Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana Atmadrayavivecanam The Treatment of Soul in Jain Philosophy zikSAmantrAlaya-bhAratasarvakArArthasAhAyyena prakAzitam (PUBLISHED WITH THE FINANCIAL ASSISTANCE FROM THE MINISTRY OF EDUCATION, GOVT. OF INDIA)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAlAyAH prathamaM jainadarzana Atmadravyavivecanam vArANaseya saMkRta vizvavidyAlayasya ( Ph. D. ) vidyAvAridhyupAdhaye svIkRtaH zodhaprabandhaH DaoN0 suktAprasAdaH paTeriyA jainadarzana-vyAkaraNa purAkhetihAsAcAryaH ( svarNapadakaH), sAhityaratnam, vidyAvAridhi: ( Ph.D.) jainadarzana vibhAgAdhyakSaH, zrI mahAvIravizvavidyApITham, zaGkaramArgaH, naI dillI- 60 1973 prAcya vidyA zodha akAdamI, naI dillI-pa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodhagranthamAlAyAH sampAdakamaNDalam - pro0 rAjArAmazAstrI, saMsatsadasyaH, (0. pU0 upakulapatiH kAzavidyApIThasya ) adhyakSa:, prAcyavidyAzodha - akAdamyAH, pro0 DaoN0 satyavratazAstrI, adhyakSa:, saMskRtavibhAgasya, dillI vizvavidyAlaya, dillI- 7 DaoN0 rudradeva tripAThI, pravAcakosdhyakSazca zodhavibhAgasya, zrI lA0 ba0 zA0 kendrIyasaskRta vidyApITham, naIdillI - 22 paM0 dAmodarazAstrI, adhyakSa, prAkRta pAlivibhAgasya, zrImahAvIra vizvavidyApITham, naIdillI-60 prakAzaka : prAcyavidyA zodha-akAdamyA nidezaka:, 26 / 152, pazcimIpaTelanagaram, naIdillI-8 prathama saMskaraNam 1673 I0 prataya. 1000 mUlyam - Rs (c) sarve'dhikArA lekhakAdhInAH mudraka. grAnandaprakAzasiMghala, AnandapriMTiMga presa, 2 / 34, rUpanagaram billI-7
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyotiSa dharmazAstra-karmakANDamarmajJAH zrautasmAtakarmAnuSThAnaparAyaNA paramapUjyA pitRpAdAH patizrIharanArAyaNapaTariyAH By 407 C AL SA HERE sa samarpaNam yavIyAGke krIDan zizuvayasijo mAtRvirahoanubhUto navAlpaH pitRsukhamapi prAptamatulam / tapomUrte vidvatpravara haranArAyaNa pituH, kRtirbhaktyA''dyA tatpadakamalayoraryata iyam // -muktAprasAdaH
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIyam iha khalu jagatyAgrahmastambaparyantaM sarveSAM prANinA sukhAptaye duHkhanivRttaye ca nisargata eva pravRttizpate / niratizayasukharUpA niratizayaduHkhanivRttirUpA yA yA'vasthA saiva mokSaH / tadakasthAvAptiH sasArabIjabhUtahetUnAM vinAzAnantarameva sambhavati / tasiddhizcA''tmA'nAtmavivekaM vinA na sukareti nizcacam / zrutirapi putraM mAteva mumukSujanAnsanmArge pravartayitu mosasAdhanIbhUtamAtmasAkSAtkArAya yojayati-'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nividhyAsitavyaH' (bRhadA0 u0 2 / 4 / 6) iti / 'tarati zokamAtmavit' (chAndogyo. 7 / 113) itpAdizrutivAkyarapyAtmatattvasya mokSopAdeyatvaM joghuSyate / loke'pi sarva. prANI pratyagAtmAstitvaM pratyetyahamasmIti / na hi kazcidapi nAhamasmIti vipratipadyate / tasmAdAtmatattvamasandigdham / tathApi dharma prati vipratipattayo bahuvidhA iti vizeSapratipattirupapadyate / ata eva pramukharbhAratIyadarzanairAtmatattvasya mokSAvAptisAdhanabhUtatayA tannirUpaNaM sva-svasiddhAntabhittIrAzritya vyadhAyi / tathA hi- catanyaviziSTo deha Atmeti lokAyatAH, kSaNabhaGguraM santanyamAnaM vijJAnamAtmeti bauddhAH / kartRttvAdiviziSTaH paramezvarAda bhinno jIvAtmeti naiyAyikA manvate / bhoktaM va kevalaM, na karteti sAMkhyA pratijAnate / cidra paH kartRttvAdirahitaH parasmAdabhinnaH pratyagAtmetyopaniSadA' svIkurvantItyeteSu sarveSu darzaneSu durAgrahapranthinirmocakenAnekAntavAdena syAdvAdasiddhAntena cAtizayaM vaiziSTyaM samAdadhatA jainadarzanena mokSamArgAGgIbhUtasya samyagjJAnasyA''tmA'nAtmavivekarUpasya svIkRtatvAdana smarUpavividhapadA nirUpaNapurassaramAtmatattvasya svarUpaM pratyapAdi-iti janadarzanIyAtmatattvanirUpaNaprasaGgena samastAhaMtadarzanahArdameva prakAzayato 'janavarzana mAtmavyavivecanam' iti mahacchodhaprabandhasya bhAratIyadarzaneSu pratipAditAtmasambandhisiddhAntAn yathAsthAnaM samyagnirUpayatazca sarvAGgINatvamavyAbAdhaM varIvati -iti vividhaparyAlocanAnantaraM prAcyavidyAzodhaakAdamyatadgranthasya zodhagranthamAlAntargataM prakAzana prAthamyena svIkRtam / prabandho'yaM dillIsthazrIlAlabahAdurazAstrikendrIyasaskRtavidyApIThe janadarzanavibhAgAdhyakSANAM DaoN0 zrIlAlabahAdurazAstriNAM nirdezane prastuto vArANaseya-saMskRtavizvavidyAlayasya 'vidyAvAridhi' (Ph.D.)-upAdhaye svIkRtazca DaoN0 zrImuktAprasAdasya zodhavacakSaNyaM vynkti|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrthakara bhagavato mahAvIrasyA''gAmi- paJcaviMzatitama nirvANazatAbdI (1974I0)samAyojanaprasaGga etAdRD mahanIyaM grantha prAcyavidyAvizAradAnAM janasAdhAraNasya ca samakSaM prastuvatAmasmAkaM tasmai lokakalyANaka bhagavate'rhate zraddhAprasUnAJjalisamarpaNamiveti nitarA modAmahe / mAnanIyAnAmanekeSAM vidvadvareNyAnAmAzIrvAdairvayamatitarA prodasAhyAmahi / kiJca, bhArataprazAsanasya zinamantriNaH, kendrIyasaskRta maNDalanya zikSAmantrAlayAdhikAriNAJca bayazyaM kRtajJatAM prakAzayAmo yairasya granthasya prakAzanArthamarthAnudAnarUpa viziSTa sAhAyyaM prAdAyi / vayaM dRDhaM vizvamina yadetadgranyaH prAcyavidyAvizAradaiH samadhikaM stoSyate / mAnuSamAtrasulabhatayA dRSTipramAdAjjAtA mudraNasambandhinI vA'navadhAnatA kSantavyA vidvadbhiH / kiJca - doSAnnirasya gRha, jantu guNamasya manISiNa' / pAMsUnapAsya maJjaryA makarandamivAlaya || iti zam
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bavAlaya, rASTrapati bhavana naI dillI-4 PRESIDENT'S SECRETARIAT. RASHTRAPATI BHAVAN, NEW DELHI-4 MAS patrAvalI saM08-ema/73. jUna 16, 1973. priya mahodaya, ___ Apake 13 jUna, 1973 ke patra se rASTrapati jI ko yaha jAnakara prasannatA huI ki prAjya-vidyA zoSa akAdamI, naI dillI dvArA zIghra hI DA0 muktA prasAda paTairiyA ke zodha-prabandha "jaina-darzana Atmadravyavivecanam" ke prakAzana tathA prastuta karane kA Ayojana kiyA jA rahA hai / DA0 paTairiyA tathA akAdamI ke prayAsoM kI saphalatA hetu ve apanI zubhakAmanAyeM bhejate haiM / bhavadIya : re0 ve0 rAghavarAva (rASTrapati kA apara nijI saciva)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ra uparASTrapati ke saciva naI dillI SECRETARY TO THE VICE-PRESIDENT OF INDIA NEW DELHI jUna 15, 1973 priya mahodaya, ApakA patra dinAka 13 jUna, 1973 kA upa-rASTrapati jI ke nAma prApta huA, dhanyavAda / upa-rASTrapati jI ko yaha jAnakara prasannatA huI ki DA0 muktA prasAda paTairiyA kA zodha prabandha "janadarzana mAsmadravyavivecanam" zodha akAdamI kI prakAzana yojanA ke antargata, zoSa-prathamAlA ke prathama puSpa ke rUpa meM prakAzita hone jA rahA hai| upa-rASTrapati jI Apake isa prayAsa ko saphalatA ke liye apanI hArdika zubha kAmanAyeM bhejate haiN| ApakA: vi0 phaDake
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ priya paTeriyA jI, vidhAna pari sabhApati pariSaDa uttara tara pradeza kAnapura kaMmpa 18-6-73 saprema namaskAra ! Apake dvArA preSita patra saMkhyA prA0 vi0 zo0 a0 / pra0 /17-72-73 dinAMka 12 jUna 1673 prApta huA / etadarthaM dhanyavAda / yaha jAnakara harSa huA ki ApakA zodha prabandha -- " jainadarzana Atmadravya vivecanam" zikSA maMtrAlaya --- bhArata sarakAra ke Arthika sahayoga se prakAzita ho rahA hai / merI badhAiyA~ svIkAra kareM / jaina darzana bhI bhAratavarSa ke anya darzanoM kI bhA~ti, adhyAtma-tattva ke prati AsthA utpanna karane tathA usa mahattatva ke mUrta rUpa ko prastuta karane kI eka prakriyA hai / yadi isa prabandha meM, bhAratavarSa kI jJAna-garimA ke anukUla, isa tattva vivecana meM paramparA tathA vaijJAnika zodha-sAmarthya kA samanvaya huA ho to nizcaya hI, eka prazaMsana prayAsa hai / isa dRSTi se gratha sacamuca upayogI pramANita hogA / zubhakAmanAyeM grahaNa kareM / AzA hai Apa sAnaMda hoge / bhavadIya vIrendra svarUpa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AANT arjuna siMha zikSA maMtrI, madhyapradeza bhopAla dinAMka-30 jUna, 1973. priya DA0 paTairiyA, maiMne Apake zodha-prabaMdha kI saMkSepikA dekhii| mujhe yaha dekhakara baDI prasannatA huI ki "janadarzana Atmadravyavivecanam" nAmaka apane mUla zodhaprabadha me jIvana jagata ke atyanta aparihArya prazno ke sabaMdha meM prAcAryoM aura mImAsAkAro dvArA prastuta vyAkhyAoM ko Apane bar3I nipuNatA se sarala aura subodha zailI meM prastuta kiyA hai| bhAratIya manISiyoM ne bar3I gaharAI me jAkara mAnava jIvana ke ciraMtana prazno kA anusaMdhAna kiyA hai aura unake samyak samAdhAna prastuta kiye haiN| maiM AzA karatA hU~ ki adhyetAo aura jijJAsuoM ko ApakA atha upayogI sAbita hogaa| zubhakAmanAo sahita bhavadIya: arjuna siMha
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMcAlaka, anusandhAna saMsthAna vArANamaya Fac vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI - 2 dUradhvani - 4014 tAra -- " tam" 21-6-1673 priya mahodaya, ApakA 12-6-73 dinAMkita patra prApta huA / usake sAtha Apake zodhanibandha kI sAra pustikA bhI saMlagna thii| naI dillI sthita 'prAcya-vidyA zodha akAdamI' apanI prakAzana yojanA ke antargata kendrIya zAsana ke zikSA maMtrAlaya kI Arthika sahAyatA se ApakA 'jainadarzana Atmadravyavivecanam' nAmaka zodha-prabandha prakAzita kara stutya kArya karane jA rahI hai 5 yaha harSa kA viSaya hai ki Apane isa vizvavidyAlaya meM jaina darzana kA vidhivata adhyayana kara prathama zreNI me AcArya parIkSA uttIrNa kI, usake anantara isa zodha-prabandha para bhI isa vizvavidyAlaya ne Apako upAdhi pradAna kI / vizvavidyAlaya ko Apa jaise snAtakoM para gaurava hai / akAdamI dvArA pravartita isa prakAzana yojanA kI saphalatA ke lie merI hArdika kAmanA hai / bhavadIya : bhA0 pra0 tripAThI 'vAgIza zAstrI',
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ TT bandhuvara DA0 paTeriyA jI, DEPARTMENT OF SANSKRIT FACULTY OF ARTS. DELHI UNIVERSITY, DELHI-7 6 dinAMka 31-6-73 sasneha namaskAra ApakA 14 jUna, 1973 kA patra evaM zodha prabaMdha 'jainadarzana Atmadravyavivecanam' kA hindI sAra prApta kara prasannatA huii| prAcya vidyA zodha akAdamI kI zodha-grantha-mAlA ke prathama puSpa ke rUpa me prakAzyamAna isa zodha prabandha kA maiM hArdika svAgata karatA hUM aura AzA karatA hUM ki akAdamI prAcya vidyA ke adhyayana eva zodha kI dizA meM tutarAM agrasara ho kara etadvidha saMsthAoM me zIghra hI apanA viziSTa sthAna grahaNa kregii| akAdamI kI saphalatA ke lie merI hArdika zubhakAmanAe~ / zubhecchu satyavrata zAstrI (adhyakSa)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ RW Dr. J. GANGULY DEPUTY DIRECTOR (ACD) Office of the Director, Rashtriya Sanskrit Sansthan Shastri Bhawan, New Delhi et (No.) Acd/10-1/RSKS/73 fararter (Date) 18-7-73 Dear Dr. Pateria, We are very much pleased to receive your work "Jain-Darshan me atmadravya Vichar". Of the different categories into which the ancient thinkers divided the universe, Atman, a dravyapadartha has exacted serious consideration of scholars. The theistic concept of Atman as a positive entity differs from that of the atheists but in this respect the Jainns differ from the Buddhists. It is therefore a good attempt to make a clear exposition of the connected topics and it is hoped that the complete work would soon be brought to light. Till that is not done, I would request you to make an English version of your dissertation for benefit of the non-Hindi knowing scholarly circle. With heartiest congratulations. Yours sincerely J. GANGULY
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 maNanamidhaH kenIyasaMskRtavidyApITha prAcAryaH tirupati 21 julAI 1973 nava-dillIsthazrImahAvIravizvavidyApIThasya jainadarzanavibhAgAdhyakSeNa jainadarzanavyAkaraNa-purANetihAsAcArya vidyAvAridhiDA zrImuktAprasAdapaTariyetyupAha vena vilikhitaH zodhaprabandho "jainadarzana Atmadravyavivecanam" prAcyavidyAzodha-akAdamyA: zodhagranthamAlAyAM prakAzita: samyagavalokito myaa| prAcavidyAnusandhAsanaraNyAmAtmaviSayakAhaMsiddhAntavivecanavidhau maulikyAdhunikyA ca paddhatyA''zliSTo'yaM prabadho bhagavato mahAvIrasya 2500 tame nirvANamahotsavArambhe prAcyavidyAvizerjana vidyAvizAradezcApi vizeSataH samArato bhaviSyatIti vishvsimi| maNamamikSaH PRAKRIT VIDYA MANDALA L. D. Institute of Indology Near Gujarat University Ahmedabad-9 (India) dinAMka 15-6-73 snehI bhAI zrI, praNAma, ApakA patra aura thIsisa mile the| maiMne Upara-Upara se ApakA thIsisa paDhA hai / jo kucha par3hA hai, usI se kaha sakatA hU~ ki Apane Atmadravya ke viSaya me tulanAtmaka dRSTi se jo vivecana kiyA hai, vaha ApakI tadviSayaka vidvattA ko prakaTa karatA hai| ApakI sazodhana karane kI zakti isame vyakta huI hai| aba itanA hI aura kahanA hai ki ise aura bar3hAve aura naye-naye viSayo ko lekara kucha likhate rheN| Apa-jaise yuvako ko aba Age Akara sazodhana-kSetra meM pratiSThA jamAnI caahie| Apako isI meM yaza aura kIrti tathA artha-prApti bhI hogii| isa kSetra kI upekSA kara kevala adhyayana meM na lgeN| prasanna hoveM bhavadIya balasula mAlavaNiyAM (nivezaka)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmanarezamithaH ema0 e0, ela0 TI0, sAhityAcAryaH prastotA ( ma0 prA0 ) saMskRtavizvavidyAlayaH, vArANasI prAcArya: zrImahAvIra vizvavidyApIThapa naI, dillI vi0 30-7-1673 dillIsthasya zrImahAvIravizvavidyApIThasya jainadarzana vibhAgAdhyakSapadamAjA pariyopAlaDAkTara muktAprasAdena sAdhyavasAyaM praNIto 'jainadarzana Atmadravyavivecanam' ityAkhyaH zoSaprabandha mayA'valokitaH / AtmaviSayaka durUha vivecanasyApi sAralyena samupasthApanam, dArzanikavaibhinnyasya nirUpaNamityAdivaiziSTyasampanno'yaM prabandho darzanAdhyetRNAmanusandhAtRNAJca mahatImupakRti vidhAsyatIti dRDhaM vizvasimi / af rAmanarezamibhaH pradhyakSaH, jainadarzanavibhAgasya, vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya, 30-6-1673 bhAratasarvakArArthasAhAyyena bhagavato mahAvIrasya 2500 tamanirvANamahotsavaprasaGga prAcyavidyAzodhaakAdamyA zodhagranthamAlAntargataM prakAzyamAno DA0 muktAprasAdasya 'paTeriyA' ityupAha vasya "jainadarzana Atmadravyavivecanam" ityAkhyaH zodhaprabandho jainavAGmayAdhAreNArha dArzanika siddhAntaH paripuSTa AdhunikavizleSaNapaddhatyA ca prathita AtmasvarUpa nirUpayati / zodhaprabandhe'smin jainetaradarzanIyA''tma viSayakamAnyatAnAM samIkSAtmakavivecanadizi jainIyA''tmasiddhAntAnAM saMzodhite nUne ca pariveze prastutIkaraNam, viSayapratipAdana pRSThabhUmau sabalAbhiyuktibhirjena darzanasya nAstikatvanirAsaH, prAcInatvasAdhakapramANAnAM samAvezaH, dravyavyavasthAyA vaijJAnikadRSTayanukUla sAmayikasvarUpeNa pratipAdanaJca kRterveziSTyamupAdeyatvaJca puSNanti / vidvatparivAreNa samAhataH sannayaM prabandho muktAprasAdaM mauktikaiH nitarAM prasIdayatvityabhilaSamANaH amRtalAla :
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ AXE DA0 lAlabahAdurazAstrI, ema e., sAhityAcArya, pI-eca, DI jainadarzanavibhAgaH zrIlAlabahAdurazAstrIkendrIyasaMskRtavidyApITham dillI 30-6-1973 jainadarzana-vyAkaraNa - purANetihAsAcArya - vidyAvAridhi (Ph. D.)prabhRtyupAdhIralakurvatA DA0 muktAprasAdena 'paTairiyA' ityupAha venopanyasto'yaM mahAnibandho 'jainadarzana Atmadravyavivecanam' mayA samyagdRSTipathamanAyi / anena yUnA viduSA prabandhAntargateSu viSayeSu gambhIrasaraNi mavalambya yadvivecana samupasthApita tatsarva prazasAhamiti vaktu zakyate mayA / janA Atmadravya kena rUpeNAGgIkurvantIti jainavAGmayasya samagro viSayo hRdyamanavadya hRdi nidhAya, spAdvAda sammukha vidhAya, dUra vihAya ca sarvavipratipattIH, sAGgopAGga savistaraM samIcIna samyagAlocita / AtmadravyavivecanaprasaGga tatprayojanabhUteSu SaDdravyeSu darzanAntarIyadravyAtarANAmantarbhAvo bhavatIti yuktipurassara pratipAditam / viSayapratipAdanAtprAk tadAdhArabhUto jainadharmaH kadA samajanItyAditatkAlanirNayaprasaGga na kevala purANasmRtibhya. para vedebhyo'pyanekAni pramANAni samuddhRtyAya rathaiva prAcIno yathA RgvedAdaya. santIti yadullikhita tadasya nipuNamateranveSaNazramasya paricAyakamasti / nAstikAstikagaveSaNAyA jainadharma Astika evetyAdiprabhUtaiH puSTapramANa. pracoditamanena, vedanindakatvena cAsya nAstikatva pratikSipta sAdhUktibhiH / bhAratasarvakArArthasAhAyyena prAcya-vidyA zodha-akAdamyA prakAzanamupagataH zodhaprabandho'yaM vidva jjanAdarAspadAya DA0 muktA sAdasya prasAdAya ca kala yatAmiti zubhaTTAmayamAna. lAlabahAduraH zAstrI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 23-56 sampAdakIyam zubhAzaMsanAni prAstAvikam 17:22 viSayapravezaH barzanazabvasyotpattivyutpattivizeSArthazca 25, darzanasyodbhavaH 25, darzanazabdasya vyutpattiH 26, darzanazabdasya prayogaH 26, darzanazabdasya sAkSAtkAre'rthe vipratipattayaH 26, tarke vipratipattayaH 27, darzanam dRSTikoNam' 27, darzanam-sabalapratItiH 28, darzanam-divyajyotiH 28, darzanasyoddezyam 28, darzanAnA paraspara samanvaya 26, darzanAnA vaibhinnyam 30 / bhAratIyadarzanAni janadarzanaJca 30, darzanAnAM sakhyAvabhinnyam 30, darzanAnA saMkhyAnirNaya 31, darzanAnA vargIkaraNam 32, AstikanAstikavivecanam 32, dArzanikaH siddhAnta. 33, pataJjale siddhAnta 33, smRtisiddhAnta 34, vedanindakatva nAstikatvam 34, vedeSu pArasparika nindanam 35, upaniSadA vedanindakatvam 35, vyAso'pi vedanindaka 35, vedAnA laukikatvam 36, nAstiko vedanindaka 36, purANasammata siddhAnta 37, nainAnAmIzvaraH 37, janAnA paramAtmA 38, Izvarazabdaprayoga. 38, IzvarazabdasyArtha. 38, IzvarasyAnAvazyakatA 36, jainadarzanasyAstikatvam 40 / janadarzanasya prAcInatA granthAntareSu ca tadullekha 41. jainadarzanasya khriSTAbdAtprAgvatitvam 41, prAgIzavIyapaJcabhazatAbdIta prAcInatva jainadarzanasya 41, zramaNazabdasya janasvam 44, prAgIzavIyASTamazatAbdIto'pyasya prAcInatvam 45, janAnA prAcInatAyAH granthAntarekhUllekha: 46,zrImadbhAgavatAdipurANeSUllekha. 46, dharma-kAvyazAstreSUllekha. 47, digambarasAdhUnA paramahasAnAJca sAdRzyam 48, bhAratIyadarzanAnA vedamUlakatvam 46, janAnAM vedeSUllekhaH 50 / sandarbhollekhAH 52-56 / janadarzanasya saMkSipta paricayaH 58-102 jainadarzane dravya-vyavasthA tadIyaM mahatvaJca 56, dravyasya lakSaNam 56, dravyasya guNaparyAyAtmakatvam (sAmAnyavizeSAtmakatvam) 60, dravyasya sadasadAtmakatvam 60, dravyasya ekAnekAtmakatvam 61, dravyasya bhAvAbhAvAtmakatvam (anantadharmAsmakatvam) 61, dravyasya nityAnityAtmakatvam 64, dradhyasya bhedAbhedAtmakatvam 65, dravyavyavasthA 66, dve dravye 66, paJca dravyANi 66, SaDdravyANi 66, saptatattvAni 67, dravyavyavasthAyAH mahattvam 67,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzane oya-vivecanam 68, pudgalaH 68, pudgalasya catvArI bhedA: 66, skandhabhedAH 66, paramANu : 66, rUpiNaH pudgalAH 70, zabdasya pudgalaparyAyatvam 71, zabdasya pudgalaguNatvanirasanam 71, dharmadravyam 72, dharmazabdasya dravyavAcakatvam 72, dharmadravyasyAvazyakatA 72, dharmadravyasya svatantraM kalpanam 73, dharmadravyasya sahAyasvarUpam 73, ItharAkhya Adhuniko gatimAdhyamaH 73, Itharadharmadravyayo sAmyam 75, adharmadravyam 75, amaMdravyasyApekSA 76, AkAza: 76, zabdaguNakamAkAzam 76, AkAzajanyaM sAhAyyam 77, AkAzasya vibhedo 77, nAkAza gatisthitihetu 77, kAla. 77, kAlasya svatantradravyatvam 78, kAlasyAnantatvam 78, kAlasya zAzvatAzAzvatatvaJca 78, kAlasya vartanAkSetram 76, kAlasya kSetravistAra 76, kAlasyAdhAraH 76, kAlasya bhedA. 76, kAlasya skandhAdyabhAvatvam 80, kAlasyAstikAyatvAbhAva 80 itaravarzanAbhimatadravyANAmavAntarbhAvaH 80, cArvAka bauddhayordravyavivecanam 80, vaizeSikANi dravyANi 81, mImAsakadravyANi 82, sAkhyadravyANi 82, anyeSA dravyANi 82, eSAM jainadravyeSvantarbhAvaH 83, vaizeSikA dravyAtiriktA SaDpadArthA 84, guNAdInAmapRthavapadArthatvam 54, kriyAyA apRthaktvam 85, sAmAnyasyApRthaktvam 85, vizeSasyApRthaktvam 85, samavAyasyApRthaktvam 85, abhAvasyApRthaktvam 86, avayavAvayavinorapRthaktvam 86, dravyAd guNaparyAyANAmapRthaktvam 88, guNasya dravyatvakhaNDanam 86 / syAdvAdastadIyaM vyavasthAniyAmakatvaJca 0, syAdvAdasyArtha 60, syAdvAdasya paribhASA 61, syAdvAde saptabhaGgA. 61, syAdvAde evakAraprayoga 92, syAdvAde syAcchabdaprayoga 62, suspaSTatva sahajagamyatvaJca syAdvAdasya 2, syAdvAdasya triguNAtmakatA 63, syAdvAdasya nayApekSatvam 64, nayAnA dvaividhyam 66, nayAnA nizcayavyavahAratvam 67, syAdvAdasya sApekSatvam 67, syAdvAdasya sazayavAdatvam, anizcitatAvAdatva vA ? 8 / sandarbhollekhAH 66-102 / jainadarzana zrAtmadravyam 103-117 Atmazabdasya vyutpattistallakSaNaM vyAkhyA ca 105, Atmazabdasya vyutpatti. 105, jIvasya lakSaNam 106, jIvasya zuddhAzuddhasvarUpam 106, jIvasya svabhAva-vibhAvapariNamanam 106, Atmano mUrttAmUrttatvam 107, Atmano'liGgagrahaNatvam 108, Atmano bandhatvam 108, Atmano bhAvabandhaH 108, AtmanaH kartRtvam 106, Atmanazcetana karmakartRtvam 106, Atmana zuddhAzuddha bhAvakartRtvam 106, Atmana. kathaJcidakartRtvam 110, Atmana: pudgalaskandhAkartR tvam 110, AtmanaH karmavargaNAnAmapyakartRtvamaprerakatvaJca 110, AtmanaH kathaJcidbhoktRtvam 111 AtmanaH svadehapramANatvam 111, samudghAtAH 112, Atmano lokavyApakatvam 113, dehAddehAntaratvam 113, svapradezapramANatvam 114, Atmano nityAnityatvam 114, AtmanaH sasAritva 2
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhasvaJca 115, maMsAritvamAtmanaH 115, sidatvamAtmanaH 116, AtmanastraviSyam 116 / samollekhAH 117 / mAtmano bahutvam 116-170 AtmanAM saMsArimuktatvam 121, saMsAriNAM vaividhyam 121, saMsArigAmanye bhedAH 122, sthAvarabhedAH 122, trasabhedAH 123, trasasthAvarANAmindriyavibhAga: 124, saMjJino jIvAH (samanaskA) 124, devAnAM divyabhAvAH 125, devAnAmutpattisthAnAni 126, devAnAM vibhedA 126, devAnA sAmAnyabhedAH 126, bhavanavAsino devAH 127, bhavanavAsinAM bhavanAni 128, nAgakumArAdInA bhavanAni 128, vyantaradevAH 130, kinnarAH 130, kimpuruSAH 130, mahoragAH 131, gandharvAH 131, yakSAH 131, rAkSasAH 132, bhUtAH 132, pizAcA: 132, jyautiSkadevA. 133, sUryaH * 33, candraH 134, grahAH 134, nakSatrANi prakIrNakatArakAzca 134, vaimAnikadevAH 135, kallopapannAH kalpAtItAzca 135, devAnAM lokAntikatvam 136, devAnAM sthitiprabhAvAdya kSamA kramazaH hI tAdhikatvam 136, nArakA. 137, narakabhUnInAmAdhArA: 138, ratnaprabhAyAH vibhAgaH 138, zarkarApramAdInAM vAhulyam 138, ratnaprabhAdipRthivISu narakasaMkhyA 136, nArakANAmazubhataratvam 140, lezyAzubhataratvam 140, pariNAmAzubhataratvam 141, dehAzubhataratvam 141, vedanA'zubhataratvam 141, vikriyAzubhataratvam 141, nArakANA paraspara du khotpAdakatvam 142, mAnuSA. 142, mAnuSANA bhedAH 142, AryA. 143, mlecchA 145, tiryaJca 146 / AtmanaH pAratantryam 147, rAgaH 147, dveSa. 147, mithyAtvam 148, ArtadhyAnam 148, raudradhyAnam 148, sakaSAyatvam 146, krodhaH 146, mAnam 150, mAyA 150, lobhaH 150 / Atmano bhavAntarasaMkramaNam 151, bhavAntaraprApti: 151, sammUrchanam 151, garbhaH 151, upapAdaH 152, garbhajAH jIvA. 152, janmAzrayAH 153, yonInAmuttarabhedAH 154, zarIrANi 154, zarIraracanA 154, zarIrasvAminaH 155, zarIrANA saukSmyam 155, zarIrANAmasakhyeya guNatvam 156, zeSayoranantaguNatvam 156, tejasakArmaNayoranAdisambandhatvam 156, kArmaNasyopabhogarahitatvam 157, vigrahagati. 157, gatevidhyam 156, gateranuzreNitvam 156, gatau samayanirdhAraNam 156, vigrahagatAvanAhArakatvam 156 / AtmakarmaNo. sambandhaH 156, kimida nAma karma ? . 60, karmaNAM rAgAdyutpAdakatvam 160, anAdiH karmaparamparA 160, nUnakarmotpattiH 161, AtmanA karmaNAmanAdiH sambandhaH 162, AtmakarmaNoH pRthaktvam 162 / AtmajJAnayoH sambandha. 163, Atmano zAnasvabhAvaH 163, AtmazAnayorekaravam 164, Atmano jJAnapramANatvam 164, jJAnazeyayoH parasparamagamanam 165, jJAnazeyayoH parasparaM gamanam 165, Atmano zeyatvaM zAyakatvaJca 165, AtmajJAnayoH kartRkaraNatvam 166 / sandarbhollekhAH 166-169
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtmano bandha-prakriyA 171-204 bandhastaSetavo mevAzca 173, bandhasya lakSaNam 173, bandhahetavaH 173, mithyAdarzanam 174, aviratiH 175, pramAdaH 176, kaSAyaH 176, yoga: 177, bandhasya bhedAH 177, bandhasya cAturvidhyam 178, caturvidhabandhasyAnye pramukhAH bhedAH 176, prakRtibandhasya bhedAH 180, jJAnAvaraNabhedAH 181, darzanAvaraNIyabhedAH 181, vedanIyabhedAH 183, mohanIyabhedAH 183, AyuSo bhedA. 184, nAmakarmabhedAH 185, gotrabhedAH 188, antarAyabhedAH 186, sthitibandhasya bhedAH 160, anubhAvabadhabhedA 160, pradezabandhabhedAH 161 / mipyAdarzanAdInAM vinAzakramaH 162, bandhahetUnA nirodha. 162, bandhahetUnAM vinAzakrama 162, caturdazaguNasthAnAni 163, mithyAdRSTiguNasthAnam 194, sAsAdanasamyagdRSTiguNasthAnam 165, samyamithyASTiguNasthAnam 196, asaMyatasamyagdRSTiguNasthAnam 166, upazamasamyaktvam 167, kSAyopazamikasamyaktvam 167, kSAyikasamyaktvam 167, saMyatAsaMyata (dezavirata)guNasthAnama 168, pramattasayataguNasthAnam 168, apramattasaMyataguNasthAnam 166, apUrvakaraNa(upazama-kSapaka)guNasthAnam 166, anivRttikaraNa (bAdarasampradAya)guNasthAnam 166, sUkSmasamparAyaguNasthAnam 200, upazAntakaSAya(vItarAgachadmastha)guNasthAnam 200, kSINakaSAya(vItarAgachadmastha) guNasthAnam 201, sayogikebalIguNasthAnam 201, ayogikevalIguNasthAnam 202 / sandarbhollekhA. 203-204 / muktAtmanAM svarUpam 205-248 mokSo mokSamArgazca 207, mokSasya sadbhAva. 207, mokSasvarUpam 207, mokSamArgaH 208, mokSamArgakramA. 208, na dIpanirvANavadAtmanirvANam 210, nApi jJAnAdiguNAnA sarvathocchedo mokSa 210 / samyagdarzanam 211, darzanasyotpAdaH 211, samyagdarzanotpattikAraNAni 293, darzanasya samyaktvam 214, samyagdarzanasya bhedA. 214, samyaktvaprakRtI samyagdarzane ca bheda 215 / samyagjJAnam 215, matijJAnam 216, zruta jJAnam 216, matizrutayo. parokSatvam 216, smRtisajJAdInAM matitvam 217, matijJAnasya bhedAH 217, avagrahaH 218, IhA 218, avAya 216, dhAraNA 216, avagrahAdInA viSayA. 216, avagrahAdInAmutpattiH 220, avagrahAdInAmavAntarabhedA. 221, zrutajJAnasya bhedAH 222, aGgapraviSTasya bhedA 222, matizrutayo. parokSatvam 223, avadhijJAnAdInA pratyakSatvam 224, avadhijJAnam 224, manaHparyayajJAnam 226, avadhi mana.paryayovizeSa. 226, RjuvipulamatyovizeSa. 227, kevalajJAnam 227, matizrutayoviSaya: 288, avadhijJAnasya viSaya 228, manaHparyayasya viSayaH 228, kevalajJAnaviSayaH 228, jJAnAnAmekakAlabhAvitvam 226 / samyanacAritram 230, samyakcAritralakSaNam 230, samyakcAritrabhedA. 230, sAmayikam 231, chedopasthApanam 231,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ parihAravizuddhiH 231, sUkSmasamparAyam 232. yamAkhyAtam 232, guptayaH 232, samitaya: 233, IryAsamitiH 233, bhASAsamitiH 234, eSaNAsamitiH 234, AdAnanikSepaNasamiti: 234, utsargasamitiH 234, cAritra mohAbhAvaH 234 | neeredari mokSa: 236, karmakSayasyAvazyakatvam 236, samyakcAritrasya mokSahetutvam 237, puNyakarmaNAmapi heyatvam 237, karmaNAmasaMzleSa eva kSaya: 238 karmakSayakramaH 238, kaivalyam 236, mokSa: 240 | muktAtmanAM svarUpam 240, AtmaguNa sAkSAtkAra: 240, mokSasya paJcamagatitvam 241, Atmano bhedA: 241, AtmakarmaNoH svabhAva: 241, paramAtmana: svabhAva: 242, Atmaiva paramAtmA 242 cittasya nairmalyam 242, zAntaH zivazca 242, niraJjanasvabhAvaH 243, veda: zAstrazcAgamyatvam 243 Atmano dehasthitAvapi paramAtmatvam 243, muktAtmanAM svarUpam 244, sAdhusvarUpam 244, upAdhyAyAH 245, AcAryA. 245, darzanAcAra: 245, jJAnAcAra 245, cAritrAcAraH 245, tapazcaraNAcAra 246, vIryAcAraH 246, siddhA 246, arhantaH 247 | sandarbhollekhAH 247-246 / samokSaNamupasaMhArazca 246-278 jaineta radarzana dRSTyA''tmadravyasya samAlocanAtmakaM vivecana 25, cArvAkadarzanA'pekSayAtmavivecanam 251, bhUtacaM nanyavAda. 252, dehAtmavAda 252, AtmamanovAda : 252, indriyAtmavAda 253, prANAtmavAda 253, putra evAtmA 253, artha evAtmA 253, bauddhadarzanIyAtmavicArA 254, vedeSvAtmA 255, brAhmaNAraNyakeSvAtmA 255, upaniSatvAtmA 56, jIvAtmanaH svarUpam 287, janmAntaravyavasthA 257. paramapadaprApti 257, nyAyadarzanApekSayAtmavivecanam 258, Atmano guNA, 258, mokSa 259, mokSAvAptiprakriyA 256, mImAsAdarzanApekSayAtmavivecanam 256, mukte svarUpam 260, muktiprakriyA - 60, muktajIvasvarUpam 261, sAkhyadarzanApekSayAtmavivecanam 262, baddhapuruSasyAnekatvam 262, zasya bahutve vipratipattayaH 263, jJasya viSayam 263, puruSasya bandha. 264, puruSamya bandhaviccheda 264, advaitadarzanApekSayAtmavicAra: 265, caitanyasya svarUAdvaividhyam 265, jIvasvarUpam 265 / AtmasiddhAntAnAM samAlocanam 266, cArvAkAtmasiddhAntasamIkSA 266, bauddhAtmasiddhAntasamIkSA 267, vaidikAtmasiddhAntavimarza: 268, aupaniSatkAtma siddhAntavimarzaH 268, naiyAyikAtmasiddhAntavimarza: 266, mImAsakAtma siddhAntavimarza 270, sAMkhyapuruSasiddhAntavimarzaH 271, advaitavedAntIyAtmasiddhAntavimarzaH 272, niSkarSaH 272 / upasaMhAra 275 | sandarbhellekhA. 277 / sandarbha granthasaGketAnukramaNikA 5 276-284
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam surabhAratIsamupAsakAnAM zemuSImatAmatrabhavatAM samakSaM zodhaprabandhamimaM samupasthApya samutsAritagurubhAra iva saJjAto'smi / sampratyapi smaryate taddinaM, yatra vArANaseya saMskRtavizvavidyAlayasya jainadarzana prAdhyApaka padamalaGkurvatAM zrImatAmamRtalAlarjanamahAnubhAvAnAM samakSa jainadarzanamadhikRtya zodhakAryakaraNArthaM vacanapradAnenAdhigRhItabhAro'bhavam / dviSaSTyuttaraikonaviMzatizatatame ( 1962 I0) khiSTrAnde jhAMsI maNDalAnta: maUrAnIpurasthazrIrAmakRSNasaMskRtavidyAlayAduttaramAdhyamikaparIkSAmuttIrya, vArANasemsaMskRtavizvavidyAlaye mukhyaviSayatvena navyavyAkaraNamupaviSayatvena ca phalitajyotiSaaftaara zAstriprathamavarSe pipaThiSurahamekadA svamitreNa saha vizvavidyAlayIyajainadarzanaprAdhyApaka zrImadamRtalAlajainasakAzaM samAgatya, samupalabdhAnAyAsasnehatvAt samArabdhasatsayanairantaryasteSAM preraNayopaviSayatvena gRhItaphalitajyotiSasthAne jainadarzanamadhikRtya, zAstriparIkSAJca prathamazreNyAmuttIryAcAryakakSAyAmapi jainadarzana viSayAdhigrahaNAbhilASI saJjAtaH / tatra vizvavidyAlayIya niyamAtikramaNabhiyA vyAkaraNaviSayaparityAge pradattAnukampAnAM vyAkaraNavibhAgAdhyakSANAM zrImuralIdhara mizramahodayAnA, viSayaparivartanavidhau ca samuttIrNavyAkaraNazAstriparIkSasya mama jainadarzanagrahaNAdhikArAbhAve'pi vizeSAdhikAreNa pradattAziSA tAtkAlikopakulapatipadamalaGkurvatAM mahAmAnyAnAM zrImatA suratinArAyaNamaNitripAThi mahodayAnAJca yadanukampayA jainadarzanAcArya parIkSAmapi prathamazreNyAmuttIrya jaina darzanavibhAge sarvato'dhikAnaGkAzcAvApya labdhasvarNapadakaH cirakRtajJo'smi / tatazcAnusandhitsurapi pArivArika paristhitivazAdvArANasIbhagatvA, maU rAnIpurasthazrIlakSmaNadAsadamele (iNTara kAleja) uccatara mAdhyamika vidyAlaye samupalabdhAdhyApanakAryabhareNa, vizvavidyAlayIyAnusandhAnasaMcAlakaH zrImadbhirbaladevopAdhyAyaMradhyApanena sAkamevA,nusandhAtumanumatenApi, deza-kAla- vAtAvaraNaparijJAnecchyA vidyApIThIyazodhacchAtravRttimupa- labdhavatAdhyApanAdviramyASTaSaSTyuttaraM konaviMzatizatatamakhiSTAbdIyasitambaramAsasya caturdazAddivasAt, bhAratarAjadhAnImanusandhAnakSetratvenoddizyAsmin vidyApIThe samAgatena vidyApIThIyavyAkhyAtRNAM paramAdaraNIyAnA DA0 lAlabahAdurazAstrimahodayAnAM zAstrIye vyAvahArike ca pathipradarzakatve, zodha-snAtaka-pariSadaH sacivatvena ca vidyApIThIyavidvavRndAnAmAziSam, kAryAlayAdhikAriNAM subahasahayogam, sahavagaNAM ca hArdikIM sahAnubhUtimatha ca paramAdaraNIyAnAM pariSadaH saMrakSakAnAM nidezakapadamalaGkurvatAM tatrabhavatAM n/
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatAM DA0 bhaNDanamizramahodayAnAM vidyApIThajanakAnAmiva 'kumArganivAraNasumArgasaMyojanAtmakaM saMrakSaNaJcAdhigatena mayA sotsAhaM zodhakAryAvadhiH samanuSThitaH / atrAsmin zodhakAryakAle samupalabdhapArivArikavAtAvaraNaH,pramAdavAdanadhigatApekSitasAhityasAdhanaH, adattApekSitakAlaH, vividhairvidvadbhirasambandhitasambandhazcApi, yathAsamupalabdhasAhityena sthAnIyavidvadabhizca sthApitasambandho'haM zodhaprabandhamamumatrabhavatA samakSamupasthAtu sakSamo'bhavam / / saptAdhyAyAtmake'smin zodhaprabandhe mayA prathame'dhyAye darzanAnAM sAmAnyaparicaye jainadarzanasya prAcInatvasAdhikA AstikatvanAstikatvavimarzikAzca yuktI: savizeSa samupasthApya, dvitIye'dhyAye-jainadarzanasya sAmAnyaparicayena dravyavyavasthAyA ApekSikamahatvena sAkameva dravyANAM vivecane dharmadravyasyAnanyabhUtasya viziSTaM vivecanam, dravyavyavasthAyAH vivecakasya syAdvAdasya, tadvAcakAnAM ca saptabhaMgAnAM nayadvAreNa vizleSaNaM vidhAya, tRtIye'dhyAye-zodhaprabandhasyAsya viSayabhUtasyAtmano sAmAnya-vizeSaguNAnAM vizleSaNAnantaramAtmanaH saMsArirUpANAmanekabhedAnAmapi tadaGgatvAt vistarabhayAt saMkSeparNava kevalaM nAmamAtra nirdizya caturthe'dhyAye parigaNanaM vidhAya, paMcame'dhyAye bandhasyalakSaNabhedanirdezanAnte, bandhaprakriyAyAH hetubhUtAnAM mithyAdarzanAdInAM bandhavidhistavinAzakramazca caturdazaguNasthAnakramarUpeNa vizleSya, SaSThe'dhyAye-mokSasya, tanmAgaMbhUtAnAM samyagdanijJAnacAritrANAM, tajjanyakRtsnakarmavipramokSaM mokSaM tadyuktAnAM ca muktAtmanAM svarUpaM nirdizyAntime'dhyAye jainetaradarzanAnAmAtmasiddhAnta. saha samAlocanaJcApi kRta vidyate / saMskRtavAGmaye santi bahUni darzanAni, paraM teSu bhinnabuddhyAtmakatvAt vaibhinnya spaSTamavalokyate'to jainadarzanasyApyanyebhyo bhedaH svAbhAvika eva / tatra santyasyAneke vizeSAH, yairahamasmin zodhakAryArtha preritaste ca yathA (1) bhAratIyadarzaneSu yeSu naitikamuttaradAyitvaM jIvasyAnapekSitamavalokyate, tasya mokSe nirNAyakatvAt jainarasya siddhAntasya prAdhAnya svIkRtam / IzvareNava sRSTerutpAdakatvasya, asata: (brahmaNaH) sadrUpasyAsya jagataH sRSTezca siddhAntAnAmAlocanasyAtrAyamevAbhiprAyo vidyate, yadete siddhAntAH na tu duHkhebhyaH, nApi tadutpattitazca mokSadAyakA: santi / naitikadRSTyA 'paJcabhUtAnAM sammelanAdeva buddhisampannaM caitanyamutpadyate' iti siddhAnto'yaM tathaiva nirarthakaH, yathA khalvekasmAt yasmAtkasmAt vA buddhisampannAt (brahmaNaH) sRSTernAnAtvasya kalpana' nirarthakam / Atmano niSkriyatve svIkRte sati naitikavibhedasya mahatvamapi na tiSThati / 1. sUtrakRtAGgasUtram-prathama-11, 3, 5-6 // -2. sUtrakRtAGgasUtram-prathama 11, 7-10 / 11-12 dvitIya 1116,17 // 18 jainavarzana Atma-vyavivecana
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ atena karanena 'yavAtmano'nAditvamanantarabacAnaNNameva, tathA ca jagataH sarvAH api paTanAH sattAsamUhAnA sammizraNapRthakkaraNapariNAmA evaM' ityAtmopakramasya vinAza eva syAdata etadarSamAtmano naitikamuttaradAyitvamapi vyartha syAt / / bhAgyavAdinAM ceyaM kalpanA-jagataH sarvA api ghaTanAH prakRtyA nirdhAritapUrvA eva santi' iti nAtra jIvasya pauruSArtha kiJcidapi sthAnaM svIkriyate / kincAtra naitikamUlyAGkanArthamidaM svIkaraNIyameva syAdyat pratyekamapi jIvaH svamasmin jagatyunnatamapi kattaM bhamo'thavAvanatamapi vidhAtu samarthaH, yato hyAtmano'styatra svatatramastitvam, yatsa muktAvapyAkSuNNyena sthApayitu zaknoti / (2) sAmAnyenAtra vidyamAnaM sarvamapi vastujAtaM svarUpasthitaM nityameveti svIkriyate / tadApi jIvo nitya eva, tasya janma, parivartanamanto vA nAstIti na svIkurvanti, yato hyeSAM dRSTyA pratyekamapi dravyamutpadyate vinazyate / yathAsya jagato na tvAdi pyantastathApyastyastitvam / yadyapi sarvANyapImAni dravyANi navInAn paryAyAn gRhaNanti pUrvakAlikAMzca parityajanti, tathApi keSAJcan guNAnAmubhayatravidyamAnatayA nUtnaprAcInayorapyekatvamucyate / evamatra tadeva dravyaM yaskhalu svaguNAnAM parivartane satyapi svIyAM sthiti na vyatyeti / evamidamekaM gatizIlaM yAthAyamIdazI' sattA vA dravyam, yA pratikSaNaM pativartitA tiSThati / atrAsya darzanasya bahavo'zA sAMkhyadarzanena sAmyaM bhjnte| ime dve eva prakRteranAdyanantatvaM svIkRtya jagataH nairantarye vizvaste staH / anayoyodvaitavAde'yameva vizeSaH yatsAMkhyAstAvat jagataH prANinAJca vikAsa prakRtipuruSayoH sampannamAmananti yadA hi jainA etasya vikAsasya heturUpeNa kevalAM prakRtimevA'bhidadhanti / kiJcAtmano kriyAzIlatve janasiddhAntasya sAkhyApekSayA nyAyavaizeSikAbhyAmadhika sAmya, yato hi sAMkhyAstu kevala jagataH sAkSirUpeNava AtmAnaM svIkurvanti / ataevAtmanaH kartRtve, kAryakaraNAtmakatve cAnayormatabheda evAvalokyate / (3) jainadarzane prakRtibandhanAnmukto jIva eva Atmeti abhihitaH / arthAt prAkRtikamalavirahitA vizuddhacetanavAtmeti / seyaM cetanA sarvathA bAhyarUpAt pRthaka zuddhAdhyAtmikAspadonnatAkRtivihInaM caitanyamAtrameva / pudgalazcApyatra na kevala cetanArahitaH vizuddho bhautikaH san prakRtirUpo vidyate'pisvasminnapi pUrvata AtmanA saMzliSTatvAdAtmano'stitvamasti / evamatra jIvitA sattA-AtmA, prakRtizcAsattatvasya niSedhAtmikA, jIvazcobhayossaMyogarUpaH bhautika, aadhyaatmikshcaasti| 1. sUtrakRtAGgasUtram-prathama 111,15 // dvi0.1022-24|| 2. paMcAstikAya: 6,0,6,11 // 3. The way to Nirvan P.67 4. Outlines of Jainism P.77 prAstAvikama
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAnAmayaM dRr3ho vizvAsaH yadvizuddha AtmA, vizuddhA prakRtiH, ubhayossaMyogarUpazca jIvaH, ete trayo'pi satpadArthA / pudgalaskandhaM ca yadvayaM prakRtirUpaM pazyAmazcatanyasyA. styatrApyeko'zo'to'tra jIvAjIvayoH, AtmanaH (caitanyasya) prakRtervA na pRthaganubhavaH zakyaH, dvayorapi parasparaM bandhaM pratyekatvAt / evamatra yAthArthyena vetanAcetanAtmake eva mUlabhUte parasparaviruddha tattve, tayozca jIve caitanyasyAMzaH, ajIve cAcaitanyasyAMzaH prAdhAnyena vidyate / imAvevAsya sampUrNajagataH dvayovibhinnAvasthayoH prtinidhibhuutii| (4) tathA cAtra jIvazreNInAM vyavasthA Atmano'nAtmani (AtmanaH prakRtI) __nyuunaadhikprbhaavaapekssikvaasti| asyodAharaNarUpeNa jainadarzane-divyajIvAvasthAyAM (pavitrAtmasu siddheSu) yatra na prakRte. (ajIvasya) lezamAtro'pi prabhAvo'vaziSTaH, Atmano' nAtmani sarvato'dhika prabhAvo draSTu shkyte| nimnatamAvasthAyAM ca padArthAnvito'nAtmano'tyadhikaH prabhAvo'valokyate / yadA cAta upari dRSTipAtaH kriyate, tata eva vRkSAdiSu, kITAdiSu cAtmano'dhiko' zaH, anAtmanazca sUkSmo' zo'valokyate / evaM kramaza ayamanAtmAMzaH yadA sarvathA hrAsamupagato'valokyate, tadevAtmano vAstavika yatha.thaM svarUpam / evamatrAtmano yatsvarUpamanAtmatvena sayukta tadeva jIvapadenocyate, yacca vizuddha manAtmavirahitaM tadevAtmeti / (5) evamaya jIvazcatanyayuktaH svabhAvata evAsti, Atmano' zaprAdhAnyAt / taccedaM caitanya jJAnadarzanadvaividhyenAbhivyaktaM bhavati / atra jJAna padArthAnA sUkSmavivaraNayuktam, darzanaJca tadvirahita sAmAnyAvabodhamAtramevArthAt yatra vastUnA vizeSaguNaprabhAvAdhikyamevAsti, sUkSmaguNagrahaNAbhAvAt 'tadeva darzana miti'| atra jJAnasya tadviSayasya ca pArasparikaH sambandho bhautikapadArtheSu kevala bAhya evAsti, yadA hyAtmacetanAviSayako'yametadbhinno'rthAdAbhyaMtarika eva tiSThati / jIvacetanA ca sarvadeva kriyAtmakatvAt pratikSaNa sva parapadArthAzcApi prakAzayantI tiSThati yathA khalu prakAza' svaparaprakAzakastathaiveda jJAnamapi svasyAnyeSAmapi abhivyakti vidadhAti / anena jJAyate yajjanaratra nyAya-vaizeSikayorayaM siddhAntaH-yat 'prakAzastu kevala svavyatiriktAneva padArthAn prakAzayati' iti na svIkRtaH / ya kamapi padArthamabhijAnannAtmA svakamapi vijAnAti / pratyekamapIndriyabodhe, jJAnakriyAyAM vedamupalakSyate'yadahamidamanena jAnAmi' / jJAnasya padArthAbhivyaJjakatvAdeva svabhAvAdida kathana nirarthakameva yaccatanya kathamacetana jaDapadArtha prakAzayati ? iti / atra jJAnajJeyayo' (pramA-prameyayo.) sambandho'tyantasannikRSTAtmakatvAdavibhAjyAtmaka evAsti, eva jJAnasya viSayI (pramAtA), viSayaH (prameya),jJAnaJceti (pramA ceti) Atmacaitanyasyaiva pakSabhUtAstiSThanti / yato hi, yadi kazcanApi jIvaH jJAnavirahitaH jainadarzana Atma-vyavivecanam
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ svIkriyate, tasyAyamevAbhiprAyaH syAvat jIvasya tadIyaM svarUpamamahatya, tasya jIvatvameyAH vinAzo'cIvareNyAH prAdurbhAvastathA ca jJAnasyApi jIvavirahAt nirAzrayAtmakatvAt vinAzo bhavatIti / ataeva jainanisyAsmanAvinAbhAvasambandhaH svIkRtaH / asmAtkAraNAdeva mokSe'pyAtmA jhasvabhAvAtkevalamAsmanyeva vicarati / prakRterbhAro yadAsmanA parityajyate, tadA tadabhAraviyuktaH san svabhAvata UrvayamanAta siddhAnAmantikaM lokAntamadhigacchati / tadetanmokSAvAptyai yathArthasattAyAM vizvAsaH, saMzayabhrAntirahita yathArthatatvajJAnam, jagata: bAhyapadArtheSu rAgadveSAdibhAvavirahitaM mAdhyasthyarUpam yathArthAcaraNaJceti jinopadiSTAni trINyeva ratnAni samuditAni maagNbhuutaani| jIvasya nUnakarmaNA nirodhAya sadAcAraH (samyakcAritram) AvazyakaH, samyagdarzanajJAnayukte'pyasyAbhAve na jIvena kathamapi mukti: prApyA bhavati / yadAca mumukSuNA jIvena samyagdarzanajJAnamadhikRtya mokSAvAptya samyagAcaraNaM vidhIyate, tatra kramazaH saphalatvamadhigacchatA zreNyArohaNa ca vidhAsyatA yadA kevalatvamupalabhyate, tata eva saH sAMsArikabandhanAtsarvathA vimukto jAyate, kintu jainadarzanAnusAreNa yAvatpUrvakarmajanyamAyuSkarma na sarvathA kSayamadhigacchati, tAvad dehayukta. sannatraiva (jagati) samyagAcaraNaM puSTataraM vidadhAti / tatra kevalatvAdhigatAvasthAtaH samArabhya yAvattena na nirvANamupalabhyate, tAvatkAlikI tasyAvasthA mokSalAbhe satyapi, siddhAntikatvAbhAvAt nava sa 'siddha' ityapi vaktu zakyate, nApi ca jagati sthitAvapi labdhamokSo'ya 'jIva' ityapyabhidhAtu zakyate / ata eveyamavasthA jainadarzane jIvanmuktapadenAbhihitA, yena jJAyate yadaya jIvo mokSalAbhe satyapi jagati sthitaH nirvANa pratIkSyamANastiSThati / ante ca paramAtmatvamadhigamya nirvikAro nirajanaH sjaayte| prabandhamamumatrabhavatA samakSamupasthApayitu sakSamo'ha zrIlAlabahAdurazAstri:kendrIyasaskRtavidyApIThasya (tadAnI) nidezakapadamalakurvatA zraddhAspadAnA DA0 zrImaNDanamizramahodayAnA ca snehAtsarakSaNAcca zodhacchAtravRttitvaM prAptaH, janadarzanavibhAgAdhyakSANA mAnyAnA DA0lAlabahAdurazAstrimahAnubhAvAnAM, sahajodAraprakRtyA tattvabodhinyA buddhyA ca mArganirdezane prabandhaprArUpavinizcayanAt pUrNatAprAptiparyanta sAhAyyamupagataH, (samprati) zodhavibhAgIyapravAcakapadamalakurvatA guru-mitra kalpAnAM DA0 rudradevatripAThimahodayAnA, yebhyo vividhAni grantharatnAni zodha-viSayasambaddhacarcaNaphalitAni cAvAptaH, purANetihAsavyAkhyAtRNA (sthAnIya)sarakSakakalpAnAmAcAryazrIramezacaturvedAnA, rAjanItiviSayavyAkhyAtRNAmagrajakalpAnAM zrIsatIzakIlAvatamahAzayAnAM zodhaprabandhasya TaGkaNavidhau saulabhya prAptaH, vidyApIThIyapustakAlayAdhyakSANAmanyeSAJcAdhyApaka-karmacArivRndAnA yeSAmatra sahayogodhigatasteSAM sarveSAmapi cirakRtajJo'smi / prAstAvikam
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ . apaca yeSAM keSAmapi viduSAM granthAmAmatropayogI vihitaH, yaizca vidvadimayanyAlayazcApi sambandhaH saMsthApitaH vizeSatastu zrIpremacandrajaina (jainA vAca kaM0) mahAnubhAvAnAM sadAzayatayA sadasyatAmanadhigatyavApta-pustakAlayavizeSasauvidhyaH, sarvarapyetezamupakRto'smi / prabandhasyAsya prakAzanArthamAthikasahayogasvIkArakAna saMskRtAnurAmiNaH sadAzayAn bhAratasarvakArasya zikSAmatrAlayAdhikAriNaH, zodhagranthamAlAntargataM prakAzanavyavasthApakAn 'prAcya vidyA-zodha-akAdamI' adhyakSAn sadAzayAn pro. rAjArAmazAstrimahAzayAn, mudraNavyavasthApakAn 'Ananda-priMTiMga-presa' saJcAlakAn zrIAnandaprakAzasiMghalopAhvAn, aharniza sevamAnAn tatsahakarmiNazca prati hArdikI kRtajJatAM vijJApayAmi / mandabuddhemamAsmin zodha-prabandhejJAnavazAt, mudraNayantrasya mudraNavidhau sarvathA'samarthatvAcca yAH khalu skhalanAH sajAtAstAH sAkSAtparamparayA vA madIyA eveti kRtvA kSantavyAstatra bhavadbhiH / atha cAtra yatkiJcidapi svalpamAtraM grAhya guNagRhya: zrImadbhigRhIta syAttenaiva svakIyaM zramaM saphalamityanubhaviSyAmi / mahAvIrajayantI vi0 sa0 2030 (15-4-73) Bamar: 46
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayapravezaH prathamo'dhyAyaH
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanazabdasyotpattivyaM tpattivizeSAryazca darzanasyodbhavaH bhAratavarSe AdikAlAdeva 'aham, vizvaJce' tyubhayorviSaye vyaSTyA samaSTyA ca cintanaM cirAtpravartitaM sadadyApi parizIlyata eva / RSibhiraihika cintAM parityajyAtmatatvAnveSaNa eva svazakteH prayogo vihitaH / asyaivAnveSaNasya dhuryAmidaM jagaccakraM paribhramat tiSThati / prANinaH sAmAjikatvAt sa ekAkI sthAtuM na zaknoti, ataeva svapArzvavatibhiH saha sambandhaM saMsthApya sarvato vAtAvaraNaM zAntamapekSate / atha ca so'bhilaSati, yatkathaM vayaM rAgadveSadvandva virahitA bhUtvA nirAkulAH syAma ? samAje jagati ca kathaM sukhazAnteH sAmrAjyaM syAt ? Abhya eva cintAbhyo samAjasyAne ke prayogA. niSpannA abhavan, bhavanti, bhaviSyanti ca / nirAkulabhAvanAyAH prabalecchayedaM vimarzayitu manuSyaH bAdhyo'bhavad yanmanuSyaH ko'sti ? kimayaM janmato maraNaM yAvat pracalad bhautikaM piNDameva ? Ahosvit maraNAnantaramapyasyAstyastitvam ? 'paraM prAcInatamAnnuSIzcAtmatattve vivadamAnAnapi yadA gosvarNadAsAdInAM parigrahaM kurvANAn pazyAmastadAyaM prazna udeti 'yatkimiyamAtmacarcA kevalaM laukikapratiSThAyAH sAdhanameva ?' etaireva praznairAtmajijJAsotpannA, jIvanasagharSAccApAkRtya samAjaracanAyA AdhArabhUtAni tattvAni prati mAnavaH pravartitaH / evaM saMskRtavAGmayasya parizIlanAjjAyate yaddarzanapadena yo'rtho dArzanividvadbhirvA svIkRtaH, na sa vaidikakAle'valokyate, yato hi te tu dharme, devavAde vaiva vizvastAH, yajJardAnaizcaivehaparalA kasukhAbhilASiNa Asan / 'vizvamidaM prAkkIdRzamAsIt, asyAntaH pazcAdvA kAcit zaktyapyasti kim ?' etAdRzAnA vicArANAmAbhAsamAtra eva Rgvede', yajurvedasyAntime'dhyAye cAvalokyate / ete eva vicArA upaniSatkAle darzana rUpeNa vikAsamupagatAH / samprati caiSAM vibhinna zAkhA - sampradAyAtmakaM bAhulyameva darIdRzyate 25
