Book Title: Tattvarthadhigam Sutra Part 02
Author(s): Udayprabhvijay
Publisher: Keshar Chandra Prabhav Hem Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005750/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI umAsvAtivAcaka viracita tattvAmimasUtra svopAbhASya 4 TIkA + anuvAdasahita buddhiravaiyA sambaMga 10na hayeo navaga suffe bhAga-2 mokSa samyagdarzana-jJAna-cAritrANi samaga darzana tattvArtha gAgara sUyagaDAMgasUtra bhAratIya zru te sA aa 2 preraka-girivihAra saMsthAnA saphaLa mArgadarzaka gacchAdhipati AcAryadeva zrIma,vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjA samavAyAgasUtra sthAnAgasUtra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hu 2500 varSa prAcIna zrI AdinAtha prabhu zrI kezaravADI tIrtha - cennaI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a ll/I/II// che . je 6e . dravyaguNa paryAyathI jemane tIrthakaroe tIrthanI anujJA ApI tevA anaMta labdhinidhAna zrI gautamasvAmIne anaMtazaH vaMdanA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrI ajAharA pArzvanAthAya namaH | NamottharNa samaNasa bhagavao mahAvIrassA | zrI maNi-buddhi-mukti-kamala-kezara-caMdra-pravicaMdra-hemaprabhasUribhyo namaH | pa00 praka2NanA praNetA vAcaDamukhya - zrI umAsvAtivAcaka viracita svopajJabhASyavibhUSita gaMdhahasta zI siddhasenagaNikRta gaMdhahati TIkA alaMkRta hemagirA anuvAda 2 manvita miyAna bhAga - 2 divyAziSa che yoganiSTha pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya kezarasUrIzvarajI mahArAjA adhyAtmayogI pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya caMdrasUrIzvarajI mahArAjA prazAMtamUrti pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya prabhAvacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA 8i kRpAdRSTi bhopAlatIrthoddhAraka gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjA ja anuvAdaka + saMpAdaka ja gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya paMnyAsa pravara zrI udayaprabhavijayajI gaNi *. prakAzaka A zrI kezara-caMdra-prabhava-hema graMthamAlA zrI vijaya kezara-caMdrasUrIzvarajI phAunDezana, girivihAra TrasTa muktinagara, pAlitANA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya saMzodhaka che. " = = == pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya : abhayazekharasUrIzvarajI mahArAjA meM vidyAguruvarya pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kalyANabodhisUrIzvarajI mahArAjA ke mArgadarzaka , S vidyAguruvarya pUjya AcAryadeva zrImad vijaya jayasuMdarasUrIzvarajI mahArAjA ke vidyAguruvarya pUjya AcAryadeva zrImad vijaya 6 yazovijayasUrIzvarajI mahArAjA == == == - AvRtti : prathama vi. saM. 2072, I. sa. 2016 mUlya : 350/ sarva hakaka zramaNa pradhAna zrI jaina saMghane AdhIna = prApti sthAna - zA. popaTalAla mizrImalajI 44, gIradharanagara sosAyaTI, zAhIbAga, amadAvAda (guja.) phona : (079) 654 125 84 Shri Jayeshbhai / Shri Sainikbhai Clo. Shri Prasmal & Sons Station Road, Opp. Clock Tower, DAVANGERE-577 001 (Karnatak) M. : 094483 84023 / 098867 15371 cetanabhAI jasANI kezava', 1/4, saradAranagara vesTa, kaNasAgarA hospITala pAchaLa, bhagavAna mahAvIra svAmI coka (esTrona sinemA coka), rAjakoTa-360 001 mo. : 94272 21699 / 94288 89711 A kaoNmyurAITa/mudraka : goDajha gIphaTa, rAjakoTa-360 001 mo. : 94272 2169 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II Shri Ajahara Parshwanathaay Namah II II Namotthunam Samanassa Bhagavao Mahaveerassa II II Shri Mani-Buddhi-Mukti- Kamal- Kesar- Chandra-PrabhavchandraHemaprabhasuribhyo Namah II The compiler of 500 scriptures Vachak Mukhya Shri Umaswatiji Vachaka's Tattvarthadhigam Sutra Part together with Swopagya (his own) Bhashya along with the Gandhahasti commentary written by Gandhahasti Shri Siddhasen Gani - 2 DIVINE BLESSING* Yognishtha Pujyapaad Acharyadev Shrimad Vijay Kesarsurishwarji Maharaja Adhyatmayogi Pujyapaad Acharyadev Shrimad Vijay Chandrasurishwarji Maharaja Prashantmurti Pujyapaad Acharyadev Shrimad Vijay Prabhavchandrasurishwarji Maharaja MERCiful Vision Bhopaltirthoddharak Gachchhadhipati Pujyapaad Acharyadev Shrimad Vijay Hemaprabhasurishwarji Maharaja TRANSLATOR + EdiTOR Pannyas Pravar Udayprabhavijayji Gani Disciple of Bhopaltirthoddharak Gachchhadhipati Pujyapad Acharyadev Shrimad Vijay Hemaprabhasurishwarji Maharaja PublishER * Shri Kesar-Chandra-Prabhav-Hem Granthmala Shri Vijay Kesar-Chandrasurishwarji Foundation, Girivihar Trust, Muktinagar, Palitana (Gujarat) India First Edition, Year 2016 A. D., Price Rs. 350/Copy Right Shraman Pradhan Shri Jain Sangh SHAP Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAsa ke tattvArthAdhigama sUtranA che ( dvitIya bhAgano paricaya e pApA asADhA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sukRtanA saMpUrNa lAbhArthI . . . . . . . . . * * * * * * * * * * * * graMtha samarpaNa aMtaranA AzIrvacana : pU. A. zrI hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjA .. namaH syAdvAdavAdIne. . . pU. A. zrI kalyANabodhisUrIzvarajI mahArAjA . . . prakAzakIya skUraNA . bhUmikA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . viSaya mArgadarzikA pUjyazrI tathA girivihAra dvArA prakAzita pustakonI sUci . . . . . tatvArthAdhigama sUtranI prasAdI tavAthadhigama sUtra-saTIka-sabhASya-sAnuvAda- adhyAya-2 . . . . . pariziSTa 1thI mArgadarzikA. pariziSTa 1 thI 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * * * * * pa. pU. yoganiSTha AcArya zrI vijaya kezarasUrIzvarajI ma. sA. dvArA racita rasabharapUra prakAzita pustakonI sUci . . . . . . . . 341 adhyayanazIla che . pU. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone tathA no - jJAnabhaMDArone bheTa rUpe maLaze. 5 A pustaka jJAna dravya dvArA prakAzita karavAmAM Avela hovAthI gRhasthoe jJAnakhAtAmAM rakama bharIne potAnI mAlikImAM rAkhavuM. - - - - - mAnavAmA pApa che Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ STEHEHHEHEHEH AC zruta - sukRta ke saMpUrNa lAbhArthI namuM sUri rAjA sadA tattva tAjA jinendrAgame prauDha sAmrAjya bhAjA SaDvarga vargita guNe zobhamAnA paMcAcArane pAlave sAvadhAnA pUjyapAda gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjA ke ziSyaratna pUjya paMnyAsa pravara zrI udayaprabhavijayajI ma. sA. ke / (AcArya padArohaNa ke abhivAdanArtha) zrI AdinAtha jaina zvetAMbara maMdira TrasTa kesaravADI tIrtha, cennaI - 66 evaM pa. pU. gacchAdhipatizrI ke AjJAnuvartinI sA. zrI vinayaprabhAzrIjI ke suziSyA sA. zrI yazaprabhAzrIjI ke suziSyA sA. zrI arihaMtaprabhAzrIjI kI preraNA se zrI puriSAdAnIya pArzvanAtha somezvara jaina saMgha (seTelAITa) amadAvAda-15 kI ora se prastuta graMtha R (zrI tattvArthAdhigama sUtra bhAga -2) ke prakAzana meM jJAnanidhi meM se dhanarAzi samarpaNa kI gaI hai| poSa zuklA - 8 ravivAra di. 17.1.2016 goregAMva - muMbaI 1509) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samarpaNa udAramanA bAlabrahmacArI yuvAvayamAM abhuta vaiyAvaccakArI vRddhavayamAM varSItapAdi ugra tapazcaryAkArI niDaratA, nikhAlasatA, niHspRhatAdi guNavaibhavanA svAmI kAvyamaya zailInA viziSTa pravacana prabhAvaka ajAharA pArzvanAtha prabhunA apratima paramopAsaka saMgha sevA vicAraka saMskRta pAThazALA * ArAdhanA kendro - bhojanazALAdi dvArA caturvidha zrI saMghanI anupama sevA - bhakti - vaiyAvacca karatI, temaja annakSetra, gauzALA, pAMjarApoLa, kensara hospITala Adi dvArA aneka zAsana prabhAvaka evA anukaMpA, mAnavasevA ane jIvadayAnA kAryo karatI che. girivihAra saMsthAnA saphaLa mArgadarzaka madhyapradezanI rAjadhAnI bhopAlamAM pahADa upara mahAvIra svAmI mahAtIrthanA sthApaka, pratiSThAkAraka paMca jinezvara kaivalyadhAma mahAtIrtha (ogaNaja-amadAvAda) preraka potAnA mahatvanA kAryone gauNa karIne aneka prakhara vidvAna saMyamIo pAse mane adhyayana karAvanAra mAtAnI jema mArI bhUlone udAratAthI mApha karIne vAtsalya-prema-uSmA ApI ane nirmaLa saMyama mArgamAM AgaLa vadhAranArA mArA jevA anekonA bhavodadhitAraka 250 sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtonA sAraNA, vAraNA AdikAraka gacchAdhipati pUjya gurudeva AcArya deva zrImad vijaya | hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjAne ApazrInA 84mA janmadine sAdara savinaya sabahumAna samarpaNa kRpAkAMkSI bhavadIyaM bhavadbhyaH samarpayAmi e ja Apano zizu ? ) udayaprabhavijaya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7i777 aMtaranA AzIrvacana. zratanA vadhAmaNAM 7696969 caturgatirUpa saMsAramAM paribhramaNa karI rahelA mohanA kALajALa tApathI saMtapta mAnavIne zrutagaMgA ja anupama zItalatA bakSe che. sarvajJa paramAtmA zrI tIrthaMkaradeva kathita, zrI gaNadhara bhagavaMta racita, zrutajaLano vividha svarUpe saMgraha karI pUrvadhara Adi pUrvAcAryoe A jinazAsanane sadA navapallavita ane Aja sudhI jIvaMta rAkhela che. emAMya vaLI huMDA avasarpiNIkALanA prabhAve bauddhika maMdatAdi doSone kAraNe zrutagrahaNa ati kaThina thaI paDatA, jema yugapradhAnAcArya bhagavaMta zrI AryarakSitasUrIzvarajI Adi pUrvAcAryoe dravyAnuyoga, gaNitAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga ane dharmakathAnuyoga rUpa 4 anuyogomAM zrutane vibhAjita karI zrutaprAptine sugama karI, jagata upara mahAna upakAra karela che, tema zrutasaMgraha kaLAnA zilpI evA vAcaka pravara zrI umAsvAtijI mahArAjAe samasta jaina saMpradAyone susammata evA tavAthadhigama sUtranI racanA karI, je samagra jaina tattvAmRtanA arka = nicoDarUpa che. jenA upara zvetAMbara digaMbara AcAryoe khUba kheDANa, TIkA racavA dvArA karyuM che, emAM ziramora TIkA gaMdhahasti siddhasenIya che, je vartamAna kALe gaMdhahasti mahAbhASya tarIke oLakhAya che ane je graMtha eka dArzanika svarUpe pratiSThita che. tenI paMktionI jaTIlatAne laI keTalAka samayathI tenuM vAMcana alpa thaI gayuM che. e paMkitaonI durgamatAne sugamatAnuM svarUpa ApavA A TIkAnA rahasyone pragaTa karavAnuM mahAbhArata kArya mArA parama vinayI-vidvAna ziSya paMnyAsa zrI udaubhavijayajI gaNivarya hAthamAM lIdhuM. aneka prAcIna tADapatra ane hastaprationuM mAdhyama laIne khUba cIvaTa ane dhIraja sAthe prathama bhAganuM saMzodhana-saMpAdana-prakAzana karyuM. | Dagalu bharyuM te bharyuM have pAchuM nA haTavuM, nA haTavuM..... evA utsAha ane dhairya sAthe anuvAda yAtrA AgaLa vadhArI. samudAya-zAsananA aneka kAryo, vihAro, prabhAvaka cAturmAso Adi sAthe atyaMta vyastatA vacce paNa bIjA adhyAyano bhAvAnuvAda pUrNa karyo che, je mArA mATe ane samudAya mATe gauravano viSaya che. A parizrama sAdhya bhagIratha kAryamAM muni zrI yupravijayajI Adi sarva muni bhagavaMto sahAyaka banyA e paNa khUba anumodanIya che. emanI bhAvanA bhAvimAM kamazaH daza adhyAyano anuvAda karavAnI che. nirjarAlakSI A mahAna zrutakArya zIdhrAtizIdhra nirvighnapaNe saMpUrNatAnA zikharane AMbe ! evA mArA aMtaranA zubhAzISa emane pAThavuM chuM. ane prastuta bIjA adhyAyanA adhyayana-adhyApana dvArA mumukSu varga Atma kalyANane sAdhe eja aMtarecchA. - AcArya vijaya hemaprabhasUri Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH syAdvAdavAdAne jaina jagatanA cAre phirakAone mAnya zAstra "zrI tavArtha sUtra' jayAM gAgaramAM sAgara ThalavAyo che, evA A sUtranI TIkA ati gaMbhIra hoya te sahaja che. temAM paNa prakhara AgamavAdI mahAvidvAna evA zrI siddhasenagaNi dvArA racita gaMdhahasti TIkA hoya, pachI to pUchavuM ja zuM ? A TIkA jaina nyAyano ziramora graMtha gaNAya che. prAcIna nyAya zailI, viSaya gAMbhIrya, jaTila padArtho, zabda saMkSepa vagerene kAraNe A TIkA durgama banI che. paMnyAsa pravara zrI udayaprabhavijayajI gaNivarye A TIkAnA rahasyone pragaTa karavAnuM bhagIratha ane ati vikaTa parizramasAdhya kArya hAthamAM lIdhuM. potAnA gurudevazrI pratye kRtajJatAnI abhivyakti karatA temaNe e rahasyoddaghATana karatI gurjara anuvAdanuM nAma hemagirA' rAkhyuM che. prathama bhAganuM prakAzana thayuM, jANe moTA bhAganuM kArya saMpanna thayuM. kAraNa ke tattvArtha sUtrano pahelo adhyAya ja mahAsAgara jevo che, e vigatamAM suvidita che. pU. paMnyAsajIe temAM jANe be hAthothI mahAsAgara taravA jevo parizrama karyo che. paNa zeSa adhyAyo paNa kAMI kama nathI. rahasyodghATananI temanI A yAtrA AgaLa vadhatI rahI. Aje bIjA bhAganuM prakAzana thaI rahyuM che. pU. paMnyAsajIno parizrama to teo svayaM ja jANatA haze. durgama paMktio, temAM paNa keTalAMya sthaLe azuddhio, zabdasaMkSepa vagere vikaTatAomAM dhIraja khUTI na jAya to ja navAI. to paNa athAga parizrama sAthe aneka hastaprato-tADapatrIomAMthI saMzodhana karavA pUrvaka temaNe A kAryane nyAya ApavAmAM koI kasara choDI nathI. potAnAthI zakya sarva prayatno karyA pachI paNa je paMktionA khaMbhAtI tALA na ja khulyA, tenI cAvIonI temaNe mArI pAse mAMgaNI karI. hA, A mAruM saubhAgya jarUra hatuM, paNa A kArya atyaMta kaThina hatuM. Ama chatAM jinazAsananA eka mahAna sarjana para thaI rahelA eka ati upayogI kAryamAM yogadAna ApavAnI bhAvanA sAthe yathAzakti prayatnano prAraMbha karyo. kArya jeTaluM jaTila hatuM, eTalo ja te kArya karavAno AnaMda paNa Avyo che. saMgati, samanvaya ane samAdhAnamayI dRSTi sAthe te durgama aMzonuM parizIlana karavA pUrvaka mArI mati anusAra meM yogadAna ApavA prayatna karyo che. Ama chatAM chadmasthasulabha kSatio, matimAMdya, anAbhoga vagerene kAraNe anyathA prarUpaNA thaI hoya to tenuM micchAmi dukkaDam mAMguM chuM. saMgha- zAsananA aneka kAryo, vihAro, zibiro, prabhAvaka cAturmAso Adi sAthe atyaMta vyastatA vacce paNa pU. paMnyAsajI AvA addabhuta sarjana karI rahyA che. tenI khUba-khUba anumodanA saha pharI pharI AvA sarjano prApta thatAM rahe evI zubhAbhilASA sAthe viramuM chuM. mAgasara suda - 11 pa. pU. vairAgyadezanAdakSa AcAryadeva vIra saMvat 2542 zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI ziSya vi. saMvat 2072 AcArya vijaya kalyANabodhisUri mAMga che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i8i8888888888 prakAzakIya raphuraNA cha%89%99% pa. pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrI vijaya hemaprabhasUrIzvarajI ma. sA.nA ziSyaratna tattvabodhadAyI pravacanakAra paMnyAsa pravara pU. zrI udaDbhavijayajI ma. sA.nA AcAryapadArohanA maMgala prasaMge sakala zrI saMgha samakSa svapajJabhASya ane siddhasenIya gaMdhahastiTIkAnA anuvAda sahita tattvArthAdhigama sUtranA dvitIya adhyAyane prakAzita karatAM ane atyaMta harSanI lAgaNI anubhavIe chIe. 500 graMthanA sarjanahAra vAcapravara pU. zrI umAsvAtijI mahArAje tavArtha sUtra bhASyanI racanA karela che. jemAM mokSamArga rUpa dharmanI zarUAtathI mAMDI mokSa prApti sudhIno mArga, eTale ke AtmA paramAtmA svarUpa bane te parvatanI Atma sAdhanA mATe upayogI samyagdarzana, jJAna, cAritranuM svarUpa vagere | viSayonuM A sUtramAM nirUpaNa karavAmAM Avela che. kula 10 adhyAyamAM A sUtra vibhAjita che. A sUtra + svapajJa bhASya upara, gaMdhahasti tarIke oLakhAtA pU. zrI siddhasena gaNivarye kula 18,282 zloka pramANa gaMdhahasti TIkA racelI che. A suMdara TIkA sUtra ane bhASyanA rahasyone khullA karI || graMthane spaSTa kare che. tema chatAM TIkAnI gahanatA, vizALatAne kAraNe keTalAka mumukSu vargane padArtha hRdayaMgama na thAya te svabhAvika che. tethI jijJAsu vAcaka vargane spaSTa vizada bodha thAya te dhyAnamAM rAkhI yoganiSTha pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya kesarasUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA gacchAdhipati paramopakArI pUjyapAda bhopAla tIrthoddhAraka, AcArya bhagavaMta zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjya paMnyAsa pravara zrI udayaprabhavijayajI gaNivarye "hemagirA" nAme gujarAtI vyAkhyA = anuvAda karela che. A sarala + subodha anuvAdane vAMcyA pachI vAstavamAM te hemagirA che evuM jaNAyA vagara raheze nahi. prAcIna mudrita prakAzanomAM rahelI azuddhione 18 hastalekhita prato dvArA dUra karI mULagraMtha tathA TIkAne zuddha karavAnuM ane adhyatA vargane kuzala adhyApakanI garaja sAre te rIte spaSTa gujarAtI vyAkhyA lakhavAnuM eka atyaMta Avazyaka ane upayogI kArya paMnyAsazrIe karela che. pUjyapAda gacchAdhipati AcArya deva zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI ma. sA.nA maMgala AzISathI yoganijha AcArya deva zrImad vijaya kesarasUrIzvarajI mahArAjAnA haste Alekhita dhyAnayoga, gRhastha dharmAdi graMthonuM prakAzana, punaHmudraNa temaja kalpasUtra, paMcasUtra, dharmaratnaprakaraNAdi graMthonuM sAnuvAda prakAzana karAvavAnuM saubhAgya prApta thayuM che. A ja zRMkhalAmAM AjanA samayane anurUpa, samasta jaina samAjane AdaraNIya evA A tattvArthAdhigama sUtranA zrI siddhasenIya TIkA (bhAga-2)nA sAnuvAda prakAzanano lAbha pUjayazrIe amane Apyo te badala ame gaurava anubhavIe chIe. prastuta prakAzanamAM Arthika sahayoga ApanAra zrI AdinAtha jaina zvetAMbara maMdira TrasTa, (kAravADI tIrtha) - cennaI - 66 dhanyavAdane pAtra che. prAnta prastuta tasvArthAdhigama sUtranA adhyayana-parizIlana ane pariNamana dvArA sahu koI paramapadane vahelI take prApta kare e ja maMgala kAmanA. zrI vijaya kezara-caMdrasUrIzvarajI phAunDezana, girivihAra TrasTa - pAlitANA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanvAthadhigama sUtra %99% bhUmikA che ja tattvAthadhigama sUtra = AIt pravacana saMgraha ja tattvArthAdhigama sUtranI prAcIna hastaprata ane tADapatromAM enuM "Aha pravacana saMgraha" evuM paNa eka apara nAma jovA maLe che e. kharekhara yathArtha che evo anubhava A bIjA adhyAyanI prastuta bRhad TIkAno anuvAda karatI vakhate thayo. kemake emAM sUtramAM chupAyelA aneka siddhAMto pragaTa karavAmAM Ave che. ethI ja ""Agama dariyo tattva ratnothI bhariyo" evuM kahevAnI jema "tatvArtha dariyo siddhAMta ratnothI bhariyo' evuM kahevAnuM paNa mana thaI jAya che. siddhAMtonuM rahasyodghATana evI khUbIthI A bRhad TIkAmAM karavAmAM AvyuM che ke jethI A bRhad TIkAne "gaMdhahasti" TIkA tarIkenI maLelI je prasiddhi che te sAce ja ahIM chatI thatI jaNAya che. "tattvArthAdhigama sUtra'' e "ratnapoTalI" samAna che. enA nAnA alpasaMkhyaka sUtro e alpa bhAravALA ratno samAna che. enI moTAmAM moTI gaMdhahasti jevI TIkAo e ratnonA mUlya samAna che. ratna taNI jema poTalI, bhAra alpa bahu mUlyA 45 Agamano sAra eka sUtra eha teNe tulyA A. tavAthadhigama sUtranuM mahattva |N. tavArtha sUtranI anupalabdha tAMbarIya B. tavAthadhigama sUtranI viSaya-vyApakatA TIkA tathA anuvAdo c. vAcazrI umAsvAtijInI ujjavala jIvana jhalaka che. siddhasena gaNi viracita TIkA D. vAcaka zabdano tAtpayartha P. "gaMdhahasti' e konuM nAma? E. 500 graMthonA racayitA vAcakazrI 9. "gaMdhahasti' padanI mimAMsA F. vAcakazrInI namratA R. vividha apekSAe "gaMdhahasti' pada . zrImad vAcaka umAsvAtizrIjIno samaya |s. saMzodhana aMgenI mAhitI H. tasvArtha sUtrakArano saMpradAya T. upalabdha hastaprationo ahevAla 1. tavAthadhigama sUtranuM bhASya svapajJa che |U. saMpAdana aMge keTalAka sUcana 4. tasvArtha sUtranI upalabdha vetAMbarIya TIkA/v. pariziSTonI samaja K. gujarAtI vagere bhASAmAM anuvAdita |w. hemagirAnI racanA viSe tattvArtha sUtra ane bhASya |x. bhUmikAnI pArzvabhUmi L. tavArtha sUtranI upalabdha digaMbarIya TIkA |Y. u5kArIonuM maMgala smaraNa M. tasvArtha sUtranI anuvAdita digaMbarIya TIkA |z. bhUmikAmAM upayukata sAhitya AA to Z sudhInA viSayonI vistRta carcA/ vicAraNA prathama bhAganI bhUmikAmAM karI dIdhI che. te tyAMthI ja joI levA bhalAmaNa che. vistAranA bhayathI ahIM pharI lakhatA nathI. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAryAdhigama sUtra * bhUmikA * tattvArtha tIrthanI tAraka yAtrA prathama adhyAya navaraMgapurAmAM prakAzita thayo hato. pachI navaraMgapurA (amadAvAda)thI 1) vApI, 2) cennaI, 3) beMgalora, 4) vijayavADA, 5) maisUra, 6) dAvaNagiri, 7) cennaI, 8) bhAvanagara, 9) IralA-muMbaI, 10) goregAMva-muMbaI Ama 10 varSanI saMyama ane vihAra yAtrA vacce vadhu vyastatA chatAM tattvArtha rUpa jJAna tIrthanI tAraka anuvAda yAtrA khUba ja maMdagatie cAlu ja rahI. jethI devagurunA pAvana anugraha tathA caturvidha zrIsaMghanA sahAyaka baLe A bIjA adhyAyanA saMzodhana, saMpAdana ane anuvAdanuM kArya saMpUrNa thayuM. # zubhasya zIghram Ama to pUrve eka sAthe badhA adhyayano prakAzita karavAnI gaNatarI hatI paNa e badhAne eka sAthe prakAzita karatAM ghaNo samaya lAgI jAya tema hovAthI, ane prathama adhyAyanA adhyetA vargano zIdhrAtizIgha dvitIya bhAga prakAzita karavAno atyAgraha hovAthI taiyAra thatAMnI sAthe A prakAzita karAya che. trIjA ane cotho adhyAya presamAM che ane pAMcamA adhyAyanA anuvAdanuM kArya maMdagatie cAlI rahyuM che. # gAgaramAM sAgara + prathama adhyAyanA anuvAda prakAzana pachI jayAre bIjA adhyAyanuM kAma hAthamAM lIdhuM tyAre ema hatuM A to phaTAphaTa thaI jaze kemake je pramANa padArtho hatA te to prathama adhyAyamAM kahevAI gayA. have to badhA prameya padArtho ja AvavAnA che. prAyaH karIne je jaTilatA ane liSTatA pramANa padArthomAM hoya che te prameya padArthomAM hotI nathI. mATe A bIjA adhyAyanuM kArya to zIghratAthI thaI jaze evuM lAgatuM hatuM. paNa amArI A kalpanA bhAMgIne bhukko thaI gaI. kemake jema jema kArya karatAM gayA tema tema aneka navI navI guMcavaNo ubhI thavA lAgI. gAgara samajI pravezyA hatA paNa A to sAgara nikaLyo. A zreyAMti vavinAni 1) eka bAju A kliSTa TIkAnI ubhI thatI navI navI guMcavaNo ke jene lIdhe ekane ukelIe tyAM bIjI 13 taiyAra thaI jAya. 2) bIjI bAju avAranavAra AvI paDatI comAsA, charI' pAlita saMgha, navvANuM, upadhAna, AvAsIya zibiro, saMskAra sadana, pratiSThA, dIkSA, joga, padavI vagere zAsana kAryonI javAbadArIo. jethI A kArya mATe joIe teTalo samaya ja na maLe. samaya kyAMthI kADhavo enA mATe dimUDha thaI jatA. 3) trIjI bAju dakSiNanA vihAromAM eka paNa suvyavasthita ane samRddha jJAna bhaMDArano abhAva ke jethI repharansa Adi mATe Avazyaka graMtho/pustako kAMI na maLe. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhUmikA * tavArtAdhigama sUtra 4) cothI bAju dakSiNanA vihAromAM saMvigna-gItArtha mahApuruSono saMparka ghaNo ocho jethI kAMI paNa zaMkA-samAdhAna na thaI zake. Ama cArebAjuthI evA to phasANA ke vAta na pUcho. 5) emAM adhUrAmAM pUruM prastuta kArya karI zake tevA anubhavI mudraNa kartA paNa na maLyA jethI vilaMba thato rahyo. 6) dakSiNa bAjunA vihAromAM koI graMtha joIto hoya, koI jJAnI gurubhagavaMtonuM mArgadarzana joItuM hoya ke TAIpaseTIMga karAvavuM hoya to e badhA mATe gujarAtamAM ja contact karavo paDe. tyAMthI e badhuM maMgAvatA/mokalatA sahajatayA 1-2 mahinA paNa ghaNIvAra thaI jatA. 7) sAdhuone pATho, vAcanA, vyAkhyAno Adi pravRttiomAM paNa dhAryA karatAM vadhAre samayanuM vaparAvuM. udyamenahi siddhyanti kAryANi na manorathaiH / A badhA kAraNosara kAcabAnI gatie dhIme dhIme kArya cAlatuM hatuM. e rIte AgaLa vadhatA vadhatA koIne koI evo Short cut nAno rasto jaDI jato ke jenAthI kyAreka dhAryA karatAM vadhu pragati thaI jatI, jethI pAcho udyamamAM utsAha, umaMga bhaLI jato. * sadA pRcchakena bhAvyam * 1) keTalAka sthAne evA padArtho AvyA ke jeno saMpradAya ja hamaNAM maLato nathI. evA keTalAka jaTila sthAnonuM samAdhAna mahAgItArtha mahApuruSone pUchAvIne karyuM jemake kevaladarzananI carcA, ajApATakanuM daSTAMta, naraka ane tiryacomAM aupazamika bhAvane choDI cAra bhAvane svIkAravAnI vAta vagere. naM tattvavicAradi # 2) keTalAka ThekANe evA gaMbhIra padArtho AvyA ke jenA ukela khUba divaso sudhI uhApohaciMtana karatAM karatAM chevaTe jagyA, jemake bhAvonA kamabheda ane saMkhyAbhedanuM prayojana. je pAnuM phare sonuM khare che 3) keTalAka sthAno evA azuddha AvyA ke jemAM lahIyAonI azuddhi kAraNa hatI jene ukelavA mATe aneka hastapratone khUba uthalAvavI paDI, jemake anurANi gatiH, pAMca zarIronA 13 vikalpomAMthI 12mo vikalpa (pRSTha-238) vagere. A vAMce paNa na kare vicAra, te pAme nahi saghaLo sAra che ( 4) keTalAka sthAno evA matabhedavALA AvyA ke jenA artha besADavA te badhA matAMtaromAM uMDA utaravuM paDyuM, jemake vezyA aMgenA 3 mata darzAvyA che. 5) keTalAka sthAna evA AvyA ke jemAM vistRta bAbatone "Adi' zabdathI bhalAmaNa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 3 tavAthadhigama sUtra * bhUmikA * karI TIkAkArazrIe kahI dIdhI. jenA garbhita artha kADhavA mATe pannavaNA, lokaprakAza Adi Akara graMthono sahAro levo paDyo, jemake vanaspatikAya AdinA bhedanA pratipAdanamAM zarUAtanA bhedo kahyA pachI bAkI rahelAno nirdeza Adi padathI karI dIdho. (pRSTha-88) * syAdvAdamudrAnatibhedi vastu # 6) keTalAka sthAne evo pUrvApara virodha Avyo ke jeno samanvaya karavA aneka apekSAo nayo/daSTikoNono sahAro levo paDavo, jemake sAnnipAtika bhAvonA asaMbhavita 15 vikalpo (pRSTha70) ityAdi. che nAthava: zAstrakruSa: + 7) keTalAka evA kliSTa sthAno AvyA jenA artha besADavA vyAkaraNa ane bIjA graMtho | TIkAono paNa sahAro levo paDayo, jemake "no-pakSaTT" vagere prayogo (pRSTha-200) tathA AhAraka zarIra banAvavAnA 4 prayojano. (pRSTha-254) 8) keTalAka evA sthAno AvyA jemAM tulanA rUpe tattvArtha sUtranI hAribhadrIya Adi vetAMbarIya ane rAjavArtika Adi digaMbarIya TIkAono temaja bIjA graMthonA paNa avataraNo padArthanI spaSTatA ane buddhinI vizadatA mATe ApavA upayogI jaNAyA, jemake pRthvIkAya AdimAM jIvatattvanI siddhi (pRSTha-87) pAMca indriyo karatAM vadhu indriyo mAnanArAonuM nirAkaraNa (pRSTha-95) Ama bIjA adhyAyanI anuvAda yAtrAmAM pasAra thatAM e anubhava thayo ke gaMdhahasti pU. zrI siddhasena gaNijInI TIkAnA padArtho samajavA, enuM rahasya tAtparya pakaDavuM e atizaya kaparuM che. A graMtha upara koIe paNa Aja sudhI bhASAMtara karyuM nathI. A TIkAno prathamavAra abhyAsa karyo tyAre to ghaNAM badhA padArtho samajAyA ja na hatA paNa jema jema vadhune vadhu abhyAsa thato gayo, tema tema A graMthanA padArtho vadhune vadhu spaSTa thavA lAgyA. Ama A graMthanuM bhASAMtara karavAmAM mukhyatayA nIce lakhAtA 3 paribaLono sahAro levo paDyo. vAre vAve nAte tattvaniya: . 1) tattvArtha sUtranI anya vetAMbarIya ane digaMbarIya TIkAo tenA vivaraNo, lokaprakAza, Ahatudarzana dIpikA Adi bIjA vistRta graMthono AdhAra. 2) AgaLa-pAchaLano vicAra ane vAraMvAranuM ciMtana/parizIlana. 3) vartamAnanA aneka mahAgItArtha vidvAna mahAtmAone ane paMDitavaryone pRcchA. * bahussuaM pajjuvAsejjA * pUjyapAda siddhAMta divAkara gacchAdhipati AcAryadeva zrI jayaghoSasUrIzvarajI ma. sA. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhUmikA che tavAthadhigama sUtra pUjyapAda sUkSmaprajJAnA svAmI AcAryadeva zrI abhayazekharasUrIzvarajI ma. sA. ane pUjyapAda zAsana prabhAvaka, vidyAdAtA AcAryadeva zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma. sA. teozrI dvArA zAsananA aneka kAryomAM temaja potAnA cAlatA zruta saMzodhana Adi kAryomAM vyasta hovAthI saMpUrNa bhASAMtara tapAsI ApavuM zakya nahotuM, tema chatAM jeozrIe zruta pratyenI bhakti ane mArA pratyenI lAgaNIthI te te kliSTa padArthomAM khUbaja suMdara spaSTa zAstrAnusArI samAdhAno darzAvyA. zAstrIya daSTie saMdigdha sthAno tapAsI ApavAnuM bhagIratha kArya karI ApI khUba ja upakAra karyo che. e rIte anuvAdanI upAdeyatAmAM jabaradasta vadhAro karyo che. zAstrIya padArtho uparanuM teozrInuM apratima prabhutva joI haiyAmAM harSa uchaLavA lAgyo. che paropIya satAM vimUtaya: pUjyapAda siddhisUri bApajI ma. sA.nA prAcIna sAhitya saMzodhaka AcAryadeva zrI municaMdrasUrIzvarajI ma. sA.nI AjJA-sUcanA anusAra emanA samudAyanA vaiyAvaccI, vidUSI, niHspRhI sAdhvI bhagavaMte (kayAMya potAnuM nAma nahIM ApavAnI zarata sAthe) AkhuMya saTIka bhASAMtara sUkSmatAthI tapAsI, mUlyavAna sUcanA, sudhArA-vadhArA karI ApI je sahAyaka bhAva darzAvyo te kadI bhUlAya tema nathI. # saMhati sAtha61 + mArA nimnalikhita sahavartI, aMtevAsI, vidyAziSya evA sAdhuoe mahAna kAryane potAnA svAdhyAyano ja eka aMga banAvI A AkhuMya bhASAMtara, saMpAdana, saMzodhana kAryamAM mahattvano siMhaphALo Apyo che. temaja samudAyavartI sAdhvIjI bhagavaMtono sahayoga A kAryanuM cAlaka baLa che. ATalI vizALa uDI TIkAnuM bhASAMtara karavAmAM chadmasthatA Adi doSonA kAraNe bhUlo thavAnI zakyatA rahe ja. e jo koI sArI rIte akSarazaH tapAsIne na Ape to e chapAvavuM zakaya na bane. paNa A sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtoe dhIrajatApUrvaka sUkSmadaSTithI tapAsI ApI khUba sahyoga ApI upakAra karyo che. emaNe paNa bhASAMtaramAM jayAM jayAM kSatio jaNAI te mane jaNAvI, e kSatio dUra karavAmAM madada karI che. ___ saMghe zakti kalau yuge saMzodhana - saMpAdana kAryamAM sahayogI mahAtmAonA zubha nAmo : 1) munirAja zrI yupravijayajI ma. sA., 2) munirAja zrI nirmohapravijayajI ma. sA., 3) munirAja zrI dIkSipravijayajI ma. sA., 4) munirAja zrI abhyadayaprabhavijayajI ma. sA., 5) munirAjazrI arpaNapravijayajI ma. sA., 6) munirAjazrI samarpaNapravijayajI ma. sA., 7) munirAjazrI saumyaprajavijayajI ma. sA., 8) munirAjazrI dhapravijayajI ma. sA., 9) munirAjazrI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAthadhigama sUtra * bhUmikA * goyamaprabhavijayajI ma. sA., 10) munirAjazrI yazasvI pravijayajI ma. sA. amArA yoganiSTa A. pU. zrI kezarasUrIzvarajI ma. sA.nA samudAyanA sA. zrI vajasenAzrIjI ma. sA.nA ziSyA sA. zrI viratidharAzrIjI ma. sA., sA. zrI guptidharAzrIjI ma. sA., sA. zrI AgamarasAzrIjI ma. sA., sA. zrI hemaratnAzrIjI ma. sA., sA. zrI harSaguNAzrIjI ma. sA.nA ziSyA sA. zrI jayaratnAzrIjI ma. sA., sA. zrI kAvyaratnAzrIjI ma. sA., sA. zrI jitaratnAzrIjI ma. sA., sA. zrI yazaprabhAzrIjI ma.sA.nA ziSyA sA. zrI arihaMtaprabhAzrIjI ma. sA., sA. zrI viratiprabhAzrIjI ma. sA., sA. zrI kIrtana prabhAzrIjI ma. sA. pU. zrI rAmasurIzvarajI DahelAvALAnA samudAyanA viduSI sA. zrI AgamaratnAzrIjI ma. sA., sA. zrI akSataratnAzrIjI ma. sA. tathA pU. zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sA.nA samudAyanA viduSI sA. divyaprajJAzrIjI ma. sA. Adi sAdhvI bhagavaMtoe je niHsvArtha sahayoga Apyo che te paNa kharekhara sarAhanIya che. sUrata sthita svargastha niHspRha paMDitavarya zrI jagadIzabhAIe paNa vyAkaraNa Adi saMbaMdhI keTalAya agharA sthAnone spaSTa karavA potAnI zakti, buddhi ane samayano je amUlya sahakAra Apyo che te paNa cIrasmaraNIya raheze. prastuta prakAzanane TAipaseTIMga Adi karavA dvArA sarvAga suMdara banAvI samayasara prakAzita, mudrita karavAmAM rAjakoTanA cetanabhAI jasANIe je kArya kuzaLatA dAkhavI che te dhanyavAdane pAtra che. - hartAtmipi samaya ane zramasAdhya saMzodhana kAryamAM pustakanA phAInala praphanuM karekazana cAlatuM hatuM e vakhate chelle chelle keTalAka saMdigdha sthAno jovA mATe mUla prati hastaprata ke tADapatranI jarUra paDatAM... - 1) khUba ja AtmIyabhAve ane sahajatayA pUjyapAda AcArya deva zrI zIlacaMdrasUrIzvarajI ma. sAhebe bhAvanagaranA deva gurubhakta pIyuSabhAI dozI mAraphata khaMbhAta zAMtinAtha jJAna bhaMDAranuM tADapatra ane bhAvanagaranA moTA derAsara sthita jJAnabhaMDAranI hastaprata upalabdha karAvI ApI. 2) pAlitANA sAhitya maMdiramAMthI pravartaka munirAja zrI jayabhadravijayajI ma. sA. emanA bhaMDAramAMthI prAcIna hastapratanI jherokasa karAvIne ApI. 3) bhAvanagara AtmAnaMda sabhAnA TrasTI zrI harSadabhAIe paNa tyAMnA bhaMDAranI be hastapratonI jherokasa karAvIne ApI. 4) amadAvAda Adi prAcIna jJAnabhaMDAronI hastapratonI jherokasa kaoNpI upalabdha karavAmAM aho zrutajJAnanA taMtrI zrI bAbulAlajI saremalajI Adino pUrNa sahayoga rahyo. jethI saMzodhananuM kArya sucAru rUpe thayuM te badala teozrIno A upakAra sadA avismaraNIya raheze. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA tattvArthAdhigama sUtra '"saMzodhana aMgenI mAhitI'' ane ''upalabdha hastaprationo ahevAla'' nAmanA 18 ane 19 naMbaranA zIrSaka heThaLa prathama bhAgamAM atha thI iti sudhInI vAta karI ja dIdhI che vizeSa e ja ke A graMthanA pUrva saMpAdaka paM. zrI hIrAlAla rasikalAla kApaDiyAne A avasare kema bhUlI zakAya, emano to mArA upara vizeSa upakAra che ja, kemake A punaH saMpAdananA kAryamAM emanuM pUrva saMpAdana mane khUba ja upayogI banyuM che temaja aneka phulanI hastaprato ane tADapratothI tathA aneka graMthonA saMdarbhothI A bIjA adhyAyamAM lagabhaga 50 jeTalA sthaLe azuddha pAThonuM zuddhikaraNa tathA 25 jeTalA truTaka pAThonI pUrti karavAnuM zakya banyuM che. zuddha prAyaH kahI zakAya tevA 60thI vadhu pAThAMtaro maLyA che. e uparAMta paNa kSati rahI javI saMbhavita che je viSe vidvajano mAruM dhyAna doravAnI kRpA kare. 16 A. pATha zuddhikAraNanI bAbatamAM kyAMka hastapratano AdhAra to kyAMka pUrvAparanI arthasaMgati dhyAnamAM lIdhI che. jemake sUtra - 12 saMmatrita-sthAvA: A jagyAe saMmatritA: sthAvA: AvuM ya sUtra jovA maLe che paNa yathokta sAmAsika sUtra ja barobara che kAraNa TIkAmAM AvuM lakhyuM che. samAsa 3mayeSAM samArtham arthAt trasa, sthAvara baMne padamAM rahelo samAsa baMne (trasa, sthAvara) ekabIjAmAM jaI zake che te vAtano sUcaka che. vaLI ... jo trasa, sthAvara judA-judA hota to 'ca'kAra paNa sUtramAM jarUrI thaI jAta je tyAM nathI. B. pUrvamudrita sUtromAM kyAMka bhASyano pada paNa bhaLI gayelo dekhAya che jemake sUtra 2/ 28 paraM paraM sUkSmamAM teSAM pada bhaLI gayelo jaNAya che. 'teSAM paraM paraM sUkSmam' A sUtramAMnuM 'teSAM' pada pUrva sUtra 37nA bhASyamAMnuM (chelle mUkeluM) jaNAya che. e vAta TIkAkArazrInA A vacanothI spaSTa thAya che teSamityanena mAvaLA: sUtrasambandhamAveti ityAdi. A paMkti e vAta spaSTa kare che ke 'teSAM' pada (2/27) sUtramAM upadiSTa audArikAdi zarIrano A sUtra (2/38) sAthe saMbaMdha joDe che. c. pUrvabhUdrita graMthamAM80thI vadhu sthaLe vividha hastapratio mAraphata ucita baMdhabesatAM pheraphAro karyA che ane temAM saMpAdanapaddhati 'mu. (a...)' A pramANe rAkhI che. jemake pA. naM. 103mAM mudritamAM degmArutinI jagyAe saMdarbhane anurUpa degmAcita pATha rAkhyo che. AvuM aneka sthaLe sudhAryuM ane te pUrvamudrita pAThane yathAyogya nIce phUTanoTamAM darzavyo che. tyAM A pATha 'pUrva mudrita graMthano che' tevuM darzAvatAM mu. evI saMjJA lakhIne je navo pATha khaMbhAta vagere jyAMnI hastaprata ke tADapatramAMthI lIdho hoya te hastapratano ullekha kauMsamAM (haM...) AvA sAMketika saMjJA rUpe karI dIdho che. A badhI sAMketika saMjJAono ullekha prathama adhyAyanI bhUmikAmAM karI dIdhuM che. tyAMthI ja joI levA bhalAmaNa che. A bIjA bhAgamAM je navI hastapratothI saMzodhana kArya thayuM che tenI 'sA', 'A' ane 'jJa' saMjJA rAkhI che. ghaNI pratomAM sarakhI pATha zuddhi maLatAM badhAno ullekha na karatAM mAtra Adarza evI eka ke be pratono ja ullekha karyo che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra * bhUmikA * 17 D. koIka ThekANe AvuMya jovA maLe che ke pUrvamudraNamAM amuka pATha lupta ja dekhAya che. jemake sU. 2/7 (pA. naM. 45)mAM sUtrasya, nIvarti A sthaLe sUtrasya pada pachI 'ye punar' pATha lupta che. jene hastapratomAMthI lIdhela che. E. koIka sthaLe evuMya bane che ke pUrvamudraNano pATha ke hastapratamAM maLatA pATho baMneya saMgata na thatAM hoya to tevA sthaLe ame amArI saMbhAvanA darzAvI te taghogya ucita pAThane kauMsamAM (?) A rIte mUkyo che.jemake sUtra 2/6 (pA. naM. 39)mAM lakSyatenI jagyAe (nakSete ?) saMbhAvanA karI che. F. kyAMka TIkAnuM vAMcana saraLa rahe te mATe kauMsamAM amuka umerA karyA che. jemake sUtra 2/ 15 (pA. naM. 99)mAM (pravarganIhityanena dRSTArthamANyAti) vagere. # sAhasAt siddhiH ati gU padArthothI - bharapUra eka mahAna graMthanuM saTIka bhASAMtara e eka sAhasa to che ja, chatAM e sAhasa kheDavyuM che. kemake vAcakazrIe pote ja 29, 30, 31mI saMbaMdha kArikAmAM kahyuM che ke bruvato'nugrahabuddhyA, vaktustvekAntato bhavati // 29 // zramamavicintyAtmagataM, tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca hi, hitopadeSTAnugRhNAti / / 30 / / narte ca mokSamArgAddhitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAt paramimameveti mokSamArga pravakSyAmi / / 31 / / upakAra buddhithI saMbhaLAvanAra vaktAne to ekAnte dharma thAya ja 29 / / mATe potAnA parizramano jarAya vicAra karyA vinA zreyaHkArI upadeza haMmezA Apavo joIe. kAraNake hitopadeza karanAro sva ane parano anugraha karanAra thAya ja che|30| A samasta jagatamAM mokSamArganA upadezathI anya koI hitopadeza nathI, tethI zreSTha evA mokSamArgane huM kahIza||31 / / vAcakazrInA A TaMkazALI vacanonA baLe svazaktino vadhu vicAra karyA vinA A zruta kAryane avirata cAlu ja rAkhyuM, sAhasane duHsAhasa na thavA dIdhuM. dhIrajapUrvakanI mahenatanA phaLa haMmeza mIThA ja hoya che. 'karata karata abhyAsa ke jaDamati hota sujAna'' kharekhara A TIkAnA anuvAda mATe huM jaDamati ja hato. mArI pAse evo koI vizeSa bodha nahoto, chatAM paNa yathArthAta: zubhe vatanIyam e nyAye A zruta kAryanA mUla preraNAsrota vardhamAna taponidhi nyAyavizArada vidyAguruvara pa. pU. AcAryadeva zrImad vijaya yazovijayasUrIzvarajI ma. sA.nI preraNAthI huM A zubha kAryamAM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 * bhUmikA che. tattvArthAdhigama sUtra utsAhita thayo hato. A bhASAMtara lakhavAmAM ane emAM kSatio na rahe e mATe banatI mahenata karI che. e badhAnI pAchaLa eka mAtra bhAva svahitano ane mokSamArgadarzaka tattvArthanI A durgama TIkAnA uMDA padArthone jANavAnI jijJAsAvALA saMyamIonA hitano ja che. eTale AmAM bhUlo dekhAya to avazya gItArtha mahApuruSo e tarapha dhyAna dore. vAcaka pravara pU. zrI umAsvAtijI mahArAje prazamaratimAM yaccAsamaJjasamiha chandaHsamayArthatobhihitam / putrAparAdhavanmama marSayitavyaM budhaiH sarvam / A je kahyuM che ke te ja kSamAyAcanAnA sUramAM mAro sUra milAvIne kahuM chuM ke "A anuvAdamAM je kAMI asamaMjasa lakhAyuM hoya, jinavacana ke graMthakAranA abhiprAyathI viparIta lakhAyuM hoya te eka putranA aparAdhanI jema, he sujJapuruSo ! mane kSamA karajo.' che chata: +9tnanuM lavAIpa mu. je kAMI sudhArA vadhArA sUcavazo, te jyAre dvitIya AvRtti prakAzita karavAno suavasara prApta thaze tyAre temAM suyogya sudhArA vadhArA avazya karIza ane Apa mahAzayono AbhAra mAnIza. moTAno je Asaro re jethI lahiye lIlavilAsa , vidyAguruvara saMgha kauzalyAdhAra AcArya deva zrI jayasuMdarasUrIzvarajI ma. sA.nI prabhAvaka nizrAmAM prathama adhyAya navaraMgapurA amadAvAdamAM prakAzita thayo ane teozrI dvArA preraNA-sUcanA AvI ke ""pUjyapAda sva. A. zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnI eka prazasta bhAvanA hatI ke tavArtha sUtra uparanI zvetAMbara-digambara viracita upalabdha tamAma vyAkhyAonuM uMDANathI adhyayana-avagAhana karI te badhAno saMgraha karI 3 prakAranI viziSTa vyAkhyAo taiyAra karavI. 1) "tavArtha uSA' bAla jIvo sahelAIthI sUtrano sAmAnya artha pAmI zake. 2) tasvArtha prakAza" jenAthI madhyama buddhi jIvo dAkhalA-dalIla-yukti garbhita sAra pAmI zake. 3) tavAthaloka rahasya' jenAthI tIvra medhAvI adhyetAo tulanAtmaka rIte uMDANathI eka eka sUtranA rahasyamaya tAtparyo avadhArI zake. A yojanAnA maMgalAcaraNa rUpe 'tavArtha uSA'nuM kArya thaI gayuM. bAkInuM kArya teo anekavidha saMgha zAsananI javAbadArImAM satata apramattapaNe vyasta rahevAnA kAraNe na karI zakyA. AzA che ke temanI A bhAvanA tame loko pUrNa karazo. pU. AcArya bhagavaMtanI A preraNA-bhAvanAne dhyAnamAM laIne ja aneka graMthonA repharanso dvArA 500thI paNa vadhu tulanAtmaka tathA rahasyoddaghATaka TIppaNIo taiyAra karI che. jenAthI medhAvI adhyetAo tulanAtmaka rIte, uMDANathI te te paMktionA rahasyamaya tAtparyo avadhArI zake. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhUmikA . * laDathaDatuM paNa gaja baccuM gAje gayavara sAthe re pUjyapAda prakhara AgamavAdI ane diggaja tArkika pU. zrI siddhasenagaNijI mahArAje vAcaka pravara pU. zrI umAsvAtijI mahArAja viracita svopajJa bhASyayuta tattvArthAdhigama sUtranAM uMDA rahasyone pragaTa karatI vizALa-gaMbhIra TIkA racI dIdhI che. emanI e TIkA upara bhAvAnuvAda+ tulanAtmaka ane rahasyodghATaka TIppaNIo je pragaTa thaI rahI che, emAM mAruM kAMI nathI. jyAre tIrthaMkaro ema kahetA hoya ke je anaMtA tIrthaMkaro kahI gayA, te huM kahuM chuM, jyAre gaNadhara bhagavaMto ema kahetA hoya ke ''meM prabhunI zuzruSA karatAM je zravaNa karyuM, te ja huM tamane kahuM chuM, tyAre mArA jevo alpamati evo dAvo kevI rIte karI zake ke, A mAruM maulika sarjana che. huM eTaluM kahI zakuM ke AmAM je kAI suMdara che te tIrthaMkara, gaNadharo, graMthakAra, TIkAkAra ane vivecanakAra pUrva mahApuruSoe karelI je tattva mimAMsA che te che. ene ja uThAvI meM gujarAtI zabdomAM karelI rajuAta te A anuvAda che ane je mAruM che, te AmAM skhalanA ke pramAda rUpa che. te aMge mAruM hArdika micchAmi dukkaDam. 19 agatyanI sUcanA : pariziSTa-10mAM je je TIppaNIo lakhI che te TIppaNIone tattvArthAdhigama sUtra bhAga - ranA pUrti rUpe svataMtra prakAzita karavAmAM Avaro. teone temAMthI ja jovAnI bhalAmaNa che. tattvArthAdhigama sUtra bhAga - 2nA pariziSTa-10mAM ApelI tulanAtmaka rahasyodghATaka TippaNIo ane anuvAda baMnene sAthe prakAzita karavAnI gaNatrI hovAthI anuvAda emane ema paDI rahyo ane atyAra sudhImAM prakAzita karavAmAM vilaMba thayo che paNa ghaNAM guru bhagavaMto ane vidyArthIonI mAMga hovAthI dIkSAo temaja AcArya padArohaNa prasaMge TIppaNIo vagara prakAzita karavAmAM AvI rahyo che. TUMka samayamAM TIppaNI bhAga-2nI pUrti rUpe prakAzita karavAnI bhAvanA che. # guru kRpA hi kevalaM ziSyaM paraM maMgalaM # AraMbhe zUrA banI prastuta kAryamAM mAro utsAha na khUTI paDe ane huM adhavacce ja na aTakI jAuM e mATe mane satata ne satata preraNA patro dvArA paThANI ugharANI karanAra mArA bhavodadhitAraka gurudeva pUjyapAda gacchAdhipati bhopAla tIrthoddhAraka AcArya deva zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjAnA AzISanA pratApe A bIjA adhyAyanuM kArya zakaya banyuM che. arihaMta-siddhonA anugrahathI ane jemanuM nAma ja maMtra samAna che, evI suvihita guruparaMparAnA AzIrvAdathI sarjAyela A 'hemagirA' bhAvAnuvAda bhavya jIvonA AMkhanuM AnaMdadAyaka AMjana, karNayuganuM kuMDala ane hRdayabhAge ratnahAra samo banI rahe evI prabhune prArthanA mAgasara (kArataka) vada-10 vIra dIkSA kalyANaka vi. saM. 2072 goregAMva - muMbaI li. AcAva zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAjAno ziSyANu udayaprama vijaya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAthadhigama sUtra |bIjA adhyAyanI viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha viSaya pRSTha traNa prakAranA saMbaMdha . . . . . . . . 2 bhASyamAM sUtra pada hovAnA kAraNo . . . . . 22 saMbaMdho darzAvavA aMge anekAMta . . . . . . . . . 3 vAkyAMtara dvArA nirUpaNa e vyAkhyAnanuM (sUtra - 1) pradhAna aMga . . . . . 23 aupazamika-kSAyikau bhAvau che mAva * * * * . . . . . . . 4 (sUtra - 3) jIvanA pAMca bhAvo . . . 4 sarva-vAritre . be prakAranA lakSaNa. . . . . . . . aupathamika bhAvanA bhedo . . . . . . . . saMkhyAbheda + kamabheda . . . . 5aupazamika samyakatva ane cAritra . . . . kamabhedanA anya kAraNo . . . . . . . . (sUtra - 4) saMkhyAbhedanuM prayojana . . . . . . . . . jJAna-na-tana-tAma-.... . . . . . . . . . . 26 saMbhavita 15 vikalponI oLakha . . . . . . . 7 kSAyika bhAvanA bhedo. . . . . . . . . . . . 26 samAsa karavAnA ane nahi karavAnA kAraNo . . 8 siddhatvanI kSAyika bhAvamAM mImAMsA . . . . 26 be prakAranA karma vighAta . . . . . . . . . . . . 9 * kSAyika jJAnAdinuM svarUpa . . . . . . . . . . 27 aupazamitAdi bhAvonI vicAraNA . . . . . . 10 (sUtra * 5) upazama ane kSayopazamanI bhedarekhA .. be prakAranI vedanA . . . . . . . . 12 jJAnAjJiAna-na-vAnA i..... . . . . . . . . 20 jIva zabdano vivakSita artha . . 14 kSAyopathamika bhAvanA bhedo. . . . . . . . 30 jIvanA Aropa ane apavAda rahita svatattvanI |'' kArathI kheMcAyela padanI anuvRtti AgaLa vicAraNA . . . . . . . . . 14| 14 na cAle . . . . . . . 30 lakSaNa ane upalakSaNano bheda . . . . . . . . 15 ajJAna = kutsitajJAna . . . . . . . . . . . 32 udayagata karma paNa jIvanuM svatattva kahevAya . . 16|traNa darzananuM svarUpa . . . . . . . . . . . . . 32 pAriNAmika bhAvanuM svarUpa . . . . . . . . . 17punarUkta doSano vivaraNamAM abhAva . . . . . yukti virodha + Agama virodha . . . . . . . 18 (sUtra * 6) traNa prakAranA pAriNAmika bhAva . . . . . . 19ti - -ti-mithyA- . . . . . . . . . jIvanA svarUpanI oLakha . . . . . . . . . 19|audayika bhAvanA bhedo. . . . . . . . . . . . 35 (sUtra - 2) | audayika bhAvanI 21 saMkhyAno vicAra. . . . di-navAI vazava..... . . . . . . . . . . . . . ra0 audayika bhAvamAM leyAno samAveza . . . . pAMca bhAvonA bhedonI saMkhyA . . . . . . . . 20|gati ane kaSAyanA 4 prakAra . . . . . . . . . saMsArarathAnAM' padanA adhyAhAranuM nirAkaraNa : 21 vedanA 3 prakAra . . . . . . . . . . . . . siddhomAM paNa aneka bhAvo . . . . . . . . . 21| mithyAdarzanano eka prakAra . . . . . . . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTho - * * * * * * * * *. . 42 = che = ja = pI = pI IA * * * * * * * . . . . . . . . 72 tavAthadhigama sUtra viSaya viSaya pRSTha ajJAna, asaMyatattva ane asiddhatvano upayoganA bhedo. . . . . . . . . . * * * * * eka prakAra. . . . . . 40 sUtragata 'sa' padanI vicAraNA . . . . . lezyAnA 6 bheda . . . . . . . . . . . . . . . 40 . . 40 sAkAra ane anAkAranA arthanI carcA . lezyAnI paribhASA . kevaLadarzana zakti zUnya nathI . . . . . . . jevI legyA tevo bhAva . . . . . . * * * * * manaH paryAya darzane anAgamika che . . . . . (sUtra - 7) |upayoganA kamane nihALIe . . . . . . ekAMta nirvikalpa upayoga nathI . . . . . . . nava-navyAmadhyatvAkana ra . . . . 8 prakAranA AtmA pAriNAmika bhAvanA bhedo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vigrahagatimAM matijJAna AdinI siddhi . . . . 67 ... to vaMdhyAputra 'abhavya na kahevAya sAkAra-anAkAra upayoganI samaja . . . . . 69 kartRtva - bhAtRtvanI saMyojanA . . . . . sAkAra-anAkAra upayoganI sUkSma bhedarekhA . . . 71 asarvagatatva Adi bhAvo . . . . . . . kiyAvanta Adi dharmo . . . . . . . . . . . . 47 sUtra - 10) jIvanA paryAyopayogitAdi asAdhAraNa dharmo. . . 4- saMsArio muvatIca , bhAvonI 5 gatimAM yojanA . . . . . . . . . 50/jIvanA mukhya be bhedo. . . . . . . . . . . . 72 ta padanI vicAraNA . . . . . . 73 (sUtra - 8) (sUtra - 11) upayogo lakSaNam jIvanuM lakSaNa. . . . . . . . . . . . . . . . . 51 . 51| samanatvAmana : jIvanuM apAyI lakSaNa . . . . . * * * saMsArI jIvonA be bhedo. . . . . . . . . . .. to AtmA nirjIva banI jAya . . . . . . 53jIvonA prakArotare be bheda . . . . . . . . . . jJAna (anubhavo ane smRtinI anya mate thatI sUtra racanAnuM nirasana .... samAnAdhikaraNatA. . . . . . . 54 drivyamana ane bhAvamananI oLakha . . . . . . 76 (sUtra - 1 2) anumAna dvArA sva-paranA zarIramAM rahelI AtmAnI siddhi . . . . . . 54 saMsAritra-sthAvara . . . . . . . . . . . . 78 jJAna+ajJAna virodhI hovAthI eka AdhAramAM saMsArI jIvo trasa ane sthAvara be prakAranA . . . 78 na hoya - pUrvapakSa . . . . . 55trasa jIvonA lakSaNa . . . . . . . . . . . . . 78 sApekSabhAve baMne AtmAmAM hoya - uttarapakSa . 56 | (sUtra - 13) sarovaranuM pANI ane darpaNa jevo nirmaLa cihyag-vanaspatAH sthAvarAH AtmA . . . . . . . 57sthitizIla jIvo. . . . . . . . . . . . . . . 09 (sUtra - 9) sthAvara jIvonI agrimatAnA hetu . . . . . . saddhividhass - turmeTa. . . . . . . . . . . . . 58 pRthvIkAya' padanI vyutpatti. . . . . . . . 81 saMsArI . . . 51 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama tavAthadhigama sUtra viSaya pRSTha viSayA pRSTha) sUtragata pRthvIkAya Adi padomAM kramanA hetuo . . 82 nivRtti indriyanI prakAra tare samaja . . . . . 106 bAdara pRthvI vize maNinA prakAro . . . . . . 83 upakaraNendriyanA be prakAra . . . . . . . . . 108 pRthvImAM upayoganI siddhi . . . . 85 | (sUtra * 18). yatithI padhdhImAM upayoganI siddhi . . . . . 85taraNapo mandriyam . * * * * * * * * * jalanA vistRta prakAro . . . . . . . . . . 8 utpatti kamanuM pratipAdana . . . . . . . . . .109 vanaspatinA bhedonI vizada prarUpaNA . . . . . 88lbhAvendriyano be bhedo . . . . . . . . . . . 110 (sUtra - 1) di indriyathI nirapekSa atindriyano teno-vApUndriyAya. traNa . . . . . . . . 81 upayoga . . . . . . . . . . 113 gatizIla jIvo . .. 89to atindriya jJAnamAM upayogano abhAva sUkSma-bAbara vAyunA sthAno . . . . . . . . nahIM thAya . . . . . . . . . 113 trasatvanA be svarUpo . . . . . . . . . . . . 91 sUtra * 19) prathama adhyAyagata sUtranI prastuta sUtra sAthe upayoH spazagi . . . . . . . . . . . . . . 24 saMkalanA . . . . . . . . . . 92 9|upayoganA viSayo . . . . . . . . . . . . . 114 (sUtra * 15) be prakAranI cetanA rUpa upayoga . . . . . . 115 indriyana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23upayoganA bIjA artho . . . . . . . . . . 115 indriyo pAMca che . . . . . . . . . . . . * * * . 93 indriyono pravRtti kama . . indra eTale jIva . . . . . . . . . . . . . 94 eka samayamAM eka upayoga . . . . . . pAMcathI adhika indriyonuM nirasana . . . . . . 94 Arya gaMganA niddhavanA matano nirAsa . . . . 118 indriya padamAM pAramezvaryanuM arthaghaTana . . . . 98 (sUtra - 20) Atmasiddhine pradhAna liMga ja indriya . . . . 100na-rasana-prA-hyu-thorALa . . * * * * * 26 sUtra - 1) pAMca indriyonA nAmo . . . . . . . . . . . 119 vidhAni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 karaNanA be prakAra . . . . . . . . . . . . . 119 indriyo be prakAre che . . . . . . . . . . . 101 (sUtra - 21) samasta indriyonA peTAgata mULa be bheda . . . 1011 -ra-gha-vaLa-zArajovAmaya ..... . . 22 (sUtra * 17) indriyonA viSayo . . . . . . . . . . . . . 121 nityuparane baeNndriyam . . . . . . . . . . . 202sparza vagerenA prakAro . . . . . . . . . . . 121 dravyandriyanA be bheda . . . . . . . . . . . . 102 avasthA bhede artha bheda . . . . . . . . . . 123 rasanendriya AdinA AMtara nivRttinA indriyanI vividhatAnI apekSAe dravyanI AkAro . . . . . . . . . . . 104 vividhatA . . . . . . . . . 124 atyaMtara nivRtti indriyonA AkAro . . . . 10cakSunA viSaya kSetranI maryAdA . . . . . . . . 124 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra viSaya prApya - aprApya viSayatA sparzanAdi traNanI viSaya - kSetranI maryAdA . viSaya kSetranI jaghanya maryAdA . 22 sUtra . zrutamanindriyasya manano viSaya . zabdane dravyazruta kahevAya anudarI kanyA jevuM anindriya mana be prakAranuM bhAvadyuta ja manano viSaya noghaTa jevuM noindriya mana . sUtra - 23 vAyvantAnAmekam . vAyu sudhInA jIvone eka indriya hoya che (sUtra 24 vRmi-pipIlikA- bhramara-manuSyAvInA . kyA jIvone keTalI indriyo hoya che beindriya vagere jIvonA dAkhalA . bhASyamAM narakanA prathama upanyAsanuM kAraNa to kevaLI paNa paMcendriya kahevAya . sUtra 5 . saMjJinaH samanaskAH saMjJI jIvo manavALA hoya che saMpradhAraNa saMjJA = phAlikI saMjJA manavALAne ja saMpradhAraNa saMjJA saMbhave jJAnanI vividhatAno hetu saMjJI jIvonA nAma nirdeza saMpradhAraNa saMjJAnuM svarUpa . AhArAdi 4 saMjJAo . svasiddha ane parasiddha lakSaNa to anyonya lakSaNatA paNa doSa mATe nathI pRSTha 125 125 126 viSaya sUtra - 26 | vigrahagatau karmayogaH vigrahagatimAM kyo yoga hoya ? aMtargatimAM jIvanI gatimAM be hetu 127 bhavastha avasthAmAM 15 yoga . . 148 148 148 150 1 27 tejasa ane kArmaNa bhinna nathI - nayavAdAcArya . . 151 15 yoga jIvamAM ghaTADIe . 127 151 128 kArmaNa kAyayoga vigrahagatimAM ane kevaLI 129 samuddAtamAM . 130 to saMpUrNa vigrahagatimAM mAtra phArmaNa yoga nathI . zrU kAryaNamAM viziSTa upabhAgano niSedha 131 bhagavatI sUtrano tAtparyArtha . 23 153 154 154 nirUpabhoga = abhivyakta upabhogano abhAva . . 155 sUtra 27 eka paMtha do kAja 'AkAza' paThanuM prayojana sUtra pRSTha 133 133 anuzreNi tiH 156 135 saMsArI jIvonI gati tathA vigrahagatino kALa . . 156 . . 137 jIva - pudgalanI svabhAvathI anuzreNi gati . . 156 138 jIva ane pudgalanI paraprayogathIthI - vizreNI gati . - 152 28 139 139 140 141 aviprajJA nIvazva 143 142 siddha thatAM jIvonI gatino niyama sUtra - 29 144 vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturbhyaH 145 jAtyaMtara = janmAMtaramAM janArAnI be gati . . 163 162 145 vaLAMkanuM kAraNa . 146 7 prakAranI zreNI 164 165 157 158 160 161 161 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha tavAthadhigama sUtra viSaya. pRSTha viSaya. vigraha zabdanA baMne arthanI sAthe bhagavatIjI yoninuM svarUpa . . . . . . . . . . . . . . . 192 sUtrano virodha . . . . . . . 167 yoninuM pratipAdana . . . . . . . . . . . . . zrI bhagavatIjI sUtrano 'vigraha' zabda 'virAma' | yoninuM nirUpaNa . . . . . . . . . . . . arthano vAcaka . . . . . . . 16 8 manuSyonI yoninuM varNana . . . . . . . . . . 194 pAMca samayavALI gati . . . . . . . . . . . 170 ubhaya yoninI narakamAM vimarzanA . . . . . . 196 ...avigraha gati eka samayanI ja hoya . . 1729 yonimAM 84 lAkha yoniono aMtarbhAva. . . 198 vigrahanA ekAIka nAmo . . . . . . . . . . 173 saMsArIonI be prakAranI gati . . . . . . . 174narAva6-tanAnAM jarma . . . . . . . . . . . ??? vigraha parimANanI kSetrathI bhajanA . . . . . . 176Ikone kyA prakArano janma hoya ? . . . . . . 199 (sUtra - 30) 3 prakAranA garbha janma . . . . . . . . . . . 199 viramaya vi . . . . . . . . . . . . . . . 277 somapakSa padanI vicAraNA . . . . . . . . 200 gati kALathI niyata, kSetrathI aniyata . . . . 178 (sUtra 35) bhaMga prarUpaNAne samajIe . . . . . . . . . 179nArad-sevAnAmupAta . . . . . . . . . . . . 20 (sUtra * 31) nAraka-devone upapAta janma hoya . . . . . . Uta vADanaER: . . . . . . . . . . . . . 280| potaja janmanI mImAMsA . . . . . . . . aMtarAlagatimAM AhArano vicAra . . . . . . 180 (sUtra - 36) 'nA' zabda vikalpasUcaka che . . . . . . . . 181 zekha sambharzanam . . . . . . . . . . . . . . 202 ... to 'va' zabda samuccayArthamAM kahI zakAya. 1814mamAM prathama narakane rAkhavAno hetu . . . . . 202 anAhAraka = 3 AhArano tyAga . . . . . . 182 bAkInA jIvone sanmuzkena janma hoya che . . 204 kAmaNa pagalonuM grahaNa AhAra rUpa nathI . . 183)sutra racanAmAM akramanuM prayojana . . . . . . . 2 04 gati karma prerita che, Izvara prerita nathI . . . 185 (sUtra - 37) pugalo coMTavAnuM kAraNa . . . . . . . . . . 186 |aurava-vedira-... . . . . . . . . ra01 zarIranA pAMca prakAra . . . . . . . . . . . . 205 samUrjara apAtA na" . . . . . . . . . 288 karmathI kAmaNa zarIra ekAMte bhinna - pUrvapakSa. . 207 samUrNima janma be rIte . . . . . . . . . 188 karmathI kAmaNa zarIra kathaMcit bhinna - garbha janmanuM svarUpa . . . . . 189 1891 uttara pakSa . . . . . . . . . 209 upapAta janmanuM svarUpa . . . . . . . . . . 19 degdravya vargaNAnI vicAraNA . . . . . . . . . . 210 sUtra - 33) zarIra jaDane ane siddhone na hoya . . . . . 211 jitta-zata-saMvRttA letA... . . . . . . . . 21ii 'zarIra' padanA upanyAsano hetu . . . . . . . 211 yoninA prakAro . . . . . . . . . . . . . . 191|audArikAdi zarIronA saMkhyA kamanuM rahasya . . 212 sUtra - 32) 5. . . . . * * * Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAdhigama satra 25 pRSTha o o o o 7 = viSaya viSaya pRSTha sUtra - 38) (sUtra - 4) paraM paraM sUmar . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 tAni maLyAni yuvApevevasthA . . . . . . . . 233 zarIramAM sUkSmatAno vicAra . . . . . . . . . 213, eka jIvane eka sAthe keTalA zarIro hoya? audArika vagere zarIromAM uttarottara 'tAni' padano vizeSArtha . . . . . . . . - sUkSmatAno . . . . . . . . . 213 | pAMca zarIranA vividha bhaMgo . . . . . . . . vekyiAdi Adi zarIronI sUkSmatA . . . . . . 214 sUtragata pAMcamI vibhaktino phalitArtha . . . . vaiyi zarIra moTuM chatAM sUkSma . . . . . . . 215 eka samaye be labdhino abhAva . . . . . . (sUtra - 39) (sUtra - 45) pravezatoDasayeya prANa .... . . . . . . . 26 nira5mI jamIn . . . zarIramAM pradezano vicAra . . . . . . . . . . 217 kArmaNa zarIra upabhogathI rahita che . . . . . 240 pradeza = anaMta aNuvALo skaMdha . . . . . . 217 kArmaNa zarIramAM upabhogano abhAva . . . . . 240 ... tethI 'pradezano "paramANu artha karI upabhogano hArda . . . . . . . . . . . . . . 2 zakAya . . . . . . . . . . . 218| aMtargatimAM viziSTa upabhogano abhAva . . . 2 (sUtra - 40) audArika zarIromAM upabhoktAnI siddhi .. | AhAraka zarIra nirUpabhoga nathI . . . . . . 246 anantaguNe pare . . . . . . . . . ra1 tejasamAM upabhoga siddhi tejasa ane kAmaNanA pradezo anaMtaguNA hoya che . . . . . . . . . . 219 sUtra - 46) sUtra - 41) jarma-samUrNananamAram . . . . . . . . . . . . 241 | saMmUrchAimAdi 3 janmomAM zarIranI vyavasthA . . . 249 apratighAte . . . . . . . . . . 22 kramavRddhimAM paddhatibheda che padArthabheda nahIM . . . 221 sUtra - 47) tejasa-kAzmaNanuM apratighAtIpaNuM . . . . . . 22 2 vaimivpatim . . . . . . . . . . . . . . 250 (sUtra - 42) | upapAta janmavALAne vaiyi zarIra hoya . . . 250 anAvilambandha . . . . . . . . . . . . . . . 222 sUtra - 48) taijasa-kAzmaNano anAdi saMbaMdha . . . . . . 222nadidhA 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 labdhivALAne paNa vaikyi zarIra hoya che . . . 251 (sUtra - 43). vaikiya zarIranA svAmI . . . . . . . . . . . 251 sarvalya . . . . . . . . taijasanI anAditAnuM matabheda . . . . . . . . (sUtra - 49) tejovezyA yukta sAdhakanuM svarUpa . . . . . . 227] guma fpazuDhamathAghAta ... . . . . . . . . . . . ra12 audArika zarIramAM tejasvItA . . . . . . . 31] AhAraka zarIra 14 pUrvadhara munine hoya . . . 252 ekIyamatano sAra . . . . . . . . . . * * * ra3ra labdhithI thatuM vaikiya zarIra . . . . . . . . . 252 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h tavAthadhigama sUtra ( viSaya pRSTha viSaya | pRSTha) AhArakanuM svarUpa . . . . . . . . . . . . . 253 parabhavanA AyuSya baMdhanA vikalpo . . . . . 288 14 pUrvamAM mULa be bheda . . . . . . . . . 254|apavartanIya - anAvartanIya AyuSyanuM tejasa zarIra paNa labdhivALAne hoya . . . . 257 mULa kAraNa . . . . . . . . 289 tejasa-kAzmaNanI vaktavyatA . . . . . . . . 257 sAdhya vyAdhi jevuM apavartanIya AyuSya . . . 291 sakala bhavaprapaMcanuM mULa kAraNa . . . . . . . 259 asAdhya vyAdhi jevuM anAvartanIya AyuSya . . 291 sva-para prakAzaka jJAnavat kArmaNa zarIra . . . 260 apavartanane samajavA vividha daSTAMto . . . . . 291 zarIranA audArikAdi nAmono artha . . . . . 2 61 kyiA eka samaya aneka . . . . . . . . . . 292 anya dehomAMnA avasthitapaNAnI kAraNatA. . 2 65 AyuSyanI apavartanAnI jema vRddhi na hoya. . 293 vikriyanA vividha rUpo . . 6 7 anAvartanIya sopakama AyuSyanI vicAraNA. 294 vaizyi aMge Agamika pATho . . . 2 69 upakrama chatAM nirUpakama AyuSya . . . . . . 295 AhAraka zarIranuM svarUpa . . . . . . . . . . 273asakhya varSanA anapatanA AyuSyavALAnA tejasa zarIrano vicAra . . . . . . . . . . . 274 . 274| kathaMcit apavartanA . . . . . 295 kAmaNa zarIrano vicAra . . . . . . . . . . 275 bhASya ane karmagraMthanA virodhano samanvaya . . 296 viSayakRta vagere bhedonuM svarUpa . . . . . . 276 (sUtra * para) zarIranI bhinnatAnA 9 kAraNa . . . . . . . 276 pativA-jamavedottama ............ ra17 kAraNa-viSaya-svAmI-prayojana . . . . . . . anapavaryAyunA cokkasa pAtro . . . . . . . . 297 pramANa-pradeza-avagAhanA . . . . . . . . . bhASyanA pati' padanI sArthakatA . . . 299 sthiti-alpabadutva . . . . . . . . . . . . 278 7 prakAranA upakramo . . . . . . . . . . . . 30 2 sUtra - 50) AyuSyanA apavartana saMbaMdhI-pUrvapakSa . . . . 305 nArA-samUrijIno napuMsavana . . . . . . . . 28AyuSyanA apavartana saMbaMdhI-uttarapakSa . . . 307 nAraka ane samUrchAima jIvo napuMsaka hoya . . . 281 apavartana zabdano rahasyArtha . . . . . . . prAyaH duHkha bahula jIvone A vedanI prApti . . . 283 zuSkatRNarAzi dahananuM daSTAMta . . . . . . sUtra * 51) gaNitanuM dRSTAMta . . . . . . . . . . . . 7 vA . . . . . . . . * * * * * * * . . . . . . 284 maraNa samughAta samaye thatI apavartanA .. devo napuMsaka na hoya . . . . . . . . . . . . 284 apavartanAthI karmanuM phaLa haNAtuM nathI . . . . . 311 devomA veda vyavasthA . . . . . . . . . . . . 284 bhASya padomAM anya artha . . . . . . . . . 313 napuMsakavedanI apekSAe strIvedamAM bhAvAnuvAdakAranI prazasti . . . . . . . . . 315 prazastapaNuM. . . . . . . . 285 AyuSyanA bhedo apavartanIya-anAvartanIya... 286 dorI tUTI AyuSyanI tyAM sAMdhanAruM koNa che ? . . . . . . . . 287 271 t cha V V cha W cha jI. , Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - pUjyazrI dvArA saMpAdita - anuvAdita - lekhita sAhityanI sUci 1) bArasA sUtra - bhASAMtara (hindI) 2) kalpasUtra - bhASAMtara (hindI) 3) aSTAhnikA pravacana (hindI) 4) jaina tattvajJAna sacitra bhA. - 1 (pAThazAlA ke lie) (hindI) 5) jaina tattvajJAna sacitra bhA. - 2 (pAThazAlA ke lie) (hindI) 6) jaina tattvajJAna sacitra bhA. - 3 (pAThazAlA ke lie) (hindI) 7) jaina tattvajJAna sacitra bhA. - 4 (pAThazAlA ke lie) (hindI) 8) jaina tattvajJAna sacitra bhA. - 5 (pAThazAlA ke lie) (hindI) / 9) hema saMskAra saurabha (zibira ke lie) (hindI) 10) Arya maryAdA (bahenoM kI zibira ke lie) (hindI)* 11) bhaktiyoga (zibira ke lie) (hindI)* 12) vratadIpikA (12 vrata) aura bhava AlocanA (hindI) 13) paMcasUtra (prathama sUtra) sAnuvAda (hindI) 14) upadhAna dIpikA (hindI) 15) navvANu dIpikA (hindI)* | 16) amRta ke ramya bindu (hindI)* 17) bunda meM samAyA samandara (hindI) 18) saMskAra sadana / vATikA Ayojana dIpikA (hindI) 19) dainika niyama patraka (pAThazAlA ke lie) (hindI) 20) mahAvIra vaMdanA kare pApa nikaMdanA (sacitra) (bhAvavAhI stutio) (hindI) / 21) navakAra jApa citra saMpuTa (hindI) ! 22) AhAra vicAra (hindI)* 23) zabdoM kI saphara Tensana kA TrAnsaphara (hindI) 24) samAdhi kI samRddhi (hindI) 25) tattvArthAdhigama sUtra sabhASya saTIka sAnuvAda bhA.-1 (saMskRta + gujarAtI)* | 26) tattvArthAdhigama sUtra sabhASya saTIka sAnuvAda bhA. - 2 (saMskRta + gujarAtI) / 27) tattvArthAdhigama sUtra sabhASya saTIka sAnuvAda bhA. - 3 (saMskRta + gujarAtI) mudraNAlayastha 28) tattvArthAdhigama sUtra sabhASya saTIka sAnuvAda bhA. - 4 (saMskRta + gujarAtI) mudraNAlayastha / 29) tattvArthAdhigama sUtra sabhASya saTIka sAnuvAda bhA. - 5 (saMskRta + gujarAtI) mudraNAlayastha 30) jaina tattvajJAna sacitra bhA.-1 (pAThazAlA ke lie) (gujarAtI) 31) stuti darpaNamAMprabhu darzana (bhAvavAhI stutio) (gujarAtI)* 32) guru gautamanI gaurava gAthA (gujarAtI) * 33) jaina AhAra vicAra bhA. - 1,2 (gujarAtI) 34) jaina AhAra vicAra bhA. - 3, 4 (gujarAtI) 35) vAMcanA parimala (sAdhu-sAdhvIjI ke lie) (gujarAtI) sAnizAnIvA / 36) uttamakumAra caritra (gujarAtI) | pustosAya che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtranI prasAdI inhasti TIkAnI surabha apavartanamapi dIrghakAlasthititaH karmaNo hrasvasthitikaraNaM viSa-zastrAdyalpatA hetuH, evamidamapavartanamihAyuraGgikRtyAbhihitamanyAsAmapi tu prakRtInAmanikAcitAvasthAnAM prAyo'-vaseyam / tapo'nuSThAnAt punarnikAcitA apyapavartyanta iti pAramarSI shrutiH|| (2/52 sUtranI TIkA) apavartanA eTale karmanI dIrdhakALanI sthitimAMthI hRsvasthiti karavI te ane nimitta eTale alpatAnA hetu evA viSa, zaratra vagere. A vAta ahIM apavartana AyuSya karmane AzrayIne kahevAI che. paraMtu A ja rIte anikAcita avasthAvALI anya paNa karma pravRtionuM apavartana prAyaH samajI levuM. tapanAM AcaraNa thakI to nikAcita paNa karma prakRtionI apavartanA karAya che, evI paramarSionI zruti che. upayogastu dvividhA cetanA - saMvijJAnalakSaNA anubhavalakSaNA ca tatra ghttaadyupdidha: vijJAnanakSaUTI, -Tu sthAptivenAnubhavananakSaUTTI (2/19 sUtranI TIkA) upayoga - be prakAranI cetanA svarUpa che. - (A) saMvijJAna cetanA svarUpa, (B) anubhava cetanA svarUpa. tyAM ghaTAdi padArthonuM jJAna te saMvijJAna cetanA che ane sukha-duHkhAdinI saMvedanA e anubhava cetanA che. SO Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI ajAharA pArzvanAthAya nmH|| // zrI AdinAthAya nmH|| // zrI zarkhezvara pArzvanAthAya nmH|| // zrI gautamagaNadharAya nmH|| // caramatIrthapatizrIvardhamAnasvAmine nmH|| // zrI vAcakamukhyAya nmH|| // zrI maNi-buddhi-mukti-kamala-kezara-candra-prabhavacandra-hemaprabhasUrIzvarebhyo namaH / / paJcazataprakaraNapraNetRzrIumAsvAtivAcakagumphitaM svopajJabhASyasametam gandhahastizrIsiddhasenagaNipraNItagandhahastivRttivibhUSitam tattvArthAdhigamasUtram dvitIyo'dhyAyaH bhASyam :- 'atrAha - uktaM bhavatA jIvAdIni tattvAnIti, tatra ko jIvaH kathaMlakSaNo veti ? atrocyate - - gandhahasti (saMskRta TIkA) *atrAha - uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH, sa cAdhyAya-prakaraNa-sUtrakRtastridhA, tatrAdhyAyakRtastAvat 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' (a. - 1, sU. - 1) ityavyatiriktakaraNa mAyArtha :- prazna : 'jIvAdIni tattvAnI' se zahone pAye (= sUtra3) (1/4 sUtramai) BAL &ta, tyai (= vagere tattvomai) 0o cha ? bhane sakSavAko cha ? uttara : 2 // praznane vidhe (2/1 sUtra) vAya che. - bhni| (zunasatI manuvA) *500 graMthanA racayitA vAcakapravara pU. zrI umAsvAtijI mahArAje racela zrI tattvArthAdhigama sUtra, svapajJabhASya ane te banne upara gaMdhahastI pUjya zrI siddhasena gaNivare racela gaMdhahastI vRttino gurjara zabdAnuvAda / bhAvAnuvAda prastuta thAya che. zraddhA suralatAnA baLe mati mAharI nirmaLa bane, vAcaka pravara pUrvajJa umAsvAti guru muja mana vase, sajJAna zaktinA baLe vAcAnI zakti uddabhave, gaNirAja zrI siddhasena nAme tarka zakti nIpaje, saccaraNanA sutejathI bhuja deha sudaDhatA dhare, | guru hema" -jaya-yazanI kRpAthI dheryatA mArI vadhe, zrI pArzva rAmezvara pAthI siddhi zrutanI saMpa // 1 // devI sarasvatI prasADhe 2006 zata. saMthare // 2 // 2/1 sUtranI avatA. : 'atrAha - uktaM bhavatA'... tyA bhASya (pUrva adhyAyano 2sA adhyAya sAthe saMbaMdha no'tuM, DovAthI) 'saMdha graMtha' (= 2avata1i sva35 graMtha) che. 1. athaah-paa.| 2. sambandha sa cA - khaM. bhaa.| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 gandhahasti tayA''tmanaH kartustadrUpeNa' nirdiSTAni mokSasAdhanAni, adhunA tAnyevAnekakarmopazamAdikAraNakalApajanyAni parisphuTaviviktahetubhAJji prakAzayannAha - saupazami tyAvi (sUtram)| - tathA'nuyogadvAraprakaraNaprastAve nirdezAdisUtravyAkhyAyAmuktam - tathA- nirdezA ne nIva ? aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH", te cAmI jIvasya aupazamikAdayo bhAvAH svtttveyttaabhyaamvapriyante - aupazami tyAvi (sUtram) / " tathA tattvoddezaH, tatrAdau jIvapadArthopanyAso'kAri sUtrakAreNa, tatsvarUpAvagamecchayA ca paraH prshnyati - jo nIva: yaMnakSo ti? * hemagirA # traNa prakAranA saMbaMdha vaLI ahIM te saMbaMdha graMtha 3 prakAre che :- (1) adhyAyakRta, (2) prakaraNakRta, (3) sUtrakRta. tyAM sarva prathama adhyAyakRta saMbaMdha A pramANe che. 1. adhyAyakRta saMbaMdha- samyaddarzana-jJAna-cAritrANi mokSamAn:5 (1/1) A sUtramAM kartA evA AtmAthI abhinnakaraNa (= sAdhakatama kAraNa) rUpa samyagdarzanAdi mokSanA sAdhano ta (= Atma) svarUpe ja nirdeza karAyA hatA. have karmonA uparAma Adi aneka kAraNonA samUhathI utpanna thanArA ane tethI ja spaSTa rIte judA - judA hetuone bhajanArA evA te ja mokSa sAdhanone dekhADatAM 'saupamija-kSAvijau'... ityAdi 2/1 sUtrane sUtrakArazrI kahe che. (A adhyAyakRta saMbaMdha thayo.) -> 2. prakaraNakRta saMbaMdha bhASyakAre anuyogadvAranA prakaraNanA avasaramAM 'nirdeza'...... ityAdi (1/7) sUtranI vyAkhyA karatAM A pramANe kahyuM hatuM ke ''A nirdeza, svAmitva Adi 6 anuyogadvAro kahevAya che, temAM nirdeza dvAra A pramANe che prazna : jIva koNa che ? uttara : jIva e aupAmikAdi bhAvayukta dravya che.'' atyAre jIvanA A aupazamikAdi bhAvo svatattva (sva = AtmabhUta, tattva = svarUpa) ane iyattA (= parimANa)thI (sUtrakAra) nirdhArita kare che, enuM nirdhAraka 'saupadmi'... ityAdi 2/1 sUtra che. (A prakaraNakRta saMbaMdha thayo.) 3. sUtrakRta saMbaMdha + 1/4 sUtramAM jIvAdi tattvono uddeza (= sAmAnyathI kathana) che. tyAM AdimAM 'jIva' padArthanuM kathana sUtrakAre karyuM che ane have tenA svarUpane jANavAnI icchAthI anya koI prazna kare che jIva koNa che ? ane kevA lakSaNavALo che ? 6. stAkUkhe - mu. (.) / 2. degbhidhIyante-mu. (haM. mAM.)| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cchayAtA sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti - kiM punaratra prayojanaM yadayamapahAyAdhyAya-prakaraNasambandhau sUtrakRtameva sambandhamAvizcakAra bhASyakAra:? ucyate - svalpavaktavyatvAt, sambandhAnAM cAnekarUpatvAdato yat kiJcid ghaTamAnakaM sambandhAntaramupAdAya bhASyakRt kRtI jAyate, na 'cAvazyamazeSasambandhAbhidhAnamAvartavyamiti kvacinniyamaH, yacca bhASyakAropAttasUtrasambandhavyatiriktasambandhadvayapradarzanamAviSkRtaM tadanyopanibandhakArazailyA na tvpuurvsmbndhoddhttttnecchyeti| atreti dvitIyAdhyAyAvasare ziSya Aha = prathamAdhyAye'bhihitaM bhavatA jIvAdIni sapta tattvAni, tatpratipattiH samyaktvam, itizabdaH zabdapadArthakaH uktamAtrasmaraNAt tatreti teSu tattveSu nirdhAryatAmAdAvupanyasto jIvaH ka iti kiM svarUpaH kiM sattvaH3, kimasau dravyaM, guNaH, karmeti sandihAnasya praznaH, kathaMlakSaNo - hemagirA - (prastuta bhASyamAM sUtrakRta saMbaMdhane dhyAnamAM laI A prazna karavAmAM Avyo che.) che saMbaMdho darzAvavA aMge anekAnta che praznaH ahIM zuM prayojana che ke jethI adhyAyakRta ane prakaraNakRta saMbaMdhone choDI A sUtrakRta ja saMbaMdha bhASyakArazrIe darzAvyo che ? uttara : A sUtrakRta saMbaMdhamAM sahuthI alpa vakatavyatA hovAthI A ja saMbaMdha ahIM kahyo che ane saMbaMdho aneka prakAranA hovAthI emAMthI je koI ghaTato saMbaMdha hoya tene grahaNa karIne bhASyakArazrI kRtArtha = caritArtha thaI jAya che. vaLI bIjI vAta e che ke "sarva saMbaMdhonuM vidhAna avazya karavuM ja joIe' evo kyAMya niyama nathI. bhASyakArazrI dvArA darzAvela sUtrakRta saMbaMdhathI bhinna evA be saMbaMdho je ame (= TIkAkAre) batAvyA che te anya graMthakAronI saMbaMdha darzAvavAnI zailInA AdhAre che tema samajavuM, nahi ke navA saMbaMdhone pragaTa karavAnI icchAthI. ahIM bIjA adhyAyanA avasare ziSya prazna kare che ke prathama adhyAyamAM Ape (= vAcazrIe) kahyuM hatuM ke jIvAdi 7 tattvo che ane te tattvono svIkAra e samyagdarzana che. {'ti' zabda e zabdavAcaka che, arthavAcaka nahIM. arthAt 'rUti' zabda e navani tattvani' padono vAcaka jANavo. te padathI vAcya arthano vAcaka nahi. kemake pUrva (1/4 sUtranA bhASya)mAM kahevAyelA zabdonuM ja ahIM smaraNa thAya che. tyAM = te tattvomAM zarUAtamAM kahevAyela jIva e koNa che ? arthAt kyA svarUpavALo che ? arthAt kyA astitvano dhAraka che ? e jaNAvo. zuM e dravya che ? guNa che ? ke karma che ? e pramANe saMdaha karanAra ziSyano A (uparokata) prazna che. 2. vaivAvazya - mu. (.)2vArtha: 8:? - mu. (uM. mA.) rU. satattva: prA. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 sUtram :- aupazamika-kSAyikau bhAvau mizrazca' jIvasya svatattvamaudayika-pAriNAmikau c||2/1|| - thardIpti - veti dvitIyaH praznaH, kathamiti kena prakAreNa kimanapAyinA satA lakSaNena sarvAsvavasthAsu gamakenAvinAbhAvinA hutAzana ivoSNatvena lakSayitavyaH, AhosvidapAyabhAjA vyatiriktena dhUmeneva hutabhugavaboddhavya iti pRcchti| kathaMlakSaNo veti lakSyate aneneti lakSaNaM = liGgamityarthaH, kathaM lakSaNamasyeti kathaMlakSaNaH, vAzabdazcazabdArthe, ko jIvaH kathaMlakSaNazceti, itizabdaH shissyaabhipraayeyttaaprkaashnaarthH| evaM praznadvayapradarzane sati AcArya Aha - atrocyate iti| atrAsmin praznadvaye'pi bhaNyate prativacanam, tatrAdyaM praznamadhikRtya sUriH sUtramadhijage - aupazamika ityAdi (sUtram) / samudAyArthastvayam - aupazamikAdibhAvayukto dravyaM sUtrArtha - aupazamika ane kSAyika bhAva temaja mizra (bhAva) tathA audayika ane pAriNAmika (bhAva) jIvanA svatattva che. 2/1 - hemagirA - be prakAranA lakSaNa che 'rtha nakSaNo vA' e bhASya dvArA bIjo prazna karatAM kahe che - ke kevA prakAranA lakSaNathI jIvane oLakhavo ? arthAt anapAyI (= avyApti Adi doSa rahita) eTale ke sarva avasthAomAM gamaka (= svalakSyane oLakhAvanArA) ane avinAbhAvI (= kAyama lakSyanI sAthe ne sAthe rahenAra) evA sat (= vidyamAna) lakSaNa svarUpa uNatvathI jema agnine oLakhI zakAya che, tema zuM jIvane oLakhI zakAya che ? athavA apAyavALA (= avyApti Adi doSayukta) arthAt vyatirita = svalakSyathI bhinna (amuka avasthAmAM ja gamaka che) evA dhUma rUpa lakSaNathI jema agni oLakhAya che tema zuM jIvane tevA prakAranA (apAyavALA tathA sarva avasthAmAM gamaka evA) koI lakSaNathI oLakhI zakAya che ? e pramANe sadeha karanAra ziSya prazna kare che jenAthI vastu jaNAya te lakSaNa arthAt liMga (= jJaptino hetu) kahevAya. 'AthaMkSA :" emAM avyaya vyadhikaraNa bahuvrIhI samAsa jANavo ane teno vigraha TIkAmAM spaSTa che. 'vA' zabda e 'ca' zabdanA arthamAM che. AthI jIva zuM che ? ane kevA lakSaNavALo che ? evo artha karavo. 'ta' zabda ziSyanA abhiprAya (prazno)nI saMkhyA jaNAvavA mATe che ke ATalA ja 2. ne prodhane kSati - mu. (uM. mAM)1 juo pariziSTa - 6 TIppaNI - 1 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam jIva iti karmaguNanirAsadvAreNa prtipaadyti| nanvaudayikaupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika-sAnnipAtikA bhAvA iti krama-saGkhyAniyamaH prAvacano'yaM, sa eSaH kimarthaM paramarSipraNItapravacananyastakramasaGkhyAbhedaH sUtrakAreNAkAri ? atrocyate - kramabhedastAvallAghavArthamAzritaH, katham ? aupazamikabhedadvayamadhItya kSAyikabhedapAThe cazabdAnukRSTau capUrvako dvAvityevaM navabhedamavadat kssaayikm| nanu pravacanakrame'pyaupazamika-kSAyikAvanantarAviti na kazcid vizeSaH asti ? vizeSazcazabdena kimanantarabhedadvayAkarSaNamutaudayikaikaviMzatirAkRSyata iti sndehH| - hemagirA , prazno che. A pramANe be prazna pUchAye chate AcAryazrI (= vAcakazrI) 'matrocate' ema bhASyane kahe che arthAt ahIM baMneya praznane AzrayI (AcAryazrI dvArA) uttara kahevAya che. temAM prathama praznane AzrayIne sUrijI uttaramAM 2/1 sUtrane kahe che. 'pamiw'... ityAdi 2/1 sUtra che, teno samudAyArtha A cha - jIva e karma ke guNa nathI. ema niSedha karavA dvArA jIva e "aupazamikAdi bhAvayukata dravya che' ema (A 2/ 1 sUtra) pratipAdana kare che. (have sUtranA avayavArthane jaNAvatAM kahe che.) saMkhyAbheda + kamabheda che zaMkA ? audayika, aupathamika, kSAyika, kSAyopathamika, pAriNAmika ane sAMnipAtika bhAvo che, e mujaba AgamamAM (bhAvono) kama ane saMkhyA (6)no A niyama che, to maharSiothI kathita/racita AgamamAM mUkelA kama ane saMkhyAno A bheda (= pheraphAra) ahIM prathama satramAM sUtrakAre zA mATe karyo che ? samAdhAna : prathama je kamabheda karAyo che te lAghava karavA mATe karAyo che. zaMkA ? te kaI rIte ? samAdhAna ? aupathamika bhAva aMgenA be bheda A adhyAyanA trIjA sUtramAM kahIne tyAra bAda cothA sUtramAM kSAyika bhAvanA nava bhedanA pAThamAM (sAkSAt kahevAyela 7 bheda pachI rahelA) "gha' zabdathI kheMcAyelA arthAt '' zabdathI prApta thayelA pUrvanA be bhedo lIdhA che. ema kula (7+2 =) 9 bhejavALo kSAyika bhAva kahyo che. (Ama karatAM sUtra racanAmAM lAghavatA thaI.) zaMkA : Agama kathita kamamAM paNa aupazamika pachI tarata ja kSAyika bhAva Ave che mATe kamabheda karavAnuM koI vizeSa prayojana nathI to zA mATe AvuM karyuM? 1. juniyAmA mA. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 - anyakti - nanvanantarabhedadvayamevAbhisambhantsya te na vyavahitam ? tadetadetAvad vyAkhyAnamalpadhiyaH 'krazayati gauravaM ca jAyate, tasmAdastu krmbhedH| api ca svalpakAla-svAmitvAdivizeSAdapyaupazamikAdiyujyate kramaH, AntarmohUrtikatvAdalpakAla aupazamikaH, alpasvAmikazcAyam, yato na khalu bahuvidhAH prANinaH prApnuvanti tAdRzaM pariNativizeSam, tadanantaraM kSAyikaH, 'tatsAmAnyabhedatvAd bahutara(bheda-)kAla-svAmitvAcca, tataH kSAyopazamiko bahutarabheda-kAla-svAmitvAt, tataH audayikaH pUrvasvAmisAdharmyAt tadanyakarmAzrayatvAcca, tataH pAriNAmiko mahAviSayatvAdatyantabhedAcca pUrvakebhya iti| - hemagirA - samAdhAnaH vizeSa prayojana e che ke pravacanamAM batAvela audayika, aupathamika, kSAyika kSAyopathamika ityAdi kama ja jo sUtramAM rAkhavAmAM Ave to ene jotAM koIne Avo saMdeha thAya ke kSAyika bhAvanA bheda pradarzaka sUtramAM rahela '' zabda dvArA zuM kSAyika bhAvanAM anaMtaramAM rahela aupathamika bhAvanAM be bheda levA ke paraMparAmAM rahela audayika bhAvanA 21 bheda levA? zaMkAH evo saMdeha kema thAya ? kAraNake anaMtara evA aupathamika bhAvanA be bheda ja grahaNa karAze ne ? vyavahita evA audayika bhAvanA bheda grahaNa nahIM karAya. samAdhAnaH A ATaluM (kamabheda vinAnuM) vyAkhyAna alpabuddhivALAone kaleza pamADe che arthAt samajavuM kaThaNa paDe che ane gaurava thAya che, tethI kamabheda karyo te yogya che. kamabhedanA anya kAraNo che. vaLI alpakALa, svAmitva Adi vizeSatAnI apekSAe paNa aupazamikAdi (bhAvono che) kama (sUtramAM darzAvyo che te) yogya che. te A pramANe -- aupazamika bhAva e aMtarmuhUrtanI sthitivALo hovAthI alpakAlIna che tathA A aupazamika bhAva alpa svAmIvALo che kAraNake kharekhara ghaNAM prakAranA prANIo tevA prakAranI (aupathamika bhAvanI) viziSTa pariNatine pAmatAM nathI. tenA pachI kSAyika bhAva kahyo che kAraNake A kSAyika bhAvamAM pathamika bhAva karatAM sAmAnya ja taphAvata che. tathA (aupazamika bhAva karatAM ghaNAM (= 9) prakAravALo, bahu (= anaMta) kALa rahenAro ane ghaNAM (= anaMtA) svAmIvALo che. tyAra pachI kSAyopathamika bhAva kahyo kAraNake (kSAyika bhAvanA 9 bheda karatAM) ghaNAM (= 18) bhejavALo, ghaNAM (= anaMta) kALavALo, temaja ghaNAM ( anaMtA) svAmIvALo che tyArabAda audayika bhAva kahyo, kAraNake pUrvanA (kSAyopathamika bhAvanA) svAmInA sAdharmsavALo che. vaLI te audayika bhAva tenAthI (= ghAtakarmathI) anya evA aghAtI karmanA AzrayavALo paNa che. 2. zani - 5 (aaN. mAM.). 2. tama7 sAmAnyae - mu. (uM.) rU. svArdha - 5. (. mA.) 1 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam gandhahasta sAnnipAtiko'pi lAghavaiSiNA pRthak nopAttaH, mizragrahaNAdeva pratilabdhaH, yata eSAmevaupazamikAdInAM dvikAdisaMyogena sAnnipAtiko niSpadyate SaDviMzativikalpaH, tatraikAdaza virodhitvAdasambhavatastyaktA vikalpAH, paJcadazopAttAH prazamaratau sambhavinaH, "SaSThazca sAnnipAtika ityanyaH paJcadazabhedaH' (prazama. pra. 217) kRti vacanAt| "" te 'cAmI vikalpAH paJcadaza audayika kSAyopazamika-pAriNAmikAstrayo'pi yugapadekasmin nipatanti jantau, nAraka - tiryaG - manuSya- devagatibhedena caite catvAro vikalpAH, tathaudayikaupazamikakSAyopazamika-pAriNAmikAH kvacidakRtatripuJjopazamasamyaktvasadbhAvAd gatibhedenaiva catvAro vikalpAH, punaraudayika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikAH kvacit kSAyikasadbhAvAt zreNikAdivad gatibhedataH hemagirA tenA pachI pAriNAmika bhAva kahyo kAraNa ke e mahAviSayavALo che tathA pUrva bhAvo karatAMatyaMta judA prakArano che. Ama krama bhedanuM kAraNa kahyA pachI have saMkhyA bhedanuM (= 6ne badale pAMca kema ? tenuM) kAraNa batADatAM kahe che ke H saMkhyAbhedanuM prayojana che lAghava karavAnA icchuka evA A sUtrakArazrI dvArA sAMnipAtika bhAva (bhAva rUpa ja hovA chatAM) paNa judo nathI jaNAvAyo, paNa sUtramAM rahela ''mizra'' paThanA grahaNathI ja grahaNa karAyo che. kAraNake A ja auparAmikAdi bhAvonA be Adi saMyogathI 26 vikalpavALo sAMnipAtika bhAva bane che. tyAM (= 26 vikalpomAM) 11 vikalpo virodhI hovAthI, saMbhavI zakatA nathI mATe teono tyAga karAyo che. (ane zeSa avirodhI, saMbhavita evA 15 grahaNa karAyA che. bIjI rIte karmagraMtha, anuyoga dvAra vagere graMthonA mate vicAratAM 26 bhAMgAmAMthI jIvane vize 20 asaMbhavita che ane zeSa 6 saMbhavita che, tenA gatine AzrayIne 15 vikalpo thAya che.) saMbhavatA evA te 15 bhAMgAo 'pAMcathI anya evo ko sAMnipAtika bhAva 15 bhedavALo che' evA vacana dvArA prazamarati prakaraNa (sa. 197)mAM grahaNa karAyA che ane te 15 vikalpo A pramANe jANavA - saMbhavita 15 vikalponI oLakha che 'audayika, kSAyopazamika ane pAriNAmika' A traNeya bhAvo eka sAthe eka jIvamAM hoya che. A sAMnipAtika bhAvanA nAraka, tiryaMca, manuSya ane devagatinI apekSAe 4 vikalpo bane che. tathA jyAre 3 puMja karyA vagara koI jIva upazama samakita pAme che, tyAre 'auyika, aupazamika, kSAyopAmika ane pAriNAmika' ema sAMnipAtika bhAva thAya che ane tenA 4 ?. te = vija. - mu. (haM. mAM.)| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhahasta sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 (catvAro vikalpAH), punazcaudayikaupazamika - kSAyika- kSAyopazamika-pAriNAmikAH darzanasaptakavarjaM samastamohanIyopazamAccheSakarmakSayopazamAditve sati manuSyagatAvevopazamazreNisadbhAve satyeko vikalpaH, tathA audayika-kSAyika-pAriNAmikA eka eva bhaGgaH, kevalino manuSyatva - kaivalya-jIvatvApteH tathA kSAyika pAriNAmikAveko bhaGgaH, siddhe kevalasamyaktvAdijIvatvataH, evaM paJcadaza sAnnipAtikA bhAvabhedAH paJcaka-catuSka- trika-dvikasaMyoganiSpannAH caturAdigatibhedairmizragrahaNe labdhA', mizragrahaNe na ca sAnnipAtikaH saMyogamAtraM parigRhyate, na kSayopazamAviti / kRtasamAsayozca pUrvayornirdeza utpatti-vigamakAlasAmyAt saMhatottarakAraNatvAcca, aupazamikakSAyikau hi saMhitau mizrasya kAraNIbhavataH, mizre cAsamAsakaraNaM svAmibAhulyapratipipAdayiSayA'kAri, hemagirA gatinI apekSAe ja 4 vikalpo bane che. vaLI yAre zreNikAdinI jema koIka jIvamAM kSAyika samakitano sadbhAva hoya che tyAre 'audayika, kSAyika, kSAyopazamika ane pAriNAmika' ema sAMnipAtika bhAva thAya che ane tenA 4 gatinI apekSAe 4 vikalpo samajavA. 8 vaLI 'auyika, aupAmika, kSAyika, kSAyopAmika ane pAriNAmika' A bhAvapaMcakano eka vikalpa manuSyagatimAM ja upazama zreNInA sadbhAvamAM (kSAyika samyaktvIne darzana sasakano kSaya thaI gayo hovAthI) jyAre darzanasaptaka varjIne zeSa samasta mohanIya karmano upazama thavAthI zeSa jJAnAvaraNAdi 7 karmanA kSayopazama vagere hoya tyAre thAya che. tathA 'audayika, kSAyika ane pAriNAmika' Avo eka ja vikalpa kevalImAM saMbhave che, kemake kevalI bhagavaMtamAM manuSyatva (auyika bhAva), kevaLajJAna (kSAyika bhAva) ane jIvatva (pAriNAmika bhAva) maLe che. tathA siddha bhagavaMtomAM 'kSAyika ane pAriNAmika' Avo eka vikalpa che, kemake siddha bhagavaMtamAM kevala (= kSAyika) samyaktva vagere (kSAyikabhAva) tathA jIvatva (pAriNAmika bhAva) che. A pramANe 4 gati Adi gatinA bhedothI paMcaka, catuSka, trika ane dvikanA saMyogathI banelA 15 sAnnipAtika bhAvanA bhedo mizranA grahaNamAM meLavAyA. (te A pramANe - paMcaka saMyogano-1, catuSka saMyoganA-8, trika saMyoganA-5, dvika saMyogano-1, kula maLIne 15 vikalpo thayA.) paraMtu sUtramAM mizra paThanAM grahaNamAM sAMnipAtika bhAva saMyoga rUpe hovA chatAM saMpUrNa grahaNa nathI karAyo arthAt sAMnipAtika bhAvanA chavvIse chavvIsa vikalpo grahaNa nathI karAyA temaja 'kSaya ane upazama' evo dvika saMyogI vikalpa paNa grahaNa nathI karAyo. * samAsa karavAnA ane nahIM karavAnA kAraNo # pUrvanA be bhAvono samAsa karavApUrvaka eka sAthe nirdeza karAyo che, kAraNake kSAyoparAmika bhAvanI utpatti ane vinAzamAM e banne bhAvonI utpatti ane vinAza eka sAthe eka ja samaye 6. vata: pa2 - mu. (saM. mAM.)| 2. jAnA: - mu. (haM. mAM.)| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - pUrvabhAvadvayavartijIvebhyA bhUyiSThAH kSAyopazamikabhAvabhAjaH prANinaH, caramayoH pRthakkaraNaM jIvAjIvasAdhAraNatvakhyApanArtham', pUrvakAstrayo jIvAnAmeva, itarau tu sAdhAraNau, smaasshcaaviyogprcikaashyissyaa'nyordvyorpi| ___ atra cAdyAstrayo bhAvAH karmavighAtApekSAH prAduHSyanti, bahalarajovitAnavighAte sati tigmarazmerdIdhitikalApotpattivat, sa punarvighAto dvividhaH svavIryApekSo', dezakSayaH karmaNaH sarvakSayazca, karmavyApArApekSa zcaturthaH, svopAttakarmodayAt gatyAdayo bhAvAH samupajAyanta AtmanaH surApAnajanita nRtyAdivikAravat, madodrekAnRtyati hasati 'roditi gAyati krudhyati ca yathA zIlavAnapi tathA gatyAdikarmodrekAjjIvastAM tAM vikriyAM pratipadyate gati-kaSAyAdikAm / pAriNAmikastu nirnimittaH, svArthe pratyaya * hemagirA - hoya che ane bhegA maLelA e baMnne bhAvo uttara (= kSAyopathamika bhAva)nuM kAraNa bane che. vaLI mizra padano aupazamika ane kSAyika pada sAthe samAsa nathI karyo, kAraNake pUrvanA be bhAvomAM rahelAM jIvo karatAM kSAyopathamika bhAvamAM rahelA jIvo adhika che. Ama kSAyopathamika bhAvanA svAmInI bahulatA jaNAvavA mATe 'mizra:' ema samAsa rahita alaga prayoga karyo che. audayika ane pariNAmika e be bhAvo jIva ane ajIva bannemAM hoya che evI samajaNa ApavA mATe audayika ane pariNAmika bhAvono alaga nirdeza karyo che arthAt prathama 3 bhAvo jIvonA ja hoya. paraMtu chellA be bhAvo jIva ane ajIva e bannemAM sAdhAraNa hoya che. tathA (audayika bhAva jyAM hoya tyAM pAriNAmika bhAva avazya hoya ja evo) aviyoga (= avinAbhAva rUpa saMbaMdhone jaNAvavAnI icchAthI 'kauyi-parimikTI' e be pada vacce samAsa karAyo che. che be prakAranA karma vighAta che jema vadhu mAtrAmAM uDatI dhULano samUha dUra thavAthI sUryanA kiraNono samUha spaSTapaNe pragaTa thAya che (dekhAya che), tema ahIM (bhAvomAM) karmanA vighAtanI apekSAvALA Adya 3 bhAvo karmanA paDaLa dUra thavAthI pragaTa thAya che. vaLI sva (= Atma) vIryanI apekSAvALo te vighAta be prakAre hoya che, (1) karmanA deza kSayarU5 ane (2) karmanA sarvakSayarU5. karmanA vyApAranI (= vipAkanI apekSAvALo cotho (audayika) bhAva che. jema dAruM pIvAthI nRtya Adi vikAro utpanna thAya che, tema jIvanA pote karelA karmanA udayathI AtmAnA manuSyagati Adi bhAvo (= vikAro) utpanna thAya che. jema dArunA nazAnA uka (= jora, udaya)thI zIlavAna sajajana mANasa paNa nAce che, gAya che, hase che, raDe che, krodha kare che, tema gati vagere karmonA udayathI jIva te te gati, kaSAya Adi vikRtio (= vikAro, bhAvo)ne pAme che. 2. rto nIve - mu. (uM. jA.) 2, "nArthaH - prA. rU. 1kSA - pA. 4. tivRjyAri - ka. lautti - mAM. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 bhASyam :- saupazami:, kSayi:, kSAyopazami:, gauviSThaH, pALimi kRtyete pazva mAvA nIvasya svatattva bhavantiAra/zA -. gandhatti vidhAnAt, pariNAma eva pAriNAmiko rAkSasavaditi / / 10 adhunA bhASyamanusriyate - tatropazamanamupazamaH karmaNo'nudayakSayAvasthA' bhasmapaTalAvacchannAgnivat saH prayojanamasyetyopazamikastena vA nirvRttaH / tathA tadatyantAtyayAt kSayaH sa prayojanamasya tena vA nirvRtta iti kSAyikaH, bhavanaM bhAvaH tena paryAyeNa AtmalAbhaH, karmaNa upazamAd yad darzanaM caraNaM vA zraddhAnalakSaNaM viratilakSaNaM vA tathodbhavati tadaupazamikazabdenocyate, tathA kSAyikazabdena ta eva darzanAdiparyAyAH zraddhAnAdilakSaNAH zIrNAzeSasvavighAtikarmAMzAH pratipAdyanta AtmanaH svruupbhASyArtha :- auparAmika, kSAyika, kSAyopAmika, audayika, pAriNAmika A pramANe A pAMca bhAvo jIvanA svatattva che. II2/15 hemagirA = pAriNAmika bhAva to koIpaNa nimitta vinAno che, ahIM pariNAma zabdane svArthamAM 'phaL' pratyaya lagADI pAriNAmika zabda banAvyo che, AthI ahIM 'rakSas' zabdane svArthamAM 'an' lagADIne 'rakSas' e ja rAkSasa' ema rAkSasa zabdanI vyutpattinI jema 'pariNAma e ja pAriNAmika' evI vyutpatti pAriNAmika zabdanI karavI, paNa 'pariNAmathI baneluM te pAriNAmika' evI vyutpatti na karavI. (atyAra sudhImAM sUtranI prAraMbhika bhUmikAnI vAta karI tathA pUrvApara adhyAya, sUtrAdino saMbaMdha darzAvyo.) have bhASyane anusare = savistAra kathana kare che. aupazamikAdi bhAvonI vicAraNA (1) aupAmika bhAva H- upazamAvavuM/upazamana karavuM te uparAma kahevAya arthAt bhasmanA paDalathI DhaMkAyelA agninI jema jIvanI karmonA udaya ane kSaya vinAnI avasthA te upazama kahevAya che, ane te upazama prayojana che jenuM te auparAmika athavA tenA vaDe banela pariNAma te aupAmika kahevAya. (2) kSAyika bhAva :- karmonA AtyaMtika vinAza (= kAyama mATe saMpUrNa vinAza) thavAthI prApta thatI avasthA te kSaya kahevAya che ane te kSaya prayojana che jenuM te kSAyika athavA tenA vaDe banela pariNAma te kSAyika kahevAya. thavuM te bhAva arthAt te (aupazamika Adi) paryAya rUpe vastunuM thavuM te bhAva tathA karmanA ?. satattva - prA. -lA 2. nuvakSayanakSaLAva. - mu. (a. mA.)| * juo pariziSTa-6 TIppaNI-2 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 5 pti - tayeti, kSayopazamAbhyAM nirvRtto mizraH daravidhyArtacchannajvalanavat, kathaM punaH bhAvyate ? yadudayA-valikApraviSTaM karma tat kSINaM zeSamanudrekakSayAvasthamimAmubhayImavasthAmAzritya mizraH prajAyate / nanu cAyamevaupazamikAna bhidyate, yatastatrApyuditaM kSINamanuditaM copshaantmiti| atrocyate - kSayopazame hyudayo'pyasti, pradezatayA karmaNo vedanAnujJAnAt, na tvasAviti vighAtAya, anubhAvaM punarna tatra vedayate, upazame tu pradezakarmApi nAnubhavati manAgapi nodayo'yaM vizeSa itiyAvat / - hemagirA upazamathI je zraddhAnA lakSaNavALuM darzana ane viratinA lakSaNavALuM cAritra te rIte (= Atma paryAya rU5) pragaTa thAya che te (darzana ane cAritra) "aupazamika' zabdathI kahevAya che. temaja jenA samagra potAnA AvaraNIya vighAtI karmanA aMzo nAza pAmI gayelA che tathA zraddhA Adi lakSaNavALA evA je samyagdarzanAdi paryAyo che te ja darzana Adi paryAyo = bhAvo kSAyika zabdathI AtmAnA svarUpa tarIke pratipAdana karAya che. (3) mizra bhAva - thoDoka aMza jeno olavAI gayo che ane thoDoka aMza jeno bhasmathI DhaMkAyelo che evA agninI jema arthAt agni bujhAI gayA bAda bAkI rahelA agni jema rAkhathI DhaMkAI jAya tenI jema kSaya ane upazamathI banela je bhAva te mizra (= kSAyopathamika) kahevAya. praznaH A mizra kaI rIte samajI zakAya ? uttara : udayAvalikAmAM praveza pAmela je karma che te kSINa thayeluM che ane je zeSa (sattAgata) karma che te udaya ane kSaya vinAnI avasthAvALuM che. A pramANe A banne avasthAone AzrayI mizrabhAva utpanna thAya che. che upazama ane kSayopazamanI bhedarekhA che zaMkA : A kSAyopathamika bhAva e aupathamika bhAvathI alaga nathI paNa eka ja che. kAraNake tyAM (aupazamika bhAvamAM) paNa udita karma kSINa hoya che ane anudita karma upazAMta hoya che. samAdhAna ! A vAta yukata nathI kAraNake kSayopazamamAM pradezanI apekSAthI karmanuM (= upazAMta karmanuM) vedana jaNAveluM hovAthI udaya (pradezodaya) paNa che. paraMtu A pradezodaya AtmaguNanA vighAta mATe nathI banato kemake tyAM (= pradezodayamAM) jIva vipAkane vedato nathI. jyAre upazama avasthAmAM to pradeza - karmane paNa anubhavato nathI arthAt thoDoka paNa udaya nathI. A vizeSa = aMtara upazama ane kSayopazamamAM jANavuM ane A uparokta vAtano pratipAdaka Agama pATha A che ke - 2. vidhyAchinna" - mu () vidhyAtAvarachanna" harimayaTIvAyAM (pR. 202) 1 2. "mAnava" - pA.. rU. prajJA te - mAM.. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 -* gandhahasti - . AgamazcAyam- * "se NUNaM bhaMte ! Nerar3ayassa vA tirikkhajoNiyassa vA maNussassa vA devassa vA je kaDe (pAve) kamme Natthi NaM tassa aveittA mokkho ? haMtA goyamA ! (neraiyassa vA tirikkhajoNiyassa vA maNussassa vA devassa vA je kaDe pAve kamme natthi(NaM) tassa aveittA mokkho|) se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai (neraiyassa vA 4 jAva mokkho) ? evaM khalu goyamA ! mae duvihe kamme pannatte, taMjahA- paesakamme ya aNubhAvakamme ya, tattha NaM jaMtaM paesakammaM taM niyamA veei, tattha NaM jaMtaM anubhAvakammaM taM 'atthegatiyaM veei, 'atthegatiyaM no veei| NAyameyaM arahatA, 'suyameyaM arahayA) viNNAyameyaM arahatA - ayaM jIve imaM kammaM ajjhovagamiyAe -bhagirA - prazna: he prabhu ! zuM nAraka, tiryaca, manuSya ane devanA je karAyelA pApa karyo che tene vedyA vinA temano mokSa = chuTakAro nathI ? uttaraH hA gautama ! nAraka, tiryaca, manuSya ane devanA je karAyelA pApa karmo che tene vedyA vinA temano mokSa nathI. prazna : he prabhu ! te zA mATe arthAt kyA prayojanathI A pramANe kahevAya che ke nAraka vagerenA je karAyelA pApa karyo che tene vedhA vinA temano mokSa nathI ? uttara : he gautama ! mArA vaDe be prakAranA karma kahevAyA che. te A pramANe - (1) prazabha bhane (2) manulAyama. te prema meM pra bhacha tane 4 niyamAve: (= anulave) che tathA temAM je anubhAva karma che temAMthI keTalAkane (jIva) vede che ane keTalAkane nathI vedato. be prakAranI vedanA che A baMne prakAranA karmane veThavAnA 2 prakAra che ane te arihaMta paramAtmA vaDe jaNAyelA cha, sema he mAtAM // 22 lagavaMta 'NAyamevaM arahatA'... tyAhi ho.cha, tano martha A pramANe che - arihaMta jinezvara dvArA A jJAta (= sAmAnyathI jaNAyeluM) che, arihaMta prabhu dvArA A smRta che, (= smaraNa ke pratipAdana karAyeluM che) arihaMta prabhu vaDe A vijJAta ..... cihnadvayamadhyavartI pATho mudritabhagavatIsUtre asti| * atha nUnaM bhadanta ! nairayikasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yat kRtaM (pApaM) karma nAsti NaM tasyAveditvA mokSaH ? hanta gautama ! (nairayikasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yat kRtaM pApaM karma nAsti (NaM) tasyAveditvA mokssH|) tat kenArthena bhadanta ! evamucyate (nairayikasya vA 4 yAvat mokSaH ?) evaM khaluM gautama ! mayA dvividhaM karma prajJaptaM, tadyathA pradezakarma ca anubhAgakarma c| tatra yat tat pradezakarma tad niyamena vedayati, tatra NaM yat tad anubhAgakarma tadastyekakaM vedayati, astyekakaM no vedayati, jJAtametadarhatA, (smRtametadarhatA) vijJAtametadarhatA ayaM jIva idaM karma abhyupagamikyA ..... 1. atthegaiyaM - mu. (khaM. bhaaN.)| 2. atthegaiyaM - mu. (khaM. bhaaN.)| 3. ajjhodagamiyAe - g| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / - sthiti - veyaNAe vedissati, ayaM jIve imaM kammaM uvakkamiyAe veyaNAe vedissati, ahAkammaM ahAka(niga)raNaM, jahA jahA taM bhagavayA diDaM tahA tahA vipariNamissatIti, se teNaTeNaM goyamA ! (neraiyassa vA 4 nA mago ) purva kuti'' (vityAM jI.-2, 3.-4, .-40) matoDakti vizeSa: gaupazamikssaayopshmikyoriti| atrApi ta eva darzanAdiparyAyAH zraddhAnAdilakSaNAH pradezakarmodayayujaH kSAyopazamikazabdavAcyA bhavanti, cazabdaH samuccayArthaH, aupazamika-kSAyikau svatattvaM mizrazca svtttvmiti| jIvasyeti kartRlakSaNA SaSThI, jIvasyaivaite trayo bhAvAH, nAnyasya stambha-kumbhAdeH, vakSyamANadarzanAdikalApAnupalabdheH, iha ca jIvazabda AtmaparyAyaH zuddho gRhyate, nAyuHprANasambandhodbhAsito - hemagirA che (= deza, kALa vagerenA vibhAga rUpe vividha prakArothI jaNAyeluM) che ke (1) A jIva A karmane AbhyapagamikI (= pravajyAnA svIkAravA sAthe je brahmacarya, bhUmizayana, kezakuMcana vagere viziSTa bAhya atyaMtara tapone svIkAravA te abhyapagama ane tenA vaDe banelI vedanA te AbhupagamikI) vedanAthI vedaze = khapAvaze. (2) A jIva A karmane aupakamikI vedanA (= karmone veThavAnA upAya rU5 upakramathI thayelI vedanA arthAt svayaM udayamAM AvelA karmonA ke udIraNA karavAthI udayamAM lavAyelA karmonA anubhava)thI vedaze / bhogavaze, tathA A baMne prakAranI vedanAmAM karmano anubhava e yathArma (= baMdhAyelA karmone nahi oLaMgavAthI) ane yathAnikaraNa (= niyata deza, kALa vagere karmonA vipariNAmanA hetuone nahi oLaMgavA)thI thAya che. bhAvArtha e che ke je je rIte te karma bhagavAna dvArA dekhAyuM che te te te rIte te karma vipariNAmane pAmaze. te kAraNe che gautama ! A pramANe kahevAyuM ke nAraka vagereno chUTakAro nathI. (zrI bhagavatI sUtra .-1, u.4, jU.-40) AthI aupathamika ane kSAyopathamika bhAvamAM aMtara che ema jANavuM. ahIM (kSAyopathamika bhAvamAM) paNa pradezakarmodayathI yukta zraddhAdi lakSaNavALA je samyagdarzanAdi paryAyo che te ja kSAyopathamika (= mizra) zabdathI kahevA yogya che. sUtrano 'ra' zabda samuccayanA arthamAM che. (te A pramANe che ) aupazamika ane kSAyika, e banne bhAvo (jIvanA) svatattva che ane mizra bhAva paNa (jIvanuM) svatattva che. sUtragata nIva' padamAM rahelI chaThThI vibhakti kartAnA arthamAM che. arthAt (aupazamikAdi) 3 bhAvo jIvanA ja hoya che (= jIva ja Ano kartA hoya che) bIjA koI staMbha, kuMbha vagere jaDa vastunA nahIM kAraNake AgaLa kahevAtA samyagdarzanAdi bhAvonA samUhanI upalabdhi A staMbhAdi jaDa padArthomAM nathI. * vedanayA vedyissyti| ayaM jIva idaM karma aupakramikyA vedanayA vedayiSyati, yathAkarma yathAka (nika)raNaM yathA yathA tad bhagavatA dRSTaM tathA tathA vipariNamasyati iti tat tenArthena gautama ! (nairayikasya vA4 yAvat mokSaH) evamucyate / ... vinayamadhyavartI pada mudritama vatIsUtre gattiA 2. thayui: - . Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 - Wtti - jIvanAjjIva iti, muktAnAM tdnbhismbndhaat| athavA dravya - bhAvaprANasAmAnyAGgIkaraNe sati prativiziSTasambandhApekSaH zabdo bhavatyeva jIvanAjjIvaH, saMsAriNo dravyaprANAH paJcendriyAdayaH siddhAnAM bhAvaprANA jJAnopayogAdaya iti| svatattvamityayaM svazabda AtmAtmIyAdiSu prasiddhaH, tatrAtmani vartamAno'GgIkriyate, tattvazabdo bhAvAbhidhAyI, tatazcAyaM samudAyArthaH - jIvasyAyamAtmA bhAvaH jIvasyAyamAtmasvarUpabhavanam, evamaupazamikAdirUpeNAtmanaiva sa tathA bhavatIti, avyatirekalakSaNA ceyaM karturanarthAntaraM SaSThI, svatattvaM ca padArthAnAmanadhyAropitamanapoditaM ca bhavati, sarvadA jIvazcetanAlakSaNa iti nAdhyAropitaM, nApoditaM - hemagirA - che jIva zabdano vivakSita artha che ahIM "AtmA'no paryAyavAcI evo zuddha (= vyutpatti zUnya) "jIva' zabda grahaNa karAya che paraMtu jIvana thakI jIva' evI vyutpattine AzrayIne AyuSya rUpa dravyaprANanA saMbaMdhathI kahevAyelo jIva' zabda grahaNa nathI karAyo kemake mukta jIvone AyuSya vagere svarUpa dravyaprANano saMbaMdha nathI hoto. athavA to dravya (= AyuSya vagere) ane bhAva (= jJAnopayoga vagere) prANono sAmAnya rIte aMgIkAra karavAthI jIvana thakI jIva' e vyutpattine AzrayIne paNa, cokkasa prakAranA prANanA saMbaMdhanI apekSA rAkhanAra, jIva' zabda ja thAya che. saMsArIne pAMca indriya vagere dravya prANI hoya che ane siddhone jJAnopayoga vagere bhAva prANI hoya che. have sUtragata svatava padano artha karatAM kahe che ke "svatattva' padamAM rahela A 'va' zabda AtmA, AtmIya Adi arthamAM prasiddha che. tyAM (= A baMne arthamAM) prastutamAM 'va' zabda 'AtmA' arthamAM rahelo grahaNa karAya che. 'tattva' zabda bhAva artha (= hovuM, thavuM)ne kahenAro che ane tethI navI svatattva' padano A samudAya artha thayo ke A aupathamika Adi bhAvo jIvanA AtmabhUta bhAvo che (sva = AtmA = Atma svarUpa = AtmabhUta, tattva = bhAva) arthAt A pAMca bhAvo jIvanA svasvarUpe thAya che. A pramANe aupazamikAdi rUpa AtmabhUta bhAvathI ja te jIva tevA (= aupazamikAdi bhAva) rUpe thAya che. tathA navazya' padamAM rahelI avyatireka lakSaNAvALI A pachI vibhakti kartA evA jIva sAthe (aupazamikAdi bhAvonA) anarthAtarane = abhedane sUcavanArI che. jIvanA Aropa ane apavAda rahita svatattvanI vicAraNA (jIvAdi) padArthonuM svatattva adhyAropita (Aropa rahita) ane anapodita (= apavAda rahita) hoya che. (AtmAnA pAMca bhAvo prAya tevA anadhyAropita ane anapodita svatattva rUpa nathI kemake prAyaH jIva sadA e pAMca bhAvayukta hoto nathI.) haMmezA jIva cetanA lakSaNavALo ja Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti kiMcit, cetanAyAH sukha-duHkhAdisAdhAraNasaMvedanalakSaNAyAH pratisvaM prANivizeSapratisaMvedyatvAt, tatrAdhyAropo vibhu-niravayava-niSkriyAdidharmakatvena, apavAdo nAstyAtmA na pramANaviSayo na ca tvakparyantazarIrasambandhIti, svAnubhavaviruddhatvAt, adhyArope cApramANakatvAt, yadeva pratyAtmaprasiddha tadevAsya lakSaNam, vakSyati ca dvitIyapraznamadhikRtya kathaMlakSaNo veti, 'upayogo lakSaNaM' (a.2, sU.8) tiA. cetanAvizeSalakSitasya ca karmodayAdyapekSANi bhAvAntarANyadhikRtya ko jIva' ityatra prazne pratipattirAhitA Atmana ekarUpamapi caitanyasvatattvaM karmakSayopazamAdyavasthAvizeSanimittAd vyapadezAd bhAveyattAniyamaM pratipadyate, upalakSaNabhUtAzcaite prAyaH karmApekSatvAd bhavanti svatattvaM, yathA cakSurikajJAna - hemagirA - hoya che, tethI jIvanuM svatanta (= cetanA lakSaNa) koInA dvArA jarAya adhyAropita nathI ane apodita paNa nathI kAraNa ke sukha, duHkha vagerenI sAdhAraNa saMvedana svarUpa cetanA dareka jIvone svayaM vyaktigata rIte anubhavAya che. (temaja) tyAM (= AtmA viSe) vibhutva, niravayavatva, niSkriyatna vagere (AtmAmAM avidyamAna evA) dharmothI karAto adhyAropa tathA AtmA nathI, pramANano viSaya nathI ane tvacA sudhInA saMpUrNa zarIra sAthe saMyukta nathI ema (AtmAmAM vidyamAna evA astitva vagere dharmothI) karAto apavAda svAnubhavathI virUddha che. vaLI adhyAropamAM (ane apavAdamAM) pramANano paNa abhAva che. A lakSaNa nahIM hoya tyAM tyAM uparokata adhyAropa ane apavAda karI zakAze. AthI je dareka AtmAmAM prasiddha hoya te ja A (AtmA)nuM lakSaNa banI zake che. 'caMnnakSano vA' (jIva kevA lakSaNavALo che ?) evA bIjA praznane AzrayI uttara rUpe upayoro nakSai" (= upayoga lakSaNavALo jIva che) ema 2/8 sUtra AgaLa kahevAze. cetanA vizeSa (= upayoga lakSaNa)thI oLakhAyela evA AtmAnA, karmodaya vagerenI apekSAvALA judA judA (5) bhAvone AzrayIne 'jIva koNa che ?' e prathama praznamAM nirUpaNa karAyuM ke karmanI kSayopazama Adi viziSTa avasthAnA kAraNe jIvamAM aupazamika vagere bhAvonuM vidhAna thatuM hovAthI eka svarUpavALuM evuM paNa caitanya svatattva, aupathamika vagere bhAvonI 5 saMkhyAnA niyamane pAme che. je lakSaNa ane upalakSaNano bheda che vaLI jema rUpamAM AvatuM 'jJAnaviSayatva' e cakSusApekSa hovAthI rUpanuM upalakSaNa che (lakSaNa nahIM) tema A "pazamikAdi bhAvo' prAyaH karmasApekSa hovAthI jIvanA upalakSaNa rUpa svatattva che ane jema mUrti (= 'mUrtatva') e rUpanuM lakSaNa che, tema upayoga e jIvanuM lakSaNa rUpa svatattva che jema uSNatA e agninuM lakSaNa rUpa svatattva aheya che. tema caitanya (= upayoga) e 2. "tAdApare - nA 2. vijJAna - pa.. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/1 - nyakti - viSayo rUpamiti, upayogaH punaH svatattvaM yathA mUrtI rUpamiti tathA cAgneruSNatvavaccaitanyalakSaNamaheyamAtmanaH, tasyaivAgnedhUmavadaupazamikAdi prAyo heymuplkssnnmiti| ___ karmavipAkAvirbhAva udayaH tatprayojanastannitto vA audayiko bhaavH| tadyathA- narakagatinAmakarmodayAnarakagatiraudayiko'bhidhIyate bhAvaH, kaSAyamohanIyodayAcca krodhI mAnItyAdyaudayikaH, sarvatraivaM vaasnaa''dheyaa| yad yatra narakagatinAma vipakvaM sadaudayikazabdenocyate kaSAyamohanIyaM ca vipakvaM krodhAdi tat kathaM jIvasya svatattvaM syAt ? yataH karma paudgalikaM mUrtamacetanaM, AtmasvabhAvastu tadviparIta iti| ucyate , nanUktameva prAg upalakSaNabhUtAzcaite prAyaH pArthakyenApi vartamAnA dhUmavadagnerAtmano bhAvA gamakA bhavanti heyAzca, athavA ya ete gatyAdyAH pariNAmavizeSAH sa jIva eva karmAvaSTambhajanita - hemagirA AtmAnuM lakSaNa rUpa svatattva aheya che. jema (iMdhanAdi sahakArI sAmagrI dvArA agnithI janya evo) "dhUma' e te ja agninuM upalakSaNa rUpa svatatva heya che tema karmane apekSIne AtmAmAM thanArA aupazamikAdi bhAvo prAyaH upalakSaNa rUpa svatattva heya che. (aupazamika, kSAyika ane mizrabhAvanI vyAkhyA karyA bAda have audayika bhAvane kahe che.) karmonA vipAkano AvirbhAva = pragaTa thavuM te udaya. te prayojana che je (bhAva)nuM te athavA te (= udaya)thI nirmANa thayelo je bhAva te audayika bhAva kahevAya. te A pramANe - narakagati nAma karmanA udaya thakI "narakagati' audayika bhAva kahevAya ane kaSAya mohanIyanA udayathI 'krodhI, mAnI' ityAdi audayika bhAva kahevAya. A pramANe sarvatra bhAvanA jANavI. che udayagata karma paNa jIvanuM svatava kahevAya che prazna : yatra = jIvamAM udayamAM AveluM evuM je narakagati nAma karma ane udayamAM AvelA evA je krodha vagere kaSAyamohanIya karma audayika zabdathI kahevAya che, te jIvanA svatattva zI rIte hoI zake ? kAraNake karma e paugalika, mUrta ane acetana che, jyAre AtmAno svabhAva to tenAthI viparIta che. uttara : A praznano javAba pUrve kahevAyelo ja che ke A gati vagere audayika bhAvo lakSaNa rUpa nathI ja paNa upalakSaNarUpa svatattva che ane upalakSaNarUpa evA A bhAvo prAyaH AtmAthI bhinnapaNe paNa rahetA AtmAnA gamaka ane heya rUpa hoya che. jema agnithI bhinna hovA chatAM dhUma agninuM gamaka bane che ane agninuM heya rU5 lakSaNa che tema ahIM paNa samajavuM. athavA je A gati Adi viziSTa pariNAmo che te jIva (svarUpa) ja che kAraNake karmanI sahAyathI utpanna thayelA te pariNAmothI jIva ananya (= abhinna) che ane AnuM paNa kAraNa e che ke Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / - sthiti pariNAmAnanyatvAt, anyo'nyAnugatau satyAmavibhAgAt, tadAtmakatvamudaka-dugdhayorivAtma-karmaNoH, ataH svatattvamAtmano gatyAdayaH, saiva hi cetanA'napAyinI karmamaladigdhA'nekAvasthAntarAvaskandinI tathA vyapadizyate iti na dossH| kazcidADhaukate pariNAma eva hi pAriNAmika iti svArthe pratyayo, na prayojana-nirvRttyoH, kiM kAraNam ? AdimattvaprasaGgAjjIva-bhavyAbhavyatvAdeH, yadi pariNAmaH prayojanamasyeti vyutpattiH pAriNAmiko jIva iti tataH prAgavasthAyAM nAbhUjjIva iti, yuktyAgamAbhyAM caiSa pakSo virudhyate, evaM 'nirvRttyarthe'pi prAganirvRttau nirva]ta, sa eva doSaH, tathA bhavyAbhavyatvAdiSvapi yojyam / yuktivirodhastAvat - hemagirA 0 AtmA ane karma paraspara ekameka (= anugata) thaye chate temano vibhAga hoto nathI. vaLI pANI ane dUdhanI jema AtmA ane karmanuM tadAtmakapaNuM jANavuM. AthI gati vagere rUpa (audayika bhAvo) AtmAnA svatattva che. Ama hovAthI ananyAyI (= kyAreya nAza na pAmanArI = avyApti Adi doSa rahita lakSaNa svarUpa) evI te cetanA ja kharekhara karmarUpI maLathI lepAyelI aneka (audayika bhAva rU5) avasthAtarone pAmatI tevI rItanA (gati, krodha vagere rU5) vyapadezane pAme che. Ama hovAthI doSa nathI. pAriNAmika bhAvanuM svarUpa che (pUrve TIkAmAM pRSTha-8mAM paripAma va parimA ema svArthamAM vyutpatti darzAvI ethI) koI prazna kare che ke prazna : pariNAma ja kharekhara pAriNAmika che, evI vyutpattine AzrayIne pAriNAmika zabdamAM lAgelo rUm pratyaya svArthamAM che paNa prayojana ane nivRtti arthamAM nathI. Ama kahevA pAchaLa zuM kAraNa che ? uttara : (jo ema na kahevAya to) jIvatva, bhavyatva, abhavyatva vagere pAriNAmika bhAvone AdivALA mAnavAnI Apatti Ave. te A rIte ke jIva (= jIva7) evo je pariNAmika bhAva che emAM jo pAriNAmika zabdanI 'pariNAma prayojana che jenuM e pAriNAmika' AvI vyutpatti karazo to pUrva avasthAmAM jIva na hato (arthAt jIvatva e sAdimAna che) ema kahevAnI Apatti Ave. A vAta yukti ane ArAmathI virUddha/ayukta kare che. Ama prayojana arthanI jema nivRtti arthamAM (pariNAmathI nirmANa thayela te pAriNAmika ema vyutpatti karatAM) paNa je pUrve baneluM na hatuM ene banAvAya che, Ama te ja doSa Avaze. te ja rIte bhavyatva, abhavyatva Adine viSe paNa yojI levuM. (arthAt teone paNa sAdi mAnavAno doSa Avaze.) 2. nivRttArthe - . Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/2 - sthiti - kathamasan kharaviSANakalpa AtmottarakAlaM sambhavet ? / AgamazcAyam - "esa NaM bhaMte ! jIve 'tItamaNataM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA / esa NaM bhaMte ! jIve paDuppaNNaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA ? hatA goyamA / esa NaM bhaMte jIve aNAgayamaNaMtaM sAsataM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA ? haMtA mA" (mAvatyAM jI.-24, 3.-4, dU.-1??) tasmatyu tyA virodha mA mUtamiti pariNAma eva paarinnaamikH| anAdiprasiddhaH sakalaparyAyarAzeH prahvatAmabhimukhatAM pratipadyamAno'zeSabhAvAdhAratAM bibhartIti nAmunA vinA kasyacid bhAvasya niSpattiH, atazca prAdhAnyamasyaiva bhAvAnAM mdhyyiti| - hemagirA be yuktivirodha + Agamavirodha che upara jaNAvela yukti ane Agama, e bemAMthI prathama yuktithI kaI rIte virodha Ave tenI samaja A pramANe ke pUrve gardabhanA zIMgaDA jevo asat evo AtmA uttarakALamAM kaI rIte saMbhavI zake ? ane (jenAthI Agama virodha Ave che te) Agama pATha A che. prazna: he prabhu ! A jIva bhUtakALa evA anaMta zAzvata samayamAM hato ema kahI zakAya ? uttara : hA, gautama. prazna: he prabhu ! A jIva vartamAnakALa evA zAzvata eka samayamAM che ema kahI zakAya ? uttara : hA, gautama. prazna: he prabhu! A jIva bhaviSyakALa evA anaMta zAzvata samayamAM haze ema kahI zakAya ? uttara : hA, gautama. (zrI bhagavatIjImAM za.-4, u.-4, sU.-511). A rIte yukti ane Agamano virodha na Ave te mATe pariNAma ja pAriNAmika ema vyutpatti ucita che. vaLI anAdi prasiddha evo te pAriNAmika bhAva samagra paryAya rAzinI namratAne = abhimukhatAne svIkArato samagra (aupazamikAdi) bhAvonI AdhAratAne dhAraNa kare che arthAt A pAriNAmika bhAva vinA aupazamikAdi koI bhAvanI utpatti thaI zakatI nathI, AthI audayikAdi sarva bhAvomAM AnI ja pradhAnatA che. 2. tAvamAMvi0 - nA 2. mavati - mu. (1) 1 rU. sAyaM - TT 4. iva di pArinfmavA rUti svArthe pratyayo, prayojana-nirvRtyoH, kiM kAraNam ? AdimattvaprasaGgAt / pArideg - mu. (khN.)| 5. madhyagAyiti - mudritazuddhipatrake (mu. 6. mAM.) * eSa NaM bhadanta ! jIva atIte anante zAzvate samaye'bhavaditi vaktavyaM syAt ? hanta gautama ! eSa NaM bhadanta ! jIvaH / pratyutpanne zAzvate samaye bhavatIti vaktavyaM syAt ? hanta gautama ! eSa NaM jIva anAgate'nante zAzvate samaye bhaviSyatIti vaktavyaM syAt ? hanta gautama ! Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - nyukti pAriNAmikazabdena ca dravya-bhAvaprANAvasthAkhyaH pariNAma (jIva) ucyate, tathA sedhanayogyaH pariNAmo bhavyaH, abhavyastu na kadAcit sedhanayogyaH pariNAma iti / sUtraparyantavartI cazabdaH samuccaye, aupazamikAdayo bhAvAH jIvasya svatattvamaudayika-pAriNAmikau ca svatattvamiti, bhAvAnAM paryante ca vRttAvitizabdo'rthapadArthakaH 1, ete = aupazamikAdyarthAH paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti, vinA'pyevakAreNa saGkhyAzabdopAdAnAdavadhRtirgamyate paJcaivA'nyUnAdhikA bhAvAH paryAyAH jIvasya svatattvamupalakSaNadvAreNa bhUyasA bhavanti / ete ca sarvajIveSu sarvadA sAkalyena na bhavantItyupalakSaNamAtramato drssttvyaaH| evamaupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH saGkoca-vikAsasvabhAvo lokAkAzapradezamAnAsaMkhyeya - hemagirA - che traNa prakAranA pAriNAmika bhAva che vaLI A pAriNAmika zabdathI, dravyaprANa ane bhAvaprANa rUpa avasthA dvArA prasiddha evo jIva (= jIvatva) svarUpa pariNAma kahevAya che temaja siddhigamanane yogya evo bhavya (= bhavyatva) svarUpa pariNAma kahevAya che ane kyAreya siddhi gamanane ayogya evo abhavya (= abhavyatva) svarUpa pariNAma kahevAya che. mULa sUtrane cheDe rahela ra' zabda samuccaya arthamAM che. samuccaya A rIte karavo "aupazamika Adi (3) bhAvo jIvanA svatattva che tathA audayika ane pariNAmika bhAva jIvanA svatattva che." tathA bhASyamAM 5 bhAvonA aMte je ti' zabda che te arthavAcaka che, zabdavAcaka nathI arthAt aupazamika vagere padono aupathamika vagere zabdo e artha na karavo paraMtu te padothI vAcya aupazamika vagere bhAvo e artha karavo ema ti' zabda dvArA bhASyakArazrI sUcana kare che. "A aupazamikAdi padArtha rUpa pAMca bhAvo jIvanA svatatva che.' A paMktimAM saMkhyAvAcI 'paSya' zabda grahaNa karelo hovAthI evakArano nirdeza na karavA chatAM avadhAraNa (ja' kAra) artha jaNAya che ke jIvanA svatanta pAMca ja bhAvo = paryAyo hoya che, cUnAdhika nahi. vaLI upalakSaNa dvArA to ghaNAM hoya che. A bhAvo sarva jIvomAM haMmezA eka sAthe hotA nathI. A pramANe hovAthI (A bhAvone) mAtra upalakSaNa rUpe jovA yogya che. che jIvanA svarUpanI oLakha che A pramANe jIva aupazamikAdi bhAva yukta dravya che, temaja jema dIpaka (= dIpakano prakAza) sva AzrayanA pramANa jeTalA pramANavALo bhAse che tema lokAkAzanA pradeza pramANa asaMkhya pradezavALo paNa jIva saMkoca ane vikAsanA svabhAvavALo hovAthI sva AzrayabhUta 2. vArtha:, va te - mu. (ja. huM.) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/2 sUtram -di-navANAviMzati-trimevA yathAkramamAra/rA. - sthiti dezo'pi pradIpavadAzrayamAtrAvabhAsIpramANatvAt amUrtebhyo'pyAkAzAdibhyo bhinnajAtIya iti // 2/1 // evamete jIvasya svanimittAH karmakSayAdyavasthAnimittAzca bhAvA mUlabhedato vyaakhyaataaH| adhunaiSAM pratyekaM sambhavino bhedAH pratAyante', yathaiva nimittAntarAdavilakSaNasyApi jIvasya bhAvAnAM paJcatvaM tathA paJcAnAmapi pRthak pRthak nimittApekSA bhedA bhavanti, te cAmI - dvi-navASTAdazatyAdi suutrm| dvau ca nava cetyAdi dvandvaH, pazcAd bahuvrIhiH, dvi-navASTAdazaikaviMzatitrayo bhedA yeSAM te dvi-navASTAdazaikaviMzati-tribhedA aupazamikAdayaH, prAgupanyastasUtrAnupUrvyapekSaM ythaakrmgrhnnm| etacca vyatikaradoSanivRttyarthaM, mA bhUt paJcAnAmekasyaite bhedAH, samastAnAM vaitAvanta eva, kintvekaikasya bhAvasya vakSyamANAH samyaktvacAritre ityAdayo yathA syuriti yathAkramagrahaNam / sUtrArtha - (e 5 bhAvonA) anukrame 2, 9, 18, 21 ane 3 prakAra che.2/2 - hemagirA - evA zarIranA pramANa jeTalA pramANavALo bhAse che, AthI amUrta evA bIjA AkAza, dharmAstikAya vagerethI bhinna jAtivALo che. 2/1 /2 sUtranI avataraNikA :- A pramANe jIvanA svanimittavALA (= svayaM thanArA) tathA karmakSayAdinI avasthAnA nimittavALA (karmakSayAdi hetuothI thanArA) A bhAvo mULa bhedathI vyAkhyA karAyA. atyAre A aupazamikAdi bhAvonA darekanA saMbhavatA bhedo spaSTa karAya che. jema avilakSaNa (eka svarUpAtmaka) evA jIvanA bhAvonA judA judA nimittone AzrayI pAMca bhedo paDe che tema A pAMcenA paNa nimittonI apekSAvALA judA judA bhedo thAya che ane te A bhedo havenA 2/2 sUtramAM kahevAI rahyA che. di-navANatiza... ityAdi 2/2 sUtra che. tenA padomAM zarUAtamAM dvanda samAsa karyo che ane tyArabAda pAchaLa bahuvrIhi samAsa che. 2, 9, 18, 21 ane 3 bheTavALA aupazamitAdi bhAvo kahevAya che. pUrvamAM upanyAsa karAyela 2/1 sUtranI (= sUtragata bhAvonI) AnupUrvInI apekSAvALA kathAma' padanuM grahaNa karyuM che. (2/1 sUtramAM je kame dekhADaDyA che te ja kame te bhAvo ahIM grahaNa karavA.) A yAma' pada vyatikara (= bheLaseLa) doSanI nivRtti mATe che. jo yathAkrama pada na mUke to pUrve darzAvelA 5 bhAvonA A pa3 bhedo eka bhAvanA ja che athavA samasta pAMce bhAvonA ATalA (2353) ja bhedo che evI gerasamaja koIne thAya, tevuM na thAo. paraMtu eka eka bhAvanA samyakatva cAritra vagere kahevAtA bhedo barAbara thaI zake arthAt sugamatAthI samajI zakAya te mATe yathAkramanuM grahaNa karyuM che. 2. pratAtho- mu. (uM.) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - dakti bha ___ iha kecid vidvAMsaH 'saMsArasthAnAmiti vAkyazeSamadhIyate siddhavyAvRttyarthaM, na kilaite dvayAdibhinnAsteSu sambhavanti bhAvAH, ekarUpaH pAriNAmika eva smbhvti| tadetadayuktam - tatra hi yathAsambhavaM grahISyante, nAvazyaM sarvaiH svabhedaiH sarvatra bhavitavyam, yathA saMsAriNAmapi mithyAdRSTInAM na kadAcidaupazamika-kSAyikau bhavataH abhavyAnAM vA, tathA siddheSvapi yathAsambhava-grahaNamiti na kinycidvaakyshessenn| tathaikarUpaH pAriNAmika eva sambhavati, tadetadayuktam, yasmAt kSAyika-samyaktva-vIrya-siddhatva-darzana-jJAnairAtyantikaiH sa yukto'tinirdvandvenApi ca sukhena, jJAnAdayastu bhAvaprANAH, mukto'pi jIvati sa tairhi, tasmAjjIvatvaM nityaM sarvasya jIvasyetyevamAdayaH pAriNAmikA api bhAvAH santi, na pariNAma evetyvdhRtiH|| - hemagirA - che 'saMsArasthAnAM' padanA adhyAhAranuM nirAkaraNa che ahIM sUtramAM koIka vidvAno siddha bhagavaMtonI bAdabAkI karavA mATe "saMsArasthAna' e padano adhyAhAra kare che. teonuM evuM kahevuM che ke kharekhara saMsArInI jema A 2 Adi prakAravALA bhAvo teo (= siddha bhagavaMto)mAM saMbhavI zakatA nathI, mAtra 1 rUpavALo pariNAmika bhAva ja siddhomAM saMbhave che.' (tethI temane AzrayI sUtramAM yathokta bhAMgAo lakhavAno koI artha nathI.) A vAta ayukta che kAraNake siddhomAM (sUtra nirdiSTa bhAvomAMthI) jeTalA bhAvo ghaTe teTalAnuM grahaNa karI zakAze. evuM jarUrI nathI ke potAnA peTA bheyukta badhA bhAvo sarvatra (= sarva jIvomAM) hovA ja joIe." (paNa jemAM jeTalA bhAvo ghaTatA hoya teTalA ghaTADavA.) jemake saMsArIomAM paNa bhavya ane abhavya mithyAdaSTione kayAre paNa 'kSAyika ane aupathamika' A be bhAvo hotA nathI. (paNa mAtra 3 ja bhAvo hoya che.) te ja rIte siddhomAM paNa yathAsaMbhava (= A 5 bhAvomAMthI je ghaTe te) grahaNa karavA, AthI vAkyazeSathI (= "saMsArasthAna' evo adhyAhAra karavAthI) koI artha sarato nathI. siddhomAM paNa aneka bhAve che (tame upara je "saMsaristhAna' pada mukavA pAchaLa hetu ApatAM kahyuM hatuM ke, siddhomAM 1 rUpavALo ja pAriNAmika bhAva saMbhave (bIjA nahi), A vAta barobara nathI kAraNake siddha bhagavaMto AtyaMtika (= zAzvata) evA kSAyika samakita, kSAyika vIrya, kSAyika siddhatva, kSAyika darzana, kSAyika jJAna vaDe tathA ati nirbaddha (= duHkhaleza paNa jemAM nathI) evA sukha vaDe yukata ja che; vaLI je jJAnAdi bhAva prANI che teonA vaDe te mukta jIva paNa cokkasa jIve che, tethI jIvatva sarva jIvamAM nitya (= sarvakALa) che. AvA prakAranA bIjA paNa pariNAmika bhAvo siddhamAM che, tethI 2. sthAyinAn si - . 2. tarthavarUpa pabipi - mu. (. mAM.) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/2 bhASyam :- ete aupazamikAdayaH paJca bhAvA: dvi-navASTAdazaikaviMzati - tribhedA bhavanti / * gandhati - samprati bhASyAkSarANi vivriyante eta iti pratyakSAsannavAcinA sarvanAmnA'nantarasUtranirdiSTAn bhAvAnabhimukhIkaroti, aupazamikAdaya iti prativiziSTaM kramamAcaSTe, bhAvA iti bhavanalakSaNA jantoH pariNativizeSAH, paJceti saGkhyayA'vadhAraNaM teSAm, etAvatA bhASyeNAnUdya pUrvakamarthamadhunA bhedAn vidhatte dvi-navetyAvinA (mAdhyeLa) / 22 - idaM ca sUtramekamevAcAryeNa khaNDIkRtyAdhItam, na punarvivaraName 'tatsUtrasya, kuta etad bhavatIti ? sUtramadhyayuccAraNAd vibhaktyazravaNAcca dvayAdiSu nizcIyate, punaH sUtrapAThe tarhi kiM prayojanam ? etaabhASyArtha :- A aupamikAThi 5 bhAvo kramazaH 2, 9, 18, 21 ane 3 bhedavALA hoya che, te A pramANe - hemagirA mAtra pariNAma rUpa ja pAriNAmika bhAva siddhomAM che evuM 'ja'kAra pUrvaka avadhAraNa na karavuM. hamaNAM bhASyanA akSaro (pado)nuM vivaraNa karAya che, te A mujaba - pratyakSa ane nikaTavartI vastunA vAcaka 'te' evA sarvanAma vaDe pUrva sUtramAM darzAvela bhAvono bhASyakArazrI ullekha kare che. 'saupamiAya:' e pada cokkasa kramane kahe che. 'mAvA' eTale bhavana (utpanna thavAnA) lakSaNavALI evI jIvanI viziSTa pariNatio. 'pazca' pada teo (= bhAvo)nuM saMkhyA vaDe avadhAraNa karI Ape che. ATalA bhASya pado vaDe pUrva sUtra (2/1) saMbaMdhI arthanuM pharI kathana karI atyAre 'dvi-navASTA.....' ityAdi bhASyathI (te bhAvonA vyaktigata) bhedone kahe che. vaLI A eka ja (2/2) sUtrano vibhAga karIne AcAryazrIe bhASyamAM kahyuM che paNa 2/2 sUtranuM A vivaraNa nathI. # bhASyamAM sUtra-pada hovAnA kAraNo prazna H A yAMthI nakkI thAya ke A bhASya svarUpa nathI, ne sUtrano ja eka vibhAga che ? uttara : ('dvi-navASTA'... ityAdi pado sUtranA eka vibhAga rUpa che) kAraNa ke sUtranI aMdara paNa 'dvi-navASTA...' ityAdi padonuM uccAraNa che. (prazna : sUtramAM hoya to zuM thaI gayuM ? bhASyamAM na hoI zake ? uttara H hoI zake, paraMtu akSarazaH evuM ja na hoya. samAsa vagereno vigraha chUTo pADIne lakhelo hoya, paNa ahIM vigraha chUTo pADavAmAM nathI Avyo kAraNake jo tevuM hoya to vibhaktio to dekhAya ne !) ahIM 'dvi-nava'... ityAdi bhASya paMktimAM to vibhaktio dekhAtI/saMbhaLAtI 6. jLamasya - mu. prA. (tuM. mA.)| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- tadyathA' aupazamiko dvibhedaH / kSAyiko navabhedaH / kssaayopshmiko'ssttaadshbhedH| audayika ekaviMzatibhedaH pAriNAmikastribheda iti / yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta ardhya vakSyAmaH ||ra/zA -0 gandhatti - vallakSyate pUrvaM sUtrArthamanUdya yathAkramaM sUtraM sambandhayati / aupazamiko dvibheda ityAdi, vivaraNaM 'sugamam / pAriNAmikastribheda iti, ayamitizabda AdizabdArthe, zeSa pAriNAmikabhedasaGgrahArtham, yathAkramamiti, atretizabdaH zabdapadArthakaH, anena zabdenAyamarthaH pratyAyyate, yena sUtrakrameNAta UrdhvaM vakSyAmaH, yeneti vakSyamANena 'samyaktva- cAritre' (2/3) ityAdinA'smAt sUtrAdupariSTAt bhaNiSyAmaH tena bhASyArtha :- te A pramANe auparAmika bhAvanA be bheda che, kSAyika bhAvanA 9 bheda che, kSAyopazamika bhAvanA 18 bheda che, auyika bhAvanA 21 bheda che ane pAriNAmika bhAvanA 3 bheda che vagere. yathAkrama eTale A sUtra pachI AgaLa je sUtranA kramathI ame bhAvone kahIzuM te sUtranA krama mujaba auparAmikAThi bhAvo jANavA / / 2/2 / / * hemagirA ja nathI AthI nizcaya thAya che ke 'dvi-navASTA'... ityAdi pado sUtranA ja eka vibhAga rUpa che, bhASya rUpa nahIM. ->> = 23 prazna : to (bhASyamAM) pharI sUtra kahevAmAM zuM prayojana che ? uttara : 'te gaupazamijAjya: pagya bhAva:' ahIM sudhInA pado dvArA pUrva 2/1 sUtranA arthanuM pharI kathana karIne te 6/1 sUtra sAthe yathAkrame 'dvi-navASTAvaza'... ityAdi 2/2 sUtrano saMbaMdha joDe che. ATaluM ja prayojana bhASyamAM akSarazaH sUtra lakhavAnuM jaNAya che. 'saupamiTvimevaH'... ityAdi bhASya che ane tenuM vivaraNa sugama che. (mATe tenA upara ahIM TIkA nathI lakhatA.) # vAkyAntara dvArA nirUpaNa e vyAkhyAnuM pradhAna aMga 'parimistribhedra kRti' e bhASyamAM lakhAyela 'kRtti' zabda e zeSa pAriNAmika bhedono saMgraha karavA mATe 'Adi' zabdanA arthamAM samajavo arthAt AgaLa 2/7 sUtramAM 'Avi' padathI kahevAtA astitva, kartRtva AdinuM grahaNa 'kRti' zabdathI karavuM. -> 'yathAmamiti' A bhASyamAM je 'kRti' pada che, te zabda vAcaka che arthavAcaka nahIM arthAt 'kRti' zabdathI yathAkrama pada e zabdabhUta jANavuM paNa arthabhUta nahIM. A (yathAkrama) zabda vaDe 'cena sUtrameLAta jhardra vakSyAmaH' evo bhASya rUpa artha jaNAya che. teno artha A pramANe che A (2/2) sUtranI AgaLa kahevAtA samyavatva-caritre (2/3) ityAdi je sUtranA kramathI ame 1. 'yathA' - iti pATho mudritapratau hastAdarze ca dRzyate, paraMtu tattvArthasUtrasya prastutabRhatTIkAyAM (pR. - 25) mudritabhASyapratau ca 'tavyathA' tyeva pADosta tataHsa Dva vRddIta:| 2. kSayiopAdeg - mu. (prA. thaeN)| . sujJAnam - mA. huM. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/3 sUtram :- sabhyavattva-rAtreiAra/zA - gandhatti - krameNa yathAkramamaupazamikAdayo draSTavyAH / vAkyAntareNa prakRtArthanigamanamAdarzitam, vAkyAntaranirUpaNaM 6 'jyAraNyAyA: pradhAnAmiti, saphLyAnamAtrazravaLAvuderAsUtramiyaM, na tu melanirdezaH||ra/rA samprati saMkhyeyAn bhAvavizeSAn nirdizati, aupazamikasya tAvat sUtrakramaprAmANyAd bhedadvayaM pratipipAvayiSurAha - samyaktva-cAritre (kRti sUtram) / samyavatvamutte prathameDadhyAye takSaLa-vidhAnAbhyAm, cAritraM navame vkssyte| etadubhayamapi siddhaM gRhItvA ihaupazamikabhAvo niyamyate, samyaktva-cAritre tvaniyate kSAyika-kSAyopazamikayorapi bhavataH, aupazamikabhAvastu dvayamidamapahAya na bhedAntaramavaruNaddhi, ayaM ca niyamo dvi-navASTAdisUtrArambhasAmarthyAllabhyate, aupazamiko dvibheda eveti gamyate sngkhyaashbdopaadaasUtrArtha :- samyaktva ane cAritra, e be bheda auparAmika bhAvanA che. 112/311 - hemagirA - auparAmikAdi bhAvone kahIzu te krama mujaba yathAkrame auparAmikAdi bhAvo jANavA yogya che. ahIM bhASyamAM cena sUtrameLa ityAdi bIjA vAkya vaDe prastuta (yathAkrama evA padanA) arthanuM nigamana (= upasaMhAra) dekhADAyuM che kemake vAkyAntara dvArA nirUpaNa karavuM e to vyAkhyAnuM pradhAna aMga che ema jANavuM. prastuta bIjA sUtramAM to bhAvonA bhedonI saMkhyA mAtrano ullekha dekhAto hovAthI A uddeza (= sAmAnya arthakathana) sUtra che paNa bhedono nirdeza (vizeSa artha kathana) ahIM nathI karAyo. / / 2/2 2/3 sUtranI avataraNikA H have te te saMkhyAthI yukta bhAvonA bhedono nirdeza kare che. sUtra (2/1)mAM kahela bhAvono krama pramANabhUta hovAthI te krama mujaba sarva prathama auparAmika bhAvanA be bhedone pratipAdana karavAnI icchAvALA vAcakazrI (2/3 sUtrane) kahe che. 'samyavatva-cAritre' A 2/3 sUtra che. temAM rahela samyaktva pada lakSaNa ane vidhAna thakI prathama adhyAyamAM kahevAI gayuM che tathA cAritrane 9mA adhyAyamAM kahevAze ane (prathama ane mA adhyAyamAM samajAvelA =) siddha evA A baMnene paNa ahIM (= sUtramAM) grahaNa karIne (e baMnemAM) aupAmika bhAvanuM niyamana karAya che (ke auparAmika bhAva mAtra samyaktva ane cAritramAM ja hoya che, bIjAmAM nahIM paNa samyaktva ane cAritra to aupAmika bhAvamAM niyata nathI kemake te baMne to kSAyika ane kSAyopazamika bhAvamAM paNa hoya che, jyAre auparAmika bhAva to A bene choDI koIpaNa bhedamAM vartato/baMdhAto nathI. ane A niyama 'dvi-navASTA...' vagere bIjA sUtranA AraMbhanA sAmarthyathI prApta thAya che ane enAthI ja 'tatvathA' ityAdi (2/2) bhASyamAM mAtra saMkhyA zabdanuM grahaNa hovA chatAM paNa auparAmika bhAva 2 bhedavALo ja che ema 'ja' kAra (= evakAra) vaDe artha jaNAya che.vyAdhyApradhA. - haM.5 2. nimatte - huM. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 25 mASyam :- samyaktvaM cAritraM ca dvAvaupazamiko bhAvau bhavata iti // 2/3 // -- paghdhatti ne'pyevakAreNa tadyathetyAdibhASye / anantarasUtranirdiSTaM dvibhedatvamaupazamikasya tadadhunA yathA bhavati tathA prakAzyate - samyaktvaM cAritraM ceti (bhASyeNa ), tattvaruciH samyaktvam, sadasatkriyApravRtti - nivRttilakSaNaM cAritram, cazabdaH samuccaye etadubhayamapi, iSTaniyamapradarzanArtham dvAviti saGkhyopAdAnam, saca prakaTIkRta eva prAk / aupazamikAvityanena niyamyaM padArthaM darzayati / bhAvAviti samyaktva - cAritrayorAtmaparyAyatvaM drshyti| bhavata iti zraddhAna-caraNakriyayoH kriyAvataH skaashaadnnytvmaah| ataH samudAyArtho'yam - samyavatvavAritre dU va aupamijo mAvo mati, nAnyathetiAra/zA atha kSAyiko navabheda uddiSTaH so'dhunA nirdezyate -> jJAna-darzanetyAdi sUtram / kRtadvandvAnAM nirdezaH, cazabdo'nantaradvayAnukarSaNArtha: sUtroktAH sapta ca bhASyArtha :- samyaktva ane cAritra e be ja aupamika bhAva hoya che. II2/3 II -* hemagirA - aupamika bhAvanA 2 bheda anaMtara 2/2 sUtramAM nirdiSTa che. te je rIte che te rIte atyAre bhASyakArazrI vaDe 'samyavattva cAritra ca' e bhASya dvArA dekhADAya che. aupAmika samyaktva ane cAritra tattvanI ruci e samyaktva che tathA sakriyAmAM pravRtti ane asatAkriyAthI nivRttinA lakSaNavALuM cAritra che. bhASyano 'ca' zabda samyaktva ane cAritra e benA samuccaya arthamAM che. AthI artha A pramANe karavo ke samyaktva ane cAritra banneya aupazamika bhAvo che. 'au' A pramANe saMkhyAnuM upAdAna iSTa niyama (= A baMnemAM aupAmika bhAvanA niyama)ne dekhADavA mATe che ane te niyama pUrvamAM batAvI ja dIdho che. 'saupamiA~' A pada dvArA niyamana karavA yogya evA auparAmika bhAvarUpa padArthane dekhADe che. 'mAvau' e pada samyaktva ane cAritrane AtmAnA paryAya tarIke dekhADe che. 'bhavata:' e pada zraddhA ane AcaraNa karavA rUpa kriyAno kriyAvAna AtmA sAthenA abheda bhAvane kahe che. AthI bhASyano samudAyArtha A thayo ke 'samyaktva ane cAritra e be ja aupamika bhAva hoya che, bIjA nahi.'||2/3 / / 2/4 sUtranI avataraNikA : have je 9 bhedavALo kSAyikabhAva uddiSTa karAyo hato te hamaNA nirdeza karAya che. 'jJAna-varzana...' ityAdi 2/4 sUtra che. temAM jJAnAdi padono nirdeza dvandva samAsathI karavAmAM 2. niyamya - huM. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/4 sUtram :- jJAna-varzana-vAna-nAma-bhoLopoLa-vInaLi cAra/4 -. gandhatti dvau cazabdAnukRSTAvityevaM nava bhedAH // nanu ca siddhatvamapi kSAyiko bhAvaH, sa ceha na nirdiSTaH sUriNA, ko'bhiprAya iti ? ucyate- karmASTakaikadezakSayAdete kSAyikAH sUtreNa pratibaddhAH, siddhatvaM tu sakalakarmakSayajaM bhavaprapaJcapAravarti' parAM vizuddhikASThAmitaM paramakSAyikaM kAlasvabhAvabhedAnmuktakAla eva sarvakarmAbhAvasvabhAva ityato na pratibaddham, jJAnAdayastu saMsRtau muktau ca kecit sambhavantIti vizeSapratipAdanArthamagrahaNaM siddhatvasyeti / kathaM punarayamAcAryAbhiprAyo gamyate ? sUtrArtha :- jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga ane vIrya temaja 'ca' zabdathI kheMcAyelA uparanA be, ema 9 bhedavALo kSAyika bhAva che. / / 2/4 // hemagirA - Avyo che. temaja sUtramAM chelle rahela 'T' zabda e anaMtara (trIjA sUtramAMnA samyaktva ane cAritra e) 2 bheThanA anukarSaNa (= grahaNa) karavA mATe che. Ama sUtrota 7 bheda ane 'ca' zabdathI kheMcAyelA 2 bheda, ema kula 9 bhedo kSAyika bhAvanA jANavA. siddhatvanI kSAyika bhAvamAM mImAMsA zaMkA : 'siddhatva' paNa kSAyikabhAva rUpa che paNa teno AcAryazrIe ahIM sUtramAM nirdeza karyo nathI, tevuM karavA pAchaLa AcAryazrIno zuM abhiprAya che ? samAdhAna : 8 karmanA eka dezanA (ghAtI karmanA) kSayathI (utpanna thayelA) A kSAyika bhAvo ja prastuta sUtra vaDe grahaNa karAyA che. saphala karmanA kSayathI janmela, bhavanA prapaMcanI pele pAra vartanAruM, vizuddhinI zreSTha kakSAne pAmela, parama kSAyika bhAvanA svarUpavALu siddhattva kALa ane svabhAvane Azrita bheda thakI (kALanI apekSAe) muktakALamAM ja che ane (svabhAvanI apekSAe) sarva = AThe karmanA abhAva rUpa svabhAvamAM che. AthI sUtramAM tenuM grahaNa karAyuM nathI. jyAre jJAnAdi (9) kSAyika bhAvo (kALanI apekSAe) saMsAra kALamAM ane keTalAka mukta kALamAM saMbhave che. (temaja A kSAyika bhAvo svabhAvanI apekSAe ghAtI karmanA kSaya svarUpa svabhAvamAM paNa che. Ama kevaLajJAnAdi kSAyika bhAva karatAM siddhatva e kALa ane svabhAvanI apekSAe bhinna che.) ema vizeSa pratipAdana karavA mATe siddhatvanuM grahaNa sUtramAM karyuM nathI. (bAkI siddhatva e kSAyika bhAva to kharo ja.) ?. parivarti - mu. pArivarti - tuM. 7. parAvarti - 5 (mAM)| 2. brevonmutaLAna - mudritazuddhipatrao (mu. huM. mAM.) rU. degnArthe pradaLa siddhaskRti prA. ja-nhA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam bhASyam :- jJAna, varzana, vAna, nAma: moLa, 35mo:, vIryamityetAni sayavatva-caritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 2/4 // -0 gandhatti - 27 ucyate - vakSyati hi dazame 'aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktvajJAna- darzana - siddhatvebhya:' ( a. 10, sU. 4) iti, tanna khalu vismRta ihAcAryasyAyaM siddhatvalakSaNo bhAvaH, kintu mokSakASThA parAsAviti tatraivopAdAsyAmahe - mokSAdhikAra eva paThiSyAmaH ityamunA'bhiprAyeNa nehAdhItaH, ye punaH karmASTakaikadezakSayAt jAtAsta ihAvadhriyante navetyadoSaH // bhASyAkSarANyadhunA'nugamyante jJAnamiti kevalaM sakalajJeyagrAhi samastajJAnAvaraNakSayaprabhavaM parigRhyate, na zeSamasambhavAt / bhASyArtha :- jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya A pramANe A (7) ane samyaktva ane cAritra ema 9 kSAyika bhAvo hoya che. / / 2/45 hemagirA - prazna : AcAryazrIno A abhiprAya kaI rIte jANI zakAya ? - uttara H 10mA adhyAyanA cothA sUtramAM kahevAze ja ke 'kSAyika samyaktva, kevaLajJAna, kevaLadarzana temaja siddhatva e 4 kSAyikabhAvo mukta AtmAmAM hoya che, kAraNake e sivAyanA auparAmika Adi bhAvo temaja bhavyatva rUpa bhAvano temAM abhAva hoya che.' tethI cokkasa ahIM (sUtramAM) AcAryazrIne A 'siddhatva' svarUpa kSAyika bhAva (lakhavAno) bhUlAI gayo nathI ( paraMtu A (= siddhatva) mokSanI zreSTha kakSA (= avasthA) rUpa che AthI 'tyAM ja ame (tene) kahIzuM arthAt mokSanA adhikAramAM eTale ke 10mA adhyAyamAM ja kahIzuM' evA A abhiprAyathI ahIM siddhatva svarUpa bhAva kahevAyo nathI. paNa je 8 karmanA eka dezanA kSayathI utpanna thayelA kSAyika bhAvo che te 9 ja ahIM kahevAya che tethI (sarva karmanA kSayarUpa siddhatvanA agrahaNamAM) koI doSa nathI. have bhASyanA padonI vyAkhyA kare che. kSAyika jJAnAdinuM svarUpa 1. jJAna : jJAna eTale kevaLajJAna, je sakala jJeyonuM grAhaka che. vaLI je samasta jJAnAvaraNIya karmanA kSayathI utpanna thanAruM che te ahIM jJAna tarIke grahaNa karAya che, zeSa sarva (mati vagere) nahi kAraNake (te jJAno samasta jJAnAvaraNanA kSayathI utpanna na thatAM hovAthI) teono kSAyika jJAnamAM asaMbhava che. chuM. vAmanyatvAyaMtra prA. -hA 2. pramAvuM - mAM. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/4 gandhahasti darzanamapi kevalAkhyamazeSadarzanAvaraNIyakSayasamudbhUtamupAttam, na zeSaM cakSurAdyasambhavAt / dAnamiti vakSyate lakSaNataH svasyAtisargo dAnaM' (a. 7, sU. 33) tacca sakaladAnAntarAya kSayAdekasmAdapi tRNAgrAt tribhuvanavismayakaraM yathepsitamarthino na jAtucit pratihanyate prayacchata iti / lAbha iti parasmAccaturvargasyAnyatama samastasAdhanaprAptiH, sa cAzeSalAbhAntarAyakarmakSayAdacintyamAhAtmyavibhUtirAvirbhavati yena yat prArthayate tat samastameva labhate, na tu pratiSidhyate / zubhaviSayasukhAnubhavo bhogaH, athavA bhakSya-peya-lehyAdisakRdupayogAd bhogaH, sa ca kRtsnabhogAntarAyakSayAd yatheSTamupapadyate, na tu sapratibandhaH kadAcid bhavati, na vA na bhavatyabhilaSita' iti / viSayasampadi satyAM yathottaraguNaprakarSAt tadanubhava upabhogaH, punaH punarupabhogAd vA vastra - hemagirA - 2. darzana : darzana eTale kevaLadarzana, je samasta darzanAvaraNIya karmanA kSayathI utpanna thayeluM che te ahIM darzana tarIke grahaNa karAya che, zeSa cakSudarzana Adi nahIM kemake (teo samasta darzanAvaraNanA kSayathI utpanna thatAM na hovAthI) teono kSAyika darzanamAM saMbhava nathI. 3. dAnaH dAna e lakSaNa thakI "anupadArtha svasthatimAM rA' (= anugraha mATe potAnI vastuno supAtramAM tyAga te dAna) evA 7/33 sUtramAM kahevAze ane te kSAyika dAna sakala dAnAMtarAya karmano kSaya thavAthI utpanna thAya che ke jethI eka taNakhalAnA mAtranA agrabhAganuM mAdhyama laIne paNa arthIone yatheccha rIte ApanAra vyakitanuM, traNe jagatamAM vismaya karanAruM evuM te kSAyika dAna kyAre paNa (koInA vaDe) haNI/aTakAvI zakAtuM nathI. 4. lAbhaH lAbha eTale para vyakti dvArA dharma, artha, kAma ane mokSa A cAre varganA koIpaNa athavA samasta sAdhananI prApti; ane te kSAyika lAbha samasta lAbhAMtarAya karmanA kSayathI aciMtya mAhAbhyanI vibhUti rUpe pragaTa thAya che. jenA (= kSAyika lAbha) vaDe je vastunI prArthanA karAya te badhI ja vastuo maLe che paraMtu te vastu tene ApavA) koInA vaDe niSedha karAto nathI. 5. bhoga : bhoga eTale zubha evA viSaya sukhono anubhava athavA to bhakSya (= khAvA yogya), peya (= pIvA yogya), lehya (= cATavA yogya) vagere padArthono ekavAra upayoga thato hovAthI bhakSya vagere padArtho bhoga kahevAya ane te kSAyika bhoga samasta bhogAMtarAya karmanA kSaya thavA thakI icchA pramANe prApta thAya che paNa kyAreya pratibaMdhavALo hoto nathI athavA to abhilaSita nathI thatuM ema nathI paNa badhuM ya iSTa maLI rahe che. 6. upabhogaH upabhoga eTale vidyamAna evI (zabdAdi) viSaya saMpattimAM uttarottara guNanA prakarSathI thato te viSaya (sukha)no anubhava athavA pharI pharI upayoga thato hovAthI vastra2. ofmanA rati - uM. prA. 2. tathora - Y. UI. (uM. mA.) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - TLyakti - pAtrAdirupabhogaH, sa ca niravazeSa upabhogAntarAyakarmaNi kSINe ythessttmuptisstthte| apratighaH zaktivizeSa Atmano vIryam, taccApratihatamapAstAzeSavIryAntarAyakarmaNo bhavati, tena ca yadicchati tat srvmaayttiikroti| samyaktvaM punaranantAnubandhikaSAya-'mithyAtva-mizra-samyaktvadarzanasaptakakSayAdAtyantikAda' - pratihataM jiivaadipdaarthshrddhaanlkssnnmsNhaarymupjaayte| cAritraM tu sakalamohakSayAt kssaayikmaavirbhvti| vIryamityatrAyamitizabdo'rthapadArthakaH, etAnIti sUtroktAni, cazabdaH samuccaye, samyaktva-cAritre ca, nava kSAyikA bhAvA bhavantIti / / 2/4 // __uddiSTaH kSAyopazamiko'STAdazadhA, sa idAnImAvirbhAvyate - - hemagirA - pAtrAdi te upabhoga kahevAya ane te kSAyika upabhoga upabhogavaMtarAya karma samagra kSINa thaye chate icchA pramANe prApta thAya che. 7. vIrya vIrya eTale koInAthI paNa na haNI zakAya tevA prakAranI AtmAnI viziSTa zakti ane te (= kSAyika vIrya) azeSa vIAMtarAya karma kSINa thavA thakI apratihata thAya che ane tenA vaDe (arthAt te vIryanA prabhAve) AtmA jene icche te sarvane svAdhIna kare che 8. samyakatva anaMtAnubaMdhI kaSAya, mithyAtva mohanIya, mizra mohanIya, samyakatva mohanIya ema darzana samakanA AtyaMtika kSayathI apratihata (= akhalita) tathA asaMhArya (= je koInAthI paNa nAza na karI zakAya) evuM je jIvAdi padArthonI zraddhAnA svarUpavALuM samyatva utpanna thAya che te kSAyika samyakatva kahevAya che. 9. cAritraH sakala mohanIya karmanA kSaya thakI kSAyika cAritra pragaTa thAya. bhASyamAM 'viita' e pramANe je zabdo che emAM rahelo A ti' zabda e artha vAcaka che, zabda vAcaka nahIM arthAt jJAna" vagere padono "jJAna" vagere zabdo e artha na karavo kintu te padothI vAcya jJAna vagere kSAyika bhAvo e artha karavo, ema ti' zabda dvArA bhASyakArazrI jaNAve che. bhASyagata tAni' eTale sUtramAM kahevAyelA jJAnAdi, bhASyagata ra' zabda samuccaya arthamA che AthI artha A pramANe karavo ke sUtragata jJAnAdi 7 temaja samyaktva ane cAritra ema 9 kSAyika bhAvo che. 2/4 - 2/5 sUtranI avataraNikA - pUrve je 18 bhedavALo kSAyopathamika bhAva udiSTa (= sAmAnyathI kahevAyo) hato te hamaNAM (vizeSathI) kahevAya che. 2. mithyAtviomasaM0 - . mA. 2. THdeg - chuM. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/5 sUtram :- jJAnAjJAna-darzana-dAnAdilabdhayazcatustri-tri-paJcabhedAH yathAkramaM samyaktva-cAritra-saMyamAsaMyamAzca // 2/5 // - sthiti - jJAnAjJAnetyAdi sUtram / jJAnAdInAM labdhiparyantAnAM dvandvaH, caturAdInAmapi paJcAntAnAM dvandvaM, pazcAd bahuvrIhiH, catuH-tri-tri-paJca bhedA yAsAM taashctustri-tri-pnycbhedaaH| atra ca yathAsaGkhyamabhisambandho jJAnAdInAm, samyaktvAdInAmapi kRtadvandvAnAM bahuvacanena nirdezaH, azakyapratibandhamanyathA sUtramato vicchedamakarot suutrkaarH| nanu ca samyaktva-cAritrayoradhikArAdevAnuvRttirbhaviSyatIha sUtre, nArthaH shRngggrhnneneti| ucyate - 'cAnukRSTamuttaratra nAnuvartata' itybhipraayH| cazabdaH samuccitau, jJAnAdayo labdhyantAH sUtrArtha - jJAna, ajJAna, darzana, dAnAdi labdhio kamazaH 4, 3, 3 ane 5 bhede che temaja samyaktva, cAritra ane saMyamasaMyama e 3, Ama kula 18 bhede kSAyopathamika bhAva che. ra/pA. - hemagirA be "jJAnIjJAna...' ityAdi 2/5 sUtra che. temAM jJAna thI mAMDIne 'thi' sudhInA padono dvanda samAsa karyo che tathA catuH 'thI mAMDIne "paSya sudhInA padono paNa dvanda samAsa karyo che tyAra pachI bahuvrIhi samAsa che teno vigraha TIkAmAM spaSTa che, temAMthI ja joI levo. vaLI ahIM (= sUtramAM) jJAnAdi padono 'catuH Adi pado sAthe yathAsaMkhya (kama mutAbika saMbaMdha joDavo. tatpazcAt samyaktvAdi 3 padono paNa kabda samAsamAM bahuvacana vaDe nirdeza karyo che. prazna : jJAnAdinI sAthe samyakatvAdine saLaMga eka dvanda samAsa karI na kahetAM alaga kema kahyA? uttara : bIjI koI rItathI sUtranI bAMdhaNI zakya nathI. AthI sUtrakArazrIe sUtramAM catuH Adi pado judA judA kahyA. che "gha' kArathI kheMcAyela paThanI anuvRtti AgaLa na cAle che zaMkAH pUrvathI samyakatva ane cAritra (23)no adhikAra cAlato hovAthI ahIM prastuta sUtramAM paNa enI anuvRtti cAlaze,*zRMga grahaNa vaDe arthAt sAkSAt samyakatva, cAritrane kahevA dvArA koI prayojana nathI. 2. ugyAnAM - mu. (uM.) ka jema gAya ApameLe AvI jAya to teno mAlika tenA zIMgaDAM pakaDI na kheMce tema ahIM sUtramAM sAkSAt ja samyaktva ane cAritra 'va'kArathI sahajatayA AvI jAya che to lakhavA rUpa kheMcANathI koI prayojana nathI. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- jJAnaM caturbhedaM - matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, mnHpryaayjnyaanmiti| - nyakti na samyaktvAdayazca, kssaayopshmiko'ssttaadshdhaa| adhunA bhASyArthaH - jJAnaM caturbhedamityuddezabhASyam, matijJAnamityAdinirdezaH, etAni ca lakSaNa-vidhAnataH prathame vyAkhyAtAni, samprati tu niyamamAtraM bhaavsyaavdyotyte| __ atra ca matyAdicatuSTayajJAnAvaraNIyakarmaNAM sarvopaghAtIni dezopaghAtIni ca phaDDakAni, tatra sarveSu sarvaghAtiphaDDakeSu dhvasteSu dezopaghAtiphaDDakAnAM ca samaye samaye vizuddhyapekSaM bhAgairanantaiH kSayamupagacchadbhirdezopaMghAtibhAgaizcopazAntaiH samyagdarzanasAhacaryAjjJAnI bhavati, taccAsya kSayopazamanaM jJAnacatuSTayamucyate, itizabdaH kssaayopshmikjnyaaneyttaaprtipttyrthH| bhASyArtha:- jJAna 4 bhede che matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryAyajJAna. - hemagirA - samAdhAna : 'va' kArathI kheMcAyela pada (nI anuvRtti) AgaLa na cAle evo abhiprAya (= niyama) che. prastutamAM paNa cothA sUtramAM 'va' kArathI kheMcAyelI trIjA sUtranI anuvRtti tyAM ja aTakI jatI hovAthI AgaLa pAMcamAmAM cAlaze nahIM ema jANavuM. sUtranA cheDe rahela '' zabda samuccaya arthamAM levo, te A pramANe ke jJAnAdithI mAMDIne labdhi sudhInA bhAvo ane samakitAdi bhAvo, ema kula 18 bhede kSAyopathamika bhAva jANavo. hamaNAM bhASyArtha spaSTa karAya che. 'jJAnaM caturbhe A uddeza (= sAmAnya artha vAcaka)vAkya che. vijJAna' ityAdi pado nirdeza (= vizeSArtha vAcaka) vAkya che. vaLI A (mati Adi cAre) zAnone lakSaNa ane bheda thakI prathama adhyAyamAM jaNAvI dIdhA che. atyAre to bhAvano niyama ja darzAvAya che. arthAt kyA bhAvamAM kyA jJAno che, te vAta ahIM prakAzita karAya che. vaLI ahIM mati Adi cAre jJAnAvaraNIya karmonA sarvopaghAtI ane dezopaghAtI spardhako hoya che, temAM badhAMya sarvaghAtI spardhako dhvaMsa thaye chate ane samaye samaye vizuddhinI apekSApUrvaka (= Atma vizuddhi dvArA) dezopaghAtI spardhakomAMthI anaMta bhAgo vaDe kSaya pAmatAM temaja upazAMta thayelA evA dezopaghAtI bhAgo vaDe samyagdarzananA sAhacarya thakI jIva jJAnI thAya che ane te jJAnAdi catuSTaya A (= jJAnI jIva)ne kSayopazamathI utpanna thayelA kahevAya che. 'mana:paryavajJAnakiti' AvuM je bhASya che emAM rahelo "ti' zabda kSAyopathamika-jJAnanI iyattA (= saMkhyA)nA bodha mATe che. 2. prekSya - mu. (uM.) 2. zvAtifmau : uM. mAM.. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/5 bhASyam :- ajJAnaM tribhedaM - matyajJAnaM, zrutAjJAnaM, vibhnggjnyaanmiti| darzanaM tribhedaM , cakSurdarzanaM, acakSurdarzanaM, avdhidrshnmiti| - sthiti ajJAnaM tribhedamityuddezaH, matyajJAnAdi nirdezaH, jJAnameva mithyAdarzanasahacaritamajJAnam, kutsitatvAt kAryAkaraNAdazIlavadaputravad vA, ajJAnatA ca prapaJcataH prathame pratipAditA, mithyAdRSTeravadhirvibhaGga ucyate, bhaGgaH = prakAraH, kutsArtho virupasargaH, vigarhito bhaGgaH vibhaGgaH, vibhaGgaM ca tajjJAnaM ca vibhaGgajJAnam, atra vibhaGgazabdena kutsA gateti na jJAnazabdAdau 'naJyogastena vibhaGgajJAnam / tadetat trividhamapi jJAnAvaraNakSayopazamajamavaseyam / ajJAneyattAparicchedArtha mitishbdH| darzanaM tribhedamityuddezaH, cakSurdarzanamityAdi nirdezaH, cakSuSA darzanam = upalabdhiH saamaanyaarthbhASyArtha - ajJAna 3 bhede che - matiajJAna, zrutaajJAna, virbhAgajJAna. darzana 3 bhede che - cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana. - hemagirA - che ajJAna = kutsitajJAna che mAna tribhe' e udezavAkya che. "patyajJAna' vagere nirdeza vAkya che. mithyAdarzanathI sahacarita thayeluM mati Adi jJAna ja ajJAna che kemake te kutsita che. jema kutsita (= kharAba) zIla azIla kahevAya che tema mithyAdaSTinuM jJAna e paNa ajJAna kahevAya che. athavA (virati ke mukti rU5) kAryane nahIM karatuM hovAthI mithyAdinuM jJAna e ajJAna kahevAya che, jema putrane anurUpa (mAtA-pitAnI sevA vagere) kArya nahIM karato hovAthI putra aputra kahevAya che. tathA ajJAnatA (kevA prakAranI hoya che te) amArA vaDe prathama adhyAya (= prathama bhAganI sUtra 1/32nI TIkA pR. 272)mAM savistAra batAvAI che. mithyAdaSTinuM avadhijJAna te vibhaMgajJAna kahevAya. (have virbhAgajJAnanI vyAkhyA bole che.) bhaMga eTale prakAra, vi' upasarga e kutsita arthamAM che arthAt vigahiMta bhaMga te vibhaMga kahevAya. vibhaMga evuM je jJAna te vibhaMgazAna. ahIM kutsAno artha 'vibhaMga' zabdathI ja jJAta che tethI "jJAna" zabdanI AgaLa (kutsita arthamAM) na" kAra = 'a joDavAnI jarUra nathI, (arthAt virbhAgajJAnanA badale visaMgaajJAna lakhavAnI jarUra nathI, tethI virbhAgajJAna e pramANe lakhyuM che. tathA A (matyajJAnAdi) traNe paNa jJAnAvaraNanA kSayopazamathI utpanna thayelA jANavA. 'ti' zabda ajJAnonI saMkhyA jaNAvavA mATe che. traNa darzananuM svarUpa che 'tribhe' A uddezavAkya che. rakSajJa vagere nirdezavAkya che 2. nAyo . mAM. nA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- labdhayaH paJcavidhAH - dAnalabdhiH, lAbhalabdhiH, bhogalabdhiH, upabhogalabdhiH viirylbdhiriti| - Wtti grahaNaM skandhAvAropayogavat tadaharjAtabAladArakanayanopalabdhivad vA vyutpannasyApi, acakSurdarzanaM = zeSendriyaiH zrotrAdibhiH sAmAnyArthagrahaNam, avadhidRgAvaraNakSayopazamanAd vizeSagrahaNavimukho'vadhidarzanamityucyate niyamatastu tat samyagdRSTisvAmikam, evametat trividhamapi darzanAvaraNakarmaNaH kSayopazamAdupajAyata iti| 'atrApi 'iti' zabdaH kssaayopshmikdrshneyttaadhigmaarthH| labdhayaH paJcavidhA ityamunA vivaraNena ythaasngkhymupdrshyti| dAnalabdhirityAdinA bhASyeNA''dizabdAkSiptAH prativiziSTA eva labdhIrupavarNayati, anekarUpatvAllabdhInAm / / nanvanantarasUtranirdiSTAH pratipadametA eva grahISyante na punarupAdeyA iti| bhASyArtha:- labdhi 5 prakAre cha + dAna labdhi, lAbha labdhi, bhoga labdhi, upabhoga labdhi, vIrya labdhi. - hemagirA - 1. cakSudarzana cakSu vaDe thatuM darzana = upalabdhi arthAt sAmAnya arthanuM grahaNa te cakSudarzana jemake skaMdhAvAra (= chAvaNI)no cakSuthI thato sAmAnya bodha athavA jema tAjA janmelA (= eka ja divasanA) nAnA bALakane AMkha vaDe sAmAnya bodha rUpa cakSudarzana thAya tema vidvAna mANasane paNa AMkha vaDe (nAnA bALaka jevuM sAmAnya bodha rU5) cakSudarzana thAya che. 2. acakSudarzana zeSa zrotrAdi indriyo vaDe thatuM sAmAnya arthanuM grahaNa te acakSudarzana. 3. avadhidarzanaH avadhidarzanAvaraNanA kSayopazamathI thato vizeSa arthanA grahaNathI vimukha evo je (sAmAnya mAtrano) bodha te avadhidarzana kahevAya che. vizeSa e ke te (= avadhidarzana)nA svAmI niyamA samyagdaSTi hoya che. Ama A (cakSu Adi) traNa prakAranA darzano paNa darzanAvaraNIya karmanA kSayopazamathI utpanna thAya che. ahIM paNa ti' zabda te kSAyopathamika darzananI saMkhyAnA bodha mATe che. 'nathaH zvividhA' A vivaraNa (= bhASya)thI labdhione krama mutAbika darzAvavAmAM AvI che. sUtramAM rahela 'tAnAdri' padanA 'mA' zabdathI amuka cokkasa ja labdhione kahevAnI che. te nitnadhi'... ityAdi bhASya vaDe varNavAmAM AvI che kAraNake labdhi to aneka prakAranI che (te sarvanuM ahIM varNana nathI karavAnuM). 2. atha ati mu. (jaM.) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/5 bhASyam :- samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantari 2/kA - " kti ucyate - ata eva sUtre nopAttAH, pratipadaM vivaraNe punarna doSaH kazcit, yathA yathA suvivRtaM bhavati tathA tathA vivRnnoti| etAH paJcApi labdhayo'ntarAyakarmaNaH kSayopazamAd bhavanti, samyaktvamanantAnubandhikaSAya-darzanamohakSayopazamAdAvizcakAsti, cAritramapi darzanamoha-kaSAyadvAdazakakSayopazamAjjAyate sakalaviratilakSaNam, saMyamazcAsAvasaMyamazca saMyamAsaMyama = saGkalpakRtAt prANAtipAtAnivRttirArambhakRtAdanivRttiH tathA mRSAvAdAdiSvapi yojym| sakSepato dvAdazavidhaH zrAvakadharmaH saMyamAsaMyamo vyaavRtti-prvRttilkssnnH| sa ca drshnmohaapohaadnntaanubndhyprtyaakhyaankssaayaassttkkssyopshmaajjaayte| bhASyArthaH- samyakatva, cAritra ane saMyamasaMyama Ama (kula maLI) 18 kSAyopathamika bhAva hoya che. 2/5 .. - hemagirA - che punaruta doSano vivaraNamAM abhAva che zaMkA hamaNAM 2/4 sUtramAM potapotAnA nAma thakI kahevAyelI A ja labdhio ahIM (2/5 sUtranA bhASyamAM) grahaNa karI zakAze. pharIthI nAmapUrvaka kahevAnI jarUra nathI. samAdhAnaH pharIthI ahIM nathI kahevI AthI ja sUtramAM te lAbha vagere pratyeka labdhio grahaNa karAI nathI. paraMtu bhASyamAM to potapotAnA nAma vaDe vivaraNa karavAmAM koI doSa nathI. kAraNa ke je je rIte vivaraNa sAruM karAyeluM arthAt sarala thAya te te rIte vivaraNakAra vivaraNa karatAM hoya che. A pAMceya labdhio aMtarAyakarmanA kSayopazamathI utpanna thAya che. samyagdarzana e anaMtAnubaMdhI kaSAya ane (vivakSita) darzana mohanIyanA kSayopazamathI pragaTa thAya che. sarvaviratinA lakSaNavALuM cAritra paNa darzana mohanIya temaja (anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnIya tathA pratyAkhyAnIya rU5) 12 kaSAyanA kSayopazamathI thAya che. saMyama yukta asaMyama te saMyamasaMyama arthAt dezavirati. (ahIM ubhayapada vizeSaNa karmadhAraya samAsa che.) saMkalpa vaDe thatAM prANAtipAta (= jIvavadha) thakI nivRtti ane AraMbhathI thatA prANAtipAta thakI anivRtti te saMyamasaMyama che. te rIte mRSAvAda vagere pApomAM paNa saMyamasaMyamane yojavuM. - saMkSepathI nivRtti ane pravRttinA lakSaNavALo 12 prakArano zrAvaka dharma te saMyamasaMyama che. ane te (saMyamasaMyama) darzanamohanIyanA apothI (mithyAtva ane mizra mohanIyanA sarvathA 2. nAM mu. . (uM. mAM.) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- gati-kaSAya-liGga-mithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyA shctushctustyekaikaikaik-ssddbhedaaH||2/6|| - sthiti - tindriH sAyaparamAmereyApratipatinArtha: te ti e pratipamadiSTI: 3STotira vishissttsngkhyaavcchinnaaH| kSAyopazamikA iti shessbhaavvyudaasH| bhavanalakSaNAstvete bhAvAH praadussynitatiAra/vA audayikastvekaviMzatividhAna uddiSTaH, so'dhunA bhaNyate - gati-kaSAyetyAdi suutrm| gatyAdInAM lezyAntAnAM dvndvH| caturAdInAM SaDantAnAM dvandvagarbho bhuvriihiH| evmiymekviNshtiraudyikbhedaanaamvseyaa| nanu ca bahavo'sagRhItAH karmabhedAH prApnuvantyaudayikAH, tvayA ca parisaGkhyA kriyate, darzanAvaraNe sUtrArtha * gati, kaSAya, liMga, mithyAdarzana, ajJAna, asaMyatatva, asiddhatva ane vezyAnA (kamazaH) 4, 4, 3, 1, 1, 1, 1, 6 bheda che. 2 /6 - hemagirA - udayAbhAvathI) temaja anaMtAnubaMdhI tathA apratyAkhyAna svarUpa 8 kaSAyanA kSayopazamathI thAya che. ti' zabda e kSAyopathamika bhAvanA bhedonI saMkhyAnuM pratipAdana karavA mATe che. "te' pada je bhAvo potapotAnA nAme bhASyamAM kahevAyA che teonuM sUcaka che. 'maSTadra' pada dvArA cokkasa (18) saMkhyA jaNAvAI che. "kSAyopazamA ' evuM pada zeSa (audayikAdi) bhAvonI bAdabAkI karanAra che. vaLI mAvA: mAM "' dhAtu 'bhavana" arthamAM che. Ano sAra e che ke bhavana (= utpanna thavAnA) lakSaNavALA A (18 prakAranA) bhAvo (AtmAmAM) pragaTa thAya che. A pramANe kSAyopathamika bhAvanuM vivaraNa samApta thayuM. [2/5TI. 2/6 sUtranI avataraNikA : vaLI pUrve je audayika bhAva 21 prakAre uddeza karAyelo (sAmAnyathI kahevAyelo) hato te hamaNAM (vizeSathI) kahevAya che. jati-RSAya' ityAdi 2/6 sUtra che, temAM 'tithI mAMDIne 'nezyA' sudhInA padomAM dvanda samAsa karyo che. tathA 'vatuM " thI mAMDIne ane '' sudhInA padomAM kanda samAsathI garbhita bahuvrIhi samAsa karyo che. A rIte A 21 saMkhyA audayika (bhAvonA) bhedonI jANavI. audayika bhAvanI 21nI saMkhyAno vicAra che zaMkA A sUtramAM nahi saMgrahita evA ghaNAM kharA karmanA bheda svarUpa audayika bhAva prApta thAya che jyAre tame to gaNatarIpUrvakanA sImita ja bhAvo grahaNa karyA che. 2. tat prata' mu. prA. (uM. mA.) 2. ti saMhayA mu. (mA. uM.) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUdda sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/6 - nyakti - tAvannidrAdipaJcakaM vedanIyamubhayaM mohanIye hAsyAdiSaTkaM AyuzcaturvidhaM nAmakarma sakalam, gatirupAttA kevalaM tatratyA, gotramubhayamapi, sarve etayaudayikA bhAvAH tat kathameSAM parigaNanena saGgrahaH ? ucyate - ajJAnagrahaNAnnidrAdipaJcakamAkSiptam, yato jJAna-darzanAvaraNa-darzanamohanIyodayAdajJAnaM bhavati, gatigrahaNAccheSanAmabhedAH gotra-vedanIyAyUMSi cAkSiptAni, yasmAd gatirAyuSka-jAtyAdinAmagotra-vedanIyAnAmanyatamAbhAve'pi na sambhAvyate, bhavadhAraNakAraNatvAdeSAM karmaNAmiti, tathA liGgagrahaNAd hAsyAdiSaTkagrahaNam, hAsyAdiSaTkasya liGgopagrahakArakatvAt, kaSAyagrahaNAd vA hAsyAdiparigrahaH, yasmAdete nava nokaSAyAH kaSAyasahavartitvAducyanta iti| nanu ca karmaprakRtibhedAnAM dvAviMzatyuttarazataM prakRtigaNanayA prasiddhamAmnAye, na ca tatra lezyAH paripaThitAstadetat katham ? ucyate - vakSyate nAmakarmaNi manaHparyAptirnAma, paryAptizca karaNavizeSo yena manoyogyAn pudgalA - hemagirA 0 darzanAvaraNamAM sarva prathama nidrAdi 5, banne vedanIya, mohanIyamAM hAsyAdi SaTsa, 4 prakAranA AyuSya, samagra nAma karma (audayika bhAvamAM gaNAya che chatAM) temAM (= nAma karmane viSe) eka mAtra gatine audayika bhAva tarIke sUtramAM grahaNa karAI che, tathA banneya gotra karma, A badhA audayika bhAvo che, to A badhAno saMgraha kaI gaNatarIthI karazo ? samAdhAna : (saMgraha A rIte karazuM -) "ajJAna'nA grahaNathI nidrAdi paMcaka grahaNa karAyuM che, kAraNake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane darzana mohanIyanA udayathI ajJAna pedA thAya che. temaja gati nAma karmanA grahaNa karyAthI zeSa nAma karmanA bhedo ane gotra, vedanIya, ane AyuSya grahaNa karAyA che kAraNake gati e AyuSyakarma, jAti vagere nAmakarma, gotrakarma ane vedanIyakarmamAMthI koI ekanA paNa abhAvamAM na hoI zake. AnuM paNa kAraNa A che ke - A AyuSyAdi aghAtI karmo bhava (gati) dhAraNamAM kAraNa che. tathA liMganA grahaNathI hAsyAdi SakanuM grahaNa thAya che kemake hAsyAdiSarka liMganA sahAyaka (= vedodayamAM kAraNa) che athavA kaSAyanA grahaNa thakI hAsyAdinuM grahaNa thAya che. kAraNake A nave paNa, kaSAyonA sahavartI hovAthI nokaSAya kahevAya che. je audayika bhAvamAM vezyAno samAveza che zaMkAH (karma) prakRtinI gaNanAthI zAstramAM karmaprakRtionA 122 bhedo prasiddha che, tyAM leyA to kahevAmAM Avela nathI, to A kaI rIte banyuM ? (eTale ke jo lezyAo paNa audayika bhAva hoya to teonI gaNanA karmaprakRtiomAM kema na karI ?) samAdhAnaH AgaLa 8/12 sUtranA bhAgamAM nAmakarmanA bhedomAM (paryAptA nAma karmanI . "Atham - mu. (.) . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 37 mAdhyam H- * gatizcaturbhedA - nAra-dhairya yauna -mAnuSya-tevA kRtiA -. gandhati - nAdAya cintayati, te ca manyamAnAH pudgalAH saha karaNena manoyoga ucyate, manoyogapariNAmazca lezyAH, tAzca nopAttAH, sUtra - bhASyayorihottarottarabhedatvAditi / apare manyante - karmASTakodayAdasiddhatva eva lezyA grAhyAH, tadetat sarvaM sUtrakAreNa lAghavamicchatA lezata upAttaM na sAkSAt / adhunA bhASyamanusriyate'- gatizcaturbhedA nArakAdicaturvidhaparyAyotpAdanavyapadezakAraNa-samarthaM yat karma tad gatizabdenocyate, tasya karmaNa udayAdayaM nirvartate bhAvo nArakAdiH nara-gatinAma-rmodyaannaark ityevaM sarvatra, Atma-gatinAmakarmaNozcAbhedamabhisandhAryAcAryeNa prekSApUrvakAriNA nAraka bhASyArtha : gati 4 bhede che - nAraka, tiryaMca, manuSya, deva. -* hemagirA vyAkhyAmAM) manaH paryAsi nAma karma batAvavAnA chIe (A nAmakarma aMtargata leyAne samAvI zakAya che). paryApti eTale karaNa vizeSa, jenA vaDe manoyogya pudgalone grahaNa karI jIva ciMtana kare che. ciMtavAtA te pudgalo paryAsi rUpa karaNa sAthe manoyoga kahevAya che arthAt karaNa ane pudgalo baMne maLIne manoyoga kahevAya che ane manoyogano pariNAma te lezyA che. te (= leyAo) nAma karmanA uttarabheda rUpa na hovAthI 122 karmaprakRtiomAM teono samAveza nathI karyo paNa uttarottara (= peTA) bheda rUpa hovAthI ahIM tattvArtha sUtra ane bhASyamAM teonuM grahaNa karyuM che (nAmakarmamAM paryAsi nAmakarma, temAM manaH paryApti, temAM A lezyAo Ave). bIjA keTalAka ema kahe che ke 8 karmonA udayathI thatAM asiddhatvamAM ja lezyAo grahaNa karavI. tethI lAghavane icchatA sUtrakAra vaDe A sarva karmo (auyika bhAvamAM) saMkSepathI grahaNa karAyA che paNa sAkSAt grahaNa karAyA nathI. atyAre ('tizvanuMmevA' ityAdi) bhASyane anusarAya che. (arthAt bhASyanI vyAkhyA karAya che.) -> gati 4 prakAre che nArakAdi 4 prakAranA paryAyonI utpattinA vyavahAra karAvavAmAM samartha je karma che te 'gati' zabdathI kahevAya che ane te gati (nAma) karmanA udayathI (jIvanA) A nArakAdi bhAva nirmANa pAme che, te A pramANe ke narakagati nAmakarmanA udayathI 'nAraka' bhAva bane che. A ja rIte sarvatra samajI levuM. vaLI auyika bhAvane jIvanA svatattva tarIke pratipAdana karavA mATe bhASyamAM AtmA 6. tiryaMnzyauna - prA. va| 2. raLAt (su)| rU. thriyate jIM. 7. 35 4. degsandhAyAdeg - mu. (ghuM. mA.)| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/6 bhASyam :- SAyazcaturbhedda: - odhI, mAnI, mAthI, nomItiA niAM tribheT strI, jumAn, napuMsamiti 38 -> -. gandhatti - iti niradezi, na tu narakagatimAtramaudayikasya jIvasvatattvapratipAdanArtham, itizabdaH sarvabhedAnteSviyattApradarzanArthaH / ( kaSAyazcaturbhedaH) kaSaH = saMsArastasyAya: ' = upAdAnakAraNavizeSaH kaSAyaH / sa caturdhA krodhAdistadudayAt krodhyAdivyapadezaH / atrApi jIvasvatattvapratipattaye krodhIti vyapAdezi na krodha iti / liGgaM tribhedaM - strItvAdi, tacca lInatvAlliGgamucyate, yasmAt puruSaliGganirvRttAvati prakaTAyAmapi kadAcit strIliGgamudeti na ca spaSTaM bahirupalabhyate napuMsakaliGgaM vA, tathA striyAH svaliGganirvRttAvatispaSTAyAmeva jAtucit punnapuMsakaliGgodayaH, napuMsakasyApyevaM bhASyArtha :- kaSAya 4 bheThe che - krodhI, mAnI, mAyI, lobhI, liMga 3 bhede che- strI, puruSa, napuMsaka, hemagirA ane gatinAmakarmano abheTha saMbaMdha dhArIne catura evA AcAryazrI vaDe 'nAra' evuM pada nirdeza karAyuM che, paNa mAtra narakagati nahIM. nAraka vagere sarve bhedonA aMtamAM rahela 'kRti' zabda te gatinA bhedonI saMkhyA darzAvavA mATe che. (ahIM kaSAya vagere bhedonA aMtamAM rahela je 'kRti' zabda che, temAM paNa A ja artha samajavo.) kaSAya 4 bhede che - kaSa eTale saMsAra. teno Aya eTale lAbha. te jenAthI thAya te kaSAya arthAt saMsAranuM viziSTa upAdAna kAraNa vizeSa. te kaSAya krodhAdi 4 prakAre che. A krodha AdinA udayane lIdhe 'krodhI' ityAdi vyapadeza (jIvamAM) thAya che. ahIM paNa (uparanI jema) AcAryazrI vaDe krodhAdine jIvanA svatattva rUpe jaNAvavA mATe 'krodha' na kahetA 'krodhI' evo vyapadeza karAyo che. strIveda Adi 3 prakAre liMga che - te gupta hovAthI liMga kahevAya che kAraNake puruSane jyAre ati pragaTapaNe puruSaliMganI nivRtti (= racanA) hoya tyAre paNa kyAreka strIliMga athavA napuMsakaliMgano udaya thAya che, paNa te liMga bahAra spaSTa rIte jaNAtuM nathI. te ja rIte strIne paNa jyAre atispaSTa ja svaliMganI racanA hoya tyAre paNa kyAreka puruSaliMga ke napuMsakaliMgano udaya thAya che. napuMsakane paNa A rIte jyAre svaliMganI nivRtti hoya tyAre kyAreka uttarakALamAM 1. svAyamupA. mu. (mAM) / 'tnInAmavatIti nirm' A vyutpattinA AdhAre gupta vastu - parokSane je darzAve tevI pragaTa vastu 'niMga' kahevAya che. prastutamAM vyutpatti badalIne 'je svayaM lIna che / gupta che' te liMga ema artha karyo che kAraNa aMtaramAM rahelI strIaThAdinI vRttio avyakta hoya che. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- mithyAdarzanamekabhedaM, mithyaadRssttiriti| ajJAnamekabhedaM, ajnyaaniiti| - sthiti mAM svaliGganirvRttAvuttarakAlabhAvinI kadAcit puM-strIliGge bhavato na ca nirvRttito lakSyate', (lakSyete?) kapilavaditi sarvatra yojym| etadeva trividhaM liGgaM veda ucyate, yasya karmaNa udayAt pauMsnaM straiNaM napuMsakatvaM ca bhavati talliGgam, atrApyabhedena nirdezaH pumAn, strI, napuMsakamiti / ___mithyAdarzanamekabhedaM - tattvArthA'zraddhAnalakSaNam, yasya karmaNa udayAnna kiJcit tattvaM zraddhate tnmithyaadrshnm|| nanu ca abhigRhItAnabhigRhIta-sandehatastridhoktam, ucyate - sarvatrAzraddhAnalakSaNaM na bhidyata ityekabhedamuktam atrApyabhedopacArAt mithyaadRssttiriti| ajJAnamekabhedaM - jJAna-darzanAvaraNa-sarvaghAtidarzanamohanIyodayAdajJAnamanavabodhasvabhAvameka bhASyArtha - mithyAdarzana 1 bhedavALuM che - mithyAdaSTi. ajJAna 1 bhedavALuM che -- ajJAnI. - hemagirA - thanArA puliMga ane strIliMga (udayamAM) hoya che, paNa nivRtti (= racanA) thakI oLakhI zakAtA nathI, jemake kapilane. A rIte sarvatra joDI levuM. A ja trividha liMgane "veda" kahevAya che. je karmanA udayathI puruSapaNuM, strIpaNuM ane napuMsakapaNuM thAya che te liMga" che. ahIM paNa veda ane vecavAno abheda hovAthI (= pUrvanI jema AtmA sAthe vedono abheda saMbaMdha dhArI jIvanA svatattva tarIke vedone jaNAvavA mATe poMkhaM, aiNa, napuMsakatva ema na kahetAM) pumAna, strI, napuMsaka ema nirdeza karyo che. mithyAdarzana eka bhede che - tattvArthanI azraddhArUpa A mithyAdarzana eka bhedavALuM che. je karmanA udayathI tattva aMge thoDI paNa zraddhA jIvane na thAya te mithyAdarzana che. zaMkAH A mithyAdarzana to abhigRhIta, anabhigRhIta ane saMdeha ema 3 bhede (prathama adhyAyamAM sUtra - 32 pR. - 273mAM) kahevAyuM che. (to tame eka ja bhedavALuM kema kahyuM?) samAdhAna: sarvatra (= traNemAM) azraddhAna svarUpa lakSaNa eka sarakhuM ja che, bhinna nathI. ethI mithyAdarzana 1 prakAravALuM kahevAyuM che. ahIM paNa mithyAtva ane mithyAtvIno abheda upacAra thakI (pUrvanI jema AtmAnI sAthe A mithyAdarzanano abheda saMbaMdha dhArI jIvanA svatattva tarIke pratipAdana karavA mATe mithyAdarzana ema na kahetAM) mithyAdaSTi e pramANe kahela che. 2. nazyata - iaa ka kapilanuM daSTAMta nizitha graMthanI pIThikAmAM upalabdha che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/6 bhASyam :- asaMyatatvamekabhedaM, asaMyato'virata iti / asiddhatvamekabhedaM, asiddha iti / ekabhedamekavidhamiti / 40 -* gandhahasti rUpam, tathaivAbhedamAdhAya manasi vyapAdizad ajJAnIti / asaMyatatvamekabhedaM saJjvalanavarjakaSAyadvAdazakodayAdasaMyatatvamekarUpam, atrApyabhedena nirdezaH paryAyatazca asaMyataH avirata iti / - asiddhatvamekabhedaM - vedanIyAyurnAma - gotrodayAdasiddhatvamekarUpam, tathaivAbhedAdasiddha iti prdrshitm| ekabhedamityasya paryAyAntaraM kathayati paryante sarvatra sambandhanArtham ekavidhamiti, vyAkhyAdharmazcAyaM paryAyAntarakathanamiti / -> lezyAH SaDbhedAH / lizyanta iti lezyAH, manoyogAvaSTambhajanitapariNAmaH, AtmanA saha bhASyArtha :- asaMyatapaNuM 1 bheThavALuM che. asaMyata arthAt avirata. asiddhatva 1 bheThavALuM che asiddha. 1 bheda eTale ekavidha eka prakAra samajavo. ->> * hemagirA ajJAna 1 bhedavALuM che H- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA sarvaghAtI evA darzana mohanIyanA udayathI nahi khodha pAmavAnA svabhAvavALuM evuM ajJAna 1 prakAre che. ahIM paNa te rIte ja (= pUrvanI jema) bhASyakArazrIe manamAM ajJAna ane ajJAnIno abheda (saMbaMdha) dhArIne ('ajJAna' ema na kahetAM) 'ajJAnI' ema vidhAna karyuM che. asaMyatattva 1 prakAre che saMjavalana kaSAya sivAyanA anaMtAnubaMdhI Adi 12 kaSAyanA udayathI utpanna thanAruM asayatatva eka prakAre che. ahIM paNa asaMyatatva ane asaMyatano abheda hovAthI (AtmA sAthe asaMyatatvano abheda saMbaMdha dhArI) 'asaMyata' evo nirdeza karyo che. tathA paryAyavAcI zabda 'avirata' e pramANe bhASyamAM kahyuM che. asiddhatva 1 prakAre che :- vedanIya, AyuSya, nAma ane gotranA udayathI utpanna thanAra asiddhatva eka prakAre che. ahIM paNa te rIte ja asiddhatva ane asiddhano abheda saMbaMdha dhArI AcAryazrI vaDe 'asiddha' ema kahevAyuM che. bhASyamAM mithyAdarzanAdi padone aMte je 'bheT' pada che enA 'vithaM'= eka prakAranuM evA paryAyavAcI paThane bhASyakArazrI aMtamAM kahe che kemake teno sarvatra (mithyAdarzanAdimAM) saMbaMdha karavAno che ane A rIte paryAyAMtaranuM kathana karavuM e vyAkhyAno dharma che arthAt vyAkhyA karavAnI paddhati che. lezyA cha bhede che - je coMTe te lezyA arthAt manoyoganI sahAyathI utpanna thayela Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- lezyAH SaDbhedAH - kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyeti / ete ekaviMzatiraudayikabhAvA bhavanti // 2/6 // - sthAti - lizyate ekiibhvtiityrthH| anekatve'pi pariNAmasya paristhUrakatipayabhedakathanameva sujJAnatvAt kriyate, na tvazeSapariNAmabhedAkhyAnamazakyatvAt, ityAha - SaDbhedA iti / samprati tAratamyavizuddhikramamAvirbhAvayan paThati- kRssnnleshyetyaadi| kRSNA cAsau lezyA' ca kRSNalezyA sarvatraivamAyojyam / lezyeti pariNAma uktaH sa kathaM kRSNAdivarNasambandhI syAdAtmanaH? ucyate - dvividhA lezyA drvybhaavbhedtH| tatra dravyalezyAH kRSNAdivarNamAtram, bhAvalezyAstu kRSNAdivarNadravyAvaSTambhajanitA pariNAmAH 2 karmabandhasthite vidhAtAraH, zleSadravyavad varNakasya citrAdyarpitasye ti, tatrAvizuddhotpanna" bhASyArtha-lezyA 6 prakAre che - kuNalezyA, nIla zyA, kApotalezyA, tejalezyA, paghalezyA, zukalalezyA. A pramANe A 21 audayika bhAvo hoya che 2/iaa. - hemagirA - pariNAma je AtmA sAthe coMTe che, arthAt ekameka thAya che te vezyA. pariNAma (= lezyA) aneka prakAre hovA chatAMya sukhethI jANI zakAya tethI sthUla keTalAka (pariNAmonA) bhedanuM kathana ja ahIM karAya che, paNa sarva (anaMta) pariNAmonA bhedanuM kathana nathI karAtuM kAraNake te karavuM azakya che. ethI (bhASyamAM skUla rIte bhedone jaNAvavA mATe) "pametAH' evA padane bhASyakArazrI kahe che. hamaNAM taratamatAvALI vizuddhinA kamane pragaTa karatAM bhASyakArazrI ... ityAdi bhASyane kahe che. kRSNa evI je lezyA te kRSNa vezyA. A rIte (A vigraha) sarvatra (nIlalezyAdi sarva padomAM) yojI levuM. lezyAnI paribhASA che zaMkA lezyA eTale pariNAma e pramANe kahevAyuM che, to te AtmAno pariNAma kRSNa vagere varNa saMbaMdhI = Azrita zI rIte hoI zake? (AtmA to arUpI che) samAdhAna lezyA 2 prakAre cha + dravyalezyA ane bhAvalezyA. tyAM dravyalezyA e mAtra kRNAdi varNa rUpa che jyAre bhAvalezyA to kRSNa vagere varNavALA dravyone sahAre utpanna thayelI karmabaMdhanI sthitine karanArA evA pariNAma svarUpa che. citra vageremAM karAyelA raMganA zleSa ( cikAzavALA) dravya jevI bhAvalezyA jANavI (eTale karma e raMga sarakhA che jyAre e raMganI aMdara rahela zleSadravya jevI che ema jANavuM). 2. ne kaIrtA - mu. (chuM. mA.) 2. dvivyAdeg - mAM. rU. rAmarma - mu. (uM. mA.) 1 4. vandanadeg - 5. (uM. mA.) 6. HpannameSa - mu. (. mA.) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/6 - sthiti - eva kRSNavarNastatsambarddhadravyAvaSTambhAdavizuddhapariNAma upajAyamAnaH kRSNalezyeti vypdishyte| aagmvyAyaM - **natte sAruM vAkuM rititattese pariNAme mavati (prajJA. tethApare)T tathA nIlavarNadravyAvaSTambhAnnIlalezyA, nIla-lohitavarNadvayayogidravyAvaSTambhAt kApotalezyA, lohitavarNadravyAvaSTambhAt tejolezyA, pItavarNadravyAvaSTambhAt 'padmalezyA, zuklavarNadravyAvaSTambhAt zuklalezyA, varNAzuddhyapekSyA bhAvAzuddhiH tacchuddhyapekSyA bhaavvishuddhiriti| tejolezyAyAH zubhapariNAmApekSA iSTA iSTatarA iSTatamA ceti| kApotalezyAyAH prAtilomyenAniSTapariNAmApekSA aniSTA aniSTatarA aniSTatamA ceti| AsAM ca SaNNAmapi lezyAnAM jambUvRkSaphalabhakSakaMpuruSaSaTkadRSTAnte - hemagirA tyAM (= 6 lezyAomAM) avizuddha utpanna thayelo ja je kRSNavarNa che, te kRSNavarNathI yukata pudgala dravya (= dravyaleyA)nA sahAre utpanna thato je avizuddha pariNAma che te "kRSNa lezyA' (= bhAvalezyA) A pramANe kahevAya che. ane (A vAtane puSTa karanAra) Agama pATha A che "je vezyAvALA dravyone AtmA grahaNa kare (te dravyonA AdhAre) tevA tevA pariNAmo (svarUpa bhAvalezyA) jIvamAM utpanna thAya che.' (zrI prajJApanA sUtramAM leyA pa.) (Ama AtmA arUpI hovA chatAMya kRSNAdi varNavALA pudgalathI janya avizuddha pariNAma rUpa kRSNa Adi vezyAne AtmAnA kRSNAdi varNa saMbaMdhI pariNAma rUpe kahI zakAya.) te rIte nIlavarNavALA dravyanA sahAre nIlalerayA(nA pariNAma) thAya che. nIla ane lAla A baMne varNathI mizrita dravyanA sahAre kApotalezyA thAya che. lAla varNavALA dravyanA sahAyathI tejolezyA bane. pILA varNavALA dravyanA lIdhe padmavezyA bane. zukalavarNavALA dravyanA kAraNe zukalezyA bane. (Ama sahAyaka varNavALA dravyane dravyaleyA ane varNayukata dravya janita pariNAmane bhAvalezyA samajavI.) che jevI lezyA tevA bhAva che varNanI azuddhinI apekSAe bhAvamAM azuddhi thAya tathA varNanI zuddhinI apekSAe bhAvamAM zuddhi thAya tema jANavuM. tejoleyAthI mAMDIne kramazaH zubha pariNAmonI apekSAvALI 3 (tejopadma-zukala) lezyAo iSTa, iSTatara ane iSTatama hoya che. arthAt A traNe leNyA zubha che. kApotalezyAthI mAMDIne udhAma vaDe aniSTa pariNAmanI apekSAvALI 3 vezyAo (kApotanIla-kRSNa) aniSTa, aniSTatara ane aniSTatama hoya che. vaLI A 6 e paNa leyAonI prasiddhi = samajUtI Agama-prasiddha jaMbUvRkSanA phaLa bhakSaka 6 puruSonA draSTAMtathI tathA grAma 2. sarvAbdhidravyAdeg chuM. 2. mArigaMti - mu. (uM. mA.) 3. patane - mu. (uM. mAM.) 4. nakSadraSTA - mu. (. va.) * vani vyAkhyA tara: UiTIo avatA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- nava-mAma vyavAIini cAra/chA. bhASyam :- jIvatvaM, bhavyatvaM, abhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavanti / -* gandhahasti nAgamaprasiddhana grAmadAhakapuruSaSaTkena ca prasiddhirApAdyA, evaM sarvAn bhedAnAkhyAyopasaMharati eta ityAdinA bhASyeNa / ekaviMzatirevAnyUnAdhikA bhAvAH karmodayApekSAH prAdurbhavantIti / 2/6 // pAriNAmikastribheda uddiSTaH, sa ucyate - jIva-bhavyAbhavyAtvAdIni ca (iti suutrm)| atra bhAve 'tvapratyayaH pratyekamabhisambadhyata iti pradarzayannAha - jiivtvmityaadi| jIvabhAvo jIvatvaM svArthiko bhaavprtyyH| jIva eva jIvatvamasaGkhyeyapradezA' cetaneti, bhavyA siddhiryasyAsau bhavyaH, uttarapadalopAd bhImAdivat, bhavya eva bhavyatvam, abhavyaH siddhigamanAyogyaH kadAcidapi yo na setsyati, abhavya eva cAbhavyatvam / sUtrArtha - vaLI jIvatva, bhavyatva ane abhavyatva vagere bhejavALo pAriNAmika bhAva che. 2/7ii. bhASyArthaH- jIvanta, bhavyatva, abhavyatva ema A 3 pAriNAmika bhAvo hoya che. * hemagirA - dAhaka 6 puruSo (coro)nA daSTAMtathI pratipAdana karavI. A pramANe (audayika bhAvonA) sarva bhedone kahIne "kti...' ityAdi bhASya dvArA upasaMhAra kare che ke - karmodayanI apekSAvALA 21 ja (audayika) bhAvo pragaTa thAya che, ochA ke adhika nahi. 2/6 2/7 sUtranI avataraNikA: pAriNAmika bhAva e 3 bhede uddeza karAyelo = sAmAnyathI kahevAyelo che te nirdeza karAya = vizeSathI kahevAya che. 'nava-maLyAbhavyatvani ra' e sUtra che, ahIM (sUtramAM) 'tva" pratyaya e bhAva arthamAM che ane A bhAva pratyaya dareka sAthe joDAya che e pramANe dekhADatA bhASyakArazrI navavaM..." ityAdi bhASya kahe che. jIvatva - jIvarUpa bhAva te jIvatva. ahIM ('navatva' padamAM rahelo) bhAva pratyaya 'va' svArthamAM karyo che eTale (artha ema karavo ke) jIva e ja jIvatva che, je asaMkhyaya pradezAtmaka cetanA rUpa che. bhavyatva -- siddhi thavAnI che jenI e (siddhigamanane yogya) 'bhavya' kahevAya. uttarapadanA lopa thakI jema "bhImasena"nI jagyAe 'bhIma' prayoga thAya che tema ahIM sUtramAM 'bhavyasiddhinI jagyAe 'bhavya' prayoga karyo che. bhavya e ja bhavyatva. (ahIM paNa "sva" pratyaya pUrvanI jema 2. bAvapratya: - pAM. . 2. kvezA: -pu (g.) . vAvyatvam 5. (uM. mA.) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/7 bhASyam :- AdigrahaNaM kimarthamityatrocyate / - sthiti nanu vandhyAputro'pyevamabhavyaH syAt, naitat, kutaH ? tulyAdhikaraNe'nyasmin naayogAdabrAhmaNavat / etenAkAzAbhavyatvaM pratyastam, itizabdo vyavacchinatti, bhAvatrayamapyasAdhAraNyena jiivsy| ete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavantItyanena bhASyeNaitat pratipAdayati - na karmakRtAH, svAbhAvikA ete jIvasya trayo'pi bhvnti| AdigrahaNaM kimarthamiti praznayataH ko'bhiprAyaH ? evaM manyate - dvi-navASTAdisUtreNa (a. 2 sU. 2) tripaJcAzad bhAvabhedA niyatAH tadyadi santyanye'pi tatazcAniyataH saGkhyAbhadaH, tathA cAnarthaka sUtram, atha tAvanmAtrA eva na santyanye tato'narthakamAdigrahaNamataH pcchti| bhASyArtha :(sUtramAM) hiM padanuM grahaNa zA mATe ? e pramANenA praznano uttara ahIM kahevAya che. - hemagirA 0 svArthamAM samajI levo.) abhavyatva - je siddhigamanane ayogya che arthAt je (jIva) kyAre paNa siddhi pAmavAno ja nathI te abhavya kahevAya. abhavya e ja abhavyatva. (ahIM paNa va' pratyaya pUrvavat svArthika che.) che ... to vaMdhyAputra "abhavya' na kahevAya? * zaMkA A pramANe to vaMdhyAputra paNa abhavya kahevAze, kAraNake A (vaMdhyAputra)no paNa kayAreya mokSa nathI thato. samAdhAna : A na kahI zakAya. zaMkAH zAthI na kahI zakAya ? samAdhAnaH abrAhmaNanI jema prastutamAM namra prayoga (= niSedha) anya evA tulya adhikaraNamAM karyo hovAthI 'abhavyatva' kahevA dvArA bhavya sivAyanA jIvanuM grahaNa thAya paNa asat evA vaMdhyAputra'nuM nahi. Ama kahevA dvArA AkAzanuM abhavyatva paNa khaMDita thayuM. bhASyano 'ti" zabda e vyavaccheda (= bAdabAkI) kare che, te A pramANe ke jIvatva, bhavyatva, abhavyatva e traNeya bhAvo asAdhAraNapaNA vaDe jIvanA che, jIva sivAya anya koInA nathI. te tra:... evA A bhASya vaDe A pratipAdana kare che ke A traNeya bhAvo jIvanA svAbhAvika che, karmakRta nathI. prazna : sUtramAM mAddhi padanuM grahaNa zA mATe che ? e pramANe (bhASyamAM) prazna karanArano zuM abhiprAya che? e jaNAvatAM TIkAkArazrI kahe che ke praznakAra evuM mAne che ke "dri-navA..." 2. praznati - pattA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mAdhyam - astitva, anyatve, "tUrva, mohatRvaM, guNavattva, sarva tattva, anAdikarmasantAnabaddhatvaM, 'pradezavattvaM, 'arUpatvaM, nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhvnti| * gandhahasti ___ atrAttaramucyate - dvi-navASTAdisUtreNa jIvavartina eva tripaJcAzad bhedAH saGgrahItA iti saGkhyAniyamo na bhidyate, na cAnarthakyaM sUtrasya', ye punarajIvavartino jIvavartinazca sAdhAraNAH pAriNAmikAste tatra nopAttAH tadupAdAnAyedamAdigrahaNam / atastAn darzayati - astitvAdinA bhaassyenn| astitvaM bhAvAnAM maulo dharmaH sattArUpatvam, taccAtmano jJAnAdisadbhAvAt 'prasiddho'pahnotumazakyamAdAvupanyastam, idaM ca paramANvAdInAmapi sAmAnyam / bhASyArtha * astitva, anyatva, katva, bhokatRtva, guNavattva, asarvagatatva, anAdi karmasaMtAnabaddhatva, pradezavattava, arUpava, nityatva ane AvA prakAranA bIjA (paNa) anAdi pAriNAmika bhAvo jIvanA hoya che. - hemagirA - evA 2/ra sUtramAM bhAvanA 53 bhedo niyata (kahyA) che. tenA thakI jo anya paNa bhedo che to A pa3nI saMkhyAnA prakAra aniyata ja mAnavA paDe ane tema karatAM te 2/2 sUtra anarthaka Thare, have jo ema kahIe ke teTalA mAtra (= 53nI saMkhyA) niyata ja che, bIjA koI prakAra (bhAvonA) nathI, to (prastuta sUtramAM) 'mA' padanuM grahaNa che te anarthaka = nirarthaka Thare, (kAraNake jo bhAvonI saMkhyA 53 ja hoya to 'mA ipadathI zuM levAnuM bAkI rahe ?) AthI praznakAra prazna kare che ke 'ddhi padanA grahaNanuM zuM prayojana che? uttara : 'di-nava...' ityAdi sUtramAM jIvavarti ja 53 bhedo saMgraha karAyA che, AthI saMkhyAno niyama bhAMgI paDato nathI temaja sUtra (2/2) paNa anartha vyartha TharatuM nathI. vaLI (prastuta sUtramAMnuM 'hiM pada paNa anartharUpa nathI kAraNake bIjA sUtramAM mAtra jIvavarti bhAvo kahyA che paNa) ajIvavati ane jIvavati je sAdhAraNa pariNAmika bhAvo che, te tyAM grahaNa karAyA nathI, teone grahaNa karavA mATe sUtramAM A 'huM' padanuM grahaNa karela che. ethI have ('Adi thI kyA kyA bhAvo levA) teone 'stitva...' Adi bhASyamAM dekhADe che. astitva - padArthono sattAsvarUpa maulika dharma te "astitva' kahevAya che ane jJAnAdi guNanA sadbhAva = vidyamAnatA thakI AtmAnuM je astitva siddha thAya che, te chupAvavuM zakya nathI. tethI astitva dharmano AdimAM upanyAsa karyo che ane A (astitva) paramANu AdimAM 2. sutraccha, navavartanonIvartinazva sAdhAraH 5. (uM. mAM.) 2. siddha - 5 (I.) + juo pariziSTa-2 TIpaNI-3thI6 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/7 * sthiti anyatvamiti zarIrAdAtmanaH, tadvilakSaNatvAt paralokasadbhAvAccAvazmanyatvamabhyupeyam, tathA'NvAdInAmapi prsprennaasti| kartRtvamiti zubhAzubhakarmaNo nirvartakatvaM yogaprayogasAmarthyAt, kartRtvAdeva ca bhoktRtvaM svapradezavyavasthitazubhAzubhakarmakartRtvAt, (tatphalabhoktRtvam) kartRtvaM sUryakAnte'pi savitRkiraNagomayasaGgamAdupalabhyate'gninirvRttAvataH sAmAnyam, bhoktRtvaM madirAdiSvatyantaprasiddhaM bhukto'nayA guDa iti| krodhAdimattvAdguNavattvaM jJAnAdyAtmakatvAd vA, paramANvAdAvapi guNavattvamekavarNAditvAt smaanm| tvakparyantazarIramAtravyApitvAt asarvagatatvaM saMsAryAtmanaH, muktasyApi samantataH parimitatvAt svadeha - hemagirA - paNa sAmAnyathI raheluM che. anyatva -- zarIra thakI AtmAmAM anyatva' dharma che. dehanI apekSAe AtmAmAM avazya anyatva svIkAravuM joIe. kAraNake AtmA e zarIrathI vilakSaNa che temaja paralokamAM AtmAno sadbhAva che (A vartamAna bhavanA zarIrano nahIM). te rIte aNu AdimAM paNa eka bIjAnI apekSAe "anyatva' dharma che. zakatRtva-bhokatRtvanI saMyojanA che katRtva -- mana, vacana, kAyA e 3 yoganA prayoganA sAmarthyathI (jIvamAM) zubha ke azubha karmanuM kartutva che ane kartutva hovAthI ja bhokatRtva dharma (jIvamAM) che. arthAt sva (= Atma) pradezamAM vyavasthita (kSIranIra nyAye ekameka thayela) zubhAzubha karmanuM kartRtva hovAthI ja tenA phaLa nuM bhAtRtva (jIvamAM) hoya che. e ja pramANe kartRtva ajIvamAM ya jovA maLe che. te A rIte - (ajIva evA) sUryakAMtamaNimAM paNa sUryanA kiraNo ane chANano saMgama thavAthI agninI utpatti viSayaka kartRtva prApta thAya che. AthI A kartRtvadharma baMnemAM hovAthI sAdhAraNa che. tathA madirA AdimAM paNa 'bhokatRtva' dharma ati prasiddha che, jemake lokamAM ema kahevAya che ke A madirA vaDe goLa khavAyo che (arthAt A madirA pracura goLa vaDe nirmANa thaI che. Ama vyavahArathI bhokatRtvadharma e jaDamAM paNa hoya che. AthI A bhAtRtva dharma sAdhAraNa che.) guNavatta - AtmA (karmabhanita evA) krodhAdi athavA jJAnAdi (guNa) Atmaka hovAthI AtmAmAM guNavattva dharma rahyo che. e ja rIte paramANu Adi paNa eka varNa (vALA, be varNavALA, ema bIjA paNa varNa, gaMdha, rasa) Adi guNavALA hovAthI paramANu AdimAM paNa guNavattvadharma samAna che. (ema A guNavattva dharma paNa jaDa ane cetanamAM samAna che.) asarvagatatva - (saMsArI AtmA) potAnI cAmaDI sudhInA zarIra mAtramAM vyApI hovAthI 2. nirvasta vayordeg - j. 2. nivRtAvata sAmAnyam - pa.. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam -- sthiti mAM pramANatribhAgahInAvagAhAtmakatvAdasarvavyApitA, prmaannvaadibhistulyaa| anAdikarmasantAnabaddhatvamiti avidyamAnAdikarmasantatyA veSTitaH saMsArI saMsRtau paryaTatIti, na mukta iti yathAsambhavametad yojym| kArmaNazarIramapyanAdikarmasantAnabaddhamiti sAmAnyaH cetnaacetnyordhrmH| pradezavattvaM tu lokAkAzapradezaparimANapradeza eka AtmA bhavati, dharmAdidravyasAmAnyametat / arUpatvamiti rUpa-rasa-gandha-sparzavirahitatvamAtmanaH, tccaakaashaadibhistulym| nityatvamiti tadbhAvAvyayaM nityam' (a. 5, sU. 30) iti vakSyate, nityazca tato jJAnAdisadbhAvAdayamAtmA, tulyaM caitdaakaashaadibhiH| evamete daza dharmAH sAdhAraNA bhASyakRtopadarzitA aadishbdaakssiptaaH| punarapyAdigrahaNaM kurvan jJApayatyatrAnantadharmakamekaM vastu tatrAzakyAH prastArayituM sarve - hemagirA - saMsArI AtmAno asarvagatatva dharma che. e ja rIte muktAtmAnI paNa asarvavyApitA che kemake teo cAre bAjuthI parimita avagAhanAvALA hoya che arthAt (aMtima bhAva saMbaMdhI) potAnA zarIranA pramANathI trIjo bhAga nyUna avagAhanAvALA hoya che. paramANu AdimAM paNa A asarvavyApitA = asarvagatatva tulya che. anAdikarmasaMtAnabaddhatva - avidyamAna che Adi jenI arthAtu anAdi evI karmasaMtatithI vIMTaLAyela saMsArI AtmA saMsAramAM paryaTana kare che, paNa muktAtmA nathI karato. e rIte A (anAdikarmasaMtAnabaddhatva) bhAva yathAsaMbhava joDavA yogya che. (saMsArI jIva sAthe satatapaNe rahenAra) ajIva evuM kAmaNa zarIra paNa anAdikarmasaMtAnathI baMdhAyeluM che, tethI cetana ane acetana ubhayanI aMdara A anAdikarmasaMtAnabaddhatva sAmAnya dharma che. pradezavava4 lokAkAzanA jeTalA pradezo che, teTalA pramANa pradezavALo (= asaMkhyAta pradezavALo) eka AtmA hoya che mATe AtmAmAM pradezavatva dharma cokkasa che ja, temaja A (pradezavattvadharma) dharmAstikAyAdi dravyomAM paNa samAnapaNe hoya che. arUSatva AtmAnuM rUpa, rasa, gaMdha, sparzathI rahitapaNuM te arUpatya dharma che ane te (arUpatna) AkAzAdimAM tulya che. -- - nityatva - je potAnA satsvarUpathI na phare te nitya kahevAya ema 'tamAvAvyartha nitya (5/30 sUtromAM kahevAze ane AvI vyAkhyAne AzrayI te A AtmA nitya che. kemake temAM jJAna vagere sasvarUpa (haMmezAM) vidyamAna hoya che ane A nityatvadharma AkAzAdi badhA dravyomAM tulya che. A pramANe bhASyakArazrI dvArA darzAvelA A sAdhAraNa 10 dharmo sUtramAM 'mA' zabdathI grahaNa karAyA che. 2. ditalAlAmana: - 5. (mo.) 2. OM tatra - prA. . (. mA.) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/7 bhASyam :- dharmAdibhistu samAnA iti, 'Adi'grahaNena suucitaaH| --- asthati - dharmAH pratipadaM pravacanajJena tu puMsA yathAsambhavamAyojanIyAH, kriyAvattvaM, paryAyopayogitA, pradezASTakanizcalataivamprakArAH santi bhuuyaaNsH| ___ apiH samuccaye - 'evamprakArAzca anAdipAriNAmikA bhavanti jIvasya bhAvAH dharmAdibhistu samAnA, iti 'Adi' grahaNena sUcitAH' / evamAdayo'pItyAdi bhASyam / evamprakArAH = evamAdayaH kriyAvattvaprakArAH, dharmAdibhiriti kvacid, pudgaladravyaM yathAsambhavamupadarzitameva, tathA kecidAtmana eva vaizeSikA AdizabdenAkSipyante pryaayopyogitaadyH| tuzabdo vizeSakaH - 'dharmAdiviziSTAsta bhASyArtha ? vaLI, (te astitvAdi dhama dhamastikAyAdimAM samAna che. Ama 'mAdri' padanA grahaNathI (astitvAdi dhama) sUcita karAyA che. - hemagirA be ahIM (bhASyamAM) pharI paNa 'mA' zabdane grahaNa karatAM bhASyakArazrI e jJApana kare che ke eka vastu anaMta dharmAtmaka hoya che. tyAM (vastumAM) dareka dharmo potapotAnA nAmathI judA pADI kahevA azakya che. paraMtu pravacana (= siddhAMta)nA jJAtApuruSa dvArA yathAsaMbhava jANI levA. te A pramANe yiAvartta (AtmAmAM vartatI kriyA), paryAyopayogitA, pradezASTakanI nizcalatA (AtmAnA 8 rUcaka pradezonI nizcalatA = karmarahitatA) ane AvA prakAranA bIjA paNa ghaNAM dharmo che. (e zeSa badhA dharmono saMgraha bhASyanA 'maDhi' zabdathI thaI jAya che.) (pR. 40no) bhASyagata '' zabda samuccayanA arthamAM che. te A pramANe ke astitvAdi ane AvA prakAranA kiyAvandrAdi (paNa) anAdi pAriNAmika bhAvo jIvanA hoya che. je dharmAstikAya vageremAM samAna che. Ama sUtramAM 'mA' zabda vaDe (A dharmo) sUcita karAyA che. (A pramANe vimaviya...' ityAdi bhASya paMktino samudAyArtha karI have 'vAya...' ityAdi eka eka bhASya padane khole che.) gvamaviDI' ityAdi bhASya che. teno artha A pramANe che ke IzvamAvaH eTale AvA prakAranA bIjA arthAtu kyiAvandra vagere dharmo. 'thami ..." (upara kahelA astitva vagere jIvanA anAdi pAriNAmika bhAvomAMthI) keTalAka ja bhAvo dharmAstikAya vageremAM samAna che, badhA ja nahIM. temAMthI pugaladravyanI sAthe rIte temanI samAnatA che te TIkAmAM batAvelI ja che. (jemake sUryakAnta maNimAM kartRtvadharmane batAvyo.) che jIvanA paryAyopayogitAdi asAdhAraNa dharmo che temaja paryAyopayogitA vagere koIka vizeSa dharmo evA che ke je AtmAmAM ja ghaTI zake che bhASyamAM 'tri' zabdathI levAyA che. 'iiimatuM" A bhASyapaMktino 'tu' zabda vizeSano 1. phera pusA - mu. (jaM.) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- ye jIvasyaiva vaizeSikAste svshbdenoktaa| ityete paJca bhAvAstripaJcAzadbhedA jIvasya svatattvaM bhavanti, astitvAdayazca // 2/7 // kinycaanyt| -* gandhahasti 'tsamAzca' / itiH parisamAptau, ayamAdigrahaNArthasya AdigrahaNena sUcitAH iti gamayati vidhRtamarthamanena grnthen|| ye jIvasyaivetyAdi grnth| Atmana evAsAdhAraNA ye dharmA jIva-bhavyAbhavyatvalakSaNAsta iha sUtre svazabdena = yo yasya vAcakaH zabdo jIvAdistenaivoktA iti, etenAdizabdasya tritayaparyantavartitvaM vyAkhyAtam, anyathA jIvatvAdIni ceti sUtraM syAt / sUtraparyantavartI cazabdaH samuccaye 'samyaktva-cAritrAdayo' jIvasya svatattvaM jIvatvAdayazca bhASyArtha:- je (bhavyatva vagere) viziSTa bhAvo jIvanA ja che te svanAmathI kahevAyA. A pramANe 53 bheTavALA A pAMce bhAvo jIvanA svatAve che ane astitva vagere bhAvo paNa jIvanA svatava che ema samajavuM 2/7. vaLI bIjuM. --- hemagirA - ghotaka che. te A pramANe ke koIka bhAvo dharmAstikAya vagere karatA viziSTa che ane koIka tene samAna che. (astitvAdi je bhAvo che temAMthI keTalAka bhAvo dharmAstikAyAdimAM ghaTatA nathI ane keTalAka bhAvo ghaTe che.) bhASyamAM 'ti' zabda e parisamApti arthamAM che arthAt A iti zabda te sUtramAM 'gAdri zabdathI grahaNa karAyelA astitvAdinA kathananI parisamAptimAM che. 'Adina sUcitA?' evA A bhASyathI bhAgyakArazrI mULa sUtranA Adi padathI grahaNa karAyela arthanuM nigamana kare che. 'ze navaccea' ityAdi bhASya graMtha che. (ene spaSTa karatAM TIkAkArazrI kahe che ke, AtmAnA ja jIvatva, bhavyatva, abhavyatva svarUpa je asAdhAraNa dharmo che, te ahIM sUtramAM svazabdathI arthAt jeno je jIva' vagere vAcaka zabda che te tenAthI (= te jIva vagere vAcaka zabdathI) ja kahevAyA che. mATe ja sUtramAM 'jIvatva, bhavyatva, abhavyatva' e 3 zabdonI pachI Adi' zabda grahaNa karAyo che, anyathA (= jo AtmAnA asAdhAraNa dharma svarUpa A 3 bhAva sva nAmathI nahIM kahevAnA hota to) nIvavAri ' AvuM sUtra hota. prastuta sUtranA cheDe rahela '' zabda samuccayanA arthamAM che. samuccaya A rIte karavo ke (pUrva sUtromAM kahelA) samyaktva, cAritra vagere jIvanA svatattva che ane jIvatva vagere paNa svatattva che. 2. 'vizeSArta' nA 2. takazAzva aa. 3. vikRtadeg 1. 4. parvanuadeg - dhrA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhahasti sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/7 svatattvamiti / ityete paJca bhAvA ityAdi bhASyam / itizabdaH sakalabhAvopasaMhArArthaH / eta iti pratipadaM ya uddiSTA aupazamikAdayaH / paJcaivA'nyUnAdhikA bhAvAH = paryAyAntarANyAtmanastripaJcAzadbhedA yeSAM te tripaJcAzadbhedA bhavanti AtmanaH svatattvaM dvi-navASTAdisUtre ( a. 2, sU. 2) ca saGkhyA prAgniyatA saivAnenopasaMhRteti / 50 ete ca bhAvavikalpA jIvAnAM yathAsambhavamAyojyAH, na sarve sarveSAmiti, kSAyika-pAriNAmikAveva siddhAnAm, aupazamikavarjA nAraka - tiryagyonInAm, deva-manuSyANAM paJcApi, na tvaupazamikakSAyike samyaktvacAritre vA yugapad bhavata iti, evamayamAtmA pariNAmairebhiraupazamikAdibhiryuktaH pariNAmI dravyamiti nizcetavyaH, na hi zraddhAnAdilakSaNA: pariNAmAH 'kenacid kadAcid ghaTAdiSUpalabdhapUrvAH, tasmAdeSAM bhAvAnAmavazyaM kenacidanvayinA padArthena bhavitavyam', sa cAtmeti // 2/7 // - hemagirA - 'nRtyete pabdha bhAvA'ityAdi bhASyano artha A mujaba che -> 'kRti' zabda e samyaktva Adi sarve bhAvonA upasaMhAra karavA mATe che. 'taeN' pada e aupAmika vagere je bhAvo potapotAnA nAmathI sAkSAt sUtramAM uddiSTa hatA teono sUcaka che. 'pazca' padathI A aupAmikAdi 5 ja che, ochA ke vadhAre nahIM evuM sUcita karyuM che. 'bhAvAH' = bhAvo eTale ke AtmAnA (auparAmikAThi) judA judA paryAyo. 'tripagvAzaghevA' padamAM bahuvrIhI samAsa thayela che, jeno vigraha TIkAmAM spaSTa che. tethI artha A pramANe thayo ke - 53 bhedavALA A auparAmikAdi 5 bhAvo AtmAnA svatattva che. vaLI '-nava...' ityAdi A 2/2 sUtramAM je 53nI saMkhyA pUrvamAM niyata karelI te ja saMkhyAno A bhASyamAM upasaMhAra karyo che. * bhAvonI pAMca gatimAM yojanA ha vaLI A (53) bhAvanA vikalpo jIvomAM yathAyogya joDavA, badhA vikalpo badhAmAM na joDavA. te A pramANe ke siddhomAM kSAyika ane pAriNAmika be ja bhAvo ghaTADavA. nAraka ane tiryaMca yonimAM aupamika varjI zeSa 4 bhAvo ghaTADavA, deva ane manuSyamAM pAMceya bhAvo yojavA. vizeSa e dhyAnamAM levuM ke auparAmika ane kSAyika evA samyaktva ane cAritra eka sAthe hotA nathI arthAt aupazamika samyaktva ane kSAyika cAritra eka sAthe eka jIvamAM hotA nathI. A pramANe atyAra sudhImAM kahelA auparAmikAThi pariNAmo (= bhAvo)thI yukta pariNAmI dravya A AtmA bIjA ghaTa vagere nahIM, ema nizcaya karavo kAraNake ghaTAdi jaDa padArthomAM A zraddhAnAdi svarUpavALA (samyaktvAdi) pariNAmo koInA vaDe kayAreya pUrve meLavAyA nathI. tethI A bhAvo (= pariNAmo)no cokkasa koI anvayI padArtha (= pariNAmI dravya) hovo joIe ane te (anvayI dravya) AtmA che e pramANe phalita thAya che. / / 2/7 II 2. cit ghaTAvi. - mu (a. mA.)| 2. bhAvyam - rA. mAM| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- upayogo lkssnnm||2/8|| bhASyam :- upayogo lakSaNaM jIvasya bhvti||2/8|| - sthiti adhunA dvitIyapraznamatibahugranthapratAnavyavacchinnamanusandadhAna Aha - kiJcAnyaditi / bhAvapaJcakamavyApitvAnna paritoSamAdhAtumalamasya zrotuH pazyannAcAryaH sakalajIvapadArthavyApIdamavyabhicAri trikAlaviSayaM lakSaNamAtmano nirdidikSuH sambandhayati - bhAvapaJcakAdanyacca kiM lakSaNamasyAvyabhicArIti yadaprAkSIt tdidmucyte| (upayogo lakSaNamiti suutrm|) upayogo lakSaNaM bhavati jIvasyetyetAvad bhASyamasya suutrsy| upayogaH = upalambho jJAna-darzanasamAdhirjJAna-darzanayoH samyak = svaviSayasImAnullaGghanena dhAraNaM sUtrArtha :- upayoga lakSaNa che. 2/8 bhASyArtha - jIvanuM lakSaNa upayoga hoya che. 2 / 8. - hemagirA * 2/8 sUtranI avataraNikA(A adhyAyanA prAraMbhanA bhASyamAM je be prazno karyA hatA. temAM prathama prazna 'vo va ?' aMgenI vyAkhyA atyAra sudhI karI. have bIjo savAla 'rtha nakSo vA?'ne dhyAnamAM laI kahe che.) atyAra sudhImAM varNavela prathama praznanA ghaNAM lAMbA uttaragraMthanA vistArathI vyavacchinna (= AMtarAvALA) evA bIjA praznanuM anusaMdhAna karatAM vAcakazrI "vikhyAt' bhASya padane kahe che. (eno bhAvArtha nIce mujaba che.) jIvanuM apAyI lakSaNa che A jIvanA lakSaNa tarIke kahevAtAM 5 bhAvo jIvamAM avyApaka hovAthI (= jIvomAM amuka bhAvo hoya ane amuka na hoya tevuM avyApakatva te 5 bhAvonuM hovAthI) zrotAne saMtoSa pamADavA samartha nathI evuM jotAM temaja sakaLa jIva padArthomAM vyApakapaNe rahetA, vyabhicAra na pAmatAM temaja trikALa viSayavALA (arthAt sadAkALa AtmA sAthe rahenArA) evA AtmAnA lakSaNano nirdeza karavAnI icchAvALA AcAryazrI = bhASyakArazrI saMbaMdha joDe che ke zuM bhAvapecathI juduM A jIvanuM avyabhicArI lakSaNa che ? ema je prazna (pRSTha-9mAM) karyo hato enA javAbamAM A (2/8 sUtro kahevAya che. 'upayono nakSam' A (2) 8) sUtra che ane upayogI nakSavi mavati nIvastha' A pramANe ATaluM bhASya A sUtranuM che. upayoga eTale upalaMbha = upalabdhi arthAt jJAna ane darzananI samAdhi eTale ke jJAna ane darzanane samyagU rIte = svaviSayanI sImAne ullaMghana karyA vinA je dhAraNa karavuM te samAdhi kahevAya che. athavA (bIjI rIte upayoga zabdano artha jaNAvatAM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/8 - hasti - samAdhirucyate, athavA 'yujeojanaM yogaH = jJAna-darzanayoH pravartanaM = viSayAvadhAnAbhimukhatA, sAmIpyavartI yoga upayogo nityasambandha ityrthH| lakSyate'neneti lakSaNam, upayogena lakSyata iti| jIvasyeti karmalakSaNA iha SaSThI drssttvyaa| upayogenopalabhyate itiyAvat / samudAyArthastvayam - sAmAnyavizeSAvabodhadarzanAnnizcIyate'styatrAtmA yasyAmU sAmAnyavizeSAvabodhau, na cAsti kazcit kvacijjIvo yasya na staH sAkArAnAkAropayogAvityato'napAyIdaM lakSaNamasya jantoH, AgamazcAyam - *'savvajIvANaMpi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADiyao' (zrI nandI sUtra 42) / sarvajIvAnAmapIti azeSasarvakagrahaNena saMsAriNAM parigrahaH pRthivIkAyAdInAm, apiH sambhAvanAyAM, Namiti vAkyAlaGkArArthaH, akSaramiti sAmAnya-vizeSarUpo'vabodhastasyAnantabhAgA'vabodhasya nityameva = sarvadA, udghATaH = prakAzo nirAvaraNaH, yasmAt sakalatrailokyAnta - hemagirA kahe che ke, yuja dhAtuno yojana artha che. mATe yuja dhAtu parathI banelA yoga zabdanuM yojavuM, joDavuM artha karavo. 'yoga' eTale jJAna ane darzananuM pravartavuM eTale ke viSayanA avadhAnamAM (= zabdAdi /ghaTAdi viSayanA bodhamAM) e jJAna darzananI abhimukhatA te yoga kahevAya che ane sAmIpyavartI yoga te upayoga kahevAya che. arthAt AtmAnI sAthe rahenAra nitya saMbaMdhavALo A jJAna-darzanano yoga te upayoga kahevAya che. 'jenA vaDe vastu oLakhAya' te lakSaNa kahevAya che. upayoga vaDe AtmA oLakhAya che. (tethI upayoga e AtmAnuM lakSaNa che.) nIva' ahIM (" jI ta:" siddhahema. - 2/2/ 83 sUtrathI) karmane viSe SaSThI vibhakti che. tethI bhAvArtha e thayo ke AtmA upayoga vaDe jaNAya che. Ano samudAyArtha A che - (vastu mAtramAM) sAmAnya ane vizeSa rU5 bodhanuM darzana thatuM hovAthI e nizcaya karAya che ke ahIM AtmA che ke jenA A be sAmAnya ane vizeSa bodha che ane kayAMya koI jIva evo nathI ke jene sAkAra ane anAkAra upayoga nathI. AthI A jIvanuM A upayoga lakSaNa anapAyI = kyAreya nAza nahi thanAruM = avyApti Adi doSa rahita che. vaLI (uparokta vAtane sUcavanAra) A Agama pATha che ke 'badhA jIvone paNa akSarano anaMtamo bhAga nitya ughADo hoya che.' (zrI naMdI sUtra 4ra) (have TIkAmAM zrI naMdIsUtrano artha khole che.) "sarvIvAnAmapi' evA padathI azeSa sarva (= samaga) jIvonuM grahaNa karavA vaDe pRthvIkAyAdi saMsArI jIvonuM grahaNa karyuM che. 'maNi' zabda e saMbhAvanAnA arthamAM che. badhA jIvomAM ochAmAM ochuM ATaluM to jJAna saMbhave ja. '' zabda e vAkyanA alaMkAra mATe che. sAmAnya ane vizeSa rUpa je bodha te akSara, te avabodhano - jJAnano anaMtamo bhAga 2. yujhana yorAH 5 (g) 2. vidhAdeg . 3. nirAvara - baM sarvajIvAnAmapi ca NaM akSarasyAnantabhAgo nitymudghaattitkH| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vartino'pi hi pudgalAH karmatayA pariNatAH santo'pi na samAvarItumalamekasyAtmanaH sarvAtmanA'vabodham, yathA ca nitAntaghanapaTalapihite'pi saviturmaNDale jyotirlezaH kiyAnapi cakAstyeva, na sarvathaiva praNazyati tathA''tmano'pyavabodhalezaH sphuratyeva kiyAnapi sarvadA, yadi 'cAvRNuyuste pudgalAH sarvAtmanA tato nirjIvataiva syAdAtmanaH, tasmAd yA ca yAvatI ca mAtrA'varataH prabodhasya sarvajIvavartinI svabhAvAdeva nirAvaraNA samasti, sA ca sarvajaghanyopayogamAtrA prathamasamaye sUkSmanigodAparyAptAnAmeva bhavati, tataH paraM tu saivopayogamAtrA zeSaikendriya-dvi-tri-catuH-paJcendriyabhedena bhidyamAnA sambhinna zrotratvAdilabdhikalApena ca labdhi-nimitta-karaNa-zarIrendriya-vAG-manaHsApekSA pravardhamAnA nAnArUpakSayopazamApAditavaicitryA'vagrahAdibhedAt sarvakarmakSayamavApya sakalajJeyagrAhiNI parAM vizuddhi kASThAM samAsAdayati kevalajJAnasaMjJitAm, ata eva jIvasvabhAvacaitanyavizeSANAM sarveSAM pramANAkhyAnAmupayogarUpANAM sva - hemagirA sarvadA ughaDelo - AvaraNa vagarano prakAzamAna hoya che. kAraNake AkhA traNa lokamAM rahelA paNa pudgalo kharekhara karma tarIke pariNata thaI javA chatAM paNa eka AtmAnA bodhane sarvAtmanA (= saMpUrNatayA) DhAMkavA mATe samartha nathI. ... to AtmA nijIva banI jAya che jema samasta vAdaLAonA paDaLathI AvarAyelA paNa sUryanA maMDaLamAM kAMIka alpa paNa jyoti (= teja) camake ja che. (paNa) sarvathA ja nAza pAmatI nathI. temaja AtmAmAM paNa haMmezA kaMIka thoDo jJAnano aMza to ughADo ja hoya che. jo te pugalo jJAnane saMpUrNapaNe AvarI zakatA hota to AtmAnI nijIvatA ja thAya (paNa evuM nathI). tethI jaghanyathI jJAnanI sarva jIvomAM je ane jeTalI mAtrA svabhAvathI ja AvaraNa rahita rahelI che, te sarva thakI jaghanya kSAnI upayogamAtrA kharekhara prathama samayamAM aparyAptA evA sUkSma nigodiyA (sAdhAraNa vanaspatikAya) jIvone ja hoya che. paraMtu tyAra pachI te ja upayoganI mAtrA zeSa ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya ane paMcendriyanA bhedathI ane saMbhinnazrota Adi labdhinA samUha vaDe bheDAtI aneka prakAre thAya che tathA labdhi, nimitta (= arihaMtanI pratimA, sadaguru Adi), karaNa, zarIra, indriya, vAcA ane mananI apekSA rAkhanArI evI te ja upayoganI mAtrA vividha prakAranA kSayopazama vaDe prApta thayela vicitra avagrahAdinA bheda thakI vadhatI sarva (ghAtI) karmanA kSayane prApta karI sakaLa zeyane (jANanArI) tathA kevaLajJAna evA nAmathI kahevAyelI evI vizuddhinI parAkASThAne prApta kare che. AthI ja pratyakSAdi pramANa (= jJAna)nA nAmavALI, upayoga rUpa evI jIvanA svabhAvAtmaka sarva viziSTa cetanAonuM avazya svasaMvedyapaNuM svIkAravuM joIe, 2vAvRdeg . hA 2. mAtrADaDavarata: -mu. (.) 3. merA: - rA. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gandhahasti ka sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/8 saMvedyatvamavazyamabhyupagantavyam, uttarakAlaM tadanusmaraNopapatteH, anusmaraNaM hIdaM svayamanubhUtasyArthasya dRSTaM nAnyathA, tasmAjjJAtvA yo'nusmaratyuttarakAlaM sa eka AtmA'nvayI pratipattavyaH / na khalu jJAna-smRtI bhinnapadArthAdhAre kvacid dRSTe, tasmAdastyeka Atmeti, tathA paratra hitAhitaprAptiparihAraviSayAM kriyAM dRSTvA buddhipUrvakatvAnumAnaM svadeha iva, tAzca buddhayaH pramANaM jIva ityeko'rtha rUti| yathArlR - *"" 'AyA bhaMte! nANe aNNANe ? goyamA ! AyA siya nANe siya aNNANe, NANe puNa niyamA Ayo" (bhgvtyaaN)| buddhirUpasya cAtmano'numAnagamyatvamavaseyam, svadehe ca kriyA buddhipUrvA svAnubhavasiddhA, tatkriyAjanite ca sukhaduHkhe rUpAdyarthajJAnAni cAnubhavasiddhatvAt pratyakSa* hemagirA - 54 kAraNake (svasaMvedya mAnIe to ja ekavAra vastuno upayoga = bodha thayA bAda) uttarakALamAM tenuM anusmaraNa (= pachIthI thatuM smaraNa) utpanna thAya che. * jJAna (anubhava) ane smRtinI samAnAdhikaraNatA A anusmaraNa AtmAe svayaM anubhavelA padArthanuM ja thAya che anyathA nahIM arthAt ananubhUta vastunuM smaraNa na saMbhave tethI je vyakti pahelA jANIne uttarakALamAM te vastunuM smaraNa kare che. te (anubhavI ane smartA rUpe) eka ja anvayIAtmA jANavo che. kAraNa ke jJAna (anubhava) ane smRti e bhinna padArthanA AdhAravALA kyAMya dekhAyA nathI arthAt eka ja bAbatano anubhava koI eka vyaktine thAya ane tenuM smaraNa koI bIjI vyaktine thAya, evuM jovA maLatuM nathI, tethI (A baMneno AdhArabhUta) eka AtmA che. anumAna vaDe potAnA ane bIjAnA zarIramAM rahela AtmAnI siddhi " temaja potAnA zarIranI jema paratra (= bIjAnA zarIramAM), hitane prApta karavAnA ane ahitano parihAra karavAnA viSayavALI kriyAne joIne, buddhipUrvakatAnuM anumAna karavAmAM Ave che arthAt sAmI vyaktinA zarIramAM buddhi che evuM anumAna thAya che ane te buddhi, pramANa ane jIva A traNe zabdo eka artha rUpa paryAyavAcI che. (AthI Ama bIjAnA zarIramAM paNa AtmAnI siddhi thaI gaI.) jema ke zrI bhagavatI sUtramAM zAstrakAra maharSi kahe che ke = prazna : he bhagavAna ! AtmA jJAnarUpa che ke ajJAnarUpa che ? uttara : he gautama ! AtmA apekSAe jJAnarUpa che, apekSAe ajJAnarUpa che, paraMtu jJAna e niyamA AtmA hoya che. A pramANe buddhirUpa (= jJAnarUpa) AtmA anumAna pramANathI siddha thAya che e jANavuM. * sAmA malnta ! jJAnaM ajJAnaM ? gautama ! svAt jJAnaM svAt JajJAna, jJAnaM punarniyamAvAmA| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - anyakti - pramANaviSayatvaM buddhInAm, sa eva cAtmeti, svadehavyApI svAtmA, paradehevyApI para iti / tathA zarIrakAraNayoH zukraujasordhAtvindriyAGgopAGgAdipariNAmagaterabhisandhimAnAhartA'numIyate, tathA''hArapariNAmitvAt (AhArA'pariNAmitvAt ?) tacchavazarIraM kenApyabhisandhimatA kvApi gacchatotsRSTaM, sa cotsraSTA''tmeti nizcIyate, evamayamupayogalakSitaH kartA bhoktA caatmaa'dhyvsaatvyH| athAtra para Arekate - jJAnarUpa AtmA cet anavaratameva kasmAnna pazyati hi 'so'rthAn ? jAnAnaM hi jJAnamucyate, 'jJAnaM ca na jAnIte ca' vipratiSiddhamidam, AtmA ca jJAnasvarUpo'taH sarvadA tena jAnAnenaiva bhavitavyam, na jAtucidanyatheti, kasmAd vijJAnAtmakatve pUrvopalabdhArthaviSayamasya vismaraNamavinaSTajJAnasya sato bhavati ? kiM vA kAraNamavyaktabodho bhavatyAtmA ? nAvyaktamiSyate jJAnamupa - hemagirA - potAnA zarIramAM buddhipUrvakanI yiA potAne anubhavasiddha che. ane te kiyAthI utpanna thayela sukha ane duHkha temaja rUpAdi arthonuM jJAna anubhava (= pratyakSa) siddha hovAthI buddhi (= jJAna) pratyakSa pramANano viSaya che ane te (buddhi) ja AtmA che ema jANavuM. svadehavyApI AtmA e svAtmA kahevAya che tathA paradehavyApI AtmA te para (= parAtmA) kahevAya. temaja jIvaMta zarIramAM zarIranA kAraNa evA zukra ane ojasanuM dhAtu, indriya ane aMgopAMga Adi rUpe pariNamana thatuM hovAthI teno koI buddhimAna grAhaka hovo joIe, ema anumAna karAya che. vaLI mRta zarIramAM AhAranuM tathArUpe pariNamana na thatuM hovAthI, te dehamAMthI koIpaNa bIjI gatimAM jatA koIpaNa buddhimAna vaDe, te mRta zarIra tyAga karAyuM che (evuM paNa anumAna thAya che, ane te tyAga karanAra AtmA che evuM nizcaya karAya che. A pramANe upayoga rUpa lakSaNathI lakSita (= oLakhAyela), kartA ane bhokatA evo A AtmA jANavo. jJAna+ajJAna virodhI hovAthI eka AdhAramAM na hoya - pUrvapakSa che have ahIM anya koI zaMkA kare che ke kharekhara jo AtmA jJAna (cetanA) rUpa che to te (= AtmA) arthone niraMtara ja kema joto (= jANato) nathI? kahevAno Azaya e che ke je jANanAruM che e jJAna kahevAya che, paNa jJAna che ane jANatuM nathI' ema kahevuM e to viparyaya (mAtA vadhyA'nI jema paraspara virUddha) vAta che ane AtmA e jJAna svarUpa che, ethI te AtmA haMmezA jANanAra ja rahevo joIe, kyAreya paNa anyathA (= ajJAnI) rUpe nahIM. bIjuM e ke AtmA vijJAnAtmaka hoya to sadA avinaSTa jJAnavALA evA A (= AtmA)ne pUrve upalabdha thayela arthaviSayaka vismaraNa (= arthanuM vismaraNa) zAthI thAya ? (je thI anusmaraNa 2. ti to - mu. - ravaM (. .) 2. jJAna - 5. (aaN. .) 3. DhathArthe viSaya-0 - mudritazaddhipatra (ja. huM. .) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/8 gandhahasti labdhisvarUpatvAt, na ca jJAnAtmakatvAt saMzayenAsya kadAcidutpattavyam, azeSaviSayagrahaNaM ca syAt niraGkuzatvAjjJAnasyeti ? atrocyate - jJAnAtmatve satyapi nAnavaratopayogaprasaGgaH, katham ? karmavazAdayamAtmA sarvapradezeSu pradezASTakamapahAya madhyavarti piTharAntarvartijvalanajvAlAkalApataptodvartamAnavArivaccalaH satatameva kRkalAzavadarthAntareSu pariNamate, anavasthitodbhrAntamanastvAcca kathamupayujyeta sa ciramekasminnarthe ? svabhAvAdeva copayogasthitikAlo'ntarmuhUrtaparimANaH prakarSAd bhavati, jJAnAvaraNakarmapaTalAvacchannatvAcca na sarvadA'vaiti, yathA prakAzamayatve'pi bhAsvAn bahalAbhrapaTalAbhibhUtamUrtirna prakAzate spaSTaM tathA'yamAtmeti, smRtirapyata eva nAvazyambhAvinI bhavati tasyeti pratyetavyam / avyaktabodha-saMzaryAsarvArtha - hemagirA - mAnavuM paDe) athavA to vijJAnAtmaka evo AtmA avyakta bodhavALo zA kAraNe thAya ? kAraNa ke jJAna e upalabdhi (= spaSTa bodha) svarUpa hovAthI jJAnane avyakta icchAyuM nathI. vaLI AtmA jJAnAtmaka hovAthI A AtmAne jyAre paNa saMzaya utpanna thavo joIe nahi. vaLI jJAnane koI aMkuza = pratibaMdha na hovAthI AtmAne saghaLAM viSayonuM jJAna thavuM joIe ? (pUrI zaMkAno bhAvArtha e thayo ke vijJAnAtmaka AtmAmAM anupayogitA, vismaraNa, avyakatabodha, saMzaya ke adhUrAzane koI sthAna nathI.) sApekSabhAve baMne AtmAmAM hoya uttarapakSa che A zaMkAne viSe samAdhAna kahevAya che ke AtmA jJAnAtmaka hovA chatAM temAM eka ke samagra padArtha vize tame kahyA mujaba) niraMtara upayoga mAnavAno prasaMga nathI Avato. prazna: te kaI rIte ? uttaraH agninI javALAonA samUhathI, hAMDInI aMdara rahelA, atyaMta garama thaI gayelA ukaLatAM pANInI jema, madhyavartI 8 rUcaka pradezone choDI, zeSa sarva AtmapradezomAM, karma (rUpI vALA)nA vaza thakI caMcaLa evo A AtmA niraMtara ja kRkalAza (= kAcIMDA)nI jema judA judA raMgo = arthone viSe pariName che ane A pramANe te (AtmA) anavasthita ane bhramita manavALo hovAthI kaI rIte eka padArtha vize cirakALa sudhI upayoga rAkhI zake? vaLI svabhAvathI ja upayogano utkRSTa sthitikALa aMtarmuhUrtanA pariNAmavALo hoya che temaja jJAnAvaraNa karmanA paDalathI DhaMkAyelo hovAthI AtmA niraMtara jANI zakato nathI je rIte prakAzamaya hovA chatAM paNa ghana vAdaLAnA paDaLathI DhaMkAI gayela biMbavALo sUrya spaSTa rIte prakAza pAtharI zakato nathI. te rIte A AtmA karmapaDalathI DhaMkAyela hovAthI niraMtara jANI zakato nathI ema samajavuM. AthI 2. mAro - 1. 2. saMzayasathajI -. saMzavesarvArtham0 - dritazaddhipatra (aaN. ) I Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / - sthiti : grahaNAni caavrnnshiiljnyaanaavrnnkrmsdbhaavaadbhyupeyaani| yadA ca 'labdhisvarUpAntaHkaraNendriyAbhogikAnAbhogikavIryasampannasya jJAnAvaraNakSayopazamo bhavati karaNAnurUpastadA ca jJAnaM tatkSayopazamAnurUpamAvirbhavati, labdhyanurUpakaraNavIryAnusAritayA, vIryApagame ca punarapi tadeva karmAvRNoti sadyastamAtmAnaM prAgapAkIrNazaivAlamalAnAmapAmacchatvamiva, puruSakAravyApAroparamasamanantarameva zaivAlapaTalAni yathA punarAcchAdayanti, yathA vA bhasmAdyanekadravyoghRSTavimaladarpaNatalamAgantukazyAmikAmalImasamAzu jAyate tathA'syAtmano muhurmuhurjJAnAvaraNajaladhau nimajjanonmajjane (unmajjana-nimajjane ?) kurvataH spaSTaH spaSTataraH spaSTatamo malImaso malImasataro malImasatamazca bodhaH prAdurasti, abhyantarIkRtobhayenayavizeSasAmarthyasthityutpattinirodhAnekadharmAjahavRttiH so'ya - hemagirA - ja (= karmapaDalathI DhaMkAyela hovAthI ja) anubhUta padArthanI "smRti paNa jIvane avazya thAya ja evuM nathI'' ema svIkAravuM joIe. temaja jJAnane AvaraNa karavAnA svabhAvavALA jJAnAvaraNIya karmanI vidyamAnatAnA lIdhe avyakta bodha, saMzaya ane asarva = alpa arthanuM grahaNa (AtmAmAM) svIkAravuM joIe. sarovaranuM pANI ane darpaNa jevo nirmaLa AtmA labdhi svarUpa antaHkaraNa (= mana) ane pAMca indriya arthAt jJAnanuM sAmarthya temaja Abhogika ane anAbhogika karaNavIryathI yukta jIvane jyAre karaNavIryane anurUpa evo jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama thAya che tyAre ja te kSayopazamane anurUpa jJAna pragaTa thAya che, ane zAna e labdhi (= jJAnazakti)ne anurUpa karaNavIrya (= vyApRta vIrya = prayatna)ne anusaranAruM hovAthI vIrya nAza ke dAsa thatAM pharI te ja karma jaldIthI te AtmAne AvarI le che, Ane dAkhalAthI samajAvatAM kahe che ke jema je rIte sarovaranA pANI uparathI pelA zevALa (= nIlavanaspati) svarUpa maLa dUra karAyuM paNa bAdamAM te pANInI nirmaLatAne TakAvI rAkhanAra puruSano prayatna rUpa vyApAra (= pANIne svaccha rAkhavAnI halesA lagADavA Adi pravRtti rUpa vyApAra) aTakI jAya to dhIme dhIme zevALanA tharo pharIthI sarovarane DhAMkI le che. jema rAkha Adi aneka dravyothI ghasela evuM nirmaLa darpaNataLa, e pharIthI AvI paDelI kAlimAthI zIdhra malina thAya che tevI rIte A AtmAne jJAnAvaraNIya karmarUpI samudramAM vAraMvAra bahAra nIkaLatA ane DUbakI lagAvatA kramazaH spaSTa, spaSTatara, spaSTatama temaja malina, atimalina, atyaMta vadhu malina temaja bodha pragaTe che. 2. nahidharapa0 - mu. (. uM.) 2. raWpavI - dhaM. rU. raivata' - 5 (uM.) 4. prAdeg ... 6. jAvizedeg 5. (i. i.) 6. rivyane - mu. (. 7.) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/9 sUtram - saddhivithoDaSTa-caturbhedraHAra/zA bhASyam :- sa upayogo dvividha - sAkAro'nAkArazca / - asthati - mAtmA prakAzasvabhAvatigmAMzuriva caitanyasvatattvaH sva-paravibhAsI sAkArA-nAkAropayogadvayalAJchano'stIti pratipadyadhvamapAstasamastazaGkamiti / / 2/8 // ___ etAvajjIvasvatattvaM vicAryam, nAtaH paraM kiJcidasti svanimittAnAM paranimittAnAM ca jIvadharmANAmabhihitavyatirekeNAsambhavAt, sa copayogo yAvatA bhedena vartate tAvatA saGgRhyate'dhunetyata Aha - sa dvividhio'STa-caturbhedaH (iti sUtram) / tacchabdena bhASyakAro'nantaramupayogaM sambandhayati, sa upayogaH sakalajIvarAzezcihnabhUto dvividho = dviprakAro bhvti| apare punastacchabdaM nAdhIyate'nantaratvAt kila sa eva sambhantsyate naarthsttpaatthen| tadetadayuktam - anyatrApi hi tacchabdopanyAse sUtrArtha - 8 ane 4 bhede te (upayoga) be prakAre che. (2/9 bhASyArtha :- te upayoga be prakAre che -(1) sAkAra ane (2) anAkAra. * hemagirA - (dravyAstika tathA paryAyAstika nayone AzrayI AtmA kramazaH dravyarUpa paNa che tathA paryAyarUpa paNa che. dravyarUpa hovAthI AtmAmAM sthitirUpa dharma che tathA paryAyarUpa hovAthI utpatti tathA vinAzarUpa dharma ghaTe che.) Ama AgaLa karAyelA baMne viziSTa nayanA sAmarthyathI dhruvautpAda-vyaya rU5 aneka (anaMta) dharmonI ajahat vRtti (sadA avasthiti)vALo te A AtmA caitanya svatattvavALo (= caitanyAtmaka), prakAza karavAnA svabhAvavALA sUryanI jema svaparane jaNAvanAro tathA sAkAra ane anAkAra ema be upayoga rUpa lakSaNathI yukata che. e pramANe tamAre samasta zaMkA dUra karavA pUrvaka svIkAravuM ja joIe. If2/8 ( 2/9 sUtranI avataraNikA : (A pramANe sUtra 2/1thI mAMDIne 2/8 sUtra sudhImAM jeTaluM jIvanuM svatattva = svarUpa kahevAyuM.) eTaluM jIvanuM svatattva vicAravuM, AnAthI bIjuM koI (jIvanuM svatattva) nathI, kAraNake upara kahyA sivAyanA bIjA koI svanimittavALA ke paranimittavALA jIvanA dharmo asaMbhavita che. hamaNAM te upayoga jeTalA bhede varte che, teTalA bhedano saMgraha karI 2/9 sUtrane kahe che. divithoDada-caturbhedraH 2/9 sUtra che, temAM rahela tatzabdathI ('a' e "ta' sarvanAmanuM puliMga ekavacananuM rUpa che.) bhASyakArazrI - hamaNAM pUrvamAM (2/8 sUtramAM) kahela upayoga' padane joDe che arthAt grahaNa kare che. te A pramANe "" eTale ke upayoga (ane te upayoga) samagra jIvarAzinA lakSaNabhUta be prakAre hoya che. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sthiti 'nantara eva 'sambadhyeta tatazca na kvacit tacchabdaH prayoktavyaH syAt tathA ca, 'kAya-vAG-manaHkarma yon:', 'mAva:" (ga. 6, sU. 2-2) ti, sAyatvajJaa: fo yogyana pustiAna ratha: (ma. 8, jhU. 2-3) tiA punasta evAhuH - na hi yogAH bhedyatvena vivakSitAH kintvAsravatA vidhIyate yogAnAM tatra, ayaM punarupayogo vibhitsitastatra kimanyaH syAd yo dvividhatvAdinA bhidyeta ? tathetaratrApi pudgalAdAnasyAtmasAtkRtasya bandhavidhAnam, ato na samAnam / ___ucyate - kaH khalvayaM niyamo yatra bhedavidhistatra tacchabdo na prayujyate iti ? rucimAtrameva - hemagirA - sUtragata ' padanI vicAraNA che bIjAo sUtranA A ta' zabdane sUtramAM kahetA nathI kemake teonuM kahevuM che ke hamaNAM ja pUrvanA 2/8 sUtramAM upayoga saMbaMdhI vyAkhyA thaI hovAthI enA pachInA A 2/9 sUtramAM te (upayoga) ja grahaNa karAze. tethI '' zabdanA pAThano koI artha nathI arthAt ' pada lakhavAnI jarUra nathI. uttara : tamAruM A kathana ayukta che kAraNake bIje badhe paNa '' (= 1) zabdano upanyAsa karatI vakhate anaMtara (= tenI pUrvamAM kahevAyelo) padArtha ja saMgata karAya che ane tethI jo tame kahyuM e rIte hoya to kyAMya paNa "" te rIte sarvanAma lakhavo joIe nahIM paraMtu AgaLanA sUtromAM to '' zabda lakhyo che, te A mujaba che - vAya-vA-manaH yo:,sa zrava:' (a. 6, sU. 1-2) e ja rIte gAyavALIva: jo yogyAna putrAnA, savathaH' (a. 8, sU. 2/3) (tethI '' zabda lakhavAmAM koI Apatti nathI.) prazna : tyAM (= "a zrava:' sUtramAM) yoganA bheda kahevAnuM vivakSita nathI (arthAt tyAM yoganA bheda nathI darzAvavA) paraMtu yogonI AzravatAnuM vidhAna karyuM che arthAt yogone Azrava kahyA che. (Ama tyAM (6/2 sUtramAM yogonI AzravatA batADavA khAtara "gha' padano prayoga karyo che.) jyAre prastutamAM to upayoganA bheda pADavA ISTa che. tyAM upayoga sivAya anya zuM hoya je dvividhAdi bheda vaDe bhedI zakAya? (mATe "ta' lakhavAnI jarUra nathI.) temaja bIjA ThekANe (8/3 sUtramAM) paNa AtmasAt karAyela pudgalonA grahaNanuM baMdharUpe vidhAna kyuM che, (paNa koI prakAro nathI jaNAvyA. tethI tyAM paNa "' pada e yogya ja che. paNa prastutamAM to upayoganA bheda kahyA hovAthI 4' padanuM koI prayojana nathI.) AthI (prastuta '' padanI vAtamAM uparokata be dAkhalA) samAna nathI. 2. savaSyare - . . . - Eaa 2. yogaH - (ghaM. mA.) 3. vivazataH - mu. (4. mo.) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/9 * sthiti che maGgIkRtaM syAt, avigAnena ca bhASyamevaM paThyate - sa upayogo dvividhastadetadagamitaM syAt, tasmAdastu tcchbdH| dvividha evopayogo bhavatItyavadhAryate mUlabhedataH tacca dvaividhyamAcAryaH spaSTayati - sAkAro 'nAkArazceti / AkAro = vikalpaH saha AkAreNa sAkAraH, anAkArastadviparItaH, nirvikalpa ityrthH| ___ etad vyAkhyAnamanye'pavadante - sAkArAnAkArayoryatkevaladarzane zaktyabhAvaH prasajyate manaHparyAye ca darzanaprasaGgaH, tayorhi ghaTAdisAmAnyagrahaNe'pi jJAnameva tanna darzanamiti, tasmAdAkAro liGgam, snigdha-madhurAdi-zaGkhazabdAdiSu yatra liGgena grAhyArthAntarabhUtena grAyaikadezena vA sAdhakenopayogaH sa sAkAraH, yaH punarvinA liGgena sAkSAt so'nAkAraH evaM sati pUrvakaM doSadvayaM parihataM bhavati / - hemagirA - uttara : zuM kharekhara evo niyama che ke jyAM bhedanuM vidhAna karavuM hoya tyAM ja "ta' (4) zabdano prayoga nathI karAto ? arthAt Avo koI niyama nathI. AthI A vAta to mAtra tamArI ruci mAtrathI ja grahaNa karAyelI thAya che arthAt saiddhAMtika nathI yadi jo sUtramAM '' pada na mAnIe to badhe nirvivAda che "35yoga zividha:' bhASya vaMcAya che te svIkArya che. temAM A 'sa'no prayoga agamita = nirarthaka sAbita thaze tethI te '' zabda (je sUtramAM kahyo che te) raho arthAt yogya che. (dareka vAkya avadhAraNa sAthenA hoya che e nyAye prastutamAM paNa) "brividha va' be prakAre ja upayogI hoya che, ema mULa bhedanI apekSAe avadhAraNa karyuM che ane te be prakArane AcAryazrI (bhASyamAM) spaSTa kare che (1) sAkAra ane (2) anAkAra, AkAra eTale vikalpa, A vikalpa sAthe je varte te sAkAra = savikalpa. AnAthI viparIta te anAkAra arthAt nirvikalpa. sAkAra ane anAkAranA arthanI carcA che zaMkAH (sAkAra ane anAkAra upayoganI) A vyAkhyAne bIjAo doSa yukta kahe che te A pramANe - sAkAra ane anAkAranI tamArI vyAkhyA pramANe to je kevaLadarzana che temAM zaktino abhAva prApta thAya che ane manaH paryAyamAM darzanano prasaMga mAnavo paDaze ! kemake A baMnemAM (kevaLadarzana ane mana:paryAyamAM) ghaTAdi sAmAnyanA grahaNamAM paNa jJAna ja che, te darzana nathI. tethI (A doSane dUra karavA mATe) AkAra eTale ke liMga evo artha karavo. (1) sAkAra - snigdha, madhurAdi, zaMkhanA zabda Adi viSayomAM grAhya padArthathI arthAtarabhUta (= bhinna) evA liMga vaDe athavA grAhya padArthanA ja eka dezarUpa evA sAdhaka liMga (= hetu) vaDe je upayoga (varta) che te sAkAropayoga samajavo. (2) anAkAra - je liMga (= hetu) 2. kanya parva vanta - prA. vA - hA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti tadetadayuktam, yat tAvaducyate - "kevaladarzane zaktyabhAvaH prasajati iti" kA punarasau zaktiH ? yadi tAvad vizeSaviSayaH paricchedaH zaktizabdavAcyastasyAbhAvoznodyate tato'bhilaSitameva saGgRhItaM syAt / atha sAmAnyArthagrahaNazaktyabhAvo nodyate tatastasya darzanArthataivAnupapannA syAt, kiM hi tena dRzyate ? yadapyuktaM "manaHparyAye darzanaprasaGga" iti tdaagmaanvbodhaadyuktm| na hyAgame manaHparyAyadarzanamasti, caturvidhadarzanazravaNAt, AgamaprasiddhaM cehopanibadhyate, na svamanISikA pratanyata iti| mnHpryaayjJAnino hi mAvatyAmAzAviSAdeza (za. 8, 3. 2, sU. 322-220) Dhe trIjI vA varSanAjuni, ato gamyate yo manaHparyAyavidavadhimAMstasya trayamanyasya dvayam, anyathA hi trayamevAbhaviSyaditi / - hemagirA 0 vinAno sAkSAt upayoga che te anAkAropayoga samajavo. AvI sAkAra ane anAkAranI vyAkhyA karavAthI te pUrvanA be doSano parihAra thAya che. ha kevaLadarzana zakti zUnya nathI ? samAdhAna kevaLadarzanamAM zaktinA abhAvano prasaMga Avaze" evuM je prathama tame kaho cho te ayukta che kemake zakti e vaLI zuM che ? jo 'vizeSa viSayavALo bodha" e zakti zabdano artha karI ane teno abhAva (kevaLadarzanamAM) kahevAya to e to amone icchita ja che arthAt A amane iSTApatti che. have jo zakti zabdano bIjo artha 'sAmAnya viSayavALo bodha evo karavAmAM Ave ane evI zaktino abhAva kevaLadarzanamAM kahevAmAM Ave to tenI (kevaLadarzananI) darzanArthatA ja anupapanna thAya che arthAt kevaLadarzanane darzana tarIke ja nahIM kahI zakAze, kAraNake (sAmAnya viSayanA bodha rUpa zaktinA abhAvamAM have) te kevaLadarzana vaDe zuM dekhAze ? arthAt kAMI nahIM dekhAya. mana:paryAya darzana anAgamika che . bIjuM tame je kahyuM hatuM ke "manaH paryAyamAM darzanano prasaMga Avaze te paNa (tamone) Agamano bodha nahI hovAthI ayukta che. te A pramANe ke kharekhara AgamamAM manaH paryAya darzana kyAMya kahevAyeluM nathI. kemake 4 prakAranA (cakSu, acakSu, avadhi ane kevala) darzana AgamamAM saMbhaLAya che ane ahIM dareka vAta AgamamAM prasiddha hoya te ja lakhAya che, svaicchika koI vAta lakhAtI nathI. kAraNake evA zrI bhagavatIjI sUtranA 8mA zatakanA AzIviSa nAmanA bIjA uddezA (sU. - 319-32 0)mAM manaH paryAya jJAnIone 2 athavA 3 darzana kahevAyA che, A vAta uparathI ema jaNAya che ke je avadhijJAna sahita manaH paryAyajJAnI che temane 3 darzana (cA, acakSu ane avadhi) hoya, anyane (= avadhijJAna rahita manaH paryAyajJAnIne) 2 darzana (cakSu ane acakSu) hoya. anyathA (jo manaH paryAyadarzana mAnyuM hota to) nize (avadhirahita manaHparyAya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/9 - sthiti - tatrAgamaprasiddhasya vyAkhyA kriyate - nirvikalpo'rtho'nAkArArthaH yad darzanaM tannirvikalpam, ato na manaHparyAyadarzanaprasaGgaH, tasmAt tadevAstu pUrvavyAkhyAnam, paryAyAH = vikalpAstaiH sahavarti sAkAram, anAkAramAlocanamAnaM nirvikalpamiti / upayogakramazca draSTavyaH - prAganAkAra: pazcAt sAkAra iti pravRttau kramaniyamaH, yatastu nAparimRSTasAmAnyo vizeSAya dhaavti| yadyevaM tataH sUtramitthamadhyeyaM - sa dvividhazcaturaSTabheda iti| ucyate - pAramarSapravacanaprasiddhakramAnuvRttyA sUtraM 'nyabIta sUtrakAraH - "katividhe' NaM bhaMte! upaoge paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNate, 'taM jahA - sAgAro paoge ya aNAgAro / - hemagirA - jJAnImAM) 3 darzana ja kahyA hota. (paNa tevuM to zAstramAM kahyuM nathI.) tyAM (= upayoga viSe) Agama prasiddha (4 prakAravALA anAkAra upayoga)nI vyAkhyA A pramANe karAya che ke (anAkArajJAna e nirvikalpa jJAna che eTale) je darzana (= anAkAra upayogI che te nirvikalpa kahevAya che AthI manaH paryAya darzana mAnavAno prasaMga Avato nathI. tethI te ja pUrvanI vyAkhyA raho arthAt vyAjabI che. vikalpa eTale payArya, te vikalponI sAthe rahenAro je upayoga che te sAkAra upayoga tathA je upayoga vikalpa vagarano hoya arthAt mAtra Alocana = darzana rUpa ja hoya te anAkAropayoga kahevAya. che upayoganA kamane nihALIe che upayogano kama A pramANe jANavo "prathama anAkAra pachI sAkAra" Avo kamano niyama upayoganI pravRttimAM jANo kAraNake jIva e sAmAnya upayogano parAmarza karyA vinA vizeSa upayoga mATe pravRtta thato nathI. praznaH jo A pramANe tame kahyA mujabano krama upayogamAM hoya to sUtra divighazcaturaSTaeH' A pramANe kahevuM. (paNa tevuM to nathI arthAt tame kahela upayoganA kamathI viparIta sUtrano krama che.) uttara tIrthakaranA pravacanamAM prasiddha kamane anusaravA vaDe sUtrakAre sUtrane racyuM che. zrI prajJApanA sUtramAM A pramANe kahyuM che ke - prazna: he bhagavAna ! upayoga keTalA prakAranA kahevAyA che ? 2. vApavAmadeg E. - (mAM. uM. pA. sa.) 2. prajanadhavAra: - , ufpRpaHIdeg pra. pA. 4, cavathAt - rA. 1. vAjide - mu. (uM. mA.) 6.3vone - mu. (uM. mA.)T 7. jovo - mu. (uM. mA.). 8. jovo - . (uM. jA.) ... ciMtitoDyuM pa8: chuM. ba. pratau nAstA. * katividho bhadanta ! upayogaH prajJaptaH ? gautama ! dvividhaH (upayogaH) prajJapta tadyathA saakaaropyogshcaanaakaaropyogshceti| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- jJAnopayogo darzanopayoga zcetyarthaH / - dhanti * 63 pone ya'' (zrI prajJApanA 16 - 26, sUtra - 322)| athArSa eva kaimarthakyAt kramabhedaH ? ucyate bahubhedatvAd bahuvaktavyatvAcca prAk sAkAropanyAsastato'nAkAraH svalpabhedavaktavyatvAt, matyAdijJAneSu ca vyAkhyAteSu prAyazcakSurdarzanAdyapivyAkhyAtameveti yatkiJciduttaratra vyAkhyeyaM syAt, ato'pi yujyate prathamataH sAkAropayoga iti / cazabdaH samuccitau / sAkArazcopayogo'nAkArazca / etadevopayogadvayaM prasiddhataravAkyAntareNa nirUpayannAha jJAnopayogo darzanopayoga zcetyarthaH / etAvAnupayogo bhavan bhaved yaduta jJAnarUpo darzanarUpazceti, nAto'nya upayogaH samasti / -> -> nanu ca jJAna-darzanAbhyAmarthAntarabhUta upayogo'styekAntanirvikalpaH, evaM ca vigrahagatiprAptAnAM bhASyArtha :- arthAt jJAnopayoga ane darzanopayoga. hemagirA -> uttara : huM gautama ! 2 prakAranA kahevAyA che. te A pramANe sAkAropayoga ane anAkAropayoga. (zrI prajJApanA 54-29, sUtra-712) A pramANe AgamamAM kramabheda hovAthI sUtramAM paNa sUtrakAre krama bheda karyo che. prazna : ArSa (= pravacana)mAM Avo kramabheda kyA kAraNathI karyo che ? uttara : ghaNAM bhedavALo ane ghaNI vaktavyatA (= vistAra)vALo hovAthI sAkAropayogano upanyAsa prathama karyo che. tenA karatAM atyaMta alpa bhedavALo tathA alpa vakatavyatAvALo hovAthI anAkAra upayoga tenI pachI upanyAsa karAyo che. vaLI bIjI vAta e che ke (zarUAtamAM) mati Adi jJAno (sAkAra)nI vyAkhyA karye chate cakSudarzana Adi (anAkAra)nI paNa prAyaH vyAkhyA karAyelI ja thAya che, AthI pachI sAmAnya vyAkhyA ja karavI yogya rahe. e kAraNathI paNa zarUAtamAM sAkAropayoga AgamamAM lakhAya che. 'sALonArzva' e bhASyamAM rahela 'ca' zabda samuccayanA arthamAM che. te A pramANe ke '"sAkAropayoga ane anAkAropayoga''. A r upayogane ja atyaMta prasiddha bIjA vAkya vaDe darzAvatAM bhASyakArazrI kahe che, te A pramANe - sAkAropayoga eTale jJAnopayoga ane anAkAropayoga eTale darzanopayoga. AtmAmAM thato upayoga ATalo (A be prakAre) ja thAya che - jJAnarUpa ane darzanarUpa. A be sivAya anya trIjo koI upayoga AtmAmAM hoto nathI. prazna : jJAna ane darzanathI bhinna eka ekAMta nirvikalpa rUpa upayoga che ane A pramANe e ekAMta nirvikalpa rUpa upayoga svIkAravAthI vigrahagatine prApta thayela jIvomAM jJAna chu. jopayonazva - mu. (a. mA.) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/9 sthiti - jJAna-darzanopayogAsambhave'pi jIvalakSaNavyAptiranyathA hyavyApakaM lakSaNaM syAt, teSAM hi dravyendriyamanasAmabhAvAdupayAgo'styekAntanirvikalpaH, evaM ca vigrahagatiprAptAnAM jJAna-darzanopayogAsambhave'pi tannimittaM matijJAnaM nAsti, tatazca tatpUrvakaM zrutamapi na sambhavati, atasteSAM jJAnadarzanopayogAbhAvAda'jIvatvaM syaaditi| tadetat sarvamayuktamuktam, svasiddhAntAnavabodhAt, iha pravacane matyAdIni labdhita upayogatazca cintyante, tatra samyagdRSTeravirato jaghanyataro'ntarmuhUrtaparimANakAlaH prakarSataH SaTSaSTisAgaropamANi sAdhikAni labdhimaGgIkRtyAdhItaH, upayogato'ntarmuhUrtameva jaghanyotkarSAbhyAm, mithyAdRSTeranAdimatyajJAnAdi kasyacit, kasyacit tu sAdi bhavati labdhitaH, upayogatastu tsyaapyntrmuhuurtmvsthaanm| tatra yadetaducyate , "dravyendriya-manasAmabhAvAnmatijJAnaM nAsti tatpUrvakaM zrutamapi nAsti' tanmithyA, - hemagirA - ane darzananA upayogano asaMbhava hovA chatAM paNa jIvanA lakSaNanI vyApti che arthAt avyApti thatI nathI. anyathA (= jo ekAMta nirvikalpa svarUpa trIjo upayoga na svIkAro to) kharekhara jIvanuM lakSaNa avyApaka thAya kAraNake vigrahagatimAM rahelA jIvomAM dravyendriya ane manano abhAva hovAthI ekAMta nirvikalpa upayoga saMbhave che (paNa jJAna-darzana upayoga nahIM). A rIte vigrahagati prApta jIvone jJAna upayoga ane darzana upayogano asaMbhava hovAthI te upayoga nimitte thatuM matijJAna nathI. ane tethI matijJAnapUrvaka thanAruM zrutajJAna paNa na saMbhave. Ama A jJAna ane darzana upayoganA abhAve (tathA amane sammata nirvikalpa upayogane paNa svIkAryuM na hovAthI tenA paNa abhAve) teomAM ajIvatva siddha thaI jaze. ekAMta nirvikalpa upayoga nathI ? uttara : tame A saghaLuM ya ayukta kahyuM che, kAraNa ke sva (= jaina) siddhAMtano tamane bodha nathI. ahiM jina pravacanamAM mati Adi jJAnone labdhithI ane upayogathI (ema be rIte) vicArAya che. tyAM labdhine AzrayIne samyagdaSTi jIvanA matyAdino AMtarA vinAno aMtarmuhUrta pramANa kALa jaghanyatara (= nAnAmAM nAno) che, utkRSTathI (AMtarA vinAno kALa) sAdhika 66 sAgaropama pramANa hoya che. upayoganI apekSAe to matyAdi jJAnano AMtarA vinAno kALa jaghanyathI ke utkRSTathI aMtarmuhUrta pramANa ja che. te ja rIte labdhinI apekSAe koI (anAdi) mithyAdaSTine mati-ajJAna vagere anAdikAlIna hoya che. vaLI koI (sAThi) mithyAtvIne matiajJAna vagerenI sAdi hoya che. upayoganI apekSAe to te (sAdi ane anAdi) mithyAtvIne paNa matiajJAna vagerenI sthiti aMtarmuhUrtanI hoya che. 2. navAti - pA 2. jAnna mu. (uM. ma.)T Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam gAmavirodhazva *"nati 3 kad, MhikitahiM tihiM tu nAdi'' (mAva. ni. T. 193 Rssbhjnmaadhikaare)| yadi tadA mati-zrute na staH kathamapratipatitajJAnazcucyuve bhagavAn naakpRSThata ? tathAgamunAgaNIvALorUm - " ni: pUaffthAta.' (sambandha-1. 22) phatyAvi, tathA mAvAmAzIviNoddeza (za. 8, 3. 2, TU. 328) *" majjam i aMte ! navA jiM nA maUTIo ? "sinnivA ! nA tinni aNNANA bhayaNAeM', tathA tasyAmevaikonaviMzatizate *"mati aNNANI NaM bhaMte ! matiaNNANabhAveNaM kiM paDhame, apaDhame ? goyamA ! no paDhame, apaDhame, evaM sutannnnaanniivi'| - hemagirA - tyAM upayoganA prastAvamAM tame (pUrvapakSIe) je upara kahyuM ke vigrahagatimAM dravyendriya ane manano abhAva hovAthI matijJAna nathI ane matijJAnapUrvakanuM zrutajJAna paNa nathI te vAta khoTI che ane Agama virUddha che, te A mujaba - "jAtismaraNa jJAnavALA bhagavAna, apratipAtI evA 3 jJAnathI yukta ja devalokamAMthI garbhamAM avataryA hatA. tema Avazyaka niryuktimAM zrI RSabhajina janmAdhikAramAM (gAthA 193mAM) kahyuM che. tyAre jo (vigrahagatimAM) mati ane zrutajJAna na hoya to bhagavAna kaI rIte apratipAtI jJAna sahita devalokanA bhUmitalathI cyavyA? tathA A AcAryazrI e paNa saMbaMdha kArikAnA jJAnaiH pUrvIffthAntiH' ityAdi evA 12mA zlokamAM kahevAyuM che ke "pUrvabhavathI ja apratipAtI ane zuddha evA 3 jJAnane prApta evA tIrthakara (vIraprabhu) caMdranI zItalatA, dhRti ane kAMti jevA hatA.' tathA zrI bhagavatIsUtramAM paNa 8mA zatakanA AzIviSa nAmanA bIjA uddezAnA 318mAM sUtramAM kahyuM che ke -- prazna : he bhagavAna! aparyApta jIvo zuM jJAnI hoya ke ajJAnI ? uttara he gautama ! "aparyAptA jIvamAM 3 jJAno athavA 3 ajJAno bhajanA vaDe che. vaLI te ja bhagavatIjI sUtramAM 19mA zatakamAM kahyuM che ke - prazna: he prabhu ! matiajJAnI e matiajJAnanA bhAva vaDe zuM prathama hoya ke aprathama? uttara : he gautama ! matijJAnI e matiajJAnanA bhAva vaDe prathama nathI hoto paNa aprathama hoya che. A ja pramANe sutaajJAnI vize paNa jANavuM. Ama bhagavatI sUtranA baMne 2. gaphisa 3 mAvaM, gapparivahihiM nihiM 3 nAhiM - 5. (uM. mAM.) 2. sapamtA - pA. 3. ma mavdeg - mu. (uM. mA.) 4. sumaUTIdeg - mu. (uM. .) * gati maratu mAvAna, pratitaiitrimaInaivata vA... cihnitoDyuM pAIH chuM. mAM. prataoN nArtiA aparyAptA bhadanta ! jIvAH kiM jJAnino'jJAninaH? trINi gautama ! jJAnAni trINi ajJAnAni bhjnyaa| * matyajJAnI manta ! matyajJAnamAra viM prathama prathamaH ? nautama = prathama:, gaprathama:, vaM zrutajJAnAnyafpA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/9 - sthiti - nanu cAgama evopayogAtmA jJAna-darzanavyatirikta uktaH, bhagavatyAM dvAdazazate - dravya-kaSAyayogopayoga-jJAna-darzana-caraNa-vIryAtmAno'STau bhavanti, atra copayogAtmA pRthagupAttaH, sa ca vigrahagatau jIvAnAM bhvissyti| patavi vArtama, yasmatu tasminnevAtmAgaSTAdhare (za. 22, 3.20, nU. 467) kam - *"jassa daviyAtA tassa uvayogAtA NiyamA atthi, jassa uvayogAtA tassa nANAtA' vA dasaNAtA' vA NiyamA atthiM' evaM sUtre'tispaSTe'pi vibhakte na vidmaH kuta idaM teSAM mohamalImasadhiyAmAgatam ? api ca - sUtre jJAna-darzane evopayogatAmApanne bahirAkArapariNatinI satI samupAtte upayogagrahaNena, na punarjJAna-darzanavyatiriktaH kazcidupayoga iti, tathA tu jJAna-darzanAtmaiva krodhAdi - hemagirA - pAThathI siddha thAya che ke vigrahagatimAM rahelA jIvane dravyendriya ane manano abhAva hovA chatAMya 3 jJAna hAjara hoya che. je ATha prakAranA AtmA che prazna : AgamamAM ja jJAna ane darzanathI judo evo upayogAtmA kahevAyela che. zrI bhagavatIjI sUtramAM 12mA zatakamAM AtmA 8 prakAre hoya che ema kahyuM che. te A rIte ke - (1) dravyAtmA, (2) kaSAyAtmA, (3) yogAtmA, (4) upayogAtmA, (5) jJAnAtmA, (6) darzanAtmA, (7) caraNAtmA = cAritrAtmA, (8) vIryAtmA. ahIM (8 prakAramAM) upayogAtmA judo darzAvyo che ane te (upayogAtmA) vigrahagatimAM jIvone haze. uttaraH A vAta paNa nakAmI che. kAraNa ke te ja bhagavatIsUtramAM 12mA zatakanA AtmaaSTakanA adhikAramAM A pramANe kahyuM che ke "jene dravyAtmA che tene upayogAtmA niyamA che, jene upayogAtmA che tene jJAnAtmA ane darzanAtmA niyamA che. A pramANe sUtramAM atyaMta spaSTapaNe vibhAga ryo hovA chatAM paNa mohathI malina thayela buddhivALA teo A (nirvikalpa upayoga) kyAMthI lAvyA? te ame jANI zakatA nathI. vaLI bIjI vAta e ke labdhi rUpa jJAna ane darzana (= jJAnAtmA ane darzanAtmA) ja upayoga avasthAne pAmelA arthAt bAhya padArtha rUpa AkAra (= viSaya)nI pariNatine pAmelA (= bAhya padArthano bodha karanArA) upayoga (= upayogAtmA) zabdanA grahaNathI Agama sUtramAM grahaNa karAyA che paNa jJAna ane darzana (= jJAnAtmA-darzanAtmA) thI bhinna koI upayoga (= upayogAtmA) grahaNa karAyo nathI. vaLI je rIte jJAnAtmA ane darzanAtmA ja krodha vagere 2. 