभ-वृद्धिमत् ( दीर्घकालम्, टि.) 8, 9,7 वहरि, य-वैरिन् 1, 4, 2, 7, 5,9 वढिय-वधित 4, 9, 13; 5, 1, 9, 7, 1, 9 वहवस-वैवस्वत ( यम ) 1,14, 6, 6, 4,5 वण-वण 3, 10, 4,4,10,5;7, 6,2 वइस-वैश्य 5, 10, 14 / वणमाला-वनमाला, स्त्री, 6, 8,7 / वक्खाण-वि + आ + ख्या, इ 3, 1, 16; वणराभ-वनराज, पु. 6, 8, 6, 6, 12, 5 वणराइ-वनराजि 9, 15, 1 वक्खा णय-व्याख्यात 6, 8, 11 वणि-वणिक् 1, 17, 2; 1, 14, 10, 9, 15, 5 वग्ग-वल्ग, इ 1, 17, 7, 7, 1, 6 वणिय-व्रणित 1, 7, 3 वग्ग-वर्ग 3, 2, 7, 8, 11, 4, 9, 19,7 वणिवर-वणिग + वर 1,16,6 वग्घ-व्याघ्र 6, 8, 9, 9, 23, 1 वणीस-वणिग् + ईश 9, 17, 11 वच्च-व्रज् इ 1, 10, 9, 7, 6, 1; 9, 6,,9. वण्ण-वर्ण ( colour ) 1, 7, 8; 5, 10, 2; ( Hem. 4, 225) 8, 1, 12 वच्चंत-व्रजत् 7, 1, 10 वण्ण-वर्ण ( चतुराश्रम ) 1, 8, 3 वच्छ-वक्षस् 4,1,9 वण-वर्णय गणंतु 1, 5, 4 वच्छ-वत्स 9,9,2 वणंत-वर्णयत् 5, 7, 9 वच्छ-वत्स, दे. 7, 11,5 वण्णिअ-वणित 1, 4, 11 वच्छर-वत्सर 6, 2, 7 वच्छल्ल-वात्सल्य 9, 12, 9 . वणिज-वर्णय (कर्मणि ) इ 1, 17, 6; वज-वाद्य 3, 1, 7; 3, 6, 4, 5, 9, 3 2, 13, 8; 3, 2, 9, 5, 7, 9 वज-वज्र 7,7,2 वणिय-(१) वर्णा (2) पत्रिका, (3) वणिता, वज-वादय् ( कर्मणि ) जंति 2, 2, 8 वज-वर्जय् इ 6, 10, 13 'वत्त-पत्र 1, 10, 4, 8, 15, 10 वजकवाड-वज्रकपाट 2,8, 2 वत्त-वक्त्र 1, 10, 4; 4, 12, 8 वजकंठ-वज्रकंठ, पु. 7,15, 2. वत्त-(वार्ता ) 7, 3, 6 . *वजर-कथ् इ 2, 1, 11; 6, 10, 8. ( Hem. वत्थ-वस्त्र 3, 8, 15; 3, 11, 11; 6, 9, 2 4,2) वत्थावहार-वस्त्रापहार 7, 10,5 *वजरिअ-कथित 3, 8, 17; 6, 7, 4; बद्दल-वादल ( मेघ) 9, 25, 5. ( दुर्दिन D. 6, 17, 4 7, 35; H. M. वादल or बादल ) वजंत-वाद्यमान 9, 22, 6 वजिअ-वजित 1, 1, 1, 2, 5, 12, 6, 5, 5 *वमाल-तुमुल 7, 7, 11, (बमाल D. 6, 90. वजिभ-वादित 3, 12,4 वमाल-कलकल Pai. 47, मेलापक or कोलावज्जोयरि-वज्रोदरी, स्त्री, 7, 11, 14 हल टि.) वट्ट-वृत् इ 6, 11, 2, 7, 6, 10, 9, 11, 3 वम्म-वर्मन् 3, 15, 10 वट्टल-वर्तुल 3, 4,8 वम्मह-मन्मथ 1, 7, 3, 3, 4, 17. ( Hem. वड-वट 6, 15,8 _1, 242; H. 2,61) वडण-पतन 1,11,6 वम्महवेय-मन्मथ + वेग 8, 10, 9 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 णायकुमारचरिउ वम्मुल्लूरण-वर्म + छेदक 7, 14, 4, (मर्मवेधक वसिट-वशिष्ठ, वृ. 3, 3, 3 see जस; उल्लूर-तुड (त्रुट) Hem. वसियरण-वशीकरण 3, 1, 10 4, 116 also see लूरण) वसुणंदय-वसुनन्दक ( Sword ) 8, 3, 8 वय-वक 1,6,6 . वसुमइ-ती ( पृथ्वी ) 1, 14, 2 / वय-व्रत 1, 12, 3 वसुमइ-ती, स्त्री, 9, 15, 7 वयछाय-व्रतछाय (शोभ) 9, 20, 3 वसुयत्त-वसुदत्त, पु. 9, 15, 7 वयण-वदन 1, 1, 9; 5, 2, 10 वसुंधरि-वसुंधरा, स्त्री, 6, 11, 5 वयण-वचन 1, 5, 1; 1, 13, 1; 6, 5, 4 वह-पथ 3, 17, 6, 6, 1, 3 वयणराअ-वदन+राग 8,16, 9 वह-वध 6, 1, 3 वयहल-व्रत + फल 4, 5,1 वह-वध् ( हन् ) हेप्पिणु 7, 15, 3 वयंसी-वयस्या 2, 2, 14, 8, 4, 12. .. वहिज्ज-वध् ( कर्मणि ) इ 3, 2, 10 ( Pai. 190) वहु-वधू 1, 3, 5; 1, 16, 8 / वरइत्त-वरित (पति) 1,17, 1, 4, 8, 6; वंकइ-वक्रयति 2,14,10 . 8,4,5 ( अभिनववर; D. 7, 44 ) वकत्तण-वक्रत्व 3, 10, 10; 3, 11, 3 वरण-वारण 6, 3,6 वंकाणण-वक्रानन 3, 14, 3 वरपत्त-वर+पात्र 9,20, 19 वंकावइ-वक्रयति 6, 4, 12 वराअ, य-वराक 6, 13, 18, 7, 15, 9; वंच-वञ्च इ 6,14, 4 . वंचिय-वञ्चित 2, 6, 20 वराडी-वराटिका 3, 13, 3 वंचेवभ-वञ्चनीय 3, 2, 12 वरिटू-वरिष्ठ 1, 13, 4 वंजण-व्यञ्जन 2, 9, 1 वरिस-वर्ष ( देश ) 9, 15, 4 वंछ-वाञ्छ्, इ 9, 10, 1 वरीस-वर्ष ( संवत्सर ) 9, 21, 22.. . वंद-वन्द, दिवि 1, 12, 1, 2, 3, 21 (lengthened for metre) . वंद-वन्ध 2, 11, 1 वल-वल् ( चलने )°इ, 5, 1, 12, 6, 14, 4 वंदिज्ज-वन्द् ( कर्मणि ) इ 4, 3, 11 वलक्ख-वलक्ष ( धवल ) 6, 13, 7. ( Pai. वंस-वंश 6, 11,4 164) वंसुब्मड-वंश + उद्धृत 9, 19, 11 वलग्ग-अवलग्न 6, 13, 12 वाइ-वादिन् 4, 11, 5, 9, 5, 11 वलिय-वलित ( चलिय ); बलीयस् वा 3, 12, 10 वाइअ-वाचिक 7, 11, 4 वलोइय-अवलोकित 9, 18, 21 वाइत्त-वादित्र 3, 11,7'. वल्लहराय-वल्लभराज पु. 1, 3,2 वाईसरि-वागीश्वरी 1, 2, 6 वल्लीहर-वल्लीगृह 1,7,2 वाउ-वायु 3, 6, 12 / *वल्लूरिया-मांसपेशी शुष्कमांस टि. 3, 3, 2. वाउड-व्याप्त 1, 9,7 ( वल्लर-गहन, क्षेत्र etc. D. 7, 86; Pai. वाउवेअ-वायुवेग 8, 5, 13 353; वल्लरी, विल्लरी-केश D. 7, 323; वाएसरि-वागीश्वरी 3, 1,4 . वल्लरी-लता Pai. 346) वाण-पान 8, 1,9 . ववहार-व्यवहार 3, 3, 6, 6, 11, 11 वाणरोह-वानर + ओघ 8, 16, 3 वसण-व्यसन 1, 3, 9; 1, 8,7; 7,5,9 वाणिज्ज-वणिज्या 1, 15,5 वसंगम-वशं+ गत 3, 14, 10 वाणिय-पानीय 8, 15, 14 / वसंततिलय-°क, वननाम, 7, 11, 11 : वाय-वाक् 1, 12, 2 वसंतमाल-ला, स्त्री, 4, 6, 7 वायरण-व्याकरण 1, 1, 10; 3, 1, 3 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 257 वायअ-वा+आगत 6, 2,12 विजयंधर-पु. 9, 1, 14 वाया-वाचा ( वाक् ) 8, 4, 11, 10, 10 विज्ज-विद्या 3, 1,8 'वार-व्यापार 9, 20, 19 / विज्जप्पह-विद्युत्प्रभ, पु. 6, 2, 2 वारण-तत्सम 2, 5, 3, 4 ( See notes ) विज्जाउल-विद्या + कुल 6, 1, 11 वारणिंद-वारणेन्द्र 1, 9, 6 / विज्जाणिअ-विद्या 6, 2,8 वारिभ-वारित 3, 11, 4 | विज्जासाहण-विद्या + साधन, 3, 1, 12 वारुणिया-का ( वृष्टिकरी-विद्या ) 6, 6, 26 / विज्जिज्जमाण-त्रीज्यमान 2, 11, 2 वाल-व्याल, पु. 4, 1, 8; 8, 10, 1 विज्जु-विद्युत् 6, 14,8 वालुग्ग-व्याल+ उग्र 8,11,9 विज्जुप्पह-विद्युत्प्रभा, स्त्री, 8, 12, 3 वावि-वापी 2, 8, 3; 2, 11, 7 विज्जुलिया-विद्युतिका ( विद्यानाम ) 6, 6, 22 वासण-वासना 9, 5, 3 | विजुवेय-विद्युद्वेगा, स्त्री, 8, 12, 3 वासव-पु. 1,14, 10 विज्झ-व्यध्इ 9, 9, 1 वासव-तत्सम ( इन्द्र ) 1, 14, 10 *विट्टल-अपवित्र ( अस्पृश्य) 8, 10, 4; वाह-व्याध 8, 8, 1 9, 17, 45. ( विट्टाल Hem. 4, 422. H. वाहर-वि + आ + है, इ 6, 14, 6 विटाल. M. विटाळ.). वाहरत्तु-वा+ अहोरात्रम् 4, 5, 4 विठ्ठ-विष्णु 4, 9, 11, 8, 8,8 वाहा-बाधा 2,8,10 विड-विट 7, 2, 4 वाहिय-वाहित 7, 5, 7 *विडप्प-राहु 6, 14, 11, 7, 8, 5, (D. वि-अपि 1,8,2 7. 65; Pai. 38) विइण्ण-वितीर्ण 2, 10, 7, 8, 8, 2 . चिडवि-विटपिन् 1, 11, 5 विउलगिरि-विपुलं प. 1,8, 13 विणअ-विनय 1, 2, 3, 5, 13, 9 विउलवह-विपुल + पथ 6, 1, 3 विणयपाल-विनय, पु. 5, 2, 11 / विउस-विद्वस् 3, 4, 2; 9, 15, 2 विणयमइ-विनयमति, स्त्री. 