Book Title: Pramana Naya Tattvaloka
Author(s): Himanshuvijay, Purnanadvijay
Publisher: Amblipol Jain Upashray
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009649/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvAdidevasiMdRdhaH zrIpramANanayatattvAlokaH (sUtrabaddho jainadarzanagranthaH) total okolo SaDdarzanaprauDhapaNDitazrImadrAmagopAlAcArya kRtabAlabodhinyA TippaNyA sNvlitH| saca tantoso nyAya-sAhityatIrtha-tarkAlaGkAramunirAjena zrIhimAMzuvijayena saMzodhitaH nyAya-sAhitya-vyAkaraNatIrthamunirAjena pUrNAnandavijayena sNpaaditH| vIra saMvat 2196 ] dharma saM0 48 [vikrama saM. 2026 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zeTha zrI. kezavalAla lallubhAI jhaverI TrasTI : aba lIpoLa jaina upAzraya kAryAlaya jhaverIvADa, amadAvAda. mUlyam 1-50 mudraka jayaMtI dalAla vasaMta prInTIMga presa, ghIkAMTA, amadAvAda. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya munirAjazrI pUrNAnandavijayajI (kumArazramaNa) amArI vinaMtithI gata-cAturmAsamAM paryuSaNaparva nimitte AcArya zrIkIrtisAgarasUrIzvarajI manI AjJAthI jhaverIvADa-AMbalI poLanA upAzraye rahyA hatA. emanAM vidvattApUrNa vyAkhyAno sAMbhaLIne amane Ananda thayo hato. eka prasaMge temaNe A pramANanayatattvAloka grantha pharIthI chapAya to sAdhu-sAdhvIsamudAyane ane pramAgazAstranA vidyArthIone upayogI thAya, e hetuthI temaNe vAta karI ane temanI vAta ame saharSa vadhAvI lIcI. pariNAme A granthanuM prakAzana ame AMbalIpoLa jaina upAzrayanA jJAnakhAtA taraphathI karI zakyA choe. A granthamAM munirAja zrI. pUrNAnandavijayajIe pahelethI chevaTa sudhI khUba utsAha batAnyo che. paM. zrI. aMbAlAla premacaMda zAhe prupha rIDIMga ane bIjI vyavasthA karI amane nizcita banAvyA che. paM. zrI. dalasukha mAlavaNiyAe upodghAta lakhI ApI A granthane zobhAvyo che, mudraka zrI. jayaMtI dalAle A granthane sundara rIte chApI Apyo che te badala sauno ame AbhAra mAnIe chIe. vidyArthIo A granthano lAbha leze to amArA sauno prayatna sArthaka gaNAze. ame chIe AMbalI poLanA TUsTIo Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya SaNA lAMbA samayathI 'pramANanayatattvAloMka' nAmaka mULa grantha alabhya hato tyAre enI bIvI AvRtti chapAya che e gaurava levA jevI vAta che. __ jagatpUjya zAstravizArada sva. jainAcArya zrI 1008 zrI. vijayadharmasUrIzvarajI ma. sA. nI kRpArthI bhA grantha kalakattAnA rAjakIya saMskRta vidyAlayamAM jaina zvetAmbara nyAyanI prathama parIkSAmAM dAkhala thayo tyArathI atyAra sudhI AnuM paThana-pAThana avirata cAlu ja che. vAdicakracakravartI, pUjya zrI. vAdidevasUrijIno 'svopajJa-syAdvAda ratnAkara' to AchApAtaLA paMDitone mATe paNa ratnAkara jevo ja che bhane te pUjya AcAryanA ziSyaratna sarvatomukhI pratibhAsampanna ratnaprabhasUrijInI ratnAAkara-avatArikA' vyAghramukhI hovAthI temAM praveza pAmavo atyanta kaSTasAdhya che. mAvA samaye bAlajIvone mATe, ane nyAyamA praveza pAmatA prAthamika abhyAsIo mATe paNa saraLa ane tArkika jJAna mATe samartha chatAM nAnI TIkAnI jarUrata hatIja, mA vAta dhyAnamA laIne ja paramadayAlu mAjIvana vidyopAsaka mArA gurudeva zAsanadIpaka sva. zrI. vidyA vijayajI mahArAjazrIe te vakhatanA 'vIratattva prakAzaka maMDaLa' zivapurI saMsthAnA mAdaraNIya vidvanmAnya paMDitajI zrI. rAmagopAlA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya (5) cAryarja ne anurodha karyo ane e sarasvatIputre A bAlabodhinI TIkA je prakAre pote bhaNAvatA hatA te paddhatie ja racI che. A prakAre A nAnI TIkAno janma thayo che. saMkSepamAM paNa nyAyasUtronA marmane samajAvanArI A TIkAnuM eja sAphalya che ke enI baMjI AvRtti prasiddhimAM AvI rahI che. ATha paricchedomAM mA grantha pUro thAya che. prathama paricchedamAM ' pramANa zuM hoI zake ? ' enI vizada carcA karIne samyagajJAnanI prAmANikatA siddha karI che. bIjA paricchedamAM samyagajJAnanAM ane tenA avAntara bhedonAM lakSaNo zraddhA sthira karAve evAM che. trIjA paricchedamAM parokSa pramANanAM lakSaNo ane tenA bhedo, jevA ke hetu, vyApti, tarka, dRSTAnta, upanaya, nigamana-e pAMca avayavonuM vistArathI paNa spaSTa kathana che. caturtha paricchedamAM AgamapramANanI carcA che, AgamakAra koNa ? enI spaSTatA karIne tIrthakaravacanane ja AgamapramANa mAnya che. sAthosAtha zabda e pudgala che ane pudgala dravya ja hoya che, guNa nahIM, A pramANe zabdonuM paudgalikatva siddha karIne saptabhaMgInuM nirUpaNa spaSTarUpe jovA maLe che. pAMcamA paricchedamAM pramANanA viSayabhUta prameyanI carcA che. 1 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) pramANanayatattvAloka chaTTA paricchedamAM pramANa viSayanI carcA ane prabhAjanAM phalonI mImAMsA karI che. sAtamA paricchedamAM nayaviSayaka jJAna udAharaNo sAdhe bahu ja vistArathI jANavA maLe che. AThamA paricchedamAM vAda, jigoSu AdinAM lakSago pUrvaka vAdI, prativAdI, sabhA, sabhya, vAdasthAnanAM lakSago batAvyAM che. vidvadvarya zAntasvabhAtrI sva. munirAja zrI. himAMzuvijayajI ma. zrIe A granthanuM saMzodhana karyu hatuM ane te pahelI AvRttinI ja prastAvanA sAdhe kaMI paNa pheraphAra karyA vagara ame pharIthI joI gayA chIe, jenuM A dvitIya mudraNa che. vikrama saM. 2025 nAM paryuSaNa AMbalI poLa jaina upAzrayanA TrasTIonA Agrahane laIne mAre ahIM karavAnAM hatAM te prasaMge AgevAnone A pustakanI upAdeyatA mATe vAta karI hato. mane jaNAvatAM atyanta AnaMda thAya che ke upAzrayanA mukhya TrasTI zeTha zrI. kezavalAla lallubhAI jhaverIe ane bIjA bhAgavAnoe paNa AnAkAnI karyA vagara A pustakane pharIthI chapAvavAno prabaMdha AMbalI poLa jaina upAzrayanA jJAnasvAtAmAMthI karyo che, te badala temane khUba khUba dhanyavAda. paMDitapravara zrImAn aMbAlAla premacaMda zAha, je mArA prAthamika vidyAguru che temanI mahenata paNa dhanyavAdane pAtra che, e mAre kabUla karavuM raM. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya paramapUjya gurudevono pharIthI upakAra mAnIne saMpAdakIya nivedana pUraM karuM te pahelAM-jaina samAjanI dhArmika pAThazALAnA saMcAlakone, ane nyAyarnu paThana karavA mAMgatA pU. sAdhu-sAdhvIjI mahArAjAmone sAgraha nivedana karIza ke tarkasaMgrahanA badale 'pramANanayatattvAloka'nA paTanamAM vadhAre Agraha rAkhazo, kAraNa ke zarUAtamA pramANanayatattvAlokane bhaNatAM ApaNI zraddhA sthira thaze ane jainazAsananA mULabhUta viSayo jevA ke samyagjJAna, kevaLajJAna, kevaLI bhagavAn, zabdanI pudgalatA, Aptavacana, zrI jainAgama, Agamasiddhi, sarvajJasiddhi, sAmAnya-vizeSAtmaka prameya, saptabhaMgI ane nayonI vizada vyAkhyAthI mApaNuM hRdaya jainazAsananI vaphAdArI svIkAravA taiyAra thaze, te uparAMta tarkasaMgrahano pUrepUro viSaya 'pramANanaya.... ' pustakanA tRtIya paricchedamAM samAyelo che. mATe nyAyanA abhyAsa mATe pramANanayatattvAloka sivAya baMjo koI grantha nathI ja eTalaM nivedana ahIM paryApta thaze. AMbalIpoLa, jhaverIvADa-amadAvAda pUrNAnandavijaya ___ mAgasara sudi 10 dharma saM. 48, vi. 2026 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta gujarAtamAM darzanavidyA prAcIna kALathI pracalita hatI. temAM jaina AcAryoe nodhapAtra phALo Apyo che. AcArya mallavAdInuM nayacakra vikramanI pAMcamI zatImAM samagra bhAratIya darzanadhArAono samAveza karIne racAyu che. AcArya haribhadre paNa SaDdarzanasamuccaya, zAkhavArtAsamuccaya ane dharmasaMgrahaNI jevA grantho racIne dArzanika tatvavicAraNA karI che. paraMtu pramANavidyA viSe bhAcArya vAdI devasUri (vi. 11431226)nA 'pramANa-nayatatvAloka'nuM anokhaM sthAna che; kAraNa, temaNe tattvavicAraNAnA sAdhana pramANane kendramA rAkhIne te granthanI racanA karI che. bhAratIya darzananonA vicAra-vikAsamAM prameyavicAraNA to ghaNA kALathI thatI hatI paNa nyAyasUtra pachI pramANane koIe mahattva Apyu hoya to te bauddhora. eTale tyAra pachI pramANavidyA viSe vistRta sAhitya racAyuM che, pramANakendrita jainadArzanika sAhityanI khoTanI pUrti karavAno eka prayatna 'nyAyAvatAra'mAM siddhasene ko ane tenA vivaraNano prayatna jinezvaranA 'pramAladama' ane zAntyAcArya nA 'vArtika mAM thayo paga te paryApta hato nahi. AthI samagra bhAve carcAne sameTI leto vAdI devasUrino 'pramANanayatattvAloka' tenI TIkA 'syAdvAdaratnAkara' sAye gujarAtanA dArzanika sAhityamAM anokhaM sthAna dharAve che. __ vAdi devasUri samakSa AcArya mANikyanaMdinuM 'parIkSAmukha' hatuM ja ane uparAMta dArzanika sAhitya temaNe je maLI zakyuM te bheguM kayu. ane ema kahe, joIe ke parIkSAmukhanuM navaM saMskaraNa, temAM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta (9) je kAI khUTatuM hatuM te umerIne, AlaMkArika bhASAmAM taiyAra kayu mane 'saTIka pramANanayatattvAloka'ne eka Akara granthanuM svarUpa mApI dIdhuM. vAdI devasUri ane temanA grantho viSe meM 'ratnAkarAvatArikA'nI prastAvanAmAM lakhyuM che' tethI tenI punarAvRtti jarUrI nathI. eTalaM jANavU basa thaze ke vAdI devasUri te kALa nA gujarAtamA eka samartha dArzanika hatA; jeno joTo jaDavo durlabha che. jaina darzana viSe vicAra karIe to tenA AgamayugamAM (vi0 pU0 500-vikrama 500) tattvanI vicAraNA eTale tattvonI ane jJAnanA prakAronI gagatarI-vibhAgIkaraNa e mukhya hatuM. tattva- svarUpa keQ hovU joIra e viSe dArzanikomA cAlatI carcAnA anusaMvAnamAM jaina dArzanikoe anekAntavAdanI sthApanA karI ane tenuM samarthana kayu te jaina darzanacarcAno bIjo yuga che (vi0 500-800). temAM samantabhada, akalaMka, haribhadra Adi aneka AcAryoe anekAMtavAdanI sthApanA ane vyavasthA mATe bhagIratha prayatna karyoM ane itara dArzanikomA jaina darzanane syAdvAdI darzana ke anekAntavAdI darzanarUpe pratiSThA apAvI. tattvane pAmavAno ke tenA nirUpaNanI eka nahi paNa aneka dRSTi hoI zake che ane tethI mAtra eka ja dRSTie karela nirUpaNa adhUrUM ane aikAntika banI jAya che. te vicAravAno prayatna anekAMtamA che - AvI sthApanA anekAMtavAdanI che. 1. A pranya, lA0 da. bhAratIya saMskRti-vidyAmaMdira, amadAvAda taraphabhI traNa bhAgamA anuvAda sAthe prakAzita thayo che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) pramANanayatattvavAloka bauddha jyAre pramANa carcA upara bhAra mApyo tyAre bhAratIya baghAM darzanoe potapatAnI pramANavidyAnuM punarnirIkSaNa ane punarvyavasthApana kyuM. A badhuM cAltu hatuM tyAre jaina dArzanikoe paNa AgamakALathI cAlI AvatI jJAnacarcAne pramANacarcAmAM parivartita karI doSI ane tenA paripAkarUpe vi0nI AThamI zatIthI jaina pramANavidyAno yuga zarU thAya che. te yuganI racanA 'pramANanayatatvAloka' che tethI temAM pramANakendrita jainadarzananI carcA che. pramANanayatattvA lokanI syAdvAdaratnAkara TIkA e kharevara darzanaprameyono ratnAkara ja che. paNa e eTalI badhI vistRta che ke prAraMbhika vidyArthIo mATe te upayogI thaI zake tevI nathI. teno saMkSepa 'ratnAkarA vatArikAvRtti' mAM AcArya ratnaprabhe karyo che paNa te paNa bhASA ane vicAra carcAnI kliSTatAne kAraNe sugama nathI. AthI vyatisaMkSipta TIkAno AvazyakatA hatI va jenI pUrti prastuta pustakamAM mudrita bAlabodhinI dvArA karavAmAM AvI che. AnuM punarmudraNa thAya che te ja tenI upayogitAnuM pramANa che. lA0 da0 bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, navaraMgapurA amadAvAda. 9 tA. 3.1.1970 dalasukha mAlavaNiyA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhoH ! bhoH ! darzanavimarzanadattacittAH ! cetasvinaH ! darzanazAstraM nAma svargApavargamArgadarzanapradIpaH, sarvavidyAsu zevarAyamANA vidyA, mAnavajanmavRkSasyAkSuNNaM phalaM, prISme'pyatApakaraH prakAzaH, akampakaraM zaityaM, akledakara snAnaM, anAsyaklezakaraM hAsya, anauSadhamArogyamasti / tadeva vividhamatatarkamArgANAM kulaparvata iva nadIvegAnAM janakamajani / bhagavatastIrthakRtaH zrIkRSabhadevasyAnantaraM jainadarzanamAvibabhUva / tatazca yathAprayojanaM yathApAtraM ca 'kapilAdibhyaH sAMkhyAdIni naikAni matAnyudabhuvan , teSu katamadarzanaM prAcInaM katamancArvA cInamiti nirNetuM nAstIdAnImasarvajJasya kasyacit pArzva 'nirbAdha sAdhanam , ato na vayaM darzanAnAM prAcInArvAcInatvasAdhane'dhikRtaceSTAM kurmahe / jainAgamotpattiH kAlapravAhApekSayA jainadarzanamanAdinidhanamapi vartamAnAvasapiMgIkAlabhavacaturviMzatitIrthaMkarApekSayA zrIRSabhadevAd bhagavata udapadyatAtaH sAdikamityapi vaktuM zakyate / pUrvatIrthakarasiddhAnte vinaSTe sati sarvatra dharmazaithilye praviSTe'parastIrthakaraH samutpadya svakAlasthalokebhyaskAlakSetra 1. triSaSTizalApuruSacaritre, 1 parvaNi / 2. vaidika-jainAdInAM mukhvaprantheSu parasparadarzamollekhadarzanAt , yathAnayAne dvitIvAbhAye, Rg-pamurvedAdiSu ca jainadarzanollekho naikazo dRzyate / jainagrantheSu ca sApa-neyAyika-cArvAka-vedAntAdirzanollekho varIpati / 3. zrImadbhAgavate'pi (5 skandhe) RSabhadevasva caritraM kIrtitamasti / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) pramANanayatattvAloka svabhAvAdikamapekSya tadeva pramANa-prameyAdi nirbAdhaM tatvaM tattatkAlalokAnukUlayA saraNyA parebhya upadizati, yat pUrvatIrthakarairupadiSTamiti jainprnnaalii| evaM kramazastrayoviMzatIrthakarazrIpArzvanAthazAsanasya vicchede sati varyajJAnatapazcaryAdizriyA vardhamAnaH zrIvardhamAnAparanAmA mahAmanAzcaturvizatoryakaraH zrI mahAvIraprabhuH prabhUya kevalA''lokena yat pramAtR-pramANaprameyAditattvaM prakaTIcakAra tadeva zrIindrabhUtigautamagaNadharAdibhistacchiSyabhUrisUribhizca sUtragranthAdirUpeNa saMgRhItaM, tasya saMgrahasya jainAgamazrutasUtrasamayasiddhAntAdIni nAmadheyAni santi / sa ca saMgraho mUlamedAd dvAdazaghA, mUThetarabhedaizcAnekadhA vartate / ___ AgamasAhitye darzanazAstram mAgamasAhityasya mumukSumokSaprApakatvAt prAcInatvAt samagrapratibodhakatvAcca tatra darzanazAstrasyAtIvasaMkSepatayA khaNDazazca nirdezaH kRtaH / tathApi sUtrakRtAGgasUtre samayAkhye prathamAdhyayane bauddha-cArvAka-sAMkhya. madvaitavAdi-niyativAdi - kriyA'kriyAvAdi-jJAnA'jJAnavAdiprabhRtInAM naikAni darzanAni pramANAni ca nidizya nirAkRtAni / dRSTivAdAkhyaM 1. sUtrakRtAGgadvitIye'dhyayane / 5. atyaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa hisTThAe tao muktaM pavatteI // " vizeSAvazyakabhASye gAthA 1116" / 6. tattvArthabhASye, a. 1-20 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / (13) dvAdazAGgasUtraM tu gIrvANabhASAyAmanekadarzanasiddhAntAnAmativistRtitaH pratipAdakamAsIditi nandisUtrAdibhyo vijJAyate, tatra pramANa-nayasyAdvAda-saptabhaGgI-nikSepAdInAM cArurItyA carcA''sIt, parantvasmaddurdaivodayAt sa dRSTivAdo bahukAlato vicchinna iti zrUyate / caturdazasu pUrveSu madhye, utpAdA'stinAstipravAdAdiSu bahuSu pUrveSu bahuvidhadarzanapramANa-nayAdInAmullekho varIvarti sma / evamAcArAGga-prajJApanAdisUtreSvapi kutracit pramAtRcarcA, kutracana naya carcA, kApi pramANapratipAdanaM, kuhacit prameyaprarUpaNaM sudhAmadhugyA'rdhamAgadhIgirA carkarAJcakrusta praNetAraH / bhagavartI sUtre rAjapraznakRte ca sUtre pramANajJAnabhedacarcA jIvacarcA ca pratipAditA / sthAnAGgasUtre dvividhaM pramANaM prarUpitam, nandIsUtre tu paJcavidhajJAnaviSayasyaiva mukhyatayA vistArAnirUpaNamasti / anuyogadvArasUtre'pi pramANAdicarcA nAtivistarato vilokyate / paraM pUrvokkeSvAgamaprantheSu pramANaviSaye AgamarItimanusRtya mukhyatayA 'matyAdipaJcavidhasya jJAnasyaiva prarUpaNaM dRzyate / 7. mukhyatayA tu paJcavidhaM jJAnameva pratipAditaM. tadyathA-kativihe NaM bhaMte ! nANe panate? goyamA ! paJcavihe nANe pannate; taM jahA-AbhiNivohiyanANe suyanANe, o henANe, maNapajjAnANe, kevlnaanne...|" bhagavatI sUtre 8 zatake, 2 udeze, 318 sUtram / ( kativighaM NaM bhadanta ! jJAnaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidhaM jJAnaM prajJaptaM, tad yathA-AbhinibodhikajJAnaM (matijJAna), zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyatrajJAnaM, kevalajJAnam / iti chAyA) evaM rAjapraznakRte'pi jJAnamedAH santi, tad bhagavatIsUtrava vanAdeva jJAyate yathA-"evaM jahA rAyappaseNaie jANANaM medo taheva..." bha0 za. 8-2 sU0 318 / 8. AminibodhikajJAnasya matijJAnamityapi nAmadheyamasti / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) pramANamayataravAloke ___ yadyapi nendIsUtrAdiSu AgamatarkapaddhatyanukUlaH pramANadvayavAdo'pi vilokyate, nayavAdAnantareNa ca sUtrAntareSu kutracit pratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyaM pramANacatuSTayamanyazca prakAro dRzyate, parantu teSu sUtreSu pramANasaGkhyAviSaye samanvayastu na samIkSyate / ____ AgamatarkapaddhatyA pramANavicAraH tarkamArga mukhyatayA'nusaradbhirjenatArkikaiH pratyakSa-parokSapramANadvayavAdaH sthApitaH, sa ca vicAryamANAyAmAgamapaddhatyAM na viruddha Agamapaddhatita iti nizcitaM pratibhAti / ata evA''gametaragranthakAreSu prathama zrIumAsvAtivAcakavaryaiH 'tattvArthAdhigame sUtre' AgamarItyA paJcavidhaM jJAnaM pradaW "Adhe parokSam" ( tattvArya0 a0 1, sU0 11) "pratyakSamanyata" (ta0 1-12) iti sUtrAbhyAM tat pratyakSa-parokSapramANayormadhye'ntarbhAvitam / "tatpamANe" (ta0 1-10) iti sUtreNa ca pramANasya daividhyameva sthApitam / "sarvANyetAni matizrutayorantarbhUtAnIndriyArthasannikarSanimittatvAt / kizcAnyata, apramANAnyeva vA / kutaH ? mithyAdarzanaparigrahAd viparItopadezAca" (tattvArtha0 1-12 bhASyam ) iti svopajJabhASye ca pratyakSAnumAnopamAnA''gamAkhyaH pramANacatuSTayavAdo'pi nirastaH / 9. nandIsUtraM 2, pR0 22 / 1.. zrIsiddhasenadivAkara-haribhadra-vidyAnanda-mANikyananyAdibhiH / 11. AgamapadatipakSapAtibhiH zrIdevavAcaka-jinabhadrakSamAzramaNAdimirapi pramANadvayaM svIkRtam / 12. tatvArtha. 1-6 / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| (15) yastu Agame'nantaroktapramANacatuSTayavAdo'pi dRzyate; sa naiyAyikAdisiddhAntApekSayA vartate, nayavAdAntareNa ca tatra pratipAdito bhavediti samAhitaM taiH / paranimittendriyasannikarSAdihetunA jAyamAnAnAM laukikapratyakSAnumAnAdipramANAnAM parokSapramANa evAntarbhAvo bhAvanIyaH / upamAnAdInAM ca pRthakjhamANatvAbhAvAd mukhyatayA sarvapramANasaMgrAhiNI pratyakSa-parokSabhaNitireva ghaTAkoTimATIkate iti niSkarSaH / tato janatarkazAstravyavasthApakaiH zrIvikramAdityamaNDalImaNDanaiH zrI siddhasenadivAkarapAdAyAvatArAkhye granye pramANasya pratyakSa-parokSalakSaNaM "vaividhymgiikRtm|"jinbhdrkssmaashrmnn-"hribhdrsuuri-"vidyaanndmaannikynndi-aklngkbhtttt-jineshvrsuuriprbhRtibhiH sarvaiH zvetAmbaradigambarasUrivaryairapi mukhyatayA pratyakSa-parokSAbhidhaM pramAgadvayameva sveSu sveSu anyeSu pratipAditam / indriyamanonimittaM matinAmadheyaM jJAnamasti; tad AgameSu tattvArtha13. nyAyAvatAraprathama lokaTIkA / pramANaparIkSA pR0 63-67 11. pramANaM svaparAbhAsi jJAna bAdhavivajitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dviSA meyavinizcayAt ||-nyaayaav. 1 / 15. vizeSavazyakagAthA 88 // 16. SaDdarzanasamucye *lo. 55 / 17. mshsrogrnthe| 18. parIkSAmukhe 2 samuddeze stram / / 19. laghIyamaye / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) pramANanayatattvAloke sUtre ca 'akSebhyaH, parato vartate' iti, pairokSatayeva pratipannam / nayAyika-cauddhAdInAM tarkasya vikasite sati, indriyamanonimittaM ghaTa-paTasukhAdijJAnamapi pratyakSam' itikalpanA sarvatra prasRtavatI; sA ca sthUlavyavahAradRSTyA jainAnAmapi nAnuciteti hetonandisUtrAdiSu indriyavyavadhAnAt tAdRzaM matijJAnaM parokSamapi laukikapratyakSatayA samarthitam / vizeSAvazyakabhASye'pi " iMdiyamaNobhavaM jaM taM saMkvahArapacakkhaM" (gAthA 65)-iti gAthayA ghaTapaTasukhAdijJAnasya vyavahAreNa pratyakSatvamaGgIkRtam / vastutastu AtmAtiriktadvArA jAyamAnatvAt tadapratyakSamevAstIti nainyAdiSu samAhitam / 20. "aznute, akSNoti vA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAn ityakSo jIvaH / aznute viSayamityakSamindriyaM ca // " (1-1-10) iti zrIpramANamImAMsAvRttI hemacandraprabhurakSavyAkhyAmAcakhyau / 21. parANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhyanimittaM pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasyA''tmana utpadyamAnaM matizrutaM parokSamityAkhyAyate ta0 sarvArthasiddhiTIkA / a0 1.11 / 22. "evaM pratyakSaM laukikAlaukikabhedena dvividham / tatra laukikapratyakSe SoDhA sannikarSoM varNitaH, alaukikasannikarSastvidAnImucyate__ " alaukikavyApAra strividhaH parikIrtitaH / sAmAnyalakSaNo jJAnalakSaNo yogajastathA" // 63 // iti siddhAntamuktAvalIpratyakSakhaNDe, pR0 33 / nyAyabinduprathamaparicchede / yogsuutrvRttismaadhipaade| sAMkhyakArikAgauDapAdabhASye pR. 4 / nandIsUtraM 3, pR0 23 / evamAptaparIkSA-prameyakamalamArtaNDa-pramANalakSaNAdiSvapi ca aindriyakajJAnaM sAMvyavahArikatvena pratipAditam / 23. nandisUtraM 24, pR. 51 / tattvArthasUtra-nyAyAvatArAdiSvapyapratyakSamevokam / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA | pramANanayatatvAlokA''locanA ( 17 ) prauDhasaiddhAntika-tArkika-vaiyAkaraNa- kavicakravarti-naikabhASA kovidaiH zrIvAdidevasUripAdairAgama-"siddhasena- haribhadrAcAryAdigranthAnabhyasya, durvA - divAdazca nirasya, tIrtha patimupAsya pramANanayatattvAlokAkhyo'yaM grantho jagranthe / atra granthe pUrva bhUrisUrirItimanusRtya pratyakSa-parokSalakSaNaM pramANasya dvaividhyaM prarUpitam / pratyakSasya tAvat sAMvyavahArika - pAramArthikau bhedau pradarzya sAMvyavahArikapratyakSasyendriyAnindriyanibandhanAd dvau prakArau pradarzitau / indriyAnindriyayozcaikazo'vagrahAdibhedena catuHprakAratvamullikhitam / pAramArthikapratyakSasya cAgamatarkapaddhatisaMmatA'vadhi-manaHparyAya- kevalajJAnabhedataH traividhyaM samarthitam / parokSasya smaraNa- pratyabhijJAna-tarkAnumAnAgamabhedaiH paJcavidhatvamuktam / pratyakSAnumAnayoH svArthaparArthatA ca siddhasenadivAkarAdivat sAdhitA / .25 zrIvAdidevasUri samayaparyantaM pramANa- nayAdiviSaye dArzaniko yAvAn vikAso'bhavat tAvantaM samastamaMtra granye te sUtritavantaH / pakSa-sAdhyadRSTAnta- hetUpalabdhyanupalabdhi-saptabhaGgI - hetvAbhAsa-naya-nayAbhAsa-vAda-vAdi 24. zrI siddhasena - haribhadramukhAH prasiddhAste sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAn zAstraM cikIrSati tanu pratibho'pi mAdRk // pa0 1. syAdvAdaratnAkarasya prathame bhAge lo0 8 / 25. pramANaparIkSA-pramANalakSaNa- nyAyadIpikAdidigambara grantheSvapi pratyakSasyaite sarve prakArA dRzyante / avagrahAdayo'dhyAdayazca bhedA AgameSvapi santi / zrI hemacandrasUribhistu vistarAt pramANamImAMsAyAM pramANa me dAzcarcitA: / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) pramANanayatattvAloka svarUpabhedAdikaM savistaramasmin pranye'tIva spaSTatayA pratipAditam, yenAlpamatirapi samyaktayA paThituM pratyalo bhavet / parIkSAmukhena saha tulanAvicAraH asya pramANa- nayatatvAlokasya saraNirmANikyanandiviracitaparIkSAmukhasadRzI pratibhAsate / parantu yAdRzaM spaSTatvaM vizeSatvaM lalitapadopanyAsatvaM ca pramANanayatattvAloke vilokyate; tAdRkSaM parIkSAmukhapranthe na prekSyate / tathAhi - sannikarSAdikhaNDana viparyayAdilakSaNA'rvagrahAdibhedacatuSTayAvadhyAdivikalapAramArthikajJAna - caturvighA'bhAva-saptabhaGgo-sakalAdeza-vikalA deza -naya- tadAbhAsabhedalakSa godAharaNa-vAda- vAdi sabhya sabhApatisvarUpAdikaM parIkSAmukhapranye na grathitam / pramANanayatatvAloke svetat sakalaM samasti / parIkSAmukhe SaTsamuddezeSu 212 sUtrANi vartante pramANanayatattvAloke'STaparicchadeSu 378 sUtrANi sUtritAni santi / zvetAmbara - 26. prameya ratnamAlAkhyAyAM parIkSAmukhaTIkAyAM tu pratyakSasyAvaprahAdayo vikalapAramArthika pratyakSabhedAzca likhitAH / prameyakamalamArtaNDe'pyete pratipAditAH santi / ...... 27. "pramANatadAbhAsau . ( parIkSAmukhaM 6-73)" ityekena sUtreNa yAdiprativAdiviSaye sUcitam / " sambhavadanyadvicAraNIyamiti" ( parIkSA 6 - 74 ) ityantima sUtreNa ca tatrAnutanaya-nayAbhAsAdiviSaye'nyato jJeyamiti preritaM parIkSAmukhakartA, paraM na tatra pranye sUtritam / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / ( 19 ) digambarANAM darzana viSaye prAyaH samAnasiddhAntatvAt pramANasya lakSaNasaMkhyA-viSaya-phala- tadAbhAsAdInAM sUtrapaddhatyAzva sAmyaM dvayorapi granthayormadhye varIvarti / etatsAmyaM samIkSya ko'pi dussAhasAd yadyevaM kathayed yat 'vAdidevasUriNA parIkSAmukhAt sUtrANi saMgRhItAni tadracanA kauzalaM vA tasmAdAsAditamiti' tadA tasya tad duHsAhasapralapitatvAna kakSIkaraNA prekSAdakSANAm / na hi kiJcitsAdharmyamAtreNaitat saMprahastadanukaraNatA vA sidhyati, atiprasaGgAt, anyathA jainendra prakriyAdivyAkaraNapranyeSvapi pANinyAdisUtra sAdRzyadarzanAt tatrApi pANinIya vyAkaraNAditaH tat - sUtrasaMgrahAnukaraNatApattiH kathaM na syAt ? tulyayogakSemavvAt / kiJcAnekavA dijiSNurdhiSaNAnirAkRta ghiSaNa dhiSaNazcaturazItisahasrazlokAtmakasyAdvAdaratnAkara mahAvAdagranthasya racayitA zrIvAdidevasUriraparasya sUtrANi tadracanAkauzalaM vA gRhNIyAditi kaH khalu kovidaH zraddadhIta ? asya granthasya nAmadheyam zrIvAdidevasUriNA sUtrarUpo yo grantho grathitastasya " pramANanayatatvAlokAlaGkAraH" iti nAma sAmprataM sarvatra prasiddhamAste, parantu 28. zeSaM zvetAmbarastulyamAcAre daivate gurau / zvetAmbarapraNItAni tarkazAstrANi manvate // 27 // syAdvAdavidyAvidyotAt prAyaH sAdhamikA amI // 28 // - rAjazekharIyaSaDdarzanasamuzvayaH / 29. saMskRtabhASAyAM sarvataH prathamamumAstrAtipAdeH sUtranirmANapaddhati - rArAtA / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) pramANanayatasvAloke tana yuktam , yato granthakA tvasya 'pramANanayatattvAlokaH' ityeva nAmadheyaM sthApitamityasyaiva pranthasya vistRtasvopajJaTIkArUpasyAdvAdaratnAkaragranthAntaHpAThataH spaSTaM pratibhAsate / tathAhi - "kathaM puna: pramANanayatattvAlokaH zAstram ? yena tadA''rambhe paramparAgurupravAhaH smayate, iti cet, ucyate,........""taccASTaparicchedIrUpasya pramANanayatatvAlokasyAstIti so'pi zAstram" syAdvAdaratnAkaraH 1 pari0. 1 bhAgaH, pR0 7 ArhatamataprabhAkaramudritaH / tatha " idaM svasaMvedanapratyakSeNAntastattvarUpatayA pratibhAsamAnaM pramANanayastattvAlokAkhyaM zAstram"-syAdvAdaratnAkaraprathamabhAgaH, pRSTham 9 / zrevAdidevasUreH priyatamaziSyazrIratnaprabhasUriH syAdvAdaratnAkarasArarUpAM ratnAkarAvatArikA TIkA racayAJcakre, so'pi tasyAM prastutagranthasya "pramANanayatattvAlokaH" ityeva nAma prakaTIcakAra, tathAhi "so'pi samAsataH sUtrAbhidheyAvadhAraNaM vinA na; iti pramANanayatattvAlokAkhyatatsUtrArthaprakAzanaparA ratnAkarAvatArikA nAmnI laghIyasI TIkA prakaTIkriyate / " ratnAkarAvatArikA yazovi0 granthamAlAmudritA pR0 2 * / zabdArthe'pi vicAryamAge pramANa-nayayostattvaM, tasyAlokaH-prakAza iti 'pramANanayatatvAlokaH' ityevAsya paryAptaM yuktaM ca nAma pratibhAsate / 'AlokasyAlaGkAraH' iti nAma tu nirarthakamaviziSTArtha vA pratibhAti / yadyapi mudritasyAdvAdaratnAkarasya pratyekaparicchedAnta * asyAparaM mudraNaM gUrjarabhASAnuvAdasahitamanekapariziSTAdibhiralaMkRtaM, ahammadAbAdasthalA. da. bhAratIyasaMskRtimandirAt kRtamasti / 30. AItamataprabhAkaramudritasyAdvAdaratnAkaraprathamabhAge pR0 255 / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / (21) "iti""zrIdevAcAryeNa viracite syAdvAdaratnAkare pramANanayatattvAlokAlaGkAre pramANasvarUpanirNayo nAma prathamaH paricchedaH // 1 // " iti pATho dRzyate, parantu paricchedAnta upasaMhArollekhabhedastu lipikAravihito'pi bhaved , iti saMbhAvanAyAH saMbhavAt , sandigvatvaM, taM saMdehaM 'pramANanayatattvAlokaH' itirUpaM granthAtarnirdiSTaM granthakArapAThatrayaM nirAkurvat nizcApayati yadasya pramANanayatattvAloka ityeva granthakArasammatamabhidhAnamasti, nAnyaditi / ____ AgrAnagarasthazrIvijayadharmalakSmIjJAnamandirasya snAkarAvatArikAhastalikhitapustakadvayasya prathamaparicchedAnte, tathA pramANanayatattvAlokamUlagranthasya likhitapustakasya prathamaparicchedAnte copasaMhArapaGktiSu "zrIpramANanayatatvAloke" ityeva pATho vidyate'to mUlagranthakAratacchiSyalikhitapAThacatuSTayena saMvAdabhUtena yuktyA ca nirbAdhamidaM sidhyati yat prastutagranthasya 'zrIpramANanayatattvAlokaH' ityeva nAmadheyaM zrIvAdidevasUribhivihitam , na 'pramANanayatattvAlokAlaGkAraH' iti / kiJca vidvadgranthanAmAni prAyaH saMkSiptAni bhavanti / __ yA ca prasiddhiralaGkArAntasya jAtA; sAsya granthasya zreSThatamatvAt "alaGkArabhUto'yaM grantho nyAyagrantheSu" itilokapratItihetoH, lipikArasya vA bhrAntyA samajanIti saMbhAvyate / yathA-digambarANAMtattvArthAdhigamasUtravidhAtuH zrIumAsvAtipAdasya zrIumAsvAmitvena prasiddhirmAtA; sA ca bahukAlato bhrAntisaMbhaveti sAdhitaM sapramANaM digambarapaNDitazrIyugalakizorAdimahAzayaH, tadvadatrApi veditavyamiti mAmakI matiH / 31. anekAntapatre, 1 varSasya, 5 kiraNe pR0 269 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) pramANanayatattvAloka ata eva mayA asya granthasya sampAdanAvasare 'zrIpramANanayatavAlokaH' ityeva nAmadheyaM mudrApitam / pramANanayatatvAlokasya pracAraH asya granthasya bAhyAbhyantarA''kAreNa sundaratvAd jainapramANanayatattvasya sampUrNatayA pratipAdakatvAd vistRtapaddhatikatve'pi gambhIrArthatvAcca bahubhirvidvadbhirasya granthasyAdhyayanAdhyApanamanukaraNaM cAnekazaH kRtam / syAdvAdamaJjarI- syAdvAdabhASA - jainatarkabhASA 32. 