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ varzanAdhvasya vyutpattiH darzanazabdasya vyutpattiH 'dRzir' (bhvA0 para0) dhAtoH lyuTpratyayena bhavati, yasyArthaH 'dRzyate yena' iti / darzanamidaM sthUlanevAbhyAmapi, sUkSmacakSuSApi ca bhavati, yad 'divyacakSuH' 'prajJAcakSuH' 'jJAnacakSu rityapyucyate / sthUlasUkSmobhayaprakArakA evaM jagati sthitAH padArthA drshnvissybhuutaaH| atha ca paramatattvasya prAptya ubhayavidhayoreva sAkSAtkAra Avazyako'taH darzanazabdasya prayoga sthUlasUkSmobhayorapyarthayovidyate / evamidaM darzanamindriyajanyanirIkSaNaM pratyayIjJAnaM, antardaSTeranubhavo vA bhavati / tacca ghaTanAnAM sUkSmekSaNena tArkikaparIkSaNenAtmano'ntanirIkSaNena vAbhigamyate / varzanazabdasya prayogaH sAdhAraNatayA darzanazabdasya prayoga AlocanAtmakavyAkhyAneSu, (bhASyeSu) tAkika sarvekSaNeSu, dArzanikapaddhatisu vaiva kriyte| kintu prArambhikadArzanikavicArasaraNyAM darzanazabdasya prayogo naiSvartheSu prApyate, yatastasmin kAle dArzanika jJAnamAbhyantaradRSTiparakamevAdhikamAsIt, ato'nena jJAyate, yattadarzanamantardRSTyA sambaddhamapyantardRSTiparakaM nAsIt / sambhAvyate ca yadasya prayogo bahutarkavitarkAnantaraM tasya vicArapaddhatya jAtaH, yasyAH prAptistvantadRSTijanyAnubhavataH, para puSTiH yuktipramANaireva bhavati / darzanazabdasya sAkSAtkAre'rthe vipratipattayaH darzanazabdasya spaSTaH sthUlazcArthaH 'sAkSAtkAraH' -pratyakSajJAnena kasyacidvastuno nirNayaH, ityevAsti / yadi darzanasyAyamevArtho svIkriyet tahi kathaM vibhinneSu darzaneSu paraspara virodho'valokyate ? pratyakSajJAnena sAkSAtkRteSu padArtheSu na matabhedo, virodhaH, sazayo vA bhAvyaH ? yathA khalu Adhunikasya vijJAnasya siddhAntAnAM prayogazAlAyAM pratyakSe kRte sati, na teSu kazcana matabhedo bhavati / matabhedo virodho vA tatra tAvadeva bhavitumarhati, yAvanna tasya prayogasya siddhirbhavati / kiJca darzaneSu yadAyaM pAraspariko virodho'valokyate, tadAyaM sandehastu svAbhAvika eva, yad darzanasya kimavitathamevArtha. sAkSAtkAraH ? yadyayamevArthastadAya sAkSAtkAraH ki samagrasyApi vastuno sAkSAtkArarUpaH, Ahosvit kasyacidekadharmasyAMzasya vA ? yadi samagrasyava sAkSAtkArarUpastakimasya varNanavidhAveva kazcana vizeSa: ? darzanAnAmasya virodhasya kazcanetAdRza eva heturbhavitavyaH, anyathA sarvaireva dArzanikaiH sAkSAtkRtasyAtmano viSaye'pi (darzanAdhAra viSaye'pi) naitAdazavaparItyaM syaat| 26 janadarzana mAtma-dravyavivecanam
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAkyate / RSINAmimA anubhUtayo vaiyaktikatvAd bhinnAH bhinnA Asan, bataeva pRthakpRthagvibhinnadarzanAnAM samUho'dyAvalokyate / varzanAnAM saMkhyAnirNayaH darzanAnAM saMkhyAviSaye 'SaDdarzana miti nAma bahudhAsmAbhiH zrutam paThitaJca paramasyAntaHbhUtAni kAni darzanAni, kAni cAsmAdbahirbhUtAni ? aba nAsti kayorapi dvayoH viduSorekamatyam / atha cAyaM 'SaDdarzanam' iti zabdo'pi nAtiprAcInatama. / atredamapyavadheyam-yaddarzanAnAM saMkhyA na kadApi sunizcitAsIta, nApi bhavitu zaknoti / yasya viduSaH yeSu darzaneSu sneha AsIteSAmevAsyAntaHparigaNanaM tena kRtamathavA niyatasaMkhyAkAnAmapi parigaNanaM vidhAya pratipAdanaM kRtam / tadyathAprAcInatameSu grantheSu zaGkarAcAryasya 'sarvasiddhAntasaMgraho' mukhyaH / asmizca kramaza:-lokayata--AIt-bauddha (vaibhASika-sautrAntika-yogAcAramAdhyamikAH) vaizeSika-nyAya-bhATTamImAMsA-prAbhAkarImamAMsA-sAMkhyapAtajala-vyAsa-vedAntAdInAM dazadarzanAnAM carcA vidyate / haribhadrasUriNA svIye 'SaDdarzanasamuccaye'--bauddha-naiyAyika-kapila-jaina-vazeSikajaiminiprabhRtiSaDdarzanAnAM vivecana kRtm| jinadattasUrimahodayazca svIye 'SaDdarzanasamuccaya'nAmnigranthe-jaina- mImAMsA - vauddha-sAMkhya-zava-nAstikAdInAM SaDdarzanAnA parigaNanapUrvakaM pratipAdana kRtam / rAjazekharasUriNA ca-jainasAMkhya-jaimini-yoga-(nyAya) vaizeSika-saugatAdidarzanAnAM vivecanaM, tathA ca kAvyAnAM TIkAkartRrUpeNa prasiddhAnAM mallinAthamahAbhAgAnAM putraNa-pANinijaimini-vyAsa-kapila akSapAda-kaNAdAdidarzanAnAM vizleSaNam SaDdarzanarUpeNa kRtam / hayazIrSapaJcarAtra gurUgItAyAJca, gautama-kaNAda-kapila-pataJjalivyAsajaiminiprabhRtInAmanta vo SaDdarzanarUpeNa vidyte| atha ca 'zivamahimna stotra' sAMkhya-yoga-pAzupata vaiSNavadarzanAnAM, kauTilyasyArthazAstra-sAMkhya-yoga-lokAyatAnA, mAdhavAcAryasya 'sarvadarzanasaMgrahecArvAka-bauddha-Arhat-rAmAnuja-pUrNaprajJa (mAdhva)-nakulIzapAzupata-zaiva-rasezvaraaulUkya-akSapAda-jaimini-pANini-sAMkhya-pAtaJjala-zAGkaraprabhRtInAM, madhusUdana sarasvatinA ca siddhAntabindau, zivamahimnaHstotrasya TIkAyAJca-nyAyavaizeSika-karmamImAMsA-zArIrakamImAMsA-pAtaJjala-paJcarAtra - pAzupata-bauddhadiga-mbara-cArvAka-sAMkhya-aupaniSapratidarzanAnAM nAmollekhaH visadaMzasaMkhyAkaH prtipaaditH| darzanazambasyotpattiyutpattivizeSArthazca
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanAnAmebhiH parigaNanenaMtu nAmasu nApi saMkhyAsu kutrApi mataikyaM pratibhAti / satyAmimAvasthAyAM 'SaDdarzanamiti' zabdena ko'rtho'vagamyeta ? vastutastu-nAstyasya zabdasya kazcan viziSTo'bhiprAyo'to na ko'pi prAmANikaH siddhAntaH 'SaDdarzanami'tyAdhAreNa nizcetu zakyate / darzanAnAM vargIkaraNam eSAM sarveSAmapi darzanAnAM yo vibhAgo mukhyatayAstika-nAstikAtmako dArzanikaH kRto vidyate, tatra kecan vaidikadarzanAnyavaidikadarzanAnItyuktvA pUrvoktamatAtkiJcitsvamatavaibhinnyaM prkttynti| parantyatrApi syUlarUpeNa vaidikadarzanapadenAstikadarzanAnA, avaidikadarzanapadena ca nAstikadarzanAnAmeva bodho bhavati / itthaM bhAratIya-darzanasya pramukhatayA dvAveva bhedau vrtte| tatra janadarzanasya sthAnaM prAyazaH nAstika eva vibhAge dArzanikai svIkRtam / paramatra pUrvoktaAstikanAstikavibhAge yeSAM dArzanikasiddhAntAnAM gaNanAcArya kRttA vidyate, sA na nyAyocitA, yato hyayAstikazabdasya yAH vyAkhyAH prAcInatamairAcArya: kRtAH vidyante, tadanusArantu nAstika-vibhAgasthitAnAM keSAJcan darzanAnAM grahaNamAstikavibhAge'tha ca nAstikazabdasya yAH paribhASAstatra prApyante, tadanusAramAstikavibhAgasthitAnAmanekadarzanAnA sthAnaM nAstikazreNyAmeva bhavitavyam / ato'tra vicAre kRte sati jJAyate yadasya vibhAjanasyApi na prAmANyam / etadarthametAvatAkAlena nizcitAnAmAstika-nAstika-paribhASANAM paryAlocanamAvazyakam / Astika-nAstikavivecanam saMskRtavAGmaye Astika-nAstikaviSayamadhikRtyAnekAni bhinnAni matAni santi, parantvadyaprabhRti pramukhAni catvAryeva nimnAGkitAni matAni santi 1. pANineH siddhAntAnusAraM 'yaH jagataH kAraNaM sat (bhAvarUpaM) svIkarotyarthAt utpatteH prAgapi jagato'stitvamAsId iti svIkaroti sa AstikaH, yazcAnya. jagataH kAraNamasat (abhAvarUpaM) svIkarotyarthA'dutpatteH prAk jagato'stitvaM nAsIditi' svIkaroti saH nAstika. / 2. 'ya ihaloka paralokaJca svIkaroti, sa AstikaH' 'yazceme asvIkaroti saH nAstika' iti, pataJjale: siddhAntaH / jaivavarzana mAtma-byavivecana 32
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAnAM paramAtmA jainadarzanAnusAraM sAdhAraNo'pyAtmA svIyaM vAstavikaM svarUpamajAnannanAdikAlAdrAgadveSeSvAsakto'taH sa na kadApi zAMto bhavati / rAgadveSAbhyAM vimuJcate satyAtmA zAnto svasthazca bhavati / yadA bAhyakRtrimavyavahArebhyaH sarvathA vimukto bhavati, tadA svakIye vAstavike jIvane tiSThan sarvazaH sarvAnandamayo'vinAzI, kimbahunA paramAtmaiva bhavati / itthamatra nAsti paramezvarasyezvarasya vA sattAyAH niSedho'pitu paramAtmani prANinAmanyapadArthAnAJcotpAdakatvasya daNDapradAnasya pAritoSikapradAnasya vA guNo nAsti / ataH kathaM jaina dArzanikAn Atmana: ( paramAtmana) pavitrAM sattAM svIkRte'pi teSAM zreNyAM sthAtu zaknumaH yeSAM siddhAnte dehAtpRthagAtmanaH sattA svIkRtA vidyate ? IzvarazabdaprayogaH kiJca, saMskRta vAGmayasya parizIlanenedaM jJAyate, yadIzvarazabdasya paramezvare'rthe prayogo'rvAcInasamayAdeva saMskRtasAhitye prayuktaH, na purezvarasyArthaH 'paramezvara' iti grahItaH syAt / paurANikakAle zaivasiddhAnte zivAya ya Izvarazabdasya prayoga AsIt sa eva paurANikakAlAnantaraM zaivadharmAt saMskRtAvapi praviSTo'bhUta / zanairazanaizcezvarArthe'pi pracalitaH / nAstIdAnI kApyetAdRzI pustikA yasyAmIzvarazabdAtparamezvarasyArtho nAvagamyate / IzvarazabdasyArthaH kiJca pANinIyasUtreSu IzvarazabdasyArthAnveSaNena jJAyate yat-Izvarazabdasya prayogaH svAmyarthe eva" vidyate / pataJjaleH udAharaNeSvIzvarasyArthaH 'rAjA'" api prApyate / satyAmimAmavasthAyAmIzvarazabdasya paramezvare'rthe prayogAtprAgeva dArzanikadRSTyA 'Izvara svIkurvANa AstikA, asvIkurvANazca nAstikA:' iti matamAsIditi kathaM kathituM zaknumo vayam / yadA hi tasyotpattiH sthitizca Izvaraparamezvarasambandhi - paribhASAyAH prAgeva sidhyati / kiJca yadA purezvarasvIkArAsvIkAra evAstikanAstikavyavahAraheturAsIttatkatha vaizeSikaiH, sAMkhya, pUrvarma mAsakaizca ( kaNAda - kapila - jaiminibhizca ) svIyeSu darzaneSu Izvarasyollekho'pi na kRta ? 'Izvara. kAraNaM puruSakarmAphalyadarzanAdityuktvA naiyAyikena gautamena, 'klezakarma vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa Izvara:' ityuktvA" yoginA pataJjalinA cAnuSaGgikasyezvarasya prasaGga utthApitaH / 38 jainadarzana Atma- dravyavivecanam
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ atra eSu sUtredhvIzvarazabdasyaM paramezvarAce prayogAdeSAM sUtrANAM pAki nitaH prAcInatA, tathA ca mahAbhASyakArapataJjaleH, yogasUtrakArapajaJjalezcAbhinnatApi vidvadbhirvicAraNIyA ? atha ca vyAsamahodayAnAM zrImadbhagavadgItAyAmIzvarazabdasya prayogo kvacidrAzo'rthe kvacicca paramezvare'rthe (dviprakArakaH) prApyate / 'Izvaro'hamahaMbhogI, siddho'haM balavAnsukhI"tyatra rAjJo'rthe, 'IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeze'rjuna tiSThatI'tyatra ca paramezvare'rthe vidyate'ta idamapi vicAraNIya vidyate / IzvarasyAnAvazyakatA vastutastveSu siddhAnteSu IzvarasyAvazyakatA nAvazyikI pratibhAti, yato hi-dArzanikavicArAnusAraM tu nezvaraH paramapuruSArthaprAptyai sahAyakaH, tadartha tu vibhinnArzanikaiH svasvadarzaneSvabhivyaktAnAM padArthAnAM tattvajJAnAdeva moksspraaptirbhihitaa| tathA hi-kaNAdena svaSaDpadArthajJAnaM," gautamena ca SoDazapadArthAnAM tattvajJAnaM,' kapilena ca prakRti puruSayorbhedajJAna mokSAvAptikAraNamuktam / pataJjalinA tu 'yogshcittvRttinirodhH| tadA draSTuH svarUpeDavasthAnam" ityuktam / evaJca jaimininA dharmAnuSThAnena nityasukharUpA mokSasattAbhihitA / IzvarasyopayogastveSAM siddhAnteSvAyAti naiva / ebhyo'nantara jAtaiH bhASyakArairanyAnyaTIkAkArazca sahAnyAnyagranthakArarapi (nyAyakusumAJjalikAra, IzvarAnumAnacintAmaNikArazca) vaizeSike, nyAyadarzane ca pratyakSata evezvarasya pravezaH kRtaH / kintu mImAMsAyAM, sAMkhyadarzane ca kasmiMzcidapi granthe pratyakSata IzvarasiddharullekhasyAbhAva eva vartate / paraM zaGkarAcAryamahAbhAgaistu 'patyurasAmaJjasyAt' iti sUtrabhASye nigaditam'kecittAvat sAMkhyayogavyapAzrayAH kalpayanti pradhAnapuruSayo adhiSThAtA kevalaM nimittakAraNamIzvaraH, itaretaravilakSaNAH pradhAnapuruSezvarAH, iti / vaizeSikAdayo'pi kecit kathaJcitsvaprakriyAnusAreNa nimittakAraNamIzvara iti varNayanti / '5 aneneyattu suspaSTameva jJAtaM yatsAMkhyasya vaizeSikasya ca prakriyAyAH mUle nAsIdIzvarasvIkAraH, tadapi kaizcidbhaviSye Izvarapraveza kAritastatra / evameva mImAsakeSvapi yat 'karmaNA IzvarAya samarpaNena mokSo bhavatI' tyuktvA IzvarapravezaH kAritaH / asmAddhetoH yadi vedAnAM yamaH, prajApatiH, sUryo'gniH, puruSo mniissiipaali
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhagrantheSu ca vartamAnA ullekhA etasya pramANakAH, yat nAthaputrAt mahAvIrAtprAgapi nirgranthAnAM (ye'dhunA 'jaina' padena 'arhat' padena vA prasiddhA ) astitvamAsIt / yadA bauddhadharmo samudbhUtastadA nirgranthAnAM sampradAyasya mahAn samAdaraH svataMtrasampradAyarUpeNa AsIt / bauddhapiTakeSvapi keSAJcat nirgranyAnAM bauddhadharmasvIkaraNasya, keSAJcana ca tadvirodhitvenollekho vidyate / ebhirullekhe rapyupayuMktasiddhAntasyAnumAnaM bhavati / atha caitadviparItameSAM grantheSu kutracidapyetAdRza ullekho na prApyate yatra nirgranthasampradAyasya navInaM svarUpaM spaSTaM bhavet / tasya saMsthApakatvena ca nAthaputrasya mahAvIrasyApyullekho na prApyate / ataevAnena hetunA siddhAnto'yaM siddhyati yanmahAvIrasvAminA na jainadharmaH saMsthApito'pitu buddha-mahAva'I rasamayAtprAgevAtiprAcInakAlAnnirgranthAnAmastitvaM vidyamAnamAsot / phrAMsadezIyaviduSA gerinATamahodayenApI dammataM samarthitam / prAgIzavIyASTamazatAbdIto'pyasya prAcInatvam ebhiruparyukta kathanairidaM spaSTaM bhavati yat khriSTAbdAtprAgaSTamazatAbdyAM pArzvanAthena jainadharmasya pracAraH kRta AsIt / jainamAnyatAnusAraM tu pratyekasmin yuge'ne kaistIrthakaraiH punaH punaH jainadharmasyodyotanaM kRtam " / vidyamAnasya yugasyAdyatIrthakaro RSabhadevo'ntimau ca tIrthakarau pArzvanAthamahAvIrau staH / pArzvanAthaviSaye videzIyAH laisanamahodayAH kathayanti yadasya jinasyAyustatpurogAminAmiva sambhAvitamaryAdAyAH anullaGghinyato'yamevAsyaitihAsikatvasya siddhayaM alam" / tathA ca mathurAyA prAptarjenazilAlekhairapi jJAyate yadgRhasthAH RSabhadevamarghyapradAnamakurvan" / ime grahasthAH inDosAyathikakAlikA: ( Indosythic) bhavitavyAH, iti suspaSTaM pratibhAti / athavA yadi kaniSkasya tadvaMzajAnAJca samaye zakayugena saha militAste gRhasthA abhaviSyaMstarhi prathamadvitIyazatAbdikA ime lekhA : " pratibhAnti / ayamargho vizeSatayA ekAdhikebhyo'rhadbhayastathA va mukhyatayA RSabhAyArpitaH, ata etenAsya matasya puSTirbhavati yajjainadharmasya prArambhika kAlo'tiprAcInastathA ca RSabhadevAtsamArabhya kramazaH anekAstIrthakarA. prAdurbhUtAH / eSvAdhAreSu pAzcAtyaiH bhAratIyaizca niSpakSairanekai aitihAsikaH svIkRtaM yajjainadharmo'tiprAcInakAlAtpracalitastathA ca vedeSvapi jainadharmasya tIrthakarANAmullekho vidyate / bhAratavarSasya bhUtapUrvarASTrapatibhiH DA0 rAdhAkRSNan mahodayairapyasya " samarthanaM kRtam / jainadarzanasya prAcInatA, pranthAntareSu ca tadullekha: 41
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAnA prAcInatAyAH granthAntareSallekhaH kiMJca - hindu - veda-purANa - dharmazAstraprabhRtigrantheSvapi jainadharmasya prAcInatAyAH samarthakAni, jainasiddhAntAnAm, aitihAsikapuruSANAJcollekhAni vidynte| vartamAnA aitihAsikAH vidvAMso Arya dharmasambandhinAM vedAnAM mAdhInatAM paJcazatottaratrisahasravarSAtmikAM svIkurvantyeva (3500), kintu padAryA atra samAgatavanta AsaMstadAtrAtiprAcInakAlAtpracalitasyAsya jainadharmasyAdhyA tmakatayA pavitratayA caitAzA prabhAvitA abhavan, yadvedeSu, purANeSu smRtiSu ca tadracanAkAle jainatIrthakarANA (dharmagurUNA) smaraNaM svIyayA bhaktyA zraddhayA vA samAdareNa taiH kRtamAsIt / yeSu dharmazAstrAdigrantheSu jainasambandhyullekhAH prApyante teSAmatra vivaraNa nAnucitam, ataH pradIyante keSAJcan granthAnAmuddharaNAni / zrImadbhAgavatAdipurANeSallekhaH zrImadbhAgavatasya prathame skandhe caturvizatyavatArANA varNane RSabhaM sarvAamanamaskRvizeSaNena smRtm| dvitIyaskandhe cAsya paramahaMsasvarUpavarNanaM vidyate / " paJca me skandhe tRtIyAdhyAye RSabhAvatAravarNane 'tasmin yajJe RSINAM prasAdataH, nAbheH rAjJo'bhilaSitaM pUrayitu, tasya rAjyA dharma darzayitumicchin digamvaraH, tapasvI, jJAnI, naiSThiko brahmacArI, urdhvaretA viSNuH RSibhya upadeSTu, zukladehadhAriNA RSabhadevenAvataritam' / asyaiva skandhasya paJcame'dhyAye RSabhasya brahmasvarUpadhAraNasyetyaM varNanaM vidyate-'RSabheNa svIyaM jyeSThaM putra bharataM rAjyabhAraM samarmya, zarIraparigraha saMdhAya kezaluJcanaM kRtvA brahmasvarUpaM dhatam atra kezaluJcanapadena jJAyate yadanena jainazramaNadIva gRhItA, yato hi paddhatiriyaM jainasAdhusAdhviSveva vartate, anyadharmAvalambinastu dIkSite sati kezamuNDanaM, jaTAvardhanaM vaiva kurvanti, na tu luJcanam / asyaiva skandhasya SaSThe'dhyAye'smai RSabhAya mahatAdareNa namaskRtam tathA cAsminneva skandhe RSabhaputrabharatanAmnA bhAratavarSasya nAmakaraNaM spaSTam-'zatapuSvagrajaH, ataeva jyeSThaH, zreSThaguNazca bharata AsIt, tasyaiva nAmnAsya dezasya nAma bhAratavarSaH, iti pracalitam / " mArkaNDeyapurANe'pyagnIndhrasUnobhi, nAbheH RSabhasya, RSabhastha ca zataputravarasya vIrasya bharatasyollekho vidyate / " jainavarzana Arama-byavivecanA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM ca caturthe maNDale - 'yo manuSyAkAro'nantadAnadAtA sarvajJazcAn vidyate saH svapUjakaireva svapUjAM kArayati / anyacca paJcame maNDale -- 'samudrasadRzAdarhantAjjJAnAMzaM samprApya devA" api pUjyante ' aparaJca dvitIye maNDale'he agnideva ! asyAM vedyAM manuSyAt prAgarhadudevasya manasA pUjanaM darzanaM ca kuru. tata AhvAnaM kuru. tadanantaraM pavano'cyutendrAdidevAnAmiva tatpUjAM kuru'"" / asya paJcame saptame "" ca maNDale ubhayatra anyatrApi "" arhatpadayuktAni maMtrANi dRSTipathamAyAnti / sandarbhollekhAH 1. Rve - 10 / 126 // 4. brasU - 2 / 1 / 11 / 7. parivrATkAmuka zunAM ekasyAM pramadAtanau / kuNaH kAminI bhakSyastisra etA hi kalpanAH // 8. nyAkula- dvitIyo bhAgaH - prAkkathana // 10. Izo - 5 // 12. aSTA- asti nAsti diSTa matiH 4|4|60 // 2. 5. yave - ( Izo) a-40 kaTho - 26|| 3. mabhA - vanaparva 313 / 117 // 6. yoksa - 145 / / 52 6. 11. ramakA / 13. kAzikA - asti nAsti diSTa mati: 4 / 4 / 60 / 1610 / / 14. masmR-yo'vamanyeta te mUle hetuzAstrAzrayAt dvijaH / sa sAdhubhirbahiSkAryaH nAstiko vedanindakaH // 15. chAndo - 6 / 2 / 1 // 16. zrIbhagI - 168 // tasU - 1 / 2 / / 2 / 11 / / 17. chAndo - 6 / 2 / 1 // 18. suzAMbhA - 22|3|| 19. kaTho-yeya prete vicikitsA, manuSye'stItyeke nAyamastIti caike / etadvidyAmanuziSTastvayAhaM varANAmeSa varastRtIyaH // 1|16|| 20. asU tarkapAda 2 / 11-12 / 22. zrIbhagI - 10 / 22 // 25. muko- 1|1|5|| 28. zrIbhagI - 11 / 53 / / 31. zrIbhagI - 2 / 45 // 33. Rve - 10/2/27/16 // 34. aSTA - adhirIzvare 11467 // , svAmIzvarAdhipatiH 2/3/36 // yasmAdadhika yasya vezvaravacana tatra saptamI 236 // Izvaretosunakasunau 3|4|13|| tasyezvaraH 5 / 1142 / / 21. masmR - 4 / 124 // 24. muko- 1 / 27 // 23. Rve - 10 / 446 // 26. zrIbhagI - 8 / 24-25 / / 27. 26. zrIbhagI - 6 / 20- 21 / / 30. 32. zrIbhagI - 2153 // zrIbhagI - 8|28|| zrIbhagI- 242 // janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. pAma-tayA Thoka Izvara AjJApayati prAmAdasmAnmanuSyA AyantAmiti // 36. pAyoda- 1 / 24 // 36. zrIbhagI - 18/61 / / 41. nyAsU - pramANaprameyasaMzaya 43. pAyoda- 1/2 // 38. zrIbhagI - 16 / 14 // niHzreyasAdhigamaH 121104 // 42. sAMkA-zA 45. nasUzAMbhA - 22|37|| 46. so'yaM dharmo yaduddizya vihitastaduddezyena kriyamANastaddhetuH zrI govindArpaNabuddhyA kriyamANastu niHzreyasaheturiti // 37. nyAda- 4 / 1 / 16 // 40. sU- dharmavizeSaprasUtAd niHzreyasAdhigamaH 11111 // 44. pAyoda - 1 / 3 / / 47. basa - jaiminIyAH punaH prAhumAnaM vaco bhavet // 45. athApi vedahetutvAt sArvazaM mAnuSasya kim || 46. draSTavya-baAdha- pRSTha 23 / 50. OXHISY 1, P. 75 51. vardhamAnasya mAtA trizalA tathA ca bimbasArasya rAzI (patnI) calanA paraspara sahodare bhaginyo evaM ca ceTakarAjJaH putryAvAstAm / 52. CAMHISY 1, P. 157. 54. lbide P. 164 56. mi0 geTa seMsarsa riporTa / 53. CAMHISY 1. P. 160-61, 68. 55. sarAkonAma zrAvakazabdasyaivApabhraM zazabdaH / 57. mi0 sarasalI / 58. eva kUpaleDa / They are represented as having great scruples against taking life. They must not eat till they have seen the Sun and they venerate Parshwanath. 59-A. S.B-1868, No 35. The Jain images are a clear proof the existence of the Jain Religion in these parts in old times. 60-Journel Ass1.-1840, No.-696. 61. baMgAla sthanAlojI meM karnala DelaTana | 62-1-INTHEJAB-There can not longer by any doubt that Parshwanath was a historical personage. According to the jain tradition he must have lived a hundred years and died 250 years before Mahavira. His period of activity there for corresponds to the 8th century B. C. The perents of Mahavira were followers of relegious of Parshwa... The age we live in there have appeared 24 Prophets Thirthankeras) of jainism. They are ordinarily called Tirthankaras. With the 23th Parshwanath. We enter in to the religion of reality. 63 - Hem. V. V. -50-51. 64-Lesson-1A2, P. 261. 65-Ibid.-P.-383. No, -3. sambarmollekhAH 66-- Ibid P. 371 53
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyekaM dravya guNaparyAyANAmAdhArabhUtaM bhavati' dravyasvabhAvAzca guNAH, ato dravyAdapRthagbhUtAH, eSAmevapariNAmAd dravyANAM pariNamanaM lakSyate / eSAM guNAnAM trikAlAvasthA: paryAyAH / guNAzca pratikSaNaM paryAyapariNatasvabhAvaH / ataeva pratiNakSamekaM paryAyaM parityajati dvitIyaM ca pratigrahNAti / dravyasya guraNaparyAyAtmakatvam (sAmAnyavizeSAtmakatvam ) dravyasya sAmAnyavizeSAtmakaM vizeSaNaM dharmarUpaM vartate yaccAnugatapratyayasya vyAvRttapratyayasya ca viSayaH / vartamAnaM pratyatItasya, bhaviSyantaM prati ca vartamAnasyopAdAnakAraNatvena trayANAmapi kSaNAnAmavicchinnakAraNakAryaparamparA sidhyati / dravyasya na kevala sAmAnyAtmakatvam, nApi ca kevalaM vizeSAtmakatvam, kintUbhayAtmakatvam / yadi kevalamUhavatA sAmAnyAtmaka dravyaM (sarvathA nityo'vikAri) svIkriyate, tadA trikAle tasya sarvathaikarasatvamaparivartanazIlatvam kUTasthatvaJca siddhyet / IdRze ca padArthe sati pariNAmAbhAvAjjagataH samastavyavahArANAmucchedaH, sarvAsAmapi kriyANAM phalarahitatvam, puNya-pApa-bandhamokSAdInA ca vyavasthAyA. vinAzo bhaviSyati / atastasmin dravye parivartanaM vavazyameva bhavitavyam / yato hi vaya nitya prati pratyakSaM pazyAmaH yatkazcan bAlakaH dvitIyazcandra ivAharahaH vardhate, zikSAmApnoti, vikAsaJca labhate / jaDasya jagato'pi vicitrA: pariNAmAH santyasmAkaM samakSamato dravyasya sarvathA nityatvAtteSu krameNa yugapadvA kenApi prakAreNArthakriyAkAritvaM na syAt / arthakriyAyAzcAbhAve dravyasya sattApi vinAzaM labhet / evameva yadi dravya kevalaM paryAyAtmakaM vizeSAtmakaM vA svIkriyate, arthAtpUrvakSaNaparyAyasyotta rakSaNaparyAyeNa saha kazcanApi sambandho na svIkriyeta tadAdAna-pradAna- guru-ziSyAdivyavahArAH, bandha-mokSAdyavasthAzca samAptAH syu' / kAryakAraNabhAvAbhAve'rthakriyApi na syAt / ataeva dravyaM sAmAnyavizeSAtmakaM dravyaparyAyAtmaka' vAbhyupagantavyam / dravyasya sadasadAtmakatvam pratyekaM dravya svadravyakSetrakAlabhAvAn nAkrAmati, na ca paradravyakSetrakAlabhAvAnavApnoti, tasmAt svadravyAdyapekSayA dravya sat, paradravyAdyapekSayA cAsat / dravya-kSetra - kAla- bhAvAnAmidaM catuSTayameva svarUpacatuSTayaH / pratyekaJca dravyaM svarUpacatuSTayena sat, pararUpacatuSTyena cAsadbhavati / yadi svarUpacatuSTayeneva pararUpacatuSTayenApi sattA svIkriyeta tadA svaparayo bheda bhitvA dravyasya 60 jaMnadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pararUpatAyA api prasaGgaH prApnuyAt / atha ca pararUpacatuSTayeneva svarUpacatuSTayenApi yadyasatsvIkriyeta tadA niHsvarUpatvAdabhAvAtmakatAyAH prasaGgaH syAdataH arrarasthAyai pratyekaM dravyaM svarUpeNa satvararUpeNa cAsadeva vyavatiSThate / dravyasya ekAnekAtmakatvam vastutaH svataMtra siddhayoH pRthakadravyayornekAtmakatvaM ghaTate'pitu vyavahArAyeva tayorekatvaM svIkriyate / yathAhi-- pudgaladravyasyAneke'Navo skandhA - vasthAM prApte sati kAJcitkAlAvadhi yAvadekasattAtmakAH bhavanti, tatra tAvateSAM dravyaSTyaikatvaM guNaparyAyadRSTyA cAnekatvam / itthameko manuSyaH (jIva ) bAla-yuvA- vRddhAvasthApekSayAne kAtma ko'nubhUyate / kintu yathA dravyaM guNaparyAya:, saMkhyA -saMjJA - lakSaNa - prayojanAdyapekSAbhizca bhinnamapi guNaparyAyANAM dravyAdapRthaktvAt, guNaparyAyANAM pRthagvivecanAzakyatvAdvAbhinnam bhavati / sarveSAmapi dravyANAM satsAmAnyenaikatvam, svasvarUpacatuSTayatvena cAnekatvam / ityamevedaM samagramapi vizvamanekAtmakamapi vyavahArArtha saMgraheNaikameva kathyate / ekaM hi dravyaM svaguNaparyAya: anekAtmakam, eka evAtmA harSa-viSAdasukha-duHkhajJAnAdibhiranekarUpAtmako'nubhUyate / Pan dravyamanyarUpam, paryAyAzca vyatirekarUpAH / dravyamekaM paryAyAzcAnekAH / dravyasya prayojanamanvayajJAnaM, paryAyaprayojanaM ca vyatirekajJAnaM / dravyasyAnAdyanantatvam, paryAyANAJca pratikSaNaM vinAzazIlatvam / itthaM dravyasyaikatve'pi yadanekAtmakatA pratIti siddhA vartate, tannAtra kazcanApi virodho saMzayo vA / dravyasya bhAvAbhAvAtmakatvam (zranantadharmAtmakatvam ) dravyasya ( vastuna. ) anantadharmAtmakatvaviSaye bahudhA janAH vivadante, yat ghaTe yadA astitvaM tadA kathaM tasya nAstitvam ? ghaTasya yadekatvam, tadA kathamanekatvaM tasya ? kintvatra vicAre kRte sati jJAyate yad ghaTo ghaTa eva na vastram, nApi kiJcidanyat / asyAyamabhiprAyo vartate, yat ghaTo tadbhinnAnantapadArthAtmako yadi nAsti, tad 'ghaTaH svarUpeNAsti, pararUpAnantapadArthAtmakAbhAvAt pararUpAtmako nAsti' yadi netthaM syAt, tadA ghaTaH paTa eva syAdanyatkazcidvA syAt / atra daM pararUpavyAvartakaM nAstitvameva ghaTasyAstitvaM sthApayati / asminneva ghaTe rUpa-rasa-gandhasparza- laghutva-dIrghatva-sUkSmatvAdayo guNadharmAH santi / eSAmapekSayA tu ghaTo'nekadharmAtmako vartate, yathA khalu ghaTe'neke jainadarzane dravyavyavasthA, tadIyaM mahatvaca 61
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAH guNA vA vidyante, tathaiva pratyekasmin dravye dravyatvAdekatve'pi parasparaM viruddhA anekadharmaguNAH spaSTameva pratibhAsante / ataevAtra saMzayavirodhayuktebhyo dharmakIrtinedaM pratipAditam 'yadIyaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam / ataH dravyasya svadravyakSetra kAlabhAvApekSayA bhAvatvam, paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA cAbhAvatvamapi vartate / na kevalaM bhAvatvena nApyabhAvatvena vA vyavasthA bhavati, tathAhi-- yadi dravyavat paryAyo'pi kevalaM bhAvarUpa eva svIkriyeta tadA prAk pradhvaMsa - anyonya- atyantAdyabhAvAnAma bhAvAtparyAyANAmapyanAdyanantatva syAttadA tvekaM dravyamanyarUpaM bhUtvA pratiniyatadravyavyavasthAmeva samApnuyAt / tathAhi 1 - prAgabhAvaH - kArya kAraNAdutpadyate'ta kiJcidapi kAryamutpatteH prAk asadbhavati / utpatteH prAkkAryasya yo'bhAvaH sa eva prAgabhAvaH, abhAvo'yaM bhAvAntararUpa. / dravyANAmanAdyanantatvAt nizcitasaMkhyAtmakatvAdanyUnAdhikatvAcca dravyarUpeNa kAraNatvam, paryAyarUpeNa ca kAryatvam, yato hi dravyANi notpadyante, paryAyA evotpadyante vinazyanti ca / ato yaH paryAya utpadyamAno vartate, na sa utpatteH prAgvartate'to'tra yastasyAbhAva:, sa eva prAgabhAva. / prAgabhAvo'ya pUrvaparyAyarUpo bhavati / itthamatyantasUkSmakAladRSTyApi pUrva paryAya evottaraparyAyasya prAgabhAva, pUrvaparyAyasya ca tatpUrvaparyAyaH / anayA santatyA cAyamanAdirbhavati / yadyatra kAryaparyAyasya prAgabhAvo'svIkriyeta tatkAryaparyAyANAmanAditvAdravyeSu trikAlavartInA sarveSAmapi paryAyANAmekasminneva kAle sadbhAvaH syAt sa ca pratItiviruddha / 2- pradhvaMsAbhAvaH -- dravyamavinAzi, paryAyAzca vinAzazIlAH kAraNaM hi vinazya kAryarUpamabhigacchatyata. kAraNaparyAyasya nAzo kArya paryAyarUpa, kazcanApi vinAzo nAbhAvarUpo'pitRttaraparyAyarUpa eva bhavati, asyAyamAzaya:yatpUrvaparyAyasya nAza sarvadottaraparyAyarUpa eva bhavati / yadyayaM pradhvaMsAbhAvo'pi na svIkriyeta tadApi sarvakArya paryAyANAmanantatva syAt / yadIdaM zaGkyate yatpUrvaparyAyasya vinAza uttaraparyAyarUpaH, taduttaraparyAyasya naSTe ( pUrva paryAyazasya vinAze ) punaH pUrva paryAyeNa bhAvyam 1 vinAzanAzasya sadbhAvarUpatvAt ? tanna samIcInam, yato hi - kAraNopamardanAtkAyatpattistu jAyate, kintu kAryopamardanena na kAraNotpattirbhavati, upAdAnasyo 62 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pamardanenopAdeyasyotpattitvAt / atra prAgabhAva-prahavaMsAbhAvayozcopAdAnopAdeyasambandho vidyate / ataH 'yadatItamatItameva tat' iti niyamAnusAraM vinaSTasya prAgabhAvasya pradhvaMsAbhAvanAzena na punarujjIvanam zakyam / 3 - itaretarAbhAvaH - ( pranyonyAbhAvaH ) - svabhAvAntarAt svasvabhAvasya vyAvRttiH, ekasya paryAyasyAnyasmin paryAye'bhAvo vA ekasya svabhAvasya anyarUpAbhAvo vA svabhAvAnAM pratiniyatatA vAnyonyAbhAvaH / yathAhi:- ghaTasya paTe, paTasya ca ghaTe, vartamAnakAliko'bhAvaH / kAlAntare tu ghaTaparamANavo mRttikA - kArpAsa- tantvAdiparyAyAnadhigamya paTaparyAyamadhigantu kSamAH, kintu vartamAne tu ghaTo na paTaH, iyameva yA vartamAnakAlikA vyAvRttiH saMvAnyonyA bhAvaH / yasyAbhAve kAryotpattiH sa prAgabhAvaH yasya bhAve ca kAryasya vinAzaH saH pradhvasAbhAva:, ata itaretarAbhAvasya abhAvena bhAvena vA, utpatyA vinAzena vA, saha sambandhAbhAvAnna prAgpradhvaMsayoH satoH anyonyAbhAvasyAnAvazyakatA, vartamAnaparyAyANA pratiniyatasvarUpavyavasthApakatvAt / yadyapyavamanyeta tatkasyacidapi paryAyasya sarvAtmakatvasya sambhavaH syAt, ato'yamapyaheyaH / kAliko 4 - atyantAbhAvaH - ekasya dravyasyAnyasmin yo'bhAvaH, sa evAtyantAbhAvaH / yathAhi - jJAnasyAtmani yattAdAtmyaM, na sa kadApi pudgale sambhavati / atyantAbhAvAbhAve tu na kasyacidapi dravyasyAsAdhAraNo bhAvaH svarUpo'vaziSTaH syAt, yato hi sarvaM sarvAtmakaM bhavet / atyantAbhAvAdevaikaM dravyaM nAnyarUpaM bhavati, dravyayoH sajJAtIya- vijJAtIyayoH pratiniyatasvA khaNDasvarUpatvAnna kadApi ekasattAtmakaM mizraNaM bhavati / ime catvAro'pyabhAvAH vastuno bhAvarUpAtmakatvAduddharmAH / eSAmabhAve svIkRte, dravyANAM kevalaM bhAvAtmakatve vA svIkRte satyupayuktAH doSAH balAt samAyAnti, ato'bhAvA'zo'pi bhAvAMzavadvastuno dharmaH itthaM dravyaM bhAvAbhAvAtmakam / yadi dravyasya ( vastuno ) abhAvAtmakatvameva svIkriyeta, tadA bodhavAkyayo abhAve jAte 'abhAvAtmakatvasya tattvasya' svayameva pratItirasiddhA syAt, parapratipattizcApi na syAt / svapratIteH sAdhanaM bodhaH, parapratipattezca sAdhakaM vAkyam, anayorabhAve svapakSasAdhanaM, parapakSadUSaNaM ca kathaM zaknuyAt ? itthaM vicAre kRte sati jJAyate yatpratyekamapi dravyaM bhAvAbhAvAtmakameva bhavati / nadarzane dravyavyavasthA, tayaM mahatvaJca 63
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyasya nityAnityAtmakatvam dravyasya sarvathA nityatve svIkRte sati vasmin pariNamanAbhAvAdarthakriyAyAH abhAvo syAt, arthakriyAkAritvAbhAve tu puNya-pApa-bandha-mokSAdivyavasthA: vinaSTAH syuH, atha ca jagataH pratikSaNabhAvinaH parivartanAdayo'pya bhavAH syuH / sarvA'nityatve ca svIkRte pUrvaparyAyasyottaraparyAyai asambandha, AdAnasmRti-pratyabhijJAdivyavahArAzca ucchinnAH syu, kartu karmaphalAvAptezca bhAvo'pi syAt / sarvathA nitye pakSe kartRtvAsambhavastarhi sarvathA'nitye pakSe kartA kariba bhoktA ca kazciditi syAt / aya copAdAnopAdeyamUlaka kAryaraNabhAvo'pi na ghaTate / badaH loka-paraloka kArya-kAraNabhAvAdivyavasthAyeM dravyeSu teSAM molikasAyA anAdyanantarUpasya dravyatvasya cAdhAro dhruvatvameva svIkaraNIyam / nainaM vinA dravyasya dravyatva surakSita syAdataH pratyekamapi dravyaM svIyAnAdyanantadhArAyAM pratikSaNameva sadRza-visadRza - alpa- sadRza- ardhasadRzAdirUpeNa pariNamamAnaM na kadApi samUlocchedaM vinAzaM vAdhigacchati / na kadApIdaM pariNamanacakramavaruddhaM bhavati, na kadApi kiJcidapi dravyaM samAptimadhigacchati, ataH pratyekamapi dravyaM nityAnityAtmakameva vidyate / yannityaM tatkathamanityaM syAt ? ityapi zaGkA na karttavyA, yato hi - rayate jagati yatkazcana api puruSa svIyAsu bAla-yuvA- vRddhAdyavasthAsu parivartamAno'pi svIyamastitvamekamevAnubhavati, yenaiSu parivartaneSvapi tasyaikarUpatA tiSThati / yadezI vastusthitistadoparyuktaM zaGkana vyarthameva pratibhAti, yato hi parivartana/dhArabhUtA santAnaparamparA dravyasyAnAdyanantatvaM vinA na ghaTate, iyameva tasya nityatA yattadananteSu parivartaneSu satsvapi vidyate'tItAMzca saMskArAn gRha Nan, parityajazca vartate, AgAminaJca pratyeka kSaNaM samatItyApivartyate / yathA khalu 'yaH svayamantima syAt tadanantaragAmI ca na kazcana, etAzasya kasyacidapi kAlakSaNasya kalpanApyazakyA' etadiva vizvasya jagatoSNu-paramANu-jIvAdiSu kazcaneko sarve vA kazmizcit kAle nirmUlA ataeva samAptAH syu.' iyamapi kalpanAzakyA / neyaM kalpanA buddheH parA, yato hi janadarzana Atma-granyavivecana 64
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'amukasmina kSaNesane ya dravyasyAmukAvasthA bhaviSyatIti' parivartanasya prakAravizeSastu jJAtumazakyaH, kintu dravyasya bhaviSyati pratyekasminnapi kSaNe yatkiJcitparivartanamavazyameva bhAvyamiti tu suspaSTatayA pratIyate budhyA' / ato dravyasya maulikatvAttasya samApterabhAvaH, yato hi dravyaM pariNAminityaM pratikSaNaJca vilakSaNam / pratyekasmin kSaNe tat paryAyaikayuktaM bhaviSyatyeva / yathA khalu sa paryAyo'tItaparyAyaM vinAzya svayamastitvamAgataH, tathaivottaraparyAyaM samutpAdya svata eva vinaGkSyati / atItasya vyayaH, vartamAnasyotpAdaH, dvayozca dravyarUpeNa zrIvyamastyeveyameva vyAtmakatA vastuno vastutvam / idameva svAminA samantabhadra'Na' kumArilabhaTTena' ca pratipAditam / pAtaJjalamahAbhASye'pi " vastuno vyAtmakatAyAH samarthanaM zabdArthamImAMsAprakaraNe samupalabhyate, yadAkRtinAze'pi padArthasattAvaziSyate / yadyapyekasminneva kSaNe utpAda-vyaya- dhrauvyANAM parasparaviruddhatvaM pratibhAti, kintu vicAre te sati virodhaH zAmyati / yato hi nainaM vinA tatvasvarUpa nirvAho bhavet / " dravyasya bhedAbhedAtmakatvam guNaguNino, sAmAnyasAmAnyavatoH, avayavAvayavinoH kAraNakAryayossarvathA bhede sati guNaguNyAdibhAvA na syu / sarvathAbhede'pi 'ayaM guNaH, ayaM ca guNI' ayamapi vyavahAro na sambhavet / yadyavayavI avayavebhyo bhinnastadavayavI svAvayaveSu sarvAtmanaikadezena vA tiSThati ? sarvAtmanA cettarhi -- avayavasaMkhyAkAH avayavino'pi syu, yadyekadezena tadavayavasaMkhyAkA tasya pradezA. svIkaraNIyAH / itthaM sarvathA bhede'bhede vAneke doSA. samAyAnti / ata. yad dravyaM sa evAbhedaH, yazca guNa. paryAyo vA sa eva bhedaH / pRthak siddhayodra vyayoryathA bhedaH kAlpanikastathaivaikasya dravyasyApi svaguNaparyAyAbhyAM bhedo kevalaM vyavahArArthameva kalpyate / yato hi guNebhya paryAyebhyo vA pRthak na dravyasya kiJcit svata zAstitvaM vartate'tastattva bhedAbhedAtmakameva svIkaraNIyam / evamevAnyAnanyAtmakatvaM" pRthaktvApRthaktvAtmakatvaM " vA tattvasya samantabhadrAcAryeNa vyAkhyAtam / yathaikaH kazcana puruSaH vibhinnApekSAbhi. kartR -karma-karaNAdirUpeNa vyavaharati paraM tasya svarUpaM tu svataH siddhameva yathA bhavati tathaiva dharma- dharmibhAvasyA"-pekSikatve'pi dravyasyApi svarUpaM svataH siddham / kevalamayameva niSkarSaH - yaddravyasyAnantaguNa paryAya dharmebhyaH pRthaksvataMtrAstitvAbhAvAtpratyekasyApi dravyasyAkhaNDasya vyavahArArthamevAneka jaivarzane vyavyavasthA, tadIyaM mahatvaJca asya - - 65
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAdInAM vizleSaNaM vidyte| nApi teSAM dharmAdInAM dravyAd vyatiriktA kAcitsattA vartate / dravya-vyavasthA jainadarzane vibhinnarAcArya. dravyANAM vivecanaM vibhinnaI STikoNaH kRta vidyate, teSu pramukhAnAM siddhAntAnAmatra vivecanaM kriyate / he dravye vizvasya mUle mukhyata' jIva. (Soul) ajIvazca (Non Soul) eva vidyate'nayoreva sarvatra sammizraNam / anayoretena sammelanena nirmitaMbandhanarjIvaH nAnAsasAridazAmanubhavati / yadIya sammizraNadhArA'varuddhA syAttadotpannAn bandhanAn vinazya jIva svIyA zuddha-buddha-muktAvasthAmAptu zaknuyAt" / itthamatra saMkSepata dve eva dravye / anayorjJAnarUpo jIvaH, ajJAnarUpazcAjIva / padmanandinApyetadevoktam cidacicceti dve paramatatve" (Ultimate reality) kecana ca dravyANAmastikAyAnastikAyarUpeNa bhedamabhidadhanti / atrAstikAyapadena teSAmeva grahaNaM bhavati yeSAmastitvaM bahupradezayuktattvaJcasti / yathAhi-jIvaH (Soul), pudgala (Matter), dharma. (Motion), adharmaH (Rest), AkAzazceti (Space) / ime sarve'pi svIyenAstitvena sahaiva bahupradezAtmakatvAt kAya ivAkAze svasvarUpAnusAraM avagAhante, kintu kAlo'stitvAtmako'pi bahupradezitvAbhAvAdakAyavAn / itthaM kevala kAla (Time) evAnastikAya , anye cAstikAyA / DA0 rAmanAthazarmaNApi siddhAnto'ya svIkRta / paJca dravyANi anye ca jainadArzanikA. jIvAjIvatattvAnAmanyadeva vargIkaraNaM kurvanti / yena kevalaM paJcAstikAyAnAmeva dravyatvena svIkAra , te ca yathA-jIva , dharmo'dharma., AkAza , pudgalazceti / eSA paJcAnAmapi dravyANA trikAlavartinA kAlena sambandha, trikAlasthitatvAt / ato'stipadenaiSAM sthiteH (Existence) yathA bodho bhavati tathaiva kAya iva pradezapracayatvamapyeSA kAyapadena buddhayate / yato hi samastamapi vastujAta yasmin kasmin vA deze kAle, (Time or Space) tiSThatyeva kAlasya dravyatvenAsvIkArasya vivecanamagne kariSyate / SaDvavyAriNa digambarAcAryAstu paJcAstikAyAtiriktaM kAlamapi dravyarUpeNa svIkRtya janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdravyANIti" svIkurvanti / teSAmmatAnusAraM kAlasyApi dravyalakSaNayogAdekapradezitve'pi (anekapradezitvAbhAve'pi), dravyatvamasti (Substance) eva / guNaH paryAyazca yuktaM" dravyaM, tatra svayaM guNarahitAH dravyAzritAH guNAH (Qualisties or Attributes) / yathA jIvasya jJAnaM, pudgalasya rUpAdayaH, dharmasya gatiH, adharmasya sthitiH, AkAzasyAvagAhaH, kAlasya ca vartanAhetutvam / dravyasyopayuktarUpeNa pariNamanaM ( bhinnAvasthAsu pariNamanaM ) paryAyaH (Action) / yathAhi-jIvasya ghaTAdijJAnaM, sukhaM klezAdayazca, pudgalasya mRtpiNDaghaTAdayaH, dharmAde. gatyAdivizeSAH / ittha kAlena saha SaDdravyANIti prasiddham / saptatattvAni tattvAni saptavidhAni, tathAhi-jIvaH (Soul) ajIvaH (Non-Soul) AsravaH (Inflow), bandhaH (Bondage) sambaraH (Stoppage), nirjarA (Shedding) mokSazceti" (Liberation) / uparyukteSu SaDdra vyeSu prathamo jIva, zeSAstvajIvAH (ajIvasyava bhedAH) santi / ata: jIvAjIvayoratiriktamapi kazcidAcAryaH eSAM paJcAnAmapi vizleSaNaM kRtam / dravya-vyavasthAyAH mahatvama padArthavyavasthAdRSTyeda jagat SaDdravyamayaM vartate, kintu mokSArthine yeSAM padArthAnAM jJAnasyAvazyakatApekSA vAsti, tAni saptatattvAni prAguktAni eva santi / mokSaprAptya jagata., jagaddheto., mokSasya, mokSopAyAnAJca jJAna tathavAvazyaka vidyate yathA khalu kasmaicana vyAvigrastAya vyAdhimuktyartha vyAH, vyAdhiheto, vyAdhimokSasya, vyAdhimokSopAyAnAJca jJAnamAvazyakam / vizvavyavasthAyA. tattvanirUpaNasya coddezyAni pRthakpRthageva santi / tattvajJAnAnmokSAvAptistu vizvavyavasthAyA jJAnAbhAve'pi zakyA, kintu vizva-vyavasthAyAH samagramapi jJAnaM tattvajJAnAbhAve nirarthakameva syAt / itthamAtmA baddha , ebhiheMtubhirbaddha:, bandhazcAya bhedyaH, ebhizcopAyarbhedyaH, eSu caturSu eva bhAratIya. dArzanikaH tattvajJAnasya parisamAptiH kRtaa| bhagavatA buddhanApi eSAmeva catuNNAM rUpAntareNa duHkha, samudayaH, nirodho, mArgazceti catuHsatyAnAM vivecanaM kRtam / mokSArthine tu ka. mokSa. ? iti jJAnamAvazyakam, yasya prAptyai saH prAptAn api sukhAn parityajya svecchayA sAdhanA-kaSTamanubhavitu sannado janadarzane drajyavyavasthA, tabImaM mahattvaJca
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavati / kinvAtmanaH svatantrasvarUpasya jJAnaM vinA, tasya sukhadasvarUpasya ca jJAnaM vinA kevalaM paratantratAmapAkatu tAzasyotsAhasya bhAvo na syAt yena mumukSa : tapasaH sAdhanAyAzca kaSTAn svecchayA sahituM prayatate / atastasyAdhArabhUtasyAtmanaH svarUpasya jJAnaM mokSArthine sarvaprathamamAvazyakam / yatazcAtmA baddhaH, ataeva mumukSa svabhAvato bhavati / ataeva bhagavatA mahAvIreNa baMdhAsravasaMvaranirjarAmokSAdInAM jJAnena sahaiva jIvatattvasyApi jJAnamAvazyakamiti kathitam, yato hi jIva eva saMsArI bhavati, sa eva bandhamadhigacchati, sa eva ca bandhAn vidIrya mokssmvaapnoti| bandhazca jIvAjIvayordvayovyayorbhavati, ato yasyAjIvasya samparkeNa jIvasya vibhAvapariNati', rAgadveSasantatiH, yaizca karmapudgalaH bandhaH svasvarUpAd bhrazana ca jAyate, tasyAjIvatattvasyApi jJAnamAvazyakamapekSitaJca / asyAyamevAbhiprAyo vartate--yajjIvAjIvAdInAM saptAnAmapi tattvAnAM mokSAya sarvaprathamaM jJAtavyattvAd darzaneSu eSA tattvAnA mahatvaM vaiziSTyaM ca jainadArzanikaH svIkRtam / jainadarzane dravya-vivecanam jainadarzane jIvo'jIva. dharmo'dharma AkAza pudgalazceti SaDdravyANi santi, iti pUrvamevAbhihitam / eSu prathamasya jIvadravyasyaiva vivecanamasya zodha-prabandhasya mUlabhUto viSaya. tasyaivAgre vakSyamANatvAt tatprayojanabhUtAnAM zeSANAM paJcAnA dravyANA vivecana kriyate / gamat: (Matter) pudgaladravyasya sAmAnyalakSaNam -'rUparasagandhavarNavantaH pudgalAH', 'pUraNAd galanAdvA pudgala:' iti| atra pUraNam-- vyaNukAdiskandheSu tasya milanam, galanaM ca skacAtpRthakabhavanam / ittha ya upacayApacayamavApnoti saH pudgala / samastamapIda dRzyamAna jagat pudgalavistara eva / mUlatastu pudgaladravya prmaannuruupmev| paramANUnAM saghAtena yatskandhasyotpattirjAyate tat sayukta pudgaladravya bhavati / ime pudgalaparamANavaH svabandhanazaktyA yAvamilitA santi tAvat skandhapadabhAjo bhavanti / eSAM skandhAnAmutpattiH vighaTanaJca paramANUnA bhedasaghAtebhya eva bhavati / asya ceme catvAraH pramukhAH guNA bhavanti-rUpam (Colour), rasa (Taste), gandha (Smell), sparzazceti (Touch) / janadarzana Atma-pravyavivecanam 68
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgalasya catvAro mevAH pudgaladravyasya catvAro bhedAH bhavanti-1-skandhaH, 2-skandha-dezaH, 3-skandhapradezaH, 4-paramANuzceti / tatrAnantAnantaH paramANubhiyuktaH skandhaH, skandhA? skandhadezaH, tadardhazca skndhprdeshH| paramANuzca sarvathA'vibhAgI sUkSmatamazca bhavati / indriyANi, zarIraM, manaH, indriyaviSayAH, zvAsocchavAsAdayazcAsyaiva vividhA pariNAmAH" / skandhamedAH skandha. svapariNamanakriyayA SaDvidho bhavati-(1) sthUla-sthUlAH (Gross-Gross) (2) sthUlAH (Gross) (3) sthUlasUkSmAH (GrossFine) (4) sUkSma-sthUlAH (Fine-Gross) (5) sUkSmAH (Fine) (6) sUkSmasUkSmAH (atisUkSmAH ) (Fine-Fine) iti / 1-atisthUlAH (Gross-Fine)-ye skandhAH chinnatAM bhinnatAM vAptAH santaH punarmilitumazaktAste sthUlasthUlAH / ythaahi-kaasstth-shilaa-prvt-pRthivyaadyH| 2--sthUlAH (bAvarAH) (Gross)-ye ca skandhAH chinnatAM bhinnatAM vAptA. santa svata eva milanakSamAste sthUlAH / yathA--dugdha-taila-jalAdayaH / 3--sthUlasUkSmAH ( bAdarasUkSmAH) (Gross-Fine )-yeSA skandhAnAM sthUlatva kevala dRSTipathamevAyAti, kintu na te kadApi chedyA. bhedyAH vA bhavanti / te bAdarasUkSmA ityucyante / yathAhi-chAyA-Atapa-andhakAra-prakAzaprabhRtayaH / 4-sUkSma-sthUlAH (sUkSmabAdarA.) ( Fine-Gross )--ye ca skandhAH sUkSmatve satyapi sthUlA iva pratIyante, te caturindriyaviSayAH sparza-rasa-gandhazabdAH sUkSma-sthUlAH bhavanti / 5-sUkSmAH (Fine)-ye sUkSmatvAnnendriyagrAhyAste karmavargaNAdayaH sUkSmaskandhA. bhvnti| 6-atisUkSmAH ( sUkSmasUkSmAH ) ( Fine-Fine )-karmavargaNAbhyo'pi sUkSmA' vyaNukaskandhaM yAvat sarve'pi skandhAH sUkSmasUkSmA' (atisUkSmAH) bhvnti| paramAraNaH (Atom) paramANuH paramAtisUkSmaH", avibhAgI5 cAsti / zabdakAraNo'pi san anavarzane vivecanam
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayamazabdaH, zAzvato'pi satyutpAdavyayayukto bhavati / pratyekasmin paramANo svabhAvata evaMkarasarUpagandhAH, dve sparza ca bhavanti / arthAt zvetaraktanIlapItakRSNavarNeSu kazcanako rUpaH (varNaH) parivartanazIlo bhavati, madhurAmlakaTukaSAyatikteSu kazcanako rasaH parivartanazIlaH, sugandha-durgandhayo kazcanako gaMdho'pyavazyameva bhvti| zItoSNa-snigdharUkSayozcakaika kazcanApi sparzaH, arthAt dvau sparzI pratyeka paramANau bhavata', zeSA mRdukarkazAH gurulaghu ceme sparzA., skandhAvasthAyAmeva bhavanti, na tu prmaannau| ayamekapradeziparamANu. skandhAnAM sayojakaravAd hetuH (kAraNaM), vibhAjakatvAcca kAryamapyasti / ata pudgalasya paramANurUpAvasthA svAbhAvikI, skandharUpA cAvasthA vibhAvaparyAyayuktA bhvti| rUpiraNaH pudgalAH pudgala. rUpidravyam, anye ca sarve'rUpiNa , idamevAsyAnyebhya. pArthakyam / dravyamida varNa - gandha - rasa - sparzAtmakatvAt, indriya-grAhyatvAcca rUpI (Material) / pudgalasyame mUrtaguNA paramANuta pRthvIskandha yAvatsarvatrApi prApyante, ime ca sarve'pi rUpiNaH santi / adamavadhAraNIyam-yadasmin varNa-rasa-gandha-sparzAzcatvAro'pi guNA sarvadeva tiSThanti, na kadApi kutrApi eko dvau trayo vA / ida tu sambhAvyate yadekasmin kAle ekaH pramukha indriyagrAhyo vA syAt, apare tu gauNA , atIndriyA' vA syu , para na tatraSu kasyApyabhAvo sambhAvyate / asya siddhAntasya samarthanamAdhunikena vijJAnenApi kRta vidyate / tathAhi-vaijJAnika hAiDrojananAmako vAyu (Hydrogen) nAiTrojana (Nitrogen) nAmako vAyuzca (Gas) varNa-gadha-rasarahito'bhihita " / parantvanena kthanena nAnayoreSA guNAnA sarvathAbhAvo gRhItu zakyate, yato hyanayo vAyvoreka. skandhapiNDa. amoniyA' (Amonia) nAmako vidyate'smin hAiDrojananAmakasya vAyoreko'za , nAiTrojananAmakasya vAyozca trayo'zAH bhavanti / skandhe cAsmin vaijJAnika rasagandhayoH svIkAra kRto" vidyte| vijJAnasyAya sarvamAnya. mUlabhUtaca siddhAnta. 'yannAsata utpatti. satazca vinAzo jAyate', anenaiva siddhAntena 'amoniyA' skandhe vartamAnayo. rasagandhayoH svIkAre kRte sati kathamupayuktayo vAyvorasvIkAra svIkriyate, yato hyanayoreva pariNAmo'moniyAskandha, nAnyaH kazcit / kiJca, yadyanayoTivornemau guNau vidyate, tatkathamanayoH pariNAme janadarzana Atma-pravyavivecanam 70
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Resultant) amoniyAskandhe imau gandharasI syAtAm ? na kazcanApyetAdRzo guNo vartate yasya paramANAvabhAve sati skandhe sattA syAt / ato'nena yathAnayoaat rasagandhau sidhyete, tathaiva varNo'pi sAdhyaH syAnnatvasAdhyaH / asya kevalamayamevAzayaH yat pudgale sarvatrava varNarasa- gandha-sparzAnAM sAmyenAstyastitvam, na tu kasyApyabhAvena / zabdasya pudgalaparyAyatvama pud galadravyasya paryAyAH - zabdaH ( Voice), bandha (Bondage), saukSmyaM (Fine-ness), sthaulyaM ( Gross-ness ), sasthAnaM ( Figure ), bhedaH, tamaH, chAyA, AtapaH (Hot Light), udyotAdaya: ( Cold-light ) " ca / vaizeSikAdibhirazabdamAkAzaguNamabhihitam, kintvAdhunikavijJAnena vividheryantrairazabda, saMgrAhya tasya paudgalikatva sAdhitam / zabda: paudgalikaireva yantrairgrahyate, paudgalikenaiva yatreNa dhAryate, paudgalikaireva padArthairavarudhyate, karNapaTalAdIn ( paudgalikAn ) eva vidArayati, pIdgalikameva vAtAvaraNamanukampayati, ataevAyamapi paudgalika sidhyati / aya skandhAnAM pArasparika saMgharSAt saMyogAt, vibhAgAdvotpadyate, jihvAtAtvAdInA sayogAdapi nAnAprakArakA prAyogikazabdA utpadyante, asyotpAdakAni nimittakaraNAnyupAdAnakAraNAni ca paudgalikAnyeva santi / yadA skandhAbhyA saMgharSAtkizcana zabda utpadyate, tadA saH svazaktyA pArzvavartinaH skandhAnnapi zabdAyamAnAn karoti, yathAhi-- jalAzaye pASANakhaNDe prakSipte samutpanna prathamastaraGga svIyagatizaktyA svapArzvavartinaM jalamapi kramazastaraGgayati, atha cAya krama yena kena prakAreNa svavegAnusAramatidUramapi jalamatikrAmati / ittha zabdo nAkAzaguNo'pitu pudgalapariNAma eva / zabdasya pudgalaguNatvanirasanam atrAyampraznaH yadyathA varNa- gandha-rasa-sparzA pudgalaguNAstathaiva zabdasyApi paugalikatve siddhe kathaM na pudgalaguNatva svIkriyate, yato hi yathA varNAdayo kramazazcakSurindriyAdInA viSayAstathaiva zabdo'pi zrotra ndriyaviSayaH / tanna samIcInaM pratibhAti, yato hi guNA dravyasya AdhArabhUtAH taliGgAH " bhavanti, ata zabdo na pudgalaguNa. nApi sa pudgaladravye sarvadA prApyate / ataH sa pudgalapariNAma eva bhavitu zaknoti, yatazca sa pudgalaskandhAnAM . pArasparikasagharSAdutpadyate / anadarzane dravyavivecanam 71