5, 2, 12 विउसत्तण-विद्वत्त्व 3, 5, 11 विणास-विनाश 9, 5,8 विओइय-वियोजित 2, 13, 2 विणिगाय-विनिर्गत 1, 1, 9 विओय-वियोग 5, 11, 14 / विणिजिय-विनिजित 1, 14, 4 विओयर-वृकोदर ( भीम ) पु. 4, 10, 17 विणिवारिभ-विनिवारित 3, 11,2 विकहा-विकथा 9, 20, 14 विणीय-विनीत 3, 5, 13; 7, 11,7 विक्खाय-विख्यात 1, 13, 3 विणु-विना 2, 3, 21 विणोभ-विनोद 3,6,14 विग्गह-विग्रह 1, 1,81, 17, 7 विचित्त-विचित्र 1, 6, 3; 9, 21, 34 / विण्ण-विज्ञ 9, 14, 10 विच्छलिय-विच्छरित ( सिक्त, टि.) 3, 5, 5; विण्णव-वि + ज्ञप् इ 1, 8, 12, ( M विनवणे to request ) विच्छेय-वि + छिद् + णिच हि 3, 3, 15 विण्णविअ, य-विज्ञापित 1, 16, 7; 4. 7, 2; विजय-पु. 7, 8,2 5, 1, 14, 8, 16, 2 विजयमहाएवी- देवी, स्त्री 9, 1, 15 विषणाण-विज्ञान 1, 1, 5, 6, 5, 7, 8, 15, विजयसीह- सिंह, पु. 6, 15, 7 11 ( Hem, 2, 4 ) विजयसेण-ना, स्त्री, 6, 15, 7 विण्णाय-विज्ञात 9, 14, 3 विजयाउर-विजयपुर, न. 4,7, 14 विण्णि-द्वि 27, 9 ( Hem. 3, 120 ) विजयाण-विजय+ आज्ञा 7,3,10 वित्त-विद् + क्त 8,2, 1 33 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 णायकुमारचरिउ . वित्तंत-वृत्तान्त 6, 17, 11 वियंम-वि + जृम्भ इ 4, 14, 14 / वित्ति-वृत्ति 1, 1, 10; 1, 10,7; 1, 15, 3, वियंभिय-विजृम्भित् 2, 5, 9; 7, 8, 9 3,1, 14 वियाणिय-विज्ञात 9, 6, 2; 9, 18, 10 वित्थर-विस्तर 1, 16,8 वियार-विचार 2, 5, 12 वित्थार-विस्तार 3,8,4; 7, 9, 10 वियार-विकार 3, 11, 9, 5, 7, 4, 7, 56 विस्थारिभ-विस्तारित 2, 14, 2 वियारभंगि-विचारभंगी, स्त्री 8, 12, 10 विस्थिण्ण-विस्तीर्ण 1, 3, 5, 6, 17, 10 वियारण-विदारण 5, 2, 9 विदिगिंछ-वि + जुगुप्सा 4, 3, 4, 9, 12, 10 / विरइय-विरचित 1, 7,7; 1, 18, 2 ( See दुगुंछ ) विरइज्ज-वि + रच् (विधिलिङ्) इ 3, 2, 14 विदिण्ण-विदत्त 1, 3, 7, ( see दिण्ण) विरयण-विरचना 3, 1, 10 विदेह-दे. 9, 13, 5 विराइय-विराजित 6, 8,5 विवण-विद्रावण 6, 10, 10 *विरेह-वि + राज्इ 1, 10, 5 ( Hem. 4, विद्दावणिया-विद्रावणिका ( विद्यानाम ) 6, 6, 10 100) विप्पिय-विप्रिय 6, 16, 2 *विलआ, या-वनिता 2,2,9,6,7,1; (Hem. विप्फुर-वि + स्फुर्,°इ 6, 9, 3 . 2, 128; Pai, 12 ) विप्फुरंत-विस्फुरत् 1, 1, 3 विलग्ग-विलग्न 1, 15, 6 विप्फुरिय-विस्फुरित 1, 5, 4, 5, 5, 12, विलित्त-विलिप्त 9, 18, 14 9, 23, 13 विळीण-विलोन 6, 13, 17 विबुझंत-विबुध्यमान (विकसत् ) 2, 11,8 विलुलिय-त 2,13,1 विब्मम-विभ्रम 1, 1, 4, 2, 1, 6 / विलुलियंत-विलुलत् 7, 7, 9 विममन्त-विभ्रम + अन्त 1, 10, 10 विलेवण-विलेपन 6, 9, 2 *विन्माडिय-अपमानित, ताडित, टि. 3, 11, 13, 1, 12, विव-इव 3, 8, 3 ( Hem, 2, 182 ) (विप्फाडिय-नाशित D. 7, 70. M. वाभाडे विवक्ख-विपक्ष 8, 3, 13 काढणे to tear into shreds, भविस ) विवण-विपणि 8, 2, 12 विमद्द-विमर्द 6, 2, 12 विवरीय-विपरीत 3, 9,9 विमला-स्त्री, 6, 2, 2 विवंक-वैरिणां वक्रम्, टि. 6, 13, 5 वियश्क-वितर्क 9, 21, 17 विवाह-गरुडवाहन ( विष्णु ) 8,8, 4 वियक्खण-विचक्षण 3, 2, 3 विविह-विविध 6, 3, 3 वियड-विकट 4, 1, 9, 7, 10, 4 विवेइय-विवेकित 2,10,9 वियप्प-विकल्प 3, 1, 11, 7, 11, 2, 8, 7, 3 विस-विष 2, 12, 9, 4, 14, 3 वियप्प-वि+ क्लृप् °इ 9, 8,7; हि 5, 2, 1; विसज्जिय-विजित 2, 14, 9, 7, 11, 3 __°प्पिवि 9, 24, 8 *विसह-दलन 7, 7, 6. ( Herm. 4, 176%; वियर-वि + चर्, उ 3, 9, 10 विघटित Pai.8 वियरंत-विचरत् 1, 6, 2 विसम-विषम 1, 7 3; 2, 12, 9 वियल-वि + गल् °उ 3, 10,8 विसमच्छ-विषमा 4, 12, 12 वियलिअ, य-विगलित 2, 12, 2, 3, 4, 1; विसह-वि + राज्इ 1, 18, 5, (Hem. 4, 100 3, 17, 6, 4, 2, 1 / विसहर-विषधर 1, 11, 1, 7, 1, 11 वियलिय-विदलित 3,17,4 / विसंक-विशंक 6, 13, 5 . वियस-वि + कस् सिवि 1, 5,2 विसंतुलिय-विसंस्थुलित ( विह्वल ) 2, 13, 1 . . वियसंत-विकसत् 1, 10, 1 . Hem. 2, 32; Pai. 931.) P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 259 विसाय-विषाद 2, 3, 2, 4, 4, 2 वीयसोयपुर-वीतशोकपुर न. 9, 15, 5 विसालणेत्त-विशालनेत्रा, स्त्री 1, 14, 7; वीराणा-वीर + आज्ञा 1, 13, 1 2, 2,15 वीला-व्रीडा 6, 13, 17. ( विलिय, D. 7,65) बिसिह-विशिष्ट 1, 1, 6; 1, 4, 3, 4, 3, 9 वीसासुहिया-विश्वासं सुखं (हितं ) च करोतीति, विसिण्ण-विशीर्ण 7, 14, 3 टि. विद्यानाम 6, 6, 23 °विह-विध 3, 12, 6; 9, 13, 2 वुट्ठी-वृष्टि 2, 11, 4. ( Hem. 1, 137 ) विहअ, व-विभव 1, 14, 5, 7, 7, 6, 9, 3, 5 / वुड्ढ-वृद्ध 3, 2, 3. ( Hem. 1, 131 ) विहटिय-विघट्टित 3, 16, 6 वुड्ढत्तण-वृद्धत्व 9, 10,5 विहड-वि + घट् डिवि 1, 18, 3; डेसइ 2, 8,2 वुढि-वृद्धि 2, 10, 1 / विहडिय-विघटित 3, 14,8;7, 7, 4 वुत्त-उक्त 2, 13, 10; 3, 9, 3, 5, 2,8; विहत्ति-विभक्ति 1, 12, 11 विहल-विफल 7, 15, 6 (विह्वल Hem. 2, वूह-व्यूह 3, 1, 10, 8, 14, 8 व 58: Var,347 ) वे-द्वि 9, 20, 11. ( Hem. 3, 119) विहलिय-विफलित (विह्वलित )8, 13,8 वेअ-वेद 9,8,8 विहंड-वि + खण्ड् °डिवि 6, 13, 21 वेइम-वैदिक 4, 3, 3 विहाण-विधान 3, 1, 9, 7, 10, 10, 9, 17, 2 वेढ-वेष्ट ढिवि 8, 1, 8. ( Hem. 4, 221) विहाविय-भावित, ( दृष्ट ) 3, 8, 16; ( सम्मा- वेढिअ-वेष्टित 3, 16, 4, 6, 14, 2 .. नित, टि.) 9, 22, 12 वेयवाइ-वेद + वादिन् 9,10,2 विहि-विधि 3, 1, 13, 4, 2, 17, 6, 7, 7 वेयविहि-वेदविधि 9, 9,9 विहि-द्वाभ्याम् 3, 5,5 वेयाल-बेताल 4, 10, 8; 6, 7, 6 विहिअ-विहित 5, 10, 1 वेरि-वैरिन् 6, 16, 3 विहिण्ण-विभिन्न 3, 7, 15, 7, 11, 2 / *वेल्लहल-कोमल विलासिन् वा 2, 4, 1; 6,15, 2. विहुर-विधुर ( दुःख ) 1, 11, 3, 5, 10,8 ( Hem. 7,96) विहूइ-विभूति 8, 1, 13 वेल्लि-वल्ली 1, 15, 2 विहूसण-विभूषण 3, 2, 7, 5, 13, 1 वेव-वेप्इ 5, 1, 12 विहसिम-विभूषित 6, 14, 8 वेविय-वेपित 4, 15, 1 विहोडण-विस्फोटन 3, 14, 7, ( ताडन, Hem. वेस-वेश्या 3, 7, 9 4,27) वेस-वेष 7, 11, 14, 9, 4, 4 विजणय-व्यञ्जन + क 6, 9,7 वेसाचाडअ-वेश्या + पाटक, टि. 5, 1,7; 7, 6, 9. विंद-वृन्द 2, 5, 6, 3, 1, 8 (H. वाडा enclosure) विध-व्यध्धंति 5, 5, 2 वेसि-वेत्सि 6, 13, 8 विमल-विह्वल 4, 10, 8; (बिन्भल Hein. वेहविअ-वञ्चित ( विलक्षीकृता, टि.) 2, 1, 10. 2,58) ( Hem. 4, 93 ) विभिय-विस्मित 6, 7, 13; ( विम्हअविस्मय वोसट्ट-व्यत्सष्ट 4. 4. 