Book Title: Paumchariyam Part 2
Author(s): Vimalsuri, Punyavijay, Harman
Publisher: Prakrit Granth Parishad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001273/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृत ग्रंथ परिषद् ग्रन्थाङ्क : १२ पउमचरियं द्वितीयो विभागः प्राकृत ग्रन्थ परिषद् अहमदाबाद For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // નમામિ વીર ગિરિસાર ધીરમ્ // || નમોનમઃ શ્રીગુરુરામચન્દ્રસૂરયે // પુનઃપ્રકાશનના લાભાર્થી શ્રી સુરત તપગચ્છ રત્નાશયી આરાધક સંઘ ટ્રસ્ટ | વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી આરાધના ભવના આરાધના ભવન રોડ, સુભાષ ચોક પાસે, ગોપીપુરા, સુરત-૩૯૫ ૦૦૧. પરમશાસનપ્રભાવક મહારાષ્ટ્રદેશોદ્ધારક સુવિશાલગચ્છાધિપતિ વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ સુવિશુદ્ધદેશનાદાતા શ્રીસંઘના પરમઉપકારી સૂરિપ્રેમના પ્રથમ પટ્ટાલંકાર સ્વ. આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજયરામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા તેઓશ્રીના આજીવન અંતેવાસી વાત્સલ્યમહોદધિ સુવિશાલગચ્છનાયક સૂરિરામસ્મૃતિમંદિર મહામહોત્સવ-પ્રતિષ્ઠાચાર્ય પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજયમહોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજાના ધર્મપ્રભાવક સામ્રાજય તથા દિવ્ય આશીર્વાદથી અને સૂરિરામના વિનેયરત્ન કલિકાલના ધન્નાઅણગાર સચ્ચારિત્રપાત્ર વર્ધમાનતપોનિધિ સ્વ. પૂજયપાદ પંન્યાસપ્રવર શ્રી કાંતિવિજયજી ગણિવરના વિનેયરત્ન વાત્સલ્યવારિધિ શાસનપ્રભાવક આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજયનરચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પ્રવચનપ્રભાવક સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ શ્રીવીરવિભુની ૭૯ મી પાટને શોભાવનાર આચાર્યદવેશ શ્રીમદ્ વિજયમભૂષણસૂરીશ્વરજી મહારાજા તથા પૂજ્યપાદ પ્રશમરસપયોનિધિ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજયજયકુંજરસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટધરરત્ન પ્રવચનપ્રભાવક આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજયમુક્તિપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટધરરત્ન પ્રસિદ્ધ પ્રવચનકાર સૂરિમંટો પંચમસ્થાનની બેવાર અખંડ મૌનપૂર્વક આરાધના-સાધના કરનાર આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજયશ્રેયાંસપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજાના ઉપદેશથી શ્રી સુરત તપગચ્છ રત્નત્રયી આરાધક સંઘ ટ્રસ્ટ, વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી આરાધના ભવન, ગોપીપુરા, સુરત દ્વારા આ પરમુગીતાર્થશિરોમણિ પૂર્વધર મહાપુરુષ શ્રી વિમલસૂરીશ્વરજી મ.સા. વિરચિત શ્રી પઉમરિયમ્ ભાગ-૧, ૨ ગ્રંથ પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ લેવામાં આવ્યો છે. અમે તેઓશ્રીના ખૂબ ખૂબ આભારી છીએ. આવા અમૂલ્ય પ્રાચીન ગ્રંથોના પ્રકાશનમાં તેઓશ્રીના જ્ઞાનનિધિનો સદુપયોગ કરતા રહે તેવી મંગલ કામના. મંત્રી પ્રાકૃત ગ્રંથ પરિષદ અમદાવાદ. Jain Education Intemational Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prakrit Text Society Series No. 12 General Editors Dr. P. L. VAIDYA DR. H. C. BHAYANI ĀCĀRYA VIMALASŪRI'S PAUMACARIYAM WITH HINDI TRANSLATION PART-II Edited By DR. H. JACOBI Second Edition revised by MUNI SHRI PUNYAVIJAYAJI Translated into Hindi by Prof. SHANTILAL M. VORA M.A., Shastracharya Appendices prepared by DR. K. RISHABH CHANDRA M.A.,Ph.D. PRAKRIT TEXT SOCIETY AHMEDABAD 2005 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published by RAMANIK SHAH Secretary PRAKRIT TEXT SOCIETY Shree Vijay-Nemisuriswarji Jain Swadhyay Mandir 12, Bhagatbaug Society, Sharada Mandir Road, Paldi, Ahmedabad-380007. T.No. 26622465 Reprint-December-2005 Price : Rs. 300/ Copy : 650 Available from: 1. MOTILAL BANARASIDAS, DELHI, VARANSI 2. CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICEK. 37/99, GOPAL MANDIR LANE, P.BOX NO. 1008, VARANASI-221001 3. SARASWATI PUSTAK BHANDAR, RATANPOLE, AHMEDABAD-1 4. PARSHVA PUBLICATION, RELIEF ROAD, AHMEDABAD-1 Printed By : MANIBHADRA PRINTERS 12, Shayona Estate, Shahibag, Ahmedabad - 380 004. T.No. 25626996, 27640750 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृत ग्रंथ परिषद् ग्रन्थाङ्क : १२ आयरियसिरिविमलसूरिविड्यं पउमचरियं हिंदीअणुवायसहियं द्वितीयो विभागः सम्पादक: डॉ. हर्मन याकोबी संशोधकः पुनःसम्पादकश्च मुनिपुण्यविजयः [जिनागमरहस्यवेदि-जैनाचार्यश्रीमद्विजयानन्दसूरिवर(प्रसिद्धनाम श्रीआत्मारामजीमहाराज)शिष्यरत्नप्राचीनजैनभाण्डागारोद्धारकप्रवर्तकश्रीकान्तिविजयान्तेवासिनां श्रीजैन-आत्मानन्दग्रन्थमालासम्पादकानां मुनिवरश्रीचंतुरविजयानां विनेयः] हिन्दी-अनुवादक: प्राध्यापक शान्तिलाल म. वोरा एम.ए., शास्त्राचार्य परिशिष्टप्रस्तुतकर्ता डॉ. के. ऋषभचन्द्र एम.ए., पीएच.डी. प्राकृत ग्रन्थ परिषद् अहमदाबाद ___वीग्मंचन : ०५३२ वीमिंवत् : २५३२ विक्रमसंवत् : २०६२ ईस्वीसन् : २००५ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशक : रमणीक शाह सेक्रेटरी, प्राकृत टेक्स्ट सोसायटी श्री विजयनेमिसूरीश्वरजी जैन स्वाध्याय मंदिर १२, भगतबाग सोसायटी, शारदा मंदिर रोड, पालडी, अहमदाबाद- ३८०००७. फोन नं. २६६२२४६५ -मुद्रक : माणिभद्र प्रिन्टर्स १२, शायोना अस्टेट, दूधेश्वर रोड, शाहीबाग, अहमदाबाद- ३८०००४. टे.नं. २५६२६९९६, २७६४०७५० पुनः मुद्रण- डिसेम्बर २००५ मूल्य रु.३००/ प्राप्तिस्थान १. मोतीलाल बनारसीदास, वाराणसी, दिल्ही २. चौखम्बा संस्कृत सीरीझ, वाराणसी- २२१००१ ३. पार्श्व प्रकाशन, झवेरीवाड, रिलीफ रोड, अहमदाबाद- ३८०००१ ४. सरस्वती पुस्तक भंडार, अहमदाबाद- ३८० ००१ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( प्रकाशकीय पउमचरियं (सं. पद्मरचित) जैन परंपरा अनुसार पद्म (राम)का चरित अर्थात् जैन रामायण है । प्राकृत भाषाबद्ध इस महापुराण काव्य की रचना नागिलवंशीय आचार्य विमलसूरिने ईस्वीसन् की तृतीय-चतुर्थ शताब्दी में की थी। इसका आधुनिक युग में सर्वप्रथम संपादन जर्मन विद्वान हर्मन याकोबीने किया था, जो भावनगर से सन् १९१४ में प्रकाशित हुआ था। उसीका अन्य महत्त्वपूर्ण पाठों की सहाय से शुद्ध करके स्व. आगमप्रभाकर पू. मुनिराज श्री पुण्यविजयजी म.सा.ने पुनः संपादन किया था, जो प्रा. शान्तिलाल वोरा के हिन्दी अनुवाद के साथ प्राकृत ग्रंथ परिषद्ने दो भागों में क्रमशः सन् १९६२ और १९६८ में प्रकाशित किया गया था। कई वर्षों से ग्रन्थ अप्राप्त हो चूका था। इस महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ का पुनःमुद्रण प्रकाशित करते हुए हमें हर्ष हो रहा है। परम पूज्य आचार्य श्री विजयनरचन्द्रसूरीश्वरजी म.सा. की प्रेरणा और पू. मुनिराज श्री धर्मरत्नविजयजी के अनन्य सहकार से परिषद् यह कार्य संपन्न कर सकी है। एतदर्थ हम इनके अत्यंत आभारी हैं। ग्रन्थ के दोनों खण्डों के पुनःमुद्रण में संपूर्ण आर्थिक सहायदाता श्री सुरत तपगच्छ रत्नत्रयी आराधक संघ ट्रस्ट, सुरत के प्रति आभार प्रदर्शित करते हुए हमें आनंद होता है। पुनःमुद्रण कार्य सुचारु ढंग से शीघ्र संपन्न करने के लिए माणिभद्र प्रिन्टर्स के श्री कनुभाई भावसार को धन्यवाद । - रमणीक शाह अहमदाबाद कार्तिक पूर्णिमा, सं. २०६२ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गंथसमप्पणं आसमणलिंगपडिवज्जणारी जो सहयरो महं जाओ । अज्जऽवहिं हं बहुमण्णओ य जेणं विणीएणं ॥१॥ सिरिपुहइचंदचरियाईणं विविहाण गंथरयणाणं ।। संपायणाइकज्जे कउज्जमो जो विवेयमई ॥२॥ सिरिहंसविजय संपयविजयाण पसिस्स-सिस्सपवरस्स । तस्स मुणिणो य गुणिणो पण्णासउवाहिमंतस्स ॥३॥ रमणियविजयस्सेसो बीओ खंडो उ पउमचरियस्स। Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रन्थ-समर्पण दीक्षाग्रहणकाल से ही जो मेरे साथी बने और अद्यावधि जिन्होंने मेरा विनयपूर्वक सम्मान किया, 'सिरिपुहइचंद' (श्रीपृथ्वीचंद्र) चरितादि विविध ग्रन्थरत्नों के संपादनादिकार्य में जिन्होंने उद्यम किया तथा जो विवेकबुद्धि-संपन्न हैं ऐसे श्रीहंसविजयजी के प्रशिष्य और श्रीसंपतविजयजी के शिष्य 'पंन्यास'उपाधिधारक गुणवान मुनि श्रीरमणीकविजय के करयुगल में 'पउमचरिय' का यह द्वितीय भाग कृतज्ञ मुनि पुण्यविजय के द्वारा समर्पित किया जाता Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE The current of Indian literature has flown into three main streams, viz., Sanskrit, Pali and PrakritEach of them witnessed enormous range of creative activity. Sanskrit texts ranging in date from the Vedic to the classical period and belonging to almost all branches of literature have now been edited and published for more than a century beginning with the magnificent edition of the Rigveda by Prof. Max Muller. The Päli literature devoted almost exclusively to the teaching and religion of the Buddha was even more lucky in that the Pali Text Society of London planned and achieved comprehensive publication in a systematic manner. Those editions of the Pali Vinaya, Sutta and Abhidhamma Pitakas and their commentaries are well known all over the world. The Prakrit literature presents an amazing phenomenon in the field of Indian literary activity. Prakrit as a dialect may have had its early beginning about the seventh century B. C. from the time of Mahavira, the last Tirthankara, who reorganised the Jaina religion and church in a most vital manner and infused new life into all its branches. We have certain evidence that he, like the Buddha. made use of the popular speech of his times as the medium of his religious activity. The original Jaina sacred litrature or canon was in the Ardhamagadhi form of Prakrit. It was compiled sometime later, but may be taken to have retained its pristine purity. The Prakrit language developed divergent local idioms of which some outstanding regional styles became in course of time the vehicle of varied literary activity. Amongst such Sauraseni, Mahārāstri and Pajś ci occupaid a place of honour. Of these the Maharastri Prakrit was accepted as the standard medium of literary activity from about the first century A, D. until almost to our own times. During this long period of twenty centurios a vast body of religious and secular literature came into existence in the Prakrit language. This literature comprises an extensive stock of ancient commentaries on the Jain religious canon or the Agamic literature on the one hand, and such creative works as poetry, drama, romance, stories as well as scientific treatises on Vyakarana, Kosha, Chanda etc. on the other hand. This literature is of vast magnitude and the number of works of deserving merit may be about a thousand. Fortunatly this literature is o intrinsic value as a perennial source of Indian literary and cultural history. As yet it has been but indifferently tapped and is waiting proper publication. It may also be mentioned that the Prakrit literature is of adding interest for teaching the orgin and development of almost all the New-Indo-Aryan languages like Hindi, Gujarati, Marathi, Punjabi, Kašmiri, Sindh, Bangalt, Uriya, Assāmi and NepFIT. A national effort for the study of Prakrit languages in all aspects and in proper historical perspective is of vital inportance for a full understanding to the inexhaustible linguistic heritage of modern India. About the eighth century thc Prakrit languages developed a new style known as Apabhramsa which has furnished the missing links between thc Modern and the MiddleIndo-Aryan speeches. Luckily several hundred Apabhram a texts have been recovered in recent years from the forgotten archives of the Jaina temples. With a view to undertake the publication of this rich literature some coordinated efforts were needed in India. After the attainment of freedom, circumstances so moulded themselves rapidly as to lead to the foundation of a society under the name of the Prakrit Text Sociсty, which was duly registered in 1952 with the following aims and objects: (1) To prepare and publish critical editions of Prakrit texts and commentaries and other works connected therewith. (2) To promote studies and research in Prakrit language and literature. (3) To promote studies and research of such languages as are associated with Präkrit. (4) () To set up institutions or centres for promoting studies and research in Indian History and Culture with special reference to aucient Prakrit texts. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (b) To set up Libraies and Museums for Prakrit manuscripts, painting, coins, archaeological find and other material of historical and cultural importance. (5) To preserve manuscripts discovered or available in various Bhandars throughout India, by modern scientific means inter alia photostat, microfilming, photography, lamination and other latest scientific methods. (6) To manage or enter into any other working arrangements with other Societies having any of their objects similar or allied to any of the objects of the Society. (7) To undertake such activities as are incidental and conducive, directly or indirectly, to and in furtherance of any of the above objects. From its inception the Prākrit Text Society was fortunate to have received the active support of Late Dr. Rajendra Prasad, the First President of Republic of India, who was its Chief Patron and also one of the six Founder Member. HEREWITH we are publishing Second part of Paumacariya of Vimalasuri. The First Part was issued in 1962. Over and above giving the Hindi Translation as in the First Part, this second Part includes some valuable APPENDICES and NOTES on the Orthography of the MSS. etc. For preparing the latter we are thankful to Dr. K. R. Chandra.* The programme of work undertaken by the Society involves considerable expenditure, towards which liberal grant have been made by the following Government : Government of India Assam Andhra Bihar Delhi Hydrabad Kerala Madhya Pradesh Madhya Bharat Rs. 10,000 Rs. 12,500 Rs. 10,000 Rs. 10,000 Rs, 5,000 Rs. 3,000 Rs. 5,000 Rs. 22,500 Rs. 10,000 Madras Rs. 25,000 Mysore Rs. 5,000 Orissa Rs. 12,500 Punjab Rs. 25,000 Rajasthan Rs. 15,000 Saurashtra Rs. 1,250 Travancore-Cochin Rs. 2,000 Uttar Pradesh Rs. 25,000 West Bengal Rs. 5,000 Maharashtra Rs. 5,000 To these have been added grants made by the following Trusts and individual philanthropists:Sir Dorabji Tata Trust Rs. 10.000 Shri Girdharlal Chhotala! Rs. 5,000 Seth Lalbhai Dalpatbhai Trust Rs. 20,000 Shri Tulsidas Kilachand Rs. 2,500 Seth Narottam Lalbhai Trust Rs. 10,000 Shri Laharchand Lalluchand Rs. 1,000 Seth Kasturbhai Lalbhai Trust Rs. 8,000 Shri Nahalchand Lalluchand Rs. 1,000 Shri Ram Mills, Bombay Rs. 5'000 Navjivan Mills Rs. 1,000 The society records its expression of profound gratefulness to all these donors for their generous gtants-in-aid to the Society. Ahmedabad. P. L. VAIDYA 25th December, 1968. H. C. BHAYANI General Editors . For some fresh and additional information on the date, sources and influence of Paumacariya readers are referred to the articles as indicated : (i) New Light on the Date of Paumacariyam, Journal of the Oriental Institute, Baroda, Vol. XIII, No. 4, June, 1964 (ii) Sources of the Rama-story o Paumacariyam, JOI, Baroda, Vol, XIV, No. 2, December, 1964 (iii) Extant of the Influence of the Rama-story of Paumacariyam, JOI, Baroda, Vol.XV, No 3-4 March-June, 1966, (iv) Interveni 13 Stories of Paumacariyam and their sources, JOI, Baroda, Vol. XVI, No. 4, June, 1967. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रन्थानुक्रमः A Note on the Variant Readings and Orthographic-Seribal Tendencies of the PC. by Dr. K. R. Chandra XI-XVI 'पउमचरिय'द्वितीयविभागस्य विषयानुक्रमः ३७७ ३८९ पचं ३९३-९६ ६० सुग्गीवभामंडलसमागमं नाम ७५ इंदइआदिनिक्खमणं नाम पंचहत्तरं सहिमं पव्वं पव्वं ४२६-३२ ६१ सत्तिसंपायं नाम एगसढे पव्वं ३७७-८२ ७६ सीयासमागमविहाणं नाम छहत्तरं ६२ रॉमविप्पलावं नाम बासढे पच्वं ३८२-८५ पव्वं ४३२-३४ ६३ विसल्लापुवभवाणुकित्तणं नाम ७७ मयवक्खाणं नाम सत्तहत्तरं पव्वं ४३४-४१ तिसष्टुं पव्वं ३८५-८९ ७८ साएयपुरीवण्णणं नाम अट्ठहत्तरं लक्ष्मणस्य विशल्यायाश्च चरितम् ३८७ पव्वं .. ४४१-४५ वायुरोगोत्पत्तिकारणम् ७९ राम-लक्खणसमागमविहाणं नाम ६४ विसल्लाआगमण नाम एगणासीयं पव्वं ४४५-४७ चउसहिमं पव्वं ३९०-९२ ८० तिहुयणालंकार-भुवणालंकारहस्थिअमोघविजया शक्तिः ३९१ संखोभविहाणं नाम असीइमं पव्वं ४४८-५२ ६५ रावणदयाभिगमणं नाम पंचसट ८१ [ति] भुवणालंकारहत्थिसल्लविहाणं नाम एक्कासीयं पव्वं ४५२-५४ ६६ फग्गुणहाहियामह-लोगनियमकरणं ८२ तिहयणालंकार-भुवणालंकार-पुन्वनाम छासढे पव्वं भवाणकित्तणं नाम बासीइमं पव्वं ४५४-६२ फाल्गुनमासे अष्टाहिकामहोत्सवः ८३ भरह-केगइदिक्खाभिहाणं । ६७ सम्माद्दिष्टि देवकित्तणं नाम तेयासीयं पव्वं ४६२-६३ सत्तसंटे पन्वं ३९९-४०२ ८४ भरहनिबाणगमणं नाम चउरासीइमं ६८ बहुरूवासाहणं नाम अडसट्ठिमं पव्वं ४०२-५ पव्वं ६९ रावणचिंताविहाणं नाम एगूणसत्तरं ८५ [लक्खण]रज्जाभिसेयं नाम पंचास इमं पव्वं ४०५-९ ८६ महुसुंदरवहाभिहाणं नाम छासीइमं ७० उज्जोयविहाणं नाम सत्तरी पव्वं ४०९-१३ पवं ४६६-७० ७१ लक्खण-रावणजुझं नाम एगसत्तरं ८७ महुराउवसग्गविहाणं नाम सत्तासीयं ४१४-१८ पव्वं ४७०-७२ ७२ चक्करयणुप्पत्ती नाम बावतरं पव्वं ४१८-२१ ८८ सत्तुग्धकयंतमुहभवाणुकित्तणं नाम ७३ दहवयणवहविहागं नाम तिहत्तरं पव्वं ४२१-२३ हत्तर पव ४२१-२३ अट्टासीयं पव्वं ४७२-७५ ७४ पियंकरउपक्खाणयं नाम चउहत्तरं ८९ महुरानिवेसविहाणं नाम पव्वं ४२३-२६ एगणनउयं पव्वं ४७५-७९ ४६३ पव्वं Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९. मणोरमालभविहाणं नाम नउइयं . १.८ हणुवनिव्वाणगमणं नाम पव्वं ४७९-८१ अठुत्तरसयं पव्वं ५६४-६७ ९१ राम-लक्खणविभूइदसणं नाम १०९ सक्कसकहाविहाणं नाम एक्काणउयं पव्वं ४८१-८३ नवुत्तरसयं पव्वं ९२ सीयाजिणपूयाडोहलविहाणं नाम ११० लवणंकुसतवोवणपवेसविहाणं नाम बाणउयं पव्वं ४८३-८५ दसुत्तरसयं पर्व ५७०-७२ ९३ जणचिंताविहाणं नाम तेणउयं पव्वं ४८५-८८ १११ रामविप्पलावविहाणं नाम ९४ सीयानिवासणविहाणं नाम एगदमुत्तरसयं पर्व ५७३-७४ चउणउयं पव्वं __४८८-९५ ११२ लक्खणविभोगविहीसणवयणं नाम ९५ सीयासमासासणं नाम पंचाणउयं बारमुत्तरसयं पव्वं ५७४-७६ पव्वं ४९५-५०० ११३ कल्लाणमित्तदेवागमणं नाम ९६ रामसोयविहाणं नाम छन्नउयं पव्वं ५००-३ तेरमुत्तरसयं पन्वं ५७६-८१ ९७ लवणंकुसभवविहाणं नाम सत्ताणउयं ११४ बलदेवनिक्खमणं नाम पर्व ५०४-५ चउद्दमुत्तरसयं पव्वं __ ५८१-८३ ९८ लवर्णकुसदेसविजयं नाम अट्ठाणउयं १९५ बलदेवमुणिगोयरसंखोमविहाणं पव्वं ५०६-१० नाम पंचामुत्तरसयं पव्वं ५८४-८४ ९९ लवणंकुसजुज्झविहाणं नाम ११६ बलदेवमुणिदाणपसंसाहविहाणं नाम नवनउयं पव्वं ५१०-१५ सोलमुत्तरसय पव्वं ५८५-८६ १०० लवर्णकुससमागमविहाणं नाम ११७ पउमकेवलनाणुप्पत्तिविहाणं नाम सययम पव्वं ५१५-१९ सत्तदमुत्रसयं पव्वं ५८७-९० १०१ देवागमविहाणं नाम एक्कोत्तरसयं ११८ पउमनिवाणगमणं नाम पव्वं ५१९-२४ अठुत्तरसयं पव्वं ५९०-९८ १०२ रामधम्मसवणविहाणं नाम ग्रन्थोपसंहारः ५९६ दुरुत्तरसयं पव्वं ५२४-३८ ग्रन्थकारप्रशस्तिः ५९८ १०३ रामपुव्वभव-सीयाफ्यज्जाविहाणं . परिशिष्ट १-१५८ नाम तिउत्तरसयं पव्वं ५३८-५२ १ व्यक्तिविशेषनाम १-३८ १०४ लवणंकुसपुव्बभवाणुकित्तणं नाम २ प्रथम परिशिष्ट के वर्गविशेष ३९-४७ चउरुत्तरसयं पव्वं ५५०-५२ ३ वर्गीकृत-भौगोलिक विशेषनाम ४८-५५ १०५ महु-केढवउवक्खाणं नाम ४ सांस्कृतिकसामग्री ५६-६. पंचुत्तरसयं पध्वं ५५२-५९ ५ वंशावली विशेष ६१-६३ १०६ लक्खणकुमारनिक्खमणं नाम ६ देश्य और अनुकरणात्मक शब्द ६४-६५ छउत्तरसयं पव्वं ५६०-६३ परिशिष्ट १ से ६ का वृद्धि पत्र १०७ भामंडलपरलोयगमणविहाणं नाम ७ पाठा-तराणि ६७-१३२ सत्तुत्तरसयं पव्वं ५६३-६४ ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन १३३-१५८ शाण - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Variant Readings and Orthographic-scribal tendencies of the PC. THE PC. MANUSCRIPTS Variant readings of the text of Paumacariyam given at the end under Appendix No. 7 are collected from three manuscripts (one palm-leaf manuscript J and two paper manuscripts K and Kh). J is the oldest manuscript and its readings are better than those of the other two. Acceptable readings are printed in heavy type. References given against those readings are explained at the close of Appendix No. 7. The description of the manuscripts utilised is as follows : 1. J-Palm-leaf manuscript from Jaisalamer. It was copied in V.S. 1198 (1141 A.D.)2 2. K-Paper manuscript from Muni Punyavijayaji's Colletion; S.No. 2805; Copied in the later half of the 16th century V. S. 3. Kh-Paper manuscript from Muni Punyavijayaji's Collection, S.No.4178; Copied in 1648 V.S. Both these paper manuscripts have been described under 'Sampadakiya kiñcit' in Part I of this work. There the Serial Number of manuscript K is wrongly mentioned as 2085. VARIANT READINGS 1. A List of Missing and Extra Passages in the Mss. 1 (i) EXTRA PASSAGES MS. J verse after ch. I, verse 65. in 3.22 in 8.13 33 22 1 1 after 49.32 after 54.9 The whole verse is replaced at.82.24. 39 1. I acknowledge my gratitude to Rev. Muni Shri Punya vijayaji who made me available these readings through Shri Nagindas Kevalshi Shah. 2. For details see Serial No. 264, on page 110 of Sri Jaisalamerudurgastha Jaina Tadapatriya Grantha Bhandara Sacipatra prepared by Muni Punyavijayaji to be shortl; published and Serial No. 152 under Catalogue of Plam-leaf Mss. on page 17 of 'A Catalogue of Manuscripts in the Jain Bhandaras at Jaisalmer' by C.D. Dalal and L.B. Gandhi, Baroda, 1923. 3. They are noted and described under Serial No. 7582/2805 and 7583/4178 in Addenda to the Catalogue of Sanskrit and Prakrit Menuscripts-Muni Punyavijayaji's Collection'. Part III (L.D. Series, Ahmedabad). p. 974. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) MISSING PASSAGES Chapter MS. J Verses 173, 174 90 (later half) 19 6 (..) 46 (..) 47 (former half) 55 (later quarter) 56 (former three-fourth) MS. K 44.45 14 (later half) 5,6 29 66-68 19 (middle half) MS. Kh 57 36 102 122, 123 44 (later three-fourth) 45 (former three-fourth) All the manuscripts have verse 125 in place of 12.4 and vice-versa. This order is correct and the text should be corrected accordingly. 2. Principles Followed by Dr. H. Jacobi in his Edition of PC. From a study of the Mss. J, K and Kh we can make out some of orthographical and grammatical preferences that guided H. Jacobi' in the selection of redings in his cditing the text of Paumacariyam published in 1914. They are indicated below:(i). In the case of the forms of denominatives and the roots of the tenth class, preference is given to readings with anti or innti overe those with erti. (i) Preference is given to the reading eliding an intervocalic consonant over those preserving it. (iii) Readings having h in place of bh are preferred over those retaining the latter. (iv) Medial dental nasal n is uniformly given as cerebral ņ. Clusters that have resulted from an original m or ny are uniform[y given as nn. (vi) For metrical reasons preference has been given to hl over hit (instrumental plural termin ation) and to i over im (neutre nom./acc. plural termination). (v) 3. Orthograpeical Confusions of the Mss. (i) VOWELS: Orthographical confusions between the quantities as also qualities of vowels, displacing and misplacing of mäträs, misplacing of and addition of the anusvåra dot and misreading of vowels like i and e as ram and pa respectively are generally noted in all the manuscripts. though they are increasingly frequent in manuscripts later in date. (ii) CONSONANTS: Consonantal confusions are noted below: Instances of metathesis as hora=raha are found in all the manuscripts. 1. I am grateful to Dr. A. N. Upadhye for his suggestion to treat this topic. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) Confusions of Single Consonants fa=ma J na=va J ga=rd K na=la J ca=va Kh na=ta K ja=ca J pa=ya, e J, K, Kh dazu J ba=pa K, Kh ta=ma K bha=ba Kh da=ra J, K ma=sa J, K, Kh da=va J ma=ga K, Kh da=ha K, Kh yarpa J dha=ya K,Kh ya=sa K, Kh dhartha K ya=ma J, K ya=e J rarna J ra=va K la=na J la=bha K va=ca J, K, Kh va=ra K varna K, Kh sa=ma J, K, Kh sa=ra Kh . ha=i J, K, Kh (b) Confusions of Clusters ccha=ttha J jja = wa K, KI la = dda K, Kh Ita = ttha K tha=ddha J, K, Kh ddha=tta K nha =mha K, Kh fta=ttha K ttha=ccha K, Kh dda=ddha K, Kh ddha=tha K, Kh nia=nna J, K nta=ita K nna=ita J, K, Kh tta =nna J Scribal Tendencies of the Mss. A. GENERAL TRAITS IN THE MANUSCRIPTS (i) Pari and padi as well as dhira and vira are interchangeable. (ii) Ujjata (udyata) is written as ujjuta or ujjuya. (ii) Case Ending ya. There are a few instances of feminine substantives having ya or i case ending in the place of e. It is archaic and it has been adopted in the acceptable readings under Appx. 7 as indicated ; (a) ya ending : Mandoyar lya 1.50, 59.63, Bhiyadaviya 1.62, Lamkāpuriya 5.267, 66.20, Lankana yaralya 7.162,-J; visayasuh,saya 8.107-J, Kh; jananiya 7.95, naiya 10.34-K, Kh; pd yavaschd ya 28.35-K: tiya 30.66, 63.58, 92.14, 101.4,- J; nayariya 31.120 - K: samadiffniya 36.21,-J, K; natriyaya 37.56, punnalahuyaya 63.38, ckkarasiya 73.34, bhaniyaya 78.10-J; piya ya 77,99- K. (b) i ending: Amjanai saman 1,62 -J, Videhiu(ha i) 1.66–), imdi 55.6-K and Videhai 97.16-K. 1. Its parallel in Pali is 'yx'. In the Vasudevahindi there are a few instances of 'ya' case-ending. Leumad is of the opinion that ya' is an old for.n which Psäkrit has in common. with Pali, Dr. L. Aldorf subscribes also to this view. (See Bulletin of the School of Oriental Studies' London, Vol. VIII. Pp. 319-34). In Ashokan Inscriptions 'ya' is also prevalent at all places and 'ya' in the north and Dorth-west. In non-Ashokan Inscriptions "ya' is also prevalent and later on there comes 'ye* case-ending that becomes !e! after Caristian era. In the 3rd and 4th Century A, D 'e' has become the standard termination (See Inscriptional Prakrits by Meheandale). Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B, SCRIBAL PECULIARITIES OF INDIVIDUAL MSS. MS. J This manuscript generally spells the following words as indicated : (i) Uttama as uttima, kirana as kirina. Ravana as Ramana2 or Ramvaņa, Vanara as Vanara, somara as savara, eva as emva, kdettha as kaittha, java as jdrva, jamva, java cciya as javan ciya, tava as tamva, tamva, dva cei ya as tavam ciya, nivvana as nevyana, pi hu as pi ha, vi hu as vi ha and Sattuggha as Sottujjha. (ii) Instrumental plural case-ending is often him instead of hi e. g., ganaharehim 1.10 and kusumehith 4.13. (iii) Accusative singular of the base in & and i is often endingless, e. g. sibiya 3.132 and samuppati 4.20, MS. K (i) There are notable errors regading the placement of the matra-putting an aditional matra or omitting or displacing it. (ii) It generally spells keertha for keitiha. (iii) It often spells Ramana and Vanara for Ravana and Vanara respectively. (iv) It has a lesser number of instrumental plurals in him as compared with J. (v) It has often accusative singulars in an and in for the feminine bases ending in a and i. MS, Kh (i) It has a considerable number of errors as regards the use of matrds and anusvāra, (ü) Sometimes it drops the indeclinable ca altogether and at times it puts additional ca. G) In the last two or three cantos of PC 1 in third personal singular termination and medial 8.1 and d elsewhere are found to be retained. (iv) It generally spells keittha as keertha. (v) It often spells Ravana as Ramana. (vi) It has more frequently instrumental plurals in him as compared with K, but less frequently as compared with J. (vii) It has often feminine accusatives in am and it. C. MISCELLANEOUS (i) Vowel Variation and Sandbi : (a) In K and Kh uttama is sometimes wtitten as ultima. (b) J has retained diphthong al at these places : Vaidehi for Vaidehf 26.75; 94,33; 101.29 (c) J has a few cases in which residue t has formed sandhi with the preceding 1 : thivarsa (tbiivarsa) 1.32 khigoyarehim (khiigoyarehim) 53.43, marihi (marihii) 23.10 and similarly pdvihi 26.64, kahi 28.84, hifiht 28.86, dharihi 96.36 etc. 1. These bave been doted to the Appx, No. 7 up to tho Sth canto only. 2. Io the Vasudevahindi also we have the form Rimapa'. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (d) J has ya for i and / for ya at a number of places while in K and Kh there are only some instances of this kind. (ii) Consonants : (a) J has often retained medial consonants like 8, 1, d, bh and y. (b) K and Kh have scinetimes retained i and bh, and they have some additional instances of dropping medial consonants, too. (c) J, K any Kh have also a few instances of softening medial k. (d) Rare instances of softening t are as follows: aidhranto 33. 87 J, 68. 30 K, Kh, Giribhudi Gobhadi, madi 55. 35 K Kh, samadio 5. 152 Kh. (e) In the following two cases even the Initial consonant is softened : gao for kao 18.54. K, Kh, dhunai for thunai 108.20 K. (f) J has a few cases of changing m to : panavai 19. 17, bhavinie 20. 111. sasambhavo 24. 36. sodavanie 26.81, bhavai 35.13, sävitti 39.35. bhavio 70.32, nivisam 103.70 etc. (lii) Śrutis 1, y and v: (a) + šruti: A few instances of 1 śruti are observed as follows: J has Sasitaha (pa) 5.5, rdo ta (ca) 31. 128, kañcanamatesu (ye) 69.14, Manoramati (di) 90.8. 18to (o) 91.13, tanhatiydim (di) 102.85, chuhatiya (di) 103.158 etc. K has ritü (pa) 5.232, Nárato (da) 90. 4, etc. Kh has rayanaggharikao- (d!) 77.24, manamattagato (jo) 77.71, sarato (ko) 77,26 etc. K and Kh have Sasito (ko) 5.99, ahatan (kam) 17.103. -dharato (o) 59.18, pasdto (do) 77,20. Puhatidharassa (vi) 77.49 etc. (b) ya Sruti : We come across such instances of ya Sruti of long and short a when it is preceded by any vowel, e.g. nissankiyaiesum 14.21, asiya (ya) 20.97, uiyaraga 14.54, cauyanandî 82.2. dayavayanam 16.16, jineyavvo 16.16, loyadhamma 17.22, saho yarim 5.70, etc. Moreover J has va śruti of vowels even other than a and d, e.g. bhaniyum 71.58, dyesada yd 14.19, narayovaga 14.22 etc. (c) va sruti : J has many instances of va śruti (not less than 50 cases over and above those occurr ing in the printed text) whereas there are very few in K and Kh. MS. J : ka=tanadaruvehim 26.9, sovanavan 31.57; gasuvveva 16.84, jabhuval:ngana 16.80: ta= jagujjovakaram 2.30, ujjova 2.100; da=kanao yari 17.55, etc. The other verses in which there are words with va śrtuti are : 2.30, 100; 3.19, 126; 6.69, 105, 106, 152; 7.78; 16.80, 84; 17. 55: 20.20, 76;26.9: 28.128; 30. 89,90; 31.57, 68; 32,43; 33.8; 35.19; 39.97; 40.4; 53.22; 55.34: 58.4. 59.32: 82.59: 93.21; 94.8, 37, 93; 96.1; 91.41; 100.46; 106.6; 108.27; 109.10; 113.6, 59 and 117.42.43 MS K; 8.17, 253; 17.38; 20.147; 94,93; 102.28 and 116.11, MS. Kh: 4.11; 8.167 and 17.38. (iv) Nasals : (a) Initial n; J cerebralises the initial dental in very few cases; nūnar 5.191, jd na raitin 14,139. ma ne ciruvchi 24.38, nei 48 32, etc., whereas K and Kh have such instances more than those in J. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (b) Medial n : J has a number of instances of preserving medial dental n and that also specifi cally in the word anala, e.g, koväuala 13.45, virahanala 16.2, viyoganala 30.88, kohanala 31.17, narayanala 32.31. Analappabha 39.31, Vinami 3.144, nindo 24.50, 57.25, viddhatthani 27.12, etc. And there is uniform use of n in the word 1 inara. K and Kh have such instances lesser than those in J. K has often Vanara and Kh has it sometimes (According to Hemacandra 4.1.228 medial n is preserved in Arşa). (v) Clusters : (a) J has mostly on for jn and ny and it has often nn for nn. K and Kh have mostly nn for all these three clusters. (b) J has one more instance of preservation of consonant r in a cluster ghanavandram 53.81, the other two being at 11.120 and 34.42. (c) J retains largely a long vowel followed by a cluster with its firsi member being a nasal but K and Kh retain it sometimes, e,g. narenda, varenda, etc. We find tarva, tāmva, jānva, jamva, emva at several places and nevvänd also in J. Note also junhovi at 94-48. (d) J has several III person plural indicative forms of the verbs of the 10th gana in emti whereas K and Kh have imti and arti, e.g. uvvatternti 3.96-J and 1/102ttami-K and Kh. (vi) Declensions : (a) J has also a very few cases of Nominative singular forms which are used for Accusative singular forms of a ending bases : dhammo, gamano, 80.28, Ramo 91.62, 103.68, etc. (b) J, K and Kh have a very few instances of feminine bases having their singular Accusative forms just like Sanskrit forms: cauyananim 8.22, kumarin 14.52, mahadevir 22.57, Sake yapurimi 22.58. Kosa nbim 88.24, and varatan un 18.27-J; Lankam 23.23, bhimi 29.2, pajjalanti 68.30 and purim 75.61,-K; Siyam 76.24, mahim 94.37-K and Kh (can they be accounted as a fault of the copyists who were careless in placing additional anusvāra and mātrā ?). (c) J has some additional Instrumental plural forns ending in su instead of him. e.g. payavesu saṁchanna 17.29, etc. whereas Kind Kh preserve sometimes hina case-ending of the Instrumental plural though suis found in the printed text: karaggamukkehim 8.101, khe yaravasahehii 62,35, etc. (d) J has two instances of applying mhi as Locative singular case-ending (an Ar$a form) : visaymhi 12.73 and arannamhi 11.58. (vii) Indeclinables : K has also very few instances of using the word kihu for kim; see 21.74. 46.47, 48.8, etc. D. ADDITIONAL PECULIARITIES OF MS J. (i) e, o, in and him are at times metrically short. (ii) There are some additional cases of having a long vowel in place of an ending short vowel with a nasal; nayare sum as nayarcsú 20.181, solüam as soūna 103.14, ihaim as ihai 21.7, etc. Feminine substantives also have their singular Accusative forms ending in a and i in place of an and ii respectively. (iii) A few additional instances of having ha termination for II Person singular Imperative are noted: daveha 8.109, civaveha 8.114, suncha 5.64; 8.142, dhareha 39.58; 56.21, aneha 63.71, ete. (iv) There are a few u ending forms: etthu 79 4, alahu 113.70 (indeclinables); macchariyau 94.14, etc. (v) Kiha in place of kim is noted not less than nine times over and above those (eight times) found in Jacobi's edition: see 11.53, 21.74. 27.18. 37.35. 78.32, 86.29, 103.169, 105.104 and 110.38 K. R. Chandra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० सुग्गीव-भामंडलसमागमपव्वं एयन्तरम्मि पउमो, केसरिजुत्तं रह समारूढो । लच्छीहरो वि एवं, हणुमाइभडेहि परिकिण्णो ॥ १॥ संपत्तो रणभूमी. पढमं चिय लक्खणो गरुडकेऊ । दट्ठ ण तं पलाणा, भुयङ्गपासा दसदिसासु ॥ २॥ अह ते खेयरसामी, भीमोरगबन्धणाउ परिमुक्का । भामण्डल-सुग्गीवा, निययबलं आगया सिग्धं ॥ ३ ॥ तत्तो ते पवरभडा, सिरिविक्खाया भणन्ति पउमाभं । सामिय ! परमविभूई, कह तुज्झ खणेण उप्पन्ना? ॥ ४ ॥ तो भणइ पउमनाहो, परिहिण्डन्तेण साहवो दिट्ठा । देसकुलभूसणा ते, गिरिसिहरे जायउवसग्गा ॥ ५ ॥ चउकाणणं तु पडिमं, साहन्ताणं समत्थचित्ताणं । भवतिमिरनासणयरं, केवलनाणं समुप्पन्नं ॥ ६ ॥ गरुडाहिवेण तइया, तुडेणं अम्ह नो वरो दिन्नो। सो चिन्तियमेत्तेणं. विजाण समागमो जाओ ॥ ७ ॥ एवं राबभणियं, सोऊणं खेयरा सविम्हइया । मुणिवरकहाणुरत्ता, नाया हरिसाइयसरीरा ॥ ८ ॥ न तं पिया नेव करेन्ति बन्धू, न चेव मित्ता सकलत्त-भिच्चा । जहा मणुस्सस्स हिओवएस, कुणन्ति साहू विमलप्पहावा ॥ ९ ॥ ॥ इय पउमचरिए सुग्गीवभामण्डलसमागमं नाम सट्ठिमं पव्वं समत्तं ।। ६१. सत्तिसंपायपव्वं अन्ने रणपरिहत्था, सूरा सन्नद्धबद्धतोणीरा । वाणरभडाण समुहा, समुट्ठिया रक्खसा बहवे ॥ १ ॥ पडपडह-भेरि-झल्लरि-काहल-तलिमा-मुइङ्गसद्देणं । फुडियं पिव आयासं, दो अद्धे महियलं व गयं ॥ २॥ ६०. सुग्रीव एवं भामण्डलका समागम तब सिंह जुते हुए रथ पर राम सवार हुए। हनुमान आदि सुभटोंसे घिरा हुआ लक्ष्मण भी इसी तरह रथ पर सवार हुआ। (१) गरुड़केतु लक्ष्मण पहले ही रणभूमिमें पहुँच गया। उसे देखकर नागपाश दसों दिशाओंमें भाग गये (२) भयंकर नागपाशसे मुक्त वे विद्याधरराजा भामण्डल और सुग्रीव शीघ्र ही अपने सैन्यमें आ पहुँचे । (३) तब श्रीविख्यात आदि प्रवर सुभटोंने रामसे पूछा कि, हे स्वामी ! क्षणभरमें आपमें परमविभूति कैसे उत्पन्न हुई ? (४) तब रामने कहा कि घूमते हुए हमने एक पर्वतके शिखर पर जिनको उपसर्ग हुए हैं ऐसे देशभूषण और कुलभूषण नामके दो साधु देखे थे। (५) चतुरानन प्रतिमा (ध्यानका एक प्रकार) की साधना करते हुए समर्थ चित्तवाले उन्हें संसारका अंधकार दूर करने वाला केवलज्ञान उत्पन्न हुआ। (६) उस समय गरुडाधिपने प्रसन्न हो हमें जो वर दिया था उसका चिन्तनमात्र करनेसे विद्याओंका समागम हुआ है। (७) इस प्रकार रामके द्वारा कही गई बात सुनकर विस्मययुक्त और मुनिवरोंकी कथामें अनुरक्त वे खेचर रोमांचित हुए। (5) निर्मल प्रभाववाले साधु मनुष्यके कल्याणका जैसा उपदेश देते हैं वैसा तो न माता, न पिता, न भाई, न मित्र और न स्त्री सहित भृत्य ही देते हैं। (९) ॥ पद्मचरितमें सुग्रीव एवं भामण्डलका समागम नामक साठवाँ पर्व समाप्त हुआ। ६१. शक्ति-सम्पात दूसरे बहुतसे युद्धदक्ष शूरवीर राक्षस कवच धारण करके तथा तरकश बाँधकर वानर-सुभटोंके सम्मुख उपस्थित हुए । (१) ढोल, नगारे, झालर, काहल (बड़ा ढोल), तलिमा ( वाद्य विशेष ) तथा मृदंगकी तुमुल ध्वनिसे मानो आकाश 2-2 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७८ पउमचरियं [६१.३एत्थन्तरे महप्पा, लापरमेसरो सह बलेणं । परिसक्का रणभूमि. परओ देविन्दसमविहवो ॥३॥ नाणाउहगहियकरा. नाणाविहवाहणेस आरूढा । नाणाविहवरचिन्धा. आवडिया समरसोडीरा ॥४॥ सर-झसर-सत्ति-सबल-करालकोन्तेहि खिप्पमाणेहिं । जह निम्मलं पि गयणं, खणेण गहणं कयं सयलं ॥ ५॥ तुरयारूढेहि समं, आसवलम्गा तओ समावडिया । जोहा नोहल्लीणा, रहिया रहिए विवाएन्ति ॥ ६ ॥ मत्तगइन्दत्था वि य, अभिट्टा कुञ्जरोवरिठियाणं । एवं समसरिसबला, आलग्गा समरकम्मन्ते ॥ ७ ॥ तं वाणराण सेन्नं, भग्गं चिय रक्खसेहि परहुत्तं । नीलाइकइभडेहि, पुणरवि आसासियं सर्व ॥ ८॥ निययबलपरिभवं ते, दटुं लङ्काहिवस्स सामन्ता । जोहन्ति सवडहुत्ता, अरिसेन्नं सत्थपहरेहिं ॥९॥ सुय-सारण-मारीजी-चन्दका विज्जुवयणमाईया । जीमूतनायको वा, कयन्तवयणा समरसूरा ॥ १० ॥ तं पिय संगाममुहे, भग्गं कइसाहणं पलोएउं । सुग्गीवसन्तिया जे, समुट्टिया सुहडसंघाया ॥ ११ ॥ तं वाणरेहि सेन्नं, दूर ओसारियं अइबलेहिं । दट्ट ण रक्खसवई, वाहेइ रहं सवडहुत्तं ॥ १२ ॥ अह तेण तक्खणं चिय, पवंगमा गरुयसत्थपहरेहिं । भग्गा पलोइऊणं, विहीसणो अहिमुहो हूओ ।। १३ ॥ तं भणइ रक्खसिन्दो, अवसर मह दिट्ठिगोयरपहाओ । न य हवइ जुत्तमेयं, हन्तुं एकोयरं समरे ॥ १४ ॥ अह तं भणइ कुमारो, विहीसणो अमरिसं तु वहमाणो । उभयबलाण समक्खं, न देमि पट्टि सुकन्त छ ॥ १५ ॥ पुणरवि भणइ दहमुहो, दुट्ठ! तुमं उज्झिउं निययवंसं । भिच्चत्तं पडिवन्नो, पुरिसाहमपायचारीणं ॥ १६ ॥ पणरवि भणइ सुभणिओ. विहीसणो रावणं महसुणेहि । वयणं हियं च पच्छं, सुहनणणं उभयलोएसु ॥ १७ ॥ एवगए वि जइ तुमं, इच्छसि धण-रज्जसंपयं विउलं । सह राहवेण पीई, करेहि सीया समप्पेहि ॥ १८ ॥ टूटकर दो टुकड़े हो पृथ्वी पर गिर पड़ा हो, ऐसा प्रतीत होता था। (२) इसी बीच देवेन्द्रके समान वैभववाला महात्मा लंकेश रावण सैन्यके साथ रणभूमिकी योर चला। (३) नानाविध श्रायुध हाथमें धारण किये हुए, अनेक प्रकारके वाहनोंमें आरूढ़ और नाना प्रकारके उत्तम चिह्नवाले युद्धवीर भी श्रा पहुँचे । (४) बाण, झसर, शक्ति, सब्बल तथा भयंकर भाले फेंकनेवाले उन्होंने निर्मल आकाशको भी क्षगभरमें पूरा ग्रहण लगा हो ऐसा कर दिया। (५) बादमें अश्वारोहियोंके साथ अश्वारोही भिड़ गये तथा सैनिकोंके साथ सैनिक और रथारोहियोंके साथ रथारोही लड़ने लगे (६) मदोन्मत्त हाथियोंके ऊपर आरूढ़ योद्धा भी हाथियों पर बैठे हुओंके साथ भिड़ गये। इस तरह समान एवं सदृश बलवाले वे युद्ध में लग गये। (७) राक्षसों के द्वारा पराजित और भग्न वानरोंकी उस सारी सेनाको नील आदि कपि-सुभटोंने पुनः आश्वस्त किया । (८) अपनी सेनाके पराभवको देखकर लंकाधिप रावणके सामन्त शत्रुसैन्यकी थोर अभिमुख होकर शस्रोंके प्रहार द्वारा युद्ध करने लगे। (६) शुक, सारण, मारीचि, चन्द्र, अर्क, विद्युद्वदन और जीमूतनायक आदि यमके जैसे भयंकर बदनवाले तथा युद्ध में शूर सुभटों द्वारा युद्धभूमिमें वानरसैन्यके विनाशको देखकर सुग्रीवके जो सुभट-समुदाय थे वे उठ खड़े हुए । (१०-११) अति बलवान् वानरों द्वारा वह राक्षससैन्य दूर खदेड़ दिया गया। यह देखकर राक्षसपतिने रथ सम्मुख चलाया। (१२) उसने फौरन ही भारी शस्त्रप्रहारोंसे बन्दरोंको भगा दिया। यह देखकर विभीषण सामने आया । (१३) उसे राक्षसेन्द्रने कहा कि मेरे दृष्टिपथमेंसे तू दूर हट । युद्धमें सहोदर भाईको मारना ठीक नहीं है। (१४) इस पर क्रोध धारण करनेवाले कुमार विभीषणने कहा कि सुकान्ताकी भाँति दोनों सैन्योंके समक्ष मैं पीठ नहीं दिखाऊँगा । (१५) रावणने पुनः कहा कि, दुष्ट ! तूने अपने वंशको छोड़कर पादचारी अधम मनुष्योंकी नौकरी स्वीकार की है। (१६) इस पर भलीभाँति प्रतिपादन करनेवाले विभीषणने रावणसे कहा कि उभय लोकमें सुखजनक, हितकर और पथ्य ऐसा मेरा वचन तुम सुनो । (१७) इतना होने पर भी यदि तुम विपुल धन, राज्य एवं सम्पत्ति चाहते हो तो रामके साथ प्रीति करो और सीताको सौंप दो। (१८) अपने अभिमानका त्याग करके रामको जल्दी ही प्रसन्न करो। एक स्त्रीके कारण अयशरूपी _ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१. ३४ ] ६१. सन्तिसंपायपव्वं २३ ॥ २४ || 1 २५ ॥ मोण निययमाणं, दसरहपुत्तं लहु पसाएहि । मा अयसमलकलङ्क, करेहि महिलानिमित्तम्मि ॥ १९ ॥ सोऊण तस्स वयणं, दसाणणो तिबकोहपज्जलिओ । अल्लियइ गब्बियमई, आयडियनिसियवरबाणो ॥ २० ॥ रह-गय-तुरयारूढा, सामिहिया गहियपहरणा - SSवरणा । अन्ने वि य सामन्ता, आलग्गा वाणरभडाणं ॥ २१ ॥ एन्तं दट्टण रणे, सहोयरं तस्स अद्धयन्देणं । छिन्दइ धयं सरोसो, बिहीसणो अहिमुहावडिओ ॥ २२ ॥ विय तस्स धणु, छिन्नं लङ्काहिवेण रुट्टेणं । चावं दुहा विरिक्क, जेट्टस्स विभीसणभडेणं ॥ बहुभडजीयन्तकरे, वट्टन्ते ताण दारुणे जुज्झे । नणयस्स परमभत्तो, समुट्ठिओ इन्दकुमारो || सो लक्खणेण रुद्धो, तुङ्गेण व सायरो समुल्ललिओ । पउमेण कुम्भकण्णो, सिग्धं आयारिओ एन्तो ॥ आवडिओ सीहकडी, नीलेण समं नलो य सम्भूणं । सुहडो सयंभुनामो, आयारइ दुम्मई समरे ॥ दुम्मरिसो घडउवरिं, कुद्धो इन्दासणी तहा काली । चन्द्रणभेण समाणं, कन्दो भिन्नञ्जणाभेण ॥ सिग्धं विराहिओ वि य, आयारइ अङ्गयं समाकुद्धो । अह कुम्भयण्णपुत्तं, कुम्भं पत्तो य हणुवन्तो ॥ सुग्गोवो वि सुमाली, केउं भामण्डलो तहा काली । जोहेइ दढरहो वि य, रणकण्डु ं चेव वहमाणो ॥ एवं अन्ने वि भडा, समसरिसबला रणम्मि आवडिया । आहबणमुहररवा, जुज्झन्ति समच्छरुच्छाहा ॥ छिन्द भिन्द निक्खिव, उत्तिट्टुत्तिट्ट लहु पडिच्छाहि । पप्फोड ताड मारय, सह घतुबत्तणिहन्ति ॥ बहुतूरनिणाणं, विमुक्कवुक्कारसुहडद्देणं । गज्जन्तीव दिसाओ, घणसत्थतमन्धयाराओ ॥ सूरासूराण इमो, वट्टइ अहियं परिक्खणाकालो । जह भुञ्जइ आहारो, न तहा जुज्झिज्जए समरे ॥ मा भाहि कायर ! तुमं, दीणं न हणामि जं च परहुत्तं । तेण वि सो पडिभणिओ, अज्ज तुमं चैव नट्टो सि ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ मलसे अपने आपको कलंकित मत करो । ( २६ ) उसका ऐसा कहना सुनकर रावण क्रोधसे अत्यन्त प्रज्वलित हो गया । अभियानी वह खींचकर तीक्ष्ण बाग फेंकने लगा । (२०) अपने स्वामीका हित करनेवाले दूसरे भी सामन्त रथ, हाथी एवं घोड़ों पर सवार हो तथा प्रहरण एवं कवच धारण करके वानर सुभटोंके साथ भिड़ गये । (२१) सहोदर भाईको युद्धमें आते देख सामने आये हुए विभीषणने गुस्से में आकर अर्धचन्द्र वाणसे उसकी ध्वजा काट डाली । (२२) रुष्ट उस लंकाधिपति रावणने भी उसका धनुप काट डाला। इस पर सुभट विभीषणने बड़े भाईके धनुपको दो टुकड़ों में बाँट दिया । (२३) ३७६ बहुत-से सुभटके जीवनका विनाश करनेवाला उनका दारुण युद्ध जव हो रहा था तब पिता का परम भक्त इन्द्रजितकुमार उपस्थित हुआ । (२४) जिस प्रकार उछलते हुए सागरको पर्वत रोकता है उसी प्रकार लक्ष्मणने उसे रोका। रामने आते हुए कुम्भकर्ण को ललकारा । (२५) नीलके साथ सिंहकटि और शम्भुके साथ नल भिड़ गया । स्वयम्भू नामके सुभटने युद्ध में दुर्मतिको ललकारा। (२) दुर्मर्प घटोद रिपर और इन्द्रारानि कालीपर क्रुद्ध हुआ । चन्द्रनखके साथ स्कन्द तथा भिन्नांजन के साथ विराधित शीघ्र ही भिड़ गया । क्रुद्ध मयने अंगदको ललकारा तथा कुम्भकर्ण के पुत्र कुम्भके पास हनुमान आ पहुँचा। (२७-२८) सुप्रीव सुमालीके साथ, भामण्डल केतुके साथ तथा युद्धकी खुजली धारण करनेवाले दृढ़रथ कालीके साथ युद्ध करने लगा । (२६) दूसरे भी समान और सदृश बलवाले सुभट युद्ध क्षेत्रमें आये और मत्सर एवं उत्साहसे युक्त वे आन करके चिल्लाते हुए युद्ध करने लगे । (३०) मारो, काटो, तोड़ो, फेंको, उठो- उठो, जल्दी पकड़ो, फोड़ो, पीटो, मारो, उलट दो, मार डालो-इस तरह योद्धा चिल्ला रहे थे । (३१) बादल सरीखे शस्त्रोंसे अन्धकारित दिशाएँ अनेक विध वाद्योंकी आवाज़से तथा सुभटों द्वारा की गई हुँ मानो गरजने लगीं । (३२) शूर और कायरों का यह विशेष परीक्षा-काल था, क्योंकि जिस हिसाब से अन्न खाया जाता है उसी हिसाब से युद्धमें लड़ा नहीं जाता । (३३) हे कायर ! तुम मत डरो। जो पराजित होता है उस दीनको में नहीं मारता । इसपर . उसे प्रत्युत्तर दिया जाता था कि आज तुम ही नष्ट हुए हो । (३४) कोई सुभट टूटे हुए जोड़वाले कवचको देखकर, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८० पउमचरियं ३५ ॥ 1 ३६ ॥ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ कोइ भडो सन्नाहं, सहसा विच्छिन्नबन्धणं दहुँ । संधेइ साहुपुरिसो, नह नेहं विहडियं सन्तं ॥ दन्तेसु धरिय खग्गं, आबन्धेऊण परियरं सुहडो । जुज्झइ अविसन्नमणो, सामियपरितोसणुज्जुत्तो ॥ मत्तगयदन्तभिन्नो, विज्जिज्जन्तो य कण्णचमरेहिं । सामियकयकरणिज्जो, सुवइ भडो वीरसेज्जासु सीसगहि एकमेका, छुरियापहरेसु केइ पहरन्ति । असि-कणय- तोमरेहिं, सुहडा घायन्ति अन्नोन्नं ॥ रत्तासोयवणं षिव किंसुयरुक्खाण होज्जसंघायं । जायं खणेण सेन्नं, पयलियरत्तारुणच्छायं ॥ ३९ ॥ केएत्थ गलियसत्था, गरुयपहारा हया ऽहिमाणेणं । पडिउट्ठियं करेन्ता, अन्ने लोलन्ति महिवट्टे ॥ ४० ॥ हत्थी नज्जरियतणू, मुञ्चन्ता रुहिरकद्दमुद्दामं । छज्जन्ति नलयकाले, गिरि व जह गेरुयालिद्धा ॥ ४१ ॥ तुरखुरखउक्खय-रण उच्छाइए दिसाचके । अविभावियदिट्टिपहा, नियया नियए विवाएन्ति ॥ ४२ ॥ एयारिसम्म जुझे, इन्दइणा लक्खणो सवडहुतो । छन्नो सरेहि सिग्धं, तेण वि सो तह विसेसेणं ॥ अह रावणस्स पुत्तो, सिग्धं पेसेइ तामसं अत्थं । नासेइ लक्खणो तं दिवायरत्थेण परिकुविओ ॥ पुणरवि दसाणणसुओ, भीमेहि सरेहि वेढिउं पयओ । आढत्तो सोमिति, सरहं सतुरङ्गमावरणं ॥ तेण वि य वंयणतेयं, अत्थं च वीसज्जिउं पवणवेगं । ववगयविसाणलसिहा, भुयङ्गपासा निरायरिया ॥ जुज्झं काऊण चिरं रामकणिट्टेण इन्दइकुमारो । बद्धो निस्संदेह, भुयङ्गपासेसु अइगाढं ॥ पउमो वि भाणुकण्णं, विरहं काऊण नायपासेहिं । बन्धइ बलपरिहत्थो, दिवायरत्थं पणासेउं ॥ महावि! ते बाणा, भुयङ्गपासा हवन्ति निमिसेणं । अमरा आउहमेया, चिन्तियमेत्ता जहारूवा ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ [ ६१. ३५ ४६ ॥ ४७ ॥ जिस प्रकार साधुपुरुष टूटे हुए स्नेहको जोड़ते हैं उसी प्रकार उसे जोड़ता था । (३५) दाँतोंसे तलवार पकड़कर और कमरबन्द कसकर स्वामीके परितोपके लिए उद्यत कोई सुभट मनमें विषण्ण हुए बिना लड़ता था । (३६) मदोन्मत्त हाथीके दाँतसे भिन्न तथा कानरूपी चामरोंसे डुलाया जाता कोई सुभट स्वामीके प्रति कर्तव्यका पालन करके वीर शय्यामें सो गया था । (३७) एक-दूसरे का सिर काटे हुए कई वीर तलवार की चोटसे प्रहार करते थे । तलवार, कनक तथा तोमरसे सुभट एक-दूसरे को घायल करते थे । (३८) मानो रक्ताशोकका वन हो अथवा किंशुकके वृक्षों का समूह हो इस प्रकार क्षणभर में रक्तकी अरुण छायाके प्राकट्यसे सेना हो गई। (३६) नष्ट शस्त्रवाले कई सुभट भारी प्रहारसे आहत होनेसे गिर पड़ते थे और फिर उठते थे । दूसरे जमीन पर लोटते थे । (४०) जर्जरित शरीरवाले तथा रक्तयुक्त तीव्र मदजल छोड़ते हुए हाथी वर्षाकालमें गेरू से सने हुए पर्वतकी भाँति मालूम पड़ते थे । ( ४१ ) हाथी और घोड़ोंकी खुरोंसे खोदनेके कारण उड़ी हुई धूलसे दिशाचक्र छा गया । इससे देखने में विवेक न रहनेके कारण खुद अपनों के साथ ही सुभट लड़ने लगे । (४२) ४८ ॥ ४९ ॥ ऐसे युद्ध में सम्मुख आये हुए लक्ष्मणको इन्द्रजितने बाणोंसे आच्छादितकर दिया। उस लक्ष्मणने भी उसे शीघ्र ही विशेष रूपसे वैसा कर दिया । (४३) इसके बाद रावणके पुत्र इन्द्रजितने शीघ्र ही तामस अत्र फेंका । कुपित लक्ष्मणने दिवाकर से उसका नाश किया। (४४) फिर इन्द्रजित भयंकर बागोंसे रथं एवं अश्वयुक्त लक्ष्मणको बाँधनेमें प्रयत्नशील हुआ । (४५) इस पर उसने भी पवनके जैसे वेगवाले वैनतेय अस्त्रको छोड़ा। और विषानलकी लपटें निकालनेवाले सर्पोंके बन्धनको नष्ट किया । (४६) चिरकाल तक युद्ध करके राम के छोटे भाई लक्ष्मणने इन्द्रजित कुमारको अत्यन्त गाढ़ नागपाशमें असन्दिग्ध रूपसे बाँध दिया । (४७) पराक्रम में कुशल रामने दिवाकर का विनाश करके तथा रथरहित बनाकर भानुकको नागपाशसे बाँध लिया । (४८) हे मगधनरेश ! ये बाण निमिषमात्र में नागपाश हो जाते हैं और आयुधका विनाश करनेवाले वे अमर बाण चिन्तन करने पर पुनः जैसेके तैसे हो जाते हैं । (४६) नागपाशमें बद्ध तथा निश्चेष्ट उसे रामके कहनेसे भामण्डलने १. वैनतेयं अनं गरुडानमित्यर्थः । Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८१ ६१. ६५] ६१. सत्तिसंपायपव्वं सो नायपासबद्धो. निच्चेट्टो राहवस्स वयणेणं । भामण्डलेण गन्तुं, निययरहे विलइओ सिग्धं ॥ ५० ॥ इन्दइभडो वि एवं, बद्धो च्चिय लक्खणस्स आणाए । सिग्धं विराहिएण वि, आरुहिओ सन्दणे नियए ॥ ५१ ॥ एवं अन्ने वि भडा, घणवाहणमाइया रणे गहिया । बद्धा य वाणरेहिं, पवेसिया निययसिबिरं ते ॥ ५२ ॥ एयन्तरम्मि समरे, बिभीसणं भणइ दहमुहो रुट्ठो । विसहसु पहारमेक, जइ रणकण्डु समुबहसि ॥ ५३ ॥ तेण वि य धीरमइणा, भणिओ एक्कण किं व पहरेणं । होऊण अप्पमत्तो, आहणसु मए जहिच्छाए ॥ ५४ ॥ सो एवभणियमेत्तो, घत्तइ सूल सहोयरस्स रणे । तं पि य सरेहि एन्तं, रामकणिट्ठो निवारेइ ॥ ५५ ॥ दट्ठ ण निरागरियं, सूलं लंकाहिवो परमरुट्ठो । गेण्हइ अमोहविजयं, सत्तिं उक्का इव जलन्ती ॥ ५६ ॥ ताव य जलहरसामं, पेच्छइ गरुडद्धयं ठियं पुरओ। वित्थिण्णविउलवच्छं, पलम्बबाहु महापुरिसं ॥ ५७ ॥ तं भणइ रक्खसबई, अन्नस्स मए समुज्जयं सत्थं । को तुज्झ आहियारो, धट्ठ ! ममं ठाविउं पुरओ? ॥ ५८ ॥ नइ वा इच्छसि मरिउं, लक्खण ! इह भडसमूहसंघट्टे । तो ठाहि सवडहुत्तो, विसहसु सत्तीपहारं मे ॥ ५९ ॥ ओसारिऊण एत्तो, विहीसणं लक्खणो सह रिऊणं । जुज्झइ रणे महप्पा, दढववसाओ भयविमुक्को ॥ ६० ॥ अह रावणेण सत्ती, मुक्का जालाफुलिङ्गनियरोहा । गन्तूण लक्खणं सा, भिन्दइ वच्छत्थलाभोगे ॥ ६१॥ सो तेण पहारेणं, सोमित्ती तिबवेयणुम्हविओ । मुच्छानिमोलियच्छो, धस त्ति धरणीयले पडिओ ॥ ६२ ॥ एयन्तरम्मि रामो, पडियं दट्ठ ण लक्खणं समरे । अह जुज्झिउं पवत्तो, समयं विजाहरिंदेहिं ॥ ६३ ॥ सो तेण तक्खणं चिय, दसाणणो छिन्नचावधयकवओ। विरहो कओय माणी, चलणेसु ठिओ धरणिवढे ॥ ६४ ॥ अन्न रहं विलग्गो, जाव य धणुयं लएइ तुरन्तो । ताव च्चिय दहबयणो, पउमेण कओ रणे विरहो ।। ६५ ।। जा करके अपने रथमें चढ़ा लिया । (५०) इसी प्रकार बद्ध इन्द्रजीत सुभटको भी लक्ष्मणकी आज्ञासे विराधितने अपने रथमें चढ़ाया । (५१) इसी तरह मेघवाहन आदि दूसरे सुभट भी युद्धमें पकड़े गये। वानरोंने उन्हें बाँधकर अपने शिबिरमें दाखिल किया। (५२) __इस बीच युद्ध में रुष्ट रावणने विभीषणसे कहा कि यदि तुझे युद्धकी खुजली आ रही है तो तू एक प्रहार सहन कर । (५३) धीरमतिने भी उससे कहा कि एक प्रहारसे क्या? अप्रमत्त होकर तुम इच्छानुसार मुझ पर प्रहार करो। (५४) इस तरह कहे गये उसने (रावणने) युद्ध में भाईके ऊपर शूल फेंका। उस आते हुए शूलको लक्ष्मणने बाणोंसे निवारण किया। (५५) दूर हटाये गये शूलको देखकर अत्यन्त रुष्ट रावणने उल्काकी भाँति जलती हुई अमोघविजया नामकी शक्ति धारण की । (५६) उसी समय उसने बादलके समान श्याम वर्णवाले, गरुड़की ध्वजावाले, विशाल एवं मोटी छातीवाले तथा लम्बी भुजाओंवाले महापुरुषको (लक्ष्मणको ) सम्मुख अवस्थित देखा । (५७) उसे राक्षसपतिने कहा कि दूसरेके लिए मैंने शस्त्र उठाया है। अरे धृष्ट ! मेरे सामने खड़े होनेका तुझे क्या अधिकार है ? (५८) हे लक्ष्मण ! यदि तू सुभट समूहके संघर्ष में मरना चाहता है तो सामने खड़ा रह और मेरा शक्तिप्रहार सहन कर । (५९) इस पर विभीषणको एक ओर हटाकर दृढ़ निश्चयवाला तथा भयसे मुक्त महात्मा लक्ष्मण युद्ध में शत्रुसे लड़ने लगा । (६०) तब रावणने ज्वाला एवं चिनगारियोंके समूहसे व्याप्त एक शक्ति छोड़ी। जा करके उसने लक्ष्मणके विशाल वक्षस्थलके प्रदेशको भेद डाला। (६१) उस प्रहारके कारण तीव्र वेदनासे सन्तप्त और मूर्खासे आँखें बन्द किया हुआ लक्ष्मण धड़ामसे जमीन पर गिर पड़ा। (६२) लक्ष्मणको युद्धमें गिरते देख राम विद्याधरेन्द्र के साथ लड़ने लगे। (६३) उनके द्वारा तत्काल ही धनुष, ध्वजा एवं कवच नष्ट किया गया तथा रथहीन बनाया गया अभिमानी रावण जमीन पर पैरोंसे खड़ा रहा । (६४) दूसरे रथमें बैठकर जबतक वह रावण धनुष लेता है तबतक वो रामने उसे लड़ाईमें रथहीन बना दिया। (६५) रामके १. समयं चिय रक्खसिंदेणं-मु० । Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ पउमचरियं रामस्स सरवरेहिं, निसायरो विम्भलो कओ सिग्धं । न य गेण्हिउं समत्थो, बाणं न सरासणं चेव ॥ बाणेहि लोढिओ चिय, धरणियले राहवेण दहवयणो । दीसह पुणो पुणो च्चिय, अन्नन्नरहे समारूढो ॥ विच्छिन्नचावकवओ, छबारा रावणो कओ विरहो । तह वि य न य साहिज्जइ, अब्भुयकम्मो समरसूरो ॥ पउमो विहियहियओ, जंपइ जो मह सराहओ न मओ । पुण्णेहि रक्खिओ वि हु, परभवनणिएण तुङ्गेणं ॥ ६९॥ निसुणेहि भणिज्जन्तं, मह वयणं रक्खसाहिवइ ! एकं । जो मज्झ तुमे भाया, निहओ सत्तीपहारेणं ॥ ७० ॥ तस्साणुमग्गलम्गं, नेमि तुमे नमपुरिं न संदेहो । होउ त्ति एव भणिओ, दसाणणो अइगओ लङ्कं ॥ ७१ ॥ चिन्तेइ सावलेवो, एक्को मे वेरिओ मओ निहओ । किंचि हरिसाइयमणो, पविसइ निययं महाभवणं ॥ ७२ ॥ रुद्धे सोऊण सुए, तं चिय एकोयरं समरसूरं । सोयइ निसासु एत्तो, दहवयणो तिबदुक्खन्तो ॥ ७३ ॥ केएत्थ पुबदुकरण रणम्मि भङ्ग, पावन्ति बन्धणमिणं अवरे हयासा । अने पुणो सुचरिएण जयन्ति धीरा, लोए सया विमलकित्तिधरा भवन्ति ॥ ७४ ॥ ॥ इय पउमचरिए सत्तिसंपायं नाम एगसट्ठ' पव्वं समत्तं ॥ ६२. रामविष्पलावपव्वं तत्तो समाउलमणो, पउमो सोगेण ताडिओ गाढं । पत्तो य तुरियवेगो, नत्थऽच्छइ लक्खणो ठाणे ॥ १ ॥ दण सत्तिभिन्नं, सहोयरं महियलम्मि पल्हत्थं । रामो गलन्तनयणो, मुच्छावसविम्भलो पडिओ ॥ २ ॥ उत्तम बाणोंसे राक्षस शीघ्र ही विह्वल बना दिया गया। वह न तो बाण और न धनुष लेनेमें समर्थ हुआ । (६६) रामके द्वारा बागोंसे जमीन पर लोटाया गया रावण पुनः पुनः दूसरे दूसरे रथमें आरूढ़ होता देखा जाता था । (६७) धनुष और कवचसे विच्छिन्न रावण छः बार रथहीन किया गया तथापि अद्भुत कर्मवाला तथा युद्ध करनेमें वीर वह बशमें नहीं आता था। (६८) तव विस्मित हृदयवाले रामने कहा कि मेरे द्वारा वाणोंसे चाहत होने पर भी तुम नहीं मरे । वस्तुतः परभवमें किये हुए ऊँचे पुण्यसे ही तुम रक्षित हो । (६६) हे राक्षसाधिपति ! मेरा एक वचन तुम सुनो। तुमने जो मेरे भाईको शक्तिके प्रहारसे मारा है तो इसमें कोई सन्देह नहीं कि मैं भी उसके पीछे पीछे यमपुरीमें तुम्हें पहुँचा दूँगा । 'भले' -- ऐसा कहकर रावण लंकामें लौट आया । ( ७०-७२) वह अभिमान के साथ सोचता था कि मेरा एक शत्रु तो मारा गया। इस तरह मनमें कुछ हर्षित होता हुआ वह अपने महाभवनमें प्रविष्ट हुआ । ( ७२ ) पुत्र एवं समर में शूर सहोदर भाईका पकड़ा जाना सुनकर तीव्र दुःखसे पीड़ित रावण तबसे रातमें शोक करने लगा । (७३) युद्धमें पूर्वकृत पापके कारण कई लोग विनष्ट होते हैं । दूसरे हताश हो बन्धन प्राप्त करते हैं । अन्य धीर पुरुष सुचरितके कारण जीतते हैं और लोक सदा विमल यशको धारण करनेवाले होते हैं । ॥ पद्मचरित में शक्ति सम्पात नामक इकसठवाँ पर्व समाप्त हुआ | [६१. ६६ ६२. रामका विप्रलाप इसके पश्चात् मनमें व्याकुल तथा शोकसे अत्यन्त ताडित राम जिस स्थानमें लक्ष्मण था वहाँ जल्दी ही आ पहुँचे । (१) शक्तिसे विदारित और जमीनपर लिटे हुए सहोदर को देखकर आँखों से आँसू गिराते हुए राम मूच्छाके कारण विह्वल हो नीचे Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८३ ६२.१९] ६२. रामविप्पलावपर्व सीयलनलोल्लियङ्गो, आसत्थो वाणरेहि परिकिण्णो । अह विलविउं पयत्तो, रामो कलुणेण सदेणं ॥ ३ ॥ हा वच्छ | सायरवरं, उत्तरिऊणं इमं अइदुलर्छ । विहिनोएण अणत्थं, एरिसय पाविओ सि तुमं ॥ ४ ॥ किं माणेण महाजस ! ण य वायं देसि विलवमाणस्स । जाणसि य विओगं ते, न सहामि मुहुत्तमेत्तं पि ॥५॥ तहुं मे गुरूहि वच्छय ! समप्पिओ आयरेण निक्खेवो । किं ताण उत्तरमिणं, दाहामि विमुक्कलज्जोऽहं? ॥ ६ ॥ सुलभा नरस्स लोए, कामा अत्था अणेयसंबन्धा । नवरं इहं न लब्भइ, भाया माया य जणओ य ॥ ७॥ अहवा परम्मि लोए, पावं अइदारुणं मए चिणं । तस्सेयं पावफलं, नायं सीयानिमित्तम्मि ॥ ८ ॥ अज्ज महं एयाओ, भुयाउ केऊरकिणइयङ्काओ । देहस्स भारमेत्तं, जायाओ कज्जरहियाओ ॥ ९॥ एयं मे हययियं, वज्जमयं निम्मियं कयन्तेणं । जेणं चिय न य फुट्टइ, दट्टण सहोयरं पडियं ॥ १० ॥ सत्तदमेण तइया, सत्तीओ पञ्च करविमुक्काओ। गहियाउ तुमे सुपुरिस!, संपइ एक्का वि न विरुद्धा ॥ ११ ॥ मुणिया य निच्छएणं, सत्ती वजद्दलेहि निम्माया । सिरिवच्छभूसियं पि हु, जा भिन्दइ लक्खणस्स उरं ॥ १२ ॥ उद्धेहि लच्छिवल्लह !, धणुयं घेत्तण मा चिरावेहि । मज्झागया वहत्थे, एए सत्तू निवारेहि ॥ १३ ॥ ताव य एस परियणो, बच्छय ! दिट्ठीसु रमइ पुरिसस्स । आवइपडियस्स पुणो, सो चेव परम्मुहो ठाइ ॥ १४ ॥ ताव य गज्जन्ति परा, अणुजीविगया मणोहरं वयणं । जाव बहुसत्थदाढं, वेरियसीह न पेच्छन्ति ॥ १५ ॥ माणुनओ वि पुरिसो, एगागी वेरिएहि पडिरुद्धो । अवलोइउं दिसाओ, सुमरइ एक्कोयरं सूरं ॥ १६ ॥ मोत्तण तमे वच्छय !, एत्थ महाविग्गहे समावडिए । को ठाहिइ मह पुरओ. निययं त हियं विचिन्तेन्तो ॥ १७ ॥ तुज्झ पसाएण मए, निम्बूढं दुक्खसंकर्ड एयं । न य नज्जइ एत्ताहे, कह य भमि(वि)स्सामि एगागी ॥ १८ ॥ भो मित्त वाणराहिव !. साहणसहिओ कुलोचियं देसं । वच्चसु य अविग्घेणं, सिग्छ भामण्डल ! तमं पि ॥ १९ ॥ गिर पड़े। (२) घेरे हुए वानरों द्वारा शरीर पर शीतल जल छिड़कनेसे होशमें आये हुए राम करुण शब्दसे रोने लगे। (३) हा वत्स ! अत्यन्त दुर्लव्य इस समुद्रको पार करके विधिके योगसे इस तरह तुम अन्यत्र पहुँच गये हो । (४) हे महायश ! क्या मानके कारण तुम रोते हुए मुझको उत्तर नहीं देते ? तुम जानते हो कि मैं तुम्हारा वियोग एक मुहूर्तमात्र भी सह नहीं सकता । (५) हे वत्स ! गुरुजनोंने तुमको एक धरहरके तौरपर आदरके साथ मुझे सौंपा था। निर्लज्ज मैं उन्हें अब क्या उत्तर दूंगा? (६) विश्वमें लोगों के लिए काम, अर्थ एवं अनेक सम्बन्ध सुलभ है, परन्तु यहाँ केवल भाई, माता एवं पिता नहीं मिलते। (७) अथवा परलोकमें मैंने अतिभयंकर पापका अनुष्ठान किया होगा। सीताके निमित्तसे उसका यह फल मिला है। (5) आज केयूरसे शोभित चिह्नवाली मेरी ये भुजाएँ प्रयोजन रहित होनेसे शरीरके लिए भारभूत हो गई हैं। (8) यमने मेरा यह पापी हृदय वज्रका बनाया है, जिससे भाईको गिरा हुआ देखकर भी वह फूटता नहीं है। (१०) हे सुपुरुष ! शत्रुम राजाके हाथसे छोड़ी गई पाँच शक्तियाँ उस समय तुमने ग्रहण की थी, किन्तु आज एकको भी तुम रोक न सके। (११) इससे ज्ञात होता है कि यह शक्ति निश्चय ही वनके समूहसे बनाई गई होगी, जिससे श्रीवत्ससे विभूपित लक्ष्मणका वक्षस्थल भी वह भेद सकी । (१२) हे लक्ष्मीवल्लभ ! तुम उठो। धनुष ग्रहण करनेमें देर मत लगाओ। मेरे वधके लिए आये हुए इन शत्रुथोंको तुम रोको । (१३) हे वत्स ! यह कुटुम्ब-परिवार मनुष्यकी दृष्टिमें तभीतक रमण करता है जबतक दुःख नहीं आ पड़ता। दुःख आनेपर वही फिर पराङ्मुख हो जाता है। (१४) तभीतक दूसरे अनुजीवी लोग मनोहर वचन कहते हैं जवतक अनेक शत्ररूपी दाढ़ोंसे युक्त बैरी रूपी सिंहको वे नहीं देखते । (१५) शत्रुओं द्वारा घिरा हुआ अभिमानी किन्तु एकाकी पुरुष भी चारों ओर देखकर शूरवीर सहोदर भाईको याद करता है। (१६) हे वत्स ! तुम्हें छोड़कर दूसरा कौन अपने हितका विचार करके इस होनेवाले महाविग्रहमें मेरे सम्मुख खड़ा हो सकता है ? (१७) तुम्हारे प्रसादसे ही मैंने यह दुःखका संकट उठाया है। मैं नहीं जानता कि अब मुझ एकाकीका क्या होगा ? (१८) . हे वानराधिप मित्र! तुम अपनी सेनाके साथ कुलोचित देशमें निर्विघ्न चले जाओ, और हे भामण्डल ! तुम भी शीघ्र Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ पउमचरियं [६२. २०न तहा विहोसण ! ममं वाहइ सीयाविओयदुक्ख पि । जह अकयत्येण तु मे, डज्झइ हिययं निरवसेसं ॥ २० ॥ सुग्गीवाई सुहडा, सबै जाहिन्ति निययनयराई । तुह पुण अहो विहीसण !, कयम देसं पवजिहिसि ॥ २१ ॥ पढम चिय उवयार, कुणन्ति इह उत्तमा नरा लोए । पच्छा जे मज्झिमया, अहमा उभएसु वि असत्ता ॥ २२ ॥ सुग्गीवय ! भामण्डल !, चियया मे रयह मा चिरावेह । जामि अहं परलोय, तुब्भे वि जहिच्छियं कुणह ॥२३॥ मरणे कयववसायं. पउमं दट्टण जम्बवो भणइ । धीरत्तर्ण पवजसु, मुञ्चसु सोगं इमं सामि ! ।। २४ ।। विज्जासत्थेण इमो, पहओ लच्छीहरो गओ मोहं । जीविहिइ तुज्झ भाया, सामिय ! नत्थिऽत्थ संदेहो ॥ २५ ॥ तम्हा किंचि उवाय, तूरन्ता कुणह रयणिसमयम्मि । लच्छोहरो निरुत्तं, मरइ पुणो उम्गए सूरे ॥ २६ ॥ तत्तो ते कइसुहडा, भीया तिण्णेव गोउरपुराई। सत्तेव य पायारा, कुणन्ति विजानिओगेणं ॥ २७॥ रह-वाय-तुरङ्गमेहिं, सहिओ नोहेहि बद्धकवएहिं । नीलो चावविहत्थो, पढमम्मि पइटिओ दारे ॥ २८ ॥ बीए नलो महप्पा, अहिडिओ दारुणो गयाहत्थो । तइए बिहीसणो वि य, तिसूलपाणी ठिओ सूरो ॥ २९ ॥ दारे चउत्थयम्मि उ, कुमुओ सन्नद्धबद्धतोणीरो । कुन्ते घेत्तूण ठिओ, तह य सुसेणो वि पञ्चमए ।। ३० ॥ घेत्तूण भिण्डिमालं, सुग्गीवो छट्टए ठिओ दारे । सत्तमए असिहत्थो, अहिट्टिओ जणयपुत्तो वि ॥ ३१ ॥ पुबदुवारम्मि ठिओ, सरहो सरहद्धओ रणपयण्डो । अह अङ्गओ कुमारो, अहिट्ठिओ गोउरे अवरे ॥ ३२ ॥ नामेण चन्दरस्सी, वालिसुओ कढिणदप्पमाहप्पो । रक्खइ उत्तरदारं, जो जिणइ नम पि सत्तेणं ॥ ३३ ॥ एवं जे केइ भडा, अन्ने बलसत्तिकित्तिसंपन्ना । सन्नद्धबद्धकवया, अहिट्ठिया दक्खिणदिसाए ॥ ३४ ॥ जाओ। (१६) हे विभीषण ! सीताके वियोगका दुःख मुझ उतना पीडेत नहीं करता जितना असफल होनेसे मेरा सारा हृदय जल रहा है। (२०) सुग्रीव आदि सब सुभट अपने-अपने नगरोंमें चले जाएँगे, पर तुम विभीषण ! किस देशमें जाओगे? (२१) इस लोकमें उत्तम पुरुष पहले ही उपचार करते हैं, जो मध्यम पुरुप होते हैं वे बादमें करते हैं, किन्तु अधम पुरुष तो दोनोंमें असमर्थ होते हैं । (२२) हे सुग्रीव ! हे भामण्डल ! तुम मेरे लिए चिता बनाओ, देर मत करो। मैं परलोकमें चला जाऊँगा। तुम भी यथेच्छ करो। (२३) ___इस तरह मृत्युके लिए कृत निश्चय रामको देखकर जाम्बवानने कहा कि हे स्वामी ! आप धीरज धारण करें और इस शोकको छोड़ें। (२४) विद्या-शस्त्रसे आहत यह लक्ष्मण बेहोश हो गया है। हे स्वामी! थापका भाई जीवित होगा, इसमें सन्देह नहीं है। (२५) इसलिए रातके समयमें फौरन ही कोई उपाय कीजिये अन्यथा सूर्यके उगनेपर लक्ष्मण अवश्य मर जायगा । (२६) तब भयभीत उन कपि-सुभटोंने विद्याके प्रभावसे नगरके तीन गोपुर और सात प्राकार बनाये। (२७) रथ, हाथी और घोड़े तथा कवच बाँधे हुए योद्धाओंके साथ नील हाथमें धनुष लेकर पहले दरवाजेपर स्थित हुआ। (२८) भयंकर और हाथीपर आरूढ़ महात्मा नल दूसरे दरवाजेपर तथा त्रिशूलपाणि वीर विभीषण तीसरे दरवाजेपर स्थित हुए। (२६) चौथे दरवाजेपर कवच पहना हुआ और तूणीर बाँधा हुआ कुमुद तथा पाँचवेंपर सुषेण भाला लेकर खड़ा रहा। (३०) भिन्दिपाल (शख विशेष) लेकर सुग्रीव छठे दरवाजेपर खड़ा रहा और सातवें दरवाजेपर तलवार हाथमें धारण करके जनकपुत्र भामण्डल आ डटा । (३१) सिंहकी ध्वजावाला तथा युद्ध करने में प्रचण्ड ऐसा शरभ पूर्व द्वारपर स्थित हुआ और अंगदकुमार पश्चिम-गोपुरमें अधिष्ठित हुआ। (३२) जो अपने सामर्थ्यसे यमको भी जीत सकता है ऐसा कठोर दर्पके माहात्म्यवाला चन्द्ररश्मि नामका बालिपुत्र उत्तर द्वारकी रक्षा करने लगा। (३३) इसी प्रकार बल, शक्ति एवं कीर्तिसे सम्पन्न जो कोई दूसरे सुभट थे वे तैयार होकर और कवच बाँधकर दक्षिण दिशामें आ डटे । (३४) इस प्रकार खेचर राजाओंने सारा सन्निवेश १. कं सरणं तं पव०-मु.। Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३. १०] ६३. विसल्लापुव्वभवकित्तणपव्वं ३८५ एवं तु संनिवेसं, खेयरवसभेसु विरइयं सर्व । नक्खत्तेहि व गयणं, अइरेहइ उज्जलसिरीयं ॥ ३५ ॥ न तं सुरा नेव य दाणविन्दा, कुणन्ति जीवस्स अणुग्गहत्थं । समज्जियं जं विमलं तु कम्म, जहा निवारेइ नरस्स दुक्खं ॥ ३६ ॥ ।। इय पउमचरिए रामविप्पलावं नाम बासठं पव्वं समत्तं ।। ६३. विसल्लापुत्वभवकित्तणपव्वं नाऊण य सोमित्ती, भरणावत्थं दसाणणो एत्तो । एक्कोयरं च बद्धं, सोयइ पुत्ते य पच्छन्नं ॥ १ ॥ हा भाणुयण्ण! वच्छय !, निच्चं चिय मह हिउज्जओ सि तुमं । कह बन्धणम्मि पत्तो, विहिपरिणामेण संगामे? ॥२॥ हा पुत्त मेहवाहण!, इन्दइ! सुकुमालकोमलसरीरा । कह वेरियाण मज्झे, चिट्ठह अइदुक्खिया बद्धा ? ॥ ३ ॥ बद्धाण असरणाणं, कालगए लक्खणे ससोगता । मह पुत्ताण रिवुभडा, न य नजइ किं पि काहिन्ति ? ॥ ४ ॥ हिययस्स वलहेहिं तुब्भेहिं दुक्खिएहि बद्धेहिं । अहिययरं चिय बद्धो, अयं नत्थेत्थ संदेहो ॥ ५ ॥ एवं गए व बद्धे, महागओ दुक्खिओ सजूहम्मि । चिट्ठइ तह दहवयणो, बन्धूसु य सोगसंतत्तो ॥ ६ ॥ सोऊण सत्तिषहयं, सोमित्ति जणयनन्दिणी एत्तो । अह विलविउं पयत्ता, सोगसमुच्छझ्यसबङ्गी ॥ ७ ॥ हा भद्द लक्खण ! तुमं, उत्तरिऊणं इमं सलिलनाहं । मज्झ कएण महायस!, एयावत्थं पवन्नो सि ॥ ८ ॥ मोत्तण बन्धवनणं, निययं जेट्ठस्स कारणुज्जुत्तो । सुपुरिस ! रक्खसदीवे, कह सि तुमं पाविओ मरणं? ॥ ९ ॥ बालत्ते किं न मया, अहयं दुक्खस्स भाइणी पावा ? । जेण इमो गुणनिलओ, मज्झ कए लक्खणो वहिओ॥ १० ॥ बनाया। अपनी उज्ज्वल कान्तिसे वह सन्निवेश आकाशमें नक्षत्रकी भाँति अत्यन्त शोभित हो रहा था। (३५) देव और दानवेन्द्र भी जीवपर वैसा अनुग्रह नहीं करते, जैसा कि पूर्वार्जित विमल कर्म मनुष्यके दुःखका निवारण करते हैं। (३६) ॥ पद्मचरितमें रामका विप्रलाप नामका बासठवाँ पर्व समाप्त हुआ । ___६३. विशल्याके पूर्वभवोंका कथन उधर लक्ष्मणकी मरणावस्थाको जानकर रावण पकड़े गये सहोदर भाई तथा पुत्रोंके लिए मनमें प्रच्छन्न शोक करने लगा। (१) हा वत्स भानुकर्ण! तुम नित्य मेरे कल्याणके लिए उद्यत रहते थे। भाग्यके परिणामस्वरूप तुम युद्धमें कैसे पकड़े गये हो ? (२) हा पुत्र मेघवाहन ! हा पुत्र इन्द्रजित ! सुकुमार और कोमल शरीरवाले तुम अतिदुःखित और बद्ध हो शत्रुओंके बीच कैसे रहते होंगे? (३) लक्ष्मगके मरने पर शोकसे पीड़ित शत्रुसुभट बद्ध और अशरण मेरे पुत्रोंका न मालूम क्या करेंगे ? (४) हृदयवल्लभ ! तुम्हारे दुखित होनेसे और पकड़े जानेसे मैं सविशेष पकड़ा गया हूँ, इसमें सन्देह नहीं । (५) जिस प्रकार पकड़ा गया महागज अपने यूथमें दुःखित होता है उसी प्रकार शोकसन्तप्त रावण अपने बन्धुवर्गमें दुःखित हुआ। (६) उधर शक्ति द्वारा आहत लक्ष्मणके बारेमें सुनकर सर्वागमें शोकसे सतत आच्छादित सीता रोने लगी। (७) हा भद्र लक्ष्मग! हा महायश ! इस समुद्रको पार करके मेरे लिए तुमने यह अवस्था प्राप्त की है। (5) हे सुपुरुष! बन्धुजनोंका त्याग करके अपने बड़े भाईके लिए उद्युक्त तुमने राक्षसद्वीपमें कैसे मरण पाया है ? (8) दुःखका भाजनरूप पापिनी मैं बचपनमें ही क्यों न मर गई, जिससे मेरे लिए गुणका धामरूप इस लक्ष्मणका वध हुआ। (१०) ४६ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ पउमचरियं [६३.११सोमित्ति ! तुज्झ देवा, कुणन्तु जीवस्स पालणं सबे । सिग्धं च विसल्लत्तं, वच्चसु अम्हं पि वयणेणं ॥ ११ ॥ एवं सा जणयसुया, रोयन्ती निययदेयरगुणोहा । कह कह वि खेयरीहिं, उवएससएसु संथविया ॥ १२ ॥ तुह देयरस्स भद्दे !, अज्ज वि मरणं न नजद्द निरुत्तं । वीरस्स विलवमाणी, मा सुयणु ! अमङ्गलं कुणसु ॥ १३ ॥ किंचि अणाउलहियया, सीया विज्जाहरीण वयणेणं । जावऽच्छइ तावऽन्नं, सेणिय! निसुणेसु संबन्धं ॥ १४ ॥ ताव च्चिय संपत्तो, दारं दुग्गस्स खेयरो एको । भामण्डलेण रुद्धो, पविसन्तो अमुणियायारो ॥ १५ ॥ विजाहरो पवुत्तो, जीवन्तं जइह इच्छसि कुमार । दावेह मज्झ पउम, तस्स उवायं परिकहेमि ॥ १६ ॥ एव भणियम्मि तो सो, नीओ भामण्डलेण तुट्टेणं । पउमस्स सन्नियासं, लक्खणकज्जुज्जयमणेणं ॥ १७ ॥ पायप्पडणोबगओ, जंपइ सो सामि ! सुणसु मह वयणं । जीवइ एस कुमारो, पहओ विज्जाउहेण पहू ! ॥ १८ ॥ ससिमण्डलस्स पुत्तो, नामेणं चन्दमण्डलो सामि !। सुप्पभदेवीतणओ, सुरगीवपुराहिवो अयं ॥ १९ ॥ विहरन्तो गयणयले, वेलाजक्खस्स नन्दणेण अहं । दिट्ठो उ वेरिएणं, सहस्सविजएण पावेणं ॥ २० ॥ अह मेहुणियावर, सुमरिय सो दारुणं रणं काउं । पहणइ चण्डरवाए, सत्तीऍ ममं परमरुट्ठो ॥ २१ ॥ पडिओ गयणयलाओ, तत्थ महिन्दोदए वरुज्जाणे । दढसत्तिसल्लिओ हं, दिट्ठो भरहेण साधूणं ॥ २२ ॥ चन्दणजलेण सित्तो, अहयं भरहेण कलुणजुत्तेणं । जाओ य विगयसल्लो, अईवबलकन्तिसंपन्नो ॥ २३ ॥ एयन्तरम्मि रामो, पुच्छइ तं खेयरं ससंभन्तो । जइ जाणसि उप्पत्ती, साहसु मे तस्स सलिलस्स ॥ २४ ॥ सो भणइ देव ! निसुणसु, अयं जाणामि तस्स उप्पत्ती । परिपुच्छिएण सिटुं, भरहनरिन्देण मे सबं ॥ २५ ॥ जह किल नयरसमग्गो, देसो रोगेण पीडिओ सबो । उवधाय-जरय-फोडव-दाहाऽरुइ-सूलमाईसु ॥ २६ ॥ हे लक्ष्मण ! तुम्हारे प्राणोंकी रक्षा सब देव करें। मेरे वचनसे तुम शीघ्र ही शल्यरहित हो जाओ। (११) इस तरह अपने देवरके गुणोंको याद करके रोती हुई सीताको खेचरियोंने अनेक उपदेश देकर किसी तरह शान्त किया। (१२) हे भद्रे ! तुम्हारे देवरका आज भी मरण निश्चित रूपसे ज्ञात नहीं हुआ। हे सुतनु ! विलाप करके वीरका अमंगल मत करो। (१३) विद्याधरियोंके वचनसे जब सीता कुछ निराकुल हृदयवाली हुई, उस समय जो अन्य घटना घटी उसके बारेमें भी, हे श्रेणिक ! तुम सुनो । (१४) उस समय एक विद्याधर दुर्गके द्वारके पास आया। अज्ञात याचारवाला वह प्रवेश करने पर भामण्डलके द्वारा रोका गया। (१५) उस विद्याधरने कहा कि यदि कुमार जीवित रहे यह चाहते हो तो मुझे रामके दर्शन कराओ। मैं उन्हें उपाय कहूँगा । (१६) ऐसा कहने पर तुष्ट और लक्ष्मणके लिए उद्यत मनवाला भामण्डल उसे रामके पास ले गया । (१७) पासमें जाकर और पैरोंमें पड़कर उसने कहा कि, हे स्वामी ! आप मेरा कहना सुनें। हे प्रभो ! विद्याधरके द्वारा आहत यह कुमार जीवित है। (१८) हे स्वामी ! चन्द्रमण्डल नामका में शशिमण्डल का पुत्र, सुप्रभादेवीका तनय तथा सुरग्रीवका पुरोहित हूँ। (१६) गगनतलमें विहार करता हुआ मैं वेलायक्षके पुत्र पापी सहस्रविजय शत्रु द्वारा देखा गया । (२०) सालीके वरको याद करके उसने दारुण युद्ध किया। अत्यन्त रुट उसने चण्डरवा शक्ति द्वारा मुझ पर प्रहार किया। (२१) दृढ़ शक्तिसे पीड़ित मैं आकाशमेंसे महेन्द्रोदय नामक सुन्दर उद्यानमें जा गिरा। वहाँ साधुपुरुष भरतने मुझे देखा । (२२) करुणायुक्त भरत द्वारा चन्दन जलसे सिक्त मैं शल्यरहित हो अतीव बल एवं कान्तिसे सम्पन्न हुआ। (२३) तव घबराये हुए रामने उस खेचरसे पूछा कि उस जलकी उत्पत्तिके बारेमें यदि तुम जानते हो तो कहो । (२४) उसने कहा कि, हे देव! आप सुनें। में उस जलकी उत्पत्तिके विषयमें जानता हूँ। पूछने पर भरत राजाने सब कुछ मुझे कहा था । (२५) यदि सारा नगर अथवा सारा देश उपद्रव, ज्वर, फोड़ा-फुन्सी, दाह, अरुचि एवं शूल आदि रोगोंसे पीड़ित हो तो वह उससे नीरोग हो जाता है। (२६) १. रोचयन्ती स्मरन्तीत्यर्थः । Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३. ४२ ] ६३. विसल्लापुव्वभवकित्तणपव्वं नवरं पुण इह नयरे, राया नामेण दोणमेहो त्ति । पसुमन्तिसयणपरियण-सहिओ सो नाउ नीरोगो ॥ सद्दाविओ य तो सो, भणिओ कह रोगवज्जिओ सि तुमं । मामय ! साहेहि फुडं, एयं मे कोउयं परमं ॥ सो भइ मज्झ दुहिया, अस्थि विसल्ला गुणाहिया लोए । नीसे गब्भत्थाए, जणणी रोगेण परिमुक्का ॥ निणसासणाणुरत्ता, निच्चं पूयासमुज्जुयमईया । बन्धूहि परियणेण य, पूइज्जइ देवया चैव ॥ ह्मणोदएण तीए, सुरहिसुयन्धेण देव ! सित्तो हं । समयं निययजणेणं, तेण निरोगत्तणं पत्तो ॥ सुणिऊण वयणमेयं, विज्जाहरतो मए वरुज्जाणे । चरियं तु विसल्लाए, सत्तहिओ पुच्छिओ समणो ॥ लक्ष्मणस्य विशल्यायाश्च चरितम् - २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ २७ ॥ २८ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ नलहरगम्भीरसरो, चउनाणी साहिउं मह पवत्तो । अह पुण्डरीयविजए, नयरं चक्कद्धयं नाम ॥ तत्थेव चक्कवट्टी, धीरो परिवस तिहुयणाणन्दो । नामेण अणङ्गसरा, तस्स उ गुणसालिणी धूया ॥ अह अन्नया कयाई, सुषइट्टपुराहिवेण सा कन्ना । हरिया पुणबसूणं, घणलोहायत्तचिचेणं ॥ चकहरस्सा ऽऽणा, सहसा विज्जाहरेहिं गन्तुणं । जुज्झं कयं महन्तं, तेण समं पहरविच्छड्डु ं ॥ अह तस्स वरविमार्ण, भग्गं चिय खेयरेहि रुद्धेहिं । तत्तो विवडइ बाला, सोहा इव सरयचन्दस्स ॥ पुण्णलहुयाएँ तो सा, विज्जाऍ पुणवसूनि उत्ताए । सावयपउरखाए, पडिया अडवीऍ घोराए ॥ ३८ ॥ विविहतरुसंकडुट्टिय-अन्नोन्नालीढवेणुसंघाया । विसमगिरिदुप्पवेसा, सावयसय संकुला भीमा ॥ ३९ ॥ साथ वुहिया, दस वि दिसाओ खणं पलोएउं । सुमरिय बन्धुसिणेहं, कुणइ पलावं महुरवाणी ॥ ४० ॥ हा ताय ! सयललोयं, परिवालसि विक्कमेण जियसत्तू । कह अणुकम्पं न कुणसि, एत्थ अरण्णम्मि पावाए ? ॥ ४१ ॥ हा जणणि ! उदरदुक्खं, तारिसयं विसहिऊण अइगरुयं । भयविहलदुम्मणार, कह मज्झ तुमं न संभरसि ? ॥ ४२ ॥ इस नगर में द्रोणमेघ नामका राजा था। वह पशु, मंत्री, स्वजन एवं परिजनके साथ नीरोग हो गया । (२७) तब वह बुलाया गया । उससे पूछा कि तुम रोगरहित कैसे हुए? मुझे इसके बारेमें स्पष्ट रूपसे कहो । मुझे अत्यन्त कुतूहल हो रहा है । (२८) उसने कहा कि लोकमें विशेष गुणवाली विशल्या नामकी मेरी एक पुत्री है जिसके गर्भ में रहने पर माता रोगसे मुक्त हो गई थी । (२९) वह जिनशासनमें अनुरक्त तथा पूजा के लिए सदैव उद्यत बुद्धिवाली है । वन्धु एवं परिजनों द्वारा वह देवता की भाँति पूजी जाती है । (३०) हे देव ! अपने लोगोंके समक्ष उसके द्वारा सुगन्धित गन्धवाले स्नानोदकसे में सींचा गया। उससे मैंने नीरोगता प्राप्त की है । (३१) विद्याधर के पाससे यह कथन सुनकर मैंने उस उत्तम उद्यान में स्थित सत्त्वहित श्रमण विशल्या के चरित के बारे में पूछा । (३२) मेघके समान गम्भीर स्वरवाले उन चतुर्ज्ञानी मुनिने मुझसे कहा कि ३८७ पुण्डरीक विजय में चक्रध्वज नामका एक नगर है । (३३) वहाँ धीर एवं तीनों लोकों को आनन्द देनेवाला अनंगशर नामका एक चक्रवर्ती रहता था । उसकी एक गुणशालिनी पुत्री थी । (३४) एक दिन मनमें अत्यन्त तृष्णायुक्त हो सुप्रतिष्ठानपुरके राजा पुनर्वसु उस कन्याका अपहरण किया । (३५) चक्रवर्तीकी आज्ञासे विद्याधरोंने सहसा जाकर उसके साथ जिसमें शस्त्रसमूहका उपयोग किया गया है ऐसा महान युद्ध किया । (३६) उस समय क्रुद्ध खेचरोंने उसका उत्तम विमान तोड़ डाला । शरच्चन्द्रकी शोभाकी भाँति वह उसमेंसे नीचे गिरी । (३७) पुनर्वसुके द्वारा प्रयुक्त विद्यासे वह पुण्य अल्प होनेके कारण जंगली जानवरों के प्रचुर खसे युक्त' घोर जंगलमें जा गिरी। (३८) वह भयंकर जंगल विविध प्रकारके उगे हुए वृक्षोंसे व्याप्त था, उसमें वांसके समूह एक-दूसरे में सटे हुए थे, वह विषम पर्वतों के कारण दुष्प्रवेश था तथा सैकड़ों जङ्गली जानवरोंसे युक्त था । ( ३६ ) मधुर वाणीवाली वह मनमें भीत हो एक क्षण भरमें दसों दिशाओंको देखकर और बन्धुजनोंके स्नेहको यादकर प्रलाप करने लगी। (४०) हा तात ! तुम पराक्रमसे शत्रुओं को जीतकर सारे लोकका पालन करते हो। इस अरण्यमें तुम मुझ पापीपर करुणा क्यों नहीं करते ? ( ४१ ) हा माता ! वैसा अतिभारी उदर-दुःख सहन करके भयसे विह्वल और उनि मुझे तुम क्यों याद नहीं करती ? (४२) हा गुणी परिवर्ग ! मुझ पापकारिणीपर वैसा वात्सल्य करके अब क्यों वह सब Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८पउमचरियं [६३.४३हा परिवग्ग ! गुणायर, वच्छलं तारिसं करेऊणं । कह पावयारिणीए, संपइ मे अवहियं सर्व ॥ ४३ ॥ काऊण विप्पलावं, सा य तहिं गग्गरेण कण्ठेणं । अच्छइ दुक्खियविमणा, बाला घोराडवीमज्झे ॥ ४४ ॥ असण-तिसाअभिभूया, पत्त-फलाहारिणो तहिं बाला । भुञ्जइ य एकवेलं, अट्ठमदसमोववासेहिं ॥ ४५ ॥ गमिओ य सिसिरकालो, सीयमहावेयणं सहन्तीए । अग्गीतावणरहिओ, कुड्डनिवासेण परिहीणो ॥ ४६ ॥ पत्तो वसन्तमासो, नाणविकुसुमगन्धरिद्धिल्लो । तत्तो गिम्हो पत्तो, संतावकरो य सत्ताणं ।। ४७ ।। घणगज्जियतूररवो, धारासंजणियतडयडारावो । चञ्चलतडिच्छडालो, पाउसकालो वि नित्थिण्णो ॥ १८ ॥ एवं साऽणङ्गसरा, वाससहस्साणि तिण्णि तवचरणं । काऊग य संविग्गा, ववसइ संलेहणं तत्तो ॥ ४९ ।। पञ्चक्खिय आहार, चउविहं देहमाइयं सर्व । भणइ य हत्थसयाओ, एत्तो परओ न गन्तवं ।। ५० ॥ नियमस्स छट्टदिवसे, वोलीणे नवरि खेयरो एक्को । नामेण लद्धियासो, पणमिय मेरुं पडिनियत्तो ॥ ५१ ॥ तं दट्टणऽवइण्णो, नेन्तो पिइगोयरं निरुद्धो सो । भणिओ वच्चसु देसं, को वावारो तुम एत्थं ? ॥ ५२ ॥ तुरियं च लद्धियासो, संपत्तो चक्कवट्टिणो मूलं । आगच्छइ तेण समं, जत्थऽच्छइ जोयजुत्ता सा ॥ ५३ ॥ अवइण्णो चक्कहरो, पेच्छइ तं अयगरेण खज्जन्ति । काऊण विप्पलावं, निययपुरं पथिओ सिग्धं ॥ ५४ ॥ बावीससहस्सेहि, पुत्ताणं तिबनायसंवेगो । समणत्तं पडिवन्नो, चक्कहरो तिहुयणाणन्दो ॥ ३५ ॥ खज्जन्तीए वि तहिं, बालाए सो हु अयगरो पावो। नो मारिओ किवाए, मन्तं जाणन्तियाए वि ॥ ५६ ॥ धम्मज्झाणोवगया. खद्धा मरिऊण देवलोगम्मि । उववन्ना कयपुण्णा, देवी दिवेण रूवेणं ॥ ५७ ।। जिणिऊण खेयरिन्दे, पुणबसू तीऍ विरहदुक्खत्तो । सणियाणो पबइओ, दुमसेणमुणिस्स पासम्मि ।। ५८ ॥ छीन लिया है ? (४३) इस तरह गद्गद् कण्ठसे, विप्रलाप करके दुःखित और हताश वह कन्या उस घोर जंगलमें रहने लगी। (४४) ' भूख और प्याससे पीड़ित वह पत्र एवं फलका आहार करनेवाली कन्या अष्टम और दशम उपवास करके एक बेर ही खाती थी। (४५) अग्निके तापसे रहित तथा मकानमें न रहनेसे ऐसा शिशिरकाल उसने सर्दीकी भारी पीड़ा सहन करके बिताया। (४६) इसके बाद नानाविध कुसुमोंकी गन्धसे समृद्ध वसन्त-मास आया। उसके पश्चात् प्राणियोंको सन्ताप • देनेवाला ग्रीष्मकाल आया । (४७) बादलोंकी गर्जनासे मानों वाद्योंकी ध्वनि करनेवाला, धाराओंके गिरनेसे ततडू आवाज करनेवाला और चंचल बिजलीकी कान्तिसे युक्त वर्षाकाल भी व्यतीत हुआ। (४८) इस तरह उस अनंगशराने तीन हजार वर्ष तक तपश्चरण किया। इसके बाद संवेगयुक्त उसने संलेखनाके लिए निश्चय किया। (४६) चतुर्विध आहार एवं शरीर आदि सबका प्रत्याख्यान करके उसने कहा कि यहाँसे सौ हाथसे आगे मैं नहीं जाऊँगी। (५०) नियमधारणका छठा दिन व्यतीत होनेपर लब्धिदास नामका एक खेचर मेरुको प्रणाम करके लौट रहा था। (५१) उसे देखकर वह नीचे उतरा। पिताके पास ले जाने के लिए रुके हुए उसने कहा कि तुम्हारा यहाँ क्या काम है? तुम अपने देश चले जाओ। (३२) लब्धिदास शीघ्र ही चक्रवर्तीके पास गया और उसके साथ जहाँ वह योगयुक्ता अनंगशरा थी वहाँ आया। (५३) चक्रवर्ती नीचे उतरा और अजगर द्वारा खाई जाती उसको देखा। रो-धोकर वह शीघ्र ही अपने नगरकी ओर चल पड़ा। (५४) तीव्र वैराग्य जिसे उत्पन्न हुआ है ऐसे त्रिभुवनानंद चक्रवर्तीने बाईस हजारापुत्रों के साथ श्रमणत्व प्राप्त किया। (५५) वहाँ खाई जाती उस बालाने मंत्र जानते हुए भी कृपावश उस पापी अजगरको नहीं मारा। (५६) धर्मध्यानमें लीन पुण्यशाली वह भक्षित होनेपर मर करके देवलोकमें उत्पन्न हुई और दिव्य रूपवाली देवी हुई। (५७) खेचरेन्द्रों को जीतकर पुनर्वसुने उसके विरहसे दुःखित हो दुमसेन मुनिके पास निदानयुक्त दीक्षा ली। (५८) बादमें तपका आचरण १. णोसारिशो-प्रत्य। Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८९ ६३. ७२] ६३. विसल्लापुव्वभवकित्तणपव्वं तत्तो सो चरिय तवं, कालगओ सुरवरो समुप्पन्नो। चइऊण दहरहसुओ, जाओ च्चिय लक्खणो एसो ॥ ५९॥ तत्तो साऽणङ्गसरा, कमेण चइऊण देवलोगाओ । दोणघणरायधूया, विसल्लनामा समुप्पन्ना ॥ ६० ॥ जेणं चिय अन्नभवे, तव-चरणं अज्जियं सउवसगं । तेणं इमा विसल्ला, बहुरोगपणासिणी जाया ॥ ६१ ॥ बहुविहरोगामूलं, वाऊ अइदारुणो समुप्पन्नो। परिपुच्छिएण मुणिणा, तस्स वि य समुब्भवो सिट्टो ।। ६२ ।। वायुरोगोत्पत्तिकारणम्गयपुरनयरनिवासी, विञ्झो नामेण बहुधणापुण्णो । भण्डं घेत्तूण गओ, साएयपुरि महिसएहिं ॥ ६३ ॥ सो तत्थ मासमेगं, अच्छइ भण्डस्स कारणे सेट्टी । ताव य से वरमहिसो, पडिओ भाराइरेगेणं ॥ ६४ ॥ कम्मपरिनिजराए, मओ य पवणासुरो समप्पन्नो । सेयंकरपुरसामी, पवणावत्तो त्ति नामेणं ॥ ६५ ॥ अवहिविसएण देवो, नाऊणं पुबजम्मसंबन्धं । ताहे जणस्स सिग्धं, चिन्तेइ वहं परमरुट्ठो ॥ ६६ ॥ जो सो मज्झ जणवओ, पायं ठविऊण उत्तमङ्गम्मि । वच्चन्तओ य लोगो, तस्स फुडं निग्गरं काहं ॥ ६७ ॥ एव परिचिन्तिऊणं, सहसा देसे पुरे य आरुट्टो । देवो पउञ्जइ तओ, बहुरोगसमुन्भवं वाउं ॥ ६८ ॥ सो तारिसो उ पवणो, बहुरोगसमुन्भवो विसल्लाए । नीओ खणेण पलयं, तेणं चिय पहाणसलिलेणं ॥ ६९ ॥ भरहस्स जहा सिट्ट, साहूणं सबभूयसरणेणं । भरहेण वि मज्झ पहू, मए वि तुझं समक्खायं ॥ ७० ॥ अहिसेयजलं तीऍ, तुरियं आणेहि तत्थ गन्तूणं । जीवइ तेण कुमारो, न पुणो अन्नेण भेएणं ॥ ७१ ॥ अहो ! नराणं तु समत्थलोए, अवट्ठियाणं पि हु मच्चुमम्गो । समज्जियं जं विमलं त कम्म, करेइ ताणं सरणं च खिप्पं ॥ ७२ ॥ ॥ इय पउमचरिए विसल्लापुव्वभवाणु केत्तणं नाम तिसट्ठ पव्वं समत्तं ।। करके मरनेपर वह देवरूपसे उत्पन्न हुआ। वहाँसे च्युत होनेपर वह दशरथका पुत्र यह लक्ष्मण हुआ है। (५६) वह अनंगशरा भी देवलोकसे च्युत होकर द्रोणवन राजाकी विशल्या नामकी पुत्रीके रूपमें उत्पन्न हुई है। (६०) चूँकि पूर्वभवमें उपसर्गके साथ तपश्चरण किया था, इसलिए यह विशल्या बहुत रोगोंका नाश करनेवाली हुई है । (६१) एक बार नानाविध रोगोंकी कारणभूत अतिदारुग हवा उत्पन्न हुई। पूछनेपर मुनिने उसकी उत्पत्तिके बारेमें कहा । (६२) गजपुर नामक नगरमें रहनेवाला विन्ध्य नामक अतिसम्पन्न व्यापारी भैंसोंके ऊपर बेचनेके पदार्थ लेकर साकेतपुरीमें गया। (६३) बह यहाँ विक्रय पदार्थों के कारण एक महीना ठहरा। इस बीच उसका एक उत्तम भैंसा अधिक भारकी वजहसे गिर पड़ा। (६४) कर्मकी निर्जराके कारण मरनेपर वह पवनासुरके रूपमें उत्पन्न हुआ और पवनावर्तके नामसे श्रेयस्करपुर नामक नगरका स्वामी हुआ। (६५) अवधिज्ञानसे उस देवने पूर्वजन्मका वृत्तान्त जान लिया। तब अत्यन्त रुष्ट वह शीघ्र ही लोगोंके विनाशके बारेमें सोचने लगा। (६६) जनपदके वे लोग जो मेरे सिरपर पैर रखकर जाते थे उनको मैं अवश्य ही दण्ड दूंगा। (६७) ऐसा सोचकर देश और नगरपर सहसा रुष्ट उस देवने अनेक रोग पैदा करनेवाली हवा फैलाई । (६८) बहुत रोगोंके उत्पादक बैसे पवनको विशल्याने क्षणभरमें स्नानजलसे नष्ट कर डाला । (६६) हे प्रभो ! सर्वभूतशरण मुनिने भरतसे और भरतने मुझसे जैसा कहा था वैसा मैंने आपसे कहा है । (७०) वहाँ जाकर उसका अभिपेक जल फौरन ही लाओ। उससे कुमार जी उठेगा, अन्य किसी कारणसे नहीं। (७१) अहो! समस्त लोकमें स्थित मनुष्योंका मृत्युपथ कैसा है ! जो विमल कर्म अर्जित किया होता है वही उनकी रक्षा करता है और वही शरणरूप होता है। (७२) ॥ पद्मचरितमें विशल्याके पूर्वभवोंका कथन नामक तिरसठवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४. विसल्लाआगमणपव्वं सुणिऊण वयणमेयं, सेणिय ! रामो तओ सुपरितुट्ठो । विज्जाहरेहि समय, करेइ मन्तं गमणकज्जे ॥ १ ॥ जम्बूनयाइएहिं, मन्तीहिं राहवो तओ भणिओ । पेसेह जलस्स इमे, अङ्गय-हणुयन्त-जणयसुया ॥२॥ भामण्डलो य हणुओ, सुग्गीवसुओ य रामदेवेणं । भणिया साएयपुरी, बच्चह उदयस्स कज्जेणं ॥ ३ ॥ आणं पडिच्छिऊणं, अह ते विज्जाहरा खणद्धेणं । पत्ता साएयपुरिं, नरिन्दभवणम्मि ओइण्णा ॥ ४ ॥ संगीयएण भरहो, उवगिज्जन्तो विबोहिओ सिग्छ । भवणाउ समोइण्णो, अह पुच्छइ खेयरे तुट्टो ॥ ५ ॥ सीयाहरणनिमित्ते, पहओ लच्छीहरो य सत्तीए । भरहस्स तेहि सिट्ट, कहियं संखेवओ सर्व ॥ ६ ॥ सोऊण इमं भरहो, रुट्ठो दावेइ तो महाभेरी । हय-य-रहेहि समयं, सन्नद्धो तक्खणं चेव ।। ७ ।। सोऊण भेरिसइं, सबो साएयपुरवरीलोगो । किं किं? ति उल्लवन्तो, भयविहलविसंटुलो जाओ ॥८॥ भणइ जणो किं एसो, अइविरियसुओ इहागओ रत्तिं? । भरहस्स छिदहाई, जो निययं चेव पडिकूलो ॥९॥ एयं घेत्तण लहुं, मणिकणयं रुप्पयं पवालं च । वत्थाहरणं च बहु, करेह भूमीहरल्लीणं ॥ १० ॥ रह-य-तुरयारूढा, सुहडा सत्तुग्घयाइया सबे।। सन्नद्धबद्धकवया, भरहस्स घरं समल्लोणा ॥ ११ ॥ रणपरिहत्थुच्छाह, भरहं दट्टण गमणतत्तिल्लं । तो भणइ जणयतणओ, जं भण्णसि तं निसामेहि ॥ १२ ॥ लङ्कापुरी नराहिव!, दूरे लवणो य अन्तरे उयही । भीमो अणोरपारो, कह तं लखेसि पयचारी ? ॥ १३ ॥ भरहेण वि सो भणिओ, काय किं मएत्थ करणिज्ज ? । साहेहि मज्झ सिग्धं, जेण पणाममि ते सर्व ॥१४॥ ६४. विशल्याका आगमन हे श्रेणिक ! यह वचन सुनकर अत्यन्त परितुष्ट राम गमनके लिए विद्याधरोंके साथ परामर्श करने लगे। (१) तब जाम्बूनद ग्रादि मंत्रियोंने रामसे कहा कि इन अंगद, हनुमान तथा जनकसुतको पानी लानेके लिए भेजो । (२) रामने भामण्डल, हनुमान एवं सुग्रीवपुत्र अंगदसे कहा कि पानीके लिए तुम साकेतपुरी जात्रो । (३) आज्ञा मान्य रखकर वे विद्याधर क्षणार्धमें ही सातपुरीमें पहुँच गये और राजभवनमें उतरे। (४) संगीतके द्वारा गुणगान किया जाता भरत शीघ्र ही उठा। सन्तुष्ट वह भवनमेंसे नीचे उतरा और खेचरोंसे पूछा । (५) सीताहरण के कारण लक्ष्मण शक्ति द्वारा आहत हुआ है, यह उन्होंने भरतसे कहा तथा सारी बात संक्षेपसे कह सुनाई। (६) यह सुनकर क्रुद्ध भरतने महाभेरी बजाई और तत्काल ही घोड़े, हाथी एवं रथके साथ तैयार हो गया। (७) मेरीका शब्द सुनकर साकेतपुरी में रहनेवाले सबलोग 'क्या है ? क्या है ?' ऐसा कहते हुए भयसे विह्वल और व्याकुल हो गये। (८) लोग कहने लगे कि क्या सर्वदाका विरोधी और भरतके दोष देखकर घात करनेवाला अतिवीर्यका पुत्र रातमें यहाँ आया है ? (8) मणि, सोना, चाँदी, प्रवाल तथा बहुतसे वस्त्राभरण-इन सबको जल्दी ही ले कर भूमिगृहमें जमा कर डालो। (१०) रथ, हाथी और घोड़े पर सवार शत्रुघ्न आदि सब सुभट तैयार हो और कवच पहनकर भरतके भवनमें आये। (११) युद्धके लिए परिपूर्ण उत्साहवाले तथा गमनके लिये तत्पर भरतको देखकर जनकसुत भामण्डलने कहा कि मैं आपसे जो कहता हूँ वह आप ध्यानसे सुनें। (१२) हे नराधिप ! लवणसमुद्रके बीचमें लंकापुरी आई है। वह समुद्र भयंकर और अतिविस्तीर्ण है। पैरोंसे चलनेवाले आप उसको कैसे लाँध सकेंगे ? (१३) इस पर भरतने उसे कहा कि तो फिर यहाँ क्या कार्य करना चाहिए यह मुझे तुम शीघ्र ही कहो जिससे वह सब मैं उपस्थित करूँ। (१४) तब भामण्डलने कहा कि, हे महायश! विशल्याका यह Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४. ३१ ] ६४. विसल्ला आगमणपव्व १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ तो भाइ नणयतणओ, एयं ण्हाणोदयं विसल्लाए । अम्हं देहि महायस !, मा वक्खेवं कुणसु एत्तो ॥ एएण सित्तमेत्तो, नीवइ लच्छीहरो निरुत्तेणं । वच्चामो तेण लहुं, मरइ पुणो उग्गए सूरे ॥ भरहेण वि सो भणिओ, किं गहणं पाणिएण एएणं ? । सयमेव सा विसल्ला, जाउ तहिं दोणमेहसुया ॥ आइट्टं चिय मुणिणा, जह एसा तस्स पढमकल्लाणी । होही महिलारयणं, न चेव अन्नस्स पुरिसस्स ॥ दोणघणस्स सयासं, भरहेण य पेसिओ तओ दूओ । न य देइ सो विसलं, सन्नद्धो पुत्तबलसहिओ ॥ सो केगईए गन्तुं, पबोहिओ सुमहुरेहि वयणेहिं । ताहे परितुट्टमणो, दोणो धूयं विसज्जेइ भामण्डलेण तो सा, आरुहिया अत्तणो वरविमाणे । कन्नाण सहस्सेणं, सहिया य नरिन्दधूयाणं ॥ उप्पइऊण गया ते, सिग्धं संगाममेइणी सुहडा । अग्घाइकयाडोवा, अवइण्णा वरविमाणा णं ॥ सा वि य तहिं विसल्ला, सुललियसियचामरेहि विज्जन्ती । हंसीव संचरन्ती, संपत्ता लक्खणसमीवं ॥ सातीए फुसियसन्ती, सत्ती वच्छत्थलाउ निष्फिडिया । कामुयघरस्स नज्जइ, पदुट्टमहिला इव पणट्टा ॥ विप्फुरियाणलनिवहा, सा सत्ती नहयलेण वच्चन्ती । हणुवेण समुप्पइउं, गहिया अइवेगवन्तेणं ॥ अमोघविजयाशक्तिः - ॥ २० ॥ २१ ॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ अह सा खणेण नाया, वरमहिला दिवरूवसंपन्ना । भणइ तओ हणुयन्तं, मुञ्चसु मं नत्थि मे दोसो ॥ सत्ती अमोहविनया, नामेण अहं तिलोगविक्खाया । लङ्काहिवस्स दिन्ना, तुट्टेणं नागराएणं ॥ कइलासपबओवरि, तइया वालिस्स जोगजुत्तस्स । उक्कत्तेऊण भुया, कया य वीणा दहमुहेणं ॥ चेइयघराण पुरओ, निणचरियं तत्थ गायमाणस्स । परितोसिएण दिन्ना, धरणेण अहं दहमुहस्स ॥ २९ ॥ साहं न केणइ पहू !, पुरिसेणं निज्जिया तिहुयणम्मि । मोत्तूण विसल्ले वि हु, दुस्सहतेयं गुणकरालं ॥ ३० ॥ एयाऍ अन्नजम्मे, घोरं समुवज्जियं तवोकम्मं । असण- तिसा सीया SSयवसरीरपीडं सहन्तीए ॥ ३१ ॥ इससे सिक्त होते ही लक्ष्मण अवश्य जी उठेंगे । इसलिए हम भरतने भी उसे कहा कि इस जलका तो लेना ही क्या, मुनिने कहा है कि यह महिलारत्न उसकी पटरानी होगी, दूसरे पुत्र एवं सेनाके साथ तैयार उसने विशल्या न दी । (१६) स्नानोदक आप हमें दें। आप इसमें देरी न करें । (१५) जल्दी ही जायँ । सूर्योदय होने पर तो वह मर जायेंगे । (१६) द्रोणमेघकी पुत्री वह विशल्या स्वयं ही वहाँ जाय । (१७) पुरुषकी नहीं । (१८) द्रोणमेघके पास तब भरतने दूत भेजा । कैकईने जाकर अत्यन्त मीठे वचनोंसे उसे समझाया। तब मनमें प्रसन्न हो द्रोणने लड़कीको भेजा । (२०) उसके बाद भामण्डलने राजाओं की एक हजार कन्याओंसे युक्त उसे अपने उत्तम विमानमें बिठाया । (२१) उड़ करके वे सुभट शीघ्र ही संग्रामभूमि पर गये । उत्तम विमानों की अर्ध्य दिसे पूजा करके वे नीचे उतरे । (२२) सुन्दर चँवर जिसे डोले जाते हैं ऐसी विशल्या भी हंसी की भाँति गमन करती हुई लक्ष्मणके पास पहुँची । (२३) उसके द्वारा छूए जाने पर वह शक्ति वक्षस्थल से बाहर निकली। उस समय वह कामी पुरुषके घरमेंसे निकलनेवाली दुष्ट महिलाकी भाँति ज्ञात होती थी । (२४) आकाश मार्ग से जानेवाली उस विस्फुरित अग्निसमूहसे युक्त शक्तिको अतिवेगवाले हनुमानने कूदकर पकड़ लिया । (२५) ३६१ वह शक्ति क्षणभर में दिव्यरूपसम्पन्न एक सुन्दर स्त्री हो गई । इसके पश्चात् उसने हनुमानसे कहा कि तुम मुझे छोड़ दो। इसमें मेरा दोष नहीं है । (२६) मैं त्रिलोकमें विख्यात अमोघविजया नामकी शक्ति हूँ । तुष्ट नागराज द्वारा लंकेश रावणको मैं दी गई थी । (२७) पहले जब बालि कैलास पर्वतके ऊपर योगयुक्त था तव रावणने गान करनेवाले रावणको प्रसन्न भुजाको चीरकर वीणा बनाई थी । (२८) वहाँ चैत्यगृहोंके समक्ष जिनचरितका धरणेन्द्र देवके द्वारा मैं दी गई थी । (२६) हे प्रभो ! दुस्सह तेजवाली तथा गुणोंके कारण उन्नत ऐसी विशल्या को छोड़कर मैं त्रिभुवनमें किसी पुरुष द्वारा जीती नहीं गई हूँ । (३०) भूख, प्यास, शीत एवं आतप तथा शरीरपीड़ा सहन करनेवाली उसने पूर्वजन्म में घोर तप करनेसे उत्पन्न होनेवाला कर्म अर्जित किया था । (३१) हे सुपुरुष ! परभवमें सम्यकू Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२ पउमचरियं [६४.३२जिणवरतवस्स पेच्छसु, माहप्पं परभवे सुचिण्णस्स । जेणेरिसाई सुपुरिस !, साहिज्जन्तीह कज्जाई ॥ ३२ ॥ अहवा को इहलोगम्मि विम्हओ साहिएण कजेणं । पावइ जेण सिवसुह, जीवा कम्मक्खयं काउं ॥ ३३ ॥ मुञ्च परायत्ता है, इमाएँ परिनिज्जिया तवबलेण । वच्चामि निययठाणं, खमसु महं सामि ! दुच्चरियं ॥ ३४ ॥ काऊण समुल्लावं, · एवं तो सत्तिदेवयं हणुओ। मुञ्चइ संभमहियओ, निययट्ठाणं च संपत्ता ॥ ३५ ॥ सा दोणमेहधूया, समयं कन्नाहि विणयसंपन्ना । नमिऊण रामदेवं, उवविट्ठा लक्खणसमीवे ॥ ३६॥ परिमुसइ लक्खणं सा, मुद्धा वरकमलकोमलकरेसु । गोसीसचन्दणेण य, अणुलिम्पइ अङ्गमगाई ।। ३७ ॥ अन्नं पिव संपत्तो, जम्मं लच्छीहरो सुहपसुत्तो । आयम्बनयणजुयलो, पचलियबाहू समुस्ससिओ ॥ ३८ ॥ संगीयापण तो सो, उवगिजन्तो समुट्टिओ सहसा । रुट्ठो पलोयमाणो, जंपइ सो रावणो कत्तो? ॥ ३९ ॥ रोमञ्चकक्कसेणं, विहसियवयणेण पउमनाहेणं । अवगृहिओ कणिट्रो. भणिओ य रिख पणद्रो सो ॥ ४०॥ सिट्टं च निरवसेसं, सत्तीपहराइयं जहावत्तं । नणिओ य महाणन्दो, मन्दरपमुहेहि सुहडेहिं ।। ४१ ॥ पउमवयणेण दिन्नं, करेण तं चन्दणं विसल्लाए । दिवाउहपयाणं, इन्दइपमुहाण सुहडाणं ॥ ४२ ॥ ते चन्दणोदएणं, अहिसित्ता खेयराः गया तुरिया । जाया य विगवसल्ला, संपत्ता निव्वुई परमं ॥ ४३ ॥ सा तत्थ चन्दवयणा, दोणसुया ललियरूवलायण्णा । लच्छीहरस्स पासे, विभाइ देवि व इन्दस्स ॥ ४४ ॥ सबम्मि सुपडिवत्ते, सोमित्ती राहवस्स वयणेणं । परिणेइ दढधिईओ, तत्थ विसल्ला विभूईए ॥ ४५ ॥ एवं नरा पुवभवज्जिएणं, धम्मेण जायन्ति विमुक्तदुक्खा । पावन्ति दिवाणि नहिच्छियाणि, लोए पहाणं विमलं जसं च ॥ ४६ ॥ । इय पउमचरिर विसल्लाआगमणं नामं चउसट्ठिमं पव्वं समत्तं ।। प्रकारसे आचरित जिनवरके तपका माहात्म्य देखो, जिससे इस भवमें ऐसे कार्य सिद्ध होते हैं । (३२) अथवा इस लोकमें साधित कार्यके लिए विस्मयकी क्या बात है, क्योंकि उससे तो जीव कर्मक्षय करके मोक्षसुख भी प्राप्त करते हैं। (३३) इसके तपोबलसे मैं पराजित हुई हूँ। मैं परायत्त हूँ, इसलिए मुझे छोड़ दो। मैं अपने स्थान पर जाऊँ। हे स्वामी ! मेरा दुश्चरित क्षमा करो। (३४) इस प्रकार सम्भाषण करनेवाली उस शक्तिदेवताको हृदयमें भयभीत हनुमानने छोड़ दिया। वह अपने स्थान पर चली गई । (३५) विनयसम्पन्न वह द्रोणमेघकी पुत्री विशल्या कन्याओंके साथ रामको नमस्कार करके लक्ष्मणके पास जा बैठी। (३६) उस मुग्धाने कमलके समान कोमल उत्तम हाथोंसे लक्ष्मणको सहलाया तथा गोशीर्षचन्दनसे उसके अंग-प्रत्यंगपर लेप किया। (३७) आरामसे सोये हुए, किंचित् रक्तवर्णके नेत्रयुगलवाले, जिसके हाथ कुछ हिल रहे हैं ऐसे तथा उच्छ्वास प्राप्त लक्ष्मणने मानो दूसरा जन्म पाया। (३८) संगीतके द्वारा गुणगान किया जाता वह सहसा उठ खड़ा हुआ। रुष्ट वह चारों ओर देखता हुआ कहने लगा कि वह रावण कहाँ है ? (३६) रोमांचके कारण कर्कश तथा हास्ययुक्त मुखवाले रामने छोटे भाईका आलिंगन किया और कहा कि वह शत्रु नष्ट हो गया। (४०) शक्तिके प्रहार आदि, जो हुआ था—यह सब कहा और मन्दर आदि सुभटोंके द्वारा महा आनंद मनाया गया। (४१) रामके कहनेसे विशल्याने वह चन्दन दिव्य आयुधोंसे आहत इन्द्रजित आदि सुभटोंको लगाया । (४२) चन्दनजलसे अभिषिक्त वे खेचर शल्यरहित हो और परम आनन्द प्राप्त करके जल्दी ही चले गये । (४३) सुन्दर रूप और लावण्यसे युक्त तथा चन्द्र के समान मुँहवाली वह द्रोणसुता विशल्या लक्ष्मणके पास इन्द्रकी देवीकी भाँति शोभित हो रही थी। (४४) सब कार्य अच्छी तरहसे सम्पन्न होनेपर रामके कहनेसे अतिशय धैर्यवाले लक्ष्मणने धामधूमके साथ विशल्यासे वहाँ विवाह किया । (४५) इस तरह मनुष्य पूर्वभवमें अर्जित धर्मसे दुःखमुक्त होते हैं, यथेच्छ दिव्य पदार्थ प्राप्त करते हैं और लोकमें उत्तम एवं विमल यश उन्हें मिलता है। (४६) ॥ पद्मचरितमें विशल्याका आगमन नामक चौसठवाँ पर्व समाप्त हुआ। Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५. रावणयाभिगमणपव्वं अह लक्खणं विसलं, चारियपुरिसेसु साहियं एत्तो । सुणिऊण रक्खसवई, मन्तीहि समं कुणइ मन्तं ॥ १ ॥ विविहकलागमकुसलो, मयङ्कनामो तओ भणइ मन्ती । रूससि जइ वा तूससि, तह वि य निसुणेहि मह वयगं ॥२॥ रामेण लक्खणेण य, विजाओ सीह-गरुडनामाओ । लद्धाउ अयत्तेणं, तुज्झ समक्खं इह सामि ! ।। ३ ॥ बद्धो य भाणुयण्णो, समयं पुत्तेहि तुज्झ संगामे । सत्तोएँ निरत्थतं, जायं च अमोहविजाए ॥ ४ ॥ जह जीवइ निक्खुतं, सोमित्ती तह वि तुज्झ पुत्ताणं । दीसइ सामि ! विणासो, समयं चिय कुम्भयण्णेणं ॥ ५ ॥ सयमेव एवमेयं, नाऊणऽम्हेहि जाइओ सन्तो । अणुचरसु धम्मबुद्धिं, सामिय ! सोयं समप्पेहि ॥ ६ ॥ पुवपुरिसाणुचिण्णा, मज्जाया पालिया सह जणेणं । बन्धवमित्ताण हियं, होइ फुड सन्धिकरणेणं ॥ ७ ॥ पायवडिएहि एवं, जे भणिओ मन्तिणेहि दहवयणो । गमियं करेइ दूयं, सामन्तं नाम नामेणं ॥ ८ ॥ मन्तीहि समुदएणं, संदिटुं सुन्दरं तु दूयस्स । नवरं महोसह पिव, सुदूसियं रावण ऽत्थेणं ॥ ९ ॥ उत्तमकुलसंभूओ, दूओ नय-विणय-सत्तिसंपन्नो । रामस्स सन्नियासं, सामन्तो पत्थिओ सिग्धं ॥ १० ॥ पायवडिओ निविट्ठो. सामन्तो भणइ राहवं एत्तो । लङ्काहिवस्स वयणं, कहिज्जमाणं निसामेहि ॥११॥ जुज्झेण किर न कजं, सपञ्चवाएण जणविणासेणं । बहवो गया खयन्तं, पुरिसा जुज्झाहिमाणेणं ॥ १२ ॥ नंपइ लङ्काहिवई, कुणसु पयत्तेण सह मए संधी । न य घेप्पइ पञ्चमुहो, विसमगुहामज्झयारत्थो ॥ १३ ॥ व लक्ष्मणने बिना किविद्या शक्ति भी पड़ता है। ६५. रावणके दूतका आगमन गुप्तचरोंने शल्यरहित लक्ष्मणके बारेमें कहा । यह सुनकर राक्षसपति रावण मंत्रियोंके साथ मंत्रणा करने लगा। (२) तब विविध कलाओं तथा शास्त्रोंमें कुशल मृगाङ्क नामके मंत्रीने कहा कि आप रुष्ट हों अथवा तुष्ट हों, फिर भी मेरा वचन सुनें। (२) हे स्वामी ! यहाँ आपके समक्ष हो राम एवं लक्ष्मगने बिना किसी प्रयत्न के ही सिंह एवं गरुड़ नामकी विद्याएँ प्राप्त की हैं। (३) संग्राममें आपके पुत्रोंके साथ भानुकर्णको बाँधा और अमोघविद्या शक्ति भी निकम्मी हो गई। (४) हे स्वामी! यदि लक्ष्मण अवश्य जीवित हुआ है तो कुम्भकर्ण के साथ आपके पुत्रों का विनाश दिखाई पड़ता है। (३) वस्तुस्थिति इसी प्रकार है ऐसा स्वयमेव जानकर हमारो यही याचना है कि, स्वामी ! आप धर्मबुद्धिका अनुसरण करें और सीताको सौंप दें। (६) पूर्वपुरुषों द्वारा अनुष्ठित मर्यादाका लोगोंके साथ पालन करनेसे तथा सन्धि कर लेनेसे भाई तथा मित्रोंका अवश्य ही हित होगा। (७) पैरों में पड़कर मंत्रियोंने जब रावणसे ऐसा कहा तब उसने सामन्त नामके दूतको भेजा। (८) मंत्रियोंने प्रसन्नताके साथ दूतका सुंदर संदेश दिया, परन्तु रावगने उसे अर्थसे, महौषधको भाँति, अत्यन्त दूषित कर दिया। (8) उत्तम कुलमें उत्पन्न तथा नय, विनय एवं शक्तिसे सम्पन्न दूत सामन्तने रामके पास जाने के लिए शीघ्र ही प्रस्थान किया । (१०) पैरोंमें गिरकर ( अर्थात् नमस्कार करके) और बैठनेपर सामन्तने रामसे कहा कि लंकाधिप रावणका जो संदेश मैं कहता हूँ उसे आप सुनें। (११) पापपूर्ण और लोकविनाशक युद्धका कोई प्रयोजन नहीं है। युद्धके अभिमानसे बहुतसे पुरुष विनाशको प्राप्त हुए हैं। (१२) लंकाधिपति कहते हैं कि तुम मेरे साथ समझ-बूझकर सन्धि कर लो। विषम गुफामें रहा हुआ सिंह पकड़ा नहीं जाता। (२३) हे राम! जिसने युद्धभूमिमें इन्द्रको बाँधा था तथा बहुतसे सुभटोंको हराया है उस महात्मा १. वन्धवपुत्ताण-मु०। 2-3 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ पउमचरियं [६५.१४. बद्धो जेण रणमुहे, इन्दो परिनिज्जिया भडा बहवे । सो रावणो महप्पा, राहव ! किं ते असुयपुवो। ॥ १४ ॥ पायाले गयणयले, जले थले जस्स वच्चमाणस्स । न खलिज्जइ गइपसरो, राहव ! देवासुरेहिं पि ॥ १५ ॥ लवणोदहिपरियन्तं, वसुहं विजाहरेसु य समाणं । लकापुरीऍ भागे, दोणि तुम देमि तुट्ठो है ॥ १६ ॥ पेसेहि मज्झ पुत्ते, मुञ्चसु एकोयरं निययबन्धु । अणुमण्णसु जणयसुया. जइ इच्छसि अत्तणो खेमं ॥ १७ ।। तो भणइ पउमनाहो, न य मे रज्जेण कारणं किंचि । जं अन्नपणइणिसमं, भोगं नेच्छामि महयं पि ॥ १८ ।। पेसेमि तुज्झ पुते, सहोयरं चेव रावण ! निरुत्तं । होहामि सुपरितुट्ठो, जइ मे सीयं समप्पेहि ॥ १९ ॥ एयाएँ समं रणे, भमिहामि सुमित्तिपरिमिओ अहयं । भुञ्ज तुमं दसाणण !, सयलसमत्थं इमं वसुहं ॥२०॥ एयं चिय दूय ! तुम, तं भगसु तिकूडसामियं गन्तुं । एयं तुज्झ हिययरं, न अन्नहा चेत्र कायबं ॥ २१ ॥ सुणिऊग वयगमेयं, दूओ तो भगइ राहवं एत्तो । महिलापसत्तचित्तो, अप्पहियं नेव लक्खेसि ॥ २२ ॥ गरुडाहिवेण जइ वि हु, पवेसियं जाणजुवलयं तुज्झ । जइ वा छिदेण रणे, मह पुत्ता सहोयरा बद्धा ॥ २३ ॥ तह वि य किं नाम तुमं, गवं अइदारुणं समुवहसि । जेणं करेसि जुझं?, न य सोया नेय जीयं ते ॥ २४ ॥ सुणिऊग वयगमेय, अहिययरं जणयनन्दणो रुट्ठो । भडभिउडिकयाडोवो, जंपइ महएण सदेणं ॥ २५ ॥ रे पावदूयकोल्हुय !, दुबयणावास ! निभओ होउं । जेणेरिसाणि जंपसि, लोगविरुद्धाइं वयणाई ॥ २६ ॥ सीयाए कहा का विहु, किं वा अहिखिवसि सामियं अम्हं ? । को रावगो त्ति नाम, दुटोय पसू अचारित्तो? ॥ २७ ॥ भणिऊण वयगमेयं, जाव य खग्गं लएइ जगयसुओ। लच्छीहरेण ताब य, रुद्धो नयचक्खुणा सहसा ॥ २८ ॥ पडिसद्दएण को वि हु, भामण्डल ! हवइ दारुणो कोबो । एएग मारिएणं, दूएण जसो न निबडइ ।। २९ ॥ रावणके बारेमें क्या आपने पहले नहीं सुना । (१४) हे राघव ! पातालमें, आकाशमें, जलमें, स्थलमें जाते हुए जिसकी गतिके प्रसारको देव और असुर भी रोक नहीं सकते, ऐसे रावगके बारेमें क्या तुमने पहले नहीं सुना ? (१५) तुष्ट मैं तुम्हें विद्याधरोंके साथ लवणोदधि तककी पृथ्वी तथा लंकापुरीके दो भाग देता हूँ। (१६) यदि तुम अपनी कुशल चाहते हो तो मेरे पुत्रोंको भेज दो, मेरे अपने सहोदर भाईको छोड़ दो और जनकसुताको अनुमति दो। (१७) इसपर रामने कहा कि मुझे राज्यसे कोई प्रयोजन नहीं है। अन्यकी पत्नीकी भाँति महान् भोगकी भी मैं अभिलाषा नहीं रखता । (१८) हे रावण! तुम्हारे पुत्रों और भाईको मैं भेजता हूँ। यदि सीता मुझे सौंप दी जाय तो मैं सन्तुष्ट हो जाऊँगा। (१६) लक्ष्मगसे युक्त मैं उसके साथ अरण्यमें घूमता फिरूँगा। हे दशानन ! इस सारी पृथ्वीका तुम उपभोग करो। (२०) हे दूत ! त्रिकूटके स्वामी रावणके पास जाकर तुम उससे यह कहो कि यही तुम्हारे लिए हितकर है। इससे उल्टा तुम्हें नहीं करना चाहिए । (२१) ऐसा वचन सुनकर दूतने रामसे कहा कि स्त्रीमें आसक्त मनवाले तुम अपना हित नहीं देखते । (२२) यद्यपि गरुडाधिप ने तुम्हें दो वाहन दिये हैं और कपटसे मेरे भाई और पुत्रोंको युद्ध में तुमने पकड़ लिया है तथापि तुम्हारा क्या हिसाब है? तुम्हें जो अतिदारुण गर्व उत्पन्न हुआ है उससे तुम युद्ध करते हो, परन्तु न तो तुम्हें सीता ही मिलेगी और न तुम्हारे प्राण ही बचेंगे। (२३-२४) दूतका यह कथन सुनकर जनकनन्दन भामण्डल बहुत ही गुस्सेमें हो गया। भृकुटिका भयंकर आटोप करके और चिल्लाकर उसने कहा कि अरे पापी और सियार जैसे दूत ! तुम निर्भय होकर ऐसे लोकविरुद्ध वचन कहते हो, अतएव तुम दुर्वचनोंके आवासरूप हो । (२५-२६) सीताकी तो क्या बात, तुम हमारे स्वामीका तिरस्कार क्यों करते हो? दुष्ट, पशु तुल्य और दुश्चरित रावण कौन होता है ? (२७) ऐसा कहकर भामण्डल जैसे ही तलवार उठाता है वैसे ही नीति-विचक्षण लक्ष्मणने उसे एकदम रोका । (२८) हे भामण्डल ! किसी तरहका प्रत्युत्तर देनेसे दारुण क्रोध ही होता है। अतः दूतको मारनेसे यश Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६५ ६५. ४५ ] ६५. रावणदूयाभिगमणपव्वं न य बम्भणं न समणं, न य दूयं नेय बालयं वुड्डूं। न य घायन्ति मणुस्सा. हवन्ति जे उत्तमा लोए ॥ ३० ॥ लच्छीहरेण रुद्धे, एत्तो भामण्डले भणइ दूओ । राहव ! वेयारिज्जसि, इमेहि भिच्चेहि मूढेहिं ॥ ३१ ।। नाऊण य अप्पहियं, अहवा हियएण मुणिय दोस-गुणं । परिचयसु नणयतणयं, भुञ्जसु पुहविं चिरं कालं ॥ ३२ ॥ पुष्फविमाणारूढो, सहिओ कन्नाण तिहि सहस्सेहिं । राहव ! लीलायन्तो, इन्दो इव भमसु तेलोकं ॥ ३३ ॥ एवं समुल्लवन्तो, भडेहि निब्भच्छिओ गओ दूओ । साहइ रक्खसवइणो, जं भणियं रामदेवेणं ॥ ३४ ॥ बहुगाम-नयर-पट्टणसमाउला वसुमई महं सामी । देइ तुह गय-तुरङ्गे, पुप्फविमाणं च मणगमणं ॥ ३५ ॥ वरकन्नाण सहस्सा, तिणि उ सीहासणं दिणयरामं । ससिनिम्मलं च छत्तं, जइ से अणुमन्नसे सीया.॥ ३६ ॥ वयणाई एवमाई, पुणरुत्तं देव ! सो मए भणिओ । पउमो एगग्गमणो, सीयागाहं न छड्डइ ॥ ३७ ।। भणइ पउमो महाजस!, जह तुज्झ इमाइं जंपमाणस्स । जीहा कह न य पडिया, पसिढिलवासिप्फलं चेव ? ॥३८॥ सुरवरभोगेसु वि मे, सीयाएँ विणा न निव्वुई मज्झं । भुञ्जसु तुम दसाणण !, सयलसमत्थं इमं वसुहं ॥ ३९ ।। मण-नयणहारिणीओ, भयसु तुम चेव सबजुवईओ। पत्त-फलाहारो है, सीयाएँ समं भमीहामि ॥ ४० ॥ वाणरवई वि एत्तो, हसिऊणं भणइ जह तुम सामी। किं सो गहेण गहिओ, वाऊण व साऽऽसितो होज्जा ॥४१॥ जेणेरिसाई पलवइ, विवरीयत्थाणि चेव वयणाई। किं तत्थ नत्थि वेज्जा, जे तुह सामि तिगिच्छन्ति ? ॥ ४२॥ संगाममण्डले वि हु, आवासं सरवरेसु काऊणं । हरिही लक्खणवेजो, कामगहवेयणं तस्स ॥ ४३ ॥ सुणिऊग वयणमेयं, तो मे रुद्वेण वाणराहिवई । भणिओ अहिक्खिवन्तो, तुज्झ बि मरणं समासन्नं ॥ ४४ ॥ भणिओ मे दासरही, कुवुरिसवेयारिओ तुमं संधी। न कुणसि कुणसि विरोह, कज्जाकजं अयाणन्तो ॥ ४५ ॥ प्राप्त नहीं होता। (२६) लोकमें जो उत्तम मनुष्य होते हैं वे ब्राह्मण, श्रमग, दूत, बालक और वृद्धका घात नहीं करते । (३०) इस तरह लक्ष्मणने जब भामण्डलको रोका तब दूतने कहा कि हे राघव ! इन-मूर्ख भृत्योंसे तुम ठगे गये हो। (३१) अपना हित जान करके अथवा मनसे गुण-दोषका विचार करके तुम सीताका त्याग करो और चिरकालतक पृथ्वीका उपभोग करो। (३२) हे राघव ! तीन हजार कन्याओंके साथ पुष्पक विमानमें आरूढ़ हो इन्द्रकी भाँति लीला करते हुए तुम त्रिभुवनमें भ्रमण करो। (३३) इस तरह बकबक करनेवाला दूत सुभटों द्वारा अपमानित होनेपर चला गया और रामने जो कुछ कहा था वह राक्षसपति रावणसे कहा । (३४) 'यदि तुम सीताको दे दो तो मेरे स्वामी तुम्हें अनेक ग्राम, नगर एवं पत्तनोंसे व्याप्त पृथ्वी, हाथी एवं घोडे, मनोनुकूल गमन करनेवाला पुष्पक विमान, तीन हज़ार उत्तम कन्याएँ, सूर्यके समान कान्तिवाला सिंहासन तथा चन्द्रमाके समान विमल छत्र प्रदान करेंगे'। (३५-३६) हे देव ! मैंने उन्हें ऐसे वचन पुनः पुनः कहे, फिर भी एकाग्र मनवाले रामने सीता का आग्रह नहीं छोड़ा । (३७) हे महायश ! इसपर रामने कहा कि इस तरह कहते हुए तुम्हारी जीभ शिथिल और बासी फलकी भाँति क्यों गिर न गई ? (३८) देवोंके उत्तम भोगोंमें भी सीताके बिना मुझे चैन नहीं पड़ सकता। हे रावण ! इस सारी पृथ्वीका तुम उपभोग करो। (३९) मन और आँखोंको सुन्दर लगनेवाली सब युवतियाँ तुम्हारी सेवा करें। पत्र और फलका आहार करनेवाला मैं सीताके साथ भ्रमण करता रहूँगा। (४०) उस समय वानरपति सुग्रीव भी हँसकर कहने लगा कि तुम्हारा वह स्वामी क्या भूतसे पकड़ा गया है अथवा वायुसे ग्रस्त हुआ है, जिससे वह इस प्रकारके विपरीत अर्थवाले वचन कहता है। क्या वहाँ कोई वैद्य नहीं है जो तुम्हारे स्वामीकी चिकित्सा करे ? (४१-४२) युद्ध-समूहरूपी सरोवरोंमें आवास कराकर लक्ष्मणरूपी वैद्य उसकी कामरूपी ग्रहसे उत्पन्न वेदनाको दूर करेगा । (४३) यह कथन सुनकर रुष्ट मैंने वानरपतिका अपमान करके उसे कहा कि तेरा भी मरण समीप आया है। (४४) रामको मैंने कहा कि, कुपुरुषके द्वारा प्रतारित होकर कार्य-अकार्य नहीं जाननेवाले तुम सन्धि तो नहीं करते, उल्टा विरोध बढ़ा रहे हो। (४५) और हे राघव ! पैदल योद्धारूपी Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६६ पउमचरियं पायालत्रीइपउरं, मयगलगाहा उलं रहावत्तं । राहव ! भुयासु तरिउं, किं इच्छसि रावणसमुद्दं ? ॥ ४६ ॥ चण्डाणिलेण वि नहा, न चलिज्जइ पउम ! दिणयरो गयणे। तह य तुमे दहवयणो, न य निप्पइ समरमज्झम्मि ॥ ४७ ॥ सोऊण मज्झ वयणं, रुट्टो भामण्डलो सहामज्झे । खम्मां समुग्गिरन्तो, निवारिओ लक्खणेणं ति ॥ ४८ ॥ वाणरभडेसु वि अहं, अहियं निब्भच्छिओ भउबग्गो । पक्खी व समुप्पइउं, तुज्झ सयासं समल्लीणो ॥ पवयभडसमक्खं बिसीयाणुबन्धं, रहुवइभणियं जं तं मए तुज्झ सिद्धं । ४९ ॥ १ कुण निययकज्जं सारूवं तुमं तं विमलजसविसालं भुञ्ज रज्जं समत्थं ॥ ५० ॥ ॥ इय पउमचरिए राव गया भगमणं नाम पश्र्वसट्टं पव्वं समत्तं ॥ [ ६५.४६ ६६. फग्गुणट्ठाहियामह - लोग नियमकरणप २ ॥ सोऊण दूयवयणं, दसाणणो निययमन्तिसमसहिओ । मन्तं कुणइ जयत्थे, गाढं सुयसोगसंतत्तो ॥ १ ॥ विहुणासि, संगामे बहुनरिन्दसंघट्टे । तह वि य मज्झ सुयाणं, दीसइ नियमेण य विणासो ॥ आणेमि अवेइओ सहसा ॥ बहुरूवं नाम नामेणं ॥ सद्दाविय किंकरा भणइ ॥ ३ ॥ अहवा निसासु गन्तुं सुत्ताणं वेरियाण उक्खन्दं । दाऊण कुमारवरे, एव परिचिन्तयन्तस्स तस्स सहसा समागया बुद्धी । साहेमि महाविज्जं, नय सा सुरेहि जिप्es, होहिज्जइ अइबला महाविज्जा । परिचिन्तिऊण एवं सन्तीहरस्स सोहं, सिग्धं चिय कुणह तोरणादीसु । विरएह महापूयं, जिणवरभवणेसु सबेसु ॥ मन्दोयरीऍ एत्तो, सो चेव भरो समप्पिओ सबो । कोइलमुहलुग्गीओ, तइया पुण फग्गुणो मासो ॥ ७ ॥ ४ ॥ ५ ॥ ६ ॥ तरंगों से व्याप्त. मद करनेवाले हाथीरूपी ग्राहोंसे युक्त ओर रथरूपी भँवरवाले रावणरूपी समुद्रको तुम क्या भुजाओंसे तैरना चाहते हो ? (४६) हे राम ! जिस तरह प्रचण्ड आँधीसे आकाशमें सूर्य चलित नहीं होता उसी तरह युद्धमें रावण तुमसे जीता नहीं जायगा । (४७) मेरा वचन सुनकर सभा के बीच तलवार खींचनेवाले रुष्ट भामण्डलको लक्ष्मणने रोका । (४८) वानर सुभटोंसे भी अत्यन्त तिरस्कृत मैं भयसे उद्विग्न हो पक्षीकी भाँति उड़कर आपके पास आया हूँ । (४६) वानर - सुभटोंके समक्ष सीता के उत्कट प्रेमसे युक्त रघुपतिने जो कुछ कहा था वह मैंने आपसे निवेदन किया। अब आप अपने अनुरूप कार्य करें तथा विमल यश एवं समस्त विशाल राज्यका उपभोग करें। (५०) ॥ पद्मचरितमें रावणके दूतका अभिगमन नामक पैंसठवाँ पर्व समाप्त हुआ || ६६. अष्टाह्निका महोत्सव तथा लोगोंका नियमन दूतका वचन सुनकर पुत्रके शे कसे अत्यन्त सन्तप्त रावणने विजयके लिए अपने मन्त्रियोंके साथ मंत्रणा की । (१) बहुत-से राजाओंके समुदायसे युक्त संग्राममें यदि मैं शत्रुओं को जीत लूँ तब भी मेरे पुत्रों का विनाश तो निश्चय ही दीखता है। (२) अथवा रात्रिके समय सहसा अज्ञात रूपसे पुत्रों के वैरियों को घेरकर और उन्हें छलसे मारकर कुमारों को ले आऊँ । (३) इस प्रकार सोचते हुए उसे एकदम विचार आया कि बहुरूपा नामकी विद्याकी मैं साधना करूँ । (४) वह महाविद्या अत्यन्त बलवती होती है । उसे तो देव भी जीत नहीं सकते। ऐसा सोचकर उसने भृत्योंसे कहा कि भगवान् शान्तिनाथ के मन्दिरको तोरण आदिसे शीघ्र ही सजाओ और सब जिनमन्दिरोंमें महापूजा करो । ( ५-६ ) इसका सारा भार मन्दोदरीको सौंपा गया । उस समय कोयलके मुखसे निकलनेवाले संगीतसे युक्त फागुन महीना था । (७) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६७ ६६. २२] ६६. फग्गुणवाहियामह लोगनियमकरणपव्वं मुणिसुबयस्स तित्थे, जिणभवणालंकियं इमं भरह । गामउड-सेटि-गहवइ-भवियजणाणन्दियं मुइयं ॥ ८ ॥ सो नत्थि एत्थ गामो, नेव पुरं संगम गिरिवरो वा । तिय चच्चरं चउक्कं, जत्थ न भवणं जिणिन्दाणं ॥ ९॥ ससिकुन्दसन्निभाई, नाणासंगीयतूरसदाई । नाणाधयचिन्धाई, नाणाकुसुमच्चियतलाई ॥१०॥ साहुनणसंकुलाई, तेसंझं भवियवन्दियरवाई। कञ्चण-रयणमईणं, जिणपडिमाणं सुपुण्णाई ॥ ११ ॥ धयवडय-छत्त-चामर-लम्बूसा-ऽऽदरिसविरइयघराई । मणुएहि जिणिन्दाणं, विभूसियाई समत्थाई ॥ १२ ॥ फाल्गुनमासे अष्टाहिकामहोत्सवःलङ्कापुरी वि एवं, जिणवरभवणेसु मणभिरामेसु । उवसोहिएसु छज्जइ, महिन्दनयरिब पच्चक्खा ॥ १३ ॥ एवं फग्गुणमासे, बट्टन्ते धवलअट्ठमीमाई । नाव च्चिय पञ्चयसी, अट्टाहिमहूसवो लग्गो ॥ १४ ॥ एवं उभयबलेसु वि, नियमग्गहणुज्जओ जणो जाओ । दियहाणि अट्ठ सेणिय !, अन्नो वि हु संजमं कुणइ ॥१५॥ देवा वि देवलोए, चेइयपूयासमुज्जयमईया । सयलपरिवारसहिया, हवन्ति एएसु दियहेसु ॥ १६ ॥ नन्दीसरवरदीवं, देवा गन्तूण अट्ट दियहाई । जिणचेइयाण पूर्य, कुणन्ति दिवेहि कुसुमेहिं ॥ १७ ॥ देवा कुणन्ति ण्हवणं, कञ्चणकलसेलु खीरवारीणं । पत्तपुडएसु वि इहं, जिणाभिसेओ विहेयवो ॥ १८ ॥ पूयं कुणन्ति देवा, कञ्चणकुसुमेसु जिणवरिन्दाणं । इह पुण चिल्लदलेसुं, नरेण पूया विरइयत्वा ॥ १९ ॥ लकापुरी' लोगो, अहियं उच्छाहजणियदढभावो । भूसेइ चेइयहरे, धय-छत्त-पडायमाईसु ॥ २० ॥ गोसीसचन्दणेणं, सिग्धं सम्मजिओवलित्ताई । कणयाइरएण पुणो, रङ्गावलिचित्तियतलाई ॥ २१ ॥ वजिन्दनील-मरगय-मालालम्बन्तदारसोहाई । सुरहिसुगन्धेसु पुणो, कुसुमेसु कयाइं पूयाई ॥ २२ ॥ मन मुनिसुनता) इस चन्द्रमा अचित प्रदेशवापूर्ण, ध्वजा, लागाने विभूषित हो रही थी. लोग नियम में भगवान् मुनिसुव्रतके तीर्थ में यह भरतक्षेत्र जिनभवनोंसे अलंकृत और ग्रामसमूह, सेठ, गृहस्थ एवं भव्यजनोंको आनन्द देनेवाला तथा सुखमय था । () इसमें कोई ऐसा गाँव, नगर, नदीका संगम-स्थान, पर्वत, तिराहा, चौराहा या चौक नहीं था जिसमें जिनेन्द्रोंका मन्दिर न हो । () चन्द्रमा और कुन्द पुष्पके समान सफेद, नानाविध संगीत एवं वाद्योंसे शब्दायमान, अनेक प्रकारके ध्वजा-चिह्नोंसे युक्त, विविध पुष्पोंसे अर्चित प्रदेशवाले, साधुजनोंसे युक्त, तीनों सन्ध्याओंके समय भव्यजनों की वन्दनध्वनिसे व्याप्त, स्वर्ण, रत्न एवं मणिमय जिनप्रतिमाओंसे पूर्ण, ध्वजा, पताका, छत्र, चामर, लम्बूष (गेंदके आकारका एक आभरण) एवं दर्पण से सजाये हुए गृह्वाले-ऐसे जिनवरोंके सारे मन्दिर लोगोंने विभूषित किये । (१०-२) इसी प्रकार लंकापुरी भी मनोहर और अलंकृत जिनभवनोंसे साक्षात् इन्द्रनगरी अलकापुरीकी भाँति शोभित हो रही थी। (१३) इस तरह जब फागुन मास था तब शुक्ल अष्टमीसे पूर्णिमातक अट्ठाई-महोत्सव मनाया गया। (१४) दोनों सेनाओंमें लोग नियम ग्रहण में उद्यत हुए। हे श्रेणिक! आठ दिन तो दूसरे लोग भी संयमका पालन करते हैं। (१५) इन दिनों देव भी देवलोकमें सकल परिवारके साथ चैत्यपूजामें उद्यमशील रहते हैं। (२६) नन्दीश्वर द्वीपमें जाकर देव आठ दिन तक दिव्य पुष्पोंसे जिनचैत्योंकी पूजा करते हैं। (१७) देव सोनेके कलशोंमें क्षीरसागरके जलसे जिनेश्वर भगवान्को स्नान कराते हैं, अतः यहाँ पर भी पत्रपुटोंसे जिनाभिषेक करना चाहिए। (१८) स्वर्णपुष्पोंसे देव जिनवरोंकी पूजा करते हैं अतः यहाँ पर भी पुष्पोंसे लोगोंको पूजा करनी चाहिए। (१६) लंकानगरीमें उत्साहजनित दृढ़ भाववाले लोगोंने ध्वजा, छत्र एवं पताका आदिसे चैत्यगृहोंको सजाया। (२०) बुहारकर गोशीर्षचन्दनसे लीपे गये आँगन शीघ्र ही सोना आदिकी रजसे रचित रंगवल्लीसे चित्रित किये गये। (२१) हीरे, इन्द्रनील एवं मरकतकी लटकती हुई मालाओंसे दरवाजे शोभित हो रहे थे और सुगन्धित गन्धवाले पुष्पोंसे उनमें पूजा की १. बज्झे रामवलअट्ठी-प्र० । Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९८ पउमचरियं २३ ॥ २४ ॥ दारेसु पुण्णकलसा, ठविया दहि- खीर - सप्पिसंपूण्णा । वरपउमपिहियवयणा, निणवरपूयाभिसेयत्थे ॥ झल्लर- हुडुक्क - तिलिमाउलाई पडुपडह - मेरिपउराईं । वज्जन्ति निणहरेहिं, जलहरघोसाईं तूराहं ॥ नयरीऍ भूसणं पिव, भवणालिसहस्समज्झयारत्थं । छज्जइ दसाणणहरं तुङ्गे कइलाससिहरं व ॥ तस्स विय समल्लीणं, तवणिज्जुज्जलविचित्तभत्तीयं । निणसन्तिसामिभवणं, थम्भ सहस्साउलं रम्मं ॥ उवसोहियं समन्ता, नाणाविहरयणकुसुमकयपूयं । विज्जाऍ साहणट्टे, पविसइ रावणो धीरो ॥ पडुपडहतूरबहुविह-खेण संखोहियं व तेल्लोकं । ण्हवणाहिसेयवण्णय-रएण गयणं पिपिञ्जरियं ॥ बलिकम्म- गन्ध-धूवाइएहि पूया करेइ कुसुमेहिं । लङ्काहिवो महप्पा, विसुद्धगन्धेहि भावेणं ॥ सेयम्बरपरिहाणो, नियमत्थो कुण्डलुज्जलकवोलो । तिविहेण पणमिऊणं, उवविट्टो कोट्टिमतलम्मि ॥ सन्तिनिणस्स अहिमुहो, धीरो होऊण अद्धपलियङ्कं । गहियक्खमालहत्थो, आढत्तो सुमरिडं विज्जं पुबं समप्पियभरा, एत्तो मन्दोयरी भणइ मन्ति । नमदण्डनामधेयं देहि तुमं घोसणं नयरे ॥ अबो ! नहा समग्गो, लोगो तव - नियम - सीलसंजुत्तो । निणवरपूयानिरओ, दयावरो होउ जीवाणं ॥ जो पुण कोहवसगओ, करेइ पावं इमेसु दियहेसु । सो होइ घाइयबो, नइ वि पिया किं पुणं इयरो ! ॥ जमदण्डे पुरजणो, भणिओ मन्दोयरीऍ वयणेणं । मा कुणउ कोइ पावं, एत्थ नरो दुबिणीओ वि ॥ सोऊण मन्तिवयणं वि लोगो, जाओ निणिन्दवरसासणभत्तिजुत्तो । सिद्धालयाण विमलाण ससिप्पहाणं, पूयानिओयकरणेसु सया पसत्तो ॥ ३६ ॥ ॥ ॥ इय पउमचरिए फग्गुणट्ठा हियामह्लोगनियम करणं नाम छासट्ट पव्वं समत्तं ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ गई थी । (२२) जिनवरके पूजाभिषेक के लिये दही, दूध और घी से भरे हुए तथा मुखभागमें उत्तम पुष्पोंसे ढँके हुए पूर्णकलश द्वारपर रखे गये । (२३) झल्लरि, हुडुक्क ओर तिलिम जैसे वाद्योंसे युक्त बड़े नगारे और भेरियाँ तथा बादलके समान घोष करनेवाले वाद्य जिनमन्दिरोंमें बजने लगे । (२४) हजारों भवनों के समूह के बीच स्थित नगरीका भूषण जैसा रावणका महल कैलासपर्वत के ऊँचे शिखरकी भाँति शोभित हो रहा था । (२५) उसके पास सोनेकी बनी हुई उज्ज्वल और विचित्र दीवारवाला तथा हज़ारों तम्भोंसे युक्त शान्तिनाथ भगवान्‌का मनोहर मन्दिर था । (२६) नानाविध रत्नों एवं पुष्पोंसे पूजित वह सब तरफसे सजाया हुआ था। उसमें विद्याकी साधना के लिए धीर रावणने प्रवेश किया । (२७) उस समय बड़े-बड़े नगरों और वाद्योंकी नाना प्रकारकी ध्वनिसे मानों तीनों लोक संक्षुब्ध हो गये और स्नानाभिषेकके चन्दनकी रजसे आकाश भी मानों पीला-पीला हो गया । (२८) विशुद्ध इन्दीवर कमलके समान नील वर्णवाले महात्मा रावगने नैवेद्य, सुगन्धित धूप आदिसे तथा पुष्पोंसे पूजा की। (२) सफेद वस्त्र पहना हुआ, नियममें स्थित तथा कुण्डलों के कारण देदीप्यमान कपोलवाला वह मनसा, वाचा कर्मणा तीनों प्रकारसे वन्दन करके रत्नमय भूमिपर बैठा । (३०) शान्ति जिनके सम्मुख वह धीर अर्धपर्यासन में बैठकर तथा हाथमें अक्षमाला धारण करके विद्याका स्मरण करने लगा । (३१) [ ६६. २३ पहले जिसे सारा भार सौंपा गया है ऐसी मन्दोदरीने मंत्री से कहा कि तुम नगरमें यमदण्ड नामकी घोषणा करवाओ। कि सब लोग तप, नियम एवं शीलसे युक्त हों, जिनवर की पूजामें निरत रहें तथा जीवों पर दयाभाव रखें। (३२-३३) जो कोई क्रोधके वशीभूत होकर इन दिनों पाप करेगा वह मारा जायगा, फिर वह चाहे पिता हो या दूसरा कोई । (३४) मन्दोदरो के कहने से यमदण्ड नामकी घोषणा द्वारा नगरजनों को जताया गया कि इन दिनों कोई दुर्विनीत नर भी पाप न करे । (३५) मंत्रीको घोषणा सुन सभी लोग जिनेन्द्र के उत्तम शासनमें भक्तियुक्त हुए और मुक्तिस्थानमें गये हुए, विमल एवं चन्द्रमाके समान कान्तिवाले उन जिनेन्द्रों की अवश्य कर्तव्य रूप पूजा करनेमें सदा निरत हुए। (३६) ॥ पद्मचरितमें फाल्गुन मासका अष्टाह्निका महोत्सव तथा लोकनियमकरण नामक छासठवाँ पर्व समाप्त हुआ | Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७. सम्मदिदिदेवकित्तणपव्वं तं चेव उ वित्तन्तं, चारियपुरिसाण मूलओ सुणिउं । जंपन्ति वाणरभडा, एककं रिउजयामरिसा ॥ १ ॥ नह किल सन्तिजिणघरं. पविसेउं रावणो महाविज्जा । नामेण य बहुरूवा, देवाण वि जम्भणी जा सा ॥२॥ नाव न उवेइ सिद्धि, सा विज्जा ताव तत्थ गन्तूणं । खोभेह रक्खसवई, नियमत्थं मा चिरावेह ॥ ३ ॥ नइ सा उवेइ सिद्धि, राहव ! बहुरूविणी महाविजा । देवा वि जिणइ सबे, किं पुण अम्हेहि खुद्देहिं? ॥ ४ ॥ भणिओ बिभीसणेणं, रामो इह पत्थवम्मि दहवयणो । सन्तीहरं पविट्ठो, नियमत्थो घेप्पऊ सहसा ॥ ५॥ पउमेण वि पडिभणिओ, भीयं न हणामि रणमुहे अयं । किं पुण नियमारूढं, पुरिसं जिणचेइयहरत्थं ? ॥ ६ ॥ अह ते वाणरसुहडो, मन्तं काऊण अट्ट दियहाई । पेसन्ति कुमारवरे, लङ्कानयरिं बलसमग्गे ॥ ७ ॥ चलिया कुमारसीहा, लङ्काहिवइस्स खोभणट्टाए । सन्नद्धबद्धचिन्धा, रह-गय-तुरएसु आरूढा ॥८॥ मयरद्धओ कुमारो, आडोवो तह य गरुयचन्दाभो। रइवद्धणो य सूरो, महारहो दढरहो चेव ॥ ९॥ वायायणो य जोई, महाबलो नन्दणो य नीलो य । पीइंकरो नलो वि य, सबपिओ सबट्टो य ॥ १० ॥ सायरघोसो खन्दो, चन्दमरीई सुपुण्णचन्दो य । एत्तो समाहिबहुलो, सीहकडी दासणी चेव ॥ ११ ॥ नम्बूणओ य एत्तो, संकडवियडो तहेव जयसेणो । एए अन्ने य बहू, लङ्कानयरिं गया सुहडा ॥ १२ ॥ पेच्छन्ति नवरि लङ्का-पुरी' लोयं भउज्झियं सयलं । अह जंपिउँ पयत्ता, अहो! हु लङ्काहिवो धीरो ॥ १३ ॥ बद्धो य भाणुकण्णो, इन्दइ घणवाहणो य संगामे । बहिया य रक्खसभडा, बहवो वि य अक्खमाईया ॥ १४ ॥ तह वि य रक्खसवइणो, खणं पि न उवेइ काइ पडिसङ्का । काऊण समुल्लावं, एवं ते विम्हयं पत्ता ॥ १५ ॥ ६७. सम्यग्दृष्टि देवंका कीर्तन गुप्तचरोंसे यह समग्र वृत्तान्त सुनकर शत्रुके जयको न सहनेवाले वानर सुभट एक-दूसरेसे कहने लगे कि भगवान् शान्तिनाथके मन्दिर में प्रवेशकर देवोंको भी डरानेवाली जो बहुरूपा नामकी महाविद्या है उसे जबतक रावण सिद्ध नहीं करता तबतक वहाँ जाकर नियमस्थ उस राक्षसपतिको क्षुब्ध करो। देर मत लगाओ। (१-३) हे राघव ! यदि वह बहुरूपिणी महाविद्या सिद्ध करेगा तो सारे देव भी उसे जीत नहीं सकेंगे, फिर हम क्षुद्रोंकी तो बात ही क्या ? (४) विभीपणने रामसे कहा कि शान्तिनाथके मन्दिरमें प्रविष्ट और नियमस्थ रावगको आप प्रारम्भमें ही सहसा पकड़ें। (५) इसपर रामने भी कहा कि युद्ध में भयभीत पुरुषको भी मैं नहीं मारता, तो फिर जिनके चैत्यगृहमें स्थित नियमारूढ़ पुरुषकी तो बात ही क्या । (६) इसके पश्चात् उन वानर-सुभटोंने आठ दिन तक मंत्रगा करके सेनाके साथ कुमारवरोंको लंकानगरीकी ओर भेजा। (७) कवच पहने हुए तथा चिह्न बाँधे हुए वे कुमार रथ, हाथी एवं घोड़ों पर सवार हो रावणको क्षुब्ध करनेके लिए चल पड़े। (5) कुमार मकरध्वज, आटोप, गरुड़, चन्द्राभ, रतिक्धन, शूर, महारथ, दृढ़रथ, वातायन, ज्योति, महाबल, नन्दन, नील, प्रीतिकर, नल, सर्वप्रिय, सर्वदुष्ट, सागरघोप, स्कन्द, चन्द्रमरीचि, सुपूर्णचन्द्र, समाधिबहुल, सिंहकटि, दासनी, जाम्बूनद, संकट, विकट तथा जयसेन-ये तथा दूसरे भी बहुतसे सुभट लंकानगरीकी ओर गये । (६-१२) उन्होंने लंकापुरीमें सब लोगोंको भयरहित देखा। तब वे आश्चर्यसे कहने लगे कि लंकानरेश कितना धीर है। (१३) यद्यपि युद्ध में भानुकर्ण, इन्द्रजित तथा घनवाहन पकड़े गये हैं और अक्ष श्रादि बहुत-से राक्षस सुभट मारे गये हैं, तथापि राक्षसपति क्षणभरके लिए भी भय धारण नहीं करता। इस प्रकार बातचीत करके वे विस्मित हुए। (१४-१५) तब विभीषणके पुत्र Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० पउमचरियं [६७.१६अह ते बिभीसणसुओ, सुभूसणो भणइ उज्झिउं सकं । पविसह लकानयरिं, लोलह जुवईउ मोत्तणं ॥ १६ ॥ ते एव भणियमेत्ता, सकवाडं भञ्जिऊण वरदारं । लङ्कापुरी पविट्टा, पवयभडा चञ्चला चण्डा ॥ १७ ॥ सोऊण दुन्दुभिरवं, ताण पविट्ठाण जणवओ खुभिओ। किं किं ? ति उल्लवन्तो, भयविहलविसंटुओ नाओ ॥ १८ ॥ संपत्तं पवयबलं, हा ताय ! महाभयं समुप्पन्न । पविससु घरं तुरन्तो, मा एत्थ तुमं विवाइहिसि ॥ १९ ॥ हा भद्द ! परित्तायह,भाउय ! मा जाह लहु नियत्तेहि । अवि धाह किं न पेच्छह, परबलवित्तासिय नयरिं ॥ २० ॥ नायरजणेण एवं, गाढं हाहारवं करेन्तेणं । खुब्भइ दसाणणहर, अन्नोन्नं लङयन्तेणं ॥ २१ ॥ काएत्थ गलियरयणा, भउद्या तुडियमेहलकलावा । हत्थावलम्बियकरा, अन्ना पुण वच्चइ तुरन्ती ॥ २२ ॥ अन्ना भएण विलया, गरुयनियम्बा सणेण तुरन्ती । हंसि व पउमसण्डे, कह कह वि पयं परिदृवइ ॥ २३ ॥ पीणुन्नयथणजुयला, अइगरुयपरिस्समाउला बाला । अह दारुणे वि य भए, वच्चइ लीलाएँ रच्छासु ॥ २४ ॥ अन्नाएँ गलइ हारो, अन्नाए कडयकुण्डलाहरणं । अन्नाएँ उत्तरिजं, विवडियवडियं न विन्नायं ॥ २५ ॥ एवं तु नायरजणे, भयविहलविसंटुले मओ राया । सन्नज्झिऊण सबलो, रावणभवणं समल्लीणो ॥ २६ ।। जुझं समुबहन्तो, तेहि समं रावणस्स महिलाए । मन्दोयरीऍ रुद्धो, जिणवरसमयं सरन्तीए ॥ २७ ॥ एयन्तरम्मि द९, नयरजणं भयसमाउलं देवा । सन्तीहराहिवासी, वच्छल्लं उज्जया काउं ॥ २८ ॥ सन्तीहराउ सहसा, उप्पइया नह्यलं महाघोरा । दाढाकरालवयणा, निदाहरविसन्निहा कूरा ॥ २९ ॥ आसा हवन्ति हत्थी, सीहा वग्धा य दारुणा सप्पा । मेहा य अग्गिपवणा, होन्ति पुणो पबयसरिच्छा ॥ ३० ॥ अह ते घोरायारे, देवे दट्टण वाणराणीयं । भग्गं भउदुयमणं, संपेल्लोपेल्ल कुणमाणं ॥ ३१ ॥ सुभूषण ने उन्हें कहा कि शंकाका त्याग करके लंकानगरीमें तुम प्रवेश करो और युवतियों को छोड़कर उन्हें ललचाओ। (१६) इस प्रकार कहने पर किवाड़से युक्त उत्तम दरवाजेको तोड़कर चंचल और प्रचण्ड बानर-सुभटोंने लंकापुरीमें प्रवेश किया। (१७) प्रविष्ट उनकी दुन्दुभिकी ध्वनि सुनकर लोग क्षुब्ध हो गये। क्या है ? क्या है ?'-ऐसा कहते हुए वे भयसे विह्वल एवं व्याकुल हो गये । (१८) हा तात! वानर सेना आ पहुँची है। बड़ा भारी डर पैदा हुआ है। जल्दी ही घरमें प्रवेश करो, अन्यथा तुम यहाँ मारे जाओगे। (१६) हा भद्र ! बचाओ। भाई ! तुम मत जात्रो। जल्दी ही लौट आओ। अरे, दौड़ो। शत्रुकी सेनासे वित्रासित नगरीको क्या तुम नहीं देखते ? (२०) इस प्रकार हाहारव करते हुए तथा एक-दूसरे को लाँघते हुए नगरजनों के कारण रावणका महल भी क्षुब्ध हो गया। (२०) भयसे पलायन करनेवाली किसी स्त्रीकी मेखलाके टूट जानेसे रत्न बिखर गये थे, तो कोई हाथसे हाथक्षा अवलम्बन देकर जल्दी जल्दी जा रही थी । (२२) भयसे विकल हो चिल्लाती हुई कोई भारी नितम्बवाली स्त्री हड़बड़ी में किसी तरह, पद्मखण्डमें हंसीकी भाँति, पर रखती थी। (२३) मोटे और ऊँचे स्तनोंवाली तथा बहुत भारी परिश्रमसे आकुल कोई स्त्री दारुण भय उपस्थित होने पर भी मुहल्ले से धीरे-धीरे लीलापूर्वक जाती थी। (२४) दूसरी किसीका हार गिर पड़ा, किसीके कड़े, कुण्डल तथा आभरण गिर पड़े, किसीका उत्तरीय गिर पड़ा, फिर भी किसीको मालूम ही न हो पाया । (२५) इस प्रकार भयसे विह्वल एवं क्षुब्ध नगरजनोंको देखकर मय राजा तैयार होकर सेनाके साथ रावणके महलके पास आया । (२६) उनके साथ युद्ध करते हुए उसको जिनवरके सिद्धान्तका स्मरण करनेवाली रावणकी पत्नी मन्दोदरीने रोका । (२७) इस वीच नगरजनोंको भयसे व्याकुल देखकर भगवान् शान्तिनाथके मन्दिरके अधिवासी देव धर्मका अनुराग दिखानेके लिए तैयार हुए। (२८) शान्तिनाथके मन्दिरमेंसे अतिभयंकर. विकराल दाँतोंसे युक्त वदनवाले, ग्रीष्मकालीन सूर्य जैसे तेजस्वी तथा क्रूर वे आकाशमें उड़े। (२६) उन्होंने घोड़े, हाथी, सिंह, बाघ, भयंकर सर्प, मेघ, आग बरसानेवाले पवन तथा पर्वत जैसा रूप धारण किया। (३०) उन भयंकर आकारवाले देवोंको देखकर भयसे मनमें परेशान वानरसेना एक-दूसरेको पेरती हुई भाग खड़ी हुई। (३१) शान्तिनाथके मन्दिरमें रहनेवाले देवोंने वानर सेनाको विध्वस्त किया है यह - - - - - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७. ४८ ] ६७. सम्मद्दिट्टिदेव कित्तणपव्वं ३८ ॥ ३९ ॥ विद्धत्थं पवयचलं, सन्तीहरवासिएहि देवेहिं । नाऊण सेसचेइय-भवणनिवासी सुरा रुट्टा ॥ देवाण य देवाण य, आवडियं दारुणं महाजुज्झं । विच्छूढघायपउरं, अन्नोन्नाहवणारावं ॥ सन्तीहरसुरसेन्नं, दूरं. ओसारियं तु देवेहिं । दट्टण वाणरभडा, पुणरवि य ठिया नयरिहुत्ता ॥ नाऊण पुण्यभद्दो, रुट्टो तो भणइ माणिभद्दं सो । पेच्छसु किं व विमुक्का, वाणरकेऊ महापावा ? ॥ सन्तीहरमल्लीणं, नियमत्थं रावणं विगयसङ्गं । हन्तूण समुज्जुत्ता, मिच्छादिट्टी महाघोरा ॥ तो भणइ माणिभद्दो, नियमत्थं रावणं जिगाययणे । खोभेऊण न तीरइ, जइ वि सुरिन्द्रो सयं चेव ॥ भणिऊण एवमेयं, रुट्ठा जक्खाहिवा तहिं गन्तुं । तह जुज्झिउं पवत्ता, जेण सुरा लज्जिया नट्ठा ॥ अह ते नक्खाहिवई, पत्थरपहरेसु वाणराणीयं । गन्तूण उवलहन्ते, गयणत्थं राहवं ताहे ॥ अह भणइ पुण्णभद्दो, राम ! तुमं सुगसु ताव मह वयणं । उत्तमकुलसंभूओ, विक्खाओ दहरहस्त सुओ नाणसि धमाधम्मं, कुसलो नागोदहिस्स पारगओ । होऊण एरिसगुणो, कह कुणसि इमं अकरणिज्जं ? ॥ नियमत्थे दहवयणे, धीरे सन्तीहरं समल्लीणे । लङ्कापुरीऍ लोयं, वित्ताससि निययभिचेहिं ॥ जो नस्स हरइ दवं, निक्खुत्तं हरइ तस्स सो पाणे । नाऊण एवमेयं, राहव ! सुहडा निवारेहि ॥ तं भणइ लच्छिनिलओ, इमस्स रामस्स गुणनिही सीया । रक्खसनाहेण हिया, तस्स तुमं कुणसु अणुकम्पं ॥ कञ्चणपतेण तओ, अग्घं दाऊण वाणराहिवई । भणइ य नक्खनरिन्दं, मुञ्चसु एयं महाकोवं ॥ इह विन साहिज्जइ, दहवयणो गरुयदप्पमाहप्पो । बहुरूविणीऍ किं पुण, विज्जाऍ वसं उवगयाए ? ॥ पेच्छसु ममं महायस!, वच्च तुमं अत्तणो निययठाणं । ववगयकोवारम्भो, पसन्नचित्तो य होऊणं ॥ ४७ ॥ तो भइ पुण्णभद्दो, एव इमं एत्थ नवरि नयरीए । जह न वि करेह पोडं, जुण्णतणादीसु वि अकजं ॥ ४८ ॥ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ जानकर बाकी मन्दिरोंमें बसनेवाले देव रुष्ट हो गये । ( ३२ ) तब देवों देवोंके बीच ही फेंके गये शस्त्रोंसे व्याप्त तथा एक-दूसरे को ललकारने से शब्दायमान ऐसा वह भयंकर महायुद्ध हुआ । ( ३३ ) दूसरे देवोंने शान्तिगृहके देवोंकी सेनाको दूर भगा दिया है ऐसा देख वानर सुभट पुनः लंकानगरीकी ओर अभिमुख हुए । ( ३४ ) यह जानकर रुष्ट पूर्णभद्र माणसे कहा कि वानर चिह्नवाले महापापी कैसे छूटे हैं यह तो देखो । (३५) शान्तिनाथ के मन्दिरमें आये हुए, नियमस्थ तथा संगसे रहित रावणको मारने के लिए अतिभयंकर और मिथ्यादृष्टि वानर उद्यत हुए हैं । ( ३६ ) तब माणिभद्रने कहा कि यदि स्वयं इन्द्र हो तो भी वह जिनभवनमें नियमस्थ रावणको क्षुब्ध करनेमें समर्थ नहीं है । (३७) ऐसा कहकर वे रुष्ट यक्षाधिप वहाँ जाकर इस तरह लड़ने लगे कि देव लज्जित होकर भाग गये । (३=) ४०१. इसके पश्चात् पत्थरके प्रहारोंसे वानरसेनाको मारनेके लिए जब वे यक्ष गये तब उन्होंने आकाशमें स्थित रामको देखा । ( ३६ ) तब पूर्णभद्रने कहा कि, उत्तम कुलमें उत्पन्न, विख्यात और दशरथके पुत्र हे राम ! तुम मेरा कहना सुनो । (४०) तुम धर्म और अधर्मको जानते हो, कुशल हो और ज्ञान सागरको पार कर गये हो। ऐसे गुणोंसे युक्त होकर भी तुम यह कार्य क्यों कर रहे हो ? ( ४१ ) नियमस्थ और धीर रावण जब भगवान् शान्तिनाथके मन्दिरमें ध्यानस्थ है तब तुम अपने भृत्योंसे लंकापुरीके लोगों को क्यों दुःख देते हो ? (४२) जो जिसका द्रव्य हरता है वह निश्चय ही उसके प्राण लेता है। ऐसा जानकर, हे राघव ! तुम अपने सुभटों को रोको । (४३) इस पर लक्ष्मणने कहा कि इन रामकी गुणकी निधि जैसी सीताका राक्षसनाथ रावणने अपहरण किया है। उसके ऊपर तुम अनुकम्पा करते हो । (४४) इसके वाद वानराधिपति सुग्रीवने स्वर्णपत्रोंसे अर्घ्य प्रदान करके यक्षनरेन्द्रसे कहा कि आप इस महाकोपका त्याग करें । (४५) बशमें आई हुई बहुरूपिणी विद्यासे ही क्या, अत्यन्त दर्पयुक्त रावण दूसरी भी क्यों नहीं साधता ? (४६) हे महायश ! आप मेरी ओर देखें । क्रोधका परित्याग करके और प्रसन्नचित्त हो आप अपने स्थान पर पधारें। (४७) इस पर पूर्णभद्रने कहा कि इस नगरीमें केवल इतना ही करो कि पुराने तिनके को भी कोई पीड़ा देने जैसा अकार्य न करो । ( ४८ ) ऐसा कहकर ५१ Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०२ पउमचरियं भणिऊण वयणमेयं, साहम्मियवच्छला तओ जक्खा । परमेट्टिसंपउत्ता, गया य निययाई ठाणा ॥ ४९ ॥ एवं निणिन्दवरसासणभत्तिमन्ता, उच्छाहनिच्छियमणा इह जे मणुस्सा । विज्जाएँ किं व सुहसाहणसंपयाए, सिद्धालयं पि विमलं खलु जन्ति धीरा ।। ५० ।। ॥ इयं पउमचरिए सम्मद्दिट्ठिदेवकित्तणं नाम सत्तसठ्ठे पव्वं समत्तं ॥ ६८. बहुरूवासाहणपव्वं धयछत्तसमुज्जलसिरीया ॥ " जलगाहसमाउलं भीया ॥ संपत्ता गिरिगुहायार ॥ ६ ॥ नाऊण य उवसमियं, नक्खवई अङ्गओ गयवरिन्दं । किक्विन्धिदण्डनामं, आरूढो दप्पियामरिसो ॥ १ ॥ लङ्कापुरी पयट्टा, सुहडा कुमुइन्दणीलमाईया । नाणा उहगहियकरा, नाणाविहवाहणारूढा ॥ २ ॥ कुङ्कुमकयङ्गराया, ' नाणालंकारभूसियसरीरा । विसमाहयतूररवा, कुमारसीहा बला चण्डा || ३ || अह ते वाणरसुहडा, अङ्गयपमुहा बलेण परिपुण्णा । लङ्कापुरिं पविट्टा, भेसन्ता नयरजणं, दहमुहभवणङ्गणं समणुपत्ता । दट्टण कोट्टिमतलं, अचलन्तनयणरूवाईं तत्थ नाऊण कोट्टिमकयाई । रावणभवणदुवारं, तो इन्दनीलकोट्टिम-तलम्मि सीहा करालमुहनन्ता । दट्टण वाणरा ते, जाया य पलायणुज्जुत्ता ॥ ७ ॥ परिमुणियकारणेणं, नियत्तिया अङ्गएण दुक्खेहिं । पुणरवि पविसन्ति घरं, सबत्तो दिन्नदिट्टीया ॥ ८ ॥ फलिहमयविमलकुड्ड े, आगासं चेव मन्नमाणा ते । कढिणसिलावडियसिरा, पडिया बहवे पवयनोहा ॥ ९॥ परिफुडियन्नु - कोपर, अइगाढं वेयणापरिग्गहिया । पविसन्ति जाणियपहा, अन्नं कच्छन्तरं भीया ॥ साधर्मियोंके ऊपर वात्सल्य रखनेवाले और परमेष्ठीमें श्रद्धालु वे यक्ष अपने अपने स्थान पर चले गये । (४६) इस तरह जो मनुष्य इस लोकमें जिनेन्द्रके शासनमें भक्तियुक्त, उत्साहशील एवं निश्चित मनवाले होते हैं वे धीर सुख-सुविधा प्रदान करनेवाली विद्या तो क्या विमल मोक्षमें भी जाते हैं । (५०) 1 १० ॥ ॥ पद्मचरितमें सम्यग्दृष्टिदेवका कीर्तन नामक सड़सठवाँ पर्व समाप्त हुआ || [ ६७.४९ ६८. बहुरूपा विद्याकी साधना यक्षपति शान्त हुआ है यह जानकर दर्प एवं श्रमर्षसे युक्त अंगद किष्किन्धदण्ड नामक हाथी पर सवार हुआ । (१) हाथमें नाना प्रकारके आयुध लिये हुए तथा नानाविध वाहन पर आरूढ़ कुमुद, इन्द्रनील आदि सुभट लंकापुरीकी ओर चले । (२) कुकुमका लेप किये हुए, नाना अलंकारोंसे विभूषित शरीरवाले तथा बली और प्रचण्ड वे कुमारवर एक साथ बजाये जानेवाले वाद्योंकी ध्वनिसे गीयमान थे । (३) ध्वज एवं छत्रके कारण समुज्ज्वल कान्तिवाले तथा सेनासे परिपूर्ण वे अंगद आदि वानरसुभट लंकामें प्रविष्ट हुए। (४) नगरजनों को डराते हुए वे रावणके महलके आँगन में जा पहुँचे। वहाँ पानी और प्राहोंसे भरी हुई रत्नमय भूमिको देखकर वे भयभीत हुए । (५) उस रत्नमय भूमिपर बनाई गई अचल नेत्रोंवाली आकृतियोंको जानकर वे रावणके भवनके पर्वतकी गुफा जैसे आकारवाले द्वारके पास पहुँचे । (६) वहाँ इन्द्रनीलमणिके बने हुए भूमितल में भयंकर यंत्रोंसे युक्त मुखवाले सिंहों को देखकर वे वानर पलायनके लिए उद्यत हुए। ( ७ ) कारणसे अवगत अंगदके द्वारा कठिनाईसे वापस लौटाये गये उन वानर- सुभटोंने चारों ओर दृष्टि रखकर पुनः भवनमें प्रवेश किया । (८) स्फटिकमय स्वच्छ दीवारको आकाश माननेवाले उन वानर-योद्धाओं के सिर कठोर शिलाके साथ टकराये और बहुतसे तो नीचे गिर पड़े। (६) घुटने और कोहनी भग्न होनेके कारण अत्यधिक वेदनासे युक्त और भयभीत वे मार्गसे अवगत होनेपर दूसरे Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०३ ६८. २६] ६८. बहुरूवासाहणपव्व तत्थ वि य कज्जलनिभा, वसुंधरा इन्दनीलनिम्माया । संसइयदिन्नपसरा, नाउं कढिणं न देन्ति पयं ॥ ११ ॥ दिवा य तत्थ एक्का, तरुणी फलिहामयम्मि सोवाणे । पुच्छन्ति दिसामूढा, भद्दे ! कत्तो जिणहरं तं? ॥ १२ ॥ जाहे सा पडिवयणं, न देइ ताणं विमग्गमाणाणं । ताहे करेहि फुसियं, लेप्पयमहिला विजाणन्ति ॥ १३ ॥ अह ते विलक्खवयणा, अन्नं कच्छन्तरं समल्लीणा । तत्थ महानीलमए, कुड्डु सहस ति आवडिया ॥ १४ ॥ ते चक्खुवज्जिया इव, सुहडा एककम अपेच्छन्ता । परिमुसिऊणाऽऽढत्ता. करेसु अइदीहकुडाई ॥ १५ ॥ परिमुसमाणेहि नरो, सज्जीवो जाणिओ य वायाए । केसेसु खरं गहिओ. भणिओ दावेहि सन्तिहरं ॥ १६ ॥ एवं ते पवयभडा, पुरओ पहदेसयं नरं काउं । सबै वि समणुपत्ता, सन्तिजिणिन्दस्स वरभवणं ॥ १७ ॥ दिट्टं सरयब्भनिभ, नाणाविहचित्तयम्मकयसोहं । ऊसियधयावडायं, सग्गविमाणं व ओइण्णं ॥ १८ ।। वजिन्दनील-मरगय-मालाओऊलभूसियदुवारं । नाणारयणसमुज्जल-सुयन्धवरकुसुमकयपूयं ॥ १९ ॥ विच्छड्डिय बलियम्म, कालागरुबहलधूवगन्धन। तक्खणमेत्तप्पाडिय-वरकमलकयच्चणविहाणं ॥ २० ॥ एयारिसं च दहूँ, जिणभवणं विम्हिया तओ जोहा । पणमन्ति सन्तिनाह, तिक्खुतपयाहिणावत्तं ॥ २१ ॥ एवं सो निययबलं. बाहिरकच्छन्तरे ठवेऊणं । पविसरइ सन्तिभवणं, दढहियओ अङ्गयकुमारो ॥ २२ ॥ भावेण वन्दणं सो, काऊणं तस्स पेच्छए पुरओ । कोट्टिमतले निविटुं, जोगत्थं रक्खसाहिवई ॥ २३ ॥ अह भणइ अङ्गओ तं, रावण ! किं ते समुट्ठिओ डम्भो । तिजगुत्तमस्स पुरओ, हरिऊणं जणयरायसुर्य ? ॥ २४ ॥ धिद्धि ! त्ति रक्खसाहम !, दुच्चरियावास! तुज्झ एत्ताहे । तं ते करेमि जं ते, न य कुणइ जमो सुरुट्ठो वि ॥ २५ ॥ अह सो सुग्गीवसुओ, महयं काऊण कलयलारावं । आरुट्ठो दहवयणं, पहणइ वत्थेण वलहत्थो ॥ २६ ॥ दरवाजेमें प्रविष्ट हुए। (१०) वहाँपर भी इन्द्रनील-मणिसे निर्मित काजलके समान श्यामवर्णवाला आँगन था। उसमेंसे गुजरना शंकास्पद है ऐसा जानकर वे जोरसे पैर नहीं रखते थे। (११) वहाँ स्फटिकमय सोपानमें उन्होंने एक तरुणी देखी। दिग्भ्रान्त उन्होंने उससे पूछा कि, भद्रे ! वह जिनमन्दिर कहाँ आया ? (१२) खोजनेवाले उनको जब उसने जवाब नहीं दिया तब उन्होंने स्पर्श किया तो ज्ञात हुआ कि यह लेप्यमहिला (विविध पदार्थोंके लेपसे बनाई गई स्त्री-मूर्ति) है। (१३) लज्जित मुखवाले वे एक दूसरे कक्षमें गये। वहाँ महानीलमणिकी बनी हुई दीवारके साथ एकदम टकराये । (१४) अन्धोंकी भाँति एक-दूसरेको न देखते हुए वे सुभट अतिदीर्घ दीवारोंको हाथसे छूने लगे। (१५) छू-छू करके आगे बढ़नेवाले उन्होंने वाणीसे सजीव मनुष्यको जान उसे बालोंसे निष्ठुरतापूर्वक पकड़ा और कहा कि शान्तिगृह दिखाओ । (१६) इस प्रकार मार्गदर्शक मनुष्यको आगे करके वे सब वानर-सुभट शान्तिजिनेन्द्र के उत्तम भवनमें जा पहुँचे । (१७) उन्होंने शरत्कालीन मेघके समान सफेद, नानाविध चित्रकर्मसे सजाये गये तथा ऊपर उठी हुई ध्वजा-पताकावाले उस भवनको नीचे उतरे हुए स्वर्गविमानकी भाँति देखा । (१८) वज्र, इन्द्रनील एवं मरकतकी मालाओं और रेशमी वस्त्रोंसे विभूषित द्वारवाले, नाना प्रकारके रत्नोंसे देदीप्यमान, उत्तम सुगन्धित पुष्पोंसे जिसमें पूजा की गई है ऐसे, नैवेद्यसे भरे हुए, कालागरुकी घनी धूपसे गन्धयुक्त, उसी समय तोड़े गये उत्तम कमलोंसे जहाँ पूजा की गई है ऐसे उस जिनमन्दिरको देखकर उन विस्मित योद्धाओंने तीन बार प्रदक्षिणा करके शान्तिनाथ भगवानको प्रणाम किया। (१६-२१) इस प्रकार अपनी सेनाको बाहरके कक्षमें रखकर दृढ़ हृदयवाले अंगदकुमारने भगवान शान्तिनाथके मन्दिरमें प्रवेश किया । (२२) वहाँ उन्हें भावपूर्वक वन्दन करके उसने सामने रत्नमय भूमिपर योगस्थ राक्षसाधिपति रावणको देखा । (२३) तब अंगदने उसे कहा कि, हे रावण! जनकराजकी पुत्री सीताका अपहरण करके तीनों लोकोंमें उत्तम ऐसे भगवान के सम्मुख तूने यह क्या दम्भका अनुष्ठान किया है ? (२४) हे अधम राक्षस! हे दुश्चरितके आवास! तुझे धिक्कार है। अत्यधिक रुष्ट यम भी जो नहीं कर सकता ऐसा हाल मैं अब तेरा करूँगा। (२५) इसके पश्चात् बलवान् हाथवाले और गुस्सेमें आये हुए सुग्रीवपुत्र उस अंगदने बहुत ही शोर मचाकर रावणको कपड़ेके ( कोड़ेसे) पीटा । (२६) उसके आगे रखे गये सहस्रदल Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४ पउमचरियं [६८. २७तस्स पुरओ ठियाई, तुरियं घेत्तण सहसवत्ताई । पहणइ धरणिनिविटुं, अहोमुहं जुवइवम्गं सो ॥ २७ ॥ सो तस्स अक्खमालं, कराउ हरिऊण तोडइ कुमारो । पुणरवि संधेइ लह, भूओ अप्पेइ विहसन्तो ॥ २८ ॥ सा तस्स अस्वमाला, करम्मि सुविसुद्धफलिहनिम्माया । रेहइ डोलायन्ती, मेहस्स बलाहपन्ति छ ।। २९ ।। वररयणपज्जलन्ती, छेत्तण य कण्ठियं अइतुरन्तो । निययंसुएण बन्धइ, गलए लङ्काहिवं एत्तो ॥ ३० ॥ घेत्तण य तं वत्थं, उल्लम्बइ रहसपूरियामरिसो । पुणरवि य भवणथम्भे, दहवयणं बन्धइ कुमारो ॥ ३१ ॥ दीणारेसु हसन्तो, पञ्चसु विक्केइ रक्खसाहिवई । निययपुरिसस्स हत्थे, सवइ पुणो तिवसद्दण ॥ ३२ ।। कण्णेसु कुण्डलाई, जुवईण लएइ अङ्गयकुमारो । सिरभूसणाइं गेण्हइ, चलणेसु य नेउराइं पुणो ॥ ३३ ॥ अन्नाएँ हरइ वत्थं, अन्नन्नं बन्धिऊण केसेसु । सहसा करेण पेल्लइ, बलपरिहत्थो परिभमन्तो ॥ ३४ ॥ एवं समाउलं तं, सहसा अन्तेउरं कुमारेणं । आलोडियं नराहिब!, वसहेण व गोउलं सर्व ॥ ३५ ॥ पुणरवि भणइ दहमुहं, रे पाव! छलेण एस जणयसुया । माया काऊण हिया, एकागी हीणसत्तेणं ॥ ३६ ॥ संपइ तुज्झ समक्खं, एयं दइयायणं समत्थं ते । दहमुह ! हरामि रुम्भसु, जइ दढसत्ती समुबहसि ॥ ३७ ।। एव भणिऊण तो सो, सिग्घं मन्दोयरी महादेवी । केसेसु समायड्डइ, लच्छी भरहो चक्कहो ॥ ३८ ॥ पेच्छसु मए दसाणण!, नीया हिययस्स वल्लहा तुज्झ । वाणरवइस्स होही, अह चामरगाहिणी एसा ॥ ३९ ॥ पचलियसबाहरणा, हत्थेण घणंसुयं समारन्ती । पगलियनयणंसुजला, पविसइ दइयस्स भुयविवरं ॥ ४० ॥ हा नाह ! परित्तायसु, नीया हं वाणरेण पावणं । तुज्झ पुरओ महायस!, विलबन्ती दीणकलुणाई ॥ ४१ ॥ किं तुज्झ होहइ पहू !, एएण उवासिएण झाणेणं । जेण इमस्स न छिन्दसि, सीसं चिय चन्दहासेणं ॥ ४२ ॥ एयाणि य अन्नाणि य, बिलबइ मन्दोयरी पयलियंसू । तह वि य गाढयरं सो, धोरो झाणं समारुहइ ।। ४३ ॥ एक स्तम्भके साथ राव उसे गाली-गलौच की किसी स्त्रीका बल जस तरह कमलोंको जल्द से उठाकर उसने जमीनपर बैठे हुए अधोमुख युवतिवर्गको पीटा । (२७) उसके हाथमें रही हुई विशुद्ध स्फटिककी वनी हुई डोलती अक्षमाला बादलमें वगुलेकी पंक्ति-सी शोभित हो रही थी। (२८) उत्तम रत्नोंसे देदीप्यमान वह माला उस अंगदने बहुत ही जल्दी तोड़ डाली। बादमें अपने वस्त्रसे रावणको गलेमें बाँधा । (२६-३०) एकदम क्रोधमें भरे हुए अंगदने वस्त्रको लटकाया। बाद में कुमारने मन्दिरके स्तम्भके साथ रावणको बाँधा । (३१) हँसते हुए उसने राक्षसाधिपति को पाँच दीनारमें अपने आदमीके हाथ बेच दिया। फिर कठोर शब्दसे उसे गाली-गलौच करने लगा। (३२) अंगदकुमारने युवतियों के कानों से कुण्डल ले लिये, शिरोभूपण तथा पैरों से नूपुर भी ले लिये । (३३) दूसरी किसी स्त्रीका वस्त्र हर लिया। एक-दूसरीको वालोंसे बाँधकर चारों और घूमता हुआ वली वह सहसा उन्हें हायसे पीटने लगा। (३४) हे राजन् ! जिस तरह एक साँढ़ सारे ग कुलको क्षुब्धकर देता है उसी तरह अंगदकुमारने उस अन्तःपुरको एकदम क्षुब्ध कर दिया । (३५) उसने रावगसे पुनः कहा कि, रे पापी ! निन्दनीय तूने छलसे और माया करके एकाकी इस सीताका अपहरण किया है। (३६) हे रावण ! तेरे सामने ही मैं इन सब स्त्रियों का अपहरण करता हूँ। यदि ताक़त हो तो रोक । (३७) ऐसा कहकर चक्रवर्ती भरतने जिस तरह लक्ष्मी को खेंचा था उसी तरह उसने पटरानी मन्दोदरीको बालोंसे पकड़ कर खंचा। (३८) हे रावग! देख तेरी हृदयवल्लभाको मैं ले जा रहा हूँ। यह वानरपतिकी चामरधारिणी होगी । (३६) जिसके सब आभरण गिर गये हैं ऐसी वह मन्दोदरी हाथसे घन वन सँभालती हुई और आँखोंसे अश्रजल बहाती हुई पतिके भुज-विवरमें प्रवेश करने लगी। (४०) हा नाथ ! रक्षा करो। हे महायश! यह पापी वानर आपके सामने दीन और करुण विलाप करती हुई मुझे ले जा रहा है। (४१) हे प्रभो! आपके इस ध्यानकी उपासनासे क्या होगा यदि चन्द्रहास तलवारसे इसका सिर आप नहीं काटते । (४२) आँसू बहाती हुई मन्दोदरीने ऐसा तथा दूसरा भी विलाप किया, फिर भी धीर वह प्रगाढ़ ध्यानमें लीन रहा । (४३) विद्याकी Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६.५] ४०५ ६९. रावणचिन्ताविहाणपव्य न य सुणइ नेय पेच्छइ, सबेसु य इन्दिएसु गुत्तेसु । विज्जासाहणपरमो, नवरं झाणेकगयचित्तो ॥ ४४ ॥ मेरु ब निष्पकम्पो, अक्खोभो सायरो इव महप्पा । चिन्तेइ एगमणसो, विजं रामो जणयसुयं ॥ ४५ ॥ एयम्मि देसयाले, उज्जोयन्ती दिसाउ सबाओ । जयसई कुणमाणी, बहुरूवा आगया विज्जा ॥ ४६ ॥ तो भणइ महाविज्जा, सिद्धा है तुज्झ कारणुज्जत्ता । सामिय! देहाऽऽणत्ति, सज्झं मे सयलतेलोकं ।। ४७ !! एक मोत्तूण पहू !, चक्कहरं तिहुयणं अपरिसेसं । सिग्धं करेमिह बसे, लक्खण-रामेसु का गणणा ? ॥ ४८ ॥ भणिया य रावणेणं, विज्जा नत्थेत्थ कोई संदेहो । नवरं चिन्तियमेत्ता, एज्जसु मे भगवई! सिग्धं ॥ ४९ ॥ जावं समत्तनियमो नमिऊण विज्जं, लङ्काहिवो ति परिवारइ सन्तिगेहं । मन्दोयरिं विमलकित्तिधरि पमोत्तं , तावं गओ पउमणाहसहाणिओयं ॥ ५० ॥ || इय परमचरिए बहुरूवासाहणं नाम अडसट्ठिमं पव्वं समत्तं ।। सन्त ताण पड मा टवेयरा संयत हा मनसे सातवाली ६९. रावणचिन्ताविहाणपव्वं अह जुवइसहस्साई, दस अट्ट य तस्स पणमिउं चलणे । गलियंसुलोयणाई, नंपन्ति पह! निसामेहि ॥१॥ सन्तेण तुमे सामिय!, विज्जाहरसयलवसुमइवईणं । खलियारियाउ अम्हे, अजं सुग्गीवपुत्तेणं ।। २ ।। सुणिऊण ताण वयणं, रुट्टो लङ्काहिवो भणइ एत्तो । ववहरइ जो हु एवं, बद्धो सो मच्चपासेहिं ॥ ३ ॥ मुञ्चह कोवारम्भ, संपइ मा होह उस्सुयमणाओ । सुग्गीवं निज्जीवं, करेमि समरे न संदेहो ॥ ४ ॥ भामण्डलमाईमा, अन्ने वि य दुट्ठखेयरा सबे । मारेमि निच्छएणं, का सन्ना पायचारेहिं ॥ ५ ॥ साधनामें तत्पर तथा ध्यानमें एकाग्र मनवाला वह सभी इन्द्रियोंमें संयत होनेसे न तो सुनता था और न देखता ही था। (४४) मेरुकी भाँति निष्प्रकम्प और सागरकी भाँति अक्षेभ्य बह महात्मा, एकाग्र मनसे सीताका चिन्तन करनेवाले रामकी भाँति, विद्याका चिन्तन कर रहा था। (४५) इसी समय सव दिशाओंको प्रज्वलित करनेवाली तथा जयघोष करती हुई बहुरूपा विद्या आई। (४६) तब उस महाविद्याने कहा कि, हे स्वामी! मैं सिद्ध हुई हूँ। आपके लिए मैं कार्य करनेके लिए उद्यत हूँ। श्राप श्राज्ञा दें। मेरे लिए सारा त्रिलोक साध्य है। (४७) हे प्रभो! एक चक्रवर्तीको छेड़ सारा त्रिभुवन मैं शीघ्र ही वसमें कर सकती हूँ। लक्ष्मण और रामका तो क्या हिसाव है ? (४८) रावणने उसे कहा कि, भगवती विद्ये ! इसमें कोई सन्देह नहीं है। सोचते ही तुम शीघ्र ही मेरे पास आ जाना । (४६) जिसका नियम समाप्त हुआ है ऐसा लंकेश रावण विद्या को नमस्कार करके जसे ही भगवान् शान्तिनायके मन्दिरमें प्रदक्षिणा देने लगा वैसे ही निर्मल यशको धारण करनेवाली मन्दोदरीको छड़कर सेनाके साथ वह अंगद रामके पास चला गया। (५०) ॥ पद्मचरितमें बहुरूपा विद्याकी साधना नामक अड़सठवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ में साल भगवती ६९. रावणकी चिन्ता इसके अनन्तर रोती हुई अठारह हजार युवतियोंने उस रावण के चरणों में प्रणाम करके कहा कि, हे प्रभो! आप सुनें। (१) हे स्वामी ! आपके सब विद्याधर राजाओंके रहते सुप्रीवके पुत्र अंगदने आज हमारा अपमान किया है। (२) उनका कथन सुन रुष्ट लंकाधिपने कहा कि जो ऐसा व्यवहार करता है वह मृत्युके पारासे निश्चय ही जकड़ा गया है । (३) अब क्रोध छोड़ो। मनमें चिन्ता मत रखो। इसमें सन्देह नहीं कि युद्धमें सुग्रीवको निष्प्राण करूँगा। (४) भामण्डल आदि दूसरे सब दुष्ट विद्याधरोंको अवश्य ही मारूँगा तो फिर पादचार मनुष्योंकी तो बात ही क्या है ? (५) इस तरह Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६ पउमचरियं [६६.६. संथाविऊण एवं महिलाओ निग्गओ जिणहराओ। पविसइ मज्जणहरयं, उवसायिसबकरणिज्ज ॥६॥ एत्तो वेरुलियमए, मजणपीढे विहाइ घणसामो । मुणिसुबयजिणवसहो, पण्डुसिलाए व अभिसेए ॥ ७ ॥ सुविसुद्धरयण-कञ्चणमएसु कुम्भेसु सलिलपुण्णेसु । सुमहग्घमणिमएसु य, अन्नेसु य ससियरनिहेसु ॥ ८ ॥ गम्भीरभेरि-काहल-मुइङ्ग-तलिमा-सुसङ्खपउराइं । एत्तो पवाइयाई, तूराई मेहघोसाई ॥ ९ ॥ उबट्टणेसु सुरभिसु, नाणाविहचुण्णवण्णगन्धेहिं । मज्जिज्जइ दणुइन्दो, जुवईहि मयङ्कवयणाहिं ॥ १० ॥ अङ्गसुहसीयलेणं, सलिलेणं सुरहिगन्धपवरेणं । कुन्तलकयकरणिज्जो, हाओ लङ्काहियो विहिणा ॥ ११ ॥ सो हार-कडय-कुण्डल-मउडालंकारभूसियसरीरो । पविसरइ सन्तिभवणं, नाणाविहकुसुमकयपूयं ॥ १२ ॥ अह विरइऊण पूर्य, काऊण य वन्दणं तिपरिवारं । पविसरइ लीलायन्तो, अह भोयणमण्डवं धीरो ॥ १३ ॥ दिन्नासणोवविठ्ठो, सेसा वि भडा सएसु ठाणेसु । अत्थरय-वरमसूरय-वेत्तासणकञ्चणमएसु ॥ १४ ॥ दिन्ना भिङ्गारविही, उवणीयं भोयणं बहुवियप्पं । भुञ्जइ लङ्काहिबई, समयं चिय सबसुहडेहिं ॥ १५ ॥ अट्ठसयखज्जयजुर्य, अह तं चउसट्टिवञ्जणवियप्पं । सोलसओयणभेयं, विहिणा जिमिओ वराहारं ॥ १६ ॥ निबत्तभोयणविही, लीलायन्तो भडेहि परिकिण्णो । कीलणभूमिमह गओ, विज्जाएँ परिक्खणं कुणइ ॥ १७ ॥ विज्जाएँ रक्खसवई, करेइ नाणाविहाई रूवाई । पहणइ करेसु भूमि, नणयन्तो रिउनणायम्पं ॥ १८ ॥ एत्थन्तरे पवुत्ता, निययभडा दहमुहं कयपणामा । मोत्तण तुमं रामं, को अन्नो घाइडं सत्तो ? ॥ १९ ॥ सो एव भणियमेत्तो, सबालंकारभूसियसरीरो । पविसइ पमउज्जाणं, इन्दो इव नन्दणं मुइओ ॥ २० ॥ स्त्रियोंको आश्वासन देकर वह जिनमन्दिरमेंसे बाहर निकला और सब उपकरणोंसे सम्पन्न स्नानगृहमें प्रवेश किया । (६) जिस अभिपेकके समय पाण्डुशिला पर मुनि सुव्रत जिनवर शोभित हो रहे थे उसी तरह वैदूर्यके बने हुए स्नानपीठ पर बादलोंके समान श्याम वर्णका रावण शोभित हो रहा था। (७) मणियोंसे खचित अत्यन्त विशुद्ध सोनेके बने घड़े तथा चन्द्रमाकी किरणोंके समान दूसरे बहुत महँगे मणिमय घड़े पानीसे भरे हुए थे। (८) उधर गम्भीर आवाज़ करनेवाली भेरि, काहल, मृदंग, तलिमा तथा सुन्दर शंखसे युक्त बादल की भाँति गर्जना करनेवाले वाद्य बज रहे थे । (६) चन्द्रमाके समान सुन्दर मुखवाली युवतियाँ रावणको नानाविध चूर्ण, वर्ण एवं गन्धसे युक्त सुगन्धित उबटन मल रही थीं। (१०) बालोंमें जो कार्य करना था वह करके रावणने सुगन्धित गन्धसे युक्त शरीरको सुख देनेवाले शीतल जलसे विधिवत् स्नान किया। (११) हार, कटक, कुण्डल, मुकुट तथा अलंकारोंसे विभूषित शरीरवाले उसने भगवान् शान्तिनाथके मन्दिरमें प्रवेश किया और नानाविध पुष्पोंसे पूजा की । (१२) पूजाकी रचना करके तथा तीन बार प्रदक्षिणा देकर वन्दन करके धीर वह लीलापूर्वक भोजनमण्डपमें प्रविष्ट हुआ। (१३) दिये गये आसन पर वह बैठा। बाकीके सुभट भी अपनेअपने निर्मल मशूरक ( वस्त्र या चर्मका वृत्ताकार आसन), वेत्रासन तथा सोनेके बने हुए आसनों पर बैठे। (१४) हाथपैर धोनेके लिए जलपात्र दिये गये। बहुत प्रकारका भोजन लाया गया। सव सुभटोंके साथ रावणने भोजन किया । (१५) एक सौ आठ खाद्य पदार्थोंसे युक्त, चौसठ प्रकारके व्यंजनोंवाले तथा सोलह प्रकारके चावलसे सम्पन्न उत्तम आहार उसने विधिपूर्वक खाया। (१६) भोजनके कार्यसे निवृत्त हो सुभटोंसे घिरा हुआ वह लीला करता हुआ क्रीड़ाभूमिमें गया और वहाँ विद्याकी परीक्षा की । (१७) विद्याके बलसे राक्षसपतिने नानाविध रूप किये और शत्रुओंको कम्पित करते हुए उसने हाथोंसे ज़मीनको ठोका । (१८) तब अपने सुभटोंने रावणको प्रणाम करके कहा कि आपको छोड़ दूसरा कौन रामको मारनेमें समर्थ है ? (१६) इस प्रकार कहने पर सब अलंकारोंसे भूषित शरीरवाले उसने मुदित हो इन्द्र जिस तरह नन्दनवनमें प्रवेश करता है उस तरह पद्मोद्यानमें प्रवेश किया। (२०) रावणकी विशाल सेनाको देखकर विदीर्ण हृदयवाली सीता सोचने लगी कि इसे इन्द्र भी जीत नहीं सकता । (२१) मनमें इस तरह चिन्तित सीताको रावणने कहा कि, हे १. एत्तो फलिहमणिमए-प्रत्य। २. पउमुजाण-प्रत्य० । Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ ६६. रावणचिंताविहाणपव्वं दट्टुण नणयतणया, सेन्नं लङ्काहिवस्स अइबहुयं । चिन्तेइ वुण्णहियया, न य निणइ इमं सुरिन्दो वि ॥ सा एव उस्सुयमणा, सीया लङ्काहिवेण तो भणिया । पावेण मए सुन्दरि, हरिया छम्मेण विल्वन्ती ॥ गहियं वयं किसोयरि !, अणन्तविरियस्स पायमूलम्मि । अपसन्ना परमहिला, न भुजियबा मए निययं ॥ सुमरन्तेण वयं तं न मए रमिया तुमं विसालच्छी । रमिहामि पुणो सुन्दरि !, संपइ आलम्बणं छेत्तु ं ॥ पुष्फविमाणारूढा, पेच्छसु सयलं सकाणणं पुहई । भुञ्जसु उत्तमसोक्खं, मज्झ पसाएण ससिवयणे ! ॥ सुणिऊण इमं सीया, गग्गरकण्ठेण भणइ दहवयणं । निसुणेहि मज्झ वयणं, जइ मे नेहं समुबहसि ॥ कोववसगएण वि, पउमो भामण्डलो य सोमित्ती । एए न घाइयबा, लङ्काहिव ! अहिमुहावडिया ॥ ताव य जीवामि, अहं जाव य एयाण पुरिससीहाणं । न सुणेमि मरणसद्दं, उब्बियणिज्जं अयण्णसुहं ॥ सा पिऊण एवं पडिया धरणीयले गया मोहं । दिट्ठा य रावणेणं, मरणावत्था पयलियंसृ ॥ मिउमाणसो खुणेणं, जाओ परिचिन्तिउं समाढत्तो । कम्मोयएण बद्धो, को वि सिणेहो अहो गरुओ ॥ धिद्धित्ति गरहणिज्जं पावेण मए इमं कयं कम्मं । अन्नोन्नपोइपमुहं, विओइयं जेणिमं मिथुणं ॥ ससि - पुण्डरीयधवलं, निययकुलं उत्तमं कयं मलिणं । परमहिलाऍ करणं, वम्महअणियत्तचित्तेणं ॥ ३२ ॥ धिद्धी ! अहो ! अकज्जं महिला जं तत्थ पुरिससीहाणं । अवहरिऊण वणाओ, इहाऽऽणिया मयणमूढेणं ॥ ३३ ॥ नरयस्स महावीही, कढिणा सग्गग्गला अणयभूमी । सरिय व कुडिलहियया, वज्जेयब्बा हवइ नारी ॥ ३४ ॥ ना पढमदिसन्ती, अमएण व मज्झ फुसइ अङ्गाई । सा परपसत्तचित्ता, उबियणिज्जा इहं जाया ॥ ३५ ॥ नइ वि य इच्छेज ममं, संपइ एसा विमुक्कसम्भावा । तह वि न य नायइ धिई, अवमाणसुदूमियमणस्स ॥३६॥ भाया मे आसि जया, बिभीसणो निययमेव अणुकूलो । उवएसपरो तइया, न मणो पीहूं समल्लोणो ॥ ३७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ २० ॥ ३१ ॥ ६६. ३७ ] २१ ॥ २२ ॥ सुन्दरी ! पापी मैंने विलाप करती हुई तुम्हारा धोखे से अपहरण किया है । (२२) हे कृशोदरी ! अनन्तवीर्यके चरणों में मैंने व्रत लिया है कि अप्रसन्न परनारीका मैं नियमेन उपभोग नहीं करूँगा । (२३) हे विशालाक्षी ! उस व्रतको याद करके मैंने तुम्हारे साथ विलास क्रिड़ा नहीं की है । हे सुन्दरी ! अब रामरूपी आलम्बनका नाश करके मैं तुम्हारे साथ रमण करूँगा । (२४) हे शशिवदने ! पुष्पक विमान में आरूढ़ होकर तुम वनोंसे युक्त सारी पृथ्वी देखो और मेरे प्रसादसे उत्तम सुखका उपभोग करो । ( २५) यह सुनकर गद्गद् कण्ठसे सीताने रावणसे कहा कि मेरा कहना सुन । हे लंकाधिप ! यदि तेरा मुझपर स्नेह है तो क्रोध अत्यधिक वशीभूत होने पर भी संग्राममें सामने आयेहुए राम लक्ष्मण और भामण्डल इनको मत मारना । (२६-२७) मैं तभी तक जीती रहूँगी जब तक इन पुरुषसिहों के बारेमें कानसे असुखकर और उद्वेगकर मरण शब्द नहीं सुनती। ( २८ ) ऐसा कहकर वह जमीन पर गिर पड़ी और बेसुध हो गई । आँसू बहाती हुई उसे रावण मरणावस्था में देखा । (२९) वह एकदम कोमल हृदयवाला हो कर सोचने लगा कि अहो, कर्मोदयके कारण मैं किसी भारी स्नेहसे बँधा हुआ हूँ । (३०) धिक्कार है। पापी मैंने यह निन्दनीय कार्य किया है. जिससे एक-दूसरे पर प्रेम रखनेवाले इस जोडेको मैंने वियुक्त कर दिया है। ( ३ ) परनारीके लिए काममें लीन चित्तवाले मैंने चन्द्र एवं पुण्डरीकके समान सफेद और उत्तम अपने कुलको मलिन किया है । (३२) पुरुषोंमें सिंहके समान रामकी स्त्रीका वनमेंसे अपहरण करके कामसे विमोहित में जो यहाँ लाया हूँ उस कार्यके लिए मुझे धिक्कार है । ( ३३ ) नरकके विशाल मार्ग जैसी, स्वर्गकी कठिन अर्गला समान, अनीति की भूमे सरीखी और नदी की भाँति कुटिल हृदयवाली स्त्रीका त्याग करना चाहिए। (३४) जो पहली बार देखते ही अमृतकी भाँति मेरे अंगोंको छूने लगी उसका चित्त तो दूसरेमें लगा है, अतः वह मेरे लिए उद्वेगकर हो गई है । (३५) रामके प्रति जो सद्भाव है उसका परित्याग करके यदि यह मुझे चाहे भी, तो अपमानसे दुःखित मनवाले मुझे धृति नहीं होगी । ( ३३ ) सतत अनुकूल मेरा भाई विभीषण जब हितका उपदेश देता था तब भी मनमें अनुराग नहीं हुआ । (३७) महासुभट पकड़े गये हैं, दूसरे भी बड़े बड़े योद्धा मारे गये हैं और राम अपमानित ४०७ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ पउमचरियं [६६.३८बद्धा य महासुहडा, अन्ने वि विवाइया पवरजोहा । अवमाणिओ य रामो, संपइ मे केरिसी पीई ! ॥ ३८ ॥ जइ वि समप्पमि अह, गमस्स किवाएँ जणयनिवर्तणया । लोओ दुग्गहहियओ, असत्तिमन्तं गणेही मे ॥ ३९ ॥ इह सीह-गरुडकेऊ, संगामे राम-लक्खणे जिणिउं । परमविभवेण सीया. पच्छा ताणं समप्पे हैं ॥ ४०॥ न य पोरुसस्स हाणी, एव कए निम्मला य मे कित्ती । होहइ समत्थलोए, तम्हा ववसामि संगामं ॥ ११ ॥ एव भणिऊण तो सो, निययघरं पत्थिओ महिड्डीओ । सुमरइ वेरियजणिय, दहवयणो परिहवं ताहे ॥ ४२ ॥ अह तक्खगम्मि रुट्ठो, जंपइ सुग्गीवअङ्गर घेतु। मज्झाउ दो वि अद्धे, करेमि इह चन्दहासेणं ॥ ४३ ।। भामण्डलं पि घेत्त, पावं दढसङ्कलाहि सुनिबद्धं । मोग्गरघायाहिहयं, करेमि गयजोवियं अज्ज ॥ १४ ॥ करवत्तेग मरुसुयं, फालेमिह कट्ठजन्तपडिबद्धं । मारेमि सेससुहडे, लक्खगरामे पमोत्तणं ॥ ४५ ॥ एवं निच्छयहियए. जाए लङ्काहिवे निमित्ताई। नायाइ बहुविहाई, मगहबई अजयवन्ताई ॥ ४६॥ अको आउहसरिसो, परिवेसो अम्बरे फरुसवण्णो । नट्ठो सयलसमत्थो, रयगीचन्दो भएणेव ।। ४७ ॥ नाओ य भूमिकम्पो, घोरा निवडन्ति तत्थ निग्धाया। उक्का य रुहिरवण्णा, पुबदिसा चेव दिप्पन्ती ।। ४८ ।। नालामुही सिवा वि य, घोरं वाहरइ उत्तरदिसाए । हेसन्ति फरुसविरसं, कम्पियगीवा महातुरया ।। ४९ ॥ हत्थी रडन्ति घोरं, पणन्ता वसुमई सहत्थेणं । मुञ्चन्ति नयणसलिलं, पडिमाओ देवयाणं पि ॥ ५० ॥ वासन्ति करयररवं, रिट्ठा वि य दिणयरं पलोएन्ता । भजन्ति महारुक्खा, पडन्ति सेलाण सिहराई ॥ ५१ ॥ विउलाई पि सराई, सहसा सोसं गयाइ सवाई । वुटुं च रुहिरवासं, गयणाओ तडयडारावं ॥ ५२ ॥ एए अन्ने य बहू, उप्पाया दारुणा समुप्पन्ना । देसाहिवस्स मरणं, साहेन्ति न एत्थ संदेहो ॥ ५३ ॥ नक्खत्तबलविमुक्को, गहेसु अञ्चन्तकुडिलवन्तेसु । वारिज्जन्तो वि तथा, अह कइ रणमुहं माणी ॥ ५४ ॥ हुए हैं। अब मेरी प्रीति कैसी ? (२८) कृपा करके मैं यदि रामको सीता सौंप दूं तो जिनका हृदय मुश्किलसे समझमें आता है ऐसे लोग मुझे अशक्तिशाली समझेगे। (३६) इस संग्राममें सिंह और गरुड़की ध्वजावाले राम और लक्ष्मणको जीतकर बादमें परम वैभवके साथ उन्हें मैं सीता सौंपूँगा। (४) ऐसा करनेसे मेरे पौरुषकी हानि नहीं होगी और समस्त लोकमें निर्मल कीति होगी, अतः संग्राम करूँ। (४१) ऐसा कहकर महान ऋद्धिवाले रावगने अपने भवनकी ओर प्रस्थान किया। उस समय वह शत्रुजनित पराभवका स्मरण करने लगा। (४२) रुट वह तत्काल बोला कि सुग्रीव और अंगदको पकड़कर इस चन्द्रहास तलवारसे दोनोंको बीचमेंसे आवे कर दूंगा। (४३) पापी भामण्डलको पकड़कर और मजबूत जंजीरसे बाँधकर मैं आज उसे मुद्गरके प्रहारसे पोट पीटकर चैतन्यहीन बना दूंगा। (४४) काष्ठ-यंत्रमें जकड़े हुए हनुमानको इस तलवारसे फाड़ डालूँगा। राम और लक्ष्मगको छेड़ शेष सुभटोंको मार डालूँगा । (४५) हे मगधनरेश श्रेणिक ! हृदयमें इस तरह निश्चय किये हुए रावणको पराजयसूचः अनेक अपशकुन हुए। (४६) सूर्य आयुधके समान और आकारामण्डल कठोर वर्णवाला हो गया। रातके समय सम्पूर्ण चन्द्र मानों भयसे भाग गया। (४७) भूचाल हुआ। घोर बिजलियाँ गिरने लगीं। पूर्व दिशाको मानो चमकाते हों इस रह रक्तवर्णवाली उल्काएँ गिरने लगीं। (४८) मुँहमें ज्वालावाली शृगाली उत्तरदिशामें भयंकर रूपसे रोने लगी। जिनकी गर्दन काँप रही हैं ऐसे बड़े बड़े घोड़े कठोर और सूखी हिनहिनाहट करने लगे। (४६) अपनी सूढ़ोंसे जमीन पर प्रहार करते हुए हाथी भयंकर रूपसे चिंघाड़ने लगे। देवताओंकी प्रतिमाएँ भी आँसू बहाने लगीं। (५०) सूर्यको देखकर कौए भी कठोर 'का का' ध्वनि करने लगे। (५१) सब बड़े बड़े सरोवर अचानक सूख गये। आकाशमेंसे तड़तड़, आवाज करती हुई रुधिर की वर्षा हुई। (५२) ये तथा दूसरे भी बहुत-से दारुण उत्पात हुए। इसमें सन्देह नहीं कि ये सब राजाका मरण कहते थे । (५३) ग्रहोंके अत्यन्त कुटिल होनेसे नक्षत्रोंके बलसे रहित वह अभिमानी मना करने पर भी युद्धकी आकांक्षा रखता था । (५४) अपने यशके १. तण-प्रत्यः । Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०.७] ७७. उज्जोयविहाणपन्च ४०६ निययनसभङ्गभीओ, गाढं वीरेकरसगओ धीरो । सत्थाण वि नाणन्तो, कज्जाकजं न लक्खेइ ॥ ५५ ॥ लाहिवस्स एत्तो, जं हिययत्थं तु कारणं सबं । साहेमि तुज्झ सेणिय, सुणेहि विगह पमोत्तणं ॥ ५६ ॥ जिणिऊण मोत्तण य पुत्तबन्धवा सके । पविसामि ण लङ्का है, करेमि पच्छा इमं कजं ॥ ५७ ।। सयलम्मि भरहवासे, उबासेऊण पायचारा हं । बल-सत्ति-कन्तिजुत्ता, ठवेमि विजाहरे बहवे ॥ ५८ : जेणेत्थ वंसे सुरदेवपुज्जा, जिणुत्तमा चक्कहरा य रामा । नारायणा तिबबला महप्पा, जायन्ति तुङ्गामलकित्तिमन्ता ॥ ५९ ॥ ॥ इय पउमचरिए रावणचिंताविहाणं एगूणसत्तरं पव्वं समत्तं ॥ ७०. उज्जोयविहाणपन्वं तत्तो सो दहवयणो, दियहे अइभासुरे सह भडेहिं । अत्थाणीऍ निविट्टो, इन्दो इव रिद्धिसंपन्नो ॥१॥ चरहार-कणयकुण्डल-मउडालंकारभूसियसरीरो । पुलयन्तो निययसह, अहियं चिन्तावरो जाओ ।। २ ।। भाया य भाणुकण्णो, इन्दइ घणवाहणो महं पुत्ता । हत्थ-पहत्था य भडा, एत्थ पएसे न दीसन्ति ॥ ३ ॥ ते तत्थ अपेच्छन्तो, रुट्ठो भडभिउडिभासुरं वयणं । काऊण देइ दिट्ठी, दहवयणो चक्करयणस्स ॥ ४ ॥ रोसपसरन्तहियओ, आउहसोला समुज्जओ गन्तुं । ताव य समुट्ठियाई, सहसा अइदुण्णिमित्ताई ॥५॥ अन्नण बच्चमाणो. पहओ चलणेण पायमग्गम्मि । छिन्नो य तस्स मग्गो, पुरओ वि हु किण्हसप्पेणं ॥ ६ ॥ हा हा धो! मा वच्चसु, तस्स सुणन्तस्स अकुसला सदा । जाया सहसुप्पाया, सउणा अजयावहा बहवे ॥ ७॥ नाशसे भयभीत और एकमात्र शृगाररसमें ही अत्यन्त लीन वह धीर शास्त्र जानने पर भी कार्य-अकार्यका विवेक नहीं कर सकता था । (५५) हे श्रेणिक ! अब मैं रावणके हृदयमें जो विचार था वह सब तुम्हें कहता हूँ। विग्रहका त्याग करके तुम सुनो । (५६) शत्रुसैन्यको जीतकर. सब पुत्र एवं भाइयोंको छुड़ाकर मैं लंकामें प्रवेश करूँगा। बादमें यह कार्य करूँगा । (५७) सारे भरतक्षेत्रमेंसे मनुष्योंका नाश करके बल, शक्ति व कान्तिसे युक्त बहुत-से विद्याधरोंको स्थापित करूँगा, जिससे इस वंशमें सुरेन्द्रोंके द्वारा पूज्य, उन्नत और विमल कीर्तिवाले तथा अत्यन्त बलशाली महात्मा जिनेश्वर, चक्रवर्ती, बलराम और नारायण पैदा हों। (५८-५६) ॥ पद्मचरितमें रावणको चिन्ताका विधान नामका उनहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ । ७०. युद्धोद्योग तब एक अत्यन्त तेजस्वी दिनमें इन्द्रके समान ऋद्धिसम्पन्न रावण सुभटोंके साथ सभास्थानमें बैठा हुआ था। (१) उत्तम हार, सोनेके कुण्डल, मुकुट एवं अलंकारोंसे विभूषित शरीरवाला वह अपनी सभाको देखकर अधिक चिन्तातुर हुआ। (२) भाई भानुकर्ण, मेरे पुत्र इन्द्रजित और मेघवाहन तथा सुभट हस्त एवं प्रहस्त इस प्रदेशमें नहीं दीखते । (३) उन्हें वहाँ न देख रुष्ट रावणने सुभटकी भृकुटिसे देदीप्यमान मुख करके चक्ररत्नके ऊपर दृष्टि डाली। (४) हृदयमें व्याप्त रोषवाला वह आयुधशालामें जानेके लिए उद्यत हुआ। तब सहसा अत्यधिक खराब शकुन होने लगे। (५) पादमार्गसे जाते हुए उसे दूसरे पैरसे चोट पहुंची और सामनेसे काले साँपने उसके मार्गको काटा । (६) छीः छीः ! मत जावें-ऐसे अकुशल शब्द सुनते हुए उसे पराजयसूचक बहुत-से शकुन सहसा होने लगे। (७) उसका उत्तरीय गिर पड़ा, वैदूर्यके दण्डवाला छत्र टूट १. दिडिं-प्रत्य०। २. सालं-प्रत्य० । 2-4 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१० पउमचरियं [४७.८० पडियं च उत्तरिज्जं, भग्गं वेरुलियदण्डयं छत्तं । ताहे कयञ्जलिउडा, दइयं मन्दोयरी भणइ ॥ ८ ॥ विरहसरियाएँ सामिय!, वुज्झन्ती दुक्खसलिलभीमाए । उत्तारेहि महायस!, सिणेहहत्थावलम्बेणं ॥ ९ ॥ अन्नं पि सुणसु सामिय!, मह वयणं जइ वि नेच्छसि मणेणं । एयं पि य तुज्झ हियं, होहइ कडुओसह व जहा ॥१०॥ संसयतुलं वलग्गो, किं वा संसयसि णाह! अत्ताणं? । उम्मग्गेण रियन्तं, धरेह चित्तं समज्जायं ॥ ११ ॥ तुङ्ग विभूससु कुलं, सलाहणिज्जं च कुणसु अप्पाणं । अप्पेहि भूमिगोयर-महिला कलहस्स आमूलं ॥ १२ ॥ वइरिस्स अत्तणो वा, मरणं काऊण निच्छयं हियए । जुज्झिज्जइ समरमुहे, तह वि य किं कारणं तेणं? ॥ १३ ॥ तम्हा अप्पेहि इमा, सीया रामस्स पणयपीईए । परिवालेहि वयं तं, जं गहियं मुणिसयासम्मि ॥ १४ ॥ देवेहि परिग्गहिओ. जइ वि समो हवइ भैरहनाहेणं । तह वि अकित्ति पावइ, पुरिसो परनारिसङ्गेणं ॥१५॥ नो परनारीसु समं, कुणइ रई मूढभावदोसेणं । आसीविसेण समयं, कीलइ सो उग्गतेएणं ॥ १६ ॥ हालाहलं पिव विसं, हुयवहजालं व परमपज्जलियं । वंग्घि व विसमसीला, अहियं वजेह परमहिला ॥ १७ ॥ इन्दीवरघणसामो, गवियहसियं दसाणणो काउं । भणइ पिया ससिवयणे, किं व भयं उबगयासि तुमं ॥ १८ ॥ न य सो हं रविकित्ती, न चेव विज्जाहरो असणिघोसो । न य इयरो को वि नरो, जेण तुमं भाससे एवं ॥ १९ ॥ रिउपायबाण अग्गी. सो हं लङ्काहिवो सुपडिकूलो । न य अप्पेमि ससिमुही, सीया मा कुणसु भयसकं ॥ २० ॥ एव भणियम्मितो सा. ईसावसमुवगया महादेवी । जंपइ सीयाएँ समं, कि सामिय! रइसुह महसि ॥ २१ ॥ ईसाकोवेण तओ, पणइ कण्णुप्पलेण सा दइयं । भणइ य गुणाणुरूवं, किं दिटुं तीऍ सोहगं? ॥ २२ ॥ किं भूमिगोयरीए, कीरइ अहियं कलाविहीणाए। विज्जाहरीएँ समयं, भयसु पहू! नेहसंबन्धं ॥ २३ ॥ गया। तब मन्दोदरीने पतिसे हाथ जोड़कर कहा कि, हे स्वामी ! हे महायश ! दुःखरूप जलसे भयंकर ऐसी विरहरूपी नदीमें डूबती हुई मुझे आप स्नेहरूपी हाथका अवलम्बन देकर पार उतारें। (८-९) हे स्वामी ! यद्यपे आप मनसे नहीं चाहते, फिर भी मेरा कहना सुनें। कड़वी दवाकी भाँति यह भी आपके लिए हितकर होगा । (१०) हे नाथ ! संशयरूपी तराजूपर चढ़कर आप अपने आपको सन्देहमें क्यों डालते हो ? उन्मार्गमें भटकते हुए चित्तको आप मर्यादामें रखें । (११) आप अपने ऊँचे कुलको विभूषित करो और आत्माको श्लाघनीय बनाओ। भूमिपर विचरण करनेवाले मनुष्यकी कलहकी जड़रूप ऐसी स्त्रीको दे दो। (१२) शत्रु अथवा अपने मरणका मनमें निश्चय करके युद्धमें लड़ा जाता है। तथापि उसका क्या प्रयोजन है। (१३) अतएव प्रेमपूर्वक रामको यह सीता सौंप दो और मुनिके पास जो व्रत ग्रहण किया था उसका पालन करो । (१४) देवोंके द्वारा अनुगृहीत हो अथवा भरत राजाके जैसा हो, फिर भी परनारीके संसर्गसे मनुष्य अपयश प्राप्त करता है। (१५) जो अपनी मूर्खताके दोपसे परनार के साथ रति करता है वह उग्र तेजवाले श्राशीविष सर्पके साथ खेल खेलता है। (१६) हालाहल विपके जैसी, अत्यन्त प्रज्वलित अग्निकी ज्वाला सरीखी और भयंकर स्वभाववाली व्याघीके समान परनारीका एकदम त्याग करो। (१७) इन्दीवर कमल तथा बादलके समान श्यामवर्णवाले रावणने अभिमानके साथ हँसकर पत्नीसे कहा कि, हे शशिवदने ! तुम्हें डर क्यों लग रहा है ? (१८) मैं न तो रविकीर्ति हूँ, न विद्याधर अशनिघोप हूँ और न दूसरा कोई मनुष्य हूँ जिससे तुम ऐसा बोलती हो । (९) शत्रुरूपी वृक्षोंके लिए अग्नितुल्य विरोधी मैं लंकानरेश चन्द्रवदना सीताको नहीं दूंगा। तुम भयकी आशंका मत करो। (२०) इस प्रकार कहनेपर ईर्ष्याके वशीभूत हो उस पटरानीने कहा कि, हे नाथ ! क्या आप सीताके साथ रतिसुख चाहते हैं ? (२१) तब ईर्ष्या और कोपसे उसने अपने पतिको कर्णोत्पलसे प्रहार किया और कहा कि प्रशंसा करने योग्य कौन-सी सुभगता तुमने उसमें देखी है ? (२२) हे प्रभो! कलाविहीन और भूमिपर विहार करनेवाली स्त्रीके साथ अधिक स्नेह-सम्बन्ध क्यों करते हैं ? विद्याधरीके साथ स्नेहसम्बन्ध कीजिये । (२३) हे प्रभो ! आप १. महिलं-प्रत्य०। २. इमं सीयं--प्रत्य। ३. भरहराएणं-प्रत्य। ४. वग्धि व विसमसील अहियं वाजेह परमहिलं--प्रत्य०। ५. पियं-प्रत्य०। ६. ससिमुहिं सायं-प्रत्य०। ७. भणियमेत्ते सा--मु.। Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४११ ७०.३९] ७०. उज्जोयविहाणपव्वं आणवसु केरिसी हं, होमि पहू ! जा तुम हिययइट्टा । किं सयलपङ्कयसिरी?, अहवा वि सुरिन्दवहुसरिसा ? ॥ २४ ॥ सो एव भणियमेत्तो. अहोमुहो लजिओ विचिन्तेइ । परमहिलासत्तो है, अकित्तिलहुयत्तणं पत्तो ॥ २५ ॥ अह सो विलक्खहसियं, काऊण य भणइ अत्तणो कन्तं । तं मज्झ हिययइट्टा, अहियं अन्नाण महिलाणं ॥ २६ ॥ लद्धपसायाएँ तओ, भणिओ मन्दोयरीऍ दहवयणो। किं दिणयरस्स दीवो, दिज्जइ विहु मग्गणट्टाए ? ।। २७ ॥ जाणन्तो वि नयविही, कह वि पमायं गओ विहिवसेणं । तह वि य पबोहणीओ, हवइ नरो अन्नपुरिसेणं ॥ २८ ॥ आसि पुरा मुणिवसहो, विण्हू वेउबलद्धिसंपन्नो । सिद्धन्त-गीइयासु य किं न पबोहं तया नीओ? ॥ २९ ॥ जइ पयणुओ वि कीरइ, मज्झ पसाओ इमं भणन्तीए । तो मुञ्चसु नाह ! तुमं, 'सीया रामस्स हियइट्टा ॥ ३० ॥ तुह अणुमएण सीया, नेऊणं राहवं पसाएमि । आणेमि भागुकण्णं, पुत्ता य अलं रणमुहेणं ॥ ३१ ।। सो एव भणियमेत्तो, जंपइ लङ्काहिवो परमरुट्टो । लहु गच्छ गच्छ पावे!, जत्थ मुहं ते न पेच्छामि ॥ ३२ ॥ एव भणियं पवुत्ता, सुणसु पहू ! बहुजणेण जं सिटुं । हलहर-चक्कहराणं, जम्म पडिवासुदेवाणं ॥ ३३ ॥ आसि तिविट्ठ दुविट्ट , सयंभु पुरिसोत्तमो पुरिससीहो । पुरिसवरपुण्डरीओ, दत्तो वि हु केसवा एए ॥ ३४ ॥ अयलो विजय सुभद्दो य सुप्पहो तह सुदरिसणो चेव । आणन्द नन्दणो वि य, इमे वि हलिणो वइकन्ता ॥ ३५॥ अह भारहम्मि वासे, एए बल-केसवा वइक्वन्ता । संपइ वट्टन्ति इमे, राहव-नारायणा लोए ॥ ३६॥ एएहि तारगाई, पडिसत्त घाइया तिखण्डवई । संपइ सामि विणासं, तुहमवि गन्तुं समुच्छहसि ॥ ३७॥ भोत्तण कामभोए, पुरिसा जे संजमं समणुपत्ता । ते नवरि वन्दणिज्जा, हवन्ति देवा-ऽसुराणं पि ॥ ३८ ॥ तम्हा तुमे वि सामिय!, भुत्तं चिय उत्तम विसयसोक्खं । भमिओ य जसो लोए, संपइ दिक्खं पवज्जासु ॥ ३९ ॥ आज्ञा दें कि मैं कैसी होऊँ, जिससे आपके हृदयको मैं प्रिय लगें। क्या मैं सब पद्मों की शोभाको धारण करूँ अथवा देवकन्या जैसी बनूँ ? (२४) इस तरह कहा गया वह नीचा मुँह करके लजित हो सोचने लगा कि परनारीमें आसक्त मैंने अपयश और लघुता प्राप्त की है। (२५) तब लज्जासे हँसकर उसने अपनी पत्नीसे कहा कि तुम अन्य स्त्रियोंकी अपेक्षा मेरे हृदयको अधिक प्रिय हो । (२६) तब प्रसन्न होकर मन्दोदरीने रावणसे कहा कि क्या सूर्यको ढूँढ़नेके लिए दीया दिखाया जाता है ? (२७) नीतिका मार्ग जाननेपर भी भाग्यवश किसी तरहसे प्रमाद आ गया हो तो वह मनुष्य अन्य पुरुष द्वारा जगाया जाना चाहिए। (२८) प्राचीन कालमें वैक्रियक लब्धिसम्पन्न विष्णु नामक एक मुनिवर थे। क्या वह सिद्धान्त-गीतिकाओं द्वारा उस समय जागृत नहीं किये गये थे? (२९) इस प्रकार कहती हुई मुझपर यदि आपका स्वल्प भी अनुग्रह है तो, हे नाथ! आप रामकी हृदयप्रिया सीताको छोड़ दें। (३०) आपकी अनुमतिसे सीताको ले जाकर में रामको प्रसन्न करूँ और भानुकर्ण तथा पुत्रोंको लौटा लूँ। इस तरह युद्धसे आप विरत हों। (३१) इस प्रकार कहा गया रावण अत्यन्त रुष्ट होकर कहने लगा कि, हे पापे ! जल्दी-जल्दी यहाँसे तू वहाँ चली जा जहाँ में तेरा मुँह न देख पाऊँ। (३२) तब उसने ऐसा कहा कि, हे प्रभो! ज्ञानी जनोंने हलधर, चक्रधर तथा प्रतिवासुदेवोंके जन्मके बारेमें जो कहा है वह आप सुनें। (३३) त्रिपृष्ठ, द्विपृष्ठ, स्वयम्भू, पुरुषोत्तम, पुरुषसिंह. पुरुषवर, पुण्डरीक और दत्त-ये केशव थे। (३४) अचल, विजय, सुभद्र, सुप्रभ, सुदर्शन, आनन्द और नन्दन-ये हलधर हो चुके हैं। (३५) भारतवर्ष में ये बलदेव और केशव हो चुके हैं। इस समय लोकमें ये राघव और नारायण विद्यमान हैं। (३६) इन्होंने तीन खण्डोंके स्वामी तारक आदि विरोधी शत्रुओंको मार डाला है। हे स्वामी! अब आप भी विनारा प्राप्त करना चाहते हैं। (३७) काम भोगोंका उपभोग करके जो पुरुष संयम प्राप्त करते हैं वे बादमें देव एवं असुरोंके लिए वन्दनीय होते हैं । (३८) हे स्वामी! आपने उत्तम विषय सुखका उपभोग किया है और आपका यश लोकमें फैल गया है। अब आप दीक्षा अंगीकार करें। (३६) अथवा हे दशमुख ! अणुव्रत धारण करके शील व संयममें निरत हों और देव एवं गुरुमें भक्तियुक्त १. सौयं रामस्स हियइ8--प्रत्य। २. सीयं--प्रत्य० । Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ पउमचरियं [७०. ४०० अहवा अणुबयधरो, होऊणं सील-संजमाभिरओ । देव-गुरुभत्तिजुत्तो, दहमुह ! दुक्खक्खयं कुणसु ॥ ४०॥ अट्ठारसहि दसाणण!, जुवइसहस्सेहि जो तुम तित्ति । न गओ अणङ्गमूढो सो कह एकाएँ वच्चिहिसि? ॥ ४१ ॥ इह सयलजीवलोए, विसयसुहं भुञ्जिङ सुचिरकालं । जइ कोइ गओ तित्ति, पुरिसो तं मे समुद्दिससु ॥ ४२ ॥ तम्हा इमं महाजस!, विसयसुहं अप्पसोक्खबहुदुक्खं । वज्जेहि वज्जणिज्ज, परमहिलासंगम एयं ॥ ४३ ॥ बहुभडखयंकरेणं, देव ! न कज्ज इमेण जुज्झेणं । बद्धञ्जलिमउडा है, पडिया वि हु तुज्झ पाएसु ॥ ४४ ॥ हसिऊण भणइ वीरो, उट्टेहि किसोयरी! भउबेयं । मा वच्चसु पसयच्छी!, नामेणं वासुदेवाणं ॥ ४५ ॥ बलदेव-वासुदेवा, हवन्ति बहवो इहं भरहवासे । तह वि य किं संजायइ, सिद्धी खलु नाममेत्तेणं? ॥ ४६ ॥ रहनेउरनयरवई, नह इन्दोऽणिबुई मए नीओ । तह य इमं कीरन्तं, पेच्छसु नारायणं सिग्छ । ४७ ।। भणिऊण वयणमेयं, समयं मन्दोयरीऍ दहवयणो । कीलणहरं पविट्ठो, ताव य अत्थं गओ सूरो ।। ४८ ॥ अस्थायम्मि दिणयरे, संझासमए समागए सन्ते । मउलेन्ति कमलयाई, विरहो चक्कायमिहुणाणं ॥ ४९ ॥ जाए पओससमए, पज्जलिए रयणदीवियानिवहे । लकापुरी विभायइ, मेरुस्स व चुलिया चेव ।। ५० ॥ पेसिज्जइ जुबइजणो, विरइज्जइ मण्डणं पिययमाणं । मोहणसुहं महिज्जइ, मइर च्चिय पिज्जइ पसन्ना ।। ५१ ॥ का वि पियं वरजुबई, अवगृहेऊण भणइ चन्दमुही। अपि एक्कं पि य रत्ति, माणेमु तुमे समं सामि! ॥ ५२ ॥ अन्ना पुण महुमत्ता, वरकुसुमसुयन्धगन्धरिद्धिल्ला । पडिया पियस्स अङ्के, नवकिसलयकोमलसरीरा ॥ ५३ ॥ का वि य अपोढबुद्धी, बाला दइएण पाइया सीधु । पोढत्तणं पवन्ना, तक्खणमेत्तेण चडुकम्मं ॥ ५४॥ जह जह वलग्गइ मओ, जुवईणं मयणमूढहिययाणं । तह तह वढ्इ राओ, लज्जा दूरं समोसरइ ॥ ५५ ॥ अणुदियहजणियमाणा, पभाइए जाणिऊण संगामं । घणविरहभीयहियया, अवगृहइ पिययम धणियं ॥ ५६ ॥ हो दुःखका विनाश करो। (४०) हे दशानन ! अठारह हजार युवतियोंसे कामसे विमोहित तुम्हें यदि तृप्ति न हो सकी तो एकसे कैसे होगी ? (४१) इस समग्र जीवलोकमें सुचिर काल पर्यन्त विषय सुखका उपभोग करके यदि किसी पुरुषको तृप्ति हुई हो तो ऐसा पुरुष मुझे दिखाओ। (४२) अतः हे महायश ! अल्प सुखदायी तथा बहुत दुःखकर इस विषय सुखका परित्याग करो और इस त्याज्य परनारीके संसर्गको छोड़ो। (४३) हे देव ! अनेक सुभटोंका विनाश करनेवाले इस युद्धसे कोई प्रयोजन नहीं है। मैं सिर पर हाथ जोड़कर आपके पैरोंमें पड़ती हूँ। (४४) इसपर हँस करके वीर रावणने कहा कि, हे कृशोदरी ! प्रसन्नाक्षी ! वासुदेवके नामसे तुम भय और उद्वेग मत धारण करो । (४५) इस भरतखण्डमें बहुतसे बलदेव और वासुदेव होते हैं, फिर भी क्या नाममात्रसे सिद्धि होती है ? (४६) जिस तरह रथनूपुर नगरके स्वामी इन्द्रको मैंने बन्धनमें डाला था उसी तरह किये जाते इस नारायणको भी तुम शीघ्र ही देखोगी। (४७) ऐसा वचन कहकर मन्दोदरीके साथ रावणने क्रीड़ागृहमें प्रवेश किया। उस समय सूर्य भी अस्त हो गया। (४८) सूर्यके अस्त होने पर और सन्ध्या समयके आने पर कमल मुरझा गये तथा चक्रवाकका जोड़ा बिछुड़ गया । (४६) प्रदोषवेला होनेपर और रत्न दीपेकाओंके जलने पर लंकापुरा मेरुको चूलिकाकी भाँति शोभित हुई। (५०) उस समय युवतियाँ भेजी जाने लगी, प्रियतमाओंका मण्डन किया जाने लगा, रतिसुख मनाया जाने लगा और प्रसन्न करनेवाली मदिराका पान होने लगा। (५१) कोई चन्द्रमुखी सुन्दर युवते पतेको आलिंगन देकर कह रही थी कि हे स्वामी ! तुम्हारे साथ मैं भी एक रात तो आनन्द मनाऊँ। (५२) मधुपानसे मत्त, उत्तम सुगन्धित पुष्पोंकी गन्धसे समृद्ध तथा नवीन किसलयके समान कोमल शरीरवाली दूसरी स्त्री प्रियकी गोदमें गिरती थी। (५३) अप्रौढ़ बुद्धिवाली कोई स्त्रीने प्रियके द्वारा मद्य पिलाये जाने पर तत्काल ही रातकर्ममें प्रौढ़ता प्राप्त की। (५४) जैसे-जैसे विरहसे भयभीत हृदयवाली युवतियोंको मद चढ़ता गया वैसे-वैसे राग बढ़ता गया और लज्जा दूर होती गई। (५५) प्रातःकालमें संग्राम है ऐसा जानकर प्रतिदिन मान १. पुरओ मन्दी--प्रत्य० । २. विरह यहिययाणं-प्रत्य० । Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०.७१] ७०. उज्जोगविहाणपव्यं ४१३ विज्जाहरमिहुणाई, कीलन्ति घरे घरे नहिच्छाए । उत्तरकुरुसु नजइ, वड्डियनेहाणुरागाई ।। ५७ ॥ वीणाइ-वंस-तिसरिय-नाणाविहगीय-वाइयरवेणं, । जंपइ व महानयरी, जणेण उल्लावमन्तेणं ।। ५८ ।। तम्बोल-फुल्लभान्धाइएसु देहाणुलेवणसएसु । एव विणिओयपरमो, लोगो मयणुस्सवे तइया ॥ ५९॥ लङ्काहिवो वि एत्तो, निययं अन्तेउरं निरवसेसं । सम्माणेइ महप्पा, अहियं मन्दोयरी देवी ॥ ६०॥ एवं सुहेण रयणी, वोलीणा आगयाऽरुणच्छाया । संगीय-तूरसहो, भवणे भवणे पवित्थरिओ ॥ ६१ ।। ताव य चक्कायारो, दिवसयरो उग्गओ कमलबन्धू । कह कह वि पणइणिजणं, संथाविय दहमुहो भणइ ॥ ६२ ॥ सन्नाहसमरभेरी, पहणह तूराई मेहघोसाई । रणपरिहत्थुच्छाहा, होह भडा! मा चिरावेह ॥ ६३ ।। तस्स वयणेण सिग्धं, नरेहि पहया तओ महाभेरी । सद्देण तेण सुहडा, सन्नद्धा सयलबलसहिया ॥ ६४ ॥ मारीजी विमलाभो, विमलघणो नन्दणो सुणन्दो य । सुहडो य विमलचन्दो, अन्ने वि य एवमाईया ॥ ६५ ॥ तुरएसु रहवरेसु य, पवयसरिसेसु मत्तहत्थीसु । सरह-खर-केसरीसु य, वराह-महिसेसु आरूढा ।। ६६ ॥ असि-कणय-चाव-खेडय-वसुनन्दय-चक्क तोमरविहत्था । धय-छत्तबद्धचिन्धा, असुरा इव दप्पियाडोवा ।। ६७ ॥ निप्फिडिऊण पवत्ता, सुहडा लङ्कापुरीएँ रणसूरा । ऊसियसियायवत्ता, संपेल्लोपेल्ल कुणमाणा ॥ ६८ ॥ बहुतूरनिणाएणं, हयहेसिय गजिएण हत्थीणं । फुट्टइ व अम्बरतलं, विमुक्पाइक्कनाएणं ॥ ६९ ॥ अह ते रक्खससुहडा, सन्नद्धा रयणमउडकयसोहा । वच्चन्ता गयणयले, छज्जन्ति घणा इव सविज ॥ ७० ॥ महाभडा कवइयदेहभूसणा, समन्तओ तुरय-गइन्दसंकुला। सज्जाउहा दिणथरतेयसन्निहा, विणिग्गया विमलजसाहिलासिणो ॥ ७१ ।। ॥ इय पउमचरिए उज्जोयविहाणं नाम सत्तरं पव्वं समत्तं ।। करनेवाली स्त्रीने मनमें विरहसे अत्यन्त भयभीत हो प्रियतमको गाढ़ आलिंगन दिया। (५६) मानो उत्तरकुरुमें क्रीड़ा कर रहे हों इस तरह बढ़े हुए स्नेहानुरागसे युक्त विद्याधर-युगल घर-घरमें इच्छानुसार कोड़ा कर रहे थे। (५७) वीणा, बंशी आदिसे समृद्ध नानाविध गीत एवं वाद्योंकी ध्वनिसे तथा वार्तालाप करनेवाले लेगोंसे मानो महानगरी सम्भाषण कर रही थी। (५८) ताम्बूल, फूल एवं गन्धादिसे तथा सैकड़ों प्रकारके शरीरके अनुलेपनसे उस समय लोग मदनोत्सवमें अत्यन्त संलग्न थे। (५६) उधर महात्मा रावणने भी अपने समग्र अन्त पुरमें मन्दोदरी देवीको अधिक सम्मानित किया । (६०) इस प्रकार सुखपूर्वक रात व्यतीत हुई और अरुण कान्ति प्रकट हुई। संगीत और वाद्योंकी ध्वनि घरघरमें फैल गई। (६१) उस समय कमलबन्धु चक्राकार सूर्य उदित हुआ। प्रणायेना जनोंको किसी तरहसे आश्वासन देकर रावणने कहा कि युद्धकी तैयारी करो। समरभर तथा बादलकी भाँति घोष करनेवाले वाद्य बजाओ। सुभट रणके लिए परिपूर्ण उत्साहवाले हों। देर मत करो। (६२-६३) उसके आदेशके अनुसार लोगोंने महाभेरि बजाई। उसकी आवाज़से समग्र सैन्य साहेत सुभट सन्नद्ध हो गये । (६४) मरीचि, विमलाभ, विमलघन, नन्दन, सुनन्द, विमलचन्द्र तथा दूसरे सुभट भी घोड़ों पर, रथोंमें, पर्वत सरीखे मत्त हाथियों पर, शरभ, गधे, सिंह, वराह और भैंसों पर सवार हुए। (६५-६६) तलवार, कनक, धनुष, स्फेटक (नाशक शस्त्र), वसुनन्दक (एक प्रकारकी उत्तम तलवार ), चक्र एवं तोमर चलानेमें दक्ष, ध्वजा एवं छत्रोंके चिह्न लगाये हुए, असुरोंको भाँति दर्पयुक्त, ऊपर उठाये हुए सफेद छत्रवाले तथा एक दूसरेको दबाते और ऊपर उठाते हुए रणशूर सुभटोंने लंकापुरीकी ओर निर्गमन किया। (६७-६८) नानाविध रणवाद्योंके निनादसे, घोड़ोंकी हिनहिनाहट और हाथियों की चिंघाड़से तथा पैदल सैनिकों द्वारा लगाये जानेवाले नारोंसे मानों आकाशतल फूट रहा था। (६६) कवच पहने हुए तथा रत्नोंके मुकुटसे शोभित वे राक्षस-सुभट आकाशमार्गसे जानेपर बिजलीसे युक्त बादलकी तरह शोभित हो रहे थे। (७०) कवच धारण करनेसे अलंकृत शरीरवाले, चारों ओर घोड़े और हाथियोंसे व्याप्त आयुधोंसे सज्ज, सूर्यके तेजके तुल्य तेजस्वी तथा विमल यशकी अभिलाषावाले महाभट निकल पड़े। (७१) ॥ पद्मचरितमें उद्योग-विधान नामक सत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ । Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१. लक्खणरावणजुज्झपव्वं अह सो रक्खसनाहो, कमेण आपुच्छिऊण घरिणीओ । कोहं समुबहन्तो, विणिग्गओ निययनयरीओ ॥ १ ॥ इन्दं नाम रहं सो, पेच्छइ बहुरूविणीऍ निम्मवियं । विविहाउहाण पुण्णं, दन्तिसहस्सेण संजुत्तं ॥ २ ॥ अह ते मत्तगइन्दा, एरावणसन्निभा चउविसाणा । गेरुयकयङ्गराया, घण्टासु य कलयलारावा ॥ ३ ॥ अह सो महारहं तं, आरूढो केउमण्डणाडोवं । आहरणभूसियङ्गो, इन्दो इव रिद्धिसंपन्न ॥ ४ ॥ तस्स विलग्गस्स रहे, समूसियं चन्दमण्डलं छत्तं । गोखीर-हारधवलं च उद्ध्यं चामराजुयलं ॥ ५ ॥ पडुपडह-सङ्ख-काहल-मुइङ्ग - तिलमा गहीरपणवाणं । पहयं पहाणतूरं, पलयमहामेहनिग्घोसं ॥ ६ ॥ अप्पसरिसेहि समयं, दसहि सहस्सेहि खेयरभडाणं । सुरसरिसविक्कमाणं, रणकंण्डू उबहन्ताणं ॥ ७ ॥ एयन्तरम्मि पउमो, पुच्छइ सुहडा सुसेणमाईया । भो भो ! कहेह एसो, दीसइ कवणो नगवरिन्दोः ॥ ८ ॥ अलिउलतमालनीलो, जम्बूनयविविहसिहर संघाओ । चञ्चलतडिच्छडालो, नज्जइ मेहाण संघाओ ॥ ९॥ तो भइ जम्बुवन्तो, सामिय! बहुरूविणीऍ विज्जाए । सेलो कओ महन्तो, दीसह लङ्काहिवो एसो ॥ १० ॥ जम्बूणस्स वयणं, सोऊणं भणइ लक्खणो एत्तो । आणेह गरुडकेडं, महारहं मा चिरावेह ॥ ११ ॥ अह तत्थ महाभेरी, समाहया ऽणेयतूरसमसहिया । सद्देण तीऍ सिग्धं, सन्नद्धा कइवरा सबे १२ ॥ असि-कणय-चक्क-तोमर-नाणाविहपहरणा - SSवरणहत्था । रुम्भन्ति पवयनोहा, रणपरिहत्था सकन्ताहिं ॥ १३ ॥ सुमहरवयणेहि तओ, संथाविय कइवरा पणइणीओ । सन्नद्धाउहपमुहा पउमस्यासं समल्लीणा ॥ १४ ॥ ७१. रावण-लक्ष्मण युद्ध वह राक्षसनाथ रावण अनुक्रमसे रानियोंसे पूछकर कोप धारण करता हुआ अपनी नगरी में से बाहर निकला । (१) बहुरूपिणी विद्या द्वारा विनिर्मित, विविध आयुधोंसे परिपूर्ण तथा हजार हाथियोंसे जुते हुए इन्द्र नामके रथको उसने देखा । (२) ऐरावत के जैसे वे मत्त हाथी चार दाँतवाले थे । गेरूसे उन पर अंगराग किया गया था तथा घण्टोंके कारण वे कलकल ध्वनि कर रहे थे । (३) ध्वजा एवं मण्डपसे शोभित उस रथ पर आभूषणोंसे विभूषित शरीरवाला तथा इन्द्र समान ऋद्धि सम्पन्न वह रावण आरूढ़ हुआ । (४) रथ पर बैठे हुए उस पर चन्द्रमण्डलके जैसा छत्र धरा गया तथा गाय के दूध एवं हारके समान धवल दो चँवर डुलाये जाने लगे । (५) उस समय प्रलयकालीन महामेघ के समान निर्घोष करनेवाले बड़े बड़े ढोल, शंख, काहल, मृदंग, तिलिमा तथा गंभीर ध्वनि करनेवाले नगाड़ों जैसे उत्तम वाद्य बजाये गये । (६) देवोंके समान विक्रमशील तथा लड़ाई की खुजली धारण करनेवाले अपने ही जैसे दस हजार सुभटोंके साथ रावण चला। (७) 1 इस बीच रामने सुषेण आदि सुभटोंसे पूछा कि यह कौनसा उत्तम पर्वत दीख रहा है यह कहो । (८) भौरे तथा तमालके समान नीलवर्णवाला तथा सोनेके अनेक शिखरोंसे युक्त यह पर्वत चंचल बिजली से शोभित मेघों के समूह जैसा लगता है । (६) तब जाम्बवन्तने कहा कि, हे स्वामी ! बहुरूपिणी विद्याने यह महान् पर्वत बनाया है । यह रावण दिखाई दे रहा है । (१०) जाम्बूनदका यह कहना सुन लक्ष्मणने कहा कि महारथ गरुड़केतु लाओ । देर मत करो। (११) तब अनेक वाद्योंके साथ महाभेरी बजाई गई । उसके शब्दसे शीघ्र ही सब कपिवर तैयार हो गये । (१२) तलवार, कनक, चक्र, तोमर आदि नानाविध प्रहरण हाथमें धारण किये हुए युद्धकुशल वानरयोद्धा अपनी अपनी पत्नियों द्वारा रोके गये । (१३) तब सुमधुर वचनोंसे प्रियाओंको आश्वासन देकर कवचधारी और आयुधोंसे युक्त कपिवर रामके १. कण्डु – प्रत्य• । Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१५ ७१. २६] ७१. लक्खणरावणजुज्झपव्वं रामो रहं विलम्गो, केसरिजुत्तं निबद्धतोणीरं । लच्छोहरो वि एवं, आरूढो सन्दणं गरुडं ॥ १५ ॥ भामण्डलमाईया, अन्ने वि महाभडा कवइयङ्गा । रह-गय-तुरयारूढा, संगामसमुज्जया जाया ॥ १६ ॥ एवं कइबलसहिया, सन्नद्धा पउमनाह-सोमित्ती । सेणिय ! विणिग्गया ते, जुज्झत्थे वाहणारूढा ॥ १७ ॥ जन्ताण ताण सउणा, महुरं चिय वाहरन्ति सुपसत्थं । साहन्ति निच्छएणं, पराजयं चेव आणन्दं ॥ १८ ॥ दट्ट ण सत्तुसेन्नं, एजन्तं रावणो तओ रुट्टो । निययबलेण समग्गो, वाहेइ रहं सवडहुतं ॥ १९ ॥ गन्धव-किन्नरगणा, अच्छरसाओ नहङ्गणत्थाओ । मुञ्चन्ति कुसुमवासं, दोसु वि सेन्नेसु सुहडाणं ॥ २० ॥ वियडफर-फलय-खेडय-वसु-नन्दयगोविएसु अङ्गेसु । पविसन्ति समरभूमि, चलदिट्ठी पढमपाइक्का ॥ २१ ॥ आसेसु कुञ्जरेसु य, केइ भडा रहवरेसु आरूढा । नाणाउहगहियकरा, आभिट्टा सहरिसुच्छाहा ॥ २२ ॥ सर-झसर-सत्ति-सबल-फलिहसिला-सेल-मोग्गरसयाई । वरसुहडपत्तियाई, पडन्ति जोहे वहन्ताई ॥ २३ ॥ खग्गेहि केइ सुहडा, संगामे वावरन्ति चलहत्था । अन्ने य गयपहारं, देन्ति समत्थाण जोहाणं ॥ २४ ॥ सोसगहिएक्कमेक्का, अन्ने छुरियापहारजज्जरिया । दप्पेण समं जीयं, मुयन्ति देहं च महिवढे ॥ २५ ॥ खज्जन्ति धरणिपडिया, वायस-गोमाउ-गिद्धनिवहेणं । ओयड्डियन्तरुण्डा, रुहिर-वसाकद्दमनिबुड्डा ॥ २६ ॥ हत्थी हत्थीण सम, जुज्झइ रहिओ समं रहत्थेणं । तुरयबलग्गोसुहडो, तुरयारूढं विवाएइ ॥ २७॥ असि-कणय-चक्क-तोमर-अन्नोन्नावडियसत्थघायग्गी । अह तक्खणम्मि जाओ, संगामो सुहडदुबिसहो ॥ २८ ॥ उम्मेण्ठा मत्तगया, भमन्ति तुरयाऽऽसवारपरिमुक्का । भज्जन्ति सन्दणवरा, छिज्जन्ति धया कणयदण्डा ॥ २९ ॥ पास गये। (१४) सिंह जुते तथा तरकश बाँधे हुए रथ पर राम सवार हुए। इसी प्रकार लक्ष्मण भो गरुड़-रथ पर आरूढ़ हुआ (१५) शरीर पर कवच धारण किये हुए भामण्डल आदि दूसरे महासुभट भी रथ, हाथी एवं घोड़ों पर सवार हो संग्रामके लिए उद्यत हुए (१६) हे श्रेणिक ! इस प्रकार तैयार हो वाहनमें आरूढ़ राम और लक्ष्मण वानरसेनाके साथ युद्धके लिए निकल पड़े । (१७) उनके चलने पर पक्षी मधुर और सुप्रशस्त स्वरमें बोलने लगे। वे सुनिश्चित रूपसे शत्रुका पराजय और अपने लिए आनन्दकी सूचना दे रहे थे। (१८) तब शत्रुसैन्यको आता देख कुपित रावणने सामने सेनाके साथ रथ हाँका । (१६) गन्धर्व एवं किन्नर गगोंने तथा आकाशमें स्थित अप्सराओं ने दोनों सेनाओंके सुभटोंके ऊपर पुष्पोंकी वृष्टि की। (२०) भयंकर फर (ढाल), फलक (अस्त्रविशेष), स्फेटक (नाश करनेवाला शस्त्र) तथा वसुनन्दन (एक तरहकी उत्तम तलवार ) से शरीरको सुरक्षत करके सर्वप्रथम चपल दृष्टेिवाले पैदल सैनिकोंने समरभूमिमें प्रवेश किया। (२१) कई सुभट घोडों पर, कई हाथियों पर तो कई उत्तम रयों पर आरूढ़ हुए। हर्प और उत्साहसे युक्त वे हायमें नाना प्रकारके आयुध लेकर भिड़ गये। (२२) उत्तम सुभटों द्वारा गृहीत और योद्धाओंको मारनेवाले सैकड़ों वाण, झसर, शक्त, सव्वल, स्फटिक शिलावाले पर्वत और मुद्गर गिरने लगे। (२३) युद्धमें कई चपल हाथवाले सुभट तलवारों का उपयोग करते थे, तो दूसरे समर्थ योद्धाओंके ऊपर गदाका प्रहार करते थे। (२४) तलवारके प्रहारसे जर्जरत दूसरे योद्धा एक-दूसरेका मस्तक ग्रहण करके प्रागों के साथ शरीरको भी दर्पके साथ पृथ्वीतल पर छोड़ते थे। (२५) जमीन पर गिरे हुए और खून, चर्बीके कीचड़से सने हुए तथा खेचे जाते धड़ कोए, सियार और गीधके समूह द्वारा खाये जाते थे। (२६) हाथीके साथ हाथी और रथमें बैठे हुएके साथ रथी युद्ध करने लगे। घोड़े पर बैठा हुआ सुभट घुड़सवारको मारने लगा। (२७) तलवार, कनक, चक्र एवं तोमरके एक-दूसरे पर गिरनेसे तथा शस्त्रोंके आयातसे उठनेवाली आगवाला और सुभटोंके लिए अत्यन्त दुःसह ऐसा संग्राम तत्क्षण होने लगा । (२८) महावतोंसे रहित हाथी और सवारोंसे रहित घोड़े घूमने लगे। अच्छे अपने रथ टटने लगे और सोनेके दण्डवाली ध्वजाएँ छिन्न होने लगी। (२६) गिरती हुई तलवारोंका खन्नन् शब्द Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१६ पउमचरियं [७१. ३० खणखणखण ति सद्दो, कत्थइ खग्गाण आवडन्ताणं । विसिहाण तडतडरवो, निवडन्ताणं गयनेसु ॥ ३० ॥ मणिकुण्डलुज्जलाइं, पडन्ति सीसाइं मउडचिन्धाइं । नचन्ति कबन्धाई, रुहिरवसालित्तगत्ताई ॥ ३१ ॥. अन्नो अन्नं पहणइ, अन्नो अन्नं भुयाबलुम्मत्तो । आयड्डिऊण निहणइ, नोहा जोहं करी करिणो ॥ ३२ ॥ उभयबलेसु भडेहिं, उप्पयनिवयं रणे करेन्तेहिं । गयणङ्गणं निरुद्धं, पाउसकाले व मेहेहिं ॥ ३३ ॥ एयारिसम्मि जुज्झे, सुय-सारणमाइएसु सुहडेसु । मारीजीण य भग्गं, सेन्नं चिय वाणरभडाणं ॥ ३४ ॥ सिरिसेलेण बलेण य, भूयनिणाएण तह य नोलेणं । कुमुयाइवाणरेहि, भग्गं चिय रक्खसाणीयं ॥ ३५ ॥ सुन्दो कुम्भ निसुम्भो, विक्कम कमणो य जम्बुमाली य । मयरद्धओ य सूरो, असणिनिघायाइणो सुहडा ॥ ३६॥ एए रक्खसवसभा, निययबलुच्छाहकारणुज्जुत्ता । वाणरभडेहि समय, जुझं काऊण आढत्ता ॥ ३७ ।। भुयवरबलसम्मेया, वियडा कुडिलङ्गया सुसेणा य । चण्डुम्मियङ्गयाई, समुट्ठिया कइवरा एए ॥ ३८ ॥ रक्खस-कइद्धयाणं, जुझं अइदारुणं समावडियं । अन्नोन्नकरग्गाहं, घणसत्थपडन्तसंघायं ॥ ३९ ॥ एयन्तरम्मि हणुओ, गयवरजुत्तं रह समारुहिउं । लोलेइ रक्खसबलं, पउमसरं चेव मत्तगओ ॥ ४० ॥ एक्कण तेण सेणिय!, सूरेण महाबलं निसियराणं । गरुयपहाराभिहयं, भयजरगहियं कयं सर्व ।। ४१ ॥ तं पेच्छिऊण सेन्नं, भयविहलविसंटुलं मओ रुट्ठो । हणुयस्स समावडिओ, मुश्चन्तो आउहसयाई ॥ ४२ ॥ सिरिसेलेण वि सिग्घ, आयण्णाऊरिएसु बाणेसु । कञ्चणरहो विचित्तो, तुङ्गो मयसन्तिओ भग्गो ॥ ४३ ॥ अन्न रहं विलम्गो, मयराया जुज्झिउं समाढत्तो । सो वि य सिरिसेलेणं, भग्गो निसियद्धयन्देहिं ॥ ४४ ॥ विरह दट्टण मयं, दसाणणोऽणेयरूवविजाए । सिग्धं विणिम्मिय रहं, ससुरस्स तओ समप्पेइ ॥ ४५ ॥ सो तत्थ सन्दणवरे, आरुहिऊणं मओ सरसएहिं । विरह करेइ हणुर्य, तक्खणमेचेण आरुट्टो ॥ ४६॥ और गिरते हुए बाणोंका आकाशमें तड्-तड् शब्द होने लगा। (३०) मणिमय कुण्डलोंसे उज्ज्वल तथा मुकुट धारण किये हए सिर गिरने लगे और रुधिर एवं चर्बीसे लिप्त अंगवाले धड़ नाचने लगे। (३१) कोई एक योद्धा दूसरेको मारता था, भुजाओंके बलसे उन्मत्त दूसरा किसी दूसरेको मारता था। योद्धा योद्धाको और हाथी हाथीको खींचकर मारते थे। (३२) दोनों सेनाओंमें ऊपर कूदते और नीचे गिरते हुए सुभटोंसे आकाश, वर्षाकालमें बादलोंकी तरह, छा गया । (३३) . ऐसे युद्ध में शुक, सारण आदि सुभटों तथा मारीचिने वानर योद्धाओंका सैन्य छिन्न-भिन्न कर डाला। (३४) हनुमान, बल, भूतनिनाद तथा नील और कुमुद आदि वानरोंने राक्षस सेनाको छिन्न-भिन्न कर डाला । (३५) सुन्द, कुम्भ, निसुम्भ, विक्रम, क्रमण, जम्बूमाली, मकरध्वज, सूर्य, अशनि और निर्यात प्रादि-ये राक्षसोंमें वृषभके समान श्रेष्ठ तथा अपने-अपने बल एवं उत्साहके कारण उद्यत सुभट वानर योद्धाओंके साथ युद्ध करनेमें प्रवृत्त हुए। (३६-३७) भुजबर, बल, सम्मेत, विकट, कुटिल, अंगद, सुषेण, चण्डोर्मि तथा अंग आदि-ये कपिवर उठ खड़े हुए। (३८) राक्षस और कपिध्वजोंके बीच एक-दूसरे के साथ जिसमें हाथापाई हो रही है तथा जिसमें बहुत-से शस्त्रोंका समूह गिर रहा है ऐसा अतिभयंकर युद्ध होने लगा। (३६) ___उस समय हाथीसे जुते रथमें सवार हो हनुमान, जिस भाँति मत्त हाथी पद्मसरोवरका विलोडन करता है उस भाँति, राक्षस सेनाका विलोडन करने लगा। (१०) हे श्रेणिक ! उस अकेले शूरवीरने राक्षसोंके समग्र महासैन्यको भारी प्रहारोंसे पीटकर भयरूपी ज्वरसे ग्रस्तकर दिया। (४१) उस सेनाको भयसे विकल और विह्वल देख क्रुद्ध मय सैकड़ों आयुध छोड़ता हुआ हनुमानके सम्मुख आया। (४२) हनुमानने भी शीघ्र ही कानतक खींचे हुए बाणोंसे मयका विशाल और विचित्र स्वर्णरथ तोड़ डाला । (४३) दूसरे रथपर चढ़ा हुआ मय राजा युद्ध करने लगा। तीक्ष्ण अर्धचन्द्र बाणोंसे उसे भी हनुमानने तोड़ डाला। (४४) मयको रथहीन देखकर रावणने अनेकरूपिणी विद्यासे शीघ्र ही रथ बनवाकर ससुरको दिया। (४५) उस उत्तम रथपर आरूढ़ हो क्रुद्ध मयने सैकड़ों बाणोंसे तत्क्षण ही हनुमानको रथहीन कर दिया। (४६) हनुमानको रथहीन Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१७ ७१. ६२ ] ७१. लक्खणरावणजुज्झपव्वं आलोइऊण हणुयं, विरह अह धाइओ जणयपुत्तो। तस्स वि य सन्दणवरो, मएण भग्गो सरवरेहिं॥४७॥ सयमेव वाणरवई, समुट्ठिओ तस्स रोसपज्जलिओ। सो विमएण निरत्थो, कओ य धरणीयले पडिओ ॥ ४८ ॥ एत्तो मएण समयं, विहीसणो जज्झिउं समाढत्तो । छिन्नकवया-ऽऽयवत्तो, कओ य बाणाहयसरीरो ॥ ४९ ॥ पयलन्तरुहिरदेह, बिहीसणं पेच्छिऊण पउमाभो । केसरिरहं विलग्गो, छाएइ मयं सरसएहिं ॥ ५० ॥ रामसरनियरघत्थं, भयविहलविसंलं मयं द8 । सयमेव रक्खसवई, समुट्टिओ कोहपज्जलिओ ॥ ५१ ॥ सो लक्खणेण दिट्ठो, भणिओ रे दुट्ठ ! मज्झ पुरहुत्तो । ठा-ठाहि पाव तक्कर !, ना ते जीयं पणासेमि ॥ ५२ ॥ अह भणइ लक्खणं सो, किं ते हं रावणो असुयपुबो । निस्सेसपुहइनाहो, उत्तमदिवारुहो लोए ? ॥ ५३ ॥ अज्ज वि मुञ्चसु सीयं, अहवा चिन्तेहि निययहियएणं । किं रासहस्स सोहइ, देहे रइया विजयघण्टा ? ॥ ५४ ॥ देवा-ऽसुरलद्धजसो, अयं तेलोक्पायडपयावो । सह भूमिगोयरेणं, अहियं लजामि जुज्झन्तो ॥ ५५ ॥ नइ वा करहि जुझं, निविण्णो निययजीवियोणं । तो ठाहि सवडहुत्तो, विसहसु मह सन्तियं पहरं ॥ ५६ ।। तो भणइ लच्छिनिलओ, जाणामि पहुतणं तुम सबं । नासेमि अज सिग्धं, एयं ते गज्जियं गरुयं ॥ ५७ ।। एवं भणिउं सरोसो, चावं घेत्तण बाणनिवहेणं । छाएऊण पवत्तो, तुङ्ग पिव पाउसे मेहो ॥ ५८ ॥ नमदण्डसन्निहिं, सरेहि लच्छीहरो गयणमग्गे । बलपरिहत्थुच्छाहो, दहमुहबाणे निवारेइ ॥ ५९ ॥ दसरहपुत्तेण कओ, रयणासवनन्दणो वियलियत्थो । ताहे मुयइ दणुबई, आरुट्ठो वारुणं अत्थं ॥ ६० ॥ तं लक्खणो खणेणं, नासेइ समीरणत्थजोएणं । मुञ्चइ लङ्काहिवई, अग्गेयं दारुणं अत्थं ॥ ६१ ।। नालासहस्सपउर, दहमाणं तं पि लच्छिनिलएणं । धारासरेहि सिग्छ, विज्झवियं वारुणत्थेणं ॥ ६२ ॥ देखकर जनकपुत्र भामण्डल दौड़ा। उसका रथ भी मयने उत्तम बाणोंसे तोड़ डाला। (४७) रोपसे प्रज्वलित वानरपति सुग्रीव स्वयं ही उसके आगे खड़ा हुआ । मयके द्वारा निरस्त किया गया वह भी पृथ्वीपर गिर पड़ा। (४८) तब मयके साथ विभीषण युद्ध करने लगा। कवच और छत्र जिसके तोड़ डाले गये हैं ऐसा वह भी बाणोंसे आहत शरीरवाला किया गया। (४६) जिसके शरीरमेंसे रक्त बह रहा है ऐसे उस विभीषण को देखकर सिंहरथपर बैठे हुए रामने सैकड़ों बाणोंसे मयको आच्छादित कर दिया । (५०) रामके बाण-समूहसे आक्रान्त और भयसे आकुल-व्याकुल मयको देखकर क्रोधसे जलता हुआ रावण स्वयं ही उठ खड़ा हुआ। (५१) __ लक्ष्मणने उसे देखकर कहा कि, रे दुष्ट ! पापी ! तस्कर ! मेरे आगे ठहर, जिससे मैं तेरे जीवनका नाश करूँ। (५२) तब उसने लक्ष्मणसे कहा कि समग्र पृथ्वीके स्वामी और उत्तम एवं दिव्य पदार्थोंसे लोकमें पूजनीय ऐसे मुझ रावणके बारेमें क्या तूने पहले नहीं सुना ? (५३) लक्ष्मणने कहा-आज ही सीताको छोड़ दो, अथवा अपने हृदयमें सोचो कि गधेके शरीरपर बाँधा गया विजयघण्ट क्या अच्छा लगता है ? (५४) इसपर रावणने कहा-देवों और असुरोंमें यश प्राप्त करनेवाला और तीनों लेकोंमें जिसका प्रताप छाया हुआ है ऐसा मैं जमीनपर चलनेवालोंके साथ लड़नेमें बहुत लजित होता हूँ। (५५) अपने प्राणोंसे उदासीन होकर यदि तू युद्ध करना चाहता है तो मेरे समक्ष खड़ा हो और मेरे प्रहारोंको सहन कर । (५६) तब लक्ष्मणने कहा कि मैं तेरा सारा प्रभुत्व जानता हूँ। आज तेरी इस भारी गर्जनाको शीघ्र ही नष्ट करूँगा। (५७) ऐसा कहकर रोपयक्त उसने धनुष उठाया और वर्षाकालमें पर्वतको छानेवाले मेघकी भाँति बाणोंसे उसे छाने लगा। (५८) बल एवं परिपूर्ण उत्साहवाला लक्ष्मण यमदण्ड सरीखे बाणोंसे रावगके बाणोंका आकाशमार्गमें निवारण करने लगा । (५६) दशरथके पुत्र लक्ष्मणने रत्नश्रवाके पुत्र रावणको अस्ररहित बना दिया। तब क्रुद्ध राक्षसपतिने वारुण अस्त्र छोड़ा। (६०) समीरणास्त्रका प्रयोग करके लक्ष्मणने उसका नाश किया। तब लंकाधिपतिने भयंकर आग्नेय अस्त्र छोड़ा। (६१) हजारों ज्वालाओंसे युक्त जलते हुए उस अस्त्रको भी जलधारारूपी बाणोंसे युक्त वारुणास्त्रसे बुझा दिया। (६२) तब रावणने अतिभयंकर Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [७१. ६३अह तस्स रक्खसत्थं, विसज्जिय रावणेण अइघोरं । धम्मत्थेण पणासइ, तं दसरहनन्दणो सिग्धं ॥ ६३ ॥ लच्छीहरेण सेणिय! विसज्जियं इन्धणं महासत्थं । पडिइन्धणेण नीयं. दिसोदिसिं रक्खसिन्देणं ॥ ६४ ॥ अह रावणेण सिग्धं, तमनिवहत्यन्धयारियदिसोहं । विमलं करेइ तं पि य, दिवायरत्येण सोमित्ती ॥ ६५॥ फणिमणिकिरणुज्जलियं, उरगत्थं रावणेण विक्खित्तं । तं लक्खणेण नीयं, दूरं गरुडत्थजोएणं ।। ६६ ।। मुश्चइ विणायगत्थं, रक्खसणाहस्स लक्खणो समरे । तं वारेइ महप्पा, तिकूडसामी महत्थेणं ॥ ६७ ॥ भग्गे विणायगत्थे, सरेहि लच्छीहरो तिकूडवई । छाएइ सेन्नसहियं, सो वि य तं बाणवरिसेणं ॥ ६८ ॥ संगामसूरा जणियाहिमाणा, जुज्झन्ति अन्नोन्नजयत्थचित्ता । घोरा नरा नेव गणन्ति सत्थं, न मारुयग्गि विमलं पि भाj ॥ ६९ ॥ ।। इय पउमचरिए लक्खण-रावणजुझ नाम एगसत्तरं पव्वं समत्तं । ७२. चक्करयणुप्पत्तिपव्वं खिन्नाण दिज्जइ जलं, तिसाभिभूयाण सीयलं सुरहिं । भत्तं च बहुवियप्पं, असणकिलन्ताण सुहडाणं ॥ १ ॥ सिञ्चन्ति चन्दणेणं, सुहडा वणवेयणापरिग्गहिया । आसासिज्जन्ति पुणो, देहुवगरणेसु बहुएसु ॥ २ ॥ लङ्काहिवेण समयं, सोमित्तिसुयस्स वट्टए जुझं । विविहाउहविच्छड्डु, विम्हयणिजं सुरवराणं ॥ ३ ॥ गन्धवकिन्नरगणा, अच्छरसहिया नहट्टिया ताणं । मुञ्चन्ति कुसुमवासं, साहुक्कारेण वामीसं ॥ ४ ॥ राक्षसास्त्र उसके ऊपर छोड़ा। लक्ष्मणने शीघ्र हो उसे धर्मात्रसे नट किया । (६३) हे श्रेणिक ! तब लक्ष्मणने इन्धन नामका महाशस्त्र फेंका। राक्षसेन्द्र रावणने प्रति-इन्धन अस्त्र द्वारा उसे दसों दिशाओंमें बिखेर दिया। (६४) तव रावणने शीघ्रही तमोनिवह नानक असे दिशाओंको अन्धकारेत कर दिया। लक्ष्मणने दिवाकरास्त्रसे उसे भी निर्मल बना दिया। (६५) तब सर्पोके मणियोंकी किरणोंसे उज्ज्वल उरगान रावणने फेंका। गरुड़ास्त्रके प्रयोगसे उसे भी लक्ष्मणने दूरकर दिया । (६६) लक्ष्मणने युद्ध रावणके ऊपर विनायकाल फेंका। त्रिकूटस्वामी महात्मा रावणने उसका महारूसे निवारण किया। (६७) विनायकालका नारा होनेपर लक्ष्मणने सैन्यसहित त्रिकूटपतिको वाणोंसे आच्छादित कर दिया। उसने भी उसे (लक्ष्मणको) वारणोंकी वासे ढंक दिया। (६८) अभिमानी तथा मनमें एक-दूसरेको जीतनेकी इच्छावाले युद्धवीर लड़ते हैं। भयंकर मनुष्य न तो शस्त्रको, न वायुको, न अग्निको और न विमल सूर्यको ही गिनते है। (६६) ।। पद्मचरितमें लक्ष्मण और रावणका युद्ध नामक इकहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ । ७२. चक्ररत्नकी उत्पत्ति तृषासे अभिभूत खिन्न सुभटोंको जल दिया जाता था, भोजनसे पीड़ित सुभटोंको अनेक प्रकारका भोजन दिया जाता था, व्रणकी वेदनावाले सुभट चन्दनसे सींचे जाते थे तथा शरीरके बहुत-से उपकरणों द्वारा उन्हें आश्वासन दिया जाता था। (१-२) अनेक प्रकारके आयुध जिसमें फेके जाते हैं और जो देवताओंके लिए भी आश्चर्यजनक था ऐसा लंकाधिपके साथ लक्ष्मणका युद्ध हो रहा था। (३) आकाशमें स्थित अप्सराओंके साथ गन्धर्व और किन्नरगण भी साधुकारसे युक्त कुसुमवृष्टि कर रहे थे। (४) १. तिफूडवई-प्रत्य० । २. वियम्भणिज-मु.। ३. पत्थिया-प्रत्य० । Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२.२० ] ७२. चक्करयणुपत्तिपव्यं ११ ॥ विज्जाहरस् ताव, दुहियाओ चन्दवणस्स नहे । दिवविमाणत्थाओ, अट्ठ जणीओ सुरूवाओ ॥ ५॥ मयहरयपरिमियाओ, कन्नाओ अच्छरेहि भणियाओ । साहेह कस्स तुम्हे, दुहियाओ इहं पवन्नाओ ? ॥ ६॥ साहन्ति ताण ताओ, अम्ह पिया चन्दवद्धणो नामं । वइदेहीसंवरणे, दुहियासहिओ गओ मिहिलं ॥ ७ ॥ सो लक्खणस्स अम्हे, दाऊणं पत्थिओ निययगेहं । तत्तो पभूइ एसो, हिययम्मि अवट्टिओ निययं ॥ ८ ॥ सो एस महाघोरे संगामे संसयं समावन्नो । न य नज्जइ कह वि इमं, होहइ दुहियाओ ? तेणऽम्हे ॥ ९ ॥ लच्छीहरस्स एत्थं, ना होही हिययवल्लहस्स गई। सा अम्हाण वि होही, नियमा अट्ठण्ह वि जणीणं ॥ १० ॥ सोऊण तास, उड्डो लक्खणो पलोयन्तो । भणिओ य बालियाहिं, सिद्धत्थो होहि कज्जेसु ॥ सोऊन ताण सद्दं, ताहे संभरइ दहमुहो अत्थं । सिद्धत्थनामधेयं, घत्तर लच्छीहरस्सुवरिं ॥ रामकणिट्टेण तओ, तं विग्धविणायगत्थनोएणं । नीयं विहलपयावं, संगाममुहे अभीएणं ॥ नं नं मुञ्चइ अत्थं, तं तं छेत्तूण लक्खणो धीरो । छाएइ सरवरेहिं, रेवि ब सयलं दिसायक्कं ॥ एत्थन्तरम्मि सेणिय !, बहुरूवा आगया महाविज्जा । लङ्काहिवस्स जाया, सन्निहिया तत्थ संगामे ॥ अह लक्खणेण छिन्नं, सीसं लङ्काहिवस्स संभूयं । छिन्नं पुणो पुणो च्चिय, उप्पज्जइ कुण्डलाभरणं ॥ छिन्नम्मि उत्तिमङ्गे, एक्के दो होन्ति उत्तिमङ्गाई । उक्कत्तिपसु तेसु य, दुगुणा दुगुणा हवइ वुड्डी ॥ छिन्नं च भुयाजुयलं, दोण्णि वि जुयलाई होन्ति बाहाणं । छिन्नेसु तेसु वि पुणो, नायइ दुगुणा भुयावुड्डी वरमउडमण्डिएहिं सिरेहि छिन्नेहि नहयलं छन्नं । केऊरभूसियासु य, भुयासु एवं च सविसेसं ॥ असि-कणय-चक्क-तोमर-कुन्ताइ अणेय सत्थसंघाए । मुञ्चइ रक्खसणाहो, बहुविवाहासहस्सेहिं ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १७ ॥ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ १५ ॥ १६ ॥ उस समय चन्दवर्धन विद्याधरकी सुन्दर आठ पुत्रियाँ आकाशमें दिव्यविमान में बैठी हुई थीं। (५) कंचुकियों से घिरी हुई उन कन्याओं से अप्सराओंने पूछा कि तुम किसकी पुत्रियाँ हो और किसके द्वारा अंगीकृत की गई हो । (६) उन्होंने उनसे कहा कि हमारे पिताका नाम चन्द्रवर्धन है। सीताके स्वयंवर में वह पुत्रियों के साथ मिथिला गये थे । (७) हमें लक्ष्मणको देकर वह अपने घर लौट आये। तबसे यह हमारे हृदयमें दृढ़ रूपसे अवस्थित हैं । (८) वह इस महाघोर संग्राम में संशयको प्राप्त हुए हैं। क्या होगा यह जाना नहीं जाता, इस कारण हम दुःखी हैं । ( ६ ) हृदयवल्लभ लक्ष्मणकी जो यहाँ गति होगी वह हम आठों बहनोंकी भी नियमतः होगी । (१०) उनका शब्द सुनकर ऊपर मुँह उठाकर देखते हुए लक्ष्मणने उन स्त्रियोंसे कहा कि कार्य में मैं सिद्धार्थ रहूँगा । (११) उनको कहे गये शब्दको सुनकर raat सिद्धार्थ नामक अस्त्रका स्मरण हो आया। उसने वह लक्ष्मणके ऊपर फेंका। (१२) संग्राम में निडर लक्ष्मण तब विघ्नविनायक नामक अरू के योगसे उसे प्रतापहीन बना डाला । (१३) रावण जो जो अरु छोड़ता था उसे विनष्ट करके धीर लक्ष्मणने सूर्य की भाँति दिशाचक्रको वाणोंसे छा दिया । (१४) ४१६ श्रेणिक ! तब बहुरूपा महाविद्या आई । वह उस संग्राम में लंकाधिप रावण के समीप में स्थित हुई । (१५) इसके बाद लक्ष्मणके द्वारा रावणका सिर काट डालने पर वह पुनः उत्पन्न हुआ । मस्तकको पुनः पुनः काटने पर भी कुण्डलका आभरणवाला वह पुनः पुनः उत्पन्न होता था । (१६) एक सिर काटने पर दो सिर होते थे। दोनोंको काटने पर दुगुनी वृद्धि होती थी । (१७) दोनों भुजाएँ काटने पर बाहुओं की दो जोड़ी हो जाती थी । उन्हें काटने पर पुनः भुजाओं की दुगुनी वृद्धि होती थी । (१८) उत्तम मुकुटोंसे मण्डित छिन्न मस्तकोंसे आकाश छा गया। केयूरसे विभूषित भुजाओंसे ऐसा सविशेष हुआ । (१६) तलवार, कनक, चक्र, तोमर तथा भाले आदि अनेक शोंका समूह रावण नाना प्रकारकी अपनी हजारों भुजाओंसे छोड़ता था । (२०) उस आते हुए श्रायुधसमूहको बाणोंसे काटकर लक्ष्मण विरोधी शत्रुको बाणोंसे १. रिवुसिनं नं दिसा० - प्रत्य० । २. पुणरवि अक्षं सीसं विजाए तक्खणं चेव - प्रत्य० । ३. एसु दोसु वि दु- मु० । Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [७२. २१ तं लक्खणो वि एन्तं, आउहनिवहं सरेहि छेत्तृणं । छाएऊण पवत्तो, पडिसत्तुं बाणनिवहेणं ॥ २१ ॥ एकं च दोष्णि तिण्णि य, चत्तारि य पञ्च दस सहस्साई। लक्खं सिराण छिन्दइ, अरिस्स नारायणो सिग्धं ॥ २२ ॥ निवडन्तएसु सहसा, बाहासहिएसु उत्तिमङ्गेसु । छन्नं चिय गयणयलं, रणभूमी चेव सविसेसं ॥ २३ ॥ जं जं सिरं सबाहु, उप्पज्जइ रावणस्स देहम्मि । तं तं सरेहि सबं, छिन्दइ लच्छीहरो सिग्धं ॥ २४ ॥ रावणदेहुक्कत्तिय-पयलन्तुद्दामरुहिरविच्छडु। जायं चिय गयणयलं, सहसा संझारुणच्छायं ॥ २५ ॥ पयलन्तसेयनिवहो, जणियमहायासदीहनीसासो । चिन्तेइ सेणिय! तओ, चक्कं लङ्काहिवो रुट्टो ॥ २६ ॥ वेरुलियसहस्सारं, मोत्तियमालाउलं रयणचित्तं । चन्दणकयचच्चिकं, समच्चियं सुरभिकुसुमेहिं ॥ २७ ॥ सरयरविसरिसतेयं, पलयमहामेहसरिसनिग्धोसं । चिन्तियमेत्तं चक्कं, सन्निहियं रावणस्स करे ॥ २८ ॥ किन्नर-किंपुरिसगणा, विस्सावसु-नारया सहऽच्छरसा । मोत्तण समरपेक्खं, भएण दूरं समोसरिया ॥ २९ ॥ तं चक्करयणहत्थं, दसाणणं भणइ लक्षणो धीरो । जइ काइ अस्थि सत्ती, पहरसु मा णे चिरावेसु ॥ ३० ॥ सो एव भणियमेत्तो, रुट्ठो तं भामिऊण मणवेगं । मुञ्चइ पलयकणिहं जयसंसयकारणं चक्कं ॥ ३१ ॥ ठूण य एज्जन्तं, चकं सवडम्मुहं घणनिणायं । आढत्तो सोमित्ती, वारेउं तं सरोहेणं ।। ३२ ॥ वज्जावत्तेण य नंगलेण पउमो निवारणुज्जत्तो। सुग्गीवो वि गयाए, पहणइ भामण्डलो असिणा ॥ ३३ ॥ वारेऊण पवत्तो, सूलेण विहीसणो महन्तेणं । हणुओ वि मोग्गरेणं, सुग्गीवसुओ कुठारेणं ॥ ३४ ॥ सेसा वि सेसपहरण-सएसु समजोहिउं समाढत्ता । तह वि य निवारिउं ते, असमन्था वाणरा सबै ॥ ३५ ॥ तं आउहाण निवह, भन्तूण समागयं महाचकं । सणियं पयाहिणेलं, अहिट्टियं लक्खणस्स करे ॥ ३६॥ छानेका प्रयत्न करने लगा। (२१) नारायण लक्ष्मणने शीघ्र ही शत्रुके एक हजार, दो हज़ार, तीन हज़ार, चार हजार, पाँच हजार, दस हजार, लाख सिर काट डाले । (२२) भुजाओंके साथ मस्तकोंके सहसा गिरनेसे आकाश और रणभूमि तो सविशेष छा गई । (२२) बाहुके साथ जो जो सिर रावगके शरीर पर उत्पन्न होता था उस सबको लक्ष्मण बाणोंसे शीघ्र ही काट डालता था। (२४) रावणके शरीरके कटने के कारण बहनेवाले ढेर रक्तके फैलनेसे आकाश सहसा सन्ध्याकालीन अरुणकान्ति जैसा हो गया । (२५) हे श्रेणिक ! ढेर-सा पसीना जिसका बह रहा है और जो अत्यन्त श्रमसे जनित दीर्घ निःश्वाससे युक्त है ऐसा रुष्ट लंकेश तब चक्रके विषयमें सोचने लगा। (२६) वैडूर्यके बने हुए एक हजार प्रारोंवाला, मोतियोंकी मालासे व्याप्त, रत्नोंसे चित्र-विचित्र, चन्दनसे अनुलिप्त, सुगन्धित पुष्पों द्वारा पूजित, शरत्कालीन सूर्यकी भाँति तेजस्वी, प्रलयकालीन महामेघकी तरह निर्घोष करनेवाला-ऐसा चक्र सोचते ही रावणके हाथमें आ गया। (२७-) अप्सराओंके साथ किन्नर और किंपुरुषोंके गण, विश्वावसु और नारद युद्धको देखना छोड़ दूर चले गये । (२६) चक्ररत्नसे युक्त हाथवाले रावणसे वीर लक्ष्मणने कहा कि यदि तेरे पास कोई शक्ति है तो प्रहार कर। देर मत लगा । (३०) इस प्रकार कहे जानेपर क्रुद्ध उसने मनकी भाँति वेगशील, प्रलयकालीन सूर्य सरीखे तथा विजयमें संशय पैदा करनेवाले उस चक्रको घुमाकर छोड़ा । (३१) खूब आवाज़के साथ सामने आते हुये चक्रको देख लक्ष्मण उसे बाण-समूहसे रोकनेका प्रयत्न करने लगा। (३२) वज्रावर्त धनुष एवं हलसे राम भी निवारणका प्रयत्न करने लगे। गदासे सुग्रीव तथा तलवारसे भामण्डल उसपर प्रहार करने लगे । (३३) विभीषण बड़े भारी शूलसे उसे रोकने लगा। हनुमान भी मुद्गरसे तथा सुग्रीवका पुत्र अंगद कुठारसे उसे रोकने लगा। (३४) दूसरे भी बाकीके सैकड़ों प्रहरणोंसे जूझने लगे, फिर भी वे सब वानर उसका निवारण करने में असमर्थ रहे । (३५) आयुधोंके समूहका विनाश करके वह महाचक्र धीरेसे प्रदक्षिणा करके लक्ष्मगके हाथमें अधिष्ठित हुआ। (३६) परभवमें किये गये १. चिरावेह-प्रत्य० । २. कुरो तं-प्र.। ३. य-प्रत्यः । Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३.६] ४२१ ७३. दहवयणवहविहाणपव्वं परे भवे सुकयफलेण माणवा, महिड्डिया इह बहुसोक्खभायणा । महारणे जयसिरिलद्धसंपया, ससी नहा विमलपयावपायडा ॥ ३७ ॥ ।। इइ पउमचरिए चक्करयगुप्पत्ती नाम बावत्तरं पव्वं समतं ।। ७३. दहवयणवहविहाणपव्यं उप्पन्नचक्करयणं, दळूणं लक्खणं पवयजोहा । अहिणन्दिया समत्था. भणन्ति एकेकमेकेणं ॥ १ ॥ एयं तं फुडवियर्ड, अणन्तविरिएण नं पुरा भणियं । जायं संपइ सबं, कजं बल-केसवाणं तु ॥ २ ॥ जो एस चक्कपाणी. सो वि य नारायणो समुप्पन्नो । सीहरहम्मि विलग्गो एसो पुण होइ बलदेवो ॥ ३ ॥ एए महाणुभावा, भारहवासम्म राम-सोमित्ती । बलदेव-बासुदेवा, उप्पन्ना अट्ठमा नियमा ॥ ४ ॥ दटठण चक्कपाणिं, सोमित्ती रामणो विचिन्तेइ । तं संपइ संपन्न, अणन्तविरिएण जं भणियं ॥ ५॥ दठण आयवत्तं, जस्स रणे सयलगयघडाडोवा । भज्जन्ति खेयरभडा, भयविहलविसंतुला सत्त् ॥ ६ ॥ सायरसलिलसमत्था, हिमगिरिविझत्थली पुहइनारी । आणापणामकारी, दासि च महं बसे आसि ॥ ७ ॥ सो हं मणुएण कह, निणिऊणाऽऽलोइओ दसग्गीवो ? । वट्टइ इमा अवत्था, किं न हु अच्छेरयं एयं? ॥ ८ ॥ धिद्धि ! ति रायलच्छी, अदीहपेही मुहुत्तरमणिज्जा । परिचइऊणाऽऽढत्ता, एकपए दुजणसहावा ॥ ९ ॥ सकतके फलसे मनुष्य इस लोकमें बड़े भारी ऐश्वर्यसे युक्त, अनेक सुखोंके पात्र, महायुद्धमें जयश्रीरूपी सम्पत्ति पानेवाले तथा चन्द्रमाकी भाँति विमल प्रतापसे आच्छादित होते है। (३७) ॥ पद्मचरितमें चक्ररत्नको उत्पत्ति नामक बहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ ७३. रावणका वध चक्ररत्न जिसे उत्पन्न हुआ है ऐसे लक्ष्मणको देखकर सब वानर-योद्धा आनन्दित हुए और एक-दूसरेसे ऐसा वचन कहने लगे। (१) अनन्तवीर्य मुनिने पहले जो स्पष्ट और बिना छुपाये कहा था वह सब कार्य अब वलदेव और केशवका हो गया। (२) जो यह चक्रपाणि है वह भी नारायण रूपसे पैदा हुया है। सिंहरथमें बैठे हुए ये बलदेव हैं। (३) ये महानुभाव राम और लक्ष्मण भारतवर्षमें निश्चय ही आठवें बलदेव और वासुदेव रूपसे उत्पन्न हुए हैं। (४) चक्रपाणि लक्ष्मणको देखकर रावण सोचने लगा कि अनन्तवीर्यने जो कहा था वह अब सिद्ध हुआ। (५) युद्धमें जिसके छत्रको देखकर हाथियोंके समग्र घटाटोपसे सम्पन्न शत्रु खेचर-सुभट भी भयसे विह्वल और दुःखी होकर भाग जाते थे तथा सागरके जलके साथ हिमगिरि और विन्ध्यस्थली तककी पृथ्वी रूपी स्त्री दासीकी भाँति आज्ञाका पालन और प्रणाम करती हुई मेरे बसमें थी-ऐसा मैं दशग्रीव रावण मनुष्योंके द्वारा पराजित हो कैसा दिखाई देता हूँ? किन्तु यह भी अवस्था है। क्या यह एक आश्चर्य नहीं है ? (६-८) अदीर्घदर्शी, मुहूर्त भरके लिए रमणीय प्रतीत होनेवाली राज्यलक्ष्मीको धिक्कार है ! दुर्जनोंके जैसे स्वभाववाली यह एक ही साथ छोड़ने लगी है। (९) किंपाक-फलके जैसे भोग बादमें १. परभवसुक्य-प्रत्य० । २. एक्के किमं वयणं--मु.। Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ पउमचरियं [७३. १०० किंपागफलसरिच्छा, भोगा पच्छा हवन्ति विसकडुया । बहुदुक्खदोग्गइकरा, साहूणं गरहिया निच्चं ॥ १० ॥ भरहाइमहापुरिसा, धन्ना जे उज्झिऊण रायसिरिं । निक्खन्ता चरिय तवं, सिवमयलमणुत्तरं पत्ता ॥ ११ ॥ सो कह मोहेण निओ, अहयं संसारदीहनगएणं? । किं वा मरेमि इण्हि, उवट्टिए पडिभए घोरे? ॥ १२ ॥ दठूण चक्कहत्थं, सोमित्तिं रावणो सवडहुत्तं । महुरवयणेहि एत्तो, बिहीसणो भणइ दबयणं ॥ १३ ॥ अज्ज वि य मज्झ वयणं, कुणसु पहू ! जाणिऊण अप्पहियं । तुहु पउमपसाएणं, जीवसु सीयं समप्पेन्तो ॥ १४ ॥ -सा चेव तुज्झ लच्छी , एव कुणन्तस्स आउयं दीहं । हवइ नियमेण रावण!, नरस्स इह माणभङ्गेणं ॥ १५ ॥ एक्कोयरस्स वयणं, अवगणेऊण रावणो भणइ । रे तुज्झ भूमिगोयर !, गवं चिय दारुणं जायं ॥ १६ ॥ ताव य गज्जन्ति गया, जाव न पेच्छन्ति अहिमुहावडियं । दाढाविडम्बियमुह, वियडजडाभासुरं सीहं ।। १७ ।। रयणासवस्स पुत्तो, अहयं सो रावणो विजियसत्त । दावेमि तुह अवत्थं, जीयन्तयरी निरुत्तेणं ॥ १८ ॥ भणिओ य लक्खणेणं, किं वा बहुएहि भासियहिं । उप्पन्नो तुज्झ ऑरिवू, हन्ता नारायणो अहयं ॥ १९ ॥ निवासियस्स तइया, पियरेणं वणफलासिणस्स मया । नारायणत्तणं ते, विनायं दीहकालेणं ॥ २० ॥ नारायणो निरुत्तं, होहि तुमं अहा को वि अन्नो वा । इह तुज्झ माणभङ्ग, करेमि निस्संसयं अजं ॥ २१ ॥ अइगविओ सि लक्खण, हत्थविलग्गेणिमेण चक्कणं । अहवा होइ खलेण वि, महसवो पाययजणस्स ॥ २२ ॥ चक्केण खेयरेहि य, समयं सतुरङ्गमं सह रहेणं । पेसेमिह पायाले, किं च बहुत्तेण भणिएणं? ॥ २३ ॥ सो एवभणियमेत्तो, चकं नारायणो भमाडेउं । पेसेइ पडिवहेणं, लङ्काहिवइस्स आरुट्ठो ॥ २४ ॥ आलोइऊण एन्तं, चक्कं घणघोसभीसणं दित्तं । सर-झसर-मोग्गरेहि, उज्जुत्तो तं निवारेउं ॥ २५ ॥ विषके समान कडुए, वहुत दुःख और दुर्गति देनेवाले तथा साधुओंके द्वारा सदैव गर्हित होते हैं। (१०) भरत आदि महापुरुष धन्य है जिन्होंने राज्यलक्ष्मीका परित्याग करके दीक्षा अंगीकार की थी और तपका आचरण करके विमल और अनुत्तर शिवपद प्राप्त किया । (११) दीर्घ संसारके उत्पादक मोहके द्वारा मैं कैसा जीता गया हूँ ? अथवा घोर भय उपस्थित होने पर अब मैं क्या करूँ ? (१२) रावणके सम्मुख हाथमें चक्र धारण किये हुए लक्ष्मणको देखकर विभीषणने रावणसे मधुर शब्दों में कहा कि, हे प्रभो! अपना हित जानकर अब भी मेरा कहना करो। सीताका समर्पण करनेवाले तुम रामके प्रसादसे जीते रहो। (१४) हे रावण ! इस प्रकार करनेसे तुम्हारा वही ऐश्वर्य रहेगा। अभिमानके नष्ट होनेसे यहाँ मनुष्यका आयुष्य अवश्य ही दीर्घ होता है। (१५) सहोदर भाईके ऐसे कथनकी अवहेलना करके रावणने कहा कि, हे भूमिगोचर ! तेरा गर्व भयंकर हो गया है। (१६) तभी तक हाथी चिंघाड़ते हैं जबतक वे दाँतोंसे मुखकी विडम्बना करनेवाले अर्थात् भयंकर और समीपवर्ती जटाओंसे दीप्तिमान सिंहको सामने आया नहीं देखते । (१७) रत्नश्रवाका पुत्र और शत्रुओंपर विजय पानेवाला में रावण तुझे अवश्य ही जीवनका नाश करनेवाली अवस्था दिखाता हूँ। (१८) तब लक्ष्मणने कहा कि बहुत बोलने से क्या फायदा? तेरा शत्रु और मारनेवाला मैं नारायण उत्पन्न हुआ हूँ। (१६) इसपर रावणने कहा कि उस समय पिताके द्वारा निर्वासित और जंगली फलोंको खानेवाले तेरा नारायणत्व मैंने दीर्घ कालसे जाना है। (२०) तू अवश्य ही नारायण हो अथवा दूसरा कोई भी हो, किन्तु आज मैं तेरा ज़रूर मान भंग करूँगा। (२१) हे लक्ष्मण ! हाथमें आये हुये इस चक्रसे तू बहुत घमण्डी हो गया है, अथवा क्षुद्र लोगोंको खलके कारण भी महोत्सव होता है। (२२) बहुत कहनेसे क्या फायदा? मैं तुझे चक्र, खेचर, घोड़े और रथके साथ पाताल लोकमें भेजता हूँ। (२३) इस प्रकार कहे जाने पर रुष्ट उस नारायणने चक्रको घुमाकर लंकापतिके वधके लिए फेंका । (२४) खूब आवाज़ करने से भीषण और दीप्त चक्रको आते देख बाण, झसर और मुद्गरसे उसे रोकनेके लिए रावण प्रयत्नशील हुआ। (२५) हे १. बहुरण भासियव्येण प्रत्य० । २. अरी मु.। ३. अवि य को प्रत्य० । Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४.१] ४२३ ७४. पीयंकरउवक्खाणपव्वं रुब्भन्तं पि अहिमुह, तह वि समल्लियइ चक्करयणं तं । पुण्णावसाणसमए, सेणिय ! मरणे उवगयम्मि ॥ २६ ॥ अइमाणिणस्स एत्तो, लङ्काहिवइस्स अहिमुहस्स रणे । चक्केण तेण सिग्छ, छिन्नं वच्छत्थलं विउलं ॥ २७ ॥ चण्डाणिलेण भग्गो, तमालघणकसिणअलिउलावयवो । अञ्जणगिरिब पडिओ, दहवयणो रणमहीवटे ॥ २८ ॥ सुत्तो व कुसुमकेऊ, नज्जइ देवो व महियले पडिओ। रेहइ लङ्काहिवई, अत्थगिरित्थो व दिवसयरो ॥ २९ ॥ एत्तो निसायरबलं. निहयं दळूण सामियं भग्गं । विवरम्मुहं पयट्ट, संपेल्लोप्पेल्ल कुणमाणं ॥ ३० ॥ जोहो तुरङ्गमेणं, पेल्लिज्जइ रहवरो गंयवरेणं । अइकायरो पुण भडो, विवडइ तत्थेव भयविहलो ॥ ३१ ॥ एवं पलायमाणं, निस्सरणं तं निसायराणीयं । आसासिउं पयत्ता, सुग्गीव-बिहीसणा दो वि ॥ ३२ ॥ मा भाह मा पलायह, सरणं नारायणो इमो तुम्हें । वयणेण तेण सेणिय !, सवं आसासियं सेन्नं ॥ ३३ ॥ जेट्टस्स बहुलपक्खे, दिवसस्स चउत्थभागसेसम्मि । एगारसीएँ दिवसे रावणमरणं वियाणाहि ॥ ३४ ॥ एवं पुण्णावसाणे तुरय-गयघडाडोवमझे वि सूरा, संपत्ते मच्चुकाले असि-कणयकरा जन्ति नासं मणुस्सा । उज्जोएउंसतेओ सयलनयमिणं सो वि अत्थाइ भाणू , जाए सोक्खप्पओसे स विमलकिरणो किन चन्दो उवेइ ? ॥३५॥ ॥ इइ पउमचरिए दहवयणवहविहाणं नाम तिहत्तर पव्वं समत्तं ।। ७४. पीयंकरउवक्खाणपवयं ठूण धरणिपडियं, सहोयरं सोयसल्लियसरीरो । छुरियाएँ देइ हत्थं, विहीसणो निययवहकजे ॥ १ ॥ श्रेणिक! पुण्यके नाशके समय मरण उपस्थित होने पर सम्मुख आते हुए चक्ररत्नको रोकने पर भी वह आ लगा । (२६) तब अत्यन्त अभिमानी और युद्ध में सामने अवस्थित लंकाधिपति रावणका विशाल वक्षस्थल उस चक्रने शीघ्र ही चीर डाला। (२७) तमाल वृक्ष तथा भौरोंके समान अत्यन्त कृष्ण अवयव वाला रावण, प्रचण्ड वायुसे टूटे हुए अंजनगिरिकी भाँति, युद्धभूमि पर गिर पड़ा । (२८) ज़मीन पर गिरा हुआ लंकाधिपति सोये हुए कामदेवकी भाँति, एक देवकी भाँति और अस्ताचल पर स्थित सूर्यकी भाँति प्रतीत होता था। (२६) अपने स्वामीका वध देखकर राक्षस-सेना भाग खड़ी हुई और दवाती-कुचलती विवरकी ओर जाने लगी। (३०) उस समय घोड़ेसे योद्धा और हाथीसे रथ कुचला जाता था। अतिकातर भट तो भयसे विह्वल हो वहीं पर गिर पड़ता था। (३१) इस तरह पलायन करती हुई अशरग राक्षस-सेनाको सुग्रीव और विभीषण दोनों ही आश्वासन देने लगे कि तुम मत डरो, मत भागो। यह नरायण तुम्हारे लिए शरणरूप है। हे श्रेणिक! इस कथन से सारा सैन्य आश्वस्त हुआ। (३२) ज्येष्ट मासके कृष्णपक्षकी एकादशीके दिन दिवसका चौथा भाग जब वाकी था तव रावणका मरण हुआ ऐसा तुम जानो (३३) इस प्रकार पुण्यका नाश होने पर जब मृत्युकाल आता है तब घोड़े और हाथियोंके समूहके बीच स्थित होने पर भी हाथमें तलवार और कनक धारण करनेवाले शूर मनुष्य भी नष्ट हो जाते हैं। जो अपने तेज से इस सारे जगत्को आलोकित करता है वह सूर्य भी अस्त होता है। सुखरूपी प्रदोषकालके आने पर विमल किरणों वाला चन्द्र क्या नहीं आता ? (३५) ॥ पद्मचरितमें रावणके बधका विधान नामक तिहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ। ७४. प्रियंकरका उपाख्यान जमीन पर गिरे हुए अपने सहोदर भाईको देख शोकसे पीड़ित शरीरवाले विभीषणने अपने वधके लिए छुरीको हाथ लगाया। (१) तब रामके द्वारा रोका गया वह बेसुध होकर पुनः आश्वस्त हुआ। फिर सहोदर भाईके पास जाकर १. गयरहेणं प्रत्य० । Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२४ पउमचरियं [७४.२रामेण तओ रुद्धो, मुच्छं गन्तुं पुणों वि आसत्थो । एकोयरस्स पासे, ठिओ य तो विलविउ पयत्तो ॥ २ ॥ हा भाय रावण ! तुमं, इन्दो इव संपयाएँ होऊणं । कह पत्तो सि महाजस!, एयावत्थं महापावं? ॥ ३ ॥ न य मज्झ तुमे वयणं, पडिच्छियं हिययरं भणन्तस्स । दढचक्कताडिओ वि हु, पडिओ धरणीयले फरसे ॥ ४ ॥ उठेहि देहि वयणं, सुन्दर ! मह एवविलवमाणस्स । उत्तारेहि महाजस!, सोगमहासागरे पडियं ॥ ५ ॥ सोऊण विशयनीयं, दवयणन्तेउरं सपरिवारं । सोगाउरं रुयन्तं, रणभूमि आगयं दीणं ॥ ६ ॥ दठूण सुन्दरीओ, भत्तारं रुहिरकद्दमालित्तं । धरणियले पल्हत्थं, सहसा · पडियाउ महिबट्टे ॥ ७ ॥ रम्भा य चन्दवयणा, तहेव मन्दोयरी महादेवी । पवरबसी य नीला य रुप्पिणी रयणमाला य॥ ८॥ ससिमण्डला य कमला य सुन्दरी तह य चेव कमलसिरी । सिरिदत्ता य सिरिमई, भदाय तहेव कणयपभा ॥९॥ सिरिकन्ता य मिगाबइ, लच्छी य अणङ्गसुन्दरी नन्दा । पउमा वसुंधरा वि य, तडिमाला चेव भाणुमई ॥ १० ॥ पउमावती य कित्ती, पीई संझावली सुभा कन्ता । मणवेया रइवेया, पभावई चेव माणवई ॥ ११ ॥ जुवईण एवमाई, अट्ठारस साहसीउ अइकलुणं । रोवन्ति दुक्खियाओ, आभरणविमुक्ककेसीओ ॥ १२ ॥ काइत्थ मोहवडिया, चन्दणबहलोदएण सित्तङ्गी । उल्लसियरोमकूवा, पडिबुद्धा पउमिणी चेव ॥ १३ ॥ अवगृहिऊणं दइयं, अन्ना मुच्छं गया कणयगोरी । अञ्जणगिरिस्स लग्गा छज्जइ सोयामणी चेव ॥ १४ ॥ काइत्थ समासत्था, उरतालणचञ्चलायतणुयङ्गी । केसे विलुम्पमाणी, रुयइ चिय महुरसद्देणं ॥ १५ ॥ अङ्के ठविऊण सिरं, अन्ना परिमुसइ विउलवच्छयलं । काइ चलणारविन्दे, चुम्बई करपल्लवे अवरा ।। १६ ।। जंपइ काइ सुमहुरं, रोवन्ती अंसुपुण्णनयणजुया । हा नाह ! किन पेच्छसि, सोगसमुद्दम्मि पडियाओ? ॥ १७ ॥ वह विलाप करने लगा कि-हा भाई रावण ! हा महायश ! सम्पत्तिमें इन्द्रकी भाँति होने पर भी तुम ऐसी महापापी अवस्थाको कैसे प्राप्त हुए ? (२-३) हितकर कहनेवाले मेरा वचन तुमने नहीं माना। चक्रके द्वारा अत्यन्त ताड़ित होने पर तुम कठोर जमीन पर गिर पड़े हो। (४) हे सुन्दर ! उठो और इस तरह विलाप करते हुए मुझसे बातें करो। हे महायश! शोकरूपी महासागर में पतित मुझे पार लगायो। (५) मृत्युके बारेमें सुनकर परिवारके साथ शोकातुर, रोता हुआ और दीन ऐसा रावणका अन्तःपुर समरभूमि पर आया। (६) पतिको रक्तके कीचड़से लिपटे हुए तथा जमीन पर पड़े हुए देख सुन्दरियाँ एकदम पृथ्वी पर गिर पड़ीं। (७) रम्भा, चन्द्रवदना, पटरानी इरी, प्रवरा, उर्वशी, नीला, रुक्मिणी, रत्नमाला, शशिमण्डला, कमला, सुन्दरी, कमलश्री, श्रीदत्ता, श्रीमती, भद्रा, कनकप्रमा, श्रीकान्ता, मृगावती, लक्ष्मी, अनंगसुन्दरी नन्दा, पद्मा, वसुन्धरा, तडिन्माता, भानुमती, पद्मावती, कीति, प्रीति, सन्ध्यावली, शुभा, कान्ता, मनोवेगा, रतिवेगा, प्रभावती तथा मानवती आदि अठारह हज़ार युवतियाँ आभरणों का त्याग करके ओर बालोंको विखेरकर दुःखित हो अत्यन्त करुण स्वरमें रोने लगीं। (८-१२) बेसुध होकर गिरी हुई कोई स्त्री चन्दनमिश्रित जलसे शरीर सिक्त होने पर रोम-छिद्रोंके विकसित होनेसे कमलिनीकी भाँति जागृत हुई। (१३) पतिका आलिंगन करके मूहित दूसरी कनकगौरी अंजनगिरिसे लगी हुई बिजली की भाँति मालूम होती थी। (१४) कोई कोमल शरीरवाली स्त्री होशमें आने पर छाती पीटती थी और बालोंको उखेड़ती हुई मधुरशब्दसे रोती थी। (१५) दूसरी कोई की सिरको गोदमें रखकर विपुल वक्षस्थलको छूती थी। कोई चरणारविन्द को तो दूसरी करपल्लवको चूमती थी। (१६) दोनों आँखोंमें आँसू भरकर रोती हुई कोई सुमधुर वाणीमें कहती थी कि, हा नाथ ! शोक-समुद्रमें पतित हमें क्या तुम नहीं देखते ? (१७) हे प्रभो! शक्ति, कान्ति एवं बलसे युक्त तुम विद्याधरोंके स्वामी १. ससिदत्ता-प्रत्य० । २. कणयाभा-प्रत्य० । ३.०वई य कन्ती मु०। . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४. ३३ ] ७४. पीयंकरउवक्खाणपव्वं २२ ॥ विज्जाहराण सामी, होऊणं सत्ति-कन्ति बलजुत्तो । रामस्स विग्गहे किं, सुवसि पहू धरणिपल ? ॥ १८ ॥ उहि सयणवच्छल !, एक्कं पि य देहि अम्ह उल्लावं । अवराहविरहियाणं, किं कोवपरायणो नाओ ? ॥ १९ ॥ परिहास कहासत्तं, विसुद्ध दसणावलीपरमसोमं । वयणिन्दुमिमं सामिय!, किं धारसि अम्ह परिकुविओ ? ॥ २० ॥ असुन्दरे मणोहरवित्थिपणे जुबइकीलणट्टाणे । कह ते चक्केण पयं दिनं वच्छत्थलाभो ॥ २१ ॥ वइरीहि नियलबद्धे, इन्दइ- घणवाहणे परायते । मोएहि राहवेणं, गुणनिहि ! पीई करेऊणं ॥ उहि सयणवच्छल !, अत्थाणिसमागयाण सुहडाणं । बहुयाण' असरणाणं, देहि पहू ! दाण-सम्माणं ॥ विरहग्गिं दीवियाई, विज्झवसु इमाई नाह! अङ्गाई । अवगूहणोदएणं, चन्दणसरिसालेवेणं ॥ हरियाणि विलसियाणि य, अणेगचडुकम्मकरणाणि पहू ! । सुमरिज्जन्ताणि इहं, दहन्ति हिययं निश्वसेसं ॥ एवं रोवन्तीणं, रावणविलयाण दीणवयणाणं । हिययं कस्स न कलणं, नायं चिय गग्गरं कण्टं ॥ एयन्तरम्मि रामो, लक्खणसहिओ विभीसणं भणइ । मा रुयसु भद्द ! दीणं, जाणन्तो लोगवित्तन्तं ॥ नासि य निच्छरणं, कम्माणं विचिट्टियं तु संसारे । पुवोवत्तं पावइ, जीवो किं एत्थ सोएणं बहुत्थपण्डिओवि हु, दसाणणो सयलवसुमईनाहो । मोहेण इममवत्थं, नीओ अइदारुणवलेणं ॥ रामवयणावसाणे, विभीसणं भणइ तत्थ जणयसुओ । समरे अदिन्नपट्टी, किं सोयसि रावणं धीरं ॥ ३० ॥ मोत्तूण इमं सोयं, निगुणसु अक्खाणयं कहिज्जन्तं । लच्छीहरद्वयमुओ, अक्खपुरे नरवई वसई ॥ ३१ ॥ अरिदमणोति पयासो, परविसए भञ्जिऊण रिउसेन्नं । कन्तादरिसणहियओ, निययपुरं आगओ सिग्धं ॥ ३२॥ तं पविणि नय, तोरण-धयमण्डियं मणभिरामं । पेच्छइ य निययमहिलं, आहरणविभूसियं सगिहे ॥ ३३ ॥ ॥ होकर रामके साथके विग्रह में पृथ्वीरूपी पलंग पर क्यों सोते हो ? (१८) अपने लोगों पर वात्सल्यभाव रखनेवाले तुम उठो । हमारे साथ एक बार बोलो तो सही । निरपराध के ऊपर तुम कुपित क्यों हुए हो ? (१६) हे स्वामी ! परिहास कथा में आसक्त और विशुद्ध दन्तपंक्तिके कारण अत्यन्त शोभायुक्त इस मुखको हम पर गुस्सेसे क्यों सफेद-सा बना रखा है ? (२०) हे मनोहर ! अत्यन्त सुन्दर, विस्तीर्ण, युवतियों के क्रीडास्थान जैसे तुम्हारे वक्षस्थल पर चक्रने पैर कैसे दिया ? (२१) हे गुणनिधि ! शत्रुओंके द्वारा जंजीर में जकड़े हुए और पराधीन इन्द्रजित एवं घनवाहनको रामके साथ सन्धि करके छुड़ाओ । (२२) हे स्वजनवत्सल प्रभो ! उठो । सभास्थान में आये हुए बहुतसे अशरण सुभटोंको दान-सम्मान दो । (२३) हे नाथ ! विरहाग्निसे जलते इन शरीरोंको चन्दनसे युक्त लेपवाले आलिंगनरूपी जलसे बुझायो । (२४) हे प्रभो ! हास्य, विलास तथा अनेक प्रिय सम्भाषणों के कारणोंको याद करने पर वे हृदयको अत्यन्त जलाते हैं । (२५) लक्ष्मीधरध्वजका पुत्र प्रख्यात अरिदमन राजा अक्षपुर में रहता था । पत्नीके दर्शनकी इच्छावाला वह शीघ्र ही अपने नगरमें लौट आया । ( ३१-२) नगरमें प्रवेश करके उसने अपने भवनमें आभूषणोंसे विभूषित अपनी पत्नी को १. ०ण दरिसणमिणं, देह मु० । २. ग्गिदूमियाई - प्रत्यं० । ३. वहियं ? मु० । ५४ दीन वदनवाली रावणकी स्त्रियों को इस तरह रोते देख किसका हृदय करुण और कण्ठ गद्गद नहीं हुआ ? (२६) तब लक्ष्मणके साथ रामने विभीषण से कहा कि भद्र ! लोकका वृत्तान्त जानने वाले तुम दीन होकर मत रोओ। (२७) संसारमें जो कर्मोंकी चेष्टा होती है उसे तुम अवश्य ही जानते हो । पूर्वका उपात्त ही जीव पाता है, अतः यहाँ शोक करनेसे क्या फायदा ? ( २= ) सब शास्त्रोंमें पण्डित और सारी पृथ्वीका स्वामी रावण भी अतिदारुण वलवाले मोहके कारण इस अवस्थाको प्राप्त हुआ । (२६) रामके कहने के बाद जनकसुत भामण्डलने विभीषणसे कहा कि युद्ध में पीठ न दिखानेवाले धीर रावणके लिये शोक क्यों करते हो ? (३०) इस शोकका परित्याग करके जो आख्यान कहा जाता है उसे तुम सुनो 25 २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ४२५. विदेशमें शत्रुसैन्यका विनाश करके हृदयमें तोरण एवं ध्वजाओंसे मण्डित उस मनोहर देखा । ( ३३ ) राजाने उससे पूछा के किसने Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२६ पउमचरियं [७४. ३४तं पुच्छइ नरवसभो, सिट्ठो हं तुज्झ केण सयराह ? । सा भणइ मुणि वरेणं, कित्तिधरेणं च मे कहिओ ॥ ३४ ॥ ईसा-रोसवसगओ, भणइ मुणी जइ तमं मुणसि चित्तं । तो मे कहेहि सब, किं मज्झ अवट्टियं हियए ? ॥ ३५ ॥ तं भणइ ओहिनाणी, तुज्झ इमं भद्द ! वट्टए हियए । जह किल कह मरणं मे, होहिइ ? कइया व ? कत्तो वा ? ॥३६॥ भणिओ य सत्तमदिणे, असणिहओ तत्थ चेव मरिऊणं । उप्पज्जिहिसि महन्तो, कीडो विट्ठाहरे नियए ॥ ३७ ॥ सो आगन्तूण सुयं, भणइ य पीयंकरं तुमे अहयं । अवसेण घाइयबो, कीडो विट्ठाहरे थूलो ॥ ३८ ॥ अह सो मरिऊण तहिं उप्पन्नो पेच्छिऊण तं पुतं । मरणमहाभयभीओ, पविसइ विट्ठाहरे दूरं ॥ ३९ ॥ पीयंकरो मुणिन्दं, पुच्छइ सो तत्थ कीडओ दूरं । मारिज्जन्तो नासइ, भयवं ! केणेव कज्जेणं ? ॥ ४० ॥ अह भणइ साहवो तं, मुञ्च विसायं इहेव संसारे । जो जत्थ समुष्पज्जई, सो तत्थ रई कुणइ जीवो ॥ ४१ ॥ पीयंकरस्स चरियं सुणिऊण एयं, तोसं पर उवगया वि हु खेयरिन्दा। लङ्काहिवस्स अणुओ पडिबोहिओ सो, जाओ पुराणविमलामलसुद्धबुद्धी ॥ ४२ ॥ ॥ इइ पउमचरिए पीयंकरउवक्खाणयं नाम चउहत्तरं पव्वं समत्तं ।। ७५. इन्दइपमुहणिक्खमणपव्वं अह भणइ पउमनाहो, मरणन्ताई हवन्ति वेराणि । लङ्काहिवस्स एतो, कुणह लहुं पेयकरणिज्जं ॥ १ ॥ भणिऊण एवमेयं, सधे वि विहीसणाइया सुहडा । पउमेण सह पयट्टा, गया य मन्दोयरी नत्थ ॥ २ ॥ जुवइसहस्सेहि समं, रोवन्ती राहवो मइपगम्भो । वारेइ महुरभासी, उवणय-हेऊ-सहस्सेहिं ॥ ३ ॥ अकस्मात् मेरे बारेमें तुझे कहा था ? उसने कहा कि मुनिवर कीर्तिधरने मुझे कहा था। (३४) कुछ क्रुद्ध होकर उसने मुनिसे कहा कि यदि तुम मनकी बात जान सकते हो तो मेरे मन में क्या है यह सब मुझे कहो । (३५) अवधिज्ञानीने उसे कहा कि हे भद्र ! तुम्हारे हृदयमें यह है कि मेरा मरण कैसे होगा, कब होगा और किससे होगा ? (३६) उन्होंने कहाकि सातवें दिन विजलीसे आहत होकर तुम वहीं मर जाओगे और अपने शौचालयमें बड़े कीड़ेके रूपमें पैदा होगे । (३७) उसने वहाँसे आकर अपने पुत्र प्रियंकरसे कहा कि तुम शौचालयमें मोटे कीड़ेको अवश्य ही मार डालना । (३८) बादमें मरकर वह वहीं पैदा हुआ। उस पुत्रको देखकर मरणके महाभयसे भीत वह शौचालयमें दूर घुस गया। (३६) उस प्रियंकरने मुनिसे पूछा कि, हे भगवन् ! मारने पर वह कीड़ा वहाँसे किस कारण दूर भाग गया ? (४०) इस पर उस साधुने कहा कि तुम विषादका त्याग करो। इस संसारमें जो जीव जहाँ पैदा होता है वह वहाँ प्रेम करता है । (४१) प्रियंकरका यह चरित सुनकर खेचरेन्द्र अत्यन्त संतुष्ट हुए। लंकाधिप रावणका वह छोटा भाई विभीषण प्रतिबोधित होने पर पहलेकी-सी विमल, अमल और शुद्ध बुद्धिवाला हुआ। (४२) । पद्मचरितमें प्रियंकरका उपाख्यान नामक चौहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ। ७५. इन्द्रजित आदिका निष्क्रमण तत्पश्चात् रामने कहा कि वैर मरण तक होते हैं, अतः अब लंकेश रावणका प्रत्यकर्म जल्दी करो। (१) ऐसा कहकर विभीषण आदि सभी सुभट रामके साथ जहाँ मन्दोदरी थी वहाँ गये । (२) हज़ारों युवतियोंके साथ रोती हुई उसको मतिप्रगल्भ और मधुरभापी रामने हज़ारों दृष्टान्त और तर्क द्वारा रोका । (३) गोशीर्पचन्दन, अगुरु और कर्पूर आदि १. वरेणं णाणधरेणं--प्रत्यः । Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२७ ७५. १६] ७५. इन्दइपमुहणिक्खमणपव्वं गोसीसचन्दणा-ऽगुरु-कप्पूराईसु सुरहिदबेसु । लङ्काहिवं नरिन्दा, सक्कारेउं गया वप्पं ॥ ४॥ पउमसरस्स तडत्थो. पउमाभो भणई अत्तणो सुहडे । मुश्चह रक्खसबसभा, जे बद्धा कुम्भकण्णाई ॥५॥ रामवयणेण एत्तो, नरेहि ते आणिया तहिं सुहडा । मुक्का य बन्धणाओ, भोगविरत्ता तओ जाया ॥६॥ सुहडो य भाणुकण्णो, इन्दइ घणवाहणो य मारीई । मय-दाणवमाईया, हियएण मुणित्तणं पत्ता ॥ ७॥ अह भणइ लच्छिनिलओ, जइ वि हुअवयारिणो भवइ सत्तू । तह वि य पसंसियबो, अहियं माणुन्नओ सुहडो॥ ८ ॥ संथाविऊण भणिया, इन्दइपमुहा भडा निययभोगे । भुञ्जह नहाणुपुवं, सोउयेयं पमोत्तणं ॥ ९ ॥ भणियं तेहि महायस !, अलाहि भोगेहि विससरिच्छेहिं । घणसोगसंगएहिं, अणन्तसंसारकरणेहिं ॥ १० ॥ रामेण लक्खणेण य, भण्णन्ता वि य अणेगउवएसे ! न य पडिवन्ना भोगे, इन्दइपमुहा भडा बहवे ॥ ११ ॥ अवयरिऊण सरवरे, ण्हाया सबै वि तत्थ विमलजले । पुणरवि य समुत्तिण्णा, गया य निययाइं ठाणाई॥ १२ ॥ वणियाण मारियाण य, भडाण लोगो कहासु आसत्तो । लङ्कापुरीऍ चिट्ठइ, वियलियवावारकम्मन्तो ॥ १३ ॥ केई उवालभन्ता, रुवन्ति सुहडा दसोणणगुणोहं । अन्ने विरत्तभोगा, संजाया तक्खणं चेव ॥ १४ ॥ केइ भडा अइघोरं, संसारं निन्दिऊण आढत्ता । अन्ने पुण रायसिरी, भणन्ति तडिचञ्चलसहावा ॥ १५ ॥ दीसइ पञ्चक्खमिणं, सुहमसुहफलं रणम्मि सुहडाणं । भङ्गेण य विजएण य, समसरिसबलाण वि इहेव ॥ १६ ॥ थोवा वि सुकयपुण्णा, पावन्ति जयं रणम्मि नरवसभा । बहवो वि कुच्छियतवा, भजन्ति न एत्थ संदेहो ॥ १७॥ अबलस्स बलं धम्मो, रक्खइ आउं पि सुचरिओ धम्मो । धम्मो य हवइ पक्खो, सबत्तो पेच्छए धम्मो ॥ १८ ॥ आसेसु कुञ्जरेसु य, भडेसु सन्नद्धबद्धकवएसु । न य रक्खिज्जइ पुर्व, पुण्णेहिं विवजिओ पुरिसो ॥ १९ ॥ सुगन्धित पदार्थोसे लंकाधिपका सत्कार करनेके लिए वे राजा सरोवरके किनारे पर गये। (४) पद्मसरोवरके तट प र रामने अपने सुभटोंसे कहा कि कुम्भकर्ण आदि जो सुभट बाँथे गये हैं उन्हें छोड़ दो। (५) रामके कहनेसे आदमियों द्वारा वहाँ लाये गये और बन्धनसे मुक्त किये गये। तब वे भोगोंसे विरक्त हुए। (६) भानकारी घनवाहन, मरीचि, मयदानव आदि सुभटोंने मनमें मुनिधर्म अंगीकार किया । (७) तब लक्ष्मणने कहा कि यद्यपि शत्र अपकारी होता है, फिर भी सम्माननीय सुभटकी तो विशेप प्रशंसा करनी चाहिए। (८) इन्द्रजीत आदि सुभटों को सान्त्व देकर उसने कहा कि शोक एवं उद्वेगका परित्याग करके तुम पहलेकी भाँति अपने भोगोंका उपभोग करो।(8) उन्होंने कि, हे महायश ! विप सदृश, बड़े भारी दुःखसे युक्त और अनन्त-संसारके कारण भूत भोग अब बस हैं। (१०) राम और लक्ष्मणके द्वारा अनेक उपदेश दिये जाने पर भी इन्द्रजित आदि बहुत-से सुभटोंने भोगका स्वीकार नहीं किया । (११) सरोवरमें उतरकर उसके निर्मल जलमें सब नहाये। फिर बाहर निकलकर वे अपने-अपने स्थानों पर गये । (१२) व्यापार और कर्मों का परित्याग करके लंकापुरीमें लेग घायल और मरे हुए सुभटोंकी कथामें आसक्त थे। (१३) कई सुभट उपालम्भ देते हुए रावणके गुण-समूह पर रो रहे थे, तो दूसरे तत्काल ही भोगोंसे विरक्त हुए। (१४) कई सभी अति-भयंकर संसारकी निन्दा करने लगे तो दूसरे कहने लगे कि राजलक्ष्मी बिजलीकी भाँति चंचल स्वभाववाली होती है। (१५) यहाँ युद्ध में ही समान बलवाले सुभटोंके विनाश और विजयसे शुभ और अशुभ फल प्रत्यक्ष देखा जाता है। (१६) इसमें सन्देह नहीं कि पुण्यशाली राजा थोड़े होने पर भी युद्धमें जय पाते हैं, जबकि कुत्सित तप करनेवाले बहत होने पर भी बिनष्ट होते हैं। (१७) निर्बलका बल धर्म है। भलीभाँति आचरित धर्म आयुषकी भी रक्षा करता है। धर्म ही अपनी तरफदारी करनेवाला मित्र होता है। धर्म चारों तरफ देखता है। (१८) पूर्वके पुण्यसे विवर्जित पुरुषकी अश्व, हाथी १. निययगेहे--प्रत्य० । Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२८ पउमचरियं [७५. २०केइ भणन्ति एसा, हवइ गई वरभडाण संगामे । अन्ने जंपन्ति भडा, सत्ती वि हु रामकेसीणं ॥ २० ॥ भञ्जन्ति आउहाई, अवरे घत्तन्ति भूसणवराई। संवेगसमावन्ना, अन्ने गिण्हन्ति पवजं ॥ २१ ॥ एवं घरे घरे चिय, लकानयरीऍ सोगगहियाओ । रोवन्ति महिलियाओ, कलुणं पयलन्तनयणाओ ।। २२ ।। अह तस्स दिणस्सऽन्ते, साहू नामेण अप्पमेयबलो । छप्पन्नसहस्सजुओ, मुणीण लङ्कापुरी पत्तो ॥ २३ ॥ जइ सो मुणी महप्पा, एन्तो लङ्काहिवम्मि जीवन्ते । तो लक्खणस्स पीई, होन्ती सह रक्खसिन्देणं ॥ २४ ॥ जोयणसयं अYणं, जत्थऽच्छइ केवली समुद्देसे । वेराणुबन्धरहिया, हवन्ति निययं नरवरिन्दा ॥ २५ ॥ गयणं जहा अरूवं, चलो य वाऊ थिरा हवइ भूमो । तह केवलिस्स नियमा, एस सहावो य लोयहिओ ॥ २६ ॥ सङ्केण परिमिओ सो, गन्तुं कुसुमाउहे वरुज्जाणे । आवासिओ मुणिन्दो, फायदेसम्मि उवविठ्ठो ॥ २७ ॥ झायन्तस्स भगवओ, एवं घाइक्खएण कम्माणं । रयणिसमयम्मि तइया, केवलनाणं समुप्पन्नं ॥ २८ ॥ एगग्गमणो होउं, तस्साईसयसमूहसंबन्धं । निसुणेहि ताव सेणिय, भण्णन्तं पावनासयरं ।। २९ ।। अह मुणिवसहस्स तया, ठियस्स सोहासणे सुरवरिन्दा । चलिया भिसन्तमउडा, जिणदरिसणउज्जया सबे ॥ ३० ॥ धायइसण्डविदेहे, सुरिन्दरमणे पुरे य पुविल्ले । उप्पन्नो तित्थयरो, तिलोयपुज्जो तहिं समए ।। ३१ ॥ असुरा नाग-सुवण्णा, दीव-समुद्दा दिसाकुमारा य । वाय-ग्गि-विज-थणिया, भवणनिवासी दसवियप्पा ॥ ३२ ॥ किन्नर-किंपुरिस-महोरगा य गन्धब-रक्खसा जक्खा । भूया य पिसाया वि य, अट्टविहा वाणमन्तरिया ॥ ३३ ॥ चन्दा सूरा य गहा, नक्खता तारगा य नायबा । पञ्चविहा जोइसिया, गइरइकामा इमे देवा ॥ ३४ ॥ सोहम्मीसाण-सणंकुमार-माहिन्द-बम्भलोगा य । लन्तयकप्पो य तहा, छट्टो उण होइ नायबो ।। ३५ ॥ अथवा कवच बाँधकर तैयार सुभटोंसे रक्षा नहीं होती। (१६) कई लोग कह रहे थे कि संग्राममें सुभटोंकी यही गति होती है, तो दूसरे भट राम और लक्ष्मणकी शक्तिके बारेमें कह रहे थे। (२०) कई सुभट आयुध तोड़ रहे थे, दूसरे उत्तम भूषण ले रहे थे तो और दूसरे विरक्त होकर प्रव्रज्या ग्रहण कर रहे थे । (२१) इस प्रकार लंकानगरीके घर-घरमें शोकान्वित महिलााँ आँखोंसे आँसू बहाकर करुण स्वरमें रो रही थीं । (२२) उस दिन के अन्त भागमें अप्रमेयबल नामके साधु छप्पन हजार मुनियोंके साथ लंकापुरीमें आये। (२३) यदि वे महात्मा मुनि लंकाधिप रावणके जीते जी आये होते तो लक्ष्मणकी राक्षसेन्द्र रावणके साथ सन्धि हो जाती । (२४) जिस प्रदेशमें केवली ठहरते हैं वहाँ सौ योजनसे अधिक विस्तारमें लोग वैरभावसे रहित हो जाते हैं । (२५) स्वभावसे ही जैसे आकाश अरूपी है, वायु चल है और पृथ्वी स्थिर है उसी प्रकार लोगोंका हित करना यह केवलीका निश्चित स्वभाव होता है। (२६) संघसे युक्त उन मुनिने कुसुमायुध नामके सुन्दर उद्यानमें जाकर आवास किया। वे निर्जीव प्रदेश में ठहरे। (२७) ध्यान करते हुए भगवान्को घाती-कर्मोंका क्षय होने पर रातके समय केवलज्ञान उत्पन्न हुआ। (२८) हे श्रेणिक ! तुम पापका नाश करनेवाले उनके अतिशयोंके बारेमें जो कहा जाता है उसे एकाग्र मनसे सुनो । (२६) जव वे मुनिवर सिंहासन पर स्थित थे तब मुकुटोंसे शोभित सब देव जिनदर्शनके लिए उत्सुक होकर चले । (३०) उस समय धातकी खण्डके पूर्व विदेहमें आये हुए सुरेन्द्ररमण नगरमें त्रिलोकपूज्य तीर्थंकर उत्पन्न हुए । (३१) असुरकुमार, नागकुमार, सुवर्णकुमार, दीपकुमार, समुद्रकुमार, दिक्कुमार, वायुकुमार, अग्निकुमार, विद्युत्कुमार तथा स्तनितकुमार-ये दस प्रकारके भवनवासी देव होते हैं । (३२) किंनर, किंपुरुप, महोरग, गान्धर्व, राक्षस, यक्ष, भूत और पिशाच-ये आठ प्रकारके व्यन्तर देव होते हैं। (३३) चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारे-ये पाँच प्रकारके ज्योतिप्क देव नित्य गतिशील होते हैं। (३४) सौधर्म. ऐशान, सानत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक तथा छठा लान्तक कल्प जानना चाहिए । (३५) आगे न पर्व विदेहमें आये हुए सूटककुमार, वायुकुमार, राक्षस, यक्ष, भूत श्री कुमार, द्वाप (३२) किंनर, किन और तारे-य कुमार, सुवासी देव हात चन्द्र, १. णियमा---प्रत्य० । २. सो, तुंगे कुसु० प्रत्य० । Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५.५१] ७५. इन्दइपमुहणिक्खमणपव्वं ४२६ एत्तो य महासु को, हवद सहस्सार आणओ चेव । तह पाणओ य आरण, अच्चयकप्पो य बारसभो ॥ ३६ ॥ एएसु य कप्पेसुं, देवा इन्दाइणो महिड्डीया । चलिया भिसन्तमउडा, अन्ने वि सुरा सपरिवारा ॥ ३७ ॥ आगन्तूण य नयरे, घेत्तूण जिणं गया सुमेरुगिरिं । अहिसिञ्चन्ति सुरवरा, खीरोयहिवारिकलसेहिं ॥ ३८ ॥ वत्तम्मि य अहिसेए, आहरणविहसियं जिणं काउं । वन्दन्ति सबदेवा, पहट्ठमणसा सपरिवारा ॥ ३९ ॥ एवं कयाभिसेयं, नणणीए अप्पिऊण तित्थयरं । देवा नियत्तमाणा, सरन्ति मुणिकेवलुप्पत्ती ॥ ४० ॥ गय-तुरय-वसह-केसरि-विमाण-रुरु-चमर-वाहणारूढा । गन्तूण पणमिऊण य, साहुं तत्थेव उवविठ्ठा ।। ४१ ।। सोऊण दुन्दुहिरवं, देवाण समागयाण पउमाभो । खेयरवेलपरिकिण्णो, साहुसयासं समल्लीणो ॥ ४२ ॥ तह भाणुकण्ण-इन्दइ-घणवाहण-मरिजि-मयभडादीया । एए मुणिस्स पास, अल्लीणा अड्वरत्तम्मि || ४३ ।। एवं थोऊण मुणी, देवा विज्जाहरा य सोममणा । निसुण न्ति मुणिमुहाओ, विणिग्गयं बहुविहं धम्मं ॥ ४४ ॥ भणइ मुणी मुणियत्थो, संसारे अट्टकम्मपडिबद्धा । जीवा भमन्ति मूढा, सुहाऽसुहं चेव वेयन्ता ॥ ४५ ॥ हिंसाऽलिय-चोरिकाइएसु परजुवइसेवणेसु पुणो । अइलोभपरिणया वि य, मरिऊण हवन्ति नेरइया ॥ ४६ ॥ रयणप्पभा य सक्कर-वालय पङ्कप्पभा य धूमपभा । एत्तो तमा तमतमा, सत्त अहे होन्ति पुढवीओ ॥ ४७ ॥ एयासु सयसहस्सा, चउरासीई हवन्ति नरयाणं । कक्खडपरिणामाणं, असुईणं दुरभिगन्धाणं ॥ १८ ॥ करवत्त-जन्त-सामलि-वेयरणी-कुम्भिपाय-पुडपाया । हण-दहण-पयण-भञ्जण-कुट्टणघणवेयणा सचे ॥ ४९ ।। पज्जलियङ्गारनिहा, हवइ मही ताण सबनरयाणं । तिक्खासु पुणो अहियं, निरन्तरा वज्जसुईसु ॥ ५० ॥ एएसु पावकम्मा, पक्खित्ता तिववेयणसयाई । अणुहोन्ति सुइरकालं, निमिसं पि अलद्धसुहसाया ।। ५१ ॥ महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण और बारहवाँ अच्युतकल्प है। (३६) इन कल्पों में इन्द्र आदि बड़ी भारी ऋद्धिवाले देव होते हैं। मुकुटोंसे शोभित वे तथा अन्य देव परिवारके साथ चले । (३७) सुरेन्द्ररमण नामक नगरमें आकर और जिनको लेकर वे सुमेरु-पर्वत पर गये। यहाँ देवोंने क्षीर सागरके जलसे भरे कलशोंसे अभिषेक किया। (३८) अभिषेक पूर्ण होने पर जिनेश्वरको आभूषणोंसे सजाकर मनमें आनन्दित सब देवोंने परिवारके साथ वन्दन किया। (६९) इस तरह अभिषिक्त तीर्थकरको माताको सौंपकर लौटते हुए देवोंको मुनिको केवल ज्ञानकी उत्पत्ति हुई है इसका स्मरण हो आया। (४०) हाथी, घोड़े, वृषभ, सिंह, मृग, चमरी गायके आकारके विमानों और बाहनों पर आरूढ़ वे साधुके पास गये और प्रणाम करके वहीं बैठे। (४१) दुन्दुभिकी ध्वनि और देवोंका आगमन सुनकर विद्याधर-सेनासे घिरे हुए राम साधुके पास आये । (४२) भानुकर्ण, इन्द्रजित, धनवाहन, मरीचि तथा सुभट मय आदे-ये आधी रातके समय मुनिके पास आये। (४३) सौम्य मनवाले देव एवं विद्याधरोंने मुनिकी स्तुति करके मुनिके मुखसे निकला हुआ बहुविध धर्म सुना । (४४) वस्तुतत्त्वको जाननेवाले मुनिने कहाकि आठ कर्मों में जकड़े हुए मूढ जीव शुभ और अशुभका अनुभव करते हुए संसारमें भ्रमण करते हैं। (४५) हिंसा, झूठ, चोरी आदि तथा परस्त्रीसेवनसे और अतिलोभमें ग्रस्त जीव मरकर नैरयिक (नरकके जीव) होते हैं। (४६) रत्नप्रभा, शर्कराप्रभा, वालुकाप्रमा, पंकप्रभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा तथा तमस्तमःप्रभा ( महातमःप्रभा)-ये सात नरकभूमियाँ हैं। (१७) इनमें कर्कश परिणामवाले, अशुचि और दुरभिगन्धवाले चौरासी लाख नरकस्थान आये हैं। (४८) वे सब नरकस्थान करवत, यंत्र, शाल्मलिवृक्ष, वैतरणीनदी, कुम्भिपाक, पुटपाक, वध, दहन, पचन, भञ्जन, कुट्टन आदि बड़ी भारी वेदनाओंसे युक्त होते हैं। (४६) उन सब नरकोंकी जमीन जलते अङ्गारों सरीखी और विना व्यवधानके वनकी तीक्ष्ण सइयोंसे अत्यन्त व्याप्त होती हैं । (५०) इनमें फेंके गये पापकर्म करनेवाले जीव निमिपमात्र भी सुख न पाकर सुचिरकाल पर्यन्त सैकड़ों तीव्र दुःख अनुभव करते हैं । (५१) १. मुक्को, सहसारो आपओ तह य चेव मु०। २. ०वलेण सहिओ, साहु०--प्रत्य० । ३. परमगन्धाणं मु० । Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३० पउमचरियं [७५. ५२कूडतुल-कूडमाणाइएसु रसभेइणो य कावडिया । ते वि मया परलोए, हवन्ति तिरियो उ दुहभागी ॥ ५२ ॥ वय-नियमविरहिया विहु, अज्जव-मद्दवगुणेसु उववेया । उप्पज्जन्ति मणुस्सा, तहाऽऽरियाऽणारिया चेव ॥ ५३ ॥ वय-नियम-सील-संजम-गुणेसु.भावेन्ति जे उ अप्पाणं । ते कालगय समाणा, हवन्ति कप्पालएसु सुरा ॥ ५४ ॥ तत्तो वि चुयसमाणा, चक्कहराईकुले समुप्पन्ना। भोत्तण मणुयसोक्खं, लएन्ति निस्सङ्गपवज्जं ॥ ५५ ॥ चारित्त-नाण-दसण-विसुद्धसम्मत्त-लेसपरिणामा । घोरतव-चरणजुत्ता, डहन्ति कम्म निरवसेसं ॥ ५६ ॥ पंप्फोडियकम्मरया, उप्पाडेऊण केवलं नाणं । ते पावेन्ति सुविहिया, सिवमयलमणुत्तरं ठाणं ।। ५७ ॥ ते तत्थ सङ्गरहिया, अवाबाहं सुहं अणोवमियं । भुञ्जन्ति सुइरकालं, सिद्धा सिद्धिं समल्लीणा ॥ ५८ ॥ अह सो मुणिवरवसभो, इन्दइ-घणवाहणेहि निययभवं । परिपुच्छिओ महप्पा, कहिऊण तओ समाढत्तो ।। ५९ ॥ कोसम्बीनयरीए, सहोयरा आसि तत्थ धणहीणा । घणपीइसंपउत्ता, नामेणं पढम-पच्छिमया ॥ ६० ॥ अह तं पुरी भमन्तो, भवदत्तो नाम आगओ समणो । तस्स सयासे धम्म, सुणेन्ति ते भायरा दो वि ॥ ६१ ॥ संवेगसमावन्ना, नाया ते संजया समियपावा । नयरीऍ तोऍ राया, नन्दो महिला य इन्दुमुही ।। ६२ ॥ अह तत्थ पट्टणवरे, परमविभूई कया नरिन्देणं । धय-छत्त-तोरणाईसु चेव कुसुमोवयारिल्ला ॥ ६३ ॥ दट्टण तं विभूई, कयं नियाणं तु पच्छिमजईणं । "होमि अहं नन्दसुओ, नइ मे धम्मस्स माहप्पं ।। ६४ ।। बोहिज्जन्तो वि मुणी, अणियत्तमणो नियाणकयगाहो । मरिऊण य उववन्नो, गन्भम्मि उ इन्दुवयणाए ॥ ६५ ॥ गभट्ठियस्स रन्ना, बहूणि कारावियाणि लिङ्गाणि । पायारनिवसणाई, जायाइं रज्जकहणाइं ॥ ६६ ॥ जाओ कुमारसीहो, अह सो रइवद्धणो ति नामेणं । अमरिन्दरूवसरिसो, रजसमिद्धिं समणुपत्तो ॥ ६७ ॥ भूठे तौल, झूठे माप आदिसे तथा घी आदि रसोंमें जो मिश्रण करनेवाले कपटी लोग हैं वे भी मरकर दूसरे जन्ममें दुःखभागी तिर्यञ्च होते हैं। (५२) व्रत-नियमसे रहित होने पर भी आर्जव एवं मार्दव गुणोंसे युक्त जीव मनुष्यके रूपसे उत्पन्न होते हैं और आर्य या अनार्य होते हैं। (५३) जो व्रत, नियम, शील एवं संयमके गुणोंसे आत्माको वासित करते हैं वे मरने पर कल्पलोकमें देवके रूपमें पैदा होते हैं। (५४) वहाँसे च्युत होने पर चक्रवती आदिके कुलोंमें उत्पन्न वे मनुष्य सुखका उपभोग करके आसक्तिरहित प्रव्रज्या अंगीकार करते हैं। (५५) चारित्र, ज्ञान और दर्शन तथा विशुद्ध सम्यक्त्व, विशुद्ध लेश्या और विशुद्ध परिणामवाले वे घोर तप एवं चारित्रसे युक्त हो कर्मको सम्पूर्ण रूपसे जला डालते हैं। (५६) कर्मरजका विनारा करके और केवल ज्ञान पैदा करके वे सुविहित शिव, अचल और अनुत्तर स्थान प्राप्त करते हैं। (५७) सिद्धिको प्राप्त वे संगरहित सिद्ध वहाँ अव्यायाध और अनुपम सुखका अनन्तकाल तक उपभोग करते हैं । (५८) इसके पश्चात् इन्द्रजित और घनवाहनने अपने पूर्व भवके बारेमें मुनिवरसे पूछा। तब उन महात्माने कहा कौशाम्बी नगरीमें प्रथम और पश्विम नामके दरिद्र किन्तु अत्यन्त प्रीतियुक्त दो भाई रहते थे । (५६-६०) विहार करते हुए भवदत्त नामक एक श्रमण उस नगरीमें आये । उन दोनों भाइयोंने उनके पास धर्म सुना । (६१) वैराग्ययुक्त वे पापका शमन करनेवाले संयमी हुए। उस नगरीका राजा नन्द और रानी इन्दुमुखी थी। (६२) उस उत्तम नगरमें राजाने ध्वज, छत्र एवं तोरण आदिसे तथा पुष्प-रचनासे बड़ी भारी धामधूम की। (६३) उस धामधूमको देखकर पश्चिम नामके साधुने निदान (भावी जन्मके लिए संकल्प) किया कि यदि धर्मका माहात्म्य है तो मैं नन्द राजाका पुत्र होऊँ। (६४) समझाने पर भी अनिवृत्त मनवाला और निदानके लिए ज़िद करनेवाला वह मुनि मरकर इन्दुमुखीके गर्भमें उत्पन्न हुआ। (६५) जब वह गर्भ में था तब गजाने बहुत-से लिङ्ग करवाये तथा राज्यमें वर्णन करने योग्य अर्थात् दर्शनीय प्राकारोंसे युक्त सन्निवेशोंकी स्थापना की। (६६) सिंहके समान श्रेष्ठ कुमारका जन्म हुआ। अमरेन्द्र के समान रूपवाले रतिवर्धन नामक उस कुमारने राज्यकी समृद्धि प्राप्त की। (६७) १. • या दुहाभागी--प्रत्य० । २. पप्फोडिऊण कम्म, उपा प्रत्य० । ३. नन्दी मु.। ४. इन्दुमई-प्रत्यः । ५. होज अहं नन्दिसुओ जइ धम्मरसऽस्थि माहप्पं मु.। Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३१ ७५.८३] ७५. इन्दइपमुहणिक्खमणपव्वं पढ़मो वि तवं कार्ड, कालगओ सुरबरो समुप्पन्नो । संभरइ कणिर्ट सो, जायं नन्दस्स अङ्गरुहं ॥ ६८ ॥ तस्स पडिबोहणट्टे, चेल्लयरूवेण आगओ सिग्छ । पविसरइ रायभवणं, दिट्ठो रइवद्धणेण तओ ॥ ६९ ॥ अन्भुट्ठिओ निविट्ठो, कहेइ रइवद्धणस्स पुवभवं । सबं सपच्चयगुणं, जं दि8 जं च अणुहूयं ॥ ७० ॥ तं सोऊण विबुद्धो, अह सो रइवद्धणो विगयसङ्गो । गिण्हइ जिणवरदिक्खं, देवो वि गओ निययठाणं ॥ ७१ ।। रइवद्धणो वि य तवं, काऊणं कालधम्मसंजुत्तो । पढमामरस्स पासं, गओ य वेमाणिओ जाओ ।। ७२ ।। तत्तो चुया समाणा, विजए जाया विउद्धवरनयरे । एकोयरा नरिन्दा, चरिय तवं पत्थिया सम्गं ।। ७३ ॥ तत्तो वि चुया तुब्भे, इन्दइ-घणवाहणा समुप्पन्ना । लङ्काहिवस्स पुत्ता, विज्जा-बल रूवसंपन्ना ।। ७४ ॥ ना आसि इन्दुवयणा, सा इह मन्दोयरी समुप्पन्ना । नणणी बीयम्मि भवे, जिणसासणभावियमईया ॥ ७५ ॥ सुणिऊण परभवं ते, दो वि जणा तिबजायसंवेगा। निस्सङ्गा पवइया, समय विजाहरभडेहिं ॥ ७६ ॥ धीरो वि भाणुकण्णो, मारीजी चेव खेयरसमिद्धी । अवहत्थिऊण दोणि वि, पबइया जायसंवेगा ॥ ७७ ॥ मन्दोयरी वि पुत्ते, पबज्जमुवागए सुणेऊणं । सोयसरायहियया, मुच्छावसविम्भला पडिया ॥ ७८ ॥ चन्दणजलोल्लियङ्गी, आसत्था विलविउं समाढत्ता । हा इन्दइ ! घणवाहण !, जणणी नो लक्खिया तुम्भे ॥ ७९ ॥ भत्तारविरहियाए, पुत्ता आलम्बणं महिलियाए । होन्ति इह जीवलोए, चत्ता तेहिं पि पावा है ॥ ८० ॥ तिसमुद्दमेइणिवई, मह दइओ विणिहओ रणमुहम्मि । पुत्तेहि वि मुक्का है, के सरणं वो पवज्जामि ? ॥ ८१ ॥ एवं सा विलवन्ती, अज्जाए तत्थ संजमसिरीए । पडिबोहिया य गेण्हइ, पव्वज सा महादेवी ॥ ८२ ॥ चन्दणहा वि अणिचं, जीयं नाऊण तिबदुक्खत्ता । पवइया दढभावा, जिणवरधम्मुज्जया नाया ॥ ८३ ।। प्रथम मुनि भी तप करके मरने पर देव रूपसे उत्पन्न हुआ। नन्दके पुत्र रूपसे उत्पन्न छोटे भाईको उसने याद किया। (६८) उसके प्रतिबोधके लिये वह शीघ्र ही शिष्यके रूपमें आया। राजभवनमें उसने प्रवेश किया। तब रतिवर्धनने उसे देखा । (६६) अभ्युत्थानके बाद बैठे हुए उसने रतिवर्धनसे पूर्वभव तथा जो देखा और अनुभव किया था वह सब सप्रमाण कहा । (७०) यह सुनकर वह रतिवर्धन बिरक्त हो गया। उसने जिनवरकी दीक्षा ग्रहण की। देव भी अपने स्थान पर चला गया। (७१) रतिवर्धन भी तप करके और कालधर्मसे युक्त होने पर ( अर्थात् मरने पर) प्रथम देवलोकमें गया और वैमानिक देव हुआ। (७२) वहाँसे च्युत होने पर विजय क्षेत्रमें आये हुए विवुद्धवर नगरमें वे सहोदर राजा हुए। तप करके वे स्वर्गमें गये। (७३) वहाँसे भी च्युत होने पर लंकेश रावणके विद्या, बल और रूपसे सम्पन्न पुत्र इन्द्रजित और घनवाहनके रूपमें तुम उत्पन्न हुए हो। (७४) जो इन्दुमुखी थी वह यहाँ दूसरे भवमें जिनशासनसे वासित बुद्धिवाली माता मन्दोदरीके रूपमें उत्पन्न हुई है। (७५) पर-भवके बारेमें सुनकर उन दोनों ही व्यक्तियोंको तीव्र वैराग्य उत्पन्न हुआ। निस्संग उन्होंने विद्याधर सुभटोंके साथ दीक्षा ली। (७६) धीर भानुकर्ण तथा मरीचि दोनोंने वैराग्ययुक्त हो खेचर-समृद्धिका परित्यागकर प्रव्रज्या ली। (७७) पुत्रोंने प्रवज्या अंगीकार की है यह सुनकर हृदयमें शोकरूपी बाणसे आहत मन्दोदरी मू से विह्वल हो नीचे गिर पढ़ी। (८) शरीर पर चन्दनजलसे सिक्त वह होशमें आने पर विलाप करने लगी कि, हा इन्द्रजित ! हा घनवाहन! तुमने माताका ध्यान नहीं रखा (७६) इस जीवलोंकमें पतिसे विरहित स्त्रीके लिए पुत्र आलम्बनरूप होते हैं। मैं पापी उनसे भी परित्यक्त हुई हूँ। (८०) जिसके तीन ओर समुद्र था ऐसी पृथ्वीके स्वामी मेरे पति युद्ध में मारे गये। पुत्रोंके द्वारा भी मैं परित्यक्त हुई हूँ। अब में किसकी शरणमें जाऊँ ? (८१) इस प्रकार वहाँ विलाप करती हुई उसे आर्या संयमश्रीने प्रतिबोधित किया। उस महादेवीने दीक्षा ग्रहण की । (८२) तीव्र दुखसे पीड़ित चन्द्रनखा भी जीवनको अनित्य जानकर प्रव्रजित हुई और दृढ़ १. नन्दिस्स मु.। २. खुड्य मु०। ३. पव्वइया खायजसा--प्रत्य० । Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२ पउमचरियं [७५.८४ अट्टावन्नसहस्सा, तत्थ य जुवईण लद्धबोहोणं । पवइया नियमगुणं, कुणन्ति दुक्खक्खयट्टाए ॥ ८४ ॥ इवं इन्दइ-मेहवाहणमुणी धम्मक्कचित्ता सया, नाणालद्धिसमिद्धसाहुसहिया अब्भुज्जया संजमे । भवाणन्दयरा भमन्ति वसुहं ते नागलीलागई, अबाबाहसुहं सिर्व सुविमलं मग्गन्ति रतिंदिवं ॥ ८५ ॥ ॥ इय पउमचरिए इन्दइआदिनिक्खमणं नाम पञ्चहत्तरं पव्वं समत्तं ।। ७६. सीयासमागमपव्वं एत्तो दसरहतणया, हलहर-नारायणा महिड्डीया । लङ्कापुरि पविट्ठा, हय-गय-रह-जोहपरिकिण्णा ॥ १ ॥ पडपडह-भेरि-झल्लरि-काहल-तिलिमा मुइङ्गसद्देणं । जयजयसदेण तहिं, न सुणिज्जइ कण्णवडियं पि ॥ २॥ तत्थेव रायमग्गे, पउमं सहलक्खणं पलोयन्तो । न य तिप्पइ नयरजणो, संपेल्लोप्पेल्लकुणमाणो ॥ ३ ॥ विजाहरीहिं सहसा, भवणगवक्खा निरन्तरं छन्ना । वयणकमलेसु अहियं, रेहन्ति पलोयमाणीणं ॥ ४ ॥ अन्नोन्ना भणइ सही, एसो वरपुण्डरीयदलनयणो । सीयाए हियइट्ठो, रामो इन्दो छ रूवेणं ॥ ५ ॥ इन्दीवरसरिसाभो, इन्दीवरलोयणो महाबाहू । चक्करयणस्स सामी, पेच्छ सही लक्खणो एसो ॥ ६ ॥ एसो किक्किन्धिबई, विराहिओ जणयनन्दणो नीलो । अङ्गो अङ्गकुमारो, हणुवन्तो जम्बुवन्तो य ॥ ७॥ एवं ते पउमाई, सुहडा निसुणन्तया जणुलावे । सीयाभिमुहा चलिया, आवरेन्ता नरिन्दपहं ॥ ८ ॥ अह सो आसन्नत्थं, पुच्छइ वरचमरधारिणिं पउमो । भद्दे ! कहेहि सिग्छ, कत्थऽच्छइ सा महं भज्जा ? ॥ ९ ॥ भाववाली वह जिनवरके धर्ममें प्रयत्नशील हुई। (८३) ज्ञानप्राप्त अठावन हजार युवतियोंने वहाँ दीक्षा ली। दुःखके क्षयके लिए वे नियमोंका आचरण करने लगीं। (८४) इस तरह धर्ममें सदा दत्तचित्त और नाना प्रकारकी लब्धियोंसे समृद्ध साधुओंसे युक्त इन्द्रजित और मेघवाहन मुनि संयममें उद्यमशील हुए। भव्यजनोंको आनन्द देनेवाले तथा हाथीकी लीलाके समान गतिवाले वे पृथ्वी पर घूमते थे और अव्याबाध एवं विमल शिव-सुखको रात-दिन खोजते थे। (८५) । पद्मचरितमें इन्द्रजित आदिका निष्क्रमण नामक पचहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ। ७६. सीताका समागम तब बड़ी भारी ऋद्धिवाले और घोड़े, हाथी, रथ एवं योद्धाओंसे घिरे हुए दशरथपुत्र राम और लक्ष्मणने लंकापुरीमें प्रवेश किया। (१) उस समय बड़े बड़े डंके, भेरी, झांझ काहल, तिलिमा व मृदंगकी आवाज़ तथा जय-जय ध्वनिके कारण कानमें पड़ा शब्द भी सुनाई नहीं पड़ता था। (२) वहीं राजमार्गमें लक्ष्मणके साथ रामको देखकर धकमधक्का करनेवाले नगरजन तृप्त नहीं होते थे। (२) दर्शन करनेवाली कमल-वदना विद्यारियोंके द्वारा सहसा भवनोंके सघन रूपसे छाये हुए भवनोंके गवाक्ष अधिक शोभित हो रहे थे। (४) वे एक-दूसरेसे कहती थीं कि, सखी! पुण्डरीकके दलके समान सुन्दर नेत्रोंवाले और सीताके प्रिय ये राम रूपमें इन्द्रकी भाँति हैं। (५) हे सखी! नीलकमलके समान कान्तिवाले, नीलकमलके समान नेत्रोंवाले, बलवान और चक्ररत्नके स्वामी इस लक्ष्मणको तो देख । (६) ये किष्किन्धिपति सुग्रीव, विराधित, जनकनन्दन भामण्डल, नील, अंग, गद कुमार, हनुमान, जाम्बवन्त हैं। (७) इस प्रकार लेगोंकी बात-चीतको सुनते और राजमार्गको भरते हुए राम आदि सुझट सीताकी ओर चले । (८) आसनपर स्थित सुन्दर चामरधारिणी से उन रामने पूछा १. करेन्ति--प्रत्यः । Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३३. ७६. २५ ] ७६. सीयासमागमपव्वं सा भणइ सामि ! एसो पुप्फइरी नाम पवओ रम्मो । तत्थऽच्छइ तुह घरिणी, पउमुज्जाणस्स मज्झम्मि ॥१०॥ अह सो कमेण पत्तो, रामो सीयाएँ सन्निवेसम्मि । ओइण्णो य गयाओ, पेच्छइ कन्ता मलिणदेहा ॥ ११ ॥ पयईए तणुयङ्गी, अहियं चिय विरहदूमियसरीरा । सीया दठूण पियं, अहोमुही लज्जिया रुयइ ॥ १२ ॥ अवहत्थिऊण सोयं, दइयस्स समागमे जणयधूया । हरिसवसपुलइयङ्गी, जाया चिय तक्खणं चेव ॥ १३ ॥ देवि व सुराहिवइं, रइमिव कुसुमाउहं घणसिणेहा । भरहं चेव सुभद्दा, तह अल्लीणा पई सीया ॥ १४ ॥ अवगृहिया खणेकं, रामेण ससंभमेण जणयसुया। निववियमाणसऽङ्गी, सित्ता इव चन्दणरसेणं ॥ १५ ।। दइयस्स कण्ठलग्गा, भुयपासे सुमणसा जणयधया । कप्पतरुसमासन्ना, कणयलया चेव तणुयङ्गी ॥ १६ ॥ दटूण रामदेवं, सीयासहियं नहट्टिया देवा । मुञ्चन्ति कुसुमवासं, गन्धोदयमिस्सियं सुरहिं ॥ १७॥ साहु त्ति साहु देवा, भणन्ति सीयाएँ निम्मलं सीलं । सुदढाणु बथधारी, मेरु ब अकम्पियं हिययं ॥ १८ ॥ लच्छीहरेण एत्तो, सीयाए चलणवन्दणं रइयं । तीए वि सो कुमारो, अवगूढो तिबनेहेणं ॥ १९ ॥ सा भणइ भद्द ! एयं, पुवं समणुत्तमेहि जं भणियं । तं तह सुयमणुभूयं, दि8 चिय पायर्ड अम्हे ॥ २० ॥ चकहरसिरीएँ तुमं, जाओ चिय भायणं पुहइणाहो । एसो वि तुज्झ जेट्टो, बलदेवत्तं समणुपत्तो ॥ २१ ॥ एकोयराय चलणे, पणमइ भामण्डलो जणियतोसो । सीयाए सुमणसाए, सो वि सिणेहेण अवगूढो ॥ २२ ॥ सुग्गीवो पवणसुओ, नलो य नीलो य अङ्गओ चेव । चन्दाभो य सुसेणो, विराहिओ नम्बवन्तो य ॥ २३ ॥ एए अन्ने य बहू, विज्जाहरपत्थिवा निययनाम । आभासिऊण सीयं, पणमन्ति नहाणुपुवीए ॥ २४ ॥ आभरणभूसणाई, वरसुरहिविलेवणाई विबिहाइं । आणन्ति य वत्थाई, कुसुमाइं चेव दिवाइं ॥ २५ ॥ कि, भद्रे ! मेरी पत्नी कहाँ है, यह मुझे तुम शीघ्र ही कहो । (६) उसने कहा कि, हे स्वामी ! यह पुष्प.ग.र नाम रम्यक पर्वत हैं। वहाँ पर पद्मोद्यानके वीच आपकी पत्नी है । (१०) वे राम अनुक्रमसे गमन करते हुए सीताके सन्निवेशमें पहुँचे। हाथी परसे नीचे उतर कर उन्होंने मलिन शरीरवाली सीताको देखा । (११) प्रकृतिसे ही पतले शरीरवाली और उसपर विरहसे दुःखित देहवाली सीता प्रियको देखकर मुँह नीचा करके लज्जित हो रेने लगी। (१२) फिर प.ते का समागम होने पर शोकका परित्याग करके सीता तत्क्षण ही हपके श्रावेशमें पुलकित शर रवाली हो गई । (१३) इन्द्रके पास देवीकी भाँते, कामदेवके पास रतिकी भाँति और भरतके पास सुभद्राकी भाँति अत्यन्त स्लेयुक्त सीता पति के पास गई (२४) उत्कंठावश एक क्षगभरके लिए प्रालि.गत सीता मानों चन्दन-रससे सीक्त हुई हो इस तरह मन और शरीरसे शीतल हुई। (५) पतिके कण्ठसे लगी हुई और भुजपाशमें बद्ध तथा मनमें प्रसन्न तन्वंगी सीता कल्पवृक्षसे लगी हुई कनकलता-सी लगती थी। (१६) सीता सहित रामको देखकर आकाश में स्थित देवोंने गन्धोदकसे युक्त सुगन्धित पुष्पोंकी वृष्टि की। (१७) देव कहने लगे कि साधु ! साधु ! अणुव्रतोंको दृढ़तापूर्वक धारण करनेवाली सीताका शाल निर्मल है और हृदय मेरुकी भाँ.ते निष्प्रकम्प है। (१८) तब लक्ष्मणने सीताके चरणों में प्रणाम किया। उसने भी तीव्र स्नेहसे उस कुमारका आलिंगन किया। (१०) उसने कहा कि, हे भद्र ! पहले श्रमणोत्तमने जो कहा था वह वैसा ही स्पष्ट हमने सुना. देखा और अनुभव किया।२०) पृथ्वीनाथ तुम चक्रवर्तीकी लक्ष्मीके पात्र हुए हो, तुम्हारे इन बड़े भाईने भी बलदेवपन प्राप्त किया है (२१) आनन्दमें आये हुए भामण्डलने भी सहोदरा सीताके चरणोंमें प्रणाम किया। प्रसन्न मनवाली सीताने भी स्नेहस उसका आलिंगन किया। (२२) सुग्रीव. हनुमान, नल, नील, अंगद. चन्द्राभ, सुपेण, विराधित, जाम्बवन्त-इन तथा दूसरे भी बहुत से विद्याधर राजाओंने अनुक्रमसे अपना अपना नाम कहकर सं ताको प्रणाम किया। (२३-४) वे आभरण, विभूषण, विविध प्रकारके उत्तम सुगन्धित विलेपन, वस्त्र एवं दिव्य कुसुम आद लाये थे। (२५), १. कन्तं मालणदेहं-प्रत्य० । ५५ Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [७६. १६ भणन्ति तं पणयसिरा महाभडा, सुभे ! तुम कमलसिरी न संसयं । अणोवमं विसयसुहं नहिच्छियं, निसेवसू विमलजसं हलाउहं ॥ २६ ॥ ।। इइ पउमचरिए सीयासमागमविहाणं नाम छहत्तर पबं समत्तं ।। ७७. मयवक्खाणपव्वं अह सो महाणुभावो, भुवणालङ्कारमत्तमायङ्ग । आरूढो पउमाभो, समयं सीसाएँ' सोममुहो ॥ १ ॥ खेयरभडेहि समय, जयसददुग्घुट्टमङ्गलरवेणं । पत्तो रावणभवणं, पविसइ समयं पिययमाए ॥ २ ॥ भवणस्स तस्स मज्झे, थम्भसहस्सेण विरइयं तुङ्गं । सन्तिजिणिन्दस्स घरं.वरकणयविचित्तभत्तीयं ॥ ३ ॥ ओइण्णो य गयाओ, समयं सीयाए रियइ जिणभवणं । रामो पसन्नमणसो, काउस्सग्गं कुणइ धीरो ॥ ४ ॥ रइऊण अञ्जलिउड, सीसे सह गेहिणीऍ पउमाभो । संथुणइ सन्तिनाहं, सब्भूयगुणेहि परितुट्ठो ॥ ५॥ नस्साऽवयारसमए, जाया सबत्थ तिहुयणे सन्ती । सन्ति त्ति तेण नामं, तुज्झ कयं पावनासयरं ॥ ६ ॥ बाहिरचक्केण रिखू, जिणिऊण इमं समज्जियं रज्जं । अब्भिन्तररिउसेन्नं, विणिज्जियं झाणचक्केणं ॥ ७ ॥ सुर-असुरपणमिय ! नमो, बवगयजरमरण ! रागरहिय ! नमो। संसारनासण! नमो, सिवसोक्खसमज्जिय ! नमो ते॥८॥ लच्छीहरो विसल्ला, दोणि वि काऊण अञ्जली सीसे । पणमन्ति सन्तिपडिमं, भडा य सुग्गीवमादीया ॥ ९॥ काऊण थुइविहाणं, पुणो पुणो तिवभत्तिराएणं । तत्थेव य उवविट्ठा, जहासुहं नरवरा सबे ॥ १० ॥ सिर झुकाये हुए महाभट उसे कहते थे कि, हे शुभे! तुम कमलश्री (लक्ष्मी) हो, इसमें सन्देह नहीं। हलायुध (राम) के साथ तुम अनुपम विषयसुखका यथेच्छ उपभोग करो और विमल यश प्राप्त करो। (२६) । पद्मचरितमें सीतासमागम-विधान नामक छिहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ। ७७. मय आख्यान तत्पश्चात् चन्द्र के समान मुखवाले वे महानुभाव राम सीताके साथ भुवनालंकार नामक मत्त हाथी पर सवार हुए। (१) जयघोष और गाये जाते मंगल-गीतोंके साथ खेचर-सुभटोंसे युक्त वे रावणके महलके पास आ पहुँचे और प्रियतमाके साथ उसमें प्रवेश किया। (२) उस महलके बीच हज़ार खम्भोंसे बनाया गया, ऊँचा और सोनेकी बनी हुई विचित्र दीवारोंवाला शान्तिजिनेन्द्रका मन्दिर था। (३) हाथी परसे उतरकर सीताके साथ वे जिनमन्दिरमें गये। धीर रामने प्रसन्न मनसे कायोत्सर्ग (ध्यान) किया । (४) सच्चे गुणोंसे परितुष्ट रामने मस्तक पर हाथ जोड़कर सीताके साथ शान्तिनाथ प्रभुकी स्तुति की कि जिसके अवतारके समय त्रिभुवनमें सर्वत्र शान्ति हो गई, अतः आपका पापका नाश करनेवाला शान्ति नाम रखा गया । (५-६) आपने बाह्य चक्रसे शत्रुओंको जीतकर यह राज्य प्राप्त किया था। आपने ध्यानरूपी चक्रसे अभ्यन्तर शत्रु सैन्यको जीता था। (७) सुर एवं असुरों द्वारा प्रणाम किये जाते आपको नमस्कार हो। जरा और मरणसे रहित तथा रागहीन आपको नमस्कार हो। संसारका नाश करनेवाले आपको नमस्कार हो। शिव-सुख पानेवाले आपको नमस्कार हो । (5) लक्ष्मण और विशल्या दोनोंने तथा सुग्रीव आदि सुभटोंने भी मस्तक पर अंजलि करके भगवान् शान्तिनाथकी प्रतिमाको प्रणाम किया। (ह) तीव्र भक्तिरागसे पुनः पुनः स्तुति विधान करके सभी लोग वहीं पर सुखपूर्वक बैठे । (१०) १. ०ए पउममुहो-प्रत्य। २. सहिओ, जय-प्रत्य० । ३. उत्तिण्णो-प्रत्यः। ४. • गए संतिजिणं-प्रत्य० । ५. पावणासणयं-प्रत्य०। ६. न्तरारिसिन्नं - प्रत्य० । Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७.२६] ७७. मयवक्खाणपव्वं ४३५ एयन्तरे सुमाली, विहीसणो मालवन्तनामो य । रयणासवमाईया, घणसोयसमोत्थयसरीरा ॥ ११ ॥ दळूण ते बिसण्णे, नंपइ पउमो सुणेह मह वयणं । सोगस्स मा हु सङ्गं. देह मणं निययकरणिज्जे ॥ १२ ॥ इह सयलजीवलोए, जं जेण समज्जियं निययकम्मं । तं तेण पावियब, सुहं च दुक्खं च जीवेणं ॥ १३ ॥ जाएण य मरियवं, अवस्स जीवेण तिहुयणे सयले । तं एव जाणमाणो, संसारठिई मुयसु सोगं ॥ १४ ॥ खणभङ्गरं सरीरं, कुसुमसमं जोवणं चलं जीयं । गयकण्णसमा लच्छी, सुमिणसमा बन्धवसिणेहा ॥ १५ ॥ मोत्तण इमं सोगं, सबे तुम्हे वि कुणह अप्पहियं । उज्जमह जिणवराणं, धम्मे सवाएँ सत्तीए ॥ १६ ॥ महुरक्खरेहि एवं, संथाविय रहुवईण ते सधे । निययघराई उवगया, सुमणा ते बन्धुकरणिज्जे ॥ १७॥ ताव विहीसणघरिणी, जुवइसहस्ससहिया महादेवी । संपत्ता य वियड्डा, पउमसयासं सपरिवारा ॥ १८ ॥ पायप्पडणोवगया, पउमं विन्नवइ लक्खणेण समं । अम्हं अणुग्गहत्थं, कुणह घरे चलणपरिसङ्ग ॥ १९ ॥ नाव चिय एस कहा, वदृइ एत्तो विहीसणो ताव । भणइ य पउम ! घर मे, वच्च तुमं कीरउ पसाओ ॥ २० ॥ एव भणिओ पयट्टो, गयवरखन्धट्टिओ सह पियाए । सयलपरिवारसहिओ, संघटेन्तजणनिवहो ॥ २१ ॥ गय-तुरय-रहवरेहि, जाणविमाणेहि खेयरारूढा । वच्चन्ति रायमग्गे, तूरखुच्छलियकयचिन्धा ॥ २२ ॥ पत्ता बिहीसणघरं, मन्दरसिहरोवमं जगजगेन्तं । वरजुवइगीयवाइय-निच्चकयमङ्गलाडोवं ॥ २३ ॥ अह सो बिहीसणेणं, रयणग्याईकओवयारो य । सीयाए लक्खणेण य, सहिओ पविसरइ भवणं तं ॥ २४ ॥ मज्झे घरस्स पेच्छइ, भवणं पउमप्पभस्स रमणिज्जं । थम्भसहस्सेणं चिय, धरियं वरकणयभित्तीयं ॥ २५ ॥ खिद्भिणिमालोऊलं पलम्बलम्बूसविरइयाडोवं । नाणाविहधयचिन्धं, वरकुसुमकयच्चणविहाणं ॥ २६ ॥ तब अत्यन्त शोकसे व्याप्त शरीरवाले सुमाली, विभीषण, माल्यवन्त तथा रत्नश्रवा श्रादिको विपण्ण देखकर रामने कहा कि तुम मेरा कहना सुने। शोकका संसर्ग न करा और अपने कार्यमें मन लगायो। (११-१२) इस सारे संसारमें जिस जीवने जैसा अपना कर्म अर्जित किया होता है उसके अनुसार मुख और दुःख उसे पाना ही पड़ता है। (१३) समग्र त्रिभुवनमें जो पैदा हुआ है उसे अवश्य ही मरना पड़ता है। इस प्रकारकी संसार-स्थितिको जाननेवाले तुम शोकका परित्याग करो। (१४) शरीर क्षणभंगुर है. यौवन फूलके समान है, जीवन अस्थिर है, लक्ष्मी हाथीके कानके समान चंचल होती है और बान्धवोंका स्नेह स्वप्न जैसा होता है । (१५) इस शोकका त्याग करके तुम सब आत्महित करो और सम्पूर्ण शक्तिसे जिनवरोंके धर्म में उद्यमशील रहो । (१६) यौवन फूलके ममा पड़ता है। इस प्रकार सुख और दुःख उसे पानी । (११-१२) इस रामके द्वारा इस तरह मधुर वचनोंसे आश्वस्त वे सब अपने अपने घर पर गये। सुन्दर मनवाले वे बन्धुकार्यमें लग गये। (१७) उस समय विभीपणकी पत्नी महादेवी विदग्धा एक हजार युवतियों और परिवारके साथ रामके पास आई । (१८) पैरोंमें गिरकर लक्ष्मणके साथ रामसे उसने विनती की कि हम पर अनुग्रह करके आप हमारे घरमें पधारें। (१६) जब यह बातचीत हो रही थी तब विभीपणने रामसे कहा कि हमारे घर पर पधारकर श्राप अनुग्रह करें। (२०) ऐसा कहने पर प्रियाके संग हाथीके स्कन्ध पर स्थित राम समग्र परिवार तथा समुदायमें उठे हुए जनसमूहके साथ चले। (२१) वाद्योंकी ध्वनिके साथ ऊपर उठे हुए ध्वजचिह्नवाले विद्याधर हाथी, घोड़े एवं रथ तथा यान-विमान पर आरूढ़ हो राजमार्गसे चले । (२२) मन्दराचलके शिखरके समान उन्नत, चमकते हुए और सुन्दर युवतियोंके गाने-बजाने के साथ नित्य किये जानेवाले मंगलसे व्याप्त विभीषणके घर पर वे पहुँचे। (२३) विभीषण द्वारा रत्नोंके अर्घ्य आदिसे सम्मानित वे राम, सीता और लक्ष्मणके साथ उस भवनमें प्रविष्ट हुए। (२४) भवनके बीच उन्होंने हजार खम्भों द्वारा धारण किया हुआ और सोनेकी दीवारवाला पद्मप्रभस्वामीका सुन्दर मन्दिर देखा । (२५) छोटे-छोटे घुघरूकी मालाओंसे युक्त, लटकते हुए लम्बूषसे शोभित, नानाविध ध्वजाओंसे चिह्नित और उत्तम पुष्पोंसे अर्चन विधि जिसमें की गई है ऐसा वह मन्दिर था। (२६) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३६ पउमचरियं २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ परमप्पस पडिमा विसुद्धवरपउमरागनिम्माणा । पउमो पियाए सहिओ, संधुणइ विसुद्धभावेणं ॥ अन्ने विलक्खणाई, सुहडा परिवन्दिऊण उवविट्टा । तत्थेव निणाययणे अच्छन्ति कहाणुबन्धेणं ॥ विज्जाहरी ताव य, पहाणविही विरइया महिडीया । रामस्स लक्खणस्स य सीयाए तहाविसल्लाए ॥ वेरुलियण्हाणपीढे, ताण य उवविट्टयाण मज्जणयं । बहुतूर - सङ्खपउरं वत्तं चिय कणयकलसेहिं ॥ हाओ अलंकित, पउमो पउमप्पभं पणमिऊणं । भत्तस्स गिरिसरिच्छं, तत्थ य रइयं निवेयणयं ॥ परमो लक्खणसहिओ, अन्नो वि य परियणो समन्तियणो । भोयणघरं पविट्टो, भुञ्जइ नाणाविहं भत्तं ॥ मिउसुरहिसा उकलियं, पञ्चण्हं चेव इन्दियत्थाणं । इटुं सुहं मणोज्जं इच्छाए भोयणं भुत्तं ॥ सम्माणिया य सबे, विज्जाहरपन्थिवा सविभवेणं । वरहार- कडय-कुण्डल- वत्था - ऽलंकारमादीसु ॥ निव्वत्तभोयणा ते, जंपन्ति सुहासणट्टिया सुहडा । रक्खसवंसस्स अहो !, विभीसणो भूसणो जाओ ॥ एत्तो विहीसणाई, सबे विज्जाहरा कयाडोवा । रज्जाहिसेयकज्जे, उवट्टिया पउमणाहस्स ॥ तो भइ पउमणाहो, भरहो अणुमन्निओ मह गुरूणं । रज्जे रज्जाहिबई, सयलसमत्थाएं वसुहाए ॥ अभिसेयमङ्गलत्थे, दीसइ दोसो महापुरिसचिण्णो । भरहो सोऊणऽम्हे, भणियं च एवमेयं, सबेहि वि खेयहि मिलिएहिं । लङ्कापुरीए रामो, सबे वि खेयरभडा, तत्थेव ठिया पुरीए वलसहिया । अमरा इव सुरलोए, अइसयगुणरिद्धिसंपन्ना ॥ पउमो सीयाए समं, भुञ्जन्तो उत्तमं विसयसोक्खं । दोगुन्दुगो व देवो, गयं पि कालं न लक्खेइ ॥ ४१ ॥ सम्गसरिसो वि देसो, पियविरहे रण्णसन्निहो होइ । इट्ठजणसंपओगे, रण्णं पि सुरालेयं जिइ ॥ ४२ ॥ संविग्गो होहइ कयाई ॥ अच्छर इन्दो व सुरलोए ॥ ४० ॥ ३० ॥ ३१ ॥ [ ७७.२७ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ विशुद्ध और उत्तम पद्मरागसे निर्मित पद्मप्रभ की प्रतिमा की प्रिया के साथ रामने विशुद्ध भावसे स्तुति की । (२७) लक्ष्मण आदि दूसरे भी सुभट वन्दन करके बैठे और वातचीत करते-करते उसी जिनमन्दिरमें ठहरे । (२८) तव विद्याधरियोंने राम, लक्ष्मण, सीता तथा विशल्या के लिए महान वैभवशाली स्नानविधि की । (२६) वैडूर्यके बने स्नानपीठों पर बैठे 'हुए उनको सोनेके कलशोंसे स्नान कराया गया। उस समय बहुत से वाद्य एवं शंख बजाये गये । (३०) स्नात और अलंकृत शरीरवाले रामने पद्मप्रभ भगवान‌को वन्दन करके अन्नका पर्वतसदृश नैवेद्य रचा । (३१) पश्चात् लक्ष्मण तथा मंत्रियोंसे युक्त दूसरे परिजनोंके साथ रामने भोजनगृह में प्रवेश किया और नाना प्रकारके थाहारका उपभोग किया । (३२) मृदु, सुरभि चौर स्वादु, पाँचों इन्द्रियके लिए इट, सुखकर और मनोज्ञ ऐसा भोजन उन्होंने इच्छानुसार लिया । (३३) बादमें उत्तम हार, कटक, कुण्डल, वरू एवं अलंकार आदि से उन्होंने सब विद्याधर राजाओंका वैभवके साथ सम्मान किया । (३४) भोजनसे निवृत्त और सुखासन पर बैठे हुए वे सुभट कहते थे कि, अहो ! विभीषण राक्षसवंशका भूषण हुआ है । (३५) ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ इसके अनन्तर सब विद्याधर मिलकर राज्याभिषेक के कार्यके लिए रामके पास उपस्थित हुए । ( ३६ ) तब रामने कहा कि मेरे गुरुजनने समस्त पृथ्वी के राज्यका राजा भरत होगा ऐसा स्वीकार किया था । (३७) अतः अभिषेक-मंगल में महापुरुषों द्वारा अंगीकृत दोष दीखता है । हमारे बारेमें सुनकर भरत कदाचित् विरक्त हो जाय । (३८) सब विद्याधरोंने मिलकर कहा कि ऐसा ही हो । सुरलोक में इन्द्रकी भाँति राम लंकापुरी में ठहरें । (३६) गुण और ऋद्धिसे अत्यन्त सम्पन्न सब खेचर-सुभट देवलोकमें देवोंकी भाँति, उसी नगरीमें सेना के साथ ठहरे । (४०) सीता के साथ उत्तम विषयसुखका उपभोग करते हुए दोगुन्दुक देव के जैसे राम बीते हुए कालको नहीं जानते थे । ( ४१ ) प्रियके विरह में स्वर्ग सदृश देश भी अरण्यतुल्य हो जाता है और इष्टजनका मिलन होने पर अरण्य भी देवलोकको जीत लेता 9. • लयं होइ प्रत्य• । Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३७ ७७.५८] ७७. मयवक्खाणपव्वं तह य विसल्लासहिओ, अच्छइ लच्छीहरो जणियतोसो । रइसागरोवगाढो, सुरवइलील विडम्बन्तो ॥ ४३ ॥ एवं ताण रइसुह, अणुहवमाणाणऽणेयवरिसाई। वोलीणाणि दिणं पिव, अइसयगुणरिद्धिजुत्ताणं ॥ ४४ ॥ अह लक्खणो कयाई, पुराणि सरिऊण कुबरादीणि । कन्नाण कए लेहे, साहिन्नाणे विसज्जेइ ॥ ४५ ॥ विज्जाहरेहि गन्तुं, ताण कुमारीण दरिसिया लेहा । लक्षणमणुस्सगाणं, अहियं नेहं वहन्तीणं ॥ ४६ ॥ दसपुरवईण धया, रूवमई वज्जयण्णनरवइणा । वीसज्जिया य पत्ता, लङ्कानयरिं सपरिवारा ॥ १७ ॥ अह वालिखिल्लदुहिया, कुबरनयराहिवस्स गुणकलिया। सा वि तहिं संपत्ता, कन्ना कल्लाणमाल ति ॥ १८ ॥ पुहवीधरस्स दुहिया, पुहइपुरे तत्थ होइ वणमाला । विजाहरेहि नीया, सा वि य लच्छीहरसमीयं ॥ १९ ॥ खेमञ्जलीयनयरे, जियसत्त नाम तस्स जियपउमा । धया परियणसहिया, सा वि य लङ्कापुरि पत्ता ॥ ५० ॥ उज्जेणिमाइएसु य, नयरेसु वि जाओ रायकन्नाओ । लङ्कापुरी गयाओ, गुरूहि अणुमन्नियाओ य ॥ ५१ ॥ परिणेइ लच्छिनिलओ, परमविभूईएँ ताओ कनाओ । सबङ्गसुन्दरीओ, सुरवहुसमसरिसरूवाओ ।। ५२ ॥ परिणेइ पउमणाहो, कन्नाओ जाओ पुवदिन्नाओ । नवजोवणुजलाओ, रइगुणसारं वहन्तीओ ॥ ५३ ॥ एवं परमविभूई, हलहर-नारायणा समणुपत्ता । लङ्कापुरोएँ रज्जं, कुणन्ति विज्जाहरसमग्गा ॥ ५४ ॥ छबरिसाणि कमेण य, गयाणि तत्थेब पवरनयरीए । सोमित्ति-हलहराणं, विज्जाहररिद्धिजुत्ताणं ॥ ५५ ॥ एयं तु कहन्तरए, पुणरवि निसुणेहि अन्नसंबन्धं । इन्दइमुणिमाईणं, सेणिय ! लद्धीगुणहराणं ॥ ५६ ॥ झाणाणलेण सबं, दहिऊणं कम्मकयवरं धीरो । इन्दइमुणी महप्पा, केवलनाणी तओ जाओ ।। ५७ ।। अह मेहवाहणो वि य, धीरो अन्नोन्नकरणजोएल । जिणिऊण कम्ममलं, गेण्हइ सो केवलिपडायं ॥ ५८ ।। है। (४२) इसी प्रकार त.पयुक्त, प्रेगके सागर में डूबा हुआ और देवेन्द्र की लीलाकी विडम्बना करनेवाला लक्ष्मण विशल्याके साथ रहता था। (४३) इस तरह रतिसुखका अनुभव करनेवाले तथा आतशय गुण और ऋद्धिसे सम्पन्न उनके अनेक वर्ष दिनकी भाँति व्यतीत हुए। (४४) एक दिन कभी कूवर आदि नगरों को याद करके लक्ष्मणने कन्याओंके लिए अभिज्ञानके साथ लेख भेजे । (४५) विद्याधरोंने जाकर लक्ष्मणके लिए मनमें उत्सुक और अधिक स्नेह धारण करनेवाली उन कन्याओं को लेख दिखाये। (४६) दशपुरपतिकी पुत्री रूपमतीको बचकर्ण राजाने जानेकी अनुमति दी। वह परिवारके साथ लंकानगरीमें था पहुँची। (४७) कृवरनगरमें स्वामी वालिखिल्यकी कल्याणमाला नामकी गुणवती पुत्री थी। वह भी वहाँ पहुँच गई। (४८) पृथ्वीपुरमें पृथ्वीधरकी पुत्री वनमाला थी। विद्याधरोंके द्वारा वह भी लक्ष्मणके पास लाई गई। (४६) मांजलिक नगरमें जितशत्रु नामक राजा था। उसकी पुत्री जितपद्मा थी। वह भी परिजनोंके साथ लंकापुरीमें पहुंच गई। (५०) उज्जयिनी आदि नगरोंमें जो राजकन्याएँ थीं वे भी गुरुजनों द्वारा अनुमति मिलने पर लंकापुरीमें पहुँच गई । (५१) लक्ष्मणने सर्वांगसुन्दर और देवकन्याओंके समान सुन्दर रूपवाली उन कन्याओंके साथ अत्यन्त वैभवपूर्वक विवाह किया । (५२) नवयौवनसे उज्ज्वल और उत्तम रतिगुण धारण करनेवाली जो कन्याएँ पहले दी गई थीं उनके साथ रामने शादी की । (५३) इस तरह परमविभूति प्राप्त राम और लक्ष्मण विद्याधरोंके साथ लंकापुरीमें राज्य करते थे। (५४) विद्याधरोंकी ऋद्धिसे युक्त लक्ष्मण और रामके अनुक्रमसे छः वर्ष उसी सुन्दर नगरीमें व्यतीत हुए । (५५) हे श्रेणिक ! अब मैं दूसरी कथा कहता हूँ। लब्धि और गुणसम्पन्न इन्द्रजित आदि मुनियोंका तुम दूसरा वृत्तान्त भी सुनो । (५६) ध्यानाग्निसे कर्मके सारे कतवारको जलाकर धीर और महात्मा इन्द्रजित मुनि केवलज्ञानी हुए। (५७) विभिन्न करण और योगसे धीर मेघवाहनने भी कर्मरूपी मल्लको जीतकर केवलीरूपी पताका ग्रहण की । (५८) दर्शन, ज्ञान १. तत्थ वि०--प्रत्य० । Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३८ पउमचरियं [७७.५६दसण-नाण-चरित्ते, सुद्धो तव-चरण-करणविणिओगे। केवलनाणाइसयं, संपत्तो भाण्यण्णो वि ॥ ५९ ॥ ठाणेसु जेसु एए, सिवमयलमणुत्तरं सुहं पत्ता । दीसन्ति ताणि सेणिय !, ते पुण साहू न दीसन्ति ।। ६० ॥ विझत्थलीसु जेण उ, इन्दइ तह मेहवाहणो सिद्धो । तित्थं मेहरवं तं, विक्खायं तिहुयणे जायं ॥ ६१ ॥ समणो वि जम्बुमाली, कालं काऊण तो निमित्तम्मि । अहमिन्दत्तं पत्तो, सुचरियकम्माणुभावेणं ॥ ६२ ॥ तत्तो चुओ य सन्तो, होहइ एरावए महासमणो । केवलसमाहिजुत्तो, सिद्धि पाविहिइ धुयकम्मो ॥ ६३ ॥ अह नम्मयाएँ तीरम्मि निधुओ कुम्भयण्णमुणिवसभो । पीढरखड्डु' भण्णइ, तं तित्थं देसविक्खायं ॥ ६४ ॥ मारीजि तबच्चरणं काऊणं कप्पवासिओ जाओ । जो जारिसम्मि ववसइ, फलं पि सो तारिसं लभइ ॥ ६५ ।। पुवं काऊण बहु, पावं मयदाणवो वि मुणिवसभो । तवचरणपभावेणं, जाओ बहुलद्धिसंपन्नो ॥ ६६ ॥ एयन्तरम्मि राया, पुच्छइ गणनायगं पणमिऊणं । कह सो मओ महाजस!, जाओ च्चिय लद्धिसंपन्नो ।। ६७ ॥ अन्नं पि सुणमु सामिय !, ना हवइ पइचया इहं नारी । सा सीलसंजमरया, साहसु कवणं गई लहइ ॥ ६८ ॥ तो भणइ इन्दभूई, ना दढसीला पइबया महिला । सीयाएँ हवइ सरिसी, सा सग्गं लहइ सुकयत्था ॥ ६९ ।। जह तुरयरहवराणं, पत्थरलोहाण पायवाणं च । हवइ विसेसो नरवइ !, तहेव पुरिसाण महिलाणं ॥ ७० ॥ एसो मणमत्तगओ, उद्दामो बिसयलोलुओ चण्डो । नाणकुसेण धरिओ, नरेण दढसत्तिजुत्तेणं ।। ७१ ॥ निसुणेहि ताव सेणिय !, सीलविणासं पराभिमाणेणं । नायं चिय महिलाए, तं तुज्झ कहेमि फुडवियर्ड ॥७२॥ जइया आसि जणवओ, काले बहुरोगपीडिओ सबो । धन्नग्गामाउ तया, नट्ठो विप्पो सह पियाए ॥ ७३ ॥ सो अग्गिलो अडयणा, सा महिला माणिणी महापावा । चत्ता य महारण्णे, विप्पेणं माणदोसेणं ॥ ७४ ॥ एवं चारित्रयुक्त, शुद्ध, तप और चरण-करणमें नियुक्त भानुकर्णने भी केवलज्ञानका अतिशय प्राप्त किया । (५६) हे श्रेणिक ! जिन स्थानों में इन्होंने अचल, अनुत्तर और शुभ मोक्ष प्राप्त किया था वे तो दीखते हैं, पर वे साधु नहीं दिखाई पड़ते। (६०) बिन्ध्यस्थल में इन्द्रजत तथा मेघवाहन सिद्ध हुए थे, अतः वह मेघरव तीर्थ त्रिभुवनमें विख्यात हुआ। (६१) जम्बुमाली श्रमणने भी निमित्त आने पर काल करके आचरित शुभ कर्म के प्रभावसे अहमिन्द्रपना प्राप्त किया। (६२) वहाँ से च्युत होने पर वह ऐरावत क्षेत्र में महाश्रमण होगा। कोका क्षय करके केवल समाधिसे युक्त वह सिद्धि प्राप्त करेगा। (६३) नर्मदाके तीर पर मुनिवृषभ कुम्भकर्णने निर्वाण प्राप्त किया। देशविख्यात वह तीर्थ पीठरखण्ड कहा जाता है । (६४) मरीचि तपश्चरण करके कल्पवासी देव हुआ। जो जैसा करता है वह फल भी वैसा ही पाता है। (६५) पहले बहुत पाप करके मुनिवृषभ मयदानव भी तपश्चय के प्रभावसे अनेक विध लब्धियोंसे सम्पन्न हुआ। (६६) इस पर राजा श्रेणिकने गणनायक गौतम स्वामीको प्रणाम करके पूछा कि. हे महायश! वह मय कैसे लब्धिसम्पन्न हुआ? (६७) हे स्वामी ! और भी सुनें। जो की यहाँ पर प्रव्रजित होती है वह शील और संयममें रत कौनसी गति प्राप्त करती है, यह श्राप कहें। (६८) तब इन्द्रभूतिने कहा कि जो सीताके समान शीलमें दृढ़ स्त्री प्रव्रजित होती है वह अत्यन्त कृतार्थ ही स्वर्ग प्राप्त करती है। (६६) हे राजन् ! जिस तरह घोड़े और रथमें, पत्थर और लोहेमें तथा वृक्षोंमें वैशिष्ट्य होता है उसी तरह पुरुपोंमें और रियों में वैशिष्ट्य होता है। (७०) स्वच्छन्द, विषय-लोलुप और भयानक मन रूपी हाथीको दृढ़ शक्तियुक्त पुरुप ज्ञानरूपी अंकुशसे वाबूमें रख सकता है। (७१) हे श्रेणिक ! अत्यधिक अभिमानसे स्त्रीके शलका जो विनाश हुआ वह मैं तुम्हें पुट और विशद रूपसे कहता हूँ। उसे तुम सुनो । (७२) जिस समय रोगसे अत्यन्त पीड़ित सारा जनपद था उस समय धान्य ग्रामसे एक ब्राह्मण प्रियाके साथ निकल पड़ा। (५३) वह अमिल था। बुलटा एस माननी और महापापी स्त्रीको अभिमानके दोषसे ब्राह्मणने जंगलमें छोड़ दिया। Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३६ ७७.१०] ७७. मयवक्खाणपव्चं दिट्ठा य कररुहेणं. नरवइणा अत्तणो कया भज्जा । पुप्फावइण्णनयरे, अच्छइ सोक्खं अणुहवन्ती ॥ ७५ ॥ अह अन्नया कयाई, लद्धपसायाएँ तीऍ सो राया । चलणेण उत्तिमङ्गे, पहओ रइकेलिसमयम्मि ॥ ७६ ॥ अस्थाणम्मि निविट्टो, पुच्छइ राया बहुस्सुए सबे । पाएण जो नरिन्द, हणइ सिरे तस्स को दण्डो ॥ ७७ ॥ तो पण्डिया पवुत्ता, नरवइ ! सो तस्स छिज्जए पाओ । हेमङ्कण निरुद्धा, विप्पेणं जपमाणा ते ॥ ७८ ॥ हेमको भणइ निवं, तस्स उ पायस्स कीरए पूया । भज्जाएँ वल्लभाए, तम्हा कोवं परिच्चयसु ॥ ७९ ॥ सुणिऊण वयणमेयं, हेमको नरवईण तुटेणं । संपाविओ य रिद्धी, अणेगदाणाभिमाणेणं ॥ ८० ॥ तइया हेमंकपुरे, मित्तजसा नाम अच्छइ वराई । सा भग्गवस्स भज्जा, अमोहसरलद्ध विजयस्स ॥ ८१ ॥ अइदुक्खिया य विहवा, हेमकं पेच्छिऊण धणपुण्णं । सिरिवद्धियं सुयं सा, भणइ रुयन्ती मह सुणेहि ॥ ८२ ॥ ईसत्थागमकुसलो, तुज्झ पिया आसि भग्गवो नाम । धणरिद्धिसंपउत्तो, सबनरिन्दाण अइपुज्जो ॥ ८३ ॥ संथाविऊण जणणिं, वग्धपुरं सो कमेण संपत्तो । सबं कलागमगुणं, सिक्खइ गुरवस्स पासम्मि ॥ ८४ ॥ नाओ समत्तविजो, तत्थ पुरेसस्स सुन्दरा धूया । छिद्देण य अवहरिउं, वच्चइ सो निययघरहुत्तो ॥ ८५ ॥ सीहेन्दुनामधेओ, भाया कन्नाएँ तीऍ बलसहिओ । पुरओ अविट्टिऊणं, जुज्झइ सिरिवद्धिएण समं ॥ ८६ ।। सोहेन्दरायपत्तं. बलसहियं निजिणित्त एगागी । सिरिवद्धिओ कमेणं, गओ य जणणीऍ पासम्मिा विन्नाणलाघवेणं, तोसविओ तेण कररुहो राया । सिरिवद्धिएण लद्धं, रज्जं चिय पोयणे नयरे ॥ ८८ ॥ कालगयम्मि सुकन्ते, सीहेन्दू वेरिएण उच्छित्तो । निक्खमइ सुरङ्गाए, समयं घरिणीए भयभीओ ॥ ८९ ॥ एक्कोदराऍ सरणं, पोयणनयरम्मि होहती मज्झं । परिचिन्तिऊण वच्चइ, सिग्धं तम्बोलियसमग्गो ।। ९० ॥ (७४) कररुह राजाने उसे देखकर अपनी पत्नी बनाया। पुष्पावतीर्ण नगरमें सुख अनुभव करती हुई वह रहने लगी। (७५) एक दिन प्रसाद प्राप्त उस स्त्रीने रतिकेलिके समय राजाके मस्तक पर पैरसे प्रहार किया। (७६) सभामें स्थित राजाने सब विद्वानोंसे पूछा कि जो राजाके सिर पर पैरसे प्रहार करे उसके लिए कौनसा दण्ड है ? (७७) तब पण्डित कहने लगे कि, 'हे राजन् ! उसका वह पैर काट डालना चाहिए। इस तरह कहते हुए उन पण्डितोंको हेमांक नामक ब्राह्यणने रोका। (७३) हेमांकने राजासे कहा कि प्रिय भार्याके उस पैरकी तो पूजा करनी चाहिए। अतः ऋधका परित्याग करो। (७६) यह वचन सुनकर तुष्ट राजाने सम्मान पूर्वक अनेकविध दान देकर हेमांकको ऋद्धिसे सम्पन्न किया । (८०) उस समय हेमन्तपुरमें मित्रयशा नामकी एक गरीब स्त्री रहती थी। वह भार्गव अमोघशरलव्धविजयकी भार्या थी। (८१) अतिदुःखित उस विधावाने हेमांकको धनसे पूर्ण देखकर रोते-रोते अपने पुत्र श्रीवधितसे कहा कि मेरा कहना सुन। (८२) भार्गव नामका तेरा पिता धनुष और अस्त्र विद्या में कुशल, धन और ऋद्धिसे युक्त तथा सब राजाओंका अतिपज्य था। (८३) माताको आश्वासन देकर बह चलता हुआ व्याघ्रपुरमें आ पहुँचा और गुरुक पास सब कलाएँ और आगम सीखने लगा। (८४) उस नगरमें विद्याभ्यास समाप्त करके और उसकी सुन्दरा नामकी लड़कीका किसी बहानेसे अपहरण करके वह अपने घरकी ओर जाने लगा। (८५) उस कन्याका सिंहेन्दु नामका एक भाई था। वह सेनाके साथ आगे आकर श्रीवर्धनके साथ युद्ध करने लगा। (८६) एकाकी श्रीवर्धनने सैन्य सहित राजपुत्र सिंहेन्दुको पराजित किया। क्रमशः विचरण करता हुआ वह माताके पास आ पहुँचा। (८७) ज्ञानकी कुशलतासे उसने कररुह राजाको सन्तुष्ट किया। श्रीवर्धितने पोतनपुरमें राज्य प्राप्त किया। (८८) सुकान्तके मरने पर शत्रुने सिंहेन्दुको पराजित किया। भयभीत वह पत्नी के साथ सुरंगके रास्तेसे बाहर निकला। (८) मैं पोतननगरमें अपनी बहनकी शरणमें जाऊँ-ऐसा सोचकर ताम्बूलिकके साथ वह शीघ्र चल पड़ा । (१०) चोरों १. णिज्जिऊण---प्रत्य० । २. ओच्छन्ने-प्रत्य० । Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचारय [७७.६१चारयभडेहि रत्ति, सहसा वित्तासिओ पलायन्तो । भीमोरगेण दट्ठो, सीहेन्दू पोयणासन्ने ॥ ९१ ॥ मुच्छाविहलसरीरं, खन्धे काऊण दइययं मुद्धा । संपत्ता विलवन्ती, जत्थ मओ अच्छइ समणो ॥ ९२॥ पडिमं ठियस्स मुणिणो, तस्साऽऽसन्ने पियं पमोत्तणं । समणस्स फुसइ चलणे, पुणरवि दइयं परामुसइ ॥९३॥ मुणिपायपसाएणं, सोहेन्दू जीविओ महुच्छाहो । जाओ पियाएँ समयं, पणमइ तं सावं तुट्ठो ॥ ९४ ॥ अह उग्गयम्मि सूरे, समत्तनियम मुणी विणयदत्तो । अहिवन्दिऊण पुच्छइ, सीहेन्दु महिलियासहियं ॥ ९५ ॥ गन्तूण सावओ सो, कहेइ सिरिवद्धियस्स संदेसं । सबं फुडवियडत्थं, जं भणियं सीहचन्देणं ॥ ९६ ॥ तं सोऊणं रुट्ठो, सहसा सिरिवद्धिओ उ सन्नद्धो । महिलाएँ उवसमं सो, नीओ मुणिपायमलम्मि || ९७ ॥ तं वदिऊण समणं, समयं भज्जाएँ तत्थ परितुद्यो । संभासेइ सिणेहं, सालं सिरिवद्धिओ पयओ ॥ ९८ ।। काऊण नरवरिन्दो, पियाइ बन्धूसमागमाणन्दं । निययं तत्थ परभवं, पुच्छइ य मयं महासमणं ॥ ९९ ॥ अह तस्स साहइ मुणी, भद्दायरिओ त्ति नाम सोभपुरे । ते वन्दओ नरिन्दो, जाइ सुमालो सह जणेणं ॥१०॥ अह तत्थ कुट्ठवाही, महिला मुणिवन्दणाएँ अल्लीणा । अग्घायइ दुग्गन्धं, तीए देहुब्भवं राया ॥ १०१ ॥ गेहं गए नरिन्दे, भद्दायरियस्स पायमूलम्मि । सा कुट्टिणी वयाई, घेत्तण सुरालयं पत्ता ॥ १०२ ॥ तत्तो सा चविऊणं, जाया इह सीलरिद्धिसंपन्ना । रूवगुणजोबणधरी, जिणवरधम्मुज्जयमईया ॥ १०३ ॥ अह सो सुमालराया, रज्जं दाऊण जेट्टपुत्तस्स । कुणइ च्चिय संतोसं, अट्टहिं गामेहिं दढचित्तो ॥ १०४॥ अट्ठहिं गामेहिं नियो, संतुट्टो सावयत्तणगुणेणं । देवो होऊण चुओ, जाओ सिरिवद्धिओ तुहयं ॥ १०५ ॥ जणणी' तुज्झ नरवइ !, कहेमि अह पुत्वजम्मसंबन्धं । एको चिय वइदेसो, पविसइ गामं छुहासत्तो ॥ १०६ ॥ द्वारा रातमें सहसा पीड़ित होने पर भागते हुए उस सिंहेन्दुको पोतनपुरके समीप भयंकर सर्पने काट लिया। (६१) मासे विह्वल शरीरवाले प्रियतमको कन्धे पर उठाकर रोती हुई वह स्त्री जहाँ मृग नामका श्रमण था वहाँ गई । (१२) प्रतिमामें स्थित मुनिके समीप प्रियको रखकर उसने श्रमणके चरण छूए। बाद में पति को छूआ । (६३) मुनिके चरणोंके प्रसादसे जीवित सिंहेन्दु अत्यन्त उत्साहित हो गया। थानन्दित उसने प्रियाके साथ उस साधुको प्रणाम किया । (९४) सूर्योदय होने पर समाप्त नियमवाले मुनिको वन्दन करके विनयदत्तने स्त्रीके साथ आये हुए सिंहेन्दुसे पूछा । (६५) उस भावकने जाकर सिहेन्दुने जो सन्देश कहा था वह सब स्कुट और विराद रूपसे श्रीवधितको कह सुनाया । (६६) उसे सुनकर रुष्ट श्रीवर्धित एकदम तैयार हो गया। पत्नी द्वारा शान्त किया गया वह मुनिके चरणों में उपस्थित हुआ। (६७) पत्नी के साथ मुनिको प्रणाम करके आनन्दमें आया हुआ श्रीवर्धित सालेके साथ स्नेहपूर्वक बातचीत करने लगा। (८) राजाने प्रिया और उसके भाईके मिलनका अानन्द मनाकर मय महाश्रमणसे अपने परभवके वारेमें पूछा । (६६) इस पर उसे मुनिने कहा कि शोभपुरमें भद्राचार्य नामके एक मुनि थे। लोगोंके साथ सुमाल राज उन्हें वन्दन करनेके लिए आया। (१००) वहाँ कोढ़वाली एक स्त्री भी मुनिके वन्दनके लिये आई थी। उसके शरीरसे उत्पन्न दुर्गन्ध राजाने Vघी। (१०१) राजाके घर पर जानेके बाद वह कुष्टिनी भद्राचार्यके चरणों में व्रत अंगीकार करके स्वर्गमें गई । (१०२) वहाँ से च्युत होने पर शील एवं ऋद्धिसे सम्पन्न, रूप, गुण और यौवन धारण करनेवाली तथा जिनवरके धर्ममें उद्यत बुद्धिवाली वह हुई । (१०३) इधर दृढ़चित्त वह सुमाल राजा भी बड़े लड़केको राज्य देकर आठ गाँवोंसे ही सन्तोष करने लगा। (१०४) आठ गाँवसे सन्तुष्ट राजा श्रावकपनेके गुणसे देव हुआ। च्युत होने पर तुम श्रीवर्धित हुए हो । (१०५) हे राजन् ! अब मैं तुम्हारी माताके पूर्वजन्मका वृत्तान्त कहता हूँ। कोई एक परदेशी भूखसे पीड़ित हो गाँवमें प्रविष्ट हुआ। (१०६) भोजनगृहमें आहार न पाकर क्रोधसे प्रज्वलित उसने कहा कि सारे गाँवको मैं जला डालता हूँ। इसके १. मुर्णि-प्रत्य० । Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८.२] . ७८. साएयपुरीवण्णणपव्वं भोयणहरम्मि भत्तं, अलहन्तो भणइ कोवपज्जलिओ । सर्व डहामि गाम, तत्तो य विणिग्गओ गामा ॥ १०७ ॥ विहिसंजोएण तओ, पज्जलिओ हुयवहेण सो गामो। गामिल्लएहि घेत्त, छूढो अग्गीऍ सो पहिओ ॥ १०८ ॥ मरिऊण समुप्पन्नो, अह सो सूयारिणी नरवइस्स । तत्तो वि य कालगया, जाया अइवेयणे नरए ॥ १०९ ॥ नरयाओ समुत्तरिउं, उप्पन्ना तुज्झ नरवई माया । एसा वि य मित्तजसा, भग्गवघरिणी सुसीलमई ॥ ११० ॥ अह पोयणनयरवरे, वणिओ गोहाणिओ त्ति नामेणं । भुयवत्ता से महिला, मओ य सो तीऍ उत्पन्नो ॥१११॥ जायस्स उ भुयवत्ता, रइवद्धणकामिणी गुणविसाला । अह गद्दभाइपीडा, पुरभारुबहणयं चेव ॥ ११२ ॥ एयं मओ कहेउं, गयणेण गओ नहिच्छियं देसं । सिरिवद्धिओ य राया, पोयणनयरं अह पविट्टो ॥ ११३ ॥ पुण्णोदएण सेणिय !, कस्स वि रज्जं नरस्स उवणमइ । तं चेव उ विवरीयं, हवइह सुकयावसाणम्मि ॥११४॥ एकस्स कस्स वि गुरू, लधुणं धम्मसंगमो होइ । अन्नस्स गई अहमा, जायइ सनियाणदोसेणं ।। ११५ ॥ एयं नाऊण सया, काय वुहजणेण अप्पहियं । जे होइ मरणकाले, सिवसोग्गइमग्गदेसयरं ॥ ११६ ॥ एवं दया-दम-तओट्टियसंजमस्स. सोउं जणो मयमहामुणिभासियत्थं । सामन्त-सेट्टिसहिओ सिरिवद्धिओ सो, धम्म करेइ विमलामलदेहलम्भं ॥ ११७ ॥ ।। इइ पउमचरिए मयवक्खाणं नाम सत्तहत्तरं पव्वं समत्तं ।। ७८. साएयपुरीवण्णणपव्वं भत्तार-सुयविओगे, एगन्तेणेव दुक्खिया भवणे । अवराइया पलोयइ, दस वि दिसाओ सुदीणमुही ॥ १ ॥ पुत्तस्स दरिसणं सा, कङ्खन्ती ताव पेच्छइ गवक्खे । उप्पयनिवयकरेन्तं, एक चिय वायसं सहसा ॥ २॥ बाद वह गाँवमेंसे बाहर निकला। (१०७) तव विधिके योगसे आगसे वह गाँव जल उठा। गाँवके लोगोंने उस पथिकको पकड़कर आगमें भोंक दिया। (१०८) मर करके वह राजाकी रसोइन हुआ। वहाँसे मरने पर घोर वेदनावाले नरकमें वह पैदा हई। (१०४) हे राजन् ! नरकको पान करके वह तुम्हारी माता और भार्गवकी पत्नी सुशीलमति इस मित्रयशाके रूपमें उत्पन्न हुई है। (११०) पतन नगरमें गोधानिक नामका वणिक था और उसकी भुजपत्रा नामकी पत्नी थी। वह (गोधानिक?) मर कर उसके पेटमें उत्पन्न हुआ। (१११) गुणविशाला भुजपत्रा उस (पुत्र) में रतिको बढ़ानेकी इच्छावाली हुई। इसके बाद गर्दभादिकी पीड़ा और पुर (३.हर ) में भारोद्वहन-(११)१ । इस प्रकार कहकर मयमुनि आकाशमार्गसे जिस देशमें जानेकी उनकी इच्छा थी उस देशमें चले गये। श्रीवर्धित राजाने भी पोतननगरमें प्रवेश किया । (११३) हे श्रेणिक ! पुण्यका उदय होने पर किसी भी मनुष्यको राज्य प्राप्त होता है और पुण्यका अवसान होने पर वही उसे विपरीत होता है । (११४) गुरुको प्राप्त करके किसी एकको धर्मका योग होता है तो दूसरेको निदानके दोषसे अधम गति मिलती है । (११५) ऐसा जानकर समझदार मनुष्यको सदा आत्महित करना चाहिए जिससे मरणकालमें मोक्ष, सद्गति या मार्गका उपदेशक पद प्राप्त हो । (११६) इस तरह दया, दम एवं तपमें उद्यत संयमी महामुनि मयका उपदेश सुनकर सामन्त और सेठोंके साथ वह श्रीवधित राजा निर्मल और विमल देहकी प्राप्ति करानेवाले धर्मका आचरण करने लगा। (१७) ॥ पद्मचरितमें मयका आख्यान नामक सतहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ । ७८. साकेतपुरीका वर्णन पति और पुत्रका वियोग होने पर अत्यन्त दुःखित और दीन मुखवाली अपराजिता (रामकी माता) भवनमें से दशों दिशाएँ देखती थी। (१) पुत्रके दर्शनकी इच्छावाली उसने सहसा गवाक्षमें से एक कौएको उड़ते और बैठते देखा। १. गाथा १११ और ११२ का संबंध ठीक नहीं लगता है और अर्थमें संदेह है। संस्कृत पद्मचरितमें इसके लिये देखो पर्व ८० श्लोक २००-२०१। 2-6 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४२ पउमचरियं [७८. ३तं भणइ वायसं सा, जइ मे पुत्तस्स तत्थ गन्तूणं । वत्तं आणेहि लहुं, देहामि य पायसं तुज्झ ॥ ३ ॥ एव भणिऊण तो सा, सुमरिय पुत्तस्स बहुगुणं चरियं । कुणइ पलावं कलुणं, मुञ्चन्ती असुजलनिवहं ॥ ४ ॥ हा वच्छ ! कत्थ देसे, कोमलकर-चरण ! कक्खडे पन्थे। परिसकसि सीया-ऽऽयव-दुहिओ घरिणीए समसहिओ ॥५॥ मोत्तण मन्दभग्गा, चिरकालं पुत्त ! पवसिओ सि तुमं । 'इअ दुहियं नियजणणिं, सुविणे वि ममं न संभरसि ॥६॥ एयाणि य अन्नाणि य, पलवन्ती जाव चिट्ठए देवी । ताव य गयणयलाओ, ओइण्णो नारओ सहसा ॥ ७ ॥ सेयम्बरपरिहाणो, दीहजडामउडधारिणो भयवं । पविसइ ससंभमाए, अब्भुटाणं कयं तीए ॥ ८ ॥ दिन्नासणोवविट्ठो, पेच्छइ अवराइयं पगलियंसुं । काऊण समुल्लावं, पुच्छइ किं दुम्मणा सि तुमं? ॥ ९ ॥ एव भणियाएँ तो सो, देवरिसी पुच्छिओ कहिं देसे । कालं गमिऊण इहं, समागओ? साहसु फुडं मे ॥१०॥ अह नारओ पवुत्तो, कल्लाणं आसि धायईसण्डे । पुबिल्ले सुररमणे, नयरे तित्थंकरो जाओ ॥ ११ ॥ सुर-असुरेहि नगवरे, कीरन्तो जिणवरस्स अभिसेओ । दिट्टो मए पमोओ, भावेण य वन्दिओ भयवं ॥ १२ ॥ निणदरिसणाइसत्तो, गमिउं तेवीस तत्थ वासाइं । जणणिं व भरहभूमि, सरिऊण इहाऽऽगओ अहयं ॥ १३ ॥ अह तं भणइ सुभणिया, महरिसि! निसुणेहि दुक्खसंभूई । नं पुच्छिया तुमे हं, तं ते साहेमि भूयत्थं ॥ १४ ॥ भामण्डलसंजोगे, पवइए दसरहे सह भडेहिं । रामो पियाएँ समयं, विणिग्गओ लक्खणसं मग्गो ॥ १५ ॥ सीयाएँ अवहियाए, जाओ सह कइबरेहि संजोगो । लङ्काहिवेण पहओ, सत्तीए लक्खणो समरे ॥ १६ ॥ लङ्कापुरि विसल्ला, नीया वि हु लक्खणस्स जीयत्थे । एयं ते परिकहियं, सब संखेवओ तुझं ॥ १७ ॥ तत्थऽच्छइ वइदेही, बन्दी अइदुक्खिया पइविहणा। सत्तिपहाराभिहओ, किं व मओ लक्खणकुमारो? ॥ १८ ॥ (२) उसने उस कौएसे कहा कि यदि तू वहाँ जाकर मेरे पुत्रका जल्दी ही समाचार लायगा तो मैं तुझे दूध दूंगी। (३) तब ऐसा कहकर और पुत्रके बहुत गुणवाले चरित्रका स्मरण करके अश्रुजल बहाती हुई वह करुण प्रलाप करने लगी। (४) हा वत्स! कोमल हाथों और पैरोंवाले तुम सर्दी और गरमीसे दुःखित हो पत्नीके साथ किस देशमें कर्कश मार्ग पर गमन करते हो ? (५) पुत्र! मन्द भाग्यवाली मेरा परित्याग करके चिर कालसे तुम प्रवासमें गये हो। अतः दुःखसे पीड़ित अपनी माताका स्वप्न में भी तुम स्मरण नहीं करते ? (६) जब वह देवी इस तरह प्रलाप कर रही थी तब आकाशमें से सहसा नारद नीचे आये (७) सफेद वस्त्र पहने हुए और बड़ी जटायोंका मुकुट धारण किये हुए भगवान नारदने प्रवेश किया। आदरके साथ वह उठ खड़ी हुई। (८) दिये गये आसन पर बैठे हुए नारदने आँसू बहाती हुई अपराजिताको देखा। सम्भापण करके उन्होंने पूछा कि तुम दुःखी क्यों हो ? (8) इस प्रकार कही गई उसने देवर्षि नारदसे पूछा कि किस देशमें समय बिताकर आप यहाँ आये हैं, यह स्कुट रूपसे आप मुझे कहें। (१०) तब नारदने कहा कि धातकीखण्डके पूर्वमें आये हुए सुररमणनगरमें तीर्थकर उत्पन्न हुए हैं। उनका कल्याणक था। (११) पर्वत पर सुर-असुर द्वारा जिनवरका किया जानेवाला अभिपेक-उत्सव मैंने देखा और भावपूर्वक भगवान्को वन्दन किया। (१२) जिनदर्शन में अत्यन्त आसक्त मैं तेईस वर्ष वहाँ बिताकर जननीतुल्य भरतभूमिका स्मरण करके यहाँ आया हूँ। (१३) तव सुन्दर वचनवाली अपराजिताने उनसे कहा कि, हे महर्षि! मेरे दुःखकी उत्पत्तिके बारेमें आप सुनें। आपने मुझसे पूछा इसलिए मैं आपसे सच्ची हकीकत कहती हूँ। (१४) भामण्डल के साथ मिलन होनेके बाद और सुभटोंके साथ दशरथके प्रव्रजित होने पर लक्ष्मण और प्रिया के साथ राम बाहर निकल पड़े। सीताके अपहृत होने पर कपिवरोंके साथ उनका मिलन हुआ। युद्धमें लंकाधिपने शक्तिके द्वारा लक्ष्मणको आहत किया। लक्ष्मणके जीवनके लिए लंकापुरीमें से विशल्या ले जाई गई—यह सब संक्षेपमें मैंने आपसे कहा। (१५-७) वहाँ पतिसे रहित और अत्यन्त दुःखित सीता बन्दी होकर रही हुई है। १. अइदुक्खदेहदुहियं सुविणे वि मए न-मु०। २. भवर्ण-प्रत्य० । ३. वरिसाई-प्रत्य० । ४. पव्वइओ दसरहो--प्रत्य० । ५. •समेओ-प्रत्य० । करके उन्होंने पूछा , यह स्कुट रूप नगरमें तीर्थकर और भावपूर्वक भग Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४३ ७८.३३] ७८. साएयपुरीवएणपव्व तं अज्ज वि एइ न वी, वत्ता संपरिफुडा महं एयं । सुमरन्तियाएँ हियए, सोगमहादारुणं जायं ॥ १९ ॥ सुणिऊण वयणमेयं, अङ्काओ घत्तिऊण वरवीणं । नाओ उबिग्गमणो, दीहुस्सासे मुयइ विप्पो ॥ २० ॥ भणिया य नारएणं, भद्दे ! छड्डेहि दारुणं सोगं । सव पुत्तस्स असेसं, गन्तूणाऽऽणेमि वत्तमहं ॥ २१ ॥ एव भणिड पयट्टो, वीणा कक्खन्तरे ठवेऊणं । उप्पइय नहयलेणं, लङ्का पत्तो खणद्वेणं ॥ २२ ॥ हियएण मुणइ विप्पो, जइ वत्ता राहवस्स पुच्छेऽहं । तो मे कयाइ दोसं, काहिन्ति निसायरा पावा ॥ २३ ॥ ताए चिय वेलाए, पउमसरे अङ्गओ सह पियाहि । कोलइ जलमज्जणयं, गउ व समयं करेणुहिं ॥ २४ ॥ सो रावणस्स कुसलं, पुच्छन्तो अङ्गयस्स भिच्चेहिं । नीओ पउमसयासं, दहगोवहिओ ति काऊणं ॥ २५॥ अब्बभणं करेन्तो, आसासेऊण पउमणाहेणं । परिपुच्छिओ य अजय ! साह तुम आगओ कत्तो ? ॥ २६ ॥ सो भणइ देव ! निसुणसु, सुयसोगाणलपलित्तहिययाए । जणणोएँ तुज्झ पास, विसज्जिओ नारओ अहयं ॥२७॥ सीही किसोररहिया, कलहयपरिवज्जिया करेणु व । तह सा तुज्झ विओगे, अच्चन्तं दुक्खिया जणणी ॥२८ ॥ विवइण्णकेसभारा, रोवन्ती दुरिखया गमइ कालं । जणणी तुज्झ महाजस!, सोगमहासागरे पडिया ॥ २९ ।। लक्खण ! तुम पि जणणी, पुत्तविओगम्गिदीवियसरीरा । रोवन्ती अइकलणं, कालं चिय दुक्खिया गमइ ॥३०॥ नाऽऽहारे न य संयणे,न दिवा न य सबरीसु न पओसे । खणमवि न उवेन्ति धिई, अञ्चन्तं तुम्ह जणणीओ॥३१॥ सणिण वयणमेयं हलहर-नारायणा सदीणमहा । रोवन्ता उवसमिया. कह कह वि पवंगमभडेहिं ॥ ३२ ॥ तो भणइ नारयं सो, पउमो अइसुन्दरं ववसियं ते । वादाणेणऽम्हं, जणणीणं नीवियं दिन्नं ॥ ३३ ॥ शक्तिके प्रहारसे अभिहत लक्ष्मण कुमार क्या मर गया ? (१८) आज तक भी यह बात स्पष्टरूपसे मेरे पास नहीं आई है। इसे याद करके हृदयमें अत्यधिक दारुण शोक पैदा होता है। (१९) यह सुनकर ब्राह्मण नारदने गोदमें से सुन्दर वीणा उठा ली और मनमें उद्विग्न होकर वह दीर्घ उच्छवास छोड़ने लगे। (२०) नारदने कहा कि भद्रे! तुम दारुण शोकका त्याग करो। जा करके मैं तुम्हारे पुत्रका समग्र वृत्तान्त लाता हूँ। (२१) इस तरह कहकर और वीणाको बगल में दबाकर नारद आकाशमें उड़े और क्षणार्धमें लंका पहुँच गये। (२२) ब्राह्मण नारदने मनमें सोचा कि यदि रामके बारेमें मैं बात पूछू तब कदाचित् पापी निशाचर मेरा द्वेष करेंगे। (२३) उस समय हथिनियों के साथ क्रीड़ा करनेवाले हाथीकी भाँति अंगद प्रियाओंके साथ पद्मसरोवर में जलस्नानकी क्रीड़ा कर रहा था। (२४) रावणकी कुशल पूछनेवाले उस नारदको, रावणका हित चाहनेवाला है ऐसा समझकर अंगदके भृत्य रामके पास ले गये । (२५) अब्रह्मण्यं-ऐसा बोलनेवाले उस नारदको आश्वासन देकर रामने पूछा कि आर्य ! आप कहाँसे पधारे हैं यह कहें। (२६, उसने कहा कि देव! आप सुनें। पुत्रके शोक रूपी अग्नि से प्रदीप्त हृदयवाली आपकी माताके द्वारा भेजा गया मैं नारद हूँ। (२७) बच्चोंसे रहित मोरनी और हाथीके बच्चेसे वजित हथिनीकी भाँति आपके वियोगसे माता अत्यन्त दुःखित है। (२८) हे महायश! शोकसागर में निमग्न और बाल बिखेरे हुई आपकी दुःखी माता रोकर समय गुजारती है। (२९) लक्ष्मण! पुत्र वियोगरूपी अग्निसे दीप्त शरीरवाली तुम्हारी माता भी अत्यन्त करुणाजनक रूपसे रोती है और दुःखी वह किसी तरह समय बिताती है। (३०) तुम्हारी माताएँ न आहारमें, न सोने में, न दिनमें, न रातमें, न प्रदोषकालमें क्षणभर भी धैर्य धारण करती हैं। (३१) यह कथन सुनकर दीन मुखवाले हलधर और नारायण रोने लगे। बानर-सुभटोंने किसी तरह उन्हें शान्त किया। (३२) तब रामने नारदसे कहा कि तुमने बहुत अच्छा किया। हमारी माताओं १. ०सयासे, गलगहितो तेहि काउणं--प्रत्य । पवंगममहाभडेहि-प्रत्य० । २. •ग्गिदूमिय.-मु.। ३. सरणे--प्रत्य०। ४. कह कि Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं सो चेव सुकयपुण्णो, पुरिसो जो कुणइ अभिगओ विणयं । जणणीण अप्पमत्तो, आणावयणं अलवन्तो ॥३४॥ जणणीण कुसलबत्तं, सोऊणं राम-लक्खणा तुट्ठा । पूयन्ति नारयं ते. समयं विज्जाहरभडेहिं ॥ ३५ ॥ एयन्तरम्मि पउमो, बिभीसणं भणइ सुहडसामक्खं । अम्हे साएयपुरी, भद्द ! अवस्सेण गन्तवं ॥ ३६ ॥ सुयसोगाणलतवियाण ताण जणणीण तत्थ गन्तूणं । दरिसणजलेण अम्हे, णिव वियवाई अङ्गाई ।। ३७ ।। काऊण सिरपणाम, विभीसणो भणइ सुणसु वयणं मे । राहव ! सोलस दियहा, अच्छेयबं महं भवणे ॥ ३८ ॥ अन्नं पि सामि ! निसुणसु, पडिवत्ताकारणेण साएए । पेसिज्जन्ति नरुत्तम !, दूया भरहस्स तूरन्ता ॥ ३९ ॥ राहववयणेण तओ. या संपेसिया तुरियवेगा । गन्तूण पणमिऊण य, भरहस्स कहेन्ति पडिवत्तं ॥ ४०॥ पत्तो हलं समुसलं, रामो चक्कं च लक्खणो धीरो। निहओ लङ्काहिवई, सीयाएँ समागमो जाओ ॥ ४१ ॥ अह बन्धणाउ मुक्का, इन्दइपमुहा भडा उ पवइया । लद्धाओ गरुड-केसरिविज्जाओ राम-चक्कीणं ॥ ४२ ॥ जाया विभीसणेणं, समयं च निरन्तरां महापीई । लङ्कापुरीऍ रज्ज, कुणन्ति बल-केसवा मुइया ॥ ४३ ॥ एवं राघव-लक्खण-रिद्धी, सुणिऊण हरिसिओ भरहो । तम्बोल सुगन्धाइसु दुए पूएइ विभवेणं ।। ४४ ॥ घेत्तण तओ दूए, भरहो जणणीणमुवगओ मुलं । सुयसोगदुक्खियाणं, कहेन्ति वत्ता अपरिसेसा ॥ ४५॥ सोऊण कुसलवत्ता, सुयाण अभिणन्दियाउ जणणीओ। ताव य अन्ने वि बहू, नयरी विज्जाहरा पत्ता ।। ४६ ॥ अह ते गयणयलत्था, विभीसणाणाए खेयरा सबै । मुञ्चन्ति रयणवुट्टि, घरे घरे तीऍ नयरीए ॥ १७ ॥ अह तत्थ पुरवरीए, विजाहरसिप्पिएसु दक्खेसु । सयलभवणाण भूमी, उवलित्ता रयणकणएणं ॥ ४८ ॥ निणवरभवणाणि बहू, सिग्घं चिय निम्मियाई तुङ्गाई। पासायसहस्साणि य, अट्टावयसिहरसरिसाइं ॥ ४९ ॥ का समाचार कहकर हमें तुमने जीवन दिया है। (३३) वही सुकृतसे पूर्ण हैं जो आज्ञाका उल्लंघन न करके अप्रमत्तभावसे सम्मुख जाकर माताका विनय करता है। (३४) माताओंकी कुशलवार्ता सुनकर तुष्ट राम-लक्ष्मणने विद्याधर सुभटोंके साथ नारदकी पूजा की। (३५) इसके पश्चात् रामने सुभटोंके समक्ष विभीषणसे कहा कि, भद्र ! हमें अवश्य ही अयोध्या जाना चाहिए। (३६) पुत्रके शोक रूपी अग्निसे तप्त उन माताओंके अंगोंको वहाँ जाकर दर्शन रूपी जलसे हमें शान्त करना चाहिए। (३७) मस्तकसे प्रणाम करके विभीषणने कहा कि, हे राघव ! मेरा कहना सुनें। मेरे भवनमें सोलह दिन तो आपको ठहरना चाहिए। (३८) हे स्वामी! और भी सुनें। हे नरोत्तम ! वृत्तान्त जाननेके लिए साकेतमें भरतके पास मैं दूत भेजता हूँ। (३६) तब रामके कहनेसे बहुत बेगवाले दूत भेजे गये। जाकर और प्रणाम कर भरतसे सारा वृत्तान्त उन्होंने कह सुनाया कि रामने मुसलके साथ हल ओर धीर लक्ष्मगने चक्र प्राप्त किया है, लंकापति रावण मारा गया है और सीताके साथ समागम हुआ है। (४०-४१) बन्धनसे विमुक्त इन्द्रजित आदि सुभटोंने दीक्षा ली है, राम एवं चक्री लक्ष्मणने गरुड़ और केसरी विद्याएँ प्राप्त की हैं। (४२) विभीषणके साथ सदैवके लिए महाप्रीति हुई है और प्रसन्न राम व लक्ष्मण लंकापुरी में राज्य करते हैं।(४३) राम-लक्ष्मणकी ऐसी ऋद्धि सुनकर हर्षित भरतने ताम्बूल और सुगन्धित पदार्थ आदि से वैभवपूर्वक दूतोंकी पूजा की। (४४) तब दूतोंको लेकर भरत माताओं के पास गया और पुत्रके शोकसे दुःखित उन्हें सारी बात कही। (४५) पुत्रोंकी कुशलवार्ता सुनकर माताएँ प्रसन्न हुई। उस समय दूसरे भी बहुतसे विद्याधर नगरीमें आये। (४६) आकाशमें स्थित विभीषण आदि सब खेचरोंने उस नगरीके घर-घरमें रत्नोंकी वृष्टि की। (४७) उस सुन्दर नगरीमें विद्याधरोंके सब शिल्पियोंने सब मकानों की जमीन रत्न और सोनेसे लीप दी। (४८) उन्होंने शीघ्रही अनेक ऊँचे जिनमन्दिर तथा अष्टापद १. विज्झविय.-मु०। २. रणे य सा---प्रत्यः । Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४५ ७६.५] ७६. राम-लक्खणसमागमपव्वं वरकणयथम्भपउरा, वित्थिण्णा मण्डवा रयणचित्ता । रइया समन्तओ वि य, विजयपडागासु रमणिज्जा ॥५०॥ कञ्चणरयणमयाई, मोत्तियमालाउलाई विउलाई। रेहन्ति तोरणाई, दिसासु सबासु रम्माई ॥ ५१ ॥ सुरवइभवणसमेसुं, लग्गा ण्हवणूसवा जिणहरेसु । नडनट्टगीयवाइय-रवेण अभिणन्दिया अहियं ।। ५२ ॥ तरुतरुणपल्लवुग्गय-नाणाविहकुसुमगन्धपउराइं । छज्जन्ति उववणाई, कोइलभमरोवगीयाइं ॥ ५३ ॥ वावीसु दीहियासु य, कमलुप्पलपुण्डरीयछन्नासु । जिणवरभवणेसु पुणो. रेहइ सा पुरवरी अहियं ॥ ५४ ॥ एवं साएयपुरी, सुरनयरिसमा कया दणुवईहिं । रामस्स समक्खाया, अहियं गमणुस्सुयमणस्स ॥ ५५ ।। अचिन्तियं सयलमुवेइ सोभणं, नरस्स तं सुकयफलस्स संगमे । अहो जणा! कुणह तवं सुसंतयं, जहा सुहं विमलयरं निसेवह ।। ५६ ॥ । इइ पउमचरिए साएयपुरोवगणं नाम अट्ठहत्तर पव्वं समत्तं ।। ७९. राम-लक्खणसमागमपव्वं अह सोलसमे दियहे, कओवयारा पभायसमयम्मि । राहव-सोमित्ति-सिया पुप्फविमाणं समारूढा ॥ १ ॥ सवे वि खेयरभडा, विमाण-रह गय-तुरङ्गमारूढा । रामेण समं चलिया, साएयपुरी नयलेणं ॥२॥ पउमङ्कसन्निविट्ठा, पुच्छइ सीया पई अइमहन्तं । जम्बुद्दीवस्स ठियं, मज्झे किं दीसए एयं ॥ ३ ॥ पउमेण पिया भणिया, एत्थ जिणा सुरवरेसु अहिसित्ता । मेरू नाम नगवरो, बहुरयणजलन्तसिहरोहो ॥४॥ जलहरपब्भारनिभं, नाणाविहरुक्खकुसुमफलपउरं । एयं दण्डारणं, नत्थ तुमं अवहिया भद्दे ! ॥ ५॥ पर्वतके शिखर जैसे हजारों महल बनाए । (४६) उन्होंने उत्तम सोनेके स्तम्भोंसे व्याप्त, विशाल, रत्नोंसे चित्र-विचित्र और विजयपताकाओंसे रमणीय ऐसे मण्डप चारों ओर निर्मित किये। (५०) वहाँ स्वर्ण एवं रत्नमय, मोतीकी मालाओंसे युक्त, विपुल और रम्य तोरण सब दिशाओं में शोभित हो रहे थे। (५१) इन्द्रके महलके जैसे जिनमन्दिरोंमें स्नात्र-उत्सव होने लगे। नट, नृत्य और गाने-बजानेकी ध्वनि द्वारा बहुत ही खुशी मनाई गई।(५२) वहाँ वृक्षों पर उगे हुए कोमल पल्लव एवं नानाविध पुष्पोंकी गन्धसे व्याप्त तथा कोयल एवं भौंरोंकी ध्वनिसे गीतमय उपवन शोभित हो रहे थे। (५३) कमल, उत्पल और पुण्डरीकसे छाई हुई बावड़ियों और दीर्घिकाओंसे तथा जिनवरके मन्दिरोंसे वह नगरी अधिक शोभित हो रही थी। (५४) इस प्रकार राक्षस राजाओं द्वारा साकेत पुरी सुरनगरी जैसी की गई। तब गमनके लिए अत्यन्त उत्सुक मनवाले रामको उसके बारेमें कहा । (५५) पुण्यका फल प्राप्त होने पर मनुष्यको सारी शोभा अचिन्त्य रूपसे प्राप्त होती है। अतः हे मनुष्यों ! सतत तप करो और अतिविमल सुखका उपभोग करो। (१५६) ॥ पद्मचरितमें साकेतपुरीका वर्णन नामक अठहत्तरवाँ पर्व समाप्त हुआ । ७९. राम एवं लक्ष्मणका माताओं के साथ समागम इसके पश्चात् सोलहवें दिन प्रभातके समय पूजा करके राम, लक्ष्मण और सीता पुष्पक विमान पर आरूढ़ हुए। (१) सभी विद्याधर-सुभट विमान, हाथी, एवं घोड़ों पर सवार हो आकाशमार्गसे रामके साथ चले। (२) रामकी गोद में बैठी हुई सीताने पतिसे पूछा कि जम्बूद्वीपके मध्यमें स्थित यह अतिविशाल क्या दीखता है ? (३) रामने प्रियासे कहा कि अनेकविध रत्नोंसे प्रकाशित शिखरोंवाले मेरु नामके इस पर्वतपर देवों द्वारा जिनवर अभिषिक्त होते हैं। (४) भद्रे ! बादलोंके समूह १. गाए रम०-प्रत्य० । २. दिवसे-प्रत्य । ३. •त्तिभडा पु०-प्रत्य० । तिसुया पु०-मु.। ४. घरेहि महिं० -प्रत्य.। Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४६ पउमचरियं [७६.६ एसा वि य कण्णरवा, महानई विमलसलिलकल्लोला । जीसे तडम्मि साहू, सुन्दरि ! पडिलाहिया य तुमे ॥ ६ ॥ एसो दीसइ सुन्दरि, वंसइरी जत्थ मुणिवरिन्दाणं । कुल-देसभूसणाणं, केवलनाणं समुप्पन्नं ॥७॥ भवणुज्जाणसमिद्धं, एयं तं कुब्बरं पिए ! नयरं । इह वसइ वालिखिल्लो, जणओ कल्लाणमालाए ॥ ८ ॥ एयं पि पेच्छ भद्दे !, दसण्णनयरं नहिं कुलिसयन्नो । राया अणन्नदिट्ठी, रूववतिपिया परिवसइ ॥९॥ तत्तो वि वइक्वन्ता, भणइ पियं जणयनन्दिणी एसा । दीसइ पुरी पहाणा, कवणा सुरनयरिसंठाणा ॥१०॥ भणिया य राहवेणं, सुन्दरि ! एसा महं हिययइट्ठा । विज्जाहरकयभूसा, साएयपुरी मणभिरामा ॥ ११ ॥ दतॄण समासन्ने, पुप्फविमाणं ससंभमो भरहो । निप्फडइ गयारूढो बलसहिओ अहिमुहं सिग्धं ॥ १२ ॥ दहण य एजन्तं, भरह भडचडगरेण पउमाभो । ठावेइ धरणिवढे, पुप्फविमाणं तओइण्णो ॥ १३ ॥ भरहो मत्तगयाओ, ओयरिङ नमइ सहरिसो सिग्धं । रामेण लक्खणेण य, अवगूढो तिबनेहेणं ॥ १४ ॥ संभासिएक्कमेक्का, पुप्फविमाप पुणो वि आरूढा । पविसन्ति कोसलं ते, विज्जाहरसुहडपरिकिण्णा ॥ १५ ॥ रह-य-तुरङ्गमेहिं, संघट्टद्वेन्तजोहनिवहेहिं । पविसन्तेहि निरुद्धं, गयणयलं महियलं नयरं ॥ १६ ॥ भेरी-मुइङ्ग-तिलिमा-काहल-सङ्खाउलाई तुराई । वज्जन्ति घणरवाई, चारणगन्धवमीसाइं॥ १७ ॥ गय-तुरयहेसिएणं. तूरनिणाएण बन्दिसद्देणं । न सुणंति एकमेक, उल्लावं कण्णवडियं पि॥१८॥ एवं महिडिजुत्ता, हलहर-नारायणा निवइमग्गे । वच्चन्ते नयरजणो आढत्तो पेच्छिउं सबो ॥ १९॥ नायरवहूहि सिग्धं, भवणगवक्खा निरन्तरा छन्ना । रेहन्ति वयणपङ्कय-सराण रुद्धा व उद्देसा ॥ २० ॥ जैसा, नानाविध वृक्ष, पुष्प एवं फलोंसे प्रचुर यह दण्डकारण्य है, जहाँसे तुम अपहृत हुई थी। (५) हे सुन्दरी! निर्मल जल और तरंगोंवाली यह कर्णरवा महानदी है जिसके तट पर तुमने साधुओंको दान दिया था। (६) हे सुन्दरी! यह वंशगिरि दिखाई पड़ता है जहाँ कुलभूषण और देशभूषण मुनियोंको केवलज्ञान उत्पन्न हुआ था। (७) हे प्रिये! भवनों और उद्यानोंसे समृद्ध यह कूबरनगर है। यहाँ कल्याणमालाका पिता वालिखिल्य रहता है। (८) हे भद्रे ! इस दशार्णनगरको भी देख जहाँ सम्यग्दृष्टि राजा कुलिशयज्ञ और उसकी प्रिया रूपवती रहती है। (6) वहाँसे आगे चलने पर जनकनन्दिनी सीताने प्रियसे पूछा कि सुरनगरीके जैसी उत्तम रचनावाली यह कौनसी नगरी दिखाई देती है ? (१०) रामने कहा कि हे सुन्दरी ! यह मेरी हृदयेष्ट और विद्याधरोंके द्वारा विभूषित मनोहर नगरी साकेतपुरी है । (११) समीपमें पुष्पक विमानको देखकर भरत आदरके साथ निकला और हाथी पर सवार होकर सेनाके साथ शीघ्र अभिमुख गया । (१२) सुभटोंके समूहके साथ भरतको आते देख रामने पुष्पक विमानको पृथ्वी पर स्थापित किया। बादमें वे उसमेंसे नीचे उतरे। (१३) मत्त हाथी परसे नीचे उतरकर शीघ्र ही भरतने हर्षके साथ प्रणाम किया। राम और लक्ष्मणने तीव्र स्नेहसे उसका आलिंगन किया । (१४) एक-दूसरेके साथ सम्भाषण करके वे पुनः पुष्पकविमान पर आरूढ़ हुए। विद्याघरसुभटोंसे घिरे हुए उन्होंने अयोध्या में प्रवेश किया। (१५) प्रवेश करते हुए रथ, हाथी और घोड़ोंसे तथा टकराकर ऊपर उठते हुए योद्धाओंके समूहोंसे नगरका आकाशतल और धरातल अवरुद्ध हो गया। (१६) चारणों और गन्धर्वोके संगीतसे युक्त बादलकी तरह आवाज करते हुए भेरी, मृदंग, तिलिमा, काहल और शंख आदि वाद्य बजने लगे। (१७) हाथियोंकी चिघाड़ और घोड़ोंकी हिनहिनाहटसे तथा बन्दीजनोंकी ध्वनिसे कानमें पड़ी हुई बातचीत भी एक-दूसरे नहीं सुनते थे। (१८) ऐसी महान ऋद्धिसे सम्पन्न राम और लक्ष्मण जब राजमार्ग परसे जा रहे थे तब सब नगरजन उन्हें देखने लगे। (१६) नगरकी स्त्रियोंने शीघ्र ही भवनोंके गवाक्ष बीचमें जगह न रहे इस तरह ढंक दिये। मुखरूपी कमलोंसे आच्छन्न १. एयं पिच्छसु भ-प्रत्यः। २. रूववइपिया-मुः। ३. •सहिओ सम्मुहो सिग्धं-मु०। ४. पुणो समारूढा । पविसंति कोसलाए वि. मु.। ५. सुणेइ एकमेको-मु.। है जिसके तट पर कमलज्ञान उत्पन्न हुआ है। द) हे भने जनकनन्दिनी Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६.३४] ७६. राम-लक्खणसमागमपव्वं अह कोउएण तुरिया, अन्ना अन्नं करेण पेल्लेउं । पेच्छन्ति पणइणीओ, पउमं नारायणसमेयं ॥ २१ ॥ अन्नोन्ना भणइ सही ! सीयासहिओ इमो पउमणाहो । लच्छीहरो वि एसो, हवइ विसल्लाएँ साहीणो ।। २२॥ सुग्गीवमहाराया, एसो वि य अङ्गओ वरकुमारो । भामण्डलो य हणुवो, नलो य नीलो सुसेणो य ।। २३ ॥ एए अन्ने य बहू, चन्दोयरनन्दणाइया सुहडा । पेच्छ हला ! देवा इव, महिटिया रूवसंपन्ना ॥ २४ ॥ एवं ते पउमाई, पेच्छिज्जन्ता य नायरनणेणं । संपत्ता रायघरं, लुलियचलुच्चलणधयसोहं ॥ २५॥ सा पेच्छिऊण पुत्ते, घराउ अवराइया समोइण्णा । अह केकई वि देवी, सोमित्ती केगया चेव ॥ २६ ॥ अन्नं भवन्तरं पिव, पत्ताओ पुत्तदसणं ताओ । बहुमङ्गलुज्जयाओ, ठियाउ ताणं समासन्ने ॥ २७॥ आलोइऊण ताओ, अवइण्णा पुप्फयाउ तुरन्ता । सयलपरिवारसहिया, अह ते जणणीओ पणमन्ति ॥ २८ ॥ सुयदरिसणुस्सुगाहिं, ताहि वि आसासिया सिणेहेणं । परिचुम्बिया य सीसे, पुणो पुणो राम-सोमित्ती ॥ २९ ॥ पण्हुयपओहराओ, जायाओ पुत्तसंगमे ताओ । पुलइयरोमञ्चीओ, तोसेण य वीरजणणीओ ॥ ३० ॥ दिन्नासणोवविट्ठा, समयं नणणीहि राम-सोमित्ती । नाणाकहासु सत्ता, चिट्ठन्ति तहिं परमतुट्टा ॥ ३१ ॥ नं सुविऊण विउज्झई, जं च पउत्थस्स दरिसणं होई । नं मुच्छिओ वि जीवइ, किं न हु अच्छेरय एयं ॥ ३२ ॥ चिरपवसिओ वि दीसइ,चिरपडिलग्गो वि निबई कुणइ । बन्धणगओ विमुच्चइ, सय ति झीणा कहा लोए ॥ ३३ ॥ एक्को विकओ नियमो, पावइ अच्चब्भुयं महासुरलच्छि । तम्हा करेह विमलं, धम्मं तित्थंकराण सिवसुहफलयं ॥ ३४ ॥ ॥ इइ पउमचरिए राम-लक्खगसमागमविहाणं नाम एगूणासीयं पव्वं समत्तं ॥ सरोवरों की भाँति वे प्रदेश शोभित हो रहे थे। (२०) तब कौतुकवश एक-दूसरीको हाथसे हटाकर स्त्रियाँ नारायणके साथ रामको देखने लगीं। (२१) वे एक-दूसरीसे कहती थीं कि सीताके साथ ये राम हैं और विशल्याके साथ ये लक्ष्मण हैं। (२२) ये सुग्रीव महाराजा हैं। ये कुमारवर अंगद, भामण्डल, हनुमान, नल, नील और सुषेण हैं। (२३) इन तथा अन्य बहुत-से चन्द्रोदरनन्दन श्रादि देवों जैसे महर्द्धिक और रूपसम्पन्न सुभटोंको तो, अरी! तू देख । (२४) इस प्रकार नगरजनों द्वारा देखे जाते वे राम आदि चंचल और फहराती हुई ध्वजाओंसे शोभित राजमहल में आ पहुँचे । (२५) पुत्रोंको देख अपराजिता महलमेंसे नीचे उतरी उसके बाद देवी कैकेई तथा केकया सुमित्रा भी नीचे उतरी। (२६ ) मानों दूसरा जन्म पाया हो इस तरह उन्होंने पुत्रों का दर्शन किया। अनेकविध मंगल कार्य करने में उद्यत वे उनके पास जाकर ठहरी। (२७) उन्हें देखकर वे तुरन्त पुष्पकविमानमेंसे नीचे उतरे। सम्पूर्ण परिवारके साथ उन्होंने माताओंको प्रणाम किया। (२८) पुत्रोंके दर्शनके लिए उत्सुक उन्होंने स्नेहपूर्वक आश्वासन दिया और राम-लक्ष्मणके सिर पर पुनः पुनः चुम्बन किया। (२६) पुत्रोंसे मिलन होने पर उनके स्तनोंमेंसे दूध झरने लगा। वीर जननी वे आनन्दसे रोमांचित हो गई। (३०) माताओंके साथ राम और लक्ष्मण दिये गये आसनों पर बैठे। अत्यधिक आनन्दित वे नाना कथाओंमें लीन हो वहीं ठहरे। (३१) सोकर जो जागता है, प्रवास पर गये हुए का जो दर्शन होता है, और मूर्छित व्यक्ति भी जी उठता है-यह क्या आश्चर्य नहीं है ? (३२) चिरप्रवासित भी दीखता है, चिर कालसे विषयोंमें आसक्त भी मोक्ष प्राप्त करता है और बन्धन में पड़ा हुआ भी मुक्त होता है-इस पर से शातताकी बात निर्बल प्रतीत होती है। (३३) एक भी नियम करने पर जीव महान् अभ्युदय तथा देवोंका विशाल ऐश्चर्य प्राप्त करता है। अतः तीर्थकरोंके विमल एवं शिवसुखका फल देनेवाले धर्म का पालन करो। (३४) ॥ पद्मचरितमें राम एवं लक्ष्मणका माताओंके साथ समागम-विधान नामक उनासीवाँ पर्व समाप्त हुआ । १. अह कोसल्ला देवी-प्रत्य०। २. सपा णित्रिहा प्रत्य० । ३. सुपिऊग प्रत्य० । ४. हवइ प्रत्य० । ५. नास्तीयं गाथा प्रत्यन्तरयोः। ६. ०णमायाहिं समा० मु०।। Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०. भुवणालंकारहत्थिसंखोभणपव्वं पुणरवि नमिऊण मुणिं, पुच्छइ सिरिवित्थरं मगहराया । हलहर-सोमित्तीणं, कहेइ साहू समासेणं ॥ १ ॥ निसुणेहि सेणिय ! तुम, हलहर-नारायणाणुभावेणं । नन्दावत्तनिवेसं, बहुदारं गोउरं चेव ॥ २ ॥ सुरभवणसमं गेहं, खिइसारो नाम हवइ पायारो । मेरुस्स चूलिया इव, तह य सभा वेजयन्ती य ॥ ३ ॥ साला य विउलसोहा, चक्कमिणं हवइ सुविहिनामेणं । गिरिकूडं पासायं, तुझं अवलोयणं चेव ॥ ४ ॥ नामेण वद्धमाणं, चित्तं पेच्छाहरं गिरिसरिच्छं । कुक्कडअण्डावयवं, कूडं गब्भग्गिहं रम्म ॥ ५ ॥ कप्पतरुसमं दिवं, एगत्थम्भं च हवइ पासायं । तस्स पुण सबओ च्चिय, ठियाणि देवीण भवणाई ॥ ६ ॥ अह सीहवाहीणी वि य, सेज्जा हरविट्ठरं दिणयराभं । ससिकिरणसन्निभाई, चमराई मउयफरिसाइं ॥ ७ ॥ वेरुलियविमलदण्ड, छत्तं ससिसन्निह सुहच्छायं । विसमोइयाउ गयणं लङ्घन्ती पाउयाओ य ॥ ८ ॥ वत्थाइ अणग्धाई, दिवाई चेव भूसणवराई । दुब्मिजं चिय कवयं, मणिकुण्डलजुवलयं कन्तं ॥ ० ॥ खम्गं गया य चर्क, कणयारिसिलीमुहा वि य अमोहा । विविहाइ महत्थाई, अन्नाणि वि एवं'मादीणि ॥ १०॥ पन्नाससहस्साई, कोडीणं साहणस्स परिमाणं । एक्का य हवइ कोडी, अब्भहिया पवरघेणूणं ॥ ११ ॥ सत्तरि कुलकोडीओ, अहियाउ कुडुम्बियाण जेट्ठाणं । साएयपुरवरीए, वसन्ति धणरयणपुण्णाओ ॥ १२ ॥ कइलाससिहरसरिसोवमाइ भवणाइ ताण सेवाणं । बलय-गवा-महिसीहिं, समाउलाई सुरम्माइं॥ १३ ॥ पोक्खरिणिदीहियासु य, आरामुज्जाणकाणणसमिद्धा । जिणवरघरेसु रम्मा, देवपुरी चेव साएया ॥ १४॥ ८० त्रिभुवनालङ्कार हाथीका संक्षोभ । विशाल शोभावाले मुनिको नमस्कार करके मगधराध राज श्रेणिकने पुनः राम और लक्ष्मणके बारे में पूछा। तब गौतम मुनिने संक्षेपमें कहा (१) उन्होंने कहा कि हे श्रेणिक ! तुम सुनो। हलधर राम और नारायण लक्ष्मणने प्रभावसे नन्द्यावर्त संस्थानवाला तथा अनेक द्वारों व गोपुरोंसे युक्त एक प्रासाद बनवाया। (२) वह देवभवनके जैसा था। क्षितिसार नामका उसका प्राकार था। उसमें मेरु पर्वतकी चूलिका जैसी ऊँची एक वैजयन्ती सभा थी। (३) उसमें अत्यन्त शोभायुक्त शाला तथा सुवीथी नामका एक चक्र .था। यह प्रासाद पर्वतके शिखर जैसा था और उसमें ऊँची अट्टालिका थी। (४) उसमें सुन्दर और पर्वतके समान ऊँचा एक प्रेक्षागृह था तथा मुर्गे के अण्डेके आकारका एक रमणीय गुप्त गर्भगृह था। (५) एक स्तम्भ पर स्थित वह प्रासाद कल्पवृक्षके समान दिव्य था। उसके चारों ओर देवियों (रानियों) के भवन आये हुए थे। (६) शय्यागृहमें आया हुआ सिंहको धारण करनेवाला आसन ( सिंहासन ) सूर्य के समान तेजस्वी था और चन्द्रमाकी किरणोंके श्वेत चँवर मृदु स्पर्शवाले थे। (७) वैडूर्यका बना निर्मल दण्ड, चन्द्रमाके जैसा सुखद छायावाला छत्र, आकाशको लाँघनेवाली विषमोचिका पादुका, अमूल्य वस्त्र, दिव्य और उत्तम भूषण, दुर्भेद्य कवच, मणिमय कुंडलोंका सुन्दर जोड़ा, तलवार, गदा और चक्र, कनक, शत्रुका विनाश करनेवाले अमोघ बाण तथा ऐसे ही दूसरे विविध महास्त्र उनके पास थे। (८-१०) उनके सैन्यका परिमाण पचास हजार करोड़ था। एक करोड़से अधिक उत्तम गायें थीं। (११) बड़े गृहस्थोंके सत्तर करोड़से अधिक धन एवं रत्नोंसे परिपूर्ण कुल साकेतपुरीमें बसते थे। (१२) उन सबके भवन कैलास पर्वतके शिखरके जैसी उपमावाले, बैल गाय और भैंसोंसे युक्त तथा सुन्दर थे। (१३) सरोवरों और बावड़ियों तथा बाग-बगीचोंसे समृद्ध और जिनमन्दिरोंसे रम्य देवपुरी जैसी वह साकेत नगरी थी। (१४) रामने हर्षित होकर वहाँ भव्य जनोंको आनन्द देनेवाले १. •माई पि प्रत्य.। २. सव्वाई मु० । Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०.२६] ८०. भुवणालंकारहत्थिसंखोभणपव्वं ४४ जिणवरभवणाणि तहिं रामेणं कारियाणि बहुयाणि । हरिसेणेण व तइया, भवियजणाणंदयकराई ॥ १५ ॥ गाम-पुर-खेड-कबड-नयरी सा पट्टणाण मज्झत्था । इन्दपुरी व कया सा, साएया रामदेवेणं ॥ १६ ॥ सबो जणो सुरूवो, सबोधण-धण्ण-रयणसंपुण्णो । सबो करभररहिओ, सबो दाणुज्जओ निच्च ॥ १७ ॥ एको स्थ महादोसो, दीसइ फुडपायडो जणवयस्स । परनिन्दासत्तमणो न चयइ निययं चिय सहावं ॥ १८ ॥ लङ्काहिवेण जा वि य, हरिऊणं रामिया धुवं सीया । सा कह रामेण पुणो, ववगयलज्जेण आणीया ॥ १९ ॥ खत्तियकुलजायाणं, पुरिसाणं माणगबियमईणं । लोगे दुगुंछणीयं, कम्मं न य एरिसं जुत्तं ॥ २० ॥ एयन्तरम्मि भरहो, तम्मि य गन्धवनट्टगीएणं । न लहइ रई महप्पा, विसएसु विरत्तगयभावो ॥ २१ ॥ संसारभउबिग्गो, भरहो परिचिन्तिऊणमाढत्तो । विसयासत्तेण मया, न कओ धम्मो सुहनिवासो ॥ २२ ।। दुक्खेहि माणुसत्तं, लद्धं जलबुब्बुओवमं चवलं । गयकण्णसमा लच्छी, कुसुमसमं जोवणं हवइ ॥ २३ ॥ किंपागफलसरिच्छा, भोगा जीयं च सुविणपरितुल्लं । पक्खिसमागमसरिसा, बन्धवनेहा अइदुरन्ता ॥ २४ ॥ धन्ना हु तायमाई, जे सबे उज्झिऊण रजाई । उसभसिरिदेसियत्थं, सुगइपहं ते समोइण्णा ॥ २५ ॥ धण्णा ते बालमुणी, बालत्तणयम्मि गहियसामण्णा । न य नाओ पेम्मरसो, सज्झाए वावडमणेहिं ॥ २६ ॥ भरहाइमहापुरिसा, धन्ना ते जे सिरिं पयहिऊणं । निग्गन्था पवइया, पत्ता सिवसासयं सोक्खं ॥ २७ ॥ तरुणत्तणम्मि धर्म, जइ हं न करेमि सिद्धिसुहगमणं । गहिओ जराऍ पच्छा, डज्झिस्सं सोगअग्गीणं ॥ २८ ॥ गलगण्डसमाणेसुं, सरीरछीरन्तरावहन्तेसु । थणफोडएसु का वि हु, हवइ रई, मंसपिण्डेसु ? ॥ २९ ॥ बहुत-से सुन्दर जिनमन्दिर बनवाये । (१५) ग्राम, पुर, खेट (मिट्टीकी चहारदीवारीवाला नगर) कब्बड़ ( कुत्सित नगर), नगरी और पत्तनों के बीच में आई हुई वह साकेतनगरी रामने इन्द्रपुरी जैसी बनाई। (१६) वहाँ सभी लोग सुन्दर थे, सभी धन, धान्य एवं रत्नोंसे परेपूर्ण थे, सभी करके भारसे रहित थे और सभी नित्य दानमें उद्यत रहते थे। (१७) किन्तु लोगोंमें एक बड़ा भारी दोष स्पष्ट दिखाई पड़ता था। दूसरेकी निन्दामें आसक्त मनवाले वे अपना स्वभाव नहीं छोड़ते थे। (१८) वे कहते थे कि लंकाधिपने अपहरण करके जिस सीताके साथ रमण किया था उसे निर्लज्ज राम पुनः क्यों लाये ? (१६) क्षत्रियकुलमें उत्पन्न और अभिमानसे गर्वित बुद्धिवाले पुरुषोंके लिये लोकमें ऐसा कुत्सित कर्म करन उपयुक्त नहीं है। (२०) उधर विषयोंमें वैराग्यभाववाला महात्मा भरत गान्धर्व, नृत्य और गीत द्वारा उन विषयों में श्रासक्ति नहीं रखता था। (२१) संसारके भयसे उ.द्वग्न भरत सोचने लगा कि विपयोंमें आसक्त मैंने सुखका धाम रूप धर्म नहीं किया। (२२) मुश्किलसे जलके बुलबुलेके समान चपल मनुष्यजन्म प्राप्त किया है। हाथीके कानके समान अस्थिर लक्ष्मी है और यौवन फलके समान होता है । (२३) किंपाक फलके जैसे वे स्वादमें अच्छे, परंतु परिणाममें विनाशक भोग होते हैं। जीवन स्वप्न सदृश है और बान्धवस्नेह पक्षियोंके मेलेके जैसा क्षणिक और अत्यन्त खराब विपाकवाला होता है। (२४) माता और पिता धन्य हैं जिन्होंने राज्य आदे सर्वका परित्याग करके श्री ऋषभदेव भगवान् द्वारा उपदिष्ट सुगतिके मार्ग पर पदार्पण किया है। (२५) वे बालमुनि धन्य हैं जो बचपनमें ही श्रमणत्व अंगीकार करके स्वाध्यायमें मन लगनेसे प्रेमरसको नहीं जानते । (२६) वे भरत आ दे महापुरुष धन्य हैं जिन्होंने लक्ष्मीका त्याग करके निर्ग्रन्थ दीक्षा ली और शिव एवं शाश्वत सुख प्राप्त किया। २७) यदि मैं तरुण अवस्थामें ही सिद्धिका सुख देनेवाले धर्मका आचरण नहीं करूँगा तो बादमें बुढ़ापेसे जकड़े जाने पर शोकरूपी अग्रसे जलता रहूँगा । (२८) शरीरके दूधको अपने भीतर धारण करनेवाले, गलगण्डके समान स्तनरूपी फोड़े जैसे मांस पिण्डोंमें क्या प्रेम हो सकता है ? (२६) पानके रससे रंगे और दाँतरूपी कीटकोंसे भरे हुये १. जणाणंदियकराई प्रत्य० । .जणाणंदियवराई मु०। २. धण-कणय-रयणपरिपुण्णो मु०। ३. किह मु.। ४. •ण. आढ• प्रत्य० । ५. •न्तहावह. प्रत्य। Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ पउमचरियं [ ८०.३०० तम्बोलरसालिद्धे, भरिए च्चिय दन्तक्रीडयाण मुहे । केरिसिया हवइ रई, चुम्बिज्जन्ते अहरचम्मे ? ॥ ३० ॥ अन्तो कयारभरिए, बाहिरमट्टे सभावदुग्गन्धे । को नाम करेज्ज रई, जुवइसरीरे नरो मूढो ? ॥ ३१ ॥ संगीयए य रुण्णे, नत्थि विसेसो बुहेहिं निद्दिट्टो । उम्मत्तयसमसरिसे, को व गुणो नच्चियबम्मि ? ॥ ३२ ॥ सुरभोगे न तित्तो, 'नीवो पवरे विमाणवासम्मि । सो किहँ अवियण्हमणो, माणुसभोगेसु तिप्पिहिइ ॥ भरस्स एव दिया, बहवो वच्चन्ति चिन्तयन्तस्स । बलविरियसमत्थस्स वि, सीहस्स व पञ्जरत्थस्स ॥ एवं संविग्गमणो, भरहो चिय कैइगईऍ परिमुणिउं । भणिऊण समादत्तो, पउमो महुरेहिं वयणेहिं ॥ अम्ह पियरेण जो वि हु, भरह ! तुमं ठाविओ महारज्जे । तं भुञ्जसु निस्सेसं, वसुहं तिसमुद्दपेरन्तं ॥ एयं सुदरिणं तुह, वसे य विज्जाहराहिवा सबे । अहह्यं धरेमि छत्तं मन्ती वि य लक्खणो निययं ॥ होइ तु सत्तहणो, चामरधारो भडा य सन्निहिया । बन्धव करेहि रज्जं चिरकालं नाइओ सि मया निणिऊण रक्खसवई इहागओ दरिसणुस्सुओ तुज्झें । अम्हेहि समं भोगे, भोत्तूणं पबइज्जासु ॥ एव भणन्तं परमं, भरहो पडिभणइ ताव निसुणेहि । इच्छामि देव ! मोतु, बहुदुक्खकरिं नरिन्दसिरिं एव भणियं सुणेउ, अंसुनलाउण्णलोयणा सुहडा । जंपन्ति विम्हियमणा, देव निसामेह वयणऽहं ॥ तायरस कुणसुवणं, पाल लोयं सुहं अणुहवन्तो । पच्छा तुमं महानस !, गिण्हेज्जसु निणमए दिक्खं ॥ भाइ भरहो नरिन्दो, पिउवयंणं पालियं जहावत्तं । परिवालिओ य लोगो, भोगविही माणिया सबा ॥ दिन्नं च महादाणं, साहुजणो तप्पिओ नहिच्छाए । ताएण ववसियं नं, कम्मं तमहं पि ववसामि ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ॥ ॥ मुखमें तथा चुम्बन किए जाते होंठोंके चमड़ेमें कैसे प्रीति हो सकती है ? (३०) भीतरसे मैलेसे भरे हुये किन्तु बाहर शुद्ध ऐसे स्वभावसे दुर्गन्धयुक्त युवतियोंके शरीरमें कौन मूर्ख मनुष्य प्रेम कर सकता है ? (३१) बुद्धिमान पुरुषोंने संगीत में और रोनेमें अन्तर नहीं है ऐसा कहा है । उन्मत्त व्यक्तिके जैसे नर्तनमें कौन-सा गुण है ? (३२) जो जीव उत्तम विमानमें रहकर देवोंके भोगोंसे तृप्त न हुआ वह सतृष्ण मनवाला मनुष्यलोक में कैसे तृप्त सकता है ? (३३) पिंजरे में रहे हुये सिंहके जैसे बल एवं वीर्य में समर्थ भी भरतके बहुत-से दिन इस तरह सोचने में बीते । (३४) ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ इस प्रकार मनमें संवेग धारण करनेवाले भरतको कैकेईने जान लिया। रामने भी मधुर वचनोंसे उसे कहा कि हे भरत ! हमारे पिताने तुम्हें महाराज्य पर स्थापित किया है, अतः तीन ओर समुद्र तक फैली हुई समग्र पृथ्वीका म उपभोग करो। (३५-३६) यह सुदर्शन चक्र और सब विद्याधर तुम्हारे वशमें हैं। मैं छत्र धरता हूँ और लक्ष्मण भी मंत्री है । ( ३७ ) शत्रुघ्न तुम्हारा चामरधर है । सुभट पासमें हैं । अतः हे भाई! तुम चिरकाल तक राज्य करो, यही मेरी याचना है । (३८) राक्षसपतिको जीतकर तुम्हारे दर्शनके लिए उत्सुक मैं यहाँ आया हूँ । हमारे साथ भोगोंका उपभोग कर तुम प्रवज्या लेना । (३६) तब ऐसा कहते हुए रामसे भरतने कहा कि हे देव ! आप सुनें । बहुत दुःखकर राजलक्ष्मीको में छोड़ना चाहता हूँ। (४०) ऐसा कथन सुनकर आँखोंमें अश्रुजल भरकर मनमें विस्मित सुभट कहने लगे कि, देव ! हमारा कहना आप सुनें। (४१) हे महायश ! पिताके वचनका पालन करो । सुखका अनुभव करते हुए लोगों की रक्षा करो। बादमें आप जिनमतमें दीक्षा ग्रहण करना । (४२) इस पर भरत राजाने कहा कि मैंने पिताके वचनका यथार्थ पालन किया है। लोगोंकी भी रक्षा की है और सब भोग भी भोगे हैं । (४३) महादान दिया है। इच्छानुसार साधुओं को सन्तुष्ट किया है । पिताने जो कार्य किया था उसे मैं भी करता हूँ । (४४) मुझे शीघ्र अनुमति दो और विघ्न मत डालो - यही मैं तुमसे याचना करता हूँ। जो कार्य श्लाघनीय होता है वह तो मनुष्यको जिस किसी तरह से करना ही चाहिए। (४५) १. सालिते मु० । २. को णु गु० मु० 1 ३. जीवो सुरवरविमा० प्रत्य० । ४. कह प्रत्य० । ५. केईए प्रत्य• । ६. करेह प्रत्य• । ७. निसामेहि प्रत्य० । ८. ०सु वसुहं सु० प्रत्य० । ६. ०यणं जं जहा य आणतं । परि० प्रत्य० । Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०.६०] ८०. भुवणालंकारहस्थिसंखोभणपब्वं अणुमन्नह मे सिग्छ, विग्घं मा कुणह जाइया तुब्भे । कजं सलाहणिज्जं, जह तह वि नरेण कायवं ॥ ४५ ॥ नन्दाइणो नरिन्दा, बहवो अणियत्तविसय पेम्मा य । बन्धवनेहविनडिया, कालेण अहोगई पत्ता ॥ ४६॥ जह इन्धणेण अम्गी, न य तिप्पइ सागरो नइसएसु । तह जीवो वि न तिप्पइ, महएसु वि कामभोगेसु ॥ ४७ ।। एव भणिऊण भरहो, समुट्टिओ आसणाउ वच्चन्तो । लच्छीहरेण रुद्धो, गरुयसिणेहं वहन्तेणं ॥ ४८ ॥ जाव य तस्सुवएस, देइ च्चिय लक्खणो रइनिमित्तं । ताव य पउमाणाए, समागयाओ पणइणीओ ॥ ४९ ॥ एयन्तरम्मि सीया, तह य विसल्ला सुभा य भाणुमई । इन्दुमई रयणमई, लच्छी कन्ता गुणमई य ॥ ५० ॥ नलकुबरी कुबेरी, बन्धुमई चन्दणा सुभद्दा य । सुमणसुया कमलमई, नन्दा कल्लाणमाला य ॥ ५१ ॥ तह चेव चन्दकन्ता, सिरिकन्ता गुणमई गुणसमुद्दा । पउमावइमाईओ, उज्जुवई एवमाईओ ॥ ५२ ॥ मणनयणहारिणीओ, सबालंकारभूसियङ्गीओ । परिवेढिऊण भरह, ठियाओ हत्थि व करिणीओ ॥ ५३ ॥ त भणइ जणयतणया, देवर ! अम्हं करेहि वयणमिणं । कीलसु जलमज्जणयं, सहिओ य इमासु जुवईसु ॥ ५४ ॥ सो एव भणियमेत्तो, भरहो वियलियसिणेहसंबन्धो। दक्खिण्णेण महप्पा, अण्णिच्छइ पयणुमेत्तेणं ॥ ५५ ॥ भरहस्स महिलियाओ, ताव तहिं उवगयाउ सबाओ । अवइण्णाउ सरवरं, दइएण समं पहटाओ ॥ ५६ ॥ निद्धसु सुयन्धेसु य, उबट्टणएसु विविहवण्णेसु । उबट्टिओ महप्पा. हाओ जुवईहि समसहिओ ॥ ५७ ॥ उत्तिण्णो य सराओ, जिणवरपूयं च भावओ काउं । नाणाभरणेसु तओ, विभूसिओ, पणइणिसमग्गो ॥ ५८ ॥ कोलणरईविरत्तो, भरहो तच्चत्थदिट्ठसब्भाओ । वरजुवईहि परिमिओ, सो परमुबेयमुबहइ ॥ ५९॥ एयन्तरम्मि जो सो, हत्थी तेलोक्कमण्डणो नाम । खुहिओ आलाणखम्भ, भन्तुं सालाओ निप्फिडिओ ॥ ६०॥ विषयों में अनियंत्रित प्रेम रखनेवाले और बान्धव-स्नेहसे व्याकुल नन्द आदि बहुत-से राजाओंने कालके द्वारा अधोगति पाई है। (४६) जिस तरह ईन्धनसे आग और सैकड़ों नदियोंसे समुद्र तृप्त नहीं होता उसी तरह बड़े-बड़े कामभोगोंसे भी जीच तृप्त नहीं होता। (४७) ऐसा कहकर सिंहासन परसे उठकर जाते हुए भरतको अत्यन्त स्नेह धारण करनेवाले लक्ष्मणने रोका । (४८) लक्ष्मण उसे भोगके लिए जिस समय उपदेश दे रहा था उसी समय रामकी आज्ञासे प्रणयिनी स्त्रियाँ वहाँ आई । (४९) इस बीच सीता, विशल्या, शुभा, भानुमति, इन्दुमती, रत्नमती, लक्ष्मी, कान्ता, गुणमति, नलकूबरी, कुबेरी, बन्धुमति, चन्दना, सुभद्रा, सुमनसुता, कमलमती, नन्दा, कल्याणमाला, चन्द्रकान्ता, श्रीकान्ता, गुणमती, गुणसमुद्रा, पद्मावती, ऋजुमति आदि मन और आँखोंको सुन्दर लगनेवाली तथा सब प्रकारके अलंकारोंसे विभूषित शरीरवाली स्त्रियाँ भरतको, हाथी को घेर कर खड़ी हुई हथिनियोंकी भाँति, घेरकर खड़ी रहीं। (५०-५३) सीताने उसे कहा कि देवर ! हमारा यह वचन मानो। इन युवतियोंके साथ जल-स्नानकी क्रीड़ा करो। (५४) इस प्रकार कहने पर स्नेह-सम्बन्धसे रहित महात्मा भरतने थोड़ा दाक्षिण्यभाव जतानेके लिए अनुमति दी । (५५) तब भरतकी सब पत्नियाँ वहाँ उपस्थित हुई और आनन्दमें आकर पतिके साथ सरोवरमें उतरी। (५६) स्निग्ध, सुगन्धित और विविध वर्णवाले उबटनोंसे मले गये महात्मा भरतने युवतियोंके साथ स्नान किया। (५७) सरोवरमें उतरकर और भावपूर्वक जिनपूजा करके स्त्रियोंसे युक्त वह नानाविध श्राभरणोंसे विभूषित हुआ। (५८) क्रीड़ाके प्रेमसे विरक्त और तत्त्वोंके अर्थसे वस्तुके सद्भावको जाननेवाला भरत सुन्दर युवतियोंसे घिरे रहने पर भी, अत्यन्त उद्वेग धारण करता था। (५९) उस समय त्रैलोक्यमण्डन (त्रिभुवनालंकार) नामका जो हाथी था वह क्षुब्ध हुआ और बाँधनेके स्तम्भको तोड़कर १. सिग्छ, मा कुणह विलंबणं महं तुम्भे प्रत्य० । २. यपिम्माओ प्रत्यः । •यपेम्माओ प्रत्य० । ३. य तप्पइ जलनिही नइ. प्रत्य०। ४. कमलवई प्रत्यः । ५. सिरिदा प्रत्य.। ६. एत्थ प्रत्य। ७. पूया य मु.। ८. कीलइ रहे. प्रत्य.. ६. खुहिउं मु०। Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५२ पउमचरियं [८०.६१ भमिऊण समाढत्तो, भञ्जन्तो भवणतोरणवराई । पायारगोयरावण, वित्तासेन्तो य नयरनणं ॥ ६१ ॥ पलयघणसइसरिसं, तस्स रवं निसुणिऊण सेसगया। विच्छड्डियमयदप्पा, दस वि दिसाओ पलायन्ति ॥ ६२॥ वरकणयरयणतुङ्ग, भंतूणं नयरगोउरं सहसा । भरहस्स समासन्ने, उवढिओ सो महाहत्थी ॥ ६३ ॥ दहण गयवरं तं, जुवईओ भयपवेविरङ्गीओ । भरहं समासियाओ, आइचं चेव रस्सीओ ॥ ६४ ॥ भरहाहिमुहं हत्थिं, जन्तं दद्दूण नायरो लोगो । हाहाकारमुहरवं, कुणइ महन्तं परियणो य ॥ ६५ ॥ अह ते दोणि वि समयं, हलहर-नारायणा गयं दट्ठी घेत्तूण समाढत्ता, निम्मज्जियपरियरावेढा ॥ ६६ ॥ ताव य भरहनरिन्द, अणिमिसनयणो गओ पलोएउं । सुमरइ अईयजम्म, पसन्तहियओ सिढिलगत्तो ॥ ६७ ॥ तं भणइ भरहसामी, केण तुम रोसिओ अणज्जेणं । गयवर पसन्नचित्तो, होहि कसायं परिच्चयसु ॥ ६८ ॥ सुणिऊण तस्स वयणं, अहिययरं सोमदंसणसहावो । जाओ मयङ्गओ सो, ताहे संभरइ सुरजम्मं ॥ ६९ ॥ एसो महिड्विजुत्तो, मित्तो बम्भे सुरो पुरा आसि । चविऊण नरवरिन्दो, जाओ बलसत्तिसंपन्नो ॥ ७० ॥ हा कटुं अहयं पुण, निन्दियकम्मो तिरिक्खनोणीसु । कह हस्थि समुप्पन्नो, विवेगरहिओ अकयकारी ।। ७१ ॥ तम्हा करेमि संपई, कम्मं तं जेण निययदुक्खाई । छेत्रण देवलोए, भुञ्जामि नहिच्छिए भोगे ॥ ७२ ॥ एवं वइकन्तभवं सरेउं, जाओ सुसंवेगपरो गइन्दो । चिन्तेइ तं एत्थ करेमि कम्म, जेणं तु ठाणं विमलं लहे है ॥ ७३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए तिहयणालंकारसंखोभविहाणं नाम आसीइमं पव्वं समत्तं ॥ ब को देखकर पकड़नेका र स्मरण करने लगा। (६) उसका हस्तिशालामेंसे बाहर निकला । (६०) सुन्दर भवनों, तोरणों, प्राकार, गोचर-भूमि और वनोंको तोड़ता तथा नगरजनोंको त्रस्त करता हुआ वह घूमने लगा। (६१) प्रलयकालीन बादलोंकी गर्जनाके समान उसकी चिघाड़को सुनकर मद एवं दर्पका परित्याग करके दूसरे हाथी भी दसों दिशाओं में भागने लगे। (६२) सोने और रत्नोंसे बने हुए नगरके ऊँचे गोपुरको तोड़कर सहसा वह महाहस्ती भरतके पास आया। (६३) उस हाथीको देखकर भयसे काँपती युवतियोंने, जिस प्रकार किरणे सूर्यका आश्रय लेती हैं उसी प्रकार भरतका आश्रय लिया। (६४) भरतकी ओर जाते हुए हाथीको देखकर नगरजन तथा परिजन खूब हाहाकार और कोलाहल करने लगे। (६५) तब स्नान किये हुए परिवारसे वेष्टित राम और लक्ष्मण दोनों एक-साथ ही हाथीको देखकर पकड़नेका प्रयत्न करने लगे। (६६) उस समय अपलक आँखोंसे भरत राजाको देखकर शिथिल गाववाला हाथी हृदयमें प्रसन्न होकर स्मरण करने लगा। (६७) उसे भरतस्वामीने कहा कि 'हे गजवर ! किस अनार्यने तुझे क्रुद्ध किया है ? प्रसन्नचित्त होकर कषायका त्याम कर । (६३) उसका कथन सुनकर वह हाथी और भी अधिक सौम्य दर्शन और सौम्य स्वभाव वाला हो गया। तब उसने देवजन्म याद किया। (६९) 'यह पूर्वकालमें ब्रह्मलोकमें अत्यन्त ऐश्वर्यसे सम्पन्न मेरा मित्र देव था। वहाँसे च्युत होनेपर बल एवं शक्तिसम्पन्न नरेन्द्र हुआ। (७०) किन्तु अफसोस है ! में निन्दित कर्म करनेवाला, विवेक रहित और अकार्यकारी तिर्यच योनिमें हाथीके रूपमें कैसे उत्पन्न हुआ? (७१) अतः अब ऐसा कर्म करता हूँ जिससे अपने दुःखोंका नाश करके देवलोकमें यथेच्छ भोगोंका उपभोग करूँ। (७२) इस तरह बीते हुए भवोंको याद करके हाथी संवेगयुक्त हुआ। वह सोचने लगा कि यहाँ पर ऐसा कार्य करूँ जिससे में विमल स्थान प्राप्त करूँ। (७३) ॥ पद्मचरितमें त्रिभुवनालंकार हाथीके संक्षोभका विधान नामक अस्सीवाँ पर्व समाप्त हुआ । ६९) 'यह पूर्वकालम अफसोस है ! मैं ४. •इ, तं कर्म जेण सव्वदु० १. हाहारावमु. मु.। ५. एवं अइ०-प्रत्य। २. यणो पलोइउं लग्गो । सु. प्रत्य। ३. अनय-प्रत्य। ६. लहेमि-मु०। ७. .रसंखोहणं-प्रत्य० । प्रत्य.। Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८१. भुवणालंकारहत्थिसल्लपव्वं तत्तो सो वरहत्थी, हलहर-नारायणेहि सहिएहिं । अइकढिणदप्पिएहि वि, गहिओ च्चिय सकियमणेहिं ॥ १ ॥ नारायणबयणेणं, नीओ च्चिय मन्तिणेहि निययघरं । संपेसिओ गओ सो, पूयं परिलम्भिओ चेव ॥ २ ॥ दळूण गयं गहियं, समयं विज्जाहरेहि सबनणो । पउमस्स लक्खणस्स य, बलमाहप्पं पसंसन्ति ॥ ३ ॥ सीया य विसल्ला वि य, भरहो सह पणइणीहि निययाहिं । लक्खणरामा य तओ, कुसुमुज्जाणं समुच्चलिया ॥ ४ ॥ बहुतूरनिणाएणं, जयसददुग्घुट्टमङ्गलरवेणं । अहिनन्दिया पविट्ठा, राहवभवणं सुरपुरामं ॥ ५ ॥ ओयरिय वाहणाणं, उवविद्याऽऽहारमण्डवं सबे । पडिलाहिऊण साहु, परियणसहिया तओ निमिया ॥ ६ ॥ ताव य मगहनराहिलं, सबे मंती समागया तत्थ । काऊण सिरपणाम, राहव ! निसुणेहि वयणऽम्हं ॥ ७ ॥ जत्तो पभूइ सामिय!, खुभिऊणं सो समागओ हत्थी । तत्तो पभूइ गाढं, झायइ किं किं पि हियएणं ॥ ८ ॥ ऊससिऊण सुदीहं, निमीलियच्छो करेण महिवेढं । आहणइ धुणइ सीसं, पुणरवि चिन्तावरो होइ ॥ ९॥ थुवन्तो च्चिय कवलं, न य गेण्हइ निठुरं पि भण्णन्तो । झायइ थम्भनिसण्णो, करेण दसणं च वेढेउं ॥ १० ॥ लेप्पमओ इद सुइरं, चिट्ठइ सो अचलियङ्गपच्चङ्गो । किं जीवपरिग्गहिओ, होज न होज ? त्ति संदेहो ॥ ११ ॥ मन्तेहि ओसहेहि य, वेज्जपउत्तेहि तस्स सब्भावो । न य लक्खिज्जइ सामिय!, अहियं वियणाउरो सो उ ॥ १२ ॥ संगीययं पि न सुणइ, न य कुणइ धिइं सरे ण सेज्जासु । न य गामे न य रण्णे, आहारे नेव पाणे य ॥ १३ ॥ एयावत्थसरीरो, वट्टइ तेलोक्कमण्डणो हत्थी । अम्हेहि तुज्झ सिट्ठो, तस्स उवायं पहू कुणसु ॥ १४ ॥ ८१. त्रिभुवनालंकार हाथीकी वेदना तब अत्यन्त कठोर और दर्पयुक्त होने पर भी मनमें शंकित राम और लक्ष्मणने मिलकर उत्तम हाथीको पकड़ा । (१) नारायण लक्ष्मणके कहनेसे मन्त्रियों के द्वारा अपने घर पर लाया गया वह हाथी पूजा प्राप्त करके भेज दिया गया। (२) हाथी पकड़ा गया है यह देखकर विद्याधरों के साथ सब लोग राम एवं लक्ष्मणके बलके गौरवकी प्रशंसा करने लगे। (३) तब सीता, विशल्या, अपनी स्त्रियोंके साथ भरत तथा राम एवं लक्ष्मण कुसुमोद्यानकी ओर चले । (४) अनेकविध वाद्योंके निनाद और जयध्वनिसे युक्त मंगलगीतोंके द्वरा अभिनन्दित वे इन्द्रपुरीके जैसे रामके महल में प्रविष्ट हुए । (५) वाहनों पर से उतरकर सब भोजनमण्डपमें जा बैठे। साधुको दान देकर परिजनोंके साथ उन्होंने भोजन किया (६) हे मगधनरेश ! उस समय सब मन्त्री वहाँ आये। सिरसे प्रणाम करके उन्होंने कहा कि, हे राघव! हमारा कहना आप सुनें । (७) हे स्वामी! जबसे लोगोंको क्षुब्ध करके वह हाथी आया है तबसे न जाने क्या क्या वह हृदयमें सोच रहा है। (८) दीर्घ उच्छ्वास लेकर और आँखें बन्द करके वह ढूंढ़से धरातलको पीटता है, सिर धुनता है और फिर चिन्तित हो जाता है। (९) प्रशंसा करने पर या निष्ठुर रूपसे कहने पर भी वह आहार नहीं लेता। स्तम्भके पास बैठा हुआ वह ढूंढ़से दाँतोको लपेटकर ध्यान करता है। (१०) चित्रके समान अंग-प्रत्यंगसे अविचलित वह चिरकाल तक खड़ा रहता है। उसमें जीव है या नहीं इसमें सन्देह है। (११) हे स्वामी! वैद्यों द्वारा प्रयुक्त मन्त्रों और औषधोंसे उसके जीवका सद्भाव ज्ञात नहीं होता। जनशून्य एकान्तके लिए वह अधिक आतुर रहता है। (१२) वह संगीत नहीं सुनता। स्वर और शय्या में भी धैर्य धारण नहीं करता। गाँव में, अरण्यमें, आहारमें एवं पानमें भी उसे सुख प्रतीत नहीं होता। (१३) ऐसी शारीरिक अवस्थावाले त्रैलोक्य मण्डन हाथीके बारेमें हमने आपसे कहा। हे स्वामी! १. •यणेहिं मंतीहिं करी निओ य नियय-प्रत्यः। २. .व ताण तहिं आयया महामती । का.-मु०। ३. छुन्भंतो-प्रत्य० । ४. व्यं चिय लालिओ सो उ-प्रत्य। ५. य नयरे न य हारे णेव-प्रत्यः । Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [ ८१. १५ एयं महामन्तिगिरं सुणे, ठिया विचिन्ता बल-चक्कपाणी । जंपन्ति तेलोकविभूसणेणं, हीणं असेसं विमलं पि रज ॥ १५ ॥ ।। इइ पउमचरिए [ति भुवणालंकारसल्लविहाणं नाम एक्कासीयं पव्वं समत्तं ।। ८२. भुवणालंकारहत्थिपुव्वभवाणुकित्तणपब्वं एयन्तरंमि सेणिय!, महामुणी देसभूसणो नाम । कुलभूसणो त्ति बीओ, सुर-असुरनमंसिओ भयवं ॥ १ ॥ नाणं वंसनगवरे, पडिमं चउराणणं उवगयाणं । जणिओ च्चिय उवसग्गो, पुवरिखूणं सुरवरेणं ॥२॥ रामेण लक्खणेण य, ताण कए तत्थ पाडिहेरम्मि । सयलजगुज्जोयकरं, केवलनाणं समुप्पन्नं ॥ ३ ॥ तुट्टेण जक्खवइणा, दिन्नो य वरो महागुणो तइया । जस्स पसाएण जिओ, सत्त बल-वासुदेवेहिं ॥ ४ ॥ ते समणसङ्घसहिया, संपत्ता कोसलापुरि पवरं । कुसुमामोउज्जाणे, अहिटिया फासुगुद्देसे ॥ ५॥ अह ते संजमनिलया, साहू सबो वि नागरो लोओ । आगन्तूण सुमणसो, वन्दइ परमेण विणएणं ॥ ६ ॥ पउमो भाईहि समं, साहूणं दरिसणुज्जओ पत्तो । नाईसरं गयं तं, पुरओ काऊण निम्फिडिओ ॥ ७ ॥ अवराइया य देवी, सोमित्ती केगई तहऽन्नाओ । जुवईओ मुणिवरे ते, वन्दणहेउं उवगयाओ॥८॥ नगडिज्जन्ततुरङ्गम-हत्थिघडाडोववियडमग्गेणं । बहुसुहडसंपरिखुडो, . गओ य पउमो तमुज्जाणं ॥ ९ ॥ साहस्स आयवत्तं, दटु ते वाहणाउ ओइण्णा । गन्तूण पउममादी, सबे पणमन्ति मुणिवसभे ॥ १० ॥ उवविठ्ठाण महियले. ताण मुणी देसभूसणो धम्मं । दुविहं कहेइ भयवं, सागारं तह निरागारं ॥ ११ ॥ आप इसका उपाय करें। (१४) इस तरह महामंत्रीकी वाणी सुनकर राम और लक्ष्मण चिन्तायुक्त हुए। वे कहने लगे कि त्रैलोक्यविभूषणके बिना सारा विमल राज्य भी व्यर्थ है । (१५) ॥ पद्मचरितमें 'भुवनालंकारके शल्यका विधान' नामक इक्यासीवाँ पर्व समाप्त हुआ । ८२. भुवनालंकार हाथी के पूर्वभव हे श्रेणिक ! इस बीच सुर-असुर द्वारा वन्दित भगवान् देशभूषण और दूसरे कुलभूषण नामके महामुनि वंश नामक पर्वतके ऊपर चतुरानन प्रतिमा ( कायोत्सर्ग) धारण किये हैं ऐसा जानकर पहलेके शत्रु देवने उपसर्ग किया । (१-२) राम एवं लक्ष्मणके द्वारा उनका वहाँ प्रातिहार्य-कर्म करने पर अर्थात् उसे रोकने पर सकल विश्वका उद्योत करने वाला केवलज्ञान उत्पन्न हुआ। (३) तुष्ट यक्षपतिने महान् गुणोंवाला एक बरदान दिया जिसके प्रसादसे बलदेव और वासुदेवने शत्रुको जीत लिया। (४) श्रमणसंघके साथ वे उत्तम साकेतपुरीमें आये और कुसुमामोद उद्यानमें निर्जीव स्थान पर ठहरे। (५) तब सुन्दर मनवाले सब नगरजनोंने आकर परम विनयके साथ संयमके धाम रूप उन साधुओंको वन्दन किया । (६) साधुओंके दर्शनके लिए उत्सुक राम भी पूर्वजन्मको याद करनेवाले हाथीको आगे करके भाइयोंके साथ निकले । (७) अपराजिता, सुमित्रा, कैकेई तथा अन्य युवतियाँ उन मुनिवरोंको वन्दनके लिए गई। (८) आपसमें एकदम सटे घोड़ों एवं हाथियोंके घटाटोपसे छाये हुए मार्गसे अनेक सुभटोंसे घिरे हुए राम उस उद्यानमें गये। (९) मुनिका छत्र देखकर वे वाहन परसे नीचे उतरे। राम आदिने जाकर सब मुनिवरोंको प्रणाम किया। (१०) जमीन पर बैठे हुए उन्हें भगवान् देशभूषण मुनिने सागार तथा अनगार ऐसे दो प्रकारके धर्मका उपदेश दिया। १. सुररायनमं०-प्रत्य०। २. •पुरी वीरा । कु०-१०। ३. सव्वे वंदंति मुणिचलणे-प्रत्य० । Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२. २६] ८२. भुवणालंकारहस्थिपुव्वभवाणुकित्तणपव्वं पढमो गिहवासीणं, सायारोऽणेयपज्जवो धम्मो । होइ निरायारो पुण, निग्गन्थाणं जइवराणं ॥ १२ ॥ लोए अणाइनिहणे, एवं अन्नाणमोहिया जीवा । आणुहोन्ति कुजोणिगया, दुक्खं संसारकन्तारे ॥ १३ ॥ धम्मो परभवबन्धू, ताणं सरणं च होइ जीवस्स । धम्मो सुहाण मूलं, धम्मो कामंदुहा घेणू ॥ १४ ॥ सयलम्मि वि तेलोक्के, नंदवं उत्तमं महग्धं च । तं सर्व धम्मफलं, लभइ नरो उत्तमतवेणं ॥ १५ ॥ जिणवरविहिए मग्गे, धम्म काऊण निच्छियं पुरिसा । उम्मुक्ककम्मकलुसा, जन्ति सिवं सासयं ठाणं ॥ १६ ॥ एयन्तरंमि पुच्छइ, साहू लच्छीहरो पणमिऊणं । साहेहि गओ खुभिओ, किह पुणरवि उवसम पत्तो ॥ १७ ॥ अह देसभूसणमुणी, भणइ गओ अइबलेण संखुभिओ । संभरिऊण परभवं, पुणरवि सोमत्तणं पत्तो ॥ १८ ॥ आसि पुरा इह नयरे, नाभी भज्जा य तस्स मरुदेवी । तीए गन्भमि जिणो, उप्पन्नो सयलजगनाहो ॥ १९ ॥ सुर-असुरनमियचलणो, रज्जं दाऊण जेट्टपुत्तस्स । चउहि सहस्सेहि समं, पबइओ नरवरिन्दाणं ॥ २० ॥ अह सो वाससहस्सं, ठिओ य पडिमाएँ जिणवरो धीरो । जत्थुद्देसंमि फुडं, भणइ जणो अज वि पयागं ॥ २१ ॥ जे ते सामियभत्ता, तेण समं दिक्खिया नरवरिन्दा । दुस्सहपरिस्सहे हिं, छम्मासब्भन्तरे भग्गा ॥ २२ ॥ असण-तिसाएँ किलन्ता, सच्छन्दवया कुधम्मधम्मसु । जाया वकलधारी, तरुफल-मूलासिणो मूढा ॥ २३ ॥ अह उप्पन्ने नाणे, जिणस्स मरिई तओ य निक्खन्तो । सामण्णा पडिभग्गो, पारिवजं पवत्तेइ ॥ २४ ॥ अह सुप्पभस्स तइया, पुत्ता पल्हायणाएँ देवीए । चन्दोदय सूरोदय, पवइया जिणवरेण समं ॥ २५ ॥ भग्गा सामण्णाओ, सीसा मारिजिनामधेयस्स । होऊणं कालगया, भमिया संसारकन्तारे ॥ २६ ॥ (११) अनेक भेदोंसे युक्त प्रथम सागार धर्म गृहस्थोंका होता है और निर्ग्रन्थ यतिवरोंका अनगार धर्म होता है। (१२) इस तरह अनादि-अनन्त लोकमें अज्ञानसे मोहित जोव कुयोनियों में उत्पन्न होते हैं और संसाररूपी वनमें दुःख अनुभव करते हैं। (१३) धर्म जीवके लिए परभवमें बन्धुतुल्य, त्राणरूपी एवं शरणरूप होता है। धर्म सुखोंका मूल है। धर्म कामदुघा गाय है। (१४) समग्र त्रिभुवनमें जो उत्तम और महँगा द्रव्य है वह सब धर्मका फल है और उत्तम तपसे मनुष्य वह पाता है। (१५) जिनवरविहित मार्गमें धर्म करनेसे मनुष्य कर्मके कालुष्यसे उन्मुक्त होकर अवश्य ही शिव और शाश्वत स्थान मोक्षमें जाते हैं। (१६) तब प्रणाम करके लक्ष्मणने साधुसे पूछा कि हाथी क्षुब्ध क्यों हुआ था और पुनः शान्त भी क्यों हो गया इसके बारेमें आप कहें। (१७) इसपर देवभूषण मुनिने कहा कि अतिबलसे हाथी संक्षुब्ध हुआ था और पूर्वभवको याद करके वह उपशान्त भी हो गया। (१८) पूर्वकालमें इस नगरमें नाभि राजा रहते थे। उनकी भार्या मरुदेवी थी। उनसे समग्र जगतके स्वामी जिनेश्वरका जन्म हुआ। (१६) सुर और असुर जिनके चरणोंमें नमस्कार करते हैं ऐसे उन ऋषभजिनने ज्येष्ठ पुत्र भरतको राज्य देकर चार हज़ार राजाओंके साथ दीक्षा ली। (२०) वे धीर जिनवर एक हजार वर्ष तक कायोत्सर्गमें जिस प्रदेशमें स्थित रहे, उसे लोग आज भी प्रयाग कहते हैं। (-१) जिन स्वामिभक्त राजाओंने उनके साथ दीक्षा ली थी वे छः महीनोंमें ही दुस्सह परीषहोंसे पराजित हो गये । (२२) भूख और प्याससे पीड़ित वे मूढ़ कुधर्मको धर्म मानकर स्वच्छन्द-व्रती, वल्कलधारी और वृक्षोंके फल-मूल खाने लगे। (२३) जिनेश्वरको ज्ञान उत्पन्न होने पर मरीचि श्रामण्यका भंग करके निकल गया। उसने परिव्राजक धर्मका प्रवर्तन किया। (२४) उस सयय सुप्रभकी प्रह लादना नामकी रानीसे उत्पन्न चन्द्रोदय और सूर्योदय नामके पुत्रोंने जिनवरके पास दीक्षा ली। (२५) श्रामण्यसे भग्न वे मरीचि नामके परिव्राजकके शिष्य हुये। मरने पर वे संसार-कान्तारमें भ्रमण करने लगे। (२६) १. नरो जिणवरतवेणं-मु०। २. मिरिई-प्रत्यः । Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५६ पउमचरियं ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ चन्दोदओ कयाई, नागपुरे हरिमइस्स भज्जाए । पल्हायणाऍ गब्भे, नाओ य कुलंकरो राया सूरोदओ वि एत्तो, तंमि पुरे विस्सभू इविप्पेणं । जाओ सुइरयनामो, गब्र्भमि य अग्गिकुण्डाए ॥ राया कुलंकरो वि य, गच्छन्तो तावसाण सेवाए । अह पेच्छइ मुणिवं सभं धीरं अभिणन्दणं नामं ॥ विहिनाणी, नत्थ तुमं नासि तत्थ कट्टगओ। नरवइ ! पियामहो ते, चिट्टइ सप्पो समुत्पन्नो ॥ अह फालियम कट्टे - रक्खिस्सइ तावसो तुमं दट्टु । गन्तूण पेच्छइ निवो, तं चैव तहाविहं सबं ॥ तच्चत्थदरिसणेणं, मुणिवरवयणेण तत्थ पडिबुद्धो । राया इच्छइ काउं, पवज्जं जायसंवेगो ॥ उपबन्तसुईए, तं विप्पो सुइरओ विमोहेइ । जंपइ कुलागओ च्चिय, नरवर ! तुह पेइओ धम्मो ॥ रज्जं भोत्तूण चिरं, निययपए ठाविडं सुयं जेट्टं । पच्छा करेज्जसु हियं, सामिय ! वयणं ममं कुणसु ॥ एयं चिय वित्तन्तं, सिरिदामा तस्स महिलिया सोउं । चिन्तेइ परपसत्ता, अहयं मुणिया नरिन्देणं ॥ ते इमो पवज्जं, राया गिण्हेज्ज वा न गिण्हेज्जा । को जाणइ परहिययं, तम्हा मारेमिह विसेणं ॥ पावा पुरोहिएणं, सह संजुत्ता कुलंकरं ताहे । मारेइ तक्खणं चिय, पसुधारणं निययगेहे ॥ सो कालगओ ताहे, ससओ होऊण पुण तओ मोरो । नागो य समुप्पन्नो, कुररो तह दद्दुरो चेव ॥ अह सुइरओ विपु, मरिऊणं गयवरो समुप्पन्नो । अक्कमइ ददुरं तं, सो हत्थी निययपाएणं ॥ कालगओ उप्पन्नो, मच्छो कालेण सरवरे सुक्के । काएसु खज्जमाणो, मरिऊणं कुक्कुडो जाओ ॥ मज्जारो पुण हत्थी, तिणि भवा कुक्कुडो समुत्पन्नो । माहणमज्जारेणं, खद्धो तिष्णेव जम्माई ॥ बम्भणमज्जारो सो, मरिउं मच्छो तओ समुप्पन्नो । इयरो वि सुंसुमारो, जाओ तत्थेव सलिलंमि ॥ [ ८२.२७ ३५ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ चन्द्रोदय किसी समय नागपुर में हरिमतिकी भार्या प्रहलादना के गर्भ से कुलंकर राजा हुआ । (२७) उधर सूर्योदय भी उसी नगर में विश्वभूति ब्राह्मणकी अग्निकुण्डा नामकी पत्नीके गर्भ से श्रुतिरत नामसे पैदा हुआ। (२= ) तापसोंकी सेवाके लिए जाते हुए कुलंकर राजाने अभिनन्दन नामके एक धीर मुनिवर को देखा । (२२) अवधि ज्ञानीने कहा कि, हे राजन् जहाँ तुम जा रहे हो वहाँ काष्टमें सर्परूपसे उत्पन्न तुम्हारा पितामह रहता है । (३०) लकड़ी चीरने पर तुमको देखकर वह वच जायगा । जा करके राजाने वह सब वैसा ही देखा । (३२) मुनिवर के वचनके अनुसार सत्य वस्तुके दर्शनसे प्रतिबोधित राजाको वैराग्य उत्पन्न होने पर प्रवज्या लेने की इच्छा हुई । (३२) ऋक् आदि चार विभागवाली श्रुतिसे ब्राह्मण श्रुतिरतने उसे विमोहित किया। कहा कि, हे राजन् कुल परम्परासे आया हुआ तुम्हारा पैतृक धर्म है। (३३) चिरकाल तक राज्यका उपभोग करके और अपने पद पर ज्येष्ठ पुत्रको स्थापित करके बादमें तुम आत्मकल्याण करना । हे स्वामी ! मेरे वचनके अनुसार कार्य करो। (३४) उसकी पत्नी श्रीदामाने यह वृत्तांत सुनकर सोचा कि मैं परपुरुषमें प्रसक्त हूँ ऐसा राजाने जान लिया है। (३५) यह राजा दीक्षा ले या न ले। दूसरेका हृदय कौन जानता है। अतः विष द्वारा इसे मार डालूँ । (३६) तव पुरोहित के साथ मिलकर फौरन ही उस पापी स्त्रीने अपने घर में कुलंकरको निर्दयतासे मार डाला । (३७) ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ मरने पर वह खरगोश होकर फिर मोर, नाग, कुरल पक्षी और मेंढ़कके रूपमें उत्पन्न हुआ । (३८) उधर श्रुतिरत भी मरकर पहले हाथीके रूपमें पैदा हुआ। उस हाथीने अपने पैर से उस मेंढ़कको कुचल डाला । (३९) मरने पर वह यथासमय सूखे सरोवरमें मत्स्य के रूपमें पैदा हुआ । कौओं द्वारा खाया गया वह मरकर कुकड़ा हुआ । (४०) बिल्ली, फिर हाथी, फिर तीन भव तक कुकड़ेके रूपमें वह उत्पन्न हुआ। बिल्ली, रूपमें उत्पन्न ब्राह्मणने तीनों ही जन्ममें उसे खाया । ( ४१ ) इसके बाद बिल्ली रूपसे उत्पन्न ब्राह्मण मरकर मत्स्य हुआ। दूसरा भी उसी जलाशय में सुंसुमार नामक जलचर प्राणी हुआ । (४२) वे सुंसुमार और मत्स्य धीवरोंके द्वारा जालमें पकड़े गये । खींचकर वध किये गये वे १. जाओ च्चिय कुलगरो - मु० । २. • वसहं वीरो अभिः प्रत्य० । ३. कुरुरो - प्रत्य० । Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२.५८ ] ८२. भुवणालंकारहत्थिपुव्वभवाणुकित्तणपव्यं ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ते सुंसुमारमच्छा, धीवरपुरिसेहि जालपडिबद्धा । आयडिऊण वहिया, बहुहा संमया समुपपन्ना नो आसि संसुमारो, सो य विणोओ त्ति नामओ विप्पो । इयरो तस्स कणिट्टो, रमणो रायग्गहे विप्पो मुक्खत्तणेण रमणो, निबिण्णो निग्गओ य वेयत्थी । लद्धण गुरुं सिक्खइ, सङ्गोवङ्गे तहिं वेए ॥ पुणरवि मगहपुरं सो, एक्कोयर दरिसणुस्सुओ रमणो । संपत्तो नक्खहरे, निसासु तत्थालयं कुणइ ॥ तत्थ विणोयस्स पिया, असोयदत्तस्स दिन्नसंकेया । तं चैव नाखनिलयं, साहा नामेण संपत्ता ॥ रमणो तीऍ समाणं, गहिओ च्चिय दण्डवासियनरेहिं । ताव य ताण संयासं, गओ विणोओ असिं घेत्तु ॥ सब्भावमन्तणं सो, सोउं महिलाऍ कारणे रुट्टो । घाएइ विणोओ तं, रमणं खग्गेण स्यणिम्मि ॥ गेहं गओ विणोओ, सययं महिलाऍ रहमुहं भोत्तु । कालगओ संसारं, परिहिण्डइ दुक्खसंवाहं ॥ अह ते विणोय- रमणा, उप्पन्ना महिसया सम्मेहिं । नाया य अच्छभल्ला, निच्चक्खू वणदवे दड्ढा ॥ अह ते वाहजुवाणा, नाया हरिणा तओ य सारङ्गा । संतासिएण रण्णे, मुक्का नियएण जूहेणं ॥ अह नरवई सयंभू, विमलनिणं वन्दिउं पडिनियत्तो । पेच्छइ य हरिणए ते, निययघरं नेइ परितुट्टो ॥ पेच्छन्ति वराहारं दिज्जन्तं मुणिवराण ते हरिणा । जाया पसन्नहियया, नरवइभवणे धि पत्ता ॥ आउक्खए समाहिं, लडूण तओ सुरा समुप्पन्ना । चविया पुणो वि तिरिया, भमन्ति विविधासु जोणीसु ॥ कह कह व माणुसतं, लद्भूण य सो विणोयसारङ्गो । बत्तीसकोडिसामी, जाओ घणओ त्ति कम्पिल्ले ॥ रमणजीओ सारङ्गो, संसारं हिण्डिऊणऽणेगविहं । कम्पिल्ले धणयसुओ, उप्पन्नो भूसणो नामं पुत्तसिणेहेण पुणो, सबं धणएण तत्थ वरभवणे । देहुवगरणं विविहं, कयं च तस्सेव सन्निहियं ॥ ५० ॥ ५१ ॥ ५२ ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ ॥ 2-7 ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ बहुधा एक साथ उत्पन्न हुए । (४३) जो सुंसुमार था वह राजगृह में विनोद नामका ब्राह्मण और दूसरा उसका छोटा भाई रमण ब्राह्मण हुआ । (४४) मूर्खता के कारण निर्विण्ण रमण वेदार्थी होकर निकल पड़ा । गुरुको पाकर उसने वहाँ सांगोपांग वेदोंका अभ्यास किया । (४५) सहोदर भाईके दर्शन के लिए उत्सुक वह रमण पुनः राजगृह गया और रातके समय यक्षके मन्दिरमें निवास किया । (४६) वहाँ विनोदकी प्रिया और अशोकदत्तको जिसने संकेत दे रखा था ऐसी शाखा नामकी स्त्री उसी यक्षमन्दिर में आई । (४७) कोतवाल के आदमियोंने उसके साथ रमणको पकड़ा । उस समय उनके पास विनोद तलवार लेकर गया । (४८) वस्तुतः उनके बीच संकेत हुआ है ऐसा सुनकर पत्नीके कारण रुष्ट विनोदने रातके समय उस रमणको तलवार से मारडाला । ( ४६ ) विनोद घर लौट आया। अपनी स्त्रीके साथ रतिसुखका अनुभव करके मरने पर दुःखसे व्याप्त संसारमें भटकने लगा । (५०) ५७ ॥ ५८ ॥ वे विनोद और रमण अपने कर्मों की वजहसे भैंसे हुए । उसके पश्चात् अन्धे भालू होकर दावानलमें जल गये । (५१) उसके बाद दो व्याध युवक हुए । तब हरिण हुए। उसके बाद सारंग (चितकबरे हरिण ) हुए। अपने यूथके त्राससे वे वनमें अलग पड़े रहते । (५२) उधर राजा स्वयम्भू विमल जिनेश्वरको वन्दन करके लौट रहा था। उसने उन हरिणों को देखा और प्रसन्न होकर अपने घर पर लाया । (५३) मुनिवरों को उत्तम आहारका दिया जाता दान उन हरिणोंने देखा । वे हृदय में प्रसन्न हुए । इससे राजभवनमें उन्हें धीरज बँधी । (५४) आयुके क्षयके समय समाधि पाकर वे देव रूपसे उत्पन्न हुए। वहाँसे च्युत होनेपर तिर्यंच हुए। इस तरह विविध योनियों में वे भ्रमण करने लगे । (५५) किसी तरह मनुष्य जन्म प्राप्त करके वह विनोद सारंग काम्पिल्यपुर में धनद नामका बत्तीस करोड़का स्वामी हुआ । (५६) रमणका जीव सारंग भी संसार में अनेक प्रकारसे परिभ्रमण करके काम्पिल्यमें भूषण नामसे धनदके पुत्रके रूपमें उत्पन्न हुआ । (५७) पुत्रके स्नेहसे धनदने उस उत्तम भवनमें विविध प्रकारके सब देहोपकरण उसके लिए जमा किये । (५८) १. समुया मु० इसी पाठका अनुसरण पद्मचरित में है पर्व ८५ श्लोक ६९ । २. सयासे प्रत्य० । ३. ० मन्तरेणं सो सोउं सहाकारणेत्य प्र० । ४. रयणम्मि प्रत्य० । ५८ ४५७ Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५८ पउमचरियं [८२.५६सेविज्जन्तो निययं जुवईसु मणोहरासु भवणगओ। न य पेच्छइ उदयन्ते, ससि-मूरे अस्थमन्ते य ॥ ५९ ॥ इह पेच्छहु संसारे, सेणिय !नडचेट्ठियं तु जीवाणं । धणओ य आसि भाया, जाओ च्चिय भूसणस्स पिया ॥ ६० ॥ ताव य निसावसाणे, सोऊणं देवदुन्दुहिनिनायं । देवागमं च दडु, पडिबुद्धो भूसणो सहसा ।। ६१ ।। भद्दो सभावसीलो, धम्मरओ तिवभावसंजत्तो । सिरिधरमुणिस्स पासे, बन्दणहेउं अह पयट्टो ॥ ६२ ।। सो तत्थ पविसरन्तोऽसोगवणे तक्खणंमि उरगेणं । दट्टो च्चिय कालगओ, माहिन्दे सुरवरो जाओ ।। ६३ ॥ चविओ पुक्खरदीवे, माहविदेवीऍ कुच्छिसंभूओ। चन्दाइच्चपूरे सो. पयासजसनन्दणो जाओ ।। ६४ ॥ अमरिन्दरूवसरिसो. नामेण जगजई जइसमग्गो । संसारपरमभीरू, रज्जंमि अणायरं कुणइ ।। ६५॥ तवसीलसमिद्धाणं, साहणाऽहारदाणपुण्णेणं । मरिऊण य देवकुरुं, गओ य ईसाणकप्पं सो ॥ ६६ ॥ सो तत्थ देवसोक्खं, भोत्तु पलिओवमाइ बहुयाई । चविओ जम्बुद्दीवे, अवरविदेहे महासमए ॥ ६७ ॥ रयणपुरे चक्कहरो, अयलो महिलाएँ तस्स घरिणीए । गम्भमि समुप्पन्नो, लोगस्स समूसवो य विभू ।। ६८ ॥ वेरग्गसमावन्न, चक्की नाऊण अत्तणो पुत्तं । परिणावेइ बला तं, तिण्णि कुमारीसहस्साई ॥ ६९ ॥ सो तेहि लालिओ वि य, मन्नइ धीरो विसोवमे भोगे । महइ चिय पबज्ज, नवरं एक्कण भावेणं ।। ७० ॥ केऊरहारकुण्डल-विभूसिओ वरवहूण मज्झत्थो । उवएसं देई विभू, गुणायरं जिणवरुद्दिढें ॥ ७१ ॥ खणभङ्गारेसु को वि हु, भोगेसु रई करेज जाणन्तो । किम्पागफलसमेलु य, नियमा पच्छा अपत्थेसु ॥ ७२ ॥ सा हवइ सलाहणिया, सत्ती एका नरस्स जियलोए । जा महइ तक्खणं चिय, मुत्तिसुहं चञ्चले जीए ॥ ७३ ॥ सुणिऊण पणइणीओ, एयं दइएण भासियं धम्म । उवसन्ताओ नियमे, गेण्हन्ति नहाणुसत्तीए ॥ ७४ ॥ भवनमें रहकर अपनी सुन्दर युवतियोंसे सेवित यह चन्द्र एवं सूर्यके उदय-अस्त भी नहीं देखता था। (५६) हे श्रेणिक! इस संसारमें जीवोंकी नट जैसी चेष्टा तो देखो। जो धनद भाई था वही भूषणका पिता हा। (६०) एक बार रातके अवसानके समय देवदुन्दुभिका निनाद सुनकर और देवोंके आगमनको देखकर भूपण अचानक प्रतिबुद्ध हुआ। (६१) भद्र, सद्भावशील व धर्मरत वह तीव्र भावसे युक्त हो श्रीधर मुनिके वन्दनके निकला । (६२) अशोकवनमें चलते हुए उसको साँपने काट लिया। मरने पर वह माहेन्द्र देवलोकमें उत्तम देव हुआ। (६३) वहाँसे च्युत होने पर वह चन्द्रादित्यनगरमें माधवीदेवीकी कुक्षिसे उत्पन्न हो प्रकाशयशका पुत्र हुआ। (६४) अमरेन्द्रके समान रूपवाला और शुतिसे युक्त वह जगद् ति नामका कुमार संसारसे अत्यन्त भीरु होनेके कारण राज्यमें उदासीनभाव रखता था। (६५) तप एवं शीलसे समृद्ध मुनियोंको आहार-दान देनेसे तज्जन्य पुण्यके कारण मरकर वह देवकुरुमें उत्पन्न हुया। वहाँसे वह ईशानकल्पमें गया । (६६) अनेक पल्योपम तक वहाँ देवसुख भोगकर च्युत होने पर जम्बूद्वीपके पश्चिम विदेहक्षेत्र में आये हुए महासमयके रत्नपुरमें चक्रवर्ती अचलकी पत्नी हरिणीके गर्भसे वह उत्पन्न हुआ। लोकमें महान् उत्सव मनाया गया। (६७-६८) अपने पुत्रको वैराग्य-युक्त जानकर चक्रवर्तीने जबरदस्तीसे उसका तीन हजार युवतियोंके साथ विवाह कराया। (६९) उनके द्वारा लालित होने पर भी वह धीर भोगोंको विषतुल्य मानता था। एकाग्र भावसे वह केवल प्रव्रज्याकी ही इच्छा रखता था!(७०) केयूर, हार एवं कुण्डलोंसे विभूषित तथा उत्तम वधूओंके बीच रहा हुआ वह विभू, जिनवर द्वारा उपदिष्ट और गुणोंसे समृद्ध ऐसा उपदेश देता था कि क्षणभंगुर तथा किम्पाक फलके समान बादमें अवश्य ही अपथ्य ऐसे भोगोंमें जानबूझकर कौन रति करेगा ? (७१-७२) जीवलोकमें मनुष्यकी वही एकमात्र शक्ति श्लाघनीय है जो चंचल जीवनमें तत्काल मुक्ति-सुख चाहती है। (७३) पति द्वारा कहे गये ऐसे धर्मको सुनकर स्त्रियाँ उपशान्त १. गमणं दट्टुमु०। २. पासं प्रत्य। ३. तत्थ अवयरंतो मु०। ४. माहवदे० प्रत्य० । ५. वीरो प्रत्यः । ६. •इ गुरू, गुणा० मु० । Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२ ८६ ८२. भुवरणालंकारह स्थिपुव्व भवाणुकित्तणपव्वं ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ ७९ ॥ ८० ॥ ८१ ॥ अह सो नरवइपुत्तो, निययसरीरे वि ववगयसिणेहो । छट्टट्टमाइए, पुणो वि भावेइ अप्पाणं ॥ चउसट्टिसहस्साईं, वरिसाण अकम्पिओ तवं काउं । कालगओ उववन्नो देवो बम्भुत्तरे कप्पे जो सो पण सो घणओ, भमिउं नाणाविहासु नोणीसु । जम्बूदक्खिणभरहे, पोयणनयरे धणसमिद्धे ॥ सोअंग्गिहो नामेण बम्भणो तस्स बम्भणीगन्भे । केम्माणिलेरिओ सो उववण्णो मिउमई नामं ॥ अविणय - जूयाभिरओ, बहुविहअवराह कारगो दुट्टो । निद्धाडिओ धराओ, पियरेणुवलम्भभीएणं ॥ दोकप्पडपरिहाणो, हिण्डन्तो मेइणी चिरं कालं । एक्कम्मि घरे सलिलं मग्गइ तहाकिलन्तो सो ॥ तो बम्भणीऍ उदयं, दिन्नं चिय तस्स सीयलं सुरहिं । जाओ पसन्नहियओ, पुच्छइ तं मिउमई विप्पो ॥ दहूण मए सहसा, केण व कज्जेण रुयसि सावित्ती! । तीए वि य सो भणिओ, मज्झ वि वयणं निसामेहि ॥ ! तुमे अणुसरसो, मज्झ सुओ निग्गओ नियघराओ । नइ कह वि भमन्तेणं, दिट्टो तो मे परिकहेहि ॥ भणिया य मिउमई णं, अम्मो ! मा रुयसु हवसु परितुट्टा । चिरलवखगो भमेडं, तुज्झ सुओ आगओ सो हं ॥ सोअग्गमुहस्स पिया, पियमुत्तसमागमे नणियतोसा । पण्हुयपओहरा सा, कुणइ तओ संगमाणन्दं ॥ सबकलागम कुसलो, धुत्ताण य मत्थयट्ठिओ धीरो । जाओवभोगसेवी, जूए अवरानिओ निययं ॥ तस्स उ वसन्त अमरा, गणिया नामेण रूवसंपन्ना । बीया य हवइ रमणा, इट्टा कन्ता मिउमइस्स ॥ ओ बहस, दारिद्दस्स उ विमोइओ तेणं । माया य कुण्डलौइसु, विभूसिया पाविया रिद्धी एतो ससङ्कनयरे, रोयहरं चोरियागओ सन्तो । अह नन्दिवद्धणनिवं, जंपतं मिउमई सुइ ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ ॥ ७५ ॥ ७६ ॥ ८५ ॥ ८६ ॥ ८७ ॥ ८८ ॥ ८९ ॥ हुई और उन्होंने यथाशक्ति नियम ग्रहण किये। (७४) वह राजपुत्र अपने शरीर में भी आसक्ति न रखकर बेला, तेला आदि तपसे अपनी आत्माको भावित करता था । (७५) चौसठ हज़ार वर्ष तक अकम्पित भावसे तप करके वह मर गया और ब्रह्मोत्तर कल्प में देव रूपसे उत्पन्न हुआ । (७६) ४५६ जो धनद था वह भी कर्म वायुसे प्रेरित होकर नानाविध योनियों में भ्रमण करके जम्बूद्वीपके दक्षिण-भरत क्षेत्र में आये हुए और धनसे समृद्ध पोतनपुर में शोकाभिमुख नामक ब्राह्मणकी पत्नीके गर्भ से मृदुमतिके नामसे पैदा हुआ। (७७-७८) विनीत, द्यूतमें रत और अनेकविध अपराध करनेवाला वह दुष्ट लोगोंके उलहनेसे डरे हुए पिताके द्वारा घरमेंसे निकाल दिया गया (७) दो कपड़े पहने हुए उसने चिर काल तक पृथ्वी पर घूम कर तृष्णासे पीड़ित हो एक घरमें पानी माँगा । (८०) तब ब्राह्मणीने उसे शीतल और सुगन्धित पानी दिया। वह मन में प्रसन्न हुआ । मृदुमति ब्राह्मणने उससे पूछा कि, हे सावित्री ! मुझे देखकर तुम क्यों रोने लगी ? उसने भी कहा कि मेरा भी कहना सुनो । (८१-८२) भद्र! तुम्हारे जैसा ही मेरा पुत्र अपने घरसे चला गया है । यदि घूमते हुए, तुम कहीं पर उसे देखो तो मुझसे कहना । (८३) मृदुमतिने कहा कि माँ ! तुम मत रो। तुम आनन्दित हो । चिरकालके पश्चात् दिखाई पड़नेवाला वह में तुम्हारा पुत्र घूमता घूमता आ पहुँचा हूँ। (८४) शोकाभिमुख की पत्नी प्रिय पुत्रके आगमनसे आनन्दित हुई। जिसके स्तनोंमें से दूध वह रहा है ऐसी उसने तब मिलनका आनन्द मनाया । (८५) सब कलाओं और शास्त्रों में पारंगत, धूर्तोंके भी मस्तक पर स्थित अर्थात् धूर्त शिरोमणि, धीर और सभी प्रकारके उपभोगका सेवन करनेवाला वह जूएमें नियमतः अपराजित रहता था । ( ८६) उस मृदुमतिकी एक वसन्तामरा नामकी रूपसम्पन्न गणिका तथा दूसरी रमणा नामकी इष्ट पत्नी थी । (८७) उसने भाइयोंके साथ पिताको दारिद्र्यमें से मुक्त किया । कुण्डल आदिसे विभूषित माताने ऋद्धि प्राप्त की । (८८) एक बार शशांकनगर में राजमहल में चोरी करनेके लिए गये हुए मृदुमतिने नन्दिवर्धन राजा को ऐसा कहते सुना कि, हे कृशोदरी ! मुनियोंमें श्रेष्ठ ऐसे चन्द्रमुख के पास आज मैंने शिवसुखका फल देनेवाला, नियतबन्धु और अत्यन्त गुणशाली १. सउणग्गिं० मु० इस पाठका अनुसरण पद्मचरित में है ८५. ११९ । २. कम्माणुलेचिओ सो उप्पन्नो मि० मु० । ३. सउणग्गि० मु० । ४. राओव० मु० । ५. ०लाई, वि० मु० । ६. रायगिहे चोरियंगमी प्रत्य० । Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० पउमचरियं [८२. ६०चन्दमुहस्स सयासे, मुणिवरवसहस्स अज्ज परमगुणो। धम्मो सुओ किसोयरि!, सिवसुहफलओ निययबन्धू ॥ ९० ॥ विसया विसं व देवी, परिणामदुहावहा महासत्त । तम्हा लएमि दिक्खं, जइ न कुणसि सोगसंबन्धं ॥ ९१ ॥ एवं च सिक्खयन्तं, देवी सिरिवद्धणं तओ सोउं । अह तक्खणम्मि चोही, संपत्तो मिउमई ताहे ॥ ९२ ॥ संसारभउबिम्गो, मुणिस्स पासम्मि चन्दवयणस्स । गिण्हइ जिणवरविहिय, पवज मिउमई एत्तो ॥ ९३ ॥ तप्पइ तवं सुघोरं, नहागर्म सील-संजमसमग्गो । मेरु ब धोरगरुओ, भमइ मही फासुयाहारो ॥ ९४ ॥ अवरो पबयसिहरे, नामेणं गुणनिही समणसीहो । चिट्ठइ चउरो मासा, वारिसिया विबुहपरिमहिओ ॥ ९५ ॥ साहू समत्तनियमो, अन्नद्देसं गओ नहयलेणं । तं चेव पवयवर, संपत्तो मिउमई तइया ॥ ९६ ॥ पविसइ भिक्खाहेडे, रम्म आलोयनयरनामं सो । समणो समाहियमणो, वन्दिजन्तो नणवएणं ॥ ९७ ॥ जंपइ जणो इमो सो, जो गिरिसिहरे सुरेहि परिमहिओ । साहू बहुगुणनिलओ, भयसोगविवजिओ'धीरो ॥ ९८ ।। भुञ्जावेइ जणो तं, सुसायआहार-पाणयादीहिं । सो तत्थ कुणइ मायं, इड्डीरसगारवनिमित्तं ॥ ९९ ॥ जो सो पवयसिहरे, सो हु तुम मुणिवरो भणइ लोगो । अणुमन्नइ तं वयणं, माइल्लो तिबरसगिद्धो ॥ १० ॥ एवं मायासल्लं, जेणं नालोइयं गुरुसयासे । तेण तुमे नागगई, बद्धं तिरियाउयं कम्मं ॥ १०१ ॥ सो मिउमई कयाई, काल काऊण तत्थ वरकप्पे । उववन्नो कयपुण्णो, जत्थऽभिरामो सुरो वसइ ॥ १०२॥ बहुभवकम्मनिबद्धा, एयाण निरन्तरं 'पिई परमा । आसि च्चिय सुरलोए, महिड्विजुत्ताण दोण्हं पि ॥ १०३ ॥ सुरवहुयामज्झगया, दिवङ्गयतुडियकुण्डलाभरणा । रइसागरोवगाढा, गय पि कालं न याणन्ति ॥ १०४ ॥ सो मिउमई कयाई, चइउं मायावसेण इह भरहे । सल्लइवणे निगुञ्ज, उप्पन्नो पबए हत्थी ॥ १०५ ॥ धर्म सना है । (E8-60) हे देवी! विषय विषतुल्य और परिणाममें दुःखावह होते हैं। अतएव यदि तुम शोक न करो तो मैं दीक्षा लू।(९१) इस तरह देवीको शिक्षा देते हुए श्रीवर्धनको सुना। तब मृदुमतिको तत्क्षण ज्ञान प्राप्त हुआ। (९२) संसारके भयसे उद्विग्न मृदुमतिने चन्द्रमुख मुनिके पास जिनवर-विहित दीक्षा ली। (६३) शील एवं संयमसे युक्त वह आगमके अनसार घोर तप करने लगा। मेरुके समान धीर-गम्भीर वह प्रासुक आहार करता हुआ पृथ्वी पर परिभ्रमण करने लगा। (६४) देवोंद्वारा स्तुति किये गये दूसरे गुणनिधि नामके श्रमणसिंह पर्वतके ऊपर वर्षाकालके चार महीने ठहरे हुए थे। (९५) नियम समाप्त होने पर वह आकाशमार्गसे दूसरे प्रदेशमें गये। तब उसी पर्वत पर मृदुमति आया । (६६) लोगों द्वारा वन्दित और मनमें समाधियुक्त उस श्रमणने आलोकनगर नामके सुन्दर नगरमें भिक्षाके लिए प्रवेश किया। (६७) लोग कहने लगे कि पर्वतके शिखर पर देवों द्वारा स्तुत, अनेक गुणोंके धामरूप, भय एवं शोकसे रहित और धीर जो साधु थे वे यही हैं। (EE) लोग उसे स्वादिष्ट आहार-पान आदि खिलाने लगे। ऋद्धि एवं रसकी लालसाके कारण वह माया करने लगा। (EE) लोग कहते कि पर्वतके शिखर पर जो मुनिवर थे वे आप ही हैं। मायावी और रसमें अत्यन्त गृद्ध वह उस कथनका अनुमोदन करता । (१००) चूँकि गुरुके पास मायारूपी शल्यकी तुमने आलोचना नहीं की, अतः तुमने नागगति और तियेच आयुष्यका कर्म बाँधा । (१०१) पुण्यशाली वह मृदुमति कभी मरकर उस उत्तम देवलोकमें उत्पन्न हुआ जहाँ अभिराम देव बसता था। (१०२) अनेक भवोंके कर्मसे बँधी हुई इनकी निरन्तर और उत्कृष्ट प्रीति रही, देवलोकमें भी अत्यन्त ऋद्धिसम्पन्न दोनोंकी वैसी ही प्रीति थी। (१०३) देवकन्याओंके बीच रहे हुए, दिव्य बाजूबन्द, त्रुटित (हाथका एक आभूषण-विशेष ), कुंडलके आभरणोंसे युक्त और प्रेम-सागरमें लीन वे बीते हुए समयको नहीं जानते थे । (१०४) वह मृदुमति कभी च्युत होकर मायाके कारण इस भरतक्षेत्रमें आये हुए लता आदिसे निबिड़ सल्लकीवनमें पैदा हुआ। (१०५) बादल और काजलके समान कृष्ण १. वीरो प्रत्य० । २. रई मु.। ३. महिड्ढिपत्ताण प्रत्य । ४. वहिया• प्रत्य। Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६१ ८२.१२०] ५१. भुवणालंकारहात्थिपुव्वभवाणुकित्तगपव्वं घणकसिणकज्जलनिभो, संखुभियसमुद्दसरिसनिग्योसो। सियदसणो पवणनवो, वेएण कुलुत्तमो सूरो ॥ १०६ ॥ एरावणसमसरिसो सच्छन्दविहारिणो रिवुपणासो । अच्छन्तु ताव मणुया, खेयरवसभाण वि अगेज्झो ॥ १०७ ।। नाणाविहेसु कीलइ, सिहरनिगुञ्ज सु तरुसमिद्धेसु । अवयरइ माणससरं, लीलायन्तो कमलपुण्णं ॥ १०८ ।। कइलासपबयं पुण, वच्चइ मन्दाइणी विमलतोयं । करिणीसहस्ससहिओ, अणुभवइ नहिच्छियं सोक्ख ॥ १०९ ॥ सो तत्थ गयवरिन्दो, करिवरपरिवारिओ विहरमाणो । सोहइ वणमझगओ, गरुडो इव पक्खिसङ्घहिं ॥ ११० ॥ लाहिवेण दिट्टो, सो हु इमो गयवरो मयसणाहो । गहिओ य विरइयं से, भुवणालंकारनामं तु ॥ ३११ ॥ देवीसु समं सग्गे, रमिऊणं वरविमाणमज्झगओ । कीलइ करिणिसमग्गो, संपइ तिरिओ वि उप्पन्नो ॥ ११२ ॥ कम्माण इमा सत्ती, जं जीवा सबजोणिउप्पन्ना । सेणिय ! अइदुहिया विय, तत्थ उ अहियं धिइमुवेन्ति ।। ११३ ॥ चइउं सो अहिरामो, सागेयानयरिसामिओ जाओ । राया भरहो त्ति इमो, फलेण सुविसुद्धधम्मस्स ॥ ११४ ॥ मोहमलपडलमुक्को, भोगाण अणायरं गओ एसो । इच्छइ काऊण महा-पबजं दुक्खमोक्खत्थे ॥ ११५॥ जे ते जिणेण समय, पवजं गिहिऊण परिवडिया । चन्दोदय सूरोदय, लग्गा मारीइपासण्डे ॥ ११६ ॥ एए ते परिभमिया, संसारं भायरो सुइरकालं । सगकम्मपभावेणं, भरहगइन्दा इमे जाया ॥ ११७ ॥ चन्दो कुलंकरो जो, समाहिमरणेण जाओ सारङ्गो । सो हु इमो उप्पन्नो, भरहो राया महिड्डीओ ॥ ११८ ।। सूरोदओ य विप्पो, जो सो हु कुरङ्गओ तया आसि । कुच्छियकम्मवसेणं, संपइ एसो गओ जाओ ॥ ११९ ।। भन्तूण लोहखम्म, एसो हु गओ बलेण संखुभिओ । भरहालोए सुमरिय, पुवभवं उवसमे पत्तो ॥ १२० ।। नाऊणं एवमेयं चवलतडिसमं सबसत्ताण जीयं, संजोगा विप्पओगा पुणरवि बहवो होन्ति संबन्धिबन्धा । वर्णवाला, संक्षुब्ध करनेवाले समुद्रके जैसी गर्जना करनेवाला, सफेह दाँतोंसे युक्त, पवनकी गतिके समान वेगवाला, उत्तम कुलवाला और शूरवीर तथा इन्द्र के हाथी ऐरावत सरीखा, स्वच्छन्द विचरण करनेवाला और शत्रुका नाश करनेवाला वह मनुष्यों की तो क्या बात, श्रेष्ठ विद्याधरों द्वारा भी अग्राह्य था । (१०६-१०७) वृक्षोंसे समृद्ध शिखरवर्ती नानाविध निकुंजोंमें वह क्रीड़ा करता था और लीला करता हुआ कमलोंसे पूर्ण मानस-सरोवरमें उतरता था। (१०८) कैलास पर्वतपर और निर्मल जलवाली मन्दाकिनीमें वह जाता था। एक हजार हथिनियोंके साथ वह इच्छानुसार सुखका अनुभव करता था। (१०९) उत्तम हाथियोंसे घिरकर वहाँ उनके बीच विहार करता हुआ वह गजराज पक्षीसंघसे युक्त गरुड़की भाँति शोभित होता था। (११०) रावणने मदसे युक्त उस हाथीको देखा। पकड़कर उसका नाम भुवनालंकर रखा । (१११) स्वर्गमें उत्तम विमानमें रहा हुआ वह देवियोंके साथ रमण करता था। अब तिर्यंच रूपसे उत्पन्न होने पर भी हथिनियों के साथ क्रीड़ा करता था। (११२) हे श्रेणिक! कोंकी ऐसी शक्ति है कि सब योनियों में उत्पन्न जीव अत्यन्त दुःखित होने पर भी वहीं अधिक धैर्य पाते हैं। (११३) वह अभिराम देवलोकसे च्युत होकर विशुद्ध धर्मके फलस्वरूप साकेतनगरीका स्वामी यह भरत राजा हुआ है। (११४) मोहरूपी मलपटलसे मुक्त और भोगोंमें अनादर रखनेवाला यह दुःखके नाशके लिए महादीक्षा लेना चाहता है। (११५) जिनेश्वरके पास प्रव्रज्या लेकर जो चन्द्रोदय और सूर्योदय पतित हो गये थे और मरीचिके पासखण्डमें शामिल हुए थे, वे भाई सुचिर काल तक संसारमें भ्रमण करके अपने कर्मके प्रभावसे ये भरत और हाथी हुए हैं। (११६-७) जो चन्द्र कुलंकर और जो सारंग मृग था वह समाधिमरणसे महद्धिक राजा भरतके रूपमें उत्पन्न हुआ है। (११८) सूर्योदय ब्राह्मण तथा जो मृग उस समय था वह कुत्सित कर्मके कारण अब यह हाथी हुआ है। (११९) क्षुब्ध होकर लोहेके खंभेको तोडनेवाला यह जो हाथी है वह भरतको देखकर पूर्वभवका स्मरणकर उपशान्त हुआ है। (१२०) सब प्राणियोंका जीवन चंचल बिजलीके समान क्षणभंगुर होता है और अनेक प्रकारके संयोग एवं वियोग तथा सम्बन्धियोंके बन्धन उसमें होते हैं, ऐसा तुम १. चइओ मु०। २. मोहमलविप्पमुक्को मु० । Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६२ पउमचरियं [८२. १२१संसारं दुक्खसारं परिभमिय चिरं माणुसरा लहेउं, तुम्भेत्थं धम्मकज्जं कुणह सुविमलं बुद्धिमन्तोऽपमत्ता ॥ १२१ ॥ ॥ इइ पउमचरिए तिहुयणालंकारपुव्वभवाणुकित्तणं नाम बासीइमं पव्वं समत्तं ।। ८३. भरह-केगईदिक्खापव्वं तं मुणिवरस्स वयणं, सुणिऊणं भरहमाइया सुहडा । बहवे संवेगपरा, दिक्खाभिमुहा तओ नाया ॥ १ ॥ एयन्तरंमि भरहो, समुट्ठिओ कुण्डलुज्जलकवोलो । आबद्धञ्जलिमउलो, पणमइ साहुं विगयमोहो ॥ २ ॥ संसारभउबिम्गो, भरहो तं मुणिवरं भणइ एत्तो । बहुजोणिसहस्साई, नाह ! भमन्तो य खिन्नो हं ॥ ३ ॥ मरणतरङ्गग्गाए, संसारनईए वुज्झमाणस्स । दिक्खाकरेण साहव !, हत्थालम्ब पयच्छाहि ॥ ४ ॥ अणुमन्निओ गुरूणं, भरहो मोत्तण तत्थऽलंकारं । निस्सेससंङ्गरहिओ, लुञ्चइ धोरो निययकेसे ॥ ५ ॥ वय-नियम-सील-संजम-गुणायरो दिक्खिओ भरहसामी । जाओ महामुणी सो, रायसहस्सेण अहिएणं ॥ ६ ॥ साहु ति साहु देवा, जंपन्ता संतयं कुसुमवासं । मुश्चन्ति नहयलत्था, संथुणमाणा भरहसाहुं ॥ ७ ॥ अन्ने सावयधम्म, संवेगपरा लएन्ति नरवसभा । एयन्तरंमि भरह, पबइयं केगई सोउं ॥ ८ ॥ मुच्छागया विउद्धा, पुत्तविओयम्मि दुक्खिया कलुणं । धेणु व वच्छरहिया, कुणइ पलावं पयलियंसू ॥ ९ ॥ सबन्तेउरसहिया, रुयमाणी केगई महादेवी । महुरखयणेहि एत्तो, संथविया राम-केसीहिं ॥ १० ॥ अह सा उत्तमनारी, पडिबुद्धा तिबनायसंवेगा । निन्दइ निययसरोरं, बीभच्छं असुइदुग्गन्धं ॥ ११ ॥ नारीण सएहि तिहिं, पासे अज्जाएँ पुहइसच्चाए । पबइया दढभावा, सिद्धिपयं उत्तमं पत्ता ॥ १२॥ जानों, दुःखरूप संसारमें घूमकर और चिरकालके पश्चात् मानवभव पाकर बुद्धिमान तुम अप्रमत्तभावसे यहाँ अत्यन्त विमल धर्मकार्य करो। (१२१) ॥ पद्मचरितमें त्रिभुवनालंकारके पूर्वभवोंका कीर्तन नामक वयासीवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ ८३. भरत और कैकेईकी दीक्षा . मुनिवरका वह उपदेश सुनकर संवेगपरायण भरत श्रादि बहुत-से सुभट दीक्षाकी ओर अभिमुख हुए। (१) कुण्डलोंके कारण उज्ज्वल कपोलवाला तथा मोहरहित भरत खड़ा हुआ और हाथ जोड़कर उसने साधुको प्रणाम किया । (२) संसारके भयसे उद्विग्न भरतने उस मुनिवरसे कहा कि, हे नाथ ! नानाविध हजारों योनियोंमें भ्रमण करता हुआ मैं खिन्न हो गया हूँ। (३) हे मुनिवर ! मरण रूपी तरंगों उग्र ऐसी संसार रूपी नदीमें डूबते हुए मुझे आप दीक्षा रूपी हाथसे सहारा दें। (४) समग्र प्रकारके संगसे रहित और गुरुजनों द्वारा अनुमत धीर भरतने अलंकार का त्याग करके अपने बालोंका लोंच किया (५) व्रत, नियम, शील, संयम एवं गुणोंके निधिरूप भरतस्वामीने हज़ारसे अधिक राजाओंके साथ दीक्षा ली। वह महामुनि हुआ । (६) 'साधु, साधु' ऐसा बोलते हुए और भरतमुनिकी प्रशंसा करते हुए आकाशस्थ देव सतत पुष्प वृष्टि करने लगे।(७) संवेगपरक दूसरे राजाओं ने श्रावकधर्म अंगीकार किया। उस समय भरतने दीक्षा ली है ऐसा सुनकर कैकेई मृच्छित हो गई। होशमें आने पर पुत्रके वियोगसे दुःखित वह बछड़े से रहित गायकी भाँति आँसू बहाती हुई करुण प्रलाप करने लगी। (८-९) सारे अन्तःपुरके साथ रोती हुई महादेवी कैकेईको राम और लक्ष्मणने मधुर बचनोंसे शान्त किया । (१०) तब वह उत्तम स्त्री प्रतिबुद्ध हुई। तीव्र संवेग पैदा होने पर वह बीभत्स, अशुचि और दुर्गन्धमय अपने शरीरकी निन्दा करने लगी। (११) तीन सौ स्त्रीयोंके साथ उसने आर्या पृथ्वीसत्याके पास दीक्षा ली। १. न्ता समत्ता प्रत्य० । २. विगययणेहो प्रत्य० । ३. ०ए बुडमाणस्स प्रत्य० : ४. सगंधरहिओ प्रत्यः । Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४. ११ ] ८४. भरहनिव्वाणगमणपव्वं ४६३ एवं जो तत्थ सुभावियप्पा, नाणावओवासनिओयचित्तो । जाओ महुच्छाहपरो समत्थो, धम्मं च निच्चं विमलं करेइ ॥ १३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए भरह के गईदिक्खाभिहाणं तेयासीइमं पव्वं समत्तं ॥ ८४. भरहनिव्वाणगमणपव्वं ३ ॥ ४ ॥ ॥ सो गयवरो मुणीणं, वयाणि परिलम्भिओ पसन्नप्पा | सागारधम्मनिरओ', नाओ तवसंनमुज्जुत्तो ॥ १ ॥ छट्टट्टमदसमदुवालसेहि मासद्ध मासखमणेहिं । भुञ्जइ य एकवेलं, पत्ताई सहावपडियाइं ॥ २ ॥ संसारगमणभीओ, सम्मत्तपरायणो मिसहावो । विहरइ पूइज्जन्तो, ससंभ्रमं नायरजणेणं ॥ लड्डुगमण्डादीया, भक्खा नाणाविहा रससमिद्धा । तस्स सुपसन्नहियओ, पारणसमए जणो देइ ॥ तणुकम्म सरीरो सो, संवेगालाणणियम संजमिओ । उग्गं तवोविहाणं, करेइ चत्तारि वरिसाइं संलेहणं च काउं, कालगओ सुरवसे समुप्पन्नो । बम्भुत्तरे विमाणे, हारङ्ग कुण्डलाहरणो ॥ सुरगणियामज्झगओ, उबगिज्जन्तो य नाडयसएसु । पुवसुहं संपत्तो, हत्थी सुकाणुभावेणं ॥ ७ ॥ भरहो वि महासमणो, पञ्चमहबयधरो समिइजुत्तो । मेरु व धीरगरुओ सलिलनिही चेव गम्भीरो ॥ ८ ॥ समसत्तुमित्तभावो, समसुहदुक्खो पसंसनिन्दसमो । परिभमइ महिं भरहो, जुगंतरपलोयणो धीरो ॥ ९ ॥ भरहो वि तवबलेणं, निस्सेसं कम्मकयवरं डहिउँ । केवलनाणसमग्गो, सिवमयलमणुत्तरं पत्तो ॥ १० ॥ इमा कहा भरहमुणिस्स संगया, सुणन्ति जे वियलियमच्छरा नरा ॥ ६ ॥ लहन्ति ते घणबलरिद्धिसंपयं, विसुद्धधीविमलनसं सुहालयं ॥ ११ ॥ ॥ इइ पउमचरिए भरनिव्वाणगमणं नाम चउरासीइमं पव्वं समत्तं ॥ हृदभाववाली उसने उत्तम सिद्धिपद प्राप्त किया । ( १२ ) इस प्रकार वहाँ सब लोग सुन्दर भावोंसे वासित अन्तःकरण वाले, तथा मनमें नाना प्रकारके व्रत, उपवास एवं नियमों को धारण करके अत्यन्त उत्साहशील हुए। वे नित्य विमल धर्मका आचरण करने लगे । (१३) ॥ पद्मचरित भरत एवं कैकेईकी दीक्षाका अभिधान नामक तिरासीवाँ पर्व समाप्त हुआ || ५ ॥ ८४. भरतका निर्वाण चार, मुनिके उपदेशको पाकर प्रसन्नात्मा वह हाथी सागारधर्म में निरत हो तप व संयममें उद्यत हुआ । (१) दो, तीन, , पाँच उपवास तथा वे मास एवं पूरे मासके उपवासके पश्चात् अपने आप गिरे हुए पत्तोंका एक बार वह भोजन करता था । (२) संसार में भ्रमणसे डरा हुआ, सम्यक्त्वपरायण, मृदु स्वभाववाला और नगरजनों द्वारा आदरपूर्वक पूजा जाता वह विचरण करता था । (३) प्रसन्न हृदयवाले लोग पारनेके समय उसे लड्डू, घी आदि रससे समृद्ध नानाविध भक्ष्य पदार्थ देते थे । (४) कर्म रूपी शरीरको क्षीण करनेवाले तथा नियम एवं संवेग रूपी खम्भे से संयमित उसने चार वर्ष तक उग्र तप किया । (५) संलेखना करके मरने पर वह ब्रह्मोत्तर विमानमें हार, बाजूबन्द एवं कुण्डलोंसे अलंकृत देव रूपसे उत्पन्न हुआ । (६) हाथीके जन्ममें उपार्जित पुण्यके फलस्वरूप देवगणिकाओं के मध्य में स्थित तथा सैकड़ों नाटकों में मन लगाकर उसने पहलेका सुख पाया । (७) प्रेरुके समान धीर और महान् तथा समुद्र के समान गम्भीर भरत महाश्रमण भी पाँच महाव्रतका धारी और समितियुक्त हुआ । (८) शत्रु एवं मित्रमें समभाव रखनेवाला, सुख एवं दुःख में सम, प्रशंसा व निन्दामें भी तटस्थ तथा साड़े तीन कदम आगे देखकर चलने वाला वह धीर भरत पृथ्वी पर परिभ्रमण करने लगा । (९) तपके बलसे समग्र कर्म - कलेवर को जलाकर केवलज्ञान से युक्त भरतने अचल और अनुत्तर मोक्ष प्राप्त किया । (१०) भरत मुनिकी यह कथा मत्सरसे रहित जो मनुष्य इकट्ठे होकर सुनते हैं वे धन, बल, ऋद्धि, सम्पत्ति, विशुद्ध बुद्धि, विमल यश तथा सुखका आलय रूप मोक्ष प्राप्त करते हैं । (११) ॥ पद्मचरित भरतका निर्वाणगमन नामका चौरासीवाँ पर्व समाप्त हुआ | १. ० निरतो, तव - संजमकरणउज्जुत्तो प्रत्य० । २. मम्मि वर विमाणे, प्रत्य०। ३. मही भरहो, चउरंगुलचारणो धोरो मु० । ४. सुणंतु प्रत्य• । Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५. रज्जाहिसेयपव्वं भरण समं धीरा, निक्खन्ता जे तहिं विगयसङ्गा । नामाणि ताण सेणिय !, भणामि उल्लावमेतेणं ॥ १ ॥ सिद्धत्थो य नरिन्दो, तहेव रइवद्धणो य संञ्झत्थो । घणवाहरहो नम्बूणओ य सल्लो ससङ्को य ॥ २ ॥ विरसो य नन्दणो वि य, नन्दो आणन्दिओ सुबुद्धी य । सूरो य महाबुद्धी, तहेब सच्चासओ वीरो ॥ ३॥ इन्दाभो य सुयधरो, तहेव जणवल्लहो सुचन्दो य । पुहईधरो य सुमई, अयलो कोधो हरी चेव ॥ ४ ॥ अह कण्डुरू सुमित्तो, संपुण्णिन्दू य धम्ममित्तो य । नघुसो सुन्दरसत्ती, पहायरो चेव पियधम्मो ॥ ५ ॥ एए अन् य बहू, नरवसभा उज्झिऊण रज्जाई । सहसाहिय संखाणा, जाया समणा समियपावा ॥ ६॥ अणुपालयवयनियमा, नाणालद्धीसु सत्तिसंपन्ना । पण्डियमरणोवगया, जहागुरूवं पयं पत्ता ॥ ७ ॥ निक्खन्ते च भरहे, भरहोवमचेट्टिए गुणे सरिडं । सोगं समुवहन्तो विराहियं लक्खणो भणइ ॥ ८ ॥ कत्तो सो भरहमुणी, जो तरुणत्तंमि ऊज्झिउं रज्जं । सुकुमालकोमलङ्गो, कह धम्मधुरं समुवहइ ॥ ९ ॥ सोऊण वयणमेयं, विराहिओ भणइ सामि ! सो भरहो । केवलनाणसमग्गो, पत्तो सिवसासयं ठाणं ॥ १० ॥ भरहं निबाणगयं, पउमाईया भडा निसुणिऊणं । अइदुक्खिया मुहुत्तं, तत्थ ठिया सोगसंत्ता ॥ पउमे समुट्टिए ते, निययवराई गया नरवरिन्दा । काऊण संपहारं पुणरवि रामालयं पत्ता ॥ मऊ राहवं ते, भणन्ति निसुणेहि सामि ! वयणऽम्हं । रज्जाभिसेयविभवं, अन्नेच्छसु पट्टबन्धं च ॥ रामो भइ नरवई, मिलिया तुम्भे हि परमंविभवेण । नारायणस्स संपइ, करेह रज्जाभिसेयं से ॥ भुञ्जन्तो सत्तगुणं, इस्सरियं सयलमेइणीनाहो । जं नमइ इमो चलणे, संपइ तं किं न मे रज्जं ? ॥ ११ ॥ 1 ८५. लक्ष्मणका राज्याभिषेक हे श्रेणिक ! भरतके साथ आसक्तिका परित्याग करके जो धीर निकल पड़े थे उनके नाम कहनेभरके लिए कहता हूँ । (१) सिद्धार्थ राजा तथा रतिवर्धन, सन्ध्य घनवाहरथ, जाम्बूनद, शल्य, शशांक, विरस, नन्दन, नन्द, आनन्दित, सुबुद्धि, सूर्य, महाबुद्धि, तथा वीर सत्याशय, इन्द्राभ श्रुतवर, जनवल्लभ सुचन्द्र, पृथ्वीधर, सुमति, अचल, क्रोध, हरि, काण्डोरु, सुमित्र, सम्पूर्णेन्दु, धर्ममित्र, नघुप, सुन्दरशक्ति, प्रभाकर, प्रियधर्म - इन तथा दूसरे बहुत-से सहस्र से भी अधिक संख्यामें राजाओंने राज्यका परित्याग किया और पापका शमन करनेवाले श्रमण हुए। ( २-६ ) व्रत नियमका पालन करके, नाना लब्धियों से शक्तिसम्पन्न उन्होंने पण्डितमरणसे युक्त हो यथानुरूप पद प्राप्त किया । ( ७ ) १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ जब भरतने अभिनिष्क्रमण किया तब भरत चक्रवर्ती के समान उसके आचरण और गुणों को याद करके शोक धारण करनेवाले लक्ष्मणने विराधित से पूछा कि वे भरतमुनि कहाँ हैं जिन्होंने तरुणवस्था में ही राज्यका त्याग कर दिया है । सुकुमार और कोमल अंगवाले वे धर्मधुराका उदूहन कैसे करते होंगे ? ( = -६) यह कथन सुनकर विराधितने कहा कि, हे स्वामी ! केवलज्ञानसे युक्त उन्होंने शाश्वत मोक्षपद प्राप्त किया है । (१०) मोक्ष में गये हुए भरत के बारेमें सुनकर अत्यन्त दुःखित राम आदि सुभट शोक सन्तप्त होकर मुहूर्तभर वहीं ठहरे। (११) रामके उठने पर वे राजा अपने-अपने घर पर गये और निश्चय करके पुनः रामके महल में आये । ( १२ ) रामको प्रणाम करके उन्होंने कहा कि, हे स्वामी ! हमारा कहना आप सुनें । राज्याभिषेक के वैभव और पट्टबन्धकी आप इच्छा करें । (१३) रामने राजाओंसे कहा कि तुम मिलकर अब परम वैभवके साथ नारायण लक्ष्मणका राज्याभिषेक करो । ( १४) सत्त्वगुणसे युक्त ऐश्वर्य का उपभोग करनेवाला और सारी पृथ्वीका स्वामी यह (लक्ष्मण) मेरे चरणोंमें जो वन्दन करता है, वह क्या मेरा राज्य नहीं है ? (१५) १. संघत्थो प्रत्य० । २. सहसा हियसंपण्णा प्रत्य० । ३. णिसिमिऊणं प्रत्य० । ४. • मविणण प्रत्य• । ५. संतगुणं प्रत्य• । Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५. ३० ] १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ ८५. रज्जाहिसेयपव्वं सुणिऊण वयणमेयं, सब वि नराहिया तहिं गन्तुं । पायप्पडणोवगया, भणन्ति लच्छीहरं एत्तो ॥ अमनिओ गुरूणं, पालेहि वसुन्धरं अपरिसेसं । रज्जाभिसेयविहवं, अन्नेच्छमु सामि ! कीरन्तं ॥ अणुमन्नियंमि सहसा, काहल-तलिमा-मुइङ्गपउराईं । पहयाइ बहुविहाई, तूराई मेहघोसाइं ॥ वीणा-वंससणाहं, गीयं नड-नट्ट-छत्त-गोज्जेहिं । बन्दिनणेण सहरिसं, नयसद्दालोयणं च कयं ॥ कणयकलसेहि एत्तो, सबुवगरणेसु संपउत्तेसु । अह राम-लक्खणा ते, अहिसित्ता नरवरिन्देहिं ॥ वरहार-कडय-कुण्डल-मउडालंकारभूसियसरीरा । चन्दणकयङ्गरागा, सुगन्धकुसुमेसु कयमाला ॥ काऊण महाणन्दं, हलहर - नारायणा देणुवइन्दा | अहिसिञ्चन्ति सुमणसा, एत्तो सीयं महादेवि ॥ अहिसित्ता य विसल्ला, देवी लच्छीहरस्स हियइट्टा । जा सयलजीयलोए, गुणेहि दूरं समुबहइ ॥ अह ते सुहासणत्था, बन्दिनणुग्घुट्टजयजयारावा । दाऊण समाढत्ता, रज्जाई खेयरिन्दाणं ॥ पउमो तिकूडसिहरे, विभीसणं ठवइ रक्खसाहिवई । सुग्गीवस्स वि एत्तो, किक्विन्धि देइ परिसेसं ॥ सिरिपबयसिहरत्थं च सिरिपुरं मारुइस्स उदिद्धं । पडिसूरस्स हणुरुहं, दिन्नं नीलस्स क्खिपुरं ॥ पायालंकारपुरं, चन्दोयरनन्दणस्स दिन्नं तं । देवोवगीयनयरे, रयणनडी ठाविओ राया ॥ २७ ॥ भामण्डलो विभुञ्जइ, वेयड्ढे दक्खिणाऍ सेढीए । रहनेउरं ति नामं, नयरं सुरनयरसमविभवं ॥ २८ ॥ सेसा वि य नरवसभा, अणुसरिसाणं तु देसविसयाणं । पउमेण कया सामी, धण - नणरिद्धीसमिद्धाणं ॥ २९ ॥ २५ ॥ २६ ॥ एवं नरिन्दा पउमेण रज्जं संपाविया उत्तमवंसनाया । भुञ्जन्ति देवा इव देवसोक्खं, आणाविसालं विमलप्पहावा ॥ ३० ॥ ॥ इइ पउमचरिए रज्जाभिसेयं नाम पञ्चासीइमं पव्वं समत्तं ॥ २१ ॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥ यह वचन सुनकर सभी राजा वहाँ गये और पैरों में गिरकर लक्ष्मण से कहा कि गुरुजनोंने अनुमति दी है कि सम पृथ्वीरें । हे स्वामी ! किये जानेवाले राज्याभिषेक के वैभवकी आप इच्छा करें । (१६-१७) अनुमति मिलने पर सहसा काहल, तलिमा, मृदंग आदि बादल के समान घोष करनेवाले नानाविध वाद्य बजने लगे । (१८ नट, नृत्य करनेवाले और गानेवाले वीणा और बंशी के साथ गाने लगे । स्तुतिपाठकों ने आनन्द में आकर जयध्वनि की और लक्ष्मणके दर्शन किये । ( १ ) इसके अनन्तर उन राजाओंने सभी उपकरणों के साथ स्वर्णकलशोंसे राम एवं लक्ष्मणका अभिषेक किया (२० ) उत्तम हार, कटक, कुण्डल, मुकुट एवं अलंकारोंसे भूपित शरीरवाले, चन्दनका अंगराग किये हुए, सुगन्ध पुष्पोंकी माला धारण किये हुए दानवेन्द्र महान् राम और लक्ष्मणने तब बड़ा भारी श्रानन्द मनाकर प्रसन्न मनसे महादेवी सीताका अभिषेक किया । (२१-२२ ) जो गुणोंसे सारे जीवलोकको अत्यन्त आकर्षित करती है ऐसी लक्ष्मणकी प्रिया विशल्यादेवी भी अभिषिक्त हुई । (२३) स्तुतिपाठकों द्वारा 'जय जय' का उद्घोष जब किया जा रहा था तब वे सुखासन पर बैठकर खेचरेन्द्रोंको राज्य देने लगे । (२४) रामने त्रिकूटशिखर के ऊपर विभीषणको राक्षसाधिपति रूपसे स्थापित किया। तब सुग्रीवको बाकी बची हुई किष्किन्ध दी । (२१) श्री पर्वत के शिखर पर स्थित श्रीपुर हनुमानको दिया । प्रतिसूर्यको हनुरुहनगर और नीलको ऋक्षपुर दिया । (२६) पातालालंकारपुर चन्द्रोदरनन्दनको दिया । देवोपगीत नगर में रत्नजटी राजाको स्थापित किया । (२७) भामण्डल भी वैताढ्यकी दक्षिण श्रेणी में आये हुए देवनगर के समान वैभववा रथनूपुर नामक नगर का उपभोग करने लगा । (२८) रामने दूसरे भी राजाओं को धन, जन एवं ऋद्धि से सम्पन्न यथायोग्य देशोंका स्वामी बनाया | २९ ) इस प्रकार रामके द्वारा आज्ञा माननेवाला विशाल राज्य प्राप्त करके उत्तम वंश में उत्पन्न और विमल प्रभाववाले राजा देवोंकी भाँति देव सुखका उपभोग करने लगे । (३०) ॥ पद्मचरितमें राज्याभिषेक नामका पचासीवाँ पर्व समाप्त हुआ || १. ल-तिलिमा० प्रत्य० । २. ०णा मणुइन्दा मु० । ३. उवइटूटं मु० । ५६ ४६५ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६. महुसुंदरवहपव्वं अह राहवेण भणिओ, सत्तग्यो नं तुम हिययइटुं । इह मेइणीऍ नयर, नं मग्गसि तं पणामेमि ॥ १ ॥ एवं साएयपुरिं, गेण्हसु अहवा वि पोयणं नयरं । तह पोण्डवद्धणं पि य. अन्नं च जहिच्छियं देसं ॥ २ ॥ भणइ तओ सत्तग्यो, महुरं मे देहि देव हियइटुं । पडिभणइ राहवो तं, किं न सुओ तत्थ महराया ! ॥ ३ ॥ सो रावणस्स बच्छय !, जामाऊ सुरवरिन्दसमविभवो । चमरेण जस्स दिन्नं, सूलं पलयकसमतेयं ॥ ४ ॥ मारेऊण सहस्सं, पुणरवि सूलं करं समल्लियइ । नस्स जयत्थं च महं, न एइ रतिंदियं निद्दा ।। ५ ।। नाएण तमो तइआ, पणासिओ जेण निययतेएणं । उज्जोइयं च भेवणं, किरणसहस्सेण रविणं व ॥ ६ ॥ नो खेयरेसु वि णवी, साहिज्जइ तिबबलसमिद्धेसु । सो कह सत्तुग्ध ! तुमे, जिप्पइ दिवत्थकयपाणी ॥ ७ ॥ पउमं भणइ कुमारो, किं वा बहुएहि भासियहिं । महुरं देहि महायस !, तमहं निणिऊण गेण्हामि ॥ ८ ॥ नइ तं महुरारायं, न जिणामि खणन्तरेण संगामे । तो देहरहस्स नाम, पियरस्स फुडं न गेण्हामि ॥ ९ ॥ एवं पभासमाणं, सत्तुग्धं राहवो करे घेत्तु । जंपइ कुमार ! एकं, संपइ मे दक्खिणं देहि ॥ १० ॥ भणइ तओ सत्तग्यो, महुणा सह रणमुहं पमोत्तूणं । अन्नं जं भणसि पहू !, करेमि तं पायवडिओ हं ॥ ११ ॥ निज्झाइऊण पउमो, जंपइ छिद्देण सो हु तो राया । सूलरहिओ पमाई, घेत्तबो पत्थणा एसा ॥ १२ ॥ जं आणवेसि एवं, भणिऊण जिणालयं समल्लीणो । सत्तुग्धकुमारवरो, संथुणइ जिणं सुकयपूयं ॥ १३ ॥ अह सो मज्जियनिमिओ, आपुच्छइ मायरं कयषणामो । दट्टण सुयं देवी, अग्घायइ उत्तिमङ्गम्मि ॥ १४ ॥ ८६. मधुसुन्दर का वध रामने शत्रुघ्नसे कहा कि इस पृथ्वी पर तुम्हें जो प्रिय नगर हो वह माँगो। मैं वह दूँगा । (१) इस साकेतपुरीको ग्रहण करो अथवा पोतननगर, पुण्डवर्धन या अन्य कोई अभीष्ट देश । (२) तब शत्रुघ्नने कहा कि, हे देव ! प्रिय ऐसी मथुरानगरी मुझे दो। इस पर रामने कहा कि क्या तुमने नहीं सुना कि वहाँ मधु राजा है। (३) हे वत्स ! देवोंके इन्द्रके समान वैभववाला वह रावणका जामाता है। जिसे चमरेन्द्रने प्रलयकालीन सूर्यके समान तेजवाला एक शूल दिया है, हजारको -मारकर पुनः वह शूल वापस हाथमें आ जाता है, जिसके जयके लिए मुझे रात-दिन नींद नहीं आती, पैदा होते ही जिसने उस समय अपने तेजसे अन्धकार नष्ट कर दिया था और सूर्य की भाँति हज़ार किरणोंसे भवन उयोतित किया था, अत्यन्त बलसमृद्ध खेचरों द्वारा भी जो बस में नहीं आया-ऐसे दिव्यास्त्र हाथमें धारण किये उसको, हे शत्रुघ्न ! तुम कैसे जीत सकोगे? (४-७) इसपर शत्रुन्नकुमारने रामसे कहा कि, हे महायश ! बहुत कहनेसे क्या फायदा ? आप मुझे मथुरा दें। उसे मैं जीतकर प्राप्त करूँगा। (८) यदि उस मथुरा के राजाको युद्धमें क्षणभर में जोत न लूँ तो पिता दशरथका नाम सर्वथा नहीं लूँगा। (६) इस प्रकार कहते हुए शत्रुघ्नको रामने हाथमें लेकर कहा कि, कुमार ! इस समय मुझे तुम एक दक्षिणा दो। (१०) तब शत्रुघ्नने कहा कि, हे प्रभो! मधुके साथ युद्ध को छोड़कर और जो कुछ आप कहेंगे वह आपके चरणोंमें पड़ा हुआ मैं करूँगा। (११) रामने सोचकर कहा कि शूलरहित और प्रमादी उस राजाको किसी छिद्रसे पकड़ना-यही मेरी प्रार्थना है। (१२) 'जैसी आज्ञा'-ऐसा कहकर शत्रुघ्नकुमार जिनमन्दिरमें गया और अच्छी तरहसे पूजा करके जिनेश्वर भगवान्की स्तुति की। (१३) १. तुमे प्रत्य०। २. भुवणं प्रत्य० । ३. दसर. प्रत्यः । ४. सो तुमं राया प्रत्य० । Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६७ ८६.३०] ८६. महुसुंदरवहपव्वं देइ तओ आसीसं, जणणी जय पुत्त ! रणमुहे सत्तु । रज्जं च महाभोग, भुञ्जसु हियइच्छियं सुइरं ॥ १५ ॥ संगामे लद्धजसं, पुत्तय ! एत्थागयं तुमं दट्टुं । कणयकमलेहि पूर्य, जिणाण अयं करीहामि ॥ १६ ॥ तेलोकमङ्गला विह. सरअसरनमंसिया भयविमुक्का । ते देन्तु मङ्गलं तुह. सत्तग्य ! जिणा जियभवोहा ॥ १७ ॥ संसारदीहकरणो, महारिवू जेहि निजिओ मोहो । ते तिहुयणेक्कभाणू, अरहन्ता मङ्गलं देन्तु ॥ १८ ॥ अट्टविहेण विमुक्का, पुत्तय ! कम्मेण तिहुयणम्गम्मि । चिट्ठन्ति सिद्धकज्जा, ते सिद्धा मङ्गलं देन्तु ॥ १९ ॥ मन्दर-रवि-ससि-उयही-वसुहा-ऽणिल-धरणि-कमल-गयणसमा । निययं आयारधरा, आयरिया मङ्गलं देन्तु॥ २० ॥ ससमय-परसमयविऊ, अणेगसत्थत्थधारणसमत्था । ते तुज्झ उवज्झाया, पुत्त ! सया मङ्गलं देन्तु ।। २१ ॥ बारसविहेण जुत्ता, तवेण साहेन्ति जे उ निवाणं । ते साहु तुज्झ वच्छय !, साहन्तु दुसाहयं कजं ॥ २२ ॥ एवं दिन्नासीसो, नणणिं नमिऊण गयवरारूढो । निप्फिडइ पुरवरीए, सत्तुग्यो सयलबलसहिओ ॥ २३ ॥ जंगडिजन्ततरङ्गम-संघट्टटेन्तगयघडाडोवं । पाइक्क रहसणाह, महुराहुत्तं बलं चलियं ॥ २४ ॥ लच्छीहरेण धणुवं, वज्जावत्तं सरा य अग्गिमुहा । सिग्धं समप्पियाई, अन्नाइ वि तस्स सत्थाई ॥ २५ ॥ रामो कयन्तवयणं, तस्स उ सेणावई समप्पेउं । लच्छीहरेण समयं, संसइयमणो नियत्तेइ ॥ २६ ॥ सत्तग्यो वि महप्पा, कमेण संपत्थिओ बलसमग्गो । महुरापुरीऍ दूरे, नइम्मि आवासिओ सिग्धं ॥ २७ ॥ ववगयपरिस्समा ते, मन्तं काऊण मन्तिणो सके । कइगइसुयं पमाई, भणन्ति निसुणेहि वयणऽम्हं ॥ २८ ॥ जेण पुरा अइविरिओ, गन्धारो निजिओ रणमुहंमि । सो कह महू महप्पा, जिप्पिहिइ तुमे अबुद्धीणं ? ॥ २९ ॥ तो भणइ कयन्तमुहो, महुराया नइ विसूलकयपाणी । तह वि य सत्तग्घेणं, जिप्पिहिइ रणेन संदेहो ॥ ३० ॥ इसके पश्चात स्नान-भोजन करके उसने माताको प्रणाम करके अनुमति माँगी। पुत्रको देखकर देवीने सिरको सँघा। (१४) तब माताने आशीर्वाद दिया कि पुत्र! युद्ध में शत्रुको जीतो और राज्य तथा मनचाहे विशाल भोगोंका सुचिर काल तक उपभोग करो। (१३) पुत्र ! संग्राममें यश प्राप्त करके यहाँ आए हुए तुमको देख मैं स्वर्ण कमलोंसे जिनेश्वरोंकी पूजा करूँगी। . (१६) हे शत्रुघ्न ! तीनों लोकमें मंगलरूप, सुर एवं असुरों द्वारा वन्दित, भयसे मुक्त तथा भवसमूहको जीतनेवाले जिन तम्हें मंगल प्रदान करें। (१७) संसार को दीर्घ बनानेवाले महाशत्रु मोहको जिन्होंने जीत लिया है ऐसे त्रिभुवनमें एकमात्र सूर्य सरीखे अरिहन्त तुम्हें मंगल प्रदान करें। (१८) हे पुत्र ! अठों प्रकारके कर्मसे विमुक्त होकर जो त्रिभुवनके अग्रभागमें रहते हैं ऐसे कार्य सिद्ध करनेवाले सिद्ध तुम्हारा कल्याण करें। (१६) मन्दराचल, सूर्य, चन्द्रमा, समुद्र, वसुधा, पवन, पृथ्वी, कमल और गगनके समान तथा अपने आचारको धारण करनेवाले आचार्य तुम्हें मंगल प्रदान करें । (२०) हे पुत्र ! स्वसिद्धान्त एवं पर सिद्धान्तके ज्ञाता, अनेक शास्त्रोंके अर्थको धारण करने में समर्थ ऐसे उपाध्याय तेरा सदा कल्याण करें। (२१) हे वत्स! बारह प्रकारके तपसे युक्त होकर जो निर्वाणकी साधना करते हैं वे साधु तुम्हारा दुस्साध्य कार्य सिद्ध करें। (२२) इस प्रकार आशीर्वाद दिया गया शत्रुघ्न माताको प्रणाम करके हथी पर सवार हुआ और सारी सेनाके साथ नगरी में से निकला । (२३) एकदम सटे हुए घोड़ोंके समूह और उठ खड़े हुए हाथियोंके घटाटोपसे सम्पन्न तथा प्यादे एवं रथोंसे युक्त सेना मथुराकी ओर चल पड़ी। (२५) लक्ष्मणने वनावर्त धनुष, अग्निमुख बाण तथा दूसरे भी शस्त्र उसे शीघ्र ही दिये। (२५) कृतान्तवदन सेनापति उसे देकर मनमें शंकाशील राम लक्ष्मणके साथ लौट आए । (२६) महात्मा शत्रुघ्न भी सेनाके साथ प्रयाण करता हुआ आगे बढ़ा। मथुरापुरीसे दूर नदीमें उन्होंने शीघ्र ही डेरा डाला । (२७) श्रम दूर होने पर उन सब मंत्रियोंने परामर्श करके कैकेईके प्रमादी पुत्रसे कहा कि हमारा कहना सुनो । (२८) जिसने पूर्व कालमें अत्यन्त बलवान् गन्धारको युद्ध में जीत लिया था उस महात्मा मधुको अनजान तुम कैसे जीतोगे ? (६) तब कृतान्तवदनने कहा कि यद्यपि मधुराजाने हाथमें शूल धारण कर रखा है, तथापि इसमें सन्देह नहीं कि शत्रुघ्न द्वारा वह जीता जायगा। (३०) बड़ी-बड़ी १. करिस्सामि प्रत्य० । २. ग्गमिणं । चि० प्रत्य० । ३. तुहं प्रत्य० । ४. गडिगज्जत. प्रत्य०। ५. केगइ.प्रत्य० । Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६८ पउमचरियं [८६.३१ हत्थी करेण भञ्जइ. तुङ्ग पि य पायवं वियडसाहं । सीहो कि न वियारइ. पयलियगण्डत्थलं हत्थि ॥ ३१ ॥ अह मन्तिजणाएसेण पत्थिया चारिया गया महुरं । वत्तं लद्धण तओ, सामिसयासं पुणो पत्ता ॥ ३२ ।। निसुणेहि देव वयणं, अस्थि हु महुरापुरीऍ पुचणं । वरपायवसुसमिद्ध, कुबेरनामं वरुज्जाणं ॥ ३३ ॥ सहिओ य जयन्तीए, देवीए सयलपरियणसमग्गो । कोलइ तत्थुज्जाणे, इन्दो इद नन्दणे मुइओ ।। ३४ ।। तस्स पुण छट्टदिवसो, वट्टइ वरकाणणे प'इट्ठस्स । मयणाउरस्स एवं परिवज्जियसेसकम्मस्स ॥ ३५॥ सयलं च साहणं पुरवराओ नीसरिय तस्स पासत्थं । जोयं सामन्तजुयं, सूलं पुण नयरिमज्झमि ॥ ३६ ॥ जइ एरिसम्मि सामिय!; पत्थावे आणिओ पुरिं महुरं । न य गेण्हसि रयणीए, कह महुरायं पुणो जिणसि ॥ ३७ ॥ चारियवयणेण तओ, सत्तुग्यो साहणेण महएणं । काऊण दारभङ्ग, पविसइ महुरापुरि रत्तिं ॥ ३८ ॥ सत्तग्यो जयइ जए, दसरहपुत्तो जयंमि विजियारी । बन्दिजणुग्घुट्ठरवो, वित्थरिओ पुरवरीमज्झे ॥ ३९ ॥ तं सोऊण जयरवं, नयरनणो भयपवेविरसरोरो। किं किं ति उल्लवन्तो, अइसुट्ट समाउलो जाओ ॥ ४०॥ महुरापुरिं पविढें, सत्तुग्धं जाणिऊण महुराया । उज्जाणाउ सरोसो, विणिग्गओ जह दसग्गीवो ॥ ४१ ॥ सूलरहिओ महू चिय, अलहन्तो पुरवरीपवेसं सो। सत्तग्यकुमारेणं, निक्खमिउं वेढिओ सहसा ॥ ४२ ॥ अइरहसपसरियाणं, उभयबलाणं रणं समावडियं । गय-तुरय-जोह-रहवर-अन्नोन्नालग्गसंघट्ट ॥ ४३ ।। जुज्झइ गओ गएणं, समयं रहिओ वि रहवरत्थेणं । तुरयविलग्गो वि भडो, आसारूढे विवाएइ ॥ ४४ ॥ सर-झसर-मोग्गरेहि, अन्नोन्नावडियसत्थनिवहेहिं । उट्ठन्ति तक्खणं चिय, फुलिङ्गजालासहस्साइं ॥ ४५ ॥ एत्तो कयन्तवयणो, आढत्तो रिउबलं खयं नेउं । महुरायस्स सुएणं, रुद्धो लवणेण पविसन्तो ॥ ४६ ॥ शाखाओंवाले ऊँचे पेड़को हाथी तूंढ़से तोड़ता है तो क्या चूते हुए गण्डस्थलवाले हाथीको सिंह नहीं फाड़ डालता ? (३१) इसके पश्चात् मन्त्रियोंके आदेशसे मथुराको भेजे गये गुप्तचर संदेश लेकर अपने स्वामीके पास वापस आये । (३२) उन्होंने कहा कि मथुरापुरीके पूर्व में उत्तम वृक्षोंसे समृद्ध कुबेर नामका एक सुन्दर उद्यान है। (३३) जयन्ती देवीके साथ समग्र परिजनसे युक्त मधुराजा आनन्दित हो, नन्दनवनमें इन्द्र को भाँति, उस उद्यानमें क्रीड़ा करता है। (३४) उत्तम उद्यानमें प्रविष्ट, मदनसे पीड़ित और शेष कार्योंका त्याग किये हुए उसका छठा दिन है । (३५) सामन्तोंके साथ सारी सेना नगरमें से निकलकर उसके पास गई है, किन्तु शूल नगरीमें है। (३६) हे स्वामी! यदि ऐसे अवसर पर आये हुए आप मथुरापुरीको रातके समय ले नहीं लेंगे, तो फिर मथुराको कैसे जीतोगे ? (३७) तब गुप्तचरोंके कथनके अनुसार बड़े भारी सैन्यके द्वारा रातके समय दरवाजा तोड़कर शत्रुघ्नने मथुरापुरीमें प्रवेश किया। (३८) शत्रुओंको जीतनेवाले दशरथके पुत्र शत्रुघ्नका संसारमें विजय हो-ऐसी स्तुतिपाठकों द्वारा उद्घोषित जय 'ध्वनि नगरमें फैल गई । (३६) उस जयघोपको सुनकर भय से कापते हुए शरीरवाले नगरजन 'क्या है, क्या है ?' ऐसा कहते हुए अत्यन्त व्याकुल हो गये। (४०) मथुरापुरीमें शत्रुघ्नने प्रवेश किया हैं ऐसा जानकर मधु राजा रोषके साथ उद्यानमेंसे, रावणकी भाँति, बाहर निकला । (४१) शूलरहित होनेसे नगरीमें प्रवेश नहीं पानेवाले उस मधुको शत्रुघ्न कुमारने निकलकर सहसा घेर लिया। (४२) अतिवेगसे फैले हुए दोनों सैन्योंके बीच हाथी, घोड़े, प्यादे और रथ जिसमें आपसमें भिड़ गये हैं ऐसा युद्ध होने लगा। (४३) हाथीके साथ हाथी जूझने लगे। रथ और अनसे रहित होनेपर भी घोड़ेपर सवार हो सुभट घुड़सवारोंको मारने लगा। (४४) एक दूसरे पर गिरनेवाले बाण, झसर, मुद्गर जैसे शस्त्र समूहोंसे तत्काल ही चिनगारियोंसे व्याप्त हजारों ज्वालाएँ उठीं। (४५) उधर कृतान्तवदनने शत्रुसैन्यका क्षय करना शुरू किया। प्रवेश करनेवाले उसको मधुराजाके पुत्र लवणने रोका । (४६) लवण और कृतान्तके बीच युद्धभूमिमें तलवार, कनक, चक्र और तोमरके शूलराहमने प्रवेश कर शरीरवाले र प्रतिवेगसे १. पविठ्ठस्स प्रत्य० । २. तो रणम्मि वि. प्रत्य० । ३. विवाडेइ-प्रत्य० । Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६. ६२ ] ८६. महुसुंदरवहपव्वं लवणस्स कयन्तस्स य, दोण्हू वि जुज्झं रणे समावडियं । असि कणय चक्क तोमर-विच्छड्डिज्जन्तघाओहं ॥ ४७॥ काऊ अन्नमन्नं, विरहं रणदप्पिया गयारूढा । पुणरवि य समभिडिया, जुज्झन्ति समच्छरुच्छाहा ॥ ४८ ॥ आयणपूरिएहि, सरेहि लवणेण विउलवच्छयले । पहओ कयन्तवयणो ददं पि भेत्तृण सन्नाहं ॥ ४९ ॥ काऊ चिरं जुज्झं, कयन्तवयणेण तत्थ सत्तीए । पहओ लवणकुमारो, पडिओ देवो व महिवट्टे ॥ ५० ॥ सुयं पडियं, महू महासोग कोहपज्जलिओ । सहसा समुट्टिओ सो, अरिंगहणे हुयवहो चेव ॥ दहूण य एज्जन्तं महुरापुरिसामियं तु सत्तुम्धो । आवडइ तस्स समरे, रणरसतण्हालुओ सिग्धं ॥ बाणेण तत्थ महुणा, केऊ सत्तग्घसन्ति छिन्नो । तेण वि य तस्स तुरया, रहेण समयं चिय विलुत्ता तत्तो महू नरिन्दो, आरूढो गयवरं गिरिसरिच्छं । छाएऊण पवत्तो, सत्तुग्धं सरसहस्सेहिं ॥ सत्तुम्घेण वि सहसा, तं संरनिवहं निवारिउं देहे । भिन्नो सो महुराया, गाढं चिय निययबाणेहिं ॥ ५१ ॥ ५२ ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ॥ आधुम्मियनयणजुओ, मणेण चिन्तेइ सूलरहिओ हं । पुण्णावसाणसमए, जाओ मरणस्स आसने ॥ सुयसोगसल्लियङ्गो, तं चिय दट्टण दुज्जयं सत्तु । मरणं च समासन्नं, मुणिवरवयणं सरइ ताहे पडिबुद्धो भइ तओ, असासए इह समत्थसंसारे । इन्दियवसाणुगेणं, धम्मो न कओ विमूढेणं ॥ मरणं नाऊण धुवं, कुसुमसमं नोबणं चला रिद्धी । अवसेण मए तइया, न कओ धम्मो पमाएणं ॥ पज्जलियम्मि य भवणे, कूवतलायस्स खणणमारम्भो । अहिणा दट्टस्स नए, को कालो मन्तं जवगस्स ! ॥ ६० ॥ जाव न मुञ्चामि लहुं, पाणेहिं एत्थ नीयसंदेहे । ताव इमं निणवयणं, सरामि सोमं मणं काउं ॥ ६१ ॥ तम्हा पुरिसेण नए, अप्पहियं निययमेव कायचं । मरणंमि समावडिए, संपइ सुमरामि अरहन्तं ॥ ६२ ॥ ५९ ॥ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ शस्त्रसमूह जिसमें फेंके जा रहे हैं ऐसा युद्ध होने लगा । (४७) एक-दूसरे को रथरहित करके युद्धके लिए गर्वित हाथी पर सवार हो भिड़ गये और मत्सर एवं उत्साहके साथ लड़ने लगे । (४८) कान तक खेंचे गये बाणोंसे लवणने कृतान्तवदनकी विशाल छाती पर मज़बूत कवचको भेदकर प्रहार किया । (४६) चिरकाल तक युद्ध करके कृतान्तवदन द्वारा शक्तिसे आहत लवणकुमार देवकी भाँति ज़मीन पर गिर पड़ा। (५०) पुत्रको गिरा देख शोक और क्रोध से अत्यन्त प्रज्वलित अग्नि जैसा मधु शत्रुको पकड़नेके लिए सहसा खड़ा हुआ । (५१) मथुरापुरीके स्वामीको आता देख युद्धरसका प्यासा शत्रुघ्न समरभूमिमें उसके सम्मुख शीघ्र ही आया । (५२) उस लड़ाई में मधुने बाणसे शत्रुघ्नकी ध्वजा काट डाली । उसने भी रथके साथ उसके घोड़े नष्ट कर दिये । (५३) तब मधु राजा पर्वत जैसे हाथी पर आरूढ़ हुआ और हजारों बाणोंसे शत्रुघ्नको छाने लगा । (५४) शत्रुघ्नने सहसा उस शरसमूहका निवारण करके अपने बाणोंसे उस मधुराजाके शरीरको विदारित किया । (५५) जिसकी दोनों आँखें घूम रही हैं ऐसा वह • मनमें सोचने लगा कि शूलसे रहित मैं पुण्यके अवसानके समय मरणासन्न हुआ हूँ । (५६) तब पुत्रके शोकसे पीड़ित अंगवाले उसने शत्रुको दुर्जय और मृत्युको समीप देखकर मुनिवरके वचनको याद किया । (५७) होशमें आने पर वह कहने • लगा कि इस सारे अशाश्वत संसारमें इन्द्रियों के वशवर्ती मूर्ख मैंने धर्म नहीं किया । (५८) मरणको यौवनको पुष्पके समान और ऋद्धिको चंचल जानकर पराधीन मैंने उस समय प्रमादवश धर्म नहीं किया । (५६) मकान के जलने पर कूएँतालाबको खोदनेका आरम्भ कैसा ? सर्पके द्वारा काटे जाने पर इस संसारमें मंत्रके जपनका कौनसा समय रहता है ? (६०) जीवनका सन्देह होनेसे यहाँ पर मैं जबतक प्राणोंका त्याग नहीं करता तबतक मनको सोम्य बनाकर जिनेश्वरके इस वचनको याद कर लूँ । (६१) 'ध्रुव, ४६६ अतएव मनुष्यको संसारमें आत्मकल्याण अवश्य ही करना चाहिए। मरण उपस्थित होने पर अब मैं अहिन्तको याद करता हूँ । (६२) इन अरिहन्तोंको और मोक्षमें गये सिद्धों को नमस्कार हो। आचार्यों, उपाध्यायों और सब साधुओं को नमस्कार १. ० गकोवप० प्रत्य० । २. सरपियरं प्रत्य• । ३. समावण्णे - प्रत्य० । ४. • जवणम्मि मु० । Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७० पउमचरियं [८६. ६३इणमो अरहन्ताणं, सिद्धाण नमो सिवं उवगयाणं । आयरिय-उवज्झाणं, नमो सया सबसाहूर्ण ॥ ६३ ॥ अरहन्ते सिद्धे वि य, साहू तह केवलीयधम्मो य । एए हवन्तु निययं, चत्तारि वि मङ्गलं मज्झं ॥ ६४ ॥ जावइया अरहन्ता, माणुसखित्तम्मि होन्ति नयनाहा । तिविहेण पणमिऊणं, ताणं सरणं पवन्नो हं ॥ ६५ ।। हिंसा-ऽलिय-चोरिक्का, मेहुण्णपरिग्गहं तहा देहं । पच्चक्खामि य सवं, तिविहेणाहारपाणं च ॥ ६६ ॥ परमत्थे ण तणमओ, संथारो ने वि य फासुया भूमी । हिययं जस्स विसुद्ध, तस्साया हवइ संथारो ॥ ६७ ॥ एक्को जायइ जीवो, एको उप्पज्जए भमइ एक्को । सो चेव मरइ एक्को, एको चिय पावए सिद्धिं ॥ ६८ ॥ नाणम्मि दंसणम्मि य, तह य चरित्तम्मि सासओ अप्पा । अवसेसा दुब्भावा, वोसिरिया ते मए सबे ॥ ६९ ॥ एवं बावज्जीवं, सङ्गं वोसिरिय गयवरत्थो सो । पहरणजज्जरियतणू, आलुच्चइ अत्तणो केसे ॥ ७० ॥ जे तत्थ किन्नरादी, समागया पेच्छया रणं देवा । ते मुञ्चन्ति सहरिसं, तस्सुवरि कुसुमवरवासं ॥ ७१ ॥ धम्मज्झाणोवगओ, कालं काऊण तइयकप्पम्मि । जाओ सुरो महप्पा, दिवङ्गयकुण्डलाभरणो ।। ७२ ।। एवं नरो जो वि हु बुद्धिमन्तो, करेइ धम्म मरणावसाणे । वरच्छरासंगयलालियङ्गो, सो होइ देवो विमलाणुभावो ॥ ७३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए महुसुन्दरवहाभिहाणं नाम छासीइमं पव्वं समत्तं ॥ ८७. महुराउवसग्गविहाणपवं केगइसुएण सेणिय, पुण्णपभावेण सूलरयणं तं । अइखेयसमावन्नं, लज्जियविलियं हयपभावं ॥ १ ॥ तं सामियस्स पासं, गन्तूणं चमरनामधेयस्स । साहेइ सूलरयणं, महुनिवमरणं जहावत्तं ॥ २ ॥ हो । (६३) अरिहन्त, सिद्ध, साधु और केवलीका धर्म-ये चारों मेरे लिए अवश्य मंगल रूप हों। (६४) मनुष्य क्षेत्रमें जितने भी जगतके नाथ अरिहन्त हैं उन्हें मन-वचन-काया तीनों प्रकारसे प्रणाम करके उनकी शरण मैंने ली है । (६५) हिंसा, झूठ, चोरी, मैथुन, परिग्रह तथा शरीर और आहार-पान सबका में प्रत्याख्यान करता हूँ। (६६) वस्तुतः संथारा न तो तृणमय होता है और न निर्जीव भूमिका ही होता है जिसका हृदय विशुद्ध है उसकी आत्मा ही संथारा रूप होती है। (६७) एक जीव ही जन्म लेता है, एक वही उत्पन्न होता है, एक वही परिभ्रमण करता है, वही अकेला मरता है और वही अकेला सिद्धि पाता है। (६८) ज्ञानमें, दर्शनमें तथा चारित्रमें आत्मा शाश्वत है। बाकीके जो दुर्भाव हैं उन सबका मैंने त्याग किया है। (६६) इस तरह यावज्जीवनके लिए संगका त्याग करके हाथी पर स्थित और शस्त्रोंसे जर्जरित शरीरवाले उसने अपने केशोंका लोंच किया। (७०) वहाँ युद्ध देखनेके लिए जो किन्नर आदि देव आये थे उन्होंने हर्पपूर्वक उसके ऊपर उत्तम पुष्पोंकी वृष्टि की । (७१) धर्मध्यानमें लीन वह महात्मा मर करके तीसरे देवलोक सनत्कुमारमें दिव्य बाजूबन्द और कुण्डलोंसे विभूषित देव के रूपमें उत्पन्न हुआ। (७२) इस तरह जो भी बुद्धिमान मनुष्य मृत्युके समय धर्मका आचरण करता है वह सुन्दर अप्सराओंके संसर्गसे स्नेहपूर्वक पाले गये शरीरवाला और विमल प्रभावशाली देव होता है। (७३) ॥ पद्मचरितमें मधुसुन्दरके वधका अभिधान नामक छिआसीवाँ पर्व समाप्त हुआ। ८७. मथुरामें उपसर्ग हेणिक ! कैकई पुत्र शत्रुघ्नके पुण्यके प्रभावसे वह शूलरत्न अत्यन्त खेदयुक्त, लज्जित और प्रभावहीन हो गया। (१) उस शूलरत्नने चमर नामके स्वामीके पास जाकर जैसा हुआ था वैसा मधुराजाके मरणके बारेमें कहा । (२) १. नमो णमो सव.--प्रत्यः। २. अरहन्तो सिद्धो-मुः। ३. हवन्ति-मु०। ४. ण य सुद्दावहा भूमी-प्रत्य० । ५. भागी-प्रत्य०। ६. पयावं--प्रत्य० । Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७.१८] ८७. महुराउवसग्गविहाणपव्वं सोऊण मित्तमरणं, चमरो घणसोगकोहपज्जलिओ। वेरपडिउञ्चणट्टे, महुराहिमुहो अह पयट्टो ॥ ३ ॥ अह तत्थ वेणुदाली, सुवण्णराया सुरं पलोएउं । पुच्छइ कहेहि कत्तो, गमणारम्भो तुमे रइओ ॥ ४ ॥ सो भणइ मज्झ मित्तो, जेण हओ रणमुहे मधू नामं । सजणस्स तस्स संपइ, मरणं आणेमि निक्खुत्तं ॥ ५ ॥ तं भणइ वेणुदाली, किं न सुओ संभवो विसल्लाए ? । अहिलससि जेण एवं, कज्जाकजं बियाणन्तो ॥ ६ ॥ अह सा अमोहविजया, सत्ती नारायणस्स देहत्था । फुसिया य विसल्लाए, पणासिया सुकयकम्माए ॥ ७ ॥ ताव य भवन्ति एए, सुर-असुर-पिसाय-भूयमाईया । नाव ण विनिच्छिएणं, लएइ जिणसासणे दिक्खं ॥ ८ ॥ मज्जा-ऽऽमिसरहियस्स उ, हत्थसयब्भन्तरेण दुस्सत्ता । न हवन्ति ताव नाव य, हवइ सरीरंमि नियमगुणो ॥९॥ रुद्दो वि य कालग्गी, चण्डो अइदारुणो सह पियाए । सन्तो पणट्टविज्जो, किं न सुओ ते गओ निहणं ? ॥१०॥ वच्चसु गरुडिन्द ! तुम, एयं चिय उज्झिऊण वावारं । अहयं तस्स कएणं, रिउभयजणणं ववहरामि ॥ ११ ॥ एव भणिओ पयट्टो, चमरो महुरापुरिं समणुपत्तो । पेच्छइ महूसवं सो, कीलन्तं जणवयं सवं ॥ १२ ॥ चिन्तेऊण पवत्तो, अकयग्घो जणवओ इमो पावो । जो निययसामिमरणे, रमइ खलो सोगपरिमुक्को ॥ १३ ॥ अच्छउ ताव रिवू सो, जेण महं घाइओ इह मित्तो । नयरं देसेण समं, सब पि इओ खयं नेमि ॥ १४ ॥ निज्झाइऊण एवं, कोहाणलदीविओ चमरराया । लोगस्स तक्खणं चिय, उवसग्गं दूसहं कुणइ ॥ १५ ॥ नो नत्थ सन्निविट्ठो, सुइओ वा परियणेण सह मणुओ । सो तत्थ मओ सबो, नयरे देसे य रोगेणं ॥ १६ ॥ दट्टण य उवसग्गं, ताहे कुलदेवयाएँ सत्तग्यो । पंडिचोइओ य वच्चइ, साएयं साहणसमग्गो ॥ १७ ॥ रिखुजयलद्धाइसयं, सत्तग्धं पेच्छिऊण पउमाभो । लच्छीहरेण समयं, अहियं अहिणन्दिओ तुट्ठो ॥ १८ ॥ मित्रकी मृत्यु सुनकर शोक और क्रोधसे अत्यन्त प्रज्वलित चमर वैरका बदला लेनेके लिए मथुराकी ओर चला। (३) सुपर्ण कुमार देवोंके इन्द्र वेणुदालिने देवको देखकर पूछा कि तुम किस ओर जानेके तिए प्रवृत्त हुए हो ? (४) उसने कहा कि मधुनामक मेरे मित्रको जिसने युद्ध में मारा है उसकी मृत्यु अब मैं अवश्य लाऊँगा । (५) उसे वेणुदालिने कहा कि विशल्याके जन्मके बारेमें क्या तुमने नहीं सुना, जिसके कार्य-अकार्यको न जानकर तुम ऐसी इच्छा रखते हो ? (६) नारायण लक्ष्मणके शरीरमें रही हुई अमोघविजयाको पुण्यकर्मवाली विशल्याने छूकर विनष्ट किया था। (७) तबतक ये सुर, असुर, पिशाच, भूत आदि होते रहते हैं जबतक निश्चयपूर्वक जिनशासनमें दीक्षा नहीं ली जाती। (८) जबतक शरीरमें नियम-धर्म रहता है तकतक मद्य और मांससे रहित उस व्यक्तिके पास सौ हाथके भीतर-भीतर दुष्ट प्राणी नहीं आते । (ह) कालाग्नि नामका प्रचण्ड और अतिभयंकर रुद्र नष्ट विद्यावाला होकर प्रियाके साथ मर गया यह क्या तुमने नहीं सुना । (१०) हे गरुडेन्द्र ! इस व्यापारका परित्याग कर तुम वापस लौट चलो। मैं उसके लिए शत्रुमें भय पैदा करता हूँ, ऐसा कहकर चमरेन्द्र चला और मथुरा पुरीमें आया। वहाँ पर उसने सब लोगोंको महान् उत्सव मनाते देखा । (११-१२) वह सोचने लगा कि ये लोग अकृतघ्न और पापी हैं, क्योंकि अपने स्वामीका मरण होने पर भी शोकसे रहित होकर आनन्द मनाते हैं।(१३) जिसने यहाँ मेरे मित्रको मारा उस शत्रुकी बात तो जाने दो। अब मैं देशके साथ सारे नगरको नष्ट कर डालता हूँ। (१४) ऐसा सोचकर क्रोधाग्निसे प्रदीप्त चमरराजाने तत्काल ही लोगोंके ऊपर दुस्सह उपसर्ग किया । (१५) उस नगर या देशमें जो मनुष्य जहाँ परिजनके साथ बैठे अथवा सोये थे वे वहीं रोगसे मर गये । (१६) उस उपसर्गको देखकर कुल देवतासे प्रेरित शत्रुघ्न तब सेनाके साथ साकेतपुरी गया। (१७) शत्रुके ऊपर जय प्राप्त करनेसे महिमान्वित शत्रुघ्नको देखकर लक्ष्मणके साथ राम अभिनन्दित और तुष्ट हुये। (१८) पुत्रको देखकर माता हर्षित हुई। तब उसने स्वर्णकलशोंसे जिनवरेन्द्रोंका स्नान एवं पूजन १. भमंति--प्रत्य० । २. य-मु०। ३. सहिओ-मु०। ४. पडिवोहिओ-मु०। ५. आणंदिओ--प्रत्यः । Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७२ पउमचरियं aणी विपरितुट्टा, पुत्तं दट्ठण निणवरिन्दाणं । कञ्चणकलसेहि तओ, ण्हवणेण समं कुणइ पूयं ॥ १९ ॥ एव नरा सुकएण भयाई, नित्थरयन्ति जला - ऽणिलमाई । ते इमं विमलं निणधम्मं, गेण्हह संनमसुट्टियभावा ॥ २० ॥ ॥ इइ पउमचरिए महुरा उवसग्गविहाणं नाम सत्तासीयं पव्वं समत्तं ॥ ८८. सत्तग्घ कयं तमुहभवाणुकित्तणपव्वं १ ॥ २ ॥ ३ ॥ ४ ॥ अह मगहपुराहिवई, पुच्छइ गणनायगं कयपणामो । कज्जेण केण महुरा, विमग्गिया केगइसुएणं ॥ सुरपुरसमाउ इहवं, बहुयाओ अस्थि रायहाणीओ | सत्तुग्धस्स न ताओ, इट्ठाओ नह पुरी महुरा ॥ तो भणइ मुणिवरिन्दो, सेणिय ! सत्तुग्घरामपुत्तस्स । बहुया भवा अतीया, महुराए तेण सा इट्टा ॥ अह संसारसमुद्दे, जीवो कम्माणिलाहओ भैरहे । महुरापुरीऍ नाओ, नामेणं नउणदेवो सो ॥ धम्मरहिओ मओ सो, कोलो गड्डाऍ वायसो जाओ । अइयासुओ य भमणे, दडो महिसो समुत्पन्नो || ५ || जलवाहो गवलो पुण, छबारा महिसओ समुप्पन्नो । कम्मस्स उवसमेणं, नाओ दारिदिओ मणुओ ॥ ६ ॥ नामेण कुलिसधारो, मुणिवरसेवापरायणो विप्पो । रुवाईसयजुत्तो, विवज्जिओ बालकम्मेहिं ॥ ७ ॥ तस्स पुरस्साहिवई, असकिओ नाम दूरदेसं सो । संपत्थिओ कयाई, तस्स उ ललिया महादेवी ॥ ८ ॥ वायायणट्टिया सा, विप्पं दट्टण कामसरपहया । सद्दाविय चेडीए, चिट्ठइ एक्कासणनिविट्टा ॥ ९ ॥ किया । (१६) इस तरह सुकृतसे मनुष्य पानी, आग आदिके भयोंको पार कर जाता है । अतः संयमसे सुस्थित भाववाले होकर तुम इस विमल जिनधर्मको प्रणह करो। (२०) ॥ पद्मचरित में मथुरा में उपसर्गका विधान नामक सत्तासीयाँ पर्व समाप्त हुआ || [ ८७.१६ ८८. शत्रुघ्न और कृतान्तवदन के पूर्वभव मगधाधिपति श्रेणिक प्रणाम करके गणनायक गौतमसे पूछा कि कैकेई पुत्र शत्रुघ्न ने किसलिए मथुरानगरी माँगी थी ? (१) सुरपुरके समान बहुत-सी राजधानियाँ यहाँ पर हैं । शत्रुघ्न को जैसी मथुरा पसन्द आई वैसी वे क्यों पसन्द न आई ? (२) तब मुनिवरेन्द्रने कहा कि : हे श्रेणिक ! राजकुमारके बहुतसे प्रतीत जन्म मथुरा में हुए थे । इससे वह उसे प्रिय थी । (३) संसार - सागर में कर्मरूपी वासे आहत एक जीव भरतक्षेत्रमें आई हुई मथुरापुरी में यमुनदेवके नामसे पैदा हुआ । (४) धर्मरहित वह मर करके गड्ढों में अशुचि पदार्थ खानेवाला सूअर और कौआ हुआ। बकरे के रूपमें भ्रमण करता हुआ वह जल गया और भैंसेके रूपमें उत्पन्न हुआ । (५) तब जलघोड़ा और जंगली भैंसा हुआ । पुनः छः बार भैंसेके रूपमें हुआ । तब कर्मके उपशमसे दरिद्र मनुष्य हुआ । (६) मुनिवरों की सेवामें तत्पर वह कुलिशधर नामका विप्र उत्तम रूपसे युक्त और मूर्खोकी चेष्टाओंसे रहित था । (७) उस नगरका अशंकित नामका स्वामी था । वह कभी दूर देशमें गया । उसकी महादेवी ललिता थी । (८) वातायनमें स्थित उसने ब्राह्मरणको देखकर कामबाणसे आहत हो नौकरानी द्वारा उसे बुलाया और उसके साथ एक ही आसनपर बैठकर कामचेष्टा करने लगी (९) एक दिन अचानक वह राजा अपने महल पर आया और रानीके साथ एक ही आसन पर १. सुपुरिससमागमाओ, व० - प्रत्य० । २. बहवो भ० - प्रत्य० । ३. भमइ । म० प्रत्य० । ४. भवणे - प्रत्य० । Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८. २५] ८८. सत्तुग्घकयंतमुहभवाणुकित्तणपव्वं अह अन्नया निवो सो, सयराहं आगओ नियं गेहं । पेच्छइ देवीऍ समं, तं चिय एक्कासणनिविट्ठ ॥ १० ॥ मायाविणीऍ तीए, गाढं चिय कन्दियं भवणमज्झे । संतासं च गओ सो, गहिओ य नरिन्दपुरिसेहिं ॥ ११ ॥ आणत्तं नरवइणा इमस्स अट्टङ्गनिग्गहं कुणह । नयरस्स बहिं दिट्टो, मुणिणा कल्लाणनामेणं ॥ १२ ॥ भणिओ जइ पबजे, गेण्हसि तो ते अहं मुयावेमि । तं चिय पडिवन्नो सो, मुक्को पुरिसेहि पबइओ ॥ १३ ॥ काऊण तवं घोरं, कालगओ सुरवरो समुप्पन्नो। देवीहि संपरिवुडो, कीलइ रइसागरोगाढो ॥ १४ ॥ नामेण चन्दभद्दो, राया महुराहिवो पणयसत्त् । तस्स वरा वरभज्जा, तिण्णि य एकोयरा तोए ॥ १५ ॥ सूरो य जउणदत्तो, देवो य तइज्जओ समुप्पन्नो । भाणुप्पह-उग्गु-ऽक्का-मुहा य तिण्णेव पुत्ता से ॥ १६ ॥ विइया य तस्स भज्जा, कणयाभा नाम चन्दभद्दस्स । अह सो चविऊण सुरो, तीए अयलो सुओ जाओ ॥ १७ ॥ अवरो त्थ अङ्कनामो, धम्म अणुमोइऊण अइरूवो । जाओ य मङ्गियाए, कमेण पुत्तो तहिं काले ॥ १८ ॥ सावस्थिनिवासी सो, अविणयकारी जणस्स अइवेसो । निद्धाडिओ य तो सो, कमेण अइदुक्खिओ भमइ ॥ १९ ॥ अह सो अयलकुमारो, इट्टो पियरस्स तिष्णि वाराओ। उग्गुकमुहन्तेहिं, घाइज्जन्तो च्चिय पणट्टो ॥ २० ॥ पुहई परिहिण्डन्तो, तिलयवणे कण्टएण विद्धो सो। किणमाणो च्चिय दिट्टो, अङ्केणऽयलो य वलियङ्गो ॥ २१ ॥ मोत्तण दारुभारं, अङ्केण उ कण्टओ खणघेणं । आयड्डिओ सुसत्थो, अयलो त भणइ निसुणेहि ॥ २२ ॥ जइ नाम सुणसि कत्थइ, अयलं नामेण पुहइविक्खायं । गन्तवं चेव तुमे, तस्स सयासं निरुत्तेणं ॥ २३ ॥ भणिऊण एवमेयं, सावत्थि पत्थिओ तओ अङ्को । अयलो वि य कोसम्बि, कमेण पत्तो वरुज्जाणं ॥ २४ ॥ सो तत्थ इन्ददत्तं, नरवसभं गरुलियागयं दटुं । तोसेइ धणुधे ए, विसिहायरियं च दोनीहं ॥ २५ ॥ बैठे हए उसको देखा । (१०) यह मायाविनी महल में जोरोंसे चिल्लाने लगी। इससे वह भयभीत हो गया। राजाके आदमियोंने उसे पकड़ लिया। (१) रजाने श्राज्ञा दी कि इसके आठ गोंका निग्रह करो। कल्याण नामक मुनिने उसे नगरके बाहर देखा । (२२) कहा कि यदि प्रवज्या ग्रहण करोगे तो मैं हुडाउँगा। उसने यह बात स्वीकार की। इसपर राजपुरुषोंने छोड़ दिया। उसने दीक्षा ली। (१३) घोर तप करके मरने पर वह देव हुआ। देवियोंसे घिरा हुघा वह रतिके सागरमें लीन हो क्रीड़ा करने लगा। (१४) शत्रुओंको भुकानेव.ला चन्द्रभद्र न.मका एक मथुरा नरेश था। उसकी वर नामकी एक सुन्दर भार्या थी। उसके (वराके) तीन सहोदर भाई थे। (१५) सूर्य, यमुनादत्त और तीसरा देव उत्पन्न हुआ, उसके ( वराके) अनुक्रमसे भानुप्रभ, उग्र और उल्कामुख ये तीन ही पुत्र थे। (१६) चन्द्रभद्रकी कनकाभा नामकी दूसरी भार्या थी। वह देव च्युत होकर उसका अचल नामले पुत्र हुअा। (१७) दूसरा हक अंक नामका था। धर्मका अनुमोदन करनेसे वह उस समय मंगका का अतिरूपवान् पुत्र हुआ। (८) विनयकारी और लोगोंका अत्यन्त हेपी वह श्रावस्तीवासी बाहर निकाल दिया गया। अतिदःखित वह इधर उधर भटकने लगा । (१६) पिताका प्रिय वह अचल-कुमार भी एन और उल्कामुखसे तीन बार घायल होने पर भाग गया । (२०) पृथ्वी पर पारमण करता हुआ वह तिलय.वन में कॉटसे बींधा गया। घायल और कॉपते हए शरीरवाला वह थचल बैंक द्वारा देखा गया । (२१) लकड़ी के बोभेका परित्याग करके अंकने काँटा आधे क्षण में निकाल दिया । सुस्वस्थ प्रचलने उसे कहा कि, तुम सुनो। (२२) पृवं में कहीं पर भी यदि तुम विख्यात श्रचलका नाम सुनो तो उसके पास अवश्य ही जाना । (२३) सावहकर 'कने श्रावस्तीकी ओर प्रस्थान वि.या तो श्रचलने कौशाम्बीकी ओर गमन किया। ___ क्रमशः चलता हुआ वह एक सुन्दर उद्यानमें श्रा पहुँचा। (२४) वहाँ वन-विहारके लिए आये हुए राजा इन्द्रदत्तको उसने देखा । दुष्ट विशिखाचार्य को धनुदमें (हराकर ?) उसने राजाको सन्तुष्ट किया । (२५) राजाने अपनी लड़की मित्रदत्ता १. राहसमागओ-मु०। २. देवेहि-प्रत्य० । ३. साणु०-मु.। ४. उग्ग-ऽकमुहंतेहि,-मु०। ५. ०ण य नेत्तचलियंगो-प्रत्य०। ६. ण वयणमेयं,-मु०। ७. •ए, सिंहायरियं च दो जोहं-प्रत्य० । 2-8 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७४ पउमचरियं ॥ २९ ॥ ३० ॥ ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ दिन्ना य मित्तदत्ता, अयलस्स निवेण अत्तणो धूया । लोगम्मि अवज्झाओ, भण्णइ रज्जं च पत्तो सो ॥ अङ्गाइया य देसा, निणिऊणं सयलसाहणसभग्गो । पियरस्स विग्गहेणं, अयलो महुरं समणुषत्तो ॥ ते चन्दभद्दपुत्ता, समयं चिय पत्थिवेहि नियएहिं । अत्थेण सुविउलेणं, भिन्ना अयलेण ते सबे नाऊण चन्दभद्दो, भिन्ने सबे वि अत्तणो भिच्चे । पेसेइ सन्धिकज्जे, साला तस्सेवं वसु-दत्ता ॥ ते पेच्छिऊण अयलं, पच्चहियाणंति पुवचिन्धेहिं । अइलज्जिया नियत्ता, कहेन्ति ते चन्दभद्दस्स || पुत्तेहि समं भिच्चा, कया य औदिसेवया स । मायावितेहि समं, अयल्स्स समागमो जाओ पुत्तस्स चन्दभद्दो, परितुट्टो कुणइ संगमाणन्दं । नाओ रज्जाहिवई, अयलो सुकयाणुभावेणं ॥ अयलेण अन्नया सो, दिट्ठो नडरङ्गमज्झयारत्थो । परियाणिओ य अको, पडिहारनरेसु हम्मन्तो ॥ दिन्ना य जम्मभूमी, सावत्थो तस्स अयलनरवइणा । दद्दं च सुप्पभूयं, नाणालंकारमादीयं ॥ दोन्नि वि ते उज्जाणं, कीलणहेउं गया सपरिवारा । दट्ठण समुदमुणिं, तस्स सयासम्मि निक्खन्ता ॥ दंसणनाणचरित्ते, अप्पाणं भाविऊण कालगया । दोन्नि वि सुरबहुकलिए, देवा कमलुत्तरे नाया || भोगे भोत्तूण चुओ, अयलसुरो केगईऍ गब्र्भमि । जाओ दसरहपुत्तो, सत्तुग्घो पुहँइविक्खाओ ॥ सेणिय ! सोणेयभवा, आसि च्चिय पुरवरीऍ महुराए । सत्तग्घो कुणइ रई, मोत्तूर्णं सेसनयरीओ ॥ गेहस्स तरुवरस्स य, छायाए जस्स एक्कमवि दियहं । परिवसइ तत्थ जायइ, जीवस्स रई सहावेणं ॥ किं पुण जत्थ बहुभवे, जीवेणं संगई कया ठाणे । नायइ तत्थ अईवा, सेणिय ! पीई ठिई एसा ॥ ४० ॥ अह सो अङ्कसुरवरो, तत्तो आउक्खए चुयसमाणो । नाओ कयन्तवयणो, "सेणाहिवई हलहरस्स ॥ ४१ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ || ३७ ॥ [ ८८. २६ १. ०क्षा सव्वे वि भयलेणं — प्रत्य० । ५. सेणाणीओ हल ० – प्रत्य• । अचलको दी । उसने राज्य पाया और वह लोकमें उपाध्याय कहा जाने लगा । (२६) अंग आदि देशों को जीतकर सम्पूर्ण सेनाके साथ चल पितासे युद्ध करनेके लिए मथुरा जा पहुँचा । (२७) अपने राजाओंके साथ चन्द्रभद्रके उन सब पुत्रोंको चलने विपुल शरू से हरा दिया । (२= ) अपने सब भृत्य हार गये हैं ऐसा जानकर चन्द्रभद्रने सन्धिके लिए उसके पास सालोंको नजराना देकर भेजा । (२९) अचलको देखकर पहले के चिह्नोंसे उन्होंने उसे पहचान लिया । अत्यन्त लज्जित वे लौटे और चन्द्रभद्रसे कहा । (३०) उसने चन्द्रभद्रके पुत्रों के साथ सबको आज्ञा उठानेवाले सेवक बनाया । माता-पिताके साथ अचलका समागम हुआ । (३१) आनन्दमें आये हुए चन्द्रभद्रने मिलनका महोत्सव मनाया। पुरयके फलस्वरूप अचल राज्याधिपति हुआ । (३२) २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ एक दिन अचलने नाटककी रंगभूमिमें स्थित और द्वाररक्षक द्वारा मारे जाते अंकको देखा और उसे पहचाना । (३३) अचल राजाने उसे उसकी जन्मभूमि श्रावस्ती, वहुत-सा धन और नाना प्रकारके अलंकार आदि दिये । (३४) बादमें दोनों ही परिवारके साथ उद्यानमें क्रीड़ाके लिए गये । समुद्र - मुनिको देखकर उसके पास उन्होंने दीक्षा ली । (३५) दर्शन, ज्ञान और चारित्रसे अपने आपको भावित करके मरने पर दोनों ही कमलोत्तर में देववधुओंसे युक्त देव हुए । (३६) भोग भोगकर च्युत होने पर अचल देव कैकेईके गर्भ से दशरथका विश्वविश्रुत पुत्र शत्रुघ्न हुआ । (३७) हे श्रेणिक ! शत्रुघ्न अनेक भवों तक मथुरा नगरी में था, अतः उसने दूसरी नगरियों को छोड़कर इससे अनुराग किया । (३८) जिस घर या वृक्षकी छायामें एक दिन भी कोई प्राणी रहता है तो उसके साथ उसकी प्रीति स्वभावसे हो जाती है । (३६) तो फिर अनेक भवों तक जिस स्थान में जीवने संगति की हो, तो उसका कहना ही क्या ? हे श्रेणिक ! वहाँ अत्यधिक प्रीति होती है । यही नियम है । (४०) वह अंक देव आयुके क्षय होने पर वहाँसे च्युत हो हलधर रामका सेनापति कृतान्तवदन हुआ है । (४१) हे श्रेणिक ! विनय२. ० व सद्दता - प्रत्य० । ३. अद्दिट्ठ० - प्रत्य० । ५. देसविक्खाओ -- प्रत्य• । ३८ ॥ ३९ ॥ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८९.९] ८९. महुरानिवेसपवं एसो ते परिकहिओ, सेणिय पुच्छन्तयस्स विणएणं । सत्तग्घभवसमूहो, कयन्तवयणेण सहियस्स ॥ ४२ ॥ एयं परंपरभवाणुगयं सुणेउं, जो धम्मकज्जनिरओ न य होइ लोए । सो पावकम्मपरिणामकयावरोहो, ठाणं सिवं सुविमलं न उवेइ मूढो ॥ ४३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए सत्तुग्घकयन्तमुद्दभवाणुकित्तणं नाम अट्ठासीयं पव्वं समत्तं ।। ८९. महुरानिवेसपव्वं अह अन्नया कयाई, विहरन्ता मुणिवरा गयणगामी । महुरापुरि कमेणं, सत्त जणा चेव अणुपत्ता ॥ १ ॥ सुरमतो सिरिमंतो. सिरितिल ओ सबसुन्दरो चेव । जयमन्तोऽणिलललिओ, अवरो वि य हवइ जयमित्तो ॥२॥ सिरिनन्दणस्स एए. सत्त वि धरणीएँ कुच्छिसंभूया । नाया नरवइपुत्ता, महापुरे सुरकुमारसमा ॥ ३ ॥ पीतिकरस्स एए, मुणिस्स दठूण सुरवरागमणं । पियरेण सह विउद्धा, सबै धम्मुज्जया जाया ॥ ४ ॥ सो एगमासजायं. ठविऊणं डहरयं सुर्य रज्जे । पवइओ सुयसहिओ, राया पीतिकरसयासे ॥ ५ ॥ केवललद्धाइसओ, काले सिरिनन्दगो गओ सिद्धिं । इयरे वि सत्त रिसिया, कमेण महुरापुरि पत्ता ॥ ६ ॥ ताव चिय घणकालो, समागओ मेहमुक्कजलनिवहो । जोगं लएन्ति साहू, सत्त विते तीए नयरीए ॥ ७॥ सा ताण पभावेणं. नट्टा मारी सुराहिवपउत्ता । पुहई वि सलिलसित्ता, नवसाससमाउला जाया ॥ ८ ॥ महरा देसेण समं, रोगविमुक्का तओ समणुजाया । पुण्डुच्छवाडपउरा, अकिट्ठसस्सेण सुसमिद्धा ॥९॥ पर्वक पद्धते हए तझको मैंने कृतान्तवदन के साथ शत्रुघ्नका यह भवसमूह कहा । (४२) इसप्रकार परम्परासे चले आते भवोंके बारेमें सनकर जो लोकमें धर्मकार्य में निरत नहीं होता वह पापकमके परिणाम स्वरूप बाधा प्राप्त करनेवाला मूढ़ पुरुष अत्यन्त विमल शिवस्थान नहीं पाता। (४३) ॥ पद्मचरितमें शत्रुघ्न एवं कृतान्तमुखके भवोंका अनुकीर्तन नामक अट्टासीवाँ पर्व समाप्त हआ ॥ ८९. शत्रुघ्नका मथुरामें पड़ाव एक दिन अनुक्रमसे विहार करते हुए गगनगामी सात मुनि मथुरा नगरीमें आये । (१) सुरमन्त्र, श्रीमन्त्र, श्रीतिलक, सर्वसुन्दर, जयवान्, अनिलललित और अन्तिम जयमित्र ये उनके नाम थे। (२) महापुरमें श्रीनन्दनकी भार्या धरणीकी कुक्षिसे उत्पन्न ये सातों ही राजपुत्र देवकुमारके समान थे। (३) प्रीतिकर मुनिके पास देवताओंका आगमन देखकर पिताके साथ प्रतिबुद्ध ये सब धर्मके लिए उद्यत हुए (४) एक महीनेके बालकपुत्रको उस राज्य पर स्थापित करके पुत्रोंके साथ राजाने प्रीतिंकरके पास प्रव्रज्या ली। (५) केवल ज्ञानका अतिशय प्राप्त करके मरने पर श्रीनन्दन मोक्षमें गया। दूसरे सातों ऋषि विचरण करते हुए मथुरापुरी में आये । (६) उस समय बादलोंसे जलसमूह छोड़नेवाला वर्षाकाल आ गया। सातों ही साधुओंने उस नगरीमें योग ग्रहण किया। (७) उनके प्रभावसे सुरेन्द्र द्वारा प्रयुक्त महामारि नष्ट हो गई। पानीसे सींची गई पृथ्वी भी नये शस्यसे व्याप्त हो गई। (८) तब देशके साथ रोगसे विमुक्त मथुरा भी सफेद ऊखकी बाड़ोंसे व्याप्त हो बिना जोते ही उत्पन्न धान्योंसे सुसमृद्ध हो गई। (९) १. एवं-प्रत्य० । २. लोगे-मु०। ३. वराहो-मु०। ४. व संपत्ता-प्रत्य० । ५. सिरिनिलओ-प्रत्य० । सिरिनिवओ-मु०। ६. पहापुरे-प्रत्य०। ७. रिसया-प्रत्य० । ८. ०क्कसलिलोहो-प्रत्य० । ९. वि सेलस्स हेहम्मि-मु.! Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [८६. १०बारसविहेण जुत्ता, तवेण ते मुणिवरा गयणगामी । पोयणविनयपुराइसु, काऊणं पारणं एन्ति ॥ १० ॥ अह अन्नया कयाई, साहू मज्झण्हदेसयालम्मि । उप्पइय नहयलेणं, साएयपुरि गया सबै ॥ ११ ॥ भिक्खट्टे विहरन्ता, घरपरिवाडीऍ साहवो धीरा । ते सावयस्स भवणं, संपत्ता अरहदत्तस्स ॥ १२ ॥ चिन्तेइ अरहदत्तो, वरिसाकाले कहिं इमे समणा । हिण्डन्ति अणायारी, निययं ठाणं पमोत्तणं ॥ १३ ॥ पन्भारकोटगाइसु, जे य ठिया जिणवराण आगारे । इह पुरवरीऍ समणा, ते परियाणामि सबे हैं ॥ १४ ॥ भिक्खं घेत्तण तंओ, पाणं चिय एसणाएँ परिसुद्धं । उज्जाणमज्झयारे, जिणवरभवणम्मि पविसन्ति ॥ १५ ॥ एए पुण पडिकूला, सुत्तत्थविवज्जिया य रसलुद्धा । परिहिण्डन्ति अकाले, न य हं वन्दामि ते समणे ॥ १६ ॥ ते सावएण साहू, न वन्दिया गारवस्स दोसेणं । सुण्हाएँ तस्स नवरं, तत्तो पडिलाभिया सबे ॥ १७ ॥ दाऊण धम्मलाभ, ते निणभवणं कमेण पविसंता । अभिवन्दिया जुईणं, ठाणनिवासीण समणेणं ॥ १८ ॥ काऊण अणायारी, न वन्दिया जुइमुणिस्स सीसेहिं । भणिओ चिय निययगुरू, मूढो जो पणमसे एए ॥१९॥ ते तत्थ जिणाययणे, मुणिसुबयसामियस्स वरपडिमं । अभिवन्दिउं निविट्ठा, जुईण समयं कयाहारा ॥ २० ॥ ते साहिऊण ठाणं, निययट्टाणं नहं समुप्पइया । सत्त वि अणिलसमजवा, खणेण महुरापुरि पत्ता ॥२१॥ चारणसमणे दटू, ठाणनिवासी मुणी सुविम्हइया । निन्दन्ति य अप्पाणं, ते चिय न य वन्दिया अम्हे ॥२२॥ नाव च्चिय एस कहा, वट्टइ तावागओ अरिहदत्तो । जुइणा कहिज्जमाणं, ताणं गुणकित्तणं सुणइ ॥ २३ ॥ महुराहि कयावासा, चारणसमणा महन्तगुणकलिया। सावय ! लद्धिसमिद्धा, अज्ज मए वन्दिया धीरा ॥२४ ।। अह सो ताण पहावं, सुणिऊणं सावओ विसण्णमणो । निन्दइ निययसहावं, पच्छातावेण डज्झन्तो ॥ २५ ॥ बारह प्रकारके तपसे युक्त वे गगनगामी मुनि पारना करके पोतनपुर, विजयपुर आदि नगरोंमें गये। (१०) एक दिन दोपहरके समय सब साधु आकाशमार्गले उड़कर साकेतपुरी गए । (११) भिक्षाके लिये एक घरसे दूसरे घरमें जाते हुए वे धीर साधु अर्हदत्तके मकान पर आये। (१२) अर्हदत्त सोचने लगा कि वर्षाकालमें अपने नियत स्थानको छोड़कर ये अनाचारी श्रमण कहाँ जाते हैं ? (१३) जो इस नगरीमें, पर्वतके ऊपरके भागमें, आश्रयस्थानों आदिमें तथा जिनवरोंके मन्दिरों में साधु रहते हैं उन सबको में पहचानता हूँ। (१४) भिक्षा तथा पान जो निर्दोष हो वह लेकर वे उद्यानके बीच आये हुए जिनमन्दिर में प्रवेश करते हैं। (१५) उनसे विरुद्ध आचरणवाले, सूत्र और उसके अर्थसे रहित तथा रसलुब्ध ये तो असमयमें घूमते हैं। इन श्रमणोंको मैं वन्दन नहीं करूँगा । (१६) ऐसा सोचकर उस श्रावकने अभिमानके दोप से उन साधुओंको वन्दन नहीं किया। तब केवल उसकी पुत्रवधूने उन सबको दान दिया। (१७) धर्मलाभ देकर क्रमशः जिनमन्दिर में प्रवेश करते हुए उनको उस स्थानमें रहनेवाले द्युति नामके श्रमणने वन्दन किया। (१८) अनाचारी मानकर द्युति मुनिके शिष्योंने इन्हें प्रणाम नहीं किया और अपने गुरुसे कहा कि जो इन्हें प्रणाम करता है वह मूर्ख है। (१६) आहार करके वे उस जिनमन्दिर में द्युतिमुनिके साथ मुनिसुव्रतस्वामीकी सुन्दर प्रतिमाको पन्दन करनेके लिए बैठे। (२०) अपना निवास स्थान कहकर पवनके समान वेगवाले व सातों ही अपने स्थानकी ओर जानेके लिए आकाशमें उड़े और क्षणभरमें मथुरानगरीमें पहुँच गये। (२१) चारण श्रमणोंको देखकर उस स्थानके रहनेवाले मुनि अत्यन्त विस्मित हुए। वे अपनी निन्दा करने लगे कि हमने उनको वन्दन नहीं किया। (२२) जब यह कथा हो रही थी तव अहदत्त वहाँ आया और द्युतिमुनि द्वारा कहा जाता उनका गुणकीर्तन सुना। (२३) हे श्रावक ! मथुरामें ठहरे हुए महान् गुणोंसे युक्त तथा लब्धियोंसे समृद्ध ऐसे धीरता धारण करनेवाले श्रमणोंको मैंने आज बन्दन किया है। (२४) तब उनके प्रभावको सुनकर मनमें विषण्ण वह श्रावक पश्चात्तापसे जलता हुआ अपने स्वभावकी निन्दा करने लगा कि मुझे धिक्कार है। मूर्ख मैं सम्यग्दर्शन से रहित १. वीरा-प्रत्य.। २-३. अरिह०--प्रत्यः। ४. या जेय जिणवरागारे-प्रत्यः । ५. तओ अनं पि य ए०-मु०। ६. ०ण संपत्ता-मु०। ७. वीरा-प्रत्य० । (१८) अनाचारी मानकर मश: जिनमन्दिर में प्रवेश करत पल उसकी पुत्रवधूने उन सबको दान Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६. ४० ] ८. महुरानिवेसपव्वं ॥ ३१ ॥ धिद्धित्तिमूढभावो, अहयं सम्मत्तदंसणविहूणो । अविदियधम्माधम्मो, मिच्छत्तो नत्थि मम सरिसो ॥ अट्टा काउं, न वन्दिया जं मए मुणिवरा ते । तं अज्ज वि दहइ मणो, नंचिय न य तप्पिया विहिणा ॥ दट्ठूण साहुरूवं, जो न चयइ आसणं तु सयराहं । जो अवमण्णइ य गुरुं, सो मिच्छत्तो मुणेयबो ताव च्चिय हयहिययं, डज्झिहिइ महं इमं खलु सहावं । नाव न वि वन्दिया ते, गन्तूण सुसाहवो सबे अह सो तग्गयमणसो, नाऊणं कत्तिगी समासन्ने । निणवन्दणाएँ सेट्टी, उच्चलिंओ धणयसमविभवो ॥ रह-गय-तुरङ्गमेहिं, पाइकसएहि परिमिओ सेट्टी । पत्तो सत्तरिसिपयं, कत्तिगिमलसत्तमी ए उ ॥ सो उत्तमसम्मत्तो, मुणीण काऊण वन्दणविहाणं । विरएइ महापूर्य, तत्थुद्देसम्म कुसुमेहिं ॥ ३२ ॥ नड-नट्ट-छत्त-चारण-पणच्चि उग्गीय मङ्गलारावं । सत्तरिसियासमपयं, सग्गसरिच्छं कर्यं रम्मं ॥ ३३ ॥ तुम्कुमारो विय, सुणिऊणं मुणिवराण वित्तन्तं । जणणीऍ समं महुरं, संपत्तो परियणापुण्णो ॥ ३४ ॥ सौहूण वन्दणं सो, काऊणाऽऽवासिओ तहिं ठाणे । विउलं करेइ पूयं, पडुषडह-मुइङ्गसद्दालं ॥ ३५ ॥ साहू समत्तनियमा, भणिया सत्तुग्घरायपुत्तेणं । मज्झ घराओ भिक्खं, गिण्हह तिवाणुकम्पा ॥ समणुत्तमेण भणिओ, नरवइ ! कयकारिओ पयत्तेणं । न य कप्पर आहारो, साहूण विसुद्धसीलाणं ॥ अकया अकारिया वि य, मणसाऽणणुमोइया य ना भिक्खा । सा कप्पइ समणाणं, धम्मधुरं उवहन्ताणं ॥ भइ तओ सत्तुग्धो, भयवं जइ मे न गेण्हह घरम्मि । केत्तियमित्तं पि इहं, अच्छह कालं पुरवरीए ॥ तुब्भेत्थ आगएहिं, समयं रोगेहि ववगया मारी । नयरी वि सुहसमिद्धा, नाया बहुसासपरिपुणा ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९॥ ४० ॥ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ । धर्म-अधर्मको न जाननेवाला और मिथ्यात्वी हूँ । मेरे जैसा दूसरा कोई नहीं है । (२५-२६) उठ करके मैंने जो उन मुनिवरों को वन्दन नहीं किया था और जो विधिपूर्वक दान श्रादिसे तृप्त नहीं किया था वह आज भी मेरे मन को जलाता है । (२७) साधुके आकार को देखकर जो तत्काल आसनका त्याग नहीं करता और जो गुरुका अपमान करता है उसे मिथ्यात्वी समझना चाहिए। (२८) मेरा यह हृदय स्वाभाविक रूपसे तबतक जलता रहेगा जबतक मैं जा करके उन सब सुसाधुओंको वन्दन नहीं करूँगा (२६) ४७७ इस प्रकार उन्हीं में लगे हुए मनवाला और कुवेरके समान वैभवशाली वह सेठ कार्तिकी पूर्णिमा समीप है ऐसा जानकर जिलेश्वर भगवानोंके वन्दनके लिए चला । (३०) रथ, हाथी एवं घोड़ों तथा सैंकड़ों पदातियोंसे घिरा हुआ वह सेठ उन सात ऋषियोंके स्थान पर कार्तिक मासकी कृष्ण सप्तमीके दिन पहुँचा । (३१) उत्तम सम्यक्त्ववाले उसने मुनियोंको विधिपूर्वक वन्दन करके उस प्रदेश में पुष्पोंसे महापूजा की रचना की । (३२) नट, नर्तक और चारणों द्वारा किये गये नृत्य, गीत एवं मंगलध्वनिले युक्त वह सप्त ऋषियों का आश्रमस्थान स्वर्ग जैसा रम्य बना दिया गया । (३३) सुनिवरोंका वृत्तान्त सुनकर परिजनों से युक्त शत्रुघ्नकुमार भी माताओं के साथ मथुरानगरी में आ पहुँचा । (३४) साधुओं को वन्दन करके उसी स्थानमें वह ठहरा और भेरी एवं मृदंगसे अत्यन्त ध्वनिमय ऐसी उत्तम पूजा की। (३५) जिनका नियम पूरा हुआ है ऐसे साधुओंसे राजकुमार शत्रुघ्न ने कहा कि अत्यन्त अनुकम्पा करके आप मेरे घरसे भिक्षा ग्रहण करें । (३६) इस पर एक उत्तम श्रमणने कहा कि, हे राजन! प्रयत्नपूर्वक किया अथवा कराया गया आहार विशुद्धशील साधुओं के काममें नहीं आता । (३७) जो स्वयं न की गई हो, न कराई गई हो और मनसे भी जिसका अनुमोदन न किया गया हो ऐसी भिक्षा धर्मधुराका वहन करने वाले श्रमणों के कामकी होती है। (३८) तब शत्रुघ्नने कहा कि, भगवन् ! यदि आप मेरे घर से नहीं लेंगे तो इस नगरी में आप कितने समय तक रहेंगे ? (३६) आपके यहाँ आनेसे रोगोंके साथ महामारि भी दूर हो गई है और नगरी भी सुखसे समृद्ध तथा नाना प्रकार के धान्योंसे परिपूर्ण हो गई है । (४०) १. काउं जंण मए वंदिया मुनिवरा ते । अब वितं हइ मणो ज च्चिय न -- प्रत्य ० । २. •ओ भिवइसम ० प्रत्य• । काऊण वंदणं सो, साहूणाsso - प्रत्य० । ३. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [८६.४१ एव भणिओ पवुत्तो, सेणिय ! मुणिपुङ्गवो सभावन्न । सत्तुग्ध ! मज्झ वयणं, निसुणेहि हियं च पत्थं च ॥ ४१ ॥ इह भारहम्मि वासे, वोलीणे नन्दनरवईकाले । होही पविरलगहणो, निणधम्मो चेव दुसमाए ॥ ४२ ॥ होहिन्ति कुपासण्डा, बहवो उप्पाय-ईइसंबन्धा । गामा मसाणतुल्ला. नयरा पुण पेयलोयसमा ॥ ४३ ॥ चोरा इव रायाणो, होहिन्ति नरा कसायरयबहुला । मिच्छत्तमोहियमई. साहूणं निन्द्णुज्जुत्ता ॥ ४४ ॥ नं चेव अप्पसत्थं, तं सुपसत्थं ति मन्नमाणा ते । निस्संजम-निस्सीला, नरए पडिहिन्ति गुरुकम्मा ॥ ४५ ॥ निब्भच्छिऊण साहू, मूढा दाहिन्ति चेव मूढाणं । बीयं व सीलवटे, न तस्स दाणस्स परिवुड्डी ॥ ४६ ॥ चण्डा कसायबहुला, देसा होहिन्ति कुच्छियायारा । हिंसा-ऽलिय-चोरिक्का, काहिन्ति निरन्तरं मूढा ॥ ४७ ॥ वय-नियम-सील-संजम-रहिएसु अणारिएसु लिङ्गीसु । वेयारिही जणो वि य, विविहकुपासण्डसत्थेसु ॥ ४८ ॥ धण-रयणदबरहिया, लोगा पिइ-भाइ वियलियसिणेहा । होहिन्ति कुपासण्डा. बहवो दुसमाणुभावेणं ॥ ४९ ।। सत्तुग्ध ! एव नाउं, कालं दुसमाणुभावसंजणियं । होहि जिणधम्मनिरओ, अप्पहियं कुणसु सत्तीए ॥ ५० ॥ सायारधम्मनिरओ, वच्छल्लसमुज्जओ नणे होउं । ठावेहि जिणवराणं, घरे घरे चेव पडिमाओ ।। ५१ ॥ सत्तग्य ! इह पुरीए, चउसु वि य दिसासु सत्तरिसियाणं । पडिमाउ ठवेहि लहुं, होही सन्ती तओ तुज्क्तं ॥ ५२ ॥ अजपभूईऍ इहं, जिणपडिमा जस्स नस्थि निययघरे । तं निच्छिएण मारी, मारिहिइ मयं व ज वग्धी ॥ ५३ ।। अङ्गुट्टपमाणा वि हु, जिणपडिमा जस्स होहिइ घरम्मि । तस्स भवणाउ मारी, नासिहिइ लहुं न संदेहो ॥ ५४ ॥ भणिऊण एवमेयं, सेट्ठिसमग्गेण रायपुत्तेणं । अहिवन्दिया मुणी ते, सत्त वि परमेण भावेणं ॥ ५५ ॥ दाऊण धम्मलाहं, ते य मुणी नहयलं समुप्पइया । चारणलद्धाइसया, सीयाभवणे समोइण्णा ॥ ५६ ॥ हे श्रेणिक ! इस प्रकार कहे गये और स्वभावको जाननेवाले उन मुनिपुंगवोंने कहा कि, हे शत्रुघ्न ! मेरा हितकारी और पथ्य वचन सुनो । (४१) इस भरतक्षेत्रमें नन्द राजाका काल व्यतीत होने पर दुःसम ारेमें जिनधर्मको पालनेवाले अत्यन्त विरल हो जाएँगे। (४२) बहुत-से कुधर्म फैलेंगे। उपद्रव, अनावृष्टि और अतिवृष्टि आदि ईतियोंके कारण गाँव श्मशान तुल्य और नगर प्रेतलोक सदृश हो जाएँगे। (४३) राजा चोरोंके जैसे होंगे और लोग कापायिक कर्मोंसे युक्त, मिथ्यात्वसे मोहित मतिवाले तथा साधुओंकी निन्दामें तत्पर रहेंगे । (४४) जो अप्रशस्त है उसको अत्यन्त प्रशस्त माननेवाले वे संयम और शीलहीन तथा कर्मोंसे भारी होकर नरकमें भटकेंगे। (४५) साधुओंका तिरस्कार करके मूढ़ लोग मूखौंको दान देंगे। पत्थर पर पड़े हुए बीजकी भाँति उस दानकी वृद्धि नहीं होगी। (४६) देश उग्र, कपायबहुल और कुत्सित आचारवाले होंगे। मूर्ख लोग निरन्तर हिंसा, झूठ और चोरी करेंगे। (४७) व्रत, नियम, शील एवं संयमसे रहित अनार्य लिंगधारी साधुओंसे तथा अनेक प्रकारके कुधर्म युक्त पाखण्डियोंके शात्रोंसे लोग ठगे जाएँगे । (४८) दुःसम आरेके प्रभावसे बहुत-से लोग धन, रत्न एवं द्रव्यसे रहित, पिता एवं भाईके स्नेहसे हीन तथा मिथ्याधर्मी होंगे। (४६) हे शत्रुघ्न ! दुःसम के प्रभावसे उत्पन्न ऐसे कालको जानकर तुम जिनधर्म में निरत हो और शक्तिके अनुसार आत्महित करो। (५०) गृहस्थ धर्ममें निरत तुम साधर्मिक जनोंके ऊपर वात्सल्यभाव रखनेमें समुद्यत होकर जिनमन्दिरोंकी तथा घर-घर में प्रतिमाओंकी स्थापना करो। (५१) हे शकुन्न ! इस नगरीकी चारों दिशाओंमें सप्तषियोंकी प्रतिमाओंकी जल्दी ही स्थापना करो। तब तुम्हें शान्ति होगी । (५२) आजसे लेकर यहाँ जिसके अपने घरमें जिनप्रतिमा नहीं होगी उसे महामारि अवश्य ही उस तरह मारेगी, जिस तरह व्याघ्री हिरनको मारती है । (५३) अंगूठे जितनी बड़ी जिन प्रतिमा भी जिसके घरमें होगी उसके घरमेंसे महामारि फौरन ही नष्ट होगी, इसमें सन्देह नहीं । (५४) ऐसा कहकर सेठके साथ राजपुत्र शत्रुघ्न द्वारा वे सातों ही मुनि भावपूर्वक अभिवन्दित हुए । (५५) धर्मलाभ देकर वे चारणलब्धि संपन्न मुनि आकाशमें उड़े और सीताके भवनमें उतरे। (५६) भवनके १. हु-प्रत्य। २. अजप्पभिई च इह-प्रत्य० । International Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७९ ९०.३] ९०. मणोरमालंभपव्वं भवणङ्गणट्ठिया ते, सीया दट्ठूण परमसद्धाए । परमन्नेण सुकुसला, पडिलाहइ साहवो सवे ॥ ५७ ॥ दाऊण य आसीसं, नहिच्छियं मुणिवरा गया देसं । सत्तग्यो वि य नयरे, ठावेइ जिणिन्दपडिमाओ॥ ५८ ॥ सत्तरिसीण वि पडिमाउ, तत्थ फलएसु सन्निविट्टाओ । कञ्चणरयणमईओ, चउसु वि य दिसासु महुराए ॥५९॥ देसेण समं नयरी, सबा आसासिया भयविमुक्का । धण-धन्न-रयणपुण्णा, जाया महुरा सुरपुरि छ ॥ ६० ॥ तिण्णेव जोयणाई, दीहा नव परिरएण अहियाई । भवणसु उववणेसु य, रेहइ महुरा तलाएसु ॥ ६१ ॥ जाया नरिन्दसरिसा, कुडुम्बिया नरवई धणयतुल्ला । धम्म-ऽत्थ-कामनिरया, मणुया जिणसासणुज्जुत्ता ॥ ६२ ॥ महुरापुरीऍ एवं, आणाईसरियरिद्धिसंपन्नं । रज्जं अणोवमगुणं. सत्तग्यो भुञ्जइ जहिच्छं ॥ ६३ ॥ एयं तु जे सत्तमुणीण पर्च, सुणन्ति भावेण पसन्नचित्ता । ते रोगहीणा विगयन्तराया, हवन्ति लोए विमलंसुतुल्ला ॥ ६४ ।। ।। इइ पउमचरिए महुरानिवेसेविहाणं नाम एगूगनउयं पव्वं समत्तं ।। ९०. मणोरमालंभपव्वं अह वेयवनगवरे, दाहिणसेढीऍ अस्थि रयणपुरं । विज्जाहराण राया, रयणरहो तत्थ विक्खाओ॥ १ ॥ नामेण चन्दवयणा, तस्स पिया तीऍ कुच्छिसंभूया । रूव-गुण-जोबणधरी, मणोरमा सुरकुमारिसमा ॥ २ ॥ तं पेच्छिऊण राया, जोवणलायण्णकन्तिपडिपुण्णं । तीए वरस्स कज्जे, मन्तीहि समं कुणइ मन्तं ॥ ३ ॥ आंगनमें स्थित उन्हें देखकर अतिकुशल सीताने परम श्रद्धाके साथ सब साधुओंको उत्तम अन्नका दान दिया। (५७) आशीर्वाद देकर मुनिवर भी अभिलपित देशकी ओर गए। शत्रुघ्नने भी नगरमें प्रतिमाएँ स्थापित की। (५८) उस मथुराकी चारों दिशाओं में सप्तर्षियों को स्वर्ण और रत्नमय प्रतिमाएँ तख्तों पर स्थापित की गई। (५६) देशके साथ सारी नगरी भयसे मुक्त हो आश्वस्त हुई। धन, धन्य और रत्नोंसे परिपूर्ण मथुरा देवनगरी जैसी हो गई (६०) तीन योजन लम्बी और नौ योजनसे अधिक परिधिवाली मथुरा भवनों, उपवनों और सरोवरोंसे शोभित हो रही थी। (६१) वहाँ गृहस्थ राजाके जैसे थे, राजा कुबेर सरीखे थे, और धर्म, अर्थ एवं कामनें निरत मनुष्य जिनशासनमें उद्यमशीज थे। (६२) इस तरह मथुरापुरीमें आज्ञा, ऐश्वर्य एवं ऋद्धिसे सम्पन्न तथा अनुपम गुणयुक्त राज्य का शत्रुघ्न इच्छानुसार उपभोग करने लगा। (६३) इस तरह जो प्रसन्नचित्त होकर भावपूर्वक सप्तर्पियोंका पर्व सुनते हैं वे लोकमें रोगहीन, बाधारहित और विमल किरणोंवाले चन्द्र के समान उज्ज्वल होते हैं। (६४) ॥ पद्मचरितमें मथुरामें निवेश-विधि नामक नवासीवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ ९०. मनोरमाकी प्राप्ति चैताड्य पर्वतकी दक्षिण श्रेणी में रत्नपुर आया है। वहाँ विद्याधरोंका प्रसिद्ध राजा रत्नरथ था । (१) चन्द्रवदना नामकी उसकी प्रिया थी। उसकी कुक्षिसे उत्पन्न देवकन्या जैसी रूप, गुण और यौवनको धारण करनेवाली मनोरमा थी। (२) यौवन, लावण्य और कान्तिसे परिपूर्ण उसे देखकर राजाने उसके वरके लिए मंत्रियोंके साथ मंत्रणा की। (३) उस समय १. आवासिया-प्रत्य०। २. सभिहाणं-प्रत्यः। ३. कतिसंपुन्नं-प्रत्य० । Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८० पउमचरियं [६०.४ ताव चिय हिण्डन्तो, तं नयर नारओ समणुपत्तो । दिन्नासणोवविट्ठो, रयणरह भणइ मुणियत्थो ॥ ४ ॥ दसरहनिवस्स पुत्तो, भाया पउमस्स लक्खणो वीरो। किं न सुओ ते नरवइ ?, तस्स इमा दिज्जए कन्ना ॥ ५॥ तं एव जपमाणं, सोऊणं पवणवेगमाईया । रुट्टा रयणरहसुया, सयणवहं सुमरिउं बहवे ॥ ६ ॥ अह तेहि निययभिच्चा, आणत्ता किंकरा हणह एयं । तं सुणिय भउबिग्गो, उप्पईओ नारओ रुट्ठो ॥ ७ ॥ संपत्तो च्चिय सहसा, एयं सो लक्खणस्स निस्सेसं । वत्तं कहेइ एत्तो, मगोरमाई सुरमुणी सो ॥ ८ ॥ अह सो चित्तालिहियं कन्नं दावेइ लच्छिनिलयस्स । जयसुन्दरीण सोह. हाऊण व होज निम्मविया ॥ ९ ॥ तं पेच्छिऊण विद्धो, वम्महबाणेहि लक्खणो सहसा । चिन्तेइ तग्गयमणो, हियएण बहुप्पयाराइं ॥१०॥ नइ तं महिलारयणं अयं न लहामि तो इमं रजं । विफलं चिय निस्सेसं, जीयं पि य सुन्नयं चेव ॥ ११ ॥ रयणरहनन्दणाणं, विचेट्टिये नारएण परिकहिए । रुट्टो य लच्छिनिलओ, सद्दाविय पत्थिवे चलिओ ॥ १२ ॥ विज्जाहरेहि समय, गयवर-रह-तुरय-जोहपरिकिण्णा । उप्पइया गयणयलं, हलहर-नारायणा सिग्धं ॥ १३ ॥ संपत्ता रयणपुरं, कमेण असि-कणय-तोमरविहत्था । दट्टण आगया ते, रयणरहो खेयरो रुट्ठो ॥ १४ ॥ भडचडगरेण सहिओ, विणिग्गओ परबलं अइसयन्तो। जुज्झइ रणपरिहत्थो, जोहसहस्साइ घाएन्तो ॥ १५ ॥ रयणरहस्स भडेहिं, निद्दयपहराहयं पवगसेन्नं । रुद्धं संगाममुहे, सायरसलिलं व तुङ्गेहिं ॥ १६ ॥ दण निययसेन्नं रुट्टो लच्छीहरो रहारूढो । अह जुज्झिउं पवत्तो, घाएन्तो रिउभडे बहवे ॥ १७ ॥ पउमो किकिन्धबई, विराहिओ अङ्गओ य आणत्तो । जुज्झइ सिरिसेलो वि य, समयं चिय वेरियभडेहिं ॥ १८ ॥ वाणरभडेसु भग्गं, तिवपहाराहयं रिउबलं तं । विवडन्तजोह-तुरयं, नायं च · पलायणुज्जत्तं ॥ १९ ॥ परिभ्रमण करता हुआ नारद उस नगर में आया। दिये गये आसन पर बैठे हुए उसने बात जानकर रत्नरथसे कहा कि, हे राजन् ! दशरथके पुत्र और रामके भाई लक्ष्मणके बारेमें क्या तुमने नहीं सुना ? उसे यह कन्या दो। (४-५) इस प्रकार कहते हुए उसे सुनकर रत्नरथके पवनवेग आदि बहुतसे पुत्र स्वजनोंके वधको याद करके रुष्ट हुए। (६) उन्होंने अपने सेवक नौकरोंको आज्ञा की कि इसे मारो। यह सुनकर क्रुद्ध नारद भयसे उद्विग्न ऊपर उड़ा । (७) सहसा आकर उस देवमुनि नारदने यह सारा मनोरमा आदिका वृत्तान्त लक्ष्मणसे कह सुनाया। (८) फिर उसने चित्रपट पर आलिखित कन्या लक्ष्मणको दिखलाई। मानो वह विश्वसुन्दरियोंकी शोभाको लेकर बनाई गई थी। () उसे देखकर सहसा मदनबाणोंसे विद्ध और उसी में लीन लक्ष्मण हृदयमें अनेक प्रकारका विचार करने लगा। (१०) यदि उस महिलारत्नको मैं नहीं पाऊँगा तो यह सारा राज्य विफल है और जीवन भी शून्य है। (११) नारद द्वारा रत्नरथके पुत्रोंका आचरण कहे जाने पर रुष्ट लक्ष्मणने राजाओंको बुलाया और आक्रमणके लिए चल पड़ा। (१२) हाथी, रथ, घोड़े और योद्धाओंसे घिरे हुए हलधर (राम) और नारायण (लक्ष्मण) विद्याधरोंके साथ शीघ्र ही आकाशमें उड़े। (१३) तलवार, कनक और तोमरसे युक्त वे अनुक्रमसे रत्नपुरमें श्रा पहुंचे। उन्हें आया देख रत्नरथ खेचर रुट हुआ । (१४) सुभट-समूहके साथ बह निकल पड़ा और युद्ध में दक्ष वह हजारों योद्धाओंको मारता हुआ शत्रु सैन्यको मात करके लड़ने लगा । (१५) रत्नरथके सुभटोंने युद्धभूमिमें निर्दय प्रहारोंसे पाहत शत्रुसैन्यको, पर्वतों द्वारा रोके जानेवाले सागरके पानीकी भाँति, रोका। (१६) अपने सैन्यको नष्ट होते देख रुष्ट लक्ष्मण रथ पर आरूढ़ हुआ और बहुत-से शत्रुसुभटोंको मारता हुआ युद्ध करने लगा। (१७) राम. सुग्रीव, विराधित, अंगद, आनत और हनुमान भी शत्रुके सुभटोंके साथ लड़ने लगे। (१८) वानरसुभटों द्वारा तीव्र प्रहारोंसे आहत वह शत्रुसैन्य भन हो गया। योद्धा और घोड़े गिरने लगे। इससे वह पलायनके लिए उद्यत हुआ। (१९) रत्नरथके साथ सैन्यको भग्न देख १. धीरो-प्रत्यः। २. .इ णारओ पट्ठो-प्रत्यः। ३. किक्किधिवई प्रत्य० । Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९१.१] ६१. राम-लक्खणविभूइपव्वं रयणरहेण समाणं, भग्गं ठूण नारओ सेन्नं । अङ्गाइ विप्फुरन्तो, हसइ च्चिय कहकहारावं ॥ २० ॥ एए ते अइचवला, दुच्चेट्ठा खेयराहमा खुद्दा । पलयन्ति पवणवेगा, लक्खणगुणनिन्दया पावा ॥ २१ ॥ पियरं पलायमाणं, दठूण मणोरमा रहारूढा । 'पुवं सिणेहहियया, सहसा लच्छीहरं पत्ता ॥ २२ ॥ सा भणइ पायवडिया, मुञ्च तुमं भिउडिभङ्गरं कोवं । एयाण देहि अभयं, लच्छीहर ! मज्झ सयणाणं ॥ २३ ॥ सोमत्तणं पवन्ने, चक्कहरे आगओ सह सुएहिं । रयणरहो कयविणओ; समाहिओ राम-केसीहिं ॥ २४ ॥ रयणरहं भणइ तओ, हसिऊणं नारओ अइमहन्तं । भडवोक्कियं कहिं तं, तुज्झ गयं जं पुरा भणियं ॥ २५ ॥ एवं रयणरहेणं पडिभणिओ नारओ तुमे कोवं । नीएण अम्ह जाया, उत्तमपुंरिसेसु सह पीई ॥ २६ ॥ अह ते रयणरहेणं हलहर-नारायणा पुरि निययं । ऊसियधयापडाय, पवेसिया कणयपायारं ॥ २७ ॥ दिन्ना कणयरहेणं, सिरिदामा हलहरस्स वरकन्ना । लच्छीहरस्स वि तओ, मणोरमा सबगुणपुण्णा ॥ २८ ॥ वत्तं पाणिग्गहणं, कमेण दोण्हं पि परमरिद्धोए । विज्जाहरीहि समयं, रयणपुरे राम-केसीणं ॥ २९ ॥ एवं पयण्डा वि अरी पणाम, वच्चन्ति पूण्णोदयदेसकाले । नरस्स रिद्धी वि हु होइ तुङ्गा, तम्हा, खु धम्म विमलं करेह ॥ ३० ॥ ।। इइ पउमचरिए मणोरमालम्भविहाणं नाम नइयं पव्वं समत्तं ।। ९१. राम-लक्खणविभूइपव्वं अन्ने वि खेयरभडा, वेयड्ढे दाहिणाएँ सेढीए । निवसन्ति लक्खणेणं, ते सधे निज्जिया समरे ॥ १ ॥ नारद अंगोंको हिलाता हुआ खिलखिलाकर हँसा । (२०) उसने कहा कि ये तेरे अतिचपल, दुध आचारवाले, क्षुद्र, लक्ष्मणकी निन्दा करनेवाले, पापी और अधम खेचर पवनके वेगकी भाँते भाग रहे हैं । (२१) पिताको भागते देख पहलेसे हृदय में स्नेह रखनेवाली मनोरमा रथ पर श्रारूढ़ हो सहसा लक्ष्मणके पास आई । (२२) उसने पैरों में गिरकर कहा कि, हे लक्ष्मण! तुम कुटिल भ्रुकुटिवाले क्रोधका त्याग करो। इन मेरे स्वजनोंको तुम अभय दो। (२३) चक्रधर लक्ष्मणके सौम्यभाव धारण करने पर पुत्रोंके साथ रत्नरथ आया। प्रणाम आदि विनय करनेवाले उसके मनको राम और लक्ष्मणने स्वस्थ किया । (२४) तब नारदने हँसकर रत्नरथसे कहा कि जिसका तुमने पहले निर्देश किया था वह तम्हारी शरोंकी बड़ी भारी ललकार कहाँ गई ? (२५) इस पर रत्नरथने नारदसे कहा कि तुमने क्रोध कराया उससे हमारी उत्तम पुरुषोंके साथ प्रीति हुई है। (२६) इसके बाद रत्नरथने ऊँचे उठी हुई ध्वजा-पताकाओं तथा सोनेके प्राकारवाली अपनी नगरीमें राम एवं लक्ष्मणका प्रवेश कराया। (२७) कनकरथने रामको श्रीदामा नामकी उत्तम कन्या दी। बादमें लक्ष्मणको भी सर्वगुणसम्पन्न मनोरमा दी गई । (२८) दोनों राम एवं लक्ष्मणका विद्याधरियोंके साथ खूब ठाठबाठसे रत्नपुरमें पाणिग्रहण हा। (२६) इस तरह पुण्योदयके समय प्रचण्ड शत्रु भी प्रणाम करते हैं और लोगोंको विपुल ऋद्धि प्राप्त होती है। अतः तुम विमल धर्मका आचरण करो। (३०) ॥ पद्मचरितमें मनोरमाका प्राप्ति-विधान नामक नब्बेवाँ पर्व समाप्त हुआ। ९१. राम एवं लक्ष्मणकी विभूति वैताढ्य पर्वतकी दक्षिण श्रेणी में जो दूसरे खेचर-सुभट रहते थे उन सबको भी लक्ष्मणने युद्ध में जीत लिया। (१) १. पुचि-प्रत्य० । २. राम-केसीणं-प्रत्य० । ३. • पुरिसेण स० मु.। ६१ Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८२ पउमचरिय २ ॥ • ३ ॥ ४ ॥ ५ ॥ ६ ॥ जे रामसासणे गया, विज्जाहरपत्थिवा महिड्डीया । निसुणेहि ताण सेणिय !, नामाई रायहाणीणं ॥ आइचाहं नयरं, तहेव सिरिमन्दिरं गुणपहाणं । कञ्चणपुरं च एत्तो, भणियं सिवमन्दिरं रम्मं ॥ गन्धबं अमयपुरं तहेव लच्छीहरं मुणेयबं । मेहपुरं रहगीयं, चकउरं नेउरं हवइ ॥ सिरिबहुरवं च भणियं, सिरिमलयं सिरिगुहं च रं विभूसं । तह य' हरिद्धयनामं, नोइपुरं होइ सिरिछायं ॥ गन्धारपुरं मलयं, सीहपुरं चेव होइ सिरिविनयं । नक्खपुरं तिल्यपुरं, अन्नाणि वि एव बहुयाणि ॥ नयराणि लक्खणेणं, जियाइ विज्जाहराणुकिण्णाईं । वसुहा य वसे ठविया, सत्तसु रयणेसु साहोणा ॥ ७ ॥ चक्क छत्त च धणुं, सत्ती य गया मणी असी चेव । एयाइ लच्छिनिलओ, संपत्तो दिवरयणा ॥ ८ ॥ रवि महाहिवई, पुच्छइ गणनायगं पणमिऊणं । भयवं ! लवंकुसाणं, उप्पत्ति मे परिकहि ॥ ९ ॥ लच्छीहरस्स पुत्ता, कइ वा महिलाउ अग्गमहिसीओ । एव परिपुच्छिओ सो, कहिऊण मुंणी समादत्तो ॥ निसुणेहि मगहसामिय!, पहाणपुरिसाण उत्तमं रज्जं । भुञ्जन्ताण य बहुया, मासा वरिसा य वचन्ति ॥ तुङ्गकुलजाइयाणं, उत्तमगुण-रूव-नोबणधरीणं । दस छ च्चेव सहस्सा, रामकणिट्ठस्स महिलाणं ॥ अट्ठ महादेवीओ, सबाण वि ताण उत्तमगुणाओ । ताओ निसुणेहि नरवइ !, नामेहि कहिज्जमाणीओ ॥ दोणघणसुया पढमा, होइ विसल्ल ति नाम नामेणं । बिइया पुण रूवमई, तइया कल्लाणमाला य ॥ वणमाला य चउत्थी, पञ्चमिया चेव होइ रइमाला । छट्टी विय जियपउमा, अभयमई सत्तमी भणिया ॥ अन्ते मणोरमा विय, अट्ठमिया होइ सा महादेवी । लच्छीहरस्स एसा, रूवेण मणोरमा इट्टा ॥ पउमस्स महिलियाणं, अट्ट सहस्साइ रुवकलियाणं । ताणं पुण अहियाओ, चत्तारि इमेहि नामेहिं १० ॥ ११ ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ पढमा उ महादेवी, सीया बीया पहावई भणिया । तइया चेव रइनिहा, सिरिदामा अन्तिमा भवइ १८ ॥ हे कि ! रामके शासनमें जो बड़ी भारी ऋद्धिवाले विद्याधरराजा थे उनकी राजधानियोंके नाम तुम सुनो । (२) श्रादित्याभनगर, गुणोंसे सम्पन्न श्रीमन्दिरनगर, कंचनपुर, सुन्दर शिवमन्दिर, गान्धर्वनगर अमृतपुर, लक्ष्मीधर, मेघपुर, रथगीत, चक्रपुर, नूपुर, श्रीबहुरव, श्रीमलय, श्रीगुह, रविभूप, हरिध्वज, ज्योतिःपुर, श्रीच्छाय, गान्धारपुर, मलय, सिंहपुर, श्रीविजय, यक्षपुर, तिलकपुर तथा दूसरे भी बहुत-से विद्याधरोंसे व्याप्त नगर लक्ष्मणने जीत लिये, पृथ्वी बसमें की और सातों रत्न स्वाधीन किये । ( ३-७) चक्र, छत्र, धनुष, शक्ति, गदा, मणि और तलवार-ये दिव्य रत्न लक्ष्मणने प्राप्त किये । (८) [ ६१.२ श्रेणिक गणनायक गौतमको प्रणाम करके पुनः पूछा कि भगवन् ! लवण और कुशकी उत्पत्तिके चारेमें तथा लक्ष्मणके पुत्र, खियाँ और पटरानियाँ कितनी थीं इसके बारे में आप मुझे कहें। इस तरह पूछे गये वे मुनि कहने लगे कि, हे मगधनरेश ! तुम सुनो। उत्तम राज्यका उपभोग करनेवाले प्रधानपुरुषों के बहुत-से मास और वर्ष व्यतीत हो गये । ( ६-१२) ऊँचे कुलमें उत्पन्न, उत्तम गुण, रूप एवं यौवनधारी दस हज़ार महिलाएँ रामकी और छः हजार छोटे भाई लक्ष्मणकी थीं । ( १२ ) उन सबमें उत्तम गुणोंवाली आठ पटरानियाँ थीं । हे राजन् ! नाम लेकर मैं उनका निर्देश करता हूँ । तुम सुनो । (१३) पहली द्रोणघनकी विशल्या नामकी पुत्री है। दूसरी रूपमती, तीसरी कल्याणमाला, चौथी वनमाला, पाँचवीं रतिमाला छठी जितपद्मा, सातवीं अभयमति और अन्तिम आठवीं मनोरमा - ये आठ लक्ष्मणकी पटरानियाँ थीं । लक्ष्मण के रूपसे मनोरम यह मनोरमा इष्ट थी । (१४-१६) रामकी आठ हजार रूपवती महिलाएँ थीं, उनमें इन नामोंवाली चार उत्तम थीं । ( १७ ) पहली पटरानी सीता, दूसरी प्रभावती कही गई है। तीसरी रतिनिभा और अन्तिम श्रीदामा थी। (१=) लक्ष्मणके गुणशाली ढाई सौ पुत्र थे । उनमें से १. ० परया मु० । २. ० पुरं नरगीयं मु० । ३. रविभासं - प्रत्य० । रविभारं प्रत्य० । ४. अरिंजयणामं - प्रत्य० । ५. गणी - मु० । Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२.२] ६२. सीयाजिणपूयाडोहलपव्वं ४८३ अट्ठाइज्जा उ सया, लक्खणपुत्ताण गुणमहन्ताणं । साहेमि ताण मज्झे, कइवइयाणं तु नामाइं॥ १९ ॥ वसहो धरणो चन्दो, सरहो मयरद्धओ मुणेयबो । हरिणाहो य सिरिधरो, तहेव मयणो कुमारवरो ॥ २० ॥ अह ताण उत्तमा जे, अट्ठ जणा सिरिधरस्स अङ्गरुहा । जाण सहावेण जणो, गुणाणुरत्तो धिई कुणइ ॥ २१ ॥ भह सिरिधरो त्ति नाम, दोणघणसुयाएँ नन्दणो वीरो । पुत्तो रूवमईए, पुहईतिलओ तिलयभूओ ॥ २२ ॥ कल्लाणमालिणीए, मङ्गलंनिलओ सुओ पवररूवो । विमलप्पहो त्ति नाम, पुत्तो पउमावईए वि ॥ २३ ॥ पुत्तो वणमालाए, अज्जणविक्खो त्ति नाम विक्खाओ। अइविरियस्स सुयाए, तणओ वि य हवइ सिरिकेसी ॥ २४ ॥ नामेण सबकित्ती, अभयमइसुओ सुरो ब रूवेणं । इयरो सुषासकित्ती, मणोरमाकुच्छिसंभूओ ॥ २५ ॥ सो वि रूवमन्ता, सबे बलविरियसत्तिसंपन्ना । पुहइयले विक्खाया, पुत्ता लच्छीहरस्सेए ॥ २६ ॥ ते देवकुमारा इव, अन्नोन्नवसाणुगा घणसिणेहा । साएयपुरवरीए, अच्छन्ति सुहं अणुहवन्ता ॥ २७ ॥ अह अद्धपञ्चमाओ, कोडीओ सबनिवइपुत्ताणं । सोलस चेव सहस्सा, राईणं बद्धमउडाणं ॥ २८ ॥ एवं तिखण्डाहिवइत्तणं ते, पत्ता महारज्जसुहं पसत्थं । गमेन्ति कालं वरसुन्दरीसु, सेविजमाणा विमलप्पहावा ॥२९॥ ॥ इइ पउमचरिए राम-लक्खणविभूइदसणं नाम एकाणउयं पव्वं समत्तं ।। ९२. सीयाजिणपूयाडोहलपव्वं अह अन्नया कयाई, भवणत्था महरिहम्मि सयणिज्जे । सीया निसावसाणे, पेच्छइ सुविणं नणयधूया ॥ १ ॥ सा उग्गयंमि सूरे, सबालंकारभूसिया गन्तुं । अंत्थाणिमण्डवत्थं, पुच्छइ दइयं कयषणामा ॥ २ ॥ कतिपयके नाम कहता हूँ। (१६) वृषभ, धरण, चन्द्र, शरभ, मकरध्वज, हरिनाथ, श्रीधर तथा कुमारवर मदनको तुम जानो । (२०) ढाई सौमेंसे लक्ष्मणके ये आठ उत्तम कुमार थे जिनके स्वभावसे गुणानुरक्त लोग धीरज धारण करते थे। (२१) द्रोणघनकी पुत्री विशल्याका श्रीधर नामका वीर पुत्र था। रूपमतीका पुत्र पृथ्वीतिलक तिलकरूप था। (२२) कल्याणमालाका पुत्र मंगलनिलय अत्यन्त रूपवान् था। पद्मावतीका विमलप्रभ नामका पुत्र था। (२३) वनमालाका विख्यात पुत्र अर्जुनवृक्ष था। अतिवीर्यकी पुत्रीका लड़का श्रीकेशी था। (२४) अभयवतीका सर्वकीर्ति नामका पुत्र रूपमें देव जैसा था। दूसरा मनोरमाकी कुक्षिसे उत्पन्न सुपार्श्वकीर्ति था। (२५) लक्ष्मणके ये सभी पुत्र रूपवान्, बल, वीर्य एवं शक्तिसे सम्पन्न तथा पृथ्वीतल पर विख्यात थे। (२६) एक दूसरेका अनुसरण करनेवाले और अत्यन्त स्नेहयुक्त वे देवकुमार जैसे सुखका अनुभव करते हुए साकेतपुरीमें रहते थे। (२७) सब राजाओंके साढ़े चार करोड़ पुत्र और मुकुटधारी सोलहहजार राजा वहाँ रहते थे। (२८) इस प्रकार तीन खण्डोंका आधिपत्य और विशाल राज्यका उत्तम सुख प्राप्त करके सुन्दर स्त्रियों द्वारा सेवा किये जाते तया विमल प्रभाववाले वे काल व्यतीत करते थे। (२६) ॥ पद्मचरित में राम एवं लक्ष्मणकी विभूतिका दर्शन नामक इक्यानवेवाँ पर्व समाप्त हुआ। एक दूसरेका अनुसरण कम हजार राजा वहाँ रहत करते हुए साकेतपुरीमें रहने ९२. जिनपूजाका दोहद __ कभी एक दिन महलमें रही हुई जनकपुत्री सीताने महाघ शैया में रात्रिके अवसानके समय एक स्वप्न देखा । (१) सूर्योदय होने पर सव अलंकारों से विभूषित उसने जा करके और प्रणाम करके सभामण्डपमें स्थित पतिसे पूछा कि हे नाथ! १. लतिलओ-प्रत्य० । २. ०पहासा-मु०। ३. अत्थाणम० --प्रत्य० । Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८४ पउमचरियं [६२.३. किल सामि ! अज्ज सुविणे, दो सरहा तिबकेसरारुणिया । ते मे मुहं पविट्ठा, नवरं पडिया विमाणाओ ॥ ३ ॥ तो भणइ पउमणाहो, सरहाणं दरिसणे तुमं भद्दे ! । होहिन्ति दोन्नि पुत्ता, अइरेणं सुन्दरायारा ॥ ४ ॥ जं पुप्फविमाणाओ, पडिया न य सुन्दरं इमं सुविणं । सबै गहाऽणुकूला, होन्तु सया तुज्झ पसयच्छि! ॥ ५॥ ताव य बसन्तमासो, संपत्तो पायवे पसाहेन्तो । पल्लव-पवाल-किसलय-पुप्फ-फलाइं च जणयन्तो ॥ ६ ॥ अंकोल्लतिक्खणक्खो, मल्लियणयणो असोयदलजीहो । कुरचयकरालदसणो, सहयारसुकेसरारुणिओ ॥ ७ ॥ कुसुमरयपिञ्जरङ्गो, अइमुत्तलयासमूसियकरग्गो । पत्तो. वसन्तसीहो, गयवइयाणं भयं देन्तो ॥ ८ ॥ कोइलमुहलुग्गीय, महुयरगुमुगुमुगुमेन्तझंकारं । कुसुमरएण समत्थं, पिञ्जरयन्तो दिसायकं ॥ ९ ॥ नाणाविहतरुछन्नं, वरकुसुमसमच्चियं फलसमिद्ध। रेहइ महिन्दउदयं, उज्जाणं नन्दणसरिच्छं ॥ १० ॥ एयारिसंमि काले, पढमिल्लुगगब्भसंभवे सीया । जाया मन्दुच्छाहा, तणुयसरीरा य अइरेगं ॥ ११ ॥ तं भणइ पउमनाहो, किं तुज्झ अवट्टियं पिए ! हियए । दई दोहलसमए ?, तं ते संपाड्यामि अहं ॥ १२ ॥ तो सुमरिऊण जंपइ, नणयसुया जिणवरालए बहवे । इच्छामि नाह ! दट्टुं वन्दामि तुह प्पसाएणं ॥ १३ ॥ सोऊण तीऍ वयणं, पउमाभो भणइ तत्थ पडिहारिं। कारेह जिणहराणं, सोहा परमेण विभवेणं ॥ १४ ॥ सबो वि नायरजणो, तत्थ महिन्दोदए वरुज्जाणे । गन्तूण सविभवेणं, जिणालयाणं कुणउ पूर्य ॥ १५॥ सा एव भणिय सन्ती, पडिहारी किंकराण आएसं । देइ विहसन्तवयणा, तेहिं पि पडिच्छिया आणा ॥ १६ ॥ अह तेहि पुरवरीए, धुढे चिय सामियस्स वयणं तं । सोऊण सबलोओ, जिणपूयाउज्जओ जाओ ॥ १७ ॥ एतो जिणभवणाई नणेण संमज्जिओवलित्ताई। कयवन्दणमालाई, वरकमलसमच्चियतलाई॥ १८ ॥ आज मैंने स्वप्नमें देखा कि गहरे केसरी रंगके कारण अरुण शोभावाले दो शरभ मेरे मुख में प्रविष्ट हुए हैं और मैं विमानमें से नीचे गिर पड़ी हूँ। (२-३) इस पर रामने कहा कि हे भद्रे! शरभोंके दर्शनसे तुम्हें सुन्दर आकृतिवाले दो पुत्र शीघ्र ही होंगे। (४) विमान परसे जो तुम गिरी, वह सुन्दर स्वप्न नहीं था। हे प्रसन्नाक्षी ! सभी ग्रह तुम्हें सदा अनुकूल हों। (२) उस समय वृक्षोंको प्रसन्न करनेवाला तथा पल्लव, किसलय, नये अंकुर, पुष्प एवं फलोंको पैदा करनेवाला वसन्तमास आया। (६) कोठ वृक्ष रूपी तीक्ष्ण नाखूनवाला, मल्लिकारूपी नेत्रवाला, अशोकपत्ररूपी जीभवाला, कुरवकरूपी कराल दाँत वाला, श्रामके केसररूपी अरुणिमासे युक्त, पुप्पोंकी रजरूपी पीले शर:स्वला तथा अतिमुक्तकलता रूपी ऊपर उठे हुए पंजोंवाला-ऐसा वसन्तरूपी सिंह गजपतियोंको भय देता हुआ पाया। (७-८) कोयलके बोलनेसे गीतयुक्त, भौरोंकी गुनगुनाहटसे झंकृत, कुसुमरजसे समस्त दिशायोंको पीली-पीली बनानेवाला, नानाविध वृक्षोंसे छाया हुआ, उत्तम पुष्पोंसे अचित एवं फलसे समृद्ध ऐसा महेन्द्रोदय उद्यान नन्दनवनकी भाँति शोभित हो रहा था। (६-१०) से समयमें प्रथम गर्भकी उत्पत्तिसे सीता मन्द उत्साहवाली तथा अतिशय क्षीणशरीर हो गई। (११) उसे रामने कहा कि, प्रिये ! तेरे हृदय में क्या है ? दोहदके परिणामस्वरूप जो पदार्थ तुझे चाहिए वह मैं तुझे ला दूं। (१२) तव याद करके सीताने कहा कि, हे नाथ ! आपके अनुग्रह से मैं बहुतसे जिनमन्दिरोंके दर्शन और वन्दन करना चाहती हूँ। (१३) उसका कहना सुन रामने प्रतिहारीसे कहा कि अत्यन्त वैभवके साथ जिनमन्दिरोंकी शोभा कराओ । (१४) सभी नगरजन उस उत्तम महेन्द्रोदय उद्यानमें जाएँ और वैभवके साथ जिनालयोंकी पूजा करें। (.५) इस प्रकार कही गई हँसमुखी प्रतिहारीने नौकरोंको आदेश दिया। उन्होंने भी आज्ञा धारण की। (१३) उन्होंने नगरीमें घोपणा की। राजाका वचन सनकर सब लेग जिनपूजाके लिए उद्यत हुए। (१७) तब लोगोंने जिनभवनोंको बुहारकर लीपा, चन्दनवार वाँधे तथा उत्तम कमलोंसे भूमिको अलंकृत किया । (१८) रत्नमय पूर्णकलश जिनमन्दिरोंके द्वारोंमें स्थापित किये गये तथा उत्तम चित्रकर्मसे १. विणएणं-म। Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३. २] ६३. जणचिंतापव्वं दारेसु पुण्णकलसा, परिठविया जिणहराण रयणमया । वरचित्तयम्मपउरा, पसारिया पट्टया बहवे ॥ १९ ॥ ऊसविया धयनिवहा, रइयाणि वियाणयाइ बिबिहाई । मोत्तियओऊल्लाई, लम्बूसादरिससोहाई ॥ २० ॥ पूया कया महन्ता, नाणाविजलय-थलयकुसुमेहिं । सबाण जिणहराणं, अट्टावयसिहरसरिसाणं ॥ २१ ॥ तूराइ बहुविहाई, पहयाई मेहसरिसघोसाई । गन्धवाणि य विहिणा, महुरसराई पगीयाई ॥ २२ ॥ उवसोहिए समत्थे, उज्जाणे नन्दणोवमे रामो । पविसइ जुवइसमग्गो, इन्दो इव रिद्धिसंपन्नो ॥ २३ ॥ नारायणो वि एवं, महिलासहिओ जणेण परिकिण्णो । तं चेव वरुज्जाणं, उवगिज्जन्तो समणुपत्तो ॥ २४ ।। एवं जणेण सहिया, हलहर-नारायणा तहिं चेव । आवासिया समत्था, देवा इव भद्दसालवणे ।। २५ ॥ पउमो सीयाएँ समं, जिणवरभवणाण वन्दणं काउं । सद्द-रस-रूवमाई, भुञ्जइ देवो ब विसयसुहं ॥ २६ ॥ सबो वि नायरजणो, जिणवरपूयासमुज्जओ अहियं । जाओ रइसंपन्नो, तत्थुज्जाणम्मि अणुदियह ॥ २७ ॥ एवं जिणिन्दवरसासणभत्तिमन्तो, पूयापरायणमणो सह सुन्दरीसु । तत्थेव काणणवणे पउमो पहट्टो. पत्तो रई विमलकन्तिधरो महप्पा ॥ २८ ॥ ॥ इइ पउमचरिए जिणपूयाडोहेलविहाणं नाम बाणउयं पव्वं समत्तं ।। ९३. जणचिंतापव्वं अह तत्थ वरुज्जाणे, महिन्दउदए ठियस्स रामस्स । तण्हाइया पवत्ता, दरिसणकवी पया सबा ॥ १ ॥ एत्थन्तरंमि सीया, सुहासणत्थस्स पउमनाहस्स । साहेइ विम्हियमई, फुरमाणं दाहिणं चक्खु ॥ २ ॥ प्रचुर बहुतसे पट बाँधे गये। (१६) ध्वजसमूह फहराये गये। रत्नमय नानाविध वितान, मोतीसे भरे हुए प्रालंब ( लटकते हुए वस्त्र) तथा लम्बूप एवं दर्पणोंसे वे शोभित थे। (२०) अष्टापदके शिखरके समान अत्युन्नत सब जिनमन्दिरोंकी जलमें तथा स्थलमें पैदा होनेवाले पुष्पोंसे बड़ी भारी पूजा की गई। (२१) मेघके समान घोषवाले अनेक प्रकारके वाद्य बजाये गये तथा मधुर स्वरवाले गीत विधिवत् गाये गए। (२२) इन्द्रके समान ऋद्धिसम्पन्न रामने युवतियोंके साथ नन्दनवनके समान समग्ररूपसे अलंकृत उस उद्यानमें प्रवेश किया। (२३) इसीप्रकार स्त्रियोंके साथ. लोगोंसे घिरा हुआ गाया जाता नारायण (लक्ष्म) भी उसी उत्तम उद्यान में आ पहुँचा। (२४) इस प्रकार भद्रशाल वनमें रहने वाले देवों की भाँति राम और लक्ष्मण भी उसी उद्यान में सबके साथ ठहरे। (२५) सीताके साथ राम जिनमन्दिरोंमें वन्दन करके देवकी भाँति शब्द, रस और रूप आदिका उपभोग करने लगे। (२६) उस उद्यानमें जिनवरकी पूजामें उद्यत सभी नगरजन दिन-प्रतिदिन अधिक अनुरक्त हुए । (२७) इस प्रकार जिनेन्द्र के शासनमें भक्तियुक्त, पूजा में लीन मन्याले तथा विमल कान्तिको धारण करनेवाले आनन्दित महात्मा रामने उस उद्यानमें सुख प्राप्त किया । (२८) ॥ पद्मचरित में जिनपूजाका दोहद-विधान नामक बानवेवाँ पर्व समाप्त हुआ। ९३. लोगोंकी चिन्ता महेन्द्रोदय उद्यानमें जब राम ठहरे हुए थे तब तृपितकी भाँति दर्शन के लिये उत्कंठित सारी प्रजा वहाँ आई। (१) उस समय विस्मित बुद्धिवाली सीताने सुखासन पर स्थित रामसे फड़कती दाहिनी आँखके बारेमें कहा । (२) वह मनमें १. ०ण कणयमया-प्रत्यः। २. . हलाभिहाणं-प्रत्य० । ३. मणा फुरमा दाहिणं अच्छि-प्रत्य० । Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८६ पउमचरियं चिन्तेइ तो मणेणं, कस्स वि दुक्खस्स आगमं एयं । चक्खु साहेइ धुवं पुणो पुणो विष्फुरन्तं मे ॥ ३ ॥ एक्केण न संतुट्टो, नं पत्ता सायरन्तरे दुक्खं । दिवो अहेउयअरी, किं परमं काहिई अन्नं ? ॥ ४ ॥ भणिया भाणुमईए, किं व विसायं गया नणयधूए ! १ । नं जेण पावियवं तं सो अणुहवइ सुह- दुक्खं ॥ ५ ॥ गुणमाला भइ तओ, किं वि कयाए इहं वियक्काए । विरएहि महापूयं, जिणवरभवणाण वइदेहि ! || ६ || तो ते होही सन्ती, संजम -तव-नियम -सीलकलियाए । निणभत्तिभावियाए, साहूणं चन्दणपराए || ॥ भणिऊण एवमेयं, नणयसुया भणइ कईं एत्तो । भद्दकलसं ति नामं, आणवइ इमेण अत्थेणं ॥ ८ ॥ होऊण अप्पमत्तो, पइदियह देहि उत्तमं दाणं । लोगो वि कुणउ सबो, जिणवरपूयाभिसेयाई ॥ ९ ॥ सो एव भणियमेत्तो, दाणं दाऊण गयवरारूढो । घोसेइ नयरमज्झे, जं भणियं नणयधूया ॥ १० ॥ इह पुरवरीऍ लोगों, होऊणं सील-संजमुज्जुत्तो । कुणउ जिणचेइयाणं, अहिसेयादी महापूयं ॥ सोऊण वयणमेयं, जणेण सिग्घं निणिन्दभवणाई । उवसोहियाइ एत्तो, सबुवगरणेहि रम्माई ॥ खीर - दहि- सप्पिपउरा, पवत्तिया निणवराण अभिसेया । बहुमङ्गलोवगीया, तूररवुच्छलियनयसदा ॥ सीया विय जिणपूयं, करेइ तव नियम - संनमुज्जुत्ता । ताव य पया समस्या, पउम भासं समणुपत्ता ॥ जयसद्दकयारावा, पडिहारनिवेइया अह पविट्टा । आबद्धञ्जलिमउला, पणमइ परमं पया सबा ॥ अह तेण समालता, मयहरया जे पयाऍ रामेणं । साहह आगमकज्जं, मणसंखोभं पमोत्तूर्णं ॥ विजओ य सूरदेवो, महुगन्धो पिङ्गलो य सृलधरो । तह कासवो य कालो, खेमाई मयहरा एए ॥ अह ते सज्झसहियया, कम्पियचलणा न देन्ति उल्लावं । पउमस्स पभावेणं, अहोमुहा लज्जिया जाया ॥ संथाविऊण पुणरवि, पुच्छइ आगमणकारणं रामो । साहह मे वीसत्था, पयहिय सबं भउबेयं ॥ ११ ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ । सोचने लगी कि बार बार फड़कती हुई मेरी यह आँख अवश्य ही किसी दुःखका आगमन कहती है । (३) समुद्रके बीच जो दुःख प्राप्त किया था उस एकसे सन्तुष्ट न होकर बिना कारण कार्य करनेवाला दैव दूसरा अधिक क्या करेगा ? (४) भानुमतीने कहा कि सीता ! तुम क्यों विषएस हो गई हो। जिसे जो सुख-दुःख पाना होता है, उसे वह पाता है । (५) तब गुणमालाने कहा कि यहाँ वितर्क करनेसे क्या फायदा ? हे वैदेही ! जिनवरके मन्दिरों में बड़ी भारी पूजा रचो। (६) तब संयम, तप, नियम एवं शीलसे युक्त, जिनकी भक्तिसे भावित तथा साधुओं को वन्दन करनेमें तत्पर तुम्हें शान्ति होगी । (७) इस प्रकार कहने पर सीताने भद्रकलश नामक कंचुकीसे कहा । उसने इस मतलबकी आज्ञा दी कि तुम अप्रमत्त होकर प्रतिदिन उत्तम दान दो और सब लोगोंको जिनवर की पूजा और अभिषेक यादिमें तत्पर करो । ( ८-१) इस तरह कहने पर दान देकर और हाथी पर सवार हो सीताने जो कहा था उसकी उसने नगरमें घोषणा की कि इस नगर में लोग शील एवं संयममें उद्यत हो जिनचैत्यों की अभिषेक आदि महापूजा करें। ( ११ ) यह वचन सुनकर लोगोंने शीघ्र ही रम्य जिनेन्द्रभवनों को सब उपकरणों से सजाया । (१२) जिनवरोंका प्रचुर दूध, दही और घीसे अभिषेक किये गये, बहुत से मंगलगीत गाये गए तथा वाद्योंकी ध्वनिके साथ जयघोष किया गया । (१३) तप, नियम और संयमसे युक्त सीताने भी जिन पूजा की। [ ६३. ३ उस समय सारी प्रजा रामके पास आई । (१४) जयशब्दका उद्घोष करनेवाली तथा प्रतिहारीके द्वारा निवेदित सारी प्रजाने प्रवेश किया । उसने सिर पर हाथ जोड़कर रामको प्रमाण किया । (१५) उन रामने प्रजाके जो अगुए थे उन्हें कहा कि मनके संक्षोभका त्याग करके आगमन का प्रयोजन कहो । (१६) विजय, सूर्यदेव, मधुगन्ध, पिंगल, शूलधर, काश्यप, काल तथा क्षेम - आदि ये अगुए थे । (१७) हृदय में भीत और काँपते हुए पैरोंवाले वे बोलते नहीं थे । राम के प्रभाव से मुँह नीचा करके वे लज्जित हो गये । (१८) सान्त्वना देकर पुनः रामने उनके आगमनका कारण पूछा कि विश्वस्त हो तथा भय एवं १. अच्छि सा० - प्रत्य० । २. महुमत्तो पि० प्रत्य० । Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३. ३५] ६३. जणचिंतापव्वं एव परिपुच्छियाणं, ताणं चिय भणइ मयहरो एक्को । सामिय अभएण विणा, अम्हं वाया न निक्खमइ ॥ २० ॥ तो भणइ पउमनाहो, न किंचि भयकारणं हवइ तुझं । उल्लवह सुवीसत्था, मोत्तणं सज्झसुबेयं ॥ २१ ॥ लद्धम्मि तओ अभए, विजओ पत्थावियक्खरं वयणं । जंपइ कयञ्जलिवुडो, सामिय! वयणं सुणसु अम्हं ॥ २२ ॥ सामिय! इमो समत्थो, पुहइजणो पावमोहियमईओ । परदोसग्गहणरओ, सहाववंको य सढसीलो ॥ २३ ॥ जंपइ पुणो पुणो च्चिय, जह सीया रक्खसाण नाहेणं । हरिऊणं परिभुत्ता, इहाणिया तहवि रामेणं ॥ २४ ॥ उज्जाणेसु घरेसु य, तलायवावीसु जणवओ सामी । सीयाअववायकह, मोत्तूण न जंपए अन्नं ॥ २५ ॥ दसरहनिवस्स पुत्तो, रामो तिसमुद्दमेइणीनाहो । लङ्काहिवेण हरियं, कह पुण आणेइ जणयसुर्य ? ॥ २६ ॥ नणं न एत्थ दोसो, परपुरिसपसत्तियाएँ महिलाए । जेण इमो पउमाभो, सीया धारेइ निययघरे ॥ २७ ॥ जारिसकम्भायारो, हवइ नरिन्दो इहं वसुमईए । तारिसनिओगनिरओ, अहियं चिय होइ सबजणो ॥ २८ ॥ एव भणन्तस्स पभू, जणस्स अइदुट्टपावहिययस्स । राव ! करेहि संपइ, अइरा वि य निग्गहें घोरं ॥ २९ ॥ सोऊण वयणमेयं, वजेण व ताडिओ सिरे रामो । लज्जाभरोत्थयमणो परमविसायं गओ सहसा ॥ ३० ॥ चिन्तेऊण पवत्तो, हा! कट्ठ कारणं इमं अन्नं । जायं अइदुबिसह, सीयाअववायसंबन्धं ॥ ३१ ॥ जीए कएण रणे, अणुहूयं विरहदारुणं दुक्खं । सा सीया कुलयन्दं, मह अयसमलेण मइलेइ ॥ ३२ ॥ जीसे कज्जेण मए. विवाइओ रक्खसाहिवो समरे । सा मज्झ अयसमइलं, सीया जसदप्पणं कुणइ ॥ ३३ ॥ जुत्तं चिय भणइ जणो, ना परपुरिसेण अत्तणो गेहे । नीया पुणो वि ये मए, इहाणिया मयणमूढेणं ॥ ३४ ॥ अहवा को जुवईणं, जाणइ चरियं सहावकुडिलाणं । दोसाण आगरो चिय, जाण सरीरे वसइ कामो ॥ ३५ ॥ उद्वेगका परित्याग करके मुझे कहो । (१६) इस प्रकार पूछने पर उनमेंसे एक अगुएने कहा कि, हे स्वामी ! अभयके बिना हमारी वाणी नहीं निकलती। (२०) तब रामने कहा कि तुम्हें भयका कोई कारण नहीं है। विश्वस्त होकर और भय एवं उद्वेगका परित्याग करके कहो । (२१) अभय प्राप्त होने पर हाथ जोड़े हुए विजयने कथनको बराबर व्यवस्थित करके कहा कि हे स्वामी ! हमारा कहना आप सने । (२२) हे स्वामी ! पृथ्वी परके सब लोग भव बंधनसे मोहित बुद्धिवाले, दूसरोंके दोषग्रहणमें रत, स्वभावसे ही टेढ़े और शठ आचरणवाले होते हैं। (२३) ये बार बार कहते हैं कि राक्षसों के स्वामी रावणने अपहरण करके सीताका उपभोग किया है, किन्तु फिर भी राम उसे यहाँ लाये हैं । (२४) हे स्वामी ! उद्यानोंमें, घरोंमें तथा तालाबों और बावड़ियों पर सीताके अपवादकी कथाको छोड़कर लोग दूसरा कुछ बोलते नहीं हैं । (२५) तीनों ओर समुद्रसे घिरी हुई पृथ्वीके स्वामी दशरथपुत्र राम लंकेश रावण द्वारा अपहृत सीताको पुनः क्यों लाये हैं ? (२६) वस्तुतः परपुरुषमें प्रसक्त महिलाका इसमें दोष नहीं है, क्योंकि ये राम सीताको अपने घरमें रखे हुए हैं। (२७). इस पृथ्वी पर राजा जैसे कर्म और श्राचारवाला होता है वैसे ही कार्य में और भी अधिक निरत सब लोग होते हैं। (२८) हे प्रभो राघव ! ऐसा कहनेवाले अतिदुष्ट और पापीहृदयी लोगोंका आप अब जल्दी ही घोर निग्रह करें । (२६) ऐसा वचन सुनकर मानो वज्रसे सिर ताडित हुआ हो ऐसे राम लज्जाके भारसे खिन्न हो एकदम अत्यन्त दुःखी हो गए। (३०) वे सोचने लगे कि अफसोस है ! सीताके अपवादके बारेमें यह दूसरा एक अत्यन्त दुःसह कारण उपस्थित हा। (३१) जिसके लिए अरण्यमें दारुण विरह-दुःख भोगा वह सीता मेरे कुलरूपी चन्द्रको अयशरूपी मलसे मलिन करती है। (३२) जिसके लिए मैंने युद्ध में राक्षसराजको मारा वह सीता मेरे यशरूपी दर्पण को अपयश से मलिन करती है। (३३) लोग ठीक ही कहते हैं कि परपुरुपके द्वारा जो अपने घरमें ले जाई गई थी उसीको कामविमोहित मैं यहाँ लाया हैं। (३४) अथवा जिनके शरीरमें दोषोंकी खान जैसा काम बसता है उन स्वभावसे कुटिल युवतियोंका चरित कौन जान १. ०ऊण य प.-प्रत्य.। २. हु-प्रत्य० । Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५८ पउमचरियं ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ मूलं दुच्चरियाणं, हवइ य नरयस्स वत्तणी विउला । मोक्खस्स महाविग्धं, वज्जेयबा सया नारी ॥ धन्ना ते वरपुरिसा, जे च्चिय मोत्तूण निययजुवईओ । पवइया कयनियमा, सिवमयलमणुत्तरं पत्ता ॥ याणि य अन्नाणि य, चिन्तेन्तो राहवो बहुविहाईं । न य आसणे न सयणे, कुणइ धिरं नेव वरभवणे ॥ नेहा ऽववायभयसंगयमाणसस्स, वामिस्सतिबरसवेयवसीकयस्स । रामस्स धीरविमलस्स वि तिवदुक्खं, जायं तया नणयरायसुयानिमित्तं ॥ ३९ ॥ ॥ इइ पउमचरिए जणचिन्ताविहाणं नाम तेणउयं पव्वं समत्तं ॥ ९४. सीयानिष्वासणपव्वं अह सो एयट्टमणं, काऊणं लक्खणस्स पडिहारं । पेसेइ पउमनाहो, नणवय परिवायपरिभीओ ॥ १ ॥ पडिहारसहिओ सो, सोमित्ती आगओ पउमनाहं । नमिऊण समब्भासे, उवविट्ठो भूमिभागम्मि ॥ २ ॥ भूगोयरा अणेया, सुहडा सुग्गीवमाइया एत्तो । अन्ने वि जहाजोगं, आसीणा कोउहल्लेणं ॥ ३ ॥ काऊण समालावं, खणन्तरं लक्खणस्स बलदेवो । सोहइ जणपरिवार्य, सीयाए दोससंभूयं ॥ ४ ॥ सुणिऊण वयणमेयं, जंपर लच्छीहरो परमरुट्टो । मिच्छं करेमि पुहई, लुयनीहं तक्खणं चेव ॥ ५ ॥ मेरुस्स चूलिया इव, निक्कम्पा सीलधारिणी सीया । लोएण निग्घिणेणं, कह परिवायग्गिणा दड्ढा ? ॥ ६ ॥ लोयस निहं सो, समुच्छहन्तो समहुरवयणेहिं । संथाविओ कणिट्टो, रामेणं बुद्धिमन्तेणं ॥ ७ ॥ [ ६३. ३६ सकता है । (३५) स्त्री दुश्चरितोंका मूल, नरकका विशाल मार्ग और मोक्षके लिए महाविघ्नरूप होती है; अतः स्त्रीका सर्वदा त्याग करना चाहिए। (३६) वे उत्तम पुरुष धन्य हैं जो अपनी युवतियों का त्याग करके प्रनजित हुए हैं तथा नियमों का आचरण करके अचल एवं अनुत्तर मोक्षमें पहुँच गये हैं । (३७) इन और ऐसे ही दूसरे बहुत प्रकारके विचार करते हुए रामको न आसन पर न शय्या पर और न उत्तम भवनमें धीरज बँधती थी । (३) स्नेह और अपवादके भयसे युक्त मानसवाले तथा एक दूसरेमें मिले हुए तीव्र अनुराग और वेदनाके वशीभूत ऐसे धीर और निर्मल रामको भी जनकराजकी पुत्री सीताके निमित्तसे तीव्र दु:ख हुआ । (३) ॥ पद्मचरित में जनचिन्ताविधान नामक तिरानवेयाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ ९४. सीताका निर्वासन लोगों की बदनामी से भयभीत रामने मनमें निश्चय करके लक्ष्मणके पास प्रतिहारीको भेजा । (१) प्रतिहारीके साथ वह लक्ष्मण आया। रामको प्रणाम करके समीपमें वह जमीन पर खड़ा रहा । (२) भूमि पर विचरण करनेवाले मानव ) सुभट, सुग्रीव आदि तथा दूसरे भी यथायोग्य स्थान पर कुतूहल वश बैठ गये । (३) थोड़ी देर तक बातचीत करके बलदेव रामने लक्ष्मणसे सीता के दोषसे उत्पन्न जनपरिवाद के बारे में कहा । (४) यह वचन सुनकर अत्यन्त रुष्ट लक्ष्मणने कहा कि मैं फ़ौरन ही मिथ्याभाषी पृथ्वीको छिन्न जिह्वावाली वना देता हूँ । (५) शीलधारिणी सीता मेरुकी चूलिकाकी भाँति निष्प्रकम्प है । निर्दय लोगोंने परिवाद रूपी अग्निसे उसे कैसे जलाया है ? (६) तब लोक का निग्रह करने के लिए उत्साहशील उस छोटे भाईको बुद्धिमान् रामने सुमधुर वचनों से शान्त किया । (७) उन्होंने कहा कि ऋषभ, भरत जैसे इक्ष्वाकुल के १. जंपइ जण प्रत्य० । २. • हयजीहं तक्खणं सव्वं प्रत्य० । Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४.२३) ९४. सीयानिव्वासणपव्य ४८६ उसम-भरहोवमेहिं, इक्खागकुलुत्तमेहि बहवेहिं । लवणोयहिपेरन्ता, भुत्ता पुहई नरिन्देहिं ॥ ८ ॥ आइच्चनसाईणं, निवईण रणे अदिन्नपिट्टीणं । ताण जसेण तिहुयणं, अलंकियं वित्थयबलेणं ॥ ९ ॥ एयं इक्खागकुलं, ससिकरधवलं तिलोयविक्खायं । मज्झ घरिणीऍ लक्खण!, कलङ्कियं अयसपङ्केणं ॥ १० ॥ ताव य किंचि उवाय, करेहि सोमित्ति! कालपरिहोणं । नाव न वि हवइ मज्झ वि, दोसो सीयाववाएणं ॥ ११ ॥ अवि परिचयामि सीयं, निद्दोसं नइ वि सीलसंपन्न । न य इच्छामि खणेक. अकित्तिमलकलुसियं जीयं ॥ १२ ॥ अह भणइ लच्छिनिलओ. नरवइ । मा एव दक्खिओहोहि । पिसुणवयणेण संपइ.मा चयस महासईसीयं ॥ १३ ।। लोगो कुडिलसहावो, परदोसग्गहणनिययतत्तिल्लो । अज्जवनणमच्छरिओ, दुग्गहहियओ पदुट्टो य ॥ १४ ॥ भणइ तओ बलदेवो, एव इमं जह तुमं समुलवसि । किं पुण लोगविरुद्धं, अयसकलकं न इच्छामि ॥१५॥ किं तस्स कीरइ इह, समत्थरज्जेण जीविएणं वा । जस्स पवादो बहुओ. भमइ च्चियं णं सया अयसो ! ॥१६॥ किं तेण भुयबलेणं, भीयाणं जं भयं न वारेइ ? । नाणेण तेण किं वा, जेणऽप्पाणं न विन्नायं ? ॥ १७ ॥ तावऽच्छउ जणवाओ, दोसो मह अस्थि एत्थ नियमेणं । ना परपुरिसेण हिया, निययघरं आणिया सीया ॥१८॥ पउमुज्जाणठियाए, जाइज्जन्तीऍ रक्खसिन्देणं । सीयाएँ निच्छएणं, तं चिय अणुमन्नियं वयणं ॥ १९ ॥ एवं समाउलमणो, सेणाणीयं कयन्तवयणं सो। आणवह गब्भिणीयं, सीय छड्डेहि आरण्णे ॥ २० ॥ एव भणिए पवुत्तो, सोमित्ती राहवं कयपणामो । न य-देव! तुज्झ जुत्तं, परिचइऊणं जणयधूयं ॥ २१ ॥ परपुरिसदरिसणेणं, न य दोसो हवइ नाह ! जुवईणं । तम्हा देव ! पसज्जसु, मुञ्चसु एवं असग्गाहं ॥ २२ ॥ पउमो भणइ कणिटुं, एत्तो पुरओ न किञ्चि वत्तछ । छड्डेमि निच्छएणं, सीयं अववायभीओ है ॥ २३ ॥ बहुतसे उत्तम राजाओंने लवणसागर तककी पृथ्वीका उपभोग किया है। (5) विस्तृत सैन्यवाले तथा युद्ध में पीठ न देनेबाले आदित्ययशा आदि राजा हुए हैं। उनके यशसे त्रिभुवन अलंकृत हुआ है। (६) हे लक्ष्मण ! चन्द्रमाकी किरणोंके समान धवल तथा त्रिलोकमें विख्यात ऐसे इक्ष्वाकुकुलको मेरी स्त्रीने अयशके पंकसे मलिन किया है। (१०) हे लक्ष्मण! सीताके अपवादसे जबतक मुझे दोष नहीं लगता तब तक, समय बीतनेसे पहले, तुम कोई उपाय करो। (१२) यदि सीता नीदषि और शीलसम्पन्न हो तो भी में उसका त्याग कर सकता हूँ, किन्तु अपयशके मलसे कलुषित जीवन में एक क्षणके लिए भी नहीं चाहता। (२) इस पर लक्ष्मण ने कहा कि, हे राजन् ! श्राप इस तरह दुःखी न हों। दुर्जनोंके वचनसे इस समय आप महासती सीताका त्याग न करें। (१३) लोग तो कुटिल स्वभावके, दूसरेके दोषोंको ग्रहण करनेमें सदैव तत्पर, सरल लोगोंके द्वेषी, हृदयमें दुराग्रहयुक्त तथा अतिदुष्ट होते हैं। (१४) तब बलदेव रामने कहा कि तुम जैसा कहते हो वैसा ही है, फिर भी लोकविरुद्ध अपयशका कलंक मैं नहीं चाहता। (१५) इस संसार में समस्त राज्य या जीवनको लेकर वह व्यक्ति क्या कर जिसक कि अयशका प्रवाद सदा घूमता हो। (१६) उस भुजबलका क्या फायदा जो भयभीत लोगोंक भयका निवारण नहीं करता। उस ज्ञानसे क्या लाभ जिससे आत्मा न पहचानी जाय । (१७) लोकप्रवादकी बात तो दूर रही। परपुरुष द्वारा जो अपहृत थी उस सीताको मैं अपने घरमें लाया हूँ इसीमें वस्तुतः मेरा दोष रहा है। (१८) पद्मोद्यानमें स्थित और राक्षसेन्द्र रावणके द्वारा याचित सीताने अवश्य ही उसके वचनको मान्य रखा होगा । (१९) तब मनमें व्याकुल रामने कृतान्तवदन नामक सेनापतिको आज्ञा दी कि गर्भिणी सीताको अरण्यमें छोड़ दो। (२०) ऐसा कहने पर लक्ष्मणने प्रणाम करके रामसे कहा कि हे देव! सीताका परित्याग करना आपके लिए ठीक नहीं है । (२१) हे नाथ! परपुरुषके दर्शनसे युवतियोंको दोष नहीं लगता। अतः हे देव! आप प्रसन्न हों और इस असदाग्रहका त्याग करें। (२२) इस पर रामने छोटे भाईसे कहा कि इससे आगे कुछ भी मत बोलना। अपवादसे भीत मैं अवश्य ही सीताका परित्याग करूँगा । (२३) बड़े भाईका निश्चय जान वह लक्ष्मण अपने घर पर गया। तब कृतान्तवदन रथ पर १. लुम्भवेहिं बहुएहि-प्रत्यः । २. अदिडपट्टीणं-मु.। ३. सीयं-प्रत्य०। ४. . य तिहुयणे अयसो-मु.। ६२ 2-9 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० पउमचरियं ॥ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ जेट्टस्स निच्छ्यं सो, नाऊणं लक्खणो गओ सगिहं । ताव य कयन्तवयणो, समागओ रहवरारूढो सन्नद्धबद्धकवर्य, नन्तं सेणावई पलोएउं । नंपइ जणो महलं, कस्स वि अवराहियं जायं ॥ संपत्तो य खणेणं, पउमं विन्नवइ पायवडिओ सो । सामिय ! देहाणति, ना तुज्झ अवट्टिया हियए तं भणइ पउमनाहो, सीयाऍ डोहलाहिलासाए । दावेहि जिणहराई, सम्मेयाईसु बहुयाई ॥ अडविं सोहनिणायं, बहुसावयसंकुलं परमघोरं । सीयं मोत्तूण तहिं पुणरवि य लहुं नियत्तेहि ॥ नं आणवेसि सामिय !, भणिणं एव निग्गओ सिग्धं । संपत्तो कर्याविणओ, कयन्तवयणो भणइ सीयं ॥ सामिण ! उद्धेहि लहुं, आरुहसु रहं केरेसु नेवच्छं । बन्दसु निणभवणाई, पुहइयले लोगपुज्जाई ॥ सेणावईण एवं जं भणियां नाणई तओ तुट्टा । सिद्धाण नमोक्कारं, काऊण रहं समारूढा ॥ नं किंचि पमाएणं, दुच्चरियं मे कयं अपुण्णाए । मरिसन्तु तं समत्थं, निणवरभवणट्टिया देवा ॥ आपुच्छिऊण सयलं, सहीयणं परियणं च वइदेही । जंपइ निणभवणारं, पणमिय सिग्धं नियत्तामि ॥ एत्थन्तरे रहो सो, कयन्तवयणेण चोइओ सिग्धं । चउतुरयसमाउत्तो, वच्चइ मणपवर्णं समवेगो ॥ अह सुक्कतरुवरत्थं दित्तं पक्खावलिं विहुणमाणं । दाहिणपासम्मि ठियं, पेच्छइ रिट्ठ करयरन्तं ॥ सूराभिमुही नारी, विमुक्क केसी बहु विलवमाणी । तं पेच्छइ जणयसुया, अन्नाइ वि दुण्णिमित्ताई ॥ ३६ ॥ निमिसियमेत्तेण रहो, उल्लङ्घइ जोयणं पवणवेगो । सीया वि पेच्छइ महिं, गामा- ऽगर-नगर-पडिपुण्णं ॥ ३७॥ सा एवं वच्चन्ती, निज्झरणारं च सलिलपुण्णाई । पेच्छइ सराइ सीया, वरपङ्कयकुसुमछन्नाई ॥ ३८ ॥ कत्थइ तरुघणगहणं, पेच्छइ सा सबरीतमसरिच्छं । कत्थइ पायवरहियं, रणं चिय रणरणायन्तं ॥ ३९ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ [ ६४.२४ सवार हो आ गया। (२४) तैयार हो कवच पहने हुए सेनापतिको जाते देख लोग कहने लगे कि किसीने बड़ा भारी अपराध किया है । (२५) क्षण भरमें वह आ पहुँचा। पैरोंमें गिरे हुए उसने रामसे विनती की कि, हे स्वामी ! आपके हृदयमें जो हो उसके बारेमें आप मुझे आज्ञा दें । (२६) उसे रामने कहा कि दोहदकी अभिलापावाली सीताको सम्मेतशिखर आदिमें बहुत-से जिनमन्दिरोंका दर्शन कराओ । (२७) वहाँ सिंहके निनादसे निनादित, अनेक जंगली जानवरोंसे भरे हुए और अत्यन्त घोर अटवीमें सीताको छोड़कर तुम जल्दी ही वापस लौटो । (२८) हे स्वामी ! जैसी आज्ञा । ऐसा कहकर वह जल्दी ही बाहर आया । सीताके पास पहुँचकर विनयपूर्वक कृतान्तवदनने कहा कि, स्वामिनी ! आप जल्दी उठें, वस्त्र परिधान करें, रथ पर आरूढ हों और पृथ्वीतल पर आये हुए लोकपूज्य जिनभवनोंको वन्दन करें । (२६-३०) सेनापतिके द्वारा ऐसा कहने पर जानकी प्रसन्न हुई और सिद्धोंको नमस्कार करके रथ पर आरूढ़ हुई । ( ३६ ) उसने मन मन कहा कि पुण्यशालिनी मैंने प्रमादवश जो दुश्चरित किया हो उसे जिनमन्दिरों में रहे हुए समस्त देव क्षमा करें। (३२) सभी सखियों और परिजनों की अनुमति लेकर सीताने कहा कि जिनभवनोंको वन्दन करके मैं शीघ्र ही वापस आ जाऊँगी । (३३) २४ ॥ २५ ॥ तब कृतान्तवदनने वह रथ जल्दी चलाया । चार घोड़ोंसे युक्त तथा मन और पवनके वेगके जैसा तेज वह रथ चल पड़ा । (३४) उसने सूखे पेड़ पर बैठे हुए, गर्वित, पंख फड़फड़ाते, दाहिनी ओर स्थित और काँव-काँव करते हुए एक कौवे को देखा । (३५) सूर्यकी ओर अभिमुख, बाल बिखेरे हुई और बहुत विलाप करती हुई स्त्री तथा दूसरे दुर्निमित्तोंको सीताने देखा । ( ३६ ) निमिषमात्र में पवनवेग रथ एक योजन लाँघ गया । सीताने भी ग्राम, आकर, नगरसे युक्त ऐसी पृथ्वी देखी । (३७) इस प्रकार जाती हुई उस सीताने पानी से भरे करने तथा सुन्दर कमल पुष्पोंसे आच्छन्न सरोवर देखा । (३८) उसने कहीं पर रात्रिके अन्धकार के समान सघन वृक्षोंसे युक्त वन देखा, तो कहीं पर वृक्षोंसे रहित और आहें भरता हुआ १. • जो उच्चलिओ र० - प्रत्य० । २. करेहि ने० - प्रत्य० । ३. ० या महिलिया तभो - मु० । ४. ०णवेगो सो - प्रत्य० । ५. मही, बहुसावयसंकुलं भीमं - मु० । Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४.५३) ६४. सीयानिव्वासणपव्यं ४६१ कत्थइ वणदवदर्दू, रणं मसिधूमधलिधसरियं । कत्थइ नोलदुमवणं, पवणाहयपचलियदलोहं ॥ ४० ॥ किलिकिलिकिलन्त कत्थइ, नानाविहमिलियसउणसंघट्ट । कत्थइ वाणरपउरं, वुक्कारुत्तसियमयजूहं ॥ ४१ ।। कत्थइ सावयबहुविह-अन्नोन्नावडियजुझसद्दालं । कत्थइ सीहभउद्य -चवलपलायन्तगयनिवहं ॥ ४२ ॥ कत्थइ महिसोरिकिय, कत्थइ डुहुडुहुडुहन्तनइसलिलं । कत्थइ पुलिन्दपउर, सहसा छुच्छु त्ति कयबोलं ॥४३॥ कत्थइ वेणुसमुट्टिय-फुलिङ्गजालाउलं धगधगेन्तं । कत्थइ खरपदणाय-कडयडभज्जन्तदुमगहणं ॥ ४४ ॥ कत्थइ किरि ति कत्थइ, भिरि त्ति कत्थइ छिरि ति रिंछाणं । सद्दो अइघोरयरो, भयनणओ सबसत्ताणं ॥४५॥ एयारिसविणिओगं, पेच्छन्ती जणयनन्दणी रणं । वच्चइ रहमारूढा, सुणइ यु अइमहुरयं सई ॥ ४६ ।। सीया कयन्तवयणं, पुच्छइ किं राहवस्स एस सरो । तेण वि य समक्खाय, सामिणि ! अह जण्हवीसद्दो ॥४७॥ ताव च्चिय संपत्ता, वइदेही जण्हविं विमलतोयं । पेच्छइ उभयतडट्ठिय-पायवकुसुमच्चियतरङ्गं ॥ १८ ॥ गाह-झस-मगर-कच्छभ-संघटुच्छलियवियडकल्लोलं । कल्लोलविद्दुमाय-निबद्धफेणावलीपउरं ॥ ४९ ॥ पउरवरकमलकेसर-नलिणीगुञ्जन्तमहुयरुग्गीयं । उग्गीयरवायण्णिय-सारङ्गनिविट्ठउभयतडं ॥ ५० ॥ उभयतडहंससारस-चक्कायरमन्तणेयपक्खिउलं । पक्खिउलजणियकलरव-समाउलाइण्णगयजूहं ॥ ५१ ।। गयजूहसमायड्डिय-विसमसमुवेल्लकमलसंघायं । संघायजलापूरिय-निज्झरणझरन्तसद्दालं ॥५२॥ एयारिसगुणकलियं, पेच्छन्ती नणयनन्दणी गङ्गं । उत्तिण्णा बरतुरया, परकूलं चेव संपत्ता ॥ ५३ ॥ मरुस्थल देखा । (३६) कहीं दावानलसे जला हुआ और स्याही और धूआँ जैसी धूलसे धूसरित अरण्य था, तो कहीं पवनसे आहत होने पर जिनके पत्तोंका समूह हिल रहा है ऐसे नीले वृक्षोंका वन था। (४०) कहीं नानाविध पक्षियोंका समूह एकत्रित हो चहचहा रहा था, तो कहीं प्रचुर वानरोंके चिचियानेसे मृगसमूह सन्त्रस्त था। (४१) कहीं अनेक प्रकारके जंगली जानवरोंके एक-दूसरे परके आक्रामक युद्धसे वन शब्दायमान था, तो कहीं सिंहके भयसे हैरान हो जल्दी जल्दी भागता हुआ गज-समूह था । (४२) कहीं भैंसा डिडकारता था, कहीं नदीका पानी कलकल ध्वनि कर रहा था, कहीं सहसा 'छू-छू' आवाज करनेवाली झीलोंसे वन भरा हुआ था। (४३) कहीं बाँसोंमें उठी हुई अग्निज्वालासे व्याप्त होनेके कारण धग-धग् आवाज आ रही थी। कहीं तेज हवासे आहत हो वृक्षसमूह कडू-कडू करते हुए टूट रहा था। (४४) कहीं किर् , कहीं हिर, तो कहीं छिर-भालुओंकी ऐसी अत्यन्त भयंकर तथा सब प्राणियोंको भय पैदा करनेवाली आवाज आ रही थी। (४५) ऐसे कार्योंको देखती हुई रथारूढ सीता अरण्यमें से जा रही थी। उस समय उसने एक अतिमधुर ध्वनि सुनी। (४६) सीताने कृतान्तबदनसे पूछा कि क्या वह रामका शब्द है ? इस पर उसने कहा कि, हे स्वामिनी! यह गंगाकी ध्वनि है। (४७) तब वैदेही निर्मल जलवाली गंगाके पास पहुँची। उसने दोनों किनारों पर स्थित पेड़ोंके फूलोंसे अर्चित तरंगोंवाली गंगाको देखा । (४८) प्राह, मत्स्य, मगरमच्छ तथा कछुओंके समूहके उछलनेसे विकट तरंगोंवाली, तरंगोंमें आये हुए मूंगोंसे आहत, बंधी हुई फेनकी पंक्तिसे व्याप्त, बहुतसे उत्तम कमलोंके केसरमें तथा कमलिनियोंमें गुंजार करनेवाले भौरोंसे गीतमय, गीतकी ध्वनि सुनकर जिसके दोनों तटों पर हिरन बैठे हैं, दोनों तटों पर हंस, सारस, चक्रवाक आदि क्रीड़ा करते हुए अनेक पक्षी-कुलोंसे युक्त, पक्षीकुलसे उत्पन्न कलरवसे व्याकुल एवं खिन्न गज समूहवाली, गज-समूहके द्वारा खींचे गये और ऊपर-नीचे उठते हुए कमल संघातसे व्याप्त, जल-समूहसे भरे और बहते हुए झरनोंसे शब्दायमान-ऐसे गुणोंसे सम्पन्न गंगाको जब सीता देख रही थी तब घोड़ोंने उसे पार कर दिया और वह दूसरे किनारे पर भी पहुँच गई। (४९-५३) १. .यडहुडुहियडुहंतगिरिणईसलिलं-प्रत्य० । २. जणणो-प्रत्य० । Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६२ पउमचरियं [६४.५४ अह सो कयन्तवयणो, धोरो वि य तत्थ कायरो जाओ। परिऊण सन्दणवर, रुवइ तओ उच्चकण्ठेणं ॥५४॥ तं पुच्छइ वइदेही, किं रुवसि तुम इह अकज्जेणं । तेण वि सा पडिभणिया, सामिणि ! वयणं निसामेहि ॥५५॥ दित्तग्गिविससरिच्छं, दुज्जणवयणं पहू निसुणिऊणं । डोहलयनिभेण तुम, चत्ता अववायभीएणं ॥ ५६ ॥ तीए कयन्तवयणो, कहेइ नयराहिवाइयं सर्व । दुक्खस्स य आमूलं, जणपरिवायं जहावत्तं ॥ ५७ ॥ लच्छीहरेण सामिणि!, अणुणिज्जन्तो वि राहवो अहियं । अववायपरिब्भीओ, न मुयइ एयं असग्गाहं ॥५८॥ न य माया नेव पिया, न य भाया नेव लक्खणो सरणं । तुज्झ इह महारणे, सामिणि ! मरणं तु नियमेणं ॥५९॥ सुणिऊण वयणमेयं, वज्जेण व ताडिया सिरे सीया । ओयरिय रहबराओ, सहसा ओमुच्छिया पडिया ॥६० ॥ कह कह बि समासत्था, पुच्छइ सेणावई तओ सीया । साहेहि कत्थ रामो, केदूरे वा वि साएया ॥ ६१ ॥ अह भणइ कयन्तमुहो, अइदूरे कोसला पुरी देवी । अइचण्डसासणं पुण, कत्तो चिय पेच्छसे रामं ।। ६२ ।। तह वि य निब्भरनेहा, जंपइ एयाइ मज्झ वयणाई । गन्तूण भणियचो, पउमो सबायरेण तुमे ।। ६३ ।। जह नय-विणयसमग्गो, गम्भीरो सोमदंसणसहावो । धम्मा-ऽधम्मविहण्मू, सबकलाणं च पारगओ ॥ ६४ ॥ अभवियजणवयणेणं, भीएण दुगुंछणाएँ अइरेणं । सामिय ! तुमे विमुक्का, एत्थ अरण्णे अकयपुण्णा ॥ ६५ ॥ जइ वि य तुमे महायस!, चत्ता हं पुबकम्मदोसेणं । तह वि य नणपरिवाय, मा सामि ! फुडं गणेज्जासु ॥६६॥ रयणं पाणितलाओ, कह वि पमाएण सागरे पडियं । केण उवाएण पुणो, तं लब्भइ मम्गमाणेहिं ? ॥ ६७ ॥ पक्खिविऊण य कवे. अमयफलं दारुणे तमन्धारे । नह पडिवज्जइ दक्खं. पच्छायावाहओ बालो ॥ ६८ ॥ संसारमहादुक्खस्स, माणवा जेण सामि ! मुश्चन्ति । तं दरिसणं महग्धं, मा मुञ्चहसे जिणुद्दिहूँ ।। ६९ ॥ वहाँ वह कृतान्तवदन धीर होने पर भी कातर हो गया। रथको खड़ा करके वह ऊँचे स्वरसे रोने लगा। (५४) उसे चैदेहीने पूछा कि तुम बिना कारण यहाँ क्यों रोते हो ? उसने भी उसे (सीतासे ) कहा कि, हे स्वामिनी ! आप मेरा कहना सुनें। (५५) प्रदीप्त अग्नि और विषतुल्य दुर्जन-वचन सुनकर अपवादके भयसे प्रभुने दोहदके बहाने आपका त्याग किया है। (५६) कृतान्तवदनने जैसा हुआ था वैसा नगरजनोंके अभिवादनसे लेकर सारे दुःखके मूल रूप जनपरिवादको कह सुनाया। (५७) हे स्वामिनी ! लक्ष्मणके द्वारा अनुनय किये जाने पर भी अपवादसे अत्यन्त भयभीत रामने अपना यह असदाग्रह नहीं छोड़ा। (५८) हे स्वामिनी ! इस महारण्यमें आपके न माता, न पिता, न भाई और न लक्ष्मण ही शरणरूप हैं। आपकी यहाँ अवश्य मृत्यु हो जायगी। (५६) यह वचन सुनकर मानो सिर पर वनसे चोट लगाई गई हो ऐसी सीता रथ परसे उतरी और सहसा मूर्छित होकर गिर पड़ी। (६०) किसी तरह होशमें आने पर सीताने सेनापतिसे पूछा कि राम कहाँ है और साकेत कितनी दूर है यह कहो । (६१) इस पर कृतान्तवनने कहा कि, हे देवी! साकेतनगरी बहुत दूर है। अत्यन्त प्रचण्ड शासनवाले रामको आप कैसे देख सकोगी ? (६२) फिर भी स्नेहसे भरी हुई उसने कहा कि लौटकर तुम मेरे ये वचन रामसे संपूर्ण आदरके साथ कहना कि हे स्वामी ! नय और विनयसे युक्त, गम्भीर, सौम्य दर्शन और सौम्य स्वभाववाले. धर्म-अधर्मके ज्ञाता, सब कलाओंके पारगाभी तुमने अभव्यजनोंके कहनेसे बदनामीसे अत्यन्त डरकर मुझ पापीको इस अरण्यमें छोड़ दिया है। (६३-६५) हे महायशः पूर्वकर्मके दोषसे तुमने यद्यपि मुझे छोड़ दिया है, तथापि हे स्वामी! आप जन-परिवादको सत्य मत समझना। (६६) किसी तरह प्रमावश हथेलीमेंसे रत्न समुद्र में गिर जाय, तो खोजने पर भी वह कैसे प्राप्त हो सकता है ? (६७) भयंकर अन्धकारसे युक्त कूमें अमृतफल फेंककर पश्चात्तापसे पीड़ित मूर्ख जिस तरह दुःख प्राप्त करता है उसी तरहसे, नाथ ! जिससे मनुष्य संसारके महादुःखका परित्याग करते हैं उस जिनेन्द्र द्वारा प्रोक्त अतिमूल्यवान् दर्शनका तुम त्याग मत करना। (६८-६९) जिस अहित (कटु) १. ०लं सीयाए जं जहा० - मु.। २. तुझं इहं अरण्णे, सामिणि ! रणं तु-प्रत्यः। ३. ०यव्वो गंतुं सव्वा०-प्रत्य । ४. अइरेग-प्रत्य०। ५. एत्थारण्णे कह अउण्णा ?-प्रत्य० । १२-६५) हे महायशः पूर्व त्वामा ! आप जन-परिवादको रत्न समुद्र में गिर जाय Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६३ ९४. ८४] १४. सीयानिव्वासणपव्वं नं नस्स अणुसरिच्छं, अहियं तं तस्स हवइ भणियबं । को सयलजणस्स इहं, करेइ मुहबन्धणं पुरिसो?॥७॥ मह वयणेण भणेज्जसु, सेणावइ ! राहवं पणमिऊणं । दाणेण भयसु बलियं, बन्धुजणं पोइनोएणं ॥ ७१ ।। भयसु य सीलेण परं, मित्तं सब्भावनेहनिहसेणं । अतिहिं समागयं पुण, मुणिवसहं सबभावेणं ॥ ७२॥ खन्तीऍ निणसु कोवं, माणं पुण मद्दवप्पओगेणं । मायं च अजवेणं, लोभं संतोसभावेणं ॥ ७३ ॥ बहुसत्यागमकुसलस्स तस्स नय-विणयसंपउत्तस्स । किं दिजउ उवएसो, नवरं पुण महिलिया चवला ॥ ७४ ॥ चिरसंवसमाणीए, बहुदुच्चरियं तु जं कयं सामि ! । तं खमसु मज्झ सबं, मउयसहावं मणं काउं ॥ ७५ ॥ सामिय ! तुमे समाणं, मह होज न होज दरिसणं नूणं । जइ वि य अवराहसंयं, तह विय सबं खमेज्जासु ॥७६॥ सा एव जंपिऊणं, पडिया खरकक्करे धरणिवट्टे । मुच्छानिमीलियच्छी, पत्ता अइदारुणं दुक्खं ॥ ७७ ।। दछृण धरणिपडियं, सीयं सेणावई विगयहासो । चिन्तेइ इहारण्णे, कल्लाणी दुक्करं जियइ ।। ७८ ॥ धिद्धी किवाविमुक्को, पावो हैं विगयलज्जमज्जाओ। जणनिन्दियमायारो, परपेसणकारओ भिच्चो ॥ ७९ ॥ नियइच्छवज्जियस्स उ, अहियं दुक्खेक्कतग्गयमणस्स । भिच्चस्स जीवियाओ, कुक्कुरजीयं वरं हवइ ।। ८० ॥ रघरलद्धाहारो, साणो होऊण वसइ सच्छन्दो। भिच्चो परबसो पुण, विक्कियदेहो निययकालं ।। ८१ ॥ भिच्चस्स नरवईणं, दिन्नाएसस्स पावनिरयस्स । न य हवइ अकरणिज्जं, निन्दियकम्मं पि जं लोए ।। ८२ ॥ पुरिसत्तणम्मि सरिसे, जं आणा कुणइ सामिसालस्स । तं सर्व पञ्चक्खं, दीसइ य फलं अहम्मस्स ॥ ८३ ॥ घिद्धी अहो! अकज्ज, जं पुरिसा इन्दिएसु आसत्ता । कुवन्तिह भिच्चत्तं, न कुणन्ति सुहालयं धम्म ॥ ८४ ॥ वचनके लिए जो योग्य होता है उसे वैसा ही कहा जाता है। यहाँ ऐसा कौन मनुष्य है जो सब लोगोंका मुँह बन्द कर सके। (७०) हे सेनापति ! प्रणाम करके तुम रामको मेरी ओरसे कहना कि दानसे बलवान्की और स्नेहसे बन्धुजनकी सेवा करना। (७१) शीलसे शत्रुकी, सद्भाव एवं स्नेहसे मित्रकी और आये हुए अतिथि मुनिवरकी सर्वभावसे सेवा करें। (७२) क्रोधको शान्ति से, मानको मार्दवके प्रयोगसे मायाको ऋजुभावसे और लोभको सन्तोषवृत्तिसे जीतना। (७३) शास्त्र एवं आगममें अतिकुशल तथा नय एवं विनयसे युक्त उन्हें मैं क्या उपदेश दूं? फिर मैं तो केवल एक चंचल स्त्री हूँ।(७४) हे स्वामी ! चिर काल तक पास में रहनेसे जो मैंने बहुत दुश्चरित किया है उसे, मनको मृदु स्वभाववाला बनाकर, आप क्षमा करें। (७५) हे नाथ ! तुम्हारे जैसे मेरे पति हैं, परन्तु फिर भी तुम्हारे दर्शन अब मुझे नहीं होंगे। यद्यपि मैंने सैकड़ों अपराध किये हैं, फिर भी वे सब आप क्षमा करें। (७६) ऐसा कहकर वह कठोर और कर्कश जमीन पर गिर पड़ी। मूर्खासे बँद आँखोंवाली उसने अत्यन्त दारुण दुःख पाया। (७७) सीताको जमीन पर गिरी हुई देख जिसकी हँसी नष्ट हो गई है ऐसे उस सेनापतिने सोचा कि इस अरण्यमें कल्याणी सीता मुश्किलसे जी सकेगी। (७८) दयाहीन, पापी, लाज-मर्यादासे रहित, लोकनिन्दित आचारवाले और दूसरेकी आज्ञाके अनुसार करनेवाले मुझ नौकरको धिक्कार है। (७६) अपनी इच्छासे रहित और एकमात्र दुःखमें ही मनको लीन रखनेवाले भृत्यके जीवनसे तो कुत्तका जीवन अधिक अच्छा है। (८०) दूसरेके घर पर आहार करके कुत्ता स्वच्छन्द भावसे रहता है, किन्तु नौकर तो परवश होता है और सदाके लिए उसने अपना शरीर बेच दिया होता है। (८१) राजा द्वारा आज्ञा दिये गये और पापनिरत भृत्यके लिए लोकमें जो भी निन्दित कार्य होता है वह अकरणीय नहीं होता । (२) पुरुषत्व तो समान होने पर भी स्वामीकी जो आज्ञा पाली जाती है वह सब अधर्मका फल है ऐसा प्रत्यक्ष दिखाई पड़ता है। (८३) इन्द्रियोंमें आसक्त पुरुष जो अकार्य करते हैं उसके लिए धिक्कार है। लोग नौकरी करते हैं, पर सुखका १. सणं भूयं-प्रत्य। ५. कुब्वंति अभि.-प्रत्यः । २. सयं तं चिय सव्वं-प्रत्य। ३. ०वाइ मुक्को-प्रत्य०। ४. ० इहव०-प्रत्य.। Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६४ पउमचरियं [६४.८५एयाणि य अन्नाणि य, विलविय सेणावई तहिं रणे । मोत्तण जणयतणयं, चलिओ साएयपुरिहुत्तो ॥ ८५॥ सीया वि तत्थ रण्णे, सन्नं लधूण दुक्खिया कलुणं । रुवइ सहावविमुक्का, निन्दन्ती चेव अप्पाणं ॥ ८६ ॥ हा पउम! हा नरुत्तम, हा विहलियजणसुवच्छल ! गुणोह ! सामिय भउद्याए, किं न महं दरिसणं देहि ? ॥८७॥ तुह दोसस्स महाजस!, थेवस्स वि नत्थि एत्थ संबन्धो । अइदारुणाण सामिय!, मह दोसो पुवकम्माणं ॥८८॥ किं एत्थ कुणइ ताओ, किं व पई ? किं व बन्धवजणो मे ? । दुक्खं अणुहवियब, संपइ य उवट्ठिए कम्मे ॥ ८९॥ नणं अवण्णवायं, लोए य अणुट्टियं मए पुवं । घोराडवीऍ मज्झे, पत्ता जेणेरिसं दुक्ख ॥ ९० ॥ अहवा वि अन्नजम्मे, घेत्तृण वयं पुणो मए भग्गं । तस्सोयएण एयं, दुक्खं अइदारुणं जायं ॥ ९१ ॥ अहवा पउमसरत्थं, चक्कायजुयं सुपीइसंजुत्तं । भिन्नं पावाएँ पुरा, तस्स फलं मे धुवं एयं ॥ ९२ ॥ किं वा वि कमलसण्डे, विओइयं हंसजुयलयं पुवं । अइनिग्धिणाएँ संपइ, तस्स फलं चेव भोत्तवं ॥ ९३ ॥ अहवा विमए समणा, दुगुंछिया परभवे अपुण्णाए । तस्स इमं अणुसरिसं, भुञ्जयवं महादुक्ख ॥ ९४ ॥ ना सयलपरियणेणं, सेविजन्ती सुहेण भवणत्था । सा हं सावयपउरे, चेट्टामिह भीसणे रणे ।। ९५ ॥ नाणारयणुज्जोए, पडसयपच्चत्थुए य सयणिज्जे । वीणा-वंसरवेणं, उवगिज्जन्ती सुहं सइया ॥ ९६ ॥ सा हं पुण्णस्स खए, गोमाउय-सीहभीमसदाले । रण्णे अच्छामि इहं, वसणमहासागरे पडिया ॥ ९७ ॥ किं वा करेमि संपइ !, कवणं व दिसन्तरं पवज्जामि ? । चिट्टामि कत्थ व इहं, उप्पन्ने दारुणे दुक्खे ? ॥९८॥ हा पउम ! बहुगुणायर !, हा लक्खण ! किं तुमं न संभरसिहा ताय ! किं न याणसि. एत्थारण्णे ममं पडियं ॥१९॥ धामरूप धर्म नहीं करते । (८४) ऐसे तथा दूसरे विलाप करके सेनापति सीताको वहीं अरण्यमें छोड़ साकेतकी ओर चल पड़ा। (८५) उस वनमें होशमें आकर दुःखी सीता धैर्य का त्याग करके अपनी निन्दा करती हुई करण स्वरमें रोने लगी। (८६) हा राम ! हा नरोत्तम ! हा व्याकुल जनोंके वत्सल ! गुणौघ ! हे स्वामी ! भयसे उद्विग्न मुझे दर्शन क्यों नहीं देते ? (८७) हे महायश! आपके दोषका यहाँ तनिक भी सम्बन्ध नहीं है। हे नाथ ! मेरे अत्यन्त दारण पूर्वकर्मों का ही दोष है। (EL) इसमें पिता क्या करें? मेरे पति या बान्धवजन भी इसमें क्या करें? कर्मका उदय होने पर दुःखका अनुभव करना ही पड़ता है। (८९) अवश्य ही पूर्वजन्ममें मैंने लोकमें अवर्णवाद (धर्मकी निन्दा) किया होगा जिससे घोर जंगल में मैंने ऐसा दुःख पाया है। (१०) अथवा पूर्वजन्म में व्रत अंगीकार करके फिर मैंने तोड़ा है। उसके उदयसे ऐसा अतिदारुण दुःख हुआ है । (६१) अथवा पापी मैंने पद्मसरोवरमें स्थित प्रीतियुक्त चक्रवाक मिथुनको पहले जुदा कर दिया था। उसीका मुझे यह फल मिल रहा है । (६२) अथवा कमलवनमें हंसके जोड़ेको अतिनिर्दय मैंने पहले वियुक्त कर दिया था। अब उसका फल मुझे भोगना चाहिए । (९३) अथवा अपुण्यशालिनी मैंने परभवमें श्रमणोंकी निन्दा की होगी। उसके अनुरूप यह महादुःख मुझे भोगना चाहिए। (६४) जो महलमें आरामसे रहकर सब परिजनों द्वारा सेवित थी वह मैं जंगली जानवरोंसे भरे हुए भीषण वनमें ठहरी हुई हूँ। (६५) नाना प्रकारके रत्नोंसे उद्योदित और सैकड़ों वत्रोंसे आच्छादित शयनमें वीणा और बंसीकी ध्वानसे गाई जाती सुखपूर्वक सोती थी वह मैं पुण्य का क्षय होने पर दुःखरूपी महासागर में पड़कर सियार और सिंहके भीषण शब्दोंसे युक्त इस वनमें बैठी हुई हूँ। (६६-६७) अब मैं क्या करूँ ? किस दिशामें जाऊँ ? दारुण दुःख उत्पन्न होने पर मैं कहाँ बैठू? (३८) हा अनेक गुणोंकी खानरूप राम ! हा लक्ष्मण ! क्या तुम याद नहीं करते ? हा तात ! इस अरण्य में पड़ी हुई मेरे बारे में क्या तुम नहीं जानते ? (६६) १. दुक्खे अणुहवियब्वे-मुः। २. अवण्णवणं, लो.-मु०। Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५.२] ४१५ ९५. सीयासमासासणपव्वं हा विज्जाहरपत्थिव !, भामण्डल ! पाविणी इहारण्णे । सोयण्णवे निमग्गा, तुम पि किं मे न संभरसि ! ॥१०॥ अहवा वि इहारणे. निरत्थयं विलविएण एएणं । किं पुण अणुहवियवं, जं पुवकयं मए कम ॥ १०१ ॥ एवं सा जणयसुया, जावऽच्छइ ताव तं वणं पढमं । बहुसाहणो पविट्ठो, नामेणं वजनवनिवो ॥ १०२ ॥ पोण्डरियपुराहिवई, गयवन्धत्थे समागओ रणे । घेत्तण कुञ्जरवरे, निग्गच्छइ साहणसमग्गो ॥ १०३ ॥ ताब य जे तस्स ठिया, पुरस्सरा गहियपहरणावरणा । सोऊण रुण्णसई, सहसा खुभिया विचिन्तेन्ति ॥१०४॥ गय-महिस-सरह-केसरि-बराह-रुरु-चमरसेविए रणे । का एसा अइकलुणं, रुवइ इह दुक्खिया महिला ? ॥१०५॥ किं होज देवकन्ना, सुरवइसावेण महियले पडिया ? । कुसुमाउहस्स किं वा, कुविया य रई इहोइण्णा ॥१०६॥ एवं सवियक्कमणा, नवि ते वच्चन्ति तत्थ पुरहुत्ता । सबे वि भउबिग्गा, वग्गीभूया य चिट्ठन्ति ॥ १०७ ।। तत्थ वणे महयं पि बलं तं, महिलारुण्णसरं सुणिऊणं । नायभयं अइचञ्चलनेतं, खायजसं विमलं पि निरुद्धं ॥ १०८ ॥ । इइ पउमचरिए सीयानिव्यासणविहाणं नाम चउणउयं पव्वं समत्तं ।। ९५. सीयासमासासणपव्वं नाव य सा निययचमू, रुद्धा गङ्ग व पबयवरेणं । ताव करेणुविलग्गो, पराइओ वजजङ्घनिवो ॥ १ ॥ पुच्छइ आसन्नत्थे, केणं चिय तुम्ह गइपहो रुद्धो । दीसह समाउलमणा, भयविहलविसंटुला सबे ? ॥ २ ॥ हा विद्याधरराज भामण्डल ! शोकसागरमें निमग्न पापिनी में इस अरण्यमें हूँ। क्या तुम भी मुझे याद नहीं करते ? (१००) अथवा यहाँ अरण्यमें ऐसा निरर्थक विलाप करने से क्या? मैंने पूर्वजन्ममें जो पापकर्म किया था उसका अनुभव करना ही पड़ेगा। (१०१) इस प्रकार विलाप करती हुई वह जनकसुता सीता जव बैठी हुई थी तब उस वनमें उसके आगमनसे पहले वनजंघ नामके राजाने विशाल सेनाके साथ प्रवेश किया था। (१०२) पौण्डरिकपुरका वह राजा हाथियोंको पकड़ने के लिए उस अरण्य में आया था। हाथियोंको लेकर वह सेनाके साथ जा रहा था। (१०३) उस समय उसके आगे जानेवाले जो प्रहरण और कवच धारण किये हुए सैनिक थे वे रोनेका शब्द सुनकर सहसा क्षुब्ध हो सोचने लगे कि हाथी, भैंसे, शरभ, सिंह, वराह, मृग, चमरीगायसे युक्त इस वनमें कौन यह दुःखित स्त्री अत्यन्त करुण विलाप कर रही है ? (१०४-१०५) इन्द्रके शापसे जमीन पर गिरी हुई क्या यह कोई देवकन्या है ? अथवा कामदेवकी कुपित रति यहाँ अवतीर्ण हुई है ? (१०६) इस प्रकार मनमें विकल्पयुक्त वे वहाँ से आगे नहीं जाते थे। भयसे उद्विग्न वे सब व्यग्र होकर ठहर गये। (१०७) उस वनमें स्त्रीका रुदन-स्वर सुनकर भयभीत, अतिचंचल नेत्रवाला, ख्यातयश और निर्मल भी वह महान् सैन्य रुक गया। (१०८) ॥ पद्मचरितमें 'सीता निर्वासन-विधान' नामक चौरानवेवाँ पर्व समाप्त हुआ। ९५. सीताको आश्वासन जब अपनी उस सेनाको पर्वतसे रुद्ध गंगाकी भाँति अवरुद्ध देखा तब हाथी पर बैठा हुआ वनजंघ राजा आया। ११) उसने समीपस्थ लोगोंसे पूछा कि किसने तुम्हारा गमन-मार्ग रोका है १ तुम सब मनमें व्याकुल तथा भयसे विह्वल १. पाविणीइ दीणाए। इह रण्णवे णिमग्गं, तुर्म-प्रत्य० । २. रणं-प्रत्य। ३. पुरिहुत्ता-प्रत्य०। ४. महि लयरुण्णसरं निसुणे-मु.। Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ पउमचरियं नाव श्विय उल्लाबं, देन्ति नरिन्दस्स निययचोरभडा । ताव य वरजुवईए, सुणइ रुवन्तीऍ केलुणसरं ॥ ३ ॥ सरमण्डलविन्नाओ, भणइ निवो जा इहं रुवइ मुद्धा । सा गुबिणी निरुत्तं, पउमस्स भवे महादेवी ॥ ४ ॥ भणिओ भिचेहि पहू, एव इमं जं तुमे समुल्लवियं । न कयाइ अलियवयणं, देव ! सुयं जंपमाणस्स ॥ ५ ॥ नाव य एसालावो, वट्टह तावं नरा समणुपत्ता । पेच्छन्ति जणयतणयं, पुच्छन्ति य का तुमं भद्दे ? ॥ ६ ॥ सा पेच्छिऊण पुरिसे, बहवे सन्नद्धबद्धतोणीरे । भयविहलवेविरङ्गी, ताणाभरणं पणामेह ॥ ७ ॥ तेहि विसा पडिभणिया, कि अम्ह विहसणेहि एएहिं । चिट्ठन्तु तुज्झ लच्छी !, ववगयसोगा इओ होहि ॥८॥ पुणरवि भणन्ति सुन्दरि !, मोत्तु सोगं भयं च एत्ताहे । जंपसु सुपसन्नमणा, किष्ण मुणसि नरवई एयं ॥ ९ ॥ पुण्डरियपुराहिवई, एसो इहं वज्जजङ्घनरवसभो । चारित नाण- दंसण - बहुगुणनिलओ निणमयं मि ॥ १० ॥ सङ्काइदोसरहिओ, निच्चं निणवयणगहियपरमत्थो । परउवयारसमत्थो, सरणागयवच्छलो वीरो ॥ 'दीणाईण पुणो वि य, विसेसओ कलुणकारणुज्जुत्तो । पडिवक्खगयमइन्दो, सबकलाणं च पारगओ ॥ एयस्स अपरिमेया, देवि ! गुणा को इहं भणिउकामो । पुरिसो सयलतिहुयणे, जो वि महाबुद्धिसंपन्नो ॥ नाव य एसालावो, वट्टह तावागओ नरवरिन्दो | अवयरिय करेणूए, करेइ विणयं नहानोम्ां ॥ तत्थ निविट्ठो जंपइ, वज्जमओ सो नरो न संदेहो । इह मोतु ं कल्लाणि, जो जीवन्तो गओ सगिहं ॥ एत्थन्तरे पत्तो, मन्ती संथाविऊण नणयसुयं । नामेण वज्जनो, एसो पुण्डरियपुरसामी ॥ ११ ॥ १२ ॥ १. ० चारु भडा--- प्रत्य० । २. महुरसरं मु० । ५. पिच्छंति कयं ( 2 ) जलिउडा, रमम्मि य का तुमं प्रत्य० । होहि प्रत्य० । ९. दीणाण पुण विसेसं अहियं चिय कलण० - प्रत्य० । दीखते हो । (२) जबतक राजाको अपने चारभट जवाब दें तब तक तो उसने रोती हुई वर युवतीका करुण स्वर: सुना । (३) स्वरको पहचाननेवाले राजाने कहा कि जो स्त्री यहाँ पर रो रही है, वह अवश्य ही रामकी गर्भवती पटरानी होगी । (४) भृत्योंने कहा कि, प्रभो ! आपने जैसा कहा वैसा ही होगा । हे देव ! आपको कभी अलीकवचन कहते नहीं सुना । (५) जब ऐसा वार्तालाप हो रहा था तब लोग सीताके पास गये, उसे देखा और पूछा कि, भद्रे ! तुम कौन हो ? (६) कवच पहने और तूणीर बाँधे हुए बहुतसे पुरुषों को देखकर भयसे विह्वल और काँपते हुए शरीरवाली वह उन्हें. आभरण देने लगी । (७) उन्होंने उसे कहा कि इन आभूषणोंसे हमें क्या प्रयोजन ? तुम्हारी लक्ष्मी तुम्हारे पास रहे । अब तुम शोकरहित बनो । (८) उन्होंने और भी कहा कि, हे सुन्दरी ! शोक और भयका परित्याग करके और मनमें प्रसन्न हो कहो कि इस राजाको क्या तुम नहीं पहचानतीं ? (E) यह पौंडरिकपुरके स्वामी और जिनधर्म में कहे गये चारित्र, ज्ञान: और दर्शन रूप अनेक गुणोंके धाम जैसे वज्रजंघ नामके राजा हैं । (१०) यह वीर शंका आदि दोषसे रहित, नित्य जिनवचनका मर्म जाननेवाले, परोपकार में समर्थ तथा शरण में आये हुए पर वात्सल्यभाव रखनेवाले हैं । (११) यह दीनजनों पर विशेष रूपसे करुणा करने में उद्यत रहते हैं । शत्रु रूपी हाथी के लिए यह सिंह जैसे तथा सब कलाओंमें कुशल हैं । (१२) हे देवी! इस सारे त्रिभुवनमें ऐसा अत्यन्त बुद्धिसम्पन्न पुरुष कौन है जो इसके असंख्येय गुणों का बखान यहाँ करनेकी इच्छा करे । (१३) जब यह बातचीत हो रही थी तब राजा वहाँ आ पहुँचा हाथी परसे नीचे उतरकर उसने यथायोग्य विनय किया । (१४) वहाँ बैठकर उसने कहा कि वह मनुष्य निःसंदेह वज्रमय होगा जो तुम कल्याणी स्त्रीका परित्याग करके अपने घर पर जीवित ही लौट गया है । (१५) तब सीताको सान्त्वना देकर मंत्रीने कहा कि यह वज्रजंघ नामके पौण्डरिक नगरके स्वामी हैं । (१६) हे वत्से ? यह बीर पाँच अणुव्रतों को धारण करनेवाले, समस्त उत्तम गुणों के समूह रूप, देव एवं गुरुके पूजनमें ३. ६. १३॥ • विलाया— प्रत्य० । नाणाभ० - प्रत्य० । १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ [ ६५.३ ४. तुमं समुल्लवसि । ७. तेहिं सा प्रत्य० । न- प्रत्य० । ८०गा तुम Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६७ १५. ३२] ६५. सीयासमासासणपव्वं पश्चाणुबयधारो, वच्छे सम्मत्तउत्तमगुणोहो । देव-गुरुपूयणरओ, साहम्मियवच्छलो वीरो ॥ १७ ॥ एवं चिय परिकहिए, सीया तो.पुच्छिया नरवईणं । साहेहि कस्स दुहिया ?, कस्स व महिला तुमं लच्छी ? ॥१८॥ नं एव पुच्छिया सा, सीया तो भणइ दीणमुहकमला । अइदीहा मज्झ कहा, नरवइ ! निसुणेहि संखेवं ॥१९॥ नणयनरिन्दस्स सुया, बहिणी भामण्डलस्स सीया है। दसरहनिवस्स सुण्हा, महिला पुण रामदेवस्स ॥ २० ॥ कइगइवरदाणनिहे, दाउं भरहस्स निययरज सो । अणरण्णपत्थिवसओ, पवइओ. जायसंवेगो ॥ २१ ॥ रामेण लक्खणेण य, समं गया दण्डयं महारणं । संबुक्कवहे नराहिव, हरिया हं रक्खसिन्देणं ॥ २२ ॥ अह ते बलेण सहिया, नहेण गन्तूण राम-सुग्गीवा । लङ्कापुरीऍ जुझं, कुणन्ति समयं दहमुहेणं ॥ २३ ॥ बहुभडनीयन्तकरे, समरे लङ्काहिवं विवाएउं । रामेण आणिया है, निययपुरि परम विभवेणं ॥ २४ ॥ दहण रामदेवं, भरहो संवेगनायसब्भावो । घेत्तण य पवजं, सिद्धिसुहं चेव संपत्तो ॥ २५ ॥ सुयसोगसमावन्ना, पवजं केगई . वि घेत्तुणं । सम्माराहियचरिया, तियसविमाणुत्तमं पत्ता ॥ २६ ॥ लोगो वि अमज्जाओ, जंपइ अलियं अवण्णवायं मे । जह रावणकयसङ्गा, पउमेण इहाणिया सोया ॥ २७ ॥ सुणिऊण लोगवयणं, पउमेणं अयसदोसभीएणं । जिणवन्दणाभिलासी, डोहलयनिहेणऽहं भणिया ॥ २८ ॥ मा होहि उस्सुयमणा, सुन्दरि ! जिणचेइयाइ विविहाई । वन्दावेमि सहीणो, अहियं सुर-असुरनमियाइं ॥२९॥ गन्तूण पिए! पढम, अट्ठावयपबए जिणं उसहं । वन्दामि तुमे सहिओ, जस्स इहं जम्मणं नयरे ॥ ३० ॥ अजियं सुमइमणन्तं, तहेव अहिनन्दणं इह पुरीए । जायं चिय कम्पिल्ले, विमलं धम्मं च रयणपुरे ॥ ३१ ॥ चम्पाएँ वासुपुर्ज, सावत्थी संभवं समुप्पन्न । चन्दपहं चन्दपुरे, कायन्दीए कुसुमदन्तं ॥ ३२ ॥ निरत तथा साधर्मिक भाइयोंपर वात्सल्य भाव रखनेवाला है। (१७) इस प्रकार कहने पर राजाने सीतासे पूछा कि, हे लक्ष्मी ! तुम किसकी पुत्री और किसकी पत्नी हो ? (१८) इस प्रकार पूछने पर कुम्हलाये हुए मुखकमलवाली सीताने कहा कि, हे राजन् ! मेरी कथा बहुत लम्बी है, किन्तु संक्षेपमें सुनो । (१६) मैं जनकराजाकी पुत्री, भामण्डलकी बहन, दशरथ राजाकी पुत्रवधू तथा रामकी पत्नी सीता हूँ। (२०) कैकेईके वरदानके बहानेसे भरतको अपना राज्य देकर अनरण्य राजाके उस पुत्र दशरथने वैराग्य उत्पन्न होने पर प्रव्रज्या ली । (२१) राम और लक्ष्मणके साथ मैं दण्डक महारण्यमें गई। हे नराधिप! शम्बूकके वधमें राक्षसेन्द्र रावणके द्वारा मैं अपहृत हुई । (२२) तब सेनाके साथ आकाशमार्गसे जाकर राम और लक्ष्मणने लंकापुरीमें रावणके साथ युद्ध किया। (२३) बहुत सुभटोंके प्राणोंका अन्त करनेवाले उस युद्ध में रावणको मारकर राम मुझे अपनी नगरी में परम विभवके साथ ले गये । (२४) रामको देखकर संवेगके कारण शुभ भाव जिसमें पैदा हुए हैं ऐसे भरतने प्रव्रज्या ली और सिद्धि-सुख भी प्राप्त किया । (२५) पुत्रके शोकसे युक्त कैकेईने भी दीक्षा ली। चारित्रकी सम्यक् आराधना करके उसने उत्तम देवविमानमें जन्म लिया । (२६) मर्यादाहीन लोग मेरे बारेमें झूठी निन्दा करने लगे कि रावणके साथ संग करनेवाली सीताको राम यहाँ लाये हैं। (२७) लोगोंका कहना सुन अपयशके दोषसे भीत रामने दोहदके बहाने जिनवन्दनकी अभिलाषा रखनेवाली मुझे कहा कि, हे सुन्दरी ! तुम मनमें चिन्तित मत हो। सुर और असुरों द्वारा वन्दित ऐसे विविध जिनमन्दिरोंका स्वाधीन रूपसे मैं तुम्हें खूब दर्शन कराऊँगा । (२८-२६) हे प्रिये! जिनका इस नगरमें जन्म हुआ था उन प्रथम ऋषभ जिनका अष्टापद पर्वतके ऊपर तुम्हारे साथ मैं दर्शन करूँगा । (३०) अजितनाथ, सुमति नाथ, अनन्तनाथ अभिनन्दन स्वामी इस नगरीमें हुए हैं। काम्पिल्यमें विमलनाथ. तथा रत्नपुरमें धर्मनाथ हुए हैं। (३१) चम्पामें वासुपूज्य, और श्रावस्ती में सम्भवनाथ पैदा हुए हैं। चन्द्रप्रभ चन्द्रपुरमें और काकन्दीमें पुष्पदन्त हुए हैं। (३२) वाराणसी में सुपार्थनाथ, और कौशाम्बी में पद्मप्रभ उत्पन्न हुए हैं। भद्दिलपुरमें १. केगइ०-प्रत्य० । २. मविणएण-प्रत्यः । ६३ Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६८ पउमचरिय ३३ ॥ ३४ ॥ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ वाणारसी सुपासं, कोसम्बीसंभवं च पउमाभं । भद्दिलपुर संभूयं, सीयलसामिं विगयमोहं ॥ सेयंसं सीहपुरे, मलिं मिहिलाऍ गयपुरे सन्ति । नायं कुन्थुं च अरं, तत्थेव य कुञ्जरपुरंमि ॥ जायं कुंसग्गनयरे, मुणिसुवयसामियं जियभवोहं । जस्स इह धम्मचक्क, अज्ज वि पज्जलइ रवितेयं एयाइ जिणवराणं, जम्मट्टाणाइ तुज्न सिट्टाई | पणमसु भावेण पिए !, अन्नाणि वि अइसयर्कराई ॥ पुष्पविमाणारूढा, मह पासत्था नहेण अमरगिरिं । गन्तूण पणमसु पिए !, सिद्धाययणाइ दिखाई ॥ ३७ ॥ कोट्टिम-अकोट्टिमाईं, निणवरभवणाइ एत्थ पुहइयले । अहिवन्दिऊण पुणरवि; निययपुरिं आगमीहामि ॥३८॥ एक्को वि नमोक्कारो, भावेण कओ निणिन्दचन्दाणं । मोएइ सो हु जीवं, घणपावपसङ्ग नोगाओ ॥ ३९ ॥ पियमेण एवं भणिया हं तत्थ सुमणसा जाया । अच्छामि जिणहराणं, चिन्तती दरिसणं निचं ॥ ४० ॥ चलियस मए समयं निणहरपरिवन्दणुस्सुयमणस्स । दइयस्स ताव वत्ता, जणपरिवाई लहुं पत्ता ॥ ४१ ॥ अववायभीयएणं तत्तो परिचिन्तियं मह पिएणं । लोगो सहाववंको, न अन्नहा जाइ संतोसं ॥ तम्हावरं खु एसा, सीया नेऊण छड्डिया रण्णे । न य मज्झ जसस्स इहं, होउ खणेक्कं पि वाघाओ ॥ साहं तेण नराहिब !, जगपरिवायस्स भीयहियएणं । परिचत्ता विह रण्णे, दोसविमुक्का अकयपुण्णा ॥ उत्तमकुलस्स लोए, न य एयं खत्तियस्स अणुसरिसं । बहुसत्थपण्डियस्स य, धम्मठिहं जाणमाणस्स ॥ एयं चिय वित्तन्तं परिकहिऊणं तओ जणयधूया । माणसजलणुम्हविया, रोवइ कलुणेण सद्देणं ॥ रोयन्ति नणयसुयं दट्ठूण नराहिवो किवावन्नो । संथावणमइकुसलो, नंपइ एयाइ वयणाई ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ वीतमोह शाम का जन्म हुआ है । (३३) सिंहपुर में श्रेयांसनाथ, मिथिला में मल्लि और हस्तिनापुरमें शांतिनाथ हुए हैं । इसी प्रकार हस्तिनापुरमें कुंथुनाथ और अरनाथ हुए हैं । (३४) संसार को जीतनेवाले मुनिसुव्रतस्वामी कुशामपुरमें हुए, जिनका धर्मचन्द्र आज भी सूर्यके तेजको भाँति प्रज्वलित हो रहा है । (३५) हे प्रिये ! जिनवरोंके जन्म स्थान तुझे कहे । अतिशयकर दूसरे स्थानों को भी तुम भावपूर्वक प्रणाम करना । ( ३६ ) हे प्रिये ! मेरे साथ पुष्पक विमानमें आरूढ़ होकर ओर आकाश मार्गसे सुमेरु पर्वत पर जाकर दिव्य सिद्ध भवनों करना। (३७) इस हुए कृत्रिम और अकृत्रिम जिन करके पुनः अपनी नगरी में हम आ जायँगे । ( ३ ) जिनवरों को भावपूर्वक एक भी नमस्कार करनेसे वह जीवको घने पाप-प्रसंग के योग से मुक्त करता है । (३६) प्रियतम के द्वारा इस तरह कही गई मैं प्रसन्न हुई । जिनमन्दिरोंके दर्शन के बारेमें मैं नित्य सोचती रहती थी । (४०) मेरे साथ जानेवाले तथा जिनमन्दिरों में वन्दन के लिए उत्सुकमना पतिके पास उस समय अचानक जन परिवादको कथा आई । ( ४१ ) अपवाद से डरनेवाले मेरे पतिने तत्र सोचा कि स्वभावसे ही टेढ़े लोग दूसरी तरहसे सन्तुष्ट नहीं होते । (४२) अतएव यही अच्छा है कि संता को ले जाकर अरण्यमें छोड़ दिया जाय । इससे मेरे यशको यहाँ एक क्षणके लिए भी व्याघात नहीं होगा । (४३) हे नराधिप ! जन परिवाद के कारण हृदयमें भीत उनके द्वारा निर्दोष किन्तु अपुण्यशालिनी मैं इस अरण्य में परित्यक्त हुई हूँ । (४४) उत्तम कुलमें उत्पन्न, बहुत से शास्त्रों में पण्डित तथा धर्म स्थ जाननेवाले क्षत्रियके लिए लोक में ऐसा उचित नहीं है । (४५) [ ६५. ३३ ऐसा वृत्तान्त कहकर मनकी आगसे पीड़ित सीता करुण शब्द में रोने लगी । (४६) जनकसुताको रोते देख दयालु तथा सान्त्वना देनेमें अतिकुशल राजाने ये वचन कहे (४७) जिन शासन में तीव्र भक्ति रखनेवाली हे सीते ! तुम मत रोओ १. महिलाए - मु० । २. कुसुमानयरे — मु० । ३. ० कयाई – मु० । ४. सव्वाई - प्रत्य० । ५. आगमिस्सामि – प्रत्य० । ६. ० जोगाणं प्रत्य० । ७. ०त्ता लहु रण्णे प्रत्य० । Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४E १५.६३] १५. सीयासमासासणपव्वं मा रुयसु तुम सीए!, निणसासणतिबभत्तिसंपन्ने । किं वा दुक्खायाणं, अट्टज्झाणं समारुहसि? ॥ ४८ ॥ किंवा तुमे न नाया, लोयठिई एरिसी निययमेव । अधवत्ताऽसरणत्ता. कम्माण विचित्तया चेव ? ॥ ४९ ॥ किं ते साहुसयासे, न सुयं जह निययकम्मपडिबद्धो । जीवो धम्मेण विणा, हिण्डइ संसारकन्तारे? ॥ ५० ॥ संजोय-विष्पओया, सुह-दुक्खाणि य बहुप्पयाराई । पत्ताइ दीहकालं. अणाइनिहणेण जीवेणं ॥ ५१ ॥ खज्जन्तेण जल-थले, सकम्मविष्फण्डिएण जीवेणं । तिरियभवे दुक्खाई, छुह-तण्हाईणि. भुत्ताई ॥ ५२ ।। 'विरहा-ऽववाय-तज्जण-निब्भच्छण-रोय-सोयमाईयं । जीवेण समणुभूयं, मणुएसु वि दारुणं दुक्खं ॥ ५३ ॥ कुच्छियतवसंभूया, देवा दठूण परमसुरविहवं । पावन्ति ते वि दुक्खं, विसेसओ चवणकालंमि ॥ ५४ ॥ नरएम वि उववन्ना, जीवा पावन्ति दारुणं दुक्ख । करवत्त-जन्त-सामलि-वेयरणीमाइयं विविहं ॥ ५५॥ तं नत्थि जणयधूए!, ठाणं ससुरासुरे वि तेलोके । नम्मं मच्च य जरा, जत्थ न जीवेण संपत्ता ॥ ५६ ॥ इह संसारसमुद्दे, नियकम्माणिलहएण जीवेणं । लद्धे वि माणुसत्ते, एरिसियतणू तुमे पत्ता ॥ ५७ ॥ रामस्स हिययइट्टा, अणुहविऊणं सुहं तु वइदेही । हरिया रक्खसवइणा, जिमिया एक्कारसे दिवसे ॥ ५८ ॥ तत्तो वि य पडिवक्खे, निहए पडिआणिया निययठाणं । पुणरवि य सुहं पत्ता, रामस्स पसायनोएणं ॥५९ ॥ असुहोदएण भद्दे !, गब्भादाणेण संजुया सि तुमं । परिवाजलणदहा, निच्छूढा एत्थ आरण्णे ॥ ६० ॥ नो सुसमणआराम, दुबयणग्गी ण डहइ अविसेसो । अयसाणिलेण सो वि य. पुणरुत्तं डज्झइ अणाहो ॥ ६१ ॥ धन्ना तुमं कयत्था, सलाहणिज्जा य एत्थ पुहइयले । चेइहरनमोक्कार, दोहलयं जा समल्लीणा ॥ ६२ ।। अज्ज वि य तुज्झ पुण्णं, अत्थि इहं सीलसालिणी बहुयं । दिट्ठा सि मए नं इह, गयबन्धत्थं पविटेणं ॥ ६३ ॥ दाखके हेतभत आर्तध्यान पर तुम क्यों आरोहण करत हो? (४८) क्या तुम्हें लोककी ऐसी नियत स्थिति, अध्यता, अशरणता तथा कर्मोंकी विचित्रता ज्ञात नहीं है ? (४९) क्या तुमने साधुके पास नहीं सुना कि अपने कर्मोसे जकड़ा हुआ जीव धर्मके विना संसार रूपी जंगलमें भटकता रहता है। (५०) अनादि-अनन्त जीवने संयोग और वियोग तथा बहुत प्रकारके सुख-दुःख दीर्घ काल तक पाये हैं। (५१) जल और स्थलमें खाये जाते तथा अपने कर्मके कारण तड़पते हुए जीवने तिर्यग भवमें भूखप्यास आदि दःख सहे हैं। (५२) विरह, अपवाद, धमकी, भर्त्सना, रोग, शोक आदि दारण दुःख का जीवने मनुष्य भवमें अनभव किया है। (५३) कुत्सित तपसे उत्पन्न देव उत्तम कोटि के देवोंका बभव देखकर और विशेषतः च्यवनके समय दुःख पाते हैं। (५४) नरकोंमें उत्पन्न जीव शाल्मली वृक्षके करवत जैसे पत्रों तथा वैतरणी आदि नाना प्रकारका दारण दःख प्राप्त करते हैं। (५५) हे सीते ! देव और दानवोंसे युक्त इस त्रिलोकमें ऐसा स्थान नहीं है जहाँ जीवने जन्म, जरा और मृत्य नपाई हो। (५६) इस संसारसागरमें अपने कर्मरूपी पवनसे जीव आहत होता है। मनुष्य जन्म पाकरके भी तुमने ऐसा शरीर प्राप्त किया है। (५७) रामकी हृदयप्रिया तुम वैदेहीने सुखका अनुभव किया। राक्षसपतिके द्वारा अपहृत होने पर ग्यारहवें दिन भोजन किया। (५८) उसके अनन्तर शत्रुओंके मारे जाने पर तुम अपने स्थान लाई गई। रामके अनुग्रहसे पुनः तुमने सुख पाया । (५६) हे भद्रे ! गर्भवती होने पर भी अशुभ कर्मके योगके कारण बदनामीकी आगसे जली हुई तम इस वनमें छोड़ दी गई हो । (६०) जो सुश्रमण रूपी उद्यान दुर्वचनरूपी आगसे ज़रा भी नहीं जलता वह भी अनाथ अपयशरूपी वायुसे जलता है । (६१) तुम इस धरातल पर धन्य हो, कृतार्थ हो और श्लाघनीय हो, क्योंकि चैत्यग्रहोमें नमस्कार करनेका दोहद तुम्हें हुआ। (६२, हे शीलशालिनी ! आज भी तुम्हारा बहुत पुण्य है कि हाथियोंको यहाँ बाँधनके लिए प्रविष्ट मेरे द्वारा तुम देखी गई हो । (६३) सोमवंशका पुत्र गजवाहन नामका राजा था। उसकी स्त्री सुबन्धु १. संजुत्ते ! किं वा दुक्खाययणं-प्रत्य०। उण य सुह-प्रत्य०। ५. दियहे-प्रत्य०। २. विविहा.-प्रत्य.। ६. पड़ियागया-मु०। ३. ०ण मणुयजम्मे, अणुहूयं दारुणं-प्रत्यः । ७. •वाओरगदहा, नि०-मु.। ४. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [६५.६४अह सोमवंसतणओ, राया गयवाहणो ति नामेणं । महिला तस्स सुबन्धू, तीए हंकुच्छिसंभूओ ।। ६४ ॥ अहयं तु वज्जनको, पुण्डरियपुराहिवो जिणाणुरओ । धम्मविहाणेण तुम, मह बहिणी होहि निक्खुतं ॥ ६५ ॥ उद्धेहि मज्झ नयरं, वच्चसु तत्थेव चिट्ठमाणीए । तुह पच्छायवतविओ, गवेसणं काहिई रामो ॥ ६६ ॥ महुरवयणेहि एवं, सीया संथाविया नरवईणं । अह धम्मबन्धवत्तं, लद्धणं सा धिई पत्ता ॥ ६७ ।। अहिगयतवसम्मादिट्टिदाणेक्कचित्तं, समणमिव गुण8 सीलसंभारपुण्णं । परजणउवयारिं वच्छलं धम्मबन्धु, विमलजस निहाणं को ण सिरिहाइ वीरं? ॥ ६८ ॥ ॥ इइ पउमचरिए सीयासमासासणं नाम पञ्चाणउयं पव्वं समत्तं ।। ___९६. रामसोयपव्वं अह तक्खणमि सिबिया, समाणिया वरविमाणसमसोहा । लम्बूस-चन्द-चामर-दप्पण-चित्तंसुयसणाहा ॥ १ ॥ मयहरयपरिमिया सा, आरूढा जणय नन्दिणी सिवियं । वच्चइ परिचिन्तन्ती, कम्मस्स विचित्तया एसा ॥ २ ॥ दिवसेसु तीसु रणं, बोलेऊणं च पाविया विसयं । बहुगाम-नगर-पट्टण-समाउलं जण-धणाइण्णं ॥३॥ पोक्खरिणि-वावि-दीहिय-आरामुज्जाण-काणणसमिद्ध। देसं पसंसमाणी, पोण्डरियपुरं गया सोया ॥ ४ ॥ उवसोहिए समत्थे, पोण्डरियपुरे वियड्डनणपउरे । पइसइ नणयस्स सुया, नायरलोएण दीसन्ती ॥ ५ ॥ थी। उसको कुझिसे मैं उत्पन्न हुआ हूँ। (६४) पोण्डरिक नगरोका स्वामा मैं वनजंघ जिनेश्वर भगवान्में अनुरक्त हूँ। धर्मविधिसे तुम अवश्य हो मेरी बहन हो । (६५) उठो ओर मेरे नगरमें चलो। वहीं ठहरी हुई तुम्हारी पश्चात्तापसे तप्त राम गवेषणा करेंगे । (६६) __ इस तरह मधुर वचनोंसे राजाने सौताको सान्त्वना दो। ओर धर्म बन्धुको पाकर उसने धैर्य धारण किया। (६७) तप एवं सम्यग्दृष्टि प्राप्त करके दान में दत्तचित्त, श्रमगको भाँति गुणोंसे सम्पन्न, शील-समूहसे पूर्ण, दूसरे लोगोंका उपकार करनेवाले वात्सल्य युक्त, धर्मबन्धु तथा निर्मल यशके निधान वीर की कौन नहीं सराहना करता ? (६८) ॥ पद्म चरितमें 'सीताको आश्वासन' नामका पचानवेवाँ पर्व समाप्त हुआ | ९६. रामका शोक इसके पश्चात् शीघ्र ही उत्तम विमानके समान शोभावली तथा लम्बूप (गेंदके आकारका एक आभूषण) से युक्त डोलते हुए चँवर, दर्पण और चित्रित वस्त्रोंसे युक्त शिविका लाई गई। (१) कंचुकियोंसे घिरी हुई वह सीता शिबिका पर आरूढ़ हुई ओर कर्मकी इस विचित्रताका चिन्तन करती हुई चली। (२) तीन दिनमें वन पार करके वह अनेक ग्राम, नगर एवं पत्तन तथा जन एवं धनसे व्याप्त देशमें पहुँची। (३) पुष्करिणी, बावड़ी, दीर्घिका, आराम एवं बारा-बगीचोंसे समृद्ध उस देशकी प्रशंसा करती हुई सीता पौण्डरिकपुरमें पहुँची। (४) सारेके सारे सजाये हुए और विदग्धजनोंसे व्याप्त उस पौण्डरिकपुर में नगरजनों द्वारा देखी जाती सीताने प्रवेश किया। (५) बड़े-बड़े ढोल, मेरी झल्लरी, आइङ्ग, मृदंग और शंखोंकी १. हं गन्भसं०-प्रत्य। २. .थाविऊण नरवडणा-मु.। ३. .सनिदाएं-मु०। ४. धीरं-प्रत्य। ५. यणपणी-प्रत्य । ६. पविसइ-प्रत्य.। Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६. २० ] ६६. रामसोयपव्वं ॥ पडुपडह - भेरि-झल्लर-आइङ्ग-मुइङ्ग सङ्खसद्देणं । मङ्गलगीयरवेण य, न सुइ लोगो समुल्लावं ॥ ६ ॥ एवं सा नणयसुया, परियणपरिवारिया महिड्डीए । सुरवासहरसरिच्छं, नरवइभवणं अह पविट्ठा ॥ ७ ॥ परितुट्टमणा सोया, तत्थऽच्छइ वज्जनङ्घनरवइणा । पुइज्जन्ती अहियं, बहिणी भामण्डलेणेव ॥ ८ ॥ जय जीव नन्द सुइरं, ईसाणे! देवए ! महापुज्जे ! | कल्लाणी ! सुहकम्मे !, भण्णइ सीया परियणेणं धम्मक हासत्तमणा धम्मरई धम्मधारणुज्जुत्ता | धम्मं अहिलसमाणी, गमेइ दियहे तहिं सीया ॥ अह सो कयन्तवयणो, अहियं खिन्नेसु वरतुरंगेसु । सणियं अइक्कमन्तो पउमस्यासं समणुपत्तो ॥ काऊण सिरपणामं, नंपइ सो देव! तुज्झ वयणेणं । एगागी जणयसुया, गुरुभारा छड्डिया रणे ॥ सीह - ऽच्छभल्ल - चित्तय-गोमाऊर सिय भीमसद्दाले । खर- फरुसचण्डवाए, अन्नोन्नालीढदुमगहणे ॥ जुज्झन्तवग्घ-महिसे, पञ्चमहावडियमत्तमाङ्गे । नउलोरगसंगामे, सीहचवेडाहयवराहे ॥ सरभुत्तासियवणयर – कडमडभज्जन्त रुक्खसद्दाले । करयररडन्त बहुविह — कर च्छडाझडियपक्खि उले ॥ गिरिनइसलिलुद्धाइय-निज्झरझंझत्तिझत्तिनिग्घोसे । तिबछुहापरिगहिए, अन्नोन्नच्छिन्नसावजे ॥ एयारिसविणिओगे, भयंकरे विविहसावयसमिद्ध । तुज्झ वयणेण सोया, सामि ! मया छड्डिया रणे ॥ नणं सुदुद्दिणाए, जं भणियं देव! तुज्झ महिलाए । तं निसुणसु संदेसं, साहिज्जन्तं मए सबं ॥ पायप्पड वगया, सामि ! तुमे भणइ महिलिया वयणं । अहह्यं नह परिचत्ता, तह निर्णधम्मं न मुञ्चिहिसि ॥ नेहाणुरागवसगो वि, जो ममं दुज्जणाण वयणेणं । छड्डेहि अमुणियगुणो, सो निणधम्मं पि मुश्चिहइ ॥ २० ॥ ९ ॥ १० ॥ ११ ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९॥ आवाज़के कारण तथा मंगलगीतों की ध्वनिके कारण लोग बातचीत तक सुन नहीं सकते थे । (६) इस प्रकार परिजनों से घिरी हुई सीताने अत्यन्त ऐश्वर्यके साथ देवोंके निवासस्थान जैसे राजभवनमें प्रवेश किया। (७) भामण्डलकी भाँति बहन रूपसे वाजंघ राजा द्वारा अत्यन्त पूजित सीता मनमें प्रसन्न हो वहाँ रहने लगी । (=) हे स्वामिनी ! हे देवता ! हे महापूज्य ! कल्याणी ! हे शुभकर्मा ! तुम्हारी जय हो। तुम जीओ और चिरकाल पर्यन्त सुखी रहो इस प्रकार परिजनों द्वारा सीता कही जाती थी । (६) धर्मकथा में आसक्त मनवाली, धर्ममें प्रेम रखनेवाली, धर्मके धारणमें उद्यत और धर्मकी अभिलाषा रखनेवाली सोता वहाँ दिन बिताने लगी । (१०) ५०१ उधर अत्यधिक खिन्न उत्तम घोड़ोंसे शनैः शनैः रास्ता लाँघता हुआ कृतान्तवदन रामके पास आया । (११) सिरसे प्रणाम करके उसने कहा कि, देव ! आपके कहनेसे एकाकी और गर्भवती सीताको अरण्यमें मैंने छोड़ दिया है । (१२) हे स्वामी सिंह, ऋक्ष, भालू, चीते, और सियारकी भयंकर आवाज़से शब्दायमान, तीक्ष्ण और प्रचण्ड वायुवाले, एक-दूसरेके साथ जुड़े हुए वृक्षोंके कारण सघन, बाघ और भैंसे जिसमें जूझ रहे हैं सिहके द्वारा गिराये गये मदोन्मत्त हाथीवाले, न्योले और साँपकी लड़ाईवाले, सिंहके पंजे की मारसे मरे हुए सूअरोंवाले, शरभ ( सिंहकी एक जाति) के द्वारा त्रस्त वनचरों से व्याप्त, कड् कड् ध्वनि करके टूटनेवाले वृक्षोंसे शब्दित, कर-कर शब्द करके रोते हुए तथा ओले और बिजलीके कारण नीचे गिरे, हुए नानाविध पक्षी समूहोंसे व्याप्त, पहाड़ी नदियोंके पानी से छाया हुआ और झरनोंकी जल्दी-जल्दी आनेवाली झन भन ध्वनिके निर्धोपसे युक्त, तीव्र क्षुधासे जकड़े हुए और एक-दूसरेको मारनेवाले जंगली जानवरोंसे भरे हुए ऐसे भयंकर और अनेक प्रकारके जानवरोंसे समृद्ध जंगलमें आपके कहनेसे मैंने सीताको छोड़ दिया है । (१३-७) हे देव ! नेत्रोंमें अनुरूपी बादलोंसे व्याप्त आपकी पत्नीने जो सन्देश कहा था वह सारा मैं कहता हूँ । उसे सुनें। (१८) 3 हे स्वामी ! आपके चरणों में गिरकर आपकी पत्नीने यह वचन कहा कि जिस तरह में छोड़ दी गई हूँ, उस तरह जिनधर्म को तुम मत छोड़ना । (१६) जो स्नेहरागके वशीभूत हो कर भी गुणोंको न पहचान कर दुर्जनोंके वचनसे मेरा त्याग कर १. पुज्जिज्जन्ती मु० । २. सुचिरं सरस्सई दे० - प्रत्य० । ३. अण्णोष्णाछित्तसा० - प्रप्य० । ४. मए प्रत्य० । • णभत्तिं न मु० । ६. मुच्चिहिसि मु० । Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [६६. २१निद्दोसाए वि महं, दोसं न तहा जणो पयासिहिइ । जह धम्मवज्जियस्स उ, नरवइ लज्जाविहीणस्स ॥ २१ ॥ एयं चिय एकभवे, दुक्खं होहिइ मए मुयन्तस्स । सम्मत्त-नाण-दसण-रहियस्स भवे भवे दुक्खं ॥ २२ ॥ लोए नरस्स सुलह, जुवइ-निही-विविहवाहणाईयं । सम्मईसणरयणं, दुलहं पि य रज्जलाभाओ ॥ २३ ॥ रज्जं भोत्तूण नरो, वच्चइ नरयं न एत्थ संदेहो । सम्मईसणनिरओ, सिवसुहसोक्खं लहइ धीरो ॥ २४ ॥ एवं चिय संदिटुं, सीयाए नेहनिव्भरमणाए । संखेवेण नराहिव!, तुज्झ मए साहियं सर्व ॥ २५ ॥ सामिय ! सहावभीरू, अहिययरं दारुणे महारण्णे । बहुसत्तभीसणरवे, जणयसुया दुक्करं जियइ ॥ २६ ॥ सेणावइस्स वयणं, सोऊणं राहवो गओ मोहं । पडियारेण विउद्धो, कुणइ पलावं पिययमाए ॥ २७ ॥ चिन्तेऊण पवत्तो, हा! कटुं खलयणस्स वयणेणं । मूढेण मए सीया, निच्छूटा दारुणे रणे ॥ २८ ॥ हा पउमपत्तनयणे!, हा पउममुही ! गुणाण उप्पत्ती । हा पउमगभगोरे !, कत्तो त्ति पिए ! विमग्गामि ॥ २९ ॥ हा सोमचन्दवयणे!, वायं मे देहि देहि वइदेहि ! । नाणसि य मज्झ हिययं, तुह विरहे कायरं निच्चं ॥ ३० ॥ निदोसा सि मयच्छी !, किवाविमुक्केण उज्झिया सि मए । रण्णे उत्तासणए, न य नजइ किं पि पाविहिसि ? ॥३१॥ हरिणि ब जूहभट्टा, असण-तिसावेयणापरिग्गहिया । रविकिरणसोसियङ्गी, मरिहिसि कन्ते महारणे ॥ ३२ ॥ किं वा वग्घेण वणे, खद्धा सीहेण वाइघोरेणं । किं वा वि धरणिसइया, अक्कन्ता मत्तहत्थीणं? ॥ ३३ ॥ पायवखयंकरेणं, जलन्तजालासहस्सपउरेणं । किं वणदवेण दड्डा, सहायपरिवज्जिया कन्ता ॥ ३४ ॥ को रयणनडीण समो. होइ नरो सयलजीवलोयंमि? । जो मज्झ पिययमाए, आणइ बत्ता वि विहलाए ॥ ३५ ॥ सकता है वह जिनधर्मको भी छोड़ सकता है। (२०) हे राजन् ! निर्दोष मेरा लोग उतना दोष नहीं कहेंगे जितना धर्मवर्जित और लज्जाहीनका कहेंगे। (२१) इस तरह मरने पर मुझे एक ही भवमें दुःख होगा, किन्तु सम्यग्ज्ञान और सम्यग्दर्शनसे रहितको तो भव-भवमें दुःख होगा (२२) मनुष्यको लोकमें युवतियाँ, खजाना विविध वाहन आदि सुलभ हैं, किन्तु राज्यलाभ की अपेक्षा भी सम्यग्दर्शन रूपी रत्न दुर्लभ है। (२३) इसमें सन्देह नहीं कि राज्यका उपभोग करके मनुष्य नरकमें जाता है, किन्तु सम्यग्दर्शनमें निरत धीर पुरुष तो मोक्षर खका आनन्द प्राप्त करता है । (२३) हे राजन् ! हृदय में स्नेहसे भरी हुई सीताने इस तरह जो संदेश दिया था वह सब मैंने आपसे संक्षेपमें कहा। २५) हे स्वामी ! स्वभावसे अत्यन्त भीरु सीता अनेक प्राणियोंकी भयंकर गर्जनावाले उस दारुण महावनमें कठिनाईसे जीयेगी। (२६) सेनापतिका ऐसा कथन सुनकर राम बेसुध हो गये। उपचारसे होशमें आने पर प्रियतमाके लिए वे प्रलाप करने लगे। (२७) वे सोचने लगे कि अफसोस है कि दुष्ट जनोंके वचनसे मूढ़ मैंने सीताको भयंकर जंगलमें छोड़ दिया। (२८) हा पद्मदलके समान नयनोंवाली! हा पद्ममुखी ! हा गुणोंके उत्पादनके स्थान सरीखी! हा पद्मके गर्भके समान गौर वर्णवाली प्रिये ! मैं तुझे कहाँ हूँ हूँ ! (२६) हा चन्द्र के समान सौम्य बदनवाली वैदेही! मुझे जवाब दे, जवाब दे ! तेरे विरहके कारण सदैव कातर रहनेवाले मेरे हृदयको तू जानती है । (३०) हे मृगाक्षी ! तू निर्दोष है। दयाहीन मैंने तुझे भयंकर जंगलमें छोड़ दिया है। मैं नहीं जानता कि कैसे तेरी रक्षा होगी ? (३१) हे कान्ते ! यूथभ्रष्ट हरिणीकी भाँति भूख और प्यासकी वेदनासे पीड़ित तथा सूर्यकी किरणोंसे शोषित शरीरवाली तू महारण्यमें मर जायगी। (३२) जंगलमें बाधने अथवा अत्यन्त भयंकर सिंहने तुझे खा लिया होगा, अथवा पृथ्वी पर सोई हुई तुझे मत्त हाथीने कुचल दिया होगा। (३३) सहायता न मिलने पर कान्ता क्या वृक्षोंका क्षय करनेवाले और जलती हुई हजारों ज्वालाओंसे व्याप्त दावानलसे जल गई होगी ? (३४) सम्पूर्ण जीव लोकमें रत्नजटी जैसा कौन पुरुष होगा जो व्याकुल मेरी प्रियतमाका समाचार तक लावे। (३५) १. द्धो, विलवइ सोए पियः-प्रत्यः । Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६. ४६ ] ६६. रामसोयपव्वं ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ कम्मं ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ पुच्छइ पुणो पुणो च्चिय, पउमो सेणावईं पयलियंसू । कह सा घोरारण्णे, धरिहिइ पाणा जणयधूया ! ॥ एव भणिओ कयन्तो, लज्जाभरपेल्लिओ समुल्लावं । न य देइ ताव राम्रो, कन्तं सरिउं गओ मोहं ॥ एयन्तरम्मि पत्तो, सहसा लच्छीहरो पउमनाहं । आसासिऊण नंपइ, नाह ! निसामेहि मे वयणं ॥ धीरं त्तणं पवज्जसु, सामिय! मोत्तूण सोगसंबन्धं । उवणमइ पुबविहियं, लोयस्स सुहाऽसुहं आयासे गिरिसिहरे, नले थले दारुणे महारणे । जीवो संकडपडिओ, रक्खिज्जइ पुबसुकणं ॥ अह पुण पायस्युदर, रक्खज्जन्तो वि धीरपुरिसेहिं । जन्तू मरइ निरुतं, संसारठिई इहं लोए ॥ एवं सो पउमाभो, पसाइओ लक्खणेण कुसलेणं । छड्डेइ किंचि सोयं, देइ मणं निययकरणिज्जे ॥ सीयाऍ गुणसमूहं, सुमरन्तो जणवओ नयरवासी । रुयइ पयलन्तनेतो, अईव सीलं पसंसन्तो ॥ वीणा - मुइङ्ग - तिसरिय-सरवुग्गीय वज्जिया नयरी | जाया कन्दियमुहला, तद्दियहं सोयसंतता ॥ रामेण भद्दकलसो, भणिओ सीयाऍ पेयकरणिज्जं । सिग्घं करेहि विउलं, दाणं च नहिच्छियं देहि ॥ नं आणवेसि सामि !, भणिऊणं एव निग्गओ तुरियं । सबं पि भद्दकलसो, करेइ दाणाइकरणिज्जं ॥ जुवईण सहस्सेहि, अहि अणुसंतयं पि परिकिण्णो । पउमो सीएक्कमणो, सिविणे चि पुणो पुणो सरइ ॥ एवं सणियं सणियं, सीयासोए गए विरलभावं । सेसमहिलासु पउमो, कह कह विधि समणुपत्तो ॥ एवं हलहर-चक्कहरा महिडिजुत्ता नरिन्दचकहरा । भुञ्जन्ता विसयसुहं विमलनसादेतसयलविसयसुहं ॥ ॥ इइ पउमचरिए रामसोयविहाणं नाम छन्नउयं पव्वं समत्तं ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ इसप्रकार आँसू बहाते हुए रामने सेनापतिसे बारम्बार पूछा कि उस भयंकर जंगलमें वह सोता प्राण कैसे धारण करेगी ? (३६) इस तरह कहे गये कृतान्तवदनने लज्जाके भार से दबकर जब जवाब नहीं दिया तब तो पत्नीको याद करके राम वेहोश हो गये । (३७) उस समय सहसा लक्ष्मण राम के पास आया। उसने आश्वासन देकर कहा कि, हे नाथ ! मेरा कहना सुनें । (३८) हे स्वामी ! शोकका परित्याग करके आप धीरज धारण करें। पूर्व में किया गया शुभ अथवा अशुभ कर्म लोगों को प्राप्त होता है । (३९) आकाशमें, पर्वत के शिखर पर, जलमें, स्थलमें अथवा भयंकर वन में संकट में पड़ा हुआ जीव पूर्वकृत सुकृतसे बचता है । (४०) पापका उदय होने पर धीर पुरुषों द्वारा रक्षित प्राणी भी अवश्य मरता है। इस लोकमें संसार की यही स्थिति है । ( ४१ ) इस तरह कुशल लक्ष्मणके द्वारा प्रसादित रामने कुछ शोक छोड़ा ओर अपने कार्यमें मन लगाया । (४२) सीता के गुणों को याद करके उसके शीलकी भूरि भूरि प्रशंसा करते हुए लोग आँखों में आँसू ला कर रोते थे । (४३) उस दिन से वीणा, मृदंग, त्रिसरक और बंसी की ध्वनियुक्त संगीत से रहित वह नगरी शोक सन्तप्त हो आक्रन्दनसे मुखर हो उठी । (४४) रामने भद्रकलशसे कहा कि सीताका प्रेतकर्म जल्दी करो और विपुल एवं यथेच्छ दान दो । (४५) हे स्वामी ! आपको जो आज्ञा । ऐसा कहकर भद्रकलश जल्दी ही गया और दानादि सब कार्य किया । (४६ ) आठ हजार युवतियों से सतत घिरे रहने पर भी एकमात्र सीतामें जिनका मन लगा हुआ है ऐसे राम स्वप्न में भी उसे पुनः पुनः याद करते थे । (४७) इस तरह शनैः शनैः सीताका शोक कम होने पर रामने शेष महिलाओंसे कीसी तरह धैर्य प्राप्त किया । ( ४ ) इस प्रकार बड़े भारो ऐश्वर्य से युक्त, राजाओं में चक्रवर्ती जैसे तथा निर्मल यशवाले हलवर ओर चक्रवर ( राम और लक्ष्मण ) समय देशको सुख देते हुए विषयसुखका उपभोग करने लगे । (४६) ॥ पद्मचरित में रामके शोकका विधान नामक छानवेवाँ पर्व समाप्त हुआ || ५०३ १. वीरत प्रत्य० । २. जलप जले दारु० - प्रत्य० । Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९७. लवण-ऽङ्कुसुप्पत्तिपव्वं एवं चिय ताव इम, नायं अन्नं सुणेहि संबन्धं । लवण- सेणिय!, उप्पत्तिं राहवसुयाणं ॥ १ ॥ अह पुण्डरीयनयरे, ठियाएँ सीयाएँ गब्भबीयाए । आपण्डुरङ्गलट्ठी, सामलवयणा थणा नाया ॥ २ ॥ बहुमङ्गलसंपुण्णं, देहं अइविब्भमा गई मन्दा । निद्धा य नयणदिट्टी, मुहकमलं चेव सुपसन्नं ॥ ३ ॥ पेच्छइ निसासु सुविणे, कमलिणिदलपुडयविमलसलिलेणं । अभिसेयं कीरन्तं, गएसु अइचारुरूवेसु ॥ ४ ॥ मणिदप्पणे विसन्ते, निययमुहं असिवरे पलोएइ । मोत्तण य गन्धबं, सुणेइ नवरं धणुयसदं ॥ ५ ॥ चक् . देइ अणिमिसं, सीहाणं पञ्जरोयरत्थाणं । एवंविहपरिणामा, गमेइ सीया तहिं दियहे ॥ ६ ॥ एवं नवमे मासे. संपुण्णे सवणसंगए चन्दे । सावणपञ्चदसीए, सुयाण जुयलं पसूया सा ॥ ७ ॥ अह ताण वजनडो, करेइ जम्मूसवं महाविउलं । गन्धब-गीय-वाइय-पडपडह-मुइङ्गसद्दालं ॥ ८ ॥ पढमस्स कयं नामं, अणङ्गलवणो अणङ्गसमरूवो । तस्स गुणेहि सरिच्छो, बीओ मयणङ्कसो नाम ॥ ९ ॥ अह ताण रक्खणटुं, नणणीए सरिसवा सिरे दिन्ना । दोण्ह वि कण्ठोलइया, ससुवण्णा वग्घनहमाला ॥ १० ॥ एवं कमेण दोषि वि, रिङ्खण-चंकमणयाइ कुणमाणा । वड्वन्ति बालया ते, पञ्चसु धाईसु सन्निहिया ॥ ११ ॥ पत्ता सरीरविद्धि, विविहकलागणधारणसमत्था । जाया जणस्स इट्टा, अमरकुमारोवमसिरोया ॥ १२ ॥ ताणं चिय पुण्णेणं, सिद्धत्थो नाम चेल्लओ सहसा । पत्तो पुण्डरियपुर, विज्जाबलरिद्धिसंपन्नो ॥ १३ ॥ जो तिणि वि सञ्झाओ, गन्तूण वि मन्दरे जिणहराई । वन्दित्ता एइ पुणो, निययावासं खणद्वेणं ॥ १४ ॥ वय-नियम-संजमधरो, लोयाकयमत्थओ विसुद्धप्पा । निणसासणाणुरत्तो, सबकलाणं च पारगओ ॥ १५ ॥ हाथियों पर कमालिनीष्ट स्निग्ध थी भार वर्ण के हो गये। (२ में अन्य वृत्तान्त सुनो । (१) ह अपना मुख तलवार में देखता या पत्रपुटमें निर्मल जलसे किया जाताPALI (३) उसने रात्रिके समय ९७. लवण और अंकुश हे श्रेणिक ! इधर तो ऐसा हुआ। अब रामके पुत्र लवण और अंकुशकी उत्पत्तिके बारेमें अन्य वृत्तान्त सुनो। (१) पौण्डरिकनगरमें स्थित गर्भवती सीताकी देहयष्टि पीली पड़ गई तथा स्तन श्याम वर्णके हो गये । (२) उसकी देह अनेक मंगलोंसे पूर्ण थी, अत्यन्त विलासयुक्त उसकी गति मन्द थी, दृष्टि स्निग्ध थी और मुखकमल प्रसन्न था। (३) उसने रात्रिके समय स्वप्नमें अत्यन्त सुन्दर रूपवाले हाथियों पर कमलिनीके पत्रपुटमें निर्मल जलसे किया जाता अभिषेक देखा । (४) मणियोंके दर्पण होते हुए भी वह अपना मुख तलवारमें देखती थी और संगीतको छोड़कर धनुषका शब्द सुनती थी। (५) पिंजरेके भीतर रहे हए सिंहोंको वह अपलक नेत्रोंसे देखती थी। ऐसे परिणामवाली सीता वहां दिन बिताती थी। (६) इस प्रकार नौ महीने पूरे होने पर जब चन्द्रमा श्रवण नक्षत्रसे युक्त था तब श्रावणपूर्णिमाके दिन उसने पुत्रोंके युगलको जन्म दिया । (७) वनजङ्घने उनका नृत्ययुक्त संगीत, गान, वादन तथा ढोल और मृदंगकी पटु ध्वानिसे युक्त बहुत बड़ा जन्मोत्सव मनाया। (८) अनंगके समान रूपवाले पहलेका नाम अनंगलवण रखा और उसके मदनके गुणोंके समान दूसरेका नाम मदनांकुश रखा । (९) वहां उनकी रक्षाके लिए माताने शिरमें सरसों बिखेरे। दोनोंके गलोंमें सुवर्ण युक्त बाघनखकी माला पहनाई गई। (१०) इस तरह पाँच दाइयोंके साथ रहनेवाले वे बालक अनुक्रमसे रेंगना, चलना आदि करते हुए बढ़ने लगे। (११) शरीरवृद्धिको प्राप्त, वे विविध कलाओंके ग्रहण और धारणमें समर्थ तथा देवकुमारोंकी भाँति शोभायुक्त वे लोगोंके प्रिय हुए। (१२) उनके पुण्यसे विद्या, बल एवं ऋद्धिसे सम्पन्न सिद्धार्थ नामक एक शिष्य, जो तीनों सन्ध्याके समय मन्दर पर्वत पर जाकर और जिन मन्दिरोंमें वन्दन करके आधे क्षण में अपने आवासस्थान पर वापस ला जाता था, पौण्डरिक पुरीमें अचानक आ पहुंचा। (१३-४) व्रत, नियम एवं संयमको धारण करनेवाला मस्तक पर लोंच किया हुआ, जिनशासनमें अनुरक्त और सब कलाओंमें निपुण वह भिक्षाके लिए क्रमशः भ्रमण करता हुआ सीताके घरके पास आया। आदरयुक्त तथा विशुद्ध १. ०वा तहिं दि०-मु.। Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७. २६] ६७. लवणं-ऽकुसुप्पत्तिपव्वं भिक्खट्टे विहरन्तो, कमेण पत्तो घरं विदेहाए । दिट्टो ससंभमाए, पणओ य विसुद्धभावाए ॥ १६ ॥ दाऊण आसणवरं, सोया सवृत्तमन्नपाणेणं । पडिलाइ पहट्टा. सिद्धत्थं सबभावेणं ॥ १७ ॥ निबत्ताहारो सो, सुहासणत्थो तओ विदेहाए । परिपुच्छिओ य साहइ, निययं चिय हिण्डणाईयं ॥ १८॥ सो तत्थ चेल्लसामी, द९ लवणङ्कसे सुविम्हविओ । पुच्छइ ताण पउत्ति, सीया वि य से परिकहेइ ॥ १९ ॥ परिमुणियकारणो सो, रुयमाणिं नणयनन्दिणि दटुं । अइदारुणं किवालू , सिद्धत्थो दुक्खिओ जाओ ॥ २० ॥ अट्टङ्गनिमित्तधरो, सिद्धत्थो भणइ मा तुर्म सोगं । कुणसु खणं एक पि य, सुएहि एयारिसगुणेहिं ॥ २१ ॥ सिद्धत्येण कुमारा, सिग्घं नाणाविहाइ सत्थाई । सिक्खाविया सपुण्णा, सबकलाणं च पारगया ॥ २२ ॥ न हु कोइ गुरू खेवं, वच्चइ सीसेसु सत्तिसुमहेसु । नह दिणयरो पभासइ, सुहेण भावा सचक्खूणं ॥ २३ ॥ देन्तो चिय उवएस, हवइ कयत्थो गुरू सुसीसाणं । विवरीयाण निरत्थो, दिणयरतेओ व उलुयाणं ॥ २४ ॥ एवं सबकलागम-कुसला लवण-ऽङ्कसा कुमारवरा । अच्छन्ति कीलमाणा, जहिच्छियं पुण्डरीयपुरे ॥ २५ ॥ सोमत्तणेण चन्द, निणिऊण ठिया रवि च तेएणं । वीरत्तणेण सकं, उदहिं गम्भीरयाए य ॥ २६ ॥ थिरयाए य नगिन्द, जमं पयावेण मारुयं गइणा । परिणिजिणन्ति हत्थि, बलेण पुहइं च खन्तीए ॥ २७ ॥ सम्मत्तभावियमणा, नज्जइ सिरिविजय-अमियवरतेया। गुरुजणसुस्सूसपरा, बीरा जिणसासणुजुत्ता ॥ २८ ॥ एवं ते गुणरत्तपवयवरा विन्नाणनाणुत्तमा, लच्छीकित्तिनिवाससंगयतणू रज्जस्स भारावहा । कालं नन्ति य पुण्डरीयनयरे भवा य भावट्टिया, जाया ते विमलंसुणिम्मलजसा सोयासुया विस्सुया ॥२९॥ __ ॥इइ पउमचरिए लवणङ्कसंभवविहाणं नाम सत्ताणउयं पत्वं समत्तं ।। भाववाली सीताने उसे देखा और प्रणाम किया। (१५-६) उत्तम श्रासन देकर आनन्दविभोर सीताने सिद्धार्थको सम्पूर्ण भावसे सर्वोत्तम आहार-पानी दिया । (२७) भोजनसे निवृत्त होने पर सुखासन पर बैठे हुए उससे सीताने पूछा। उसने अपना पर्यटन आदि कहा । (१८) वहाँ लघर और अंकुशतो देखकर अत्यन्त विस्मित उस बाल मुनिने उना वृत्तान्त पूछा। सीताने भी वह कह सुनाया। (१६) कारणसे अवगत अतिदयालु सिद्धार्थ बहुत ही करुणाभावसे रोती हुई सीताको देखकर दुःखित हुआ। २०) अष्टांगनिमित्तके जानकार सिद्धार्थने कहा कि ऐसे गुणवाले पुत्रोंके होते हुए तुम एक क्षणभरके लिए भी शोक मत करो। (२१) सिद्धार्थने पुण्यशाली कुमारोंको नानाविध शास्त्र जल्दी ही सिखा दिये। वे सब कलाओंमें निपुण हुए। (२२) जिस प्रकार सूर्य नेत्यालेको सब पदार्थ प्रासानीसे दिखलाता है. उसी प्रकार महान शक्तिशाली शिष्योंमें कोई भी गुरु खेद प्राप्त नहीं करता । (२३) सुशिष्योंको उपदेश देने पर गुरु कृतार्थ होता है, किन्तु जिस तरह उल्लू के लिए सूर्य निरर्थक होता है उसी तरह विपरीत अर्थात् कुशिष्यको उपदेश देने पर वह निरर्थक होता है। (२४) इस प्रकार सब कलाओं एवं शास्त्रों में कुशल कुमारवर लवण और अंकुश पौण्डरिकपुरमें यथेच्छ क्रीड़ा करते हुए रहते थे। (२५) सौम्यभावसे चन्द्रमाको, तेजसे सूर्यको, वीरतासे इन्द्रको और गम्भीरतासे समुद्रको उन्होंने जीत लिया। (२६) स्थिरतासे नगेन्द्र मेरुको, प्रतापसे यमको, गतिसे वायुको, बलसे हाथीको तथा क्षमावृत्तिसे पृथ्वीको उन्होंने जीत लिया। (२७) वीर एवं जिन शासनमें उद्यत वे सम्यक्त्वसे भावित मनवाले श्री एवं विजयके कारण अमित तेजसे युक्त, तथा गुरुजनोंकी सेवामें तत्पर जान पड़ते थे। (२८) इस तरह गुणरूपी रत्नोंसे सम्पन्न पर्वत सरीखे, विज्ञान एवं ज्ञानके कारण उत्तम, लक्ष्मी और कीर्तिके निवःसके योग्य शरीरको धारण करनेवाले, राज्यभारको वहन करने में समर्थ. भव्य (मोक्ष पानेकी योग्यतावाले) तथा धर्मभावमें स्थित वे पौण्डरिकपुर में कालनिर्गमन करते थे। इस प्रकार निर्मल यशवाले वे सीता-पुत्र विमल एवं विश्रुत हुए। (२६) ॥ पद्मचरितमें लवण और अंकुशके भवका विधान नामक सत्तानवेवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ १. सिक्खविया संपुण्णा-प्रत्य० । २. सुमुहेसु-प्रत्य। ३. थिरजोगेण णगि-प्रत्य०। ४. धीरा-प्रत्य० । ५. भारव्यहा-प्रत्य०। ६. भव्या भवंते ठिया-प्रत्य० । ७. एवं-मु०। ८. सरूववि०-मु० । 2-10 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लवणं-कुस देस विजयपब्वं १ ॥ २ ॥ पेच्छइ नरिन्दं ॥ ५ ॥ सुयामग्गणट्टाए ॥ ९८. तो उदारकीलण जोग्गा लवण-ऽङ्कुसा पलोएउं । राया उ वज्जजङ्घो, कन्नाउ गवेस ताणं ॥ लच्छीमईऍ धूया, ससिचूला नाम सुन्दरा कन्ना । बत्तीसकुमारिजुया, पढमस्स निरूविया सा उ वीवाहमङ्गलं सो, दट्टु ं दोण्हं पि इच्छइ नरिन्दो । रूवेण अणुसरिच्छं, बीयस्स गवेसए कन्नं ॥ ३ ॥ चितन्तेण सुमरिया, पुesपुरे पिनरिन्दअङ्गरुहा । नामेण कणयमाला, अमयमईकुच्छि संभूया ॥ ४ ॥ ती कण दूओ, सिग्धं संपेसिओ नरवईणं । संपत्तो पुहइपुरं, तत्थ पिहुं नंपइ कयसम्माणो, दूओ हं वज्जजङ्घनरवइणा | संपेसिओ महानस !, तुज्झ ६ ॥ मणस्स एयं देहि सुयं देव! वरकुमारस्स । नेहं च अवोच्छिन्नं, कुणसु समं वज्जनणं ॥ ७ ॥ तो भइ पिनरिन्दो, रे दूय ! वरस्स जस्स पढमगुणो । न य नज्जइ कुलवंसो, कह तस्स सुयं अहं देमि ? ॥ एव भणन्तस्स तुमं, जुत्तं चिय दूय ! निग्गहं काउं । किं व परेण पउत्तं, नं तं न दुरावहं होइ ? ॥ ९॥ सो एव निहुराए, गिराऍ निव्भच्छिओ नरवईणं । दूओ गन्तूण फुडं, १० ॥ सुणिऊण दूयवयणं, सन्नद्धो वज्जजङ्घनरवसभो । सह साहणेण गन्तुं पिहुदेसवहे रुट्टो, वग्घरहो नाम पत्थिवो सूरो । जुज्झन्तो च्चिय गहिओ, नाऊण य वग्घरहं, बद्ध ं दे च विहयविद्धत्थं । पिहुनरवई सलेह, पुरिसं पेसेइ मित्तस्स ॥ नाऊण य लेहृत्थं, समागओ पोयणाहिवो राया । बहुसाहणो महप्पा, मित्तस्स सहायकज्जेणं ॥ 11 कहेइ सिरिवज्जनङ्घस्स ॥ विद्धंसइ पुहपुरदेसं ॥ संगामे वज्जजङ्घेणं ॥ ११ ॥ ९८. लवण और अंकुशका देशविजय इधर सुन्दर और क्रिड़ाके योग्य लवण एवं अंकुशको देखकर वज्रजंघ राजा उनके लिए कन्याओंकी खोज करने लगा । (१) लक्ष्मी मती की शशिचूला नामकी सुन्दर कन्या बत्तीस युवतियोंके साथ पहले लवण कुमार को दी गई । (२) राजा लवण और अंकुश दोनों का विवाहमंगल देखना चाहता था, अतः दूसरेके लिए रूपमें समान कन्याकी वह खोज करने लगा । (३) सोचने पर उसे याद आया कि पृथ्वीपुर के पृथुनरेन्द्र की पुत्री और अमृतवतीकी कुक्षिसे उत्पन्न कनकमाला नामकी कन्या है । (४) उसके लिए राजा के पास शीघ्र ही उसने दूत भेजा । पृथ्वीपुर में वह पहुँचा । वहाँ उसने पृथुराजाके दर्शन किये । (५) जिसका सत्कार किया गया है ऐसे उस दूतने कहा कि, हे महायश ! वज्रजंघ राजाके द्वारा मैं आपकी पुत्रीकी मंगनीके लिए भेजा गया हूँ । (६) हे देव ! कुमारवर मदनांकुशके लिए आप यह कन्या दें और वज्रसंघके साथ अविच्छिन्न स्नेह-सम्बन्ध जोड़ें (७) १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ इसपर पृथु राजाने कहा कि दूत ! जिस वरका प्रथम गुण, कुलवंश ज्ञात न हो उसे मैं अपनी पुत्री कैसे दे सकता हूँ ? (८) अरे दूत ! इस तरह कहनेवाले तुम्हारा निग्रह करना योग्य है । अथवा जो दूसरेके द्वारा भेजा गया है वह दुर्धर होता है । (९) इस प्रकार राजा द्वारा कठोर वाणीसे अपमानित उस दूतने जाकर श्रीवत्रजंघसे सारी बात स्फुट रूपसे कही । (१०) दूतका वचन सुनकर वज्रजंघ राजा तैयार हुआ । सेना के साथ जाकर उसने पृथ्वीपुर देशका विध्वंस किया । ( ११ ) पृथु राजाके देशके विनाशसे रुष्ट व्याघ्ररथ नामक राजा युद्धमें प्रवृत्त हुआ । युद्धमें लड़ते हुए उसको वज्रजंघने पकड़ लिया । (१२) व्याघ्ररथ के पकड़े जाने और विनष्ट वैभववाले देशके बारेमें सुनकर पृथु राजाने लेखके साथ एक आदमीको मित्रके पास भेजा । (१३) पत्रमें लिखा हुआ समाचार जानकर पोतनपुरका बलवान् राजा मित्रको सहायता देनेके लिए बड़ी सेना के साथ आया । (१४) उधर व जंघ राजाने भी शीघ्र ही पौण्डरिकनगर में अपने पुत्रोंके पास सन्देशवाहक पुरुषको Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८. ३०] ६८. लवणं-ऽकुसदेसविजयपव्वं ताव य पुण्डरियपुरं, तूरन्तो वज्जनवनरवइणा । पुरिसो उ लेहवाहो, पवेसिओ निययपुत्ताणं ॥ १५ ॥ अह ते कुमारसीहा, आणं पिउसन्तियं पडिच्छेउं । सन्नाहसमरभेरिं, दावेन्ति य अप्पणो नयरे ॥ १६ ॥ एत्तो पुण्डरियपुरे, जाओ कोलाहलो अइमहन्तो । बहुसुहडतूरसद्दो, वित्थरिऊणं समाढत्तो ॥ १७ ॥ सुणिऊण असुयपुर, तं सदं समरभेरिसंजणियं । किं किं ? तिऽह पासत्थे, पुच्छन्ति लव-ऽङ्कुसा तुरियं ॥ १८ ॥ सुणिऊण य सनिमित्तं, वित्तन्तं ते तहिं कुमारवरा । सन्नज्झिउं पयत्ता, गन्तुमणा समरकजम्मि ॥ १९ ॥ रुभन्ता वि कुमारा, अहियं चिय वजजङ्घपुत्तेहिं । गन्तूण समाढत्ता, भणइ विदेहा य ते पुत्ते ॥ २० ॥ तुब्भे हि पुत्त ! बाला, न खमा जुज्झस्स ताव निमिसं पि । न य जुप्पन्तिऽह वच्छा, महइमहारहधुराधारे ॥२१॥ तेहि वि सा पडिभणिया, अम्मो ! किं भणसि दीणयं वयणं । वीरपुरिसाण भोज्जा, वसुहा कि एत्थ विद्धेहिं ? ॥२२॥ एवं ताण सहावं, नाऊणं जणय नन्दिणी भणइ । पावेह पत्थिवजसं, तुब्भे इह सुहडसंगामे ॥ २३ ॥ अह ते मज्जियनिमिया, सबालंकारभूसियसरीरा । सिद्धाण नमोक्कार, काऊणं चेव जणणीए ॥ २४ ॥ धय-चमर-कणय-किकिणि-विहूसिएसुं रहेसु आरूढा । असि-कणय-चक्क-तोमर-करालकोन्तेसु साहीणा ॥ २५ ॥ अड्राइएसु पत्ता. दिणेस ते. वजनकानरवसहं । सन्नद्धबद्धकवया. हयगयरहनोहपरिकिण्णा ॥ २६ ॥ दट्टण वज्जजङ्घ, समागय पिहुनरिन्दसामन्ता । तुरिया जसाहिलासी, अभिट्टा समर सोण्डीरा ॥ २७ ॥ असि-परसु-चक्क-पट्टिस-सएसु पहरन्ति उभयबलजोहा । जुज्झन्ति सवडहुत्ता, अन्नोन्नं चेव घाएन्ता ॥ २८ ॥ एवंविहम्मि जुज्झे, वट्टन्ते सुहडमुक्कवुक्कारे । लवण-ऽङ्कसा पविट्ठा, चक्का-ऽसि-गयातमन्धारे ॥ २९ ॥ अह ते तुरओउ(हु)दए, बहुभडमयरे सुसत्थकमलवणे । लीलायन्ति नहिच्छं, समरतलाए कुमारगया ॥ ३० ॥ भेजा । (१५) सिंह जैसे उन कुमारोंने पिताकी आज्ञा जानकर अपने नगरमें युद्धकी तैयारीके लिए भेरी बजाई । (१६) तब पौण्डरिकपुरमें बहुत भारी कोलाहल मच गया। सुभटों व वाद्योंकी बहुत बड़ी आवाज़ चारों ओर फैल गई । (१७) अश्रुतपूर्व युद्धकी भेरीसे उत्पन्न अश्रुतपूर्व उस आवाजको सुनकर लवण और अंकुश पासके लोगोंसे सहसा पूछने लगे कि यह क्या है ? यह क्या है ? (१८) अपने निमित्तका वृत्तान्त सुनकर वे कुमारवर युद्धकार्यमें जानेके लिए तैयार होने लगे। (१९) वनजंघके पुत्रों द्वारा बहुत रोके जाने पर भी कुमार जानेके लिए प्रवृत्त हुए। इस पर जानकीने अपने पुत्रोंसे कहा कि, हे पुत्रों ! तुम बच्चे हो। तुम क्षण भरके लिए भी युद्ध करने में समर्थ नहीं हो। बड़े भारी रथकी धुराको बहन करने में वत्स (बछड़े और छोटे बच्चे) नहीं जोड़े जाते। (२०-२१ ) उन्होंने भी उसे प्रत्युत्तरमें कहा कि माता जी! आप ऐसा दीनवचन क्यों कहती हैं ? वसुधा वीरपुरुषों द्वारा भोग्य है। इसमें वृद्धोंका क्या काम ? (२२) उनका ऐसा स्वभाव जानकर सीताने कहा कि इस सुभट-संग्राममें तुम राजाओंका यश प्राप्त करो । (२३) इसके पश्चात् स्नान और भोजन से निवृत उन्होंने शरीर पर सब अलंकारोंसे विभूषित हो सिद्धोंको और माताको प्रणाम किया। (२४, ध्वज, चँवर, सोनेकी छोटी छोटी घण्टियोंसे विभूषित रथमें आरूढ़, तलवार, कनक, तोमर, चक एवं भयंकर भालोंसे लैस, कवच बाँधकर तैयार और घोड़े, हाथी, रथ और योद्धाओंसे घिरे हुए वे ढाई दिनोंमें वनजंघ राजाके पास जा पहुँचे । (२५-२६) वनजंघको आया देख पृथुराजाके यशके अभीलापी तथा लड़ाई में बहादुर सामन्त जल्दी ही भिड़ गये । (२७) दोनों सेनाओंके योद्धा सैकड़ों तलवार, फरसे, चक्र और पट्टिसोंसे प्रहार करने लगे। एक-दूसरेको घायल करते हुए वे एक दूसरेके साथ युद्ध करने लगे। (२८) जिसमें सुभट गर्जना कर रहे थे तथा चक्र, तलवार और गदाके तमसे जो अन्धकारित हो गया था ऐसा जब युद्ध हो रहा था तब उसमें लवण और अंकुशने प्रवेश किया। (२९) वे कुमाररूपी हाथी घोड़ेरूपी जलवाले, सुभट रूपी बहुतसे मगरमच्छोंसे युक्त तथा अच्छे शस्त्ररूपी कमलवनसे सम्पन्न ऐसे युद्धरूपी १. हा तओ पु.-प्रत्य० । २. .यणंदणी-प्रत्य। ३. व्यखिंखिणिविभूसि०-प्रत्य०। ४. जयाहि-प्रत्यः । ५. रसोडीरा-प्रत्य० । ६. तुरउद्दारे, ब• मु.। Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८.३१ पउमचरियं [ गेण्हन्ता संधेन्ता, परिमुञ्चन्ता य सरवरे बहुसो । न य दीसन्ति कुमारा, दीसन्ति य रिवुभडा भिन्ना ॥ ३१ ॥ निद्दयपहराभिहयं, सयलं लवणसेहि रिउसेन्नं । भग्गं पिहूण समय, नज्जइ सीहेहि मयजूह ॥ ३२ ॥ अणुमग्गेण रहवरा, दाउं ते जंपिऊण आढत्ता । अमुणियकुलाण संपद, मा भज्जह अहिमुहा होह ॥ ३३ ॥ हयविहयविप्परद्ध, निययबलं पेच्छिउँ पलायन्तं । राया पिहू. नियत्तो, पडइ कुमाराण चलणेसु ॥ ३४ ॥ अह भणइ पिहुनरिन्दो, दुच्चरिय जं कयं पमाएणं । तं खमह मज्झ सबं, सोमसहावं मणं काउं ॥ ३५ ॥ पुहइपुरसामियं ते, संभासेऊण महुरवयणेहिं । जाया पसन्नहियया, समयं चिय वजजङ्घणं ।। ३६ ।। लवणङ्कसेहि समय, पिहुस्स पीई निरन्तरा जाया । आणामिया य बहवे, तेहि महन्ता पुहइपाला ॥ ३७ ॥ आवासिएहि एवं. भडेहि तो वजननरवइणा । भणिओ य नारयमुणी, कहेहि लवण-ऽङकुसुप्पत्ती ॥ ३८ ॥ तो भणइ नारयमुणी, अस्थि इहं कोसलाएँ नरवसभो । इक्खागवंसतिलओ, विक्खाओ दसरहो नामं ॥ ३९ ।। चत्तारि सायरा इव, तस्स सुया सत्ति-कन्ति-बलजुत्ता । विन्नाणनाणकुसला, ईसत्थकयस्समा वीरो ॥ ४० ॥ जेट्टो य हवइ पउमो, अणुओ पुण लक्खणो तहा भरहो। सत्तुग्यो य कणिट्ठो, जो सत्तु जिणइ संगामे ॥ ४१ ॥ पालेन्तो पिउवयणं, लक्खणसहिओ समं च घरिणीए । मोत्तण य साएयं, डण्डारण्णं गओ पउमो ॥ ४२ ॥ लच्छीहरेण वहिओ, चन्दणहानन्दणो य सम्बुक्को । सुयवेरिएण समय, करेइ खरदूसणो जुझं ॥ ४३ ।। संगामम्मि सहाओ, जाव गओ लक्खणस्स पउमाभो । ताव य छलेण हरिया, नणयसुया रक्खसिन्देणं ॥ ४४ ॥ सुग्गीव-हणुव-जम्बव-विराहियाई बहू गयणगामी । रामस्स गुणासत्ता, मिलिया पुर्व व सुकएणं ॥ ४५ ॥ सरोवर में इच्छानुसार लीला करने लगे। (३०) बाणों को लिए हुए , निशान देखते हुए और छोड़ते हुए कुमार दिखाई नहीं पड़ते थे, शत्रुओंके बिनष्ट सुभट ही दिखाई पड़ते थे। (३१) लवण और अंकुश द्वारा निर्दय प्रहारोंसे पीटी गई सारी शत्रसेना भागकर पृथुके पास आई। वह सिंहों द्वारा भगाये जाते मृगयूथकी भाँति मालूम होती थी। (३२) पीछे पीछे रथ लगाकर वे कुमार उन्हें कहने लगे कि अज्ञातकुलवालोंसे अब मत भागो। सामने आओ । (३३) क्षत-विक्षत और विनष्ट हो भागती हुई अपनी सेनाको देखकर पृथराजा लौटा और कुमारोंके चरणोंमें जा गिरा । (३४) फिर पृथुराजाने कहा कि प्रमादवश मैंने जो दुश्चरित किया है वह सब तुम मनको सौम्य स्वभाववाला बनाकर क्षमा करो। (३५) पृथ्वीपुरके स्वामी तथा वनजंघके साथ मधुर वचनोंमें सम्भाषण करके वे मनमें प्रसन्न हुए। (३६) लवण और अंकुशके साथ पृथुकी अत्यन्त प्रीति हुई। उन्होंने बड़े बड़े राजाओंको अधीन किया । (३७) साथमें ठहरे हुए सुभटोंसे युक्त वनजंघ राजाने नारद मुनिसे कहा कि लवण और अंकुशकी उत्पत्तिके बारेमें कहें । (३८) तब नारद मुनिने कहा कि यहाँ साकेतनगरीमें इक्ष्वाकुवंशमें तिलकभूत दशरथ नामका एक विख्यात राजा था। (३६) उसके चार सागर जैसे शान्ति, कान्ति एवं बलसे युक्त, विज्ञान और ज्ञानमें कुशल तथा धनुर्विद्या तथा अस्त्रविद्यामें अभ्यस्त चार वीर पुत्र थे। (४) ज्येष्ठ राम थे। उनसे छोटे लक्ष्मण और भरत थे और शत्रुघ्न सबसे छोटा था। वह युद्धमें सबको जीत सकता था। (४१) पिताके वचनका पालन करने के लिए लक्ष्मग और अपनी पत्नीके साथ साकेतका त्याग करके राम दण्डकारण्यमें गये। (४२) वहाँ चन्द्रनखाके पुत्र शम्बूकका लक्ष्मण ने वध किया। पुत्रके वैरीके साथ खरदूषणने युद्ध किया। (३) जब राम युद्ध में लक्ष्मगको सहायता देनेके लिए गये तब राक्षसेन्द्र रावणने सीताका छलसे अपहरण किया। (४४) पूर्वकृत पुण्यके कारण रामके गुणोंमें आसक्त सुग्रीव, हनुमान, जाम्बवंत विराधित आदि बहुतसे गगनगामी विद्याधर आ जुटे । (४५) राक्षसपतिको जीतकर राम सीताको वापस लाये। उन्होंने साकेत नगरीको भी स्वर्गसदृश बना १. कन्तिसंजुत्ता-प्रत्य० । २. धीरा-प्रत्य० । ३. चंदपहा.मु. । Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८.६२] ९८. लवणं-ऽकुसदेसविजयपव्वं ५०६ रामेण रक्खसवई, जिणिऊणं आणिया तओ सीया । साएया वि य नयरी, सग्गसरिच्छा कया तेहिं ॥ ४६॥ परमिड्विसंपउत्ता, हलहर-नारायणा तहिं रज्जं । भुञ्जन्ति सुरवरा इव, सत्तसु रयणेसु साहीणा ॥ ४७ ॥ अह अन्नया कयाई, जणपरिवायाणुगेण पउमेणं । परपुरिसमणियदोसा, जणयसुया छड्डिया रण्णे ॥ ४८ ॥ कहिऊण य निस्सेसं, वत्तं तो नारओ सरिय सीयं । जंपइ समंसुनयणो, सबनरिन्दाण पच्चक्खं ॥ ४९ ॥ पउमस्स अग्गमहिसी, अट्टहं महिलियासहस्साणं । रयणं व निरुवलेवा, उत्तमसम्मत्त-चारित्ता ॥ ५० ॥ नूर्ण चिय अन्नभवे, पावं समुवज्जियं विदेहाए । तेणेत्थ माणुसत्ते, अणुहूयं दारुणं दुक्खं ।। ५१ ॥ परतत्तिरयस्स इहं, नणस्स अलियं पभासमाणस्स । वासीफलं व जीहा, कह व न पडिया धरणिवढे ? ।। ५२ ।। सुणिऊण वयणमेयं, अणङ्गलवणो मुणिं भणइ एत्तो । साहेहि इहन्ताओ, केदूरे कोसला नयरो ? ॥ ५३ ॥ सो भणइ जोयणाणं, सयं ससद्ध इमाउ ठाणाओ । साएया वरनयरी, जत्थ य परिवसइ पउमाभो ॥ ५४ ॥ सुणिऊण वयणमेयं, भणइ लबो बज्जजङ्घनरवसभं । मामय मेलेहि भडा, सायं जेण वच्चामो ॥ ५५ ॥ एयन्तरम्मि पिहुणा, दिन्ना मयणकुसस्स निययसुया । वत्तं पाणिग्गहणं, तत्थ कुमारस्स तद्दियह ॥ ५६ ॥ गमिऊण एगरत्ति, · तत्तो वि विणिग्गया कुमारवरा । परदेसे य जिणन्ता, पत्ता आलोगनयरं ते ॥ ५७ ॥ तत्तो वि य निग्गन्तुं, अब्भण्णपुरं गया सह बलेणं । तत्थ वि कुबेरकन्तं, जिणन्ति समरे नरवरिन्दं ॥ ५८ ॥ गन्तूण य लम्पागं, देसं बहुगाम-नगरपरिपुण्णं । तत्थ वि य एगकण्णं, नराहिवं निजिणन्ति रणे ॥ ५९ ॥ तं पि य अइक्कमेउं, पत्ता विजयथलिं महानयरिं । तत्थ वि जिणन्ति वीरा, भाइसयं नरवरिन्दाणं ॥ ६० ॥ गङ्गं समुत्तरेउ, कइलासस्सुत्तरं दिसं पत्ता । नाया य सामिसाला, लव-ऽङ्कसा गेयदेसाणं ॥ ६१ ॥ झस-कंबु-कुंत-सीहल-पण-णंदण-सलहंलंगला भीमा । भूया य वोमणा वि य, जिया य बहुवाइया देसा ॥६२॥ दिया। (४६) अत्यन्त ऋद्धिसे युक्त हलधर और नारायण सात रत्नोंसे युक्त हो देवोंकी भाँति वहाँ राज्यका उपभोग करने लगे।(४७) एक दिन लोगोंके अपवादके कारण रामने परपुरुषसे जन्य दोषवाली सीताको अरण्यमें छोड़ दिया। (४८) समग्र वार्ता कहकर और सीताका स्मरण करके अणुयुक्त नयनोंवाले नारदने सब राजाओंके समक्ष कहा कि आठहजार महिलाओं में रत्नके जैसी रामकी पटरानी सीता निर्दोष थी और उत्तम सम्यक्त्व एवं चारित्रसे सम्पन्न थी। (४९-५०) अवश्य ही परभवमें सीताने पाप कमाया होगा। उसीसे इस जन्ममें दारुग दुःखका उसने अनुभव किया (५१) दूसरों की बातोंमें रत और झूठ बोलनेवाले मनुष्यकी जीभ वासी फलके समान ज़मीन पर क्यों न गिर गई ? (३२) यह कथन सुनकर अनंगलवणने मुनिसे पूछा कि यहाँ से साकेतनगरी कितनी दूर है यह आप कहें। (५३) उसने कहा कि इस स्थानसे डेढ़सौ योजन दूर साकेत नगरी है, जहाँ राम रहते हैं। (५४) यह कथन सुन लवणांकुशने वनजंघ राजासे कहा कि, मामाजी! आप सुभट इको करें जिससे हम साकेतकी ओर जायँ । (५५) इस बीच पृथु राजाने मदनांकुशको अपनी लड़की दी। उसी दिन वहाँ कुमारका पाणिग्रहण हुआ। (५६) एक रात बिताकर वहाँसे वे कुमार वर निकल पड़े और दूसरे देशोंको जीतते हुए आलोकनगरमें आ पहुँचे । (५७) वहाँसे भी निकलकर वे सेनाके साथ अभ्यर्णपुर गये। वहाँ भी कुबेरकान्त राजाको युद्धमें जीता । (५८) वहाँसे बहुतसे गाँव और नगरोंसे परिपूर्ण लम्पाक देशमें गये। वहाँ पर भी उन्होंने एककर्ण राजाको युद्धमें हराया। (ह) उसका भी अतिक्रमण कर वे विजयस्थली नामकी महानगरीमें पहुँचे। वहाँ भी उन वीरोंने राजाओंके सो भाइयोंको जीता। (६०) गंगाको पारकर कैलासकी उत्तरदिशामें वे पहुँच गये। इस तरह लवण और अंकुश अनेक देशोंके स्वामी हुए। (६१) उन्होंने झप, कम्बु, कुन्त, सिंहल, पण, नन्दन, शलभ, लंगल, भीम, भूत, वामन तथा बहुवादिक आदि देश जीते । (६२) सिन्धुको पार करके उस पार आये हुए बहुतसे आर्य-अनार्य देश १.०च्छा य तेहिं कया-प्रत्य० । २. मेलेह-प्रत्य० । ३ नरेंदवरं-प्रत्य० । ४. .हमंगला-मु.। ५. पाहणा--प्रत्वः । Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१० पउमचरियं [६८.६३उत्तरिऊण य सिन्धु', अवरेण निणन्ति ते बहू देसा । आरिय-अणारिया वि य, इमेहि नामेहि नायबा ॥६३॥ आहीर-बोय-जवणा, कच्छा सगकेरला य नेमाला । वरुला य चारुवच्छा, वरावडा चेव सोपारा ॥ ६४ ॥ कसमीर-विसाणा वि य, विज्जातिसिरा हिडिंबयं-ऽबट्टा । सूला बब्बर-साला, गोसाला सरमया सबरा ॥ ६५ ॥ आणंदा तिसिरा वि य. खसा तहा चेव होन्ति मेहलया। सुरसेणा वल्हीया. खंधारा कोल-उलुगा य ॥६६॥ पुरि-कोबेरा कुहरा, अन्धा य तहा कलिङ्गमाईया । एए अन्ने य बहू, लव-ऽङ्कुसेहिं जिया देसा ॥ ६७ ॥ एवं लव-ऽकुसा ते, सेविज्जन्ता नरिन्दचक्केणं । पुणरवि पुण्डरियपुरं, समागया इन्दसमविहवा ॥ ६८ ॥ सोऊण कुमाराणं, आगमणं वज्जजङ्घसहियाणं । धय-छत्त-तोरणाई, लोएण कया नयरसोहा ॥ ६९ ॥ उवसोहिए समत्थे, पुण्डरियपुरे सुरिन्दपुरसरिसे । लवणकुसा पविट्टा, नायरलोएण दीसन्ता ॥ ७० ॥ सीया दट्टण सुए, समागए निग्गया वरघराओ । लवण-ऽङ्कु सेहि पणया, जणणी सबायरतरेणं ॥ ७१ ॥ तीए वि ते कुमारा, अवगूढा हरिसनेहहिययाए । अङ्गेषु परामुट्ठा, सिरेसु परिचुम्बिया अहियं ॥ ७२ ॥ सपस्थिवा सगयतुरंगवाहणा, विसन्ति ते सियकमलायरे पुरे । मणोहरा पयलियचारुकुण्डला, लव-ऽङ्क सा विमलपयावपायडा ॥ ७३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए लवङ्कसदेसविजयं नाम अट्ठाणउयं पव्वं समत्तं ।। ९९. लवणं-ऽकुसजुज्झपव्वं एवं ते परमगुणं, इस्सरियं पाविया वरकुमारा । बहुपस्थिवपरिकिण्णा, पुण्डरियपुरे परिवसन्ति ॥१॥ तत्तो कयन्तवयणं, परिपुच्छइ नारओ अडविमज्झे । विमणं गवेसमाणं. जणयसुयं उज्झिउद्देसे ॥२॥ उन्होंने जीत लिये। उनके ये नाम जानो । (६३) आभीर, बोक, यवन, कच्छ, शक, केरल, नेपाल, वरुल, चारुवत्सी, बरावट, सोपारा, काश्मीर, विषाण, विज, त्रिशिर, हिडिम्ब, अम्बष्ट, शूल, बर्बरसाल, गोशाल, शर्मक, शवर, आनन्द, त्रिशिर, खस, मेखलक, शूरसेन, वाइलीक, गान्धार, कोल, उलूक, पुरीकोवेर, कुहर, आन्ध्र तथा कलिंग आदि-ये तथा दूसरे भी बहुतसे देश लवण और अंकुशने जीत लिये। (६४-६७) इस तरह राजाओंके समूह द्वारा सेवित वे इन्द्रके समान वैभववाले लवण और अंकुश पुनः पौण्डरिकपुरमें लौट आये। (६८) वनजंघके साथ कुमारोंका आगमन सुनकर लोगोंने ध्वज, छत्र, तोरण आदिसे नगरकी शोभा की । (६६) पूर्णरूपसे सुरेन्द्रकी नगरीके समान शोभित पौण्डरिकपुरमें नगरजनों द्वारा देखे जाते लवण और अंकुशने प्रवेश किया। (७०) पत्रोंका आगमन देखकर सीता सुन्दर घरमेंसे बाहर निकली। लवण और अंकुशने माताको सम्पूर्ण श्रादरके साथ प्रणाम किया। (७१) हृदयमें हर्ष और स्नेहयुक्त उसने भी उन कुमारों का श्रालिंगन किया, अंगोंको सहलाया और मस्तकों पर बहुत बार चुम्बन किया । (७२) राजाओंके साथ, हाथी, घोड़े और वाहनसे युक्त, मनोहर, भूमते हुए सुन्दर कुण्डलवाले तथा निर्मल प्रतापसे देदीप्यमान उन लवण और अंकुशने पौण्डरिकपुरमें प्रवेश किया। (७३) ॥ पद्मचरितमें लवण और अंकुशका देशविनय नामक अठ्ठानवेवाँ पर्व समाप्त हुआ। ॥ ९९. लवण-अंकुशका युद्धवर्णन इस तरह वे वरकुमार परम उत्कर्ष और ऐश्वर्य प्राप्त करके अनेक राजाओंसे घिरे हुए पौण्डरिकपुरमें रहने लगे। (१ जंगलके बीच जिस प्रदेश में सीताका त्याग किया था वहाँ खोजते हुए दुःखी कृतान्तवदनसे नारदने पूछा । (२) सारा वृत्तान्त कहने १. ०र-ओय-प्रत्य० । २. गकीरला-प्रत्यः। ३. पाणा-प्रत्यः । ४. ला रसमया-प्रत्यः । ५. खिसा--प्रत्य। ६..णा वण्होया गंधारा कोसला लूया-प्रत्य० । ७. पल्हीया मु.। ८. वसंति-प्रत्य। Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६. १८] ९९.लवणं-ऽकुसजुज्झपन सयले य समक्खाए, वित्तन्ते नारओ गओ तुरियं । पुण्डरियपुरं गन्तुं, पेच्छइ लवण-ऽकुसे भवणे ॥ ३ ॥ 'संपुइओ पविट्ठो, भणइ तओ नारओ कुमारवरे । जा राम-लक्खणसिरी, सा तुभं हवउ सविसेसा ॥ ४ ॥ काऊण समालावं, खणमेकं नारओ कुमाराणं । साहेइ य वित्तन्तं, कयन्तवयणाइयं सर्व ॥ ५ ॥ तं नारयस्स वयणं, सुणिऊण लव-ऽकुसा परमरुट्टा । जंपन्ति समरसज्ज, कुणह लहुँ साहणं सर्व ॥ ६ ॥ पउमस्सुवरि पयट्टे, पुत्ते दट्टण तत्थ वइदेही । रुवइ ससंभमहियया, दइयस्स गुणे अणुसरन्ती ॥ ७ ॥ सीयाएँ समीवत्थो, सिद्धत्थो भणइ नारयं एत्तो । एस कुडुम्बस्स तुमे, भेओ काउं समाढत्तो ॥ ८ ॥ सिद्धत्थं देवरिसी, भणइ न जाणामि हं इमं कजं । नवरं पुण एत्थ गुणो, दीसइ सत्थो तुमं होहि ॥ ९ ॥ सुणिऊण य रुयमाणिं, जणणि पुच्छन्ति दोण्णि वि कुमारा । अम्मो! साहेहि लहु, केण तुम एत्थ परिभूया ॥१०॥ सीया भणइ कुमारे, न य केणइ एत्थ रोसिया अहयं । नवरं रुयामि संपइ, तुम्ह पियं सरिय गुणनिलयं ॥११॥ भणिया य कुमारेहिं, को अम्ह पिया ? कहिं वि सो अम्मो? । परिवसइ किंच नामं?, एयं साहेहि भूयत्थं ॥१२॥ जं एव पुच्छिया सा, निययं साहेइ उन्भवं सीया । रामस्स य उप्पत्ती, लक्खणसहियस्स निस्सेसं ॥ १३ ॥ दण्डारण्णाईय, नियहरणं रावणस्स वहणं च । साएयपुरिपवेस, जणाववायं निरवसेसं ॥ १४ ॥ पुणरवि कहेइ सीया, जणपरिवायाणुगेण रामेणं । नेऊण उज्झिया है, अडवीए केसरिरवाए ॥ १५ ॥ गयगहणपविटेणं, दिट्टा हं वज्जनङ्घनरवइणा । काऊण धम्मबहिणी, भणिऊण इहाणिया नयरं ॥ १६ ॥ एवं नवमे मासे, संपत्ते सवणसंगए चन्दे । एत्थेव पसूया हं, तुन्भेहिं राहवस्स सुया ॥ १७ ॥ तेणेह लवणसायर-परियन्ता वसुमई रयणपुण्णा । विज्जाहरेहि समयं, दासिब वसीकया सबा ॥१८॥ पर नारद फौरन पौण्डरिकपुर गया और भवनमें लवण एवं अंकुशको देखा (३)। पूजित नारदने प्रविष्ट होकर कुमारोंसे कहा कि राम और लक्ष्मणका जो सविशेष ऐश्वर्य है वह तुम्हारा हो। (४) एक क्षणभर बातचीत करके नारदने कुमारोंसे कृतान्तवदन आदिका सारा वृत्तान्त कह सुनाया। (५) नारदका वह कथन सुनकर अत्यन्त रुष्ट लवण और अंकुशने कहा कि यद्ध के लिए शीघ्र ही सारी सेनाको तैयार करो। (६) रामके ऊपर पुत्र आक्रमण करनेवाले हैं यह देखकर भयसे युक्त हदयवाली सीता पतिके गुणोंको याद करके रोने लगी। (७) तब सीताके समीपमें रहे हुए सिद्धार्थने नारदसे कहा कि तुम इस कुटुम्बमें भेद डालने के लिए प्रवृत्त हुए हो । (6) देवर्षि नारदने कहा कि मैं यह कार्य नहीं जानता। फिर भी इसमें शभ दिखाई पड़ता है, अतः तुम स्वस्थ हो । (६) माता को रोती सुन दोनों कुमारोंने पूछा कि, मां! तुम जल्दी ही कहो कि तुम्हारा किसने अपमान किया है ? (१०) सीताने कुमारोंसे कहा कि किसीने मुझे कुपित नहीं किया। मैं तो इस समय केवल गुणके धामरूप तुम्हारे पिता को याद करके रोती हूँ। (११) कुमारोंने पूछा कि, माता जी! हमारे पिता कौन हैं? वे कहाँ रहते हैं? उनका नाम क्या है? यह सच सच कहो। (१२) इस प्रकार पूछने पर उस सीताने अपने उद्भव और लक्ष्मण सहित रामकी उत्पत्तिके बारे में सब कुछ कहा । (१३) उसने दण्डकारण्यमें अपना अपहरण, रावणका वध, साकेतपुरीमें प्रवेश तथा लोगोंका अपवाद आदि समग्र वृत्तान्त कह सुनाया। (१४) सीताने पुनः कहा कि जन-परिवादको जानकर रामने सिंहकी गर्जनाओंसे व्याप्त जंगलमें मुझे छोड़ दिया था। (१५) हाथियोंको पकड़नेके लिए प्रविष्ट वनजंघ राजा द्वारा मैं देखी गई। धर्मभगिनी बनाकर और कहकर बादमें मैं यहाँ लाई गई। (१६) इस तरह नौ महीने पूरे होने पर श्रवण नक्षत्रके साथ जब चन्द्रमाका योग था तब रामके पुत्र तुम्हें मैंने यहाँ जन्म दिया। (१७) विद्याधरोंके साथ उन्होंने लवणसागर तक फैली हुई तथा रत्नों से परिपूर्ण सारी पृथ्वी दासीकी भाँति वशमें की है। (१८) अब लड़ाई छिड़ने पर या तो तुम्हारी या फिर रामकी अशोभनीय बात .१ संपूइओ-मुः। Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१२ पउमचरियं आवडिए संगामे, संपइ किं तुम्ह किं व रामस्स । सुणिहामि असोभणयं वत्तं तेणं मए रुण्णं ॥ १९ ॥ सौ तेहि वि पडिभणिया, अम्मो ! बल-केसवाण अइरेणं । सुणिहिसि माणविभङ्गं, समरे अम्हेहि कीरन्तं ॥२०॥ सीया भणइ कुमारे, न य जुत्तं एरिसं ववसिउं जे । नमियबो चेव गुरू हवइह लोए ठिई एसा ॥ २१ ॥ ते एव जंपमाणि, संथावेऊण अत्तणो जणणि । दोण्णि वि मज्जियनिमिया, आहरणविभूसियसरीरा ॥ २२ ॥ सिद्धाण नमोकारं, काऊणं मत्तगयवरारूढा । तो निग्गया कुमारा, बलसहिया कोसलाभिमुहं ॥ २३ ॥ दस नोहसहस्सा खलु, गहियकुहाडा बलस्स पुरहुत्ता । छिन्नन्ता तरुनिवहं वञ्चन्ति तओ तहिं सुहडा ॥ २४॥ ताण अणुमग्गओ पुण, खर- करह - बइल - महिसमाईया । वच्चन्ति रयण-कञ्चण चेलियबहुधन्नभरभरिया || २५ || नाणा उह गहियकरा, नाणानेवत्थउज्जला नोहा । वच्चन्ति य दढदप्पा, चञ्चलचंमरा वरतुरंगा ॥ २६ ॥ ताणं अणुमग्गेणं, मत्तगया बहलधाउविच्छुरिया । वञ्चन्ति रहवरा पुण, कयसोहा ऊसियधओहा ॥ तम्बोल- पुप्फ-चन्दण-कुङ्कुम - कप्पूर - चेलियाईयं । सवं पि सुप्पभूयं, अत्थि कुमाराण खन्धारे ॥ एवं ते बलसहिया, संपत्ता कोसलापुरीविसयं । पुण्डुच्छु- सालिपउरं, काणण-वण-वप्पर मणिज्जं ॥ नोयणमेतेसु पयाणएसु, एवं कमेण संपत्ता । कोसलपुरीऍ नियडे, नदीऍ आवासिया वीरो ॥ दट्टण तं कुमारा, पवयसिहरोहतुङ्गपायारं । पुच्छन्ति वज्जनङ्घ, मामय ! किं दीसए एयं १ ॥ तो भइ वज्जनो, साएया पुरवरी हवइ एसा । जत्थऽच्छर तुम्ह पिया, पउमो लच्छीहरसमग्गो ॥ ३२ ॥ सुणिऊण समासन्ने, हलहर - नारायणा पराणीयं । जंपन्ति कस्स लोए, संपइ मरणं समासन्नं ॥ ३३ ॥ अहवा वि किं व भण्णइ ?, सो अप्पाऊ न एत्थ संदेहो । जो एइ अम्ह पासं, कयन्तअवलोइओ पुरिसो ॥ ३४ ॥ ३१ ॥ [ εε. Pε मैं सूनूगी । इसीसे मैं रोती थी । (१६) उन्होंने उसे कहा कि, माताजी! हमारे द्वारा युद्धमें किए गए बलदेव और केशवके मानभंगके बारेमें तुम शीघ्र ही सुनोगी । (२०) सीताने कुमारोंसे कहा कि तुम्हारे लिए ऐसा करना योग्य नहीं है, क्योंकि गुरुजन वन्दन करने योग्य होते हैं। लोकमें यही स्थिति है । (२१) इस तरह कहती हुई अपनी माताको सान्त्वना देकर उन दोनोंने स्नान-भोजन किया तथा शरीर को आभूषणों से अलंकृत किया । (२२) २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ सिद्धों को नमस्कार करके मत्त हाथी पर आरूढ़ वे कुमार सेना के साथ साकेतकी ओर निकल पड़े । (२३) दस हज़ार योद्धा हाथमें कुल्हाड़ी लेकर सेनाके आगे जाकर पेड़ों को काटते थे । फिर वहाँ सुभट जाते थे । (२४) फिर उनके पीछे पीछे रत्न, सोना, वस्त्र तथा अनेक तरह के धान्यके भारसे लदे हुए गवे, ऊँट, बैल, भैंसे आदि जाते थे । (२५) उनके पीछे नानाप्रकार के आयुध हाथमें धारण किए हुए, नाना-भाँतिके वस्त्रोंसे उज्ज्वल तथा अत्यन्त दर्पयुक्त, योद्धा और चंचल चमरवाले घोड़े जाते थे । २६) उनके पीछे पीछे गेरू आदि धातुसे अत्यन्त चित्रित मत्त हाथी तथा सजाए गए और ऊँची ध्वजाओंवाले रथ जाते थे । ( २७ कुमारोंकी छावनी में ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, कुंकुम, कर्पूर, वस्त्र आदि सब कुछ बहुतायत से था । (२८) इस तरह सेना के साथ वे सफेद ऊख और धानसे भरे हुए तथा बारा-बगीचों और किलोंसे रमणीय साकेतपुरीके देश में श्रा पहुँचे । (२६) योजनमात्र प्रयाण करते हुए वे वीर क्रमशः साकेतपुरीके समीप आ पहुँचे और नदी पर डेरा डाला । (३०) पर्वत शिखरके समान उत्तुङ्ग प्राकारवाले उस नगरको देखकर कुमारोंने वज्रघसे पूँछा कि, मामा ! यह क्या दीखता है ! (३१) तब जंघने कहा कि यह साकेत नगरी है जहाँ तुम्हारे पिता राम लक्ष्मणके साथ रहते हैं । (३२) समीप में आई हुई शत्रुकी सेनाके बारेमें सुनकर राम और लक्ष्मण ने कहा कि लोकमें किसकी मृत्यु अब नजदीक आई है । (३३) अथवा क्या कहा जाय ! वह अल्पायु है इसमें सन्देह नहीं । जो पुरुष हमारे पास आता है वह यमके द्वारा देखा गया है । (३४) तब पास में बैठे हुए विराधितसे रामने सहसा कहा कि सिंह और गरुड़ की ध्वजा से युक्त १. सा तेहिं प० प्रत्य० । २. तरगहणं, ब० - प्रत्य० । ३. ० सयाईया -- प्रत्य• । ५. कणचमया ऊ० प्रत्य०। ६. धीरा - प्रत्य० । ७. ०ङ्गसंघायं मु० । ४. • चदला व० मु० | Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६. ५१] ६६. लवणं-ऽकुसजुज्झपव्वं ५१३ एत्तो पासल्लीणं, विराहियं भणइ राहवो सहसा । हरि-गरुड-वाहण-धयं, रणपरिहत्थं कुणह सेन्नं ॥ ३५ ॥ भणिऊण वयणमेयं, नन्दोयरनन्दणेण आहूया । सबे वि नरवरिन्दा, समागया कोसलानयरिं ॥ ३६ ॥ दट्ठण राहवबलं, सिद्धत्थो भणइ नारयं भीओ। भामण्डलस्स गन्तुं, एयं साहेहि वित्तन्तं ॥ ३७ ॥ तो नारएण गन्तुं, वित्तन्ते साहिए अपरिसेसे । जाओ दुक्खिये विमणो, सहसा भामण्डलो राया ॥ ३८ ॥ सोऊण भाइणेज्जे, आसन्ने रणवलेण महएणं । भामण्डलो पयट्टो, समयं पियरेण पुण्डरिय ।। ३९ ।। माया-वित्तेण समं, समागयं भायरं पलोएउ । सीया भवणवराओ. विणिग्गया निब्भरसिणेहा ॥ ४० ॥ सीया कुणइ पलावं, कलुणं पिउ-भाइ-माइसंजोए । निवासणाएँ दुक्खं, साहेन्ती जं जहावत्तं ।। ४१ ॥ संथाविऊण बहिणि, नंपइ भामण्डलो सुणसु देवी! । रणसंसयं पवन्ना, तुज्झ सुया कोसलपुरीए ॥ ४२ ॥ नारायण-बलदेवा, न य जोहिज्जन्ति सुरवरेहिं पि । लवण-ऽङसेहि खोहं, नीया ते तुज्झ पुत्तेहिं ॥ ४३ ॥ जाव न हवइ पमाओ, ताण कुमाराण देवि ! एत्ताहे । गन्तूण कोसला हं, करेमि परिरक्खणोवायं ॥ ४४ ॥ सोऊण वयणमेयं, सीया भामण्डलेण समसहिया । दिबविमाणारूढा, पुत्ताण गया समीवम्मि ॥ ४५ ॥ अह ते कुमारसीहा, मायामहजुवलयं च जणणि च । संभासन्ति य माम, सयणसिणेहेण परितुद्रा ।। ४६ ॥ को राम-लक्खणाणं, सेणिय ! वण्णेइ सयलबलरिद्धि ? । तह वि य सुणेहि संपइ, संखेवेणं भणिज्जन्तं ॥ ४७ ।। केसरिरहे विलग्गो, पउमो लच्छीहरो य गरुडङ्क । सेसा वि पवरसुहडा, जाण-विमाणेसु आरूढा ॥ ४८ ।। रायो उ तिसिरनामो, वहिसिहो सीहविक्कमो मेरू । एत्तो पलम्बबाहू, सरहो तह वालिखिल्लो य ॥ ४९ ॥ सूरो य रुद्दभूई, कुलिस्ससवणो य सीहउदरो य । पिहुमारिदत्तनामो, मइन्दवाहाइया बहवे ॥ ५० ॥ एवं पञ्चसहस्सा, नारन्दचन्दाण बद्धमउडाणं । विज्जाहराण सेणिय!, भडाण को लहइ परिसंखं? ॥ ५१ ।। वाहनवाली सेनाको युद्धके लिए तैयार करो । (३५) ऐसा वचन कहकर चन्द्रोदरके पुत्र विराधितके द्वारा बुलाए गए सभी राजा साकेत नगरीमें आये। (३६) रामकी सेनाको देखकर भयभीत सिद्धार्थने नारदसे कहा कि भामण्डलसे जाकर यह वृत्तान्त कहो। (३७) तब नारदने नाकर सारा वृत्तान्त उसे कह सुनाया। उसे सुनकर भामण्डल राजा सहसा दुःखित और विषण्ण हो गया। (३८) भानजे बड़े भारी सैन्यके साथ समीपमें हैं ऐसा सुनकर भामण्डलने पिताके साथ पौण्डरिकपुरकी ओर प्रयाण किया। (३६) माता-पिताके साथ भाईको आया देख स्नेहसे भरी हुई सीता भवनमेंसे बाहर निकली। (४०) पिता, भाई और मातासे निर्वासनका जैसा हुआ था वैसा दुःख कहती हुई सीता करूण स्वरमें विलाप करने लगी। (४६) बहनको सान्त्वना देकर भामण्डलने कहा कि, देवी ! सुनो। सातपुरी में तुम्हारे पुत्र युद्धके कारण संशयावस्थामें आ पड़े हैं। (४२) देव भी नारायण और बलदेवके साथ युद्ध नहीं कर सकते। वे तुम्हारे पुत्र लवण और अंकुश द्वारा क्षुब्ध किये गये हैं। (४३) हे देवी ! इस समय उन कुमारोंके लिए प्रमाद न हो, अतः मैं अयोध्या जाकर रक्षाका उपाय करता हूँ। (४४) यह वचन सुनकर भामण्डलके साथ सीता दिव्य विमान पर आरूढ़ हो पुत्रोंके पास गई । (४५) वजन के स्नेहसे आनंदमें आये हुए वे कुमारसिह नाना-नानीके युगल तथा माता एवं मामाके साथ वार्तालाप करने लगे। (४६) हेणिक ! राम और लक्ष्मणके समग्र सैन्यकी ऋद्धिका वर्णन कौन कर सकता है ? फिर भी तुम संक्षेपसे कही जाती उस ऋद्धिके बारेमें सुनों। (४) केसरी रथमें राम और गरुड़से चिह्नित रथमें लक्ष्मण बैठे थे। बाक़ीके उत्तम सुभट यान एवं विमानोंमें सवार हुए थे। (४८) त्रिशिर नामका राजा, वह्निशिख, सिंहविक्रम, मेरु, प्रलम्बवाहु, शरभ, वालिखिल्य, सूर्य, रुद्रभृति, कुलिशश्रवण, सिंहोदर, पृथु, मारिदत्त, मृगेन्द्रवाहन आदि बहुत-से राजा थे। ऐसे पाँच हजार तो विद्याधरों के मुटुधारी राजा थे। हे श्रेणिक ! सुभटोंकी तो गिनती ही कौन कर सकता है। (४९-५१) घोड़ों १. ०ण एवमेयं-प्रत्य० । २. ० यमणसो, स०-प्रत्यः । ३. सुपिउ.ण-प्रत्यः । ४. माया पियरेण-प्रत्यः । ५. राओ य-प्रत्यः । Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१४ पउमचरियं [६६.५२. आसेसु कुञ्जरेसु य, केइ भडा रहवरेसु आरूढा । खर-करह-केसरीसु य, अन्ने गो-महिसयविलग्गा ॥ ५२ ॥ एवं रामस्स बलं, विणिग्गय पहयतूरनिग्धोसं । नाणाउहगहियकर, विमुक्तपाइक्वोक्कारं ॥ ५३ ॥ एत्तो परबलसह. सुणिउं लवण-ऽङकुसानियं सर्व । सन्नद्धं रणदच्छं, अणेयवरसुहडसंघाय ॥ ५४॥ कालाणलंसुचूडा, गवङ्गनेवालबब्बरा पुण्डा । मागहय-पारसउला, कालिङ्गा सीहला य तहा ।। ५५ ।। एक्काहिया सहस्सा, दसनरवसहाण पवरवीराणं । लवण-ऽङ्कुसाण सेणिय!, एसा कहिया मए संखा ।। ५६ ॥ एवं परमवलं तं, राहवसेन्नस्स अभिमुहावडियं । पसरन्तगय-तुरंगं विसमाहयतूरसंघायं ॥ ५७ ॥ जोहा जोहेहि समं, अभिट्टा गयवरा सह गएहिं । जुज्झन्ति रहारूढा, समयं रहिएसु रणसूरा ॥ ५८ ।। खग्गेहि मोग्गरेहि य, अन्ने पहणन्ति सत्ति-कुन्तेहिं । सीसगहिएकमेक्का, कुणन्ति केई भुयाजुझं ॥ ५९ ॥ जाव य खणन्तरेक, ताव य गयतुरयषवरजोहेहिं । अइरुहिरकद्दमेण य, रणभूमी दुग्गमा जाया ।। ६० ॥ बहुतूरनिणाएणं, गयगज्जियतुरय हिंसियरवेणं । न सुणेइ एकमेकं, उल्लावं कण्णवडियं पि ॥ ६१ ॥ जह भूमिगोयराणं, वट्टइ जुझं पहारविच्छड्डे । तह खेयराण गयणे, अभिट्ट संकुलं भीमं ॥ ६२ ।। लवण-ऽङकुसाण पक्खे, ठिओ य भामण्डलो महाराया । विजुप्पभो मयको, महाबलो पवणवेगो य ॥ ६३ ।। सच्छन्द-मियङ्काई, एए विज्जाहरा महासुहडा । लवण-ऽकुसाण पक्खं, वहन्ति संगामसोडीरा ॥ ६४ ।। लवण-ऽङकुससंभूई, सुणिऊणं खेयरा रणमुहम्मि । सिढिलाइउमारद्धा. सबे, सुग्गीवमाईया ॥ ६५ ।। टठण जणयतणय, सुहडा सिरिसेलमाइया पणई। तीए कुणन्ति सबे. समरे य ठिया उदासीणा ॥ ६६ ॥ पर, हाथियों पर तो कोई सुभट उत्तम रथों पर आरूढ़ हुए। दूसरे गधे, ऊँट, सिंह, बैल और भैंसे पर सवार हुए। (५२) इस तरह रणवायोंका बड़ा भारी घोष करता हुआ, हाथमें नानाविध आयुध लिया हुआ तथा प्यादे जिसमें गर्जना कर रहे हैं ऐसा रामका सैन्य निकला । (५३) उधर शत्रुसैन्यकी आवाज सुनकर लवण और अंकुशकी युद्ध में दक्ष और अनेक उत्तम सुभटों से युक्त समय सेना तैयार हो गई। (५४) कालानल, अंशुचूड़, गवंग, नेपाल, बर्बर, पुण्ड्र, मागध, पारसकुल, कलिंग तथा सिंहल-यह लवण और अंकुश के दश अत्यन्त वीर राजाओंकी ग्यारह हजारकी संख्या, हे श्रेणिक ! मैंने तुमसे कही। (५५-६) इस तरह हाथी और घोड़ोंसे व्याप्त तथा भयंकर रूपसे पीटे जाते वाद्योंके समूह से युक्त वह उत्तम सैन्य रामकी सेनाके सम्मुख उपस्थित हुआ। (५७) योद्धा योद्धाओंके साथ और हाथी हाथियोंके साथ भिड़ गये। रणशूर रथिक रथिकोंके साथ युद्ध करने लगे। (५८) कोई तलवार और मुद्गरसे तो दूसरे शक्ति और भालों से प्रहार करते थे। कोई एक-दूसरेका सिर पकड़कर बाहुयुद्ध करते थे। (५९) एक क्षणभर बीतने पर तो हाथी, घोड़े एवं उत्तम योद्धाओंसे तथा रक्तजन्य अत्यधिक कीचड़से रणभूमि दुर्गम हो गई । (६०) बहुत-से वाद्योंके निनादसे तथा हाथियोंकी चिंघाड़ एवं घोड़ोंकी हिनहिनाहटसे कानमें पड़ा हुआ एक-दूसरेका शब्द सुनाई नहीं पड़ता था। (६१) आयुध जिसमें फेंके जा रहे हैं ऐसा भूमि पर चलनेवाले मनुष्योंका जैसा युद्ध हो रहा था वैसा ही आकाशमें खेचरोंके बीच संकुल और भयंकर युद्ध हो रहा था। (६२) लवण और अंकुशके पक्षमें महाराज भामण्डल स्थित हुआ। विद्युत्प्रभ, मृगांक महाबल, पवनवेग, स्वच्छन्दमृगांक आदि युद्ध में वीर महासुभट विद्याधरोंने लवण और अंकुराका पक्ष लिया। (६३-४) लवण और अंकुशकी विभूतिके बारेमें सुनकर युद्ध में सुीव आदि सब खेचर शिथिल होने लगे । (६५) जनकपुत्री सीताको देखकर हनुमान आदि सुभटोंने उसे प्रणाम किया और वे युद्धसे उदासीन हो गये। (६६) १. गुणिऊण लवं-ऽङ्कुसा णिययसेण्यं । स.-प्रत्य० । २. ०ण धीरपुरिसाणं । ल०-प्रत्य०। ३. •तुरंगमविस०-मु.। ४. सीसं गहिएकामणा, कु.-प्रत्य०। ५. गयनिवह जोहणिवहेहि-प्रत्य०। ६. यहेसिय-प्रत्य० । Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००.३] १००. लवणं कुससमागमपव्वं ६७ ॥ ६८ ॥ तं रिउबलं महन्तं, संवट्टेऊण गयघडानिवहं । पविसन्ति वरकुमारा, हलहर - ऽनारायणंतेणं ॥ केसरि-नागारिधए, दट्ट्ट्ण लंब-ऽङ्कुसा रणुच्छाहा । एक्केकैमाणदोणि वि, जेट्ट-कणिट्ठाण आवडिया ॥ उट्ठियमेत्तेण रणे, लवेण रामरस' सोहघयचावं । छिन्नं रहो य भग्गो, बलपरिहत्थेण वीरेणं ॥ ६९ ॥ I अन्नं रहं विलग्गो, अन्नं धणुवं च राहवो घेत्तुं । संधेइ जाव बाणं, ताव लवेणं कओ विरहो ॥ ७० ॥ आरुहिऊण नियरहे, वज्जावत्तं गहाय धणुरयणं । रामो लवेण समयं जुज्झइ पहरोह विच्छडुडं ॥ ७१ ॥ पउमस्स लवस्स जहा, वट्टइ जुज्झं रणे महाघोरं । तह लक्खण-ऽङ्कुसाणं, तेणेव कमेण नायबं ॥ ७२ ॥ अन्ना वि जोहाणं, एवं अणुसरिसविक्कमचलाणं । नसमग्गयाण सेणिय !, आवडियं दारुणं जुज्झं ॥ एवं महन्तदढसत्तिसुनिच्छयाणं, संमाणदाणकय सामियसंपयाणं । जुझं भडाण बहुत्थपडन्तघोरं जायं निरुद्धनिवयं विमलंसुमग्गं ॥ ७४ ॥ ७३ ॥ ।।