Book Title: Dashvaikalika Sutram Part 01
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
२७०
श्रीकालिने इति ध्युत्पत्या परगनिवारनिमन शक्ततया पमरूपार्योधक सपि का 'लादिप्वविमसयारणाए पमव(जाति) प्रतिनिमितमादायेन पर्ष गोपाल
न लितरया। .' एवमत्रापि मिसदस्य भिक्षणं व्युत्पतिनिमितम, मिशत इस्पेसीलो मधुः रिति ध्युत्पत्तः । तथा चामिक्षमाणस्वायस्यायां भिक्षुखामसक्तावपि ऐरिकार इस व्युत्पत्तिसे पंकज शब्द कमलका योध तो कराता है परन्तु सादा साध शेवाल तथा इस प्रकारसे पैदा होनेवाले गइटके फल आदिका अर्थ भी उससे निकलता है, क्योंकि ये भी कीचड़से पैदा होते हैं। यदि व्युत्पत्तिनिमित्तको ही शब्दकी प्रवृत्तिमें कारण माना जाय तो शेवाल
आदिमें भी पंकज शब्दका प्रयोग हो जायगा, इस आपत्तिका निवारक करनेके लिए व्युत्पत्तिनिमित्तके सिवाय प्रवृत्तिनिमित्त कमटत्व धमक भी आवश्यकता है, इससे शैवाल आदिका निराकरण हो जाता है। दोनों निमित्तोंसे ठीक-ठीक अर्थका प्रतिपादन हो जाता है कि जो कीचड़स 'उत्पन्न हो और जिसमें कमलत्वरूप सामान्य (जाति) पाया जाय उस पङ्कज कहते हैं।
इसी प्रकार यहाँ 'भिक्षु' शब्दका व्युत्पत्तिनिमित्त भिक्षण (याचना धर्म है, जिस समय साधु भिक्षण नहीं करते उस समय व्युत्पत्तिनिमित्त भिक्षु नहीं कहला सकते, फिरभी 'समितिगुप्तिपालकत्व' -रूप प्रचार પંકજ શબ્દ કમળને બાધ તે કરાવે છે, પરંતુ સાથે શેવાળ તથા એ પ્રકારે પેિદા થનારા ઘીતેલાં શીંગડાં આદિને અર્થ પણ તેમાંથી નીકળે છે, કારણ કે તે પણ કીચડમાંથી પેદા થાય છે. જે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તને જ શબ્દની પ્રવૃત્તિમ કારણરૂપ માનવામાં આવે તે શેવાળ આદિમાં પણ પંકજ શબ્દ પ્રયોગ એક જશે. એ આપત્તિનું નિવારણ કરવાને માટે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ઉપરાંત પ્રવૃત્તિનિમિ કમળ ધર્મની પણું આવશ્યકતા છે. તેથી શેવાળ આદિનું નિરાકરણ થઈ જાય છે બેઉ નિમિત્તાથી બરાબર અર્થનું પ્રતિપાદન થઈ જાય છે કે જે કીચડમાંથી ઉત્પન્ન થાય અને જેમાં કમલત્વરૂપ સામાન્ય (જાતિ) મળી આવે તેને પંકજ કહે છે
એ રીતે અહીં શિશુ શબ્દને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ભિક્ષણ (વાચન) ધમ છે જે સમયે સાધુ ભિક્ષણ કરતા નથી, તે સમયે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તથી ભિક નથી કહેવાતે, તે પણ ‘સમિતિ પ્તિ–પાલકત્વ' રૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તથી ભિલું