8. (विकसित, Hem. ___Hem, 2, 74; Var. 3, 32 ) 4, 195, does not suit here) वीढ-पीठ 4, 10, 6, 8, 2, 1 वीणावज्ज-वीणावाद्य 3, 5, 8 वीणामास-वीणा + अभ्यास 5, 7, 6 सं-स्व 2, 1, 6; 6, 7, 12 वीणायार-वोणाचार्य 5, 7, 4 सह-सती 7, 11,9 वीयमाण-वीज्यमान 9, 18, 6 सइ-सती, स्त्री 8, 12, 9 स P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 णायकुमारचरिउ सई-स्वयम् 1, 15, 9, 3, 4, 17; 3, 11, 4 / / सण्णिह-सन्निभ 1, 3, 7; 1, 5, 9 सई-सती 2, 1,1 सण्णिहिय-सन्निहित 1, 8, 3, 6, 15, 3 सइच्छा-स्व + इच्छा 5,8,4 सण्हाण-स + स्नान 9, 17, 25 सइट्ठ-स्व+ इष्ट 4,11,13 सतेअ-स्व + तेजस् 8, 12, 1 सइत्त-सचित्त ( सावधान, टि.) 8,7,10 सत्त-सप्त 1,1,9;7, 11,7; 5,13 सइत्तण-स्वत्व 3,3,11 सत्त-सक्त 9,7,4 सइव-शैव 9,6,3 सत्तच्चि-सप्ताचिः ( अग्नि )4, 9, 12 सउच्च-शौच 1, 4, 4; 3, 3, 6, 6, 10, 9 सत्तमउम-सप्त + भौम 3, 1, 9 सउजवण-सद् + उद्यापन (See उज्जवण) सत्ति-शक्ति 1,8,2, 3, 3, 11; 9, 2, 3 9, 21, 19 सत्तु-शत्रु 3, 3, 15, 6, 12, 14, 9, 25, 12 सउणि-शकुनि ( पक्षिन् ) 2, 6, 11 सत्थ-शास्त्र 3, 1, 6; 3, 1, 16; 3, 2, 3; सउण्ह-स + उष्ण 9, 17, 14 7, 2, 4, 9, 12, 6 सउयामणि-सौदामिनी 9, 9, 6 सत्थ-(१) शस्त्र (2) शास्त्र 7, 6, 5 सउवीर-सौवीर ( butter-milk, Pai. 268) सस्थ-शस्त्र 8, 14, 7 6, 2,5 सदिट्ठी-सदृष्टि ( सम्यग्दृष्टि ) 9, 12, 9 सउहयल-सौध + तल 8, 4, 11 सद-शब्द 2, 1, 10; 6, 2, 10, 9, 8, 8 सए-स्वयम् ( ? ) 9, 21, 5 सदवियार-शब्दविचार 7,1,7 सक-शक्र 5, 3, 2, 7, 7, 1; 9, 24, 6 सदिय-शब्दित 6, 12, 8 सक्क-शक्इ 5, 3, 2; हि 5, 12, 4 सधभ-स+ ध्वज 3,16,4 सक्कारिभ-संस्कारित 9, 19, 9 सपसाअ-स + प्रसाद 3, 13, 7 सग-स्वर्ग 1, 7, 5, 3, 4, 3, 4, 5, 2 सप्प-सर्प 2, 3, 15 सग्गालय-स्वर्गालथ 7, 12, 3 सप्पुरिस-सत्पुरुष 8, 9, 1. ( Hem. 1, 111) प्सच्च-सत्य 6, 10,9 सबरी-शबरी 5, 11, 14 सञ्चवइ-सत्यवती, स्त्री, 6, 11, 5 सबंधण-स्व + बन्धन 7, 1, 18 सच्छ-स्वच्छ 3, 4,4 समोअ-स्व + भोग 9, 17, 34 सज्झाय-स्वाध्याय 6, 5, 4 सम-शम 1, 11, 8, 9, 21, 43 साझाण-सद् + ध्यान (स्वाध्याय, टि.) 9, 20, 10 सम-श्रम 3, 14, 4 *सझुट्ठ-स + अलीक 6, 13, 15. ( See-झुट्ठ. ) समग्यविभ-सम् + अघित 5, 2, 4. ( अग्घ-रा सट्ठ-शाठ्य 1, 5,3 Hem. 4, 100) सणर-स्व+नर 6, 8,2 समञ्च-सम् + अ °च्चिवि 9, 21, 3 सणाहि-स्व + नाभि 2.1,6 समजिअ-समजित 9, 12, 11 / / सणिच्छर-शनैश्चर ( ग्रहनाम) 3, 17, 12; समण-श्रमण 6, 3, 10 ___4, 10, 2. ( Hem. 1, 149) समत्ति-समाप्ति 1,16, 2, 9, 3, 6 सणियड-स्व + निकट 6, 2, 11 समप्प-सम् + अर्पय् मि 3, 7, 13; इ 5, 1, 11 सण्णज्झ-सम् + नह, ( कर्मणि ) इ 7, 5, 21; समर-शबर 5, 10, 20, 5, 13, 6 ( Hein. 2,26) समरि-शबरी 5, 13, 6 . . सण्णद्ध-सन्नद्ध 5, 4, 20 समलहण-संवाहन 9, 20, 13 सण्णंज्झंत-सन्नह्यमान 7, 6,1 समंजस-समञ्जस 1,3,13 सण्णास-संन्यास 4, 2, 18, 8, 13, 8 समंति-स्व + मन्त्रिन् 4, 1, 5 सण्ण'ह-सन्नाह 6, 4, 2 समायअ-समागत 3, 9, 5 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः समायरिअ-समाचरित 2,8,9 सर-स्मर ( काम ) 1, 17, 15, 6, 16, 1 / समासिअ-समाश्रित 9, 6, 3; 9, 12, 11 8,3,4 समाहि-समाधि 2, 3, 20; 9, 4,84 / / सरउयय-स्वरोदय 3, 1,9 समिइ-समिति ( See notes ) 9, 4,8 सरण-शरण 1, 11, 1, 5, 3, 4 समिदि-समिति 1, 12, 3 सरणाइय-शरणागत 8, 13, 10 समिद्ध-समृद्ध 4, 4, 6 सरधणु-स्मर + धनुः 2, 9,8 समिद्धि-समृद्धि 9, 3, 5 सरयण-स + रत्न 8, 3, 8 सरवण-स्मर ( or शर)+वण 4, 5, 11 समिअ-शमित 1, 8, 1; 1, 11, 6 समीरिम-समीरित 3, 5, 15 सरसासाहिम-स्मरलक्ष्म्याः साधकः टि 9, 1,8 सरसत्तियार-सरस+ उक्ति+कार 4, 9, 10 समुज्जव-समुद्यम 3, 2, 1 / समुज्जोय-समुद्योत 6, 13, 17 सरसुच्छु-सरस + इक्षु 8,6,1 समुट्टिअ-समुत्थित 3, 16, 9, 5, 12, 13 सरहस-स + रभस 9, 19, 1 समुत्तिपएस-स्वमुक्ति + प्रदेश 9, 17, 40 सरंत-सरत् 7, 2, 5 समुद्ध-सम् + अर्व 9, 21, 5 सराइय-सरागा 9, 19, 12 समुह-स्व+मुख समूह वा 2. 10, 2 सरासइ-सरस्वती 1, 3, 5 सम्मइ-सन्मति 1,8,13 सरासइ-सरस्वती, स्त्री, 8, 12, 6 . सरि-सरित 5,4,16 सम्मग्ग-सन्मार्ग 9, 20,2 सरिद्धि-स्व + ऋद्धि 6, 13,9 सम्मत्त-सम्यक्त्व 4, 3, 4; 9, 2, 7 . सम्माइटि-सम्यग्दृष्टि 6, 3, 4 सरिस-सदृश 6, 3, 9 सम्माइय-समायात 6, 2, 3. (H. मन में समाना) सलक्खण-सद् + लक्षण 3, 13, 10 सम्माण-सम् + मानय् णिवि 1, 15, 1. सलसलंति-onomatop. 4, 15, 5 सम्माणिय-सम्मानित 6, 8, 12, सलहिज-श्लाघ् (कर्मणि ) °इ 8, 6, 5 सय, भ-शत 1, 6, 6; 1, 13, 4, 5, 11, 7 (Hem. 4,88) सलिलजाण-सलिलयान 1, 15, 6 सयज-स्व + कार्य 4, 5, 13 सल्ल-शल्य 1, 12, 4 . सयज्जयर-स्वकार्य + कर 2, 4, 13 सल्लइ-शल्लकी ( See notes ) 7, 2, 5 सयण-शयन 2, 14, 10; 5, 13, 10 सल्लइ-शल्यायते 7, 2, 5 सयण-स्वजन 8, 12, 2 सयणत्तर-सूजनत्व 8,13, 10 सल्कि-शल्लकी 2, 1, 4 सयमह-शतमख ( इन्द्र ) 1, 14, 3 सल्लिय-शल्यित 3, 6, 7 सयर-स्व + पर 5, 4, 17 / / सवडंमुहु-अभिमुख ( संमुख ) 5, 8, 9, 8, 8, 1 (D.8, 21) सयवत्त-शतपत्र 4, 8,16, 4, 12, 8 सयसूलिणिया-शतशूलनिका (विद्यानाम ) 6, सवण-श्रवण ( कर्ण) 3, 17, 3 सवण्ण मोयण-सन्निभोजन 3, 7, 1 ( सव दालियुक्त भोजन, टि.) सया-सदा 2, 3, 12 सवत्ति-सपत्नी 2, 2, 14, 3, 8, 16 (H. सौत सयासिअ-सदाशिव 9, 6, 3 सवर-शबर 6,8,1 सर-शर 1, 7, 3, 3, 6, 13; 7, 6, 11 सवाल-स्वपालक आत्मरक्षक, टि. 4, 15, 14 सर-स्वर 3, 6, 4 सवियप्प-स + विकल्प 3, 1, 11 सर-स्मृ इ 1,10,2; 1, 11, 2; °सु 7,13,7; सवीअ-स + बोज 9, 21, 7 रिवि 7, 6, 7 सम्वस्थ-सर्व + अर्थ 9,7,7 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 णायकुमारचरिउ सम्वाहरत्त-सर्व + अधरत्व 4, 5,4 संखपुरिस-सांख्य + पुरुष 9, 10,9 सम्वोसहिया-सर्वौषधिका (विद्यानाम) 6, 6, 23 संखलिया-शृंखलिका 6, 6, 19 सस-स्वसृ 3, 6, 3, 5, 3, 13; 7, 4, 5 संखोहण-संक्षोभण 3, 1, 12 ससयण-श्वश्रू + जन 6, 12,7 संखोहणिका-संक्षोभणिका ( विद्यानाम ) 6, 6, 11 ससयण-स+ स्वजन 7, 10, 12 संगय-संगत 3, 4, 14, 9, 12, 4 सससुअ-स्वसृ + सुत 7, 9,2 संघट्टिय-संघट्टित 3, 16, 7 ससहर-शशधर 1, 3, 3, 6,10,6 संघर-सम् + ह इ 9, 6, 6 ससहरमुहिय-शशधरमुखी 6, 1, 9 संघाय-संघात 7, 2,7 ससहाव-स्व + स्वभाव 6, 5, 6 संघारिअ-संहारित 7, 2, 15 ससामि-स्व + स्वामिन् 8,5, 3 संचिजमान-संचीयमान 1, 1,8 ससालणय-( सव्यञ्जनं, शालवृक्षसहितं शशक- संचूर-सम + चूर्णय् इ 4, 14, 6 जीववन्धनयुक्तं वा, टि.) 