________________
प्रमाणनयतत्त्वालोके [सं० २०-२१ अयं भावः-यादृशोऽर्थः प्रत्यक्षादिज्ञानेनाऽवगतः तादृश एवं चेत् प्राप्यते तदा तज्ज्ञानं प्रमाणं, यथा सत्यरजतज्ञानम् ॥ १९ ॥
तदितरत् त्वमामाण्यम् ॥२०॥ तस्मात्-प्रमेयाऽऽयभिचारित्वात्, इतरत्-प्रमेयव्यभिचारित्वम् मप्रामाण्यम् । यादृशोऽर्थो ज्ञानविषयतामागतस्तादृश एव चेन्न प्राप्यते तदा तज्ज्ञानमप्रमाणं, यथा-'शुक्तिकायामिदं रजतम्' इति ज्ञानम् ॥२०॥ तदुभयमुत्पत्तौ परत एव ज्ञप्तौ तु स्वतः परतश्च ॥२१॥
ज्ञानगतप्रामाण्यविषये मिथो विवदन्ते दर्शनकाराः, तथाहिउत्पत्तौ ज्ञप्तौ च ज्ञानानां प्रामाण्यं स्वतः, अप्रामाण्यं परत इति मीमांसका वेदान्तिनश्च । उभयत्रापि प्रामाण्याप्रामाण्यं परत इति नैयायिकाः। मप्रमाण्यं स्वतः प्रामाण्यं परत इति सौगताः। तत्त्वविदस्तु 'तदुभयमुत्पत्तो परत एव ज्ञप्तौ तु स्वतः परतश्च' इति वदन्ति ।
तदुभयम्-प्रामाण्यमप्रामाण्यं च उत्पत्तौ स्वोत्पत्तौ परत एवज्ञानकारणगतगुणदोषाभ्यामेव उत्पद्यते इति शेषः, ज्ञतो तु निश्चये तु स्वतः परतश्च, अभ्यासदशाऽऽपन्ने करतलादिज्ञाने स्वतः, अनभ्यासदशाऽऽपन्ने सर्पादिज्ञाने परतः, संवाद-बाघकाभ्यां निश्चीयते ।
अयं भावः-ज्ञानसाधनम्-इन्द्रियादि यदि नैर्मल्यादिगुणविशिष्टं तर्हि तत् प्रमाणभूतं ज्ञानं जनयति, यदि तदेव काचकामलादिदोषविशिष्टं तर्हि अप्रमाणभूतं ज्ञानमुत्पादयति, तत्र ज्ञानोत्पत्तिं प्रतीन्द्रियाणां कारणत्वं, ज्ञानगतप्रामाण्याप्रामाण्योत्पादकत्वे तु गुणदोषयोः कारणत्वमिति विवेकः, ज्ञानगतप्रामाण्यस्य निश्चयस्तु अभ्यासदशाऽऽपने