28 tamalokaTIkAyAM / 33. atra granthe zrIpramANanayatattvAlokasya zrItattvArthasUtrasya ca pramANanayaprameyapratipAdakAni sUtrANi saMkSepAd vyAkhyAtAni gdygiirvaanngiraa| 34. tarkabhASAnAmnA dvau granthau vartete jainakRtau / 'ekastAvat zrIyazovijayavAcakapraNItaH, sa ca zrIyazovijayapranthamAlAnAmni pranthe mudritaH pR0 111 taH pR0 131 paryantaM, jainadharmaprasArakasabhayA ca prakAzitaH / laghurapi sundaro'yaM prnthH| atra granthe pramANanayatatvAlokasya naikAni sUtrANi saMgRhya vivRtAni, SaSTha-saptamaparicchedayostu prAyaH samastAni satrANi gRhItvA vyAkhyAtAni / dvitIyaH zrIjainatarkabhASA'bhidho grantho yazaHsAgaraziSyeNa zrIyazasvatsAgareNa saMhabdhaH, so'dyApyamudrita evAsti, saralaH sundarazcAyaM vidyate / tasminapi pramANanayatattvAlokasya tRtIya-SaSTha-saptamaparicchedAnAmavikalAni sUtrANi nyastAni / tasya hastalikhitapustakatrayaM zrIvijayadharmalakSmIjJAnamandire varIvati / tasyA''dibhAgastvevamasti ahaM bo bhAvatazcAbhivAya sampavidyAsadguruM madguruM ca / zrImaddevAcAryoMkiyuktyA syAdvAdasya prakiyAM vAvadAmi // 1 // syAvAdaratnAkarasUtrazodhikAM pramANazAstrAvataratvabodhikAm / tattarkabhASAM sva-paraprabodhiko tamastamaughaprasarAvaroSikAm // anena jJAyate yadayaM pranthaH pramANanayatattvAlokasUtrANyavalamnyeka viracita iti / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / ( 23 ) "jainasapta padArthI - syAdvAdamuktAvali - SaTdarzanasamuccaya TIkAprabhRtipranyeSu zrImalliSeNa-zubhavijayagaNi-yazovijayopAdhyAya - yazasvat sAgaragaNiprabhRtibhirasya bahUni sUtrANi saMgRhya gadyena padyena vA vyAkhyAtAni pramANatvena collikhitAni / svayaM vAdidevasUribhirapyasyopari caturazItisahasrazlokAtmakaH svopajJaisyAdvAdaratnAkarAkhya Akaragrantho prathitaH, tacchiSyeNa ca ratnAkarAvatArikA nAmnI TIkA racayAzcakre / caturviMzatiprabandhakAraiH zrIrAjazekharasUribhI ratnAkarAvatArikopari paJjikA, jJAnasundareNa ca TippaNaM vyadhAyi / zAstravizArada zrIvijayadharmasUrimitraiH pramANaparibhASAyAM prastuta pranthAnukRtirapi kRtA / granthakAravAdidevasUriparicayaH asya zrapramANanayatattvAlokasya karturviSaye satyapi matpArzve sAghanaprAcurye prastAvanA gauravabhayAdevAtIva saMkSepAdatra kiJcillikhyate - zrIvAdideva sUre: 'vIranAga' iti janakaH, 'jinadevI' iti jananI, 35. jainasaptapadArthIprantho'pi zrIyazasvatsAgareNa niramAyi / pramANaprameyapratipAdako'yaM sundaro pranthastarkasaMgrahRpaddhatiko'sti sa cet prakAzito bhavettadA darzanazAstrapravezotsukacchAtrANAmatIvopakArI syAt, asya pramANaprarUpaNaprasaGge'pi kAnicit pramANanayatattvAlA ke sUtrANi darIdRzyante / 36. ayaM paJcabhAgaira pUrNo pranthaH zrIAhaMtamataprabhAkara kAryAlayena pUnA nAgarAt prakAzitaH / 37. ratnAkarAvatArikA saMpUrNA, paricchedadvayasya paJjikA, TippaNaM ca zrIyazovijayagranthamAlA prakAzayAzcikrire / " Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) pramANanayatattvAloka 'pUrNacandra' iti nAmadheyam , aSTAdazazatIdezabhUSaNaM 'maddAhRtam' iti nagaram, 'prAgvATa' (poravAla) ityAkhyAvazyajAtiH, janma to jainadharmazcAsIt / bRhattapAgacchIyayazobhadra-nemicandrapaTTAlaGkArazrImunicandrasUripAce pUrNacandreNa 1152 vaikrame varSe sAdhudIkSA jagRhe / stokena kAlena vividhAH zAstrakalAH kalayitvA sa kAzmIrasAgara-guNacandrAdIn naikAn tatkAlakhyAtAn vAdino vAdeSu parAstavAn / guruNA tadvAdazaktyA saMtuSya vidvatsaMghasamakSaM 1174 vaikrame varSe 'devasUriH' iti nAma prasthApya tasmai AcAryapadaM prdde| ____atha gurunirvAgAnantaraM sa devamUriranekAn bhUpatIn pratibodhyA'saMkhyAn saMkhyAvato'gaNyAn janagaNAn zuddhopadezenopadizya gurjaramaru-mevADAdidezeSu niHspRho vicacAra / vAdazaktiparicayaH devasUgavapUrvo vAdazaktevikAsa AsIt , yena bahISu vAdasabhAsu sa vijayazriyaM vavAra / tatra prasaGgavyaM likhyate 38. prabhAvakacaritre devasUriprabandhe / 39. zikhi veda-zive (1143) janma, dIkSA yugma-zarezvare (1152) / vedAzva-zaGkare (1171) varSe mUritvamabhavat prabhoH // lo0 286 / -prabhA0ca0devariprabandhaH / dharmasAgaropAdhyAyamatena tu vi0 saM0 1134 varSe rejanmAbhavat / 10.zrImunicandrasUrevi0 1178 kArtikakRSNapaJcamyAM nirvANamabhUditi devasuriracitaguruvirahavilApasya 36, 40 lokAbhyAM vijJAyate / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| (25) ekadA kila devabodhanAmA sarvatra labdhajayaH kazcid bhAgavatadarzanI paNDitaH zrIpattanagara( pATaNa)mAgatya rAjadvAre'valambanapatre ekaM duravabodhaM zlokaM liTekha / taM zlokaM dRSTvA sarve'pi rAjapaNDitA vismayaM jagmuH / SaNmAsAn yAvad vyAkhyAtuM kRte'pi prayatne kenApi kovidena sa zlokaH na spaSTaM vyAkhyAta iti hetozvetasi khinno'titarAM siddharAjajayasiMhanAmA gurjarasamrATa, ambAprasAdAkhyena sacivena ca vijJapto yad devasUrirasyArthaM spaSTayiSyatIti / tadanantaraM rAjJA prArthito devasUristasya zlokasya lIlayaiva spaSTavyAkhyA cakRvAn / sa cAyaM zloka: ek-dvi-tri-ctuH-pnyc-ssnnmenkmnenkaaH| devabodhe mayi kruddha SaNmenakamanenakAH // masya zlokasya spaSTaM vyAkhyAtuH bahaspateriva devasUreH pratibhA prekSya rAjJA saha sarve'pi paNDitAH pramodamedurAH saMjajJire / deva 11. prabhAvakacaritram 65 // 12. prabhAvakaca0 zlo0 63 / asya zlokasya saMkSapta tAtparyamatra likhyate eka-dvi-tri-catuH-paJca-SadapramANopadezibhirvAdamicchati mayi deva-- bodhanAmni paNDite kupite sati te ekAdipramANavAdinacArvAka-bauddhasAGkhya-naiyAyika prabhAkara mImAMsakA na kAH-na vAdinaH, tucchA ityarthaH / tathA viSNu-brahma-sUryA api vAdino mayi kuddhe sati nakAH kutsitAH-te'pi mAmagre niruttarIbhavantIti bhAvaH, yato devAn bodhayatIti vyutpattyA'haM teSAmapi bodhako'smIti / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) pramANanayatatvAloke bodho'pi prItaH / yadA devasUrirmarudezasthanAgapuraM puraM jagAma tadA AhlAdanAkhyena bhUpena sahAbhimukhamAgatya devabodho devasUrimevaM stutavAn yo vAdino dvijihvAn sATopaM viSayamAnamudgirataH / zamayati sa devasUrirnarendravandyaH kathaM na syAt // -prabhAvakaca0 de0pra0 76 // vAdikumudacandreNa saha vAdaH zrIdevasUriryadA karNAvatIM gatvA varSAcaturmAsIM tasthau tadA jayakezidevAkhyasya karNATanRpatergururjitAnekasa bho madoddhuraH kumudacandranAmA digambaravAdI api tatra tasthivAn / vividhairupAyaiH kumudacandro devasUriM vAdAya uttejitavAn / zAntA''tmApi devasUristanmadavinAzAya zrIpattane gurjararAjasabhAyAM vAdaM vivAtuM pratijJAya kumudacandraM ca prerya zubhe zakunajAte muhUrte padbhyAM prayAtya pattanamA nagAma / 43. sarpANAM rAjJAM ca zamane samAnadharmatraM, mudrArAkSase vizAkhAdattena dvitIyAI prokaM tad yathA jANaMti tantajuti jahaTTibhaM maMDalaM ahilihanti / je mantara kNaparA te sappaNarAhivaM ubaaranti // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) prstaavnaa| devamarimayANakuNDalI 1su0 X 11 7 caM0 kumudacandro'pi pattanamAjigmavAn / tatra zrIsiddharAje sabhApatI sati, 1181 vaikrame varSe vaizAkhapUrNimAdine tayorvAdArambhaH saMbabhUva / paNabandhazcAyamajani paNabandhaH 1-vAde yadi kumudacandraH parAbhUyeta tadA tena gurjaradezatyAgo vidheyaH / 2-devasUrizcet parAbhUyeta tadA sa gurjaradezIyazvetAmbaraiH saha digambaramatamaGgokuryAditi / 11. prayANagrahapratipAdaka lokasvayaM prabhAvakacaritre tataH sUridine zuddha meSalagne rakhI sthite / saptamasthe zazAke ca SaSThe rAhau ripuhi // 136 // anena zlokena jJAyate baddevariNA caitra zuklapUrNimAyAM tatsamIpavartini nA dine prAtaH prayANamakArIti / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSaH (28) pramANanayatattvAloka sabhyA : 1 - kumudacandrapakSIyA kezavanAmAnastrayaH paNDitAH sabhyAH Asan / 2- sabhApatipakSIyAH sAgara-mahaSi-utsAha iti nAmAnatrayo vidvAMsaH sabhyA babhUvuH / 3 - devasUripakSIyau kavicakravartizrIpAlaH, bhAnuzcAsIt / vAdi-pativAdisiddhAntaH vAdikumudacandrasya devasUreH strImuktiH / na bhavati / bhavati / kevalibhuktiH / , savastrasya muktiH| vAdi-prativAdi-sabhya-sabhApatiSu samasteSu vAdAGgeSu sabhAmalaMvatsu " bhavAn tAvat svapakSaM kakSIkarotu" iti devasUrAvukke sati digambarAcArya kumudacandro rAjJe prathamamAziSaM dadau / tadyathA " khadyotadyutimAtanoti savitA jIrNorNanAbhAlaya__ chAyAmAzrayate zazI mazakatAmAyAnti yatrAdrayaH / itthaM varNayato nabhastava yazo jAtaM smRtegocara tad yasmin bhramarAyate narapate! vAcastato mudritaaH||" pazcAd devasUrirapi sundarazliSTArthamAziSaM vitIrNavAn / tadyathA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) prastAvanA | " nArINAM vidaghAti nirvRtipadaM zvetAmbarapronmiSatkIrtisphati manoharaM nayapathaprastArabhaGgIgRham / yasmin kevalino na nirjitaparotsekAH sadA dantino rAjyaM tajinazAsanaM ca bhavatazcaulukya ! jIyAcciram // " vAdArambhaH tataH parAbhavazaGkA saGkulitAntaHkaraNaH kumudacandraH svapakSasthApanAya strImukti ke valibhukti savastramuktipratiSedhaka pakSopanyAsaM kRtavAn / atha tatpakSasthApanAnantaraM sabhApati prArthitaH zrIdevasUriH prativaditumArebhe / prathamaM tu devasUriNA kumudacandropanyastapakSasAghanAdIni : parvata zikharANIva mahAtArkikazAntisUriviracitottarAyadhyanasUtravRttimanusRtya sattarkakarkazaizcaturazItivikalpayuktijAlavajraranekadhA khaNDitAni / askhalitaM taM khaNDana prakAramavadhArayitumapyakSamaH / saMbhrAntacetAH kumudacandraH "punarudhyatAm" iti devasUriM proktavAn | devasUriH sampUrNamapi svopanyAsaM trivAramA vRttavAn / tataH uttaradAne'nutpannapratibhaH kumudacandro nistejAH san maunaM babhAraH / sabhApatinA sabhyaizva " devasUriNA kumudacandro jitaH " ityanekavAraM haritAlApUrvaka mudddghoSitam ! sarvathA parAsto'pi digambarAcAryaH kumudacandraH svakIrtirakSaNAya " bhavadupanyAse proktAH koTAkoTi koTikoTi "koTI koTi, iti zabdAH azuddhAH ataH apazabdAkhyanigrahasthAnena nigRhIto bhavAn ityuvAca tacchrutvA mahA 45. prabhAvakaca0 matena koTikoTIzabdo'yam / utsAhasthAne kAkalasyollekho prabandhacintAmaNau vartate / 3 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) pramANanayatattvAloka vaiyAkaraNena devasUriNA lakSaNasUtra purassaramete trayo'pi zabdAH saMsAdhitAH / utsAhAkhyena viduSA sabhyenApi caite zabdAH pANineH saMmatA ityanumoditam / tena sa kumudacandraH svayaM niranuyojyAnuyogAkhyena nigraha - sthAnena nigRhItaH parAjayaM prApyAtitarAM lalajje / rAjA saharSaM dhanyavAdapradAnapUrvakadeva sUrervijayamasakRt ghoSayAzcakAra / kumudacandrasya ca dezatyAgamAdideza / vAdasamAptyanantaraM jayapatraM (Testimony of victory ) samyag lekhayitvA svahastAkSarairalaGkRtya bahumAnapUrvakaM zrIdevasUraye dadau / pAritoSikarUpeNa pracuraM dravyaM chAlAprabhRtiprAmadvAdazakaM cAdideza, niHspRhatvAt tad dravyamanicchati sUrau sarvaparAmarzena taddhanaM jainamandiranAbheyajinamUrttinirmANapratiSThAyAM vyayitavAn rAjA / ayaM vAdaH SoDazAdivasAnte samApti prAptaH / grantharacanA vAdAnantaraM vAdidevasUritvena prasiddho devasUriranubhUtaM pracaNDatarkakarkazaM sarvaM yuktijAlaM pramANanayattattvAlokasya svopajJavyAkhyArUpe caturazItisahasrazlokAtma ke Akare syAdvAdaratnAkare pranthe lokopakArAya manojJabhASayA vistarato nibaddhavAn / tatkAlInaistatpazcAdbhAvibhica prauDhairapi tArkikairayaM granthaH muktakaNThaM prazaMsito'bhyastazca sAnandam / tadatiriktA anye'pi saMskRta - prAkRtApabhraMzAdibhASAsu devasUriNA bahavo 46. prameyaratnakoTibhiH pUrNo ratnAkaro mahAn / 88 << - ratnaprabhasUriH / syAdvAdaratnAkara ityasti tarkoM mahattamaH / " - rAjazekharasUriH / * kAntAnanekAntamatAvalambinaH syAdvAdaratnAkara vADmayAdikAn / " - hemavijayo gaNiH / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| (31) pranthA prathitAH / niguNAnveSagAnantaraM ninokA devasUrenthA asmAbhidRSTAH zrutAzca ta ime devasUrigranthAH * 1 prabhAte jIvAnuzAsanam / / 7 kalikuNDapArzvajinastavanam / * 2 municandrAcAryastutiH / 8 yatidinacaryA (jainagranthAvalI) * 3 guruvirahavilApaH / 9 jIvAbhigamalaghuvRttiH( , ) * 4 dvAdazavatasvarUpam / 410 upadhAnasvarUpam / + 5 kurukullAdevIstavanam / 411 prabhAtasmaraNastutiH / +6 zrIpArzvadharaNoragendra- +12 upadezakulakam / stavanam / +13 saMsArodvignamanorathakulakam / yanimitAne yuktivyatikarAJcitoddaNDadaNDa kaskAravRttotkarApratnaratnaratnAkarasyAdvAdaratnAkarapramukhA'nekasattarkapranyAvalI kAM kAM na camacarIkarIti kovidAvalom .. / -munisundarasUriH / syAdvAdaratnAkaranAmadheyaM granthaM mahAntaM vibudhAvadheyam / kRtvA yazojAtamavApa yat tat zrIdevamUrinahi mAti loke ||sN.|| siddhAntaM paravAdinAM hi bahuzaH saMpoSya taya ktibhiH pazcAddoSagaNairatItagaNanairyuktyA'navasthAdibhiH, paI sUrya ivAprameyamahasA sabhAsavatyAdito devAcAryasuto navo vijayatAM syAdvAdaratnAkaraH // -sNshodhH| navyaprAcInanyAyakovidayazovijayA api sAttinyAyAloke (pR. 10) syAdvAdaratnAkara nididizuH / * iticihAhitA granthAH 'prakaraNa samuccaye' (I. saM. 1923) mudritAH santi / + itimihAritAH prathA munizrIcaturavimaH saMpAditAH / x iticihavantau pranyo vRhaTippaNyAmullikhitau / + iticihitI pranyo limbaDoprAmabhANDAgAre vartate / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) pramANanayatattvAloke bAdidevasUre rAjapratibodhakatvam nAgapurIya-AhlAdananRpaH, siddharAjajayasiMhabhUpaH, kumArapAlapRthvIpAla ityAdayo naike nRpatayaH sUriNA upadiSTA iti jJAyate / vAdidevasUreH ziSyAH teSAM bahavaH ziSyAH saMbabhUvuH / teSu jJAtanAmAnastvete1 bhadrezvarasUriH / (paTTadharaH) 6 pUrNadevAcAryaH / 2 rtnprbhsuuriH| 7 jayaprabhaH / 3 mANikyaH / (mu0 kumudacandre) 8 padmacandragaNiH / 4 azokaH / ( ) 9 paidmaprabhasUriH / 5 vijayasenaH / ( , ) 10 mahezvaraH / 47. etau dvau ziSyau vAdidevariNA syAdvAdaratnAkare sahAyakatvenollikhitau, rayAdvAdaratnAkarasya prathamaparicchedAnte (lo. 264) tathAhi'bhadrezvaraH pravarayuktisudhApravAho ratnaprabhazca bhajate sahakAribhAvam // ' 48. jAloradurgasthakAJcanagirizilAlekhaH, saM0 1221 vaikramIyaH / 19. prabuddharohiNeyanATake zlo0 5 / 50. prAcInalekhasaMgrahaH / 51. candakotikRtasArasvataTIkAprazastizlo0 3, gacchamatapra0 pR. 175 / 51. zrIjinavijayalikhitA kumArapAlapratibodhaprastAvanA pR. 3, AvazyakasaptatiTIkAkArazcAyam / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| (33) 11 guNacandraH / 13 jayamaMgalaH / (vRttaratnAkara12 zAlibhadraH (gacchamatapra0) TIkAyAm 14 rAmacandraH devamUrisamakAlInavidvAMsaH 1 hemcndrsuuriH| 13 AnandasUriH / 2 rAmacandrasUriH (hema0 ziSyaH) 14 ajitadevasUriH (gurubhrAtA) 3 guNacandrasUriH ( ,) 15 vijayasiMhasUriH / 4 udayacandraH ( , ) 16 dharmayoSaH / 5 jinacandrasUriH (kharatara ga0) 17 kamala kIrtiH / 6 jinadattasUriH ( , ) 18 zrIpAlaH (zrAvakaH ) 7 jinapatisUriH ( , ) 19 yazaHpAlaH ( , ) 8 jinavallabhasUriH ( , ) 10 vAgbhaTaH (maMtrI , ) 9 jinabhadrasUriH / 21 yazovIraH( , , ) 10 candraprabhasUriH / 22 udayanaH (,, , ) 11 haribhadrasUriH (nemica0 kartA) 23 kumArapAlo (bhUpaH) 12 candrAcAryaH / 24 siddharAjajayasiMhoM (,) vAdidevasaremitrANi pa"vimalacandra-haricandra-somacandra-pArzvacandra-kulabhUSaNa-zAntiazokacandrAdayo vipazcito devasUremitrANi babhUvuH / 53. haimavibhramaTIkAkAraH, tat-prazastizlo. 1 / 48. Ipigraphia Indica vol. ix P. 79. 55. prabhAkaca0 de0 prabandha zlo0 11 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) pramANanayatattvAloke devasareranyat kAryajAtam 1 dhavalake udayanakAritasImaMdharamUrtipratiSThA / " 2 pattane mahAkavivAgabhaTakAritamandire vIrajinamUrtipratiSThA / " 3 pattane siddharAjabhUpakAritamandire zrIRSabhajinapratiSThA / " 4 phalavarddhigrAme jinacaitya-bimbayoH pratiSThA kRtA / 5 ArAsaNe grAme neminAthajinamUrtipratiSThA / 11 6 paJcatriMzatsahasra( 35000)ajainalokAnAM jainIkaraNam / 56. prabhAvakaca0 de0 pra* zlo0 52 / 57. vikrama saM0 1176, prabhAvakaca0 de0 pra0 73, bhanena vipazcitA mantriNA vAgbhaTAlaGkAro racitaH yo'dyAvaghi sarvatrApyadhIyate / 58 prabhAvakaca. devariprAndhazlo0 275 / iya pratiSThA vi. 1183 vaizAkhadvAdazItithau caturbhistribhizcake vAdajayatuSTarAjadattavittena / 59. tapAgacchapaTTAvalyA zrIdharmasAgaropAdhyAyAH procuH / yattu gacchamataprabandhakA (pR. 143). phalavaddhi-ArAkhaNajinavimvapratiSThAktatvena, syAdvAdaratnAkararacayitRtvena ca zrIajitadevasarernAma likhitaM tatbhrAntamevAvaseyam , pramANetihAsabAdhitatvAt / "Extracts from the Historical Records of the Jains by Johannes klatt, Ph. D. of Berlin published in the Indian Antiquary of Sept. 1882. 6.. gacchamatapravandhe pR. 171 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| (35) vAdidevasaristutiH vastrapratiSThAcAryAya namaH zrIdevasUraye / yatprasAdamivAbhAti sukhaprazneSu darzanam // pradyumnasUriH / vAdavidyAvato'dyApi lekhazAlAmanujjhatA / devasUriprabhoH sAmyaM kathaM syAd devasUriNA? // munidevaH / yadi nAma kumudacandraM nA'jeSyad devasUrirahimaruciH / / kaTiparidhAnamadhAsyat katamaH zvetAmbaro jagati ? // hemacandrasUriH / astAM sudhA kimadhunA madhunA vidheyaM dUre sudhAnidhiralaM navagostanIbhiH / zraudevasUrisuguroryadi sUktayastAH pAkottarAH zravaNayoratithIbhavanti / / yazazcandraH / yaistu svaprabhayA digambarasyArpitA parAbhUtiH / pratyakSaM vibudhAnAM jayantu te devasUrayo navyAH // ratnaprabhasUriH / zrImaddevagurau siMhAsanasthe sati bhAsvati / pratiSThAyAM na lagnAni vRttAni mahatAmapi // prabhAcandrasUriH / vAdIndrasmayasaJcayavyayacaNaH zrIdevasUriH prbhuH....|| rAmabhadramuniH / kRtvA granthAn cArutattvArthapUrNAn vidvanmAnyAn durkhiyAM bhItihetUn / kabdhvA mAnaM sarvavidvatsabhAsu khyAtAbhikhyo devasUrirbabhUva" // saMzodhakaH / 61. ayaM ThokaH sudhAratnabhANDAgAre kaviprazaMsAyAM mudritaH / pR.285 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) pramANanayatattvAloke vAdidevasarinirvANam evaM vAdopadezazaktyA cetasvicetazcamatkAripantharacanayA guNigaNagaNyaguNagaNena ca prAptapuNyayazA deva ribhadrezvarasUraye gacchabhAraM samarpya 83 varSamitamAyuH saMpAlya samAdhipUrvakaM vikramIye 1226 varSe zrAvaNakRSNasaptamyAM tithau martyalokaM vihAya amartyalokamalazcaraukarIti smeti vAdidevamUricaritrasaMkSepaH / TippaNIparicayaH rAjakIyakalakattA''dimahAvidyAlayeSu ( University) M. A. parIkSAyAM, nyAyaprathamAdiparIkSAsu, anyAsu bahvISu pAThazAlAsu ca pAThyagranthatvenAyaM grantho nirdhArito'sti, ataH zrIyutapaM0 harisatyabhaTTAcAryapramukhairasya AGgla-gUrjarAdibhASAsvanuvAdo'pi vihita iti zrUyate / ayaM mUlasUtrabaddho granthastu purA nAtisaMskRto'zuddhazca prakaTIbabhUva bahukAlatazca tadanupalabdhi tA'taH piptthissuunnaampraapyo'jni| tasmAdasya granthasyopari saMskRtabhASAyAmapi nyAya-mImAMsAdhanekadarzanavyAptamedhaiH zuklopAhuzrImatpaNDitarAmagopAlAcAryalabodhinI nAmnI chAtropayoginI nAtilaghIyasI saralA TippaNI vyaraci / asyAM TippaNyAM zrIratnAkarAvatArikAdigranthAnavalambya taiH zabdArthAbhyAM sUtrArthasspaSTitaH / parIkSAmukhe prameyaratnamAleva chAtrebhyo'vazyamupakariSyatIyamiti me matiH / 62. prabhAvakaca. de0 pra0 zlo0 283, 281, 287 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / (37) sasUtraTippaNIsampAdanam prastutaTippaNIyuktasya pramANa-nayatattvAlokasya sampAdane vyAkhyAtRcUDAmaNibhiH sUrIzvarasamrATprabhRtilekhakaiH 'prAcInalekhasaMgrahavijayadharmasUrismArakagrantha 'prabhRtigranthasampAdakaiH pUjyazrIvidyAvijayapAdarahamAdiSTaH / teSAmAdezamaGgIkRtya mayA'syAH bAlabodhinyAH TippaNyA mUlagranthasya ca yathAmati yathAzakti ca saMzodhanaM sampAdanaM ca kRtamasti, atasteSAmanugrahaM manye / atrA''vRttau mUlasUtrANi tu zrIratnAkarAvatArikAsthamUlasUtrapAThAnusAreNa saMgRhya saMpAditAni / pUrvamudritamUlasUtragranthe syAdvAdaratnAkarAntaramudritasUtreSu ca prAyaH pratyekasUtraprAnte "iti" iti padaM mudritaM dRzyate, parantu vicAryamANAyAM sUtrapaddhatyAM mudraNapaddhatyAM ca sarvatra "iti" iti padaM nirarthakamasundaraM ca pratibhAti / keSucid mudritapustakeSu ca sarvatra "iti" padasyAnupalabdherasmAbhirnAtra tat sampAditam / yatra tu ratnAkarAvatArikAyAmAvazyakatvAd vartate tattu asmin saMpAdane'pi "mudritameva yathAsthAnam / pipaThiSUNAM yathAvazyakaM ca tatra tatra sthale patrAdhobhAge'smAbhiH TippaNAni saMdRbdhAni / AgrAsthazrIvijayadharmalakSmIjJAnamandirasya hastalikhitapustakadvayAt pAThAntarANi, "viSayAnu 63. yathA-'pramANanayatatvavyavasthApanArthamidamupakramyate iti / // 1-1 // saparavyavasAyijJAnaM pramANamiti // 2 // ityAdi / 61. yathA pari0 4-21, 50 6-36, pari0 7.12. / 65. anukamasaMkhyA (na) 2502, ekAdazapRSThAtkaM pustakaM ka saMjJakam / anukramasaMkhyA (naM.) 20503 saptapRSThAtmakaM pustakaM va saMjJakam / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) pramANanayatattvAloke kramazca yad yadAvazyakatayA pratibhAtaM tat tadatra yathAsthAnaM niyo jitam / asya granthasya sampAdane prastAvanA dilekhane vA mayA ye ye granthA upayuktAsteSAM granthakArebhyaH prakAzakebhyo hastapustakadAyakebhyazca naikazo dhanyavAdAn vitarAmi / sampUrNe'pyatra granye mama pramAdAd, mudrakAjJAnadoSAd vA yat kiJcit skhalanaM dRzyeta tat zubhavadbhirbhavadbhiH saMzodhya kSantavyo'yaMH janaH sUcayitavyazcetyabhyarthayate / granye'tra buddhidoSAd vA dRSTidoSAt tvarAtvataH / skhalitaM dRzyate yaccet tacchodhyaM dhIdhanairjanaiH // 1 // ujjayinyAm, viduSAM vazaMvadaH zrAvaNa zuklA 8, dharmasaMvat 10 / munihimAMzuvijayaH ( anekAntI ) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlagranthasya vissyaanukrmH| zrIdevasarinijabuddhizaktyA jiSNurguNitvena ca devasarim / devAdhidevaM smRtivartma tAvanayaM nayI granthamupakrameta // 1 // prathame paricchede / pramANalakSaNaM samyak parIkSyArthasvarUpaNam / prAmANyamAdime coktaM paricchede suyuktitaH // 2 // dvitIye paricchede / bhittvA''dau pramiti dvedhA pratyakSaM ca salakSaNam / tadbhedAn pocya laukikA'laukikAMzcAlikhat ttH||3|| tRtIye paricchede / sasvarUpAH parokSasya pkssoplbdhilkssitaaH| sAnupalabdhyudAhArAstRtIye'kathayad bhidAH // 4 // caturthe paricchede / mukhyatvAt tuzrutA''khyasyAgrathnAt turye pRthak zrutam / Apta-varNapadAdIMzca saptabhaGgImavarNayat // 5 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke paJcame paricchede / pramANagocaraM bhAvaM sAmAnyAdiyutaM guNam / paJcame ca paricchede nyabadhnAd bandhadhIradhIH // 6 // SaSThe paricchede / SaSThe phalaM pramANasya dvividhaM ca kathaJcana / bhinnAbhinnaM bhaNivA ca pramANasya tataH param // 7 // svarUpabhedamukhyAnAM sodAhRtIn salakSaNAn / hetu-dRSTAntasAdhyanAmAbhAsAn bhASate sma ca // 8 // --yugmam / ( 40 ) saptame paricchede / saptame nayamAbhajya saptadhA lakSaNairyutam / sA''bhAmaM tatphalaM kartuH svarUpaM nirvRtiM striyAH // 6 // aSTame paricchede | aSTame tu paricchede vAda-vAdi-sabhApatIn / vAdIndro lakSayAJcakre vAdikumbhibhidAhariH / / 10 // * pramANanItyAdikataccalo ke zrI devasare: mahatAtmazoke / granthe samAsAd viSayaka no'yaM dRJdho'NunA bhikSu himaaNshunaanaa|| 11 // * pramANanayatatvAloke / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpramA NanayatatvAloke vistRto viSayAnukramaH / pRSThe / 4 ": m bh viSayaH / pRSTe / / vissyH| prakAzakIya svavyavasAyatvasAdhanam saMpAdakIya prAmANyalakSaNam upodghAta aprAmANyalakSaNam 14 prastAvanA prAmANyotpattijJaptivicAraH saMkSiptaviSayAnukramaH dvitIye paricchede vistRto viSayAnukramaH 41 prabhANasya mukhyau bhedau 16 prathame paricchede pratyakSalakSaNam indriyAnindriyAnibandhanamaGgalAcaraNam bhedasvarUpAH 16 AdivAkyam avagrahAdibhedalakSaNAni 17-18 pramANalakSaNam IhAyAH saMzayAd bhedakathanam 19 avyAphyAdyAdilakSaNadoSAH avagrahAdInAM kathaJcidmedasiddhiH 19 dvitIyasUtrasya padakRtyam avagrahAdInAmuktakramasAdhanam 20 jJAnameva pramANamiti samarthanam 4 pAramArthikalakSaNamedAH 21 sanikarSAdikhaNDanam avadhi-manaHparyAyalakSaNAdi ... 22 sabhikarSAdisvarUpamedAH sakala-kevalajJAnasvarUpAdi 23 pramANasya vyavasAyatvasAdhanam sarvajJasAdhanahetavaH 23-24 samAropamedAH sarvajJatvena kavalAhArasyAvirodhaH 24 viparyayalakSaNaM khyAtiprakArAzca 8 saMzayAnadhyavasAyalakSaNo tRtIye paricchede dAharANAni 10 / parokSalakSaNa-medAH 25 para-arthasya lakSaNam smaraNalakSaNam sh s 11 lA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaividhyam 1 . (42) pramANanayatattvAloke vissyH| pRSThe / | viSayaH / pRSThe / pratyabhijJAnalakSaNam mandamatyarthaM paJcAvayavaupamAnapramANakhaNDanam prayogA''jJA tarkasya svarUpaviSayAdi dRSTAntalakSaNabhedapradarzanam 38 svArtha-parAbhyAmanumAna sAdharmya vaidharmyalakSaNanirdezaH 30 upanayalakSagodAharaNanirdezaH 38-39 svArthAnumAnalakSaNam nigamanalakSaNam hetoH sallakSaNaM, asallalakSaNa hetordviprakAratAkIrtanam doSazca upalabdhyanupalabdhyovidhiH sAdhyasvarUpakathanam niSedhasAdhakatvam vyAptigrahaNakAle dharmasya vidhi-pratiSevalakSaNam sAdhyatvam prAgabhAvalakSaNam anumAnakAle tu pakSasya pradhvasetaretarA'bhAvalakSaNam sAdhyatvam atyantA'bhAvalakSaNam pakSasya traividhyasAdhanam parArthAnumAnalakSaNam upalabdherdvibhedatvam aviruddhopalabdhe SaTprakAratvam 42 pakSaprayogasyA''vazyakatvam ... 