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi zabdasya pudgalaguNatvaM svIkriyeta tadA sarvadA pudgalazzabdarUpa eva syAt, kintu naitAdRzo vastutaH dRzyate'taH zabdasya pudgalaguNatvaM nocitam, nApi svIkatuM zakyate / dharmadravyam (Medium of Motion) anante'sminnAkAze lokasyAkAraM nizcetumidamAvazyakaM yatkAcidetAzI vibhAjikA rekhA maulikAdhArayuktA bhavitavyA, yayA jIvapudgalAnAM gamana tAvadeva syAnna tasyA bahi. / AkAzamekamamUrtamakhaNDamanantapradezi, sAmAnyasattayA ca sarvatra sthita dravyamato'sya nirdhAritapradezaM yAvadeva jIvapudgalAnA gamana syAnna tadane, ityAtmake niyantraNe nAkAza. kSama., yato hi tasmin pradezabhedatve'pi na svabhAvabhedo vidyate / jIvapudgalAstu svata eva gatisvabhAvA , ato na teSA svataH sthite. prazna., asmAtkAraNAdeva jainAcArya: lokAlokavibhAgArthamAkAzasadRzamekamamUrtika niSkriyamakhaNDa dharmadravya svIkRtam / yazca gatizIlAnA jIvapudgalAnA gamanakriyAyAM sAdhAraNo hetuH / nAya dharma kaJcanamapi dravya sacodya sacAlayatyapitu ye gatimanta pudgalajIvAste'nena mAdhyamenAzrayaM gRhNanti / lokAntastvidaM dravyaM sAmAnyaM, paraM lokAnte tu niyantrakarUpeNa spaSTaM parijJAyate, yaddharmadravyamapyastitvavAn, yena sarve'pi pudgalajIvA' svIya gamana tAvatparyantameva vidhAtu zaktA, nAgre'pi / dharmazabdasya dravyavAcakatvam vardhamAna mahAvIreNoktam dravyaM vyAkhyAyayatA, yat--'guNAzrayo dravyama', aneneda suspaSTa bhavati yadatra dharmazabdaH nAtmazuddhisAdhana.", nApi karttavyaguNavAci vAsti / apitu dharmadravyameka", lokavyApta, zAzvata, varNa-gandha-rasasparzazUnyaJca, jIvAnAmaNUnAJca gatikriyAyA sahAyakam / jIvAnA gamanAgamane, bhASaNonmeSau, mAnasika-vAcika-kAyikyA' vAnyA. pravRttayo'pi dharmeNava smpaadynte"| dharmadravyasyAvazyakatA dharmAstikAyasya kalpana na kevala vAgADambaramAtramityasya vizleSaNaM jainadArzanikarittha kRta vidyate--janadarzanasyeyaM mAnyatA, yadAkAzamanantaM, vizvaJca tadekadezavati, yadIttha na syAttarhi vizvasyakako paramANuranante'sminnAkAze prakIrNa syAdatha cAsya vizvasya saghaTanamapyasambhava syAt / ataH vartate kaJcanaitAdRzameka dravya yacca lokaparimita, gatikriyAyAM sahAyakaJcAsti / iyamevAstyasya dhrmdrvysyaapekssaa| jainavarzana Atma-adhyavivecanam
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadravyasya svataMtra kalpanam AtmA aNuzcemI dvAveva gatyAtmako / svagaterupAdAnakAraNe tvimAveva, paraM nimittaM kAraNaM kim ? pRthvI jalAdIni na lokaparimitAni, gatistu sampUrNa loke eva dazyate, vAyvAdayastu svata eva gatizIlAH, AkAzaraca lokAlokavyAptaH paraM na jIvapudgalAnAM gatissarvatraivAlokyate ? kAlazcApi gatinirapekSaH, itthaM nirdhAriteSu dravyeSu naikamapi dravya gatimAdhyama pratIyate, asmAtkAraNAdeva dharmadravyasya svataMtrA kalpanA svAbhAvikA, buddhigamyA cAsti / dharmadravyasya sahAyasvarUpam gatikriyAyAM jainamanISibhiH Atmano'Nozca udAsInamAdhyamarUpeNa dharmadravyaM nirUpitam / dharmadravya katha jIvapudgalAnAM gamane sahAyako bhavatIti kundakundAcAryai nirdiSTam 'dharmAstikAyo na tu svata gacchati, nApi kaJcana dravya gamayati, tattu kevala gatisAdhanamAtrameva yathAhi jalaM svayamagacchan, matsyAnnapyagamayan tAsA gatAvanugrahazIla, tathaiva jIvapudagalebhyo dharmadravyamapi jJeyam" / terror prAdhuniko gatimAdhyamaH gatikriyAyA vizleSaNe pravRtte rAdhunike vaijJAnika. prAya dvizatAbdapUrvamena siddhAntaM parijJAya 'Itharadravya' parikalpitam / ekonaviMzatizatAbdI yAvat vaijJAnike jagati dravyasyAsya na kimapi sthAnamAsIt / sRSTeH pratyekeSvaNuSu vicArazIlo vaijJAnikavargo'syA sRSTe mahatvapUrNenAnenAGganAparicita evAsIt / kintu yadAyaM prazna samupasthita yatsUryAdigrahanakSatrANAM madhye vartamAne'smin zUnyapradeze kathamimA prakAza kiraNAH ekasmAtsthAnAdanyaM sthAnaM gacchanti ? kazca tAsAM gatimAdhyamaH ? kathaJcAyaM bhAravAn prakAza. (pUrvavaijJAnika : prakAza bhArarahita evAGgIkRta AsIt kintvadya prabhRtiH taiH prakAzaH bhArayukta. svIkRtaH, ayamapi siddhAntaH jainadarzane pUrvakAlAdeva vidyate) mAdhyamena vinaivAnyaM sthAna yAvat gacchet ? asyaiva praznasya samAdhAnarUpeNa ebhi: 'Itharadravya' kalpitaM, svIkRtaJca - 'yadItharadravya na kevalamAkAzIyagrahanakSatramadhye sthite zUnyasthAne eva vidyate'pitu sUkSmatamasya paramANorapyantaH zUnye deze vidyate' | ItharasambandhiprAthamikadhAraNASvida pratipAditamAsId yadasmin saghanatvaM, taralatvaM bhautikatvaJca vartate / paramasyA viMzatizatAbdayAM jAtairgaveSajainadarzane dravyavivecanam 73
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAbhirIdravyasya tadeva svarUpaM nizcitaM, yan jainadarzane dharmadravyasya svarUpa vidyate / Itharadravyasya dharmadravyeNa kiyatsAmyaM kiyAzca bhedo vartate, iti pradarzanArthamatra tharadravyasambandhividuSAM siddhAntAnAmuddharaNAni kAnicit prastUyante / nemirasanamahodayarasya vivecanamitya kRtam-'kIdRzamAsIdidamItharadravyam ? ityAtmikyA vipratipattayo virodhA vA dRSTigocarA abhavan, yato hIdaM siddhamAsIt, yat (1) ItharadravyaM vAyubhyo'pi taralam (2) lohAdapi saghanam (3) sarvatrApyekadRzam, (4) agurulaghutvayuktamapi bhArazUnyam, (5) kazmizcidapi 'ilaikTrAna' (Electron) pArve pAradAkhyAdravyAdapi bhaarvaaNshcaasti'|" DenTanamahodayazcApi etadviSaye vilikhitam yan-~-'nyUTanamahodayenAviSkRtamItharadravya yadyapi saghana vidyate tathApi tasmin sagharSa vinaiva svacchandatayA viharanti padArthA / asyAtyantakomalatve'pi na vibhinnAkArA. bhavitu zaknuvanti, bhramaNazIlatve cApi nAsya gatirdaSTigocarIbhavati / padArtheSvasya prabhAvo bhavatyeva paraM nAsmin padArthaprabhAva' kathamapi sambhavati, nAsya vibhinnA' skandhA santi, ataeva na vayamasya pRthaka pRthagazAn abhijJAtuM zaknumaH / sthitAnAM nakSatrANAmapekSayAmya niSkriyatve'pi, nakSatrANA parasparApekSyA gatizIlatvameva svIkRta vidyate / maiksabornamahodayazcatadviSaye'bhihitam yat- 'zatavarSapUrva ItharadravyamekamavalehyapadArthavattarala svIkRtamAsIt, yaccAtilaghu , guruzcApi syAt, yena tat drutagatyA parAvartuM shknotu| para nikalmanamahodayasya prayogenApekSAvAdasiddhAntena ceda jJAta yat 'Ithara'--dravyamanyebhyo bhautikebhyo dravyebhyo pRthagvatate'syApekSAvazyakatA vA vidyuti, AkarSaNakriyAyAJcApyasti' / " itthaM bahubhi pAzcAtyavaijJAnikai kramazaH svIyenAnusadhAnenAmya svarUpaviSaye vivecana kRtam / yatra dharmadravyasvarUpAn kiJcitsAmya, kicidvai bhindayaJcApyAsIt / kintvasyA zatAvdyA yadvaijJAnikAnAmantimo nirNaya sajAta , tatra yatsvarUpamebhirasya nizcitama, tatsarvathA jainadarzane pratipAditena dharmadravyeNa sAmya bhjte| tathAhi ---'nAsyedaM tAtparya, yadItharadravya nAsti ? asmAkamasyApekSAstyeva * gate'smina zatAbde prAyaza svIkRtamidama, yadIthara dravyameka piNDarUpa, saghana, sAmAnyadravyavacca gatizIlamaratyeva, kadeya vicAradhArAvaruddheti kathana kaThina * paramadyantanamidaM svIkaraNam-yadIthara dravya na bhautika dravya, abhautikatvAccAsya prakRtirapi sarvathA bhinnA piNDatva-ghanatvAdi 74 janadarzana Atma-dravyavivecanama
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhautika guNAnAM sarvathAbhAvo'pyasmin syAt paramasya svIyA eva navInAH, nirNayAtmakAzca guNAH syuH IyaradravyasyAbhautikamudadhiriti / " Ithara - dharmadravyayo sAmyam atha ca pro0 jI0 Ara0 jainamahodayarIradravyasya dharmadravyasya ca tulanAtmake vivecane suspaSTatayA pratipAditaM - 'yadidaM siddha, yaddharmadravyaM ItharadravyaJcatAdRzamaikyaM bhajete, yatte dve'pyabhautike, apAramANavike, avibhAjye, akhaNDe, AkAzavavyApte, arUpe, gateranivAryamAdhyame, svasthite ca sta' / " suprasiddha gaNitAcAryai pro0 alavarTaAisTInamahodayairapi lokAlokayoH maryAdAnirUpaNe svIkRtam - 'yallokastu parimito'lokazcAparimita / ataH lokasya parimitatvAnna kAcan dravyazakti lokAdbahirgantu zaknoti, tatra tasyA zakte. ( yA zakti gatI sahAyikA, tasyA ) abhAvAt / nenoparyuktena vivecanena parijJAyate, yadAdhunikaivaijJAnikai yat 'ItharadravyaM' parikalpitaM, tasya ca ye guNA santi, teSAM jainai parikalpitena dharmadravyeNa sarvathA sAmya jAtama, yena neda kathanamanucitaM pratibhAti, dharmadravyameva samprati 'Ithara' itinavInanAmnAdhunika vaijJAnika sAkSAtkRta, vastutastu etadeva bahukAlAd bhAratIya vAGmaye jainai 'dharmadravyam' itinAmnA grahItaM vidyate / adharmadravyam (Medium of rest ) yathA jIvapudgalAnAM gatAvapekSitam dharmadravyaM tathaivaiSAM sthitAvapyasAdhAraNakAraNarUpeNAdharmAstikAyasya kalpanA jainadArzanikai kRtA / dharmAdhama dvAveva sadRzau vidyene, yatazca dharma ivAdharmo'pi rUpa-rasa- gandhasparzazabdAdirahito'mUrtika, niSkriya utpAda - vyayAbhyA pariNamanazIlo'pi nityo vidyate / parantvanayo. kAryabheda svAbhAvikastadyathA - dharmo yathA jIvapudgalAnAM gatAvasAdhAraNo hetustathaivAyamadharmo'pi jIvapudgalAnA sthitAva sAdhAraNakAraNatvAt sthitilakSaNo'sti / jIvapulAnA sthitAvayamudAsIno hetu vartate, yathAhi - vRkSacchAyA gacchantaM kaJcan pathika na balA sthApayati, apitu sthitebhya pathikebhya Azrayameva dadAti yathA ca pRthivI gacchata pazUt na gamanAnnivArayati, apitu teSAM sthita AdhArameva pradadAti tathaivAyamadharmo'pi jIvAn pudgalAzca na tu gamanAnnivArayati, nApi sthityaM prerayatyapitu teSA sthitI vRkSacchAyA-pRthivIvadevodAsIna sAhAyya prakaroti / jainadarzane dravyavivecanam 75
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAyate / na kasyacidapi pRthakapadArthasyAvazyakatAtra vartate / kathamanyaiH svIkatAnAM padArthAnAmatrAntarbhAvo bhavituM zaknotItyetadarthamevAtra vivecanaM kriyte| cArvAkAstAvat 'pRthivyaapstejovaaysttvaanii'tybhiddhnti| bauddhadarzanApekSayA ca tattvavimarza. viSayagataviSayigatabhedena dvidhA bhavati / tatra viSayagatApekSayA 'asaMskRtadharmA', saMskRtadharmAzceti dvaividhyam jagataH dharmANAM svIkRtam / asaMskRtasyArthazca-nityaH, sthAyI, zuddhaH, sahetukazceti / ime cAsaMskRtadharmA. trividhA ----1-pratisakhyA nirodhaH, 2-apratisaMkhyAnirodhaH, 3-AkAzazceti / atra prajJayA rAga-dveSAdivarmANAM pRthak pRthak visaMyogaH pratisaMkhyAnirodha." / prajJayA vinaiva yo nirodho bhavati sa khlvprtisNkhyaanirodh.| arthAt svabhAvata eva sAsravadharmANAM nirodhopratisaMkhyAnirodhaH iti| AkAzazcAvaraNasyAbhAvaH" / saMskRtadharmAstu-rUpa-citta-caitasikacittaviprayuktazceti vibhedazcaturdhAH bhavanti / atrAvarodhaka. padArtha rUpaH / asya paJcendriyAH, teSA paJcavidhAH viSayA., avijJaptizcetyaikAdazabhedAH bhavanti / indriyANAM tadviSayANAJcAghAta-pratighAtAbhyAmutpannaM cittamiti / mana -vijJAnAdInyasya naamaantraanni"| cittena ca saghanasambandhasthApakaH mAnasikavyApAra eva caitasiko dharma ucyate / ayaM ca SaTcatvAriMzadvidha." / ye ca dharmA rUpadharmeSu cittadharmeSu vA'parigaNitAste 'cittaviprayuktA.' ityucyante / ete ca dharmA. caturdaza vidhA. bhavantIti5 / / viSayigatadRSTyA ca jagato vibhAgastrividha -1-skandhaH, 2-AyatanaM, 3-dhAtuzceti / tatra skandhA. rUpa-vedanA-saMjJA-saskAra-vijJAnabhedena paJcadhA bhavanti / manaHsahitAni paJcendriyANi, teSA viSayAzcAtra jJAnAdhAraNa svIkRtA / ata evaiSA jJAnAdhAratvAt Ayatanatvamityuktam / atra mana AyatanAtiriktepvekAdazaSvAyataneSu pratyekamekaiko dharma', mana Ayatane ca catuSpaSTidharmAstiSThanti / ataeva mana Ayatana 'dharmAyatanamityapyabhidadhati bauddhAH / bauddha-darzane dhAtuzabdasyArthaH svalakSaNo'bhihita / vasubandhunA ca tAni sUkSmatattvAni yeSA samUhAt jJAnasantaterutpAdo bhavati) jJAnAvayavatvena dhAtuzabda svIkRtam / ete ca jJAnAvayavA (SaD indriyANi, teSA SaD viSayA., tadutpannAni vijJAnAni ceti) aSTAdazavidhA bhavanti / vaizeSikANi dravyANi vaizeSikaizca dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAbhAvAzcetyete saptapadArthAH isaradarzanAbhimatavyANAmantarbhAva:
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sviikRtaaH| atrApi ca pRthivI-apa-tejo-vAyu-AkAza-kAla-dik-AtmamanAMsIti navadravyANi svIkRtAni / momAMsakadravyAriNa mImAMsakAnA mate'pi nyAya-vaizeSikavadeva jagataH sattA svIkRtA vidyate / eteSu zabaramahodaya dravya-guNa-karma-avayavAnAmullekhaH svabhASye" kRtaH / prabhAkaramahodayazca dravya-guNa-karma-sAmAnya-samavAya-saMkhyA-zakti-sAdRzyAnAM padArthatvena svIkAraH 'prakaraNapaJcikAyA vihitaH / atraMSA lakSaNAni bhedAzca prAya vaizeSikasadazA eva santi / paraJca kumArilamahodayAnusAraM bhAvAbhAvabhedAbhyA padArtho dvividhaH / tatra bhAvazcaturvidha --dravya-guNa-karma-sAmAnyabhedena / abhAvo'pi prAg-atyanta-dhvasa-anyonyabhedaizcaturvidho bhavatIti / atra dravyamandhakArazabdAbhyA vaizeSika svIkRta navabhizca sahakAdazavidhaM sjaayte| kecana ca suvarNamapi pRthak drvytvenaabhiddhti"| kiJcAtra murArimizraranayo (prabhAkara-kumArilayo.) matAdbhinna kevalaM 'brahma' evaikaH padArtha. svIkRta / vyavahAre tu ghaTa-ghaTatva-aniyatAzrayapradeza vizeSAdayazcatvAra eva padArthA. svIkRtA / ataevAsmAtparavartibhirAcArya. brahmaNa evaikapadArthatvena svIkArA 'brahmamImAMse'ti padenAbhihitam tat / sAMkhyadravyANi sAMkhyadarzane tu zrINyeva vyakta-avyakta-jJAkhyAni tattvAni santi / atrAvyaktaM, prakRti, pradhAna vetyucyate / vyaktaM trayovizadvidha kAryakAraNaparamparAyAJca prakRte pariNAmasvarUpaM bhavati / jJazcaika eva cetana padArtha puruSAparAkhyazceti / anyeSAM dravyAriNa yogazAstre ca kevalamekamAtra 'cittam' eva tattvaM buddhyaparanAmnA svIkriyate / asyaiva vividhAnAM svarUpANA tatra vivecana vidyate / advaita (zAMkara) vedAnte tu kevala 'brahma' 'AtmA' vaikamAtra tattvam / zaivadarzane ca kevalaM zivatattvamevaikamAtra , paraJca tadabhivyaktAnA tattvAnAmapekSayA paJcaviMzatividhAni yAni sAkhyadarzane sthUlabhUtAdaya tattvAni tAnyeva santi / kevalamayameva vizeSa , yadatra puruSa-prakRtyo na sAkhyavannityatvaM, svataMtratva vA svIkRtamapitu mAyAparanAmnAsyA anityatvaM, paratantratvaJca svIkRtam / janadarzana Atma-dravyavivecanam 82
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ viziSTAdvaitadarzane ca cit, acit Izvarazceti trINyeva tattvAni santi / atra cittattvaM jIvAtmA, yazca dehendriyamanaH - prANa- buddhibhya bhinna evAsti / ayaM cabaddha - mukta - nityabhedena trividhaH / acittattvaM tu jaDaM vikArayuktaM bhavati / zuddha-mizra - zUnyasatvabhedenedamapi trividham / cidacittattvayoH AdhArabhUtamIzvaratattvamiti / dvaitAdvaitadarzane ca jIvAtmA, paramAtmA prakRtizceti trINi tattvAni / eSAM parasparaM pRthaktvamasti / atra jIvAtmaprakRtyorna paramAtmAnaM vinA kAcit sthitiH bhavitu zaknoti / kintveSAM paramAtmana. samudravIcivadabhedo'ta eveme'bhedavAditvenApi ucyante / pUrNaprajJa (dvaita darzana ) darzanAnusAraM daza padArthAH -- dravya-guNa-karma-sAmAnya- vizeSa - viziSTa - aMzI - zakti - sAdRzya- abhAvazceti / eSAmavAntarabhedeSu dravyameva kevalaM vizadvitraM bhavati / evamanyAnyapi vibhinnabhedAtmakAni santIti / eSAM janadravyeSvantarbhAvaH itthaM bhAratIyadarzaneSu dravyANAM padArthAnA vA vivecanasya svasvabuddhyA pratipAdakAtmakatvAdvai bhinnya yujyata eva / paraJcaiSA padArthAnAM dravyANAmantarbhAvaH jaina svIkRteSu jIva- pudgala-dharmAdharma- kAlAkAzeSu kathaM saJjAyata ityastyatra vivecanIyam / atra jainadRSTyA puGgalasya yatsvarUpaM tatra cArvAkaH svIkRtAnAM caturNAmapi bhUtAnAmantarbhAva: ( rUpa-rasa- gandha-sparzAtmakatvAt pudgalasya) saJjAyate" / tathA ca bauddha svIkRtAnAM padArthAnAmAkAzaM vihAyAnyeSAmantarbhAvo jIva- pudgalayoreva bhavati / yatazca tatra mana. - cittendriyAdInA jainadarzanadRSTyA dravya-bhAvAtmakatvAt dravyamanazcittendriyAdInA pudgale, bhAvamanazcittendriyANAJca bhAvAtmakatvAt jIve'ntarbhAvo" jAyate / yacca vedAntadarzane (tasya sarvAsu zAkhAsu ca ) kevalaM brahma eva tatvataH svIkRtam, yatrakutracicca mAyAdInAM vA svIkAra:, teSAmapi sarveSAM jIve pudgale vAntarbhAvaH sAralyena saJjAyate / kevalaM vaizeSikaistadanu ca mImAMsakairapi yAni vividhAni tattvAni dravyANi ca svIkRtAni vartante teSAmatra vizeSeNopasthAnam kriyate, yatkathaM teSAmantarbhAvo katu N zakyate / itaravarzanAbhimatadravyANAmantarbhAvaH 83
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizeSikAH khalu pRthivyAdIni navadravyANi svIkurvanti / eSvAdhAni catvAri dravyANi rUparasagandhasparzayuktAnyeva satyataH rUpa-rasa-gandha-sparzayuktAnAmeSAM jainadArzanike pudgale etatsAmAnyalakSaNayuktatvAdantarbhAvo jAyate / dizastvAkAze'ntarbhAva', AkAzasya kAlasyAtmanazca janadarzane'pi svAtatryeNa dravyatvamasti / kiJca, manastu jainadarzanadRSTyA jIva-pudgalaparyAyatvAnta pRthagdravyAtmakatvaM bhajate / tadyathA--dravyamana', bhAvamanazceti manaso dvaividhyam / Atmano vicAra-saraNyA sahayogi, pudgalaparamANanA ca skandharUpaM dravyamana. / Atmano hitAhitayovimarza yadupakaraNarUpaM tadravyamana iti| zarIrasya yasminnaze Atmana upayogo bhavati, tadA tatra sthitAH paramANavo'pi mana pariNatA bhavanti / vicArazaktistvAtmanyevAsti, ata. bhAvamanasa AtmarUpatvameva / yathA khalu bhAvendriyANyAtmana eva zaktivizeSarUpANi, tadvabhAvamano'pi noindriyAvaraNakarmaNa kSayopazamAtprakaTyamAnA''tmana evaikA vizeSazakti , na tadvyatirikta manodravyaM vartate / yadyapIndriyANA manasaH sahayogAbhAve svasvaviSayagrahaNAsamarthatvamevAsti, kintu manastvekAkyeva guNadoSavicArAdivyApArasamarthatvAt nizcitaviSayatvAcca sarvaviSayakameva bhavati / vaizeSikA dravyAtiriktAH SaDpadArthAH vaizeSika dravyAtiriktAH paipadArthAH-'guNa-karma-sAmAnya-vizepa-samavAyaabhAvA.' anye'pi svIkRtA / atra 'guNo'ya, guNo'ya', ityAtmakapratyayatvAd guNo'pyeka. padArtha / karma-kati pratyayatvAcca karmApyeka: svatatrapadArtha. / anugatAkArapratyayAtmakAH parApararUpAzcAneke sAmAnyAH / nityeSu paramANaSu, zuddhAtmaSu, muktAtmanA manaHsu ca paraspara vilakSaNatAvagamArtha pratyekeSvapi nityadravyeSvekaika vizeSapadArtha svIkRta / apRthasiddhAnA padArthAnA sambandhAya samavAya Avazyaka / kAryotpatteH prAgvastuno bhAva prAgabhAvaH, utsatteranantaraM bhAvI vinAzazca-pradhvasAbhAva , padArtheSu parasparamanyasvarUpasyAbhAvo'nyoyAbhAva , kAlikasya ca maMsargasya parasparamavarodhako'tyantAbhAva. / itthamatra yAvanta. pratyayA. padArtheSu prApyante, tAvanta eva padArthAH vaizeSika. svIkRtA / ataeva vaizeSikebhyaH 'sampratyayopAdhyAya' padavI yathArthameva pradattA / guNAdInAmapRthakpadArthatvam atra jainadarzanadRSTyA vicAre kRte sati jJAyate, yadravyasvarUpAbahirna guNA janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ donAM kAcitsattA vidyate / yato hi jainadarzanadRSTyA - dravyaM guNaparyayavadbhavati / guNa - kriyA- sAmAnyAdayastu dravyaparyAyarUpA eva bhavanti, yato hijJAnAdiguNAnAmAtmanaH pRthak, rUpAdiguNAnAJca pudgalebhyaH pRthak na kAcitsattAvalokyate, yuktibhiH siddhyati vA / atha ca yadA vaizeSikairapi guNaguNino, kriyA- kriyAvatoH, sAmAnya- tadvatoH, vizeSa- nityayozcAyutasiddhatvaM svIkriyate, tadA guNAdIn parityajya dravyasya kathaM pRthak sattAvatiSTheta ? dravyebhyazca Rte nirAdhArAH guNAdayo'pi kutra syuH ? ataevAnayoH kathaJcitAdAtmyasambandhAt, 'guNasandrAvo dravya miti' pAtaJjalasiddhAntAnusAramapi apRthaktva svIkaraNIyam / etacca svIkRte na guNAnA pRthakpadArthatvaM samarthanIyaM " syAditi / kriyAyA pRthaktvam yathaikameva dravyamanekaguNAnA piNDarUpaM bhavati, tathaiva sakriyeSu dravyeSu tadbhAvinya: kriyA api tatparyAyarUpA eva tiSThanti na tu svatatrA pRthasiddhAH, yatazca kriyA karmANi vA na kriyAvato. pRthagastitvazAlino kutrApyavalokyante / sAmAnyasyApRthaktvam evameva sAmAnyamapi pRthivItvAdibhinnadravya vartisadRzapariNAmarUpam / na kiJcideka, nitya, vyApakaM vA sAmAnyam muktApihitasUtravaddravyeSvalokyate'pitu yeSu dravyeSu yena rUpeNa sAdRzyaM pratIyate, tadeva dravyANAM sAmAnyatvena svIkriyate / tacca sAmAnya na kevala buddhikalpitamapitu sArazyatvAvastuniSTham, vastuvadevotpAdavyayazAlI ca vartate iti / vizeSasyApRthaktvam yathA khalu sarveSAmapi dravyANAM pRthakpRthaksvataMtrAstitvamasti tathA tatra svAfaradast vilakSaNapratyayo'pi bhavitumarhati / yathA khalu viziSTAnA padArthAnA svarUpeNaiva siddhatvAt na tatra vilakSaNapratyayotpAdakAH anye'pi vizeSAH AvazyakA bhavanti tathaivAtra dravyANA svasvarUpeNaiva vilakSaNapratyaye svIkRte sati na vizeSAkhyasya kasyacitpadArthasya svatatrAvazyakatA pratibhAtIti / samavAyasyApRthaktvam avayavAvayavinoH, guNa-guNino:, kriyA- tavatozca yaH samavAyasambandho jAyate itara darzanAbhimatadravyANAmantarbhAvaH 85
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattayoreva padArthayoH paryAyarUpo bhavati / yathA jJAnasyAtmani samavAyasambandhaH / atrAyamabhiprAyo-yaj jJAnaM, tasya samavAyasambandhazcobhAvapi jJAnasyaiva sampattirUpI staH, na tadbhinnA jJAnasya tatsamavAyasambandhasya vA kAcan svataMtrA sattA vidyate / dvayoH padArthayoryaH kazcanApi sambandhaH sasthApito bhavati, saH svasambandhinoH paryAyayovizeSarUpa eva bhavitu zaknoti / yathA dvayoryutasiddhayoH padArthayoH saMyogaH pratyekamavatiSThate-ekasyAnyasmin, anyasya cAparasmin / arthAt saMyogaH pratyekaniSTho'pi dvAbhyAmevAbhivyakto bhavati / itthamatra na samavAyasya pRthak sattA AvazyikI / prabhAvasyApRthaktvam kasyacidapi vastuno sattAyA abhAva tasyAbhAva ityucyate / sa ca prAka-pradhvaMsaatyanta-anyo'nyabhedAccaturvidho bhavati / atra jainadarzanadRSTyA pratyekasyApi dravyasya pUrvaparyAyastasya prAgabhAvarUpaH, uttaraparyAyazca pra'vasAbhAvarUpa eva bhavati / pratiniyatasvasvarUpazcAnyo'nyAbhAvaH, asasargIyarUpazcAtyantAbhAvo bhavati / itthamabhAvo bhAvAntararUpa eva jainadarzane svIkRto vidyate / na ca saH svatatra kazcan padArtha. / yarthakasya dravyasya svarUpasthitireva pararUpasyAbhAvo'tha caikasyaiva dravyasya dvayo pRthakparyAyayoH parasparamabhAva-vyavahAra itaretarAbhAvastathA ca dvayo vyayo. parasparamabhAvo'tyantAbhAva. ityucyate / eSA vistRta vivecana pUrvameva mayA kRtam / ato'bhAvasyApi na pRthakpadArtharUpeNa kAcana AvazyakatA dravya-vyavasthAyA pratibhAti / ittha guNAdayo na pRthaksattAkA. svatatrapadArthA , apitu dravyaparyAyarUpA eva, bhinnapratyayAdhAreNa padArthavyavasthAsvIkAre padArthAnAmAnantyameva sambhAvyate'to neda samucitam / avayavAvayavinorapRthaktvam kiJca, avayavinaM dravyamavayavebhyaH pRthaksvIkaraNamapi pratItiviruddhaM, yathAhitanturUpAvayavA eva nirdhAritAkArapariNatA. paTasajJAkAvayavirUpA bhavanti / paTanAmako kazcanAvayavI samavAyasambandhenAvayaveSu tantuSu syAditi nAnubhavagamya, yato hi-yathA paTAkhyasyAvayavino sattA tantu rUpebhyo'vayavebhyaH pRthaka na kadApi kutrApi pratIyate, tathaiva skandhAkhyasyAvayavinaH paryAyAtmakatvenaiva pratItirna tu svatatraNa dravyarUpeNa / tadyathA-yamaMtparamANubhirghaTotpAdaste paramANava. svata eva ghaTAkAraM grahNanti / atasteSA paramANUnA sAmudAyikyabhivyakti.-'ghaTa' iti bhavati, na tu ghaTo'vavitvenAnyata jainadarzana Arama tasya vivecanam
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agacchati, apitu mRtparamANU nAmAkAra-paryAya- prakAreSu kramikaiH pariNAma reva ghaTakAryANi jAyante / itthaJca ghaTavyavahArasya saGgatirapi jAyate" / asyAyamevAbhiprAyaH - yatparamANuH svataMtrAstitva- pariNAmayukto'pi sAmUhike pariNAme svIyaM pariNamanaM vilIyate / atha ceyaM pariNamanasantatiH yAvadavayavabhUteSu paramANuSu pracalitA tiSThati tAvattasya padArthasya sthitirapi sadRzItiSThati / kintu yadA paramANubhiH pUrvoktyA sAmudAyikasantatyA sahayoga: prArabhyate, tadA sAmUhikAbhivyaktau nyUnatva-zithilatva- jIrNatvAdirUpairvaividhyaM saMdRzyate / ataeva, mUlato guNaparyAyANA ya AdhArabhUtastiSThati sa eva dravyatvabhAgbhavati, tasyaiva sattA dravyarUpeNa svIkaraNIyA" / vibhinnadravyANAJca ye sadRza - visadRzapariNAmA, na te svAtaMtryeNa dravyasajJAbhAgbhavantIti / yaizca paramANubhirghaTo ghaTate, teSu paramANuSu niraMzAvayavinorghaTasya svIkAre'neke doSA samAyAnti / yathA hi nirazo'vayavI svIyeSvavayaveSu kimekAMzena tiSThati, sarvAtmanA vA ? yadyekadezena tadA yAvanto'vayavAstAvanta evAvayavino pradezA svIkaraNIyA / sarvAtmanA cettarhi - avayavasaMkhyAkA evAva vino'syuH / yadyavayavi niraMzastadekasminnavayave kriyAtve sati sampUrNe'pyavayavini kriyA svIkartavyA, avayavinoniraMzatvAt / yadyavayavi pRthak svIkriyeta, tahi niyatabhArAtmakai. sUtra : nirmita vastramavayavibhArayuktaM bhArAvikatva bhajet / paraM naitAdRza. dRzyate, tathA ca vastrasyaikAMzasya vidIrNe sati punastAvanmAtrikeSu paramANuSu navInasyAnyasyAvayavina utpatti svIkRte sati kalpanAgauravaH, pratItibAdhA cotpatsyate, yato hi pratikSaNameva vastrasyApacaya upacayo vA jAyate, tadA ca pratikSaNamevAvayavino vinAzastadanantaraJcAnyasyotpAdo'pyavazya svIkaraNIya syAt / ato nAvayavebhyaH pRthagavayavino sattA vidyate iti / atha ca ye - paramANava sthUlaghaTAdirUpeNa pariNatAste svIyAM paramANvavasthAmeva parityajya ghaTAvasthAmadhigatA / teSAmiyaM ghaTaskandharUpAvasthA na kasyacinnavInasya dravyasyAstyapitu teSA paramANUnAmeva samudAyAtmikAvasthotpadyate / yadyatra paramANavaH sarvathA skandhAvasthAtaH pRthakpA eva svIkriyante, tadaikaH paramANuH yathA na cakSuSAvalokyate, tathaiva sahasrAnAmapi paramANUnAM sAmIpyAtizaye'pIndriyagocaratvamasiddhaM syAt / skandhAvasthAyAM tu teSAmarayatAM parityajya dRzyatA svIkaraNIyaiva / itara darzanAbhimatadravyANAmantarbhAvaH 87
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasyacidapi vastuno dRDhatvaM zithilatvaM vA tadghaTakAvayavAnAM dRDha-ziSilabandhAzritaM bhavati / tadyathA-lauhaskandhAvasthA prApya ta eva paramANavo dRDhAH, cirasthAyinazca bhavitu zaknuvanti, ye khalu tUlAvasthAyA mRdvacirasthAyinazca jAyante / ida sarvamapi teSA paramANU nAM bandhaprakArahetukameva bhavatIti / yadyapi pudgalaparamANuSu sarvA api zaktayo vidyante, paraM vibhinneSu skandheSu tAsAM nyUnAdhikarUpeNAnekavidho vikAsaH saJjAyate / yathAhi-ghaTe jalagrahaNazaktiH , na tu paTe, paramANavastu dvayorevaikazAH santi / atha ceme eva paramANava ekatra (candanAvasthAyA) zItalatva bhajantastiSThanti, yadA hyagninimittenAnyatrAgnisadRzA sambhUya kASThAdyagniriva dAhakatvamapyupagacchanti / itthaM pudgalaparamANanAM nyUnAdhikasambandha rutpadyamAnAnA pariNAmAnA na kAcana saMkhyA, nApyAkAraprakArAH nirdhAritA snti| kasyacidapi padArthasyaikarUpatvaM, kAlAntarasthAyitvaJca tatpratisamayabhAvipariNAmAdhArabhUta bhvti| yAvatkAlaM tadghaTakaparamANanA sadRzapariNAmastAvadeva tadvastvekaza syAt, yadA ca keSucideva paramANuSa visadRzapariNAma. prArabhyate, tasmAtkAlAdeva vastuna AkAraprakArepu valakSaNyaM jAyamAna dRzyeta / adyantanena vijJAnenApi vigalanazIlaM 'alUkadravya' (Potato-zAkavizeSa, rASTrabhASAyA-AlU ) baddhavAyau (Air-Tite) prakopThe sasthApya zIghravigalanAtparirakSitam / asyAyamevAbhiprAyo-yatparamANU nA na tu sarvathA nityatvamaparivartanazIlatvaM, nApi svatatrapariNamanazIlatva vA svIkaraNIyamanyathA sadRzaparyAyANA vikAsa evAsambhava. syAt iti / dravyAd guNaparyAyANAmapRthaktvam sAmAnyena dravyamakhaNDameva bhavati, kintu sahabhAvinAmanekaguNAnAmabhinnaAdhAro'pi bhavati, atastasmin guNakRto vibhAgo'pi sambhAvyate" / yarthaka. pudgalaparamANu. rUparasagandhasparzAdyanekaguNAnA yugapadevAdhArabhUtastiSThati / pratyekamapi dravye pratikSaNa pariNAmayukte'pi dravyeNa kaJcittAdAtmyasambandhAni vidyate'taeva dravyA guNasya pRthakkaraNAzavayatvAt sa tdbhinn."| sajJA-sakhyA-prayojanAdibhedaimtu tasya pRthagnirUpaNakSamatvAttadbhinno'pi bhavati / anayA dRSTyA ca dravye yAvanto guNAstAvanta eva pratikSaNikA utpaadvyyaa.| pratyekamapi guNo strIya pUrvaparyAyaM parityajyottaraparyAyamadhigacchati, paraJca teSA paryAyANAmapRthaktvAd dravyasattayaikatvam / sUkSmekSayAva janavarzana Atma-dradhyavivecanam 88
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokane sumAyate yat guNaparyAyavyatiriktaM dravyasattAbhAvAd guNaparyAyANAmeva dravyattvam / atha ca paryAyANAM pariNamanazIlatve'pi avicchinnatAyAH niyAmako yo'zaH, sa eva guNa iti kathyate / / yadA ca pudgalANau rUpo svIyaM navIna paryAyaM grahaNAti, tadA rasa-gandha-sparzAdayo'pi parivartitA. bhavanti, ittha pratyekamapi dravye pratisamayaM guNakatAnekA utpAdavyayAH jAyante, ye ca guNasya sampatti (Property)-svarUpAH santi / kiJca, rUpa-rasa-gandha-sparzAdInA guNAnA na paramANo kAcan sattA vidyate, ityapyanyataraH pakSa / paramANustu etAdRzo'vibhAgipadArtha., yaccakSa rAdIndriyairapi tasmin rUpAdInA na pratItirbhavatIti / yadyapyayaM sarvasiddha siddhAnta , yadindriyANi tu guNagrAhakAni eva bhavanti, na tu tadutpAdakAni / yathA kaJcanAmraphalaM dRSTvaiva tasmin rasa-gandha-sparzAdInAmabhAvo na pratipAdayitu zakyate, yatazcAnAghrAte'pi gandho'nAsvAdite'pi raso'spRSTe'pi sparzastasmin vidyata eveti dainikAnubhavapratIti / evamevAtmanyapi jJAna-sukha-zaktyAdyanekaguNAnA yugapadeva sadbhAva. prApyate / eSA pratikSaNa parivartite'pyAtmanAvicchinnatva tiSThati / ataeva guNA. sahabhAvino'nvayinazca / paryAyAzca kramabhuvo vyatirekiNazca santo guNAnA vikArA (pariNAmA.) eva bhavanti / ekasmin cidravye yasmin kSaNe jJAnaparyAyastasminneva kSaNe darzanasukhAdyanekaguNA api sva-svaparyAya pariNamanti / yadyapyeSu guNeSvekazcatanya evAnusyUto bhavati, paraM sa cidguNa. svayaM nirguNo na guNarUpeNa pratibhAsate, yatazca guNAnA svIyA sthitiH pRthageva bhavati / ime ekAtmakA guNaparyAyA eva dravyAbhidhAnAH / nabhyo pRthak kazcanApi svatatra. padArtho vidyate'pitveSAM guNaparyAyANA tAdAtmyarUpa eva bhavati / itthaM pratyekamapi cetane'cetane vA padArthe guNapariNAmotpannA aneke utpAdavyayA. svAbhAvikA , dravya ca teSvakhaNDasattAtvena tiSThati / guNastu pratikSaNa yena kena vA paryAyeNa pariNamatyeva / etAdRzAzcAneke guNA anantakAlaM yAvadyathA akhaNDasattayAnusyUtA bhavantastiSThanti, sA sattaiva 'dravya'mityucyate / guragasya dravyatvakhaNDanam dravyasyArthaH-kramabhAviparyAyANAmadhigamanam / itthaM guNasyApyanenArthena dravyatvaM kharadarzanAbhimatAbyANAmatarbhAva: 8
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampadyate, kramabhAviparyAyeSvanusyUtatvAt / kintvidaM dravyatvamupacArata evaM ne tu prAmukhyena sidhyati / yadyapi dravyeNa tAdAtmyatvAdapi guNasya dravyatvamupapadyate, paramatra dravyasyotpAda-vyaya- dhrauvyAtmakatvAt ( na tu kevalamutpAda-vyayatvAt) na guNAnAM paripUrNadravyatvam / yato hIme guNAH vastutaH dravyAMzA eva santi, na tu dravyANIti / itthaM guNaparyAyeSvavicchinna tAdAtmyasthApakaM, svIyeSu pratyekamapi pradezeSu sampUrNagusattAyA AdhArabhUtaJca yattadeva dravyamityucyate " / svIyeSu guNeSu paryAyeSu ca yAza tAdAtmyamanena saMsthApyate, tAdRzaM tAdAtmyaM na pRthaksiddhodravyaguNayorguNaparyAyayorvA bhavituM zakyate iti / 'syAdvAdastadIyaM vyavasthA niyAmakatvaJca' syAdvAdo jainadarzanasya hRdayam, bhAratIyadarzanAnAJca saMyojakamekaM sUtramataeva jaina darzanIya cintanadhArAyAmasya viziSTaM sthAna vidyate / asya bIjAni sahasrAbdebhya prAgeva jainAgameSUtpAda - vyaya - dhrauvyarUpeNAstinAstyavaktavya rUpeNa, dravya-guNa- paryAya-rUpeNa, saptanayAdirUpeNa ca prakIrNAni santi / samantabhadrasiddhasenAdirjana dArzanikai saptabhaGgAdirUpeNa tArkikapaddhatyA tasmai vyavasthitamekaM svarUpa pradattam / tatazcAne kerAcAryairenamuddizya subahuvADmayasya racanA kRtA, yAdyApi syAdvAdasya gauravaM prakaTayastiSThati / vigatapaJcadazazatAbdItaH syAdvAdo dArzanikajagata eka. sajIva. pakSo vartate / sAmprata ka syAdvAda ? kA ca tatparibhASA ? jIvana-vyApArAya ca tasyopayogo'pi kIdRza. ? ityAdipraznAnAmevAtra saMkSepataH paryAlocana kriyate / syAdvAdasyArthaH 'paraspara viruddhadharmANA vivakSAvazAnmukhyagauNatvena samanvayaH syAdvAdaH' ayameva syAdvAdasyArthaH " / yathaikasya nyAyAdhIzasya sUkSmekSayA niSpakSanirNaya rUpaM mahatvapUrNa kArya, tathaiva vibhinnAnA vicArANA samanvayArtha tadeva kArya syAdvAdasya vidyate / syAdvAdapade 'syAt' 'vAda' padayossaMyoga / tatra syAcchabdasyArtha : 'apekSA' 'dRSTi' rvA, vAdazabdasyArtha - 'siddhAntaH' ' mantavyo' vAsti / dvayorapi zabdayo. samudito'rthaH 'sApekSasiddhAnta', saH siddhAntaH yatrApekSAvazyikI bhavati / jainadarzana Atma- dravyavivecanamra 60
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'anekAntavAdaH', 'apekSAvAdaH', 'kathaJcidvAdaH' 'syAdvAdazce'tyAdayo'sya nAmAntarANi / atrAnekAntavAde syAdvAde cAyameva sUkSmo bhedo yadanekAnto vAcyosnekadharmAtmako'rthaH, syAdvAdastu vAcakaH, tadabhivyaJjikA bhASApaddhatiH / syAdvAdasya paribhASA asya paribhASA syAdvAdavijJarAcAryaritthaM kRtA vidyate svApareSu vicAreSu, mateSu, vacaneSu, kAryeSu ca tanmUlakApekSAnAmavadhAnaM 'syaadvaadH'| etAmeva paribhASAM spaSTayannamRtacandrAcAryarabhihitam 'ekenAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanyAna-netramiva gopii|| aSTasahastryAmIdRzI paribhASA vidyate-'pratyakSAdipramANAviruddhAnekAtmakavastupratipAdakaH zrutaskandhAtmako syAdvAda' iti / syAdvAre saptabhaGgAH asya syAdvAdasyAnekAntavAdasya vAbhivyaJjanAya jainAcArya rekA paddhatinirdhAritA vidyate, sA paddhatireva 'saptabhaGgo'tipadena vyavahiyate / saptabhaGgeH paribhASA syAdvAdavijJa rekasvareNyameva svIkriyate-'praznavazAdekatra vastunyavirodhena vidhi-pratiSedhakalpanA saptabhaGgI'' 'saptAnAM bhaGgAnAM samAhAraH saptabhaGgI' iti vaa| yatazcaikatravastuni saptavidhAH saMzayA jAyante, vastuni saptadharmANAM pramANataH siddhatvAt / ataH saptavidhasaMzayotpannAnAM praznAnAM tadapekSayA pratipAdanAt saptavidhottaravAkyAnA samAhAra eva sptbhnggiipdenocyte| atraSa saptavidheSvapi vAkyeSu vidhi-pratiSedhArthamevakAraprayoga AvazyakaH / tathA ca pratyekasyApi bhaGgasya kaJcit-apekSAtmakatvAt, pUrva 'syAt' zabdasya prayogasyAvazyakatA syAdanyathA ghaTaH paTo'pi syAditi / te ca saptabhaGgAH yathA (1) syAdastyeva ghaTaH / (2) syAnnAstyeva ghttH| sthAdvAvastadIyaM vyavasthAniyAmakatvaJca
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) syAdasti - nAstyeva ghaTaH / ( 4 ) syAdavaktavya eva ghaTa. / (5) syAdastyavaktavya eva ghaTaH / (6) syAnnAstyavaktavya eva ghaTaH / (7) syAdasti nAstyavaktavya eva ghaTa' / are prathame bhage ghaTa. svadravya kSetra kAla- bhAvApekSayA 'ghaTa' evAsti, na tu paTa' / dvitIye ca bhaGge 'ghaTa' paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA (paTadravya-kSetrakAla- bhAvApekSayA) nAstyevetyuktam / atha ca tRtIye bhaGge ghaTaH svadravyakSetra kAla-bhAvApekSayA tu vidyata eva, kintu paTadravya-kSetra kAla- bhAvApekSayA (paradravya-kSetra kAla- bhAvApekSayA) tu nAstyeva, ata dvayorapi dravyayorkramaza ekatra vivecane'yaM bhaGga samupajAyate / kintu dvayorapi svaparadravyayorekakAlAvacchedena vivecanAzakyatvAt caturtho bhaGga siddhyeta / mUlatastu-asti nAstiavaktavyazte zraya eva bhaGgA santi / zeSAzcaiSAM sammizraNAdeva sidhyanti / ghaTasya sva- dravya-kSetra kAla-bhAvApekSayA, tathA ca ghaTapaTayorekakAlAvacchedapekSayA vaktumazakyatvAn paJcamo'pi bhaGga saJjAyate / tathA ca ghaTe paTarUpaparadravyasya dravyabhAvApekSA ghaTapaTayozcaka kAlAvacchedakApekSayA ca vaktumazakyAt 'nAstyavaktavyamiti paSTho bhaGga tathA ca saptamo bhaGga - kramaza ghaTa-paTayovivecanAt tathA ca dvayorekadaiva vivecanAzakyatvAt sidhyati / syAdvAde evakAraprayogaH atra 'eva 'kArasya prayogo ghaTe ghaTatvasya jJApanArthameva prayukto vidyate / yadyavakArasya prayoga Avazyaka na syAttadA ghaTo yathA sva dravya kSetra kAlabhAvApekSayAsti, tathaiva paradravya-kSetra - kAla-bhAvApekSayApi satvAt paTopi syAdato'vyavasthAnivAraNAyAtra vakAraprayoga Avazyaka / syAdvAde syAcchabdaprayogaH kiJcAtra ya syAcchabdasya prayoga sa khalu vAkyeSvanekAntadyotanArthameva " prayujyate / yenaikasyA kasyAzcidapi vivakSAyA bodho bhavati, vastuno'nantadharmAtmakatvAttatrAnantA vivakSA api sarvadA tiSThanti / atastatra na kAcidanyA dyotyArthabhinnApekSAvagamyeta ityetadartha syAtkAra prayujyate / d suspaSTatvaM sahajagamyatvaJca syAdvAdasya ida tu mayA pUrvamevokta, yadayaM syAdvAdasiddhAnta. bhAratIyadarzanAnAM saMyojaka 2 janadarzana Atma- dravyavivecanam
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ merka sUtra vidyate / asyAyamabhiprAyaH yadbhAratIyaistu syAdvAdasya sApekSatvaM sahajatA svIkRtameva, kintu pAzcAtyairapi vidvadbhirasyopAdeyatvAdenaM subahamahatvaM pradattam / ataeva pAzcAtyaiH bhAratIyaizca kaizcidvidbhirasya suspaSTatvaM, sahajatvaM kaThinatvaM ca pratipAdayitu svalekhanI sAdhitA / yadyapyenaM siddhAntamuddizya zaGkarAcArya mahodayairyadAlocitaM tadviSaye bhUtapUrvaprayAga vizvavidyAlayasyopakulapatibhi. DA0 gaGgAnAthajhA mahodayai likhitam"'yasmAtkAlAnmayA zaGkarAcAryaividhattaM jainasiddhAntasya khaNDanamadhItaM, tasmAkAlAt mamAyaM vizvAsaH samutpanna, yadatra bahu ( jJAnaM ) vartate, yaduvedAntavijJairAcAryairna samyagjJAtam / yaccAdyAvadhiparyantaM mayA jainadarzanajJAnamajita, tenAhaM dRDhena vizvAsena kathitu zaknomi yat zaGkarAcArya mahodayairyadyasya maulikagranthAnAmavalokanAya kaSTaH kRtaH syAttarhi tebhyo'pyatra virodhAya nAvakAza syAt / ' anena vivecanenedameva jJAyate yat zaGkarAcArya mahodayairasya jaTilapakSamevAvalokitam yacca vizvaprasiddham / yatazcAtra ekasminneva vastunyutpAda-vyayadhauvyANA paraspara viruddhadharmANA sadbhAvo kathaM jAyate ? ityevAsya jaTilatAM prAmukhyenAbhidadhAti / vastuna utpAda-vyaya- dhrauvyayuktatvamevoddizya bahubhirAcAryairasya jATilyasya vivecana kRtam / kintu jainadArzanikairapi yadetajjJAtaMyadvastuni parasparaviruddhadharmANAmekatropasthiti na sAmAnyajanenAvagamyA, tadA tairasyeyatsAralyena vizleSaNa kRta yat bAlo'pi tamanAyAsametrAvagacchatu / syAdvAdasya triguNAtmakatA kazcan svarNakAra, svarNakalazamekaM bhitvA svarNa mukuTaM nirmAtu salagnastadaiva tatpArzve eka. svarNaghaTArthI, anyazca svarNamukuTArthI, aparaNca svarNArthIti trayo kretAraH samAgacchan / tatra svarNakArasya pravRtti dRSTvA prathamena kaSTamanubhUtam, yatohi sa svarNaghaTArthyAsIt, svarNakArazca ghaTa bhidyamAnaH / anyastu harSamagacchat yato hi svarNakArastadA svarNakalazaM vibhedya svarNamukuTanirmANe salagna AsIt / sa kretApi svarNamukuTAbhilASyAsIt / aparazca svarNArthI na tu zokaM, nApi harSamagacchadapitu mAdhyasthabhAvenaiva svarNakArapravRttimavalokayannatiSThat / yatazca saH svarNArthyAsIt / ghaTasya satve vinAzAnantaraM muku pattau cobhayatrApi svarNasya tadIpsitasya satvAt na zokapramodAvasthA tasya saJjAtA / atastasya manasi na tu zoka eva jAtaH nApi harSa. / syAdvAvastadIyaM vyavasthAniyAmakatvaJca 63
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ asyAyamevAbhiprAyaH --yadekasminneva padArthe (svarNe) ekakAlAvacchedenaivako vinAzaM, anya utpatti, aparazca dhaumya yathA pazyati tathaiva pratyekamapi vastu parasparaviruddhadharmAtmakaM triguNAtmakatvaM svabhAvenaiva bhajate / imA eva parasparaviruddhadharmANAM sakAraNasthitayaH / ataeva vastuSu nAnApekSAbhirvirodhidharmAstu tiSThantyeveti / idamastyasya sahajatvam / kintu etasmAdapi sahajatara mArge gacchato'pi janAnavabodhayitumayaM mArga AcAryaH prakaTita. / kenApi janena rAjapathe gacchantamAcArya dRSTvA pRSTaM, kaH bhavatA syAdvAda. ? AcAryaiH kaniSThAmanAmikAJca tadabhimukhaM prasAryoktam-anayo katarA dIrghA ? tena janenoktam-anAmikA / punazcAcArya. kaniSThikAmapasRtya madhyamA ca prasAryAbhihitam-anayoH katarA laghvI uttaritaM tena janena-anAmikA / tadAbhihitamAcAryeNa saMtuSTamanasAyad yathAbhavanta' ekAmevAgulikA dIrghati laghvIti cApi kathayanti, tathavAyaM syAdvAdo'pi parasparaviruddhadharmANAmekatra sthApaka siddhaant.| iyamevAsya sahajagamyatA suspaSTatA ca, yA sarveSAmapi zemuSImatAmmanAsi AkarSayati / syAdvAdasya nayApekSatvam syAdvAdasiddhAnte nayAnA bahumukhI vivakSA vrtte| yatazca yasya kasyacidapi padArthasya syAdvAdena yo'rtha pravibhakto bhavettasyaiva nayA vyaJjakA bhavanti,." noyate-sAdhyate, gamyamAno'rtho yeneti vyutpatyAtmakatvAt / ime ca nayAH saptavidhA bhavanti / eSveva syAdvAdasya saptabhaGgAnAM vAdhAraH sthito vidyate, te ca nayA' yathA 1. negamaH 'arthasya sakalpamAtragrAhI negamo naya..." / athavA 'dezasamagragrAhI nagama.' iti / yathA khalu kazcan puruSa prasthanimittaM vanAt kASTha samAnetuM parazuhasto ganchati / tatra ko'pi pRcchati, kutra bhavAn gacchati ? sa uttarati-prasthamAnetuM / atra kASThena nirmitaM dravyavizeSameva prasthasaMjJa bhavati, na tu kevalaM kASThamevAtha cAtra tadartha kASThamapyAnetu saH gacchannasti, ato nAtrAyamucitaH smaahit.| kintvatra tena prasthanirmANAya kRtasaMkalpatvAdevedamuttaraM dattam / ataevAtra naigamanayApekSayAyaM vyavahAra ucitaH / janadarzana Atma-vyavivecanam
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. saMgrahaH 'svajAtya virodhene katvopanayAt samastagrahaNaM saMgraha : 05 iti tattvArtharAjavArtike uktam / idameva kiJcit zabdabhedena pramANanayatattvAloke'pyabhihitam 'sAmAnyamAtragrAhI saMgrahaH "0" / tathAtra tattvArthabhASye tu padArthAnAM sAmAnyavizeSobhayavidhadharmANAM saMgrahaNAdekasya kasyacitsAmAnyasya svIkaraNameva saMgrahatvena svIkRtam / tadyathA - 'arthAnAM sarvekadezasaMgrahaNa saMgraha : "" iti tathAhi'sat' ityukte sattAsambandhena grAhyAnAM dravyaguNakarmAdisarveSAmapi tattvAnA grahaNaM bhavati, yathA ca dravyamityukte jagatisthitAnAM sarveSAmapi padArthAnAM niravazeSeNa grahaNaM bhavati, tathaiva saMgrahanayena kasyacidapi nirvizeSasya padArthasya sAmAnyena grahaNaM bhavatIti / -yathA 3. vyavahAraH ayaM vyavahAranaya saMgrahanayena grahotamartha vidhipUrvakamavaharati, ataevAsyedaM sArthakaM nAma / idameva tattvArtharAjavArtike svIkRtam / tathA ca yaH khalu sAmAnyasya nirAkaraNapUrvakaM vizeSeNa vyavaharati sa eva vyavahAra iti vizeSAvazyakabhASyavRttAvuktam / tadyathA-saMgraheNa gRhIte sadarthe dravyatvaM guNatvaJcAsti / tatra ca dravyAntaH jIvo'jIvazcApi bhavati / evaM prakArakaM vibhAjanaM yena vidhipUrvakaM kriyate sa eva 'vyavahAra' iti padavAcyo bhavati / 109 4. R jusUtraH yathA RjusUtrapAtastathA Rju praguNaM sUtrayati tantrayati" - RjusUtra iti bhttttaaklngkH| tattvArthabhASyakRtazca satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtra :, "" iti / kintvatrAnyairAcAryairapi kRtA anyA. api paribhASA: prApyante / tathAhi - Rju avakraM vastuM sUtrayati - RjusUtra / paramatra sarveSAM kevalamayamevAzayo vidyate, yadyaH khalu kevalaM vartamAnaM, vartamAnakAlikaM padArtha vyavahAraM vA grahNAti sa RjusUtra iti / tathAhi - yathA khalu kazcan lekhane salagno'taH saH lekhaka iti / yazca kazcana kadAcit lekhanakAryameva yadyapi karoti, kintu samprati na lekhanakriyAyAM saMlagna, tanna saH RjusUtranayApekSA 'lekhakaH' ityabhidhAtu zakyate / arthAdayaM nayaH vartamAnakAlikakSaNasyaiva grAhako bhavati / yathA rajjuH prajvalatIti vyavahAre-rajjvA yAvadbhAgaH syAdvAdastadIyaM vyavasthAniyAmakatvaJca 65
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajvalitaH, na tajjuH, yazcAvaziSTa saH na prajvalatyapitu rajvAH yAvadaMzaH prajvalamAnastiSThati tadapekSavAyaM vyavahAro bhavatIti / 5. zabda: 'zatyarthamAhvayati pratyAyatIti zabda. 2 iti bhaTTAkalaGkakavacanAnusAraM saMketa grAhako bodhaka zabdanaya ityucyate / zabdanayadRSTyA vyAkaraNazAstrIyaprayogANAmapi naucitya tiSThati, tatra liGga saMkhyA-sAdhana - kAlAdivyabhicArANAM vidyamAnatvAt / tathAhi - strIliGgena saha pulliGgazabdaprayoga. - 'tArakA svAtiH', pulliGgena ca saha strIliGgasya- 'avagamo vidyA', strIliGgena ca saha napusakazabdasya - 'vINA Atodyam' ityAdayaH prayogAH na niSpannAH syuH / evameva sakhyAdiprayogAnAM vyabhicAro'pi na niSpannatvamadhigacchatu / 6. samabhirUDhaH anayApekSayA kasyacicchabdasya yadi zatAdhikA api arthA santi paraM yadi saH kazmicidarthavizepe rUDho sajAtastadA na tasyAnye'pyarthA grahaNIyAH bhavantIti / ataevAkalaGkenoktam - 'nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDha. 113 1 7. evambhUtaH yasmin kAle yo yamyAmavasthAyA vidyate tasya tathaiva vizleSaNamevambhUtanayasya kAryamiti / yathA khalu indra yadA indanazakti manubhavastiSThati, tadaiva sa 'indro' bhavati, na tu nAma-sthApanA dravyanikSepAvasthAyAmapi / nayAnAM dvaM vidhyam ime uparyuktA saptavidhA api nayA mUlato dravya-paryAryArthikayorvibhedayovibhaktA santi / tatra kecana tu kevala naigamasagrahAveva dravyArthikena svIkurvanti / kecana cAcAryA naigama- sagrahavyavahArAdinayatraya dravyArthikatvena grahNanti / sAmAnya-vipayagrAhitvAdravyArthikanayasya kevalaM naigama. evAsyAntarbhAvya' / paryAyArthikasya ca bhedavivakSAtmakatvAt, vizeSagrAhakatvAtzeSANAmanyeSA SaNayAnAM tatrAntarbhAvo jAyate / eteSA nayAnA bhedopabhedAstu bahuvidhA. santi / yeSAmatra vivecanamaprAsaGgikatvAt na vizeSataH kriyate / jainavarzana Atma-pravyavivecanasu 66