35yojAya? - . uM. 2. nATTyAdeg - mu. (uM. mA.) rU. vaM thA - mu (uM. mA.). yasya dravyAtmA tasya upayogAtmA niyamAdasti, yasyopayogAtmA tasya jJAnAtmA vA darzanAtmA vA niymaadsti| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - nyUkti kaSAyapariNataH kaSAyAtmocyate, na tadvyatirikto'nyastathA'yamapi bhvissyti| etena karmAnAvRtapradezASTakAvikRtacaitanyasAdhAraNAvasthopayogabhedaH pratyasto'vagantavyaH tathA vigrahagatibhAjAmaparyAptakAnAM ca jIvAnAmAgame labdhIndriyamuktam - *"jIve NaM bhaMte ! ganbhAto gabbhaM vakkamANo' kiM saiMdie vakkamati aNiMdie vakkamati ? goyamA ! siya saiMdie "vakkamaisiya aNidie vakkamai, se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati ? goyamA ! davvindiyAI paDucca aNidie vakkamati, laddhindiyAI "avaMTiyA pahuja sahig samati tenAM vaM ' (. jI. , 3. 7. sU. 62) / tasmAdAtmano'vasthAdvayavartino'vazyaM labdhIndriyamabhyupeyam, tadAzritaM ca matijJAnAdi, - hemagirA - kaSAyothI pariNata thayelo kaSAyAtmA kahevAya che, tenAthI (= jJAnAtmA ke darzanAtmAthI) bhinna koI judo kaSAyAtmA nahIM te rIte A upayogAtmAmAM paNa samajavuM. A badhI hakIkata kahevA dvArA karmathI anAvRtta (= nahi DhaMkAyelA) evA 8 AtmapradezanA avikRta caitanyanI sAdhAraNa avasthAvALA upayogane je o jJAnopayoga ane darzanopayoganA 12 bhedathI bhinna 13mA bheda rUpa mAne che te mata khaMDita thayelo jANavo. vigrahagatimAM matijJAnAdinI siddhi che tathA AgamamAM vigrahagatimAM rahelA (aparyAptA) ane zeSa aparyAptA jIvane (kSayopazama rU5) labdhi indriya kahevAyelI che te A mujaba - prazna: he prabhu ! garbhamAMthI garbhamAM vyatikrAMta (= saMkramaNa) thatAM jIvo zuM sendriya (= indriya sahita) saMme ke anidriya (= indriya rahita) saMkame ? uttara : he gautama ! indriya sahita paNa saMkrame ane indriya rahita paNa saMkrame. prazna: he bhagavan! e pramANe kaI rIte kahevAya che ? uttara : he gautama ! dravyendriyone AzrayIne garbhamAM indriya rahita saMme che ane labdhi IndriyarUpa bhAvedriyane AzrayI garbhamAM Indriya sahita saMkame che, tethI e pramANe kahevAya che. (bhaga. saM. 1, u. 7, sU. 62) tethI (= A Agama pAThathI) bane avasthAmAM vartanArA evA 2. zabdavideg .5 2. himAgo - mu. (uM. mAM.) rU. 3 mAne - mu. (uM. va.) 4.6. vartama - mu. (. mAM.) 6. gurave - mu. (uM. mA.) ... vihRdayamadhyavartI pAko mudritamavata thatA jIvo NaM bhadanta ! garbhAd garne vyutkrAman kiM sendriyo vyutkrAmati anindriyo vyutkrAmati ? gautama ! syAt sendriya (vyutkrAmati) syAdanindriyaH (vyutkrAmati) tat kenArthena bhadanta! evamucyate ? gautama ! dravyendriyANi pratItya anindriyo vyutkrAmati, labdhIndriyANi (bhAvendriyANi) pratItya sendiyo vytkraamti| (tat tenArthenaivamukhyatve) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/9 bhASyam :- sa punaryathAsaGkhyamaSTa-caturbhedo bhavati / jJAnopayogo'STavidhaH (tadyathA -) matijJAnopayogaH, zrutajJAnopayo, nathajJAnopayo:, mana:paryAyajJAnopayo:, va7jnyaanopyog iti, matyajJAnopayogaH, zrutAjJAnopayogaH, vibhaGgajJAnopayoga iti| - nyakti - kevalaM bAhyakaraNAnivRttau jJAnavibhAgo nAsti krnnkRtsttreti| .... athaitat syAt, na jJAnasadbhAvamapahlamahe tadA vayam, kintu jJAne satyapyupayogo nAstIti ghUma: | tadetat - suptAdyavasthAsvapi samAnam, athavA vilakSaNavacanamityapakarNyam / tasmAdavasthitamidam dvividha evopayogo jJAna-darzanAkhyastadvyatiriktastu naasti| sa idAnIM dvividha upayogo yathAsaGkhyaM = yathAnirdezamaSTabhedazcaturbhedazca bhvti| punaH bhASyArtha - vaLI te (upayoga) nirdezana kama mujaba 8 ane 4 bheda hoya che. jJAnopayoga 8 bhede che, te A mujaba - (1) matijJAnopayoga, (2) zrutajJAnopayoga, (3) avadhijJAnopayoga, (4) mana:paryAyajJAnopayoga, (5) kevalajJAnopayoga, (6) mati ajJAnopayoga, (7) zruta ajJAnopayoga, (8) vibhaMga jJAnopayoga. - hemagirA - AtmAne labdhirUpa bhAvendriya avazya svIkAravI joIe ane tene Azrita je matijJAna vagere che, te paNa avazya svIkAravA joIe, mAtra je bAdhendriya (dravyendriya) che tenI ubhaya avasthAmAM anivRtti (= anirmANa) hovAthI karaNathI (= dravyendriyathI) karAyela jJAnano prakAra tyAM hoto nathI ema jANavuM. prazna ubhaya avasthAmAM tamArI A vAta bhale raho. (arthAt vigrahagatimAM ane aparyApta avasthAmAM jJAnano sadbhAva che.) jJAnanA sadbhAvano tyAre (= baMne avasthAmAM) ame apalApa nathI karatA, paraMtu jJAna hovA chatAM paNa upayoga nathI evuM ame kahIe chIe. uttara : tamArI A vAta suNa (pramatta, mUcchita Adi) avasthAomAM paNa samAna che. athavA to 'mati vadhyA' A vAkyanI jema jJAna che ane upayoga nathI evuM tamAruM vacana vilakSaNa (= paraspara virodhI) che mATe sAMbhaLavA yogya nathI. tethI A nakkI thayuM ke jJAna ane darzana nAmanA be ja upayoga che, vaLI tenAthI bhinna (ekAMta nirvikalpa nAmano) koI upayoga nathI. atyAre (kahevAyelo) te be prakArano upayoga yathAsaMkhya = yathAnirdeza = nirdezanA krama mujaba = 'savilApoDanI ra' e nirdeza vAkya rUpa bhASyanA krama mujaba, (sAkAra) 8 bhedavALo 6. vinasya - 6 (uM. mAM.) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- darzanopayogazcaturbhedaH, tadyathA - cakSurdarzanopayogaH, acakSurdarzanopayogaH, avadhidarzanopayogaH, kevaladarzanopayoga iti // 2/9 // zabdaH saMkhyAniyamArthaH / nAtaH paraM vikalpamarhati, jJAnopayogo darzanopayogo vaa| tamevAdhunA saGkhyAniyamamAviSkaroti jJAnopayogo'STabheda ityAdinA bhaassyennoddesh-nirdeshruupenn| matijJAnopayoga iti / matijJAnAkArapariNAmastadAtmakatvamAtmanaH, tathA zrutajJAnAdiSvapi yojyam / iti zabdaH sAkAropayogaparisamAptyarthaH / itrtraapyjnyaanprismaaptye| ___ cakSurdarzanopayoga iti cakSurAlocanAkArapariNAma AtmanastadAtmakatvaM tadrUpatA, aupacArikanayazca jJAnaprakArameva darzanamicchati, zuddhanayaH punaranAkArameva saGgirate darzanamAkAravacca vijJAnam / AkArazca vizeSyanirdezo bhAvasya paryAyataH proktaH, sa 'ca darzanasamanantarameva sampadyate'ntarmuhUrtakAla bhASyArtha - darzanopayoga 4 bhede che, te A mujaba - (1) cakSudarzanopayoga, (2) acakSudarzanopayoga, (3) avadhidarzanopayoga, (4) kevaladarzanopayoga. 2 - hemagirA ane (anAkAra) 4 bhedavALo hoya che. "punaH' zabda saMkhyAnuM niyamana karavA mATe che, te A pramANe ke - 'jJAnopayoga ke darzanopayoga A 8 ke 4 bhedathI alaga bIjA koI vikalpa (= bhedone pAmato nathI.' atyAre te ja saMkhyAnA niyamane jJAnopayomoSTamenTa' ityAdi uddeza ane nirdeza rUpa bhASya vaDe pragaTa kare che. matijJAnopayoga eTale matijJAna svarUpa AtmAno pariNAma arthAt AtmAnuM tad (= matijJAna) AtmakapaNuM. te ja rIte zrutajJAnopayoga AdimAM paNa samajI levuM. bhASyagata ti' zabda e (jJAnarUpa) sAkAropayoganI parisamApti mATe che. (AnA pachI) bIje ThekANe rahelo 'rUti' zabda paNa ajJAna (rUpa sAkAra upayoga)nI parisamApti mATe che. (chelle rahelo ti' zabda paNa darzana rUpa anAkAra upayoganI parisamApti mATe che ema jANavuM.) cakSudarzana upayoga eTale cakSu vaDe Alocana (= darzana) svarUpa AtmAno pariNAma arthAt AtmAnuM tAdAtmakapaNuM (= cakSudarzanAtmakapaNuM), arthAt tarUpapaNuM (= cakSudana rUpapaNuM). sAkAra - anAkAra upayoganI samaja che aupacArika (= vyavahAra) naya e darzanane jJAnano prakAra ja mAne che. vaLI zuddha (= nizcaya) naya to darzanane anAkAra ja kahe che ane vijJAnane AkAravALuM (= sAkAra) kahe che. paryAya thakI vizeSita karIne bhAva (= padArtha) no nirdeza (= bodha) te AkAra kahevAyelo che. 2. viziSTa nirve mu. (uM. mAM.) / vizeSanirle (nopravAze -2/2012) 2. proca ra - (tro pravAse -2/2012)T Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhahasta sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/9 bhaavitvaat| AkAra parijJAnAcca prAgAlocanamavazyamabhyupeyam, anyathA prathamata eva pazyataH kimapIdamiti kuto'vyaktabodhanaM syAt ? yadi cAlocanamantareNAkAraparijJAnamutpAtata' eva puMsaH syAt tathA satyekasamayamAtreNa stambha - kumbhAdIn 'viziSya gRhNIyAt, na ca tathopalabhyate, api ca samayamapi sa gRhNIyAt ? na ca kevalinamantareNa samayagrahaNamasti / apare varNayanti - vartamAnakAlaviSayaM tu sadarthagrahaNaM darzanam, trikAlaviSayaM sAkAraM jJAnamiti / etadapi vArtam - vartamAnasya paramaniruddhasamayarUpatvAd vivecanAbhAvaH, tasmAcchadmasthAnAmanAkArAddhA'lpatvAdevAvyaktA, sAkArAddhA' cAntarmuhUrtikI vyaktA bhavati, na cAntarmuhUrtAduparyekatrAvadhAnamasti 'vastuni, svapratyakSametat, anAkArAddhA sAkArAddhA dvayaparAvRttizca prANinAM svabhAvAdupajAyamAnA svasaMvedyA hemagirA - 70 - (athavA lokaprakArAgata pAThAMtaranI apekSAe paryAyanI apekSAe bhAva (= padArtha)no vizeSa nirdeza te AkAra) ane te (AkAra) darzana bAda tarata ja thAya che. kAraNa ke A sAkAra upayogano sthitikALa aMtarmuhUrta hoya che. (eka vastuno sAkAropayoga chadmasthane vadhumAM vadhu aMtarmuhUrta hoya.) vaLI AkArasvarUpa vizeSa jJAnanI pahelA darzana avazya svIkAravuM joIe, jo na svIkArIe to zarUAtamAM ja jonArane 'A kAMIka paNa che' evo (sAmAnya) avyaktabodha kayAMthI thAya ? ane jo utpAtathI (= AraMbhathI) ja darzana vinA mANasane AkAra svarUpa vizeSa jJAna thAya to te rIte thatAM puruSa eka samayamAM ja staMbha, kuMbhAdione vizeSita karIne grahaNa kare, paNa te rIte to grahaNa thatuM jovAtuM nathI, ane bIjuM e ke uparokta (darzana vinA vizeSa jJAna thAya e) vAta mAnIe to te puruSa samayane paNa grahaNa karI zake evuM mAnavuM paDaze, paraMtu te to zakya nathI kemake samayanuM jJAna kevaLI vinA (koI chadmasthane) thaI zakatuM nathI. bIjAo ema kahe che ke vartamAnakALanA viSayavALuM sat (= vidyamAna) arthanuM grahaNa te darzana (= anAkAra) kahevAya tathA traNe kALanA viSayavALuM ane AkAra sahitanuM (= sAkAra) te jJAna kahevAya. (ahIM uttara A pramANe che -) A paNa vAta (ja) che (vAstavikatA nahIM) kAraNa ke vartamAna e paramaniruddha arthAt atyaMta sUkSma samayarUpa hovAthI temAM thanArA bodhanuM vivecana na thaI zake. tethI niSkarSa e thayo ke chAdyasthikono anAkAra upayogakALa avyakta hoya che kemake te atyaMta alpa ja che ane sAkAra (jJAna)no kALa vyakta rUpe hoya che kemake te aMtarmuhUrta pramANa che. vaLI (e vAta dhyAnamAM levI ke) eka vastu viSayaka avadhAna (= upayoga) e aMtarmuhUrtathI vadhu na hoI zake e (ApaNane sahune) pratyakSa che. anAkAra upayoga ane sAkAropayogano kALa ane A baMnenI parAvRtti (= kramathI parAvartana) e jIvamAtrane svabhAvathI 1. pAvata mu. saM. (mAM.)| ra. vize. tuM. mAM.| rU. vi sakrlRLI. mu. (i.) / 4. degvayaM savartha. - hyuM. / 1. vAdvADa'dhivAkhyAnta. mu. (tuM. mAM.)| 6. vastuni pratyakSa. prA. mu. (a.) / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti - ca 'nopahantuM zakyA'tibahubhirapi hetubhiH| atra ca yathA sAkArAddhAyAM samyamithyAdRSTyorvizeSaH, naivamasti darzane, anAkAratve dvayorapi tulytvaadityrthH| cakSurdarzanavadacakSurdarzanaM vAcyaM zeSendriyaviSayam, athavendriyanirapekSameva tat kasyacid bhaved yataH pRSThata upasarpantaM sarpa buddhyaivendriyavyApAranirapekSaH pshytiiti| avadhidarzanaM tu samyagdRSTareva, na mithyAdRSTeH, cakSurdarzanameva kila tasyeti pAramarSI shrutiH| kevalajJAnopayogapravAhavicchede'nAkArAddhA kevaladarzanamucyate svAbhAvikam, anAkAragrahaNakAlazca tatra nAkartumalamalpatvAd bhAvAt, na punastannAkaroti, yathA samayamAtreNAgRhNAnaH pumAn ghaTakamanya iti na vyapadizyate tadgrahaNazaktiyuktatvAd, alpiSThakAlatvAdazaktastadgrahe tathA bhagavAnapIti // 2/9 // - hemagirA utpanna thanArI ane svasaMvedya hovAthI (kALa ane parAvRtti) ghaNAM badhA paNa hetuo thakI khaMDita karavI zakya nathI. vaLI ahIM je rIte sAkAropayoganA kALamAM (labdhine AzrayIne) samyagdaSTi ane mithyAdaSTimAM taphAvata che e rIte darzanamAM (= anAkAra upayoganA kAlamAM) koI taphAvata nathI kAraNa ke samakitI ke mithyAtvI baMnene anAkAra upayogamAM to tulyatA hoya che. cakSudarzananI jema zeSa (cakSu sivAyanI) indriyaviSayaka acakSudarzananI paNa vyAkhyA karavI. athavA te acakSudarzana koIkane indriyathI nirapekSa ja hoya che kemake indriyanA vyApArathI nirapekSa puruSa pITha pAchaLathI jatAM sarpane buddhi (= AtmA) vaDe ja joI le che. huM sAkAra - anAkAra upayoganI sUkSma bhedarekhA che 'avadhidarzana to samyagdaSTine ja hoya, mithyAdaSTine na hoya kAraNa ke te (= mithyAdaSTi)ne (virbhAgajJAnanI avasthAmAM paNa) cakSudarzana ja hoya' evI parama RSionI zruti (= vyAkhyA) che. (arthAt A kArmagranthika mata che.) kevalIne kevalajJAnanA upayoganA pravAhanA vicchedamAM anAkAropayogano kALa te kevaladarzana kahevAya che ane te svAbhAvika che. vaLI je kevaladarzana rUpa anAkAra upayogano kALa che temAM AkArane grahaNa karavA mATe kevaLI samartha nathI kemake anAkAra upayogano kALa atyaMta alpa parimANavALo che paNa eno artha evo nathI ke pharI bIjA samayamAM paNa e kevaLI bhagavaMta te AkArane grahaNa karatAM nathI. jema eka samaya mAtramAM ghaTane nahIM grahaNa karanAro puruSa e anya (= jaDa) che e pramANe nathI kahevAtuM kemake te puruSa tene (= ghaTane) grahaNa karavAnI zaktithI yukta che paNa kALa atyaMta alpa hovAthI tene grahaNa karavAne samartha nathI. tema bhagavAna paNa anAkAra upayoganA grahaNa kALamAM AkArane grahaNa karavAnI zaktiyukta hovA chatAM kALa alpa hovAthI tene (= AkArane) grahaNa karavA (= jANavA)ne samartha nathI. / 2/9 2. nANadeg pu. (. mA.) 2. kSa pra. pu. (jaM.) 3. vAtaw - / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/10 sUtram :- saMmALio mutttAzrvara/20|| -. gandhati - evametat sarvagativartinAM jIvAnAmindriya- kaSAya- lezyAdivizeSavatAmapyavilakSaNaM lakSaNamuktam, te punarupayogalakSyAH katividhA jIvA iti prakArAntareNa tAvad dvaividhyaM varNayitukAma Aha saMsAriNo muktAzca (iti sUtram) / yadavaSTambhenAtmanaH saMsaraNam = itazcetazca gamanaM bhavi sa saMsAra: : karmASTakarUpaH, sa yeSAM vidyate te saMsAriNaH / athavA balavato mohasyAkhyA saMsArastatsambandhAt saMsAriNaH, nArakAdyavasthA vA saMsAraH, tadavasthAyogAt saMsAriNaH / mucyante sma muktAH / kuta iti cet ? anantaratvAt saMsArAditi vAcyam / ato nirdhUtAzeSakarmANaH saMsArAnmuktA' muktA iti vyapadizyante / = sUtrArtha :- jIvanA saMsArI ane mukta ema be bheda hoya che / / 2/10|| * hemagirA - 2/10 sUtranI avataraNikA : A pramANe sarvagatimAM rahenArA, indriya, kaSAya, leyA AdithI vizeSa arthAt bhinna bhinna svarUpane dhAraNa karanArA paNa jIvonuM A sAdhAraNa arthAt badhA ja jIvomAM ekasarakhuM vyAsa evuM upayoga lakSaNa kahevAyuM. vyAkhyAnA prathama prakAra evA svarUpathI jIvanA svarUpanI 2/1-2/9 sUtramAM vyAkhyA karyA pachI have te upayoga lakSaNathI oLakhavA yogya jIvo keTalA prakAranA che ? e pramANenA praznanA uttara rUpe vyAkhyAnA bIjA prakArathI sarva prathama jIvanA be bhedane varNana karavAnI icchAvALA zAstrakAra 2/10 sUtrane kahe che. saMsArano mutttAzva A 2/10 sUtra che. tenA avayavArthane khole che jenA AdhArathI AtmAnuM saMsaraNa = ahIMthI ahIM (eTale ke eka gatimAMthI bIjI gatimAM) gamana karavAnuM thAya che te saMsAra ane te 8 karma svarUpa che. te saMsAra vidyamAna che jeone teo saMsArI kahevAya athavA baLavAna evA mohanuM nAma saMsAra, te moharUpa saMsAranA saMbaMdhane laIne jIvo saMsArI kahevAya che. athavA nAraka Adi avasthA te saMsAra. te avasthAo rUpa saMsArane laIne jIvo saMsArI kahevAya che. -> che teo mukta. jeo mukAya zaMkA H konA thakI mukAya che ? samAdhAna : sUtramAM 'mukta' zabdanI najIkamAM tarata ja saMsArI (saMsAra) zabda rahyo hovAthI tenuM grahaNa karI, saMsArathI mukAyelA e pramANe kahevuM. AthI khaMkherI nAMkhelA samasta karmavALA arthAt saMsArathI mukAyelA jIvo 'mukta' e 1. saMsArAnmutttA kRti - muM. prA. / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mAdhyam - te navAH samAto dvividhA maryAnti saMsArano mugdhAra/20 || kinycaanyt| - sthiti : samasya kasmAllAghavaiSiNA nirdezo nAkAri sUriNeti ? ucyate - bhinnasvabhAvapratipAdanArthamubhayeSAm, saMsAriNo hi prAgabhihitIpazamikAdisvabhAvAstadvinirmuktAstu muktaaH| tathobhayatrobhayobahuvacanamAnantyapratipattaye, saMsAriNo'nantAH muktaashceti| saMsAriNAmAdAvupanyAsaH pratyakSa-bahubhedavAcyArthaM', tadanu muktavacanaM saMsAripUrvakatvaprasiddhyarthaM tatsAhacaryAdabhAvaniSedhArthaM c| ekaikAnekavikalpajJApanArtha - shcshbdH| saMsAriNAM tAvat samanaskAdibhedo'nantara eva vakSyate, muktAnAmapyanantara-paramparatadbhedAH bhASyArtha:- te jIvo saMkSepathI be prakAre hoya che - saMsArI ane muktAra/10 || vaLI bIjuM e ke - hemagirA pramANe kahevAya che. saMsArI - mukta padanI vicAraNA che prazna : lAghavanA icchuka evA vAcakapravarazrIe ("saMsArI" ane "mukta' pada vacce) samAsa karIne nirdeza kema nathI karyo? uttara : 'baMne bhinna svabhAvavALA che tevuM pratipAdana karavA mATe samAsa karyo nathI. tAtparya e che ke - saMsArI jIvo kharekhara pUrve kahevAyela aupazamikAdi svabhAvavALA che vaLI tenAthI (= aupazamikAdi svabhAvathI) mUkAyelA mukata che, evuM pratipAdana karavA mATe samAsa karyo nathI. sUtra tathA bhASya ema baMne ThekANe saMsArI ane mukta ema baMne padomAM bahuvacana e baMne jIvonI anaMtI saMkhyAne jaNAvavA mATe che, te A mujaba ke saMsArI jIvo anaMtA che ane mukata jIvo (paNa) anaMtA che. vaLI saMsArI jIvono prathama upanyAsa karavA pAchaLa e prayojana che ke A jIvo to pratyakSa che ane ghaNAM bhedathI vAcya (= ghaNAM bhejavALA) che. tyArabAda mukata pada che, e saMsAra pUrvakatAne arthAt mukta jIvo pahelA saMsArI hatA e vAtane jaNAvavA mATe ane saMsArI jIvonuM mukta jIvomAM sAhacarya hovAthI, jema saMsArI jIvono abhAva nathI tema mukta jIvono paNa abhAva nathI. ema muktAtmAnA abhAvano niSedha karavA mATe che. sUtrano '' zabda eka ekanA (= saMsArI ane mukta baMne jIvonA) aneka prakArane jaNAvavA mATe che temAM zarUAtamAM saMsArIonA samanaska vagere bhedo hamaNAM ja (A pachInA 2. samAraM vArtha: 2. vAgyArtha: prA. 5. (uM. va.) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/11 mUtram :- sAmanAmana(r)I: li2/12 - enthati - zAstraparisamAptideze vakSyante, pradhAna-guNabhAvakhyApanArtho vA cazabdo drssttvyH| te jIvAH samAsata ityAdi bhaassym| ta iti aupazamikAdibhAvabhAjaH samanantaravyAvarNitopayogalAJchanA jIvAH parAmRzyante, samAsataH = saMkSepAt dviprakArA bhavanti, na tu vistArAbhidhAnataH, tacca dvaividhyaM darzayati - saMsArabhAjo mupriAptAti aa2/20 || kiJcAnyadityanena sambandhamAcaSTe sUtrasya bhASyakAraH, jIvAdhikArAnupravRttAvanyadapi kiJcid bhedaantrmupdishyte| samanaskAmanaskAH (iti suutrm)| kRtasamAsanirdezAt saMsAriNa eva sambadhyante na muktAH, yadi ca muktA api sambadhyeran na tarhi samasya nirdizedAcAryaH, vizakalIkRtya pUrvavat spaSTamabhidadhyAda sUtrArtha - samanaska (= manavALA saMzI) ane amanaraka (= manarahita asaMjJI) e be prakAre jIva che. // 2 /11 || - hemagirA - sUtramAM)kahevAze tathA muktAtmAonA paNa anaMtara-paraMpara evA bhedo zAstranI parisamAptinA sthAnamAM (sUtra 10/7) kahevAze athavA to '' zabda e pradhAna ane gauNabhAvane darzAvavA mATe che evuM jANavuM. (bhAvArtha e che ke jIvanI pradhAna avasthA mukatAvasthA che ane bIjI gauNAvasthA che.) te navAH samAtaH' ityAdi bhASya che tene spaSTa karatA kahe che ke "te' evA padathI aupazamikAdi bhAvone dhAraNa karanArA tathA hamaNAM ja varNana karAyelA evA upayoganA lakSaNavALA jIvonI vicAraNA karAya che te jIvo saMkSepathI be prakAre hoya che paNa vistAra kathanathI nahi. (kAraNake vistArathI to saMsArI/mukta jIvanA potapotAnA aneka bhedo paDe che.) ane te be prakArane bhASyakArazrI dekhADe che, te A pramANe - (1) saMsArI ane (2) mukta. Im2/10 || jIvonA prakArAMtare be bheda che 2/11 sUtranI avataraNikA ziSya' evA bhASya pada dvArA vAcakazrI AgaLanA sUtranA saMbaMdhane kahe che. te A mujaba che - jIvano adhikAra AgaLathI cAle che, te jIvAdhikAranI anupravRttimAM (= anusaMdhAnamAM) bIjA paNa keTalAka bheda jaNAvAya che. samanAmanA ' A 2/11 sUtra che. temAM samAsayukta nirdeza karyo hovAthI (manamanA pada dvArA) saMsArI jIvo grahaNa karAya che, mukata jIvo nahIM. vaLI jo mukata jIvone 2. "navRttAdeg - 5 (uM. ja.)T Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- samAsatasta eva jIvA dvividhA bhavanti - samanaskAzca amnskaashc|| - sthiti - smstmev| kRtasamAsa nirdeze cAyamabhiprAyaH - naiSa saGghAto 'vizakalIbhUtaH prayujyate vizeSaNatayA, kintu saMhatarUpa evaikasya sambhavato vizeSaNamiti, ubhayasambhavazca saMsAriNAm, na muktAnAm, athavA vyAkhyAnAd vizeSapratipattiH - saMsAriNo'bhisambadhyante, na muktAH, athavA nedaM vidhAyakam, kintvanuvAdakam, yeSAM nAmAmnAye'bhihitaM samanaskAmanaskatvaM teSAmevAnUdyate siddhAnAM punaramanaskatvameva, nobhymiti| apare punaryogamuttaraM vibhajante - saMsAriNa' iti, yathoktalakSaNAH saMsAriNo bhavanti, tataH saMsAriNa ityanuvartamAne trasa-sthAvarA' iti, anye punaH sUtrameva viparyAsayanti vibhajya, prAk tAvat bhASyArtha- saMkSepathI te ja jIvo be prakAre hoya che - samanaska (= manavALA) ane amanaka (= mana vinAnA). - hemagirA paNa grahaNa karavA hota to AcAryazrI sUtramAM samAsa karIne nirdeza na karata, paNa (baMne padone) chUTA pADIne pUrvanA sUtranI jema spaSTa rIte asamasta = alaga-alaga ja kahyA hota. tathA (sUtramAM) samAsa yukta padano nirdeza karavAmAM A abhiprAya che ke A samUha rUpa je vizeSaNa che, tene chUTuM pADI vizeSaNa tarIke teno prayoga na karavo kintu samAsa rUpe ja prayoga karavo, kemake A baMne bhedo bemAMthI je eka prakAranA jIvana vizeSaNa tarIke saMbhave che te ekanuM vizeSaNa che ane A baMne bhedo saMsArIone saMbhave, mukta jIvone nahIM athavA to sUtranA vyAkhyAna thakI ja vizeSa pratipatti thAya che ke A be bheda dvArA saMsArI jIvo grahaNa karAya che, mukta jIvo nahi athavA to ema samajavuM ke A sUtra navA lakSaNa ke bhedanuM vidhAna nathI karatuM (= vidhAyaka nathI) paNa anuvAda kare che arthAt zAstrokta vAtane pharI kahe che. te A pramANe ke - je jIvo (= saMsArI jIvo) zAstramAM 'samanaska ane amana' tarIke kahevAyA che te (saMsArI) jIvo ja samanaska ane amanaska tarIke ahIM pharI kahevAya che. vaLI siddha bhagavaMto to amanaska ja che paNa ubhaya svarUpe nathI. anya mate thatI sUtra racanAnuM nirasana che bIjA keTalAka AgaLanA 2/12 sUtrano vibhAga kare che arthAt 2/11 sUtramAM nAmanA ' pachI "saMsAra:' evuM 2/12 sUtra joDe che ane teno artha A pramANe kare che ke - yathokata (= samanaska ane amanaska) svarUpavALA saMsArIo hoya che (evo 2/12 sUtrano artha karI) tyAra pachI "saMsAri:' padanI anuvRtti AgaLanA 2/132 sUtramAM laI 'tra-sthAvarA' 2. vivanI - pA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/11 - asthati - 'saMsAriNaH' pazcAt 'trasa-sthAvarAH' tataH 'samanaskAmanaskA' iti, tadetadayuktamanAcAryatvAt / adhunA sUtrArthaH - samAsatasta evetyAdi bhASyam / punarapi saGkSepAdeva dvaividhyamabhidhIyate, jIvA iti prekSApUrvakAritayodacIcarad, idaM kaSati cetasi sUrermuktAnAmapyabhisambandhaprasaGgaH samanaskAmanaskatvenetyato jIvAH prativiziSTAyurdravyasahitAH parigRhyanta iti siddhvyudaasH| samanaskAzceti saha manasA samanaskAH , tdvirhitaastvitre| kiM punastanmano yena sambandhAt samanaskA iti vyapadizyante ? ucyate , dvividhaM tad dravyabhAvabhedAt, tatra mano'bhinirvRttyai yad dalikadravyamupAttamAtmanA sA manaHparyAptirnAma karaNavizeSaH, tena - hemagirA - (2/12) e pramANenuM sUtra svIkAre che. anya keTalAka to vaLI sUtrane alaga karIne sUtrano ja viparyAsa kare che te A rIte ke prathama "saMsAriVT:' 2/11 sUtra enI pachI traNa sthAvarATa' 2/12 tyArabAda "manakjhAmanA ' 2/13 e pramANe sUtro banAve che paNa A vAta ayukta che kAraNake anya rIte sUtra racanAra e AcArya nathI arthAt prAmANika vyakti nathI. (sUtra racanA aMgenI prAsaMgika vicAraNA karI.) hamaNAM sUtrano artha vicArAya che. sUtranA artharUpe "masitata ava' ityAdi bhASyane kahe che. te A pramANe ke pharI paNa TuMkamAM ja jIvanA be prakAra kahevAya che. bhASyamAM 'navA?' evuM pada caturAIpUrvaka kahevAyuM che. te A mujaba - AcAryazrInA manamAM e skurita che ke jo mAtra te parva" lakhIe ane navA' pada na lakhIe to pUrva sUtramAM saMsArI ane mukta jIvonuM prakaraNa cAlatuM hovAthI samanaska ane amanaska tarIke "te va' padathI muktAtmAone paNa grahaNa karavAno prasaMga Avaze. AthI viziSTa evA AyuSyakarma rUpa dravya sahitanA saMsArI jIvone grahaNa karavA mATe 'navA' evuM pada grahaNa karAya che. A pramANe siddhonI bAdabAkI thaI. have "samanAzva' ityAdi bhASyanA arthane kahe che te A pramANe - mana sahitanA jIvo samanasaka kahevAya che ane manathI rahita jIvo amanaska kahevAya che. dravya mana ane bhAva mananI oLakha che prazna: te 'mana' e zuM vastu che ke jenI sAthe saMbaMdha thavAthI jIvomAM 'samanaskA' e pramANe vidhAna karAya che ? uttara : te "mana" dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAre che. temAM prathama dravyamananuM svarUpa dekhADatAM kahe che ke (utpattinA prathama aMtarmuhUrtamAM ja) mananA nirmANa mATe (kAyayoganA mAdhyame) je (audArika ke vaikiya vargaNA rU5) dalika dravya AtmA dvArA grahaNa karAyuM hoya te manaparyApti 2. nivRttI (7) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 77 bhASyam :- tAn purastAr (a. 2, sU. 2) vakSyAmaH ||ra/zA -* gandhahasti karaNavizeSaNa sarvAtmapradezavartinA yAnanantapradezAn manovargaNAyogyAn skandhAM zcintArthamAdatte te karaNavizeSaparigRhItAH skandhAH dravyamano'bhidhIyate / bhAvamanastu jIvasyopayogazcittacetanAyogAdhyavasAnAvadhAnasvAntamanaskArarUpaH pariNAmaH / zrutajJAnAvaraNakSayopazamanAya caitanmano rUpaM karaNamiSyate'rhadbhiH, dhAraNA ca manoyuktasyaiva' jantorbhavati, netarasyeti / atra ye dravya-bhAvamanobhyAmubhAbhyAmapi yuktAste samanaskAH, ye punarbhAvamanasaivopayogamAtreNa manaH paryAptikaraNavizeSanirapekSeNa yuktAstayamanaskAH, 'eSAM manaHparyAptikaraNanirvRttyabhAvAt cetanA 'tu na tathA paTIyasI bhavati yathetareSAM dravya-mano'vaSTambhAd, vRddhayaSTisthAnIyadravyamano'vaSTambhena saMjJinaH spaSTamanucintayanti / tatpravibhAgazcAyam - - nAra-veva-rmavyuAntimanuSya-tirthaMgyuMH samanA, , zeSAstvamanaskAH, bhASyArtha :- teone AgaLa (2/25 sUtramAM) kahIzuM. / / 2/11 // - hemagirA nAmanuM karaNa vizeSa che. AtmAnA sarva pradezomAM rahelA te karaNa vizeSathI je anaMta pradezavALA manovargaNA yogya skaMdhone jIva ciMtana manana karavA mATe grahaNa kare che, te karaNa vizeSathI grahaNa karAyelA evA skaMdho dravyamana kahevAya che. vaLI jIvano upayoga te bhAvamana kahevAya che arthAt citta, cetanA (aMtarmana svarU, yoga, adhyavasAna, avadhAna, svAMta, manaskAra rUpa pariNAma te jIvano upayoga kahevAya che. vaLI zrutajJAnAvaraNanA kSayopazama mATe A bhAvamana rUpa 'karaNa' tIrthaMkaro dvArA icchAya che. vaLI (koIpaNa viSayanI) dhAraNA (paNa) manayukta jIvane ja hoya che, bIjA (manarahita jIvo)ne na hoya. ahIM (prastutamAM) je jIvo dravya ane bhAva ema baMne manathI yukta hoya teo 'samanaska' jANavA, paNa je jIvo manaHparyAsi rUpa karaNavizeSathI nirapekSa evA mAtra upayogarUpa bhAvamanathI ja yukta che teo amanaska kahevAya che. vaLI A jIvone (dravyamanane banAvanArI) manaH paryAsirUpa karaNa (= zakti vizeSa)nI nivRttino abhAva hovAthI temanI cetanA tevI vadhu paTu nathI hotI ke jevI dravya mananA sahAyathI bIjAonI (= samanaskonI) hoya che. jema vRddha puruSa lAkaDInA sahAre sugamatApUrvaka cAle che tema saMjJI jIvo dravya mananA sahAre spaSTa rIte ciMtana kare che. (vRddhanI lAkaDI sarakhuM saMkSI jIvanuM dravyamana che.) samanaska ane amanaska jIvono vibhAga A che nAraka, deva, garbhaja manuSya ane garbhaja tiryaMca samanaska hoya mukhyate - pA. / 6. citArtha. (haM. mAM.)| 2. vastAr - pA| rU. paNamanatA - mu. (mAM.)| 4. 6. caiva ca khanto. - mu. (a. mAM.)| 6. TyAM ca mana:. mAM, jIM. rA. / 7, vAt 8. tu tathA paTI. - mu. (TyuM. mAM.)| sA cetanA - mu. (a. mAM.) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/12 sUtram :- saMsAritra-sthAvara:2/12A. - sthiti che tAn puratAtvakSyAmi ti (mAgekha) saMjhina saMmanA :", puro maviSyati sUjhe (ma. 2, TU. ra1) vyAkhyAsyAmaH samanaskAmanaskavizeSamiha punarbhedamAtrAkhyAnamityAvedayati bhASyakAra iti // 2/11 // atha jIvaprakArAntarasaGgrahaprastAvamevopajIvayannAhAcAryaH - saMsAriNastrasa-sthAvarAH' (iti suutrm)| itaH prabhRti saMsAryadhikAra eva A ajIvakAyAdhyAyAd veditvyH| muktAH punardazame'dhyAye vkssynte| uktalakSaNaH saMsAraH, sa yeSAmasti te tthocynte| nanu ca saMsAriNo muktAzceti iha sUtre yat saMsArigrahaNaM tadevAnantarasUtrasambandhitamadhikariSyate nArthaH punaH saMsArigrahaNena / ucyate - pUrvakaM saMsArigrahaNaM bhedakathanAbhiprAyeNa jIvAnAmavAci, tacca sUtrArtha - saMsArI trasa ane sthAvara ema be bhede che. 2/12 T. - hemagirA che, vaLI zeSa jIvo amanaska hoya che. 2/12 sUtranI avataraNikA - have jIvonA anya (anya) bhedonA saMgrahanA avasarano ja Azraya karatA AcAryazrI 2/12 sUtrane kahe che. 'tAna puradvasthA" e bhASya dvArA bhASyakArazrI jaNAve che ke - "niH saMmanA: evA AgaLa AvanArA sUtra 2/25mAM ame samanaska ane amanacchanA vizeSa (= taphAvata)ne kahIzuM, ahIM to mAtra teonuM bheda rUpe ja kathana che. 2/11 | saMsAritra-sthAvara:' A 2/12 sUtra che. A sUtrathI mAMDI saMsArI jIvono adhikAra ja cAlu thaze, je ajIvAya nAmanA pAMcamA adhyAya sudhI jANavA yogya che, vaLI mukta jIvo to 10mA adhyAyamAM kahevAze. (have 2/12 sUtranI vyAkhyA kare che te A pramANe ke) saMsAra zAstromAM kathita svarUpavALo che. te saMsAra jeone che teo saMsArIo kahevAya che. che trasa jIvonA lakSaNa che praznaH ahIM "saMsAuiro muza' evA 2/10 sUtramAM je "saMsAra:' padanuM grahaNa karyuM che ane jeno anaMtara 2/11 sUtramAM anuvRtti dvArA saMbaMdha karAyo che te ja "saMsArin:' padano ahIM adhikAra cAlaze, mATe pharI (prastuta sUtramAM) "saMsArin:' padanuM grahaNa karavAno koI artha nathI? uttara : jIvonA bheda kahevAnA abhiprAyathI pUrve (2/10) sUtramAM "saMsArikha:' padanuM grahaNa kareluM che ane te saMsArI padano saMbaMdha (= anuvRtti) enA pachInA samanAmanA : 2. degsA: sthAvara: 1ra/ rA - 4 2. vyAyAma: pa. 3. bannadeg - 4 4. degtratA: sthAvara:- mu. (uM. mA) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- 'pRthivyambu-vanaspatayaH sthaavraaH||2/13|| bhASyam :- saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti- vasAH sthAvarAzca // 2/12 // - Wti - samanaskAmanaskasUtre prayatnataH sambandhamupanItaM nottaratra pravartitumutsahate, idaM punarna bhedapratipattaye, kintu yaditaH prabhRti vakSyate A caturthAdhyAyaparisamAptestat sarvaM sNsaarinnaamitydhikriyte| te ca saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti, tadyathA - trasAH sthAvarAzceti / parispaSTasukha-duHkhecchA-dveSAdiliGgAstrasanAmakarmodayAt trasAH, aparisphuTasukhAdiliGgAH sthAvaranAmakarmodayAt sthAvarAH, Adau ca trasAbhidhAnaM sukhagrahaNArtham, spaSTaliGgatvAt, samAsa ubhayeSAM parasparasaGkamArtham, trasAH sthAvareSu sthAvarAH traseSu *mRtvopanIyanta tiAra/rA. evaM tAvat saMsAriNo dvaividhyena vikalpitAH - trasAH sthaavraashceti| tatra sthAvarAneva tAvad va: - "thavu-vanaspatayaH sthAvarA (ta sUtrama) I sUtrArtha - pRthvI, pANI ane vanaspati e sthAvara jIvo che. ll 2/13 bhASyArthI - saMsArI jIvo be prakAre hoya che - trasa ane sthAvara. 2/12 hemagirA - (2/11) sUtramAM prayatnathI grahaNa karela che paraMtu te enA pachInA (2/12) sUtramAM AgaLa pravRtta thavA mATe utsAhI thatuM nathI, e kAraNe A sUtramAM "saMsArikha:' pada pharI grahaNa karAyuM che. vaLI vizeSa e jANavuM ke A ":' pada e (ahIM 2/12 sUtramAM) saMsArIonA bhedanI pratipatti (= bodha) karAvavA mATe nathI kahevAyuM, paraMtu A sUtrathI mAMDI cheka cothA adhyAyanI samApti sudhImAM je kahevAze te sarve saMsArI jIva aMge kahevAze, A pramANe saMsArI jIvono adhikAra sUcavavA grahaNa karAyuM che. (have saMsArino... ityAdi bhASyano artha karAya che, te A pramANe) te saMsArI jIvo be prakAre che, te A mujaba ke trasa ane sthAvara. trasa nAmakarmanA udayathI ati spaSTa evA sukhanI icchA ane duHkhano dveSa vagere cihno jemAM che tevA jIvo trasa" kahevAya. temaja sthAvara nAmakarmanA udayathI jemanA sukha-duHkhAdi cihno aspaSTa che te jIvo 'sthAvara' kahevAya che. vaLI trasa jIvo upara kahyA mujaba spaSTa cihnavALA hovAthI teono bodha sukhethI thAya te mATe tenuM vidhAna prathama karyuM che. trasa jIvo marI sthAvaromAM ane sthAvara jIvo trasomAM pedA thAya che evuM baMnenuM paraspara saMkramaNa jaNAvavA mATe tra-sthAvara:' evo samAsa karyo che 2 /12 | 2/13 sUtranI avataraNikAH A pramANe hamaNAM saMsArI jIvanA tra-sthAvara ema 2.4. pRthakavana - pA (uM. mAM.) 2. punameM . pa. rU. mRtvopayata (mAM. uM. 1.) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/13 bhASyam :- tatra pRthvIkAyikAH, apkAyikAH, vanaspatikAyikAH ityete trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti / 80 -. gandhatti - nanu = yazoddeza nirdezaH rtavya:, 'prathamataH trasA vartAvyA: tataH sthAvarAH| 3jyate - prekSApUrvakaarityaa''caaryenn svaracitavyavasthAM bhittvA sthAvarAstAvadabhihitAH / kA punarasau prekSApUrvakAritA ? bhaNyate - vakSyatyuttarasUtraM 'tejo- vAyU dvIndriyAdayazca trasA:' (2/14), tatra indriyaprakaraNamadhItya vakSyati 'vAyvantAnAmekam (a. 2, sU. 23) tatrAyamarthaH pRthivyAdInAM vAyvantAmekendriyaM sparzanaM bhavati, yadi punaH pUrvaM trasAbhidhAnaM kuryAt pazcAt sthAvarAnabhidadhyAt tathA sati gauravaM jAyeta, ato - bhASyArtha :- tyA (= trasa ane sthAvara e be bhedomAM) pRthvIkAyika, aplAyika ane vanaspatikAyika ema A 3 prakAre sthAvara jIvo hoya che. 2/12 / / - hemagirA - be vikalpo kahyA. tyAM (= jIvanA be vikalpomAM) prathama sthAvarone ja ame (2/13 sUtramAM) kahIe chIe. 'pRthivyavu-Ta -vanaspataya: sthAvAH' A 2/13 sUtra che, enA avayavArthane kahe che. zaMkA : je pramANe uddeza karela hoya te mujaba ja nirdeza karavo joIe, (tame pUrva sUtramAM prathama trasano uddeza karela che tyArabAda sthAvarano) tethI prathama trasa jIvo kahevA yogya che, tyAra bAda sthAvara jIvo kahevA yogya che. samAdhAna : caturAI pUrvaka AcAryazrI dvArA pote racelA sUtranI vyavasthA toDIne prathama sthAvara jIvo kahevAyA che. prazna H A kaI buddhimattA che ? uttara : AgaLa ''tenovAyu dvIndriyAya traNA:'' (= teukAya, vAyukAya ane beindriya vagere jIvo trasa che) ema 2/14 sUtrane AcAryazrI kahevAnA che. tyAra pachI tyAM (= bIjA adhyAyamAM ja) (sUtra 15thI 22 dvArA ) indriya prakaraNane kahI 'vAcvantAnAmem' ema 2/ 23 sUtrane kaheze. tyAM A artha che - pRthvIkAyathI mAMDIne vAyukAya sudhInA jIvone sparzanAtmaka = sparzana svarUpa eka indriya hoya che (Ama pUrvamAM sthAvara kahyA bAda trasanuM vidhAna karatAM AgaLa jIvomAM indriyanI saMkhyA batAvavAmAM sUtra lAghava thAya che). jo vaLI pUrvamAM trasa jIvanuM vidhAna (vyAkhyA) kare ane pachIthI sthAvara jIvone kahe to te rIte thavAthI graMtha gaurava thAya. AthI lAghavane icchanArA AcAryazrI dvArA (A rIte) kramano bheda karAyo che. ?. prathamaM - mu (mAM, jIM. pA.)| 2. 3jyante - mu (haM. mAM.)| rU. tathA (tevA) gaurava - mu. (haM. mAM.)| 4. arthatApa. - mu. (haM. mAM.)| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - nyukti lAghavaiSiNA satA kramo bhinnH| tatretyanena sUtraM sambandhayati, tatra = dvitaye prastute sthAvarAstAvaducyante pryojnaarthm| pRthivIkAyikA ityAdi bhaassym| nanu ca sUtre kAyagrahaNaM nAsti, bhASye 'kathamakasmAd vihAyaso'pataditi ? ucyate - 'lAghavArthinA sUtre nopAttam, vinA'pi tena siddheH, bhASye tu yatheSTamadhikamapyuccAryate suutraarthmmunycteti| tatra pRthivyeva kAyaH pRthivIkAyaH, sa yeSAM vidyate te pRthivIkAyikAH / / nanu ca laghutvAt prakamasya bahuvrIhau sati tadabhihitatvAnmatvarthIyena na bhAvyam, tatazca pRthivI kAyo yeSAM te pRthiviikaayaaH| satyamevametata - tathApyanaravanti cakrANItyevamAdyanekaprayogadarzanAt sAdhutvamatrApi pratipattavyam / athavA pRthivIkAyAdayo jAtizabdAstatazca matvarthIyaH siddhaH kRSNasarpavadvalmIka -- hemagirA - tatra' evA A zabda dvArA bhASyakArazrI sUtrano saMbaMdha joDe che, te A pramANe ke tyAM eTale ke (pUrva sUtranA) prastuta be bhedamAM (= tra-sthAvaramAM) lAghava karavAnA prayojanArthe sarva prathama sthAvaro kahevAya che. che "pRthvIkAya" padanI vyutpatti che pRthavIyaT?'... prazna : mULa sUtramAM to '' padanuM grahaNa karela nathI to bhASyamAM kaI rIte A pada akasmAta (= ekAeka) AkAzamAMthI AvI paDayuM? uttara : lAghavanA arthI vAcakapravarazrIe sUtramAM '' pada mukyuM nathI kAraNake tenA vinA paNa arthabodha thAya che. vaLI bhASyamAM to sUtranA arthane nahIM choDatAM evA bhASyakArazrI potAnI icchAnusAra (= sUtrano artha je rIte vadhu spaSTa thAya te rIte) adhika paNa uccArI/ lakhI zake che ema jANavuM. tyAM(= sthAvaramAM) prathama pRthvIkAya zabdano vigraha A rIte che - pRthvI e ja kAya te pRthvIkAya. te pRthvIkAya vidyamAna che jeone te pRthvIkAyika jIvo. praznaH bahuvrIhi samAsa kahetAM tenI aMtargata 'matu' artha kahevAI jato hovAthI prastuta (uparokta) sAmAsika padamAM lAghava che tethI 'matu" (svAmidarzaka) pratyayathI vigraha na karavo paraMtu pRthvIkAya che jeone te pRthvIkAya jIvo (A pramANe vigraha karavo) paryApta che. uttara : tamArI A vAta sAcI che. to paNa 'navanti ' (= ArA vagaranA cako) ityAdi aneka prakAranA prayogo dekhAtA hovAthI ahIM (= "pfthavI?i ' pada) paNa (masvargIya rU pratyaya upara mujaba) nirdoSapaNe svIkAravA yogya che. athavA (= bIjI 2. tharna madirA chuM. mAM. 2. nAkhavA .. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/13 bhASyam :- tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH shuddhpRthivii-shrkraa-vaalukaadiH| - pati - nyAyeneti, evamitarayorapi yojyametat / itishbdo'rthpdaarthkH| trividhA eva sthAnazIlA bhavanti jIvAH pRthivyAdayaH, na punaH sthAvaranAmakarmodayanirvRttAnAM traividhyaM nirdhAryate, tejo-vAyvorapi tnnitteritit| __sthUlottaradvayAdhAratvAdAdau nyastA pRthivI, tadanvApastadAdheyatvAllezyA-pratyekazarIrAsaGkhyeyatvasAmyAcca, tato vanaspatiranantatvAt, samAsazca prsprsngkrmjnyaapnaarthH| adhunA svasthAna eva pRthivyAdInAmanekaM bhedamAcikhyAsurAha - pRthivIkAyo'nekavidha bhASyArtha * tyAM (= 3 sthAvaramAM) pRthvIkAya zuddha pRthvI, zarkarA, vAlukA = retI Adi aneka prakAre che. - hemagirA - rIte samajIe to) pRthvIkAya Adi jAtivAcaka zabdo che ane tethI temAM matvarthaya prayoga prasiddha ja che, jema UTHIvavamI (= kALA sarpavALo rAphaDo). A pramANe itara (aplAya ane vanaspatikAya rU5) be bhedomAM paNa A matu svayaM yojI levo. "rUti' zabda e te arthavAcaka che zabdavAcaka nahIM. arthAt pRthavIyA vagere padono 'pRthivIkAya vagere zabdo e artha na karavo paraMtu pRthivIkAyika vagere jIvo e artha karavo, ema "ti' zabda dvArA bhASyakArazrI jaNAve che. pRthvI Adi 3 prakAranA ja jIvo sthira svabhAvI hoya che (arthAt eka ja sthAna para rahevAnA svabhAvavALA hoya che), ema nirdhAraNa karavuM paNa "sthAvara nAmakarmanA udayathI (sthAvara rUpe) banelA (= utpanna thayelA) jIvonA 3 prakAra hoya che ema nirdhAraNa na karavuM kAraNake tejasakAya ane vAyukAya paNa sthAvara nAmakarmanA udayathI banelA/utpanna thayelA che. sUtramAM rahela pRthvIkAya Adi padomAM kamanA hetuo che pRthvIkAya e sthUla ane pachInA baMneno (= aplAya ane vanaspatikAyano) AdhAra hovAthI (sUtranA kramamAM) pRthvIkAyano prathama upanyAsa karela che. tenA pachI aplAyane darzAvela che. kAraNake te aplAya pRthvI upara rahenAra (= Adheya) che tathA vezyA, pratyeka zarIra ane asaMkhyAtapaNuM A 3nI daSTie pRthvI ane aplAya samAna che. tyAra pachI vanaspatikAyane kahyAM kemake te anaMta che. vaLI traNemAM paraspara saMkramaNa thaI zake che, te jaNAvavA mATe traNeno samAsa karela che. atyAre svasthAnamAM ja (= pRthvIkAya AdinI vAta cAle che, emAM ja) pRthvI AdinA aneka bhedane jaNAvavAnI icchAvALA bhASyakArazrI "pfzvAronekavidha...' ityAdi bhASyane 2. mitaretarof prA. 2. nirdhAti prA. 5. (uM. mA.) 3. jJAnArtha: prA. pu. (ja.) 4. peDhaE.(uM. .)1 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam --- asthati 0 ityAdi bhaassym| pRthvIkAyajAtyanatikrameNAnekabhedatA darzyate 'zuddhapRthivI vakSyamANazarkarAdibhedarahitA mRttikArUpA gomayakacavarAdyanekendhanarahitA vA, tathA 'zarkarApRthivI = parilaghukAzma-zakalavyatimizrA, vAlukApRthivI = vAlukAvyatimizrA mRttiketi| Adizabdenopala -shilaa'-lvnnossaa'yNstrghutaapratIsa-rAta-suvara-vairavaBritAta-di -anaHzitA-"cAnnana-pravAtA" bhrapaTa lAbhravAlikA2-'gomedaka: -'rucakAGk-"sphaTika-'lohitAkSa- mrkt-"msaargll-bhujgendrniilva-riva-raMsagarma-puta-sauthi -sUryanti -vaidurya - hemagirA - kahe che - pRthvIkAyanI jAtine oLaMgyA vagara arthAt pRthvIkAya jAti jemanI che te pRthvIkAyanA aneka bheda (bhASyamAM) darzAvAya che. te A mujaba : (1) zuddha pRthvI = AgaLa kahevAtAM kAMkarA vagere bhedathI anya evI mATI rU5 pRthvI athavA chANa, kacaro vagere aneka prakAranA IMdhana vinAnI pRthvI (zuddha pRthvI tarIke jANavI), (2) zarkarA pRthvI = atyaMta nAnA pattharanA TukaDAthI mizrita pRthvI, (3) vAlukA pRthvI = vAlukA (nadI AdimAM utpanna thanAra, sUkSma kaNI/jhINI retI)thI mizrita mATI. bhASyanA zabdathI have kahevAtAM sarve bhedo levA te A pramANe : (4) upala = goLa patthara, nAnA nAnA pattharo temaja pASANo, (5) zilA = moTA pattharo, caTTAno, lAkaDAnA AdhArabhUta patthara, (6) lavaNa = namaka (= khANamAM utpanna thayelA seMdhA, saMcaLa vagere ane samudramAM utpanna thayeluM mIThuM), (7) uSa = ukhara bhUmi (= khArI jamIna/dhAnya ugavAne ayogya bhUmi), (8) aya = loDhuM, (9) trapu = rAMgo (= jasata) nAmanI dhAtu, (10) tAmra = tAMbu, (11) sIsaka = sIsuM, (12) rajata = cAMdI, (13) suvarNa = sonuM, (14) vairavaja = hIro, (15) haritAla = haratAla, (16) hiMgaloka = hiMgula, (17) mana:zIla = manasIla, (18) samyaka = pAro, (19) aMjana = sauvira nAmanuM aMjana (= sUramo), (20) pravAla = vidrama = muMgA, (21) abhrapaTala = abhrakanA paDa, (22) abrAlikA = abhraka mizrita retI (= jIrolikA, je camakatI hoya che). bAdara pRthvI vize maNinA prakAro che (bAdara pRthvI aMge maNinA 18 prakAro che) (1) gomeThaka = gomedha (= karketana ratna), (2) rUcaka = rUcaka ratna (= atasI puSpanA varNavALuM rAjavartimaNi), (3) aMka = aMka (= kAMka) ratna, (4) sphaTika = saphaTika ratna, (5) lohitAkSa = lohitAkSa ratna, (6) marakata = marakata ratna, (7) masAragala = masAragalla ratna, (8) bhujaga = bhujagamocaka ratna (jenA jaLa chaMTakAvanA prabhAve sarpanuM jhera dUra thAya), (9) IndranIla = IndranIla maNi, (10) caMdana A. yAtrA . s... B. meDha 5. (uM. va.) 9. vAva | D. candrasUrya mu. (.4.) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/13 - hati - 1"jalakAntaprakArAH sarve bAdarapRthivIkAyabhedA graahyaaH| ete ca zuddhapRthivyAdayaH svAkarasthA eva prAyazcaitanyaM bibhrati, gomaya-kacavarasavitRtApAdisamparkAt tu tacetanA api jAyante, eSAM ca bAdarANAM yatraiko jIvastatrAsaGkhyeyairniyamato bhAvyam sthAnamapi caiSAM pRthivyaSTakAdholokapAtAla-bhavana-narakaprastarAdi, aparaM sUkSmapRthivIkAyAH srvlokvyaapinH| ubhayeSAmapi caiSAmamI paramarSipraNItapravacanaprasiddhA bhedA veditavyAH paryAptakAparyAptakazarIratrayAGgulAsaGkhyeyabhAgazarIra-sevArtasaMhanana-masUracandrakaeNsaMsthAna-kaSAya-saMjJAcatuSkAdya-lezyAtrayasparzanendriya-vedanA-kaSAya-mAraNAntikasamudghAtAsaMjJitva-napuMsakaveda-paryApticatuSTya-mithyAdarzanA - hemagirA - = caMdana ratna (= caMdana samAna gaMdha, varNavALuM ratna), (11) airika = geru ratna, (= rUdhira nAmanuM lAlavarNanuM maNi), (12) haMsagarbha = haMsagarbha ratna (= haMsa ratna), (13) pulaka = pulaka ratna, (14) saugaMdhika = saugaMdhika ratna, (15) caMdrakAMta = caMdrakAMta (= caMdraprabha) maNi, (16) sUryakAMta = sUryakAMta (= raviprabha) maNi, (17) vaiDUrya = vaiDUrya ratna (= mayUranA kaMThanA varNavALo maNi), (18) jalakAMta = jaLakAMta (= pANInA varNavALo = pANImAM laIne jatAM pANInA be bhAga thaI jAya te) maNi Adi sarve bAdara pRthvIkAyanA bhedo jANavA. vaLI A zuddha pRthvI Adi jIvo potAnI khANamAM rahelA hoya tyAM sudhI ja prAyaH caitanyane dhAraNa karanArA (= sacitta) hoya che. vaLI khANamAM ja chANa, kacaro ke sUryanA tApa AdinA saMparkathI vinaSTa cetanAvALA (= acitta) paNa thAya che. vaLI jyAM (= je sthAnamAM) A bAdara pRthvIkAya jIvono (= jIvomAMthI) eka jIva hoya tyAM niyamA asaMkhyAta jIvo hoya che. A bAdara pRthvIkAya jIvonuM sthAna 8 pRthvI tathA adholokanA pAtALa kaLazo, asura vagerenA bhavano ane narakanA pratara vagere jANavA. vaLI sUkSma-pRthvIkAya jIvo sarva lokamAM vyApIne rahelA che. tathA A (sUkSma ane bAdara) baMne pRthvIkAya jIvomAM zrI tIrthaMkara paramAtmA praNita pravacanamAM prasiddha evA A bhedo (= vizeSatAo) jANavA. te A rIte - paryAptaka, aparyAptaka 3 (audArika, taijasa, kArmaNa) zarIra, aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jevaDuM zarIra, cheva saMghayaNa, masuranI dALa ane caMdramA jevo AkAra, kaSAya catuSka, saMjJA catuSka tathA kRSNa, nIla, kApota ema Agha 3 lezyA, sparzanendriya, vedanA, kaSAya ane mAraNAMtika (ema 3) samughAta, asaMjJIpaNuM, napuMsakaveda, 4 (AhAra, zarIra, indriya, zvAsozvAsa) paryAmi, mithyAdarzana, acakSudarzana, ajJAna, kAyayoga, sAkAra ane anAkAra upayoga, AhAra Adi A. vijAta . B. thoDatha: patina? - . . (uM. jA.) c. "vandra prA. 5. (uM. mA.)T D. degsaMnipudeg prA. 5. (. jA.) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 85 --- gandhahasti . cakSurdarzanAjJAna-kAyayoga-sAkArAnAkAropayogAhArAdiprakArAH, vizeSastu bAdarapRthivIkAyAnAmAdyAzcatasro lezyAH, zeSaM samAnam, asaGkhyeyAzca prtyekmubhye| kathaM punaridaM vijJAyate sAkArAnAkAropayogAdijIvaliGgakalApo'trAzeSaprANicihnabhUto'stIti ? ucyate - Agamato yuktitazca, AgamastAvat- ___ * "puDhavikAiyA NaM bhaMte ! kiM sAgArovaogovauttA aNAgArovaogovauttA? goyamA! sAgArovaogovauttAvi aNAgArovaogouttAvi" (prajJA. sU. 312) / tathA * "puDhavikAie NaM bhaMte ! akkaMte samANe kerisayaM vedaNaM paccaNubhavati ? goyamA! se jahA nAmate 5 ker3a purise taruNe balavaM juvANe jAva niuNasippovagate 6 egaM purisaM juNNaM jarAjajjariyadehaM parihINasagaliMdiyaviyAraM (vAvAraM ?) dubbalaM kilaMtaM jamalapANiNA muddhANaMsi *mgi| bhedo (baMneya pRthvIkAyamAM jovA maLe che). vaLI vizeSa e jANavuM ke bAdara pRthvIkAya jIvomAM prAraMbhanI 4 leyAo hoya che (sUkSmane 3 ja hoya). zeSa vastuo (sUkSma ane bAdamAM) sarakhI hoya che. vaLI sUkSma ane bAdara pRthvIkAya e dareka asaMkhyAtA che (bAdara karatA sUkSmanuM asaMkhyAtuM vizeSAdhika jANavuM.) Agama ane yuktithI pRthvImAM upayoga siddhi che prazna: samasta prANIonA cihna (= lakSaNa) bhUta evo sAkAra-anAkAra upayoga vagere jIvanA liMga (= lakSaNa)no samUha pRthvIkAyamAM che evuM kaI rIte jANI zakAya? uttara : Agama ane yuktithI jANI zakAya che. tyAM prathama (A vAtane siddha karanAra) Agama A mujaba che - "he bhagavAna ! pRthvIkAya jIvo zuM sAkAra upayogathI upayukata che ke anAkAra upayogathI upayukata che ? he gautama ! pRthvIkAya jIvo sAkAra upayogathI paNa upayukta che ane anAkAra upayogathI paNa upayukata che" (prajJApanA sU. 312). vaLI pRthvIkAya jIvonI vedanA kevI hoya te darzAvatAM AgamamAM kahyuM che : prazna : prabhu ! pRthvIya (75nI) saMghaho yatai 340 HRnI nAne manulave cha ? uttara : he gautama ! jema koI taruNa (= caDhatI yuvAnIvALo), baLavAna juvAna 1. vizeSAstu - mu (raa)| 2. cihnI - khN| 3. annaagaarovuttaa-bhaaN.khN..| 4. paccaNubbhavamANe viharati-mudrita bhagavatisUtre / 5. mae - mu (khaM. bhaaN.)| 6. vagae - mu (khaM. bhaaN.)| pRthvIkAyikA NaM bhadanta ! kiM sAkAropayogopayuktAH anAkAropayogopayuktA:? gautama ! sAkAropayogopayuktA api anAkAropayogopayuktA api| pRthvIkAyikaH NaM bhadantaH ! kiM AkrAnta san kIdRzIM vedanAM pratyanubhavati ? gautama ! 'tadyathA nAmakaHkazcit puruSastaruNo balavAn yuvA yAvat nipuNazilpopagata ekaM puruSaM jIrNaM jarAjarjaritadehaM parihInasakalendriyavyApAraM durbalaM klAmyantaM pANiyamalena mUrdhni ... Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/13 * sthiti - abhihaNejjA, se NaM goyamA! purise teNaM puriseNa jamalapANiNA muddhANaMsi abhihate samANe ke risayaM veyaNaM paccaNubhavati ? aNiTuM samaNAuso! tassa NaM goyamA ! purisassa veyaNAhiMto puDhavikAie akkaM te samANe etto aNiTThatariyaM ceva akkaMditatariyaM ceva mAmatarivaM reva ve 'upjubhavati' (1. . 2, 3. rU, sU. 2) ___ evamevAp-tejo-vAyu-vanaspatikAyA api vktvyaaH| yuktirapi sAsnA-viSANAdisaGghAtA hi chedya-bhedyotkSepya-bhojya-bhogyA ya-rasanIya-spRzya-dRzyadravyatve sati jIvazarIratayA prasiddhAH, pRthivyAdInAM ca chedyatvAdi dRSTamapanotuM na zakyate, jIvazarIratvena nirUpitatvAt pANi-pAdasaGghAtAnAmiva pRthivyAdInAmapi kadAciccaitanyaM, na cAtyantamacittateti, kadAcit kiJcidacetana - hemagirA - (= hRSTapuSTa) yAvat zilpakaLAmAM nipuNatAne prApta karela puruSa te vRddhAvasthAthI jarjarita dehavALA, zithila thaI gayelI sarva indriyonA vyApAravALA, durbaLa ane thAkI gayelA eka vRddha puruSane baMne hAthathI mastaka para haNe, he gautama ! te vakhate te baLavAna puruSa thakI be hAthathI mAthAmAM haNAyelo te vRddha puruSa kevA prakAranI vedanAne anubhave che ? gautamasvAmI - he zramaNAyuSmanuM ! aniSTa vedanAne anubhave che. prabhuvIra - he gautama ! te vRddha puruSanI A veThanA karatAM saMghaThThanane pAmelA evA pRthvIkAya vadhu aniSTa, vadhu AkaMThavALI ane vadhu amanojJa evI vedanAne anubhave che (bhagavatI za. 19, u. 3, sU. 31). A pramANe ja aSkAya, taijasakAya, vAyukAya ane vanaspatikAya jIvo paNa vedanAnA anubhavavALA kahevA (A pramANe AgamathI pRthvIkAyAdimAM upayoganI siddhi karI). have yukti paNa che tene jaNAvatAM kahe che - jema sAsnA (= gAyanA gaLAmAM rahelI jADI godaDI jevI cAmaDI), ziMgaDA vagerenA samUha (rUpa gAyanuM zarIra) che davA yogya (= chagha), bhedavA yogya, UMcakavA yogya, khAvA yogya, upabhoga karavA yogya, suMghavA yogya, cAkhavA yogya, sparzavA yogya, jovA yogya dravya rUpa hovAthI (sAsnAdi) jIvanA zarIra tarIke prasiddha che, ane e ja pramANe pRthvI vagerenuM pratyakSa evuM che davA yogyapaNuM Adi chupAvavuM zakya nathI. (AthI ja pRthvIkAya Adi paNa sajIva zarIro che.) pRthvIkAyAdi e jIvanA zarIra rUpe dekhAyela hovAthI hAtha, paga (rU5 zarIranA avayavo)nA samUhanI jema pRthvIkAyAdimAM paNa kyAreka cetanA hoya che, atyaMta acetanatA 2. tevi gamana - 5 (uM. mai.) 2. "mane maLa0 - mu. (uM. jA.) 3. riyaM varSa - mu. (uM. kAM.) 4. aNiDhatariyaM ceva akaMtatariyaM jAva amaNAmatariyaM / 5. paccaNubbhavamANe viharati - mudrita bhagavati sUtre / . joDyuM - " (jaM) 1 che. tyAdi ....... dvitoDyuM paThaH bAM prau naktiA. abhihanyAt, saNaM gautama ! puruSastena puruSena pANiyamalena muni abhihataH san kIdRzIM vedanAM pratyanubhavati ? aniSTAM zramaNAyuSman! tasya NaM gautama ! puruSasya vedanAyAH (sakAzAt) pRthvIkAyika AkrAnta san etasyAH aniSTAtarAM caiva AkrAntatarAM caiva amanojJatasarAM caiva vedanAM prtynubhvti| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mAdhyam - mAyonevitha dimAdiHA - sthiti che mapi zastropahatatvAt pANyAdivadeveti, arthovikArAGkuravacca samAnajAtIyAGkurotpattimattve sati svAzrayAvasthA vidrumalavaNopalAdayaH pRthivIvikArAzcetanA tatazca vidruma-lavaNAdivat pRthivIvikAre satyabhrapaTalAJjana-haritAla-manaHzilA-zuddhapRthivI-zarka rAprabhRtayazcaitanyamavyaktaM mattasuptamUrchitapuruSavadanubhavantItyAgamato yukti tazcaiSAmupayogo' lakSaNaM pratipattavyamitaratrApi ca yathAsambhavametadubhayamAyojanIyam / apkAyo'neka ityaadigrnthH| atraapyaadigrhnnenaavshyaay-mhikaa-ratanu-zuddha-zIto-kSArasta-stavaNa-kSIra-gRto prazaRIH parigRdAnta, varALa samudra-iMdrabhASyArtha - apUkAya hima vagere aneka bhede che. - hemagirA - nathI hotI tathA jema zastrathI haNAI javAnA kAraNe hAtha vagere kayAreka koIka acetana paNa thAya che temaja zastrathI haNAI javAnA kAraNe kyAreka koIka pRthvI Adi acetana paNa thAya che. jema svAzrayamAM rahenArA (svanA = aMkuranA, AzrayamAM = zarIramAM rahenArA) evA harasa roganA vikAra rUpa aMkurA = masA/harasa e sacitta che kemake temAMthI samAna jAtivALA aMkurA (= navA masA)nI utpatti thAya che. temaja svAzrayamAM rahenArA (svanA = vidramAdinA AzrayamAM = khANamAM rahenArA) pRthvInA vikAra rU5 vidyuma, lavaNa, upala = nAnA goLa patharA vagere paNa sacitta che, kAraNake temAMthI paNa samAna jAtivALA aMkurA (= navA navA viDramAdi)nI utpatti thAya che ane tethI vidruma, lavaNa vagerenI jema abhUkapaDa, sUramo, aMjana, haDatAla, manaHzilA, zuddha pRthvI, zarkarA = kAMkarA vagere pRthvInA vikAra svarUpe hovAthI matta, susa ane mUcchita mANasanI jema avyakta caitanyane anubhave che. A pramANe Agama ane yuktithI A pRthvIkAyamAM upayoga lakSaNa svIkAravuM ane A ja pramANe anyatra (= aplAya AdimAM) paNa yathAyogya A (= Agama ane yukita) baMne yojI levA. jaLanA vistRta prakAra che have 'bAyoDane' ityAdi bhASyagraMtha che. (teno artha A pramANe) ahIM (= aplAyanA graMtha 'dimAdri mAM) paNa, Adi padanA grahaNathI, nIce batAvela pANInA prakAro grahaNa karAya che. te A pramANe -+ (1) avazyAya = osa (= jhAkaLanuM pANI), (2) mahikA = dhummasanuM pANI, (3) karaka = karA (oLA), (4) haratanu = pRthvIne bhedIne ghAsanA agrabhAga para rahe che e haratanuM nAmanuM jaLa, (5) zuddhodaka = varasAdanuM arthAt aMtarikSathI paDatuM pANI athavA 2. vivaIStve - I. mAM (m) 1 2. nikSaUvaM mAM. sA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/13 bhASyam :- vanaspatikAyo'nekavidhaH shaivlaadiH||2/13|| - sthiti - nadIprabhRtisthAnamitareSAM sarvalokastathaivA saGkhyeyatAparyAptakAdibhedazcAzeSastathaiva, kevalaM zarIrasaMsthAnaM stibukbinduksNsthitmevaavseym| vanaspatikAya ityaadigrnthH| zaivalAdiriti sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyopAdAnAt tadupalakSitAste cAnye ca grAhyAH, zaivAlAvaka-paNaka-haridrArdaka-mUlakAlukA-siMhakarNiprabhRttayaH, tathA pratyekazarIrA vRkss-gucch-gulm-ltaa-vitaanprbhRtyH| atra sAdhAraNavanaspateranantajIvAnAmekaM shriirmucchvaasbhASyArtha - vanaspatikAya zevALAdi aneka prakAre che. 2/13 . - hemagirA be nadI taLAva vagere bhUminuM pANI, (6) zItadaka = zItaLa jaLa, (7) uNodaka = uNa jaLa, (8) kSArodaka = khAruM pANI, (9) Azloka = khATuM pANI, (10) lavaNodaka = je lavaNa jevuM khAruM hoya (= lavaNa samudranuM pANI), (11) kSIroika = dUdha jevA svAdavALuM (= kSIrasamudranuM pANI), (12) vRtodaka = ghI jevA svAdavALuM (= kRtavara samudranuM pANI). samudra, sarovara, nadI Adi sthAno bAdara aplAya jIvonA jANavA. sUkSma pRthvIkAyanI jema ja sUkSma aplAyanA jIvonuM sthAna sarvaloka jANavuM tathA asaMkhyayatva ane aparyAptA Adi badhAya bheda pRthvIkAyanI jema jANavA. kevaLa tenA karatAM vizeSa e jANavuM ke aplAyanA zarIrano AkAra sTibuka biMdunA = parapoTAnA AkAra jevo hoya che. che vanaspatinA bhedonI vizada prarUpaNA che 'vanaspati...' ahIM zaivAnA" padamAM zivAla nAmanA sAdhAraNa zarIravALA bAdara vanaspatikAyanuM grahaNa karyuM hovAthI, tenAthI upalakSita evA teo (= sAdhAraNa zarIravALA bAdara vanaspatikAya) ane anya (= pratyeka zarIravALA bAdara vanaspatikAya) grahaNa karavA. temAM prathama sAdhAraNa zarIravALA bAdara vanaspati A mujaba che - (1) zevAla = taLAvAdinA uparanA bhAgamAM jAmelI (nIla) vanaspati, (2) avaka = snahi vagere, (3) 5Naka = pAMca prakAranI nigoda, (4) lIlI haLadara, (5) lIlu Adu, (6) mULA, (7) baTAkA, (= Alu), (8) siMhakarNa AvA prakAranA bIjA paNa bhedo jANavA. temaja pratyeka zarIravALA vanaspati A mujaba che - (1) vRkSa, (2) guccha = gucchA, (3) gulma = pIdhA (= choDavA), (4) latA, (5) vallI = velaDI AvA prakAranA bIjA paNa bhedo jANavA. ahIM (= vanaspatikAyanA bhedamAM) sAdhAraNa vanaspatimAM anaMta jIvonuM 2. tamavayaM mAM. . 2. I tuvadeg . 5. (chuM.) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - teno-vApU dIndriyAvizva trI: /4 bhASyam :- tejaHkAyikA anggaaraadyH| * sthiti niHzvAsasamatA samAhArAdAnatA cetyAdilakSaNamAgamato'nusatavyam / pratyekazarIrAstvasaGkhyeyajIvAH saGkhyeyajIvA vA bahubhedAH, paryAptakAdirbhedastathaiva, kevalamanitthaMsthaM zarIrasaMsthAna-meSAmavaseyam, zeSamanyat smaanm| sthAnaM ghanodadhi-ghanavalayAdyeSAM, saGkhyAnaGgIkRtyAnantAH sarve vanaspatayaH, sUkSmAH sarvatnovyApino vanaspataya:/2/2rUA. uktAH sthAvarAH, trasA ucyante - tejo-vAyU ityAdi (suutrm)| aGgArArciralAta-zuddhAgnyAdibhedaM bAdaraM tejaH, bAdarasya mnussysUtrArtha :- teukAya, vAyukAya ane beIndriya Adi jIvo trasa che. 2/14 bhASyArtha :- aMgArA vagere teukAyo, - hemagirA - eka zarIra, (anaMta jIvonuM) ucchavAsa-niHzvAsa sAthe karavuM ane eka sAthe AhAranuM grahaNa karavuM ityAdi lakSaNa AgamathI jANI levA. eka ja sthAnamAM pratyeka zarIrI bAdara vanaspatikAya jIvo to asaMkhyAta athavA saMkhyAta hoya che. Ama pratyeka zarIrI bAdara vanaspatikAyanI eka sthAnamAM avasthiti aneka prakAre hoya che. (kemake asaMkhyAta ane saMkhyAtanA paNa aneka prakAra che.) paryAptA, aparyAptA ityAdi (pUrve kahelA) bheda to (sAdhAraNa, pratyeka baMnemAM) pRthvIkAyanI jema ja jANavA. mAtra enA zarIranuM saMsthAna anityastha (= parimaMDaLa Adi niyata saMsthAna vinAnuM) jANavuM, bIjuM zeSa pRthvIkAya AdinI jema samAna jANavuM. A bAdara vanaspatinA sthAna ghanodadhi ane ghanodadhi valaya vagere jANavA. saMkhyAne AzrayI (sUkSma-bAdara) sarva sAdhAraNa vanaspati jIvo anaMta che. vaLI sUkSma vanaspati jIvo sarvaloka vyApI che. [2/13 .. 2/14 sUtranI avataraNikA:- upara sthAvaro jIvo kahevAyA. have trasa jIvo (2) 14 sUtramAM) kahevAya che. "teno-vAr' ityAdi 2/14 sUtra che. temAM teno-vadhU' pada spaSTa che tethI teno artha na karatAM sIdhA te padanA tenaH yaT... ityAdi bhASyane ja spaSTa karatAM TIkAmAM kahe che ke teukAya ? ahIM teukAyanA bhASya ga viyamAM paNa 'mAri padanA grahaNathI nIce batAvela teukAyanA prakAro grahaNa karAya che. te A pramANe - (1) aMgArA = 2. teno-vAyu-dIndriyAtrA : 1. rA. 2. nityaM vArI. prA. rU. vadhU ti - pu (uM. mA.) 4. vAva tu manadeg. - 5 (pAM. .) juo pariziSTa-6 TIppaNI - 7. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/14 bhASyam :- vAyukAyikA utklikaadyH| dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyA ityete tasA bhvnti| kSetrameva sthAnam, na tataH paramasti, sUkSmaM sarvalokaparyApannam, zarIrasaMsthAnaM sUcIkalApAkRti, zeSaparyAptakAdibhedaH pUrvakaiH samAnaH, prmaannto'sngkhyeyH| prAcya-pratIcyAdyutkalikA-maNDalikAdibhedo vAyuH, bAdarasya sthAnaM ghanavAta-tanuvAta-tadvalayAdholokapAtAla-bhavanAdi, sUkSmaH sarvalokaparyApannaH, pramANato'saGkhyeyajIvaH, pUrvakaiH paryAptakAdibhedaH samAnaH, zarIrasaMsthAnaM tu patAkAkRti drssttvym| dve indriye yeSAM te dvIndriyAH, te dvIndriyA Adau yeSAM te dvIndriyAdaya iti tadguNasaMvijJAno bhASyArtha - utkalika Adi vAyukAyo, beIndriyo, teIndriyo, caurindriyo, paMcendriyo ATalA ja A jIvo trasa hoya che. - hemagirA dhUmADA ane jvALA vinAno agni, (2) arci = javALAno agni, (3) alAta = kolasAno agni, (4) zuddha agni Adi bheghavALo bAdara agni jANavo. vaLI A bAdara agnikAyanuM sthAna to manuSyakSetra ja che, AnA sivAya bIje kyAMya nathI. sUkSma agnikAya to sarvaloka vyApI che. (agninA jIvonA) zarIrano AkAra soyanA samUhanI AkRti jevo che. zeSa paryAptaka Adi bheda pUrvokta pRthvIkAya AdinI jema agnikAyamAM samAna jANavA tathA saMkhyAthI 'asaMkhyAta' che. je bAdara - sUkSma vAyunA sthAno che vAyukAya? ahIM vAyukAyanA bhASya 3niyAmAM paNa Adi padanA grahaNathI nIce batAvela vAyukAyanA prakAro grahaNa karAya che. te A pramANe - (1) prAcyavAyu = pUrva dizAno vAyu, (2) pratIcivAyu = pazcima dizAno vAyu Adi. (3) utkalikavAyu = samudranAM taraMgonI jema je vAyuthI retImAM taraMgo paDatAM spaSTa jaNAya che, evA taraMgavALo arthAt rahI rahIne taraMgothI cAlanAro vAyu, (4) maMDalikavAyu = mULamAMthI ja goLa pharato vAyu AvA bIjA paNa vAyunA prakAra che. bAdara vAyunA sthAna ratnaprabhAdi pRthvInI nIce rahela ghanavAta, tanavAta, ghanavAtavalaya, tanavAtavalaya, adholokanA pAtALakuM bho ane bhavana Adi che. sUkSma vAyukAya sarvaloka vyApI che. vAyukAyanA jIvo saMkhyAthI asaMkhyAta che. zeSa paryAptaka Adi prakAra pRthvIkAya AdinI jema vAyukAyamAM paNa samAna jANavA. vaLI (vAyukAyanA) zarIrano AkAra patAkA (= dhvajA)nI AkRti sarakho jANavo. dviIndriya - (TIkAmAM sUtragata 'ndriya:' padanA samAsano vigraha kare che.) be indriya che je one te beindriyavALA jIvo, te beindriya zarUAtamAM che je onI (= trasa 2. have nava: mu (uM. mA.) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / - sthiti vahu di:, panvendriya paryavasAnA:, vakSyati - "khyorjiyana' (ma. 2, jhU. 26) tiA parveva nAtaH paramindriyam niyamAddhi tdvtaamvcchedH| cazabdaH samuccitau, sarvayete trasA bhvnti| itizabdo'vadhRtau etAvanta eva sAmAnyata iti| trasatvaM ca dvividhaM - kriyAto lbdhitshc| tatra kriyA = karma = calanaM = deshaantrpraaptiH| ataH kriyAM prApya tejo-vAyvostrasatvam, labdhitastu trasanAmakarmodayaH, yasmAd dvIndriyAdInAM kriyA ca dezAntaraprAptilakSaNeti lbdhyaa| pRthivyap-tejo-vAyu-vanaspatayaH sarve sthAvaranAmakarmodayAt sthAvarA eva, AdivacanaM tejasazcakSuHpratyakSAlpatvAt, tato vAyostadadhikasUkSmatvAt, asamAsakaraNaM tejovAyvoH saMjJAdvaividhyapratipAdanArtham - sau sthAvarau ceti, tejo-vAyvoH samAsakaraNaM sthAvaraiH sahaikendriya - hemagirA be jIvonI) te beindriyAdi (trasa jIvo) ema 'taguNa saMvijJAna" bahuvrIhi samAsa jANavo. te trasa jIvo beindriyathI mAMDIne paMcendriya sudhInA jANavA. (te vAtanuM samarthana karanAra) panvedriyALa' ema 2/15 sUtra kahevAze. temAM indriyo pAMca ja che e sivAya bIjI (chaThThI) koI indriya nathI evA niyamathI tevA pAMca indriyavALA jIvono avaccheda (= niyamana) thAya che arthAt paMcendriyathI AgaLa koI jIva nathI. sUtrano '' zabda samuccaya arthamAM che, te A pramANe - teja, vAyu ane beindriya Adi sarve trasa hoya che. (bhASyano 'rUtye?' padamAMno) (rUti' zabda avadhAraNanA arthamAM che arthAt sAmAnyathI traso ATalA ja che tema jANavuM. trasavanA be svarUpo che kiyA ane labdhinI apekSAe trasapaNuM be bhede che. tyAM yiA eTale karma = cAlavuM = dezAMtaranI prApti. AthI kriyAne AzrayI taijasa ane vAyumAM trasapaNuM samajavuM. vaLI labdhithI trapaNuM e trasa nAmakarmanA udaya svarUpa che kemake dezAMtara prApti svarUpa evI kiyA beindriyAdimAM labdhithI (= trasa nAmakarmanA udayathI) paNa hoya che. pRthvI, apU, teu, vAyu ane vanaspati e badhA sthAvara nAmakarmanA udaya thakI sthAvara jIvo ja hoya che. (kiyAnI apekSAe tejovAyu trasa che) (sUtramAM) prathama agni = taijasa ne kahyuM che. tenuM kAraNa e che ke teukAya cakSuthI pratyakSa che tathA (vAyukAya karatAM) alpa saMkhyAmAM che. tyArabAda vAyukAyanuM grahaNa che kemake vAyukAya agnikAya karatAM adhika che tathA sUkSma (= cakSuthI apratyakSa) che. (prazna : "teno-vadhU' padano "jiyadriya:' pada sAthe samAsa kema nathI karyo? uttara ) samAsa na karavA pAchaLa e pratipAdana karavuM che ke teu ane vAyu "trasa ane "sthAvara' ema baMne saMjJAvALA che. "tena' ane 'vAyu'no samAsa (teno-vA) karyo che. temAM kAraNa e che ke tejasa ane vAyunuM sthAvaro sAthe "ekendriya'nuM sAdharyuM che arthAt Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/14 bhASyam :- saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavati, muktA naiva sA naiva sthAvara tira/4 - sthiti che tvasAdharmyAt, dviindriyaadyuttrvcnmindriykrmvRddheH| saMsAriNastrasA ityAdi bhaassym| ko'bhiprAyaH ? arthApattirapi pramANAntaraM nayavAdAntareNeti prAguktam, tasyAH prAmANyadvAreNa viSayapradarzanaM kriyate - saMsAriNAM trasa-sthAvaratvavidhAne; muktAnAmubhayamapoditaM bhavatIti, na te trasAH sthAvarA vA, tallakSaNAnupapatteriti // 2/14 // nirdiSTA upayoginaH, sampratIndriyANyucyante / kaH punarasya sambandha sUtrasya ? ucyate - uktaM prathae 'tatikiyarijinimitta' (ma. 2, phU. 4) matijJAna, anantAM ra niyatriA : (a. 2, sU. 14) tatra kiyantIndriyANi ? katividhAni vA tAni ? teSAM vA madhye kasya kimindriya bhASyArtha:- "saMsArInA trasa ane sthAvara (be bheda) che' ema sUtramAM kahetAM e phalita thAya che ke siddho trasa paNa nathI ane sthAvara paNa nathI 2/14 - hemagirA 0 tejasa ane vAyu e be ane sthAvaromAM ekendriyatva dharma samAna che. vaLI indriyonI kamazaH vRddhi thatI hovAthI beindriya Adine (teu, vAyu) pachI kahyA che. "saMsAritra' ityAdi bhASya che. A bhASyano zuM abhiprAya che? (e praznanA uttaramAM kahe che ke, amuka nayavAdane AzrayI arthapatti paNa eka pramANa che ema pUrve (prathama adhyAya sUtra 12mAM) kahevAyeluM che. te arthapatti pramANa dvArA prastutanuM viSayanuM pradarzana karAya che. te A pramANe - saMsArIo trasa ane sthAvara be bhedavALA che tema kahevAthI te muktAtmAomAM trasatvasthAvaratva ema ubhayanI (arthapattithI) bAdabAkI karAyelI thAya che arthAt te mukta jIvo trasa ane sthAvara nathI kemake teomAM tenuM (= trasa ane sthAvaranuM) lakSaNa ghaTatuM nathI. (Ama arthapatti pramANa dvArA viSayanuM nirupaNa karavuM te ja A bhASyanuM prayojana che.) In2/14 2/15 sUtranI avataraNikA - upayogavALA jIvo nirdeza karAyA, hamaNAM (te jIvonI) indriyo kahevAya che. prathama adhyAyagata sUtranI prastuta sUtra sAthe saMkalanA che praznaH A (2/15) sUtrano pUrvanA adhyAyAdinI sAthe zuM saMbaMdha che - uttaraH pUrve prathama adhyAyamAM 'iindrayanirjinimitta' (1/14) sUtra (= matijJAna e indriya ane anidriya nimitte thanAruM che ema kaheluM che, vaLI hamaNAM 2/14 sUtra prakriyAtrA ' ! = beIndriyAdi jIvo trasa che ema kahyuM che. (A pramANe baMne sUtromAM indriyonI vAta karI che, Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - panvendriyApAra/zA bhASyam :- paJcendriyANi bhvnti| Arambho niyamArthaH ssddaadiprtissedhaarthshc| - sthiti mupayogina iti ? tatrAdau saGkhyAnameva tAvannirUpayitumAha - (paJcendriyANi / ) ___ athavA yeyaM caitanyavyaktirjIvAnAM sendriyadvAreNeti, tAni ca na sarvANi sarvasyeti vibhAgo vakSyate, indriyaniyamaH punaH paJcadhaivetyata Aha - pnycendriyaanni| athavA jIvAnAmupayogo lakSaNamanvayi sarvatra gaditam, tasyopayogasya nimittAnyamUnyupadizyante - paJcendriyANi (iti sUtram) / nanu ca sUtrArambho niSphala eva lakSyate, kimanenoktena bhavati 'paJcendriyANi' iti ? indriya sUtrArtha :- pAMca Indriyo hoya che. /2/15 | bhASyArtha:- A sUtrano AraMbha pAMca ja Indriya hoya che evo niyama darzAvavA mATe ane 6 vagere (saMkhyA)nA pratiSedha mATe che. - hemagirA - tethI) tyAM (= A baMne sUtramAM) prazna thAya ke indriyo keTalI che ? athavA te indriyo keTalA prakAre che ? athavA te indriyomAMthI kaI indriya kyA upayogavALA jIvane hoya che ? tyAM (= indriyanA nirUpaNamAM) zarUAtamAM prathama indriyonI saMkhyAne ja darzAvavA mATe sUtrakArazrI atyAre 2/15 sUtrane kahe che. (A sUtranI bIjI rIte avataraNikA karatAM TIkAkArazrI kahe che ke, athavA jIvonA caitanyanI je A abhivyakti che te indriya dvArA thAya che ane te sarve indriyo sarva jIvone hotI nathI, ethI A vizeno vibhAga (arthAt kone keTalI indriya hoya che te) kahevAze, paraMtu indriyonuM niyamana (= saMkhyA) to pAMca prakAre ja che, AthI te darzAvavA mATe indriyALa' e pramANe sUtrane kahe che. (A sUtranI trIjI rIte avataraNikA karatAM vIkAkArazrI kahe che ke, athavA to jIvonuM sarvatra (= sadA) anvayI (= jIva sAthe rahenAra) evuM 'upayoga' lakSaNa kahevAyeluM che. have te upayoganI (abhivyaktimAM) nimittabhUta evI A indriyono upadeza karAya che. 'kriyALa' e 2/15 sUtra che. enuM vivecana kare che - praznaH A sUtrano AraMbha niSphaLa ja jaNAya che. kAraNake prakriyALa' (= indriyo pAMca che) A pramANe kahevAthI zuM arthabodha thAya che ? arthAt jenuM svarUpa ja khabara na hoya tenI saMkhyAno niyama darzAvatAM zuM arthabodha thAya ? 2. niritam - (pAM. .) 2. vinti - pu. prA. (uM. mAM.) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/15 - sthiti - svarUpamevAtra vaktavyam dravyendriyamitthaMlakSaNamevaMprakAraM ca bhAvendriyam ityAzaGkAyAmAha bhASyakAraH - paJcendriyANi bhavantIti Arambho niymaarthH| anyUnAdhikatayA'vadhAryante - etAvantIndriyANi prakarSato 'bhavantyekasya jantorityevaMprakAro niyamaH pratipipAdayiSitaH, tathA ssddaadiprtissedhaarthshc| SaT Adau yeSAM tAni SaDAdIni sAmarthyAdindriyANyeva sambadhyante, asmAdupAttendriyapaJcakavyatirekeNa yAvanti parairabhyupeyante sarveSAmatra pratiSedhaH suutraarmbhaadev| nanu ca niyamAdevedamavAptamanyUnAnadhikAni paJcaiveti, punaH kimucyate SaDAdipratiSedhArthazceti? ucyate - niyamasyaitAvat phalaM paJcaiveti siddhAnto'yaM jainaH, tadvyatiriktendriyAntarAbhyu * hemagirA AnA karatAM indriyonuM svarUpa ja ahIM sUtramAM kahevuM joIe ke dravyendriya AvA prakAranA lakSaNavALI ane bhAvendriya AvA prakAranA lakSaNavALI che. (prathama indriyonuM svarUpa = lakSaNa kahIne tyArabAda saMkhyA niyama darzAvavo joIe.). uttaraH A AzaMkA vize samAdhAna ApatAM bhASyakArazrI "zendriya manniA jhArazno niyamArtha: pAlipratipethArthazA' A bhASyane kahe che. pAMca indriyo hoya che e pramANeno niyama darzAvavA mATe satrano AraMbha che arthAt indriyonI saMkhyA anyUna ane anadhika tarIke avadhAraNa karAya che eTale ke vadhumAM vadhu eka jIvane indriyo ATalI ja (= pAMca) ja che, AvA prakArano niyama pratipAdana karavA mATe sUtramAM icchAyelo che. temaja 6 Adi indriyono niSedha karavA mATe A sUtrano AraMbha che. (te vAtane ja have jaNAve che.) bhASyanA paddhi padano vigraha A mujaba che ke 6 AdimAM che jene te 6nI AdivALI (5dmAvI zeSAM tAni = paDAvIna), indriyanuM prakaraNa cAlatuM hovAthI sAmarthyathI te "pavini' pada sAthe 'kriyALa" padano ja anvaya thAya che. 6 AdimAM che je onI te 6'nI AdivALI indriyo ja cAlatA prakaraNanA sAmarthyathI jaNAya che. A sUtramAM grahaNa karAyelI pAMca indriyo sivAyanI 6 Adi jeTalI indriyo anya darzanakAro vaDe svIkArAya che te sarveno A sUtra banAvavA mAtrathI ja niSedha thaI jAya che. che pAMcathI adhika IndriyonuM nirasana che praznaH indriyo pAMca ja che nyUna ke adhika nathI arthAt cha Adi nathI, ema A niyama thakI ja prApta thayeluM che, to pharI bhASyamAM 'paDhiprativethAIzva' evuM pada kema kahevAya che. uttara niyamanuM ATaluM phaLa che ke indriyo pAMca ja che (nyUnAdhika nahIM) A pramANe 2. avantItyA . mu (uM. ma.) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti - pagamavAdI tu nirAkAryo'vazyaM dUSaNamutprekSya siddhAntavAdinA, atastadbIjabhUtamidaM vacanaM ssddaadiprtissedhaarthshceti| ___ tatra manastAvadindriyaM na bhavati indriyANi, cakSurAdIni svatantrANi santi rupAdyarthagrahaNeSu pravartante'nyanirapekSANi, manaH punazcakSurAdIndriyakalApaviSayIkRtamanupatati rUpAdyarthaM, na sAkSAdityatazcakSurAdivanendriyaM manaH, kintvanindriyam etaccopariSTAd vkssyte| tathA vAgAdayaH kila vacanAdivyApAraparAyaNatvAdindriyavyapadezabhAja ityetadapyayuktam, nahi yathA cakSurAdidvArajanyavijJAnaM pariNamate'rthagrahaNAyaivaM vAgAdidvArajanyavijJAnaM vacanAdiSu pariNatimupaiti, na ca vAgvacanayoH kazcid bhedo'sti, zabdAtmikA ceyamAtmaprayatnasaMskAraprayogakramavartinItvAt, sa ca zrotrendriyaviSayaH, na cendriyamindriyAntaramAskandadiSyate, niytvissytvaat| - hemagirA - A jaina siddhAMta che (ahIM niyama dvArA mAtra svamata dekhADIne aTakI nathI javAnuM) siddhAMtavAdI e, to dUSaNa vicArIne A (pAMca)thI atirikta anya indriyanuM astitva svIkAra karanAra vAdInuM paNa avazya nirAkaraNa karavuM joIe, AthI patipratipethArthaDyuM evuM A vacana te nirAkaraNanuM bIja bhUta = kAraNa rUpa che. (anya vAdIo mana, vacana Adine indriya mAne che. temAM prathama mananuM nirAkaraNa karatAM TIkAkArazrI kahe che ke:-) tyAM (indriyonA prakaraNamAM) prathama mana e indriya nathI. anya koInI apekSA vinAnI cakSu Adi indriyo svataMtra rahI jatI rUpa, rasAdi arthane grahaNa karavAmAM pravarte che. vaLI mana to cakSu Adi indriyanA samUha dvArA viSaya karAyela rUpa vagere arthane anusare che, paNa (svataMtra rIte) sAkSAt nahi. A pramANe hovAthI cakSu AdinI jema mana e indriya nathI paraMtu anindriya che ane A vAta AgaLa kahevAmAM Avaze. tathA "vacanAdinA vyApAramAM parAyaNa (= tatpara) hovAthI vANI Adi to kharekhara indriyanA vyapadezavALI che arthAt indriyanA nAmane yogya che' A vAta paNa barAbara nathI. kAraNake je rIte cakSu Adi dvArA utpanna thayeluM vijJAna rUpAdi arthane grahaNa karavA mATe pariName che, te rIte vANI Adi dvArA janya vijJAna pariNamatuM nathI. vaLI (cakSu ane rUpAdi vacce jema bheda che tema). vANI ane vacanamAM koI bheda nathI. A vANI e AtmAnA prayatna, saMskAra ane prayoganA krama mujaba vartanArI hovAthI zabda svarUpa che ane zabda e zrotrendriyano viSaya che. vaLI 'eka indriya bIjI indriya para caDhI bese eTale ke ekanA viSayane anya grahaNa kare e mAnya nathI, kAraNa ke indriyo niyata (sva AzrayI) viSayavALI hoya che. 2. dvAravijJAna - mu. (.) 2. kviSya mu. prA. (. mAM.) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/15 bhASyam :- 'indriyamindraliGgamindradiSTamindradRSTamindrasaMsRSTamindrajuSTamiti 'vA' (pA. 3. 2, pA. 6, sU. 13) 96 * gandhahasti tathA pANyAdyavayavakriyANAmindrayatve bhrUkSepa-stana- bhuja- zikhara - zirasphuraNakriyANAmapIndriyatvaM syAt, athaitA eva prativiziSTAvayavasAdhyAH kriyAH pradizyanta indriyAkAreNa nAnyAstato rucireva yuktitayA'GgIkRtA syAt, api ca chinnapANiH pAdAbhyAmAdatte, dhvastacaraNazca pANibhyAM viharati, vinaSTapAyupradezA ca bhagandaravyAdhinA yoSidupasthenApyutsRjatItyevamatisaGkIrNatA syAt, na caivaM kadAcidandhIbhUtaH zrotreNa rUpamAdadAna upalabhyate, tasmAd yatkiJcidetat / prakRtamucyate - saGkhyAzabdo vyAkhyAtaH / paJcaivendriyANi bhavanti / adhunendriyaanniitysyaavybhASyArtha :- indriya eTale indranuM liGga, indrathI dizva, indrathI dRSTa, indrathI saMsRSTa athavA indrathI juo (= Asevita). (pA. OM. 2, pA. 6, sU. 13) hemagirA tathA hAtha-paga Adi avayavonI kriyAmAM paNa jo indriyatva mAnIe to bhUvAnI kSepana (= kaMpana) tathA stananI, bhujAnA agra bhAganI ane mastakanI sphUraNa kriyAomAM paNa indriyatva mAnavuM paDe. have jo ema kahetA ho ke - (hAtha paga Adi) zarIranA cokkasa avayavo/aMgothI sAdhya e kriyAo ja indriyanA AkAre arthAt indriya tarIke nirdiSTa karAya che, (bhUvAkaM pana Adi) anya kriyAo nahi, to A vAtamAM tamArA vaDe potAnI ruci (= svecchA) ja yukti tarIke svIkArAyelI thAya che arthAt A vAta yukti vinAnI che. = bIjI vAta e paNa che ke bhAMgelA hAthavALo mANasa be pagathI vastunuM grahaNa kare che arthAt hAthanI pravRtti kare che ane bhAMgelA pagavALo be hAthanA sahAre cAle che. tathA bhagaMdara (= gudAnA sthAne thatAM moTA phoDA/vraNarUpa) vyAdhithI vinaSTa thayela pAyu pradeza (= guThA = maLadvAra)vALI strI upastha (mUtradvAra)thI paNa maLa visarjana kare che. A rIte ati saMkIrNatA (= mizratA) thaI jaze (arthAt hAtha pagAdinI kriyAone indriya rUpe svIkAratAM eka ja ThekANe aneka kriyAo (rUpI indriyo) AvatAM atisaMkIrNatA thaI jaze ane A pramANe kyAre paNa aMdha thayelo mANasa zrotrendriya vaDe rUpane grahaNa karato dekhAyo nathI, tethI (hAtha-paga vagerenI kriyAone indriya tarIke svIkAravAnI) A vAta tuccha (= yukti zUnya) che arthAt 'indriyo pAMca ja hoya che.' have prastuta vAta kahevAya che. bhASyakArazrIe sUtragata 'pazca' evA saMkhyA zabdanI vyAkhyA 1. 'indriyamindraliGgamadRSTamasaMsRSTamindrajuSTamindradattamiti vA' iti pAThaH mudritapustake hAribhadrIyaTIkAyAM pANInivyAkaraNe ca rRzyate (haM. mAM.) 2. bhuzir. mu. 7. (a. mAM.) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAt viSayeSu vA paramaizvaryayogAt, - sthiti che vasya zabdanirbhedadidarzayiSayA''ha - indriyamindraliGgamiti / etAvatA zabdaprAbhRtaprasiddha lakSaNamupalakSayati, svayameva ca punarvyAcaSTe , indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAt, indranAdindraH sarvabhogopabhogAdhiSThAna sarvadravyaviSayaizvaryopabhogAjjIvaH tacca paryAyato'sya sambhavatyanAdau saMsAre'nekajanmAntaravRtterdevAdisthAnApekSayA, na cAsti kila kazcit pradezo loke'NumAtro'pi yatraikena jantunA na janmamaraNe samanubhUte prANApAna-zarIrAhArAdigrahaNaM vA nAkArIti, pravacane copadiSTamajApATakanidarzanam, ata eva bhagavadbhirAlokitasakalalokasvabhAvaiH, ataH paramezvaro'yaM sarvatra sarvasya sarvadezvaratvAd / yo vA sarvadravyaviSayamuktanyAyena paramezvaratvamasyApahRte pravacanAd bahirvartamAnastaM prati prakArAntareNa paramezvaratAmAviSkaroti viSayeSu vA - paramaizvaryayogAditi (bhaassyenn)| prasiddhAH khalu viSayAH bhASyArtha :- Indra eTale jIva kAraNake (tene) sarva dravyo viSayaka aizvaryano yoga (= upabhoga) che athavA (tene) viSayomAM parama aizvaryano yoga che. - hemagirA - karI ke - pAMca ja indriyo hoya che. have "ndriyALa' evA sUtragata A avayavanA zAbdika rahasyane jaNAvavAnI icchAthI vAcakazrI (ndriyandritikuM...' ityAdi bhASyane kahe che. ATalA bhASya vaDe zabda prAbhUtamAM (= pUrvano eka vibhAga, jemAMthI vyAkaraNanuM nirmANa thayuM che temAM) prasiddha evA indriyanA lakSaNane dekhADe che ane pharI svayaM ja (vAcakazrI) "phandro nava:.' ityAdi bhASyamAM (A lakSaNane) kahe che ke rUdnAr (= aizvaryanA yoga thakI) indra kahevAya che arthAt sarva bhoga ane upabhoganA sthAna rUpa evA sarva dravya viSayaka aizvaryanA upabhoga thakI jIva indra kahevAya che. A jIvano te upabhoga anAdi saMsAramAM paryAyanI apekSAe aneka judA judA janmamAM jIvanI vRtti hovAthI devAdi sthAnanI apekSAe saMbhave che. vaLI lokamAM aNu jeTalo paNa evo koI pradeza nathI ke jyAM eka jIva vaDe janma-maraNanI anubhUti karAI nathI athavA ucchavAsaniHzvAsa, zarIra, AhArAdinuM grahaNa karAyuM na hoya ! ane AthI (jIva vaDe sarvatra janma maraNa zarIra AhArAdinuM grahaNa karAyuM hovAthI) ja prakAzita karAyo che sakala lokano svabhAva jemanA vaDe evA tIrthakara bhagavAne (A vastune samajAvavA mATe) pravacanamAM "ajApATaka'nuM daSTAMta dekhADyuM che. Ama A jIva paramezvara kahevAya che kAraNake sarvatra sarva dravya viSayaka aizvarya sarvadA jIvamAM rahyuM che. 2. rimo . prideg - - (uM. mAM.) 2. "tomarva 1. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/15 bhASyam :- tasya liGgamindriyam, liGganAt sUcanAt pradarzanAdupaSTambhanAd (dupalambhanAd ?) vyaJjanAcca jIvasya linggmindriym||2/15|| - sthiti -- zabdAdayastadviSayazcAtmanaH paribhogo'vigAnena pratipannaH pravAdirbhiratastadevAsya paramaizvaryaM, viSayaparijJAnAdhikatvAt na khalu taM vihAyAtmAnamanyo viSayAn bhuGkte atra kazcijjAnIte vaa| vAzabdo vikalpArthaH / tamevamubhAbhyAM prakArAbhyAmAtmAnamindratAyAmavasthApya sarvanAmnA parAmRzati - tasya liGgamindriyamiti / tasyaivaMprakArasyAtmana = indrasya liGgaM = cihnamavinAbhAvyatyantalInapadArthAvagamakArIndriyamucyate, tadeva ca liGgamAtmAvagamahetutayA'nekaprasiddhataraparyAyabhedena darzayati - linggnaadityaadibhaassyenn| liGganAt = avagamanAt, tadyathA - kazcicchrotreNopalabhya zabdAn bhASyArtha:- te (= Indra)nuM lina te indriya che. kAraNa ke jIvane oLakhAvanArI, sUcavanArI, dekhADanArI, jaNAvanArI ane pragaTa karanArI che, tethI jIvanuM lina (= gamaka) Indriya che. 2/15 | - hemagirA 0 che Indriya padamAM pAramezvaryanuM artha ghaTana che jinazAsanathI bahAra vartato evo je vyakti = anya matakAra, upara kahelA nyAyathI (= anAdi saMsAramAM janmAMtaromAM paryAyane AzrayIne sarva pugalanA upabhoganI apekSAe) sarva dravyanA viSayavALA paramezvarapaNAno apalApa kare che te vyaktine AzrayIne prakAra tarathI paramezvaratAne bhASyakArazrI "viSapu...' ityAdi bhASya dvArA pragaTa kare che. zabdAdi viSayo to prasiddha che ane AtmAno te zabdAdi viSayono paribhoga vAdIoe nirvivAdapaNe svIkAryo che ethI te paribhoga ja A (jIva)nuM paramezvarapaNuM che. A viSayanA bodha svarUpa dharma jIva mAtramAM ja hoya che, anya dravyamAM nahIM. AthI ahIM (= paMcAstikAya svarUpa ke padravyAtmaka lokamAM) te AtmAne choDIne koI anya (= dharmAstikAya Adi dravya) kharekhara viSayone bhogavato ane jANato nathI. bhASyamAMno vA' zabda uparokta (= dravya ane viSaya ema be rIte jaNAvelA paraaizvaryanA) vikalpane sUcavanAra che. A pramANe baMne prakAre te jIvane indra tarIke vyavasthApita karI, te indra svarUpa jIvano 'tat sarvanAmathI 'tA nim...' ityAdi bhASyamAM jaNAvatAM kahe che ke te AvA prakAranA (saMsArI) AtmAnA = indranA avinAbhAvi temaja atyaMta lIna / aMdaramAM rahelA (parokSa) padArthane ( AtmAdine) jaNAvanAra evA liMgane = cihnane indriya kahevAya 2. "fmaetare 5. pra. (uM.) 2. mu tte zvadeg , mu. (.) 3. degbhAvyutpannalIna. rA. degbhAvyantarlIna iti pAThaH hAribhadrIyaTIkAyAM dRssyte| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam manoharAnutphullalocanayugastadabhimukhadattAvadhAnaH sukhAsvAdanirbharahRdayaH sahasopajAyate romAJcakaJcukitacchaviH, tadatrAvagamayati vidvanmanAMsi zrotramastyatrAntarvartI zarIrAdisaGghAtavilakSaNaH ko'pi paramAtmA yasyaivaMvidhA vikArAH samupalakSyante zabdamAgRhItavataH / eSaiva ca bhAvanA 'sUcanAdInAmapi, liGgaparyAyatvAt / = gandhahasta `athavendriyamindraliGgamityatra paJcArthAstAn paJcApi darzayatyanena bhASyeNa / liGgArtho'bhihita eva, sUcanAdityanena diSTArthamAkhyAti jIvena diSTAni = sUcitAni lezataH pravartitAni tasmin satyarthagrahaNanimittAni rAjapuruSavat, ( pradarzanAdityanena dRSTArthamAkhyAti ) jIvena dRSTAni prakarSeNa darzanamupalabdhiM grAhitAni nityasampRktatvAt (upalambhanAdityanena saMsRSTArthamAkhyAti - ) - hemagirA 99 -> che.vaLI AtmAnI jANakArImAM hetu hovAthI te ja liMgane aneka prasiddha paryAyavAcI zabdathI 'qhiAnAt' ityAdi bhASya dvArA dekhADe/jaNAve che. = liGganAt = avagama (= bodha) karAvato hovAthI te 'liMga' kahevAya, dA.ta. koI vyakti zrotendriya dvArA manohara evA zabdone sAMbhaLIne (prasannatAthI/vismayathI) vikasita be AMkhavALo, te zabdanA tarapha datta avadhAnavALo (= ati ekAgra), tathA sukhanA AsvAdathI bharelA hRdayavALo ekAeka romAMcathI vikasita kAMtivALo thAya che. ahIM (= A avasthAmAM) te zrotrendriya, vidvAnonA manamAM (evo) nirNaya karAve che ke ahIM (= zarIranI) aMtarvartI, zarIrAdinA samUhathI sAva judo evo koI bIjo AtmA che, ke jenA zabdone sAMbhaLatAM AvA prakAranA vikAro dekhAya che ane A ja bhAvanA sUcanAdi zeSa zabdomAM paNa karavI. kAraNake A sUcanAdi zabdo liMganA ja paryAyavAcI che. athavA ahIM 'phanDrimindraniAM...' ityAdi bhASyamAM indriyanA pAMca artho kahevAyA, te pAMceya arthone A ('tijJAnAt' ityAdi) bhASyamAM dekhADe che. temAM liDjhano artha ('vijJAnAt' bhASyathI) kahevAI ja gayo che. atyAre 'sUcanAt' evA A bhASyathI kriSTanA arthane kahe che, te A rIte ke- jIva vaDe diSTa sUcita karAyelI arthAt lezataH pravartAyelI A indriyo te AtmAnI hAjarImAM ja spardhAdi arthanA grahaNamAM nimitta (= pravRtta) bane che. jema rAjapuruSo rAjAnI hAjarI pravarte che tema indriyo jIva hoya tyAre ja pravarte che. ('pravarzanAt' evA A bhASya vaDe daSTanA arthane kahe che -) jIva dvArA prakarSatApUrvaka darzana rUpa upalabdhine grahaNa karanArI indriyo che kemake indriyo jIva sAthe satata joDAyelI che. ('35ttammanAt' evA A bhASya vaDe saMsRSTa arthane kahe che -) jIva vaDe saMsRSTa arthAt 2. stavanAvinAma mu. (tti. pA.)| 2. atha cendriyaM bhinna li./ rU. .nirmitAna aa. pA.| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/15 - sthiti - jIvena 'saMsRSTAni upalambhahetutayA pariNAmitAni, anyathA tadabhAve tadanutpattireva (vyaJjanAdityanena juSTArthamAkhyAti-) jIvena juSTAni = zabdAdInAM vyaJjakahetutvAdAsevitAni tadatyaye'rthAnAmagrAhakatvAt / cazabdaH smuccye| jIvasya liGgamindriyamityanenAbhihitArthanigamanamAvedayati- tasmAjjIvasya yalliGgaM tdindriymiti| ___ evaM tarhi sukha-duHkhecchAdayo'pi jIvaliGgatvAdindriyANi syuH, na khalvevamavadhriyate jIvaliGgaM sarvamindriyaM kintu yadindriyaM tajjIvaliGgamiti niyamaH, jIvaliGgaM punrjaatucitindriyamathavA suvAlIniAra// uktAnIndriyANi saGkhyAtaH, prakAravacanenAdhunAbhidhitsurAha, dvividhAni (iti suutrm)| avizeSopAdAnAt paJcApi dviprakArANi bhavanti / uttarasUtradvayA - hemagirA - upalaMbha (arthabodha)nA hetu tarIke nimAyelI = pariNata karAyelI indriyo che. jo A rIte pariNamAI na hoya to indriyanA abhAvamAM arthabodhanI utpatti ja na thaI zake. (vyaktinA evA bhASya vaDe juchanA arthane kahe che ) jIva vaDe juSTa arthAt zabda AdinA abhivyaMjana (= abhivyakti)mAM hetubhUta te indriyo hovAthI jIva vaDe sevAyelI che ema kahevAya che. kemake sAmAnyathI te indriyanA nAzamAM zabdAdi arthono grAhaka jIva nahIM banI zake. 'embanIchava'mAMno '' zabda samuccaya arthamAM che. bhASyamAM prAMte "nava nimindriya' e paMktithI (atyAra sudhImAM) kahevAyelA (indriyanI vyutpatti rU5) arthonA upasaMhArane jaNAve che ke tethI (= kathita arthone lIdhe) jIvanuM je liMga che te indriya che. AtmasiddhinuM pradhAna liMga ja indriya ja praznaH A pramANe jIvanuM je liMga che te indriya kahevAya to pachI sukhaduHkha ane icchA Adi paNa jIvanA liMga hovAthI indriya thAya arthAt indriya kahevAze ? uttara : A pramANe avadhAraNa vyApti nathI karAI ke jeTalA jIvanA liMga che te badhA indriya rUpa che paraMtu je indriya che te jIvanuM liMga che evo niyama nakkI karyo che. vaLI jIvanuM liMga to kyAreka indriya athavA sukha Adi hoI zake che ||2/15 / - 2/16 sUtranI avataraNikA : A pramANe saMkhyA thakI (pAMca) indriyo kahevAI. hamaNAM indriyone prakAra sUcaka vacana zabda dvArA kahevAnI icchAvALA sUtrakArazrI (2/16) sUtrane kahe che. vidhAra' A 2/16 sUtra che. sUtramAM "divighAni' (= be prakAre) ema 2. sRSTI - pA 2. cajhana . . nijamamAdeg 5. (uM.)T Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- dvividhAnira/ddA bhASyam :- dvividhAnIndriyANi bhavanti, dravyendriyANi bhAvendriyANi ca // 2/16 // -- gandhahasti pekSayA paJcApi dvAbhyAM vizeSAbhyAM bhidyante nirvRttyupakaraNavizeSeNa labdhyupayogavizeSeNa ceti / nanu caivaM dazendriyANi prasajanti dvipaJcakAbhidhAnAt tatazca niyamo'narthakaH ssddaadiprtissedhshceti| ucyate - yadyevamabhaviSyad 'dazendriyANIti' sUtramakariSyat prAktanam na caivamAracitaM tasmAdAzrayaprakArakathanametad vivakSitamekasyaiva dvitvena, yathA hi bhavanadvAraM dArvAkAzaparicchedavadapi na dvayyAmavatiSThate dvitve'pyAkAza-dAruNoH, prayojanaM cAsya nirgama-pravezalakSaNamekasyaiva hi tathA labdhi-nirvRttyupakaraNopayogAH krameNAmunA catuSTyamindriyalakSaNamavizakalitam, na cendriyabahutvam, ata eva nirvRttyabhAvAccheSa sUtrArtha * Indriyo be prakAre che. 2/16 IT. bhASyArtha : Indriyo be prakAre hoya che, te A pramANe - 1) dravyendriyo ane 2) bhAvedriyo 2/16 - hemagirA - sAmAnya rIte kahyuM hovAthI pAMceya indriyo be prakAre hoya che ema jANavuM. AnA pachInA be sUtro (mAM kahevAtA bhedo)nI apekSAe A pAMceya indriyo be vizeSa = bhedamAM vibhAjita karAya che. 1) nivRtti-upakaraNa bheda ane 2) labdhi-upayoga bheda ema vibhAjita karAya che. phaka samasta indriyanA peTAgata mULa be bheda phae praznaH A pramANe (= uparokta rIte dravya ane bhAva vaDe be vAra pAMca indriyo kahetAM 10 indriyo kahevAno prasaMga Ave ane tethI (pUrvanA bhASyamAM darzAvela indriyo pAMca ja hovAno) niyama ane 6 Adi indriyono niSedha anarthaka (= nirarthaka) gaNAze. uttara : A rIte jo indriyo 10 prakAre hota to pahelAM ja "zendriyALa' evuM sUtra vAcakapravarazrI e banAvyuM hota paraMtu A pramANe racAyuM to nathI. tethI be saMkhyA dvArA eka (= indriya)nA ja AzrayanA be prakAra kahevA iSTa che. jema lAkaDA ane AkAzanA pariccheda (= maryAdA = Azraya)vALo evo paNa bhavanano daravAjo, AkAza (= daravAjo khulavAnI khAlI jagyA) ane lAkaDAmAM dvitya saMkhyA hovA chatAM paNa be saMkhyAmAM raheto nathI (e to eka saMkhyAmAM ja rahe che, kemake A eka (daravAjA)nuM ja nirgama ane praveza svarUpa baMne prayojana = kArya che. te ja rIte labdhi, nivRtti, upakaraNa ane upayoga A krama vaDe rahela catuSTaca (= 4no samudAya) e indriyanuM akhaMDita lakSaNa che (arthAt A 4 maLIne ja eka indriya che. mAvatti - mu (uM. va.) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/17 sUtra:-*nivRjyavarane dravyendriyam 2/17 bhASyam :- tatra nirvRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM drvyendriym| - sthiti che trayayogAcca mano'nindriyamuktaM tasmAdayamadoSaH,ataH suSThUce dvividhAnIndriyANi bhavanti (bhaassym)| sAmAnyataH dravyamayAni dravyAtmakAni dravyendriyANi, bhAvendriyANi tu bhaavaatmkaanyaatmprinntiruupaanniiti| atra ca pudgaladravyamevAnantapradezaskandhamAtmaprayogApekSamAyatate nirvRttyupakaraNarupatayA, sarvANIndriyANyanantapradezAni asaGkhyeyAtmapradezAdhiSThitAni ca dravyAtmakAni bhavanti, itaratra dvaya AtmapariNAmo bhAvaH prayatnamAtiSThata iti // 2/16 // uktamindriyaM dravya-bhAvabhedato dvividham adhunA svarupato nirupayitukAma Aha - tatra nirvRttyupakaraNe dravyendriyam (iti sUtram) / tatretyanena bhASyakAraH sUtraM sambandhayati, tatra sUtrArtha : nivRtti ane upakaraNa e be dravyendriya che. 2/17 bhASyArtha : tyAM (= dravya ane bhAva IndriyamAM) dravyendriya e nivRtti Indriya ane upakaraNa Indriya ema be prakAre che. - hemagirA thAya che) paNa adhika indriya svarUpa nathI (arthAt A 4 e svataMtra indriya svarUpa nathI), ethI ja nivRttino abhAva hovAnA kAraNe ane zeSa 3no saMbaMdha hovAnA kAraNe manane anindriya kahevAyuM che. tethI (= dravya ane bhAva e be prakAro eka ja indriyanA Azraya rU5 hovAthI) A indriyanI adhikatA doSa rUpa nathI. ethI "divighAnendriya mavati' evuM je bhASya kahyuM te barAbara ja kahyuM che. sAmAnyathI dravyendriya dravyamaya arthAt dravyAtmaka che vaLI bhAvendriya bhAvAtmaka arthAt Atma pariNAma svarUpa che. vaLI ahIM (= viSayanA grahaNamAM) Atma prayoganI apekSAvALuM anaMta pradezanA skaMdhavALuM pugala dravya ja nivRtti ane upakaraNa tarIke kArya kare che, AthI sarva (dravya) indriyo anaMta pradezavALI ane asaMkhya AtmapradezamAM pratiSThita dravyAtmaka hoya che. jyAre bIjI be (labdhi ane upayoga svarU5) bhAva indriyomAM AtmapariNAma svarUpa bhAvamAM prayatna kare che (AthI te bhAvAtmaka che). 2/16 2/17 sUtranI avataraNikA : A pramANe dravya ane bhAva ema be bhede indriya kahevAI. hamaNAM svarUpathI nirUpaNa karavAnI icchAvALA sUtrakArazrI (2/17) sUtrane kahe che. 'nivRtyupara drandriyam' A 2/17 sUtra che. tenA bhASyane khole che - "tatra' evA bhASyapadathI bhASyakArI sUtranA saMbaMdhane kahe che, (= pUrva sUtramAM jaNAvela svarUpavALI * = nivRttva- (I.) | juo pariziSTa-2 TIppaNI - 8 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 103 - sthiti che dvitaye dravyendriyaM tAvanirdhAryate svarupa-bhedAbhyAM, nirvartanaM nirvRttiH prativiziSTasaMsthAnotpAdaH, upakriyate'nenetyupakaraNaM, nirvRttiravendriyaM nirvRttIndriyam, upkrnnendriympyevm| ubhayametat pudgalapariNAmarupamapi sadindriyavyapadezamaznute bhAvendriyopayogakAraNatvAt, yasmAt hi tatsAcivyaM bhAvasyaivopaliGgane samAyAti, AtmabhAvapariNAmasya bhAvino yat sahAyatayA kSamaM dravyaM tadiha dravyendriyaM prsthdaaruvdessitvym| tatra nirvRttyupakaraNayoH svarupamAviSkaroti bhASyeNaiva nirvRttirnggopaanggnaametyaadinaa| nirmANanAma nAmakarmAntargataH karmabhedo vardhakisthAnIyaH karNazaSkulyAdyavayavasannivezavizeSaracanAyAmAhitanaipuNaH, tathaudArikAdizarIratrayAGgopAGganAma karmabhedo yadudayAdaGgAnyupAGgAni ca niSpadyante ziromulyAdIni, etat karmadvayamubhayarupaM dravyendriyaprasAdhanAya yatate / bhASyabhAvanA caivaM kAryA - - hemagirA - be prakAranI indriyamAM) prathama dravyendriya (A sUtramAM) svarUpa ane bheda thakI kahevAya che. 'nirvartana pAmavuM ( nirmANa thavuM) arthAt prativiziSTa (= amuka cokkasa prakAranA) AkAranuM utpAdana te nivRtti kahevAya. "jenA vaDe upakAra karAya te indriya upakaraNendriya kahevAya. nivRtti e ja indriya te nivRtti indriya. upakaraNa indriya vize paNa A pramANe ja vigraha jANavo. (A baMnemAM avadhAraNa tapuruSa samAsa jANavo) A baMne pudgala pariNAma rUpa hovA chatAM paNa indriyanA vyapadeza = nAmane prApta kare che kAraNa ke te upayoga svarUpa bhAvendriyamAM kAraNa che. arthAt jethI karIne bhAvendriyanI ja upalabdhimAM te baMnenI pradhAnatA rahI che tethI karIne upayoga svarUpa bhAvendriyamAM nivRtti ane upakaraNane kAraNa kahyuM che. (A uparokta vAtane daSTAMta dvArA batAve che ) jema prastha (kASTha nirmita mApavAnuM sAdhana vizeSa)nuM kAraNa kASTa hoya che, tethI te kASThane paNa dravya prastha kahevAya. tema ahIM paNa utpanna thanArA AtmAnA bhAvarUpa pariNAmamAM = upayoga rUpa bhAvendriyamAM sahAya tarIke je samartha dravya hoya te dravyendriya tarIke samajavuM. tyAM (= dravya, bhAva indriyamAM) dravyendriya aMtargata nivRtti ane upakaraNanA svarUpane nivRtiro ...' ityAdi bhASyathI ja pragaTa kare che. - karNazakhuli (kAnamAM rahela AkAra vizeSa) Adi avayavone viziSTa samyapha sthAnamAM racavAmAM / mukavAmAM nipuNa evA nAmakarmanA aMtargata eka nirmANa nAmano karmano bheda che je suthAranA sthAne che. temaja bIjuM (nAmakarmanI aMtargata) audArika Adi 3 (= audArika, vaikti ane AhAraka) zarIra saMbaMdhI aMgopAMga nAmakarmano bheda che, jenA udayathI audArikAdi zarIramAM jIvane mastaka ane AMgaLI Adi aMga ane upAMgonI niSpatti thAya che. A banne (nirmANa ane aMgopAMga) nAmakarma maLIne nivRtti rUpa dravyendriyane banAvA mATe yatna kare che. 2. 'jotine' 5. Saa 'ronid . 4. jA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/17 bhASyam :- nirvRttiraGgopAGganAmanirvartitAnIndriyadvArANi, - gandhatti * nirvRttiH kiM rUpetyata Aha - aGgeti (bhASyam) / aGgopAGganAmnA prativiziSTena karmabhedena nirvartitAni = janitAni = ghaTitAni, indriyadvArANi = indriyavivarANi, indriyazabdena cAtra bhAvendriyamupayogarUpaM vivakSitaM, tasyendriyasya dvArANyavadhAnapradAnamArgAzvitrAH, zaSkulyAdirUpA bahirupalabhyamAnAkArA nirvRttirekA, aparA tvabhyantaranirvRttiH, nAnAkAraM kAyendriyamasaGkhyeyabhedatvAdasya cAntarbahirbhedo nirvRtterna kazcit prAyaH, pradIrgha-tryasrasaMsthitaM karNATakAyudhaM kSuraprastadAkAraM rasanendriyam, atimuktakapuSpadalacandrakAkAraM kiJcit sakesaravRttAkAra - madhyavinataM ghrANendriyam, kiJcit samunnatamadhyaparimaNDalAkAraM dhAnyamasUravaccakSurindriyam, pAtheyabhANDaka - yavanAlikA''kAraM zrotrendriyaM nAlikakusumAkRti caavseym| bhASyArtha : nivRtti eTale aMgopAMga nAmakarmathI nirmANa pAmela indriyanA dvAro, - hemagirA bhASyamAM kahelA padonI bhAvanA = vicAraNA A -> che ? enA uttaramAM saMjJa ityAdi bhASyane kahe che aMgopAMga nAmanA cokkasa karmanA bhedathI banelA arthAt nirmANa thayelA = ghaDAyelA evA je indriyanA dvAro = indriyanA vivaro che te nivRtti che. vaLI ahIM (indriya dvAramAM) 'indriya' zabdathI upayoga svarUpa bhAvendriya kahevI iSTa che, te bhAvendriyanA dvAro eTale avadhAna (= upayoga) ApavAnA mArgo ghaNAM che, te A mujaba - pahelI bAhya nivRtti indriya e zabdulI Adi rUpe bahAra dekhAtA AkAravALI che. bIjI atyaMtara nivRtti indriya e bahArathI nahIM de khAtI, aMdaramAM rahelI che. (Ane ja savistAra kahe che -) mujaba karavI - nivRtti kevA prakAranI -> 1. sparzanendriya : nAnAvidha AkAravALI sparzanendriya che. kemake (te zarIra vyApI hovAthI potapotAnA zarIranA AkAravALI hoya che ane AthI) tenA asaMkhya bheda che. A sparzanendriyanI nivRttinA prAyaH karIne koI AMtara ke bAhya bheda nathI. * rasanendriya AdinA AMtara nivRttinA AkAro 2. rasanendriya : lAMbuM ane trikoNa AkAravALuM khurapA (= astrA) nAmanuM karNATaka prAMtamAM prakhyAta je zastra vizeSa che tenA AkAravALI rasanendriya che. 3. ghrANendriya : kesarAo (resA) sahitanI goLAkAravALI ane madhyathI kAMIka namelI ghrANendriya atimukata (= tADanA athavA mAdhavI latAnA) puSpanA pAMdaDAM ane caMdraka (= moranI pAMkhamAM rahela AMkhano AkAra) jevA AkAravALI che. 4. cakSurindriya : madhyano parimaMDalAkAra jeno kAMIka unnata evA masura dhAnyanA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 105 tatrAdyaM svakAyaparimANaM dravyamanazca zeSANyagulAsaGkhyeyabhAgapramANAni srvjiivaanaam| tathA vAma: - "siMai i aMte !' saMgi TUM ? T! nAraMvALasNtthie, jibhindie NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ? goyamA ! khurappasaMThie, ghANindie NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ? goyamA ! atimuttayacaMdakasaMThie, cakkhuridie NaM bhaMte ! kiM saMThieM paNNatte ? goyamA ! masuraya-caMdasaMThie paNNatte, soiMdieNaM bhaMte ! kiM saMThie paNNate? jovA ! naMgyApuifa 10'' (prajJA. sU. 62) / * hemagirA be AkAra jevI cakSurindriya che. 5. zrotrendriya pAtheya bhADuka (= vATakAM jevuM bhAjana vizeSe). yavanAlikAnA AkAravALI ane nAlika kusumanA (= kadaMba ke kamalanA puSpanA) AkAravALI zrotrendriya jANavI. tyAM (= A pAMce indriyomAM) pahelI sparzanendriya temaja dravyamana e svakAyanA parimANavALA che. zeSa sarva indriyo aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganA pramANavALI sarva jIvone hoya che. vaLI uparokta vAtane batAvanAra zrI prajJApanA Agamano pATha (prajJA. sU. 191) A pramANe che - prazna : he bhagavan ! sparzanendriya kyA saMsthAnamAM (= AkAramAM) rahelI kahevAya che ? uttara : he gautama ! sparzanendriya vividha AkAramAM rahelI kahevAya che. prazna: he bhagavan! jIhendriya kyA AkAramAM rahelI kahevAya che ? uttara : he gautama ! khurayA = astrA jevA AkAramAM rahelI kahevAya che prazna: he bhagavan! dhrANendriya kyA AkAramAM rahelI kahevAya che ? uttara : he gautama ! atimuktaka puSpanA pAMdaDA ane caMdraka jevA AkAramAM rahelI kahevAya che. prazna: he bhagavan! cakSurindriya kayA AkAramAM rahelI kahevAya che ? uttara : he gautama ! masuranA dALa ane caMdra jevA AkAramAM rahelI kahevAya che. prazna : he bhagavan ! zrotrendriya kayA AkAramAM rahelI kahevAya che ? uttara ka he gautama ! kadaMbanA 55 jevA AkAramAM rahelI kahevAya che. '' 2. urva saMtAna (uM.) * sparzanendriyaM NaM bhadanta ! kiM saMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! nAnAsaMsthAnasaMsthitam, jivendriyaM NaM bhadanta ! kiM saMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! kSuraprasaMsthitam, ghrANendriyaM NaM bhadanta ! ki saMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! atimuktacandrakasaMsthitam, cakSurindriyaM NaM bhadanta ! kiM saMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! musaraka-candrasaMsthitam, zrotendriyaM NaM bhadanta ! ki saMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! kadambapuSpasaMsthitaM prjnyptm| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/17 bhASyam :- karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH nirmANanAmAGgopAGgapratyayA muulgunnnirvrtnetyrthH| * gandhahasti abhyantarAM nirvRttimaGgIkRtya sarvANyamUni sUtrANyadhItAni, bAhyA punarnirvRttizcitrAkAratvAnnopa nibaddha zakyA, yathA manuSyasya zrotraM bhrasamaM netrayorubhayapArzvataH, azvasya mastake netrayorupariSTAt tIkSNAgramityAdijAtibhedAd' bhuvidhaakaaraa| imameva cAtikrAntabhASyArthaM paryAyAntareNa spaSTayati bhASyakAra: karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH (iti bhaassye)| __athavAGgopAGganAmaivopAttamatItabhASye na tu nirmANakarma tadupAdAnAyedamucyate - karmavizeSa ityAdi (bhaassym)| karmavizeSo nAmakarma tasyApi vizeSaH aGgopAGganAma nirmANakarma ca AbhyAM karmavizeSAbhyAM saMskRtA = viziSTAvayavaracanayA niSpAditA = nirvartitAH audArikAdizarIrANAM trayANAM pradezAH = prativiziSTA dezAH karNazaSkulyAdayaH prdeshaaH| bhASyArthaH A nivRtti karma vizeSathI saMskArita zarIranA aneka pradeza svarUpa che eTale nirmANa ane aMgopAMga nAmakarmanA nimittavALI che arthAt mUlaguNanI racanAvALI che. - hemagirA phaka nivRtti indriyanI prakArAMtare samaja hara A sarva (AkAra darzaka) sUtro atyaMtara nivRtti indriyane AzrayI kahevAyA chevaLI bAhya nivRtti indriya to (vividha jIvane AzrayI) vicitra (= ghaNAM) AkAre hovAthI tene kahevI zakya nathI. jemake manuSyanA kAna te bhUvAne samapaNe baMne netronA baMne paDakhe rahelA che jyAre ghoDAnA kAna mastakamAM baMne netronI upara tIkSNa agrabhAgavALA hoya che ane evA prakAranI bIjI jAtionA bhedane laI bAhya nivRtti indriya vividha AkAravALI che. | nivRttino hamaNAM je artha bhASyamAM kahevAya e ja kathita arthane "vizeSa..." ityAdi bhASyamAM sarala zabdo dvArA bhASyakArathI spaSTa kare che. athavA pahelAnA bhASyamAM aMgopAMga nAmakarma ja grahaNa karAyuM che paraMtu nirmANa nAmakarma nahIM, tethI tenuM grahaNa karavA mATe A 'vizeSa' ityAdi bhASya kahevAya che. vizeSa zabdamAM karma eTale nAmakarma samajavuM ane tenA paNa vizeSa bheda tarIke aMgopAMga nAmakarma ane nirmANa nAmakarma grahaNa karavA, A baMne vizeSa nAmakarmathI saMskArita = viziSTa prakAranA avayavanI racanA vaDe banelA arthAt racAyelA, audArika Adi 3 (= audArika, vaikiya, AhAraka) zarIranA pradezo arthAt cokkasa prakAranA karNa-zakhulI Adi dezo te nivRtti Indriya svarUpe jANavA. 2. vijetA mu. (uM. saM.) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 107 - asthati - karmavizeSAbhidhAnazravaNAdatisampramugdhabuddhAmohastadavastha eva cetasItyatastadavabodhArthaM bhUyo'-pyAha - nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH (iti bhaassym)| karmavizeSaM nAmagrAhamAcaSTe nirmANanAma ca aGgopAGgaM ca nirmANanAmAGgopAGge, madhyavyavasthito nAmazabda ubhayaM vizeSyatayA kSipati, te karmaNI pratyayaH = kAraNaM = nimittaM yasyA nirvRtteH sA nirmANanAmAGgopAGgapratyayA, mUlaguNanirvartanA uttrgunnnirvrtnaapekssyocyte| uttaraguNanirvartanA hi zravaNayorvedhaH pralambatApAdanaM, cakSurnAsikayoraJjana-nasyAbhyAmupaskAraH tathA bheSajapradAnAjjihvAyA jADyApanayaH, sparzanasya vividhacUrNagandhavAsapragharSAditi vimalatvakaraNam, evaMvidhAnekavizeSanirapekSA yathotpannavartinI audArikAdiprAyogyadravyavargaNA muulkaarnnvyvsthitgunnnirvrtnocyte| itizabda evaM zabdArthaH evameSo'rthaH pravacanavidbhirAkhyAta iti / - hemagirA - ahIM jaNAvela karma vizeSanuM nAmazravaNa karavA thakI atimugdha buddhivALAnA manamAM vyAmoha ubho ja che (ke karmavizeSathI konuM grahaNa karavuM), ethI te mugdha buddhivALAne samajaNa ApavA mATe pharI paNa bhASyakArazrI nimAnAma' ityAdi bhASyane kahe che - e bhASyamAM karma vizeSano nAmollekha karavApUrvaka kahe che ke karma vizeSathI nirmANa nAma ane aMgopAMga karma levA. (te be padamAM rahela dvanda samAsano vigraha TIkAmAM spaSTa ja che) madhyamAM rahela "nAma' zabda ubhayamAM (aMgopAMga ane nirmANamAM) vizeSya tarIke rahelo che. - baMne (nirmANa ane aMgopAMga nAma) karmo pratyaya = kAraNa arthAt nimitta che je nivRttinA te nivRtti nirmANa ane aMgopAMga nAmakarmanA pratyayavALI kahevAya. uttaraguNanI racanAnI apekSAe A nivRtti indriya mULaguNanI racanAvALI kahevAya che. indriyomAM uttaraguNanI nirvartanA A mujaba che :- baMne kAnone viMdhavA ane kAnanA chIdrone laMbAvavA / (brAhmI Adi), cakSune aMjana vaDe ane nAsikAne nathanI vaDe zaNagAravA, tathA auSadha pradAna karavA vaDe jIbhanI jaDatAne dUra karavI temaja vividha arikA AdinA cUrNa, sugaMdhita attarAdi dravya coLIne te sparzananI = cAmaDInI nirmaLatA karavI te uttaraguNa nirvatainA kahevAya che. AvA prakAranA aneka vizeSothI (= uttaraguNothI) nirapekSa arthAt je rIte utpanna thaI te rIte ja rahenArI evI je audArika Adi prAyogya dravyavargaNA che, te mULa kAraNathI vyavasthita (= nirmita) guNanI racanA arthAt mULaguNa nirvatanA kahevAya che. "pha" bhASyapadamAM rahela "tti' zabda vaM' zabdanA arthamAM che. AthI artha A thayo ke (nivRtti indriyano) "A artha pravacanazoe A pramANe kahyo che.' hamaNAM upakaraNendriyanuM 2. tharA - mu (ba) 2. prayat si - mu (jaM) rU. va nhAdeg E. (jaM) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/17 ___ bhASyam :- upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti // 2/17 // - sthiti - sampratyupakaraNendriyasvarUpamAkhyAtumAha - upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti (iti bhaassym)| nirvRttau satyAM kRpANasthAnIyAyAmupakaraNendriyamavazyamapekSitavyam, tacca svaviSayagrahaNazaktiyuktaM khaDgasyeva dhArA chedanasamarthA, tacchaktirUpamindriyAntaraM, nirvRttau 'satyAmapi zaktyupaghAtairviSayaM na gRhNAti, tasmAnivRtte zravaNAdisaMjJike 2 dravyendriye sadbhAvAdAtmano'nupaghAtAnugrahAbhyAM yadupakAri tadupakaraNendriyaM bhavati, tacca bahirvati antarvati ca, nirvRttidravyendriyApekSayA'syApi dvaividhyamAvedyate / yatra nirvRttidravyendriyaM tatropakaraNendriyamapi, na bhinnadezavarti tasyeti kthyti| tasyAH svvissygrhnnshkternirvRttimdhyvrtiniitvaat| bhASyArtha : upakaraNa Indriya bAhya ane atyaMtara ema be prakAre che. nirmANa pAmela Indriyane (= nivRtti Indriyane) (A bAhya upakaraNendriya) anupaghAta vaDe tathA (atyaMtara upakaraNa Indriya) anugraha vaDe 'upakArI' che. 2/17 - hemagirA - svarUpa kahevA mATe u52 ....' ityAdi bhASyane kahe che - talavAra samAna nivRtti indriyanA sadbhAvamAM (dhAra samAna) upakaraNa indriyanI apekSA rAkhavI yogya che. jema khaDjha e chedavAmAM samartha evI dhArathI yukata hoya che tema nivRtti indriya paNa svaviSayamAM samartha evI grahaNa karavAnI zaktithI yukta hoya che. ane indriyAMtara arthAt upakaraNa indriya te nivRttimAM rahelI zakti svarUpa che arthAt dhAra rUpa che. nivRtti indriyanA saddabhAvamAM paNa zakti svarUpa upakaraNa indriyanA upaghAtanA kAraNe jIva viSayane grahaNa karato nathI, tethI nirmANa pAmelI zrotra vagere nAmavALI dravyandriyo vize potAnA sadbhAva thakI upaghAta nahIM thavA devA (surakSita rAkhavA dvArA) ane (viSaya bodhamAM) anugraha karavA vaDe je upakAra karanArI che te upakaraNa indriya che. te upakaraNendriyanA be prakAra : bAhyanivRttimAM rahelI atyaMtara nivRttinI surakSA karavAnI zakti te bAhya upakaraNa ane atyaMtara nivRttimAM rahelI svaviSayanA bodhanI zakti te atyaMtara upakaraNa. Ama te upakaraNendriya bAhyavati ane atyaMtaravarti che. nivRtti rUpa dravyendriyanI apekSAe A upakaraNa indriyanA paNa (bAhya ane atyaMtara evA A) be bhedo kahevAya che. eTale ke jyAM nivRtti rUpa dravyandriya hoya che tyAM upakaraNa rU5 dravyendriya paNa hoya che, kintu tenAthI (= nivRtti indriyanA) bhinna dezamAM rahenArI upakaraNa indriya nathI ema tAtparya che. kemake indriyanI je svaviSayane grahaNa karavAnI (upakaraNa indriya rU5) zakita che te nivRtti indriyanI madhyamAM rahenArI che. A ja 2. satya mu. (. .) 2. naM - 5 (. uM. .) 3. tabhAvAlA - 5 (I.) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- nathupayoau mAndriyam 2/8 - sthiti - etadeva sphuTayati - nirvartitasya = niSpAditasya svAvayavavibhAgena yadanupahatyA'nugraheNa copakaroti grahaNamAtmanaH svacchatarapudgalajAlanirmApitaM tadupakaraNendriyamadhyavasyanti vidvAMsaH, Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti| evametadubhayaM dravyendriyamabhidhIyate tadbhAve'pyagrahaNAt upkrnntvaanimitttvaacceti| nirvRtterAdAvabhidhA janmakramapratipAdanArthaM tadbhAve hyupakaraNasadbhAvAcchastrazaktivaditi / / 2/17 / / atha bhAvendriyaM kimityatrocyate - labdhyupayogau bhAvendriyam (iti sUtram) / labdhiH = pratisvamindriyAvaraNakarmakSayopazamaH, sUtrArtha ? labdhi ane upayoga e bhAvendriya che. /2/18 - hemagirA - vAtane bhAgakArathI spaSTa kare che ke potAnA avayavanA vibhAgathI nirmANa thayela je indriya atyaMtara nivRtti indriyane upaghAta na thavA daIne ane potAnA viSayanA grahaNamAM = sparzAdi viSayanA bodhamAM anugraha karavA vaDe upakAra kare che tathA svacchatara pugalanA samUhathI je banela che te upakaraNendriya che e pramANe vidvAno mAne che. vaLI ahIM darzAvela upakaraNa indriyano abhyatara ke bAhya evo koI bheda AgamamAM darzAvela nathI, mATe kyAMyathI paNa prApta thayelo A be bhedano saMpradAya e AcAryazrIno ja jaNAya che. A pramANe A nivRtti ane upakaraNa baMne dravyendriya kahevAya che kemake baMnenA sabhAvamAM paNa bodha thato nathI, A baMne upakaraNarUpa (= pudgalamaya) che ane nimitta kAraNa rUpa che. = utpatti kamanuM pratipAdana : ahIM sUtramAM prathama je nivRtti indriyanuM vidhAna karyuM che, te utpattinA kamanuM pratipAdana karavA mATe che, kemake A nivRtti hoya to ja upakaraNanuM nirmANa thAya che. jemAM talavAra hoya to ja tenI zakti = dhAra paNa hoya, talavAranA abhAvamAM tenI zakita = dhAra saMbhavita nathI, tevI rIte nivRttinA abhAvamAM upakaraNa saMbhavita nathI. 2/17 | 2/18 sUtranI avataraNikA : have bhAvendriya zuM che ? e praznano uttara ahIM (= 2/18 sUtramAM) kahevAya che. 'nathupayoro mandriya' A 2/18 sUtra che. tenA vivecanane kare che. labdhi eTale Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/18 bhASyam :- labdhirupayogastu bhAvendriyaM bhavati / labdhirnAma gati - jAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ca indriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavati / - nyanti - ->> svaviSayavyApAraH = praNidhAnaM = vIryaM = upayogaH etadubhayaM bhAvendriyaM = AtmapariNatilakSaNaM bhavati / atrAcAryo labdhisvarUpanirvarNanAyAha labdhirnAmetyAdi bhASyam / 'labdhiH = lAbho = prAptiH / nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / athavA labdhiriti yadetannAmAbhidhAnaM tasyAyamarthaH gatijAtyAdinAmakarmajanitA lbdhirucyte| gati-jAtI Adiryasya tad gati- jAtyAdi, gati - jAtyAdi ca tannAmakarma ca gati-jAtyAdinAmakarma tena janitA = nirvartitA, manuSyagatinAmodayAnmanuSyastathA paJcendriyajAtinAmodayAt paJcendriya ityato manuSyatva-paJcendriyatvAdilAbhe pratisvaM tadAvaraNakarmakSayopazamo nirvartate, tasya kSayopazamasya gatijAtiprabhRtinAmakarmakAraNatvAnnirdiSTamAcAryeNa / AdigrahaNena yat tadatra nAntarIyakaM zarIrAdikSayopazama 110 bhASyArtha : labdhi ane upayoga e bhAvendriya che. gati, jAti Adi nAma karmathI utpanna thayelI temaja tadAvaraNIya (matijJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya) karmanA kSayoparAmathI utpanna thayelI ane indriyonA AzrayavALA karmanA udayathI banelI labdhi jIvane hoya che. hemagirA R > i. I h i A I te te dareka indriyathI janya te te sparzaThinA jJAnanI zaktine AvaraNa karanAra karmano kSayopazama. upayoga eTale sva = potAnA (= indriyanA) viSaya (= spAdi)no bodharUpa vyApAra = praNidhAna = vIrya. A (labdhi ane upayoga) baMne bhAvendriya = AtmapariNati svarUpa hoya 1 "nadhinIma, ityAdi bhASyane kahe che. labdhi eTale lAbha arthAt prApti. (bhASyamAM Apela 'bdhi' pachIno) 'nAma' zabda vAkyanA alaMkAra mATe che arthAt tenAthI vAkaya sAMbhaLavAmAM madhura lAge che athavA to labdhi evuM je A nAma = abhidhAna che, (arthAt 'nAma' zabdano 'eTale' artha karavo) teno A artha che gati, jAti Adi nAmakarmathI utpanna thayelI 'labdhi' kahevAya che. 'tti ....' ityAdi sAmAsika padano vigraha TIkAmAM darzAvela che. te A pramANe che - gati, jAti AdimAM che jene te 'gati-nAtyAvi', gati, jAtinI AdivALuM evuM nAma karma te 'nati-jJAtyAvinAmaLarma', te nAma karma vaDe banelI arthAt nirmANa pAmela te 'ti-nAtyavinAmarmajJanitA' (labdhi). bhAvArtha A pramANe che - jIva manuSyagati nAmakarmanA udayathI manuSya tathA paMcendriyajAti nAmakarmanA udayathI paMcendriya thAya ane manuSyapaNA tathA paMcendriyapaNA AdinA lAbhamAM jIvano potapotAno, te (labdhi)ne AvaraNa karanAra karmano kSayoparAma utpanna thAya che. AvI rIte te kSayoparAmanA 6. hrAmo labdhi: prApti: - mu. (i) / 2. niyaMtyuMte- mu (1) / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 111 - sthiti - labdhernAmAntaHpAti tat sklmaadiiyte| apare tvAyuSkamapi tadAzrayatvAt kAraNamAcakSate kSayopazamasya, evaM vidUravarti kAraNamapadizyAdhunA pratyAsannatarakAraNAntaramAviSkaroti - tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ceti (bhaassye)| tasyAH khalu rUpAdigrahaNapariNaterAvaraNIyaM = AvArakaM = AcchAdakaM, bAhulakAt kartari vyutpattiH, tadAvaraNIyaM ca tat karma ca tadAvaraNIyakarma matijJAna-darzanAvaraNakarmetyarthaH, tasyobhayasya kSayopazamo'bhihitalakSaNastajjanitA ca tanniSpAditA cetyrthH| cazabdaH pUrvakaM kAraNaM samuccinoti / nanu ca kSayopazama eva labdhiruktA tena janitAnyA kA bhavellabdhiH ? ucyate - matijJAna-darzanAvaraNakSayopazamAvasthAnivRttau yo jJAnasadbhAvaH kSAyopazamikaH so'tra - hemagirA 0 gati-jAti vagere nAmakarma kAraNa banatA hovAthI bhASyakArazrIe labdhine gati-jAti vagere nAmakarma - janita kahI che. vaLI nAmakarmanI aMtargata je koI zarIrAdi nAmakarma kSayopazama svarUpa labdhine nAMtarIyaka (= haMmezA sAthe rahenAra) hoya, te sarva 'mAddhi padanA grahaNathI ahIM grahaNa karAya che. bIjA keTalAka to AyuSyane paNa gati, jAti, zarIrAdinuM Azraya hovAthI yopazamanA kAraNa tarIke kahe che. A pramANe labdhinA atyaMta dUravartI (= paraMpara) kAraNane jaNAvIne atyAre najIkavartI (= anaMtara) bIjA kAraNane 'talAvAra .....' ityAdi bhASyamAM jaNAve che - te rUpAdinA jJAnanI zakti rUpa pariNati ( labdhi)nuM AvaraNIya = AvaraNa karanAra = AcchAdana karanAra te 'tadAvaraNIya'. ahIM vahunavat = kRtyanyuTa vahuna' pANinI - 3/3/113 sUtrathI 'kRtya" pratyaya nirdiSTa artha sivAya bIjA arthamAM paNa thAya che. AthI ahIM prastutamAM 'mana' evA kRtya pratyayathI yukata mAvajaya' zabdanI kartari arthamAM vyutpatti karavI. tadAvaraNIya evuM je karma te tadAvaraNIya karma arthAt matijJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karma tadAvaraNIya karma rUpe jANavA. te baMne karmono kahevAyelA svarUpavALo je kSayopazama che te kSayopazamathI utpanna thayelI labdhi che. bhASyano '' zabda pUrvokta kAraNano samuccaya kare che arthAt labdhi svarUpa kAryanA A baMne kAraNo che. prazna : kSayopazama e ja labdhi kahevAya che, to pachI te kSayopazamathI janya anya kaI labdhi che jethI 'kSathopazamananitA" ema kahyuM? uttara : matijJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karmanA kSayopazamanI avasthAnA nirmANamAM je kSAyopathamika jJAnano sadbhAva che te ahIM labdhi kahevAya che. pUrve kSayopazama e labdhi che 2. vAyu prA. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/18 bhASyam :- sA pnycvidhaa| tadyathA - sparzanendriyalabdhiH, rasanendriyalabdhiH, ghraannendriynadhi, cakSurindriyatnathi zrosendriyatnathiiinAra/28 - dikti - labdhirucyate, kathaMkRtvoktaM prAk kSayopazamo labdhiriti kAraNe kAryopacAramAlambya naDvalodakaM pAdarogavadityabhihitamato na dossaay| anye punarAhuH - antarAyakarmakSayopazamApekSA indriyvissyopbhogjnyaanshktirlbdhirucyte| punaH pratyAsannatamakAraNanirdidikSayA bhASyakRt pratanute grantham - indriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhvtiiti| indriyANyAzrayaH = avakAzo yeSAM karmaNAM tAnIndriyAzrayANi karmANi yAvanti kAnicinnirmANAGgopAGgAdIni yairvinA tAni na niSpadyante tadudayena = tadvipAkena nirvRttA = janitA''tmano labdhirudbhavati, svacche hi darpaNatale pratibimbodayo bhavati, na malImase, tathA nirmANAGgopAGgAdibhiratyantavimalatadyogyapudgaladravyanirmApitAnIndriyANi tasyAH kSayopazamalabdheratulaM balamupayacchanti, kAraNatAM bibhrtiiti| saiSA labdhiH kAraNatrayApekSA paJcaprakArA bhvti| tadyathA - sparzanendriyalabdhirityAdi bhaassym| bhASyArtha H A labdhi pAMca prakAre che, te A mujaba sparzanendriya labdhi, rasanendriya labdhi, dhrANendriya labdhi, cakSurindriya labdhi, zrotrendriya labdhi In2/18li - hemagirA - evuM kahevAyuM hatuM. te kyA kAraNathI kahevAyuM hatuM? tene jaNAve che ... kAraNamAM kAryanA upacArane AzrayIne kahevAyuM hatuM. jema roganA kAraNa bhUta navalodakane pagano roga kahevAya che. AthI hamaNAM je kahyuM ke kSayopazama janya labdhi che te doSa mATe nathI. bIjA keTalAka kahe che ke aMtarAya karmanA kSayopazamanI apekSAvALI (= kSayopazamathI utpanna thatI) indriyanA viSayanA upabhoga aMgenI jJAnazakti te labdhi kahevAya che. have pharI labdhinA atyaMta najIkanA kAraNane darzAvavAnI icchAthI bhASyakArazrI dendriyAzraya .....' ityAdi graMthano vistAra kare che - indriyo e Azraya = avakAza che je karmonI, te indriyanA AzrayavALA karmo. ahIM karma tarIke je enA vinA te indriyo niSpanna thaI zakatI nathI, evA je koI nirmANa, aMgopAMgAdi karyo che, te jANavA. ane te (nirmANAdi) nAma karmanA udaya = vipAthI utpanna thayelI labdhi AtmAmAM uddabhave/ pragaTe che. jema svaccha evA darpaNataLamAM pratibiMbano udaya thAya che jhIlAya che paNa malina darpaNamAM nahIM. te rIte prastutamAM ya nirmANa, aMgopAMgAdi nAmakarmo vaDe atyaMta nirmaLa evA tadanurUpa (= te Indriyane navala nAmanuM ghAsa jyAM ugeluM tyAM raheluM pANI. A pANImAM paga mUkyAthI pagano roga thAya che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 113 yathA tat paJcavidhatvaM tasyAstathA darzAte - spRSTiH = sparzanaM, sparzanaM ca tadindriyaM ceti sparzanendriyam, etadeva labdhiH sparzanendriyalabdhiH shiitossnnaadisprshprijnyaansaamrthymnbhivyktmupyogaatmnetiyaavt| evaM jihvendriyAdilabdhayo'pi vaacyaaH| itizabdo lbdheriyttaamaavedyti||2/18 // uktA labdhiH adhunopayoga ucyate - yadi labdhi-nirvRttyupakaraNakrameNopayogastato'tIndriyopayogAbhAvo nirvRttyAdyapekSAbhAvAt, etaduktaM bhavati - avadhyAdInAmatIndriyatvAdatyantAbhAva eva vizeSo vAcyaH ? ucyate - na khalu sarva upayogo labdhinirvRttyuparakaraNendriyakRtaH, kiM tarhi, sa evaikastritayanimitta ityata Aha - * hemagirA be yogya) pudgala dravyothI nirmANa karAyelI indriyo, te kSayopazama rU5 labdhine atula baLa (= sAmarthya) Ape che AthI te paNa eka kAraNa che. (atyAra sudhImAM kahelA - (1) gati, jAtyAdi nAmakarma, (2) tadAvaraNIyakarmano kSayopazama (3) indriyAzraya karmodaya evA) 3 kAraNanI apekSAvALI te A labdhi pAMca prakAre hoya che. A ja rIte che tene 'tathA' ... ityAdi bhASyamAM dekhADe che, te A pramANe - pRSTi eTale sparzana. sparzana evI indriya te sparzanendriya ane sparzanendriya e ja labdhi te 'sparzanendriya labdhi' kahevAya. arthAt upayoga rUpe nahI pragaTa thayeluM evuM zIta, uNa Adi sparzonA parijJAnanuM sAmarthya 'sparzanendriya labdhi" kahevAya. A pramANe rasanendriya Adi labdhio paNa kahevI. bhAgyano 'rati' zabda e labdhinI iyattA (= saMkhyAnA pramANa)ne jaNAve che arthAt labdhi ATalI ja che. 2/18 | 2/19 sUtranI avataraNikA: labdhi kahevAI gaI, atyAre upayoga kahevAya che. phaka to atIndriya jJAnamAM upayogano abhAva nahIM thAya ? praznaH jo labdhi indriya, nivRtti indriya, upakaraNa indriya evA kame upayoga saMbhavato hoya to atIndriya upayogano abhAva thaze, kemake atIndriya upayoga mATe nivRtti Adi indriyanI apekSA nathI rahetI. kahevAno Azaya e che ke avadhi Adi jJAno atIndriya hovAthI te avadhi Adi zAnono vizeSa prakArano atyaMtabhAva ja kahevo joIe ? uttaraH A barobara nathI. kAraNa badhAya upayoga labdhi, nivRtti ane upakaraNa indriya vaDe karAyela nathI. prazna : to zuM ? uttara H te ja 1 (matijJAnopayoga) 3 (= labdhi, nivRtti, upakaraNa) nimittavALo che ema jaNAvatAM 2/19 sUtrane kahe che Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/19 sUtram :- 3payo: patipura/1 bhASyam :- sparzAdiSu matijJAnopayoga ityrthH| - sthiti - upayogaH sparzAdiSu (iti suutrm)| sparza-rasa-gandha-varNa-zabdeSu grahaNarupo vyApAra upayogo gRhyate sparzanendriyAdinimitto naavdhyaadhupyogH| amumevArthaM spaSTayan bhASyakRdAha - sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH (iti bhaassym)| sparzAdiviSayo matijJAnavyApAraH pratiniyataviSayAnubhavanamupalambhanamiti, anena zeSajJAnavyudAsamAdarzayati - matijJAnopayoga eva labdhi-nirvRttyupakaraNApekSaH pravartate na zeSa iti| anopayogasAmAnyazrutyapagutAvadhAnaH nodayati - sparzAdiviSayo ya upayogaH parisamAptivyApAra ityuktam etacca paramANu-vyaNukAdiSvapi dRSTam, paramANurapi hi sarvAtmanopayujyate vyaNukAdiskandhapariNAme, tatazca so'pyupayogalakSaNaM prApnotItyata Aha bhASyakAraH - uktametadupayogo lakSaNamiti sUtrArtha : upayoga spazadi viSayaka hoya che. // 2/19I. bhASyArtha: "matijJAnano upayoga spazadi viSayaka hoya che' ema sUtrano artha che. - hemagirA - 'upayoH sthatiSa' A 2/19 sUtra che. tenuM vivecana kare che - sparza, rasa, gaMdha, varNa ane zabdone vize sparzanendriya AdinA nimittavALo bodha rU5 vyApAra upayoga svarUpe grahaNa karAya che. paNa avadhi Adino upayoga nahIM. A ja arthane spaSTa karatAM bhASyakArazrI svazatiSa matijJAnopayo rUtyartha:' evA bhASyane kahe che. teno artha A pramANe che - "spardhAdinA viSayavALo matijJAnano vyApAra pratiniyata (sva indriyane anurU5) viSayane anubhavavA rUpa arthAt jANavA rUpa hoya cheAvuM kahevA dvArA zeSa jJAnanA bhudAsa (= niSedha)ne dekhADe che ke labdhi, nivRtti ane upakaraNanI apekSAvALo matijJAnopayoga ja pravarte che, zeSa avadhi Adi jJAnano upayoga nahIM. ahIM (= sUtra nirdiSTa) 'upayoga' evA sAmAnya (= vizeSaNa rahita) zabdanA zravaNathI nAza pAmela ekAgratAvALo ziSya prazna kare che ke (ziSya samajato nathI ke A upayoga matijJAnasvarUpa che paNa saMpUrNapaNe vyApavuM / bhaLavuM e arthamAM nathI mATe prazna kare che ke ") saMpUrNapaNe vyApavuM / bhaLavuM evI kriyA rUpa je upayoga che teno sparzAdi viSaya che ema ahIM sUtramAM kahevAyuM che. paraMtu e (= saMpUrNapaNe vyApavA svarUpa upayoga) paramANu ane kayaNuka AdimAM paNa dekhAyo che, kAraNake kacaNukAdi skaMdhanA pariNAmamAM (= racanAmAM) paramANu paNa sarvAtmanA = sarvAze vyApI / bhaLI jAya che ne upayogI banI jAya che ane tethI te paramANu paNa upayoga rUpa lakSaNane prApta kare che. A pramANe hovAthI A praznanA uttaramAM bhAgyakArazrI 'umeta ...' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 115 mAdhyam :- 3matadupayom nakSaNam (. 2, phU. 8) 35yo: = prathAna = AyogaH = tadbhAvaH = pariNAma ityrthH| -- sthiti - (bhaassym)| athavA bhASyakAraH svayamevopayogavizeSavyAkhyAmAtitaniSurAha - uktametadityAdi (bhaassym)| abhihitametadupayogazcaitanyapariNAmo jIvasya vaizeSikaM lakSaNaM kaH paramANvAdiSvatra prasaGgaH ? atyantAsambandha ev| tamevopayogaM paryAyataH kathayati caitanyalakSaNaM vizeSavyAkhyAnadarzanadvAreNa upayoga ityAdi (bhaassye)| upayogastu dvividhA cetanA - saMvijJAnalakSaNA anubhavanalakSaNA ca, tatra ghaTAdyupalabdhiH saMvijJAna lakSaNA, sukha-duHkhAdisaMvedanA'nubhavanalakSaNA, etadubhayamupayogagrahaNAd gRhyate / praNidhAnaM = avahita-manaskatvam, etadutkIrtayati - spaSTo hi matijJAnopayogo mAnasopayogAvazyambhAvI dravyendriyAdyapekSazca naavdhyaadhupyogsttheti| Ayoga iti svaviSayamaryAdayA sparzAdibhedanirbhAso jJAnodayaH sparzane bhASyArtha = (jIvanuM) A upayoga svarUpa lakSaNa 2/8 sUtramAM kahevAyuM hatuM. upayoga praNidhAna, Ayoga, tabhAva, pariNAma e upayoganA paryAyavAcI zabdo che. Ama upayoga IndriyanuM svarUpa kahevAyuM. - - hemagirA - evA bhASyane kahe che athavA (to bIjI rIte avataraNikA kare che) 'upayoga'nI vizeSa vyAkhyAne kahevAnI icchAvALA bhAgyakArazrI svayaM ja '3janetan...' ityAdi bhASyane kahe che - caitanya pariNAma svarUpa, jIvanA vizeSa lakSaNa rUpe pUrve (2/8 sUtramAM) kahevAyelo A upayoga ahIM paramANu AdimAM zuM prApta thaI zake ? na ja prApta thaI zake, eTale ke paramANu AdimAM upayoga lakSaNano atyaMta asaMbaMdha ja prApta thAya che. be prakAranI cetanA rUpa upayoga : have vizeSa vyAkhyAne dekhADavAnA hetuthI jyota ...' ityAdi bhASyamAM te ja caitanya lakSaNavALA upayogane paryAya (= anya paryAyavAcI zabdo)thI kahe che teno artha A pramANe che - (1) upayoga - be prakAranI cetanA svarUpa che. - (A) saMvijJAna cetanA svarUpa, (B) anubhava cetanA svarUpa. tyAM (= be prakAranI cetanAmAM) ghaTAdi padArthonI upalabdhi (jJAna) te saMvijJAna lakSaNA cetanA che ane sukha-duHkhAdinI saMvedanA e anubhavalakSaNA cetanA che. upayoga zabdane grahaNa karavAthI A baMne (cetanA) grahaNa karAya che. phaka upayoganA bIjA artho : (2) praNidhAna -> ekAgra manodazA. A praNidhAna pada dvArA A vAtane spaSTa kare che ke - spaSTa evo matijJAnopayoga e mAnasika upayogathI ja avazya thanAra che arthAt mananA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/19 bhASyam :- eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogau bhavataH satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRttyAdInAmekatarAbhAve'pi viSayAlocanaM na bhavati // 2/19 // - nyakti - ndriyAdijanmA'bhidhIyate / tadbhAva iti upayogalAJchano jantustacchabdenAmRzyate tasya bhAvaH = sparzanAdidvArajanmajJAnamAtmano bhUtirudbhava itiyAvat / pariNAmo'pyAtmana eva tadbhAvalakSaNo nArthAntaraprAdurbhAvalakSaNaH, sprshnaadinimittjnyaansyaatmprinntiruuptvaadityrthH|| samprati pravRttau kramaniyamamApAdayannAha - eSAmityAdi bhASyam / eSAmiti vyAkhyAtasvarUpANAM nirvRttyupakaraNa-labdhyupayogendriyANAmayaM pravRttikramo yaduta nirvRttiH prAk tasyAM satyAmupakaraNamupayogazca bhavati nirvRttyAzrayatvAdupakaraNasya tvaarjnmtvaaccopyogsy| etacca nirvRttyAditrayaM labdhIndriya bhASyArtha ? vaLI A i IndriyomAM nivRtti hote chate upakaraNa ane upayoga hoya. tathA labdhi hote chate nivRtti, upakaraNa ane upayoga hoya. agara jo nivRtti Adi cAramAMthI koI ekano paNa abhAva hoya to viSayanuM Alocana (= jJAna) thatuM nathI. ll2/19ll - hemagirA - vyApAra dvArA matijJAna pravarte che tathA dravyendriya AdinI apekSAvALo che. avadhi Adi jJAnano upayoga tevo nathI. (3) Ayoga - indriyonA potapotAnA viSayanI maryAdA vaDe spardhAdi bhedanA bodharUpa, sparzanendriya AdithI janya evo jJAnano udaya Ayoga kahevAya che. (4) tabhAva - ahIM tad' zabdathI upayoga lakSaNavALA jIvano vicAra karAya che. te (jIva)no bhAva eTale sparzanendriya Adi dvArA janya jJAna. kahevAno bhAvArtha e che ke sparzendriya Adi dvArA AtmAmAM jJAnanuM pragaTa thavuM e tabhAva che. (5) pariNAma - AtmAno pariNAma paNa tabhAva svarUpa (= Atma svabhAva svarU5) ja che paNa arthAtara (= bhinna)bhAva svarUpa nathI, kemake sparzanendriya AdinA nimitte thatuM jJAna (= upayoga) AtmapariNati rUpa hoya che. Ama upayoga indriyanuM svarUpa kahevAyuM. pha Indriyano pravRtti krama ke hamaNAM (nivRtti Adi cArenI) pravRttine vize kramanA niyamanuM pratipAdana karatAM "ggi' ityAdi bhASyane kahe che. -> gi = pUrve vyAkhyA karAyelA svarUpavALI nivRtti, upakaraNa, labdhi ane upayoga indriyono A pravRttima che ke prathama nivRtti indriya bane. te thayA bAda upakaraNa ane upayoga indriya bane che, kAraNake upakaraNendriyano Azraya nivRtti indriya che ane upayoga e tenA (= upakaraNa) dvArA janya che. vaLI A nivRtti Adi traNe indriyanI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 117 - sthiti - pUrvakaM darzayati - zrotrAdikSayopazamalabdhau satyAM nirvRttiH zaSkulyAdikA bhavati, yasya tu labdhirnAstyevaMprakArA na khalu tasya prANinaH zaSkulyAdayo'vayavA nirvaya'nte, tasmAllabdhyAdayazcatvAro'pi samuditAH zabdAdiviSayaparicchedamApAdayanta indriyvypdeshmshnuvte| ekenApyavayavena vikalamindriyaM nocyate, naiva svaviSayagrahaNasamarthaM bhvti| asamarthaM ('nirvRttyAdI' iti) bhASyeNa darzayati - nirvRttyAdInAmiti - sUtropanyastakramamaGgIkRtyocyate / nirvRttyupakaraNalabdhyupayogAnAmanyatamAbhAve ekenApyaGgena vikale sati samudAye na jAtucit zabdAdiviSayasvarUpAvabodho bhavatyAtmanaH, viklkrnntvaat| atra ca yadA zabdopayogavRttirAtmA bhavati tadA na zeSakaraNavyApAraH svalpo'pyanyatra, kAntadviSTAbhyastaviSayakalApAt arthAntaropayoge hi prAcyamupayogabalamAvriyate karmaNA, zaGkhazabdopayuktasya - hemagirA pUrvamAM labdhi indriya hoya e darzAve che' - zrotrAdi aMgenI kSayopazama rUpa labdhi hoya chate zakhulI (= karNa vivara) Adi avayava rU5 nivRtti nirmANa pAme che paraMtu je jIvane AvA prakAranI labdhi nathI te prANIne zakhulI Adi avayavo nirmANa pAmatAM nathI, ane tethI (= uparokta vAtathI) e siddha thayuM ke zabdAdi viSayanA bodhane karAvatAM uparokata labdhi Adi cAre paNa samudita (= ekatrita) thayelA indriyanA vyapadezane (= nAmane) pAme che. A cAramAMthI eka paNa avayava vaDe vikala (= nyUna) evo samudAya indriya tarIke kahevAto nathI kemake te svaviSayane grahaNa karavAmAM samartha thato ja nathI. A arthane (nivRjyAvInAnetaramAve .....) bhASyathI darzAve che - pUrva sUtramAM mUkelA indriyanA kramane aMgIkAra karI bhASyamAM (dhyAvInAm evuM na kahetAM) nivRAvInam e pramANe kahe che teno artha - nivRtti, upakaraNa, labdhi ane upayoga A cAramAMthI koIpaNa ekanA abhAvamAM arthAt eka paNa aMgathI vikala evo (indriya rU5) samudAya thaye chate kyAre paNa zabdAdi viSayanAM svarUpano bodha AtmAne thato nathI kAraNa ke te samudAya vikala sAmagrIvALo che. ra eka samayamAM eka upayoga : ahIM (= upayogamAM) jyAre zabdanAM upayogamAM vartanAro AtmA hoya che tyAre anyatra (= zabda sivAyanA anya rUpAdi viSayomAM) svalpa paNa zeSa karaNano (= indriyano) vyApAra (= upayoga) hoto nathI kAraNake rAga-dveSathI abhyasta viSayanA samUhathI arthAtara (= bIjA padArthanA) upayogamAM kharekhara pUrva padArtha viSayaka upayoganuM baLa karmathI AvarAI jAya che. "zaMkhanA avAjamAM upayukta thayelA jIvane jyAre zaMkhanA avAja saMbaMdhI jJAna nAza pAme che tyAre ja zRMga (vAjiMtra)nA avAjanuM jJAna pragaTa thAya che, AthI eka ja indriyanA viSayamAM paNa kamapUrvaka Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/19 - sthiti - zRGga-zabdavijJAnamastamitatannirbhAsaM bhvti| ataH krameNopayoga ekasminnapIndriyaviSaye, kimuta bahuvidha vizeSabhAjIndriyAntare, tasmAdekenendriyeNa sarvAtmanopayuktaH sarvaH prANyupayogaM pratyekendriyo bhvti| evaM zeSaviSayaparicchedapariNatAvapi vAcyam, ye punaratyantakAnta-dviSTAbhyastA viSayAstAnanyamanasko'pi vismartumapi cecchan na vismarati, ataH sahaivopayogo bhavati upyogaantrenneti| etaccopayogadvayamekasmin kAle pAramarSapravacanAbhyAsAhitanaipuNAH na bADhamabhyupayanti, ata AryagaGganihnavake yugapat kriyAdvayopayogaH prapaJcataH pratiSiddho na cAgamAntare kvcidupnibddhH| kramastu tatrotpaladalazatabhedavadatizuSkazaSkulIbhakSaNopalabdhivad vA'tisUkSmatvAt samayAdikRto durlkssshchdmstheneti| 'upayogaH sparzAdiSu' iti kecid bhASante sUtramidaM na bhavati, bhASyameva sUtrIkRtya kecidadhIyate, tadetadayuktam, avigAnena sUtramadhye'dhyayanAt prativiziSTAcAryasampradAyagamyatvAd vivaraNAcca - hemagirA - upayoga hoya che, to pachI ghaNAM prakAranI vizeSa viSayavALI evI anya indriyone vize to zuM kahevuM? ane tethI (= upayoga kamapUrvaka thato hovAthI) eka indriya vaDe saMpUrNapaNe upayukata evA sarva prANI upayoganI apekSAe ekendriya hoya che. A rIte zeSa (rUpAdi) viSayanA bodhanI pariNati (= upayoga)mAM paNa kahevuM. vaLI je viSayo atyaMta rAga-dveSane laI jIvamAM abhyasta thayA hoya te viSayone jIva anyamanaska (= anya viSayamAM upayogavaMta) hovA chatAM paNa ane (te viSayone) bhUlavAne icchato paNa bhUlI zakato nathI, ethI jIvane upayogamAMtara sAthe ja upayoga hoya che arthAt be upayoga sAthe hoya che. (AvuM jo koI kahetuM hoya to A mAnyatA bhUla bharelI che kemake) paramarSinAM pravacananAM abhyAsathI prApta karelI nipuNatAvALA nipuNa puruSo A upayogadayane eka kALamAM nizcayathI svIkAratA nathI. ane AthI (prabhu mahAvIranAM zAsanamAM thayela) Arya gaMga nAmanA nihnavane vize arthAt niharanA vAdamAM ekI sAthe be kiyAno upayoga vistArapUrvaka pratiSedha karAyo che ane AgamanI aMdara paNa kyAMya ekI sAthe be upayoganI vAta kahevAyelI nathI. vaLI jema kamaLanI 100 pAMkhaDIne vidhavAno kama tathA jema kaDaka jalebInA bhojanamAM spardhAdi pAMce viSayanA bodhano kama e ati sUkSma hovAthI chamastha vaDe jANI zakAto nathI tema samayAdi vaDe thayelo indriya viSayaka upayogano krama paNa ati sUkSma hovAthI chamastha vaDe jANI zakAto nathI. kayA sparzavipu' A sUtra nathI evuM keTalAka bole che ane keTalAka evuM kahe che ke A bhASya ja che je sUtra banAvIne bolAya che. A vAta ayukta che kAraNake koIpaNa vivAda vagara sUtranI madhyamAM A pado bolAya che temaja viziSTa koTInA AcAryonI paraMparA thakI gamya 2. vimatuM re - mu (pAMuM.) 2. vataH mArga 5 (uM. mAM.) 3. niHnavarSa mu. . (uM. va.) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- sparzana-sana-prANa-cakSuH-zrotrA 2/20 mAdhyam H- 3 trAda- 3 bhavatA parvendriyALa (ma. 2, TU. 26) rUriA tat vani tAnIndriyANIti ? ucyte|| - gandhahasti nizvIyate sUtro(tAra/22I atrAha uktamityAdi sambandhapradarzanaparamidaM bhASyam, atrAvasare ziSya Aha, abhihitametad bhavatA paJcaivendriyANi bhavanti saGkhyAtaH tat kAni punastAni nAmataH ? ucyate, svarUpato'vadhRtya nAmaviSayaM praznamakRtetyato'tra prazne abhidhIyate prativacanam // __ sparzanetyAdi sUtram / spRzyate'neneti sparzanam, sarvANi karaNakArakasAdhanAnyAtmanaH karturabhedena vartamAnAnyatizayavatprayojanaprasAdhanaM pratyAhitapATavAni jJAne nirva] karaNAni, kthnycijjiivaadsUtrArtha sparzana, rasana, prANa, cakSu tathA zrotra (e Indriyo) che. 2 / 20 | bhAgyArtha : prazna :- a. 2, sUtra 15mAM Ape jaNAvyuM che ke Indriyo pAMca che, tethI have nAmathI te Indriyo kaI che te kaho ? uttara :- kahevAya che. - hemagirA - (= jANI zakAya) che temaja A sUtranuM vivaraNa (= bhASya) paNa upalabdha che AthI (A pado) sUtra tarIke nakkI thAya che. /2/19 / 2/20 sUtranI avataraNikA : 'matrAda 3' ityAdi bhASya (have pachInA sUtrano) saMbaMdha dekhADavAmAM tatpara che. te A rIte :- ahIM (= 20mA sUtra kahevAne prasaMge) ziSya pUche che. prazna Ape saMkhyAnI apekSAe indriyo pAMca ja hoya che e kahI dIdhuM. tethI have e kaho ke nAmathI te indriyo kaI che ? uttaraH ziSya (indriyono) svarUpathI bodha karyA bAda nAma viSayaka prazna karyo hovAthI ahIM praznanA uttara rUpe 2/20 sUtra kahevAya che. para be prakAranA karaNanA dAkhalA ja parzana' ityAdi 2/20 sUtra che. tenuM vivecana kare che. jenA vaDe sparza karAya te sparzana. atizayavALA kAryane sAdhavAmAM prApta paTutAvALI saghaLI, karaNasvarUpa kAraka evI je indriyo che (karaNa kAraka = tRtIyA vibhakti, sAdhanAni eTale indriyo svarUpa sAdhano) te jJAna rUpa kAryane pragaTa karavAmAM kartA evA AtmA sAthe abhedapaNe rahenArI karaNa (= sAdhana) rUpe bane che, kemake te (= indriyo) jIvathI apekSAe abhinna hoya che. jema "devadatta be paga 2. prathonanasAdhanaM - 5 (uM. mAM.) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/20 mAdhyam - sparzana, rasana, prA, vakSaH zrotramatyetAni paccendriyALi ra/20. - alpatti - nanyatvAd, gamane prasAdhye pAdavad devadatto mAMsapiNDaH pAdAbhyAM gacchati grAmamiti / aparANi bhedabhAJji karaNAnyasya karturasi-parazu-vAsyAdIni, evaM bhinnAbhinnakaraNakalApagrAmaNIrayamAtmA niravazeSakriyAnuSThAnazaktiyuktaH kartA, anyathobhayakaraNagrAmavyudAsAnugRhItastRNamapi kuTilayitumayogyaH syAt, kimutaihikAmuSmikAnekakAryaviSayavyApArAnuSThAnamiti, yathaiva ca prativiziSTajJAnanirvRttyAdhAne karaNatvamindriyANAm, evaM vIryabalena nirvartya yogA manovAkkAyalakSaNAH karaNAnyAtmano veditvyaani| ___ itizabda evaM zabdArthe / evametAni nAmagrAhamupadiSTAni paJcendriyANi bhvnti| sparzanAdikramaniyamo buddhipUrvaM sUreramuto niyogAjjantavo vAyvantAH sparzanakaraNabhAja iti sukhameva vakSyAmi, tathA bhASyArthaH sparzana, rasana, prANa, cakSu tathA zrotra A pramANe pAMca Indriyo che. 2/2 - hemagirA be vaDe gAmamAM jAya che." ahIM paga rUpa sAdhana, mAMsapiMDa svarUpa devadatta evA kartAthI abhinna thaI gamana rUpa kiyAne kare che. (tema ahIM indriya paNa kartA evA AtmA zarIrathI abhinnapaNe rahI jJAna rU5 kAryanuM sAdhana bane che.) tathA talavAra, kuhADI, ArI vagere bIjA kAraNo ( sAdhano) kartA evA AtmA (zarIra)thI bhinnapaNe rahelA (chedana Adi kAryanA karaNa = sAdhana bane) che. A pramANe bhinna ane abhinna karaNanA samUhano svAmI evo A AtmA samagra kiyAne AcaravAnI zaktithI yukta evo kartA che. anyathA (ukta ubhaya karaNathI yukta AtmA na svIkArIe to) ubhaya karaNanA samUhanA abhAvathI yukta kartA evo jIvAtmA tRNane paNa moDavA mATe ayogya/asamartha thAya, to pachI A bhava ke parabhava saMbaMdhI aneka kArya viSayaka pravRttine karavAnI to zuM vAta? vaLI je rIte prativiziSTa jJAnanI prApti karavAmAM indriyo karaNa svarUpa che e rIte vIrya - baLa arthAt Atmika zaktithI janya eTale pravRtta thatAM mana, vacana ane kAyAnA yogo paNa (jJAna prApti)mAM karaNa tarIke jANavA. c 6 'ti' zabda '' zabdanA arthamAM che, AthI artha Ama karavo - A pramANe nAma grahaNa karavApUrvaka kahevAyelI A pAMce indriyo che. vaLI (indriyonA nAmamAM) sparzanAdinA kramano niyama vAcakasUrijIe buddhipUrvaka karyo che, te A ke - parsanAri ... e pramANe indriyanA kamanuM niyojana karavAthI "(pRthvIkAyathI mAMDI) vAyukAya sudhInA (= pRthvI, apU, vanaspati, tejas ane vAyu) jIvo eka sparzana indriyavALA hoya che" evuM huM 2. pro - pu. (jaM. .) 2. nuSThAnubhiti - pu. (Ni. .) re vatte nirja - pu. (uM. va.) 4. maripu (uM. va. rA.) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- sparza-ra-rAjya-va-zabdArtAmathaf iAra/22 - sthiti pare sparzanamAdau varNayanti sarvajIvasvAmikatvAt sarvazarIravyApitvAdalpazaktitvAcca, tato rasanAdIni taratamayogenAlpasvAmyaNuzarIradezastha-bahuzaktitvAditi // 2/20 // athAtmano liGgAnyetAnItyuktaM tat kena punaH prayojanavizeSeNopakurvantyAtmanaH ? ucyate - vissyopbhog-tdaadaankrnntyeti| viSayAzca sparzAdayo'rthAste cAmI ythaakrmmessaamvasAtavyA: || ___ sparza-rasetyAdi sUtram / spRzyate'sAviti sparzaH zItoSNAdibhedalakSaNo'STadhA, rasaH paJcadhA tiktAdibhedalakSaNaH, lavaNasya madhurAntargatatvAt, gandho dvidhA - surabhiritarazca, sAdhAraNazcetyapare, sUtrArtha sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda teonA (= IndriyonA) atha che. 2/215. - hemagirA - (= sUtrakAra AgaLa kahevAtAM vANvantAnAm 2/2 3 sUtramAM) sukhapUrvaka ja kahIza arthAt kahI zakIza. (tAtparya e che ke A rIte indriyono krama mukavAthI AgaLa sUtro karavAmAM saraLatA (lAghavatA raheze) tathA bIjAo sparzanendriya'nuM zarUAtamAM (kahevAnA kAraNonuM A mujaba) varNana kare che - kemake A sparzananA svAmI sarva (saMsArI) jIvo che, saMpUrNa zarIramAM (A sparzana) vyApIne rahenArI che tathA (bIjI indriya karatAM A sparzana) alpa zaktivALI che.( mATe prathama darzAvI che.) AnA pachI rasanendriya vagere kahI che, kAraNake sparzana indriya karatAM kamazaH A rasana Adi indriyo alpa svAmIvALI, alpa aNu (pradeza) vALI, zarIranA atyaMta alpa dezamAM rahelI ane vadhu zaktivALI che. /2/20 | 2/21 sUtranI avataraNikA : prazna : A indriyo AtmAnuM liMga (cihna) che e pramANe Ape kahyuM to have e kaho ke (A indriyo) kyA prayojana vizeSathI AtmAno upakAra kare che ? uttara : viSayono upabhoga karavAmAM temaja te viSayono bodha karavAmAM karaNa rUpe (= sAdhana rUpe) A indriyo jIvane upakArI che. vaLI viSayo eTale spardhAdi artho ane te A (artho) yathAkrame (2/21 sUtra darzita krama mujaba) A sparzanAdi indriyonA jANavA. ke sparza vagerenA prakAro : parza-rara .....' ityAdi 2/21 sUtra che. tenuM vivecana kare che - sparza karAya e sparza. A sparza zIta, uSNa Adi bheTa svarUpe 8 prakAre che. rasa te tikatAdi bheda svarUpe (5) prakAre che, kema ke lavaNa rasa (e vastumAM svAdanuM kAraNa bane che tethI) madhura rasamAM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/21 bhASyam :- eteSAmindriyANAmete sparzAdayo'rthA bhavanti yathAsaGkhyam // 2/21 // - sthiti - varNaH paJcadhA zuklAdibhedalakSaNaH, vAgyogaprayatnanisRSTo'nantAnantapradezikapudgalaskandhaprativiziSTapariNAmaH zabdaH, pudgaladravyasaGghAta-bhedajanyo vA grjitaadiruupH| ete sparzAdayo yathoktalakSaNAsteSAmanantarAtItasUtranyastAnAM sparzanAdikaraNAnAmAH paricchedyAH prayojanAni nirv-niitiyaavt| enamevArthaM spaSTayan bhASyakRdAha - eteSAmityAdi (bhaassym)| eteSAm = AtmaliGgatayA nirUpitAnAM sparzanAdInAM ete sparzAdayo'nekabhedabhAjo'ryamANasvarUpatvAd yathAsaGkhyamarthA bhavantyavyatikararUpeNa grhnnvishessaat| 'teSAmarthA' ityasamAsakaraNaM sambandhasya spaSTatApratipattyartham, samAse tu caturthyarikA'pi syAt sA cAniSTA tsmaadsmaasH| bhASyArthaH A IndriyonA A sparzAdi atha (= viSayo) kamazaH hoya che.2/21che. - hemagirA - samAviSTa che. gaMdha surabhi ane durabhi ema be prakAre che. vaLI keTalAka sAdhAraNa gaMdha' evo trIjo bheda paNa svIkAre che. zuklAdi bheTa svarUpe varNa = rU5 5 prakAre che. vacanayoganA prayatnathI nIkaLelo zabda e anaMtAnaMta pradezavALA pudgala skaMdhonA viziSTa pariNAmavALo che athavA pugala dravyanA saMghAta ane bhedathI utpanna thayelA garjanA Adi svarUpavALo che. kathita lakSaNavALA A spardhAdi, anaMtara evA atIta (2/20mA) sUtramAM mukAyelI (= jaNAvelI) te sparzanAdi indriyonA paricchedya (= indriyothI zeya viSaya) che, indriyanA prayojana che, indriyathI janya / pragaTe che. A ja arthane spaSTa karatAM bhASyakArazrI 'pAm ...' ityAdi bhASyane kahe che - AtmAnA cihna (liMga) tarIke darzAvela evI A sparzanAdi indriyonA aneka bhedavALA A sparzAdi aryamAna (= jJAyamAna = jaNAtAM) hovAthI artho che = viSayo che ane indriyanA A spardhAdi artho yathAkrame jANavA, kemake pratyeka indriya dvArA avyatikara rUpe (= paraspara mizraNa vinA potapotAnA sparzAdi viSayono) vizeSa bodha thAya che. sUtramAM 'tatha:' ema samAsa na karatAM teSAmatha:' ema pachI prayoga (amAsa) karyo che. te indriyo ane arthonA saMbaMdhane spaSTapaNe jaNAvavA mATe che. vaLI samAsamAM to koIne 'tha:' = te indriyo mATe artho che, ema caturthI vibhaktinA arthavALI zaMkA paNa thaI zake ane te aniSTa che tethI samAsa nathI karyo. 2. 0i - II Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 123 - sthiti che arthagrahaNaM ca viSayazabdamapahAya yadakAri sUriNA tadetajjJApayitumabhipretamAvasthikametadarthatvam, ekameva hi vastvaryamANatvAdavasthAbhedena tathA tathArthatAmiyarti, tathAhi - yadevAGgulyagreNa spRzyate tadeva ca vidrumadrumacchAyAnukAriNA jihvAgreNa rasyate, modakadravyamAghrAyate ca nAsikAvivareNa, cakSuSA tadevAlokyate, tadeva cAtibahukAlaparyuSitamatikaThinIbhUtamabhyavahiyamANamAtanoti dhvanim, na khalu tatra kvacid deze sparzaH kvacid rasAdiravasthitaH kintu ya eva dezaH zIta uSNo vA sparzanenopalabdhaH sa eva punarmadhuro rasanenAsvAdyopalabhyate, tasmAt tadevaikamabhinnaM pudgaladravyamanekagrahaNApekSayA bhedamAsAdayati, pitraadynekvishessaapeksspurussbhedprtipttivt| tad hi cakSurgrahaNagocaratAmitaM dravyamabhedamapi nIlAdyAkAreNa pariNatimupAgacchad rUpamiti vyapadizyate, rasanagrahaNaviSayatAmApannaM tiktAdipariNAmamAskandad rasa iti tadevAbhidhIyate, evamitarendriyaprAptAvapi vaacym| dravyamindriyanAnAtvAnnAnAkArasparzAdibhedamApadyate / svanimittatastvekAkAradravyasva (? dravyaM - hemagirA - phaka avasthA bhede artha bheda raMka vaLI vAcakazrIe sUtramAM viSaya: zabda choDIne 'natha' zabdanuM grahaNa je karyuM che, tenAthI teozrI e jaNAvA mAMge che ke A spardhAdi arthI = vastuo avasthAne AzrayIne che arthAt judI judI avasthA dvArA eka ja vastu jaNAtI hovAthI te te prakAranI arthatAne pAme che. te A pramANe ke je modaka dravya AMgaLInA agrabhAga vaDe sparzAya che, te ja modaka dravya vidyuma = paravALAnA vRkSanI kAMti (= lAlAza)nuM anukaraNa karanArI evI jIllAnA agrabhAga vaDe cakhAya che ane nAsikAnA vivarathI te ja suMghAya che, cakSu vaDe te ja jovAya che ane ghaNAM kALa sudhI paDayo rahelo hovAthI ati kaThaNa thaI gayelo evo te ja (lADavo) khavAto avAjane kare che. (A pramANe eka ja padArtha pAMce indriyono viSaya bane che.) kharekhara evuM nathI ke tyAM (lADavAnA) koI dezamAM (= amuka bhAgamAM) sparza che, to kyAMka (= amuka bIjA bhAgamAM) rasAdi rahelo che. paraMtu je (lADavAno) deza, sparzana indriya vaDe zIta ke uSNa jaNAyelo che te ja deza pAcho jillAthI AsvAda karatAM madhura jaNAya che, tethI jema eka ja puruSamAM pitRtva, putratva Adi aneka vizeSa dharmonI apekSAe anekatva (= bheda)nI prApti thAya che, tema abhinna (= bheda vinAnuM) eka evuM je pugala dravya che te ja aneka (bhinna-bhinna) bodhanI apekSAe bhedane prApta kare che. A ja vAtane spaSTa kare che ... bheda vinAnuM eka evuM paNa je (ghaTAdi) pudgala dravya che te ja cakSu dvArA bodhanA viSaya tarIke prApta thayeluM eTale ke nIlAdi raMga (= AkAra) tarIke (jIvamAM) pariNatine pAmatuM arthAt nIlAdi rUpe jaNAtuM dravya rUpa' e pramANe vyapadeza karAya che tathA te 2. fro - prA. 2. tAnA- 5 (I. kAM.). Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/21 - sthiti - sva) lakSaNaviziSTatvAt, yadevAsyAntaraGga lakSaNaM tadeva svarUpaM ta eva hi tasya dharmAH sarvadA'jahadttitvAt svalakSaNam, paranimittAstu 'dravya-kSetra-kAlAdayo'pagacchanto'nugacchantazca na svalakSaNaM, tadanAdipAriNAmikadharmAviSkRtasvarUpaM vastvindriyAdivyapadezAd bhidyate, yazca svarUpAvasthitasya pazcAdindriyasambandho nAsau vastunaH svarUpaM bhavati, tena sparzAdayo na dravyAdarthAntaramatha'ca paranimitta eSAM bhedo drvyaabhede'piiti| etena dArzana-spArzanameva ca dravyamiti prtystm| atra cAtmAGgulapramitasAtirekayojanalakSAvasthitaM cakSuH prakAzanIyarUpaM gRhNAti prakarSata iti siddhAntaH / etena puSkarArdhavartipuruSasAtirekaikaviMzatilakSA''pramitapradezotkRSTadivasodayakAla - hemagirA - ja dravya rasanendriya dvArA bodhanA viSaya tarIke prApta thayeluM arthAt tiktAdi tarIke jIvamAM pariNAmane pAmatuM "rasa' e pramANe kahevAya che. e ja rIte ghANa Adi anya indriyonI prAptimAM paNa te ja dravya "gaMdha' Adi rUpe paNa kahevA yogya che. zae IndriyanI vividhatAnI apekSAe dravyanI vividhatA : 'eka' evuM paNa dravya, (paranimitta svarU5) indriyanA vividha prakArone AzrayI spardhAdi vividha prakAro dvArA bheda (= anekatA)ne pAme che. vaLI svanimittane AzrayI to dravya eka ja che, kemake te potAnA lakSaNathI (haMmezAM) yukta che. vastunuM je aMtaraMga lakSaNa che te ja tenuM svarUpa che ane je dharmo svarUpabhUta che te ja dharmo tenA (= vastunA) svalakSaNa che, kemake teo vastunI sAthe ja haMmezAM rahenArA che paraMtu jatAM ane AvatAM (jahat vRttivALA) evA dravya, kSetra, kALa vagere paranimitto svalakSaNa kahevAtA nathI. te anAdi pAriNAmika dharmathI Avirbhata svarUpavALI evI je eka vastu che te indriya vagere (saMbaMdha)thI thatAM (sparza vagere) vidhAna dvArA bhedane pAme che paNa svarUpamAM avasthita vastune pachIthI thato je indriyano saMbaMdha che e (saMbaMdha) vastunuM svarUpa banato nathI, tethI spardhAdi e dravya = ghaTAdi thI arthAtara = bhinna nathI. Ama dravyathI spardhAdi abhinna hovA chatAM paNa je A spardhAdino bheda jaNAya che te para nimittaka jANavo ane Ama kahevA dvArA dravya e cahyuM ane sparzanendriyano ja viSaya che evI mAnyatAnuM khaMDana thayuM. phaka cakSunA viSaya kSetranI maryAdA : ahIM (= indriyo dvArA viSayagrahaNanI bAbatamAM) utkRSTathI AtmAMgulathI mapAyela sAdhika 1 lAkha yojana sudhImAM avasthita prakAzanIya (= abhAsvara) rUpane cakSu grahaNa kare che evo siddhAMta (= niyama) che. ethI (e niyamathI) puSkarArdhakrIpamAM rahetA puruSa dvArA sAtireka 2. kSetra - dravya - vAnAdeg E. (1.) 2. matha na paradeg E. (uM. mAM.) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 125 - anyati varti sUryadarzananodyamapAstamadhyavasAtavyam / aprAptakAritvAcca yogyadezavyavasthitameva rUpamAgRhNAti zarIradezastham / aprAptakAritA cAsya manovadanugrahopaghAtazUnyatvAt, na cAsya hutabhuga-jala-zUlAdyAlokanAd dahana-kledana-pATanAdayo dRshynte| __ AvRtAgrahaNAt prAptaviSayamiti cet, asadetat, mano'pi hi viSa-garAdyAvRtaM na gRhNAtyatha cAprAptakArIti ? sparza-rasa-gandhAstu yojananavakapramitAd dezAdAgatAH prakarSataH sparzanAdibhiH zarIravyavasthitairupalabhyante, sparzana-rasana-ghrANAnAM prAptakAritvAt, prAptakAritvaM copghaataanugrhdrshnaadgnicndnaadibhirvgntvym|| - hemagirA 21 lAkha yojana jeTalA dUra kSetramAM rahelA ane sahuthI moTA divasa (karka saMkrAMti)nA udayakALamAM (= savAranA samaye) rahelA evA sUryane jovAnI zaMkA khaMDita thayelI jANavI. (kemake sAtireka 1 lAkha yojanathI dUranI abhAsvara vastunuM rU5 cakSuthI grAhya bhale nathI, paNa sUrya vagere bhAskara = prakAzaka vastunuM rU5 grAhya hoya to temAM koI bAdha nathI.) zarIranA dezamAM rahelI (netra indriya) aprANakArI hovAthI yogya dezamAM rahelA ja rUpane grahaNa kare che. vaLI AnI (= cakSanI) aprAptakAritA mananI jema jANavI, kemake te (mananI jema) anugraha ane upaghAtathI zUnya che arthAt A AMkhanuM agninA darzanathI dahana, jaLanA darzanathI bhIMjAvuM ane trizUlAdinA darzanathI kapAvuM vagere dekhAtuM nathI. prazna : mIMcAyelI AMkha viSayane grahaNa karatI nathI (paNa khullI ja AMkho viSayane jANe che tethI AMkhone viSaya prApta thAya to ja te cakSu te viSayane grahaNa karI zake che ema siddha thAya che, tethI te prAptakArI che. (mananI jema aprAptakArI nahIM.) uttara : A vAta barobara nathI, kAraNake viSa ane gara = dhImA jhera (athavA viSane gaLI javA) AdithI AvRtta = zUnya thayeluM mana paNa te te viSayone jANI zakatuM nathI Ama (A kAraNathI mana zuM) aprAtakArI che ? (nA A kAraNathI mana aprAptakArI nathI ! anugraha ke upaghAtane laI prAptakAritA ke aprAptakAritA siddha thAya che, nahi ke AvRtta = micAyelAnA agrahaNathI ke anAvRtanA grahaNathI.) ts sparzanAdi traNanI viSaya - kSetranI maryAdA ka utkRSTa thI 9 yojana sudhI sImita (9 yojana dUra rahelA) dezathI AvelA sparza, rasa ane gaMdha zarIramAM rahelI sparzanAdi 3 indriyo vaDe grahaNa karAya che, kAraNake sparzana, rasana ane ghANa A 3 indriyo prAptakArI che ane traNemAM agni, caMdanAdi dravyothI upaghAta ane anugraha dekhAto hovAthI prAptakArIpaNuM jANavuM. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/21 - asthati - zabdo'pi svapariNAmamajahad yojanadvAdazakapramitAt pradezAdAgataH zrotreNa prAptakAriNotkarSAd gRhyate, sa cAyAti zrotradezamAzu pudgalamayatve sati sakriyatvAt, sakriyatvaM vAyunohyamAnatvAd dhUmasyeva, gRhAdiSu tu piNDIbhavanAd vizeSatazca dvArAnuvidhAnAt toyavat, pratighAtAcca nitambAdiSu vaayuvditi| prAptakAritvaM cAnugrahopaghAtapATava-bAdhiryAdidarzanAdasyAvaseyam / avaratazcakSuraGgulasaGkhyeyabhAgapramitadezavarti rUpaM paricchinatti, zeSANyaGgulAsaGkhyeyabhAgapramitapradezAdAgataM viSayamAdadate krnnaanIti 2/22I. yathA caiSAM sparzAdayo'staiirgrahaNAdevamidamahatpraNItaM yathAsthitajIvapadArthakhyApanaparam prayojanApekSayA dvayanekadvAdazabhedaM zrutajJAnaM manaso'rtha ityAcikhyAsurAha - - hemagirA - potAnA pariNAma (= svasvarUpa)ne nahIM tyajato utkRSTathI 12 yojana jeTalA dUra rahela pradezamAMthI Avelo evo zabda paNa prAptakArI evI zrotrendriya vaDe grahaNa karAya che ane te zabda zrotrendriyanA dezamAM zIdhra AvI jAya che kAraNake zabda pugalamaya hovA sAthe sakriya hoya che. (zabdamAM sakriyapaNuM daSTAMto dvArA dekhADAya che - ) dhUmanI jema vAyuthI vahana karAto hovAthI vaLI pANInI jema zabda gRha AdimAM ekaTho thato hovAthI (bahAra nIkaLI zakato nathI) ane vizeSathI dvAra = vivarane anusarato hovAthI (jema pANI nIkaLavAno rasto zodhe tema zabdo paNa ene nIkaLavAnA mArgane gote che) ane vAyunI jema parvatanI zreNI AdiomAM athaDAto hovAthI "zabda" sakriya che e siddha thAya che, vaLI (zabdanA zravaNathI) zrotrendriyamAM paTutA thavI vagere anugraha ane baherApaNuM thavA rU5 upaghAta dekhAto hovAthI A zrotrendriyanuM prAptakArIpaNuM jANavuM. phae viSaya kSetranI jaghanya maryAdA : cakSu jaghanyathI (potAnAthI) aMgulanA saMkhyAmAM bhAga pramANa dUra rahela je kSetra che, temAM rahelA rUpane joI zake che. jyAre zeSa indriyo aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa dUra pradezamAMthI AvelA viSaya (= rasa, gaMdha vagere)ne grahaNa kare che2/21 2/22 sUtranI avataraNikA: jema te sparzanAdi indriyo vaDe grahaNa thatAM hovAthI spardhAdi e A sparzanAdi indriyonA artho (= viSayo) kahevAya che, e pramANe ahat praNIta (= kathita), yathAsthita (= vAstavika) jIva padArthane kahevAmAM tatpara, prayojananI apekSAe 2, aneka ane 12 bhedavALuM evuM zrutajJAna e manano artha = viSaya che evuM jaNAvavAnI icchAvALA vAcakazrI AgaLanA 2/22 sUtrane kahe che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 127 sUtram :- zrutamanindriya|2/225 gandhatti - = zrutamanindriyasya ( iti sUtram) / zrutaM = jJAnAvaraNakSayopazamaprabhavaM dravyazrutAnusAri prAyo'nijArthoktisAmarthyasaGgatamAtmanaH pariNatiprasAdarUpaM tattvArthaparicchedAtmakaM bhAvazrutaM tadanindriyasya - manaso'rthaH, athavA'rthAvagrahasamayAt parato matijJAnameva zrutajJAnaM bhavati tacca na sarveSAmindriyANAmarthAvagrahAt parataH, kintu mano'rthAvagrahAdeva parato matiH zrutIbhavati vizeSatastu zrutagranthAnusAreNeti, dvayaneka-dvAdazavidha vizeSaNAd bhAvazrutavizeSaparigraho na punarbhAvazrutamAtram, ekendriyAdInAm anindriyAbhAve'pi tatsadbhAvAt // nanu ca zabda eva zrUyamANatvAcchrutavyapadezamavarotsyati, kimanyenAntarvartinA 'gaNavidhavizeSaNa klezalabhyena zrutena parikalpitena kAraNAntareNa ca tadviSayeNeti ? sUtrArtha : anindriya (= mana)no artha (= viSaya) zruta che. / / 2/22 / / - hemagirA 'zrutamanindriyastha' e 2/22 sUtra che. tenuM vivacena kare che - zruta = jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI utpanna thayela, dravyazrutane anusaranAruM, prAyaH potAnA artha (viSaya)ne kahevAnA sAmarthyathI yukta, AtmAnI pariNatimAM upakAra karanAruM tattvArthanA bodha svarUpa evuM bhAvadyuta te anindriya = manano artha (= viSaya) che. athavA bIjI rIte ema kahI zakAya ke arthAvagrahanA samaya pachI (ihAdi avasthAvALuM) matijJAna ja zrutajJAna rUpe thAya che, vizeSa e che ke te (matijJAna) sarva indriyonA arthAvagraha pachI zrutajJAna rUpe nathI thatuM paNa mananA arthAvagraha pachI ja mati e sAmAnyathI (bhAva) zruta rUpe thAya che, emAMya jyAre zrutagraMthAnusAre mananA arthAvagraha pachI matijJAna thAya che tyAre te vizeSathI bhAvazruta rUpe thAya che. prastuta graMtha (nA 1/20)mAM zrutajJAnanuM '2, aneka ane 12 prakAra' e vizeSaNa hovAthI viziSTa evuM bhAvadyuta grahaNa karavuM paNa sAmAnya evuM bhAvadyuta nahIM, kemake ekendriya Adine mananAM abhAvamAM paNa sAmAnya bhAvazrutano sadbhAva hoya che. * rAbdane draSyazruta kahevAya prazna : ('brUyate tavitti zrutam' evI vyutpatti anusAra) zabda ja saMbhaLAto hovAthIzruta tarIke vidhAnane prApta karaze arthAt zruta tarIke kahevAze, to pachI je ('jJAnAvaraNanA kSayopazamathI thayeluM' vagere) ghaNAM badhA vizeSaNonI kalpanA karavA rUpa klezathI samajAya che tevA kalpita aMtarvarti evA (bhAvazruta rUpa) bIjA zrutanI ane te (= bhAvazruta) jeno viSaya che evA (manarUpa) 6. ninArthIpasAdeg mu. (kuM. mAM.)| 2. gatitha. - mu (luM. mAM.)| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/22 - sthiti - ucyate - zrutamiti jJAnamatra prastutamAtmanaH pariNativizeSaH zabdastu pratighAtAbhibhavayuktatvAt mUrtimAn rUpAdyAtmakaH zrotragrahaNalakSaNaH sa kathaM bhavitumarhati jJAnam ? ayamapi hi jAtucid dravyazrutavyapadezamAsAdayati bhAvazrutakAraNatvAd bhAvazrutapUrvakatvAd vA upacAravazAt, etacca prathamAdhyAye prAyo nirUpitamiha tu manasastadviSayatvena niyamyate / anindriyaM mano'bhidhIyate rUpagrahaNAdAvasvatantratvAdasampUrNatvAdanudarakanyAvat, indriyakAryA karaNAdvApyaputravyapadezavat, taccAprAptakAri locanavat, toy-jvlncintaakaale'nugrhopghaatshuunytvaat| tatra ca dravyamanaH svakAyaparimANamAtmApi bhAvamanaH, so'pi tvakparyantadezavyApI, bhAvamanazca - hemagirA anya kAraNanI kalpanA karavAnI zI jarUra che ? arthAt "zabda" e ja zrata hovAthI ane te zrotrendriyano viSaya hovAthI tamAre A badhI kalpanA karavAnI koI AvazyakatA nathI. uttara : ahIM prastutamAM zruta eTale jJAna samajavuM. je AtmAnI viziSTa pariNati rUpa che. vaLI pratighAta svarUpa abhibhava (= parAbhava)thI yukta hovAthI mUrtimAna (mUrta) arthAt rUpa, rasa, gaMdha, sparzamaya evo ane zrotrendriyathI grahaNa thavAnA svabhAvavALo evo te zabda zI rIte (amUrta) jJAnAtmaka banavA samartha hoI zake? A zabda paNa kyAreka bhAvavyutanuM kAraNa banato hovAthI athavA to bhAvayutapUrvaka hovAthI (= zabdane bolavAmAM bhAvakRta e kAraNa hovAthI) upacAravazAt dravyazrutanA vidhAnane prApta kare che ane A dravya ane bhAvakRta prathama adhyAyamAM prAyaH ghaNAM aMze varNavAI gayo che. ahIM (= prastuta sUtramAM) to te bhAvathutane mananA viSaya tarIke kahevAyo che. phaka anudarI kanyA jevuM anindriya mana ? jema garbha nahIM dhAraNa karatI pariNita strIne anudara kanyA kahevAya. kemake te garbhanA kAraNe phUlAI jatAM udara vinAnI eTale asaMpUrNa udaravALI ke garbhadhAraNa karavAmAM pote asamartha eTale asvataMtra udaravALI che. tema A mana rUpAdine grahaNa karavAmAM asvataMtra (= parAdhIna) ane asaMpUrNa hovAthI (= indriyanuM lakSaNa na ghaTatuM hovAthI) aniSkriya kahevAya che athavA to potAne (svakartavyane) anurUpa pravRtti na karanAro putra jema aputranA vidhAnane prApta kare che, tema indriyanA sAkSAt rUpAdi grahaNa rUpa kAryane na karatuM hovAthI paNa mana aniSkriya kahevAya che vaLI te mana nayananI jema aprAptakArI che. kAraNake pANI ane agninA ciMtana karavAnA samaye tenAthI (= pANI ane agnithI) thatAM anugraha ane upaghAta manane hotA nathI. (A mana dravya ane bhAva ema be prakAre che.) tyAM (= mananA be prakAramAM) dravyamana e svakAyanA parimANavALuM che ane AtmA e bhAvamana che, te paNa tvacA sudhInA dezamAM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mAdhyam - zrutajJAna divatham -vAviyaM nondriyathArtha iAra/22A. - sthiti manute dravyamanaHsamAlambanadvAreNa yadindriyapariNAmaM tasya vyApArAnuvidhAnAt atastasyaivaMrUpasyAnindriyasya zrotrapraNAlikopAttazabdavAcyavicAriNo'rthaH zrutajJAnam, tacca prayogavizeSasaMskRtaM varNa-pada-vAkyaprakaraNAdhyAyAdibhedaM mano'ntareNa na karaNAntaraM paricchettumalam, etaddhihitAhitAnubhayaprApti-parihAropekSAlakSaNapuruSArthanirvartanakSamatvAt manasA vIkSyamANaM, tasyaivArtho nendriyaantrsy| yathA dharmAstikAyazabdoccAraNasamanantarameva pUrvakRtasaGketApekSo drAg nityaikAmUrta-gatyartha-lokAkAzavyApyakriyArthaM dravyaM manasopalabhyate tat zrutamanindriyasyArtha iti sthitametad bhASyakAreNa ca bhASye viziSTa zrutaparigrahArthaM vizeSaNamupAttam shrutjnyaanmityaadi| zrutajJAnamityAtmapariNAmAkhyAnaM zabdavyudAsArtham, dvividham = aGgabAhya bhASyArtha : kamaza: aneka ane bAra bheTavALA evA be bhedavALuM zrutajJAna e noIdriyano artha che. 2/22 . - hemagirA vyApIne rahenAra che. je vakhate je indriyano pariNAma hoya arthAt je indriya potAnA viSayano bodha karavA vyApRta hoya, te vyApArane anusAra dravyamananuM AlaMbana laIne bhAvamana vicAre che arthAt te viSayano bodha kare che. AthI AvA prakAranA (= dravyamananuM AlaMbana levA dvArA vicAranArA) ane zrotrendriyanI praNAlikA = mAdhyamathI prApta thayelA zabdanA vAcya arthane vicAranArA evA te manano artha (= viSaya) e zrutajJAna che. prayogavizeSathI saMskAra pAmelA temaja varNa, pada, vAkya, prakaraNa, adhyAya Adi prakAravALA te zrutajJAnane mana vinA koI anya karaNa (= indriya) jANavAne samartha nathI, kAraNake manathI vicArAtuM evuM A zrutajJAna AtmAne hitanI prApti, ahitano parihAra ane jemAM hita paNa nathI ane ahita paNa nathI evA padArthanI upekSA karavA svarUpa puruSArtha karAvavAmAM samartha hoya che. AthI zrutajJAna teno (= manano) ja viSaya che, anya indriyono nahi. jethI 'dharmAstikAya evA zabdanA uccAraNa bAda tarata ja pUrvakRta saMketanI apekSAvALo jIva jaldIthI dravyAtmaka evA nitya, eka, amUrta, gatinA prayojanavALuM, lokAkAza vyApI, niSkriya (dharmAstikAya) padArthane manathI jANI le che. tethI e nakkI thayuM ke zruta te anindriya (= mana)no viSaya che. 3 be prakAranuM bhAvazruta ja manano viSaya che ? bhASyakArazrI vaDe bhAgyamAM viziSTa bhAvathutane grahaNa karavA mATe zrutajJAna ityAdi vizeSaNa grahaNa karAyuM che. viziSTa Atma pariNAma rU5 bhAvathutanuM khyApana karanAra "zrutajJAna' evuM pada zabda rUpa dravyazratanI bAdabAkI karavA mATe che. A zrutajJAna aMgabAhya ane aMgAMtaragata 2. tAprekSo" - pa saM prekSo". pra. * juo pariziSTa-2 TIppaNI - 9 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/22 bhASyam :- atrAha uktaM bhavatA pRthivyabvanaspati - tejo - vAyavo dvIndriyAdayazca (a. 2, sU. 23/24) nava nIvanirvyAyA:, pazvendriyALi (a. 2, sU. 9) ceti| tat i kasyendriyamiti ? 130 - gandhati - maGgAntaragataM ca, AdyamanekabhedamAvazyakAdi, itaradAcArAdidvAdazabhedam, anena zrutavizeSAkhyAnaM na punaH sarvameva zrutamanindriyArthaH / noindriyasyArtha ityanena paryAyazabdena naJarthaM sphuTayati, na khalvetadindriyamindriyalakSaNAnupapatteH, ekadezastvindriyalakSaNasya samasti / ata evaasmpuurnntvaannoghttvnnoindriymukhyata kRti||2/22|| uktAnIndriyANi saGkhyAtaH prakArataH svarUpato viSayatazca / adhunA tAni kati kasya jantorbhavantIti nirUpayannAha - (vAyvantAnAmekamiti sUtram) tatra sambandhameva tAvadApAdayati sUtrasya bhASyakAraH atrAhoktaM bhavatetyAdinA bhASyeNa / atrendriyaprakaraNaprastAve para Aha pratipAditaM bhavatA bhU-jala - taru - hutAzanAnilA dvibhASyArtha : prazna : ApanA vaDe pRthvI, ar, vanaspati, tejasa ane vAyu tathA beindriya Adi e 9 jIvanikAya (je A adhyAyanA 13/14mAM sUtramAM jaNAvyAM che) tathA (15mAM sUtramAM) 5 indriyo jaNAvAI che, to have e jaNAvo ke temAMthI kyA jIvane kaI indriya che ? * hemagirA (= aMgapraviSTa) ema be bhede che. (temAM) paheluM (aMgabAhya) AvazyakAdi aneka bheThe che tathA bIjuM (= aMgapraviSTa) AcArAMgAdi 12 bhede che. AvuM kahevA dvArA mananA viSaya rUpe (aMgabAhya ane aMgapraviSTa Adi) viziSTa zrutanuM kathana che, paNa badhuM ja zruta (= sAmAnya zruta) manano viSaya nathI. * noghaTa jevuM no indriya mana bhASyanA 'nondriyasvArtha:' A padamAM 'noIndriya' ema (anindriyanA = mananA) A paryAyavAcI zabdathI nas (= nakAra)nA arthane spaSTa kare che. te A mujaba - indriyanuM lakSaNa manamAM ghaTatuM na hovAthI mana e indriya nathI paraMtu indriyanA lakSaNano eka deza to manamAM che. AthI ja indriyanuM lakSaNa manane vize asaMpUrNa hovAthI 'noghaTa'nI jema manane 'noindriya' kahevAya che. noindriyamAM nam = nakAra dezaniSedhavAcaka samajavo sarvaniSedha vAcaka nahIM. 2/22 / / 2/23 sUtranI avataraNikA : saMkhyA, prakAra, svarUpa ane viSaya thakI indriyo jaNAvAI. have te indriyo kayA jIvane keTalI hoya che e jaNAvatAM vApvantAnAmeLam 2/23 sUtrane kahe Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- vAcchanAnAmenl2/2rUA. bhASyam :- atrocyate - pRthivyAdInAM vAyvantAnAM jIvanikAyAnAmekamevendriyam, - alpatti - tri-catuH-paJcendriyAzca nava jIvabhedAH, paJcendriyANi saGkhyAto nirUpitAni tat kiM kasyendriyamiti sparzanAdInAM madhye paJcAnAM kimindriyaM sparzanAdi kasya pRthivyAderiti saMzayAnaH prshnyti|| nanvanupapanna eva saMzayaH zroturyataH prAGniracAyi tenedaM sthAvara-trasavidhAne 'pRthivyambu-vanaspatayaH vi7:" (ma. 2, sU. 3) "no-vahU vizva tra: (ma. 2, sU. 24), tatra de parva indriye yeSAM te dvIndriyAste Adau yeSAM te dvIndriyAdayaH dvi-tri-catuH-paJcendriyA ityarthaH, sAmarthyAcca pRthivyAdInAmekamevendriyaM bhaviSyati vAyvantAnAmevaM ca siddhe sUtramapi naarbdhvymiti| ucyate - dvIndriyAdInAM satyaM dvIndriyAditA nizcitA dvitvAdisAmAnyAnna vizeSataH dve indriye sUtrArtha : vAyukAya sudhInA jIvone eka (= prathama) Indriya ja hoya che. 2/ 23. bhASyArthaH uttara pRthvI AdithI mAMDI vAyu sudhInA jIvasamUhane eka ja indriya hoya che. - hemagirA - che. tyAM (2/23 sUtranA vivaraNamAM) sarva prathama sUtranA saMbaMdhane ja bhASyakArazrI trAdokata bhavatA ...' ityAdi bhASya vaDe jaNAve che. prazna : ahIM indriya prakaraNanA prastAva aMge bIjA koI kahe che ke Ape 2/13-14 sUtramAM kahyuM che ke - "pRthvI, pANI, vanaspati, agni ane vAyu temaja beindriya, te indriya, caurindriya ane paMcendriya" ema jIvanA 9 bhedo che tathA indriya 5 che' e pramANe indriya saMkhyAthI 2/15 sUtramAM nirUpaNa karAI che. to have e jaNAvo ke temAMthI kyA jIvane kaI indriya hoya che eTale sparzanAdi 5 indriyonI madhyamAM sparzanAdi kaI indriya pRthvI Adi kayA jIvane hoya che ? A pramANe saMzaya karanAra zrotA prazna kare che. zaMkA A uparokta prazna vize koI zaMkA uThAvatAM kahe che ke zrotAno saMzaya anupapanna ja che (jethI ke te saMzayanA nivAraNArtha A sUtra kahevuM paDe). kAraNake pUrve trasa ane sthAvaranA vidhAnamAM te sUtrakAra zrIe A pramANe sUtra racanA karI hatI ke - "pRthvI, pANI, vanaspati e sthAvara che" (2/23) temaja tejasa, vAyu ane beindriya Adi trasa che' (2/14). tyAM (= 2/14 sUtramAM) "ndriyAta:' pada dvArA A artha prApta thAya che ke - be ja indriyo che jeone te beindriya jIvo ane te AdimAM che jeonI te beindriya Adi, arthAt beindriya, teindriya, caurindriya ane paMcendriya jIvo' A arthanA sAmarthyathI e jaNAI ja Ave che ke pRthvIkAyathI (mAMDIne) vAyukAya sudhInA jIvone eka ja indriya haze ane A rIte uparokta artha siddha hote chate A (prastuta) sUtra paNa AraMbha karavA yogya nathI. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/23 bhASyam :- sUtrakramaprAmANyAt prathamaM sparzanamevetyarthaH / / 2/23 // - anyakti * yeSAmiti, ke punaste dve iti na nishcinumH| evaM trIndriyAdiSvapi yojyam, tathA sAmarthyAdilAdyanilAntAnAmekaM 'katamadindriyaM bhavatu kiM na nirdizyate atastadavasthaH saMzayastasmAdupapannaH praznaH suutraarmbhshceti| api ca nodanA'navakAzaiva, yataH kimindriyaM kasya jIvasya 'vizeSyAbhihitam / pRthivyAdInAmityAdi bhASyam / vAyvantAnAmityukte na jJAyate kimAdInAmekaM bhavatyataH sAmarthyalabhyapRthivIgrahaNamakarod bhASyakAraH, tataH paramaparasya jIvanikAyasyAsambhavAditi / athaivamAzaGketa parato mA bhUt sambhava, ArAt kiM na sambhavati vAyvantAnAM vanaspatyAdInAmabAdInAM vA bhvtvekmiti| bhASyArtha sUtra (20mAM sUtra)no kama pramANa hovAthI am' padathI prathama sparzana Indriya ja jANavI. /2/23 . - hemagirA - samAdhAna : vAta sAcI che ke be indriyo che jeone te beindriya ema sAmAnyathI kitva Adi (= be Adi saMkhyA)nI samAnatAthI beindriya Adi jIvonuM beIndriyadipaNuM nizcita karAyuM hatuM, paNa je one beindriya che teonI beIndriya vizeSa thakI jaNAI nathI arthAt te be indriyo kaI che ema ame nizcaya karyo nathI. evI ja rIte te indriyAdi jIvone viSe paNa samajavuM. (vizeSathI te traNa indriya kaI che ema ame nizcaya karyo nathI. ema paMcendriya sudhI jANavuM.) tathA pRthvIkAyathI mAMDI vAyukAya sudhInA jIvone sAmarthyathI prApta thayelI eka indriya paNa keTalAmI arthAt pAMcamAMthI kaI indriya hoya che e nirdeza karAyo nathI AthI prastuta saMzaya Ubho ja che ane tethI karAyela prazna tathA (tene anurUpa uttara rU5) sUtrano AraMbha yukta che. vaLI bIjI vAta e paNa che ke prastuta praznamAM ukta zaMkAne sthAna ja nathI kemake prastuta 2/ 23 sUtranI avataraNikA rUpa bhASyamAM 'kaI / keTalAmI indriya kayA jIvane hoya che ema vizeSita karIne prazna karAyo che (paNa keTalI indriya kyA jIvane hoya che ema prazna karAyo ja nathI.) "pfthaliInAm...' 'vAyu sudhInA jIvone eka indriya che' ema sUtramAM kahevAya chate paNa jaNAtuM nathI ke kyA jIvathI mAMDIne vAyu sudhInA jIvone eka indriya hoya che, AthI sAmarthyathI prApta thayela pRthvInuM grahaNa ahIM bhASyakArazrIe karyuM che, ane pRthvIkAya grahaNa karavAnuM kAraNa paNa e che ke - te pRthvIkAyathI pUrve anya (koI) javanikAyano saMbhava nathI. praznaH have A mujaba koIne AzaMkA thAya ke pRthvIkAyathI pUrve bhale koI javanikAya na saMbhave paNa enI pachI kema saMbhave nahIM ? arthAt enI pachI to vAyukAya sudhImAM vanaspatikAya ke aplAya to saMbhave ja che, to pachI vanaspatikAyanA ke aplAyanA jIvothI mAMDIne vAyukAya 2. miindrayaM . . (ja.) 2. vizeSajadeg saM. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 133 sUtram :- mi-pipatniA -bhramara-manuSyAvInAvaivRddhAniAra/24 - ati - evaM vyAcakSaNena' zeSajIvabhedaparityAge prayojanaM vaktavyamato niSphalatvAnnaivamabhisamba/ shkym| jIvanikAyAnAmityacetanapRthivyAdivyudAsaH, jIvanikAyAnAM = jIvasaGghAtAnAmekamevendriyaM bhavati na dvayAdIni na vinizcitamekaM sparzanAdInAM madhye katamadityata Aha - sUtrakramaprAmANyAt prathamaM sparzanamevetyarthaH (iti bhaassym)| indriyanAmanirdezasUtrakramaM pramANIkRtyekaM prathamamavaseyam, punastadeva vizinaSTi nAmataH- sprshnmeveti| na cAprasiddha ekazabdaH prathamArthe, 'eko gotre' ityaadidrshnaaviti 2/23 uktaH kSityudaka taru-jvalana-pavanAnAmindriyaniyamaH samprati dvIndriyAdInAmucyate ityAha sUtrArtha H kRmi, kIDI, bhramara ane manuSyAdine (kramazaH) eka eka IndriyathI vRddhi pAmelI indriyo jANavI. II 2/ 24 .. - hemagirA - sudhInA jIvone eka indriya thAo A pramANe to kahI zakAya che, to pachI pRthvIkAyanA jIvone grahaNa karavAnI zuM jarUra che ? uttara : tame kahyuM e mujaba vyAkhyAna karavA dvArA (pRthvIkAyane choDIne vanaspati kAyAdinuM jo grahaNa karAya to teonI pUrve rahela) zeSa pRthvIkAyAdi jIvanA bhedonA parityAgamAM prayojana kahevuM paDe (je che ja nahIM). Ama niprayojana hovAthI pRthvIkAyAdino tyAga karIne sUtra racanA karavI zakya nathI (paNa sAmarthyathI prathama tarIke pRthvIkAyanuM je bhASyamAM grahaNa karyuM che te ja barobara che). bhASyamAM navaniya...' ema kahI acetana pRthvI AdinI bAdabAkI karI che. jIvanikAyane eTale pRthvIthI vAyu sudhInA jIvonA samUhane eka ja indriya hoya che. be Adi indriyo nahi. A pramANe vAyukAya sudhInA jIvone eka indriya hoya che te nizcaya karAyuM paNa sparzanAdinI madhyamAM kaI eka indriya grahaNa karavI te nizcaya thayo nathI, AthI (tenA uttaramAM bhASyakArazrI) sUtrama...' ityAdi bhASyane kahe che. indriyanA nAmanA nirdezaka sUtra (20)mAM jaNAvela kamane pramANa take gaNI ahIM eka (indriya) e prathama indriya jANavA yogya che. te prathamane ja nAmathI vizeSita karatAM kahe che "sparza meva' arthAt prathama tarIke sparzana indriyanuM ja grahaNa karavuM. 'eka' zabda "prathama'nA arthamAM aprasiddha nathI, kemake " gotra' -: te gotramAM prathama che arthAt prathama krame che ityAdi prayoga loka vyavahAramAM/vyAkaraNamAM dekhAya che. 2/23 | 2. na toSaH gavakhera - .. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/24 bhASyam :- kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaGkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti ythaakrmm| tathA - vyAvInAM pati-nUpura-hUdra-zava-zubhA --jhanUvAprbhRtiinaamekendriyebhyH pRthivyAdibhya ekena vRddha sparzana-rasanendriye bhvtH| ...... - sthiti kRmi-pipIlikAdi sUtram / ayamAdizabdaH pratyekamabhisambadhyate kRmyAdiSu, na samudAya iti bhASyeNa darzayati kRmyAdInAmityAdinA gatArthametat / yathAsaGkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti (iti bhaassym)| sUtre tvekaikavRddhAnItyuktaM, tatra na jJAyate prathamamekena katamena vRddhamiti sandehavyavacchedArthamAha - yathAsaGkhyam, yena krameNopanyastAni tamevorarIkRtyaikaikena vRddhAni bhavanti, na kramollaGghanena / etadeva punaH spaSTayati - yathAkramaM = yathAnupUrvI, tadyathetyanena tAmAnupUrvImAdarzayitumupa bhASyArtha: kRmi Adi, kIDI Adi, bhramara Adi ane manuSyAdine yathAsaMkhya eka eka Indriya vaDe yathAkrame vRddhi pAmelI Indriyo hoya che, te A mujaba - kRmi Adi eTale apAdika, nUpuraka, gaNaCpada, aLasiyA, zaMkha, chIpa, zaMbhUkA, jalaukA Adi jIvone, pRthvI Adi ekendriya jIvo karatAM adhika = vadhelI eka rasana Indriya hoya che eTale sparzana ane rasana ema be indriyo hoya che. - hemagirA - 2/24 sUtranI avataraNikA: pRthvI, pANI, vanaspati, agni tathA vAyunI indriyano niyama kahevAyo. arthAt pRthvI Adine sparzana indriya eka ja hoya ema kahevAyuM. hamaNAM beindriya Adi jIvonI indriyano niyama kahevAya che. AthI mATe 2/24 sUtrane vAcakavaryazrI kahe che. kRmi-vipattiri A 2/24 sUtra che. temAM mi..... manuSyAvInAM padamAM rahela A "gaDha zabda kRmi vagere pratyekane vize joDAya che paNa samudAyamAM nahIM, e pramANe cAlInAM ityAdi bhASyathI darzAve che, eno artha spaSTa che. "yathAya...' sUtramAM "eka - eka indriyathI vRddhi pAmelI indriyo hoya che" A pramANe kahevAyuM che. tyAM e jaNAtuM nathI ke pAMcamAMthI kaI eka (indriya)thI prathama (= sparzana) indriya vRddhi pAmelI che. A saMzayane dUra karavA mATe " thAya' padane kahe che. bhAvArtha A mujaba che ke je kamathI indriyo (pUrva sUtramAM) upanyAsa karAI hatI te ja kamane svIkArIne eka eka IndriyathI vRddhi pAmelI Indriyo hoya che, nahIM ke ukta kumane oLaMghIne. A hakIkatane ja pharIthI bhASyamAM 'yathAkrama' zabda dvArA spaSTa kare che - yathAkrama eTale AnupUvane oLaMgyA vagara(vRddhi jANavI), 2. pAkiai (.) 2. naukAdeg - 4, nA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- tato'pyekena vRddhAni pipIlikA-rohiNikA-upacikA-'kunthu-tuMburukatrapusa-bIja-karpAsAsthikA- zatapadyutpataka-tRNapatra-kASThahAraka-prabhRtInAM trINi sprshnrasana-prAniA tatoLe vRddhara bramara-vaTara-sAra-makSA -puttivA-vaMza-zavavRzcika - nandAvarta-phaTa-patAkInAM ratvari parzana- rasana-prANa-cakSuSiA kramate kRmyAdInAM = kRmiprakArANAm, Adizabdasya prakArArthatvAt / apAdikAdayaH prAyaH prasiddhAH, eSAm ekena vRddhe sparzana-rasane bhavataH, pRthivyAdibhyaH sakAzAdekenendriyeNa (rasanena) vRddhe sati sparzane dve sparzana-rasane bhavataH, anyathA yokena vRddhe sparzana-rasane sambadhyete tatastrINi prApnuvanti, tato'pyekena vRddhAnItyAdibhASyam / tato'pi = dvIndriyebhyaH pipIlikAdInAmekena ghrANena sahite bhASyArtha:- kIDI, rohiNikA, upacikA, kuMthu, taMburuka, Tapusa, bIja, kapAsthikA, zatapadi, utpataka, tRNapatra, kAhAraka Adi teIndriya jIvone te beIndriya jIvo karatAM paNa adhika = vadhelI eka ghANa Indriya hoya che eTale sparzana, rasana ane prANa ema 3 Indriyo hoya che. bhramara, vaTara, sAraMga, mAkhI, puttikA, vIMchI, DAMsa, maccha2, naMdyAvata, kITa, pataMgiyuM Adi jIvone te teIndriya jIva karatAM paNa adhika = vadhelI eka cakSu Indriya hoya che eTale sparzana, rasana, dhrANa ane cakSu ema 4 Indriyo hoya che. - hemagirA -- 'tAthA' A pada dvArA te AnupUrvI (= paripATI)ne jaNAvavA mATe prAraMbha kare che. -- pora beIndriya vagere jIvonA dAkhalA : kRmi Adi eTale "kRmi ane tevA prakAranA bIjA" evo artha karavo kemake (ahIM jaNAvela) "mAHi' zabda prakAranA arthamAM che. apAdika Adi jIvo prAyaH (lokamAM) prasiddha che. Ama Aone (= kRmi vagerene) eka vaDe vadhelI sparzana hote chate sparzana ane rasana hoya che arthAt A kRmi Adi jIvone pRthvI Adi jIvo karatAM eka (rasana) indriya vaDe vadhelI sparzana hote chate sparzana ane rasana ema be indriyo hoya che. anyathA (= ni vRddha ti' sparzane evo 'tti'no adhyAhAra karI sati sAmIno artha na svIkArAya paNa) jo 'eka indriya vaDe vadhelI sparzana-rasana' ema (vRddhe padane prathama dvivacana karI parzana-rane pada sAthe) saMbaMdha karAya che to (beindriya jIvone) traNa indriyo prApta thAya che, je iSTa nathI. (AvI aniSTanI prApti na thAo mATe uparokta adhyAhAra karI yogya artha karavo.) tatoDabena.... - ityAdi. te beindriya jIvo karatAM paNa kIDI Adi jIvone eka dhrANa 2. thuchura . 2. vanapa0 . rU. naghAvarta prA. juo pariziSTa-2 TIppaNI * 10, 11 4. vRkrAni. prA. vRddhanAtyAritteirApi - mu (. ma.) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/24 bhASyam :- zeSANAM ca tiryagyonijAnAM matsyoraga-bhujaGga-pakSi-catuSpadAnAM sarveSAM nAlA-manuSya-levAnAM pancendriyAtiAra/rajA - sthiti sparzana-rasane trINi santi, tato vRddhAni bhavanti iti / tato'pyekena vRddhAni bhramarAdInAM sujJAnam / zeSANAM ca tiryagyonijAnAmiti ekendriyAditiryagyonijApekSayA zeSagrahaNam / etadvyatiriktAH zeSAstiryagyonayastAn vistarato matsyAdIn darzayati / sarveSAM ca nAraka-manuSya-devAnAM paJcendriyANi, atiryagyonitvAt pRthagupAdAnaM naarkaadiinaam| kiM punaratra manuSyAdInAmityabhidhAya sUtre nAraka-manuSya-devAnAmiti vivRtaM tathA zeSANAM ca tiryagyonijAnAmiti, na yathA kRmyAdiSu pradIrdhekadaNDakapAThastatheha ? ucyate - kRmyAdiSvekajAtIyA eva sarve daNDakena nirdiSTA iti yuktam, iha punastiryagyonayo' bhASyArtha * vaLI zeSa tiryaMcayonimAM utpanna thayelA matsya (= jalacara), uraga (= uraparisarSa sthalacara), bhujaMga (= bhujaparisarpa sthalacara), pakSI (= khecara) ane catuSpado (= catuSpada sthalacaro)ne temaja sarve nAraka, manuSya ane devone pAMca Indriyo hoya che. 2/24 . * hemagirA 0 indriya sahita sparzana ane rasana hote chate 3 indriya hoya che. tethI beindriya jIvo karatAM vadhelI indriyo (te indriya jIvone) hoya che. "tatoDavera vRddhAni gharAnA' ityAdi bhASya sugama ja che. have zeSA ..... ityAdi padone spaSTa kare che. zeSANAM vagere bhASyamAM 'zeSa padanuM grahaNa ekendriya Adi tiryaMgyonijanI apekSAe che. bhAvArtha A pramANe ke -- ekendriya, vikalendriyathI anya evA zeSa je matsya Adi paMcendriya tiryaMgyanija jIvo che te matsya Adi jIvone mora...' ityAdi bhASya dvArA darzAve che. matsya Adi pAMca prakAranA tiryaMcone temaja sarve nAraka, manuSya, devone pAMca Indriya hoya che. ahIM nAraka Adi 3nuM (tiryaMco karatAM) juduM vidhAna karyuM che, kemake A traNe tiryaMgyo nija rUpa nathI. prazna : sUtramAM "manuSInAM' e pramANe kahIne ahIM (bhASyamAM) "nAra-manuSyalevAnA' tathA zeSA na utaryathoninAnA' ema alaga-alaga vyAkhyA karAI paNa jevI rIte sUtragata kRmyAdi, pipIlikAdi ane bhamarAdi zabdonA vivaraNamAM lAMbo evo eka daMDaka kahevAya te rIte ahIM (= manuSyAdi zabdane vize) kema nathI kahevAyuM ? uttara H kRmyAdi vagere zabdonA vivaraNamAM eka samAna (beindriyAdi tiryaMca) jAtivALA ja badhA jIvo ('khyAvInAM .....' evA) daMDaka sUtra vaDe nirdeza karAyA hatA mATe te yukta che. 2. vizeSa 4. 2. vivRtaM pAdeg 5. (uM. va.) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 137 - Wti - vazyaM pRthag nirdezyAH bhinnajAtIyatvAnnArakAdibhyaH, tathA nArakAdayo'pi bhinnagativartitvAt bhedenaivopaattaaH| __ evaM tarhi manuSya-nAraka-devAnAmiti kiM noktamAdau manuSyopanyAsAt ? ucyate - lokakramasannivezamAcAryeNAdhAya cetasi nAraka-manuSya-devAnAmityuktam / athavA vivaraNagrantho yatheSTamArabhyata iti naatidossaay| apare'tivisaMsthulamidamAlokya bhASyaM viSaNNAH santaH sUtre manuSyAdigrahaNamanArSamiti saGgirante, gauravahetutvAt, vinApi kila manuSyAdigrahaNena catvAryekena vRddhAni yeSAM te sAmarthyAnmanuSyAdayo bhaviSyanti, tadetadayuktaprAyaM lakSyate, avigAnenaivaMvidhasUtrAdhyayanAt, sAmarthyalAbhe vA bhramarAdigrahaNamapi na kartavyam, trINyekena vRddhAni sparzana-rasana-ghrANa-cabhRSi - hemagirA - paNa ahIM (= manuSyAdi zabdanA vivaraNamAM) to tiryaMcayonivALA jIvo nAraka AdithI bhinna (tiryaMca) jAtivALA hovAthI avazya alaga nirdeza karavA yogya che. temaja nArakAdi paNa (= manuSya, deva ane nAraka ema 3 paNa) bhinnagatimAM rahelA hovAthI judA ja kahevAyA che. para bhASyamAM narakanA prathama upanyAsanuM kAraNa ke zaMkA Ama manuSya vagere 3 jIvono jo alaga-alaga nirdeza karavAno hoya to manuSyanAravA-sevAnAm' e pramANe kema kahevAyuM nahIM? kAraNake sUtramAM to zarUAtamAM manuSyanuM grahaNa kyuM che. samAdhAnaH lokanI racanAnA kamane manamAM rAkhI AcAryazrI vaDe gAra-manuSya-devAnAm' e pramANe (bhASyamAM) kahevAyuM che athavA vivaraNa svarUpa graMtha svataMtra rIte (= je avasare je rIte yogya jaNAya te rIte) kartA AraMbhI zake che, AthI (sUtra karatAM bhinna krame karela bhASya) moTA doSa mATe thatuM nathI. zaMkA vadhu vistAravALA A bhASyane joI viSAdavALA bIjA keTalAka to "sUtramAM manuSyadri' padanuM grahaNa anArtha = arvAcIna = pAchaLathI koI bIjAe umerela che', A pramANe kahe che, kemake te gauravanuM kAraNa che arthAt "manuSyAdri' padano ullekha karyA vinA paNa sAmarthyathI ja eka (thotra) indriyathI adhika 4 indriya (sparzana, rasana, ghANa ane cakSu) vALA (= paMcendriya) jIvo tarIke te manuSya vagere ja prApta thaze. (AthI manuSyAdri pada lakhavAnI koI AvazyakatA nathI ane AthI ja anArSa che !) uttara : A vAta ayukata prAyaH jaNAya che kemake koI paNa vivAda vinA A rItanA (ame kahelA sUtranuM adhyayana (= paThana-pAThana) thAya che athavA (bIjI rIte uttara A che ke) tamArA kathana pramANe jo sAmarthyathI ja paMcendriya jIva tarIke manuSya vagere jIvonuM grahaNa thatuM 2. rivezyA: 5. prA. (uM. va.) 2. nyanAn - jA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/24 bhASyam :- atrAha- uktaM bhavatA - dvividhA jIvAH samanaskA amnskaashceti| tatra ke samanaskA iti ? atrocyte|| - gandhahasti bhrmraadiinaameveti| idamantarAlamupajIvyApare vAtakinaH svayamuparabhya sUtramadhIyate - 'atIndriyAH kevalinaH' yeSAM manuSyAdInAM grahaNamasti sUtre'nantare' ta evamAhuH - manuSyagrahaNAt kevalino'pi paJcendriyatvaprasaktiH atastadapavAdArthamatItyendriyANi kevalino vartanta ityAkhyeyam / tadetad vArtam, bhagavato dravyendriyasadbhAvAt, bhAvendriyAbhAvazcAtyantiko matyAdicatuSTya bhASyArthaH praznaH ApanA vaDe (saMsArI) jIvo samanaska ane amanaka ema be prakAre kahevAyA hatA. tyAM (= be prakAramAM) samanaska jIvo kyA che te kaho? uttara : A praznane vize 2/25 sUtra kahevAya che. - hemagirA hovAthI manuSyAdri pada lakhavAnI koI AvazyakatA nathI, to pramAddhi padane lakhavAnI paNa koI AvazyakatA nathI kemake eka (cakSu) indriyathI adhika = vadhelI evI 3 (sparzana, rasana ane ghANa) indriya arthAt sparzana, rasana, ghANa, cakSu ema 4 indriyo bhamarAdi jIvone ja hoya che, AthI A padane paNa anArma mAnavuM paDaze. ... to kevaLI paNa paMcendriya kahevAya ? A aMtarAlane (= sthAnane) AzrayI keTalAka bIjA vAtakI (= vAyaDA svabhAvanA = buddhinA viparyAsathI yuktiyukta vAtane nahIM svIkAranArA) svayaM 'ndriyA: vaninaH' (= 'kevalIo atIndriya che') e pramANenuM sUtra racIne adhyayana kare che arthAt 2/24 sUtramAM manuSyAvInAM' padane ArSa mAnanArA evA je vyaktio che, teo A pramANe kahe che - prazna: anaMtara (2/24) sUtramAM je manuSya AdinuM grahaNa kyuM che te manuSyanA grahaNathI kevalI bhagavaMtone paNa paMcendriya tarIke mAnavAnI Apatti Avaze kemake kevalI paNa manuSya che. AthI teonI paMcendriyamAM bAdabAkI karavA mATe kevalIo Indriyane oLaMgIne rahelA = atIndriya che.' ema kahevuM joIe. uttara: te A prazna paNa kathana mAtra che. kAraNake kevalI bhagavAnane dravyandriyano sadbhAva hoya che arthAt kevalI bhagavaMto matijJAna Adi 4 jJAnathI rahita hovAthI temane bhAva indriyano AtyaMtika (= kAyamI saMpUrNapaNe) abhAva hoya che paNa dravya indriyano nahIM, AthI ahIM 2. uttare gata vadeg p. 2. "mu. (T. .) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- saMksina nAmanAra/rakA. bhASyam :- sampradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhvnti| - musthati - vinirmuktatvAt kevalasyeti kimatrAniSTamApadyata iti na vidyaH // 2/24 // atrAha - uktaM bhavatetyAdiH smbndhgrnthH| indriyaniyama ApAdite manoniyamAbhidhApanecchayA'tra = avasare ziSya Aha - abhihitaM tvayA prAg dviprakArA jIvAH saMsAriNaH - 'samanaskA amanaskAzca' (a. 2, sU. 11) tatra = nArakAdiSu ke samanaskA iti vibhaktamicchAmi jJAtum, ke vA'manaskA iti noktam, anyatarasamUhAbhidhAne'nyatarasya sujJAnatvAt, atra ziSyapraznAvasAye'bhidhIyate - ___ saMjJinaH samanaskAH (iti suutrm)| saMjJA yeSAM vidyante te saMjJinaH, zikSAditvAd vrIhyAditvAd vA, vidyamAnaM mano yeSAM te samanaskAH saputrAdivat, saMjJAmAtrasambandhAt sarve pRthivyAdayaH saMjJino dazavidha sUtrArtha: saMjJI jIvo samanaska (= mana sahitanA) hoya che. 2/25. bhASyArtha: saMpradhAraNa saMjJA vize vartatA saMjJI jIvo samanaraka = manavALA hoya che. - hemagirA - kevalI bhagavaMtone paMcendriya tarIke grahaNa karavAmAM zuM aniSTa Apatti Ave che, jethI navIna sUtranI racanA karavI paDe, e ame jANatA nathI. 12/24 / 2/25 sUtranI avataraNikA: 'trIda - 3 mavata' ityAdi bhASya saMbaMdha graMtha rUpa che. je A pramANe ke indriyano (kone kaI indriya hoya che ? ityAdi) niyama pratipAdana thae chate 'mana'nA niyamane kahevaDAvavAnI icchAthI ahIM = 2/25 sUtra kahevAnA prasaMge ziSya prazna kare che ke Ape pUrve (A bIjA adhyAyanA 11mA sUtramAM) saMsArI jIvo samanaska ane amanaska ema be prakAre che tema kahyuM hatuM, tyAM nAraka AdimAM koNa samanaska (= manavALA) che ema vibhAgapUrvaka jANavA mATe icchuM chuM. ahIM ziSya "je vADamanasvA:' (amenaraka jIvo koNa che ?) ema bIjo prazna karyo nathI kemake (samanaska ke amanaska e be jIva samUha mAMthI) koI eka jIva samUha kahevAya chate e sivAyanA anya samUhane jANavuM sukara banI jAya che. ahIM ziSya karelA praznanA uttaramAM (2/25) sUtra kahevAya che. saMsina: samanakzAda' e 2/ 25 sUtra che. tenA avayavArthane khole che. jeone saMjJA vidyamAna che teo saMjJI che. saMjJA dhAtu zikSA Adi' tathA 'vrIhi Adi' (vyAkaraNa kathita) gaNapAThamAM Avato hovAthI svAmIdarzaka arthamAM '' pratyaya thayo che. vidyamAna che mana jeone" 1. pithAne - prA. 5. (uM. mai.) 2. saMjJA vighate zeSAM te - mu. (mAM. uM.) 3. ziri - navuM. 4.! juo pariziSTa-6 TIppaNI - 12 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/25 gandhahasti saMjJAbhyanujJAnAt ityAgamamanupazyannAcArya Aha- sampradhAraNasaMjJAyAmityAdi (bhaassym)| athavA kAlahetu-dRSTivAdopadezAkhyAstisraH saMjJAstatra katamAM saMjJAmadhikRtyocyate saMjJinaH samanaskA iti ? Aha - sampradhAraNasaMjJAyAmityAdi (bhASyam), na sarvA saMjJA''gamoktA'tra gRhyate, kintu yA sampradhAraNAtmikA tasyAH prigrhH| kiM punaH kAraNamUha-lokAhArAdisaMjJAstyajyante ? 'oghAdisaMjJAH tAvadatistokatvAdazobhanatvAccAhArAdisaMjJA nAdhikriyante, nahi kArSApaNamAtreNa dhanavAn, mUrtimAtreNa vA rUpavAniti vyapadizyate, yathA ca prabhUtadraviNo dhanavAn, prazastarUpaH surUpavAnucyate tathA mahatyA zobhanayA ceha saMjJayA saMjJino grahISyante, bhUma-prazaMsAtizayanAdiSu mtvrthiiyvidhaanaat| kAla-hetu-dRSTivAdopadezasaMjJAnAM ca madhye kAlikyeva parigRhyate netare, nirUpitamidaM nandyAM sUtravyAkhyAne (hAribhadrIye) - hetu-kAla-dRSTivAdopadezakrama - hemagirA - te samanaH ' A samAsa 'saputra' (vidyamAna che putra jene te saputra) AdinI jema jANavo. saMjJA sAmAnyanA saMbaMdhathI pRthvI Adi sarva jIvo saMkSI che kemake AhArAdi 10 prakAranI saMjJA AgamamAM kahevAyelI che. A pramANe Agamane jotA AcAryazrI prathAraViAya' ityAdi bhASyane kahe che athavA (= bIjI rIte saMwdhArA' ityAdi bhASyanI avataraNikA A pramANe che ke 2) kAlikI, hetuvAdopadezikI ane daSTivAdopadezikI nAmanI 3 prakAre saMjJA che, tyAM (= traNamAMthI) kaI saMjJAne AzrayI saMzIo samanaska che ? evA praznanA uttaramAM prathAra saMjJAyAM' ityAdi bhASyane kahe che. Ano bhAvArtha e che ke - saMjJA tarIke AgamamAM kahelI sarva saMjJAo ahIM grahaNa karAtI nathI paNa je saMpradhAraNA (= viziSTa dhAraNA) Atmaka saMjJA che tene grahaNa karavI. praznaH zA mATe uha (= ogha), loka, AhAra Adi saMjJAo (prastutamAM) tyAga karAya che? uttara : jema ekAda rUpiyo hovA mAtrathI vyakti dhanavAna che ema kahevAtuM nathI tema oghAdi saMjJAo ati stoka (= alpa = maMda) hovAthI prastutamAM saMjJA tarIke grahaNa karAI nathI ane jema sAmAnya AkAra = rUpa hovA mAtrathI vyakti rUpavAna che ema kahevAtuM nathI. tema AhArAdi saMjJA azobhana hovAthI prastutamAM saMjJA tarIke grahaNa karAI nathI. jema ghaNAM dravyavALo dhanavAna kahevAya che ane prazasta rUpavALo rUpavAna kahevAya che tema ahIM vizALa ane zobhana evI saMjJA vaDe saMjJIo (= saMjJAvALA jIvo) grahaNa karAze. kemake mUma = bahutva, prazaMsA ane atizaya Adi arthamAM matapU' arthavALA pratyayanuM vidhAna thAya che. (prastutamAM saMjJA zabdane zobhana = prazaMsA ane atizaya nA arthamAM 'rUra' pratyaya lagADayo che.) ke saMpradhAraNa saMjJA = kAlikI saMjJA : kAlikI, hetuvAdopade zikI ane dRSTivAdopadezikI e 3 saMjJAonI madhyamAM saMzA tarIke 2. sadA0i - mu. (uM. mAM.). 2. svAdeg - 5 (uM. mAM.) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - gandhati - -> muttarottaravizuddhamapahAya kiM kAraNaM kAlikyAdau vyavasthApitetyevamAkSipte'bhihitamuttaraM ( hAribhadrIye) "" saMjJaya saMjJIti sarvatra zrute kAlikyAH saMjJAyAH prAyaH saMvyavahAraH kriyate, ataH kramavizuddhimanAdRtya sUtramupanibaddham" atastAM kAlikIM saMjJAmadhikRtya bhASyakRd vyAkhyAnayati - sampradhAraNasaMjJAyAM ye vartante jIvAste samanaskA bhavanti / sampradhAraNam = AlocanaM, yena sudIrghamapi kAlamanusmarati bhUtamAgAminaM cAnucintayati kathaM nu kartavyaM kiM vA tatrAnuSTheyam, ataH eva dIrghakAlikItyuktA''game, pUrvapadalopAt / tacca sampradhAraNamevarUpaM kasya sambhavati ? yo'nantAnantAn manoyogyAn skandhAn AdAya manyate `tallabdhisampanno manovijJAnAvaraNakSayopazamAdisametaH, yathA ca rUpopalabdhizcakSuSmataH pradIpAdiprakAzapRSThena tadvat kSayopazamalabdhimato manodravyaprakAzapRSThena manaHSaSThairindriyairarthopalabdhiH, yathA vaa'hemagirA - saMpradhAraNa saMjJAnA nAme) kAlikI ja grahaNa karAya che, Itara be grahaNa karAtI nathI. zrI naMdIsUtramAM A aMgenA sUtranI hAribhadrIya vyAkhyAmAM A nirUpaNa karAyuM che ke : prazna : 'hetuvAdopadezikI, kAlikI ane dRSTivAdopadezikI' ema vadhatI vizuddhine Azrita saMjJAnA kramane choDI daI zA mATe kAlikI saMjJA AdimAM kahevAI che ? 141 uttara : 'saMjJI ane asaMjJI evo zabdavyavahAra zrutamAM sarva ThekANe prAyaH kAlikI saMjJA thakI karAya che. mATe kramazaH thatI vizuddhine dhyAnamAM lIdhA vinA sUtranI racanA karAI che.' A pramANe hovAthI te kAlikI saMjJAne AzrayI bhASyakArazrI vyAkhyA kare che ke 'saMpradhAraNa saMjJA'mAM je jIvo varte che, teo samanaska hoya che. saMpradhAraNa eTale Alocana, jenA vaDe jIva lAMbA kALa sudhI paNa bhUtakALanuM anusmaraNa kare che ane dIrgha evA AgAmI kALanuM anuciMtana kare che, te A mujaba ke A kArya kaI rIte karavuM ? athavA tyAM zuM AcaravA lAyaka che ? AthI ja saMpradhAraNa saMjJA AgamamAM dIrghakAlikI evA nAme kahevAyelI che. 'satyabhAmA'nA badale pUrvapadano lopa karI jema 'bhAmA' kahevAya tema pUrvapadano lopa karavAthI dIrgha kAlikInA badale 'kAlikI' A pramANe paNa kahevAya che. * manavALAne ja saMpradhAraNa saMjJA saMbhave - - prazna H te AvA prakAranuM saMpradhAraNa kone saMbhave che ? uttara : bhUtakALa ane bhaviSyakALane vicAravAnI labdhithI saMpanna arthAt manovijJAnane AcchAdana karanAra karmanA kSayopazamAdithI yukta evo je (jIva) anaMtAnaMta manoyogya pudgala skaMdhone grahaNa karIne vicAre che temane AvA prakAranuM saMpradhAraNa saMbhave che. (te A mujaba) je 6. saMjJAsaMgIti - huM. mAM.| r. manyate, labdhi / rU. sameta .. / 4 tathA 2 - YT| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/25 bhASyam :- sarve nAraka-devA garbhavyutkrAntayazca manuSyAstiryagyonijAzca kecit|| - sthiti - vizuddhacakSuSo mandamandaprakAze rUpopalabdhirevamasaMjJinaH paJcendriyasammUrcchanajasyAtyalpa manodravyagrahaNazakterarthopalabdhiH, yathA ceha mUrchitAdInAmavyaktaM sarvaviSayavijJAnamevamatiprakRSTAvaraNodayAdekendriyANAm, ataH zuddhataraM zuddhatamaM ca dvIndriyAdInAmA paJcendriyasammUchenajebhyaH, ttsttsNjnyinaamtiprkRsstttrmiti| Aha - kutaH punazcaitanyasamAnatAyAmAtmano yadidamupalabdhinAnatvam ? ucyate - sAmarthyabhedAt, sa ca kssyopshmaannttvaad| yathA ceha chedanatve tulye cakravartinazcakrasya yat sAmarthyaM tat kramazo hIyamAnasAmarthyAnAM na zara-patrAdInAmasti, evameva hi manoviSayiNAM saMjJinAM caitanye (tulye) sati yA bhASyArthaH sarve nArako ane devo tathA garbhaja manuSyo ane keTalAka tiryaMco saMjJI che. - hemagirA - rIte cakSuIndriyavALAne pradIpa AdinA prakAzanA pIThabaLathI rUpanI upalabdhi thAya che, tenI jema kSayopazama svarUpa (mano) labdhivALA jIvane manodravya rUpa prakAzanA pIThabaLathI mana ane pAMca indriya vaDe padArthano bodha thAya che athavA je rIte avizuddha (aspaSTa) cakSuvALAne maMda-maMda prakAzamAM rUpanI upalabdhi alpa thAya che, e rIte ati alpa manodravyone grahaNa karavAnI zaktivALA evA asaMjJI paMcendriya saMmUrNima jIvane arthanI upalabdhi (ati alpa) thAya che. vaLI jema ahIM (= saMjJI jIvomAM) mUcchitAdi jIvone sarva viSayanuM vijJAna avyakta hoya che, tema atiprakRSTa jJAnAvaraNanA udayane lIdhe ekendriyonuM sarva viSayanuM vijJAna avyakta hoya che. A ekendriya jIvo karatAM beIndriyathI mAMDI saMmUrNima paMcendriya sudhInA jIvone zuddhatara ane zuddhatama sarva viSayanuM vijJAna hoya che. te saMmUrchAima paMcendriya jIvo karatAM garbhaja saMzI jIvone sarva viSayanuM vijJAna atyaMta vizuddhatama hoya che. phaka jJAnanI vividhatAno hetu zAka praznaH caitanyanI samAnatA hovA chatAM AtmAnA jJAnomAM je A vaividhya che te zAthI che? uttaraH potapotAnA sAmarthyanA bhedathI jJAnamAM vaividhya che ane te sAmarthyano bheda kSayopazamanA anaMta prakAranA lIdhe hoya che. jema ahIM (bahirjagatamAM) cakravartInuM caka ane sAmAnya bANa, charI Adi sAdhanonI chedanatva = chedanapaNuM = chedavAnI kriyA tulya hovA chatAM cakravartInA cakanuM je sAmarthya che te, kramazaH hIyamAna/ghaTatAM sAmarthyavALA bANa, charI AdinuM nathI hotuM. evI 2. "namitapupatnadinAnAm - Waa 2. mAnanyAhU - 5 (uM. mAM.) rU. jayAM - pa. 4. saMsAnAM chuM. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 143 - nyanti - paTutA sampradhAraNAyAM nAsau kramazo hIyamAnAnAmasaMjJinAmiti / evaM tAvad viziSTasaMjJAbhAja eva saMjJina iti pratipAditam // vAnIM nAmaprAdamAvaTe tAn 'maMjJinaH - sarve nAra-tevA kRtyAvinA (mASyaLa) / pRthivIsaptavrtino nArakAH, bhavana-vanacara - jyotiSika-vaimAnikAzca devAH, garbheNa vyutkrAntiryeSAM manuSyANAM te garbhavyutkrAntayaH, upariSTAt (a. 2, sU. 32) trividhaM janma vakSyate, tatra mAtR-pitRsaMyogAjjIvasyotpAdo garbhajanmocyate, tena garbhajanmanA vividhamutkramaNaM = udgamanaM = prAdurbhAvo yeSAM kadAcicchirasA kadAcit pAdAbhyAM mAturudarAnniHsaraNamityevaMvidhamanuSyANAM ca samanaskatvam / garbhavyutkrAntigrahaNAt sammUrcchanajanmamanuSyavyAvRttiH / tirtha yoninazrvityAdri (mAdhyama) / pacendriyatirthayoninAH go-madivI-anAvi-rir-vyaaghraadyH / kecidgrahaNAd garbhavyutkrAntaya eva parigRhyante, na smmuurcchnjnmbhaajH| - hemagirA - -- rIte ja caitanya samapaNe rahyuM hovA chatAM mananA viSayavALA saMjJI jIvonI saMpradhAraNa saMjJAmAM je paTutA hoya che te paTutA, kramazaH hIyamAna saMjJAvALA asaMzI jIvonI saMjJAmAM nathI hotI. A rIte viziSTa saMjJAvALA ja jIvo saMkSI hoya che ema pratipAdana karAyuM. * saMjJI jIvonA nAma nirdeza atyAre 'sarve nAra .....' ityAdi bhASyamAM te saMjJI jIvone nAmagrahaNa karavA pUrvaka kahe che. te A pramANe ke - 7 pRthvImAM rahenArA nArako, temaja bhavanapati, vanacara = vyaMtara, jyotiSka ane vaimAnika devo tathA garbha dvArA vyutkrAMti che je manuSyonI te garbhaja manuSyo saMjJI jANavA. AgaLa A bIjA adhyAyanA 32mA sUtramAM janma 3 prakAre kahevAze. tyAM (= janmanA prakAramAM) mAtapitAnA saMyogathI jIvanI utpatti te garbhajanma kahevAya che. te garbhajanmathI vibhinna prakAre utkramaNa = udgamana = utpatti thAya che arthAt mAtAnA peTamAMthI kyAreka mastiSkathI, to kyAreka be paga vaDe nIkaLavAnuM bane che jeonuM te garbhavyutkrAMti (= garbhaja) kahevAya ane AvA prakAranA garbhaja manuSyone samanaska tarIke jANavA. garbhavyutkrAMti padanuM grahaNa karavAthI saMmUrcchima janmavALA manuSyonI bAdabAkI karI che. 'tirtha yoninAstu - gAya, bheMsa, bakaro, gheTo, hAthI, siMha, vAgha vagere paMcendriya tiryaMcayonija jANavA. bhASyamAM 'vit' padanuM grahaNa karyuM hovAthI paMcendriya tiryaMcomAM paNa garbhavyutkrAMtivALA tiryaMco ja manaska tarIke grahaNa karAya che, saMmUrcchima janmavALA tiryaMco nahi. 2. tattpattina: prA. I Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/25 bhASyam :- IhApohayuktA guNa-doSavicAraNAtmikA smprdhaarnnsNjnyaa| tAM prati saMjJino vivkssitaaH| anyathA hyAhAra-bhaya-maithuna-parigrahasaMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjJina iti // 2/25 // - sthiti - IhApohayuktA iti (bhaassym)| sAmAnyArthagrahaNAnantarabhAvinI sadarthamImAMsA IhA kimayaM zaGkhadhvanirutAho zRGgadhvaniriti, madhurAdiguNayogAdayaM zaGkhasyaiva dhvaniH na zRGgasyetyanvaya-vyatirekavad vijJAnamapoha ucyate, IhApohAbhyAM yuktA IhApohayuktA guNa-doSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAM prati saMjJino'tra saMjJino vivakSitAH, guNAzca doSAzca guNadoSAH, svArthapuSTihetavo guNAH tadapacayahetavo doSAH, teSAM vicAraNam = AlocanaM = kathaM guNAvAptirdoSaparihArazceti tadevAtmA = svarUpaM yasyAH sampradhAraNasaMjJAyAH sA guNa-doSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAmevaMvidhAM saMjJAmabhimukhIkRtya saMjJino vktumbhipretaaH| bhASyArthaH IhA ane apoha (= apAya) vaDe yukata guNa ane doSanI vicAraNA Atmaka "saMpradhAraNA saMjJA hoya che. te saMpradhAraNa saMjJAnI apekSAe (jIvone) saMzI tarIke kahevA ahIM vivakSita che. anyathA to AhAra, bhaya, maithuna, parigraha rU5 saMjJAnI apekSAe badhA ja saMsArI jIva saMjJI kahevAze. 2/25 - hemagirA - zaka saMpradhAraNa saMjJAnuM svarUpa ka 'dApodakuT ...' - sAmAnya arthanuM grahaNa (= avagraha) thayA bAda thanArI vidyamAna arthanI vicAraNA te ihA kahevAya che. jemake dhvanine sAMbhaLIne e pramANe vicAra Ave ke zuM A zaMkhano dhvani che ke zRMga (vAgha vizeSa)no?" tyArabAda madhurAdi guNothI yukta hovAthI A dhvani zaMkhano ja che, zRMgano nahi. A pramANenA anvaya ane vyatireka (vidhAna ane pratiSadha)vALuM vijJAna te apaha (= apAya = nizcaya) kahevAya che. 'Apodayuvata' A padamAM tRtIyA tapuruSa samAsa thayo che (vigraha TIkAmAM spaSTa che). ihA ane apahathI yukta, guNa ane doSanI vicAraNA Atmaka saMpradhAraNa saMjJA hoya che, te (saMpradhAraNa saMjJA)nI apekSAe je saMzI jIvo che te ahIM saMkSI rUpe vivakSita che. bhAvArtha A pramANe che je potAnA prayojananI puSTimAM hetu hoya te guNa. je tenA (= potAnA prayojananA) hAsamAM hetu hoya te doSa. te be aMgenI vicAraNA = AlocanA arthAt kaI rIte guNa prApti thAya ane doSa nAza thAya evA prakAranI AlocanA. te (guNa doSanI vicAraNA) ja AtmA eTale ke svarUpa che je saMpradhAraNa saMjJAnuM, te guNa doSanI vicAraNAnA svarUpavALI saMpradhAraNa saMjJA hoya che. te AvA prakAranI saMjJAne AgaLa karIne 2. saMzino vikSatAH chuM. ba. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 145 - ati -- anyathA hItyAdi (bhaassym)| yadi prativiziSTA saMjJA nAGgIkriyate tataH sarva eva jantavaH pRthivyAdibhedAH samanaskAH syuH, AhArAdisaMjJAbhiH saMjJina itikRtvA, tasmAd viziSTasaMjJAbhAjaH saMjJinaH samanaskA bhvnti| tatrAsadvedanIyodayAdoja-loma-prakSepabhedenAhArAbhilASapUrvakaM viziSTapudgalagrahaNamAhArasaMjJA, saMjJA nAma parijJAnam, tadviSayamAhAramabhyavaharAmIti, mohanIyodayAt sAdhvasalakSaNA bhayasaMjJA = bhayaparijJAnaM bibhemIti, puruSAdivedodayAd divyaudArikazarIrasambandhAbhilASAsevanaM maithunasaMjJA, tato'nyathA vA'pi, mUrchAlakSaNA parigrahasaMjJA, bhAvato'bhiSvaGgo mUrchA, tasmAt siddhaM praNidhAnavizeSAhitasaMskAravijJAnapATavAdaravijRmbhitapariNAmAH sNjnyinH|| nanu ca sampradhAraNasaMjJA manolakSaNA, manazca sampradhAraNasaMjJArUpam, tatazcAyuktaM lakSaNamanyonya - hemagirA be (jIvone) saMzI tarIke kahevA iSTa che. | 'anyathA di....' jo A pramANe A viziSTa koTInI saMjJAno svIkAra na karAya to pRthvI Adi bhedavALA badhA ja jIvo samanaska thaI jAya kema ke AhArAdi saMjJAnI apekSAe (badhA) saMjJI che. tethI viziSTa saMjJAthI yukata saMjJI jIvo samanaska hoya che. AhAra Adi cAra saMjJAo : tyAM (= saMjJAomAM) azAtAvedanIyanA udayathI AhAranI abhilASApUrvaka oja, loma ane kavalanA bheda vaDe viziSTa pugalonuM grahaNa karavuM te AhArasaMzA kahevAya. saMjJA eTale parijJAna. "AhArane huM khAuM chuM' evuM AhAranA viSayavALuM je jJAna te saMzA kahevAya. mohanIya karmanA udayathI bhayanA lakSaNavALI bhayasaMzA kahevAya che arthAt "mane Dara lAge che" evA prakAranA bhayanuM parijJAna te bhayasaMzA kahevAya. puruSa Adi vedanA udayathI divya (= vaiyi) ke audArika zarIranA saMbaMdhanI abhilASA karavI e maithuna saMzA kahevAya athavA to tenAthI judA prakAranI (ISTa zabdAdinI abhilASA e) paNa maithuna saMjJA kahevAya che. mUccha lakSaNavALI je saMjJA te parigraha saMzA kahevAya che. pariNatimAM rAga Avavo te mUccha che. tethI A siddha thayuM ke praNidhAna (= ekAgratA - saMkalpa) vizeSathI prApta thayela saMskAra ane vijJAnanI paTutAnA AsevanathI prakaTa thayela pariNAmavALA jIvo saMzI kahevAya che. # svasiddha ane parasiddha lakSaNa para prazna saMpradhAraNasaMjJA mana svarUpa che ane mana saMpradhAraNasaMjJA rUpa che tethI hAtha' ane 2. vijJAna mu - (uM. mAM.) 2. deg sevane .. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 gandhahasti lakSaNatvAd hasta-karavat saMjJinaH samanaskA iti / sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/25 ruSNatvena, ucyate - 'lakSyaH padArtho dvividhena lakSaNena lakSyate svasiddhena parasiddhena vA, svasiddhenAgniparasiddhenAbhinavavArivAhapaTala-snigdhataravanakhaNDa-balAkA-kamalasaurabhAdinA mahAn jalAzayaH, tatrehApi lakSyAH samanaskAH prasiddhena guNa-doSAdAna - parihArarUpeNa bahirvartinA pratyakSapramANasamadhigamyena sampradhAraNasaMjJAphalena liGgabhUtena' saMjJitvenA'numIyante'ntaHkaraNavattayA vidvadbhiH, na cAgnerna lakSaNamuSNatA tadabhedavartinyapi yathA tathA sampradhAraNasaMjJA'pi bahiratisphuTahitAhitaprAptiparihArarUpaphalA liGgino'bhedenApi vartamAnA lakSaNameva / athavA paryAyakathanenedaM vyAkhyAnaM samanaskAnAm, ke samanaskA iti pRSTe saMjJinaH samanaskA - hemagirA 'kara'nI jema saMjJI ane samanaska baMne paraspara eka bIjAnA lakSaNa che ane tethI samanaska jIvonuM saMjJI lakSaNa ayukta che. uttara H jenuM lakSaNa kahevuM che tevo lakSya padArtha svasiddha athavA parasiddha ema be lakSaNa vaDe jaNAya (= lakSita karAya) che. te A mujaba ke agni e 'uSNatva' svarUpa svasiddha lakSaNathI jaNAya che tathA navA vAdaLAnA samUha, atyaMta snigdha (= lIluMchama) vana khaMDa, bagalAo tathA kamaLonI sugaMdhAdi svarUpa parasiddha lakSaNathI moTuM sarovara jaNAya che. A be lakSaNonA viSayamAM ahIM prastutamAM paNa lakSya samanaska jIvo che. ahIM jIvo manavALA tarIke anumAna karAya che. AmAM liMga = hetu kyo che to ke pratyakSa pramANathI jaNAtuM saMnnitva ke je guNa rUpa vastunA svIkAra ane doSa rUpa vastanA pratikAravALI bAhya pravRtti rUpa che, e ja ahIM hetu jANavo... A saMnnitva jIvomAM rahelI saMpradhAraNa saMjJAnuM phaLa che eTale ke saMpradhAraNa saMjJAnA phaLa rUpa saMzitva jIvamAM mana hovAnI sAbitI kare che. vidvAno A saMzitva hetu dvArA ja jIvone 'manavALA' kahe che. jema agnithI abhedapaNe rahenArI paNa uSNatA agninuM (svasiddha) lakSaNa nathI ema nathI (paNa lakSaNa ja che) tema saMpradhAraNasaMjJA paNa atyaMta spaSTapaNe hita prApti ane ahita parihAra svarUpa bAhya phaLavALI, liMgI (= lakSya) thakI abhinnapaNe rahenArI (svasiddha) lakSaNa ja che. * tethI anyonya lakSaNa paNa nathI athavA to (bIjI rIte uparokta praznano uttara A pramANe jANavo -) samanaskonA = paryAyavAcI kahevA mATe vyAkhyAna kare che. te A mujaba ke - samanaska koNa che ? evuM pUchIe tyAre 'saMjJI ane samanaska e baMne ekArthaka zabdo che' ema uttara kahevAya che. jema bIje chu. takSyapavAdeg mu (DyuM. mAM.)| 2. bhUtenAjhumI. . mAM. / bhUtenAnusUyate . / rU. harita prA.| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 147 - nthati rUtyekoDarthaH yathADacatra - "tiH bhutiH saMjJA: rintAnikoi kRtyanattara (ma. 2, TUM. 13), 'samyagyoganigraho guptiH ' (a. 9, sU. 4) iti, ihApi guNa-doSavicAraNAphalayogAt prasiddhataraH saMjJizabdastena pratyAyanamaprasiddhasya smnskshbdaarthsy| evaM ca hasta-karavadityapyupapannaM bhvti| kasyacidanyataraprasiddhAvanyataro vyAkhyAyate, kaH karaH? hasta iti, vivakSAvazAd vA kadAcit 'kAraNena tatkAryamanumIyate jAtucit kAryeNa kAraNam, atra ca manaHkAraNaM sampradhAraNasaMjJAkAryatayA lakSyate iti, kadAcid vA saiva manasA lakSyata ityanyonyalakSaNatA'pi na toSAyeti ra/rajI. uktaH prativiziSTAnAmeva bhavasthAnAM mnoyogniymH| atha ye'ntargatau vartante prANinasteSAM katamo yo? 3jyate - (viprada tau rmayoH rUti sUtra ) - hemagirA - ThekANe (= prathama adhyAyanA 13mA sUtramAM) mati, smRti, saMzA, ciMtA ane abhinibodha e badhA ekArthaka zabdo kahevAyA hatA athavA 9mA adhyAyanA 4thA sUtramAM aprasiddha evA gupti zabdane prasiddha evA samyagU rIte yogano nigraha zabdathI kahevAze. te rIte ahIM (2/26 sUtramAM) paNa guNa-doSanI vicAraNA rUpe phaLa (kArya)nA kAraNe atyaMta prasiddha evo je saMzI zabda che tenAthI aprasiddha evA samanaska zabdanA arthanI pratIti = bodha thAya che. ane e ja rIte hasta ane karanI jema evuM (tame ApeluM) daSTAMta paNa upapanna (= yuktiyukta) thAya che, te A rIte - koIka jIvane bemAMthI koI eka zabda prasiddha (= jANIto) hoya to tenA vaDe bIjo aprasiddha (= ajANyo) zabda kahI zakAya che jema ke 'kara zuM che ?" tenA uttaramAM 'hAtha" che (koIne 'hAtha" zabda ajANyo hoya to 'hAtha zuM che ?' enA javAbamAM 'kara' che) ema kahevAya che. athavA to (trIjI rIte praznano uttara A pramANe che --) vivakSAnI apekSAe kyAreka kAraNathI kAryanuM anumAna karAya che, to kyAreka kAryathI kAraNanuM anumAna karAya che ane ahIM mana rUpa kAraNa te saMpradhAraNa saMjJA rUpa kArya thakI jaNAya che athavA mana rUpa kAraNathI saMpradhAraNa saMjJA rUpa kAryanuM anumAna karAya che, AthI anyonya lakSaNatA paNa doSa mATe nathI ema jANavuM. /2/2pA 2/26 sUtranI avataraNikA saMsAramAM vartatA amuka vizeSa kakSAnA ja jIvomAM manoyogano niyama (= manayoganI avasthiti) kahevAyo. have je jIvo aMtargati (= vigrahagati)mAM rahenArA che teomAM (traNamAMthI) kayo yoga hoya che ? evA praznanA uttaramAM 2/26 sUtra kahevAya che. e viprahAta varnayoga: 2/26 sUtra che, tenuM vivecana karatAM pUrve bIjI rIte 2. maNibhUtisaMjJA - uM. mAM. 2. rara varSa prA. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/26 sUtram - viprati varSa: 2/raddo - sthiti : athavA saMsAriNo'dhikRtAste ca saMsaraNadharmANo 'bhavAd bhavAntaraprAptaH, tacca teSAM saMsaraNaM dvidhA - dezAntaraprAptilakSaNaM bhAvAntaraprAptilakSaNaM c| tatra ye pUrvazarIraparityAgAd dezAntaraM gatvA janma labhante teSAM dezAntaraprAptilakSaNam, ye punaH svazarIra evotpadyante mRtAH santaH kRmyAdibhAvena teSAM bhAvAntaraprAptilakSaNam, etadubhayamapi na ceSTAlakSaNayogamantareNa saMsaraNamasti, tyaktapUrvakazarIrasya jantorgaterabhAvAd gatipUrvikA cobhayaprAptiriti ? ucyate - gatihetusadbhAvAnna gamanapratiSedhaH, sA gatirantarAlavartinI dvidhA - RjvI vakrA ca, RjvI tAvat pUrvazarIrayogotthApitaprayatnavizeSAdeva gatiriSyate dhanurvyAvimokSAhitasaMskAreSugamanavat, tasyAM ca pUrvakaH sa eva yogo vAcyaH, ato'nyasyAM tu vigrahagatau karmayogaH, vigraho sUtrArtha : vigrahagatimAM kAmaNa zarIrano vyApAra hoya che. ll2/ 26 . -- hemagirA avataraNikA karatAM kahe che ke ahIM prastutamAM saMsArI jIvono adhikAra cAlI rahyo che ane te saMsArI jIvo saMsaraNa karavAnA dharmavALA che, kemake teo eka bhavamAMthI anya bhavane prApta kare che. vaLI te saMsArI jIvonuM saMsaraNa (1) dezAMtaranI prAptinA lakSaNavALuM ane (2) bhAvAMtaranI prAptinA lakSaNavALuM ema be prakAre che. ra aMtargatimAM jIvanI gatimAM be hetu : prazna : tyAM (= be saMsaraNamAM) je jIvo pUrva zarIranA tyAgathI dezAMtaramAM jaIne janma meLave che, teonuM saMsaraNa dezAMtara prApti svarUpa che. vaLI je o mRtyu pAmelA, kRmi Adi tarIke svazarIramAM ja utpanna thAya teonuM saMsaraNa bhAvAMtara prApti svarUpa che. A banneya prakAranA saMsaraNa ceSTA svarUpa yoga vinA thatA nathI, paraMtu tyAga karyo che. pUrva zarIrano jeNe evA jIvane to gatino abhAva hovAthI gatipUrvaka ja thatAM ubhaya prakAranAM saMsaraNanI prApti kaI rIte ghaTe ? uttara : uparokata saMsaraNomAM gati aMgeno hetu rahelo hovAthI gamanano pratiSedha nathI. te aMtarAlavati gati Rju ane vakra ema be prakAre che. te be gatimAM prathama trAju gati e dhanuSanI dorIthI chUTavA dvArA prApta thayela saMskAravALA bANanI gatinI jema pUrva bhavanA zarIranA yoga (= vyApAra) vaDe UbhA karAyela viziSTa prayatnathI ja IcchAI che. ane te (jugati)mAM pUrvano (= pUrvabhavanA zarIra saMbaMdhI) je yoga che te ja yoga kahevo. AthI (= jugatithI) anya evI vigrahagatimAM karmayoga hoya che. vigraha eTale vakra 2. mAvAn pAvAdeg 4. juo pariziSTa-4 TIppaNI - 13 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- vigrahagatisamApannasya jIvasya karmakRta eva yogo bhvti| karmazarIrayoga tyartha: - gandhahasti vakramucyate, vigraheNa yuktA gatirvigrahagatiH azvarathanyAyena, vigrahapradhAnA vA gatiH vigrahagatiH zAkapArthivAdivat, tasyAM vigrahagatau karmASTakenaiva yogaH, na zeSaudArikAdikAya-vAG-manovyApAra iti, karmaNo yogaH karmayogaH, kArmaNazarIrakRtaiva cessttetyrthH| etadeva 'vyaktaM bhASyeNa darzayati vigrhgtiityaadinaa| ____samAsAditavakragatejantoH karmASTakaM krmshbdenocyte| karmakRta eva yogo bhavatItyavadhAraNena vyudAsamAvedayati zeSayogAnAm, punaH spaSTataramasandehArthaM vivRNoti - karmazarIrayoga ityarthaH (iti bhaassyenn)| karmaiva zarIraM karmazarIraM = kArmaNamiti sphuTayati, svArthe ca vyutpattimAvedayati karmaiva kArmaNam, na punarjAta-bhavAdyarthasambandho'tra kazcit smsti| bhASyArthaH vigrahagatine prApta thayelA jIvanuM (vacalA samayomAM) karmaphata ja yoga hoya che. arthAt kAmaNa zarIrano yoga hoya che. - hemagirA - kahevAya che. azva vaDe yukta ratha jema 'avaratha' kahevAya che tema vigraha vaDe yukta gati vigrahagati kahevAya che athavA (bIjI rIte vigraha A pramANe che -) vigraha pradhAna gati te vigrahagati. ahIM 'zAkapArthiva" vagerenI jema madhyamapadalopI samAsa thayela jANavo. (zApriyaH pArthivaH = zApArthiva vidauthAnA atiH = viprada tiH athavA vigrahayukata tiH = viprAtaH 1) te vigrahagatimAM 8 karma (= kAzmaNa zarIra) dvArA ja vyApAra hoya che, zeSa audArikAdi kAya, vacana ane mana dvArA vyApAra hoto nathI, e dhyAnamAM levuM. karmayoga eTale karmano yoga arthAt kArmaNa zarIrathI karAyelI ja ceSTA. A ja vivecana karAyela padArthane vipradati ... ityAdi bhASyathI darzAve che. - ahIM 'karma' zabdathI 8 karma (kArpaNa zarIra) samajavuM. prApta karAyelI vakragativALA evA jIvane karmakRta ja yoga hoya che ema avadhAraNa (= 'ja kAra) dvArA zeSayogonA budAsa (= niSedha)ne bhASyakArazrI jaNAve che. karmayoga zabdanA artha aMge koI zaMkA na rahe te mATe pharI atyaMta spaSTatApUrvaka pharmarIyA ... e padathI vivaraNa kare che karma e ja zarIra te karmazarIra arthAt kArmaNa zarIra, A pramANeno artha ahIM spaSTa thAya che. vaLI satra = kAzmaNa zabda vize 'karma e ja kAmaNa' ema svArthamAM vyutpatti che paNa varSanA nAte rUti #Aryama, varSafja bhavaM kRti kAryam' ityAdi 'nAta, mava' vagere arthavALI koI vyutpatti nathI, ema jaNAve che. 2. vArtA dho pADa: mAM. prA. prasta yA 2. vividhataM maLe uM. . Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/26 mAdhyam - anyatra tu yatho: vAya-vArmanoyo tira/radA. - nyakti - ayaM ca niyamo'ntargatereva kriyate na kArmaNasyeti khyApayannAha - anyatra tu yathoktaH kAyavAG - manoyoga iti (bhaassym)| antargateranyatra yathAbhihita Agame kAyAdiyogo bhavati, tuzabdo gtyntrvishessprdrshnprtyoktH| tadyathA - nAraka-garbhavyutkrAntitiryag-manuSya-devAnAM trayo'pi yogAH, sammUrcchanajanmabhAjAM tiryag-manuSyANAM kaay-vaagyogaavev| athavA yathokta iti yena prakAreNoktaH kAyAdiyogaH paJcadazabhedaH sa tathA samAyojanIyo gatyantarabhedeSviti sUcayati, tatra manoyogazcaturdhA satyaH, asatyaH, satyAsatyaH, asatyAmRSA iti, evaM vAgyoge'pi, kAyayogaH saptabhedaH - audArikaH, audArikamizraH, vaikriyaH, vaikriyamizraH, AhArakaH, AhArakamizraH, kArmaNazceti / / bhASyArthaH vaLI (= A vigrahagati sivAya) anyatra to AgamamAM kahevAyela anusAre kAyayoga, vacanayoga ane manoyoga ema traNe hoya che. 2/1 6 - hemagirA 0 fka bhavastha avasthAmAM 15 yoga : 'vigrahagatimAM karmayoga hoya che' evo A niyama vigrahagatine AzrayIne ja karAya che, kAmaNa zarIrane AzrayIne nahi arthAt vigrahagatimAM vacalA samayamAM karmayoga ja hoya che paNa karmayoga vigrahagatinA vacalA samayamAM ja hoya che ema nahi, A pramANe jaNAvatAM anyatratu.... ityAdi bhASyane kahe che - aMtargati (= vigrahagati) sivAya anyatra (= bhavasthAvasthAmAM) to AgamamAM je rIte kahevAya che te rIte ja kAyAdi yoga hoya che (paNa ekalo karmayoga na hoya). ahIM prastutamAM bhAgyano 'tuM' zabda cAra gatinI aMdara rahela 3 yoganA vizeSa (= pharaka)ne dekhADavA mATe kahevAyo che, te A mujaba - nAraka, garbhaja tiryaMca, garbhaja manuSya ane devone traNeya (mana, vacana, kAya) yogo hoya che. jyAre saMmUrNima janmavALA tiryaMca ane manuSyone vacana ane kAyayoga ja hoya che athavA "tu' zabda ema sUcave che ke yathokata eTale je rIte AgamamAM 4 gatinI aMdara rahelA jIvanA bhedone vize paMdara prakArano kAyAdi yoga kahevAyo che tene te rIte teone vize joDI levo. tyAM (= 15 yogamAM) manoyoga 4 prakAre che. te A mujaba - satya, asatya, satyAsatya, (= mizra), asatyAmRSA. e rIte vAgyogamAM paNa 4 prakAra jANavA. kAyayoga 7 prakAre che, te A mujaba - dArika, audArika mizra, vaikriya, vaikiyamizra, AhAraka, AhArakamizra ane kAzmaNa. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti - nanuM va naviSya 4 (ma. 2, phU. 42), "sarvaje (ma. 2, sU. 43) ti vavanAt taijasayogasadbhAvo'pi, ato'STavidhena kAyayogena bhavitavyam, tatazca SoDazabhedo yogaH syAt, avadhAraNaM ca bhASye karmakRta eveti tadapyasamIkSya kRtaM syaat| tatrocate - "sarvastha" (ma. 2, TU. 43) tyatra sUtre sainayogamAryoDamate nirAriSyati 'eke tvAcAryAH nayavAdApekSam' ityAdinA bhASyeNa, (pR. 226) ataH kramamudIkSasva mA tvariSThAH, tatraivedaM 'nizceSyate, samAsatastAvad gRhANa taijasaM kArmaNAnna bhinnamekamevedamityataH paJcadazadhA yogaH, avadhAraNamapi bhASye naasmnyjsmiti| so'yamadhunA jIveSu paJcadazavidho yoga Ayojyate - saMjJimithyAdRSTerArabdhau yAvat sayoga - hemagirA - a taijasa ane kAmaNa bhinna nathI - nayavAdAcArya para praznaH A bIjA adhyAyanA 'manahi sambandha ' evA sUtra 42mAM taijasa ane kArpaNa e be zarIra jIva sAthe anAdi saMbaMdhavALA che tathA 43mA "sarva" sUtramAM sarva jIvane A be zarIra sadA saMsAramAM hoya ja che, A pramANenA vacanathI tejasa kAyayogano paNa sabhAva che. AthI (= kAyayogamAM taijasano sadbhAva hovAthI) kAyayoga (tejasa sahita) 8 prakAre hovo joIe ane tethI (= kAyayoga 8 prakAre thavAthI) yoga 16 prakAre thAya (15 prakAre nahi) ane 'rmavRtta ava' evuM je avadhAraNa (prastuta sUtranA) bhASyamAM karyuM che te paNa vicAryA vinA karAyeluM gaNAya. uttara H ahIM (bIjA adhyAyamAM) "sarva' evA 2/43 sUtramAM vAcakazrI taijasayogano vAvA: nayavAlApekSa' ityAdi bhASya dvArA anya mata vaDe nirAkaraNa karaze. ethI - (he matimAn !) kamane jo (= kamanI rAha juo = kramazaH kahevAtA sUtrane barAbara sAMbhaLo) utAvaLa na kara ! tyAM (= AgaLa 2/43 sUtranA bhAgyamAM) ja A vAtano sArI rIte nizcaya karAze. hamaNAM saMkSepamAM ATaluM grahaNa kara (= samaja) ke - taijasa e kAmaNathI bhinna nathI, paraMtu eka (= abhinna) ja che. A pramANe hovAthI 15 prakAranA yoga thayA tathA bhASyamAM karAyeluM avadhAraNa asamaMjasa (= doSa) rUpa nathI. para 15 yoga jIvamAM ghaTADIe . hamaNAM A 15 prakAranA yoga jIvamAM yojAya che - prathama (satya) ane cotho (asatyAmRSA) manoyoga saMzI mithyAdaSTi guNasthAnakathI AraMbhAyelA jyAM sudhI sayogI kevaLI guNaThANuM Ave tyAM sudhI (jIva vaDe) meLavAya che ane A ja sthAnone vize satyavAgyoga paNa hoya che. paraMtu 2. vizeSa-rA. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sAnuvAda tattvArthAdhigamasUtram 2/26 - nyakti - kevalI tAvadAdya-turyoM manoyogau labhyate, eteSveva ca sthAneSu satyavAgyogo'pi, turIyaH punarvAgyogo dvIndriya mithyAdRSTerArabdho yAvat sayogikevalI tAvat samasti, dvitIya-tRtIyavAgyogau saMjJimithyAdRSTerArabdhau yAvat kSINakaSAyavItarAgacchadmasrthastAvallabhyate / evaM manoyogAvapi dvitiiy-tRtiiyau| RjugatyAM yAvad bhavAntarasamprAptistAvadantarAle yathAsambhavamaudArika-vaikriyakAyayogau bhavataH, vakrAyAM tu punastau vinivartete, nAraka-surA vaikriyayogabhAjaH, tiryagmanuSyA audArika-vaikriyayoginaH, AhArakayogaH pramattena niSpAdyate pazcAdapramattasya bhavati, eta eva hi nArakAdayo'paryAptakAvasthAvartino mizrayoga-bhAjo bhavanti, audArika-vaikriye yeSAM grAhye purojanmani teSAM kArmaNena mizraH, yasyAhArakaM grAhyaM tasyaudArikeNa mizraH, samyagmithyAdRzamapahAya mithyAdRSTerArabdho'ntargatau kArmaNa eva yogastAvallabhyate yAvadupazAntakaSAyavItarAgacchadmastha iti| kevalisamudghAtakAle ca tRtIya-caturtha-paJcamasamayeSu kArmaNa ev| sUtre cAvadhriyate - hemagirA - cotho (asatyAmRSA) vAgyoga beindriya mithyAdaSTithI AraMbhAyelo sayogI kevalI guNaThANuM Ave tyAM sudhI hoya che. tathA bIjo (asatya) ane trIjo (satyAsatya) vacanayoga saMjJI mithyAdaSTi guNasthAnakathI AraMbhAyelA jyAM sudhI kSINakaSAya (moha) vItarAga chaghastha (12muM) guNaThANuM Ave tyAM sudhI (jIvavaDe) meLavAya che. A ja pramANe bIjo (asatya) ane trIjo (satyAsatya) manoyoga paNa saMjJI mithyAdaSTi guNasthAnakathI AraMbhAyelA jyAM sudhI kSINa kaSAya vItarAga chadmastha guNaThANuM Ave tyAM sudhI jIva vaDe meLavAya che. Rju gatimAM (vartatA jIvane) jyAM sudhI bIjA bhavanI prApti thAya che tyAM sudhI vacamAM yathAsaMbhava audArika kAyayoga ane vaikiya kAyayoga hoya. vakragatimAM (vacalA samayomAM) to A baMne kAyayogo nivRtta thaI jAya che. nAraka ane devo vaikriya kAyayogavALA hoya che. tiryaMca ane manuSyo dArika ane vaikiya ema be kAyayogavALA hoya che. AhArakyoganuM pramattasaMyati nirmANa kare che, nirmANa thayA pachI apramatasaMyatine hoya che. aparyApta avasthAmAM rahetA A ja nArakAdi jIvo kharekhara mizrayogavALA hoya che. jeone AgaLanA janmamAM audArika, vaiyi zarIra grahaNa karavAnA hoya che teone kAzmaNa sAthe (audArika - vaikriyano) mizrayoga hoya che. jene AhAraka zarIra grahaNa karavAnuM hoya tene audArika sAthe (AhArakano) mizrayoga hoya che. kAmaNa kAyayoga vigrahagatimAM ane kevaLI samuddaghAtamAM ; (jIvana) aMtargatimAM trIjA mitra samakti guNasthAnakane choDI mithyAdaSTi (prathama) guNasthAnakathI mAMDI jyAM sudhI 11muM upazAMta kaSAya vItarAga chadmastha guNasthAnaka Ave tyAM sudhI kAmaNa yoga ja hoya che. 2. sthAstA- prA2. nakhyate - mu. uM. I Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / 153 -- sthiti vigrahagatiH, na karmayogaH, tato'nyatrApi darzanAditi, dvitIya-SaSTha-saptameSvaudArika-kArmaNamizraH, prathamASTamayoraudArika eva, evamanyatra tu yathoktaH kAyAdiyogaH samAyojito bhvti| atha vigrahagatau karmayoga (2/26) itivacanAdekavigrahAyAmapi gatau kArmaNa eva yogaH kasmAnna bhavati ? sA'pi hi vigrhgtirbhvtyeveti| ucyate - vigrahagatAviti na vyAptirvivakSitA tilatailavat, kintu viSayo vivakSitaH khe zakunirUdake matsya iti yathA, avazyaM caitadevaM grahItavyam, anyathA dvivigrahAyAM trivigrahAyAM vA gatAvAdyantayorapi samayayoH kArmaNayogaH prApnoti, iSyate ca dvivigrahAyAM madhyamasamaye trivigrahAyAM mdhymyoddhayoriti - hemagirA - kevalI bhagavaMtane kevalI samughAtanA kALe trIjA, cothA ane pAMcamA samayamAM kArpaNa yoga ja hoya che. vaLI sUtramAM vigrahagati avadhAraNa karAI che, kArmaNayoga nahi arthAt kArmaNayogamAM vigrahagatinA samayo ja hoya evuM nathI paNa vigrahagatinA vacalA samayamAM eka kArmahayoga ja hoya che. kemake tenAthI (= vigrahagatithI) anyatra (= kevalI samuddaghAtanA trIjA, cothA, pAMcamAM samayamAM) paNa A kArmaNayoga jovA maLe che. kevalI samughAtanAM bIjA, chaThThA ane sAtamA samayane vize audArika-kAzmaNa mizra kAyayoga hoya che arthAt kAmaNa e audArika sAthe mizra hoya che tathA prathama ane AThamA samaye audArika-kAyayoga ja hoya che. A pramANe anyatra (= vigrahagati sivAyanI gatiomAM) yathokata kAyAdi yoganI yojanA thaI che. ka .... to saMpUrNa vigrahagatimAM mAtra kAmaNayoga nathI ke praznaH "vigrahagatimAM kArmaNa yoga hoya che' evuM 2/26 sUtranuM vacana hovAthI eka vaLAMkavALI gatimAM paNa kAmaNa ja yoga kema nathI hoto ? kAraNake te (be samayavALI, eka vaLAMkavALI) gati paNa vigrahagati to hoya che ? uttara : 'talamAM tela hoya che ema kahevA dvArA jema talamAM telanI vyAmi vivakSita che ke "jyAM jyAM tala hoya tyAM tyAM tela hoya' tema ahIM 'vigrahagatimAM karmayoga hoya cha' ema kahevA dvArA vyApti nathI darzAvI ke jyAM jyAM vigrahagati hoya tyAM tyAM karmayoga hoya paraMtu jema AkAzamAM pakSI che, pANImAM mAchalI che ema vigrahagatimAM kArmayoga che, ema jANavuM ane A pramANe ja A artha mAnya karavo, anyathA (= jo A rIte artha na svIkAro to) tamArA kahevA mujaba (3 samayavALI) be vigrahavALI gatimAM ane (4 samayavALI) 3 vigrahavALI gatimAM prathama ane aMta samaye paNa kArmahayoga prApta thAya arthAt kArmahayoga svIkAravAnI . lAtI - mu. pra. (uM. rA.) 2. nA ditI - uM. . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/26 - sthiti - nanu ca vigrahagatisamApannaH kArmaNena yogena bhavAntaraM saGkrAmati tat kathaM 'nirupabhogamantyam (ma. 2, sU. 46) ti vate yameva hiM topamono yavuta mavAntarasa%Atipiti? ucyate - viziSTaH sUtre sukha-duHkhayorupabhogaH karmabandhAnubhava-nirjarAlakSaNazca pratiSetsyate, na ceSTArUpa iti| atha kathaM sUtramidam ? - *"jAvaM ca NaM bhaMte ! ayaM jIve eyati veyati calati phaMdati tAvaM ca NaM NANAvaraNijjeNaM jAva aMtarAieNaM bajjhatitti ? haMtA goyamA !" ___ kArmaNayogakAle cAsti calanaM, tat kathaM bandhAdilakSaNopabhogapratiSedhaH ? - hemagirA - Apatti Avaze. hakIkatamAM (3 samayavALI) dvivigrahagatimAM madhyanA 1 samayamAM ane (4 samayavALI) trivigrahagatimAM madhyanA be samayamAM (ja) kAmarNayoga IcchAya che.* phaka kAmaNamAM viziSTa upabhogano niSedha kapha praznaH vigrahagatine prApta thayelo jIva kAmaNayoga vaDe bhavAMtaramAM saMkramaNa kare che, to pachI 2/45mA sUtramAM 'aMtima (kArpaNa) zarIra nirupabhoga (= sukhaduHkhAdinA bhoga vinAnuM) hoya che e pramANe kaI rIte kahevAze ? kemake je anya bhavamAM saMkrAti che e ja te (kArpaNa zarIra)no upabhoga che. uttara : 2/45 sUtramAM sukhaduHkhano viziSTa upabhoga, viziSTa karmano baMdha, viziSTa karmanuM vetana ane viziSTa karmanI nirjarA svarUpa viziSTa upabhogano niSedha karavAmAM Avaze, paraMtu ceSTA rUpa (= bhavAMtaramAM saMkrAti rU5) upabhogano niSedha karAze nahi. hAra bhagavatI sUtrano tAtparyAI ra zaMkAH vigrahagatine vize kArmaNayoganA kAlamAM jo calana kriyA che to tenA sabhAvamAM tame karmabaMdha Adi svarUpa upabhogano niSedha kaI rIte karo cho kemake te rIte niSedha karatAM calana Adi kriyAmAM karmabaMdhanuM pratipAdaka A nimnalikhita sUtra kaI rIte ghaTaze? te A mujaba - prazna: he prabhu! jyAre A jIva cAle che, kaMpe che, spaMdana kare che tyAre jJAnAvaraNIyathI mAMDI aMtarAya sudhInA karmathI baMdhAya che ? uttaraH he gautama ! hA. (jJAnAvaraNIyAdi karmathI baMdhAya che.) vigrahagatine vize kAmaNayoganA kAlamAM calana che tethI uparokta Agama pAThanA anusAra tyAM karmabaMdha Adi svarUpa upabhoga saMbhave, to pachI 2/42 sUtramAM kAmaNa zarIramAM baMdhAdi 'yAvacca NaM bhadanta ! ayaM jIva ejate vyajate calati spandate tAvacca NaM jJAnAvaraNIyena yAvad antarAyikeNa 4te rRti ? hanti tama? Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 155 - asthati - ucyate - bhavasthamAzritya bhagavatA sUtraM prANAyi jJAnAvaraNAdyAsravANAM tadaiva sadbhAvAt, api ca alpaH kAlaH samayadvayaM kastatropabhogenAbhisambandha iti, syAd vA kAyayogapratyayastatra bandhaH sa tu na vivakSyate bhASyakAreNa, jJAnAvaraNAdyAsravavizeSAhitabandhanirAkArasUtraM vyAkhyAsyata iti, ___ evaM tAnupUrvInAmakarmopabhogastadaiva nAnyadA jantoH, anyatra kevalidvicaramasamayAt jJAnAvaraNAdhupabhogazca yathAsambhavamataH kathamupabhogapratiSedha iti ? ucyate - punaH punarviruvanmudhA kadarthayasi tvamasmAn, tatraiva sUtre 'nizcAyiSyata etadabhivyaktarUpA hiMsAdayo na tatra santi, na ca tadanurUpaphalopabhoga iti vyaktamAvezya cetasi prANaiSIt sUtram - hemagirA - svarUpa upabhogano niSedha kaI rIte karAyo che ? samAdhAna bhagavAne uparokta Agama sUtra bhavastha (= bhavamAM rahenAra) jIvane AzrayIne racela che, kAraNake jJAnAvaraNa Adi karmanA Azravo (= prANAtipAtAdi)no tyAre ja (= bhavasthakALane vize ja) sarbhAva che ane vigrahagatino je be samaya rUpa alpakALa che tyAM karmabaMdha svarUpa upabhoga sAthe jIvano saMbaMdha zuM saMbhavI zake? na saMbhave (kemake e samaya rUpa alpakALamAM prANAtipAta vagere AAvo saMbhavI zake nahIM). athavA tyAM (= vigrahagatimAM) kAyayoganA pratyaya (= nimitta)vALo baMdha bhale hoya paraMtu tenI bhASyakArazrIe ahIM vivakSA karI nathI. jJAnAvaraNa Adi karmonA viziSTa AzravathI thayela baMdhanA (aMtargatimAM) niSedha karanAra sUtranI (AgaLa) vyAkhyA karAze. abhivyakta upabhogano abhAva = nirupabhoga - zaMkA che e rIte vicAratAM vigrahagatimAM viziSTa karmabaMdhane AzrayIne bhale upabhoga nathI ghaTato paraMtu karmAnubhavanI (= vipAkodayanI) apekSAe to upabhoga ghaTaze ja, kemake AnupUrvI nAmakarmano upabhoga = udaya to tyAre (= vigraha gatinI kSaNamAM) ja rahelo che anya samaye nahi. vaLI anya graMthomAM batAvela che ke kevaLI avasthAnA pUrve 12mAM guNaThANAnA kicarama samaya sudhI jJAnAvaraNAdi karmono udaya rU5 upabhoga yathAsaMbhava hoya che. AthI upabhogano pratiSedha zA mATe karAyo che ? samAdhAna : pharI pharI moTethI avAja karato tuM phogaTa amArI karthanA kare che. tyAM ja AgaLanA 2/45 sUtramAM A nizcaya karAze ke tyAM vigrahagatimAM abhivyakta rUpa (= spaSTa rUpe dekhAtA) hiMsAdi AzravaThAro nathI ane tene anurUpa phaLano upabhoga paNa nathI. ema vyakta (= spaSTa) evA upabhogane manamAM rAkhI vAcakazrIe nirUpamogAmanya' evA 2/45 sUtranI 2. nizcayaLyo - (uM. mAM.) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/27 sUtram :- manu itira/rA - sthiti (2/41) nAvAryatamA sthitamilam - vigraha to vALa va yo1:, na zeSa tivAra/radA. atha yeSAM jIvAnAM gatirbhavAntaraprApiNI sA kiM yathAkathaJcid bhavati, Ahosvidasti kshciniyama?? mastItyutte - athavA kiM punarayamAtmA bhavAntaraprAptau vakrAM gatiM pratipadyate gatiniyamAt kutazcidutAho yathAkathaJciditi ? gatiniyamAt ityAha / kaH punarasau gatiniyamaH ? ucyate - anuzreNi gatiH / zreNiH = AkAzapradezapaGktiH svazarIrAvagAhapramANA, pradezAzcAmUrtAH kSetraparamANavo'tyantasUkSmA nairantaryabhAjaH, sA cAsaGkhyeyapradezA jIvagativivakSAyAm, anyatra tu mauktikhaarltevaikaikaakaashprdeshrcnaahitsUtrArtha anuNI (AkAzazreNI mujabanI gati hoya che. 2/2 - hemagirA - racanA karI che (vigrahagatimAM uparokta baMdha - udayAdinI apekSAe siddha karelo upabhoga te anabhivyakata che), tethI A siddha thayuM ke vigrahagatimAM (vacalA samayomAM) kAmaNa ja yoga hoya che, zeSa yoga nahi. /2/26/. 2/27 sUtranI avataraNikA praznaH je jIvonI bhavAMtarane prApta karAvanArI gati hoya che te gati zuM jema tema hoya che ke gati mATeno koI niyama che ? uttara : niyama che, te niyamane batAvatAM 2/27 sUtrane sUtrakArazrI kahe che athavA (bIjI rIte avataraNikA A pramANe che ke zuM A AtmA bhavAMtaranI prAptine vize koIka gatinA niyamathI vakagatine pAme che ke aniyamitapaNe jema tema pAme che? jo gatinA niyamathI pAme che ema kaho cho to e gatino niyama kyo che ? te kaho A praznanA uttaramAM A 2/ 27 sUtra kahe che. ra jIva - pugalanI svabhAvathI anuzreNi gati : 'manufNa gatiH' A 2/27 sUtra che. ahIM tenuM vivecana kare che zreNI eTale potAnA zarIranI avagAhanA pramANa AkAza pradezanI paMkti ane pradezo eTale atyaMta sUkSma, amUrta (= arUpI) evA kSetra paramANuo je niraMtarapaNAne bhajanArA che arthAt vyavadhAna vagara eka pachI eka ema niraMtara eka paMktithI satata joDAIne rahelA che. jIvanI gatinI vivakSAmAM te zreNI asaMkhyaya pradezAtmaka jANavI. (arthAt jIva e asaMkhyaya pradezAtmaka hovAthI gati karatI veLAe te asaMkhya AkAza pradezane sparzane gati kare che.) 2. manuenitiH - 5. (jA.) 2. manuaffti - mu. () 1 rU. 5tra mau0 - mu. (uM. mAM.) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam gandhahasta svarUpA'pi grAhyA, paramANostAvatyAmeva ' avasthAnAt dvyaNukAdestAvatyAmadhikAyAM cetyevamanantapradezikaskandhaparyavasAnaM pudgaladravyamupayujya vAcyam / tatrAnuzreNIti zreNimanu anuzreNi zreNyAmanusAriNI gatiritiyAvat, anugaGgaM vArANasI yathA / gamanaM = gatiH = dezAntaraprAptiH, sA cAkAzazreNyabhedavartinI svayameva samAsAditagatipariNaterjantorgatihetusakalalokavyApidharmadravyApekSA prAdurasti / 157 bhavAntarasaGkrAntyabhimukho jIvo mandakriyAvattvAt karmaNo yAnevAkAzapradezAnavaSTabhya zarIraviyogaM karoti tAnevAbhindan dezAntaraM gacchatyUrdhvamadhastiryag vA, vizreNigatyabhAvAd, dharmAstikAya- hemagirA - vaLI anyatra to (= jIvanI gati sivAyanI vivakSAmAM) A zreNI motInA pAtaLA hAranI jema eka eka AkAza pradezanI racanA vaDe banelA svarUpavALI paNa grAhya che kAraNake eka paramANunI avasthiti to teTalAmAM (= eka AkAza pradezavALI zreNImAM) ja che. hrayaNukAdinI avasthiti teTalAmAM (= eka AkAza pradezavALI zreNImAM) ane adhikamAM (= be AkAza pradezavALI zreNImAM) hoya che. A pramANe anaMta pradezika skaMdha sudhI pudgala dravyane AzrayIne kahevuM. tyAM (= anuzreNi gatiH 2/27 sUtramAM rahela) 'zreNI' zabdano artha karyA pachI have anuzreNI zabdanI vyAkhyA karatAM kahe che ke - anuzreNI eTale 'zreNInI pAchaLa rahe te' arthAt zreNIne vize anusaraNa karanArI (= zreNI tarapha janArI) gati te anuzreNI gati. 'anum varALI' (= gaMgA tarapha ke gaMgAnI pAse (= kAMThe) vArANasI nagarI che.) e vAkyamAM jema 'anupam' padamAM avyayIbhAva samAsa che tema prastuta 'anuzneLi' padamAM paNa samajavo. gati eTale gamana arthAt dezAMtara prApti ane te gati AkArA zreNInI sAthe abheda rUpe vartanArI, gatimAM hetubhUta ane sakala loka vyApI evA dharmAstikAya dravyanI apekSAvALI, Apa meLe ja gati karavAne pariNata thayelA jIvane utpanna thAya che. * jIva ane pudgalanI paraprayogathI vizreNIgati bhavAMtaramAM saMkramaNa karavAne abhimukha thayelo jIva karmanI maMdakriyAvALo hovAthI je AkAza pradezono Azraya laIne (audArikAdi) zarIrano tyAga kare che, te ja AkAza pradezane nahi bhedato = choDato, arthAt eono ja Azraya leto UMce, nIce athavA tiryak dizAe dezAMtaramAM jAya che kemake A 3 dizAnI zreNI sivAyanI vizreNImAM jIvanI gatino abhAva hoya che. temaja loka pUrNa thayA pachI dharmAstikAya dravyano abhAva hovAthI jIva vadhumAM vadhu lokanA paryaMte ja sthira thaI jAya che (paNa AgaLa jaI zakato nathI). tathA eka bhavathI bIjA bhave jatAM jIvane jo loka paryaMtavartI niSkuTa rUpa kSetramAM utpanna thavAnuM hoya to dharmAstikAyanI ?. vyavasthAnAt - mu. (a. mA.) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/27 bhASyam :- sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM cAkAzapradezAnuzreNi 'bhavati, vizreNirna avatati niyama tAra/rako - asthati - bhAvAcca parato lokaparyante eva vyavatiSThate, lokaniSkuTopapAtakSetravazAcca bhavAntaraprAptAvavazyameva dharmAjjIvo vakrAM gatiM pratipadyate, pudgalAnAmapi paraprayoganirapekSANAM svAbhAvikI gatiranuzreNi bhavati yathA'NoH prAcyAt lokAntAt pratIcyaM lokaparyantamekena samayena prAptiriti pravacanopadezaH, paraprayogApekSayA tvanyathA'pi gtirstiiti|| __ adhunA bhASyamanugamyate - sarvA gtirityaadi| sarveti Urdhvamadhastiryag vA dezAntaraprAptiH, jIvAnAM = jIvanayujAM saMsaraNadharmANAmityarthaH, pudgalAnAmiti puraNAd galanAcca pudgalAH niruktaprAbhRtAnusAreNa upacayApacayabhAjaH, teSAM ca, samuccitau cshbdH| kathaM punaratra pudgalagrahaNamatarkitameva sahasA vihAyaso'pataditi ? bhASyArthI jIvo ane pugalonI sarva gati AkArapradezanI zreNIne anusaranArI hoya che, vizreNI na hoya e pramANe gatino niyama che. ll2/2thI - hemagirA be sahAyathI avazya ja vakragatine kare che. paraprayogathI nirapekSa evA pudgalonI paNa svAbhAvika gati anuzreNI hoya che. jemake eka aNunI (svAbhAvika gati dvArA) pUrva lokAMtathI cheka pazcima lokAMta sudhI eka samaya vaDe prApti hoya che ema siddhAMtamAM jaNAvyuM che. paraprayoganI apekSAe to anyathA rIte (vizreNI rUpe) paNa A aNunI gati hoya che. atyAre sarvI : bhASyano artha kahevAya che - sarva eTale uMce, nIce ke tII ema 3 prakAre dezAMtaranI prApti (= gati) jIvone ane pugalone hoya che. (have TIkAkArazrI jIva ane pudgalano artha khole che ) jIva - jIvanathI yukta arthAt saMsaraNa dharmavALA che. pugala - pUraNa (= bheguM thavuM) ane galana (= chUTA paDavuM) svabhAvavALA che tethI pugala kahevAya che, nirakata (= zabdavyutpatti darzaka) prAbhUta graMthamAM nirdiSTa vyutpattinA anusAra upacaya (= vRddhi) ane apacaya (= hAni) svabhAvavALA pudgalo che. bhASyamAM "gha' zabda jIva ane pugala baMnenA samuccayamAM che. ( eka paMtha do kAja praznaH ahIM (= bhASyamAM) sahasA avicArita ja evuM pudgalanuM grahaNa AkAzamAMthI 2. zerniti - 5 (bAva.) 2. tinufjarmavati - 5 (uM.) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam - gandhati - ucyate - jIvAdhikArAnuvRttau gatiniyamavivakSAyAmanupAttamapi sUtre lAghavaiSiNA bhASyakAreNopAttamekaprayatnasAdhyatvAt, anyathA tu gauravaM jAyate / atazcedamavazyamarthato vaktavyam pudgalAnAM ceti, uttaratra sUtre jIvagrahaNAd, anyathA jIvAdhikArAnuvRttau jIvagrahaNasya na kiMcit prayojanamupalabhyate', tasmAt pazyatyayamAcAryo jIvAnAM pudgalAnAM ca gatiniyamaM anantarasUtre 'taH pudgalavya - vacchittaye jIvagrahaNamiti / 159 AkAzapradezAnuzreNirbhavati / jIva- pudgalAvagAhalakSaNamAkAzaM tasya pradezAH = paramALavo'muurtaastessaaN paGkitaH = pradIrghA zreNirasaMkhyAtapradezA, pudgalagamane tu saGkhyAtapradezA'pi, taamevNhemagirA - zI rIte AvI paDyuM ? kemake ahIM jIvano adhikAra cAlI rahyo che. uttara : jIvanA adhikAranI anuvRttimAM jIva aMgenA gati niyamanI vivakSAvALA sUtramAM nahIM grahaNa karAyeluM paNa pudgala (= ajIva)nuM grahaNa lAghavane icchanAra bhASyakArazrIe grahaNa karyuM che. kemake te eka prayatnathI sAdhya che. (jIvanA gati niyamane batAvavAno prasaMga cAlu hoya tyAre jIvanI sAthe ajIvanA gati-niyamanI paNa vAta thaI jAya to AgaLa A viSayane pharI kahevo na paDe.) anyathA gatinA niyama kathana prasaMge jo arthataH = bhASyataH pudgalonuM grahaNa na karIe to pudgala saMbaMdhI vyAkhyA vakhate pharI A viSayane kahevAthI gaurava thAya te na thAya e mATe 'purvAnAnAM ' evuM A pada (sUtramAM bhale nathI lakhAyuM chatAM) arthathI (= bhASyathI) avazya kahevuM joIe. (sUtramAM pudgalonA grahaNa vize yukti -) jenA dvArA jIvanA prastAvanI cAlatI anuvRtti aTakI gaI che, evA pudgalonuM grahaNa prastuta 2/27 sUtramAM garbhita rIte raheluM ja che kemake 2/18 sUtramAM punaH 'jhIvazrva' paThanuM grahaNa karyuM che. anyathA (= anuvRttine aTakAvanAra pudgala zabdanuM garbhita rIte grahaNa 2/27 sUtramAM na hota to) jIvanA prastAvanI anuvRtti cAlatI hovAthI 2/28 sUtramAM nIvasva padane grahaNa karavAnuM koI prayojana prAsa thAya nahIM. tethI (= A yuktithI) siddha thAya che ke - ahIM 2/27 sUtramAM A AcAryazrI jIvo ane pudgalonI gatinA niyamane jue che arthAt 2/27 sUtrathI baMnenA gati niyama kahevA iSTa che, ethI pachInA 2/28 sUtramAM pudgalanI bAdabAkI karavA mATe 'navasva' padanuM grahaNa karyuM che ema jANavuM. = jIva ane pudgalonI AkAza pradezanI zreNIne anusaranArI gatine jaNAvatAM vAcakazrI kahe che ke AkAza e jIva ane pudgalane avagAhanA ApavAnA lakSaNavALuM che. te AkAzanA pradezo eTale amUrta evA paramANuo, e paramANuonI paMkti arthAt asaMkhya pradezavALI ghaNI dIrgha zreNI, vaLI pudgalanA gamanamAM to saMkhyAta pradezavALI paNa zreNI hoya. te AvA - prA./ 2. sUtro: - XI, I 1. labhyeta Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/27 - TWtti - vidhAM zreNimanupatya gamanamupajAyate AkAzapradezAnAM yA zreNistAmanujAyate gatirbhavatyayamarthaH samAsastu, kathametaccintyam AkAzagrahaNaM ? dharmAdidravyanivRttyartham, tadeva hyavagAhadAnena vyApriyate, na shessmiti| uktalakSaNAyAH zreNeviMgatA yA gatiH sA vizreNirjIvAnAm, pudgalAnAM tu svabhAvAd, vizreNirna bhavatIti gatirniyamyate / pUrvAparAyatA viyatpradezazreNayo dakSiNottarAyatAzcAparAH tathA cordhvamadhazca dharmAdharmadravyadvayAvadhikA yAstAsveva gatisadbhAvAt tA eva vibhidya na kadAcidapi pryaantiiti||2/27|| atrAha - saivaMsvabhAvA gatiH kimRjveva gatvoparamati, atha kRtvApi vakraM punarupajAyate ? ucyate - pudgalAnAmaniyamaH, siddhyatastvekAntenaivAvigrahetyata Aha - - hemagirA prakAranI zreNIne anusarIne (jIva ke pudgalanuM) gamana thAya che. eTale TUMkamAM A artha thayo ke - AkAzapradezonI je zreNI che tene anusaranArI evI gati (jIva ane pudgalanI) thAya che. ka "AkAza' padanuM prayojana : praznaH zA mATe AkAzanuM grahaNa che, e ciMtavavuM joIe arthAt dezanufm?' ema na lakhatAM 'kAzakanTenufr:' ema kema lakhyuM? uttara : 'AkAza' padanuM grahaNa dharmAstikAyAdi dravyonI nivRtti mATe arthAt nirAkaraNa karavA mATe jANavuM, kAraNake te AkAza ja vastumAtrane avagAha (= avakAza) ApavA vaDe vyApAra kare che, zeSa dharmAstikAyAdi nahi. hamaNAM kahevAyelA svarUpavALI zreNImAMthI nIkaLI gayelI je gati arthAt zreNI vinAnI gati te vizreNI gati kahevAya. jIvonI ane (paraprayogathI nirapekSa) pudgalonI svabhAvathI vizreNI gati hotI nathI. A pramANe gatinuM niyamana sUtramAM karAya che. bhAvArtha A pramANe che - pUrva ane pazcima dizAmAM lAMbI tathA dakSiNa ane uttara dizAmAM lAMbI ane te rIte urdhva ane adhodizAmAM lAMbI dharmAstikAya ane adharmAstikAya e baMne dravyanI avadhivALI arthAt te bethI yukta evI je AkAzapradezanI zreNIo che, teone viSe ja gatino saMbhava hovAthI teone (AkAza pradezanI zreNIone) bhedIne arthAt choDIne kyAre paNa (pugala ke jIvo) jatAM ja nathI.2/27. 2/28 sUtranI avataraNikA : prazna : te AvA svabhAvavALI gati zuM Rju (= sIdhI) ja jaIne aTakI jAya che ke pharI vaka (vaLAMka) karIne paNa utpanna thAya che ? uttaraH pudgalone mATe evo koI niyama nathI (arthAt teo Rjugati vaDe ja jaIne aTakatAM nathI paraMtu vakragati paNa karI zake). siddha thatAM jIvone to ekAMtathI ja avigraha gati hoya che. AthI A vAtane ja jaNAvanAra 2/28 sUtrane vAcakavaryazrI kahe che. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - viprada nIvaDyA2/28 bhASyam :-"siddhyamAnasya gatirjIvasya niyatamavigrahA bhvti||2/28|| - nyukti (avigrahA jIvasyeti suutrm|) etAvad 'bhASyamasti asya sUtrasya / sedhanazaktiyuktaH siddhyamAnaH sedhanazIlo vA tasya gatiH = gamanaM pUrvaprayogAdihetucatuSTayajanitam / jIvasyeti grahaNAt pUrvayoge jIvAH pudgalAzceti jJApitaM bhavati, siddhyamAnasyeti sAmarthyalabdhamudacIcarat sUriruttarayoge saMsArigrahaNAt, niyataM = sarvakAlameva siddhyatAm avigrahA = RjvI gatirbhavatIti veditavyamiti // 2/28 // Aha - anyasya siddhyamAnajIvavyatiriktasya kathamiti ? sUtrArtha : jIvane avigrahagati hoya. ra/ 28. bhASyArthaH siddhigatine pAmatAM jIvanI niyamA avigrahagati hoya che.2/2 - hemagirA 0 uttara : pugalone mATe evo koI niyama nathI (arthAt teo Rjugati vaDe ja jaIne aTakatAM nathI paraMtu vakragati paNa karI zake). siddha thatAM jIvone to ekAMtathI ja avigrahA gati hoya che. AthI A vAtane ja jaNAvanAra 2/28 sUtrane vAcakavaryazrI kahe che. a siddha thatAM jIvonI gatino niyama : ('viprada nIvaDya' A 2/28 sUtra che.) enuM " sidhyAna ... mavati' ATaluM bhASya che. teno TIkArtha A pramANe che - siddha thavAnI zaktithI yukta athavA siddha thavAnA svabhAvavALA jIva ja siddhayamAna kahevAya che. evA jIvanI pUrva prayoga Adi 4 (1. pUrvaprayoga, 2. asaMgatva, 3. baMdha cheda, 4. tathAgatipariNAma) hetuthI utpanna thayelI gati = gamana niyamo Rju hoya che. 'nava" evA padanA grahaNa thakI pUrvanA sUtramAM jIvo ane pudgalo ema baMne grahaNa karAyA hatA. ema jaNAvyuM che. sAmarthyathI labdha evA A sicimInAkya .....' padane AcAryazrIe kahyuM che, kemake AgaLanA 2/29 sUtramAM "saMsAra' padanuM grahaNa karyuM che. TUMkamAM artha e thayo ke - siddhi pAmanArA jIvonI niyata = sarvadA ja avigrahagati = Rjugati hoya che A pramANe jANavuM. [2/28 2/29 sUtranI avataraNikA : praznaH siddhigati pAmatAM jIvothI bhinna evA anya # siddhyamAnagatirjIvasya' iti pATha bhASyahastAdarzeSu dRzyate, paraMtvasmAkaM TIkAnusAreNa 'sidhyamAnasya gatirjIvasya' iti pATho yathArthaH pratibhAsate, atazca sa eva gRhItaH, tadanusAreNaivAnuvAdaM kRtamiti dhyeyama / 2. bALapaca - mu. (aa. .) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 sUtram :- vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk cturthyH||2/29|| - nthati ucyate - (vigrahavatI cetyAdi sUtram) vigrahavatI = vakrA cazabdAdavigrahA vA'nantarasUtranirdiSTA gatirbhavati, saMsArigrahaNAnuvRttau punaH saMsArigrahaNaM siddhagrahaNAdapAstasya prAktanasaMsArigrahaNasya punaH pratyujjIvanAya / arthavazAcca vibhaktivipariNAmaH / prAk caturthya ityantargatikAlaprakarSAvadhAraNArthaM', 'ekasamayovigrahaH' (a. 2, sU. 30) iti vakSyamANatvAt / caturyo vigrahebhya ArAt savigrahA bhavati, trivigrahA prakarSata iti, prAkzabdasya maryAdAbhidhAyitvAt / / adhunA bhASyAnusaraNaM kriyate - jaatyntrsngkraantaavityaadi| sUtrArtha : saMsArI jIvone avigrahagati ane vadhumAM vadhu traNa vaLAMkavALI vigraha gati hoya che..2/29o - hemagirA " jIvonI kaI rItanI gati hoya? uttara H (A praznane vize 2/29 sUtro kahevAya che. - ('vijhavatA ra..' ityAdi sUtra che. ahIM tenuM vivecana kare che. vigrahagati eTale vAMkI (= vaLAMkavALI) gati ane prastuta sUtranA ra' zabdathI anaMtara 2/28 sUtramAM batAvelI avigraha gati (saMsArI jIvanI) hoya che. pUrvanA 2/12 sUtrothI dareka sUtramAM saMsArI padanA grahaNanI anuvRtti cAlatI hovA chatAM pharI A sUtramAM saMsArI padanuM grahaNa karyuM, te anaMtara 2/ 28mA sUtramAM siddha jIvonA grahaNa thakI aTakI gayelI saMsArI padanI anuvRttine (prastuta sUtramAM) pharI ujajIvana karavA (= AgaLa calAvavA) mATe che. vaLI saMsArI padanI pharI anuvRtti cAlu karavA 2/12 sUtramAM prathamAbahuvacana tarIke darzAvela saMsArI padanuM ahIM pachI ekavacana tarIke ullekha karela che, kemake arthane anusAra vibhakti badalAya che. aMtargatinA kALanI utkRSTatAne jaNAvavA mATe 'prANa caturtha:' lakhyuM che. (utkRSTathI 3 vaLAMkavALI vigrahagati hoya che ema sUtrakArazrI jaNAve che.) kemake samayavidaH evA 2/30 sUtramAM eka samaya sudhI vigraha hoya che e pramANe vigrahano jaghanyakALa kahevAnA che. praSTi caturtha no artha A pramANe che - 4 vaLAMka sudhI eTale 4 vigraha = vaLAMkanI pahelA savigrahagati hoya che arthAt vadhumAM vadhu 3 vigrahavALI aMtarAlagati saMbhave che, kemake '' zabda e maryAdAnA arthamAM che (abhividhi arthamAM nathI). have 'nAtyArasAntA...' ityAdinI vicAraNA karAya che. - ekendriyAdi bhedathI jAti kula 5 prakAre che. eka jAtithI anya jAti te jAtyaMtara kahevAya. te (jAyaMtara)mAM saMkrAMti 2. *ArthaH - 5 (aaN. pAM.) juo pariziSTa-2 TIppaNI - 14 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- jAtyantarasaGkrAntau saMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavatIti, upapAtakSetravazAt, tiryagUlamadhazca prAk caturthya iti, yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAk caturyo bhvnti| - sthiti jAtirekendriyAdibhedAt paJcadhA, jAteranyA jAtirjAtyantaraM tasmin saGkrAntiH = gamanaM jAtyantarasaGkrAntistasyAM jAtyantarasaGkrAntau satyAmiti / atha yadA svajAtAvevotpadyate tadA katham ? tadA'pi hyevameva gatirvaktavyA, jAtyantaragrahaNaM tu tadA pradarzanamAtrakAri vyaakhyeym| athavA jananaM = janma jAtizabdenocyate, janmano janmAntarAvAptirjAtyantarasaGkrAntiriti na kazcidatra dossH| saMsAraH = karma tadabhisambandhAt saMsAriNo jIvasyeti jIvanadharmabhAjaH, Rjugatau pUrvakamevA''yurbhavati yAvadupa 1 bhASyArthI anya jAtimAM = anya janmamAM saMkramaNa karavAmAM Ave tyAre saMsArI jIvanI utpanna thavAnA kSetranA vaza thakI vigrahavALI ane vigraha vinAnI (ema 2) gati hoya che. 3 vigraha sudhInI vigrahagati vaDe jIva ti , upara ane nIce utpanna thAya che. je jIvonI vigrahavALI gati che, teonA vigraho = vaLAMko 3 sudhInA hoya che. - hemagirA - = gamana te jAtyaMtara saMkrAMti kahevAya. jyAre te jAtyaMtara saMkrAMti hoya tyAre jIvanI vigraha ke avigraha gati hoya che tema jANavuM. phaka jAtyaMtara = janmAMtaramAM janArAnI be gati : prazna : have (jo anya jAtimAM saMkramaNa thanArane A be gati hoya che tema kahIe to) jyAre svajAtimAM ja utpatti thAya tyAre kaI rItanI gati kahevI ? uttara : tyAre paNa e pramANe ja gati kahevI. vaLI jAyaMtara padanuM grahaNa to tyAre pradarzana ja karanAra che arthAt dekhADavA pUratuM ja samajavuM. enAthI saMkrAntimAM koI vizeSa artha prApta thato nathI athavA to jAtyataMrano artha A mujaba karavo - jAtyaMtaramAM rahelA jAti zabdathI utpatti = janma kahevAya che. eka janmamAMthI anya janmamAM pahoMcavuM te jAtyaMtara saMkrAti. A pramANe artha karavAmAM upara kahelo koI doSa Avato nathI arthAt "jAtyaMtara' zabda nirarthaka mAnavAno doSa nahIM Ave. *saMsAra eTale karma (ane) te karmanA saMbaMdhathI jIvo saMsArI kahevAya. jIva eTale ke jeno jIvavAno dharma = svabhAva che, AvA saMsArI jIvanuM AyuSya RjugatimAM jyAM sudhI parabhavanA ka saMsAra eTale karma kAraNa ke Akho saMsAra = AtmAnuM saMsaraNa karmanA AdhAre ja ubhuM che. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 - ati - pAtadezaM prApnoti, kuTilagatau yAvad vakraM tAvat pUrvakam, tatparato bhaviSyajjanmaviSayamAyurudetItyevaMvidhArthajJApanAya jiivsyetyvoct| samuccayArthaM darzayati - vakrA cAvakrA ca ubhayI gatiH / kiM punaH kAraNamatra yena kadAcid vakrA kadAcidavakreti ? ata Aha - upapAtakSetravazAt (iti bhASyam) upapAtakSetraM yatra janma pratipatsyate tasya vazaH = AnulomyaM = anukUlatA upapAta kSetravazastasmAdupapAtakSetravazAt kaarnnaat| tiryagUrdhvamadhazca prAk caturthya iti (iti bhASyam) dikSu vidikSu ca vyAvahArikISu sa mriyamANo yAvatyAmAkAzazreNAvavagADhastAvatpramANAM zreNimamuJcan (tiryag) urdhvamadhazca prAk caturthyo vigrahebhyaH savigrahayA gatyopapadyate, na cAyaM niyamaH pratipattavyo'ntargatyA - hemagirA - utpatti kSetrane prApta kare che, tyAM sudhI pUrvabhavanuM ja hoya che. (jyAre) kuTila (= vigraha) gatimAM to jyAM sudhI vaLAMkane pAme che tyAM sudhI jIvanuM AyuSya pUrvabhavanuM hoya che, tyAra pachI bhAvinA janma viSayaka AyuSya udaya pAme che. AvA prakAranA (Rju ane vigrahagatimAM rahelA jIvana = AyuSya svarU5) arthane jaNAvavA khAtara bhASyamAM saMsAri 'nava" evuM * , . ura' zabdanA samuccaya arthane bhASyakArazrI jaNAve che... vakra ane avakra e baMne gati (saMsArI jIvanI) jAtyaMtara saMkrAMtimAM hoya che. ja vaLAMkanuM kAraNa ? ahIM (= aMtargatimAM) evuM zuM kAraNa che ke jethI jIvanI kyAreka vakragati ane kyAreka avakagati hoya che ? evA praznanA samAdhAna rUpe bhAgyamAM vAcakapravarazrI '35pAtakSetravat' e bhASyane kahe che. teno vigraha TIkAmAM spaSTa che ane artha A pramANe che - jIva jyAM janma prApta karavAno hoya te upapAta kSetra kahevAya ane tene anukULa = AdhIna te upapAta kSetra vaza ane te uparAta kSetranA vaza svarUpa kAraNa thakI jIvanI kyAreka vakragati ane kyAreka avakragati hoya che. "tirthapUrNam...' - vyavahArika (pUrvAdi) dizA ane (IzAnAdi) vidizAmAM marato te jIva jeTalI AkAzapradezanI zreNImAM avagADha hoya teTalA pramANavALI zreNIne nahIM mukato tichuM, upara ke nIce 4 vigrahathI pahelAnI eTale ke 3 vaLAMka sudhInI savigraha = savakA gati vaDe utpanna thAya che. ahIM A niyama svIkAravA yogya nathI ke aMtargati avazya vigrahavALI (= vaLAMkavALI) hovI joIe paraMtu "yeSAM viravatI ...' je jIvonI vigrahavALI gAM hoya che teone 3 vaLAMka sudhI vigraho thAya che arthAt je jIvonI upapAta kSetranA vaza thakI vigrahavALI gati hoya che, te jIvonI utkRSTathI 3 vaLAMkathI yukta gati jANavI. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 165 bhASyam :- avigahA ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatussamayaparAzcaturvidhA gatayo bhavanti, parato na sambhavanti, pratighAtAbhAvAd vigrhnimittaabhaavaacc| - sthiti 'vazyaM vigrahavatyA bhavitavyam, kintu yeSAM vigrahavatI teSAM prAk caturyo vigrahA bhavanti (iti bhASyam) yeSAM jIvAnAmupapAtakSetravazAd vigrahavatI gatirbhavati teSAM vigrahatrayayuktA prakarSato drssttvyaa| amumevAtikrAntamazeSaM bhASyArthaM vyaktimApAdayannAha avigrahA ityAdi bhASyam / yasyopapAtakSetraM samazreNivyavasthitamutpitsoH prANinaH sa RjvAyatAM zreNimanupatyotpadyate tatraikena samayena vakramakurvANaH, kadAcit tadevopapAtakSetraM vizreNisthaM bhavati tadaikavigrahA dvivigrahA trivigrahA ceti timro gatayo niSpadyante, AkAzapradezazreNIH likhitvA pratyakSIkriyante / tathA cAgamaH - * apajjattasuhamapuDhavikAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe puracchimille bhASyArthaH avigrahA, ekavigrahA, dvivigrahA, trivigraha e pramANe utkRSTathI ka samayavALI A ja prakAranI gatio jIvone hoya che arthAt ka samaya pachI 5 samayAdivALI gatio saMbhavatI nathI. pratighAtano abhAva hovAthI Rjugati eka samaya karatAM vadhAre samayanI nathI hotI ane vigrahanA nimittano abhAva hovAthI traNa prakAranI vigrahagati sva samayanI maryAdAne oLaMgatI nathI tathA traNa vaLAMka karatAM vadhAre vaLAMka thatAM nathI. - hemagirA - A ja kathita samasta bhASyArthIne spaSTa rIte jaNAvatAM vAcakazrI 'gavidA' ityAdi bhASya kahe che - utpanna thanArA je prANInuM utpatti kSetra samazreNImAM raheluM hoya che, te prANI Rju-Ayata (= sIdhI evI lAMbI) zreNIne anusarIne vaLAMkane karyA vinA mAtra eka samaya vaDe tyAM (= utpatti kSetramAM) utpanna thAya che. kyAreka te ja utpatti kSetra vizreNImAM raheluM hoya che tyAre 1 vigrahavALI, 2 vigrahavALI ane 3 vigrahavALI ema 3 gatio bane che. AkAza pradezanI zreNIone AlekhIne (A 3 prakAranI gati) pratyakSa karAya che. temaja A vize Agama pATha A pramANe che ke = sAta prakAranI zreNI dara prazna: he bhagavAna ! je aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva A ratnaprabhA pRthvInA pUrva dizAnA chellA bhAgamAM maraNa samuddaghAta kare che ane maraNa samughAta karIne A ratnaprabhA pRthvInA pazcima dizAnA chellA bhAgamAM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika tarIke te jIva utpanna thAya 2. mavati - mu. (. mai.) * maryAptasUthamapRthvI i pavanta ! kayA nAmayAH pRthigyA: pUrvamin... Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 - gandhahasti -- *'caramaMte samohate samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe paccacchimille 'caramaMte apajjattasuhamapuDhavikAiyattAe uvavajjittae se NaM bhaMte ! kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA? goyamA ! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA viggaheNa uvvjjejjaa| se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai ? evaM khalu goyamA ! mae satta seDhIo paNNattAo, taMjahA - 1) ujjuAyatA seDhI 2) egatovaMkA' 3) duhatovaMkA' 4) egatokhahA' 5) duhatokhahA 6) cakkavAlA 7) addhacakkavAlA, ujjuAyatAe seDhIe uvavajjamANe egasamaeNaM viggaheNaM uvavajjejjA, egatovaMkAe' seDhIe uvavajjamANe dusamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA, duhaovaMkAe seDhIe uvavajjamANe tisamaieNaM viggaheNaM uvajjejjA, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccdd'| (bhaga. za. 34, u. 1, sU. 850) magirA - to he bhagavAna! keTalA samayavALA vigraha vaDe utpanna thAya che ? uttara : he gautama! 1 samayavALA athavA 2 samayavALA athavA 3 samayavALA vigraha vaDe utpanna thAya che. prazna: 14na ! te sA 2mAre 53vAya cha ? uttara he gautama! kharekhara mArA vaDe 7 prakAranI zreNIo kahevAI che. te A mujaba> (1) *12sAyata zreNI, (2) seta:431 zreNI, (3) dvidhA4 zreNI, (4) setAmA zreNI, (5) Full zreNI, (6) 2544 zreNI mane (7) 2saya 44 zreNI. (2mA 7mAMthI) gumAyata zreNI vaDe utpanna thanAra jIva eka samayavALA vigraha (= virAma)thI utpanna thAya che. tathA ekataHvaka zreNI vaDe utpanna thanAra jIva ra samayavALA vigraha (virAma) vaDe utpanna thAya che. tathA dvidhAvaka zreNI vaDe utpanna thanAra jIva 3 samayavALA vigraha (kavirAma) vaDe utpanna thAya cha. tethI 3 gautama ! te se prabhArI upAya che.(marAvatI-za-34/6-1/sU-850) * caramAnte samavahati samavahatya yo bhavyo'syA ratnaprabhAyAH pRthivyAH pazcime caramAnte aparyAptasUkSmapRthvIkAyikatayotpadyate sa NaM bhadanta ! katisAmayikena vigraheNotpadyeta ? gautama ! ekasAmayikena vA dvisAmayikena vA trisAmayikena vA vigraheNotpadyate / sa kenArthena bhadanta ! evamucyate ? evaM khalu gautama ! mayA sapta zreNayaH prajJaptAH tadyathA RjvAyatA zreNI ekatovakrA dvidhAvakrA ekataH khA dvidhAkhA cakravAlA ardhacakravAlA, RjvAyatayA zreNyotpadyamAna ekasamayena vigraheNotpadyate, dvivakrayA zreNyotpadyamAnastrisAmAyikena vigraheNotpadyate, ekavakrayA zreNyotpadyamAno dvisAmAyikena vigraheNotpadyate, tadetenArthena gautama ! evamucyate // vima' aMge mulAsojyo che. 1. carimante - khaM. bhaaN.| 2. carimante - bhA. raa.| 3. egao - mu (khaM. bhaa.)| 4. duhao - mu (khaM. bhaa.)| 5. egao - mu (khaM. bhaaN.)| 6. duhao - mu (khaM. bhaaN.)| 7. egao - mu (khaM. bhaa.)| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / 167 - sthiti - 'ekasamayena vA vigraheNotpadyate dvisamayena vA trisamayena vA' iti, kaH punaH zabdArtha rUti sandridAna karanayati, taH punaH sarvez? mArA parimANitam - "viprado = vakSita, vigrahaH = avagrahaH = zreNyantarasaGkrAntiriti" (pR. 159) atrAyamartho na saGgacchate, yasmAnna hyekasamayAyAM gatau vkrmsti| apare vyAcakSate - vigrahAya gatirvigrahagatiH vigRhya vA gatirvigrahagatiH, tatra vigrahAyeti AgAmijanmazarIrArthA gatiriti pratipAdayanti, vigRhya vA gatiriti vakraM kRtvA yA gatiH sA'pi vigrahagatiH, RjvI prathamavikalpena sagRhItA pazcimavikalpena vkreti| ubhayyAmapi vikalpanAyAM sUtrArtho na ghaTate, vigrahArthA yA gatistasyAmeSyajjanmani zarIreNa sambandhaH, - hemagirA - praznaH '1 samayavALA ke 2 samayavALA athavA 3 samayavALA vigraha vaDe jIva utpanna thAya che evuM je zrI bhagavatI sUtranI paMktimAM kahyuM che te paMktino zabdArtha zuM che ? A pramANe, sadeha karanAra prazna kare che. prazna viSayaka zaMkA (A) saMdeha zA mATe thayo che ? prazna viSayaka zaMkAnuM samAdhAna AcAryazrI (= vAcakazrI) vaDe A ja sUtranA bhASyamAM vigraha zabdanA be pAribhASika artha dekhADAyA che. te A pramANe - '(1) vigraha eTale vakita = vakra thayeluM = vaLAMka tathA (2) vigraha eTale avagraha = anya zreNImAM saMkramavuM." (bhASyamAM batADelA vigraha zabdanA) A pAribhASika artha ahIM (= AgamasAkSI tarIke dekhADelI zrI bhagavatI sUtranI paMktimAM) ghaTatA nathI, kemake 1 samayavALI gatimAM vakra (= vaLAMka = vigraha) hoto ja nathI. (arthAt 1 samayavALI gati to vigraha vinAnI Rju ja hoya che, mATe sadeha thayo che ke zrI bhagavatI sUtranI te paMktimAM vigraha zabdano artha zuM samajavo ?) (bIjA keTalAka vyAkhyAkAro A praznano je uttara Ape che tene dekhADatAM TIkAkArazrI kahe che .....) vigraha (= zarIra) mATenI gati te vigrahagati athavA vigraha karIne thatI gati te vigrahagati. tathA (= uparokta baMne vikalpomAM) prathama je vidAya atiH ema kahyuM : teno artha teo A pramANe kahe che AgAmI janmanA zarIra mATenI gati te vigrahagati tathA je vida tiH ema bIjo vikalpa kahyo teno artha A pramANe kahe che -... vakra (= vaLAMka) karIne thatI gati te paNa vigrahagati che. prathama vikalpa vaDe Rju gati grahaNa karAI che ane bIjA vikalpa vaDe vakragati grahaNa karAI che. phaka vigraha zabdanA baMne arthanI sAthe bhagavatIjI sUtrano virodha kare uttara : (bIjAoe batADelA vigraha zabdanA) baMne paNa vikalpamAM uparokta bhagavatI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthiti - 168 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 na gamanapariNAmakAla eva, tatra kaH sambandhaH ekasamayena vA vigraheNotpadyate, yadA punarvigRhya gatiH, tadA sutarAmanupapannam, na hyekasamayagatau vakrasya sambhavaH, bhASyaM ca vigRhyagatipakSa eva gamitaM bhavati vido vati' (pR. 274) tyAti, netaratra, tasmAnaM sUtra vyAyeyam -- - ekasamayena vA vigraheNotpadyeteti, vigrahazabdo'trAvacchedavacano' na vakratAbhidhAyItyato'yamarthaH - ekasamayena vA'vacchedena = viraamenn| kasyAvacchedeneti cet ? sAmarthyAd gatereva, ekasamayaparimANagatikAlottarabhAvinA'vacchedenotpadyeta tathA ekavakrayA zreNyotpadyamAnaH samayadvayaparimANagati hemagirA - sUtrano artha ghaTato nathI, te A pramANe -- pahelA vikalpamAM 'zarIra mATenI je gati che temAM AgAmI janmane vize zarIra sAthe saMbaMdha che paNa gamana svarUpa pariNAmanA kALamAM zarIra sAthe saMbaMdha ja nathI. AthI tyAM (jugati rU5 aMtarAlagatimAM) samathena vA viprotpati' A paMktino zuM saMbaMdha (= anvaya) che ? arthAt A paMktimAM 'vigraha' zabdano 'zarIra' evo artha karIe to eka samayavALA vigraha vaDe = zarIra vaDe utpanna thAya che Avo artha thAya che, je tyAM bilakula saMgata nathI. have prathama vikalpa pramANe artha na ghaTatAM jyAre 'vigraha (= vaka = vaLAMka) karIne thatI gati' evA bIjA vikalpa pramANe artha karIzuM tyAre to sutarAM bhagavatIjI sUtranI e paMkitano artha nahi ghaTe, kemake eka samayavALI Rjugati svarUpa aMtarAlagatimAM vaka (= vaLAMka)no saMbhava nathI arthAt bIjA vikalpa pramANe samaye vA vipradenotpatti' e bhagavatI sUtranI paMktino 'eka samayavALA vaLAMka vaDe jIva utpanna thAya che Avo artha thAya che je bilakula asaMgata che ane viprado vazita ityAdi bhASya (uparokta) vigRhya gati' arthamAM ja jaNAyeluM che, bIjA koI arthamAM nahi. (ane e bhAgya pramANe to artha saMgati thatI nathI e vAta pahelA ja jaNAvI dIdhI che.) zrI bhagavatIjI sUtrano 'vigraha' zabda "virAma arthano vAcaka : (Ama anya mate ane bhASyakAranI vyAkhyA pramANe bhagavatI sUtrano artha saMgata thato nathI tethI) " samara kA viheLotpata" A zrI bhagavatIjI sUtranI paMktinI A rIte vyAkhyA karavI - ahIM (= zrI bhagavatIjI sUtramAM) je 'vigraha zabda che te avacchedane (= virAmane) kahenAra che, vakatAne kahenAra nathI. A pramANe hovAthI prastuta sUtrano A artha thAya che ke - eka samayavALA vigraha = avaccheda = virAma vaDe utpanna thAya che. konA virAma vaDe utpanna thAya che ? evuM jo pUchatA ho, to 'gatinA ja virAma vaDe ema 2. vacheranavadeg - 4. 2. no-ghare - . mAM. 3. tAni vakrayA - - (4) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti kAlottarabhAvinAvacchedenotpadyeta atra ca vakrazabdo'pyuccarito vigrahazabdazca', yadi ca vigraho'pi vakrameva vivakSyeta punaruktatA syAt, sAmAnAdhikaraNyaM ca dvisAmayikazabdenAnupapannameva syAd vigrahazabdasya, tasmAd vakramatra sAkSAdupAttamekato vakrA ubhayato vakreti, vigrahazabdazcAvacchedavacana iti na kiJcid virudhyte|| nanu cAtra sUtre trivakrA gatirnopAttaiva, tad kathaM sUtrakAreNopanyastA pravacanAd bahirvartamAneti ? ucyate - yadyapi gatiparimANasUtre nopAttA tathA'pyarthatastatprastAva evopariSTAdabhihitA, yathA - * apajjattasuhamapuDhavikAie NaM bhaMte ! adhologakhettaNAlIe bAhirille khette samohae samohaNittA je bhavie uDDalogakhettaNAlIe bAhirille khette apajjattasuhumapuDhavI kAiyattAe - hemagirA - sAmarthyathI jaNAI Ave che. bhAvArtha e thayo ke eka samayanA pramANavALI gati jeTalA (eka samaya rU5) kALa pachI thanArA virAma vaDe utpanna thAya che. temaja eka vakra (= vaLAMkovALI zreNIthI utpanna thanAra jIva be samayanA pramANavALI gatinA (be samaya rU5) kALa pachI thanArA virAma vaDe utpanna thAya che. ' vaLI ahIM (1= to vaMlA seDhIkhavavAmA tusamarUUA vijApAM vavaSe.....' ityAdi sUtramAM) vakra' zabda paNa uccArAyo che ane vigraha zabda paNa uccArAyo che. have jo vigraha zabda paNa vaka' (arthamAM) ja kahevAne iSTa hoya to punaruktapaNuM thAya ane dvisAmayika zabda sAthe vigraha zabdanI samAnAdhikaraNatA ghaTe nahIM. tethI ahI (= zrI bhagavatIjI sUtramAM) "to vA samayo vA' e pramANe 'vaka pada sAkSAt upanyAsa karAyo che. ane vigraha zabda e avaccheda = virAmane kahenAra che AthI (A pramANe artha karavAmAM) koI virodha Avato nathI. prazna : ahIM (hamaNAM jaNAvela) zrI bhagavatIjI sUtramAM trivajAgati grahaNa ja nathI karAI to pachI kaI rIte pravacanathI bahAra rahenArI trivakrAgati sUtrakAra vaDe mukAI ? uttara : yadyapi gatinA parimANane kahenAra zrI bhagavatIjI sUtramAM trivekAgati nathI grahaNa karAI chatAM paNa arthathI to te (gati)nA prastAvamAM ja AgaLa kahevAI che. te (aMgenI praznottarI) A mujaba che - prazna : he bhagavAna ! je aparyApta sUkSma pRthvIkAyika jIva adholokanA kSetranI trasa 2. bhAi . mA. 2. vatte - mu. () aparyAptasUkSmapRthvIkAyiko NaM bhadanta ! adholokakSetranADyA bahiH kSetre samavahati samavahatya yo bhavya urdhvalokakSetranADyA bahiHkSetre aparyAptasUkSmapRthvIkAyikatayo... Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 - hasti - *"vavannittap, te aMte ! sUphamaggi fari 33varbsaMA ? jevA tiraphaUM vA vaDasaphaLa vA viMi DevavannennA' (ma. . 34, 3. 2, sU. 812) catvArazca samayAstrivakrAyAmeva bhavantIti ato na doSaH, tathA paJcasamayA'pi gatiH sambhavati, na copAttA sUtre, yaH prANI mahAtamaHprabhApRthivIvidigvyavasthitaH kAlaM karoti brahmalokavidizi cotpadyate tasya paJcasamayA gatiravazyaM bhavati, na ca kvacit prtibddhaa| atra kecid varNayanti - asti satyaM sambhavaH paJcasamayAyA gaterna punastayA kazcidutpadyate janturityato na prtibddheti| athavA vidyamAnA'pi nokteyaM yathA ctuHsmyeti| iyAMstu vizeSaH - catuHsamayA'rthato' - hemagirA che nADInI bahAranA kSetramAM maraNasamuddaghAta kare che ane maraNasamuddaghAta karIne udgalokanA kSetranI trasa nADInI bahAranA kSetramAM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika tarIke utpanna thavA mATe yogya che te jIva utpanna thAya to he bhaMte ! keTalA samayavALA vigraha vaDe (= virAma vaDe) pedA thAya ? uttara : he gautama ! 3 samayavALA athavA 4 samayavALA vigraha vaDe (= virAma vaDe) utpanna thAya che." (zrI bhagavatI sUtra - zataka-34/ uddezo-1/ sUtra-850) Ama bhagavatI sUtra AgamamAM arthataH trivakrAgatinuM kathana karyuM ja che. kemake cAra samaya e trivaThAgatimAM ja hoya che. AthI prastuta tasvArtha sUtramAM anAgamika kathana rUpa doSa nathI. - pAMca samayavALI gati phae 5 samayavALI paNa gati saMbhave che, paraMtu sUtramAM grahaNa karAyela nathI arthAt je jIva 7mI mahAtamaH prabhA pRthvInI vidizAmAM (= adholokanI trasanADInI bahAra) rahelo kALa kare ane brahmaloka devalokanI vidizAmAM (= udgalokanI trasanADInI bahAra) utpanna thAya che tenI gati avazya 5 samayavALI hoya che paNa A gati sUtramAM kyAMya sUtrita karAI nathI. enuM kAraNa ahIM keTalAka A pramANe varNave che ke e vAta sAcI che ke e samayavALI gatino saMbhava che paraMtu te gati vaDe koI jIva utpanna thato nathI. A pramANe hovAthI A gati sUtramAM kyAMya pratibaddha (= sUtrita) karavAmAM AvI nathI. athavA bIjI rIte samAdhAna ApatAM kahe che ke, vidyamAna hovA chatAM paNa 4 samayavALI gati kema nathI kahI tema A 5 samayavALI vakragati kahevAI nathI. vaLI (4 samayavALI ane 5 samayavALI gatimAM) vizeSa eTaluM che ke - 1. uvavajjejjA - mu.| asmAbhistu mudritabhagavatisUtrapustakaprAptapATho gRhitH| 2. meveti mato - mu. (4) 3. punIetathA - .. tpadyeta sa NaM bhadanta ! katisAmayikena vigraheNotpadyeta? gautama ! trisAmayikena vA catuHsAmayikena vA vigrhennotpdyte| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthaeti bhihitA sUtrAntare, paJcasamayA tu nArthato na sUtrata iti| kiM punaH kAraNaM saGgrahakAreNa catasra eva gataya upAttAH, na punazcakravAlAdayo'pIti ? ucyate - etAH prAyaH kAlaparimANamaGgIkRtyaitAsveva catasRSu patantyato nopAttAH pArthakyena, tathA bhUyasA bhavanti jIvAnAmetAH pudgalAnAM tu prAya ityato'pi nAdRtAH, pAramarSapravacanavedinastu sUtraM parijJAsyanti sarvathA, vayaM prakRtameva prstumH| samprati gatInAmiyattAmAvedayannAha - (ityetAzcatussamayA ityAdi bhASyam) evametA RjvAdayazcatuHsamayAH parA yAsAM tAzcatuHsamayaparAzcaturvidhA eva gatayo bhavanti, parataH paJcasamayAdikA na smbhvtiityrthH| sarvatra ca pUrvazarIravicchedAvicchedau maNDUka-jalUkAgatibhyAM bhAvanIyAviti, AsAM ca madhye nArakAdInAmavigrahaika-dvivigrahA eva bhavanti na tu trivigrahAH, ekendriyANAM trivigrahAzcetarAzca / - hemagirA (zrI bhagavatIjI sUtranA gatinA pramANane batAvanAra arthAt 7 zreNInA varNanavALA sUtranI AgaLanA) bIjA sUtramAM 4 samayavALI gati arthathI to kahevAI che jyAre e samayavALI gati to arthathI paNa nathI kahevAI ane sUtrathI (paNa) nathI kahevAI. prazna : zuM kAraNa che ke - saMgrahakArazrI umAsvAtijI vAcake (4 samayavALI trikA - sudhInI) 4 ja gatio jaNAvI che. paraMtu cakavAla Adi bIjI paNa gatio na jaNAvI ? uttara : prAyaH kALa parimANane AzrayIne A cakravAla vagere gatio 1, 2, 3, ane 4 samayavALI 4 gatimAM ja aMtarbhAva pAme che, AthI pRthaka rIte A cakravAla vagere gatio kahevAI nathI. temaja bIjuM e ke A gatio moTA bhAge sazarIrI jIvonI hoya che, pudgalo vize to kyAreka ja saMbhave che tethI paNa A cakavAla Adi gatio Adara nathI karAI arthAt nathI kahevAI. parama RSionA pravacananA jJAtA (= gItArtho) sUtrane sarva rIte jANaze (vicAraze). ame prastutane ja kahIe chIe. (Ama kahIne TIkAkArazrIe A saMbaMdhI vicAraNAne ahIM aTakAvI dIdhI.) hamaNAM gationI iyattA (= saMkhyA)ne jaNAvatAM "cetAzvatu samaya:' ityAdi bhASyane kahe che - A pramANe 4 samaya utkRSTa che je omAM te 4 samayanI utkRSTatAvALI A ju Adi gatio 4 prakAre ja hoya che arthAt AnA pachI 5 samayAdivALI gatio na saMbhave. sarva gatiomAM pUrva zarIranA viccheda (= parityAga) ane aviccheda (8 aparityAga) deDakA ane jaLonI gati vaDe jANavA arthAt vicchedapUrvakanI gati deDakA ke daDAnI gati jevI tathA avicchedapUrvakanI gati te jaLo ke iyaLa jevI hoya che. A Rju Adi gationI madhyamAM nArakAdinI avigrahA (= jugati), eka vigraha ane dvivigrahA hoya che paraMtu trivigrahA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 kiM punaH kAraNamekasamayaivAvigrahA bhavati na dvisamayA trisamayA vA, tAvadasau mRto jAtvavakraM yAvat samayadvayaM kAlataH pUrNameva samayatrayamapItyata Aha - pratighAtAbhAvAt / ko vA niyamo'vagrahatrayAt parato'nyo vigraho nAstIti, catvAri paJca vA vakrANi vidhAya kimiti notpattisthAnamApnotIti ? ucyate - vigrahanimittAbhAvAcca, yena hi yat sthAnamAptavyamRjvA gatyA sa tadavizrAmyanantarAle svabhAvAdeva kenacidapratihataH pratighAtahetunA tadavazyaM prApnoti, kiM tatra dvitIyAdisamayakalpanayA ? ataH pratighAtAbhAvAt antarAle tasyaikasamayaiva bhvti| - hemagirA - gati na hoya. ekendriya jIvonI trivigraho ane bIjI (= avigrahA, eka vigraha ane dvivigraha) gatio hoya che. a .. avigrahA gati eka samayanI ja hoya ? " praznaH zuM kAraNa che ke 1 samayavALI ja avigraha gati hoya, 2 samayavALI ke 3 samayavALI nahIM? arthAt marelo A jIva kyAreka tyAM sudhI avaka (= sIdho) jAya ke jyAM sudhI kALathI 2 samaya athavA 3 samaya paNa pUrNa thaI ja jAya. to zuM vAMdho ? to pachI 1 samayavALI ja avigraha (= ju) gati hoya ema kema kahyuM? uttara : A praznano uttara ApatAM bhASyakArazrI kahe che pratipAtAmAvAt jugatimAM pratighAtano abhAva hovAthI te eka samaya karatAM vadhAre samayanI nathI hotI. prazna : 3 vigraha thayA bAda anya koI vigraha hoto nathI e vAtamAM niyama = hetu zuM che? arthAt (je rIte jIva 1, 2 ke 3 vigraha karIne utpatti sthAnane prApta kare che te rIte) 4 ke 5 vigraha karIne utpattinA sthAnane kema prApta karato nathI? uttara : bIjA praznanA uttaramAM bhASyakArazrI kahe che ke vinimittAmAvAnta = 'vigrahanA nimittano abhAva hovAthI traNa prakAranI vigrahagati svamaryAdAne oLaMgatI nathI tathA traNa vaLAMka = vigraha karatAM vadhAre 4 ke 5 vaLAMka karatI nathI. (have prathama praznanA uttaramAM je pratighAtano abhAva svarUpa hetu kahyo, teno artha A pramANe che ) je jIva RjugatithI je sthAna prApta kare che te sthAnanA aMtarAlamAM vizrAma nahi leto, te (jIva) svabhAvathI ja (aloka rU5) koIpaNa pratighAtanA hetu vaDe nahIM haNAyelo (eka samaya vaDe) te sthAnane avazya prApta kare che, to tyAM avigrahagatinI vAtamAM bIjA, trIjA vagere samayanI kalpanA vaDe zuM? AthI aMtarAlamAM pratighAtano abhAva hovAthI te jIvanI eka samayavALI ja avigraha = Rjugati hoya che. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saanuvaadsvopjnybhaassy-ttiikaalngkRtm| 173 - sthiti apare varNayanti - siddhyamAnagatereva pratighAtAbhAvaH, pratighAtakaM hi karma, tadabhAvAdityarthaH, tathA' yena jantunakavigrahayA gatyA yat sthAnaM yAtavyaM tadasau samayadvayenaiva prApnoti, upapAtakSetravazAt, na tato'pi zreNyantaramAkrAmayatIti', ato vigrahanimittAbhAvAducyate, vigrahanimitta upapAtakSetravaza iti, evaM dvi-trivigrhyoryojniiym| anye prarUpayanti - gatenimittaM kArmaNazarIraM, tatsantAnavyucchedazca vigrahanimittAbhAva iti| evaM gatiniyamamAvedya adhunA vigrahazabdArthaM paryAyAntarairAdarzayati - vigrahaNaM = vigrahaH = vakritaM = kuTilamityarthaH / punarapyaparituSyan vizeSapratipipAdayiSayA Aha - vigrahaH = avagrahaH = zreNyantarasaGkrAntirityanarthAntaram (iti bhASyam) / vigrahaH kaH ? avagrahaH, RjutAyA avaccheda ityarthaH, tathA zreNeranyA zreNiH zreNyantaraM, tatra saGkrAntistadavAptiriti, Alekhite caturasrAkAzapratare -- hemagirA - bIjA ema kahe che ke - siddhigatine pAmatA jIvanI gatimAM ja pratighAtano abhAva hoya che. kAraNake pratighAta karanAra je karma che, teno tyAre abhAva che mATe pratighAtano abhAva hoya che. (have bIjA praznanA uttaramAM je "vigrahanA nimittano abhAva hetu kahevAyo che, teno artha kahe che ...) vaLI je jIva vaDe 1 vigrahavALI gati dvArA je utpatti sthAnamAM javAnuM hoya te sthAnane A jIva uparAta kSetranA vaza thakI 2 samayamAM ja prApta kare che ane tenI pachI bIjI zreNImAM jato nathI. AthI vinimittAmAvat' ema bIjo hetu bhASyamAM kahyo che. upapAta (= utpatti) kSetranI AdhInatA e vigrahanuM nimitta che. A pramANe 2 ane 3 vigrahavALI gatimAM paNa artha ghaTanA karavI. anya keTalAka ema kahe che ke - gatinuM nimitta kAmaNa zarIra che ane tenI paraMparAno viccheda e ja vigrahanA nimittano abhAva che. a vigrahanA ekAWka nAmo phaka A pramANe gatinA niyamane jaNAvIne atyAre vigraha' zabdanA arthane bIjA paryAyavAcI zabdothI dekhADe che ke - vigrahaNa = vigraha = vakra = kuTila. ATalAthI saMtoSa na pAmatAM ziSyane pharI paNa vizeSa arthanuM pratipAdana karavAnI icchAthI vida: = avaBda: ityAdi bhASyane kahe che ke - praznaH vigraha eTale zuM? uttara H vigraha eTale avagraha arthAt RjutA (= Rjugati)no viccheda temaja zreNIthI 2. tathA kantu - mu. naM. (uM.) 2. matati - 1. rU. yata - jIvAda: = - . jo Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 bhASyam :- vigraho = vakritam, vigrahaH = avagrahaH = shrennyntrsngkraantiritynrthaantrm| pudglaanaampyevmev| zarIriNAM ca jIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI ca prayogapariNAmavazAt / na tu tatra vigrahaniyama iti // 2/29 // - asthati - bindukazreNibhiH smstmidmnubhvmaarohti| evameSAmartho 'vigrhshbdaarthaadnntrmrthraashirityupsNhRtH| athedAnIM pudgalAnAmapyatidezaM kullAghavArthamAha - pudgalAnAmapyevameva (iti bhaassym)| yathA saMsAriNAM catasro gatayaH sambhAvitAstathA pudgalAnAmapi paramANvAdInAM visrsaa-pryogaabhyaamaabhaavniiyaaH| antargatAvayaM kAlaniyamo vigrahaniyamazca prtipaaditH| adhunA bhavasthAnAmeva zarIriNAM yA gatiH sA kathamiti ? bhASyArthaH vigraha eTale vaka thayeluM (= vAMkuM) tathA vigraha = avagraha = anya zreNImAM saMkramaNa, A pramANe A artho ekArya rU5 che. pugalomAM paNa A pramANe ja gatino niyama samajavo. antargativatI jIvo, pugalo ane zarIradhArI jIvonI vigrahavALI ane avigrahavALI gati prayoga-pariNAmanA vize thAya che, paraMtu zarIrI jIvene vize vigrahano niyama nathI. 2 / 29ii - hemagirA - anya zreNI te zreyaMtara, tyAM saMkrAMti arthAt tenI prApti, e vigraha zabdano bIjo artha thayo. biMdunI zreNIo vaDe 4 khUNAvALA samacorasa 1 AkAza pratara jyAre AlekhavAmAM Ave tyAre A samasta vAtano anubhava prApta thaI jAya che arthAt A samasta vAta samajAI jAya che. A rIte A vakti Adi zabdono artha vigraha zabdanA arthathI bhinna artharAzivALo nathI ja ema (hamaNAM sudhI kahevAyela vigraha zabdanA artha saMbaMdhI viSayano) upasaMhAra karavo. (jIvamAM vigraha gatino niyama darzAvyA bAda) have lAghava mATe pugalonI paNa (gatinI) bhalAmaNa karatAM putrInI vevameva e bhASyane kahe che. jema saMsArIo mATe Rju, ekavAdi 4 gationI saMbhAvanA karAI che arthAt batAvAI che. tema paramANu Adi pugalonI paNa visasA. ane prayoga thakI Rju Adi 4 gatio bhAvana karavI. aMtarAla gatimAM (jIva mATe) A kALano niyama ane vigrahano niyama kahevAyo. phora saMsArIonI be prakAre gati ; prazna : have bhavamAM rahenArA ja zarIrIonI je (vigraha ane avigraha) gati che te kaI rIte kyA kAraNe thAya che ? te kaho. 1. degmartho vigrahazabdAdanyadarthAntaramartharAzi - khaM./ vigrahazabdArthadarthAntarama. - raa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam * gandhahasti ucyate - zarIriNAM cetyAdi / zarIriNAmityaudArikAdyapekSyoktam, anyathA'ntaragatAvapi kArmaNazarIrayogAd vapuSmAneveti na sAdhuH syAt / cazabdenAntargativartino jIvAH samuccIyante pudgalA vA, zarIriNAM ca jIvAnAmevaM' gatirbhavati vigrahavatI cAvigrahA ca, na kazcid bhedaH, savigrahAvigrahasambhAvanAyAM prayogapariNAmavazAditi (bhASyeNa ) gateH kAraNamAha - svaprayatnApekSo vA'sau tathA gacchati paraprayatnApekSo vA kRSyamANa iti prayogavazAt ucyte| pariNAmo visrasAsvabhAvaH prayatnanirapekSastadvazAd vA tathA gacchati (iti pariNAmavazAt ucyate) / athavA prayoga eva pariNAmaH prayogapariNAmastadvazAd (tathA gacchati ) iti (prayoga pariNAmavazAt ucyate / ) zarIriNAmapyevamevetyatidiSTam, atastasya dezApavAdaH pradarzyate na tu tatra vigrahaniyama 175 * hemagirA uttara H A praznanA uttara rUpe zIriAM ityAdi bhASya kahevAya che - ahIM je 'zarIranAM' evo prayoga karyo che te audArika Adi zarIravALA (bhavastha jIvo)ne AzrayI anyathA to aMtargati (= vigrahagati)mAM paNa kAryaNa zarIranA saMbaMdha thakI jIva zarIradhArI ja che, AthI tenuM paNa ahIM grahaNa thaze ane tethI gaurinAM prayoga barAbara nahIM thAya kemake zarIrI pada pachInAM 'T' zabdathI aMtargatimAM rahenArA jIvo ane pudgalono samuccaya karAya che, tethI artha e thayo ke aMtargatimAM rahenArA jIvo, puddagalo ane zarIrI jIvonI AvI vigrahavALI ane vigraha vinAnI gati hoya che. vaLI te viSayamAM koI taphAvata nathI. 'prayoga-pariNAmavazAt' e bhASya dvArA gatinA savigraha ane avigraha e be bhedonI saMbhAvanAmAM arthAt utpattimAM kAraNane kahe che - A (jIva ke pudgala) svaprayatnanI apekSAvALo athavA paraprayatnanI apekSAvALo hovAthI (potAnA dvArA ke anya dvArA) kheMcAto tevI rIte (= vigrahavALI ke vigraha vinAnI gatithI) jAya che ke jethI prayoganA vaza thakI gati kare che ema kahevAya che. athavA visrasAsvabhAva = prayatnathI nirapekSa evo pariNAma ane tenA vaza thakI tevI rIte jAya che (tethI pariNAmanA vaza thakI gati thAya che ema kahevAya che) athavA prayoga e ja pariNAma, te prayoga pariNAma, te prayoga pariNAmanA vaza thakI tevI rIte (= vigrahavALI ke vigraha vinAnI gatithI) jAya che. (AthI prayoga pariNAmanA vaza thakI gati thAya che ema kahevAya che.) zarIrI (= bhavastha jIvo)nI gati vize paNa A pramANe ja che ema ahIM bhalAmaNa karAI che paNa te aMge je thoDo pharaka che te na tu taMtra vidmaniyama kRti e bhASya dvArA dekhADe che. - tyAM zarIradhArI jIvomAM yathokata (1, 2, 3) vigraho karatAM alpa ke adhika vigrahonuM niyamana karAyuM ja 6. bheva - mu. chaM. // 2. prayogapariLAmavazAt - mu (i) / rU. prayoga va pILAmastav. - mu. prA. (a. mAM)| .5cihnitoDyuM pAne mudrita pusta, nAsti (a. mAM.)| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/29 bhASyam :- atrAha - atha vigrahasya kiM parimANamiti ? / atrocyate - kSetrato bhAjyam, kaaltstu|| - gandhahasti iti| naiva tatra zarIriSu vigrahA niyamyante alpe vA bahavo vA yathoktavigrahebhya iti // 2/29 / / __ atrAhetyAdiH smbndhgrnthH| avigrahavadgativicAraprastAve para Aha - atha vigrahasya kiM parimANamiti ? (iti bhaassyenn)| athetyanena pUrvakriyAnantaryamAvedayati, vigrahaH = vakraM tasya kiM parimANaM = pramANamityarthaH, kiyatA kAlena vigraho jAyata iti praznArthaH, atra prazne'bhidhIyate nirNaya *ityata Aha* - kSetrato bhAjyam, kAlatastu (iti bhaassyenn)| kSetrato bhAjyamekAdipradezabhAvitvAt kSetrato vigrahaparimANaM bhAjyam, kutaH ? saMhAra-visargadharmAtmakatvAjjIvapradezAnAm, pUrvazarIrAvagAhanakSetrAdupapAtavyapetAd, ekAdipradezAdikaM copapAtakSetramadhyavasAtavyam, ekAdipradezAntaritaM vA, bhASyArthaH prazna have vigrahanuM pramANa zuM che arthAt keTalA kALe vigraha thAya che ? uttara : kSetranI apekSAe (eka vagere pradezanI) bhajanA samajavI, paraMtu kAlanI apekSAe to niyata hoya che. (tene AgaLanA 2/30 sUtramAM kahevAya che.) * hemagirA - nathI arthAt zarIrI bhavastha jIvonI gatimAM game teTalA ochA ke vadhatAM vigraho hoI zake che temAM koI baMdhAraNa nathI. /2/29. 2/30 sUtranI avataraNikA: 'trIda vagere bhASya pado saMbaMdha graMtha (= avataraNikA) rUpa che. prastutamAM avigrahavALI gati saMbaMdhI vicAranA prastAvamAM bIjo (= ziSya) 3tha viprada ... ityAdi bhASya dvArA prazna kare che ke - vigrahanuM parimANa zuM che ?* matha evA A zabda vaDe pUrvakiyAnA AtaMtayane jaNAve che, tethI artha A pramANe thayo ke vigraha saMbaMdhI gati vAta pUrI thaI have e kaho ke vigraha (= vaLAMka) = vaka, tenuM zuM parimANa arthAt pramANa che ? praznano bhAvArtha e che ke keTalA kALe vigraha thAya che ? ahIM uparokta praznano uttara kSetro ..... ityAdi bhASya thakI kahevAya che. eka, be Adi pradezo (utpattinA sthAna) hovAthI kSetranI apekSAe vigrahanuM parimANa bhajanAvALuM che. ( vigraha parimANanI kSetrathI bhajanA para prazna : eka, be Adi pradezavALuM upapAta kSetra sAthI hoya che ? uttara : jIvanA pradezo saMkoca ane vistAra pAmavAnA svabhAvavALA hoya che, temaja pUrvabhava saMbaMdhI dehanI avagAhanAvALuM kSetra upapAta kSetra thakI alaga hoya che. A be kAraNathI 2. 4.4 vihadayamadhyavartipadoDadhobaNA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - samayo vidaHAra/rUpA bhASyam :- ekasamayo vigraho bhvti| avigrahA gatirAlokAntAdapi ekena samayena bhvti| - sthiti che lokAntAllokAntamiti vA, kAlataH punarniyataparimANa eva vigraho bhvti| (ityata Aha - ekasamayo vigrahaH iti suutrm|) ekasamayo vigraho bhavatItyAdi bhaassym| eko'nyanirapekSaH avibhAgI yaH kAlaH paramaniruddhazca samayaH sa ekaH samayo yasya vyavadhAyakaH sa ekasamayo bhavatIha vigrahaH / etaduktaM bhavati - bhavAntarAlavartitAyAM jantorgatipariNatasyaikena samayenAtikrAntena vakrA gatirjAyata iti, na cAyaM niyamaH sarvasyAvazyaM samayAtikrame vakreNa bhavitavyam, kintu pUrvAparasamayAvadhika eSa vigrahaH, tena dvi-tri-catuHsamayAsu sUtrArtha vigraha eka samayavALo hoya che.2/30nA bhASyArthaka vigraha eka samayavALo hoya che. lokAMta sudhI paNa avigraha gati eka samaya vaDe thAya che. . * hemagirA - upapAta kSetra eka Adi pradeza vagerevALuM jANavuM. arthAt kyAreka pUrvabhavanA zarIranA kSetrathI 1 Adi pradezanI pachI (aMtarita = dUra) A upapAta kSetra hoya che athavA kyAreka upapAta kSetra 1 lokAMtathI mAMDIne TheTha sAmenA bIjA lokAMta sudhI dUra hoI zake che. kALathI to paNa niyata pariNAmavALo ja vigraha hoya che. vigrahano e niyata kALa zuM che te vAtane batAvatAM 'aa samaya viprada:' 2/30 sUtrane kahe che. tenuM samaya .....' ityAdi bhASya che (teno artha A pramANe che,) eka = anya (samaya)thI nirapekSa arthAt koInI apekSA rahita je hoya tene eka kahevAya che tathA jeno vibhAga na thaI zake evo parama niruddha nAnAmAM nAno kALa te samaya kahevAya. te eka samaya jeno vyavadhAyaka che te eka samayanA vyavadhAnavALo vigraha ahIM hoya che. bhAvArtha e che ke - bhavanA aMtarAlamAM rahelI gatimAM eka samaya vItyA bAda, gatimAM pariNata thayela jIvane vakragati thAya che. vaLI evo niyama nathI ke eka samaya pUrNa thae te badhAnI avazya vakragati thavI joIe paraMtu pUrvApara samayanI maryAdAvALo A vigraha hoya che evo niyama che. arthAt pUrva (= pAchaLa) ane apara (= AgaLa) ema be samayanI maryAdAvALo vigraha hoya che, evo niyama che. tethI A vigraha 2, 3, 4 samayavALI gatiomAM hoya che, kiMtu 1 samayavALI RjugatimAM nathI hoto. vaLI jyAM vigraha che tyAM ekasamayatva vizeSaNa 2. samayaTdhI - . Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/30 - sthiti gatiSu bhavati, naikasamayAyAm, api ca yatra vigrahastatraikasamayatvamupalakSaNam, na punaH ekasamayaparimANe kAle vyavacchinne sarvatra vigraheNa bhavitavyam, yA hi RjvI gatirna tasyAM vigraho'sti, atha caiksmyeti| ___samprati niyatakAlaparimANAmekasamayAM gatiM kSetrato bhAjyatayA darzayati avigrahA gatirAlokAntAdapi ekena samayena bhavati (iti bhASyeNa), RjvI gatiH kSetramaGgIkRtya kadAcidavyavahitazreNyantaramAtra eva viramati jantorutpAdavazAt, kadAcicchreNidvayamatikramyoparamati AlokAntAd vA siddhyamAnasya bhavatItyekasamayaparimANabhedavarti (nI) sarvatra gativizeSAt, yathA devadatta yajJadattayorekaH prahareNa trINi yojanAni chinatti, aparo yojanamadhya) yAtIti, evaM tAvadavakrA gatirekena samayena bhavatIti nirUpya avigrahaparimANaM cAkhyAya vigrahaparimANata eva sujJAnasamayasaGkhyA eka-dvi-trivakrA - gatIrAkhyAti - hemagirA - e upalakSaNa rUpa che (paNa lakSaNa nathI,) mATe jyAre 1 samayanA parimANa jeTalo kALa vIte tyAre sarvatra vigraha thavo joIe evuM nathI kemake je Rjugati che temAM vigraha nathI ane te (Rjugati) 1 samayavALI che. phaka gatikALathI niyata, kSetrathI aniyata ka hamaNAM eka samaya rU5 niyata kALanA pramANavALI je gati che tenA vize kSetranI apekSAe bhajanA che tene "viprada ti ..' ityAdi bhASya dvArA darzAve che. saMsArI jIvanA utpatti sthAnanA anusAra kSetrane AzrayI avigraha = Rjugati kayAreka mAtra avyavahita (= tenI taddana bAjunI ja) evI anya AkAzazreNImAM ja aTakI jAya che, kyAreka 2 AkAzazreNIne oLaMgIne aTake che ane siddha thatAM AtmAnI Rjugati TheTha lokAMta sudhI hoya che. A pramANe sarvatra (= uparokata traNe sthAna vize) RjugatimAM 1 samaya rUpa kAla-pramANa tulya hovA chatAM viziSTa gatinA kAraNe kSetranI apekSAe bheda che. jema devadatta ane yajJadattamAM eka vyakti 1 prahara vaDe 3 yojana kApe che tathA bIjo ATalA ja samayamAM doDha yojana jAya che. (Ama baMnenI gatinuM kAla pramANa eka hovA chatAM kSetra pramANa alaga che) A pramANe prathama avakA (Rju) gati 1 samaya vaDe thAya che, evuM nirUpaNa karIne ane RjugatinA ja kSetra-pramANane kahIne have vigrahanA pramANathI ja jenA samayanI saMkhyA jANavI sugama che, evI ekavakA, kivajhA ane trikA gatione ivavidA... ityAdi bhASya dvArA kahe che - eka vigraha che je gatimAM te 1 vigrahagati kahevAya. vigraha (= vaLAMka) e pUrvAparanA samayanI avadhi = maryAdAvALo hovAthI sAmarthyathI nizcaya karAya che ke 1 vigraha 2 samaya vaDe niSpAdana karAya che. A pramANe dvivigraha gati 3 samayamAM ane trivigraha gati 4 2. vimAnata - mu. (4) 2. tirAdeg - prA./ Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- ekavigrahA dvAbhyAm, dvivigrahA tribhiH, trivigrahA cturbhiriti| atra bhaGgaprarUpaNA tira/rUnA - sthiti ekavigrahA dvAbhyAm (iti bhASyeNa) eko vigraho yasyAM saikavigrahA pUrvAparasamayAvadhikatvAt vigrahasya sAmarthyAnizcIyate dvAbhyAM samayAbhyAM niSpAdyata ekavigraha iti| evaM dvi-trivigrahayorapi vaacym|| athaikasyAM narakAdigatau vivakSitAyAM ye prANinastatra naraka utpatsyante'ntargativartinaste kiM sarve'pi vigrahagatyA ekasmin kAle utpadyante, atha avigrahayA, uta dvAbhyAmiti ? ata Aha - atra bhaGgaprarUpaNA kAryA, atraivaMvidhavicAraprastAve bhaGgAH = vikalpAH teSAM prarupaNA = vibhAvanA karyA nA jaiva UryAM - () nArA: vAvit sarva iva vipradatiyo bhavanti, (2) athavA vipragtyshc, vigrahagatizcaika: syAt, (3) athavA avigrahagatayo vigrahagatayazceti, etena vikalpa bhASyArthaH ekavigrahAgati ra samaya vaDe, ddhivigrahAgati 3 samaya vaDe tathA trivigrahAgati 4 samaya vaDe thAya che. A rIte ahIM bhAMgAo kahevA. 2/3 - hemagirA --- samayamAM niSpAdana karAya che ema paNa jANavuM. pha bhaMga prarUpaNAne samajIe : prazna : narakAdi gatimAM je prANIo tyAM vivakSita eka narakagatimAM (nAraka tarIke) utpanna thaze, aMtargativartI evA te sarve paNa zuM 1 vigrahagati, avigrahagati ke ubhaya vaDe eka kALe utpanna thAya che ? uttara : satra pAkarUpaUT vArtA... ahIM AvA prakAranA vicAranA avasare bhaMgonI = vikalponI prarUpaNA = vibhAvanA karavI ane te A pramANe karavI - 1) kyAreka (eka sAthe utpanna thanArA) badhA ja nArako vigrahagativALA hoya che. 2) athavA (kyAreka) avigraha gativALA ghaNAM hoya ane vigrahagativALA eka hoya. 3) athavA (kyAreka) avigraha gativALA ghaNAM ane vigraha gativALA ghaNAM ema baMne hoya. A 3 vikalpo vaDe ekendriyone choDI zeSa sarva jIvonI vyAkhyA karAI arthAt ekendriya jIvone choDIne bIjA je paNa jIvo utpanna thaze te A 3 vikalpa vaDe ja utpanna thaze. vaLI upara batAvela bhAMgAomAM eka-aneka (= pAdri) jIvonI utpattinI yojanA e nAraka vagere jIvomAM pota-potAnI utpattinI utkRSTa saMkhyA sudhI jaNAvI. vaLI ekendriyo to (jaththAbaMdha ja janmatAM hovAthI, teomAM) sadAya ghaNAM avigrahagativALA, 1. vArtA - chuM. mAM. 2. zaiva - chuM. mAM.. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/31 sUtram - parva tau vADanAdArI: 1ra/rA bhASyam :- vigrahagatisamApanno jIvaH ekaM vA samayaM dvau vA samayAvanAhArako bhavati, zeSa kAlamanusamayamAhArayati / kathamekaM dvau vA'nAhArako na bahUnIti, atra bhaGgaprarUpaNA yAra/rUA. sthiti - trayeNaikendriyAn vihAya zeSA vyAkhyAtAH, ekAdyupapAdopapatteryAvat svasaGkhyAniyama iti, ekendriyAstu nityamavigrahagatayo vigrahagatayazcApadizyanta iti // 2/30 // ___ ukto vigrhH| atha vigrahagatisamApannA jIvAH kimAhArakA anAhArakAH iti ? yadyanAhArakA evaM tarhi kiyantaM kAlamiti vaktavyamiti, ucyate - (ekaM dvau vA'nAhArakaH iti suutrm|) vigrahagatItyAdi bhASyam / uktA vigrahagatistAM samApannaH = anuprApto jIvaH sAmarthyAd vigrahApekSatvAd dvivigrahAM trivigrahAM vA'nuprApto gRhyate, tatra dvivigrahAyAmekaM samayaM madhyamaM trivigrahAyAM dvau samayA - sUtrArtha H vigrahagatine prApta thayela jIva 1 athavA 2 samaya anAhAraka hoya che. 2/315 bhASyArtha : vigrahagati prApta thayela jIva 1 athavA 2 samaya anAhAraka hoya che. bAkInA samayamAM dareka samaye AhAra kare che. prazna : zA mATe 1 athavA 2 samaya jIva anAhAraka hoya che vadhu samaya nahIM ? uttara H Ane samajavA ahIM vikalponI prarUpaNA karavI.2/31 - hemagirA be temaja ghaNAM vigrahagativALA jIvo kahevAya che, ema jANavuM. 2/3 2/31 sUtranI avataraNikA: A pramANe vigraha kahevAyo. prazna : have vigrahagatine prApta thayelA jIvo zuM AhAraka hoya che ke anAhAraka hoya che ? jo anAhAraka hoya che e pramANe kaho cho to keTalA kALa sudhI anAhAraka hoya che, e pramANe kahevA yogya che, te kaho ?) uttara : uparokata praznanA uttara tarIke 2/31 sUtra kahevAya che. ( dau vADa nAhAra: e 2/31 sUtra che. vipradati... ityAdi tenuM bhASya che. anAhAraka dazA mATe viziSTa vigrahanI apekSA hoya che mATe sAmarthyathI, pUrvamAM kahevAyela svarUpavALI A vigrahagatine samApanna = prApta thayela jIva tarIke ra vigrahavALI gatine ke 3 vigrahavALI gatine prApta thayela jIva grahaNa karAya che. temAM 2 vigrahavALI gatimAM (3 samayamAMthI) madhyanA 1 samaye 2. si? manAdA phuyAda - mu. (aa. pra.) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 181 - zveta vanAhArako madhyamau bhavati / anantarasUtrAt samayagrahaNamanuvartate, vAzabdo vikalpArthaH kadAcidekaM kadAcid dvaaviti| apare vAzabdAt trIn vA samayAnanAhArako bhavatIti vyAcakSate, taM ca kevalinamAdarzayati samudghAtakAle tri-caturtha-paJcamasamayeSu, tadetadatyantAsambaddham, vigrahagatisamApanno jIva ityevaMvidhe bhASyaprakrame kaH prastAvaH kevalisamudghAtAnAhArakakAlasya ? athAprastutamapyatrAvazyaM vaktavyaM bhASyAduttIrya, tato'ntarmuhUrtArdhaM (ddhaM ?) zailezyavasthAyAmanAhAraka iti kiM noktam ? sAdikamanidhanaM kAlaM siddho'nAhAraka * hemagirA - ane 3 vigrahavALI gatimAM (4 samayamAMthI) madhyanA 2 samaye jIva anAhAraka hoya che. 2/31 sUtramAM nahIM kahela 'samaya' zabdanuM grahaNa anaMtara (2/30mAM) sUtranI anuvRttithI thAya che. phaka "vA' zabda vikalpasUcaka che ? 'aa' zabda kyAreka 1, kyAreka ra samaya evA vikalpanA arthamAM che. bIjA keTalAka '' zabdathI 'athavA 3 samaya' anAhAraka hoya che ema kahe che ane A vize daSTAMta rUpe te kevaLIne dekhADe che, te A mujaba ke samughAta kALe trIjA, cothA ane pAMcamA samayamAM kevaLI anAhAraka hoya che. A vAta atyaMta asaMgata che kAraNake "vigrahagatine prApta thayelo jIva' AvA prakAranA bhASyanA prakaraNamAM kevalI samuddaghAta samayanA anAhAraka kALanI vAta karavAno zuM avasara che ? (koI avasara ja nathI.) have jo ema kahetA ho ke aprastuta vAta paNa bhASya dvArA utArIne ahIM (= prastutamAM) avazya kahevI joIe to, aMtarmuhUrta kALa sudhI zaileSI avasthAmAM (jIva) anAhAraka hoya che A pramANe kema kahevAyuM nahIM? (evo paNa prazna thaze !) ane siddha bhagavaMto sAdi anaMtakALa sudhI anAhAraka hoya che te paNa kema kahevAyuM nahIM? A pramANe A vyAkhyA prastAvathI bahAra hovAthI vidvAna puruSanA manane ArAdhI zakatI (= AnaMda pamADI zakatI) nathI. ***** to 'va' zabda samuccayArthamAM kahI zakAya praznaH jo vA' zabda dvArA pAMca samayavALI gatimAM 3 samayanA (anAhArakano) samuccaya (= joDANa) karAya to yogya gaNAya ? uttara : pahelA ja ame jaNAvyuM che ke, tevA prakAranI 5 samayanI gatimAM koI jIva utpanna thato nathI. have jo utpatti saMbhavita hoya to (tame kahyuM tema samuccaya karavAmAM) koI doSa nathI. 2. tArI - 5 (bAva.) 2. tatyanAdeg - mu. (uM. mAM.) re. athavA pradeg - TI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/31 - sthiti - iti vA, ataH prastAvApAstatvAnna vidvanmanAMsyArAdhayatyetad vyAkhyAnam / yadi punaH paJcasamayAyAM gatau vAzabdena samayatrayaM samuccIyate? ucyate - abhihitaM prAk na tAdRzyAM gatyAM kazcidupapadyate, athAsti sambhavaH na kazcid dossH|| ____ atha kimAhArakavizeSamaGgIkRtya anAhArakatvamAkhyAyate sUriNA uta sarvAhAraniSedha iti ? sarvAhAraniSedha ityAha, kati vA''hArAH ? nanu trayaH, ojaAhAro lomAhAraH prakSepAhAra iti, tatraujaAhAro'paryAptakAlAvasthAyAM kArmaNazarIreNAmbunikSiptataptabhAjanavat pudgalAdAnaM sarvapradezairyat kriyate jantunA prathamotpAdakAle yonau apUpeneva prathamakAlaprakSiptena ghRtAderiti, eSa ca aantmohrtikH| lomAhArastu paryAptakAvasthAprabhRti yat tvacA pudgalopAdAnamAbhavakSayAcca sH| prakSepAhAraH odnaadikvlpaanaabhyvhaarlkssnnH| ato'brAhAratrayamapi pratiSidhyate, bhavasthatAyAmeva trityaabhynujnyaanaat| - hemagirA - anAhAraka = 3 AhArano tyAga : prazna vAcakazrIe zuM viziSTa AhAranI apekSAe anAhArakapaNuM kahyuM che ke sarva AhAranA niSedhanI apekSAe? jo sarva AhAranA niSedhane AzrayIne A pramANe vAcakazrI kahe che to te AhAro keTalA prakAranA che te kaho ? uttaraH AhAra 3 prakAranA che. 1) oja AhAra, 2) loma AhAra, 3) prakSepa = kavala AhAra. tyAM (= 3 AhAramAM) oja AhAra -- jema pANImAM naMkhAyeluM tapta bhAjana te pANInuM grahaNa kare che (athavA to bIjI rIte kahIe to) jema ukaLatA ghI AdimAM prathamavAramAM naMkhAyelI pUrI e potAnA sarva pradezo dvArA ghI Adine grahaNa kare che tema jIva vaDe e yonine viSe janmanAM prathama samaye aparyApta kALanI avasthAmAM kAmaNa zarIra dvArA sarva AtmapradezothI je pugalonuM grahaNa karAya che te ja AhAra che. A AhAra grahaNano kALa aMtarmuhUrtano hoya che. lomAhAra - paryAptAvasthAthI mAMDIne jIvana paryata tvacA vaDe je pugalonuM grahaNa thAya che te lomAhAra che. prakSepa (- kavala) AhAra - bhAta AdinA kavala ane pANIne ArogavAnA svarUpavALo prakSepa AhAra hoya che. ahIM prastutamAM AvA prakAranA traNeya AhArano niSedha karAya che kAraNake bhavastha sthitimAM ja traNe AhAra kahevAyelA che. jIva aMtargatimAMnA prathama samayamAM pUrvabhava saMbaMdhI cyavanadezamAM ane aMtima samayamAM AgAmI bhavanA janma-dezamAM rahelo hovAthI AhAraka ja hoya 2. pAvAva - 5 (uM.va.) 2. 1 pUNenaiva - prA. rU. vaM ca - . 4. sAntarmurtiA - pu (uM. va.) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 183 - jasthati - prathamAntya samayayorantargatau cyutajanmadezasthatvAdAhAraka eva, pUrvottarazarIraparityAgAdAnakAlAbhedavartitvAd, karmapudgalAdAnaM punaryoga-kaSAyahetukamantargatAvapi sarvatra sarvakAlamasti, varSaNasamaye samAdIptanArAcaprakSepavat, tadyathA - jaladhArAsannipAtApAditasAmarthya varSati parjanye nArAcadravyaM jyAhastaviprayogAhitavegamagnijvAlAkalApAdIptamambhaHpudgalagrahaNaM kurvadeva gacchati, evamayamantarAtmA kArmaNena zarIreNa karmoSNatvAt pudgalagrahaNaM kurvannavicchinnamAgAmijanmane'bhidhAvatIti, na khalvevaMrUpasya pudgalAdAnasya pratiSedhaH, kintu paripoSahetuko ya AhAra audArika-vaikriyazarIradvayasya sa vivakSitaH pratiSedhyatveneti, ato'ntargatAvekaM samayaM samayadvayaM vA'nAhArakaH, zeSaM kAlamanusamayamAhArayati = ekadvisamayavyatiriktaM zeSakAlamAhAramabhyavaharati / atyntsNyogprdrshnaarthmnusmymityuktm| anusamaya - hemagirA - che. AnuM paNa kAraNa e che ke - pUrva zarIranA tyAganA ane apara zarIranA grahaNanA kALa sAthe aMtargatinA prathama ane aMtya samayano abheda che. kAmaNa pugalonuM grahaNa AhAra rUpa nathI ? vizeSa e che ke - yoga ane kaSAyanA kAraNe karma pudgalonuM grahaNa to aMtargatimAM ya sarva deza ane sarva kAlamAM cAlu ja hoya che. Ane samajavA mATe varasAda thatI vakhate baLatA bANanA prakSepanuM daSTAMta jANavuM, te A mujaba che - jema jaLadhArAne varasAvavAmAM prApta thayelA sAmarthyavALA vAdaLA varase tyAre dorI ane hAthanA viziSTa prayogathI vegane pAmeluM, agninI vALAnA samUhathI jAjavalyamAna evuM bANa, (te varasAdanA) pANInA pudgalone grahaNa karatuM ja (avicchinnapaNe) pasAra thAya che. e ja pramANe A aMtarAtmA karmanI uSNatAnA kAraNe aMtargatimAM kArmaNa zarIrathI kAzmaNa vargaNAnA pudgalone grahaNa karato AgAmI janmasthAnamAM avicchinnapaNe doDe che arthAt pahoMce che. kharekhara aMtargatimAM AvA prakAranAM pugalone grahaNa karavAno (koI zAstramAM) niSedha nathI karAyo paraMtu audArika ane vaikriya A be zarIranA poSaNa karavAmAM hetubhUta je AhAra che te AhAra (aMtargatimAM) niSedha karavA rUpe vivakSita che. AthI aMtargatimAM 1 samaya ke 2 samaya jIva anAhAraka hoya che. zeSa... 1 ke 2 samaya sivAyanA zeSa kAlane vize dareka samayamAM jIva AhAra grahaNa kare che. AhAra grahaNa karavAnI prakriyAno atyaMta saMyoga dekhADavA mATe 'mana ' evo prayoga bhASyamAM kahevAyo che, tethI artha A pramANe karavo ke - anusamaya eTale viccheda vinA dareka samaye. (have kaI rIte anusamaya AhAra grahaNa kare che te A pramANe samajavuM +) garbhAdimAM utpatti thAya tyAre prathama samayathI mAMDI aMtarmuhUrta sudhI jIvane ojAhAra hoya che. tyArabAda 1. nAma - pa. 2. vasanta- pa. 3. ti : - mu. 4. (uM. pa.) Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/31 bhASyam :- atrAha evamidAnIM bhavakSaye jIvaH avigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjAyata ityatrocyate upapAtakSetraM svakarmavazAt prAptaH zarIrArthaM pudgalagrahaNaM karoti / - gandhati - mavicchedena pratisamayamityarthaH / utpattau prathamasamayAdArabhyAntarmuhUrtika ojaAhAraH, pazcAdAbhavakSayAllomAhAraH, kAvalikastu kAdAcitkaH / kathamekaM dvau 'vetyAdibhASyaM / kena prakAreNaikaM dvau vA samayAvanAhArako janturna punarato'pi bahUn samayAnityatra prazne vikalpAnAM vibhAvanA kAryA, sA ca kRtaiva dvivigrahAyAmekaM trivigrahAyAM dvAviti // 2/31 // 184 atrAhetyAdiH : sambandhapranthaH| anna = avasare ziSyaH pRcchatyajAnAnaH, evaM = uktena prakAreNa idAnImiti sarvasaMsAriNAM svajIvitavyavacchedaviziSTaM kAlamAmRzati, bhavakSaye iti praagupaattaudaarikbhASyArtha : prazna H hamaNAM e jaNAvo ke A pramANe jayAre bhavano kSaya (= maraNa) thAya che tyAre agrigahavALI ke vigrahavALI gati vaDe gayelo jIva kaI rIte janme che ? uttara : svakarmavaze utpattikSetramAM gayelo jIva zarIranAM (nirmANa) mATe pudgala grahaNa kare che. e vAta ame sUtra 8/2, 5/19 ane 8/25 kahIzuM te A pramANe - - hemagirA - aMta (maraNa) kALa sudhI lomAhAra hoya che. kavalAhAra to (jyAre jyAre jIva moDhAthI AhAra le tyAre ja hovAthI) kyAreka hoya che. 'thamai au' ityAdi bhASya che. tenI vicAraNA A rIte che - prazna : aMtargatimAM jIva eka athavA be samaya ja aAhAraka hoya che paNa AnA karatAM vadhAre samayamAM (anAhAraka) nathI hoto evuM kaI rIte samajavuM ? uttara : atra makAprarUpaLA hAryA A praznane vize vikalponI vicAraNA karavI (ema bhASyakArazrI samAdhAna Ape che), ane '2 vigrahavALI gatimAM 1 samaya ane 3 vigrahavALI gatimAM r samaya anAhAraka hoya che.' e pramANe te vibhAvanA (TIkAkArazrI dvArA) karAyelI ja che. 2/31 / / 2/32 sUtranI avataraNikA : 'satrAda' vagere bhASya pado saMbaMdha graMtha (= avataraNikA) rUpa jANavA. (prazna : hamaNAM e jaNAvo ke A pramANe kahevAyelA prakAre jyAre bhavano kSaya thAya che tyAre avigrahavALI ke vigrahavALI gatithI gayelo jIva kaI rIte janme che ? ) A praznagata 1-1 zabdanA artha A pramANe che -) ?. ~ti, na - mu. prA. (vaM. mAM.)| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti vaikriyazarIraMparikSaye sati RjvA vakrayA vA gatyA gata upapattidezaM prApto jIvaH, kena prakAreNa punajAryata iti| punaHzabdaH prAktanajanmApekSaH, jAyate = prAdurbhavati, audArika-vaikriyazarIritayotpadyata itiyAvat / atrocyate, upapAtakSetraM svakarmavazAt prAptaH zarIrAdyarthaM pudgalagrahaNaM kroti| yasmin kSetre utpatsyate tadupapAtakSetramavakAzaH sthAnamAzraya iti paryAyAH, tatprAptaH svakarmavazAditi, pUrvopAttakarmapariNatisAmarthyAdeva vihAya prANAn bhavAntaramAsAdayati nezvarAdiprerita iti suucyti| sarvaM hi tasya karmANyeva tadA niSpAdayanti, utpattisthAnamRju gantavyamanena vA mArgeNa yAtavyamasyAM vA velAyAM pravartitavyamasmin vA yonyantare mayotpattavyaM nAnyatretyetadazeSamacintyasAmarthyabhAJi karmANyAtmapariNAmApekSANi - hemagirA 0 matra = avasaramAM (janmanA viSayamA) ajANa evo ziSya prazna kare che. pUrva = A pramANe eTale upara kahevAyela prakAra vaDe. rUAnIm = sarva saMsArI jIvonA potAnA jIvitanA aMtathI viziSTa evA kALane (praznakartA) vicAre che. vikSa = bhavano kSaya thAya tyAre eTale ... pUrvabhavamAM grahaNa karAyelA audArika ke vaikriya zarIrano nAza thAya tyAre Rju ke vakra gatithI gayelo eTale ke parabhavanA utpatti sthAnamAM prApta thayelo jIva pharI kaI rIte janme che ? punaH zabda pUrva janmanI apekSAe che, arthAt pUrva janma kSaya thAya tyAra bAda pharI kaI rIte janma thAya evuM punaH zabda batAve che. gAyatte = janme che arthAt audArika ke vaikiya zarIrI tarIke utpanna thAya che. uttara : svakarmanA vaza thakI upapAta kSetrane prApta thayelo jIva zarIra Adi mATe pudgalonuM grahaNa kare che. (artha A pramANe che ) ja gati karma prerita che, Izvara prerita nathI ja. je kSetramAM (= sthAnamAM) jIva utpanna thaze te upapAta kSetra = avakAza = sthAna = Azraya kahevAya che. A badhA kSetranA ekAWka zabdo che. svakarmanA vize upapAta kSetrane jIva prApta kare che. "svakarmanA vize evuM kahevA dvArA "jIva pUrvopArjita karma pariNatinA sAmarthyathI ja (pUrvabhava saMbo) prANone tyajIne bhavAMtarane pAme che nahi ke Izvara vagerethI prerAyelo evuM sUcana kare che. kharekhara tyAre (= bhavakSayanI avasthAmAM) badhuM te jIvanA karmo ja niSpAdana karAve che arthAt utpatti sthAnamAM sIdhA javA yogya che, A (mayA =) jIva vaDe javA yogya che, A samayamAM pravartavA yogya che ane amuka yoninI aMdara amuka mArge utpanna thavA yogya che, bIje nahi, A pramANe A badhuM acitya sAmarthyavALA ane AtmapariNAmanI apekSAvALA evA karmo ja sAdhI Ape che paraMtu aMtarAlagatimAM (A badhuM karavA/karAvA koI Ave tenA 2. zarIrapara - prA. 2. zarIrartha - mAM. rU. "ArAthadeg. mu. (g) 4. rUti sarva - Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/31 bhASyam :- sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte (a. 8, sU. 2) iti| tathA "jhA-va-mana: -SIMApAnA: pultAnAmupara: (ma. 1, sU. 12). - sthiti prasAdhayanti, na punarantarAlavartitAyAmudIkSyamANastiSThati velAm / nApi sa bhavasantatipatitAn sattvAn krIDato riraMsayA'nupravizati, asamaJjasatvAt ataH karmAnubhAvAdanuprApta audArika-vaikriyazarIra-niSpattaye pudgalAnAM tatprAyogyAnAmAdAnaM kroti| atha kathamasya te pudgalAstadyogyA grahaNamAgacchanti, kena hetunA laganta itiyAvat ? ata Aha - 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte' (a. 8, sU. 2), sakaSAyatvAllaganti te pudgalAH, snehAbhyaktazarIre reNulaganavat, etadaSTame'bhidhAsyate vistareNa, tathA paJcame'pi drvyopkaarprastAveDaASyate - *sA-vAk-kanaH-prAApAnA: kutiniAmupara: (ma. 1, sU. 22) tiA zarIrANi paJcavidhAnyaudArikAdIni pudgalAnAmupakAra ityato'pi te pudgalAstathAzleSAt tathA pariNa bhASyArtha : "jIva kapAya sahita hovAthI kamane anurUpa pugalone grahaNa kare che'(82), temaja "kAyA, vacana, mana tathA zvAsocchavAsa e (4) pugalono upakAra (= kArya) che' (5/19). - hemagirA be mATe) samayanI = kALanI pratIkSA karato jIva besI raheto nathI athavA bhavanI paraMparAmAM paDelA (= bhavastha), kIDA karatAM jIvomAM ramavAnI icchAthI te (jIva) praveza paNa karato nathI. kemake emAM asamaMjasapaNuM che arthAt yuktisaMgatatA nathI. AthI karmanA udayathI bhavAMtarane prApta thayela jIva audArika ke vaikiya zarIranA nirmANa mATe te (audArika ke vaiyi)ne prAyogya (= anurU5) pugalone grahaNa kare che. phaka pugalo coMTavAnuM kAraNa ke te janmanA zarIrane prAyogya te pugalo A jIvanA grahaNamAM kaI rIte Ave che ? arthAt kyA hetuthI jIvane A muddagalo coMTe che ? AthI (= A pramANe prazna karyo hovAthI) AnA uttara rUpe 'savAyattAt .' ityAdi bhASyane kahe che - jema talAdi cIkAzavALA padArthathI lepAyela zarIramAM dhULa coMTe che, tema AtmA kaSAya sahitano hovAthI arthAt kaSAya rUpI cIkAzathI lepAyelo hovAthI AtmAmAM te karmavargaNAnA pugalo coTe che. A vAta (8/2 sUtramAM) savistAra kahevAze vaLI pAMcamA adhyAyamAM paNa (5/19 sUtramAM) dravyonA upakAranA prastAvamAM 'kAya, vacana, mana ane zvAsocchavAsa 1. sArA - mu. | sa pAvara - prA. (uM, .) 2. vakrathamawApurAttAgho... - prA. 3. tAtre - chuM. mA.. * zarIra-vAG-manaH prANApAnAH pudgalAnAm (5/11) iti sUtram sUtrapAThe prApnoti / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 187 mAdhyam :- nAmakathA: sarva sovijAti (. 8, s. ra6) ti vazyAma: tajjanma, tacca trividham, tadyathA - - sthiti :mante tasyAmavasthAyAmiti, prapaJcata etat pratipAdayiSyate ttraiv| tathA'STame - *'nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmA ekakSetrAvagADhAH sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezA' (a. 8, sU. 25) iti pradezabandhavicAre vakSyate / bandhananAmakarmodayahetutaH karmapudgalagrahaNamiti AdyopapattirbandhasAmAnye, madhyamA upakArabhedavivakSAdvAreNa, antyA pradezabandhaprastAvAkRSTatyatastisRNAmapi sUcanam, na punarabhinnaikavastusannipAtinyastisro'pi, punaruktadoSaprasakteH, idaM ca svasthAna evopapatitrayamapi viviktamunmIliSyatIti nottrasitavyam, ato yat tadevaMvidhaM pudgalagrahaNaM tajjanma, tacca trividham, bhASyArtha ? tathA sarva AtmapradezomAM yoga vizeSane lIdhe nAmanimittaka =karmanA nAma athavA svabhAvamAM kAraNabhUta, sUkSma, eka kSetramAM avagADha, sthita, evA anaMtAnaMta pradezavALA karmavargaNAnA pudgala skaMdho cArebAjuthI baMdhAya che. te ja che ane te 3 prakAre che. te A pramANe - (2/32 sUtramAM kahevAya che.) - hemagirA - e pudgalono upakAra (= kArya) che e pramANe kahevAze. audArikAdi pAMca prakAranA zarIro pugalonA upakAra (= kAryo che. A kAya vagere dvArA paNa te karma pugalo AtmAnI te te avasthAmAM yathAyogya rIte coMTIne te te karma rUpe pariName che.) A pramANe A vAta vistArapUrvaka tyAM (= 5/19 sUtramAM) ja kahevAze. temaja 8mA adhyAyamAM (sUtra 25mAM) pradeza baMdhanA prakaraNamAM kahevAze ke sarva AtmapradezomAM yogavizeSane lIdhe sUkSma, eka kSetramAM avagADha temaja sthita evA anaMtAnaMta pradezavALA nAma eTale karma nimittaka karmavargaNAnA pugala - kaMdho cAre taraphathI baMdhAya che. baMdhana nAmakarmanA udaya rUpa hetunA lIdhe karmanA pudgalonuM grahaNa thAya che, ema (8) 2 sUtranI) baMdha sAmAnya vize Adya = jaghanya yuti jaNAvI tathA (pudgalanA) upakAranA medonI vivakSA karavA dvArA (5/19 sUtranI bIjI = madhyama yukti jaNAvI ane pradeza baMdhanA prastAvamAMthI lAvelI (8/25 sUtranI) trIjI utkRSTa yukti jaNAvI. A pramANe (alaga alaga adhyayananA sUtramAM vartanArI) traNeya yuktinuM sUcana ahIM bhASyamAM karyuM che, paNa traNeya yuktio babhinna 1 vastumAM rahenArI nathI arthAt eka ja vastune kahenArI nathI, (ke) jethI punarukti koSanI Apatti Ave, vaLI svasthAnamAM ja A traNe paNa upapattione bhASyakArazrI vivecana karavApUrvaka spaSTa karaze. AthI ("nanu ke na ra' karI) kheda karavo nahi. Ama A spaSTa thayuM ke - *nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH (8/25) iti sUtram sUtra prAti 2. vasthita: - huM. mA. 2. jotpatti chuM. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/32 sUtram :- sammUrcchana-garbhopapAtA jnm||2/32|| bhASyam :- sammUrchanaM 1. garbha 2. upapAta 3. ityetat trividhaM janma // 2/32 // - sthiti AzrayagrahaNabhedAt tatraividhyaM darzayitukAmastadyathetyanenopakramate (samUrcchana-garbhopapAtA janmeti suutrm)| __sammUrcchanaM garbha upapAta ityetat trividhaM janmetyetAvad bhASyamasya sUtrasya / atra samma mAtraM sammUrchanam, yasmin sthAne sa utpatsyate jantustatratyapudgalAnupasRjya zarIrIkurvan sammUrcchanaM janma labhate, tadeva hi tAdRk sammUchenaM janmocyate / janma ca zarIradvayasambandhitvenAtmano yaH pariNAmaH, atastat sammUrchanajanmotpattisthAnavartipudgalajAla manupamRdya na prAdurasti, kiNvAdhupamardanAt surA sUtrArtha saMmUcchana, garbha ane upapAta e janmanA 3 prakAro che. ra/3rA. bhASyArthaH samUcchana, garbha ane upapAta ema A 3 prakAre janma che. 2/325 - hemagirA 0 je (= utpatti avasthAmAM) AvA prakAranuM pugalonuM grahaNa che te janma che ane te janma 3 prakAre che. Azraya (= sthAna)nA grahaNa svarUpa bhedanI apekSAe te janmanA 3 prakArane dekhADavAnI icchAvALA bhASyakArazrI tathA' evA A bhASya dvArA upakrama (= viSaya dekhADavAno prAraMbha) kare che arthAt 2/32mAM janmanA 3 prakAra batAvAya che ema bhASyakArazrI tadyathA pada dvArA sUcita kare che. "samUIne 1 pAtA naY' A 2/32 sUtra che, tenuM saMpUrNa ..... naY' ATaluM bhASya che. ahIM (= A 3 janmamAM) samUccha e ja "samUcchana' A pramANe artha jANavo je sthAnamAM te jIva utpanna thaze, te sthAna saMbaMdhI mugalone grahaNa karI potAnA zarIrane nirmANa karato samUrjhana janmane meLave che, tevA prakArano janma te ja samUzkena janma kahevAya che. kArpaNa ane audArika A zarIranA saMbaMdhI tarIke AtmAno je pariNAma te janma'. AthI (= jema dArUnI utpatti kiNu AdinA mizraNa vinA thatI nathI.) tema samUcchana janma paNa utpattinA sthAnavarti pudgalanA samUhane grahaNa karyA vinA pragaTa thato nathI. = samUrNima janma be rIte ? jema pIselA kizu (= dArUne banAvavAmAM Atho lAvanAra bIja) ane pANI AdinA grahaNa/mizraNathI dArUnI utpatti thAya che te rIte bAhya ane atyaMtara pudgalonA grahaNathI 2. zivadhanane - chuM. 2. manupajUtha - pra. # = santAt = samasta rUpathI pUrjhanaM = nAyamAna = utpanna thato = janmato athar je janmamAM samasta bAjuthI zarIra yogya pugalone grahaNa kare te samUrNana. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / 189 -- sthiti - janmavat, piSTakiNvodakAdInAmupamardanAt surAyA janma dRSTam, tathA bAhyapudgalAnAmAdhyAtmikAnAM copamardanAd yajjanma bhavati tat sammUrcchanajanma vyapadizyate, bAhyapudgalopamardanalakSaNaM tAvad yathA kRmyAdInAM kASThAdiSu, kASTha-tvak-pakvaphalAdiSu jIvAH kRmyAdayaH samupajAyamAnAH tAneva kASThaphala-tvagvartinaH pudgalAn zarIrIkurvanta upajAyante, tathA jIvadgavAdizarIreSu kRmyAdayaH prAduHSyantastAneva jIvadgavAdizarIrAvayavAnAdAya svazarIratayA pariNatimApAdayantItyAdhyAtmikapudgalopamardanalakSaNametajjanma, pratyakSaM caitat, prAyastatra gartAdyupalabdheH, tathA yoSidyonAvaikadya mAgatya grahaNaM zukraraktayoryat kriyate jIvena jananyabhyavahRtAhArarasaparipoSApekSaM tad garbhajanmocyate, atrApi garbha eva janma pratipattavyam / idaM pUrvajanmano bhinnalakSaNam, Agantukazukra-zoNitagrahaNAt, na khalu yoSidyonestadeva zukra-zoNitaM svarUpamato'sti bhedH| tathA upapAtakSetraprAptimAtranimittaM yajjanma tadupapAtazabdenocyate, - hemagirA be jIvonA je janma thAya che te samUzkena janma tarIke (vidvAno) kahe che. jema kASTa vageremAM kIDA Adino thato janma arthAt kASTa, tvacA (= chotarA) ke vadhu pAkelA phaLAdi vize utpanna thatAM kRmi vagere jIvo kASTa ane phalanI tvacA (= chotarA)mAM rahelA te ja pugalone zarIra rUpe banAvatAM utpanna thAya che. te prathama bAhya pugalonA grahaNa svarUpa samUrjhana janma kahevAya che. tathA te ja rIte jIvaMta gAya Adi prANIonA zarIramAM utpanna thanArA kRmi Adi jIvo te ja jIvaMta gAya AdinA zarIranA avayavone grahaNa karI svazarIra tarIke pariNAve che, A atyaMtara pudgalonA grahaNa svarUpa saMmUrcyuna janma kahevAya che ane A pratyakSa che kAraNake tyAM (= gAya ke kUtarA vagere prANIomAM) prAyaH (kRmi Adie karelA)khADA Adi dekhAya che. (ahIM bAhya pugala tarIke nirjIva-zarIra ane AtyaMtara pudgala tarIke sajIva-zarIra samajavuM.) 3 garbhajanmanuM svarUpa na garbhajanma : strInI yonimAM AvIne tarata (= ) jIva mAtA dvArA khavAyelA AhAranA rasathI poSaNanI apekSAvALuM je zukra ane rakatanuM grahaNa kare che te garbhajanma kahevAya che. ahIM (= garbhajanmamAM) paNa ('samUcchanA janmanI jema) garbha e ja janma te garbhajanma e pramANenI vyutpatti svIkAravI. pUrvanA samUcchane janma karatAM A garbha janma bhinna lakSaNavALo che, kemake ahIM AvanAro jIva AgaMtuka evA zukra ane lohInuM grahaNa kare che. kharekhara je zukra ane zoNita che te ja strIyoninuM svarUpa nathI, ethI sammacchima janmathI bhinna garbhajanma che. (sammarNima janmamAM to tyAM sthAyI evA bAhya ke AdhyAtmika pudgalonuM grahaNa che. jyAre A garbhaja janmamAM to AgaMtuka yugalonuM grahaNa che.) 2. vaivaSya - . (vi) 1 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/32 yathA pracchadapaTasyopariSTAd devadUSyasyAdhastAdatrAntarAlavartamAnAn pudgalAn 'vaikriyazarIratayA''dadAno devaH samudbhavati, idaM ca pUrvAbhyAM bhinnalakSaNam, nahi pracchadapaTa-devadUSyapudgalAnevAsau zarIrIkaroti, nApi zukrAdipudgalAnAdadAna utpadyate, tasmAt prativiziSTakSetraprAptimAtramevAsya janmano nimittaM bhavati, tathA nArakANAM narakakuDyavyavasthitAtisaGkuTamukhaniSkuTA vAtAyanakalpA yonistatra vaikriya-zarIrapudgalAnAdAya niSpIDyamAnA vajramayanarakatale jalamadhyakSiptapASANavanmahatA vegena prtiptnti| evametat trividhaM janma veditavyamAtmanaH zarIratayAtmalAbha iti| apare varNayanti - sammUrcchanamevaikaM sAmAnyato janma, taddhi garbhopapAtAbhyAM vizeSyata iti atra ca sammUrchanamAdau, pratyakSa - bahusvAmitvAt; tadanu garbhaH, pratyakSaudArikazarIrasAdharmyAt; tata upapAtaH, svAmivaidhAt, iti // 2/32 // - hemagirA - - upapAta janmanuM svarUpa phaka upapAta janmaH janma kSetranI prAptinA ja nimittavALo je janma che te upapAta zabda vaDe kahevAya che arthAt upapAta janma kahevAya che. jemake (devalokamAM devazayyA upara) bichAvelA vastranI upara tathA (e bichAvela vastranI upara rahelA) devadUSyanI nIce, Ama ahIM bannenI vacce rahelA pudgalone vaikiya zarIra tarIke grahaNa karato deva utpanna thAya che ane A janma pUrvanA banne janmo karatA alaga lakSaNavALo che kemake bichAvelA vastra ane devadUSya saMbaMdhI pugalone A jIva zarIra rUpe karato ja nathI temaja zuka Adi pudgalone grahaNa karato paNa utpanna thato nathI. tethI viziSTa kakSAnA kSetranI je prApti che e ja mAtra A upapAta janmanuM nimitta hoya che tathA nArakIone narakanI dIvAlomAM rahela ati sAMkaDA mukhavALA niSphaTo (= kuMbhIo) e yoni tarIke hoya che ane teono AkAra vAtAyana (= bArI) sarakho jANavo. tyAM (= yonimAM) vaikiya zarIranA pudgalone grahaNa karIne atyaMta pIDAtA evA nArakInA jIvo vajaya narakanI bhUmi para jaLanA madhyamAM naMkhAyelA pASANa (= patthara)nI jema moTA vega vaDe paDe che. (A paNa upapAta janma kahevAya che.) A pramANe AtmAne zarIranI prApti thavA svarUpa ja A traNa prakAranA janma jANavA. bIjA keTalAka kahe che ke, sAmAnyathI 'samUcchana' e eka ja janma che, ane kharekhara te saMpUrjhana janma ja garbha ane upapAta vaDe vizeSita karAya che. ahIM (= 3 prakAranA janmamAM) samUrchAima janma prathama kahyo che kemake A jIvo (sAmAnyathI) pratyakSa dekhAya che temaja enA svAmI (jIvo) ghaNAM (= anaMtA) che. tyAra pachI garbha janma kahevAya che kAraNake saMmUrchAima ane garbhamAM pratyakSatva ane audArika zarIranI samAnatA che. garbhaja jIvo paNa saMmUrNima jIvonI jema pratyakSa che ane audArika zarIravALA che. AnA pachI upapAta janma kahevAya che kemake emAM svAmInuM vaidharme che arthAt AnA svAmI vaikriya 2. vaizivAya - pa. 2. prAptivAkya - 5. pra. naM. (uM. mAM) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- sacitta-zIta-saMvRtAH setarA mishraashcaikshstdyonyH||2/33|| bhASyam :- saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapratipakSA mizrAzcaikazo yonayo bhvnti| - asthati 0 uktaM janma prAdurbhAvamAnaM zarIrINAm, na tu prativiziSTasthAnanirdezaH kRtaH, kIdRzi punaH sthAne prathamata utpadyamAnAH sammUrcchanti, zukrAsRggrahaNaM vA kurvanti, vaikriyazarIraM vA samAdadate kiMguNe dhAmani nAraka-devA iti ? atasteSAM janmanAM viziSTasthAnanirUpaNAya yonayo'bhidhIyante - athavA'yamAtmA pUrvabhavazarIranAze tadanu zarIrAntaraprAptisthAne yAn pudgalAn zarIrArthamAdatte tAn kArmaNena saha mizrayati taptAyaHpiNDAmbhograhaNavaccharIranivRttyarthaM bAhyapudgalAn yasmin sthAne tat sthAnaM yonistatpravibhAgArthamidamucyate - sacittetyAdi (suutrm)| saMsAre jIvAnAmityAdi bhaassym| sUtrArtha Itara = anukame acitta, uNa, asaMvRta sahitanI evI sacitta, zIta, saMvRta (= DhaMkAyela) yonio tathA mizra ema eka eka karIne kula 9 prakAre trividha janma saMbaMdhI yonio che. 2/33 bhASyArtha : saMsAramAM jIvone A 3 prakAranA janma saMbaMdhI pratipakSa (= acittAThi) sahitanI evI A sacittAdi ane mizra, ema eka eka karIne kula 9 prakAre yonio hoya che. - hemagirA - zarIrI deva ane nAraka hoya che, jyAre uparanA janmanA svAmI deva ane nAraka nathI hotA. 2/32 / 2/33 sUtranI avataraNikA Ama atyAra sudhImAM zarIra (= jIvo)nI utpatti svarUpa ja janma kahevAyo paraMtu (je sthAnomAM janma thAya che te) amuka cokkasa sthAnono nirdeza nathI karAyo, ke kevA prakAranA sthAnamAM prathamathI utpanna thanArA jIvo saMmUThThima tarIke hoya che? athavA kevA prakAranA sthAnamAM garbhajo zukra ane lohInuM grahaNa kare che ? athavA kevA guNavALA dhAma (= sthAna)ne vize nArako ane devo vaiyi zarIrane grahaNa kare che ? AthI te badhA janmonA viziSTa sthAnonuM nirUpaNa karavA mATe 2/33 sUtramAM yonio kahevAya che. prastuta 33mA sUtranI anya rIte avataraNikA A pramANe che - A AtmA pUrvabhava saMbaMdhI zarIrano nAza thAya tyAre tenA pachI bIjA zarIranI prAptinA sthAne tapelA loDhAno goLo jema pANInuM grahaNa kare che tema je pugalone zarIra mATe grahaNa kare che te bAhya pugalone zarIranI racanA mATe je sthAnamAM kArmaNa deha sAthe mizrita kare che te sthAna yoni kahevAya che. te yoninA vibhAga karavA mATe A 2/33 sUtra kahevAya che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/33 - sthiti - aSTaprakArakarmavartinAM jantUnAm asya anantarasUtranirdiSTasya tribhedasya sammUrcchanAdeH janmana ityanena ca 'tadyonaya' iti sUtrAvayavArthamAcaSTe tasya = janmano yonayastadyonaya iti| etAH sacittAdayaH (ityAdi bhASyam) etA iti pratyakSAsannAH sacitta-zIta-saMvRtAstisraH, sapratipakSAH = saha pratipakSairacittoSNa-vivRtaiH sapratipakSAH, pratikRSTaH pratyanIko vA pakSaH pratipakSaH, mizrAzca etadvayamekIbhUtaM mizramucyate, taccoktameva dvayaM gRhyate prastAvAnna tu tadvyatiriktaM, 'sacittAditrayamacittAditrayaM ca etadevobhayaM mizrIkriyate, yasya ca mUlabhedasya yat pratipakSatvena nirdiSTaM tayordvayormizraNam, tadyathA - sacittAcittA, zItoSNA, saMvRtavivRtA, cazabdaH samuccaye, ekaikA ekazaH, ekaikA setarA sacittAdInAm, ekaikA ca mizrA svapratipakSeNaiva, evametA nava yonayo bhvnti| yuvati (yurnAnti ?) = mizrImati catra sthAne namatudravyALi vArmona 4 taghoni, - hemagirA yoninuM pratipAdana : 'citta .....' ityAdi 2/33 sUtra che tenuM 'iAre navAnA' ityAdi bhASya che, teno TIkArya A mujaba che - 8 prakAranA karmothI yukta evA saMsArI jIvonA anaMtara sUtra 2/ 32mAM kahela A saMmUrNima vagere 3 prakAranA janmanI (sacitta vagera) yonio hoya che. bhASyamAM "ganmana' e zabdathI 2/33 sUtranA 'tayona'evA avayavanA arthane kahe che, te A pramANe ke - tenI = janmanI yonio te tayoni. (ta sarvanAma e janmano sUcaka che.) have uparokta yonionA prakArane batAvavA mATe "patA: sacittA .....' ityAdi bhASyane kahe che. A patar sarvanAma pratyakSa ane AsannavAcI che. AthI pratyakSa ane samIpamAM rahelI sacitta, zIta, saMvRta e traNa yoniono zApaka che vaLI A traNe yonio pratipakSa evI acitta, uSNa, vivRta sahitanI jANavI. pratipakSa eTale pratikuSTa = niSedha karavA lAyaka pakSa ke pratyanika = virodhI pakSa. mizrAdgha - A baMne yonio eka abhinna svarUpe thayelI mizra kahevAya che ane prastAvathI (mizrama) be tarIke uparokta benuM ja grahaNa karAya che paraMtu tenAthI bhinnanuM nahi arthAt sacittAdi 3 ane acittAdi 3 je yonio che, e ja benuM ahIM mizraNa karAya che ane je mULabhedano je pratipakSI tarIke nirdeza karAyo che te benuM mizraNa jANavuM, te A mujaba che - sacitta + acitta, zIta + uSNa, saMvRta + vivRta. bhASyagata "gha' zabda samuccayanA arthamAM che. "ziH ' eTale eka-eka arthAt pratyeka. AthI artha A pramANe karavo - sacittAdi 1-1 traNe tathA sacittAdinI sapratipakSI evA acitta Adi 1-1 traNe ane potapotAnA pratipakSIthI mizra = yukata evI sacittAdi traNe A pramANe A kula 9 yonio hoya che. 2. jijJAliyaM - chuM. mAM.. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 193 bhASyam :- taghathA - sacittA, acittA, sacittAvittA, zItA, 3bbA, zItoSnA, saMvRttA, vivRttA, saMvRttavivRttA kRti| tatra 'veva-nArALAmacittA yoniH / garbhananmanAM mizrA trividhaa'nyessaam| gandhahasti `tadvA sthAnamAzrayabhAvena yUyata (yuyata ? ) iti yoniH / amumevAtikrAntamarthaM spaSTayannAha - tadyathA - sacittetyAdi (bhASyam) / viziSTapratipakSadarzanArthaM mizrArthapratipAdanArthaM cedaM bhASyam / 1. sacittA jIvapradezAdhiSThitA 2. acittA tadviparItA 3. sacittAcittA prastutadvayasvabhAvamizrA 4. zItA zizirA 5. tadviparItoSNA, 6. ubhayasvabhAvA mizrA 7. saMvRtA pracchannA saGkaTA vA 8. tadviparItA vivRtA 9. mizrobhayasvabhAvA etAvatyo yonyH| samprati janmabhAjAM vibhajyante kasya kA yonirbhavatItyAha - bhASyArtha : te A mujaba : 1) sacitta, 2) acitta, 3) sacittAcitta, 4) zIta, 5) uSNa, 6) zItoSNa, 7) saMvRtA, 8) vivRtA, 9) saMvRttavivRtA. tyAM (= yonionI madhyamAM) deva-nArakonI yoni acitta hoya che. garbhathI janmanArAonI mizra hoya che. trividha (= sacitta, acitta, mizra) yoni anya (saMmUrchima tiryaMcamanuSya)nI hoya che, - hemagirA - je sthAnamAM janma mATenA hetubhUta dravyo kArpaNa zarIra sAthe mizrita thAya che = joDAya che tene (= te sthAnane) yoni kahevAya athavA te sthAnane jIva (janma samaye) Azraya rUpe prAsa kare che ethI te sthAna yoni kahevAya che. A ja kahevAyelA arthane spaSTa karatAM bhASyakArazrI 'tavyathA - cittA...' ityAdi bhASyane jaNAve che. (sacittAdi 3 prakAranI yonio to sUtramAM dekhADAI che. AthI have) A (cittA...) bhASya viziSTa pratipakSane arthAt uparokta batAvelI yonithI pratipakSa yonine vizeSa rIte dekhADavA mATe tathA mizrayoninA arthanuM pratipAdana karavA mATe che. * nava yoninuM nirUpaNa 1) sacittA eTale jIva pradezathI adhiSThita, 2) acittA eTale tenAthI viparIta (= jIva pradezathI rahita), 3) sacittAcittA eTale prastuta (sacitta + acitta ema) ubhaya svabhAva vaDe mizra, 4) zItA eTale ThaMDI yoni, 5) uSNA eTale tenAthI viparIta (= garama yoni), 6) mizra eTale (uparokta zIta + uSNa ema) ubhaya svabhAvavALI, 7) saMvRtA eTale pracchannA (= DhaMkAyelI) athavA saMkaDAzavALI (= saMkaTA) yoni, 8) vivRtA eTale tenAthI viparIta 1. nAraka - devAnAma' iti pATha: mudrita pratau hastapratiSu ca dRzyate api tu TIkAyAM deva-nArakANAma ityeva pAne'sta, ata: TIAnusArapATa va atra gRhIta:| 2. tattva. - mu. (ghuM. mAM.)| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/33 gandhahasti * tatra AsAM madhye yonInAM deva-nArakANAmacittA yonirbhavati, zeSA vyudasyante, devAnAM pracchadapaTadevadUSyAntarAlaM yonistaccAcetanaM, na jIvapradezAdhiSThitam, nArakANAM tu vajramayanarakakuDyeSu vAtAyanakalpA yonayo bhavantyacetanAH, garbhajAnAM mizrAH = tiryaJco manuSyAzca garbhajanmabhAjasteSAM mizrAH, prAgacittAyAH prastutatvAt sacittAcittetyarthaH / yoSitAM kila nAbheradhastAt 'sirAdvayaM puSpamAlAMvaikakSyakAkAramasti, tasyAdhastAdadhomukhasaMsthitakozAkArA yonistasyAzca bahizcUtakalikAkRtayo mAMsamaJjaryo jAyante, tAH kilAsRk sphuTitvA Rtau sravanti, tatra kecidasRjo lavAH 'kozakAkArAM yonimanupravizya santiSThante, pazcAcchukrasammizrA~stAnAhArayan jIvastatrotpadyate, tatra ye yonyA''tmasA- hemagirA - (pragaTa ke vistRta) yoni, 9) mizra eTale (saMvRta + vivRta ema) ubhaya svabhAvavALI yoni Ama ATalI (= 9) yonio che. have janmavALA jIvomAM kone kaI yoni hoya che enuM vibhAjana karAya che, AnA mATe tatra... ityAdi bhASya kahe che. tyAM = A 9 yonionI madhyamAM devo tathA nArakonI acitta yoni hoya che. (A vAta karavA dvArA) zeSa sacitta ane mizra yoni)nI bAdabAkI karAya che. devazayyA para vichAveluM vastra ane devadUSyanuM madhyavarti sthAna devonI yoni che ane te (madhyavarti sthAna) acetana hoya che arthAt jIva pradezothI adhiSThita nathI. nArakonI narakanI vajramaya dIvAlomAM bArInA AkAra jevI yonio acetana hoya che. garbhajonI mizra hoya che arthAt garbhathI janma lenArA je tiryaMca ane manuSyo che, tenI mizrayonio hoya che eTale ke sacittAcitta hoya che. ahIM mizra tarIke sacittAcittanuM grahaNa karavuM (zItoSNAdinuM nahi), kAraNake hamaNAM prastutamAM pahelA acitta yoninI vAta karI gayA che tethI tenA ja virodhInuM mizramAM grahaNa karavuM. * manuSyonI yoninuM varNana (A prasaMge garbhaja manuSyonI yoni kevA prakAranI hoya che te kahe che ke) strIonI nAbhinI nIce puSponI mALA ane vaizyaka (= janoInI jema eka khabhA uparathI ane bIjA khabhAnI nIcethI dhAraNa karAtI eka mALA) jevA AkAravALI be nADI hoya che. tenI heThaLa adhomukha rahelA koza (= DoDA)nA AkAravALI yoni hoya che ane tenI bahAra AMbAnI kaLI (= khIlyA vagaranuM puSpa)nI AkRtivALI mAMsanI maMjarI (= rekhA)o thAya che. teo (= maMjarIo) kharekhara RtukALe phATIne rUdhira rUpe jhare che arthAt maMjarIomAMthI rUdhirano srAva thAya che. tyAM rUdhiranA keTalAka TIpAM kozAkAravALI yonimAM dAkhala thaIne sthira rahe che, pAchaLathI zukrathI mizrita thayelA te rUdhiranA kaNono AhAra karato jIva tyAM utpanna thAya che. chu. 'zidhruvaM'| 2. vejakSA rU. svitvA| 4. jozAA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 195 bhASyam :- garbhajanmanAM devAnAM ca shiitossnnaa| tejHkaaysyossnnaa| trividhaa'nyessaam| - sthiti - tkRtAste sacittAH kadAcinmizrA iti, ye tu na svarUpatAmApAditAste'cittAH, apare varNayanti - asRk sacetanaM zukramacetanamiti, anye bruvate - zukra-zoNitamacittaM yonipradeza: sacitta' ityato mishraa| trividhA'nyeSAmiti / deva-nAraka-garbhavyutkrAnti tiryag-manuSyavyatiriktAnAM sammUrcchanajanmanAM tiryg-mnussyaannaamityrthH| teSAmaniyamena kadAcit sacittA kadAcidacittA kadAcinmizreti, yathA gokRmyAdInAM sacittA, kASThaghuNAdInAmacittA, gokRmyAdInAmeva keSAJcit pUrvakRtakSate samudbhavatAM mishreti|| ___ adhunA zItAditrikaM vibhajate - garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA garbhavyutkrAntInAM tiryagmanuSyANAM devAnAM cobhayasvabhAvA svabhAvAdeva jAyate, devAnAM sAdhAraNA sukhabahulatvAt kSetrAnubhAvAcca, bhASyArtha: garbhathI janma lenArAonI tathA devonI yoni zItoSNa hoya che. tejasakAyanI uNa hoya che. anyonI (= saMmUrNima tiryaMcamanuSyo ane nArakonI) traNe prakAre (zIta, uSNa, ubhaya) yoni hoya che. - hemagirA - tyAM (= rUdhiranA kaNomAM) je kaNo yoni sAthe AtmasAt (= ekameka thAya che) teo sacitta athavA kyAreka mizra hoya che, vaLI je o (yonimAM rahelA chatAM) tarUpatAne prApta nathI karatA arthAt jeo yoni svarUpa nathI banyA teo acitta che. bIjA ghaNAM kahe che ke - rUdhira sacitta che ane zukra (= vIrya) acitta hoya che. bIjA keTalAka kahe ke zuka ane rUdhira baMne acitta che, paNa yoni pradeza sacitta hoya che A pramANe hovAthI mizra kahevAya che. anyonI traNa prakAranI yonio hoya che arthAt deva, nAraka, garbhaja tiryaMca ane manuSyathI anya evA saMmUrchAima janmavALA tiryaMca ane manuSyonI 3 prakAre yonio hoya che. teomAM yoninA niyamanA abhAve kyAreka sacitta, kyAreka acitta to kyAreka mizra yoni hoya che. jemake gAyanA zarIramAM pedA thatAM kRmi vagere jIvonI sacitta yoni hoya che. lAkaDAnA kIDAnI yoni acitta hoya che. tathA junA phoDalA para arthAt junA thayelA kSata = ghA para udbhavatA keTalAka gokRmi Adi kIDAonI mizra yoni hoya che. atyAre zItAdi (= zIta, uSNa, zItoSNa) 3 yonionuM bhASyakArazrI vibhAjana kare che. janmanAM ..... garbha janmavALAonI ane devonI zItoSNa yoni hoya che arthAt garbhaja tiryaMca ane manuSyo tathA devonI svabhAvathI ja ubhaya (= zItoSNa) svabhAvavALI yoni hoya che. sukha bahulatA tathA kSetra anubhAva = prabhAvane lIdhe devonI sAdhAraNa (= ubhaya svabhAvavALI 1. yonipradezAH, 2. sacittAH, 3. yoniH mizrA, etAni pATAntarANi lokaprakAzagatatattvArthoddharaNe santi, tadanusAramatra bhAvAnuvAda kRtaH cihnito'yaM pATho mudritapustake naasti| 4. vibhajyate - rA. / vibhajante - paa| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/33 / gandhahasti tejasaH ussnnaa'tyntprsiddhaiv| trividhaa'nyessaam| anyeSAmiti garbhavyutkrAntitiryag-manuSya-deva-tejovyatiriktAnAM sammUrcchanajanmatiryag-manuSya-nArakANAm, sammUrcchanajatiryag-manuSyANAM kasyacicchItA kasyaciduSNA kasyacidubhayasvabhAvA sthAnavizeSAditi, nArakANAmAdye pRthivItraye prakRSToSNA, caturthyAM kvacinnarake zItA kvaciduSNA tathA paJcamyAm / kathaM punarbhinnAdhArobhayasvabhAvA syAt ? ucyate - ekasyAM pRthivyAmubhayamastIti na bhinnAdhAratvam / / nanu tatrApi nArakabhedavartitvAdanubhayasvabhAvatvameveti ? ucyate - caturtha-paJcamapRthivInArakANAmubhayasvabhAveti saamaanyaabhidhaanaaddossH| pAzcAtyordvayoH prakRSTazItA, na tveSAM sAdhAraNA'sti duHkhAtmaka - hemagirA - zItoSNa) yoni hoya che. tejasakAyanI uSNa yoni suprasiddha ja che. bIjAonI traNa prakAranI yoni hoya che bIjAonI eTale garbhaja tiryaMca, manuSya, deva tathA tejaskAyathI anya evA saMmUrNima janmavALA tiryaMca ane manuSyonI tathA nArakonI 3 prakAre yoni hoya che. temAM saMmUrchAima janmavALA tiryaMca ane manuSyonI sthAna vizeSane AzrayI koIkanI zIta, koIkanI uSNa to koIkanI ubhaya svabhAvavALI yoni hoya che. nArakonI zarUAtanI 3 pRthvIomAM prabaLa uNayoni hoya che. cothI narakamAM kyAMka zIta, kyAMka uSNa hoya che te ja rIte pAMcamI pRthvImAM paNa jANavI. : ubhaya yoninI narakamAM vimarzanA . praznaH prastuta narakomAM bhinna-bhinna AdhArane AzrayI arthAt koIka pADAmAM zIta ane koIka pAthaDAmAM uNa yoni kahI che, to kaI rIte te bhinna AdhAravALI yoni ubhaya svabhAvavALI zItoSNa ghaTe? praznano Azaya e che ke - eka ja ThekANe zIta ane uSNa be bhegI hoya to zItoSNa kahevAya anyathA nahIM. uttaraH (cothI ke pAMcamI) eka ja naraka pRthvImAM ubhaya (= zIta ane uSNa) prakAranI yoni hovAthI bhinna AdhArapaNuM nathI. prazna : tyAM (= eka naraka pRthvImAM) paNa nArakomAM amuka ThekANe zIta ane amuka ThekANe uSNa ema bhinnapaNe vartatI hovAthI yonimAM anubhaya svabhAvapaNuM ja ghaTaze. mizrapaNuM (= zItoSNapaNuM) nahi ghaTe. uttara : 4thI ane pamI pRthvImAM nArakonI ubhaya svabhAvavALI yoni hoya che. emAM sAmAnya rIte nirdeza karyo hovAthI doSa nathI arthAt 4thI ane 5mI narakamAM 1-1 naraka pAthaDAM vizeSane AzrayI anubhaya svabhAvavALI yoni hovA chatAM paNa te naraka sAmAnyamAM zIta ane uSNa baMne prakAranI yoni maLatI hovAthI te narakane ubhaya svabhAvavALI kahevAmAM koI doSa nathI. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 197 bhASyam :- nArakaikendriyadevAnAM sNvRtaa| garbhajanmanAM mishraa| vivRtA'nyeSAmiti // 2/33 // - sthiti che tvAt, yadyapyavizeSeNoktaM trividhA'nyeSAmiti tathApi yathAsambhavamatra vibhaagH| saMvRtAditrayavibhAgArthamAha - nArakaikendriya-devAnAM saMvRtA (iti bhASyam) nArakANAM pRthivyaptejo-vAyu-vanaspatInAM ca sahadevAnAM saGkuTA, prcchnnetyrthH| nArakANAM vajramayanarakakuDyavyavasthitatvAt saGkuTA satI pravardhamAnavapuSAmatiduHkhA, devAnAM punaH 'pracchannA api pracchadapaTa-devadUSyAntarAlavartinI samucchvasaccharIrabhAjAM socchvAsatvAdeva na duHkhA, pRthivyAdInAM keSAJcit kthnycidvgntvyaa| garbhajAnAMmizrA = garbhavyutkrAntitiryag-manuSyANAM saMvRta-vivRtA sngkutt-prkaashetyrthH| vivRtA'nyeSAM = nArakaikendriya-deva-garbhavyutkrAntitiryag-manuSyavyatiriktAnAM smmuuchenjdviindriyaaditiryng-mnussyaannaamityrthH| bhASyArtha: nArakI, ekendriya tathA devonI saMvRta yoni hoya che, garbhathI janmanArAonI mizrayoni hoya che temaja anyonI vivRta yoni hoya che.2/33 hemagirA - pAchaLanI 6ThThI ane 7mI pRthvImAM prabaLa zItayoni hoya che. vaLI A 6-7 pRthvImAM (pamI pRthvInI jema) sAdhAraNa (= ubhaya svabhAvavALI) yoni nathI, kAraNake dahI - 7mI pRthvI ati duHkhamaya hoya che. jo ke bhASyamAM anyonI (= saMmUrNima-tiryaMca, manuSya ane nArakonI) trividha yoni hoya che ema sAmAnyathI kahevAyuM che, to paNa ahIM (= uparokta jIvone vize) yathAsaMbhava (je yoni jyAM ghaTe tyAM te rItano) vibhAga karavo. have saMvRta Adi 3 yonionuM vibhAjana karavA mATe "vaidriya' ityAdi bhASyane kahe che. nArako, ekendriyo ane devonI saMvRtA yoni hoya che arthAt nArakonI, devonI ane pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspationI sAMkaDI arthAt DhaMkAyelI yoni hoya che. nArakonI yoni narakanI vajamaya dIvAlomAM goThavAyela hovAthI sAMkaDI hoya che ane AthI vadhatA zarIravALA nArakone atyaMta duHkhane ApanArI hoya che. uzvAsa yukta = sukhakArI dehavALA devonI pracchAdita (= vichAvela) vastra tathA devadUSyanA aMtarAlamAM rahenArI pracchanna (= DhaMkAyelI) paNa yoni ucchavAsa yukata ja hovAthI duHkharUpa hotI nathI. koIka pRthvIkAya Adine kathaMcit pracchanna yoni jANavI arthAt khANa vagerene AzrayIne pracchanna yoni koIkamAM ghaTe. garbhajone mizra yoni hoya arthAt garbhaja evA tiryaMca ane manuSyonI saMvRtavivRtA arthAt sAMkaDI ane pragaTa yoni hoya che. vivRtADavi ... anyonI vivRta yoni hoya che eTale ke nAraka, ekendriya, deva, garbhaja tiryaMca ane manuSya sivAyanA saMmUrNima janmavALA evA beindriyAdi tiryo ane manuSyonI vivRta yoni hoya che. teone vistRta 1. kacha - . Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/33 - sthiti - teSAM vivRtA, atiprakAzatvAt / / __ atha kathaM yonilakSANAmazItizcaturuttarA pratijAti pratipAditA pravacane ? tad yathA- pRthivyaptejo-vAyUnAM pratyekaM sapta sapta yonilakSAH, pratyekavanaspatInAM daza, sAdhAraNAnAM caturdaza, dvi-tricaturindriyANAM pratyekaM dve ve lakSe, zeSatiryag-nAraka-devAnAM pratyekaM catasrazcatasro lakSAH, manuSyANAM caturdaza, iha tu nava yonayaH pratibaddhAH sUtre tadetadativiprakRSTamantarAlamupakSipati cetaH saMzayadolAyAmasmAkamato'trAbhidhIyatAM smaadhiH| ___ayamucyate - nava yonaya iti saGgrAhakametadAsAM parisaGkhyAnamavaseyam, vistaraH pratijAti vaktavyaH, pRthivIkAyasya 'yA'bhihitA yoniH 'saiva svajAtibhedApekSayA saptalakSaparimANA bhavati, zarkarAvAlukAdibhedA yAvatyo jAtayastAvo~dA yonayo'pi pRthivIkAyasyetyavagantavyam, na ca mUlayonimativartante tAH, kintu jAtibhedAd bhidyanta iti, ataH saGgrAhakam, evaM zeSANAmapi vAcyam svajAtibhedApekSametat primaannmiti||2/33|| - hemagirA - yoni hoya che kemake te yoni ati prakAzavALI = pragaTa che. - nava yonimAM 84 lAkha yoniono aMtarbhAva na prazna : kula 84 lAkha yoni dareka uttara jAtine AzrayI (maLAvIne) siddhAMtamAM kevI rIte kahevAyela che ? te A mujaba ke pRthvI, pANI, tejasa ane vAyunI darekanI 7-7 lAkha yoni, pratyeka vanaspatinI 10 lAkha, sAdhAraNa vanaspatinI 14 lAkha, beindriya, indriya ane caurindriya darekanI 2-2 lAkha, zeSa tiryaMca, nAraka ane deva darekanI 4-4 lAkha, manuSyanI 14 lAkha yoni (Ama 84 lAkha yoni zA mATe kahI che). kAraNa ahIM sUtramAM to 9 yonio sUtrita karAI che. te A ATaluM moTuM AMtaruM amArA cittane saMzaya rUpa hIMcakAmAM nAMkhI de che. ethI ahIM (A prazna vize) samAdhAna Apo. uttara : '9 yonio' e pramANenI A saMkhyA 84 lAkha yoniono saMgraha (= saMkSepa) karanArI jANavI. jyAre vistAra to dareka jAtine AzrayI kahevo, te A mujaba kahevo-pRthvIkAyanI je yoni (zItoSNa vagere 7) kahevAI che te ja svajAtinA bhedanI apekSAe 7 lAkhanA parimANavALI thAya che arthAt pRthvIkAyanI zarkarA, vAlukA vagere bhedavALI jeTalI jAtio che teTalA bhedovALI yonio paNa pRthvIkAyanI che ema jANavuM ane mULa A 7 yonine te (7 lAkha yonio) oLaMgatI nathI paraMtu jAtinA bhedathI te yonio bhedAya che. AthI 7 lAkha yonionI saMgraha karanArI (7) saMkhyA che. A pramANe zeSa (= apUkAyAdi sarva)nuM paNa svajAtinA bhedanI apekSAvALuM 2. jas - chuM. mAM. 2. sa va - uM. mAM. 3. vAti - . . Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- narAdhva-potAnAM narmadAra/ rUA. mAdhyam - ga{TyugAnAM manuSya-gau-mahiSyanAvizAzva-rASTra-mR1-ramara-vAhagvy-siNh-vyaaghrrbh-dviipi-shv-shRgaal-maarjraadiinaam / aNDajAnAM srp-godhaa-kRklaasgRhkokilikaa-mtsy-kuurm-nkr-shishumaaraadiinaam| - nathati che atrAha - uktaM trividhaM janma, tatra na saMvidmahe tasya trividhasyApi janmanaH ke svAmina iti, tadvibhAgapradarzanAyedamucyate - jarAyvaNDa-potajAnAM garbhaH (iti sUtram) / atrAyaM janiH pratyekamabhisambadhyate, jarAyujAnAM aNDajAnAM potajAnAmiti / jarAyuni jAyante sma jarAyujAH jarAyumadhyagatAH, jarAyuveSTitA ityrthH| jarAyujAnAM manuSya-go-mahiSyAdInAmiti sujJAnaM bhaassym| aNDe jAyante smANDajAH, teSAM aNDajAnAM sarpagodhAdInAmiti bhASyaM sukhaavbodhmev| aNDajajAtibhedapradarzanAyedaM bhaassym| sUtrArtha jarAyuja, aMDaja ane potajano garbha janma hoya che. ra/34 bhASyArtha ? jarAyuja evA manuSya, gAya, bheMsa, bakaraze, gheTo, azva, gadheDA, UMTa, haraNa, camarI gAya, bhUMDa, gavaya (= rojha = gAya jevuM prANI, tene jaMgalI gAya paNa kahevAya che) siMha, vAgha, rIMcha, dIpaDo, zvAna, ziyALa, bilADo Adino tathA aMDaja evA sApa, godhA (= caMdanagho), kRkalAsa (= kAcIMDo), gRha kokilikA (= garoLI), mAchaluM, kAcabo, magaramaccha, zizumAra (= eka jAtanuM jalajaMtu) Adino tathA - hemagirA - A (yathokta 7 lAkha vagere yonionuM) parimANa kahevuM. 2 /33 . 2/34 sUtranI avataraNikA : prazna : janmanA 3 prakAra kahevAyA paraMtu tyAM te traNe prakAranA paNa janmanA svAmIo koNa che? evuM ame samyapha rIte jANatA nathI. tethI te kaho.) uttara : te svAmInA vibhAgane jaNAvavA A (2/34 sUtra) kahevAya che 3 prakAranA garbha janma : garazvaU6-potAnAM ja.' A 2/34 sUtra che. ahIM sUtramAM rahela jani (= = = 'janma) zabdano saMbaMdha jarAyu" Adi pratyeka pada sAthe karAya che, te A mujaba che ke jarAyujono, aMDajono, potajono'. jarAyuja - jarAyune vize jeo jamyA hoya te jarAyuja, arthAt jarAyu (Jelly jevo cIkaNo pAradarzaka paDado = oLa)nI madhyamAM rahelA eTale ke jarAyuthI vIMTaLAyelA te jarAyuja kahevAya. jarAyuja evA manuSya, gAya, bheMsa AdinuM pratipAdaka 1. nanana svAmi - chuM.juo pariziSTa-2 TIppaNI - 15 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/34 mAdhyam :- kSaNa 2 nomapakSAnAM daMta-vApa-zu-i-na-pAsApati- - mayUra-maNDU-baka-balAkAdInAm / potajAnAM zallaka-hasti-zvAvillApaka (lAvaka ?) zaza- zArikA- nakula-mUSakAdInAm, pakSiNAM ca carmapakSANAM jalUkA-valguli-bhAraNDapakSivirAlAdInAM garbho janmeti // 2/34 // pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa-cASetyAdi prAyo gtaarthm| lomapradhAnAH pakSA yeSAM te lomapakSAH, apare lomapakSiNAmityadhIyante atra ca matvarthIyo'tidurlabhaH, syAd vA jJApakAdeH kathaJcit, athavA pakSiNa eva viziSyante, lomAnugatA lomapradhAnA vA pakSiNo lomapakSiNastatrAdyapakSizabdaH pakSisAmAnyamAvedayati, itarastu vyavacchidya vishesse'vsthaapytiiti|| bhASyArtha: romarAjInI pAMkhavALA haMsa, cAsa, popaTa, gIdha, bAja, kabutara, kAgaDo, mora, maDuM, bagalo, bataka Adi (aMDaja) pakSIno tathA potaja evA deDako, hAthI, zvAvidha = kUtarAthI vadha karAtuM prANI, lAvaka = baTe2 pakSI, sasalo, sArikA (= menA), noLIyo, udara vagereno temaja cAmaDAnI pAMkhavALA jalkA, valyuli, bhAraMDa, bilAva Adi potaja pakSIno garbhajanma hoya che arthAt garbhathI janme che. ra/34 - hemagirA - 'karAyunAnAM manuSya-no..' vagere bhASya sukara che. aMDaja-IMDAne viSe je jagyA hoya te aMDajo. te aMDaja evA sarpa, godhA (= caMdanagho) AdinuM pratipAdaka 'mAnAnAM...' vagere bhASya sukara ja che. A nAnAM... ityAdi bhASya aMDajonI jAtinA bhedane darzAvavA mATe che. Re nomapakSa padanI vicAraNA : loma (= ruvAMTA)nI pAMkhavALA pakSI evA haMsa, cAsa AdinuM pratipAdaka kSari a tomapakSaTM... ityAdi bhASya prAyaH spaSTArthavALuM che. loma (= ruvAMTA) pradhAna pAMkha che jeonI teo loma pAMkhavALA kahevAya. bhASyanA tomarakSAnI jagyAe bIjAo tomarpaNa evo pATha kahe che paNa ahIM (= A pAThamAM) mar[ pratyaya ati durlabha che athavA jJApakAdi thakI kathaMcit thaI zake athavA to pakSAnAM vizeSaNathI pakSIo ja vizeSita karAya che, ema jANavuM. te A mujaba ke loma anugata evA pakSI athavA loma pradhAna evA pakSI te loma pakSI "kSa ane stromapakSaUT' A be padomAM prathama padamAM rahela pakSI' zabda e pakSI sAmAnyane jaNAve che vaLI bIjA padamAM rahela pakSI zabda e loma pAMkha sivAyanA (cAmaDAnI pAMkhavALA) pakSIono vyavaccheda (= niSedha) karIne vizeSa tarIke ruvAMTAnI pAMkhavALAone sthApana kare che. 1. mA - pA2. jarmo janmati - 5 (1): rU. nanu gha - mu (, U) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram:- nora-vInAmupAta ra/rUA. bhASyam :- nArakANAM devAnAM copapAto janmeti // 2/35 // - nathati - potA eva jAtA iti potajAH = zuddhaprasavA = na jarAyvAdinA veSTitA itiyAvat / atra ca ' qfgyanta'' (TLanI sUtra 3/2/200) rUti varNanAt 'DuM', 3pa veMta chadravyutpattibhiityaa jarAyvaNDaja-potAnAM garbha' 2ityadhIyante sUtramAhitanaipuNyAstat sarvathA ta evA''vayanti sUriviracitanyAsamanyathAkartum, vayaM tu prakRtAnusaraNameva kurmH| potajAnAM zallakAdInAmityAdi bhASyamatisphuTatvAnna vivriyte| pakSiNAM ca crmpkssaannaamityaadi| atrApi pUrvavad vyAkhyA kAryA, shessmtispssttmev| garbho janmeti uktalakSaNameSAM prANinAmazeSANAM garbho janma bhvtiiti||2/34|| athedAnImupapAtajanmavibhaktaye sUtramAha - sUtrArtha ? nAraka ane devono upapAta janma hoya che.2/35A. bhASyArtha: nArakono tathA devatAono upayata janma hoya che. 2 /35 - hemagirA - ke potaja janmanI mImAMsA ra potaja -"pota" rUpe ja janmelA teo potajo arthAt teo zuddha prasavavALA hoya che arthAt jarAyu (= cIkaNA padArtha rUpa paDadA) vagerethI vIMTaLAyela nathI hotA. ahIM (potaja zabdamAM) pAnInA 3 joblapi TUrathajo evA 3/2/100 sUtrathI "nana' dhAtune ru' pratyaya thayo che. bIjAo to A '' zabdanI vyutpattinA bhayathI navvAna potAnAM jarma:' evuM sUtra kahe che. prApta thayelI nipuNatAvALA ! evA teo ja sUrijI dvArA viracita te racanAne badalavA mATe sarvathA samartha che. paNa ame (TIkAkAra) to prastuta sUtrane ja anusaranArA chIe. potaja evA deDakA AdinuM pratipAdaka tanAnAM...' ityAdi bhASya atyaMta spaSTa hovAthI tenuM vivaraNa karAyuM nathI. pakSanAM 2 varnAkSAnAM .....' ityAdi je bhASya che tenuM vivaraNa hamaNAM ja upara karyA pramANe samajI levuM arthAt pakSa omapakSAghA padanI vyAkhyAnI jema vyAkhyA karavI. zeSa bhAga atyaMta spaSTa ja che. je kaneti ..... A jarAyuja vagere badhAya prANIono pUrve kahevAyela svarUpavALo garbhajanma hoya che, ema jANavuM. 2/34 5 2/35 sUtranI avataraNikA : (pUrva sUtramAM garbhajanmanA svAmI kahevAyA.) have upapAta janmanA (svAmInA) vibhAjana mATe 2/35 sUtrane vAcakavaryazrI kahe che. 2. surata ti - mAM.. 2. garidhIyo - 5 (uM. va.) 3. zAvi - chuM. mAM.. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/36 sUtram :- zeSANAM sammUrcchanam // 2/36 // bhASyam :- jarAyvaNDa-potaja-nAraka-devebhyaH zeSANAM sammUchenaM jnm| - jUti - nAraka-devAnAm (ityAdi sUtram) / gatyapekSaH kramavyapadezaH, apare abhidadhate - abhyarhitatvAt 'alpActaratvAt '(pANinI 2/2/34) ca, yadAdAvAcAryeNa devA na nyastAstajjJApayati janmano duHkhahetutvaM tacca prakRSTaM kila nArakeSviti / teSAM nArakANAM devAnAM ca uktalakSaNa upapAto nama mavatigAra/rakA __ adhunA sammUrcchanajanmavibhaktukAma Aha - zeSANAM sammUrchanam (iti sUtram) jarAyvaNDa ... ityAdi bhASyam / uktavyatiriktAH zeSAH, ke punarabhihitA ? jarAyvaNDa-potaja-nAraka-devA ebhyaH zeSANAM jIvAnAM pRthivI-jalAnalAnilataru-dvi-tri-caturindriya- garbhavyutkrAnti (vyatirikta) paJcendriyatiryag-manuSyANAM sammUrcchanaM janmAbhihita sUtrArtha : zeSa jIvono samUrNana janma hoya che. ra/36 bhASyArtha ? jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka ane devothI anya zeSa jIvono saMmUzkena janma hoya che. - hemagirA 0 phaka kramamAM prathama narakane rAkhavAno hetu : nArI-revAnAM ... ityAdi 2/35 sUtra che. temAM nAraka ane devonA' e pramANe padonuM vidhAna 4 gationA kamanI apekSAe che. (4 gatimAM prathama naraka gati che mATe prathama narakane kahI.) bIjAo kahe che ke " deva' zabda pUjya temaja alpAkSarI hovAthI prathama deva' zabda mUkvo joIe arthAt "va - nArAbAjU' AvavuM joIe. jyAre vAcaka AcAryazrI vaDe deva' prathama nathI mUkAyo (paraMtu nAraka' zabda prathama mUkAyo che) te jJApana kare che ke janma duHkhano hetu che ane te duHkha kharekhara nArakomAM vadhAre paDatuM che. (mATe temanuM prathama grahaNa karyuM che.) te nArakono ane devono pUrve kahevAyela lakSaNavALo upapAta janma hoya che. 2/35II 2/36 sUtranI avataraNikA : (pUrva sUtramAM upapAta janmanA svAmI kahevAyA) have saMmUrchAima janmanuM vibhAjana karavAnI icchAvALA sUtrakArazrI saMmUrchAima janmanA svAmIne dekhADatAM (2/36) sUtrane kahe che. "zeSA samUInam' A 2/36 sUtra che. tenuM nArAyavaE... ityAdi bhASya che. pUrva sUtramAM kahevAyelA jIvothI anya bAkI rahelA jIvo zeSa tarIke grahaNa karavA. praznaH pUrva sUtramAM kyA jIvo kahevAyelA che ? uttara : jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka ane devI pUrva sUtramAM kahevAyA hatA, eothI Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- ubhayAvadhAraNaM cAtra bhvti| jarAyavAdInAmeva garbhaH, garbha eva 'jraayvaadiinaam| nArakadevAnAmevopapAtaH, upapAta eva nArakadevAnAm / zeSANAmeva sammUrcchanam, sammUrchanameva zevALA2/rUdA - sthiti - lakSaNaM bhvti| zeSagrahaNaM lAghavArthamAnantyakhyApanArthaM ca janmabhAjAM suurinnaa'kaari| athavA sAmarthyalabhyaM janma zeSANAmataH zeSamarthAd bhaviSyati tasmAdubhayorniyamapratipAdanAyedaM shessgrhnnmaashriiyte| yogatrayamapi caitajjanmavatAM janmasaGkaranivAraNArthamAcAryeNa prANAyIti, atastannivAraNArthaM parasparAvadhAraNadidarzayiSayA''khyAti - ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati 'jarAyvAdInAmeva garbhaH, garbha eva 'jarAyvAdInAm (iti bhASyam) jarAyvAdayo garbhazca etadubhayamasyAvadhAraNam = avacchedo bhvti| cazabda evazabdArthe, bhASyArtha : ahIM (= janmanA vibhAganA adhikAramAM) jarAyu Adi jIvo ane garbha Adi janmone vize baMnenuM ja avadhAraNa thAya che, te A mujaba ke jarAya Adine ja garbha janma hoya ane garbha janma ja jarAyu Adine hoya. nAraka-devone ja upapAta janma hoya ane upapAta janma ja nAraka-devone hoya. zeSa jIvone ja saMmUrchAima janma hoya che ane saMmUrNima janma ja zeSa jIvone hoya che. 2/3 dA - hemagirA - anya evA zeSa jIva pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspati, beindriya, teindriya, caurindriyano temaja garbhaja sivAyanA paMcendriya tiryaMca-manuSyono pUrvakathita lakSaNavALo samUrNana janma hoya che. vAcakazrIe "zeSa' padanuM grahaNa sUtranA lAghava' mATe tathA (saMmUrNima) janmavALA jIvonuM anaMtapaNuM jaNAvavA mATe karyuM che athavA bIjI rIte zeSa padanA grahaNanuM prayojana batAvatAM kahe che ke-) jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka ane deva sivAyanA je zeSa jIvo che te ja saMmUrNima che ane je saMmUrNima che te ja jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka, deva sivAyanA che ema ubhayanA niyamanuM pratipAdana karavA mATe A zeSa padanuM grahaNa karyuM che vAcakazrIe (garbhaja Adi traNe) janmavALAonA janmanA sAkarmanA nivAraNa mATe A (2/34, 35, 36) traNeya sUtra racyA che. AthI (= sUtra racanAne anusarI) te (janmavALAonA janmanA sAMkarya)nuM nivAraNa karavA mATe janma ane janmavALAonA paraspara avadhAraNane dekhADavAnI icchAthI 'kamAvathAra ...' ityAdi bhASyane kahe che. jarAyu Adi ane garbha e baMnenuM avadhAraNa = avaccheda (= niyamana) thAya che. bhASyagata ra" zabda 'va' zabdanA arthamAM che, eTale ke ubhaya avadhAraNa ja thAya che, bemAMthI koI 2. bApunAnAm - paI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/36 - Tlpati - ubhayAvadhAraNameva nAnyatarAvadhAraNamanavadhAraNaM vaa| prathamopanyAsena garbho'vadhAryate, jarAyvAdayo'navadhRtAste'nu pAzcAtyopanyAse'vacchidyante garbha eva jarAyavAdInAmiti / garbho jarAyvAdIn na jahAti, jarAyvAdayo'pi garbhaM na tyajantIti samudAyArthaH / evamitaratrApi yogadvaye vaacymvhitmaansen| kiM punaH kAraNaM yenAntarAle yonisUtramadhItaM, na janmasUtrAnantarameva janmavibhAgaH kuta iti ? ucyate - janmano yonezca yakattakadvA'ntaramityasyArthasya jJApanAya janmasUtrAnantarameva yonisUtropanyAsa rUti 2/rUdA atrAha - teSu janmasu yathoktayonInAM jIvAnAM kAni zarIrANi kiyanti vA kiMlakSaNAni vA bhavantIti? / atrocyate - (audaarik-vaikriyetyaadisuutrm|) - hemagirA - ekamAM ja avadhAraNa ke avadhAraNa nahi thAya. bhASyagata 'jarAyu Adine ja garbha janma hoya che' ema prathama avadhAraNanA upanyAsa vaDe 'garbha' janmanuM avadhAraNa (jarAyu AdimAM) karAya che. tyAra pachI nahi avadhAraNa karAyelA evA je "nA" Adi jIvo che teonuM avadhAraNa garbhamAM "garbhajanma ja jarAya Adino hoya che' ema pachInA avadhAraNa upanyAsa dvArA karAya che, ubhaya avadhAraNano samudAyAthe A rIte che - garbha janma jarAyu Adi jIvone choDato nathI tathA jarAyu Adi jIvo paNa garbhajanmane choDatAM nathI. A ja paddhatithI bIjA paNa be 2/35 ane 2/36 sUtramAM tenA arthane manamAM dhAraNa karavA pUrvaka ubhaya taraphI avadhAraNa kahevuM arthAt deva-nArakane upapAta janma ja hoya, upapAta janma deva-nArakane ja hoya. (sU. 3/35) jarAyu Adi tathA deva-nAraka sivAyanA zeSa jIvo saMmUrNima zeSa jIvo ja hoya (sU. 3/36) phaka sUtra racanAmAM akramanuM prayojana phaka prazna : zuM kAraNa hatuM ke jethI adhavacce yoni saMbaMdhI (2/33muM) sUtra kahevAyuM? paNa janma sUtra (2/32muM) kahyA bAda tarata ja janma-vibhAgane darzAvanArA (2/34, 35, 36) sUtro zAthI na kahevAyA? uttaraH 'janmanuM ane yoninuM aMtara yatkiMcit che" arthAt khAsa kAMI nathI. e arthano bodha karAvavA mATe janma-sUtra bAda tarata ja yoni-sUtrane mUkavAmAM AvyuM che. 2/36 2/37 sUtranI avataraNikA : prazna : te nirdiSTa janmone vize yathokta yonivALA jIvone kyA, keTalA ane kyA lakSaNavALA zarIro hoya che? uttaraH ahIM (= praznane vize) uttara rUpe 2/37 sUtra kahevAya che. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- *audArika-vaikriyAhAraka-taijasa-kArmaNAni zarIrANi // 2/37 // __ bhASyam :- audArika, vaikriyaM, AhArakaM, taijasaM, kArmaNamityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti // 2/37 // - sthApti - atra kecit sUtrAvayavamavacchidya zarIrANIti pRthak sUtraM kalpayanti adhikArArtham, atibahuvAcyametaccharIraprakaraNamato'dhikAra iti| atrocyate - gauravamAtramapAsyaivamavacchindAnaiH sUtramanyanna kiJcidAptaM syAt, sUtraparyante hi vartamAnaM zarIragrahaNaM nAdhikriyate pRthagupanyastamAdAvadhikArAya jAyata iti kA'tra yuktistairAzrayaNIyA shrnnaayeti| audArikaM, vaikriyamityAdi bhASyam / tatrodAraM bRhadasAraM yad dravyaM tnnirvRttmaudaarikmsaarsUtrArtha audArika, vaikiya, AhAraka, tejasa ane kAmaNa e zarIro che. 2/3 bhASyArtha : audyArika, vaikiya, AhAraka, tejasa ane kAmaNa A pramANe A pAMca zarIra saMsArI jIvonA hoya che. 2/37mAM - hemagirA maulArivA-vari ... ityAdi 2/37 sUtra che. have tenuM vivecana kare che. zaMkAH A zarIra prakaraNamAM ghaNuM badhuM kahevA yogya che AthI zarIrano adhikAra ahIM prAraMbha thAya che. ane AthI ja ahIM keTalAka sUtranA zarIra evA avayavane alaga karIne zarIranA adhikAranI zarUAta mATe alaga sUtra tarIke kahyuM che te zuM yogya che ? samAdhAnaH e pramANe sUtrane khaMDita karanArAoe (alaga sUtra racIne) mAtra gauravane (= sUtra saMkhyAnI AdhikyatAne choDIne bIjuM kAMI karyuM nathI! kemake - "sUtranA cheDe rahela zarIra padanuM grahaNa adhikAra (viSaya) rUpe nahIM karI zakAya paNa pRthak rIte sUtramAM mUkela zarIra' pada ja adhikAra mATe thAya che." ema kahevAmAM ahIM kaI yukti che ke jeno Azraya teo zaraNa mATe kare ? arthAt evI koI yukti ja nathI ke je yukita temanA zaraNa (ISTa siddhi) mATe bane. AthI zarIra' evuM alaga sUtra karavAnI jarUra nathI A ja sUtramAM rahelA zararA"i padano adhikAra AgaLanA sUtramAM cAlaze. : zarIranA pAMca prakAra : gauvara, vaizviya ... - tyAM (= pAMca zarIramAM) 1. audArika zarIra : udAra eTale skUla (= moTuM = vizALa) ane asAra evuM je dravya, te dravyathI baneluM audArika 2. cAra tatro mu. (. ti.) *juo pariziSTa-2 TIppaNI - 16, 17 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/37 - gandhatti * sthuuldrvyvrgnnaa'smaarbdhmaudaarikpraayogypudglgrhnnkaarnnpudglvipaakyaudaarikshriirnaamkrmodynisspnnm| evamitarazarIreSvapi vaikriyAdizabdaprakSepAdeSa daNDako vAcyaH / vikriyA vikAro bahurUpatA'nekakaraNaM tayA nirvRttamanekAdbhutAzrayaM vividhaguNarddhisamprayuktapudgalavargaNAprArabdhaM vaikriyam / zubhatara-zuklavizuddhadravyavargaNAprArabdhaM prativiziSTaprayojanAyAhriyate'ntarmuhUrtasthityAhArakam, 'kRtyalyuTo' bahulaM' vcnaat| teja ityagniH, tejoguNopetadravyavargaNAsamArabdhaM tejovikArasteja eva vA taijasamuSNaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvanaM tadeva yadottaraguNapratyayA labdhirutpannA bhavati tadA paraM prati dAhAya visRjati roSaviSAdhmAtamAnaso gozAlAdivat, prasannastu zItatejasA'nugRhNAti / yasya punaruttaraguNalabdhi- hemagirA * zarIra kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke asAra ane sthUla evA pudgala dravyanI vargaNAthI baneluM audArika zarIra kahevAya che. audArika zarIrane prAyogya evA pudgalone grahaNa karavAmAM kAraNabhUta evA pudgala vipAkI audArika zarIra nAmakarmanA udayathI baneluM A audArika zarIra hoya che. evI rIte itara (vaikriya Adi)zarIromAM paNa audArikanA badale vaikriya vagere zabdono prayoga karIne A ThaMDaka pATha kahevo. 2. vaikiya zarIra : vikriyA eTale vikAra arthAt bahurUpatA (= judA judA ghaNAM rUpa karavA) athavA aneka karaNa (= eka sarakhA ghaNAM rUpa karavA) te vikriyA AdithI baneluM vaikriya zarIra kahevAya che. aneka adbhuta upalabdhi (rUpa, labdhi vagere)nA AzrayavALuM tathA vividha guNa RddhithI yukta evI pudgala vargaNA vaDe niSpanna A vaikriya deha hoya che. 3. AhAraka zarIra : amuka vizeSa prayojana mATe je grahaNa karAya te AhAraka zarIra kahevAya che. A AhAraka zarIra vadhu zubha, zukla (-zveta) ane vizudra dravya vargaNAthI baneluM che ane aMtarmuhUrtanI sthitivALuM che. 'kRtyalyuTo bahula' pANinI-3/3/113 sUtrathI 'kRtya' pratyaya e nirdiSTa artha sivAya bIjA arthamAM paNa Avato hovAthI yayota vyutpatti karI che. 4. taijasa zarIra : teja eTale agni. tejoguNathI yukta evI dravyavargaNAthI (= taijasa vargaNAthI) baneluM arthAt tejano vikAra athavA teja rUpa ja tejasa zarIra kahevAya che. te taijasa zarIra uSNa guNavALuM che tathA zrApa ane anugraha karavAnA sAmarthyane pedA karanAra che. jyAre jIvane tapa vagere uttaraguNanA nimittavALI (tejolezyA) labdhi utpanna thAya che tyAre roSa rUpI viSathI vyApta cittavALo sAdhaka gozAlAdinI jema sAmevALI vyaktine saLagAvI devA, anya vyakti upara te ja taijasa zarIra (= tejolezyA) pheMke che, vaLI prasanna thayela sAdhaka to (te vyakti para) zItalezyA dvArA anugraha kare che (vIra prabhue jema karuNAthI gozAlA para anugraha 1. degNAprArabdhaM rA. / 2. kRllyuTo bahulavacanAt - mu, asmAbhistu mudritavyAkaraNapustaka prAptapATho gRhitaH / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/37 - atti - karmabhyo'nyad, yadi ca tanna syAt kuNDabhedAd badarANAmivetastataH patanaM syAt karmaNAmaniSTaM caitat, tasmAd yadeSAmAzrayakAraNaM tat kArmaNaM shriirmiti| utpattikAraNabhedAcca pRthak karmabhyaH kArmaNam, bandhananAmakarmapratyayaM pradveSAdinimittaM ca karmotpadyata ityAptopadezaH, zarIrANAM tu svazarIranAmakarmodayAdutpattirato'nyatvam, pAkabhedAccAnyat jJAnAvaraNAdi karma pacyamAnaM mUDhatAdyutpAdayati, kArmaNazarIrakAraNapAkastu kArmaNameva zarIramArabhate tasmAdanyat, 'pUrvottarakAlaM bandhAvinivRtte (bandhavinivRtte ?) zcAnyatvaM moha-jJAnAvaraNAdivat, anivRtti (nivRtti ?) sthAne hi vinivartate bandhaH kArmaNasya, 'karmaNastu saha tena pUrvamuttaratra ca - hemagirA - (nAmakarma) paNa jJAnAvaraNIya Adi karmothI anya che. (tethI jema kuMDa ane boramAM AdhAraAdheyabhAvanI apekSAe bheda che tema kAmaNa zarIra (nAmakarma) ane jJAnAvaraNIyAdi karmo vacce AdhAra-AdheyabhAvanI apekSAe bheda che.) ane jo te kAmaNa zarIra (nAmakarma) karmothI anya na hoya to jema AdhAra rUpa kuMDanA nAza thavAthI boranuM ahIMthI tyAM paDavAnuM thAya tema karmonuM AmathI tema paDavAnuM thAya ane A aniSTa che tethI e kahevuM ja paDe ke je A jJAnAvaraNIyAdi karmonuM Azraya rUpa je kAraNa che te (tenAthI bhinna) kArmaNa zarIra (nAmakarma) ja che. (jJAnAvaraNAdi karma ja kArpaNa zarIra nAmakarma nathI.) (2) baMdhanA kAraNamAM taphAvata - utpatti (= baMdha)nA kAraNamAM bheda hovAthI kArpaNa zarIra (nAmakarma) jJAnAvaraNIyAdi karmothI bhinna che te A rIte ke - jJAnAvaraNAdi karmonI utpatti (= baMdha) baMdhananAmakarmanA nimitte tathA rAgadveSAdinA nimitte thAya che, ema Ayono upadeza che. jyAre te kArmaNa vagere zarIronI utpatti potapotAnA zarIra nAmakarmanA udayathI thAya che arthAt kAmaNa zarIranA nAmakarma rUpe vivakSita kArmaNa zarIranI utpatti (= baMdha) kArmaNa zarIra nAma karmanA udayathI thAya che. AthI kArmaNa zarIra (nAmakarma) e jJAnAvaraNIyAdi karmothI anya che. (3) vipAkamAM taphAvata - pAka (= vipAka) bhedanI apekSAe baMne anya che, te A rIte ke - vipAka pAmela jJAnAvaraNAdi karma jIvamAM mUDhatA vagerene utpAdana kare che, jyAre kAmaNa zarIranA kAraNa svarUpa kArmaNa zarIra nAmakarmano vipAka to kArmaNa zarIrano ja AraMbha kare che. tethI jJAnAvaraNIyAdi karmothI kArpaNa zarIra nAmakarma anya che. (4) baMdha vicchedamAM taphAvata - pUrva-uttarakALe (= AgaLa-pAchaLa) thanArA baMdhavicchedanI apekSAe jJAnAvaraNIyAdi kamathI kArmaNa zarIra nAmakarma bhinna che. jemake jJAnAvaraNIya Adi karmano ane mohanIya Adi karmano baMdhaviccheda kALa judo hovAthI baMne judA che (eka nathI). 2. pUrvottarAvasthA" (.)2. Trg - 5 (aaN. ) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/37 gandhahasti karmabhyo'nyad, yadi ca tanna syAt kuNDabhedAd badarANAmivetastataH patanaM syAt karmaNAmaniSTaM caitat, tasmAd yadeSAmAzrayakAraNaM tat kArmaNaM shriirmiti| utpattikAraNabhedAcca pRthak karmabhyaH kArmaNam, bandhananAmakarmapratyayaM pradveSAdinimittaM ca karmotpadyata ityAptopadezaH, zarIrANAM tu svazarIranAmakarmodayAdutpattirato'nyatvam, pAkabhedAccAnyat jJAnAvaraNAdi karma pacyamAnaM mUDhatAdyutpAdayati, kArmaNazarIrakAraNapAkastu kArmaNameva zarIramArabhate tasmAdanyat, 'pUrvottarakAlaM bandhAvinivRtte (bandhavinivRtte ?) zcAnyatvaM moha-jJAnAvaraNAdivat, anivRtti (nivRtti ?) sthAne hi vinivartate bandhaH kArmaNasya, karmaNastu saha tena pUrvamuttaratra ca - hemagirA - (nAmakarma) paNa jJAnAvaraNIya Adi karmothI anya che. (tethI jema kuMDa ane boramAM AdhAraAdheyabhAvanI apekSAe bheda che tema kAmaNa zarIra (nAmakarma) ane jJAnAvaraNIyAdi karmo vacce AdhAra-AdheyabhAvanI apekSAe bheda che.) ane jo te kAmaNa zarIra (nAmakarma) karmothI anya na hoya to jema AdhAra rU5 kuMDanA nAza thavAthI boranuM ahIMthI tyAM paDavAnuM thAya tema karmonuM AmathI tema paDavAnuM thAya ane A aniSTa che tethI e kahevuM ja paDe ke je A jJAnAvaraNIyAdi karmonuM Azraya rUpa je kAraNa che te tenAthI bhinna) kArmaNa zarIra (nAmakarma) ja che. (jJAnAvaraNAdi karma ja kAmaNa zarIra nAmakarma nathI.) (2) baMdhanA kAraNamAM taphAvata - utpatti (= baMdha)nA kAraNamAM bheda hovAthI kArpaNa zarIra (nAmakarma) jJAnAvaraNIyAdi karmothI bhinna che te A rIte ke - jJAnAvaraNAdi karmonI utpatti (= baMdha) baMdhananAmakarmanA nimitte tathA rAgadveSAdinA nimitte thAya che, ema Amono upadeza che. jyAre te kArpaNa vagere zarIronI utpatti potapotAnA zarIra nAmakarmanA udayathI thAya che arthAt kAmaNa zarIranA nAmakarma rUpe vivakSita kArmaNa zarIranI utpatti (= baMdha) kAmaNa zarIra nAma karmanA udayathI thAya che. AthI kArpaNa zarIra (nAmakarma) e jJAnAvaraNIyAdi karmothI anya che. (3) vipAkamAM taphAvata - pAka (= vipAka) bhedanI apekSAe baMne anya che, te A rIte ke - vipAka pAmela jJAnAvaraNAdi karma jIvamAM mUDhatA vagerene utpAdana kare che, jyAre kArpaNa zarIranA kAraNa svarUpa kAmaNa zarIra nAmakarmano vipAka to kArmaNa zarIrano ja AraMbha kare che. tethI jJAnAvaraNIyAdi karmothI kArpaNa zarIra nAmakarma anya che. (4) baMdha vicchedamAM taphAvata - pUrva-uttarakALe ( AgaLa-pAchaLa) thanArA baMdhavicchedanI apekSAe jJAnAvaraNIyAdi karmothI kAmaNa zarIra nAmakarma bhinna che. jemake jJAnAvaraNIya Adi karmano ane mohanIya Adi karmano baMdhaviccheda kALa judo hovAthI baMne judA che (eka nathI). 1. pUrvottaranavA (.) 2. Tfvg - (uM. vAM)T Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthati yathApUrvaM mohakSayaH pazcAjjJAnAvaraNakSaya iti| tadetat sarvamupapattijAlamanaikAntikam, abhinnakarmasvapi darzanAt / anyacca jJAnAvaraNAdikarmASTakAt pRthak kalpyamAne kArmaNe navamakarmaprasaGgaH, kArya-kAraNavAdAbhyupagame vA karma-kArmaNayoH syAt anyatvaM syAt ananyatvamabhyupeyamanyathA vA ta eva dIrghAyuSo'vagacchanti ye'trAnyatvamekAntenAbhinivizanta iti| vayaM tu brUmaH- karmabhirniSpannaM karmasu bhavaM karmasu jAtaM karmaiva vA kArmaNamiti na kazcid doSaH prkriyaayaamaahitnaipunnsyeti|| * hemagirA tema kAmaNa zarIra nAmakarmano baMdhavicchedano kALa ane jJAnAvaraNIyAdi karmonA baMdhavicchedano kALa paNa judo judo hovAthI te baMne paNa bhinna ja che. te A pramANe ke - kArmaNa zarIra nAmakarmano baMdha viccheda nivRtti (8mAnA 6ThThA bhAge) guNaThANAmAM thaI jAya che. jyAre jJAnAvaraNAdi karmono baMdhaviccheda to tenI (= kAmaNa zarIra nAmakarmanI) sAthe, tenI pUrve ane tenI pAchaLa (paNa) thAya che. jema pUrve navamAM guNaThANe mohanIya karmanA baMdhano kSaya (= nAza) thAya pazcAt 10mAM guNaThANe jJAnAvaraNIya karmanA baMdhano kSaya (= nAza) thAya che. (mATe te baMne bhinna che) phoka karmathI kArpaNa zarIra kathaMcit bhinna - uttarapakSa : uttarapakSaH karma ane kAzmaNa zarIra nAmakarma rUpa kAmaNa zarIrane ekAMte bhinna jaNAvatI evI upara jaNAvela sarva (4) yukitaono samUha anekAMtika (vyabhicArI) che kAraNake A sarve yuktio jJAnAvaraNa Adi 8 karmanA samudAyabhUta karma ane kAzmaNa zarIranA abhinna pakSa vize paNa ghaTI jAya che ane tethI 8 karmanA samudAyabhUta karma ane kAzmaNa zarIra vacce abheda siddha thAya che ane kAzmaNa zarIra ane kArmaNa zarIra nAmakarma vacce bheda siddha thAya che. vaLI bIjuM e ke kAmaNa zarIrane jo jJAnAvaraNIya Adi 8 kamoMthI bhinna (kArpaNa zarIra nAmakarma rUpe) mAnavAmAM Ave to kArmaNa zarIra nAmanA navamA karmano prasaMga Ave athavA to jo jJAnAvaraNIya vagere 8 karmane kArya ane 8 karmanA samudAyabhUta evuM kAmaNa zarIra e kAraNa ema kArya-kAraNavAda svIkAravo hoya to paNa kathaMcit bheda ane kathaMcit abheda mAnavo joIe (jema vRkSa ane bIjamAM mAnIe tema), anyathA (=jo AvuM paNa na hoya to) jeo ahIM anyatva pakSe ekAMta vaDe abhiniveza (= kadAgraha) kare che te dIrdhAyuSIo ! ja AnuM rahasya jANe. vaLI ame (= TIkAkAra) to ema kahIe chIe ke 'karmothI baneluM, karmone vize raheluM, karmone vize janmeluM athavA karma e ja (jJAnAvaraNAdi karmonA samudAyabhUta) kArmaNa zarIra che.' e pramANe kahevAmAM vyutpatti prakriyA vize prApta nipuNatAvALA vidvAnone kAI doSa nathI. 2. nivRtta - . mAM. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/37 gandhahasti athaiSAmaudArikAdInAM kiM sarvapudgaladravyANyeva grahaNaprAyogyAni, Ahosvit kAnicideveti? ucyate - na khalu sarvANi, kintu dravyavargaNAprarUpaNakrameNa kAnicideva yogyAni bhavanti, tadyathAparamANUnAmekA vargaNA = vargo = rAziriti pryaayaaH| dvipradezAnAmapi skandhAnAmekA vargaNA, evamekaikaparamANuvRddhyA saGkhyeyapradezaskandhAnAM saGkhyeyavargaNAH, asaGkhyeyapradezaskandhAnAmasaGkhyeyAH, tato'nantapradezaskandhAnAmanantA vargaNAH, svalpapudgalaprayogatvAdayogyAH samullaGghya anantA evaudArikazarIrayogyA vargaNA bhavanti, punastasyaivAgrahaNayogyAstato'nantAH atibahupudgalAtmakatvAt, evamekaikapudgalaprakSepaparivRddhyA vaikriyAhAraka-taijasa-bhASAprANApAna-manaH-kArmaNAnAmekaikasyAyogyA yogyA ayogyAzceti dravyavargaNAtrayamAbhAvanIyam, AdyA ca alpatvAdayogyA, antyA tu bahutvAt, madhyamA punastadanurUpatvAd yogyeti sarvatra vaasnaa''dheyaa| - hemagirA - ra dravya vargaNAnI vicAraNA kara - praznaH zuM badhA ja pugala dravyo A audArikAdi zarIronA grahaNane yogya hoya che? ke keTalAka ja grahaNane yogya hoya che ? uttaraH kharekhara sarve pudgalo grahaNa yogya nathI hotA paraMtu dravyavargaNAnI prarUpaNAnA krame keTalAka ja grahaNa karavAne yogya hoya che. te vargaNA kama A mujaba che... paramANuonI eka vargaNA che. vargaNA = varga = rAzi A badhA paryAyavAcI zabdo che. pachI e pradezavALA skaMdhonI paNa eka vargaNA, A pramANe eka-eka paramANunI vRddhi karatAM saMkhyaya pradezavALA skaMdhonI saMkhyaya vargaNA thAya, asaMkhyaya pradezavALA skaMdhonI asaMkhyaya vargaNA thAya, tyArabAda anaMta pradezavALA skaMdhonI anaMtavargaNA thAya. A vargaNAo atyaMta alpa 5gala rUpa hovAthI audArikAdi zarIra mATe ayogya gaNAya che. teone oLaMgyA pachI bIjI anaMtI ja vargaNAo audArika zarIrane yogya hoya che pharI tyAra pachI AvatI anaMtI vargaNAo atyaMta ghaNAM yugala svarUpa hovAthI te ja audArika zarIranA grahaNa mATe ayogya hoya che. A pramANe eka-eka pulanA prakSepa vadhavAthI vaikiya, AhAraka, tejasa, bhASA, zvAsocchavAsa, mana ane kAzmaNane vize kramazaH eka-ekanI ayogya, yogya ane ayogya ema 3 dravya vargaNA vicAravA yogya che. prathama anaMta vargaNA alpa pudgalavALI hovAthI ayogya che, ane chellI anaMta vargaNA ati ghaNAM pulavALI hovAthI ayogya che. jyAre madhyama anaMta vargaNAo te (vaikiya zarIra)ne anurUpa hovAthI yogya che. A pramANe sarvatra (bIjA AhArakAdimAM) bhAvanA karI levI. ahIM 2. khyattarapUrve- 2.2. putraprayAtvi60 - 6 (uM. mAM.) 3. samudhdhA : mu. (rU. 7.) 4. madhyamAM ta' - mu. prA. (uM.) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 211 - asthati - bhASA-prANApAna-manograhaNamatrAprastutamapi kArmaNazarIrayogyavargaNApradarzanArthamadhyavasAtavyam / evaM tAvat prativiziSTapudgaladravyanirmApitAnyaudArikAdIni nizcitam / / athedAnImidaM bhASyamanusriyate-ityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti, evametAni paJcaivAnyUnAnadhikAni zarIrANIti, zIryanta iti zarIrANIti jIryamANatvAccayApacayavattvAcca vizarArutAbhAjyetAni gaticatuSTayavartinAmeva prANinAM yathA sambhavanti, na siddhAnAmiti sAmarthyAd vyudaasH| nirmAtasya saMjJinaH saMjJetyato na laghvapi zarIragrahaNamAdAvupanyastaM vizarArutvA - hemagirA - (= prastuta zarIra saMbaMdhI vicAramAM ya) aprastuta paNa bhASA, zvAsozvAsa ane mananuM grahaNa kArmaNa zarIrane yogya vargaNAne darzAvavA mATe (= samajAvavA mATe) che. A pramANe "audArikAdi zarIro e amuka cokkasa prakAranA pudgala dravyothI nirmANa karAyelA che' e prathama nizcita thayuM. phara zarIra jaDane ane siddhone na hoya ! atyAre phuni ... ityAdi A bhASya kahevAya che - A pramANe A pAMca zarIro saMsArI jIvone hoya che. A pramANe A pAMca ja zarIro che, dhUna ke adhika nahi. 'zIrNa (= na) thAya te zarIra' e pramANenI vyutpatti mujaba jIrNa-zIrNa thavAnA svabhAvavALA hovAthI tathA caya ane apacaya (= vadhavA ane ghaTavA)nA svabhAvavALA hovAthI vizarArutAvALA (= vinAzane pAmanArA) evA A zarIro yathAsaMbhava 4 gatimAM vartatA prANIone ja saMbhave che, siddhanA jIvone nahi. A pramANe sAmarthyathI (= arthapattithI) siddhone vize A zarIrono niSedha karAyo. sUtra racanAnuM rahasya batAvatAM TIkAkArazrI kahe che - (TIkAnI A paMktine praznottarIthI samajIe.) praznaH sUtramAM nirdiSTa alpAkSarI paNa zarIrAji" pada vAcakazrIe prathama kema mUkyuM nahi? uttara : jaNAyelA saMzInI saMjJA hoya (dArika vagere saMjJI che. temanI 'zarIra' evI saMjJA che, mATe jemanI saMjJA kahevAya che e saMjJI pahelAM jaNAyelo hovo joIe). AthI zarIrA"i zabda alpAkSarI chatAM pahelAM na mUkatAM chelle mUkyuM che. dara zarIra" padanA upanyAsano hetu : prazna : "zarIra' zaphabda karatAM alpAkSarI kAya' zabda che (A pada mUkavAthI sUtramAM lAghava thAta) chatAM paNa zA mATe kAya zabdanuM grahaNa karAyuM nahi? uttara : vizarAru (= vinaSTa thavAnA svabhAvavALA) hovAthI dArika vagere "zarIro' 2. IStadeg - . Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gandhahasti sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/37 ccharIrANi ityanvarthasaMjJAsiddhyarthaM na kAyagrahaNamAzritaM laghIyo'pi / AdAvaudArikaM sthUlAlpapradezabahusvAmitvAt, tato vaikriyaM pUrvasvAmisAdharmyAt, tatopyAhArakaM labdhisAdharmyAt, tatastaijasaM sUkSmAsaGkhyeya(anaMta)skandhAtmakatvAt tataH kArmaNaM sarvakAraNAzrayasUkSmAnantapradezatvAditi // 2/37 // nyAyAd vacanAcca / atrAha - kathaM punarayaM vizeSo nizcIyate audArikAdInAmiti ? ucyate vacanaM tvidaM yathAkramaM teSAM pUrvasmAt (paraM paraM sUkSmam iti sUtram) / - hemagirA - 212 cAya 3h:, kahevAya che. e pramANenI anvartha saMjJAnI (= yathArtha nAmanI) siddhi mATe atyaMta nAno evo paNa 'kAya' zabda na mUkatAM 'zarIra' zabda mUkyo che. (vaLI 'kAya' zabda to 'samUha' vagere arthano ya vAcaka che.) * audArikAdi zarIronA saMkhyA kramanuM rahasya sUtramAM audArikAdi padanA kramano Azaya A mujaba che- sthUla ane alpa pradezavALuM tathA ghaNAM (= sarvAdhika) svAmIvALuM hovAthI auThArika zarIrane prathama batAvyuM che tyAra bAda vaikriyane mUkyuM che. kAraNake pUrvanI (audArikanI) sAthe svAmInuM sAdharmDa che arthAt pUrvanA svAmI evA tiryaMca ane manuSyo ja vaikriya labdhinI apekSAe vaikriya zarIranA paNa svAmI che. Ama banne zarIranA svAmI labdhivALA tiryaMca ane manuSya thavAthI svAmInuM sAdharmDa AvyuM. AnA pachI 'AhAraka' zarIrane mUkyuM che kAraNake labdhine AzrayIne (vaikriya ane AhArakamAM) sAmyatA che (vaikriya zarIra jema labdhine AzrayI utpanna thAya che tema AhAraka zarIra paNa labdhi Azrita ja che). AnA pachI taijasa zarIrane mUkyuM che kAraNake te AhAraka karatAM sUkSma ane anaMta skaMdharUpa che. (anaMta paramANuvALA skaMdha-pradezanI apekSAe audArikathI mAMDI AhAraka sudhInA zarIro uttarottara asaMkhyaguNA skaMdhavALA hoya che. jyAre taijasa ane kArmaNa anaMtaguNA hoya che. tethI TIkAmAM je 'anaMta skaMdhAtmaka' taijasa zarIra kahyuM teno bhAvArtha 'pUrva zarIro karatAM anaMta guNA = anaMta paramANuvALA anaMta skaMdha rUpa pradezAtmaka' evo karavo.) tyAra pachI kArmaNa zarIrano nirdeza che, kAraNake te sarva zarIronuM kAraNa, sarva zarIrono Azraya, atyaMta sUkSma ane (pUrva zarIra karatAM) anaMta prAdezika che. 2/37 / / 2/38 sUtranI avataraNikA : prazna H kaI rIte audvArikAdi zarIronI (upara kahela A audArikathI vaikriya sUkSma che, Ama AgaLa AgaLanA zarIro sUkSma che, evI) A vizeSatAo nizcita karI zakAya ? uttara H nyAya (= tarka)thI tathA vacana (= sUtra)thI A nizcaya thAya che. nyAya (pUrve vargaNAnuM svarUpa batAvatAM) kahevAI gayo che. vacana A pramANe ke te audArikAdi zarIromAM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - *pa para sUkSyam /38aaaa bhASyam :- teSAmaudArikAdInAM zarIrANAM paraM paraM sUkSma veditvym| - sthiti * teSAmityanena bhASyakAraH sUtrasambandhamAvedayati - teSAm, = anantarasUtropadiSTAnAmodArikAdInAM zarIrANAM paraM paraM sUkSma veditvym| nititvAdAdi zabdaprayogaH, audArikAdInAmanyArthavAcitvamapi sambhavatIti, ato vizeSaNaM zarIrANAmiti / vizaraNazIlatvAccharIrANi / paraM paramiti vIpsayA vyAptiM darzayati, pUrvaM pUrvamapekSya audArikAdInAM paraM paraM sUkSma, sUkSmaguNaM dravyaM, sUkSma tad yatrAsti tat sUkSmam, arzaAdipAThAccharIram, ato'yamarthaH - sUkSmapariNAmapariNatapudgaladravyArabdhaM veditavyam = avaseyam / etena pramANAdhikyakRtaM nodyamapAsta bhavati, sUkSmatvAdeva ca prAyo sUtrArtha audArikAdi zarIramAM pUrva pUrva zarIranI apekSAe uttarottara zarIra sUma hoya che..2/38. bhASyArtha: te (pUrvokta) audyArikAdi zarIramAM pUrvapUrva zarIranI apekSAe uttarottara (=pachI pachInuM) zarIra sUkSma jANavuM. - hemagirA yathAkrame pUrvanA zarIrothI "pachI pachInA zarIro sUkSma che.'' A vAtane kahenAra (vaM paraM sUkSmad A 2/38 sUtra che.) enA bhASyanI paMktino artha karAya che - 'teSa' evA A padathI bhASyakAra pUrvanA sUtranI sAthe prastuta sUtranA saMbaMdhane jaNAve che. te pUrva sUtramAM sUcita audArikAdi zarIromAM pUrva pUrva karatAM uttarottara zarIra sUkSma-sUkSma jANavA. vaikiyAdi zarIro pUrve 3/37 sUtramAM jaNAyelA hovAthI sAkSAt na kahetAM teo mATe bhASyamAM 'mAra' zabdano prayoga karyo che. tathA mAtra "audArikAdi pada lakhe to temAM anya artha (baMdhana, saMghAtana Adi)nuM paNa kathana saMbhave che. AthI tenI bAdabAkI karavA mATe bhASyamAM "rA' evuM vizeSaNa mUkyuM che. vinAza thavAnA svabhAvavALA hovAthI (audArikAdine) zarIro kahevAya che. audyArika vagere zarIramAM uttarottara sUkSmatA : paraMpara' ema vIsA dvArA vyAptine darzAve che. te A mujaba che - audArikAdimAM 'pUrva pUrva zarIranI apekSAe pachI pachInuM zarIra sUkSma jANavuM.' (sUkSma zabdanI vyAkhyA ane sUkSmathI zuM grahaNa karavuM te TIkAkArazrI darzAve che. *) sUkSmaguNavALuM dravya te ahIM sUkSma 2. TmapurA - mu. (ja. paM.) 2. pramAdhid - . (.) * "teSa paraM pAM sUkSma''u2/38 rUti graM tisUtra proti bham II 28 ti sUtra sUtrapa4 prAnAto che juo 5riziSTa-4 TIpaNI-1 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/38 - nyakti - vaikriyAdicatuSkasya drshnmnuppnnm| iha pariNativizeSamaGgIkRtya pudgalAH kecidatisthUlatayA vartante'lpe'pi santo 'bheNDakASThAdiSu, kecinnicitatarapariNAmabhAjo'tibhUyAMso'pi sUkSmAvasthAmAsAdayanti karidazanAdiSu, prasiddhaM caitat prAyastulAmAropite bheNDa-dantakhaNDe pramANataH sadRze parimANatAmativiprakRSTAM dhiyamAdhatte iti| tadetat parizithilAM pariNatimanapekSya nicitatarAM ca pudgalAnAmanyathA lAghavaM gauravaM vA pratipattumazakya tulyapramANatve sati, ataH pUrvapUrvamuttarottarApekSayA zarIraM paristhUra - hemagirA - tarIke vivakSita che. ahIM arza Adi gaNapAThathI "te sUkSmaguNa jemAM che te sUkSma' ema 'jha' pratyaya "tupa' arthamAM lAgyo che. ahIM sUkSma guNavALA dravya tarIke zarIranuM grahaNa karavuM. AthI artha A pramANe karavo - sUkSma pariNAmathI pariNata thayela evA pudgala dravyothI baneluM (AgaLa AgaLanuM) zarIra jANavuM. ke vaikiyAdi cAra zarIronI sUkSmatA AnA dvArA (= 'vi vs sU' evuM kahevA dvArA) pramANanI adhikatAthI karAelI zaMkA zAMta thAya che. arthAt 'pAchaLa pAchaLanA zarIro vadhu pugalathI banelA hoya che tethI tenuM pramANa uttarottara adhika hovuM joIe ne ? evA praznano uttara paNa paraM paraM sUkSma' A vAkyathI apAI jAya che arthAt pachI pachInuM zarIra vadhune vadhu sUkSma pariNAmathI pariNata pugala dravyathI Arabdha hoya che mATe 'pramANAdhikya' thavAnI Apatti hotI nathI, vaLI sUkSmatAnA kAraNe ja prAyaH karIne vaikiyAdi 4 zarIronuM darzana thatuM nathI. ahIM viziSTa pariNatine lIdhe koIka pugalo alpa paNa hovA chatAM bhaiDakASTha (kASTha vizeSa) AdimAM ati sthUla tarIke hoya che tathA keTalAka pugalo ghaNI mAtrAmAM paNa hovA chatAM ghaTTa pariNAmane lIdhe hAthIdAMta Adi vize sUkSma avasthAne pAme che ane A lagabhaga prasiddha che ke - pramANathI samAna (gherAvAvALA) evA bhaiDakASTa ane hAthIdAMtano TukaDo trAjavA upara mUkI tolavAmAM Ave to atyaMta bhinna parimANatAnI buddhi thAya che arthAt parimANanI apekSAe baMnenI vacamAM ghaNuM moTuM aMtara paDe che. hAthIdAMta ghaNo bhAre hoya che ane meMDakASTa ghaNo halako hoya che, jyAre tulya pramANa (= AkAra)vALA paNa padArtha hoya tyAre pudgalonI parizithila pariNati (= zithila baMdhAraNa)nI apekSA vinA athavA nizcitatara pariNati (= atyaMta ghaTTa baMdhAraNa)nI apekSA vinA te A laghupaNuM (= haLavApaNuM) ke gurupaNuM (= bhArIpaNuM) bIjI rIte svIkAra karavA mATe zakya nathI. 2. mavgdeg - 1. 2. mags - . rU. v[[mAtAdeg - mu. sA. (uM. ma.) 4. vipra - iaa . tarAM pu snAnAdeg - mu. (uM. kAM.) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 215 bhASyam :- tadyathA - audArikAd vaikriyaM sUkSmam, vaikriyAdAhArakam, AhArakAt tainasam, tainasAt ArmaLamitiAra/rUTA dravyArabdhamatizithilanicayamadabhraM ca bhavatyuttaraM tu sUkSmadravyArabdhamatighananicayamaNu ca bhavatIti pudgaladravyapariNatervaicitryAt / Anyanti - 1 amumevArthaM bhASyakAraH prakAzayannAha tadyathA audArikAdityAdi / tadetad yathA spaSTataraM bhavati tathA''vedyate - audArikAccharIrAd vaikriyaM sUkSmam, audArikamalpadravyaM sthUlaM shithilniyam, vaiSkriya vakrutaradrayaM sUkSma-dhananizvayaM (sUkSma dhananizvayaM ?) ceti, ataH sUkSmamujyate|| nanu caudArikaM yojanasahasrapramANamutkarSAt vaikriyaM tu yojanalakSapramANam, ataH kathaM sUkSmamiti ? ucyate - yadyapi pramANatastadatimahad vaikriyaM tathApi sUkSmamevAdRzyatvAt, icchayA tu tatkarturdRzyata ityato na doSaH, tathA vaikriyAdAhArakaM sUkSmamityabhisambandhaH, sUkSmatarapariNAmapariNataM bahutarapudgala bhASyArtha : te A rIte ke audArika thakI vaikriya sUkSma che. vaikriyathI AhAraka, AhArakathI taijasa ane taijasathI kArpaNa sUkSma hoya che. IIra/38|| * hemagirA AthI pUrva pUrva audArikAdi zarIra uttara uttara (vaikriyAdi) zarIranI apekSAe vadhu sthUla dravyathI banelA, atizithila baMdhAraNavALA ane vizALa hoya che, vaLI uttara-uttaranA zarIra (pUrva pUrvanA zarIranI apekSAe) sUkSma dravyathI banelA, atighana baMdhAraNavALA ane nAnA hoya che, kemake pudgala dravyanI pariNati vicitra che. A ja arthane spaSTa karatAM tadyathA... ityAdi bhASya kahe che. taghA = uparokata bhASyamAM kahela vAta ja je rIte spaSTa thAya te rIte kahevAya che ke - aukArika zarIra karatAM vaikriya zarIra sUkSma hoya che. audArika e alpa pudgala dravyavALuM, sthUla temaja zithila baMdhAraNavALuM che, vaikriya zarIra adhika pudgala dravyavALuM, sUkSma ane ghana (= nibiDa) baMdhAraNavALuM hoya che. AthI vaikriyane sUkSma kahevAya che. * vaikriya zarIra moTuM chatAM sUkSma prazna H aukArika zarIra e utkRSTathI 1 hajAra yojana pramANavALuM che ane vaikriya zarIra to utkRSTathI 1 lAkha yojana pramANavALuM hoya che AthI vaikriya zarIrane sUkSma kaI rIte kahevAya che ? uttara : jo ke te vaikriya pramANathI atyaMta moTuM che, to paNa adazya hovAthI sUkSma che paraMtu te vaikriya zarIranA kartA (=banAvanAra)nI IcchA mujaba (te vaikriya zarIra) dekhAya che. A pramANe hovAthI (audArika karatAM vaikriya sUkSma kahyuM temAM) koI doSa nathI tathA bhASyanA 'sUkSma' 6. tAM sUkSma dravyAdeg - mu. (hyuM. mAM.)| 2. .viSayam - pA. 7. / rU. no roSaH mu (a. mAM.) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/39 sUtram :- pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 2/39 // bhASyam :- teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saGkhyeyaguNaM bhavati prAk taijasAt, - sthiti - dravyArabdhamAhArakam, AhArakAt taijasaM bahutaradravyamatisUkSmapariNAmapariNataM ca, taijasAt kArmaNamatibahukadravyapracitamatisUkSmaM ca bhavati, ataH sUkSmatA''pekSikI pratipattavyA, na suukssmnaamkrmodynitiAra/28 evaM tAvat kAraNAnAM sUkSmAt, (sUkSmatvAt ?) paraM paraM sUkSmamabhihitamatibahupudgaladravyArabdhamapi pracayavizeSAt, tat kathamuttarottareSu bahutaradravyArabdhatvamiti ? ata Aha - (pradezato'saGkhyeya... ityAdi sUtram) teSAM zarIrANAmityAdi bhASyam / teSAmityaudArikAdInAmanantarasUtrAt paraM paramityetadanuvartate , sUtrArtha ? taijasanI pUrvanA (audArikAdithI mAMDI AhAraka sudhInA) zarIro uttarottara pradezonI apekSAe asaMkhyaguNa hoya che. 2/39o. bhASyArtha ? (taijasa zarIranI pahelAnA) te zarIramAM uttarottara ja arthAt pachI pachInuM ja zarIra pradezanI apekSAe asaMkhyagaNuM hoya che. - hemagirA - padano anvaya AgaLa karatAM javuM, te A rIte ke vaikiya karatAM AhAraka zarIra sUkSma che kemake vadhu sUkSma pariNAmamAM pariNata tathA adhikatara pudgala dravyothI baneluM AhAraka hoya che. AhAraka karatAM atisUkSma pariNAmamAM pariNata thayeluM tathA adhikatama dravyavALuM taijasa zarIra hoya che. tejasa zarIra karatAM kArmaNa zarIra ati ghaNAM dravyothI baneluM ane atisUkSma hoya che. AthI (uparokta) sUkSmatA (eka bIjA zarIranI) apekSAvALI samajavI paNa sUkSma nAmakarmanA udaya vaDe thayelI nahi (kemake evI sUkSmatA to sUkSma ekendriya jIvone ja hoya che). 2/38 2/39 sUtranI avataraNikA : A pramANe kAraNa dravyonI sUkSma guNavattA hovAthI ati bahu pudgala dravyathI baneluM paNa kArya rU5 zarIra baMdhAraNa vizeSane lIdhe AgaLa AgaLa sUkSma kahevAyeluM che. (te vAta prathama jANI paNa have e kaho ke) uttarottara zarIromAM je adhika dravyothI ArabdhapaNuM che te zAthI hoya che ? AthI (= A pramANe prazna thayelo hovAthI) tenA uttaramAM 2/39 sUtrane vAcakapravarazrI kahe che. - pravezatoDa 7ya... ityAdi 2/39 sUtra che ane tenuM 'teSAM zarIranAM' ityAdi bhASya che. (samudAyArtha upara bhASyArthamAM che teno avayavArtha A pramANe che. -) teSAM eTale 2. purepu - . mAM. 2. thaf0 - 6 (chuM. mAM.) rU. rta, ba0 - mu. (uM. .) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajabhASya-TIkAlaGkRtam 217 - Wtti ato'bhisambadhnAti bhASyakAraH paraM parameva, evazabdastameva kramaniyamamAvadyotayati, paraM paramityamumeva kramamaGgIkRtyAsaGkhyeyaguNatA vidhIyate naanytheti| pradezata iti pravRddho dezaH pradezaH anantANukaskandhaH pravezotramIyate, vaMvidheH praveza: pravezataH "DUtarAgyofpa kunta'' pANinI (6/3/24) iti vacanAt asaGkhyeyaguNa bhavati / etaduktaM bhavati - audArikazarIragrahaNayogyo yaH skandho'nantapradeza ekaH sa yadA'nyairanantANukaiH skandhairasaGkhyeyairguNito bhavati tadA vaikriyagrahaNayogyo jAyate, evaM vaikriyagrahaNayogyo'nantapradezaH skandhaH eko yadA'nyairanantANukaskandhairasaGkhyeyairabhyasto bhavati tdaa''haarkgrhnnyogytaameti| prAk taijasAditi maryAdAM darzayati, na khalu sarveSvayaM kramo grAhyaH, kintu taijasa-kArmaNe vihAyAdyeSu triSu zarIreSvetad vidhaanm| amumevArthaM spaSTataramAcaSTe bhASyeNAmunA audArikazarIrapradezebhyo vaikriyapradezA asaGkhyeya - hemagirA - te audArika Adino. anaMtara 2/38 sUtramAMthI "paraM paraM' evA A padanI anuvRtti 2/39 sUtramAM Ave che, AthI bhASyakArazrI " parava" pada bhASyamAM joDe che. 'va' zabda te ja kamanA niyamane ahIM (= prastuta bhASyamAM) jaNAve che. tethI artha A pramANe karavo - 'aaN para' (= uttarottara) AvA A (pUrva sUtramAM kahevAyelA) ja kamane AzrayI asaMkhyayaguNapaNuM kahevAya che, anyathA (= bIjI rIte A asaMkhyaya guNapaNuM) nathI kahevAtuM. ke pradeza = anaMta aNuvALo skaMdha : 'pradeza' zabdano artha pravRddha deza (= vRddhi pAmelo deza) e pramANe karavo, arthAt anaMta aNuvALo skaMdha e pradeza ahIM (= prastutamAM) kahevAya che. AvA prakAranA pradezothI (audArika AdithI vaikiya ane AhAraka) zarIra pradezamAM asaMkhyaguNa hoya che. 'phatarAkhyoDara tRzyanta' A vyAkaraNanA sUtra/vacana thakI ahIM 'pradeza' zabdane lAgela 'tasis'ne tRtIyA vibhaktinA arthamAM grahaNa karI uparokta artha karyo che. ahIM bhAvArtha e che ke - audArika zarIranA grahaNane yogya je eka anaMta pradezavALo aMdha che te jyAre anya anaMta aNuvALA asaMkhya skaMdho vaDe guNAyelo thAya che tyAre te vaikiya grahaNane yogya skaMdha bane che. A pramANe vaikiya zarIranA grahaNane yogya anaMta pradezavALo eka kaMdha jyAre bIjA anaMta aNuvALA asaMkhya skaMdho vaDe abhyasta (= guNAyelo) thAya che tyAre AhAraka grahaNanI yogyatAne pAme che. bhASyamAM darzAvela "prANa tainAt' e pada maryAdAne darzAve che ke - badhA zarIromAM A (asaMkhyAta guNavALo) kama na levo. paraMtu taijasa-kAzmaNane choDI zarUAtanA 3 zarIramAM A krama saMbaMdhI vidhAna jANavuM. 'naukArirIkaLyo .....' ityAdi A bhASyamAM A ja arthane vadhAre spaSTa rIte kahe che. 2. niyamamavadeg - mu. (. 1.) 2. rekhyofpa tha7 - mu (jaM.) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/39 bhASyam :- audArikazarIrapradezebhyo vaikriyazarIrapradezA asaGkhyeyaguNAH, vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhyeyaguNA iti // 2/39 // - sthiti - guNAH, audArikazarIrayogya skandho'nantANuko'pi sarvastokaH, uttaraskandhApekSayA'nantasaGkhyAyAzcAnantabhedatvAt, ata eka audArikayogyaH skandho yadA'nyairanantapradezaskandhairasaGkhyeyairguNito bhavati tadA vaikriyayogya iti pinnddaarthH| audArikazarIre pradezAH audArikazarIrapradezAH anantANukAH skandhA ityrthH| na punaH pradezAH paramANavo gRhyante'rthAsambhavAt, vaikriyazarIraprAyogyAH pradezAH = skandhA jAyante asaGkhyeyairanantaparamANupracitaskandhairanyairguNitAH, audArikayogyA ye skandhAste'tra guNyatayA vivkssitaaH| bahuvacanamaudArikazarIrayogyaskandhabahutvApekSaM vaikriyaskandhabahutvApekSaM ceti| tathA vaikriyazarIra bhASyArtha : te A rIte ke audArika zarIrane vize rahelA pradeza karatAM vaikiya zarIrane vize rahelA pradezo asaMkhyAtaguNA hoya, vaikiya zarIrane vize rahelA pradeza karatAM AhAraka zarIranA pradezo asaMkhyaguNA hoya. 2/39. - hemagirA - te A mujaba ke audArika zarIrane yogya anaMta aNuvALo paNa sakaMdha pachInA kaMdhonI apekSAe sahuthI nAno hoya che kAraNake anaMtanI saMkhyAnA kharekhara anaMta bheda hoya che. AthI audArikane yogya eka skaMdha jyAre bIjA anaMta pradezavALA asaMkhya skaMdho vaDe guNAyelo thAya che tyAre vekiyane yogya bane che. ema (e bhASyano) samudAyArtha samajavo. (have bhASyanA avayavano artha A pramANe che ...) a ... tethI "pradeza'no "paramANu' artha na karI zakAya ? bhASyanA 'gauri zarIrazA' padano artha "audArika zarIrane viSe rahelA pradezo e pramANe karavo. pradezo eTale anaMta aNuvALA skaMdho grahaNa karavA paNa 'paramANuone pradezo rUpe ahIM grahaNa karavAnA nathI. kemake (jo pradezano paramANu artha laIzuM to ahIM (audArikAdi zarIramAM te) artha nahi saMbhave. (artha na ghaTavAnuM kAraNa e che ke - aNuomAM zarIra rUpe grahaNa thavAnI yogyatAno abhAva che audArika zarIrane viSe rahelA pradezo = anaMta aNuvALA skaMdho) anaMta paramANuthI yukata evA anya asaMkhya skaMdho vaDe guNAyelA vaikiya zarIrane prAyogya pradezo = skaMdho bane che. ahIM guNavA yogya rAzi tarIke audArika prAyogya skaMdho vivakSita che. bhASyamAM je (regya:....) bahuvacanano prayoga karyo che te audArika zarIrane yogya skaMdhonA bahutvane AzrayI ane vaikriya zarIrane prAyogya skaMdhonA bahutvane AzrayI che. 2. jasaddhacanuMfm- . bAM. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 219 sUtram :- anantamuLe re2/40|| bhASyam :- pare dve zarIre taijasa-kArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayA'nantaguNe bhavataH / AhArakAt taijasaM pradezato'nantaguNam / taijasAt kArmaNamanantaguNamiti // 2/40 // - gandhatti -- pradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhyeyaguNA iti, vaikriyazarIrayogyaskandhebhyaH AhArakazarIrayogyAH skandhA anantANubhirasaGkhyeyaiH skandhairguNitA' bhavanti etaduktaM bhavati vaikriyayogyAH skandhAH pratyekamananta-pradezairasaGkhyeyaiH skandhairabhyastAH santa AhArakayogyA jAyanta iti, bahuvacanamatrApyubhayayogyaskandhabahutvApekSamiti // 2/39 // I atrAha - prAk taijasAdityuktam / atha kaH punastaijasa-kAmarNayoH skandhapradezaniyama iti ? annonyate - (anantaguNe pare / iti sUtram) pare dve zarIre ityAdi bhASyam / pare ityukte'pi dvizabdopAdAnaM sUtrArtha : AhAraka pachInA baMne zarIronA pradeza (= skaMdho) kramazaH anaMtagaNA hoya che. 2/405 bhASyArtha : aMtima be taijasa-kAryaNa zarIro pUrva-pUrvanA zarIrothI pradezanI apekSAe anaMtagaNA hoya che. AhAraka karatAM taijasa rArIra pradezathI anaMtagaNA hoya che. tejasa karatAM kArmaNa zarIra (pradeza thakI) anaMtagaNA hoya che. 2/405 hemagirA vaikriya zarIranA pradezo karatAM AhAraka zarIranA pradezo asaMkhyeyaguNA che arthAt vaikriya zarIrane prAyogya skaMdho karatAM AhAraka zarIrane prAyogya skaMdho anaMta aNuvALA asaMkhyeya skaMdho vaDe guNAyelA hoya che. kahevAno Azaya e che ke vaikriya yogya dareka skaMdho jyAre anaMta prade zika asaMkhyeya skaMdho vaDe abhyasta thayA (=guNAkAra thayelA) hoya tyAre teo AhAraka yogya thAya che. ahIM paNa bhASyagata bahuvacana baMne (vaikriya ane AhAraka) prAyogya skaMdhonI bahulatAnI apekSAe che.2/39|| 2/40 sUtranI avataraNikA : prazna : Ape 'prA tainasat' evuM kahevA dvArA taijasa thakI pUrvanA zarIronA skaMdho rUpa pradezono niyama jaNAvyo. have taijasa ane kArmaNanA skaMdha rUpa pradezano zuM niyama che e kaho ? uttara : ahIM (= prazna vize) uttara have AgaLanA 2/40 sUtramAM kahevAya che. 'anantamuLe re' e 2/40 sUtra che ane 're de zarIre' ityAdi tenuM bhASya che. (teno samudAyArtha upara bhASyArthamAM che. teno avayavArtha A pramANe che ke-) bhASyamAM 're' e 6. zuLatA -mAM| ..... cihnitoDyuM pAne mudritapukhta na tRSTa: (ghuM. mAM.)| * juo pariziSTa-6 TIppaNa - 17 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/40 * sthiti - saptamyAzaGkAvyAvRttyartham, dvitvamanyathA'pi sambhavatIti prativiziSTadvayapradarzanArthamAha - taijasakArmaNe iti| pUrvasmAt pUrvataH vIpsayA vyAptimAdarzayati, pradezArthatayeti anantANuskandhArthatvenAnantaguNe bhavataH etadeva sphuTIkaroti - AhArakAt taijasaM pradezato'nantaguNam, AhArakazarIrayogyaskandho'nantANuko'nyairanantaparamANupracitaskandhairanantairguNitastaijasazarIragrahaNayogyo bhvti| 'pradezata iti pradezairanantANukairanantaiH, anantaguNamiti ca phalameva nirdiSTamAcAryeNa, ananto guNabahutvaM yasya tadanantaguNam, asmAcca phalanirdezAt jJAyate'nanantaiH skandhairguNitaM sadanantaguNaM bhavati, anyathA pradezairanantairiti durlabhaM syAt / evamasaGkhyeyaguNamapi vAcyam, tathA taijasAt kArmaNamanantaguNamiti taijasazarIrayogyaH skandho'nyairanantairanantANukaiH skandhairguNitaH kArmaNazarIrayogyo bhvti|| - hemagirA - pramANe dvivacana prayoga karyo hovA chatAM paNa je "' zabdanuM grahaNa che te saptamI vibhaktinI AzaMkAnI bAdabAkI karavA mATe che. ('re' prayoga saptamI vibhaktinA arthamAM paNa thAya che. paraMtu ahIM prastutamAM prathamA vibhakti dvivacanano artha ISTa che.) dvitva e bIjI rIte paNa saMbhave che, ethI amuka cokakasa prakAranA viziSTa dvitvane dekhADavA mATe "ni-rmo' e pramANe kahyuM che. 'pUrvathI pUrvathI ema vIsA vaDe (= be vAra lakhIne) vyApti jaNAve che - (tejasa ane kAzmaNa e pratyeka pota-potAnA pUrva zarIra karatAM anaMtagaNa samajavA.) pravezArthatayA... eTale pradezanI apekSAe = anaMta aNuvALA skaMdhanI apekSAe A be zarIro anaMtagaNA hoya che. A ja vAtane spaSTa kare che ke mahArAt... AhAraka zarIra karatAM taijasa zarIra, pradezo vaDe anaMtagaNuM che arthAt AhAraka zarIrane yogya evo anaMta aNuka skaMdha bIjA anaMta paramANu vaDe banela evA anaMta skaMdhothI guNAyela taijasa zarIrane grahaNa yogya thAya che. bhASyanA prazata' padano artha "anaMtANuvALA anaMta pradezo (= skaMdho) vaDe' ema karavo tathA 'manantakum' evuM pada kahevA dvArA AcAryazrIe phaLano ja nirdeza karyo che. te A mujaba ke anaMtagaNuM bahutva che jenuM te anaMtagaNuM kahevAya che ane A phaLanA nirdezathI e jaNAya che ke jyAre anaMtA skaMdho vaDe ( anaMta pradezo vaDe) guNAyeluM hoya tyAre anaMtagaNuM thAya che. anyathA jo (paramANu svarU5) anaMta pradezothI gaNavAmAM Ave to yathokta (taijasa prAyogya) anaMtagaNuM bahutva durlabha thaI jAya. A pramANe (2/39 sUtramAM kahevAyela) asaMkhyayagaNuM paNa kahevuM tathA taijasa karatAM kAmaNa anaMtagaNuM che arthAt taijasa zarIrane yogya skaMdha anaMta aNuvALA anya anaMta skaMdho vaDe guNAyelo kArmaNa zarIrane yogya thAya che. 2. praveza prati - mu. (. ja.) 2. nainantA) - Y. UI. (uM. ja.) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- pratidhAte 2/4 bhASyam :- ete dve zarIre taijasa-kArmaNe anyatra lokAntAt sarvatrApratighAte bhvtH||2/41|| - athati - nanu 'cArSe taijasaM kArmaNaM cAntarA bhASA-prANApAna-manoyogyavargaNA nirdiSTAstataH kramavRddhaH skandharAzirmanograhaNayogyaH kArmaNasya nirdiSTaH, iha tu taijasAdanantaramevetyetat katham ? ucyate - na kazcid vizeSaH taijasAdArabhya yAvanmanastAvat kramavRddhyAntarAle'nantA eva skandhA bhavanti, punastatrApyekANukAdiprakSepAdanantAH kArmaNayogyAstadevAnantaguNatvam, iha tu punarna sa krama AzritaH, kintvanantaskandhaguNaH sa rAziH kArmaNayogya AkhyAta iti, ataH sa evAyaM maSImrakSitakurkaTAbho'rthArpaNavizeSo mA viprtipsthaastvmiti|2/40|| sUtrArtha taijasa ane kAmaNa zarIra pratighAta rahita che. 2/415 bhASyArtha : A baMne taijasa-kAzmaNa zarIra lokanA cheDAne choDI sarvatra lokamAM pratighAta (= avarodha) rahita hoya che..2/415 - hemagirA - kamavRddhimAM paddhatibheda che padArthabheda nahIM ? prazna: ArSamAM (= AgamamAM) to taijasa ane kArmaNanI vacce bhASA, zvAsozvAsa tathA manoyogya vargaNA nirdeza karAI che. tyAra pachI manograhaNa yogya kaMdhonI rAzi krama vaDe vadhelI kArmaNanI vargaNA nirdeza karAI che, vaLI ahIM (= prastuta sUtramAM) to taijasa pachI tarata ja kAmaNanI skaMdharAzi nirdeza karAI. A kaI rIte (samajavuM)? uttara : tame jaNAvelI ane prastuta vastusthitimAM koI vizeSa taphAvata nathI, te A rIte-taijasathI mAMDIne jyAM sudhI mana che tyAM sudhInI kamanI vRddhi vaDe AMtarAmAM anaMtA ja kaMdho hoya che, pharI tyAM (= mana yogya skaMdhomAM) paNa eka aNu vagerenA prakSepa thakI kArmaNane yogya anaMtA skaMdho thAya che, Ama tyAM AgamamAM paNa ahIM kahevAyeluM te ja anaMtaguNapaNuM prApta thAya che paNa ahIM (prastutamAM) eTaluM ja vizeSa che ke te (bhASA, prANa Adino) kama nathI grahaNa karAyo kiMtu (tejasanI apekSAe ukta) anaMtakaMdhathI guNAyelI te rAzi kArmaNane yogya kahevAI che. AthI te ja (= rAzi) A che arthAt kamasaranI vRddhi pramANe je kArmaNanuM anaMtagaNuM che te ja anaMtagaNuM ahIM paNa che. ( kUkaDAne samajAvavAmAM) sAmAnya kUkaDo" athavA "masI copaDela kUkaDo' A rIte kahevAmAM koI padArthabheda nathI karyo paNa artha samajAvavAnI paddhatino 2. mAre - mAM.. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/41 * gandhahasti ayaM cAnyo vizeSo'nyazarIrebhyastayoryaduta ('apratighAte' iti suutrm|) ete dve zarIre ityAdi bhASyam / ete anantarasUtraprastute pratyakSAsanne, dvizabdopAdAnamatra prathamAbahuvacanAzaGkAvyAvRttyartham / vizaraNadharmatvAccharIre, dvitvaM vizeSapratipattyartham taijasa-kArmaNe / jIvAjIvAdhArakSetraM = lokastasyAntaH = avasAyastasmAllokAntAdanyatra lokAnte hi pratihanyete te, gatisthitihetudharmAdharmadravyadvayAbhAvAt, tadupagrahAddhi jIvAnAM pudgalAnAM ca gatirupajAyate jalacarANAmiva jaladravyApekSA' iti, anyatra tu sarvasmin loke na tayoH pratighAtaH kvacana vidyate, mUrtatve'pi hi tayoratisUkSmatvAt sarvavartmasu gateH pratIghAtAsambhavaH sadAcAramunivat, te api na kiJcit prtihtsnehgirihemagirA - ja bheda che. tema prastutamAM paNa samajavuM. mATe tuM viparIta arthabodha na kara. 2/40 // 2/41 sUtranI avataraNikA : te be zarIromAM anya zarIro karatAM bIjuM je A vizeSa che, te apratiSate (2/41) sUtramAM kahevAya che. 222 * 'apratipAtte' e 2/41 sUtra che ane teno 'te ke zarIre' ityAdi bhASya che. 'te' sarvanAma pUrvasUtrathI prastuta evA pratyakSa ane Asatra (= atyaMta samIpamAM) rahelA evA taijasa ane kAryaNanuM sUcaka che. ahIM (= bhASyamAM) 'a' zabdanuM grahaNa ('te' prayoga vize saMbhavita) prathamA vibhakti bahuvacana aMgenI AzaMkAnA nivAraNa mATe che. temaja 'zarIre' e padathI e jaNAvavuM che ke - te baMne nAza thavAnA svabhAvavALA hovAthI zarIra kahevAya che. ahIM be zarIra tarIke anya paNa zarIra saMbhavI zake AthI vizeSa (= taijasa ane kArmaNa) zarIrane grahaNa karavA mATe 'tainasa-vhArmane' pada lakhela che. taijasa -kAryaNanuM apratighAtipaNuM jIva-ajIvanuM AdhAra evuM kSetra te loka. teno aMta = avasAya (= cheDo) te lokAMta, te lokAMtathI (= lokAMtane choDIne) anyatra kyAMya A be taijasa ane kAryaNa zarIrano pratighAta thato nathI. kahevAno Azaya e che ke lokAMtamAM e be zarIro haNAya che, arthAt tyAM aTakI jAya che, AgaLa alokamAM jaI zakatA nathI kAraNake lokAMta bAda gatimAM hetubhUta dharmAstikAya ane sthitimAM hetubhUta adharmAstikAya A be dravyono abhAva che. jema jaLacara prANIone jaLadravyanI apekSAvALI gati hoya che. tema dharmAstikAyanA upagraha thakI jIva ane pudgalonI gati hoya che. anyatra to sarva lokamAM te be taijasa ane kArmaNa zarIrono kyAMya pratighAta thato nathI arthAt te baMnenuM mUrtapaNuM hovA chatAM paNa atisUkSmapaNuM hovAne lIdhe samyak AcAravALA muninI jema sarva mArgamAM (te baMnenI) gatinA pratighAtano asaMbhava che. te be zarIro paNa . jyApekSe, anyatra - mu. / vyApekSetyanyatra - 7 (mAM. hUM.) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - anAlisvadhe cAra/4rA mAdhyam - tAmyAM taina-UTkhyAmanAsimbandha tii2/4rA - sAnthApti - jaladhi-valaya-dvIpa-pAtAla-naraka-vimAna-prastarAnapi bhindatI jAte'kSatasvarUpe vajravanna jAtucit kuNThatAmaznuvAte / na khalu lohapiNDamAvizantastejo'vayavAH parisphuranmUrtayo'pi kayAcidupapattyA nivArayituM pAryante tadvidhyApanAyAmbho'vayavAzca samAhRtAH, sUkSmatvAdevameva ca te zarIrake rAjavallabhapuruSavat sarvatrAvyAhatapraveza-nirgame pratipattavye iti // 2/41 / / na ca tAbhyAM kadAcit saMsArI virahita ityAvedayannAha - anAdisambandhe ca (iti suutrm)| AdiH = prAthamyam, avidyamAna AdiryasyAsAvanAdiH, sambandhanaM = sambandhaH = saMyoga ityarthaH, anAdi sambandho yayoH paraspareNa saMsAribhizca saha te anaadisUtrArtha taijasa tathA kAmaNa zarIra sAthe jIvano anAdithI saMbaMdha che..2/4rA. bhASyArtha: te be taijasa ane kArpaNa zarIra sAthe (jIvana) anAdikALathI saMbaMdha rahyo che.2/2 - hemagirA - AdratA vagaranA = atyaMta kaThora evA parvata, samudra, ghanAdi valaya, dvIpa, pAtALa, naraka, vimAna ane prastarone bhedatA (= bhedIne jatAM) kyAMya jarAka paNa nahi bhedAyelA evA vajanI jema akSata-akhaMDa svarUpavALA kyAreya paNa hAnine pAmatAM nathI. loDhAnA goLAmAM praveza karatAM phUrAyamAna thatAM (jhagamagatAM) AkAravALA agninA avayavone koI paNa upAyathI aTakAvavA zakya nathI ane te agni kaNone zamAvavA mATe lavAyelA (loDhAnAM goLAmAM praveza karatAM) pANInA avayavo paNa aTakAvavA zakya nathI, A ja pramANe sUkSma hovAne lIdhe te be zarIro rAjAnA priya puruSanI jema sarvatra vinA avarodhe praveza ane nirgamavALA svIkAravA 2/4 2/42 sUtranI avataraNikA vaLI saMsArI jIva te be zarIrathI kyAreya rahita nathI e pramANe jaNAvatAM vAcakapravarazrI 2/42 sUtrane kahe che. tejasa -kAzmaNano anAdi saMbaMdha : 'manoTisa * pada 2/42 sUtra che. have tenuM vivecana kare che. Adi eTale prathama, avidyamAna che Adi jenI e anAdi, sAruM (gADha) baMdhana te saMbaMdha arthAt saMyoga, paraspara ekabIjAnI sAthe ane saMsArI jIvonI sAthe anAdikALathI saMbaMdha che je beno te be 2. nalimbindho navacetyanaqdeg - . tA 2. ApanA - (uM. va.) 3. beva ca zara0 - 6 (uM. mAM.) juo pariziSTa-6 TIpaNI-18 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/42 - TLyakti - sambandhe zarIrake bhavataH suvarNadhAtu-pASANasaMyogavadAkAza-pRthivyAdisaMyogavad vaa| cazabdaH sambandhavikalpArthaH, naikAntata evAnAdiH sambandhaH, kintu dravyAstikanayAvaSTambhena tayoratidIrghakAla'- pravRttapravAhAdavicche davartI sakalabhaviSyadavasthAntarabIjabhUto vicitrapariNAmazakti pracitapudgaladravyairAdhIyamAnapracayApacayo'nAdikapuruSaprayatnanirvaya'nAnArUpakarmavikArAvicchedaH santAnavizeSastadaGgIkaraNenAyamanAdiH sambandhaH prtiiyte| AdimAMzca pryaaynyvktvytaabhyntriikRttvaat| kriyata iti karma mithyAdarzanAvirati-pramAda- kaSAya yogabandhahetusadbhAvAt tiivr-mndaadyupptteshc| pratikSaNamayamupacIyate puruSaH kaSAya-yogAdyAsravadvAravartI dRDhataraiH karmaNA(saha) yaistat kathamayamanAdiH2 sambandho nirupayituM zakyetAtisAhasikairapi, jJAnAvaraNAdikarmaNAM ca sthitikAlaniyamAdavazyamapUrvakarmopAdeyam, taccAdimatsambandhamevAvadhUtazaGka pratipadyadhvam, atazcazabdo dravya-paryAyAstikanayadvayAntarvartitAmApAdayati smbndhsy|| - hemagirA - anAdi saMbaMdhavALA taijasa ane kArmaNa zarIra hoya che. jema suvarNa dhAtu ane pASANa (= mATI)no saMyoga athavA jema AkAza ane pRthvI Adino saMyoga anAdikALano che tema A baMne zarIrono ekabIjAno tathA A baMne zarIra ane AtmAno saMyoga anAdikAlIna jANavo. sUtra nirdiSTa "ra" zabda saMbaMdhanA vikalpa (= bhajanA)nA arthamAM che. te vikalpa A rIte ke A saMbaMdha ekAMtathI ja anAdi nathI paraMtu dravyAstika naya mujaba te baMne zarIrano je anAdikALathI pravAha cAlato Ave che tenI apekSAe saMbaMdha anAdi che. tAtparya e che ke - 1) akhaMDapaNe vartanArI, 2) thanArI samagra judI judI avasthAonI bIjabhUta, 3) vicitra pariNAmavALI zakitaothI yukata evA pudgala dravyo vaDe racita pacaya apacaya (vadhArA-ghaTADA)vALI, 4) tathA anAdikAlIna puruSanA (= jIvAtmAnA) prayatnathI janya evA aneka prakAranA karmanA vikAro (= vipAko)nI paraMparA jemAM satata cAlu che, .. AvI je (taijasa-kAzmaNa zarIranI) paraMparA vizeSa che te paraMparA vizeSa (= pravAha)ne svIkAravA vaDe dravyAstika naya mujaba A saMbaMdha anAdi pratIta thAya che ane paryAyanayanI vaktavyatA mujaba vicAra karavA thakI A saMbaMdha AdimAna che, te A pramANe ke - mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yoga rU5 karmabaMdhanA hetunA sadbhAva hovAthI ane tIvra-maMda Adi pariNAma rUpa kAraNane lIdhe "je karAya' te karma che. kaSAya, yoga Adi Azrava dvAramAM vartato A jIvAtmA kSaNe kSaNe je atyaMta daDha karmabaMdhanA hetuo vaDe karma sAthe baMdhAya che te karma sAtheno A saMbaMdha ati sAhasiko vaDe paNa kaI rIte anAdirUpe nirUpaNa karI zakAya ? tathA jJAnAvaraNa Adi karmonI sthitimAM kALanuM niyamana hovAthI avazya apUrva karmanuM upArjana thavuM joIe ane tethI 2. "AnakavA5 (uM. mAM.) 2. "yvavAnAri . mAM. rU. kathananAHi - 5 (uM. mAM.) 4. "vadhUtazaa-II Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram - sarvacAra/4rA * gandhahasti adhunA bhASyAnusRtau yatna AsthIyate- tAbhyAmityAdi bhaassym| tAbhyAM = uktalakSaNAbhyAM taijasakArmaNazarIrakAbhyAM anAdiH = akRtakaH 'santatya'GgIkaraNena saMyogo'nAderakRtakasya jIvasyeti, na hi jIvaH kenacidutpAditazcaitanyAtmaneti zrutipathamAgamad vaco yo vA manyeta kRtakamAtmAnamupayogalakSaNamanAdipAriNAmikabhAvavartinamapatrapastasyApi vacanamayuktikamasaGgatapUrvAparamiti vidvadbhirapakarNyam', ato'nAdistadanAditvAt taijasa-kArmaNe apyanAdisambandhe vidvAMsaH pramAtumarhanti, anyathA parityaktasakalazarIrakalaGkasya muktasyeva kena hetunA saMsAritA syAditi ? // 2/42 // athaite anAdisambandhe api sati kimazeSasaMsAriNa eva sta Ahosvit kasyacideveti ? ata . mAra* (sarvati sUtram) sUtrArtha : sarva saMsArI jIvone A baMne zarIra hoya che. 2/43 - hemagirA - Ama te karma sAtheno saMbaMdha AdivALo ja che ema niHzaMkapaNe svIkAravuM joIe. AthI saMbaMdha e dravyAstika naya ane paryAyAstika naya ema baMnenI apekSAe rahelo che, ema 'ra' zabda jaNAve che. atyAre bhASyane samajavA prayatna karIe tAmyAM ..... pUrvokata svarUpavALA te be tejasa ane kArmaNa zarIra sAthe anAdi = akRtaka evA jIvano saMyoga saMtati = pravAhane AzrayIne anAdi che kAraNake "koIpaNa caitanyAtmA vaDe jIva utpanna karAyo che.' evuM vacana zrutipathamAM AvyuM nathI, athavA to je avivekI loka anAdi pAriNAmika bhAvavati upayoga lakSaNavALA AtmAne kRtaka (karAyelo) mAne che, tenuM paNa vacana yukti vinAnuM ane pUrvApara asaMgata che AthI vidvAno vaDe upekSaNIya che. AthI jIva (kRtaka nathI paNa) anAdi che ane te (jIva) anAdi hovAthI taijasa ane kArmaNa zarIrone paNa anAdi saMbaMdhavALA tarIke nizcaya karavA mATe vidvAno yogya che. anyathA (= agara jo anAdi saMbaMdha na mAnavAmAM Ave to) tyAga karyuM che saghaLuM zarIra rUpa kalaMka jene evo e jIva mukta jevo hato ema siddha thaze, ane e siddha thatAM sahuthI moTo prazna e thAya ke muktanI jema e jIvanuM saMsArIpaNuM kyA hetuthI thAya ? nahIM ja thAya. 2/42aa. 2/43 sUtranI avataraNikA praznaH A be zarIro anAdi saMbaMdhavALA hovA chatAM 2. tatyADaDI -mu. (jaM.mAM.) 2. pa rva -rA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/43 bhASyam :- sarvasya caite taijasa'-kArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhvtH| eke tvAcAryA nayavAdApekSaM vyAcakSate / kArmaNamevaikamanAdisambandhaM tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhvtiiti| - sthiti sarvasya caite ityAdi bhaassym| azeSasarvakamAdhAya cetasyavocat sUriH - sarvasyeti, cazabdenAvRttau taijasa-kArmaNe samAkarSatyanAdisambandhApekSe, evaMrUpe ete zarIrake saMsAriNo bhvti| jIvasya sakarmakasya jantorbhavataH, sarvasyAmavasthAyAM na kazcit tAdRzaH prANI vidyate yasyaite duHkhapaJjaraprabhavabhavavartino na sta iti| evaM svAbhiprAyamupavAdhunA matAntaramupadarzayannAha - eke tvAcAryA ityAdi (bhASyam) / anye punarAcAryAH prarUpayanti prativiziSTanayavAdAlambanAH santaH - kArmaNamevaikamanAdisambandhamavicchinnaH pravAho yasmAt karmaNastasmAt tenaivaikena jIvasyAnAdiH bhASyArtha : A (be taijasa ane kAmaNa) zarIro sarva saMsArI jIvanA hoya che. vaLI keTalAka AcAryo nayavAdanI apekSAe kahe che ke - je thI kArmaNa ja eka anAdi saMbaMdhavALuM che tethI karIne eka kArmaNa zarIra sAthe ja jIvano anAdi saMbaMdha hoya che. - hemagirA - paNa zuM sarva saMsArI jIvone hoya che ke koIka jIvane ja hoya ? uttaraH AthI (=A pramANe prazna karyo hovAthI) e praznanA uttara mATe 2/43 sUtrane vAcakapravarazrI kahe che. taijasanI anAditAnuM matabheda uka 'sarva' A 2/43 sUtra che ane tenuM sarvastha te' ityAdi bhASya che. (teno samudAyArtha upara bhASyArthamAM spaSTa che. avayavArthane TIkAmAM khole che. te A pramANe ) sarva saMsArI jIvane taijasa ane kArmaNa zarIra hoya che. azeSa-sarvane manamAM rAkhIne AcAryazrIe bhASyamAM sarva" evuM pada kahyuM che. "gha' zabdathI AvRttimAM (jenI AgaLathI AvRtti = anuvRtti cAlI rahI che te) anAdi saMbaMdhanI apekSAvALA evA taijasa ane kArmaNa zarIrane bhASyakArazrI kheMce che. AvA prakAranA A be zarIro saMsArI jIvane arthAt karmavALA jaMtune hoya che. kahevAno Azaya e che ke- sarva avasthAomAM tevA prakArano koI prANI vidyamAna nathI ke duHkhanA samUhanA ugamarUpa bhavamAM rahenArA jene A be zarIro na hoya. A pramANe vAcakazrI potAnA abhiprAyane varNavyA bAda atyAre matAMtarane darzAvatAM 'vAvA' ityAdi bhASyane kahe che. prativiziSTa nayavAdanA (= paryAyArthika nayanA) AlaMbanane svIkAranArA anya keTalAka AcAryo prarUpaNA kare che ke- varmAnea..... jethI karIne kArmaNa ja eka anAdi saMbaMdhavALuM che arthAt karmano 1. TIkAnusAreNa idaM (taijasa-kArmaNe) padaM adhikaM bhaaste| 2. 'bhavati pade mudritapratau nAsti / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- *taijasaM tu labdhyapekSaM bhavati / sA ca taijasalabdhirna sarvasya, kasyacideva bhvti| - asthati sambandho bhavati na punastaijasenApi, ttprvaahaadrshnaat| 'kaM punarnayavAdamurarIkRtya te sUrayastaijasamapahnavate kimatra vaktavyam // __ nanu sujJAnamevedam, yo hyatItAnAgatakAlAvadhikavastuvizeSavyudAsamAtiSThate vartamAnakSaNavatyaiva vastu vastutAmAvasatItyevamanusandhAya pravartate sa khalu prakAzanAmA, atikrAntAgAmivakraparihAritvAd vartamAnakSaNarjusUtraNAdRjusUtra iti pratItastamapekSamANAH prathayanti / taijasaM tu labdhyapekSaM bhavatItyAdi (bhaassym)| tuzabdo'vadhArakaH taijasaM labdhyapekSameva bhavati = sattAmAsAdayati, sA ca taijasalabdhirviziSTataponuSThAnAdibhiH sAdhanaiH kasyacideva bhavati na sarvasya jantostatsAdhanakalApavimukhasya, sa ca tadyogyasAdhana bhASyArtha ? taijasa (zarIra) labdhinI apekSAvALuM ja hoya che ane te taijasa labdhi sarvane nathI hotI paNa amuka jIvane ja hoya che. - hemagirA - anAdi pravAha che tethI karIne te ja eka kAmaNa zarIranI sAthe jIvano anAdi saMbaMdha hoya che paNa taijasa sAthe nahi, kAraNake A taijasa zarIrano (koI akhaMDa) pravAha dekhAto nathI. (A anya AcAryono mata thayo.) prazna kyA nayavAdane AzrayIne te AcAryo taijasano niSedha kare che. ahIM (taijasanA niSedhamAM) temanuM zuM kahevuM che ? uttara H A spaSTa ja che ke kharekhara je naya atIta anAgata kALanI avadhivALI vastuvizeSano niSedha kare che ane mAtra vartamAna kSaNavartI ja vastu vastutAne (= sattAne) prApta kare che e pramANe mAnIne pravarte che te kharekhara prakAzanAma (= prasiddha nAmavALo) che arthAt bhUta ane bhaviSya rU5 vakrano parihAra karato hovAthI ane vartamAna kSaNa rUpa Rju = saralanuM grahaNa karato hovAthI "jusUtra' e pramANe je naya pratIta che te nayanI apekSA rAkhanArA (anAdi saMbaMdha rUpe taijasano niSedha karanArA anya AcAryo tainasaM tuM..... ityAdi bhASyane kahe che. ahI bhASyamAM 'tuM' zabda avadhAraNa karanAro che. (avadhAraNa A mujaba ) labdhinI apekSAvALuM ja tejasa zarIra hoya che arthAt labdhithI ja sattAne (= astitvane) prApta kare che. ka tejoyA yukta sAdhakanuM svarUpa phika te taijasalabdhi viziSTa tapanA anuSThAna Adi sAdhanothI koIkane ja hoya che. paNa te (= taijasa labdhi)nA sAdhanonA samUhathI rahita evA sarva jIvone nathI hotI, ane tene yogya . phri - pu. (ja.) 2. "ra" - pu. (jaM.) che juo pariziSTa-4 TIppaNI - 19 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/43 bhASyam :- kopa- prasAdanimittau zApAnugrahau prati tejonisarga zItarazminisargakaram, - gandhatti -- 228 samAsAditatejolabdhistejonisargamAtanoti, krodhAvezAdaruNalocanazcalatkapolAdharapuTaH kRzAnupuJja iva duSprekSyaH kSamAvanitayA durbhaga ivAtidUramapAstaH zApapradAnaM prati kRtAdhyavasAyaH sphuliGgamAlAkulamatyuSNatejaH prayatnavizeSAt tathA muJcati gozAlAdivad yena parastadaiva bhasmasAd bhavati, tathA manaHprasAdAvezAdanukampayA vA'nugrAhyapakSaM prati prahlAdakAriNamamRtakalpaM tejovizeSamanuSNadIdhitivad vidhUtasakalaparitApatimirarAzimanugrahapravaNamAnasaH kSipati yenAzu sukhAsvAdavinimIlitalocano'pUrva iva jAyate, yathA ca bhagavataivoSNalezyAparItAGgayaSTigozAlakaliranugRhItaH zItatejonisargeNa krodha-prasAdau nimittaM yayoH zApAnugrahayostau krodha-prasAdanimittau zApAnugrahAvabhimukhIkRtya tejonisargaM karoti / hatastvaM dgdhstvbhASyArtha : krodha ane prasannatAnA nimittavALA zrApa ane anugrahanA avasare uSNa (kiraNavALA) teja dravyane ane zIta kiraNavALA teja dravyane pheMkanAra taijasa zarIra che. - hemagirA anuSThAna rUpa sAdhanothI prApta thayela tejolabdhivALo te jIva tejanuM (= agninuM) visarjana kare che, (te A mujaba ke -) krodhanA AvezathI lAla AMkhavALo, kaMpita thatA gAla ane hoThavALo, AganA samUha (= bhaDakA)nI jema duHkhe karIne joI zakAya evo, kSamA rUpI patnI vaDe durbhAgInI jema atyaMta dUra pheMkAI gayelo, zApa ApavA mATe karAyelA adhyavasAyavALo evo jIva gozAlA AdinI jema viziSTa prayatna vaDe cinagArInI zreNIothI yukta evI ati uSNa Aga (= tejolezyA)ne te rIte mUke che ke jenA vaDe bIjo (= sAmevALo) baLIne tyAre ja bhasmIbhUta thaI jAya che. (zItalezyAnuM svarUpa A pramANe che -) tathA mananA prasAda (= AnaMda)nA uchALAthI athavA anukaMpA = karuNAnA kAraNe anugrAhya pakSa (= anugraha karavA lAyaka vyakti) upara AhlAdane karanAra, amRta samAna, naSTa karAI che sakaLa paritApa rUpa aMdhakAranI rAzi jenA vaDe evA tejavizeSane (= zItalezyAne) zItala kiraNavALA caMdramAnI jema anugrahamAM tatpara manavALo jIva pheMke che jenA (= zItaleyA) vaDe te (anugrAhya vyakti) zIghra sukhanA AsvAdathI vikasvara nayanovALo tathA apUrva rIte (= kyAre paNa pUrvamAM nahoto evo) svastha thAya che. je rIte uSNalezyA (tejolezyA)thI gherAyelo, pAtaLA zarIravALo ane kalahakArI gozALo zItalezyAne choDavA dvArA prabhu vIra vaDe anugrahIta karAyo hato. 'odhaprasAnimittau' A bhASyagata sAmAsika padamAM thayela bahuvrIhi samAsanA vigrahane jaNAve che ke- krodha ane prasAda = kRpA nimitta che je zrApa ane anugrahanA evA te krodha ane prasAdanA nimittavALA zrApa ane anugraha, tene AgaLa karIne (uSNa ane zIta razmivALA) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- tathA bhrAjiSNuprabhAsamudayacchAyAnirvartakaM taijasaM zarIreSu mnni-jvlncati-vimAnavaniti 2/4rA - anyakti - mityevamAdi krodhAviSTavacanaM shaapH| kadAcid vA bAhyanimittApekSamantaHkarmApi pariNamate yenAya kANa: kuNThaH kubjo vA bhavatIti so'pi zApa evaavgntvyH| ataH krodhanimittazApapradAnAbhimukha uSNatejonisargaM karoti / prasAdanimittAnugrahAbhimukhaH zItarazminisargakaro bhavati / zItA razmayo yasya nisRjyamAnatejovizeSasya sa zItarazmiH, zItarazmizcAsau nisargazca zItarazminisargastatkaraNazIlaM zItarazminisargakaraM taijasam / tathA bhrAjiSNuprabhetyAdi (bhaassym)| bhrAjanazIlo = bhrAjiSNuH prabhANAM samudayastasya chAyA = AbhA bhraajissnnuprbhaasmudycchaayaa| nanu ca prabhA bhrAjiSNureva bhavati, kiM hi tasyA vizeSyate ? na malImasatvenApi darzanAt, bhASyArthaH tathA audyArikAdi zarIrane vize maNi (= ratna), javalana (= agni) athavA jayotiSa devanA vimAnanA jevI tejasvI prajAnA samudAyanI kAMtinuM nirmANa karanAra tejasa zarIra hoya che. 2/43o. - hemagirA - tejanA nisargane (tejolezyAnI labdhivALo jIva) kare che arthAt tejane pheMke che. 'haNAI jA" "tuM baLAI jA ityAdi kodhathI yukta (jIvAtmAnuM) vacana zrApa kahevAya. athavA to kyAreka bAhya nimitto (dravya-kSetrAdi)nI apekSAvALuM evuM jIvagata atyaMtara karma (= karma daliko) paNa te rIte pariName che ke jenA vaDe A jIva kANo, lUlo ane kubaDo thAya che, tethI te (bAhya nimittanI apekSAvALuM aMtaH karma) paNa zrApa ja jANavo. AthI (=zrApa ane anugraha krodha ane prasAdanA nimitte thatA hovAthI) krodhanA nimittavALA zrApane ApavAne abhimukha thayelo jIva uNa tejane pheke che tathA prasannatAnA nimittavALA evA anugrahane karavAne abhimukha thayelo jIva zIta razmivALA evA nisargane karanAro thAya che arthAt zItalezyA pheMke che. "zIvAkya' vagere bhASyagata sAmAsika padono vigraha - je nisujyamAna (kuMkAtA) teja vizeSanA razmio (= kiraNo) zIta che, te "zIta razmi" kahevAya. zIta razmivALuM evuM nisarga te zaramini' kahevAya. tene karavAnA (pheMkavAnA) svabhAvavALuM "zItAnisara' tejasa kahevAya che. tathA grA[i ... ityAdi bhASya che, teno artha A pramANe che - brAnanazIna... eTale ke camakavAnA svabhAvavALI bhrAjiSNu evI prabhAno samudAya te prAninu mAmulya, tenI chAyA eTale ke kAMti te prafnanu pramANamudrayAyA. 2. sa rIpu - mu. (5) 2. prati - " (ma.) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/43 - sthiti - malImasaprabho maNiriti saMvyavaharanti laukikAH, tasyAH chAyAyA' nirvartakaM = utpAdakaM taijasaM, zarIreSvaudArikAdiSu keSucit mnni-jvln-jyotisskvimaanvditi| yathA hi maNayaH sphaTikAGka-vaiDUryAdayo bhrAjiSNucchAyA vimalapudgalArabdhatvAt, jvalano vA nirastapratyAsannatimiravrAtaH pradyotate svatejasA, jyotiSkadevAnAM vA candrAdityAdInAM vimAnAnyatibhAsvarANi nirmaladravyArabdhatvAt, tathA taijasazarIrApekSamaudArikAdiSu zarIreSu keSucideva sphuranmajAjAlamupalabhyate, na sarveSu, anyathA tadbhAvAt kayA yuktyA tat tathA bhavet ? etacca teSveva zarIreSu draSTavyaM yAni labdherAdhAratAM pratipadyante, anyathA grantho na saGgaccheta tathA bhrAjiSNuprabhetyAdi ca, kiM kAraNaM ? ye hi labdhipratyayamevecchanti taijasaM teSAM tAvadanyatra labdherabhAvAnna ghaTate, AcAryAbhiprAyo'pi nAyaM, praabhipraayprstaavaat| apare varNayanti - hemagirA be prazna : prabhA kyAreya paNa bhrAjiSNu (= camakadAra) ja hoya che. to "prabhA' AgaLa 'brAjiSNu evuM vizeSaNa lakhavA dvArA tene zA mATe vizeSita karAya che ? uttara : dareka prabhA camakadAra ja hoya tevuM ekAMte nathI kemake keTalIka prabhA bhrAjiSNu na dekhAtAM malIna rUpe paNa dekhAya che, jemake malina prabhAvALo maNi' evuM laukika jano bole che, tethI bhrAjiSNu vizeSaNa joDavyuM che. keTalAka audArika Adi zarIromAM maNi, agniathavA jyotiSa-vimAnonA jevI chAyA = kAMtinA samudAyanuM utpAdaka tejasa zarIra hoya che. arthAt jema saphaTika ratna, aMka ratna, vaiDUrya ratna Adi maNio nirmaLa pudgalothI banelA hovAthI tejasvI AbhAvALA hoya che athavA nirasta karyo che samI pavarti aMdhakArano samUha jeNe evo agni potAnA teja vaDe tejasvI hoya che athavA to caMdra-sUrya Adi jyotiSa devonA vimAno nirmaLa dravyothI nirmita hovAthI atibhAsvara (= tejasvI) hoya che, tema keTalAka ja audArikAdi zarIromAM taijasa zarIrane AzrayI TUrAyamAna thato tejano samUha meLavAya che. sarvamAM nahIM anyathA (taijas labdhivALA audArikAdi zarIromAM ja tejano samUha hoya che. badhA zarIromAM nahIM evuM jo na mAnIe paNa) badhA zarIramAM ja teno (labdhi taijasa zarIrano) sadbhAva mAnIe to kaI yuktithI te keTalAka dArikAdi tevI rIte (prabhAnA samUhavALA) thAya ? TUMkamAM - A prabhAno samUha te ja zarIromAM dekhAya che ke jeo taijasa labdhinI AdhAratAne prApta kare che jo anyathA (= taijasa labdhi rahita zarIromAM paNa bhAjiSNu prabhA) mAnazo to 'tathA pra ityAdi graMtha (=bhASya) saMgata nahIM thaI zake. praznaH kyA kAraNe saMgata nahIM thaI zake? uttara : artha saMgata nahi thavAnuM kAraNa e che ke jeo labdhi pratyaya (= labdhinA 2. tA - 5 (uM.) 2. chAyA (thA) nirva -pu (uM. va.) rU. vipu-pu (uM. mAM.) 4. tamAdeg 5. - (uM. jI.) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam * gandhahasti - AcAryamatamevedam, anye tu nityasambandhameva tatkAryamapi ca bhrAjiSNuprabhetyAdi, tadetadayuktamavyApteriti / / atha yAni zarIrANi labdhirahitAnAmapi mayUkhajAlamudvamanti dRzyante, teSu katham ? tatra hi kArmaNaudArikazaktireva sA tAdRgiti na taijasasya, yathA vaikriyeSviti pratyAkhyAnavAdina evaM varNayanti, tasmAd yadadhunaiva labdhyA samudbhAvyate tat kathamanAdisambandhaM sarvasya vA jantoH syAdAhAraka- vadaprAptalabdherna tena dAhAdi kiJcit kAryamanuSThAtuM zakyamanupajAtakumbheneva jalAdyAharaNAdi prtinivRtttthaahemagirA - 231 nimittavALA) ja taijasa zarIrane mAne che teonA mate anyatra (= taijasa labdhi rahita audArika Adi zarIromAM) taijasa labdhino abhAva hovAthI bhrAjiSNu prabhA teomAM nahIM ghaTI zake ane AthI brAnAibhu pramA..... ityAdi graMtha paNa saMgata nahIM thAya. paNa A vAcaka AcAryazrIno abhiprAya nathI kAraNake (prastuta bhASyamAM 'ttvAcAryanayavAvA.....' ityAdi paMktio dvArA) anya keTalAka AcAryono abhiprAya = prastAva cAlI rahyo che. A prasaMge bIjA keTalAka vyAkhyAkAro ema kahe che ke A uparokata abhiprAya vAcaka AcAryazrIno ja che vaLI bIjA keTalAka vyAkhyAkAro taijasa zarIra ane tenA bhrAjiSNu prabhA ityAdi rUpa kAryane paNa nitya saMbaMdhavALuM ja mAne che. anya vyAkhyAkAronI te A vAta vyAjabI nathI kAraNake avyApti Ave che. * audArika zarIramAM tejasvItA (nayavAdane apekSIne kholatA AcAryane AzrayIne prazna) prazna H keTalAka taijasa labdhi vinAnA paNa je zarIro tejasvI kiraNonA samUhane kADhatA dekhAya che. te zarIromAM AvuM teja anya AcAryanA mate zI rIte saMbhave ? uttara : jema vaikriya zarIravALA deva vagerenA zarIromAM tejasvItA hoya che, temAM vaikriya ane kAryaNa zarIranI zakti ja kAraNabhUta che, labdhi taijasa zarIranI nahi, tema tyAM (= labdhirahita aukArika zarIronI tejasvItAmAM) kharekhara audArika ane kAryaNa zarIranI tevA prakAranI zakti ja kAraNa rUpa che paraMtu taijasa zarIranI nahi ema pratyAkhyAna vAdio (= nayavAdane apekSIne bolanArA) kahe che. have te ja nayavAdane apekSIne bolanAra, vAcakapravarazrI sAme AkSepa kare che ke tethI (= tamArA mate taijasa zarIra labdhi pratyaya ja hovAthI) hamaNAM (= A bhavamAM) ja labdhithI utpanna karAya che tevuM te (labdhi) taijasa zarIra kaI rIte (kArmaNa zarIra ane jIva sAthe) anAdi ?. namu<Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/43 gandhahasti - vidhalabdhirapi pumAn tathA kiJcit kartuM samartho na bhavati dhvastaghaTa iva tailadhAraNAdi, tasmAnnAsti taijasaM sarvasya jantoH, na cAnAdisambandham, iha ca sUtre prekSApUrvakAritayA''cAryeNAkSepo'kAri sUtradvayamapyAkSepsyAmIti, anyathA pUrvasUtra evAkSepo yujyate, evamekIyamatena pratyAkhyAtameva taijasamanAdisambandhatayA sarvasya ceti| yA punarabhyavahatAhAraM prati pAcakazaktirvinA'pi labdhyA sA tu kArmaNasyaiva bhaviSyati, karmoSNatvAt, kArmaNaM hIdaM zarIramanekazaktigarbhatvAdanukaroti vizvakarmaNaH, tadeva hi tathAsamAsAditapariNati vyapadizyate yadi taijasazarIratayA tato na kazcid doSa iti||2/43|| atha kiM yathaite sarvasyAnAdisambandhe yugapacca kimevamanyAnyapi yugapadekasya bhavantyutAho na ? - hemagirA - saMbaMdhavALuM hoya ane aprApta AhAraka labdhinI jema aprApya taijasa labdhivALA sarva jIvone kaI rIte taijasa zarIra hoI zake? arthAt na hoya. jema nahi utpanna thayelA kuMbha vagere dvArA jala lAvavuM vagere koIpaNa kArya karavuM zakya nathI thatuM tema aprApya labdhivALAne taijasa zarIra vaDe dAha vagere koI kArya karavuM zakya hotuM nathI. tathA jema bhAMgI paDelo ghaTa telane dhAraNa karavA samartha nathI thato tema tathA prakAranI taijasa labdhi jenI dUra thaI che tevo puruSa paNa dAhAdi kAMIka paNa kArya karavA samartha banato nathI, tethI tejasa zarIra sarva jIvane nathI tathA anAdi saMbaMdhavALuM paNa nathI. (A ekIya mata thayo.) 2/42-43 baMne satramAM bhego ja huM AkSepane karIza ema vicArIne caturatApUrvaka buddhizALI AcAryazrIe ahIM 2/43 sUtramAM AkSepa karyo che. anyathA (jo Ama eka AkSepane be sUtramAM na kahevA hota to) pUrva 2/42 sUtramAM ja AkSepa karavo yogya hato. 3 ekIyamatano sAra : A pramANe ekIyamata ( nayavAdAcArya) vaDe taijasa zarIra "anAdi saMbaMdha tarIke tathA 'sarva jIvone niSedha karAyeluM ja che, vaLI taijasa labdhi vinA paNa khAdhelA AhArane je pAcana karavAnI zakti che te to kAmaNa zarIranI ja kahevAze kemake karma uNa hoya che. kharekhara A kArmaNa zarIra ja aneka zaktionA garbha kAraNa rUpa = mUlabhUta hovAnA kAraNe vizvakarmA (brahmA)nuM anukaraNa kare che. tethI tathAprakAranI prApta thayelI pariNativALuM te kAmaNa zarIra ja jo tejasa zarIra tarIke kahevAmAM Ave to koI doSa nathI. 2/43 2/44 sUtranI avataraNikA : prazna : je rIte sarva jIvanA A be zarIra anAdi saMbaMdhavALA tathA ekI sAthe rahenArA che. evI rIte zuM anya paNa zarIro ekI sAthe eka jIvane hoya che ke nahIM? 2. sarvati - mu. po. (jaM.) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 233 sUtram :- tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA caturbhyaH // 2/44 // bhASyam :- te AdinI eSAmiti tadAdIni / taijasa-kArmaNe yAvat saMsArabhAvinI' AdinI' kRtvA zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjyAnyA caturbhyaH // - gandhatti * atroyatemanti, na tu sarvAAi yinti tAMti ? Jata Jada - (tavAvIni tyAdri sUtram|) AdinItyAdi (bhASyam) / prastute taijasa-kArmaNe tacchabdenAbhisambadhyate / te AdinI eSAmaudArikAdInAM meDhIbhUte vyavasthite tAni ' imAni tadAdIni samudAyasamAsArthaH / etadeva spaSTataraM karoti - taijasa- kArmaNe yAvat saMsArabhAvinI AdinI kRtvA = yAvat saMsAraM bhavituM zIlamanayoste yAvatsaMsArabhAvinI taijasa-kArmaNe AdinI kRtvA = meDhIbhUtatayA vyavasthApya zeSANi = audArikAdIni sUtrArtha : te be zarIranI AdivALA zarIro eka sAthe jIvane 4 saMkhyA sudhI vikalpe hoya che. 112/8811 bhASyArtha : te be (taijasa-kAryaNa) AdimAM che jeonI evA te benI AdivALA (audArikAdi zarIro) arthAt cAvat saMsAra sudhI rahenAra taijasa ane kAryaNa zarIrane Adi tarIke sthApana karI zeSa audArika Adi zarIro, eka jIvanA eka sAthe 4 saMkhyA sudhI vikalpe hoya che. - hemagirA uttara H anya zarIro paNa A khenI sAthe hoya che paNa sarva zarIro eka sAthe nathI hotA. prazna : to pachI eka sAthe keTalA hoya ? uttara H AthI (= A pramANe prazna karyo hovAthI) A praznanA uttara mATe 2/44 sUtrane vAcakapravarazrI kahe che. taThAdi padano vizeSA tavAvinI... ityAdi 2/44 sUtra che ane teno 'te savinI' ityAdi bhASya che. tad zabda (= 'tad' sarvanAmanuM prathama vibhaktinA dvivacana pada) vaDe prastuta evA taijasa ane kArmaNa zarIrano saMbaMdha (= anvaya) karAya che. audArikAdi zarIromAM pradhAna rUpe rahelA te A be zarIro AdimAM che jemanI evA te A auThArikAdi zarIro ema tavAhinI... sAmAsika padano A TUMko artha jANavo. Aja vAtane bhASyakArazrI vadhu spaSTa kare che, te A pramANe che - yAvat saMsAra sudhI rahevAnA svabhAvavALA taijasa ane kAryaNane Adi tarIke karIne = mobhI rUpe 1. bhAvinI - 45 2. malinau - rA| OM. tAni tavAvIni - mu. (a. mAM.)| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/41 __ bhASyam :- tadyathA - taijasa-kArmaNe vA syAtAm / 1 / taijasa-kArmaNaudArikANi vA : 2 -- gandhahasti ekasmin kAle ekasya jIvasya bhAjyAni = vikalpyAni, A caturthya iti yAvaccatvAri yugapadekajIvasya bhvntyprtyaakhyaanpksse| athaikIyamatena tejasaM pratyAkhyAtaM tadA trINi yugapadekasya syuH, AcAryasyAbhiprAyaH - kArmaNavata taijasaM prAyaH sarvadA sarvasyAsti, yataste AdinI eSAmiti vigrahaM kRtavAn / ye tu pratyAcakSate teSAM vigrahaH - tat Adi kArmaNameSAM tAni tdaadiini| ubhayathA ca bhASyaM bhaviSyati, AcAryasya tu vigrahagato karmakRta eva yogo bhavati, na tu taijasamityatraiva labdhyapekSatvAt, tat kila nAsti tasyAmavasthAyAmanyatra tvAcAryasya taijasaM srvtraasti| tAmidAnImAtmAbhiprAyAnusAriNI bhajanAM darzayannAha - tadyathe1 bhASyArtha ? te A pramANe - (1) taijasa ane kAryaNa ema 2 zarIra hoya. (2) athavA taijasa, kAmaNa ane audArika ema 3 zarIra hoya. - hemagirA sthApana karIne zeSa audArikAdi zarIro eka jIvamAM eka sAthe 4 sudhI vikalpa = bhajanA e hoya che. A artha apratyAkhyAna (= taijasa zarIrane kArmaNathI pRthaka svarUpe mAnanArA)nA pakSamAM jANavo. have jyAre ekIyamata vaDe kAzmaNa zarIra karatAM tejasa zarIra juduM na gaNAya tyAre eka sAthe eka jIvane 3 zarIro hoya che. vAcaka AcAryazrIno abhiprAya A mujaba jaNAya che ke - kAzmaNanI jema taijasa zarIra prAyaH sarva jIvane sarvadA hoya che kemake "tAni' padano vigraha karatAM bhASyamAM ('te miina Sa') te be AdimAM che AonI evo vigraha karyo che. (A vigrahamAM 'te' napuMsakaliMga dvivacanano prayoga karIne tenAthI taijasa ane kArmaNa baMnenuM grahaNa karyuM che.) je o (taijasa-kAzmaNa zarIrane eka svarUpe mAnI) sahaja taijasa zarIrano niSedha kare che teono vigraha A mujaba che ke - 'te kAmaNa zarIra AdimAM che je onI evA audArikAThi zarIro. (A vigrahamAM 'tat' napuMsakaliMga ekavacanano prayoga karIne tenAthI mAtra kArmaNanuM ja grahaNa karyuM che.) ema baMne rIte paNa bhASya saMgata thaI jaze. vAcakapravarazrInA mate (pUrve 2/ 26 sUtra mujaba) to vigrahagatimAM kAmaNakRta ja yoga hoya che, paraMtu taijasakRta yoga (labdhitejasanI apekSAe) nathI hoto kemake ahI (= aMtargatimAM) ja AcAryazrIne taijasa zarIra labdhinI apekSAe vivakSita che, ane te labdhinI apekSAvALuM taijasa zarIra te aMtargati avasthAmAM nathI arthAt aMtargatimAM labdhi taijasanI apekSA hovAthI tyAM ekIya mata pramANe taijasa zarIrano abhAva mAnIne kAmaNa zarIravALo mAtra karmakRta eka ja yoga svIkAryo che. anyatra (= A aMtargati sivAya) to badhe ThekANe taijasa rUpe sahaja taijasa zarIra AcAryazrIne vivakSita che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthiti - tyAvinA (mANe) I (1) antargatau taijasa-kArmaNe kevale staH, iha tu taijasamAzritamAcAryeNa vigrahagatAvityatra parAbhiprAyeNa nAzritam / (2)*(anutpannavaikriyAhArakalabdhezcaturdazapUrvadharamanuSyasya, anutpannavaikriyalabdhinAM tiryaG-manuSyANAM ca) bhavasthatAyAmete ca audArikaM ceti trINi yugapat / (3) athavA (devanArakANAM) ete ca vaikriyaM ceti triinni| (4) (anutpannAhArakalabdhezcaturdazapurvadharamanuSyasya) tiryaGmanuSyANAM (ca) taijasa-kArmaNaudArikaiH saha labdhipratyayavaikriyazarIrasadbhAve yugpdvicchinnprdeshtvaacctvaari| (5) (anutpannavaikriyalabdheH) caturdazapUrvadharamanuSyasyAhArakalabdhau satyAM taijasa-kArmaNaudArikaiH saha yugapadevaM catvAri, padmanAlatantuvadevAvicchedenaikajIvapradezaizcatuSTayamapi pratibaddhamava - hemagirA - atyAre te svamatAnusArI bhajanAne darzAvatAM vAcakapravarathI tadyathA' ityAdi bhASya kahe che. ka pAMca zarIranA vividha bhaMgo phara (1) prathama vikalpa : aMtargatimAM mAtra taijasa ane kArmaNa e be zarIra che. ahIM prathama bhaMgamAM to AcAryazrI vaDe svAbhiprAyAnusAra taijasa (sahaja taijasa)no Azraya karAyo che. viprada varSoH e 2/ 26 sUtramAM je o taijasathI labdhi sApekSa taijasa zarIranI vivakSA kare che evA bIjAnA abhiprAyathI AcAryazrI vaDe sahaja taijasano Azraya nathI karAyoarthAt niSedha karAyo che. (2) bIjo vikalpa H (anutpanna vaikiya ane AhArakalabdhivALA 14 pUrvadhara manuSyane ane anutpanna vaikriyalabdhivALA tiryaMca ane manuSyone) bhavastha avasthAmAM vartatA jIvane A be zarIra ane audArika zarIra ema kula 3 zarIro eka sAthe hoya che. (3) trIjo vikalpa (deva ane nArakone) be zarIra ane vaikriya zarIra ema kula 3 zarIra eka sAthe hoya che. (4) cotho vikalpa H (anutpanna AhAraka labdhivALA 14 pUrvadhara manuSyane tathA) tiryaMca ane manuSyone taijasa, kArpaNa ane audArika zarIra sAthe labdhi nimitte thanArA vaikriya zarIranA sabhAvamAM eka sAthe (eka ja jIvamAM) cAre zarIro hoya che. kemake tyAre cAre zarIro sAthe Atmapradezo akhaMDapaNe joDAyelA hoya che. (5) pAMcamo vikalpa H (anutpanna vaikiya labdhivALA) 14 pUrvadhara saMyamI manuSyane AhAraka labdhi hoya tyAre taijasa, kArpaNa ane audArika zarIra sAthe AhAraka A pramANe FpRSTha 235thI 239 sudhImAM ame pUrvApara cAlatA arthanA anusaMdhAnathI phalita thatAM arthanI sugamatA mATe A () kauMsomAM keTalAka jarUrI lagatA pado umeryA che te dhyAnamAM levuM. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/44 bhASyam :- taijasa-kArmaNa-vaikriyANi vA syuH|3| taijasa-kArmaNaudArika-vaikriyANi vA syuH|4| taijasa-kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH|5| kArmaNameva vA syAt / 6 / - sthiti -- seyam / evametAn paJca vikalpAn svamate pradAdhunA ekIyamatamAdarzayitumAha - (6) 'kArmaNameva vA syAt', na hyantargatau labdhipratyayaM taijasamasti, labdhema'tAveva pracyavanAt, ataH kArmaNamevaikamiti prathamo vikalpaH, (6I) kArmaNa-taijase vA syAtA mityayamatrAnupapanno vikalpo bhavasthatAyAM heyo nu heyarupatayA tu bhASyeSvadhItaH, kathaM ? yaiH pratyAkhyAtaM sahajaM taijasaM teSAM kuto'ntargatau tatsambhavaH? na cAnyA'vasthA bhavasthatAyAmasti yatrobhayameva syAt / (7) anutpannataijasa-vaikriyalabdheH (tiryaJco bhASyArtha: (3) athavA taijasa, kAmaNa ane vaikiya ema 3 zarIra hoya. (4) athavA tejasa, kAmaNa, dArika ane vaikiya ema ja zarIra hoya. (5) athavA taijasa, kAmaNa, dArika ane AhAraka ema 4 zarIra hoya. (6) athavA kAmaNa zarIra ja hoya. -hemagirA - (eka jIvane) eka sAthe 4 zarIra hoya che. kamaLanALanA tAMtaNA (= resA)nI jema ja eka jIvanA Atmapradezo sAthe cAre paNa zarIro avicchinnapaNe (= akhaMDapaNe) joDAyelA jANavA. A pramANe vAcakazrIe pAMca vikalpo svamate jaNAvI atyAre sahaja (taijasa zarIrane kArpaNa zarIra svarUpe ja mAnanArA) "ekIya mata'ne dekhADavA mATe kahe che - (6) chaTho vikalpaH ekaluM kArmaNa zarIra ja hoya che. (A vikalpa aMtargatino jANavo) kAraNa aMtargatimAM labdhi nimittaka taijasa zarIra nathI, kAraNa ke jIvanuM maraNa thatAMja labdhi naSTa thaI jAya che. ethI 'eka kArmaNa zarIra ja hoya' ema prathama vikalpa ekIyamatavALAnI apekSAe jANavo. Ama A chaThTho vikalpa che. (chaThThA bhAMgAno bIjo vikalpa) athavA to 'kArpaNa ane taijasa zarIra hoya che.' A bhAMgo ahIM aMtargatimAM anupapanna che. vaLI bhavastha avasthAmAM paNa (nahIM ghaTato hovAthI) heya = tyAjya che ane heya rUpe A bhAMgo bhASyamAM kahevAyo che prazna : heya zA mATe jANavo ? uttara : je o (= ekIyamatavALA AcAryo) vaDe sahaja taijasa pRthapha svIkArAyuM nathI, teonA mate aMtargatimAM te sahaja taijasa zarIra zAthI saMbhave? vaLI bhavastha avasthAmAM (paNa) evI koI anya avasthA nathI ke jyAM A be zarIra ja hoya. (7) sAtamo vikalpa (ekIyamatano bIjo vikalpa - jeone taijasa ane vaizyi zarIranI labdhi utpanna thaI nathI tevA (tiryaMca ane manuSyone, ane anutpanna taijasa, vaikiya Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 237 bhASyam :- [kArmaNa-taijase vA syAtAm / 6I | ] kArmaNaudArike vA syAtAm // 7 / kArmaNavaikriye vA syAtAm / 8 / kArmaNaudArika- vaikriyANi vA syuH / 9 / kaarmnnaudaarikaahaarnALi vA phyuH / o05 jAmeLa-sainasauvAri-vaiyiALi vA phyuH / ThoT * gandhahasti manuSyasya ca, anutpannataijasa- vaikriyAhArakalabdhezcaturdazapUrvadharamanuSyasya ca ) 'kArmaNaudArike' dve bhavataH / (8) athavA vhArmana-vaiyei teva-nArALAM, (1) (utpannavaiyitadhInAM) tiryaMn-manuSyALA-manutpannataijslbdhiinaaN (anutpannataijasAhArakalabdherUtpannavaikriyalabdhezcaturdazapUrvadharasya ca) kArmaNaudArikavaikriyANi yugapat, (10) (utpannAhArakalabdheH ) anutpannataijasa- vaikriyalabdhezvaturdazapUrvadhara - manuSyasya dhArmaLauriAhArALi vA, (26) utpanna (tainasa-vaiyi)tabdhInAM nR-tir~AM (anutpannAhaarklbdheruutpnntaijs-vaikriylbdhercturdshpuurvdhrmnussysy) kArmaNa - taijasaudArika - vaikriyANi yuga paccatvAri bhavanti, bhASyArtha : (FI) athavA kAryaNa ane taijasa zarIra hoya (heya svarUpa bhAMgo) (7) athavA kArpaNa ane audArika zarIra hoya. (8) athavA kArmaNa ane vaikriya zarIra hoya. (9) athavA kAryaNa, audArika ane vaikriya zarIra hoya. (10) athavA kArmeNa, auThArika ane AhAraka zarIra hoya. (11) athavA kArmaNa, taijasa, audArika ane vaikriya zarIra hoya. - hemagirA ane AhArakalabdhivALA 14 pUrvadhara manuSya)ne kArpaNa ane auThArika e be zarIra hoya che. (8) AThamo vikalpa : (ekIyamatano trIjo vikalpa -) kArmaNa ane vaikriya zarIra deva ane nArakone hoya che. (9) navamo vikalpa : (ekIyamatano cotho vikalpa -) taijasa labdhi (= tejolezyAnI labdhi) vinAnA (vaikriya labdhivALA) tiryaMca ane manuSyone (ane anutpanna taijasa ane AhArakalabdhivALA tathA utpanna vaikriyalabdhivALA 14 pUrvadhara manuSyane) kAryaNa, auThArika ane vaikriya zarIra eka sAthe hoya che. (10) dazamo vikalpa : (tathA ekIyamatano pAMcamo vikalpa -) utpanna AhAraka labdhivALA ane anutpanna taijasa ane vaikriya labdhivALA 14 pUrvI saMyamI manuSyane kArmaNa,audArika ane AhAraka zarIra eka sAthe hoya che. (11) agyAramo vikalpa : (ekIyamatano chaThTho vikalpa -) utpanna thayela (taijasa ane vaikriya) labdhivALA manuSyo ane tiryaMconA (tathA anutpanna AhAraka labdhivALA tathA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/44 bhASyam :- kArmaNa-taijasaudArikANi vA syuH|12| na tu kadAcid yugapat paJca bhvnti| nApi vaikriyAhArake (taijasAhArake vA) yugapad bhavataH / svAmivizeSAditi vakSyate // 2/44 // sthiti (12) (utpannataijasalabdhinAM tiryagmanuSyANAM, utpannataijasalabdhezca) caturdazapUrvadharamanuSyasyAnutpanna-vaikriyalabdheH (vaikriyAhArakalabdheH ?) kArmaNa-taijasaudArikANi' yugapat, evamete'nyAcAryadarzanena sapta vikalpA saMbhavanti // ___idAnImAcaturthya ityasya vyavacchedasya phalaM darzayati - na tu kadAcit paJca yugapad bhvntiiti| naiva jAtucidekasmin kAle paJcAnAM sambhavaH AhAraka-vaikriyayoH (taijasa-AhArakayorvA) yugpdbhaavaat| etadanena bhASyavacanena darzayati - nApi vaikriyAhArake (taijasAhArake vA) yugapad bhvtH| pUrva bhASyArtha: (12) athavA kAmaNa taijasa ane audArika zarIra hoya paraMtu kyAreya eka sAthe 5 zarIra to na ja hoya. vaikiya ane AhAraka zarIra (athavA taijasa ane AhAraka) eka sAthe koIne na ja hoya. kemake vaikriya ane AhArakanA (athavA labdhi taijasa ane AhArakanA) svAmI bhinna bhinna hoya che. e vAta AgaLa 2/48-49 sUtramAM kahevAze. 2/44mA hemagirA - utpanna taijasa ane vaikriyalabdhivALA 14 pUrvadhara manuSyone) kArmaNa, tejasa, audArika ane vaikiya e cAre zarIro eka sAthe hoya che. (12) bAramo vikalpa (ekIyamatano sAtamo vikalpa -) (utpanna taijasalabdhivALA tiryaMca ane manuSyone tathA utpanna taijasalabdhivALA ane) anutpanna vaikriya (anutpanna AhAraka) labdhivALA 14 pUrva saMyamI manuSyane kArmaNa, taijasa, audArika zarIro eka sAthe hoya che. A pramANe anya AcAryanA mata vaDe A 7 vikalpo saMbhave che. raka sUtragata pAMcamI vibhaktino phalitArtha : atyAre bhASyamAM 'A vaturtha" pada (= eka jIvane eka sAthe 4 sudhInA ja zarIro hoya ethI vadhAre nahi) evA A vyavaccheda (niyamana)nA phaLane darzAve che - 'tu vArit'..... jyAre paNa eka kALamAM eka jIvane pAMca zarIra nathI ja saMbhavatA kAraNa ke vaikriya ane AhAraka zarIra (athavA taijasa ane AhAraka zarIra) sAthe hotA nathI. A ja vAtane bhAgyakArazrI nAri... ityAdi A bhASya vacanathI jaNAve che, arthAt A pAMce zarIro kayAre paNa eka sAthe koIne saMbhavatA nathI, evuM hamaNAM je pUrvanI bhASyapaMktimAM kahyuM 2. paurAIiEFji - 2. -taisIIiETarfm . - () . bhavanti - 6 (pa.). Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam * gandhahasti mupanyastaM (2 / 37) paJca yugapanna jAtucit sambhavantIti tadbhAvanArthamidam, apizabdo'vadhArakaH / naiva vaikriyAhArake (taijasAhArake vA) yugapad bhavataH, labdhidvayAbhAvAt / ete ubhe labdhI yugapadekatra na sambhavato vyaktirUpeNa, yasmin kAle vaikriyaM (taijasaM vA) tasminnaiva kAle AhArakamiti, paryAyeNa tu sambhavataH, kRtvA vaikriyaM (taijasaM vA ) uparatatadvyApAraH karotyevAhArakaM, tadabhAvAcca naikakAle paJca zarIrANi smbhvntyeksy| kiM punaH kAraNamekasyaikadA te 'labdhI na bhavata iti ? Aha - 239 svAmivizeSAditi vakSyati 'labdhipratyayaM ce ( a. 2, sU. 48) 'zubhaM vizuddhamavyAghAti cA''hArakaM caturdazapUrvadharasyaiva' (a. 2, sU. 49) ityatra sUtradvaye, svAmivizeSo vakSyate / nRtirazcAM labdhipratyayaM vaikriyaM (taijasaM vA ) bhavati, tadyadA' saMyataH karoti vaikriyaM (taijasaM vA ) niyamata - hemagirA - tene spaSTa karavA mATe A bhASya che. bhASyano 'pi' zabda avadhAraNa (= jakAra) arthamAM che, teno artha A pramANe karavo - na jIvane be labdhi eka sAthe na hovAthI vaikriya ane AhAraka zarIra (athavA taijasa ane AhAraka zarIra) eka sAthe na hoya. kahevAno Azaya e che ke A baMne labdhi eka sAthe vyakti (= prakaTIkaraNa = upabhoga) svarUpe eka ja jIvamAM na saMbhave arthAt je kALamAM vaikriya (athavA taijasa) labdhino upabhoga hoya, te ja kALamAM AhAraka labdhino upabhoga hoya evuM na ja bane. vaLI e be labdhino upabhoga paryAyanI (= parAvartananI = kramanI) apekSA vaDe saMbhave che. * eka samaye be labdhino abhAva te A pramANe ke - vaikriya ke taijasa zarIrane banAvyA bAda aTakI gayela te vaikriya ke taijasanA vyApAravALo te ja jIva AhAraka zarIrane banAve che ane A pramANe vyaktirUpeNa eka jIvamAM te beno yugapa abhAva hovAthI eka kALamAM pAMca zarIra yugapa na hoya. prazna : zuM kAraNa che ke eka kALe eka jIvane te be AhAraka ane vaikriya (athavA AhAraka ane taijasa) labdhi nathI hotI ? uttara : 'svAmivizeSavRitti' svAmI vizeSanA kAraNe arthAt baMne labdhinA svAmI bhinna bhinna hovAthI baMne labdhi eka sAthe eka jIvane na hoya. 'dhdhi pratyayaM ca' 2/48 tathA 'zu vizuddhamavyAyAti cADaDahAra, caturvaMzapUrvadharaeva' 2/49 ema A bIjA adhyAyamAM be sUtrone kaheze ane tyAM A baMnenA bhinna bhinna svAmI che e pramANe kahevAze. manuSya ane tiryaMcane labdhi-nimittaka ja vaikriya zarIra ke taijasa zarIra hoya che. jyAre AhAraka zarIra to 2. je te nathI - mAM / te nathI - hyuM| 2. tadyA - mu. (haM. mAM.) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 sUtram : sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/45 nirupamo mantyam||2/4|| - gandhatti -- eva pramattastadA bhavati, uttarakAlaM ca tAM labdhimupajIvan, AhArakasyApi pramatto niSpAdakaH, niSpattyuttarakAlaM tu niyamata evApramatto bhavatItyasmAt svAmivizeSAd vakSyamANAnna labdhidvayamekasyaikadeti, AhArakalabdhimupajIvannapi zubhAdhyavasAyatvAdapramatta iti // 2/44 // gunhAni zarIrALi, viM punareSAM prayoganam ? 35monaH 35movanti zarIrALi, teSAM tu (nirUpamonamnty miti suutrm|) athavA ihaudArikAdizarIrabhAva tAvat sukhaduHkhopabhogo dRSTastat kiM yadA kArmaNaM vigrahagatau tadA'nena sukha-duHkhopabhoga AtmanA kriyate neti ? sUtrArtha : aMtima zarIra nirUpabhoga hoya che. 2/45 / / * hemagirA labdhidhArI, 14 pUrvadhArI apramatta saMyamIne ja hoya. jyAre saMyamI (= sarvaviratidhara) te vaikriya zarIra (ke taijasa zarIra)ne banAve che tyAre te niyamA ja pramAdI hoya che ane uttarakALe te vaikriya (ke taijasa) labdhine bhogavato arthAt labdhimAM vartato paNa niyamA pramAdI hoya che. jo ke AhAraka zarIrano paNa AraMbha karanAra saMyamI pramatta hoya che. paraMtu banAvyA pachInA uttarakALamAM niyamA ja apramatta hoya che. mATe AgaLa kahevAtA A svAmI vizeSane (= svAmI bhedane) AzrayIne be labdhi eka jIvane eka kALe na hoya. (judA kALamAM eka jIvamAM hoI zake) kemake AhArakamAM vartato paNa saMyamI zubha adhyavasAyavALo hovAthI apramatta hoya che. (jyAre vaikriya ke taijasa labdhimAM vartato niyamA pramAdI ja hoya) 52/445 2/45 sUtranI avataraNikA : prazna H atyAra sudhImAM zarIro kahevAyA te zarIronuM prayojana zuM che te kaho ? uttara H zarIronuM prayojana upabhoga che arthAt zarIro upabhogavALA che. paNa te zarIromAM aMtima zarIra nirupabhogI hoya che arthAt upabhoga vinAnuM hoya che. te vAtane jaNAvatuM 2/ 45 sUtra kahevAya che. kAma~Na zarIramAM upabhogano abhAva (prastuta sUtranI avataraNikA bIjI rIte -) athavA ahIM (= bhavasthadazAmAM) jyAM sudhI audArika vagere zarIrano sadbhAva hoya che tyAM sudhI sukhaduHkhano upabhoga dekhAyo che. to jyAre kArmaNa zarIra vigrahagatimAM hoya che tyAre enA (= kAryaNa zarIra)thI AtmA vaDe sukhaduHkhano upabhoga zuM karAya che ke nathI karAto ? A pramANenA praznanA uttara rUpe nirupoLamantyam ema 2/45 sUtra kahevAya che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- antyamiti sUtrakramaprAmANyAt kaarmnnmaah| - asthati ucyate - nirupabhogamantyam (iti suutrm)| athavA zarIrANAmindriyatvaM sukha-duHkhopalabdhyadhiSThAnatvaM vyApArazcAsti, kArmaNamapi ca zarIranyAyavacanAt vyApAravacca vigrahagatau karmayogavacanAcca parakAraNatvAcca / nanvindriyavadaGgopAGganirvRtterabhAvAt tat kimasminnarthopalabdhi-sukha-duHkhopabhogavizeSo nAsti labdhIndriyasadbhAve satIti ? ucyate - tAnyeva sopabhogAni samastopabhogakAraNatvAt kAlAntarAvasthAnAcca, idaM tu - nirupabhogamantyam (iti suutrm)| antyamiti sUtrakramaprAmANyAdityAdi bhASyam / ante bhavamantyam, kasyAntyamiti ced ata Aha - sUtrakramaprAmANyAdaudArikAdizarIrANAM caturNAM paryantavarti kArmaNamAha, sUtrakArAdavibhakto'pi bhASyArtha sUtramAM jaNAvela kama pramANabhUta hovAthI 'satyam' zabdathI aMtamAM rahelA evA kAmaNa zarIrane sUtrakArazrI kahe che, - hemagirA athavA (trIjI rIte avataraNikA A mujaba che -) zarIromAM indriyo, sukha ane duHkhanI upalabdhinuM AdhArapaNuM ane vyApAra hoya che. kAmaNa paNa te ti zara' AvA nyAya vyutpatti yukta vacanathI zarIra che ane vigrahagatimAM karmayoga (= viprada tau karmayoga: 2/2 6 sUtrathI) kahevAyo hovAthI ane te kArmaNa zarIra anyanuM (audArika vagere zarIra rUpa kAryonuM) kAraNa hovAthI vyApAravALuM ja che. praznaH vigrahagatimAM labdhi indriyano saddabhAva hoya e apekSAe indriyavALA evA je kAmaNa zarIramAM aMgopAMganI racanAno abhAva hovAthI zuM arthopalabdhi = padArthono bodha) ane sukha-duHkhano upabhoga nathI? uttaraH (hA, nathI kemake) teo (= audArikAdi) ja samasta upabhogamAM kAraNa hovAthI ane kAlAMtaramAM rahetAM hovAthI upabhogavALA che. A chelluM kArmaNa zarIra to upabhoga vinAnuM che. (A kArmaNa zarIra samasta upabhogamAM kAraNa nathI kemake AmAM nivRtti ane upakaraNa indriyano abhAva che. vaLI A kArmaNa zarIra ati alpakAlIna che. A badhI vAta AgaLa A ja sUtranA vivecanamAM khullI karaze) A ja vAtane jaNAvatAM 2/45 sUtrane kahe che. nirupamoma7m e 2/45 sUtra che ane tenuM " ga ti .....' ityAdi bhASya che, teno artha A pramANe che ke aMtamAM raheluM te "aMtya" kahevAya. konA aMtamAM raheluM ? A pramANe prazna upasthita thato 2. vAtanta rAva - - 2. tyaviti - manta - 5 (I. mAM.) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/45 mAdhyam H- tat nirupabhogam / na sukha-duHkhe tenopabhujyate, na tena karma badhyate, na vedyate, nApi niyaMta nRtyarthaH / 242 - gandhatti * hi bhASyakAro vibhAgamAdarzayati 'payAryanayasamAzrayaNAt / audArikAdizarIracatuSTayaparyantavarti tat nirupabhogaM = nirastopabhogaM nirupabhogam, upabhogo vakSyamANaH prativiziSTa eva, tdbhaavaannirupbhogmucyte| kaH punarasAvupabhogo yamadhikRtyocyate nirupabhogam ? ata Ahana sukha-duHkhe tenopabhujyete' iti (bhaassym)| `manojJazabdAdiviSayasamparkajaM ca sukhamamanojJazabdAdiviSayasamparkajaM ca duHkhaM na tenopabhujyete nirvRttyupa-karaNendriyAbhAvAllabdhIndriyasannidhau satyapi, ubhaye'pi hi zabdAdayo viSayA nirvRttyupakaraNendriyavirahavihvalena kArmaNena nopabhoktuM zakyanta iti nirupabhogam, asaGkhyAtasamayanirvRttazca chadmasthasya sukha bhASyArtha : te kAryaMNa zarIra nirUpabhoga hoya che. sukha ke duHkha tenA vaDe bhogavAtAM nathI. tenA vaDe karma baMdhAtA nathI, veThAtA nathI, nirjarita (= kSaya) paNa karAtA nathI. hemagirA - hovAthI tenA uttaramAM kahe che ke 2/37 sUtrano krama pramANabhUta hovAthI auThArikAdi 4 zarIronA aMtamAM rahelA kAryaNa zarIrane sUtrakArazrI kahe che. sUtrakArazrIthI avibhakta (= abhinna) evA paNa bhASyakArazrI paryAyArthika nayano Azraya karavAnA kAraNe bhASyamAM 'jarmanamA'' ema prayoga karavA dvArA vibhAga (= bheda)ne darzAve che. audArikAdi 4 zarIranI aMte raheluM te kArmaNa zarIra nirupabhoga arthAt nirasta upabhogavALuM kahevAya che. upabhogano hArda (have nirupabhoganA svarUpane jaNAvavA upabhoganA svarUpane kahe che) AgaLa upara kahevAto upabhoga eka viziSTa (= cokkasa prakArano) ja che te upabhogano abhAva hovAthI 'nirupabhoga' kahevAya che. vaLI A upabhoga zuM che ke jene AzrayI 'nirupabhoga' e pramANe kahevAya che ? A pramANe prazna karyo upasthita thato hovAthI enA uttara mATe bhASyakArazrI 'na suH-du:a..... ityAdi bhASyane kahe che. jyAre labdhi indriyano sadbhAva hoya tyAre paNa nivRtti ane upakaraNa indriyono abhAva hovAthI manojJa (= suMdara) zabda Adi viSayonA saMparkathI utpanna thatuM sukha ane amanojJa zabda Adi viSayanA saMyogathI janmatuM duHkha te kAryaNa zarIra vaDe bhogavAtuM nathI kahevAno Azaya e che ke kharekhara nivRtti ane upakaraNa indriyonA virahathI vihvaLa (= asahAya) evA kAryaNa zarIra vaDe baMneya (manojJa ane amanojJa) zabdAdi viSayo bhogavI 2. nyuoittinaya. - mu/ (tuM. mA.)| 2. manojJAmanojJazAiivaSayasamparkanaM ca yuddha 3:NuM na teno. - mu. (haM. mAM.)| rU. 3bhayoni - huM. mAM.| - Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - gandhahasta - TuHvopamoga:, vipratezva catuHsamayaparatnAt soyuttta:, tathA 'na tena rma vadhyate, na vedyate, nApi nirjIryate' ityarthaH ' upabhogavizeSaniSedhapradarzanArthamidamAtanyate, tena kArmaNena vapuSA na khalu karma baddhuM pAryate, abhivyaktakAraNabhAvAt, kAraNairhi kartA vyApAramAtanoti pANi-pAda-zrotrAdibhiH tadyathA - audArikazarIrI mano'bhisandhAnapUrvakamAkRSyAkarNAntaM zilImukhaM mRgavadhAya kSipati, asatpralApAdi bahu bhASate, adattadraviNamAdatte pANyAdinA, yoSitamabhigacchati sakalakAyavyApAreNa, parigRhNAti manovAkkAyavyApAraiH, evameSa karmabandhakaraNakalApastadA na samastyabhivyaktasvarUpaH kArmaNe, taddhi pANida- mukha - locanAdyavayavavinirmuktaM mano-vAgvyApArarahitaM ca, ato na hiMsAdyAsravakRtaM tena karma badhyate / tathA tena na vedyate, na nirjIyate vA, evaMvidhAsravajanitakarma tena zarIrakeNa nAnubhUyate, tasya hyupabhogo - hemagirA - pAla 243 zakAtA nathI. ethI (kAryaNane) 'nirupabhoga' kahevAya che. (sukha-duHkhanA upabhoganA abhAvanuM bIjuM kAraNa) vaLI chadmastha jIvane sukha-duHkhano upabhoga asaMkhya samaya vaDe nivRtta (= banelo) hoya che ane vigrahagati to vadhumAM vadhu 4 samayavALI hovAthI (temAM vartanArA kArmaNa zarIravALA chadmastha jIvane) te sukha-duHkhano upabhoga (temAM) yukta nathI. * aMtargatimAM viziSTa upabhogano abhAva tathA na tena meM..... ityAdi A bhASya viziSTa upabhoganA niSedhane dekhADavA mATe lakhAya che, teno artha A pramANe che ke kharekhara te kArpaNa zarIra vaDe jIva karmane bAMdhavA mATe zakya nathI kAraNake te vigrahagatimAM karmabaMdha mATenA abhivyakta kAraNono (= sAdhanano) abhAva che. hAtha-paga-kAna Adi kAraNo (= sAdhano) vaDe kartA vyApArane kare che, te A pramANe ke auDArika zarIravALo prANI bANane cheka kAna sudhI kheMcIne haraNanA vadha mATe mAnasika prANidhAnapUrvaka pheMke che (arthAt hiMsAtmaka vRtti sAthe pravRtti kare che), tathA asatya pralApa Adi ghaNuM khole che, nahIM ApeluM dhana hAtha Adi vaDe le che (= corI kare che), sakala kAyanA vyApAra dvArA strIno upabhoga kare che tathA mana, vacana ane kAyAnA vyApAra dvArA (SaTkAya jIvonI virAdhanAvALA dhaMdhAthI) parigraha kare che. A pramANe A abhivyakata svarUpavALA karmabaMdhanA sAdhanono samUha tyAre vigrahagati vize kArmaNa zarIramAM hoto nathI, kAraNake te kArmaNa zarIra hAtha, paga, mukha, AMkha Adi avayavothI rahita tathA mana ane vacananA vyApAra vinAnuM hoya che ane AthI ja hiMsAdi AsravathI karAyela pharma te phArmaNa zarIrathI baMdhAtA nathI. temaja tenA (= kAryaNa zarIra)thI vedAtA nathI ke nirjarA pAmatAM nathI arthAt AvA prakAranA AzravathI utpanna thayeluM karma te kAryaNa zarIra vaDe 1. nijIryate - mAM.| 2. .raLAmA - mAM.| rU. jarabai. - mAM. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/45 - sthiti - nArakAdigatiSu nAntargatau, atyalpakAlatvAt audArika-vaikriyAbhAvAcca, anubhUyamAnameva hi nirjIryate nIrasatAmApAdyamAnaM parizaTadAtmapradezebhyaH pratyastasnehalezamAmuktarasakusumbhakavanirjIrNamucyate, na caitat tasyAmavasthAyAM manovyApArAbhAvAt pratipattumutsahante'tikovidAH, tathA kArmaNaM hi karmasaGghAtaH sa copabhogyo bhavati, nopabhojakaH / audArikAdyapyevameveti cet, na, bAhyendriyaMpratyakSatAmaGgIkRtyopabhoktRtvamaupacArikamatyantaprasiddham, ato'bhivyaktasukha-duHkha-karmabandhAnubhava-nirjarAlakSaNamupabhogamAdhAya cetasi kArmaNamanupabhogamadhyagAyi sUriNA, ityevamupAttaprativiziSTopabhogavyatiriktenopabhogena yadi tadabhisambadhyate gamanA - hemagirA - anubhavAtuM nathI, kemake te hiMsAdi Azrava janya karmono upabhoga (= anubhava) nArakAdi gatiomAM thAya che, aMtargatimAM thato nathI. aMtargatimAM uparokata upabhoga na thavAnuM kAraNa e che ke tyAM kALa atialpa che tathA audArika ke vaikiya zarIrano tyAM abhAva che. (have tenA vaDe nirjarA kema thatI nathI te kahevAya che ke -) kharekhara bhavastha dazAmAM anubhavAtuM ja karma nirjarA pAme (= khare) che, rasa vinAnA kusuMbhaka puSpanI jema cIkAzano aMza nIkaLI javAthI arthAt rasa vagaranuM thavAthI je karma AtmapradezothI khare che te karma 'nijIrNa' (= nirjarita) kahevAya che. vaLI te vigrahagatinI avasthAmAM manovyApArano abhAva hovAthI (kArpaNa zarIra vize) koI catura puruSo A nirjarita dazA svIkAravA mATe taiyAra nathI. (kAraNake jyAM manovyApAra hoya tyAM ja baMdha, udaya, nirjarA vagere ghaTe, anyatra nahi. ekendriya vagere gatiomAM paNa avyakata bhAva manano vyApAra hoya che.) tathA kArmaNa zarIra kharekhara karmanA samUha rUpa che ane te samUha upabhogya hoya che, upabhoktA (= karmono bhoktA) nahi. phaka dArikAdi zarIromAM upabhoktAnI siddhi : prazna : audArika Adi zarIro paNa A pramANe ja che. arthAt audArikAdi vargaNA paNa dalikanA samUha rU5 che, to teo paNa upabhogya ja bane, upabhokatA kaI rIte bane? uttara : tamArI vAta yogya nathI kemake bAhya indriyonI pratyakSatAne apekSIne audArika zarIranuM upabhoktApaNuM aupacArika rIte atyaMta prasiddha che. A pramANe prastuta sUtramAM abhivyakta sukha-duHkha, karmabaMdha, karma anubhava, karma nirjarA svarUpa viziSTa upabhogane manamAM rAkhIne vAcakazrIe kAzmaNa zarIra upabhoga vinAnuM kahyuM che. (have kAzmaNane upabhoktA kaI vivakSAthI kahI zakAya te kahe che ...) te A pramANe - upara 2. nevera - mu (. mAM.) 2. pratyayastanedazamAnusa - hA-hA rU. avati - (uM. mAM.) 4. thapakSatAdeg - 5 (uM.) 1. manuvAtha0 - 5 (pAM. pA.) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- zeSANi tu sopbhogaani| - hati - dAnAdikriyArUpeNa kaSAya-yogapratyayena vA bandhena na kazcid dossH| evaMvidhaH sarvathopabhogastasya pratiSidhyate nopbhogsaamaanymiti| atha kArmaNavyatiriktAni zarIrANi kathaM pratipattavyAnIti ? ata Aha - zeSANi tu sopabhogAnItyAdi (bhaassyenn)| uktaM kArmaNam, tadvyatiriktAnyaudArika-vaikriyA-hArakataijasAni zeSazabdenAbhidhitsitAni, tAni ca sopabhogAni pratipattavyAni / katham ? audArike tAvannirvRttyupakaraNendriyasadbhAvAdiSTAniSTaviSayasampRktau satyAM sukha-du:khopabhogaH, parisphuTa-pariniSpannapANipAdAvayavakalApatvAcca vadhAnRtAdyAsravadvAravartitvAt karmabandhAnubhava-nirjarAH siddhAH, vaikriye-'pyevameva bhAvanA kaaryaa| AhArake tu zarIrendriyAbhivyaktau satyAM sukha-duHkhopabhogaH smbhvti| nanvapramatta ityuktaM prAk ko doSaH ? satyAmapi zabdAdhupalabdhau na pramAdyatyasyAm, anavasthitazubhAzubhaguNAH bhASyArtha: zeSa 4 zarIro upabhoga sahitanA hoya che. - hemagirA grahaNa karAyela prativiziSTa upabhoga sivAya vigrahagatimAM thatI gamana ane AdAna = grahaNa) Adi kiyA svarUpa ane kaSAya ane yoganA nimittavALA karmabaMdha svarUpa sAmAnya upabhoga vaDe te kArmaNa zarIra upabhogavAnuM kahevAya to koI doSa nathI. Ama AvA prakArano uparokata viziSTa upabhoga te kAmaNa zarIra viSe sarvathA niSedha karAyo che. sAmAnya upabhoga niSedha karAyo nathI. kArmaNa zarIra to nirUpabhoga kahevAyuM paraMtu kArmaNa sivAyanA anya zarIro kaI rItanA jANavA ? (upabhoga sahitanA ke upabhoga rahitanA ?) = A pramANe prazna upasthita thato hovAthI enA uttara mATe "zeSAzi tu topamoni' ityAdi bhASyane kahe che. teno artha A pramANe - kAzmaNa zarIra kahevAI gayuM che. tenA sivAyanA anya audArika, vaikriya, AhAraka ane taijasa zarIro zeSa zabdathI kahevAne ISTa che ane teo upabhoga sahitanA svIkAravA. prazna : kaI rIte ? uttara : te A rIte ke - audArika zarIra vize to nivRtti ane upakaraNa indriya rahelI hovAthI tenI sAthe jyAre iSTa-aniSTa viSayono saMparka thAya tyAre sukha-duHkhano upabhoga thAya che. vaLI A audArika zarIramAM spaSTa ane saMpUrNa rIte niSpanna evA hAtha-paga vagere avayavono samUha hovAthI audArika zarIravALo jIva hiMsA, asatya Adi Asava dvAromAM varte che ane AthI karmabaMdha, karma anubhava ane nirjarA svarUpa viziSTa upabhogo siddha che. vaikriya zarIramAM paNa e pramANe ja bhAvanA karavI. AhArakamAM to jyAre zarIra ane indriya abhivyakta pragaTa 2. yena vaghena-5 (uM. mAM.) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/45 - asthati - zubhAzubhaguNAH khalvamI zabdAdayo viSayA na manasvinaH paritoSamAdhAtuM kSamA ityanityatAvagamapUrvikAM vairAgyavAsanAmevAdhivasati, na tUtkarSamAyAti, nindAM vA samAdatte, kintu yathAvasthitatayA svasaGkalpazilpaviracanAM vidhUya tAn viSayAn sa vidvAn pariNamayati, karmabandhAnubhava-nirjaraNAni tvasya tathAvidhAsravajanitAni na sambhAvyante'pramattatvAdeva, na cAvazyaM kArmaNe'sambhavatA sakalenopabhogena tatra bhavitavyam, sukha-duHkhopabhogenApi hi bhogavadeveSyate na nirupabhogaM yathAsambhavamarthapratipatteH, sAmAnyato vA sambhavaH, - hemagirA - thAya tyAre sukha-duHkhano upabhoga saMbhave che. 3 AhAraka zarIra nirUpabhoga nathI : praznaH apramattane AhAraka zarIra hoya che ema pUrve kahevAyuM che temAM zuM doSa che arthAt te vAta zuM khoTI che ke jethI hamaNAM ene upabhogavALo batAvI rahyA cho, kemake upabhoga lAvazo to apramattatA jatI raheze. te A rIte zabdAdinI upalabdhimAM sukha-du:khano upabhoga thatAM rAga-dveSa janya viziSTa karmabaMdha Adi thaze ane rAga-dveSa thatAM apramattatA zI rIte Takaze? uttara : jyAre zabdAdinI upalabdhi thAya tyAre paNa emAM A jIva pramAdI banato nathI kemake kharekhara anavasthita (parivartanazIla) evA zubha ane azubha guNavALA A zabdAdi viSayo catura sAdhakane saMtoSa ApavA mATe sakSama nathI.' ema anityatAnA bodhapUrvakanA vairAgyanA saMskArane ja apramatta saMyamI vAsita (= bhAvita) kare che, paNa (A zabdAdi manojJa viSayo maLavAthI te) utkarSane (ahaMkAra-harSane) vaza thato nathI ane amanojJa maLavAthI) niMdA-zokane karato nathI kiMtu potAnA saMkalpo svarUpa zilpanI racanA (= ImArata)ne dhUNAvI (= vidhvaMsa karI)ne te vidvAna (= AhAraka zarIradhArI caudapUrva) te zabdAdi viSayone yathAvasthitapaNe (= rAga ane dveSa karyA vinA je rIte che te rIte) pariNamAve che. vaLI tevA prakAranA AzravathI janita karmonA baMdha, anubhava ane nirjarA svarUpa viziSTa upabhoga A saMyamIne saMbhavatA nathI kemake e vakhate A apramatta ja hoya che arthAt sukha-duHkhanA upabhogamAM paNa rAga-dveSa rahita, samatAyukta hoya che temaja (AhAraka zarIrane upabhoktA kahevA mATe) kArpaNa zarIramAM nahi saMbhavatA evA samagra viziSTa upabhoga tyAM = AhAraka zarIramAM avazya hovA joIe evuM nathI kemake kAmaNa zarIramAM nahi saMbhavatA evA eka sukha-du:kha svarUpa viziSTa upabhoga vaDe paNa AhAraka zarIra upabhogavALuM ja IcchAya che, nirUpabhoga nahIM. (sukha-duHkhanA upabhoga svarUpa eka upabhoga vaDe paNa upabhogavALuM kahevAya che enuM kAraNa A che ke) yathAsaMbhava (= jemAM jeTalo saMbhave teTalo) artha svIkArAya che athavA sAmAnyathI (sakala upabhogano) saMbhava 2. varSavi saMbhavatA - . mAM. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- yasmAt sukha-duHkhe tairupabhujyate karma badhyate vedyate nirjIryate ca, tasmAt somo nIti 2/4 - sthiti anubhava-nirjaraNe tu prAk kRtakarmaNo'pi staH, karmabandhastvapramatatvAdatidurghaTaH, tathAvidho yogapratyayaH punaH kevalino'pi na nivartata eveti pratipattavyam / taijasazarIreNa tejasi nisRSTe dagdhe vairiNi manasaH paritoSasukhamApAdya jAyate paramAnandaH, tathA'nugrAhyapakSe ziziratejonisargeNa paritrAte prANini prIteranuttamAyAH praadurbhaavH| duHkhamapi vedyate tapaHprabhAvAdibhirbalavatA parirakSitasya dviSo'nyasya vA svanisRSTe tejasyaprabhavati manAgapyapakartumupakartuM vA taijasazarIrabhAjaH sphuTameva / eSa caivaMvidhasukha-duHkhopabhogastaijasanimitta iti tena dvAreNopajAyate, atastena sukha-duHkhe upabhujyete, zApAnugrahapravaNatvAt, tadvAreNaiva puNyasyApuNyasya vA bandhaH tatpUrvike cAnubhava-nirjare na pratiSedhuM pAryete, atastadapi sopabhogam, bhAgyArtha ? jethI ke te zarIrothI sukha ane duHkha bhogavAya che, karma baMdhAya che, veThAya che ane kSaya paNa karAya che tethI teo upabhoga sahitanA kahevAya che. ra/pA. - hemagirA - che, te A rIte - anubhava ane nirjarA pUrve karelA karmanI paNa temane hoya che paraMtu apramatta hovAne lIdhe navIna karmabaMdha to ati muzkela che. chatAM tathAvidha yoganimittaka karmabaMdha to kevaLIone paNa aTakato nathI ja, AthI ahIM AhAraka deha vize paNa yoga pratyaya karmabaMdha to avazya svIkAravo. loka taijasamAM upabhoga siddhi ; (have taijasa zarIramAM kaI rIte sukha-duHkhano upabhoga che tene jaNAve che -) taijasa zarIra vaDe tejalezyAnuM visarjana karavAthI jyAre vairInuM dahana thAya tyAre (tejasa zarIravALo jIvo manathI (= mAnasika) saMtoSa rUpa sukhane meLavIne parama AnaMdavALo thAya che tathA anugraha karavA yogya vyakti upara zItatejo (= zIta) leyAne pheMkavA vaDe te prANInI jyAre rakSA thAya tyAre anuttama (= sarvottama) prItinI utpatti thAya che. e ja rIte taijasa zarIravALA jIvane jyAre potAnA zatrune koI baLavAna sAdhaka potAnA tapanA prabhAva AdithI rakSaNa kare tyAre athavA jyAre anya upara potAnA dvArA mukAyelI tejolezyA kAMIka paNa apakAra ke upakAra karavA mATe samartha na thAya tyAre spaSTa ja du:kha paNa anubhavAya che ane A AvA prakAranA sukha ane duHkhano A upabhoga taijasa zarIranA nimittavALo che. arthAt te taijasa zarIranA mAdhyame sukha-duHkhano upabhoga thAya che ane AthI te tejasa zarIra vaDe sukha-duHkhano upabhoga karAya che ema kahevAya che. kAraNake taijasa zarIra zApa ane anugraha karavAmAM catura che. te tejasa zarIra dvArA ja thato puNya ke pApano baMdha ane te taijasa zarIra pUrvaka thato udaya ane nirjarAno paNa niSedha karavo zakya nathI. ethI (= uparokta upabhoga ghaTatA hovAthI) te taijasa zarIra paNa 2. "svapramAvavAva-5 (uM. kAM.) 2. "vivaivAnuM - mu. (g) 1 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/45 bhASyam :- atrAha - eSAM paJcAnAmapi zarIrANAM sammUrcchanAdiSu triSu janmasu kiM kva jAyata iti ? atrocyate - - sthiti - smudghaatnisrgtaatmktvaat| __labdhipratyayametadevaM bhavatu, yat punaH sarvadA samasti sarvaprANiSu tat kathaM sopabhogam ? tadapi hi parigRhItAhArapAkakAritvAt samyakpariNAmApAdanAt sukhamAdhatte, tadviparItatayA tu vyApriyamANaM tadeva duHkhAya sampadyate, karmabandhAnubhava-nirjarAstu pratyekaM tasya na sambhAvyante, audArikAdisahavartitvAt, ataH pUrvakeNApyupabhogena sopabhogaM bhavatyeveti mA na pritussH| zeSANi tu sopabhogAni ityasyaiva vacanasya vivaraNadvAreNa bhASyapraNayanaM ysmaadityaadi| anyenopabhogena sopabhogAni mA grahIt 'kazcidataH suhRd bhUtvA sUrirAcaSTe - audArikAdibhiH sukha-duHkhopabhogaH karmabandhAnubhava-nirjarAzca vyAkhyAta bhASyArtha praznaH saMmUrchAimAdi 3 janmone vize A pAMca zarIramAM kyuM (zarIra) kyAM (janmamAM) hoya che ? uttara H AnA uttaramAM 2/46muM sUtra kahevAya che. - hemagirA - upabhoktA kahevAya che. kAraNake te (= taijasa zarIra) samughAta vaDe nisargatA Atmaka hoya che arthAt taijasa samuddaghAta vaDe tenuM nisarjana thatuM hoya che. (samuddaghAta karavAmAM karmano anubhava ane nirjarA svarUpa upabhoga hoya che.) praznaH labdhinA nimittavALuM A taijasa upara kahyA mujaba upabhogavALuM thAo, paraMtu je sarvadA sarva prANIomAM che, te (sahaja tejasa zarIra) zI rIte upabhogavALuM manAya? uttara : te sahaja tejasa zarIra paNa grahaNa karelA AhArane pAcana karAvanAruM hovAthI samyapha puSTi Adi pariNAmane ApAdana karavA thakI sukhane Ape che. ane te ja tenAthI viparIta rIte vyApAra karatuM (gRhIta AhArane pAcana na karAvanAruM hovAthI) duHkhanA mATe thAya che. vizeSa e che ke karmabaMdha, anubhava ke nirjarA e ekalA sahaja taijasa zarIramAM saMbhavatA nathI kAraNake te sahaja taijasa zarIra audArikAdi zarIranI sAthe rahenAruM hoya che. A pramANe (AhArane pAcana karavA svarU5) upara kahelA upabhoga vaDe paNa sahaja tejasa zarIra upabhoga sahitanuM ja che AthI "karmabaMdha vagere sarva upabhoga ghaTatA nathI' ema tamAre asaMtoSa na karavo. "zeSA itu topamAni' (= 'zeSa zarIro sopabhoga hoya che') evA A ja bhASya vacananA vivaraNa dvAra vaDe arthAt vivaraNa svarUpe "mAt' ityAdi racanA che. 'topamA' zabdathI bIjA upabhoga vaDe sopabhogavALA audArika Adi zarIro che ema koI grahaNa na karI 2. nisAtmavAn - mu. (uM. mAM.) 2. vita: - 5 (.) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram:- jarma-samUInanamadinAra/dA bhASyam :- Adyamiti suutrkrmpraamaannyaadaudaarikmaah| tad garbhe sammUrcchane vA jaayte||2/46|| - nyakti - nyAyena kriyante tasmAt sopabhogAnIti nigamanam, kANamapahAyaikaM zeSANyevaMvidhenopabhogena sopmo nIti 2/4 atrAhetyAdiH smbndhgrnthH| ajAnAnaH praznayati - eSAmaudArikAdInAM vapuSAM paJcAnAmapi triSu janmasu = sammUrcchanAdiSu kiM zarIraM kva janmani jAyate = sambhavatyutpadyate vA ? atrocyate - (garbha-sammUrcchanajamAdadyamiti sUtram / aadymityaadibhaassym|)aadau bhavamAdyaM zarIraprakaraNaprathamasUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha, tad garbhe janmani sammUchane vA jAyatesambhavatIti, janiH sUtrArtha ? Agha audyArika zarIra garbhaja ane saMpUrjhanaja hoya che. 2/4 bhASyArtha : 2/37 sUtranA kamanuM pramANapaNuM hovAthI AdimAM rahelA evA auThArikane sUtrakArazrI kahe che. te (audyArika zarIra) garbha ane saMpUrNana janmane vize hoya che.2/4 - hemagirA - le AthI mitra banI bhASyakAra vAcakAcAryazrI kahe che ke "audArikAdi zarIro vaDe sukha-duHkhano upabhoga, karmabaMdha, anubhava ane nirjarA svarUpa viziSTa upabhoga vyAkhyA karAyela nyAya vaDe (= kahevAyelI paddhatithI) karAya che, 'tama[i somAni' (= tethI teo upabhoga sahitanA cha') evuM A bhASya upasaMhAra karanAra che, teno bhAvArtha A pramANe che ke eka kArmaNane choDI zeSa zarIro AvA prakAranA viziSTa upabhoga vaDe sopabhoga hoya che. 2/45 . supha saMmUrNimAdi traNa janmomAM zarIranI vyavasthA kara 2/46 sUtranI avataraNikA: 'trIda' ityAdi bhASya saMbaMdhagraMtha rU5 = avataraNikA rUpa che arthAt 2/45 sAthe 2/46 sUtranuM anusaMdhAna joDe che. koI ajANa prazna kare che ke saMmUcchimAdi 3 janmone viSe A audArikAdi pAMceya zarIromAM kyuM zarIra kyA janmane vize saMbhave che athavA janme che ? ahIM (=A praznanA uttaramAM) 2/46 sUtra kahevAya che. jarma-samUrkhananam e 2/46 sUtra che ane tenuM nAm... ityAdi bhASya che. ahIM tenuM vivecana kare che - AdimAM raheluM te "Agha'. zarIra prakaraNanA prathama sUtra 2/37nA kramanuM pramANapaNuM hovAthI AdimAM rahelA audArika zarIrane sUtrakArazrI kahe che. te dArika zarIra garbha janma vize ane saMmUrNima janmane vize hoya che. sUtragata "-samUIna' padamAM rahela garbha Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/47 sUtram :- vaikriyamaupapAtikam // 2/47 // ___ bhASyam :- vaikriyaM zarIramaupapAtikaM bhvti| nArakANAM devAnAM ceti // 2/47 // - gandhahasti pratyekamabhisambadhyate / garbhe jAtaM garbhAd vA garbhajamevaM sammUrcchanajamapi, uktalakSaNe ca garbha-sammUrcchane janmanAmato garbhajanmanAM sammUrcchanajanmanAM ca prANinAmaudArikaM tAvad bhavati, na tvavadhAraNamaudArikameva, taijasa-kArmaNayorapi tatra sambhavAt, labdhipratyayavaikriyAhArakayorvA grbhjnmnyuttrkaalbhaavitvaat|| nanu ca bhUte 'Da' vidhAnaM tat kathaM bhASyakAro vivRNoti jAyata iti vartamAnakAlAbhidhAyinA zabdeneti? ucyate - na doSo'yaM yasmAjjAtamutpannamuttarakAlamapi punaH punaH paryAyApekSayA sambhavatItyupapanna eva nirdeza iti| etacca zarIraM jaghanyenAmulAsaGkhyeyabhAgapramANamutkarSato yojnshsrpramANiti'll2/4ddA sUtrArtha : vaikiya zarIra aupapAtika hoya che. pa2/4nA bhASyArthaka vekiya zarIra aupapAtika hoya che tathA nAraka ane devone hoya che..2/47thI - hemagirA 0 ane samUcchana e baMne zabda sAthe gari' (= 1)no saMbaMdha karAya che. garbhane vize janmelo athavA garbhathI janmelo te garbhaja. e ja rIte "samUcchanaja' padamAM paNa vyutpatti samajI levI. janmanA nAmakathana karanAra 2/32 sUtranI vyAkhyAmAM garbha janma ane samUIna janmanuM svarUpa kahevAI gayuM che. garbha janmavALA ane saMpUrjhana janmavALA prANIonuM prathama audArika zarIra hoya che, vaLI audArika 'ja' hoya che evuM avadhAraNa nathI kAraNake tyAM (= e baMne janmamAM) tejasa ane kArmaNa zarIrano paNa saMbhava (= astitva) che ane labdhi pratyayavALA (= labdhi nimitte thanArA) vaikriya ke AhAraka zarIra paNa garbha janmane vize uttarakALamAM thanArA che. prazna : "kaMmUIna' ityAdi padomAM lAgato 'ku' = "ga' pratyaya saMpUIne nAta rUti saMmUIna' ema bhUtakALanAM arthamAM vaparAya che. to pachI bhAgyakArazrI "gAyate' evA vartamAnakALavAcI zabda vaDe zI rIte tenuM vivaraNa kare che ? uttara : A vivaraNa doSa rUpa nathI kemake bhUtakALamAM janmelI = utpanna thayelI vastu uttarakALamAM paNa pharI pharI (abhinava-abhinava) paryAyanI apekSAe utpanna thAya che. ethI (vartamAna arthamAM bhUtakALa-sUcaka 'g' pratyayano) nirdeza yuktiyukta ja che. A audArika zarIra jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM hoya che ane utkRSTathI 1 hajAra yojana pramANa hoya che .2/4 2. *Amapi - 5 (bA. .) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 251 mUtram :- nadhipratyayaM cA2/4 bhASyam :- labdhipratyayaM ca vaikriyaM (ca) zarIraM bhvti| tiryagyonInAM manuSyANAM veti 2/48 -- gandhahasti (vaikriyaaupapAtikamiti sUtram / vaikriyaM zarIramityAdi bhaassym|) upapAtajanmopapAtazabdenocyate tasmin bhavamaupapAtikaM vaikriyaM zarIraM, tannimittatvAdavadhivat sahajam, tacca sAmarthyAnnArakadevAnAmeva na zeSANAm / dvividhaM ca tad - bhavadhArakamuttaravaikriyaM ca, tatrAdyasya jaghanyenAmulAsaGkhyeyabhAgaH pramANam, utkRSTaM paJca dhanuHzatAni, uttaravaikriyaM jaghanyenAGgulasaGkhyeyabhAgapramitamutkarSeNa yojanalakSapramANamiti // 2/47 // sUtrArtha vaLI (vaikiya zarIra) labdhinA nimittavALuM hoya che. ra/8 bhASyArtha ? vaLI vaikiya zarIra labdhirUpa nimittavALuM hoya che. temaja tiryaMco ane manuSyone hoya che.2/48. - hemagirA - 2/47 sUtranI avataraNikA : AnI avataraNikA 2/46 sUtranI avataraNikAmAM AvI gaI che vaivimauupatim e 2/47 sUtra che ane tenuM vaizviyaM... ityAdi bhASya che. ahIM tenuM vivecana kare che - vaikiya zarIranA svAmI ra. upapata' zabdathI upapAta janma kahevAya che te upapAta janma vize thayela (= janmela) te aupapAtika vaikiya zarIra che. upapAtanA nimitte thatuM hovAthI avadhijJAnanI jema vaikiya zarIra sahaja (= bhava pratyayika) che ane te vaikiya zarIra sAmarthyathI nAraka ane devonA ja hoya che. zeSa (= mAnava-tiryaMco)ne na hoya. te vaikiya zarIra bhavadhAraka vaikriya ane uttara vaikiya ema be prakAre hoya che. tyAM (= be prakAranA vaiyi zarIramAM) prathama bhavadhAraka vaikriya zarIranuM pramANa jaghanyathI aMgulanA asaMkhyaya bhAga pramANa hoya che. utkRSTathI 500 dhanuSa hoya che. tathA uttara vaikriya zarIra jaghanyathI aMgulanA saMkhyaya bhAga pramANa hoya che. utkRSTathI 1 lAkha yojana pramANa hoya che, ema samajavuM. II 2/4 2/48 sUtranI avataraNikA : pUrvanA (2/47) sUtramAM bhavadhAraka vaikiya zarIra upapAta janmane viSe hoya che te batAvyuM. have bIjuM je labdhipratyaya vaizirIra che tene nadhipratyayaM 2 2/48 sUtramAM batAve che. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 __sUtram :- zubhaM vizuddhamavyAghAti *cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva // 2/49 // - sthiti : (labdhipratyayaM ceti sUtram) 'labdhipratyayaM ca vaikriyaM cetyAdi (bhaassym)| cazabdAdutkRSTaM vaikriyamudacIcarad bhaassykaarH| tapovizeSajanitA labdhistatpratyayaM = tatkAraNametaccharIraM bhvtyjnmjmidmityrthH| athavA garbhajanmanAmevedamuttarakAlaM bhavatIti na kazcid dossH| labdhipratyayavaikriyazarIraprativiziSTasvAminirdidikSayA Aha - tiryagyonInAM manuSyANAM ceti (bhaassym)| sAmAnyAbhidhAne'pi labdhipratyayavacanAd bhUyasAM garbhavyutkrAntitiryag-manuSyANAmidaM draSTavyam, tapovizeSAnuSThAnAd, vAyozca vaikriyaM labdhipratyayamavazeSatiryagyonijAnAM madhye, naanysyeti||2/48|| atrAha - athAhArakaM kiMlakSaNamiti ? atrocyate - sUtrArtha : zubha, vizuddha ane abhyAghAti evuM AhAraka zarIra 14 pUrvadharane ja hoya che. 2/kalA - hemagirA - ki labdhi vaDe thatuM vaikriya zarIra jaka e 2/48 sUtra "nadhipratyayaM ' ityAdi bhASya che, ahIM tenuM vivecana kare che - '' zabdathI bhAgyakArazrIe utkRSTa vaikiya zarIrano nirdeza karyo che. labdhi e viziSTa prakAranA tapathI pragaTa thayelI hoya te labdhi kahevAya che ane te (labdhi)nA nimittavALuM arthAt te (labdhi)nA kAraNavALuM A vaikiya zarIra hoya che sAra A ke A "ajanmaja' hoya che (= janmajAta = sahaja na hoya) athavA A labdhi pratyaya vaikti zarIra garbhajanmavALA jIvone ja uttarakALamAM (= jamyA pachI) hoya che, ema kahevAmAM koI doSa nathI. labdhinA nimittavALA vaikriyazarIranA viziSTa svAmIono nirdeza karavAnI icchAthI bhASyakArazrI "tiryonInAM.....' ityAdi bhASya kahe che - (labdhi pratyaya vaikriya zarIra) tiryaMca ane manuSyono hoya che. ahIM tiryaMca ane manuSyono ullekha sAmAnya rIte karyo hovA chatAM (badhA ya tiryaMca ane manuSyone A zarIra hoya" ema artha na karavo.) paNa 'labdhipratyaya" padano ullekha hovAthI ghaNAM garbhaja tiryaMca ane manuSyone A zarIra viziSTa tapanA anuSThAna vaDe prApta thAya che ema jANavA yogya che, vaLI zeSa saMmUrNima tiryaMcayonivALA jIvomAM vAyukAyane ja labdhi pratyaya vaikiya zarIra hoya che, anya tiryaMcone na hoya. | 2/48. 2/49 sUtranI avataraNikA praznaH have e kaho ke AhAraka zarIra kevA lakSaNavALuM hoya che ? 2. nadhipratyayaM cA vaizviyaM nahi tyAdri bhASya 1 - chuM. 2. vazeSa0 - 5 (uM. va.)1 juo pariziSTa-2 TIppaNI - 20 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 253 bhASyam :- zubhamiti zubhadravyopacitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH / vizuddhamiti vizuddha* dravyopacitamasAvadyaM cetyarthaH / - gandhatti * (zubhaM vizuddhamityAdi sUtram / ) idamapi labdhyapekSameva kintu vaikriyAdayaM vizeSaH zubhAdikRtaH, ajanmajatvaM ca sAmAnyam / zubhamiti zubhadravyopacitamityAdi (bhASyam) / zubhAni dravyANISTavarNa - gandha-rasa-sparzabhAJji taiH pracitaM nirvartitam, zubhaH pariNAmazcaturasraM saMsthAnamAkAro yasya tacchu bhapariNAmaM cAhArakaM bhavati / cazabdaH samuccaye, vizuddhadravyopacitaM zubhapariNAmaM ceti / vizuddhamiti vizuddhadravyopacitamasAvadyaM cetyarthaH / svacchasphaTikazakalamiva sakalavastupratibimbAdhArabhUtaM vishuddhdrvyopcitmucyte| apare varNayanti - vizuddhaM zuklamatra vivakSitam, asAvadyamiti avadyaM = garhitaM = pApaM bhASyArtha : zubha eTale zubhadravyathI baneluM ane zubha pariNAmavALuM vizuddha eTale vizuddha draSyathI baneluM ane asAvadya (AhAraka zarIra hoya che). = hemagirA uttara : ahIM (= prazna vize) 2/49 sUtra kahevAya che.' * AhArakanuM svarUpa zukSma vizuddha... ityAdi 2/49 sUtra che. teno artha A pramANe - A (AhAraka zarIra) paNa labdhinI apekSAvALuM ja hoya che paraMtu vaikriya zarIra karatAM vizeSa e che ke A AhAraka zarIra zubha vagere vizeSatAothI viziSTa che. vaLI 'mananmattatva' (= sahaja na hovApaNuM) banne zarIromAM samAnapaNe che. -> -> zubham . ityAdi 2/49 sUtranuM bhASya che. teno artha A pramANe che - 1. zubha - A. zubha dravyothI baneluM zubha dravyo eTale iSTa (= manohara) evA varNa, gaMdha, rasa, ane sparzavALA dravyo, teothI pracita = nirmANa pAmeluM tathA B. zubha pariNAmavALuM samacaturasra saMsthAna = AkAra svarUpa zubha pariNAma che jenuM te zubha pariNAmavALuM AhAraka zarIra hoya che. bhASyano 'ca' zabda samuccayanA arthamAM che, te samuccaya A mujaba karavo ke - vizuddha dravyathI upacita nirmita ane samacaturasa AkAravALuM AhAraka zarIra che. 2. vizuddha - A. vizudra dravyathI baneluM svaccha sphaTikanA TUkaDAnI jema AhAraka zarIra sarva vastunA pratibiMba mATe AdhArabhUta che arthAt jemAM (samIpavartI) sarva vastunuM pratibiMba paDI zake tethI vizuddha kahevAya che. bIjA keTalAka kahe che ke- ahIM vizuddha zabda zukla (= sapheda) * juo pariziSTa-6 TIppaNI - 21 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- avyAghAtIti AhArakazarIraM na vyAhanti na vyAhanyate cetyrthH|| - sthiti - sahAvadyena sAvadyam, na sAvadyamasAvadyam, sAvadyaM hiMsAdipravRttiryasmAt, idaM na hiMsAdau pravartate, na ca hiMsAdipravRttitaH utpadyate, tasmAd vishuddhmsaavdymaahaarkmityucyte| avyAghAtIti vyAhantuM zIlamasya vyAghAti, na vyAghAti avyAghAti, AhArakazarIra na kiJcid vyAhanti' = vinAzayati, na vyAhanyate iti, na ca tadanyena padArthena vyAhantuM zakyate / kathaM punaridamekena yatnenobhayaM labhyate kartA karma ceti ? ' judo jadutta'(TLanI rU//223) maghAnA(A nivRttiryadetusamuthArtha: varIndraH || tad = evaMvidhamAhArakaM caturdazapUrvadhara evalabdhipratyayamevotpAdayatIti kriyopariSTAda bhASyArtha : avyA:tI eTale AhAraka zarIra koIne haNatuM nathI ane koIthI haNAtuM nathI. - hemagirA - varNa tarIke vivakSita che. 3. asAvadya - avadya eTale gahita (= niMdita) = pApa. te avA sahita je hoya tene sAvadya kahevAya che. sAvagha vinAnuM je hoya tene asAvadya kahevAya. hiMsAdi pravRttio jenAthI thAya te sAvadya kahevAya. A AhAraka zarIra hiMsAdimAM pravartatuM nathI temaja hiMsAdi pravRttithI utpanna thatuM nathI tethI karIne AhAraka zarIra vizuddha = asAvadya kahevAya che. 3. avyAghAtI - vadha karavA mATeno svabhAva che jeno vadha karavAnA svabhAvavALo te vyAghAtI. je vyAghAtI nathI te avyAghAtI kahevAya. A. cAnti - AhAraka zarIra koIno paNa vyAghAta = vinAza karatuM nathI. (A vyutpattithI kartA arthamAM AhAraka zarIra AvyuM.) B. ra vyA - vaLI tene anya koI padArthathI vyAghAta karavuM/haNavuM zakya nathI arthAt anya koI padArthathI te haNAtuM nathI (A vyutpattithI karma arthamAM AhAraka zarIra AvyuM.) tethI avyAghAtI kahevAya. prazna: avyAghAtI evA eka prayogathI kaI rIte kartA artha ane karma artha e banne prApta thAya ? uttara : nyuTo vana' e vyAkaraNa sUtrathI banne artha prApta thavAmAM koI doSa nathI. sUtragata "gha' zabda AhAraka zarIranA nirmANa kAryanA (Rddhidarzana, sUkSma padArtha aMgenA saMzaya dUra karavA vagere) hetuono samuccaya karavA mATe che. ka caudapUrvamAM mULa be bheda : labdhi nimittavALA ja AvA prakAranA te AhAraka zarIrane caudapUrvI ja utpanna kare che. A pramANe bhASyamAM kahela "tavaturvaNapUrvathara pava' evI A paMktinI sAthe anvaya pAmatuM 2. ra Hi - 5 (uM. pa.)2. maLyAtti - mu. (va.) . suvidhA .. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 255 bhASyam :- taccaturdazapUrvadhara eva kasmiMzcidarthe kRcchre'tyantasUkSme sandehamApanno nizcayAdhigamArtha kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUle audArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA lbdhiprtyymevotpaadyti| pRSTvA'tha bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutsRjtyntrmuhuurtsy|| - nyukti bhidhaasyte| caturdazeti saGkhyA, pUrvaM praNayanAt pUrvANyucyante, tAni dhAraNAjJAnenAlambata iti caturdazapUrvadharaH, sa ca dvividhaH - bhinnAkSaro'bhinnAkSarazca, te (tatra?) ca yasyaikaikamakSaraM zrutajJAnagamyaparyAyaiH sat kArikAbhedena bhinnaM vitimiratAmitaM sa bhinnAkSaraH, tasya ca zrutajJAnasaMzayApagamAt praznAbhAvastatazcAhArakalabdhimapi naivopajIvati vinAlambanena, sa eva ca zrutakevalI bhaNyate, zeSaH karotyakRtsnazrutajJAnalAbhAdavItarAgatvAcca, ata eva ca kecidaparituSyantaH sUtramAcAryakRtanyAsAdadhikamadhIyate bhAAI - liSTa ane atisUkSma evA koIka padArthamAM saMdehane prApta thayelA te 14 pUrvadhara ja teno nirNaya meLavavA mATe anya kSetramAM rahelA arihaMta prabhunA caraNanI samIpamAM audArika zarIra vaDe javuM azakya jANI labdhinA pratyayavALA ja (te AhAraka zarIrane) utpanna kare che. have bhagavAnane tyAM saMdehanI pRchA karIne cheDAyela saMzayavALA A 14 pUrvadhara pharI svasthAne AvI A zarIranuM aMtamuhUtamAM visarjana kare che arthAt A badhA kAmano samaya aMtamuhUrtano hoya che. - hemagirA - 'utpadviti' kriyApada A ja bhASyamAM AgaLa kahevAze. (have 'caturvaNapUrvadara' padane khole che ...) "caturdaza' e saMkhyA che tathA 'pUrva' e pUrvamAM arthAt sarva prathama racAyA hovAthI 'pUrva tarIke kahevAya che. te 14 pUrvone matijJAnanA eka prakAra evA dhAraNA jJAnathI (saMyamI) dhArI rAkhe che ethI te saMyamI AtmA 14 pUrvadhara kahevAya. te 14 pUrvadhara be prakAre hoya che (1) bhinna akSaravALA ane (2) abhinna akSaravALA. tyAM (= te beomAM) alaga alaga kArikA (= zloka)mAM rahelA eka eka akSara je pUrvadharane zrutajJAnathI jANI zakAya evA paryAyo vaDe prakAzita thaI gayA hoya (=fmanna) te 14 pUrvadhArI bhinna akSaravALo kahevAya che ane AvA te bhinna akSaravALA 14 pUrvadhArIne zrutajJAna dvArA samasta saMzayo dUra thaI gayA hovAthI koI prazna utpanna thatAM nathI ane tethI (AhAraka labdhi yukta hovA chatAM) vinA AlaMbane (= niSkAraNa) AhAraka labdhino paNa upayoga karatAM ja nathI (= labdhi upara jIvatAM nathI, ane te bhinnAkSaravALA 14 pUrvadhArI ja "zrutakevalI' kahevAya che. zeSa (abhinnAkSara 14 pUrvadhara) teo samagra zrutajJAnane = zrutArthane pAmyA na hovAthI tathA 2. pUnama - mu. - (ja.) 2. dRSTavA 4 - rA..rU. kidhatAmaNi - 5 (pAM.) 4. parva zruta - pu (.pa.) 1. iva videg - 5 (uM. mA.) Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 * zvatti - "akRtsnazrutasyarddhimataH" ityanena vizeSaNakalApeneti, evaMvidhazcaturdazapUrvadhara eva saJjAtalabdhistannivartayati, nAnyaH zrutavidanyo vA avadhAraNaphalam / kimarthaM punarasau tAM labdhimupajIvatItyAha - kasmiMzcidarthe ityAdi (bhaassym)| zrutajJAnagamye kasmiMzcidevArthe'tyantagahane sandihAnastadarthanizcitaye videhAdikSetravartino'rhatazcaraNakamalAbhyAzamaudArikeNa vapuSA na khalu pAryate gantumityavabudhya saJjAtarddhivizeSo labdhipratyayameva nAnyapratyayamupajanayati AhArakazarIraM, gatvA ca tatrAzu bhagavantamAlokitasamastalokAlokamAlokyAbhivandya pRSTvA ca vicchinnasaMzayaH paripUtapApmA punarAgatya tameva dezaM yatra prAg gacchataudArikamanAbAdhabuddhyA nyAsakavanikSiptaM svapradezajAlAvabaddhaM tadavasthamAste, tato vihAyAhArakamupasaMhAramAnIyAtmapradezajAlaM - hemagirA - avItarAga hovAthI AhAraka zarIrane kare che ane AthI ja vAcakazrI dvArA karelI racanAthI saMtoSane nahIM pAmatAM keTalAka vyAkhyAkAro "mannathutamittaH' evA A vizeSaNanA samUha vaDe adhika sUtrane kahe che arthAt prastuta AcAryakta sUtranA cAvaMzapUrvadhAryava' e padamAM ranathutarliMmataH' (= asarvazrutavALA ane RddhivALA = labdhivALA) evA vizeSaNo umere che. prApta thayelI labdhivALA AvA prakAranA (abhinna akSaravALA) 14 pUrvadhara ja te (= AhAraka zarIra)ne banAve che paraMtu anya koI (labdhizUnya) caudapUrvI ke nyUna caudapUrvI vagere banAve nahIM. A ja avadhAraNa kathananuM phaLa jANavuM. praznaH A 14 pUrvI zA mATe te labdhine vipUrve che? uttara : bhASyakArazrIe 'Iizvithai...' ityAdi bhASya ukta praznanA uttara rUpe kahyuM che, teno artha A pramANe - zrutajJAnathI jANI zakAya evA atyaMta gahana evA koIka ja padArthamAM zaMkAvALA (te 14 pUrva) te zaMkita arthanA nizcaya (= nivAraNa) mATe mahAvideha vagere kSetramAM rahenArA tIrthaMkaranA caraNakamaLanI samIpamAM dArika zarIra vaDe kharekhara javA mATe samartha nathI e jANIne utpanna thayela viziSTa AhAraka labdhivALA 14 pUrvadhara muni ja labdhinA nimitte = sahAre ja AhAraka zarIrane utpanna kare che, anya koI nimitte AhAraka zarIrane nathI karatA ane A rIte AhAraka zarIrane vikRrvine) tyAM (= mahAvidehAdi kSetramAM) jaldIthI jaIne joyo che samagra loka ane aloka jemane evA paramAtmAne joIne, vaMdana karIne ane prazna pUchIne naSTa thayela saMzayavALA zuddha (= pavitra) thayela pApa karmavALA, pharI jyAM paramAtmA pAse jatAM pahelA potAnA Atma pradezonA samUhathI yukta evuM audArika zarIra anAbAdha (= koIpaNa bAdhA na pahoMce evI) buddhithI thApaNanI jema mUkAyeluM tadavastha raheluM che, te ja dezamAM AvIne tyAra pachI AhAraka zarIrane mUkIne ane AtmapradezanA samUhano upasaMhAra karIne (= pAchA 2. pUtANA - mu. () Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhvti|| - sthiti 'drAgaudArikamevAnupravizati, eSa cArambhAt prabhRtyA apavargAt sarvo'ntarmuhUrtaparimANaH kAlo bhavatIti, pramANaM cAsyAvarato nyUnaH pANirutkarSeNa sampUrNa iti / atha taijasa-kArmaNe kasmin janmani samudbhavata iti, nAnayorniyamaH, sarvatrApratihatazaktitvAt, sarvajanmasu sahajataijasaM kArmaNaM vA syAnna tu labdhitaijasam, ato labdhiprastAvamupajIvan bhASyakAra: tainasamavati (mAga) mahA tejovikArastaijasaM sarvasyopalakSaNaM, rasAdyAhArapAkajananametaccAvazyaM sarvaprANiviSayamabhyupagantavyam, anyathA zarIrapade taijasazarIrANi baddhAnyanantAni anntotsrpinnyvsrpinniismyraashismbhASyArtha ? taijasa zarIra paNa labdhi pratyaya hoya che. - hemagirA - kheMcIne) teo zIghratAthI audArika zarIramAM ja praveza kare che. AhArakanA AraMbhathI mAMDI aMta sudhIno A badho kALa aMtarmuhUrta pramANa hoya che. vaLI A zarIranuM pramANa jaghanyathI kAMIka nyUna 1 hAtha ane utkRSTathI saMpUrNa 1 hAtha jANavuM. A pramANe AhAraka zarIranI vaktavyatA pUrNa thaI. A B tejasa-kAzmaNanI vakatavyatA : have taijasa ane kArmaNa zarIra kyA janmane vize hoya che ? evA praznanA uttaramAM kahevAya che ke - A baMne zarIrane mATe koI cokkasa ('A baMne zarIra amukane ja hoya che, amukane nahIM? evo cokkasa) niyama nathI kAraNake A baMne zarIra sarvatra apratihata zakti (= apratihata gati)vALA hoya che. kahevAno Azaya e che ke - sarva janmomAM sahaja taijasa ane kArpaNa zarIra hoya che paNa labdhi taijasa zarIra sarvatra nathI hotuM. A pramANe labdhinA prastAvano Azraya karatAM saikasama' ityAdi bhASyane kahe che : tejanA vikAra rUpa "tejasa zarIra hoya che. ahIM bhASyamAM anukta evuM sahaja tejasa zarIra je sarva jIvone hoya che tenuM upalakSaNathI grahaNa karI levuM. kemake rasa vagere AhAranA pAka (dhAtuo)ne utpanna karanAruM A sahaja tejasa zarIra avazya badhA prANIonA viSayavALuM = saMbaMdhavALuM svIkAravuM joIe. anyathA (= jo sarva prANInA viSayavALuM taijasa zarIra che evuM nahi svIkArazo to) pannavaNA sUtra sAthe saMgati nahIM thAya, te A rIte - zrI pannavaNA sUtramAM zarIra padamAM 'baddha' taijasa zarIro anaMtA hoya che, te A pramANe - (1) kALanI apekSAe 2. prAdeg - (. .) 2. sahau0 - mu. (uM.) 3. , tanyA' - mu (uM. pa.). Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- kArmaNameSAM nibandhanaM = Azrayo bhvti| tatkarmata eva bhavatIti bandhe purAtatvatiA. - sthiti, saGkhyAni kAlataH, kSetrato'nantAnantA lokAH, dravyataH siddhebhyo'nantaguNAni sarvajIvAnantabhAgonAni, kiM punaH kAraNamanantAni ? tatsvAminAmAnantyAdityeSa granthaH sarvo vighaTeta labdhipratyaya evAGgIkriyamANe taijasavapuSi, ato vidyamAnamapi sarvAsumatsu sahajamanAdRtya taijasaM labdhyadhikAre labdhipratyayamevAcaSTe netrditi| taijasaM zarIraM taijasazarIralabdhikAraNasamudbhUtazakti bhavati tapovizeSAnuSThAnAt kasyacideva jAtucit, na sarvasyeti / idAnIM sakalazarIrabIjabhUtaM kArmaNaM niyamena darzayannAha - kArmaNameSAM nibandhanaM = Azrayo bhavatItyAdi (bhaassym)| karmaNo vikAraH kArmaNaM, tadeSAmau bhASyArtha : A audArikAdi zarIranuM kAraNa = AdhAra kArmaNa zarIra hoya che. te kAmaNa zarIra kama thakI ja thAya che ema AgaLa baMdha (nA adhikAra)mAM kaheze. - hemagirA anaMta utsarpiNI ane avasarpiNInA samayanI rAzinI samAna saMkhyAvALA (2) kSetrane AzrayI anaMtAnaMta lokonA AkAza pradeza pramANa (3) dravyanI apekSAe siddho karatAM anaMtaguNA athavA sarva (= saMsArI+siddha) jIvo karatA anaMtamo bhAga nyUna (= sarva jIvonI saMkhyA bhegI karIne ane te saMkhyAmAM siddhonI saMkhyA jeTalo anaMtamo bhAga ocho karIe teTalI) saMkhyA tejasa zarIranI che. prazna: tejasa zarIro anaMta kahyA te kyA kAraNe ? uttara : taijasanA svAmI anaMtA hovAthI taijasa zarIro anaMta kahyA che. A pramANe labdhi pratyaya ja taijasa zarIra svIkAravAmAM Ave tyAre A zrI pannavaNAjI sUtrano sarva graMtha / zAstravacana vighaTana (= virUddha) thAya. have A pramANe sarva saMsArI jIvomAM vidyamAna paNa sahaja taijasa zarIrane upalakSaNathI samajI levA mATe choDI daI = bAjumAM rAkhI prastuta labdhiprakaraNanA adhikAramAM labdhi pratyaya ja tejasa zarIrane sAkSAt kaMThataH bhASyakArazrI kahe che, anya (= sahaja taijasa zarIra)ne nahi. tejasa zarIra e taijasa zarIranI labdhinA kAraNane laIne utpanna thayela zaktivALuM che. AvuM tejasa zarIra viziSTa tapanA AsevanathI koIka ja jIvane kyAreka hoya che. sarvane (sarvadA) nathI hotuM. atyAre sakaLa zarIronA bIjabhUta kArmaNa zarIra ja che ema niyama vaDe darzAvatAM varnameSa ityAdi bhASyane kahe che. 2. pastAt - ghA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmAdityaprakAzavat / yathA''dityaH svamAtmAnaM prakAzayati anyAni ca dravyANi, na cAsyAnyaH 'prakAzakaH, - sthiti - dArikAdInAM zarIrANAM nibandhanaM = bIjaM = AzrayaH sakalazaktyAdhAratvAt kuDyamiva citrakarmaNo bhvti| AmUlamucchinne tu bhavaprapaJcaprarohabIje kArmaNe vapuSi na punarvimuktibhAjaH zarIrakANAmadhiyantyapi prakSAlitasakalakalmaSAH, taccaivaMvidhaM kArmaNaM karmabhya eva jJAnAvaraNAdibhyo jAyate na punaranyat tasya kAraNamasti, jJAnAvaraNAdikaM cASTame'dhyAye bandhAdhikAre purastAt = agre vakSyati samUlottarabhedam , etadeva cArthajAtaM spaSTayannAha - karma hItyAdi (bhaassym)| yasmAt jJAnAvaraNAdikarma kArmaNasya kAraNaM tadAtmakatvAdanyeSAM caudArikAdizarIrANAm, na ca svAtmani kriyAvirodhaH, AdityaprakAzavat / prakAzaM dRSTAntatayopanyasya vivaraNakAle yathA''ditya ityAha tadetat katham ? na khalu sarvathA''dityAt bhASyArthaH kemake sUryanA prakAzanI jema karma e kAmaNa zarIranuM tathA anya audArikAdi zarIronuM kAraNa che. je rIte sUrya pote potAnI jAtane ane anya dravyone prakAzita kare che paraMtu sUryano koI anya prakAzaka nathI, - hemagirA - ka sakala bhavaprapaMcanuM mULa kAmaNa : karmono vikAra te kArmaNa. te kAmaNa zarIra A audArikAdi zarIronuM kAraNa = bIja = Azraya che kAraNake jema divAla e citrakarmano AdhAra che tema sarva zaktino AdhAra A kArpaNa che, vaLI bhavaprapaMca rU5 aMkura mATe bIjabhUta arthAt bhavanA prapaMcone pragaTa karavAmAM kAraNa svarUpa kAmaNa zarIra mULathI umUlana thAya tyAre prakSAlana pAmela sakala pApavALA muktibhAgI jIvo pharIthI audyArikAdi dehone pAmatAM paNa nathI. AvA prakAranuM te kArmaNa zarIra jJAnAvaraNIya vagere kamathI ja nirmita thAya che paraMtu tenA nirmANamAM anya koI kAraNa nathI temaja mULa ane uttara bheda sahita jJAnAvaraNIyAdi karmane AgaLa baMdhanA adhikAravALA AThamA adhyAyamAM kaheze. A ja arthanA samUhane spaSTa karatAM bhASyakArazrI 'I di' ityAdi bhASyane kahe che ke - jJAnAvaraNIya vagere karma e kAmaNa zarIranuM kAraNa che ane anya audArikAdi zarIronuM paNa kAraNa che. kemake kAmaNa zarIra e jJAnAvaraNAdi karmAtmaka che vaLI sUryanA prakAzanI jema potAnA AtmAmAM (potAnI) kiyAno virodha nathI. prazna : bhASyamAM daSTAMta tarIke prakAzano upanyAsa karIne daSTAMtanuM vivaraNa karatI vakhate yathA mAhitya ..... ema prakAzane choDI sUryane kahe che. A zI rIte karI zakAya? uttara : (sUryathI prakAza jo sarvathA bhinna hoya to tame karelo AkSepa barAbara che paraMtu) 2. na cAWAnya: pravaATI: - waa 2. tharvatti - I. mAM. rU. 45 - 5. (. khai.) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- evaM kArmaNamAtmanazca kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti // - asthati prakAzo vyatirikta ityabhyupetuM zakyate tena prakAzasvabhAvaH prakAzamaya Aditya ityanena na kazcid vizeSa AdityaprakAzavadAdityavad vA'bhihitaH, sa yathA tigmAMzuH svamaNDalaM prakAzayatyanyAni ca stambha-kumbhAdidravyANi, na cAnyapadArthaH prakAzakaH savitRmaNDalasyAnavasthAprasakterabhyupetuM shkyH|| ___ nanu ca ghaTAdyaprakAzAtmakatvAt prakAzayatu bhAsvAn, mUrtistu prakAzAtmikaiva tasyAH kiM prakAzyate tatsvabhAvatvAditi ? ucyate - yadyapi prakAzasvabhAvA mUrtistathApi sA prakAzyaiva bhavati, pramANavat, pramANaM hi sva-pararUpaprakAzakArISyate, anyathA cAnekadoSApattiH syaat| . evaM kArmaNamityAdi (bhaassym)| evametenAdityaprakAzanidarzanena kArmaNaM zarIramAtmanazca svbhASyArtha : e rIte kAmaNa zarIra potAnuM ane anya zarIronuM kAraNa che. - hemagirA - kharekhara sUryathI prakAza sarvathA bhinna che e pramANe svIkAravuM zakya nathI. (kathaMcit bhinna che.) tethI prakAzanA svabhAvavALo ke prakAzamaya sUrya che. AthI prastutamAM pahelA ''sUryanA prakAzanI jema ema kahyuM ane vivaraNa karatI vakhate "sUryanI jema" ema kahyuM emAM koI vizeSa pharaka nathI. jema te sUrya svamaMDaLane (= potAne) ane anya staMbha, ghaTa vagere padArthone prakAzita kare che paraMtu sUryane potAne prakAzita karanAra anya koI vastu svIkAravAnI jarUra nathI kemake jo anyane teno prakAzaka mAnIe to anavasthA doSa lAge che. tema kAmaNa zarIra paNa potAnuM ane anya zarIronuM kAraNa che. (A ja vAta AgaLa vaM ILa... ityAdi bhASyathI kahevAnA ja che.) ka sva-para prakAzaka jJAnavat kAmaNa zarIra upara praznaH ghaTAdi padArtho aprakAzAtmaka hovAthI sUrya e padArthone prakAzamAna kare (e yukti saMgata che, paNa) sUryanI mUrti (= biba) to prakAzAtmaka ja hoya che to pachI te sUryanuM biMba zuM prakAzita karAya che ? kAraNa ke te pote prakAzAtmaka svabhAvavALo ja che. uttara : yadyapi tame kIdhuM tema mUrti (= sUryamaMDaLa) prakAza svabhAvavALI che to paNa te mUrti prakAzya ja hoya che, jema ke pramANa. kharekhara pramANa e (pote prakAza svabhAvavALuM hovA sAthe svathI prakAzya svabhAvavALuM paNa che je mATe ja pramANane) sva ane paranA svarUpano prakAza karanAra icchAya che. anyathA (= jo pramANane / sUryane sva-para prakAzaka na mAnIe to) aneka ! anavasthA Adi doSonI Apatti thAya. 2. vacam - 6 (uM.) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- atrAha - audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArtha iti ? / aharti - rUpasya kAraNamanyeSAM caudArikAdivapuSAm, na punarjJAnAvaraNAdikarmavyatiriktamasya kAraNamanveSitavyam, karmamAtratvAt karmasvabhAvatvAt kArmaNasyeti / etayozca taijasa-kArmaNayoravarataH pramANamaGgulAsaMkhyeyabhAgaH utkRSTatazcaudArikazarIrapramANe kevalinaH samudghAte lokapramANe vA bhavato 'mAraNAntikasamudghAte vA''yAmato lokAntAllokAntAyate syaataamiti|| __ saMzayAnaH pRcchati, audArikamiti padamAdau yeSAM vaikriyAdipadAnAM teSAm etadAdInAM ko'rtho'tra vivakSitaH ? etaduktaM bhavati - kimetA audArikAdisaMjJA arthavattAmanugatA' vidhIyante Ahosvid yadRcchayeti ? bhASyArthaH praznahArikathI zarU thatAM evA zarIranA nAmono kyo artha ahIM vivakSita che ? - hemagirA - parva varmAn.. A pramANe eTale A sUrya-prakAzanA daSTAMta vaDe kAzmaNa zarIra potAnA svarUpanuM temaja anya audArikAdi zarIranuM kAraNa jANavuM paraMtu A (aSTa karmanA samudAyabhUta) kAmaNa zarIranuM jJAnAvaraNAdi karmothI anya koI kAraNa na jovuM / samajavuM. kAraNa ke kArpaNa zarIra mAtra jJAnAvaraNAdi karma svarUpa arthAt karmanA svabhAvavALuM che. vaLI A taijasa ane kAmaNa zarIranuM pramANa jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM hoya che ane utkRSTathI te baMne audArika zarIra jeTalA (sAdhika hajAra yojana) pramANavALA hoya che athavA kevaLI bhagavaMtanA (kevaLI) samuddaghAta vakhate A baMne zarIra lokapramANavALA hoya che athavA mAraNAntika (= maraNa saMbaMdhI) samuddaghAta vakhate (lokanA eka cheDethI marIne bIjA cheDe utpanna thanArA jIvonI apekSAe) A baMne zarIro laMbAImAM lokAMtathI lokAMta sudhI laMbAIvALA hoya che. praznaH saMzaya karanAra pUche che ke audArika evuM pada che AdimAM je vaikiya Adi padonI te "audArikanI AdivALA vaikriyAdi' padono zuM artha ahIM vivakSita che ? kahevAno Azaya e che ke - zuM A audArika vagere saMjJAo sAvarthika (= arthane anurUpa) che ke yadacchA vaDe (= artha vinAnI) karAya che ? - uttaraH A nAmo sAvarthika che. yAdacchika = yadacchA vaDe nathI karAyA A vAtane bhASyakArathI "tAramura ityAdi bhASyathI darzAve che ane anyarthapaNuM hovAthI audArikAdi saMjJA (= nAma) vaDe ja (audArika vagere zarIronA) lakSaNanA bhedane darzAve che athavA "A ja zarIro AvA che bIjA nahIM.'' ema A ja anvarya saMjJAnA vivaraNa thakI dareka zarIrone vize 1. maLadeg - pu. (4) 2. arthAttAmavidhIdeg - d. / marthanavathI - mA... Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- atrocyate - udgatAramadArama, utkaTAramudAram, udgama eva vodAram (yataH) upAdAnAt prabhRti anusamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatItyudAram, udAramevIdArikam naivmnyaani| - sthiti - anvarthasaMjJA etA na yAdRcchikya iti bhASyakRdAdarzayati - udgatAramudAramityAdinA bhASyeNa / anvarthatvAcca saMjJayaiva lakSaNabhedaM prathayati, pRthaglakSaNavyavasthAnaM vA'ta evAnvarthasaMjJAvivaraNA naivamanyAnIti pratyekamanyalakSaNavyavacchedenAnyalakSaNAbhidhAnAt, ebhya eva vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM setsyti| nanu ca zarIraprakaraNaprathamasUtre etad bhASyaM yuktaM syAt, iha tu prakaraNAntAbhidhAne na kiJcit prayojanaM vaishessikmstiiti| ucyate - tadevamayaM manyate, tadevedAdisUtramAprakaraNaparisamApteH prapazyate, athavA prakaraNAntAbhidhAne satyameva na kiJcit phalamastyasUtrArthatvAdataH kSamyatAmidamekamAcAryasyeti, tatra udgatAramudAram bhASyArthaH uttara H (1) utkRSTa kAMtivALuM te udAra, (2) athavA utkRSTa pramANavALuM te udAra, (3) athavA to je navI navI avasthAone kSaNe-kSaNe prApta kare te ja udAra. jethI karIne A zarIra upAdAnathI (= lohI ane zukra rU5 audyArika pugalonA prathama grahaNathI) mAMDIne samaye samaye navI navI avasthAone prApta kare che arthAt vadhe che, jIrNa thAya che, zIrNa thAya che, pariNamana pAme che tethI udAra kahevAya che ane udAra e ja audyArika kahevAya che. A pramANe bIjA zarIro nathI. - hemagirA - anya lakSaNanI bAdabAkI karIne, anya lakSaNane kahevA dvArA pRthagU (= bhinna) lakSaNanI vyavasthAne batAve che. Ama A ja vizeSa lakSaNo thakI zarIrono bheda siddha thaze. praznaH zarIra prakaraNanA pahelA sUtramAM A (hamaNAM kahevAyela) bhASya kahevuM vyAjabI hatuM, paNa ahIM prakaraNanA aMte kahevAmAM to koI vizeSa prayojana nathI (to zA mATe ahIM kahyuM che?). uttara : A je prakaraNanA aMtamAM kahyuM che tethI A pramANe nizcaya karAya che ke te ja A (zarIra prakaraNavALuM) prathama sUtra prakaraNanI samApti sudhI vistAra - vistRta karAyeluM che, arthAt vyAkhyA karAyeluM che. (prastuta praznano bIjI rIte uttara A pramANe che ke -) athavA to zarIra prakaraNanA aMtamAM vivaraNa karavAmAM kharekhara ja koI prayojana (= phaLa) nathI. kemake sUtra vinAnA artha rU5 bhASyane kahevAnuM thayuM che (je iSTa nathI), AthI AcAryazrInI A eka kSatine kSetavya gaNo. tyAM (= bhASyamAM) A udAra zabdanI vyutpattine dekhADanAra 'tAramudrAm 2. tavevamAdeg - chuM. mA. juo pariziSTa-6 TIpaNI * 22 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - dakti iti udgatA = utkRSTA ArA = chAyA yasya tadudgatAramudAraM pradhAnamityarthaH tIrthaGkara-gaNadharazarIrAGgIkaraNAdevamucyate, nahi tIrthaMkarAdizarIrebhyo'nyat pradhAnataramasti trilokyAM shriirmiti| athavA utkaTAramudAram (iti) utkRSTA ArA = maryAdA = pramANaM yasya tadutkaTAramudAram, avasthitasAtirekayojanasahasrapramANatvAt, anyaccaivaMvidhaM nAsti / / nanu vaikriyamadhikA yojanalakSeti, satyamevametad- avasthitaM tanna bhavati, paJcadhanuH zatapramANamevAvasthitaM vaikriyam, audArikaM punaravasthitamevamucyate / udgama eva vA udAraH (iti), udgamana = udgamaH = prAdurbhAvaH sa eva codArazabdenocyate / yata upAdAnAt prabhRtItyAdi (bhaassym)| upAdAnaM hi zukra-zoNitAdyaudArikasya tadgrahaNaprabhRtyeva cAnusamayamudgacchati avibhajyamAnasvarUpaH kAlavizeSaH samayo'bhidhIyate, ataH pratisamayameva - hemagirA - e pada che ane bIjI alaga alaga vyutpatti paNa bhASyamAM dekhADAI che) tenuM vivaraNa karAya che - (1) ugatAra - uddagata eTale utkRSTa ane ArA eTale chAyA. utkRSTa chAyA che jenI te utAra (= utkRSTa kAMtivALuM) kahevAya che. tene ja udAra arthAt pradhAna kahevAya che. udArano Avo artha tIrthakara, gaNadhara AdinA zarIranI apekSAe kahevAya che kAraNake traNe lokamAM tIrthakara vagerenA zarIro karatAM anya koI zarIra vadhu pradhAna (= addabhUta kAMtivALuM) nathI hotuM. (2) utkaTAra - utkaTa eTale utkRSTa ane ArA eTale maryAdA = pramANa. utkRSTa pramANa che jenuM te utkaTAra, tene ja udAra kahevAya kAraNake utkRSTathI audArika zarIranuM avasthita (= labdhijanya zarIrInI jema amuka samaya pUratuM nahi paNa kAyamI) pramANa kAMIka adhika 1 hajAra yojana hoya che. bIjA koI zarIro avasthita rUpe AvA prakAranA ATalA moTA nathI hotA. prazna : je vaikiya zarIra che tenI maryAdA sAdhika 1 lAkha yojana hoya che, AthI A audArika zarIra karatAM ghaNuM moTuM che ne ? uttara : ApanA kahevA pramANe A vAta sAcI ja che paraMtu te vaikriya zarIra avasthita nathI, avasthita vaikriya zarIra to vadhumAM vadhu 500 dhanuSya pramANa ja hoya che. jyAre avasthita audArika zarIra A pramANe (hajAra yojana) pramANavALuM kahevAya che. (3). ugama - uddagamana eTale ugama arthAt pragaTa thavuM = utpanna thavuM ane te udgama ja udAra zabdathI kahevAya che. have udArano artha ugama kema kya? tenA kAraNane batAvanAra "patinAt prakRti' ityAdi bhASya che. teno artha A pramANe - zuka ane lohI Adi e audArikanuM upAdAna kAraNa che ane te (zukra ane lohI Adi)nA grahaNathI mAMDIne prati samaya navI navI avasthAne zarIra prApta kare che (AthI audArika zarIra udAra kahevAya che). Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gandhati - sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 taduttarAmuttarAM vyavasthAM' svAvayavaparyAptyapekSAmudgacchati = prApnoti, na tadasti kAlavivaraM yatrAvasthAntaraM na samAsAdayatIti, evaM ca bhASyakAro darzayati tat vardhate vayaH pariNAmenopacIyamAnamUrti 'prativelamAbhAvyate, jIryate iti jarAmadhigacchati = vayohAnimApnoti, zIryata iti zithilasandhibandhanamAlambamAnacarmamaNDalamupalakSyate tadeva jAtucidataH zIryata ityucyate, pariNamatIti samantAjjarAbhAravidhuramAnamatiparipelavagrahaNazaktIndriyagrAmaM valIvalayalekhAvicitramanyadivopajAyate, ato muhurmuhurudgamanAd udAramevaudArikaM svArthe pratyayavidhAnAt / 264 naivamanyAnIti yathedamaudArikamevaM vidhAneka vizeSaNaviziSTaM na tathA vaikriyAhAraka- taijasakArmaNAni, nahi vaikriyasya jarasA vivRddhyA vA pratikSaNaM yogo'styavasthitatvAt tathA''hArakasya, taijasa-kArmaNayostu sutarAM na samastyaGgopAGgAdyanirvRtteH / hemagirA - ahIM avibhAjya svarUpa viziSTa kALa e samaya kahevAya che. AthI artha A pramANe thayo ke uparokta AhAra karyA bAda samaye samaye potAnA avayava ane paryAptinI apekSAvALI viziSTa avasthAne (auThArika zarIra) utpanna kare che arthAt pAme che. evo koI te vacalo samaya nathI ke jemAM A auThArika zarIra avasthAntarane (= navI navI avasthAne) pAmatuM na hoya. ane A pramANe thatI avasthAone vardhata ityAdi paDo dvArA bhASyakArazrI darzAve che. A. vadhe che jaNAya che. = te audArika zarIra vayanA pariNAma vaDe dareka samaye vadhatA AkAravALuM B. jIrNa thAya che = A audArika zarIra 'jarA'ne pAme che arthAt vayanI hAnine pAme che. = 8. zIrNa thAya che je audArika zarIra vRddhine pAmatuM hatuM te ja kyAreka zithila thaI gayelA sAMdhAnA baMdhanavALuM temaja laTakatI cAmaDInA maMDala (= samUha)vALuM jaNAya che. AthI zIryate (= zIrNa thAya che,) ema kahevAya che. D. pariName che = pariNamavuM eTale cAre bAjuthI 'jarA'nA bhArathI pIDAtuM, atyaMta maMda grahaNa zaktivALI indriyonA samUhavALuM, karacalIonI goLa rekhAo vaDe vicitra, jANe anya ja arthAt pUrva karatAM kAMIka juduM ja zarIra thAya che. A pramANe vAraMvAra udgamana (= parivartana = pariNamana) pAmatuM hovAthI A zarIra udAra kahevAya. udAra e ja audArika che kAraNa ke udAra zabdane svArthamAM '' pratyaya lAgyo che. A pramANe bIjA zarIro nathI arthAt AvA prakAranA (jIrNatA, zIrNatA vagere) aneka vizeSaNothI viziSTa je rIte audArika zarIra che te rIte vaikriya, AhAraka, taijasa ane kArmaNa zarIro nathI hotA. ?. degvasthA IyaparvAM. - mu. (i.) / 2. prativanayamAdeg - rA./ rU. zvetavaNI - mAM. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 265 bhASyam :- yathodgamaM vA niratizeSa, grAhyaM, "chedyaM, bhedyaM, dAhyaM, "hAryamityudArarNAdaudArikam, naivmnyaani| - gandhahasti athavA'nyathA vyutpattiH - yathodgamaM vA niratizeSamityAdi bhASyam / yo ya (yogya ?) udgamo = yathodgamaM niratizeSa = niHzeSaM niratizayaM vA mAMsAsthi-snAyvAdyavabaddhatvAt sarvameva tulyam, grAhyAdidharmayogAd gRhyate pANyAdyavayavairindriyairvA, chidyate parazvAdinA, bhidyate nArAcAdinA, dahyate'gnibhAskarAdinA, hriyate mahAvAyuvegenetyevamAdibhirvidAraNAdudAramucyate, pRSodarAditvAcca sNskaarytyudaarnnaadaudaarikm| bhASyArtha: (4) athavA je je (yogya) ugama niratizeSa (= nizeSa hoya), grAhya hoya, cheda hoya, bheda hoya, dAhya hoya, haravA lAyaka hoya, A pramANe AvA prakAranA chedana bhedana Adi dvArA vidyAraNa (= nAza) karI zakAtuM hovAthI udAra kahevAya che ane udAraNa (= nAza) pAmatuM hovAthI dArika kahevAya che. A pramANe bIjA zarIra nathI, - hemagirA be ra anya dehomAMnA avasthitapaNAnI kAraNatA ? vaikriya zarIrane pratikSaNe zArIrika vRddhi ke jarA avasthA sAthe koI saMbaMdha nathI kemake A vaikiya zarIra sadA avasthita hoya che. te rIte AhAraka zarIra paNa AvuM ja hoya che arthAt temAM paNa 'jarA' ke 'vRddhi' hotI nathI, avasthita ja hoya che, vaLI taijasa ane kArmaNa zarIramAM to sutarAM jarA ke vRddhi sAthe yoga nathI kAraNa ke e bemAM aMgopAMga AdinuM nirmANa hotuM nathI. athavA bIjI rIte dArika'nI vyutpattine kahenAra - 'athAkaM vA nitizeSam' ityAdi bhASya che. (teno samudAyArtha upara bhASyArthamAM che. have tenA avayavArthane kahe che ...) (4) yogame - je je (yogya) uddagama (= utpatti / prAdurbhAva) te yogama, A udgama niratizeSa eTale niHzeSa (= mAMsa, hADa, snAyu vagere samagra sAmagrIvALo) hoya athavA svabhAvataH niratizaya = atizaya rahita hoya arthAt mAMsa, hADakAM, snAyu AdithI yukta hovAthI badhe samAna hoya. A ugama grAhya vagere dharmothI yukta hovAnA kAraNe hAtha Adi avayavo athavA indriyo vaDe grahaNa karAya che, kuhADI AdithI chedAya che, bANa AdithI bhedAya che, Aga ke sUrya AdithI baLAya che, mahAvAyunA vegathI haraNa karAya che. A pramANe kuhADA, agni ityAdi vaDe vidAraNa (= nAza) pAmatuM, dahana karI zakAtuM hovAthI (A zarIrane) udAra kahevAya che. 2. "tAda - (5) TAnuHIRpAko gRhato juo pariziSTa-6 TIppaNI- 23, 24 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- udAramiti ca sthUlanAma / sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahaditi, udAramevaudArikam / naiva zeSA|i teSAM hi 'paraM paraM sUkSmam (a. 2, sU. 38) kRtyuvatam|| - gandhatti - naivamanyAnIti sujJAnam / nahi vaikriyAdiSu mAMsAsthigrAhyatAdayo vizeSAH santi / 266 athavA'nyathA udAramiti cetyAdi (bhASyam) / cazabdo'thavetyasyArthe / sthUlasyAbhidhAnamudAramiti svalpapradezopacitatvAt bRhattvAcca bheNDavadudAraM sthUlamiti / asyaiva paryAyAn sukhAvabodhArthamAkhyAti - sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahadityudAramevaudArikam (iti bhASyaM) / sthUlatvAd bheNDavat ' Urdhvaga'tamucchrAyamudgatamatipramANatvAt, puSTaM zukra - zoNitAdipracitatvAt, bRhat pratikSaNaM vRddhiyogAt, yojanasahasrapramANAvasthitArohapariNAhatvAnmahat, udAramevaudArikamityanena na tanniyamaH kintu bhASyArtha : (5) athavA udAra eTale sthUla artha karavo. sthUla, udgata, puSTa, bRhat, moTuM A badhAM ekArthika che. udAra ja audArika kahevAya che. anya zarIro AvA nathI kAraNa ke te pAMca zarIromAM pachI pachInA zarIro uttarottara sUkSma hoya che, ema 38 sUtramAM kahevAyeluM che. hemagirA temaja udAra zabda pRSodarAdi gaNapAThamAM Avato hovAthI teno saMskAra kare che. - '3vArAt audArikam' udAraNa viThAraNa / nArA thatuM hovAthI audArika evI vyutpatti samajavI. A pramANe anya zarIro nathI hotAM evuM bhASya spaSTa che kAraNa ke vaikriya vagere zarIromAM mAMsa, hADakAM, grAhyatA, chevatA, bhevatA Adi vizeSatAo nathI hotI. = = athavA haju bIjI rIte artha karI pAMcamI vyutpattine dekhADatA 'varamiti ca' ityAdi bhASyane kahe che. ahIM '=' pada 'athavA' zabdanA arthamAM che (5) sthUla- sthUlano artha udAra che. ati alpa pradezothI baneluM hovAthI tathA moTuM hovAthI bhIMDA (= zAka vizeSa)nI jema A zarIra udAra arthAt sthUla che. have sukhethI samajI zakAya mATe A (udAra zabda)nA ja paryAyavAcI zabdone sthUlamutaM.. ityAdi bhASyamAM jaNAve che ke (1) sthUla, (2) udgama, (3) puSTa, (4) bRhat, (5) mahat A badhA udAra zabdanA ekArthika jANavA. udAra te ja audArika che. (1) bheMDa kASTa (kASTa vizeSa)nI jema sthUlapaNuM hovAthI sthUla kahevAya. te (2) atipramANavALuM hovAthI upara gayeluM arthAt uMcAIne pAmeluM te ugata kahevAya. (3) zukra ane zoNitAdithI nirmita hovAthI puSTa kahevAya che. 2. meDavat - suM. mAM.5 2. dhvaMzatadeg - vuM| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- *vaikriyamiti vikriyA vikAro vikRtirvikrnnmitynrthaantrm| - Whati - pradarzanametat kvacit svArthe kvcinnittaadyrthessviti| naivaM zeSANi vaikriyaadiini| kiM kAraNamata Aha - teSAM hi 'paraM paraM sUkSmam (2/38) ityuktaM (iti bhASyam) yasmAt teSAM vaikriyAdInAM paraM paraM prAk sUkSmamabhihitaM tasmAnnaivaM zeSANIti / / vaikriyamityAdi bhASyam / prAk tAvat sukhAvabodhArthaM paryAyAnAcaSTe - vikriyA vikAro vikRtirvikrnnmitynrthaantrm| vividhA viziSTA vA kriyA vikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam, prakRteranyatvaM vikAraH, vicitrAkRtirvikRtiH, vividhaM kriyata iti vikaraNam, ete'narthAntaramabhidadhati dhvnyH| bhASyArtha : vaikriya eTale vikiyA, vikAra, vikRti, vikaraNa A badhA ekArthika che. - hemagirA - (4) pratikSaNa vRddhi pAmatuM hovAthI bRhat kahevAya che. A kArthaka zabdo che. (5) hajAra yojana pramANa avasthita zarIranI uMcAI ane laMbAI hovAthI mahat kahevAya che. AvuM udAra zarIra ja audArika kahevAya che. sAmeva maulArima e pramANe bhASyamAM svArtha arthamAM vyutpatti karI che paNa te svArtha arthanI vyatpattino niyama nathI karAyo ke svArthamAM ja audArika zabdanI vyatipatti thAya, kintu A pradarzana (= udAharaNa) mAtra che kemake A vyutpatti kyAMka svArthamAM to kyAMka nivRtti vagere arthomAM thAya che. "rava ji' 'vaijyiAdi zeSa zarIro AvA nathI'' AvuM ja kahyuM che te kyA kAraNe ? A pramANe prazna upasthita thato hovAthI enA uttaramAM teSAM dipa pa... ityAdi bhASyane kahe che - jethI karIne vaikiya vagere zarIromAM pUrva pUrva karatAM pachI pachInA zarIra vadhu sUkSma hoya che, ema pUrve 2/32 sUtramAM kahevAyuM hatuM. tethI zeSa zarIro evA audArika jevA sthUla nathI. dara vaikiyanA vividha rUpo ? af' ityAdi bhASya che. sarva prathama vaikiya zarIrano sukhethI bodha thAya mATe tenAM paryAyavAcI zabdone kahe che. te A mujaba - vikiyA, vikAra, vikRti ane vikaraNa 1. vikiyAvividha athavA viziSTa kiyA te viyiA kahevAya che. te (- vikiyA) vize thanAruM te vaikriya kahevAya che. 2. vikAraprakRti (= svAbhAvika rU5)thI anya rUpe thavuM arthAt mULa prakRtimAM pheraphAra 1. nivRtta' - pu (jaM.) ka juo pariziSTa-2 TIppaNI- 25 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- vividhaM' kriyate / ekaM bhUtvA anekaM * bhavati / anekaM bhUtvA ekaM bhavati / aNu bhUtvA mahad bhavati / mahacca bhUtvA'Nu bhavati / ekAkRti bhUtvA anekAkRti bhavati / anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati / dRzyaM bhUtvA adRzyaM bhavati / adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati / bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati / khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati / pratighAti bhUtvA apratighAti bhvti| apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / - gandhatti 268 etadadhunA spaSTyannAha - vividhaM kriyata ityAdinA / vividhamanekaprakAraM tad vaikriyaM kriyate, kathaM punastadityucyate - ekaM bhUtvA anekaM bhavati vikartuH samAsAditavaikriyalabdhericchAnuvidhAnAt / ekaM bhavatItyAdi (bhUtvetyAdi ? ) bhASyaM sujJAnaM yAvat ! pratighAti bhUtvetyAdi / pratihananazIlaM bhUtvA sthUlatvAt sUkSmAvasthAnamanuprAptaM sadapratighAti bhavati, ekakAlameva ca sarvAnabhihitalakSaNAn bhAvAn bhASyArtha : vaikriya zarIra aneka prakAre karAya che, te A pramANe eka thaIne aneka rUpe thAya che. aneka thaIne eka rUpe thAya che. aNu thaIne vizALa thAya che ane vizALa thaIne aNu thAya che. eka AkRtivALuM thaIne aneka AkRtivALuM thAya che, aneka AkRtivALuM thaIne ekAkRtivALuM thAya che, dazya thaIne adazya thAya che, adRzya thaIne dazya thAya che, bhUmiyara thaIne kheMcara thAya che, khecara thaIne bhUmicara thAya che, pratighAtI thaIne apratighAtI thAya che, apratighAtI thaIne pratighAtI thAya che. hemagirA thAya te vikAra kahevAya che. - 3. vikRti-vicitra prakAranI kRti (= racanA) te vikRti kahevAya che. 4. vikaraNa- vividha prakAre je karAya te vikaraNa. A sarve zabdo eka ja (= vaikriya zarIra rUpa) padArthane kahe che. atyAre 'vividha yita' ityAdi bhASya vaDe A vaikriya zabdanespaSTa karatAM kahe che. -> te vaikriya vividha rUpe eTale aneka prakAre karAya che. te kaI rIte vividha prakAre thAya che ? A praznanA uttaramAM 'x mUtvA' ityAdi bhASya kahevAya che. prApta thayelI vaikriyalabdhivALA vikartA (= vaikriya zarIra banAvanArA ) evA jIvanI icchAne anusaratuM hovAthI te (vaikriya zarIra) ekamAMthI aneka thAya che. 'x bhUtvA' ityAdi padathI mAMDI 'vruttiyAti mUtvA' ityAdi pada sudhInuM bhASya sugama che. A pratiSati bhUtvA ityAdi bhASyano bhAvArtha evo che ke kyAreka A vaikriya zarIra sthUla hovAthI haNAvAnA svabhAvavALuM thaIne (surakSA pAmavA) sUkSma avasthAne 1. vividhaM bhUtvA kriyate - huM. mAM.ttA 2. meva sarvAM. - tuM. mAM. * juo pariziSTa-6 TIppaNI-26 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- yugapaccaitAn bhaavaannubhvti| naivaM shessaanniiti| vikriyAyAM bhavati, vikriyAyAM jAyate, vikriyAyAM nirvaya'te, vikriyaiva vA vaikriym|| - asthati - vikArAn vedayate, naivamaudArikAhArakAdInyato viziSTalakSaNamevedaM vijJeyam / tathA coktaM bhagavatyAM tRtIyazate paJcamoddezake - "* (pra.) aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA bAhirae poggale pariyAittA pabhU egaM mahaM thI vaM () nAva saMtavAvaM vA vivA ? (s.) DhaMtA paN / (5) mAM aMte ! jAviyApA vaphAE vjU thavAEviviU? (3) goyamA ! se jahA nAmae juvatiM juvANe hattheNaM hatthaMsi gihijjA cakkassa vA nAbhI bhASyArtha? A badhA bhAvone eka sAthe jIva vaikiya zarIramAM anubhave che. zeSa zarIro AvA prakAranAM nathI. je vikriyA vize thAya che vikriyAmAM janme che, je vikriyAmAM nirmANa pAme che te vaikiya athavA vikiyA ja vaikiya che. - hemagirA - prApta thAya tyAre apratighAtI thAya che. (kurApavaitAna ... ityAdi -- vividha rUpa, aneka rUpa, aNu rUpa, mahat rUpa vagere) atyAra sudhImAM darzAvela svarUpavALA sarva bhAvone = vikArone A zarIra eka sAthe ja vede che. (vividha rUpa eTale judA prakAranAM aneka rUpo, ane aneka rU5 eTale eka ja AkAranAM aneka rUpo) audArika, AhArakAdi zarIro AvA nathI, AthI ukta viziSTa lakSaNavALuM ja A vaikiya zarIra jANavuM. ra vaikiya aMge Agamika pATho : temaja zrI bhagavatI sUtrane viSe trIjA zatakanA pAMcamA uddezAmAM kahevAyuM che ke - prazna : he "te ? bhAvitAtmA evo aNagAra bAhya pugalone pariNAvIne eka moTA evA strInA rUpane yAvat pAlakhInA rUpane vidurvavA mATe samartha che ? uttara : hA, samartha che. prazna che "te ? bhAvitAtmA evo aNagAra keTalA strI rUpone vikuvavA mATe samartha che? uttara he gautama ! jema koI eka yuvAna yuvatIne hAtha vaDe hAthamAM grahaNa kare athavA 2. heltha deg - chuM. mAM * anagAro NaM bhagavan ! bhAvitAtmA bAhyAn pudgalAn paryAdAya prabhuH ekaM mahat strIrupaM (vA) yAvat syandamAnikArupaM vA vikurvitum ? hanta prbhuH| anagAro NaM bhagavan ! bhAvitAtmA kiyanti prabhuH strIrupANi vikurvitum ? gautama! sa yathA nAma yuvatiM yuvA hastena haste gRhNIyAt cakrasya vA nAbhiH... Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 - gandhahasti - * aragAuttA siyA, evameva goyamA ! aNagAre (vi) NaM bhAviyappA veuvviyasamugyAeNaM (samohaNai) samohaNittA saMkhijjAiM joyaNAI daMDa nisirati jAva doccapi veubviyasamugghAeNaM samohaNittA jAva pabhU (NaM, goyamA ! aNagAre NaM bhAviyappA) kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM bahUhiM itthIrUvehiM AiNNaM vitikiNNaM jAva karittae, aduttaraM ca NaM goyamA ! pabhU tiriyamasaMkhejjadIvasamudde bharie viuvvittae jAva (esa NaM goyamA !aNagArassa bhAviappaNo, ayameyArupe visae visayamette vuccar3a) no ceva NaM saMpattIe viuviMti vA, viuvvissaMti vA viuvviMsu vAra" (evaM parivADIe neyavvaM jAva saMdamANiyA) (sU. 161) / tathA caturdazazate aSTamoddezake - "(pra.) * 3 atthi NaM bhaMte ! avvAbAdhA (hA) devA (2) ? (u.) haMtA atthi| (pra.) - hemagirA jema cakanI nAbhi ArAothI yukata hoya che tema che gautama ! bhAvitAtmA evo aNagAra paNa vaikiya samuhUghAta vaDe (samavahata = yukata thAya che.) samavahata thaIne saMkhyAtA yojanavALA daMDane kADhe che. yAvat bIjIvAra paNa vaikiya samuddaghAta vaDe samavahata thaIne yAvat aneka strI rUpane vikurvivA mATe samartha che ane AgaLa vadhatA (he gautama ! bhAvitAtmA evo aNagAra) jaMbudvIpa nAme dvIpane ghaNA strI rUpothI AkIrNa, vyatikIrNa yAvat karavA mATe samartha che ane haju AgaLa vadhIne he gautama ! tiryazlokanA asaMkhya dvIpa samudrone aneka strIone (strI rUpone) vidurvAna bharavA mATe te samartha che yAvat (he gautama ! bhAvitAtmA evA aNagArano A AvA svarUpavALo viSaya, mAtra kahevA pUrato kahevAya che paNa) A pramANe sAkSAt kyAre paNa viturvaNa karato nathI, vidurvaNa karaze nahIM ane viku vaNa karyuM nathI. (A pramANe paripATI vaDe pAlakhI sudhI jANavuM.) (zrI bhagavatIjI sU. 161) tathA A ja zrI bhagavatIjI sUtramAM AgaLa 14mA zatakane vize 8mA uddezAmAM kahyuM che ke - prazna: he bhagavAna ! zuM ema che ke (sArasvata Adi navalokAMtika devomAMnA sAtamA sadhyAmAdhavo' (= thI nahI 2283vo) cha ? 1. vikiNNaM - khaM. bhaaN.| 2. viuvvati vA viuvvaMsaMti vA - khN.| 3. attha NaM- mu (khaM. bhaaN.)| arakAyuktA syAt, evameva gautama ! anagAro ('pi) NaM bhAvitAtmA vaikriyasamudghAtena (samavahati) samUdavA saMkhyeyAni yojanAni daMDaM nisArayati yAvat dvikRtvo'pi vaikriyasamudghAtena samUdavA yAvat prabhuH (NaM, gautama! anagAro NaM bhAvitAtmA) kevalakalpaM jaMbUdvIpaM dvIpaM bahubhiH strIrupaiH AkIrNam vyatikIrNam yAvat kartum, athottaraM ca NaM gautama ! prabhuH tiryazcamasaMkhyadvIpasamudrAn bhartuM vikuLa yAvat (eSo NaM gautama ! anagArasya bhAvitAtmanaH, ayamevaMrupo viSayo viSayamAtramucyate) no caiva NaM sampattyA vikurvanti vA, vikurviSyanti vA vyakurviSu vA (evaM paripATyA jJAtavyaM yAvat syndmaanikaa)| * santi NaM bhadanta ! avyAbAdhA devAH (2) ? hanta santi / tat.... () iti dhanuSyacihnamadhyavartIpAThAH vartamAnopalabdhamudritabhagavatisUtre dRzyante / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam * gandhahasti * se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccati avvAbAdhA devA (2) ? 271 (u.) goyamA ! pabhU NaM egamege avvAbAdhe deve egamegassa purisassa egamegaMsi acchipattaMsi divvaM deviddhiM divvaM devajuiM divvaM devANubhAvaM divvaM battIsaivihaM naTTavihiM uvadaMsettae, no ceva NaM tassa purisassa kiMci AbAdhaM vA vAbAhaM vA uppAer3a chavicchedaM vA karei, suhumaM caNaM uvadaMsejjA, se teNaTTeNaM jAva avvAbAdhA devA (2)" (sU. 531) // tathA'STAdazazate saptamoddezake -> " ' (pra.) deve NaM bhaMte ! mahaDhie jAva mahesakkhe rUvasahassaM viuvvittA pabhU NaM aNNamaNNeNaM saddhiM saMgAmaM saMgAmittae ? (u. ) haMtA pabhU / ( pra . ) tAo NaM bhaMte ! boMdIo hemagirA uttara : hA, gautama sema che. prazna : huM bhaMte ! A pramANe zAthI kahevAya che ke - (avyAbAdha devo e) avyAbAdha he vo che ? uttara H he gautama ! pratyeka avyAbAdha deva eka eka puruSanI eka eka AMkhanI pAMpaNamAM divya devaRnei, divya devadhutine, divya devaprabhAvane, 32 prakAravALI divya nATacavidhine dekhADavA mATe samartha che paraMtu te puruSane thoDI pIDA ke viziSTa pIDAne utpanna karatAM nathI athavA to (te puruSanI) chaviccheda (= zarIranA cheTha)ne paNa karatAM nathI. A pramANe sUkSmatApUrvaka nATacavidhine jatAvI rADe che, te hetuthI ( avyAjAdha hevo) 'avyAjAdha hevo' (= pIDA nahIM DaranArA hevo) kahevAya che. (sU. 531) tathA tyAM zrI bhagavatIjI sUtramAM ja AgaLa 18mA zatakane vize 7mA uddezAmAM kahyuM che ke - prazna : huM bhaMte ! mahARddhivALo yAvat maheza nAmano deva 1 hajAra rUpa vikuMvIne ekabIjAnI sAthai paraspara yuddha saMgrAma karAvavA mATe samartha che ? = uttara : hA, samartha che. azna : he laMte ! te ( viDuvaisA saMgrAma urato) zarIro zuM kheDa lava ( nAM ahezo) thI sparzAyelA che ke aneka jIvo (nA pradezo)thI sparzAyelA che ? ke nArthena bhadanta ! evamucyate avyAbAdhA devA: (2) ? gautama ! prabhuH NaM ekaiko 'vyAbAdho deva ekaikasya puruSasya ekaikasmin akSipatre divyAM devaddhiM divyAM devadyutiM divyaM devAnubhAvaM divyaM dvAtriMzadvidhaM nATyavidhiM upadarzayitum, no caiva NaM tasya puruSasya kAJcidAbAdhAM vA vyAbAdhAM votpAdayati chavicchedaM vA karoti iti sUkSmaM ca NaM upadarzayeta, tadetenArthena yAvadavyAbAdhA devAH (2) / devo NaM bhadanta : maharddhikaH yAvat mahezAkhyaH rupasahasraM vikurvya prabhuH NaM anyonyena sArdhaM saGgrAmaM saGgrAmayitum ? hanta prabhuH / tAni NaM bhadanta ! zarIrANi... Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- AhArakamAhriyata ityAhAryam, AhArakamantarmuhUrtasthiti, naivaM zeSANi / - asthati - * kiM egajIvaphuDAo aNegajIvaphuDAo? (u.) goyamA ! egajIvaphuDAo no annegjiivphuddaao| (s.) te i baMne ! tehiM tInuM aMtarA fulkhavaDA mAnavapurA? (3) jovA ! ekajIvaphuDA no annegjiivphuddaa| (pra.) purise NaM bhaMte ! aMtare (NaM) hattheNa * vA pAeNa vA asiNA vA pabhU vicchidittae ? (u.) no iNamaThe samaThe, no khalu tattha satthaM kamati" (phU. 631) | etAni ca sUtrANi vaikriyAdyartheSUpayujya niyojyAni, na svArtha eva pratyayavidhiH, aniyamaM darzayati bhASyArtha: 'AhAraka'- je AharaNa (= grahaNa) karAya te AhArya. AhAraka zarIra aMtamuhUrtanI sthitivALuM che. zeSa zarIro A pramANe nathI. * hemagirA - uttara he gautama ! (te zarIro) eka jIva (nA pradezo)thI spardhAyelA che, aneka jIvo (nA pradezo)thI spardhAyelA nathI. prazna: he bhaMte te zarIronI vaccenA AMtarAo zuM eka jIva (nA pradezo)thI sparzAvelA che ke aneka jIvo (nA pradezo)thI spardhAyelA che ? uttara he gautama ! eka jIva (nA pradezo)thI sparzAvelA che. aneka jIvo (nA pradezo)thI spardhAyelA nathI. prazna: he bhagavAna! koI puruSa te zarIro vaccenA AMtarAone potAnA hAtha, paga ke talavAra vaDe cheThavA mATe samartha che ? uttara : nA, A vAta (= yukata) nathI. (AMtarAomAM rahelAM Atmapradezone chedI zakatA nathI) kAraNa ke tyAM zastra asara karI zake nahIM. (sU. 635) A (hamaNAM jaNAvela) Agama sUtrone vaijyiAdi arthomAM upayoga karIne yojavA. vaiyi zabdane vize pratyayane svArthamAM ja lagADIne vidhi na karavI ane e ja aniyamane vikriyAmAM bhavati' ityAdi bhASya dvArA darzAve che ane e bhASya spaSTa ja che. ethI kyAreka vaizviya' ane kyAreka vayi' ema baMne prayoga thaI zake che. 2. varIyA - (uM. mAM. jI.) * kimekajIvaspRSTAni anekajIvaspRSTAni ? gautama ! ekajIvaspRSTAni nAnekajIvaspRSTAni / atha NaM bhadanta ! teSAM zarIrANAmantarAH kimekajIvaspRSTAH anekajIvaspRSTA ? gautama ! ekajIvaspRSTA naanekjiivspRssttaaH| puruSo NaM bhadanta! antarA (NaM) hastena vA pAdena vA asinA vA prabhurvicchettum ? naiSo'rthaH samartho, naiva tatra zastra krAmyati / "hattheNa vA evaM jahA aTThamasae taie uddesae jAva no khalu tattha satthaM kamati' ityevaMrUpaH pATho vartamAnopalabdhamudritabhagavatisUtre dRshyte| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam -- gandhahasti - vikriyAyAM bhavamityAdinA bhASyeNa, etacca sujJAnamevAtaH kadAcid vaikriyaM vaikrayikaM ceti|| AhArakamAhriyata ityAdi bhASyam / gRhyate prativiziSTaprayojanaprasAdhanAya kAryaparisamAptezca punarmucyate yAcitopakaraNavat saMzayavyavacchedArthAvagrahaNarddhidarzanAdi ca kAryam, Ahriyate AhAryamityanena zabdadvayena viziSTakArakasAdhyamAhArakazabdaM drshyti| "kRtyalyuTo bahulam', (pANinI - 3/3/113), taccAhArakamantarmuhUrtasthiti, etAvatA ca kAlenAbhilaSitaprayojanaparisamAptistasyAharturupajAyate, pariniSThitaprayojanazca punarvimuJcati nottarakAlamapi tAM labdhimupajIvati, ato'ntarmuhUrtasthitiH AtmalAbho yasya tdntrmuhrtsthitiH| naivaM zeSANIti / vyatirekamanyataH pratipAdayati - zeSANyaudArikAdIni tatprasAdhyaprayojananivartanAya nAlaM nApi niyamata eva tAvatyA sthityA yogaH pramANena veti|| -- hemagirA phaka AhAraka zarIranuM svarUpa phoTA 'nAdaramAThThiya' ityAdi bhASya - amuka cokkasa prakAranAM prayojanane puruM pADavA mATe je grahaNa karAya temaja kArya pUrNa thatAM je yAcIne lAvela upakaraNanI jema pharI tajI devAya che te AhAraka zarIra che. prastutamAM (1) saMzayanuM nirAkaraNa (2) arthanuM grahaNa tathA (3) samavasaraNanI RddhinAM darzane Adi AhAraka zarIranA prayojana jANavA. je AharaNa (= grahaNa) karAya te AhAraka. viziSTa kArakathI (= vyutpattithI) sAdhya evA AhAraka zabdane kRtyalyuTo bahula (3/3/113) e vyAkaraNa sUtrathI 'mAhite mAdArtham evA A be zabda dvArA jaNAve che. vaLI te AhAraka zarIra aMtarmuhUrtanI sthitivALuM che. kemake te AhartA (= AhAraka zarIrane banAvanAra) jIvanA ISTa prayojananI samApti ATalA samayamAM thaI jAya che ane tethI pUrNa thayela prayojanavALo A zarIrano te tyAga karI de che paNa uttarakALamAM paNa te AhAraka labdhino Azraya karato nathI. A pramANe aMtarmuhUrtanI sthitivALo AtmalAbha (= svarUpa prApti) che jene te aMtarmuhUrtanI sthitivALuM AhAraka zarIra che. vaM zeSa' (='zeSa zarIro evA nathI') evuM A bhASya anya audArikAdi zarIrathI AhAraka zarIrane bhinna rUpe pratipAdana kare che ke - zeSa audArikAdi zarIro te AhAraka zarIrathI sAdhya kAryone karavA mATe samartha nathI hotA tathA niyamAM ja teTalI aMtarmuhUrta sthiti sAthe athavA (eka hAtha jeTalA) pramANa = mApa sAthe (te zeSa zarIrono) yoga nathI arthAt zeSa zarIronI sthiti ane pramANa vadhAre paNa hoya che. 2. nyuro vahunam - mu. (uM. mAM.) vyAvarapurA tu caMpuTo vahunama' Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 __ bhASyam :- tejaso vikArastaijasaM tejomayaM tejaHsvatattvaM zApAnugrahaprayojanam / naivaM zeSANi // karmaNo vikAraH karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / - sthiti tejaso vikArastaijasamityAdi (bhaassym)| uSNabhAvalakSaNaM tejaH saMsiddhaM sarvaprANiSu pAcakamandhasaH / tasyaivaMvidhasya tejaso vikArastaijasaM = avsthaantraapttiriti| etadeva paryAyAntareNAkhyAtitejomayaM sa eva vikArArthaH, tejaHsvatattvam tejasaH svatattvaM = svarUpaM = AtmA = svabhAvastat tejaHsvatattvam / zApAnugrahaprayojanamiti (bhaassym)| labdhinirvRttimapekSyocyate ! zApAnugrahau prayojanaM yasya nigrAhyAnugrAhyapakSayostat tu shaapaanugrhpryojnmiti| naivaM zeSANIti audArikAdibhyo vyatiricyate etat svaguNairiti prthyti| karmaNo vikAra ityaadi| (karmaNo vikAra iti) jJAnAvaraNAdikarmaNo vikRtiH kArmaNamekalolI bhASyArtha tejano vikAra, arthAt tejomaya, tejasva bhAvAtmaka te taijasa, zrApa (= abhizA5) ane anugrahanA prayojanavALuM tejasa zarIra che. zeSa zarIro evA nathI. karmano vikAra, kAMtmaka, karmamaya e kAmaNa zarIra che. - hemagirA - zatejasano vicAra teno vivAratainasaM' ityAdi bhASya che teno artha kare che - uNatAnA svabhAvavALuM teja (= agni) sarva prANIo vize annanA pAcaka tarIke sArI rIte siddha che. te evA prakAranA tejano vikAra (tejanuM pariNAma) te taijasa kahevAya arthAt tejanI avasthAMtaranI prApti te tejasa kahevAya. A taijasane ja paryAyavAcI zabdo vaDe kahe che ke - "tenoma' - A zabda paNa tejanA vikAranA arthavALo che. 'tena:svatattva- tejanuM svatattva = svarUpa = AtmA = svabhAva te tejas svatattva. atyAra sudhI je taijasanI vyAkhyA karI te sahaja taijasanI apekSAe che. have labdhinI nivRttine apekSIne zApanuWda ...' ityAdi bhASya kahevAya che te A mujaba-nigrahapAtra pakSane vize zrApa ane anugrahapAtra pakSane vize anugraha prayojana che jenuM te zrApa ane anugrahanA prayojanavALuM A taijasa zarIra kahevAya che. A taijasa zarIra potAnAM guNone laIne audArikAdithI alaga che ema 'vaM zeSA i.....'(= audArika vagere zeSa zarIro AvA nathI) A bhASya dvArA pratipAdana kare che. 'karmo vivAra' ityAdi - 1. karmano vikAra - jJAnAvaraNIya vagere karmonI vikRti te kAmaNa zarIra, arthAt karmonuM ekameka thavuM te kAmaNa. 2. madhyasa: mAM.. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 275 bhASyam :- naivaM zeSANi // ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhm| kiM cAnyat / kAraNato viSayataH svAmita:* prayojanataH pramANataH pradeza-saGkhyAto'*vagAhanataH - sthiti bhAva iti, karmAtmakamiti karmANi tAnyevAtmA yasya svarUpaM, karmamayamiti vikArArtha eva pryaaytH| naivaM zeSANIti audaarikaadilkssnnvyudaasH| evamanvarthasaMjJakAni pratipAdya audArikAdInyekaprayatnaprasAdhyaM lakSaNabhedAccharIranAnAtvamapyatidizati - ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham / udArAdyarthavizeSebhyo = vihitalakSaNebhyaH = viviktasvarUpebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhaM ghaTapaTAdInAmiva lakSaNabhedAt siddhmiti| kiM caanydityaadi| na kevalamanvarthasaMjJAkhyAnadvAreNaiva vizeSaH zarIrANAm, anyebhyo'pi hetubhyaH sambhavatyeva kaarnnaadibhyH| tatra kAraNatastAvat- sthUlapudgalopacitamUldArikam, na tathA vaikriyaadiini| 'paraM paraM bhAkhyA : zeSa zarIro e pramANe nathI. vaLI Aja artha (= lakSaNa) rU5 vizeSone laIne zarIronI bhinnatA siddha che. vaLI bIjuM e ke kAraNa, viSaya, svAmI, prayojana, - hemagirA - para kAmaNano vicAra ? varSo vivAra' - ityAdi - 1. karmano vikAra - jJAnAvaraNIya vagere karmonI 2. karNAtmaka karmo te ja AtmA arthAt svarUpa che jenuM te karmAtmaka kahevAya che. 3. karmamaya - karmamaya e vikAra arthavALo ja paryAyavAcI zabda che arthAt karmano vikAra te karmamaya kahevAya. "vivaM zeSain' (zeSa zarIro AvA nathI) A bhASya audArikAdinA svarUpanI (kArmaNathI) bAdabAkI darzAvanAra che. A pramANe anvartha saMjJAvALA dArika vagere zarIronuM pratipAdana karIne, have prastuta anvartha nAmone kahevA svarUpa eka ja prayatnathI sAdhI zakAya evuM je lakSaNanA bhedathI zarIronuM nAnA- (= zarIrono bheda) che tenI paNa bhalAmaNa kare che - "Izva parva...' A ja artha rUpa vizeSone lIdhe zarIronuM nAnAtva siddha che arthAt potAnA vizeSa lakSaNonA bheda thakI jema ghaTa paTa AdinuM nAnAtva siddha che tema kahevAyelA lakSaNavALA = vivecana karAyelA svarUpavALA udArAdi vizeSa arthothI zarIronI bhinnatA siddha che. hiMsAt ... ityAdi - mAtra avartha saMjJAnI vyAkhyA dvArA ja zarIromAM vizeSa (= vaividhya) nathI, paraMtu anya paNa kAraNa vagere hetuo thakI vaividhya saMbhave ja che. tyAM (= kAraNAdi bhedomAM) prathama kAraNakRtabheda (= kAraNa = pudgala dravya thakI vizeSatA) - audArika zarIra sthUla pudgalothI upacita / nirmita AkRtivALuM che, vaikriyAdi zarIra tevA che juo pariziSTa-2 TIppaNI-27thI 29 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 - nyUkti - sUkSma (ma. 2, phU. 38) ti vanItA ____ tathA viSayakRto bhedaH -vidyAdharaudArikazarIrANi pratyAnandIzvarAdaudArikasya viSayaH, jaGghAcAraNaM pratyArucakavaraparyantAt tiryak, uurdhvmaapaannddukvnaat| vaikriymsngkhyeydviipsmudrvissym| AhArakasya yAvanmahAvidehakSetrANi / taijs-kaarmnnyoraasrvlokaat| tathA svAmikRto vizeSaH - audArikasya mnussy-tiryshcH| vaikriyasya deva-nArakAstiryaGmanuSyAzca kecid (tllbdhimntH)| AhArakasya cturdshpuurvdhrmnussysNytH| taijasa-kArmaNayoH srvsNsaarinnH| tathA prayojanakRto bhedaH - audArikasya dharmAdharma-sukha-duHkha-kevalajJAnAvAptyAdi pryojnm| vaikriyasya sthUla-sUkSmaikatva-vyomacara-kSitigativiSayAdyanekalakSaNA vibhuutiH| AhArakasya tu suukssmvyvhit-durvgaahaarthvyvsthitiH| taijasasyAhArapAkaH zApAnugrahapradAnasAmarthya c| kArmaNasya bhvaantrgtiprinnaamH| - hemagirA - nathI. A bheda "paraM paraM sUkSmam' (= pachI pachInA zarIro sUkSma hoya che) 2/38 sUtra thakI siddha thAya che. ( viSayakRta vagere bhedonuM svarUpa para temaja bIjo viSayakRta bheda - vidyAdhara ( vidyAcAraNamuni temaja khecara manuSya)nAM audArika zarIronI apekSAe naMdIzvarapa sudhI audArikano viSaya hoya che. jaMghAcAraNa munione AzrayI tirjI dizAmAM rUcakavara parvata sudhI ane urdhvadizAmAM pAMDukAna sudhI audArika zarIrano viSaya hoya che. vaikriya zarIrano viSaya asaMkhya dIpa-samudro sudhI che. AhAraka zarIrano viSaya mahAvideha kSetra sudhIno hoya che. tejasa ane kArmaNa zarIrano viSaya sarvaloka sudhIno che. tathA trIje svAmIkRta bheda -audArika zarIranA svAmI manuSya ane tiryo che. vaizyi zarIranA svAmI deva ane nArako tathA keTalAka (te vaikiya labdhivALA) tiryaMca ane manuSyo hoya che. AhAraka zarIranA svAmI 14 pUrvadhArI saMyamI manuSya hoya che. tejasa ane kArpaNa zarIranA svAmI sarva saMsArIo che. cotho prayojanakRta bheda - dharma (= puNya), adharma (= pApa), sukha, duHkha tathA kevaLajJAnanI prApti vagere prayojano A audArika zarIranA che. zarIranuM sthUlapaNuM, sUkSmapaNuM, ekatva, AkAzamAM uDavAnI, jamInanI aMdara paNa cAlavAnI temaja AvA prakAranI bIjI aneka vibhUti (= vaibhava) e vaikiya zarIranuM prayojana che. sUkSma, vyavahita = parokSa ane duravagAha = atyaMta duHkhethI jANI zakAya evA padArthonI vyavasthiti 2. parva - 6 (chaM. pa.) / jarvatAra . 1. 2. nirvA-manuSA: - ghaM. 3. jA" - pu (uM. .) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 277 bhASyam H- *sthitito'lpa* bahutvata ityetebhyazca navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti||2/4zA gandhatti - tathA pramANakRto bhedaH sAtirekaM yojanasahasramaudArikam / yojanalakSapramANaM vaikriym| rtniprmaannmaahaarkm| lokAyAmapramANe taijasa-kArmaNe / tathA pradezasaGkhyAto bhedaH - 'pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt, anantaguNe pa (a. 2, sU. 31-40) rUtyu: pravezameva: prAk| tathA'vagAhanAkRto vizeSaH sAtirekayojanasahasrapramANamaudArikamasaGkhyeyaguNapradezeSu yAvatsvavagADhaM bhavati tebhyo bahutarakAsaGkhyeyapradezAvagADhaM yojanalakSapramANaM vaikriyaM bhavati, AhArakamAbhyAmalpatarapradezAvagADhaM bhavati hastamAtratvAt, taijasa-kArmaNe lokAntAyatAkAza zreNyavagADhe bhavataH / bhASyArtha : pramANa, pradeza saMkhyA, avagAhanA, sthiti ane alpabahutvathI, A pramANe A 9 vizeSatAothI zarIronI bhinnatA siddha che. 2/49 / / hemagirA (= zaMkAnuM samAdhAna) e prayojana AhAraka zarIranuM hoya che. AhArane pacAvavuM tathA zApa-anugraha ApavAnuM sAmarthya A be prayojana taijasa zarIranA hoya che. bhavAMtaramAM gati svarUpa pariNAma e kAryaNa zarIranuM prayojana che. pAMcamo pramANakRta bheda 1 hajAra yojanathI kAMIka adhika auThArika zarIranuM pramANa hoya che. vaikriya zarIra 1 lAkha yojana pramANa hoya che. 1 hAtha pramANa AhAraka zarIra hoya che. lokanI laMbAInA pramANavALA arthAt uparathI nIce sudhI lokanI laMbAInA pramANavALA taijasa ane kArmaNa zarIra hoya che. - chaThTho pradezasaMkhyAkRta bheTha A zarIro aMgeno pradeza saMkhyAno bheda pUrve 2/39 tathA 2/40 sUtramAM taijasa pUrvenAM zarIro pradezathI asaMkhyaguNa tathA chellA be taijasa ane kArmaNa zarIra pradezathI anaMtaguNa che e pramANe kahevAI gayelo che. - sAtamo avagAhanA kRta bheda - kAMIka adhika 1 hajAra yojana pramANavALuM aukArika zarIra jeTalA asaMkhyeya AkAza pradezamAM avagAhIne raheluM hoya che, tenA karatAM adhikatara asaMkhyeya AkAza pradezamAM avagAhIne raheluM 1 lAkha yojana pramANavALuM vaikriya zarIra che. AhAraka zarIra hAya mAtra jeTaluM hovAthI A baMne zarIro karatAM atyaMta alpa AkAza pradezane avagAhIne raheluM hoya che. taijasa ane kArmaNa zarIra lokAMta sudhInI lAMbI AkAza zreNImAM 2. khapapravezAdeg - mu. (a. mAM.)| * juo pariziSTa-6 TIppaNI-30,31 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 - asthati tathA sthitikRto bhedaH - audArikaM jaghanyenAntarmuhUrtasthiti, utkarSeNa tripalyopamasthiti / vaikriyaM jaghanyenAntarmuhUrtasthiti, utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamasthiti / AhArakamantarmuhUrtasthityeva / taijasa-kArmaNayoH santAnAnurodhAdanAditvamaparyavasAnatA cAbhavyasambandhitayA, anAditvaM saparyavasAnatA ca bhvysmbndhitveneti| tathA'lpabahutvakRto vizeSaH - sarvastokamAhArakaM yadi sambhavati kadAcinna smbhvtypi| kiM kAraNam ? yena tasyAntaramuktaM jaghanyenaikasamayaH, utkRSTataH SaNmAsAH, tadyadi bhavati tato jaghanyenaikamAdi kRtvA yAvadutkarSeNa navasahasrANi yugapad bhvntyaahaarkshriiraannaam| AhArakAd vaikriyazarIrANyasaGkhyeyaguNAni nAraka-devAnAmasaGkhyeyatvAt asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzi-samasaGkhyAni bhvnti| vaikriyazarIrebhya audArikazarIrANyasaGkhyeyaguNAni, tiryakzarIramanuSyANAma - hemagirA - avagADha hoya che. AThamo sthitikRta bheda - audArika zarIra jaghanyathI aMtarmuhUrtanI sthitivALuM hoya che, utkRSTathI 3 palyopamanI sthitivALuM hoya che. vaikiya zarIra jaghanyathI aMtarmuhUrtanI tathA utkRSTathI 33 sAgaropamanI sthitivALuM hoya che. AhAraka zarIra jaghanya ke utkRSTathI aMtarmuhUrta pramANa sthitivALuM ja hoya che. taijasa-kAzmaNa zarIranI sthiti pravAhanI apekSAe abhavya jIvane AzrayIne anAdi ane aparyavasita (= anAdi-anaMta) hoya che ane bhavya jIvane AzrayIne anAdi ane paryavasita (anAdi-sAMta) hoya che. navamo alpabahuvakRta bheda - AhAraka zarIra jo hoya to sarvathI thoDA hoya che, kyAreka nathI paNa hotA. prazna : kAyama na hoya enuM kAraNa zuM? uttaraH kAyamI na hovAnuM kAraNa e che ke te AhAraka zarIranuM AMtaruM AgamamAM jaghanyathI 1 samaya ane utkRSTa 6 mAsanuM kahevAyuM che. te AhAraka zarIra jo hoya to tenI saMkhyA jaghanyathI 1 AdithI mAMDI yAvat utkRSTathI 9 hajAra pramANa eka sAthe hoya che. AhAraka zarIra karatAM vaikiya zarIro asaMkhyaguNA che kAraNake nAraka ane devo saMkhyA pramANathI asaMkhyAta che. A asaMkhyAtuM asaMkhya utsarpiNI ane avasarpiNInA samayonI rAzi samAna saMkhyAvALuM hoya che. vaikriya zarIro karatAM audArika zarIro asaMkhyaguNA hoya che kAraNake tiryaMca zarIro ane manuSyo asaMkhyAtA che. A asaMkhyAtuM asaMkhya utsarpiNI ane avasarpiNInA samayonI rAzi 2. tAntarmuhUrta - mA. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam bhASyam H- atrAha- Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyamaH ? - gandhati - saGkhyeyatvAt, asaGkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzisamasaGkhyAni / / 279 nanu ca tiryaJco'nantAH tat kathamAnantye ca sati asaGkhyeyAni zarIrANi syuH ? ucyate - pratyekazarIrANAmasaGkhyeyAni sAdhAraNAstvanantAsteSAmanantAnAmekaM zarIraM bhavatItyato'saGkhyAtAni, na punaranantAnAmapi pratyekaM zarIramasti, tasmAt suSThuktamasaGkhyeyAnIti / audArikazarIrebhyastaijasa-kArmaNAnyanantaguNAni, tAni hi pratyekaM sarvajIvAnAM saMsAriNAM bhavantyato'nantAni, na punarekaM taijasaM kArmaNaM vA bahUnAmiti // evametebhyaH kAraNAdibhyo navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhaM = prtisstthitmvsaatvymiti||2/4|| atrAha - Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti sambandhagranthaH / atrAvasare ziSyaH praznayati - Asu naraka - 1 ka-tiryaG-manuSyAmarAkhyAsu catuHsaGkhyAniyatAsu saMsAragatiSu ko bhASyArtha : prazna H saMsAra saMbaMdhI A 4 gatiomAM liMgane vize zuM niyama che ? - hemagirA = samAna saMkhyAvALuM hoya che. (vaikriyanA asaMkhyAtA karatAM A asaMkhyAtuM asaMkhyagaNuM levuM.) prazna : tiryaMca to anaMtA kahyA che ane tethI jIvo anaMtA hovAthI zarIro asaMkhyAtA kaI rIte hoya ? uttara : pratyeka zarIrI jIvonA zarIro asaMkhyAtA che, vaLI sAdhAraNa jIvo to anaMtA che chatAM te anaMta jIvonuM 1 zarIra hoya che. evuM nathI ke anaMta jIvone paNa darekane vyaktigata 1-1 zarIra hoya che tethI (TIkAmAM) barAbara kahevAyuM che ke 'tiryaMcanA zarIro asaMkhyAtA che.' audArika zarIro karatAM taijasa ane kArmaNa zarIro anaMtaguNA hoya che kemake te taijasa ane kAryaNa zarIro sarva saMsArI jIvomAM darekane hoya che ethI anaMtA che, paNa ghaNAM (= anaMta) jIvo vacce 1 taijasa ke 1 kAryaNa zarIra hotuM nathI. A pramANe A 'kAraNa' vagere 9 vizeSatAone laIne zarIronuM nAnApaNuM siddha = pratiSThita che ema jANavuM.2/49|| 1 - 2/50 sUtranI avataraNikA : 'satrArha - sApu'.... A bhASya saMbaMdha - graMtha rUpa che arthAt 2/50 sUtranI avataraNikA rUpa che. eno artha A che ahIM (zarIranI vakatavyatA pUrNa thayA pachI) avasare ziSya prazna kare che ke A naraka, tiryaMca, manuSya ane devanA nAme 4 saMkhyAmAM niyata evI saMsAranI gatiomAM liMga vize zuM niyama che ? arthAt keTalA liMga (= veda) A gatione vize saMbhave che ? ema pUchAya che. ahIM sarva prathama liMgonI saMkhyAne ja Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/49 bhASyam :- atrocyate - jIvasyaudayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSuktam - 'trividhameva liGgaM - strIliGgaM pulliGgaM napuMsakaliGgamiti' (a. 2, sU. 6) / tathA cAritramohe nokaSAyavedanIye trividha eva vedo vakSyate (a. 8, sU. 10) strIvedaH puMvedo napuMsakaveda iti| tasmAt trividhameva liGgamiti tatra // - sthiti che liGganiyama iti, kiyanti liGgAnyAsu gatiSu sambhavantIti pRcchyate, liGgasaGkhyAmeva tAvanirdhArayitumicchati, na punaH kiM liGgaM kasyAM gatAviti pRcchyte| ___atrocyate- prAk tAvalliGgeyattA nirdhAryate tatazca nirvRttAni liGgAni saGkhyayA gatiSu vibhakSyanta iti| atastameva niyapaM darzayati - trividhameva liGgaM na nyUnamadhikaM vA, tacca prAk pradarzitaM prAya ityevamAvedayati jIvasyaudayikeSvityAdinA bhASyeNa, gati-kaSAya-liGgasUtre (a. 2, sU. 6) audayikamekaviMzatibhedamAcakSANena strI-puM-napuMsakaliGgAni trINyevAbhihitAni kimiti na smaryante? tathA cAritramoha ityAdi dvividho moho'STame vakSyate (a. 8, sU. 10) bhASyArtha : uttara : 2/6 sUtranA bhAgyamAM vyAkhyA karAtAM evA jIvanA audayika bhAvone vize kahevAyeluM che ke "liMga 3 prakAre ja che" . (1) strIliMga, (2) puliMga, (3) napuMsakaliMga, tathA 8/10 sUtramAM cAritramoha aMtargata nokaSAya vedanIyane vize 3 prakAre ja veTha kahevAze - (1) strIveda, (2) puruSaveTha, (3) napuMsakaveda. tethI 3 prakAre ja liMga che. tyAM = 2/6 ane 8/10 sUtramAM saMkhyAthI vedo vibhAjita karAyelA che. (ahIM 2/50 sUtramAM kaI gatimAM kyo veda hoya che te kahevAya che.) - hemagirA - nirdhAraNa karavA mATe praznakAra icche che paNa kaI gatimAM kyuM liMga che? ema puchAtuM nathI. uttara : graMthakAra (prazrakAranI jijJAsA mujaba) sarva prathama liMganI saMkhyA kahe che ane tyAra pachI saMkhyAthI nakkI thayelA liMgone cAra gatiomAM vibhAjita karAze. AthI sarva prathama te liMga saMkhyAnA niyamane ja dekhADe che ke - liMga 3 prakAre ja che, ochA ke vadhAre nahIM ane te moTA bhAge pUrve jaNAvI ja dIdhuM che, evuM Avedana nIvaryAyi' ityAdi bhASya vaDe kare che. te A rIte "ti--dvi' ityAdi 2/6 sUtramAM audayika bhAvanA 21 bhedane kahetA mArA (= vAcakazrI) vaDe strIliMga, puruSaliMga ane napuMsakaliMga ema 3 ja liMgo kahevAyA hatA, tamane (= pUchanArAne) zuM te smaraNamAM nathI ? temaja cAritra mora ...' a. 8 sU. 10mAM darzana mohanIya ane cAritra mohanIyanA bhedathI mohanIya be prakAre kahevAze. tyAM cAritramoha paNa (1) kaSAya cAritramoha, (2) nokaSAya cAritramoha, ema be prakAre kahevAze. tyAM (= kaSAya ane nokaSAya mohamAM) hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strI, puruSa, napuMsaka Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- nAraka-sammUrchino napuMsakAni // 2/50 // - sthiti darzana-cAritrabhedAt, tatra cAritramohe cAritramoho'pi dvividhaH kaSAyacAritramoho nokssaaycaaritrmohshc| tatra nokaSAyavedanIye hAsya-ratyarati-bhaya-zoka-jugupsA-strI-puM-napuMsakavedabhede trividha eva vedo vkssyte| yasya karmaNa udayAt puruSAbhilASastat karma strIvedazabdAbhidheyam, yasya punarudayAt stryabhilASastat karma puruSavedaH, strI-puruSadvayAbhilASo yadudayAt tat karma napuMsakaveda iti, tasmAt trividhameva liGgamanyasyAsambhavAt, tadeva caiSAM svasthAnaM vedAnAM tatraiva ca svarUpato vistareNa vyAkhyAsyante, tatra ceyattayA vyavacchinnAH santa iha saMsAragatiSu niyamyante ko vedaH kasyAM gatAvityata Aha - kenacit punaradhIyate - (nAraketyAdi sUtram) napuMsakavedavanto jIvAH nAraka-sammUrchino, napuMsakAH napuMsakaM yeSAM vidyate, arzaAdipAThAdataM vidhaay| sUtrArtha : nAraka ane saMmUrchAima jIvo napuMsaka hoya che. 2/5 - hemagirA (veda) ema (9 bheTavALA) nokaSAyamAM 3 prakAre ja veda kahevAze. je karmanA udayathI puruSanI abhilASA thAya te karma 'strIveda' zabdathI kahevA yogya che. je karmodayathI strInI abhilASA thAya te karma 'puruSaveda' zabdathI kahevA yogya che. tathA je karmanA udayathI strI ane puruSa baMnenI abhilASA thAya te karma "napuMsakaveda' zabdathI kahevA yogya che. tethI traNa prakAre ja liMga che kAraNake anya liMgano asaMbhava che. vaLI A vedonuM te ja (= 8/10 sUtra ja) svasthAna che ane tyAM ja A vedonI svarUpa thakI vistArathI vyAkhyA karAze. vaLI tyAM 2/6 sUtramAM saMkhyAthI vedo vibhAjita karAyelA che. have kahevAtA A 2/ 50 sUtramAM saMsAranI (4) gatiomAM kaI gatimAM kyo veda hoya?' ema niyamana karAya che. AthI 2/50 sUtrane kahe che. 'pAra-samUrzino... ityAdi 2/50 sUtra che. A sUtra aMge koIka (sUtra vyutpatti vize) kahe che ke - nArako ane saMmUrchAima jIvo napuMsaka vedavALA hoya che. ahIM adi pATha thakI mAm arthamAM sat' pratyaya napuMsaka zabdamAM lagADIne, "napuMsakaveda che jeone te napuMsako A pramANe napuMsakaliMga na karatAM puliMga prayoga karyo che. nArA' ityAdi bhASya che, teno artha - narakomAM utpanna thAya te nArako kahevAya. sarve..... sAte naraka pRthvIomAM rahetAM te nArako napuMsaka hoya che. samUrkhanA .... samUcchana, samUccha ke samUccha A traNe liMgamAM rahelo samUrNana zabda saMmUrNima janmanA arthavALo 2. tathaiva - mu. pA. (jaM) / taraivaM - mAM Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/50 bhASyam :- nArakAzca sarve sammUrchinazca napuMsakAnyeva bhavanti, na striyo na pumaaNsH| teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM bhavati, netare iti // 2/50 // - sthiti ___ nArakAzcetyAdi bhaassym| narakeSu bhavA nArakAH sarve saptasu pRthivISu 'pravartamAnAH sammUrchinazca sammUrcchanaM sammUrchaH sammUrchA vA sammUrcchanajanmetyarthaH tad yeSAM vidyate te sammUrchinaH, sammUrcchanajanma-bhAjazca pRthivyaptejo-vAyu-vanaspati-dvi-tri-caturindriyA' paJcendriyAzca kecit tiryaG-manuSyAH, sarve ete napuMsakAnyeva napuMsakavedabhAja evetyavadhArayati / sAmarthyAllabdhamavadhAraNAphalaM darzayati - na striyo na pumAMsaH na strIvedabhAjo na puruSavedavedinaH, kiM punaH kAraNaM napuMsakaveda eva teSvityata Aha - teSAM hItyAdi (bhASyam) / yasmAt teSAM nArakANAM sammUrcchanajanmanAM ca cAritramohanIya bhASyArthaH sarva nArakIo ane sarva saMmUrNimo napuMsaka ja hoya. strI nahi ke puruSa nahi kemake te jIvone nokaSAya vedanIya evA cAritra mohanIyanA AzrayavALA 3 vedomAM azubhagati nAma karmanI apekSAvALuM tathA baMdhAyeluM ane nikAcanA karAyeluM evuM eka napuMsaka vedanIya karma ja udayamAM AveluM hoya che, bIjA be vedo nahi ema jANavuM. 2/5nA - hemagirA 0 pRthvI, apU, teu, vAyu, vanaspati, beindriya, indriya, caurindriya ane keTalAka paMcendriya tiryaMca ane manuSyo A badhA napuMsako ja arthAt napuMsakadavALA ja hoya che. e pramANe bhASyakArazrI avadhAraNa kare che. sAmarthyathI maLelA avadhAraNanA phaLane jaNAve che ke " striyo na pumAM ....." A jIvo strI ke puruSa nathI arthAt strIveda ke puruSavedavALA nathI. teomAM napuMsakaveda ja hoya che enuM zuM kAraNa che ? A pramANe prazna upasthita thato hovAthI e praznanA uttara mATe "teSAM di' ityAdi bhASya che. teno bhAvArtha A mujaba che :- jethI te nArako ane samRdghima janmavALA jIvone cAritra mohanIya evA nokaSAya vedanIyanA AzrayavALA 3 vedomAMthI azubhagati nAma karmane sApekSa eka napuMsaka vedanIya karma ja pUrve baMdhAyeluM, nikAcanA karAyeluM udayane prApta hoya che. bIjA be nahi, tethI nAraka ane saMmUrNimane napuMsakaveda ja hoya. A rIte samudAyArtha karIne have eka eka padane kholavA pUrvaka bhASyano avayavArtha karAya che ke) teSAM = nArako ane samUrNima jIvone. "cAritramodanIya ..." cAritramohanIya ane nokaSAya vedanIya vacce karmadhAraya samAsa thayo che, jeno vigraha TIkAmAM Apelo che. hAsyAdi 9 prakAravALuM nokaSAya vedanIya evuM cAritra mohanIya che. ane te Azraya = AdhAra che je o (= vedo)no 2. vartama deg - mu. (. va.) 2. jAAi verita - 5 (pa.) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 283 - gandhahasti nokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu vedeSu, cAritramohanIyaM ca tannokaSAyavedanIyaM ceti cAritramohanIyanokaSAyavedanIyam = navadhA hAsyAdi tad AzrayaH = sthAnaM yeSAM te tadAzrayAsteSu tadAzrayeSu triSu vedeSu nirdhAryate napuMsakavedanIyamityAdi (bhaassyenn)| napuMsakatvAnubhavo napuMsakavedanIyaM tadevaikamazubhagatinAmApekSam, pradarzanavAkyamidamazubhagatinAmApekSamiti, azubhagatyAdinAma-gotra-vedyAyuSkodayApekSo mohodayaH paro yenAzubhaM mahAnagaradAhopamaM maithunAbhilASamanubhavanti nArakAkAGkSArUpamiti, sammUrcchanajanmAno'pi hi tiryaJco manuSyAzcAzubhagatyAdi-nAma-gotra-vedyAyuSkodayApekSamohodayAkAGkSAvanto napuMsakatvamanubhavanti, pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM 'pUrvasmin janmanyantare baddhaM napuMsakatvayogyAsravaiH prigRhiitmityrthH| nikAcitaM tadeva grahaNA - hemagirA - teo taAzrayavALA kahevAya (A nokaSAya vedanIya ane Azraya vaccenA bahuvrIhi samAsano vigrahArtha jANavo). tadda AzrayavALA te 3 vedone vize napuMsavenIyam...' ityAdi bhASya vaDe azubhagati nAmakarmanI apekSAvALuM, napuMsakapaNAnA anubhava svarUpa evuM je napuMsaka vedanIya karma che te ja nirdhAraNa karAya che. bhASya nirdiSTa 'matinA pakSa' evuM A vAkya mAtra pradarzana (= daSTAMta) rUpe jANavuM, niyama vAkya rUpe nahi (arthAt napuMsaka vedanIya karma mAtra azubhagati nAma karmanI ja apekSAvALuM hoya che, ema na samajavuM. kintu bIjA azubha nAma, gotra, vedanIya tathA AyuSya karmanI paNa apekSAvALuM hoya che.) have A ja vAtane TIkAkArazrI batAve che ke azubhagati vagere nAma, gotra, vedanIya ane AyuSya karmanA udayanI apekSAvALo prakRNa moha (= napuMsakaveda)no udaya che ke je mohanA udayathI nArakInA jIvo mahAnagaranA dAhanI upamAvALI evI nArakInI AkAMkSA svarUpa, azubha maithunanI abhilASAne anubhave che. kharekhara AvA ja azubhagati vagere nAma, gotra, vedanIya tathA AyuSya karmanA udayanI apekSAvALA mahodaya (= napuMsakavedanA udaya)thI maithunanI AkAMkSAvALA thayelA saMmUrchAima janmavALA tiryo ane manuSyo paNa napuMsakatvane anubhave che. phaka prAyaH duHkha bahula jIvone A vedanI prApti : pUrvavaddha... napuMsaka vedanIya rU5 nokaSAya cAritra mohanIya karma ke je anaMtara janmamAM = pUrva janmamAM baMdhAyeluM che arthAt napuMsakatvane yogya Azrava kArothI grahaNa karAyeluM che ane che. te samUcchanI janma jeone vidyamAna che teo samRdghima kahevAya ane samUrNima janmavALA te ja "nivarita ....." eTale ke grahaNa karyA pachI AtmasAt karAyeluM che, kSIra-nIranA 2. sarvamina - mAM. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/51 sUtram :- navAra/vA __ bhASyam :- devAzcaturnikAyA api napuMsakAni na bhavanti, striyaH pumAMsazca bhvnti| - sthiti : nantaramAtmasAtkRtaM kSIrodakavadanyonyAnugatilakSaNena sambandhenAtmapradezaiH sahAvibhAgitayA'dhyavasAyavizeSAd vyavasthApitam, udayaprAptamiti samAsAditaparipAkAvastham, tadevaMvidhaM napuMsakavedanIyameva nAraka-sammUrchimAnAM jantUnAM duHkhabahulatvAd bhavati, netare strI-puMvedanIye kadAciditi // 2/50 // uktaM nAraka-sammUrchimAnAM liGgam, atha devAnAM kiM liGgamityata Aha - (na devAH iti sUtram) prakRtasya pratiSedhaM darzayati, napuMsakavedaH prakRtaH sa eva pratiSidhyate, (devAzcaturnItyAdi bhASyam) dIvyanti iti devAH krIDA-dyuti-gatiSvatizayavatISu vAcyAH, catvAro nikAyAH = 'saGghAtAH = samUhAH yeSAM bhavana-vanacara-jyotiSika-vaimAnikAkhyAste caturnikAyAste sUtrArtha devo (napuMsakadavALA) na hoya.2/51 bhASyArthaH cAre nikAyanA paNa devo napuMsaka (davALA) na hoya paNa strI (davALA) ane puruSa (veThavALA) hoya. - hemagirA be saMbaMdhanI jema adhyavasAya vizeSathI anyonyanI anugati (= ekameka) svarUpa tAdAmya saMbaMdhathI Atmapradezo sAthe avibhaktapaNe sthApana karAyeluM karma nikAcita kahevAya che. prApta ...." udaya prAsa eTale prApta thayelI paripakava avasthAvALuM. te AvA prakAranuM napuMsaka vedanIya karma ja nAraka ane saMmUrNima jIvone hoya che kemake teomAM duHkhanI bahulatA hoya che, itara be strI ane puruSa vedanIya karma kyAreya na hoya. 2/50. 2/51 sUtranI avataraNikA: nAraka-saMmUrNima jIvonuM liMga kahevAyuM. have devone kyuM liMga hoya che? A pramANe prazna upasthita thato hovAthI tenA uttaramAM 2/51 sUtrane kahe che. a devomAM veda vyavasthA ra sevA:' e 2/51 sUtra che. sUtramAM prastutanA niSedhane dekhADe che arthAt prastuta je napuMsakaveda che te ja (devone vize) niSedha karAya che. vAtu .....' ahIM sevA: zabda e tivyanti rati sevA: evI vyutpattinA AdhAre banela che, temAM rahela DhIl dhAtu atizayavALI kIDA, ghuti ane gati arthamAM vaparAyo che. caturniyA .....' padano vigraha - bhavanapati, vanacara = vyaMtara, jyotiSa, vaimAnika nAmavALA nikAya = saMghAta = samUha che je onA teo caturnikAyavALA kahevAya. te cAre prakAranA devo napuMsaka nathI hotA. vaLI (A sUtramAM uparanA 2. jAtigatizaya - mAM. 2. sayA: - ba. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 285 mASyam H- teSAM hi zubhagatinAmApekSe strI-puMvedanIye pUrvabaddha-nikAcite udayaprApte dve eva bhavato netarat / gandhahasti caturvidhA api na napuMsakAni bhavanti, napuMsakavedapratiSedhottarakAlaM cApratiSiddhatvAt sAmarthyAt strIpuruSavedadvayayogitA gamyate'tastAM darzayati - striyaH pumAMsazva marvAntA strIvevamAna: puruSavevavedinshcetyrthH| bhavanapati - vyantara- jyotiSika- saudharmezAneSu vedadvayamapyupapAtataH, tadupari puruSaveda eva, netrH| kiM punaH kAraNaM devAnAM napuMsakavedA nAstItyata Aha teSAM hItyAdi (bhASyam) / yasmAt teSAM zubhagatyAdinAma-gotra-vedyAyuSkApekSa mohodayAdarbhilaSitaprItisAdhakaM mAyArjavopacitaM karISatRNapUlAgnisadRzaM strIvedanIyamekaM puMvedanIyamevAdhikaM pUrvabaddha-nikAcitamudayaprAptaM bhavati netara - bhASyArtha : kAraNake te devone zubhati nAmanI apekSAvALA, pUrve baMdhAyelA ane nikAcanA karAyelA, evA strIveThanIya ane puruSavedanIya ema be ja karma udayane prApta thayelA hoya che, anya napuMsaka vedanIya nahIM. hemagirA sUtranI anuvRttithI cAlI AvatA evA) napuMsakavedano niSedha karyA pachInA kALamAM anya be vedono niSedha karAyo na hovAthI sAmarthya (= pArizeSa anumAna)thI devone strIveTha ane puruSaveda ema beno ja yoga jaNAya che. ethI bhASyamAM tene (= yogane) dekhADe che ke devo strIo ane puruSo tarIke hoya che arthAt strIveda ane puruSaveThavALA hoya che. , ahIM vizeSa e che ke bhavanapati, vyaMtara, jyotiSa tathA (vaimAnikamAM) saudharma-IzAna devalokamAM A baMneya vedo upapAta (= janma)thI hoya che. tenI (= IzAnanI) uparanA devalokamAM upapAtathI mAtra puruSaveda ja hoya, anya be veda na hoya. devone napuMsakaveda na hoya enuM zuM kAraNa che ? A pramANe prazna upasthita thato hovAthI enA uttarane jaNAvavA mATe 'teSAM ... zubhagatyAdi nAma, gotra, vedanIya ane AyuSya karmanI apekSAvALA mohanA udayathI iSTanA vize prItinA sAdhaka, anukrame mAyA ane saraLatAthI saMcita thayelo, karISAgni (= bakarInI lIMDIno agni) ane ghAsanA pULAnA agni sarakho, pUrve baMdhAyelo ane nikAcanA karAyeluM eka strIveda ane bIjuM puruSaveda rUpa karma ja udayamAM AveluM hoya che. trIjo napuMsaka vedanIya rUpa karma nahi kAraNa ke pUrve e baMdhAyeluM nathI. * napuMsakaveThanI apekSA strIvedamAM prazastapaNuM ahIM strIveda (e) napuMsakavedanI apekSAe zubha kahevAya che paNa ekAMte zubha ja che 1. bhilASi vuM. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/51 bhASyam :- pArizeSAcca' gamyate jarAyvaNDa-potajAstrividhA bhavanti-striyaH pumAMso napuMsAnItiAra/vazA ___atrAha - caturgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitirAyuSaH utAkAlamRtyurapyastIti ? - nthati napuMsakavedanIyamabaddhatvAt / atra ca strIvedo napuMsakavedApekSayA zubha ucyate, na punaH zubha ev| __ idAnIM sAmarthyAllabdhaM darzayati - pArizeSAcca gamyata ityAdinA (bhaassyenn)| parizeSasiddhyA vijJAyate jarAyvaNDa-potajAstrividhA bhavanti - striyaH pumAMso napuMsakAni ceti // 2/51 // atrAhetyAdiH smbndhgrnthH| atra = prastAve saMzayAnaH praznayati - nAraka-tiryaG-manuSyAmarabhedabhAji saMsAre'tItAnantarajanmaparigRhItasyAyuSaH kiM vyavasthitA tAvatyeva sthitiH = anubhavakAlaH pUrvabaddhA hi yAvatI, athAparipUritAyAmapi tasyAM sthitAvapahAya prANAn paralokaprayANAbhimukhaH prANI pravartate ? akAle mRtyuH akAlamRtyuH prAgupAttajIvanakAlAvadherarvAkkAle svopAttamanuSyAdyAyurdravyANA bhASyArtha: pArizeSa anumAnathI jaNAya che ke zeSa jarAyuje, aMDajo ane potajo te strI, puruSa, napuMsaka ema trividha veThavALA hoya che. 2/51 prazna : cAre gati rUpa saMsAramAM rahelA jIvonA AyuSyanI zuM jeTalI pUrvamAM bAMdhelI che teTalI ja sthiti hoya che ke akALa mRtyu paNa che ? - hemagirA - tevuM nathI. atyAre sAmarthyathI prApta thayela arthane paripatra ...' ityAdi bhASyathI jaNAve che ke (nAraka, saMmUrNima ane devane vize vedanuM vibhAjana karyuM, paNa bAkI rahelA garbhaja paMcendriya manuSyo ane tiryaMcomAM jarAyu, aMDaja, potajonA je bhedo che temAM vibhAgIkaraNa na karyuM AthI) zeSa jarAyujo, aMDajo ane potajo strI, puruSa ane napuMsaka ema 3 prakAranA vedhavALA hoya che. ema parizeSa siddhi (= nyAya = sAmarthya) vaDe jaNAya che. 2/51aaaa - 2/52 sUtranI avataraNikA : 'trATa' ityAdi bhASya saMbaMdha graMtha rUpa che arthAt hamaNAM kahevAyelA sUtrano prastuta navA sUtra sAthe saMbaMdha joDanAra che. 'matra'... ahIM = prastAva vize saMzayakAra prazna kare che ke nAraka, tiryaMca, manuSya ane devagatinA bhedavALA saMsAramAM atIta evA anaMtara janma (= pUrva janma)mAM parigRhIta (vartamAna janma mATe baMdhAyelA) AyuSyanI zuM jeTalI sthiti pUrve baMdhAyelI hoya teTalI ja rahelI hoya che ke pachI jyAre te pUrvabaddha AyuSyanI sthiti aparipUrNa hoya tyAre paNa prANI prANone choDI paralokanA prayAsamAM tatpara thAya che ? A ja praznane spaSTa karatAM kahe che ke - 2. vAgha - mu. (. .) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 287 manubhavataH kRtsnaparikSayo mRtyuH, sa punaH kimakAle'pi pUrvapratibaddhAyuH 'saMskAravicchedAvadhAvaparisamApte'pi bhavati Ahosvinniyamata eva tAvantaM kAlaM prANiti prANIti, kutaH punarayaM saMzayaH ? sakalalokapravAdAt, evaM laukikAH prabhASante - ayamakAle mRto janturvyApAdito vA, ayaM punaH sthaviraH svakAlaparimANamAyuranubhUya mRtyugocaramAyAta ityataH sandehaH kimakAle'pi maraNayoga iti ? tathaiva saGgrAme samarthataruNabahujanavyApattimanuprekSya yugapat saMzayaprasavaH, na tatra pratipattirAdhAtuM zakyA''tmani ayuktikatvAt sarva ete samAyuSaH, samamekasaMkhyAnibandhanamebhirbhavAntaramAsAdyAyurupacitamiti na zakyamavagantum, ataH saMzete manaH kimakAlamRtyurapyastIti', tathA tata eva AyodhanAdakSatavapuSaH - hemagirA - mAnamRtyu... akALamAM mRtyu te akALamRtyu arthAt pUrve (= pUrvabhavamAM) bAMdhelA jIvanakALa (= AyuSya)nI avadhinI pahelAnA kALamAM, jIve pote upArjana karela manuSya vagere bhavanA AyuSyanA dalikono anubhava dvArA saMpUrNa kSaya te akAla mRtyu che. saMzayakArano prazna e che ke te mRtyu zuM akALamAM paNa arthAt jyAre pUrvabaddha AyuSyanA saMskAronA viccheda (= nAza)nI avadhinI parisamApti na thaI hoya tyAre paNa saMbhave ke zuM niyamA ja teTalA kALa sudhI prANI jIve che ? ka dorI tUTI AyuSyanI tyAM sAMdhanAruM koNa che ? : praznaH A saMzaya zAthI thayo? uttara : A saMzaya thavAnuM kAraNa sakala lokano pravAda che, te A pramANe ke - ghaNAM loko A mujaba bole che ke - A jIva akALamAM maraNa pAmyo athavA A jIva akALe marAyo. vaLI evuM paNa saMbhaLAya che ke A vRddha potAnA AyukALanA parimANavALA saMpUrNa AyuSyane bhogavIne mRtyunA viSayamAM Avyo arthAt maryo. A pramANe hovAthI sadeha thayo che ke zuM akALe paNa maraNano yoga hoya che ? te pramANe ja saMgrAmamAM samartha ane yuvAna evA ghaNAM laDavaiyA-janonA eka sAthe thatAM maraNane vicArIne paNa A saMzaya utpanna thayo che. tyAM (= te zaMkA vize) AtmAmAM 'A sarve samAna AyuSyavALA che' evo nirNaya karavo zakya nathI kemake e mATe koI Thosa nirNAyaka yukti nathI arthAt A saMgrAmIo vaDe bhavAMtara (= pUrva bhava)ne meLavIne eka sAthe, samAna eka saMkhyAvALA (eka sarakhA samayavALA) jIvananuM kAraNa evuM AyuSya baMdhAyuM hatuM ema kahevuM zakya nathI. AthI mana saMzaya kare che ke - zuM akALa mRtyu paNa che ? vaLI bIjI bAju ema paNa dekhAya che ke te ja (uparokta) yuddhamAMthI akhaMDa dehavALA, vayanA pariNAmathI seMkaDo rIte kSINa thayelA sakaLa sAMdhAovALA, tIvra zastra samUhathI yukata hAthavALA vRddho yuddhane pAra 2. RAvi aaN. mAM. 2. saMvida miyaT - g. mAM. rU. "tati, tA - mu. (uM.) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/51 bhASyam :- atrocyate - dvividhAnyAyUMSi-aparvatanIyAni anapavartanIyAni c| - asthati - pariNatizatajarjarasakalasandhayaH sthavirAstIvrahetihastAstIrayitvA samaramapaMgacchanto'valokyante, ato'vagamyate na khalu kazcidakAla eva viSamANyavagAhamAno'pi zarazatApAditakSatirapi prakRSTaduHkhavedanA"maraNamabhilaSannapi prANairviyujyate,evamanekasmin saMzayabIjaprasave sati praznapravRttau prativacanamucyate - dvividhAnyAyUMSi - apavartanIyAnyanaparvatanIyAni ceti akAle mRtyorasti sambhava ityevaMvidhArthapradarzanaparAyaNamidamAstIryate bhaassym| dvividhAnyAyUMSi = jIvitAni bhavanti, prayogavizeSAcca dvaividhyaM, na svabhAvAt, tatrAyuSo bandhakAstAvat samyagmithyAdRSTivirahitA mithyAdRSTerArabhya yAvadapramattasaMyata iti SaTsu sthAneSu jantavaH ajaghanyotkRSTAdhyavasAyavizeSabhAjaH pRthukaSAyAH sAdyadhruvAyurvikalpayujaH, tatra nAraka-devAsaGkhyeyavarSAyuSaH prANinaH SaNmAsyAmavazeSAyAM niymaadaayussobndhkaaH| zeSAstvAyuSastribhAge'vazeSe purovartijanmAnubhavayogyamAyurbadhnanti, tribhAga-tribhAge vA'vazeSa iti / bhASyArtha : uttara : (nA, akALa mRtyu nathI kemake) AyuSya be prakAre che - (1) apavartanIya ane (2) anapavartanIya. - hemagirA - pAmIne (= jaya meLavIne) pAchA pharatA dekhAya che. AthI evuM jaNAya che ke kharekhara viSama paristhitimAM rahelo hovA chatAM, seMkaDo bANothI prApta thayelI kSativALo paNa, prabaLa duHkhanI vedanAthI pIDita thayelo koI prANI, maraNane icchavA chatAM paNa, akALe prANothI mukAto nathI. A pramANe jyAre aneka saMzaya rUpI bIjathI utpanna thanArI praznanI pravRtti thAya che tyAre uttara kahevAya che - 'akALamAM mRtyuno saMbhava che evA prakAranA arthane rajU karavAmAM tatpara divaghA... ityAdi A bhASyano vistAra karAya che - be prakAranA AyuSya = jIvana hoya che (1) apavartanIya ane (2) anAvartanIya ane A be prakAra viziSTa prayogathI che, nahi ke svabhAvathI. raMka parabhavanA AyuSyabaMdhanA vikalpo : tyAM mizra guNasthAnaka sivAya prathama mithyAdaSTi guNasthAnakathI mAMDI yAvat apramatta saMyata (7mA) guNasthAnaka Ave tyAM sudhInA jIvo AyuSyano baMdha karanArA hoya che. A pramANe 6 guNasthAnako vize jIvo (AyuSya bAMdhatI vakhate) ajaghanya ane anutkRSTa viziSTa adhyavasAyavALA, pRthu = vadhAre kaSAyavALA tathA sAdi adhuva (= sAdisAta) AyuSyanA vikalpathI yukata hoya che. tyAM (= AyuSya baMdhanI bAbatamAM) nAraka ane deva temaja asaMkhya varSanA AyuSyavALA prANIo (= manuSyo ane tiryaMco) AyuSyanA jyAre 6 mAsa bAkI rahe tyAre niyamA AyuSyano baMdha karanArA hoya che. vaLI zeSa jIvo to potAnA AyuSyano jyAre trIjo bhAga avazeSa rahe tyAre 2. pAnto . Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 - astitva sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam athavA tribhAga-tribhAga-tribhAge vA'vazeSa iti| etaduktaM bhavati - tribhAgAvazeSAyuSo navabhAgazeSAyuSaH saptaviMzatibhAgAvazeSAyuSo vA parabhavAyurbadhnanti, tataH paraM na bdhnntiityrthH| tatrAvani-jala-jvalana-mAruta-taru-dvi-tri-caturindriyANAM nirupakramAyuSAM ca paJcendriyANAM niyamata eva tribhAgAvazeSe bandho bhavatyAyuSaH, sopakramAyuSAM punaH paJcendriyANAmaniyamena bandho yAvat saptaviMzatibhAgAvazeSakalpaneti, te ca prANinastadaiva tadAyurbadhnanto'dhyavasAyavizeSAt kecidapavartanArha kurvanti kecidanapavartanIyamiti, mandapariNAmaprayogopacitamapavaryaM tIvrapariNAmaprayogopacitamanapavartyam, tatrApavartanA nAma prAktanajanmaviracitasthiteralpatApAdanamadhyavasAnAdivizeSAt, anapavartanIyaM punastAvatkAlasthityeva na hrAsamAyAti svakAlAvadherArAt, tailavartikSayato nirvighAtapradIpopazAntivad ghanasaMhatatvAd vA pavanazleSavat, tacca kilAkhinnavIryArabdhatvAdasaGkhyeyasamayopArjitamAyuranapavartyam, tathA gADhabandhana - hemagirA - AgaLa thanArA janmanA anubhavane anurUpa AyuSya bAMdhe che athavA to jyAre trIjA bhAgano trIjo bhAga avazeSa rahe tyAre bAMdhe, athavA jyAre trIjA bhAganAM trIjA bhAgano trIjo bhAga avazeSa rahe tyAre bAMdhe. bhAvArtha A mujaba che ke trIjA bhAganA avazeSa AyuSyavALA athavA navamA bhAganA zeSa AyuSyavALA athavA sattAvIzamA bhAganA avazeSa AyuSyavALA jIvo parabhavanA AyuSyane bAMdhe che arthAt tyAra pachI bAMdhatA nathI. tyAM (= AyuSyane bAMdhavAnA 3 vikalpomAM) pRthvIkAya, apUkAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya, beindriya, indriya, caurindriya tathA (saMkhyAta varSanA) nirupakramI AyuSyavALA paMcendriya (manuSya ane tiryaMco)ne niyamA ja potAnA AyuSyano jyAre trIjo bhAga avazeSa rahe tyAre AyuSyano baMdha thAya che. vaLI (saMkhyAta varSavALA) sopakama AyuSyavALA paMcendriya (manuSya ane tiryaMco)ne AyuSyano baMdha jyAM sudhI sattAvIsamo bhAga avazeSa rahe tyAM sudhImAM hoya che. 3 apavartanIya - anAvartanIya AyuSyanuM mULa kAraNa ke Ama temane acokkasa aniyamita rIte AyuSyano baMdha hoya che ane AyuSyane bAMdhanArA keTalAka prANIo tyAre ja viziSTa adhyavasAya thakI te AyuSyane apavartanAne yogya kare che ane keTalAka jIvo anapavartanAne ayogya kare che. je maMdakakSAnA pariNAmathI baMdhAyeluM hoya te apavartanIya hoya che ane je tIvra pariNAmanA prayogathI baMdhAyeluM hoya te anAvartanIya hoya che. tyAM apavartanA eTale 'pUrvajanmamAM baMdhAyelI (= racanA karAyelI) sthitine viziSTa adhyavasAna Adi (= ghAta vagere upakrama)thI alpa karavI te". anapavartanIya eTale bAMdheluM AyuSya teTalA kALanI sthitivALuM ja rahe arthI potAnA AyuSyanI kALa maryAdA pahelA nAza na pAme. jema 2. vanItaityartha: chuM. 2. mata mu. (uM. va.) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/51 - dakti - tvaannikaacitbndhaatmniymaadnpvaayurbhvti| athavaikanADikAparigRhItamAyuH saMhatimattvAt saMhatapuruSarAzivadabhedyaM vA ekanADikAvivaraprakSiptabIjaniSpAditasasyasaMhativad vA, vivarAd bahiH patitabIjaprasUtaM hi sasyamasaMhatatvAt praviralatAyAM satyAM sarvasyaiva gavAdergamyam, evaM kilAyamAtmA''yurbadhnannanekAtmalabdhipariNAmasvAbhAvyAccharIravyApyapi sannADikAmArgapariNAmo' bhavati, tatastAmavasthAmAsAdya yAnAyuSkapudgalAn badhnAti te nADikApraviSTatvAt saMhatimattve satyabhedyA viSa-zastrAgnyAdInAmiti, manda-tIvrapariNAmasannidhAnAcca sa tat tathA janmAntara eva racayati ihatyajanmavyAdhivat / alpAddhAtuvaiSamyanidAnApathyasevanAd yo vyAdhiH samupajAtaH sa kAlAntareNopekSyamANaH samAsAditodagravRddhiH samUlaghAtaM nihanti zarIrakaM, na punarAzveva, nipuNabhiSagvaropadiSTatatpratyanIkakriyAkalApAnuSThAnAcca drAg vicchedamApAdyate, tathaiva yanmandapariNAmaprayogakAraNAbhyAsAdAsAditamanenAyurjantunA'tItajanmani tadapavartanArhamAcakSate 4ksstkleshaaH| - hemagirA - dIvAmAM tela ane dIveTanA kSaya thakI koIpaNa prakAranA vyAghAta vinAno te dIpaka upazAMta thaI jAya che (tema A AyuSya paNa svadalika kSaya mutAbika koIpaNa upaghAta vinA ApoApa zAMta thaI jAya che.) athavA AyuSya ghana (= majabUta) paNe baMdhAyeluM hovAthI pavanathI sUkAyela cIkaNA dravyanI jema anAvartanIya hoya che ane kharekhara te asaMkhya samayothI upArjita AyuSya akhinna (= prabaLa) vIryathI AraMbhAyeluM hovAthI "anAvarca" hoya che. tathA (Ayukarmakalika) gADha baMdhana rUpa hovAthI arthAt nikAcita baMdha svarU5 niyamana (= baMdhana) thakI AyuSya anapavarya hoya che. athavA to eka nADikA (= eka ja dhArA) vaDe grahaNa karAyela AyuSya ghaTTa samUha rU5 hovAthI saMghaSTita thayela puruSonA samUhanI jema abhedya hoya che athavA eka nADikAnAM bAkorAmAM nAMkhelA/vAvelA bIjathI utpanna thayelI (Aju bAju vikherAyA vinA ghaTTa thaIne rahelI) dhAnya rAzinI jema abhedya hoya che. nADikAnA vivaramAMthI bahAra paDelA bIjothI ugeluM dhAnya e samUha rUpa na hovAthI jyAre Aju bAju vikharAya tyAre badhA ja gAya Adi pazuone bhakSya thAya arthAt abhedya na rahetAM bhedya thaI jAya che. Ama upara kahyA pramANe A AtmA AyuSyane bAMdhato aneka AtmasAmarthya rU5 pariNAmanA svabhAvathI zarIravyApI hovA chatAM paNa nADIkA mArganAM pariNAmavALo thAya che. tyAra pachI te avasthA (= pariNAma)ne meLavIne je AyuSyanA pugalone bAMdhe teo nADikAmAM praveza pAmelA hovAthI ghaTTa samUha rUpa hoya che ane AthI viSa, zastra, agni vagere mATe abhedya hoya che ane maMda-tIvra pariNAmanA sannidhAnathI = AzrayathI te AtmA te AyuSya karmanA pudgalane A bhava saMbaMdhI vyAdhinI jema tathAsvarUpe (= apavartanIya 2. sannati - go 2. parimANo - | svarimALa - mAM. rU. vaLyAti - mu. (pa.) 4. takartA : huM, mA.. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam - gandhati - yaH punaratimahAntaM dhAtukSobhamAzrityApathyanidAnAsevanAdinA samajani vyAdhiratidIrghakAlakalApApAditajaraThimAsamupagUDhaniravazeSAGgopAGgasaGghAtaH kuSTha-kSayAdiH, sa khalu bheSajaprakAramanekamupacIyamAnamanudinamapyavagaNayya saJjAtabalaH kSipramAkSipati taM rogiNamakANDa eva, na khalu prayatnaparameNa dhanvantariNA'pi zakyaH samucchettum / evaM hi tIvrapariNAmaprayogabIjajanitazakti tadAyurAttamatItajanmani na zakyamantarAla evAvacchettumityanapavartanIyamucyate / - hemagirA ane anapavartanIya rUpe) janmAMtaramAM (= pUrva bhavamAM) ja bAMdhe che 291 * sAdhya vyAdhi jevu apavartanIya AyuSya . (vyAdhinuM dRSTAMta A mujaba ke -) dhAtunI viSamatAmAM kAraNa rUpa evA alpa apathyanA sevanathI je vyAdhi utpanna thayelo hoya te upekSA pAmavAthI prApta thayelI atyaMta vRddhivALo dhIme dhIme zarIrano mULathI ghAta kare che paraMtu jaldIthI ja ghAta karato nathI vaLI hoMziyAra ane zreSTha vaidyathI upadiSTa te vyAdhinI virodhI kriyAnA samUhanA Asevana dvArA jaldIthI (te vyAdhi) nAza pAme (Ayu akSata rahe che). tevI ja rIte je AyuSya maMda (Atma) pariNAmavALA prayoga rUpa kAraNanA abhyAsathI A jIve atIta janmamAM bAMdhyuM hoya (zIghra kSaya thanAra) te AyuSyane haNAyelA klezavALA arthAt sarvajJa paramAtmA apavartanIya = apavartanane yogya kahe che. * asAdhya vyAdhi jevuM anapavartanIya AyuSya . vaLI apathya (= ahitakara) evA kAraNonA sevana Adi dvArA (thayela), atimoTA dhAtu-kSobhanA kAraNe je koDha, kSaya (= TI.bI. roga) vagere vyAdhi utpanna thayela che tathA ati dIrghakALa sudhI zarIramAM rahevAnA kAraNe zarIranA sakala aMgopAMgano samUha durbaLatAthI gherAI gayo che, te vyAdhi kharekhara roja roja levAtAM auSadhone avagaNIne baLavAna banelo akALe ja te rogI upara jaldIthI AkramaNa kare che arthAt te rogI maraNa pAme che. utkRSTa prayatnavALA dhanvantarI vaighathI paNa (A vyAdhi) dUra karavo zakya nathI hoto. evI ja rIte tIvra pariNAmavALA prayoga rUpa kAraNa/khIjathI utpanna thayela zaktivALA tathA atIta janmamAM bAMdhelA evA te AyuSyano avadhipUrNa thayA vinA vacce ja vinAza karavo zakya nathI. A AyuSya anepavartanIya kahevAya che. * apavartanAne samajavA vividha daSTAMto AyuSyanA kALamAM samApti ke akALamAM samApti vize thatAM aneka daSTAMta saMbhave che ? vadhIya. mAM. huM.| 2. vitamaH - tuM. mAM| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/51 - thakti - tathA hi kAlAkAlasamAptyorAyuSaH sambhavatyanekaM nidarzanaM, tabalAcca pratItirupajAyate zrotuH, atastadabhidhAnam, AmraphalapAkavat, bhasmakavyAdhiparigatapuruSabhojanavat, veSTitArdrapaTavitatazoSavat, veSTitapalAlavRttarajjupraguNIkRtadAhavat, ekArtheSu buddhi-mandagrAhakakAlabhedavat, 'ekamArge'zva-paGgugamanabhedavat, yathaitA bhinnakAlAnuvartinyo'pyavasthAstulyanidarzanagatAstathA tulye'pi karmaNi svapariNAmAdikriyAvizeSAd bhinno'nubhavakAlaH parama-madhyama-jaghanyAkhyaH, tasmAd dvividhamAyurapavartanIyamanapavartya ceti vyavasthitam // * hemagirA ane tenA baLa thakI zrotAne pratIti (= bodha) utpanna thAya che. AthI te daSTAMtonuM kathana karAya che, te A mujaba che - (1) jema AMbAnA phaLane ghAsAdimAM rAkhavAmAM Ave to jaldIthI pAkI jAya che. jyAre emane ema svabhAvika rIte pakAvatAM ghaNo kALa lAge che. (2) jema bhasmaka vyAdhithI gherAyelA puruSane Apelo pracura AhAra paNa jaladIthI bhasmIbhUta thaI jAya che jyAre sAmAnya taMdurasta mAnavane e AhAra pacAvatAM ghaNo samaya lAge che. (3) vIMTaLAyelA bhInA kapaDAne khulluM karI sUkavatAM jaldIthI sUkAI jAya che, jyAre khulluM karyA vinA sUkavatAM ghaNo samaya lAge che. (4) jema palAla (= ghAsa vizeSa)ne ekaThuM karIne banAvelA doraDAne bheguM karIne dahana karavAmAM Ave to zIdhra baLI jAya che jyAre bheguM karyA vinA doraDAne bALatAM ghaNo samaya lAge che. (5) jema ekano eka padArtha hovA chatAM teno bodha buddhizALI zIvratayA kare che jyAre maMdabuddhine ghaNIvAra lAge che. (6) ekanA eka mArganA viSe azvanuM gamana zIvratayA thAya che. tethI arava pahelo pahoMcI jAya che. jyAre pAMgaLAnuM gamana ghaNuM dhIme thatuM hovAthI tene pahoMcatA ghaNI vAra lAge che, (tema AyuSya viSe paNa samajavuM.) th kiyA eka samaya aneka . jema hamaNAM varNavelI vividha kALavartI avasthAo eka tulya daSTAMtamAM ja rahe che. (jemake bALavAnuM kArya to ekaja paNa avasthA - samaya judA, pahoMcavAnuM sthAna eka ja paNa pahoMcanAranI avasthA - samaya judA) tema tulya paNa AyuSya karmane vize baMdha veLAe potAnA maMda utkRSTa pariNAma Adi viziSTa kriyAnA kAraNe anubhavano kALa utkRSTa, madhyama ane jaghanya evA nAme bhinna hoya che. tethI AyuSyanA apavartanIya ane anapavartanIya ema be prakAra che e nakkI thayuM. have be prakAranA anAvartanIya AyuSyone kahevAnI icchAvALA bhASyakArazrI manapavartanIya ... ityAdi bhASyane kahe che - anAvartanIya AyuSya sopakrama ane nirupakrama ema be prakAre che. (temAM sopakamiTane jaNAvatAM kahe che ke, upakramaNa te upakama. AyuSyane najIka lAvavA (= TUMkAvavA)mAM je kAraNa te upakrama zabdathI kahevA yogya che arthAt ati dIrghakAlIna sthitivALuM 2. vArthapu - (uM. ja.) 2. "manvayuddha - ja. 3. "mADathupa " - g.. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya - TIkAlaGkRtam 293 bhASyam :- anapavartanIyAni punardvividhAni - sopakramANi nirupakramANi ca / apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti / tatra - * gandhahasta - kalApa upakramaH, adhunA'napavartanIyAyUMSi dvividhAnyabhidhitsurAha- anapavartanIyAni punardvividhAni - sopakramANi nirupakramANi ca (iti bhASyam) / tatropakramaNamupakramaH pratyAsannIkaraNakAraNamupakramazabdAbhidheyam, atidIrghakAlasthityapyAyuryena kAraNavizeSeNAdhyavasAnAdinA'lpakAlasthitikamApAdyate sa kAraNatena tAdRzopakrameNa sopakramANyanapavartanIyAnyAyUMSi bhavanti / nirgatopakramANi nirupakramANyadhyavasAnAdikAraNakalApAbhAvAt / 'yathaiva tajjihAsyate atidIrghakAlasthitisvapariNativizeSAt tathA alpamapi vRddhimApAdayiSyate rasAyanAdyupayogatazcet, tanna, abaddhatvAt, janmAntare hi baddhamAyustAvatA vA kAlenAnubhUyeta hrasvIyasA vA'dhyavasAnAdiyogAdAbhicArikakarmaNA'vApyakAlaphalapAkavat syAd, abaddhaM punarna zakyate saMvardhayitumamRtopayogenApi / bhASyArtha : anapavartanIya AyuSya be prakAre che - (1) sopakama ane (2) nirupakrama. apavartanIya AyuSya haMmezA sopakrama ja hoya che. tyAM (= be prakAranA AyuSyamAM) (anapavartya AyuSyavALA jIvo 2/52 sUtramAM kahevAya che.) hemagirA - paNa AyuSya je adhyavasAnAdika (khADAmAM paDavuM, athaDAvuM vagere) kAraNa vizeSathI alpakALanI sthitivALuM karAya te kAraNano samUha upakrama kahevAya che. te tevA prakAranA upakramane lIdhe anapavartanIya AyuSya sopakramika hoya che. adhyavasAnAdi kAraNonA samUhano abhAva hovAthI nIkaLI gayelA upakramavALuM te nirupakramika anapavartanIya AyuSya hoya che. -0 * AyuSyanI apavartanAnI jema vRddhi na hoya zaMkA : jema potAnI viziSTa pariNatithI ati dIrghakAlIna AyuSyanI sthitine jIva ghaTADaze. temaja rasAyaNa vagerenA vaparAzathI alpa paNa AyuSyanI vRddhine saMpAdana karAvAze ? (arthAt vadhArAze ?) samAdhAna : nA, te kyAreya nahi bane kAraNake pUrvamAM sthiti baMdhAyelI nathI. kahevAno bhAvArtha e che ke kharekhara pUrvajanmamAM baMdhAyela AyuSya teTalA kALathI bhogavAya che athavA to jema kALe karIne pAkavA yogya phaLane AbhicArika karma (= ghAsa AdimAM mUkavA) vaDe jaldIthI pakavavAmAM Ave che tema adhyavasAna vagere upakramonA lAgavAthI te (baddha) AyuSya alpakALathI bhogavAya che paraMtu abaddha Ayune to (game tevA auSadha ke) amRtanAM upayogathI paNa vadhAravuM - 6aa 2. hrasIya. - chuM. mAM.| 1. tathaiva Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/51 yathA hi dIrghapaTaH prAgukto (Amukto ?) veSTanayA'lpaH zakyaH kartuM na punaHghimAnamApAdayitumanupAttatAvaddalikatvAt / syAdetad rasAyanAdyupayogAd yAvasthitikamAttaM prAgAyustAvatI sthitimakhaNDayat tadAsIta na punarvRddhimazraddheyAmAdhAtumalaM tditi| atra ca kilaupapAtikA asaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramA eva, caramadehAH uttamapuruSAzca sopakramA "nirupakramAzca // nanvidaM vipratiSedhyamanapavAyuSaH sopakramAzceti ? ucyate - adhyavasAnAdyupakramakAraNAni kila santyamISAM caramadehottamapuruSANAM, na punarAyurapavartyate satsvapi teSvanapavAyuSTvAt, na khalUpakramasannidhAnaM tatra pratiSidhyate, kintu satyapyupakramakAraNasAnnidhye'tigADhabandhatvAnna tadAyurapavartyate / - hemagirA zakya nathI. je rIte pUrve khulluM karIne mUkeluM evuM dIrgha vastra jo vIMTALavA (= sameTavA)mAM Ave to mULa kadathI nAnA kadanuM thavuM zakya che, paraMtu moTuM karavuM zakaya nathI kAraNake banI gayelA te vastramAM teTalI jagyAmAM tAMtaNA umerI zakAya tema nathI. hA ! e kahI zakAya ke pUrva janmamAM jeTalI sthitivALuM te AyuSya baMdhAyeluM hatuM. teTalI sthitimAM akhaMDa rahetuM te AyuSya eTale ke jeTaluM pUrve baddha hatuM teTaluM te Ayu rahI zake che. paNa AyuSyamAM rasAyaNAdithI paNa vRddhi karavAnI vAta to ati azraddheya che matalaba ke AyuSyane vadhAravA koI samartha nathI. ahIM (= sopakama ane nirupakrama AyuSyamAM) vizeSa e samajI levuM ke aupapAtika janmavALA (devo ane nArako) temaja asaMkhya varSAyuSyavALA (manuSyo ane tiryaMco) nirupama ja anAvartanIya AyuSyavALA hoya che tathA carama zarIravALA ane uttama puruSo (tIrthakara, cakavartI vagere) sopakama ane nirupama ema baMne prakAranA anAvartanIya AyuSyavALA hoya che. B anapavartanIya sopakama AyuSyanI vicAraNA : zaMkAH eka ja jIvone eka bAju anAvartanIya AyuSyavALA kahevA ane bIjI bAju sopama AyuSyavALA kahevA e to vipratiSedhya ( ekabIjAno niSedha karanArI e be sthiti) hovAthI paraspara viruddha che ? samAdhAna : adhyavasAna vagere upakamanA kAraNo A caramade hI ane uttama puruSone (paNa) hoya che, paraMtu jyAre te kAraNa hoya tyAre paNa chatAM teonuM AyuSya apavartita thatuM nathI kemake teo anapavargha AyuSyavALA hoya che. kahevAno bhAvArtha e che ke - tyAM upakramonI upasthitino niSedha karAto nathI paraMtu jyAre upakramanA kAraNonuM sannidhAna hoya tyAre paNa te AyuSya karma, ati gADhapaNe baMdhAyeluM hovAthI apavartana pAmatuM nathI. ..vinitIrtha pAi chuM. mAM. hastAva natA . vipratiSiddhadeg - mAM.. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / - TLyakti - nanu caupapAtikAsaGkhyeyavarSAyuSAmapi tulyametat snnidhaanmiti| ucyate - satyam, nArakAdInAmupakramakalApaH sannihitastathApi te sopakramAyuSo na bhaNyante kadAcidapyupakrAnteradarzanAt / apare varNayanti - tIrthakaraupapAtikAnAM nopakramato mRtyuH, zeSANAM caramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSAmubhayathA, evaMvidhAbhyupagame bhASyamupariSTAdagamitaM syAt, "aupapAtikAzcAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramA caramadehAH sopakramA nirupakramAzca'' iti bhASyamidamatyantamasaGgataM syAt / karmaprakRtigranthAnusAriNastu varNayanti - * ''dvaI Mo , vaMfthA namUfmane, huM savvappajIvitaM vajjaittu uvaTTittA doNham // ' (paMsaMgrahe paMvamavaMdhavidhAre thA - 226) - hemagirA - ra upakrama chatAM nirupama AyuSya : prazna : aupapAtika janmavALA deva ane nArako tema ja asaMkhyAta varSanA AyuSyavALAne paNa A upakramanuM sannidhAna to tulya ja che ne ? (chatAM zA mATe A jIvone nirupama ja kahyA che ?) uttara : e vAta satya che ke nArakAdine upakramano samUha rahelo che, to paNa teo sopakamAyuSyavALA nathI kahevAyA, enuM kAraNa e che ke teomAM kyAre paNa upakrAMtinAM (= talavAranA ghA vagerethI ghAyala avasthAnA) darzana thatAM nathI. bIjA keTalAka evuM varNana kare che ke "tIrthakaro tathA aupapAtika janmavALA devo ane nArakone upakramanA kAraNe mRtyu nathI. zeSa caramadehI, uttama puruSo (= cakravartI vagere) ane asaMkhya varSanA AyuSyavALA tiryaMca ane manuSyo (upakrama yukta ane upakrama vinAnA ema) ubhaya rItanA AyuSyavALA hoya che.' A rIte (bIjA keTalAkanuM) svIkAratA to AgaLanuM bhASya agamita (= asaMgata) thAya. kahevAno Azaya e che ke "aupapAtika tathA asaMkhya varSAyuSyavALA nirupakrama anAvartanIya AyuSyavALA hoya che ane caramadehI sopakrama ane nirupama ema be prakAranA anAvartanIya AyuSyavALA hoya che A pramANe AgaLa kahevAtuM A bhASya atyaMta asaMgata thaI jaze. ja asaMkhya varSanA anAvartanIya AyuSyavALAnI kathaMcit apavartana : (zrI zivazarmasUri kRta) kammapayaDI graMthane anusaranArA to A mujaba kahe che ke 'utkRSTa * addhAyogotkRSTAt baddhvA bhogabhUmigesu laghu / sarvAlpajIvitaM varjayitvA apavartya dvayoH pUri gunAM evo pATha mudritamAM che ane paMcasaMgrahanI mudrita pratamAM "pUNi nahuM pATha maLela che je vadhAre ucita lAgavAthI tenuM grahaNa karyuM che. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/51 - sthiti - utkRSTapradezodayavicAre saGgrahiNyAmiyaM gAthA, arthastvasyAH - utkRSTabandhAddhAyAmAyuSo yogenotkRSTena tiryagAyurmanuSyAyurvA baddhvA mRtaH san bhogabhUmijeSu tiryakSu manuSyeSu ca tripalyopamasthitiSUtpannaH pazcAdAzu sarvAlpajIvitamantarmuhUrtaM vihAya shessmaayustriplyopmsthitikmpvrtyntyntrmuhuurtaanmiti| yadA ca tadapavartitaM bhavati tadA kilotkRSTaH pradezodayo bhavatIti, na ca zakyamanenApyabhiprAyeNa bhASyaM gamayitumativirodhAt, tasmAdavasthitamidamanapavartanIyAni dvividhAni - sopakramANi nirupakramANi ceti, apavartanIyAni tu niyataM sopakramANi / tushbdo'vdhaarkH| sopakramANyevApavartanIyAnyAyUMSi bhavanti sarvadA, yato na hyapavartanAdhyavasAnAdikaM nimittamantareNAtmalAbhaM pratipadyate / tatra ke'napavAyuSaH - hemagirA baMdha kALamAM utkRSTa yogathI AyuSyane bAMdhIne bhogabhUmimAM zIdhra ja sarva alpa AyuSyane choDIne te baMne (= tiryaMca ane manuSyo)nA bAMdhelA AyuSyanI apavartanA thAya che." (paMcasaMgraha pAMcamuM baMdhavidhidvAra - gAthA - 116) utkRSTa pradezonA vicAramAM saMgrahaNImAM A gAthA ApelI che. Ano bhAvArtha A mujaba che - AyuSyanAM utkRSTa baMdha kALane vize utkRSTa (mana vagere) yogathI tiryaMca athavA manuSya AyuSya bAMdhIne maryo chato bhogabhUmio (= devakurukSetrAdi)mAM 3 palyopamanI sthitivALA tiryaMco ane manuSyomAM utpanna thayelo jIva tyAra pachI zIgha aMtarmuhUrta pramANa sarvathI alpa evI Ayu sthitine mUkI zeSa aMtarmuhUrta nyUna 3 palyopamanI sthitivALA AyuSyanI apavartanA kare che ane jyAre te AyuSya apavartana pAmela hoya che. arthAt jyAre apavartanA kALa hoya che tyAre kharekhara utkRSTa pradezodaya hoya che. sara bhASya ane karmagraMthanA virodhano samanvaya phaka (A zlokamAM asaMkhya varSanA AyuSyavALA jIvonI apavartanA jaNAvI che.) A abhiprAya anusAre paNa bhASyane saMgata karavuM azakya che kAraNake baMnenI mAnyatAmAM atyaMta virodha che. (te virodhano samanvaya A che ke bhASyakArazrIe asaMkhya varSanA AyuSyavALAne anapavarya AyuSyavALA kahyA che te paryAptAonI apekSAe, jyAre karmaprakRtikAre kaMIka apavartanA svIkArI che aparyAptAnI apekSAe.) tethI A vAta nakkI thaI ke anAvartanIya AyuSya sopakrama ane nirupama ema be prakAre hoya che. mAvartinIyAni tu... bhASyano tu' zabda avadhAraNa karanAro che, AthI artha A pramANe thayo ke apavartanIya AyuSyo sarvadA sopakama ja hoya che kAraNake apavartana e adhyavasAna Adi nimitta vinA AtmalAbhane (= astitvane) pAmatI nathI arthAt hotI nathI. tyAM (= te AyuSyomAM) anapavaryAyuSyavALA ane apavaryAyuSyavALA koNa che ? A praznanA uttaramAM e bemAMthI koI 2. "nAma" - pu. (huM) 5 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram :- *auppaatik-crmdehottmpurussaasngkhyeyvrssaayusso'npvaayussH||2/52|| bhASyam :- aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSA asaGkhyeyavarSAyuSa ityeta 'napavAyuSo bhavanti / - sthiti ke vA'pavAyuSa ityanyatarAkhyAne'nyataraparijJAnaM bhavati laghutvAccAnapavAyuSaH sUtreNa darzayati - (aupapAtika ityAdi suutrm|) anapavAyuSo nirdhAryante'munA yogena, taccAvadhAraNaM tatra' zabdenAkhyAti bhaassykaarH| aupapAtikA ityAdi bhASyam / upapAtajanmAno nAraka-devAH, caramaH antyo deho yeSAM te caramadehAH = punardehagrahaNaM ye na kariSyanti, uttamapuruSAstIrthakara-cakravarti-baladeva-vAsudevAdayaH / kecidabhidadhate - nAsti sUtrakArasyottamapuruSagrahaNamiti tat kathaM tIrthakarAdisaGgraha iti cet, evaM ca manyante caramadehagrahAd grahISyante, katham ? ye kila caramadehAste niyamata evottamA bhavanti, uttamAstu caramadehatvena bhAjyA vAsudevAdaya iti, tasmAdanArSamuttamapuruSagrahaNamiti, ubhayathA ca bhASyamupalakSyate sUtrArtha aupapAtika, caramadehavALA, uttama puruSo tathA asaMkhya varSanA AyuSyavALA jIvo ana5vatye AyuSyavALA hoya che. 2/52aa. bhASyArthaH aupapAtika, caramade havALA jIvo, uttama puruSo ane asaMkhya varSanA AyuSyavALA A jIvo anapatye AyuSyavALA hoya che. - hemagirA - ekane kahevAmAM anyanuM parijJAna (= bodha) thAya che ane anapavaryAyuSyavALA jIvo alpa hovAthI (sUcIkaTAhanyAyathI) prathama te anapavarya AyuSyavALAne 2/52 sUtrathI dekhADe che. anapavaryAyunA cokakasa pAtro : sau pati... ityAdi 2/52 sUtra che. emAM anapavargha AyuSyavALA jIvono nirNaya / nirdhAraNa karAya che ane te nirdhAraNanI avadhAraNA 'tatra' zabdathI bhASyakArazrI jaNAve che. 'aupapati' upapAta janmavALA nAraka ane devo hoya che. carama eTale aMtya deha che jeono te carama dehavALA kahevAya arthAt jeo pharIthI dehane grahaNa karaze nahi. tathA uttama puruSo eTale tIrthakara, cakavartI, baLadeva ane vAsudeva vagere. (A badhA anapatye AyuSyavALA hoya che.) koIka kahe che ke - sUtrakArazrIe prastuta sUtramAM uttama puruSa padanuM grahaNa nathI karyuM (paraMtu pachIthI umeravAmAM AvyuM che. A vize eka prazna ...) prazna : jo 'uttama puruSa' padanuM grahaNa sUtrakArazrIe na karyuM hoya to (anyanA mate sUtramAM) tIrthaMkarAdino saMgraha kaI rIte thaze ? ane jo teo (anya matavALA) A pramANe 2. vADa - mu. (.)juo pariziSTa-6 TIpaNI-32 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam :- tatra aupapAtikA nAraka-devAzcetyuktam (a. 2, sU. 35) / caramadehA manuSyA eva bhavanti, nAnye / caramadehA = antyadehA ityarthaH / ye tenaiva zarIreNa siddhyanti / uttamapuruSAstIrthakara-cakravartyardhacakravartinaH / - TLyakti - avigAnAt, AdAvuttamapuruSAstIrthakarAdaya iti vivRttamuttarakAlaM punarnopAttamuttamapuruSagrahaNaM nirupakramasopakramanirUpaNAyAm, ato bhASyAdeva sandehaH, kimasti nAstIti saMzayAttamevedamasmAkam / asaGkhyeyavarSANi gaNitaviSayAtItAnyAyuMSi yeSAM te'saGkhyeyavarSAyuSo'karmabhUmyantaradvIpakA manuSyAH bharatairAvata-videheSu ca tattulyakAlAH paJcendriyatiryagyonayazca tadanyakSetradvIpa-samudreSu, evamete'na bhASyArtha : tyAM nAraka ane devo papAtika che ema (A 2/35mAM) kahevAyuM che. caramade hI jIvo manuSyo ja hoya che anya (koI gativALA) nahi. caramade havALA eTale aMtya dehavALA arthAt je jIvo te ja zarIrathI siddha thAya che. uttama puruSa rUpe tIrthakaro, cakavartIo, ardhacakavartIo jANavA. - hemagirA - vicAre ke caramade ha' padanA grahaNathI ja tIrthaMkarAdinuM grahaNa thaI jaze to e paNa kaI rIte ? uttara : je o kharekhara carama dehavALA che teo niyamathI ja uttama hoya che. je o uttama che teo carama hI hoya ja evo niyama nathI arthAt bhajanA che. (jemake vAsudeva vagere uttama puruSa hovA chatAM caramade hI nathI.) tethI uttama puruSa' padanuM grahaNa e ArSa (= pUrvadhara zrI umAsvAtijI kRta) nathI arthAt anArtha che. (Avo keTalAkano mata che.) have ahIM TIkAkArazrI potAnI vicAraNA jaNAvatAM kahe che ke - bhASya to baMne rIte avivAdapaNe dekhAya che. zarUAtamAM tIrthakara vagere uttama puruSo che, ema vivaraNa karyuM che enA pachI nirupakrama ane sopakama (anapavarya) AyuSyanI nirUpaNAmAM uttama puruSonuM grahaNa karAyuM nathI. AthI bhASya thakI (= bhAgamAM eka ThekANe thayela ullekha ane anya ThekANe thayela anulekhanAM kAraNe) ja saMdeha thAya che ke zuM A sUtramAM 'uttamapuruSa' padanuM grahaNa haze ke nahi? Ama A (3ttamapuruSa) pada amane (= TIkAkArazrIne) saMzayApanna ja che. arthAt ame haju cokkasa nizcaya nathI karI zakyA ke sUtramAM uttama puruSa' pada che ke nahi. (have AgaLanA bhASyanA arthane kahe che ) gaNitanA viSayathI atIta evA asaMkhyaya varSonuM AyuSya che jeonuM te asaMkhya varSanA AyuSyavALA kahevAya che. 30 akarmabhUmi ane 56 aMtarakIpanA mAnavo temaja bharata, airAvata ane mahAvidehamAM rahelA tenA tulya kALavALA (suSama Adi ArAvALA)mAnavo temaja (tat =) akarmabhUmi, aMtardIpa, karmabhUmi arthAt aDhIdIpa, tathA juo pariziSTa-6 TIppaNa33 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthApti - pavAyuSo drssttvyaaH| etadeva spaSTayati bhASyakAraH - aupapAtikA nArakA devAzcetyuktamiti smArayati prAgabhihitaM (a. 2, sU. 35), nAdhunA vyAkhyeyamiti / caramazarIrAstu manuSyA eva bhavanti, nAnye / nAraka-tiryag-devavyudAsaH siddhyayogyatvAt / caramadehAn prasiddhataraparyAyazabdena kathayati - caramadehA = antyadehA ityarthaH / ye tenaiva zarIreNa sakalakarmajAlamapahAya siddhimazeSakarmApagamalakSaNAmApnuvanti iti / uttamapuruSAstIrthakara-cakravartyardhacakravartinaH tIrthakaranAmakarmodayavartinastIrthakarAH, cakravartino'pi navanidhipatayazcaturdazAnAM ratnAnAM netAraH svapauruSopAttamahAbhogabhujaH sakalabharatAdhipA bhavanti, ardhacakravartinastu 'baladeva-vAsudevAH evamAdayazcAnye'pi kila pradarzanAd gaNadharAdayo gRhynte| - hemagirA - anya (= aDhIdvIpanI bahAranA) dvIpa svarUpa kSetro ane samudromAM rahelA tiryaMco asaMkhyaya varSanA AyuSyavALA jANavA. A pramANe A (asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA, aupapAtika, caramade hI ane uttama puruSo) anapavartanIya AyuSyavALA jANavA. A vAtane ja bhASyakArazrI spaSTa kare che - "gaughapati ...' nArako ane devo aupapAtika che ema pUrve (2/35 sUtramAM) kahevAyeluM hatuM.' AthI atyAre vyAkhyA karavAnI jarUra nathI Ama bhASyakArazrI pUrve kahevAyelAnuM smaraNa karAve che. caramazarIrI to manuSya ja hoya, anya koI nahi. nAraka, tiryaMca ane devono caramazarIrI tarIke niSedha karAyo che kAraNake teo siddhigatine ayogya che. bhASyakArathI 'caramadeha vALA jIvone vadhu prasiddha paryAyavAcI zabdathI kahe che - 'ramA ...' carama havALA eTale aMtya dehavALA arthAt je o te ja zarIra vaDe sakaLa karmajALanuM chedana/bhedana karI samasta karmano vinAza rUpa siddhagatine pAme che (te caramadehI kahevAya che). e bhASyanA 'aupapAti' padanI sArthakatA cheka uttama puruSo rUpe tIrthakaro, cakravartIo, ardhacakavartIo (= vAsudevo, baLadevo) jANavA tIrthakara nAma karmanAM vipAkodayavALA tIrthakaro hoya che. 9 nidhinA adhipati, 14 ratnonA svAmI, potAnAM sAmarthyathI upArjita mahAbhogane bhogavanArA tathA sakala bharata (= pakhaMDa)nA mAlika cakavartIo hoya che, vaLI baLadevo ane vAsudevo (tathA pAThAMtara mujaba prativAsudevo) ardhacakavartI hoya che. ahIM tIrthakara vagerenA daSTAnta thakI AvA prakAranA bIjA gaNadhara vagere paNa uttama puruSa tarIke grahaNa karavA. 2. "vaprativAsuddevA: -NA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam :- asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijAzca bhvnti| sadevakurUttarakuruSu sAntaradvIpakAsvakarmabhUmiSu karmabhUmiSu ca suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamaduSSamAyAmityasaGkhyeyavarSAyuSo manuSyA bhvnti| - ghakti - asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijA bhavantItyAdi bhASyam / eteSvevAsaGkhyeyavarSajIvitvaM labhyate, na nAraka-deveSu, sambhavantyapi tatrAsaGkhyeyAni varSANyaupapAtikagrahaNAnnivAryanta iti, manuSyANAM tirazcAM ca madhye sambhavantyasaGkhyeyavarSAyuSaste'napavAyuSaH / te ca - mandara-nIlayoruttara-dakSiNA gandhamAdana-mAlyavatormadhya uttarAH kuravaH ekaadshyojnshsrdvictvaariNshaassttshtsdviklvistRtaaH| mandara-niSadhayordakSiNottarAH saumanasa-vidyutprabhayormadhye devakuravastAvatpramANAH, saha devakurubhiruttarakuravaH sadevakurUttarakuravastatra sadevakurUttarakurUSu jambUdvIpa-dhAtakI bhASyArtha : asaMkhya varSanA AyuSyavALA manuSyo ane tiryaMco hoya che. devakupha sahitanA uttarakuruomAM, aMtaradIpanA mAnavo sahitanI akarmabhUmiomAM, temaja karmabhUmiomAM suSamasuSamA nAmanA prathama ArAmAM, suSamA nAmanA bIjA ArAmAM ane suSamAThuSamA nAmanA trIjA ArAmAM asaMkhya varSanAM AyuSyavALA manuSyo hoya che. * hemagirA be ' ma varSAyu .....' asaMkhya varSanA AyuSyavALA manuSyo ane tiryaMco hoya che arthAt temAM ja asaMkhya varSanuM jIvita (anapavarya AyuSyanA hetu tarIke) meLavAya che, nAraka ane devomAM nahi, kemake tyAM saMbhavatAM paNa asaMkhya varSo 5pAtika zabdanA grahaNathI nivAraNa karAya che. (nAraka ane devomAM anapavarya AyuSyanA hetu tarIke aupapAtikanuM grahaNa kareluM che. AthI asaMkhyAta varSanuM AyuSya teo vize anapavargha AyuSyanA hetu tarIke nivAraNa karAya che.) AthI manuSyo ane tiryaMconI madhyamAM jeo asaMkhyaya varSanA AyuSyavALA che teo anapavaryaM AyuSyavALA jANavA ane teo kyAM ane kyAre hoya che ? tene dekhADe che. (ahIMthI mAMDI pAna. naM. 298mAM 'anapavaryAyuvALA jANavA' tyAM sudhI A viSaya cAlaze.) maMdara (= meruparvata) ane nIla varSadhara-parvatanI yathAkrame uttara ane dakSiNamAM rahelA temaja gaMdhamAdana ane mAlyavaMta nAmanA (gajadaMta) parvatanI vacce rahelA uttarakuruo 11,842 yojana ane 2 kaLAnA vistAravALA che. (pAMca uttarakurukSetro che mATe bahuvacana che). meruparvata ane niSadhavarSadhara parvatanI kramazaH dakSiNa ane uttara dizAmAM rahelA temaja saumanasa ane vidyutuprabha nAmanA gajadaMta parvatanI madhyamAM rahelA devakuru kSetro teTalA (= 11,842 yojana ane 2 kaLA) pramANa vistAravALA che. (A paNa uttarakurunI jema pAMca che. ' virapu" padanA samAsano vigraha TIkAmAM Apela che, emAMthI ja joI levo, jaMbudvIpamAM 1-1, dhAtakIkhaMDamAM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 301 -- asthati khaNDa-puSkaradvIpArdhavRttiSu, tathA himavataH (zikhariNazca) prAk pazcAd vidikSu tryAdiSu navAnteSu yojanazateSUdadhAvavagAhya tAvadvistarAyAmAH sapta-saptAntaradvIpAzcatuzcatuH prAguttarakramAdekorukAdayastAnantaradvIpAn kAyantItyantaradvIpakA manuSyAH sahAntaradvIpakaiH sAntaradvIpakAH, karmaNo bhUmayaH yatra jAtA: prANinaH sakalaM karma kSapayitvA siddhyanti tIrthakarAdyupadezAt tAH karmabhUmayo bharatairAvata-videhakSetrANi paJcadaza pratyekaM paJcabhedatvAt / na karmabhUmayo'karmabhUmayaH tAsu akarmabhUmiSu = haimavata-harivarSa-ramyakahairaNyavatAkhyAsu jambUdvIpa-dhAtakIkhaNDa-puSkaradvIpArdhavartinISu tathoktalakSaNAsu karmabhUmiSu ca ye manuSyAH prathama-dvitIya-tRtIyasamAsu yadA bhavantyasaGkhyeyavarSAyuSastadA te'napavAyuSo mantavyAH dRDhabaddhatvAdagnyAdibhiH 'kaahvdukaapraannaanupkrmvt|| - hemagirA - 2-2 ane ardhapuSkaradvIpamAM 2-2 rahelA devakuru sahitanA uttarakuruomAM (asaMkhya varSanA AyuSyavALA manuSyo ane tiryaMco hoya che) temaja himavaMta nAmanA varSadhara parvatanI (tathA zikharI nAmanA varSadhara parvatanI) pUrva ane pazcima bhAgamAM samudrane vize pUrvottara (= izAna) vagere 4-4 khuNAnA kama thakI vidizAmAM 300 yojanathI mAMDI 900 yojana sudhInA vistAramAM avagAhIne teTalA (= 300thI mAMDI 900 yojana sudhInA) ja vistAra ane laMbAIvALA ekoruka vagere nAmavALA 7-7 aMtardIpo che. (kula maLIne 84756 thaze. Ano vistAra sUtra 3/15mAM che tyAMthI joI levo.) 'tarapAna kAnti ti santarapiTa ..' te aMtaradvIpomAM je o vase che te aMtaradvIpaka manuSyo kahevAya. A aMtaradvIpaka manuSyo sahita jeo hoya teo 'sAntaradIpakA' kahevAya. ('sAntaradvIpakA' pada e akarmabhUmionuM vizeSaNa che. eTale anvaya artha A pramANe thaze ke attaradvIpamAM vasanArA evA aMtaradvIpaka manuSyo sahitanI evI akarmabhUmiomAM asaMkhya varSanA AyuSyavALA manuSyo ane tiryaMco hoya che.) karma (kSaya mATe)nI bhUmio arthAt jyAM utpanna thayelA prANIo tIrthaMkarAdinA upadezathI (sAdhanA dvArA) sakaLa karmano kSaya karIne siddhigatine vare che te karmabhUmio. bharatakSetra, airAvatakSetra ane mahAvidehakSetra rUpa te karmabhUmio 15 che, kemake A bharata Adi pratyekanA 5-5 bheda che. je karmabhUmio nathI te akarmabhUmi kahevAya che. jaMbudvIpa, dhAtakIkhaMDa tathA ardhapuSkaradvIpamAM rahelA himavaMta, harivarSa, ramyapha ane hairaNyavatakSetranA nAmavALI te akarmabhUmione vize ane te rItanA kahevAyelA svarUpavALI karmabhUmiomAM je manuSyo 1lA, rajA ane 3jA ArAmAM jyAre asaMkhya varSanAM AyuSyavALA hoya che tyAre teo anapavarya AyuSyavALA jANavA. jema koraDu maga atyaMta daDha bAMdhAvALuM hovAthI agni Adi upakramothI sIjhAtuM nathI. tema 6. dujAparatAnupamavat - mAM.. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam :- atraiva bAhyeSu dvIpeSu samudreSu tiryagyonijA asaGkhyeyavarSAyuSo bhavanti / aupapAtikAzcAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupkrmaaH| caramadehAH sopakramA nirupkrmaashceti| - sthiti - atraiva bAhyeSvityAdi (bhASyam) / sadevakurUttarakuruSvityAdi samastamupalakSayatyatraiveti / tathA bAhyeSu = manuSyakSetrAd bahirye vartante dvIpAH samudrAzca teSu tiryagyonijA asaGkhyeyavarSAyuSo bhavanti, manuSyakSetre ca bahizcetyasaGkhyeyavarSAyuSAM tirazcAM smbhvH| tatra prAguktamanapavartanIyAni dvividhAni bhavantIti tad darzayatyadhunA bhASyeNa - aupapAtikAzcAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH, na hyeSAM prANApAnAhAranirodhAdhyavasAna-nimitta-vedanA-parAghAta-sparzAkhyAH sapta vedanAvizeSAH santyAyuSo bhedakAH upakramA iti, ato nirupakramA ev| caramadehAH punaH sopakramA nirupakramAzceti / atrottamapuruSA bhASyArtha : ahIM ja tathA aDhIdviIpathI bahAranA dviIpomAM ane samudromAM asaMkhya varSanAM AyuSyavALA tiryo hoya che. vaLI aupapAtika jIva ane asaMkhya varSAyuSyavALA jIvo nirupama AyuSyavALA hoya che. carama dehavALA jIvo sopakama ane nirupakrama AyuSyavALA hoya che. - hemagirA asaMkhya varSanA AyuSyavALA jIvone vize samajavuM arthAt upakama na thAya. | caiva .....' - 'atreva' evuM pada "varUttara' ityAdi samasta bhASyanuM upalakSaNa kare che. (arthAt "atreva' = "ahIM ja', AvuM kahevA dvArA upalakSaNathI devakuru, uttarakuru sahitanI 30 akarmabhUmi, 15 karmabhUmi ane 56 aMtaradIpanuM grahaNa karyuM che.) temaja bAhya eTale manuSyakSetranI bahAra je drIpo ane samudro rahelA che temAM paNa tiryaMcayonija jIvo asaMkhya varSanA AyuSyavALA hoya che arthAt manuSyakSetramAM ane manuSyakSetranI bahAra A pramANe asaMkhya varSanA AyuSyavALA tiryaMcono saMbhava/ utpatti che. tyAM (= AyuSyanA prastAvamAM) be prakAre anapavartanIya AyuSya hoya che, evuM je pUrve kahevAyuM hatuM tene atyAre 'gaupAtivaza ityAdi bhASyathI dekhADe che. te A mujaba che aupapAtiko (= nAraka, devo) ane asaMkhya varSanA AyuSyavALA (manuSya, tiryaMco) jIvo nirupama (anAvartanIya) AyuSyavALA hoya che kemake temane AyuSyanA bhedaka evA (1) zvAsozvAsa nirodha (2) AhAra nirodha (3) adhyavasAna (4) nimitta (5) vedanA (6) parAghAta (3) sparza nAmanI 7 viziSTa vedanA svarUpa upakramo hotA nathI. AthI teo nirupama ja (anAvartanIya AyuSyavALA) hoya che. caramade havALA to sopakrama ane nirupama ema baMne prakAranA (anAvartanIya) AyuSyavALA hoya che. ahIM bhASyamAM uttama puruSo kahevAyA nathI. arthAta uttama puruSone kevA prakAranuM anAvartanIya AyuSya hoya Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 303 bhASyam :- ebhya aupapAtika-caramadehAsaGkhyeyavarSAyurvyaH zeSA manuSyAstiryagyonijAH *sopakramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhvnti| - kundapti - noktAH, etAni prANApAnanirodhAdIni kila caramadeheSu sambhavantyeva nocchindantIti sopakramA bhaNyante, kecit tatra nirupakramA yeSvetAni na smbhvntiitypiiti| idAnIM sAmarthya labdhamarthaM darzayati - ebhya ityaadi| uktalakSaNebhyaH aupapAtikAdibhyo vyatiricyamAnAH shessaaH| te ca niyamato manuSyAH tiryaJco vA AyurubhayathA bhajante, prANApAnanirodhAdikAraNakalApopakramyatvAt sopakramAyuSaH kecit, kecit tu na tairupakramyanta iti nirupakramAyuSaH / bhASyArtha : A aupapAtika, caramazarIrI ane asaMkhya varSanAM AyuSyavALA manuSyo ane tiryo sivAyanAM zeSa manuSyo ane tiryaMco sopakama ane nirupakrama tathA apavartanIya ane anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. arthAt apavaryaM AyuSyavALA sopakama ane anaparyaM AyuSyavALA nirupakama hoya che. - hemagirA - che te vAta nathI kahI. mAtra caramade havALAonI vAta karI che. A prANApAnanAM nirodha vagere upakramo carama dehavALA jIvomAM (je sopakama che teone) saMbhave ja che paNa te upakramo temanA prANono uccheda karatAM nathI, AthI te caramade havALA jIvo sopakrama (evA anAvartanIya) AyuSyavALA kahevAya che. tyAM (= caramadehavALA jIvomAM) evA koIka nirupama (evA anAvartanIya) AyuSyavALA jIvo che ke - jeomAM A upakramo nathI paNa saMbhavatA. sAmarthyathI labdha evA arthane bhAgakArazrI dekhADe che - 'Akhya'... kahevAyelA svarUpavALA aupapAtika Adi jIvothI je vyatirikata (= bhinna) jIvo che te zeSa jIva svarUpe jANavA (papAtikathI sarva devo, naraka AvI gayA ane caramade ha, asaMkhya varSathI keTalAka mAnava, tiryaMco AvI gayA eTale have A sivAyanA zeSa tarIke acaramade havALA evA saMkhyaya varSanA AyuSyavALA evA tiryaMca, manuSyo Avaze.) ane te (zepa) manuSya ane tiryaMco niyamAM baMne prakAranA AyuSyavALA hoya che. arthAt zvAsozvAsa nirodha vagere kAraNa - samUhathI upakrama hovAthI koIka sopakama (apavartanIya) AyuSyavALA hoya che to vaLI koIka teothI (= kAraNothI) upakrama pAmatA nathI AthI nirupakrama (anAvartanIya) AyuSyavALA hoya che. apavartanIya AyuSyavALA to niyamA sopakama (AyuSyavALA) hoya che' evuM je pUrve kahevAyuM hatuM tene vizeSathI dekhADavAnI icchAthI 'upavatyapuSa'..... (aupapAtika sivAyanA) zeSa manuSyo ane tiryaMco apavartanIya AyuSyavALA ane anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. tyAM (= be prakAranA AyuSyamAM) je o apavartanIya AyuSyavALA che teo niyamA sopakama AyuSyavALA che ane juo pariziSTa-2 TIppaNI-34 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam :- tatra ye'pavAyuSasteSAM viSa-zastra-kaNTakAgnyudakAhyazitAjIrNAzaniprapAtobandhana-zvApadavajranirghAtAdibhiH kSutpipAsA-zItoSNAdibhizca dvndvopkrmairaayurpvrtyte| - sthiti - yaduktaM prAg 'apavartanIyayAni tu niyataM sopakramANI'ti tadvizeSadidarzayiSayA AhaapavAyuSo'napavAyuSazca shessaaH| tatra ye'pavAyuSaste niyataM sopkrmaaH| ye punaranapavAyuSaste zeSAzceti nirupakramAyuSa eva / etadeva bhASyakAraH spaSTayan vibhajate - tatra ye'pavAyuSasteSAmityAdinA (bhaassyenn)| teSu manuSyeSu tiryakSu ca yessaampvrtniiymaayustessaampvrtyte| amI viSAdayo hetavaH sujJAnatvAcca na vivRtaaH| AdizabdAcca pUrvoktAH prANApAnanirodhAdayaH kAMzcidapahAya graahyaaH| ebhirhetubhirAyurapavartate svalpIbhavatItiyAvat, dvandva= upaghAta AyuSastasyopakramaiH, ttprtyaasnniikrnnairityrthH| ___kiM punarapavartanamucyata ityAha - apavartanaM zIghramantarmuhUrtAt karmaphalopabhogaH, na khalu karmanAzo'pavartanaM, kintu zIghraM yaH sakalAyuSkarmaphalopabhogastadapavartanam, anenaitat kathayati tAvadapavartate tadAyuryAvadantarmuhUrtasthitijAtaM, tataH paraM nivartate taadRgvidhaadhyvsaanaadybhaavaat| atra cApavartana bhASyAthe tyAM je o apavarce AyuSyavALA hoya che teonA AyuSyanI viSa, zastra, kaMTaka, agni, pANI, sarpa, khAdhelAnuM ajIrNa, vIjaLI, uparathI paDavuM, gaLe phAMso khAvo, zikArI pazu, vaja, AMdhI / bhUkaMpa Adi tathA bhUkha, tarasa, ThaMDI, garamI, Adi upaghAtanA kAraNo vaDe apavartana karAya che. - hemagirA - zeSa (= apavartanIya AyuSyavALA manuSya ane tiryacothI zeSa) evA je o anapavartanIya AyuSyavALA (manuSyo ane tiryaMco) che teo nirupakrama AyuSyavALA ja che. A vAtane ja spaSTa karatAM bhASyakArazrI tatra che ....' ityAdi bhASyathI (AyuSyavAnA) vibhAga kare che. te manuSya ane tiryacomAM jeonuM apavartanIya AyuSya che teonA AyuSyanI apavartana thAya che. A viSa vagere apavartanAnA hetuo sugama hovAthI (ahIM TIkAmAM) vivaraNa karAyA nathI nirmAtADhi' padanA "dri' zabdathI pUrvamAM kahevAyelA je prANanirodha Adi che, teomAMthI keTalAkane choDIne bIjA zeSa grahaNa karavA. Tha% eTale AyuSyano upaghAta, tenA upakrama svarUpa A viSAdi hetuothI arthAt tene (= upaghAtane) samIpamAM karanArA A viSAdi hetuothI AyuSya apavartana pAme che arthAt atyaMta alpa thAya che. have apavartana kone kahevAya ? enA uttara mATe kahe che - "pavartana ....' aMtarmuhUrtanI sthiti zeSa rahe tyAM sudhI karmanA phaLano zIgha upabhoga te apavartana che. kharekhara karmano nAza te apavartana nathI, kiMtu zIdhra sakala AyuSya karmanA phaLano je upabhoga che te apavartana che. AvuM 2. pu rva - mAM 2. tapavadeg - 4... rU. pa = nirta - gaNI Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- apavartanaM zIghramantarmuhUrtAt karmaphalopabhogaH, upakramo'pavartananimittam / atrAha - yadyapavartate karma tasmAt kRtanAzaH prasajyate yasmAnna vedyte| - sthiti - phale karmaphalopabhoge'pavartanazabdaH prayukto bhaassykaarenn| upakramo'pavartananimittamiti paryAyAkhyAnamAtrametat, alpatApattikAraNAnAmupakramaH, apavartanamapi dIrghakAlasthititaH karmaNo hrasvasthitikaraNaM, nimittaM viSa-zastrAdyalpatAhetuH, evamidamapavartanamihAyuraGgIkRtyAbhihitamanyAsAmapi tu prakRtInAmanikAcitAvasthAnAM prAyo'vaseyam / tapo'nuSThAnAt punarnikAcitA apyapavartyanta iti pAramarSI shrutiH|| athedAnI karmavinAzalakSaNamapavartanazabdArthamaGgIkRtya nodayati - atrAhetyAdinA bhASyeNa / atrAvasare para Aha - yadyapavartate = apaiti = vinazyati phalamadattvA''yuSkakarma tasmAt bhASyArthaH apavartanA eTale jaladIthI aMtamuhUrtanI sthiti sudhInA karmanA phaLano upabhoga. upakrama eTale apavartanAnuM nimitta. - hemagirA be kahevA dvArA e sUcita kare che ke tyAM sudhI te AyuSya karma apavartana pAme che ke jyAM sudhI aMtarmuhUrtanI sthitivALuM te AyuSya karma bAkI rahe, tyAra pachI te apavartanA aTakI jAya che kemake (tyAra pachI) tevA prakAranA (apavartanAne yogya) adhyavasAnAdi (apavartanAnA nimitto)no abhAva hoya che ane ahIM ('mAvartana zIkha .....' ityAdi padomAM kAraNano kAryamAM upacAra karI) apavartananA phaLa rUpa je karmanA phaLano upabhoga che te arthamAM apavartana' zabda bhASyakArazrIe prayukta karyo che. 'upakrama eTale apavartanAnuM nimitta'. A vAkya upakramanA paryAya-kathana svarUpa ja che, te A rIte alpatAnI prAptinA kAraNone upakrama kahevAya che, vaLI apavartanA eTale karmanI dIrghakALanI sthitimAMthI svasthiti karavI te, ane nimitta eTale alpatAnA (= apavartanAnA) hetu evA viSa, zastra vagere. A pramANe ahIM prastutamAM A apavartana AyuSya karmane AzrayIne kahevAyuM che paraMtu A ja rIte anikAcita avasthAvALI anya paNa karma prakRtionuM apavartana prAyaH samajI levuM. tapanAM AcaraNa thakI to nikAcita paNa karma prakRtionI apavartanA karAya che, evI parama RSionI zruti ( vANI) che. have karmanA vinAza svarUpa apavartana zabdanA arthanA saMdarbhamAM 'zatradi...' ityAdi bhASya vaDe koIka prazna kare che. teno artha A pramANe che - ahIM = avasaramAM bIjo vyakti prazna kare che ke : (1) kRtanAza - jo AyuSyakarma phaLa ApyA vinA apavartana pAme che arthAt vinAza pAme che, to karAyela (= baMdhAyelI sattAmAM vidyamAna te karmanI niSphaLatA thaI javAthI kRta nAza doSano prasaMga prApta thAya che kAraNa ke te kareluM karma bhogavAyuM nahi arthAt anubhavAyuM nahIM ane nAza thaI gayuM A to aniSTa che kemake upArjana karela karma svAmIne vize anurUpa phaLane avazya Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam :- athAstyAyuSkaM karma mriyate ca, tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate, yena satyAyuSke mriyate tatazcAyuSkasya karmaNaH AphalyaM prasajyate / aniSTaM caitat / ekabhavasthiti 'cA''yuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi / tsmaannaapvrtnmaayusso'stiiti| - sthiti tasya karmaNaH kRtasya sato niSphalatvAnnAzaH prasajyate yasmAt tanna vedyate = nAnubhUyata ityarthaH / aniSTaM caitad avazyaM hi karmopAttamanurUpaM phalamupAdhAya svAmini parizaTatyuttarakAlaM na punaradattvaiva phalaM vilIyata iti / athAnanubhUte satyevAyuSke mriyate tasmAdakRtasyaivAbhyAgamo maraNasyAntarAla eva prasajyate, yena satyAyuSke mriyate tatazcAyuSA viphalatAprasaGgaH, aniSTaM caitat, na khalu jainasiddhAnto'yaM yat kRtaM satkarma praNazyati adattaphalam, akRtameva cAnubhUyata iti| anyacca ananubhUte tasmin karmaNyayamaparo doSaH - ekabhavasthiti 'cA''yuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi / / bhASyArthI : have AyuSya karma che ane mare che to "akRta abhyAgama' nAmanA doSano prasaMga prApta thAya che ane jethI AyuSya hoya tyAre mare che tethI AyuSya karmanI niSphaLatAno prasaMga prApta thAya che ane A traNe doSo aniSTa che. jAvaMtarAnubandhi doSa Avaze kemake eka bhavanI sthitivALuM AyuSyakarma anya bhavone anusaranAruM nathI hotuM, tethI AyuSyanuM apavartana nathI. - hemagirA be lAvIne tyAra pachI AtmA parathI khare che paNa phaLane ApyA vinA ja naSTa thatuM nathI. have (jo evuM kaho ke) ananubhUta AyuSya karma hoya tyAre ja mare che arthAt AyuSya che ane mare che to bIjA 3 doSo Ave che. (2) akRta Agama :- akRta evA ja maraNanA AgamananI vacce ja prasaMga prApta thAya che. (3) AyuSyanI niSphaLatA :- AyuSyanI niSphaLatA che kemake jyAre (taddabhava vedanIya) haju AyuSya vidyamAna che chatAM tyAre ja mare che tethI AyuSya karmanI aphaLatAno prasaMga prApta thAya che ane A baMne vAto aniSTa che kemake "je karma karAyeluM hoya te phaLa ApyA vinA naSTa thAya arthAt cAlyuM jAya ane nahi karAyeluM ja karma anubhavAya' A jaina siddhAMta nathI. (4) jAvaMtarAnubaMdhI vaLI bIjuM e ke anubhUta evA te karmane vize A jAtyaMtara anubaMdhI nAmano bIjo doSa prApta thAya che, te A rIte - eka bhavanI sthitivALuM AyuSya karma janmAntarano anubaMdha karanAruM nathI eTale anusaranAruM nathI, Avo niyama che paNa jo AyuSyanI 2. vAyu - 5 (uM.) Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 307 bhASyam :- atrocyate- kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante / nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandhaH, kintu yathoktairupakramairabhihatasya jIvasya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghraM pacyate tdpvrtnmityucyte| - sthiti nanu cAnyasmin bhave baddhamanyatra vedyate kathamekabhavasthiti syAt ? / ucyate - na bandhaM prati brUmaH, upabhogaM pratyekabhavasthitikamAyurAcakSmahe, ekasminnevaM bhave bhavatyAyuSa upabhogo na dvitIye'pIti yathA ca tvayA'bhyupeyate satyevAyuSi mriyate tathA tenAyuSA jAtyantarAnubandhinA bhAvyam, apasiddhAntaprasthAnaM caitat, tasmAd doSacatuSTayasambhavAnnApavartanamAyuSAM vidyate iti / atrocyate samAdhAnam - na khalvete doSAH pratibhAnti jinazAsanAvalambinaH2, siddhAntAparijJAnAccaivaM nodyate, nAyamArhataH kRtAntaH phalamadattvA karma praNazyatIti, kintu yathoktairupakramairadhyavasAna bhASyArtha : samAdhAna : AyuSya karmanA kRtanAza, akRtAgama ane niSphaLatA A traNe doSo vidyamAna nathI. temaja AyuSya karmano janmAMtara anubaMdha doSa paNa nathI. kiMtu yathokata upakramo vaDe haNAyela jIvanuM saMpUrNapaNe) udayane prApta thayeluM evuM AyuSya karma zIdhra bhogavAya che te "apavartana' kahevAya che. * hemagirA 0 apavartanA mAno to te AyuSya karmane janmAMtara anubaMdhI mAnavAno doSa Avaze arthAt bAkI raheluM te AyuSya karma enA pachInA bIjA janmamAM bhogavavAno prasaMga Avaze. cothA doSa aMge zaMkA H anya bhavamAM baMdhAyeluM karma anya bhavamAM vedAya che. to pachI kaI rIte AyuSya karma eka bhavanI sthitivALuM thAya ? pUrvapakSInuM samAdhAnaH ame baMdhane AzrayI eka bhavanI sthitivALuM AyuSya che ema kaMI nathI kahetA, paraMtu upabhogane AzrayI eka bhavanI sthitivALuM AyuSya kahIe chIe. kemake pUrvabaddha AyuSyano upabhoga eka ja bhavamAM thAya che, nahi ke bIjA bhavamAM paNa thAya ! Avo siddhAMta che. (A pramANe uttara ApIne have je pUrvapakSa cAlato hato tene ja AgaLa vadhAre che.) tame je rIte svIkAro cho ke AyuSya zeSa rahe chate jIva mare che te rIte to te (bacela) AyuSya anya janmano anubaMdha karanAruM (= anusaranAruM) thavuM joIe ane A to apasiddhAMtamAM prasthAna (= siddhAMta viruddha) che. tethI (= AyuSyanI apavartanA svIkAratAM (1) kRtanAza, (2) akRtAgama, (3) asaphaLatA ane (4) janmAMtara anubaMdhI) 4 doSo saMbhavatA hovAthI AyuSya karmanI apavartanA nathI. ahIM (= A prazna aMge) samAdhAna bhASyakArazrI kahe che - samAdhAna : A doSo jinazAsananA - avalaMbIone pratibhAsatA / lAgatA nathI. 2. deg - 5 (.) 2. vinAm - 5 (uM. mAM.) Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam :- 'sNhtshussktRnnraashidhnvt| yathA hi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH kameNa dahAmAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithrilaprakIrNopacitasya sarvato yagapudAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyArthasyAzu dAho bhavati tadvat / - sthiti che viSa-zastrAdibhirabhihatasya = abhiplutasya sarvasandohena = sarvAtmanA = sAkalyenAsAditodaya-mAyuSkaM karma prAptavipAkamAzu bhavati, yastu tasya kramabhAvI vipAkaH so'pavartyate, anubhavaH punaH sarvasya yugapanna niSidhyate ityeSo'pavartanazabdArthaH / bahirvartamAnavastuvizeSeprasiddhyA'ntaHprasiddhiH sAdhyata ityAha - sNhteti| saMhatatvAt parizoSavAnapi tRNapuJjazcirAya dahyate, yadA tu viralito bhavatyavaya-vazastadA''zu bhasmasAd bhavati, tadvadAyuSo'pyanubhavaH yadA''yurdRDhasaMhatamatighanatayA bandhakAla eva pariNAmA bhASyArtha: A aMge ekatrita zuSka ghAsanI rAzinA dahanano dAkhalo jANavo. kharekhara je rIte eka eka avayavamAM kamathI baLAtI ghaTTa samUhavALI sUkI paNa evI ghAsanI rAzino dAha lAMbA kALathI thAya che. zithila ane chUTI chavAI rIte upasthita tathA ekI sAthe badhI bAjuthI bALavAmAM Avela tathA pavananA jhapaTAthI haNAyela (= vadhelA agnivALo) evA te ja padAthe (= ghAsanI rAzi)nAM dAha zAdR thAya che. - - hemagirA - ane A zaMkA jaina siddhAMtano samyagbodha na hovAnA kAraNe karavAmAM Ave che kAraNa ke phaLa ApyA vinA karma nAza pAme evo koI siddhAMta arihaMta bhagavaMtano nathI kiMtu bhagavAnanA siddhAMta mujaba to adhyavasAna, viSa, zastra vagere yathokata upakramothI haNAyela = ghAyala thayela jIvane sarva saMdohathI = sarvAtmAthI = saMpUrNapaNe udayane prApta thayeluM AyuSya karma prApta - vipAkavALuM tIvra bane che arthAt zIdhra bhogavAI jAya che. 3 apavartana zabdano rahasyArtha : apavartanA kALamAM teno (= AyuSya karmano) je kema bhAvi vipAka che te apavartana pAme che, paraMtu sarva AyuSya karmanA yugapad anubhavano ahIM niSedha nathI. (je AyuSya karmanA daliko kamasara udayamAM AvavAnA hatA te kamanI apavartana thAya che eTale ke te krama toDIne badhA ja kalika yugapad ekI sAthe udayamAM Ave che, mATe daliko to badhAM ja bhogavAya che.) A pramANe A apavartanA zabdano artha che. bahAra vidyamAna viziSTa vastunI prasiddhithI aMtara (vastunI) prasiddhi sadhAya che. AthI (bAhya daSTAMtane pratipAdana karanAra) saMta ..... ityAdi padone kahe che. ghaTTa thayelI hovAthI cAre bAjuthI sukAyelI paNa ghAsanI rAzi lAMbA kALe baLe che paraMtu jyAre eka eka avayavathI chUTI chavAyelI hoya che tyAre te ghAsanI rAzi zIdhra bhasmasAtu 2. saMtazuLavadanavat - I. mAM . 2. prasiddhacataH siddhi - #aa rU. rapAna - 5 (g) Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhASyam :- yathA vA saGkhyAnAcAryaH karaNalAghavArthaM guNakAra-bhAgahArAbhyAM rAzi chedAdevApavartayati, na ca saGkhyeyasyArthasyAbhAvo bhvti| - sthiti - pAditaM bhavati pavanazleSavat tat krameNa vedyamAnaM cirAya vedyate, yat punarbandhakAla eva zithilamAbaddhaM tad 'vikIrNatRNarAzidAhavadapavartyAzu vedyata iti| evaMvidhArthaprakrame dRSTAntasulabhatAmAdarzayannAha - yathA vA saGkhyAnAcArya ityaadi| saGkhyAnaM = gaNitazAstraM tatpradhAna AcAryaH saGkhyAnAcAryo = gaNitaprakriyAyAmAhitanaipuNaH, karaNalAghavAya, karaNAni = guNakAra-bhAgahArApavartanodvartanAdIni gaNitazAstraprasiddhAni, tatra yo laghuH karaNopAyaH svalpakAlastena tatphalamAnayati gaNitAbhijJatvAt, tulye'pi hi phalAnayane guNakAra-bhAgahArau cirAya' tatphalamabhinivartayataH, sa punargaNitanipuNo guNakArabhAgahArAbhyAM cirakAlakAribhyAM sakAzAt karaNalAghavArthamapavartanAha~ rAziJchedAdevArdhAdikAdapa bhAgyArtha : tenI jema apavartanA vize paNa samajavuM athavA jema gaNitAcArya karaNa (prakiyA)nA lAghava mATe guNAkAra ane bhAgAkAra karatAM rAzine cheThavA thakI ja apavartana kare che paNa ane karavAthI kAMI saMkhyaya artha (= phaLabhUta rAzi)no abhAva thaI jato nathI. - hemagirA - thaI jAya che. tenI jema AyuSyano paNa anubhava jANavo. pavanathI sukAyelA cikaNAM (guMdara jevA) padArthanI jema jyAre (AyuSya karmanA) baMdha kALamAM ja (jIvanA) pariNAmathI prApta karAyela AyuSya atighanapaNAthI atyaMta saMhata (= nikAcita) hoya che tyAre te AyuSya karma kamathI vedAtuM lAMbA kALe (puru) vedAya che. pharI je pUrve baMdha kALamAM ja zithila (= DhIluM = anikAcitapaNe) baMdhAyeluM hoya che, te karma chUTI chavAI tRNa rAzinA dAhanI jema apavartita thaIne zIgha vedAya che. AvA prakAranA arthanA prastAvamAM sulabha daSTAMtane dekhADatAM 'thA vA nathI ...' ityAdi bhASya kahe che. saMkhyAna eTale gaNitazAstra, te saMkhyAna pradhAna AcArya te saMkhyAnAcArya eTale ke 'karaNathI TUMkuM karavAmAM nipuNa evA AcArya ke jemane gaNita prakriyAmAM nipuNatA prApta karelI hoya. gaNitanA jANakAra hovAnA kAraNe karaNa (= prakiyA)nA lAghava mATe gaNitazAstramAM prasiddha evA guNAkAra, bhAgAkAra, udvartana, apavartana vagere je karaNI che, temAM je atyaMta alpa kALavALo laghu (= TUMko) karaNa rU5 upAya hoya te upAyathI te iSTa rAzinA phaLane lAve che. jyAre dareka kAraNo phaLane lAvavAmAM tulya hoya tyAre paNa guNAkAra ane bhAgAkAra lAMbA kALe rAzinA phaLane lAve che. AthI te gaNita niSNAta AcArya karaNa (= prakiyA)nA lAghava mATe 2. viThThaf - mAM. 2. vivAratha - .. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 ___ bhASyam :- tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhArtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArthaM karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti|| - sthiti - vartayati SaNNavatyAdikam, anapavartanAha~ punarlaghukaraNAbhijJo'pi na zaknotyevApavartayitum, ekapaJcAzaduttarasahasrAdikam, guNakAra-bhAgahArakramamevAtra prayojayati, na ca saGkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, phalabhUtasya karaNavizeSe satyapi prepsitaphalAbhedamAdarzayati / karaNavyApArakAlo bahuralpabhedaH phalamaviziSTamevobhayayoryathaita "dvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhArtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArthaM karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti, upakramo =viSAgni-zastrAdistenAbhihato maraNaM = AyuHkSayastatra samudghAtaH, maraNasamudghAto, samudghAto nAma bhASyArtha: tenI jema upakamothI haNAyela, maraNa samuddaghAtarUpa duHkhathI pIDita jIva karmanAM nimittavALA anAbhoga yogapUrvakanA karaNa vizeSane utpanna karI, phaLanAM bhogavaTAnI lAghavatA mATe karmanI apavartana kare che ane ema hoya tyAre A AyuSya karmanAM phaLano abhAva thaI jato nathI. - hemagirA - lAMbo kALa lagADanAra evA guNAkAra ane bhAgAkAra karatAM apavartanane yogya evI 6 Adi rAzine TUMko kALa lagADanAra evA ardha vagere cheda thakI apavartita kare che. apavartanAne ayogya evI 1,051 vagere rAzine laghu karaNanA abhiza (= niSNAta) AcArya paNa apavartana karavA mATe samartha nathI ja AthI ahIM (= jyAM apavartana na thaI zake AvA sthaLomAM) guNAkAra ane bhAgAkAranA kramane ja AcArya joDe che. saMkheya arthano abhAva thaI jato nathI.' e vAkya kulabhUta rAzinI prAptimAM kAraNa viziSTa karaNa (= bhinna bhinna prakriyA) hovA chatAMya e prakriyAthI prApta je icchita phaLa che tenA abhedane dekhADe che arthAt prakriyA rUpa sAdhanamAM bheda che, sAdhya to eka ja che. ubhayamAM (= guNAkAra-bhAgAkAra ane apavartanA ema be karaNamAM) karaNanA vyApArano kALa adhika ane alpa bhedavALo che paNa phaLa to aviziSTa (= alpa-adhika bheda vinAnuM sarakhuM) ja che. tenI jema prastutamAM paNa upakramathI haNAyelo, maraNa samuddaghAta svarUpa duHkhathI pIDita jIva karma nimittaka, anAbhoga yogapUrvaka viziSTa karaNa utpanna karI AyuSya karmanA phaLanA upabhoganI lAghavatA mATe karmanuM apavartana kare che paNa ahIM A (AyuSya) karmanA phaLano abhAva nathI hoto (Ama sAmAnyathI artha karI have vizeSa artha kare che). 2. tavakutti pado mALe gatti... ciMtitoDyuM ne mudritaputa natti (uM. mAM.)1 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 311 - thati svazarIrakAdAtmapradezApakarSo mUrchAnugatazcetanAvimukta ivAvyaktaprabodhalakSaNo'stamitasakalabahirvarticeSTAkriyAvizeSaH sa eva cAticirarUDhamUlapradezotkhananarUpatvAd duHkhaM tenA" = viSaNNaH kiMkartavyatAvimukhaH karmapratyayaM = karmakAraNaM karaNavizeSamutpAdyApavartanAkhyam, karmakAraNatA tu karaNavizeSasya pUrvabhavabandhakAla eva prayatnazaithilyAt sopakramabandhaH, atyantAparijJAnamanAbhogaH anAbhogakRto yogaH anAbhogakRtayogaH, yogaH = ceSTAvizeSaH anAbhogayogastatpUrvakaM tatkAraNam / etaduktaM bhavati - ajAnAna eva hi tadapavartanAkaraNenApavartanAha~ karmApavartayati AhArarasAdivipariNAmavat, kimarthaM punarapavartayati ? phalopabhogArthamAyuSkarmaphalopabhogAyAnAbhoganirvartitena vIryavizeSeNeti, na cAsya = - hemagirA # maraNa samudraghAta samaye thatI apavartanA dara upakrama eTale viSa, agni. zastrAdi, tenAthI haNAyelo te upakramathI haNAyelo, maraNa eTale Ayuno kSaya. tyAM (= maraNa vakhate) je samuddaghAta thAya che te maraNa samuddaghAta. maraNa samuddaghAta kahevAya. A samughAta vakhate (1) jIvane potAnA zarIramAMthI AtmapradezonuM apakarSa = kheMcANa thAya che, (2) jIva mUccha sahita hoya che, (3) jIva jANe caitanya zUnya thayo hoya tema atyaMta avyakta bodhavALo hoya che ane (4) jIva sarva bahAranI ceSTA svarUpa viziSTa yiAthI zUnya hoya che, Avo je maraNa samuddaghAta che te ja duHkha che kemake te ati lAMbA kALathI ghaTTa banI gayelA mULa Atma pradezo (= zarIranI sAte dhAtumAM vyApta Atmapradezo)ne ukheDavA svarUpa che. tenAthI pIDita = viSAdagrasta = kiMkartavyatAthI vimukha thayela jIva karmanA kAraNavALA apavartanA nAmanA viziSTa karaNane utpanna karIne phaLanA upabhoganI lAghavatA mATe karmanI apavartanAne kare che | A viziSTa karaNamAM (= aparvatanA karaNamAM) karma paNa kAraNabhUta che te A rIte ke pUrva bhavamAM AyuSyanA baMdhakALe prayatnanI zithilatAnAM lIdhe AyuSyakarmano sopakama baMdha thayo hato. A apavartanAkaraNa kevuM che te jaNAvatAM kahe che ... atyaMta aparijJAna te anAbhoga, anAbhogathI karAyela yoga te anAbhogakRtayoga. yoga eTale ceSTA vizeSa, (anAbhogathI karAyelI viziSTa ceSTA te anAbhogayoga. ahIM madhyama pada lopI samAsa jANavo.) te anAbhogayoga pUrvaka arthAt anAbhogayoganA kAraNavALuM apavartanAkaraNa hoya che. kahevAno Azaya e che ke ajANa ja evo jIva apavartanane yogya karmane apavartanAkaraNa vaDe apavartita kare che. jema grahaNa kala AhAranA rasa vagerenuM pariNamana (anAbhoga yogathI zarIramAM) thAya che tema AmAM paNa samajavuM. kara apavartanAthI karmanuM phaLa haNAtuM nathI ? praznaH jIva karmanuM apavartana zA mATe kare che ? Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam H- kiJcAnyat / yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zoSamupayAti, sa eva ca vitAnitaH sUryarazmi - vAyubhirhataH kSipraM zoSamupayAti, - gandhatti * AyuSkakarmaNaH' phalAbhAvo bhavati / iyAMstu vizeSaH - kramaparibhoge bahukAlaH, saMvartitaparibhoge svalpa iti, na punarabhuktaM tatra kiJcit karma parizaTatIti / kiJcAnyadityanenAparamapi prakRtArthopayoginamAdarzayati dRSTAntam - yathA vA dhautapaTa ityAdi / evaM caiSa prakRto'rthaH prtipttvyH| `yathA vA kSAlitapaTo jalalezopacitamUrtirevAveSTitazcirAyodvAyati, sa eva prayatnavizeSato vistAritaH san sahasrarazmimayUkhamAlAbhiH paripItAzeSajalalavaH prabalapavanavegavighaTitaniravazeSapradezaH zIghramapAstAzritajala-saGghAtaH samAsAditAdhikataradhavalimA'pi parizuSyati / na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgama iti, na cAbhUtajalasnehAgamo bhavati tasmin saMveSTitapaTe, bhASyArtha : vaLI bIjuM e ke athavA to jema dhoyeluM vastra pANIthI bhInuM ja ekaThuM thayeluM (= khulluM karyA vinAnuM) (sUkavavAmAM Ave to) ghaNAM kALe sukAya che ane khulluM karAyeluM te ja vastra sUryanAM kiraNothI temaja havAthI haNAyeluM zIghra sukAI jAya che. * hemagirA uttara H phaLanA upabhoganA (lAghava) mATe jIva apavartanA kare che arthAt AyuSya karmanA phaLanA upabhoganA (lAghava) mATe anAbhogathI nirmita viziSTa vIryathI karmanuM apavartana kare che paraMtu A AyuSya karmanA phaLano abhAva hoto nathI. ATalo vizeSa pharaka che ke kramathI AyuSyanA paribhogamAM ghaNo kALa lAge che, jyAre eka sAthe (apavartanAthI) thatAM paribhogamAM ocho samaya lAge che. paraMtu tyAM (= apavartanAthI thatAM paribhogamAM) bhogavyA vinAnuM koI karma AtmA parathI kharatuM nathI. bhASyamAM jijgyAnvar A padathI prastuta padArthane upayogI bIjuM paNa daSTAMta darzAve che 312 'yathA vA thautapaTa' athavA A pramANe (= have kahevAtA A dRSTAMta dvArA) prastuta (= apavartanA rUpa) arthanI ghaTanA karavI - jema jaLanAM biMduothI bhareluM cokkasa AkAramAM vIMTALAyeluM ane hamaNAM ja dhoyeluM evuM vastra ghaNAM samaye sukAya che. vaLI te ja vastra jyAre vizeSa prayatnathI vistArita (= khulluM) karyuM hoya tyAre sUryanA kiraNo paDavAnA lIdhe cAre bAjuthI zoSAI gayelA samasta jaLabiMdu ovALuM, prabaLa pavananA vegathI vighaTita (= kaMpita thayelA) samasta bhAgavALuM, dUra thaI gayelA vastra-Azrita jala samUhavALuM temaja prApta thayelI atyaMta adhika svacchatAvALuM zIghra sukAI jAya che. 'na ca saMta.....' vaLI saMghaTita karela te vastramAM jaLanI navI bhInAzanuM Agamana thatuM 6. AyurmaLa: - mu. (i.) / 2. yathA vA kSAlitapaTa - mu (mAM. huM.) ... Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 313 bhASyam :- na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgamo nApi vitAnate sati akRtsnazoSaH tadvadyathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati, - sthiti kintu saMhatatvAt tAvanta eva te jalAvayavAH kAlena bahunA parizaTanti, na punarabhUtAnAmeva snehAvayavAnAmAgamo', nApi vitAnite akRtsnazoSaH, na ca prasArite tasmin paTe kRtsnajalAvayavaparizoSo na bhavati, vitate'pi hi sarva eva te jalAvayavAH parizuSyanti, teSAM hi jalAvayavAnAM yAvatI mAtrA veSTitapaTe tAvatyeva prasArite'pi, parizoSakAlastu bhidyate / pare vyAkhyAnayanti - na ca saMhate tasmin na bhUtaH snehApagamaH, bhUta eva saJjAta evetyarthaH, kintu bahoH kAlAt, vitAnite tu drAgeva ca kRtsnavArinivahApagamaH / tadvadityanena dArTAntikamarthasya darzayati - tulyatayA yathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavatIti / yathA'bhihitaM nimittaM viSAgni-zastrAdi yeSAmapavartanAnAM tAnyapavartanAni yathoktAni nimittAni, tairyathoktanimittA bhASyArtha: te ekatrita (= DUcA vALela) vastramAM abhinava bhInAzanuM Agamana thatuM nathI ane khullA karIne vastro sukavavA chatAM paNa saMpUrNa jalano zoSa nathI thayo evuM nathI (arthAt saMpUrNa sUkAI jAya che). tenI jema yathokata nimittavALA apavartanathI karmano phaLopabhoga zIdhra thAya che - hemagirA - nathI kiMtu saMghaTita hovAnAM kAraNe teTalA ja te jaLabiMduo ghaNAM kALe sUkAya che. AthI koI abhUta (= abhinava) bhInAza jaLabiMduonuM tyAM Agamana thAya che evI koI Apatti nathI. nA ivitarite... vaLI prasArita karela te vastramAM saMpUrNa jaLAvayavono zoSa thato nathI evuM nathI kemake khullAM karIne sUkavelA vastramAM paNa badhAM ja te jaLabiMduo sUkAya che. kharekhara to te jaLabiMduonI jeTalI mAtrA bhegA karelA vastramAM che, teTalI ja mAtrA khullA vastramAM paNa che paraMtu (sUkAvAnI judI paddhatine lIdhe) sUkAvAno samaya bhedAya che/ bhinna che. ka bhASya pomAM anya artha : bIjA vyAkhyAkAro bhinnamUnedAma = tasmin mUtarAma: pAThanA badale tamit na mUtaH snehafr*: evo pATha svIkArI artha ghaTana kare che. te A pramANe - te vIMTaLAyelA vastramAM jaLano vinAza nathI thayelo evuM nathI arthAt jaLano vinAza thayelo ja che, kiMtu ghaNAM kALe thAya che. vaLI khullAM karIne sUkAvAyelA vastramAM to samagra jaLanA samUhano vinAza zIgha ja thAya che. 'tatva' ityAdi A paMktithI daSTAMta rUpa arthanA dAcchantikane dekhADe che. tulyapaNAthI (= tenI jema) yathokata nimittavALI apavartanAo vaDe AyuSya karmanA phaLano upabhoga zIgha 2. va AnA- mu (uM. mAM.) 2. "nAmapAma: - huM. rU. barna: kSii - mu. (. mAM.) 4. "dita viSadeg - mu (ghaM. mAM.) Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sAnuvAdaM tattvArthAdhigamasUtram 2/52 bhASyam :- na ca kRtprnnaashaakRtaabhyaagmaaphlyaaniiti||2/52|| - Wtti - pavartanaiH karmaNa AyuSaH zIghraM phalavipAko bhujyata ityrthH| ataH kramAnubhave veSTitApaTaparizoSakAlavad bahutvaM kAlasya, prsaaritaardrpttprishosskaalvccaalptaapvrtitaayusskpribhogkaalsy| evaM ca sati na kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAnIti nigamayati - samastAyurdravyopabhogAt kRtavipraNAzo nAsti, na cAyuSyapariniSThite mriyata ityakRtAbhyAgamAbhAvaH, paribhuktatvAdeva ca sakalasyAyuSo na vaiphalyaprasaGgaH, ata eva jaatyntraanubndhtvaabhaavo'piiti| na ceha bhASyakAreNopAttaH prAgupanyastasyApi, pUrvakatrayasyAbhAvatadabhAvAt, tasmAdavasthitamidaM kecidakAle prANino mriyante pUrvajanmopAttAyuSkakAlApekSayA, kecida bhASyArtha ? vaLI A pramANe apavartanA hoya tyAre kRtanAza, akRta Agamana ane viphaLatA A traNe doSa nathI saMbhavatA. 2/pa2A. - hemagirA - thAya che. kahevAno bhAvArtha e che ke viSa, agni, zastra vagere yathA abhihita (= yathokata) nimitta che je apavartanAonA te apavartanAo yathokta nimittavALI kahevAya. te yathokta nimittavALI apavartanAothI AyuSya karmanA phaLano vipAka zIghra bhogavAya che. A ja kAraNasara AyuSya karmane kamapUrvaka anubhavavAmAM vIMTaLAyela bhInA vastranA zoSa = sukAvAnA kALanI jema ghaNo kALa lAge che. jyAre parAvartana (= apavartanA) pAmela AyuSya karmanA paribhogano kALa, khullA karela bhInA vastranA sUkAvAnA kALanI jema alpa hoya che ane A pramANe hovAthI kRtano nAza, akRtanuM Agama ane viphaLatA A traNe doSo AvatAM nathI ema bhASyakArazrI nigamana kare che. te A pramANe - samasta AyuSyanA dalikono bhogavaTo thaI gayo hovAthI kRtanAza' doSa nahi Ave ane AyuSya pUrNa thAya tyAre mare che tethI "akRta Agama doSano abhAva che ane saMpUrNa AyuSyanA daliko bhogavAyA hovAthI viphaLatA doSano prasaMga Avato nathI. AthI (= AyuSya niSphaLa ke bIjA bhavamAM upayogI nahi hovAthI) ja AyuSya karmamAM 'jAtyaMtarAnubaMdhItva' nAmanA cothA doSano paNa abhAva che. paraMtu ahIM prastuta (= nigamana karanAra bhASyamAM) bhAgyakArazrIe pUrve upanyAsa karelA evA A cothA doSano abhAva kahyo nathI kemake pUrvanA 3 doSanA abhAvamAM te cothA doSano abhAva AvI ja jAya che. tethI A nizcita thayuM ke koIka prANIo pUrvajanmamAM bAMdhela AyuSyanA kALanI apekSAe pahelAM ja akALe marI jAya che vaLI koIka jIvo anaMtara pUrva janmamAM upArjita AyuSyanA kALane akhaMDa rIte pUrNa karIne mare che. Ama alaga - alaga rIte AyuSyanA dalikone te te bhavamAM ja bhogavIne pUrNa karanArA te jIvo hoya che. paNa vartamAna bhavanA zeSa AyuSyanA 2. zAtravApAtratA parivartaH - 6 (chuM. ma.) 2. mALavAre jovA? - pu. (uM. mAM.) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 sAnuvAdasvopajJabhASya-TIkAlaGkRtam - sthApti - nantarAtItajanmopAttAyuSkakAlamakhaNDamavasAyaM prApayya, vihAyAste na zeSAt svakRtakarmAdiSTaM janmAnti manuSmantIti 2/parA granthAgramakataH 3420 iti zrItattvArthasUtre'rhatpravacanAdhigame bhASyAnusAriNyAM tattvArthaTIkAyAM dvitiiyo'dhyaayH||2|| | rUti dritIyodhyAH - hemagirA - daliko dvArA svakarmathI nirdhArita bIjA bhavane bhogavatA nathI eTale ke AyuSyanA daliko janmAMtaranA anubaMdhI banatA nathI. kAraNa ke vartamAna AyuSyanA dalika vadhyA hoya to janmAMtaramAM bhogavAyane ? vadhyA ja nathI, bhogavAI gayA to pachI janmAMtaramAM zuM bhogave ? AthI tame Apela cothA doSanuM paNa nirasana thaI gayuM.) 2/52aa graMthanuM pramANa aMka saMkhyAthI 3, 420 anuNupa zloka jeTaluM thayuM. A pramANe ahat pravacananA adhigama svarUpa zrI tavAthadhigama sUtramAM bhASyAnusArI tattvArthanI TIkAne vize gujarAtI anuvAda hemagirA sahita bIjo adhyAya pUjyapAda zAsana prabhAvaka bhopAlatIrthoddhAraka, zrI paMcajinezvara kevalyadhAma tIrtha preraka, girivihAra saMsthA mArgadarzaka, gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya hemaprabhasUrIzvarajI mahArAja sAhebanA ziSya paMnyAsa udayaprabhavijaya dvArA deva-guru-dharmanI kRpAthI saharSa saMpanna thayela che. jinAjJA viruddha kAMI lakhAyuM hoya to trividha micchAmi dukkaDam 2aa // iti shm| zubhaM bhavatu zrI sklsNghsy| bIjo adhyAya samAsa Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pariziSTa 1thI8nI mArgadarzikA pariziSTa - 1thI mArgadarzikA pariziSTa 318 320 321 viSaya pRSTha | tattvArtha sUtrano svAdhyAya hemagirAnI anuprekSA sUtrAnukrama 319 akArAdikrameNa sUtrAnukrama zvetAMbara - digaMbara pAThabheda zvetAMbara - digaMbara pAThabheda spaSTIkaraNa tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi' 323 zrI ciraMtanAcAryakRta TIppaNakam TIkAgatAnAmuddharaNAnAmakArAdikramaH TIkAgatagranthAnAmakArAdikramaH TIkAgataparibhASA - nyAyAnAmakArAdikramaH TIkAgatavyaktivizeSanAmAni 322 0 " 14 " Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 * tavArtha sUtrano svAdhyAya pariziSTa-1 pariziSTa - 1 A - tanvArtha sUtrano svAdhyAya 1) niyata kAlamaryAdA pUrve AyuSya bhogavAI javAthI kRtanAza, akRtAgama, niSphaLatA doSa kema nahIM lAge? 2) eka jIvane eka sAthe keTalA zarIra saMbhave, tenA 5 ane 7 vikalpo lakho. 3) garbha janma kone kone hoya ? 4) vigraha eTale zuM ? 5) taijasa zarIranA keTalA prakAra che? (hA/nA mAM javAba Apo.) 1) nirUpakrama AyuSya anAvartanIya ja hoya ? 2) caramade hI ane uttama puruSone sopakrama ane nirUpakrama ema banne prakAranA anAvartanIya AyuSya hoya ? 3) nAraka ane samUcchimone puruSa ane strIveda hoya? 4) devone mAtra puruSa veda ja hoya ? 5) taijasa kArmaNa zarIra sarva saMsArI jIvone kAyama mATe hoya ? khAlI jagyA pUro. 1) bhAvonA kula . . . . . . bhedo che. (3, 21, 53) 2) saMsArI jIva . . . . . . . . . . . . ema be prakAre che. | (saMsArI, mukta | samanaska, amanaska / traNa-sthAvara) 3) sparzaneMdriyano artha = viSaya . . . . . . che. (rasa, gaMdha, sparza) 4) vigrahagatimAM vadhumAM vadhu . . . . . . vaLAMka hoya che. (2, 5, 3) 5) . . . . . . zarIra nirUpabhoga hoya che. (tejasa, AhAraka, kAmaNa) joDakAM joDo. 1) aupathamika 5 4) janma 2) Indriya 3 5) sthAvara 3) zarIra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 318 B - hemaMgirAnI anuprekSA 1) sopakama ane anapavarya baMne sAthe kaI rIte saMbhave ? 2) AyuSya ghaTe tema vadhe ke nahIM? 3) 100 varSanuM AyuSya 50 varSamAM ja zI rIte eka sAthe bhogavAI jAya ? vyavahArika daSTAMtathI samajAvo ? 4) upakrama kayA kyA che? 5) pAMca zarIranI bhinnatA vividha daSTie samajAvo ? 6) AhAraka zarIra banAvavAnA keTalA prayojano che? 7) kyA caudapUrva AhArakazarIra banAvI zake? (hA/nAmAM javAba Apo.) 1) upakrama lAgavAthI je AyuSya tUTe te athavA upakrama lAgavAnI jene saMbhAvanA che te sopakrama AyuSya kahevAya? 2) rAga, sneha ane bhaya A traNe atyaMtara upakrama che ? 3) audArika zarIra skUla ja hoya, sUkSma na hoya? 4) mAnava ane tiryaMcone garbha janma ja hoya ? 5) mAtra devone ja upapAta janma hoya ? 6) bhagavatI sUtramAM sUtrathI traNa vigrahavALI gati dekhADI che? khAlI jagyA pUro. 1) mizra bhAvamAM . . . . . . bhAvano samAveza karyo che. (sAnnipAtika, kSayopathamika, kSAyika) 2) kSAyika bhAvamAM 'va' zabdathI . . . . . . bhAvonuM anukarSaNa karyuM che. (20, 12, 2) 3) lezyAno . . . . . . . . . karma prakRtimAM aMtarbhAva karyo che. (nAma, mohanIya, mana:paryAptinAma) 4) bhagavatI sUtramAM . . . . . . prakAranI AtmAo batAvI che. (8, 10, 15) 5) vibhaMga jJAnIne . . . . . . darzana hoya che. (cakSu, avadhi, virbhAga) 6) bAdara pRthvImAM maNinA . . . . . . prakAra nAmapUrvaka darzAvyA che. (14, 24, 18) 7) upayoga. . . . . . prakAranI cetanA svarUpa che. (12, 8, 2) joDakAM joDo. 1) dravyendriya 5 3) audayika bhAva 2 5) kSAyopathamika 21 2) upayoga 18 4) jJAnopayoga 2 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 sUtra * 10 pariziSTa : 2 - sUtrAnukrama sUtra pRptAMka sUtrAMka pRSyAMka aupazamika kSAyikau bhAvo mizrazca | |25. saMjJinaH samanaskAH |139 jIvasya svatattvamaudayika-pariNAmikau ca 4/26. | vigrahagatau karmayogaH 148 |dvi-navASTAdazaikaviMzati-tribhedA yathAkramam 20/27. anuzreNi gatiH 156 samyaktva-cAritre 24/28. avigrahAjIvasya 161 jJAna-darzana-dAna-lAbha-bhogopabhoga vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturthyaH vIryANi ca | ekasamayo'vigrahaH 177 jJAnAjJAna-darzana-dAnAdilabdhaya | ekaM dvau vA'nAhArakaH zcatustri-tri-paJcabhedAH samyaktva |sammUrchana-garbhopapAtA janma cAritra-saMyamA-saMyamAzca sacitta-zIta-saMvRtAH setarA 6. gati-kaSAya-liGga-mithyAdarzanAjJAnA mizrAzcaika-zastadyonayaH jarAyvaNDa-potajAnAM garbha: saMyatA-siddhatva-lezyAzcatuzcatustrye 199 201 kaikaikaika-SaDbhedAH nAraka-devAnAmupapAtaH zeSANAM sammUchanam jIva-bhavyAbhavyatvAdIni ca audArika-vaikriyAhAraka-taijasaupayogo lakSaNam kArmaNAni zarIrANi sadvividho'STa-caturbhedaH 38. paraM paraM sUkSmam 10. saMsAriNo muktAzca pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt |216 samanaskA'manaskAH anantaguNe pare saMsAriNastrasa-sthAvarAH apratighAte 13. pRthivyambu-vanaspatayaH sthAvarAH anAdisambandhe ca 223 tejo-vAyU dvIndriyAdayazca trasAH sarvasya paJcendriyANi | tadAdini bhAjyAni yugapadekasyAcaturthya: 233 dvividhAni nirupabhogamantyam nirvRtyupakaraNe dravyendriyam garbha-sammUrchanajamAdyam 249 labdhyupayogau bhAvendriyam vaikriyamaupapAtikam 250 upayogaH sparzAdiSu labdhipratyayaM ca 251 sparzana-rasana-ghrANa-cakSuH-zrotrANi zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM sparza-rasa-gandha-varNa-zabdAsteSAmarthAH caturdazapUrvadharasyaiva 252 zrutamanindriyasya 127/50. nAraka-sammUrchino napuMsakAni 281 23. vAyvantAnAmekam |13151. na devAH kRmi-pipIlikA-bhramara-manuSyAdI- | 52. aupapAtika-caramadehottamapuruSA' nAme kaikavRddhAni |133| saGkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH 297 ; ii 213 219 12. 221 1 240 2 4 24. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 31/18031. |32. 48251 320 pariziSTa-3 pariziSTa : 3 - akArAdikrameNa sUtrAnukrama sUtra sUtraka/pRDhAMka kema | sUtrAMkapRSyAMka 1. anantaguNe pare 40 219/23. dvividhAni 16/101 2. anAdisambandhe ca 42 223 24.| na devAH .... |.51/284 3. anuzreNi gatiH 27156/25. | nAraka-devAnAmupapAtaH 35/201 4. apratighAte 41221/26.| nAraka-sammUrchino napuMsakAni 50281 5. avigrahA jIvasya 161/27./ nirupabhogamantyam 45/240 6.| upayogo lakSaNam 51/28. | nirvRttyupakaraNe dravyendriyam 7. upayogaH sparzAdiSu 19/114/29.| paJcendriyANi 8.|ekasamayo'vigrahaH 30/177/30. paraM paraM sUkSmam 9. ekaM dvau vA'nAhArakaH pRthivyambu-vanaspatayaH sthAvarAH 13/ 79 10. audArika-vaikriyAhAraka-taijasa pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt 39216 kArmaNA-ni zarIrANi | 37205/33. labdhipratyayaM ca 11. aupapAtika-caramadehottamapuruSA' 34. labdhyupayogau bhAvendriyam 18109 / saMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH | 52297 35. vAyvantAnAmekama 12. aupazamika-kSAyikau bhAvau mizrazca vigrahagatau karmayogaH | jIvasya svatattvamaudayika-pAriNAmikau ca vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturthyaH | 13. kRmi-pipIlikA-bhramara-manuSyAdI vaikriyamaupapAtikam nAme kaikavRddhAni 24|133/39.| zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM14. gati-kaSAya-liGga-mithyAdarzanAjJAnA ___caturdazapUrvadharasyaiva saMyatA-siddhatva-lezyAzcatuzcatustrye zeSANAM sammUrchanam kaikaikaika-SaDbhedAH zrutamanindriyasya 15. garbha-sammUrchanajamAdyam sacitta-zIta-saMvRtAH setarA 16. jarAyvaNDa-potajAnAM garbhaH mizrAzcaika-zastadyonayaH | 17. jIva-bhavyAbhavyatvAdIni ca sadvividho'STa-caturbhedaH 18. jJAna-darzana-dAna-lAbha-bhogopabhoga sammUrchana-garbhopapAtA janma vIryANi ca samanaskA'manaskAH 19. jJAnAjJAna-darzana-dAnAdilabdhaya samyaktva-cAritre | zcatustritri-paJcabhedAH samyaktva sarvasya cAritra-saMyamA-saMyamAzca| 5| saMsAriNo muktAzca 20. tadAdini bhAjyAni yugapadekasyAcaturthya 44233/49. saMsAriNastrasa-sthAvarAH 21.| tejo-vAyU-dvIndriyAdayazca trasAH | 14 89/50.| saMjJinaH samanaskAH 22. dvi-navASTAdazaikaviMzati-tribhedA 51.| sparzana-rasana-ghrANa-cakSu-zrotrANi | 20119 yathAkramam / 2/ 2052. sparza-rasa-gandha-varNa-zabdAsteSAmarthAH| 21/121 23/131 26/148 29/162 38. 3048. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. pariziSTa-4 pariziSTa : 4 - zvetAMbara - digaMbara pATha bheda sUtrAGka zvetAmbara pATha sUtrAGka digambara pATha 5. jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustri- / 5. jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJca bhedAH samyaktva0 | tripaJcabhedAH samyaktva0 | gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnA- | 6. gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnA___ saMyatAsiddhatva0 saMyatAsiddha0 |jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca jIvabhavyAbhavyatvAni ca pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH |13. | pRthivyaptejo vAyuvanaspatayaH sthAvarAH tejovAyudvIndriyAdayazca trasAH 14. dvIndriyAdayastrasAH upayoga: sparzAdiSu sUtraM nAsti | sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH vAyvantAnAmekam vanaspatyAntAnAmekam | ekasamayovigrahaH | eka samayA'vigrahAH | ekaM dvau vA'nAhArakaH | ekaM dvau trInvA'nAhArakaH sammUrchanagarbhopapAtA janma | sammUrcchanagarbhopapAdA janmaH jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH |jarAyvaNDajapotAnAM garbhaH nArakadevAnAmupapAtaH | devanArakANAmupapAdaH audArika vaikriyA0 audArika vaikriyikA0 apratighAte | apratIghAte | tadAdInibhAjyAni yugapadekasyA''caturthyaH |43. |tadAdInibhAjyAniyugapadekasminnAcaturthyaH vaikriyamaupapAtikam |46. aupapAdika vaikriyikam | * sUtraM nAsti 48. | taijasamapi zubha vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdaza |49. zubhaM vizuddhaMmavyAghAticAhArakaM- pUrvadharasyaiva pramatasaMyatasyaiva * sUtraM nAsti zeSAstrivedAH 52. aupapAtikacaramadehottamapuruSA'saMkhyeya 53. aupapAdika caramottamadehA'saMkhyeyavarSAyuSo. varSAyuSo. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 zvetAbaMra digaMbara pAThabheda spaSTIkaraNa (zvetAMbara) (digaMbara) sUtra 5mAM vanavinadhayaHne sthAne labdhayaH che. sUtra 6mAM siddhatvane badale siddha che. sUtra 7mAM svArInIne badale tvani che. sUtra 13mAM sUtra 18mAM sUtra 19mAM 1 pRthivune badale pRthivupteno vAyu che. tekhovAyu ane chelle haiM eTalA zabdo nathI. digaMbara AmnAyamAM nathI. teSAmA~ne sthAne taf: che. pariziSTa- 4 sUtra 21mAM sUtra 23mAM sUtra 30mAM sUtra 31mAM trIn zabda vadhAre che. sUtra 32mAM papAtane badale papAvA che. sUtra 34mAM nAyu ane antu sAthe na joDela che ane pota sAthe na joDela nathI. sUtra 35mAM devano krama pUrve mukI sevanAravA kahyuM che. pAtane badale pAva che. sUtra 375mAM vaiyine sthAne vaiiitha che. sUtra 41mAM pratine sthAne pratI evo dIrgha ikAra che. myane badale smin che. sUtra 44mAM sUtra 47mAM patine badale pAvi che, vaidriyane badale vaidriyim che temaja krama paNa AgaLa pAchaLa che. vASvantAnAm badale vanaspattvAnAm che. samayoviprane badale vjha samayAvaprajJA evuM strIliMga pada che. sUtra 49mAM caturvaMza pUrvadharane badale pramattasaMyata lakhela che. sUtra paramAM patine badale pAviSTha che. camavedottamane sthAne caramottamavettA evo krama pheraphAra che. digaMbara AmnAyamAM vainasapi ane zeSastrivetta: be sUtro che. je ahIM sUtrakAre svopajJabhASyamAM samAvI dIdhA che ane 19muM 35yoga: svargAviSu sUtra nathI mATe teomAM kula 53 sUtra che. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 pariziSTa-5 pariziSTa - 5 tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi" tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 1 chavihe bhAve paNNatte, taM jahA-odaie upasamite khattite khatovasamite pAriNAmite snnivaaie| (sthAnAMga sthAna - 6, sUtra - 537) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 2, 3, 4, 5, 6, 7 / se kiM taM udaie ? duvihe paNNatte, taM jahA - udaie a udayanipphaNNe a| se kiM taM udaie ? aThThaNDaM kammapayaDINaM udaeNaM, se taM udie| se kiM taM udayanipphanne ? duvihe paNNatte, taM jahA - jIvodayanipphanne a ajIvodayanipphanne a| se kiM taM jIvodayanipphanne ? aNegavihe paNNatte, taM jahA - Neraie tirikkhajoNie maNusse deve puDhavikAie jAva tasakAie kohakasAI jAva lohakasAI itthIvedae purisavedae NapuMsagavedae kaNhalese jAva sukkalese micchAdiTTho avirae asaNNI aNNANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe, se taM jIvodayanipphanne / se kiM taM ajIvodayanipphanne ? aNegavihe paNNatte, taM jahA - urAli vA sarIraM urAliasarIra paogapariNAmi vA davvaM, veuvviaM vA sarIraM veuvviyasarIrapaogapariNAmi vA davvaM, evaM AhAragaM sarIraM teagaM sarIraM kammagasarIraM ca bhANiavvaM, paogapariNAmie vaNNe gaMdhe rase phAse, se taM ajiivodynipphnnnne| se taM udayanipphaNNe, se taM udie| se kiM taM uvasamie ? duvihe paNNatte, taM jahA - uvasame a uvasamanipphaNe a| se kiM taM uvasame ? mohaNijjassa kammassa uvasameNaM, se taM uvsme| se kiM taM uvasamanipphaNNe ? aNegavihe paNNatte, taM jahA - uvasaMtakohe jAva uvasaMtalobhe uvasaMtapejje uvasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNijje uvasaMtamohaNijje uvasamiA sammattaladdhi uvasamiA carittaladdhI uvasaMtakasAyachaumatthavIyarAge, se taM uvsmnipphnnnne| se taM uvsmie| se kiM taM khaie ? duvihe paNNatte taM jahA - khaie a khayanipphaNNe a| se kiM taM khaie ? aTThaNhaM kammapayaDINaM khaeNaM, se taM khie| se kiM taM khayanipphaNNe ? aNegavihe paNNatte, taM jahA - uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI khINaAbhiNibohiyaNANAvaraNe khINasuaNANAvaraNe khINaohiNANAvaraNe khINamaNapajjavaNANAvaraNe khINakevalaNANAvaraNe aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe NANAvaraNijjakammavippamukke; kevaladaMsI savvadaMsI khINanidde khINaniddAnidde khINapayale khINapayalA-payale khINathINagiddhI khINacakkhudaMsaNAvaraNe khINaacakkhudaMsaNAvaraNe khINaohidaMsaNAvaraNe khINake valadasaNAvaraNe aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe darisaNA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 pariziSTa-5 . tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi" . varaNijjakammavippamukke; khINasAyAveaNijje khINaasAyAveaNijje aveaNe nivveaNe khINaveaNe subhAsubhaveaNijjakammavippamukke; khINakohe jAva khINalohe khINapejje khINadose khINadaMsaNamohaNijje khINacarittamohaNijje amohe nimmohe khINamohe mohaNijjakammavippamukke; khINaNeraiAue khINatirikkhajoNiAue khINamaNussAue khINadevAue, aNAue, nirAue khINAue, Aukammavippamukke; gaijAisarIraMgovaMgabaMdhaNasaMghayaNa saMThANaaNegaboMdiviMdasaMghAyavippamukke khINasubhanAme khINaasubhaNAme aNAme niNNAme khINanAme subhAsubhaNAmakammavippamukke; khINauccAgoe khINaNIAgoe agoe niggoe khINagoe uccaNIyagottakammavippamukake; khINadANaMtarAe, khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINauvabhogaMtarAe khINaviriyaMtarAe-aNaMtarAe NiraMtarAe khINaMtarAe aMtarAkammavippamukke; siddhe buddhe mutte pariNivvue aMtagaDe savvadukkhappahINe, se taM khayanipphaNNe, se taM khie| __ se kiM taM khaovasamie ? duvihe paNNatte, taM jahA - khaovasamie ya khaovasamanipphaNNe y| se kiM taM khaovasame ? cauNhaM ghAikammANaM khaovasameNaM, taM jahA - NANAvaraNijjassa daMsaNAvaraNijjassa mohaNijjassa aMtarAyassa khaovasameNaM, se taM khovsme| se kiM taM khaovasama-nipphaNNe ? aNegavihe paNNatte, taM jahA - khaovasamiA AbhiNibohia - NANaladdhI jAva khaovasamiA maNapajjavaNANaladdhI khaovasamiA maiaNNANaladdhI khaovasamiyA suaaNNANaladdhI khaovasamiA vibhaMgaNANaladdhI khaovasamiA cakkhudaMsaNaladdhI acakkhadaMsaNaladdhI ohidaMsaNaladdhI evaM sammadaMsaNaladdhI micchAdasaNaladI sammamicchAdasaNaladdhI khaovasamiA sAmAiacarittaladdhI evaM chedovaTThAvaNaladdhI parihAravisuddhialaddhI suhumasaMparAyacarittaladdhI evaM carittAcarittaladdhI khaovasamiA dANaladdhI evaM lAbhaladdhI bhogaladdhI upabhogaladdhI khaovasamiA vIrialaddhI evaM paMDiavIrialaddhI bAlavIrialaddhI bAlapaMDiavIrialaddhI khaovasamiA soindiyaladdhI jAva khaovasamiA phAsiMdiya-laddhI khaovasamie AyAraMgadhare evaM suagaDaMgadhare ThANaMgadhare samavAyaMgadhare vivAhapaNNattidhare nAyadhammakahA0 uvAsagadasA0 aMtagaDadasA0 aNuttarovavAi adasA0 paNhAvAgaraNadhare vivAhasuadhare khaovasamie diTThivAyadhare khaovasamie NavapuvvI khaovasamie jAva cauddasapuvvI khaovasamie gaNI khaovasamie vAyae, se taM khovsmnipphnnnne| se taM khovsmie| se kiM taM pAriNAmie ? duvihe paNNatte, taM jahA - sAipAriNAmie a aNAipAriNAmie a| se kiM taM sAipAriNAmie ? aNegavihe paNNatte, taM jahA - juNNasurA juNNagulo juNNaghayaM juNNataMdulA cev| abbho ya abbhA ya abbha rukkhA saMjhA gaMdhavvaNagarA y||24|| ukkAvAyA disAdAhA gajjiyaM vijjUNigghAyA jUvayA jakkhAdittA dhUmiA mahiA rayugghAyA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 . tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi" . pariziSTa-5 caMdovarAgA sUrovarAgA caMdaparivesA sUraparivesA paDicaMdA paDisUrA indadhaNU udagamacchA kavihasiyA amohA vAsA vAsadharA gAmA NagarA dharA pavvatA pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNappahA sakkarappahA vAluappahA paMkappahA dhUmappahA tamappahA tamatamappahA sohamme jAva accUe gevejje aNuttare IsippabhAe paramANupoggale dupaesie jAva aNaMtapaesie, se taM saaiprinnaamie| se kiM taM aNAipariNAmie ? dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiA abhavasiddhiA, se taM annaaipaarinnaamie| se taM paarinnaamie| (anuyogadvAra sUtra SaTbhAvAdhikAra) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 8 uvaogalakkhaNe jiive| (bhagavatI sUtra zata. - 2, uddeza - 10) jIvo uvoglkkhnno| (uttarAdhyayana sUtra adhyayana - 28, gAthA - 10) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 1 kativihe NaM bhaMte ! uvaoge paNNatte ? goyamA ! duvihe uvaoge paNNatte, taM jahA - sAgArovaoge, aNAgArovaoge y||1|| sAgArovaoge NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! aTThavihe pnnnntte| (prajJA. sUtra pada - 29) aNAgArovaoge NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! cauvvihe pnnnntte| (prajJA. sUtra - 29) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 10 saMsArasamAvannagA ceva asaMsArasamAvannagA cev|| (sthA. sthAna - 2, udde. - 1, sUtra - 49) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 11 duvihA neraiyA paNNattA - taM jahA - sannI ceva asannI ceva, evaM paMcediyA savve vigaliMdiyavajjA jAva vANamaMtarA vemaanniyaa| ( sthA. sthAna - 2, udde. - 1, sUtra - 79) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 11 tasacceva thaavraaccev| (sthA. sthAna - 2, udde. - 1, sUtra - 49) dhyAya - 2, sUtra - 13 paMca thAvarakAyA paNNattA, taM jahA - iMde thAvarakAe (puDhavIthAvarakAe) baMbhethAvarakAe (AUthAvarakAe) sippe thAvarakAe (teU thAvarakAe) saMmatI thAvarakAe (vAUthAvarakAe) pAcAvaccethAvarakAe (vnnssithaavrkaae)| (sthA. sthAna - 5, udde. - 1, sUtra - 394) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pariziSTa-5 . tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi" . tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 14 se kiM taM orAlA tasA pANA ? cauvvihA paNNattA, taM jahA - beiMdiyA teiMdiyA cauriMdiyA pNcediyaa| (jIvAbhigama pratipatti - 1, sUtra - 27) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 15 kati NaM bhaMte ! iMdiyA paNNattA ? goyamA ! paMceMdiyA pnnnnttaa| (prajJA. sUtra - 15, indriya pada udde. - sU. 191) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 16 kaivihA NaM bhaMte ! iMdiyA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - davviMdiyA ya bhAvviMdiyA y| ___ (prajJA. pada - 15, udde - 1) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 17 kaivihA NaM bhate ! iMdiyauvacae paNNatte ? goyamA ! paMcavihA iMdiyauvacae paNNatte / kaivihe NaM bhaMte ! indiyaNivattaNA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA indiyaNivattaNA pnnnnttaa| (prajJA. udde. - 2, indriya pada - 15) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 18 kativihA NaM bhaMte ! indiyaladdhI paNNattA ? goyamA ! paMcavihA indiyaladdhI pnnnnttaa| kativihA NaM bhaMte ! indiya uvaugaddhA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA indiyauvaugaddhA pnnnnttaa| (prajJA. udde. - 2, indriya pada - 15) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 20 soindie cakkhiMdie ghANidie jibhiMdie phaasidie| (prajJA. indriya pada - 15) paMca indiyatthA paNNattA, taM jahA - soindiyatthe jAva phAsiMdiyatthe / (sthA. sthAna - 5, udde. - 3, sUtra - 443) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 21 suNaitti suaN| (nandi sUtra - 24) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 22 se kiM taM egiMdiyasaMsArasamAvannajIvapaNNavaNA ? egiMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA paMcavihA paNNattA, taM jahA - puDhavIkAiyA, AukAiyA, teukAiyA, vAukAiyA, vnnssikaaiyaa| (prajJA. prathama pada) Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 tattvArthasUtra adhyAya - kimiyA-pipIliyA - bhamarA - maNussa ityAdi / - tattvArthasUtra adhyAya 24 jassa NaM atthi IhA avoho maggaNA gavesagAciMtA vImaMsA se NaM saNNIti labbhai / jassa NaM natthi IhA avoho maggaNA gavesagAciMtA vImaMsA se NaM asannIti labbhai / ( nandi sUtra - 40 ) - tattvArthasUtra adhyAya tattvArthasUtra adhyAya kammAsarIrakAyappaoge / tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi * 2, sUtra - 23 - - 2, sUtra - 2, sUtra - - tattvArthasUtra adhyAya 2, sUtra 26 paramANupoggalANaM bhaMte ! kiM aNuseDhIM gatI pavattati visediM gatI pavattati ? goyamA ! aNuseDhIM gatI pavattati no visediM gatI pavattatI ? dupaesiyANaM bhaMte ! khaMdhANaM aNuseDhIM gatI pavattati visediM gatI pavattati evaM ceva, jAva aNaMtapaesiyANaM khaMdhANaM1 neraiyANaM bhaMte ! kiM aNuseDhIM gatI pavattati evaM visediM gatI pavattati evaM ceva, evaM jAva vemANiyANaM / ( vyAkhyA pra. zata. 25, udde. - 3, sUtra - - 2, sUtra - tattvArthasUtra adhyAya ujUseDhIpaDivanne aphusamANagaI uDDhaM ekkasamaeNaM aviggaheNaM gaMtA sAgArovautte sijjhihii| ( aupapAtika sUtra siddhAdhikAra sUtra - 43 ) 25 - - 27 2, sUtra 29 tattvArthasUtra adhyAya egasamaiyo viggaho natthi / pariziSTa - 5 2, sUtra 28 raiyANaM ukkoseNaM tisamatIteNaM viggaheNaM uvavajjaMti egiMdivajjaM jAva vemANiyANaM / (sthA. sthAna 3, udde. 4, sUtra - 225 ) (prajJA. prathama pada) - - (prajJA. pada - 16) - - 730) ( vyA. prajJa. za. - 34, sUtra - 851 ) tattvArthasUtra adhyAya 2, sUtra - 30 aNAhAre NaM bhaMte ! aNAhAra etti pucchA ? goyamA ! aNAhArae duvihe paNNatte, taM jahA chaumatthaaNAhArae, kevalI aNAhArae, goyamA ! ajahaNNamanukkoseNaM tiNNisamayA / ( prajJA. pada 18, dvAra - 14 ) Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 pariziSTa-5 . tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi . tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 31 gabbhavakkantiyA..... (utta. - 36, gAthA - 117) aMDayA potayA jarAuyA..... samucchiyA..... uvvaaiyaa| (dazavaikAlika adhyAya - 4, prasAdhikAra) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 32 kaivihANaM bhaMte ! joNI paNNattA ? goyamA ! tivihA joNI paNNattA, taM jahA - sIyA joNI, usiNA joNI sIosiNA jonnii| tivihA joNI paNNattA, taM jahA - sacittA joNI, acittA joNI, mIsiyA jonnii| tivihA joNI paNNattA, taM jahA - saMvuDA joNI, viyaDA joNI, saMvuDaviyaDA jonnii| (prajJA. yonipada - 9) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 33 aMDayA potayA jraauyaa| (daza. adhyAya - 4) gbbhvkkNtiyaay| (prajJA. - 1 pada) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 34 doNhaM uvavAe paNNatte devANaM ceva neraiyANaM cev| (sthA. sthAna - 2, udde. - 3, sUtra - 85) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 35 saMmucchimAya ityaadi| (prajJA. pada - 1) (sUtrakRtAMga dvitIya zrutaskaMdha, tRtIyAdhyayana) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 36 kati NaM bhaMte : sarIrayA paNNattA ? goyamA ! paMca sarIrA paNNattA, taM jahA - "aurAlite, veuvvie, AhArae, teyae, kmme|" (prajJA. zarIra pada - 21) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 37, 38, 39 goyamA ! savvatthovA AhAragasarIrA davaTThayAe veuvviyasarIrA davaTThayAe asaMkhejjaguNA orAliyasarIrA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA teyAkammasarIrA dovi tullA davvaTThayAe aNaMtaguNA, padesaTThAe savvatthovA AhAragasarIrA padesaTThAe veubviyasarIrA padesaTThAe asaMkhejjaguNA orAliyasarIrA padesaTThAe asaMkhejjaguNA teyagasarIrA padesaTThAe aNaMtaguNA kammagasarIrA padesaTThAe aNaMtaguNA ityaadi| (prajJA. zarIra pada - 21) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 40 appddihygii| (rAja. pra. sUtra - 66) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 . tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi" . pariziSTa-5 tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 41 kammagasarIrappayogabaMdhe ..... aNAie sapajjavasie aNAie apajjavasie vA evaM jahA teygss| (vyAkhyAprajJapti zataka - 8, udde. - 9 sU. - 351) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 42 teyagasarIrappayogabaMdhe NaM bhante ! kAlao kAlaciraM hoi ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - aNAie vA apajjavasie aNAie vA spjjvsie| (vyAkhyA pra. zataka - 8, udde. - 9, sUtra - 350) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 43 jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM ? goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa veubviyasarIraM siya atthi siya Natthi, jassa veuvviyasarIraM tassa orAliyasarIraM siya atthi siya nntthi| jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM jassa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM ? goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa AhAragasarIraM siya atthi siya Natthi, jassa AhAragasarIraM tassa orAliyasarIraM NiyamA atthi| jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM, jassa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM ? goyamA ! jassa orAliyasarIraM tassa teyagasarIraM NiyamA atthi, jassa puNa teyagasarIraM tassa orAliyasarIraM siya atthi siya nntthi| evaM kammasarIre vi| jassa NaM bhaMte ! veuvviyasarIraM tassa AhAragasarIraM, jassa AhAragasarIraM tassa veuvviyasarIraM ? goyamA ! jassa veuvviyasarIraM tassa AhAragasarIraM Natthi, jassa puNa AhAragasarIraM tassa veubviyasarIraM nntthi| teyAkammAiM jahA orAlieNaM samamaM taheva, AhAragasarIreNa vi sammaM teyAkammAiM taheva ucchAriyavvA / jassa NaM bhaMte ! teyagasarIraM tassa kammagasarIraM jassa kammagasarIraM tassa teyagasarIraM? goyamA ! jassa teyagasarIraM tassa kammagasarIraM NiyamA atthi jassa vi kammagasarIraM tassavi teyagasarIraM NiyamA atthi| (prajJA. pada - 21) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 44 viggahagaisamAvannagANaM neraiyANaM dosarIrA paNNattA, taM jahA - teyae ceva kammae ceva ! niraMtaraM jAva vemaanniyaannN| (sthA. sthAna - 2, udde. - 1, sUtra - 76) jIve NaM bhaMte ! gabbhaM vakkamamANe kiM sasarIrI vakkamai, asarIrI vakkamai ? / goyamA ! siya sasarIrI vakkamai siya asarIrI vkkmi| se keNaTeNaM ? goyamA ! orAliyaveuvviyaAhArayAI paDucca asarIrI vkkmi| teyAkammAiM paDucca sasarIrI vkkmi|| (bhaga. za - 1, udde. - 7) Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 . tattvArthAdhigamasUtrANAM bIjabhUta "Agama sUtrANi' . 330 tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 45 urAliasarIre NaM bhaMte kativihe paNNatte ? goyamA! duvihe paNNatte, taM jahA - samucchima .......... gbbhvvNtiy| (prajJA. pada - 21) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 46 NeraiyANaM do sarIragA paNNattA, taM jahA - abhaMtarage ceva bAhirage ceva, abbhaMtarae kammae bAhirae veuvvie, evaM devaannN| (sthA. sthAna - 2, udde. - 1, sUtra - 75) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 47 veuvviylddhiie| (aupapAtika sUtra - 40) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 48 tihiM ThANehiM samaNe NiggaMthe saMkhittaviulateulesse bhavati, taM jahA - AyAvaNatAte 1 khaMtikhamAte 2 apANageNaM tavo kammeNaM 3. / (sthA. sthAna - 3, udde. - 3, sUtra - 182) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 49 AhArakasarIre NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! egAgAre paNNatte ...... pamattasaMjaya sammadiTTi ...... samacauraMsasaMThANasaMThie paNNatte / (prajJA. pada - 21, sUtra - 273) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 50 tivihA napuMsagA paNNattA, taM jahA - NeratiyanapuMsagA tirikkhajoNiyanapuMsagA mnnussnpuNsgaa| (sthA. sthAna - 3, udde. - 1, sUtra - 131) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 51 ___ asurakumArA NaM bhaMte ! kiM itthIveyA purisaveyA napuMsagaveyA ? goyamA ! itthIveyA purisaveyA No napuMsagaveyA ...... jahA asurakumArA tahA vANamaMtarA joisiya vemaanniyaavi| (samavAyAGga vedAdhikaraNa sUtra - 156) tattvArthasUtra adhyAya - 2, sUtra - 52 do ahAuyaM pAleMti devANa ceva NeraiyANaM cev| (sthA. sthAna - 2, udde. - 3, sUtra - 79) devA neraiyAvi ya asaMkhavAsAuyA ya tirmnnuaa| uttamapurisA ya tahA carama sarIrA ya niruvkkmaa| (iti sthAnAGgavRttau) Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 pariziSTa zrI cirantanAcAryakRtaTIppaNakam 1. ( aupazamika kSAyikau mizrazca ) - aupazamika kSAyikayoryathAkramaM sarvazaH karmaNAmupazamakSau bhavataH / pradezato vipAkatazcetyartha // tadyathA jalapaTalairabhiSicyAbhiSicya drughaNabhRzakuTTitarajaHpuJjopamAni karmANi upazame jaaynte| yathA bhasmasAttu kSAyikabhAve bhavanti / kSAyopazamiko mizra itynrthaantrm| tatra tu mArakapuruSa kSayAvalokanabhItanirgacchajjighAMsujanatAvatkarmaprayAsaH / ko'rthaH, kSayopazame sati pUrvabaddhayathAvadvipAkazakterupazamaH syAtpradezatastUdayaH syAttato vibhaktibhedaH // - - - - pariziSTa- 6 6 iha kecidvakSyanti nanu samyaktvamohanIyamapyaudayikabhAve gRhyatAM, karmaprakRtitvAt / karmaprakRtizca pudgalanicitA, pudgalAnAM ca varNagandharasasparzaguNairanAditanmayatvAt varNAdayazca paramArthato jIvasyA'svakIyA eva bhvnti| cetanAlakSaNo jIva iti, cetanA hyarUpavatI, tataH kathaM mithyAdarzanAkhyamoha eva audayika iti / atrocyate - devAnupriya ! zrUyatAM darzanamoho yadyapi tridhA prarUpitaH, tathApi bandhApekSayA mithyAdarzanasyaivaikasya bandho bhavati, na ca trayANAM teSAM, mizrasamyaktvamohayorvipAkai kA'dhikAritvAt, mithyAtvapudgalA eva pariNAmavizuddhizodhitA vAcyAntaraM bhajante hitArthahetavazca bhavanti haritAlaprayogavat yathA hi tathAvidhavaidyajanatayA sadupAyairazodhitaM tAvaddhAri ( vaddhari) tAlaM lokasya tadbhakSaNaniratasya kuSThAdimahArogavikArotpattikAraNaM bhavati, bhRzaparIkSitazodhitaM ca tadeva nikhila vyAdhimUlavinAzavidhidurnivAravyasanaM bhavati / evaM mahAmoho'tra mithyAtvasvarUpaH, sa ca lezato'pi sevino'nantabhavaduHkhasantataye jAyate sa eva kadAcit paramabhAvavizuddhinirviSIkRtaH pratyuta kevalizrutasaMghAdivarNavAdahetusvabhAvo muktipadapadavIcaraNaguNAya jAghaTIti, tatazca tasya samyagmoha ityabhidhAM prAptasyA'dhyakSavicArAd nahi caturvidho'pi bandho vaktuM pAryate / vipAkastu ceSTata eva, paraM zodhitaharitAlanirviSatvamanuvartanIyam / ko'rthaH sarvathA'pi moho badhyamAnaH san mahAgaralabandha eva syAt, na ca haritAlasya rogApahAriguNarUpatvena saha mUlotpattiH / yazca guNanibandhanaM yogastasya sa tu aupAdhikaH pazcAdeva paraprakAzita ityarthaH / upAdhAvapi ca tatkathaMcicchabdAntaraM nAdriyate, kintu vinirmalaharitAlamityeva / tathA'sAvapi samyaktvasAhAyyadAnAtsamyaktvamoha ityeva vAcyaH syAt na caikAntanAmAntareNa / nanu kathametaditi cet brUmaH - mohazabdasAhacaryamadyApyastIti / atra tAvAneva vipAko'nubhUyate yaH khalu kSAyopazamikatvaM na vyabhicaratIti zodhitayathA'vasthitavipAka ityarthaH / atyantavipAkastu bandhaM vinA nAgacchatIti / atra ko'pi prAha kSayopazamasamyaktveM yathA mithyAtvamohasya kSayopazamastathA samyaktvamohasya, yathA ca samyaktvamohasya tathA mithyAtvamohasya, tatkathaM kathanayogyataikatve'pi samyagmoho vipAkazabdena kRtvA bhaNyate, vyarthaM punaH samyagmohasya karmaprakRtitvaM kSayopazamarUpatvAdeva tasya / na ca kSayopazamatayApi karmaprakRtirvaktuM yogyA / no cedavadhijJAninAmapi avadhijJAnAvaraNIyavanto'mI iti Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 6 * zrI ciraMtanAcArya kRtaTIppaNakam lokopacAraviruddhA vikhyAtirbhavati / maivaM yathA kazcidbhaTavizeSaH pratijJAM karoti-zatarUpyakadhanataH paraM draviNamAtrameva mayA lokasya luNTanIyamityevaM ca tasya tiSTataH kadAcid dvau pathikau militau, ekasya pArzve dhanalakSaM, dvitIyasya tu dhanazatakameva, tato'sau bhaTaH prathamaM zatarUpyakadhanAvazeSaM kRtvA paryaharat, dvitIyastu yathAsthitadhana eva tyaktaH, nAyaM luNThita ityucyate / na cApi vivakSAto'luNTita iti, zatarUpyakAtirikta-vasturakSaNAsAmarthyakIrtyalAbhAt / matvarthIyapratyayastu prAdhAnyamapekSate, tadyathA - nizcIyate dhanalakSApaharaNA'vazeSitazatarUpyakadhanikapuruSAccintAzokaviSAda dainyasamudrapatitAt svavazabhujyamAnarUpyazatakapuruSo mahAbhAgaH puNyavAniti / tatazca kAryAntare tulyadhanAdapi pUrvasmAdasau sabhyAdhikArasphUrtimadhirohatIti / ata eva "sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam" iti vAcakamukhyo'gre vakSyati / kiJcAnyat, zodhitasundarasyApi haritAlasya kupathyaM nikAmasevane yathA mUlA'zodhitaharitAlatvameva prAdurbhavati kuSThamahArogAdibIjabhUtatvAt / evaM zaGkitakAMkSitAdyapathyabhAvitaH zodhitamoho'pi mUlaprakRtimohatvameva labhate, jinavacanavirAdhanA vipaaktvaat| ko'rthaH / yathAtathAnubhUyamAno'yaM naivopakArAya syAtkintu vivekaparikSitasevita eva tthaavidhsdguruvt| yathA nAma sarveSAmapi sadgururmitramityabhidhIyate, virAdhitAzAtitazcAsau vicArakaraNe mahAzatruriti devagurudharmANAmeva tattvabhUtAnAM virAdhanayA'nantasaMsArapAza bandhAjjIvAnAmiti / (a. - 2, sU.. 1) (pR. - 4) 2. ( pAriNAmika : ) - atra ghuNAkSaranyAyAtpAriNAmikabhAvaH / na khalu ghuNAkhyajantu vedhitazuSka kASThasUkSmacUrNakaNasamudAyA'dhaHpatanasvayaMpariNatAkSarasya kazcillekhako vartata iti / rUpAntarapariNamanaM hyudayaH, sa ca paramArthataH pudgaleSveva, upacArAttu jIveSvapIti, yato hi kadAcitparamANurekaguNakRSNavarNapariNato bhUtvA dviguNakRSNimapariNataH syAt / ekaguNatvAdviguNatvaM rUpAntarameva, ityevamanyatrApi / pariNAmaH SaDdravye'pi / (a. - 2, sU. - 1 ) (pR. - 10 ) 3. ( kartRtvaM bhoktRtvaM anAdikarmasantAnabaddhatvaM ) - kartRtvabhoktRtvAnAdikarmasantAnabaddhatvamiti trayaM jIveSveva / ( a. - 2, sU. - 7) (pR. 45) 4. ( asarvagatatvaM ) - AkAzavyatirikteSveva / (a. - 2, sU. - 7) (pR. - 45) 332 - 5. ( pradezavattvaM ) - prmaannuvytiriktessvev| (a. 2, sU. - 7) (pR. - 45 ) 6. (arupatvaM) - pudgalavyatirikteSveva / (a. - 2, sU. - 7) (pR. - 45) 7. (tejovAyU) - iha tejovAyugrahaNaM yadvanaspatipazcAtkRtaM tatkathaJcidddvIndriyAdInAM trstvsaadhrmyaat| kiM cAnyat, dAridryasAdharmyAdapyevamucitaM, yatastejovAyubhyo dvIndriyAdibhyastribhyazca nirgatA na caiva siddhyantIti / (a. - 2, sU. - 14 ) (pR. - 89 ) - - 8. (nirvRttyupakaraNe) iha nirvRttiH karNaparpaTikAdirUpA / upakaraNaM ca dvedhaa| tatra bAhyopakaraNaM nirvRttireva / abhyantaropakaraNaM tu karmajanitA zabdAdigrahaNazaktiH / sA ca kadambapuSpAdyAkArA veditvyaa| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ciraMtanAcAryakRtaTIppaNakam pariziSTa- 6 labdhyupayogayoH paramArthata aikyameva kevalamasau bhedaH, tadyathA - indriyANi viSayApekSayA kSAyopazamikAni bhvnti| paraM teSAmuSayogo hyAntarmuhUrtika eva syAt, labdhistu bhutrkaalpryntmiti| ya ete ekendriyAdayaH sparzanarasanaghrANanayanazravaNairyathottaraM vRddhizo vAcyA bhavanti, te ca nirvRttyupakaraNApekSayA samAdhIyante mukhyatvAt / kSayopazamatastu paJcApIndriyANyekendriyeSvapyupalabhyante / tadyathA - ehi bho ! mAM pariNaya pariNaya iti yauvanAbhimukhasarvAGgaramaNIya kanyAkRtasambodhanamAkarNya pAradastatpRSTau dhaavti| nUpuraraNaraNatkAraprasiddhacaraNakamalayA nAryyA pAdaspRSTo'zokatarurakAlaM cApi puSyati (pusspyti)| tilakavRkSazca striyA mukhacumbanaM dadatvA'kAlaM puSyati / kurabakavRkSastu sarvAGgazRGgAraramaNIyanAryA''liGganamAtraprAptAvakAlaM puSpyati / kezaravRkSazca nArINAM mukhAravindamadhuvAsAdakAlaM puSpyatIti / / (a. - 2, sU. - 17) (pR. 102 ) 9. ( artha : ) - artha ityavacanaM jJAnApekSaM svAmyapekSaM vA / na ca vAcyamanyaH zrotA, anyo draSTA anyo rasayitetyAdi / (a. 2, sU. - 21) (pR. - 129 ) 333 10. ( zatapadI) - zatapadI karNakharjUrikA karNazalAketi // ( a. - 2, sU. 24) (pR. - 135) 11. (vRzcika) - yattu kaizciducyate vRzcikAstrIndriyA iti tacca timiraM tataH // ( a. 2, sU. 24) (pR. - 135 ) 12. (saMjJina: ) - hyastane divase'hamevamakArSa zvastane tvevamanyathA vA kariSyAmIti cintanaM, sA dIrghakAlikI saMjJetyucyate / dvitricaturindriyANAM hi yadyapi hetuvAdopadezikasaMjJayA bhavati vartamAnakAlasmaraNaM, tathApi te "dInAramAtreNa kuto dhanavAn ", iti nyAyAdasaMjJina eva bodhyA, atItAnAgatayozcintanavaikalyAt / ato dIrghakAlikasaMjJayaiva saMjJitavyavahAraH, saMjJA tridhA hetuvAdopadezikI dIrghakAlikI dRSTivAdopadezikI ceti / atra tRtIyA tu samyagdarzanavatAmeva saMjJipaJcendriyANAM bhavati, tadapekSayA sarve mithyAtvIsaMsArajIvA asaMjJina ityucyamAnAH syuH / ata eva paJcamAGge "neraiyA duvihA pannatA / taM jahA - sannibhUyA ya asannibhUyA ya iti" / "sannArahiyA thirA savve" iti tu tisRNAmapi saMjJAnAmapekSayA / kevalinaH siddhAzca nosaMjJino no'saMjJina iti / yadyapi kevalinAM trayodazaguNasthAne trayo'pi yogAH prApyante tathApi manovargaNApudgalagrahaNAdhInaM na hi teSAM cintanaM bhavati / kevalaM te dUrasthAnAmavadhimatAM manaH paryAyiNAM vA kutazcidutpannasaMzayApAyahetoH pratyuttaravArtA akSararUpeNa saMkalpayantIti / tatazca dravyamana eva tatkathayituM pAryate, na ca bhAvamanaH / yathA hi - nAma karNendriyagRhItumucitatadvaktravinirgatavarNa-sandoho dravyazrutatayA bhagavadapekSAyAM bhaNyate tthedm| nanu nAma tarhi dravyasya paryAyaviyutatayA dravyatvameva kutastanaM syAt / maivam / zrotRvijJAtRchadmasthapuruSAntastasya bhAvasphuTalAbhAt na ca te bhAvA ekAntazo dravyAdbhinnAstatazcA'virodhasiddhiH / (a. 2, sU. - 25) (pR. - 139 ) 13. (vigrahagatI) - yatrAlokAkAzapradezAnAM mArgamadhye prAptirbhavati tatra RjugatirvyAhanyate / alokAntaH - - - Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-6 * zrI ciraMtanAcAryakRtaTIppaNakam . 334 khalu dharmAdharmayoravartamAnatvAjjIvA'jIvAnAM gatiH sthitizca na bhavituM zaknotyato vkrgtivyvhaarH|| (a. - 2, sU. - 26) (pR. - 148) 14. (caturthyaH) - kecidAcAryAH paJcasamayAnyAvadvakrAM mnynte| yadAha saMgrahaNyAM zrIcandraH - "ujugaiiga samayA vakkaM cupNcsmyNtaa|" iti, tacca matAntaram / (a. - 2, sU. - 29) (pR. - 162) 15. (aNDajA-nAm) - aNDajAH khalu garbhamadhyazaH samutpadya yenimArgAdvinirgatA iha gRhyante, na ca saMjJi paJcendriyebhyo bhinnajIvAnAM yonirbhavati / yonirbhagazcyutirvarAGgaH strIcihnamityanarthAntaram / tatazca yUkAmatkuNa-kITikAdInAmaNDajatvaM na syAt, te hi jIvA bahiHsthitasvedapiNDAdau sammUrchanti vivRtayonitvAt / saMmUrcchana tvanekavidhaM rasasvedodbhedAdiprakAraiH / zrUyate trasAnAmapyaSTavidhayonikatvam / "aNDajAH pakSisarpAdyAH, ponajAH kunyjraadyH| rasajA madyakITAdyA, nR-gavAdyA jraayujaaH||1|| yUkAdyAH svedajA matsyAdayaH smmuurchnodbhvaaH| khaJjanAstUdbhido'thopapAdukA devnaarkaaH||2|| trasayonaya ityaSTA" iti haimkossH| "aMDayA poyayA jarAuyA rasayA saMseimA sammucchimA ubbhiyA uvavAiyA" (dazavaikAlika adhyAya-4, trasAdhikAraH) ityaagmshc| tathA - "kuraNTAdyA agrabIjA, muuljaastuutplaadyH| parvayonaya ikSvAdyAH, skandhajAH sllkiimukhaaH||1|| zAlyodayo bIjaruhAH, sNmuurchjaastRnnaadyH| syurvanaspatikAyasya, SaDetA muuljaatyH||2||" iti haimH| "aggabIyA mUlabIyA porabIyA khaMdhabIyA bIyaruhA, sammUrchimA" (dazavaikAlika adhyAya - 4, sAdhikAraH) ityaagmshcaapi|| (a. - 2, sU. - 34) (pR. - 199) 16. (sUkSma) - sUkSmatApariNataM suukssmmityrthH| "zabda-bandha-saumya-sthaulya-saMsthAna-bheda tamazchAyAtapodyotavantazca" iti agre vakSyati / ko'rthaH, ya eva paramANavaH skandhatAM prAptAH sthaulyabhAjo bhavanti ta eva ca saumyabhAjo'pi bhavituM zaknuvanti tathAvidhaccha grasthajanAgocarA'nantAnantazaktitvAtteSAm / tatazca vicAraNIyaM yAvantaH pudgalA ekamAtravaikriyazarIratvApariNatA ye syustAvantaste yadi audArikazarIratvapariNAmino jAyante tadA tadvaikri yaparimANAvagAhanayA'saGkhye yAnyaudArikANi jAyanta iti| mA ca kazcitsaMzayArNave patatu, yataste pudgalAstulyAkAzapradezeSvatyarthA'tyarthaM kathaM maantiiti| zrUyatAM bhoH AkAzapradezo hi paramANudravyA'vagAhanAparimANo bhaNyate tasminnaiva caikatra nabhaHpradeze svayaMsiddhatAvatpramANA'vagAhanAbhAjo'nantAnantAH paramANupudgalA mA tAstiSThaMtItyevamAkAzadravyasya pRthakpRthakpratItA'vagAhadAnazaktyAnantyaM tthaavidhjnyaanigmym|| (a. - 2, sU. - 38) (pR. - 213) 17. (anantaguNe) - sUkSmaikanigodajIvasyApi taijasaM zarIraM yadyaudArikatvapariNataM syAttadA'satkalpa nayA'nantayojanavyAptaM tdvpurbhvtytH|| (a. - 2, sU. - 40) (pR. - 219) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 zrI ciraMtanAcAryakRtaTIppaNakam pariziSTa- 6 18. ( anAdisaM baMdhe ) na Adiryasya sambandhasya so'nAdisambandha iti / kimuktaM bhavati / na ca kadAciccintyaM taijasakArmaNAbhyAM prathamAvastho jIvo jIvAdvA prathamA'vasthe taijasakArmaNe, kiM trayamapyetatsahotthitaM yathA nAma khAnivizeSe suvarNarajasI iti / (a. 2, sU. 42) (pR. 223) 19. ( taijasaM ) - kena lakSaNena kRtvA taijasaM lakSyamiti / atrocyate AhArapacanaM hi taijasasyaivopakAraH / yAni ca jIvatAmaudArikapiNDe rudhiramAMsAdIni vahnitApitaghRtavada'styAnabhAJji bhavanti tatkila taijasasya saamrthym| tatazca jIvasya taijasakArmaNAbhyAM sAkaM bhavAntare gatasya pRSTA'vizeSitaudArikaM mAMsAdyapekSayA prAyaH styAnIbhUtaM bhavati lokAzca bAdaradRSTayo vimRzya saMzerate rudhirameva nu jIva ityAdi / (a. - 2, sU. - 43) (pR. - 227 ) 20. (AhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva ) - Ahiyate gRhyate sUkSmAtisUkSmavicArapratyuttaraM paramezvarapradatta manena zarIreNa kRtvA pUrvadharairiti AhArakam / tacca zuklapAkSika bhavyAnAmeva bhavati teSvapi caturdazapUrvadharaireva tatprAptuM zakyate - - cattAri ya vArAo, cauddasapuvvI karei AhAraM / saMsAraMmi vasaMto, egabhave dunni vaaraao|| 1 // prAptacaturthAhArakadehA niyataM tadbhavamuktigAmina ityarthaH // (a. - 2, sU. - 49 ) (pR. - 252 ) 21. (dravyopacitaM ) - AhArakazarIrarUpaM tIrthaMkaragaNadharazarIrebhyo 'nantaguNahInaM paJcamAnuttaravimAnavAsidevAccAnantaguNAdhikaM bhavatyataH / (a. - 2, sU. - 49) (pR. - 253 ) 22. (audArikaM) - ata eva udarAdbhavamaudArikamiti laukika evArthaH / anyathA audArikasya sammUrcchanaM na syAt, na ca sanmUrcchitajIvA udarAjjAyanta iti vaktuM zakyamataH / (37. 2, sU. - 49) (pR. - 262 ) 23. (chedyaM bhedyaM dAhyaM ) - yadyapi nArakAH paramAdhArmikai zchedyante bhedyante dAhyante ca tathApi na hi teSAM taddehaM mUlatazchettuM bhettuM dagdhuM zakyate kenApi pArada iva zItvA zItvA'pi te nArakA nAtivelA'tikrameNa milantyeva tataH // (a. - 2, sU. - 49 ) (pR. - 265 ) 24. (hAryaM) - hAryamiti ca vaikriyaM na syAt / ko'rthaH, vaikri yazarIravAn nahi kenacitsvacchandaM sukhasya duHkhasya vA sthAne pAtayituM zakyate, kimuktaM bhavati / tuSTairapi prAgjanmasnehAdinA devaiH khalu nairayikA yathA svargabhUmau nahi vAsyA bhavanti balabhadreNeva paJcamasvargasthitimatA kRSNAdaya iva / evaM ruSTairapIndrAdibhirdevA narakabhUmau na ca nivAsyA jAyaMte teSAM janmato'pISTaphaladehatvAttataH / (a. - 2, sU. - 49 ) (pR. - 265 ) 25. (audArikaM vaikriyaM ) - Agame ca "urAliyaM veuvviyaM AhAragaM" ityAdi / tatra ca uralaM viralapradezaM tadevaurAlikamityapyarthaH / vikuvva iti siddhAntaprasiddho dhAtuH / vikurvaNaM vikurvastadbhavaM vaikurvikamityapyarthaH // (a. - 2, sU. - 49) (pR. - 267 ) 26. (bhavati) yadyapi yadRcchayA vinirmitabahusvarUpo vaikriyazarIrI khaNDaza iva jAto vilokyate, - Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-56 * zrI ciraMtanAcAryakRtaTIppaNakam . 336 tathApi tajjIvasyaikatvAt khaNDavicAro'pArthaH kimuktaM bhvti| martyalokAntabhAgavadarhajjanmAdiSu svargAdisthAnato'marendrAdayaH svabhavadhAraNIyakAyaM svAtmapradezavyAptameva tatra vimucyeha smaagcchnti| tadA bhavadhAraNIyadehasthAnAdArabhya samavasaraNAdibhUmiparyantaM jIvapradezavyAptiH syAnna ca te jIvapradezAzchadmasthagocarA iti ttH| anyathA paramArthAdapi dravyatvaM paryAyavadanityaM ghtteteti| (a. - 2, sU. - 49) (pR. - 268) 27. (viSayaH) - viSayo hyaudArikasya tiryagvidyAdharAnAzritya nandIzvaradvIpaparyantaM, jaGghAcAraNAMstu prati rucakagireH vaikriyasyA'saMkhyeyA dvIpasamudrA ityaadi| (a. - 2, sU. - 49) (pR. - 275) 28. (svAmitvaM) - svAmitvaM tvaudArikasya nRtiryakSveva vaikriyasya catasRSvapi gatiSu ityaadi| (a. - 2, sU. - 49) (pR. - 275) 29. (avagAhanA) - avagAhanA audArikasya sAtirekayojanasahasraM vaikriyasya tu sAdhikalakSayojanAni syAdutkarSata ityaadi|| (a. 2, sU. 49) (pR. - 275) 30. (sthitiH) - sthitiH audArikasya palyatrayaM vaikriyasya tu trystriNshtsaagraanniityaadi| (a. - 2, sU. - 49) (pR. - 277) 31. (alpabahutvaM) - alpabahutvaM tu yathA sarvastokamAhArakam, tato vaikriyaudArike kramazo'saMkhyeye, tatastaijasakAmaNe tulye iti anntgunne| (a. - 2, sU. - 49) (pR. - 277) 32. (aupapAtika) - upapAte bhavA aupapAtikA upapAdukA ityanarthAntaram / te hi devanArakA eva bhavanti / utpattisamayAdantarmuhUrteNApi tAruNyalAbhAtteSAM jaghanyato dazavarSasahasrANyapyAyuHsthitimamI labhante tato'saMkhyeyavarSAyubhyo'tiricyante / (a. - 2, sU. - 52) (pR. - 297) 33. (ardhacakravartinaH) - iha rAma-kRSNa-pratikRSNA arddhacakravartina ityucyante / (a. - 2, sU. - 52) (pR. - 298) 34. (sopakramA) - caramadehAnAM tIrthaMkaraparamezvaravarjitAnAM sopakramatvaM ziSyopacArAya jJApitamasti / ko'rthaH - skandakAcAryAntevAsinAmiva yantrapIlanAdyupasargaprAptirbhavatyapi tadbhavamuktigAminAm / bhaNyate ca gajasukumAlamaharSiH somilabrAhmaNaviracitA'gnyupasargakaSTasahananizcaladhyAno muktimvaapditi| paramArthatastu nirupkrmtvmeveh| yadAha - "uttama caramasarIrA suraneraiyA asNkhnrtiriyaa| huMti niruvakkamAU, duhAvasesA muNeyavvA / / 1 // " iti / atyantagADhAbhiprAyeNa baddhasya karmaNo nikAcitatvaM syAnnikAcitaM caa'vshykrmvedyphlmiti| (a. - 2, sU. - 52) (pR. - 303) // dvitiiyo'dhyaaysmaaptm|| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-7 pariziSTa - 7 TIkAgatagranthAnAmakArAdikramaH graMtha nAma pRSTha - zrI AcArAMga sUtra 130 zrI Avazyaka sUtra 130 zrI Avazyaka niyukti zrI tattvArtha sUtra 1, 27, 28, 47, 59, 147,186, 187, 280 zrI tattvArtha bhASya zrI tattvArtha saMbaMdha kArikA zrI naMdI sUtra 52, 140 zrI naMdI sUtra hAribhadrIya TIkA 141 paMca saMgraha 295 zrI prajJApanA sUtra 42, 63, 85, 105 prazamarati pANinI vyAkaraNa 96, 201, 202, 206, 217, 254, 273, zrI bhagavatI sUtra 13, 18, 54, 61, 65, 66, 67, 86, 154, 166, 170, 270, 271, 272 zabda prAbhRta Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 202 pariziSTa-8 pariziSTa - 8 TIkAgatAnAmuddharaNAnAmakArAdikramaH gAthA pRSTha aNagAre NaM bhaMte . . . . . . . . . . . . . . . . (bha. sU. 3/5/161) 270 atthi NaM bhaMte . . . . . . . . . . . . . . . . . . (bha. sU. 14/8/531) 271 addhA jogukkassA . . . . . . . . . . . . . . . (paMca saMgraha ... 116) 295 anyeSvapi dRzyante . . . . . . . . . . . . . . . (pA. vyA. 3/2/100) 201 apajjattagA NaM bhaMte ! jIvA . . . . . . . . . . .(bha. sU. 8/2/318) 65 apajjattasuhumapuDhavikAie NaM bhaMte adho . . . (bha. sU. 34/1/851) 169 apajjattasuhumapuDhavikAie NaM bhaMte imIse . . . (bha. sU. 34/1/850) alpActaratvAt . . . . . . . . . . . . . . . . (pA. vyA. 2/2/34) AyA bhaMte ! nANe aNNANe ? . . . . . . . . . (bha. sU.) itarAbhyo'pi dRzyante . . . . . . . . . . . . . (pA. vyA. 6/3/14) 217 indriyamindraliGgamindra ..... . (pA. vyA. 2/5/93) 270 esa NaM bhaMte ! jIve ..... (bha. sU. 14/4/511) 18 katividhe NaM bhaMte!......... . . . . . . (pra. sa. pada 29, sU.312) 63 kRtyalyuTo bahulam . . . . . . . . . . . . . . . . (pA. vyA. 3/3/13) 206, 254, 273 jallesAI davvAiM . . . . . . . . . . . . . . . (pra. sU. lezyA pade) 42 jassa daviyAtA tassa . . . . . . . . . . . . . (bha. sU. 12/10/467) 66 jAtissare u bhagavaM . . . . . . . . . . . . . . . . (A. ni. gAthA 193) 65 jIva ca NaM bhaMte!................ (bha. sU.) 154 jIve NaM bhaMte ! gabbhAto (bha. sU. 1/7/62) 67 jJAnaiH pUrNadhigataiH ...... . . . . . . . . . . . . (tattvArtha saMbaMdha kArikA 12) 65 deve NaM bhaMte mahaDDhie . . . . . . . . . . . . . . (bha. sU. 18/7/635) 272 puDhavIkAie NaM bhaMte ! akkaMte . . . . . . . . . (bha. sU. 19/3/31) puDhavIkAiyA NaM bhaMte ! kiM sAgAro . . . . . . (pra. sU. 312) phasiMdiyaM NaM bhaMte ! saMThie . . . . . . . . . . . (pra. sU. 191) 105 mati aNNANI NaM bhaMte . . . . . . . . . . . . . (bha. sU. 19) SaSThazca sAnnipAtika ...... savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa . . . . . . . (naM. sU. 42) saMzyasaMjJIti sarvatra . . . . . . . . . . . . . . . (naM. sU. hAribhadrIya TIkA) 141 se nUNaM bhaMte ! Neraiyassa vA . . . . . . . . . . .(bha. sU. 1/4/40) 12 pa kSa sAnnipAtika.............. (pra.pra.197) Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 pariziSTa TIkAgataparibhASA - nyAyAnAmakArAdikramaH sUtra anaravanti cakrANi anudarakanyAvat avyatirekalakSaNA SaSThI azvarathanyAya Arambho niyamArthaH kartRlakSaNA SaSThI kRSNasarpavadvalmIkanyAyena - cAnukRSTamuttaratra nAnuvartate jJApakAdeH kathaJcit tadguNasaMvijJAnabahuvrIhiH noghaTavat zAkapArthivAdivat AryagaGganihnavaka kapila zreNika pRSTha 81 128 14 149 94 13 81 30 200 90 130 149 TIkAgatavyaktivizeSanAmAni 118 39 7 pariziSTa - 9 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garavihAra TrasTa dvArA prakAzita pa. pU. yoganiSTha AcArya zrI vijayakezarasUrIzvarajI ma. sA. dvArA racita rasabharapUra sAhitya ane graMtha raLonI sUci gujarAtI bhASAmAM pustakAkAre 33. nitya ArAdhanA 1, Atmavizuddhi 34. samAdhinI sAdhanA 2, AtmajJAna pravezikA 35. upadezamAlA aMtargata kathAsAgaranAM anamola ratno 3. AtmAno vikAsakrama ane mahAmohano parAjaya 36. zrI paMcajinezvara stavana maMjarI 4. dhyAna dIpikA 37, zrI covIsa jinezvara paricaya caka 5. yogazAstra - bhASAMtara 38. jina tere caraNa kI zaraNa grahuM 6. samyagu darzana 39, dipAvalI ArAdhanA vidhi 7. prabhunA paMthe jJAnano prakAza 40. zrI girizIlA pUjana 8. AnaMda ane prabhu mahAvIra gujarAtI bhASAmAM pratAkAre 9. mahAvIra tattvaprakAza 41. jJAna vimala sUrikRta kalpasUtranA DhALIyA 10. prabodha ciMtAmaNi 42, mahAbala malayAsuMdarI caritra - bhASAMtara 11. dharmopadeza tattvajJAna 43. sudarzana caritra eTale samalIvihAra - bhASAMtara 12, zAMtino mArga 44. zrI paMca sUtra bhASAMtara 45. dharmaratnanAM ajavALA eTale dharmaratna - bhASAMtara 13. gRhastha dharma hindI bhASA meM pustakAkAra meM 14. nItimaya dharma 46. AtmajJAna pravezikA 15. nItivicAra ratnamAlA 47. Atmavizuddhi 12. mahAbala malayAsuMdarI caritra - bhASAMtara 48. prabhu ke mArga meM jJAna kA prakAza 17. sudarzana caritra eTale samalIvihAra - bhASAMtara 49. zAnti kA mArga 18. dazavaikAlika - bhASAMtara 50. gRhastha dharma 19, addabhuta yogInI amarakathA 51. nItimaya jIvana 20. chIpa motI 52. dharmopadeza tattvajJAna 21. cAritramAM muja mana vaso, cAritra muja tanamAM vaso 53. dhyAna dIpikA 22. hastarekhA saMjIvanI 54. malayAsundarI mAtra 23. bRhadyoga vidhi 55. patha pradarzaka gurudeva 24. zrI tapAgaccha vaMzAvalI 56. prabhubhakti vaMdanA 25. mArgadarzaka gurudeva ane Adarza gacchAdhirAja 57. zrI cauvIsa jinezvara paricaya cakra 26. Adarza gacchAdhirAja 58. samAdhi kI sAdhanA 27. pa. pU. AcArya zrI vijayakamalasUrIzvarajI ma. sA.nuM 12. zrI pramava rema saMskAra zivira jIvana caritra | hindI bhASA meM pratIkSA meM 28. jima jima e prabhu sevIe, 60. zrI jJAnavimalasUrIzvarajI kRta kalpasUtra ke DhAliye tima tima pAtika jAya saluNAM (hindI ti imeM) 29. dharmaratnanAM ajavALA eTale dharmaratna prakaraNa - bhASAMtara aMgrejI bhASA meM pustaka 30. dharmaratna prakaraNa (mUla tathA artha sahita 61. Knoeledge of soul. 31. adhyAtma kalpadruma artha sahita marAThI bhASA meM pustaka 32. muktimArgano sAthI 62. AtmajJAna pravezikA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T.. I. - dhanya jinhoMne ulaTa udadhi ko eka bUMda meM ddaalaa| gaMbhIra artha rUpa dariyAne sUtranA eka TIpAmAM maDhavAnI koziza karanAra evA kuzaLa kArIgara rUpa zrI umAsvAtivAcakavaryane tathA te upara TIkA lakhI biMdumAMthI siMdhu pragaTAvanAra gaMdhahasti zrI siddhasenaguNine anaMtazaH vaMdanA... Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RI pUNAAtri bhopAla tAraka mATa(r)Ahiti IMriIdavI strI vijaya hemaprabhasUrIzvarajI hA, hI0 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhapRSTha paricaze jainendrazAsanasamudramanantaratna- mAloDya bhavyajanatoSavidhAyi yen| ratnatrayaM gurusamudbhutamiddhabuddhyA, tattvArthasaGgrahakRte praNamAmi tasmai / / 1 / / -zrIsiddhasenagaNipraNItatattvArthaTIkAgata maGgalazlokaH vizvakalyANakarI jinazAsana nIta nI akSaya zratano sAgara che. jemanI ciMtAmaNi ratnAthI pUNI caDhIyAtI aneka siddhAMta ratno karelA che. A syAdvAda ane anekAMtavAdamAM zrutasAgaranuM vAcakazrI umAsvAtijI chemahArAjAe potAnI tejasvI buddhirUpI ravaiyA vaDe maMthana karI-valovI temAMthI samyagadarzana, jJAna ane cAritrarUpa traNa ratnonuM 'uddharaNa karI A tasvArthAdhigamasUtra rUpI gAgaramAM bharI dIdhA cheto cAlo! mokSamArgane pAmavA A sUtrano svAdhyAya karIe...