6, 9, 4 ( सालणम संचेवअ-संचेतव्य 3, 2, 12 / some kind of dish: see भविस 6.23.3.) संजाय-संजात 6, 15.8 ससि-शशिन् 1, 17, 11 संजुत्त-संयुक्त 3, 6, 4 ससियर-शशि + कर 8, 1, 10 संजोइय-संयोजित 2, 14, 5, 5, 9, 11; ससुर-(१.) श्वशुर ( 2 ) स + सुर 6, 15, 4 6, 9,2 *सह-राज् इ 1, 10,7 ( Hem. 4, 100 ) संजोय-संयोग 1, 12, 8 सह-सह, हिवि 2, 6, 18 संझा-संध्या 6, 9,7 सहल-सफल 7, 14,4 संझाराअ-संध्याराग 6, 4,8 सहस-सहसा 3, 9, 1; 7, 1, 3 संठाण-संस्थान 9, 11, 9 सहस-सहस्र 3, 17, 7 संठिअ, य-संस्थित 1, 6, 14, 1, 14; 8, सहसारग्ग-सहस्रार ( 16th heaven ) + अग्र संड-पण्ड ( वृन्द ) 7, 7,4 सहंत-सहमान 2, 13, 4 . संत-सत् 1, 2, 2 सहाअ-स्वभाव 1, 5,5; 3, 11, 3 संत-शान्त 1,10,11 सहास-सहस्र 2,2,28, 5, 12 संताण-संतान 9, 11, 10 सहि-सखिन् 6, 12, 11 संतय-संतत 8, 7,1 सहिणाण-स or स्व + अभिज्ञान 6, 8, 11 संतावण-संतापन 3, 14, 8 सहियसहिय-सखि + सहित 3, 5,5 संतावणिया-संतापनिका ( विद्यानाम ) 6, 6, 9 सहियत्तण-स्व + हितत्व 3, 11, 3 संताविर-सम् + तापय् + इर (ताच्छोल्ये) 8, 3, 5 सहुं-सह 2, 1, 2, 3, 8,3 संति-शान्ति, स्त्री, 8, 12, 5 सहेजम-सहायक 7, 15, 8 संतिकसाय-शान्त + कषाय 9, 12, 3 संक का-शंका 4, 3, 4, 9, 12, 10 . संतोसिज्ज-सम् + तोपय् (विधिलिङ ) इ 3, संकट-संकट 7, 3, 11 3,10 संकंति-संक्रान्ति 9, 2,6 संथविय-संस्थापित 5, 1, 4 संकमिअ-संक्रान्त 2, 8, 10 संथारसेज्जा-संस्तर or सस्तर + शय्या ( a bed संकास-संकाश 1, 5, 8 of leaves ) 9, 20, 10. ( सत्थर Hem. संकिण्ण-संकीर्ण 3, 4, 14 4, 356. ex. सत्थरअ Pai. 402) संकोयण-संकोचन 9, 25, 3 संथुअ-संस्तुत 6, 3, 4 संख-शंख 3, 1, 7 संदण-स्यन्दन 2, 6, 2, 4, 7, 11 P.P. Ac. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 263 संदाण-सम् + दान हि 3, 10, 5 सायार-स + आचार 6, 2,7 संदाणिअ-संदानित (बद्ध ) 7, 3, 11 सारअ-सारक (भ्रामक ) 8, 10,8 संपइ-सम्प्रति 6, 12, 3, 8, 6, 4 सारि-( The moving piece in the game संपज्ज-सम् + पद् इ 3, 2, 8 of चौपड H. सारी देना to move the संपत्त-सम्प्राप्त 8, 9, 10 ___ piece ) संपाइअ-सम्पादित 5,8,8 सारिच्छ-सादृश्य 3, 8, 7 संपोसहोवास-सम् + प्रोपधोपवास 9, 20, 3 सालि-शालि 1, 6,5 संबाहण-संवाहक or सम्बाधक 3, 15, 9 सावय-श्रावक ( Jain layman ) 1, 12, 6; संबोह-सम् + बोधय् हिवि 7, 9, 9, संबोहणिया-सम्बोधनिका ( विद्यानाम ) 6, 6, 13 सावित्ति-सावित्री, स्त्री. 8, 12, 5 संबोहिय-सम्बोधित 6, 5,4 सास-श्वास 3, 6, 9, 8, 11, 5 संमर-सम् + भृ°रिवि 3, 15, 2 सास-शस्य (धान्य ) 6, 11, 5; 9, 3, 5 संभरिअ-सम्भृत 1, 9, 11 सासय-शाश्वत 9, 11, 11 संभव-सम् + भू°उ 2,4, 1 सासाणिल-श्वास + अनिल 6, 4, 3 *संभेड-सम् + आक्रमण ( संघट्ट ) 4, 14, 12 सासुरय-श्वसुर + क 4, 8, 14 ( See भिड, M भेंडी competition. भेड- साह-शाखा 9, 3, 7 भीरु, D. 6, 107, does not suit here). साह-साध् हेप्पिणु 4, 1, 1 संमहिय-संमुखी 6, 1, 9 / साहभ-साधक 9, 3, 2 संमाण-सम् + मानय् इ 3, 7, 14 साहण-साधन 3, 1, 12, 5, 1, 5, 7, 1, 10 संवेयाइय-संवेग + आदिक 9, 12, 5 साहमिय-सह + धर्मिन् 9, 12, 9 संवर-तत्सम 1, 12, 9 / साहामय-शाखामृग 7, 1, 12 संवरिय-संवृत 6, 9, 5 साहारभ-सहकार ( आम्र ) 3, 6, 13 संस-शंस् सिवि 7, 10, 5 साहारिअ-सवारित 7, 9, 3, ( See Notes ) संसग्ग-संसर्ग 5, 11, 9 साहिभ-साधित 3, 17, 13 साउ-(१) स्वादु, (2) स्व + आयुः 6, 9, 6 *साहिअ-कथित 7, 3, 5 ( Hem. 4,2 ) साउ-(१) स्वादु (2) लक्ष्मी, टि. 7,6, 12 साहिज्ज-साथ् ( कर्मणि ) इ 3, 2, 13, 9, 5,4 साड-शाट 5, 11,5 साहिज्ज-साहाय्य 7, 4, 10 साडी-शाटो 7, 13, 3, ( गजपल्याण, टि.) साहिमाण-स + अभिमान 4,11, 3 साम-शम 9, 2, 5 साहु-साधु 3, 2, 10 साम-श्याम 7,4,6 साहुक्कारिभ-साघुकारित 7, 9, 3 / / सामथ-सामर्थ्य 9, 14,4 साहुपसंस-साधु + प्रशंसा 6, 3, 11 सामंगि-श्यामाङ्गी, स्त्रो. 8, 12, 5 सिअ-शिव 9, 6, 2 सामाइअ-सामायिक 4, 2, 15 सिक्ख-शिक्ष् इ 3, 1, 2; हुँ 5, 8, 2; क्खावइ सामि-स्वामिन् 2, 3, 19, 5, 6, 3;7, 6, 10 सामिसाल-स्वामिन् 1, 15, 5. (prob. स्वामि + सिक्ख-शिक्षा 7, 13, 6 सार (श्रेष्ठ) सिक्खिअ-शिक्षित 7, 6, 5, 8, 1,5 साय-स्वाद 4, 2, 11 सिग्ध-शीघ्र 9, 17, 37 सायत्त-सपत्नी 3, 9,9; ( H. सौत ) सिज्झ-सिधइ 3, 2, 6. ( Hem. 4, 217 ) सायर-सागर 1, 4, 11 सिट्ठ-शिष्ट 1, 5, 8;7, 3, 8, 9, 10, 8 सायरदत्त-सागरदत्त, पु. 5, 10, 7 सिट्ठ-सृष्ट 8, 14, 1 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 णायकुमारचरिउ सिणिद्ध-स्निग्ध 2, 5, 6; ( Hem. 2, 109) सिहर-शिखर 7, 10, 7, 8, 11, 1 . सिणेह-स्नेह 9, 15, 3 सिहरग्ग-शिखरान 1, 7, 5 सित्त-सिक्त 2, 5, 11, 4, 8, 16 सिहरि-शिखरिन् 1, 1, 12, 5, 10, 15 . सित्थ-सिक्थ 9, 7, 1 सिहि-शिखिन् ( अग्नि ) 1, 5, 5, 4, 14, 3 सिद्धत्त-सिद्धत्व 9,6,10 सिहिसिह-शिखि + शिखा (अग्निज्वाला) 3, 6, 11 सिप्प-शिल्प 3, 1, 11 सिंग-शृङ्ग 1, 6, 11; 6, 7, 15; ( H. सींग ) सिप्पि-शुक्ति 2, 8, 10; ( Hem. 2, 138) सिंगार-शृङ्गार 2, 2, 10; ( H. सिंगार ) H. सीप) सिंगारकंति-शृङ्गारकान्ति, स्त्रो, 8, 12, 5 सिमिर-शिबिर 5, 1, 1; 6, 7, 12 सिंधुविसय-विषय, दे. 7,4,8 सिय-सित 1,7,4; 3, 4, 11 सिंधुर-तत्सम (गज ) 5, 1, 6 सिय-श्रित 8,16,4 सीय-सीता 4, 6, 88, 8, 5 सिय-श्री 9, 4,3 सोय-शीत 8, 1, 10 सियपंचमि-श्रीपञ्चमी 1, 3, 11 सीयर-शीकर 3, 7, 6 सियसेविअ-श्री+ सेवित 5, 11, 12 सीयल-शीतल 1, 5, 5 सिर-शिरस् 1, 9, 3; 1, 17, 16, 6, 10, 16 सीलइआ, पु. 1, 3, 12 सिरकमलुल्ल-शिरः + कमल + उल्ल (स्वार्थे ), सीलमट्ट-शोलभट्ट पु. 1, 5, 1 सीलवइ-शोलवती, स्त्री 5, 2, 13 सीस-शीर्ष 1, 2, 3, 5, 11, 13; 6, 5, 10; सिरि-श्री 1, 1, 11; 1, 3, 1 7, 5, 12 सिरिलंपड-श्री + लम्पट 3, 15, 3 . सीस-शिष्य 1, 2, 3, 7, 1, 16, 9, 11, 7; सिरिमइ-श्रीमती, स्त्री, 1, 12, 9, 8, 12, 1 . 9, 22, 8 सिरिरक्खराम-श्रीरक्षराज, पु. 8, 12, 1 . सीसक्क-शीर्ष + क 7, 7,2 सिरिवम्मराम-श्रीवर्मराज, पु. 1, 15, 8; 1, 16, सीह-सिंह 9, 23, 7 सीहउर-सिंहपुर, न 5, 2, 13; 7, 4,7 सिरिहर-श्रीधर, पु. 1, 14, 8; 3, 14, 12; सुअ-सुत 1, 14,8; 3, 4,2 ____3, 16, 3, 4, 14, 1; 9, 24, 1. सुअ-शुक 2, 1, 9 सिरिहर-श्रीधर (विष्णु) 4, 4, 13 . सुअ-श्रुत 6, 2,10, 9, 17, 8 सिल-शिला 4, 4, 11, 7, 10, 6 सुइ-श्रुति 5, 9, 13 *सिल्ल-भल्ल spear 5, 5, 1 ( Hem. 4, सुइ-शुचि 9, 20, 6 387, ex. सेल्ल-शर D. 8,57 does not सुइत्त-सुचित्त 4, 1, 17 suit here as बाण is mentioned sepa- सुहत्त-शुचित्व 9, 9, 10 _rately in the very next line.) . सुइमहुर-श्रुति + मधुर 7, 12, 1 सिव-शिवा ( शृगाली) 7, 6,9 . सुइवह-श्रुतिपथ ( कर्ण) 4, 8, 3 सिवएवि-शिवदेवी ( Mother of नेमि, the सुइहर-श्रुतिधर, पु. 