32 kAraNahetoH siddhiH parArthapratyakSalakSaNam pUrvottara carayoH pRthaktvasiddhiH 41 parArthAnumAne'vayavadvayameva paryAptam kAraNasya nirvyApArasvahaituprayogasya dvavidhyam khaNDanam 15 tathopapattyanyathA'nupapatti sahacarahetoH sAdhanam lakSaNam sAdhamyavaidhAbhyAM vyApyahetoH parArthAnumAne dRSTAntavacana paJcA'vayavaprayogaH khaNDanam ... viruddhopalandheH sapta prakArAH 18-5. antarvyAptibahirvyAptilakSaNam 36 / anupalabdhedvaividhyam 50 upanaya-nigamanayorapi avirudAnupalabdheH saptamedAH 50-52 parabodhe'sAmarthyam 37 / paJcadhA viruddhAnupalabdhiH 52-54 11 12 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) vissyH| pRsstthe| vissyH| pRSThe / caturthe paricchede tiryaksAmAnyalakSaNam UrdhvatAsAmAnyalakSaNam AgamalakSaNam guNalakSaNam AptalakSaNa-bhedakathanam 55-56 paryAyalakSaNam vedasyApauruSeyatvakhaNDanam 56 vacana-varNalakSaNavacanam 57 SaSThe paricchede varNasya paudgalikatvasAdhanam pramANaphalasya lakSaNam padavAkyayorlakSaNollekhaH 58 Anantarya-pAramparyaphalam zakti saMketAbhyAM zabdasyArtha 78 pramANAt phalasya bhinnA'bhinnatvam 79 bedhakAraNatvaprakAzanam 58 dhvaneH svArthAbhidhAne sapta pramAtRpramANayorapi syAbhedaH 82 saMvRtyA pramANaphalamitibhaGgAnusaraNam matakhaNDanam saptabhazIlakSaNam pramANA''bhAsAH saptabhaGgAnAM mukhyagauNatve syAdvAdaH 64-68 sAMvyavahArikApAramArthika pratyakSAbhAso vastunaH pratiparyAyasaptabhaGgasiddhiH 69 smaraNA''bhAsaH saptaivabhaGgA na nyUnAdhikA iti siddhiH pratyabhijJA-tarkAmAsau sakalA''dezalakSaNam pakSAbhAsAH 87-91 kAlAdyaSTamedAmedavRttipradarzanam 70 hetvAbhAsAH vikalAdezalakSaNam asiddhalakSaNam ubhayAntarAsiddhalakSaNam / arthaprakAze tadutpattitadA 92 kArakhaNDanam vanaspatI jIvatatvasiddhiH viruddhahetvAbhAsalakSaNama paJcame paricchede anaikAntikalakSaNam vastulakSaNam 74 nava sAdharmyadRSTAntAbhAsAH sAmAnya-vizeSAtmakatvasiddhi 75 / navadhA vaidhaHdRSTAntAbhAsAH 99 86-87 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 122 sh w khm . (44) pramANanayatattvAloke viSayaH / pRSThe / viSayaH / pRSThe / upanayanigamanAbhAsaH 102 nayaphalapramAtRlakSaNam AgamAbhAsaH mokSasvarUpam pramANasaMkhyAbhAsaH 104 pramANaviSayAbhAsaH aSTame paricchede pramANaphalAbhAsaH 105 vAdalakSaNam ... ....123 jigISu-tattvanirNinISusaptame paricchede vAdilakSaNam 123 naya nayA''bhAsalakSaNam 106 tattvanirNinISumedadarzanaM ca 124 negamalakSaNam 107 vAdiprativAdisAdhAraNalakSaNam 127 saMgrahalakSaNamedakathanam vAdiprativAdinoH kama0 127 vyavahAralakSaNAdi 112 sabhyalakSaNam 128 RjusUtralakSaNam 113 129 zabdanayalakSaNam 114 sabhApatilakSaNam 129. samabhirUDhanayalakSaNam 115 sabhApateH kartavyam 130 evaMbhUtanayalakSaNAdi kiyakakSaM vaktavyam ? taniyamaH 130 naviSaye vizeSavicAraH 118 / samAptivacana 131 nayavAkyasyA'pi saptabhaGgAH 119 zuddhipatrakam 132 sabhyakarmANi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatpUjyazrIvijayadharmasUribhyo namaH / zrIvAdidevasUriviracitaH pramANanayatattvAlokaH prathamaH pricchedH| pranthakArasya maGgalAcaraNam rAgadveSavijetAraM jJAtAraM vizvavastunaH / zakrapUjyaM girAmIzaM tIrthezaM smRtimAnaye // 1 // TippaNIkArasya maGgalAcaraNam --- natvA gurukramAmbhoja smRtvA sarvezvaraM vibhum / TippaNI bAlabodhAya likhyate bAlabhASayA / atha tatrabhavantaH pUjyapAdAH sakalakatritArkikacakracakravartitvena vizrutAH zrIvAdidevasUrayaH prAripsitagranthanirvighnaparisamAptaye iSTadevatAnamaskArAtmakaM kRtaM maGgalaM ziSyazikSAyai granthAdau nibananti rAga-dveSeti ahaM, tIrthezaM-tIrthaH-sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA ityevaMrUpacaturvidhazramaNasaMghastasyezaM-svAminaM, smRti smaraNam , Anaye-prApayAmismarAmItyarthaH / kIdRzaM tIrthezam ? rAgadveSavijetAraM-rAgadveSayorvizeSeNamapunarjeyatArUpeNa jetAraM-jayanazIlam , "tRn" ityanena tAcchIlikastuna, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU. 1 tathA vizvavastunaH-tribhuvanavartisAmAnyavizeSAtmakasya padArthajAtasya jJAtAraM-avaboddhAram , zakrapUjyaM-zakANAM-indrANAM pUjyaM-pUjanIyam , girAmIzaM-girAM-vANInAmauzaM-svAminam, yathAvasthitavastuviSayatvenaitAsAM prayoktRtvAt / bhanena vizeSaNacatuSTayena bhagavatazcatvAro mUlAtizayAH prtipaaditaaH| tathAhi-apAyApagamAtizayaH, jJAnAtizayaH, pUjAtizayaH, vAgatizayazceti / nanu nirvinagranthasamApti prati maGgalasya kathaM kAraNatvam ? vinApi maGgalaM kiraNAvalyAdau granthaparisamAptidarzanAd vyatirekavyabhicArasya, kAdambaryAdI kRte'pi maGgale samAptyabhAvAdanvayavyabhicArasya ca vidyamAnatvAt , tasmAdanArambhagIyaM maGgalamiti cet, na, kiraNAvalyAdau granthAd bahireva maGgalasya kRtatvAd vighnAtyantAbhAvAd vA granthasamAptisambhavAt , kAdambaryAdau tu kRte'pi maGgale vighnabAhulyAd vighnAnurUpasya maGgalasyAbhAvAd vA samAptyabhAvAnnAnvayavyatirekavyabhicAraH, tasmAnmaGgalanirvighnagranthasamAptyoH kAryakAraNabhAve na kA'pi kSatiriti dik / pramANanayatattvavyavasthApanArthamidamupakramyate // 1 // prakarSaNa-saMzayAdirAhityena mIyate-jJAyate yat tat pramANam, nIyate-gamyate zrutapramANaparicchinnaikadezo'neneti nayaH, pramANaM ca nayazveti pramANanayo, pramANapadasya bahvacatve'pi abhyarhitatvAt pUrvanipAtaH, pramANanayayostattvaM-svarUpaM pramANanayatattvam, tasya vyavasthApanaM 1. atha pramANa k| ye kaTa 1-44 at:,2131417.414 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa02] prathamaH paricchedA pramANanayatattvavyavasthApanam , tadeva prayojanaM yatra tat pramANanayatattvavyavasthApanArtham , kriyAvizeSaNametad, na tu, idaMzabdanirdiSTasya zAstrasya, tasya karaNatvenaiva tatropayogAt / idaM-buddhau pratibhAsamAnaM zAstramupakramyate-bahiHzabdarUpatayA prArabhyate / " prayojanamanudizya mando'pi na pravartate" iti nyAyena prayojanamantarA prekSAvatpravRttyanupalambhAdidamAdivAkyaM prayojanaM pratipAdayituM zAstrAdAvupanyastam / atra bauddhAH vadanti-idamAdivAkyaM prayojanamabhidhAtuM nADalam, prayojanagocarasaMzayotpAdakatvenaiva tasya critaarthtvaaditi| tadasat, AdivAkyaM vinaiva zAstramAtrAvalokanenApi idaM zAstraM saprayojanamaprayojanaM vA ? iti prayojanabhAvAbhAvaparaH saMzayaH samAvirbhavati, tathA ca na tadarthamAdivAkyamAvazyakam, api tu prayojanapratipAdakatvenaiva saprayojanamiti mantavyam // 1 // svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam // 2 // svam-jJAnasvarUpam , paraH-jJAnAd bhinno'rthaH, svaM ca parazceti svaparo, tau vizeSeNAvasyati-nizcinotItyevaM zIlaM yasya tat svaparavyavasAyi / jJAyate prAdhAnyena vizeSo gRhyate'neneti jJAnam , (rAddhAnte vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatvAd yadA grAhakaM jJAnaM vizeSAMzaM gauNIkRtya sAmAnyAMzaM prAdhAnyena gRhNAti tadA tad darzanapadenAbhidhIyate, yadA sAmAnyAMzaM gauNIkRtya vizeSAMzaM pradhAnarUpatayA gRhNAti tadA tad jJAnazabdenocyate) atra pramANaM lakSyam , svaparavyavasAyitve sati jJAnatvaM lakSaNam , asAdhAraNadharmo hi lakSaNam , asAdhAraNatvaM ca lakSyatAvacchedakasamaniyatatvam / lakSaNasya trINi dUSaNAni santi, avyAptyamayama. anyAya lakSyane yA lagA/pAyA 31/4MAL Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [203 tivyAptyasaMbhavabhedAt , tatra lakSyaikadezAvRttitvamavyAptiH, yathA-'goH kapilatvaM lakSaNam' ityukte zvetagavAdI bhavatyavyAptiH, zvetagavi kapilavasyAbhAvAt / lakSyavRttitve satyalakSyavRttitvamativyAptiH, yathA 'zRGgitvaM gorlakSaNam' ityukte mahiSAdAvativyAptiH, zaGgitvarUpadharmasya tatrApi vidyamAnatvAt / lakSyamAtrAvRttitvamasambhavaH, yathA 'ekazaphavattvaM gorlakSaNam' ityukte gomaatrsyaikshphvttvaabhaavaadsmbhvH| sAsnAdimattvaM gotvamiti tu dUSaNatrayarahitaM lakSaNam / evamidamapi pramANalakSaNaM dUSaNatrayarahitatvAniravadyam , tathAhipramANamAtre lakSaNasya sattvAnnAvyAptiH, apramANato vyAvRttatvAnnAtivyAptiH, lakSyamAtre lakSaNasya vidyamAnatvAdeva nAsambhavaH / jJAnaM pramANamityukte saMzayAdAvativyAptiH syAd ataH svaparavyavasAyIti padam , naiyAyikAbhimatasya jaDasvarUpasya sannikarSAdeH, svasamayaprasiddhasya sanmAtraviSayasya darzanasya ca prAmANyanirAkaraNArtha jJAnamiti padam , bauddhaiH parikalpitasya nirvikalpasya prAmANyavyavacchedArtha vyavasAyIti padam, jJAnAdvaitavAdinAM matamatyasituM pareti, nityaparokSajJAnavAdinAM mImAMsakAnAm, ekAtmasamavAyijJAnAntarapratyakSavAdinAM naiyAyikAnAm , acetanajJAnavAdinAM sAMkhyAnAM ca mataM nirAkartuM sveti / samagralakSaNaM tu" arthopalabdhi pramANam" ityAdInAM paraparikalpitAnAM lakSaNAnAM vyavacchedArthamiti dik // 2 // abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSamaM hi pramANamato jJAnamevedam // 3 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU04] prathamaH paricchedaH abhimatamupAdeyaM, anabhimataM heyam / prayogazca-pramANaM jJAnameva abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSamatvAt , yana jJAnaM tannAbhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSama, yathA stambhAdi, abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSamaM ca pramANam , ato jJAnamevedam // 3 // na vai sannikarSAderajJAnasya prAmANyamupapanaM tasyArthAntarasyeva svArthavyavasitau saadhktmtvaanupptteH||4|| ajJAnasya-jaDasvarUpasya sannikarSAde:-indriyArthasambandhAdeH prAmANyaM nopapadyate, tasya-sanikarSAdeH, arthAntarasyeva ghaTAderiva, svArthavyavasitau-svArthanizcitI, sAdhakatamatvAnupapatteH-karaNatvAnupapatteH / ayamarthaH -yathA ghaTo jaDatvAt svanizcaye arthanizcaye ca sAdhakatamo na bhavati, tathaiva indriyaviSayasambandharUpaH sannikarSo'pi svanizcaye arthanizcaye ca karaNaM na bhavitumarhati, jaDatvAdeva / prayogazva-ptanikadirna pramANaM svArtha yavasitAvatAdhakatamatvAt , yat svArtha yavasitAvasAvakatama tana pramANaM, yathA ghaTaH, svArthavyavasitAvasAdhakatamazca sannikarSAdistasmAnna pramANam / / naiyAyikAH pratyakSa prati sannikarSasya prAmANyamaGgIkurvanti, tathAhi-teSAM mate sannikarSaH SoDhA-saMyogaH, saMyuktasamavAyaH, saMyuktasamavetasamavAyaH, samavAyaH, samavetasamavAyaH, vizeSagavizeSyabhAvazceti / tatra cakSuSA ghaTagrahaNe saMyogaH sannikarSaH / ghaTarUpagrahaNe saMyuktasamavAyaH, cakSussaMyukto ghaTaH tatra rUpasya samavAyAt / rUpatvagrahaNe saMyuktasamavetasamavAyaH, cakSussaMyukto ghaTaH tatra samavetaM rUpaM tatra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [saM05-6 rUpatvasya samavAyAt / zrotrendriyeNa zabdagrahaNe samavAyassannikarSaH, zrotrendriyasya gaganarUpatvAt " karNazaSkulyavacchinnaM nabhaH zrotram" itivacanAt , tatra ca zabdasya smvaayaat| zrotrendriyeNa zabdatvagrahaNe samavetasamavAyaH sannikarSaH, zrotrasamavetaH zabdaH tatra zabdatvasya samavAyAt / ghaTAbhAvavad bhUtalamityatra vizeSaNavizeSyabhAvaH sannikarSaH, cakSusaMyuktaM bhUtalaM tatra ghaTAbhAvasya vizeSaNatvAt / / kiJca, AtmAdicatuSTayasannikarSeNa jJAnamutpadyate, AtmA manasA yujyate, mana indriyeNa, indriyamartheneti / sukhAdipratyakSe tu trayANAmeka sannikarSaH, AtmA manasA yujyate, manaH saMyuktasamavAyasambandhena sukhAdinA, AtmapratyakSe tu yoginAM dvayorAtmamanaso reva saMnnikarSaH, anumAnAdikaM prati tu dvayorAtmanasoH sannikarSa iti naiyAyikamatam // 4 // __ na khalvasya svanirNItau kAraNatvaM stambhAde rivAcetanatvAt // 5 // nApyarthanizcitau svanizcitAvakaraNasya kumbhAde riva tatrApyakariNatvAt // 6 // prayogau tu sannikarSAdiH svanizcitI karaNaM na bhavati, acetanatvAt / yo'catenaH sa svanirNItau karaNaM na bhavati, yathA stambhaH, acetanazca sannikarSAdiH, tasmAt svanizcitI karaNaM na bhavati / tathA sannikarSAdirarthanizcitI karaNaM na bhavati, svanizcitAka karaNatvAt , ya evaM sa evaM, yathA stambhAdiriti // 6 // acetanazca sanirarthanizcitI karaNa // 6 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU07] prathamaH paricchedaH tad vyavasAyasvabhAvaM samAropaparipanthitvAt pramANatvAd vA // 7 // tat pramANabhUtaM jJAnaM vyavasAyasvabhAvam-nizcayAtmakam, samAropaparipanthitvAt saMzayAdiviruddhatvAt , pramANatvAd vA, pramANabhUtasya jJAnasya vyavasAyAtmakatvasAdhane pratyekamevAmU hetU , tathAhi-pramANabhUtaM jJAnaM vyavasAyasvabhAvaM samAropaparipanthitvAt , evaM pramANabhUtaM jJAnaM vyavasAyasvabhAvaM pramANatvAt , yana vyavasAyasvabhAvaM tanna samAropaparipanthi, pramANaM vA, yathA saMzayAdirghaTAdizca, samAropaparipanthi pramANaM cedaM jJAnaM, tasmAd vyavasAyasvabhAvamiti / idamatrAvadheyaM-sugatamate hi sarva vastujAtaM kSaNikam , kSaNikasya vastuno yat prathamAkSasannipAtAnantaraM jJAnamutpadyate tanAmajAtyAdikalpanArahitatvAnirvikalpakamucyate, tadanantaraM vAsanAbalasamujjambhamANavikalpavijJAnaM saMketakAladRSTatvena vastu gRhNAti, ata eva saMketakAlabhAvinaM zabdaM ca tatra saMghaTayati, tathA ca tadeva zabdasaMparkayogya yanirvikalpakapazcAdbhAvivAsanAsamudbhUtaM vikalpavijJAnaM, tdvissybhuutssNtaanshc| vikalpavijJAnaM hi pUrvadRSTatvenaiva sarvaM nizcinoti, bAlo'pi yAvatpUrvadRSTatvena stanaM nAvadhArayati, na tAvanmukhamarpayati stane, ata eva sarvo'pi laukikavyavahAro'nenaiva vijJAnena pracalati / nirvikalpaM tu na nizcAyakaM svalakSaNamAtrajanyatvAt , tasya ca prathamakSaNe eva vinaSTatvAnna zabdasambandhayogyam , ata eva na tad vyavahArapathamavatarati / tadetannAvitatham-nirvikalpakaM yadi vyavahArapathaM nAvatarati Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [saM0 8-11 kathaM tarhi tasya prAmANyam ? uttarakAlabhAvino vyavahArajananasAmarthyAd vikalpAt tasya prAmANyAbhyupagamApekSayA varaM vikalpasyaiva praamaannyaabhyupgmH| kiJca, bhavanmate savikalpaM vijJAnaM svayamapramANabhUtam , tathA sati kathaM tad nirvikalpakasya prAmANyavyavasthApakaM bhavediti yat kiJcidetat / tasmAt pramANabhUtaM jJAnaM vyavasAyasvabhAvamevAbhyupagantavyaM, na nirvikalpakamiti bhAvaH // 7 // atasmiMstadadhyavasAyaH samAropaH // 8 // tadabhAvavati tatprakArakaM jJAnaM samAropaH, ayathArthajJAnamiti yAvat // 8 // sa viparyaya-saMzayAnadhyavasAyabhedAt tredhA // 9 // viparItaikakoTiniSTaGkana viparyayaH // 10 // yenAkAreNa vastu sthitaM tadviparItakAkAreNa tasya nizcayanaM viparyayaH // 10 // yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti // 11 // zuktikAyAmarajatAkArAyAM rajatAkAreNa yagjJAnaM sa viparyayaHviparItakhyAtirityarthaH / khyAtayo bahuvidhAH, yathA-AtmakhyAtiH, asatkhyAtiH, akhyAtiH, anirvacanakhyAtiH, sakhyAtiH, anyathAkhyAtizceti / tatra-AtmakhyAtiH-AtmanaH jJAnasyaiva khyAtiH-viSayarUpatayA bhAnam , ayamarthaH-' zuktAvidaM rajatam' ityatra jJAnasyaiva rajatarUpatayA bhAnaM bhavati, na ca tatra kazcid vAhyo'rtho vidyate, 'ayaM ghaTaH' ityAdiSu Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 11 ] prathamaH paricchedaH , sarvatra jJAnasyaiva viSayarUpatayA pratibhAsamAnatvAt iti yogAcArAparaparyAyavijJAnavAdino bauddhAH / asatkhyAtiH - asato rajatAdeH khyAtiH - pratItiH tathAhi'zuktAvidaM rajatam' itipratibhAsamAnaM vastu na jJAnarUpaM bhavitumarhati 'ahaM rajatam' iti antarmu 'vA kAratAnA vAt nApyartha rUpam, rajatasAdhyAyA arthakriyAyA abhAvAt tasmAdasadeva rajataM tatra cakAstItya satkhyAtiriti mAdhyamikAparaparyAyazUnyavAdino bauddhAH / " akhyAtirapratItiH - vivekAkhyAtirityarthaH / zuktAvidaM rajatamityatra pratyakSasmaraNarUpaM pratyayadvayamutpadyate, tatredamaMzaH pratyakSasya viSayaH, haTTasthAdirajataM tu smaraNasya viSayaH, tayoH - pratyakSasmaraNayoH zuktirajatayozcendriyadoSavazAd bhedagrahaNaM na bhavatIti bhedA (s vivekA) khyAtiriti mImAMsakAH / anirvacanIya khyAtirnAma sattvenAsattvena cAnirvacanIyasya rajatAdeH khyAtiH - pratItiH / tathAhi - 'zuktAvidaM rajatam, ityatra rajataM na sad ' bAdhyamAnatvAt, sato na bAdhyamAnatvaM yathA satyarajatam, nApyasat pratIyamAnatvAt asat na pratIyate vandhyAstanandhayavat, tasmAdatrAnirvacanIyara jatotpattiraGgI kartavyA iti advaitavedAntinaH / " satkhyAtirnAma sato - vidyamAnaviSayasya khyAtiH - pratItiH, tathAhi'zuktAvidaM rajatam' ityatra zuktau vidyamAnasyaiva rajatAMzasya pratItiH " tadeva sadRzaM tasya yat tad dravyaikadezabhAk " iti niyamAt paJcIkaraNaprakriyayA ca tatra rajatAMzAnAM vidyamAnatvAt / vyadRSTavazAt tu Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [saM0 12-14 bhUyasAmapi zuktyaMzAnAM na pratItiH, svalpAnAmapi rajatAMzAnAM pratItibhavati, ataH 'zuktau idaM rajatam' iti jJAnaM yathArthameva, tatra jJAnaviSayasya vidyamAnatvAt, viSayavyavahArabAdhAt tu bhramatvena vyavahAra iti vishissttaadvaitvedaantinH| anyathAkhyAtiH-anyathA sthitasya vastuno'nyarUpeNa pratItiH, tathAhi-anyathA sthitasya zuktyAdirUpasyArthasyAnyathA-rajatAdirUpeNa pratibhAsanamanyathA-(viparIta- khyAtiriti jainAH naiyAyikAzca / etAsAM khaNDanamaNDanaprakArastu jijJAsubhiH syAdvAdaratnAkarAdavaseyaH, granthavistarabhiyA nAtra prapaJcyate // 11 // sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAneka koTisaMsparzi jJAnaM saMzayaH // 12 // sAdhakapramANAbhAvAt bAdhakapramANAbhAvAcAnizcitAnekAMzAvagAhi jJAnaM saMzaya ityarthaH // 12 // yathA'yaM sthANurvA puruSo vA // 13 // pratyakSaviSaye dharmiNi dUrAdUrdhvAdisAdhAraNadharmadarzanena vaktrakoTarAdikaracaraNAdivizeSadharmasmaraNe sati ekataranizcAyakasAdhakabAdhakapramANAbhAvAd dolAyamAnaM 'sthANurvA puruSo vA ?' ityAkArakaM yajJAnaM prAdurbhavati sa saMzayaH, ayaM pratyakSaviSayaH / anumAnaviSayastu kacid vanapradeze zRGgamAtrAvalokanena bhavati saMzayaH, 'ayaM gaurvA syAd gavayo vA ?' iti // 13 // kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH // 14 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9015-16] prathamaH paricchedaH yatra vizeSasya spaSTatayA bhAnaM na bhavati, api tu kimityA-- locanAtmakaM jJAnaM bhavati so'nadhyavasAya ityucyate // 14 // yathA gacchattRNasparzajJAnam // 15 // yathA gacchataH puruSasyAnyatrA''saktacittasya tRNasparze jAte evaM jAtIyakaM evaM nAmakamityAdi vizeSarUpeNAvadhAraNaM na bhavati, api tu ' mayA kimapi spRSTam' ityAkArakamAlocanAtmakaM yajjJAnaM bhavati so'nadhyavasAya ityucyate / pratyakSaviSayazcAyamanadhyavasAyaH / parokSaviSayastu kasyacidaparijJAtagojAtIyasya puMsaH kvacana vananikuJja sAsnAmAtrAvalokanena piNDamAtramanumAya 'ko nu khalvatra prANI syAt ?' ityAdi // 15 // jJAnAdanyo'rthaH paraH // 16 // jJAnAd bhinnaH padArthaH paraH " svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam" [1-2] ityatra parazabdavAcya ityarthaH / anena 'jJAnameva tattvam ,' jJAnAtiriktatvena pratibhAsamAnA ghaTapaTAdayo bAhyapadArthA jJAnasyaivAkAravizeSA iti vadanto yogAcArAparaparyAyajJAnAdvaitavAdino bauddhA nirstaaH| tathAhi-yadi bAhyapadArthoM nAGgIkriyate tarhi ayaM ghaTaH, ayaM paTaH, iti ghaTapaTAdyAkAraviziSTaM jJAnaM kiM nimittamutpadheta ? anAdivAsanAvaicitryAt tAdRzajJAnamutpadyate iti cet , nanu sA vAsanA jJAnAdabhinnA bhinnA vA'GgIkriyate, yadyabhinnA tarhi jJAnameva tattvaM syAt, na tu vAsanA nAma kizcit , tathA ca kathaM vAsanAvazAd jJAne ghaTAghAkArasiddhiH? bhinnatve tujJAnAdvaitahAniH syAt, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU016 jJAnAtiriktatvena vAsanAyA apyarthatvAt , tasmAnna bAhyArthamantarA ghaTAdyAkAraviziSTaM jJAnamupapadyate iti bAhyArtho'GgIkartavya eveti sNkssepH| ete ca bauddhA vaibhASika-sautrAntika-yogAcAra-mAdhyamikabhedAccaturvidhAH / tatra vaibhASiko bAhyaM ghaTapaTAdi, AntaraM jJAnAdi ca vastutattvaM satyatvenAGgokaroti / sautrAntiko yadyapi bAhyamAntaraM ceti dvividhamapi tattvaM svIkaroti, tathApi bAhyapadArthAnAM pratyakSaM naiva manyate, ghaTapaTAdinAnAkAraM jJAnaM vartate, tato'numIyate bAhyapadArthAH santIti anumAnena bAhyapadArthAvagatiM brUte / yogAcArastu bAhyapadArthAnAM sarvathaivA'palApaM karoti, kevalamAntarameva jJAnAkhyaM tattvaM svIkaroti, jJAnameva grAhyaprAhakarUpeNa pratibhAsate, na vastuto bAhyapadArthAH santIti siddhAntayati / mAdhyamikastu sarvazUnyatvameva vadati, tathAhimAnAdhonA meyasiddhiriti niyamena padArthAnAM siddhiryadi pramANAdhInA, tarhi pramANasya siddhiH kena ? anyena pramANena cet , tasyApi katham ! anyena cet, tarhi tasyApyanyena, ityAdirUpegAnavasthA, yadi tenaiva pramANena tarhi AtmAzrayaH, ataH pramANaM na sidhyati, pramANasiddhayabhAvAt prameyamapi na sidhyatIti siddhA sarvazUnyatA / tathA ca saMgrahazlokaH zrIharibhadrasarIyaSaTdarzanasamuccayasya zrIguNaratnamarikRtAyAM TIkAyAm"artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNocyate pratyakSo nahiM bAhyavastuvisaraH sautrAntikairAzritaH / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svasthAM parAM saMvidam // " Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 17-19 ] prathamaH paricchedaH eSAM khaNDanaprakArastu pranthAntarAdavaseyaH // 16 // svasya vyavasAyaH svAbhimukhyena prakAzanaM, bAhyasyeva tadAbhimukhyena karikalabhakamamAtmanA jAnAmi || 17 | yathA jJAnasya bAhyAbhimukhyena - viSayAnubhavanena, prakAzanaM bAhyavyavasAyaH evaM svAbhimukhyena prakAzanaM - svavyavasAya:, tathAhi - yathA karikalabhakamahamAtmanA jAnAmi' ityatra 'aham' ityanena pramAtA, 'karikalabhakam' ityanena prameyaM, 'jAnAmi' ityanena pramitiH pratIyate, tathaiva 'AtmanA ' ityanena pramANabhUtaM jJAnamapi pratIyata eva // 17 // kaH khalu jJAnasyA''lambanaM bAhyaM pratibhAtamabhimanyamAnaH tadapi tatprakAraM nAbhimanyeta mihirAsslokavat ? // 18 // ayamarthaH--yathA bhAskaraprabhAbhirghaTapaTAdikaM vastujAtaM pazyanto janA bhAskaraprabhAmapi pazyantyeva, tathaiva jJAnaviSayIbhUtAnAM kumbhAdInAM prakAzamabhimanyamAnairjJAnasyApi prakAzo'GgIkarttavya eva / etena 'jJAnamatIndriyaM jJAnajanyajJAtRtA pratyakSA tathA jJAnamanumIyate ' iti vadanto mImAMsakaikadezino bhATTAH 'samutpannaM hi jJAnaM ekAtmasamavetAnantara samaya samutpa diSNu mAnasapratyakSeNaiva lakSyate, na tu svena' iti jalpanto naiyAyikAca nirastA veditavyAH // 18 // jJAnasya prameyA'vyabhicAritvaM prAmANyam // 19 // jJAnasya yat prameyA'vyabhicAritvaM prameyA'vinAbhAvitvaM tadeva tasya prAmANyam / 1. mahamihAtmanA ka / 6 13 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [saM0 20-21 ayaM bhAvaH-yAdRzo'rthaH pratyakSAdijJAnenA'vagataH tAdRza evaM cet prApyate tadA tajjJAnaM pramANaM, yathA satyarajatajJAnam // 19 // taditarat tvamAmANyam // 20 // tasmAt-prameyA''yabhicAritvAt, itarat-prameyavyabhicAritvam maprAmANyam / yAdRzo'rtho jJAnaviSayatAmAgatastAdRza eva cenna prApyate tadA tajjJAnamapramANaM, yathA-'zuktikAyAmidaM rajatam' iti jJAnam // 20 // tadubhayamutpattau parata eva jJaptau tu svataH paratazca // 21 // jJAnagataprAmANyaviSaye mitho vivadante darzanakArAH, tathAhiutpattau jJaptau ca jJAnAnAM prAmANyaM svataH, aprAmANyaM parata iti mImAMsakA vedAntinazca / ubhayatrApi prAmANyAprAmANyaM parata iti naiyaayikaaH| mapramANyaM svataH prAmANyaM parata iti saugtaaH| tattvavidastu 'tadubhayamutpatto parata eva jJaptau tu svataH paratazca' iti vadanti / tadubhayam-prAmANyamaprAmANyaM ca utpattau svotpattau parata evajJAnakAraNagataguNadoSAbhyAmeva utpadyate iti zeSaH, jJato tu nizcaye tu svataH paratazca, abhyAsadazA''panne karatalAdijJAne svataH, anabhyAsadazA''panne sarpAdijJAne parataH, saMvAda-bAghakAbhyAM nizcIyate / ayaM bhAvaH-jJAnasAdhanam-indriyAdi yadi nairmalyAdiguNaviziSTaM tarhi tat pramANabhUtaM jJAnaM janayati, yadi tadeva kAcakAmalAdidoSaviziSTaM tarhi apramANabhUtaM jJAnamutpAdayati, tatra jJAnotpattiM pratIndriyANAM kAraNatvaM, jJAnagataprAmANyAprAmANyotpAdakatve tu guNadoSayoH kAraNatvamiti vivekaH, jJAnagataprAmANyasya nizcayastu abhyAsadazA''pane Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s0 21] prathamaH paricchedaH karatalAdijJAne svata eva bhavati, anabhyAsadazA''panne-satyasAdijJAne saMvAdakajJAnAd bhavati / aprAmANyasya nizcayastu abhyAsadazA''panne mRgatRSNikAdau svata eva bhavati, anabhyAsadazApanne 'zukAvidaM rajatam' iti jJAne tu bAdhakajJAnAd bhavatIti / yAdRzo'rthaH pUrvajJAne prathApathamavatIrNaH tAdRza eva yena jJAnena vyavasthApyate, tat saMvAdakamityucyate / mandasAmagrIjanyaM saMvAdya, udagrasAmagrIsamutpAcaM saMvAdakamiti // 21 // iti bAlabodhinyAkhyayA TippaNyA vibhUSite zrIvAdidevasUrisaMhandhe pramANanayatattvAloke pramANasvarUpanirNAyaka prathamaH pricchedH| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH paricchedaH / tad dvibhedaM pratyakSaM ca parokSaM ca // 1 // tat - pramANaM pratyakSa-parokSabhedena dviprakAramityarthaH // 1 // spaSTaM pratyakSam ||2|| spaSTatvaM pratyakSasya lakSaNamityarthaH / prabalatarajJAnAssvaraNIyavIryAntarAyayoH karmaNoH kSayopazamAt kSayAd vA spaSTatAviziSTaM yajjJAnaM tat pratyakSaM jJAtavyam // 2 // anumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvam ||3|| anumAnAdipramANairyeSAM niyatavarNasaMsthAnAdyAkArANAM pratibhAsanaM na bhavati teSAmapi pratibhAsanaM pratyakSasya spaSTatvamiti // 3 // tad dviprakAram - sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca // 4 // saMvyavahAraH - bAdhArahitapravRttinivRttI prayojanamasyeti sAMvyavahArika, paramArthe bhavaM pAramArthikam / ayaM bhAvaH - bAhyendriyAdisAdhanebhyo yajjJAnamutpadyate tatsAM - vyavahArika pratyakSamucyate, idam apAramArthikaM, bAhyendriyAdisAmagrIsApekSatvAt / avadhi-manaH paryAya- kevalajJAnarUpaM tu pAramArthikaM pratyakSam, bAhyendriyAdisAmagrI nirapekSatvAt taddhi AtmasannidhimAtreNotpadyate // 4 // , tatrA''dyaM dvividham-indriyanibandhanamanindriyamanibandhanaM ca // 5 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU06] dvitIyaH paricchedaH tatra-ubhayormadhye, Adya-sAMvyavahArikaM pratyakSaM, dvividhaM-dviprakAra, indriyanibandhanaM-cakSurAdIndriyahetukam , anindriyanibandhanaM ca manohetukaM cetyarthaH / cakSurAdIndriyajanyaM manojanyaM ca yajjJAnaM tat sAMvyavahArikapratyakSamucyate iti samudAyArthaH / indriyaM dvividha, dravyendriya-bhAvendriyabhedAt , dravyendriyaM dvividhaM, nirvRttIndriyopakaraNendriyabhedAt , nivRttIndriyaM dvividhaM, bAhyAbhyantarabhedAt , tatra bAhya-pratyakSeNa paridRzyamAnaM karNazaSkulyAdyanekaprakAram , AntaraM-kadambapuSpAdyAkAram / upakaraNendriyaM-AbhyantaranivRttIndriyasthitaM svasvaviSayagrahaNazaktirUpaM, yasmin upahate nivRttandriyasattve'pi viSayagrahaNaM na bhavati tat / ____ bhAvendriyamapi dvividham , labdhyupayogabhedAt , tatra labdhIndriyaMindriyAvaraNakSayopazamAparaparyAyArthagrahaNazaktirUpam / arthagrahaNavyApArarUpamupayogendriyam / cakSuSo'prApyaprakAzakAritvam , anyeSAmindriyANAM tu prApyaprakAzakAritvamiti / naiyAyikAdayastu sarveSAmindriyANAM prApyaprakAzakAritvameva vadanti / bauddhAstu cakSuHzrotrendriyavAnIndriyANi prApyaprakAzakAriNIti manyante / mano'pi dravya-bhAvabhedAd dvividhaM prApyaprakAzakAri caastiiti||5|| etad dvitayamavagrahehAvAya-dhAraNAbhedAdeka zazcaturvikalpakam // 6 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU07-10 ____etad dvitayam-indriyanibandhanamanindriyanibandhanaM ca, ekaza:pratyekam avagraha-IhA-avAya-dhAraNAbhedAt caturvikalpakam-catumeMdam // 6 // viSayavipayisanipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradazenAjAtamAdyamavAntarasAmAnyAkAraviziSTa vastugrahaNamavagrahaH // 7 // viSaya :- sAmAnyavizeSAtmako'rthaH, viSayI-cakSurAdIndriyAnindriyasamudAyaH, tayoH sanipAtaH-yogya dezAvasthAnam , tadanantaramutpannaM yatsattAmAtraviSayakaM darzanam-nirAkAraM jJAnam , tasmAdanantaramutpannaM yat sattvasAmAnyAdavAntaramanuSyatvAdisAmAnyA''kAraviziSTavastugrahaNam avagrahaH-avagrahazabdavAcya ityarthaH // 7 // ___ avagRhItArthavizeSAkAGkSINamIhA // 8 // avagRhItArthasya-manuSyatvAdisAmAnyarUpeNa gRhItasyArthasya vizeSAkAGkSaNam-'anena kAnyakubjena bhavitavyam' ityevaM-rUpamIhApadavAcyam // 8 // IhitavizeSanirNayo'vAyaH // 9 // IhitavizeSasya-IhAviSayIkRtasya vastuno nirNayaH 'ayaM kAnyakumja evaM' ityAkArako nizcayaH-avAyaH // 9 // sa eva dRDhatamAvasthApano dhAraNA // 10 // sa eva-avAya eva, dRDhatamAvasthApanaH-sAdarasya pramAtuH kizcit kAlaM tiSThan dhAraNetyabhidhIyate / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 11-12] dvitIyaH paricchedaH ___ idamatra sUtracatuSTasya tAtparyam-indriyaviSayasannipAtAnantaraM prathamam 'asti kiJcid' ityAkAraM nirAkAraM jJAnamutpadyate, tad darzanamityabhidhIyate, tAdRzadarzanAnantaraM manuSyatvAdyavAntarasAmAnyAkAraviziSTam'ayaM manuSyaH' ityAkArakaM yajjJAnamutpadyate so'vagraha ityucyate, tadanantaram ' anena kAnyakubjena bhavitavyam' ityAdyAkAraM vizeSA''kAGkSagamIhAjJAnaM bhavati, tataH 'ayaM kAnyakubja eva' ityAkAraka nizcayAtmakaM jJAnamunmajati so'vAyaH, sa evAvAyaH sAdarasya pramAtuH kiJcit kAlaM tiSThan dhAraNetyabhidhIyate // 10 // saMzayapUrvakatvAdIhAyAH saMzayAd bhedaH // 11 // IhAyAH-'anena kAnyakubjena bhavitavyam' ityAkArakasya jJAnasya, saMzayapUrvakatvAt-'kimayaM kAnyakubjaH, uta pAJcAla: ?' ityakArakasaMzayapUrvakatvAt , saMzayAd bhedaH-IhA saMzayAd bhinntyrthH| saMzayasyApramANatvAdavagrahAdiSu pATho na kRtaH // 11 // kathaJcidabhede'pi pariNAmavizeSAdeSAM vyapa dezabhedaH // 12 // eSAM darzanAvagrahAdInAM, kathaJcid-dravyanayApekSayA, abhede'piekatve'pi, pariNAmavizeSAt-paryAyanayApekSayA, vyapadezamedaH-bhinnatvena pratipAdanamityarthaH / ekajIvadravye darzanAdInAM kathaJcidavizvagbhAvena vidyamAna- bva tvAdekatvepi pariNApApekSayA kathaJcitpRthaktvena pratipAdanamiti bhAvaH // 12 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [ sU0 13-14 asAmastyenApyutpadyamAnatvena, asaMkIrNasvabhAvatayA'nubhUyamAnatvAd, apUrvApUrvadastuparyAyaprakAzakatvAt, kramabhAvitvAt caite vyatiricyante || 13 || ete - darzanAvagrahAdayo vyatiricyante - parasparaM pRthaktvena varttante / kasmAd ? asaMkIrNasvabhAvatayA'nubhUyamAnatvAt - bhinnabhinnasvarUpeNa jJAyamAnatvAt / sAmastyenotpattisthale naiSAmasaMkIrNasvabhAvatayA'nubhUyamAnatAsti, ata uktam- 'asAmastyenApyutpadyamAnatvAt' iti kadAcid darzanameva, kadAcid darzanAvagrahau, kadAcid darzanAvagrahasaMzayehA ityAdirUpeNA saMpUrNatayA'pyutpadyamAnatvAt / asAmastyenApyutpadyamAnatvama saMkIrNaravabhAvatayAnubhUyamAnatve hetu:, asaMkIrNasvabhAvatayA'nubhUyamAnatvaM ca darzanAvagrahAdInAM parasparabhinnatve hetu:, ayameko hetuH, apUrvApUrvavastuprakAzakatvAt vastuno bhinnabhinnadharmasya prakAzakatvAt, ayaM dvitIyo hetuH / kramabhAvitvAcca - krameNotpadyamAnatvAcca, ayaM tRtIyo hetuH / tathA ca ye'saMkIrNasvabhAvatayA'nubhUyante, apUrvA pUrvavastuparyAyaprakAzakAH, kramabhAvino vA te parasparaM vyatiriktAH yathA stambhAdayaH, anumAnAdayaH, aGkarakandalakANDAdayo vA tathA caite darzanAvagrahAdayaH, tasmAt parasparaM bhinnA iti // 13 // 20 kramo'pyamISAmayameva tathaiva saMvedanAd, evaM kramAvirbhUtanijakarmakSayopazamajanyatvAcca // 14 // * " amISAM - darzanAvagrahAdInAM kramo'pyayameva-Adau darzanaM, tadanantaramavagrahaH, tataH saMzayaH, pazcAdIhA, tatosvAyaH, tato dhAraNA, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU015-18] dvitIyaH paricchedaH ityAkAraka eva, tathaiva saMvedanAn-anubhUyamAnatvAt , evaMkrameNAvibhUto yo nijakarmago darzana-jJAnA''varaNasvarUpasya kSayopazamaH, tatkAryatvAccAyameva kramaH, yena kramega darzanAdyAvaraNakarmaNaH kSayopazamo bhavati tenaiva krameNa darzanAdaya utpadyante iti bhAvaH // 14 // anyathA prameyAnavagatiprasaGgaH // 15 // anyathA-yathoktakamAnaGgIkAre, prameyAnavagatiprasaGgaH-vastuno'navabhAsaprasaGgaH syAt // 15 // na khalvadRSTamavagRhyate, na cAnavagRhItaM saMdihyate, na cAsaMdigdhamIyate, na cAnIhitamaveyate, nApyanavetaM dhAryate // 16 // adRSTe vastuni avagraho na bhavati, avagRhIte saMdeho na bhavati, asandigdhe