इइ पउमचरिए लवण- ऽङ्गसजुज्झविहाणं नाम नवनउयं पव्यं समत्तं ॥ १००. लवणं- कुससमागमपव्वं तो मँगहनराहिब !, जुज्झविसेसे परिष्फुडं ताणं । जुज्झं कहेमि संपइ, सुणेहि लव- रामपमुहाणं ॥ १ ॥ सिग्घं लबस्स पासे, अवट्टिओ वज्जनङ्घनरवसभो । भामण्डलो विय कुसं, अणुगच्छइ बलसमाउत्तो ॥ २॥ रामस्स कयन्तमुहो, अवट्टिओ सारही रहारूढो । तह लक्खणस्स वि रणे, विराहिओ चेव साहीणो ॥ ३ ॥ हाथियोंके समूहसे युक्त उस बड़े भारी शत्रुसैन्यको त्रस्त करके ये दोनों कुमारवर राम और लक्ष्मणके समीप आ पहुँचे । (६७) सिंह और गरुड़की ध्वजावाले राम-लक्ष्मण को देखकर युद्ध में उत्साहशील लवण और अंकुश दोनों बड़े और छोटे भाई में से एक-एकके साथ जुट गये । (६८) युद्ध में खड़े होते ही बली और वीर लवणने रामका सिंह ध्वजाके साथ धनुष काट डाला और रथ तोड़ डाला । (६६) दूसरे रथ पर सवार हो और दूसरा धनुष लेकर राम जैसे ही बारा टेकने लगे वैसे ही लवणने उन्हें रथहीन बना दिया । ( ७० ) अपने रथ पर सवार हो और धनुपरत्न वस्त्रावर्त हाथ में लेकर राम लवण के साथ जिसमें आयुधों का समूह फेंका जा रहा है ऐसा युद्ध लड़ने लगे । (७१) राम और लवणका युद्धक्षेत्र में जैसा महाभयंकर युद्ध हो रहा था वैसा ही युद्ध उसी क्रमसे लक्ष्मण और अंकुशके बीच भी हो रहा था ऐसा समझना चाहिए। ( ७२ ) हे श्रेणिक ! यशकी चाह रखनेवाले समान विक्रम और बलशाली दूसरे योद्धाओं के बीच भी दारुण युद्ध होने लगा । (७३) इस तरह महती शक्ति और दृढ़ निश्चयवाले तथा सम्मान-दान के कारण स्वामी की सम्पत्ति बढ़ानेवाले सुभटोंके बीच बहुत से शस्त्रोंके गिरनेसे भयंकर तथा राजाओं एवं निर्मल आकाशको निरुद्ध करनेवाला युद्ध हुआ । (७४) ॥ पद्मचरितमें लवण एवं अंकुशका युद्धविधान नामक निन्नानवेयाँ पर्व समाप्त हुआ || १००. हे मगध नरेश ! उधर जब विशेष रूपसे मैं विस्पष्टरूपसे कहता 1 उसे भामण्डल भी अंकुशका अनुगमन १. ०कमणा दो० – मु० । परिफुडं ते मु० | 'तुम सुनो । (१) करने लगा । (२) २. ०स सहधयं ५१५ लवण और अंकुशका समागम युद्ध चल रहा था तब लवण और राम आदिके बीच जो युद्ध हुआ वह लवणके पास शीघ्र ही वनजंघ राजा उपस्थित हुआ । बलसे युक्त रथ पर आरुढ़ कृतान्तवदन रामका सारथी हुआ । उसीप्रकार युद्धमें चावं - - मु० । ३. धीरेण प्रत्य० । ४. महाणरा० प्रत्य० । ५. विसेसेण Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [१.०.४ एयन्तरम्मि पउमो, भणइ कयन्तं रहं सवडहुतं । ठावेहि वेरियाणं, करेमि जेणारिसंखोहं ॥ ४ ॥ नंपइ कयन्तवयणो, एए वि हु नज्जरीकया तुरया । सुणिसियचाणेहि पहू!, इमेण संगामदच्छेणं ॥ ५ ॥ निद्दावसम्मि पत्ता, इमे हया पयलरुहिरविच्छड्डा । न वहन्ति चडुसएहि वि, न चेव करताडिया सामि ! ॥ ६ ॥ राव ! मज्झ भुयाओ, इमाउ बाणेहि सुणिसियग्गेहिं । पेच्छसु अरीण संपइ, कयम्बकुसुमं पिव कयाओ ॥ ७ ॥ पउमो भणइ कयन्तं, वज्जावत्तं महं पि धणुरयणं । सिढिलायइ अइदूर, विहलपयावं व हलमुसलं ॥ ८ ॥ जक्खकयरक्खणाणं, परपक्खखयंकराण दिवाणं । अत्थाण संपइ महं, जाया एयारिसाऽवत्था ॥ ९ ॥ अत्थाण निरत्थत्तं, सेणिय ! जह राहवस्स संजायं । तह लक्खणस्स वि रणे, एव विसेसेण नायब ॥ १० ॥ परिमुणियनाइबन्धा, सावेक्खा रणमुहे कुमारवरा । जुज्झन्ति तेहि समय, हल-चकहरा निरावेक्खा ॥ ११ ॥ रामस्स करविमुक्कं, तं सरनिवहं लबो पडिसरेहिं । छिन्नइ बलपरिहत्थो, कुसो वि लच्छीहरस्सेवं ॥ १२ ॥ ताव य कुसेण भिन्नो, सरेसु लच्छीहरो गओ मोहं । सिग्धं विराहिओ वि हु, देइ रहं कोसलाहुत्तं ॥ १३ ॥ आसत्थो भणइ तओ, विराहियं लक्खणो पडिवहेणं । मा देहि रहं सिग्छ, ठवेहि समुहं रिउभडाणं ॥ १४ ॥ सरपूरियदेहस्स वि, संगामे अहिमुहस्स सुहडस्स । सूरस्स सलाहणिय, मरणं न य एरिसं जुत्तं ॥ १५ ॥ सुर-मणुयमज्झयारे, परमषयपसंसिया महापुरिसा । कह पडिवज्जन्ति रणे, कायरभावं तु नरसीहा ? ॥ १६ ॥ दसरहनिवस्स पुत्तो, भाया रामस्स लक्खणो अहयं । तिहुयणविक्खायजसो, तस्सेवं नेव अणुसरिसं ॥ १७ ॥ एव भणिएण तेणं, नियत्तिओ रहवरो पवणवेगो । आलग्गो संगामो, पुणरवि जोहाण अइघोरो ॥ १८ ॥ एयन्तरे अमोहं. चक्कं नालासहस्सपरिवारं । लच्छीहरेण मुक्त, कुसस्स तेलोकभयनणयं ॥ १९ ॥ विराधित लक्ष्मणका सहायक हुआ। (३) बादमें रामने कृतान्तवदनसे कहा कि रथको शत्रुओंके सम्मुख ले जाओ जिससे मैं शत्रुओंको व्यग्र करूँ। (४) कृतान्तवदनने कहा कि, हे प्रभो! संग्राममें दक्ष इसने तीक्ष्ण बाणोंसे इन घोड़ोंको जर्जर बना दिया है। (५) हे स्वामी ! बहते हुए रुधिरसे आच्छादित ये घोड़े बेसुध हो गये हैं। न तो सैकड़ों मधुर वचनसे और न हाथसे थपथपाने पर भी ये चलते हैं । (६) हे राघव! मेरी इन भुजाओंको देखो जो फेंके गये तीक्ष्ण नोकवाले बाणोंसे शत्रुओंने कदम्बके पुष्पकी भाँति कर दी है। (७) तब रामने कृतान्तवदनसे कहा कि मेरा भी धनुषरत्न वज्रावर्त अत्यन्त शिथिल बना दिया गया है तथा हल-मूसल भी प्रतापहीन कर दिया गया है। (८) यक्षों द्वारा रक्षा किये जाते तथा शत्रुपक्षके लिए विनाशकारी मेरे दिव्य शस्त्रों की भी इस समय ऐसी अवस्था हो गई है। (ह) हे श्रेणिक ! रामके शस्त्रोंकी जैसी निरर्थकता हुई वैसे ही विशेष रूपसे लक्ष्मणकी भी युद्धमें समझना । (१०) ज्ञातिसम्बन्धको जाननेवाले कुमारवर सज्ञानभावसे लड़ रहे थे, जबकि राम और लक्ष्मण उनके साथ निरपेक्षभावसे लड़ रहे थे । (११) रामके हाथसे फेंका गया बाण-समूह युद्धमें दक्ष लवण विरोधी बाणोंसे काट डालता था। इसी तरह अंकुश भी लक्ष्मणके बाणों को काटता था। (१२) उस समय अंकुशके द्वारा वाणोंसे भिन्न लक्ष्मण बेसुध हो गया। विराधितने भी शीघ्र ही रथ साकेत की ओर फेरा । (१३) होशमें आनेपर लक्ष्म गने विराधित से कहा कि विपरीत मार्ग पर रथ मत ले जाओ। शीघ्र ही शत्रुके सम्मुख उसे स्थापित करो। (१४) बागोंसे देह भरी हुई होने पर भी सामना करनेवाले वीरसुभटका युद्ध में ही मरण श्लाघनीय है, किन्तु ऐसा-पीठ दिखाना उपयुक्त नहीं है। (१५) देव एवं मनुष्यों में अत्यन्त प्रशंसित और नरसिंह सरीखे महापुरुष युद्धमें कातर भाव कैसे स्वीकार कर सकते हैं ? (१६) दशरथ राजाका पुत्र, रामका भाई और तीनों लोकोंमें विख्यात यशवाला मैं लक्ष्मण हूँ। उसके लिए ऐसा अनुचित है। (१७) ऐसा कहकर उसने पवनवेग नामक रथ लौटाया और योद्धाओंके लिए अतिभयंकर ऐसे संग्राममें जुट गया। (१८) तब लक्ष्मणने अंकुशके ऊपर अमोघ, हजारों ज्वालाओंसे व्याप्त तथा तीनों लोकों में भय पैदा करनेवाला चक्र फेंका । (१६) विकसित प्रभावाला वह चक अंकुराके पास जाकर शीघ्र ही वापस लौट १. घाहेहि-प्रत्य० । २. तस्सेयं-प्रस्य० । ३. जणणं-प्रत्य० । Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१७ १००.३५ ] १००. लवणंऽकुससमागमपव्वं गन्तूण कुससयासं, तं चकं वियसियप्पहं सिग्छ । पुणरवि य पडिनियत्तं, संपत्तं लक्खणस्स करं ॥ २० ॥ तं लक्खणेण चक्कं, खित्तं खित्तं कुसस्स रोसेणं । विहलं तु पडिनियत्तइ, पुणो पुणो पवणवेगेणं ॥ २१ ॥ एयन्तरे कुसेणं, धणुयं अप्फालिउं सहरिसेणं । ठा ठाहि सवडहुत्तो, भणिओ लच्छीहरो समरे ॥ २२ ॥ दठूण तहाभूयं, रणङ्गणे लक्खणं समत्थभडा । जपन्ति विम्हियमणा, किं एवं अन्नहा जाय ? ।। २३ ।। किं कोडिसिलाईयं, अलियं चिय लक्खणे समणुनायं ! | कज्जं मुणिवरविहियं ?, चक्कं जेणऽन्नहाभूयं ।। २४ ।। अह भणइ लच्छिनिलओ, विसायपरिवजिओ धुवं एए । बलदेव-वासुदेवा, उप्पन्ना भरवासम्मि ॥ २५ ॥ लज्जाभरोत्थयमणं, सोमित्तिं पेच्छिऊण सिद्धत्थो । सह नारएण गन्तुं, जंपइ वयणं सुणसु अम्हं ॥ २६ ॥ देव ! तुमं चक्कहरो, बलो य पउमो न एत्थ संदेहो । किं मुणिवराण वयणं, कयाइ अलियं हवइ लोए ? ।। २७ ।। सोयाएँ सुया एए, लवं-ऽकुसा नाम दोणि वि कुमारा । गब्भट्ठिए, जेसुं, वइदेही छड्डिया रणे ॥ २८ ॥ सिद्धत्थ-नारएहिं, तम्मि य सिट्टे कुमारवित्तन्ते । ताहे ससुनयणो, उज्झइ लच्छीहरो चकं ॥ २९ ।। रामो वि निसुणिऊणं, सुयसंबन्धं तओ वियलियच्छो । घणसोयपीडियतणू, मुच्छावसविम्भलो पडिओ ।। ३०॥ चन्दणजलोल्लियङ्गो, आसत्थो राहवो सुयसमीवं । वच्चइ लक्खणसहिओ, नेहाउलमाणसो सिग्धं ॥ ३१ ।। लवणं-ऽकुसा वि एत्तो, ओयरिऊणं रहाउ दो वि जणा । तायस्स चलणजुयलं, पणमन्ति ससंभमसिणेहा ॥३२॥ अवगूहिऊण पुत्ते, कुणइ पलावं तओ पउमनाहो । अइनेहनिव्भरमणो, विमुक्कनयणंसुनलनिवहो ॥ ३३ ॥ हा हा! मयाऽइकट्ट, पुत्ता! गब्भट्ठिया अणजेणं । सीयाएँ समं चत्ता, भयजणणे दारुणे रण्णे ॥ ३४ ॥ हा! विउलपुण्णया वि हु, सीयाए नं मए वि संभूया। उयरत्था अइघोरं, दुक्खं पत्ता उ अडवीए ॥ ३५ ॥ आया और लक्ष्मणके हाथमें पहुँच गया। (२०) लक्ष्मणने वह चक्र रोषमें आकर पुनः पुनः अंकुशके ऊपर फेंका, किन्तु विफल होकर पवनके वेगकी तरह वह पुनः पुनः वापस आता था। (२१) तब आनन्दमें आकर अंकुशने धनुषका आस्फालन किया और लक्ष्मणसे कहा कि युद्ध में सामने खड़े रहो । (२२) युद्धभूमिमें लक्ष्मणको वैसा देख मनमें विस्मित सब सुभट कहने लगे कि यह अन्यथा कैसे हुआ ? (२३) मुनीश्वर द्वारा उक्त कोटिशिला आदि कार्य क्या लक्ष्मणमें असत्य मानना, क्योंकि चक्र अन्यथाभूत हुआ है। (२४) इस पर विवादमुक्त लक्ष्मणने कहा कि अवश्य ही भरतक्षेत्र में ये बलदेव और वासुदेव उत्पन्न हुए हैं। (२५) लज्जाके भारसे दवे हुए मनवाले लक्ष्मणको देखकर सिद्धार्थ नारदके साथ उसके पास गया और कहा कि हमारा कहना सुनो । (२६) हे देव आपही चक्रधर और राम बलदेव हैं, इसमें सन्देह नहीं। क्या मुनिवरोंका वचन कभी लोकमें असत्य होता है ? (२७) लवण और अंकुश नामके ये दोनों कुमार सीताके पुत्र हैं, जिनके गर्भ में रहते समय खीता वनमें छोड़ दी गई थी। (२८) सिद्धार्थ और नारद द्वारा कुमारोंका वह वृत्तान्त कहे जाने पर आँखोंमें आँसूसे युक्त लक्ष्मणने चक्रको छोड़ दिया । (२६) पुत्रोंका वृत्तान्त सुनकर आँखोंमें आँसू बहाने वाले और शोकसे अत्यन्त पीड़ित शरीरवाले राम भी मूर्छावश विह्वल हो नीचे गिर पड़े। (३०) चन्दनके जलसे सिक्त देहवाले राम होशमें आकर मनमें स्नेहसे युक्त हो लक्ष्मणके साथ शीघही पुत्रों के पास गये । (३१) उधर रथ परसे नीचे उतरकर दोनों लवण और अंकुश आदर और स्नेहके साथ पिताके चरणों में गिरे। (३२) पुत्रोंको आलिंगन करके मनमें अत्यन्त स्नेहसे युक्त तथा आँखों में से अथुजलका प्रवाह बहानेवाले राम प्रलाप करने लगे कि मुझे दुःख है कि अनार्य मैंने सीताके साथ गर्भस्थित पुत्रोंको भयोत्पादक दारुण वनमें छोड़ दिया : (३३-३४) विपुल पुण्यवाली सीतामें जो मेरे द्वारा उत्पन्न किये गये थे उन उदरस्थ पुत्रों को वनमें अतिभयंकर दुःख मिला । (३५) यदि ये पोण्डरिक पुर के स्वामी उस वन में न होते तो मैं तुम पुत्रों का वदनरूपीचन्द्र कैसे देख पाता ? (३६) (२६) पुत्रोंका वृत्त नारद द्वारा कुमारों का बहार सीताके पुत्र हैं, जिनका मनिवरोंका वचन कभी हमारा घही एत्रों के पास गई। (३०) चन्दनके जासू बहाने वाले और शोआखामें आँसूसे युक्त लाम १. विहयमाणा-प्रत्य०। २. .सु जेमु य व०-प्रत्य० । Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [१००.३६नइ एसो तत्थ वणे, न य होन्तो पुण्डरीयपुरसामी । तो तुम्ह पुत्तया है, कह पेच्छन्तो वयणचन्दे? ॥ ३६ ॥ एएहि अमोहेहिं, जं न मए विनिहया महत्थेहिं । हा वच्छय अइपुण्णा, तुम्भेऽज्थ जए निरवसेसं ॥ ३७ ।। पुणरवि भणइ सुभणिओ, पउमो तुम्भेहि दिसंतेहिं । जाणामि जणयतणया, जीवइ नत्थेत्थ संदेहो ॥ ३८ ॥ लच्छीहरो वि एत्तो, सबसुनयणो विओगदुक्खत्तो । आलिङ्गइ दो वि जणे, गाढं लवणं-ऽकुसकुमारे ॥ ३९ ॥ सत्तग्याइनरिन्दा, मुणिऊणं एरिसं तु वित्तन्तं । तं चेव समुद्देस, संपत्ता उत्तमा पीई ॥ ४० ॥ नाओ. उभयबलाणं, समागमोऽणेयसुद्दडपमुहाणं । धणपीइसंगयाणं, रणतत्तिनियत्तचित्ताणं ॥ ४१ ॥ पुत्ताणं दइयस्स य, समागमं पेच्छिऊण जणयसुया । दिवबिमाणारूढा, पुण्डरियपुरं गया सिग्धं ॥ ४२ ॥ एत्तो हरिसबसगओ, पुत्ताण समागमे पउमनाहो । खेयर-नरपरिकिण्णो, मण्णइ तेलोक्कलम्भं व ॥ ४३ ॥ अह तत्थ राहवेणं. पत्ताण कओ समागमाणन्दो । बहुतरमङ्गलरवो, नचन्तविलासिणीपउरो ॥ ४४ ॥ अह भणइ वज्जजङ्घ, पउमो भामण्डलं च परितुट्ठो । तुब्भेहि मज्झ बन्धू, जेहि कुमारा इहाणीया ॥ ४५ ॥ एत्तो साएयपुरी, सग्गसरिच्छा कया खणखूणं । बहुतूरमङ्गलरवा, नडनट्टपणच्चिउग्गीया ।। ४६ ॥ पुत्तेहि समं रामो, पुप्फविमाणं तओ समारूढो । तत्थ विलग्गो रेहइ, सोमित्ती विरइयाभरणो ॥ ४७ ॥ पायारगोउराई, जिणभवणाइं च केउनिवहाई । पेच्छन्ता नरवसभा, साएयपुरि पविसरन्ति ॥ ४८ ॥ गय-तुरय-जोह-रहवर-समाउला जणियतूरजयसदा । हल-चक्कहर-कुमारा, वच्चन्ति जणेण दीसन्ता ॥ ४९ ॥ नारीहि तओ सिग्छ, लवणं-ऽकुसदरिसणुस्सुयमणाहिं । पडिपूरिया गवक्खा, निरन्तरं पङ्कयमुहीहिं ।। ५० ।। अइरूवनोबणधरे, अहियं लवणं-ऽकुसे नियन्तीहिं । जुबईहि हारकडयं, विवडियपडियं न विन्नायं ॥ ५१ ॥ हे वत्स ! मेरे द्वारा इन अमोघ महात्रोंसे आहत होनेपर भी तुम नहीं मारे गये थे, इसलिए इस सारे विश्वमें तुम अत्यन्त पुण्यशाली हो । (३७) वचनकुशल रामने पुनः कहा कि तुमको देखनेसे मैं मानता हूँ कि सीता जीवित है, इसमें कोई सन्देह नहीं। (३८) आँखोंमें आँसू भरे हुए तथा वियोगके दुःखसे पीड़ित लक्ष्मणने दोनों लवण और अंकुश कुमारोंको गाढ़ आलिंगन किया। (३९) शत्रुघ्न आदि राजा ऐसा वृत्तान्त जानकर उस प्रदेशमें आये। उन्होंने उत्तम प्रीति सम्पादित की। (४०) अनेक प्रमुख सुभटोंवाली, अत्यन्त प्रीतिसे सम्पन्न और युद्धकी प्याससे निवृत्त चित्तवाली-ऐसी दोनों सेनाओंका समागम हुआ। (४०) पुत्रोंका और पतिका समागम देखकर दिव्य विमानमें आरूढ़ सीता शीघ्र ही पौण्डरिकपुर चली गई । (४२) विद्याधर तथा मनुष्योंसे घिरे हुए राम पुत्रोंका समागम होने पर आनन्दमें आकर मानो त्रैलोक्यकी प्राप्ति हुई हो ऐसा मानने लगे । (४३) बादमें वहाँ पर रामने पुत्रोंका बहुविध वाद्योंकी मंगलध्वनिसे युक्त तथा नाचती हुई विलासिनियोंसे सम्पन्न मिलन-महोत्सव मनाया । (४४) तब अत्यन्त आनन्दित रामने वनजंघ और भामण्डलसे कहा कि तुम मेरे भाई हो, क्योंकि तुम कुमारोंको यहाँ लाये हो । (४५) अनेकविध मंगलध्वनिसे युक्त तथा नट एवं नर्तकों द्वारा प्रनर्तित एवं उद्गीत वह साकेतनगरी थोड़ी ही देरमें स्वर्ग-सदृश बना दी गई। (४६) फिर पुत्रोंके साथ राम पुष्पक विमानमें आरूढ़ हुए। उसमें बैठा हुआ तथा आभूषणोंसे विभूषित लक्ष्मण भी शोभित हो रहा था। (४७) प्राकार, गोपुर, जिनमन्दिर और ध्वजाओंके समूहको देखते हुए वे नरष्ठ साकेतपुरीमें प्रविष्ट हुए । (४८) हाथी, घोड़े, योद्धा एवं सुभटोंसे घिरे हुए, वाद्योंकी ध्वनिके साथ जयघोष किये जाते तथा लोगोंके द्वारा दर्शन किये जाते वे चल रहे थे। (४९) उस समय लवण और अंकुशके दर्शनके लिए मनमें उत्सुक कमलसदृश मुख्वाली रियोंने खाली जगह न रहे इस तरहसे गवाक्षोंको भर दिया। (५०) अत्यन्त रूप और यौवन धारण करनेवाले लवण और अंकुशको गौरसे देखनेवाली रियोंको निकलकर गिरे हुए हार और कड़ेके बारे में कुछ खबर ही नहीं रही । (५१) अरी ! सुन्दर केशपाश और पुष्पोंसे भरे हुए सिरको १. एत्तो विओगदुक्खेण दुक्खि यसरीरो । आ०--प्रत्य० । २. सुणिऊणं-प्रत्य० । Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१६ १०१. १] १०१. देवागमविहाणपव्वं एयं कुसुमाउण्णं, सोसं नामेहि वियडधम्मिल्लं । मग्गेण इमेण हले!, पेच्छामि लवं-ऽकुसे जेणं ।। ५२ ॥ तीए वि य सा भणिया, अन्नमणे! चवलचञ्चलसहावे!। विउलं पि अन्तरमिणं, एयं न विपेच्छसि यासे! ॥५३॥ मा थणहरेण पेल्लसु, जोबणमयगबिए ! विगयलज्जे ! । किं मे रूससि बहिणे !!, सबस्सावि कोउयं सरिसं ॥५४॥ अन्ना अन्नं पेल्लइ, अन्ना अन्नाएँ नामए सोसं । अवसारिऊण अन्नं, रियइ गवक्खन्तरे अन्ना ।। ५५ ।। नायरवहूहि एवं, लवणं-ऽकुसरूवकोउयमणाहिं । हलबोलाउलमुहला, भवणगवक्खा कया सबे ॥ ५६ ॥ चन्दद्धसमनिडाला, एए लवणं-ऽकुसा वरकुमारा । आहरणभूसियङ्गा, रामस्स अवट्टिया पासे ॥ ५७ ॥ सिन्दूरसन्निहेहिं, वत्थेहि इमो लवो न संदेहो । दिवम्बरेसु य पुणो, सुगपिच्छसमप्पभेसु कुसो ॥ ५८ ॥ धन्ना सा जणयसुया, जीए पुत्ता इमे गुणविसाला । दूरेण सुकयपुण्णा, जाए होहिन्ति वरणीया ॥ ५९ ।। केई नियन्ति एन्तं, सत्तग्धं केइ वाणराहिवई । अन्ने पुण हणुमन्तं, भामण्डलखेयरं अन्ने । ६० ॥ केई तिकूडसामी, अन्ने य विराहियं नलं नीलं । अङ्ग अङ्गयमाई, नायरलोया पलोएन्ति ॥ ६१ ॥ नायरजणेण एवं, कयजयआलोयमङ्गलसणाहा । वच्चन्ति रायमग्गे, हलहर-नारायणा मुइया ।। ६२ ।। एवं कमेण हल-चक्कहरा सपुत्ता, उद्ध्यचारुचमरा बहुकेउचिन्धा । नारीजणेण कयमङ्गलगीयसद्दा, गेहं नियं विमलकन्तिधरा पविद्या ।। ६३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए लवणं-ऽकुससमागमविहाणं नाम सययम पव्वं समत्तं ।। १०१. देवागमविहाणपव्वं अह अन्नया कयाई, विनविओ राहवो नरिन्देहिं । किकिन्धिवइ-मरुस्सुय-बिहीसणाईहि बहुएहिं ॥ १ ॥ तनिक नीचा कर जिससे इस मार्गसे जाते हुए लवण और अंकुशको मैं देख सकूँ। (५२) उस स्त्रीने उसे भी कहा कि, हे अन्यमनस्के ! चपल और चंचल स्वभाववाली! हताश! इतनी बड़ी खाली जगहको भी क्या तू नहीं देखती ? (५३) किसी स्त्रीने दूसरी स्त्रीसे कहा कि यौवनके मदसे गवित और निर्लज ! तू अपने स्तनों के भारसे मुझे मत दवा। इस पर उसने पहली स्त्रीसे कहा कि, बहन! तुम मुझ पर रुष्ट क्यों होती हो? सबके लिए कौतुक समान होता है। (५४) कोई एक स्त्री दूसरी स्त्रीको दबाती थी, कोई दूसरी स्त्रीका सिर नवाती थी तो कोई दूसरीको हटाकर गवाक्षके भीतर जाती थी। (५५) लवण और अंकुशका रूप देखनेकी इच्छावाली नगरवधुओंने इस तरह मकानोंके सब गवाक्ष कोलाहलसे मुखरित कर दिये । (५६) अर्ध चन्द्र के समान ललाटवाले तथा आभूपणोंसे विभूषित शरीरवाले ये कुमारवर लवण और अंकुश रामके पास खड़े हैं। (५७) सिन्दूर सदृश वस्त्रोंसे यह लवण है इसमें सन्देह नहीं रहता और तोतेके पँखके समान कान्तिवाले दिव्य वस्त्रोंसे यह अंकुश ज्ञात होता है । (५८) वह जनकसुता सीता धन्य है जिसके विशाल गुणवाले ये पुत्र हैं और वे तो अत्यन्त पुण्यशालिनी होंगी जिनके द्वारा ये वरणीय होंगे। (५६) कई लग आते हुए शत्रुघ्नको देख रहे थे, तो कई वानराधिपति सुग्रीवको देख रहे थे। दूसरे हनुमानको तो दूसरे कई विद्य घर भामण्डलको देख रहे थे । (६०) कई त्रिकूटस्वामी विभीपणको तो दूसरे नगरजन विराधित, नल, नील, अंग और अंगद आदिको देख रहे थे (६१) इस तरह नगरजनों द्वारा किये जाते जयघोष, दर्शन और मंगलाचारसे युक्त राम र लक्ष्मग आनन्दित हो राजमार्गसे जा रहे थे। (६२) इस प्रकार सुन्दर चँवर डोले जाते, अनेकविध ध्वजाओंसे चित, जियों द्वारा मंगल गाने गाये जाते और निर्मल कीर्तिको धारण करनेवाले राम और लक्ष्म गने पुत्रोंके साथ अपने भवन में अनुक्रमसे प्रवेश किया। (६३) ॥ पद्मचरितमें लवण और अंकुशके समागमका विधान नामक सौवाँ पर्व समाप्त हुआ । १०१. देवोंका आगमन किसी दिन सुग्रीव, हनुमान, विभ प ग अदि वहुतसे राजाओंने राम विनती की कि, हे नाथ! परदेशमें वह ducation International Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२० पउमचरियं [१०१. २सामिय! परविसए सा, दुक्खं परिवसइ जणयनिवतणया । तीए पसन्नमणसो, होऊणं देहि आएसं ॥२॥ परिचिन्तिऊण एत्तो, पउमाभो भणइ नणपरीवायं । पत्ताएँ विदेहीए, कह तीऍ मुहं नियच्छे हैं ॥ ३ ॥ नइ पुहइजणं सर्व, एयं सवहेण पत्तियावेइ । तो तीऍ समं वासो, होहिइ न य अन्नभेएणं ॥ ४ ॥ भणिऊण एवमेयं, खेयरवसहेहि तुरियवेगेणं । आहूओ पुहइनणो, समागओ नरवइसमग्गो ॥ ५ ॥ विज्जाहरा वि सिग्धं, समागया सयलपरियणाउण्णा । आवासिया य सबे, नयरीए बाहिरुदेसे ॥ ६॥ मञ्चा कया विसाला, पेच्छागिहमण्डवा मणभिरामा । तेसु य जणो निविट्ठो, सवहेक्खणकसिओ। सबो ॥ ७ ॥ तम्बोल-फुल्ल-चन्द्रण-सयणा-ऽऽसण-खाण-पाणमाईयं । सबं षि सुपरिउत्त, मन्तीहि कयं नणवयस्स ॥ ८ ॥ तो रामसमाइट्टा, सुग्गीव-बिहीसणा सरयणजडी । भामण्डलहणुमन्ता, विराहियाई अह पयट्टा ॥ ९ ॥ एए अन्ने य भडा, पुण्डरियपुरं गया खणद्धेणं । पइसन्ति रायभवणं, नत्थ उ परिवसइ वइदेही ॥ १० ॥ काऊण य नयसई, सीयं, पणमन्ति खेयरा सबे । ते वि य ससंभमाए, अहियं संभासिया तीए ॥ ११ ॥ अह ताण निविट्ठाणं, जंपइ सीया सनिन्दणं वयणं । एयं मज्झ सरीरं, कयं च दुक्खासयं विहिणा ॥ १२ ॥ अङ्गाई इमाई मह, दुजणवयणाणलेण दड्डाइं । खीरोयसायरस्स वि, जलेण न य नेबुई जन्ति ॥ १३ ॥ अह ते भणन्ति सामिणि !, एय मेल्लेहि दारुणं सोयं । सो पावाण वि पाबो, जो तुज्झ लएइ अववायं ॥ १४ ॥ को उक्खिवइ वसुमई, को पियइ फुलिङ्गपिङ्गलं जलणं । को लेहइ जीहाए, ससि-सूरतणू वि मूढप्पा ॥ १५ ॥ जो गेण्हइ अववायं, एत्थ जए तुज्झ सुद्धसीलाए । सो मा पावउ सोक्खं, कयाइ लोए अलियवाई ॥ १६ ॥ एयं पुप्फविमाणं, विसज्जियं तुज्झ पउमनाहेणं । आरुहसु देवि! सिग्धं, वच्चामो कोसलानयरिं ॥ १७ ॥ जनकराजकी पुत्री संता दुःखपूर्वक रहती है। आप मनमें प्रसन्न होकर उसको लाने के लिए आज्ञा दें। (१-२) तब रामने सोचकर कहा कि लोगोंका अपवाद-प्राप्त उस सीताका मुख में कैसे देख सकता हूँ ? (३) यदि शपथपूर्वक पृथ्वी परके सब लोगोंको यह विश्वास करावें तो उसके साथ रहना हो सकेगा, दूसरे किसी प्रकारसे नहीं। (४) 'ऐसा ही हो' इस तरह कहकर खेचर राजाओंने तुरन्त ही पृथ्वीके लोगोंको बुलाया। राजाओंके साथ वे आये (५) सम्पूर्ण परिवारके साथ विद्याधर भी शीघ्र ही आ पहुँचे। नगर के बाहरके प्रदेशमें वे सब ठहराये गये । (६) विशाल मंच और मनोहर प्रेक्षागृह तथा मण्डप बनाये गये। शपथ देखने की इच्छावाले सबलोग उनमें बैठ गये। (५) पान-वीड़ा, फूल, चन्दन, शयनासन, खान-पान आदि सबकी मंत्रियोंने लोगोंके लिए भली-भाँति व्यवस्था की थी। (5) तब रामसे आज्ञाप्राप्त रत्नजटीके साथ सुग्रीव, विभीषण, भामण्डल, हनुमान और विराधित आदि तथा दूसरे सुभट पौण्डरिकपुरकी ओर चल पड़े और आधे क्षण में वहाँ पहुँच गये। जिस राजभवनमें सीता थी उसमें उन्होंने प्रवेश किया । (३-१०) 'जय' शब्द करके उन खेचरोंने सीताको प्रणाम किया। आदरयुक्त उसके साथ उन्होंने खूब बातचीत की। (११) बैठे हुए उनसे सीताने आत्मनिन्दापरक वचन कहे कि विधिने मेरा यह शरीर दुःखका आश्रयस्थान-सा बनाया है। (१२) दुर्जनोंदी वचनरूपी आगसे जले हुए मेरे ये अंग क्षीरसागरके जलसे भी शान्त नहीं हो सकते (१३) इस पर उन्होंने कहा कि, स्वामिनी ! इस दारुण शोकका आप परित्याग करें। जो आपके बारेमें अपवाद कहता है यह पापियोंका भी पापी है। (१४) कौन पृथ्वीको ऊपर फेंक सकता है ? चिनगारियोंसे पीली आगको कौन पी सकता है ? कौन मूर्ख जीभसे चन्द्रमा और सूर्यका शरीर चाट सकता है ? (२५) शुद्ध शीलवाली आपकी जो इस जगत में बदनामी स्वीकार करता है वह पापी और झुठा इस लोक में कभी सुख न पावे। (१६) हे देवी! आपके लिए रामने यह पुष्पक विमान भेजा है। आप जल्दी इस पर सवार हों, जिससे हम साकेतनगरी की ओर प्रयाण करें। (१७) जिसप्रकार चन्द्रकी मूर्तिके १. एवं-प्रत्य० । २. होही ण य-प्रत्य। ३. सुपडिउत्तं-मु०। ४. सुरयण-मु०। ५. हणुवंता-प्रत्य. ! ६. पविसति-प्रत्यः । ७. मिल्हेहि-प्रत्य०।८. लोओ-प्रत्य। Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१.३३] १०१. देवारामविहाणपब्वं पउमो देसो य पुरी, न य सोहं देन्ति विरहियाणि तुमे । जह तरुभवणागास, विवज्जियं चन्दमुत्तीए ॥ १८ ॥ सा एव भणियमेचा, सीया अववायविहुणणट्टाए । आरुहिय वरविमाणं, साएयपुरि गया सभडा ॥ १९ ॥ तत्थ उ महिन्दउदए, ठियस्स रामस्स वरविमाणाओ। अवइण्णा नणयसुया, तत्थ य रयणि गमइ एक ॥ २० ॥ अह उम्गयम्मि सूरे, उत्तमनारीहि परिमिया सीया । ललियकरेणुवलग्गा, पउमसयासं समणुपत्ता ॥ २१ ॥ जंपइ जणो समत्थो, रूवं सत्तं महाणुभावत्तं । सीयाएँ उत्तम चिय, सील सयले वि तेलोके ।। २२ ॥ गयणे खेयरलोओ, धरणियले वसुमईठिओ सबो । साहुक्कारमुहरवो, अहियं सीयं पलोएइ ॥ ३२ ॥ केई नियन्ति राम, अन्ने पुण लक्खणं महाबाहुं । ससि-सूरसमच्छाए, पेच्छन्ति लवं-ऽङ्कुसे अन्ने ॥ २४ ॥ सुग्गीवं जणयसुयं, बिहीसणं केइ तत्थ हणुवन्तं । पेच्छन्ति विम्हियमणा, चन्दोयरनन्दणं अन्ने ॥ २५ ॥ रामस्स सन्नियासं, तत्थ रियन्तीएँ नणयधूयाए । सह पत्थिवेहिं अग्धं, विहेइ लच्छीहरो विहिणा ॥ २६ ॥ दठ्ठण आवयंति, सीयं चिन्तेइ राहवो एत्तो । कह उज्झियो वि न वि मया. एसा सत्ताउले रण्णे? ॥ २७॥ काऊण अञ्जलिउड, पणिवइया राहवस्स चलणेसु । सीया बहुप्पयारं, परिचिन्तन्ती ठिया पुरओ ॥ २८ ॥ तं भणइ पउमनाहो, मा पुरओ ठाहि मज्झ वइदेहि ! । अवसरसु पेच्छिउं जे, न य है तीरामि गयलज्जो ॥२९॥ लङ्काहिवस्स भवणे, अन्तेउरपरिमिया बहू दिवसे । तत्थ तुमं परिवसिया, न य ह नाणामि ते हिययं ॥३०॥ सीया पई पवुत्ता, तुह सरिसो नत्थि निट्टरो अन्नो । पाययपुरिसो व जहा, ववससि अइदारुणं कम्मं ॥ ३१ ॥ डोहलछम्मेण अहं, नंसि तुमे छड्डिया महारणे । तं राहव ! अणुसरिसं, किं ते अइनिट्टर कम्मं ? ॥ ३२ ॥ जइ हं असमाहीए, तत्थ मरन्ती महावणे घोरे । तो तुब्भ किं व सिद्धं, होन्तं महदोग्गइकरस्स ॥ ३३ ॥ बिना वृक्ष, भवन और आकाश नहीं सुहाते वैसे ही आपके विना राम, देश और नगरी शोभित नहीं होती। (१८) इस प्रकार कही गई सीता अपवादको दूर करनेके लिए उत्तम विमान पर आरूढ़ हुई और सुभटोंके साथ साकेतपुरीको गई। (१६) वहाँ महेन्द्रोदय नामक उद्यानमें ठहरे हुए रामके उत्तम विमानमेंसे सीता नीचे उतरी और वहीं पर एक रात बिताई । (२०) सूर्योदय होने पर उत्तम स्त्रियोंसे घिरी हुई सीता सुन्दर हथिनी पर सवार हो रामके पास गई । (२१) सबलोग कहने लगे कि समग्र त्रिलोकमें सीताका रूप, सत्त्व, महानुभावता और शील उत्तम है। (२२) आकाशमें विद्याधर और पृथ्वी पर मनुष्य-सब कोई मुँहसे प्रशंसा करते हुए सीताको अधिक देखने लगे। (२३) कोई रामको तो कोई महासमर्थ लक्ष्मणको देखते थे। दूसरे चन्द्रमा और सूर्यके समान कान्तिवाले लवण और अंकुशको देखते थे। (२४) वहाँ कोई सुग्रीवको, भामण्डलको, विभीषणको, हनुमानको तो दूसरे चन्द्रोदरके पुत्र विराधितको मनमें विस्मित हो देखते थे। (२५) वहाँ रामके पास जाती हुई सीताको पार्थिवोंके साथ लक्ष्मणने विधिवत् अर्घ्य प्रदान किया। (२६) आती हुई सीताको देखकर राम सोचने लगे कि वन्य प्राणियोंसे व्याप्त अरण्यमें छोड़ने पर भी यह क्यों न मरी ? (२७) हाथ जोड़कर सीताने रामके चरणोंमें प्रणिपात किया। अनेक प्रकारके विचार करती हुई वह सम्मुख खड़ी रही। (२८) रामने उसे कहा कि, सीते! तुम मेरे आगे मत खड़ी रहो। तुम दूर हटो, क्योंकि निर्लज्ज मैं तुम्हें देख नहीं सकता। (२९) रानियों से घिरी हुई तुम बहुत दिन तक रावणके महल में रही। मैं तुम्हारा हृदय नहीं जानता। (३०) इसपर सीता ने पति से कहा कि तुम्हारे जैसा दूसरा कोई निष्ठुर नहीं है। हे स्वामी ! प्राकृतजनकी भाँति तुम दारुण कर्म कर रहे हो । (३१) हे राघव ! दोहदके बहानेसे जो मुझे तुमने महावनमें छोड़ दिया उसके जैसा प्रतिनिष्टर तुम्हारा दूसरा कार्य कौन-सा है ? (३२) यदि मैं उस घोर जंगलमें असमाधिपूर्वक मर जाती तो अत्यन्त दुर्गति करनेवाले तुम्हारा क्या सिद्ध होता ? (३३) हे प्रभो! १. •णुषिलग्गा-प्रत्य०। २. तइलोक्के-प्रत्य। ३. या न वि मुया--मु.। ४. चलणेहिं-मु.। ५. सरह पे०-प्रत्य०। ६. गयलज्जे-प्रत्य० । ६६ 2-11 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ पउमचरियं [१०१. ३४थेवो वि य सब्भावो, मज्झुवरिं तुज्झ नइ पहू । होन्तो। तो किं न अज्जियाए, गेहे हैं छड्डिया तइया ? ॥३४॥ अपहूणमणाहाणं, दुक्खताणं दरिद्दभूयाणं । विसमग्गयाण सामिय !, हवइह जिणसासणं सरणं ॥ ३५ ॥ बइ वहसि सामि ! नेहं, एव गए वि य पयच्छ मे आणं । होऊण सोमहियओ, किं काय मए एत्थं ॥३६॥ रामो भणइ तुह पिए ! अहयं जाणामि निम्मलं सीलं । नवरं जणाववायं, विगयमलं कुणसु दिवेणं ॥ ३७॥ सुणिऊण वयणमेयं, जंपइ सीया सुणेहि मह वयणं । पञ्चसु दिवेसु पहू !, लोगमहं पत्तियामि ॥ ३८ ॥ आरोहामि तुलमहं, जलणं पविसामि धरिमि फालं च । उग्गं च पियामि विसं, अन्नं पि करेमि भण समयं ॥३९॥ परिचिन्तिऊण रामो, नंपइ पविसरसु पावगं सीए ! । तोए वि य सो भणिओ, एवमिणं नत्थि संदेहो ॥४॥ पडिवन्नम्मि य समयं, तं चिय सीयाए जणवओ सोउं । पयलन्तअंसुनयणो, जाओ अइदुक्खिओ विमणो ॥४१॥ एयन्तरे पवुत्तो, सिद्धत्थो सुणसु देव ! मह वयणं । न सुरेहि वि सीलगुणा, वणिज्जन्ती विदेहाए ॥ ४२ ॥ पविसेज्ज व पायालं, मेरू लवणोदहि व सूसेज्जा । न हु सीलस्स विवत्ती, होज्ज पहू ! जणयतणयाए ॥ ४३ ॥ विज्जा मन्तेण मए, पञ्चसु मेरूसु चेइयहराई । अहिवन्दियाई राव !, तवो य चिण्णो सुइरकालं ॥ ४४ ॥ तं मे हवउ महाजस!, विहलं नं तत्थ पुण्णमाहप्पं । नइ सीलस्स विणासो, मणसा वि य अस्थि सोयाए ॥४५॥ पुणरवि भणइ सुभणिओ, सिद्धत्थो जइ अखण्डियचरित्ता । सीया तो अणलाओ, उत्तरिही कणयलट्टि छ ॥४६॥ गयणे खेयरलोओ, नंपइ धेरणीचरो महियलत्थो । साह ति साह भणियं, सिद्धत्थ ! तुमेरिसं वयणं ॥ ४७ । सीया सई सई चिय, भणइ जणो तत्थ उच्चकण्ठेणं । न य होइ विगोरत्तं, पउम! महापुरिसमहिलाणं ॥४८॥ यदि मुझ पर तुम्हारा थोड़ा भी सद्भाव होता तो उस समय तुमने मुझे आर्यिकाके घर ( उपाश्रय ) पर क्यों नहीं छोड़ दिया ? (३४) हे स्वामी ! लावारिस, अनाथ, दुःखार्त, दरिद्र और संकटमें आये हुए लोगों के लिए जिनशासन शरणरूप है। (३५) हे स्वामी ! ऐसा होने पर भी यदि तुम स्नेह धारण करते हो तो हृदयमें सौम्यभाव धारण करके मुझे आज्ञा दो कि मैं अब क्या करूँ ? (३६) इस पर रामने कहा कि, प्रिये ! मैं जानता हूँ कि तुम्हारा शील निर्मल है, केवल दिव्य-परीक्षा द्वारा लोगोंके अपवादको तुम विमल बनाओ। (३७) यह वचन सुनकर सीताने कहा कि, हे प्रभो ! मेरा कहना आप सुनें। पाँच दिव्योंसे में लोगोंको विश्वास करा सकती हूँ। (३८) मैं तुला पर चढ़ सकती हूँ, आगमें प्रवेश कर सकती हूँ, लोहे की तपी हुई लम्बी छड़को धारण कर सकती हूँ, उग्र विष पी सकती हूँ। आपको दूसरा भी कोई सम्मत हो तो वह कहो । मैं वह भी कर सकती हूँ। तब रामने सोचकर कहा कि, हे सीते! तुम आगमें प्रवेश करो। उसने भी उनसे ( रामसे) कहा कि इसमें सन्देह नहीं कि ऐसा ही हो । (४०) सीता द्वारा स्वीकृत उस शपथको सुनकर आँखों से आँसू बहाते हुए लोग अत्यन्त दुःखित और विपण्ण हो गये। (४१) इस समय सिद्धार्थने कहा कि, देव ! मेरा कहना सुनें । वैदेहीके शीलगुणका तो देव भी वर्णन नहीं कर सकते । (४२) हे प्रभो! भले ही मेरुपर्वत पातालमें प्रवेश करे या लवणसागर सूख जाय पर सीताके शीलका विनाश नहीं हो सकता । (४३ हे राघव ! विद्यासम्पन्न मैंने पाँच मेरुओं पर आये हुए चैत्यगृहों में वन्दन किया है और सुचिर काल पर्यन्त तप भी किया है। (४४) हे महायश! मनसे भी यदि सीतकि शीलका विनाश हुआ हो तो जो मेरा विशाल पुण्य है वह विफल हो जाय । (४५) सुन्दर वचनवाले सिद्धार्थने आगे कहा कि यदि सीता अखण्डित शीलवाली है तो वह स्वर्णयष्टिकी भाँति आगमेंसे पार उतर जायगी । (४६) आकाशमें स्थित खेचर लोग तथा पृथ्वी स्थित मनुष्योंने कहा कि, हे सिद्धार्थ ! तुमने ऐसा वचन बहुत अच्छा कहा, बहुत अच्छा कहा । (४७) हे राम! सीता सती है, सती है। महापुरुषोंकी पत्नियों में विकार नहीं होता-ऐसा लोग वहाँ ऊँचे स्वरसे कहने लगे। (४८) इस तरह सब लोग रोते-रोते गद्गद कण्ठसे कहने लगे कि, १. अब्बंधु-मणा.-प्रत्य। २. मे व.-प्रत्य। ३. ०१ पउमो,-प्रत्य० । ४. समए-प्रत्य•। ५. धरणीधरो -प्रत्य.। ६. विगारत्यं मु०-प्रत्य। Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१.६४] १०१. देवागमविहाम्पव्यं ५२३ एवं सबो वि जणो, रोवन्तो भणइ गग्गरसरेणं । राहव । अइनिक्कलणं, मा ववससु एरिसं कम्मं ॥ ४९ ॥ पउमो भणइ नइ किवा, तुभ चिय अस्थि एत्थ तणुया वि। मा पह अइचवला, सीयापरिवायसंबन्धं ॥५०॥ रामेण तओ भणिया, पासत्था किंकरा खणह वाकिं । तिण्णेव उ हत्थसया, समचउरंसाऽवगाढा य॥ ५१ ॥ पूरेह इन्धणेहि, कालागुरु-चन्दणाईचूलेहिं । चण्डं नालेह लहूं, वावीए सबओ अग्गि ॥ ५२ ॥ सं आणवेसि सामिय!. भणिऊणं एव किंकरगणेहिं । तं चेव बाविमाई, कम्म अणुचिट्ठियं सर्व ॥ ३५ ॥ एयन्तरम्मि सेणिय !, तं रत्तिं सयलभूसणमुणिस्स । जणिओ चिय उवसग्गो, परभववेरीण उज्जाणे ॥ ५४ ॥ विज्जुवयंणाववाए, पावाए रक्खसोएँ घोराए । जहं तीऍ तस्स जणियं, दुक्खं तं सुणसु एगमणो ॥ ५५ ॥ गुञ्जाविहाणनयर, उत्तरसेढीऍ अत्थि वेयड्ढे । तं सीहविक्कमनिवो, भुञ्जइ विजाहरो सूरो ॥ ५६ ॥ तस्स सिरी वरमहिला, पुत्तो वि य सयलभूसंणो नाम । परिणेइ सो कुमारो, अट्ठ सयाई वरतणूणं ॥ ५७ ॥ अह तस्स अग्गमहिसी, गुणकलिया किरणमण्डला नाम । निययं मेहुणयं सा, अहियं अहिलसइ हेमसिहं ॥५८॥ तं पेच्छिऊण सहसा, रुट्ठो चिय सयलभूसणो अहियं । महुरक्खरे हिं सो पुण, उवसमिओ सेसमहिलासु ॥५९॥ अह अन्नया कयाई, तेण समं किरणमण्डला सइया । नाया य धाडिया पुण, रुद्रेणं नरवरिन्देणं ॥ ६० ॥ संवेयसमावन्नो, पबइओ सयलभूसणो राया । मरिऊण सा वि जाया, विज्जुमुही रक्खसी घोरा ॥ ६१ ॥ भिक्खटुं विहरन्तस्स तस्स सा रक्खसी महापावा । छेत्तण आलणाओ, हत्थि तो कुणइ उवसम्गं ॥ ६२॥ गिहदाहं रयवरिसं, पहे य बहुकण्टयाण पक्खिवणं । पडिमागयस्स उ तहा, गिहसंधि छिन्दिउँ तस्स ॥ ३६॥ चोरो काऊण तओ, बद्धो साहू पुणो य परिमुक्को । मज्झण्हदेसयाले, पविसइ नयरं च भिक्खढें ॥ ६४ ॥ हे राघव ! ऐसा अत्यन्त निर्दय कार्य आप मत करें। (४६) इस पर रामने कहा कि यदि तुममें तनिक भी दया होती तो अत्यन्त चञ्चल तुमने सीताके परिवादका वृत्तान्त न कहा होता। (५०) तब पासमें खड़े हुए नौकरोंसे रामने कहा कि तुम एक तीन सौ हाथ गहरी और समचतुरस्र बावड़ी खोदो। (५१) कालागुरु और चन्दन आदिकी लकड़ियोंसे उसे ऊपर तक भर दो और उस बावड़ीमें चारों ओर प्रचण्ड आग जल्दी जलाओ । (५२) 'स्वामी ! जैसी आज्ञा'-ऐसा कहकर नौकरोंने बावड़ी आदि सब काम सम्पन्न किया । (५३) हे श्रेणिक ! उस रात उद्यानमें सकलभूपण मुनिके ऊपर परभवके एक पैरीने उपसर्ग किया। (५४) विद्यद्वदना नामकी उस भयङ्कर पापी राक्षसी ने उनको जैसा दुःख दिया उसे ध्यानसे सुनो। (५५) चैतात्यकी उत्तरश्रेणी में गुंजा नामका एक नगर है। सिंहविक्रम नामका शूर विद्याधर उसका उपभोग करता था। (५६) उसकी श्री नामकी उत्तम पत्नी तथा सकलभूषण नामका पुत्र था। उस कुमारने आठ सौ सुन्दरियोंके साथ विवाह किया। (५७) उसकी गुणोंसे युक्त किरणमण्डला नामकी एक पटरानी थी, जो अपने फूफेके पुत्र हेमसिंहको अधिक चाहती थी। (५८) यह देखकर सहसा सकलभूषण अधिक रष्ट हो गया। शेष महिलाओं द्वारा वह मीठे वचनोंसे शान्त किया गया। (५६) एक दिन उसके (हेमसिंहके) साथ किरणमण्डला सो गई। ज्ञान होने पर रुष्ट राजाने उसे बाहर निकाल दिया। (६०) संवेग प्राप्त सकलभूषण राजा ने प्रव्रज्या ली। यह रानी भी मरकर विद्युन्मुखी नामकी भयङ्कर राक्षसी हुई। (६१) भिक्षाके लिए विहार करते हुए उस पर उस महापापी राक्षसीने बन्धनमेंसे हाथीको छोड़कर उपसर्ग किया। (६२) गृहदाह, धूलकी वर्षा, मार्ग पर बहुत-से काँटोंका बिखेरनाये उपसर्ग उसने किये। दो दीवारोंके बीचका गुप्त स्थान तोड़कर और चोर कहकर उसने उस ध्यानस्थ साधुको पकड़वाया। बादमें वह छूट गया। मध्याह्नके समय नगरमें उस साधुने भिक्षार्थ प्रवेश किया तो स्त्रीका रूप धारण करके वह भिक्षा लेकर . १. ० इपूलेहि-प्रत्य०। २. कम्मं च अणुट्ठियं-मु०। ३. •णाविवाए-प्रत्यः । ४. जह तस्त तीए दुक्खं जणियं तं सुणह एयमणो-प्रत्य०। ५. .हरो बलिओ-प्रत्यः। ६. .भूसणो तीसे । प.-प्रत्य०। ७. •क्खरेसु सो-मु०। ८. मुइयाप्रत्यः। 8. पम्मुक्को-प्रत्यः । Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२४ पउमचरियं ॥ महिलारूवेण तओ, भिक्खं घेतूण निग्गया हारं । सा बन्धइ तस्स गले, भणइ य समणो इमो चोरो एए अन्ने य बहू, उवसग्गे, कुणइ तस्स सा पावा । पुणरवि महिन्दउदयट्टियस्स समणस्स संपता ॥ बेयालेसु गएसु य, सीहेसु य भीसणोरगसएसु । महिलासु य उवसग्गं, सा तस्स करेइ अइचण्डा ॥ सुय अन्नेय, बहुदुक्खुप्पायणेसु रूवेसु । न य खुहियं तस्स मणं, उत्पन्न केवलं नाणं ॥ केवलनाणुप्पत्ती, नाऊण सुरा अखण्डलाईया । गय-तुरय-रहारूढा, साहुसयासं गया सिग्धं ॥ ६९ ॥ दट्टण हरिणकेसी, नणयसुयासन्तियं तु वित्तन्तं । साहेइ अमरवइणो, पेच्छ पहू ! दुक्करं एयं ॥ ७० ॥ देवाण वि दुप्फरिसो, हुयासणो सब सत्तभयजणणो | कह सीयाऍ महानस !, पवत्तिओ घोरउवसग्गो ॥ ७१ ॥ जिणधम्मभाविर्याए, सुसावियाए विसुद्धसोलाए । एवंविहाऍ सुरवइ !, कह होइ इमो उ उवसग्गो ? ॥ ७२ ॥ सो सुरवईण भणिओ, अहयं वच्चामि वेन्दओ साहुं । तं पुण वेयावच्चं, करेहि सीयाऍ गन्तूर्णं ॥ एव भणिऊण इन्दो, पायब्भासं मुणिस्स संपत्तो । हरिणेगवेसी वि तओ, गओ य सीयासमीवं सो ॥ एवं किरीडवरहारविभूसियङ्ग, सामन्तणेयपरिचुम्बियपायपीढं । ३७ ॥ ७४ ॥ सेणाणिओ अमरनाहनिउत्तचित्तो, रामं निएइ विमलम्बरमग्गसत्थो || ७५ || ॥ इइ पउमचरिए देवागमविहाणं नाम एकोत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ [ १०१. ६५ ६५ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ १०२. रामधम्मसवणविहाणपव्वं तं पेच्छिऊण वाविं, तणकट्टसुपूरियं अइमहन्ती । पउमो समाउलमणो, चिन्तेइ बहुप्पयाराई ॥ १ ॥ कत्तो हैं वइदेहिं, पेच्छिस्सं विविहगुणसयाइण्णं । नियमेण एत्थ मरणं, पाविहि हुयासणे दित्ते ॥ २ ॥ चली गई । उसके गले में हार पहनाया और कहा कि यह श्रमण चोर है । (६३-५) उस पर ये तथा अन्य भी बहुत-से उपसर्ग उस पापी राक्षसीने किये । महेन्द्रोद्यान में स्थित श्रम के पास वह पुनः आई । (६६) अतिकुपित उसने वेताल, हाथी, सिंह, सैकड़ों भयङ्कर सर्प तथा स्त्रियों द्वारा उस मुनि पर उपसर्ग किये। (६७) इन तथा दूसरे अत्यन्त दुःखजनक रूपों द्वारा उस मुनिका मन क्षुब्ध हुआ । उसे केवल ज्ञान उत्पन्न हुआ । (६८) केवल ज्ञानकी उत्पत्तिके बारेमें जानकर इन्द्र आदि देव हाथी, घोड़े और रथ पर सवार हो शीघ्र ही साधु के पास आये । (६) सीताका वृत्तान्त जानकर हरिणकेशीने इन्द्रसे कहा कि, हे प्रभो ! दुष्कर कार्यको देखो । (७०) हे महायश ! देवोंके लिए भी दुःस्पर्य और सब प्राणियोंके लिए भयजनक ऐसा आगका यह घोर उपसर्ग सीताके लिए क्यों किया गया है ? (७१) हे देवेन्द्र ! जिन धर्म में श्रद्धालु, सुश्राविका और विशुद्धशीला - ऐसी सीता पर ऐसा उपसर्ग क्यों हुआ ? (७२) उसे इन्द्रने कहा कि मैं साधुको वन्दन करने जाता हूँ। तुम भी जाकर सीता की सेवा करो । ( ७३ ) ऐसा कहकर इन्द्र मुनिके चरणोंके समीप पहुँच गया । बादमें हरिणगमैषी भी सीताके पास गया । (७४) इस तरह किरीट एवं सुन्दर हारसे विभूषित शरीरवाले और अनेक सामन्तों द्वारा चुम्बित है पादपीठ जिसकी ऐसे रामको इन्द्र द्वारा सौंपे गये कार्य में व्यापारि मनवाले सेनापति हरिणगमैपीने निर्मल आकाशमार्गसे गमन करके देखा । (७५) ॥ पद्मचरितमें देवागम विधान नामका एक सौ एक पर्व समाप्त हुआ || १०२. रामका धर्मश्रवण तृण और काष्ठसे एकदम भरे हुए उस विशाल गड्ढे को देखकर मनमें व्याकुल राम बहुत प्रकारसे सोच-विचार करने लगे । (१) विविध गुणोंसे युक्त वैदेहीको में कैसे देखूँगा ? अवश्य ही वह इस प्रदीप्त भागमें मर जायगी । (२) १. • यासु य, सु० - प्रत्य० । २. वंदिउं सा० प्रत्य० । ३. तुह पुणमु० । ४. • महन्तं - प्रत्य० । Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२५ १०२.१७] १०२. रामधम्मसवणविहाणपव्वं जंपिहिइ जणो सबो, जह एसा जणर्यणंदणा सीया । अववायनणियदुक्खा, मया य जलणं पविसिऊणं ॥ ३ ॥ तइया हीरन्तीए, नेच्छन्तीए य सीलकलियाए । लङ्काहिवेण सीसं, किं न लय मण्डलग्गेणं ॥ ४ ॥ एवंविहाएँ मरणं, नइ होन्तं तत्थ नणयतणयाए । निव्वडिओ सीलगुणो, होन्तो य जसो तिहयणम्मि ॥ ५॥ अहवा जं जेण जहा, मरणं समुवज्जियं सयललोए । तं तेण पावियवं, नियमेण न अन्नहा होइ ॥ ६ ॥ एयाणि य अन्नाणि य, चिंतन्तो जाव तत्थ पउमाभो । चिट्ठइ ताव हुयवहो, पज्जलिऊणं समाढत्तो ॥ ७॥ चण्डाणिलाहएणं, धूमेणं बहलकज्जलनिभेणं । छन्नं चिय गयणयलं, पाउसकाले ब मेहेणं ॥ ८॥ असमत्थो च्चिय दटु, तहाविहं मेहिलीऍ उवसम्गं । 'सिग्धं कियालयमणो, दिवायरो कत्थवि पलाणो ॥ ९॥ धगधगधगेन्तसद्दो, पज्जलिओ हुयवहो कणयवण्णो । गाउयपरिमाणासु य, नालासु नहं पदीवेन्तो ॥ १० ॥ किं होज दिणयरसयं, समुग्गय ? किं व महियलं भेत्त । उप्पायनगवरिन्दो, विणिम्गओ दुस्सहपयावो ॥११॥ अइचवलचञ्चलाओ, सबत्तो विप्फुरन्ति जालाओ। सोयामणीउ नज्जइ, गयणयले उग्गतेयाओ ।। १२ ।। एवंविहम्मि जलणे, पज्जलिए उठ्ठिया जणयधूया । काऊण काउसगं, थुणइ जिणे उसभमाईए ॥ १३ ॥ सिद्धा य तहायरिया, साहू जगविस्सुए उवज्झाए । पणमइ विसुद्धहियया, पुणो य मुणिसुवयं सिरसा ॥ १४ ॥ एए नमिऊण महापुरिसा तो भणइ जणयनिवतणया । निसुणन्तु लोगवाला, सच्चेणं साविया सबे ॥ १५ ॥ बइ मण-वयण-तणूणं, रामं मोत्तण परनरो अन्नो । सिविणे वि य अहिलसिओ, तो डहउ ममं इमो अग्गी ॥१६॥ अह पुण मोत्तण पई, निययं अन्नोन आसि मे हियए । तो मा डहउ हुयवहो, जइ सीलगुणस्स माहप्पं ॥१७॥ सब लोग कहेंगे कि अपवादके कारण जिसे दुःख उत्पन्न हुआ है ऐसी जनकनन्दिनी सीताको मैंने आगमें प्रवेश कराया। (३) उस समय अपहृत और शीलसे सम्पन्न होनेके कारण न चाहनेवाली इसका सिर रावणने तलवारसे क्यों नहीं काट डाला। (४) ऐसी सीताका यदि वहाँ मरण होता तो शीलगुण स्पष्ट होता और तीन लोकमें यश हो जाता। (५) अथवा जिसने जो और जैसा मरण उपार्जित किया होता है उसे वैसा मरण सारे लोकमें अवश्य ही मिलता है। वह अन्यथा नहीं हो सकता । (६) ऐसा तथा दूसरा विचार करते हुए राम जब वहाँ बैठे थे तब तो आग जलने लगी । (७) प्रचण्ड वायुसे आहत कृष्णपक्षकी रात और काजलके समान काले धुएँ से, वर्षाकालमें बादल की भाँति, आकाश छा गया। (८) मैथिलीका वैसा उपसर्ग देखने में असमर्थ कृपालु मनवाले सूर्यने भी शीघ्र ही कहीं प्रयाण किया । (६) धग-धग आवाज करती हुई, सोनेकी-सी वर्णवाली तथा कोस भर ऊँची ज्वालाओंसे आकाशको प्रदीप्त करती हुई आग जलने लगी। (१०) क्या सौ सूर्य उगे हैं अथवा क्या पृथ्वीको फाड़कर दुःसह प्रतापवाला और उत्पातजनक ऐसा कोई महान् पर्वत निकल आया है ? (११) अत्यन्त चंचल ज्वालाएँ चारों ओर दहकने लगी। उग्र तेजवाली बिजलियों-सी वे ज्वालाएँ मालूम होती थीं। (१२) ऐसी आग प्रज्वलित होने पर सीता उठी और ध्यान धरकर ऋषभ आदि जिनेश्वरोंकी स्तुति करने लगी। (१३) सिद्धों, विश्वविश्रुत आचार्यों और उपाध्यायोंको विशुद्ध हृदयवाली सीताने प्रणाम किया। पुनः मुनिसुव्रत स्वामीको मस्तक झुकाकर वंदन किया। (१४) इन महापुरुषों को नमस्कार करके जनकराजकी पुत्री सीताने कहा कि सत्यकी सौगन्द दिये गये सब लोकपालो ! तुम सुनो । (१५) यदि मैंने मन, वचन और शरीरसे रामको छोड़कर दूसरे पुरुषकी स्वप्नमें भी अभिलाषा की हो तो मुझे यह अग्नि जला डाले । (१६) और यदि अपने पतिको छोड़कर दूसरा कोई मेरे हृदयमें नहीं था और शीलगुणका माहात्म्य है तो आग मुझे न जलावे । (१७) ऐसा कहकर उस सीताने आगमें प्रवेश किया। १. व्यनंदिणी-मु.। ४. दाऊण--प्रत्य। २. मत्थो इव दट्ठ तहाविहं महिलियाए उ.-मु०। ३. सिग्धं दयालय-मुः। Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२६ पउमचरिय २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ सा एव नंपिऊर्ण, तओ पविट्ठाऽलणं नणयधूया । नायं जलं सुविमलं सुद्धा दढसीलसंपत्ता ॥ १८ ॥ न य दारुयाणि न तणं, न य हुयवहसन्तिया य इङ्गाला । नवरं आलोइज्जइ, बावी सच्छच्छनलभरिया ॥ १९ ॥ भेत्तृण धरणिवहूं, उच्छलियं तं जलं गुलगुलेन्तं । वियडगभीरावत्तं, संघट्टुट्टेन्तफेणोहं ॥ २० ॥ झगझगझगति कत्थइ, अन्नत्तो दिलिदिलिन्तसद्दालं । पवहइ नलं सुभीमं उम्मम्गपयट्टकल्लोलं ॥ २१ ॥ नाव य खणन्तरेकं ताब चिय खुहियसागरसमाणं । सलिलं कडिप्पमाणं, नायं च तओ थणाणुवरिं ॥ २२ ॥ सलिलेण तओ लोगो, सिग्धं चिय वुब्भिउं समाढतो । विज्जाहरा वि सबे, उप्पइया नहयलं तुरिया || वरसिप्पिएस विकया, संखुभिया तत्थ मञ्चसंघाया । ताहे नणो निरासो, वुब्भंतो विलविउँ पत्तो ॥ हा देवि ! हा सरस्सइ !, परितायसु धम्मवच्छले ! लोगं । उदएण वुज्झमाणं, सबालवुड्डाउलं दीणं ॥ दट्ठण हीरमाणं, लोयं ताहे करेसु नणयसुया । सलिलं फुसइ पसन्नं जायं वावोसमं सहसा ॥ २६ ॥ ववगयसलिलभओ सो, सबो वि नणो सुमाणसो वाविं । पेच्छइ विमलनलोहं, णीलुप्पलभरियकूलयलं ॥ २७ ॥ सुरहिसयवत्तकेसर- निलीणगुञ्जन्तमहुयरुग्गीयं 1 चक्काय- हंस-सारस-नाणाविहस उणगणकलियं ॥ २८ ॥ मणिकञ्चणसोवाणं, तीए वावीऍ मज्झयारत्थं । पउमं सहस्सवत्तं, तस्स वि सीहासणं उवरिं ॥ २९ ॥ दिबं सुयपरिछन्ने, तत्थ उ सोहासणे सुहनिविट्ठां । रेहइ नणयनिवसुया, पउमद्दहवासिणि ब सिरी ॥ ३० ॥ "देवेहि तक्खणं चिय, विज्जिज्जइ चामरेहिं दिबेहिं । गयणाउ कुसुमबुट्टी, मुक्का य सुरेहिं तुट्ठेहिं ॥ सीयाऍ सीलनिहसं, पसंसमाणा सुरा नहयलत्था । नच्चन्ति य गायन्ति य, साहुकारं विमुञ्चन्ता ॥ ३२ ॥ गयणे समाहयाई, तूराई सुरगणेहिं विविहारं । सद्देण सयललोयं, नज्जइ आवूरयन्ताई ॥ ३३ ॥ ३१ ॥ वह शुद्ध और दृढ़शीलसे सम्पन्न थी, अतः आग निर्मल जल हो गई । (१८) न तो लकड़ी, न तृण और न आग के अंगारे वहाँ दीखते थे । वह बावड़ी स्वच्छ निर्मल जल से भर गई । (१९) पृथ्वीका तला फोड़कर कल कल आवाज करता हुआ, भयंकर और गंभीर आवतसे युक्त तथा टकरानेसे उठनेवाली फेनसे व्याप्त जल उछलने लगा । (२०) कहीं भाग-भ शब्द करता हुआ, दूसरी जगह दिल-दिल जैसी आवाज करता हुआ अत्यन्त भयंकर और उन्मार्गकी ओर प्रवृत्त तरंगोंसे युक्त जल बहने लगा । (२१) थोड़ी ही देर में तो क्षुब्ध सागरके जैसा पानी सीताकी कमर तक आ गया। फिर स्तनोंके ऊपर तक बढ़ गया । (२२) उस समय सब लोग पानीमें एकदम डूबने लगे और सब विद्याधर भी तुरन्त आकाशमें उड़ गये (२३) उत्तम शिल्पियों द्वारा कृत मोंके समूह संक्षुब्ध हो गये । तब निराश होकर डूबते हुए लोग विलाप करने लगे कि, हा देवी ! हासरस्वती ! हा धर्मवत्सले जलमें डूबते हुए बालक और बुड्ढों से युक्त दीन लोगोंको बचाओ। (२४-२५) तब लोगोंको बहते देख सीताने निर्मल जलको हाथसे छूआ । वह सहसा बावड़ी जितना हो गया । (२६) [ १०२.१८ पानी का भय दूर होने पर मनमें प्रसन्न सब लोगोंने निर्मल जलसे पूर्ण और किनारे तक नील कमलोंसे भरी हुई उस बावड़ीको देखा । (२७) सुगन्धित कमलों के केसरमें लीन होकर गूँजते हुए भौरोंके गीतसे युक्त, चक्रवाक, हंस, सारस आदि नानाविध पक्षियोंके समूहसे सम्पन्न तथा मणि एवं कांचनकी सीढ़ियोंवाली उस बावड़ी के बीच एक सहस्रदल कमल था । उसके ऊपर भी एक सिंहासन था । ( २८-२६) दिव्य वस्त्रसे आच्छादित उस सिंहासन पर सुखपूर्वक बैठी हुई सीता पद्म सरोवरमें रहने वाली लक्ष्मी जैसी शोभित होती थी । (३०) तत्क्षण देव-दिव्य चामर डोलने लगे। आनन्द में आये हुए देवोंने आकाशमें से पुष्पवृष्टि की। (३१) सीता के शीलकी कसौटी की प्रशंसा करते हुए आकाशस्थ देव साम्यवाद कहते कहते नाचने और गाने लगे । (३२) देवगणोंने आकाशमें विविध वाद्य बजाये । उस समय सारा लोक मानों शब्दसे भर गया २. ० संपन्ना प्रत्य० । ५. देवीहिं – मु० । २. ० पलोह ० - प्रत्य• । ३. ० तो लविउमादत्तो - मु० । ४. ०हं कमलुप्पल० मु० । Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२. ४६] १०२. रामधम्मसवणविहाणपव्वं विजाहरा य मणुया, नच्चन्ता उल्लवन्ति परितुट्ठा । सिरिजणयरामधूया, सुद्धा दित्ताणले सीया ॥ ३४ ॥ एयन्तरे कुमारा. लवं-ऽकुसा नेहनिब्भराऽऽगन्तुं । पणमन्ति निययजणणिं, ते वि सिरे तीऍ अग्घाया ॥ ३५॥ • रामो वि पेच्छिऊणं, कमलसिरिं चेव अत्तणो महिलं । जंपइ समीवसंथो, मज्झ पिए । सुणसु वयणमिणं ॥३६॥ एयारिसं अकज, न पुणो काहामि तुज्झ ससिवयणे ! । सुन्दरि! पसन्नहियया, होहि महं खमसु दुचरियं ॥३७॥ महिलाण सहस्साई, अट्ट मर्म ताण उत्तमा भद्दे ! । अणुहवसु विसयसोक्खं, मज्झ वि आणं तुम देन्ती ॥३८॥ पुप्फविमाणारूढा, खेयरजुवतीसु परिमिया कन्ते ! । वन्दसु जिणभवणाई, मए समं मन्दरादीणि ॥ ३९ ।। बहुदोसस्स मह पिए !, कोवं मोत्तण खमसु दुच्चरियं । अणुहवसु सलाहणियं, सुरलोयसमं विसयसोक्खं ॥४०॥ तो भणइ पई सीया, नरवइ ! मा होहि एव उबिग्गो । न य कस्सइ रुट्टा है, एरिसयं अज्जियं पुर्व ॥ ४१ ॥ न य देव! तुज्झ रुट्टा, न चेव लोयस्स अलियबाइस्स । पुवज्जियस्स राहव !, रुट्टा हं निययकम्मस्स ॥ ४२ ॥ तुज्झ पसाएण पह, भुत्ता भोया सुरोवमा विविहा । संपइ करेमि कम्मं, ते जेण न होमि पुण महिला ॥४३॥ इन्दधणु-फेणबुब्बुयसमेसु भोएसु दुरभिगन्धेसु । किं एएसु महाजस, कीरइ बहुदुक्खजणएसु ॥ ४४ ।। बहुजोणिसयसहस्सा, परिहिण्डन्ती अहं सुपरिसन्ता । इच्छामि दुक्खमोक्खं, संपइ जिणदेसियं दिक्खं ॥४५॥ एव भणिऊण सीया, अहिणवसोहा करेण वरकेसे । उप्पाडइ निययसिरे, परिचत्तपरिग्गहारम्भा ॥ ४६॥ मरगयभिङ्गङ्गनिभे, केसे ते पेच्छिऊण पउमाभो । मुच्छानिमोलियच्छो, पडिओ धरणीयले सहसा ।। ४७ ।। जाव य आसासिज्जइ, पउमाभो चन्दणाइदबे हिं । ताव य मुणिसवगुत्तो, दिक्खिय अजाणमप्पेइ ॥ ४८ ॥ नाया महबयधरी, चत्तेकपरिग्गहा समियपावा । मयहरियाएँ समाणं, गया य मुणिपायमूलम्मि ॥ ४९ ॥ हो ऐसा प्रतीत होता था। (३३) आनन्दमें आकर नाचते हुए विद्याधर और मनुष्य कहते थे कि श्रीजनकराजकी पुत्री सीता प्रदीप्त अग्निमें शुद्ध हुई है। (३४) तब स्नेहसे भरे हुए लवण और अंकुश कुमारोंने भी आकर अपनी माताको प्रणाम किया। उनके सिरको उसने सूंघा । (३५) अपनी पत्नीको कमलश्री ( लक्ष्मीकी) तरह देखकर समीपस्थ रामने कहा कि, प्रिये ! मेरा यह कथन सुन । (३६) हे शशिवदने ! ऐसा अकार्य मैं तुझ पर फिर कभी नहीं करूँगा। हे सुन्दरी ! तू मनमें प्रसन्न हो और मेरा अपराध क्षमा कर । (३७) हे भद्रे! मेरी आठ हज़ार पत्नियाँ हैं। उनमें तू उत्तम है। मुझको भी आज्ञा देती हुई तू विषय सुखका अनुभव कर । (३८) हे कान्ते ! खेचर युवतियोंसे घिरी हुई तू मेरे साथ पुष्पक विमानमें आरूढ़ होकर मन्दर आदि जिनभवनोंको वन्दन कर । (३६) हे प्रिये ! बहुत दोषवाले मेरे दुश्चरितको तू क्रोधका परित्याग कर क्षमाकर और देवलोक जैसे श्लाघनीय विषयसुखका अनुभव कर । (४०) इस पर सीताने पतिसे कहा कि, हे राजन् ! इस तरह आप उद्विग्न न हों मैं किसी पर रुष्ट नहीं हूँ। मैंने पूर्वजन्ममें ऐसा ही कर्म बाँधा होगा। (४१) हे देव ! मैं न तो आप पर रष्ट हुई हूँ और न झूठ बोलनेवाले लोगों पर ही। हेराघव ! मैं तो पूर्व के कमाये हुए अपने कर्म पर रुष्ट हुई हूँ। (४२) हे प्रभो! आपके अनुग्रहसे देव सरीखे विविध भोग मैंने भोगे हैं। अब मैं ऐसा कर्म करूँगी जिससे पुनः स्त्री न होऊँ। (४३) हे महायश ! इन्द्रधनुष, फेन और बुलबुले के समान क्षणभंगुर, खराब गन्धवाले और बहुतसे दुःखोंके उत्पादक इन भोगोंसे क्या प्रयोजन है ? (४४) अनेक लाख योनियोंमें घुमनेसे थकी हुई में अब दुःखनाशरूप जिनप्रोक्त दीक्षा लेना चाहती हूँ। (४५) ऐसा कहकर अभिनव शोभावाली सीताने परिग्रह और आरम्भका परित्याग करके हाथसे अपने सिर परके सुन्दर केश उखाड़ डाले। (४६) मरकत और भौरेके शरीर सरीखे काले उन बालोंको देखकर मूछोंके कारण बन्द आँखोंवाले राम सहसा पृथ्वी पर गिर पड़े। (४७) जबतक राम चन्दन आदि द्रव्यों से आश्वस्त हुए तब तक तो मुनि सर्वगुप्तने आर्या को दीक्षा दे दी। (४८) सब परिग्रहोंका त्याग करके १. वसोया क.-प्रत्य। तो पूर्व के कुमारसा कर्म करूँगी जित दुःखोंके उत्प Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२८ पउमचरियं [१०२.५० गोसीसचन्दणाइसु, 'आसत्थो राहवो निरिक्खेइ । सीयं अपेच्छमाणो, रुटो आरुहइ मत्तगयं ॥ ५० ॥ ऊसियसियायवतो. सललियधुवन्तचामराजुयलो । परिवारिओ भडेहिं. नजइ इन्दो ब देवेहिं ॥ ५१ ।। अह भाणिउ पयत्तो, मह घरिणी विमलसुद्धचारिता । देवेहि पाडिहेरं. किं व कयं एत्थ वि सढेहिं ! ॥५२॥ सीय विलुत्तकेसि, जइ देवा मह लहुं न अप्पेन्ति । देवाण अदेवत्तं करेमि सिग्घं न संदेहो ॥ ५३ ।। को इच्छइ मरिउ जे ! कस्स कयन्तेण सुमरियं अजं । जो मज्झ हिययइट्ट, धरेइ पुरिसो तिहुयणम्मि ॥५४॥ नइ वि य विलुत्तकेसी, अज्जाणं तत्थ मज्झयारत्था । तह वि य आणेमि लहुं, वइदेहिं संगयसरीरं ॥ ५५ ॥ एयाणि य अन्नाणि य, जंपन्तो लक्खणेण उवसमिओ। पउमो नरवइसहिओ. साहसयासं समणुपत्तो ॥ ५६ ॥ सरयरविसरिसतेयं, दट्टणं सयलभूसणं रामो। ओयरिय गयवराओ. पणमइ तं चेव तिविहेणं ॥ ५७ ॥ पउमो पुत्तेहिं समं, उवविट्ठो, मुणिवरस्स आसन्ने । चन्दा-ऽऽइच्चसमग्गो, सुराण ईसो इव जिणस्स ॥ ५८ ।। अन्ने वि नरवरिन्दा, लच्छीहरमाइया जिणं नमिउं ।. उवविट्ठा धरणियले, पुवनिविटेसु देवेसु ॥ ५९ ॥ आहरणवजिया वि य, सियवत्थनियंसणी जणयधूया । अजाहि समं रेहइ, तारासु व सयलससिलेहा ॥ ६ ॥ सुर-मणुय-खेयरेहिं, उवविद्वेहिं तओ सयलनाणी। सिस्सेण पुच्छिओ सो, निणधम्मं अभयसेणेणं ।। ६१ ॥ विउलं निउणं च तहा, तच्चत्थं सुहनिबोहणं धम्मं । साहेइ मुणिवरिन्दो, जलहरगम्भोरनिग्घोसो ॥ ६२ ॥ एत्थ अणन्ताणन्ते, आगासे सासओ सहावत्थो। लोगो तिभेयभिन्नो, हवइ चिय तालसंठाणो । ६३ ।। वेत्तासणयसरिच्छो, अहलोगो चेव होइ नायबो। झल्लरिनिहो य मज्झे, उवरिं पुण मुरवसंठाणो ।। ६४ ॥ शमित पापवाली सीता पाँच महाव्रतोंको धारण करनेवाली साध्वी हई। प्रमुख साध्वीके साथ वह मुनिके चरणोंमें गई । (४६) गोशीर्षचन्दन आदिसे होशमें आये हुए राम देखने लगे और सीताको न देखकर रुष्ट वे मत्त हाथी पर सवार हुए। (५०) सफेद छत्र ऊपर धरे हुए, लीला के साथ दो चँवर डोले जाते तथा सुभटोंसे घिरे हुए राम देवोंसे युक्त इन्द्रकी भाँति मालूम होते थे। (५१) वे कहने लगे कि मेरी पत्नी विशुद्ध शील एवं चारित्रवाली है। यहाँ धूर्त देव प्रातिहार्य-कर्म कसा करते हैं ? (५२) यदि देव विलुप्त केशवाली सीताको जल्दी नहीं ला देते तो मैं देवों को अदेव बना दूंगा, इसमें सन्देह नहीं। (५३) कौन मरना चाहता है ? आज किसको यमने याद किया है ? तीनों लोकमें ऐसा कौन पुरुष है जो मेरी हृदय प्रिया सीताको रख सकता है ? (५४) यदि विलुप्तकेशी वैदेही साध्वियोंके बीचमें भी हो तो भी उसे सशरीर जल्दी ही ले आओ (५५) इस तरह तथा अन्य बहुत प्रकारसे बोलते हए रामको लक्ष्मणने शान्त किया। फिर राजाओंके साथ राम साधुकं पास गये । (५६) शरत्कालीन सूर्य के समान तेजवाले सकलभूषण मुनिको देखकर राम हाथी परसे नीचे उतरे और मन-वचन-काया तीनों प्रकारसे उन्हें प्रणाम किया.। (५७) पुत्रों के साथ राम जिस तरह चन्द्र और सूर्यके साथ इन्द्र जिनेश्वरके पास बैठता है उस तरह, मुनिवरके पास बैठे। (२८) लक्ष्मण आदि दसरे राजा भी जिनेश्वरको नमस्कार करके पहलेसे बैठे हुए देवकि पास जमीन पर जा बैठे। (५६) आभषणोंसे रहित होने पर भी श्वेत वस्त्र धारण करनेवाली सीता आर्याओंके साथ ताराओं में पूर्णिमाकी कलाकी भाँति शोभित हो रही थी। (६०) देव, मनुष्य तथा विद्याधरोंके बैठ जाने पर अभयसेन नामक शिष्यने सर्वज्ञ मुनिसे जिन धर्म के बारेमें पूछा । (६१) जलधरके समान गम्भीर निर्घोष करनेवाले मुनिवरेन्द्र ने विपुल अर्थवाले, कुरालकारी, यथार्थ और सुखपूर्वक समझमें आ जाय ऐसे धर्मका उपदेश दिया (६२) इस अनन्तानन्त श्राकाशमें शाश्वत, स्वभावस्थ, स्वर्ग, नरक और मध्यलोकरूप तीन भेदोंसे भिन्न तथा तालके समान संस्थानवाला लोक आया है। (६३) वेत्रासनके समान अधोलोक भालरके समान मध्यलोक तथा मुरजके समान संस्थानवाला ऊपरका लोक (स्वर्ग) जानना चाहिए। (६४) १. आस(सि )तो-प्रत्य। Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ ७१] १०२. रामधम्मसवर्णाविहाणपव्वं ६५ ॥ ६६ ।। ६७ ॥ मेरुगिरिस्से अहत्या, सरोव हवन्ति नरवपुवोओ। रयणप्पहाझ्याओ, जीवाणं दुक्खणणीओ ॥ रयणप्यभाव सकर-वाय पडण्यभा य भूगपमा एतो तमा तमतमा, सतमिया हवइ अइघोरा ।। तीसा य पनवीसा, पारस दस देव होन्तिं णायवा तिष्कं पञ्चूर्ण, पञ्चेव अणुतरा नरया ॥ एए चउरासीई, लक्खा सीमन्तयाइया घोरा खर-फरस-चण्डवाया, ससि-सूरविवज्जिया भीमा ।। दसंतिगअहिया एक्काहिया य नव सत्त पञ्च तिण्णेक्का । नरइंदए कमो खलु, ओसरमाणो उ रयणाए ॥ ६९ ॥ अउणावन्नं नरया, सेढी सीमन्तयस्स पुबेणं । चउसु वि दिसासु एवं, अट्टहं चेव परिहाणी ॥ ७० ॥ चचालीसहिया, सत्त य छप्पञ्च तह य चचारि अवसरमाणा व पुणो, जाव मिय अप्पाणो ॥ ७१ ॥ ६८ ।। मेरुपर्वतके नीचे जीवोंके लिए दुःखजनक रनप्रभा आदि नरकभूमियाँ आई हैं। (६५) रत्नप्रभा, शर्करा प्रभा वालुकाप्रभा, पंकप्रभा, धूमप्रभा, तमः प्रभा तथा तमस्तमः प्रभा - ये सात अतिभयंकर नरक हैं । (६६) तीस लाख, पचीस लाख, पन्द्रह लाख, दस लाख, तीन लाख, एक लाख, एक लाखमें पाँच कम और पाँचवे क्रमशः नरक योनियों है । (६७) सीमान्तक आदि ये चौरासी लाख नरकावास घोर, तीक्ष्ण, कठोर व प्रचण्ड वायुवाले, चन्द्र एवं सूर्य से रहित और भयंकर होते हैं। (६८) तेरह, ग्यारह, नौ, सात, पाँच, तीन, और एक- इस प्रकार रत्नप्रभासे क्रमशः घटते हुए नरकेन्द्रक (मुख्य नरकावास ) होते हैं । (६९) सीमान्तककी पूर्वं दिशामें ४६ नरक आये हैं। इसी प्रकार चारों दिशाओं में हैं । प्रत्येक प्रतर में आठ-आठकी कमी होती जाती है। (७०) अड़तालीस, सैंतालीस, छयालीस, पैंतालीस, चवालीस इस प्रकार अप्रतिष्ठान तक वे घटते जाते हैं । (७१) ये नरक तपाये दुए लोहेके समान स्पर्शवाले, दुर्गन्धसे भरे हुए, वज्रकी बनी हुई सूइयोंसे व्याप्त ज़मीनकी भाँति १. ० रस व हिट्ठा स० - प्रत्य० । २. • न्ति नरकाउ । ति० मु० । ३. गाथा ६९, ७० तथा ७१ अत्यन्त अस्पष्ट होने से उनमें आये हुए विषयका स्पष्ट ख्याल नहीं आता; अतः मलधारी श्रीचन्द्रसूरिकृत संघदणीप्रकरणमेवे नीचे तीन गाथाएँ उद्धृत की जाती हैं, जिससे उपर्युक गाथाओं में भाया हुआ विषय भलीभाँति अवगत हो सके १३ तेरह, ग्यारह, नौ, सात, पाँच, मध्यवर्ती नरकावागोंको नरकेन्द्रफ कहते हैं। ११ ३७५ ३ १ तेरि-क्कारस- नव-सग-पण-तिनि-ग-पयर सव्विगुणवन्ना । सीमन्ताई अप्पइठाणंता इंदया मज्झे ॥ १७३ ॥ तीन और एक- इस प्रकार कुल ငိုဖ तेर्हितो दिसि विदिसि विणिग्गया अडू नरयआवलिया । पढमे पयरे दिसि इगुणवन्न विदिसासु अडयाला ॥ १७४ ॥ बिवाईस पयरे इमेगडीपाठ होंति जा सीमन्तयपयरे दिसि इक्किको विदिसि ५२६ मिलाकर ४९ प्रतर होते हैं। सीमान्तकसे लेकर अप्रतिष्ठान तकके सीमान्तक आदि इन्द्रक-नरकावासों की दिशा और विदिशामें मिलकर नरककी आठ श्रेणियों होती हैं। प्रथम प्रतर में दिशा में बाई हुई इस श्रेणौकी संख्या ४९ की है और विदिशामें ४८ की। इस श्रेणीमें रहे हुए नरकों के आवासोंको नरकावास कहते हैं । पंसीओ। नत्थि ॥ १७५ ॥ दूसरे आदि प्रतर में ( प्रत्येक प्रतरमें अनुक्रमसे) दिशामें तथा विदिशामें आई अर्थात् आठ दिशाओंमें आठ-आठ नरकावास कम होते जाते हैं इस प्रकार दूसरे प्रतरकी इसी कमसे घटते पटते सातवें नरकके अन्तिम प्रतर ( उसमें एक ही प्रतर होता है) में एक भी नहीं रहता । अन्तिम अप्रतिष्ठान प्रतरमें एक इन्द्रक नरकावास तथा चार दिशाओंमें चार नरकावास — इस प्रकार कुल मिलाकर पाँच नरकावास होते हैं । इस अप्रतिष्टान नरकेन्द्रकका चारों दिशाओंसें आये हुए नरकावासोंके नाम इस प्रकार हैं दक्षिण दिशा रोर उत्तर दिशा महारोर पूर्व दिशा काल पश्चिम दिशा महाकाल हुई वेगियों में एक एक संख्या कम होती जाती है; दिशामें ४८ और विदिशामें ४७ नरकावास आए हैं। दिशामें एक नरकावास रहता है, जबकि विदिशामें तो Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३० पउमचरियं [१०२.७२तत्तायससमफरिसा, दुग्गन्धा वज्जसूइअइदुगमा । सीउण्हवेयणा वि य, करवत्त-ऽसिवत्तनन्ता य ॥ ७२ ।। रस-फरिसवसगया जे, पावयरा विगयधम्मसब्भावा । ते च्चिय पडन्ति नरए, आयसपिण्ड पिव जलोहे ॥ ७३ ॥ हिंसा-ऽलिय-चोरिक्काइएसु परजुवइसेवणाईसु । पावं कुणन्ति जे वि हु, भीमं वच्चन्ति ते नरयं ॥ ७४ ॥ सयमेव पावकारी, परं च कारेन्ति अणुमयन्ती य । तिबकसायपरिगया, पडन्ति जीवा धुवं नरए ॥ ७५ ॥ ते तत्थ समुप्पन्ना, नरए दित्तग्गिवेयणा पावा । डज्झन्ति आरसन्ता, वलवलणं चेव कुणमाणा ।। ७६ ॥ तत्तो य अग्गिभीया, वेयरणि जन्ति अइतिसाभूया । पाइज्जन्ति रडन्ता, तत्तं खारोदयं दुरहिं ॥ ७७ ॥ मुच्छागया विउद्धा, असिपत्तवणं तओ य संपत्ता । छिज्जन्ति आउहहिं, उवरोवरि आवयन्तेहिं ॥ ७८ ॥ छिन्नकर-चरण-नङ्का, छिन्नभुया छिन्नकण्ण-नासोट्टा । छिन्नसिर-ताल-नेत्ता, विभिन्नहियया महिं पडिया ॥ ७९ ॥ रजहिं गलनिबद्धा, वलएऊणं च सामलिं पावा । कड्डिजन्ते य पुणो, कण्टयसंछिन्नभिन्नङ्गा ॥ ८ ॥ केइत्थ कुम्भिपाए. पचन्ति अहोसिरा धगधगेन्ता । जन्तकरवत्तछिन्ना, अन्ने अन्नेसु खज्जन्ति ॥ ८१ ॥ असि-सत्ति-कणय-तोमर-सूल-मुसुंढीहिं भिन्नसबङ्गा । विलवन्ति धरणिपडिया, सीहसियालेहि खज्जन्ता ॥ ८२ ॥ एक्कं च तिण्णि सत्त य, दस सत्तरसं तहेव बाबोसा । तेत्तीस उयहिनामा, आउँ रयणप्पभादीसं ॥ ८३ ॥ एवं अणुक्कमेणं, कालं पुढवीपु नरयमज्झगया । अणुहोन्ति महादुक्खं, निमिसं पि अद्धसुहसाया ॥ ८४ ॥ सीउण्हछहातण्हाइयाइं दुक्खाई जाइ तेलोके । सबाई ताई पावइ, जीवो नरए गरुयकम्मो ॥ ८५ ॥ तम्हा इमं सुणेउं, फलं अधम्मस्स तिबदुक्खयरं । होह सुपसन्नहियया, जिणवरधम्मुज्जया निच्चं ॥ ८६ ।। अत्यन्त दुर्गम, शीत और उष्णकी वेदनावाले तथा करवत, असिपत्र एवं यंत्रोंसे युक्त होते हैं। (७२) जो लोग रस एवं स्पर्शके वशीभूत, पापी और धर्मके सुन्दर भावसे रहित होते हैं वे जलाशयमें लोहेके पिण्डकी भाँति नरकमें गिरते हैं। (७३) हिंसा. झूठ, चोरी आदि तथा परस्त्री-सेवन आदि भयंकर पाप जो करते हैं वे नरकमें जाते हैं। (७४) जो स्वयं पाप करते हैं, दूसरेसे करवाते हैं और अनुमोदन करते हैं वे तीव्र कषायमें परिगत जीव अवश्य ही नरकमें जाते हैं। (७५) उन नरकोंमें उत्पन्न वे पापी दीप्त अग्निकी वेदना सहन करते हैं तथा 'मैं जल रहा हूँ, मैं जल रहा हूँ' ऐसा चिल्लाते हुए वे जलते हैं। (७६) आगसे डरे हुए वे प्याससे अत्यन्त अभिभूत होकर वैतरणी नदीके पास जाते हैं। रड़ते हुए उन्हें गरम, खारा और दुर्गन्धयुक्त जल पिलाया जाता है। (७७) मूर्छित वे होशमें आने पर असिपत्रके वनमें जाते हैं। वहाँ लगातार ऊपरसे गिरनेवाले आयुधोंसे वे छिन्न-भिन्न किये जाते हैं। (७८) हाथ, पैर, जाँघ, भुजा, कान, नाक, होंठ, सिर, तालु और नेत्रोंसे छिन्न तथा फटे हुए हृदयवाले वे जमीन पर गिर पड़ते हैं । (७९) गलेमें रस्सीसे बँधे हुए वे पापी शाल्मलिके वनमें लौटाये जाते हैं। वहाँ बिछे हुए काँटोंसे खण्डित शरीरवाले वे फिर खींचे जाते हैं। (८०) धग-धम् आवाज करते हुए कई नीचा सिर करके कुम्भिपाकमें पकाये जाते हैं। यंत्र और करवतसे काटे गये दूसरे अन्य नारकियों द्वारा खाए जाते हैं। (८१) तलवार, शक्ति, कनक, तोमर, शूल, मुसुंढि आदि शस्त्रोंसे सारा शरीर जिनका कट गया है ऐसे ये सिंह और सियारों द्वारा खाये जाते नारकी जीव जमीन पर गिरकर विलाप करते हैं । (८२) रत्नप्रभा आदि नरकोंमें क्रमशः एक, तीन, सात, दस, सत्रह, बाइस और तेत्तीस सागरोपमकी आयु होती है। (८३) इस तरह नरकभूमियोंमें गये हुए जीव समय व्यतीत करते हैं और निमिष मात्रके लिए भी सुख-शान्ति प्राप्त न करके अत्यन्त दुःख अनुभव करते हैं। (८४) तीनों लोकों में शीत, उष्ण, क्षुधा, पिपासा आदि जो दुःख हैं वे सब भारी कर्म करनेवाला जीव नरकमें पाता है। (८५) इसलिए अधर्मका ऐसा तीव्र दुःख देनेवाला फल सुनकर मनमें सुप्रसन्न हो जिनवरके धर्ममें नित्य उद्यमशील रहो। (८६) १. परिणया-मु० । २. रज्जूहि गलयबद्धा-मु.। ३. ०र-मोग्गर-मुसुढीहि भि ५. निययं-मु०। -मु.। ४. व्यालेसु ख.-प्रत्यः । Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२. १०१] ८७ ॥ ८८ ॥ ८९ ॥ १०२. रामधम्मसवणविहाणपव्वं रयणप्पभाऍ भागे, उवरिल्ले भवणवासिया देवा । असुरा नाग सुवण्णा, वाउसमुद्दा दिसिकुमारा ॥ दीवा विज्जू थणिया, अग्गिकुमारा य होन्ति नायबा । भुञ्जन्ति विसयसोक्खं, एए देवीण मज्झगया ॥ चउसट्टी चुलसीई, बावतरि तह य हवइ छन्नउई । छावत्तरि मो लक्खा, सेसाणं हवइ छण्हं पि ॥ एएय भवणेसु य, देवा संगीयवाइयरवेणं । निच्चं सुहियपमुइया, गयं पि कालं न याणन्ति ॥ ९० ॥ ताणं अणन्तरोवर, दीवसमुद्दा भवे असंखेज्जा । जम्बुद्दीवादीया, एते उ सयंभुरमणन्ता ॥ ९१ ॥ एए वसन्ति सुरा, किन्नर - किंपुरिस - गरुड-गन्धवा । नक्खा भूयपिसाया, कीलन्ति य रक्खसा मुइया ॥ ९२ ॥ पुढवि. नल-जल - मारुय-वणस्सई चेव थावरा एए । काया एक्को य पुणो, हवइ तओ पञ्चभेयजुओ ॥ ९३ ॥ इन्दियाउ नाव उ, जीवा पञ्चिन्दिया मुणेयधा । फरिस - रस- गन्ध चक्खू सोउवओगा बहुवियप्पा ॥ दुविहा थावरकाया, हुमा तह बायरा यं नायबा । उभओ वि होन्ति दुविहा, पज्जत्ता तह अपज्जता ॥ “नीवाणं उवओोगो, नाणं तह दंसणं निणक्खायें | नाणं अट्टवियप्पं, चउबिहं दंसणं भणियं ॥ अण्डाउय- पोयाउय - नराउया गब्भना इमे भणिया । 'सुर-णार ओववाइय, सेसा समुच्छिना जीवा ॥ ओरालियं विउ, आहारं तेजसं च कम्मइयं । सुहुमं परंपराए, गुणेहि संपज्जइ सरीरं ॥ धम्मा-ऽधम्मा-ऽऽगासं, कालो जीवो य पोग्गलेण समं । एयं तु हवइ दधं, छन्भेयं सत्तभङ्गजुयं एयं दद्दविसेसो, नरवइ ! कहिओ मए समासेणं । निसुणेहि भणिज्जन्तं, दीवसमुद्दाण संखेवं ॥ १०० ॥ जम्बुद्दीवाईया, दीवा लवणाइया य सलिलनिही । एगन्तरिया ते पुण, दुगुणा दुगुणा असंखेज्जा ॥ १०१ ॥ ९४ ॥ ९५ ॥ ९८ ॥ ॥ ९९ ॥ रत्नप्रभाके ऊपर के भागमें भवनवासी असुर, नाग, सुपर्ण, वायुकुमार, समुद्रकुमार, दिक्कुमार द्वीपकुमार, विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार और अग्निकुमार ये दस प्रकार के देव रहते हैं। देवियोंके बीचमें रहे हुए वे विषय सुखका उपभोग करते हैं। (८७-८८) इनमें से पहले चार के क्रमशः चौसठ लाख, चौरासी लाख, बहत्तर लाख, और छिआनवे लाख तथा बाकी के छोंके (प्रत्येक के ) छिहत्तर लाख भवन होते हैं । (८) इन भवनों में देव गाने-बजानेकी ध्वनिसे नित्य सुखी व प्रमुदित रहते हैं और बीते समय को भी नहीं जानते । (६०) 1 उनके एकदम ऊपर जम्बूद्वीप से लेकर स्वयम्भूरमण तक असंख्येय द्वीप - समुद्र आये हैं । (९१) इनमें किन्नर, किंपुरुष, गरुड़, गन्धर्व, यक्ष, भूत, पिशाच और राक्षस आनन्दके साथ कीड़ा करते हैं । (२) पृथ्वीकाय, जलकाय, निकाय, वायुका और वनस्पतिकाय - ये पाँच प्रकार के स्थावर काय एकेन्द्रिय जीव होते हैं । (६३) एकेन्द्रिय से लेकर स्पर्शनेन्द्रिय, जिहूवेन्द्रिय, प्राणेन्द्रिय, चक्षुरिन्द्रिय तथा श्रोत्रेन्द्रियसे युक्त विविध प्रकारके पंचेन्द्रिय जीवों को जानो । (६४) दो प्रकारके स्थावर काय ज्ञातव्य हैं: सूक्ष्म और बादर। दोनों भी दो प्रकार के होते हैं: पर्याप्त और अपर्याप्त । (६५) जिन द्वारा कहा गया जीवों का उपयोग भी दो प्रकारका है : ज्ञान और दर्शन । चार प्रकारका कहा गया है । (६६) अण्डज, जरायुज तथा पोतज इन तीन प्रकारके प्राणियों का गर्भज जन्म होता है । देव और नारक जीवों का उपपात जन्म होता है। शेष जीव सम्मूद्दिम होते हैं । (६७) औदारिक, वैक्रयिक, आहारक, तेजस और कार्मण-ये पाँच प्रकारके शरीर क्रमशः सूक्ष्म होते हैं और गुणोंसे प्राप्त होते हैं । (६८) धर्म, अधर्म, आकाश, काल, जीव और पुद्गल ये छः प्रकारके द्रव्य नैगम आदि सात भंगोंसे युक्त होते हैं । (६६) ज्ञान आठ प्रकारका तथा दर्शन 1 हे राजन् ! उसे तुम सुनो । (१००) दुगुने दुगुने हैं । (१०१) १. उ— प्रत्य० । २. सुर-नारय उजवाया, इमे य सम्मु० इस तरह खास खास द्रव्य मैंने संक्षेपसे कहे । अब मैं संक्षेप में द्वीप समुद्रोंके बारेमें कहता हूँ । जम्बू द्वीप आदि द्वीप और लवण आदि समुद्र एकके बाद एक असंख्येय हैं । वे विस्तारमें अन्तमें स्वयम्भूरमण समुद्र है । बीच में जम्बूद्वीप है । यह मण्डलाकार और एक लाख ३. ० ज्जन्ता दीव-समुद्दा उ सं०-मुः । ९६ ॥ ९७ ॥ मु० । ५३१ Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३२ पउमचरियं अन्ते सयंभुरमणो, जम्बुद्दीवो उ होइ' मज्झम्मि । सो नोयणाण लक्ख, पमाणओ मण्डलायारो ॥ तस्स वि य हवइ मज्झे, नाहिगिरी मन्दरो सयसहस्सं । सबपमाणेणुच्चो, वित्थिष्णो दससहस्साईं ॥ दाहिणउत्तरभागे, तस्स उ कुलपबया लवणतोयं । उभओ फुसन्ति सबे, कञ्चणवररयणपरिणामा ॥ हिमवो य महाहिमवो, निसढो नीलो य रुप्पि सिहरी य। एएहिं विहत्ताई, सत्तेव हवन्ति वासाई ॥ भरहं हेमवयं पुण, हरिवासं तह महाविदेहं च । रम्मय हेरण्णवयं, उत्तरओ हवइ एरवयं ॥ गङ्गा य पढमसरिया, सिन्धू पुण रोहिया मुणेयबा । तह चेव रोहियंसा, हरी नदी चेव हरिकन्ता ॥ सीया वि य सीओया, नारी य तहेव होइ नरकन्ता । रुप्पयसुवण्णकूला, रचा रत्तावई भणिया ॥ वीसं वक्खारगिरी, चोत्तीस हवन्ति रायहाणीओ । उत्तरदेवकुरूओ, सामलिजम्बूसणाहाओ ॥ जम्बुद्दीवस ठिओ, चउग्गुणो तस्स धायई सण्डो । तस्स वि दुगुणपमाणं, पुक्खरदीवे हवइ अद्धं ॥ पञ्च पञ्च पञ्चसु भरहेरवसु तह विदेहेसु । भणियाउ कम्मभूमी, तीसं पुण भोगभूमीओ ॥ हेमवयं हरिवास, उत्तरकुरु तह य हवइ देवकुरू । रम्मय हेरण्णवयं, एयाओ भोगभूमीओ ॥ आउ-टिई परिमाणं, भोगो मिहुणाण नारिसो होइ । तं सर्व्वं संखेवं भणामि निसुणेहि एगमणो ॥ नागाविहरयणमई, भूमी कप्पहुमेसु य समिद्धा । मिहुणयकयाहिवासा, निच्चुज्जोया मणभिरामा ॥ गिह- जोइ - भूसणङ्गा, भोयण भायण तहेव वत्थङ्गा । चित्तरसा तुडियङ्गा, कुसुमङ्गा दीवियङ्गा य ॥ बहुरयणविणिग्माया, भवणदुमा अट्टभूमिया दिवा । सयणासणसन्निहिया, तेएण निदाहरविसरिसा ॥ नईदुमाण उवरिं, ससि-सूरा जत्थ वच्चमाणा वि । ताण पहावोवहया, निययं पि छविं विमुञ्चन्ति ॥ [ १०२. १०२ १०२ ॥ १०३ ॥ १०४ ॥ १०५ ॥ १०६ ॥ १०७ ॥ १०८ ॥ १०९ ॥ ११० ॥ १११ ॥ ११२ ॥ ११५ ॥ ११६ ॥ ११७ ॥ योजन विस्तृत है । (१०२) उसके भी मध्य में नाभिस्थानमें आया हुआ पर्वत मन्दर कुल मिला कर एक लाख योजन ऊँचा और दस हजार योजन विस्तीर्ण है । (१०३) उसके दक्षिण और उत्तर भाग में सोने और सब प्रकारके उत्तम रत्नोंसे युक्त कुलपर्वत दोनों ओर लवणसागर को छूते हैं । (१०४) हिमवान्, महाहिमवान्, निबंध, नील, रुक्मि और शिखरी इन छ: पर्वतों से विभक्त सात ही क्षेत्र होते हैं । (१०५) भरत हैमवत, हरिक्षेत्र तथा महाविदेह, रम्यक, हैरण्यवत और उत्तरमें ऐरावतये सात क्षेत्र हैं । (१०६ पहली नदी गंगा और फिर सिन्धु रोहिता और रोहिदशा, हरि और हरिकान्ता, सीता और तदा नारी और नरकान्ता, रूप्यककूला और सुवर्णकूला तथा रक्ता और रक्तवती - ये महानदियाँ कही गई हैं । (१०७८) ate वक्षस्कार पर्वत, चौतीस राजधानियाँ और शाल्मलि एवं जम्बूवृक्षोंसे युक्त उत्तरकुरु और देवकुरु नामके क्षेत्र होते हैं । (१०) ११३ ॥ ११४ ॥ जम्बूद्वीप जितना है उससे चारगुना बड़ा धातकी खण्ड होता है और उससे भी दुगुने परिमाणका आधा पुष्करद्वीप होता है । (११०) पाँच पाँच ऐरावत और पाँच विदेह - कुल मिलाकर पन्द्रह कर्मभूमियाँ तथा तीस भोगभूमियाँ होती है । (१११) हैमवत, हरिवर्ष, उत्तरकुरु एवं देवकुरु, रम्यक और हैरण्यवत ये भोगभूमियाँ हैं । (११२) युगलिका आयुष्य, स्थिति, परिमाण तथा भोग जैसा होता है वह सब मैं संक्षेपसे कहता हूँ । तुम ध्यानसे सुनो । ( ११३) नानाविध रत्नोंसे युक्त भूमि कल्पवृक्षोंसे समृद्ध होती है । युगलिकोंके लिए बनाये गये निवास नित्य प्रकाशित और सुन्दर होते हैं । (११४) गृहांग, ज्योतिरंग, भूषणांग, भोजनांग, वखांग, चित्ररसांग, त्रुटितांग, कुसुमांग तथा दिव्यांग — ये दस प्रकार के कल्पवृक्ष होते हैं । (११५) वहाँ अनेक प्रकारके रत्नोंसे निर्मित आठ मंज़िलवाले दिव्य भवनद्रुम होते हैं । शयनासनसे युक्त वे तेजमें निदाघकालीन सूर्यके सदृश होते हैं । (११६) ज्योतिद्रुमोंके ऊपर चन्द्र और सूर्य विद्यमान होने पर भी उन द्रुमोंके प्रभावसे तिरस्कृत होकर वे अपनी कान्ति छोड़ देते हैं । (११७) उत्तम हार, कटक, कुण्डल, १. हवइ - ० । २. हरी लई हवइ हरे- प्रत्य० । ३. निमुणेह एगमणा – मु० । Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२. १३३] १०२. रामधम्मसवणविहाणपव्यं वरहार-कडय-कुण्डल-मउडालंकार नेउराईणि । निययं पि भूसणाई, आहरणदुमेसु जायन्ति ॥ ११८ ॥ अट्टसयक्खज्जयजुओ, चउसट्ठी तह य वञ्जणवियप्पा । उप्पज्जइ आहारो, भोयणरुक्खेसु रसकलिओ ॥११९॥ भिङ्गार-थाल-बट्टय-कच्चोलय-वद्धमाणमाईणि । कञ्चण-रयणमयाई, जायन्ति य भायणङ्गेसु ॥ १२० ॥ खोमय-दुगुल्ल-वालय-चीणंसुयपट्टमाइयाई च । वत्थाई बहुविहाई, वत्थङ्गदुमा पणामेन्ति ।। १२१ ॥ कायम्बरी पसन्ना, आसवनोगा तहेव णेगविहा । चित्तंगरसेसु सया, पाणयजोगा उ जायन्ति ॥ १२२ ॥ वीणा-तिसरिय-वेणू-सच्चीसयमाइया सरा विविहा । निययं सवणसुहयरा, तुडियङ्गदुमेसु जायन्ति ॥ १२३ ॥ वरबउल-तिलय-चम्पय-असोय-पुन्नाय-नायमाईणि । कुसुमाइं बहुविहाई, कुसुमङ्गदुमा पणामेन्ति ॥ १२४ ॥ ससि-सूरसरिसतेया, निचं जगजगजगेन्तबहुविडवा । विविहा य दीवियङ्गा, नासन्ति तमन्धयारं ते ॥ १२५ ॥ एयारिसेसु भोग, दुमेसु भुञ्जन्ति तत्थ मिहुणाई । सबङ्गसुन्दराई, वड्डियनेहाणुरायाई ॥ १२६ ॥ आउठिई हेमवए, पल्लं दो चेव होन्ति हरिवासे । देवकुरुम्मि य तिण्णि, एस कमो हवइ उत्तरओ ॥ १२७ ॥ दो चेव धणुसहस्सा, होइ पमाणं तु हेमवयवासे । चत्तारि य हरिवासे, छच्चेव हवन्ति कुरुवाए ॥ १२८ ॥ नय पत्थिवान भिच्चा, न य खुज्जा नेय बामणा पङ्ग । न य मूया बहिरन्धा, न दुक्खिया नेव य दरिद्दा ॥ १२९ ॥ समचउरससंठाणा, वलि-पलियविवज्जियो य नीरोगा। चउसट्टिलक्खणधरा, मणुया देवा इव सुरूवा ॥ १३० ।। ताणं चिय महिलाओ, वियसियवरकमलपत्तनेत्ताओ । सबङ्गसुन्दरीओ, कोमुइससिवयणसोहाओ ॥ १३१ ॥ भुञ्जन्ति विसयसोक्खं, जं पुरिसा तत्थ भोगभूमीसु । कालं चिय अइदीहं, तं दाणफलं मुणेयत्वं ॥ १३२ ॥ दाणं पुण दुवियप्पं, सुपत्तदाणं अपत्तदाणं च । नायब हवइ सया, नरेण इह बुद्धिमन्तेणं ॥ १३३ ॥ मुकुटालंकार तथा नूपुर आदि अलंकार आभरण दूमोंसे उत्पन्न होते हैं। (११८) एक सौ आठ खाद्योंसे युक्त तथा चौसठ प्रकारका व्यंजनवाला रसयुक्त आहार भोजन वृक्षोंसे पैदा होता है। (११९) 'मारी, थाली, कटोरी, प्याले, शराव आदि स्वर्ण एवं रत्नमय पात्र भाजनांगवृक्षोंसे उत्पन्न होते हैं। (१२०) क्षौम, दुकूल, बालके बने वस्र ( ऊनी वस्न) चीनांशुक, पट्ट (सनका कपड़ा) आदि अनेक प्रकारके कपड़े वस्त्रांगद्रम देते हैं। (१२१) कादम्बरी, प्रसन्ना तथा दूसरे अनेकविध आसयों एवं पेय पदार्थोंका लाभ चित्ररसांगोंसे होता है। (१२२) वीणा, त्रिसरिक ( तीन तारोंवाला वाद्य ), बंसी, सञ्चीसक ( वाद्यविशेष ) आदि श्रवणेन्द्रियके लिए सुखकर विविध वाद्य त्रुटितांगद्रमोंसे पैदा होते हैं। (१२३) उत्तम बकुल, तिलक, चम्पक, अशोक, पुन्नाग, नाग आदि विविध पुष्प कुसुमांगद्रम देते हैं। (१२४) चन्द्रमा और सूर्यके समान तेजवाले और विविध प्रकारके नित्य प्रकाशित होनेवाले दिव्यांग वृक्ष अन्धकारको दूर करते हैं। (१२५) सर्वांगसुन्दर और बढ़ते हुए स्नेहानुरागवाले युगल वहाँ ऐसे वृक्षके कारण भोगोंका उपभोग करते हैं। (१२६) आयुकी स्थिति हैमवतमें एक पल्योपमकी हरि वर्पमें दो पल्योपमकी तथा देवकुरुमें तीन सागरोपमकी होती है। उत्तरसे भी यही क्रम है। (१२७) हैमवत क्षेत्रमें दो हजार धनुष जितनी हरिवर्षमें चार हजार धनुप जितनी और देवकुरुमें छः हजार धनुष जितनी ऊँचाई होती है। (१२८) इन क्षेत्रों में न राजा होता है, न भृत्य; न कोई कुबड़ा, बौना, पंगु, मूक, बहिरा, अन्धा होता है और न कोई दुःखी-दरिद्र होता है। (१२९) यहाँके मनुष्य समचतुरस्रसंस्थानवाले, झुर्रियों और सफेद बालोंसे रहित, नीरोग, चौसठ लक्षणोंको धारण करनेवाले और देवोंकी भाँति सुरूप होते हैं। (१३०) उनकी रियाँ खिले हुए उत्तम कमलदलके समान नेत्रोंवाली, सर्वांगसुन्दर और शरत्पूर्णिमाके चन्द्रमाके समान मुखकी शोभासे युक्त होती हैं।(१३१) इन भोगभूमियों में लोग अतिदीर्घकाल पर्यन्त विषय-सुखका जो अनुभव करते हैं वह दानका फल है ऐसा जानो । (१३२) बुद्धिमान पुरुषको दो प्रकारका दान-सुपात्रदान और अपात्रदान सदा जानना चाहिए । (१३३) पाँच १. •णयाईया-क० मु०। २. ०इयाणं च-मु०। ३. रागेणं-प्रत्य०। ४. व य विबुहकुरुषाए-प्रत्य । ५. •या गिरोगा य । च०-प्रत्यः । Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १०२. १३४ १३४ ॥ १३५ ॥ १३६ ॥ १३७ ॥ १३८ ॥ पउमचरियं पञ्चमहबय किया, निच्चं सज्झाय-झाण- तवनिरया । धण-सयणविगयसङ्गा, ते पत्तं साहवो भणिया ॥ सद्धा-सत्ती- भत्ती - विन्नाणेण हवेज्ज नं दिनं । साहूण गुणधराणं तं दाणं बहुफलं भणियं ॥ तस्स पभावेण नरा, हेमबयाईसु चेव उवबन्ना । भुञ्जन्ति विसयसोक्खं, वरतरुणीमज्झयारत्था ॥ संजमरहियाण पुणो, नं दिज्जइ राग-दोसकलसाणं । तं न हु फलं पयच्छइ, धणियं विधिउज्जमन्ताणं ॥ एवं तु भोगभूमी, तुझं कहिया मए समासेणं । तह उज्जमेह संपइ, जेण निरुत्तेण पावेह ॥ अन्तरदीवा मणुया, अट्ठावीसाविहा उ सीहमुहा । उक्कोसेणं आउं, ताण य पलियट्टमं भागं ॥ वन्तरसुराण उदरिं, पञ्चविद्या जोइसा तओ देवा । चन्दा सूरा य गहा, नक्खत्ता तारया नेया ॥ एए भमन्ति मेरुं पयाहिणंता सहावतेयंसी । रइसागरोवगाढा, गयं पि कालं न यान्ति ॥ नोइसियमुराणुवरिं, कप्पो नामेण हवइ सोहम्मो । तह य पुणो ईसाणो, सणकुमारो य माहिन्दो ॥ बंभो कप्पो य तहा, लन्तयकप्पो य होइ नायबो । तह य महासुक्को वि य, तह अट्टमओ सहस्सारो ॥ तत्तोय आणओ पाणओय तह आरणो मुणेयवो । कप्पो अच्चुयनामो, उत्तमदेवाण आवासो ॥ कप्पाणं पुण उवरिं, नव गेवेज्जाईं मणभिरामाई । ताण वि अणुद्दिसाईं, पुरओ आइञ्चपमुहाई ॥ विजयं च वेजयन्तं नयन्तमवरा इयं मणभिरामं । अहमिन्दवरविमाणं, सबठ्ठे चेव नायबं ॥ तस्स वि य जोयणाई, बारस गन्तूण उवरिमे भागे । इसिपव्भारा पुढवी, चिट्टन्ति नहिं ठिया सिद्धा ॥ पणयालीसं लक्खा, नोयणसंखाऍ हवइ वित्थिण्णा । अट्टेव य बाहल्ला, उत्ताणयछत्तसंठाणा ॥ एत्तो विमाणसंखा, कहेमि बत्तीससयसहस्साईं । सोहम्मे ईसाणे, अट्ठावीसं तु भणियाई ॥ १४९ ॥ महाव्रतसे युक्त, स्वाध्याय ध्यान एवं तपमें निरन्तर निरत तथा धन एवं स्वजनोंके संगसे विरत जो साधु होते हैं वे पात्र कहे जाते हैं । (१३४) श्रद्धा, शक्ति, भक्ति और ज्ञानपूर्वक जो दान, गुण धारण करनेवाले साधुओंको दिया जाता है वह बहुत फलदायी कहा गया है । (१३५) उसके प्रभावसे हैमवत आदिमें उत्पन्न मनुष्य सुन्दर तरुणियोंके बीच में रहकर विषयसुखका उपभोग करते हैं । (१३६) संयमरहित और राग-द्वेषसे कलुषित व्यक्तियोंको जो दान दिया जाता है वह बहुत विधिसे उद्यम करने पर भी फल नहीं देता । (१३७ ) इसतरह मैंने तुम्हें भोगभूमिके बारे में संक्षेपसे कहा । अब तुम ऐसा उद्यम करो जिससे वह अवश्य ही प्राप्त हो । (१३८) १४८ ॥ ५३४ अन्तद्वीपोंमें रहनेवाले मनुष्य अट्ठाईस प्रकार के तथा सिंह जैसे मुखवाले होते हैं। उनकी उत्कृष्ट आयु पल्योपमका आठवाँ भाग होती है । (१३६) व्यन्तर देवों के ऊपर चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारे-ये पाँच प्रकार के ज्योतिष्क देव जानने चाहिए। (४०) स्वभावसे तेजस्त्री ये मेरुकी प्रदक्षिणा करते हुए घूमते हैं । प्रेम-सागरमें लीन ये बीते समयको भी नहीं जानते । (१४१) १. ० यं पि विडज०मु० । २. उनका स्थान प्रलोक है तथार्थ - ४-२५-२६ ॥ १३९ ॥ १४० ॥ १४१ ॥ १४२ ॥ १४३ ॥ ज्योतिष्क देवों के ऊपर सौधर्म नामका कल्प तथा ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तककल्प, महाशुक्र, आठवाँ सहस्रार, आनत, प्रारणत, आरण और अच्युत नामके उत्तम देवोंके आवास रूप कल्प आये हैं । (१४२-४४) कल्पोंके ऊपर मनोहर नौ भैवेयक आदि आए हैं। उनके भी - अनुद्दिस (?) ऐसे पूर्वसे प्रारंभ करके आदित्य प्रमुख हैं । (१४५) उनसे भी ऊपर हमिन्द्रोंके विजय, वैजयन्त, जयन्त सुन्दर अपराजित तथा सुन्दर विमान सर्वार्थसिद्ध-ये पाँच अनुत्तर विमान जानो । (१४६) इससे भी बारह योजन ऊपर के भागमें जाने पर ईषत्प्राग्भार नामकी पृथ्वी आई है जहाँ सिद्ध ठहरते हैं । (१४७) वह पैंतालीस लाख योजन विस्तृत है । आठ योजन मोटी यह खोले हुए छत्रके आकार की है । (१४८) अब मैं विमानों की संख्या कहता हूँ । वे सौधर्ममें बत्तीस लाख और ईशान में अट्ठाईस लाख कहे गये हैं । (१४६) य अह - मु० । ३. इस शब्दका अर्थ अस्पष्ट है । आदित्यादि लोकान्तिक हैं और १४४ ॥ १४५ ॥ १४६ ॥ १४७ ॥ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२. रामधम्मसवणविद्दा गपव्वं बारस सणकुमारे, माहिन्दे चेव अट्ठ लक्खाई । चत्तारि पुणो बम्भे, विमाणलक्खा तहिं होन्ति ॥ पन्नाससहस्साईं, संखाए लन्तए विमाणा । तत्तो य महासुक्के, चचालीसं सहस्साई ॥ छचेव सहस्सखल, हवन्ति कप्पे तहा सहस्सारे । आणय-पाणयकप्पेसु होन्ति चचारि उ सयाई ॥ तिण्णेव सया भणिया, आरणकप्पे तहऽचुए चेव । तिण्णि सया अट्ठारस, उवरिमगेवेज्जमाईसु ॥ पाइक - तुरय-रह-गय- गोविस - गन्धब- नट्टियन्ताइं । अणियाई होन्ति एयाइं सत्त सक्कस्स दिबाई ॥ बाउ हरि मायली वि य, तहेव एरावणो य दोमिडी । रिट्ठञ्जस णीलंनस, एए अणियाण मयहरया ॥ तत्थ सुधम्मविमाणे, एरावणवाहणो उ वज्जधरो । इन्दो महाणुभावो, जुइमन्तो रिद्धिसंपन्नो ॥ चत्तारि लोगपाला, जम- वरुण - कुवेर - सोममाईया | सामाणियदेवाण वि, चउरासीइं सहस्साइं ॥ तत्थ सुधम्मसहाए, परिसाओ तिण्णि होन्ति देवाणं । समिया चन्दा नउणा, भणाभिरामा रयणचित्ता ॥ पमा सिवाय सुलसा, अञ्जु सामा तहा, विहा अयला । कालिन्दी भाणू वि य, सकस्स य अग्गमहिसीओ एक्केक्का वरजुवई, सोलसदेवीसहस्सपरिवारा । उत्तमरूवसिरोया, संक्कं रामेन्ति गुणनिलया ॥ सो ताहि समं इन्दो, भुञ्जन्तो उत्तमं विसयसोक्खं । कालं गमेइ बहुयं, विसुद्धलेसो तिनाणीओ ॥ सो तस्स विउलतवपुण्णसंचओ संनमेण निप्पन्नो । नं चइज्जइ वण्णेडं, अवि वाससहस्सकोडीहिं ॥ एवं अन्ने विसुरा, हाणुरूवं सुहं अणुहवन्ता । अच्छन्ति विमाणगया, देविसहस्सेहिं परिकिष्णा ॥ एवं ह सोहम्म, तह ईसाणाइएस वि कमेणं । कप्पेसु होन्ति इन्दा, सलोगपाला सदेवीया ॥ दो सत्त दस य चोइस, सतरस अट्ठार वीस बावीसा । एक्कोत्तर परिवड्डी, अहमिन्दाणं तु तेत्तीस ॥ १०२. १६५ ] १५० ॥ १५१ ॥ १५२ ॥ १५३ ॥ १५४ ॥ १५५ ॥ १५६ ॥ १५७ ॥ १५८ ॥ ॥ १५९ ॥ १६० ॥ १६९ ॥ १६२ ॥ १६३ ॥ १६४ ॥ १६५ ॥ सनत्कुमारमें बारह लाख, माहेन्द्र में आठ लाख और ब्रह्मलोकमें चार लाख विमान होते हैं । ( १५० ) लान्तक में विमानोंकी संख्या पचास हजार है। महाशुक्रमें चालीस हजार विमान हैं । (१५१) सहस्रार कल्पमें छः हजार ही विमान होते हैं। आनत एवं प्राणत कल्पोंमें चार सौ होते हैं । (१५२) आरण एवं अच्युतकल्पमें तीन सौ ही विमान कहे गये हैं। ऊपरके ग्रैवेयक आदिमें तीन सौ अठारह होते हैं । (१५३) पदाति सैनिक, अश्व, रथ, हाथी, वृषभ, गन्धर्व और नर्तक - ये सात दिव्य सैन्य इन्द्रके होते हैं । ( १५४) वायु, हरि, मातलि, ऐरावत, दामर्थि, रिष्टयशा और नीलयशा- ये सेनाओंके नायक हैं । (१५५) वहाँ सुधर्मा नामक विमानमें रहा हुआ इन्द्र ऐरावतका वानवाला, वज्रको धारण करनेवाला उदात्तमना, द्युतिमान् तथा ऋद्धिसम्पन्न होता है । (१५६) उसके यम, वरुण, कुबेर और सोम ये चार लोकपाल तथा चौरासी हजार सामानिक देव होते हैं । (१५७) वहाँ देवोंकी सुधर्म नामक सभाकी मनोहर एवं रत्नोंसे शोभित शमिता चन्द्रा व यमुना नामकी तीन परिषद् होती हैं । (१५८) पद्मा, शिवा, सुलसा, अंजू, श्यामा, विभा, अचला, कालिन्दी और भानु—ये शक्रकी पटरानियाँ हैं । (१५६) उत्तम रूप और कान्ति से सम्पन्न और गुणोंके आवासरूप इन सुन्दर युवतियों में से एक-एकका परिवार सोलह हजार देवियोंका होता है । ये इन्द्र के साथ रमण करती हैं । (१६०) विशुद्ध लेश्या और तीन ज्ञानवाला वह इन्द्र इनके साथ उत्तम विषयसुख का अनुभव करता हुआ बहुत समय बिताता है । (१६१) उसके संयमसे निष्पन्न विपुल तप एवं पुण्यके संचयका वर्णन तो हजारों करोड़ वर्षों में भी नहीं किया जा सकता । (१६२) इसी प्रकार हज़ारों देवियोंसे घिरे हुए दूसरे भी देव यथानुरूप सुखका अनुभव करते हुए विमानोंमें रहते हैं । (१६३) जिसप्रकार सौधर्म में उसीप्रकार अनुक्रमसे ईशान आदि कल्पों में भी लोकपाल एवं देवियोंसे युक्त इन्द्र होते हैं । (१६४) दो, सात, दस, चौदह, सत्रह, अठारह, बीस, बाईस और फिर एक एक की वृद्धि करते हुए अहमिन्द्रोंके तेत्तीस - इतने सागरोपम कल्पवासी देवोंकी उत्कृष्ट आयु होती है । मोहरहित अहमिन्द्रोंकी तो यह आयु नियत होती है, अर्थात् १. दामिट्ठी मु० । २. सका रामेइ-मु० । ३. गुण किलया - प्रत्य० । ४. न वि नज्जइ व० मु० । ५. तेत्तीसा - प्रत्य• । ५३५ Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [१०२.१६६एयाई सागराई, कप्पाईणं सुराण परमाउं । अहमिन्दाणं निययं, हवइ इमं मोहरहियाणं ॥ १६६ ॥ एयन्तरम्मि रामो. परिपुच्छह सावं कयपणामो। कम्मरहियाणं भयवं 1. सिद्धाणं केरिसं सोखं ॥ १६७॥ तो भणइ मुणिवरिन्दो, सुणेहि को ताण वण्णिउं सोक्खं । तीरइ नरो नराहिब, तह वि य संखेवओ सुणसु ॥१६८॥ मणुयाण जंतु सोक्खं, तं अहियं हवइ नरवरिन्दाणं । चक्कीण वि अहिययर, नराण तह भोगभूमाणं ॥ १६९॥ वन्तरदेवाण तओ, अहियं तं जोइसाण देवाणं । तह भवणवासियाणं, गुणन्तरं कप्पवासीणं ॥ १७० ॥ गेवेजगाण तत्तो, अहियं तु अणुत्तराण देवाणं । सोक्खं अणन्तयं पुण, सिद्धाण सिवालयत्थाणं ॥ १७१ ॥ जं तिहुयणे समत्थे, सोक्खं सबाण सुरवरिन्दाणं । तं सिद्धाण न अग्घइ, कोडिसयसहस्सभागम्मि ॥ १७२ ॥ ते तत्थ अणन्तबला, अणन्तनाणी अणन्तदरिसी य । सिद्धा अणन्तसोक्खं, अणन्तकालं समणुहोन्ति ॥१७३॥ संसारिणस्स नं पुण, जीवस्स सुहं तु फरिसमादीणं । तं मोहहेउगं निययमेव दुक्खस्स आमूलं ॥ १७४ ॥ जीवा अभधरासी, कुधम्मधम्मेसु जइ वि तवचरणं । घोरं कुणन्ति मूढा, तह वि य सिद्धिं न पावेन्ति ॥१७५॥ . जिणसासणं पमोत्त, राहव ! इह अन्नसासणरयाणं । कम्मक्खओ न विज्जइ, धणियं पि समुज्जमम्ताणं ॥१७६।। जं अन्नाणतवस्सी, खवेइ भवसयसहस्सकोडीहिं । कम्मं तं तिहि गुत्तो, खवेइ नाणी मुहुत्तेणं ॥ १७७ ।। भविया निणवयणरया, जे नाण-चरित्त-दसणसमम्गा । सुक्कज्झाणरईया, ते सिद्धि जन्ति धुयकम्मा ॥ १७८ ॥ एवं सुणिऊण तओ, रहुत्तमो साहवं भणइ भयवं ! । साहेहि जेण सत्ता, संसाराओ पमुच्चन्ति ॥ १७९ ॥ एयन्तरे पवुत्तो, जिणधम्म सयलभूसणो साहू। सम्मईसणमूलं, अणेयतवनियमसंजुत्तं ॥ १८० ॥ उसमें । उत्कर्ष-अपकर्ष नहीं होता। (१६५-१६६) तब रामने हाथ जोड़कर साधुसे पूछा कि, हे भगवन् ! कर्मसे रहित सिद्धोंका सुख कैसा होता है ? (१६७) इस पर मुनिवरने कहा कि, हे राजन् ! उनके सुखका वर्णन कौन कर सकता है ? तथापि संक्षेपमें मैं कहता हूँ। (१६८) मनुष्योंको जो सुख होता है उससे अधिक राजाओंको होता है। उससे अधिक चक्रवर्तियों और भोगभूमिके मनुष्योंको होता है। (१६६) उससे अधिक व्यन्तर देवोंको, उससे अधिक ज्योतिष्क देवोंको, उससे अधिक भवनवासी देवोंको, उससे कई गुना अधिक कल्पवासियोंको सुख होता है। (१७०) उससे अधिक प्रैवेयकोंको, उससे अधिक अनुत्तर विमानवासी देवोंको सुख होता है। शिवधाममें रहे हुए सिद्धोंका सुख उससे अनन्तगुना अधिक होता है। (१७१) समस्त त्रिभुवनमें सब देव एवं इन्द्रोंका मिलाकर जो सुख होता है वह सिद्धोंके हज़ार-करोड़वें भागके भी योग्य नहीं होता। (१७२) वहाँ जो अनन्त बलवाले, अनन्तज्ञानी और अनन्तदर्शी सिद्ध होते हैं वे अनन्त काल तक अनन्त सुखका अनुभव करते हैं। (१७३) संसारी जीवको जो स्पर्श आदिका सुख होता है वह मोहजन्य होता है, अतः अवश्य ही वह दुःखका मूल है। (१७४) अभव्यराशिके मूढ जीव कुधर्मको पैदा करनेवाले धर्मोका पालन कर यदि घोर तपश्चरण करें तो भी सिद्धि प्राप्त नहीं कर सकते । (१७५) हे राघव! जिनशासनको छोड़कर अन्य शासनमें रत मनुष्य बहुत उद्यम करे तो भी उनके कोका क्षय नहीं होता। (१७६) अज्ञानी तपस्वी जिस कर्मको लाख करोड़ भवोंमें खपाता है उस कर्मको मन-वचन-काय इन तीनोंका संयमन करनेवाला ज्ञानी मुहूर्तमें खपाता है। (१७७) जो भव्य जीव जिनोपदेशमें रत, ज्ञान, चारित्र और दर्शनसे युक्त तथा शुक्लध्यानमें लीन होते हैं वे कर्मोंका नाश करके मोक्षमें जाते हैं। (१७८) ऐसा सुनकर रामने उन साधुसे कहा कि, भगवन् ! जिससे जीव संसारसे मुक्त होते हैं उसके बारे में आप कहें । (१७९) तब सकलभूषण मुनि मूलमें सम्यग्दर्शनवाले तथा अनेक प्रकारके तप एवं नियमसे युक्त जिनधर्मके बारे में कहने लगे। (१८०) जो जीवादि नौ पदार्थों के ऊपर श्रद्धा रखता है और लौकिक देवोंसे रहित है वह सम्यग्दृष्टि कहा १. मादीयं । तं-प्रत्यः । Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२. १९६] १०२. रामधम्मसवगविहाणपत्र जो कुणइ सद्दहाणं, जीवाईयाण नवपयत्थाणं । लोइयसुरेसु रहिओ, सम्मट्ठिी उ सो भणिओ ॥ १८१ ॥ संकाइदोसर हिओ, कुणइ तवं सम्मदसणोवाय । इन्दियनिरुद्धपसरं, तं हवइ सया सुचारित्तं ॥ १८२ ॥ जत्थ अहिंसा सच्चं, अदत्तपरिवज्जणं च बभं च । दुविहपरिग्गहविरई, तं हवइ सया सुचारितं ॥ १८३ ॥ विणओ दया य दाणं. सोलं नाणं दमो तहा झाणं । कीरइ नं मोक्खट्टे, तं हवइ सया सुचारित्तं ॥ १८४ ॥ जं एवगणं राहव !. तं चारित्तं जिणेहिं परिकहियं । विवरीय पुण लोए, तं अचरितं मुणेयवं ॥ १८५ ॥ चारित्तेण इमेणं, संजुत्तो दढधिई अणन्नमणो। पुरिसो दुक्खविमोक्खं, करेइ नत्थेत्य संदेहो ॥ १८६ ॥ न दया दमो न सच्चं, न य इन्दियसंवरो न य समाही । न य नाणं न य झाणं, तत्थ उधम्मो को हवइ ? ॥१८७|| हिंसालियचोरिका, इत्थिरई परिगहो जहिं धम्मो । न य सो हवइ पसत्थो, न य दुक्खविमोक्खणं कुणइ ।।१८८।। हिंसालियचोरिका, इत्थिरई परिगहो अबिरई य । कोरइ धम्मनिमित्तं, नियमेण न होइ सो धम्मो ॥१८९ ।। दिक्खं घेत्तण पुणो, छज्जीवनिकायमद्दणं कुणइ । धम्मच्छलेण मूढो, न य सो सिवसोग्गई लहइ ॥ १९० ॥ वह-बन्ध-वेह-तालण-दाहण-छेयाइकम्मनिरयस्स । कय-विक्कयकारिस्स उ, रन्धण-पयणाइसत्तस्स ॥ १९१ ।। पहाणुबट्टण-चन्दण-मल्ला-ऽऽभरणाइभोगतिसियस्स । एवंविहस्स मोक्खो, न कयाइ वि हवइ लिंगिस्स ॥१९२॥ मिच्छादसणनिरओ, अन्नाणी कुणइ नइ वि तवचरणं । तह विय किंकरदेवो, हवइ विसुद्धप्पओगेणं ॥१९३॥ जो पुण सम्मद्दिट्टी, मन्दुच्छाहो वि जिणमयाभिरओ । सत्तट्ट भवे गन्तुं, सिज्झइ सो नत्थि संदेहो ॥ १९४ ॥ उच्छाहदढधिईओ, जो निययं सीलसंजमाउत्तो । दो तिणि भवे गन्तुं, सो लहइ सुहेण परलोयं ॥१९५॥ कोइ पुण भवियसीहो, एक्कभवे भाविऊण सम्मत्तं । धीरो कम्मविसोहिं, काऊण य लहइ निवाणं ॥ १९६ ॥ जाता है। (१८१) सम्यग्दर्शनरूप उपायसे युक्त जो मनुष्य शंका आदि दोषोंसे रहित हो तप करता है और इन्द्रियों के प्रसारका निरोध करता है वह सदा सुचारित्री होता है। (१८२) जहाँ अहिंसा, सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचर्य तथा बाह्य एवं अभ्यन्तर दोनों प्रकारके परिग्रहसे विरति होती है वह सदा सुचारित्री होता है। (१८३) जो मोक्षके लिए विनय, दया, दान, शील, ज्ञान, दम तथा ध्यान करता है वह सदा सुचारित्री होता है। (१८४) हे राघव! ऐसा जो गुण होता है उसे जिनेश्वरोंने चारित्र कहा है। लोकमें इससे जो विपरीत होता है उसे अचारित्र समझना । (१८५) इस चारित्रसे युक्त, दृढ़मति और एकाग्र चित्तवाला जो पुरुष होता है वह दुःखका नाश करता है, इसमें सन्देह नहीं। (१८६) जहाँ न तो दया है, न दम, न सत्य, न इन्द्रियनिग्रह, न समाधि, न ज्ञान और न ध्यान, वहाँ धर्म कैसे हो सकता है ? (१८७) हिंसा झूठ, चोरी, स्त्री-प्रेम और परिग्रह जहाँ धर्म होता है वह न तो प्रशस्त होता है ओर न दुःखका नाश करता है। (१८८) धर्मके निमित्तसे जो हिंसा, झूठ, चोरी, स्त्रीरति, परिग्रह और अविरति की जाती है वह अवश्यमेव धर्म नहीं है । (१८९) दीक्षा ग्रहण करके जो मूढ़ मनुष्य धर्मके बहाने छः जीवनिकायोंका मर्दन करता है वह मोक्ष जैसी सद्गति नहीं पाता । (१९०) वध, बन्ध, वेध, ताड़न, दाहन, छेदन आदि कर्म में निरत, क्रय-विक्रय करनेवाला, राँधने-पकाने आदिमें आसक्त, स्नान, उबटन, चन्दन, पुष्प, आभरण आदि भोगोंमें तृषित-ऐसे लिंगधारी साधुका कभी मोक्ष नहीं होता। (१६१-२६२) मिथ्यादर्शनमें निरत अज्ञानी जीव यदि विशुद्ध प्रवृत्तिके साथ तपश्चरण करे तो भी वह किकर-देव होता है। (१६३) यदि जिनमतमें अभिरत सम्यग्दृष्टि जीव मन्दोत्साही हो तब भी सात-आठ भवों में वह सिद्धि प्राप्त करता है, इसमें सन्देह नही । (१६४) उत्साह एवं दृढ़ मतिवाला जो व्यक्ति शील एवं संयमसे अवश्य युक्त होता है वह दो-तीन भवोंको बिताकर सुखसे परलोक (मोक्ष) प्राप्त करता है। (१६५) भव्यजनोंमें सिंह जैसा कोई धीर तो एक भवमें ही सम्यक्त्वकी भावनासे भावति और कोकी विशुद्धि ३. सणो वीओ। इ०-म०। ४. सरं तह ह.-प्रत्य। १. • सुईसु र०-मु.। २. रहियं कु०-प्रत्य। ५. ०इकामनि०-प्रत्य०। ६. वीरो-प्रत्य० । ६८ 2-12 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -५३८ पउमचरियं [१०२. १६० लद्धण वि जिणधम्मे, बोहिं स कुडुम्बकद्दमनिहत्तो । इन्दियसुहसाउलओ, परिहिण्डइ सो वि संसारे ॥१९७॥ एतो कयञ्जलिउडो, परिपुच्छइ राहवो मुणिवरं तं । भयवं! किं भविओ है! केण उवाएण मुच्चिस्सं? ॥१९८॥ अन्तेउरेण समय, पुहई मुश्चामि उदहिपरियन्तं । लच्छीहरस्स नेह, एकं न य उज्झिउं सत्तो ॥ १९९ ॥ अइपणनेहजलाए, दुक्खावताएँ विसयसरियाए । वुज्झन्तस्स • महामुणि । हत्थालम्ब महं देहि ॥ २००॥ भणिओ य मुणिवरेणं, राम ! इमं मुयसु सोयसंबन्धं । अवसेण भुञ्जियबा, बलदेवसिरी तुमे विउला ॥२०॥ भोत्तर्ण उत्तमसुह, इह मणुयभवे सुरिन्दसमसरिसं । सामण्णसुद्धकरणो, केवलनाणं पि पाविहिसि ॥ २०२ ॥ एयं केवलिभणियं, 'सोउं हरिसाइओ य रोमश्चइओ। जाओ सुविमलहियओ, वियसियसयवत्तलोयणो य पउमाभो ॥ २०३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए रामधम्मसवणविहाणं नाम दुरुत्तरसयं पव्वं समत्तं ।। १०३. रामपुव्वभव-सीयापव्वज्जाविहाणपव्वं विज्जाहराण राया. बिभीसणो सयलभूसणं नमिउं । पुच्छइ विम्हियहियओ, माहप्पं रामदेवस्स ॥१॥ किं राहवेण सुकर्य, भयवं! समुवज्जियं परभवम्मि ? । जेणेह महारिद्धी, संपत्तो लक्खणसमम्गो ॥ २॥ एयस्स पिया सीया. दण्डारण्णे ठियस्स छिद्देणं । लङ्काहिवेण हरिया, केण व अणुबन्धजोगेणं ! ॥ ३ ॥ करके निर्वाण प्राप्त करता है । (१६६) जिन धर्ममें बोधि प्राप्त करके जो कुटुम्बरूपी कीचड़में निमग्न और इन्द्रियोंके सुखमें लीन रहता है वह भी संसारमें भटकता रहता हैं । (१९७) .. तब रामने हाथ जोड़कर उन मुनिवरसे पूछा कि, हे भगवन् ! क्या में भव्य हूँ? किस उपायसे मैं मुक्त हो सकूँगा? (१६८) अन्तःपुरके साथ समुद्र पर्यन्त पृथ्वीका में परित्याग कर सकता हूँ, पर एक लक्ष्मणके प्रेमका त्याग करने में मैं समर्थ नहीं हूँ। (१६६) हे महामुनि! अत्यन्त सघन स्नेहरूपी जलसे युक्त तथा दुःखरूपी भँवरोंवाली विषय नदीमें डूबते हुए मुझे आप हाथका सहारा दें। (२००) तब मुनिवरने कहा कि हे राम ! इस शोकसम्बन्धका परित्याग करो। बलदेवके विपुल ऐश्वर्यका तुम्हें अवश्य भोग करना पड़ेगा । (२०१) इस मानवभवमें देवोंके इन्द्र सरीखे उत्तम सुखका उपभोग करके श्रामण्यके विशुद्ध आचारसे सम्पन्न तुम केवल ज्ञान भी प्राप्त करोगे । (२०२) केवली द्वारा कथित यह वृत्तांत सुनकर विकसित कमलके समान नेत्रोंवाले राम हर्षित, रोमांचित और विमल हृदयवाले हुए । (२०३) ॥ पद्मचरितमें रामके धर्म-श्रवणका विधान नामक एक सो दूसरा पर्व समाप्त हुआ ॥ सनगम में समर्थ नहीं हूँ । (REET महारा दें। (२००) तब मुनिवरना इस मानवभवमें देवोंके इन्द्र कवाली द्वारा कथित यह १०३. रामके पूर्वभव तथा सीताकी प्रव्रज्या विद्याधरोंके राजा विभीषणने सकलभूषण मुनिको वन्दन करके हृदयमें विस्मित हो रामका माहात्म्य पूछा । (१) हे भगवन् ! रामने परभवमें कौनसा पुण्य उपार्जित किया था जिससे लक्ष्मणके साथ उन्होंने महती ऋद्धि पाई है? (२) दण्डकारण्यमें स्थित इनकी प्रियाका किस पूर्वानुबन्धके योगसे रावणने छलपूर्वक अपहरण किया था ? (३) सर्व कलाओं १. •ताएँ नेहसरि-मु.। २. मोत्तूण-मु.। ३. एवं-प्रत्य०। ४. सुणिउं-प्रत्यः । Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३६ १०३. २०] १०३. रामपुव्वभव-सीयापव्वज्जाविहाणपव्वं सबकलागमकुसलो वि राहवो कह पुणो गओ मोहं । परजुवइसिहिपयङ्गो, कह जाओ रक्खसाहिवई ॥४॥ विजाहराहिराया, दसाणणो अइबलो वि संगामे । कह लक्खणेण वहिओ?, एयं 'साहेहि मे भयवं? ॥ ५ ॥ अह भणिउं आढतो. केवलनाणी इमाण अन्नभवे । वेरं आसि विहीसण ! रावण-लच्छीहराणं तु ॥ ६ ॥ इह जम्बुद्दीववरे, दाहिणभरहे तहेव खेमपुरे । नयदत्त णाम सिट्टी, तस्स सुणन्दा हवइ भज्जा ॥ ७ ॥ पुत्तो से धणदत्तो, बीओ पुण तस्स हवइ वसुदत्तो । विप्पो उ जन्नवक्को, ताण कुमाराण मित्तो सो ॥ ८ ॥ तत्थेव पूरे वणिओ, सायरदत्तो पिया य रयणाभा । तस्स सुओ गुणनामो, धूया पुण गुणमई नामं ॥ ९ ॥ सा अन्नया कयाई, सायरदत्तेण गुणमई कन्ना । नोबण-गुणाणुरूवा, दिन्ना धणदत्तनामस्स ॥ १० ॥ तत्थेव पुरे सेट्टी, सिरिकन्तो नाम विस्सुओ लोए । सो मग्गइ तं कन्नं, जोबण-लायण्णपरिपुण्णं ॥ ११ ॥ धणदत्तस्सऽवहरि, सा कन्ना तीएँ अत्थलुद्धाए । रयणप्पभाएँ दिन्ना, गूढं सिरिकन्तसेट्टिस्स ॥ १२ ॥ नाऊण नन्नवक्को, त गुणमइसन्तियं तु वित्तन्तं । साहेइ अपरिसेस, सिग्धं वसुदत्तमित्तस्स ॥ १३ ॥ तं सोऊणं रुट्टो, वसुदत्तो नीलवत्थपरिहाणो । वच्चइ असिवरहत्थो, रत्तिं जत्थऽच्छए सेट्ठी ॥ १४ ॥ दिट्ठो उज्जाणत्थो, सेट्ठी आयारिओ ठिओ समुहो। पहओ य असिवरेणं, तेण वि सो मारिओ सत्त ॥१५॥ एवं ते दो वि जणा, अन्नोन्नं पहणिऊण कालगयो । जाया विझापाए, कुरङ्गया पुबदुकएणं ॥ १६ ॥ भाइमरणाऽइदुहिओ, धणदत्तो दुज्जणेहिं तं कन्नं । पडिसिद्धो य घराओ, विणिग्गओ भमइ परदेसं ।। १७ ॥ मिच्छत्तमोहियमई, सा कन्ना विहिबसेण मरिऊणं । तत्थुप्पन्ना हरिणो, नत्थ मया ते परिवसन्ति ॥ १८ ॥ तीए कएण ते पुण, कुरङ्गया घाइऊण अन्नोन्नं । घोराडवीऍ जाया, दाढी कम्माणुभावेणं ॥ १९ ॥ हत्थी य महिस-वसहा, पवङ्गमा दीविया पुणो हरिणा । घायन्ता अन्नोन्नं, दो वि रुरू चेव उप्पन्ना ॥ २० ॥ और आगमोंमें कुशल राम क्यों मोहवश हुए और रावण परस्त्री रूपी अग्निमें पतिंगा क्यों हुआ ? (४) विद्याधरोंका राजा दशानन अतिबली होने पर भी संग्राममें लक्ष्मण द्वारा क्यों मारा गया ? हे भगवन् ! आप मुझे यह कहें। (५) इस पर केवलज्ञानीने कहा कि, हे विभीषण ! इन रावण एवं लक्ष्मणका परभवमें रैर था। (६) इस जम्बूद्वीपके दक्षिण-भरतक्षेत्र में आये हुए क्षेमपुरमें नयदत्त नामका एक श्रेष्ठी रहता था। उसकी सुनन्द नामकी भार्या थी। (७) उसका एक पुत्र धनदत्त और दूसरा वसुदत्त था। याज्ञवल्क्य विप्र उन कुमारोंका मित्र था। (८) उसी नगरमें वणिक् सागरदत्त और उसकी प्रिया रत्नप्रभा रहते थे। उसे गुणनामका एक पुत्र और गुणमती नामकी एक पुत्री थी। (५) बादमें कभी सागरदक्तने यौवनगुणके अनुरूप वह गुणमा कन्या धनदत्तको दी। (१०) उसी नगरमें लोकमें विभुत श्रीकान्त नामक एक सेठ रहता था। यौवन एवं लावण्यसे परिपूणे उस. कन्याकी उसने मँगनी की । (११) धनदत्तके यहाँसे अपहरण करके अर्थलुब्ध रत्नप्रभाने वह कन्या गुप्तरूपसे श्रीकान्त सेठको दी। (१२) गुणमती सम्बन्धी वृत्तान्त जानकर याज्ञवल्क्यने शीघ्र ही वह सारा वृत्तांत मित्र वसुदत्तसे कहा। (१३) उसे सुन क्रुद्ध वसुदत्त काले कपड़े पहनकर और हाथमें तलवार लेकर रात के समय जहाँ सेठ था वहाँ गया। (१४) उसने उद्यानमें ठहरे हुए सेठको देखा। ललकारकर वह सामने खड़ा हुआ और तलबारसे प्रहार किया। उसने भी शत्रुको मारा । (१५) इस तरह एक-दूसरे पर प्रहार करके वे दोनों मर गये और पूर्वके पापसे विन्ध्याटवीमें हरिण हुए। (१६) . भाईके मरग आदिसे दुःखित धनदत्त, दुर्जनों द्वारा उस कन्या के रोके जाने पर, घरसे निकल पड़ा और परदेशमें घूमने लगा। (१८) मिथ्यात्वसे मोहित द्धिवाली वह कन्या मरकर भाग्यवश वहीं उत्पन्न हुई जहाँ वे हरिण रहते थे। (१६) हाथी, भैंसे, बैल, बन्दर तथा फिर हरिण-इस तरह अन्योन्यके घात करके वे रुरु अनार्य मनुष्य) के रूपमें पैदा हुए। (२०) १. साहेसि-प्रत्य० । २. अह भाणि पयत्तो-मु.। ३. दत्तो नाम धणी, त.-मु०। ४. विप्पो य जण्णवक्को होइ कु.-प्रत्य०। ५. अह अन्नया-प्रत्य०। ६. .या। उप्पझ्या विंझाए - प्रत्यः । Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं २१ ॥ सलिले थले य पुणरवि, पुषं दढबद्धवेरे संपण्णा । उप्पज्जन्ति मरन्ति य, घायन्ता चेव अन्नोन्नं ॥ अह सो भाइविओगे, धणदत्तो वसुमहं परिभमन्तो । तण्हाकिलामियङ्गो, रति समणासमं पत्तो ॥ २२ ॥ सो भणइ मुणिवरे ते, देह महं पाणियं सुतिसियस्स । सयलजगज्जीवहिया, अहियं धम्मप्पिया तुब्भे ॥ २३ ॥ तं एक्को भणइ मुणी, संथाविन्तो य महुरवयणेहिं । अमयं पि न पायबं, भद्द ! तुमे किं पुणो सलिलं ॥ २४॥ मच्छी-कीड - पयङ्गा, केसा अन्नं पि नं असुज्झं तं । भुञ्जन्तएण रत्ति, तं सर्व्वं भक्खियं नवरं ॥ २५ ॥ अत्थमि दिवसयरे, जो भुञ्जइ मूढभावदोसेणं ! सो चउगइवित्थिण्णं, संसारं भमइ पुणरुतं ॥ २६ ॥ लिङ्गी व अलिङ्गी वा, जो भुइ सबरीसु रसगिद्धो । सो न य सोग्गइगमणं, पावइ अचरित्तदोसेणं ॥ २७ ॥ जे सबरी पुरिसा, भुञ्जन्तिह सीलसंजमविणा । महु-मज्ज-मंसनिरया, ते जन्ति मया महानरयं ॥ २८ ॥ हीणकुलसंभवा वि हु, पुरिसा उच्छन्नदार - घण-सयणा । परपेसणाणुकारी, जे भुत्ता रयणिसमयम्मि ॥ २९ ॥ करचरणफुट्टकेसा, बीभच्छा दूहवा दरिद्दा य । तण दारुनीविया ते, जेहि य भुतं वियालम्मि ॥ जे पुण जिणवरधम्मं, घेत्तु महु-मंस-मज्जविरई च । न कुणन्ति राइभत्तं, ते हुन्ति सुरा महिड्डीया ॥ ते तत्थ वरविमाणे, देवीसय परिमिया विसयसोक्खं । भुंजन्ति दीहकाएं, अच्छरसुग्गीय माहप्पा ॥ चऊण इहायाया, नरवइवंसेसु खायकित्ती । उवभुञ्जिऊण सोक्खं पुणरवि पावन्ति सुरसरिसं ॥ पुणरवि निणवरधम्मे, बोहिं लहिऊण गहियवय-नियमा । काऊण तवमुयारं, पाविति सिवालयं वीरौ ॥ अइआउरेण वि तुमे, भद्द ! वियाले न चेव भोत्तमं । मंसं पि वज्जियबं आमूलं सब दुक्खाणं ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ मजबूती से बाँधे हुए वैर-संपन्न होकर वे जलमें और स्थल में पुनः पुनः उत्पन्न होते थे और एक-दूसरेका घात करते हुए मरते थे । (२१) उधर भाई के वियोग में पृथ्वी पर परिभ्रमण करता हुआ वह धनदत्त तृष्णासे क्लान्त शरीरवाला होकर रात के समय श्रम गोंके आश्रम में जा पहुँचा । (२२) उसने उन मुनिवरोंसे कहा कि आप समय जगत्के जीवोंके हितकारी और धर्मप्रिय हैं। खूब प्यासे मुझको आप जल दें । (२३) मधुर वचनोंसे शान्त करते हुए एक मुनिने उसे कहा कि, हे भद्र ! रातके समय अमृत भी नहीं पिलाना चाहिए, फिर पानी की तो क्या बात ? (२४) मक्खी, कीड़े, पतिंगे, बाल तथा दूसरा भी जो दिखाई नहीं देता वह सब रात में भोजन करनेवाले मनुष्यने अवश्य ही खाया है । (२५) सूर्यके अस्त होने पर जो मूर्खतावश खाता है वह चारों गतियों में फैले हुए संसारमें बारम्बार भटकता है। (२६) लिंगी या अलिंगी जो रसमें गृद्ध हो तके समय खाता है वह अचारित्र के दोष के कारण सद्गतिमें नहीं जाता । (२७) शील एवं संयमसे हीन तथा मधु, मद्य एवं मांसमें निरत जो पुरुष इसलोकमें रातके समय भोजन करते हैं वे मरकर महानरकमें जाते हैं । (२८) जो मनुष्य रातके समय खाते हैं वे हीन कुलमें उत्पन्न होने पर भी पत्नी, धन एवं स्वजनोंसे रहित हो दूसरेकी नौकरी करते हैं । (२६) जो असमय में खाते हैं वे टूटे हुए हाथ-पैर और बालों वाले, बीभत्स, कुरूप, दरिद्र एवं घास-लकड़ी पर जीवन गुजारनेवाले होते हैं । (३०) और जो जिनवरके धर्मको ग्रहणकर मधु, मांस और मद्यसे विरत होते हैं तथा रात्रिभोजन नहीं करते वे भारी ऋद्धिवाले देव होते हैं । (३२) अप्सराओं द्वारा जिनका माहात्म्य गाया जाता है ऐसे वे वहाँ उत्तम विमानमें सैकड़ों देवियोंसे घिरकर दीर्घकाल पर्यन्त विषयसुखका उपभोग करते हैं । (३२) वहाँसे च्युत होकर यहाँ आये हुए वे ख्यातकीर्ति वाले राजकुलोंमें उत्पन्न होकर पुनः देवसदृश सुखका उपभोग करते हैं । (३३) पुनः जिनवर के धर्ममें बोधि प्राप्त करके व्रत नियमोंको धारण करनेवाले वे वीर उदार तप करके मोक्ष प्राप्त करते हैं । (३४) हे भद्र! अत्यन्त आतुर होने पर भी तुम्हें असमयमें नहीं खाना चाहिए और सब दुःखोंके मूल रूप मांसका भी त्याग करना चाहिए । (३५) १. ०रसंवद्धा । उ० मु० । २. ० गजीवहियया प्रत्य० । ३. इहं आया - प्रत्य० । ४. धीरा - प्रत्य० 1 ५४० [ १०३. २१ Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०३. रामपुष्वभव - सीयापव्वज्जाविहाणपव्वं ३६ ॥ तं साहबस्स वयणं, सुणिऊणं सावओ तओ जाओ । कालगओ उववन्नो, सोहम्मे सिरिघरो देवो ॥ सो हार-कड - कुण्डल- मउडालंकारभूसियसरीरो । सुरगणियामज्झगओ, भुञ्जइ भोगे सुरिन्दो व ॥ अह सो चुओ समाणो, महापुरे धारिणीऍ मेरूणं । 'सेट्टीण तओ जाओ, नियपउमरुइ ति नामेणं ॥ तस्स पुरस्साहिवई, छत्तच्छाउ चि नाम नरवसभो । भज्जा से सिरिकन्ता, सिरि ब सा रूवसारेण ॥ अह अन्नया कयाई, गोडुं गच्छन्तएण जरवसभो । दिट्ठो पउमरुईणं, निच्चेट्ठो महियलत्थो सो ॥ अह सो तुरङ्गमाओ, 'ओयरिउं तस्स देइ कारुणिओ । पञ्चनमोक्कारमिणं, मुयइ सरीरं तओ जीवो ॥ सो तस्स पहावेणं, सिरिकन्ताए य कुच्छिसंभूओ । छत्तच्छायस्स सुओ, वसहो वसहृद्धओ नामं ॥ अह सो कुमारलीलं, अणुहवमाणो गओ तमुद्देसं । जत्थ मओ जरवसभो, नाओ जाईसरो ताहे ॥ सी-उ-हा-हा-बन्धण-वहणाइयं वसहदुक्खं । सुमरइ तं च कुमारो, पञ्चनमोक्कारदायारं ॥ उप्पन्नबोहिलाभो, कारावेऊण निणहरं तुङ्गं । ठावेइ तत्थ बालो, णियअणुहुयचित्तियं पढयं ॥ ४५ ॥ भय निययमणुस्सा, इमस्स चित्तस्स जो उ परमत्थं । नणिहिइ निच्छएणं, तं मज्झ कहिज्जह तुरन्ता ॥ ४६ ॥ अह वन्दणाहिलासी, पउमरुई तं निणालयं पत्तो । अभिवन्दिऊण पेच्छइ, तं चित्तपडं विविहवण्णं ॥ ४७ ॥ नाव य निबद्धदिट्ठी, तं पउमरुई निएइ चित्तपडं । ताव पुरिसेहि गन्तुं सिद्धं चिय रायपुत्तस्स ॥ ४८ ॥ सो मत्तगयारूढो, तं निणभवणं गओ महिड्डीओ । ओयरिय गयवराओ, पउमरुई पणमइ पहट्ठो ॥ चलणेसु निवडमाणं, रायसुयं वारिऊण पउमरुई । साहेइ निरवसेसं, तं गोदुक्खं बहुकिलेसं ॥ तो भइ रायपुत्तो, सो हं वसहो तुह प्पसाएणं । जाओ नरवइपुत्तो पत्तो य महागुणं रज्जं ॥ ५१ ॥ I ४९ ॥ ५० ॥ १०३.५१ ] ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ साधुका यह कथन सुनकर वह श्रावक हुआ और मरने पर सौधर्म देवलोकमें कान्तिधारी देव हुआ । ( ३६ ) हार, कटक, कुण्डल, मुकुट और अलंकारोंसे विभूषित शरीरवाला वह देव-गणिकाओंके बीच रहकर इन्द्रकी भाँति भोगोंका उपभोग करने लगा । (३७) वहाँसे च्युत होने पर वह महापुरमें मेरु सेठकी धारणी पत्नीसे जिनपद्मरुचिके नामसे उत्पन्न हुआ । (३८) उस नगरका स्वामी छत्रच्छाय नामक राजा था । उसकी रूपमें लक्ष्मी के समान श्रीकान्ता नामकी भार्या थी । (३६) एक दिन गोशाला की ओर जाते हुए पद्मरुचिने जमीन पर बैठे हुए एक बूढे बैल को देखा । (४०) घोड़े परसे नीचे उतर कर कारुणिक उसने उसे पंच-नमस्कार मंत्र दिया । तब उसके जीवने शरीर छोड़ा । ( ४१ ) उसके प्रभावसे वह बैल छत्रच्छायका श्रीकान्ताकी कोख से उत्पन्न वृषभध्वज नामका पुत्र हुआ । (४२) ५४१ कुमारकी लीलाका अनुभव करता हुआ वह उस स्थान पर गया जहाँ बूढ़ा बैल मर गया था । तब उसे जातिस्मरण ज्ञान हुआ । (४३) उसने शीत, उष्ण, क्षुधा, पिपासा, बन्धन, वध आदि बैलके दुःखको तथा उस पंचनमस्कारके देनेवालेको याद किया (४४) सम्यग्ज्ञान प्राप्त किये हुए बालकने एक ऊँचा जिनमन्दिर बनवाया और उसमें अपने अनुभूतसे चित्रित एक पट स्थापित किया । (४५) और अपने आदमियोंसे कहा कि, जो इस चित्रका परमार्थ निश्चयपूर्वक जानता हो उसके बारेमें मुझे फौरन आकर कहो । (४६) एकदिन वन्दनकी इच्छावाला पद्मरुचि उस जिनालय में आया । वन्दन करके विविध वर्णोंसे युक्त उस चित्रपटको उसने देखा । (४७) जब आँखें गाड़कर पद्मरुचि उस चित्रपटको देखने लगा तब आदमियोंने जाकर राजपुत्रसे कहा । (४८) मत हाथी पर आरुढ़ वह बड़े भारी ऐश्वर्यके साथ उस जिनमन्दिरमें गया । आनन्द में आये हुए उसने हाथी परसे उतरकर पद्मरुचिको प्रणाम किया। (४६) पैरों में गिरते हुए राजकुमारको रोककर पद्मरुचिने अत्यन्त पीड़ासे युक्त उस बैलके दुःखके बारेमें सब कुछ कहा । (५०) तब राजकुमारने कहा कि मैं वह बैल हूँ । आपके अनुग्रहसे राजाका पुत्र हुआ हूँ और १. सिद्धीतणओ जाओ — प्रत्य• । २. ओयरियं त० - प्रत्य० । ३. निययभवचितिथं मु० । Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [ १०३. ५२ || माहिन्दे सुरवरो जाओ ॥ चिन कुणइ माया, नेय पिया 'नेव बन्धवा सबे । जं कुणइ सुप्पसन्नो, समाहिमरणस्स दायारो ॥५२॥ अह भइ तं कुमारो, भुञ्जसु रज्जं इमं निरवसेसं । पउमरुइ ! निच्छएणं, मज्झ वि आणं तुमं देन्तो ॥ ५३ ॥ एवं ते दो वि नणा, परमिडिजुया सुसावया जाया । देवगुरुपूयणरया, उत्तमसम्मत्तदढभावा ॥ ५४ ॥ वसहद्धओ कयाई, समाहिबहुलं च पाविउं मरणं । उववन्नो ईसाणे, देवो दिषेण रूवेणं ॥ ५५ ॥ पउमरुई बि समाहीमरणं लद्धण सुचरियगुणेणं । तत्थेव य ईसाणे, महिडिओ सुरवरो जाओ तं अमरपवरसोक्खं, भोत्तूण चिरं तओ चुयसमाणो । मेरुस्स अवरभाए, वेयड्डे पबए रम्मे ॥ नयरे नन्दावत्ते, कणयाभाकुच्छिसंभवो जाओ । नन्दीसरस्स पुत्तो, नयणाणन्दो ति नामेणं ॥ भोत्तूण खेयरिद्धि, पबज्जमुवागओ य निग्गन्थो । चरिय तवं कालगओ, पञ्चिन्दियाभिरामे, तत्थ वि भोगे कमेण भोत्तूर्णं । चइओ खेमपुरीए, सो विउलवाहणसुओ, नाओ पउमावईऍ देवीए । सिरिचन्दो त्ति कुमारो, कन्ताहिं परिमिओ सो, मुञ्जन्तो उत्तमं विसयसोक्खं । न य जाणइ वच्चन्तं कालं दोगुन्दुओ चैव ॥ अह अन्नया मुणिन्दो, समाहिगुतो ससङ्घपरिवारो । पुहईं च विहरमाणो, तं चैव पुरिं समणुपत्तो ॥ सोऊण मुणिवरं तं, उज्जाणे आगयं पुहइवालो । वच्चइ तस्स सयासं, नरवइचक्केण समसहिओ ॥ दण साहवं तं, अवइण्णो गयवराओ सिरिचन्दो । पणमइ पहट्टमणसो, समाहिगुत्तं सपरिवारो ॥ कयसंथवो निविट्टो, दिन्नासीसो समं नरिन्देहिं । राया पुच्छइ धम्मं, कहेइ साहू विसंखेवं ॥ जीवो अणाइकालं, हिण्डन्तो बहुविहासु जोणीसु । दुक्खेहिं माणुसतं पावर कम्माणुभावेणं ॥ अति समृद्ध राज्य मैंने पाया है। (५१) न तो माता, न पिता और न सब बन्धुजन वह कर सकते हैं जो सुप्रसन्न और समाधिमरणका दाता कर सकता है । (५२) पुबविदेहे सुरम्माए ॥ जोबण - लायण्ण- गुणपुण्णो ॥ + कुमारने उससे कहा कि, हे पद्मरुचि ! मुझे भी आज्ञा देते हुए आप इस समस्त राज्यका उपभोग करो। (५३) इस तरह वे दोनों व्यक्ति देव एवं गुरुके पूजनमें रत, सम्यक्त्वसे युक्त उत्तम दृढ़ भाववाले तथा उत्कुष्ट ऋद्धिवाले सुश्रावक हुए । (५१) कभी समाधि से युक्त मरण पाकर वृषभध्वज ईशान देवलोकमें दिव्य रूपसे सम्पन्न देव हुआ । (५५) पद्मरुचि भी समाधिमरण पाकर सदाचारके प्रभावसे उसी ईशान देवलोकमें बड़ी भारी ऋद्धिवाला देव हुआ । (५६) देवोंके उस उत्तम सुखका चिरकाल तक उपभोग करनेके बाद च्युत होनेपर वह मेरुके पश्चिम भागमें आये हुए सुन्दर वैताढ्य पर्वत के ऊपर नन्द्यावर्त नगर में नन्दीश्वरकी कनकाभाकी कुक्षिसे उत्पन्न नयनानन्द नामका पुत्र हुआ । (५७-५८ ) विद्याधरकी ऋद्धिका उपभोग करके निर्मन्थ उसने प्रव्रज्या ली । तप करके मरने पर वह माहेन्द्र लोकमें उत्तम देव हुआ । (५६) वहाँ पाचों इन्द्रियोंके लिए सुखकर भोगोंका उपभोग करके च्युत होनेपर वह पूर्व विदेहमें आई हुई सुरम्य क्षेमपुरीमें विमल वाहनकी पद्मावती देवी से श्रीचन्द्र कुमार नामके यौवन एवं लावण्य गुणोंसे पूर्ण पुत्रके रूपमें उत्पन्न हुआ । (६०-६१ ) पत्नियों से घिरा हुआ वह दोगुन्दक देवकी भाँति उत्तम विषयसुखवा उपभोग करता हुआ समय कैसे बीतता है यह नहीं जानता था । (६२) ५४२ एक दिन पृथ्वी पर विहार करते हुए समाधिगुप्त नामके मुनिवर संघ और परिवार के साथ उसी पुरीमें पधारे। (६३) उद्यान में आये हुए उन मुनिवरके बारेमें सुनकर राजसमूहके साथ राजा उनके पास गया । (६४) उस साधुको देखकर श्रीचन्द्र हाथी परसे नीचे उतरा और मनमें प्रसन्न हो परिवार के साथ समाधिगुप्त मुनिको प्रणाम किया। (६५) स्तुति करके वह बैठा । नरेन्द्रों के साथ आशीर्वाद दिये गये राजाने धर्मके बारेमें पूछा । साधुने संक्षेपसे कहा कि अनादि कालसे नानाविध योनियों में परिभ्रमण करता हुआ जीव कर्मके फलस्वरूप मुश्किलसे मनुष्य जन्म प्राप्त करता हैं। (६६-६७) मानव जन्म प्राप्त करके भी विषयसुखकी पीड़ासे लोलुप मूर्ख मनुष्य अपनी स्त्रीके स्नेहसे नाचता हुआ १. नेय व० - प्रत्य० । २. व उई० - मुन ३. ०ण खयरसिद्धि – मु० । ४. ० यक्षपडिपुन्नो – प्रत्य• । ५. पुरं स० - मु० । ५६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥ ६० ॥ ६१॥ ६२ ॥ ६३ ॥ ६४ ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०३. २६] १०३. रामपुव्वभव-सीयापव्वजाविहाणपव्वं पत्तो वि माणुसतं, विसयसुहासायलोलुओ मूढो । सकलत्तनेहनडिओ, न कुणइ जिणदेसियं धम्मं ॥ ६८॥ इन्दधणु-फेण-बुब्बुय-संझासरिसोवमे मणुयजम्मे । जो न कुणइ जिणधम्मं, सो हु मओ वच्चए नरयं ॥ ६९ ।। होइ महावेयणियं, नरए हण-दहण-छिन्दणाईयं । जीवस्स सुइरकालं, निमिसं पि अलद्धसुहसायं ॥ ७० ॥ तिरियाण दमण-बन्धण-ताडण-तण्हा-छुहाइयं दुक्खं । उप्पज्जइ मणुयाण वि, बहुरोगविओगसोगकयं ॥ ७१ ॥ भोत्तण वि सुरलोए, बिसयसुहं उत्तम चवणकाले । अणुहवइ महादुक्खं, जीवो संसारवासत्थो ॥ ७२ ॥ जह इन्धणेसु अग्गी, न य तिप्पइ न य जलेसु वि समुद्दो । तह जीवो न य तिप्पइ, विउलेसु वि कामभोगेसु॥७३॥ नो पवरसुरसुहेसु वि, न य तित्ति उवगओ खलो जोवो । सो कह तिप्पइ इण्हि, माणुसभोगेसु तुच्छेसु ॥७४॥ तम्हा नाऊण इम, 'सुमिणसमं अधुवं चलं जीयं । नरवइ ! करेहि धम्मं, जिणविहियं दुक्खमोक्खट्टे ॥७५॥ सायार-निरायारं, धर्म निणदेसियं विउपसत्थं । सायारं गिहवासी, कुणन्ति साहू निरायारं ।। ७६ ॥ हिंसा-ऽलिय-चोरिक्का-परदार-परिग्गहस्स य नियत्ती । एयाइं सावयाणं, अणुबयाई तु भणियाइं ॥ ७७ ॥ एयाई चेव पुणो, महबयाई हवन्ति समणाणं । बहुपज्जयाई नरवइ !, संसारसमुद्दतरणाई ॥ ७८ ॥ सावयधम्म काऊण निच्छिओ लहइ सुरवरमहिड्डि । समणो पुण घोरतवो, पावइ सिद्धिं न संदेहो ॥ ७९ ॥ दुविहो वि तुज्झ सिट्टो, धम्मो अणुओ तहेव उक्कोसो । एयाणं एक्कयर, गेण्हसु य ससत्तिनोगेणं ॥ ८० ॥ तं मुणिवरस्स वयणं, सिरिचन्दो निसुणिऊण परितुट्टो । तो देइ निययरजं, सुयस्स घिइकन्तनामस्स ।। ८१ ।। मोत्तण पणइणिजणं, रुयमाणं महुरमञ्जलपलावं । सिरिचन्दो पबइओ, पासम्मि समाहिगुत्तस्स ।। ८२ ॥ उत्तमवयसंजुत्तो, तिजोगधारी विसुद्धसम्मत्तो । चारित्त-नाण-दसण-तव-नियमविभूसियसरीरो ।। ८३ ।। जिनेश्वरप्रोक्त धर्मका आचरण नहीं करता। (६८) इन्द्रधनुष, फेन, बुदबुद और सन्ध्या तुल्य क्षणिक मानवजन्ममें जो जिनधर्मका पालन नहीं करता वह मरकर नरकमें जाता है। (६९) नरकमें निमिष भरके लिए सुख शान्ति प्राप्त न करके सुचिर काल पर्यन्त जीवको वध दहन, छेदन आदि अत्यन्त दुःख झेलना पड़ता है। (७०) तिर्यचोंको दमन, बन्धन, ताड़न, तृषा, क्षुधा आदि दुःख होता है। मनुष्यों को भी अनेक प्रकारके रोग, वियोग एवं शोकजन्य दुःख उत्पन्न होते हैं। (७१) देवलोकमें उत्तम विषयसुखका उपभोग करके च्यवनके समय संसारमें रहा हुआ जीव महादुःख अनुभव करता है । (७२) जिस तरह ईधनसे आग और जलसे समुद्र तृप्त नहीं होता उसी तरह विपुल कामभोगोंसे भी जोव तृत नहीं होता। (७३) जो दुष्ट जीवके उत्तम सुखोंसे तृप्त न हुआ वह यहाँ तुच्छ मानवभोगोंसे कैसे तृप्त हो सकता है ? (७४) अतएव हे राजन् ! स्वप्नसदृश, क्षणिक एवं चंचल इस जीवनको जानकर दुःखके विनाशके लिए जिनविहित धर्मका आचरण करो । (७५) विद्वानों द्वारा प्रशंसित जिन-प्रोक्त धर्म सागार और अनगारके भेदसे दो प्रकारका है। गृहस्थ सागारधर्मका और • साधु अनगारधर्मका पालन करते हैं। (७६) हिंसा, झूठ, चोरी, परदार एवं परिग्रहसे निवृत्ति --ये श्रावकोंके अणुव्रत कहे गये हैं। (७७) हे नरपति! अनेक भेदोंवाले तथा संसार-समुद्रसे पार उतारनेवाले ये ही श्रमणोंके महाव्रत होते हैं। (७८) श्रावकधर्मका पालन करके मनुष्य अवश्य ही देवोंकी महती ऋद्धि प्राप्त करता है और घोर तप करनेवाला श्रमण मोक्ष पाता है, इसमें सन्देह नहीं। (७६) मैंने तुम्हें अणु और उत्कृष्ट दो प्रकारका धर्म कहा। अपनी शक्तिके अनुसार इनमें से कोई एक तुम ग्रहण करो। (८०) मुनिवरका ऐसा उपदेश सुनकर अत्यन्त हर्षित श्रीचन्द्रने अपना राज्य धृतिकान्त नामक पुत्रको दे दिया। (८१) रोती और मधुर मंजुल प्रलाप करती युवतियोंका त्याग करके श्रीचन्द्रने समाधिगुप्त मुनिके पास दीक्षा ली । (८२) उत्तम व्रतसे युक्त, मन-वचन-कायाके निग्रहरूप तीन प्रकारके योगको धारण करनेवाला, चारित्र, ज्ञान, दर्शन, तप एवं नियमसे १. मुविण-प्रत्य० । 