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataeva saMkSepataH ko dravyArthiko nayaH, kazca paryAyAthikaH ityevoktam / tathA cAtra yathA nayAnAM dravya-paryAyArthikarUpo dvividho bhedastathaiva nizcaya-vyavahArAtmako'pi bhedo dRzyate'tha cAnayorvyavahAro'pi zAstraSu prAyaH pratyekamapi siddhAnte kRto vidyate / asmAtkAraNAdanayorapi nidarzanaM samucitaM prtibhaati| nayAnAM nizcayavyavahAratvam syAdvAdasiddhAnte, saptabhaGgAnAM vyavahAre vA vastutaH nizcaya-vyavahAra-nayayoreva sambandhaH vizeSAvazyakaH / yatazcobhayatra yAvatyo'pi vivakSA: samupajAyante tAbhiviziSTAbhirapekSAbhiH sambaddhau nizcaya-vyavahAranayAveva stH| pratyekamapi dravyaM vyavahAre yAdRzaM pratibhAti, vastuta. na tAdRzameva tadvidyate, tasyApyanye svarUpAH santItyasya vivecako nizcayo nayaH / etadevAcAryaruktam 'tatvArya nizcayo vakti, vyavahArazca janovitam' / 15 etadevAnenodAharaNena suspaSTaM bhavati-'gautamenakadA bhagavAn mahAvIraH pRSTa:bhagavan ! phaNitapravAhiguDe kiyanto varNa-gandha-rasa-sparzAH ?' mahAvIreNa pratipAditam-'vyavahAreNa tu sa madhura eva varnate, kintu nizcayanayApekSayA tu tasmin paJcavarNAH, dvau gandhau, paJcarasA., aSTau sparzAzca bhavantIti' / asyAyamevAbhiprAyaH, yadvastuna indriyagrAhya svarUpamanyadbhavati, vAstavikaJca svarUpamanyat / vaya bAhyasvarUpameva pazyAma , yaccendriyagrAhyam / sarvajJastu bAhyasvarUpamAbhyantarasvarUpaM ca nizcayanapena samyagavijAnAti / sApekSavAdasyAdhiSThAtuH pro0 alavarTaAIsTInamahodayasyApi ayamevAzayo vartate / te kathayanti yat--'vayaM tu kevalamApekSika satyameva jAnImaH, sampUrNa satyaM tu sarvajJa eva vijAnAti'16 / tacca sarvajJajJAnaM kevalAtmakatvAt pUrNatvAdvA dravyasya sarvAsAmapi vivakSAnA jJAyakaM bhavatIti / syAdvAdasya sApekSatvam jainadarzanasya hRdayarUpo'yaM siddhAntaH vastunaH padArthasya vA sApekSatvasvIkaraNArthameva saptabhaGgAn pratipAdayati / nainaM vinA kasyacidapi padArthasya svarUpaH pUrNatAmadhigacchati / yathA kaJcana AmraphalaM svasmAddIrghAdanyaphalAt laghavapi bhavati tathA cAnyAtsvasmAt laghuphalAt dIrghamapi bhavati / atazcAnayordvayorapi laghu-dIrghayoH phalayorapekSayAmrasyApi laghutvaM dIrghatvaJca yadA syAhArastavIyaM vyavasthAniyAmakatvandha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ svIkriyeta tadaivA mraphalasya svarUpaH pUrNatvamavApnoti / na tu kevalena laghusvarUperNava tasya bodho yathArthaH jAyate, nApi kevalaM dIrghasvarUpamadhikRtya tatsvarUpasya pUrNatA bhaviSyati / asmAtkAraNAdeva svadravya kSetra kAla - bhAvApekSayA, paradravya-kSetra -kAla- bhAvApekSayA ca vastuno yatsvarUpaM nirdhAritaM bhavati, tadeva vastuno vAstavikaM svarUpamityucyate / etacca vyAkhyAtuM syAdvAda evaikaH siddhAnta. dArzanike jagati jenaiH strIkRto vidyate, yena na kevalaM lokavyavahAro'pitu padArthamAtra eva viSayatvena gRhyate / yaH ko'pi puruSa kasyacidapekSayA bhrAtRtvena bhrAtA bhavati / aparazca tat bhAgineyo'tastadapekSayA sa mAtulo'pi anyazca tasya mAtulastadapekSayA tu bhAgineyo'pyasti / evamevAnye'pi bahava etAzAH sambandhAstadapekSayA'pi tasya vividhA svarUpAstatra tatra yante / atra yadi kayAcidekayaivApekSayA tasya puruSasya svarUpo nizcIyate, tatsatye pratiSThitaM pUrNa vA bhaviSyatIti katha vaktu zaknumaH ? yadA hi tasyAnye'pi svarUpA. asmAkamabhimukha vidyamAnAstiSThanti / tadapekSayA tu na mAtulaH bhrAtAnyo vA kazcidbhavitumarhati / nApi mAtulastadarikto'nya kazcit / ato'trAnena apekSAvyavahAreNa "" jJAyate yat tasya puruSasya kazcanApi svarUpa, sambandho vA na pUrNatvayuktastAvadbhavati, yAvatsarve'pi svarUpA naikatvena tasmin svIkaraNIyAH iti / ataeva vibhinnApekSAbhirya svarUpa. nAnAsambandhAtmako kasyacidapi vastunaH padArthasya puruSasya vAvalokyate, sa eva tasya vAstavika svarUpa, tasyaiva vivecana syAdvAdasya dhyeyam / tadapekSAnA sApekSatvAt ca syAdvAdasyApi sApekSatva svIkarttavyameveti / syAdvAvasya saMzayavAdatvaM, pranizcitatAvAdatvaM vA ? syAdvAdasya jaTilatAmadhikRtya vidvadbhirasya kaTvAlocanaM vidhattam / syAdvAdasya hArdamidamajAnan zaGkarAcAryairapi likhitam, yat -- jJAnasAdhanAni, jJAnaviSaya:, jJAnakriyAH, sarve'pi jainadarzane anizcitAH santi, tatkathamadhikRtarUpeNa tIrthaMkarairupadeza AcaraNa vA kartuM zakyate ? yat syAdvAdino'nusAraM tu jJAnamAtramevAnizcita vartate / ataeva tairebhyaH 'sazayavAdasya' 'anizcitatAvAdasya' vA sajJA pradattA / idaM vivecanaM svata eva prakaTayati yat zaGkarAcAryajanadarzana Atmadravyavivecanam 68 m
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahodayaH sambhavataH 'syAdasti' 'syAnnAsti' ityatra 'syAt' 'padaM rASTrabhASAyAH 'zAyada' ityasya nAmAntaraM svIkRtam / paramatra nAyaM syAcchanda:" saMzayasyAnizcitatAyAzca vA dyotakaH / yato hyanena padena vastuno'nantadharmAtmakatvasyaiva bodho bhavati / vastunaH svarUpanirNaye vayamekasyaiva dharmasyApekSAM kurmaH, yadA hi tatrAnye'pi taddharmAH vidyanta eva / ataH 'syAdasti eva' ityatra kshciddhrmvishesssyaivaapekssaasti| asmAtkAraNAdeva nAtra sandehasyAnizcitatAyAH vAvakAzaH / syAdvAdona kazmizcitkAlpanike AkAze jagati vA sthitaH, apitu vyavahArasyako buddhigamya: siddhAntaH / bahubhirAcAryastu yadasmai 'astinAsti' ityanayoH rahasyamajAnan sazayavAdasya anizcitatAvAdasya vA saMjJA pradattA, sA cintanadhArAyA samyagadizi samAgatA satI teSAM siddhAntAnAM svadravyakSetrakAlAdyapekSayA satyatvaM sthApayiSyati / yato hi syAdasti-nAstItyAdayaH saptabhaGgA evAsya syAdvAdasya hRdayabhUtAstiSThanti / sandarbhollekhAH 1. (a) tasU-utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat 5 / 30 / / sadravyalakSaNam, 5 / 26 / / (ba) prasA-aparicittasahAveNuppAdavvayadhuvattasajuttam 2 // 3 // (sa) paMcA-daviyadi gacchadi tAi tAI sambhAvapajjayAi jaM / daviya ta bhaNNante aNaNNabhUdaM du sattAdo // 6 // 2. (a) tasU-guNaparyayavadravyam // 37 // dravyAzrayAH nirguNAH guNAH // 40 // (ba) prasA-guNava ca sapajjAya ja ta davvatti vuccati 2 / 3 / / 3. prsaa-2|| 4 prsaa-2|20,21|| 5. prsaa-2||12|| 6. prsaa-2||11|| 7. prvaa-2|110|| 5. AmI-ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthya jano yAti sahetukam // 56 // payovato0 60 // 6. mIzlovA-vardhamAnakabhaGge ca mAdhyasthyaM tena sAmAnyanityatA // 10. a-apAma-dravyaM hi nityaM 'dravyamevAvaziSyate 13131 // ba-pAyobhA- 4 // 13 // 11. AmI-kAryakAraNanAnAtva''yadISyate // 61 // sandarbhollekhAH
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. AmI-pRthaktvakAntapakSe'pi'''anekastho hyasau guNaH // 28 // 13. AmI-yadyApekSikasiddhi. 'kArakajJApakAGgavat / / 73-75 / / 14. bhAsayo-pRSTha 215 // 15 cidacive pare tattve vivekastadvivecanam / upAdeyamupAdeya heya heya ca kurvataH // heya hi kartR rAgAdiryatkAryamavivekitA / upAdeya para jyotirupayogakalakSaNam / / 16 bhAdam-pRSTha 68 // 17 tasU-kAlazcetyeke 538|| 18. tamU-guNaparyAyavadravyam 5 // 37 // 16 tamU-jIvAjIvAsravabadhamavaranirjarAmokSAstatvam sh4|| 20. tmuu-51,4|| 21 paJcA-khadhA ya khadhadesA''muNeyavvA 74-75 // 22 paJcA-khadha sayalamamattha'''paramANU caiva avibhaagii|| 23 tsuu-5|16|| 24. paJcA-eyarasavaNNagadha do phAsaM saddakAraNamasaddam // 1 // 25 pnycaa-vnnnnrsgndhphaasaapogglcitto|| 2 / 40 // 26. nisA-atAdi atamajjha 'ta paramANu panasati // 2611 27. prasA-2140-vaNNarama gandhaphAmA ..poggalacittI / 28. INOCHEM (a) Hydrogen is a colourless gas, and has neither taste nor smell (b) Nitrogen is a colourless gas without taste or smell " (A) P 206 (B) P. 262. 30 Ammonia is a colourless gas, having a powerful Pimgent smell and a strong caustic soda NEWTH' P 304 30. tamU-zabda bandhamokSamyasthaulyamasthAnabhedatamaNThAyAtapodyotavantazceti- 5124 // 31. tamU-dravyAzrayA niguNA guNA 5 // 40 // 32 usuu-28|6|| 33 jaisidii-7|23|| 34 vyaapsh-2||10|| 35 bhsh-2||10|| 36. bhsh-1314|| 37 pnycaa-62|| 38. ANOBOGIPA-"The first problem was, of course, that if light waves were real waves, they must be waves in something They were plainly not waves in matter It was necessary therefore to invent something else, which was not matter. For them to be waves in this something they called the 'Ether', and imagined it was an utcily thin and utterly elastic, fluid, that flowed undisturbed between particles of the material universal and fillen all 'empty space' of every kind. What was the Ether' like ? Difficulties and contradiction appeared at once For it was proved to be (1) thinner than the thinnest gas, 12) more rigid than steel, (3) obsolutely the same everywhere, (4) obsolutely weightless, (5) in the neighbourhood of any electron emmensely heavier than lead" ust be was meer. For the 100 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39. RECO - The Newtonian 'Ether' is rigid, yet allows all matter to move about it without friction or resistence, it is elastic but cannot be distorted, it moves, but it's motion cannot be dedected. It exerts force on matter but matters exerts no force on it, it has no mass nor has it any parts which can be identified, it is sad to be at rest relatively to the fixed star's, yet the stars are known to be in motive relatively to one another. -Dention. 40. REUNI-A hundred years ago the Ether was regarded as one. elastic body something as a 'Jelly', but much stiffer and lighter so that it could vibrate extermely, rapidly, but a great many phenomena culminating in the Michelson experiment and the theory of relativity, showed that Ether must be something very different from ordinary terrestrial substances. -Max born. 41. This does not mean that the Ether is abolished, we need and Ether in the last century it was widly believed that Ether was a kind of matter, having properties such as mass, rigidity, motion like ordinary matter. It would be difficult to say when this view died out...Now a days it has agreed that Ether is not a kind of matter, being non-material, its propertles are suigene ries (quite unique) characters such as mass, and rigidity, which we meet with in matter will naturally be absent in Ether, but the Ether will have new and definite characters of its own...NON material ocean of Ether. TNAPHYWO-Eddington 42. Thus it is proved that science and Jain physics agree absolutely so far as they call Dharma (Ether) NON-material, NON-atomic, NON-discrete, continuous, co-extensive with space, indivisible and as a necesary medium for motion, and one which does not itself move. NOPSVI 'Prof. G. R. Jain. 43 umU - 28 / 6 / / ahammo ThANalakkhaNo // 45. paJcA - 1 / 60 // 47 paJcA 1124 // Niya meNapaNNatto // 1 / 23 46. paJcA - 1 / 6 / / 1 / 102 // 50. paJcA-saLabhAvasvabhAvANa 51 paJcA - vavagadapaNavaNNaraso / 53. nasAsa-saptatattvaprakaraNam - lokAkAza sa ucyate / 52 / 54 sapta (deva) - puggalA addhasamayA jIvA ya aNatA // 55 usU - 36 / 6 / / 44. tasU AkAzasyAvagAha 5|18|| 46. gosAjI. 586 // 48. bhasU - 25/2, 4 // 41 52. drasa- 22 / 1 / 24 56. paJcA 1 / 100-101 // TippaNI-kRpayA 74 pRSTha 1 paGktau 'NAbhirI dravyasya' sthAna NAmirItharadravyasya' iti, 75 pRSThe 4 paGktau 'mahodayarIradravyasya sthAne 'mahodayairItharadravyasya' iti, 24 paGktau ca lakSaNo'sti" ityatra 43 sandarbha saMkhyAyukta, 85 pRSThe-8 paGako dravya miti ityatra 87 sandarbhasakhyAyukta ca paThanIyam / 102 pRSTha 63 saMkhyAka, sandarbhamapasArya agrimA sandarbhA. ekonasakhyayA paThanIyA / 106 pRSThe 3 paGktau sidhyati', 7 paGktau pariNAma ", 15 paGktau yogazceti, 21 paGktI" lakSaNamiti' sandarbhasakhyAyuktAH, 107 pRSThe-8 paGktau sthAne 11 sandarbhasakhyA yuktAH- paThanIyAH / sandarbhollekhA: 101
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57. usU-samae samayakhetie 36 / 7 / / 58. ssuu-45|| 56. usuu-36|208|| 60. sthaasuu-3|4|162|| 61. bhasU. 11 // 10 // 62. anusU-pR0 175 (prakA0 zAha veNIcandra suracandra, bambaI) / 63. natA (deva) addhasamao ego''saMto'tha pdduppnno|| 64. sthaasuu-4|1|252||, 53 / 441 // 65. sapra (hema)-tatra kAlaM vinA sarve pradezapracayAtmakAH // 42 // 66. drasa-kAlassegA Na teNa so kAo 23-2zA 67. paJcA-kAlasya du Nasthi kAyattam 1 / 102 / / 68. prasA-Nasthi padesa ta kaalss| amRtacandrAcAryaTokAyAm-apradeza. kAlANu: pradezamAtratvAn // 2 // 43 // 66. abhiko-1||6|| 70. abhiko-116|| 71. abhiko-115|| 72. abhiko-4|1-7|| 73. abhiko-2||34|| 74. abhiko-2|3-4|| 75. abhiko-2435-36|| 76. draSTavya-bhAdau-pR0 152-153 / / 77. miisuu-10||3||44|| 78. mIsU-kAzI saskaraNam-pR0 78 / 76. nyAsimA-pR0 171 / / 80. nyAsimA-pR0 171 // 81. arA-aMka 3-zloka 12 // 82. vegaatii-1|2|5|6, 211113 // 83. pasa-pRSTha 23 (ka) 84. tvaa-5|3|3|| 85. tvaa-5|3|3|| 86. tvaa-5.6||20|| 87. paam-5|1|11|| 88, tavA-52rAhA 86. tvaa-5|2|3|| 60. prsaa-2||8|| 11. prsaa-26|| 62. prsaa-2||10|| 63. prsaa-2||1|| 64. prsaa-2||10|| 65 prsaa-20|| 66. prsaa-2||4|| 67. prsaa-2||7|| 18. aamii-104|| 66. pusi / 100 traavaa.16||5|| 101. aamii-103|| 102. jaisA-16 sitambara, 1934 I0 / 103. aamii-56||60|| 104 aap-108|| 105, tbhaa-1||35|| 106. traavaa-1|33|5|| 107. prnt-7||13|| 108. tbhaa-1135|| 106 traavaa-1||33||6|| 110. vivbhaavRti| 111. traavaa-113317|| 112. tbhaa-113|| 113: traavaa-1|33|8-6|| 114, traavaa-1133||10|| 115. drvyaat-823|| 116. We can only know the relative truth, the absolute truth is known only to the universalobsarver. -COSOLNE-p. 201 117. traavaa-1|6|11|| 118. traavaa-116|8-10|| janadarzana Atma-dravyavivecana
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- darzana Atmadravyam tRtIyo'dhyAyaH
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtmazabdasya vyutpattistallakSaNaM vyAkhyA ca prAtmazabdasya vyutpattiH jainadarzane SaDdravyeSu pramukhaM dravyaM jIvAkhyam / yatazca tasyaivAnyairajIvapadArtha. saha sayogAdasya vizvasya vistAro jAyate / tathA cAyaM vizva-vyApAra satata pracalamAna iha darIdRzyate / ayaM jIvastAvadatrAtmapadenApi vyavahriyate'taeva jainadArzanikai prAya. sarvatra jIvAtmanorabhedena yatra kutracit jIvasya vivecana kRtaM tatrAtmapadenApi tadbodho kAritaH / ato'tra mayobhayorapi zabdayovyutpattiryathA jainagrantheSu prApyate tadanusArameva pradIyate / atati-gacchati jAnAti iti AtmA / 'sarve gatyarthA' iti vacanAt gamanazabdena jJAna bhaNyate / ataH zubhAzubharUpa. kAyavAGa manovyApArairyathAsambhava tIvramandAdirUpeNa jJAnAdiguNeSu AsamantAt atati-vartate yaH sa Atmetyucyate, athavA--utpAdavyayadhrauvyatrikairAsamantAdvartate ya. sa' Atmeti / jIvazabdaJca vyAkhyAyayadbhi. prAya. sarverevAcAreryaikamatenedamevAbhihitamyat catubhiH prANairyo jIvati, ajIvata, jIviSyati ca sa jIva , arthAttra kAlikajIvanaguNayukto jIva iti / yadyapIme prANA dazavidhA bhavanti, parantu mUlatazcAturvidhyameva bhajante, tathAhibalaprANAH, indriyaprANA , Ayu.prANA', zvAsocchvAsaprANAzceti / eSA vibhedAtmakatvAdavidhatvamupajAyate / tadyathA-balaprANAstrividhA - kAyavAGmanobhedAt, indriyaprANAH paJcavidhA.-sparzana-rasana-ghrANa-cakSa.-thotrabhedAt / ete aSTau prANA zvAsocchvAsAyu.sahitA dazavidhA bhavanti / atra indriyaragocarAH ye zuddhacaitanyaprANAstatpratipakSibhUtAH kSAyaupazamikA indriyaprANAH, anantavIryarUpAzca ye balaprANAsteSAmanantabhAgeSvekabhAgapramANA' kAyavAGmana prANA anAdyanantazuddhacaitanyAtmakAH (jJAnarUpA.) ye prANAstadviparItalakSaNAH sAdyantA Ayu prANAH / zvAsocchvAsAvAgamanaklezarahitA ye zuddhacitprANAstadviparItA. shvaasocchvaaspraannaa'| evaM vyavahAranayena yathAsambhavaM catubhi prANayukto jIva., nizcayanayena tu cetanAlakSaNayukto jIva / cetaneya sasAriSu muktaSu cApi prApyate / tathA ca trikAlAbAdhitAnavicchannarUpeNa sadA tiSThati c| ataeva pudgalAdirUpendriAtmazabdasya vyutpattistallakSaNaM, vyAkhyAca 105
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadA cAyamAtmAzuddhopayogAdrAga-dveSa-mohabhAvaM. jJeyapadArthAn pazyati jAnAti vA tadAsya cidvikArarUpAH rAga-dveSa-mohapariNAmAH jAyante, ete pariNAmA eva bhAvabandharUpAH / bhAvavandhasya ca prArambhe sati tadanusArameva dravyakarmaNAM bandho jaayte| paropAdhinotpannaizcidvikArarUparAgadveSamohapariNAmarAtmA badhyate / pariNAmanimittAdekasminneva kSetra jIvakarmaNo. paraspara bandho bhavati, tadA yathAyogyasnigdharUkSasparzaguNa. pudgalakarmavargaNAnAM parasparamekapiNDarUpo yo bandho" jAyate sa eva dravyabandha ityucyate / prAtmana. katR tvam vyavahAranayApekSayAyamAtmA paraparyAyeSu nimajjan pudgalakarmaNA, azuddhanizcaya - nayApekSayA ca rAgadveSAdicetanabhAvakarmaNA, zuddhadravyAthikanizcayanayApekSayA tu zaddhajJAnadarzanAdisvAtmabhAvAnAmeva kartA bhavati / yadyapIme jJAna-darzanAdibhAvA Atmano'bhinnAH, tathApi paryAyAthikanayApekSayA bhedAtmakatvAdbhinnAzcApi bhavanti / ata AtmA svajJAnadarzanAdInAmapi kathacitkartA tiSThati / prAtmanazcetanakarmakartRtvam rAgAdivikalparUpIpAdhirahitena niSkriyeNa paramacaitanyabhAvavirahitena ca jIvena yadrAgAdikotpAdakakarmaNAmupArjana kRtaM teSAmudaye sati nirmalamAtmajJAnamanadhigacchan bhAvakarmavAcyAnA rAgAdivikalparUpacetanakarmaNAmazuddha nizcayanayena kartA bhavati / azuddhanizcayastAvat---karmopAdhijanyatvAdazuddha., tathA cAgnau taptAyogolavattanmayatvAttadrUpatvAd nizcaya., dvayomizrite sati zuddhanizcaya"rityucyate / zuddha nizcayanayApekSayA tu cetanakarmaNAmeva kartA bhavati / prAtmanaH zuddhAzuddhabhAvakartRtvam chadmAvasthAyA yadA ca jIva. zubhAzubhakAyavAGmanoyogavyApArarahitena zartakasvabhAvena pariNamati, tadAnaMtajJAnasukhAdizuddhabhAvAnA bhAvanArUpeNa vivakSite nakadezazuddhanizcayanayena kartA bhavati / muktAvasthAyAM tu zuddhanizcayanayenAnaMtajJAnAdizuddhabhAvAnAmeva kartA bhavati / Atmazagvasya vyutpattistallakSaNaM, vyAlyA ca
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhatra zuddhAzuddhabhAvAnAM yatpariNamanaM, tasyaiva jIve kartRtvaM jJayam, na tu hastAdivyApArarUpapariNamanasya yato hi nityo niraJjano niSkriyazca ya AtmasvarUpastadbhAvanArahito yo jIvastasminneva karmAdInAM kartRtvam / arthAdAtmA vyavahAreNa pudgalakarmaNA nizcayena cetanakarmaNAM zuddhanayena ca zuddhabhAvAnAmeva karttAsti / Atmana: kathaJcidakartRtvam pariNAma - pariNAmino parasparamabhedAt pariNAmI eva svapariNAmAnAM karttA bhavati / ata. jIvasya ya. pariNAma. sa jIva eva, jIvapariNAmasya jIvakriyAtmakatvAt / yato hi yasya dravyasya yA pariNAmarUpA kriyA bhavati, tayA tadravya tanmaya bhavatyata eva jIvasyApi tanmayatvAttatkriyA pariNAmo vA jIvamaya ityucyate / yA ca kriyA jIvena svAtantryeNa vihitA saiva karmeti / atazca yadAtmano rAgAdivibhAvapariNAmarUpAtmakriyayA tanmayatva tadevAsya bhAvakarma, asmAtkAraNAdevAtmA* bhAvakarmaNAmeva karttA sidhyati na tu dravyakarmaNAm / tathA ca pudgalasya yaH pariNAmaH sa pudgala eva pariNAma- pariNAminorekatvAtpariNAmina pariNAmakartRtvAcca / sarvadravyANA pariNAmarUpakriyayA tanmayatvAtpulapariNAmo'pi pudgalakriyA / yA ca kriyA, saiva karma, ataH pudgalasyApi svAtantryeNa kartRtvAt pudgaladravya karmarUpapariNAmAnAmeva kartR tvam, na tu jIvabhAvakarmarUpapariNAmAnAm / ittha pugalasyaiva pudgalarUpadravyakarmaNA kartRtvAnnAtmani dravyakarmaNA" kartRtva vyavatiSThate / zrAtmana: pudgalaskandhAkatRtvama kiJca dvipradezAdikA. pudgalaparamANuskandhA. svata eva snigdha-rUkSaguNapariNamanazaktyotpadyante / sUkSmajAtIyA sthUlajAtIyAzca pRthivI - jala-agni- vAyukAyA api snigdha- rUkSabhAvAnA pariNamanAdeva pudgalaskadhaparyAyarUpeNotpadyante / nAtrAtmano kAcanAvazyakatA " tiSThati / prAtmana. karmavargaNAnAmapyakartA tvamaprerakatvaJca jIva khalvanAdivadhasaMyogAdazuddhabhAvena pariNamati / tasyAzuddhapariNAmasya bahiraGgabarUpa nimittakAraNa samprApya karmavargaNAH svIyAntaraGgazaktyASTa jaMnadarzana Atma-dravyavivecanam 110
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmarUpAH pariNamanti / atastAsAM svata eva pariNamanazIlatvAt nAyamAtmA tatpariNAmakartA bhavati / lokasyAsya sarvatraivAnaMtAnaMtakArmANavargaNAbhirnicitatvAdasyakakasminnapi pradeze jIvAnAM sthitividyate, tathA ca tatra sarvatra va karmabandhayogyAH pudgalavargaNAzcApi vidyante / atazca jIvo yatra yAdRzaH pariNamati tatra va tAdRzAH karmavargaNAstatpariNAmAdbadhyante / na tu tatrAtmA kArmANavargaNA: saMcodya badhnAti, yatazca yatra va jIvastavAnaMtavargaNAH, atastatra va parasparaM svata eva bandho jAyate / asmAddheto yamAtmA pudgalapiNDarUpakANivargaNAnAM kartA, nApi tatprerako" bhavatIti / prAtmanaH kathaJcitbhoktRtvam AtmA vyavahArApekSayA sukhadu.kharUpapudgalakamaphalAnAM bhoktAsti / nizcayena tu cetanabhAvasyeva bhoktA / svazuddhAtmajJAnAdyo yaH pAramArthikasukhAmRtarasastamabhujAno ya AtmA sa upacaritAsadbhUtavyavahAranayApekSayeSTAniSTapaJcendriyaviSayotpannaM sukha duHkha ca bhuGkte / evamevAnupacaritAsadbhUtevyavahAranayApekSayAnta.sukhadu khotpAdaka dravyakarmarUpa sAtAsAtodayaM bhuGkte / sa evAtmAzuddhanizcayena harSaviSAdarUpaM sukhaduHkhaM bhuGkte / zuddhanizcayena tu paramAtmasvabhAvasya yat samyazraddhAnaM, jJAnamAcaraNaJca tadutpannamavinAzyAnandarUpaikalakSaNa sukhAmRtaM bhuDkte / prAtmana. svadehapramANatvam dehe mamatvamUlakakAraNeSvAhAra-bhaya-maithuna-parigrahAdisamastarAgAdivibhAveSvAsaktitayA, nizcayanaye na svadehAdbhinnasya kevalajJAnAdyanantaguNarAzitobhinnasyAtmazuddhasvarUpasyAprAptitayA ca jIvena yannAmakarmopArjitaM, tadudayAdyatsUkSma-gurudehaprAptistatpramANaH, AtmapradezopasaMhAra-prasarpaNasvabhAvAdehapramANo bhavatIti / yathA khalu pradIpo bahvAyAmite prakoSThe pratiSThApitaH san tatprakoSThasthitAn sannipi padArthAn yathA prakAzayati, tathaivAtyante'lpAyAmite'pi prakoSThe pAtra vA pratiSThApite sati tadalpapAtra-prakoSThasthitAn padArthAn prakAzayati / tadvadevAtmApi guruzarIrasthitaH san prasarpaNasvabhAvAttaddehapramANaH, sUkSmazarIrasthitazcopasahArasvabhAvAt sUkSmazarIrapramANo bhavati / kintu vedanA-kaSAyaAtmazambasya vyutpattistallakSaNaM, vyAkhyA ca
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikriyA''hAraka-mAraNAntika-taijasa-kevalItisamudghAtAdyavasthAsu nAtmA dehapramANastiSThati / samudraghAtAH (Over-Flows) samudghAtastAvat 'svIya mUlazarIramaparityajya vAtmapradezAnA dehAbahini sRtyottaradeha prati gamanam" ityucyate / teSu saptavidheSUparilikhiteSu samudghAteSu nAtmA dehasthita eva bhavatyapitu tattatsamudghAtavazAdAtmano dehAdvahi. nissarati / tathAhi1. tIvravedanAnubhavAnmUlazarIramaparityajyavAtmapradezAnA zarIrAbahirgamanaM vedanA (Anguesh) samudghAta / 2. tIvrakrodhAdikaSAyavazAt mUlazarIramaparityajya paraghAtArthamAtmapradezAnA zarIrAdvahirgamana kaSAya (Passion) samudghAta. / 3. kAmAdijanyavikriyArthamAtmapradezAnAM mUlazarIramaparityajya dehAbahirgamana vikriyA (Fluid) samudghAta. / 4 maraNAntakAle ca yatra kutracidbaddhamAyu pradeza spRSTu mUlazarIramaparityajyAtmapradezAnA zarIrAdbahirgamana mAraNAntika (Death-Bed) samudghAta / 5. tejasa (Electric) samudrAta zubhAzubhabhedAbhyA dvividha , tathAhi(ka) svasyAniSTotpAdaka kiJcitkAraNAntaramavalokya samupajAtakrodhasya sayamadhanasya mahAmuneH vAmaskandhAnnirgataH, sindUrapuJjaprabha , dvAdazayojanadIrghaH, sUcyaGagulasakhyeyabhAgamUlavistAra., navayojanApravistAra , viDAlAkRtidhAraka puruSa, mUlazaroramaparityajyaiva vAmapradakSiNA vidhAyAnta. (manasi sthitaM viruddha padArtha bhasmIkRtya tenaiva muninA saha svayamapi bhasmatva gacchati, so'zubhastaijassamudghAta / (kha) tathA ca loka vyAdhibhikSAdipIDita samavalokyotpannAnukampasya paramasayamino maharSe mUlazarIramararityajya voktadehapramANa , saumyAkRti. puruSo, dakSiNaskandhAdvini satya dakSigagena pradakSiNIkRtya rogabhikSAdIn vinAzya punaH svasthAne pravizati sa zubhataijasasmudghAta ityucyate / 6 pade, padArthe vA sajAtasazayasya paramaddhivArakasya maharSeH mUlazarIramaparityajyava mastakamadhyAnnigaMtya, nirmalasphaTikAkRtirekahastapramANaH 112 jainavarzana Atma-dravyavivecanam
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhuvanaspati-jIvatva-yuktamekendriyajAtinAmakarmodayAtkevalaM sparzanendriyasahita sthAvaratvamatha ca dvi-tri-catuHpaJcendriyadhArakatrasanAmakarmodayAttrasatvamapi" prApnuvanti / etadevaiteSA sasAriNAM vaividhyam / siddhatvamAtmanaH (Liberation) siddhAH, muktajIvAH, vimalAtmAno vA te eva jIvAH ye khalu jJAnAvaraNAaSTavidhakarmarahitAH, samyaktvAdyaSTaguNadhArakAstathA cAntimazarIrAtkiJcinyUnAH, zAzvatAH, na punarjagati parAvartanazIlAH, AtmaguNAnAM piNDIbhUtAH, janmamaraNAdivirahitAH, amUrtikAzcAtaevAbhedyAH, achedyAzcetanadravyasya zuddhaparyAyarUpAstiSThanti / tathA ceme siddhA UrdhvagamanasvabhAvAllokAgrabhAge sthitA: utpAda-vyaya-dhrauvyayuktAstiSThanti / yato hi jIvo khalu yatra karmavipramukto bhavati, tadA sa tatra va na tiSThatyapitu, pUrvaprayogAdasaGgAbandhocchedAttathA ca gatipariNAmAditihetucatuSTayenAviddhakulAlacakravat, vyapagatalepAlambuvat, eraNDabIjavat, agnizikhAvacceti dRSTAntacatuSTayavadUdharvagamanasvabhAvAdUrva gacchati, tadUrvagamanaJca lokAgre gatisahAyakadravyasya dharmAstikAyasyAbhAvAllokAnaparyantameva bhavati na tata Urva kathamapi gantu zaknoti / tathA caiteSu saMsArakAraNabhUtAnAM dravyaprANAnAmabhAvo bhavatyeva tathApi tatra bhAvaprANAnA sattvAtkathaJcit prANasatA vidyata eveti / ataeveme zarIrarahitA, amUrtikA', avAggocarAH ityAdizabdarabhidhIyante / prAtmanastravidhyam yadyapi dravyAthikanayApekSayAtmA khalvekastadapi pariNAmAtmakatvAt paryAyAthikanayApekSayA sa trividho" bhvti| tathAhi-- 1. bahirAtmA, 2. antarAtmA, 3. paramAtmA ceti / atra yAvat saMsAriNo jIvasya zarIrAdiparadravyeSvAtmabuddhistiSThati, mithyAtvadazAvasthito vA bhavati, tAvadevAtmA 'bahirAtmA" ityucyate / yadA ca zarIrAdiSvAtmabuddheH, mithyAtvasya cApagate sati samyagdRSTirAtmA 'antarAtmA" ityucyate / atrAyamantarAtmApi uttama-madhyama-jaghanyabhedaiH trividhastathAhi-samastaparigrahatyAgI, nispRho, zuddhopayogI, AtmadhyAnI ca munIzvara uttmo'ntraatmaa| dezavatAnAM dhArakAH grahasthAH, SaSThasthAnavartino nirgranthAH janadarzana Asma-dravyavivecanam
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhavazca madhyamAntarAtmAno bhavanti / tathA ca caturthaguNasthAnavatino vratarahitAH samyagdRSTijIvAH jaghanyAntarAtmetyucyante / antadRSTyAtmakatvAdete vividhApyantarAtmAnaH mokSamArgasAdhakAH bhavanti / paramAtmAnazca dvividhAH-sakalaparamAtmA, vikalaparamAtmA ceti| atra pAtikarmaNAM vinAzakAH, sarvapadArthavettAro'rhantaH sakalaparamAtmAnastathA ca dhAtyaghAtisarva vidhakarmarahitAH, azarIriNaH siddhaparameSThina eva vikalaparamAtmAna" ityucynte| sandarbhollekhA: 1. vRdrasaM-57 // 2. paJcA -30 / 4. vRdrasa (vRtti)-3 // 5. traavaa-1|47 // 7. traavaa-2||1|| 8. vRdrs-6|| 10. akmaa-3|78 // 11. tasU-116 // 13. tsuu-115|| 14. akmaa-3||6|| 16. prasA-2080 // 17. prsaa-2182|| 16. prasA-2184 // 20. akmaa-3|13 // 22. vRdrs-8|| 23. prsaa-2||30|| 25. sasA-103 // 26. prsaa-2175|| 28. prasA-2176 // 26 vRdrasa-10 // 31. prsaa-2|44 // 32. paJcA-34 // 34. paJcA-54 // 35 akmaa-3||6|| 37. vRdrasaM-12 // 38 akmaa-3|10|| 40. akamA-3112 / / 41. akmaa-3||12|| 3. vRdrasa-3 // 6. traavaa-2|8|1|| . akmaa-314|| 12. tsuu-1|3 // 15. drs-7|| 18. prasA-283 // 21. vRdrsN-8|| 24. ssaa-102|| 27. prsaa-2177|| 30. gosAjI-666 // 33. paJcA-53 // 36. akmaa-3|11 // 36. moprA-4 / / 42. st-5|| sandollekhAH 117
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmano bahutvam caturtho'dhyAyaH
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmanAM saMsArimuktatvam jagati janmamaraNAdyavasthAsu saMsaran tatrAnurakto jIvaH vividhAni karmANi kurvan nAnAprakArakaM bandhamanubhavati / etasmAdanubhavAt bhavAdbhavAntareSu vicaran - karmabandhAtmakatvAdyaH paravazastiSThati sa eva saMsArItyucyate / atrASTavizvakarmakartR tvAttadupacayAccAtmano bhavAntaraprAptiH saMsAraH / sa ca dravyakSetra kAla-bhAva-bhavabhedaH paJcavidhaH / sa yasyAsti saH saMsArItyucyate' / bandhazcAtra dravya bhAvabhedAdvividhastatra karmano karmapariNataH pudgaladravyaviSayako bandhaH dravyabandhaH / krodhAdipariNAmavazIkRtazca bhAvabandhaH / evamubhayavidho'pi bandha nirastaste jIvA eva 'muktA' ityucyante / AtmanaH khalu jJAnadarzanasvabhAvAttasmin sasArAvasthAyAmupayogasya prAmukhyena sthitiH, yadA hi muktAtmasu tasya gauNatvam / yathA chadmastheSu ekAgracittanirodharUpaM dhyAnaM pramukhaM, kevalini tu tatkarmadhvaMsaphalenaivopacArAt gauNatvaM bhajate, tathaiva saMsAriSvapi paryAyAtparyAyAntarAtmakatvAdupayogasya prAmukhya bhavati / mukteSu ca jIveSUpalabdhi sAmAnyatvAttadgauNatvamupagacchati / saMsAriraNAM dvaividhyam , gatyAdipariNAmAnubhUtAtmakA svasavedyAH, zubhAzubhakarmaphalAnubhavanasaMbaMdhavazIkRtasvabhAvAH, sasaraNAdapracyutAH, pUrvopArjitakarmanimittAjjanitakaraNavizeSAH saMsAriNastAvat samanaskAmanaskabhedena dvividhAH bhavanti / atra manaso'pi dravya bhAvabhedena dvaividhyam / tatra pudgalavipAkino nAmakarmaNa udayApekSaM dravyamanaH / vIryAntarAyasya noindriyANAJca kSayomazamAdutpadyamAnAtmavizuddhirUpaM bhAvamanaH / ata etena dvividhenApi manasA sahitA jIvAH samanaskA: ( Rational ), tadvirahitAzcAmanaskA: ( Irrational ) ityucyante / atra samanaskA: saMjJitvenAmanaskAzcAsaMjJitvenApyucyante' / teSAM manaH sadbhAve saMjJitvamabhAve cAsaMjJitvamiti / 121
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye cAtra samanaskAsteSAM saNyipIndriyarUpANi karaNAni bhavanti / ata ete zikSA-kriyA-kalApAdigrahItu kSamAzcApi vidynte| samanaskAstAvat devanAraka-garbhaja-manuSya-tiryaJcA eva bhavanti, ebhyotiraktAstu anye saMsAriNo:manaskAH samanaskaviparItalakSaNAH bhvnti| saMsAriNAmanye bhedAH (Kinds of Mundane Soul) yadyapi sasAriNA vividhakarmopArjanAtteSA vividhAtmakatvAdaneke bhedAH sambhavanti, para mUlataH dvAveva bhedau vrtete| tathAhi-trasAH, sthAvarAzca / tatra 'trasyanti-udvejayantIti asA' itivyutpatyA, garbhAdiSvatrasatvaprasaGgAt, garbhANDajAdInA bAhyanimitteSu satsvapi calanAbhAvAt, 'gacchatIti gau' riti vyutpattivad vyutpattimAtramevArtha., na tu prAdhAnyena / atha ceme trasanAmakarmodayAdeva 'trasA" ityucyante / sthAvaranAmakarmodayAcca tannAmakarmApAditAH jIvAH (Immobile); sthAvarA' ityucynte| atra 'tiSThantItyeva zIlAH sthAvarA' itivyutpatyA vAyavAdInAmasthAvaratvaprasaGga , dezAntaraprAptidarzanAt / atha ca dvIndriyAdInAmekatra va sthAyinAJca sthAvaratvaprasaGga syAt / Agame tu 'asA nAma dvIndriyAdArabhya A ayogakevalina iti svIkRta, tadapi viruddhaM syAdato'tra gamanAgamanApekSaM na trasasthAvaratvaM, api tu tattat nAmakarmodayApekSameva / yadyapyanayoddhayoH parasparaM saMkramaNamapi prApyate, yathAhi-trasAH maraNAnantaraM sthAvaratvamapi samadhigantu zaknuvanti, paramanayormadhye spaSTatayA sukhaduHkhAderanubhavAtmakatvAt prasANAmeva prAdhAnyamiti / sthAvarabhedAH (Immobile-Soul) sthAvarajIvAH pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyAtmakAH paJcavidhAH / zvetAmbarasampradAyAnusAra tu pRthivi-jala-vanaspatikAyAnAmeva sthAvaratvam / atredamavadheyaM, yat sthAvaratrasANAM karmodayApekSayA kriyApekSayA ca yad vizleSaNaM kRtaM, tatra pRthivyambuvanaspatInA tu karmodayApekSayaiva bhedaH, yatazca karmApekSayA tu dvayoreva sthAvaratvam / te ca paJcavidhAH yathA-1. pRthvIkAya (EarthBodied), 2. jalakAyA (Water-Bodied), 3. tejaskAyAH (FireBodied), 4 vAyukAyAH (Air Bodied),5 vanaspatikAyAzca (Vegetable-Bodied) / 122 jainadarzana Atma-dravyavivecanama
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ eSAM sthAvaranAmakarmodayApAditapRthivyapkAyAdInAM janArSagrantheSu cAtuvidhyaM pradarzitam / pRthivIkAyasthAvarasya cAtuviSyam' yathA 1. pRthivI, 2. pRthivIkAyaH, 3. pRthivIkAyikaH, 4. pRthivIjIvazceti / pRthivI (Earth in General) svAbhAvikapudgalapariNamanarUpAtkAThinyAcca pRthivI cetanAvirahitA / atrAcetanatvAt pRthivI kAyanAmakarmodayAbhAve'pi pRthanakriyopalakSitatvAt pRthivItyucyate' / pRthivIsAmAnyena vA pRthivItvamiti / uttareSu triSvapi bhedeSu iyamanugatA bhavati / pRthivIkAya: ( Earth-Body ) kAyaH - zarIram, jIvAdibhiH parityaktazarIramiva (mRcchazarIravat) acetanA pRthivI 'pRthivIkAya:' / pRthivIkAyikaH ( Earth Bodied Soul) pRthivI kAyanAmakarmodayAtpRthivIM zarIrarUpeNa svIkurvanto jIvAH 'pRthivI - kAyikA.' / pRthivIjIva: ( Earth-Soul ) pRthivInAmakarmodaye satyapi yAvanna pRthivIkAyaM dhArayati tAvat-vigrahagatiprAptaH kArmaNayogastho jIvaH 'pRthivIjIva' rityucyate / eSu sthAvareSu sAkArAnAkArabhedAt upayogasya dvaividhyamityAgamena" yuktyA " cApi sidhyati / AhArAdikriyA vizeSadarzanAtteSAmAhArabhaya meM dhunaparigraharUpasaMjJAnA bodho jAyate, tasmAtteSAmupayogasyAnumAnena siddhirbhavatIti / evamevAnyeSAmaptejovAyuvanaspatyAdInAmapi pratyaka catvAro bhedAH jJeyAH / trasamedAH (Mobile-Soul ) pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyikA ekendriyAH sthAvarAH, iti pUrvameva spaSTam / zeSAH dvIndriyAdayastrasAH / te ca dvIndriyA (Two-Sense ), trIndriyA: ( Three-Sense ), caturindriyA ( Four- Sense ) paJcendriyAzceti (FiveSense) bhedebhyazcaturvidhA bhavanti / atra sparzana- rasanendriyakAyavAgbalAyuH zvAsocchavAsAdibhiryuktAH dvIndriyAH / trIndriyAzca dvIndriyebhyo ghrANendriyAdhikAzcaturindriyAzcaitebhyo'pi cakSuAtmanAM saMsArimuklatvam 123
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ rindriyAdhikAH; paJcendriyA asaMjJinazca zrotrandriyAdhikAH, saMjinaH paJcendriyAzca manasA saha sarvato'dhikadazaprANayuktAH bhavantIti / kicAtra zvetAmbaragranthAnusAraM tu tejovAyukAyikAnAM sayogena trasAH SaDvidhAH / tatrAGgArakiraNAdayastaijaskAyikA anekavidhAH / vAyukAyikAzcApighanavAtAdibhedairanekavidhAH / yathA sthAvareSu kriyAprAdhAnyAt na tejovAyUnAM grahaNaM kRtaM tathaivAtra tatprAdhAnyAdeva grahaNaM kRtamiti / prasa-sthAvarANAmindriyavibhAgaH eteSAM pRthivyAditrasasthAvarANAM zarIrAkArAstAvadIdRzAH pRthivIkAyikajIvAnA" masUrasadRzAH, jalakAyikAnAJcAmbupRSatasadRzAH, agnikAyikAnaJca sUcIkalApasadRzAH, vAyukAyikAnAM tu dhvajasadRzAH, vanaspatikAyikAnAJca" nekavidhAH bhavantyapitu vibhinnAkArA eva zarIrA. jAyante / eSu pRthivyAdivanaspatyantAnAM jIvAnAM kevalameka" sparzanendriyaM vIryAntarAyasya sparzanendriyAvaraNasya ca kSayopazame, zeSendriyANAM ca sarvaghAtispardha kodaye sati zarIranAmakarmaNa, ekendriyajAtezcodaye sati bhavati / kRmyAdInAmapAdikanUpurakagaNDUpadazaGkhazaktikAzambUkAjalaukAprabhRtInAmekendriyebhya pRthivyAdibhya ekena vRddhau satyA sparza-rasane dvIndriye" bhavata / etenApyekAdhikAni sparzanarasanaghrANAni pipIlikArohiNikopacikAkunthutamburukatrapusabIjakAsAsthikAzatapadyutpatakatRNapatrakASThAhArakAdInAM trINAndriyANi bhavanti / etebhyo'pyekAdhikAni sparzana-rasana-ghrANa-cakSU Si bhramaravaTarasAraGgamakSikAputtikAdaMzamazakavRzcikanandyAvartakITapataGgAdInAM catvArIndriyANi" bhavanti / zeSANAJca tiryagyonijAnA matsyoragabhujaGgapakSicatuSpadAnA sarveSAM, nAraka-manuSyadevAnAJca paJcendriyANyeva bhavantIti / itthamatra kendriyebhyo pRthivyAdibhyaH samArabhya paJcendriya yAvat kramaza ekaikavRddhAnIndriyANi" bhvntiityymaashyH| saMjhino jIvAH (Rational-Soul) (samanaskAH ) saMpradhAraNa saMjJAkA ye jIvAste 'samanaskA' ityucyante / atrahApohayukta guNadoSavicAraNa sampradhAraNam / tadyuktA. saMjJina , tadva yatiriktAzcAsaMjJino 'manaskA ityartha. / anyathA pRthivIkAyikAdInAmapyAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAkatvAtteSAmapi tat prasaGgAditi / 124 janadarzana mAtma-praSyavivecanam
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ato'tra saptavidhanarakabhUmivAsinAM nArakANAm, caturNikAyAnAM devAnAM, garbhajanmanAM sarveSAmapi manuSyANAM, keSAJcittirazcAmapi samanaskatvam, sampradhAraNAtmakasaMzitvAdasti / tadyathA-'iyaM zaGkhadhvaniH, zRGgadhvaniveti' trkklpnmiihaa| mAdhuryAdinA ceyaM zaGkhadhvanirevetyAdikalpanenakaviSayagrahaNAt zaGgadhvaniparityAgAtmako vicAro'pohaH / yebhyazca kAraNebhyo'bhipretavijayasiddhiste guNAH / yazcAtra vighnotpAdaste khalu doSAH / itthamIhApohaguNadoSavicArAnantaraM grAhyatyAjyabuddhiH saMjJA / yadyapIyaM saMjJA jJAnarUpavAsti, paraM manArahitAnAM kevalamindriyebhyarutpadyamAnasya jJAnasyApekSayotkRSTatarA bhavatyataeva samanaskatvabodhiketi / tathA ca mana. sahiteSveva prApyeti / devAnAM divyabhAvAH ekhUparilikhiteSu deva-nAraka-tiryaG-mAnuSeSu devAnAM cAturvidhyaM vyAkhyAyan vAcakapramukhairabhihitam-'devAzcaturNikAyA" devAnAM catvAro samudAyA. ssantItyarthaH / tadyathA1. bhavanavAsinaH (Residential) 2. vyaMtarAH (Peripatetic) 3. jyautiSkA' (Stellar) 4. vaimAnikAzceti (Heavenly) ete caturvidhA api devAH dIvyantIti vyutpatyA, devagatinAmakarmodayAdApAditadevaparyAyA , tatsvabhAvAtkrIDASvAsaktAH, bubhukSAH-pipAsAdivirahitAH, rasaraktAdirahitA api diiptshriiryuktaashvplgtyaatmkaashcaassttvidhdivybhaavairbhaasmaanaastisstthntiiti| atra ye khalvaSTavidhAH svAbhAvikAH divyabhAvAste ca yathA1. aNimA-anena bhAvena devAH svIya zarIramatilaghurUpaM nirmAtuM zaknuvanti / 2. mahimA-anena teSAM laghu-bRhad padhAraNe sAhAyyaM prApyate / 3. laghimA--anena devAH svazarIraM svalpabhAraM kartuM zaknuvanti / 4. garimA-anena ca divyabhAvena devazarIrANi bhArAdhikAni bhavitumarhanti / 5. sakAmarUpitvam-divyabhAvenAnena devAnAM yathepsitazarIragrahaNamatha caikakAlAvacchedenAdhikasaMkhyAkazarIragrahaNatvaJca sambhAvyate / 6. vazitvam-bhAvenAnena devAH svavyatiriktAn janAn svavazAn kartu marhanti / AtmanAM saMsArimuktatvam 125
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. Izitvam--- anena bhAvena cAnyaiH zreSThatvaM pradarzitumahanti / 8. prAkAmyam - anenabhAvena te yathAbhilaSitaM kartuM marhantIti / devAnAmutpattisthAnAni catuvidhA: nikAyAH devAnAmabhihitAH / nikAyastAvat-- nAma, saMghaH, jAtiH, bhedaH, nivAsasthAna vetyavagamyate / tatra teSAM devagatinAmakarmodayAtsvadharmavizeSAdAbhyantarasAmarthya kRtabhedA. samudAyA. nikAyAH / - eSAJcatuvidhAnAmapi devAnAmutpatti-sthitisthAnAni bhinnAni, tatra bhavanavAsinastAvat - ratnapRthivyA uparyadhazcaikaikasahasrayojanAMzaM vihAyAvaziSTe bhAge samutpadyante / tathA ca yadatroparyekasahasrayojanaM bhAgamavaziSTaM, tatroparyadhazcaikaikazatayojanaM bhAgaM parityajya madhye'STazatayojanAtmake bhAge vyaMtarAH samutpadyante / jyotiSkAzca pRthivIta navatyuttarasaptazatayojanAntaraM (760 yojanAntaraM ) dazAdhikaikazatayojanapramANe uccairnabhobhAge samutpadyante vaimAnikAzca devAH merorupari RjuvimAnAtsamArabhya sarvArthasiddhiparyante bhAge vimAneSvevotpadyanta iti / parameSA gamanAgamana tu janmasthAnAtirikteSvapi " sthAneSu sampadyate / darai vibhedAH eteSAJcaturvidhAnAmapi devanikAyAnA kramazaH daza- aSTa- paJca dvAdazabhedAH kalpopanna svargaparyantAH bhavanti / yeSu svargeSu 'indrasAmAnikA' divibhedAnAM kalpanA prApyate tAni svargANi 'kalpAH', tatropapAdajanmadhArakAzca devA 'kalpanA' ityabhidhIyante / yeSu ceyaM kalpanA nAsti, tatrotpannA devA 'kalpAtItA' ityucyante / atreyaM kalpanA saudharmyAkhyAtsvargAdacyutAkhyaM svarga yAvadeva vidyate / tatrayaM kalpanA pratyekaM katividhA prApyate iti spaSTayan umAsvAtibhirabhihitam - eteSu caturvidheSvapi devanikAyeSu pratyekaM indrasAmAni katrAstrapAriSadya - AtmarakSa-lokapAla anIka - prakIrNaka-abhiyogyakilviSikAzceti dazavidhA prApyante / paraJcAtraivAgre tairukta, yat-vyantara-jyo tiSkeSutrAyastrizalokapAletidvividhabhedAbhAvAttayoH pratyeka maSTo vibhedA bhavanti / devAnAM sAmAnyamevAH yA cAtravibhedAnA dazavidhA kalpanA, sA yathA- 1. indrAH -- eteSu catuvidheSvapi devanikAyeSu ye devA sva-svanikAyavartinAM janadarzana Atma- dravyavivecanam 126
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnonmAnapramANayuktAH, pANi-pAdatala-nakha-tAlu-jihvauSTharaktavarNAH, dyutimAnmukuTadharA', ratnajaTitAbharaNabhUSitAH, vaTavRkSadhvajAzca" bhavantIti / rAkSasAH rAkSasA khalu saptavidhA. bhavanti / tathAhi-(1) bhIma', (2) mahAbhImaH, (3) vighna., (4) vinAyaka', (5) jalarAkSasaH, (6) rAkSasarAkSasaH (7) brhmraaksssshceti| ete rAkSasAkhyAH devA nirmalavarNA. api bhImA , ataeva bhImadarzanAH, zirokarAlA', raktalamboSThAH, taptasuvarNAbharaNabhUSitAH, nAnAbhartAivalepanAH, khaTvAGgadhvajAzca" bhavantIti / bhUtAH bhUtAkhyA devAstu navavidhAstathAhi -(1) surUpa (2) pratirUpaH (3) apratirUpa (4) bhatottama (5) skandika., (6) mahAskandika. (7) mahAvega. (8) praticchanna (8) AkAzagazceti / ete ca zyAmavarNAtmakA api surUmA , saumyA., ApIvarA., vividhavilepanAH kAlarUpA, sulasadhvajAzca bhavanti / pizAcA. pizAcA khalu paJcadazavidhA bhavanti / tadyathA-(1) kUSmANDaH, (2) paTaka., (3) joSa , (4) Ahnaka , (5) kAla , (6) mahAkAla', (7) caukSa , (8) acaukSa , (8) tAlapizAca., (10) mukhapizAca , (11) adhastAraka , (12) dehaH, (13) mahAtideha , (14), tUSNIka., (15) vanapizAcaNceti / surUpAH saumyadarzanAzceme pizAcA hayagrIvayo maNiratnavibhUSaNapriyA' kadambavRkSadhvajAzca" bhavantIti / kinnaravyatirikteSu zepesu saptavidheSu vyantaradeveSu SaNNAM dakSiNendrANA satpuruSa-atikAya-gItarati-pUrNabhadra-svarUpa-kAlAkhyAnAM dakSiraNe bhAge, tathAcottarAdhipatInA mahApuruSa-mahAkAya-gItayaza maNibhadra-apratirUpa-mahAkAlAnAJcottarebhAge tAvanta evAvAsA yAvanto khalu kinnara-kimpuruSa yobhavantIti / rAkSasendrasya bhImasya tu dakSiNadizi paGkabahulabhAge'saMkhyeyalakSAtmakAni nagarANi vidyante / uttarasyAJca dizi mahAbhImasyApi bhImavadeva nagarasakhyA, tathA caiteSA sarveSAmapi SoDazavidhAnAM vyantarendradevAnAM sAmAnikAdivibhavastulya eva jJeya. / 132 janadarzana Atma-navyavivecanam
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. jyautiSkadevAH (Stellar) jyotIMSi-vimAnAni, teSu bhavAH jyautiSkA, yadvA bhAsvarazarIratvAt samastadiGmaNDaladyotakatvAcca jyotireva jyotiSkAH ityanvartheyaM sAmAnyasaMjJA / ete ca paJcavidhA:-sUryaH, candraH, grahAH, nakSatrANi, prakIrNakatArakAzceti / tadevokta tattvArthasUtre 'jyautiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNakatArakAzceti // atra teSAM paJcavidhAnAM sarveSAmapi jyautiSkAnAM pRthakpRthakkakSAH vidyante / tAzca kramaza uparyuparyeva sUtranirdiSTakrameNa bhavanti / tadyathA--sarvato'dhaH sUryakakSA, tatazcandrakakSA, tadanantaraM grahakakSA, tadupari ca nakSatrakakSA, ante sarvata upari ca prakIrNakatArakakakSeti / kiJcAtrArSeSvAgameSu candrasya kakSA prathamamullikhitA, tadanantaraJca sUryAdInAM kakSAH / digambarasampradAyAnusAraM tu sarvataH prathamaM tArakAstadupari ca sUryAdikAH santIti varNana prApyate / tadyathA- asmAt bhUmibhAgAdUrdhva navatyuttarasaptazatayojanAnyutpatya sarvajyautiSAmadhobhAvinyastArakAzcaranti / tata Urva dazayojanAnyutpatya sUryastadanantaramazItiyojanAntara candrastatastrINiyojanAnyante nakSatrANi, tatastrINi yojanAnyUz2a budhaH, tatazca trINi yojanAnyUrva zukraH, tato'pi trINi yojanAnyUrva vRhaspatiH, tasmAccatvAriyojanAnyUrvamaGgAraka (bhauma) tatazcatvAriyojanAnyutkramya zanizcarati / itthamida sampUrNa jyautiScakra nabhasi dazAdhikaikazatayojanazatabahulo'saMkhyAtadvIpapramANa ghanodadhiparyanta tirya gvidyate / atrAbhijinnakSatra sarvAbhyantazcArI, mUlanakSatra tu sarvabahizcArI, bharaNyastu sarvAdhazcAriNyaH, svAtizca sarvoparicArIti / sUryaH atra teSu jyotiSkavimAneSu prAyaH sarveSAmeva svasvavimAnAni santi / yeSu te samArUDhAstiSThanti / teSAM vimAnAnAM nirdhAritAnyAyAmAni varNAdIni ca santi / tathAhi-sUryasya vimAnAni taptasvarNasamaprabhalohitamaNimayAni caturvizatiyojanakaSaSTibhAgabAhulyAni (24-1/60 cauDe), aSTacatvArizatyojanakaSaSTibhAgaviSkambhAyAmAni (48-1/60 lambe), ardhagolakAkRtIni, SoDazasahasra vairUDhAni bhavanti / AtmanAM saMsArimuktatvam 133
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnaprabhAvipRthivISu narakasaMkhyA sarvAsu ratnaprabhAdipRthivIsu nArakANAmAvAsAH vibhinna saMkhyAkAH santi / tathAhi - AdyAyAM ratnaprabhAyAM trizallakSANi zarkarAprabhAyAM paJcavizatilakSANi, bAlukAprabhAyAM paJcadazalakSANi, paGkaprabhAyAM dazalakSANi, ghUmaprabhAyAM trINilakSANi tamaH prabhAyAM paJconamekalakSa, mahAtamaH prabhAyAJca kevalaM paJcalakSasaMkhyAkAni narakANi santi / tathA cAtra ratnaprabhAyA abbahulabhAge uparyadhazcaikaikayojanasahasraM vihAya tanmadhyabhAge indraka - zreNi- puSpaprakIrNakavibhAgena trividhAni narakANi, tatra teSu trividheSvapi vibhAgeSu trayodazanarakaprastArAH santi / tatra sImantaka-nirayarauravAdayastrayodazA indrakA santi / zarkarA prabhAyAzcaikAdazanarakaprastArAstatra ca stanaka - saMstanakAdaya ekAdazendrakAH, bAlukAprabhAyAzca navanarakapaTalAstatra ca taptatrastAdayo navendrakA, paGkaprabhAyAzca saptanarakapaTalAstatra cAramAratArAdayassaptendrakAH, dhUmaprabhAyAzca paJcanarakaprastArAstatra tama-bhrama-jhaSaandha- tamisrAbhidhAnA paJcendrakAH, tama prabhAyAzca trayo narakapaTalAstatra ca hima-varda la- lallakanAmakAstraya indrakAH, mahAtamaH prabhAyAzcaika eva narakapaTalastatra tvapratiSThAnAkhyamekamevendrakanagaram " / atra sImantanarake catasRSvapi dikSu vidikSvapi ca nirgatAnAM narakazreNInAmantareSu puSpaprakIrNakAni narakANi santi / tatra kasyAM diGnarakazreNyAmekonapaJcAzannarakANi, vidiGnarakazreNyAJcASTacatvAriMzannarakANi bhavanti / evameva nirayAdiSvapi narakeSu dikSu vidikSa, caikaikaM kramazaH parihApya narakA bhavantIti / itthaM ratnaprabhApRthivyA trayastrizaduttaracatuzcatvArizatazatAni zreNIndrakanarakANi (4433), saptaSaSTyadhikapaJcazatapaJcanavatisahasrottara konatrizallakSANi (2665567) puSpaprakIrNakAni santi, sammilitAni ca trizallakSanarakANi" ( 3000000) / b dvitIyAyAJca zarkarAprabhApRthivyA paJcanavatyuttaraSaDviMzatizatazreNIndrakanarakANi (2665), puSpaprakIrNakAni ca paJcAdhikatrizatasaptanavatisahasrotaracaturviMzatilakSANi (2467305), sammilitAni ca paJcavizatilakSANi " (2500000) bhavanti / tRtIyAyAJca bAlukAprabhAyAM paJcAzItyadhikAni caturdazazatAni zreNIndrakaAtmanAM saMsArimuktatvam 136