6, 10, 5 ___22nd Tirthamkar ) H. 2, 8, 14 सुमोवहि-श्रुत + उदीध 9, 16, 8 सिविण-स्वप्न 2, 7, 5; ( Hem 1, 46) सुकइत्तण-सुकवित्व 7, 6, 4 सिविणेह-स्वप्न + ईहा 5, 11, 10 सुकयसाहिण-सुकृत् + साधिन् 4, 5, 1 सिसिर-शिशिर 9, 25, 6 सुकंठ-पु. 7, 11, 13 सिसुवाल-शिशुपाल ( enemy of Krishna) सुकंति-सुकान्ति, स्त्री, 9, 21, 28 सुकिअ-सुकृत 6,17,13 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 265 सुक्क-शुक्र 1,16, 5, 7,7,1 सुपसिद्ध-सु + प्रसिद्ध 1, 6, 4 सुक्क-शुष्क 9, 17, 18 सुपेजा-सु + पेया 9, 17, 26 सुक्क-शुक्ल 9, 21, 21 सुपोरिस-सु + पौरुष 9, 3, 7 सुक्क-शुष इ 5, 9,6 सुभेसह-सु + भेषज 9, 21, 32 सुक्कझाण-शुक्लध्यान 9, 25, 14 सुमर-स्मृ इ 1, 10, 11. ( Hem. 4, 74 ) सुक्किल-शुक्ल 1, 14, 2 *सुमंठ-धुंटारित, टि. (मंठ-शठ, बन्ध D. सुखेत्त-सुक्षेत्र 9, 21, 41 6, 111; मंद, मृष्ट, of जस. do not suit सुगय-सुगत (बुद्ध ) 9, 11, 7 here ) सुग्गीव-सुग्रीव 6, 17, 8 सुम्म-श्रु ( कर्मणि ) इ 4, 12, 4, 7.1, 8. सुचारसमीसि-सु + पियाल + संमिश्रित 9, 21, 13. ( see भविस. सणकु.) (चार-पियालवृक्ष D. 3, 21; कडव- सुय-शुक 1, 13, 5, 7, 1, 12 मिश्रथोरु, टि.) सुय-सुत 1, 16, 8; 6, 15,8 सुज्झ-शुध् इ 7, 1, 9; ज्झंति 9, 9, 12. सुय- स्व यंति 1,6,9 (H. सूझना to strike to the mind ) सुयण-सुजन 1, 5, 4, 3, 2, 3, 5, 5, 8 सुज्झ-शुद्ध 3, 9, 11 सुयपंचमि-श्रुतपञ्चमी 1, 1,2 सुटु-सुष्टु 3, 14, 2, 5, 6, 11; 9, 13, 12 / सुबंध-सुगन्ध 2, 11, 4 . सुण्ण-शून्य 4, 3,7; 6, 16, 15; 9, 5, 11 सुर-स्वर 1, 7, 3 सुण-श्रु,णि 1, 13, 2; णेप्पिणु 1, 13, 1. सुरत्त-सु + रक्त 8, 6, 17 (Hem. 4, 241 ) सुरय-सुरत 9, 10,1 सुणत-शृण्वत् 3, 4, 2, 9, 17, 29 सुरवइ-सुरपति 1, 6, 14 सुणिय-श्रुत 3, 1,6 सुरसारिआ-सुर + सारिका ( श्रेष्ठा ?) 6, 1, 14 सुणियल-सु + निगड 6, 5, 4 सुरसुक्खर-सुरेभ्यः सुखं रातीति, टि. 6, 2, 8. सुण्हा-स्नुषा 9, 18, 17. ( Hem. 1, 261 ) (prob. letter ओम् ) सुतव-सु + तपस् 8, 13,7 सुरसुदरि-री, स्त्री. 4, 7, 6 सुत्त-सूत्र 5, 8, 14 सुरंगि-सुरङ्गी. स्त्री. 8, 12, 10 सुत्तंक-सूत्राङ्क 9, 22, 7 सुराल त्तगेया-सुर + आलप्त + गेया 2, 11, 10 सुत्तंतिय-श्रोत्रान्तिक 6, 2, 10 सुरिंद-सुरेन्द्र 1, 14, 5 सुस्थिम-सुस्थित 2, 4, 11 / / सुरिंदहि-सुरेन्द्र + अद्रि 6, 13, 8 सुथिरत्त-सु + स्थिरत्व 1, 4, 9 सुलग्ग-सुलग्न 9, 17, 32 सुदंसण-सुदर्शन ( मेरुनाम ) 1, 6, 2 सुलोयणिय-सु + लोचना 5, 3, 12 सुदंसणिय-सुदर्शना ( विद्यादेवी ) 6, 1,8 सुवण्ण-सुवर्ण 6, 7, 8 सुदंसणिल्ल-सुदर्शना + इल्ल ( स्वार्थे ) 8, 9, 10 सुवराडिय-सु + वराटिका 3, 12, 6 सुदिस-सु + दृश् 2, 14, 1 . सुवात-सु + वात 9, 17, 17 . सुदुण्णअ-सु + दुर्नय 9, 14, 7 सुवाहि -सु + व्याधि 9, 21, 30 सुद्ध-शुद्ध 2, 1,1 सुविहाण-सु + वि + भान (प्रभात ) 2, 7, 7; सुद्धोयण-शुद्ध + ओदन 6, 2, 6 9, 20, 15. ( D. 7, 90; Hem. 4, 330, सुधीर-पु. 8, 16, 12 362. Coll. H. भ्याना) सुपइट्ठपुर-सुप्रतिष्ठपुर, न. 6, 15, 6 सुविहि-सु + विधि 2, 13,7 / सुपसत्थ-सु + प्रशस्त 1, 1, 5 सुन्वय-सुव्रत पु. 6, 3, 1 सुपसाहण-सु + प्रसाधन 5, 1,5 सुसइत्तण-सु + स्वत्व 3, 3, 11 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 णायकुमारचरिउ सुसल्ल'-सु + शल्या :3, 9, 3 सेटि-श्रेष्ठिन् 1, 15, 5. ( H. सेठ, सेठ) सुलहाव-सु + सहाय.or स्वभाव 3, 2,1 सेणि-श्रेणी 8,7,1 सुस-श्वस् संति 1, 18,4 सेणिअ-श्रेणिक, पु. 1, 7, 9, 1, 12, 12; सुसिअ-शोषित 6, 2, 6 सुसिर-सुषिर ( छिद्र ) 5, 9, 13 सेण्ण-सैन्य 3, 16, 4 सुह-शुभ 6, 5,5 सेयवेय-स्वेद + वेग 6,4, 10 सुह-सुख 1, 7, 6; 1, 11, 10, 5, 8, 15 सेयंस-श्रेयस् + अंश 6, 15, 13 सुहचंद-शुभचन्द्र पु. 7, 11, 6 सेयायवत्त-श्वेत+ आतपत्र 2, 11,5 सुहड-सुभट 2, 6, 2, 6, 7, 3, 8, 9, 6 सेलिंदबाला-शैलेन्द्र + बाला (पार्वती) 2, 3, 17 . सुहद्दा-सुभद्रा स्त्री, 7, 11,6 / *सेल्ल-8ee सिल्ल 7, 7, 10 सुहमाणण-सुख + माननी, स्त्री, 7, 11,8 सेवय-सेवक 8, 16, 12 सुहम्म-सु + हर्म्य 2, 5, 5 सेविअ-सेवित 3, 8, 3 सेविज्जमाण-सेव्यमान 1, 9,7 सुहय-सुभग 3, 3, 2, 5, 8, 15 सुहयत्तण-सुभगत्व 9, 15, 6 सोचेय-शोचयेत् 9, 20, 12 सुहयारी-सुखकारी 5, 7, 10 सोणिय, य-शोणित 7, 6, 2, 7, 15, 9 सुहलिय-सुफलित 4, 5, 1 सोत्त-श्रोत्र 3, 9 9, 5, 9, 2 . सुहवइ-सुखवती, स्त्री, 8, 4, 7 सोम-सौम्य 3, 4, 6 सुहसयण-सुखशयन or सुभशवन 2, 6, 17 सोम-पु. 7, 11, 12 सुहंकर-शुभंकर 7, 4, 11 सोम-स्त्री. 8, 12,7 सुहासण-सुखासन 2, 5,7 . सोमप्पह-सोमप्रभ, पु. 6, 12, 3 सुहि-सहृद् 2, 14, 10 सोमालिय-सुकुमारिका 4, 8, 5, 8, 11, 8. सुहम-सूक्ष्म 3, 8, 9, 9, 13, 10. ( Hem. ( Hem. 1, 171) 1, 118) सोय-शोक 7, 11, 2 सुहुं-सुखम् adv. 1, 14, 9 सोरठ-सौराष्ट्र दे. 1, 15, 7 सुहेल्लि-सुखेकलि 1, 15, 2. ( सुख D. 8, 36; सोरह-सौरभ 5, 7, 1 Pai. .427) सोलहम-षड्दशम 4, 5, 1. ( H. सोलहमा ) सुंडीर-शौण्डीर 3, 11, 9. ( Hem. 1, 160) सोवण्ण-सुवर्ण 7, 13, 3 सुंम-शृम्भ इ. 6, 14, 5. ( हन्ति, टि. see सोवाण-सोपान 2, 11,8 णिसुंभ) सोवेइ-स्वपेत् 9, 20, 10 सुंभगिया-मारणी 6, 6, 18 सोसिय-शोषित 9, 25, 7 *सू.डअ°-भग्न 5, 4, 13; 7, 7, 11. सोह-शोभा 1, 9, 10 ( Hen. 4, 106 ) सोहग्ग-सौभाग्य 2, 9, 6, 4, 12, 5, 8, 1, 12 सूर-सूर्य 1, 5, 6, 6, 14, 2 सोहण-शोभन पु. 1, 2, 4 सूरकंत-सूर्यकान्त 9, 17, 22 __ सोहण-शोभन 9, 19, 1 सूल-शूल 2, 3, 16, 6, 14, 1; 9, 7, 7 सोहमाण-शोभमान 1, 1,8 सूलभू-शूलभूत 4, 9, 6 सोहम्म-सौधर्म ( स्वर्गनाम ) 9, 17, 45 सोहर-शोभमान 2, 12, 4, 5, 1, 1 . सृहअ-सुभग 3, 5, 10. ( lengthened for metre) सोहियभ-शोभित 1, 17, 11; 5, 12, 8 सेज्जा-शय्या 9, 17, 26. ( Hem. 1, 57) *सोहेइ-त्यजेत् ( ? ) 9, 20, 11. ( M. सोढणे, सेज्जायल-शय्यातल.५, 13, 2 H. छोडना to give up ) P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ शब्दकोशः 267 हरिय-हरित 1, 6, 12; 1, 14, 2 . हउं-अहम् Nom. sing. 1, 3, 11. ( H. हूं) हरिवम्म-मन्, पु. 