IhA na bhavati, anIhite avAyo na bhavati, avAyAsviSayIkRte vastuni dhAraNA na bhavati // 16 // kacit kramasyAnupalakSaNameSAm AzUtpAdAd utpala patrazatavyatibhedakramavat // 17 // ayamarthaH-yathA sUcyAdinA kriyamANasyotpalazatapatrasya bhedakramaH zIghrotpannatvAnna jJAyate, tathA kvacit karatalAdI darzanAdInAmapi kramo nAnubhUyate // 17 // pAramArthikaM punarutpattAvAtmamAtrApekSam // 18 // 1. tathAhi-na khalva ka, kha / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU0 19-21 AtmamAtrApekSam-jIvadravyamevApekSate / ayaM bhAvaH-sAMvyavahArikapratyakSamindriyAdisApekSamAtmadravyamalambyotpadyate, pAramArthikaM tu pratyakSamindriyAdinirapekSamAtmadravyamavalagthyotparate, iti // 18 // tad vikalaM sakalaM ca // 19 // tat-pAramAthikaM tu pratyakSam , vikalam-asamagraviSayakam , saphalam-samagraviSayakamiti vibhedamityarthaH // 19 // tatra vikalamadhi-manaHparyAyajJAnarUpatayA dvedhA // 20 // tatra- vikala-sakalayormadhye, vikalaM-vikalAkhyaM pratyakSam , avadhimanaHparyAyabhedena dvividhamityarthaH // 20 // avadhijJAnAvaraNavilayavizeSasamudbhavaM bhavaguNapratyayaM rUpidravyagocaramavadhijJAnam // 21 // avadhijJAnasya yadAvaraNaM tasya vilayavizeSAt-kSayopazamanAmakAd vinAzAd , utpannaM bhavaguNapratyayaM-bhavaH-sura-nArakajanmalakSaNaH, guNaHkSayopazamasamyagdarzanAdiH, to pratyayo kAraNe yasya tad bhavaguNapratyayaMbhavakAraNakaM, guNakAraNakaM ceti| tatra sura-nArakANAmavadhijJAnaM suranArakajanmagrahaNamAtreNaivotpadyata iti bhavapratyayamityucyate; nara-tirazcAM tu samyagdarzanAdiguNaistatprAdurbhavatIti guNapratyayamityabhidhIyate, rUpidravyagocaram-pRthivyap-tejo-vAybandhakAra-cchAyAprabhRtIni rUpidravyANi, tadviSayakam // 21 // saMyamavizuddhinibandhanAd viziSTA''varaNavicchedAjjAtaM manodravyaparyAyAlambanaM manaHparyAyajJAnam // 22 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa0 23-25] dvitIyaH paricchedaH saMyamasya-cAritrasya, vizuddhiH-nirmalatA, nibandhanaM-kAraNa yasya sa saMyamavizuddhinibandhano yo viziSTAvaraNavicchedaH-manaHparyAyajJAnAvaraNakSayopazama iti yAvat / tasmAjAtaM-utpannaM, manodravyaparyAyAlambanammanodravyaparyAyaviSayakaM manaHparyAyajJAnam / cAritravizuddhayA manaHparyAyajJAnA''varaNasya kSayopazamo bhavati, tena ca manodravyaparyAyaviSayakaM jJAnamutpadyate, tanmanaHparyAyajJAnamucyate // 22 // sakalaM tu sAmagrI vizeSataH samudbhUtasamastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam // 23 // sakalaM tu-sakalAkhyaM pAramArthikaM pratyakSaM punaH, sAmagrIvizeSasamudbhUtasamastAvaraNakSayApekSam-sAmagrI dvividhA, bahiraGgA antaraGgA ca, tatrAntaraGgA sAmagrI prakarSaprAptakSapakazreNisamyagdarzanAdisvarUpA, bahiraGgA punarjinakAlikamanuSyabhavAdirUpA, tena sAmagrIvizeSeNa samudbhUtaH-samutpanno yaH samastA''varaNakSayaH tadapekSaM-tatkAraNakaM nikhiladravyaparyAyANAM yaH sAkSAtkArastatsvarUpaM kevalajJAnaM jJAtavyam // 23 // tadvAn arhan nirdoSatvAt / / 24 // tadvAn kevalajJAnavAn / tathA ca prayogaH-arhan sarvajJaH, nirdoSatvAt, yo na sarvajJaH sa na nirdoSaH, yathA rathyApuruSaH, nirdoSavAhana, tasmAt sarvajJaH // 24 // nidoSo'sau pramANAvirodhivAktvAt // 25 // nanu arhato nirdoSatvamevAsiddham, tat kathamanena sarvajJasiddhiH ! ityAzaGkAyAM tatsAdhakamanumAnAntaramAhuH-nirdoSo'sau iti-asau Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pramANanayatatvAloke [ s0 26-27 arhan nirdoSaH, pramANavirodhivAktvAt, yo na nirdoSaH, sa na pramANA'virodhivAka, pramANA'virodhivAk cArchan, tasmAnnirdoSa iti ||25|| tadiSTasya pramANenAbAdhyamAnatvAt tadvAcastenAvirodhasiddhiH || 26 // arhataH prmaannaavirodhiv| ktva sAdhakAnumAnAntaramAhuH tadiSTasyeti-arhan pramANAvirodhivAk, tadiSTasya- anekAntatattvasya pramANenA'bAdhyamAnatvAd bhiSagvat / anena sUtracatuSTayena sarvajJA'lApako mImAMsakaH pratikSipto veditavyaH // 26 // na ca kAlAhAravatvena tasyAsarvajJatvam, kavalAsshArasarvajJatvayoravirodhAt // 27 // digambarA: "kevalI kavalA''hAravAn na bhavati, chamasyebhyo vijAtIyatvAt" ityanumAnena kavalA''hAra sarvajJatvayorvirodhamudbhAvayanti, tAn nirAkartumAhu:-naceti tasya - arhataH kavalA''hAravaravenA'sarvajJatvaM na bhavati, kavalAhAra sarvajJatvaye virodhAbhAvAt / ayaM bhAvaH - yadi kavalAhArasya kevalajJAnena saha virodho bhavet tarhyasmadIyajJAnenApi tasya virodho'pariharaNIyaH syAd jJAnatvAvizeSAt, na hi bhAskaraprabhAbhirnirasyamAnamandhakAranikurambaM dIpaprabhAbhirna nirasyate, tathA ca nA'smAkamapyAhArApekSA bhavet na caivam tasmAnna sarvajJava-kavalA - hArayorvirodha iti dik // 27 // " iti bAlabodhinyAkhyayA TippaNyA vibhUSite zrIvAdidevasUrisaMhandhe pramANanayatatvA loke pratyakSasvarUpanirNAyako dvitIyaH paricchedaH / - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH paricchedaH / aspaSTaM parokSam // 1 // vaizadyAbhAvaviziSTaM yat pramANaM tat parokSapramANamityarthaH // 1 // smaraNa- pratyabhijJAna- tarkAnumAnAgamabhedatastat paJcamakAram || 2 | tat-parokSapramANam, anyat spaSTam // 2 // tatra saMskArapatrodhasaMbhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smaraNam // 3 // " anubhavajanyo yaH saMskAraH - AtmazaktivizeSastasya prabodhAt sambhUtam - utpannam iti kAraNanirUpaNam, pratyakSAdipramANairanubhUtoSrthaH - viSayo yasya tadanubhUtArthaviSayam iti viSaya pradarzanam, tadisyAkAraM - tacchadenollekhanIyam iti svarUpapratipAdanam, vedanaM jJAnaM " smaraNamityucyate / d smaraNaM pratyudbuddhasaMskAraH kAraNam / anubhUtArthastasya viSayaH / tacchadenolle svastasya svarUpamiti // 3 // tat tIrthakara vimbamiti yathA // 4 // tadityanena yat prAk pratyakSIkRtaM smRtaM pratyabhijJAtaM vitarkitamanumitaM zrutaM vA bhagavatastIrtha karasya bimbaM - pratikRtiH tasya parAmarzaH // 4 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayataravAlo [sU0 5-6 anubhavasmRtihetukaM tiryagUlatAsAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam // 5 // anubhavasmRtihetukaM-pratyakSAdipramANajanyaM jJAnamanubhavaH, smRtizvAnantaroktA, te heturyasya tad iti kAraNanirUpaNam, gavAdiSu sadRzapariNAmasvarUpaM govAdikaM tiryaksAmAnyamityucyate / kaTakakuNDalAdiparyAyeSu yadanvayidravyaM suvarNAdi tadUrvatAsAmAnyamityucyate / etadubhayamAdiryasya visadRzapariNAmAdeH, tiryagUrkhatAsAmAnyAdirgocaro-viSayo yasya tat tiryagUrkhatAsAmAnyAdigocaram , iti viSayanirUpaNam , saMkalanAtmakaM-padArthasya vivakSitadharmayuktatvena pratyavamarzanamAtmA svabhAvo yasya tad iti svarUpakathanam , etAdRzaM yajJAnaM tat pratyabhijJAnamucyate / pratyabhijJAnaM prati anubhavaH smRtizca kAraNam / vastuno vivakSitadharmayuktatvena pratyavamarzanaM tasya svarUpamiti bhAvaH // 5 // yathA tajjAtIya evAyaM gopiNDaH, gosadRzo gavayaH, sa evAyaM jinadatta ityAdi // 6 // 'tajAtIya evAyaM gopiNDaH' iti tiryaksAmAnyodAharaNaM, 'gosadRzo gavayaH' iti punarapi tiryak-sAmAnyasyodAharaNapradarzana naiyAyikAdyabhimatasya pamAnapramANasya nirAsArtha, siddhAnte upamAnapramANasya pratyabhijJAne'ntarbhAvAt / tathAhi-kazcit pumAn vanecarasakAzAd yadA 'gosadRzo gavayaH' iti vAkyaM zuzrAva, tadaiva tasya manasi sAmAnyarUpeNa pratibhAsamAne gavayapiNDe gavayazabdasya sambandhajJAna Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 s07] tRtIyaH paricchedaH mabhUt , pazcAd vanaM gatasyAsya gavayadarzane jAte prAktanasAmAnyAkArasambandhasmaraNe ca 'sa eSa gavayapadavAcyaH' iti saMkalanAjJAnarUpaM pratyabhijJAnaM prAdurbhavati, evaM ' gosadRzo mahiSaH' ityAdyapi tathArUpatvAt pratyabhijJAnameva / 'sa evAyaM jinadattaH' inyUrvatAsAmAnyAsyodAharaNam , AdizabdAt 'sa eva vahniranumIyate mayA' sa evArtho'nenApyucyate' ityAdismaraNasahitAnumAnAdijanyaM jJAnaM pratyabhijJAnaM jJAtavyam // 6 // upalambhAnupalambhasaMbhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhana sambandhAdyAlambanam 'idamasmin satyeva bhavati' ityAdyAkAraM saMvedanam, UhA' paranAmA tarkaH // 7 // pramANamAtreNa grahaNamupalambhaH, pramANamAtreNAgrahaNamanupalambhaH, tAbhyAm-upalambhAnupalambhAbhyAM, sambhavaH-utpattiryasya tat tathA, iti kAraNakIrtanam / trikAlavartisAdhya-sAdhanayoH sambandhaH-vyAtiH, sa Adiryasya niHzeSadezakAlavarttivAcya-vAcakabhAvasambandhasya,sa AlambanaMviSayo yasya tat tathA, iti viSayanirUpaNam / 'idamasmin satyeva bhavati idamasminnasati na bhavatyeva' ityAkAraM saMvedanaM tarkaH, tasyaiva aheti nAmAntaram / ayaM bhAvaH- vahnau satyeva dhUmo bhavati vahnayabhAve na bhavati' ityAkArakaM jJAnaM tarka ityucyate, 'vahnisattve dhUmopalambho vahnayabhAve dhumasyAnupalambhaH' iti upalambhAnupalambhAbhyAmayaM tarka utpadyate / asya tarkasya vahni-dhUmayoravinAbhAvo viSayaH // 7 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pramANanayatattvAloke [saM08-12 yathA yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vahnau satyeva __ bhavatIti tasminnasatyasau na bhavatyeva // 8 // idaM ca tarkAparaparyAyaM vyAptijJAnaM tadopapattyanyathAnupapattibhyAM pravartata iti pradarzayanti, yathetyAdinA-atrA''dyamudAharaNamanvayavyAptI, dvitIyaM tu vyatirekavyAptAviti jJeyam // 8 // anumAnaM dviprakAram, svArtha parArtha ca // 9 // svArthAnumAna-parArthAnumAnabhedAdanumAnaM dvividhamityarthaH // 9 // tatra hetugrahaNasambandhasmaraNakAraNakaM sAdhya vijJAnaM svArtham // 10 // hetugrahaNa-sambandhasmaraNAbhyAM jAyamAnaM yat sAdhyasya jJAnaM tat svArthAnumAnamityarthaH / ayaM bhAvaH-vanaM gataH kazcit pumAn prathamaM parvatavRttimalekhAM pazyati, tataH ' yatra yatra dhUmastatra tatra vahniH' ityAkArikAM vyAti smarati, tataH 'ayaM vahnimAn' ityAkArakaM yagjJAnamunma jati tat svArthAnumAnamityucyate // 10 // nizcitAnyathAnupapattyekalAgo hetuH // 11 // anyathAnupapattiH-avinAbhAvaH, sA ca sAdhyavad bhinAvRttivarUpA, hetvadhikaraNavRttyabhAvA'pratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyarUmA vaa| nizcitA'nyathAnupapattireva lakSagaM svarUpaM yasya sa heturityarthaH // 11 // na tu trilkssnnkaadiH||12|| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 sU013-15] tRtIyaH paricchedaH trINi lakSaNAni-pakSasattva-sapakSasattva-vipakSA'sattvAni yasya sa trilakSaNakaH saugatasammataH, AdipadenAsatpratipakSatvamabAdhitaviSayatvamiti dvayaM militvA naiyAyikAbhimataH paJcalakSaNakazca heturna bhavatIti bhAvaH // 12 // tasya hetvAbhAsasyApi sambhavAt // 13 // tasya pakSasattvAdirUpasya hetulakSaNasya 'parvato dhUmavAn vahnaH' iti hetvAbhAsasyApi saMbhavAdativyAptiH syAt / ayaM bhAvaH-'parvato dhUmavAn vahnaH' ityAdivyabhicAristhaleSvapi hetostrilakSagatvAdikaM vartate, tathAhi-pakSe parvate hetubhUtasya vahnarvidyamAnatvAt pakSasattvam , sapakSemahAnase'pi vidyamAnatvAt sapakSasattvam , vipakSAt-jAhadAd vyAvarttamAnatvAd vipakSA'sattvam pratipakSyanumAnAbhAvAd asatpratipakSatvam , pratyakSAdipramANairbAdhArahitatvAdabAdhitatvaM ca varttate, na cAsya saddhetutvam, tasmAt trilakSaNakatvAdi hetulakSaNatvena saugatAdibhiranaGgIkaraNIyamiti // 13 // apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyam // 14 // apratItam-anizcitam , anirAkRtam-pratyakSAdipramANairabAdhitam , abhIpsitam-sAdhyatveneSTam , sAdhyaM bhavatIti zeSaH // 14 // zaGkitaviparItAnadhyavasitavastUnAM sAdhyatAprati pattyarthamapratItavacanam // 15 // anantarasUtre 'apratItam' iti vacanA'bhAve zaGkitaviSayANAM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pramANanayatattvAloke [sU0 16-19 viparItAnAmanadhyavasita(anizcita )vastUnAM sAdhyatvaM na syAd , ityapratItavacanam // 15 // pratyakSAdiviruddhasya sAdhyatvaM mA prasajyatAmitya nirAkRtagrahaNam // 16 // pratyakSaviruddhaM ythaa-vhirnussnnH|' anumAnaviruddhaM yathA-'zabdasya ekAntanityatvam ' / AgamaviruddhaM yathA-'pretyA'sukhapradatvaM dhrmsy'| etAdRzAnAM pratyakSAdibAdhitAnAM sAdhyatvaM mA prasagyatAmityetadarthamanirAkRtagrahaNam / / 16 // anabhimatasyA'sAdhyatvapratipattaye'bhIpsitapado pAdAnam / / 17 // anabhimatasya -- sAdhayitumaniSTasya ( yathA jainAnAM, zabde ekAntanityatvaM sarvathA'nabhimataM) sAdhyatvaM mA bhavatu ityabhIpsitopAdAnam // 17 // vyAptigrahaNasamayApekSayA sAdhyaM dharma eva, anyathA tdnupptteH|| 18 // yadyapi vyavahArakAle 'parvato vahnimAn' ityAkArako dharmaviziSTo dharmI sAdhyazabdena vyapadizyate, tathApi vyAptigrahaNavelAyAM sAdhyazabdena kevalaM vahnirUpo dharma eva gRhyate, anyathA vyApteranupapattiH syAditi // 18 // nahi yatra yatra dhRmastatra tatra citrabhAnoriva dharitrI dharasyApyanuvRttirasti // 19 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 20-23] tRtIyaH paricchedaH yatra yatra dhUmastatra tatra yathA vahniranuvartate na tathA parvato. 'pi // 19 // AnumAnikapratipratyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAya stadviziSTaH prasiddho dharmI // 20 // AnumAnikI pratipatti:-anumitiH, tadapekSayA ' parvato vahnimAn' ityAkArako dharmaviziSTo dharmI sAdhyapadena vyapadizyate, asyaitra pakSeti nAmAntaram / / 20 // dharmiNaH prasiddhiH kvacid vikalpataH, kutracit pramANataH, kvApi vikalpa-pramANAbhyAm // 21 // dharmiNaH-parvatAdeH / / 21 // yathA samasti samastavastuvedI, kSitidharakandhareyaM dhUmadhvajavatI, dhvaniH pariNatimAn // 22 // 'samastavastuvedI samasti' ityatra samastavastuvedI sarvajJo dharmI, tasya ca vikalpena prasiddhiH, nahi hetuprayogAt pUrva vikalpaM vihAya sarvajJaH kenApi pramANena sidhyati / 'kSitidharakandhareya dhUmadhvajavatI' ityatra dharmibhUtAyAH kSitidharakandharAyAH pratyakSeNaiva prasiddhiH / 'dhvaniH pariNatimAn' ityatra dharmiNo-dhvaneH pramANena vikalpena ca prasiddhiH, zrUyamANasya zabdasya pratyakSapramANena, atItAnAgatayostu vikalpena prasiddhiriti vivekaH // 22 // pakSahetavacanAtmakaM parArthamanumAnam , upacArAt // 23 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU0 24-25 ___parvato vahnimAn dhUmAt' ityAkArakaM pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnam , upacArAt-pakSahetuvacanasya jaDatvena mukhyataH prAmANyAsambhavAt tatrAnumAnazabdaprayogaH, kAraNe kAryopacArAdaupacArikaH, bodhavyagataM jJAnaM kArya, tasya ca kAraNaM pakSahetuvacanam / athavA kArye kAraNopacArAt, vaktRgataM svArthAnumAnaM kAraNaM tasya pakSahetuvacanaM kAryamiti // 23 // sAdhyasya pratiniyatadharmisambandhitApasiddhaye hetorupasaMhAravacanavat pakSaprayogo'pyavazya ___ mAzrayitavyaH // 24 // ayaM bhAva:-bauddhAH khalu prakSaprayogaM nAGgIkurvanti, te hi kadAcit "yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasaM, dhUmavAMzvAyam" ityAkArakaM vyAptipurassaraM pakSadharmatopasaMhAraM,kadAcit "dhUmavAnayaM, yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasam" ityAkArakaM pakSadharmatApradarzanapUrvakaM vyAptyupasaMhA'mevAnumAnaM vadanti, tAn pakSaprayogamaGgIkArayitumAhuH-sAdhyasyetyAdi-yathA hetoH pratiniyatadhami. sambandhitAprasiddhayarthaM "dhUmavAMzcAyam" ityAkArakaM hetorUpasaMhAravacanaM svIkriyate, tathaiva sAdhyasya pratiniyatadharmisambaghitAprasisyartha 'parvato vahnimAn ' ityAkArakaH pakSaprayogo'pyaGgIkartavya iti // 24 // 'trividhaM sAdhanamabhidhAyaiva tatsamarthanaM vidadhAnaH kaH khalu na pakSaprayogamaGgIkurute ? // 25 // 1. yathA trividhaM ka / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma026-28] tRtIyaH paricchedaH 33 kAryasvabhAvAnupalambhamedAt trividhaM sAdhanamabhidhAya-uktvA, asiddhatAdinirasanadvArA svasAdhyasAdhanasAmarthyapradarzanarUpaM tatsamarthana vidadhAnaH-kurvANaH kaH khalu pakSaprayogaM nAGgIkurute ? api tu sarvo'pi prAmANikaH svIkurute ityarthaH / ayaM bhAvaH-pakSaprayogamantarA trividhasya hetoH samarthanaM nirAzrayaM syAt , tasmAt tatsamarthanaM kurvatA saugatena pakSaprayogo'vazyamaGgIkartavya eva // 25 // pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyivacanaM parArtha pratyakSa, parapratyakSahetutvAt // 26 // yathAnumAnena pratIto'rthaH paraM prati pratipAdyamAno vacanarUpApannaH parArthamanumAnamabhidhIyate tathA pratyakSeNAvagato'pyartho'nyasmai pratipAcamAnaH parArtha pratyakSamityucyatAm , parapratyAyanasyobhayatrApyaviziSTatvAditi bhAvaH // 26 // yathA pazya puraH sphurakiraNamaNikhaNDamaNDitA bharaNabhAriNIM jinapatipatimAm // 27 // pakSa-hetuvacanalakSaNamavayavadvayameva paramatipatteraGgaM na dRSTAntAdivacanam // 28 // 'parvato vahnimAn dhUmAt ' ityAkArakamavayavadvayameva pratipAdyagatajJAnaM prati kAraNaM, na dRSTAntAdivacanam , Adipadenopanaya-nigamanAdayo gRhyante / etena vyAptipradarzanapUrvakaM dRSTAntavacanopetaM pakSadharmatopasaMhArarUpamavayavadvayaM saugataiH, pakSa-hetu-dRSTAntopanaya-nigamanasvarUpaM paJcAvayavaM naiyAyika-vaizeSikAbhyAmanumAnamAmnAyi tannirastaM veditavyam / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pramANanayatattvAloke [saM0 29-32 avayavadvayasvIkArazca vyutpannamatipratipAdyApekSayA draSTavyaH, ativyutpanamatipratipAcApekSayA tu 'dhUmo'tra vidyate' iti hetuprayogamAtrAtmakamevAnumAnaM bhavati, "mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntopanaya-nigamanAnyapi prayogyAni" [3-43] iti vakSyanti // 28 // hetuprayogastathopapattyanyathAnupapattibhyAM dvimakAraH // 29 // 'vahnisattve eva dhUmasattvam' ityAkAra kasAdhyasadbhAvaprakAreNa heto. rupapattistathopapattiH, 'vanyabhAve dhUmAbhAvaH' ityAkArakasAdhyAbhAvaprakAreNa hetoranupapattiranyathAnupapattiH, tAbhyAmanvaya-vyatirekasvarUpAbhyAM tathopapatyanyathAnupapattibhyAM hetuprayogo vibheda ityayaH // 29 // satyeva sAdhye hetorupapattistathopattiH, asati sAdhye hetoranupapattirevAnyathAnupapattiH // 30 // yathA kRzAnumAnayaM pAkapradezaH satyeva kRzAnumatve, dhUmavattvasyopapatteH, asatyanupapattervA // 31 // asatyanupapatte:-asati kRzAnumatve dhUmavatvasyAnupapatterityayaH // 31 // anayoranyataramayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitIya prayogasyaikatrAnupayogaH // 32 // mayaM bhAvaH-yatra tathopapattiprayogeNa sAyasiddhiH saMjAtA, tatrAgyathAnupapattiprayogasya nopayogaH, evamanyathA'nupapattiprayogeNa 1. patteriti k| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 33-35] vatIyaH paricchedaH 35 sAdhyasiddhau saMjAtAyAM tathopapattiprayogasya nopayoga iti // 32 // na dRSTAntavacanaM paramatipattaye prabhavati, tasyAM pakSahetu vacanayoreva vyApAropalabdheH // 33 // neyAyikAdayo dRSTAntopanaya-nigamanAnyapyanumAnAGgatvenAGgIkurvanti, tatra taidRSTAntavacanaM ki parapratipattyartha svIkriyate, uta nyAptinirNayArtham , Ahosvid vyAptismaraNArtham ? iti vikalpatrayamudbhAvya prathamaM vikalpaM dUSayanti-na dRSTAntavacana miti-'parvato vahnimAn dhamavatvAnyathA'nupapatteH' iti pakSahetuvacanalakSaNAvayavadvayenaivAvismRtasambanyasya sAdhyapratipattisambhave dRSTAntavacanaM nirartha kamiti bhAvaH // 33 // na ca hetoranyayA'nupapattinirNItaye yathoktatarka pramANAdeva tadupapatteH // 34 // dvitIyavikalpaM dUSayanti-na ceti-hetoAsinirNayArthamapi dRSTAntasya nopayogaH, tarkapramANAdeva vyAtinirNayopapatteH // 34 // niyataikavizeSasvabhAve ca dRSTAnte sAkalyena vyApterayogavo vipatipattau tadantarApekSAyAmanavasthite dunivAraH samavatAraH // 35 // ayaMbhAvaH-prakSe vahni-dhUmayoAptinirNayArtha yadi dRSTAntasya mahAnasasyopayogaH, tarhi niyatai kavizeSasvarUpe dRSTAnte mahAnase vyAtinirNayaH kathaM jAtaH ? iti vaktavyam , anyena dRSTAntena cet, tatrApi katham ! anyena cet, anavasthAdustarA mahAnadI, tasmAt tarkapramANAdeva vyAptinirNayopapattau tadartha dRSTAntavacanaM na kartavyamiti // 35 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [sU0 36-19 nApyavinAbhAvasmRtaye, pratipatrapatibandhasya vyutpanna__ mateH pakSahetupradarzanenaiva tatmasiddheH // 36 // vyAptismaraNArthamapi dRSTAntavacanaM na prabhavati pratipanna pratibandhasyagRhItavyAptikasya vyutpannamateH 'parvato vahnimAn dhUmavattvAnyathAnupapatteH' ityAkArakapakSa-hetupradarzanenaiva tatprasiddheH- vyAptismaraNasya prsiddhH||36|| antarvyAptyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazaktI ca bahirvyApterudbhAvanaM vyartham // 37 // __'matputro'yaM bahirvakti evaMrUpasvarAnyathAnupapatteH' ityatra bahiptyibhAve'pi hetorgamakatvadarzanAt , evaM 'sa zyAmaH tatputratvAditaratatputravat' ityatra bahirvyAptisadbhAve'pi gamakatvasyA'darzanAd bahitiHdRSTAntasyodbhAvanaM vyartham // 37 // pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptiranta AptiH, anyatra tu bahirvyAptiH // 38 // yathA anekAntAtmakaM vastu, sattvasya tathaivopapatteriti, agnimAnayaM dezaH, dhUmavattvAd, ya evaM sa evaM, yathA pAkasthAnamiti ca // 39 // 1. degbandhakasya ka / 2. nedaM sUtraM syAdvAdaratnAkare mudrita vyAkhyAtaM ca / 3. tathaivopapatteH......pAkasthAnam kakha / 4. astyatra pAThAntaramAdarzadvaye'pi, evamanyatrApi yad yat pAThAntara tat sarva prastutapustake'nyasthale dattamasmAbhiriti tato jJeyam / saMzodhakaHanekAntI muniH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 40-42 ] tRtIyaH paricchedaH 'vastu anekAntAtmakaM sattvasya tathaivopapatteH' atra vastumAtrasya pakSatvAd dRSTAntAbhAvAt pakSIkRta evaM viSaye sAdhanasya - sattvasya sAdhyena-anekAntAtmakena saha vyAptirvartate, ata iyamantarvyAptizabdenocyate / ' ayaM dezo'gnimAn dhUmavattvAd, yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA pAkasthAnam' atra pakSIkRtaviSayAd dezAdanyatra pAkasthAne sAdhanasya dhUmasya sAdhyena vahninA sai vyAptivartate, ato bahirvyAptizabdenocyate // 38-39 // " nopanaya - nigamanayorapi parapratipattau sAmarthya pakSa hetuprayogAdeva tasyAH sadbhAvAt // 40 // na kevalaM dRSTAntasya parapratipattAvasAmarthyam, apitu upanaya-nigamanayorapi parapratipatta sAmarthyaM nAsti, pakSahetuprayogAdeva parapratipatteH sadbhAvAt // 0 // 37 samarthanameva paraM parapratipacyaGgamAstAM, tadantareNa dRSTAntAdiprayoge'pi tadasambhavAt // 41 // ayamarthaH - aminAdidoSanirasanapUrva sAdhyasAdhanasAmarthyapradarzanarUpaM hetoH samarthanaM vinA dRSTAntAdiprayoge'pi na sAdhyasiddhirbhavi tumarhatIti samarthanameva parapratipattAvaGgaM bhavatu kiM dRSTAntAdipradarzanena ! // 41 // vyutpannAnAzritya parArthAnumAnasvarUpamuktaM saMprati mandamanAzritya tat pradarzayanti-- 1 mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntopanaya-nigamanAnyapi prayojyAni // 42 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pramANanayatattvAloke [2043-41 apizabdAt pakSahetU , pakSAdiSu sambhAvyamAnadoSanirAkaraNarUpAH suddhayazca pazca grAhyAH // 42 // pratibandhapratipatterAspadaM dRssttaantH||43|| pratibandhaH-vyAptiH tasyAH pratipatteH-smaraNasya, mAspadaM sthAnaMmahAnasAdidRSTAnta ityucyate // 43 // sa dvadhA sAdharmyato vaidhayaMtazca // 44 // samAno dharmo yasyAsau sadharmA tasya bhAvaH sAdharmyam-anvayaH, viruddho dharmo yasyAsau vidharmA tasya bhAvo vaidharmyam-vyatirekaH, tAbhyAM sAdharmya vaidhAbhyAmanvaya-vyatirekAbhyAM dRSTAnto vibhedaH ityrthH||44|| yatra sAdhanadharmasattAyAmavazyaM sAdhyadharmasattA prakAzyate sa sAdhaya'dRSTAntaH // 45 // *yathA yatra yatra dhUmastatra tatra vahiryathA mahA nasaH [sam] // 46 // *yatra tu sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyamabhAvaH pradazyate sa vaidhaHdRSTAntaH // 47 // *yathA'gnyabhAve na bhavetyeva dhUmaH, yathA yA __ jailAzaye // 48 // hetoH sAdhyadharmiNyupasaMharaNamupanayaH // 49 // * etaccihnAGkitaM sUtratrayamapi na mudritaM syAdvAdaratnAkare / saM0 1. mahAnase kha / 2. jalAzrayaH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2050-55] tRtIyA pricched| 39 *yathA dhUmazcAtra pradeze // 50 // hetodhUmasya, sAdhyadharmiNi parvate, upasaMharaNa-'dhUmazcAtra parvate' ityAdirUpeNa pradarzanam , upanayazabdenocyate // 49-50 // sAdhyadharmasya punarniMgamanam // 51 // *yathA tasmAdagniratra // 52 // sAdhyadharmasya vaDheH, sAdhyadharmiNi parvate / tasmAdagniratra' ityAdirUpeNopasaMharaNaM nigamanamityucyate // 51-52 // ete pakSapayogAdayaH pazcApyavayavasaMjJayA kIya'nte // 53 // pakSa-hetu-dRSTAntopanaya-nigamanAni, apizabdAt teSAM zuddhayazca pazca, avayavazabdenocyante, iti // 53 // uktalakSaNo heturdviprakAraH, upalabdhyanupalabdhibhyAM bhidyamAnakhAt // 54 // upalabdhiH-upalambhaH, anupalabdhiH-anupalambhaH tAbhyAmupalambhAnupalambhAbhyAM heturdviprakAra ityarthaH // 54 // upalabdhirvidhi-niSedhayoH siddhinivandhanamanu palabdhizca // 55 // sAdhyaM dvividhaM vidhirUpaM niSedharUpaM ca, hetuzca dvividha upalabdhirUpo'nupalabdhirUpazca, tatra upalabdhirUpo heturvidhirUpasya sAdhyasya * idamapi sUtraM na mudritaM na vyAkhyAtaM ca syaadvaadrtnaakre| saM. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 pramANanayatattvAloke [sa0 56-59 sAdhakaH, anupalabdhirUpo hetuniSegharUpasya sAdhyasya sApaka iti ye'bhimanyante tAn nirAkartumAhuH-upalabdhiriti____ ayaM bhAvaH-yathA upalabdhirUpasya sAdhyasya sAdhikA tathA niSedharUpasyApi, evamanupalabdhiyathA niSedharUpasya sAdhyasya sAdhikA tathA vidhirUpasyApi, tasmAdupalabdhividhirUpasyaiva sAdhyasya sAdhikA, anupalabdhiniSedharUpasyaiveti niyamo na kartavyaH // 55 // vidhiH sadaMzaH // 56 // sadasadAtmakasya vastuno yaH sadaMza:-bhAvarUpaH sa vidhirityarthaH // 56 // pratiSedho'sadaMzaH // 57 // sadasadAtmakasya vastuno yo'sadaMzaH -abhAvarUpaH sa pratipeSa iti / / 57 // sa caturdhA prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAva itaretarAbhAvo 'tyantAbhAvazca // 58 // saH-prativevaH prAgabhAvAdibhedena caturvidha ityrthH| vastuna utpatteH prAg abhAvaH prAgabhAvaH, prabaMsarUpo'bhAvaH prazvaMsAbhAvaH, itarasyetarasminnabhAva itaretarAbhAvaH, atyantaM kaaltrye'pybhaavo'yntaabhaavH||58|| yannivRttAveva kAryasya samutpattiH so'sya prAgabhAvaH // 59 // yasya padArthasya-nivRttAveva nAze eva sati, kAryasya samutpattiH sa padArthaH, asya kAryasya prAgabhAvaH / / 59 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 60-65] nRtIyaH paricchedaH 41 yathA mRtpiNDanivRttAveva samutpadhamAnasya ghaTasya mRtpiNDaH // 60 // mRtapiNDasya nAze satyeva ghaTasyotpattirbhavati ataH mRpiNDa eva ghaTasya prAgabhAvaH // 6 // yadutpattau kAryasyAvazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAvaH // 61 // yasya padArthasyotpatto kAryasyAvazyaM vipatti:-vinAzaH sa padArthaH, masya kAryasya pradhvaMsAbhAvaH // 61 // yathA kapAlakadambakotpattau niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakam // 62 / / ghaTanAzamantarA kapAlotpattirna bhavatIti kapAlakadambakaM ghaTasya pradhvaMsAbhAvaH // 62 / / kharUpAntarAt svarUpavyAvRttiritaretarAbhAvaH // 63 // svarUpAntarAt-stambhAdisvarUpAntarAt, svarUpacyAvRttiH-ghaTAdisvarUpasya vyAvRttiH, itaretarAbhAvaH-anyo'nyAbhAva ityarthaH // 63 // yathA stambhasvabhAvAt kumbhasvabhAvavyAvRttiH // 64 // yathA stambhasvabhAvAt-stammasvarUpAt, kumbhasvabhAvasya kalazasvarUpasya, vyAvRttiranyo'nyAbhAvaH // 64 // kAlatrayA'pekSiNI hi tAdAtmyapariNAmanivRtti ratyantAbhAvaH // 65 // 1. 'kSiNI tAdA kakha / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU066-69 ___ bhUta-bhaviSyad-vartamAnarUpakAlatraye'pi yA'sau tAdAtyapariNAmanivRttiH-ekatvapariNAmavyAvRttiH so'nyantAbhAvaH // 65 // yathA cetanA'cetanayoH // 66 // yathA cetanaH-jIvo bhUta-bhaviSyad-vartamAnarUpakAlatraye'pi acetanatvena-jaDatvena na pariNamati, evamacetano'pi na cetanasvarUpeNa / tadevaMprakAreNa cetanAcetanayoH kAlatraye'pi yA tAdAtmyapariNAmanivRttiH so'yantAbhAva ityarthaH // 66 // upalabdherapi dvaividhyamaviruddhopalabdhiviruddhopa labdhizca // 67 // sAdhyena sahAviruddhasya hetorupalabdhiraviruddhopalabdhiH, sAdhyena saha viruddhasya hetorupalabdhiviruddhopalabdhirityucyate // 67 // tatrAviruddhopalabdhirvidhisiddhau SoDhA // 68 // vidhirUpasya sAdhyasya siddhAvaviruddhopalabdhiH SoDhA-SaTprakAretyarthaH // 68 // SaTprakArAnAhuHsAdhyenAviruddhAnAM vyApya-kArya-kAraNa-pUrvacarottara sahacarANAmupalabdhiH // 69 // sAdhyenAviruddhasya vyApyasya, kAryasya, kAraNasya, pUrvacarasya, uttaracarasya, sahacarasya copalabdhiH vyApyAviruddhopalabdhiH, koryAviruddhopalabdhiH, kAraNAviruddhopalabdhiH, pUrvacarIviruddhopalabdhiH, uttara- sAdhyAsAnanyAdhyApalIya gAyA 487. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2114211176 5.1 1747dk, , 37 sa.70-71] vatIyaH paricchedaH carAviruddhopalabdhiH, sahacarAviruddhopalabdhirityaviruddhopalabdheH SaD bhedA ityarthaH / / 69 // tamakhinyAmAkhAdhamAnAdAmrAdiphalarasAd ekasAmagrya. numityA rUpAdhanumitimabhimanyamAnerabhimatameva kimapi kAraNaM hetutayA yatra zakterapati skhalanamaparakAraNasAkalyaM ca / / 70 // bauddhAH kila vadanti-"vidhirUpasya sAdhyasya siddhau svabhAvakArye eva hetutvenAGgIkaraNIye na kAraNam , taptA'yogolake vahnirUpasya kAraNasya vidyamAnatve'pi dhUmarUpakAryAnutpAdAt" tAn kAraNasyApi hetutvamaGgIkArayitumAhuH-tamasvinyAmityAdi mAmrAdiphale rUpa-rasayojenikA ekava sAmagrI, tathA ca rajanyAmAsvAdhamAnAdAmrAdiphalarasAt tajanikA sAmagryanumIyate, tayA ca sAmacyA rUpAnumAnaM bhavati, evamabhimanyamAnaiH saugataiH svIkRtameva kAryAnumApakaM pratibandhAbhAvaviziSTaM kAraNAntarasahakRtaM ca kimapi kAraNam , tasmAt kAraNasyApi hetutvamaGgIkaraNIyamiti bhAvaH, evaM 'astyatra chAyA chatrAt' ityAdInyapi kAraNAnumAnAni jJAtavyAni // 70 // pUrvacarottaracarayona svabhAvakArya-kAraNabhAvau, tayoH kAlavyavahitAvanupalambhAt // 71 // pUrvacarottaracarayo svabhAvahetau tadutpattihetau vA'ntarbhAvo na sambhavati, tayoH svabhAvakArya-kAraNabhAvayoH, kAlavyavahito-kAlavyavadhAne, anupalambhAt / kArashe sAmacA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU072-73 ayaM bhAvaH-sAdhya-sAdhanayostAdAtmye sati svabhAvahetAvantarbhAvo bhavet, yathA-'ayaM vRkSaH ziMzapAtvAt ' ityasya svabhAve'ntarbhAvaH tathA sAdhya-sAdhanayoH kArya-kAraNabhAve sati kAryahetau kAraNaheto vA'tarbhAvo vibhAvyeta, yathA 'parvato vahnimAn dhUmAt' ityasya kAyeM, 'bhaviSyati varSa tathAvidhavArivAhavilokanAt' ityasya kAraNe'ntarbhAvaH / na ca pUrvacarottaracarayoH svabhAve kArya-kAraNabhAve vA'ntarbhAvaH sambhavati, svabhAvakArya-kAraNabhAvayoH kAlayavadhAne upalambhAbhAvAt , pUrvavarottaracarayostu kAlavyavadhAne'pi upalambho bhavati, tasmAna svabhAve kArya kAraNe vA'ntarbhAvaH // 71 // na cAtikrAntAnAgatayoogradazAsaMvedana-maraNayoH prabodhotpAtau prati kAraNatvaM, vyavahitatvena nirvyApArabAt / / 72 // nanu vartamAnaprabodhaM prati matItasya jAgradazAsaMvedanasya, evaM sAMpratikaM dhruvA'vIkSaNAdikamariSTaM prati anAgatasya maraNasya kAragatvadarzanAt kAlayavadhAne'pi kArya-kAraNabhAvo bhavetyeveti vadantaM nirAkurvannAhuH-na cetyAdi jAgradazAsaMvedana-prabodhayormaraNAriSTayozca kArya-kAraNabhAvo na sambhavati tayoratyantavyavahitatvena vyApArAbhAvAt , nahi niryApAramapi kAraNaM bhavati, nirvyApArasyApi kAraNatve'GgIkriyamANe sarva sarva prati kAraNaM bhavet / / 72 // svavyApArApekSiNI hi kArya prati padArthasya kAraNatva vyavasthA kulAlasyeva kalazaM prati // 73 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa074-76] tRtIyaH paricchedaH 45 ayamarthaH-yavyApAramantarA yat kArya notpadyate tat kArya prati tasya kAraNatvaM nizcIyate yathA kulAlavyApAramantarA ghaTasyotpattirna bhavatyato ghaTaM prati kulAlasya kAraNatvaM bhavati, na cAtyantavyavahite kArye kAraNasya vyApAraH kalpayituM zakyate, atiprasaGgAt / / 73 // na ca vyavahitayostayoApAraparikalpanaM nyAyyam , atiprasakteH / / 74 // tayoH-atikrAntAnAgatayoH jAgradazAsaMvedana-maraNayoH / / 74 / / paramparAvyavahitAnAM pareSAmapi tatkalpanasya nivAra yitumazakyakhAt / / 75 // prabodhotpAtau prati vyavahitayorjAgradazAsaMvedana-maraNayorapi vyApAraparikalpane'tyantavyavahitAnAmatItAnAgatAnAmakaraNatvenAbhimatAnAM rAvaNazaGkhacakravAdInAmapi prabodhotpAtau prati vyApAraparikalpanAt kAraNatvaM syAt , tathA cAniSTaM syAditi bhAvaH // 75 sahacAriNoH parasparasvarUpaparityAgena tAdAtmyAnupapatteH, sahotpAdena, tadutpattivipattezca sahacara hetorapi prokteSu nAnupravezaH // 76 // na kevalaM pUrvacarottaracarayoH svabhAvAdiSvantarbhAvaH api tu saha. carahetorapi na teSvantarbhAvaH, tathAhi-sahacAriNoH rUpa-rasayoH parasparasvarUpaparityAgenAvasthitatvAt tAdAtmyaM na sambhavatyato na svabhAvahetAvantarbhAvaH, evaM savyetaragoviSANayoriva sahaivotpadyamAnatvAnna kArye Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [mU077-4 kAraNe vA'ntarbhAvaH, tasmAt sahacarahetorapi prokteSu svabhAvAdiSu nAntarbhAva iti // 76 // dhvaniH pariNatimAn , prayatnAnantarIyakalAt, yaH prayatnA'nantarIyakaH sa pariNatimAn , yathA stambhaH, yo vA na pariNatimAn sa na prayatnAnantarIyakaH, yathA vAndhyeyaH, prayatnAnantarIyakazca dhvaniH, tasmAt pariNatimAniti vyApyasya sAdhyenAviruddhasyopalabdhiH . sAdhamryeNa vedharmyaNa ATM ca // 77 // yA atra pariNatimattvena sAdhyenAviruddhasya prayatnA'nantarIyakatvasya vyApyasyopalabdhirvartate iti vyApyAviruddhopalabdhiH / yadyapi dhUmAdisvarUpakAryAdihetUnAmapi sAdhyavyApyatvaM vartate tathApi tAdRzavyApyatvaM neha vivakSitaM api tu kathaJcitsAdhyena saha tAdAmyena sthitasya prayatnAnantarIyakatvAdeH svarUpameva vyApyatvena vivakSitaM ata eveyaM svabhAvopalabdhirityapyucyate // 77 // asyatyatra girinikuJja dhanaJjayaH, dhUmasamupalammAt, iti kAryasya // 78 // atra sAdhyena vahninA'viruddhasya kAryasya dhUmasyopalabdhirvartate iti kAryAviruddhopalabdhiH // 78 // 1. yaca mk| 2. bhUmopalammAditi kha / tyA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sU0 79-8] tRtIyaH paricchedaH bhaviSyati varSa, tathAvidhavArivAhavilokanAt, ___ iti kAraNasya // 79 // atra sAdhyena varSeNA'viruddhasya tathAvidhavArivAhasya kAraNasyopalabdhiH kAraNAvirudropalabdhiH / evaM ' atyatra chAyA chatrAt' ityapyudAharaNaM draSTavyam / / 79 // udeSyati muhUrtAnte tiSyatArakA, punarvasadayadarzanAt, iti pUrvacarasya // 80 // tiSyatArakA-puNyanakSatram / atra sAdhyena bhaviSyattibhyatArakodayenAviruddhasya punarvasUdayasya pUrvacarasyopalabdhiriti puurvcraaviruddhoplbdhiH| 'azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI, mRgazIrSam , ArdrA, punarvasU, puNyaH, AzleSA, maghA, pUrvAphalgunI, uttarAphalgunI, hastaH, citrA, svAtiH, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUlam , pUrvASADhA, uttarASADhA, abhijit , zravaNaH, dhaniSThA, zatabhiSak; pUrvAbhadrapadA, uttarAbhadrapadA, revatI' iti krameNASTAviMzatinakSatrANi // 80 // udagurmuhUrtAt pUrva pUrvaphalgunyaH, uttaraphalgunInA mudgamopalabdheH, ityuttaracarasya // 81 // atra sAdhyenAtItapUrvaphalgunyudayenAviruddhasya uttaraphalgunInAmudgamasyottaracarasyopalabdhiH, ityuttaracarAviruddhopalabdhiH // 81 // nisAdhyAnArAya/91. bhaviSyati vRSTistathA kh| : / 2. pUrvaphAlgunya uttaraphAlgunI kastra / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thac pramANanayatattvAloke [2082-86 astIha sahakAraphale rUpavizeSaH, samAsvAdhamAnarasa vizeSAt , iti sahacarasya // 82 // atra rUpavizeSeNa sAdhyenAviruddhasya sahacarasya rasavizeSasyopalabdhiriti sahacarAviruddhopalabdhiH // 82 // sAyAviharU sascarApalA, viruddhopalabdhistu pratiSedhapratipattau saptaprakArA // 83 // pratiSedhAtmake sAdhye viruddhopalabdhiH saptaprakArA ityarthaH // 83 // taMtrA''dyA svabhAvaviruddhopalabdhiH // 84 // pratiSedhyasyArthasya yaH svabhAvaH-svarUpaM tena saha yat sAkSAd viruddhaM tasyopalabdhiH svabhAvaviruddhopalabdhiH // 84 // yathA nAstyeva sarvathaikAntaH, anekAntasyopa lambhAt // 85 // atra pratiSedhyaH sarvathaikAntaH tatsvarUpeNa sAkSAd viruddho'nekAntaH tasyopalabdhiriti svabhAvaviruddhopalabdhiH // 85 // pratiSedhyaviruddhavyAptAdInAmupalabdhayaH SaT // 86 // pratiSedhyenArthena saha ye sAkSAd viruddhAsteSAM ye vyAptAdayo vyApya-kArya-kAraNa-pUrvacarottaracara-sahacarAsteSAmupalabdhayaH SaT tathAhi-viruddhavyAptopalabdhiH, viruddhakAryopalabdhiH, viruddhakAraNopalabdhiH, viruddha pUrvacaropalabdhiH, viruddhottaracaropalabdhiH, viruddhasahacaropalabdhizceti // 86 // 1. AtrAmA k| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 87-91 tRtIyaH paricchedaH viruddhacyAptopalabdhiryathA-nAstyasya puMsaH tattveSu nizcayaH, tatra sandehAt // 87 // atra patiSedhyaH tattveSu nizcayaH tena sAkSAd viruddho'nizcayaH tasya vyApyaH sandehaH, tasyopalabdhiriti viruddhavyAptolabdhiH / / 87 // viruddhakAryoMpalabdhiryathA-na vidyate'sya krodhAdhupa zAntiH , vadanavikArAdeH // 88 // atra pratiSedhyaH krodhAdyupazamaH tadviruddhazcAnupazamaH, tatkAryasya tAmratvAdisvarUpasya vadanavikArAderupalabdhiriti viruddhkaaryoplbdhiH|| 88 // viruddhakAraNopalabdhiyathA-nAsya maharSerasatyaM vacaH samasti, rAga-dveSakAluSyAkalaGkitajJAna sampannatvAt / / 89 // atra pratiSevyamasatyaM tadviruddha satyaM tasya kAraNaM rAga-dveSakAluSyairakalaGkitaM jJAnaM tasyopalabdhiriti viruddhakAraNopalabdhiH / / 89 // viruddhapUrvacaropalabdhiyathA-nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA, rohiNyudgamAt / / 90 // atra pratiSedhyo bhaviSyatpuSyatArodayaH tadviruddho mRgazIrSodayaH tasya pUrvacaro rohiNyudayaH tasyopalabdhiriti viruddhapUrvacaropalabdhiH / / 90 // viruddhottaracaropalabdhiyathA-nodagAnmuhUrtAta pUrva mRgaziraH, pUrvaphalgunyudayAt // 91 // 1. taraveSu vini kh| 2. rohiNyudayAt kha / 3. pUrvaphAngu kn| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pramANanayatattvAloke / [su0 92-96 madhA222 ___ atra pratiSecyo mRgazIrSodayaH tadviruddho mRgodayaH taduttaracaraH pUrvaphalgunyudayaH tasyopalabdhiriti viruddhottaracaropalabdhiH // 91 // viruddhasahacaropalabdhiyathA-nAstyasya mithyAjJAnaM, samyagdarzanAt // 92 / / atra pratiSedhyaM mithyAjJa na tadviruddhaM samyagjJAnaM tasya sahacaraM samyagdarzanaM tasyopalabdhiriti viruddhasahacaropalabdhiH // 92 // anupalabdherapi dvairUpyamavirudvAnupalabdhiviruddhAnu palabdhizca // 93 // pratiSedhyenArthena sahAviruddhasyAnupalabdhiraviruddhAnupalabdhiH, pratidhyena saha viruddhasyAnupalabdhiviruddhAnupalabdhirityanupalabdhirapi dviprakAretyarthaH // 93 // tatrAviruddhAnupalabdhiH pratiSedhAvaboce sptmkaaraa||94|| pratiSedhyenAviruddhAnAM svabhAva-vyApaka-kArya-kAraNa pUrvacarottaracara-sahacarANAmanupalabdhiH // 95 // svAbhAvAnupalabdhiH, vyApakAnupalabdhiH, kAryAnupalabdhiH, kAraNAnupalabdhiH, pUrvacarAnupalabdhiH, uttaracarAnupalabdhiH, sahacarAnupalabdhizceti saptaprakArA'viruddhAnupalabdhirjJAtavyA // 95 // svabhAvAnupalabdhiyathA-nAstyatra bhUtale kumbhaH, upalabdhi lakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalambhAt // 96 // upalabdhiH-jJAnam / upalabdhilakSyate-janyate ebhirityupalabdhilakSaNAni-jJAnakAraNAni, tAni prAptaH-janakatvena jJAnakAraNAntarbhAvAd Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1097-99] tRtIyaH paricchedaH palabdhilakSaNaM prAptaH-dRzya iti yAvat / evaMbhUtasya tatsvabhAvasyarasvabhAvasya anupalambhAt-upalambhAbhAvAt / atropalabdhilakSaNa prAptasyeti vizeSagaM pizAcAdau vyabhicArarigArtha pizAvAdayo nopalabdhiyAM prAtAH, atasteSAM niSevo'pi na tuM zakyate / atra prativyasya kumbhasya ya upalabdhilAgamAptarUpaH, vabhAvastasyAnupalabdhiriti svabhAvAnupalabdhiH // 96 // vyApakAnulabdhiyathA nAstyatra pradeze panazaH, pAdapAnupalabdheH // 97 // atra pratiSedhyaM panapatvaM tayAra pAdapatvaM tasyAnupalabdhiriti yApakAnupalabdhiH // 97 // Nyinde2141 May 41 kAryAnupalabdhiyathA-nAstyatrApatihatazaktika vIjamakarAnAlokanAt // 98 // atra pratiSedhyaM apratihatazaktiviziSTaM bIjaM tahakAryamaGkaraM tasyAnupalabdhiriti kAryAnupalabdhiH // 98 // kAraNAnupalabdhiyathA-na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAH, tattvArthazraddhAnAbhAvAt // 99 // atra pratiSedhyaM prazamaprabhRtayo bhAvAH-prazama-saMvega-nirvedAnukampA-''stikyasvarUpAtmapariNAmavizeSAH, tatkAraNaM, tattvAryazraddhAnaMsamyagdarzanaM tasyAnupalabdhiriti kAragAnupalabdhiH / evaM nAstyatra dhUmo vahnayabhAvAd, ityAdInyapyudAharaNAni jJAtavyAni // 99 / / 1. makarA sa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [sU0 100-104 pUrvacarAnupalabdhiyathA-nodgamiSyati muhUrtAnte svAti nakSatraM, citrodayAdarzanAt // 10 // atra pratiSedhyaH svAtyudayaH tatpUrvacarazcitrodayastasyAnupalabdhiriti pUrvacarAnupalabdhiH // 10 // uttaracarAnupalabdhiyathA-nodagamat pUrvabhadrapadA muhUrtAt pUrvam , uttarabhadrapadodgamAnavagamAt // 101 // atra pratiSedhyaH pUrvabhadrapadodayaH taduttaracaraM uttarabhadrapadodayaH tasyAnupalabdhirityuttaracarAnupalabdhiH // 101 // sahacarAnupalabdhiyathA-nAstyasya samyagjJAnaM, samyagdarzanAnupalabdheH // 102 // atra pratiSedhyaM samyagajJa naM tatsahacaraM samyagdarzanaM tasyAnupalabdhiriti sahacarAnupalabdhiH // 102 // viruddhAnupalabdhistu vidhipatItau paJcadhA // 103 // vidhisvarUpe sAdhye viruddha nuAlabdhiH paJcaprakAretyarthaH // 103 // virudvakArya-kAraNa svabhAva-vyApaka-sahacarAnupa lambhabhedAt // 104 // vidheyenArthena saha viruddhA ye kArya-kAraNa-svabhAva-vyApakasahacarAH teSAmanupalambhabhedAd viruddha kAryAnulabdhiH, viruddhakAraNAnu 1. prabhAva n| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 105-108] tRtIyaH paricchedaH 53 labdhiH, viruddha svabhAvAnurabdhaH, vihAra kAnubdhaH, viruddhasaharAnupalabdhiveti paJcakAretyarthaH // 104 // viruddhakA zarIriNi rogAtizayaH samasti, nIrogavyApArAnupalabdheH // 105 // atra viyogAtizayaH nArogyaM tasya kArya vyApAravizeSastasyAnuriti viruddha kAryAnudhiH // 105 // - viruddha kAraNAnupalabdhiryathA - vidyate'tra pANini kaSTam iSTasaMyogAbhAvAt // 106 // , atra vidheyaM kaSTaM tadvirudraM mukhaM tasya kAraNaniSTasaMyogastasyAnupalabdhiriti viruddha kAraNAnupalabdhiH / / 106 / viruddhatva bhAvAnupalabdhiryathA-vastujAna ne kAntA tmakam, ekAntasvabhAvAnupalambhAt // 107 // atra viveyaM anekAntAtmakaM tadvirudvame kAntAtmakaM tatsvabhAvasyAnupalabdhiriti virudvasvabhAvAnupalabdhiH // 107 // virudvavyApakAnupalabdhiryathA - astyatra chAyA, auSNyAnupaH // 108 // atra vidheyA chAyA : tadviruddhasnApaH tasya vyApakamauSNyaM tasyAnupalabdhirati virudvavyApakAnupalabdhiH // 108 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pramANanayatatvAloke [sU0 109 viruddhasahacarAnupalabdhiyathA-astyasya mithyAjJAnaM, smygdrshnaanuplbdheH|| 109 // atra vidheyaM mithyAjJAnaM tadviruddhaM samyagjJAnaM tatsahacaraM samyagdarzanaM tasyAnupalabdhiriti viruddha sahacarAnupalabdhiH // 109 // iti bAlabodhinyAkhyayA TippaNyA vibhUSite zrIvAdidevasUrisaMhandhe pramANanayatattvAloke pratyakSasvarUpanirNAyako tRtIyaH pricchedH| vidheyaM mithyA uplbdhH| darzanaM .. nupalambhAt kha / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH paricchedaH / AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH // 1 // AptaH yathArthavaktA tasya vacanAdAvirbhUtamutpannaM yadarthasaMvedanaMpadArthajJAnaM tadAgamazabdAbhiveyamityarthaH / / 1 // upacArAdAptavacanaM ca // 2 // nanu yadi AptavacanAdutpannaM jJAnamAgamazabdenAbhidhIyate tarhi Aptavacane kathamAgamazabdaprayogaH ? ityAzaGkayAhuH-upacArAditi / ayaM bhAvaH pratipAdyagatajJAnasya kAraNamAptavacanamiti kAraNe mAptavacane kAryopacArAd Aptavacane'pi AgamazabdaprayogaH // 2 // samastyatra pradeze ratnanidhAnaM, santi ratnasAnu prabhRtayaH // 3 // " samasyatra pradeze ratnanidhAnam" ityanena laukikAnAM janakAdInAmAtatvaM pradarzitaM, " santi ratnasAnuprabhRtayaH" ityanena tu lokottarANAM tIrthakarAdInAmAptatvaM nirUpitam / / 3 // abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte yathAjJAnaM cAbhidhatte sa AptaH // 4 // tasya hi vacanamavisaMvAdi bhavati // 5 // 1. yasya k| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sa06-7 hi-yasmAt tasya Aptasya vacanamavisaMvAdi-saphalapravRttijanaka bhavati tasmAt sa Apta iti bhAvaH // 5 // sa ca dvadhA laukiko lokottarazca // 6 // laukiko janakAdiloM kottarastu tIrthakarAdiH // 7 // atrA''hurmImAMsakAH-nahi pauruSeyasyA''gamasya prAmANyaM bhavitumarhati, bhramapramAdAdidoSamulabhatvAt puruSasya, na ca svargAyatIndriyavastudarzitvaM kasyApi sambhavati yena tadaMze tadcanasya prAmANyaM bhavet , tasmAdapauruSeyo veda evAgamapramAgavenAGgIkaraNIyaH, na ca vede'pauruSeyatvamasiddhaM, 'vedo'pauruSeyaH saMpradAyA'yavacchede satyasmaryamANakartRkatvAt' ityanumAnena tatra tasya siddhatvAditi / tadatituccham , dvitIyaparicchede sarvathA doSAsaMspRSTasya sakalArtha. darzinaH puruSadhaureyasya sarvajJanya prasAdhitatvAt , tadacanAmANye baadhkaabhaavaat|yduktN - "aauruSeyo veda eva AgamapramAgavenAGgIkaraNIyaH" iti tadapi na yuktam , vedasya varNAtmakatvAt, vargAnAM puruSaprayatnabanyatvAd bhAratAdivat pauruSeyatvameva sidhyati / na ca puruSaprayatnamantarotpadyamAno vargAtmakaH zabdaH kenacit kutrApyupagamyaH / yat tu "saMpradAyA'vyavacche de satyasmaryamANakartRkatvAt" iti heturapauruSeyesApakatvenopanyastaH so'pi vizeSyAsiddhidoSaduSTatvAna sva. sAdhyasAdhanAyA'laM, vaidikaireva naiyAyikAdibhirvedasya IzvarakartRkatvena smaraNAt / vizeSaNaM ca saMdigpAsiddhaM, tathAhi-mAdimatAmapi 1. degttarastIrtha kh| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa0 8-9] caturthaH paricchedaH prAsAdAdInAM saMpradAyo vyavacchidyamAno dRSTaH, anAdestu vedasya nAdyApi saMpradAyavyavacchedo jAta iti kathamiva vizvasanIyaM bhavet / ____ "prajApatiH somaM rAjAnamanvasajat, tatra trayo vedA anvasananta" "pratimanvantaraM caiSA zrutiranyA vivIyate" ityAdyAgamenApi vedasya pauruSeyatvameva pratIyate, iti na kathamapi vedasyA'pauruSeyatvaM siddhiyathamAyAti natarAM prAmANyAmiti // 7 // varNa-pada-vAkyAtmakaM vacanam // 8 // akArAdiH paurAliko varNaH // 9 // pudgalaiH-bhASAvargagAparamANubhirArabdhaH paudgalikaH / etena varNanityatvavAdino mImAMsakAH, gaganagugatvavAdino naiyAyikAzca nirastA veditavyAH, tathAhi-vargAnAmutpatti-vinAzayoH pratyakSega vIkSyamANatvAnityatvaM na mambhavati, na ca 'so'yaM gakAraH' iti pratyabhijJAbalAd vargAnAM nityatvaM sidhyati, asyAH pratyabhijJAyAH 'seyaM dIpajvAlA' 'tadevedamauravam' ityAdivat sajAtIyaviSayatvena bhrAntatvAt / evaM 'zabdo na gaganagugaH, asnAdAdipratyakSavAda rUsaHdivat' ityanumAnabAdhitatvAd gaganaguNatvamapi na sidhyati, tasmAd drayarUpeNa nityatvAt paryAyarUpeNa cAnityatvAcchandasya nityAnityatvamevAvagantavyam / paudgalikatvaM cAsya 'varNaH paugalikaH mUrtimatvAt, pRthivyAdivat' ityanumAnasiddham , na ca mUrtimattvamasid, sparzavatvena hetunA tatra tasya siddhatvAt , na ca sparzavatvApi zabdasyA'pivaM. karNazakulyAM sparzasyAnubhUyamAnatvAt tasya sparzavatvAsiH, anyathA kathamivotkaTazanda. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatasvAloke [sU0 10-11 zravaNena bAlakAdInAM karNopaghAto bhavet ? bhavati cAyaM karNopaghAtaH, tasmAt zabdasya sparzavatvaM nA'siddhaM, siddhe ca sparzavattve zabdasya mUrtimattvasiddhiH, tena ca paudgalikatvasiddhiriti dik // 9 // varNAnAmanyo'nyApekSANAM nirapekSA saMhatiH padaM, padAnAM tu vAkyam // 10 // varNAnAmakArAdInAM, anyo'nyApekSANAM-padArthapratipattau parasparasahakAritayA vartamAnAnAm , nirapekSA-padAntaravartivarganirapekSA-saMhatiHsaMghAtaH padamabhidhIyate / evameva padAnAM vAkyArthapratipattau parasparasahakAritayA sthitAnAM vAkyAntaravartipadanirapekSA saMhatiH vAkyamityudhyate // 10 // svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM shbdH|| 11 // svAbhAvikasAmarthya-zabdasyArthapratipAdikA zaktiH, samayaHsaMketaH, tAbhyAM kRtvA arthajJAnasya kAraNaM zabda iti / ayaM bhAvaH--yadyapi arthapratipAdane zabdasya svAbhAvikaM sAmarthyamasti tathApi sahakAritvena saMketamapekSate, anyathA ajJAtasaMketasyApi puMsaH zabdazravaNamAtreNArthopasthitiH syAt, na caivaM dRzyate / nanu tarhi saMketenaiva zabdasyArthabodhakatvamaGgIkriyatAM kimarthaM tatra svAbhAvikasAmarthya svIkriyate ? iti ced, ucyate-saMketasya puruSecchAdhInatvAt kadAcit 'zabdo'pi vAcyaH, artho'pi vAcakaH' iti viparItamapi syAt, sAmarthya'GgIkriyamANe tu naivaM bhavitumarhati, tasmAt sAmarthya-saMketAbhyAM zabdasyArthAvabodhakatvamaGgIkaraNIyamiti // 11 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2012-14] caturthaH paricchedaH arthaprakAzakatvamasya svAbhAvikaM, pradIpavad, yathArthA' yathArthatve punaH purussgunn-dossaavnusrtH|| 12 // arthAvabodhakatvaM svAbhAvikameva, yathArthA'yathArthapratipAdakatvaM tu puruSaguNa-doSAvanusarataH / yadi puruSaH samyagdarzI dayAluH satyavaktA ca tadA tatprayuktaH zabdaH yathArthajJAnaM janayati, anyathA tu ayathArthajJAnamutpAdayatIti / / 12 // sarvatrAyaM dhvanividhi-pratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaH saptabhaGgImanugacchati // 13 // ___ ayaM dhvani:-zabdaH, sarvatra vidhimukhena niSedhamukhena ca, svArthanityAnityAyane kAntAtmakaM vastu, abhidadhAnaH-pratipAdayan , saptabhagIMsyAdastItyAdivazyamANaprakAraM saptadhA prayogamanugacchati // 13 // ekatra vastunyakaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhi-niSedhayoH kalpanayA syAtkArA GkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI // 14 // ekatra-jIvAjIvAdI vastuni, ekaikadharmaparyanuyogavazAtekaikasatvAdidharmapraznavazAt, avirodhena-pratyakSAdivAdhAparihAreNa , vyastayoH-pRthagbhUtayoH, samastayoH-samuditayozca vidhi-niSedhayoH kalpanayA-paryAlocanayA kRtvA, syAtkArAGkitaH-syAcchabdalAJchitaH, saptadhA-saptaprakArravacanavinyAsaH saptamaGgI jJAtavyA / idamatrA''kUtam - jIvA nIvAtmakaM sarva hi vastujAtamanantadharmAtma1. vidhineSedhAbhyAM kh| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 pramANanayatasvAloke [sU0 14 kamiti siddhAntaH / tatraikaikadharmamavalambya saptavivapraznavazAt saptadhAvAkyaM pravartate / uddezya-vidheyAtmakaM hi vAkyaM bhavati, evaM ca kasmiMzcid vastuni kanapi dharmamavalambyoddezya vidheyAtmakaM sasadhaiva vacanavinyAsaH pravartate, nAdhikaM nA'pi nyUna, tathAhi - ghaTe astitvadharmabhavalambya 'syAdastyeva ghaTaH' 'syAnAsyeva ghaTaH' 'syAdasti nAsti ca ghaTaH' 'syAdavaktavya eva ghaTaH' 'syAdasti cAvatayazca ghaTaH' 'syAnAsti cAvaktavyazca ghaTaH' 'syAdasti nAsti cAvakavyazca ghaTaH' iti samabhaGgAH pravartante / praznAnAM saptavidhavaM ca praznakartuH satavidhajijJAsodayAt / jijJAsAyAH satAvekvaM satavidhasaM rA pasamudbhavAt / sandehasyApi sataviSavaM saMdehaviSayIbhUtavarmAgAM kathaJcidastitvAdInAM satAveSAvAt / tathAhikathaJcidastitvaM, kathaJcanAstitvaM, kathaJcitkamArpitobhayatvaM, kathaJcidavaktavyAvaM, kathaJcidastitvaviziSTAvakavyavaM, kathaJci nAstitvaviziSTAvaktavyacaM, kathaJciHkramAvitobhayaviziSTAvaktavyatvamiti / evaM ca vastuSu pratipayoyamavalamdhya saptavidhasaMzayaviSayobhUnadharmANAM vidyamAnatvAd ghaTaH syAdasti na vA ! iti kathaJciHsattvasarvathAsattvarUpaviruddha koTidvayAtmakaH saMzayaH samAvirbhavati, saMzayena ca ghare vAstavikasatvanirNayArtha vijJAsotparate, tato ghaTaH kiM syAdasyeva ! iti praznaH pravartate tAdRzapraznavazAt pratipAdayituH pratipipAdayiSA jAyate, tataH pratipAdayati, tathA ca praznAnAM satadhaiva pravartamAnavAduttarasyApi saptavidhatvameva apanaM bhavati / iyaM saptabhaGgI pramANasaptabhaGgI-nayasaptabhaGgIbhedena dvividhA / tatra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s015] caturthaH paricchedaH pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA pramANasaptabhaGgI / pratibhaGgaM vikalA''dezasvabhAvA ca nayasaptabhaGgI / ekadharmabodhanamukhena amedavRttyA abhedopacArAd vA tadAtmakAnekAzeSadharmAtmakavastuviSayakabodhajanakavAkyatvaM sakalAdezatvam / kutrA'bhedavRttyA pratipAdayati ? kutra cAbhedopacAreNa ! iti cet, ucyate-dravyArthanayAGgIkArapakSe sarvaparyAyANAM dravyAtmakatvAt 'syAdastyeva ghaTaH' iti vAkyamastitvalakSaNaikadharmapratipAdanadvArA tadAtmakAzeSadharmAtmakaM vastu abhedavRttyA pratipAdayati / paryAyArthanayasvIkArapakSe tu sarvaparyAyANAM parasparabhinnatvAd ekasya zabdasyAnekArthapratyAyane sAmarthyA'bhAvAdabhedopacAreNAnantadharmAtmakaM vastu prtipaadyti| abhedavRtterabhedopacArasyA'nAzrayaNe ekadharmAtmakavastuviSayakabodhajanaka vAkyaM vikalAdeza iti // 14 // tadyathA-syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH // 15 // atra syAtpadamanekAntabodhakam , ' atyeva sarvaM kumbhAdi, ityukte svarUpeNAstitvamiva pararUpeNApyastitvaM prApnoti, tadvayAvRttyarthaM syAtpadaM, tena ca syAt-kathaJcittsvadravya-kSetra-kAla-bhAvairava kumbho'sti, na paradravyakSetra-kAla-bhAvairityartho labhyate / tathAhi-kumbho dravyataH pArthivatvenAsti nA''bAditvena, dezataH pATaliputratvenAsti na kAnyakubjatvena, kAlataH vAsantikatvenAsti na zaiziratvena, bhAvataH zyAmatvenAsti na raktatvena / _ 'syAdastyeva sarvam' ityatra svarUpAdibhirastitvamiva svarUpAdibhireva nAstitvamapi syAt tadvayAvRttyarthamevakAragrahaNaM, tena cAyamoM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAlAke 62 pramANanayatattvAloke [sU0 15 labhyate yat svarUpAdibhirastyeva sarvaM vastu na tu nAssyapa, pararUpAdibhirnAstitvaM tu iSTameva / ___ evakArastridhA-ayogavyacchedakaH, anyayogavyavacchedakaH, atyantAyogavyavacchedakazca / tatra vizeSaNasaMgataivakAro'yogavyavacchedakaH / ayogavyavacchedakatvaM nAma-uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNA'yantAbhAvA'pratiyogitvaM, yathA 'zaGkhaH pANDura eva' ityatrodezyatAvacchedakaM zaGkhatvaM, tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvona tAvatpANDuratvAtyantAbhAvo'pi tu pItatvAdyayantAbhAvaH, tatpratiyogitvaM pItatvAdI, apratiyogitvaM pANDuratve vartata iti lakSaNasamanvayaH / vizeSyasaMgataivakAro'nyayogavyavacchedakaH, anyayogavyavacchedakatvaM ca vizeSyabhinnatAdAtmyAdivyavacchedaH, yathA-'pArtha eva dhanurdharaH, atra pArthAnyatAdAtmyAbhAvo dhanurdhare evakAreNa bodhyate / kriyA saMgataivakArazcAtyantAyogavyavacchedakaH / atyantA'yogavyavacchedakatvaM nAma-uddezyatAvacchedakavyApakAbhAvApratiyogitvaM, yathA"nIlaM sarojaM bhavatyeva' ityatra uddezyatAvacchedakaM sarojatvaM tadvyApako'nyantAbhAvo nahi nolA'bhedA'bhAvo'pi tu paTA'bhedA'bhAvaH, tatpratiyogitvaM paTA'bhede, apratiyogitvaM nIlA'bhede vartata iti lkssnnsmnvyH| ____ nanu 'syAdastyeva sarvam' ityAdau evakArasya kriyAsaMgatvAdatyantAyogavyavacchedena bhavitavyaM, tathA sati vivakSitA'siddhiH syAt, kasmiMzcid ghaTe astitvasyAbhAve'pi 'syAdastyeva ghaTaH' ityAkArakaprayogasambhavAt, yathA kasmiMzcit saroje nIuvA'mAve'pi 'nIlaM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2016-18] caturthaH paricchedaH sarojaM bhavatyeva' ityAkArakaprayoga iti cet, na, *rAddhAnte'trAyogavyavacchedakasyaivakArasya svokRtatvAt , kriyAsaMgataivakAro'pi kacidayogavyavacchedabodhako bhavati, yathA-'jJAnamarthaM gRhNAtyeva' ityatra jJAnatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvasya arthagrAhakatve bodhaH / evaM 'syAdatyeva ghaTaH' ityAdiSvapi ayogavyavacchedaka eva evakAro boddhavyaH / yadyapi rAddhAnte sattvamivA'sattvamapi ghaTasya svarUpameva, tathApi 'syAdastyeva ghaTaH' ityatra sattvasya prAdhAnyena bhAnam , asatvasya cAprAdhAnyena / evaM dvitIyabhaGge nAstitvasya prAdhAnyena astitvasya cAprAdhAnyena bhAnam / evamanyabhaGgeSvapi jJAtavyam // 15 // syAnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH // 16 // 'paradravya-kSetra-kAla-bhAvaiH kathaJcinnAstyeva kumbhAdiH' iti niSedhakalpanayA dvitIyo bhaGgaH // 16 // syAdastyeva nAstyeveti kramato vidhi-niSedhakalpanayA tRtIyaH // 17 // yadA vastugatAstitva-nAstitvadharmoM krameNa vivakSitau tadA 'syAdastyeva syAnAstyeva' iti tRtIyo bhaGgaH // 17 // syAdavaktavyameveti yugapadvidhi-niSedhakalpanayA caturthaH // 18 // * siddhAnte / prakRte tu jainasiddhAnte iti bodhyam / ma sa0 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlo ke [sU0 19-22 yadA astitva - nAstitvadharmau yugapaH pradhAnabhAvena vivakSitau tadA tAdRzayugapaddharmadvayabodhakazabdAbhAvAdavaktavyameveti caturthI bhaGgaH // 18 // syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yuga - padvidhi - niSedhakalpanayA ca paJcamaH / / 19 / / 64 svadravyAdicatuSTayApekSayA'stitve sati astitva - nAstitvAbhyAM yaugapadyena vaktumazakyaM sarvaM vastu, iti syAdastitvaviziSTasyAdavaktavyameveti paJcamo bhaGgaH // 19 // syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA, yugapadvidhi-niSedhakalpanayA ca SaSThaH // 20 // paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstitve sati astitva - nAstitvAbhyAM yaugapadyena vaktumazakyaM sarvaM vastu, iti syAnnAstitvaviziSTasyAdavaktavyameveti SaSTho bhaGgaH // 20 // syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhi - niSedhakalpanayA, yugapadvidhi - niSedhakalpanayA ca saptama iti // 21 // kramataH svadravyAdicatuSTayApekSayA'stitve sati paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstitve ca sati yaugapadyenAstitva- nAstitvAbhyAM vaktumazakyaM sarva vastu, iti saptamo bhaGgaH // 21 // vidhipradhAna eva dhvaniriti na sAdhu // 22 // 1. saptamaH / 'iti' padaM nAsti ka / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 