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ narakANi (1485), puSpaprakIrNakAni ca paJcadazAdhikapaJcazatASTanavatisahasrotaracaturdazalakSANi (1468515), sammilitAni ca paJcadazalakSANi (1500000) bhvnti| caturthyAM paGkaprabhAyA zreNIndrakanarakANi saptAdhikasaptazatAni (707), puSpaprakIrNakAni ca trinavatyuttaradvizatanavanavatisahasrAvikanavalakSANi (E66263), sammilitAni ca dazalakSANi (1000000) bhavanti / paJcamyA dhUmaprabhAyAJca paJcaSaSTyadhikadvizatazreNIndrakanarakANi (265), puSpaprakIrNakAni ca paJcatrizaduttarasaptazatanavanavatisahasrAdhikadvilakSANi" (266735) bhavanti / SaSTyA tama prabhAyA tu triSaSTimAtrANi zreNIndrakanarakANi (63), puSpaprakIrNakAni ca dvAtrizaduttaranavazatanavanavatisahasrANi (66632), sammilitAni ca paJcanavatyuttaranavazatAdhikanavanavatisahasrANi bhavanti (66665) / tathA ca saptamyA mahAtama prabhAyA apratiSThitanAmakameka zreNIndrakanaraka, catvAri ca zreNInarakANi, mAtrANi paJcasakhyAkAni bhavanti / ittha sarvASAmapi pRthvInA zreNIndrakanarakANi tripaJcAzaduttaraSaNNavatizatAni (6653), puSpaprakIrNakAni ca saptacatvArizadadhikatrizatanavatisahasrAdhikayazItilakSANi (8360347) narakANi, sammilitAni ca caturazItilakSANi (8400000) narakANi bhavanti / imAni sarvANyapyuSTrakAdyazabhasaMsthAnAni, zocanarodanAkrandanAdyazubhanAmAni ca santi / nArakANAmazubhataratvam eteSA saptavidhAnA nArakANA (saptapRthivISu sthitatvAt) lezyAH, pariNAmA, dehAdayazcApi kramazozubhAdazubhataranityA bhavanti / lezyAzubhataratvam uparyukteSu narakeSu sthitAnA jIvAnA lezyA nityAzubhA., adho'dhazca kramazoszubhatarA. bhavanti / tatra prathamAyAM bhUmau kApotI lezyA, dvitIyA tata prakRSTatarA kApotI lezyA, tRtIyAyAJcopariSTAt kApotIle zyA, adhazca nIlAlepayA bhavati, caturthyA pRthivyA tato'zubhataranIlA lezyA, paJcamyAJcopari nIlA, adhazca kRSNA lezyA bhavati, SaSThyA tataH prakRSTA kRSNA, saptamyAJca prakRSTatamA paramakRSNA lezyA" bhavati / janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatra pUrvasyAM dizi ekorukAH, aparasyAM dizi lAMgUlina:, uttarasyAM bhASakAH, dakSiNasyAJca viSANina. prANinaH santi / vidikSu tu zazakarNa- zaSkulIkaNaMkarNaprAvaraNa- lambakarNA, antareSu cAzva-siMha-zva- mahiSa-varAha-gyAghra-ulUkakapimukhAH, zikhariNa ubhayorantayozca meghavidyunmukhAH, himavata ubhayorantayozca matsyamukhA kAlamukhAzca, uttaravijayArdhasyobhayorantayoH hastimukhAH, Adarza mukhAzca, dakSiNavijayArdhasyo bhayorantayozca gomukhAH meSamukhAzca prANino nivasanti / korukA mRdAhArA. guhAvAsinaH zeSAstu puSpaphalAhArA vRkSavAsinazca santi / ete sarvepi patyopamAyuSo bhavanti / atra dvividheSu mleccheSu karmabhUmijAstu zaka- yavana-zabara- pulindAdayo bhavanti, antadvIpajAzca mlecchA eva bhavantIti / tiyaMJcaH tirobhAva. - nyagbhAvaH upabAhyatvamityarthaH / tata. karmodayApAditabhAvAnAM tirazciyoniryeSAM te tiryagyonayaH " / aupapAdikebhyo devanArakebhyo, garbhajasammUcrchanajebhyo mAnuSebhyazca vyatiriktAH ye te tiryagyonayaste caikendriyAdipaJcendriyAntA. khalu sUkSmabAdarabhedAbhyAM dvividhA bhavanti / tatra sUkSmanAmakarmodayApAditabhAvA pRthivyaptejovAyuvanaspataya. sUkSmA sarvalokavyApinaH / bAdara nAmakarmodayApAditabhAvAH pRthivyaptejovAyuvanaspatayo vikalendriyAH paJcendriyAzca yatra kutracideva vartante, na tu sarvatra / yathA khalu devAnAmUrdhvaloka, manuSyANAM madhyaloko, nArakANAmadholokastathaivaiteSAmapi yadyapyAdhAravizeSo ( tiryagloka) madhyaloka evAsti, tadapi teSAM sthAvara kAyarUpeNa sarvatrApi sadbhAvAt sarvalokavyApakatvam / mUlatastvime Rootsftraideva 'tiryaJca' iti sArthakanAmA santi / evamime saMsAriNa. prANinazcaturvidhA devanArakamAnuSatiryaJcastattannAmakarmodayAttattajjAtiSu samutpannA punaH punaH zubhAzubhakarmANi kurvantazca bhavAdbhavAntaramadhigatavantastattajjanmopAttazubhAzubhaphala bhuJjanto'sminneva jagaccakre saMsarantastiSThantyata evaiteSA saMsArIti saMjJA / ata eteSA saMsAritvamanAditaH pracalannadyApi vartate, bhaviSyatyapi ca sthAsyati, anAdyanantatvAditi / 146 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye cAtmAno (jIvAH) aSTavidha sarvairapi karmabhivimuktAH, kevalaM svasmin (Atmani) eva vicaranti, te sarve'pi sAMsArikajanma-phala-kAraNAdvimuktAH samyagdarzana-jJAna-cAritrayuktA bhUtvA muktatvaM bhajante / eteSAM sAMsArikabandhanavimokSasya sAdhanAnAM, mokSAvAptihetUnAM, mokSAvAptau ca tatsvarUpAdInAM vivaraNaM SaSThAdhyAye vakSyamANatvannAtra vizleSitamiti / prAtmana: pAratantryam yaH khalvAtmA rAgadveSAbhyAM saMyukto bhavati, yasya buddhirvA mithyAtvena sitA bhavati, sa eva malinatvamadhigacchati / tayA ca buddhayA paJcendriyaviSayopa. bhogAt, hiMsAdipaJcavidhapApAcaraNAcca yasyAtmA karmamalImasaH, atha cAtarodradhyAnatIvrapariNAmayukto jAyate, sa eva tattannimittAtpAratantryamadhigacchati / atra ye khalu rAgadveSAdayaH, mithyAtvAdayaH, raudrAtadhyAnAH, kaSAyAzca teSAmatra saMjhepato vivecanamAvazyakam / TT: (Love) ramaNIyeSu yoSitAdidravyeSu AtmapariNAmarUpecchayA, bAhyavastubhizca sahakIbhavanarUpapAriNAmAtmikyA mUrchayA, abhISTavastuno'bhilaSitena kAmena, viziSTAnurAgarUpeNa snehena, aprAptavastuno'bhikAGkSaNena gArthena, 'idaM madIya' 'ahamasyezvara' ityAdimanaHpariNAmAtmakena mamatvena, abhISTaprAptau paritoSeNAbhinandanena vA yadAsravate, tadeva 'rAgaH" ityucyate / dveSaH (Hatred) yasya jIvasyAtmani paravibhavAdidarzanAt etena vibhavenAyaM viyujyatAm' 'vibhavazcAyaM mamaivAstu' 'kasyacidanyasya mA bhUt' ityAdiko yazcitapari. NAmastadevA, tayA cetarasya kasyacidapi saubhAgya-rUpalokapriyatvAdidarzanAdutpannena krodharUpeNa roSeNa, dUSaNAtmakena doSeNa, paradoSotkIrtanena parivAdeta, saddharmAdvicalanarUpeNa ca matsareNa, paraguNotkarSAcasahanAtmakenAsUyatvena, parasparaM kalahAdinotpanlena krodhAtmakena vaireNa, prakRSTasya krodhasya prazAnta
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kopAgnezca saMdhokSaNAtmakena pracaNDena vAtmani ya. bhAvaH samutpadyate, sa eva 'doSaH" iti / mithyAtvam (Wrong-Belief) jainadarzanAnusAramahatpratipAditAnA tattvAnAmazraddhAnameva mithyAtvam / tacca trividham-abhigrahItAnabhigrahItasandehabhedena / tatra triSaSTizatatrayaM pAkhaNDizatAnA yanmatam tadabhigrahItama, apratipannadevatApAkhaNDarUpamanabhigrahItam, zrutajJAnasyaikasminnapyakSare pade vA'nabhirucissandeha / yasya caitattrividhaM mithyAtvaM, tasya buddhirapyavazyaM malinA bhavati / buddhermAlinyena ca jIvaH paJcendriyANA viSayeSvAsakto bhavati, atha ca hisA'nRtAsteyakuzIlaparigrahAdipaJcapApeSu pravRtto bhavati / etasmAcca karmaNAmAsravo prArabhate, karmAsravAccAtmani karmarUpamalasya pRthulA rAziraikatritA bhavati, tayA cAtmA prttrtvmdhigcchti| prAtta dhyAnam RtaM dukhaM, sNkleshsttrbhvmaatm| AtaJca yaddhyAnaM tadAtadhyAnam / etaccaturvidhaM bhavati / tathA hai-apriyavastuna: sambandhe sati tannivRtyartha rAtrindiva yaccintana, tadAtmakaM dhyAnamAdyam / yena kena vA rogeNa vyAkulite sati tannirAkaraNArtha rAtrindivaM tadviSayakaM cintanaM dvitIyaM dhyAnam / abhISTavastuno viprayoge mati, punastatprAptyartha yaccintanaM rAtrindivaM, tattRtIyam / tathA ca cakravAdInA vibhavadarzanAt 'mamApyasya tapasaH phalaM paraloke evavidha eva syAdi'tyAtmakaM cintanaM caturthamArtadhyAnamiti / raudra-dhyAnam krUro-nRzaso vA rudrastasyedaM raudram / raudra yayAnaM tadraudradhyAnamiti / etadapi caturvidham atra 'yena kena prakAreNa yatravizeSeNopAyavizeSeNa vA, prANino vyApAdyA.' ityAtmaka cintana hisAnubandhyAkhyaM prathama raudradhyAnam / yaizca kUTasAkSidAnAdivibhinnopAya paro vaJcyate, teSAmupAyAnAM cintanaM dvitIyamanRtAnubandhiraudradhyAnam / tathA ca yairyerupAyaiH ghughu ruka-kartarikA-chedakakhAtrAdibhi. paradhanamAdIyate, teSA cintanaM steyAnubandhI tRtIyaM raudradhyAnam / dhanadhAnyAdiparigrahasaMrakSaNArtha rAtrindiva tadupAyAnAM cintanaM caturthaM viSayAnando raudrdhyaanm| 1.48 jainadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ anayorddhayorapi dhyAnayorAtmapariNAmAstIvratarA jaaynte| yasya me bhAvAH, sa nUnameva raagdvessaadhiintvmdhigcchti| tena ca jIvarakSAdInAM kAryANA, prANihiMsAdInAJcAkAryANAM nirNaye'kSamaH, kaluSitapariNAmAtmakena kAluSyeNa ca yuktaH san nirmalabhAvAtmikyA vizuDhyAparicitazcAhAra-bhaya-maithunaparigrahAdikalahaiprastaH rAgAdInAmAdhInatvamupagacchati / sakaSAyatvam (With-Passion) yazca jIvaH zatAdhikAnAM gatInAmanekeSu janmamaraNAtmakeSu paribhramaNeSu punaH punaH paribhramamANaH kliSTASTavidhakarmabhirbaddhastathA ca sahasrAdhikanarakAdigatiSu nirantaraM duHkhairAkrAntatvAt kRzatAmadhigamanAcca karuNAspadaH, tathA ca viSayeSvIDazo'nurakto yattasyecchA viSayasukhAvAptAvapi na tajjanitena sukhena zAmyati, apitu satataM varddhata eva, asmAtkAraNAt viSayatRSNayA tRSito rAgadveSAdhInatvamadhigacchati / rAgadveSAdaya eva kaSAyastadAtmakatvAdevAyaM krodhI, mAnI, mAyAvI, lobhavAMzca jAyate / tatra mohakarmodayAdutpanna Atmano krodhanapariNAmo krodhaH / anenAsminneva loke svIya. priyajana. saha snehavicchedAduHkhamutpadyate / ahameva jJAnI-dAtAzUrazcetyAdikAtmapariNAmo mAna / asmAcca vinayo vinazyate / vinayazca dharmamUlamataH mAnodaye sati, upajAtagarva. jIva. deva-guru-sAdhu-vRddheSu yathAyogya karaNIyAddharmAdvinayAdvA bhrazyate / satyavAdinameva puruSa lokaH (janA.) nyAsakAdyapasthAna karoti, yato hi tasya pratyarpaNe satyAtmakatvAllokastasmin vizvasiti, ayameva vizvAsaH pratyayaH / para zAThyapariNAmasya mAyAyAH samudaye sati nyAsakApahnavAtmakAdasatyabhASaNAtpratyayasya hAnirbhavati / Atmano lobhapariNAmazca tRSNA, tadudayAcca lobhAbhibhUto kSamAmArdavAdInAM sarveSAmapi guNAnAM samulakASamApnoti, tasmAcca sarvaguNavinAzabhAgbhavati / krodhaH (Anger) yathA khalu dAhajvarapIDitasya rogino kAyaH sarvadA paridahati, tathaiva krodhino'pyantarAtmA satataM paridahati / krodhAbhibhUtena ca kutazcinnimittAt kRto vadhabandhanAbhighAtAdivaraH sntaanprmpraamutpaadyti| ataevAyaM sarvasyApi bhayamutpAdayati / krodhinazca muktAvapyasamarthatvAt krodho muktighAtakaH / zAstraSvapi zrUyate, yat subhUmaparazurAmAdayo krodhAviSTAtmakatvAdeva na sugati (mokSa) labdhavantaH / anena jJAyate, yatkrodha evehlokprlokyorpaaykaarii| 146 AtmanaH pAratantryam
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava (Pride) Agama. zrutam, sarvajJapraNItAgamAnucaraNaM ca zIlam / paraM maryodayAt tayuktaM zAstrajJaM dRSTvA janarucyate yadayaM 'zrutavAnapyevaM garvitaH' 'tenaiva mattaH-mAnI jAtaH zAstraSu zrayate yat 'zrutena tu mAnatyAgaH kAryaH' yato hi, zrutajJAnena mado nirmathyate, na cAnenAsI mado nirmathito'taH jJAnajJAninorabhedatvAt zrutameva dUSitaM bhavati / evameva dharmArthakAmAnAmapyayaM mAnaH vighnakArI bhavati / tathAhi-kazcana vinayarahitaH zIlavAnapi duHzIla eva, vinayarahitatve tu dharme'pi vighnakAritvaM mAnasya, dharmasya vinayamUlakatvAt / arthasya copAdAnakAraNaM dharmo'taH dharmavighnakAritvAdarthe'pi vighnakAritvamasyopapadyate / yato hi rAjAdinA vinayata eva puraskArAdayaH saMyojyante / kAmasyApi ca samprAptirartha-vinayasampannasyaiva darIdRzyate, yato hi-kulayoSitA vezyAnAJca cittAnurodhalakSaNayA ceSTayA kAmI sukhabhAgbhavati, arthavinayAbhAve tu mAna tatrApi vighnakArakaM bhavedataeva mAnasya dharmArthakAmeSu vighnakAritvaM, shrutshiilduussnntvnycaasti"| mAyA (Deciet) yathA khalUddhRtadaMSTro'pi sarpaH loka. dUrAdeva parihiyate, tathaiva mAyAzIlo'pi yadi samprati mAyAcaraNAtmakAt pUrvasvabhAvAd viratastadApi pUrvadRSTadoSairjanaH pUrvakRtena doSeNa yuktatvAdupahanyate, bhujaGgavadavizvAsyazca 12 bhvti| lobhaH (Greed) sarveSAmapi vaira-virodha-steyAdInAM vinAzAnAmAzrayo lobha eva / tathAhihitAd vyaM sayanti puruSamiti vyasanAni, teSAM dyUta-strI-madya-AkheTa-arthadUSaNAdInAM vyasanAnA rAjamArga iva lobha eva / yathA khalu rAjamArgeNa dvijAdayazcANDAlAdayazca sarve'pi gamanakSamAstathaiva lobharAjamArgeNa sarvANyapi vyasanAni prasphuTantItastata manuSyaM gamayantyAgamayanti ca / ata evavivasya lobhasya mukhe patita lobhapariNAmabhAk kaH khalu duHkhAnantaraM sukhamupeyAt ? evamete sarve'pi krodha-mAna-mAyA-lobhA narakAdivibhinnAsu gatiSu paribhrAmakatvAt tIvraduHkhadAyakAH, saMsaraNamArgapravartakAzca santi / asyAyamAzayaH yad hiMsAnatAdipApAnAmAcaraNaM saMsArahetuH, eteSAM pApAnAmAzrayarUpazca kaSAyavazIbhUto jIvaH / tatazca saH sAMsArika eva tiSThati / 150 janavarzana mAtma-pravyavivecana
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' sAMsArikatvAdevAtmA pAratantryamadhigacchati, yato hi saMsArasthito jIvau na kadApi pApavimuktaM svAtantrya kathamapyanubhavituM zaknotIti / zrAtmano bhavAntarasaMkramaNas bhavAntaraprAptiH (Transmigrate ) jIvasvabhAva: pariNAmAtmakastatpariNAmena ca sa yAdRzAni karmANi gRhNAti, AtmasAdvA karoti tAni sarvANyapi karmANi yathAsamayamudayaM samprApya svazaktyanusAraM phalaM dAtuM zaknuvanti / tasya phalasya ca jIvenAvazyameva bhoktavyatvAttatkarmanimittakaM janmamaraNaM saMsAriNAM jIvasyopapadyate / atra saJcitasyAyuSkarmaNaH samAptirmaraNam, nRtnasyAyuSkarmaNazcAvAptirjanmetyucyate / maraNAnantaramanyajjanmagrahaNa bhavAntaraprAptistadarthamAtmano yatsaMkramaNa jAyate, tadeva bhavAntarasakramaNamiti / bhavAntaragrahaNArtha ca kadA, kutra, kena mArgeNa, kena vidhinA vA jIvena gamanaM kriyate ? ityAdikaM sarva tatkarmanimittAdeva bhavati, tathA ca karmAnusArameva yathAyogyaM janmakSetramadhigato jIva audArikaM vaikriyika vA zarIraracanAyogyaM pudgaladravyaM grahNAti / karmanimittAdeva taccharIraM bhavati, yatohi zarIraracanAyogyapudgalAnA grahaNameva janmeti / tadetajjanma sammUrcchanam, garbhaH, upapAdazceti trividhaM "" bhavati / sammUrcchanam (Spontaneous) triSvapi loke pUrva madhastiryak samantato dehasya mUrcchanam avayavaprakalpanam, sammUcrchanamiti, arthAt yatra jIva utpadyamAnastatsthAnIyapudgaladravyasya tajjIvazarIrarUpapariNamana sammUrcchanam"" / tadyathA - kASThAdiSu ghuNotpAda:, phalAdiSu kramyAdInAmutpAdaH, zaityoSNyanimittAccharIre vastrAdiSu vA yUkAdInAmutpAda:, jalAdInAM nimitAda bIjAdiSvaGkurotpattiH, pRthivyAJca tRNAdInAmutpAda: sammUrcchanamucyate / yato hi tatsthAne jIvasyAgamanAdeva tatsthAnIyAH pudgalAH zarIrarUpeNa pariNatA bhavanti / etadeva sammUrcchanam / ekendriyAccaturindriyaparyantAnA sarveSAmapi jIvAnAmetadeva janma bhavatIti / garbhaH (Uterine ) striya udaramupagatayo zukrazoNitayoryatra garaNaM - mizraNaM bhavati, sa garbha ityucyate / arthAt strI-puruSayoH saMyoge sati tayoH rajo vIrya saMyogAdyaccharIramutpadyate, Atmano bhavAntarasaMkramaNam 151
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadeva garbha janmetyucyate / yathA khalu pazu-pakSi-manuSyANAmidaM bhavati, athavA mAtropabhuktasyAhArasyAtmasAtkaraNAdupabhogAd garbha ityucyate / upapAdaH (Instaneous ) upetyapadyate'sminnityupapAdaH / devanArakANAM zarIrarUpapariNamanamevopapAda ityucyate, arthAt devanArakANAmeva niyatasthAnapudgalebhya upapAdo" bhavati / garbhajAH jIvAH (Uterine-Birth) * tatra jarAyujAnAmaNDajapotAnAJca garbhajanma" eva bhavati / nAnyeSAmetadva yatiriktAnAm / arthAt garbhajanma jarAyujANDajapotAnAmeva bhavatIti / atra jAvarato vitataM sazoNitaM jIvasya yadAvaraNaM tajjarAyuriti, "" tatra jAtAH jarAyujAH (Umbilical) manuSya - go-mahiSa- ajA- avikA - azva-khara-uSTramRga- camara- varAha- gavaya- siha vyAghra - RkSa dvIpi-zva-zRgAla- mArjArAdayaH 120 1 aNDajAzca sarpa - godhA - kRkalAza-gRhakokilikA-matsyakarma - nakra - zizumArAdayaH, lomapakSAH pakSiNaH - hasa - cASa- zuka - gRddha - zyena - pArAvata- kAka- mayUra madgu-bakabalAkAdayazca / atra khalu zukrazoNitaparivaraNamaNDala nakhatvaksadRzamupAttakAThinya yattadaNDam, tatra jAtA aNDajAH ( Incubatory ) iti / 129 kiJcitparivaraNamantareNa paripUrNAvayavo yoni nirgatamAtra eva parispandAdisAmarthyapeta pota ityucyate / potAzca ( Unumbilical) zallaka - hastI -zvAvillApaka- zaza- sArikA - nakula- mUSakAdaya, carmapakSAH pakSiNa jalUkA valgulibhAraNDapakSI-viDAlAdayazceti / eteSA jarAyujANDajapotAnA trividhAnA garbhajanma eva bhavatIti / eSu trividheSvapi jarAyujA ardhyAhatA:, teSu bhASAdhyayanAdInAM kriyANAM sattvAt / eSu samutpannAH kecittu cakradhara-vAsudevAdimahAprabhAvA api bhavanti tathA ca samyagdarzanAdyabhyudayena mokSasukhenApi yujyante / upapAdajanma tAvatkevalaM devanArakANAmeva bhavati / atra tayordeva- nAraka -gatinAmakarmodayAddevanArakA divyapadezatvAttayorida janmeti na svIkaraNIyam, yato hi tattadgatyudayastu vigrahagatAvevAsti paraM na tatra tattaccharIraM vidyate, tattaccharIranirvartakapudgalAbhAvAt / ato'tra devanArakAdizarIranirvRttau devAdijanmaiveSTam" / 152 janadarzana Atma- dravyavivecanam
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zeSANAM jarAyuja- aNDaja - pota- deva-nArakAtiriktAnAM sarveSAM sammUrcchanaM janma bhavati / arthAt zeSANAmeva sammUcchenaM janma bhavati, na tu jarAyujANDajapotadevanArakANAmiti 24 / janmAzrayAH (Birth Place Or Nuclei ) itthamaSTavidhakarmarUpeNAsmin saMsAre baddhAnAM jIvAnAM janmoparilikhitena traividhyena bhavati / tacca yatra kutracidapi jIvena dhAryate, sarvatrApi tadAdhArabhUtA yonayaH santi / yonistu pUrvazarIrasya vinAze satyuttarazarIrayogyaM pudgaladravyaM yatra gatvA saMgrAhya kArmaNazarIreNa saMsArijIvo yujyate, tatsthAnam / tAzcemA navavidhAH 15 bhavanti, tathAhi (1) sacittayonayaH, (Living Matter) (2) acitayonayaH, (Non-Living - Matter) (3) sacittAcittayonaya:, (Combination of Birth) (4) zItayonayaH, (Cold) (5) uSNayonayaH, ( Hot) (6) zItoSNayonayaH, (Combination of Both) (7) saMvRtayonayaH, ( Covered) (8) vivRtayonaya., ( Exposed) (E) saMvRtavivRtayonayazceti / (Combination of Both) atrAcittayonikA devanArakAH bhavanti, yato hi teSAmupapAdapradezapudgalapracayo'citto bhavati / sacittAcittayonayazca jIvA garbhajAsteSAM tadAtmanA cittavatA mAturudare zukrazoNitamacittaM mizram / sammUrcchanajeSu kecana jIvAH sacittayonayo'nye'cittayonayo'pare sacittAcittayonayastrivikalpAH bhavanti / devanArakANAM keSAJcanopapAdasthAnAnAM zItAtmakatvAduSNAtmakatvAcca zItayonitvamuSNayonitvaJcApyasti / agnikAyikai kendriyajIvAstu kevalamuSNayonaya eva bhavanti / anyeSu kecana zItayonayaH kecanoSNayonayaH, kecana zItoSNayonayo bhavanti, saMvRtayonayastu devA, nArakA, ekendriyAzca jIvA / vikalendriyastu vivRtayonayaH, garbhajAzca saMvRtavivRtayonayI 126 'vagantavyA. 1 Atmano bhavAntarasaMkramagam 153
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ bonInAmuttaramevAH etAsAM navavidhAnAM yonInAmuttarabhedAzcaturazItilakSamitAH, te ca prAmukhyena yathA--nityanigotAnAM (triSvapi kAleSu ye na trasabhAvamadhigantu yogyAste nityanigotAH) jIvAnAM saptalakSasaMkhyAkAni, pRthivyaptejovAyukAyikAdInAM pratyekaM saptalakSANi vanaspatikAyAnAmapi dazalakSANi, vikalendriyANAM dvitricaturindriyANAM SaDlakSANi (pratyeka dvilakSamitAni), devanArakapaJcendriyatirazcAM dvAdazalakSANi (pratyekasya catvAri lakSANi), manuSyANAJca caturdazalakSamitAni yonibhUtAnyutpattisthAnAni bhavanti / etAni sarvANi samuditAni caturazItilakSasakhyAkAni bhavantIti / zarIrANi (Bodies) eSAM trividhajanmanAM sasAriNAmanekavidhayonInAM zubhAzubhanAmakarmanivartanAni bandhaphalAnubhavanAdhiSThAnAni zarIrANi tu paJcavidhAni bhavanti / tadyathA-- 1-audArikam, 2---vaikriyikam, 3-AhArakam, 4-taijasam, 5-kArmaNaJceti / zIryante yathAyogyaM samayaM samprApyAtmanA sambandha vicchedya paugalikavargaNArUpeNetastata. prakIrNA bhavantIti zarIrANi / audArikAdiSu paJcaSvapyayaM svabhAvo dRzyate'taevemAni zarIrANItyucyante / zarIraracanA atha caiSA zarIrANA saMracanA'nta pudgalavipAkizarIramanAkarmodayApekSayA bhavati / tatraudArikazarIranAmakarmodaye sati, udAra-sthUla-AsAra-pudagaladravyaryajjAyate tadaudArikam / vikriyA ca prayojanaM yasya, takriyikam, vaikriyikanAmakarmodaye sati vikriyA-vividhakaraNatA-aNimAdikASrTAddhayuktaM guNayukta vA yat pudgaladravyavargaNodbhUtaM tadvai kriyikam / sUkSmapadArthanirjAnArthamasaMyamaparijihIrSayA ca pramattasayatenAhiyate, nirvaya'te, yattadAhArakam / AhArakazarIranAmakarmodaye sati viziSTa-prayojanasiddhau samartham, zubhataravizuddhapugaladravyavargaNodbhutamantarmuhartasthitimAtra ca yatnadAhArakam / tejonimitta tejasibhavaM vA taijasam, taijasazarIranAmakarmodaye sati tejoguNayuktapudgaladravyavargaNotpanna tejasa labdhyalabdhibhedena dvividhm"| tatra labdhirUpataijasamapi zubhAzabhabhedena dvividha bhavati / tatra gozAlakavadyasya tejasalabdhi sa krodhAdivazIbhUta. san svazarIrAbahistaijasamekamAkRtika 154 janadarzana AtmanAvyavivecana
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ nissArayati, yaccoSNaguNayuktatvAdanyasya dAhakaraNakSama bhavati, tadanubhavadhitaijasama, zApadAnAghazubhakriyAsamarthamapi bhvti| prasAde tu tadeva tejasaM zItaguNayuktaM niHsRtyApareSAmanugrahakaraNakSamaM zubhalabdhitejasamityucyate / alabdhitejasaM tu pAcanazaktiyuktatvAdupabhuktasyAhArasya pAcakaM bhavatIti / kiJcASTavidhakarmaNAM samUharUpaM yaccharIraM, tatkArmaNamityucyate / karmabhiniSpannaM, karmasu bhavaM, karmANyeva veti kArmaNam / atrAnyeSAM zarIrANAM, tattannAmakarmodayApekSatvAttaccharIraniSpattirbhavatyato nAtra sarveSAM teSAM kArmaNatvapraGgaH samAyAti / zarIrasvAminaH eteSu paJcavidheSu zarIreSu garbhasammUrcchanajanmabhiH prAptamaudArika"" zarIram, aupapAdikajanmabhirdevanArakairadhigataM vaikriyika"" zarIram, arthAdaudArikazarIrasya garbhasammUrcchanajAH, vaikriyikasya ca devanArakAH svAmino bhavanti / vaikriyikasya labdhipratyayatvAt audArikazarIriSu manuSyatiryakSa " tapasAdinimittAt samprAptazaktivizeSAdidaM yujyate / taijasamapi labdhipratyayaM bhavati / atha zubhaM, vizuddhamavyAghAtizarIramAhArakaM pramattasaMyatasyaiva, nAnyasyA kasyacitsaJjAyate / zarIrANAM saukSmyam paJcavidheSveSu zarIreSu pUrvapUrvazarIrApekSayottarazarIrANAM sUkSmatA" vidyate / tadyathA-audArikazarIrApekSayA vaikriyikaM sUkSma, tadapekSayA cAhArakam, AhArakAdapi taijasam, taijasAdapi ca kArmaNazarIraM sUkSma bhavati / atra sUkSmapadena pArasparikApekSayA sUkSmatA grAhyA bhavati / tadyathA--manuSyANAM tirazcAJca zarIraM svabhAvata eva dRSTipathamAyAti, ataevaudArikaM zarIraM sarvataH sthUlam, kintu vaikriyikaM zarIraM vikriyayA eva dRSTa zakyate, na tu svabhAvenAta idamaudArikApekSayA sUkSmAhArakApekSayA tu sthUlaM bhavati, AhArakasya tato'pi sUkSmatvAdiyaM sUkSmatApekSikItyucyate / evameva tejasApekSayAhArakaM syUlaM kintu taijasamapi kArmaNApekSayA sthUlamataH kArmaNazarIrameva kevalaM sarvataH sUkSma (sUkSmatamaM) vidyate / arthAtkArmaNazarIre sarvato'dhikA sUkSmatA, yato hi, yAbhiH pugalavargaNAbhiH zarIrANi viracyante, tAsA pracayaH utarottaramadhikAdhikasUkSmo saghanazca bhavati / mAtmano bhavAntarasaMkramAnam
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIrANAmasaMkhyeyaguNatvam atroktazarIrepUttarottaraM saukSamyaM yathA vidyate, tathavottarottarameteSA pradezeSvasaMkhyeyaguNatvamapi bhavati / idaJcAsaMkhyeyaguNatvaM tejasAtprAgeva bhavati / tadyathA- audArikazarIrasya yAvanto pradezAstAvantaH pradezAH vaikriyikasya na bhavantyapitu audArikApekSayA vaikriyikazarIrapradezA asaMkhyAtaMguNAH vaikriyika zarIrApekSayA cAhArakazarIrapradezA asaMkhyAtaguNA bhavanti / atra pradezapadena paramANUnAmeva grahaNaM bhavati / / atra ca yadidamasakhyeyaguNatvam, na taccharIrotkRSTapramANApekSayApitu zarIravigAhanazaktyapekSayAsti / yathA khalu samayaparimANAnA tUla-kASTha-pASANaayogolAdInAmuttarottaramAdhikya bhavati, tathaivAtrApi / paramatra teSAM zarIrANAM pradezA uttarottaraM sUkSmatarA api santa uttarottara pradezApekSayAdhikatarAH bhavantIti vaiziSTyam / zeSayoranantaguNatvam audArika-vaikriyika--AhArakAdatiriktayoIyostaijasa - kArmaNoranantaguNatvaM vidyate, arthAdAhArakapradezApekSayA taijasapradezA anantaguNAtmakA., taijasapradezApekSayA ca kArmANapradezA anantaguNAH santi / tathApi dve apyuttarottare sUkSmasUkSmatare' st.| anayoyozzarIrayorastyekamanyadvaiziSTyam, tathAhi-ime dvaH api apratighAtAtmake" bhavataH, arthAdanayogati vajrapaTalenApi na pratihatA bhavati / kintvanayoriya gatirlokAnte tu sahakArikAraNAbhAvAd (dharmAdharmAbhAvAt) pratikRtA bhavatyeva / tejasa-kArmaraNoranAdisambandhatvam atha cAnayo yostaijasakArmaNoryAvadayaM saMsArastAvajjIvena saha sambandhastiSThati, sasAriNazca jIvA anAdikAlAdeva saMsAriNa, ataevAnayorjIvenAnAdi sambandho vidyate / ete ca dva eva zarIre pratyekamapi saMsAriNo bhavanti / eteSu paJcaviSeSu zarIreSu taijasa-kArmaNAbhyA sahAnyAnyapi zarIrANyekasyaiva jIvasya bhavitu zaknuvanti / tadyathA-taijasakAmaraNe tu sarveSA bhavata eva, 156 jainadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ atastAbhyAM sahevIdArika tRtIyaM zarIram, athavA vaikriyikaM tatIyaM zarIraM bhavituM zaknoti / yadi kasyacijjIvasya catvAri zarIrANi bhavanti, tattAni zarIrANi tejasakArmaNAbhyAM saha audArikavaikriyikAtmakAni, audArikAhArakAtmakAni vA bhavitumarhanti / yato hi-tatrAhArakarva kriyikayorutpatteH paraspara viruddhatvAnna tayoyauMgapadyaM yujyte| asmAtkAraNAdeva paJcavidhAni api zarIrANi naikasmin" jIve sampadyante / yadi kevalaM dve eva zarIre kasyacijjIvasya bhavatastadA te tu taijasakArmaNe evAvagantavye / kArmaNa upabhogarahitatvam atra paJcavidheSu zarIreSu kArmaNaM zarIramantyam, taccopabhogarahita bhavati, yato hi nAnena sukhaduHkhayorupabhogaH, karmaNA bandho vA, karmaphalAnubhavanaM, nirjaraNaM vA vidhAsyate / ataevedaM nirupbhogmityucyte"| etadatiriktAnyanyAni catvAri zarIrANi sopabhogAni santi, yatazca taiH sukhaduHkhAdInAmupabhogo, karmaNAM bandhastatphalAnubhavanaM, nirjaraNaJcApi bhavatyata audArikAdIni catvAryeva sopabhogAnItya cyante / atropabhogastu indriyanimittazabdAdyupalabdhi', ato jIvasya vigrahagato satyAmapi indriyopalabdhau dravyendriyanirvRtyarthAbhAvAt zabdAdiviSayAnubhavanAbhAvAcca nirupabhogaM kArmaNamiti / fargenta: (Transmigration) kArmaNamidaM zarIraM vigrahagato kevalameva tiSThati / ata etannimittaka eva yoga.-pradezaparispandastatra jIvasya bhavati / atraudArikAdinAmakarmodayAttattaccharIrayogyapudgalAnAM grahaNaM vigrahaH / viruddho graho yatrArthAdyatra karmapudgalAnA grahaNe satyapi nokarmapudgalAnA grahaNAbhAvaH, sa vigraha iti / tadartha ca yA gatirAtmanA kriyate sA vigrahagatirityucyate"5 / kSetrAtkSetrAntara prAptirgatiH / ye ca jIvAH vigrahagatikAsteSA karmakRta eva yogaH prApyate / kArmaNazarIreNa yatpradezaparispandana tadeva karmayogaH" ityucyate / etadatiriktAsu sarvASvapyavasthAsu kAyavAGmanastrividho'pi yogo bhavatIti / atreya gatizzarIradhAraNArthameva bhavati, sA caikadezAddezAntaraprAptirUpA, janmAjjanmAntaraprAptirUpA vA bhavati / tatraka zarIraM parityajyAnyaccharIraprAptiranyatra gatvA jIvo vidadhAti, sA dezAntaraprAptirityucyate / etadartha .Atmano bhavAntarasakramaNam 157
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadAtmano saMsaraNaM, na tacceSTarUpAdyogAdRte zakyatrataeva vyakta-grAha, yazarIrayoga-praNavartinI yA jovasya gatiH, sarva vigrahagatirityabhidhIyate / gateva vidhyam vividhApIyaM gatiH prAmukhyena dvividhA RjvI, vakrA ceti / tatra dhanuSAkSipteburiva yasya jIvasya gatiH, sA RjvI gatiH / etadviparItA vakrA tu trividhApANimuktA, lAGgalikA, gomUtrikA "" ceti / atra yathA pANinA tiryakprakSiptasya dravyasya gatirekavigrahA, tathA saMsAriNAvigrahA pANimuktA gatirdvasAmayikI bhavati / yathA ca lAGgalaM dvivakritaM, tadvat trivigrahA lAGgalikA gatirgomUtriko ca catussAmayikI bhavatIti / 1 tadetAH sarvA api vigrahagataya AkAzapradeza zreNyanusArameva bhavanti / lokasya madhye tiryaguparyayazcAkAzapradezAH kramazazzreNibaddhA stiSThanti, etadanukUlameva sarveri jIvapudgalAnA gatirbhavati / gateranuzreNitvam (Sheet Wise Spread) anuzreNyAH gaterdezo kAlazca niyato bhavati / jIvAnA maraNAnantaraM nUtnaparyAyadhAraNakAle, tathA ca mukta jIvAnAmUrdhvagamanakAle gateranuzreNitvamupajAyate / lokAdadhaH, adholokAccopari tiryaglokAccoparyadhazca yA gatirbhavati sA anuzreNi reva" bhavati / pudgalAnAJcApi yA lokAntaM yAvadgatiH, sApi niyamato'nuzreNireva bhavati / paraM muktajIvasya tu gatiravigrahaiva jAyate / " 149 saMsAriNo jIvAH yadA svIyaM zarIraM parityajyAnyatzarIramadhigantuM bhavAntarArtha gamanaM kurvanti, tadA teSAM yAdRza janmakSetra tAdRzI eva vigrahAtmikA'vigrahAtmikA vA gatirbhavati / yadi vigrahavatigatiyogyaM kSetra, tadgatirapi vigrahA, yadyavigrahagatirUpaM kSetra tadavigrahAgatirbhavatIti / gatau samaya nirdhAraNam kiJceyaM gatistiryagUrdhvamadhaH yatra kutrApi bhavatu, tatra na catvAri samayAdadhiko kAla upayujyate / yato hi jagati na kazcanaitAdRzo dezo vidyate yatprApaNArtha trayodhikA vigrahA. santu / ato gatirapi catuHsamayAtprAgevopapadyate / atra kAlApekSayA gatezcAtuvidhyamupajAyate-- (1) avigrahA, (2) ekavigrahA, (3) jainadarzana Atma-dravyavivecana 158
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvivigrahA, (4) trivigrahA ceti / tatra Sugatiriva RjugatirekasamayAtmikA, lokAgrabhAga yAvajjIvasya pumalAnAJca gatirekasamayAtmikaiva bhavati / yasyAJca gatAveko vigrahaH, sA dvisamayAtmikA, dvivigrahavatI ca trisamayAtmikA, trivigrahavatI ca gatizcatvAri samayAtmikA 11 bhavatIti / 1 vigrahagatAvanAhArakatvam ( Non Assimiliativeness) bhavAdabhavAntaramadhigacchan eka-dvi- trisamayaM yAvajjI vo'nAhArakastiSThati / arterfina krayikAhArakazarIrayogyAnAM SaDparyAptiyogyAnAJca pudgalAnAM grahaNamAhAraH, taijasakArmaNazarIrapudgalAstu mokSAtprApratikSaNamAgacchantastiSThanti / ato kArmaNazarIrakAraNAt gacchannapi pUrvadehaparityAgaduHkhasaMtapto jIvo'STavidhakarmapudgalebhyo nirmitena kArmaNazarIreNa nokarmapudgalagrahaNAdAhArako 51 bhavatIti / samayAtmikyAM gatau nokarmapudgalAn grahaNanneva gacchatyataH nAnAhArako bhavati, dvivigrahavatyAM trikAlikAyAJca gatau dvisamayamanAhArakastrivigrahavatyAM catuHsamayAtmikyAJca gatau trisamayamanAhArakastiSThati / caturthe samaye AhAraka eva bhavatIti / evaM bhavakSaye sati maraNamupagato jIvo'nyadbhavaprAptyai avigrahayA vigrahayA vA gatyAkAzapradeza paGktyanusAraM gacchan, svakarmAnusAraM svopapAtakSetra yatrAnena janma grAhya N tatkSetra gatvA zarIrayogyAn pudgalAn grahNAti / punazca tatropagrahItena zarIreNa nAnAvidhAni karmANi kurvan sakaSAyatvAtkarmaNo yogyAn pudgalAnAdatte, tadA ca bandhabhAgbhavati / tathA ca tena bandhena samupajAtarAgadveSa-moha. punaH kAya-vAG - manoyogairnAnAvidheSu zubhAzubheSu dravyeSu saMjAtarAgadveSatvAt saMsArI jAyate / tatra copArjitAyuSkarmaNaH punaH kSaye sati maraNamadhigacchati / tatazca punarjanma punarbharaNamityAdijanmamaraNAtmake saMsaraNe paribhraman, bhavAbhavAntaramadhigacchan saMsArodadhau nimajjan tiSThatIti / prAtmakarmaNoH sambandhaH kimida nAma karma ? kA cAvazyakatAsya yayedaM svIkRtaM dArzanikai ? viSaye'smin samagrANAmapi darzanAnA paryAlocanena jJAyate yatpUrvavartibhirmaharSibhivalametadarthameva karma svIkRtam, yat tarkanikaSAyAM parIkSite'pi na jagataH sraSTrA IzvarAdirUpo kazcanApi tiSThati, etadviSaye'neke praznA upasthitAarekarmaNoH sambandhaH 156
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ stiSThanti yairna ko'pi jagataH sarjakaH iti sidhyati / nApyasaMkhyajAtInAM jagadvaicitryasyAsya kenApyekena nirmANa sambhavaM syAt / vastutastu pratyekameva jIvaH svIyasya jagataH svayameva sraSTA / svayameva svIyasya zarIrAdirUpasyAsya jagataH sraSTA kathaM saH sidhyatIti karmasiddhAntAnA vivecanena mananenAdhyayanena ca suspaSTatayA jnyaayte| kimidaM nAma karma ? rAga-dveSAdiyukte'smin saMsArijIve pratisamaya parispandarUpAtmikA kriyA bhavantI tiSThati, tannimittenAtmani ekamacetanaM dravyaM yadA bIjarUpamAgacchati, tadeva rAgadveSAdipariNAmanimittAdAtmani vandhatvamadhigacchati / yacca kAle prApte sati mukhaduHkharUpapariNAmaphalaM dAtu kSama jAyate, tadeva karmeti kathyate / yathA khalvAkare svarNa-pASANayoranAdikAlikassambandha. pracalannadyApi vidyate, tarthava jIvakarmaNAmapyanAdikAlikaH sambandho vidyte| jIvo'nAdikAlatastu sarvathA zuddha caitanyasvarUpa evAsItpazcAtkasmizcitkAle tasya karmabhissambandhaH sajAta , naitAdRzI vyavasthA vidyate, yatazca jIvakarmaNAmanAdissambandhassarvaireva svIkriyate / yato hyasya karmagrahaNasvabhAva., strabhAvazca kAraNaM vinaiva sahajatayA jAyate / prakRti., zIlamapyasyaiva nAmAntarANi / yathA khalvagnerUrdhvagamana, vAyostiryaggamana, jalasya cAdhogamana svabhAvastathaivAtmano svabhAvaH rAgAdirUpapariNAma , rAgAdInAJca svabhAvo raagaadiruupprinnaamykH| karmaNAM rAgAdyutpAdakatvam yathA khalu bhaGga-madirAdimAdakapadArthAnAM mAdakasvabhAvastadupayogakAnAJca tanmadena mattasvarUpo pariNAmaH, tathaiva jIvasvabhAvo rAgadveSAdikaSAyarUpapariNamanam, tathA ca karmaNAM rAgAdikaSAyasvarUpeNa jIvasya pariNAmakaH, yAvaccAnayoIyossambandhastAvadeva vikArarUpo jIvasya pariNAma / ayaJcAnAdikAlata eva svatassambandhayukto'sti / atra jIvasyAstitvamahamityAtmikyA pratItyA, karmaNAJcAstitvaM jIvAnAM bhikSa ka-zrImatAdirUpavaicitryapariNAmena pratyakSata eva55 dRzyate / pranAdiH karmaparamparA adyApyayamAtmA sthUla-sUkSma-karmazarIrAbhyAM baddho vidyate / asya jJAna, savedana, sukhaduHkhAni, jIvanazaktizcApi, sarve'pi zarIrAdhInAH / zarIre ca vikAre 160 jainadarzana Atma-dravyavivecana
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sati jJAnatantUnAM kSINatvaM, smRtebhraMzaH, unmAdAdInAmAvirbhAvazcApi jAyate / AtmanaH saMsaraNazIlatvAt zarIre baddhatve'pi gatyAtmakatvamasti / yadyAtmA zuddhaH syAttarhi zarIrasambandhasya na kiJcitkAraNamanyat / zarIrasambandhasya 156 rAga-dveSa-moha kaSAyAdibhAvA: hetubhUtAH, zuddhAtmani caiteSAM pariNAmAnAM bhAvo zuddhAtmakatvAdazakya: "" syAt / kintvete vibhAvAsteSAM zarIrasambandharUpaM phalaJca pratyakSatayaivAnubhUyete'to jJAyate yadadyAvadhiriyamasyAzuddhaparamparaiva pracalantI vidyate / asyAyamevAbhiprAyo yajjIvasya rAgadveSAdivAsanA, pudgalakarmabandhasantatizca bIjavRkSasantativadanAdita eva vartante / pUrvopArjitakarmodayAdrAgadveSAdayassamutpadyante, tadA ca yA jIvasyAsaktiH, saiva karmabandhaheturbhavati / kintvatra na kevalaM pUrvopArjitakarmabhogAnnavInAnAM karmaNAM bandho jAyate'pi tu tatra (bhogakAle) nUtnarAgAdibhAvAnAmutpattirapi bandhaheturUpotpadyate / nUtnakarmotpattiH yathA khalu taptamayaH piNDaM payasi prakSipte sati, payaH paramANUn svasmin gRhNAti tathA ca zoSiteSu teSu paramANuSu kecana bahirgacchanti bASparUpeNa, yAvacca tatpiNDamuSNaM tiSThati tAvadiyaM prakriyA pracalati yena payasi manthana - JcApi bhavati / tathaiva yadAyamAtmA rAgadveSAdibhiruttapto bhavati, tadA zarIre halana calana kriyotpadyate / tadyathA - krodhe cakSUMSi raktavarNAni jAyante, rudhiragatirvardhate vadanaM zauSkyamupagacchati, nAsikApuTo ca sphurataH, kAmavAsanAyAH jAgRtau satyAM zarIre tu manthanavizeSaH prArabhate / yAvacca nAyaM kaSAyaH zAMto bhavati, tAvanmanthanaM bhavatyeva, nAvarudhyate'rthAdAtmano vicArAnusArameva pudgaladravyeSvapi pariNamanaM jAyate / tadvicArottejakAzca pudgalaparamANavo vAsanayA ( kaSAyeNa ) yukte sUkSmakarmazarIre zliSTAH bhavanti / yadA ca te karmapudgalAH sphuranti tadA punaH punasteSAM bhAvAnAmutpattiH, tatazca nUtnakarmapudgalAnAmAsravaH, tatazca tatparipAkAnusAraM nUtnarAgAdibhAvAnAmutpattirjAyate / evaM rAgAdibhAvakarmapudgalAnA sambandhenedaM jagaccakraM, yAvanna vivekacAritrAbhyAM rAgAdInAM vinAzastAvat satataM pracalati / ataeva samyagdRSTeH pUrvakarmaNAmupabhogaH rAgAdibhAvAnAmabhAvAtmakatvAnnirjarAheturbhavati / yadA hi tenaivopabhogena mithyAdRSTinU laM. karmabhirbadhyate / yato hi samyagdRSTistu pUrvakarmodayotpadyamAnAn rAgAdibhAvAn svajJAnAt zamayati, na teSu nRnAmAsakti karoti / atastAni karmANi phaladAnAnantaraM nirjarAmadhiAtmakarmaNoH sambandhaH 161
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ gacchanti / mithyADaSTistu nityaM prati nUnavAsanAsaktitayA drutena karmabandhatvamadhigacchati / bhautikamidaM jagat pudgalenAtmanA ca prabhAvitaM bhavati / yadA karmaNAM viziSTazakterekaM srotaH bhautikapiNDamAtmanA sambadhyate, tadA tasya sUkSma - tIvrazaktyanusAraM bAhyapadArthA api prabhAvitAH bhavanti, prAptasAmagryanusAraM ca saJcitakarmaNAM tIvra-manda-madhyamAdipariNAmo'pi samupalabhate, evamidaM karmacakramanAdikAlAtpracalitaM vidyate, tathA ca yAvadubandhakAnAM rAgAdivAsanAnAM na sarvathA vinAzo bhaviSyati, tAvatpracaliSyatyeva / zrAtmanA karmaNAmanAdiH sambandhaH ye khalu rAga-dveSAdijanyasaMskArAH karmabandhakAste'parasminneva kSaraNe zIla- vratasaMyamAdipavitra bhakSaNatvamapyupagacchanti / yadi tasmin kSaNe'nyeSAmapi nUtanAnAM rAgAdibhAvAnAM nimittaM prApyate, tatprAgbaddheSu karmapudgaleSu taditareSAmapi kRSNakarmapudgalAnAM saMyogastIvratayopajAyate / itthaM jIvanasyAnte karmaNAM bandhanirjarayorapakarSaNotkarSaNasaMkramaNAdiSu satsvapi yAni karmANyavaziSyante, tAnyeva sUkSma-karmazarIrarUpeNa paralokaM yAvadgacchanti / Atma-zarIrasambandhaH, prakRti-puruSayozca saMyoga, brahmaNo'vidyotpattizca kadA jAtA ? ityasya kevalamekamevottaraM yat 'anAdikAlata' / kiJca yasmin samaye samagrarUpeNaiteSAM saMyogAnAmabhAvo, vinAzo vA syAttadA saMsArasyApyabhAvo vinAzo vAvazyambhAvI, kintu naitAdRzasya kAlasya kenApi dArzanikena kalpana kRtam / vyaktizastvAtmanA pudgalasaMsargasya, prakRtisaMyogasya vA tatsvarUpaM parisamApyate, yenAtmA saMsArItyucyate / athavedamapi taduttara zakyam, yadyete AtmA-puruSa-brahmAdayaH zuddhasvarUpAstadeteSAM saMyogo'pi na syAt / yato hi, zuddheSveteSu na kazcanaitAdRzo heturavaziSyate, yaH khalu pudgalasya, prakRteH, avidyAyA vA sambandhakaH, saMyojako vA tiSThatu / yadIdRza evAtmA zuddhaH, iti cettasyAzuddhatvasya zarIrasambandhasya vA na kazcanApi heturAsIdvidyate vA / nAtmakarmaNoH pRthaktvam yadA hImo svatantrasattAko bhinno padArthoM, tadA tayoratiprAcIno'pi saMyogo'pAtu zakyaH, tatazca dvayorapi pRthakkaraNaM zakyam / arthAdAtmanaH pudgalasya cAnAdikAlikaH sambandhaH, tadbandhazca jIvasya rAgadveSAdibhAvairuttarottaraM jainadarzana Atma-dravyavivecanas 162
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhate / yadA ceme rAgAdibhAvAH kSIyante tadAyaM bandho nAtmani nUtnavibhAvamutpAdayituM prabhavatyata zanaizanaissakRdvA parisamApyate / yatazcAyaM bandho dvayoH svatantrasiddhayoH padArthayorevAsti, ataH vinAzayogyo'thavA tadavasthAyAmapyavasthAtuM yogyo bhavati, yasyAM tatsannidhAne'pyAtmA tena nissaGgo nirlepo vA jAyate / evaM jaina darzane'yamAtmAnAdyazuddhaH svIkRtaH, kintu prayogaH zuddho'pi sAdRzyaH / ekadA ca zuddhau satyAM na punarazuddhatvasyotpAdaka. kazcana hetustatrAvaziSyate / Atmano'zuddheyaM dazA svarUpapracyutirUpA parapadArtheSu ca mamatvAhaGkArarUpA"" / ato'syAH anto'pi svarUpajJAnenaiva zakyaH / zrAtmajJAnayoH sambandhaH zrAtmano jJAnasvabhAvaH Atmazabdasya siddhi: at-sAtatyagamanArthakadhAtorbhavati, gamanArthaka zabdAnAM jJAnArthakatvAdAtmano'pi jJAyakatvaM - jJAnasaMyuktatva svata eva sidhyatIti prAgevoktam, arthAdAtmano jJAnenAnAdikAlika eva sambandho vidyate, na tu kadApyAtmA jJAnavirahita AsIt, nApi bhaviSyati / yAvatkhalvayamAtmA vibhinnakarmavazAt malImaso bhUtvAsmin saMsAre saMsaran tiSThati, yadyapi tAvattasya svAbhAvikAH guNAH tattatkarmakRdAvaraNajanyamAlinyayuktAH bhavanti, yena na te svAbhAvikyA zaktyAtra prasphuTanti, tathApi tadguNAnAmAtmano svAbhAvAdastitvaM tu vidyata eva / yAvaccAyaM vibhinnAvaraNairyuktastiSThati tAvattasya jJAnazaktirapyaMzatvenAvRtA tiSThati, yena tasya jJAnaM vibhAvayuktaM jAyate, kintu jJAnAvaraNAdikarmaNAM kSayopazamAt mati zrutAdIni jJAnAni prasphuTanti / tatazca ghAticatuSkasyApi yadA vinAzaM karoti, tadA sa jJAnasya paripUrNA zaktimadhigacchati / yathA khalu sUryasya pratApanaH prakAzakazca svabhAva:, kintu meghapaTalAcchAdite'pi tasya pratApa - prakAzayorastitvaM jJAyata eva lokaiH / kiJca yadaiva tanmeghapaTalAvaraNamapasarati tadA punarapi sUryaH svIyena pratApa - prakAzasvabhAvena sayuktaH sarverevAnubhUyate, tathaivAyamAtmApi / so'yamAtmA yadA karmasaMyuktastadA svIyenendriyarUpakaraNena vibhinnapadArthAnavagacchati, kintu yadA sa zuddhopayogasAmarthyAt ghAtikarmaNAM prakSINAt, kSAyopaAtmajJAnayoH sambandhaH 163
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zamikAdijJAnAsaMpRktatvAccAtIndriyo jAyate, tadA ca jJAnadarzanasambandhinAM sarveSAmapyAvaraNAnAM sarvathA kSayatvAt samupalabdhajJAnadarzanatejaH, svayameva svaparaprakAzaka jJAnamadhigacchati, arthAdindriyavinApyAtmani jJAnaM saMpadyate / mAtmajJAnayorekatvam yaccAtmani jJAnaM jAyate tadjJAnaM jIvAtirikteSvanyeSu na kutrApi yujyate, kevalamAtmani jIve eva vA tasya sambandho jAyate, yenAtmano jJAnasya caikatvamityucyate / yato hi, jJAnamAtmano guNaH, sahabhAvitvAt / na jJAnamAtmanA virahita kutracidapi prApyate, nApi tasya kazcidAtmAtiriktastu AdhAro vidyate'taH jJAnasya AtmAzrayatvAttadAtmakatvameva svIkriyate / asmAtkAraNAdevAtmano jJAnasya cAbhedamavalokyAnayorekatvaM svIkRta janadArzanikaiH / kintvatra nAtmano jJAnaguNAtmakatvaM svIkRtya sarvathAbhedastayo svIkRto'pitu jJAnaguNasya tadAtmakatvApekSayavAyamabheda., yato hi, Atmano dravyatvAttasminnanye'pi jJAnAtiriktA sukhAdayo guNA santi / yadi jJAnAtmanoHsarvathA'bheda eva svIkriyeta tadA jJAnAtmakatvAt tasya dravyatvamupapadyate, guNasya ca dravyatve sati, tatra guNAnAmabhAvAt tasya guNavirahitatvAdabhAva sampadyetAto na jJAnasyAtmanazca sarvathA bhedaH sviikrnniiyH| evamevAtmano'pi guNa. jJAnamiti svIkRte tatra kevala jJAnamevaiko guNastiSTheta, anyeSA guNAnA tvabhAvassampadyeta, tadA ca guNAnAmabhAve sati AtmadravyasyApyabhAva. siddhyeta, AtmadravyAbhAve tu jJAnaguNasyApi nirAzrayatvAdabhAvaH syAdato jJAnaguNasyAtmAtirakte'nyapadArthe'vidyamAnatvAttasya kathaJcidAtmarUpatvam, atha cAtmano'pi jJAnaguNApekSayA jJAnatvamastIti / prAtmano jJAnapramANatvam yAvanto'pi padArthA jagati vidyamAnAssanti, teSA sarveSAmapi jJAyakaM jJAnam / AtmA ca jJAnaguNayukto'ta. sarveSvapi padArtheSu jJAnasya vidyamAnatvAt tatra sarvatrAtmApi tiSThati / yato hi, yasya dravyasya ye guNAssanti tasya teSu sarvatra vidyamAnatvAt tatpramANatva bhavati / ata AtmApi svaguNabhUtajJAnapramANatvAt sarveSvapi padArtheSu tiSThati, na tadadhika, tadahIna vA kadApi tiSThati / yathA khalu svarNadravya svaparyAyeSu kuNDalAdiSu sarvatrApi pItimAdiguNarUpeNa sahaiva tiSThati, tathA cendhanasthitAgniryandhanapramANA bhavati, tathaivAyamAtmApi svjnyaangunnprmaannmvseym| janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sthaasuu-2|1|364 // 6. Sakha-'tasakAyA vIi diyappahuDi jAva ajogikevaliti / ' saM0 suu04|| 7. taadhibhaa-2||12|| 8. ka-tasU-pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH 2 / 13 / / kh-sthaasuu-51||364|| 6. sasi-puDhivI puTivIkAyo puDhivIkAiya puDhivijIyo ya / 2013 // 10. prasU-656 // 11. ekendriyA' upayogavantaH, AhArAdiSu viziSTapravRtyanyathAnupapatteH / / 12. k-traavaa-2|14|4 // kha-jIvApra-1127 / / 13. tasA (asU)-masUrAmbuSat suuciiklaapsnnibhaaH| dharAptejomarutkAyAH nAnAkArAstarutrasAH // 57 / / 14. gosaajii-185|186 / / 15. k-tsuu-2|22 // kha-prasU-1 16. k-taadhibhaa-2|24 // kh-prsuu-1|| 17. taadhibhaa-2|24 // 18. taadhibhaa-2|24 // 16. gosAjI-167 // 20. taadhibhaa-2|25 // 21. nisA-(S.B.J Vol-9)-17 // 22. gosaajii-151|| 23. k-taadhibhaa-41|| kh-vyaaprsh-2|7|| 24. k-taadhibhaa-4|3 // kha-prasU-1(devAdhikAra) 25. k-taadhibhaa-4|4 // kha-aupasU-41 / / g-sthaasuu-3|1|134 / / gh-sthaamuu-4|1|248 // 26. acima-'vezyAcAryaH pIThamarda -vezyAcArya:-vezyAnAM nRttopAdhyAyaH, pIThaM-nartanasthAna pAdamadanAti pIThamarda' 2 / 244 // 27. taadhibhaa-4||5|| 28. k-taadhibhaa-4|4|| kha-prasU-1 (devAdhikAra) 26. taadhibhaa-4|11 // 30. traavaa-4|10|1|| 31. traabaa-4|10|| 32. traavaa-4|10|8|| 33. traavaa-4|10|8 // 34. traavaa-4|10|8|| 35. tAdhibhA (TippaNyA)-bhavanaM tAvat-bahirgolamantazca catuSkoNamadhobhAge ca kamala kaNikAranirmitaM bhavanam / 4 / 11 / / 36. upa (TippaNyA)-AvAsAstAvat-nAnAvidharatnaprabhoddIptAH zarIrapramANAnunimitAH mahAmaNDapA. AvAsA. // 37. k-taadhibhaa-4|11 // kha-prasU (pra0 pada-devAdhikAra) 38 taadhibhaa-4|12 // 36. traavaa-411|| 40. taadhimaa-4|12|| 41. taadhimaa-4||12|| 42. tAdhibhA-4112 // 43. taadhibhaa-4|12|| 44. taadhibhaa-4|12|| 45. taadhibhaa-4612|| 46. taadhimaa-4||12|| 47. traavaa-4||11||4|| 46. k-tsuu-4||12|| kha-prasU-(pra0 devaadhikaar)| sambarnollekhAH 167
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. draSTavya-sasi-NavaduttarasattasayA dasasIdiccatudigaM cadugacadugacadukkaM / tArAravisasirikkhA budhabhaggavaguru agirArasaNI / jambUdvIpa prajJapti / 1 / 12 / 50. traavaa-4|12|10|| 51. traavaa-4|12|10|| 52. traavaa-4||12||10|| 53. traavaa-4||12||10|| 54. traavaa-4|12.10|| 55. traavaa-4|16|1| 56. ka-tAdhibhA-4117-18 // kha-prajJApana-2-traimAnikadevAdhikAra / 57. k-taadhibhaa-4|20|| kha-asU-103 // g-prsuu-6|46 // 58. k-traabaa-4|24|1|| kh-sthaasuu-8|623 // 56. traavaa-4|25|3 / / 60. k-tsuu-4|20 // kh-jiivaapr-3|2|216 // 61. k-tsuu-421|| kha-prasU-2 devAdhikAra / / 62. tvaa-4|22|2 // 63. tvaa-4|22|3|| 64. tvaa-4|22|4|| 65. tvaa-4|22|5 / / 66. k-tvaa-4|22|6 / / kh-jiivaapr-3|11214 // 67. ka-prarapra-81160 / / kha-prasU-narakAdhi 0 2 // 68. ka-tavA-31113 / / kha-jIvApra-2170-71 / / 66. tvaa-3|1|10|| 70. tavA-3118 // 71. taadhibhaa-3||2|| 72. tvaa-3|118 / / 73. tvaa-312|| 74. tvaa-3|2|2|| 75. tvaa-3|2|2 / / 76. k-tvaa-312||2|| kha-jIvApra-3166 / / 77. k-tvaa-3|2|2 // kha-prasU-2 narakAdhikAra / 78. tvaa-3||2||2|| 76. tvaa-3|2|2|| 80. vaa-312|2 / / 51. k-tsuu-3||3|| kha-pravyA-1, narakAdhikAra / 82. ka-tAdhibhA-313 // kh-sthaasuu-3|11132 // 53. taadhibhaa-3||3|| 84. ka-tAdhibhA-313 // kha-prasU-2, narakAdhikAra / 85 tavA-31314 // 86. tvaa-3|3|4|| 87. gosAjI-146 / / 88. k-naadhibhaa-3|4-5 // kh-jiivaapr-3|2|178 // 86. k-tmuu-3|36 // kha-prasU-1, manuSyAdhikAra / 60. tvaa-3|36|1|| 61. tvaa-6|362 // 62. tvaa-3||36||2|| 63. tvaa-3||36||2|| 64. tvaa-3||36||2|| 65. tvaa-3||36||2|| 16. tvaa-3|36||3|| 67. taadhibhaa-3||15|| 68 tsuu-3||36|| 16. tvaa-3||36||4|| 100. tvaa-3||36||4|| 101 tvaa-3|36||1|| 102. prrpr-2|20|| 103. prrpr-1118|| 104. prarapra-1116 // 105 prarapra-2120 // 106 prarapra-2020 // 107. prrpr-2||21|| 108. prarapra-2122-23 // 106. prrpr-2|25|| 110. prrpr-2||26|| 111. prrpr-2|27 / / 112. prrpr-2|28 / / 113. prrpr-2||26|| 114. k-tsuu-2||31 // kh-usuu-36|117 // ga-davaisU-4, prasAdhikAra / / 168 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvaJcAtra pUjyapAdaH prAmukhyena dvividhaM " svIkRtam - naisargikam, paropadezapUrvakaceti / tatra paropadezaM vinaiva mithyAdarzanakarmodayAjjIvAdipadArthAnAmazraddhAnaM naisargikam / anyanimittAdutpadyamAnaM mithyAtvaM paropadezapUrvakamityucyate / umAsvAtibhizcaiSa eva bhedaH kramazo'nabhigRhItamabhigRhItamiti pratipAditaH, etasyollekho sthAnAMGge'pi prApyate / mAtAntareNa tu mithyAdarzanaM paJcavidhamapi svIkRtam, tathA hi 1. zrabhigrAhikam - tattvamanaparIkSyaiva kaJcana siddhAntavizeSaM svIkRtyAnyasiddhAntakhaNDanamAbhigrAhikam / 2. pranAbhigrAhikam - guNadoSAnnaparIkSyaiva sarvasiddhAntAnAM sAmAnyena grahaNamanAbhigrAhikam / 3. saMzayitam - deva-guru- dharmasvarUpeSu saMdehabuddhiH saMzayitam / 4. grAbhinivezikam - svIyaM siddhAntamasatyamiti jJAtvApi tadgrahaNamAbhiH nivezikam / 5. pranAbhogikam - mohasya prAbalye yanmauDhyaM tadanAbhogikam / pUjyapAdAcAryeranye paJcabhedAH " parigaNitAstathAhi 1. ekAntam -' idameva' ' itthameve 'ti dharmadharmiNorekAntarUpo'bhiniveza: ekAntam (One Sided Belief) 2. viparyayaH sagranthe nirgranthabhAvaH, kevalinaH kavalAhAraH, strINA siddhatvasvIkArazca viparyaya: ( Perverse Belief) 3. saMzayaH- samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgabhUtAni santi na vetyAtmakaH sazaya. (Doubtfull Belief) 4. vainayikam - sarva devazAstrANAM samadarzanaM vainayikam (Veneration of falls Creeds) 5. prajJAnikam - hitAhitaparIkSAvirahatvamajJAnikamiti (Indiscriminate Belief) 2. avirati (Vowlessness) hisA - anRta - asteya - abrahma-parigrahebhyaH paJcapApebhyo viramaNaM viratiH, etatpratipakSabhUtA virati / arthAt pApebhyaH, upabhogyapadArthebhyaH, sAvadyakamebhyazcAviramaNamaviratiriti / pUjyapAdAcArye. SaDjIvanikAyApekSayA, SaDindriyApekSayA ca dvAdazavidhA'viratirabhihitA" / bandhastatavo mevAzca 175