5, 2, 13 हए-हयान् Acc. plu. 6, 13, 11 हरिस-हर्ष 1, 11, 9; 5, 5, 8 *हक्क-निषेध 7, 7, 1. ( Hem. 4, 134, H. हरिसिअ-हृष्ट 1, 18, 1 . हांक challenge) . हल-फल 7, 3, 1 हक्कंत-निषेधमान 8, 3, 10 हलि-सखि ( सम्बोधने ) 2, 2, 20. (हला, हले, *हक्कारअ-दूत 7, 10, 12. ( H. हक्कारा or Hem. 2, 195; हलि 4, 332; 358 ex.) हलकारा) *हल्लिय-चलित 1, 7, 1, 5, 10, 16. ( D. *हकारिअ-आहूत 2, 14, 2, 4, 7, 4; 8,62; H. हलना, हिलना. M. हाळणे to 6, 15, 4, 7, 8, 1. ( M. हांका मारणे, shake) to call out ) __ हव-भूइ 3, 2, 7. ( Hem. 4, 60 ) वेप्पिणु *हक्किऊण-हत् इति शब्देन चोदयित्वा 6, 13, 11. ( H. हांकना to drive, हक्क-निषेध does हवंत-भवत् 3, 3, 10 not suit here) हालिणि-हालिनी ( कर्षकस्त्री) 1, 6, 10, *हक्किय-निषिद्ध 8, 13, 12. ( see हक्क ) हमग्ग-हट्ट-मार्ग 8, 2, 11 हिंड-हिण्ड् ( भ्रम ) इ 8, 1, 2 हड-घटा ( समूह) 2,6,2 हिंडण-हिण्डन 3, 9,7 हडी-घटी 9, 5, 13 हिंडिय-हिण्डित 6, 15, 11 *हड-अस्थि 6, 15, 6, 7, 1, 14. ( D. हित्त-हृत 2, 11, 10, 3, 13; 11; 6, 14, 3 8. 59; H. हाड्ढ) हित्तिय-हृता 5, 2, 15 हण-हन् सु 3, 3, 14; णु 4, 7, 12 हिंदोलती-हिंदोलयन्ती 1, 13, 7. ( हिंदोल a हणुव-हनुमत् 1, 4, 3, 6, 17, 8 swing, H. हिंडोला. M. हिंदळणे to हणेवअ-हन्तव्य 4, 8, 9, 9, 21, 31 - swing ) हत्ति-भक्ति 6, 15, 9 हिय-हृद् ( हृदय ) 7, 6, 19 हत्थि-हस्तिन् 1, 6, 4, 7, 1, 18. ( H. हाथी, हियउल्ल-हृद् + उल्ल (स्वार्थे) 3, 6, 6; 4, 8,7; ___M. हत्ती) हत्थिहर-हस्ति + घटा 2, 6, 2 हियय-हृदय 1, 17, 13 हत्य-हस्त ( शुंडादण्ड; नक्षत्र ) 3, 17, 9 हिययत्तण-हितत्व टि. 3, 3, 11 हम्म-हयं 3, 6, 8 हियवभ-हृदय 2, 6, 1; 7, 2, 5 हम्म-हन् ( कर्मणि ) इ 4, 14, 4. मंति हिलिहिलि-onomatop. 3, 14, 1; 4, 7, 12, 1, 18, 4. ( Hem. 4, 244 ) हम्म-हन् ( कर्तरि ) "इ 3, 7, 9. ( Hem. हिंसायार-हिंसाचार 9, 9, 12 4, 244 com ) हिंसिर-हेषणशील 3, 14, 1. ( H. हीसना to हय-हत 1, 3, 9; 1, 6, 11, 2, 7,5 neigh ) हय-( 1 ) तत्सम ( अश्व ) ( 2 ) हत 6, 4, 6 हुय-भूत 1, 8, 5, 2, 10, 5; 3, 1, 4; हयपर-( 1 ) हतपर ( 2 ) ह्यापर 7, 14, 3 हयाणंग-हत + अनङ्ग 2, 3, 3 हुयवह-हुतवह ( अग्नि ) 3, 3, 1; 7, 7, 10, हर-गृह 1, 7, 2; घर 1, 11, 1 हराविअ-हारापित 3, 11, 10 हुयास-हुताश 3, 6, 9 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 णायकुमारचरिउ *हुलिय-क्षिप्त ( प्रहृत ) 7, 7, 10. ( Hem, *हूलंति-प्रहरन्ति 5, 5, 4. ( see हुलिय H. हूल 4, 143; H. हूल poking; हुलिय-शीघ्रम् देना to give a poking stroke ) D. 8, 59; does not suit ) हेउ-हेतु 1, 2, 6 हुवासण-हुताशन 8, 15, 13 हेमवण्णुल्ल-हेमवर्ण + उल्ल ( स्वार्थे ) 3, 4, 12 . हो-भू ई 1, 4, 9, 3, 2, 1; °उ 1, 4, 1; हुंकर-हुं + कृइ.६, 14, 5; रंति 4, 15, 7 सइ 2, 6, 4; हि 1, 3, 10; इवि हुंत-भवत् 3, 15, 5, 6, 7,9 . 6,4,8. ( Hem. 4, 60 ) हूई-भूता 1, 18, 10. ( H. हुई ) होत-भवत् 3, 15, 13 . P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ Index of Personal Names Apabhramsa forms are Note-Sanskrit forms of names are given. included in the general Glossary. भक्षपाद-९, 7, 3. Gautama, the author कपिल-९, 11, 7. The author of Samkhya of Nyaya philosophy. philosophy. अछेय-६, 15, 8, 8, 10, 1. Son of कमलप्रमा-७, 11, 8. A daughter of Vijayasimha, took service with subha candra. Nagakumara. ___कमलश्री-७, 11, 8. A daughter of अतिबल-६, 11, 6. Son of Aparajita. Subhacandra. अपराजित-६, 11, 4. King of Paundra- कमला-७, 11, 8. A daughter of ___vardhana, ancestor of Vanaraja. Subhacandra. अमिचन्द्र-७, 11, 3. Ruler of Gajapura, कर्ण-१, 4, 6, 8, 5, 6. The hero of of Kuru family. Mahabharata, famous for charity. अभेय-६, 15, 8, 8, 10, 1. Son of कश्यपऋषि-१, 2, 1. Gotra of the author. Vijayasimha, took service with कंस-४, 9, 11. Enemy of Krsna. Nagaku mara. कामरति-८, 2, 5. Daughter of the अरिदमन-४, 7, 14, 4, 9, 5. King of Pandya king. Gauda; invaded Pataliputra from कामरूप-८, 2, 9. An officer of Pandya Vijayapura. king. अरिवर्मन्-७, 4, 5. King of Girinagara, कालाङ्गी-८, 12, 10. A daughter of son of Srivarman. Sriraksa. अहिंसादेवी-८, 12, 7. A daughter of किन्नरी-३, 6, 2. Elder daughter of Sriraksa. ___Pafica-Sugandini. भंतरराज-७, 3, 13. King of Antarapura. कुंदब्बा-१, 3, 8. Nanna's mother. आनन्दप्रमा-७, 11, 9. A daughter of कुरंगी-८, 12, 10. A daughter of Subhacandra. Sriraksa. उर्वशी-५, 9, 3 The nymph. कुलिशकण्ठ-७, 11, 15. same as कनकमाला-७, 11, 10. A daughter of Vajrakantha. Subhacandra. कुसुमदशन-१, 3, 9. Same as Puspadanta. कनकोज्वला-७, 11, 9. A. daughter of कृष्ण-७, 15, 3. Slew Sisupala. Subhacandra.. कृष्णराज-१, 1, 11. King of Manyakheta. कणचर-९, 7, 3; 9, 11, 7. Kanada the केशवमट्ट-१, 2, 1. Father of Puspadanta. author of Vaisesika philosophy. कौण्डिन्यगोत्र-१, 3, 3. Family of Nanna. 35 P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 NAYAKUMARACARIU गणिकासुन्दरी-४, 6, 8;8, 1, 1. Daughter of Vasanta mala of Pacaliputra, married by mahavyala. गायित्री-८, 12, 6. A daughter of . Sriraksa. गांगेय-१.४.४. A hero of Mahabharata famous for purity of character. गांधारी-८, 12, 8. A daughter of Sriraksa. गुणधर्म-१, 2, 4. Pupil of Mahodadhi, who requested the poet to compose the work. गुणवती-७, 4, 6, 7, 9, 10. Daughter of Arivarman, king of Girinagara. गोतम-१, 13, 1. Disciple of Mahavira Tirthamkara. गोमिनी-८, 12, 3. A daughter of Sriraksa. गौरी-८, 12, 8. A daughter of Sriraksa.. चण्डप्रद्योत-७, 5, 21. King of Sindhu, also called Pracanda pradyota. चन्द्रगुप्त-९, 1, 8. King of Andhra with ___capital at Dantipura. चन्द्रप्रम-५,११,६. The 8th Tirthamkara. चन्द्रप्रमा-८, 12, 6. A daughter of Sriraksa. चन्द्रमती-९, 1, 9. Wife of Candragupta. .चन्द्रलेखा-८, 12, 6. A daughter of Sriraksa. . चन्द्रा-७, 15, 4. Daughter of Abhi candra. चन्द्रिणी-८, 12, 6. A daughter of Sriraksa. चारित्रगुप्ति-८, 12, 8. A daughter of Sriraksa. चेलनादेवी-१, 7, 9. Wife of Srenika king of Rajagxha. . जय-७. 8. 