22-26] caturthaH paricchedaH ' zabdaH prAdhAnyena vidhimevAbhidhatte na niSedham' iti kathanaM na yuktamityarthaH // 22 // matra hetumAhuH niSedhasya tasmAdapratipattiprasakteH // 23 // zabdo yadi ekAntena vidhibodhaka eva bhavet tarhi tasmAd nipedhasya jJAnaM kadApi na syAt , niSedhajJAnaM tu anubhavasiddhaM, tasmAnna vidhibodhaka eva zabdaH kintu niSedhabodhako'pIti bhAvaH // 23 // apAdhAnyenaiva dhvanistamabhidhatta ityapyasAram // 24 // nanu bhavatu zabdo niSedhabodhako'pi tathA'pi apradhAnabhAvenaiva tamabhidhatte iti cet , tadapyasAram // 24 // atra kAraNamAhuHkacit kadAcit kathazcit prAdhAnyenApatipannasya tasyAprAdhAnyAnupapatteH // 25 // niSedhasya kutracit prAdhAnyena bhAnAbhAve'nyatrAprAdhAnyena bhAnaM na bhavitumarhati tasmAt zabdaH kutracit prAdhAnyenApi niSedhamabhitte ityaGgIkaraNIyam // 25 // niSedhapradhAna eva zabda ityapi prAguktanyAyAda pAstam // 26 // zabdo yadi praghAnabhAvena niSedhamevAbhidadhyAt tarhi vidhibodhako na syAt , apradhAnabhAvena vidhi bodhayatIti cet, kutracit pradhAna Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU0 27-29 bhAvena bodhakatvamantarA'nyatrApradhAnabhAvena bodhakatvAsambhavAt , tasmAd niSedhapradhAna eva zabdaH' iti ekAnto'pi na samIcIna iti bhAvaH // 26 // kramAdubhayapradhAna evAyamityapi na sAdhIyaH // 27 // ayaM zabdaH 'syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTaH' ityAkAraka kramApitobhayamevAbhidhatte ityapi na sAdhu // 27 // asya vidhi-niSedhAnyatarapradhAnatvAnubhavasyApyavAdhya mAnatvAt / / 28 // asya-zabdasya vidhiprAdhAnyena niSedhaprAdhAnyena ca svAtanayeNAnubhUyamAnatvAt 'kramAdubhayapradhAna evAyam' iti tRtIyabhaGgaikAnto'pi na kAntaH / / 28 // yugapadvidhi-niSedhAtmano'rthasyAvAcaka evAsAviti *vaco na caturasram // 29 // asau zabdo vidhirUpamartha niSedharUpamarthaM ca yugapatprAdhAnyena pratipAdayituM na samartha ityarthakaH 'syAdavaktavyameva' iti caturthabhaGgaikAnto'pi na ramaNIyaH // 29 // ___* atra yadyapi syAdvAdaratnAkarAvatArikAnusAreNaiva sUtrANi mudritAni, syAdvAdaratnAkarAvatArikAyAM ca '*ca na caturasram' iti pATho vartate, tathA'pi anyamudritapustake, hastalikhitapustake ca vaco na caturasram' ityeva pATho dRzyate, asmAkamapyayameva pAThaH zreyAn pratibhAti, tasmAd 'vaco na caturanam' iti pATha eva strIkRto'trAsmAbhiH / sN0-munihimaaNshuvijyH| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ su0 30-33] caturthaH paricchedaH tasyA'vaktavyazabdenApyavAcyatvapasaGgAt // 30 // ayamarthaH- caturthabhaGgaikAnte hi zabdasyA'vaktavyazabdenA'pyavAcyatvaM syAt, tasmAccaturthabhaGgaikAnto'pi na yuktaH // 30 // vivyAtmano'rthasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapadavAcaka eva sa ityekAnto'pi na kAntaH // 31 // ' syAdasti cAvakavyazcetibhaGgasvarUpa eva zabdaH ' ityekAnto'pi na yukta iti // 31 // atra nimittamAhuHniSedhAtmanaH saha dvayAtmanazvArthasya vAcakatvAvAcakatvAbhyAmapi zabdasya pratIyamAna khAt // 32 // 'syAnnAsti cAvaktavyazca' iti SaSThabhaGge niSedhAtmano'rthasya vAcakatvena saha yugapat pradhAnabhAvena vidhi-niSedhAtmano'rthasyAvAcakazca zabdaH pratIyate tasmAt paJcamabhaGgai kAnto'pi na samIcInaH // 32 // niSedhAtmano'rthasya vAcaka sannubhayAtmano yugapadavAcaka evAyamityapyavadhAraNaM na rama NIyam // 33 // 'kathaJcinnAstitvaviziSTakathaJcidavakalyasvabhAvasya vastuna evaM vAcakaH zabdaH' iti SaSThabhaGgai kAnto'pi na ramagIya ityarthaH // 33 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU0 34-37 bhatra hetuM pradazaryanti itarathA'pi saMvedanAt // 34 // prathamabhaGgAdiSu vidhyAdiprAdhAnyenApi zabdasya pratIyamAnatvAt SaSTabhaGgaikAnto'pi na samIcIna iti bhAvaH // 34 // kramAkramAbhyAmubhayasvabhAvasya bhAvasya vAcakazcA vAcakazca dhvani nyathetyapi mithyA // 35 // 'kamApitobhayatvaviziSTAvaktavyasvabhAvasya vastuna eva vAcakaH zabdaH' ityapi mithyA // 35 // atra bIjamAkhyAntividhimAtrAdipradhAnatayApi tasya prsiddhH||36|| 'syAdastyeva ghaTaH ' ' syAnAstyeva ghaTaH' iti vidhyAdiprAdhAnyenApi zabdasya pratIyamAnatvAt saptamabhaGgaikAnto'pi na yukta ityarthaH // 36 // ekatra vastuni vidhIyamAna-niSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaMgAdasaMgatava saptabhaGgIti' na cetasi nidheyam // 37 // ekasmin jIvAdI vastuni anantAnAM vidhIyamAna-niSidhyamAnadharmANAM svIkRtatvAdanantA eva tatpratipAdakavacanamArgAH syuH kathaM saptaiva bhaGgAH ? iti manasi na karaNIyam // 37 // 1. ti cetasi na nideg kha / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa. 38-42] caturthaH paricchedaH atra kAraNamAhuHvidhi-niSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantA___ nAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavAt // 38 // pratiparyAyamavalambya vastuni saptaiva bhaGgAH sambhavanti nA'nantAH, saptabhaGgAnAmAnantyaM tu iSTameveti na doSaH, iti bhAvaH / / 38 // kutaH pratiparyAyamavalambya sauva bhaGgAH sambhavanti ? ityata AhuHpratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt // 39 // pratiparyAyamAtriya saptAnAmeva ziSyAnnAnAM sambhavAduttaramapi saptabhaGgAtmakamiti bhAvaH // 39 // praznAnAM saptavidhatve hetuM pradarzayantiteSAmapi saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAt // 40 // pratipAdyagatajijJAsAyAH saptavidhatvAt praznAnAmapi saptatvamityarthaH // 40 // tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsandehasamu tpAdAt // 41 // tasyAH-jijJAsAyA api saptavidhatvaM pratipAdyagatasaMdehrasya satavidhatvAt / / 41 // tasyApi saptaprakArakatvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteH // 42 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlo ke [ sa0 43-44 tasya - sandehasyA'pi saptavidhatvaM sandeha viSayI bhUta vastudharmANAM kathaJcidastitvAdonAM saptavidhatvAdityarthaH // 42 // iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca // 43 // 70 pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH // 44 // yaugapadyenAnantadharmAtmakaM vastu pratipAdayati sakalAdezaH / ayamarthaH - sakalAdezatvena vivakSitaM ' syAdatyeva ghaTaH ' idaM vAkyaM na kevalamastitvadharmaviziSTaM ghaTaM bodhayati kintu anantardhAtmakaM ghaTaM prakAzayati / nanu kathamastitvadharmaviziSTavastubodhakamidaM vAkyamanantadharmAtmaka vastubodhakam ? iti cet, ucyate - sarvadharmANAmastitvAtmakatvAd eka dharmaviziSTa vastupratipAdanadvArA idaM vAkyaM anantadharmAtmakaM vastu pratipAdayati / nanu sarvadharmANAmastitvAtmakatvaiva na sambhavati, parasparabhinnatvAt sarvadharmANAmiti cet, na, kAlAdibhirabhedavRtti prAdhAnyAdabhedopacArAd vA astitvAkhyasya dharmasyAnantadharmAtmakatvopapatteH tathAhi - yadA kAlAdibhiraSTAbhiH kRtvA abhedavRtteH- dharma - dharmiNora bhedasya prAdhAnyamaGgIkriyate tadA kAlAdibhiH samastadharmANAM tAdAtmyenAvasthi svarUpAdikamaprimasUtre 1. sakala ISS deza - vikalAss deza yorviSaye pazyata / - saMzodhakaH / 2. svabhAyA vA vi. ka / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU044] caturthaH paricchedaH tatvAt 'syAdastyeva ghaTaH' itivAkyamekadharmaviziSTavastupratipAdanamukhena yogapaghenAnantadharmAtmakaM vastu pratipAdayati / ke punaH kAlAdayaH ? iti cet, ucyate-kAlaH, AtmarUpam , arthaH, sambandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabdazcetyaSTau / tatra 'syAdastyeva ghaTaH' ityatra ghaTAdau yatkAlAvacchedenAstitvaM vartate tatkAlAvacchedena zeSA anantadharmA api tatra vartante iti kAlenA'bhedavRttiH / yadevAstitvasya ghaTaguNatvamAtmarUpaM-svarUpaM tadevAnyasarvaguNAnAmiti AtmarUpeNAbhedavRttiH / ya eva ca ghaTadravyarUpo'rtho'stitvasyA''dhAraH sa evaanypryaayaannaampiityrthenaa'bhedvRttiH| ya eva cAvinAbhAvaH kathaJcittAdAmyasvarUpo'stitvasya sambandhaH sa evAnantadharmANAmapIti sambandhenA'bhedavRttiH / ya eva copakAro'stitvasya svAnurakatvakaraNaM-svavaiziSTayasampAdanaM-svaprakArakarmivizeSyakajJAnajanakatvaparyavasannaM, (astitvasya svAnuraktatvakaraNaM hi astitvaprakArakaghaTavizeSyakajJAnajanakatvam) sa evopakAro'nantadharmANAmapIti upakAreNAbhedavRttiH / ya eva guNinaH saMbandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya sa evAnyadharmANAmapIti guNidezenA'bhedavRttiH / ya eva caikavastvAtmanA'stitvasya saMsargaH sa evA'paradharmANAmapIti sNsrgennaabhedvRttiH| nanu sambandhasaMsargayoH ko vizeSaH ? iti ced , ucyate-dravya-paryAyayoH kathaJcid bhinnAbhinnatvAparaparyAyakathaJcittAdAtmyalakSaNaH sambandhaH sNsrgshc| tatra yadA abhedasya prAdhAnyaM bhedasya ca gauNatvaM vivakSyate tadA sambandhaH / yadA tu bhedasya prAdhAnyamabhedasya ca gauNatvaM vivakSyate tadA saMsarga isyucyte| ya evAstItizabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 pramANanayatatvAloke [ sU0 45-40 eva anantaparyAyAtmakasya vastuno vAcaka iti zabdenAbhedavRttiH / evaM kAlAdibhiraSTavidhA bhedavRtti: paryAyArthikanayasya guNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAdupapadyate / dravyArthikanayaguNabhAve paryAyArthikanayaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavatIti kAlAdibhirbhinnAnAmamapi guNAnAmabhedopacAraH kriyate iti / evaM kAlAdibhirabhedavRttyA abhedApacAreNa vA yaugapadyenAnantadharmAtmakasya vastunaH pratipAdakaM vAkyaM sakalAdeza ityucyata iti // 44 // tadviparItastu vikalAdeza: // 45 // - nayaviSayIkRtasya vastudharmasya yadA kAlAdibhirbhedavivakSA kriyate tadA ekasya zabdasyAnekArthapratipAdane sAmarthyAbhAvAda bhedavRtyA bhedopacAreNa vA krameNa yadabhidhAyakaM vAkyaM sa vikalAdeza ityarthaH || 45 || tad dvibhedamapi pramANamAtmIyapratibandhakApagamavizeSa svarUpasAmarthyataH pratiniyatamarthamadyotayati // 46 // pUrvoktaM pratyakSa-parokSabhedena dvividhamapi pramANa svakIyapratibandhakAnAM jJAnAvaraNIyAdikarmabhedAnAM yaH kSayaH kSayopazamazca tadrUpaM yat sAmarthyayogyatA, tadvazAd ghaTapaTAdikaM pratiniyataM vastu vyavasthApayati / etena jJAnaM hi tadutpatti tadAkAratAbhyAM pratiniyatavastu vyavasthApayatIti sugatarAddhAnto nirasto veditavyaH // 46 // na tadutpatti tadAkAratAbhyAM tayoH pArthakyena sAmastyena ca vyabhicAropalambhAt // 47 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s.-47] caturthaH paricchedaH jJAnasya tadutpatti-tadAkAratAbhyAM pratiniyatArthaprakAzakavamiti bauddhamataM, tathAhi-te vadanti-ghaTAdutpannatvAd ghaTA''kAratvAcca parajJAnaM ghaTasyaiva prakAzakaM nAnyasya, arthAdanutpannasya atadAkArasya ca jJAnasya sarvAn pratyavizeSAt kathaM tasya pratiniyatavastuvyavasthApakatvaM syAt ! tatra zobhanam, vyabhicAropalambhAt , tathAhi-kiM jJAnasya vyastAbhyAM tadutpatti-tadAkAratAbhyAM vastuvyavasthApakatvaM bhavet , samastAbhyAM vA prathamapakSe kapAlakSago ghaTAntyakSagasya vyavasthApakaH syAd , kapAlasya ghaTAdutpannatvAt tatra kevalAyAstadutpatteH satvAd , evaM sambhaH stambhAntarasya ca vyavasthApakaH syAt tatra kevalAyostadAkAratAyA vidyamAnatvAt / samastAbhyAmita dvitIya kSe tu ghaTottarakSagaH pUrvavaTakSa gasya vyavasthApako bhavet , tatra tadutpatti-tadAkAratayorubhayorviyamAnatvAt / yadyucyeta tadutpatti-tadAkAratayovidyamAnatve'pi jJAnasyaiva viSayavyavasthApakatvaM nArthasya, tasya jaDatvAt , tadapi nAvitathaM, samAnArtha samanantarapratyayotpannajJa nairyabhicArAt / tatra tadutpatti-tadAkAratayovidhamAnatve'pi pUrvajJAnakSaNavyavasthApakatvA'bhAvAt , tasmAnna tadutpatti-tadAkAratAbhyAM jJAnasya viSayavyavasthApakatvam , api tu jJAnA''varaNIya karma gaH kSayakSayopazamAbhyAmeveti dik // 47 // iti bAlabodhinyA TippaNyA yuko zrIvAdidevasari. saMrabdhe zrIpramANAnayatatvA''loke AptA''gamavarNa-pada-vAkya-saptamakIsvarUpanirNAyakaH caturthaH pricchedH| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH paricchedaH / tasya viSayaH sAmAnya-vizeSAdyanekAntAtmakaM vastu // 1 // tasya - pramANasya | atredaM bodhyaM sattA'dvaitavAdino vedAntinaH sAmAnyameva tattvamaGgIkurvanti na tu vizeSarUpam / bauddhAzca vizeSAneva svIkurvanti na tu sAmAnyam / naiyAyikAzca yadyapi sAmAnyaM vizeSAzcetyubhayamapi pramANayanti tathA'pi tayoH sarvathA pRthagbhAvamabhyupagacchanti / tadetat pakSatrayamapi na samIcInam, sAmAnya vizeSAtmakasyaiva vastunaH pramANena pratIyamAnatvAd, nahi gaurityukte sAmAnyameva pratIyate vizeSa eva vA, api tu yathA khura- kakut-sAranA- lAGgUTa - viSANAdyavayavasaMpanna vasturUpaM sAmAnyaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate tathaiva mahiSyA divyAvRttirapi pratIyate, nahi sAmAnyaM vihAya vizeSaH kutracidupalabhyate vizeSaM vihAya sAmAnyaM vA / tadukram---- " nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // 99 * tadevaM vastunaH sAmAnya- vizeSAtmakatvasya pratIyamAnatve'pi tadu **lo ke 1'yaM ratnAkara rAvatArikA syAdvAdamaJjayAdibahuSu pranyeSu dRzyate, paraM kena saMhRbdhaH ? iti tu na nizcIyate mayA, nizcAyaka pramANAnupalabdheH / saMzodhakaH - muni himAMzu vijayaH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s02-4] paJcamaH paricchedaH makAntavAdaH svatantravAdazca pratItiparAhata eveti saMkSepaH // 1 // idAnI hetudvayena vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatvaM prasAdhayantianugataviziSTAkArapratItiviSayatvAt , prAcInottarAkAraparityAgopAdAnAvasthAnasvarUpapariNatyA'rtha kriyAsAmarthyaghaTanAca // 2 // vastu sAmAnya-vizeSAtmakam , manugataviziSTAkArapratiSayatvAt / 'tatra ayaM gaurayaM gauH' ityAkArA sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyagocarA pratItiranugatAkArA pratItiH / 'zabalo'yaM zyAmalo'yam' ityAkArA guNarUpavizeSagocaga pratItiH viziSTAkArA pratItiH, iti tiryaksAmAnyaguNAkhyavizeSalakSaNanekAntAtmakavastusiddhau hetuH / prAcInottarAkAraparityAgopAdAnAvasthAnasvarUpapariNatyA pUrvAkArasya parityAga uttarAkArasya ca svIkAraH tAbhyAM yadyasyAvasthAnaM tasvarUpA yA pariNatiH tayA pariNatyA kriyAsAmarthyaghaTanAt kArya-karaNopapatteH, ityUlatAsAmAnyaparyAyAkhyavizeSasvarUpAnekAntAtmakavastusiddhau hetuH // 2 // sAmAnyaM dviprakAraM tiryaksAmAnyamUrkhatAsAmAnya ca // 3 // tatra tiryaksAmAnyaM yathA-gotva-ghaTatvAdi / UrdhvatAsAmAnyaM yathAmRt-suvarNAdi // 3 // pativyakti tulyA pariNatistiryaksAmAnyaM zabala zAbaleyAdipiNDeSu gotvaM yathA // 4 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [saM05-7 ___ vyakti vyaktimadhizritya yA tulyA pariNatiH-sadRzapariNAmaH tat tiryaksAmAnyaM, yathA-zabala-zAbaleyAdiSu nAnAvarNaviziSTeSu piNDeSu gotvam // 4 // pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrdhvatAsAmAnyaM kaTaka kaGkaNAdhanugAmikAJcanavat // 5 // kaTakaM bhaktvA kaGkaNe vighIyamAne pUrvapariNAmaH kaTa kalakSaNaH, uttarapariNAmaH kaGkaNasvarUpaH tayoH pUrvottarapariNAmayoranugataM yat suvarNA''khyaM dravyaM tadUrdhvatAsAmAnyamityarthaH // 5 // vizeSo'pi dvirUpo guNaH paryAyazca // 6 // gotvalakSaNatiryaksAmAnyaviziSTeSu gopiNDeSu, zabana-zAbaleyAdayo guNA vizeSazabdAbhidheyAH / UrvatAsAmAnyasvarUpeSu survargadidravyeSu kaTaka-kaGkaNAdayaH paryAyA vizeSapadavAcyA iti bhAvaH // 6 // guNaH sahabhAvI dharmoM yathA-Atmani vijJAna vyaktizaktyAdiH // 7 // vastuSu yaH sahabhAvI dharmaH sa gugaH, yathA'' mani vijJAnavyaktiHyat kiJcijJAnaM, vijJAnazaktiH-uttarajJAnAkArapariNAmayogyatA, sukhaM yauvanamityAdayo samakAlabhAvino dharmA guNazabdAbhidheyAH // 7 // 1. raNadravya s| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH paricchedaH paryAyastu kramabhAvI yathA * tatraiva sukhaduHkhAdiH // 8 // sU08] 77 sukha-duHkha-harSa-viSAdAdayo ye dharmA Atmani samakAlaM na sthAtumarhanti kintu krameNaiva bhavanti te paryAyazabdAbhidheyA ityarthaH // 8 // iti bAlabodhinyAkhyayA TippaNyA vibhUSite zrIvAdidevasUri saMndhe pramANanayatattvAloke pratyakSasvarUpanirNAyako paJcamaH paricchedaH / 1 * Atmanyeva / asmin bahuvaktavyatayA svalpasUtre 'pyayaM paricchedaH pRthakUparicchedatvena nirdhAritaH, yathA - sAhityadarpaNe paJcamaparicchedaH / syAdvAdaratnAkaranAmnyAM svopajJaTIkAyAM prastutASTamasUtropari pazcasahasrAdhikalokapramitA TIkA zrIvAdidevasUrikRtA mudritA tUpalabhyate / saMzodhakaHhimAMzu vinayaH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH paricchedaH / yat pramANena prasAdhyate tadasya phalam // 1 // pramANena hi ajJAnanivRttyAdikaM sAdhyate'tastadeva asya - pramANasya phalamiti bhAvaH // 1 // ted dvividhamAnantaryeNa pAramparyeNa ca // 2 // pramANasya phalaM dvividhaM AnantaryeNa pAramparyeNa ca adhyavahitaM vyavahitaM cetyarthaH // 2 // tatrA'nantaryeNa sarvapramANAnAmajJAnanivRttiH phalam // 3 // sarvapramANanAmavyavahitaphalamajJAnanivRttiH, sA ca sva-paravyavasAyarUpA, yathA-ghaTadhvaMsaH kapAlasamudAyAtmakaH, tathaivAjJAnasya nivRtti:dhvaMso'pi sva- paranizcayAtmaka iti bhAvaH // 3 // pAramparyeNa kevalajJAnasya tAvat phalamaudAsInyam // 4 // kevalajJAnasya sAkSAtphalamajJAnanivRttiH / paramparAphalaM tu audAsInyaM-sarvapadArtheSu upekSA / heyasya parityaktatvAdupAdeyasya copAdAnAt siddhaprayojanatvAd, upekSaiva bhavati, paramparAphalaM kevalinAmiti bhAvaH #| 8 || zeSapramANAnAM punarupAdAnahAnopekSA buddhayaH // 5 // 1. tadvidhA'na kha / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 6-8] pahA paridaH kevalajJAnavyatiriktAnAM pratyakSa-parokSalakSaNapramANAnAM upAdeye kuGkumacandanAdau upAdAnabuddhiH-grahaNabuddhiH, he ye viSAGgArAdauhAnabuddhiH -tyAgabuddhiH, upekSaNIye, tRNaloSThAdI upekSAbuddhiH pAraMparyeNa phalamityarthaH tat pramANataH syAd bhinnamabhinnaM ca, pramANaphalatvA nyathA'nupapatteH // 6 // phalasya pramANato bhinnatve'GgIkriyamANe kathaM pramANasyaiva tat phalaM, na ghaTasya ? bhinnatvAvizeSAt / abhinnatve pramANameva tatvaM syAt, na phalaM kiJcad , iti pramANa-phalatvAnyathA'nupapatteH pramANAt phalasya bhinnAbhinnatvamabhyupagantavyamiti bhAvaH / prayogazca-phalaM pramANAd bhinnAbhinaM, pramANaphalatvAnyathA'nupapatteH // 6 // upAdAnabuddhayA''dinA pramANAd bhinna vyavahitaphalena hetoya'bhicAra iti na vibhAva nIyam // 7 // pramANAd bhinne upAdAnabuddhyAdau uktalakSaNo heturvartate ato vyabhicAra iti na vibhAvanIyam // 7 // atra hetumAhuH-- tasyaikamamAtRtAdAtmyena pramANAdabhedavyava sthiteH // 8 // tasya-upAdAnabuddhayAdirUpasya vyavahitaphalasya ekapramAtRtAdAmyena vartamAnAvAt pnaagaadbhintvmityyH| prayogazva--upAdAna Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [ sU0 9-11 buddhAdirUpaM phalaM pramANAdabhinnaM, ekapramAtRtAdAtmyAda, avyavahita phalavat // 8 // ekapramAtRtAdAtmyamupapAdayanti -- pramANatayA pariNatasyaivA''tmanaH phalatayA pariNatipratIteH // 9 // yaH pramAtA pUrvaM pramANatayA pariNataH sa eva phalatayA pariNamati, ityekapramApekSayA pramANa- phalayorabheda iti // 9 // yaH pramimIte sa evopAdatte parityajatyupekSate ceti sarvasaMvyavahAribhiraskhalitamanubhavAt // 10 // yaH pramAtA pramANena vastu nizcinoti sa eva tad gRhAti parityajati upekSate ceti sarvairanubhUyate, na tvanyasya pramAtuH pramANatayA pariNAmo'nyasya copAdAnabuddhayAdilakSaNaphalatayA iti kasyApi pratItirastItyarthaH // 10 // itarathA sva-parayoH pramANaphalavyavasthAviplavaH prasajyeta // 11 // yathekasyaiva pramAtuH pramANaphalatAdAtmyaM nAbhyupagabhyeta tarhi 'ime pramANa- phale svakIye ime ca parakIye' iti vyavasthA na syAt / ayaM bhAvaH -- devadattAtmani vidyamAnayoH pramANa- phalayoryathA devadattasakAzAd bhinnatvaM tathA jinadattAdapi / evaM jinadattAtmani vidyamAnayoH pramANa- phalyoryathA jinadattAd bhinnatvaM tathA devadattAdapi / evaMsthite devadattAtmani vidyamAne pramANaphale jinadattasya, jinadattAss Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU012-4] pachaH paricchedaH mani ca vidyamAne pramANaphale devadattasya kuto na bhavetAm ? bhedasya ubhayatrAvizeSAd, iti ekapramAtRtAdAmyena pramANa-phalayoravasthitiraGgIkarta yeti // 11 // ajJAnanivRttisvarUpeNa pramANAdabhibhena sAkSAtphalena sAdhanasyA'nekAnta iti nAzaGkanIyam // 12 // nanu pramANa-phalatvA'nyathAnupapatteriti pramANa-phalayorbhedA'bhedasAghakatvenopanyasto hetuH pramANAt sarvathA'bhinne majJAnanivRttyAkhye'vyavahitaphale'pi vartate mato vyabhicArIti bauddhairnA''rekaNIyam // 12 // kutaH ? ityAhuHkayazcit tasyApi pramANAd bhedena vyavasthAnAt // 13 // ajJAnanivRttirUpasya phalasyApi pramANAt kathaJcidbhinnatvenAvasthAnAdityarthaH // 13 // tadevopapAdayanti-- sAdhya-sAdhanabhAvena pramANa-phalayoH pratIyamAnatvAta // 14 // pramANA'jJAnanivRttyAkhyaphale parasparaM bhidyate, sAdhya-sAdhanabhAvana pratIyamAnatvAt , ye sAdhya-sAdhanabhAvena pratIyete te parasparaM bhighete yathAkuThAracchide,ityanumAnena pramANA'jJAnanivRttyAkhyaphalyoH kathaJcidbhido'pi sidhyatIti bhAvaH // 14 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayataravAloke [sU015-18 nanu pramANa-phalayo : sAdhya-sAdhanabhAva eva kutaH ? ityAzaGkAyAM prathamaM tAvat pramANasya sAdhanatvaM sAdhayanti-- pramANaM hi karaNAkhyaM sAdhanaM, sva-paravyavasitau sAdhakatamatvAt // 15 // yat khalu kriyAyAM sAdhakatama tat karaNA''kSyaM sAdhanaM yathAkuThAraH, sAdhakatamaM ca sva-paravyavasitau pramANaM tasmAt karaNAkhyaM sAdhanamiti // 15 // sva-paravyavasitikriyArUpAjJAnanivRttyAkhyaM phalaM tu sAdhyaM, pramANaniSpAdyatvAt // 16 // yat pramANena nippAcaM tat sAdhyaM yathA-upAdAnabuddhayAdikaM, pramANena niSpAdyaM ca sva-paravyavasitikriyArUpAjJAnanivRttyAkhyaM phalaM, tasmAt tat sAdhyamiti // 16 // pramAturapi sva-paravyavasitikriyAyAH kathazcid bhedaH // 17 // na kevalaM pramANAt sva-paravyavasitikriyAyA bhedaH kintu pramAturAsmano'pi sakAzAd bheda ityarthaH // 17 // kartR-kriyayoH sAdhya-sAdhakabhAvenopalambhAt // 18 // ye sAdhya-sAdhakabhAvenopalabhyete te bhinne, yathA-devadattadArucchidikriye, sAdhyasAdhakabhAvenopalabhyete ca pramAtR-svaparavyavasitilakSaNakriye, tasmAt kathaJcid bhinne ityarthaH // 18 // 1. niHpAya / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 19-21] SaSThaH paricchedaH kartA hi sAdhakaH, svAsyAt , kriyA tu sAdhyA, kartRnirvaya'vAt // 19 // na ca kriyA kriyAvataH sakAzAdabhitra bhitrai vA, pratiniyatakriyA-kriyAvadbhAvamaGgaprasaGgAta // 20 // ayaM bhAvaH--yadi kiyA kriyAvataH sakAzAdekAntenA'bhinnA'gIkriyeta tarhi kriyAvanmAtrameva tAtvikaM syAt, na tu dvayam , yadi caikAntena bhinnA'bhyupagamyeta tahiM 'asyaiveyaM kriyA' iti sambandhanizcayo na syAt , bhedAvizeSAd anyasyApyasau kiM na bhavet ? na ca samavAyasambandho niyAmakaH, tasyaikatvAd , vyApakatvAcca niyAmakAsambhavAt, tasmAt kriyA-kriyAvatorekAntena bhede abhede vA'GgIkriyamANe kriyAkriyAvadbhAvabhagAd bhinnAbhinnatvamevAbhyupagantavyamiti // 20 // saMvRtyA pramANa-phalavyavahAra ityaprAmANikapralApaH, paramArthataH svAbhimatasiddhivirodhAt // 21 // nanvayaM pramANa-phalavyavahAraH saMvRtyA-kalpanayaiva bhavati na tu paramArthato'sti tasmAd vyarya eva tadviSayakabhedAbhedavicAra iti cet , na, pramANaphalavyavahArasya kAlpanikatvAGgIkAre vastutaH svAbhimatasiddhireva na syAt, tathAhi-bhavatA pramANa-phalavyavahArasya kAlpanikatvaM paramArthavRttyA'GgIkaraNIyam , anyathA sveSTavighAtaH syAt / taca kAlpanikatvaM pramANAt svIkriyate, apramANAd vA ! na tAvadapramANAt , tasya svAbhimatasiddhiM pratyakizcitkaratvAt / yadi pramANAt , tadapi pramANaM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [ 022-25 kAlpanikam, akAlpanikaM vA ? yadi kAlpanikaM tarhi kathaM kAlpanikAt pramANAt pramANa - phalavyavahArasya paramArthataH kAlpanikatvasiddhiH ? tathA ca pramANaphalavyavahArasya satyatvamevAyAtam, yadi akAlpanikaM pramANaphalagrAhakaM pramANaM tarhi 'sarvo'pi pramANaphalavyavahAraH kAlpanika H ' iti pratijJAvirodhaH, ekatra pramANasyA kAlpanikatvasvIkArAt / tasmAt pramANaphalavyavahAraH paramArthabhUta evAbhyupagantavya iti // 21 // tataH pAramArthika eva pramANaphalavyavahAraH sakalapuruSArthasiddhihetuH svIkartavyaH // 22 // pramANasya svarUpAdicatuSTayAd viparItaM tadAbhAsam // 23 // pramANasya svarUpa-saMkhyA-viSaya-phalalakSaNAt svarUpacatuSTayAd vipataM svarUpAssbhAsaM, saMkhyA''bhAsaM, viSayA''bhAsaM, phalAssbhAsamiti svarUpAdicatuSTayA''bhAsamityarthaH // 23 // ajJAnAtmakAnAtmaprakAzaka- svamAtrAvabhAsaka-nirvikalpaka-samAropAH pramANasya svarUpA - bhAsAH // 24 // ajJAnAtmakaM ca anAtmaprakAzakaM ca svamAtrAvabhAsakaM ca nirvi kalpakaM ca samAropazceti paJca pramANasya svarUpA''bhAsA iti // 24 // yathA - sannikarSAdyasvasaMvidita-parAnavabhAsakajJAnadarzana - viparyaya-saMzayAnadhyavasAyAH ||25|| naiyAyikAdyabhimataM sannikarSAdikam ajJAnAtmakasya dRSTAntaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 26-29 ] mImAMsakAbhimatamasvasaMviditajJAnam anAtmaprakAzakrasya / yogAcArAbhimataM parAnavabhAsakaM jJAnaM svamAtrAvabhAsakasya / saugatAbhimataM darzanaM nirvikalpakasya / viparyaya - saMzayA-navyavasAyAstu samAropasyeti / eteSAM sannikarSAdInAM svarUpaM prathamaparicchede pradarzitamiti neha pratanyate // 25 // eteSAM svarUpA''bhAsatve kAraNamAhuHtebhyaH sva-paravyavasAyasyAnupapatteH // 26 // sannikarSAdibhyaH sva-paravyavasAyasyAnupadyamAnatvAdeteSAM svarUpAssbhAsatvamityarthaH // 26 // sAMvyavahArikapratyakSamitra yadAbhAsate tat tadAbhAsam // 27 // tadAbhAsaM - sAMvyavahArika pratyakSA''bhAsamityarthaH // 27 // yathA - ambudhareSu gandharvanagarajJAnaM, duHkhe sukhajJAnaM ca // 28 // indriyAnindriyanibandhanabhedena sAMvyavahArikaM pratyakSaM dvividhamiti * pUrvaM pratipAditam / tatra ambudhareSu megheSu yad gandharvanagarajJAnaM tadindriyanibandhanapratyakSA''bhAsam / duHkhe sukhajJAnaM cAnindriyanibandhana pratyakSAbhAsamityarthaH // 28 // SaSThaH paricchedaH pAramArthika pratyakSamitra yadAbhAsate tat tadAbhAsam / / 29 / / * dvitIyaparicchedapaJcamasUtre, 16 pRSThe / saM0 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU0 30-33 yathA-zivAkhyasya rAjarSerasaMkhyAtadvIpasamudreSu saptadvIpasamudrajJAnam // 30 // zivA''khyasya rAjaryadasaMkhyAtadvIpasamudreSu saptadvIpasamudrajJAnaM prAdurbabhUva tadvibhaGgAparaparyAyamavadhyAbhAsamityarthaH / manaHparyAya-kevalajJAnayostu viparyayaH kadAcidapi na bhavati, manaHparyAyasya saMyamavizudvinibandhanatvAt , kevala jJAnasya ca samastA''varaNakSayasamutthatvAditi bhAvaH // 30 // ananubhUte vastuni taditi jJAnaM smaraNAbhAsam // 31 // pramANa.mAtreNAnupalabdhe vastuni 'tat' ityAkArakaM yajjJAnaM tatsmaraNAbhAsamityarthaH / / 31 // ananubhUte munimaNDale tanmunimaNDalamiti yathA // 32 // anubhUtasyaiva vastunaH smaraNaM bhavati nA'nanubhUtasya, tasmAdananubhUte munimaNDale 'tad munimaNDalam' iti jJAnaM smaraNA''bhAsam // 32 // tulye padArthe sa evAyamiti, ekasmiMzca tena tulya ityAdijJAnaM pratyabhijJA''bhAsam // 33 // tulye padArthe tena sadRza iti njJiAsite 'sa evAyam' iti jJAnam, ekasmin vastuni sa eva iti jijJAsite 'tena tulyam' iti jJAnaM pratyabhijJA''bhAsamityarthaH // 33 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khU0 34-38] udAharanti -- SaSThaH paricchedaH yamalakajAtavat // 34 // ayaM bhAvaH - ekasyA eva striyAH sahotpannayoH putrayormadhyAd yatra 'ayaM dvitIyena tulyaH' iti jJAtavyamasti tatra 'sa evAyam' iti jJAnam, yatra sa evAyam' iti jijJAsA vartate tatra tena tulyo - yam' iti jJAnaM pratyabhijJA''bhAsamiti // 34 // asatyAmapi vyAptau tadavabhAsastarkAbhAsaH || 35 // avyAptau vyAptijJAnaM tarkA''bhAsa ityarthaH // 35 // sa zyAmaH, maitratanayatvAd ityatra yAtrAnmaitratanayaH sa zyAma iti yathA // 36 // 2 'sazyAmaH, maitratanayatvAt' ityasminnanumAne hetoH sopAdhikatvAt sAdhyena zyAmatvena saha vyAptirnAsti tathApi yatra yatra maitratanayatvaM tatra tatra zyAmatvam' ityAkArakaM yat tatra vyAptijJAnamunmajjati sa tarkAssbhAsa ityarthaH // 36 // pakSA''bhAsAdisamutthaM jJAnamanumAnA''bhAsamavaseyam // 37 // atrA''dipadena hetvAbhAsa-dRSTAntA''bhAsopanayA''bhAsa-nigama nA''bhAsAnAM saMgrahaH / spaSTamanyat // 37 // tatra pratIta-nirAkRtAnabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNAstrayaH pakSA''bhAsAH // 38 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [2039-10 pratItasAdhyadharmavizeSaNaH nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH, anamIpsitasAdhyadharmavizeSaNazceti trayaH pakSA''bhAsA ityarthaH / apratItAnirAkRtAbhIpsitasAdhyadharmaviziSTadharmiNAM samyakpakSatvaM prAgupadarzitam // 38 // pratItasAdhyadharmavizeSaNo yathA-ArhatAn pratyavadhAraNavarja pareNa prayujyamAnaH samasti jIva ityAdiH // 39 // jainAn prati samasti jIvaH' ityavadhAraNArtha kaivakArarahitaM vAkyaM