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ atra kecanAcAryAH avirataratyAgabhAvaM, pramAdasyAnutsAhabhAvaJcaikarUpaM saMsmRtyAnayorekatvaM svIkurvanti / kintvetadviSaye bhaTTAkalaGka: suspaSTamabhihitam" yat naitaducitaM pratibhAti, yato hi aviraterabhAve'pi pramAdastiSThati, virato'pi pramAdI bhavatyato naitayorekatvaM svIkaraNIyamiti / 3. pramAdaH (Carelessness) pramAda vyAkhyAta bhi. pUjyapAdairabhihitam-yat 'kuzaleSvanAdaraH pramAdaH' / bhaTTAkalakaizca sayama-dharmeSvanutsAho'nAdaro vA pramAdaH'25 ityuktam / umAsvAtibhizca 'smRtyanavasthAna yogaduSpraNidhAnaM kuzaleSvanAdarazca pramAda:25 ityabhihitam / sa cAyaM zuddhyaSTakottamakSamAdibhedAdanekavidho" bhavati / 4. kaSAyaH (Passion) jIvasya krodhAdirUpapariNAmaH kssaayH| atra kaSAya-nokaSAyayorISabhedo'pi na bhedaH, iti kRtvA SoDazakaSAyAH nava nokaSAyAzca samuditA. pancavizatividhAH bhavanti / atre me navanokaSAyA hAsya-rati-arati-zoka-bhaya-jugupsAstrI-pu-napa skvedaaH| tadyathA-yasyodayAd hAsyAvirbhAvastadhAsyam / yasyodayAdviSayeSvautsukya sA rti.| etadviparItA caartiH| yasyodayAt zocanaM saJjAyate, sa zokaH / yasyodyAdudvega utpadyate-tadbhayam / yasyodayAdAtmadoSAnA saMvaraNa, paradoSANAJcAviSkaraNaM jAyate sA jugupsaa| yasyodayAt stra NabhAvAn pratipadyate sa strIveda. / yasyodayAt puvadbhAvAn prApnoti sa puveda. / yasyodayAcca napusakatvabhAvAnnadhigacchati sa napusakaveda / kaSAyAzcAnantAnubandhyAdivikalpAt poDazavidhA. / tadyathA-mUlatazcatvAraH kaSAyA.-krodhamAnamAyAlAbhAzceti / teSA pratyekamapi catasro'vasthAH28(1) anantAnubandhina. (Error feeding), (2) apratyAkhyAnAvaraNAH (Partial vow preventing), (3) pratyAkhyAnAvaraNA (Total Vow Preventing) (4) sajvalanAzceti (Perfect-Right ConductPreventing) ) / tadyathAanantasyAsya jagata. kAraNatvAnmithyAdarzanamanantasajJAkam / ye ca kaSAyAstadanubadhinastAH anantAnubadhina. krodhamAnamAyAlobhabhedAccaturdhA / yadudayAjjIvaH sayamAbhidhA virati na pUrNatayA kartuM zaknoti, te sakalapratyAkhyAnamAvRNvanto pratyAkhyAnAvaraNAH krodha mAna-mAyA-lobhabhedAccaturvidhAH / yadudayAjjIvaH saMyamAsayamAparanAmnI dezaviratimalpAmapi kartuM na zaknoti, janadarzana mAtma-vyavivecanam
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAH dezapratyAkhyAnamAvRNvanto'pratyAkhyAnAvaraNAH krodha- mAna-mAyA-lobhabhedAccaturvidhAH / atha ca saMyamena sahAvasthAnAdekIbhUtAH jvalanti, athavA eSu satsvapi saMyamo jvalatIti saJjvalanA, krodha mAna-mAyA-lobhabhedAccatuvidhAH / itthamime sarve samuditAH SoDazavidhAH kaSAyAH bhavanti tathA coparyuktaH navana kaSAyaiH saha paJcavizatividhAH bhavantIti / 5. yoga. ( Vibration ) kAyavAGmanasAM pravRttiryogaH " / Atmapradezaparispando" vA yogaH / sa ca kAyavAGmanasApekSayA trividhastatra vIryAntarAyakarmaNaH kSayopazame satyaudArikAdisaptavidhakAyavargaNAsvanyatamavargaNAlambanApekSa AtmapradezaparispandaH kAyayoga: "(Body-Vibration) prANAtipAtAdattAdAnamaithunAdibhedaiH paJcavidhaH / zarIranAmakarmodayAtprAptAnAM vAgvargeNAnAmAlambane sati, vIryAntarAyamatyakSarAdhAvaraNAnAM kSayopazamAprAptAyA AbhyantaravacanalabdhaH sAnnidhye sati vAkpariNAmamabhimukhasyAtmana: pradezapariSpando vAgyoga : " ( Speech-Vibration) / sa cAnRtabhASaNaparuSA sabhyavacanAdibhedAccaturvidho bhavati / 32 vIryAntarAyANAM noindriyAvaraNAnAJca kSayopazamarUpAbhyantaramanolabdhisannidhAne sati bAhyanimittabhUtAnAM manovargaNAnAmAlambane ca sati manaHparyAyAbhimukhasyAtmanaH pradezaparispando manoyoga. " ( Mind Vibration) / sa ca vadha - cintana-asUyA - IrSyAdibhedAtmakazcaturvidhaH / eteSAM yaugapadyaviSaye umAsvAtibhirabhihitaM yat - 'mithyAdarzanAdInAM bandhahetunA pUrvasminpUrvasmin sati niyatamuttareSAM bhavataH / uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyamaH" iti / bandhasya bhedAH ajIvapud galadravyavargaNAsve kaikavargaNA karmarUpeNa pariNamati / jIvaH svakSetrAntaritAnA karmavargaNAnAM grahaNaM karoti, tatazca kASAyikatvAtkarma rUpeNa pariNamayati, tatazca karmabhAvapariNatAnAM pudgalAnAmAtmapradezairyaH sambandho jAyate, sa eva bandha ityucyate / tatra pUrvaM pudgalakarma vargaNAnAmAtmapradezeSvAgamanaM bhavati, tata eva bandho jAyate / karmapudgalAnAmAgamanaJca nAsraveNa Rte bhavatyata baMdhotpattermUlAdhAra "AsravaH / bandhastatavo mevAzca 177
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvAdihetunAJcAbhAve karmapudgalAnAM na pravezo bhavitumarhati tadabhAve ca bandhAbhAvaH / ato mithyAtvAdaya Asravazcaiva baMdhotpattihetubhUtAH / bandhAnantaramAtmapradezasambaddhAni karmANi sadya eva phaladAni syurnaitAdRzaH kazcana niyamaH / yatazca baMdhakAlAtsamArabhya phaladAnakAlaM yAvat sattArUpeNaiva karmANi tiSThanti / asyAmevAvasthAyAM dravyANAmiyaM bandhasthitiH 'dravyabandha' ityucyate / ato'naMtara phaladAnAvasthitAni karmANi sukhaduHkhAdInnutpAdayanti / ato'tra karmaNAM yadA phaladAnazaktirudeti saMvAvasthA 'bhAvabandha' ityucyate / yathA khalu janmagrahaNakAle bhAvI tIrthaGkaro dravyatIrthaGkararUpa:, tathA ca sayogakevaliguNasthAnaM samprApya vastutastIrthaGkaratvamadhigacchati tadA sa bhAvatIrthaGkara ityucyate / tathaiva baddhakarmaNA sthitidravyabandhaH, udayAnantara phaladAyakAnAM karmaNAM zaktirbhAvabandha ityucyate / karmANi dvividhAni zubhAzubhAkhyAni / tatra zubhakarmANi puNyenAzubhakarmANi ca pApenApyucyante / jIvapradezaH zubhAzubhakarmaNA saMzleSApekSayA baMdho'pi zubhAzubhabhedena dvividho bhavati / itthamayaM bandho mUlato dravyabhAvabandhena puNyapApabandhena cApi dvividho bhavati / bandhasya cAtuvidhyam jIvaH khalvAvamadhyamena karmayogyapudgalAn saMgRhya karmarUpeNa pariNamayati / karmaNAJca svabhAvAH bhinnAH santi / ato'tra karmaNAM sva-svabhAvayukto jIveNa sambandha' (Nature of Bondage ) " sa prakRtibandha ityucyate / 1 pratyekamapi prakRteH karmanirdhAritakAlaM yAvadevAtmapradezaiH sambandhastiSThati / arthAdAtmanA gRhItA pudgalakarma rAziryAvatkAlamAtmapradezeSu tiSThati, sA maryAdA (Duration of bondage) 'sthitibandha'" ityucyate / karmaNaH zubhAzubhaphalasya tIvratA mandatA vA rasapadavAcyA / udayAvasthAyA karmaNo'nubhavastIvro mando vA kIdRzo bhaviSyatIti prakRtyAdyanusAraM karmabandhakAle eva nirdhArito bhavati / tatrAyamanubhava eva 'anumAvabandha ' ( Maturity with duration) / Atmano'saMkhyeyAH pradezAstatra kaikasminnapi pradeze'nantAnantakarmavargaNAnAM saMgrahaH 'pradezabandhaH' / arthAt jIvapudgalayoH pradezAnAmeka kSetrAvagAhanapUrvikA sthiti: (Quantity of karmic moleculer) 'pradezabandha" ityucyate / itthamime bandhasya catvAro bhedA' / 178 janadarzana Atma dravyavivecanam
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmparAyikAnavAbatkarma bandhatvamadhigacchati, tasyeme catvAro rUpAH bhavanti / bandhamadhigatasya karmaNaH kaH svabhAvaH ? kiyatI ca sthitiH ? svabhAvAnusAraJca / nyUnamadhikaM vA kiyatkAla kAryakSama tiSThati ? atha cAtmanA kiyatpramANena bandhamApnoti ? eSAM caturNAmapi pUrvAparayoH yogakaSAyo nimittabhUtau / ato yatra yogakaSAyayorabhAvastatra krmbndhsyaapybhaavH| kaSAyastu dazama guNasthAnaM yAvadeva prApyate, ekAdazatame guNasthAne na kaSAyAtmako jIvapariNAmaH, dvAdazatame ca guNasthAne'syocchedo'ta: jIvasya sthityanubhAgabandhau dazamaguNasthAnaM yAvadeva bhavataH / kintvekAdazadvAdazatrayodazatameSu guNasthAneSu kaSAyAbhAve'pi savedyasya prakRtibandhaH sthitibandhazca jAyate / kiJca, yadyeSu guNasthAneSu sthiti vinaiva sadvedyasya bandhastatkathaM tasyAtmanyavasthAnam ? atha cAnubhAgabandhaM vinavatasya sadvedyarUpo vipAko'pi kathaM bhaviSyati ? iti zaGkanamanucita, yato hyaSu guNasthAneSu karmaNAM gamanAgamanamIryApathAsravamAdhyamenaiva sampadyate, na teSAM karmaNAM tatraikAdhikasamayaM yAvadavasthAnaM, ataevAtra sthitibandhasya niSedhastayA ca kaSAyanimittakasyAnubhAgabandhasyAtrAnantaguNahInAtmakatvAdetasyApyabhAvaH / kaSAyastAvadazamaguNasthAnaM yAvadeva tiSThatyataeva sthityanubhAgabandhAvapi dazamaguNasthAnaM yaavdbhvtH| yogastu trayodazatamaguNasthAnaM yAvadbhavatyataH prakRti-pradezabandhAvapi trayodazaguNasthAnaM yAvadbhavataH / ayogakevaliguNasthAne tu yogasyApyabhAvAnna tatra kazcanApividho bandho bhavati / caturvidhabandhasyAnye pramukhAH bhedAH bandhasya prakRti-sthiti-anubhAga-pradezAzcatvAraH pramukhAH bhedAstatra pratyekamapyutkRSTa-anutkRSTa-jaghanya-ajadhanyAtmakazcaturvidho" bhavati / atrApi ca pratyeka sAdi-anAdi-dhra va-adhra vabhedAtmakazcAturvidhyaM bhajate / atra nirantaraM yadbadhyate, sa dhra vo bandhaH, yazca sAntaraM badhyate, so'dhra vo bandhaH / tatra mithyAdarzana-sAsAdanAvo'rvaguNasthAnavatiSu guNasthAnapratipanneSu jIveSu, yeSAM karmaNAmutkRSTa: sthityanubhAgapradezabandhasteSAmeva karmaNAmanutkRSTo'pi sthityanubhAgabandhastatra bhavati / sa ca sAdhanAdibhedena caturvidho bandhastaSetavo merAzca 179
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavati / evamevordhvaguNasthAnavatiSu jIveSu yeSAM karmaNAM jaghanyaH sthityanubhAgapradezabandhasteSAmajaghanyo'pi bandhastathaiva" cAturvidhyena tiSThati / upazamazreNyArohaka: sUkSmasAmparAya (dazama) guNasthAnavI jIva utkRSToccargotrasyAnubhAgabaMdhAnantaramupazAtakaSAya(ekAdaza)guNasthAnavartI jAtaH, punazca tato'varuhya sUkSmasAmparAyaguNasthAne samAgataH, ato'trAnutkRSToccairgotrasyAnubhAgabandhaH, etadevAsya sAdibandhatvam / yatohyatrAsya baMdhasya pUrvamabhAva evAsIt, tatazcotpattiH sajAtA / sUkSmasAmparAyAdadha sthAnAM tvayaM bandho'nAdividyate / atha cAbhavyAnAmayameva bandho dhra va., upazamazreNinAJcAnutkRSTabandhAtiriktamutkRSTo yo bandha. so'dhra vabandha ityucyate / yathA kazcana mithyAdRSTirjIva. saptamanarakapRthivyA prathamopazamasamyaktvAbhimukhastatra mithyAdRSTi (prathama)guNasthAnasyAntakAle jaghanyanIcairgotrasyAnubhAgabadhAnantaraM samyagdRSTiH sannapyanantara punaH mithyAtvodayAnmithyAdRSTirjAyate / tatrAjaghanyanIcargotrasyAnubhAgo bdhyte| atrAyamajaghanyanIcargotrasyAnubhAgabandha. sAdibandhaH / tasyaiva mithyAdRSTerjIvasya tadetatsamayAtprAgeva yo bandhaH so'nAdiriti / ime utkRSTAnutkRSTAdibhedA' prakRtibandhAdanyeSu viSveva bhavanti / prakRtibandhasya bhedAH (Nature of Karmic Matter) jJAnAvaraNAdikarmaprakRtiSu jJAnadarzanAdivighAtako ya svabhAva sa eva prakRtibandha ityucyate / so'ya prakRtibandho" dvividha -mUlaprakRtibandha , uttaraprakRtibandhazceti / tatra mUlaprakRtibandho'STavidhastathAhi"- (1) jJAnAvaraNam (Knowledge obscuring), (2) darzanAvaraNam (Conation Obscuring), (3) vedanIyaH (Feeling), (4) mohanIyaH (Deluding), (5) AyuH (Age), (6) nAma (Body-Making), (7) gotram (Family Determining), (8) antarAyazceti" (Obstructive) / atra jJAnamAviyate'nena, AvaNoti vA yattad jJAnAvaraNam / darzanamAviyate'nena, darzanamAvRNoti vA yattadarzanAvaraNam / vedayati, vedyate iti vA vedanIyam / muhyate'nena mohayati veti mohanIyam / yena nArakAdibhavametItyAyuH / namyate'nena, namayati vAtmAnamiti nAma / yenAtmoccairnIcarvAgUyate-zabdyate iti gotram / dAturdeyAdInA vA madhye'ntara vaitIti antarAyaH / yathA ca sakRdupa180 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktasyAnnasya rasa-rudhirAdirUpeNAnekavidha pariNamanaM tathaivaikenAtmapariNAmena sakRd gRhItAH karmapudgalAH jJAnAvaraNAdyanekabhedAn prApnuvanti / uparilikhitasya mUlaprakRtibandhasyASTAnAmeva bhedAnAM ye'vAntarabhedAH uttarabhedAH vA bhavanti, ta evottaraprakRtibandhenocyante / te ca yathA--jJAnAvaraNasya paJcabhedAH, darzanAvaraNasya navabhedAH, vedanIyasya dvau bhedau mohanIyasyASTAvizatibhedAH, AyuSazcatvAro bhedAH, nAmno dvicatvAriMzabhedAH, gotrasya dvI bhedau, antarAyasya paJcabhedAzceti / jJAnAvaraNabhedAH (Knowledge obscuring) yena vastuno vizeSadharmANA jJAnaM bhavati, tajjJAnamiti / tacca yena karmaNAviyate, tajjJAnAvaraNIya karmeti / yathA cakSuSo vastreNAvRte sati cakSurjJAnamAviyate, tathaiva jJAnAvaraNIyakarmapramAvAdAtmana padArthajJAnamAviyate" / jJAnAvaraNakarmaNa uttaraprakRtayazca paJcavidhAstathAhi(ka) matijJAnAvaraNIyakarma-indriyairmanasazcotpadyamAnamAbhinibodhikAkhyaM ___matijJAna yatkarmAvRNoti tanmatijJAnAvaraNIyaM karmetyucyate / (kha) zratajJAnAvaraNIyakarma-zabdArthayo paryAlocanajanyaM zrutajJAnaM yadAvRNoti tan zrutajJAnAvaraNIyakarmeti / (ga) avadhijJAnAvaraNIyakarma-indriyamanasA sAhAyyaM vinava, rUpipadArthAnAM maryAdita pratyakSajJAnamavadhijJAna yadAvaNoti, tadavadhijJAnAvaraNIyaM karma / (gha) manaHparyayajJAnAvaraNIyakarma-indriyamanasAmasAhAyyena saMjJijIvAnAM ___ manogatAnA bhAvAnA jJAyaka mana.paryayajJAnamAvRNoti yatkarma tanmana: pryyjnyaanaavrnniiykrm| (Ga) kevalajJAnAvaraNIyakarma-sarvadravyaparyAyANA yogapadyena pratyakSa jJAnaM kevalajJAna yatkarmAvRNoti, tat kevalajJAnAvaraNIyakarmeti / atra matijJAnavaraNIyAdIni catvAri dezaghAtikarmANi, kevalajJAnAvaraNIya tu dezaghAti-sarvadhAtibhedena dvividham / asiaraconturatei (Conation Obscuring) padArthAnAmAkArAdvyatiriktAnA vizeSANAmagrahaNapUrvakaM kevalaM sAmAnyasya bandhastaSetako bhevAzca 181
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ grahaNaM darzanam, tadAvaraNabhUtaM yatkarma taddarzanAvaraNIyamiti / asyottaraprakRtayo navavidhAstathAhi - (ka) cakSurvarzanAvaraNIyakarma-cakSuSA jAyamAno sAmAnyo'vabodhazcakSa - darzanam / tadAviyate yena taccakSa darzanAvaraNIyam / (kha) pradarzanAvaraNIyakarma-cakSa :yatiriktendriyamanasotpadyamAnamacakSa - darzanam / tadAvaraNabhUtamacakSa darzanAvaraNIyamiti / (ga) pravaSivarzanAvaraNIyakarma-indriyamanasA sAhAyyenotpadyamAnamavadhi darzanam rUpidravyANAM sAmAnyo'vabodhaH / tadAvaraNabhUtamavadhidarzanA vrnniiykrm| (gha) kevalavarzanAvaraNIyakarma-sarvadravyaparyAyANAM yugapatsAkSAtsAmAnyo' vabodhaH kevaladarzanamiti / tadAvaraNabhUtaM kevaladarzanAvaraNIyaM karma / (Da) nidrA-mada-kheda-kledAdInnapanetuM svApo nidraa| yena sukhapUrvakaM jAgaraNaM sampadyate tannidrAdarzanAvaraNIyaM karma / (ca) nidrAnidrA-nidrAyA uttarottarapravRttiH nidrAnidrA / yena karmaNA supto jIvaH kAThinyena nidrAmukto bhavitu zaknoti, tannidrA-darzanAvaraNIya karma / (cha) pracalA-zoka-zrama-bhayAdikAraNarutpannA, AsInasyApi prANino netra gAtra-vikriyAyAH sUcikA yA kriyAtmAnaM pracAlayati sA prclaa| yena karmaNA uttiSThan, upatiSThan vA nidrAyukto bhavati, tat pracalAdarzanA varaNIyaM krm| (ja) pracalA-pracalA-pracalAyAH puna punarAvRttiH prclaaprclaa| yena karmaNA gacchannapi nidrito bhavati tat pracalApracalAdarzanAvaraNIyaM karma / (sa) styAnagRtiH-styAne svapne'pi gRddhyati dIpyate, arthAt yasyAH nimittena svapne'pi vIryavizeSasyAvirbhAvaH sa styAnagRddhiH / yena karmaNA svapannapi jIvaH kAryasaMlagnastiSThatu, tat styAnagRddhidarzanAvaraNIyakarmeti / tattvArthasUtrasya zvetAmbarIyapAThe bhASye ca nidrAdikAnte vedanIyazabda prayuktam, digambarapAThe caitanna vidyate / sarvArthasiddhau ca pratyekamapi darzanAvaraNIyakarmaNaH saMyogasya nirdezaH kRtaH / 152 jainadarzana Atma-pradhyavivecanam
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kulavihInatA (pitRpakSIyakulavaM ziSTyAbhAvaH ) balavihInatA rUpavihInatA tapovihInatA zrutavihInatA lAbhavihInatA aizvaryavihInatA pitRpakSIyakulavaiziSTyam kulam 2 kulam 3 balam 4 rUpa: 5. tapaH balaviSayakaM vaiziSTyam rUpaviSayakaM vaiziSTyam tapaviSayakaM vaiziSTyam zrutaviSayaka ziSTya m lAbhaviSayakaM vaiziSTyam 6 zrutam 7 lAbha: 8 eaizvaryam aizvaryaviSayakaM vaiziSTyam aizvaryam balam rUpaH tapaH zrutam lAbhaH etenedaM suspaSTaM parijJAyate, yaduvyaktitvaviSayakaM yadvaiziSTya mavaMziSTyaM tadgotranimittakameva bhavati / antarAyabhedAH (Obstructive ) antarAyo vyAghAta / yatkarma kriyAlabdhi-bhogabala phATaneSu avarodhakasso'ntarAya' ityucyate / asyAntarAyakarmaNaH paJcabhedAH - dAnAntarAyaH, lAbhAntarAyaH, bhogAntarAyaH, upabhogAntarAya, vIryAntarAyazceti / te ca yathA(ka) dAnAntarAyaH - dAnakarmaNi yadvighnakArI taddAnAntarAya iti / arthAt etadudayAddAtukAmo'pi na dAnakarmaNi prabhavati / 1 (kha) lAbhAntarAyaH -- yasyodaye sati zabda- gandha-rasa-sparzAdInAM jJAna-darzanacAritra-tapasAdInA vA labdhukAmo'pi na tAMllabhate, tallAbhAntarAya iti / (ga) bhogAntarAyaH - yatkarmavazAt bhogyapadArthAnAmupasthite'pi na tAn bhoktu zaknoti tad bhogAntarAya. / (gha) upabhogAntarAyaH - vastunaH punaH punarbhoga : upabhoga, upabhogyAzca vastrANi, gRhANi, ityAdIni / eteSAM karmopabhogyAnA sattvepi tadupabhoga yad vyAghAtayati, tadbhogAntarAya iti / (Ga) vIryAntarAyaH - vIryaM - zaktivizeSaH 2, kAya vAGmanasAM vyApArAH vIryAdeva" sambhavanti / sasAriNi ca jIve'nantavIrya tiSThati / yacca karmAtmano vIryAvarodhakaM tadvIryAntarAyaH / nirbalatvametasyaiva phalabhUtam / I vIryaJca trividham- (1) bAlavIryam, (2) paNDitavIryam, (3) bAla - paNDita - vIryaJceti / vIryAntarAyakarmeteSAM trividhAnAmevAvarodhakaM" bhavatIti / areergarat bhedAzca 186
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ feafacerea ter: (Duration of the attachment of Karmic Matter) AtmanA gRhItAnAM karmapudgalAnAM rAziryavatkAlamAtmapradeza: sambaddhA tiSThati, tAvatkAlasthitireva sthitibandhatvenAbhidhIyate / seyaM sthitidvividhA " - utkRSTasthitiH, jaghanyasthitizceti / yadyapi karmaNAM sthitiH, bandhena saMkramaNena, sattvena ca tridhA bhavati, paramatra bandhApekSayaivotkRSTajaghanyarUpaM dvaividhyaM nirdiSTam / ato'trASTavidheSu karmasu caturNA jJAna-darzanAvaraNa- vedanIyAntarAyakarmaNAmutkRSTA sthitistrizatkoTyakoTisAgaropamA samAnamAnA bhavati / mithyAdRSTeH saMjJinaH paJcendriyaparyAptakasya jIvasya mohanIyakarmaNaH parA sthitiH saptati (70) sAgarakoTI koTyAtmikAvaseyA / nAmagotrayoH karmaNoH ( uparilikhitasya jIvasya) viMzatisAgaropamakoTI koTya utkRSTA sthitiH / AyuSazca karmaNa utkRSTA sthitistrayastrizatakoTI koTyaH sAgaropamA bhavati / sarveSA - mapi karmaNAmayamutkRSTA sthiti. midhyAdRSTi-sajJi - paJcendriyaM jIvamuddizya nirdiSTA / sUkSmasAmparAyaguNasthAne jJAna - darzanAvaraNAntarAyANAM anivRttibAdarasAmparAyaguNasthAne ca mohanIyasya, sakhyeyavarSAyuSkeSu tiryakSa manuSyeSu cAyuSo jaghanyA sthitirantarmuhUrtA, vedanIyasya tu dvAdaza muhUrtA, nAmagotrayozcASTImuhUrttA jaghanyA sthitirbhavatIti / anubhAvabaMdhamedAH (The Fruition being Strong or Mild) bandhakAle'dhyavasAyasya tIvramandabhAvAnusArameva karmaSu tIvramaMdaphaladAnazaktirutpadyate / vividhaphaladAnazaktirevAnubhavapadavAcyA / baddhakarmaNAmudayasyAvazyambhAvitvAtteSAmudayAt phaladAnAnantaraM karmANyakarmarUpANi sambhUyAtmapradezebhyo'pasaranti / yAvanna phaladAnakAlaH samAyAti tAvadbaddhaiH karmabhirna sukhaduHkhayoranubhUtirbhavati / baddhakarmaNA zubhAzubhatvAttadvipAko'pi zubhAzabhAtmako bhavati / tIvra mandAtmakatvAcca tIvra-mando vipAka / F jIvAnA zubhapariNAmaprakarSAt zubhaprakRtInA prakRSTo'nubhavo, azubhaprakRtInAJcAnikRSTo'nubhavaH / azubhapariNAmAnAM prakarSabhAvAt azubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavaH, zubhaprakRtInAJca nikRSTo'nubhavo jAyate / so'yamanubhava eva nimittavazAt svamukhena paramukhena ca dvidhA" pravarttate / atra sarvAsAmapi mUlaprakRtInAmanubhavo yadyapi svamukhenaiva pravartate, paraM tulyajAtIyAnAmuttaraprakRtInAmAyudaMgaMnacAritramohAtiriktAnAmanubhavaH paramukhenApi " janadarzana Atma-dravyavivecanam 100
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravartate / atra damavaseyam yannarakAyurmukhena tiryagAyuSaH, manuSyAyuSo vA vipAkastathA ca cAritramoharUpeNa darzanamohasya, cAritramohasya ca darzanarUpeNa vA vipAko na" bhavati / anubhavo'nubhAgaH, phaladAnazaktirveti nAmAntarANi / ayamanubhAgo bandhakAle yathA prApyate, naikAntataH sa tAdRza eva vyavatiSThate, yato hi sa svAvasthAnakAle kadAcitpariNamati, kadAcicca na pariNamati / kintu yadAyaM pariNamati tadAsya tisro'vasthAstadyathA-saMkramaNam, utkarSaNam, apakarSaNaJceti / tatra saMkramaNamavAntaraprakRtiSveva jAyate, na tu mUlaprakRtiSu / avAntaraprakRtiSu cAyuSkarmaNaH, darzanacAritramohanIyayoH samyagmithyAtva vedanIyasya ca na saMkramaNaM bhavati / tadetat saMkramaNamapi caturvidham- prakRtisaMkramaNam, sthitisaMkramaNam, anubhAgasakramaNam, pradezasaMkramaNaJceti / tadyathA- patra prakRtisaMkramaNaM pradezasaMkramaNaM vA pramukhaM tatra tu saMkramaNenaiva zabdayate, kintu yatra sthitisaMkramaNamAtraM, anubhAgasaMkramaNa mAtra vA, tatra tatkramazarutkarSApakarSaNenocyate / bandhakale tu yA sthitiH, anubhAgazca prApyate, tasmin hAso'pakarSaNam, tathA ca kSINasthitI, kSINe'nubhAge vA vRddhirutkarSaNamityucyate / evaM vividhAvasthAsu pariNamamAne udayakAle yo'nubhAgo vidyate sa eva paripacyate / tadyathA - anudayAvasthAyAM samprAptAnAM prakRtInAM paripAka udayAvAyA samprAptaprakRtirUpo bhavati / yato hi, uditAnAM prakRtInAM phalaM svamukhenAnuditAnAJca prakRtInAM phalaM paramukhenaiva prApyate / ghAtyaghAtibhedAbhyAM tu anubhAgasya dvaividhyam / tatra ghAtiprakRtInAmanubhAgo latA-dAru-asthi-zailabhedAtmakazcaturvidhaH / aghAtiprakRtInAJca puNyapApabhedAbhyA dvividho bhavati / tatra puNyaprakRtInAmanubhAgaH gur3a-khaNDa-zarkarAamRtarUpeSu caturSu bhAgeSu vibhaktaH, atha ca pApaprakRtInAmapi nimba-kAJjIraviSa - halAhalarUpeNa catuHprakArako'nubhAgo bhavati / pradezabandha medAH (The number of karma Varganas ) kamaMprakRtInAM kAraNabhUtAnAmeka kSetrAvagAhasthitAnAmanantAnAM sUkSmapudgalaparamANUnAM yogavizeSanimittAdAtmanaH sarveSvapi pradezeSu yo bandho jAyate, sa pradezabandha iti / arthAt yeSA pudgalaparamANUnAM saMsArAvasthAyA jIvena sarvadaiva grahaNaM, tadgrahaNakAraNaJca yogaH / atrAtmakSetrasthitAnAmeva sUkSmaparamANUnAM equate 161
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ grahaNa bhavati nAnyatra sthitAnA, tathApi sthitAnAmeva, na tu gatizIlAnAm / atha ca gRhItA anantAnantakarma paramANava Atmana sarveSvapi pradezeSu tiSThanti, etadevAsya pradezabandha iti / mithyAdarzanAdInAM vinAzakramaH bandhahetUnAM nirodhaH gatisvabhAvAtmakasya jIvasya kAya vAGmanaH parispandena yeSA karmaNAmAgamanaM jAyate, teSA dravya bhAvAtmako bandha Atmani sampadyate / tadbandhasya ca kAraNAni mithyAdarzanAdIni prasAdakaSAyayogAzceti pUrvoktAni / eteSA karmaNAM yAvadAgamanadvArANi nAvarundhanti, tAvatteSA satatamAgamana bhavatyeva, yAvacca teSAmAgamanaM tAvadbandho'pi nirantara bhavatyeva / bandhasya catasya nairantaryAt janmamaraNAdInAmapi cakra satata pracaliSyatyeva / cakreNAnenAtmA sAMsArikatva - mevopalabhan na kadApi svavizuddhasvarUpamadhigantu prabhavati / svabhAvatastvAtmAtivizuddha. nirmalazca, atastatsvarUpAdhigrahaNArtha, janmamaraNapUrvakasasAracakrAnmuktyartha AtmanA yadi prayatnAni vidhIyante tattasya svAbhAvikamevoddezyamityapi pUrvameva suspaSTam / ato'tra mumukSa nA yaimithyAdarzanAdibhirbandho'dhigatasteSA vinAzAya tadvinAzaka hetUnAmAzrayaNamAvazyakam / mithyAdarzanAdibhi bandhahetutvAdAsravadvAribhirya Asravo jAyate, tannirodhAdevAgamanamavarudhyate / tadevokta vAcakamukhyai- 'Asravanirodha. saMvaraH " | arthAt karmAgamananimittAnA kAya vAGmanaH prayogAnAmanutpannatvamevAsravanirodha ityucyate " / evamAtravanirodhe ca sati tatpUrvakAnekasukhaduHkhabIjabhUtAnA karmaNAmagrahaNameva 'saMvara. " iti / mithyAdarzanAdyAsravapratyayanirodhAdAgAmikarmaNA nirodhAtmako'yaM saMvaraH dravyabhAvabhedAt dvividhastatra dravyAdinimittAdbhavAntaraprAptiH sasAra / tatra nimittabhUtAnA kriyApariNAmAnA nivRtti 'rbhAvasavara. "", tathA ca bhAvabandhanirodhAttatpUrva kAgatakarmapudgalAnAM nirodho 'dravyasavara. 5 ityucyate / 195 bandhahetUnAM vinAzakramaH asmAtsavarAt mithyAdarzanAdInAM yadAvarodho jAtastadA karmaNAmapi avarodho jAyate / karmAbhAve cAtmano sAMsArikatvasyApi kramazo hrAsaH prArabhate / yadA 162 janavarzana Atma- dravyavivecanam
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAtmA krameNateSAM hetUnAM sarvathA kSayamupalabhate, sa zuddho nirmala: samyagdarzanajJAnacAritrayukta. san kevalatvaM bhajate / caturdazaguNasthAnAni Atmano'yaM vikAsakramo yathA pracalati, tasyakA viziSTA zreNirasmin darzane svIkRtA vidyate, yA nAnyasmin kazmizcidapi darzane samavalokyate / seyaM saraNizcaturdazaguNasthAnarUpakramayuktA, yatra mithyAdarzanAdInA kramazo vinAzaH kathaM jAyate ? kasya sthAnikasya jIvasyAyaM vinAzaH kiyatparimANe vA jAyate ? ityAdikasya suspaSTaM vivaraNaM vidyate / tAni ca caturdazaguNasthAnAni nimnAGkitAni (1) mithyAdRSTiguNasthAnam (Delusion-Stage) / (2) sAsAdanasamyagdRSTiguNasthAnam (Dawn fall-Stage) / (3) samyamithyAdRSTiguNasthAnam (Mixed-Stage) / (4) asaMyatasamyagdRSTiguNasthAnam (Vowless-Right-Belief Stage) / (5) saMyatAsaMyataguNasthAnam (Partial-Vow-Stage) / (6) pramattasaMyataguNasthAnam (Imperfect-Vow-Stage) / (7) apramattasaMyataguNasthAnam (Perfect-Vow-Stage) / (8) apUrvakaraNa (upazamakakSapaka) guNasthAnam (Newthought Activity-Stage) / (9) anivRttikaraNa (bAdaropazamakakSapaka) guNasthAnam (Advanced thought-Activity-Stage) i (10) sUkSmasAmparAya(upazamakakSapaka)guNasthAnam (Slightest-Delu sion-Stage) / (11) upazAntakaSAya(vItarAgachadmastha)guNasthAnam (Subsided Delusion-Stage) / (12) kSINakaSAya (vItarAgachadmastha) guNasthAnam (Delusionless Stage) / mithyAvarzanAdInAM vinAzakamaH 193
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) sayogikevaliguNasthAnam (Vibrating Omniciant Cong ueror Stage) / (14) ayogikevaliguNasthAnaJceti (Non-Vibrating Omniciant Conqueror Stage) / eSu caturdazaSvapi guNasthAneSu prathamataH samArabhya kramazastattadguNasthAnamadhigato jIvonte siddhatvamupagacchati" / arthAt prathame mithyAtve guNasthAne jIvasyodayiko bhAvaH, dvitIye pAriNAmikastRtIye ca kSAyaupazamikazcaturthe ca traya eva bhAvAH bhavanti / tathA ca paJcame, SaSThe, saptame guNasthAne aupazamikakSAyikazca bhAvI sampadyate / tatazca sarveSvapi upazamakakSapakeSu guNasthAneSu kSAyikopazamikaprabhAvaH / kiJca, kSAyiko bhAvastu kevalamayogijine evaM sampadyate, yazca siddhetyaparanAmnApyucyate / tatra kasmin guNasthAne kiyatAM bandhahetUnAmabhASa ityarthamatracaturdazAnAmapi guNasthAnAM kramazo vivecana kriyate / f. fazaraficzy wreAA, (Delusion-Stage) guNA: jJAnadarzanacAritrarUpA jIvasvabhAvavizeSAsteSAM sthAnaM zuddhayazuddhiprakarSAprakarSakRta svruupbhed.| tiSThanti guNA. yasminniti sthAnam, guNAnAM sthAnaM guNasthAnam / tatra mithyA-viparyastA, dRSTirahatapraNItajIvAjIvAdivastupratipattiryasya sa. mithyASTistasya yadguNasthAna tanmithyASTiguNasthAnamiti / arthAdyasya mithyAdarzanodayaH, saH mithyAdRSTirasti" | mithyAdarzanodayAcca tttvessvshrddhaanmutpdyte| etAdRzasya jIvasya jJAnAvaraNakSayopazamAdutpadyamAnAni zrINyeva jJAnAni mithyAtvayuktAni bhavanti / atra sthitasya jIvasya mithyAtvodayAt yA viparItadarzanAtmikA buddhirjAyate, tayA yathA jvaritAya madhuro raso na rocate, tathaivAyamapi dharmeSu nAbhilaSati / nApi kenacidapyupadiSTe vacane zraddadhAti, apitu vastuno'sadbhAva tathAcAnupadiSTe" vacane eva zRddadhAti / sAmAnyatazcAyaM hitAhitaparIkSAvirahitaH, parIkSakazceti bhedena dvividho bhavati / tatra saMjJiparyAptakavyatiriktA ekendriyAdaya. sarve'pi jIvAH hitAhitaparIkSAvirahitA., saMjJiparyAptakAzcobhayavidhAH api bhavanti / atra jJAnAdiguNA. kathaM viparyastAyA dRSTau sampadyante, iti nocitaM zaGkanam, janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatohiyathApi prabalamithyAtvamohanIyodayAt jIvAjIbAdipratipattirUpAdRSTi: prANiSu viparyastA jAyate, tathApi kAcinmanuSyAzvAdipratipattistvaviparyastaiva bhvti| tasmAt nigodAvasthAyAmapi tathAbhUtAvyaktasparzamAtrapratipattiraviparyastA bhavati, anyathA'jIvatvaprasaGgaH sampadyeta / arthAtprabalamithyAtvodaye'pi kAcidaviparyastApi dRSTirbhavati, yayApekSayA mithyAdRSTerapi guNasthAnasambhavaH / 2 sAsAdanasamyAdRSTiguNasthAnam (Down-Fall-Stage) atredamaupazamikasamyaktvalAbhalakSaNaH, sAdayatyapanayatIti sAsAdanamanantAnubandhikaSAyavedanam / AsAdanena saha vartate iti sAsAdana / samyagaviparyastA dRSTi:--vastupratipattiryasya sa samyagdRSTiH / sAsAdanazcAsau samyagdRSTizceti sAsAdanasamyagdRSTi. atra sAsvAdanasamyagdRSTirityapi pATho vidyate / tadapekSayA svIpazamikasamyaktvalakSaNena rasAsvAdanena saha vartate iti sAsvAdanastathAhibhuktakSIrAnnaviSayavyalIkacittaH kazcana puruSastadamanakAle kSIrAnnarasamAsvAdayati, tathaiva mithyAtvAbhimukhena samyaktve vyalIkacitto jIva samyaktvamudvaman tadrasamAsvAdayati / sAsvAdanazcAsau samyagdRSTizceti sAsvAdanasamyagdRSTistad guNasthAnaM sAsvAdanasamyagdRSTiguNasthAnamityucyate / " mithyAdarzanodayAbhAve satyapi yasyAtmAnantAnubandherudayAtkAluSyamadhigacchati sa sAsAdanasamyagdRSTirbhavati / anAdimithyAdRSTe vyasya mohanIyaSaDvizatiprakRtInAM, sAdimithyAdRSTezca SaDviMzatiprakRtInAM, saptaviMzatiprakRtInAmaSTAvizatiprakRtInAM vA sattA tiSThati / ete ca yadA prathamasamyaktvagrahaNonmukhAstiSThanti, tadAnavaratamanantaguNavizuddhi vardhayantaH zubhapariNAmasaMyuktA jAyante / tatazca catuzcaturvidheSu vAGmanoyogeSvekaikena yogenaudArikarva kriyikayozcakatareNa kAyayogena yuktA. bhavanti / eka kazcana kaSAyo'pi hInAviko jAyate, tathA ca triSvapi vedeSu kenacidekena sAkAropayogena sahitaH, saMklezarahitaH, pravardhamAnaH zubhapariNAmaH karmaprakRti sthitiJca kSayamANo'zubhakarmaprakRtInAmanubhAgaJca vidArayan, zubhaprakRtyanubhAgarasaJca varddhayana karaNatrayaM" praarbhte| ante ca samyaktva-mithyAtva-samyamithyAtvAdInAmanantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnAmudayAbhAve'ntamuhUrta yAvatprathamopazamasamyaktvaM bhavati / tasminkAle cAtyadhika SaDAvaliM yAvannyUnatamaJcakasamayakamidamavaziSyate / miyAvarzanAdInAM vinAzaka:
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadA ca yadi anantAnubandhi-krodha-mAna-mAyA-lobheSu kazcidudayamadhigacchati, tadA sa mAsAdana ityucyte| atra mithyAdarzanodayAbhAve'pi matizrutAvadhijJAnAnyajJAnAkhyAnyasya bhavanti / kssaayshcaanntmithyaadrshnaanubndhitvaadnntaanubndhiityucyte| evamatra paramAnandarUpAnantasukhaphalaprado mokSabIjabhUtaH, aupazamikasamyaktvalAbho jaghanyataH ekasamayena, utkRSTata SaDAvalikAbhiravagacchati, sa eva sAsvAdanaguNasthAnakAla ityucyate / 3. samyamithyAvRSTiguNasthAnam (Mixed-Stage) samyak ca mithyA ca dRSTiryasyAso samyamithyAdRSTistasya guNasthAnaM samyaGmithyAdRSTiguNasthAnam / atra samyaG-mithyAtvodayAnna tu kevalaM mithyAdarzanaM, nApi kevala samyaGdarzanamapitUbhayomizrita eva bhAvo" jAyate / arthAt kSINAkSINamadazaktikodravopabhogAdyatheSatkaluSitaH madapariNAmo jAyate, tadvadeva samyamithyAtvaprakRterudayAttattvArthazraddhAnarUpo'zraddhAnarUpazca mizrita eva pariNAmo jAyate / arddhavizuddhadarzanamohanIyapuJjodayAdardhavizuddha tattvazraddhAnaM bhavati / yato hyasya trINyapi jJAnAnyajJAnamithitAni bhavanti / tadetat antarmuhUrtapramANa samyamithyASTiguNasthAnamucyate / antarmuhU dUdhvaM tu niyamata. samyaktvaM, mithyAtva vaivAdhigacchatIti / 4 asaMyatasamyagdRSTiguNasthAnama, (Vowless-Right-Belief-Stage) hisAnatAdibhya. pApebhyo viramaNaM viratistadeva viratam, tatpuna sAvadyayogapratyAkhyAnam, tadetanna tu jAnAti, nAbhyupagacchati, nApi tatpAlanAya yatate, ityeSA trayANA padAnAmaSTau bhedAH jAyante / tatra prathameSu caturvidheSu bhedeSu ajJAnitvAnmithyAdRSTitvam, zeSeSu triSu ca jnyaanitvaatsmygdRssttitvmuppdyte| saptabhedeSu nAsya viratatvamastIti-avirataH, carame tu bhede viratirastyeva / ataH viramati sma, sAvadyayogebhyo nivartate smeti virata', na virato'virataH, sa cAso samyagdRSTizcetyaviratasamyagdRSTiH / sa ca kSAyikasamyagdRSTiraupazamikasamyagdRSTiAyopazamikasamyagdRSTi sAvadyayogavirati siddhirUpasaudhAdhyArohaNani zreNikalpAM jAnannapyapratyAkhyAnakaSAyavighnitatvAt nAbhyupagantu zaknoti, nApi tatparipAlanAya yatate, ityasAvaviratasamyagdRSTistasya guNasthAnamaviratasamyagdRSTiguNasthAnam / janavarzana Atma-dravyavivecanam
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ samollekhAH 1. usU-nemicandrIyaTIkAyAm-2014 // 2. sthAsU-TIkAyAm-bandho jIvakamaMtrI yogI niyata / 14ith 3. svAsU-TIkAthAm-adhyato bandho ninAdibhirbhAvataH kammaNA | PINE | 4. drsN-32|| 5. sasi-1-4 6. sthAsU-TIkAyAm-Adirahito jIvakarmayoga iti / 14 / / 7. svaasuu-ttiikaayaam-1|4||| 8. sthAsU-24 1. usU-301 // 10. sasU-307 / 11. sthAsU-TIkApAna-24166 / / 12. sthAsU-(TIkAyAm)-jogApayaDipadesa Thiti bajubhAgakaSAyo kugati / 496 // 13. sthAsU-(TokAyAm)-mithyAtvAviratikaSApayomAH bandhahetavaH / raas|| 14. bhsuu-1||2|| 15. tsuu-8||1|| 16. sasU-(TIkAyAm) 5 // 17. sthAsU-10111734 // 19. sasi-c-1 16. tasU-bhASye / // 1 // 20. sthAsU-2270 // 21. sasi // 22. ssi-71||1|| 23. k-ssi-8|1|| kh-tvaa-8|1|26| 24. tvaa-411||39 // 25. tvaa-8||1||30|| 26. tsuu-11|| 27. ssi-||1|| 28. SEBOJA-voll. 5/282 26. k-akmaa-4||2|| kh-tsuu-6||1|| 30. hvaa-2||25||3|| 31. tvaa-6|1|10 // 32. svaa-661|10|33. khaa-61|10|| 34. taadhibhaa-8||1|| 65. paJcA -147 // 36. tvaa-8||3||14|| 37. tvaa-8|3|2,5|| 38. tvaa-daa||6|| 36. tbaa-8317|| 40. gosaak-89|| 41. mosaak-10|| 42. gosAka-65 // 43. tvaa-8|3|11 // 44. tsuu-8||4|| 45. SEBOJA-Vol1-5/38 comm. 46. gosaak-21|| 47. usuu-334|| 48. sthaasuu-2|4|105|| 46. usuu-33||||1|| 50. tasU-'nidrAnidrAnidrA-sthAnapativedanIyAni ca / 88 / / 51. tasU-sarvArthasiddhI-iha nivAdibhirdarzanAvaraNaM sAmAnAdhikaraNyenAbhisambadhyate / 52. sthaasuu-ttiikaayaam-2|4|105|| 13. smuu-6|13 // 54. ssuu-12|| 55. prsuu-23|3|1 / / 23 / 3 / 8 // 16. usuu-ttiikaayaam-24105|| 57. usuu-33||8|| 57. usuu-33||9|| 56. gosAjI-282 / / 60. gosAjI-anantAnyanubadhnanti yato janmAni bhUtaye / tato'nantyAnubandhyAkhyA krodhAyeSu niyojitA / / 203
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. gosAjI - svarUpamapi notsahedyeSAM pratyAkhyAnamihodayAt / dvitIyeSu nivezitA / / apratyAkhyAnasajJAto 62. gosAjI - sarva sAvadyaviratiH pratyAkhyAnamudAhRtam / tadAvaraNasa jJAstRtIyeSu nivezitA / / 63. sasi 86 // 64. kaSAyasahavatitvAt kaSAyapreraNAvapi / hAsyAdinavakasyoktA nokaSAyakaSAyatA || 66. svAsU TIkAvAm / 2 / 4 / 105 / / 65. usU 33 / 10-11 // 67. tathA 8 / 10 / 2 // 66. tavA - 8/1015 // 70. tavA 8 / 1016 || 73. prasU-TIkAyAm 23 / 1 / 288 / / 75. usU 33 / 13 / / 68. prasU 23 / 1 // 71. tavA 811017 // 77. nasAsa - 8 / 46 // 76. sthAsU- TIkAyAm - 2 / 4 / 105 81. tasU bhASya 8 / 13 / / 84. bhasU - 118 // 87. sasi / 22 // 60. tasU - 8 / 24 // 63. tavA - 6 / 1 / 1 / / 66. gosAjI - 11-14 / / 66. kraka- prakRti sa krame 204 76. nasAsa (bhASya ) - 7/37 // 78. ka- sasU 42 // / / 82. 85. sthAsU - 1 / 1 / 42 // 85. sasi 8 / 22 // sthAsU- 10111740 / / 72. tvaa-8|1016 // 74. gotAka - 12 // 61. tasU - 61 // 64. tabA- 6 / 118 1. 67. tatrA - 6 / 1 / 12 / / guNasthAnavicAraNA pRSTha 60 101. sa kraka-pR0 64 / // 100. tavA - 6 / 1 / 13 // 102. gosAjI - 16-21 // 103. tarAvA - 9 / 1 / 13 / / 104. gosAjI - 21,22 / / 105. sa krakra- pRSTha 64-65 / 106. gosAjI - 25 // 107. SEBOJA-Voll.5 gAthA-26 comm. 108. gosAjI- 30 / 106. saMkaka pR0 74 / 110. tavA - 6 / 1 / 17 / / 111. sakaka-pR0 74 / 112. tavA - 6 / 1 / 18 / 113. SEBOJA-Voll. 5 gAthA 46 / 115. sa kraka-pR0 74 / 117. tavA - 6 116 // 116. tavA - 6 / 1 / 20 // 122 sa kaka-pR0 76 / 125. gosAjI- 62 / 128. gosAz2I - 64 / kha- prasU - 2312-263 // 80. prasU - 23 / 1 / 288 // 83. bhasU - 113 // 86. tasU - 8 / 14 / 86. tasU - ( bhASya ) 8 / 22 // 62. tavA - 6 / 101 // 65. tavA - 6 / 116 // 68. gosaajii-17|18 // 120. tavA - 6 / 1 / 21 / / 123. gosAjI- 61 / 114. SEBOJA-Voll.5 gAthA 47 / 116. SBBOJA-Voll.5 gAthA 48 / 118. saMkraka-pR0-75 / 121. gosAjI - 56, 60 // 124. sa Rka pR0 76 / 126. sa kaka - pR0 130 127. saMkraka-pR0 137 / 126. sakraka- pR0 137 / 130. gosAjI- 65 67 / / nadarzana Atma-praSyavivecanam
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAtmanAM svarUpam SaSTho'dhyAyaH
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSo mokSamArgazca mokSasya sadbhAvaH jainadarzane khalu nava- padArthAH svIkRtAstatrAntimasya padArthasya mokSasya prAdhAnyAt zeSANAJca tatprAptyaM sahakAribhAvAdante eva nirvacanaM kRtam / mokSasyAstitvaviSaye yadyapi janAH parasparaM vivadante, parametenaiva mokSasyAstitva pratIyate yato hyAtmA baddhaH sarvairanubhUyate, yathA khalu kArAvAsapadenaiva svAtantryasyAstitvaM pratIyate tathaivAtrAtmano mokSaviSaye'pi pratItiH | atra kecana jainAcAryAstu mokSaH bandhasya' pratipakSitattvamityabhidadhati / yato hi bandhasya yadA sadbhAvastadA mokSasyApi sadbhAvastiSThatyeva / banvasya karma saMzleSaNAtmakatvAnmokSasya ca sazliSTakRtsnakarmakSayAtmakatvAditi / mokSasvarUpam (Dfferentia of Liberation) ye khalu karmapudgalAH AtmanA sazliSTatvAttadguNadhAtitvAcca karmatvaparyAyamadhigatavantasteSAmatra karmaparyAyavinAza eva 'mokSa' iti / mokSaM viveca yadbhiridameva pUjyapAdairabhihitam - 'kRtsnakarma viyogalakSaNo mokSaH' iti anAdikAlAtkarmabhirnibaddhasyAtmano bandhAtmakapAratantryasyoccheda eva mokSaH / bandhocchede sati baddha AtmA svatantro jAyate, iyamevAsya asmAjjagato muktiH / arthabandhanamuktireva mokSa., bandhakAraNAnAmabhAve, sacitakarmaNAJca kSaye (nirjaraNe) sati samastAnAmapi karmaNA samUlocchedo mokSa iti / tadeteSAM karmaNAmucchedasyAyameva kramo jainAgameSu prApyate / rAga-dveSamithyAdarzanAn vijitya jIvo jJAna-darzana- cAritrArAdhane tatparo bhavati, tatazcASTavidhakarma grantherbhedArthaM prayatate / tatra ca prathama mohanIyakarmaNo'STAviMzatiprakRtInAM kSayo jAyate, tatazca paJcavidhajJAnAvaraNIyAnA, navavidhadarzanAvaraNIyAnAM paJcavidhAntarAyakarmaNAJca yugapadeva kSayo bhavati, mokSo mokSamArgazca 207
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadanantaramevAnanta- paripUrNa yozavaraNa rahitayorlokAlokaprakAzakayoH kevalajJAnadarzanayorutpAdo jAyate / kevalajJAnadarzanayozca sadbhAve satyeva jJAnAvaraNIyAdInAJcaturNAM ghanaghAtikarmaNAmapi vinAzo bhavati / tatazca yadAntarmuhUrtAtmaka AyuSyakAlo'vaziSyate tatra kevalI prathama manovyApAraM (yoga), tatazca vAgvyApAram tadanantaraJca kAyavyApAram zvAsocchavAsaJca sarudhya paJcahrasvAkSaroccAraNamAtra' kAla zailezIkaraNAvasthAyA zukladhyAnacaturthazreNyA tiSThati, tatra sthitasyAvaziSTAnA vedanIyAyuSkanAmagotrANAmapi yugapatkSayaH saJjAyate / sarveSA karmaNAJca kSayeNa sahaiva audArikakArmaNa- taijasazarIrebhyo'pi sArvakAlikI muktimadhigacchati / eva sasArAvasthika eva sa siddha., ' mukto vA jAyate / mokSamArga: (The Path of Liberation) jainadarzanadRSTvA samyagjJAna-darzana- cAritrANA samuditAnAmeva mokSamArgeNa svIkAro na tu vyuditAnAm, ataeva jainAgameSvetadviSaye'bhihitam, yat'samyaktvasya cAritrasya ca yugapadevAtmani sadbhAvo jAyate, tatra prathamaM samyaktvamutpadyate yato hi yasya zraddhAbhAvastasya na samyagjJAna kathamapi bhavati / samyagjJAnena ca Rte samyakcAritrasyApi na sadbhAvo bhAvyate / cAritraguNAnAJcAbhAve karmamuktirapi na bhavitumarhati karmamukterabhAve tu nirvANamapya sambhAvyamiti / jJAnena tAvajjIvaH padArthAnnavagacchati, darzanena zraddadhAti cAritreNa cAsravanirodha vidadhAti tapasA ca karmaNA nirjaraNa vidhAyAnte zuddhaH saJjAyate / evaM mokSArthino jIvasya samyagjJAnadarzanacAritrANi tapa upayogazceti lakSaNAtmakAni santIti / ' itthaM mokSasyAya jJAnadarzanacAritrAtmaka eka eva mArga, nAnyaH kazcidetadvyatirikto jainadRSTyA bhavati / kintvatrAnena mArgeNa kena krameNa siddhiravAtuM zakyate etadviSayakAstrividhA kramA. jainAgameSu darIdRzyate / te ca yathA- mokSamArgakramAH yadAtmA jIvAjIvayoH samyagjJAtA, tadA sa jIvAnA vividhagatInAmapi jJAyako bhavati, tatazca tasmin puNya-pApa-bandha-mokSaviSayakamapi jJAnamutpadyate, jainadarzana Atma- dravyavivecanana 208
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ eteSAJca jJAnAddevamanuSyAdInAM kAmabhogAdInAmapi jJAyakatvA tebhyo virakto bhavati, tatazcaitebhyo bhogebhyo bAhyAbhyantarasambandho'pi vicchedayati, tasmAdanAgAravRttidhArakaH san utkRSTasaMyamamanuttaraM dharmaM ca saMsparzati, etena saMyamadharmasaMsparzanena ajJAnAt saJcitaM kaluSitakarmarajaH saMdhunoti, tena sa kevalajJAnaM kevaladarzanaJca labhate / etasmAllAbhAt kevalIti bhUtvA, lokAlokajJaH san yogAzca nirudhya zailezyAkhyAmavasthAmadhigataH karmaNAM sarvathA kSayaM vidhAya siddho bhUtvA lokAgre tiSThan zAzvataH siddho jAyate iti / anyazcAyaM kramaH sthAnAGge' mahAvIra - gautamasamvAde itthaM vidyate - tathArUpasya zramaNa-brAhmaNasya paryupAsanAyAH phalaM zravaNam, zravaNaphalaJca jJAnam, jJAnaphalaJca vijJAnam, etatphalaJca pratyAkhyAnatyAgaH, tasya ca phalaM saMyamarUpaH, saMyamasyAnAsravaH, anAsravasya ca tapa, tapasazca vyavadAnam - karmaNA nirjaraNam, vyavadAnasya tu phalamakriyA (yogAbhAva ), akriyAyAzca phalaM nirvANam, etasya ca phalarUpeNa siddhagatau gamanaM bhavatIti / aparazca tRtIyaH krama ittha vidyate dazAzrutaskaMdhe- rAgadveSavirahito nirmalacittavRtterdhArako jIvo dharmadhyAnamadhigacchati / niHzaGkamanasA dharmasthitena ca nirvANamupalabhyate / etAdRza sa saMjJijJAnAt svIyamuttamasthAnaM vijAnAti / atha ca ya. khalu sarvakAmavirakta, sahiSNuzca bhavati, tasya saMyamadhanasya tapasvino'vadhijJAnamutpadyate / sa ca tapasA'zubhalezyAH apAvRtyAafajJAna nirmala vidadhAti / tataH UrdhvamadhastiryaglokasthitAnA sarveSAmapi jIvAdInAM padArthAnAM pratyakSajJAnena yujyate / atha ca sarvathA zubhalezyAdhAraNAt tarka-vitarkajanyacAJcalyavirahitacittasya, sarvathA vimuktasya tasya mana:paryayajJAnamutpadyate / yadA ca tasya jJAnAvaraNIyaM sarvathA kSayamadhigacchati, tadA sa kevalajJAnI jino bhUtvA lokAlokayorjJAtA bhavati / tathA ca pratimAnA vizuddhArAdhanajanya mohanIyakSayamadhigacchan sarvavidhAnyapi karmANi vinAzya, dehaJca parityajya nAma - gotra - AyvAdivirahitaH san karmarajasA sarvathA vipramuktatvamupalabhate / evamatra jainadarzana Atmana. karmaNAM sarvathoccheda eva 'mokSa' iti svIkRtamarthAt AtmanaH karmaNAJca dvayorapi padArthayoH pRthak ra svasvarUpeNa sthitireva 'mokSa' iti / AtmanaH karmANi vimuJcya svazuddharUpeNAvasthAnam, karmaNAJcAtmasaMzleSaNaM parityajya svasvarUpeNa tasmAtpRthagavasthAnamityarthaH / mokSo mokSamArgazca 206
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ na dIpanirvANavadAtmanirvANam kiJcAtra yayA bauddhardIpanirvANavad AtmanirvANaM svIkRtam, na tagrAhyam / yato hi, bauddharAtmanirvANaviSaye'nekAH kalpanAH kRtAH, tadyathA-cittasantateH nirAsravatvaM sopAdhinirvANam, yacca dIpanirvANavaccittasantateH nirvANaM tannirupAdhinirvANamiti / atra rUpa-vedanA-vijJAna-saMjJA-saskArarUpeNAtmanaH svIkaraNasyavAyaM pariNAmaH yanirvANadazAyAmapi Atmano nirvANamanastitvamebhiH svIkRtam / atredaM vicAraNIyam, yat nirvANe yadi dIpaprakAzavad cittasantatenirodhaH svIkriyeta, tarhi Atmano'pyucchedAvasaraH prApyate, cArvAkasya nAstitvavAdavat / yato hi nirvANAvasthAyA samUlocchedasvIkAre, maraNAnantara vocchedasvIkAre, no kazcanApi vibheda / kintu yA cittasataterabhautikatvAttatpratisadhi(paralokagamanam)rapi svIkatA tasyA nirvANAvasthAyAM tu samUloccheda iti tasyAnaucityameva pratibhAti / ato mokSAvasthAyA cittasantate. sattA svIkaraNIyaiva bhavati, yato hi, sAnAdikAlAdAsravAdibhirmalinA bhavantI sAdhanAdibhinirAsravatvamupagacchati / nirvANasvarUpapratipAdane AcAryakamalazItenApyetadviSayaka. zloko'yamuddhRta. cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / tadeva taivinirmuktaM, bhavAnta iti kathyate // nApi jAnAdiguNAnAM sarvathocchedo mokSaH vaizeSikastAvad buddhi-sukha-duHkhecchAdinavavizeSaguNAnAmucchedarUpo mokSaH svIkRta. / abhi pratipAditam-yadeSA vizeSa-guNAnAmutpattiH Atmano manasazca saMyogAjjAyate'ta. manAsayogAbhAve tu mokSAvasthAyAmeteSAmanutpAdastasmAttatrAtmano nirguNatvamevopapadyate, guNAnAJca karmajanyatvAnna tatra sattA vyavatiSThate / para buddhe.-jJAnasyAtmano guNabhUtasyocchedo nAtra sarvathA svIkartavyaH / yadyapi saMsArAvasthAyAM yadAzika jJAnamindriyamana.sayogAdutpadyamAnamAsIt, tasyAbhAvastu mokSAvasthAyAM sunizcitameva, parantvasya yatsvarUpabhUtaM caitanyamindriyairmanasA ca param, na tasyocchedaH kenApi zakyaH, sambhAvyo veti / yA ca nirvANAvasthAyAmAtmana svarUpeNopasthitiH vaizeSikaH svIkRtA, tatsva210 janadarzana mAyAvyavivecanam
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpamindriyAtItaM caitanyamevAsti / idameva caitanyamindriyamana prabhRtipadArthanimittAt nAnAvidhaMviSayabuddhiSu pariNataM bhavati, etAsAmupAdhInAM binama tasya caitanyasya svasvarUpayuktatvaM svAbhAvikam / yadyapyatra karmajanyAnAM sukhaduHkhAdInAM vinAzaH, karmaNAM kSayopazamajanyasya kSAyopazamikajJAnasya sthitizca jamairapi svIkRtA vidyate, paramAtmanaH svasvarUpacaitanyasya vinAzaH svarUpasyAcchedakatvAnna kathamapi svIkRtam / itthaM jJAyate, yadatra 'AtmanirvANam' na tu dIpanirvANavatsvIkaraNIyam, mAtra tatra guNAnAmatyanto vinAza. / yato hi, atra klezAdInAM karmaNA vA vinAza, syAyamevArtha upayuktaH yat-karmapudgalAH jIvAtsarvathA pRthaktvaM-bhinnatvaM labhante, . na teSAmatyanto vinAzaH kadApi jAyate / yato hi, padArthadRSTyA na kasyacidapi satpadArthasyAtyanto vinAzo jAtaH, jAyate, bhaviSyati vaa| paryAyAntareNa pariNamanameva pUrvaparyAyasya nAza ityucyte| evaM na tu nirvANadazAyAmAtmano'bhAvo bhavati, nApi tadguNAnAM sarvathocchedAt acetanatvamupagacchati saH / yadA khalvAtmA svatantro mauliko vA padArthastadA tadabhAvasya tadguNocchedasya vA klpnmnucitmeveti| samyagdarzanam jaDapadArthebhya Atmano vyAvarttakamAtmaguNabhUtaM caitanyaM nirAkArarUpaM darzanaM, sAkArarUpaJca jJAnamityucyate / etayordvayorapi Atmani sAnnidhyAt sahabhAviguNAtmakatvAt 'upayoga ityapi saMjJAsti / eSa upayogazcAtmano lakSaNam / ato yadA''tmA padArthAnavagacchati tadA teSAM padArthAnAM ya. nirAkArAtmako'vabodhastaddarzanam, yazca sAkArAtmako'vabodhastajjJAnamityucyate / etasya darzanasya vivecane vAcakamahodayairabhihitaM yat 'tattvArthabhavAnaM smygdrshnm|| arthAt yo'rthaH yathAvasthitastasya tathaiva zraddhAnaM tatvArthazraddhAnam / etadeva samyagdarzanaM vastuno yathArthasvarUpasya prathamanirAkAragrahaNamityarthaH / yadyapi saMskRtavAGmaye darzanazabdasya vibhinnAH vyAkhyAH vidyante, yAsu pramukhAnAM vivecanaM prathame'dhyAye kRtam / tAsu darzanasya vyAkhyA caitanyAkAraparidhimulladhya padArthAnAM sAmAnyAvalokanaM yaavtsmaagtaa| jainasiddhAnte cAsya nirAkArarUpeNAntaraGgArthaviSayakatvameva svarUpaM svIkRtam / tatra viSayaviSayiNoH sannipAta eva darzanamiti svIkRtam / arthAdyadAyamAtmA padArthasamyagdarzana 211