2. A warrior of Canda- pradyota. जयलक्ष्मी -8, 12, 7. A daughter of Sriraksa. जयवती-४, 1, 7, 4, 6, 3; 8, 2, 2. Wife of Jayavarman, king of Mathura and mother of Vyala and Mahavyala. जयवर्मन्-४, 1, 7, 8, 1, 1. King of Mathura,' father of Vyala and Mahavyala. जयंधर-१, 14, 4; 1, 15, 11, 5, 6, 4; 9, 22, 3, 9, 24, 2. King of Kanakapura, father of Naga ku mara. जयसेन-८, 4, 7. King of Ujjain. जितशत्रु-६, 2, 3, 6, 7, 7. Son of जितान Vidyadhara Vidutprabha; prac tised penances in Kancanagu ha तिलकासुन्दरी-८, 7, 6. Daughter of Meghava hana, king of Kiskindha Malaya. तुङ्गी-८, 12, 10. A daughter of Sriraksa. त्रिगुप्त-६, 14, 12. Asage from whom Somaprabha took Dikna. त्रिभुवनरति-५, 7, 9, 5, 13, 10. Daughter ___of Nandi, king of Kashmir. दामोदर-२, 8, 13. Epithet of Krsna. दुर्मुख-७, 2, 14. The Bhilla who waited upon Nagakumara in the poison mango-grove. दुर्वचन-४, 6, 12, 5, 2, 7; 5, 4, 18. Son of minister Priyavarman, and king regent of Mathura. देवकी-८, 12, 5. A daughter of Sriraksa. देवकुमार-९, 24, 9. Son and successor of Nagakumara. देवदत्ता-५, 1, 13. A courtezan of Mathura. द्रोण-२, 14, 12. The teacher of Arjuna. P.P.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ INDEX OF PERSONAL NAMES 271 द्विजशिष्य-९, 11, 7. Author of a पुष्पदन्त-१, 2, 5; 1, 5, 2. etc. The ___philosophy. author. धनदत्त-९, 15, 5. Merchant of Vitaso- पृथ्वीदेवी-१, 15, 10; 2, 5, 14; 3, 8, 14; __kapura, father of Nagadatta. 9, 24, 2. Daughter of Srivarma धनश्री-९, 15, 5. Wife of Dhanadatta. and mother of Nagakumara. नन्दमति-५, 7, 8. Wife of Nandi king of पौलोमी-१, 7, 10. Wife of Indra. ____Kashmir. प्रचण्डप्रद्योत-७, 4, 9. same as Candaनन्दि -5, 7, 8. King of Kashmir.. pradyota. नन्न-१, 2, 2. Son of Bharata, the प्रियवर्मन्-४, 6, 11; 5, 5, 14. Minister of author's patron. Mathura, father of Durva cana. नमि-६, 1, 11. The 21st Tirthamkara. बुद्धिमेह-८, 12, 6. A daughter of नमिनाथ-६, 2, 4. Same as Nami. Sriraksa. नयंधर-४, 15, 11; 9, 22, 1. Minister of भरत-१, 3, 8. Father of Nanna. Jayandhara. भरत-४, 4, 13. The Cakravartin. नर-२, 14, 12. An epithet of Arjuna. भीमबल-६, 11, 6. Son of Aparajita. नवरङ्गी-८, 12, 7. A daughter of मीमासुर-५, 12, 2. A resident of Patala. Sriraksa. मदनमञ्जषा-९, 1, 11. Daughter of नाइल्ल-१, 3, 12; 1, 5, 1. One of the Candragupta. persons who requested the poet to मदनलीला-८, 12, 4. A daughter of compose the work. Sriraksa. नागकुमार-२, 14, 1. etc. The hero. मनोरमा-८. 12, 3. Elder daughter of नागदत्त-९,१५, 6. Son of Dhanadatta. Sriraksa. नागवसु-९, 15, 8. Daughter of मनोहरी-३, 6, 2. Daughter of PuficaVasudatta. sugandhini. नागश्री-७, 11, 9. Daughter of Subha- मलयसुन्दरी-५, 2, 4. Wife of Andiraja. candra. महाबल-६, 12, 4. Son of Atibala. नागिनी-८, 12, 4. A daughter of महामीम-६, 12, 2. Son of Bhimabala. Sriraksa. महारक्ष-८, 12, 2, 8, 16, 10. Son of नारायण-७, 8, 7. An epithet of Visnu. Sriraksa. पशिनी-८. 12, 4. A daughter of महाव्याल-४, 1, 8; 8, 3, 6, 8, 10, 1. Sriraksa. Son of Jayavarma. पञ्चसुगन्धिनी-३, 5, 4, 3, 7, 16. Mother महोदधि-१, 2, 3. Teacher of Guna- . of Kinnari and Manohari. dharma and Sobhana. पण्डिराज-८, 2, 3. The Pandya-king with मङ्गी-८, 12, 5. A daughter of Sriraksa. capital at Daksina Mathura. मन्दाकिनी-८, 12, 4. A daughter of पवन वेग-८, 12, 13. Sister's son of Sriraksa. Sriraksa. . मन्दोदरो-५, 7, 8. Wife of Ravana. पिहिताश्रव-२, 3, 22, 2, 7, 1; 9, 4, 3. माधव-८, 4, 13; 9, 3, 8. An epithet of A sage. Visnu. P.PAC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 NAYAKUMARACARIU मालतो-८, 12, 9. A daughter of वसुमति-९, 15, 7, Wife of Vasudatta. Sriraksa. वसुन्धरा-७, 11, 5. Wife of Aparajita. मुग्धादेवी-१,२,१. Wifeof Kesava bhatta, वासव-१,१४.१०. Merchant of Kanaka mother of Puspadanta, the author. pura. मुनिगुप्त-९, 15, 10, 9, 16, 1. A sage. विजय-७, 8, 2. A warrior of Candaमेघवाह-८,८,१. same as Meghavahana. pradyota. मेघवाहन-८, 7, 5, King of Kiskindha- विजयसिंह-६, 15, 7. King of Supra__Malaya. tisthapura. युधिष्ठिर-१, 4, 5. The Pandava prince विजयसेना-६, 15, 7. Wife of Vijaya celebrated for his righteousness. simha. रक्ष-८, 12, 2, 8, 16, 12. Son of विजयंधर-९, 1, 14. Ruler of TribhuvanaSriraksa. tilaka. रति-८, 12, 8. A daughter of Sriraksa. विजया-९, 1, 15. Wife of Vijayandhara. रत्नमाला-७, 11, 1. Wife of Abhica ndra. विद्यत्प्रम-६. 2. 2. A Vidyadhara of रत्नमाला-८, 12, 9. A daughter of Alakapura, father of Jitasatru. Sriraksa. विद्युत्प्रमा-८, 12, 3. A daughter of रम्मा-४, 6, 8. A nymph celebrated for Sriraksa. her beauty. विद्युद्वेगा-८, 12, 3. A daughter of रम्मा-८, 12, 7. A daughter of Sriraksa.. राघव-६, 17, 8, 7, 14, 9. An epithet विनयपाल-५, 2,11. King of Kanyakubja.. of Rama. विनयवती-५, 2,12. Wife of Vinayapala. राम-४, 6, 9; 8,8, 5. Hero of Rama- विष्णु-४, 9, 11, 8, 8, 8. yana. विमला-६, 2, 2. Wife of Vidyutprabha. रावण-४, 11, 2, 7, 14, 9. Enemy of विशालनेत्रा-१, 14, 7; 2, 2, 15. Wife Rama. Jayandhara. रुक्मिणी-७, 11, 15. Daughter of वृकोदर-४, 10, 17. An epithet of Bhima. Sukantha. वैकुण्ठ-७,१२, 7. An epithet of Visnu. रेवती-८, 12, 5. Daughter of Sriraksa. व्याल-४, 1, 8, 8, 10, 1. etc. son of लक्ष्मीपती-६, 8, 7, 9, 2, 1. Daughter of Jayavarma. Vijayandhara. शान्ति-८, 12, 5. A daughter of वज्रकण्ठ-७, 15, 2. Son of Sukantha. Sriraksa. वज्रोदरी-७, 11, 14. Wife of Sukantha. शिवदेवी-२, 8, 14. Mother of Neminatha वनमाला-६, 8, 7. Wife of Vanaraja. the 22nd Tirthamkara. वनराज-६, 12, 5, 6, 8, 6. Son of शिशुपाल-७, 15, 3. Enemy of Krsna. Mahabala, chief of Girisikhara. शीलइया-१, 3, 12. One of the persons वल्लमराज-१,३, 2. Epithet of Krsnaraja. who requested the poet to compose वसन्तमाला-४, 6, 7. Mother of Ganika- the work. sundari. शीलमट्ट-१, 5, 1. Same as Silaiya. वसदत्त-९, 15, 7. Merchant of Vita- शीलवती-५, 2, 13, Daughter of sokapura. Vinayapala. PP.AC. Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ INDEX OF PERSONAL NAMES 273 शुमचन्द्र-७,११,६. King of Kausambi. सत्यवती-६, 11,5. Wife of Aparajita. शृङ्गारकान्ति-८, 12, 5. A daughter of सागरदत्त-५, 10, 7. Merchant of Sriraksa. Kashmir. शोभन-१, 2, 4. Pupil of Mahodadhi. सावित्री-८, 12, 5. A daughter of श्यामागी-८, 12, 5. A daughter of Sriraksa. Sriraksa. सीता-४, 6,88,8,5. Wife of Rama. श्रीधर-१, 14, 8; 3, 14, 12, 3, 16, 3; सुकण्ठ-७, 11, 13. A Vidyadhara of 4, 14, 1; 9, 24, 1. Elder son of Alanghanagara. Jayandhara. सुगत-९, 11, 7. An epithet of Buddha. श्रीमती-१, 15, 9. Wife of Srivarmaraja, सुग्रीव-६, 17, 8. The forest chief devoted __mother of Prthvidevi. ___to Rama. श्रीमती-८, 12, 1. Wife of Sriraksa. सुदर्शना-६, 1, 8; 8, 9, 10. A forest. श्रीरक्ष-८, 12, 1. King of Bhumitila ka, divinity, keeper of the Vidyas. slain by Pavanavega. सुधीर-८, 16, 12. Minister appointed at Bhumitilaka. श्रीवर्मराज-१, 15, 8; 1, 16, 7, 3, 13, 5. King of Girinagara, father of सुमद्रा-७, 11, 6. Wife of Subhacandra. सुरङ्गी-८, 12, 10. A daughter of ___Prthvidevi. Sriraksa, श्रीवर्मराज-४, 6, 6; 4, 9, 6. King of सुरसुन्दरी-४, 7, 6. Daughter of Srivarma ___Pataliputra, king of Pataliputra. श्रतिधर-६, 10, 5. A sage. सुबत-६, 3, 1. A sage. श्रेणिक-१, 7, 9, 1, 12, 12; 1, 13, 2. सोम-७, 11, 12. A Vidyadhara of King of Rajagrha. Alanghanagara. सन्मति-१,८,१३. An epithet of Maha- सोमा-८.१२.७. A daughter of Sriraksa. vira, the 24th Tirthamkara. सोमप्रम-६, 12, 3. Son of Mahabhima. सरस्वती-८, 12, 6. A daughter of हनुमत्-१, 4, 3, 6, 17, 8. The Vanara Sriraksa. chief devoted to Rama. सती-८, 12, 9. A daughter of Sriraksa. हरिवर्मन्-५, 2, 13. King of Simhapura. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ Index of Geographical Names Note-Sanskrit forms of names are given. Apabhrama forms are included in the general Glossary. अलकपुर-६, 2, 1.On mount Kailasa. कान्यकुब्ज-५, 2,11. Ruled by Vinayaअलंघनगर-७, 11, 13. Near Kausambi,, pala ( Mod. Kannoja ). ____capital of Sukantha Vidyadhara. कैलाश-३,१५,१३. Mountain अंतरपुर-७, 3, 13. Capital of Antaravana. कौशाम्बी-७,११, 5. Capital of the Vatsas, अंतरवन-७, 3, 12. With capital at Antara- ruled by Subhacandra. pura, ruled by Antararaja. गजपुर-७, 11, 1; 8, 5, 4. Ruled by मांध्रदेश-९, 1, 7. With capital at Abhicandra, younger brother of Dantipura, ruled by Candragupta. Subhacandra. उज्जयिनी-७, 3, 8, 8, 4, 7. ruled by गिरिनगर-१, 15, 6; 1, 16, 6, 7, 4, 9. Jayasena. Capital of Saurastra ruled by उत्तरमथुरा-४, 1, 7. Ruled by Jayavarma Varmaraja who was succeeded by who was succeeded by his sones his son Arivarma. Vyala and Mahavyala. गिरिशिखर-६, 8, 6. Seat of Vanaraja. ऊर्जयत्-७, 1, 2, 7, 10, 4. Mountain in गोकुल-८, 16, 6. Krsna's abode. __Saurastra. गोवर्धन-३, 17, 15. The hill raised by ऐरावत-९, 13, 5; 9, 15, 4. A country. ___Krsna. कनकपुर-१,१३,९; 1,17, 2, 3,13, 13, गोट-४ 7.12. With capital at Vijaya4, 12, 1; 9, 22, 3. in Magadha, pura, ruled by Aridamana. ruled by Jayandhara, who was succeeded by his son Nagaku mara जम्बूद्वीप-१, 6, 1. containing the Bharata . varsa. the hero. जालंधर-५, 7, 6.. किष्किंधमलय-८, 7, 4. With capital of ज्वलन्ती -7, 1,10. A forest tract. Meghapura ruled by Megha तोयावलि-८, 8, 12. An island. vahana. त्रिभुवनतिलक-२, 1,13. A town ruled by कुसुमपुर-४, 6, 13; 4, 1, 2. Same as Vijayandhara. Pataliputra. कश्मीर-५, 7, 7. With capital of the दक्षिणमथुरा-८, 2, 3. The Pandya capital ( Mod. Madura ). same name. कश्मीर-५, 7, 7. capital of Kashmir, दंतिपुर-९, 1, 12. Capital of Andhra. ruled by King Nandi. पाटलिपुत्र-४, 6, 5. Ruled by Srivar ma. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ INDEX OF GEOGRAPHICAL NAMES 275 पाताल-५, 12, 6. In Ramyaka forest, लवणार्णव-१, 13, 3. The briny ocean ___home of Danavas. surrounding the Bharata-ksetra. पुण्डवर्धन-६, 11, 3. Paternal home of विजयपुर-४, 7, 14. Capital of Gauda, Vanaraja. ruled by Aridamana. मरतक्षेत्र-१, 6, 3, 1, 13, 3; 9, 13, 5. . वत्स-७, 11, 5. With 'capital at Kau Situated in the middle of Jambu- sambi ruled by Subhacandra. dvipa, to the south of Sudarsana वसंततिलक-७, 11, 11. A forest near Meru, bounded by Lavanodadhi Kausambi. and Himagiri. विदेह-९,१३, 5. A country. भूमितिलक-८, 11, 13. A town in विपुलगिरि-१, 8, 13. A hill near Toyavali island, ruled by Sriraksaraja. वीतशोकपुर-९, 15, 5. In Airavata मगध-१, 6, 4. With capital at Raja country. gxha ruled by Srenika; 1, 13, 4 सिंधु-७,४,८. with capital at Simhawith capital at Kanakapura, ruled by Jayandhara. pura ruled by Cannapradyota. मथुरा-४, 6, 4. same as Uttara Mathura; सिंहपुर-१, 2, 13. Ruled by Harivarma. 4, 15, 15, 5, 6, 9, 9, 1, 2, same सिंहपुर-७, 4, 7. capital of Sindhu, ruled as Daksina Mathura. by Candapradyota. मेघपुर-८, 7, 5. Capital of Kiskindha- सुदर्शन-१, 6, 2. A mountain in the Malaya, ruled by Meghavahana. Middle of Jambudvipa. मान्यखेट-१, 1, 12. The Rastrakuta सुप्रतिष्ठपुर-६, 15, 6. Ruled by Vijayacapital ruled by Krsnaraja. simha. रम्यक-५, 10, 5. A forest. रजतमहीधर-६, 2, 1. In Vijayardha, same सौराष्ट्र-१, 15, 7. With capital at Giri nagara, ruled by Varmaraja. as Kailasa. राजगृह-१, 6, 13. Capital of Magadha हिमगिरि-१, 13, 3. Mountain forming a ruled by Srenika. boundary of Bharata-ksetra. P.P.AC.Gunratnasuri M.S. Jun Gun Aaradhak Trust