yadA kazcit prayukte tadA tadvacanaM siddhasAdhanAparaparyAyeNa pratItasAdhyadharmavizeSaNadoSeNa dUSitaM bhavati, jainaizca tAvadanekAntAtmakaM jIvAditattvamaGgIkRtameveti tAn prati jIvAstitvasAdhanaM siddhasAdhanameveti bhAvaH // 39 // nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH pratyakSAnumAnA''gamalokasvavacanAdibhiH sAdhyadharmasya nirA karaNAdanekapakAraH // 40 // pratyakSanirAkRtasAdhyadharmavizeSagaH, anumAnanirAkRtasAdhyadharma vizeSaNaH, AgamanirAkRtasAdhyavarmavizeSaNaH, lokanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH, svavacananirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH, mAdipadAt smaraNanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH, pratyabhijJAnanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH, tarkanirAkRta 1 tRtIyasmin paricchede 14 sUtre, 29 pRSThe / saM0 2. ityAdi kakha / 3. nirAkRtasvAda kha / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU041-43] paSThaH pariccheda sAdhyadharmavizeSaNazceti nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo'STaprakAra ityarthaH // 40 // pratyakSanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA-nAsti bhUtavilakSaNa AtmA // 41 // pratyakSeNa nirAkRtaH sAdhyadharmavizeSago yasya sa pratyakSanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH pakSAbhAsaH, evamagre'pi jJAtavyam / svasaMvedanapratyakSeNa pRthiyAdibhUnemyo vilakSaNa AtmA'stIti jJAyate, anena svasaMvedanapratyakSeNa 'nAsti bhUtavilakSaNa AtmA' iti cArvAkasya pratijJA bAdhitAbhavati, yathA-'vahiranuSNaH' iti pratijJA bAhyendriyapratyakSeNa bAdhitA bhavatIti // 41 // anumAnanirAkRtasAdhyadharmavizeSago yathA-nAsti sarvajJo vItarAgo vA // 42 // 'nAsti sarvajJo vItarAgo vA' iti pratijJA 'yaH kazciniharhAsAstizayavAn sa kacit svakAraNabaninimUlakSayaH, yathA kanakAdimalaH, 'niha sAtizayavatI ca doSAvaraNe' itynumaanbaadhitaa| anenAnumAnena yatra ca kacana puruSadhaureye doSA''varaNayoH sarvathA prakSayaprasiddhiH sa eva sarvajJo vItarAgo vA / evam 'aparigAmI zabdaH' iti pratijJA 'zabdaH pariNAmI kRtakatvAt' ityanumAnena bAdhyate iti // 42 // AgamananirAkRtasAdhyadharmavizeSago yathA-jainena rajanibhojanaM bhajanIyam // 43 // jainena rajanibhojanaM bhavanIyamiti pratijJA-- Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU044-45 ': atthaM gayammi Aicce puratthA ya aNuggae / AhAramAiyaM savvaM maNasA vi na patthae~ // " iti Agamavacanena bAdhitA bhavatItyarthaH // 43 // lokanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA-na pAramArthikaH pramANa-prameyavyavahAraH // 44 // 'pramANa-prameyavyavahAro na pAramArthikaH' iti saugatAnAM pratijJA lokena lokapratItyA bAdhyate, loko hi pramANaM prameyaM ca satyatvenAGgIkRtyaiva pravartate anyathA kasyApi kasminnapi viSaye pravRttireva na syAt / iyaM lokapratItirna pRthakpramANatvenAvadhAraNIyA, asyAH pratyakSAdiSve. vAntarbhAvAt , pRthag nirdezstu ziSyabuddhivezadyArthameveti / evaM 'naraziraHkapAlaH zuciH, prANyaGgatvAt , zaGkhAdivat' ityAdInyapyudAharaNAni dRSTavyAni // 44 // svavacananirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA-nAsti prameyaparicchedakaM pramANam // 45 // 'nAsti prameyaparicchedakaM pramANam' iti yo brUte sa 'mamedaM vacanaM pramANam' iti matvaiva brate, anyathA tena mauninaivaM sthAtavyaM, bruvANastu svavacanenaiva vyAhanyate, tathAhi-parapratyAyanArthameva zabdaprayogaH, yadi 1 astaM gate Aditye purastAccAnudgate / AhArAdikaM sarva manasA'pi na prArthayet // (iti saMskRtacchAyA) 2 "AhAramaiaM" ityapi pATho dRzyate / 3 dazavakAlikasUtrasyASTamAdhyayane dvitIyoddezake 28 tamaH loko'yaM 230 pRsstthe| saMzodhakaH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU046] paSThaH paricchedaH svavacane prAmANyagraha eva nAsti tarhi tasya parapratyAyanAya zabdoccAraNe pravRttireva na syAt, pravRttau tu svavacane prAmANyagrahasyA''vazyakatvAd 'nAsti prameyaparicchedakaM pramANam' iti pratijJA svavacanenaiva vyAhatA bhavatIti bhAvaH / evaM nirantaramahaM maunI' ityAdyapi dRzyam / smaraNanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA-'sa sahakArataruH phalazUnyaH' iti kasyacit pratijJA, sahakArataraM yaH phalaviziSTatvena smarati, tasya smaraNena nirAkriyate / pratyabhijJAnirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathAsadRze'pi kacana vastuni kazcanorvatAsAmAnyabhrAntyA pratijJAM kurute 'tadevedam' iti tasyeyaM pratijJA tiryaksAmAnyAvalambinA 'tena sadRzam' iti pratyabhijJAnena bAdhyate / tarkanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA-'yo yastatputraH sa sa zyAma iti vyAptiH samIcInA' ityayaM pakSaH 'yo jananyupabhuktazAkAcAhArapariNAmapUrvakastatputraH sa zyAmaH' iti vyAptigrAhakeNa samyaktaNa vyAhanyate // 45 // anabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNo yathA-syAdvAdinaH zAzcatika eva kalazAdirazAzvatika eva veti vadataH // 46 // syAdvAdibhistAvat padArthAnAM kathazcinnityAnityatvamevAGgIkRtaM tathApi kadAcidasau syAdvAdI sabhAkSobhAdinA 'ghaTo nitya evaM' athavA 'ghaTo'nitya evaM' iti pratijJAM karoti tadA tasyeyaM pratijJA'nabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNadoSeNa dUSitA bhavati, syAdvAdino hi sarvatra vastuni nityatvakAnto'nityatvaikAnto vA nAbhIpsitaH // 46 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatasvAloke [sU047-51 pakSA''bhAsAn nirUpya hetvAbhAsAnAhuHasiddha-viruddhAnakAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 47 // vyAptyAzrayAbhAvAdahetavo'pi hetuvadAbhAsante iti hetvAbhAsAHduSTahetava ityarthaH, te cA'siddha-viruddhAnai kAntikabhedena trividhAH // 4 // yasyAnyathA'nupapattiH pramANena na pratIyate so'siddhaH // 48 // yasya hetoH kenApi pramANenAnyathA'nupapattirna pratIyate so'siddhaH, nizcitAnyathA'nupapatye kalakSaNatvAddhetoH // 48 // sa dvividha ubhayAsiddho'nyatarAsiddhazca // 49 // sa hetudvividhaH / yo vAdi-prativAdisamudAyarUpasyobhayasyAsiddhaH sa ubhayA'siddhaH / yasvanyatarasya vAdinaH prativAdino vA'siddhaH so'nyatarA'siddha ityarthaH // 19 // ubhayAsiddho yathA-pariNAmI zabdaH cAzuSatvAt // 50 // zabde cAkSuSatvaM vAdi-prativAdinorubhayorapyasiddhaM, zrAvagatvAt zabdasya, tasmAdayaM heturubhayAsiddha ityarthaH // 50 // anyatarAsido yathA-avetanAstaravaH, vijJAnedriyA___''yunirodhalakSaNamaraNarahitatvAt // 51 // vijJAnasyendriyANAmAyuvazca nirodhaH-prabhAva iti vijJAnendriyAyu. nirodhaH, tallakSaNaM yanmaraNaM tadabhAvAd iti bauddhA vRkSeSu acetanatvaprasAdhanArtha hetumupanyasyanti tanna yuktam , asya hetoH prativAdyasiddhikalAka Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 52-53 ] SaSThaH paricchedaH 93 dUSitatvAt / prativAdinAM jainAnAmAgame ' vijJAnendriyA''yuSAM vRkSeSu pratipAditatvAt / vAdyasiddherudAharaNaM tu - 'sukhAdayo'cetanAH, utpattimatvAt' ityatra vAdinaH sAMkhyasyotpattimattvamasiddhaM tanmate AvirbhAvasyaivAGgIkArAt // 51 // sAdhyaviparyayeNaiva yasyAnyathA'nupapattiradhyavasIyate sa viruddhaH // 52 // yasyAnyathA'nupapattiH - avinAbhAvaH sAdhyaviparyayeNaiva sAdhyAbhAvenaiva nizcIyate na tu sAdhyena sa viruddha ityarthaH // 52 // yathA - nitya eva puruSo'nitya eva vA, pratyabhijJAnAdimattvAt // 53 // 6 puruSo nitya eva pratyabhijJAnAdimattvAt ' asminnanumAne hetoH sarvathA nityatvaviziSTasAdhyaviparItena pariNAmipuruSega vyAsatvAd viru dvatvaM, nahi sthiraikarUpasya puruSasya 'so'yaM devadattaH' ityAdirUpaM pratya 19 ... 1 se bemi - imaM pi ( manuSyazarIramapi ) jAidhammayaM eyaM pi ( vanaspatizarIramapi ) jAidhammayaM, imaM pi vuDighammayaM eyaM piDhadhammaye, imaM pi vittamaMtayaM eyaM pi cittamaMtayaM, imaM pi chiSNaM milAi eyaM pi chiSNa milAi, imaM pi AhAragaM eyaM pi AhAragaM, | ( so bravImi - idamapi ( manuSyazarIramapi ) jAti - ( janma )dharmam etadapi (vanaspatizarIramapi ) jAtidharmam idamapi vRddhidharmam etadapi vRddhidharmam idamapi cittavad (jJAnayuktaM ) etadapi cittavad, idamapi chinnaM mlAyati etadapi chinnaM mlAyati idamapi AhArakam etadapi AhArakam ... / iti saMskRtacchAyAitizrIAcArAGganAmni prathame'Gge prathamAdhyayanapazJcamoddeza ke 46 sUtre, 65 pRSTe / sazodhaka:- anekAntI / " , .............. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU0 54-55 bhijJAnaM sambhavati, suSuptAdyavasthAyAmiva bAhyArthagrahaNe pravRttyabhAvAt / bAhyArthaprahaNe pravRtte sati puruSasya sthiraikarUpatvahAniH syAt, bAhyAryagrahaNarUpeNa pariNatatvAt, tasmAnna sthiraikarUpe puruSe kadAcidapi pratyabhijJAnaM sambhavati / evameva 'puruSo'nitya eva, pratyabhijJAnAdimattvAt' iti saugatAnumAne hetoniranvayavinAzalakSaNA'nityaikarUpasAdhyaviparItena pariNAmipuruSeNa vyAptatvAd viruddhatvam / ayamarthaH- anyatra deze kAle vA anubhUtasya vastuno'nyatra deze kAle vA punaranubhave pUrvadRSTatvena smaraNe ca sati yat 'so'yaM' ityAkArakaM jJAnamunmajati tat pratyabhijJAnam / bauddhamate tAvadAtmanaH kSaNikatvAd ya AtmA prAganubhUtavAn vastu, sa AtmA tadAnImeva vinaSTa iti tena tadvastu punarapi draSTuM smartu vA zakyata iti na pratyabhijJAnAdimatvaM AtmanaH sidhyati / evaM ca nAnityatvaikAntena sAkaM pratyabhijJAnAdimattvasya vyAsirasti, api tu kathaJcinnityA'nityatvena sahaiveti viruddho'yaM bauddhamate hetuH // 53 // yasyAnyathAnupapattiH sandihyate so'naikAntikaH // 54 // yasya hetoH, anyathAnupapattiH-sAdhyena sahA'vinAbhAvaH sandihyate-kacit sAdhyAdhikaraNe kacit sAdhyA'bhAvAdhikaraNe hetorvartanAt saMdehaviSayo bhavati so'naikAntikaH // 54 // sa'dvedhA-nirNItavipakSavRttikaH sandigdhavipakSa vRttikazca // 55 // 1. sa vaidhA sv| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 56-58 ] SaSThaH paricchedaH 95 nirNItA vipakSe vRttiryasyAsau nirNItavipakSavRttikaH / saMdigdhA vipakSe vRttiryasya sa saMdigdhavipakSavRttikaH / ayamarthaH - yasya hetorvipakSe sAdhyAbhAvAghikaraNe vRttirnizcIyate nirNIta vipakSavRttiko'naikAntikaH / yasya tu vipakSe vRttiH sandihyate sa sandigdhavipakSavRttiko'naikAntika iti // 55 // zabdaH, prameya nirNItavipakSavRttiko yathA - nityaH tvAt // 56 // " zabdo nityaH, prameyatvAt' ityasminnanumAne prameyatva hetorvipakSe nityatvAbhAvAghikaraNe'nitye ghaTAdau vRttirnirNIyate, ato bhavati sandehaH kimayaM heturnityatvena vyApta utA'nityatveneti / tathA cA'vinAbhAvasya sandehAdayaM heturnirNIta vipakSavRttiko'naikAntika ityarthaH // 56 // saMdigdha vipakSavRttiko yathA- vivAdapadA''pannaH puruSaH sarvajJo na bhavati, vaktRtvAt // 57 // asminnanumAne "vaktRtvAt" iti hetorvipakSe sarvajJe vRtti: saMdi - hyate, 'kiM sarvajJe vaktRtvaM vartate na vA' ? iti / tasmAdayaM hetuH saMdigdha - vipakSavRttiko'naikAntika iti // 57 // atha dRSTAntA''bhAsAn pradarzayanti - sAdharmyeNa dRSTAntA''bhAso navaprakAraH // 58 // sAdharmya - vaidharmyabhedena dRSTAntasya dvividhatvaM prAk pradarzitam / 1. vRttikazca ka / 2 vivAdApacapumAn sa kha / 3 tRtIyaparichede 44 sUtre, pR0 52 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [059-61 atastadAbhAsasyApi sAdharmya-vaidharmyabhedena dvividhatvamarthAdAyAtam / tatra sAdharmyaNa dRSTAntA''bhAso nava prakAra ityarthaH // 58 // sAdhyadharmavikalaH, sAdhanadharmavikalaH, ubhayadharmavikalaH, saMdigdhasAdhyadharmA, sindigdhasAdhanadharmA, sandigdhobhayadharmA, ananvayaH, apradarzitAnvayaH, viparItAnvayazceti // 59 // sAdhyadharmavikalAdibhedena sAdharmyadRSTAntA'bhAso navavidha ityarthaH // 59 // taMtrApauruSeyaH zabdaH, amUrtatvAd, duHkhavaditi sAdhyadharmavikalaH // 6 // atra dRSTAnte duHkhe apauruSeyatvaM nAsti, puruSavyApArajanyatvAd duHkhasya / tasmAt sAdhyadharmeNApauruSeyatvena vikalatvAdayaM sAdhyadharmavikalAkhyo dRSTAntA''bhAsa ityarthaH // 6 // tasyAmeva pratijJAyAM tasminneva hetau paramANuvaditi sAdhanadharmavikalaH // 61 // + atra "dvipadAd dharmAdan // 7/3/141 // iti siddhahemacandrAkhyavyAkaraNasUtrAd an na bhavatyato vyAkaraNadoSa iti na mantavyaM manISibhiH, karmadhArayapUrvapadabahuvrIhisamAsena sAdhutvAt / yadAhuH kavIzvarAH zrImeghavijayopAdhyAyAzcandraprabhAyAm-"sandigdhasAdhyadharmatyAdau tu kamardhArayapUrvapado bahubrIhiH" a0 7/3/141 pR. 132 iti // sandigdhaH sAdhyo dharmo yatra sa sandigdhasAdhyadharmA iti ttsiddhiH| evamanyatrApi / saMzodhakaH-munihimAMzuvijayaH / 1. 'nvayazca ka / 2 tatrAdyo'pauru ka / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s0 62-64 ] SaSThaH paricchedaH zabdo'pauruSeyaH, amUrtacAt paramANuvat' ityatra yadyapi paramANau sAdhyadharme'pauruSeyatvamasti tathApi sAdhanadharme'mUrtatvaM nAsti tasmAt sAvanadharma vikalo'yaM dRSTAntaH // 61 // 6 kalazavadityubhayadharmavikalaH // 62 // ' zabdo'pauruSeyaH, amUrtatvAt kalazavat' ityatra dRSTAnte kalaze sAdhyadharmasyA'pauruSeyatvasya sAdhanadharmasyA mUrtatvasya cAbhAvAt sAdhyasAdhanobhayadharma vikalatvAdubhayadharmavikalaH / kalazasya pauruSeyatvAd mUrtatvAcceti bhAvaH // 62 // rAgAdimAnayaM, vaktRtvAda, devadattavaditi sandigdhasAdhyadharmA || 63 // 'ayaM rAgAdimAn vaktRtvAt, devadattavat' ityatra dRSTAnte devadatte rAgAdayaH santi na vA ? iti sandeho vartate, paracetovikArANAma pratyakSatvAt, rAgAdyavyabhicAriliGgAbhAvAdanumAnenApi jJAtumarAkyatvAcca / tasmAt saMdigdho rAgAdimattvalakSaNaH sAdhyadharmo yatra dRSTAnte'sau saMdigdhasAdhyadharmA || 63 // maraNadharmA'yaM, rAgAdimattvAt, maitravaditi sandigdhasAdhanadharmA // 64 // 'ayaM maraNadharmA, rAgAdimattvAt maitravat' ityatra dRSTAnte maitre sAdhanadharmasya rAgAdimattvasya saMdigdhatvAt sandigdha sAdhana dharma nAmako dRSTAntA''bhAsa ityarthaH // 64 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloke [90 65-68 nAyaM sarvadarzI, rAgAdimattvAt , munivizeSavaditi saMdigdhobhayadharmA // 65 // dRSTAnte munivizeSe sAdhyadharmasya sarvadarzitvasya sAdhanadharmasya rAgAdimattvasya ca saMzayaviSayatvAdayaM saMdigdhobhayadharmA // 65 // rAgAdimAn vivakSitaH puruSaH, vaktRtvAda, iSTapuruSavadityananvayaH // 66 // 'vivakSitaH puruSo rAgAdimAn , vaktRtvAd , iSTapuruSavat' ityatra dRSTAnte iSTapuruSe yadyapi rAgAdimattvaM vaktRtvaM ca sAdhya-sAdhanadharmI dRSTau tathApi 'yo yo vakA sa sa rAgAdimAn' iti vyApyabhAvAdananvayalakSaNo dRSTAntA''bhAsa ityarthaH / / 66 // anityaH zabdaH, kRtakatvAd, ghaTavadityapradarzitAnvayaH // 67 // atra dRSTAnte ghaTe 'yatra yatra kRtakatvaM tatra tatrAnityatvam' ityanvayavyAptirvartate tathA'pi vAdinA vacanena na prakAzitetyapradarzitAnvayaH // 67 // anityaH zabdaH, kRtakatvAd, yadanityaM tat kRtakaM, ghaTavaditi viparItAnvayaH // 68 // atra 'yat kRtakaM tadanityam' ityanvaye vaktavye "yadanityaM tat kRtakam" iti viparItamuktaM tasmAdatra viparItAnvayo dRSTAntA''bhAsaH / idamatra tAtparyam - prasiddhAnuvAdena hyaprasiddha vidhIyate / prakRtAnumAne tu kRtakatvaM prasiddhaM, hetutvenopAdAnAt / anityatvaM cAprasiddha sAdhyatvena nirdezAt / yadityanuvAdasarvanAmnA prasiddhasya hetoreva nirdezo Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 69-72] SaSThaH paricchedaH yuktaH, nAprasiddhasya sAdhyasya / vAdinA tu yacchandenA'prasiddhasya sAdhyasya nirdezaH kRta iti viparItAnvayaH pradarzitaH // 68 // vaidhahNApi dRSTAntA''bhAso navadhA // 69 // asiddhasAdhyavyatirekaH, asiddhasAdhanavyatirekaH, asiddhobhayavyatirekA, saMdigdhasAdhyavyatirekaH, saMdigdhasAdhanavyatirekaH, saMdigdhobhayavyatirekaH, avyatirekaH, apradarzitavyatirekaH, viparItavyatirekazca // 70 // asiddhasAdhyavyatirekAdibhedena vaidhayeNApi dRSTAntA''bhAso navaprakAra ityarthaH // 70 // 'teSu bhrAntamanumAnaM, pramANavAt , yatpunarbhrAntaM na bhavati na tat pramANaM, yathA svapnajJAnamityasiddhasAdhyavyatirekaH, svapnajJAnAd bhrAnta. tvasyA'nivRtteH / / 71 // atrAnumAne vaidhaHdRSTAntatvenopanyaste svapnajJAne sAdhyavyatirakasya bhrAntatvAbhAvasyAsiddhatvAd asiddhasAdhyavyatireko'yaM dRSTAntA''mAsa ityarthaH // 71 // nirvikalpakaM pratyakSa, pramANatvAd, yat tu savikalpa na tat pramANaM, yathA laiGgikamityasiddhasAdhanavyatirekaH, laiGgikAt pramANatvasyA' nivRtteH // 72 // 1. teSu navasu bhrA' k| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pramANanayatattvAloke [2073-75 atra laiGgikamiti vaidhaHdRSTAntatvenAbhimataM, tatra sAdhanavyatirekasya pramANA'bhAvasyA'siddhatvAdasiddhasAdhanavyatireka iti bhAvaH / / 72 / / nityA'nityaH zabdaH, sattvAt , yastu na nityAnityaH sa na san , tadyathA stambha ityasiddhobhayavyatirekaH, stambhAnnityAnityatvasya sattvasya cA'vyAvRtteH // 73 // bhatra vaidharmyadRSTAntatvenAbhimate stambhe sAdhyavyatirekasya nityAnityatvAbhAvasya sAdhanavyatirekasya sattvAbhAvasya cAbhAvAdasiddhobhayavyatireka ityarthaH // 73 / / asarvajJo'nAto vA kapilaH, akSaNikaikAntavAditvAda, yaH sarvajJa Apto vA sa kSaNikaikAntavAdI, yathA sugata iti saMdigdhasAdhyavyatirekaH, sugate'sarvajJatA'-nAptatvayoH sAdhyadharmayoAvRtteH ___ sandehAt / / 74 // matra sAdhyamasarvajJatvamanAptatvaM vA, tadvayatirekasya sarvajJatvasyAssptatvasya vA dRSTAnte sugate saMdigdhatvAt saMdigdhasAdhyavyatirekadRSTAntA''bhAsa ityarthaH / / 74 // anAdeyavacanaH kazcid vivakSitaH puruSaH, rAgAdimattvAd , yaH punarAdeyavacanaH sa vItarAgaH, tadyathA zauddhodaniriti saMdigdhasAdhanavyatirekaH, zauddhodanau rAgAdimattvasya nivRtteH saMzayAt // 75 / / 1 sAGkhyadarzanapravartakaH / saM0 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU076-77] SaSThaH paricchedaH atrAnumAne sAdhanaM rAgAdimattvaM, tadvayatirekasya rAgAdimattvAbhAvasya dRSTAnte zauddhodanau saMdigdhatvAt saMdigdhasAdhanavyatireka iti // 7 // na vItarAgaH kapilaH, karuNA''spadeSvapi paramakRpayA'narpitanijapizitazakalatvAt , yastu vItarAgaH sa karuNA''spadeSu paramakRpayA samarpitaninapizitazakalaH, tadyathA tapanabandhuriti saMdigdhobhayavyatireka iti tapanabandhau vItarAgAbhAvasya karuNA''spadeSvapi paramakRpayA'narpitanipizitazakalavasya ca vyAvRtteH saMdehAt // 76 // atrAnumAne vItarAgatvA'bhAvaH sAdhyaH / "karuNA''spadeSvapi paramakRpayA'narpitanijapizitazakalatvAt" iti hetuH / "yathA tapanabandhuH" iti vaidharmyadRSTAntaH, tatra dRSTAnte tapanabandhI sugate sAdhyavyatirekasya vItarAgatvasya, sAdhanavyatirekasya karuNA''spadeSvapi paramakRpayA'rpitanijapizitazakalatvasya ca saMdigdhatvAt saMdigvobhayayatireka ityarthaH // 76 // na vItarAgaH kazcid vivakSitaH puruSaH, vaktRvAt , yaH punarvItarAgo na sa vaktA, yathopalakhaNDa ityavyatirekaH // 77 // yadyapi dRSTAnte upalakhaNDe-pASANe sAdhyA'bhAvo vItarAgatvalakSaNaH, sAdhanA'bhAvo vaktRtvAbhAvalakSagazca vartete, tathApi nahi 'yatra vItarAgatvaM tatra tatra vaktRtvAbhAvaH' ityAkArikA vyatirekalyAptiH samastItyanyatirekadRSTAntA''bhAsa ityarthaH / / 77 // 1. rekaH tapana s| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pramANanayatattvAloke [s0 78-81 anityaH zabdaH, kRtakatvAda, AkAzavaditya pradarzitavyatirekaH // 78 // yadyapyatra 'yadanityaM na bhavati tat kRtakamapi na bhavati' iti nyatirekavyAptirvidyate tathApi sA vAdinA svavacanena na pradarzitetyapradazitavyatireka ityarthaH // 78 // anityaH zabdaH, kRtakatvAt , yadakRtakaM tannityaM, yathA-AkAzamiti viparItavyatirekaH // 79 // atra 'yannityaM tadakRtakam' iti vyatireke pradarzanIye "yadakRtakaM tannityam" iti vaiparItyena pradarzita iti viparItavyatirekaH // 79 // athopanayanigamanA''bhAsau pradarzayantiuktalakSaNollaGganenopanaya-nigamanayorvacane tadAbhAsau // 80 / / "hetoH sAdhyadharmiNyupasaMharaNamupanayaH" [ // 3-49 // , pR0 38] iti upanayasya lakSaNam / "sAdhyadharmasya punarnigamanam" [ // 3-51 // pR0 39 ] iti nigamanasya ca lakSagaM pUrvamuktaM tadullacanena vacane, tadvaiparItyena kathane tadAbhAsau-upanayA''mAsa-nigamanA''bhAsau bhavata iti / / 80 // yathA-pariNAmI zabdaH, kRtakalAd , yaH kRtakaH sa pariNAmI, yathA kumbha ityatra pariNAmI ca zabda iti, kRtakazca kumbha iti ca / / 81 // atrAnumAne, 'kRtakazca zabdaH' ityAkArakaM sAdhyadharmiNi sAdhana1. tannityadRSTaM yathA kha / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU082-84] SaSThaH paricchedaH 103 dharmasyopasaMharaNalakSaNaM upanayavAkyaM prayoktavyamAsIt kintu vAdinA 'pariNAmI ca zabdaH' iti sAdhyadharmiNi sAdhyadharmasya, "kRtakazca kumbhaH" iti dRSTAntadharmiNi sAdhanadharmasya copasaMharaNaM kRtamiti upanayA''bhAsa ityarthaH / / 81 // tasminneva prayoge tasmAt kRtakaH zabda iti, tasmAt pariNAmI kumbha iti ca // 82 // tasminneva prayoge-' zabdaH pariNAmI, kRtakatvAt , kumbhavat' iti prayoge 'tasmAt pariNAmI zabdaH' ityAkArakasAdhyadharmasya sAdhyadharmiNi upasaMharaNalakSaNaM nigamanavAkyaM prayoktavyamAsIt, tathApi vAdinA "tasmAt kRtakaH zabdaH" iti sAdhanadharmasya sAdhyadharmiNi, "tasmAt pariNAmI kumbhaH" iti sAdhyadharmasya dRSTAntadharmiNi upasaMharaNaM kRtamiti nigamanA''mAsamityarthaH // 82 // anAptavacanaprabhavaM jJAnamAgamAbhAsam // 83 // " abhidheyaM vastu yathA'vasthitaM yo jAnIte yathAzanaM cAbhidhatte samAptaH " [ // 4-4 // , pR0 55] tadviparIto yo'bhidheyaM vastu yathA'. vasthitaM na jAnIte yathAjJAnaM ca nAbhidhatte so'nAptaH, tadvacanasamutthaM jJAnamAgamA''bhAsaM jJAtavyam // 83 // yathA-mekalakanyakAyAH kUle tAlahintAlayormUle mulabhAH piNDakhajUrAH santi tvaritaM gacchata gacchata zAvakAH! // 84 // mekalakanyakA-narmadA, tasyAH kUle-taTe // 84 // 1 kumbho vA ka / , kumbha iti vAsa / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pramANanayatattvAloke [sU085-86 pramANasya svarUpA'bhAsamuktvA saMprati tasya saMkhyA''bhAsamAkhyAntipratyakSamevaikaM pramANamityAdisaMkhyAnaM tasya saMkhyA''bhAsam // 85 // pratyakSa-parokSabhedena pramANasya dvaividhyamuktaM, tadvaiparItyena 'pratyakSamekameva pramANam' iti caarvaakaaH| 'pratyakSAnumAne eva' iti saugatAH, vaizeSikAzca / pratyakSAnumAnA''gamA eva pramANam' iti sAMkhyAdayo yad vadanti tat pramANasya saMkhyA''bhAsam / pramANasaMkhyA'bhyupagamazca tattadvAdinAmittham "cArvAko'dhyakSamekaM, sugata-kaNabhujau sAnumAnaM, sazAbdaM tadvaitaM pAramarSaH, sahitamupamayA tad trayaM caukSapAdaH / arthA''patyA prabhAkRd vadati ca nikhilaM manyate bhI etat sAbhAvaM, dve pramANe jinapatisamaye spaSTato'spaSTatazca" / / 85 // viSayAbhAsaM prakAzayantisAmAnyameva, vizeSa eva, tavayaM vA svatantra mityAdistasya viSayAbhAsaH // 86 / / 1. pratyakSam / 2. bauddha-vaizeSiko / 3. pratyakSAnumAnadvayam / 1. sAkhyaH / 5. naiyAvikaH / " naiyAyikasvAkSapAdo yogaH " [3-526] iti haimaH / 6. kumArilaH / 7 jainasidAnte, 'samayaH zapathe bhASAsampadoH kAla-saMvidoH / siddhAntA''cAra-saMketa-niyamAvasareSu ca // [tRtIyakANDe ] iti haimAnekArthakaH / pratyakSataH parokSatazvetyarthaH / pratyakSa-parokSAtirikapramANakhAnaM tu syAdvAdaratnAkarato (pari0 2-1) ratnAkarAvatArikAtazca vijJeyam |-sNshodhkH munihimAMzuvijayaH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 87] SaSThaH paricchedaH pramANasya viSayaH sAmAnya vizeSA''nakaM vastu iti pUrvamuktaM, [sU0 // 5-1 // , pR0 78] tadvaiparItyena 'sAmAnyameva pramANasya viSayaH, iti satto'dvaitavAdinaH, 'vizeSa eva' iti saugtaaH| tadubhaya ca svatantram' iti / naiyAyikA yat svIkurvanti sa viSayA''bhAsa ityarthaH // 86 // abhinnameva bhinnameva vA pramANAta phalaM, tasya tadAbhAsam // 87 // abhinnameva pramANAt phalaM bauddhAnAm / bhinnameva naiyAyikAdInAm / tasya pramANasya phalA''bhAsamiti / vastutaH pramANAta phalasya bhinnAbhinnatvaM prAgupadarzitam // 87 // iti bAlabodhinyAsyayA TippaNyA vibhUSite bhIvAdidevasarisaMhandhe pramANanayatattvAloke pratyakSasvarUpanirNAyako SaSThaH pricchedH| 1. zAharapramukhAH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH pricchedH| nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzaudAsInyataH, sa pratipatturabhiprAya vizeSo nayaH // 1 // zrutAkhyapramANaviSayIkRtasya zAbdabodhe pratibhAsamAnasyArthasya, ekadezaH anantAMzAtmake vastuni eko'za: taditarAMzaudAsInyato yena abhiprAyavizeSeNa nIyate-jJAyate sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH // 1 // svAbhipretAdazAditarAMzApalApI punrnyaabhaasH||2|| yo'bhiprAyavizeSaH svAbhipretamaMzamaGgIkRtya, itarAMzAnapalapati sa nayAbhAsaH // 2 // sa vyAsa-samAsAbhyAM dviprkaarH||3|| sa nayo vyAsa-samAsAbhyAM vistara-saMkSepAbhyAM dviprakAra:dvibhedaH // 3 // vyAsato'nekavikalpaH // 4 // 1. paJcAnuzAsanavidhAtAro vikhyAtakhyAtayaH zrIhemacandrAcAryapAdA nayA''bhAsAdInAM (durnayAdInAM ) lakSaNAnyevamAkhyAtavantaH "sadeva, sat , syAt sad, iti tridhArthoM mIyeta durnIti-naya-pramANaiH / " -anyayogavyava0 kArikA 28 // 2. jAvaiA vayaNapahA tAvaiA ceva hu~ti nayavAyA // (yAvanto vacanapathAstAvantazcaiva bhavanti nayavAdAH) ityArSam / vAdimallapratimalla zrImallavAdisUribhiH zrInayacakravAlagranthe nayAH zatazaH prakArAH prarUpitA atastato vizeSaparicayaH prApyaH / sa ca pranyo mudrayamANa (mudritaH) aaste| -saMzodhakaH munihimAMzuvijayaH / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 sU0 5-8] saptamaH paricchedaH anantAMzAtmake vastuni ekAMzagocaraH pratipatturabhiprAyavizeSo naya iti prAk pradarzitam / tatazcAnantAMzAtmake vastuni ekaikAMzaparyavasAyino yAvantaH pratipattRgAmabhiprAyavizeSAstAvanto nayA iti vyAsato'neka prakAra ityarthaH // 4 // samAsatastu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca // 5 // saMkSepeNa tu dviprakAraH / dravyArthikaH -- devyArtho'sti yasya viSayatvena sa dravyArthikaH / paryAyArthikaH paryAyarUpo'rthaH paryAyArthaH.. paryAyArtho'sti yasya viSayatvena sa paryAyArthikaH // 5 // I Adyo naigama-saMgraha - vyavahArabhedAt tredhA // 6 // Ayo dravyArthikaH / naigamAdibhedAt trividhaH // 6 // dharmayordharmiNordharma-dharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naigamo naigamaH // 7 // dharmayoH - paryAyayoH, dharmiNoH - dravyayoH, dharmadharmiNoH - dravyaparyAyayo pradhAna - gauNabhAvena vivakSaNaM sa naigamaH / naike gamAH - bodhamArgA yasyAsau naigama iti // 7 // saccaitanyamAtmanIti dharmayoH // 8 // pradhAnopasarjanabhAvena vivakSaNamihottaratra ca sUtradvaye yojanIyam / 1. dravati, adudruvat droSyati tAMstAn paryAyAniti dravyam / sAmAnyagocaro dravyArthikaH, vizeSagocara va paryAyArthiko naya iti rahasyam / - saMzodhakaH / 2. medAt tridhA ka / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pramANanayatattvAloke [s0 9-11 sattvaviziSTaM caitanyaM-saccaitanyamAtmani vartate' iti vAkye caitanyAkhyadharmasya prAdhAnyena vivakSA, tasya vizeSyatvAt , sattvAkhyadharmasya tu gauNatvena, tasya caitanyavizeSagatvAditi dharmadvayaviSayako naigamasya prathamo bhedaH // 8 // vastu paryAyavad dravyamiti dharmiNoH // 9 // atra 'paryAyavad dravyaM vastu ca' iti dharmidvayam / 'paryAyavad dravyaM vastu vartate' iti vivakSAyAM paryAyavad dravyAkhyasya dharmiNo vizeSyatvenopAttatvAt prAdhAnyam, vastvAkhyasya tu dharmiNo vizeSaNatvena gauNatvam / athavA kiM vastu ? 'paryAyavad dravyamiti vivakSAyAM vastvAkhyasya dharmigo vizeSyatvAt prAdhAnyaM, paryAyavad dravyAkhyasya tu dharmiNo vizeSagatvena gauNatvamiti dharmidvayaviSayako naigamasya dvitIyo bhedaH // 9 // kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dharma-dharmiNoH // 10 // atra viSayA''satajIvasya prAdhAnyaM, vizeSyatvenopAttatvAt , sukharUpasya dharmasya tu aprAdhAnyaM, vizeSaNatvena nirdiSTatvAd iti dharma-dharmidvayA''lambano'yaM naigamasya tRtIyo bhedaH // 10 // dharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhi gamA ___''bhAsaH // 11 // Adipadena dharmidvaya-dharmadharmiyayoH saMgrahaH / tathA ca dvayodharmayoH, 1. iti tu dharma ka na / 2. sandhirekAntikamedAbhiprAyo nai k| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 12-15] saptamaH paricchedaH dvayordharmiNoH, dharma-dharmiNorvA viSaye aikAntikabhedAbhiprAyo yaH sa naigamA''bhAsa ityarthaH // 11 // yathA-Atmani sattva caitanye parasparamatyantaM pRthagabhUte ityAdiH // 12 // evaM 'paryAyavad dravyaM vastu ca parasparamatyantaM pRthagbhUte' sukhajIvayozca parasparamAtyantiko bheda ityAkArako yo'bhiprAyavizeSaH sa naigamA''bhAsa ityarthaH // 12 // sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH // 13 // sAmAnyamAtragrAhI-satvadravyatvAdisAmAnyamAtraviSayakaH parAmarza:-abhiprAyavizeSaH saMgrahaH / samamekIbhAvena piNDIbhUtatayA vizeSarAziM gRhNAtIti saMgraha iti vyutpatteH // 13 // ayamubhayavikalpaH paro'parazca // 14 // ayaM saMgrahAlyo nayaH parasaMgrahamedena dvibheda ityarthaH // 14 // azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtra mamimanyamAnaH pairasaMgrahaH // 15 // sAmAnyaM dvividhaM parasAmAnyamaparasAmAnyaM c| tatra zuddhadravyAparaparyAyaM sattA''khyaM parasAmAnyam / dravyatvapRthivItvAdikamaparasAmA. 