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhigRhItumicchati tadA tena yadvastuno sannipAtaH - nirAkAragrahaNaM, tadeva darzanapadabhAgbhavati / nemicandrAcAryaistvetadviSaye'bhihitam, yat- 'yadAnenAtmanA kazcitpadArtho'dhigatastatazcAnyatpadArthajJAne yadA prayatate, tatkAlaM yAvat, arthAtpUrvAdhigatasya padArthajJAnasya adhigrahaNa kAlAdanyatpadArthAdhigrahaNa kAlAtpUvartanI yAtmano nirAkArAvasthA, sa~va darzanamityucyate", arthAdAtmano sAvasthA darzanam, yasyAM jJeyapadArthaH na pratibhAsate / ataeva padArthAnAM sAmAnyAvalokane darzanaM prasiddham / tadetat darzanameva bauddha parikalpitena nirvikalpena, naiyAyikAdibhissvIkRtena nirvikalpaka pratyakSa eNa ca sAmyaM bhajate / darzanasyotpAdaH jagatiyAvanto'pi jIvAssanti, teSAM tattvArtheSu yat zraddhAnamutpadyate tadvividham- nisargaja, paropadezajazceti" / atra nisarga. svabhAva pariNAma:, aparopadezo vA samAnArthakatvAtparyAyavAcinaH / arthAt tattvArtheSu paropadezaM vinaiva yajjIveSu zraddhAnamutpadyate, tasya svabhAvata eva pariNAmavizeSata utpannatvAt 'nisargajam' iti vyapadeza / yacca paropadezAdeva, na tu svabhAvata, paranimittakapariNAma vizeSata utpadyate, tatparopadezajamiti vyapadeza / tathAhijIva khalu jJAnopayoga darzanopayogalakSaNo'nAdikAlAdasmin jagati paribhraman, karmanimittAnnavInAnA karmaNA grahaNAtteSA karmaNA bandha" -nikAcana"-udaya"nirjarAdyapekSayA " nAraka- tiryaG-manuSya-devayoniSu janma-maraNAdIn prApnuvan, tatra nAnAvidhAn puNya-pApapariNAmAMzcopabhuJjan, jJAnopayogadarzanopayogasvabhAvAt tattatpariNAmAdhyavasAyavilakSaNAni sthAnAni samadhigacchati / yeSAJcAdhigame'nAdimithyAdRSTerapi jIvasya pariNAmavizeSAdeva vidhamapUrvakaraNaM jAyate, yannimittAdupadeza vinaiva samyagdarzanamutpadyate etadeva nisargajetipadena vyavahriyate / " adhigamo'bhigama Agama, nimitta, zravaNaM (zabdaH), zikSA, upadezazcetyAdayaH samAnArthakAH / etannimittaka darzanaM paropadezajanyam, AgamazravaNAdhyayanajanyamanyanimittAdutpannaM vA yat tattvArtheSu zraddhAnAtmakaM samyagdarzanaM saJjAyate tadeva paropadezajamityucyate / atra kaizcididaM zakyate yat, yathA khalu kazcit puruSo yAvanna tattvAnA sAmAnyena jJAyako bhavet tAvatkatha tasya tattvArtheSu zraddhAna bhaviSyati ? yadA ca tena yena kenApi prakAreNa padArthAnA jJAnaM samprAptaM tadA tatzraddhAnaM padArtheSva jainadarzana Atma- dravyavivecanam 212
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pyUtpanna, tattasya kathaM naisargikatvamupayujyate, pUrvagRhItajJAnAtmakatvAttasyAdhigamajatvameva syAt ? atha ca yadA jIvasya samyadarzanamutpadyate, tadeva matyajJAnanivRttipUrvakaM matijJAnamapi saJjAyate'taH darzanasya jJAnottarAtmakatvAt kathaM jJAnAntaraM naisargika darzanamutpadyate ? tadetanna samAMcInam, tadyathA-atradaM vicAraNIyam-nisargAdhigamajayordvayorapi darzanamohasyopazamaH, kSayaH kSayopazamo vAntaraGgahetubhUtaM samAnamevAsti / etasya satyapi yadbAhyopadezamanapekSyevotpadyate, tannasargikaM samyagdarzanamiti / yacca paropadezApekSayavotpadyate, na tu svabhAvataH kathamapi tasyotpAdaH zakya., tatparopadezikaM samyagdanimiti / yathA khalu jainazAstrAnusAraM kurukSetra bAhyaprayatnaM vinaiva svarNa prApyate, tathaiva bAhyopadezaM vinaivotpadyamAnaM naisargikama, tathA ca, yathA svarNAkareSu vividhairbAhyaprayatna reva svarNa niHsAryate'bhyupagamyate vA tathaiva sadupadezAt, AgamAbhyAsAdibhirvA yajjAyate tadadhigamajaM smygdrshnmityucyte| samyagdarzanotpattikAraNAni etasya dvividhasyApi samyagdarzanasyotpattau paJcavidhA labdhayo hetubhUtAH snti| tAzcemA - (1) kSayopazamalabdhi . (Destructive-Subsidential-Attai nment) (2) vizuddhilabdhiH (Virtue Attainment) / (3) dezanAlabdhi . (Precept-Attainment) / (4) prAyogyalabdhiH (Completency-Attainment) / (5) karaNalabdhizceti (Efficiency-Attainment) / atra yAsAmutpattAveva samyagdarzanasyotpattiH sambhavA, etAdRzInA yogyatAnAM prAptireva labdhipadenAbhihitA / tatra AtmanA kSayopazamalabdhau satyA karmaNAM sthitiravaziSTAntaHkoTyakoTipramANA tisstthti| vizuddhilabdhau ca satyAM jIvasya pariNAmeSu bhadratA, nairmalyaJca samAgacchati / dezanAlabdhau ca sadgurorupadezAt jIvAjIvayo, saMsAramokSayoH, saptatattvAnAM, navapadArthAnAM, SaDdravyANAJca svarUpasthiteniM sajAyate, yena samyagdarzanaM supuSTaM bhavati / saMjJi paryApta-jAgutAvasthA-sAkAropayogayogyatAnAmadhigamaH praayogylbdhirityucyte| karaNaM nAmAtmanaH pariNAmaH, sa ca trividhaH-adho'pUrvAnivRttabhedaH / samyagdarzanam 213
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asu labdhiSu dhAdimAstu catasraH sAmAnyA eva, kevalaM karaNalabdhireva viziSTA, yato hi, kSayopazamAdicatasRSu labdhiSu jAtAsvapi karaNalabdherabhAve sati na smyktvmuppdyte| asmin jagatyanAdikAlAtparibhramatA jIvena bahuzazcatasRNAM labdhInAM saMyogo'dhigataH, para karaNalabdheranupalabdhAt na tena samyagdarzanaM labdham / tathApi samyagdarzanotpattAvetAsAM catasRNAmapi labdhInAmutpAda yAvazyakaH / atropadezodhigamo vA dezanAlabdhereva nAmAntaram / ata etannimittaM yatsamyagdarzanaM tadadhigamajameba, yaccaitadvyatiriktamabhAvayuktaM vA tannisargajameva bhavati / varzanasya samyaktvam karmAdhIno'yaM jIvaH yadA tannimittAnnavInAni karmANi gRhNAti, tadA tasya tattatkarmanimittakabandha-nikAcana-udaya-nirjarAdyapekSayA caturgatiSu paribhramaNam, tatra sthitatvAt ca tattatkarmaNAM zabhAzubhaphalopabhoga Avazyaka eva bhavati / tatazca tatkarmajanitapariNAmasthAnAni ca samadhigacchannayaM jIvo'nAdimithyAdRSTirapi svopayogasvabhAvAtpariNAmavizeSardezanAlabdhiM vinaiva (paropadezaM vinA) karaNalabdherbhedarUpasyApUrvakaraNasya pariNAmAn samadhigacchati, tatazca tasya samyagdarzanamutpadyate / yadyapi samyaktvopapattI catasRNAmeva labdhInA lAbha AvazyakaH, paraM dezanAlabberabhAve samyaktvopapatto sAkSAdasAkSAtkRto bheda eva hetu. / arthAt sAkSAtparopadezAdAptatattvArthazraddhAnamadhigamajam, tadabhAve ca nisargajaM bhavatIti / asyAyamAzayaH--yadanAdikAlAdevAvadhi yAvanna yena jIvena dezanAnimittaM prAptaM, tasya samyagdarzanasya lAbho'pyasambhavaH / paraM yasya dezanAlabdhelAbhe'pi karaNAbhAvAt samyagdarzanAbhAvastasya kAlAntare bhavAntare cApi paropadezaM vinaiva karaNalabdharbhedabhUtasyApUrvakaraNasyotpAde samyaktvotpAdaH sambhavastadeva nisargaja samyagdarzanamityucyate / samyagvAnasya medAH tadidaM samyagdarzanaM sarAgavItarAgabhedena dvividhaM" bhavati / tatra mohanIyakarmaNaH saptakarmaprakRtInAmAtyantike vinAze satyAtmavizuddhirUpaM yattadvItarAgasamyagdarzana miti / etadviparIta yatsarAgasamyagdarzana, tat prshm-sNveg-anukmpaa-aastikybhaavrevotpdyte| te ca bhAvAH yathA anavarzana AtmabhAvyavivetrAvara
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH (Calmness) rAga-dveSa - krodhAdikaSAyANAmanudra kAt teSAM rAmadveSAdInAmajAgRtiH, tajjetuM prayatno vA prazama ityucyate / saMvegaH (Fear of Mundane Existence ) - saMsArahetubhUtAnAM karmaNAM saMgraho mayi na syAdityanayA bhAvanayA janmamaraNAdiyuktaM saMsAraM dRSTvA tasmAdbhItiH saMvegaH / anukampA (Compassion for All Living Beings) - jagataH sarveSvapi prANiSu dayAbhAvanA, jagataH jIvAnAmabhayasya bhAvanA vAnukampeti / prAstikyam (Belief in the Principles) - jIvAdipadArthAnAM yadAgamavarNitaM svarUpam, tadeva samyagiti kRtvA tattatpadArthAnAM tattatsvarUpeNAvagamanamAstikyamiti / ebhyaH paJcabhAvebhya utpadyamAna darzanaM sarAgasamyagdarzanamityevocyate, yato hyate bhAvAH khalu rAgayuktAyAmavasthAyAmevotpadyante / na tadA rAgAdibhyo mukta AtmA tiSThatyataeva teSAM sarAgatva yuktam / samyaktva-prakRtau samyagdarzane ca bhedaH karmaprakRtiSu gRhItasya mohanIyAntarbhUtasya samyaktvasya pudgalaparyAyAtmakatvAt pudgalatvameva vidyate'tha ceda samyaktvamAtmavizuddhayA kSINazakti kamapi bhavati, ata idaM samyaktvaM na mokSasyopAdAnakAraNabhUtamAtmapariNAmavizeSAt aupazamikA dinimittAt samyagdarzanaM bhavati / yato hyatra samyagdarzanasyAtmano'nta pariNAmAtmakatvAdupAdeyatvam, samyaktvaprakRtezca pudgalapariNAmAtmakatvAd heyatvam / atha ca samyaktvasya kSayAdeva kSAyikaM samyagdarzanamutpadyate'to'tra samyagdarzanasyAheyatvAt, pradhAnatvAt pratyAsannamokSakAraNatvAcca pudgalarUpasamyaktvena vibhedo'styeveti / evamasya samyagdarzanasya sadbhAve sati samyagjJAnam, tatazca samyakcAritramutpadyate, tattatpUrvakatvAttayoH / ete ca traya eva samuditA: mokSamArgasvarUpAH, na tu vyuditAH kathamapi sambhavanti / samyagjJAnam mokSamArgAttabhUtamidaM pramANanayaMjavAditattvAnAM saMzaya-viparyaya - anadhyava 215 sampa
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAyAdirahitaM yathArthAvabodharUpaM smygjnyaanm"| darzanAnantaraM sakRdevedamutpadyate'taevedaM drshnpuurvkmitypyucyte| tadidaM matijJAnAvaraNIyAdipaJcavidhajJAnAvaraNIyakarmaNAM kSayAdupazamAccotpadyate'to'sya tannimittakAH paJcabhedAH santi / te ca yathA (1) matijJAnam (Sensitive Knowledge) / (2) zrutajJAnam (Scriptural Knowledge) / (3) avadhijJAnam (Visual Knowledge) / (4) manaHparyayajJAnam (Mental Knowledge) / (5) kevalajJAnamiti ca (Perfect Knowledge) / loke yAvanto'pi padArthA (viSayA.) vidyante, Asana, bhaviSyanti ceti trikAlasthitAn tAn sannipi, teSAM guNaparyAyAzca pratyakSeNa parokSeNa vA yadvijAnAti, tjjnyaanmityucyte"| tasya paJcavidhasyAdyAni trINi jJAnAni vibhaGgAtmakAni viparItAnyapi jAyante, taizca saha jJAnasyASTo bhedA. bhavanti, parameteSA trividhAnA vibhaGgAnAmasamyaktvAdatra ca samyagjJAnasya mokSahetubhUtasya prasagAt na teSA vizleSaNa kriyateprAsaGgikatvAt / matijJAnam (Sensitive Knowledge) mananaM mati , manute'rthAn yA sA matiH, manyate'nena veti jJAnasyAtmanazca bhedavivakSayA'sya bhAva-kartR-karaNasAdhanatvaM sghttte| tadida matijJAna tadAvaraNabhUtakarmaNA kSayopazame sati manasa indriyANAJca sAhAyyAdarthAnA mananarUpamutpadyate / arthAdAtmanA paropadezAdinA vinaiva yajjJAnamutpadyate tanmatijJAnamiti / zrutajJAnam (Scriptural Knowledge) zrutapariNata Atmeti zrutam, zrUyate yena tat zrutam, zRNotIti vA zrutam / zrutAvaraNakarmaNA kSayopazame sati bAhyAbhyantarahetudvayasannidhAne ca yat zrUyate, tat zrutajJAnamityucyate / matizrutayo' parokSatvam uparilikhita paJcavidhamapi jJAna pramANAtmakam, tatrApi etayordva yoH matizrutayo. parokSatvam, zeSANAM tu pratyakSatvam / yato hyatra parazabdenopAttAnAmindriyANA manasazca prakAzopadezAdonAmanupAttAnAM grhnnmsti| parasya janadarzana Atma-tavyavivecanam
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdhAnyAdutpadyamAnaM pramANaM parokSam / yathA khalu gatizaktiyuktatve'pi svayaM gantumazaktasya puruSasya gamanaM daNDAdyavalambanapradhAnaM bhavati, tathaiva matizrutAvaraNayoH kSayopazame satyapi svayamevArthAnnupalabdhumasamarthasyAjJa-svabhAvasyAtmana upAttAnupAttAdInAM prAdhAnyAdyajjJAnaM parAdhInaM matizrutAtmakaM jAyate, tadubhayavidhameva parokSamityucyate'rthAt idaM matizrutajJAnaM parAyattam, natvajJAnam, nApyanavabodho veti / smRtisaMjJAdInAM matitvam smRti-saMjJA - cintA abhinibodhAdInAM sarveSAM matijJAnAvaraNakSayopazamanimitAdevArthasyopalabdhI vRtteranarthAntaratvAnmatitvamevopapadyate, na tu matibhinnatvam / yadyapyatra zabdabhedAdeteSAmasti paraspara bhedaH, paramutpAdakahetusAdRzyAtvabheda evAsti, yazcaiSAM zabdakRto bhedastattu tattatparyAyApekSayAsti / yathA khalUSNatvamagnerabhinnatvAttallakSaNam, tathaiva smRtyAdInAmabhinibodhasAmAnyAtmakasya matijJAnasya lakSakatvAnmatijJAnalakSaNatvam / arthAt mati smRticintAdizabdairyaducyate'vabudhyate vA tatsarvaM matijJAnameveti / matijJAnasya bhedA: tadetanmatijJAnamindriyairmanasA ca tannimittakamutpadyate'rthAt indriyANAM manasazca sAhAyyAdeva matijJAnamutpadyate, atra karmamalImasasya indrasya - Atmana. svayamarthAn gRhItumasamarthasyArthopalambhane yalliGgaM tadevendriyamiti bhaTTAkalaGkavivecitam / anudarA kanyAvacca anta karaNarUpaM mana evAnindriyam / tayorddhayorapi yugapat sAhAyyAt matijJAnamutpadyate / na manaso'bhAve'pIdamutpAdayitu zakyam, yato hi manaso'navadhAne sati nendriyANyabhimukhaM sthita padArtha gRhItuM samarthAni bhavantIti / etaccendriyairmanasA ca sAhAyyenotpadyamAnaM jJAnaM yena krameNotpadyate, tasya kramasya catvAro vibhAgAH santi, tadapekSayA matijJAnasyApi catvAro bhedAH" saJjAyante, te ca catvAraH kramAH yathA- ( 1 ) avagraha: ( Perception ) / (2) IhA (Conception ) / (3) avAya (Judgment ) / (4) dhAraNA ceti (Retention ) / samyagjJAnam 217
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravagrahaH (Perception) atrendriyANAM padArthoM: sannikarSe sati yadAdyamarthagrahaNamaryAtpadArthAnAM sAmAnyAvalokanAtmakaM jJAnamavagraha" ityucyate / atra kaizcidasya saMzayatvamapyabhidhIyate, paraM tanna samIcInam, tathAhi - saMzayaH khalu sthANupuruSAvanekapadArtheSu anizcayAtmakatvAt nirAkaraNAkSamo bhavati, yadA hi-nizcayAtmakatvAt svaviSayAdubhinnAnAM padArthAnA nirAkaraNakSamatvAcca padArthekaviSayo'vagraho bhavati / evaM saMzayastu nirNayaviruddhaH, avagrahazca yAvanto'pi tasya vizeSAstAvad tattadvizeSasya sarvasyApi nirNAyakatvAdudbodhAtmako bhavati / ato dvayorapi vibhinnalakSaNAtmakatvAt naikatva" yujyate / so'yamavagrahaH vyaktAvyaktapadArthasambandhakatvAd dvividho bhavati / tathAhi avyaktazabdAdipadArthAnAM yeSAmindriyasambandhAnantaramevA'vagamanaM jAyate, teSAmavagraha eva bhavati, na tvIhAdayo'pi / ato'tra avyaktagrahaNAtpUrvamavyaktarUpaM yajjJAnamutpadyate, tadvyaJjanAvagraha ityucyate / yacca vyaktapadArthAnA grahaNaM tadevArthAvagrahapadenocyate / itthamayamavagrahaH vyaJjanAvagrahaH, arthAvagrahazveti dvividho" bhavati / atrApi ca yadvyaJjanAvagrahastasya na kadApi cakSuSA manasA votpattirbhavati yato hi, jainadarzane cakSurmanazcAprApyakArya rItyabhihitam / ata etayoraprApyakAritvAt yogya dezasthitasyApi padArthasyAsambandhAt sannikarSAbhAvAnna tayorvyaJjanAvagraho bhavatIti / atra manaso'prApyakAritvaM tu nirvivAdameva, paraM cakSuSo'prApyakAritvaM kevala jainareva pratipAditam yato hi cakSurapi nArthAn saMspRzyAvagacchati / etadeva paJcAstikAye "'bhihitam kundakundAcAryaiH / IhA (Conception) avagraheNAdyagrahaNe kRte sati tatsambandhivizeSAkAGkSaNamIhA" / yathA khalu kaJcanapuruSavizeSaM dRSTvA'vagRhItaM 'yadayaM kazcitpuruSa' iti / punazca tadviSaye veSAyurbhASAmAdhyamena viziSTa jJAtumabhilASA yotpadyate saMva 'he' tyucyate / yadyapyatrAsyAbhilaSitamuddizyAsyApi sazayAtmakatvaM" tadrUpaM veti zaGkitam, tadabhyasamyageva yato hi sazayastAvat kasyacidapi vastuno nirNaye'samarthaH, kintvatra tu yaduvezabhASAyuSAdidarzanAt 'kimayamuttaradezIyo dakSiNadezIyo 'tyAtmakaM yadabhilaSaNamutpadyate tasya nirNayapUrvakatvAt, nirNayAtmakatvAdvA na saMzaya koTittvamupalabhyate, yato hIhA nirNayArthamevotpadyate / 218 janadarzana Atma-pramyavivecanam
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) anugAmI (Acompanying) / (2) ananugAmI (Non-Acompanying) / (3) varddhamAnam (Increasing) / (4) hIyamAnam (Decreasing ) / (5) avasthitam ( Steadfast) / (6) anavasthitam ( Unsteady or Changeable) / atra yajjJAnaM sUryaprakAzavat svasvAminaM kSetrAntare bhavAntare ubhayatra vAnugacchati, tadanugAmIti, etadviparItaJcAnanugAmi / yacca jJAnaM valakSapakSakSapAkaravadanudinaM tapazcaraNAdi janyAtmazuddhivazAt samyagdarzanAdiguNaprakarSAcca varddhate varddhamAnamiti / etadviparItamanudinaM hIyamAnaM jJAnaM hIyamAnamiti / yacca jJAnaM sUryamaNDalavanna tu hIyate, nApi varddhate, satataM sadavasthameva bhavati, tadavasthitam / yacca jJAnaM candramaNDalavat kadAcidvardhate kadAcicca hIyate, naMkakadApi tiSThati, tadanavasthitamityucyate / ki cedamava vijJAnamanyatastu trividhamapi bhavati / tadyathA - ( 1 ) dezAvadhi: (Partial Visual), (2) paramAvadhi: ( High Visual), (3) sarvAvadhizceti (Full Visual) / tatra bhavapratyayako'vadhistAvat kevalaM dezAvadhirUpAtmaka eva yadA hi guNapratyayako'vadhiH paramAvadhi sarvAvadhirUpazca san dezAvadhirUpo'pi bhavati / yadyapi avadhijJAnAvaraNasya kSayopazamAdeva avadhijJAnamidamutpadyate, kintu deva-nArakeSUtpadyamAnamidaM na tatkSayopazamAkhyaM bhavatyapitu bhavapratyayAkhyameva, yato hi tatra teSAM bhava eva tadutpAdaka heturbhavatIti / yaH ko'pi jIvastadbhavadhArako jAyate sa etena yujyate, ityAzayaH / athavA tatra paropadezasya tapazcaraNasya cAbhAvAnna tannimittakaM kSayopazamAkhyamavadhijJAnaM bhavatItyarthaH / yaccAnugAmyAdiSaDvidhaM guNapratyayamavadhijJAnamantaraGgabAha, yanimittAbhyAmutpadyate, tatra kSayopazamavaicitryamantaraGgakAraNam, saMyama-sthAnAdyanyanimittAnAM bhayarUpaM ca bAhyakAraNam / ataevAtra devanArakayoriva bhavadhAraNAdevAvadhijJAnAvaraNakarmaNAM kSayopazamAbhAvAt tapaHsaMyamAnucaraNajanyakSayopazamAtmakatvAt kSayopazamanimittamityucyate / kiJcedamavadhijJAnaM mAnaveSu keSucittiryaJceSvapi ca samyagdarzanAdibhiravadhijJAnAvaraNasya kSayopazame sati saJjAyate, kintvasaMjJa yaparyAptakeSu tu kSayopaza samyAnam 225
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ masAmarthyAbhAvAnnedaM kathamapyutpAdayituM zakyate", iti / evaM manuSyatirazcAmapi bhavapratyayetaro guNapratyayako'dhirbhavituM zakyate / mana:paryayajJAnam (Mental Knowledge ) yat khalu sarvavidhapramAdarahitaM mana:paryayajJAnAvaraNakarmakSayopazamAdhigatamekamatyantaviziSTaM kSAyopazamikaM pratyakSa tannimittAnmanuSyalokavartino manaH paryApterdhArakasya paJcendriyaprANinaH trikAlavafttamanogatavicArANAM indriyamanasA sAhAyyaM vinaiva yajjJAnaM jAyate tanmanaH paryayajJAnamityucyate" / arthAt yena jJAnena paramanogataM cintitamacintitamardha cintitaM vA viSayakaM jJAnaM saJjAyate tanmana:paryayajJAnamiti / tadidaM mana:paryayajJAna Rjumati, vipulamatizcetyAtmakaM dvividhaM bhavati / tatra yajjJAnaM Rju - sAmAnyaparyAyAn eva gRhNAti, arthAt yajjJAnaM saralamanogatamarthamavagacchati, tad Rjumatimana:paryayajJAnamityucyate / eva RjumatimanaHparyayajJAnaM vartamAnakAlavattina eva jIvasya cintyamAnaparyAyAn viSayIkatu zaknoti / yacca vipula. bahuparyAyAn gRhItu zaknotyarthAt yajjJAnaM kuTilamanogatamapyarthamavagacchati tadvipulamatimana:paryayajJAnam / evaM vipulamatimana - paryayajJAnaM trikAlavartinA jIvena cintitAcintitArdhaM cintitAnnapi paryAyAn gRhItuM zaknoti / kiJcAtra Rjumatimana paryayasya (Simple Mental) tadviSayakA : kAya vAGmanaHsambandhinastrayo bhedA: " sajAyante / tathA ca vipulamatimanaH paryayasya ( Complex Mental) Rju kuTilobhayamativiSayasambandhinaH SaDbhedAH " bhavantIti / tadidaM mana:paryayajJAnaM na darzanapUrvakaM bhavati / yathA khalvavadhijJAnaM pratyakSatvayuktamapi darzanapUrvakameva bhavati, na tathedaM mana:paryayajJAnam, yato hyatrAvagrahAbhAvAd IhAkaraNAtsamArambhAcca na darzanaM pUrvamutpadyate iti / pravaSimanaH paryayayovizeSaH atrAvadhijJAnApekSayA mana:paryayasyAsti vizuddhatarattvam" / yato hi yAvanto rUpiNaH padArthAH avadhijJAnena jJAyante tAvantaH padArthAH mana:paryayajJAnenAdhikyena spaSTatayA manogatAzcApi jJAyante / evameva kSetrApekSayApyanayoH " 226 janadarzana Atma-pramyavivecanam
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasparaM vizeSo vidyate, tadyathA-avadhijJAnasya kSetramagulAsaMkhyeyatamabhAgAtsamArabhya sampUrNa lokAtmakaM kSetra vidyate, arthAt sUkSma nigodasya labdhyaparyAptakasya utpattitastRtIye samaye yasya zarIrasya jaghanyAvagAhanA bhavati, tatpramANamavadhijJAnasya kSetram / kSetre'smin yAvanto'pi jaghanyAH padArthAstAn jJAtuM samarthamavadhijJAnam / asmAdupari kramazo vRddhimupalabhan avadhijJAnasya kSetra lokaparyantam, tatra svasvayogyakSetrasthitaM pratyekamapi padArthamavadhijJAnaM vijAnAti / parametanmanaHparyayaviSaye na saMghaTate / yato hi, tatkSetra tu manuSyalokamAtram / tadanta eva saMjhino jIvasya manaHparyayAn vijJAtukSama manaHparyayajJAnam, na tasmAdbahiriti / vizuddhikSetrApekSAvatsvAmino'pekSayApyanayorasti vizeSa eko'nyastadyathAavadhijJAnaM khalu saMyamAsaMyameSu, saMyatAsayatazrAvakeSu, caturgatyAtmakeSu jIveSu cApi bhavitu zaknoti, paraM manaHparyayajJAnaM tu kevalaM sayamiSu jAyate. naanyessu| evameva viSayA"'pekSayApi anayoranyadvizeSo vidyate, tathAhi-avadhijJAnaM khalu rUpiNaH padArthAn, tatsarvAn paryAyAMzcApi vijAnAti, yadA hi manaHparyayastAvadavadheviSayasyAnantaM bhAgameva viSayatvena gRha NAti / arthAt manaHparyayasya viSayo'vadhijJAnApekSayAtyantaM sUkSmo vidyate / RjuvipulamatyovizeSaH RjumatimanaparyayajJAnAdvipulamatimanaHparyayajJAnaM vizuddhitayA pratipAtena" viziSTam, yato hi, RjumateviSayaH stokaH, vipulamatezca viSayo'dhiko vidyte| RjumatiyovataH padArthAn yena saukSmyena jJAtu prabhavati, vipulamatistAn padArthAn vividhaviziSTaguNaiH paryAyazca sahAtyantasUkSmatayA jJAtu prabhavati / ataeva RjumatyapekSayA vipulamatijJAnaM vizuddhitaram / apratipAtivaiziSTyaJcedam-RjumatimanaHparyayajJAnaM tUtpadyate vinazyati cArthAda vAramvAramutpadyamAnamapi punaH punarvinAzamadhigacchati / paramayaM vizeSo vipulamati jJAne vidyate yadekadotpanna tanna vinAzamadhigacchati, apitu tajjJAnaM yasmin yadaikavAramutpannam, tasmAt taM jIvaM tenaiva bhabena kevalajJAnotpatyantaraM nirvANapadamapi prAptavyaM bhavati / ataeva vipulamati jumatyapekSayA apratipAtIapratighAtI, ato vizuddhitaro bhavatIti / kevalajJAnam (Perfect Knowledge) caturNA dhAtikarmaNAM-mohanIya-jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-antarAyAkhyAnAM 227
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaye sati kevalajJAnamutpadyate / arthAdatra kevalajJAnotpattI catasRNAM karmaprakRtInAM kSaya eva hetuvidyate / eSu caturvapi ghAtikarmasu pUrva mohanIyasya kSaye sati jJAnadarzanAvaraNAntarAyAdInA pazcAt kSayaH sampadyate, arthAt mohanIyasya kSayAnantarameva jJAnAvaraNAdInAM trayANAM yugapadeva kSayo jAyate, yasmAt vizuddhatamaM pUrNajJAnaM kevalAkhyamutpadyate iti / matizrutayoviSayaH mati-zrutayoIyorapi jJAnayoH parokSatvamuktameva, teSu pararUpeSu kAraNeSu indriyANAM kSetra, viSayazca niyata eva, ata AbhyA mati-zrutAbhyAM samagrANAM dravyANAM tatparyAyANAJca jJAnamasambhavam, mano'pi dharmAdInAM dravyANAM sUkSmAtisUkSmaparyAyAn jJAtumakSamamata eva matijJAnaM zrutajJAnaJca dravyANi sAmastyena tu jAnanti, paraM teSA sarvavidhaparyAyAn jJAtumakSame" eva staH / atra mAnasamatijJAnasya dharmAvarmAkAzAdyarUpyatIndriyapadArthAnAmapi jJAyakatvAdanayormatitha tayo sarvadravyasaMgrAhakatvaM" sidhyati / avadhijJAnasya viSayaH avadhijJAnasya viSaya kevalaM rUpidravyameva vidyate na ttpryaayaa.| arthAdativizuddhAvadhijJAnayukto'pi kazcit rUpiNo dravyANyevAvagacchati, rUpidravyasya sampUrNaparyAyAn, rUpidravyAtiriktAnanyAn padArthAn vAvagantu na prabhavati / atropalakSitena rUpeNa rasa-sparza-gandhAdInAmapi grAhyatvAd pa-rasa-gandha-yuktAnAM pudgalAnAmeva" grahaNaM bhavati / manaHparyayasya viSayaH avadhijJAnaviSayabhUtAnAM rUpidravyANAmanantaM bhAgaM mana.paryayajJAnaM viSayIkaroti / yato hi, mana.paryayajJAnamantaHsthitatvAt antaHkaraNavicArAgatAnAM rUpidravyANA manuSyakSetrasthitAnAmavadhijJAnAdativizuddhaH sUkSmatararbahutarazca paryAyaiH saha gRha NAti / arthAnmana paryayajJAnasya viSayo'vaviSayasyAnantakabhAgapramANaM rUpidravyam, taccApyasarvaparyAyayuktameva" / ata idamavadhyapekSayA sUkSmAtisUkSma viSaya vizeSeNa vijAnAtIti / kevalajJAnaviSayaH jIvapudgalAdIni sarvANyapi dravyANi, teSAJca trikAlavartinaH samagraparyAyAH 228 jainadarzana Atma-vyavivecanam
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnasya viSayabhUtAH santi / nAsmAdutkRSTamanyat jJAnam, nApyetAdRzaH kazcana padArthaH paryAyo vAsti yo'sya viSayAbahistiSThet / atra jJAnAvaraNasya sarvathA kSayAtmakatvAt netena sahAnyat jJAnaM kathamapi tiSThati, ekAkyevedamupajAyate, ata evedaM kevlmityucyte| tadidaM kevalajJAnaM sakaladravyabhAvAnAM paricchedakatvAt paripUrNam, atha ca yathaika jIvapadArtha sAkalyena gRhNAti, tathaivAnyeSAmapi samastapadArthAnAM jJAyakatvAt samagram, kSayopazamanimittenAnyena kenApyasAdRzyatvAdasAdhAraNam, indriya-manasaAlokAdisahAyakAlambanAnapekSatvAt nirapekSam, jJAnAvaraNadarzanAvaraNAdinimittAnAM maladoSAdyazuddhInAM sarvathA'bhAvAdvizuddham, samagrANAmapi tattvAnAmavabodhakatvAt sarvabhAvajJApakam, lokAlokayoH sarveSAmapyazAnA paricchedAtmakatvAllokAlokaviSayam, agurulaghuguNanimittAnantaparyAyapariNamanAtmakatvAdanantaparyAyamapIdamucyate / athavA jJayaparyAyAnantAtmakatvAt, anantAvibhAgapraticchedAtmakatvAdvAsyAnantaparyAyatvamastIti / asyAyamAzayo yadanantazakti-yogyatAnAM dhArakatvAdidaM sarvathA'pratima jJAnamiti / jJAnAnAmekakAlabhAvitvam eSu matizrutAdijJAneSu kasyacijjIvasyakam, kasyacid dve, kasyacit trINi, catvAri vA jJAnAni ekakAlAvacchedena bhavituM zaknuvanti / tadevoktaM tattvArthasUtre vAcakamukhya. 'ekAdIni bhAjyAni yugpdeksminnaactubhyH| atredamavadhAryam, yadyasya zrutajJAnaM vidyate, tasya matijJAnenApi avazyaM bhAvyam, tasya tatpUrvakatvAt / paraM yasya kevalaM matijJAnamevAsti na tasya zra tajJAnamavazyambhAvi / atha ca kevalajJAne jAte sati matyAdInyapi tena sAkaM vidyamAnAni santi na veti viSaye viduSAM yanmatavaibhinnyaM, tadittham atra kecanetthaM pratipAdayanti, yat kevalajJAne sati na matijJAnAdInAmabhAvo jAyatepitu tAni kevalajJAnenAbhibhUtAni eva bhavantyatastAni kevalajJAnAvasthAyAM na kAryakaraNakSamAni bhavanti / yathA khalu kevalajJAne satyapi sarvANIndriyANi tadavasthitAnyeva tiSThanti na kiJcidapi kArya kartuM zaknuvantyevameva matijJAnAdInyapi / kecanetyaM pratipAdayanti--yannemAni matijJAnAdIni kevalinastiSThanti, yato samyagjJAnam 229
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ hi, zrotrAdIndriyarupalabdhasyehitapadArthasya nizcayo'vAyaH, matijJAnaJcApAyasvarUpaM sat vidyamAnaM vidyamAnasadRzaM vA padArthameva gRha NAti, kintu naitAni kevalajJAne samupalabhyante'to na tena kevalena saha vrtnte| zra tajJAnasya ca matipUrvakatvAt, avadhimanaHparyayozca kevalaM rUpidravyamAtraviSayatvAcca na tatra kevalini bhavitavyamiti / atha ca yAni matijJAnAdIni kevalavyatiriktAni catvAri jJAnAni, teSAmupayogaH khalu jIvasya krameNaiva jAyate, na tu sahavartitvena / na dRzaM kevalajJAnaM bhavati, arthAt yena kevalinA paripUrNajJAnaM darzanaJca samprAptam, sa samastamapi padArtha yugapadeva viSayIkaroti / tasyAsahAyatvAdanayoH kevalajJAnadarzanayoryugapadupayogo bhavati / atha caiSu paJcavidheSu jJAneSu catvAri khalu kSayopazamAdutpadyamAnAni, kevalajJAnaJca sarvathA karmakSayAdutpannamato na kevalini caturNAmeSA sahabhAvo bhavatyatastatra teSAmabhAva evAvagantavya iti / samyakcAritram samyakcAritralakSaNam saMsArasya (sasaraNasya) kAraNabhUtAnA rAgadveSAdInA nivRttya kRtasaMkalpasya vivekina zarIravAGmanasA bAha yAbhyantarakriyAbhyA virAgAnantaraM svarUpasthiteradhigama samyakcAritram / arthAt dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAvaparivartanarUpasya paJcavidhasasArasya kAraNabhUtAnAmaSTavidhakarmaNAmAtyantikI nivRtti prati kRtasakalpasya jJAnayuktasya jIvasya bAha yakriyAbhyo mAnasikakriyAbhyazca viramaNaM yadaiva jAyate, tadeva tasya svarUpe sthitirapi saJjAyate / sA svarUpasthitireva 'samyakcAritrami'tyucyate / evamahisA-asteya-acaurya-brahmacaryaaparigrahAdInA samyakparipAlana samyakcAritramiti," athavA-saMsaraNakAraNabhUtAnA karmaNAM bandhayogyAH yA. kriyAstAsA nirodhAnantaraM zuddhAtmasvarUpAvAptaye yA samyagjJAnapUrvikA pravRttirjAyate, tatsamyakcAritramiti kthyte| samyakcAritrabhedAH tadetat samyakcAritra khalu paJcavidham", tadyathA (1) sAmayikam (Equanimity) (2) chedopasthApanam (Recovery of Equanimity after down-fall) 230 jainadarzana mAtma-dravyavivecanam
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) parihAravizuddhiH (Pure & Absolute Non-Injury) / (4) sUkSmasAmparAyam (All but entire Freedom from Pass____ion, or Slightest Delusion) / (5) athAkhyAtaJceti (Ideal & Passion-less) / atra samastapApakriyANAM tyAgaH samatvasyArAdhanaJca 'sAmayikam', vrateSu dUSaNe sajAte sati doSaparihAraM kRtvA punaH vrateSu sthitiH 'chedopasthAnam', sarvatra gamanAdipravRttI satyAmapi zarIreNa jIvahiMsAbhAvaH 'parihAravizudiH', samastAnAM krodhAdikaSAyANAM vinAze satyavaziSTasya lobhasya vinAzArtha prayatna eva 'sUkSmasAmparAyam', atha ca samastAnAmapi kaSAyANAM kSaye sati jIvanmuktasya pUrNAtmasvarUpe vicaraNaM 'yathAkhyAtami'tyucyate / sAmayikam (Equanimity) AgacchantItyAyAH, sattvavyaparopaNahetavo'narthAH saGgatAH AyAH, samyagvA AyAH samAyAH, teSu, te vA prayojanamasyeti sAmayikamavasthAnam / arthAt sarveSAmapi sAvadyayogAnAmabhedena sArvakAliko niyatakAliko vA tyAgaH sAmayikam / atrAsya mAnasikapravRtyAtmakatvAnna guptAvantarbhAvo bhavati, yato hi, guptau tu manovyApArasyApi nigrahaH sajAyate / kiJcAsya mAnasikapravRttyAtmakatvAt samitAvapi nAntarbhAvaH zakyaH, yato hi, sAmayikacAritropetasyaiva samitI pravRttirjAyate'taH kAryarUpasya smiterettkaarnnaatmktvmuppdyte| chedopasthApanam (Recovery of Equanimity after Down-fall) trasa-sthAvarAdijIvAnAmutpatti-vinAzahetUnAM chadmasthApratyakSatvAt, pramAdavazAcca svIkRtAsu niravadyakriyAsu dUSaNe sati tasya pratIkArarUpaM 'chedopasthAnam' / arthAt-sAvadyakarma khalu hisAnatAdibhedAtpaJcavidham, ityAdivikalpanapUrvakaM tebhyo viramya paJcayamarUpe dharme saMyojanaM 'chedopsthaapnmi'ti| afegtafayfa: (Pure & Absolute Non-Injury) pariharaNaM parihAraH prANivadhAnnivRttiH, tayuktatvena viziSTA zuddhiryasmin sA parihAravizuddhiH / cAritramidaM triMzadvarSAyuSaH, varSatrayAt navavarSa yAvat tIrthakarapAdamUlasevinaH, pratyAkhyAnanAmakapUrvapAraGgatasya, jantUnAmutpattisamAcAritra 221
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinAzayordezakAladravyAdisvabhAvajJasyApramAdinaH, mahAvIryasyotkRSTanirjarasyAtiduSkarakriyANAmanuSThAtuH trikAlasaMdhyAM varjayitvA dvikozagAmina evotpadyate, nAnyapyatadvirahitasya kasyacidapi sjaayte| sUkSmasamparAyam (All but Entire Freedom from Passion) sUkSmasamparAyacAritra dazamaguNasthAnIyAnAmevotpadyate, yatra khalu lobhasajvalanAkhya. samparAya. sokSmyamupagacchati / tacceda sthUlasUkSmaprANinAM vadha-parihAre pUrNatayApramattasya, nirvAdhotsAhazIlasyAkhaNDacAritrasya, samyagdarzanajJAnamahApavana. sandhokSitAbhi. prazastAdhyavasAyAgnijvAlAbhirbhasmitakarmendhanasya, dhyAnavizeSataH kaSAyaviSAkuraviiikhatasya, sUkSmamohanIyakarmabIjAnnapi apacayAbhimukhamAlInasya, paramasUkSmalobhakaSAyayuktasya sUkSmasamparAyAkhyaM cAritramutpadyate / yathAkhyAtam (Ideal & Passion-less Conduct) yathAtmasvabhAvo'vasthitastathaivAkhyAtattvAt 'yathAkhyAtamiti' / sarvavidhasyApi cAritramohasyopazamAt kSayAdvAtmasvabhAvasthitirUpaM paramopekSApariNataM yathAkhyAtacAritram / arthAtpUrvacAritrANAmanuSThAtRbhirapi sAdhubhirna mohopazamAbhAve kSayAbhAve vA prAptu zakyate tdthaakhyaatmiti| atrAthazabdasyAnantaryAtmikatvAccAritramohasyopazamAnantara kSayAnantaraM vetyeva" gRhyate / evamida yathAkhyAta (athAkhyAta vA) cAritra mohanIyAkhyasyAzubhakarmaNaH upazame kSaye vA satyeva yasmin chadmasthe jine vA sampadyate sa 'yathAkhyAtacAritram" ityucyte| guptayaH (Preventions) samyakcAritrasyaiteSA bhedAnA vizleSaNeneda jJAyate, yadasyAvAptau ye pramukhAH hetava. santi te guptaya , samitayaH, cAritramohAbhAvazcetyeva santi / athadiSA trayANAM guptyAdInAmAcaraNenaiva samyakcAritra paripuSTa bhavati / tatra satkAra lokaprasiddhimalaukikaM pAralaukikaJca sukhamanapekSya kriyamANo yoganigraho guptirityucyate / taMtra kAyavAGmanasA parispando yogaH, nigrahazca"-prAkAmyasya yatheSTacAritrasyAbhAva / yogasya ca yo nigrahaH sa eva guptiriti, sA ca trividhA bhavati kAya-vAG-mano (Body, Speech, Mind) bhedena / tatra nigRhItakAyapracArasyApramattasyAnavekSitApramArjitabhUmipradezavicaraNam, janadarzana Atma-adhyavivecanam 232
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastvantarArAdhananikSepaH, zayanAsanAdizArIrikakriyAzcetyeteSAM nimitta yatkarma, tasyAnAsravaNameva 'kaayguptiH'| saMvararahitasya jIvasyAsatpralApApriyabhASaNAdibhiryAni vAcikavyApAranimittAni karmANi Asravanti, vAgyoganigrahiNi jIve yatteSAmabhAvastadeva vacanaguptiriti / yacca rAgadveSAdibhirabhibhUtaprANino'tItAnAgataviSayAbhilASAdibhiH manovyApAranimittakAni karmANyAgacchanti, teSAmabhAva eva manoguptirityucyate / etattrividhAnAmapi guptInAM yoganigrahAtmakatvAccAritrasAhAyyatvamasti / kintvatrAyaM yoganigraho yadyavidhi-ajJAna-asvIkAra-mithyAdarzanAdipUrvaka: syAttadA nAsya guptitvamupapadyate'taeva samyagyoganigrahasyaiva guptitvamatra svIkRtam / anyathA AtmaghAtAdInAM bAlatapazcaraNasaMlagnAnA mithyAdRSTInAM maunadhAraNAdInAM prakriyANAmapi guptitvaM syAt / samitayaH (Carefull-ness) etAH guptayaH saMvarasya pradhAnasAdhanabhUtAH, ataeva mumukSabhiH samyakparipAlanIyA / kintu ye khalvetAsAM paripAlane'kSamAsteSAM kRte'tha ca 'zarIrasya na yAvat sampUrNarUpeNa parityAgastAvatprANasaMdhAraNArtha (yAtrArtha) yatkiJcidazana-pAna-AdAna-nikSepaNa-utsargAdikamAvazyakam, tena savaraH khalvazakyaH' ityAzaGkhyamAnAnA kRte eva samyakpravRttInAM samitInAmupadezo vidyate / imAzca samitayaH paJcavidhAstathAhi" (1) IryAsamitiH (Care in Walking) / (2) bhASAsamitiH (Care in Speaking) / (3) eSaNAsamitiH (Care in Eating ) / (4) AdAnanikSepaNasamiti (Care in Lifting & Laying) / (5) utsargasamitizceti (Care in Excreting) / fafafafa: (Care in Walking) tatra jIbasthAnAdividhivijJasya dharmArthaprayatnazIlasya sUryodaye sati cakSurindriyaviSayagRhItatve manuSyAdicaraNapAtopahRtAvazyAyamArge sAvadhAnacittasya sakucitAvayavasya zanaizzanaya'stapAdasya zarIrapramANabhUmimagre nirIkSaNAvahitadRSTe: yadapramattaM gamana tadIryAsamiti"padenocyate / samyakdhAritram 233
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvAsamitiH (Care in Speaking) atha ca hita-mita-asaMdigdha-anavadyArthapratipAdananiyatAnAM vacanAnAM vyavahAro bhASAsamitiriti / arthAt mokSasAdhane pravRttirUpAH, AtmanaH kalyANalakSyAbhAvarUpAH, niSprayojanAH, aparimitarUpAH, anizcAyakAH, ataeva sandehItpAdakA saMzayapUrvakAH pAparUpAH pApakAryasamarthakAH vA ye zabdAste na samitisvarUpAH, ataevaitAn zabdAn parityajyopayuktAn catvAraH zabdAnuddizyApramattabhASAyA vyavahAra eva bhaassaasmitirityucyte"| goarafafa: (Care in Eating) Agame ye utpAdanAdikA doSA varNitAsteSA varjanapUrvakaM dharmasAdhanAnAM dhAraNam, annapAnapravRttizcaSaNAsamitiH / arthAt bhakSya-peya-rajoharaNa-pAtra-cIvarAdInAM dhAraNe udgamotpAdanaSaNAdidoSAnA parityAga eSaNAsamitiriti / aratararaquarafa: (Care in Lifting & Laying) dharmavirodhinA parAnuparodhInAM jJAnasaMyamayozca sAdhakAnAmupakaraNAnAM nirIkSya, pramRjya pravartanamAdAnanikSepaNasamitiH / utsargasamitiH (Care in Excreting) yatra sthAvarajaGgamAdijIvAnAM virAdhanA na syAt, tava malamUtrAdivisarjanam, zarIrasya sthApanaJcotsargasamiti", arthAt yatra pRthivIkAyikAdaya sthAvarAH paJcavidhA ekendriyAdijIvA' asAzca na syustatra zuddhe, sthaNDile, prAmukasthAne nipuNa nirIkSyopamRjya ca malamUtrayoH parityAga ebotsargasamitiriti / cAritramohAbhAvaH eva samyakcAritrasyAvAptau yAdRzaM sAhAyyaM guptisamityorasti, tadadhika cAritramohAbhAvasya, yato hyasyAbhAve tu neda samyakcAritra kathamapi yujyate / atastadavAptau cAritramohAbhAvo'tyAvazyakaH / tatra cAritrasya mohakAnAM saptaparISahANAmabhAva eva cAritramohAbhAvapadena gRha yate / yato hi, cAritramohasyodaye satyeva imAH saptavidhAH parISahA utpadyante, yadvazAnnAtmA samyakcAritramadhigantu prabhavati / eSAmabhAve satyeva tenAtmA yujyate / tAzca saptavidhAzcAritramohaparISahA imAH-- janadarzana mAtma-nyapicamana 234
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) nAgnyaparoSahA (Nakedness) / (2) aratiparISahA (Dissatisfaction, Languor) / (3) strIparISahA (Women Suffering) / (4) niSadyAparISahA (Sitting) / (5) AkrozaparISahA (Abuse) / (6) yAcanAparISahA (Begging) / (7) satkArapuraskAraparISahazceti (Respect on Disrespect) / eSAmudaye sati samyagdarzanajJAnayutasyApi jIvasyAcaraNaM na samyaktvaM labhate'tastadavAptyai eSAM saptacAritraparISahANAM vazinaH sAdhujanAH na mokSamArge'ne saritu prbhvnti| ataevaitAH-mokSamArgabAdhikAH cAritraparISahAH vijityeva mokSamArge pragatividhIyate sAdhubhiH / tAzceksvarUpAH-yathAjAtarUpasya nAgnyasya mUrtimaccAritrasvarUpatvamasti / tadidamavikAri saMskArazUnyaM svAbhAvikaJcAsti / tasyatasya nAgnyasya dhAraNe bAdhikAH vipattaya eva nAgnyaparISahapadavAcyAH, AsAM bAdhakavipattInAmeva jayo nAgnyaparISahajayaH / aniSTapadArthasaMyoge'prItibhAvo'ratiparISahA / tAsAM dhairyeNa vinaashnmevaartipriisshjyH| ekAntodyAnabhavanAdiSu yauvana-madarUpamada-vibhrama-unmAda-madyapAnAdisAdhanairjAyamAna vighna strIparISahA, tatsatyapi tatsparzanadarzanAdIcchArahito bhAvaH striipriisshjyH| dhyAne sAmayike vaikAsanasthite ca tadAsanasthitau kAThinyAnubhavanaM niSadyAparISahA, tasyAH jayo niSadhAparISahajayaH / evaJca 'vaJcako'yaM' 'sAdhuveSAcchannazcauro'yaM' 'pApI' 'duSTazcAyaM' ityadyAjJAnAkSepitamithyAvacanAni evAkrozaparISahA, tasyAH sahanameva AkrozaparISahajayaH / saMkleze vipattikAle ca tasmAdvi bhetya tadrIkaraNArthaM yasya kasyacidvastuno yAJcAbhAvo yAcanAparISahA, tasyAH jayaH, yAcanAparISahajayaH iti / atha ca vibhinnayogyatAyuktasyApi tadanurUpaM mAnapuraskArAdiprAptyabhAvo satkArapuraskAraparISahA, tasyAH jayaH satkArapuraskArajaya iti / evametat saptavidhaparISahajayayuktena mumukSuNA bubhukSA-tRSA-zaitya-auSNya-dazakamazakAdInAm, calatA, gacchatA, svapitA vA kaNTakAdInAm, vadha-AkrozamalotsargAdInAJca bAdhAnA zAntyA prasahanam, nagnatve'pi sati syAdinA 235
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ caryaghAtakAnAM sAdhanAnAM darzane sajAte prakRtisthatvam, suciraM tapastapte'pi Rddhi-siddhyanavAptI tapaH pratyanAdarAbhAvaH, RddhiprAptau ca tadgarvAbhAvaH, yasya kasyacidapi satkArapuraskArayoranyatarasya prAptAprAptI harSApamAne vA khedAnanubhUtiH, bhikSite bhuGa kte'pi vAtmanyadanyamityAdiparISahajayazcAritre haDhA niSThA sajAyate, tasmAt cAritramapi paripuSTaM bhvti| evaM saptavidhaparISahANAM cAritramohotpAdikAnAM vijayAt cAritramohasyApyabhAvaH sampadyate, tadabhAve ca cAritrasya samyaktvamapi sudRDhaM bhavatIti / kazcidAcArya stvidaM samyakcAritra saMyamapadenApyabhihitam, tadetat saMyamaH khalu dharmAntarbhUta indriyavijaya-prANirakSArUpazcAsti / kaizcicca vratadhAraNam, samitipAlanam, kaSAyanigrahaH, daNDaparityAgaH, indriyajayazceti pnycvidhH| svIkRta / para tattvArthavAttikakRtAyaM saMyamaH prAmukhyena upekSAsaMyamaH, apahRtasayamazceti dvividho'bhihita. / tatra dezakAlavidhijJasya svabhAvata eva zarIrAdviraktasya guptitrayadhArakasya rAgadveSarUpAyAzcittavRtterabhAva upekSAsaMyamaH / apahRtasayamazcotkRSTa-madhyama-jaghanyabhedena trividhaH / tatra prAsukavasatyAhAramAtrabAha yasAdhanAtmakatvasya svAdhInajJAnacAritrakaraNasya bAha yajantUpanipAte satyAtmamana saMrakSaNapUrvaka pAlanamutkRSTApahRtasayamaH, mRdUpakaraNAdibhirjantUnAM pramArjakasya madhyamApahRtasayama , anyopakaraNAdyabhilASiNazca jaghanyApahRtasaMyamo bhavati / atasyApahRtasaMyamasya pratipAdanArthamaSTazaddhayo bhAva-kAyazuddhyAdaya updissttaa'| yAsA samyakparipAlanenApahRtasayamasya puSTirbhavati, tasmAcca samyakcAritra paripuSTa bhavati / eva samyagdarzanajJAnayutasya gupti-samiticAritra-sayamAdInA samyakparipAlanena samyagAcaraNasya sadbhAvAtsamyakcAritramutpadyate, tasmAdeva jIvo mokSatvamadhigacchati, yato hi, samyakcAritrAbhAve na kathamapi samyagdarzanajJAnasampanno'pyAtmA tadadhigantuprabhavati iti / kRtsnakarmakSayo mokSaH karmakSayasyAvazyakatvam jagatyasmin sAsArikasya jIvasya saMsaraNAtmakatvAt janmamaraNAdInnupalabhataH, pUrvajanmopAjitAnA karmaNAM prabhAvAdadhigate'sminnapi janmani karmaNAmupArjanAtpunarjanma, tatrApi ca karmaNAM saMcayAtmakatvAtpunarapi janma gRha NAti / 236 janadarzana Atma-vyavivecanam
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA ca tatra tasajjanmopArjitAyuSkarmaNaH samAptau maraNam, tatazca punarjanmanyapi tatkarmasambaddhaM mrnnmuplbhte| evamanayorjanmamaraNayormadhyavatinaM yAvatkAlaM jIvo jagati tiSThati, tAvatkAlamaharnizameva nitya-naimittikaAvazyakAdyAcaraNIyaH karmabhistattatkarmapudgalAn prati, icchA-rAga-dveSa-mohAdibhiryuktaH shlissyte| te ca karmapudgalAH jainadArzanikaH pramukheSvaSTasu bhAgeSu vibhaktAH / teSAM madhye khalu caturvidhAstu pratyakSata evAtmanA zliSyanti, anye caturvidhAstvapratyakSataH / eSAM saMzleSaNenaivAtmA karmapudgalasaMzliSTo'yameva ca bandha ityucyte| asya bandhasya sadbhAve sati, punaH punarutpadyamAne ca na kathamapyAtmA saMsArAt nirmukto bhavitu zaknoti, nApyeSu keSAJcana karmaNAM vinAze, keSAJcana cAvinAze bAsmAtsaMsArAdvimucyate'pitu sarveSAmeva karmaNA yadA vinAza Atmani sajAyate, tadevAto muktiH prApyate / ata ebhiH karmabhivimuktyarthameSAM sarveSAmapi karmaNa kSayaH-vinAza Avazyaka: / samyakcAritrasya mokSahetutvam yadyapi bahubhirdArzanikaiH sva-sva-padArthAnA samyagjJAnAdeva mokSalAbho'bhihitaH, tatra karmaNAmabhAvasya kRte na cAritrasya prAdhAnyamAvazyakatvaM vA svIkRtam, kintu atra vicAre kRte sati jJAyate, yadvastutastu tattatpadArthAnA jJAne satyapi, teSu virAgo yadi na syAt, tatkatha tebhyaH padArthebhyo mano-vAkkAyAdInAM trividhayogAnAM viraktirbhAvinI, viraktyabhAve ca tatra snehAdaya eva pravardhante, teSAJca sadbhAvAtkathamapi padArthajJAnamAtra mokSakAraNaM mokSasvarUpaM vA na bhavitumarhati / puNyakarmaNAmapi heyatvam ataeva ye khalu jagati sneha-rAga-dveSaprabhRtibhirdArairAtmani snehAdibhAvAnAmutpAdakAH karmazatravo vidyante, teSAM sarvathA vinAza eva muktavAvazyakaH / yadyapi karmANyapi zubhAzubharUpANi dvividhAni santi, tatra kevalamazubhAnyeva heyAni, zubhAni copAdeyAnIti kazcidabhihitam, parama damavadheyaM yajjanadArzanistAvadyathA khalvazubhAni karmANi jagati jIvaM vadhvA sthAtu lauhanigaDavadabhihitAni, tathaiva zubhAnyapi karmANyatra sthAtu svarNanigaDavat svIkRtAni, yato hi, ubhayavidharapi karmabhirbandhaH jagaddhetubhUtaH sadRza eva jAyate'to yathA azubhakarmaNAM nivRttiH jagaducchedaheto mokSe vA sahAyikA tathaiva zubhAnAmapi / kRtsnakarmaNyo mozaH 237
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAta-udyota svAthara-sUkSma-sAdhAraNAnAM SoDazaprakRtInAmanivRttibAdarasamparAye samAdhinA yugapat samUlo vinAzo bhavati / / ato'nantaraM ca pratyAkhyAnApratyAkhyAna-krodhamAnamAyAlobhAdyaSTakarmakaSAyANAM vinAzo bhvti| tatraiva ca strInapusakavedayoH SaDnokaSAyANAJca kramazaH kSayo jaayte| tatazca puvedasaJjvalanakrodhamAnamAyAdInAM kramazaH kSayo bhavati / lobhasavalanastu sUkSmasamparAyAnte eva vinazyate / kSINakaSAyavItarAgachadmasthasyopAnte kAle nidrApracale kSayaM gacchataH / paJcajJAnAvaraNAnAM, catuNNAM darzanAvaraNAnAM, paJcAnAmantarAyANAJca dvAdazatamaguNasthAnasyAnte vinAzo bhavati / aba caikaH kazcana vedanIyaH, devagatyaudArika-baikriyikAhAraka-taijasa-kArmaNasarIraSaDsaMsthAnAni, audArikarva kriyikAhArakAGgopAGgAH, SaDsaMhanAni, paJcaprazastavarNAH, paJcAprazastabarNAH, dve gandhe, daza prazastAprazastarasAH, aSTo sparzAH, devagatiprAyogyAnupUAgurulaghUpaghAtaparaghAtocchavAsaprazastavihAyogati-aparyAptakapratyekazarIrasthirAsthirazubhAzubhadurbhagasusvara-duHsvarAnAdeyAyazaskIti-nirmANanIcagotrasaMjJAkAzcetyetAsA dvisaptatiprakRtInAmayogakevalina upAntye kAle vinAzo bhavati / eko vedanIyo manudhyAyurgatipaJcendriyajAtimanuSyagatiprAyogyAnupUrvyatrasabAdaraparyAptakasubhagAdeyayazaskIrtitIrthakaroccairgotrAkhyAnAM trayodazaprakRtInAmayogakevalinazcarame samaye vyucchedo bhavati / kaMvalyam (Perfect Knowledge) mithyAdarzanAdayo ye bandhahetavasteSAM tattadAvaraNIyakarmaNAM kSaye satyabhAvastatazca samyagdarzanAdInAmutpattirjAyate / atra tattvArthazraddhAnarUpaM samyagdarzanaM nisargato'dhigamatazca (paropadezataH) utpadyate / evaM tatsadbhAve sati samyagvyapadezitasya saMvRtasya nirjaraNakAraNAnAmatyantakSayo jAyate / etasmAtkSayAdeva sarvadravyaparyAyaviSayake kevalajJAnadarzane prakaTayataH yAbhyAmAtmA zuddhaH, buddhaH, sarvajJaH, sarvadarzI, jina., kevalIti vocyate / tatazcAyamaghAtikarmAvaziSTaM AyuSkarmasaMskArAjjagati viharan tiSThati aryAt saMvarakAraNAnAmabhAve sati bandhakAraNAnAmabhAvaH, tatazca nUnakarmaNAmAgamanAbhAvo'to'nantaraM ca nirjarakAraNanimisAtpUrvopArjitakarmaNAmekadezakSayo'pi prArabhate / evaM nUna-nUnayo mogaH 239
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaNAM saMvaraNAt, sacittAnAJca nirjaraNAt kevalajJAna saJjAyate / tadevoktamumAsvAtinA - 'mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam " / mohanIyasya jJAnAvaraNa-darzanAvaraNayorantarAyasya ca kSaye sati kevalajJAnaM kevaladarzanaJcotpadyete / arthAt caturNA ghAtikarmaNAM kSayAdeva kevalamutpadyate'tra mohanIyakSayAnantaramevAnyeSAM trayANAM kSayo bhavati / mohanIyasya kSayAnte darzanajJAnAvaraNAdInAJca kSayAtprAgantarmuhUrttakAlaM chadmasthavItarAgatvaM bhavati / ter: (Liberation) mokSastAvatkRtsnakarmakSayalakSaNastatrASTI karmANi ( catvAri ghAtikarmANi, catvAri vAghAtikarmANi) kSayamupagacchanti, tatra caturNAM ghAtikarmaNAM pUrvameva ka~valyAvasthAyAM kSayo jAyate / ato'vaziSTAnAM caturNAmaghAtikarmaNA yasmin kAle sarvathA kSayo bhavati, tadaiva mokSaprasiddhirbhavati / tadeva caudArikazarIraviyogo'pi jAyate yenAnte'sya janmano'bhAvo bhavati, punazca kAraNAbhAvAduttarajanmaprAdurbhAvo'pyasambhavaH syAt iyamevAvasthA sarveSAmapi karmaNAM kSayarUpA / ayameva mokSa, etAze karmavipramokSe mokSe sadbhAve sati janmamaraNAdivirahitAvasthA bhavati / evaM samastAnAmapi karmaNAM sarvathAbhAvAdeva yAvasthotpadyate seva 'mokSa' ityucyate / muktAtmanAM svarUpam zrAtmaguNasAkSAtkAraH 'caitanyaM' jIvasya sAmAnyaM lakSaNam" / jagati sarvavidheSvapi jIveSu caitanya - mupalabhate / yato hi pratyekamapi jIvo nisargAdevAnantajJAnadarzanAdisAmarthya guNaiH sampanno bhavati, paraM jIveSvAvaraNIya karmabhiH teSAM svAbhAvikAnAM guNAnAmudayo na sambhavati / AtmIyAnAmeva zubhAzubhakarmaNA prabhAvAjjIvasya svAbhAvikreSu guNeSvekamAvaraNaM saJjAyate kintu azubhakAryANAM parityAgAt, zubhakAryANAmevAnuSThAnAccAsyAvaraNasya tirobhAve sati eteSAM guNAnAM sAkSAtkAro jIve saJjAyate / AtmAparanAmo jIvaH khalu svatantra ekaH padArthastasyopayogalakSaNAtmakatvAt " caitanyamasAdhAraNo guNaH, yenAyaM sarvebhyo'pi dravyebhyaH svIyaM pRthagastitvamupalabhate / caitanyasyAsya bAhyAbhyantarakAraNavazAt jJAnadarzanarUpo dvividhaH janadarzana Atma-dravyavivecana 240