1. ityAdi / 2. sttaamaatrk| 3. paraH saMgrahaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pramANanayatasvAloke [s0 16-19 nyam / tatra zudravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH samastavizeSeSu audAsInyaM bhajamAno yo'bhiprAyavizeSaH sa parasaMgrahA''khyo nayo boddhavyaH // 15 // vizvamekaM saMdavizeSAditi yathA // 16 // vizva-jagat , ekam-ekarasaM, sadavizeSAt-'sat' ityAkArakajJAnAbhidhAnAbhyAmavizeSarUpeNa jJAyamAnatvAt , anenAnumAnena sakalavizeSeSvaudAsInyamavalambamAnaH sattAdvaitaM svIkurvANo'bhiprAyavizeSaH parasaMgrahaH // 16 // sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANa stadAbhAsaH // 17 // yathA-sattaiva tattvaM, tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAma darzanAt // 18 // advaitavAdino hi sattA'tiriktaM vastvantaraM nAGgIkurvanti, ato'. daitadarzanaM saMgrahAbhAsatvena jJAtavyam // 18 // dravyakhAdInyavAntarasAmAnyAni mannAnastadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH puna raparasaMgrahaH // 19 // 1. jainasiddhAnte dravya-paryAyayorAtyantiko bhedo niSidaH, tathA cokavantaH sammatitakeM pracaNDatAkikacakacakArtinaH tatrabhavantaH zrIsiddhasenadivAkarapAdAH "davdha pajjavaviuaM davaviuttA ya pajavA pasthi" // (dravyaM paryavaviyutaM dravyaSiyuktAzca paryavA na snti"||1-12||) -saMzodhakaH munihimAMzuvijayaH / 2. sadavizeSAt k| 3. paraH saMprahaH kh| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU0 20-22 ] saptamaH paricchedaH 111 dravyatvamAdiryeSAM paryAyatvaprabhRtInAM tAni dravyatvAdIni avAntarasAmAnyAni - sattArUpapara sAmAnyApekSayA katipayaJyaktiniSThatvAdavAntarasAmAnyAni svIkurvANaH, tadbhedeSu dharmAdharmAsskAza-kAla- pudgala jIvAdivizeSeSu dravyatvAdyAzrayabhUteSu gajanimIlikAm - upekSAmavalambamAnaH punaraparasaMgrahaH / / 19 / / * rmAdharmA''kAza-kAla- pudgala - jIvadravyANAmaikyaM, dravyatvAbhedAdityAdiryathA // 20 // dharmAdharmAdInAmaikyaM dravyatvAbhedAt- 'dravyaM dravyam' ityabhinnajJAnAbhighAnalakSaNaliGgAnumitadravyatvA' medAdityarthaH / Adipadena cetanAcetana paryAyANAmekatvaM paryAyatvAbhedAditi paryAyAbhedasAdhakamanumAnamapi bodhyam // 20 // dravyatvAdikaM pratijAnAnastadvizeSAn nihuvAna stadAbhAsaH // 21 // dravyatvAdisAmAnyamaGgIkRtya tadvizeSAn dharmAdharmAdIn pratikSipanna - bhiprAyavizeSastadAbhAsaH - aparasaMgrahA''bhAsa ityarthaH // 21 // yathA dravyatvameva tattvaM tato'rthAntarabhUtAnAM dravyANAmanupalabdherityAdiH || 22 // tataH- - dravyatvasakAzAt, arthAntarabhUtAnAM - dharmAdharmA'kAzAdInAm // 22 // 1. dharmAstikAyA - dharmAstikAyAkhyaM gatisthitinimittaM dravyadvayam / - saMzodhakaH / 2. kAzapudgala ka / 3. labdheH ka / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pramANanayatattvAloke [sU0 23-26 vyavahAranayaM pradarzayantisaMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH // 23 // saMgrahanayena viSayIkRtAnAmarthAnAM sattvadravyatvAdInAM vidhAnAnantaramavaharaNaM-vibhAgo yenAbhiprAyavizeSeNa kriyate so'bhiprAyavizeSo vyavahAranayaH // 23 // yathA-yat sat tad dravyaM paryAyo vetyaadiH||24|| Adipadena aparasaMgrahaviSayIkRtArthaviSayavyavahArodAharaNaM draSTavyam / yad dravyaM tad jIvAjIvAdibhedena SaTprakAram / yaH paryAyaH sa dvividhaH / sukha-duHkhAdirUpaH kramamAvI, vijJAnavyaktizaktyAdirUpaH sahabhAvI ca / evaM yo jIvaH sa muktaH saMsArI ca / yaH kramabhAvI paryAyaH sa kriyArUpo'kriyArUpazcetyAdi // 24 // yaH punarapAramArthikadravyaparyAyavibhAgamabhipraiti sa vyavahArAbhAsaH // 25 // yo'bhiprAyavizeSo dravya-paryAyavibhAgamapAramArthika-kAlpanika manyate sa vyavahArA''bhAsaH // 25 // yathA-cArvAkadarzanam // 26 // cArvAko hi vastuno dravya-paryAyAtmakatvaM nAGgIkaroti, kintu 1. vetyAdi / 2. 'mArthikaM dravyaM / 3. vAspatipravartitaM paralokAtma-puNya-pApa-mokSaniSedhakaM nAstikaM mtm| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 27-30] saptamaH paricchedaH 113 mAgatataH pratIyamAnaM bhUtacatuSTayAtmakaM ghaTa-paTAdirUpaM padAryajAtaM pAramArthikaM manyate, tadatiriktaM dravyaparyAyavibhAgaM kAlpanikamiti / tasmAt cArvAkadarzanaM vyavahArA''bhAsamiti bhAvaH // 26 // dravyArthikaM tredhA'bhidhAya paryAyArthikaM prapazcayantiparyAyArthikazcaturdhA-RjusUtraH, zabdaH, samamirUDhaH, evaMbhUtazca // 27 // Rju-vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhipAya RjusUtraH // 28 // Rju-atItAnAgatakAlakSaNalakSaNakauTilyavaikalyAt saralam / ayaM bhAvaH- yo'bhiprAyavizeSo vartamAnakSaNasthitaparyAyAneva prAdhAnyena darzayati tatra vidyamAnadravyaM gauNatvAnna manyate sa RjusUtraH // 28 // yathA-sukhavivartaH sampatyastItyAdiH // 29 // yadyapi sukha-duHkhAdayaH paryAyA AtmadravyaM vihAya kadApi na bhavanti, tathApi paryAyasya yadA prAdhAnyena vivakSA kriyate dravyasya ca gauNatvena tadA bhavatyevaM prayogaH " sukhavivartaH sampratyasti" iti, evaM duHkhaparyAyo'dhunA vartate ityAdikamUhanIyam // 29 // sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH // 30 // yaH paryAyAneva svIkRtya sarvathA dravyamapalapati so'bhiprAyavizeSa RjusUtrA''bhAsa ityarthaH // 30 // 1. pRthavyaptejovAyava iti bhUtacatuSTayam / -saMzodhakaH 2. tyAdi k| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [saM0 31-34 yathA-tathAgatamatam // 31 // tathAgatamatam-bauddhamatam / bauddho hi pratikSaNavinazvarAn paryAyAneva pAramArthikatvenAbhyupagacchati, pratyabhijJAdipramANasiddhaM trikAlasthAyi tadAdhArabhUtaM dravyaM tu tiraskurute ityetanmatamRjusUtrAbhAsatvenopanyastam // 31 // kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH // 32 // kAlAdibhedena - kAla-kAraka-liGga-saMkhyA-puruSopasargabhedena, dhvaneH-zabdasya arthabhedaM pratipadyamAno'bhiprAyavizeSaH shbdnyH||32|| yathA-babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdiH yadyapi sumerordravyarUpatayA'bhinnatvAt paryAyarUpatayA ca bhinnatvAd bhinnAbhinnatvaM vartate, tathA'pi zabdanayo vidyamAnamapi kanakAcalasya dravyarUpatayA'bhedamupekSya kevalaM bhUta-vartamAna-bhaviSyallakSaNakAlatrayabhedAd bhedmevaavlmbte| Adipadena 'karoti kriyate kumbhaH' iti kArakamede / 'taTastaTI taTam' iti liGgabhede / 'dArAH kalatram' iti saMkhyAbhede / 'ehi manye rathena yAsyati, nahi yAsyasi, yAtaste pitA' iti purussbhede| 'santiSThate, upatiSThate' ityupasargabhede'pyarthasya bhinnatvaM svIkaroti // 33 // tabhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH // 34 // 1. svAdi k| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa. 35-37] saptamaH paricchedaH tadbhedena-kAlAdibhedena, tasya-caneH, tameva-arthabhedameva, samarthayamAnasta dAbhAsaH zabdanayA''bhAsa ityarthaH / __ ayaM bhAvaH-yo'bhiprAyaH kAlAdibhedena zabdasyArthabhedameva, samarthayate dravyarUpatayA'bhedaM punaH sarvathA tiraskaroti sa zabdanayA''bhAsaH // 34 // yathA-babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnamevArthamabhidhati, bhinnakAlazabdatvAt , tAdRsiddhAnyazabda vadityAdiH // 35 // atrAnumAne " babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnamevArthamabhidadhati" iti pakSaH / " bhinnakAlazabdatvAt" iti hetuH / " tAdRsiddhAnyazabdavad " iti dRssttaantH| anenAnumAnena kAlAdibhedenArthameva svIkurvan trivapi kAleSu vidyamAnamapyabhinnaM dravyaM sarvathA tiraskurvanabhiprAyavizeSaH zabdanayA''bhAsaH // 35 // paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamartha samabhirohana samabhirUDhaH // 36 // paryAyazabdeSu-indra-purandarAdizabdeSu, niruktibhedena-nirvacanabhedena, bhinnamartha samabhirohan-abhyupagacchan samabhiruhaH // 36 // indanAdindraH zakanAcchakaH pUrdAraNAt purandara ityAdiSu yathA // 37 // 1. dhatItyAdi bhinna k| 2. ityAdiryaSA / ka / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAloke [sU0 38-40 ayamarthaH- yadyapi indra-zakrAdayaH zabdA indratva-zakratvAdiparyAyaviziSTasyArthasya vAcakAH, na kevalaM paryAyasya, tathApi samabhirUDhanayavAdI gauNatvAd dravyavAcakatvamupekSya pradhAnatvAt paryAyavAcakatvamevAjaukurvan 'indrAdayaH zabdAH pratiparyAyabodhakatvAd , bhinnabhinnArthavAcakAH' iti manyate / zabdanayo hi nAnAparyAyabhede'pyarthAbhedamevAbhipraiti, samabhirUDhastu paryAyabhede arthabhedaM pratipadyate iti vizeSaH // 37 // paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANa stadAbhAsaH // 38 // yaH paryAyazabdAnAmabhidheyanAnAtvamevAbhipraiti ekArthAbhidheyatvaM punaramuSya sarvathA tiraskurute sa tadAbhAsaH samabhiruDhA''bhAsaH // 38 // yathA-indraH, zakraH, purandaraH ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva, bhinnazabdatvAt, kari kuraGga-turaGgazabdavadityAdiH // 39 // zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyA''viSTamartha vAcyatvenAbhyupagacchannevaMbhUtaH // 40 // zabdAnAm-indrAdizabdAnAM svapravRttinimittIbhUtakriyA''viSTamartha indrAdizabdapravRttau nimittIbhUtA yA indanAdikriyA tadviziSTamartha yo vAdhyatvenAbhyupagacchati, kriyA'nAviSTaM tu upekSate sa evaMbhUtaH / ayaM 1. "idu paramaizvarye, zaklaMTa zaktI" haimdhaatupaatthH|-sN0 2. 'kuraGgazabdavadityAdi k| 3. kriyAviziSTamartha kh| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa041-43] saptamaH paricchedaH 17 hi indanAdikriyAparigatamartha tatkriyAkAle indrAdizabdavAcyamabhimanyate / samabhirUDhastu indanAdikriyAyAM vidyamAnAyAmavidyamAnAyAM ca indrAdizabdavAcyatvamabhipreti ityanayorbhedaH // 40 // yathendanamanubhavannindraH, zakanakriyApariNataH zakraH, pUrdAraNapravRttaH purandara ityucyate // 41 // kriyA'noviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSistu tdaabhaasH|| 42 // yaH zabdAnAM kriyA''viSTamevArtha vAcyatvenAbhyupagacchati kriyAnAviSTaM tu sarvathA nirAkaroti sa evambhUnanayA''bhAsaH // 42 // yathA-viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM, ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnya khAt, paTavadityAdiH // 43 // ayamasyAzayaH-ceSTArtha kAd dheraghAtoniSpanna vAd ghaTazabdasya ceSTAvirahito ghaTarUpo'rtho vAcyo na bhavitumarhati, ghaTazabdapravRttI nimittabhUtA yA ceSTA''khyA kriyA tacchUnyavAt , paTavat / yathA-paTo ghaTIyaceSTAzUnyatvAd ghaTazabdavAcyo na bhavati, tathaiva ceSTAzUnyo ghaTo'pi gharapadavAcyo na bhavati // 43 // 1. "purANi arINAM dArayati, tripuraM vA purandaraH" iti haimakozaTIkA / 2. 'nAviziSTa stra / 2 tyAdi ka / / 3. "ghaTiSa ceSTAyAm" itihamadhAtupAThaH |-sNshodhkH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pramANanayatatvAlAke [sU044-19 eteSu catvAraH prathame, arthanirUpaNapravaNatvAdartha nyaaH||44|| eteSu-naigamAdiSu saptasu nayeSu / prathame-AdyAH // 44 / / zeSAstu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayAH // 45 // pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH, paraH parastu pari mitaviSayaH // 46 // pracuragocaraH-adhikaviSayAvagAhI // 46 // sanmAtragocarAt saMgrahAd naigamo bhAvAbhAvabhUmi katvAd bhUmaviSayaH // 47 // saMgrahanayo hi sanmAtraviSayatvAd bhAvAvagAhyeva, naigamastu bhAvAbhAvaviSayavAdubhayAvagAhIti bahuviSayaH // 47 / / sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saMgrahaH samasta satsamUhopadarzakatvAd bahuviSayaH // 48 // vyavahAro hi katipayAn satvaviziSTAn padArthAn prakAzayatItyalpaviSayaH, saMgrahastu samarataM sadviziSTaM vastu prakAzayatIti bhUmaviSayaH // 48 // vartamAnaviSayAhajusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayAva lambitvAdanalpArthaH // 49 // 1. zeSAstrayaH kha Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa050-53] saptamaH paricchedaH RjusUtro vartamAnakSaNasthAyinaH padArthAn prakAzayatItyalpaviSayaH, vyavahArastu kAlatrayavartipadArthajAtamavalambata iti bahuviSayaH // 49 // kAlAdibhedena bhinnArthopadarzinaH zabdAhajumUtra stadviparItavedakatvAd mahArthaH // 50 // zabdanayo hi kAlAdibhedena padArthabhedamaGgIkarotItyalpaviSayaH, RjusUtrastu kAlAdi'bhedepyabhinnamarthaM pradarzayatItyanalpArthaH // 50 // pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchabda stadviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH // 51 // paryAyazabdAnAM vyutpattibhedena bhinnArthatAmabhyupagacchatIti samabhirUDho'lpaviSayaH, zabdanayastu paryAyazabdAnAM vyutpattibhedenApyabhinnArthatAmaGgIkarotIti bahuviSayaH / / 51 // pratikriyaM vibhinnamartha pratinAnAnAdevaMbhUtAt samabhi- ___ rUDhastadanyArthasthApakatvAd mahAgocaraH // 52 // kriyAbhedenArthabhedamabhyupagacchata evaMbhUtAt kriyAbhede'pyarthA'bhedaM pratipAdayan samabhirUDho'nalpaviSayaH / / 52 // nayavAkyamapi svaviSaye pravarttamAnaM vidhi-pratiSedhAbhyAM septabhaGgImanuvrajati // 53 // 1. nayasaptabhagyoH kIdRzI sthApanApaddhatiH ? kIdRzazca vacanaprakAraH ? iti nayavidyAvidaH sudhiyo yadi spaSTaM likheyustadA mayatAtparyajijJAsUnAM mahAnupakAro bhavet / kaSTamatra yadanviSyamANe'pi na kutrA'pi saMzayoccheda. kAriNo sphuTatA'smin viSaye dRssttaa'smaabhiH| AdhunikA viziSTavidvAMsaH na Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatavAlo ke [ sa0 54-55 yathA pramANavAkyaM vidhi- pratiSedhAbhyAM pravartamAnaM saptabhaGgImanugacchati, tathaiva nayavAkyamapi svaviSaye - svapratipAdye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM ------ parasparavibhinnArthaM nayayugmasamutthavidhi-niSedhAbhyAM kRtvA saptabhaGgatvamanugacchati // 53 // 120 pramANavadasya phalaM vyavasthApanIyam // 54 // ayamarthaH yathA pramANAt pramANakalaM bhinnAbhinnaM, tathaiva nayAnayaphalamapi bhinnAbhinnameva / yathA pramANasyA'nantaryeNa phalaM vastvajJAnanivRttiH, tathaiva nayasyApi vavaMzAjJAnanivRttiH phalam / yathA pramANasya pAramparyeNa hAnopAdAnopekSA buddhayaH phalaM, tathA nayasyApi vastvaM zaviSaya kahAnopAdAnopecAbuddhaH phalamiti pramANavannayasyApi phalaM vyavasthApanIyam // 54 // pramAtA pratyakSAdiprasiddha AtmA / / 55 / / 'pratyakSAdi ' ityatrA''dipadena anumAnAdInAM saMgrahaH / tatra pratyakSeNa tAvad ' ahaM sukhI' ' ahaM duHkhI' ityAdipratItyA sukhAdyAdhAratayA'haM pratyayagocaraH zarIrAdivilakSaNa AtmA sidhyati / anumAnena yathA -caitanyaM tanvAdivilakSaNA''zrayAzritam, tatra (zarIrAdiSu) bAgha - kopapattau satyAM kAryatvAnyathAnupapatteH / na tAvadayaM heturvizeSyA'siddhaH, prArthyante mayA yatte nayasaptabhaGgotra vanavidhi spaSTatayA prakAzayeyuH / " syAt " 66 eva " ityanayoH prayogo nayasaptabhaGgayAM vidheyo na vA ? vidheyazcet ko vizeSastarhi pramANanaya saptabhaGgavacanaprakArayoH ? na ced vidheyastadA kamA yukyA ? kasmAd vA pramANAt ? ityAdIni zaGkAsthAnAnyavazyaM samAdheyAni samAhitabuddhibhiH / -saM0 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU056] saptamaH paricchedaH 121 ghaTapaTAdijJAnAnAM kAdAcikatvena paTAdivata kAryatvaprasiddheH / na ca vizeSaNA'siddhaH, 'zarIrendriyaviSayAH caitanyadharmANo na bhavanti, rUpAdimatvAt , bhautikatvAd vA, ghaTavad' ityanumAnena zarIrAdiSu caitanyasya bAdhitatvAt / nApyayaM vyabhicArI viruddho vA, vipakSAdatyantavyAvRttatvAt / " upayogalakSaNo jIvaH" ityAdisvarUpeNA''gamenApyAtmanaH siddhirbhavatIti // 55 // caitanyasvarUpaH, pariNAmI, kartA, sAkSAdbhoktA, svadehaparimANaH, pratikSetraM bhinnaH, paudgali ___ kA'dRSTavAMzcAyam // 56 // "caitanyasvarUpaH" ityanena jaDA''tmavAdinAM naiyAyikAdInAM niraasH| "pariNAmI" ityanena kUTasthanityatAvAdinAM sAMkhyAdInAM tiraskAraH / "kartA sAkSAdbhoktA" itivizeSaNadvayena kopilamataM parAkRtam / " svadehaparimANaH" ityanena vyApakA''tmavAdinAM naiyAyikAdInAM pratikSepaH / "pratikSetraM bhinnaH" ityanenaikA''tmavAdinAmadvaitavedAntinAM khaNDanam / " paudgalikAdRSTavAMzcAyam" ityanenAdRSTasyA'paudgalikatvamabhyupagacchatAM naiyAyikAdInAM nirAsaH // 56 / / 1. yuanaM yogaH-jJAna-darzanayoH pravartana-viSayAvadhAnAbhimukhatA / sAmIpyavartI yoga upayogaH-nityaH saMvandha ityarthaH / sa ca jJAnAdimedena dvAdazavidhaH, tatraikatamo jaghanyatayA jIvasya bhavatyevopayogaH / -saM0 / 1. vAMzca ka / 3. sAMkhyamatam / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 pramANanayatattvAloke [sU057 tasyopAttapuMstrIzarIrasya samyagjJAna-kriyAbhyAM kRtsnakarmakSayasvarUpA siddhiH|| 57 // tasya-nirdiSTasvarUpasyA''tmanaH, upAttapuMstrIzarIrasya gRhItapuruSastrIzarIrasya / idaM vizeSaNaM strInirvANadveSiNAM digambarANAM matamatyasituM, napuMsakasya mokSA'bhAvajJApanArthaM ca / "samyagjJAna-kriyAbhyAm" itidvandvena samyagjJAna-kriyayoH samucitya kAraNatvaM pratyekasyeti pradarzi-TAK tam / samyagjJAnapadenaiva samyagdarzanasyApi prAptatvAt pRthaktvena na nidarzitam / jJAna-kriyayoH samyaktvavizeSaNapradAnena mithyAjJAnapUrvikAyAH kandamUlAdibhakSaNarUpAyA vA kriyAyA mokSakAraNatvaM nirastaM bhavati / " kRtsnakarmakSayasvarUpA siddhiH " ityanena naiyAyikAbhimatajJAnAdiguNocchedarUpAyAH siddhenirAsaH // 57 // iti bAlabodhinyAkhyayA TippaNyA vibhUSite zrIvAdideva sUrisaMhabdhe zrIpramANAnayatatvA''loke nayatadAbhAsA''tmasvarUpanirNAyako nAma saptamaH paricchedaH / 1. kiJcitkarmAvazeSe'pi mokSo na bhavitumarhatItyarthamavalambyaiva nimnalikhito madIyaH zloka uditaH"tRSNAsamAptirjagatAM bhaved yadi zuSyanti hetuM ca vinetra saagraaH| sadAgatizcet sthiratAM bhajet sadA mokSastadA karmavinAzanAd vinA // " Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH paricchedaH / viruddhayodharmayorekadharmavyavacchedena svIkRtatadanyadharmavyavasthApanArtha sAdhana-dUSaNavacanaM vAdaH // 1 // ekAdhikaraNaikakAlayoviruddhayodharmayormadhyAdekadharmavyavacchedena , ekasya-kathaJcinnityatvasya ekAntanityatvasya vA dharmasya, vyavacchedenanirAkaraNena, svIkRtatadanyadharmasya kathaJcinnityatvasya vA vyavasthApanArtha, sAdhana-dUSaNavacanaM- svapakSasya sAdhanavacanaM, parapakSasya ca dUSaNavacanaM vAda ityabhidhIyate // 1 // prArambhakazvAtra jigISuH tatvanirNinISuzca // 2 // atra-vAde / prArambhakaH-vAdasya prArambhakaH-vAdIti yAvat / jigISuH-jyecchAvAn , tatvanirNinISuzca-tattvanirNayecchAvAMzca bhavatIti zeSaH // 2 // svIkRtadharmavyavasthApanArtha sAdhana-dUSaNAbhyAM paraM parAjetumicchajigISuH // 3 // svIkRto yo dharmaH kathaJcinnityatvAdistasya vyavasthApanArtha sAdhanadUSaNAbhyAM svapakSasAdhanena parapakSadUSaNena ca, paraM-prativAdinaM parAjetumicchujigISuH // 3 // tathaiva tattvaM pratitiSThApayiSustatvanirNinISuH // 4 // tathaiva-svIkRtadharmavyavasthApanArtha, sAdhana-dUSaNAbhyAM kathaJcinnityatvAdisvarUpaM tattvaM pratiSThApayitumicchustattvanirNinISuH // 4 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pramANanayatattvAloke [sa05-9 ayaM ca dvedhA-svAtmani paratra ca // 5 // 'ayaM ca-tattvaniNinISuH, dvedhA-dviprakAraH, svA''tmani paratra ca / kazcit tattveSu sandehAt svAtmani tattvanirNayamicchati, kazcit tu paropakAraikaparAyaNatayA paratra-anyA''tmani tattva nirNayamabhikAGkSatIti // 5 // AdhaH ziSyAdiH // 6 // AdyaH - svAtmani tatvanirNinISuH ziSyAdiH / Adipadena mitrAdayo grAhyAH // 6 // dvitIyo gurvAdiH // 7 // dvitIyaH-paratra tatvanirNinISuH // 7 // ayaM dvividhaH-kSAyopazamikajJAnazAlI kevalI ca ayaM paratra tatvanirNinISurgurvAdiH, dvividhaH-dviprakAraH / jJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamenotpannaM yat mati-zrutAvadhi-mana:paryAyarUpaM jJAnaM yasyAsti sa kSAyopazamika jJAnazAlI, ekaH / jJAnAvaraNIsya karma gaH kSayeNotpannaM yat kevalajJAnaM tadvAn kevalI, dvitIyaH / tadevaM catvAraH prArambhakA vAdinaH-1 jigISuH, 2 svAtmani tattvanirNinISuH, 3 paratra tattvanirNinISukSAyopazamajJAnazAlI, 4 paratra tatvanirNinISukevalI ceti // 8 // etena pratyArambhako'pi vyAkhyAtaH // 9 // etena-prArambhakabhedaprabhedapratipAdanena, pratyArambhako'pi vyAkhyAtaHprativAdino'pi bheda-prabhedA varNitA evetyarthaH / evaM ca pratyArambhakasyApi, 1 jigISuH, 2 svAtmani tatva Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa010] maSTamaH paricchedaH nirNinISuH, 3 paratra tatvanirNinISujhAyopazamikajJAnazAlI, 4 paratra tattvanirNinISukevalI ceti catvAro bhedAH / tatra yadyapi ArambhakapratyArambhakayoH parasparavAde SoDaza bhedAH prApnuvanti, tathAhi 1 jigoSoH jigISuNA, 2 svAtmani tattvanirNinISuNA, 3 paratra tattvanirNinISukSAyopazamajJAnazAlinA, 4 paratra tattvanirNinISukevalinA ceti catvAraH / __ evaM svAtmani tatvanirNinISoH, 5 jigISuNA, 6 svAtmani tatvanirNinISuNA, 7 paratra tatvanirNinISukSAyopazamajJAnazAlinA, 8 paratra tattvanirNinISukevalinA ceti catvAraH / evameva paratra ttvnirnniniissukssaayopshmikjnyaanshaalinH| paratra tattvanirNinISukevalinazca jigISuprabhRtibhizcaturbhissaha militvA aSTau iti ssoddshbhedaaH| tathApi 1 jigISoH svAtmani tattvaniNinISuNA, 2 svAtmani tatvanirNinISorjigISuNA, 3 svAtmani tattvanirNinISoH svAtmani tatvanirNinISuNA, 4 kevalinaH kevalinA ca saha vAdo na sambhavatIti SoDazabhedebhyazcaturo bhedAn pAtayitvA dvAdazaiva bhedA avaziSyante // 9 // tatra prathame prathama-tRtIya-turIyANAM caturaGga eva, anyatamasyApyaGgasyApAye jy-praajyvyvsthaadidauHsthyaa''ptteH||10|| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pramANanayatattvAloke [sU0 11-12 __ayamarthaH-tatra catuSu prArambhakeSu vAdiSu madhye yadA jigISuH prArambhako vAdI bhavati, evaM jigISuH, paratra tattvanirNiSukSAyopazamajJAnazAlI, paratra tattvanirNinISukevalI vA prativAdI bhavati tadA vAdiprativAdi-sabhya-sabhApatilakSaNazcaturaGga eva vAdo bhavati / eSu anyatamasyApyapAye-abhAve sati jaya-parAjayavyavasthA eva na syAt , vAdino jigISutvena zAThyakalahAdisambhavAt // 10 // dvitIye tRtIyasya kadAcid dvayaGgaH kadAcit vyaGgaH // 11 // dvitIye--svAtmani tattvanirNinISau vAdini sati, tRtIyasya paratra tattvanirNinIpukSAyopazamajJAnazAlinaH, kadAcid dvayaGgaH-dve vAdiprativAdilakSaNe aGge yasya sa dvayaGgo vAdo bhavati / kadAcit vyaGgaHvAdi-prativAdi-sabhyalakSaNasyaGgo vA vAdo bhavati / ayamarthaH---yadA paratra tattvanirNiSujhAyopazamajJAnazAlI prativAdI svayameva vAdini jaya-parAjayanirapekSatayA tattvanirNayaM kartuM samarthaH, tadA itarasya sabhya-sabhApatirUpasyAGgadvayasyAbhAvAd dvayaGga eva vAdo bhavati / yadA tu kRtaprayatnenApi prativAdinA vAdini tattvanirNayo na kartuM zakyate tadA tannirNayArtha sabhyAnAmapekSyamANatvAt tryaGgo vAdo bhavati / svaparopakArAyaiva pravRttayoranayoH zAThyakalahA''dyasambhavena sabhApateranapekSaNIyatvAditi bhAvaH // 11 // tatraiva dvayaGgasturIyasya // 12 // tatraiva-tvAtmani tattvanirNinISau vAdini sati, turIyasya paratra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 13-17] aSTamaH paricchedaH 127 tattvanirginISoH kevalinaH, dvayaGgaH-vAdi-prativAdilakSaNo dvayana eva vAdo bhavatItyarthaH // 12 // tRtIye prathamAdInAM yathAyogaM pUrvavat // 13 // tRtIye-paratra tattvanirNinISo kSAyopazamajJAnazAlini vAdini sati, jigISoH prativAdinazcaturaGgaH, svAtmani tattvanirNinISoH, paratra tattvanirNinISoH, kSAyopazamajJAnazAlinazca prativAdino dvayaGgaH,kadAcit tryaGgaH paratra tatvanirNinISoH kevalino dvayaGgaH eva vAdo bhavatItyarthaH // 13 // turIye prathamAdInAmevam // 14 // paratra tatvanirNinISo kevalini vAdini sati prathamasya-jigISoH caturaGgo vAdo bhavati / tathAcoktam" prArambhakApekSatayA yadevamaGgavyavasthA labhate pratiSThAm / saMcintya tasmAdamumAdaraNa pratyArabheta pratibhApragalbhaH // " iti // 14 // vAdi-prativAdi-sabhya-sabhApatayazcatvAryaGgAni // 15 // vAdasyeti zeSaH // 15 // prArambhaka-pratyArambhakAveva malla-pratimallanyAyena vAdipativAdinau // 16 // yau prArambhaka-pratyArambhakapadAbhyAM pUrvamukko tAveva vAdiprativAdizabdAbhyAM vyapadizyate // 16 // pramANataH svapakSasthApana-pratipakSapatikSepAvanayoH karma // 17 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pramANanayatattvAloke [sa. 18 __vAdinA svapakSasya sthApanaM prativAdipakSasya khaNDanaM ceti dvitayaM kartavyam / evaM prativAdinApi svapakSasthApanaM vAdipakSapratikSepazceti dveyaM kartavyam / anyatarasyApyabhAve tattvanirNaya eva na syAditi bhAvaH / taduktam" mAnena pakSa-pratipakSayoH kramAt prasAdhanakSepaNakelikarmaThau / vAde'tra malla-pratimallanItito vadanti vAdi-prativAdinau budhAH / / // 17 // vAdiprativAdisidvAntatatvanadISNatva-dhAraNAbAhuzrutyapratibhA-zAnti-mAdhyasthyairubhayAbhimatAH sabhyAH // 18 // 1. svapakSasthApanakAle vAdinA sAdhanamuktvA, saMbhAvyamAnataddoSodvAro'pi svaprauDhatvapradarzanAya kAryaH / tathA cokam " svapakSasiddhaye vAdI sAdhanaM prAgudIrayet / yadi prauDhiH priyA tatra doSAnapi taduddharet // " 2. " dUSaNaM parapakSasya svapakSasya ca sAdhanam / prativAdI dvayaM kuryAd bhinnA'bhinna prayatnataH // " prativAdidattadoSeSu vAdihetoviruddhahetvAbhAsatvapradarzanaM mukhyadoSaH, tatpradarzanena prativAdI vAdinamavazyaM jhaTiti ca jayatitarAm / tathA ca kathitavAn darzanAntarodbhAvitAnekakalako bhaTTArakAkalaGkaH " viruddhaM hetumudbhAvya vAdina jayatItaraH / AbhAsAntaramudrAvya pakSasiddhimapekSate // " -saMzodhakaH munihimAMzuvijayaH / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 019-21] aSTamaH paricchedaH nadISNatvaM- kuzalatvaM, zeSaM spaSTam // 18 // sAdhakabAdhakokti vAdi-prativAdinoryathAyogaM vAdasthAnakakathAvizeSAGgIkAraNA'gravAdottaravAdanirdezaH, guNadoSAvadhAraNaM, yathAvasaraM tattvamekAzanena kathAviramaNaM, yathAsambhavaM sabhAyAM kathAphalakathanaM bhaiSAM karmANi // 19 // yadA vAdi-prativAdinau svayamanaGgIkRtapakSapratipakSau pravartete tadA ' svayA zabdasya nityatvaM sAdhanIyaM tvayA ca kathaJcinnityatvam ' ityevaMrUpayoH pakSapratipakSayoraGgIkAraNA, sarvAnuvAdena vA vaktavyam' ityevaMrUpasya kathAvizeSasyAGgIkAraNA, 'anena prathamaM vaktavyamanena pazcAt ' ityapravAdottaravAdanirdezaH, vAdi-prativAdibhyAmabhihitayoH sAdhakabAdhakavacanayorguNadoSAvadhAraNaM, yadA ekena pratipAditamapi tattvamanyena nAbhyupagamyate, yadA vA dvAvapi tattvaparAGmukhamudIrayantau na viramataH tadA tattvaprakAzanena tayorviramaNaM, jaya-parAjayAdirUpaM vAdaphalakathanaM caiSAM sabhyAnAM karmANi kartavyAni // 19 // prajJAjJaizvarya kSamA-mAdhyasthasampannaH sabhApatiH // 20 // 129 vAMdi-sabhyAbhihitAvadhAraNaM kalahavyapohAdikaM cAsya karma // 21 // 1. prakAzena / 2. vAdiprativAdibhyA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatakhAloke [ 022 - 23 vAdi-prativAdibhyAM sabhyaizca kathitasyAvadhAraNaM, kalaha nirAkaraNam, AdinA pAritoSika vitaraNAdikaM cAsya sabhApateH karma-kartavyam // 21 // sajigISuke'smin yAvatsabhyApekSaM sphUrtI vaktavyam // 22 // jigISuNA jigISubhyAM jigISubhirvA saha vartata iti sajigISuke'smin vAde, yAvat sabhyA apekSante sphUrtI satyAM pratipAdanotsAhe sati, tAvad vaktavyam // 22 // 130 ubhayostattvanirNinISutve yAvattattvanirNayaM yAvatsphUrti ca vAcyam || 23 // ubhayoH - vAdi-prativAdinostattvanirNIrna Sutve yAvatA tattvanirNayo bhavati tAvat sphUrtI satyAM vaktavyam, anirNaye vA yAvatsphurati tAvadvaktavyam // 23 // chAtrANAmupakArAya rAmagopAlazarmaNA / vasu- sidhyaGka - bhUmyande (1988) TippaNIyaM vinirmitA // itibAlabodhinyAkhyayA TippaNyA vibhUSite zrIvAdidevasarisaM pramANanayatatvA''loke bAda yAdi-sabhyasabhApati svarUpa nirNAyako nAmASTamaH pariccheda', [ tatsamAptau samApto'yaM granthaH / ] // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAptivacanam navayugapravartaka-upariyAlAprabhRtitIrthoddhAraka-bambaIjainasvayaMsevakamaNDala-pAlItAnAjainagurukulasaMsthApaka-pramANaparibhASAdigrantharacayituH zAstravizArada-jainAcArya-sva. zrIvijayadharmasUrIzvarasya ziSyottamaH advitIyavaktRtvazaktidhAraka-zAsanadIpaka-pUjya gurudeva-zrIvidyAvijayasya ziSyeNa nyAya-sAhitya-vyAkaraNatIrthopAdhinA, kumArazramaNena pUrNAnandavijayena saMpAdito'yaM granthaH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham paktiH zuddhipatrakam / azuddham tvenava 'yamaniva 18 12 kAkSINa ityakA malamanyo 'mAdhikaM khalu prakSa hetAH sA 'rottarasaha bhavetye atra pati? 'dAdidASa degvattvAsiddhaH vAkprayAgaH jIvAdA bhAvarava 'kamApi zuddham tvenaiva 'yanika kAkSaNa ityAkA mavalamnyoM degmArthika khalu pakSa hetoH sA degrottaracarasaha bhavatye atra prati 'dAdidoSa 'vattvasiddhaH vAkprayogaH jIvAdI 'bhAvareva pate sAbhyadharma parasaMprahame bhanyoH kramApi brUte sAdhyadharmoM parAparasaMgrahameM bhaDagyAH 'divat 119 121 121 degdivata tattvAni tattvani 'dareNa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- _