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAmo bhavati / yadA cedaM caitanyaM svato'bhinnaM caitanyAkAramAtra tiSThati, tadA darzana miti, yadA ca svato bhinnaM kaJcana jJayavizeSaM vijAnAti, tadA jJAnamityucyate / yadA cAyamupayogo dvividho'pi kevalatvamupapadyate, tadAtmano mokSa: saJjAyate'to'sya mokSasyopalabdhistattvatastvAtmaguNAnAM sAkSAtkArarUpaiva bhavati / mokSasya paJcagatitvam jagataH pratyekasminnapi bhAge jIvAnAM sattAvalokyate, tatra jIvaH khalu zubhAzubhakarmaNAM karttA, sukhadu:khAnAJca bhoktA, svasya prakAzakazcAsti / ato jIvasya parasparaM viruddhe dve avasthe saMsAra-mokSarUpe staH / atra saMsAro yadi janmamRtyoH pratIkabhUtastanmokSastvetadviparItabhUta / yato hi saMsArAvasthAyAmAtmA karmAdhIno bhUtvA nAraka- tiryaG-manuSya- devagatiSu paribhramati, kintu mokSastvaMta: , bhinnazcaturgatinirodha kastadvirahitazca san paJcamagatisvarUpa eva bhavati / zrAtmano medA: yadAtmA caturdazaSvapi guNasthAneSu vicaran samastAnAmapi karmaNA vinAzako bhavati, tadaiva tasya paJcamagati'rmokSo' jAyate / saMsArAvasthAyAM sthitasya tasya karmAbhibhUtatvAt na tasmin tA. zaktayaH prakaTanti, yai khalu muktAvasthAyAM tasya paramAtmatvamupalabhyate / tatazcAnanta jJAna darzana sukha vIryaJca dhArayati / ava tAH zaktaya prakaTanti yAH khalu mokSaheturUpeNa jainadArzanikai svIkRtAH vidyante / evaM saMsArAvasthAto mokSa yAvat yadyapi jIvasthAnantAH paryAyakRtAH bhedAH saJjAyante paraM prAmukhyena traya eva, te ca yathA (1) bahirAtmA, (2) antarAtmA, (3) paramAtmA ceti / atra zarIramevAtmeti svIkaraNAtma ke nAjJAnena yukto jIvaH - bahirAtmA / ato jJAnI AtmA svakaM dehAdbhinnaM jJAnamayaJcAvagacchati, evaM jJAtvA yaH khalvAtmadhyAne lInaH, sa paramAtmajJo'ntarAtmA / evaJca samastAnAmapi bAhyavastUnAM sarvathA parityAge kRte satyantarAtmaiva paramAtmatvamupalabhate / prAtma-karmaNo svabhAvaH rAga-dveSAdimanobhAvarUpA AtmanA sambaddhA: paramANava eva karmetyucyante / muktAtmanAM svarUpam 241
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvakarmaNoH sambandhazcAnAdiH / karmakRtA ekAtmano'nekA avasthAH, atha ca karmahetunava jIvasya zarIre sthitirbhavati / yadyapyAtmA karmavazAt zarIrasthitastadapi tasmAtsarvathA bhinnaH, SaDdravyeSu kevalameka eva cetano'nantasya jJAnAnandasyAgArI bhUtvA zarIrapramANazca darzana-jJAna-guNamukhyaH san muktAvasthAyAM karmabandhanazUnyatvAt zUnyAtmako'pi bhavati / yadyapi sarveSAmapyAtmanAmastitvaM pRthakpRthagvidyate, paraM guNApekSayA na teSu kazcana vizeSaH, sarveSAmapyAtmanAmanantajJAnadarzanasukhavIryAgArAtmakatvAt / kevalamazuddhAvasthAyAmeveSAmetadguNAnAM karmAvRtatvAtparasparaM pRthaktvaM darIdRzyate / paramAtmanaH svabhAvaH paramAtmA khalu triSvapi lokeSvadharva tiSThati / sa zAzvatajJAna-sukhasamRddhaH, puNya-pApAdibhirapyaniliptaH, nirmaladhyAnAdeva prApyaH / vizvaJca tasya jJAne vidyate, sarvasyApi jJAyakatvAt / ta ete'neke paramAtmAna. parasparamabhinnAH na tvindriyagamyAH, nApi kevalena zAstrAbhyAsenaiva jJAtu zakyAH, apitu kevala dhyAnagamyA ete brahmA-parabrahma-ziva-zAntetyAdyaparanAmakAH santi / prAtmaiva paramAtmA AtmA khalu karmavazIbhUta san, tadhetutvAt na paramAtmatvamadhigantukSamo bhavati, para yadaiva sa svaM vijAnAti, tadeva paramAtmatvamadhigacchati / svAbhAvikaguNApekSayA tu nAstyAtmani paramAtmani vA kazcanApi bheda / yadA sa karmabandhanAnmucyate, tadA tasyAnando'sImita. sajAyate / etadevAtmano paramAtmatvamucyate, asyAmavasthAyAmAtmanyaneke guNAH svabhAvata evotpdynte| cittasya narmalyam Atmani paramAtmatvamadhigate sati dehAdInAM samastAnAmapi paradravyANAM parityAgapUrvakaM jJAnAvaraNAdidravyakarmabhiH, rAgAdibhAvakarmabhiH, zarIrAdi nokarmabhizca rahitaM nirmala cittaM sajAyate, tadA sa kevalajJAnAdiguNasayuktaH cittasya narmalyaM bhajate / zAntaH zivazca naiyAyikavaMzeSikaH svIkRto na jagataH kazcitkartA sarvavyApI, muktaH, zAntaH 242 janavarzana Asma-bhavyavivecana
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivazca bhavatyapitu yaH khatvanantajJAnAdirUpaM svabhAvaM na kadApi parityajati, nApi kAmakrodhAdiparabhAvAn adhigacchati, atha ca triSvapi kAleSu trilokasthitAn sarvAnnapi padArthAn sarvadA nityaM vijAnAti, sa zuddhAtmaiva paramAtmatvamadhigataH zAntaH: "", zivazcetyucyate jainadarzanAnusAram / niraJjanasvabhAvaH yasya khalvAtmanaH zveta- kRSNAdipaJcavidhAH varNAH, dvividho gandho, madhurAmlAdipaJcavidhAH rasAH, bhASAbhASArUpA. (sacittAcittamizritAH) zabdAH, saptasvarAH, janmamaraNe, jarA cApi na santi sa eva cidAnandaH, zuddhasvabhAvaH, niraJjano deva paramAtmeti / atha ca - krodha-mada- moheSu, kulajAtyAdyaSTavidhAbhimAneSu, mAyA-mAna- kaSAyeSu ca puNya-pApa-sthAna-dhyAna-harSa-viSAda- kSudhA tRSAdiSu caiko'pi doSo nAsti, arthAt svaprasiddheH mahimno'pUrvavastunaH saMyogasya viyogasya vA icchArUpAdivibhAgapariNAmAn parityajya zuddhAtmano'nubhUtijJAnasvarUpanirvikalpakasamAdhau sthito bhavati sa eva niraJjanaH 11, nirmala:, jJAnadarzanasvabhAvaH paramAtmA bhavatIti / vedaH zAstrazcAgamyatvam vedAnAM zAstrANAJca zabdarUpAtmakatvAt nete zabdAtItamAtmAnaM parijJAtu zaktuvanti yato hi indriyANi manazca vikalparUpANi mUrtikapadArthajJAnasamarthAni zuddho niraJjanasvarUpAtmA tu nirvikalpo'mUttaMzca vartate'to nAyaM veda zAstrairindriyAdibhirvAdhigantu "pAryate, apitu mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogarUpaiH paJcavidhAsravaivirahito nirmalasvabhAvaH zuddhAtmA zAstrazravaNajanmazuddhadhyAnAvAptitayaivAnubhUyate iti / zrAtmano behasthitAvapi paramAtmatvam paramAtmA khalu sakala - vikalabhedena dvividhastatra sakalapadavAcyA ahantaH, sAkArAH, zarIrasahitAH bhavanti / yazcodArikAdipaJcavidhazarIravirahitaH sarvotkRSTaH, kevalajJAna -darzana-sukha vIryayukto nirAkAraH, sa vikalaH paramAtmA siddha:, sa eva paramapade lokasyordhvabhAge virAjate / yAzo'yaM siddhAtmA parame pade virAjate tathaivAsmin dehe sthito'pi tatsvabhAvo"" virAjate / muktAvasthAyAM yathAjAtasvabhAva Atmaiva paramAtmA bhavati, tathaiva kevalamuktAtmanAM svarUpam 243
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnAdiprakaTasvabhAvasvarUpakArya:, upAdhirahitaH, bhAvadravyakarma nokarmarUpamalevirahitaH, kevalajJAnAdyanantaguNarUpaH, parabrahma, zuddhasvarUpa AtmAsmin dehe'vatiSThati / evamanupacaritAsa dbhUtavyavahAranayApekSayA svato'bhinne cetane dehe yaH sthitaH, zuddhanayApekSayA tu ya svAtmasvabhAve eva sthitaH, sa zuddhaH paramAtmaivAsti, nAnyaH kazciditi" / tadetanna tu dehavazuci, nApi mUrtiko vAstyapitu pavitratamo'mUrtikazcaiva, yato hi dehastu tAvadAdiyukto'ntayuktazca, AtmAtvanAdyanantaH, lokAlokaprakAzakastathA ca dehasya jaDatve'pi evambhUte zarIre yo dehamaspRzan sarvazucimastiSThati sa eva zuddha nizcayanayena paramAtmetyucyate / muktAtmanAM svarUpama eva rAgAdivikalarUpopAdhinA rahitasya paramAtmarUpasya bhAvanayotpannasya sadAnandasvarUpaikalakSaNasya sukhAmRtarasAsvAdatRpti rUpasya nizcayadhyAnasya paramparAyA kAraNabhUtena zubhopayogalakSaNavyavahAradhyAnena dhyeyabhUtA paJcaparameSThina. saJjAyante / te ca yathA ( 1 ) sAdhava. ( Saints) / (2) upAdhyAyA ( Preceptors) / (3) AcAryA (Heads of the Order of Saints ) / ( 4 ) siddhA: ( Perfect or Liberated Souls ) / (5) arhantazceti ( Worshipfull Lords ) 1 sAdhusvarUpam (Saints ) tatra ye khalvAtmAnaH sarvathA vItarAgasamyagdarzanajJAnAbhyA paripUrNA. mokSamArgasthitA., rAgadveSAdivyApAravipramuktA, sadAzuddhacAritrAH, etallakSaNAH sAdhu ""parameSThino bhavanti / atha ca darzana- jJAna cAritratapasAmudyotana rUpaJcatuvidhamudyoga nirvahaNa - sAdhana nistaraNaJceti vidvadbhirArAdhanamityucyate / tadida darzanajJAnAdicatuSprakArakamArAdhanameva bahiraGgamokSakAraNa bhavati, yato tasyeva balenAtmani samyagdarzanajJAnacAritrANi tapazca saJjAyante / tathA cAtmanyeteSAmeva sthitatvAt 'Atmaiva me zaraNam' ityArAdhanAbalAddbAhyAbhyantaramokSamArgeNa ye vItarAgacAritrAvinAbhUta svazuddhAtmAna bhAvayantisAdhayanti ta eva 'sAdhuparameSThina""" ityucyante / 244 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAyAH (Preceptors) kiJca-svazudvAtmanyuttamo'bhyAsaH nizcayasvAdhyAyaH / tasya nizcayasvAdhyAyasvarUpadhArakasya nizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhUtAnA bhedAbhedarUparatnatrayANAM, jinakathitapadArthAnAJcopadezakAH, sarvavidhecchAvirahitAH, ataeva niHkAGkSabhAvasahitA 'upAdhyAyAH' bhavanti / arthAt-ye khalu bAha yAbhyantararUparatnatrayANAmanuSThAnena yuktAH, jIvAjIvAdiSadravyeSu, paJcAstikAyeSu, saptatattveSu, navapadArtheSu ca kramazaH svazuddhamAtmadravyam, svazuddho jIvAstikAyaH, svazuddhamAtmatattvam, svazuddhaH AtmapadArtha evopAdeyaH, anye sarve'pi tyAjyAH iti, tathA ca uttama-kSamA-mArdavAdidazadharmANAM pAlanArthaM nityamevopadizanti, te upAdhyAyAH svAdhyAyapravacanaparAyaNAH, paJcendriyaviSayANA vijetRSu svazuddhAtmani yatnaparAyaNeSu yativareSu pradhAnarUpAH 19 bhavanti / waruf: (Heads of the Order of Saints) nirupAdheH zuddhAtmano bhAvanAnubhUtyoryaH sAkSAtkArastavyApterdhArako yaH nizcayanayApekSa paJcavidhAcArastayuktAH, paJcendriyadalanAH, guNagambhIrA AcAryaparameSThina:20 / tatpaJcavidhamAcaraNaM tu yathAdarzanAcAraH 'nizcayanayaviSayabhUtaH, zuddhasamayasArapadavAcyaH, bhAva-dravyanokarmAdiparapapadArthebhyo bhinnaH, paramacaitanyavilAsalakSaNo yaH zuddhAtmA sa evopAdeyaH' etAdRzI rucireva samyagdarzanam, tasmin yadAcaraNapariNamanaM, tadeva 'nizcayadarzanAcAra' iti / jJAnAcAraH etasyaiva zuddhAtmanopAdhirahitena svasaMvedanarUpeNa bhedajJAnena mithyAtvarAgAdiparabhAvebhyaH pRthakparijJAnaM, tadeva samyagjJAnamiti, tasmin yadAcaraNaM tadeva 'nizcayajJAnAcAra' iti / cAritrAcAraH etasminneva zuddhAtmani rAgadveSAdivikalparUpopAdhirahitasya svAbhAvikamuktAsmanAM svarUpam 245
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhasyAsvAdanena nizcalacittavRttirvItarAgacAritram, tatrAvaraNameva 'cAritrAcAraH' iti / tapazcaraNAcAraH samasteSvapi paradravyeSvicchAyAH nirodhena, atha cAnazanAvamaudAryAdidvAdazavidhatapazcaraNarUpeNa bahiraGgasahakArikAraNena svasvarUpe pratapanaM, vijayanaM nizcayattapazcaraNamityucyate, tatrAcaraNaM yattadeva 'nizcayatapazcaraNAcAra:' iti| vIryAcAraH eteSAM darzana-jJAna-cAritra-tapazcaraNAcArANAM rakSaNAtha svazakte ranavagRhanaM 'nizcayavIryAcAra' iti / eteSA paJcavidhAnAmapyupadezakatvenaiteSu paJcavidheSvapyAcAreSu sva paraJcAnuSThAnena sambandhayati yaH sa 'AcAryaparameSThi'. pdbhaagbhvti| siddhAH (Perfect or Liberated Souls) yeSAmaSTavidhakarmaNA bandho vinaSTaH, tatazca tatsambandhino'STamahAguNAH samutpannAste nityameva lokAgrasthitizIlAH paramAtmAnaH 'siddhAH,12 ityucynte| arthAt zubhAzubhakAyavAGmana kriyAdvaitakarmakANDasya vinAzanakSameNa, svazuddhAsmasvarUpabhAvanayotpannarAgAdivikalparahitena, paramAnandakalakSaNena, sumanohAriNAnandaniHsyandinA, kriyArahitAdvaitapadavAcyena, paramajJAnakANDena vinaSTAH jJAnAvaraNAdyaSTakarmarUpapaJcadehAH yasya sa jJAnakANDabhAvanAyA pariNAmarUpeNa, sakala-nirmalakevalajJAna-darzanadvayena lokAlokagatAnA, gatAgatAnAgatakAleSu sthitAnA samastAnAmapi padArthAnAM sambandhinoH sAmAnya-vizeSayorekasamaya eva darzaka-jJAyakatvAt lokAlokayo STA jJAtA ca bhavati / sa puna nizcayanayApekSayA indriyAgocaraparamajJAnocchalananirbharazuddhasvabhAvadhAraNenAkArarahito'pi vyavahAreNa bhUtapUrvanayApekSayAntimazarIrAtkiJcinyUnAkAradhAraka san sikthagata ('moma' gata) bhUSAga kAravacchAyApratibimbavadvA puruSAkArastiSThati / etallakSaNayukta sa AtmA 'aJjanasiddha.' 'pAdukAsiddhaH' 'guTikAsiddhaH' 'khaGgasiddhaH' 'mAyAsiddha'zcetyAdilaukikasiddhebhyo bhinnalakSaNaH, kevalajJAnAdyananta246 janadarzana mAtma-dravyavivecana
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNAbhivyaktalakSaNaH 'siddhaparameSThI'tyucyate, sa ca lokazikharasthaH kAyavAGmanastriguptirUpaM yadrU pAtItaM dhyAnaM tena dhyeyo bhavatIti / mahantaH (Worshipfull Lords) yo nizcayaratnatrayAtmakena zuddhopayogarUpeNa dhyAnena ghAticatuSTayapramukhasya mohanIyasya prAgvinAzAttadanantaraJca jJAnAvaraNa-darzanAvaraNAntarAyapAtitrikasya vinAzakatvAcca dhAticatuSTayapraNaSTakarmaH, tatazcAnanta-jJAna-darzanasukha-vIryAptAnantacatuSTayatvAt sahajazuddhAvinAzijJAna-darzana-sukha-vIryaH, nizcayena zarIravirahito'pi vyavahArApekSayA saptadhAtubhI rahitasya sahasrasUryasamaprabhasya paramodArikazarIrasya dhAraNAt zubhadeho virAjaterhannityucyate / evaJca kSudhA-tRSNA-bhayadveSAdyaSTAdazadoSAbhAvAt zuddhaH, niraJjanaH, Apta AtmA jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyAntarAyakarmaNAM vinAzAt, indrAdidevaviracitAM, garbhAvatArajanmAbhiSekAdipaJcavidhamahAkalyANarUpAM pUjAmahati, ataeva 'arhan' ityucyate iti / sandarbhollekhAH 1. sthAsU-2357 / / 2. tasU (ssi0)-1|4|| 3. usU-2671-73 // 4. usU 282-3,5,15,26,30,35 / / 5 dvsuu-4|14-25|| 6. sthaasuu-3|3|160 // 7. dshru-21-3,5|11,16 // 8. tasaMpa-(pR0 104) / 6. usuu-28|10|| 10. tvaa-2| / 1 // 11. tsuu-1|2 / / 12. vRdrasa (ttiikaa)-43|| 13. tsuu-1||3|| 14. bandho vyAkhyAtaH, paJcamedhyAye // 15. yasya bandhasya phalamavazyameva bhoktavya, tannikAcanam / / 16. dravyakSetrAdinimittaH karmaNAM yA phaladAnazaktiH sa udayaH / / 17. phaladAnAnantaramAtmanaH karmaNAM ca sambandhavicchedo nirjarA // 18. tAdhibhA-113 // 19. gosAjI-651 // 20. tasA (asU0)-'bhedaHsAkSAdasAkSAcca' / 21. tvaa-1|2|26|| 22. taadhibhaa-1||2|| 23. tavA-13102 // 24. gosAjI-300 / / 25. gosaajii-266|| 26. tavA- 11 // 27. tavA- 12 // 28. prrpr-14||225|| 26. tvaa-1|14|1|| 30. gosAjI-306 // 31. gosaajii-308|| 32. tvaa-1|158|| 33. gosAjI-307 // sambollelA 247
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. paJcA / 35. ka-gosAjI - 307 // 36. vivabhA - 181-182 / / 37. gosAjI - 306 // 38. gosAjI - 306 // 41. tavA - 1 / 15 / 13 // 43. ka-tavA- 1 / 16 / 16 // 45. tAvibhA - 1 / 16 // 48. tavA - 1 / 20 / 12 // 51. tavA - 1 / 12 / 1 // 54. tavA - 1 / 21 / 1,2 // 57. gosAjI - 371 / / 60. gosAjI - 438 // 63. tavA - 1 / 25 / 1 / / 66. tavA - 1 / 25 / 1 / / 66. gosAjI 460 // 72. tAdhibhA - 1 / 28 // 75. gosAjI - 460 // 78. tavA - 1 / 1 / 3 // 81. prarapra- 15 / 228 / / 84. gosAjI - 472-73 / / 87. tavA - 6 / 18 11,12 // 60. tasU - 61 // 63. tasU - 65 / / 66. tavA - 6 / 5 / 6 / / 66. tAdhibhA - 6 / 15 // 101. gosAjI - 465 // 104. tavA 10 / 2 / 3 // 107. tasU - 101 // 110. patra - 15 // 113 patra- 23 // 116. nisA 75 // 116 vRdrasa- 53 // 122 nisA - 72 / / 248 36. gosAjI - 311-314 / / 42. ka-tavA - 1 / 16 1,6 // kha -mosAjI - 312 // 46. gAMsAjI - 315 // 46. tavA - 1 / 20 / 14, 15 52. gosAjI - 370 // 55. gosAjI - 372 // 58. 61. gosAjI - 371, 374 gosAjI - 436 // kha-tavA - 15 / 2 / / 40. gosAjI - 310 / / kha-gosAjI - 311 // 44. gosAjI - 314 // 47. tasU - 1 / 20 / / prarapra- 141225 / / 53. tasU - 1 / 21 // 56. gosAjI - 372 / / / / 50. / / 56. tavA - 1 / 23 / 1 // 62. gosAjI - 440 // 65. tavA - 1 / 25 / 1 / / gosAjI- 460 / / tavA - 1 / 25 / 1 / / 64. 67. gAMsAjI - 447-456 / / 68. 70. tAdhibhA 1 / 27 // 73. tavA - 1 / 27 / 1,4 // 76. prrpr-14|226 // 79. jaida - pR0 241 / 82. gosAjI 470 // 85. gosAjI - 474 // tavA - 6 / 18 / 6,10 // 88. gosAjI - 475 / / tathA 6 / 43 // 61. tavA - 6 / 4 / 2 // tAdhibhA - 64 // 64. tavA - 6513 / / 65. tavA - 6 / 515 / / 67. tavA - 6 / 5 / 7 // 68. tavA 6 / 518 / / 100. tavA - 66 10, 11, 13, 15, 17, 19, 25 // 102. tavA - 6 / 6 / 15 / / 105. tavA 10 / 214 // 108. basa kA0 46 // 111. patra - 18 // 114. patra - 25 / 117. vRdrasa-54 1 120. nisA 73 / 123 vRsa - 51 / 71. tavA- 1 / 26 / 5 // 74. tAtribhA - 1 / 26 // 77. tasU - 1 / 30 // 80. tASibhA - 618 // 83. gosAjI 471 / / 86. 86 62. 103. tasU - 1012 // 106. tavA-pRSTha- 641 // 106. tasU - 28 // 112. patra - 16-21 // 115. patra- 26 // 118. nisA 74 // 121. vRdrasa-52 // 124. nisA - 71 / janadarzana Atma- dravyavivecanam
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ samIkSaNamupasaMhArazca saptamo'dhyAyaH
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaineta ra darzanadRSTyA''tmadravyasya samAlocanAtmakaM vivecanas bhAratIyadarzanAnAM yat svarUpam samprati saMskRtavAGmaye darIdRzyate, tasya mUla:dhArAtmaka AtmaivAsti / jagaddAvAnalena dagdho jIvo duHkhanivRtterekamAtraM sAdhanam 'AtmasAkSAtkAra' eveti yadA vijAnAti zRNoti vA tataH prabhRti sa AtmAnveSaNe pravartate / anayaiva preraNayA yAvadadbhirmaharSibhirAcAryaiva ye ye prayatnAstadanveSaNe vihitAsteSAM pariNAmarUpeNa yAdRza: sAkSAtkArasterAtmano'dhigatastasya vizleSaNaM svasvasiddhAnteSu vihitamiti prathamAdhyAye evoktam / teSA tattatsiddhAnAmadhyayanenedaM parijJAyate, yadAtmano vibhinnasvarUpANAmeva pRthakpRthak sAkSAtkAro yena maharSiNA yenopAyenAdhigataH, tayoreva tattaddarzaneSu vizleSaNAtmakatvAdekasyaivAtmadravyasya janmanaH samArabhya maraNaM yAvad vibhinnarUpANAM janmAntarANAM, mRtyoranantaraM bhAvina. sarvakarmavipramokSarUpasya mokSasya ca bhinna-bhinnarUpeNa vivecanaM vidyate / jainAcAryAstu pratyekamapi dravyamanantadharmAtmaka mevAmanantyatastaistairAcAryaiH kRtasya yasya kasyApyAyadharmasya sAkSAtkArAtmakasya vizleSaNasya ca na heyatvaM svIkurvantyapitu teSA sarvANyapi svarUpANyAtmadharmatvena svIkRtya pRthag vivecanAtmakasya kasyacidekasya siddhAntasyAtmano dharmekavivecakatvAdaprAmANyamabhidadhati, yato hi nAtmani kevalaM sa eva dharmo vidyate'pitu te'pi dharmAstasmin satataM vidyante yeSAmanyairapi AcAryairekAntena vizleSaNaM kRtam / evaM vibhinnadarzaneSu vizleSitAnAmAtmasiddhAntAnAM kIdRzaM sAmyaM, kazca vizeSa: ityevAtra vivecyate / cArvAkadarzanApekSAyAtmavivecanam bhAratIya darzaneSu cArvAka - jaina-bauddhAnAM nAstikatvaM sarvaiH svIkriyate, kintu yAthArthyena kAni darzanAni nAstikapadayogyAni, iti prathame'dhyAye evAstikanAstikavivecane spaSTaM jAtam / tadanusRtya prathamaM cArvAkAnusAramatrAtmano vizleSaNaM kriyate / jaineta ra darzana dRSTyA''tmadravyasya samAlocanAtmaka vivecanam 251
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasya zuddha-buddha-sarvAnandasvarUpAtmakatvAjjagati sthitasyApi svavAstavikasvarUpAdhigamanAya yatkriyAzIlatvaM taduHkhanivRtyarthamevopajAyate / AtmadarzanAcca duHkhanivRttirbhavatIti sarveH svIkRtameva / ata eva sarvairAtmAnveSaNaM tadarzanArtha sAdhanAnveSaNaJca kriyte| atra cArvAkasampradAye'neke siddhAntA AtmaviSayakA vidyante, teSu nimnalikhitAH pramukhAH / bhUtacaitanyavAdaH prANinA pRthakpRthagbuddhyAtmakatvAt, yathA kasyacit miSTabhakSaNena, kasyaciccAmlabhakSaNenAparasya ca tiktarasenAnandAnubhavastathaiva yasya yena duHkhanivanirjAyate 'tadevAtmeti tasya svIkaraNa svAbhAvikam / atra cArvAkANAmidammatam ---zarIre yaccatanya tatkhalu bhUtAnAM sasthAnAdyadRcchayavotpadyate, na kenacidviziSTena hetuneti / yathA khalu dvayozcaturNA vA padArthAnA sammelanAt pratyeka prati mAdakazaktyabhAve'pi, sammizraNe sati mAdakazaktirutpadyate tathaiva bhUtAnAmapi (pRthipyaptejovAyUnApi) sammizraNa, pratyeka prati caitanyasyAbhAve'pi yadRcchayA caitanyamutpadyate / yathA hi-vRSTau maNDUkAdaya. kITapataGgAdayazca svata eva bhUtebhyaH samutpadyante, tathaiva manuSyAdijIveSvapi caitanyamanAyAsamevotpadyate / etanmatAnusAramAtmaika. svatantra , priyatama.. caitanyayukta , karmaNA karttA cetyAdiguNaviziSTaH pratyakSagamyazcAsti, yatazcAya bhUtAnA sammizraNAdutpadyate / dehAtmavAda loke dRzyate yadagninA gRhe dagdhe sati tatra putra-bhAryAdInnapi parityajya svakameva tasmAdapasArayanti jnaaH| anena jJAyate yatputrAdibhyo'pyadhika deha. priyA, tadevoktam- 'Atmanastu kAmAya sarva priya bhavati' ityAdi / caitanyaM, sarvA. kriyAzcApi deha eva santi, ataeva cArvAkasiddhAnte svIkRtam 'caitanyaviziSTaH kAya puruSa' / etadanusAraM zarIrasya mRte sati na tu caitanyaM, nApi kriyAstavAziSyante, etadevAvalokyate taittirIyopaniSadi-'sa vA eSa annarasamaya puruSa / 'sthUlo'ham' 'kRzo'ham' 'kRSNo'ham' ityAdyanubhavaizcApi deha evAtmeti nizcIyate, ayameva 'dehAtmavAdaH' ityucyte| prAtmamanovAdaH kecana ca cArvAkAcAryA itthamabhidadhati-yat zarIrasya sarvANyapi kAryANi 252 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ manasaH parAyattAni / manaso'navasthAnAt zarIraM na kAryakaraNakSamaM bhavati, manastu svatantraM jAnadaJcAsti / ato manasa evAtmarUpeNa svIkaraNaM 'AtmamanovAdaH' ityabhidhIyate / upaniSadyapyetadevoktam-'anyo'ntara AtmA mnomyH| indriyAtmavAdaH zarIraM tvindriyAdhAnam, indriyANyeva sarvakAryakartR Ni, yathA ca zrutAvapi pratipAditam-'te ha prANAH pitaraM pretya Ucu.' iti / atha 'cAndho'ham' 'badhiro'ham' ityAdyanubhavo'pi jaayte| eSu sarvatra 'aham' itipadamAtmArthamevAbhidadhAti / evamindriyANyevAtmeti cArvAkeSvekatarasampradAyena svIkRtam / kiJcAtrApiekendriyAtmavAdo militendriyAtmavAdazceti dvaividhyamavalokyate / tatraikasmin dehe ekamevendriyamAtmeti svIkaraNamekendriyAtmavAdo'tha cendriyANAM samUha evAtmeti militendriyAtmavAda' ityucyate / prANAtmavAdaH dehe khalvindriyANAM prANAdhInatvaM, prANAnAJca prAdhAnyamasti / prANavAyau ni mRte sati zarIramindriyANyapi ca mriynte| prANAnA sthitau tu zarIramapi jIvati, indriyANyapi ca kArya kurvanti / tathA ca bubhukSA-pipAsAdInA prANadharmatvAdeva 'bubhukSito'haM' 'pipAsito'ham' ityAdivyavahAro jAyate / ataeva kazcidAcAryaH 'prANA evAtmA' ityuktam / ayamapi prANAtmavAda upaniSadA samarthito'nena vAkyena-'anyo'ntara AtmA prANamaya.' / putra evAtmA anye cetthamabhidadhati-yat 'putra evAtmA'iti / yato hi, putrasukhAt pitA sukhI bhavati, du.khAcca dukhI bhavati, putrasya ca mRte sati tadvirahajanyazokAt so'pi mriyate, jagati yatra kutracit sAkSAtparilakSyate'pi / ataeva 'putra evAtmA' ityasya puSTi. kauSItakyupaniSatkRtA vihitAnena vAkyena-'AtmA va jAyate putr."| artha evAtmA kecana cAtra 'laukiko'rtha evAtmeti svIkurvanti / teSAM kRte'rtha eva priyatamaH, yato hi, arthasya vinAze sati te'pi zokastA bhUtvA mriyante / jIvA api netaradarzanahaSTyA'smadravyasya samAlocanAtmaka vivecanam 253
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthasya sadbhAve sukhino'bhAve tu dukhinaH sajAyante / yasya ca pArthoM vidyate, sa eva svatantraH, mahAn, sarvakAryakaraNakSamaH jJAnI cetyucyte| asmAtkAraNAt 'artha evAtmA' iti svIkRtam / cArvAkANAmeteSvAtmasiddhAnteSu sarvatra va bhUtAnAM prAdhAnyAdayaM siddhAntaH 'bhautikavAdaH' ityevocyate / nete bhUtebhyo'pi paraM kiJcidvimarzayituM kSamAH / bhautikavAditvAdetairAkAza-prANa-manasAmapi padArthatvaM sviikRtm| prANAstAvat jalIyapadArthA', manazcAnnamayo'smAtkAraNAt etayorapi bhautikatvaM chAndogyopaniSadi' sumpaSTamabhihitam ---- 'annamazitaM dhA vidhIyate / tasya yaH sthaviSTho dhAtustatpuroSa bhavati, yo madhyastanmAMsaM, yo'NiSThastanmanaH' / 'prApaH pItAstredhA vidhIyante / tAsAM yaH sthaviSTho dhAtustanmUtraM, yo madhyamastallohitaM, yo'riNaSThaH sa prANaH // bauddhadarzanIyAtmavicArAH bhagavantaM buddhaM yadA tattvajJAnamabhUttadA''tmasAkSAtkAro'pi saJjAtaH / parantvAsmasAkSAtkAro jIvasya parama lakSyamiti jAnannapi tairAtmano viSaye na kiJcidapyuktam / yato hyatra teSAmiyaM dhAraNAsIt, yat kartavyaniSThAnAmupAsanena tapasA cAnta karaNazuddhijanyamAtmajJAna svata eva bhaviSyati / ataeva te karmasambandhyupadezaM prAgeva pradattam / Atmano viSaye ca 'AtmA zarIrAdbhinno'bhinno vA ? muurto'muuto vA ? maraNAnantaramapyaya tiSThati na vA' ? ityAdipraznAnAmuttare maunameva svIkRtam / ato bauddhadarzane AtmaviSayakacarcANAmabhAva eva prAyazo'valokyate / kiJcAtra yadra pa-vedanA-sajJA-saMskAra-vijJAnapaJcakasya saghAta (sayoga)rUpatvenAtmanaH svIkRtiravalokyate / tadviSaye rIjaDeviDsa"mahodayairabhihitam-- yannateSA saMyogAd Rte jIvAtmA tiSThati, saya gazca kriyamANAd Rte'sambhava , kriyamANaJcaikasmAt bhinnakriyamANAd Rte'sambhavam, vibhAgaM vinA ceda bhinna kriyamANamapyasambhavam, ato'yamastyekastirobhAvo yaH khalu pUrva pazcAdvA kasmizcitkAle pUrti gamiSyatyeveti' / evamiyamekA zAzvatA:vicchinnA ca prakriyaiva, yasyA nAma rUpaJca kiJcidapi sthAyi" na vidyate / asyAtmano viSaye prakRteranAtmaviSaye ca vaccagottabhikSa bhiryadA buddhaiH pRSTaM tadA tairmonameva dhatam / tatazcAsya maunasya, praznAnAmuttarasya ca viSaye yadA254 janavarbhana Atma-bhAvyavivecana
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcAt brahmaNo devotpattirUpeNa brahmatattvasya vyApakaM rUpamavalokyate / atra ca 'AtmA' 'brahma' cetyubhAvapi pRthakpRthagevAbhihite / brahmaNo devAnAmutpAdakatve'pi tebhyo'bhinnatvam, Atmanazca devebhyaH pRthaktvaM svIkRtam / evaM brAhmaNAraNyakagrantheSu devotpattihetubhUtabrahmasvarUpAtiriktamevAtmasvarUpaM jana svIkRtam svasvabuddhyA / tathAhi - zatapathabrAhmaNe tu zarIrasya mdhymbhaagmevaatmtvenaabhihitm| punazca tvak- -zoNita-mAMsA'sthibhya Atmazabdasya " prayogo vihita. / pazcAcca mana. buddhyahaGkAracittebhyo'pi eSa zabdaH " prayuktaH / tathA ca jAgratsvapna suSupti-turIyAvasthAbhyo'pyAtmazabdaprayogo" dRzyate / tatazcAkAzAdabhinna svIkRtyAtmana pRthaksattA" dRSTigocarIbhavati / AraNyaka granthe pUktAtmasvarUpAtiriktaM prANairabhinnamAtmasvarUpa " 'vijJAnamayaH' 'Anandamaya'zceti svIkRtam, ante caitasyaiva svarUpasya paricayaH pradattaH " / aitareya brAhmaNe'syAtmana. svarUpaM 'dyAvApRthivyormadhyavattina AkAzAdabhinnamuktam, yadA hi, aitareyAraNyake Atmana eva lokasRSTirabhihitA, tathA caitasya nirupAdhi-sopAdhisvarUpANA varNanaM prastUya citsvarUpeNa puruSeNa brahmaNA " vaikyaM svIkRtam / anyatrApi ca suspaSTamabhihitam, yat zuddhacaitanyavyatirikto na kazcanApyanya padArtho jagati vidyate, devAH, jaGgamA. sthAvarA vA jIvAH, yatkiJcidvA jagati vidyante, tatsarvamapyAtmaiva etasmAdeva sarveSAM sRSTi: sthiterlayazcAtraM va" / evamAtmano sthUlatamAtparicchinnasvarUpAtsamArabhya sarvavyApakasUkSmatamasvarUpasya varNanamAraNyakeSu prApyate / upaniSatsvAtmA upaniSadAM pramukha pratipAdyamAtmaivAsti / sahitAta. samArabhyAraNyakaM yAvat yadbrahmAtmanaH pRthak pratipAditam vidyate, tadevAtra tadabhinnaM" svIkRtam / tathA cAnayoraikyaM svIkRtya nAtmAtiriktaH kazcanApi satpadArtha - jagati svIkRta / arthAd dRSTRdRzyayozcAbhedatvAdAtmanaH sarvavyApitvam sampannam, ataeva bRhadAraNyakopaniSadyuktam" 'savA zrayamAtmA brahmavijJAnamayo manomayaH prANamayazcakSa maMyaH zrotramayaH pRthivImaya: zrApomaya:-- dharmamayo'dharmamayaH sarvamayaH' ityAdi / ayamevAtmA brahmati vA prANApAna- vyAnodAnavAyurUpeNAsmat-zarIraM rakSati, ayamevAtmA bubhukSA- pipAsA-zoka-moha jarAmaraNebhyo'smAnuddhArayati / asyaiva jJAnAt sutArthasvargAdiprAptyabhilASato virakto bhUtvA jIvaH saMnyasto " janadarzana Atma-dravyavivecanapu 256
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavati / atha cAyamevAtmAkhaNDatvAt pUrNatvAcca sadasato, dIrghalaghvoH, dUrAntikayozcetyAdiparasparaviruddhadharmANAmAdhAraH, ataeva vibhinnairdArzanikavividhApekSayA'nekavidhamasya vivecana kRtam / asya brahmaNo jJAnaM prathamaM kSatriyeSvevAsIt, tata eva vipreradhigatamiti bRhadAraNyakopaniSadi pratIyate / ataevAgre'bhihitam - yadya. ko'pi svIyena tapasA brahmAdhigantu pAryate / yato hi na tvayamAtmA vedAdhyayanena, nApi ca buddhyA zrutena vA prApyate'pitu yamAtmAnamAtmA vRNute tenaivAtmanA svamAtmAnamadhigacchati / etadeva kaThopaniSadyabhihitam - 60 131 'nAmAtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahunA zrutena / yamevaM vRNute tena labhyastasyaiSa zrAtmA vivRNute tanna svAm // jIvAtmanaH svarUpam martyA martya, sthiramasthira vA svarUpaM brahma paramAtmA vA avidyayA saMzliSTa: san jIvAtmetyucyate" / pUrvajanmanaH karmAnusAraJca sukhaduHkhopabhogAt jagati janmamaraNayukto bhUtvA'trAgamanAtpUrvameva svIya bhogyaM sarvAGgapUrNa sthUlaM zarIraM gRhNAti / tatazceha - paralokayobhraM maNaM vidhAsyan svapneSvapi dvayorapi lokayorekakAlameva jJAnamApnotyayam, tathA ca tasmAt sukhaduHkhamapyanubhavati / janmAntaravyavasthA yathA khalu sthUlazarIrazakte sati jAgradavasthAta svapnAvasthAyAM jIvaH pravizati, tathaiva svIyaM jarjaritaM sthUlaM zarIraM parityajyAvidyAyA prabhAvAdanyaM nUtana zarIraM gRhNAti / ayameva zarIraparityAgaH 'maraNamityucyate / asyAmavasthAyAM jIvo durbalo'saMjJihRdaye'vasthitazca bhavati / tatra prathamaM rUpajJAnayovinaSTe sati, anyarindriyaiH sahAntaHkaraNamapi tasya zithilaM bhavati / tadA ca hRdayordhvabhAge samutthitena prakAzena sahaiva tasya jIvanazaktirapi svakarmAnusAraM zarIrachidra ebhya. zarIrAdbahirniHsarati / tadApi tasmin 'vAsanA' spaSTa parilakSyate, yasyAH prabhAvAjjIvasya janmAntarasvarUpasya" nirNayo bhavati / paramapadaprAptiH atrAnena yatkRtamAsIttadanusAramevAnyajjanmopalabhyate'taevainamanyajjanma samyag narmAtuM zubhakarmANi jJAnAptaye yogAbhyAsaH, sadgranthAnAmadhyayanaJca vidheyam / yasmAt zubhakaraNAt " zubhadeha svarUpa- dezamavApnoti / jeneta radarzana dRSTyA''tmadravyasya samAlocanAtmakaM vivecanam 257
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSasya janmanA sarveSAmeva janmabhirbhAvyam ? ekasya ca niyamAraNe sarvairapi maraNIyam ? ekasya cAnye badhire vA jAte sarverevAndhatvena badhiratvena bA yojyam ? ekasva kArye saMlagne sati sarvairapi kArya-saMlagnerbhAvyam ? na cetvaM darIhazyate'to zAyate-yadidaM bahutvamiti vizeSaNaM na zuvasvarUpasya zasma kathamapi bhavitumarhati, apitu banapuruSasyaivAsti, yena jagati sthitasyAsya bhutvmupyujyte| jasya bahutve vipratipatayaH kiJcAtra bahutvamiti kaizcit jJasyaiva (zuddhasvarUpasyaiva) haThAt vizeSaNaM svIkriyate tattaratredamavazyaM vicAraNIyam, yat-zastu tAvat zuddhasvarUpaH san na kadApyutpadyate, janma vA gRhNAti, nApi mriyate, naiva cAndha-badhiratvamupagacchati, nApi ca kasmizcidapi kArye saMlagno bhavati, nApi tasmin satvarajastamasAdayo guNAH vidyante, tatkathameSAmabhAve'pi kevalaM 'bahutva'meva tatra saMghaTate ? ato'trAyamevArtho grAhyaH, yadbaddhaH puruSa eva janmamaraNAdyapekSayA, guNya viparyayApekSayA ca bahutvamadhigacchati / atha ca sAMkhyadarzane'yaM jJaH-puruSaH, anAdyavidyAyAH saMsargAdanAdikAlAbaddho'taeva zarIrasthito bhavati, etasyaiva (saMsArasthitasyava) atra 'puruSaH' iti sajJA, 'bahutvamasyaiva vizeSaNatvena prayuktaH' asyaiva ca pratyakSagamyatvAdanumAnena grahaNe saMghAtaparArthatvAdayaH paJcahetavo'bhihitAH, na tu pratyakSAgamyasya zuddhasvarUpasya jJasya grahaNe'taevAtra baddhapuruSayasva bahutvamIzvarakRSNasyAbhiprAyabhUta vidyte| jasya vaividhyam zrImadbhagavadgItAvadatrApi puruSasya vidhyaM vidyate, tadyathA1. niliptaH-jJaH, 2. baddhaH puruSaH (jIvAtmA) 3. muktazceti / etadeva tattvakaumudyAH maGgalAcaraNe vAcaspatimitrairabhihitam 'prajA ye tAM juSamANA bhajante, jahatyenAM bhuktabhogAM numastAn' atra mizramahAdayayorapi bahuvacanaprayogAt bahutvamuktam / jagati baddhA jIvAtmAno'nAdikAlAdeva vidyante, yadi sarve'pi puruSAH baddhA eva syustadA 'nirliptaH, triguNAtItaH' ityAdivizeSaNavAcakAH zabdAH kimartham ? muktAelillikaay' shaaliijnaashk bikaal 263
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasthAyAmapi puruSo na sattvaguNAtsarvathA mukto bhavati, ataeva mukteSvapi paraspara vaibhinyaM vidyate / asmAtkAraNAdeva baddhamuktazca pRthak kazcidanyaH niliptaH, triguNAtItasvabhAvo jJaH-zaddhasvarUpaH, puruSo'vazyameva svIkaraNIyaH syAt / itthamatra sAkhyadarzane ekaH khalu jJaH puruSaH, baddhA muktAzca bahavaH puruSA. / eteSAM sarveSAmapi svatantramastittvaM vidyate, yena sAkhyadarzane puruSasya vidhya baddha-mukta-zuddhasvarUpeNa sidhyati / atra yaH khalu zuddho jJaH puruSa., tasmin AzritatvA'liGgatva-niravayavatvasvatantratva-atriguNatva-vivekitva-aviSayatva-asAmAnyatva - cetanatva - aprasavadharmitva-sAkSitva-kaivalya-mAdhyastha-audAsInadraSTratva-akartRtvaprabhRtayaH sarve'pi dharmAH niliptatvAdeva bhavanti / puruSasya bandhaH sAkhyIya-puruSa svabhAvAt nilipta., nissaGga , triguNAtIta., nityazcAsti, atha cAvidyApi nityAsti, anayovidyA-puruSayo. sayogo'pyanAdirasti / prakRtistu (avidyA) jar3asvabhAvApi nityA'nAdikAlAt sthitA ca / asyA yadA puruSasya pratibimba bimbate, tadeya cetanavat svamanubhavati / vyurakrameNa ca prakRterAbhAsaH puruSe'pi pratibhAsate, yena sa niSkriya , niliptaH, nistraM guNyo'pi sana kartA, bhoktA, Asaktazca pratibhAti / prakRte puruSasya cedamevAropita svarUpa bandhatvena svIkurvanti sAkhyA. / puruSasya bandha-vicchedaH asya pUrvoktasya bandhasyAbhAva.---prakRtipuruSayordvayorapi sva-svarUpasya jJAnameva sAkhyadarzane vivekabuddhipadenocyate / iyameva puruSasya muktiH / tadyathA-jJAnenAvidyAyA. vinAze sati prakRti. puruSazca sva svarUpamabhijAnata , ida jJAnameva vivekabuddhimutpAdayati / vivekabuddhau prAptAyAM satyA puruSa svasya nilipta nissaGgaJca svarUpamanubhavitu zakto bhavati / tatazca jJAnAtiriktAnA dharmAdharmAdisaptabhAvAnA prabhAvo yadA vinazyati, na tadA saSTe. kiJcit prayojanamavaziSyate / prakRtistUddezyAsyAsya pUrNe sati viratA bhavati, puruSazca kaivalyamadhigacchati / paramatra prArabdhakarmaNA pUrva janmopArjitasaskArANAJca sthititvAt na tasminneva kAle zarIra vinazyati, atasteSA karmaNA samupabhogAnantarameva saskArANAM vinAzAt zarIramapi vinapTaM bhavati, tadA ca puruSasya 264 janadarzana Atma-dravyavivecanam
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ advaitadarzane jIvAtmanaH paramAtmanA tAdAtmyaM svIkRtam / upAdhivalAt bhedastu kalpita eva / etasyA upAyevinAze satyeva jIvaH svasvarUpamadhigacchati / idameva svarUpaM brahmaNaH paramAtmano vAsti / etadevAtra 'tattvamasi' iti mahAvAkyena samyagupadiSTam / AtmasiddhAntAnAM samAlocanam cArvAkasiddhAntasamIkSA cArvAkAcAryA mUlataH pratyakSavAdina evAsan / tadanusAraM pRthivyaptejovAyubhya eva sRSTe saMracanaM sampannam / asmAdbhUtacatuSTayAdeva dehasyotpattistatra ca caitanyasya samAvezo'pi saJjAyate / yadAya deho vinazyati tadA taccaitanyamapi nAzamupagacchati atastadanusAraM caitanyaviziSTo deha evAtmA, na tadatiriktamAtmanaH kaJcanAstitva vidyte| strI-putra-dhana-sapattijanyaM sukhameva svargarUpama, lokaprasiddha rAjaiva paramezvaraH, dehasya vinAza eva mokSa iti / evamatra cArvAkadRSTyA 'avalokanameva vizvAsaH' ityanusAraM jar3apadArthA eva vizvasanIyA. santi, teSAmeva dRzyatvAt / AtmA-Izvara-punarjanmAdIni AstikadarzanatattvAni tu nendriyagamyAni, ataevAdRzyAtmakatvAt na tAni vizvasanIyAni / atastAni prati jijJAsA kapolakalpana mauryameva vAsti / ayamevAsya bhUtavAda iti, jar3avAdo'pyasyaiva nAmAntaram / / jar3avAdajJAnusAra pratyekamapi vastu pUrva jar3AvasthAyAmacetanAvasthAyAmeva vA tiSThati, tatastasyAnyAvasthA cetanAvasthA, jIvitAvasthA vA bhavati / evaM padArthasyeda cetanasvarUpaM naisargikasya jar3arUpasyaiva pariNAmo'to ya eva padArthaH jar3arUpaH, sa eva cetanaH, jIvo vA bhavitumarhati / atra yaccaitanyaM vastu, tattva vA, tajjJAna-buddhi-anubhUtiyuktam / anayA dRSTyAdyatanIya cetanasRSTau manuSya eva mahattamastathApi na sa zAzvata:, vyApI veti vaktu zakyate, tasya sImita-deza-kAlapariveSTitatvamevAstyataevAyaM ekadezIyo nazvarazcAsti, tAdRzebhya eva tattvebhyaH (bhUtebhyaH) samutpannatvAditi / atra dehAtmavAdaviSaye zaGkarAcAryerapyuktam", yat 'deha evAtmA' iyameva pratItiH samasteSvapi jIvavyApAreSu mUlataH 'kAryakaraNakSamA' / te tu idamapyabhidadhati,yat-'AtmAnaM dehAtpRthak gRhItArastattvavettAro'pi vyavahAreNa 266 janadarzana mAtma-anyavivecana
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehAtmavAdina eveti svataH sidhyati' / paramatra yadavalokyate tadanusAraM tu cArvAkAcAryAtiriktaM ramyaMstattvazaM sarverapi dehAdbhinnamevAtmanaH svarUpaM + svIkRtamiti / bauddhasiddhAntasamIkSA atra tAvat jIvAtmajagajjanmanAM viSaye 'pratItyasamutpAdA''dhAreNaiva vicAra: kRta ityavalokyate / pratItyasamutpAdo'yaM madhyamamArgIyaH siddhAntastadanusAracaikato na vastUnAmastitve kazcanApi sandehaH, paraM 'tAni vastUni nityAni ' iti vaktuM na zakyate, teSAmutpatteranyAzritatvAt / anyatazca na vastUnAM pUrNo vinAzo'pi bhAvyaH, apitu teSAmastitvaM jagati tiSThatyeva / evaM vastu na tu pUrNatayA nityam, nApi pUrNatayA (sarvathA ) vinAzazIlamiti" / buddhasyAsmin siddhAnte nAtmanaH kiJcidapi sthAnam, upaniSadvadeSAmapyAtmA na tu nityaH, dhruvo dA, nANyavinAzyeva / atha caiSAM dRSTyA tu 'AtmavAdaH' mahAvidyArUpa eva, anayaivAvidyayA jIvo dvAdazAvasthASu ( bhavacakre) paribhramaMstiSThati / yaccAtra rUpa - vedanA - saMjJA-saMskAra- vijJAnapaJcakasya saMghAta evAtmA, ityAtmakasyApi siddhAntasya na vAstavikatvaM pratibhAti, yato hi buddhamatAnusAraM paJcaskandhAnAM jagatsArabhUtAnAmapyanityAtmakatvAt du khasvarUpAtmakatvAcca tadviSaye 'ida madIyam' 'ayamaham' 'ayaM mamAtmA' ityAdika kalpanamapi sarvathAnucitam yato hi, te rogagrastAH, bAdhAgrastAH atha ca kSaNikA api santi, ato nete AtmapadavAcyA, api tu duHkhapadavAcyA eva / evamagre bauddhaH suspaSTamabhihitam - 'yadebhiryadA mAnavajAtenaM kathamapi kalyANa sambhAvyate, tatkathameteSAmUhApohasyAvazyakatA ?" evaM taiH sarvatraiva paJcaskandhasamudbhUtaM zarIraM, tatra sthitamAtmAnaJcApyavAstavikamiti svIkRtam / buddhAtpUrvavati yadAtmanaH sthAnamAsI satsambaddheSu siddhAnteSu paramparAgateSu subahu mananaM vidhAyAnte'yameva niSkarSa: sthApitaH - yat 'zarIramevAtmA', ayameka ekAnta, 'zarIrAdbhinna evAtmA' ityanyazcaikAntaH, anayordvayorapi paro madhyamArgarUpo'yaM siddhAnto yat-nAmarUpAt SaDAyatanAni SaDAyatanebhyaH sparzaH, sparzAt vedanA, vedanAyAstRSNA, tRSNAyA upAdAnam, upAdAnAt bhavaH, bhavAjjAti: (janma ), jAterjarAmaraNe iti samutpattikramaH / AtmasiddhAntAnAM samAlocanam 267
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 evaM bauddha:, zAzvatavAdasyocchedavAdasya cAtivAditAM parityajyAbhihitam - yat jagati duHkha-sukha - janma-maraNa-bandha-mokSAdayaH sarve'pi santi paraM naiSAmAdhArabhUtaH kazcanAtmA vidyate / imA sarvA apyavasthA. nUtanAmanyAmevAvasthAmutpAdya vinazyanti, na pUrvasyAH kasyAzcit sarvathocchedo bhavati, nApi tA nityA eva santi / evaM pUrvasyA evAstitvamuttaratra jAyate iti / vaidikAtmasiddhAntavimarzaH yena vidhAnena prakRteniyamA zAsitAstadeva dharmavidhAnamiti / yatrAyaM tatrAsya niyAmakasya kasyaciccetanasyApi svIkAra Avazyaka. syAt / yazcAsya jar3apravAharUpasya jagadvyApArasya saJcAlakaH zreyabuddhisampannazcetanapuruSastasyaiva vicArazIlasya dharmapravaNasyAdhInamida karma jagat / sa evAsya jagato niyantA, zAstA, adhiSThAtA vAsti / vedeSvasyaiva cetanapuruSasya sAkSAtkAro nirdiSTa / sa cAtra 'devatA' ityAkhyastiSThati / vedikA imAH devatA evAsyA adRSTazakteH (caitanyasya) vibhinnarUpA vidyamAnA Asan / ataH tA eva vizvaniyantRrUpeNa svIkRtAH / evamatra bahudevavAdasya, ekezvaravAdasya ceti dvividhadevavAdasya vidyamAne'pi yAzaM jIvAtmana. paramAtmanazcaikyamadvaitavedAnte pratipAditaM vidyate, tasya mUlasvarUpasya darzanamapi yatrakutracijjAyate / Rgvede tvaneka traivAsya tathaiva vizlepaNamavalokyate yathA'dvaita vedAnte, tathAhi advaitavedAnte yadbrahmamAyayodvaitaM kalpita, tasyaiva sudarzanamatrAsyA zrutAvapi saJjAyate 'rUpaM rUpaM pratirUpo babhUva, tadasya rUpaM praticakSaNAya / indro mAyAbhiH pururUpa Iyate yuktA hyasya harayaH zatAdaza' // * arthAt 'sarvavyApakazcidrapaH paramAtmA pratyekazarIranihitabuddhI pratibimbitaH san jIvabhAva tathaivAdhigacchati yathA ghaTasthite jale AkAzasya pratibimba: ghaTAkAra (ghaTabhAvam ) adhigacchatIti / zraupaniSatkAtma siddhAnta vimarzaH upaniSatsvAtmA'janmA, nitya, zAzvata, purAtanazcokta. / janma-maraNavirahito'ya zarIrasya vinAze satyapi tiSThati, na kazcanApi vikArastasmi nnutpadyate - etadeva yamarAjenApi " naciketopadezakAle'bhihitam / 268 janadarzana Atma- dravyavivecanam
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ kamasti / atra prabhAkarIyaM vivecanaM zreSThatamaM buddhiyuktaJca pratibhAti bhaTTApekSayA / muktAvasthAyAmapi mImAMsakasyAtmA (jIvAtmA) svatantraH, parasparaM bhinnazca tiSThati / nyAya-vaizeSikavadebhirapi AtmabahutvaM svIkRtam / sAMsyapuruSasiddhAntavimarzaH sAMkhyadarzane caitanyayuktamekaM tattvaM-'puruSaH', tathA cAcetanamekam----prakRtiH' / anAdikAlAdevAvidyAyA: saMsargAdanayodayozcetanAcetanayoH parasparaM sambandhAcca puruSa-pratibimba nirantaraM prakRtI bimbaMstiSThati / prakRtizca taccetanapratibimbasamparkAt caitanyavadeva kArya kartuM sakSamA jaayte| tathA ca puruSabimbeNa prabhAvitAyAH prakRterguNAnAmAropa. puruSe'pi jAyate, yena puruSaH svabhAvato'nirliptastraM guNyarahito'saGgayukto'pi san svakamapi kartA, bhoktAdirUpeNAnubhavati / jJAnena ca yadAnayordvayoH parasparamadhyAsitA AropA vinazyanti tadA puruSa svaM prakRtebhinnamanubhavati, prakRtizca puruSaM parityajya na punastadartha sarjanaM vidadhAti / iyameva vivekabuddhi. (bhedabuddhi ) kaivalyasya prAptirvocyate / anayavAzeSadu.khAnAmAtyantikI nivRttirbhavatIti / pazcAcca vivekabuddheradhigatatvAt puruSaH svarUpasthita eva prakRti pazyati, tasyA bandhane ca na punaH samAgacchati / iyamevAsya puruSasya mokssaavsthetyucyte|| muktAvasthAyA nirapekSasya puruSasya prakRterdarzakatvAjjJAyate yattasya na tatra prakRteH sattvaguNAdvA sarvathA pRthaktvaM jAyate'pi tu tatrApi sattvaguNasya kazcana sambandhastiSThatyevAnyathA tadarzanAsamarthatvAt / " atha ca tatra darzane ratasya tamoguNasyApyabhibhava." (guNAnAM parasparamanyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttitvAt) tiSThati, tathA cAnayordvayorapi punarapyabhibhavasyAzaGkApi tiSThatyeva / tatkathaM tatra du.khAnAmAtyantikyakAntikI vA nivRttirbhavitu zaknoti ? aya praznaH samudetyatra, kintu sAMkhyadarzane na kasyacidapi vastuno sarvathA'bhAvaH svIkRto vidyate'pi tu padArthasyaikarUpAdanyameva rUpa pariNamamAnamavalokyate / evamevAtrApi yasyAM kasyAmapyavasthAyAM na rajasAdiguNAnAmabhAvo bhavitumarhatIti / vAcaspatimizreNApIdamevoktam tattvakaumudyAm / " atha cAtra sAMkhyadarzanAnusAraM muktAvasthAyAM puruSasya 'vivekakhyAteH' vivekabuddheH prAptireva muktitvena sviikRtaa| tatra 'khyAtiH' 'buddhi'rvA sattvaguNasvarUmAtmamivAntAnA samAlocanam 271
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagatazvAsada patvAt tAbhyAM saMzliSTe sati na kAcidahAnirbhAvyA? kintu naitat bAstavika pratibhAti, yat jagadidaM brahmarUpameva / yadIdaM brahmarUpamedha syAsadA brahmaNaH (jIvAtmanaH) kathaM brahmarUpasya (jagataH, mAyAyAH vA) abhAvaH (vinAzo vA) zakyaH syAttadabhAve tu brahmaNa eva svarUpAbhAvAvabhAvaH syAt / evametAni sarvANyapi darzanAnyAtmano mokSasya ca svarUpasyAMzikatvenaiva vibecakAni santi / ataeva naiteSu kasmiMzcidapi darzane pUrNatvaM sampannam / upasaMhAra: bhAratIyadazanasAhityasyAvalokanAdidaM parijJAyate yadyaH khalvAtmA vaidikakAle kevalaM devAtmarUpeNa sImita AsIttasyaiva kramazo vikAse sati, upaniSatsu tatsambaddhAni sarvANyapi sammatAni bIjarUpeNopalabhyante yeSAmAdhAreNAdya yAvadanekAni darzanAni vikasitAni samRddhAni vAvalokyante, sa eva kramazo'nusandhAnaviSayatva samadhigacchan yAmavasthAmupagatastatra prAyazaH sarvastasyava svarUpasya vizleSitatvAt testairAcAryairadhigatAnyasya vibhinnAni svarUpANi avlokynte| kintu teSu pratyekamapi svarUpaM sampUrNasvarUpasyAnabhivyaJjakatvAt na pUrNatvayuktamato'tra bhAratIyeSu samagreSvapi darzaneSu sAmaJjasyasya samanvayasya vA kRte satyevAtmano vAstavika svarUpaM nizcetuM zakyate / yaccaSu darzaneSvAstikanAstikavibhAgArthaM ye khalu hetavaH svIkRtAsteSAmapi nirNayAkSamatvamevAvalokyate, yadi nehaka tahi jainadarzana nAstikapadena vyavahA~ kevalaM 'nAstiko vedanindakaH' nAyaM hetuH niSpakSatayA svIkaraNIyaH syAt / yato hi, jainadarzanasya karmavyavasthAyA punarjanmani dharmAdizubhAcaraNeSu ca prAyo vedopaniSatsiddhAntAnAmeva vistRtena vizleSaNena na vedanindakatvaM samarthyate'pitu vedasiddhAntAnAmeva samarthanamavalokyate / yaccataiH vedAnAmapauruSeyatvasya virodhaH kRtastatra tatsamarthakakAraNAbhAvAd na ko'pi teSAmapauruSeyatvaM buddhyA svIkatuM zaknoti / kiJcAtra jainAgameSu yattattvavizleSaNaM bhagavatA mahAvIreNa pratipAditaM vidyate, tadviSaye janAnuzrutyA vaktuM zakyate yat na mahAvIreNa kasyacinnUtnatattvavizleSaNasya pratipAdanamAgameSu vihitamapitu svasmAdapi sArdhadvizatAbda (250 varSa) pUrva jAtaH pArzvanAthatIrthaGkaravizleSitasyaiva pracAraH prasArazca kRta AsIt / upasaMhAraH 275
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarmagranthasaGa ketAnukrarmANakA apu ave akamA arA anusU abhiko acima aSTA Apa AmI izo usU Rve aupasU agnipurANam atharvavedaH adhyAtmakamalamArtaNDaH anargharAghavam anuyogadvArasUtram (zAha veNIcandra suracandra, bambaI) abhidhammakoza abhidhAnacintAmaNi aSTAdhyAyI AptaparIkSA AptamImAsA IzopaniSad uttarAdhyayanasUtram Rgveda aupapAtikadazAGgasUtram karmaprakRti kaThopaniSad kUrmapurANam kenopaniSad kauSItakyupaniSad gommaTasAra. (karmakANDam) gommaTasAraH (jIvakANDam) chAndogyopaniSad jambUdvIpaprajJapti. jAbAlopaniSad jIvAbhigamaprajJapti kapra kaTho kUpa keno kou gosAka gosAjI chAndo japra jAu jIvApra sandarbhamanyasAketAnukramaNikA 271
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAtA pasaM papavi papra pAma pAyoda pupaM pUsi prapaJci pravA pranata prasA prarapra paJcAstikAyaH-tattvapradIpikA paJcAstikAya:-tAtparyavRttiH padArthasaMgrahaH padmapurANam padmanadipaJcavizatikA paramAtmaprakAza: pAtaJjalamahAbhASyama pAtaJjalayogadarzanam puggalapaJcatti puruSArthasiddhayupAyaH prakaraNapaJcikA (banArasa hindU vizvavidyAlaya, pra0 saM0 1961) pramANavArtikam pramANanayatatvAlokAlakAraH pravacanasAra. prazamaratiprakaraNam prajJApanAsUtram bagAla kA Adidharma (zrIballabhasUri jaina granthamAlA pra0 sa0 1656) bAlmIkirAmAyaNam bRhadAraNyakopaniSad bRhadravyasagraha bRhadravyasaMgrahavRtti. brahmasUtram-zAGkarabhASyam brahmANDapurANam bhagavatIsUtram bhAratIyadarzana (DaoN0 umezamizra:) bhAratIyadarzana (DA0 rAdhAkRSNan) 1966 I. bhAratIya darzana ke mUlatattva (DA0 rAmanAtha zarmA, pra0 sa0 1960 I0) bhAratIya saMskRti me jaina dharma kA yogadAna (DA0 hIrAlAla jaina, pra0 saM0 1962) baMAdha bArA bRko bRdrasa bRdrasa (vRtti) azAbhA bhasU bhAdau bhAdarA bhAdamU bhAsaMyo sambapanyasaletAnukramaNikA 281
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ JOURNAL ASSI. 1840, No 696 OXHISY Oxford History of India (Smith) RECO Relativity & Commen sense (C.F.M. Denton) REUNI Restless Universe (Maxoborn) SEBOJA Seered Books of Jainas TJSM-IN The Jain Stoop Mathura-Introduction. TNAPHYWO The Nature Of The Physical World. (Eddington) BUDDHA Olden verg. 258 japin -rframan