'हरूप तीना त्याग कीचन्दने Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४४ पउमचरियं [१०३. ८४सज्झाय-झाणनिरओ. जिइन्दिओ समिइ-गुत्तिसंजुत्तो । सत्तभयविप्पमुक्को, सए वि देहे निरवयक्खो॥४॥ छट्ट-ऽट्टमाइएहिं, जेमन्तो मासखमणजोगेहिं । विहरइ मुणी महप्पा, कुणमाणो नज्जर कम्मं ।। ८५ ॥ एवं भावियकरणो, सिरिचन्दो दढसमाहिसंजुत्तो । कालगओ उववन्नो, इन्दो सो बम्भलोगम्मि ।। ८६ ॥ तत्थ विमाणे परमे, चूडामणिमउडकुण्डलाभरणो । 'सिरि-कित्तिलच्छिनिलओ, निदाहरविसन्निभसरीरो ॥ ८७ ॥ मणनयणहारिणीहिं, देवीहिं परिमिओ महिड्डीओ । भुञ्जइ विसयसुहं सो, सुराहिवो बम्भलोगत्थो ॥ ८८ ॥ एवं सो धणदत्तो, तुज्झ बिहीसण! कमेण परिकहिओ । संपइ साहेमि फुडं, पगयं वसुदत्तसेट्टीणं ॥ ८९ ।। नयरे मिणालकुण्डे, परिवसइ नराहिवो विजयसेणो। नामेण रयणचूला, तस्स गुणालंकिया भज्जा ॥ ९० ॥ पुत्तो य वज्जकंच , तस्स वि महिला पिया उ हेमवई । तीए सो सिरिकन्तो, नाओ पुत्तो अह सयंभू ॥११॥ जिणसासणाणुरत्तो, पुरोहिओ तस्स होइ सिरिभूई । तस्स वि गुणाणुरूवा, सरस्सई नाम वरमहिला ॥ ९२ ।। ना आसि गुणमई सा, भमिउं नाणाविहासु नोणीसु । इत्थी सकम्मनडिया, उप्पन्ना गयवहू रण्णे ॥ ९३ ।। मन्दाइणीऍ पङ्के, तीऍ निमग्गाए जीयसेसाए । अह देइ कण्णजावं, तरङ्गवेगो गयणगामी ॥ ९४ ॥ तत्तो सा कालगया, सरस्सईकुच्छिसंभवा जाया । वेगवई वरकन्ना, दुहिया सिरिभूइविप्पस्स ॥ ९५॥ अह सा कयाइ गेहे, साहु भिक्खागय उवहसन्ती । पियरेण वारिया निच्छएण तो साविया जाया ॥ ९६ ॥ अइरूविणीऍ तीऍ, करण उक्कण्ठिया पुहइपाला । नाया मयणावत्था, सबे वि सयंभुमादीया ॥ ९७ ॥ जइ वि य कुवेरसरिसो, मिच्छादिट्टी नरो ह्वइ लोए । तह वि य तस्स कुमारी,न देमि तो भणइ सिरिभूई॥९८॥ विभूषित शरीरवाला, स्वाध्याय व ध्यानमें निरत, जितेन्द्रिय, समिति और गुप्तिसे युक्त, इहलोकभय, परलोकभय आदि सात , भयसे मुक्त, अपनी देह में भी अनासक्त, वेले, तेले आदि तथा मासक्षमग (लगातार एक महीनेका उपवास ) के योगके वाद भोजन करनेवाला वह महात्मा मुनि कर्मको जर्जरित करता हुआ विहार करने लगा। (८३-८५) इस तरह शुद्ध आचारवाला तथा दृढ़ समाधिसे युक्त श्रीचन्द्र मरकर ब्रह्मलोकमें इन्द्र के रूपमें उत्पन्न हुआ। (८६) उस उत्तम विमानमें चूडामणि, कुण्डल एवं आभरणोंसे सम्पन्न, श्री, कीर्ति एवं लक्ष्मीका धामरूप, ग्रीष्मकालीन सूर्य के जैसा शरीरवाला वह अमलोकस्य महर्दिक इन्द्र मन ओर आँखोंको आनन्द देनेवाली देवियोंसे घिरकर विषयसुखका अनुभव करता था। (८७-८) हे विभीपण ! इस तरह धनदत्तके बारेमें मैंने क्रमशः तुमसे कहा। अब मैं वासुदेव श्रेष्ठीका वृत्तान्त स्फुट रूपसे कहता हूँ।(6) मृणालकुण्ड नगरमें विजयसेन राजा रहता था। गुणोंसे अलंकृत रत्नचूड़ा नामकी उसकी भार्या थी। (80) पुत्र वनकंचुक और उसकी प्रिय पत्नी हेमवती थी। वह श्रीकान्त उससे स्वयम्भू नामक पुत्रके रूपमें उत्पन्न हुआ। (६१) उसका जिनशासनमें अनुरक्त श्रीभृति नामका एक पुरोहित था। उसको भी सरस्वती नामकी गुणानुरूप उत्तन स्त्री थी। (१२) जो गुणमती स्त्री थी वह नानाविध योनियों में भ्रमण करके अपने कर्मोंसे दुःखी हो अरण्यमें एक हथनीके रूपमें पैदा हुई। (६३) मन्दाकिनीके कीचड़में निमग्न उसके जब प्राग निकलने बाकी थे तब गगनगामी तरंगवेगने कानों में नमस्कारमंत्रका जाप किया। (६४) वहाँसे मरने पर सरस्वतीकी कुक्षिसे उत्पन्न वेदवती नामकी वह उत्तम कन्या श्रीभूति ब्राह्मणकी पुत्री हुई। (९५) किसी समय भिक्षाके लिए घरमें आये हुए साधुओंका उपहास करनेवाली उसे पिताने रोका। तब वह निश्चयसे श्राविका हुई । (६६) उस रूपवतीके लिए उत्कण्ठित स्वयम्भू आदि सभी राजा कामातुर हुए। (६७) भले ही लोकमें कुबेर जैसा हो, पर यदि वह मिथ्यादृष्टि होगा तो मैं उसे लड़की नहीं दूंगा, ऐसा श्रीभूतिने कहा । (६८) इस पर रुष्ट १. सिरि-कन्तिल०-मु०। २ ०ण मए वि पर०-प्रत्यः। ३. ओ हवइ तस्स सरि---प्रत्यः । Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४५ १०३. ११५ ] १०३. रामपुव्वभव-सीयापव्वज्जाविहाणपत्र रुट्टो सयंभुराया, सिरिभूई मारिऊण वेगवई । आयझइ रयणीए, पुणो वि अवगृहइ रुयन्ती ॥ ९९ ॥ कलुणाई विलवमाणी. नेच्छन्ती चेव सबलकारेणं । रमिया वेगवई सा, सयंभुणा मयणमढेणं ॥ १०० ।। रुट्टा भणइ तओ सा, पियरं वहिऊण जं तुमे रमिया । उप्पज्जेज वहत्थे, पुरिसाहम ! तुज्झ परलोए ॥१०१॥ अरिकन्ताएँ सयासे, वेगवई दिक्खिया समियपावा । जाया संवेगमणा, कुणइ तवं बारसवियप्पं ॥ १०२ ॥ घोरं तवोविहाणं, काऊण मया समाहिणा तत्तो । बम्भविमाणे, देवी जाया अइललियरूवा सा ॥ १०३ ॥ मिच्छाभावियकरणो, तत्थ सयभू वि कालधम्मेणं । संजुत्तो परिहिण्डइ, नरय-तिरिक्खासु जोणीसु ॥ १०४ ।। कम्मस्स उवसमेणं, जाओ उ कुसद्धयस्स विपस्स । पुत्तो सावित्तीए, पभासकुन्दो ति नामेणं ॥ १०५ ॥ अह सो पभासकुन्दो, मुणिस्स पासम्मि विनयसेणस्स । निग्गन्थो पबइओ, परिचत्तपरिग्गहारम्भो ॥ १०६ ॥ रइरागरोसरहिओ, बहुगुणधारी जिइन्दिओ धीरो । छट्ट-ऽटम-दसमाइसु, भुञ्जन्तो कुणइ तवकम्मं ॥ १०७ ॥ एवं तबोधरो सो, सम्मेयं वन्दणाएँ वच्चन्तो । कणगप्पहस्स इड्डी, पेच्छइ विजाहरिन्दस्स ॥ १०८ ॥ अह सो कुणइ नियाणं, होउ महं ताव सिद्धिसोक्खेणं । भुञ्जामि खेयरिद्धि, तबस्स जइ अस्थि माहप्पं ॥१०९॥ पेच्छह भो ! मूढत्तं, मुणीण सनियाणदूसियतवेणं । रयणं तु पुहइमोल्लं, दिन्नं चिय सागमुट्ठोए ॥ ११० ॥ छेत्तण य कप्पूरं, कुणइ वई कोद्दवस्स सो मूढो । आचुण्णिऊण रयणं, अविसेसो गेहए दोरं ॥ १११ ॥ दहिऊण य गोसीसं, गेण्हइ छारं तु सो अबुद्धीओ । जो चरिय तवं घोरं, मरइ य सनियाणमरणेणं ॥११२॥ अह सो नियाणदूसियहियओ महयं पि करिय तवचरणं । कालगओ उववन्नो, देवो उ सणंकुमारम्मि ॥११३॥ तत्तो चुओ समाणो, जाओ च्चिय केकसीऍ गब्भम्मि । रयणासवस्स पुत्तो, विक्खाओ रावणो नाम ॥११४॥ नं एरिसी अवस्था, हवइ मुणीणं पि दूमियमणाणं । सेसाण किं च भण्णइ, वय-गुण-तव-सोलरहियाणं? ॥११५॥ - स्वयम्भू राजा रातके समय श्रीभूतिको मारकर वेगवतीको ले गया और रोती हुई उसका आलिंगन किया। (88) करुण विलाप करती हुई और न चाहनेवाली वेगवतीके ऊपर कामसे मूढ़ स्वयम्भूने बलात्कार किया। (१००) रुष्ट उसने कहा कि हे अधम पुरुष ! पिताको मारकर तुमने जो रमण किया है उससे परलोकमें तुम्हारे वधके लिए मैं उत्पन्न हूँगी। (१०१) बादमें शमित पापवाली वेगवतीने अरिकान्ताके पास दीक्षा ली और मनमें वैराग्ययुक्त होकर बारह प्रकारका तप किया। (१०२) घोर तप करके समाधिपूर्वक मरने पर वह ब्रह्मविमानमें अत्यन्त सुन्दर रूपवाली देवी हुई । (१०३) मिथ्यात्वसे भावित अन्तःकरणवाला स्वयम्भू भी कालधर्मसे युक्त हो नरक-तियच आदि योनियोंमें परिभ्रमण करने लगा। (१०४) कर्मके उपशमके कारण वह कुशध्वज ब्राह्मगका सावित्रीसे उत्पन्न प्रभासकुन्द नामका पुत्र हुआ। (१०५) रति एवं राग-द्वेपसे रहित, बहुत-से गुणोंको धारण करनेवाला, जितेन्द्रिय और धीर वह वेला, तेला, चौला आदिके बाद भोजन करके तप करने लगा। (१०६-७) ऐसे उस तपस्वीने सम्मेतशिखरकी ओर जाते हुए विद्याधरराज कनकप्रभकी ऋद्धि देखी। (१०८) तब उसने निदान (संकल्प ) किया कि मोक्षके सुखले मुझे प्रयोजन नहीं है। तप का यदि माहात्म्य है तो खेचरोंकी ऋद्धिका मैं उपभोग करूँ। (१०९) निदानसे तपको दूपित करनेवाले मुनिकी मूर्खताको तो देखो! पृथ्वी जितने मृल्य का रत्न उसने मुट्ठी भर सागके लिए दे दिया। (११) जो तपश्चरण करके निदानयुक्त मरणसे मरता है वह मूर्ख मानो कपुरके पेड़को काटकर कोदोंकी खेती करना चाहता है, रत्नको पीसकर वह अविवेकी डोरा लेना चाहता है, वह अज्ञानी गोशीर्पचन्दनको जलाकर उसकी राख ग्रहण करता है। (१११-११२) निदानसे दूपित हृदयवाला वह बड़ा भारी तप करके मरने पर सनत्कुमार देवलोकमें देवरूपसे उत्पन्न हुआ। (११३) वहाँसे च्युत होने पर वह केकसीके गर्भसे रत्नश्रवाके पुत्र विख्यात रावणके नामसे उत्पन्न हुआ। (११४) सन्तप्त मनवाले मुनियोंकी भी यदि ऐसी अवस्था होती है तो फिर व्रत, गुण, तप एवं शीलरहित बाकी लोगोंके बारेमें तो कहना ही क्या ? (११५) ब्रह्मेन्द्र भी च्युत होकर १. •न्ती तेण सव–प्रत्य० । २. संपत्तो-प्रत्य० । ३. गइ-दोस०-मु०। ४. केकसीए-प्रत्य० । ६६ Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं बम्भिन्दो वि य चविउँ, जाओ अवराइयाऍ देवीए । दसरहनिवस्स पुत्तो, रामो तेलोक्कविक्खाओ ॥ ११६ ॥ नो सो नयदत्तसुओ, धणदत्तो आसि बम्भलोगवई । सो हु इमो पउमाभो, बलदेवसिरिं समणुपत्तो ॥ ११७॥ वसुदत्तो वि य जो सो, सिरिभूई आसि बम्भणो तइया । सो लक्खणो' य जाओ, संपइ णारायणो एसो ॥११८॥ सिरिकन्तो य सयम्भू, कमेण जाओ पहासकुन्दो सो । विज्जाहराण राया, जाओ लङ्काहिवो सूरो ॥ ११९ ॥ सागुणमई कमेणं, सिरिभूइपुरोहियस्स वेगवई । दुहिया बम्भविमाणे, देवी इह बट्टए सीया ॥ १२० ॥ जो आसि गुणमईए, सहोयरो गुणधरो चि नामेणं । सो नणयरायपुत्तो, नाओ भामण्डलो एसो ॥ १२१ ॥ जो नन्नवक्कविप्पो, सो हु बिहीसण ! तुमं समुप्पन्नो । वसहद्धओ वि जाओ, सुग्गीवो वाणराहिवई ॥१२२॥ एए सबे वि पुरा, आसि निरन्तरसिणेहसंबन्धा । रामस्स तेण नेहं, वहन्ति निययं च अणुकूला ॥ १२३ ॥ एत्तो बिहीसणो पुण, परिपुच्छइ सयलभूसणं नमिउं । वालिस्स पुबनणियं, कहेहि भयवं ! भवसमूहं ॥ १२४॥ निसुणसु बिहीसण! तुमं, एक्को परिहिण्डिऊण संसारं । नीवो कम्मवसेणं, दण्डारणे मओ जाओ ॥ १२५॥ साहुं सज्झायंतं, सुणिऊणं कालधम्मसंजुत्तो । उप्पन्नो एरखए, मघदत्तो नाम धणवन्तो ॥ १२६ ॥ तस्स पिया विहियक्खो, सुसावओ सिवमई हवइ माया । मघदत्तस्स वि जाया, निणवरधम्मे मई विउला ॥१२७॥ पञ्चाणुद्दयधारी, मओ य सो सुरवरो समुत्पन्नो । वरहार-कुण्डलधरो, निदाहरविसन्निहसरीरो ॥ १२८ ॥ चइओ पुबविदेहे, गामे विजयावईऍ आसन्ने । अह मत्तकोइलवे, कंतासोगो तर्हि राया ॥ तस्स रयणावईए, भज्जाए कुच्छिसंभवो नाओ । नामेण सुप्पभो सो, रज्जं भोत्तूण पवइओ ॥ चरिय तवं कालगओ, सबट्ठे सुरवरो समुत्पन्नो । तत्तो चुओ वि जाओ, वाली आइचरयपुत्तो ॥ १२९ ॥ १३० ॥ काऊ विरोहं जो, तइया सह रावणेण संविग्गो । पबइओ कइलासे, कुणइ तवं धीरगम्भीरो ॥ अपराजिता देवीसे दशरथका पुत्र तीनों लोकों में विख्यात रामके रूपमें पैदा हुआ । (११६) जो नयदत्तका पुत्र ब्रह्मदत्त ब्रह्मलोकका स्वामी था, उसीने इस रामके रूपमें बलदेवका ऐश्वर्य प्राप्त किया । ( ११७) जो वसुदन्त उस समय श्रीभूति ब्राह्मण था वही लक्ष्मण हुआ । इस समय वह नारायण है । (११८) श्रीकान्त जो क्रमशः स्वयम्भू और प्रभासकुन्द हुआ था वह, विद्याधरों का राजा शूरवीर रावण हुआ । ( ११६ ) वह गुणमती अनुक्रमसे श्रीभूति पुरोहितकी वेगवती पुत्री और ब्रह्मविमान में देवी होकर यहाँ सीता के रूपमें है । (१२०) गुणमतीका गुणधर नामक जो भाई था वह जनकराजका पुत्र यह भामण्डल हुआ है । (१२१) जो याज्ञवल्क्य ब्राह्मण था वह विभीषण के रूपमें उत्पन्न हुआ है। वृषभध्वज वानराधिपति सुग्रीव हुआ है । (१२२) ये सब पहले निरन्तर स्नेहसे सम्बद्ध थे । इससे सतत अनुकूल रहनेवाले वे रामके लिए स्नेह धारण करते हैं । (१२३) ५४६ [ १०३. ११६ इसके बाद विभीषणने पुनः सकलभूषण से नमन करके पूछा कि, हे भगवन् ! बालिके परभवके जन्मों के बारे में आप कहें । (१२४) इस पर उन्होंने कहा कि, विभीषण! तुम सुनो। संसार में परिभ्रमण करके कोई एक जीव कर्मवश दण्डकारण्य में मृग हुआ । (१२५) साधु द्वारा किये जाते स्वाध्यायको सुनकर काल-धर्मसे युक्त होने पर ( मरने पर) बह ऐरावत क्षेत्र में धनसम्पन्न मघदत्त के नामसे उत्पन्न हुआ । (१२६ उसका पिता सुश्रावक विहिताक्ष और माता शिवमती थी । मदत्तको जिनवरके धर्म में उत्तम बुद्धि हुई । (१२७) पाँच महाव्रतोंको धारण करनेवाला वह मरकर उत्तम हार एवं कुण्डल धारण करनेवाला तथा ग्रीष्मकालीन सूर्यके समान तेजस्वी शरीरवाला देव हुआ । ( १२८) च्युत होने पर वह पूर्वविदेह में आई हुई विजयावती के समीपवर्ती मत्त कोकिलरव नामक ग्राम के कान्ताशोक राजाकी भार्या रत्नावतीकी कुक्षिसे सुप्रभ नामसे उत्पन्न हुआ । राज्यका उपभोग करके उसने प्रव्रज्या ली । (१२६-१३०) तप करके मरने पर वह सर्वार्थसिद्ध विमानमें देवके रूप में उत्पन्न हुआ । वहाँसे च्युत होने पर आदित्यराजाका पुत्र वालि हुआ । (१३१) उस समय रावणके १. ०णी पहाणी, संपइ नारा० - मु० । २. ० स समणं । वा०मु० । ३. सिरिमई - मु० । ४. कयलासे – प्रत्य• । १३१ ॥ १३२ ॥ Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०३. १४७ ] १०३. रामपुव्वभव-सीयापव्वज्जाविहाणपव्वं १३७ ॥ सबायरेण तइया, उद्धरिओ रावणेण कइलासो । अगुट्टएण सो पुण, नीओ वाली ण संखोहं ॥ झाणाणलेण डहिउँ, निस्सेसं कम्र्मकयवरं बाली । संपत्तो परमपयं, अजरामरनीस्यं ठाणं ॥ एवं अन्नोन्नवहं, कुणमाणा पुब बद्धदढवेरा । संसारे परिभमिया, दोण्णि वि वसुदत्त - सिरिकन्ता ॥ जेणं सा वेगवई, आसि सयंभुस्स वल्लहा तेणं । अणुबन्धेणऽवहरियां, सीया वि हु रक्खसिन्देणं ॥ नो 'बिय सो सिरिभूई, वेगवईए कए सयंमूणा । वहिओ धम्मफलेणं, देवो नाओ विमाणम्मि ॥ चइउं पइट्ठनयरे, पुणवसू खेयराहिवो जाओ । महिलाहेउ सोयं, करिय नियाणं च पब इओ ॥ १३८ ॥ काऊ तवं घोरं, सणकुमारे सुरो समुत्पन्नो । चइओ सोमित्तिसुओ, नाओ वि हु लक्खणो एसो ॥ १३९ ॥ सत्तू जेण सयंभू, सिरिभूइपुरोहियस्स आसि पुरा । तेण इह मारिओ सो, दहवयणो लच्छिनिलएणं ॥ १४० ॥ जो जेण हओ पुवं, सो तेण वहिज्जए न संदेहो । एसा ठिई बिहीसण, संसारत्थाण जीवाणं ॥ १४१ ॥ एवं सोऊण इमं, जीवाणं पुबवेरसंबन्धं । तम्हा परिहरह सया, वेरं सबे वि दूरेणं ॥ वयणेण वि उब्बेओ, न य कायबो परस्स पीडयरो। "सीयाऍ नहऽणुभूओ, महाववाओ वयणहेऊ ॥ मण्डलिया उज्जाणे, सुदरिसणो आगओ मुणिवरिन्दो । दिट्ठो य वन्दिओ सो, सम्मद्दिट्ठीण लोएणं ॥ साहुं पलोइउं सा, वेगवई कहइ सयललोयस्स । एसो उज्जाणत्थो, महिलाऍ समं मए दिट्टो ॥ तत्तो गामनणेणं, अणायरो मुणिवरस्स आढत्तो । तेण वि य कओ सिग्धं, अभिग्गहो धीरपुरिसेणं ॥ न मज्झ इमो दोसो, फिट्टिहिइ असण्णिदुज्जणनिउत्तो । तो होही आहारो, भणियं चिय एव साहूणं ॥ १४७॥ १३३ ॥ १३४ ॥ १३५ ॥ १३६ ॥ 1 । १. ०म्मरयमलं वा० – मु० । २. पुव्ववेरपविद्धा । सं० प्रत्य० । ३. वि हु सो— प्रत्य० धम्मफलेलं देवो जाओ अह वरचिमाणम्मि—मु० । ५. वि दुब्बाओ - मु० । ६. सीयाए जह अणुओ, म० १४२ ॥ १४३ ॥ साथ विरोध करके वैराग्ययुक्त उसने दीक्षा ली और धीर-गम्भीर उसने कैलास पर्वत पर तप किया । (१३२) उस समय सर्वथा निर्भय होकर रावणने कैलास उठाया और वालिने अंगूठे से उसे संक्षुब्ध किया । (१३३) ध्यानरूपी अभिसे समय कर्म कचरे को जलाकर वालिने अजर, अमर, और रजहीन मोक्ष स्थान प्राप्त किया । (१३४) १४४ ॥ १४५ ॥ १४६ ॥ इस तरह पहले बाँधे हुए दृढ़ वैरभावके कारण एक-दूसरेका वध करते हुए वसुदेव और श्रीकान्त दोनों संसारमें घूमने लगे । (१३५) स्वयम्भूकी वल्लभा वेगवती थी वह कर्मविपाकवश सीताके रूपमें राक्षसेन्द्र रावण द्वारा अपहृत हुई । (१३६) वेगवती के लिए जो श्रीभूति स्वयंभूके द्वारा मारा गया था वह धर्म के फलस्वरूप विमानमें देव हुआ । (१३७) वहाँसे च्युत होकर वह प्रतिष्ठनगर में विद्याधरों का राजा पुनर्वसु हुआ । पत्नीके लिए शोक और निदान करके उसने दीक्षा ली । (२३८) घोर तप करके सनत्कुमार देवलोकमें वह देवरूपसे पैदा हुआ। वहाँसे च्युत होने पर सुमित्राका पुत्र यह लक्ष्मण हुआ है । ( १३६) चूँकि पूर्वजन्म में स्वयम्भू श्रीभूति पुरोहितका शत्रु था, इसलिए लक्ष्मणने इस जन्म में उस रावणका वध किया । (१४०) जो जिसको पूर्वभवमें मारता है वह उसके द्वारा मारा जाता है, इसमें सन्देह नहीं । हे विपण ! संसार में रहनेवाले जीवोंकी यह स्थिति है । (१४१ ) इस तरह जीवोंके पहलेके चैर के बारेमें तुमने यह सुना । अतः सबलोग वैरका दूरसे ही त्याग करें । (१४२) वचनसे दूसरेको पीड़ा देनेवाला उद्वेग नहीं करना चाहिए उदाहरणार्थ - वचन के कारण सीताने बड़े भारी अपवादका अनुभव किया । (१४३) ५४७ एक बार मण्डलिक उद्यान में सुदर्शन नामक मुनि पधारे। सम्यग्दृष्टि लोगोंने उनका दर्शन एवं वन्दन किया । (१४४) साधुको देखकर उस वेगवतीने सब लोगों से कहा कि उद्यानमें ठहरे हुए इस मुनिको मैंने स्त्रीके साथ देखा था । (१४५ ) तब गाँव के लोगोंने मुनिवरका अनादर किया । उस धीर पुरुषने भी शीघ्र ही अभिग्रह किया कि अज्ञानी और दुर्जन लोगों द्वारा आरोपित यह दोष जब दूर होगा तभी मेरा भोजन होगा । उसने साधुओंसे यह कहा भी । (१४६-१४७) ४. • वइकएण संभुणा वहिओ । प्रत्य० । ७. सत्बैलो० - प्रत्य० । . Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं ॥ तो वेगवईऍ मुहं, सू चिय देवयानिओगेणं । भणइ तओ सा अलियं, तुम्हाण मए समक्खायं ॥ तत्तो सो गामनणो, परितुद्रो मुणिवरस्स अहिययरं । सम्माणपीइपमुहो, नाओ गुणगहणतत्तिल्लो ॥ नं दाऊण ऽववाओ, बिसोहिओ मुणिवरस्स कन्नाऍ । तेण इमाए विसोही, जाया विहु नणयतणया दिट्ठो सुओ व दोसो, परस्सं न कयाइ सो कहेयबो । निणधम्माहिरएणं, पुरिसेणं महिलिया वा ॥ रागेण व दोसे व नो दोसं नणवयस्स भासेइ । सो हिण्डइ 'संसारे, दुक्खसहस्साइं अणुहुन्तो तं मुनिवरस्स वयणं, सोऊण णरा -ऽमरा सुविम्हइया । संवेगसमावन्ना, विमुक्कवेरा तओ जाया ॥ बहवो सम्मदिट्टी, नाया पुण सावया तहिं अन्ने । भोगेसु विरत्तमणा, समणत्तं केइ पडिवन्ना ॥ तो कयन्तवयणो, सुणिऊणं भवसहस्सदुक्खोहं । दिक्खाभिमुहो पउमं, भणइ पहू सुणसु मह वयणं ॥ १५५॥ संसारम्मि अणन्ते, परिहिण्डन्तो चिरं सुपरितन्तो । दुक्खविमोक्खट्टे हं, राहव ! गेण्हामि पबज्जं ।। १५६ || तो भइ पनाहो, कहसि तुमं उज्झिउं महं नेहं । गेण्हसि दुद्धरचरियं, असिधारं जिणमयाणुगयं ॥ १५७॥ कह चेव छुहाईया, विसहिस्सिसि परिसहे महाघोरे । कण्टयतुल्लाणि पुणो, वयणाणि य खलमणुस्साणं ॥ १५८॥ उभडसिराकवोलो, अट्ठियचम्माबसेसतणुयो । गेव्हिहिसि परागारे, कह भिक्खादाणमेचाहे ! ॥ १५९ ॥ जंपइ कयन्तवयणो, सामिय ! जो तुज्झ दारुणं नेहं । छड्डेमि अहं सो कह, अन्नं कर्ज न साहेमि ? ॥ १६०॥ एवं निच्छियभावो, कयन्तवयणो वियाणिओ जाहे । ताहे च्चिय अणुणाओ, लक्खणसहिएण रामेणं ॥ १६१ ॥ आपुच्छिण पउमं, सोमित्तिसुयं च सबसुहदायं । गेण्हइ कयन्तवयणो, मुणिस्स पासम्मि पबज्जं ॥ अह सयलभूसणन्ते, सुरासुरा पणमिऊण भावेणं । निययपरिवारसहिया, जहागया पडिगया सबे ॥ देवताओं के प्रयत्नसे वेगवतो का मुँह सूज गया । तब उसने कहा कि तुमको मैंने झूठमूठ कहा था । (१४८) इस पर गाँवके वे लोग आनन्दित होकर मुनिवरका और भी अधिक सम्मान व प्रेम करने लगे तथा गुणोंके ग्रहण में तत्पर हुए। (१४६) मुनिवर पर अपवाद लगाकर कन्याने फिर उसे विशुद्ध किया था, इसलिए इस जनकतनया की विशुद्धि हुई । (१५०) १६२ ॥ १६३ ॥ जिनधर्म में निरत पुरुष अथवा स्त्रीको देखा या सुना दोष दूसरेसे नहीं कहना चाहिए । (१५१) राग अथवा द्वेषवश जो लोगोंसे दोष कहता है वह हजारों दुःख अनुभव करता हुआ संसार में भटकता है । (१५२) ५४८ [ १०३. १४८ १४८ ॥ १४९ ॥ उस मुनिवरका उपदेश सुनकर मनुष्य और देव विस्मित हुए और वैरका परित्याग करके संवेगयुक्त हुए । (१५३) वहाँ बहुतसे सम्यग्दृष्टि हुए, दूसरे पुनः श्रावक हुए और भोगोंसे विरक्त मनत्राले कई लोगोंने श्रमणत्व अंगीकार किया । (१५४) तब हजारों दुःखोंसे युक्त संसारके बारेमें सुनकर दीक्षाभिमुख कृतान्तवदनने रामसे कहा कि, हे प्रभो ! मेरा कहना आप सुनें । (१५५) हे राघव ! अनन्त संसार में चिरकाल से घूमता हुआ अत्यन्त दुःखी मैं दुःखके नाशके लिए दीक्षा लेना चाहता हूँ । (१५६) तब रामने कहा कि तुम मेरे स्नेहका त्याग करके ऐसा कहते हो | जिनधर्मसम्मत असिधारा जैसे दुर्धर चारित्रको तुम ग्रहण करना चाहते हो । (५५७) तुम भूख आदि अतिघोर परीप तथा खल मनुष्योंके कण्टकतुल्य वचन कैसे सहोगे ? ( १५८) उभरी हुई नसोंसे युक्त कपोलवाले तथा अस्थि एवं चर्म ही बाक़ी रहे हैं ऐसे कृश शरीरवाले तुम दूसरोंके घरमें केवल भिक्षा दान ही कैसे ग्रहण करोगे ? (१५९) इस पर कृतान्तवदनने कहा कि, हे स्वामी ! मैं यदि आपके प्रगाढ़ स्नेहका परित्याग कर सकता हूँ तो अन्य कार्य भी क्यों नहीं कर सकूँगा ? (१६०) इस तरह जब दृढ़ भाववाले कृतान्तवदनको जाना, तब लक्ष्मणके साथ रामने अनुमति दी । (१६१) सब प्रकार के सुख देनेवाले राम और लक्ष्मणसे पूछकर कृतान्तवदनने मुनिके पास दीक्षा ग्रहण की । (१६२) इसके बाद भावपूर्वक सकलभूषण मुनिवरको प्रणाम करके वे सुर और असुर अपने अपने परिवारके साथ जैसे १. ०स्स ण य सो कयाइ कहियव्दो - प्रत्य० । २. संसारं — प्रत्य० । ३. व्यपं मुणिऊण परा मणेसु विम्ह० मु० । ४. •हाईया विसहिहिसि परीसद्दा महाघोरा । क० मु० । ५. ०ण रामं प्रत्य० । ॥ १५० ॥ १५१ ॥ १५२ ॥ १५३ ॥ १५४ ॥ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०३. १७५ ] १०३. रामपुव्वभवसीयापव्वज्जाविद्दाणपर्व्व १६४ ॥ १६५ ॥ १६९ ॥ रामो वि केवलिं तं अभिवन्देऊण सेसया य मुणी । सीयाऍ सन्नियासं, संपत्तो अप्पबीओ सो ॥ रामेण तओ सीया, दिट्ठा अज्जाण मज्झयारत्था । सेयम्बरपरिहाणा, तारासहिय व ससिलेहा ॥ एवंविहं निएउं, संजमगुणधारिणि पउमनाहो । चिन्तेइ कह पवन्ना, दुक्करचरियं इमा सीया ॥ १६६ ॥ एसा मज्झ भुओयरमल्लीणा निययमेव सुहललिया । कह दुबयणचडयरं, सहिही मिच्छत्त महिलाणं ? ॥ १६७॥ जाए बहुप्पयारं भुक्तं चिय भोयणं रससमिद्धं । सा कह लद्धमलद्धं, भिक्खं भुंनीहि परदिन्नं ? ॥ १६८ ॥ वीणावंसवेणं, उवगिज्जन्ती य ना सुहं सइया । कह सा लहिही निर्द, संपइ फरुसे धरणिवट्टे ? ॥ एसा बहुगुणनिलया, सीलमई निययमेव अणुकूला । परपरिवारण मए मूढेणं हारिया सोया ॥ एयाणि य अन्नाणि य, परचिन्तेऊण तत्थ पउमाभो । परमत्थमुणियकरणो, तो भइ रामदेवो, एकटं चेव परिवसन्तेणं । जं चिय तुह दुच्चरियं, एवं सा जणयसुया, लक्खणपं मुहेहि नरवरिन्देहिं । अहिवन्दिया सुसमणी, अहियं परितुट्ठहियएहिं ॥ अहिणन्दइ वइदेही, एवं भणिऊण राहवो चलिओ । भडचक्रेण परिवुडो, संपत्ती अत्तणो भवणं ॥ एयं राहवचरियं, पुरिसो जो पढइ सुणइ भावियकरणो । १७० ॥ पणमइ ताहे जणयतणयं १७१ ॥ कयं मए तं खमेज्जालु ॥ १७२ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ सो लहइ बोहिलाएं, हवइ य लोयम्मि उत्तमो विमलनसो ॥ १७५ ॥ ॥ इइ पउमचरिए रामपुव्वभवसीयापव्वज्जाविहाणं नाम तिउत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ ॥ ये थे वैसे लौट गये । (१६३) राम भी उन केवली तथा दूसरे सुनियोंको वन्दन करके लक्ष्मणके साथ सीताके पास गये । (१६४) वहाँ रामने सीताको थार्याओंके बीच अवस्थित देखा । श्वेत वस्त्र पहने हुई वह तारा सहित चन्द्रमाकी लेखा की भाँति प्रतीत होती थी । (१६५) इस तरह संयमगुणको धारण करनेवाली सीताको देखकर राम सोचने लगे कि इस सीताने दुष्कर चारित्र कैसे अंगीकार किया होगा ? (१६६) मेरी भुजाओं में लीन रहनेवाली और सर्वदा सुख के साथ दुलार की गई यह मिध्यात्वी कियोंके कठोर दुर्वचन कैसे सहती होगी ? (१६७) जिसने रस से समृद्ध नानाविध खाद्योंका भोजन किया हो वह दूसरेके द्वारा दी गई और कभी मिली या न मिली ऐसी भिक्षा कैसे खाती होगी ? (१६८) वीणा एवं बंसीकी ध्वनि से -गाई जाती जो सुखपूर्वक सोती थी वह कठोर धरातल पर कैसे नींद लेती होगी ? (१६६ ) अनेक गुणोंके धामरूप, शीलवती और सर्वदा अनुकूल ऐसी इस सीताको मूर्ख मैं दूसरों के परिवाद से खो बैठा हूँ । (१७०) ये तथा ऐसे ही दूसरे विचार करके मनमें परमार्थको जाननेवाले रामने तब सीताको प्रणाम किया । (१७१) तब रामने कहा कि साथ में रहते हुए मैंने जो तुम्हारा बुरा किया हो उसे क्षमा करो । १७२ ) इस प्रकार हृदय में अत्यन्त प्रसन्न लक्ष्मण प्रमुख राजाओं द्वारा सुश्रमणी जनकसुता सीता अभिवन्दित हुई । (१७३) वैदेही प्रसन्न है - ऐसा कहकर सुभटोंके समूहसे घिरे हुए राम चले और अपने भवन पर आ पहुँचे । ( १७४) अन्तःकरण में श्रद्धाके साथ जो पुरुष यह रामचरित पढ़ेगा या सुनेगा उसे बोधिलाभ प्राप्त होगा और वह लोक में उत्तम तथा विमल यशवाला होगा । (१७५) ॥ पद्मचरितमें रामके पूर्वभव तथा सीताकी प्रव्रज्याका विधान नामक एक सौ तीसरा पर्व समाप्त हुआ || ५४६ १. भुओवरिम० - प्रत्य० । २ ० पउमेहि-मु० । ३. परिमिओ संपत्तो सो सयं भवणं - मु० । ४. एवं रा० - प्रत्य० । Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४. लवणं- 'कुस पुन्वभवाणुकित्तणपव्वं तो बिहोस पुण, परिपुच्छइ सयलभूसणं साहुं । भयवं परभवनणियं, कहेहि लवणं - S° कुसच्चरिय || १ || तो भइ मुणी निसुणसु, कायन्दिपुराहिवस्स सूरस्स । रइवद्धणस्स महिला, सुदरिसणा नाम विक्खाया ॥ २ ॥ तीए गब्भुप्पन्ना, दोण्णि सुया पियहियंकरा धीरा । मन्ती उ सबगुत्तो, तत्थ नरिन्दस्स पडिकूलो || ३ || विजयावलि त्ति' नाम, घरिणी मन्तिस्स सा निसासमए । गन्तूण नरवरिन्द, भणइ पहू ! सुणसु मह वयणं ॥४॥ तुज्झाणुरायरता, कन्तं मोत्तूण आगया इहई । इच्छसु मए नराहिब ! मा वक्खेवं कुणसु एत्तो ॥ ५ ॥ भणिया य नरवईणं, विजयावलि ! नेव एरिसं जुतं । परणारिफरिसणं विय, उत्तमपुरिसाण लज्जणयं ॥ ६ ॥ जं एव नरवईणं, भणिया विजयावली गया सगिहं । परपुरिसदिन्नहियया, मुणिया सा तत्थ मन्तीणं ॥ ७ ॥ अइको हवसगएणं, तं नरवइसन्तियं महाभवणं । मन्तीण रयणिसमए, सहसा आलोवियं सवं ॥ ८ ॥ तो गूढसुरङ्गाए, विणिग्गओ नरवई सह सुएहिं । महिलाय ठविय पुरओ, गओ य चाणारसीदेसं ॥ ९ ॥ मन्ती विसबगुत्तो, अक्कमिऊणं च सयलरज्जं सो । पेसेइ निययदूयं, कासिनरिन्दस्स कासिपुरं ॥ १० ॥ तू त दूओ, साहइ कसिवस्स सामियादि । तेणावि उवालद्धो, दूओ अइनिठुर गिराए || ११ ॥ को तुज्झ सामिघायय, गेण्हइ नाम पि उत्तमो पुरिसो । जाणन्तो च्चिय दोसे, पडिवज्जइ नेव भिच्चत्तं ॥ १२ ॥ सह पुतेहिं सुसामी नं ते वहिओ तुमे अणजेणं । तं ते दावेमि "लहुं, रइवद्धणसन्तियं मग्गं ॥ १३ ॥ 1 १०४ लवण और अंकुशके पूर्वभव एक दिन विभीषणने पुनः सकलभूषण मुनिसे पूछा कि, भगवन् ! लवण और अंकुशका परभव-सम्बन्धी चरित: आप कहें। (१) तब मुनिने कहा कि सुनो : काकन्दीपुर के स्वामी शूरवीर रतिवर्धन की सुदर्शना नामकी विख्यात पत्नी थी । (२) उसके गर्भ से प्रियंकर और हितंकर नामके दो पुत्र हुए। वहाँ सर्वगुप्त नामका मंत्री राजाका विरोधी था । (३) मंत्री की विजयावली नामकी पत्नी थी। रातके समय जाकर उसने राजासे कहा कि, हे प्रभो ! आप मेरा कहना सुनें । ४) हे राजन् ! आपके प्रेममें अनुरक्त मैं पतिका त्याग करके यहाँ आई हूँ । आप मेरे साथ भोग भोगो और तिरस्कार मत करो। (५) राजाने कहा कि, विजयावली ! ऐसा करना उपयुक्त नहीं है । उत्तम पुरुषोंके लिए परस्रीका स्पर्शन भी लज्जास्पद होता है । (६) जब राजाने ऐसा कहा तर विजयावली अपने घर पर गई । वहाँ मंत्रीने जान लिया कि वह परपुरुषको हृदय दे चुकी है (७) क्रोधके त्यन्त वशीभूत होकर मंत्रीने रात के समय राजावा सारा महल सहसा जला डाला । (८) सुरंगके गुप्त मार्ग द्वारा राजा पुत्रोंके साथ बाहर निकल गया और पत्नी को आगे करके वाराणसी देश में गया । (६) उस सर्वगुप्त मंत्री ने भी सारे राज्य पर आक्रमण करके काशीनरेशके पास काशीनगरी में अपना दूत भेजा । (१०) उस दूतने जाकर काशीराज कशिपसे स्वामीका कहा हुआ कह सुनाया । उसने भी अत्यन्त निष्ठुर वाणीमें दृतकी भर्त्सना की कि अरे स्वामिघातक ! कौन उत्तम पुरुष तेरा नाम भी ले। दोषोंको जानकर कोई उत्तम पुरुष नौकरी नहीं स्वीकार करता। (११-१२ ) पुत्रोंके साथ अपने स्वामीका अनार्य तुमने जो वध किया है, इससे रतिवर्धनका रास्ता मैं तुम्हें शीघ्र ही दिखाता हूँ । (१३) १. त्ति णामा घ० प्रत्य० । २. परनारिसेवणं चिय, उ० मु० । ३. तेण वि य उ०- प्रत्य० ४. अकज्जे प्रत्य• । ५. लहु, सिरिवस० - प्रत्य० । Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५१ १०४. २६] १०४. लवणं-ऽङसपुव्वभवाणुकित्तणपर्व कसिवेण निठुराए, गिराएँ निब्भच्छिओ गओ दूओ । सबं सवित्थरं तं, कहेइ निययस्स सामिस्स ॥ १४ ॥ सणिऊण यवयणं, अह सो भडचडयरेण महएणं । निष्फिडइ सबगुत्तो, कसिवस्सुवरि अइतुरन्तो ॥ १५ ॥ पइसरह सबगुत्तो, कासोपुरिसन्तियं तओ देसं । कसिवो वि निययसेन्नं, तुरियं मेलेइ दढसत्तो ॥ १६ ॥ रइवद्धणेण पुरिसो, कसिवस्स पवेसिओ निसि पोसे । पत्तो साहेइ फुड, देव ! तुम आगओ सामी ॥ १७ ॥ सणिऊण अपरिसेसं. वत्तं कसिवो गओ अइतुरन्तो । पेच्छइ उज्जाणत्थं, सपुत्त-महिलं निययसामि ॥ १८॥ अन्तेउरेण समयं, पणमइ सामि तओ सुपरितुट्ठो । कसिवो कुणइ महन्तं, निययपुरे संगमाणन्दं ॥ १९ ॥ रइवद्धणेण समरे, कसिवसमग्गेण सबगुत्तो सो । भग्गो पइसइ रणं, पुलिन्दसरिसो तओ जाओ ॥ २० ॥ पुणरवि कायन्दीए, राया रइवद्धणो कुणइ रजं । कसिवो वि भयविमुक्को, भुञ्जइ वाणारसिं मुइओ ॥ २१ ॥ काऊण सुइरकालं, रज रइवद्धणो सुसंविग्गो । समणस्स सन्नियासे, सुभाणुनामस्स पबद्दओ ॥ २२ ॥ विजयावली वि पढम, चत्ता मन्तीण सोगिणी मरिउं । नियकम्मपभावेणं, उप्पन्ना रक्खसी धोरा ॥ २३ ॥ तइया तस्सुवसग्गे, कोरन्ते रक्खसीऍ पावाए । रइवद्धणस्स सहसा, केवलनाणं समुप्पन्नं ॥ २४ ॥ काऊण य पबज, दो वि नणा पियहियंकरा समणा । पत्ता गेवेज्जिड्डिं, चउत्थभवलद्धसम्मत्ता ॥ २५ ॥ सेणिय | चउत्थनम्मे, सामलिनयरीऍ वामदेवसुया । वसुनन्द-सुनन्दभिहा, आसि च्चिय बम्भणा पुर्व ॥ २६ ॥ अह ताण महिलियाओ, विस्सावसु तह पियंगुनामाओ। विप्पकुलजाइयाओ, जोवण-लायण्णकलियाओ ॥२७॥ दाऊण य सिरितिलए, दाणं साहुस्स भावसंजुत्तं । आउक्खए सभज्जा, उत्तरकुरवे समुप्पन्ना ॥ २८ ॥ भोग भोत्तण तओ, ईसाणे सुरवरा समुप्पन्ना । चझ्या बोहिसमग्गा, पियंकर-हियंकरा जाया ॥ २९ ॥ कशिप द्वारा कठोर वचनोंसे तिरस्कृत दूत लौट आया और अपने स्वामीसे सब कुछ विस्तारपूर्वक कहा। (१४) दूतका कथन सुनकर बड़ी भारी सुभट-सेनाके साथ सर्वगुप्त कशिपके ऊपर आक्रमण करने के लिए जल्दी निकल पड़ा। (१५) काशीपुरीके समीपके देशमें सर्वगुप्तने प्रवेश किया। दृढ़ शक्तिवाले कशिपने भी तुरन्त ही अपनी सेना भेजी। (१६) रतिवर्धनने रातमें प्रदोषके समय कशिपके पास आदमी भेजा। जाकर उसने स्फुट रूपसे कहा कि, देव! आपके स्वामी आये हैं। (१७) सारी बात सुनकर कशिप एकदम जल्दी गया और उद्यानमें ठहरे हुए अपने स्वामीको पुत्र और पत्नीके साथ देखा । १८) तब अत्यन्त आनन्दित कशिपने अन्तःपुरके साथ अपने स्वामीको प्रणाम किया और अपने नगरमें मिलनका महान् उत्सव मनाया। (१६) कशिपके साथ रतिवर्धन द्वारा हराये गये उस सर्वगुप्तने अरण्यमें प्रवेश किया और भील जैसा हो गया । (२०) रतिवर्धन राजा पुनः काकन्दीमें राज्य करने लगा। भयसे विमुक्त कशिप भी आनन्दके साथ वाराणसीका उपभोग करने लगा। (२१) । सुचिरकाल तक राज्य करके संवेगयुक्त रतिवर्धनने सुभानु नामके श्रमणके पास दीक्षा ली। (२२) मन्त्री द्वारा पूर्वमें त्यक्त विजयावली भी दुःखित होकर मरी और अपने कर्मके प्रभावसे भयंकर राक्षसीके रूप में उत्पन्न हुई। (२३) उस समय पापी राक्षसी द्वारा उपसर्ग किये जानेपर उस रतिवर्धनको सहसा केवल ज्ञान हुआ। (२४) प्रव्रज्या लेकर चौथे भवमें सम्यक्त्व प्राप्त किये हुए दोनों ही प्रियंकर और हितंकर श्रमणोंने प्रैवेयककी ऋद्धि प्राप्त की। (२५) हे श्रेणिक ! पूर्वकालमें, चौथे भवमें, शामलीनगरीमें वामदेवके वसुनन्द और सुनन्द नामके दो ब्राह्मणपुत्र थे। (२६) उनकी ब्राह्मण कुलमें उत्पन्न तथा यौवन एवं लावण्यसे युक्त विश्वावसु और प्रियंगु नामकी भार्याएँ थीं। (२७) श्रीतिलक नामके साधुको भावपूर्वक दान देनेसे आयुका क्षय होने पर वे भार्याओंके साथ उत्तरकुरुमें उत्पन्न हुए। (२८) वहाँ भोगोंका उपभोग करके ईशान देवलोकमें वे देव रूपसे उत्पन्न हुए। वहाँसे च्युत होने पर सम्यक्त्वके साथ वे प्रियंकर और हितंकर १. कासीपुरस.-मु०। २ गेवेजठिई, च.-मु०। ३. वामदेविया । वसुदेवसुया जाया, भासि-प्रत्यः । Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५२ पउमचरियं [१०५. ३०तं कम्ममहारणं, सयलं झाणाणलेण डहिऊणं । रईवद्धणो महप्पा, पत्तो सिवसासयं मोक्खं ॥ ३० ॥ कहिया जे तुज्झ मए. एत्तो पियंकर-हियंकरा भवा । गेवेजचुया सेणिय !, जाया लवण-ऽ'कुसा धीरा ॥३१॥ देवी सुदरिसणा वि य. सणियाणा हिण्डिऊण संसारे । निजरिय जुबइकम्म, सिद्धत्थो खुड्डुओ जाओ ॥३२॥ पुबसिणेहेण तओ, कया य लवण-ऽकुसा अईकुसला । सिद्धन्थेण नराहिव!, रणे य अवराइया धीरा ॥३३॥ *एवं सुणेऊण भवोहदुक्खं, जीवाण संसारपहे ठियाणं । - 'तुम्मे य सबे वि सयाऽपमत्ता, करेह धम्म विमलं समत्था ॥ ३४ ॥ ॥ इइ पउमचरिए लवणं-ऽकुसपुत्वभवाणुकित्तणं नाम चउरुत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ १०५. महु-केढवउवक्खाणपव्वं चइऊण य पइ-पुत्ते, निक्खन्ता तिबजायसंवेगा । जे कुणइ तवं सीया, ते तुज्झ कहेमि मगहवई ! ॥ १ ॥ तइया पुण सवजणो, उवसमिओ सयलभूसणमुणोणं । जाओ जिणधम्मरओ, भिक्खादाणुज्जओ अहियं ॥ २॥ जा आसि सुरवहूणं, सरिसी लायण्ण-जोबणगुणेहिं । सा तवसोसियदेहा, सीया दड्डा लया चेव ॥ ३ ॥ पञ्चमहबयधारी, दुब्भावविवज्जिया पयइसोमा । निन्दन्ती महिलत्तं, कुणइ तवं बारसवियप्पं ॥ ४ ॥ लोयकयउत्तमङ्गी, मलकञ्चुयधारिणी तणुसरीरा । छट्ट-ऽट्टम-मासाइसु, सुत्तविहीणं कयाहारा ॥ ५॥ रह-अरइविप्पमुक्का, निययं सज्झाय-झाणकयभावा । समिईसु य गुत्तीसु य, अविरहिया संजमुज्जुत्ता ॥६॥ हुए । (२६) कर्मरूपी उस समग्र महारण्यको ध्यानरूपी अग्निसे जलाकर महात्मा रतिवर्धनने शिव और शाश्वत मोक्षपद पाया। (३०) हे श्रेणिक ! मैंने तुमसे जिन प्रियंकर और हितंकरके भवोंके बारे में कहा वे अवेयकसे च्युत होने पर धीर लवण और अंकुश हुए हैं। (३१) सुदर्शना देवी भी अनुक्रमसे संसारमें परिभ्रमण करती हुई स्त्री-कर्मकी निर्जरा करके क्षुल्लक सिद्धार्थ हुई है। (३२) हे राजन् ! पूर्वस्नेहवश सिद्धार्थने लवण और अंकुशको अत्यन्त कुशल, धीर और युद्ध में अपराजित बना दिया है। (३३) इस तरह संसार मार्गमें स्थित जीवोंके संसार-दुःखको सुनकर समर्थ तुम सब सदा अप्रमत्त होकर निर्मल धर्मका आचरण करो। (३४) ॥ पद्मचरितमें लवण और अंकुशके पूर्वभवोंका अनुकीर्तन नामक एक सौ चौथा पर्व समाप्त हुआ । १०५. मधु-कैटभका उपाख्यान हे मगधपति ! पति और पुत्रोंका त्याग करके तीव्र संवेग उत्पन्न होने पर दीक्षित सीताने जो तप किया उसके बारेमें मैं कहता हूँ। (२) उस समय सकलभूषण मुनिद्वारा उपशमप्राप्त सब लोग जिनधर्म में निरत और भिक्षा-दानमें अधिक उद्यनशील हुए। (२) सौन्दर्य एवं यौवनमें जो देववधुओं सरीखी थी वह तपसे शोषित शरीरवाली सीता जली हुई लताके जैसी मालूम होती थी। (३) पाँच महाव्रतोंको धारण करनेवाली, दुर्भावनासे रहित और स्वभावसे ही सौम्य वह स्त्रीभावकी निन्दा करती हुई बारह प्रकारके तप करने लगी । (४) सिर परके बालोंका लोंच किए हुई और मलिन चोली धारण करनेवाली दुर्बलदेहा वह शास्रोक्त विधिके साथ बेला तेला, मासश्रमण आदि तपश्चर्या करके आहार लेती थी।। ५) रति और अरतिसे मुक्त, सतत भावपूर्वक स्वाध्याय एवं ध्यान करनेवाली और संयममें उद्यत वह समिति एवं गुप्तिमें निरत रहती थी। (६) १. ऊणं । सिरिवद्ध०-मु.। २, सयं ठाणं--प्रत्य० । ३. दत्थो चेल्लओ जा०-प्रत्य०। ४. एयं-प्रत्य.। ५. तुम्भेहि सब्वे--प्रत्यः । Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५.२१ ] १०५. महु-केढवउवक्खाणपव्वं परिगलियम्स - सोणिय - ण्हारु- छिरा पायडऽट्ठियकवोला । सहवड्डिएण वि तया, नणेण नो लक्खिया सीया ॥ ७ ॥ एवंविहं तवं 'सा वि सद्विवरिसाणि सुमहयं काउं । तेतीसं पुण दियहा, विहिणा संलेहणाउता ॥ ८ ॥ विहिणाऽऽराहियचरणा, कालं काऊण तत्थ वइदेही । बावीससायरठिई, पडिइन्दो अच्चुए नाओ ॥ ९ ॥ मगहाहिब ! माहप्पं, पेच्छसु निणसासणस्स जं जीवो । मोत्तूण जुबइभावं, पुरिसो जाओ सुरवरिन्दो ॥ १०॥ सो तत्थ वरविमाणे, सुमेरुसिहरोवमे रयणचित्तें । सुरजुवईहिं परिवुडो, सीइन्दो रमइ सुहपउरो ॥ ११ ॥ याणि य अन्नाणि य, जीवाणं परभवाणुचरियाई । निसुणिज्जन्ति नराहिव !, मुणिवरकहियाई बहुयाई ॥ १२॥ तो भइ मगहराया, भयवं कह तेहिं अच्चुए कप्पे । बावीससागरठिई, भुत्ता महु-केढवेहिं पि ॥ १३ ॥ भइ त गणनाहो, वरिससहस्साणि चेव चउसट्ठी । काऊण तवं विउलं, जाया ते अच्चुए देवा ॥ काण चुयमाणा, अह ते महु केढवा इहं भरहे । कण्हस्स दो वि पुत्ता, उप्पन्ना सम्ब-पज्जुण्णा ॥ छस्समहिया उ लक्खा, वरिसाणं अन्तरं समक्खायं । तित्थयरेहिं महायस !, भारह - रामायणाणं तु ॥ पुणरवि य भणइ राया, भयवं ! कह तेहिं दुल्लहा बोही । लद्धा तवो य चिण्णो ?, 'एयं साहेहि मे सबं ॥१७॥ तो भइ इन्दभूई, सेणिय ! महु-केढवेहिं अन्नभवे । जह निणमयम्मि बोही, लद्धा तं सुणसु एगमणो ॥ १८ ॥ इह खलु मगहाविसए, सालिग्गामो ति नाम विक्खाओ । सो भुञ्जइ तं कालं, राया निस्सन्दिओ नामं ॥१९॥ विप्पो उ सोमदेवो, तत्थ उ परिवसइ सालिवरगामे । तस्सऽग्गिलाऍ पुत्ता, सिहिभूई वाउभूई य ॥ २० ॥ अह ते पण्डियमाणी, छक्कम्मरया तिभोगसम्मूढा । सम्मद्दंसणरहिया, निणवरधम्मस्स पडणीया ॥ २१ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ रक्त-मांस गल जानेसे तथा अस्थिमय कपोलों पर धमनियों और नसोंके स्पष्ट रूपसे दिखाई देनेसे साथ में पले-पोसे लोगों द्वारा भी सीता पहचानी नहीं जाती थी। (७) ऐसा साठ साल तक बड़ा भारी तप करके उसने तैंतीस दिन तक विधि पूर्वक सलेखना की । (८) विधिपूर्वक चारित्र की आराधना करके मरने पर वैदेही अच्युत देवलोक में बाईस सागरोपमकी स्थितिवाला इन्द्र हुई । (8) हे मगधाधिप ! जिन शासनका माहात्म्य तो देखो कि जीव स्त्रीभावका त्याग करके देवेन्द्रके रूपमें पुरुष होते हैं । (१०) सुमेरुके शिखरके समान उन्नत और रत्नोंसे चित्रित उस उत्तम विमान में सुर-युवतियोंसे घिरा हुआ वह सीतेन्द्र क्रीड़ा करता था । (११) हे राजन् ! मुनिवर के द्वारा कहे गये ये तथा दूसरे बहुत-से परभवके चरित सुने गये । ( १२ ) तब मगधराज श्रेणिकने पूछा कि, हे भगवन् ! उन मधु एवं कैटभने अच्युत कल्पमें बाईस सागरोपमकी स्थिति कैसे भोगी थी ? (१३) इसपर गणनाथ गौतमने कहा कि चौसठ हजार वर्ष तक बड़ा भारी तप करके वे अत्युत देवलोक में देव हुए थे । (१४) समय आने पर वहाँसे च्युत हो वे मधु और कैटभ इस भरतक्षेत्र में कृष्णके दो पुत्र शाम्ब और प्रद्युम्न रूपसे उत्पन्न हुए । (१५) हे महायश ! तीर्थंकरोंने भारत और रामायणके बीच छलाखसे अधिक वर्षका अन्तर कहा है । (१६) ५५३ पुनः राजाने पूछा कि, भगवन् ! उन्होंने किस तरह दुर्लभ बोधि प्राप्त की थी और तप किया था ? - यह सब आप मुझे कहें। (१७) तब इन्द्रभुतिने कहा कि, हे श्रेणिक ! मधु एवं कैटभने परभवमें जिन धर्ममें जो सम्यग्दृष्टि प्राप्त की थी उसे तुम एका मनसे सुनो । (१८) इस मगध में शालिग्राम नामका एक विख्यात नगर था। उस समय निःष्यन्दित नामका राजा उसका उपभोग करता था । (१६) उस शालिग्राममें एक सोमदेव नामका ब्राह्मण रहता था । अग्निलासे उसे शिखिभूति तथा वायुभूति नामके | दो पुत्र हुए। (२०) वे पण्डितमानी, षड्विध कमोंमें रत, तीनों प्रकारके भोगोंसे विमूढ़, सम्यग्दर्शनसे रहित और जिनवर के 2-13 १. सा तिसट्ठि ० - प्रत्य० । २. दिवसा वि०- प्रत्य० । ३. ० यचरिया, कालं - मु० । ४. ० वुडा, इन्दो सो रमइ-मु० । ५. चउसठ्ठि सहस्साई, वरिं० मु० । ६. एवं मु० । ७. पडिणीया - प्रत्य० । ७० Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५४ पउमचरियं [१०५. २२कस्सइ कालस्स तओ, विहरन्तो समणसङ्घपरिकिण्णो । अह नन्दिवद्धणमुणी, सालिग्गामं समणुपत्तो ॥ २२ ॥ तं चेव महासमणं, उज्जाणत्थं जणो निसुणिऊणं । सालिग्गामाउ तओ, वन्दणहेउं विणिप्फिडिओ ॥ २३ ॥ तं अग्गि-बाउभूई. द? पुच्छन्ति कत्थ अइपउरो । एसो जाइ जणवओ, सबाल-वुड्डो अइतुरन्तो ? ॥ २४॥ अन्नेण ताण सिटुं, उज्जाणे आगयस्स समणस्स । वन्दणनिमित्तहेडं, तस्स इमो जाइ गामजणो ॥ २५ ॥ अह ते जेट्ट-कणिट्टा, वायत्थी उवगया मुणिसयासं । जंपन्ति दोणि वि जणा, मुणीण पडिकुट्टवयणाई ॥२६॥ भो भो तुब्मे स्थमुणी!. जइ जाणह किंचि' सत्थसंबन्धं । तो भणह लोयमज्झे, अइरा मा कुणह वक्खेवं ॥२७॥ एक्कण मुणिवरेणं, भणिया तुब्भेहि आगया कत्तो ? । जंपन्ति आगया वि हु, सालिग्गामाओ अम्हेहिं ॥ २८ ॥ पुणरवि मुणोण भणिया, कवणाओ भवाओ आगया सुब्भे । एयं माणुसनम्मं ?, कहेह नइ अत्थि पण्डिच्चं ॥२९॥ तं ते अयाणमाणा, अहोमुहा लज्जिया ठिया विप्पा । ताहे ताण परभवं, कहिऊण मुणी समाढत्तो ॥ ३० ॥ गामस्स वणथलीए, इमस्स तुब्भे हि दोणि वि सियाला । आसि च्चिय परलोए, मंसाहारा बहुकिलेसा ॥३१॥ एत्थेव अत्थि गामे, पामरओ करिसओ गओ छेत्तं । मोत्तण य उवगरणं, तत्थ पुणो आगओ सगिह ॥३२॥ ते दो वि सियाला तं, उवगरणं खाइऊण कालगया । कम्मवसेणुप्पन्ना, पुत्ता वि हु सोमदेवस्स ॥ ३३ ॥ अह सो पभायसमए, पामरओ पत्थिओ नियं खित्तं । पेच्छइ दोण्णि सियालो, उवगरणं खाइऊण मए ॥३४॥ दिविए काऊण तओ, दोण्णि वि ते पत्थिओ निययगेहं । पामरओ कालगओ, जाओ गब्भम्मि सुण्डाए ॥३५॥ सरिऊण पुबनाई, मूगलं कुणइ तत्थ सो बालो । कह वाहरामि पुत्तं, तायं सुण्डं च जणणी हं ? ॥ ३६ ॥ जइ नत्थि पच्चओ मे, तो तं वाहरह एत्थ पामरयं । एयं चिय वित्तन्तं, जेण असेसं परिकहेमि ॥ ३७ ॥ वाहरिओ य मुणीणं, भणिओ जो आसि वच्छ पामरओ। सो हु तुमं दुकएणं, जाओ गब्भम्मि सुण्हाए ॥३८॥ धर्मके विरोधी थे। (२१) कुछ कालके बाद श्रमणसंघके साथ विहार करते हुए नन्दिवर्धनमुनि शालिग्राममें पधारे । (२२) वे महाश्रमण उद्यानमें ठहरे हैं ऐसा सुनकर लोग वन्दनके लिए उस शालिग्राममेंसे बाहर निकले । (२३) उस मानव-समूहको देखकर अग्निभूति और वायुभूतिने पूछा कि आबालवृद्ध यह अतिविशाल जनसमुदाय जल्दी-जल्दी कहाँ जा रहा है ? (२४) किसीने उनसे कहा कि उद्यानमें पधारे हुए श्रमणको वन्दन करने के लिए ये नगरजन जा रहे हैं। (२५) तब शास्त्रार्थकी इच्छावाले वे दोनों ज्येष्ठ और कनिष्ठ भाई मुनिके पास गये। वे दोनों ही मुनिसे प्रतिकूल वचन कहने लगे कि, अरे मुनियों! यदि तुम कुछ भी शास्त्रकी बात जानते हो तो लोगोंके बीच बोलो। अन्यथा बाधा मत डालो। (२६-२७) एक मुनिने उनसे पूछा कि तुम कहाँसे आये हो ? उन्होंने कहा कि हम शालिग्रामसे आये हैं । (२८) पुनः मुनिने उनसे पूछा कि किस भवमेंसे इस मनुष्यभवमें आये हो यह, यदि पाण्डित्य है तो, कहो । (२६) उसे न जाननेसे वे ब्राह्मण लज्जित हो मुँह नीचा करके खड़े रहे। तब उन्हें मुनि परभव कहने लगे । (३०) इस गाँवकी वनस्थलीमें तुम दोनों परभवमें मांसाहारी और बहुत दुःखी सियार थे। (३१) इसी गाँवमें प्रामरक नामका एक किसान रहता था। वह खेत पर गया और वहाँ उपकरण छोड़कर पुनः अपने घर पर आया । (३२) वे दोनों सियार उस उपकरणको खाकर मर गये। कर्मवश वे दोनों सोमदेवके पुत्र रूपसे उत्पन्न हुए। (३३) सुबह के समय वह प्रामरक अपने खेत पर गया और उपकरणको खाकर मरे हुए दोनों सियारोंको देखा । (३४) उन दोनोंका प्रेतकर्म करके वह अपने घर पर गया। मरने पर प्रामरक अपनी पुत्रवधूके गर्भ में उत्पन्न हुआ। (३५) पूर्वजन्म याद करके उस बालकने मौन धारण किया कि मैं पुत्रको पिता और पुत्रवधूको माता कैसे कहूँ ? (३६) यदि तुम्हें विश्वास नहीं है तो उस प्रामरकको यहाँ बुलाओ जिससे यह सारा वृत्तान्त मैं कह सुनाऊँ। (३७) मुनिने उसे बुलाया और कहा कि, हे वत्स! जो प्रामरक था वही तुम दुष्कृतकी वजहसे पुत्रवधूके गर्भसे पैदा हुए हो। (३८) राजा भृत्य होता है और भृत्य राजत्व पाता है। १..चि अस्थ.-प्रत्य० । २. गओ खित्तं-प्रत्य० । ३. तो दो-मु.। ४. जणणीयं-प्रत्य०। ५. •कहेइ-प्रत्य० । Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५. ५४ ] १०५. महु-केढववक्खाणपव्र्व ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ राया जायइ भिचो, भिच्चो रायत्तणं पुण उवेइ । माया वि हवइ धूया, पिया वि पुत्तो समुब्भवइ ॥ एवं अरहट्टघडीजन्तसमे इह समत्थसंसारे । हिण्डन्ति सबजीवा, सकम्मविप्फंदिया सुइरं ॥ एवं संसारठिहं, वच्छ! तुमं जाणिऊण मूगत्तं । मुञ्चसु फुडक्खरवयं, जंपसु इह लोयमज्झम्मि ॥ सो एव भणियमेतो, परितुट्ठो पणमिऊण मुणिवसहं । सबं जणस्स साहइ, वित्तन्तं कोल्हुयाईयं ॥ संवेयनणियभावो, पामरओ दिक्खिओ मुणिसयासे । सुणिऊण तं अणेगा, जाया समणा य समणी य ॥ ते जणवरण विप्पा, उवहसिया कलयलं करेन्तेणं । एए ते मंसासी उ कोल्हुया बम्भणा जाया ॥ वय - सीलवज्जिएहिं इमेहिं पसुएहिं पावबुद्धीहिं । मुसिया सबेह पया, धम्मत्थी भोगतिसिएहिं ॥ सबारम्भपवित्ता, अबम्भयारी य इन्दियपसत्ता । भण्णन्ति चरणहीणा, अबम्भणा बम्भणा लोए ॥ एए तव चरणठिया, सुद्धा समणा यर बम्भणा लोए । वयबन्धसिहाडोवा, खन्तिखमाबम्भसुत्ता य ॥ झाणग्निहोत्तनिरया, डहन्ति निययं कसायसमिहाओ । साहन्ति मुत्तिमग्गं, समणा इह बम्भणा धीरा ॥ a as नरा लोए, हवन्ति खन्दिन्द - रुहनामा उ । तह एए वयरहिया, अबम्भणा बम्भणा भणिया एवं साहूण थुई, जंपन्तं जणवयं निसुणिऊणं । मरुभूइ-अग्गिभूई, लज्जियविलिया गया सगिहं ॥ ५० ॥ नाऊण य उवसग्गं, एज्जन्तं अत्तणो मुणिवरिन्दो । पडिमाइ पेयभवणे, ठाइ तओ धीरगम्भीरो ॥ ५१ ॥ रोसाणलपज्जलिया, निसासु ते बम्भणा मुणिवहत्थे । पविसन्ति पिउवणं ते, असिवरहत्था महाघोरा ॥ ५२ ॥ बहुविहचिया पलीविय, जलन्तडज्झन्तमडयसंघार्यं । गह भूय-बम्भरक्खस- डाइणि वेयालभीसणयं ॥ ५३ ॥ किलिकिलिकिलन्तरक्खस-सिवामुहुज्ज लियपेयसंघार्यं । कबाय सत्थपउरं, मडयसमोत्थइयमहिवीढं ॥ ५४ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ॥ ४९ ॥ माता पुत्री होती है और पिता भी पुत्र रूपसे पैदा होता है । (३९) इस तरह रहँटके समान इस समस्त संसार में सब जीव अपने कर्म से परिभ्रान्त होकर भटकते हैं । (४०) हे वत्स ! ऐसी संसारस्थिति जानकर तू मौनका त्याग कर और यहाँ लोगोंके बीच स्फुट अक्षरोंवाली वाणीका उच्चारण कर । (१) ५५५ इस प्रकार कहे गये उसने आनन्दित होकर मुनिको प्रणाम किया और लोगोंसे सियार आदिका सारा वृत्तान्त कह सुनाया । (४२) वैराग्यजन्य भावसे युक्त प्रामरकने मुनिके पास दीक्षा ली। उसे सुनकर अनेक लोग श्रमण और श्रमणी हुए। (४३) कोलाहल करते हुए लोग उन ब्राह्मणों का उपहास करने लगे कि वे मांसभक्षक सियार ये ब्राह्मण हुए हैं। (४४) व्रत एवं शीलसे रहित, पापबुद्धि और भोगोंके प्यासे इन पशुओंने सारी धर्मार्थी प्रजाको ठगा है। (४५) सभी हिंसक कार्यों में प्रवृत्ति करनेवाले, अब्रह्मचारी, इन्द्रियोंमें आसक्त, चारित्रहीन ये अब्राह्मण लोकमें ब्राह्मण कहे जाते हैं । (४६) तपश्चर्या में स्थित, शुद्ध, व्रतरूपी शिखाबन्धके आटोपवाले तथा क्षान्ति-क्षमारूपी यज्ञोपवीतसे सम्पन्न ये श्रमण ही लोकमें ब्राह्मण हैं । (४७) ध्यानरूपी अग्निहोत्र में निरत ये कषायरूपी समिधाओंको जलाते हैं। श्रमणरूपी ये धीर ब्राह्मण यहाँ मुक्तिमार्ग साधते हैं । (४८) जैसे इस लोकमें कई मनुष्य स्कन्द, इन्द्र, रुद्र के नामधारी होते हैं वैसे ही व्रतरहित ये अब्राह्मण ब्राह्मण कहे गये हैं । (४६) इस तरह लोकों को साधुकी स्तुति करते सुन मरुभूति और अग्निभूति लज्जित होकर अपने घर पर गये । (५०) अपने पर आनेवाले उपसर्गको जानकर धीर-गम्भीर वह मुनिवर श्मशान में ध्यान लगाकर स्थित हुए । (५१) रोषाग्निसे प्रज्वलित वे अतिभयंकर ब्राह्मण मुनिके वध के लिए हाथमें तलवार लेकर श्मशानमें प्रविष्ट हुए । (५२) वहाँ अनेक चिताएँ जली हुई थीं; जले और दग्ध मुरदोंका ढेर लगा था, ग्रह, भूत, ब्रह्मराक्षस, डाकिनी और वैतालोंसे वह भयंकर था; किलकिल आवाज करते हुए राक्षसों और गीदड़के जैसे मुखवालोंसे तथा ऊँची ज्वालाओंसे युक्त वह प्रेतोंके समूहसे व्याप्त था; राक्षसोंके शस्त्रोंसे वह प्रचुर था; उसकी जमीन मुरदोंसे छाई हुई थी; पकाये जाते मुरदोंके फेफड़ोंमेंसे १. ० प्फंडियं सु० मु० । २. उ-प्रत्य० । ३. ० माउ पिउवणे सो, ठाइ – मु० । Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५६ पउमचरियं पच्चन्तमडयं पुप्फससिमिसिमियगलन्तरुहिरविच्छड्ड । डाइणिकबन्धकडियभीमं रुण्टन्तभूयगणं ॥ ५५ ॥ कडपूयणगहियरडन्तडिम्भयं कयतिगिच्छमन्तरवं । मण्डलरयपवणुद्धयइन्दा उहनणियनहमगं ॥ ५६ ॥ विज्जासाहणसुट्टिय जंगूलियतार नणियमन्तरखं 1 वायसअवहियमंं, उद्धमुहुन्नइयनम्बुगणं ॥ ५७ ॥ कत्थइ पेयायडियमडयविकीरन्तं कलहसद्दालं । कत्थइ वेलायतरुणियरभमन्तभूयगणं ॥ ५८ ॥ कत्थइ रडन्तरिट्टं, अन्नत्तो भुगुभुगेन्तजम्बुगणं । घुघुघुघुघुएन्तघूयं, कत्थइ कयपिङ्गलाबोलं ॥ ५९ ॥ कत्थइ कढोरहुयवहतड तडफुट्टन्त असिद्दालं । कत्थइ साणायड्डिय-मडयामिसँ लग्गजुद्धधणि ॥ ६० ॥ कत्थइ कवालधवलं, कत्थइ मसिधूमधूलिधूसरियं । किंसुयवणं व कत्थइ, नालामाला उलं दित्तं ॥ ६१ ॥ एयारिसे मसाणे, झाणत्थं मुणिवरं पलोएडं । विप्पा बहुज्जयमई, सविऊण मुणि समाढत्ता ॥ रे समण ! इह मसाणे, मारिज्जन्तं तुमं धरउ लोओ । पच्चक्खदेवए वि हु, नं निन्दसि बम्भणे अम्हे ॥ ६३ ॥ अम्हेहिं भाससि तुमं, जह एए नम्बुगा परभवम्मि । आसि किर दोण्णि वि जणा, एए विप्पा समुत्पन्ना ॥ ६४॥ ते एव भाणिऊणं, दट्ठोट्टा असिवराई कड्डेउं । पहणन्ता मुणिवसहं तु थम्भिया ताव नक्खेणं ॥ ६५ ॥ एवं कमेण रयणी, विप्पाणं थम्भियाण वोलीणा । उइओ य दियसणाहो, साहूण समाणिओ नोगो ॥ ६६ ॥ तावागओ समत्थो, सङ्घो सह जणवएण मुणिवसभं । वन्दइ विहियहियओ, पेच्छन्तो थम्भिए विप्पे ॥ ६७॥ भणिया य नणवणं, एए विप्पा पराइया वाए । समणेण गुणवरेणं, जाया वि हु तेण पडिकुट्टा ॥ ६८ ॥ चिन्तेन्ति तओ विप्पा, एस पहावो मुणिस्स निक्खुत्तं । बलविरियसमत्था वि य, तेणऽम्हे थम्भिया इहईं ॥६९॥ ६२ ॥ सिम-सिम करके भरते हुए रुधिरसे वह आच्छन्न था; डाकिनियोंके धड़ों में से बाहर निकले हुए और भयंकर आवाज करनेवाले भूतगण उसमें थे; उसमें कटपूतन ( व्यन्तरदेव ) देव रोते हुए बच्चे ले रखे थे; चिकित्साके लिए मंत्रध्वनि वहाँ की जा रही थी, पवनके द्वारा उठी हुई मंडलाकार धूल से आकाशमार्ग में इन्द्रधनुष उत्पन्न हुआ था, विद्यासाधनके लिए अच्छी तरहसे स्थित जांगुलिकों (वित्रमंत्र का जाप करनेवालों) द्वारा ऊँचे स्वरसे की जानेवाले मंत्रध्वनिसे वह व्याप्त था, उसमें कौवे मांस छीन रहे थे और गीदड़ ऊँचा करके चिल्ला रहे थे । ( ५३-५७) कहीं प्रेतों द्वारा आकर्षित मुरदोंके विखर जानेके कारण कलह ध्वनिसे वह शब्दित था, कहीं वैताल द्वारा आहत वृक्षोंमें क्रन्दन करनेवाले भूतगण घूम रहे थे, कहीं कौए चिल्ला रहे थे, सियार भुग्-भुग् आवाज कर रहे थे, कहीं उल्लू धू-धू आवाज कर रहा था तो कहीं कपिंजल पक्षी बोल रहा था, कहीं भयंकर आग से तड़-तड् फूटती हुई हड्डियों से वह शब्दित था, तो कहीं कुत्तों द्वारा खींचे जाते मुरदोंके मांसको लेकर युद्धकी ललकारें हो रही थीं, कहीं वह खोपड़ियोंसे सफेद और कहीं काले धूएँ और धूलसे धूसरित था, कहीं टेसूका जंगल था, तो कहीं जलती हुई ज्वालाओंके समूहसे वह युक्त था । (५८-६१ ) [ १०५. ५५ ऐसे श्मशान में ध्यानस्थ मुनिवरको देखकर वधके लिए उद्यत बुद्धिवाले वे ब्राह्मण मुनिको सुनाने लगे कि, अरे श्रमग! इस श्मशान में हमारे द्वारा मारे जाते तुम्हारी लोग रक्षा करे, क्योंकि साक्षात् देवतारूप हम ब्राह्मणों की तुमने निन्दा की है । (६२-६३) हमारे लिए तुमने कहा था कि ये दोनों व्यक्ति परभवमें गीदड़ थे । वे ब्राह्मण रूपसे पैदा हुए हैं। (६४) ऐसा कहकर होंठ पीसते हुए उन्होंने तलवार खींचकर जैसे ही मुनिवरके ऊपर प्रहार किया वैसे ही एक यक्षने उन्हें थाम लिया । (६५) इस तरह थामे हुए ब्राह्मणोंकी रात क्रमशः व्यतीत हुई। सूर्य उदित हुआ। साधुने योग समाप्त किया । (६६) उस समय लोगों के साथ समस्त संघ मुनिवरको वन्दन करनेके लिए आया । हृदयमें विस्मित उस संघने उन स्तम्भित ब्राह्मणोंको देखा । (६७) लोगोंने कहा कि वाद में ये ब्राह्मण भ्रमण गुरुवरों द्वारा पराजित हुए थे । उसीसे ये कुपित हुए हैं। (६८) तब ब्राह्मण सोचने लगे कि अवश्य ही यह प्रभाव मुनिका है । इसीसे बल एवं वीर्य में २. ० न्तपेयसद्दालं – मु० । ३. यालयं, रुणुरुणिय भम० मु० । ४. ०सळद्धधणिय १. ०यफुप्फुस मिसिमिसियग० - प्रत्य• । सुहं - प्रत्य० । ५. गुणधरेणं - प्रत्य• । Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५.८४] १०५. महु-केढवउवक्खाणपत्र ५५७ एयाएँ अवत्थाए, नइ अम्हे कह वि निष्फिडीहामो । तो मुणिवरस्स वयणं, निस्सन्देह करीहामो ॥ ७० ॥ एयन्तरम्मि पत्तो, समयं चिय अग्गिलागू तुरन्तो । विप्पो उ सोमदेवो. पणमइ साह पसाएन्तो ॥ ७१ ॥ पणओ पुणो पुणो चिय, 'समणं तो बम्भणो भणइ एवं । जीवन्तु देव एए, दुप्पुत्ता तुज्झ वयणेणं ॥७२॥ समसत्त-मित्तभावा, समसुह-दुक्खा पसंस-निन्दसमा । समणा पसत्थचित्ता. हवन्ति पावाण वि अपावा ॥ ७३ ॥ ताव च्चिय संपत्तो, जक्खो तं बम्भणं भणइ रुट्ठो । मा देसि संपइ तुम, अब्भक्खाणं मुणिवरस्स ।। ७४ ॥ पावा य कलुसचित्ता, मिच्छादिट्ठी मुणी दुगुंछन्ता । रे विप्प ! तुज्झ पुत्ता, इमे मए थम्भिया दुट्ठा ।। ७५ ॥ मारेन्तो लहइ वह, सम्माणेन्तो य लहइ सम्माणं । जो जं करेइ कम्म, सो तस्स फलं तु अणुहवइ ॥७६॥ तं एव जपमाणं, अइचण्डं दारुणं महादुक्खं । विन्नवइ पायवडिओ, साहुं च पुणो पुणो विप्पो ॥ ७७ ॥ तो भणइ मुणी जक्खं, मरिससु दोसं इमाण विप्पाणं । मा कुणसु जीवघार्य, मज्झ कए भद्द ! दीणाणं ॥७८॥ जं आणवेसि मुणिवर!, एवं भणिऊण तत्थ नक्खेणं । ते बम्भणा विमुक्का, आसस्था साहवं पणया ॥ ७९ ॥ ते अग्गि-वाउभूई, वेयसुई उज्झिऊण उवसन्ता । साहुस्स सन्नियासे, दो वि जणा सावया जाया ।। ८० ॥ निणसासणाणुरत्ता, 'गिहिधम्म पालिऊण कालगया। सोहम्मकप्पवासी, दोण्णि य" देवा समुप्पन्ना ॥ ८१ ॥ तत्तो चुया समाणा. साएयाए समुद्ददत्तस्स । सेट्ठिस्स धारिणीए, पियाएँ पुना समुप्पन्ना ॥ ८२ ॥ नन्दण-नयणाणन्दा, पुणरवि सायारधम्मनोएणं । मरिऊण तओ जाया, देवा सोहम्मकप्पम्मि ॥ ८३ ॥ ते तत्थ वरविमाणे, तुडिय-ऽङ्गय-कडय-कुण्डलाहरणा । भञ्जन्ति विसयसोक्खं, सुरवहुपरिवारिया सुइरं ॥ ८४॥ समर्थ होने पर भी हम यहाँ पर स्तम्भित किये गये हैं। (६९) इस अवस्थामेंसे यदि हमें किसी तरहसे छुटकारा मिलेगा तो हम निस्सन्देह रूपसे मुनिवरके वचनका पालन करेंगे। (७०) उस समय अग्निलाके साथ सोमदेव ब्राह्मण जल्दी जल्दी आया और प्रशंसा करके साधुको प्रणाम किया। (७१) बारंबार श्रमणको प्रणाम करके ब्राह्मणने ऐसा कहा कि, हे देव ! आपके वचनसे ये दुष्ट पुत्र जीवित रहे । (७२) शत्रु और मित्रमें समभाव रखनेवाले, सुख और दुःखमें सम तथा निन्दा एवं प्रशंसामें भी समवृत्ति और प्रसन्न चित्तवाले श्रमण पापियोंके ऊपर भी निष्पाप होते हैं। (७३) उसी समय रुष्ट यक्ष उपस्थित हुआ और उस ब्राह्मणसे कहने लगा कि अब तुम मुनिवर पर मिथ्या दोषारोप मत लगाओ। (७४) रे विप्र ! पापी, मलिन चित्तवाले, मुनिके निन्दक तुम्हारे इन दुष्ट पुत्रोंको मैंने स्तम्भित कर दिया है। (७५) मारने पर वध मिलता है और सम्मान करने पर सम्मान मिलता है। जो जैसा कार्य करता है वह उसका फल चखता है। (७६) इस तरह कहते हुए अतिप्रचण्ड, भयंकर और महादुःखदायी उस यक्षके एवं साधुके पैरोंमें पड़कर ब्राह्मण पुनः पुनः बिनती करने लगा। (७७) तब मुनिने यक्षसे कहा कि इन ब्राह्मणोंका दोष क्षमा करो। हे भद्र ! मेरे लिए दीनजनोंका जीवघात मत करो। (७८) हे मुनिवर ! जैसी आज्ञा'-ऐसा कहकर यक्षने उन ब्राह्मणोंको छोड़ दिया। अश्वस्त उन्होंने साधुको प्रणाम किया। (७९) क्रोध आदि विकाररहित उन अग्निभूति और वायुभूतिने वेदश्रुतिका परित्याग किया। दोनों जन साधुके पास श्रावक हुए। (८०) जिनशासनमें अनुरक्त वे दोनों गृहस्थ-धर्मका पालन करके मरने पर सौधर्म देवलोकवासी देवके रूपमें उत्पन्न हुए। (८१) वहाँ से च्युत होने पर साकेतनगरीमें समुद्रदत्त सेठकी धारिणी नामकी प्रियासे पुत्रके रूपमें उत्पन्न हुए। (८२) नन्दन और नयनानन्द वे पुनः गृहस्थधर्मके प्रभावसे मरकर सौधर्मकल्पमें देव हुए। (८३) उस उत्तम विमानमें तोड़े, बाजूबन्द, कड़े, एवं कुण्डलोंसे विभूषित और देवकन्याओंसे घिरे हुए उन्होंने चिरकाल तक विषयसुखका १. समणं तं ब०-प्रत्य। २. एए पुत्ता मे तुज्झ-प्रत्य। ३. फलं समणुहोइ-मु.। ४. गिह धर्म-प्रत्यः । ५. वि-प्रत्य० । Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५८ पउमचरियं [१०५.८५चझ्या अमरवईए, देवीए कुच्छिसंभवा जाया । ते हेमणाहपुत्ता, विणियाए सुरकुमारसमा ॥ ८५ ॥ महु-केढवा नरिन्दा, जाया तेलोक्पायडपयावा । भुञ्जन्ति निरवसेसं, पुहई जियसत्तुसामन्ता ॥ ८६ ॥ नवरं ताण न पणमइ, भीमो गिरिसिहरदुम्गमावत्थो । उबासेइ य देसं, उइण्णसेन्नो कयन्तसमो ॥ ८७ ॥ वडनयरसामिएणं, भीमस्स भएण वीरसेणेणं । संपेसिया य लेहा, तुरन्ता महुनरिन्दस्स ॥ ८८ ॥ सुणिऊण य लेहत्थ, देसविणासं तओ परमरुट्ठो । निप्फिडइ य महुराया, तस्सुवरि साहणसमग्गो ॥ ८९ ।। अह सो कमेण पत्तो, वडनयरं पविसिउँ कयाहारो । तं वीरसेणभजं, चन्दाभं पेच्छइ नरिन्दो ॥ ९० ॥ चिन्तेइ तो मणेणं, इमाऍ सह नः न भुञ्जिमो भोगे । तो मज्झ इमं रज, निस्सारं निष्फलं 'जीयं ॥११॥ कज्जा-ऽकजवियन्न, पडिसत्तु निजिऊण' संगामे । पुणरवि साएयपुरि, कमेण संपत्थिओ राया ॥ ९२ ॥ काऊण य मन्तणयं, राया पूएइ सबसामन्ते । वाहरइ वीरसेणं, ताहे अन्तेउरसमम्गं ॥.९३ ॥ सम्माणिओ य सो वि य, विसज्जिओ सबनरवइसमग्गो । नवरं चिय चन्दाभा, महुणा अन्तेउरे "छूढा ॥९४॥ अभिसेयपट्टबन्धं, चन्दामा पाविया नरिन्देणं । नाया य महादेवी, सबाण वि चेव महिलाणं ॥ ९५॥ . अह सो महू नरिन्दो, चन्दाभासहगओ तहिं भवणे । रइसागरोवगाढो, गयं पि कालं न लक्खेइ ॥ ९६ ॥ सो य पुण वीरसेणो, हरियं नाऊण अत्तणो कन्तं । घणसोगसल्लियङ्गो, सहसा उम्मत्तओ नाओ ॥ ९७ ॥ एवं अणुहविय चिरं, कन्ताविरहम्मि दुस्सहं दुक्खं । मण्डवसाहुसयासे, पवइओ वीरसेणो सो ॥ ९८ ॥ सो वीरसेणसाह, तवचरणं अज्जिऊण कालगओ । दिवङ्गयमउडधरो, देवो वेमाणिओ जाओ ॥ ९९ ॥ अह सो महू नरिन्दो, चिट्ठइ धम्मासणे सुहनिविट्ठो । मन्तीहिं सहालावं, ववहारवियारणं कुणइ ॥ १० ॥ उपभोग किया। (८४) च्युत होने पर विनीता नगरीमें अमरवती देवीकी कुक्षिसे उत्पन्न वे हेमनाथके देवकुमारके समान सुन्दर पुत्र हुए। (८५) वे मधु और कैटभ राजा तीनों लोकोंमें व्यक्त प्रतापवाले हुए और शत्र-राजाओंको जीना समग्र पृथ्वीका उपभोग करने लगे। (८६) परन्तु पर्वतके शिखर पर आये हुए दुर्गमें स्थित भीम उनके समर मुकता नहीं था। यमके जैसा और प्रबल सैन्यवाला वह देशको उजाड़ने लगा। (८७) वड़नगरके स्वामी वीरसेनने भीमक भयसे मधु राजाके पास फौरन पत्र भेजे। (८८) पत्र में लिखे हुए देशके नाशके बारेमें सुनकर अत्यन्त क्रुद्ध मधुराजा उसके ऊपर आक्रमण करनेके लिए सेनाके साथ निकला (8) क्रमशः चलता हुआ वह वड़नगर पहुँचा। प्रवेश करके भोजन करके. राजाने वीरसेनकी भायों चन्द्राभाको देखा। (80) तब वह मनमें सोचने लगा कि यदि मैं इसके साथ भोग नहीं भोगूंगा तो मेरा यह राज्य निस्सार है और यह जीवन निष्फल है। (६१) कार्य-अकार्यको जाननेवाले उसने विरोधी शत्रुको संग्राममें जीत लिया। राजाने साकेतपुरीकी ओर पुनः क्रमशः प्रस्थान किया। (६२) मंत्रणा करके राजाने सब सामन्तोंका पूजा-सत्कार किया। तब अन्तःपुरके साथ वीरसेनको बुलाया। (६३) सम्मानित उसे भी सब राजाओंके साथ विसर्जित किया, किन्तु मधुने चन्द्राभाको अन्तःपुरमें रख लिया। (६४) राजासे चन्द्राभाने अभिषेक का पट्टबन्ध पाया। सभी महिलाओंकी वह महादेवी हुई। (६५) उस महलमें चन्द्रभाके साथ प्रेमसागरमें लीन वह मधु राजा बीते हुए समयको भी नहीं जानता था। (९६) उधर वह वीरसेन अपनी पत्नीका अपहरण हुश्रा है ऐसा जानकर शरीर में शोकसे अत्यन्त पीड़ित हो सहसा उन्मत्त हो गया। (३७) इस तरह चिरकाल तक पत्नीके विरहमें अत्यन्त दुःखित हो वीरसेन राजाने मण्डप साधुके पास प्रव्रज्या ली । (९८) वह वीरसेन साधु तपश्चर्या करके मरने पर दिव्य अंगद एवं मुकुटधारी वैमानिक देव हुआ। (EE) एक दिन धर्मासन पर सुखपूर्वक बैठा हुआ मधु राजा मंत्रियोंके साथ परामर्श और व्यवहारकी विचारणा कर रहा था । (१००) उस व्यवहारको छोड़कर वह अपने भवन की ओर चला। चन्द्राभाने पूछा कि हे नाथ ! आज विलंब १. सामन्तं-मु०। २. जायं-मु०। ३. •ण समरमुहे । पु०-प्रत्य० । ४. बूढा-मु.। ५. •णो य-प्रत्य० । अह सो महू नरिन्दा, विनीता नगरीमें अमलम व्यक्त प्रतापवाले हुए आभीम उनके समर का Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५. महु-केढव उवक्खाणपव्वं तं चैव उ वबहारं, राया मोत्तूण पत्थिओ सगिहं । भणिओ चन्दाभाए, किं अज्ज चिरावियं सामि ? ॥ १०१ ॥ तेण वि सा पडिभणिया, ववहारो पारदारियस्स पिए । । आसि न तीरइ छेत्तु, चिरावियं तेण अज्ज मए ॥ १०२ ॥ तो भइ विहसिऊ, चन्दाभा पारदारियं सामि ! । पूएहि पयत्तेणं, न तस्स दोसो हवइ लोए ॥ १०३ ॥ सुणिऊण तीऍ वयणं, रुट्ठो महुपत्थिवो भणइ एवं । जो निग्गहस्स भागी, सो कह पूइज्जए दुट्ठो ? ॥ १०४ ॥ नइ निहं नराहिव !, कुणसि तुमं पारदारियनरस्स । घोरं तु महादण्डं, किं न हु तं अत्तणो कुणसि ? ॥१०५॥ पढमपरदारसेवी, सामि ! तुमं सयलवसुमईनाहो । पच्छा हवइ य लोओ, नह राया तह पया सबा ॥ १०६॥ सयमेव नरवरिन्दो, जत्थ उ परदारिओ हवइ दुट्ठो । तत्थ उ किं ववहारो, कीरइ लोगस्स मज्झम्मि ? ॥ १०७॥ सुणिऊण वयणमेयं, पडिबुद्धी तक्खणं महू राया । निन्दइ पुणो पुणो च्चिय, अप्पार्ण जायसंवेगो ॥ १०८॥ कुलवद्धणस्स रज्जं, दाउँ सह केढवेण महुराया । निक्खमइ दढधिईओ, पासे मुणिसीहसेणस्स ॥ १०९ ॥ चन्दाभावि महाकुलसंभूया उज्झिऊण रायसिरिं । तस्सेव पायमूले, मुणिस्स दिक्खं चिय पवन्ना ॥ घोरं काऊण तवं कालगया आरणच्चुए कप्पे । महु-केढवाऽणुनाया, दोण्णि वि ते इन्दपडिइन्दा ॥ समणी विय चन्दाभा, संजम-तव-नियम- जोगजुत्तमणा । कालंगया उववन्ना, देवी दिवेण रूवेणं ॥ बावीससागराईं, नह तेहि सुहं मगोहरं भुत्तं । सेणिय ! अच्चुयकप्पे, सीया इन्दो विय तहेव ॥ इमं महू-केढवरायचेट्टियं, समासओ तुज्झ मए निवेइयं । नरिन्द ! धीरकुमारसंगयं, सुणेहि एत्तो विमलाणुकित्तणं ॥ ११४ ॥ ॥ इइ पउमचरिए महु-केढव उवक्खाणं नाम पञ्चुत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ ११० ॥ १०५. ११४ ] क्यों हुआ ? (१०१) उसने भी उसे उत्तरमें कहा कि, हे प्रिये ! परस्त्री में लम्पटका एक मुक़द्दमा था । उसके निर्णयका पता नहीं चलता था । इससे आज मुझे विलम्ब हुआ । ( २०२ ) तब चन्द्राभाने हँसकर कहा कि, हे स्वामी ! तुम उसकी प्रयत्नसे पूजा करो परस्त्रीसेवन करनेवाले का लोकमें दोष नहीं होता । (१०३) उसका कथन सुनकर रुष्ट मधु राजाने ऐसा कहा कि जो दण्डका भागी है वह दुष्ट कैसे पूजा जायगा ? (१०४) हे राजन् ! परस्त्रीलम्पट मनुष्यको तुम घोर दण्ड देते हो, तो अपने आपको दण्ड क्यों नहीं देते ? (१०५) हे स्वामी ! सारी पृथ्वीके मालिक तुम प्रथम परदारसेवी हो । बादमें लोग हैं। जैसा राजा वैसी सारी प्रजा होती है । (१०६) जहाँ स्वयं राजा ही दुष्ट व परस्त्रीलम्पट होता है वहाँ लोगोंके बीच क्या फैसला किया जाता होगा ? (१०७) १११ ॥ ११२ ॥ ११३ ॥ यह कथन सुनकर मधु राजा तत्काल प्रतिबुद्ध हुआ । विरक्त वह अपने आपको पुनः पुनः निन्दा करने लगा । (१०८) -कुलवर्धनको राज्य देकर दृढ़ बुद्धिवाले मधु राजाने कैटभके साथ सिंहसेन मुनिके पास दीक्षा ली । (१०६) बड़े कुलमें उत्पन्न चन्द्राभाने भी राज्य की लक्ष्मीका परित्याग कर उसी मुनिके चरणों में दीक्षा अंगीकार की । (११०) घोर तप करके मरने पर वे दोनों मधु और कैटभ आरण और अच्युत कल्पमें इन्द्र और प्रति इन्द्रके रूपमें पैदा हुए। (१११) संयम, तप, नियम और योगमें युक्त मनवाली श्रमणी चन्द्राभा भी मरने पर दिव्य रूपसे सम्पन्न देवीके रूपमें उत्पन्न हुई । (११२) हे श्रेणिक ! जिस तरह उन्होंने बाईस सागरोपम तक अच्युत देवलोक में मनोहर सुख भोगा उसी तरह इन्द्र रूपसे सीताने भी भोगा । (११३) हे राजन् ! मधु एवं कैटभ राजाओंका चरित मैंने तुमसे संक्षेपमें कहा। अब आठ धीर कुमारोंका विमल एवं श्लाघनीय चरित सुनो । (११४) ॥ पद्मचरित में मधु-कैटभका उपाख्यान नामक एक सौ पाँचवाँ पर्व समाप्त हुआ । १. ०ण्डं तो किंण हु अ० - प्रत्य । २. अत्ताणं - प्रत्य० । ३. ०न्दो च्चिय - प्रत्य० । ५५६ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६. लक्खणकुमारनिक्खमणपव्वं - कञ्चणनयराहिवई, कणारहो णाम खेयरो सूरो । महिला तस्स 'सयहुया, दोण्णि य धूयाउ कन्नाओ ॥ १॥ ताणं सयंवरटे, सके वि य खेयरा समाहूया । कणयरहेण तुरन्तो, रामस्स वि पेसिओ लेहो ॥ २ ॥ सुणिऊण य लेहत्थं, हलहर-नारायणा सुयसमग्गा । विज्जाहरपरिकिण्णा, तं कणयपुरं समणुपत्ता ॥ ३ ॥ ताव सहासु निविट्ठा, सबे वि य उभयसेढिसामन्ता । आहरणभूसियङ्गा, देवा व महिड्डिसंजुत्ता ॥ ४ ॥ रामो लक्खणसहिओ, कुमारपरिवारिओ विमाणाओ। अवयरिऊण निविट्ठो, तत्थेव सहाऍ सुरसरिसो ॥ ५॥ ताव य दिणे पसत्थे, कनाओ दो वि कयविभूसाओ । तं चेव रायउदहिं, जणकल्लोलं पविट्टाओ ॥ ६ ॥ ताणं चिय मयहरओ, दावेइ नराहिवे बहुवियप्पे । हरि-वसह-सिहि-पर्वगम-गरुड-महानागचिन्धाले ॥ ७॥ मयहरयदाविए ते, जहक्कम नरवई पलोएउं । कन्नाहि कया दिट्ठी, लवं-ऽकुसाणं घणसिणेहा ॥ ८ ॥ मन्दाइणीऍ गहिओ, अणङ्गलवणो अणङ्गसमरूवो । चन्दमुहीए वि तओ, गन्तुं मयणंकुसो वरिओ ॥९॥ अह तत्थ जणसमूहे, नाओ चिय हलहलारवो गहिरो । नय-हसिय-गीय-वाइय-विमुक्कहुंकारवुक्कारो ॥ १० ॥ साहु त्ति साहु लोगो, जंपइ सीसङ्गुलिं भमाडेन्तो । अणुसरिसो संजोगो, अम्हेहि सयंवरे दिट्ठो ॥ ११ ॥ गम्भीरधीरगरुयं, एसा मन्दाइणो गया लवणं । मयणकुसं सुरूवं, चन्दमुही पाविया धीरं ॥ १२॥ साहुक्कारमुहरवं, लोगं सुणिऊण लक्खणस्स सुया । लवणं-ऽ'कुसाण रुठ्ठा, सन्नज्झेउं समाढत्ता ॥ १३ ॥ देवीण विसल्लाईण नन्दणा अट्ट वरकुमारा ते । पन्नासूणेहिं तिहिं, सएहि भाईण परिकिण्णा ॥ १४ ॥ १०६. कुमारोंका निष्क्रमण कांचननगरका स्वामी कनकरथ नामका एक शूरवीर खेचर था। उसकी पत्नी शतटुता थी। उसकी दो अविवाहित पुत्रियाँ थीं। (१) उनके स्वयम्वरके लिए सभी खेचर बुलाये गये । कनकरथने रामके पास भी फौरन लेख भेजा। (२) लेखमें जो लिखा था वह सुनकर विद्याधरोंसे घिरे हुए राम और लक्ष्मण पुत्रोंके साथ उस कनकपुरमें आ पहुँचे । (३) तब सभामें आभूषणोंसे भूषित शरीरवाले और देवोंके समान बड़ी भारी ऋद्धिसे युक्त दोनों श्रेणियोंके सब सामन्त बैंठ गये । (४) कुमारोंसे धिरे हुए देव जैसे राम लक्ष्मणके साथ विमानमेंसे उतरकर उसी सभामें जा बैठे। ५) तब शुभ दिनमें अलंकृत दोनों कन्याएँ लोगोंरूपी तरंगोंवाले उस राजसमुद्र में प्रविष्ट हुई। (६) सिंह, वृषभ, मोर, वानर, गरुण एवं महानागके चिह्नोसे अंकित अनेक राजा कंचुकीने उन्हें दिखाये । (७) अनुक्रमसे कंचुकी द्वारा दिखाये गये राजाओंको देखती हुई उन कन्याओं ने सघन स्नेहयुक्त दृष्टि लवण और अंकुश पर डाली (5) मन्दाकिनीने अनंगके समान रूपवाले अनंग लवणको अंगीकार किया तो चन्द्रमुखीने भी जाकर मदनांकुशका वरण किया। (8) तब उस जनसमूहमें जयध्वनि, हास्य, गाना-बजाना तथा हुंकार और गर्जना जिसमें हो रही है ऐसा गम्भीर कोलाहल मच गया। (१०) मस्तक और उँगली घुमाते हुए लोग 'अच्छा हुआ, अच्छा हुआ।' स्वयम्बर में हमने सदृशका सदृशके साथ योग देखा हैऐसा कहने लगे । (११) यह मन्दाकिनी गंभीर और धीर बड़े लवणके साथ गई है और चन्द्रमुखीने सुन्दर धीर मदनांकुशको पाया है । (१२) मुखसे साधुवाद कहते हुए लोगोंको सुनकर लक्ष्मणके पुत्र लवण व अंकुशके ऊपर रुष्ट हुए और कवच धारण करने लगे। (१३) विशल्या आदि देवियोंके पुत्र वे आठ कुमारवर दूसरे ढाई सौ भाइयोंसे घिरे हुए थे। लवण और १. सयंहुय, दो०-प्रत्य। २. •ण्णा कणयपुरं चेवमणु०-प्रत्य। ३. य-मु०। ४. कण्णाहिं दिन दिट्ठी-प्रत्यः । ५. यपमुक्क०-प्रत्य। ६. सयंवरो-प्रत्य०। ७. धीरा-मु.। Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६. कुमारनिक्खमणपव्वं १९ ॥ २० ॥ २१ ॥ २२ ॥ २३ ॥ लवणं-ऽ'कुसाण कुद्धं, भाइबलं तेहिं अट्ठहिं नहिं । मन्तेहि व उवसमियं, भुयंगमाणं समूहं व ॥ १५ ॥ ताहे लऽ कुसणं, पाणिग्गहणं कमेण निबत्तं । बहुतूर - सङ्खपउरं, नञ्चन्तविलासिणिजणोहं ॥ १६ ॥ ते लक्खणस्स पुता, दट्ठण सयंवरिं महारिद्धिं । अह भाणिउं पयत्ता, सामरिसा दुट्ठवयणाई ॥ १७ ॥ अम्हे कि केण हीणा, गुणेहिं एयाण जाणइसुयाणं ! । जेणं चिय परिहरिया, कन्नाहिं विवेगरहियाहिं ॥ १८ ॥ एयाणि य अन्नाणि य, सोयन्ता तत्थ वरकुमारा ते । भणिया रूवमईए, सुएण अइबुद्धिमन्तेणं ॥ महिलाऍ कए कम्हा, सोयह तुम्भेत्थ दारुणं सबे । होहह उवहसणिज्जा, इमाऍ चेट्ठाऍ लोगस्स ! ॥ कम्मं, हंव असुहं व एत्थ संसारे । तं तेण पावियबं, तुब्भे मा कुह परितावं ॥ एयाण अदूधुवाणं, कयलीथम्भ व साररहियाणं । भोगाण विससमाणं, करण मा दुक्खिया होह ॥ तायस्स मए अङ्के, ठिएण बालेण पोत्थयग्मि सुयं । वयणं जह मणुयभवो, भवाण सव्वुत्तमो एसो ॥ तं एव इमं लधु, माणुसनम्मं जयम्मि अइदुलहं । कुणह परलोयहिययं, निणवरधम्मं पयत्तेणं ॥ दाणेण साहवाणं, भोगो लब्भइ तवेण देवतं । नाणेण सिद्धिसोक्खं, पाविज्जइ सीलसहिएणं ॥ नायस्स धुवं मरणं, दोग्गइगमणं च होइ परलोगे । तं एव जाणमाणा, सबे वि य कुणह निणधम्मं ॥ सुणिऊण वयणमेयं, पडिबुद्धा ते तहिं कुमारवरा । पियरं कयञ्जलिउडा, भणन्ति निसुणेहि विन्नप्पं ॥ नइ ताय ! इच्छसि हियं, अम्हाणं वल्लभाण पुत्ताणं । तो मा काहिसि विग्धं, दिक्खाभिमुहाण सवाणं संसारम्मि अणन्ते, परिभमिया विसयलोलुया अम्हे । दुक्खाणि अणुहवन्ता, संपइ इच्छामि पबइउं ॥ तो भइ लच्छिनिलओ, वयणं अग्घाइउं सिरे पुत्ता । कइलाससिहरसरिसा, एए च्चिय तुम्ह पासाया ॥ अंकुशके ऊपर क्रुद्ध भाइयोंकी सेनाको उन आठ जनोंने मन्त्रोंसे शान्त किये जानेवाले सर्पोंके समूहकी भाँति, शान्त किया । (२५) तब लवण और अंकुशका पाणिग्रहण विधिवत् सम्पन्न हुआ । उस समय अनेक विध वाद्य और शंख बज रहे थे और वारांगनाओंका समूह नाच रहा था । (१६) २४ ॥ २५ ॥ २९ ॥ ३० ॥ लक्ष्मणके वे पुत्र स्वयम्वरकी महान् ऋद्धिको देखकर ईर्ष्यावश दुष्ट वचन कहने लगे कि क्या हम इन जानकीपुत्रोंसे गुणों में कुछ हीन हैं कि विवेकरहित इन कन्याओंने हमको छोड़ दिया । (१७-१८) इन तथा ऐसे दूसरे वचन सुनकर रूपमतीके अत्यन्त बुद्धिशाली पुत्रने उन कुमारोंसे कहा कि तुम सब स्त्रीके लिए क्यों दारुण शोक करते हो? ऐसी चेष्टासे लोगों में तुम उपहसनीय होओगे । ( १९-२० ) इस संसारमें जिसने जैसा शुभ अथवा अशुभ कर्म किया होगा, वैसा ही फल पावेगा । अतः तुम दुःख मत करो । ( २१) इन अध्रुव, केलेके खम्भेके समान सारहीन और विषतुल्य भोगोंके लिए तुम दुःखी मत हो । (२२) बचपनमें पिता की गोद में बैठे हुए मैंने पुस्तकमेंसे यह वचन सुना था कि मनुष्यभव सब भवोंमें उत्कृष्ट है । (२३) जगत में अतिदुर्लभ ऐसे इस मनुष्यजन्मको पाकर परलोक में हितकर जिनवरके धर्मका प्रयत्नपूर्वक आचरण करो । ( २४) साधुओं को दान देनेसे भोग मिलता है, तपसे देवत्व और शीलसहित ज्ञानसे सिद्धिका सुख मिलता है । (२५) जो पैदा हुआ है उसका मरण निश्चित है और परलोकमें दुर्गति में जाना पड़ता है । यह जानके सब कोई जिनधर्मका पालन करें। (२६) १०६. ३०] २६ ॥ २७ ॥ ॥२८॥ यह कथन सुनकर वे कुमारवर वहीं प्रतिबुद्ध हुए। हाथ जोड़कर उन्होंने पिता से कहा कि आप हमारी बिनती सुनें । (२७) हे तात! हम प्रिय पुत्रोंका यदि आप हित चाहते हैं तो दीक्षाकी ओर अभिमुख हम सबके ऊपर विघ्न मत डालना । (२८) विषयलोलुप हम दुःखों का अनुभव करते हुए अनन्त संसारमें भटके हैं। अब हम प्रव्रज्या लेना चाहते हैं । (२६) तब लक्ष्मणने सिर पर सूँघकर कहा कि पुत्रो ! कैलासपर्वतके शिखरके जैसे ऊँचे ये सोनेकी उत्तम दीवारोंवाले, १. मन्तोहि य उद० मु० । २. अम्हेहिं केण - प्रत्य० । ३. रूववईए - प्रत्य• । ४. होह उवहासणिजा - मु० । ५. ब दुक्खं व-प्रत्य• । ६. ० ह य परलोयहियं - मु० । ७. तहिं वरकुमारा प्रत्य० । 109 ५६१ Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ १०६. ३१महुरसरुग्गीयनिग्घोसा ॥ ३१ ॥ पासाए निच्चरमणिज्जे ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ पउमचरियं. वरकञ्चणभित्तीया, सव्वुवगरणेहिं संजुया रम्मा । वीणा-वंसरवेण य, वरजुवईहिं मणहरे, विवुहावासे व रयणपज्जलिए । कह पुत्त मुञ्चह इमे, आंहार-पाण-चन्दण-मल्ला-SSहरणेसु लालिया तुम्मे । विसहिस्सह कह एयं, दुक्करचरियं मुणिवराणं ॥ कह नेहनिब्भराओ, मुञ्चह नणणीउ विलवमाणीओ । न य जीवन्ति खणं पि हु, 'तुज्झ विओगम्मि एयाओ ॥ ३४॥ सो तेहिं वि पडिभणिओ, ताय ! भमन्ताण अम्ह संसारे । जणणीण सयसहस्सा, पियराण य वोलियाऽणन्ता ॥३५॥ न पिया न चेव माया, न य भाया नेय अत्यसंबन्धा । कुबन्ति परित्ताणं, जीवस्स उ धम्मरहियस्स ॥ ३६ ॥ जं भणसि ताय ! भुञ्जह, इस्सरियं एत्थ माणुसे जम्मे । तं खिवसि अन्धकूवे, जाणन्तो दुत्तरे अम्हे ॥ ३७ ॥ सलिलं चैव पियन्तं, हरिणं जह हणइ एक्कओ वाहो । तह हणइ नरं मच्चू, तिसियं चिय कामभोगेसु ॥ ३८ ॥ . जइ एव विप्पओगो; नायइ बन्धूहिं सह धुवो एत्थं । तो कीस कीरइ रई, बन्धणसिणेहनडिओ, पुणरवि भोगेसु दारुणं सत्तो । पुरिसो पावइ दुक्खं दुक्खसलिलावगाढे, कसाय गाहुकडे भवावत्ते । घणदोम्गइविच्चीए, 1 संसारे दोसबाहुल्ले ? ॥ ३९ ॥ चिरकालं दीहसंसारे ॥ ४० ॥ नरमरण किलेसकल्लोले ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ यारिसे महायस !, भमिया संसारसायरे अम्हे । दुक्खाईं अणुहवन्ता, कह कह वि इहं समुत्तिष्णा ॥ संसारियदुक्खाणं, भीया नरमरणविप्पओगाणं । अणुमन्नसु ताय ! तुमं, पबज्जं गिण्हिमो अज्जं ॥ ते एव निच्छियमणा, दिक्खाभिमुहा सुया मुणेऊणं । अणुमन्निया कुमारा, अवगूढा लच्छिनिलएणं ॥ आउच्छिऊण पियरं, बन्धुनणं चेव सबजणणीओ । ताहे गया कुमारा, महिन्दउदयं वरुज्जाणं ॥ चइऊण निरवसेसं, परिग्गहं नायतिवसंवेगा । सरणं महाबलमुणिं, पता ते अट्ठ वि कुमारा ॥ सभी उपकरणोंसे युक्त, वीणा और बंसीकी ध्वनिसे रम्य तथा मधुर स्वरवाले गीतों के निर्घोषसे सम्पन्न तुम्हारे ये महल हैं । (३०-३१) पुत्रो ! सुन्दर युवतियोंके कारण मनोहर, रत्नोंसे देदीप्यमान देवोंके आवास जैसे और नित्य रमणीय ऐसे इन प्रासादों को क्यों छोड़ते हो ? (३२) आहार, पान, चन्दन, पुष्प एवं आभरणोंसे लालित तुम मुनिवरोंके दुष्कर चरित्रको कैसे सह सकोगे ? ( ३३ ) स्नेहसे परिपूर्ण रोती हुई माताओंका तुम कैसे त्याग करोगे ? तुम्हारे वियोग में ये क्षणभर भी जीती नहीं रहेंगी । (३४) ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ इस पर उन्होंने उसे कहा कि, हे तात! संसार में घूमते हुए हमारे लाखों माताएँ और अनन्त पिता व्यतीत हो चुके हैं । (३५) इस लोकमें धर्मरहित जीवकी रक्षा न पिता, न माता, न भाई और न सगे सम्बन्धी ही कर सकते हैं । (३६) पिताजी ! आपने जो कहा कि इस मनुष्यजन्म में ऐश्वर्यका उपभोग करो, तो ऐसा कहकर आप हमें जानबूझकर दुस्तर ऐसे अन्धे कुएँ में फेंक रहे हैं । (३७) जिस तरह पानी पीते हुए हिरनको अकेला व्याध मार डालता है उसी तरह कामभोगों में प्यासे मनुष्यको मृत्यु मार डालती है । (३८) यदि इस लोक में बन्धुजनोंके साथ अवश्य ही वियोग होता हो तो दोषोंसे भरे हुए संसार में रति क्यों की जाय ? ( ३६ ) स्नेहके बन्धन में नाचता हुआ मनुष्य भोगों में पुनः पुनः अत्यन्त आसक्त हो दीर्घ संसार में चिरकाल तक दुःख पाता है । (४०) हे महायश ! दुःखरूपी जलसे भरे हुए, कषायरूपी ग्राहोंसे व्याप्त, भवरूपी वर्तवाले, दुर्गतिरूपी विशाल तरंगोंसे युक्त तथा जन्म-मरणके क्लेशोंसे कल्लोलित - ऐसे संसारसागर में भटकते हुए और दुःख अनुभव करते हुए हम किसी तरहसे यहाँ तैरकर आये हैं । (४१-४२) हे तात ! संसारके जन्म, मरण और वियोगके दुःखोंसे भयभीत हमें आप अनुमति दें । हम आज प्रव्रज्या ग्रहण करेंगे । (४३) इस तरह दृढ़ मनवाले और दीक्षा की ओर अभिमुख पुत्रोंको जानकर लक्ष्मणने अनुमति दी और आलिंगन किया । (४४) तब पिता, बन्धुजन तथा सब माताओंसे पूछकर कुमार महेन्द्रोदय नामके उत्तम उद्यानमें गये । (४५) समप्र परिग्रहका त्याग करके तीव्र संवेगवाले उन आठों कुमारोंने महाबल मुनिकी शरण ली। (४६) समिति और गुप्तिसे युक्त तथा १. तुम्भ वि० मु० । ५६२ Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६३ १०७.६] १०७. भामंडलपरलोयगमणविहाणपव्वं उग्गं तवोविहाणं, कुणमाणा समिइ-गुत्तिसंजुत्ता । अह ते कुमारसमणा, विहरन्ति 'महिं दढधिईया ॥ ४७ ॥ एय कुमारवरनिक्खमणं पसत्थं, भावेण जे वि हु 'सुणन्ति नराऽपमत्ता । ताणं पणस्सइ खणेण समत्थपावं, बोहीफलं च विमलं समुवज्जिणन्ति ॥ ४८ ॥ .. ॥ इइ पउमचरिए कुमारनिक्खमणं नाम छउत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ १०७. भामंडलपरलोयगमणविहाणपव्वं वीरजिणिन्दस्स गणी, पढमपयं संसिओ मइपगब्भो । साहइ मणोगय सो. भामण्डलसन्तियं चरियं ॥ १ ॥ निसुणेहि मगहसामिय!, अह सो भामण्डलो पुरे नियए । भुञ्जइ खेयरइड्डि, कामिणिसहिओ सुरिन्दो व ॥२॥ चिन्तेऊण पयत्तो, संपइ जइ ह लएमि जिणदिक्खं । तो जुवइपउमसण्डो, सुस्सिहिइ इमो न संदेहो ॥ ३ ॥ कामिणिमणमज्झगओ, विसयसुहं मुञ्जिऊण चिरकालं । पच्छा तवं सुघोरं, दुक्खविमोक्खं करिस्से हैं ॥ ४ ॥ भोगेसु अज्जियं जं, पावं अइदारुणं पमाएणं । तं पच्छिमम्मि काले, झाणग्गीणं दहिस्से हं ॥५॥ अहवा वि माणभङ्ग, समरे काऊण खेयरभडाणं । ठावेमि वसे दोणि वि, आणाकारीउ सेढोओ ॥ ६ ॥ मन्दरगिरीसु बहुविहरयणुज्जोवियनियम्बदेसेसु । कीलामि तत्थ गन्तुं, इमाहिं सहिओ पणइणीहिं ॥ ७ ॥ वत्थूणि एवमाई, परिचिन्तन्तस्स तस्स मगहवई ।। भुञ्जन्तस्स य भोगं, गयाई संवच्छरसयाइं ॥ ८॥ एवं काऊण इम, करेमि कालम्मि चिन्तयन्तस्स । भामण्डलस्स आउं, संथारं आगयं ताव ॥ ९॥ दृढ़ बुद्धिवाले वे कुमारश्रमण उग्र तपोविधि करते हुए पृथ्वी पर विहार करने लगे। (४७) कुमारोंके इस प्रशस्त निष्क्रमणको जो पुरुष अप्रमत्त होकर भावपूर्वक सुनते हैं उनका सारा पाप क्षण भरमें नष्ट हो जाता है और वे विमल वोधिफल प्राप्त करते हैं। (४८) ॥ पद्मचरितमें कुमारोंका निष्क्रमण नामका एक सौ छठ पर्व समाप्त हुआ । १०७. भामण्डलका परलोक गमन तब वीर जीवेन्द्रके श्लाघनीय और समर्थ बुद्धिशाली प्रथम गणधर गौतमस्वामी मनमें रहा हुआ भामण्डल विषयक चरित कहने लगे। (१) हे मगधनरेश ! तुम सुनो। वह भामण्डल स्त्रियोंके साथ अपने नगरमें सुरेन्द्रकी भाँति खेचरऋद्धिका उपभोग करता था । (२) वह सोचने लगा कि यदि मैं दीक्षा लूँ तो यह युवतीरूपी पद्मवन सूख जायगा, इसमें सन्देह नहीं। (३) स्त्रियोंके बीचमें रहा हुआ मैं चिरकाल तक विषयसुखका उपभोग करके बादमें दुःखका नाश करनेवाला घोर तप करूँगा । (४) भोगोंमें प्रमादब्रश जो अतिदारुण पाप अजित करूँगा वह बादके समयमें (वृद्धावस्था में) ध्यानाग्निसे मैं जला डालूँगा। (५) अथवा युद्ध में खेचर-सुभटोंका मानभंग करके दोनों श्रेणियोंको आज्ञाकारी बनाकर बसमें करूँ। (६) मन्दराचल पर आये हुए नानाविध रत्नोंसे उद्योतित प्रदेशोंमें इन रुियों के साथ जाकर क्रीड़ा करूँ। (७) हे मगधपति! ऐसी बातें सोचते हुए और भोगका उपभोग करते हुए उसके सैकड़ों साल बीत गये। (८) 'ऐसा करके समय आने पर यह करूँगा'-ऐसा सोचते हुए भामण्डलकी बिछौने पर पड़े रहनेकी आयु (वृद्धावस्था) आ गई । (६) . १. महिन्ददढधिइया-मु०। २. सुणिति-प्रत्य० । ३. एवमा-प्रत्यः। ४. एयं का.-प्रत्यः । Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६४ पउमचरियं ११ ॥ अह अन्नया कयाई, पासाओवरि ठियस्स सयराहं । भामण्डलस्स असणी, पडिया य सिरे धगधगेन्ती ॥ १० ॥ जणयसुए कालगए, नाओ अन्तेउरे महाकन्दो | 'हाहाकार मुहरवो, पर्यालियनयणंविच्छड्डो ॥ जाणता वि पाई, अन्नं जम्मन्तरं धुवं पुरिसा । तह वि य कालक्खेवं, कुणन्ति विसयामिसासता ॥ खणभङ्गुरस्स कज्जे, इमस्स देहस्स साररहियस्स । पुरिसा करेन्ति पावं, जाणन्ता चैव सत्थाई ॥ किं कोरह सत्येहिं, अप्पाणो जेहि नेव उवसमिओ ? । एक्कपर्यं पि वरं तं जं निययमणं पसाएइ ॥ एवं जो दीहसुतं कुणइ इह नरो णेयवावारजुत्तो, निश्वं भोगाभिलासी सयणपरियणे तिबनेहाणुरतो । संसारं सो महन्तं परिभमइ चिरं घोरदुक्खं सहन्तो । तुम्हारा ! पत्थे ससियरविमले होहि धम्मेक्कचित्तो ॥ १५ ॥ ॥ इइ पउमचरिए भामण्डलपरलोयगम णविहाणं नाम सत्तुत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ [ १०७.१० १०८. हणुवणिव्वाणगमणपव्वं तो मगहाहिवई !, सुणेहि हणुयस्स ताव वित्तन्तं । वरकण्णकुण्डलपुरे, भोगे चिय सेवमाणस्स ॥ १ ॥ जुवइ सहस्सेण समं, विमाणसिहरट्टिओ महिडीओ । लोलायन्तो विहरइ, अह अन्नया वसन्ते, संपत्ते जणमणोहरे काले । कोइलमहुरुग्गीए, चलिओ मेरुनगवरं, बन्दणभत्तीऍ चेइयहराणं । हणुओ परियणसहिओ, महीऍ वरकाणणवणाईं ॥ २ ॥ महुयरमुञ्चन्तझंकारे ॥ ३ ॥ दिवविमाणे समारूढो ॥ ४ ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ कभी एक दिन प्रासादके ऊपर स्थित भामण्डलके सिर पर अकस्मात् धग धग करती हुई बिजली गिरी । (१०) Star भामण्डल के मरने पर अन्तःपुरमें हाहाकार से मुखरित और आँखों में से गिरते हुए आँसुओंसे व्याप्त ऐसा जबरदस्त आक्रन्द मच गया । (११) दूसरा जन्मान्तर अवश्य है ऐसा जानते हुए भी प्रमादी पुरुष विषयरूपी मांसमें आसक्त हो समय व्यतीत करते हैं । (१२) शास्त्रोंको जानते हुए भी इस क्षणभंगुर एवं सारहीन देहके लिए मनुष्य पाप करते हैं । (१३) जिनसे आत्मा उपशान्त न हो ऐसे शास्त्रोंसे क्या किया जाय ? वह एक शब्द भी अच्छा है जो अपने मनको प्रसन्न करता हो । (१४) इस तरह यहाँ पर अनेक व्यवसायोंमें युक्त जो मनुष्य दीर्घसूत्रता करता है और स्वजन-परिजनमें तीव्र स्नेहसे अनुरक्त होकर भोगोंकी नित्य अभिलाषा रखता है वह चिरकाल तक घोर दुःख सहनकर विशाल संसार में भटकता फिरता है । अतः हे राजन् ! प्रशस्त और चन्द्रमाके समान विमल धर्ममें एकाग्र बनो । (१५) ॥ पद्मचरित भामण्डलका परलोकगमन-विधान नामक एक सौ सातवाँ पर्व समाप्त हुआ || १०८. हनुमानका निर्वाणगमन मगधाधिपति श्रेणिक ! तुम अब उत्तम कर्णकुण्डलपुरमें भोगोंका उपभोग करनेवाले हनुमानका वृत्तान्त सुनो । (१) एक हज़ार युवतियोंके साथ विमान के शिखर पर स्थित और बड़ी भारी ऋद्धिवाला वह पृथ्वी पर आये हुए सुन्दर बाग बगीचोंमें लीला पूर्वक विहार करता था । (२) एक दिन कोयलके द्वारा मधुर स्वरमें गाई जाती और भौरोंके भंकारसे कृत वसन्त ऋतुके आनेपर लोगोंको धानन्द देनेवाले समयमें परिजनों से युक्त हनुमान दिव्य विमान में समारूढ़ हो चैत्यगृहोंके दर्शनके लिए मेरु पर्वतकी ओर चला। (३-४) मन और पवनके समान अत्यन्त तीव्र गतिवाला वह आकाशमें उड़कर १. हाहाकारपलावो, पयः - प्रत्य० । २. अप्पा जेहि णेव संजमियं । एक्क० – प्रत्य०। ३. कुणइह पुरिसो पेय० - प्रत्य० । ४. दुक्खं लहन्तो - मु० । ५. ० माणेसु आरूढो - मु० । Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८.२०] १०८. हणुवणिव्वाणगमणपव्वं ५६५ उप्पइओ गयणयले, वच्चइ मणपवणदच्छपरिहत्थो । कुलपबयाण उवरिं, अभिवन्दन्तो जिणहराई ॥ ५॥ संपत्तो य नगवरं, रयणसिलाकणयसिहरसंघायं । नाणाविहदुमगहणं, चउकाणणमण्डियं रम्म ॥६॥ सो भणइ पेच्छ सुन्दरि !, नगरायस्सुवरि जिणहरं तुङ्गं । जगजगजगेन्तसोहं, उन्भासेन्तं दिसायक्कं ॥ ७॥ पन्नास जोयणाई, दोहं पणुवीस चेव वित्थिणं । रेहइ छत्तीसुच्चं, गिरिस्स मउडायए रम्मं ॥८॥ तवणिज्जुज्जल-निम्मलगोउरअइतुङ्गवियडपायार । धय-छत्त-पट्ट-चामर-लम्बूसा-ऽऽदरिस-मालई ॥ ९॥ एयाई पेच्छ कन्ते!, नाणाविहपायवोहछन्नाई । चचारि उववणाई, उवरुवरिं नगवरिन्दस्स ॥ १० ॥ घरणियले सालवणं च नन्दणं मेहलाएँ अइरम्म । तत्तो च्चिय सोमणसं, पण्डगपरिमण्डियं सिहरं ॥ ११ ॥ वरबउल-तिलय-चम्पय-असोय-पुन्नाय-नायमाईहिं । रेहन्ति पायवेहिं, कुसुमफलोणमियसाहेहिं ॥ १२ ॥ घणकुसुमगुच्छकेसरमयरन्दुद्दामसुरहिगन्धेणं । वासन्ति व दिसाओ, समन्तओ काणणवणाई ॥ १३ ॥ एएसु चउनिकाया, देवा कीलन्ति परियणसमग्गा । रइसागरोवगाढा, न सरन्ति निए वि हु विमाणे ॥ १४ ॥ एयाण उववणाणं, ठियाई मज्झम्मि चेइयघराई । तवणिज्जपिञ्जराई, बहुविहसुरसङ्घनमियाई ॥१५॥ अवइण्णो पवणसुओ, तत्थ विमाणाउ परियणसमग्गो । पायक्खिणं करेउ, पविसरइ तओ जिणागारं ॥ १६ ॥ ट्ठण सिद्धपडिमा, बहुलक्खणसंजुया दिणयराभा । पणमइ पहट्ठमणसो, कन्ताहिं समं पवणपुत्तो ॥ १७ ॥ मण-नयणहारिणीओ, हणुवस्स पियाउ कणयकमलेहिं । पूएन्ति सिद्धपडिमा, अन्नेहिं वि दिबकुसुमेहिं ॥१८॥ सयमेव पवणपुत्तो, पडिमाओ कुङ्कुमेण अच्चेउं । देइ वरसुरहिधूयं, बलिं च तिवाणुराएणं ॥ १९ ।। एत्तो वाणरमउली, अरहन्तं झाइऊण भावेणं । थुणइ थुइमङ्गलेहि, विविहेहिं पावमहणेहिं ।। २० ॥ कुलपर्वतोंके ऊपर आये हुए जिनमन्दिरोंमें वन्दन करता हुआ रत्नोंकी शिलाओं और सोनेके शिखरोंसे युक्त, नानाविध वृक्षोंसे व्याप्त और चार उद्यानोंसे मण्डित ऐसे एक सुन्दर पर्वतके पास आ पहुँचा। (५-६) उसने कहा कि, हे सुन्दरी ! पर्वतके ऊपर विशाल, जगमगाती शोभावाले और दिशाओंको प्रकाशित करनेवाले जिनमन्दिरको देखो। (७) पचास योजन लम्बा, पचीस योजन चौड़ा और छत्तीस योजन ऊँचा वह सुन्दर जिनमन्दिर पर्वतके मुकुट जैसा लगता है। (८) सोनेके उज्ज्वल और निर्मल गोपुर व अत्युन्नत विकट प्राकारवाला यह ध्वजा, छत्र, पट्ट, चामर, लम्बूष, दर्पण और मालासे शोभित है। (९) हे कान्ते! पर्वतोंमें श्रेष्ठ इस पर्वत पर ऊपर-ऊपर आये हुए तथा नानाविध वृक्षोंके समूहसे आच्छन्न इन चार उपवनोंको देख । (१०) धरातल पर शालवन, मध्यके भागमें अत्यन्त सुन्दर नन्दनवन, उससे ऊपर सौमनस वन है और शिखर पाण्डुक वनसे मण्डित है। (११) फूल और फलोंसे झुकी हुई शाखाओंवाले उत्तम बकुल, तिलक, चम्पक, अशोक, पुन्नाग और नाग आदि वृक्षों से वे शोभित हो रहे हैं। (१२) फूलोंके घने गच्छोंके केसरके मकरन्दकी तीव्र मीठी महकसे मानो बाग-बगीचे दिशाओंको चारों ओरसे सुगन्धित कर रहे हैं। (१३) इन उद्यानों में अपने परिजनों के साथ चारों निकायों के देव प्रेमसागरमें अवगाहन करके क्रीड़ा करते थे। वे अपने विमानोंको भी याद नहीं करते थे। (१४) इन उद्यानोंके बीच सोनेके बने होनेसे पीत वर्ण वाले तथा देवताओंके नानाविध संघों द्वारा प्रणत चैत्यगृह अवस्थित थे। (१५) परिजनके साथ पवनसुत हनुमान विमानमेंसे नीचे उतरा। प्रदक्षिणा करके उसने जिनमन्दिर में प्रवेश किया। (१६) नाना लक्षणोंसे युक्त और सूर्यके समान कान्तिवाली सिद्ध-प्रतिमाको देखकर मनमें हर्षित हनुमानने पत्नियोंके साथ वन्दन किया। (१७) हनुमानकी मन और आँखोंको हरण करनेवाली सुन्दरप्रियाओंने सोनेके कमलों तथा अन्य दिव्य पुष्पोंसे सिद्ध-प्रतिमाकी पूजा की। (१८) स्वयं हनुमानने ही केसरसे प्रतिमाओंकी पूजा करके तीव्र अनुराग वश उत्तम सुगन्धित धूप तथा बलि प्रदान की । (१६) तब वानरोंमें मुकुटके समान श्रेष्ठ हनुमानने भावपूर्वक अरिहन्तका ध्यान करके पापका नाश १. •त्तचारुचा.-प्रत्य० । २. उवरोवरि-प्रत्य०। ३. ण चच्चेउ-प्रत्य। Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [ १०८. २१ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ थुणिऊण नहिच्छाए, विणिग्गओ निणहराउ हणुवन्तो । पायक्खिणेइ मेरुं वन्दन्तो सिद्धभवणाई ॥ २१ ॥ भरहं एन्तस्स तओ, कमेण अत्थंगओ दियसनाहो । हणुवस्स सयलसेनं, ठियं च सुरदुन्दुहिगिरिम्मि ॥ २२ ॥ सो तत्थ बहुलपक्खे, गयणयलं मारुई पलोयन्तो । पेच्छइ घणञ्जणनिहं, तारासु समन्तओ छन्नं ॥ २३ ॥ चिन्तेइ तो मणेणं, जह एयं चन्दविरहियं गयणं । न य सोहइ कुलगयणं, तहा विणा पुरिसचन्देणं ॥ २४ ॥ तंत्थि नए सले, ठाणं तिलतुसतिभागमेत्तं पि । जत्थ न कोलइ मच्च, सच्छन्दो सुरखरेहिं पि ॥ २५ ॥ नइ देवाण वि एसा, चवणावत्था उ हवइ सबाणं । अम्हारिसाण संपइ, का एत्थ कहा मणूसाणं ! ॥ २६ ॥ भन्ति जत्थ हत्थी, मत्ता गिरिसिहर सन्निहा गरुया । तो एत्थ किं व भण्णइ ?, पढमं चिय अवहिया ससया ॥ २७ ॥ अन्नाणमोहिएणं, पञ्चिन्दियवसगएण जीवेणं । तं नत्थि महादुक्खं, जं नऽणुहूयं भ्रमन्तेणं ॥ महिलाकरेणुयाणं, लद्धो घरवारिनियलपडिबद्धो । अणुहवइ तत्थ दुक्खं, पुरिसगओ वम्महासचो ॥ पासेण पञ्जरेण य, बज्झन्ति चउप्पया य पक्खी य । इह जुवइपअरेणं, बद्धा पुरिसा किलिस्सन्ति ॥ किंपागफलसरिच्छा, भोगा पमुहे हवन्ति गुंलमहुरा । ते चेव उ परिणामे, नायन्ति य विसमविससरिसा ॥ तं जाणिऊन एवं, असासयं अधुवं चलं जीयं । अवहत्थिऊण भोगे, पबज्जं गिण्हिमो अज्जं ॥ याणि य अन्नाणि य, परिचिन्तेन्तस्स पवणपुत्तस्स । रयणी कमेण झीणा, पभासयन्तो रवी उइओ ॥ ३३ ॥ पडिबुद्धो पवणसुओ, भणइ तओ परियणं पियाओ य । धम्माभिमुहस्स महं, निसुणेह परिप्फुडं वयणं ॥ ३४॥ वसिऊण सुइरकालं, माणुसनम्मम्मि बन्धवेहिं समं । अवसेण विप्पओगो, हवइ य मा अद्धि कुणह ॥ ३५ ॥ ता भणन्ति हवं, महिलाओ महुरमम्मणगिराओ । मा मुञ्चसु नाह ! तुमं, अम्हे एत्थं असरणाओ ॥ ३६॥ करनेवाले विविध प्रकारके स्तुतिमंगलोंसे स्तुति की । ( २० ) इच्छानुसार स्तुति करके जिनमन्दिरमें से बाहर निकले हुए हनुमानने सिद्धभवनों को वन्दन करते हुए मेरुकी प्रदक्षिणा दी । (२१) जब हनुमान भरत क्षेत्रकी ओर अनुक्रमसे आ रहा था तब सूर्य अस्त हो गया। हनुमानके सारे सैन्यने सुरदुन्दुभि पर्वत पर डेरा डाला । (२२) हनुमान उस कृष्णपक्ष में आकाशको देखने लगा । चारों ओर ताराओंसे आच्छादित और घने अंजनके जैसे काले आकाशको उसने देखा । (२३) वह मनमें सोचने लगा कि जिस तरह चन्द्रसे रहित यह आकाश सुहाता नहीं है उसी तरह कुलरूपी गगन भी पुरुषरूपी चन्द्रके विना नहीं सुहाता । (२४) सारे जगतमें तिल और भूसीके तीसरे भाग जितना भी स्थान नहीं है जहाँ मृत्यु स्वच्छंदरूपसे क्रीड़ा न करती हो । उत्तम देवों के साथ भी वह क्रीड़ा करती है । (२५) यदि सभी देवोंकी यह च्यवनावस्था (मृत्यु) होती है, तो फिर हम जैसे मनुष्यों की तो बात ही क्या ! (२६) जिनमें पर्वत के शिखरके समान बड़े भारी मदोन्मत्त हाथी भी बह जायँ तो फिर खरगोश जैसे पहले ही बह जायँ तो उसमें कहना ही क्या ! (२७) अज्ञान से मोहित और पाँचों इन्द्रियोंके वशीभूत जीवने ऐसा कोई महादुःख नहीं है जो संसारमें घूमते हुए अनुभव न किया हो । ( २८ ) स्त्रीरूपी हथनियोंमें लुब्ध घरबाररूपी जंजीरसे जकड़ा गया और काममें आसक्त पुरुषगत जीव वहाँ (संसार में) दुःख अनुभव करता है । (२६) चौपाये और पक्षी बन्धन और पिंजरे में पकड़े जाते हैं । यहाँ युवतीरूपी पिंजड़े में जकड़े गये पुरुष दुःख उठाते हैं । (३०) किंपाक के फल के समान भोग प्रथम गुड जैसे मधुर होते हैं परिणाम में वे ही विषम विषके जैसे हो जाते हैं । (३१) इस तरह जीवनको अशाश्वत, अधव और चंचल जानकर और भोगोंका त्यागकर 'आज प्रवज्या ग्रहण करूँगा । (३२) ऐसा तथा दूसरा विचार करते हुए हनुमान की रात क्रमसे व्यतीत हो गई और प्रकाशित करनेवाला सूर्य उदित हुआ। (३३) ५६६ प्रतिबुद्ध हनुमानने तब परिजन एवं प्रियाओंसे कहा कि धर्म की ओर अभिमुख मेरे स्पष्ट वचन तुम सुनो । (३४) सुचिर काल पर्यन्त मनुष्यजन्ममें बन्धुजनोंके साथ रहनेके बाद अवश्य वियोग होता है । अतः तुम अधीर मत होवो । (३५) तब मधुर और मर्मभाषी महिलाओंने हनुमानसे कहा कि, हे नाथ! यहाँ पर असहाय हम सबका तुम त्याग मतकरो । ( ३६ ) १. दिवस - प्रत्य० । २. गुणम० - मु २८ ॥ २९ ॥ Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६७ १०८. ५०] १०८. हणुवनिव्वाणगमणविहाणपब्वं भणइ तओ हणुवन्तो, परिहिण्डन्तस्स मज्झ संसारे । महिलाण सहस्साई, गयाई कालेण बहुयाई ॥ ३७॥ न य माया नेव पिया, न पुत्तदारा इहं मरन्तस्स । पुरिसस्स परिचाणं, न कुणन्ति जहा कुणइ धम्मो ॥३८॥ तं एव अणुहवे, नरयतिरिक्खेसु दारुणं दुक्खं । कह पुण जाणतो हं, करेमि महिलासु सह नेहं ॥ ३९ ॥ संसारम्मि अणन्ते. भीओ हं जाइयव-मरणाणं । संपइ लएमि दिक्ख, मरिसह मे अविणयं सत्वं ॥ ४० ॥ मेरुं पिव थिरगरुयं, हिययं नाऊण तस्स महिलाओ। ताहे कुणन्ति परमं, अक्कन्दं लोलनयणाओ ॥ ११ ॥ आसासिऊण धीरो, जुवईओ ठाविउं सुयं रज्जे । निष्फिडइ विमाणाओ, विज्जाहरसुहडपरिकिण्णो ॥ ४२ ॥ आरुहिय पुरिसजाणं, नाणाविहरयणकिरणपज्जलियं । संपत्थिओ कमेणं, उज्जाणत्थं जिणाययणं ॥ ४३ ॥ 'काऊणं बन्दणयं, जिणभवणे साहवं सुहनिविटें । नामेण धम्मरयणं, तं पणमइ मारुई तुट्ठो ॥ ४४ ॥ काऊण य किइकम्म, हणुवो तो भणइ मुणिवरं एत्तो । भयवं! होहि गुरू मे, विहेहि संखेवओ दिक्खं ॥४५॥ अणुमन्निओ गुरूणं, ताहे मउडं सकुण्डलाहरणं । देइ सुयस्स नरिन्दो, संजममग्गे कउच्छाहो ॥ ४६॥ *परिचत्तकामभोगो, कुणइ सिरे मारुई तओ लोयं । हणुवन्तो पवइओ, पासे मुणिधम्मरयणस्स ॥ ४७ ।। पन्नासा सत्त सया, संवेगपरायणा य नरवइणो । पवइया खायनसा, चारणसमणं पणमिऊणं ॥ १८ ॥ हणुयस्स महिलियाओ, सवाओ दइयसोगदुहियाओ । लच्छीमईऍ सयासे, नायाओ चेव समणीओ ॥ ४९ ।। सिरिसेलो कम्मवणं, सर्व झाणाणलेण दहिऊण तओ। केवललद्धाइसओ, संपत्तो विमलनिम्मलं परमपयं ॥ ५० ॥ ।। इइ पउमचरिए हणुवनिव्वाणगमणं नाम अठुत्तरसयं पव्वं समत्तं ।। इस पर हनुमानने कहाकि संसारमें घूमते हुए मेरी अनेक सहस्र महिलाएँ कालक्रममें हो चुकी हैं । (३७) इस लोकमें मरते हुए पुरुषका परित्राण वैसा न माता, न पिता, न पुत्र और न पत्नी करते हैं जैसा धर्म करता है। (३८) नरक और तिर्यच गतियोंमें वैसा दारुण दुःख अनुभव करके अभिज्ञ मैं कैसे स्त्रियोंके साथ स्नेह कर सकता हूँ ? (३६) जन्म-मरणके अनन्त संसारसे भयभीत में अब दीक्षा लेता हूँ। मेरा सारा अविनय क्षमा मरो। (४०) मेरुकी भाँति अत्यन्त स्थिर उसका हृदय जानकर चंचल नेत्रोंवाली स्त्रियाँ घोर आक्रन्द करने लगीं। (४१) युवतियोंको आश्वासन देकर और पुत्रको राज्यपर स्थापित करके विद्याधर सुभटोंसे घिरा हुआ वह धीर विमानमेंसे निकला। (४२) पुरुष द्वारा चलाये जाते और नानाविध रत्नोंकी किरणोंसे देदीप्यमान वाहन पर आरूढ़ होकर उसने उद्यानमें आये हुए जिनमन्दिरकी ओर प्रस्थान किया। (४३) जिनभवनमें वन्दन करके शान्तिसे बैठे हुए धर्मरत्न नामके मुनिको हनुमानने प्रसन्न होकर प्रणाम किया। (४४) हनुमानने प्रणाम करके मुनिवरसे कहा कि भगवन् ! आप मेरे गुरु हो और शीघ्र ही मुझे दीक्षा दें। (४५) तब गुरु द्वारा अनुमति मिलने पर संयम मार्गमें उत्साही राजा हनुमानने मुकुट और कुण्डलोंके साथ आभूषण पुत्रको दे दिये । (४३) बादमें कामभोगोंका त्याग करनेवाले हनुमानने सिर परसे बालोंका लोंच किया और मुनि धर्मरत्नके पास दीक्षा ली। (४७) चारणश्रमणको प्रणाम करके संवेगपरायण तथा ख्यातयश सात सौ पचास राजाओंने दीक्षा ली। (४८) पतिके शोकसे दुःखित हनुमान की सब पत्नियाँ लक्ष्मीमतीके पास श्रमणियाँ हो गई। (४९) इसके पश्चात् हनुमानने कर्मरूपी वनको ध्यानरूपी अग्निसे जलाकर कैवल्यातिशय प्राप्त करके विमल और निर्मल परमपद-मोक्ष पाया।(५०) ॥ पद्मचरितमें हनुमानका निर्वाणगमन नामका एक सौ आठवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ १. काऊण वंदणविहि, जिण-प्रत्य०। २. दाहिण-वामकरेहि, कुणइ-प्रत्य। Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९. सकसंकहाविहाणपव्वं 11 अह तत्थ कुमाराणं, हणुयस्स य निसुणिऊण पबज्जं । भणइ पउमो हसन्तो, कह भोगाणं विरता ते ॥ १ ॥ सन्ते वि य परिचइउं, भोगे गिण्हन्ति जे हु पबज्जं । नूणं ते गहगहिया, वाऊण विलङ्घिया पुरिसा ॥ २ ॥ अहवा ताण न विज्जा, अत्थि सहीणा पओगमइकुसला । जेणुज्झिऊण भोगा, ठिया य तव-संनमाभिमुहा ॥३॥ एवं भोगसमुद्दे, तस्स निमग्गस्स रामदेवस्स | बुद्धी आसि अइनडा, सेणिय ! उदएण कम्मस्स ॥ ४ ॥ अह अन्नया सुरिन्दो, सहाऍ सीहासणे सुहनिविट्टो । चिट्टइ महिडिजुत्तो, देवसहस्सेहिं परिकिण्णो ॥ ५ ॥ नाणालंकारघरो, धीरो बल - विरिय - तेयसंपन्नो । अह संकहागयं सो, वयणं चिय भाइ देविन्दो ॥ ६ ॥ देवत्तं इन्दत्तं, जस्स पसाएण पवरसिद्धत्तं । लब्भइ तं नमह सया, ससुरासुरवन्दियं अरहं ॥ जेण इमो निस्सारो, संसाररिवू जगे अजियपुबो । संजम संगाममुहे, पावो नाणासिणा निहओ ॥ ८ ॥ कन्दप्पतरङ्गाढं, कसायगाहाउलं भवावत्तं । संसारसलिलनाहं, उत्तारइ जो जणं भवियं ॥ ९ ॥ जायस नस्सतइया, सुमेरुसिहरे सुरेहिं सबेहिं । जणिओ च्चिय अहिसेओ, खीरोयहिवारिकलसेहिं ॥ १०॥ मोहमलपडलछन्नं, पासण्डविवज्जियं नयविहीणं । नाणकिरणेहि सबं, पयासियं जेण तेलोक्कं ॥ ११ ॥ सो जिनवरो सयंभू, भाणु सिवो संकरो महादेवो । विण्हू हिरण्णगन्भो, महेसरो ईसरो रुदो ॥ जो एवमाइएहिं, थुबइ नामेहिं देव - मणुएहिं । सो उसहो नगबन्धू, संसारुच्छेयणं कुणइ ॥ नइ इच्छह अणुहविडं, कल्लाणपरंपरं निरवसेसं । तो पणमह उसहजिणं, सुर-असुरनमंसियं भयवं ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४॥ १०९. इन्द्रका वार्तालाप कुमारों और हनुमानकी प्रव्रज्याके बारे में सुनकर हँसते हुए रामने कहा कि वे भोगोंसे क्यों विरक्त हुए ? (२) विद्यमान भोगों को छोड़कर जो प्रव्रज्या लेते हैं वे पुरुष अवश्य ही भूत आदिसे ग्रस्त हैं अथवा वायुसे पीड़ित हैं । (२) अथवा उनके पास प्रयोगमती कुशल विद्या नहीं है, जिससे भोगोंका त्याग करके तप एवं संयम की ओर वे अभिमुख हुए हैं। (३) श्रेणिक ! इस तरह कर्मके उदयसे भोग-समुद्र में निमग्न उन रामकी बुद्धि अतिजड़ हो गई थी । (४) एक दिन बड़ी भारी ऋद्धिसे युक्त और हजारों देवताओं से घिरा हुआ इन्द्र सभामें सिंहासन पर आराम से बैठा हुआ था । (५) नाना अलंकारोंको धारण करनेवाला, धीर तथा बल, वीर्य और तेजसे सम्पन्न उस इन्द्रने वार्तालापके दौरान में यह वचन कहा कि जिसके प्रसादसे देवत्व, इन्द्रत्व और उत्तम सिद्धगति प्राप्त होती है उस सुर-असुर द्वारा वन्दित अरिहन्तको सदा नमस्कार हो । ( ६-७ ) जिसने विश्व में पहले न जीते गये ऐसे इस असार संसाररूपी पापी शत्रुको संयमरूपी समरक्षेत्र में ज्ञानरूपी तलवार से मार डाला है; जो कामरूपी तरंगोंसे युक्त कषायरूपी ग्राहोंसे व्याप्त और भवरूपी श्रावतों से सम्पन्न संसाररूपी सागर से भव्य जीवोंको पार लगाता है; जिसके उत्पन्न होने पर सुमेरु पर्वत के शिखर पर सब देवताओंने मिलकर क्षीरसागर के जलसे पूर्ण कलशों द्वारा अभिषेक किया था; जिसने मोहरूपी मलके पटलसे आच्छादित, धर्मसे रहित और नीतिसे विहीन सारे त्रिभुवनको ज्ञानकी किरणोंसे प्रकाशित किया है वह जिनवर हैं; स्वयम्भू, भानु, शिव, शंकर, महादेव, विष्णु, हिरण्यगर्भ, महेश्वर, ईश्वर और रुद्र ऐसे नामोंसे देव एवं मनुष्यों द्वारा जिनकी स्तुति की जाती है वे जगद्बन्धु ऋषभदेव संसारका नाश करते हैं । ( ८-१३) यदि समग्ररूपसे कल्याणों की परम्पराका अनुभव करना चाहते हो तो सुर एवं असुर द्वारा वन्दित भगवान ऋषभदेवको प्रणाम करो । ( १४ ) अनादि निधन जीव अपने कार्यरूपी पवनसे आहत Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६.२६ ] १०६. सकसकहाविहाणपव्वं १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ वो अणाइनिहणो, सकम्मपवणाहओ परिभ्रमन्तो । कह कह वि माणुसतं, पत्तो न कुणेइ निणधम्मं ॥ मिच्छादंसणचरियं, काऊणं नइ वि लहइ देवत्तं । तह वि य चुओ समाणो', मुज्झे इह माणुसे नम्मे ॥ निन्दइ जिणवरधम्मं, मिच्छत्तो नाण- दंसणविहूणो । सो हिण्डर संसारे, दुक्खसहस्साइं अणुहोन्तो ॥ पेच्छह महिड्डियस्स वि, सुनाणजुत्तस्स माणुसे नम्मे । दुलहा उ हवइ बोही, किं पुण अन्नाणजुत्तस्स ! ॥ इन्दो भणइ कया हैं, बोहिं लद्धूण माणुसे नम्मे । कम्मट्ठविप्पमुको, परमपयं चैव पाविस्सं? ॥ तं भइ सुरो एक्को, नइ तुज्झ वि एरिसी हवइ बुद्धी । अम्हारिसाण नियमा, माणुसनम्मे विमुज्झिहि ॥ २० ॥ इन्द्रं महिड्डितं, बम्भविमाणे सुरं चुयसमाणं । रामं किं च न पेच्छह, माणुसभोगेसु अइमूढं ? ॥ २१ ॥ तो भाइ देवराया, सबाण वि बन्धणाण दूरेणं । कढिणो उ नेहबन्धो, संसारत्थाण सत्ताणं ॥ २२ ॥ नियलेहि पूरिओ च्चिय, वच्चइ पुरिसो नहिच्छियं देतं । एकं पि अङ्गुलमिणं, न जाइ घणनेहपडिबद्धो ॥ रामस्स निययकालं, सोमित्ती घणसिणेहमणुरतो । सो वि य तस्स विओगे, मुञ्चइ जीयं अइसमत्थो ॥ सो तं लच्छिनिकेयं, पउमो न य मुयइ नेहपडिबद्धो । कम्मस्स य उदएणं, कालं चिय नेइ मइमूढो ॥ सुरवइभणियं जं तच्चमग्गाणुरतं, निणवरगुणगहणं सुप्पसत्थं पवित्तं । सुणिय विबुहसङ्घा तं च इन्दं नमेउ, अइविमलसरोरा जन्ति सं सं निकेयं ॥ २६ ॥ ॥ इइ पउमचरिए सक्कसंकहाविहाणं नाम नवुत्तरसयं पव्धं समत्तं ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ होकर भटकता हुआ किसी तरहसे मानवभव प्राप्त करके भी जिनधर्मका आचरण नहीं करता । (१५) मिध्यात्व से युक्त तप आदि आचरण करके यद्यपि देवत्व प्राप्त होता है, तथापि च्युत होने पर इस मनुष्य जन्ममें वह पुनः मोहित होता है । (१६) ज्ञान और दर्शनसे रहित जो मिध्यात्वी जिनधर्मकी निन्दा करता है वह हजारों दुखोंका अनुभव करता हुआ संसारमें भटकता है । (१७) देखो तो, महर्धिक सुज्ञानयुक्त मनुष्य जन्ममें भी बोधि दुर्लभ होती है, तो फिर अज्ञानयुक्त प्राणीका तो कहना ही क्या ? (१८) तब इन्द्र कहने लगा कि कब मैं मानव जन्ममें बोधि प्राप्त करके और आठों कमोंसे विमुक्त हो परम पद प्राप्त करूँगा ? (१६) उसे एक देवने कहा कि यदि आपकी भी ऐसी मति है तो फिर हम जैसोंकी बुद्धि तो मनुष्य जन्ममें नियमतः मोहित हो जाएगी । (२०) ब्रह्म विमानमें अत्यन्त ऋद्धिसम्पन्न सुरेन्द्रके च्युत होनपर मानव भोगों में अत्यन्त मूढ़ रामको क्या आप नहीं देखते १ (२१) इस पर देवेन्द्रने कहा कि संसारस्थ जीवोंके लिए सब बन्धनों की अपेक्षा स्नेहबन्धन अत्यन्त दृढ़ होता है । (२२) जंजीरोंसे बँधा हुआ मनुष्य इच्छानुसार देशमें जा सकता है, पर घने स्नेहसे जकड़ा हुआ मनुष्य एक अंगुल भी नहीं जा सकता । (२३) रामके ऊपर लक्ष्मण सर्वदा घने प्रेमसे अनुरक्त रहता है । वे समर्थ राम भी उसके वियोग में प्राणों का त्याग कर सकते हैं । (२४) स्नेहसे जकड़े हुए वे राम लक्ष्मणको नहीं छोड़ते और कर्मके उदयसे मतिमूढ़ हो समय बिताते हैं । (२५) देवेन्द्रने जो सत्यमार्ग में अनुरागपूर्ण, जिनवरके गुणोंसे व्याप्त, अत्यन्त प्रशस्त और पवित्र वचन कहे उसे सुनकर अतिनिर्मल शरीरवाले देवोंके संघ इन्द्रको प्रणाम करके अपने अपने भवनकी ओर चले गये । (२६) || पद्मचरितमें इन्द्रके वार्तालापका विधान नामक एक सौ नवाँ पर्व समाप्त हुआ । 2-14 १. •णो सिज्झइ इह मु० । २. सुरस चइयरस माणुसे मु० । ७२ ५६६ Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११०. लवण-ऽङ्कसतबोवणपवेसविहाणपव्वं अह तत्थ दोण्णि देवा, कुऊहली रयणचूल-मणिचूला। नेहपरिक्खणहेउ, समागया राम-केसीणं ।। १ ।। राम सोऊण मयं, केरिसियं कुणइ लक्खणो चेट्टं ? । रूसइ किंवा गच्छइ ?, किं वा परिभासए वयणं? ॥ २॥ अहवा सोगाउलियं, पेच्छामो लक्खणस्स मुहयन्दं । ते एव कयालाबा, साएयपुरि अह पविट्ठा ॥ ३ ॥ देवा रामस्स घरे, कुणन्ति मायाविणिम्मियं सदं । पउमो मओ मओ त्ति य, वरजुवईणं चिय विलावं ॥ ४ ॥ रामस्स मरणसई, सोउं अक्कन्दियं च जुबईहिं । लच्छीहरो विसणो, जंपइ ताहे इमं वयणं ।। ५॥ हा किं व इमं वत्तं, एव भणन्तस्स तस्स सयराहं । वायाएँ समं जीयं, विणिग्गयं लच्छिनिलयस्स ॥ ६ ॥ कञ्चणथम्भनिसन्नो, अणिमोलियलोयणो तहावत्थो । लक्खिज्जइ चकहरो, लेप्पमओ इव विणिम्मविओ ॥ ७ ॥ दट्टण विगयजीयं, सोमित्तिं सुरवरा विसण्णमणा । निन्दन्ति य अप्पाणं, दोण्णि वि लज्जासमावन्ना ॥ ८ ॥ लक्षणमरणनिहेणं, एएणं एत्थ पुषविहिएणं । जायं परितावयर, अम्हाण मणं तु अप्पाणं ॥ ९ ॥ पच्छातावुम्हविया, जीयं दाऊण तस्स असमत्था । निन्दन्ता अप्पाणं, सोहम्मं पत्थिया देवा ॥ १० ॥ असमिक्खियकारीणं, पुरिसाणं एत्थ पावहिययाणं । सयमेव कयं कम्मं, परितावयरं हवइ पच्छा ॥ ११ ॥ सुरवरमायाएँ कयं, कम्म अविजाणिऊण जुबईओ। पणयकुविओ त्ति काउं, सवाउ पई पसाएन्ति ॥ १२ ॥ एक्का भणइ सुभणिया, जोबणमयगवियाएँ पावाए । सामि! तुम रोसविओ, कवणाए पावबुद्धीए ॥ १३ ॥ पणयकलहम्मि सामिय!, भणिओ नं अविणयं तुम ताए । तं अम्ह खमसु संपइ, जंपसु महुराएँ बायाए ॥ १४ ॥ ११०. लवण और अंकुशका तपोवनमें प्रवेश रत्नचूल और मणिचूल नामके दो देव कुतूहलवश राम और लक्ष्मणके स्नेहकी परीक्षा करनेके लिए वहाँ आये । (१) रामको मृत सुनकर लक्ष्मण कैसी चेष्टा करता है? कैसा रुष्ट होता है, कैसे जाता है और कौनसे वचन कहता है ? (२) अथवा लक्ष्मणके शोकाकुल मुखचन्द्रको हम देखें। इस तरह बातचीत करके वे साकेतपुरीमें प्रविष्ट हुए। (३) रामके महलमें मायानिर्मित शब्द करने लगे कि राम मर गये, राम मर गये और सुन्दर युवतियोंका विलाप भी किया। (४) रामकी मृत्युका शब्द और युवतियोंका आक्रन्दन सुनकर दुःखी लक्ष्मणने तब यह वचन कहा । (५) 'हा! यह क्या हुआ ?'ऐसा कहते हुए उस लक्ष्मणके वाणीके साथ प्राण भी निकल गये । (६) सोनेके स्तम्भका अवलम्बन लेकर बैठा हुआ तथा खुली आँखोंवाली-ऐसी अवस्था में स्थित लक्ष्मण मूर्ति जैसा बन गया हो ऐसा प्रतीत होता था। (७) लक्ष्मणको निर्जीव देखकर मनमें खिन्न दोनों देव लजित होकर अपने आपको निन्दा करने लगे-(८) पूर्वकर्मोंसे विहित लक्ष्मणके इस मरणके कारण हमारा अपना मन हमें परितापजनक हो गया है। () पश्चात्तापसे तप्त और उसके लिए अपने प्राण देने में असमर्थ वे देव अपनी निन्दा करते हुए सौधर्म देवलोककी ओर गये । (१०) मनमें पापयुक्त और असमीक्ष्यकारी पुरुषोंके लिए अपना किया हुआ कार्य बादमें दुःखजनक हो जाता है। (११) - देवताओंकी मायासे यह कार्य हुआ यह न जानकर सब युवतियाँ, 'प्रणय-कुपित हैं' ऐसा मानकर पतिको प्रसन्न करने लगी। (१२) एक वचन-कुशल युवतीने कहा कि, नाथ ! यौवनमदसे गर्वित किस पापबुद्धि और पापी स्त्रीने आपको रुष्ट किया है ? (१३) हे स्वामी ! प्रणय-कलहमें उसने आपसे जो अविनययुक्त कहा हो उसके लिए आप हमें क्षमा करें। अब आप मधुर वाणीसे बात करें। (१४) सुन्दर कमलके समान कोमलांगी कोई स्त्री स्नेहसे युक्त आलिंगन करने लगी तो १. बत्तं, इमं भ.-मु.। २. •मओ चेव निम्म०-मु.। ३. महुरक्खराए वायाए–प्रत्यः । Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११०.३०] ११०. लवणंऽङ्कुसतवोवणपवेसविहाणपर्व ५७१ वरकमलकोमलङ्गी, अवगृहइ कावि निभरसिणेहं । चलणेसु पडइ अन्ना, पचिय सामी! कउल्लावा ॥ १५ ॥ घेत्तण काइ वीणं, तस्स य गुणकित्तणं महुरसंह । गायइ वरगन्धर्व, दइयस्स पसायजणणटुं ॥ १६ ॥ अवगूहिऊण काई, चुम्बइ गण्डत्थलं मणभिरामं । जंपइ पुणो पुणो च्चिय, अम्ह पहू! देहि उल्लावं ॥ १७ ॥ संपुण्णचन्दवयणा, कयनेवच्छा कडक्खविच्छोहं । नच्चइ कावि मणहरं, पियस्स पुरओ ससब्भावं ॥ १८ ॥ एयाणि य अन्नाणि य, ताण कुणन्तीण चेट्टियसयाई । जायं निरत्ययं तं, जीवियरहियम्मि कन्तम्मि ॥ १९ ॥ चारियमुहाउ सुणिउं, तं वित्तन्तं ससंभमो रामो। तं लक्खणस्स भवणं, तुरन्तो चेव संपत्तो ॥ २० ॥ अन्तेउरं पविट्ठो, पेच्छइ विगयप्पभं सिरीरहियं । लच्छीहरस्सा वयणं, पभायससिसन्निहायारं ॥ २१ ॥ चिन्तेइ तओ पउमो केण वि कज्जेण मज्झ चकहरो । रुट्टो अब्भुट्टाणं, न देइ चिट्ठइ अविणयङ्गो ।। २२ ।। विरलक्कमेसु गन्तुं, अग्घायइ मत्थए घणसिणेहं । पउमो भणइ कणिटुं, कि मज्झ न देसि उल्लावं ? ॥ २३ ॥ चिन्धेहि जाणि ऊण य, गयजीयं लक्खणं तहावत्थं । तह वि य तं जीवन्तं, सो मन्नइ निभरसिणेहो ॥२४॥ न य हसइ नेव जंपइ, न चेव उस्ससइ चेट्टपरिहीणो । दिट्टो य तहावत्थो, सोमित्ती रामदेवेणं ॥ २५ ॥ मुच्छागओ विउद्धो, पउमो परिमुसइ तस्स अङ्गाई । नक्खक्खयं पि एक्कं, न य पेच्छइ मग्गमाणो वि ॥२६॥ एयावत्थस्स तओ, वेज्जा सद्दाविऊण पउमाभो । कारावेइ तिगिच्छं, मन्तेहिं तहोसहेहिं पि ॥ २७ ।। वेजगणेहि जया सो, मन्तोसहिसंजुएहि विबिहेहिं । न य पडिवन्नो चेहूँ, तओ गओ रावो मुच्छं ॥ २८ ॥ कह कह वि समासत्थो, कुणइ, पलावं तओ य रोवन्तो । रामो ससुनयणो, दिट्ठो जुबईहिं दीणमुहो ॥२९॥ एयन्तरम्मि ताओ, सबाओ लक्खणस्स महिलाओ । रोवन्ति विहलविम्भलमणाओ अङ्ग हणन्तीओ ॥ ३० ॥ दुसरी 'हे नाथ ! मैं आपके आश्रयमें आई हूँ' ऐसा कहकर चरणोंमें गिरने लगी। (१५) कोई मीठे स्वरवाली स्त्री वीणा लेकर पतिको प्रसन्न करनेके लिए जिसमें उसके गुणोंका वर्णन है ऐसा उत्तम गीत गाने लगी। (१६) कोई आलिंगन देकर मनोहर गण्डस्थलको चूमती थी ओर बार-बार कहती थी कि, हे प्रभो! हमारे साथ बातचीत तो करो। (१७) पूर्ण चन्द्रके समान वदनवाली कोई स्त्री वस्त्र परिधान करके मनोहर कटाक्ष-विक्षेप करती हुई प्रियके सम्मुख सुन्दर भावके साथ नाचती थी। (१८) इन तथा दूसरी सैकड़ों प्रकारकी चेष्टाएँ करनेवाली उन स्त्रियोंकी सब चेष्टाएँ निर्जीव पतिके सम्मुख निरर्थक हुई । (१६) गुप्तचरोंके मुखसे उस वृत्तान्तको सुनकर संभ्रमयुक्त राम जल्दी ही लक्ष्मणके भवनमें आ पहुँचे। (२०) अन्तःपुरमें प्रवेश करके उन्होंने प्रभाहीन, श्रीरहित और प्रभातकालीन चन्द्रमाके जैसे आकारवाले लक्ष्मणके मुखको देखा। (२१) तब राम सोचने लगे कि किस कारण चक्रधर लक्ष्मण मुझ पर रुष्ट हुआ है ? वह आदरपूर्वक क्यों खड़ा नहीं होता और शरीरमें अविनय धारण करके बैठा है ? (२२) थोड़े कदम आगे जाकर और अत्यन्त स्नेहसे सिरको सूंघकर रामने छोटे भाईसे कहा कि मेरे साथ बात क्यों नहीं करता ? (२३) चिह्नोंसे उस अवस्था में बैठे हुए लक्ष्मणको निष्प्राण जानकर भी स्नेहसे परिपूर्ण वे उसे जीवित ही मानते थे। (२४) न तो वह हँसता था, न बोलता था, न साँस लेता था। रामने लक्ष्मणको चेटारहित और उसी अवस्था में बैठा हुआ देखा। (२५) इससे वे बेहोश हो गये। होशमें आने पर रामने उसके अंगोंको सहलाया। हूँढ़ने पर भी एक नखक्षत तक उन्होंने नहीं देखा । (२६) तब रामने वैद्योंको बुलाकर ऐसी अवस्था में स्थित उसकी मंत्रों तथा औषधियोंसे चिकित्सा करवाई । (२७) विविध मंत्र व औषधियोंके प्रयोग से वैद्यगणों के द्वारा जब वह होशमें नहीं आया तब राम मूर्छित हो गये । (२८) किसी तरह आश्वस्त होने पर वे रोते हुए प्रलाप करने लगे। युवतियोंने गमको आँखों में आँसूओंसे युक्त तथा दीनवदन देखा । (२९) उस समय लक्ष्मणकी वे सब भार्याएँ मनमें विह्वल हो अंगको पीटती हुई रोने लगी। (३०) हा नाथ ! महायश! १. सदा । गा०-मु०। २. उणं, ग०-प्रत्य० । Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७२ हा प्रणिपात करनेवाले पर वात्सल्यभाव रखनेवाले ! तुम उठो और सम्भ्रमयुक्त हमारे साथ हँसकर बातें करो । ( ३१ ) हा दाक्षिण्य गुणाकर! तुम्हारे पास राम खड़े हैं, क्या इन पर भी तुम रुष्ट हुए हो ? जिससे आसन परसे खड़े नहीं होते ? (३२) हे नाथ ! सभामंडपमें आये हुए और तुम्हारे दर्शनके लिए उत्सुक मनवाले दुःखी सुभटोंके साथ चित्तमें शान्ति धारण करके तुम बातचीत करो । ( ३३ ) हा नाथ ! विलाप करते हुए इस अन्तःपुरको क्या तुम नहीं देखते १ शोकातुर और दीन मुखवाले लोगों का तुम दुःख दूर क्यों नहीं करते ? (३४) अत्यन्त शोकातुर और रोती हुई युवतियों से वहाँ किसका हृदय करुणापूर्ण और कण्ठ गद्गद् नहीं हुआ ? (३५) इस प्रकार रोती हुई युवतियों द्वारा फेंके और छोड़े गये हार, कटक आदिसे राजभवनका सारा आँगन और सभा स्थान छा गया । (३६) ५. पउमचरियं ना! हा महानस !, उट्टे हि ससंभ्रमाण अम्हाणं । पणिवइयवच्छल ! तुमं, उल्लावं देहि वियसन्तो ॥ ३१ ॥ हा दक्खिण्णगुणायर, तुझ सयासम्मि चिट्ठए पउमो । एयस्स किं व रुट्टो, न य उट्ठसि आसणवराओ ॥ ३२॥ "अत्थाणियागयाणं, सुहडोणं नाह ! दरिसणमणाणं । होऊण सोमचित्तो, आलावं देहि विमणाणं ॥ ३३ ॥ हा नाह! किं न पेच्छसि, एयं अन्तेउरं विलवमाणं ? । सोयाउरं च लोयं, किं न निवारेसि दीणमुहं ! ॥३४॥ सोयाउराहिं अहियं, जुबईहिं तत्थ रोवमाणीहिं । हिययं कस्स न कलुणं, नायं चिय गग्गरं कण्ठं १ ॥ ३५ ॥ एवं रोवन्तीहिं, जुवईहिं हार कडयमाईयं । खित्तुज्झिएहिं छन्ना, सबा रायङ्गणत्थाणी ॥ ३६ ॥ एयन्तरम्मि सोउं कालगयं लक्खणं सुसंविग्गा । लवणं- ऽकुसा विरत्ता, भोगाणं तत्रखणं धीरा ॥ ३७ ॥ चिन्तेन्ति जो सुरेसु वि, संगामे लक्खणो अजियपु बो । बल-विरियसमत्थो वि हु, सो कह कालारिणा निहओ ? ॥ ३८ ॥ किं वा इमेण कीरइ, कयलीथम्भो व साररहिएणं । देहेण दुक्ख - दोग्गइकरेण भोगाहिलासीणं ? ॥ ३९ ॥ गब्भवसहीऍ भोया, पियरं नमिऊण परमं संवेगा । दोणि वि महिन्दउदयं, उज्जाणं पत्थिया धीरा ॥ ४० ॥ अमयरसनामधेयं, साहु पडिवज्जिऊण ते सरणं । पबइया खायनसा, उत्तमगुणधारया जाया एक्कतो सुयविरहो, मरणं च सहोयरस्स अन्नत्तो । घणसोयमहावत्ते, रामो, दुक्खण्णवे पडिओ ॥ रामस्स पिया पुता, पुत्ताण उ वल्लहो य सोमित्ती । विरहे तस्स नराहिव !, रामो अइदुक्खिओ जाओ एवं कम्मनिओगे, संपत्ते सबसंगए बन्धुर्जणे । सोगं वेरग्गसमं, जायन्तिह विमलचेट्टिया सप्पुरिसा ॥ ॥ इइ पउमचरिए लवणं- ऽकुसतवोवणपवेसविहाणं नाम दसुत्तरसयं पव्वं समतं ॥ 1 ४१ ॥ ४२ ॥ ॥ ४३ ॥ 1 ४४ ॥ उधर लक्ष्मणके मरणको सुनकर अत्यन्त संवेगयुक्त धीर लवण और अंकुश तत्क्षण भोगोंसे विरक्त हुए । ( ३७ ) वे सोचने लगे कि जो लक्ष्मण युद्धमें देवों द्वारा भी अजेय थे वे बल एवं वीर्यसे युक्त होने पर भी कालरूपी शत्रु द्वारा कैसे मारे गये ? (३) अथवा कदलीस्तम्भ के समान सारहीन, दुःख और दुर्गति प्रदान करनेवाले और भोगोंके अभिलाषी इस देहका क्या प्रयोजन है ? (३६) गर्भनिवाससे डरे हुए, परम संवेगयुक्त और धीर वे दोनों पिताको नमस्कार करके महेन्द्रोदय उद्यानकी ओर गये । (४०) अमृतरस नामक साधुकी शरण स्वीकारकर ख्यात यशवाले उन्होंने प्रव्रज्या ली और उत्तम गुणोंके धारक बने । (४१) एक तरफ पुत्रोंका वियोग और दूसरी तरफ भाईका मरण । इस तरह अत्यन्त शोक रूपी बड़े बड़े भँवरवाले दुःखार्णवमें राम गिर पड़े । (४२) रामको पुत्र प्रिय थे और पुत्रों की अपेक्षा लक्ष्मण अधिक प्रिय थे । हे राजन् ! उसके विरह में राम अतिदुःखित हुए । (४३) इस तरह कर्मके नियमवश बन्धुजनकी मृत्यु होनेपर वैराग्यके तुल्य शोक होता है, किन्तु सत्पुरुष तो ऐसें समय विमल आचरणवाले बनते हैं । (४४) ॥ पद्मचरितमें लवण और अंकुशका तपोवनमें प्रवेश -विधान नामक एक सौ दसवाँ पर्व समाप्त हुआ || १. • मसंविग्गा - प्रत्य• ! अत्थाणआग०- प्रत्य० । [११०. ३१ २. ०डाणं णेहदरि० - प्रत्य० । ३. ० नणुच्छापी -- प्रत्य० । 8. ०थम्भं व सा० मु० । Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १११. रामविप्पलाव विहाणपव्वं १ ॥ २ ॥ ६ ॥ अह कालगयसमाणे, सेणिय ! नारायणे जुगपहाणे । रामेण सयलरज्जं, बन्धवनेहेण परिचतं ॥ लच्छीहरस्स देह, सुरहिसुगन्धं सहावेओ मउयं । जीएण वि परिमुक्कं न मुयइ पउमो सिणेहेणं ॥ अग्घायइ परिचुम्बइ, ठवेइ अङ्के पुणो फुसइ अङ्गं । रुयइ महासोगाणलसंतत्तो राहवो अहियं ॥ ३ ॥ हा कह मोत्तूण मए, एक्कागिं दुक्खसागरनिमगं । अहिलससि वच्छ ! गन्तुं, सिणेहरहिओ इव निरुत्तं ? ॥ ४ ॥ उहि देव! तुरियं तवोवणं मज्झ पत्थिया पुत्ता । जाव न वि जन्ति दूरं, ताव य आणेहि गन्तूणं ॥ ५ ॥ धीर ! तुमे रहियाओ, अइगाढं दुक्खियाओ महिलाओ । लोलन्ति धरणिवट्टे, कलुणपलावं कुणन्तीओ ॥ वियलियकुण्डलहारं, चूडामणिमेहलाई यं एयं । जुवइनणं न निवारसि, वच्छय ! अहियं विलवमाणं ॥ ७ ॥ उट्ठेहि सयणवच्छल !, वाया मे देहि विलवमाणस्स । किं व अकारणकुविओ, हरसि मुहं दोसरहियस्स ! ॥ ८ ॥ न तहा दहइ निदाहो, दिवायरो हुयवहो व पज्जलिओ । नह दहइ निरवसेस, देहं एक्कोयरविओगो ॥ ९॥ किं वा करेमि वच्छय ! ? कत्तो वच्चामि हं तुमे रहिओ ? । ठाणं पेच्छामि न तं निवाणं जत्थ उ लहामि ॥१०॥ हा वच्छ ! मुञ्चसु इमं, कोवं सोमो य होहि संखेवं । संपइ अणगाराणं, वट्टइ वेला महरिसीणं ॥ ११ ॥ अत्थाओ दिवसयरो, लच्छीहर ! किं न पेच्छसि इमाई । मउलन्ति कुवलयाई, वियसन्ति य कुमुयसण्डाई ! ॥ १२ ॥ अत्थरह लहु सेज्जं, काऊण भुयन्तरम्मि सोमित्ति । सेवामि जेण निदं परिवज्जियसेसवावारो ॥ १३ ॥ संपुष्णचन्दसरिसं, आसि तुमं अइमणोहरं वयणं । कज्जेण केण सुपुरिस !, संपइ विगयप्पभं जायं ? ॥ १४ ॥ १११. रामका विलाप युगप्रधान नारायण लक्ष्मणके मरने पर बन्धुस्नेहके कारण रामने सारा राज्य छोड़ दिया । (२) लक्ष्मणकी सुगन्धित महकवाली और स्वभावसे ही कोमल देहको प्राणोंसे रहित होने पर भी राम स्नेहवश नहीं छोड़ते थे । (२) शोकाभिसे अत्यन्त सन्तप्त राम उसे सूँघते थे, चूमते थे, गोदमें रखते थे, फिर अंगका स्पर्श करते थे और बहुत रोते थे । ३) हा वत्स ! दुःखसागरमें निमग्न एकाकी मुझे छोड़कर स्नेहरहित तुमने चुपचाप कैसे जाने की इच्छा की १ (४) हे देव ! जल्दी उठो । मेरे पुत्र तपोवन में गये हैं । जब तक वे दूर नहीं निकल जाते तब तक जा करके तुम उन्हें ले आओ । (५) हे धीर ! तुम्हारे बिना अत्यन्त दुःखित स्त्रियाँ करुण प्रलाप करती हुई ज़मीन पर लोटती हैं । (६) हे वत्स ! कुण्डल और हार तथा चूड़ामणि और मेखला आदिसे रहित इन अत्यधिक रोती हुई युवतियों को तुम क्यों नहीं रोकते ? (७) हे स्वजनवत्सल ! तुम उठो और रोते हुए मेरे साथ बातें करो । निष्कारण कुपित तुमने दोषरहित मेरा सुख क्यों हर लिया है ? (८) आग की तरह जलता हुआ ग्रीष्मकाल अथवा सूर्य वैसा नहीं जलाता जैसा सहोदर भाईका वियोग सारी देहको जलाता है । (६) हे वत्स ! तुम्हारे विना मैं क्या करूँ ? कहाँ जाऊँ ? ऐसा कोई स्थान नहीं दीखता जहाँ मैं शान्ति पाऊँ । (१०) हा वत्स ! इस क्रोधका त्याग करो और थोड़ा-सा सौम्य बनो । अब अनगार महपियों की आगमन - वेला है । (११) हे लक्ष्मण ! सूर्य अस्त हुआ है। क्या तुम नहीं देखते कि कमल बन्द हो रहे हैं और कुमुदवन खिल रहे हैं। (१२) जल्दी ही सेज बिछाओ, जिससे बाकी व्यापारों को छोड़कर लक्ष्मण को अपने बाहुमें लपेटकर मैं निद्राका सेवन करूँ । (१३) हे सुपुरुष ! पूर्ण चन्द्रमाके समान तुम्हारा अतिसुन्दर मुख था। अब वह किस लिए कान्तिहीन हो गया है ? (१४) तुम्हारे मनमें जो १. ० वअइरम्मं - प्रत्य• । २. ० इयं सव्वं । जुवइजणं ण वि वारसि - प्रत्य• । ३. • सि मुहं दो० मु० । ४. अच्छरह -- प्रत्य• । ५. परिसे सिय से ० - प्रत्य• । Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [१११. १५नं तुज्झ हिययइटुं, दवं संपाययामि तं सर्व । सबावारमणहरं, काऊण मुहं समुल्लबसु ॥ १५ ॥ मुश्च विसायं सुपुरिस!, अम्हं चिय खेयरा अइविरुद्धा । सबै वि आगया वि हु, घेत्तुमणा कोसलं कुद्धा ॥१६॥ महयं पि सत्तसेन्नं, जिणयन्तो नो इमेण चक्कणं । सो कह सहसि परिभवं, कयन्तं चक्कस्स धीर तुमं ॥ १७ ॥ सुन्दर ! विमुञ्च निर्दे, वोलीणा सबरी रवी उइओ । देहं पसाहिऊणं, चिट्टसु अत्थाणमज्झगओ ॥ १८ ॥ सबो वि' य पुहइनणो, समागओ तुज्झ सन्नियासम्मि। गुरुभत्त! मित्तवच्छल !, एयस्स करेहि माणत्थं ॥१९॥ निययं तु सुप्पहायं, जिणोण लोगावलोगदरिसी] । भवियपउमाण वि पुणो, जायं मुणिसुबओ सरणं ॥ २० ॥ वच्छ ! तुमे चिरसइए, सिढिलायइ निणहरेसु संगीयं । समणा जणेण समयं, संपत्ता चेव उवेयं ॥ २१ ॥ उद्धेहि सयणवच्छल !, धीरेहि ममं विसायपडिवन्नं । एयावत्थम्मि तुमे, न देइ सोहा इमं नयरं ॥ २२ ॥ णूणं कओ विओगो, कस्स वि जीवस्स अनजम्मम्मि मया । एकोयरस्स वसणं, विमल विहाणस्स पावियं तेण सया।।२३॥ ॥ इइ पउमचरिए रामविप्पलावविहाणं नाम एगादसुत्तरसयं पव्वं समत्तं ।। मा द्रव्य मैं ला देता है। वे सब क्रुद्ध होकर यमके चक्रका परामपके बीच जाकर बैठा और अलोकको देखनेवाले ११२. लक्खणविओगविहीसणवयणपव्वं एत्तो खेयरवसहा, सो" तं जाणिऊण वित्तन्तं । महिलासु समं सिग्धं, साएयपुरि समणुपत्ता ॥ १ ॥ अह सो लङ्काहिवई, बिहीसणो सह सुएहिं सुग्गीवो । चन्दोयरस्स पुत्तो, तहेव ससिवद्वणो सुह्डो ॥ २ ॥ इष्ट हो वह सारा द्रव्य मैं ला देता हूँ। चेष्टाओंसे मुखको मनोहर करके तुम बोलो। (१५) हे सुपुरुष ! तुम विषादका त्याग करो। हमारे जो विरोधी खेचर थे वे सब क्रुद्ध होकर साकेतपुरीको लेनेकी इच्छासे आये हैं। (१६) हे धीर ! जो इस चक्रसे बड़ी भारी शत्रुसेनाको भी जीत लेता था वह तुम यमके चक्रका पराभव कैसे सहोगे ? (१७) हे सुन्दर ! नींद छोड़ो। रात बीत गई है। सूर्य उदित हुआ है । शरीरका प्रसाधन करके सभामण्डपके बीच जाकर बैठो। (१८) हे गुरुभक्त! मित्रवत्सल ! पृथ्वी परके सब लोग तुम्हारे पास आये हैं। इनका सम्मान करो। (१३) लोक और अलोकको देखनेवाले जिनोंके लिए तो सर्वदा सुप्रभात ही होता है, किन्तु भव्यजन रूपी कमलोंके लिए मुनिसुव्रत स्वामी शरणरूप हुए हैं, यही सुप्रभात है। (२०) हे वत्स! तुम्हारे बिना जिनमन्दिरोंमें संगीत शिथिल हो गया है। लोगोंके साथ श्रमण भी उद्विग्न हो गये हैं। (२१) हे स्वजनवत्सल ! तुम उठो। विषादयुक्त मुझे धीरज बँधाओ। तुम्हारे इस अवस्थामें रहते यह नगर शोभा नहीं देता । (२२) दूसरे जन्ममें मैंने अवश्य ही किसी जीवका वियोग किया होगा। उसीसे मैंने विमल भाग्यवाले सहोदर भाईका दुःख पाया है। (२३) ॥ पद्मचरितमें रामके विप्रलापका विधान नामक एक सौ ग्यारहवाँ पर्व समाप्त हुआ। ११२. विभीषणका आश्वासन इस वृत्तान्तको जानकर सभी खेचरराजा शीघ्र ही महिलाओंके साथ, साकेतपुरीमें आ पहुँचे । (१) वह लंकापति विभीषण, पुत्रोंके सायं सुग्रीव, चन्द्रोदरका पुत्र तथा सुभट शशिवर्धन-इन तथा दूसरे बहुत-से आँखोंमें आँसुओंसे युक्त १. पाडयामि तं सव्वं । वावारमणहरं तं, काऊ.-प्रत्य। २. .न्तवक्कस्स-मु०। ३. वि हु पु०-प्रत्य । ४. मा ( ? मो) पंच्छं-प्रत्यः । ५. • यकुमुयाण य पुणो,-प्रत्य। ६. जाणं मु०-मु० । ७. बच्छ! तुमए विरहिए,-प्रत्य० । ८. वयणं- मु.। 8. लपहाणस्स तेण पावियं पि सया-प्रत्य। १०. सरचे ते जा.-प्रत्यः । Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२. लक्खणविओगबिहीसणवयणपर्व्वं I अन् य बहू, खेर सहा सअंसुनयणजुया । पविसन्ति सिरिहरं ते, रामस्स कयञ्जलिपणामा ॥ ३ ॥ अह ते विसण्णवयणा, काऊण े विही उ महियले सबे । उवविट्ठा पउमाभं, भणन्ति पाएसु पडिऊणं ॥ ४ ॥ वि य इमो महानस !, सोगो दुक्खेहिं मुञ्चइ हयासो । तह वि य अवसेण तुमे, मोत्तबो अम्ह वयणेणं ॥ ५ ॥ ते एव जंपिऊणं, तुण्डिक्का वेयरा ठिया सबे । संथावणम्मि कुसलो, तं भणइ बिहीसणो वयणं ॥ ६ ॥ जलबुब्बुयसरिसाईं, राहव ! देहाइँ सबजीवाणं । उप्पज्जन्ति चयन्ति य, नाणा जोणीसु पत्ताणं ॥ ७ ॥ इन्दा सलोगपाला, भुञ्जन्ता उत्तमाई सोक्खाईं । पुण्णक्खयम्मि ते वि य, चइउं अणुहोन्ति दुखाई || ॥ * ते तत्थ मणुयदेहे, तणबिन्दुचलाचले अइदुगन्धे । उप्पज्जन्ति महानस !, का सन्ना पायए लोए ? ॥ ९ ॥ अन्नं मयं समाणं, सोयइ अहियं विमूढभावेगं । मच्चुवयणे पंविहूं, न सोयई चेत्र अप्पाणं ॥ १० ॥ जत्तो भूइ जाओ, जीवो तत्तो पभूइ मच्चणं । गहिओ कुरङ्गओ विव, करालवयणेण सोहेणं ॥ ११ ॥ लोयस्स पेच्छसु पहू !, परमं चिय साहसं अभीयस्स । मच्चुस्स न वि य बीहइ, पुरओ विहु उग्गदण्डस्स ॥ १२॥ तं नत्थि जीवलोए, ठाणं तिलतुसतिभागमेत्तं पि । जत्थ न जाओ जीवो, जत्थेव न पाविओ मरणं ॥ १३ ॥ मोत्तूण निणं एकं, सबं ससुरासुरम्मि तेलोके । मच्चूण छिज्जइ पहू!, वसहेण तणं व तद्दियसं ॥ १४ ॥ भमिऊ य संसारे, जीवो कह कह वि लहइ मणुयत्तं । वन्धवनेहविणडिओ, न गणइ आउं परिगलन्तं ॥ १५॥ जणणीऍ जइ वि गहिओ, रक्खिज्जन्तो वि आउहसएहिं । तह वि य नरो नराहिव !, हीरइ मच्चूण अकयत्थो ॥ १६॥ संसारम्मि अणन्ते, "सयणोहा इह सरीरिणा पत्ता । ते सिन्धुसायरस्स वि, सिकयाए सामि अहिययरा ॥ १७ ॥ ११२.१७] खेचर राजाओंने रामको हाथ जोड़कर प्रणाम करके भवनमें प्रवेश किया। ( २-३ ) तब विषण्ण मुखवाले वे सब यथोचित विधि करके ज़मीन पर बैठे और पैरोंमें गिरकर रामसे कहने लगे कि, हे महायश ! यद्यपि हताश करनेवाला यह शोक मुश्किल से छोड़ा जा सके ऐसा है, तथापि हमारे कहने से आपको इसका परित्याग करना चाहिए । (४-५ ) ऐसा कहकर वे सब खेचर चुप हो गये। तब सान्त्वना देने में अतिकुशल विभीपणने उनसे ऐसा वचन कहा । (६) ५७५ हे राव ! सब जीवों के शरीर पानीके बुल्ले के समान क्षणिक हैं । नाना योनियों को प्राप्त करके जीव पैदा होते हैं और मरते हैं। (७) लोकपालोंके साथ इन्द्र उत्तम सुखोंका उपभोग करते हैं । पुण्यका क्षय होने पर वे भी च्युत होकर दुःखों का अनुभव करते हैं । (८) हे महायश ! वे यहाँ तिनके पर स्थित बूँद की भाँति अस्थिर और अतिदुर्गन्धमय मनुष्य देहमें पैदा होते हैं, तो फिर पापी लोगोंकी तो बात ही क्या ? (६) मनुष्य मरे हुए दूसरेके लिए विमूढ़ भावसे बहुत शोक करता है, किन्तु मृत्युके मुखमें प्रविष्ट अपने आपका शोक नहीं करता । (१०) जबसे जीव पैदा हुआ है तबसे मृत्युने, कराल मुखवाले सिंहके द्वारा पकड़े गये हिरनकी भाँति, पकड़ रखा है । (११) हे प्रभो ! निडर लोगों का अविसाहस तो देखो । आगे खड़े हुए उग्र दण्डवाले यमसे भी वे नहीं डरते । (२२) जीवलोकमें तिल और तुपके तीसरे भाग जितना ऐसा कोई भी स्थान नहीं है जहाँ जीव पैदा नही हुआ है और जहाँ जीवने मरण भी नहीं पाया है । (१३) हे प्रभो ! सुरअसुरसे युक्त त्रिलोकमें एक जिनवरको छोड़कर सब मृत्युके द्वारा, वृषभके द्वारा उस दिनके घासकी भाँति, विच्छिन्न किये जाते हैं । (१४) संसार में भ्रमण करके जीव किसी तरहसे मनुष्य भव प्राप्त करता है । बन्धुजनोंके स्नेहमें नाचता हुआ वह बीतती हुई आयुका ध्यान नहीं रखता है । (१५) हे राजन् ! भले ही माता द्वारा पकड़ा हुआ हो अथवा सैकड़ों आयुधों द्वारा रक्षित हो, फिर भी अकृतार्थ मनुष्य मृत्युके द्वारा हरण किया जाता है । (१६) हे स्वामी ! अनन्त संसारमें शरीरी जीवने जो स्वजनसमूह पाये हैं वे सिन्धु ओर सागरकी रेतसे भी कहीं अधिक हैं । (१७) पापमें आसक्त जीवने नरकों में ताँबे १. ० रसुहडा अं० - प्रत्य• । २. विहीए म० मु० । ३. ० थावियमइकुसलो मु० । ४. चइयं प्रत्य० । ५. ते एत्थ - प्रत्य• । ६. अन्नं तु मयसमाणं - मु० । ७. ० ण य सोयइ चेव प्रत्य० । ८. ०सुरं पिते० - प्रत्य० । ६. ०ण वि सं० - प्रत्य• । १०. सयणो भाई सरी० - प्रत्य० । Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पसमचरियं [११२.१७ नेरएमु य नं पोय, कलिलं बोवेण पावसत्तेणं । तं जयइ पिण्डियं चिय, सयंभुरमणस्स वि जलोह ॥ १८ ॥ पुत्तो पिया रहुत्तम !, नायइ धूया वि परभवे जणणी । बन्धू वि होई, वइरी, संसारठिई इमा सामि ! ॥१९॥ रयणप्पहाइय नं, दुक्खं जीवेण पावियं बहुसो । तं निसुणिऊण मोहं, को न चयइ उत्तमो पुरिसो ? ॥२०॥ तुम्हारिसा वि राहव !, उबग्गिज्जन्ति नइ वि मोहेणं । का सन्ना हवइ पहू !, धीरत्ते पाययनराणं ! ॥ २१ ॥ एयं निययसरीरं, जुत्तं मोत कसायदोसावासं । किं पुण अन्नस्स तणू, न य उज्झसि देव सुविमलं करिय मणं? ॥ २२ ॥ ॥ इइ पउमचरिए लक्खणविओगबिहीसणवयणं नाम बारसुत्तरसय पव्वं समत्तं ॥ ११३. कल्लाणमित्तदेवागमणपव्वं सुग्गीवमाइएहिं, भडेहिं नमिऊण राहवो भणिओ । सक्कारेहि महाजस!, एयं लच्छीहरस्स तणुं ॥ १ ॥ तो भणइ सकलुसमणो, रामो अचिरेण अज तुब्भेहिं । माइ-पिइ-सयणसहिया, डज्झह अहियं खलसहावा ॥ २॥ उद्देहि लच्छिवल्लह !, अन्नं देसं लहुँ पगच्छामो । जत्थ इमं अइकडुयं, खलाण वयणं न य सुणामो ॥ ३ ॥ निब्भच्छिऊण एवं, खेयरवसहाऽइसोगसंतत्तो । लच्छीहरस्स देहं आढत्तो चुम्बिउ रामो ॥ ४ ॥ अह सो अवीससन्तो, ताहे लच्छीहरस्स तं देहं । आरुहिय निययखन्धे, अन्नद्देसं गओ पउमो ॥ ५॥ आदिके रसका जो पान किया है उसका यदि ढेर लगाया जाय तो वह स्वयम्भूरमण सागरकी जलराशिको भी मात कर दे । (१८) हे रघूत्तम ! परभवमें पुत्र पिता और पुत्री माता हो सकती है तथा भाई भी वैरी हो सकता है। हे स्वामी ! संसारकी यह स्थिति है। (१६) रत्नप्रभा आदि नरकभूमियोंमें जीवने जो अनेक बार दुखः पाया है उसे सुनकर कौन उत्तम पुरुष मोहका त्याग न करेगा ? (२०) हे राघव ! यदि आपके सरीखे भी मोहवश उद्विग्न हों तो फिर, हे प्रभो ! प्राकृत जनोंकी धीरजके बारेमें कहना ही क्या ? (२१) कपाय एवं दोषोंके आवास रूप इस शरीरका त्याग करना उपयुक्त है। तो फिर, हे देव ! मनको अतिनिर्मल करके दूसरेके शरीरका त्याग क्यों नहीं करते ? (२२) ॥ पद्मचरितमें लक्ष्मणके वियोगमें विभीषणका उपदेश नामक एक सौ बारहवाँ पर्व समाप्त हुआ। ११३. मित्र देवोंका आगमन सुग्रीव आदि सुभटोंने रामको प्रणाम कर कहा कि, हे महायश! लक्ष्मणके इस शरीरका संस्कार करो। (१) तब कलुषित मनवाले रामने कहा कि, आज तुम दुष्ट स्वभाववाले माता, पिता तथा स्वजनोंके साथ अपने आपको एक दम जला डालो। (२) हे लक्ष्मण ! तुम उठो। जल्दी ही हम दूसरे देशमें चले जायँ जहाँ दुष्टोंका ऐसा अत्यन्त कडुआ वचन सनना नहीं पड़ेगा। (३) खेचर राजाओंका इस तरह तिरस्कार करके शोकसे अतिसन्तप्त राम लक्ष्मणके शरीरको चूमने लगे। (४) इसके पश्चात् अविश्वास करके लक्ष्मणके उस शरीरको अपने कन्धे पर रखकर अन्य प्रदेशमें चले गये। १.णिरएम जं च पीयं जीवेणं कलमलंततत्तेण । तं जिणइ-प्रत्य० । २. या उ जायइ, राहव! धूया-प्रत्य० । ३.०३ वेरी--प्रत्य०। ४. .हाइदुक्खं, जीवेणं पावियं तु इह बहुसो--प्रत्यः । ५. यदोससयं । किं--प्रत्यः। ६. रामो तुम्भेहिं भज अचिरेणं । मा. प्रत्य० । ७. स्स पई, आ०-प्रत्य० । ८. अन्नं देसं गओ रामो-प्रत्या। Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३. २०] ११३. कल्लाणमित्तदेवागमणंपव्वं भुयपञ्जरोवगूढं, मज्जणपीढे तओ ठवेऊणं । अहिसिञ्चइ सोमित्ति, कञ्चणकलसेईि पउमाभो ॥ ६ ॥ आहरिऊण असेसं. ताहे वाहरइ सूवयारं सो । सज्जेहि भोयणविहिं, सिग्धं मा कुणसु वक्खे ॥ ७॥ आणं पडिच्छिऊणं, करणिज एवमाइयं सर्व । अणुट्टियं तु सिग्धं, सामिहिएणं परियणेणं ॥८॥ सो ओयणस्स पिण्डं, रामो पक्खिवइ तस्स वयणम्मि । नऽहिलसइ नेव पेच्छइ, निणवरधम्म पिव अभवो ॥ ९ ॥ एसा य उत्तमरसा, निययं कायम्बरी तुमं इट्ठा । पियसु चसएसु लक्खण!, उप्पलवरसुरहिगन्धड्डा ॥ १० ॥ वबीस-वंस तिसरिय-वीणा-गन्धव-विविहनडएसु । थुबइ अविरहियं सो, सोमित्ति रामवयणेणं ॥ ११ ॥ एयाणि य अन्नाणि य, करणिजसयाई तस्स पउमाभो । कारेइ मूढहियओ, परिवज्जियसेसवावारो॥ १२ ॥ ताव मुणिऊण एयं. वित्तन्तं वेरिया रणुच्छाहा । चारू य वज्जमाली, रंयणक्खाई य सुन्दसुया ॥ १३ ॥ नंपन्ति अम्ह गुरवं, वहिऊणं तेण अगणियभएणं । पायालंकारपुरे, ठविओ य विराहिओ रजे ॥ १४ ॥ सीयाएँ अवहियाए, लंदणं तत्थ पवरसुग्गीवं । लछेउं लवणनलं, अणेयदीवा विणासेन्तो ॥ १५ ॥ पत्तो चिय विज्जाओ, ताहे चक्केण रावणं समरे । मारेऊण य लङ्का, कया वसे खेयरा सबे ॥ १६ ॥ सो कालचक्कपहओ, सोमित्तो पत्थिओ परं लोगं । रामो वि तस्स विरहे, मोहेण वसीकओ अहियं ॥ १७ ॥ अज्जप्पभूइ वट्टइ, छम्मासो तस्स मोहगहियस्स । वावारवज्जियस्स य, भाइसरीरं वहन्तस्स ॥ १८ ॥ काऊण संपहारं, एवं ते निययसाहणसमग्गा । सन्नद्धबद्धकवया, साएयपुरि समणुपत्ता ॥ १९ ॥ सोऊण बज्जमालिं, समागयं सुन्दपुत्तपरिवारं । रामो वजावतं, बाहरइ कयन्तदण्डसमं ॥ २० ॥ (५) भुजाओंमें आलिंगित लक्ष्मणको स्नानपीठ पर रखकर रामने सोनेके कलशोसे नहलाया। फिर पूर्ण रूपसे आभूषित करके उन्होंने रसोइयेसे कहा कि जल्दी ही भोजनविधि सज्ज करो। देर मत लगाओ। (७) आज्ञा पाकर जो कुछ करणीय था वह सब स्वामीका हित चाहनेवाले परिजनोंने तत्काल किया। (८) रामने चावलका एक कौर उसके मुखमें डाला। जिस तरह अभव्यजीव जिनवरके धर्मको न तो चाहता है और न देखता ही है उसी तरह उसने उस कौरको न तो चाहा और न देखा ही। (8) हे लक्ष्मण ! उत्तम रसवाली · और सुन्दर कमलोंकी मीठी महकसे युक्त . यह तुम्हारी अतिप्रिय मदिरा है। प्यालोंसे इसे पीओ। (१०) रामके कहनेसे वव्वीस (वाद्यविशेष), बंसी, त्रिसरक (तीन तारवाला वाद्य), वीणा, संगीत तथा विविध नृत्योंसे उस लक्ष्मणकी अविरल स्तुति की गई। (११) मूढ़ हृदयवाले रामने दूसरे सब व्यापारोंका त्याग करके उसके लिए ये तथा दूसरे सैकड़ों कार्य करवाये। (१२) उस समय यह वृत्तान्त सुनकर युद्धके लिए उत्साही बैरी चारु, वनमाली तथा रत्नाक्ष आदि सुन्दके पुत्र कहने लगे कि भयको न माननेवाले उसने हमारे गुरुजनको मारकर पातालपुरके राज्य पर विराधितको स्थापित किया है। (१३-१४) सीताका अपहरण होने पर प्रवर सुग्रीवको पाकर और लवणसागरको लाँधकर अनेक द्वीपोंका विनाश करते हुए उसने अनेक विद्याएँ प्राप्त की। तब चक्रसे रावणको मारकर लंका और सब खेचरोंको अपने बसमें किया। (१५-२६) कालके चक्रसे आहत होने पर उस लक्ष्मणने परलोककी ओर प्रस्थान किया है। उसके विरहमें राम भी मोहके अत्यन्त वशीभूत हो गये हैं। (१७) मोहसे ग्रस्त, व्यापारोंसे रहित और भाई के शरीरको ढोनेवाले उस रामको आज तक छः मास बीत गये हैं। (१८) इस तरह मंत्रणा करके तैयार होकर कवच बाँधे हुए वे अपनी सेना के साथ साकेतपुरीमें आ पहुँचे । (१९) । सुन्दके पुत्र परिवार के साथ वनमाली आया है ऐसा सुन रामने यमदण्ड जैसे वावर्त धनुपको मंगवाया । (२०) लाये गये उस धनुषको इन्होंने ग्रहण किया। फिर लक्ष्मणको गोदमें रखकर रामने शत्रुसेनाके ऊपर १. जराव०-प्रत्य० । २. विश्खेवं-मुः। ३. परिसैसियसव्ववा०-प्रत्य । ४. ताव सुणि०-प्रत्य० । ५. पयणक्खासंद सुन्द०-प्रत्य०। ६. लखूण य तेण तत्थ सुग्गीवं--प्रत्यः । ७. रामणं--प्रत्य० । ८. कनिहतो, सो०--प्रत्य० । ६. .भो वरं लोग-प्रत्यः । Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७८ पउमचरियं २१ ॥ २२ ॥ उवणीयं चिय गेण्हइ, तं धणुयं लक्खणं ठविय अङ्के । ताहे कयन्तसरिसो, देइ रहू रिवुबले दिहिं ॥ एयन्तरम्मि नाओ, आसणकम्पो सुराण सुरलोए । माहिन्दनिवासीणं, तत्थ नेडाऊ कयंताणं ॥ अवहिविसएण दट्टं, देवा सोगाउरं पउमनाहं । तं चेव कोसलपुरिं, पडिरुद्धं वेरियबलेणं ॥ २३ ॥ सरिऊण सामियगुणे, समागया कोसलापुरिं देवा । वेढन्ति अरिबलं तं समन्तओ सेन्ननिवहेणं ॥ २४ ॥ दहूण सुरबलं तं भीया विज्जाहरा वियलियत्था । नासेन्ति एकमेकं लङ्घन्ता निययपुरहुत्ता ॥ २५ ॥ पत्ता निययपुरं ते जंपन्ति बिहीसणस्स कह वयणं । पेच्छामो गयलज्जा, विभग्गमाणा खलसहावा ? ॥ २६ ॥ अह ते इन्दइतणया, सुन्दसुया चेव जायसंवेगा । रइवेगस्स सयासे, मुणिस्स दिक्खं चिय पवन्ना ॥ २७ ॥ सत्तभयम्म ववगए, सुरपवरा तस्स सन्नियासम्मि । जणयन्ति सुक्करुक्खं, रामस्स पबोहणट्टम्मि ॥ २८ ॥ वसहकलेवरजुत्तं, सीरं काऊण तत्थ य र्जडाऊ । उच्छहइ वाहिउ जे, पक्खिरंइ य बीयसंघायं ॥ २९ ॥ 'रोवइ य पउमसण्ड, सिलायले पाणिएण सिञ्चन्ता । पुणरवि चकारूढो, पीलइ सिकया डाउसुरो ॥ एयाणि य अन्नाणि य, अत्थविरुद्धाइ तत्थ कज्जाई । कुणमाणा सुरपवरा, ते पुच्छर हलहरो दो वि ॥ भो भो ! सुकतरुवरं किं सिञ्चसि मूढ ! सलिलनिवहेणं । वसहकलेवरजुत्तं, सीरं नासेसि बिज्जसमं ॥ सलिले मन्थिज्जन्ते, सुट्टु वि ण य मूढ होइ णवणीयं । सिकयाऍ पीलियाए, कत्तो च्चिय जायए तेल्लं न होइ कज्जसिद्धी, एव कुणन्ताण मोहगहियाणं । नायइ सरीरखेओ, नवरं विवरीयबुद्धीणं ॥ तं भइ कयन्तसुरो, तुमवि जीवेण वज्जियं देहं । कह वहसि अपरितन्तो, नेहमहामोहगहगहिओ ? ॥ ३५ ॥ ३० ॥ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ [ ११३. २१ यम सरीखी दृष्टि डाली । (२१) उस समय देवलोकमें माहेन्द्रकल्प निवासी जटायु और कृतान्तवक्त्र देवोंके आसन काँप उठे । (२२) अवधिज्ञान से देवोंने शोकातुर रामको तथा शत्रुके सैन्यद्वारा घिरी हुई साकेतपुरीको देखा । स्वामी गुणों को याद करके वे देव साकेतपुरीमें आये और शत्रुकी सेनाको सैन्यसमूह द्वारा चारों ओरसे घेर लिया । (२४) उस देवसैन्यको देखकर भयभीत हो अस्त्रोंका त्याग करनेवाले विद्याधर एक दूसरेको लाँघते हुए अपनी नगरी की ओर भागे । (२५) अपने नगरमें पहुँचकर वे कहने लगे कि निर्लज्ज, मानंद्दीन और दुष्ट स्वभाववाले हम विभीषणका मुख कैसे देख सकेंगे ? (२६) इसके बाद इन्द्रजीत और सुन्दके उन पुत्रोंने वैराग्य उत्पन्न होने पर रतिवेग मुनिके पास दीक्षा ली । (२७) शत्रुओंका भय दूर होने पर देवोंने रामके प्रबोधके लिए उनके पास एक सूखा पेड़ पैदा किया । (२८) बैलोंके शरीरसे जुते हुए हलका निर्माण करके जटायु उसे चलानेके लिए उत्साहित हुआ और बीजसमूह बिखेरने लगा । (२६) जटायुदेव शिलातल पर पद्मवन बोकर उसे पानीसे सींचने लगा। फिर चक्की में बालू पीसने लगा । (३०) इन तथा अन्य निरर्थक कार्य करते हुए उन दोनों देवोंसे रामने पूछा कि अरे मूढ़ ! तुम पानीसे सूखे पेड़ को क्यों सींचते हो ? बैलोंके शरीरोंसे युक्त हलको भी तुम बीजके साथ क्यों नष्ट करते हो ? (३१-३२) अरे मूर्ख ! पानीको खूब मथने पर भी मक्खन नहीं निकलेगा। बालू को पीसने पर कैसे तेल निकलेगा ? (३३) ऐसा करते हुए खको कार्यसिद्धी नहीं होती किन्तु विपरीत बुद्धिवालोंको केवल शरीरखेद ही होता है । (३४) ३१ ॥ ३२ ॥ इस पर उनसे कृतान्तदेवने कहा कि स्नेह और महामोहरूपी ग्रहसे ग्रस्त तुम भी सर्वथा खिन्न हुए बिना जीवरहित शरीरको क्यों धारण करते हो ? (३५) लक्ष्मणके उस शरीरका आलिंगन करके रामने कहा कि अमंगल करते हुए तुम १. धणुवं - - प्रत्य• । २. जडागीकयं ० - प्रत्य० । ३. ०पुरं, प० - प्रत्य• । ४. ०म्तओ ६. जडागी प्रत्य० । त०- प्रत्य० । ११. ७. ८. • रई बी० - प्रत्य० । य तुम्ह क० प्रत्य० । पियय सेण्णेणं - प्रत्य० । ५. यपुरहु - प्रत्य० । रोयति - प्रत्य० । ६. जडागिसु० प्रत्य० । १०. • विहूणाई Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३.५० ] ११३. कल्लाणमित्तदेवागमणं पव्वं ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ तं लक्खणस्स देहं अवगूहेऊण भणइ पउमाभो । कि सिरिहरं दुगंछसि, अमङ्गलं चेव कुणमाणो ! ॥ नाव कयन्तेण समं, परमो रामस्स वट्टह विवाओ । रयणकलेवरखन्धो, ताव 'जडाऊ समणुपत्तो ॥ दट्ठूण अभिमुहं तं, हलाउहो भणइ केण कज्जेणं । एयं कलेवरं चिंय, मइमूढो वहसि खन्धेणं ॥ भणिओ सुरेण पउमो, तुमं षि पाणेसु वज्जियं मडयं । वहसि अविवेगवन्तो, अहिययरं बालबुद्धीओ ॥ वालम्गकोडिमेत्तं, दोसं पेच्छसि परस्स अइसिग्धं । मन्दरमेत्तं पि तुमं, न य पेच्छसि अत्तणो दोसं ॥ दण तुमें परमा, मह पीई संपयं समणुनाया । सरिसा सरिसेसु सया, रज्जन्ति सुई जणे एसा काऊ भए पुरओ, नणम्मि सबाण बालबुद्धीणं । पुबपिसायाण तुमं, राया मोहं उवगयाणं ॥ अम्हे मोहवसगया, दोणि वि उम्मत्तयं वयं काउं । परिहिण्डामो वसुहं, कुणमाणा गहिलियं लोयं ॥ एवं भणियं सुणिउं, पसिढिलभावं च उवगए मोहे । सुमरइ गुरुवयणं सो, पउमो लज्ञासमावन्नो ॥ ववगयमोहघणो सो, पडिबोहणविमलकिरण संजुत्तो । चन्दो व सरयकाले, छज्जइ पउमो दढधिईओ || असणाइएण व जहा, लद्धं चिय भोयणं "हिययइङ्कं । तेव्हाघत्थेण सरं, दिहं पिव सलिल डिपुणं ॥ द्धं महोसहं पिव, अच्चन्तं वाहिपीडियतणूर्णं । एव पउमेण सरियं, गुरुवयणं चैव दुक्खेणं ॥ पडिबुद्धो नरवसहो, नाओ पप्फुल्लकमलदलनयणो । चिन्तेइऽह उत्तिण्णो, अहयं मोहन्धकूवाओ ॥ विमलं चिय संनायं, तस्स मणं गहियधम्मपरमत्थं । मोह मलपडलमुक्कं, नज्जइ सरए व रविबिम्बं ॥ ४९ ॥ अन्नं भवन्तरं पिव, संपत्तो विमलमाणसो रामो । चिन्तेऊणाढत्तो, संसारठिई सुसंविग्गो ॥ ५० ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ लक्ष्मणकी क्यों निन्दा करते हो ? (३६) जब कृतान्त के साथ रामका खूब विवाद हो रहा था तब जटायु रत्नोंसे युक्त मुरदेको कन्धे पर रखकर आ पहुँचा । (३७) उसे सम्मुख देखकर रामने कहा कि, अतिमूढ़ तुम क्यों इस मुरदेको कन्धे पर लेकर घूमते हो ? (३८) देवने रामसे कहा कि अविवेकी और अत्यधिक बालबुद्धिवाले तुम भी प्राणोंसे रहित मुरदेको धारण करते हो। (३६) बालके अग्रभाग जितना दूसरेका दोष तुम जल्दी ही देख लेते हो, किन्तु मन्दराचल जितना अपना दोष तुम नहीं देखते । (४०) तुम्हें देखकर इस समय मुझे अत्यन्त प्रीति उत्पन्न हुई है ।' सदृश व्यक्ति सदृश व्यक्तियों के साथ ही सदा प्रसन्न होते हैं, ऐसी लोगों में अनुश्रुति है । (४१) लोकमें सब मूर्ख पुरुषोंका मुझे गुआ बनाकर तुम पहले मोहप्राप्त मूर्खोके राजा हुए हो । (४२) अतः मोहके वशीभूत हम दोनों ही उन्मत्त वचन बोलकर लोगों को उन्मत्त बनाते हुए पृथ्वी पर परिभ्रमण करें। (४३) ५७६ ऐसा कहना सुनकर मोहभाव शिथिल होने पर लज्जित उस रामने गुरुके वचनको याद किया । (४४) मोहरूपी बादल दूर होने पर प्रतिबोधरूपी निर्मल किरणोंसे युक्त वे दृढ़मतिवाले राम शरत्कालीन चन्द्रमाकी भाँति शोभित हुए । (४५) भूखेने जैसे मनपसन्द भोजन पाया और प्यासेने मानो पानीसे परिपूर्ण सरोवर देखा । (४६) व्याधिसे अत्यन्त पीड़ित शरीरवालेने मानो महौषधि पाई। इसी भाँति दुःखी रामने गुरुके वचनको याद किया । (४७) प्रतिबुद्ध राजा कमलदलके समान प्रफुल्ल नेत्रोंवाला हो गया। वह सोचने लगा कि मोहरूपी अन्धे कुएँ में से मैं बाहर निकला हूँ । (४८) धर्मके परमार्थको ग्रहण करनेवाला उनका मन निर्मल हो गया। मोहरूपी मलपटलसे मुक्त वे शरत्काल में सूर्यबिम्बकी भाँति प्रतीत होते थे । (४९) निर्मल मनवाले रामने मानो दूसरा जन्म पाया । अत्यन्त वैराग्ययुक्त वे संसार स्थितिके बारेमें सोचने लगे । (५०) १. जडागी - प्रत्य० । २. चिय, अइ० - प्रत्य० । ३. ०णयुज्जुत्तो - प्रत्य० । ४. हियं इट्ठ - प्रत्य० ५. ताहोघत्थेण प्रत्य०। ६. परिपु० - प्रत्य० । ७. • लवयणकमलो सो । चि०- प्रत्य• । ८. मोहपडलमलमुक्क - मु० । Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८० पउमचरियं [११३. ५१परिहिण्डन्तेण मया, संसारे कह वि माणुसं नम्मं । लद्धं अलद्धपुर्व, मूढो चिय जाणमाणो हैं ॥ ५१ ॥ लब्भन्ति कलत्ताई, संसारे बन्धवा य णेयविहा । एक्का जिणवरविहिया, नवरं चिय दुल्लहा बोही ॥ ५२ ॥ एवं पडिबुद्धं तं, देवा नाऊण अॅप्पणो रिद्धिं । दावेन्ति हरिसियमणा, विम्हयनणणिं तिहुयणम्मि ॥ ५३ ॥ पवणो सुरहिसुयन्धो, नाणविमाणेसु छाइयं गयणं । सुरजुवईसु मणहरं, गीयं वरवीणमहुरसरं ॥ ५४ ॥ एयन्तरम्मि देवा, दोणि वि पुच्छन्ति तत्थ रहुणाहं । कह तुज्झ नरवराहिव!, सुहेण दियहा वइकन्ता ॥५५॥ तो भणइ सीरधारी, कत्तो कुसलं महं अपुण्णस्स । निययं तु ताण कुसलं, जाण दढा जिणवरे भत्ती ।। ५६ ॥ पुच्छामि फुड साहह, के तुब्भे सोमदंसणसहावा ? । केणेव कारणेणं, जणियं च विचेट्ठियं एवं ? ॥ ५७ ॥ तत्तो 'जडाउदेवो, जंपा जाणासि दण्डयारणे । मुणिदरिसणेण तइया, गिद्धो तुब्भं समल्लीणो ॥ ५८ ।। घरिणीऍ तुज्झ नरवइ !, अणुएण य लालिओ चिरं कालं। सीयाएँ हरणसमए, निहओ च्चिय रक्खसिन्देणं ॥५९॥ तस्स मरन्तस्स तुमे, महिलाविरहाउलेण वि किवाए । दिन्नो य नमोकारो, पञ्चमहापुरिससंजुत्तो ॥ ६० ॥ कालगओ माहिन्दे, सामिय! सो हं सुरो समुप्पन्नो । तुज्झ पसाएण पहू !, परमिड्ढेि चेव संपत्तो ॥ ६१ ॥ तिरियभवदुक्खिएणं, नं सुरसोक्खं मए समणुपत्तं । तं चेव तुमं राहव!, पम्हुट्टो एत्तियं कालं ॥ ६२ ॥ तुज्झऽवसाणे राहव!, अकयग्यो ह इहागओ पावो । किर किंचि थेवयं पि य, करेमि एयं तु उवयारं ॥ ६३ ।। तं भणइ कयन्तसुरो, इहासि सेणावई अहं तुझं । नामेण कयन्तमुहो, सो सुरपवरो समुप्पन्नो ॥ ६४ ॥ सामिय! देहाणत्तिं, दवं जं उत्तमं तिहुयणम्मि । तं तुज्झ संपइ पहू !, सबं तु करेमि साहीणं ॥ ६५ ॥ रामो भणइ रिखुबलं, भम्गं तुन्भेहि बोहिओ अहयं । दिट्ठा कल्लाणमुहा, एयं चिय किन्न पजत्तं ? ॥ ६६ ॥ संसारमें घूमते हुए मैंने किसी तरह पहले अप्राप्त ऐसा मनुष्य-जन्म प्राप्त किया है, यह जानता हुआ भी मैं मूर्ख ही रहा । (५१) संसारमें स्त्रियाँ और अनेक प्रकारके बन्धुजन मिलते हैं. पर एकमात्र जिनवरविहित बोधि दुर्लभ है । (५२) इस तरह उन्हें प्रतिबुद्ध जानकर मनमें हर्षित देवोंने तीनों लोकों में विस्मय पैदा करनेवाली अपनी ऋद्धि दिखलाई । (५३) मीठी मह कवाला पवन, यान एवं विमानोंसे आच्छादित आकाश और सुरयुवतियों द्वारा गाया जानेवाला मनोहर और उत्तम वीणाके मधुर स्वरवाला गीत-ऐसी ऋद्धि दिखलाई । (५४) तब दोनों देवोंने रामसे पूछा कि, हे राजन् ! आपके दिन किस तरह सुखसे बीत सकते हैं ? (५५) तब हलधर रामने कहा कि अपुण्यशाली मेरी कुशल कैसी ? जिनकी जिनवरमें दृढ़ भक्ति है उन्हींकी कुशल निश्चित है। (५६) मैं पूछता हूँ। तुम स्पष्ट रूपसे कहना। सौम्य दर्शन और स्वभाववाले तुम कौन हो? और किसलिए यह विचेष्टा पैदा की ? (५७) तब जटायुदेवने कहा कि क्या आपको याद है कि दण्डकारण्यमें उस समय मुनिके दर्शनके लिए एक गीध आपके पास आया था। (५८) हे राजन् ! आपकी पत्नी और छोटे भाईने चिरकाल तक उसका लालन-पालन किया था और सीताके अपहरणके समय राक्षसेन्द्र रावण द्वारा वह मारा गया था। (५६) मरते हुए उसको पत्नीके विरहसे व्याकुल होने पर भी आपने कृपापूर्वक पाँच महापुरुषोंसे युक्त नमस्कार मंत्र दिया था। (६०) हे स्वामी ! मरने पर वह मैं माहेन्द्र देवलोकमें देवरूपसे पैदा हुआ हूँ। हे प्रभो! आपके प्रसादसे परम ऋद्धि भी मैंने पाई है। (६१) हे राघव ! तियेच भवमें दुःखित मैंने जो देवसुख पाया उससे इतने काल तक तुम विस्मृत हुए हो। (६२) हे राम! आखिरकार अकृतज्ञं और पापी मैं यहाँ आया और कुछ थोड़ासा भी यह उपचार किया। (६३) कृतान्त देवने कहा कि यहाँ पर आपका कृतान्तवदन नामका जो सेनापति था वह मैं देवरूपसे उत्पन्न हुआ हूँ। (६४) हे स्वामी! आप आज्ञा दें। हे प्रभो! तीनों लोकमें जो उत्पन्न द्रव्य है वह सब मैं आपके अधीन अभी करता हूँ। (६५) इस पर रामने कहा कि तुमने शत्रशैन्यको भगा दिया, मुझे बोधित किया और पुण्यमुखवाले १. यं वो, मू०-प्रत्य० । २. अत्तणो-प्रत्य। ३. गोयवरं वीण.-प्रत्य०। ४. .हा अइ०-प्रत्य० । ५. जडागिदे०-प्रत्य०। ६. द्धो उ तुमं स.-प्रत्य०। ७. .गसुहा, ए.-प्र.। Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८१ ११४.६] ११४. बलदेवणिक्खमणपव्वं तं भासिऊण राम, निययं संपत्थिया सुरा ठाणं । भुञ्जन्ति उत्तमसुह, जिणवरधम्माणुभावेणं ॥ ६७ ॥ पेयविभवेण एत्तो. सक्कारेऊण लक्खणं रामो । पुहईऍ पालणद्वे, सिग्घं चिय भणइ सत्तग्घं ॥ ६८ ॥ वच्छ! तुम सयलमिणं, भुञ्जसु रजं नराहिवसमग्गो । संसारगमणभीओ, पविसामि तवोवणं अयं ॥ ६९ ॥ सत्तग्यो भणइ तओ. अलाहि रजेण दोग्गइकरेणं । संपइ मोत्तण तुमे, देव ! गई नत्थि मे अन्ना ॥ ७० ॥ न कामभोगा न य बन्धुबग्गा, न चेव अत्थो न बलं पभूयं । कुणन्ति ताणं सरणं च लोए, जहा सुचिण्णो विमलो हु धम्मो ॥ ७१ ॥ ।। इइ पउमचरिए कल्लाणमित्तदेवागमणं नाम तेरसुत्तरसय पव्वं समत्तं ।। ११४. बलदेवणिक्खमणपव्वं परलोगनिच्छियमणं, सत्तुग्धं जाणिऊण पउमाभो । पेच्छइ आसन्नत्थं, अणङ्गलवणस्स अङ्गरुहं ॥ १॥ तं ठवइ कुमारवरं समत्तवसुहाहिवं निययरज्जे । रामो विरत्तभोगो, आउच्छइ परियणं ताहे ॥२॥ एत्तो बिहीसणो वि य. सुभूसणं नन्दणं निययरज्जे । ठावेइ अङ्गय पि य, सदेसणाहं तु सुग्गीवो ॥ ३ ॥ एवं अन्ने वि भडा, मणुया विज्जाहरा य पुचाणं । दाऊण निययरज, पउमेण समं सुसंविम्गा ॥ ४ ॥ पउमो संविग्गमणो, सेटिं तत्थागयं अरहदासं । पुच्छइ स सावय ! कुसलं, सबालवुड्डस्स सङ्घस्स ॥ ५ ॥ तो भणइ अरहदासो, सामि! तुमे दुक्खिए जणो सबो। दुर्ख चेव पवन्नो, तह चेव विसेसओ सङ्घो ॥ ६ ॥ तुमको मैंने देखा । क्या यह पर्याप्त नहीं है ? (६६) इसप्रकार रामके साथ वार्तालाप करते वे देव अपने स्थान पर गये और जिनधर्मके प्रभावसे उत्तम सुखका उपभोग करने लगे। (६७) इसके पश्चात् वैभवके साथ लक्ष्मणका प्रेत संस्कार करके पृथ्वीके पालनके लिए शीघ्र ही शत्रघ्नसे कहा कि, हे वत्स! राजाओंसे युक्त इस समग्र राज्यका तुम उपभोग करो। संसारमें भ्रमणसे भयभीत मैं तपोवनमें प्रवेश करूँगा। (६८-६) तब शत्रुघ्नने कहा कि दुर्गतिकारक राज्यसे मुझे प्रयोजन नहीं। हे देव! आपको छोड़कर अब मेरी दूसरी गति नहीं है। (७०) न कामभोग, न बन्धुवर्ग, न अर्थ और न बड़ा भारी सैन्य ही लोकमें वैसा रक्षणरूप या शरणरूप होता है, जैसा कि सम्यगूरूपसे आचरित विमल धर्म त्राण और शरणरूप होता है। (७१) ॥ पद्मचरितमें कल्याण करनेवाले भित्र-देवोंका आगमन नामक एक सी तेरहवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥: . ११४. बलदेव (राम) का निष्क्रमण परलोकमें निश्चित मनवाले शत्रुघ्नको जानकर रामने समीपमें बैठे हुए अनंगलवणके पुत्रको देखा । (१) समस्त वसुधाके स्वामी उस कुमारवरको अपने राज्य पर स्थापित किया। फिर भोगोंसे विरक्त रामने परिजनोंसे पूछा। (२) उधर विभीषणने अपने राज्य पर सुभूषण नामके पुत्रको और सुग्रीवने अपने देशके स्वामी अंगदको स्थापित किया। (३) इस तरह दूसरे भी सुभट, मनुष्य और विद्याधर पुत्रोंको अपना राज्य देकर रामके साथ विरक्त हुए। (४) मनमें वैराग्ययुक्त रामने वहाँ आये हुए सेठ अर्हदाससे पूछा कि, हे श्रावक ! बालक एवं वृद्धसहित संघका कुशलक्षेम तो है न? (५) तब अर्हदासने कहाकि, हे स्वामी! आपके दुःखित होने पर सब लोगोंने दुःख पाया है और विशेषतः संघने । (६) श्रावकने कहा कि हे स्वामी! मुनिसुव्रतकी परम्परामें हुए सुव्रत नामके चारणश्रमण इस १. •ण माहप्पं । पे०-प्रत्य०। २. समत्थव० मु.। -३. सो मित्त ! तु०-प्रत्य० Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५२ पउमचरियं [११४. ७ भणियं च सावएणं, सामिय! मुणिसुबयस्स वंसम्मि । संपइ चारणसमणो, इहागओ सुबओ नामं ॥ ७ ॥ सुणिऊण वयणमेयं, जणियमहाभावपुलइयसरीरो । रामो मुणिस्स पास, गओ बहुसुहडपरिकिण्णो ॥८॥ समणसहस्सपरिमियं, महामुणिं पेच्छिऊण पउमाभो । पणमइ ससंभममणो, तिक्खुत्तपयाहिणावत्तं ॥९॥ विजाहरा य मणुया, कुणन्ति परमं तु तत्थ महिमाणं । धय-तोरणमाईयं, बहुतूरसहस्ससद्दालं ॥ १० ॥ गमिऊण तत्थ रयणि, दिवसयरे उग्गए महाभागो। रामो भणइ मुणिवरं, भयवं ! इच्छामि पवइउं ॥ ११ ॥ अणुमन्निओ य गुरुणा, पयाहिणं कुणइ मुणिवरं रामो । उप्पन्नबोहिलाभो, संवेगपरायणो धीरो ॥ १२ ॥ छेत्तूण मोहपासं, संचुण्णेऊण नेहनियलाई । ताहे मुञ्चइ पउमो, मउडाइं भूसणवराई ॥ १३ ॥ काऊण तत्थ धीरो, उववासं कमलकोमलकरेहिं । उप्पाडइ निययसिरे, केसे वरकुसुम सुसुयन्धे ॥ १४ ॥ वामप्पासठियस्स उ, सह रयहरणेण दाउ सामइयं । पवाविओ य पउमो, सुबयनामेण समणेणं ॥ १५ ॥ पञ्चमहवयकलिओ, पञ्चसु समिईसु चेव आउत्तो । गुत्तीसु तीसु गुत्तो, बारसतवधारओ धीरो ॥ १६ ॥ मुक्का य कुसुमवुट्टी, देवेहि य दुन्दुही नहे पहया। पवणो य सुरहिगन्धो, पडुपडहरवो य संजणिओ ॥१७॥ मोत्तण रायलच्छि, निययपए ठाविउं सुयं जेढें । सत्तग्यो पबइओ, इन्दियसत्तू जिणिय सबे ॥१८!! राया बिहीसणो विय, सुग्गीवो नरवई नलो नीलो । चन्दनहो गम्भीरो, विराहिओ चेव दढसत्तो ।। १९ !! एए अन्ने य बहू, दणुइन्दा नरवई य पवइया । रामेण सह महप्पा, संखाए सोलस सहस्सा ॥ २० ॥ जुवईण सहस्साइं, तीसं सत्तत्तराई तदिवसं । पबज्जमुवगयाई, सिरिमइअजाएँ पासम्मि ।। २१ ।। काऊण य पवज, सर्टि वासाइं सुबयसयासे । तो कुणइ मुणिवरो सो, एकलविहारपरिकम्मं ॥ २२ ॥ समय यहाँ आये हैं। (७) यह कथन सुनकर अत्यन्त आनन्दके कारण पुलकित शरीर वाले तथा अनेक सुभटोंसे घिरे हुए राम मुनिके पास गये। (८) हजारों श्रमणोंसे घिरे हुए महामुनिको देखकर मनमें आदरयुक्त रामने उन्हें तीनबार प्रदक्षिणा देकर वन्दन किया। (९) वहाँ विद्याधरों और मनुष्योंने ध्वजा एवं तोरण आदिसे युक्त तथा नानाविधि हजारों वाद्योंसे ध्वनिमय ऐसा महान् उत्सव मनाया। (१०) वहाँ रात बिताकर सूर्यके उदय होने पर महाभाग रामने मुनिवरसे कहा कि, भगवन् ! मैं प्रव्रज्या लेना चाहता हूँ। (११) गुरुने अनुमति दी। सम्यग्दृष्टि, संवेगपरायण और धीर रामने मुनिवरको प्रदक्षिणा दी। (१२) तब मोहके पाशको छिन्न और स्नेहकी जंजीरोंको चूर-चूर करके रामने मुकुट आदि उत्तम आभूषणोंका त्याग किया। (१३) रामने उपवास करके वहाँ अपने सिर परसे उत्तम पुष्पोंके समान अतिसुगन्धित बालोंका कमलके समान कोमल हाथोंसे लोंच किया। (१५) बाई ओर स्थित रामको रजोहरणके साथ सामायिक देकर सुव्रत नामक श्रमणने दीक्षा दी। (१५) वे धीर राम पाँच महाव्रतोंसे युक्त, पाँच समितियोंसे सम्पन्न, तीन गुप्तियोंसे गुप्त तथा बारह प्रकारके तपके धारक हुए। (१६) देवोंने पुष्पोंकी वृष्टि की और आकाशमें दुन्दुभि बजाई। उन्होंने मीठी महकवाला पवन और नगारेका बड़ा भारी नाद पैदा किया। (१७) राजलक्ष्मीका त्याग करके और अपने पद पर ज्येष्ठ पुत्रको स्थापित करके शनने प्रव्रज्या ली और इन्द्रियोंके सब शत्रओंको जीत लिया। (१८) राजा विभीषण, सुग्रीव नृपति, नल, नील, चन्द्रनख, गम्भीर तथा बलवान् विराधितये तथा अन्य बहुतसे संख्यामें सोलह हजार महात्मा राक्षसेन्द्र और नरपति रामके साथ प्रव्रजित हुए। (१६-२०) उस दिन सैंतिस हजार युवतियोंने श्रीमती आर्याके पास दीक्षा ली। (२१) सुव्रत मुनिके पास साठ वर्षतक विहार करके वे मुनिवर १. सद्दाई-प्रत्य। २.०णो जाओ-प्रत्य। ३. मोहजालं.सं.-प्रत्य। ४. ०रे, वरकुसुमसुगंधिए केसे-प्रत्य० । ५. मसुहगंधे-प्रत्य० । ६. वामेण संठियस्सा, सह-प्रत्यः। ७. देवेहिं दु-प्रत्य०। ८. वरा य-प्रत्य० । Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४. बलदेवणिक्खमणपव्र्व २५ ॥ 1 २६ ॥ विविहाभिग्गहधारी, पुबङ्गसुएण भावियमईओ । तवभावणाइयाओ, भावेउं भावणाओ य ॥ २३ ॥ अह निम्गओ मुणी सो, गुरूण अणुमोइओ पउमनाहो । पडिवन्नो य विहार, एक्काई सत्तभयरहिओ || २४ ॥ गिरिकन्दरट्टियस्स य े, रयणीए तोऍ तस्स उप्पन्नं । पउमस्स अवहिनाणं, सहसा झाणेकचिचस्स ॥ अवहिविसएण ताहे, सुमरइ लच्छीहरं पउमणाहो । अवियहकामभोगं, नरयावत्थं च दुक्खतं ॥ संयमेग कुमारत्ते, तिण्णेव संयाणि मण्डलित्ते य । चत्तालीस य विजए, जस्स उ संवच्छरोऽतीया ॥ एक्कारस य सहस्सी, पञ्चेव सया तहेव सहिजुया । वरिसाणि महारज्जे, जेण सयासे ठिया विसया ॥ बारस चेव सहस्सा, हवन्ति वरिसाण सबसंखाए । भोत्तूण इन्दियमुहं गओ य नरयं अनिमियप्पा ॥ देवाण को व दोसो, परभव जणियं समागयं कम्मं । बन्धवनेहनिहेणं, मओ गओ लक्खणो नरयं ॥ मह तस्स नेहबन्धो, वसुदत्ताईभवेसु बहुसुं । आसि पुरा मह झीणो, संपइ सबो महामोहो ॥ एवं जणो समत्थो, बन्धवनेहाणुरायपडिबद्धो | धम्मं असद्दहन्तो, २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ परिहिण्डर दोहसंसारे ॥ ३२॥ एवं सो बलदेवो, एगागी तत्थ कन्दरुद्देसे | चिट्ठइ सज्झायरओ, दुक्खविमोक्खं विचिन्तेन्तो ॥ ३३ ॥ एयं चिय निक्खमणं, बलदेवमुणिस्स सुणिय एयमणा । होह निणधम्मनिरया, "निच्चं भो विमलचेट्टिया सप्पुरिसा ॥ ३४ ॥ ॥ इइ पउमचरिए बलदेव' निक्खमणं नाम चउद्दसुत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ ११४. ३४ ] एकाकी परिभ्रमण करने लगे । (२२) विविध प्रकारके अभिग्रहोंको धारण करनेवाले तथा पूर्व एवं अंग श्रुतसे भावितं बुद्धिवाले उन्होंने तपोभावना आदि भावनाओं से अपनेको भावित किया । (२३) ५८३ तक गुरु द्वारा अनुमोदित वे राम मुनिने विहार किया और सात प्रकारके भयसे रहित हो एकाकी विहार करने लगे । (२४) उस रात पर्वतकी कन्दरा में स्थित हो ध्यानमें एकाग्रचित्तवाले रामको सहसा अवधिज्ञान उत्पन्न हुआ । (२५) अवधिज्ञानसे रामने कामभोगकी तृष्णा रखनेवाले, दुःखार्त और नरकमें स्थित लक्ष्मणको याद किया । (२६) जिसके एक सौ वर्ष कुमारावस्थामें तीन सौ वर्ष माण्डलिक राजाके रूपमें और चालीस विजय करने में बीते । (२७) महाराज्यमें जिसके पास ग्यारह हजार, पाँच सौ साठ वर्ष तक सब देश अधीन रहे । (२८) इस प्रकार कुल बारह हजार होते हैं । असंयतात्मा वह इन्द्रियसुखका उपभोग करके नरक में गया । (२६) इसमें देवों का क्या दोष है ? परभवमें पैदा किया गया. कर्म उदयमें आया है। भाईके स्नेहके कारण मर करके लक्ष्मण नरकमें गया है । (३०) पहले वसुदत्त आदि अनेक भवोंमें मेरा उसके साथ स्नेहसम्बन्ध था । अब मेरा सारा महामोह क्षीण हो गया है । (३१) इस तरह सब लोग बन्धुजनों के. स्नेहानुरागमें बद्ध होकर धर्म पर अश्रद्धा करके दीर्घ संसार में परिभ्रमण करते हैं । ( ३२ ) इस प्रकार वह बलदेव राम उस गुफा प्रदेशमें दुःखके नाशकी चिन्ता करते हुए स्वाध्यायमें रत होकर एकाकी रहते थे । (३३) हे निर्मल चेष्टा करनेवाले सत्पुरुषो ! इस तरह बलदेव मुनिका निष्क्रमण एकाग्र भावसे सुनकर नित्य जिनधर्म में निरत रहो । (३४) ॥ पद्मचरितमें बलदेवका निष्क्रमण नामका एक सौ चौदहवाँ पर्व समाप्त हुआ | १. ०हार, उत्तमसामत्थसंपण्णी - प्रत्य० । २. उप्रत्य० । ३. सयसत्त कु० मु० । ४. सया य मंडलीए य-प्रत्य० । ५. ०राणि तहा— प्रत्य० । ६. ०रसा, सपंचणवया त० मु० । ७. ०ण पंचवित्रूणा । भो० मु० । ८. ०सु सव्वेसु प्रत्य• । ९. क्खवणं - - प्रत्य• । १०. ०स्स निसुणिउं एय० मु० । ११. मुणिउ - प्रत्य० । १२. निच्चं वो वि० - प्रत्य० । १३. ० वमुणिस्स नि० मु० । Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५. बलदेवमुणिगोयरसंखोभविहाणपव्वं अह सो बलदेवमुणी, छठुववासे तओ वइक्वन्ते । पविसरइ सन्दणथलिं, महापुरि पारणट्ठाए ॥ १ ॥ मत्तगयलीलगामी, सरयरवी चेव कन्तिसंजुत्तो । दिट्ठो नयरिजणेणं, अच्चन्भुयरूवसंठाणो ॥ २ ॥ 'तं पेच्छिऊण एन्तं, विणिग्गओ अहिमुहो जणसमूहो । वेढेइ पउमणाहं, साहुक्कारं विमुञ्चन्तो ॥ ३ ॥ जंपइ जणो समत्थो, अहो हु तवसंजमेण रूवेणं । नरसुन्दरेण सयलं, एएण अलंकियं भुवणं ॥ ४ ॥ वच्चइ जुगन्तदिट्टी, पसन्तकलुसासओ पलम्बभुओ । अच्चब्भुयरूवधरो, संपइ एसो जयाणन्दो ॥ ५॥ पविसइ तं वरनयरिं, वन्दिज्जन्तो य सबलोएणं । उक्कीलिय-णचण-वग्गणाइ अहियं कुणन्तेणं ॥ ६ ॥ नयरी पविट्ट सन्ते, नहक्कम समयचेट्टिए रामे । पडिपूरिया समत्था, रत्थामग्गा जणवएणं ॥ ७ ॥ वरकणयभायणत्थं, एयं आणेहि पायसं सिग्छ । सयरं दहिं च दुद्धं. तुरन्तो कुणसु साहीणं ॥ ८ ॥ कप्पूरसुरहिगन्धा, बद्धा गुलसकराइसु मणोज्जा । आणेहि मोयया इह, सिग्घं चिय परमरसजुत्ता ॥९॥ थालेसु वट्टएसु य, कञ्चणपत्तीसु तत्थ नारीओ। उवणेन्ति वराहारं, मुणिस्स दढभत्तिजुत्ताओ ॥ १० ॥ आबद्धपरियरा वि य, केइ नरा सुरभिगन्धजलपुण्णा । उवणेन्ति कणयकलसे, अन्नोन्नं चेव लङ्घन्ता ॥ ११ ॥ नंपन्ति नायरजणा, भयवं! गेण्हह इमं सुपरिसुद्धं । आहारं चिय परमं, नाणारसगुणसमाउत्तं ॥ १२ ॥ दढ-कढिणदप्पिएहिं, भिक्खादाणुज्जएहिं एएहिं । पाडिज्जन्ति अणेया, भायणहत्था तुरन्तेहिं ॥ १३ ॥ ११५. रामका भिक्षाटन पष्ट (बेला) का उपवास पूर्ण होने पर उन बलदेव मुनिने महानगरी स्यन्दनस्थलीमें पारनेके लिए प्रवेश किया। (१) मत्त गजके समान लीलापूर्वक गमन करनेवाले, शरत्कालीन सूर्य के समान कान्तियुक्त तथा अत्यन्त अद्रत रूप एवं संस्थानवाले वे नगरीके लोगों द्वारा देखे गये। (२) उन्हें आते देख जनसमूह निकलकर सामने गया और साधुकार करते हुए उसने रामको घेर लिया। (३) सबलोग कहने लगे कि अहो ! तप, संयम एवं रूपसे इस सुन्दर मनुप्यने सारे लोककों अलंकृत किया है। (४) युग (चार हाथ) तक दृष्टि रखनेवाले, मानसिक कालुष्य जिनका शान्त हो गया है ऐसे लटकती हुई भुजाओंवाले, अत्यन्त अद्भुत रूप धारण करनेवाले और जगत्को आनन्द देनेवाले ये इस समय जा रहे हैं। (५) उतमक्रीड़ा तथा नाचना-बजाना आदि करते हुए सबलोगों द्वारा बन्दन किये जाते उन्होंने उस नगरी में प्रवेश किया। (६) नगरीमें प्रविष्ट होने पर क्रमशः विहार करते हुए जब राम शास्त्रानुसार आचरण कर रहे थे तब लोगोंने सारे गली-कूचे भर दिये । (७) सोनेके सुन्दर पात्रमें इनके लिए शीघ्र ही खीर लाओ; शर्करायुक्त दही और दुध तुरन्त ही इन्हें दो; कपूरकी मीठी सुगन्धवाले, गुड़ और शक्करसे बाँधे गये सुन्दर और उत्तम रससे युक्त लड्डू जल्दी ही यहाँ लाओ-ऐसा लोग कहते थे । (८-8) दृढ़ भक्तियुक्त स्त्रियाँ थालों में कटोरोंमें तथा सोनेके पात्रों में मुनिके लिए उत्तम आहार लाई। (१०) कमर कसे हुए कितने ही मनुष्य एक-दुसरेको लाँघकर मीठी सुगन्धवाले जलसे भरे हुए सोनेके कलश लाये । (११) नगरजन कहने लगे कि, भगवन् ! अत्यन्त परिशद्ध तथा नाना रस एवं गुणोंसे युक्त यह उत्तम आहार आप ग्रहण करें। (१२) भिक्षादानके लिए. उद्यत हो जल्दी करते हुए इन दृढ़, कठिन और दर्पयुक्त मनुष्योंने हाथमेंसे अनेक पात्र गिरा दिये। (१३) इस तरह १. तओ अइ०-प्रत्यः। २. संपिच्छिऊण-प्रत्य० । ३. णयमंदिरेण-प्रत्य० । ४. उवकीलिय-णचण-वक्षणाति-प्रत्य० । ५. •ण-गायणाइ-प्रत्य। ६. .न्ति णाह ! भयवं। गिण्ह इमं सव्वदोसपरि०-प्रत्य० । Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६.२] ११६. बलदेवमुणिदाणपसंसाविहाणपव्वं एवं तत्थ पुरजणे, संजाए कलयलारवे महए । हत्थी अलाणथम्भे, भत्तण विणिग्गया बहवे ॥ १४ ॥ गलरज्जुया य तुरया, तोडेऊणं पलायणुज्जुत्ता । जाया खरं-करहा विय, महिस-बइल्ला य भयभीया ॥ १५ ॥ तं जणवयस्स सई, पडिणन्दी नरवई सुणेऊणं । पेसेइ निययभिच्चे, कोस इमं आउलं नयरं ? ॥ १६ ॥ परिमुणियकारणेहि, सिट्टे भिच्चेहिं नरवई ताहे । पेसेइ पवरसुहडे, आणह एवं महासमर्ण ॥ १७ ॥ गन्तूण ते वि सुहडा, भणन्ति तं मुणिवरं कयपणामा । विनवइ अम्ह सामी, तस्स घरं गम्मए भयवं! ॥१८॥ तस्स घरम्मि महामुणि !, सहावमुवकप्पियं वराहारं । गेण्हसु निराउलमणा, एहि पसायं कुणसु अम्हं ॥ १९ ॥ एव भणियं सुणेउं, संबाओ तत्थ पउरनारीओ। भिक्खा समुज्जयाओ, दाउं सुपसन्नभावाओ ॥ २० ॥ रायपुरिसेहिं ताओ, सिग्धं अवसारियाउ जुवईओ । ताहे सुदुम्मणाओ, तक्खणमेतेण जायाओ ॥ २१ ॥ उवयारछलेणेवं, नाऊण य अन्तराइयं ताहे । जाओ विपराहुत्तो, महामुणी वच्चइ सुहेणं ॥ २२ ॥ पविसरइ महारणं, संवेगपरायणो विसुद्धप्पा । जुगमित्तंतरदिट्ठी, मयमोहविवजिओ सया विमलमणो ॥ २३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए गोयरसंखोभविहाणं नाम पश्चदसुत्तरसयं पव्वं समत्तं ॥ ११६. बलदेवमुणिदाणपसंसाविहाणपव्वं अह सो मुणिवरवसहो, वोलीणे तत्थ वासरे बिइए । कुणई य संविग्गमणो, अभिग्गहं धीरगम्भीरो ॥ १ ॥ जइ एत्थ महारण्णे, होहिइ भिक्खा उ देसयालम्मि । तं गेण्हीहामि अहं, न चेव गाम पविसरामि ॥ २ ॥ वहाँ नगरजनों का महान् कोलाहल होने पर बन्धनस्तम्भोंको तोड़कर बहुतसे हाथी भाग खड़े हुए। (१४) घोड़े गलेकी रस्सी तोड़कर पलायन करनेके लिए उद्यत हुए और गधे, ऊँट, भैंसे और बैल भी भयभीत हो गये। (१५) लोगोंके उस कोलाहलको सुनकर प्रतिनन्दी राजाने अपने नौकरोंको भेजा कि यह नगर क्यों आकुल हो गया है ? (१६) कारण जानकर नौकरोंने राजासे कहा। तब उसने उत्तम सुभटोंको भेजकर आज्ञा दी कि उन महाश्रमणको यहाँ लाओ। (१७) जा करके और प्रणाम करके उन सुभटोंने उन मुनिवरसे कहा कि, हे भगवन् ! हमारे स्वामी अपने घर पर आनेके लिये आपसे बिनती करते हैं। (१८) हे महामुनि! उनके घर पर स्वाभाविक रूपसे तैयार किया गया उत्तम आहार आप निराकुल मनसे ग्रहण करें। आप पधारें और हम पर अनुग्रह करें। (१६) ऐसा कहना सुनकर वहाँकी सुप्रसन्न भाववाली सब नगरनारियाँ भिक्षा देनेके लिए उद्यत हुई। (२०) राजपुरुषोंने उन युवतियोंको शीघ्र ही दूर हटाया। उस समय वे एकदम अत्यन्त खिन्न हो गई। (२१) इस प्रकार उपचारके बहानेसे अन्तराययुक्त जानकर महामुनि वापस लौटे और सुखपूर्वक चले गये। (२२) संवेगपरायण, विशुद्धात्मा, साढ़े तीन हाथ तक देखकर चलनेवाले, मद एवं मोहसे रहित तथा विमल मनवाले रामने महारण्यमें प्रवेश किया। (२३) ॥ पद्मचरितमें भिक्षाटन संक्षोभ विधान नामक एक सौ पन्द्रहवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ ११६. बलदेव मुनि दानकी प्रशंसा । वहाँ दूसरा दिन व्यतीत होने पर मनमें संवेगयुक्त और धीर, गम्भीर उन श्रेष्ठ मुनिवरने अभिग्रह किया कि यदि इस महारण्यमें यथा समय भिक्षा मिलेगी तो उसे मैं ग्रहण करूँगा, किन्तु गाँवमें प्रवेश नहीं करूँगा। (१-२) इधर जब १. महाजस! सहावउव.---प्रत्यः। २. सव्वत्तो त.--प्रत्य० । ३. ०६ पहेणं प्रत्यः। ४. भवसिरिरंजियदेहो, सुरनरवइनमियचरणजुओ। पविसरइ महारण्णं, मयमोह.-मु०, उकण्ठाउलहिययं, सव्वं काऊण जणवयं सुपुरिसो। पविसरइ महारणं, मयमोह-प्रत्य.' ५. वारिसे दिवसे । कु०-प्रत्य० । ६. •इ सुसंवि०-प्रत्य० । ७. होही भि., होहह भि., प्रत्य०1८.तं गिहिस्सामि-प्रत्य? । 2-15 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८६ पउमचरियं ४ ॥ ५ ॥ अह तत्थ समारूढे, साहूण अभिग्गहे महाघोरे । ताव य दुट्ठाऽऽसहिओ, पडिणन्दी पेसिओ रणे ॥ ३ ॥ तस्सऽवहियस्स सबो, समाउलो जणवओऽणुमग्गेणं । वच्चइ तुरयारूढो, सहिओ सामन्तचक्केणं ॥ हीरन्तस्सारण्णे, पडिणन्दिनराहिवस्स सो तुरओ । वेगेण वच्चमाणो, सरवरपङ्के च्चिय निहुत्तो ॥ तावय तुरथारूढा, समागया वप्पकद्दमनिहुत्तं । पेच्छन्ति वरहयं तं मरणावत्थं समणुपत्तं ॥ ६ ॥ उत्तारिऊण तुरयं भणन्ति सुहडा तओ नरवरिन्दं । एयं नन्दणपुण्णं, सरं तुमे दरिसियं अम्हं ॥ ७ ॥ थोवन्तरेण ताव य, समागओ नरवंइस्स खन्धारो । तस्सेव सरस्स तडे, सिग्धं आवासिओ सबो ॥ ८ ॥ अह सो भडेहिं सहिओ, विमलजले मज्जिऊण नरवसहो । आहरणभूसियङ्गो, भोयणभूमीसुहासीणो ॥ ९ ॥ एत्तो सो बलदेवो, गोयरवेलाऍ पविसह निवेसं । दिट्ठो य नरवईणं, पणओ य ससंभ्रममणेणं ॥ १० ॥ संमज्जिओवलित्ते, कमलेहि समच्चिए महिपसे । तत्थेव मुणिवरो सो, ठविओ निवईण भत्ती ॥ गेहि वराहा, राया पउमस्स मुइयसबङ्गो । खीराइसुसंपुष्णं, आहारं देइ परितुट्टो ॥ सद्धाइगुणसमग्गं, दायारं नाणिऊण सुरपवरा । मुञ्चन्ति रयणवुद्धिं गन्धोदयसुरभिकुसुमजुयं ॥ घुटं च अहो दाणं, गयणयले दुन्दुही तओ पहया । देवेहि अच्छराहि य, पवत्तियं गीयगन्धवं ॥ एवं कमेण पत्ते, पारणए नरवईण पउमाभो । पणओ भावियमइणा, परिअणसहिएण पुणरुत्तं ॥ पूया सुरेहिं पत्तो, साहूण अणुवयाई दिन्नाई । जाओ विसुद्धभावो, पडिणन्दी निणमयाणुओ ॥ रामो वि समयसंगय-सीलङ्गसहस्सणेयनोगघरो । विहरइ विमलसरीरो, बीओ व दिवायरो समुज्जोयन्तो ॥ १७॥ 1 ११ ॥ १२ ॥ १३ ॥ ॥ इइ पउमचरिए दाणपसंसाविहाणं नाम सोलसुत्तरस्यं पव्वं समत्तं ॥ साधु महाघोर अभिग्रह धारण किया उस समय एक दुष्ट घोड़े द्वारा अपहृत प्रतिनन्दीने अरण्य में प्रवेश किया । (३) उसके अपहृत होने पर आकुल सब लोग घोड़े पर चढ़कर सामन्तों के साथ उनके पीछे गये । (४) अरण्य में प्रतिनन्दी राजाका अपहरण कर वेगसे जाता हुआ वह घोड़ा सरोवर के कीचड़ में निमग्न हो गया । (५) उस समय घोड़े पर सवार होकर आये हुए लोगोंने किनारे के पासके कीचड़में डूबे हुए और मरणावस्थाको प्राप्त उसे सुन्दर घोड़े को देखा । (६) शीघ्र ही घोड़ेको बाहर निकालकर सुभटोंने राजासे कहा कि इस नन्दनपुण्य सरोवरको आपने हमें दिखलाया । (७) १. ०ओ सम० मु० । २ ० वरस्स - प्रत्य० । ३. ० सुसाहीणो प्रत्य• । ४. • वरेण प्रत्य• । खी० - प्रत्य० । ६. पत्तो, पा० मु०, दत्ते, पा० - प्रत्य० । थोड़ी देर के बाद राजाका सैन्य आ गया । उसी सरोवर के तट पर सबने शीघ्र ही डेरा लगाया । (८) इसके बाद सुभटोंके साथ निर्मल जलमें स्नान करके आभरणोंसे विभूषित शरीरवाला वह राजा भोजनस्थान पर सुखसे बैठा । (६) उधर उस बलदेवने गोचरीके समय छावनी में प्रवेश किया । राजाने उन्हें देखा और मनमें आदर के साथ प्रणाम किया । (१०) बुहारे और पोते गये तथा कमलोंसे अर्चित उस पृथ्वी- प्रदेश पर राजाने भक्तिपूर्वक उन मुनिवर को ठहराया । ( ११ ) सारे शरीरमें मुदित तथा परितुष्ट राजाने उत्तम आहार ग्रहण करके रामको क्षीर आदिसे परिपूर्ण आहार दिया । (१२) श्रद्धा आदि गुणों से युक्त दाताको जानकर देवोंने रत्नोंकी तथा सुगन्धित पुष्पोंसे युक्त गन्धोदककी वृष्टि की। (१३) तब 'अहो दान !' ऐसी देवोंने घोषणा की तथा आकाश में दुन्दुभि बजाई अप्सराओंने गीत तथा नृत्ययुक्त संगीत गाये । (१४) इस प्रकार राजाने रामको पारना कराया । शुद्ध बुद्धिवाले उसने परिजनोंके साथ पुनः पुनः प्रणाम किया । (१५) देवोंसे पूजा प्राप्त की । साधु व्रत दिये । इस तरह विशुद्ध भाववाला प्रतिनन्दी जिनमतमें अनुरक्त हुआ । (१६) शास्त्रों में कहे गये हज़ारों शीलांग तथा अनेक योगोंको धारण करनेवाले, निर्मल शरीरवाले तथा देदीप्यमान दूसरे सूर्य सरीखे राम भी विहार करने लगे । (१७) ॥ पद्मचरितमें दान-प्रशंसा विधान नामक एक सौ सोलहवाँ पर्व समाप्त हुआ | [ ११६. ३ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ ५. स्स सुद्धसंवेगो । Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११७. पउमकेवलनाणुप्पत्तिविहाणपव्वं भयवं बलदेवो सो, पसन्तरइमच्छरो तवं घोरं । काऊण समाढतो, नाणाविहजोगसुपसत्थं ॥ १॥ छ?-ऽट्ठमेहिं विहरइ, गोयरचरियाएँ तत्थ आरण्णे । वणवासिणीहिं अहियं, पूइज्जन्तो सुरवहूहिं ॥ २॥ वय-समिइ-गुत्तिजुत्तो, समभावजिइन्दिओ जियकसाओ । सज्झायझाणनिरओ, नाणाविहलद्धिसंपन्नो ॥ ३ ॥ कत्थइ सिलायलत्थो, निबद्धपलियङ्कझाणगयचित्तो । चिट्ठइ पलम्बियभुओ, कत्थइ थम्भो इव अकम्पो ॥ ४ ॥ एवं महातवं सो, कुणमाणो अणुकमेण संपत्तो । कोडिसिला ना तइया, हक्खुत्ता लच्छिनिलएणं ॥ ५ ॥ अह सो तत्थारुहिउं, रति मण-बयण-कायसंजुत्तो । पडिमाएँ ठिओ धीरो, कम्मस्स विणासणट्टाए ॥ ६ ॥ अह सो झाणोवगओ, सीयापुत्रेण अच्चुइन्देणं । अवहिविसएण दिट्ठो, अच्चन्तं नेहराएणं ॥ ७ ॥ निययं भवसंघट्ट, नाऊण य जिणतवस्स माहप्पं । अच्चयवई खणेणं, संपत्तो विम्हयं ताहे ॥ ८॥ चिन्तन्तेण य मुणिओ, एसो हलधारणो नयाणन्दो। जो आसि मणुयलोए, महिलाभूयाए मह कन्तो ॥९॥ एय चिय अच्छेरं, कम्मस्स विचित्तयाएँ जं जीवो । लद्धण इस्थिभावं, पुणरवि उप्पज्जइ मणुस्सो ॥ १० ॥ अवियण्हकामभोगो, अहोगई लक्खणो समणुपत्तो । सो चेव रामदेवो, बन्धुविओगम्मि पबइओ ॥ ११ ॥ एयस्स खवगसेढीगयस्स रामस्स तं करेमि अहं । वेमाणिओ य देवो, जायइ मित्तो महं जेणं ।। १२॥ तो तेण समं पीई, काऊणं मन्दराइसु ठियाई। वन्दीहामि पहट्ठो, चेइयभवणाइ सबाई ॥ १३ ॥ नरयगयं सोमित्ति, आणेउं लद्धबोहिसम्मत्तं । समयं रामसुरेणं, सुह-दुक्खाई च जंपेहं ॥ १४ ॥ ११७. रामको केवलज्ञान रतिभाव और मात्सर्य जिनका उपशान्त हो गया है ऐसे वे भगवान् बलदेव नानाविध योगसे अतिप्रशस्त घोर तप करने लगे। (१) वनवासिनी देवियों द्वारा अधिक पूजित वे उस अरण्यमें बेले और तेलेके बाद गोचरीके लिए जाते थे। (२) व्रत, समिति और गुप्तिसे युक्त, समभाववाले, जितेन्द्रिय, कषायोंको जीतनेवाले, स्वाध्याय और ध्यानमें निरत तथा नानाविध लब्धियोंसे सम्पन्न वे कभी शिलातल पर बैठकर और पर्यकासन लगाकर चित्तमें ध्यान करते हुए बैठते थे, तो कभी स्तम्भकी तरह निष्कंप हो भुजाएँ लटकाकर ध्यानस्थ होते थे । (३-४) इस प्रकार महातप करते हुए वे अनुक्रमसे कोटिशिलाके पास पहुँचे, जिसको उस समय लक्ष्मणने उठाया था। (५) उस पर चढ़कर रातके समय मन, वचन और कायाका निग्रह करनेवाले धीर वे कोंके नाशके लिए प्रतिमा (ध्यान)में स्थित हुए। (६) तब ध्यानस्थ उन्हें पूर्वकी भव सीता और अब अच्युतेन्द्रने अवधिज्ञानसे अत्यन्त स्नेहपूर्वक देखा । (७) अपनी भवपीड़ा तथा जिन तपका माहात्म्य जानकर अच्युतपति क्षणभरमें विस्मयको प्राप्त हुआ। (८) सोचने पर ज्ञात हुआ कि विश्वको सुख देनेवाले ये जो हलधर हैं वे मनुष्यलोकमें जब मैं स्त्रीरूपमें थी तब मेरे पति थे। (९) यह एक आश्चर्य है कि कर्मकी विचित्रतासे जीव स्त्रीभाव प्राप्त करके पुनः पुरुषके रूपमें उत्पन्न होता है। (१०) कामभोगोंमें तृष्णायुक्त लक्ष्मणने अधोगति पाई हैं और उन रामने बन्धुके वियोगमें प्रव्रज्या ली है। (११) क्षपक श्रेणी पर आरूढ़ रामके लिए मैं ऐसा करूँ-यदि कोई वैमानिक देव मेरा मित्र हो जाय तो उसके साथ प्रीति करके मन्दराचल आदि पर स्थित सब चैत्यगृह)को में हर्षित हो वन्दन करूँ। (१२-१३) सम्यग्दर्शन पाये हए नरकगत लक्ष्मणको लाकर रामके साथ में सुख-दुःखका बातें करूँ। (१४) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [११७.१५परिचिन्तिऊण एवं, अवइण्णो सुरवरो विमाणाओ। सिग्धं माणुसलोयं, संपत्तो जत्थ पउमाभो ॥ १५ ॥ बहुकुसुमरओवाही, कओ य पवणो सुरेण सयराहं । कोलाहलियं च वणं, पक्खिगणाणं' कलरवेणं ॥ १६ ।। तरुतरुणपल्लवुग्गयमञ्जरिसहयारकिसुयावयरं । कोइलमहुरुग्गीय, उज्जाणं महुयरारुणियं ॥ १७ ॥ एवंविहं वणं तं, देवो काऊण जाणगीरूवं । रामस्स समभासं, गओ य नेहाणुराएणं ॥ १८ ॥ सीया किल सहस त्ती, भणइ अहं आगया तुह समीवं । राहव ! विरहाउलिया, संपइ दुक्खं चिय पवन्ना ॥१९॥ नंपइ पासल्लीणा, पण्डियमाणी अहं तुह समक्खं । पबइया विहरन्ती, खेयरकन्नाहि परियरिया ॥ २० ॥ खेयरकन्नाहिं अहं, भणिया दावेहि राहवं अम्हं । तुज्झाएसेण सिए!, तं चेव वरेमु भत्तारं ॥ २१ ॥ एयन्तरम्मि सहसा, नाणालंकारभूसियङ्गीओ। पत्ताउ कामिणीओ, सुरिन्दवेउवियकयाओ ॥ २२ ॥ ठविऊण मए पुरओ, समयं एयाहिं उत्तम भोगं । भुञ्जसु देव! जहिच्छं, साएयाए सुरिन्दसमं ॥ २३ ॥ अइकक्खडा महाजस!, बावीस परीसहा छुहाईया । एएहिं संजमरणे, राहव! बहवो नरा भग्गा ॥ २४ ॥ ताव य सुरजुबईहिं, पवत्तिय सवणमणहरं गीयं । आढत्तं चिय नट्ट, कडक्खदिट्ठीवियारिल्लं ॥ २५॥ कुङ्कुमकयचच्चिकं, दावेन्ती थणहरं तहिं का वि । नच्चइ मणखोभयरं, अधीरसत्ताण पुरिसाणं ॥ २६ ।। अन्ना जंपइ महुरं, इमाहिं जुवईहिं सामि ! अइगाढं । उबेइया महाजस!, सरणं तुह आगया सिग्धं ॥ २७ ।। का वि विवायं महिला, कुणमाणी आगया सह सहोहिं । पुच्छइ कहेहि राहव, कमेका उ) ण सवणस्स?ऽतीयाडा(पढा) ॥ बाहा पसारिऊणं, दूरत्थाए असोगलइयाए । गेण्हेइ कुसुममेलं, "दावेन्ती का वि थणजुयलं ॥ २९ ॥ ऐसा सोचकर वह सुरवर विमानसे नीचे उतरा और जहाँ राम थे वहाँ मनुष्यलोकमें शीघ्र ही आ पहुँचा । (१५) उस देवने एकदम बहुत प्रकारके पुष्पोंकी रजको वहन करनेवाले पवनका निर्माण किया और पक्षियोंके कलरवसे वन कोलाहलयुक्त बना दिया। (१६) निकले हुए पल्लवोंवाले तरुण वृक्षों तथा मंजरीयुक्त सहकार एवं पलाश वृक्षोंके समूहसे युक्त, कोयलके मधुर स्वरसे गाया जाता और भौरोंकी गुनगुनाहटसे व्याप्त-ऐसे उस वनको बनाकर और सीताका रूप धारण करके वह देव स्नेहपूर्वक रामके पास गया। (१७-१८) हँसती हुई सीताने कहा कि, हे राम! विरहसे आकुल और दुःख पाई हुई मैं तुम्हारे पास आई हूँ। (१६) पासमें बैठा हुई उसने कहा कि अपने आपको पण्डित माननेवाली मैं तुम्हारे समक्ष दीक्षित हुई थी। विहार करती हुई मेरा विद्याधर-कन्याओंने अपहरण किया। (२०) खेचरकन्याओंने मुझे कहा कि हमें राम दिखनाओ। हे सीते! तुम्हारे आदेशसे उसी भोका वरण हम करेंगी। (२१) इसी बीचमें सहसा सुरेन्द्र द्वारा दिव्य सामर्थ्यसे उत्पन्न नानाविध अलंकारोंसे विभूषित शरीरवाली स्त्रियाँ आई । (२२) हे देव! मुझे आगे स्थापित करके इनके साथ साकेतमें सुरेन्द्र के समान उत्तम भोगोंका इच्छानुसार उपभोग करो। (२३) हे महायश ! क्षुधा आदि बाईस परीषह अतिकठोर हैं। हे राधव ! संयमरूपी युद्ध में इनसे वहुत-से मनुष्य भग्न हुए हैं। (२४) उस समय देवयुवतियोंने श्रवण-मनोहर गीत गाना शुरू किया और कटाक्षयुक्त दृष्टियोंसे विकारयुक्त नृत्य करने लगी। (२५) कोई वहाँ केशरका लेप किये हुए स्तनोंको दिखाती थी, कोई अधीर और आसक्त पुरुषोंके मनको क्षुब्ध करनेवाला नाच कर रही थी, दूसरी मीठे वचनोंसे कह रही थी कि, हे नाथ ! इन युवतियोंसे मैं अत्यन्त खिन्न हो गई हूँ। इसीलिए हे महायश! मैं तुम्हारी शरणमें शीघ्र ही आई हूँ। (२६-२७) कोई विवाद करती हुई स्त्री सखियोंके साथ आई और पूछने लगी कि, हे राघव ! आप श्रमणको कौनसी स्त्री अति आदरणीय है ? (२८) कोई हाथ पसारकर दोनों स्तनोंको दिखलाती हुई दूरस्थ अशोकलतिकाके फूलोंके गुच्छेको लेती थी। (२६) इन तथा अन्य दूसरे क्रियाव्यापारोंसे धीरमना १. .गं घणरवण-प्रत्यः। २. • सुयवयारं । कोइलमुहलुग्गीयं-प्रत्य। ३. .हं च देवो काऊणं जणयतणयवररूयं । रा.-प्रत्य। ४. •ल विहरती, •ल सुहपत्ती-प्रत्यः । ५. • नाहिं अवहरिया-प्रत्यः । ६. परिवरिया-प्रत्य०। ७. •हिं, णिव्वत्तं समणमण-प्रत्यः । ८. उब्वेविया-प्रत्यः। ९. कवणेस वणस्सई नियडे-मु.। १०. दावेइ य तह य थप-प्रत्य। Jain Education Interational Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११७. ४४ ] ११७. पउमकेवलनाणुप्पत्तिविहाणपव्वं ३२ ॥ ३३ ॥ एए य अन्ने य, करणनिओगेसु तत्थ पउमाभो । न य खुभिओ धीरमणो, अहियं झाणं चिय पवन्नो ॥३०॥ जाहे विउबणाहिं, सुरेण न य तस्स खोभियं झाणं । ताहे कम्मरिउबलं, नट्टं पउमस्स निस्सेसं ॥ ३१ ॥ माहस्स सुद्धपक्खे, बारसिरत्तिम्मि पच्छिमे जामे । पउमस्स निरावरणं, केवलनाणं समुत्पन्नं ॥ एतो केवलनाणं, उप्पन्नं नाणिऊण सुरपवरा । रामस्स सन्नियासं, समागया सयलपरिवारा ॥ गय· तुरय-सह- सरि- जाण - विमाणा - SSसणाई मोत्तणं । वन्दन्ति सुरा पउमं, तिक्खुत्तपयाहिणावत्तं ॥ सोयाइन्दो वि तओ, केवलमहिमं च तत्थ काऊणं । पणमइ बलदेवमुणि, पउञ्जमाणो थुइसयाई ॥ बहुदुक्खनला पुणं, कसायगाहा उलं भंवावत्तं । संनमपोयारूढो, संसारमहोयहिं तिण्णो ॥ झाणाणिलाहणं, विहितविन्धण महन्त नलिएणं । नाणाणलेण राहव !, तुमए जम्माडवी दड्ढा ॥ वेरग्गमोग्गरेणं, विचुष्णियं णेहपञ्जरं सिग्धं । निहओ य मोहसतू, उवसमसूलेण धीरेणं ॥ भइ सुरो मुणिवसभं, संसारमहाडभिमन्तस्स । केवललद्धाइसयं, तुह" मह सरणं भवविणासं ॥ ३९ ॥ एयं संसारनई, बहुदुक्खावत्तअरइकल्लोलं । एत्थ निबुड्डु राहव !, उत्तारसु नाणहत्थेणं ॥ ४० ॥ भइ तओ मुणिवसहो, मुञ्चसु दोसासयं इमं रागं । लहइ" सिवं तु अरागी, रागी पुण भमइ संसारे ॥४१॥ जह बाहासु सुराहिव, उत्तरिउं नेव तीरए उयही । तह न य तीरइ तरिउं, भवोयही सीलरहिएहिं ॥ ४२ ॥ १३ नाणमयदारुणं, तवनियमायासबद्ध कढिणेणं । संसारोयहितरणं, हवइ " परं धम्मषोएणं ॥ ४३ ॥ राग-दोसविमुको, पुरिसो तव - नियम - संजमाउत्तो । झाणेक्कनणियभावो, पावइ सिद्धिं न संदेहो ॥ ४४ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ १४ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ राम क्षुब्ध नहीं हुए और ध्यान में अधिक लीन हुए । (३०) जब वैक्रियक शक्ति द्वारा देव उनके ध्यानको क्षुब्ध न कर सका तब रामका कर्मरूपी समग्र शत्रुसैन्य नष्ट हो गया । (३९) माघ महीने के शुक्ल पक्षकी द्वादशीकी रात के पिछले प्रहरमें रामको आवरण रहित केवलज्ञान उत्पन्न हुआ । (३२) केवल ज्ञान उत्पन्न हुआ है ऐसा जानकर देव परिवारके साथ रामके पास आये । (३३) हाथी, घोड़े, वृषभ एवं सिह के यान, विमान एवं आसनोंका त्याग करके देवोंने तीन प्रदक्षिणा देकर रामको वन्दन किया । (३४) तब सीतेन्द्र ने भी वहाँ केवल ज्ञानका उत्सव मनाकर सैकड़ों स्तुतियों का प्रयोग करके बलदेवमुनिको बन्दन किया । (३५) बहुत दुःखरूपी जलसे पूर्ण, कषायरूपी ग्राहोंसे युक्त और भव रूपी आवर्तवाले संसार रूपी महोदधिको संयम रूपी नौका पर आरूढ़ हो तुमने पार किया है । (३६) हे राघव ! ध्यानरूपी वायुसे आहत और विविध तप रूपी ईंधनसे खूब जली हुई ज्ञान रूपी आगसे तुमने जन्मरूपी श्रटवी को जला डाला है। (३७) हे नाथ! वैराग्यरूपी मुद्गरसे तुमने पिंजरेको तो शीघ्र ही तोड़ डाला है। धीर तुमने उपशमरूपी शूलसे मोहरूपी शत्रुको मार डाला है। (३) देवने कहा कि, हे मुनिवृषभ ! संसाररूपी महाटवीं में घूमते हुए मेरे लिए तुम्हारा भवविनाशक केवलज्ञानातिशय शरणरूप है । ( ३६ ) यह संसाररूपी नदी नाना दुःखोंरूपी भँवरों और खेदरूपी तरंगों से युक्त है। हे राघव ! इसमें डूबे हुए को ज्ञानरूपी हाथसे पार लगा दो । (४०) ५८६ तब मुनिवरने कहा कि दोषयुक्त इस रागका त्याग करो। अरागी मोक्ष पाता है, जब कि रागी संसार में घूमता है । (४१) हे सुराधिप ! जिस तरह भुजाओंसे समुद्र नहीं तैरा जाता उसी तरह शीलरहितोंसे भवोदधि नहीं तैरा जाता । (४२) परंतु ज्ञानरूपी लकड़ीसे बनाये गये और तप एवं नियम में किये जानेवाले श्रम द्वारा मज़बूती से बाँधे गये धर्मरूपी जहाज़से संसारसागरको तैरा जा सकता है । (४३) राग-द्वेष से रहित, तप, नियम एवं संयमसे युक्त और ध्यानसे उत्पन्न काय भाववाला पुरुष सिद्धि पाता है, इसमें सन्देह नहीं । (४४ ) यह कथन सुनकर अत्यन्त हर्षित सीतेन्द्र हलधर १. ०र मुणी प्रत्य० । २ ० उघणं, न० - प्रत्य० । ३. ० पक्खेक्कारसि० प्रत्य० । ४. ० वलिमहिमं च सुविउलं काउं । प० - प्रत्य० । ५. ० मुर्णि, उक्कित्तंतो गुणसयाई — प्रत्य० । ६. ब्लाइण्णं - प्रत्य० । ७. भयावत्तं मु० । ८. ०ग्घं । इणिओ य मोहसत्तू उत्तमलेसातिसूलेणं - प्रत्य• । ६. ०ढविं वसंतस्स - प्रत्य० । १०. तुहुं - प्रत्य• । ११. इ य सिवं अ० - प्रत्य० । १२. • एवं - प्रत्य• । १३. नाणकय • मु० । १४. ०इ तओ धम्म० - प्रत्य• । Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६० पउमचरियम [११७.४५सणिऊण वयणमेयं, सीयादेवो तओ सुपरितुद्यो । नमिऊण सीरधारि. निययविमाणं गओ सिग्धं ॥ ४५ ॥ एवं सुरासुरा ते, केवलनाणी कमेण थोऊण गया । विहरइ महामुणी विय, संसहरकरनियरसरिसविमलाभतणू ॥ ४६॥ ॥ इइ पउमचरिए पउमस्स केवलनाणुप्पत्तिविहाणं नाम सत्तदसुत्तरसयं पव्वं समत्तं ।। ११८. पउमणिव्वाणगमणपव्वं अह सो सीयाइन्दो, नरयत्थं लक्खणं 'सुमरिऊणं । अवइण्णो मणवेगो, पडिबोहणकारणुज्जुत्तो ॥ १॥ सो लचिऊण पढम, सक्करपुढवि च वालयापुढविं । पत्थे चिय पेच्छइ, नेरइया तत्थ दुक्खत्ता ॥ २ ॥ पढमं सुरेण दिट्ठो, संबुक्को घणकसायपरिणामो । घोरगिमाइयाई, अणुहोन्तो तिव्वदुक्खाई ॥ ३ ॥ अन्ने वि तत्थ पेच्छइ, नेरइया हुयवहम्मि पक्खित्ता । डज्झन्ति आरसन्ता, नाणाचेट्टासु दीणमुहा ॥ ४ ॥ केएल्थ सामलीए, कण्टयपउराएँ विलइया सन्ता । ओयरणा-ऽऽरुहणाई, कारिज्जन्तेत्थ बहुयाइं ॥ ५॥ जन्तेसु केइ छुढा, पीलिज्जन्ते पुरा अकयपुण्णा । कन्दसु उद्धपायाडज्झन्ति अहोमुहा अन्ने ॥६॥ असिचक्कमोग्गरहया, लोलन्ता कक्खडे धरणिवढे । खज्जन्ति आरसन्ता, चित्तय-वय-वग्ध-सीहेहिं ॥ ७॥ पाइज्जन्ति रडन्ता, सुतत्ततवुतम्बसन्निभं सलिलं । असिपत्तवणगया वि य, अन्ने छिज्जन्ति सत्थेहिं ॥ ८ ॥ प्रणाम करके शीघ्र ही अपने विमानमें गया। (४५) इस तरह केवलज्ञानीकी क्रमशः स्तुति करके वे सुर चले गये। चन्द्रमाकी किरणोंके समूहके समान निर्मल कान्ति युक्त शरीरवाले महामुनिने भी विहार किया। (१६) ॥ पद्मचरितमें रामको केवलज्ञानकी उत्पत्तिका विधान नामक एक सौ सत्रहवाँ पर्व समाप्त हुआ। ११८. रामका निर्वाणगमन वह सीतेन्द्र नरकस्थ लक्ष्मणको याद करके उसके प्रतिबोधके लिए उद्यत हो मन के वेगकी भाँति नीचे उतरा। (१) पहली रत्नप्रभा पृथ्वी तथा दूसरी शर्करा पृथ्वी और तीसरी बालुका पृथ्वीको लाँघकर चौथी पंक पृथ्वीमें रहे हए दुःखसे आर्त नारकोंको उसने देखा । (२) देवने प्रथम घने काषायिक परिणामवाले शंबूकको भयंकर अग्नि आदि तीव्र दुःखोंका अनुभव करते हुए देखा । (३) वहाँ उसने आगमें फेंके गये, जलते हुए, चिल्लाते हुए और नानाविध चेष्टाओं द्वारा दीन मुखवाले नारकियोंको देखा । (४) वहाँ कितने कण्टकप्रचुर शाल्मलिके पेड़ों पर चढ़ाकर बहुतबार उतारा-चढ़ाया जाता था। (५) पूर्वजन्ममें पुण्य न करनेवाले कई यंत्रों में फेंककर पीसे जाते थे। पैर ऊपर और सिर नीचा किये हुए दूसरे हाँड़ोंमें जलाये जाते थे। (६) तलवार, चक्र और मुगदरसे आहत नारकी कठोर जमीन पर लोटते थे और चिल्लाते हुए वे चीतों, भेड़ियों, बाघ और सिंहों द्वारा खाये जाते थे। (७) रोते हुए कितनेको पानी जैसा अत्यन्त तप्त काँसा और ताँबा पिलाया जाता था। असिपत्र नामक बनमें गये हुए दूसरे शस्त्रोंसे काटे जाते थे। (८) १. ससिकरणियर०-प्रत्य० । २. समरि०-मु०। ३. ओसरणा-मु०। ४. लोलिता--प्रत्य० । ५. •तउसण्णिभं कलकलिंतं असि०--प्रत्य० । ६. भं कललं-मु.। Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८.२४ ] ११८. पउमणिव्वाणगमणपव्वं ११ ॥ १२ ॥ १३ ॥ ॥ १४॥ सो एवमाइयाई, दठ्ठे दुक्खाईं नरयवासीणं । कारुण्ण जणियहियओ, सोयइ परमं सुखरिदो ॥ ९ ॥ सो अग्गिकुण्डमज्झाउ निग्गयं लक्खणं सुरवरिन्दो । पेच्छइ तालिज्जन्तं, बहुएहि य नरयपालेहिं ॥ १० ॥ सो तेहि तस्स पुरओ, करवत्त - ऽसिवत्त - जन्तमादीहिं । भयविहलवेवियङ्गो, नाइज्जइ जायणसएहिं ॥ दिट्ठो लङ्काहिवई, सुरेण भणिओ य तत्थ संबुको । रे पाव ! पुत्रजणियं, अज्ज वि कोवं न छड्डेसि ॥ तिबकसाय व सगया, अणिवारियइन्दिया किवारहिया । ते एत्थ नरयलोए, अणुहुन्ति अणेयदुक्खाई ॥ सोऊण वि नेरइयं, दुक्खं जीवस्स नायइ भवोहे । किं पुण तुज्झ न जायइ, भयं इहं विसहमाणस्स ! सोऊण वयणमेयं, संबुको उवसमं समणुपत्तो । ताहे लङ्काहिवई, लक्खणसहियं भणइ देवो ॥ मोत्तूण भउधेयं, मह वयणं सुणह ताव वीसत्थां । तुब्भे हि विरइ रहिया, संपत्ती एरिसं दुक्खं ॥ विविमाणारूढं, ते रावण-लक्खणा सुरं ददु । पुच्छन्ति साहसु फुडं, को सि तुमं आगओ एत्थ ? सो ताण साहइ सुरो, एत्तो पउमाइयं जहावत्तं । पडिबोहकारणट्टे, निययं च समागमारम्भं ॥ नियय चिय वित्तन्तं सुणिउं ते तत्थ दो वि पडिबुद्धा । सोएन्ति दीणवयणा, अप्पाणं लज्जियमईया ॥ धी ! किं न कओ धम्मो, तइया अम्हेहिं माणुसे नम्मे ? । जेणेह दुहावत्था, संपता दारुणे नरए ॥ धन्नो सि तुमं सुरवर !, जो परिचइऊण विसयसोक्खाइं । निणवरधम्माणुरओ, संपत्तो चेव देविद्धिं ॥ तो सो कारुणिओ, नंपइ मा भाह दो वितुंब्भे हं । हक्खुविऊण इमाओ, नरगाओ नेमि सुरलोयं ॥ २२ ॥ आबद्धपरियरोसो, हक्खुविऊणं तओ समाढत्तो । विलियन्ति अइदुगेज्झा, ते अणलहओ व नवनीओ ॥२३॥ सबोवाएहि नया, घेत्चूण न चाइया सुरिन्देणं । ताहे ते नेरइया, भणन्ति देवं मुयसु अहं ॥ २४ ॥ ॥ १७॥ २० ॥ २१ ॥ इस पर उस कारुणिकने कहा कि तुम दोनों मत डरो। इस नरक में से जाता हूँ । (२२) तब कमर कसकर वह उन्हें ऊपर उठाने लगा किन्तु अत्यन्त विलीन हो गये । (२३) सब उपायोंसे भी देव जब उन्हें ग्रहण न कर सका १. छड्डेहि -- प्रत्य• । २. तुम्हेहिं । ६० मु० । ३. ० वं सुणसुमु० । १५ ॥ १६ ॥ नरकवासियोंके ऐसे दुःख देखकर हृदयमें aroraभाव उत्पन्न होनेसे वह देवेन्द्र अत्यन्त शोक करने लगा । (६) उस सुरेन्द्रने वहुतसे नरकपालों द्वारा अग्निकुण्डमें से निकले हुए लक्ष्मणको पीटे जाते देखा । (१०) उन करवत, असिपत्र तथा यंत्र आदि सैकड़ों यातनाओंके कारण भयसे विह्वल और काँपते हुए शरीरवाला वह उसके आगे गिड़गिड़ा रहा था । ( ११ ) देवने वहाँ लंकाधिपतिको देखा । फिर शंबूकसे कहा कि, रे पापी ! पूर्वजन्ममें उत्पन्न कोपको आज भी तू क्यों नहीं छोड़ता ? ( १२ ) जो तीव्र कषायोंके वशीभूत होते हैं, इन्द्रियों का निग्रह नहीं करते और दयाहीन होते हैं वे यहाँ नरकलोकमें अनेक दुःखों का अनुभव करते हैं । (१२) नरक सम्बन्धी दुःखके बारेमें सुनकर संसार में जीवको भय पैदा होता है । यहाँ दुःख सहते हुए तुझको भय नहीं होता ? (१४) यह वचन सुनकर शंबूकने शान्ति प्राप्त की । तब लक्ष्मणके साथ लंकाधिपति रावणसे देवने कहा कि भय एवं उद्वेगका त्याग करके विश्वस्त हो तुम मेरा कहना सुनो। विरतिरहित होनेसे तुमने ऐसा दुःख पाया है । (१५-६ ) दिव्य विमानमें आरूढ़ उस देवको देखकर रावण और लक्ष्मणने पूछा कि यहाँ आये हुए तुम कौन हो, यह स्पष्ट कहो । (१७) तब देवने उन्हें राम आदिका सारा वृत्तान्त और प्रतिबोधके लिए अपने आगमन के बारेमें कहा । (१८) अपना वृत्तान्त सुनकर वे दोनों वहाँ प्रतिबुद्ध हुए । दीनवचन और मनमें लज्जित वे स्वयं अपने लिए शोक करने लगे कि हमें धिक्कार है उस समय मनुष्य जन्म में हमने धर्म क्यों नहीं किया ? इसी कारण इस दारुण नरकमें हमने दुःखको अवस्था प्राप्त की है । (१६-२० ) हे सुवर ! तुम धन्य हो कि विषय सुखोंका परित्याग करके जिनवरके धर्म में अनुरत हो तुमने देवकी ऋद्धि पाई है । (२१) १८ ॥ १९ ॥ ५६१ निकालकर में तुम्हें दुर्गाह्य वे आगमें तब उन नारकियोंने देवलोक में ले मक्खनकी तरह देवसे कहा कि Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६२ पउमचरियं [११८. २५गच्छसु तुमं सुराहिव!, सिग्घं चिय आरणच्चयं कप्पं । अम्हेहिं पावजणियं, अणुहवियव महादुक्खं ॥ २५॥ विसयामिसलुद्धाणं, नरयगाणं अईवदुक्खाणं । निययं परवसाणं, देवा वि कुणन्ति किं ताणं? ॥ २६ ॥ देव! तुमं असमत्थो, इमस्स दुक्खस्स मोइउं अम्हे । तह कुणसु नह न पुणरवि हवइ मई नरयगइगमणे ॥२७॥ भणइ सुरो अ रहस्स, परमं चिय उत्तमं सिवं सुद्धं । सम्मईसणरयणं, गेण्हह परमेण विणएणं ॥ २८ ॥ एवं गए वि संपइ, जइ इच्छह अत्तणो धुवं सेयं । तो गेण्हह सम्मत्तं, सुद्धं निवाणगमणफलं ॥ २९ ॥ एतो न उत्तरं वि हु, न य भूयं न य भविस्सए अन्नं । महमङ्गलं पवित्ता तिलोगसिहरट्ठिया सिद्धा ॥ ३० ॥ नीवाइपयत्था जे, जिणेहिं भणिया तिलोयदरिसोहिं । तिविहेण सद्दहन्तो, सम्मद्दिट्टी नरो होई ॥ ३१ ।। भणिएहिं तेहि एवं, गहियं नरयट्टिएहिं सम्मत्त । बहुभवकोडीहि वि, अणाइमन्तेहि न य पत्तं ॥ ३२ ॥ भो सुरवह! अम्ह हियं, तुमे कयं कारणं अइमहन्तं । जं सयलनीवलोए, सम्मत्तं उत्तम दिन्नं ॥ ३३ ॥ भो भो सीइन्द! तुमं, गच्छ लहुँ आरणञ्चुयं कप्पं । जिणवरधम्मस्स फलं, भुञ्जसु अइउत्तम भोगं ॥ ३४ ॥ एवं महाणुभावो, देवो काऊण ताण उवयारं । सोएन्तो नेरइए, संपत्तो अत्तणो ठाणं ॥ ३५ ॥ सो तत्थ वरविमाणे, सेविजन्तो वि अमरकन्नाहिं । सरिऊण नरयदुक्खं, देविन्दो अद्धिई कुणइ ॥ ३६॥ अवयरिऊणाढतो, पउमेणालंकियं इमं भरहं । गय-तुरय-वसह-केसरिठिएसु देवेसु परिकिण्णो ॥ ३७॥ बहुतूरनिणाएणं, अच्छर संगिज्जमाणमाहप्पो । पउमस्स गओ सरणं, सीइन्दो सयलपरिवारो ॥ ३८ ॥ सबायरेण देवो, थोऊण पुणो पुणो पउमणाहं । तत्थेव सन्निविट्ठो, महिवीढे परियणसमग्गो ॥ ३९ ॥ तुम हमें छोड़ दो। (२४) हे सुराधिप! तुम शीघ्र ही श्रारण-अच्युत कल्पमें चले जाओ। हमें पापजनित महादुःख भोगना ही पड़ेगा। (२५) विषयरूपी मांसमें लुब्ध, नरकमें गये हुए, अतीव दुःखी और सदैव परवश प्राणियोंका देव भी क्या रक्षा कर सकते हैं ? (२६) हे देव ! हमें इस दुःखसे मुक्त करनेमें तुम भी असमर्थ हो। तुम वैसा करो जिससे नरकगतिमें गमनकी बुद्धि हमें पुनः न हो। (२७) इस पर देवने कहा कि परम रहस्यमय, उत्तम, कल्याणकर और शुद्ध सम्यग्दर्शनरूपी रत्नको अत्यन्त विनयके साथ ग्रहण करो। (२८) ऐसा हो चुकने पर भी यदि तुम अपना शाश्वत कल्याण चाहते हो तो निर्वाणगमनका फल देनेवाला शुद्ध सम्यक्त्व धारण करो। (२९) इससे बढ़कर दूसरा महामंगल न तो है, न था और न होगा। इसीसे पवित्र होनेके कारण सिद्ध तीनों लोकोंके शिखर पर स्थित होते हैं। (३०) त्रिलोकदर्शी जिनोंने जो जीवादि पदार्थ कहे हैं उस पर मन-वचन-काया तीनों प्रकारसे श्रद्धा रखनेवाला मनुष्य सम्यग्दृष्टि होता है। (३१) इस प्रकार कहने पर नरकस्थित उन्होंने वह सम्यक्त्व प्राप्त किया जो अनादि-अनन्त अनेक करोड़ो भवोंमें भी प्राप्त नहीं किया था। (३२) वे कहने लगे कि, हे सुरपति ! तुमने हमारा बहुत बड़ा हित किया है, क्योंकि सम्पूर्ण जीवलोकमें जो उत्तम सम्यक्त्व है वह दिया है। (३३) हे सीतेन्द्र ! तुम जल्दी ही रणाच्युत कल्पमें जाओ और जिनवरके धर्मके फलस्वरूप अत्युत्तम भोग का उपभोग करो। (३४) । इस तरह वह महानुभाव इन्द्र उन पर बड़ा उपकार करके नारकियोंके लिए शोक करता हुआ अपने स्थान पर चला गया। (३५) वहाँ उत्तम विमानमें देवकन्याओं द्वारा सेव्यमान वह इन्द्र नरकके दुःखको यादकर मनमें अशान्ति धारण करता था। (३६) हाथी, घोड़े, वृषभ तथा सिंहों पर स्थित देवोंसे घिरा हुआ वह नीचे उतरकर राम द्वारा अलंकृत इस भरतक्षेत्र में आया । (३७) नानाविध वाद्योंके निनादके साथ अप्सराओं द्वारा गाये जाते माहात्म्यवाला वह सीतेन्द्र सकल परिवारके साथ रामकी शरणमें गया। (३८) सम्पूर्ण आदरके साथ पुनः पुनः रामकी स्तुति करके परिजनके १. •याणं च तिव्वदु.-प्रत्यः। २. होहि-प्रत्यः। ३. ०वकोडीहिं वियणापत्तेहि वि ण पत्तं-प्रत्यः । ४. .म्मफलं चिय, भु०-प्रत्यः। ५. भावो, महयं का०-मु०, भावो, काऊण ताण सो उ उ.-प्रत्य.। ६. रसुरगि०- म०। Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८. ५४ ] ११८. पउमणिव्वाणगमणपव्वं ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ 1 ४३ ॥ नमिऊण पुच्छइ सुरो, भयवं ! जे एत्थ दसरहाईया । लवणं-ऽकुसा य भविया, साहसु कवणं गेहूं पता एव पुच्छिओ सो, बलदेवो भणइ आणए कप्पे । वट्टइ अणरण्णसुओ, देवो विमलम्बराभरणो ॥ ते दो विनय-कणया, केगइ तह सुप्पहा य सोमित्ती । अवराइयाऍ समयं, इमाई सग्गोववन्नाहं ॥ णाण-तव-संजमदढा, विसुद्धसीला लवं ऽकुसा धीरा । गच्छोहन्ति गुणधरा, अबाबाहं सिवं ठाणं ॥ एव भणिओ सुरिन्दो, अञ्च्चन्तं हरिसिओ पुणो नमिउं । पुच्छइ कहेहि भयवं!, संपइ भामण्डलस्स गईं ॥ तो भणइ सीरधारी, सुरवर ! निसुणेहि ताव संबन्धं । चरिएण तुज्झ भाया, जेणं चिय पावियं ठाणं ॥ अह कोसलापुरीए, घणवन्तो अस्थि वज्जको नामं । पुत्ता असोय - तिलया, तस्स पिया मयरिया भज्जा ॥ निवासिय सुणेउ, सीयं सो दुक्खिओ तओ जाओ । चिन्तेइ सा अरण्णे, कह कुणइ धिरं महाघोरे अहियं किवालुओ सो, संविग्गो जुइमुणिस्स सोसतं । पडिवज्जिऊण जाओ समणो परिवज्जियारम्भो ॥ अह अन्नया कयाई, असोग-तिलया गया जुइमुणिन्दं । पणमन्ति आयरेणं, पियरं च पुणो पुणो तुट्ठा ॥ सोऊण धम्मंरयणं, सहसा ते तिबजाय संवेगा । 'दोण्णि वि जुइस्स पासे, असोय-तिलया विणिक्खन्ता ॥ काऊण तवं घोरं, कालगओ उवरिमम्मि गेवेज्जे । उववन्नो तत्थ जुई, महाजुई उत्तमो देवो ॥ ते तत्थ पिया पुत्ता, कुक्कुडनयरं समुज्जया गन्तुं । संवेयनणियभावा, वन्दणहेउं निणिन्दस्स ॥ पन्नास नोयणाई, गयार्णं अह अन्नया समणुपत्तो । नवपाउसो महाघणतडिच्छडाडोवसलिलोहो ॥ तो गिरिवरस्स हेट्ठे, नोगत्था मुणिवरा दढधिईया । नन्तेण कोसलाए, दिट्ठा नणयस्स पुत्तेणं ॥ ५४ ॥ ॥ ५३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥ ५१ ॥ ५२ ॥ साथ देव वहीं जमीन पर बैठा । ( ३६ ) वन्दन करके देवने पूछा कि हे भगवन् ! यहाँ जो दशरथ आदि तथा लवण और अंकुश भव्य जीव थे वे किस गतिमें गये हैं, यह आप कहें। (४०) ऐसा पूछने पर उस बलदेवने कहा कि अनरण्यका पुत्र देवरूपसे उत्पन्न होकर निर्मल वस्त्र एवं अलंकार युक्त हो आनत कल्पमें रहता है । ( ४१ ) वे दोनों जनक कन्याएँ तथा अपराजिता के साथ कैकेई, सुप्रभा और सुमित्रा - ये स्वर्गमें उत्पन्न हुए हैं । (४२) ज्ञान, तप एवं संयममें दृढ़ विशुद्ध शीलवाले, धीर और गुणोंके धारक लवण और अंकुश अव्याबाध शिवस्थानमें जाएँगे । (४३) ५६३ इस प्रकार कहे जाने पर अत्यन्त हर्षित सुरेन्द्रने नमन करके पुनः पूछा कि, भगवन् ! अब आप भामण्डल की गतिके बारेमें कहें। (४४) तब रामने कहा कि, हे सुरवर! जिस आचरणसे तुम्हारे भाईने जो स्थान पाया है उसका वृत्तान्त तुम सुनो । (४५) कोशलापुरीमें वज्रक नामका एक धनवान् रहता था । उसके अशोक और तिलक नामके दो पुत्र तथा प्रिय भार्या मकरिका थी । (४६) निर्वासित सीता के विषय में सुनकर वह दुःखित हुआ और सोचने लगा कि अतिभयंकर अरण्य में वह धीरज कैसे बाँधती होगी ? (४७) अत्यन्त दयालु वह विरक्त होकर आरम्भका परित्याग करके और द्युतिमुनिका शिष्यत्व अंगीकार करके श्रमण हो गया । (४८) एक दिन अशोक और तिलक द्युतिमुनिके पास गये । इषित उन्होंने पिताको आदरसे पुनः पुनः वन्दन किया । (४६) धर्मरत्नका श्रवण करके सहसा तीव्र वैराग्य उत्पन्न होने पर दोनों अशोक और तिलकने द्युतिमुनिके पास दीक्षा ली । (५०) घोर तप करके मरने पर द्युतिमुनि ऊर्ध्व ग्रैवेयकमें महाद्युतिवाले उत्तम देव हुए। (५१) संवेगभाव जिन्हें उत्पन्न हुआ है ऐसे वे पिता और पुत्र जिनेन्द्र के दर्शनार्थ कुक्कुटनगरकी ओर जाने के लिए उद्यत हुए । (५२) पचास योजन जाने पर एक दिन बड़े बादलमें बिजलीकी घटासे युक्त जलसमूहवाला अभिनव वर्षाकाल आ गया । (५३) तब पर्वतके नीचे योगस्थ और दृढ़ बुद्धिवाले मुनिवरों को साकेतकी ओर जाते हुए जनकके पुत्र भामण्डलने देखा । (५४) वह सोचने लगा कि सिद्धान्त की रक्षाके लिए ये इस घोर, उद्वेगजनक और अनेक जंगली जानवरोंसे भरे पूरे १. गयं प० - प्रत्य० । २. ० यतणया मु० । ३. ०सा वीरा । गच्छीहिंति - प्रत्य० । ४ घणमंतो अस्थि वजगो नाः - प्रत्य• । ५. ०म्मसवणं-प्रत्य॰ । ६. दो वि जुइस्स य पासे - प्रत्य० । ७. चरिकण तवं - प्रत्य० । ८. जुई, महइमहा उ० – प्रत्य० । ६. ०ण तह – मु० । ७५ Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६४ पउमचरियं ५५ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ ६१ ॥ ॥ ६२॥ चिन्तेइ इमे साहू, इहट्टिया समयरक्खणट्टाए । घोरे उत्तासणए, रण्णे बहुसावयाइणे ॥ भामण्डलेण एवं चिन्तेउं पाणरक्खणनिमित्तं । साहूण समासन्ने, विज्जासु कयं पुरं परमं ॥ काले देसे य पुरं, समागया गोचरेण ते समणा । पडिलाइ महप्पा, चंउविहआहारदाणेणं ॥ एवं क्रमेण ताणं, चाउम्मासी गया मुणिवराणं । भामण्डलेण वि तओ, दाणफलं अज्जियं विउलं ॥ ५८ ॥ भामण्डलो कयाई, सह सुन्दरम हिलियाऍ उज्जाणे । असणिहओ उववन्नो, देवकुराए तिपल्लाऊ ॥ ५९ ॥ दाणेण भोगभूमी, लहइ नरो तवगुणेण देवतं । नाणेणं सिद्धिसुहं, पावइ नत्थेत्थ संदेहो ॥ ६० ॥ पुणरवि भणइ सुरिन्दो, अहोगईं लक्खणो समणुपत्तो । उबट्टो य महामुणि !, ठाणं कंवणं तु पाविहिइ ? ॥ निज्जरिय कम्मनिवहं, लँभिही कवणं गईं च दहह्वयणो ? । को व भवोहामि अहं ?, एयं इच्छामि नाउं जे भइ त बलदेवो, सुणेहि देविन्द! आगमिस्साणं । उक्कित्तणं भवाणं, लङ्काहिव - लच्छिनिलयाणं ॥ नरयाउ समुत्चिण्णा, कमेण सुरपबयस्स पुषेणं । विजयावइनयरीए, मणुया ते दो वि होहिन्ति ॥ ताणं पिया सुणन्दो, नणणी वि य हवइ रोहिणी नामं । सावयकुलसंभूया, गुरुदेवयपूयणाहिरया ॥ अइसुन्दररूवधरा, नामे अरहदास - सिरिदासा । काऊण सावयत्तं देवा होहिन्ति सुरलोए ॥ चइया तत्थेव पुरे, मणुया होऊण सावया परमा । मुणिवरदाणफलेणं, होहिन्ति नरा य हरिवरिसे ॥ भोगं भोत्तूण मया, देवा होहिन्ति देवलोगम्मि । चइया तत्थेव पुरे, नरवइपुत्तौ हवीहन्ति ॥ वाउकुमारस्स सुया, लच्छीदेवीऍ कुच्छिसंभूया । अमरिन्दसरिसरुवा, जयकन्त-जयप्पहा धीरा ॥ काऊण तवमुयारं, देवा होहिन्ति लन्तए कप्पे । उत्तमभोगठिईया, उत्तमगुणधारया धीरा ॥ ७० ॥ ६३ ॥ ६४ ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ [ ११८. ५५ वनमें ठहरे हुए हैं। (५५) ऐसा सोचकर प्राणोंकी रक्षाके लिए भामण्डलने साधुओंके पास विद्याओं द्वारा उत्तम नगरका निर्माण किया । (५६) काल और देशको जानकर वे श्रमण नगर में गोचरीके लिए गये। महात्मा भामण्डलने चतुर्विध आहारका साधुओंको दान दिया । (५७) इस तरह क्रमसे उन मुनिवरोंका चातुर्मास व्यतीत हुआ। उस समय भामण्डलने दानका विपुल फल अर्जित किया । (५८) किसी समय सुन्दर महिलाओंके साथ भामण्डल उद्यानमें था । उस समय बिजली गिरनेसे मरकर देवकुरुमें तीन पल्योपमकी आयुष्यवाला वह उत्पन्न हुआ है । (५६) मनुष्य दानसे भोगभूमि, तपसे देवत्व और ज्ञानसे मोक्ष सुख पाता है, इसमें सन्देह नहीं । (६०) सुरेन्द्र पुनः पूछा कि, हे महामुनि ! लक्ष्मणने अधोगति पाई है । उस गतिमेंसे बाहर निकलकर वह कौन-सा स्थान पावेगा ? (६१) कर्मसमूहकी निर्जरा करके रावण कौन-सी गति पावेगा ? और मैं क्या हूँगा ? मैं यह जानना चाहता हूँ। (६२) तब बलदेव रामने कहा कि लंकाधिप रावण और लक्ष्मणके आगामी भवोंका वर्णन सुनो । (६३) नरकमेसे निकलकर वे दोनों ही क्रमशः मेरुपर्वतके पूर्व में आई हुई विजयावती नगरी में मनुष्य होंगे। (६४) उनका पिता सुनन्द और माता श्रावक कुल उत्पन्न तथा गुरु एवं देवताके पूजनमें अभिरत रोहिणी नामकी होगी । (६५) अविसुन्दर रूप धारण करनेवाले अर्हदास और श्रीदास नामके वे श्रावक धर्मका पालन करके देवलोकमें देव होंगे । (६६) च्युत होने पर उसी नगरमें मनुष्य होकर उत्तम श्रावक होंगे। मुनिवरको दिये गये दानके फल स्वरूप हरिवर्षमें भी वे मनुष्य रूपसे उत्पन्न होंगे। (६७) भोगका उपयोग करके मरनेपर देवलोकमें वे देव होंगे । च्युत होनेपर उसी नगरमें राजा पुत्र होंगे । (६८) लक्ष्मीदेवीकी कुक्षिसे उत्पन्न वे वायुकुमारके जयकान्त और जयप्रभ्रनाम के धीर पुत्र अमरेन्द्रके रूपके समान सुन्दर रूपवाले होंगे। (६६) उग्र तप करके लान्तक कल्पमें धीर, उत्तम भोग और स्थितिवाले तथा उत्तम गुणोंके धारक वे देव १. चड व्विहाहार० - प्रत्य० । २. सुंदरिम० प्रत्य• । ३. कमणं - प्रत्य० । ४. लभिहिति कमणं गतिं च प्रत्य• । ५. ०सा य भवि० - प्रत्य• । ६. ०न्दरुवसरिसा, उ० मु० । Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८. ८५ ] ११८. पउम रिव्वाणगमणपव्वं लक्खणपगयं भणिज्जन्तं ॥७७॥ केई दधम्मसंजुत्तो ७८ ॥ ७९ ॥ ॥ ८० ॥ तुहमवि इह भरहे खलु, चइऊणं अच्चुयाउ कप्पाओ । चोद्दसरयणाहिव ई, चकहरो होहिसि निरुत्तं ॥ ७१ ॥ ते चेत्र सुरा चइया, दोण्णि वि तुह नन्दणा भवहन्ति । इन्दुर्रह - भोयरहा, अमरकुमारोवमसिरीया ॥ ७२ ॥ परनारिवज्जणेणं, वएण एक्केण सो हु दहवयणो । जाओ चिय इन्दुरहो, सम्मत्तपरायणो धीरो ॥ ७३ ॥ सो चेव य इन्दुरहो, लभिऊण भवा इमा सुराईया । पच्छा होहइ अरहा, समत्थ तेलोक्कपरिमहिओ || ७४ ॥ अह सो वि चक्कवट्टी, रज्जं रयणत्थले पुरे काउं । होइ तवोचलेणं, अहमिन्दो वेजयन्तग्मि ॥ ७५ ॥ सो हु तुमं सग्गाओ, चइओ अरहस्से तस्स गणपवरो । होऊण तिहुयणग्गं, सिद्धिसुहं चैव पाविहिसि ॥ ७६ ॥ एसो ते परिकहिओ, दसाणणो सह तुमे सुराहिवई ! । एतो सुणाहि पुणरवि, जो सोऽयं भोयरहो, चक्कहरसुओ तवप्पभावेणं । भमिऊण उत्तमभवे, पुक्खरं दीवविदेहे, पउमपुरे लक्खणो उ चक्कहरो । होहिइ तित्थयरो पुण, तत्थेव भवे तियसणाहो ॥ सत्तसु वरिसेसु जिणो, काऊण असेसदोससंघारं । सुर-असुरनमियचलणो, पाविहिर अणुत्तरं ठाणं एवं केवलिकहियं भविस्सभवसंकहं सुणेऊणं । नाओ संसयरहिओ, पडिइन्दो भावणात्तो ॥ नऊ रामदेवं, ताहे सबायरेण पुणरुत्तं । अभिवन्दइ सुरपवरो, निणवरभवणाई विविहाई ॥ नन्दीसराइयाईं, अभिवन्देऊण चेइयहराई । कुरुवं चिय संपत्तो, पेच्छइ भामण्डलं देवो ॥ संभासिऊण पयओ, संबोहिय भायरं सिणेहेणं । विबुहाहिवो खणेणं, संपत्तो अच्चुयं कप्पं ॥ तत्थारणच्चुए सो, अमरवहूसयसहस्सपरिकिष्णो । अणुहवइ उत्तमसुहं, सीइन्दो सुमहर्यं कालं ॥ होंगे। (७०) तुम भी अच्युत कल्पसे च्युत होकर अवश्य ही इसी भरत क्षेत्रमें चौदह रत्नों के स्वामी चक्रवर्ती राजा होंगे । (७१) वे दोनों देव भी च्युत होकर देवकुमारके समान कान्तिवाले इन्दुरथ और भोगरथ नामके तुम्हारे पुत्र होंगे । ( ७२ ) एक परनारीवर्जनके व्रतसे वह रावण सम्यक्त्वपरायण और धीर इन्दुरथ होगा । (७३) वे देव आदि भव प्राप्त करेंगे। बाद में वही इन्दुरथ सारे त्रैलोक्यमें प्रसिद्ध अरिहन्त होगा । (७४) वह चक्रवर्ती भी रत्नस्थल नामक नगर में राज्य करके तपोबलसे वैजयन्त में अहमिन्द्र होगा । (७५) वह तुम भी स्वर्गसे च्युत होनेपर अरिहन्तके गणमें प्रमुख बनकर त्रिभुवनके अग्रभागमें स्थित मोक्षका सुख पाओगे । (७६) ८१ ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ ८५ ॥ हे सुराधिपति ! तुम्हारे साथ रावणके बारेमें यह मैंने तुमसे कहा । अब लक्ष्मणके बारेमें कहा जाता वृत्तान्त सुनो। (७७) जो वह चक्रवर्तीका धर्ममें दृढ़ आस्थावान् पुत्र भोगरथ था वह तपके प्रभावसे कई उत्तम भवोंमें परिभ्रमण करेगा । (७८) पुष्करवरद्वीप के विदेहमें आये हुए पद्मपुर में चक्रधर लक्ष्मण उसी भवमें देवोंका नाथ तीर्थकर होगा । (७९) सात वर्षों में सुर-असुर जिनके चरणोंमें नमस्कार करते हैं ऐसे वे जिनेश्वर सम्पूर्ण दोषोंका संहार करके अनुत्तर मोक्षस्थान प्राप्त करेंगे (८०) ५६५ इस तरह केवली द्वारा कही गई भावी भावों की कथा सुनकर भावनासम्पन्न इन्द्र संशयरहित हुआ । (८१) तब सम्पूर्ण आदर के साथ रामदेवको पुनः पुनः नमस्कार करके देवेन्द्रने जिनवरके अनेक भवनों में अभिवन्दन किया । (८२) नन्दीश्वर आदिमें आये हुए चैत्यमन्दिरों में वन्दन करके वह कुरुक्षेत्र में गया और भामण्डल देवको देखा । (८३) भाईको स्नेहपूर्वक सम्बोधित करके बातचीत की। फिर इन्द्र क्षणभर में अच्युत कल्पमें पहुँच गया । ( ८४) वहाँ आरण-अच्युत कल्पमें लाखों देववधुओं से घिरे हुए उस सीतेन्द्रने अतिदीर्घ काल तक उत्तम सुखका अनुभव किया । (८५) १. ०रहा- भो० मु० । २, ४. होहिइ - प्रत्य० । ३. ०त्थले तवं का० – प्रत्य० । ५. ०स्स गणहरो पवरो-मु०, ०स्स गणहरो परमो - प्रत्य• । ६. सो पुण भो० -- प्रत्य० । ७. ०रवतीवि० प्रत्य० । ८. ०णो खचिऊण असेसकम्मसंघायं सु० - प्रत्य० । ६. एवं केवलिविहियं – मु० । Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरियं [११८.८६ पन्नरस सहस्साई, वरिसाण तयाऽऽसि आउयं हलिणो । सोलस चावाणि पुणो, उच्चत्तं चेव नायचं ॥ ८६ ॥ पेच्छह बलेण महया, जिणिन्दवरसासणे घिई काउं । जम्म-जरा-मरणरिवू, पराजिया धीरसत्तेणं ॥ ८७ ।। निस्सेसदोसरहिओ, नाणाअइसयविभूइसंजुत्तो । केवलकिरणुज्जलिओ, विभाइ सरए ब दिवसयरो ॥ ८८ ॥ आराहिऊण धीरो, जिणसमयं पञ्चवीस वरिसाई। आउक्खयम्मि पत्तो, पउमो सिवसासयं ठाणं ॥ ८९ ।। विगयभवहेउगं तं, अणगारं सुद्धसीलसम्मत् । सबायरेण पणमह, दुक्खक्खयकारयं रामं ॥ ९० ॥ पुवसिणेहेण तया, सीयादेवाहिवेण परिमहियं । परमिड्डिसंपउत्तं, पणमह रामं मणोरामं ॥ ९१ ।। इक्खागवंसतिलयं, इह भरहे अट्ठमं तु बलदेवं । तं नमह णेयभवसयसहस्समुक्कं सिवपयत्थं ॥ ९२ ॥ एयं हलहरचरियं, निययं जो सुणइ सुद्धभावेणं । सो लहइ बोहिलाभ, बुद्धि-बलाऽऽउं च अइ परमं ॥९॥ उज्जयसत्थो वि रिवू , खिप्पं उबसमइ तस्स उवसग्गो । अजिगई चेव पुण्णं, जसेण समयं न संदेहो ॥१४॥ रज्जरहिओ वि रज्ज, लहइ धणत्थी महाधणं विउलं । उवसमइ तक्खणं चिय, वाही सोमा य होन्ति गहा ॥९५॥ महिलत्थी वरमहिलं, पुत्तत्थी गोत्तनन्दणं पुत्तं । लहइ परदेसगमणे, समागमं चेव बन्धूर्ण ॥ ९६ ॥ दुव्भासियाई दुच्चिन्तियाई दुचरियसयसहस्साई । नासन्ति पउमकित्तणकहाएँ दूरं समत्थाई ।। ९७ ॥ जं पि य जणस्स हियए, अवट्टियं कारणं अइमहन्तं । तं तस्स निच्छएणं, उवणमइ सुहाणबन्धणं ॥ ९८ ॥ एवं धम्मोवाया, सिट्ठा तव-नियम-सीलमाईया । तित्थयरेहिं महाजस !, अणन्तनाणुत्तमधरेहिं ॥ ९९ ॥ निययं करेह भत्ति, जिणाण मण-वयण-कायसंजुत्ता । जेणऽट्टकम्मरहिया, पावह सिद्धिं सुवीसत्था ॥ १०॥ हलधर रामकी आयु पंद्रह हजार वर्षकी थी। उनकी ऊँचाई सोलह धनुषकी जानो । (८६) देखो ! जिनेन्द्रवरके शासनमें दृढ़ श्रद्धा रखकर धीरसत्त्व रामने बड़े भारी बलसे जन्म, जरा एवं मरणरूपी शत्रुओंको पराजित किया। (८७) समग्र दोपोंसे रहित, ज्ञानातिशयकी विभूतिसे संयुक्त और केवलज्ञानरूपी किरणों से प्रकाशित वे शरत् कालमें सूर्यकी भाँति शोभित हो रहे थे। (ER) जिनसिद्धान्तकी पचीस वर्ष तक आराधना करके आयुका क्षय होने पर धीर रामने शिव और शाश्वत स्थान प्राप्त किया । (८६) भवका हेतु जिनका नष्ट हो गया है ऐसे अनगार, शुद्ध शील एवं सम्यक्त्ववाले तथा दुःखोंके क्षयकारक उन रामको सम्पूर्ण आदरसे वन्दन करो। (६०) उस समय पूर्वके स्नेहवश सीतेन्द्र द्वारा परिपूजित, परम ऋद्धिसे युक्त और सुन्दर रामको वन्दन करो। (९१) इक्ष्वाकु वंशमें तिलकरूप, इस भरतक्षेत्रमें आठवें बलदेव, अनेक लाखों भवोंके बाद मुक्त तथा शिवपद (मोक्ष ) में स्थित उन्हें प्रणाम करो । (१२) पहिर) हलधर रामके इस चरितको जो शुद्ध भावसे सुनता है वह सम्यक्त्व और अत्युत्कृष्ट बुद्धि, बल एवं आयु प्राप्त करता है। (६३) इसके सुननेसे शस्त्र उठाये हुए शत्रु और उनका उपसर्ग शीघ्र ही उपशान्त हो जाता है। और यशके साथ ही वह पुण्य अर्जित करता है इसमें संदेह नहीं। (६४) इसके सुननेसे राज्यरहित व्यक्ति राज्य ; और धनार्थी विपुल एवं उत्तम धन प्राप्त करता है; व्याधि तत्क्षण शान्त हो जाती है और ग्रह सौम्य हो जाते हैं। (६५) स्त्रीकी इच्छा करनेवाला उत्तम स्त्री और पुत्रार्थी कुलको आनन्द देनेवाला पुत्र पाता है तथा परदेशगमनमें भाईका समागम होता है। (६६) दुर्भाषित, दुश्चिन्तित ओर लाखों दुराचरित-ये सब रामकी कीर्तनकथासे एकदम नष्ट हो जाते हैं (६७)। मनुष्य के हृदय में जो कोई भी अतिमहान् प्रयोजन रहा हो तो वह पुण्यके अनुबन्धसे अवश्य ही प्राप्त होता है। (६८) हे महायश! इस प्रकार अनन्त और उत्तम ज्ञान धारण करनेवाले तीर्थकरोंने तप, नियम, शील आदि धर्मके उपाय कहे हैं। (EE) अतः तुम नित्य ही जिनवरोंकी मन, वचन और कायासे संयत होकर भक्ति करो, जिससे आठ कोसे रहित हो निःशंकभावसे तुम सिद्धि पाओगे। (१००) १. सत्तरस-मु० । २. वीरो-प्रत्य० । ३. भयहे-मु०।४.०कारणं रा०-मु.। ५.०वभय-प्रत्य। ६. जो पढइ सुद्ध-मु०, जो पढइ परमभावेणं-प्रत्यः । ७.०इ सो य पु०-प्रत्य। ८ सरिसं न-मुः। ६. धणट्ठी धणं महाविउलं-प्रत्य० । १०. ०हिं भगवया, अ०-प्रत्य० । Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८. पउमणिव्वा णगमणपव्वं एयं विसुद्धललिय क्खरहेउजुत्तं अक्खाणएसु विविहेसु निबद्धअत्थं । नासेइ दुग्गइपहं' खलु निच्छएणं, रामारविन्दचरियं तु सुयं समत्थं ॥ १०१ ॥ एयं वीरजिणेण रामचरियं सिद्धं महत्थं पुरा, पंच्छाऽऽखण्डलभूइगा उ कहियं सोसाण धम्मासयं । भूओ साहुपरंपराएँ, सयलं लोए ठियं पायडं, एचाहे विमलेण सुत्तसहियं गाहानिबद्धं कयं ॥ १०२ ॥ पञ्चेव य वाससया, दुसमाए तीसवरिससंजुत्ता । वीरे सिद्धिमुवगए, तओ निबद्ध इमं चरियं ॥ १०३ ॥ हलहर - चक्कहराणं, समयं लङ्काहिवेण जं वत्तं । विसयामिससत्ताणं, इत्थिनिमित्तं रणं परमं ॥ १०४ ॥ बहुजुवइसहस्सेहिं, न य पत्तो उवसमं मयणमूढो । सो विज्जाहरराया, गओ य नरयं अणिमियप्पा ॥ १०५ ॥ जोऽणेयपणइणीहिं, लालिज्जन्तो विं न य गओ तिति । कह पुण अन्नो तुहिं, वैच्चिहिइ सुथोवविलयाहिं ? ॥ १०६॥ जे विसयसुहासत्ता, पुरिसा तव नियम -संजमविणा । ते उज्झिऊण रयणं, गेण्हन्ति हु कागिणिं मूढा ॥ १०७॥ एयं वेरनिमित्तं, परनारीसंसियं सुणेऊणं । होह परलोयकङ्क्षी, परविलयं चैव वज्जेह ॥ १०८ ॥ सुकयफलेण मणुसो, पावइ ठाणं सुसंपयनिहाणं । दुकयफलेण य कुगईं, लहइ सहावो इमो लोए ॥ न य देइ कोइ कस्सइ, आरोग्गघणं तहेव परमाउं । जइ देन्ति सुरा लोए, तह वि हु किं दुक्खिया बहवे ? ॥ काम-रथ-धम्म-मोक्खा, एत्थ पुराणम्मि वष्णिया सबे । अगुणे मोत्तूण गुणे, गेण्हह जे तुम्ह हियजणणे ॥ १११ ॥ बहुए किं व कीरइ, अबो भणियवएण लोयम्मि ? । एकपयम्मि वि वुज्झह, रमह सया जिणवरमयम्मि ॥ ११२ ॥ १०९ ॥ ११० ॥ ११८. ११२ ] विशुद्ध और सुन्दर अक्षरों व हेतुओंसे युक्त तथा विविध आख्यानोंसे जिसमें अर्थ गूँथा गया है ऐसे इस समस्त रामचरितका श्रवण अवश्य ही दुर्गति के मार्गको नष्ट करता है । (१०१) ५९७ वीर जिनेश्वरने पहले महान अर्थवाला यह रामचरित कहा था । बादमें इन्द्रभूति गौतमने धर्मका आश्रयभूत यह चरित शिष्यों से कहा । पुनः साधु-परम्परासे लोकमें यह सारा प्रकट हुआ, अब विमलने सुन्दर वचनोंके साथ . इसे गाथाओं में निबद्ध किया है । (१०२) इस दुःषम कालमें महावीरके मोक्षमें जानेके बाद पाँच सौ तीस वर्ष व्यतीत होने पर यह चरित लिखा है । (१०३) विषय रूपी मांस में आसक्त हलधर और चक्रधरका लंकाधिपके साथ स्त्रीके लिए महान् युद्ध हुआ । (१०४) कामसे मोहित उस अनियमितात्म विद्याधर राजाने अनेक हजार युवतियोंसे शान्ति न पाई और नरकमें गया । (१०५) यदि अनेक स्त्रियों द्वारा स्नेहपूर्वक पालन किये जाने पर भी उसने तृप्ति न पाई, तो फिर दूसरा बहुत थोड़ी स्त्रियोंसे कैसे सन्तोष प्राप्त करेगा ? (१०६) जो मूर्ख पुरुष तप, नियम एवं संयमसे विहीन और विषयोंमें आसक्त होते हैं वे मानो रत्नका त्यागकर कौड़ी लेते हैं । (१०७) परनारीके आश्रयसे होनेवाले वैरके इस निमित्तको सुनकर परलोक (मोक्ष) के आकांक्षी बनो और दूसरेका विनय करो । ( १२८) मनुष्य पुण्यके फल स्वरूप सुसंपत्तियों की निधि पाता है और पापके फलस्वरूप दुर्गति पाता है । जगत्का यह स्वभाव है । (१०६) कोई किसीको आरोग्य, धन तथा उत्तम आयु नहीं देता । यदि देव लोगों को ये सब देते तो बहुत लोग दुःखी क्यों हैं ? (११०) काम, अर्थ, धर्म और मोक्ष - ये सब इस पुराण में कहे गये हैं । दुर्गुणोंको छोड़कर गुणों को, जो तुम्हारे हितजनक हैं, ग्रहण करो (१११ ) अरे ! लोकमें बहुत कहकर क्या किया जाय ? एक शब्द में ही तुम समझ जाओ। जिनवरके धर्ममें तुम सदा रमण १. ० पहं इह नि० प्रत्य० । २. यं विमलं स० - प्रत्य० । ३. पच्छा गोयमसामिणा उ कहियं सिस्साण प्रत्य० । ४. ०न्तो य नमु० । ५. वच्चिहइ — प्रत्य० । ६. एयं वइर० प्रत्य० ७. ०ए ताहे किं प्रत्य०८. •म्मि गिव्हिया - प्रत्य• । ६. ० व्वयम्मि लो० - प्रत्य• । Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६८ पउमचरियं [११८. ११३. जिणेसासणाणुरत्ता, होऊणं कुणह उत्तमं धर्म । जेण अविग्धं पावह, बलदेवाई गया जत्थ ।। ११३ ॥ ऐयं राहवचरियं, सबा वि य समयदेवया निययं । कुबन्तु संसणिजं, जणं च नियमत्तिसंजुरां ॥ ११४ ॥ रक्खन्तु भवियलोय, सूराईया गहा अपरिसेसा । सुसमाहियसोममणा, जिणवरधम्मुज्जयमईया ॥ ११५ ॥ ऊणं अइरित्तं वा, जं एत्थ कयं पमायदोसेणं । तं मे पडिपूरेउ, खेमन्तु इह पण्डिया सर्व ॥ ११६ ॥ राह नामायरिओ, ससमयपरसमयगहियसब्भावो । विजओ य तस्स सीसो, नाइलकुलवंसनन्दियरो ॥ ११७ ॥ सीसेण तस्स रइयं, राहवचरियं तु सूरिविमलेणं । सोऊणं पुबगए, नारायणं-सीरिचरियाई ॥ ११८ ॥ जेहिं सुर्य ववगयमच्छरेहिं तब्भत्तिभावियमणेहिं । ताणं विहेउ बोहिं, विमलं चरियं सुपुरिसाणं ॥ ११९ ॥ || इइ पउमचरिए पउमनिव्वाणगमणं नाम अट्ठदसुत्तरसयं पव्वं समत्तं॥ ॥"इइ नाइलवंसदिणयरराहसुरिपसीसेण महप्पेण पुबहरेण विमलायरिएण विरइयं सम्मत्तं पउमचरिय ॥ करो। (११२) जिनशासनमें अनुरक्त होकर उत्तम धर्मका पालन करो जिससे बलदेव आदि जहाँ गये उस स्थानको तुम निर्विघ्न प्राप्त करो। (११३) सभी श्रुतदेवता इस रामचरितका नित्य सन्निधान करे और लोगोंको अपनी भक्तिसे युक्त करे । (११४) समाधियुक्त, सौम्यमनवाले तथा जिनवरके धर्ममें उद्यत बुद्धिवाले सूर्यादि सब ग्रह भव्यजनोंका रक्षण करे। (११५) प्रमाद-दोषवश मैंने जो यहाँ कमोबेश कहा हो उसे पूर्ण करके पण्डितजन मेरे सब दोष क्षमा करें। (११६) स्वसिद्धान्त और परसिद्धान्तके भावको ग्रहण करनेवाले राहु नामके एक आचार्य हुए। उनका नागिलवंशके लिए मंगलकारक विजय नामका एक शिष्य था। (११७) उसके शिष्य विमलमूरिने पूर्व-ग्रन्थोंमें आये हुए नारायण तथा हलधरके चरितोंको सुनकर यह राघवचरित रचा है। (१९८) मत्सररहित और उन रामकी भक्तिसे भावित मनवाले जिन्होंने यह चरित सुना उन सुपुरुषोंको बोधि और विमल चरित्र मिले। ॥ पद्मचरितमें रामका निर्वाणगमन नामका एक सौ अठारहवाँ पर्व समाप्त हुआ ॥ ॥ नागिलवंशमें सूर्य जैसे राहुसूरिके प्रशिष्य पूर्वधर महात्मा विमलाचार्य द्वारा चरित पद्मचरित समाप्त हुआ । १-२ एकस्मिन् प्रत्यन्तरे नास्तीयं गाथा। ३. •न्तु ससणिज्झं, ज०-प्रत्य० । ४. खमंत मह पं०-प्रत्य० । ५. बहुनामा आयरिओप्रत्य० । ६. विजयो तस्स उ सी.-प्रत्य०। ७. ०ण-राम च०-प्रत्यः । ८. वोहिं, स ( ? म ) हिंसविमलचरियाण जिणईदे-प्रत्य० । ९. साणं ॥११९॥ ॥८६८४॥-प्रत्य० । १०. पव्वं सम्मत्तं ॥ प्रन्थानम् १०५५. सर्वसंख्या-प्रत्य० । ११. नास्तीमा पुष्पिका एकस्मिन्प्रत्यन्तरे । १२. चरियं ॥ इति पउमचरिय सम्मत्तं । मन्थाप्रम् सर्वसंख्या ॥ अक्खरम्मत्ता-बिंदू, जं च न लिहियं भयाणमाणेणं । तं [च ] खमसु सव्व महं, तित्थयरविणिग्गया वाणी! ॥ शुभं भवतु ॥ श्री संघस्य श्रेयोऽस्तु । प्रन्याग्रम् १२००० । संवत् १६४८ वर्षे वइसाख वदि ३ बुधे ओझा रुइं लिखितं ॥ लेखक पाठकयोऽस्तु एकस्मिन् प्रत्यन्तरे । Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिशिष्ट Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम अइबल-१ अइबल-२ अइबल-३ अइबल-४ अइमीम अइभूइ-१ अइविरिअ का सहायक राजा, ३७.१२ पांचवें वासुदेव की माता२०. १८४ राज्ञी, विद्याधर राजा चंदगइ को स्त्री २६.८२; ३०.५८,७५,९३ राक्षस योद्धा अंग अइरकुच्छि अइराणी-१ अइविरिअ-१ वानर राजा ६.८४ २४, १०२. ३५: १०४.१. अंबट्ट-१ राजा. पांचवें तीर्थकर ३१,३३,१०६.८ १३,११, का पूर्वजन्म नाम. २०.१२ १६११०.३,११८.४० अंबिया वानर योद्धा ५७ ४,५९.३२ (देखो कुस और मयणकुस) राक्षस योद्धा ५६२४ अंग वानर योद्धा ५९.३७७६. अंसुमई . ७,१००.६१. विद्याधर राजा ६.३० वानरराज सुम्गीव का मुनि, पांचवें वासुदेव पुत्र १०.१०:४७.२१,४९. अक-१ के पूर्वजन्म गुरू २०.१७६; २१:५४.२१3५७.७, ५९. -२ ब्राह्मणपुत्र ३०.६०,६२, ३७,७५,६१.२८,६२.३२, अक्कजडि ६४.२,६८.१,४,८,२२,२४, अकते आठवें बलदेव पउम ३३,६९.४३,७१.३८,७६. अकोस-१ के विद्यागुरू २५.१६. २३,७८.२४,२५:७९.२३; ९०.१८,१००.६१,११५. राज्ञी, तीर्थकर संति अक्ख .३, -कुमार ५९. ७३, की माता. २०.४२, अंगकुमार ) ७६.७ अग्गिकुंडा ब्राह्मणी १.२ अंगारअ-१ राक्षसवंशीय राजा ५.२६२. नन्दावत्तपुर का विद्याधरराजा५१.१५,२०. अग्गिकेउ-१ अंगिरम(अंगिरस) तापस ४८६ अम्गिकेउ-२ २३.२६,२८,३०,३४,३६, अंजणसुदरी) विद्याधरी, पवणंजय ३८,४४,५३,५६ ६०,६२, की स्त्री. हणुन की माता ६४,६५६७, ६८,३८.३, १५. १२, ५७: अग्गिदाण ४,८,११,६४.९,९१.२४; अंजणा १.६२,१५.६० ८७, ९८% इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.५ । १६.३६,३९.५८.६०,६३, अग्गिभूइ सावत्थि से बहिष्कृत, ७१७२,१७.८ १७,२५, पुनः एक नट, पुनः ३७,४३,६९ ७९ ८९ ९१, सावस्थि का राजा. ८८. ९७,१०५,११५.११८१८. अग्गिल १८,२१,२२,२४,३३.-सुर ५.८,१२३४,३६,४३.४५, ८८.४१. ४८.५५,५०.२०:५३.१८ अग्गिला सीया का द्वितीय पुत्र १. -सुदरी१८.५८. ३२८४.८७,९१.९;९७१, -तणअ अंजणापुत्र हणुन अचल १९,२५, ९८.१,१८, २९, ४७.२८:५३.८३ ३२,३७,३८,६१,६७,६८. अंध वानरराज किर्किधि का अजिअ-१ ७०,७१,७३,९९.३,६,४३, भ्राता १. ४४, १५, ६. ५४,५६,६३-६५,६८,७२, १८५,१९२; १००.२८,३२,३९,५०, -कुमार ८.१९७ः ५१,५२, ५६,५७; १.१. अंधकुमार J ६.१८६.१९३. विद्याधर ४५.२८ विद्याधर राजा ५.४६ राक्षस योद्धा वानर योद्धा ५९.८ राक्षसयोद्धा ६७.१४ ब्राह्मणो, विस्मभूइ की स्त्री ८२.२८ ज्योतिष्क देव ३९,७६ राजपुरोहितपुत्र पुनः एक तापस ४१. ४६. ४८, ५८, ५९ सातवें वासुदेव के पिता २०.१८२. ब्राह्मणपुत्र, सालिग्गाम निवासी १०५. २४, ५०,. ८०.. देखो सिहिभूह) ब्राह्मण, धनगाम निवासी अंक अंकुस ब्राह्मणी, सोमदेव की पत्नी १०५.२० राजा, सीया-स्वयंवर में उपस्थित २८.१०२ द्वितीय तीर्थकर १.२,४०; ५१४०,१४६:९.९१,२०. १,२८,१०१; ९५.३१:जिणिद ५.७७.१६७-सामि 2-16 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम . अमयरस अजिअ-२ अजगुत्त अज्जुणविक्ख अणंगकुसुम अणंगकुसुमा ज्योतिष्कवासी देव ३९.३१ ११९,१२३ जंबुद्दोव का अधिपति देव १.५०; ३.३४, ७. १०९, ११५. विद्याधरवंशीय राजा ५. अमयसर अमरधणु अमरप्पभ अमरवई अणंगरासि अणंगलया अणंगलवण. इक्ष्वाकुराजा ११.८ अणलप्पभ मुनि २६.१९ . लक्षण-पुत्र ९१.२४ अणाढिय राक्षसयोद्धा ५६.३५ राक्षसी, चंदणहा अणिल की पुत्री, हणुअ की स्त्री । १९.३४,४९.२,५,५३ ४२. अणिलललिअ राक्षसयोद्धा ५६.३६ अणिवारिउज्जेणीकी वेड्या ३३.६६ अविरिअ सीया का प्रथम पुत्र अणुकोसा ९७.९,९८.५३; १०६.९; ११४.१, (देखो अणुद्धर-१ लवण) पुंडरीयविजयके चक्रवर्ती राजा विद्याधर तिहुयणा णंदकीपुत्री६३.३४,४९,६० अणुद्धरा रावण की स्त्री ७४.१० अणुद्धरी चौदहवें तीर्थकर १.४,५. अणुराहा १४८, ९. ९३, २०.५, सप्तर्षि मुनि ८९.२ अइविरिअ (१) का. सहयोगी राजा ३७११ ब्राह्मणी ३०.६०,६४,६७, अमरमंदर मुनि, लवण व अंकुस के दीक्षागुरु ११०४१ दूत ३९.३९ मृत्य ५.१०९ वानरवंशीय राजा, वानरराजचिह्न प्रवर्तक ६.६९, ७१,७२.८२.८३,९०. रानी, महु-केढव की माता १०५.८५ विद्याधरराजा ८.३९ देखो सुरसुंदर मुनि १७४७ रायपुर का राजा, चक्रवती जयसेण का पूर्वजन्मनाम २०.१५२ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.४ राक्षसवंशीय राजा ५.२६१ धरणिंद द्वारा रावण को दी गयो शक्ति २.१०१ प्रथम बलदेव ५.१५४७०. अमियगइ अमियप्पभ अणंगसरा अरिद्वपुर का राजपुत्र, पुनः तापस ३९.७९,८१, ८२,१०० वानरयोद्धा ५७.४ गणपाली आर्यिका ३९.४८ वानरसुग्गीवपुत्री ४७.५३ विद्याधररानी, विराहिम की माता १.५४ ९.२०%; अमियबल अमियवेग अमोहविजया अणंगसुंदरी अणत अयल-१ अणंतवल अणेयवुद्धि अयल-२ बाणारसी का राजा ४१. अयल-३ अणतरह अयल-४ अणतबिरिअ अद्दिपंजर अप्पडिया अप्पमेयवल अप्पसे । अप्पास अभयमई अभयसेण-१ अभयसेण-२ केवली मुनि १४.६९,१०९; ३९.१२१ (देखो अणंतविरिअ) दसरह के ज्येष्ठ भ्राता २२. १०१,१०५ केवली मुनि १.५९१४.४, ६८, १०७ १८.४४,३९. १२० १२४:४१.४७.६३ ४८.९९,६९. २३, ७३.२, ५.(देखो अणंतबल) मुनि, प्रथम वलदेव के पूर्वजन्म-गुरू २०.१९२ दसरह के पिता १.५७, १०.८४, ८७, ८८२२. १००,१०३,१०४:२६.२४, २७,३१:३०.२१%B दसरह २४.३४,३७,२६. ९४:२८.७०,३१.३२,३२. २८.९५.२१:११८.४१. अवरविदेहे का चक्रवर्ती ८२.६८ दाशरथी भरह के साथ दीक्षित राजा ८५.४ महुग का राजा ८८. १७,२०-२४,२६-२८,३० अयल-५ राजा कुंडलमंडिअ का मंत्री २६.१६ विद्याधरयोद्धा १२.९५ वानरयोद्धा ५७.८ मुनि ७५.२३ गृहपतिपुत्र, ५८.७९; ४८.७८,८८,८९,९३,९५. लक्खण की रानी ९१.१५ मुनि २२.१०३ मुनि सयलभूमण के शिष्य १०२.६१ दसवे कुलकर ३.५५ चतुथ तीर्थकर ५१४७; १.२,९९१ (देखो अहिणंदण) अणयार अर! -- अणरण्ण आभचंद अभिणंदण-१) अभिनंदण ) ------ , अर ) अट्ठारहवें तीर्थकर, १.४; ५. १४८, २०.६, १४८, १९८;९५.३४-जिण ९. ९४:२०.४४; सातवें चक्रवर्ती भी ५.१४९, १५३:२०५३,१३६, साकेयपुर का श्रावक ८९. १२ १३ ८९.२३ ण) मुनि अभिणंदण-२ अमयप्पभा अणरण्णसुअ अरहदत्त रानी, अवराइआ की माता २२.१०६ पिहु नरेन्द्र की रानी ९८.४ अमयमई अरिहदत्त ) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरहदास-१ छठे बलदेव ५१५४;७.. अरहदास-२ अरिंदम अरिकता राजा, तेईसवें तीर्थकर का पूर्वजन्मनाम २०.१५ राक्षस योद्धा ५९.५ ( देखो नंदिमालि) विद्याधर राजा, चंदावत्तपुरका १३.३० दाशरथी भरह के साथ दीक्षित राजा ८५३ म्लेच्छराजा, मऊरमाल का २५.६,७,३१,३४,३६, अरिहनेमि अरिदमण-१ " -४ अरिविजअ अरिसंतास अरिहदत्त अरिहसण अरूहमत्तिमंत अवराइ १. व्यक्तिविशेषनाम साकेयपुर का श्रेष्ठी श्रावक असणिदेअ-२ वानर योद्धा ५४.२२ आणंद-२ ११४,५.६. असोगलया विद्याधर राजपुत्री ८.३५ विजयावई नगरी का असोय " -३ श्रावक ११८.६६ धनाढ्य. कोसलपरी का अंजणासुंदरी का भाई ११८.४६.४९,५०. आणंदण १५.११ असोयदत्त मगहपुर का नागरिक ८२. आणंदमालि साध्वी, वेगवई (४)की ४७ गुरुआनी १०३.१०२ अस्सायर विद्याधर वंशीय राजा ५.१२ बाईसवें तीर्थकर अहइंद विद्याधर राजा, मेहपुर आणं दि (देखो नेमि) २०.५७,२०० का, सिरिकंठ के पिता ६.२ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५७ अहिणंदण) चतुर्थ तीर्थकर २०.४,३०, मुनि, द्वितीय तीर्थकर के अहिनदण ) (देखो अभिणंदण) आयरंग पूर्वजन्मगुरु. २०.१७ मुनि, सातवें तीर्थंकर के कोसंबी का वणिक्-पुत्र. पूर्वजन्मगुरु. २०.१८ ५५.३९ आयासबिंदु (देखो सत्तुंदम)३८.४३ आइच्च वानर राजा, किक्किधिपुर वानरयोद्धा ५७.१५ का१.५३;-रय ६.२१४७. आवलि १५२,८.२२९,२३१,२३४, राक्षसवंशीय राजा ५.२६५ २५५,२५६,९.१.६, २५, (देखो अरहदत्त) ४७.९,१०३.१३१. आवली गंधारका राजपुत्र ३१.२३ आइचकित्ति विद्याधर रानी, लोकपाल आसम्गीय राक्षसवंशीय राजा ५.२६४ सोम की माता ७४३ राजा, छठे तीर्थकर का आइच्चगइ राक्षसवंशीय राजा ५.२५२, पूर्वभवनाम २०.१३ आसद्धअ २५४,२५५. आठ बलदेव पउम आसधम्म आइच्चगइ राक्षसर्वशीय राजा ५.२६१ (राम) की माता तथा आससेण कुमार दसरह की प्रथमरानी २०. १९६,२२.१०६,२५. १७ आइचजस चक्रवर्ती भरह का पुत्रा आसिणिदेवी ३२.३६,७८.१,९;७९.२६ इक्रवाग वंश प्रात्तक ८२८:१०३ ११६,११८. ५.३,९,१८०९४.९ आहट्ठ आइच्चरक्त ४२. विद्याधर राजपुत्र ५.१६६ आहल्ला बानरयोद्धा ५७.५ आइचरय-१ (देखो आइञ्च) महुरा का राजा ८८.८ विद्याधर राजा ९.१८ विद्याधर राजा ७०.१९ आउणह राक्षसी, राजवधू ५२५४ राक्षस योद्धा ७१.३६ आउह विद्याधर राजा ५.४४ .. , ५६.३१ आडोव-१ विद्याधर योद्धा, लोकपाल विद्याधर राजा, रहनेउर जम का ८.२३९-२४२ का १.४४ ६.१५५, १८७, , -२ • वानर योद्धा ६७.९ १८९, १९०, १९२, १९८, आणंद-१ पोयणपुर का राजा, २०३.२०६,२२४;-पुत्त ६. द्वितीय तीर्थकर के नाना १९५. (देखो विज्जुवेग) (देखो वोमबिंदु )केकसी के पिता ७.७२ रंभकशिष्य, पउमपुर का नागरिक ५.९५,९७-य ५.९४,१११ ११९. विद्याधरी ९.११ प्रथम प्रतिवासुदेव ५ १५६) २०.२०३,४६.९४ विद्याधरवंशीय राजा ५.४२ अवराइआ अविण? असंकि असणिघोस असणिनिधाअ असणिरह असणिवे (ग)-१ चौबीसवें तीर्थंकर के पिता २०.४९ राक्षस हत्थ और पहत्य की माता ५८. १२ वानरयोद्धा ५७.५ विद्याधर राजपुत्री १३३५, ४२ विद्याधरराजा, रहनेउर चक्कवालपुर का. देखो महिंद और सक्क ११७, ६५;७.८,१३.२२-२४३०, ३१, ३३-३५. ४०, ४१. १०१,१६५: ८.४,७१,७२. ७६७७,२४८,२५३ २५४; १२.३८,७३,७४,७९,८५, ८९,९३,९४,१००,१०७ Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम विद्याधरयोद्धा १२.९८ राक्षसयोद्धा ५६.२९ राक्षसवंशीय राजा ५.२६४ रावणमंत्री ८.१६ इंदइ-१ ११०,१२०, १२२, १२४, इंदरह १२८ १३९,१३.१,३,६- इंदलेहा . ८.१२,१३, ३१,५०,५२; ५३.९५:६५.१४,७०.४७. इंदाउह -सुअ(देखोजयंत)१२.१३८ इंदाउहप्पभ रावणपुत्र १.७७८०१०. इंदाणी-१ २३.१९.२५,४५.३७:५३. १०२,१०५,१०६,११७, इंदाणी-२ ५५.२०६१.४३,५१:७४. २२:७५.७,९.११,४३,५९, इंदाभ ७४, ८५, -कुमार १२. १०८; १५. १८:५३.९७, ५९.४५, १७६१.२४,४७ इंदामयनंदण -मुणि ७७.५६,५७,६१; इंदासणि - इंदई ८.६३,१२.१०५, इंदाह १३८,१५. १६४८. ५०, इंदुमई ५३.११४,११६,११९,५५. ८६५६.४१,५९.५२,६८, इंदु-मुही ७६,६३.३, ६४.४२, ६७. १४:००.३७५.७९. . -तणया इंदह के पुत्र इंदुरह ११३.२७ राक्षसवंशीय राजा ५.२६२ राजा जणअ के पिता २८. इंधण ।। १५,५३ इधय । हरिवंशीयराजा २१.९ इक्खाग-कुल इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५६ वानरयोद्धा ६८.२ इभकण्ण राजा,कोसंबीका ८८.२५ । इलवद्धण विद्याधर राजा सूरोदय इला नगर का ८.१८६ राक्षस वंशीय राजा ५.२६१ उअहि देखो गोयम १.३४,१२. उइ १०:३१२,४३.८,५६.२%, उइअपरक्कम ५८.३७७.६९:१०५ १८ उक्क रानी वानरराज आइश्च- उक्कामुह रय की पत्नी ९.१ साध्वी ११.६३ उकालंगूल राक्षसवंशीय राजा ५.२६१ उग्ग-1 विद्याधरवंशीय राजा ५.४४ उपग-२ रानी, द्वितीय तीर्थकर की उम्गणाअ दादी ५५१ उग्गसिरी वानर योद्धा ५७.९ उग्गसेण विद्याधर राजा ६.६६,६७ उज्जुबई राक्षस रानी, सुकेस की पत्नी ६.२१९ उज्झिअ रानी, राजा महीहर की। पत्नी ३६.९ उत्तम दाशरथी भरह के साथ उत्तरगइ दीक्षित राजा ८५.४ उदयरह विद्याधर राजा ६.६७ उदयसुंदर वानरयोद्धा ६१.२७ राक्षसयोद्धा ५६.३१ उदहिकुमार दाशरथी भरह की प्रणयिनी ८०.५० उदिअ रानी, कोसंबी नरेश नंद की ७५.६२;-वयणा ७५.६५,७५ उप्पलिआ चक्रवर्तीपुत्र, रावण का आगामी जन्मनाम ११८. ७२-७४ उयहि विष कर्षक, ५८.४,७.१६ ५८.१५ उवओगा इक्ष्वाकु वंश ११.७:२२. उपस्थि १००,९४.८;-वंस ५.२; ६.८८२८.६९:९८.३९ द्रुमाधिपति यक्ष देव ३५.२१ । उवमच्चु हरिवंशीय राजा २१.२९ उवरंभा राजा जण को माता २१.३३ विद्याधरवंशीय राजा५.१६६ उव्वसी , " "५.२३३ उसभ इक्ष्वाकु-वंशीय राजा ५.६ विद्याधरवंशीय राजा१०.२० .महुरा का राजपुत्र, ८८. १६,२० वानरयोद्धा ५४.२३ उसह-१ राजपुत्र ८८.१६,२० दाशरथी भरह की प्रणयिनी ८०.५२ वानर योद्धा ५७.१२. राक्षसवंशीय राजा ५.२६४ , , ५.२६४ इक्षाकुवंशीय राजा२२.९७ राजपुत्र, नागपुर का २१. ४५,५५,५६,६८ भवनवासी देव १.४३, ६. १०५१०६,११०,११:१, १४४,१४७, दूतपुत्र ३९.१०.४५,४६, ७० वानरयोद्धा ५७७९ . वणिक् स्त्री. मित्तमई को सखी ४८.२१,२२ मुनि, आठवें वासुदेव के पूर्वजन्मगुरु २०.१७७ दूतपत्नी ३९.३९,४४. सेणापुर की एक स्त्री, दसरह का पूर्व-जन्म नाम ३१.५,६,३३ पुरोहित ३१.२१,२८,३५ विद्याधर नलकुन्धर की स्त्री. १.५७,१२.५३५५, इंदकेउ इंदगिरि इंदजुइण्ण इंदणील इंददत्त इंदधणु इंदप्पभ इंदभूइ रावणनी ७४.८ प्रथम तीर्थकर १.३५,३. ६८५१०६.११४, १२७४. ८४,५.१०.४९.१४५९ ९०७११.९३९८,२०.३.४, ८१०१,१०६,२८.४७, ५०:३७.५२, ४८. ११०; ८.२५,९४.८,१०२.१३ १. १: ९५.३०, १०९. १३, १४ इंदमालि इंदमालिणी इंदमेह Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उसह-२ उसहसेण हणुअ की स्त्री, वानर सुग्गीव की पुत्रो. ४९. १४ (देखो पउमराग) इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९८ दाशरथी भरह की प्रणयिनी एकचूड एगकण्ण एरावण-१ राजा आणंद (१) की रानी जियसत्तु (१) को सास. एरावण-२ विद्याधरी, लक्खण की स्त्री ५४.४२ रावण की स्त्री ७४.९ 'कइगई राजपुत्री, देसभूसण और कुलभूसण की भगिनी कइद्ध ककड कंचणाभा १. व्यक्तिविशेषनाम धायईसंड में अरिंजयपुर कणग-१ मत्तियावई का एक वणिक् कमलनामा का राजा ५. १०९ ४८१९ उसह-जिन के गणधर कणग-२ देखो कणअ १) ३७ २७ कमलबंधु कणगष्पह विद्याधर राजा १.३ १०८ विद्याधरवंशीय राजा ५.४५ राजा, लंपागदेश का कणय-१ विद्याधरराजा, कणयपर कमलमई ९८.५९ का ६.२४१ कमलमाला देवेन्द्र का हाथी २.३८, कणय-२ विद्याधर राजा ८.३६ । ११५,२८.३०७१.३ कणयपभा (देखो कणयप्पमा'७४. विद्याधर इंद का हाथी ७. कमलसिरी-१ १०,२२,१२.८५,१३२ कणयपभ • विद्याधर योद्धा १२.९८ दाशरथी भरह की माता कणयप्पभा रावण-स्त्री, राजा मरुअ ८०.३५,८६.२८९५.२१ की पुत्री ११.१०० (देखो। कमला (देखो केकाई) कणयपभा) कमलुस्सवा वानरवंशीय राजा १.८३ कणयमाला कुप को खो ९८.४ राजा ३२.२३ कणयरह-१ (देखोरयणरह २)९०.२८ रानी पियंवय की पत्नी कयंत-१ कणयरह-२ विद्यावर राजा, कंचण३९.७७ (देखो कणयामा) नयर का १०६.१,२ कयत-२ दाशरथी भरह के साथ कणयसिरी विद्याधरगनी, कणय १ की दीक्षित राजा ८५.५ वानर योद्धा ५७.१८ पत्नी, मालवंत की सास रावण की स्त्री ७४.११ दाशरथीभरह की प्रणयिनी कणयाभा-१ सोवास की रानी २२.७६ सनुदमण की रानी ३८. पुग्वविदेह में मत्तकोइ. लरव ग्राम का राजा १०३. (देखो कंचणाभा)३९.७९ १२९ अयल (५) की माता ८८. वानर योद्धा ६१.२७ इक्षाकुवंशीय राजा २२.९९ विद्याधर रानी १०३.५८ कयंबविडव राजा ३२.२३ - कणयावली-१ विद्याधर राजपुत्री, माल- कयचित्ता राजा जण के भाई २७. वंत की स्त्री. ६.२४१ कयधम्म " २५:२८ १३२,१३४.१५. -२ लोकपाल कुबेर की माता ३१. ३५ -सुया ( देखो सुभद्दा) २८.१३६,१३९ नवम वासुदेव ५.१५५, कयाण १०५.१५ कररुह राक्षस योद्धा ५६.३२ कत्तविरिय सावत्थी नरेश, चक्रवर्ती सुभूम के पिता २०.६३९ कलह रानी, अंजणा का पूर्व- कमण राक्षसयोद्धा ७१.३६ भव नाम १७.५५,१०, कमलकंता साध्वी ३०.६७ कलिंग ६२६४६८ कमलगब्म मुनि ३१.१९,२४ कालाणगुणधर कंत कंता-१ कंतासोग । राक्षस योद्धा ५६.३१ दाशरथी राम का सेनापति ८६.४७, १००.४,८-मुह ८६.३०९४.६२, १००.३; ११३.६४-वयण १.८६% ८६.२६,४६,४९,५०,८८. ४१,४२,९४.२० २४,२९. ३४.४७,५४,५७,५६११ ९९.२,५:१००५१०३. १५५, १६०,१६१,१६२, -सुर ११३.१२.३५,३७, ६४ राक्षसयोद्धा ५६.३८ रावण-पुत्री ११.१०१ राजा, कंपिल्लपुर का, तीर्थकर विमल के पिता २०.३९ ब्राह्मण ३०.६०,७१,७६ राजा, पुप्फावण्ण नगर का ७७.७५,८८ आइविरिय का मित्रराजा कैद कढोर कणअ-१ कणअ-२ कणअ-1 कणओयरी वानरयोद्धा ५७.१२ मुनि १३.४४ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कल्याणमाला कलाणमालिणी कलाणमुणि कविल कवि कामगि कामवष्ण काल- १ काल- २ काल- ३ काल- ४ काल - ५ कालग्ग - १ कालि कावडिय कासद्धय कासव 4 किपुरिस किविधि- १ किविधि-२ किकिधिदंड कित्ति - १ कित्ति - २ राजा वालिखिल्ल की वि.शिवर-१ पुत्री लखण की रानी ३४.२; ७९.८,८०.५१; ३४.२२,५६,९१.२३ मुनि ८८.१२ विप्र बटुक ३५.५६,४४, ५१,६२,६४, ७३, ७४,७९, ८१. राजा, कासी का १०४. ११,१४-२१. राक्षसयोद्धा ५६.३६ "3 ५६.३५ राजा ८.१५६,१५७ विभीसण का मुख्य भट ५५.२३ वानर योद्धा ५७.११ ५७.१२ दाशरथी राम की प्रजा का अगुआ ९३.१७ विद्याधर राजा, जम के पिता ७.४६ राक्षसयोद्धा ६१२७, २९ 33 लोकपाल दास ५.१०२ उवरंभा के पिता १२.७० दाशरथी राम की प्रजा का अगुआ ९३.१७ नागरिक, सिद्दिपुर का १३.२६ वानरवंशीय राजा १.४४, ५३, ६.१५४, १७४, १७६, १८३, १८६, १८९, १९२, १९४, १९६, २०१, २०७, २४३ विद्याधर राजा १०.२० हाथी ६८.१ सुनि पाँचने के २०.२०५ रावण की स्त्री ७४.११ कित्तिधवल किरीड कील कित्तिनाम किसमई-१ किसिमई २ कुंडल किरणमंडला ཝ་ कुथु - १ कुंशु-२ १. व्यक्तिविशेषनाम कुंभ- १ -२ कुंभ - २ -३ कुंभ - कण्ण मुनि, द्वितीय बलदेव के गुरु २०.२०५ इक्ष्वाकु राजा २१.७८८१,९१,२२.१,५.४७ मुनि ७४.३४ राक्षसवंशीय राजा ५.२६९; ६.६, १२, १५१६, १८, २८ योद्धा ५७.९ वणिक्खी ५.८३ अंजणा की सास १५.२७; १७.५,७, २२; १८.२५,२८ (देखो के उमई ) विद्याधर रानी १०१.५८, ६० वानरयोद्धा ५७.९ ५७.१२ 12 वानर योद्धा ५४.२१ राजा, वियब्भनयर का २६.६५, ६९, ३०.७७मंडिअ २६.१०, १३,२४, २८,२९,३२,७६,३०.२०, ४९,७४ वानरयोद्धा ५९.३८ सतरहवे तीयंकर, छठे च वर्ती मी १.४; ९.९४;२०. ६,४३,९५. ३४:५. १४८, १४९, १५३:२०.५३, १३६ इक्ष्वाकु वंशीय राजा २२. ९८ ८. कुंभकरण का पुत्र २७१: १०,२३ ५३. ९२; ६१.२८; ७१.३६ राजा, मिथिलापुरी का जिनमल्ली के पिता २०.४५ ५६,५७,७५.५; - यण्ण १.७७ २.१०८; ८. ७०, १३१ - यण्णमुणि ६१.२८ कुंभयणपुत कुठगइरव कुणिम कुबेर कुबेरकंत कुवेरदत्त कुबेरी कुब्बर कुमुअ कुमुयात कुम्मी कुरुविदा कुलणंदण कुल - भूसण कुलवद्धण कुलविण कुलिसउदर कुलिधार कुलिसनिणाभ कुलिस- यम कुसद्धय रावण का भाई ( देखो कुसुमदत भाणुकण्ण ) ३.१२९८. कुस कुसुममाल कुसुमरद कुसुमाउह कूड ६१. २८७७.६४ ( देखो कुंभ १ ) वानरयोद्धा ५७.९ हरिवंशीय राजा २१३० इंद का लोकपाल, ७.४५,४७ अध्भण्णपुर का राजा ९८५८ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९८ दाशरथी भरद्द की प्रणयिनी ८०.५१ (देखो नलकुबर) वानर योद्धा - प्रमुख ४९.२१ ५४.३४; ६२. ३०; ६८.२; ७१.३५ वानरयोद्धा ५७.३ ब्राह्मणी, नारअमाता ११. ५०,५१,५८,५९ वधि ५५.३० विद्याधरराजकुमार ३१.३० मुनि, सिद्धत्थनगर का राजकुमार ३९.८७, १२२. - विसण १.७२ महु (केय) का पुत्र १०५. १०९ (दे कुलभूषण राक्षसयोद्धा ५६.३१ ब्राह्मण ८८.७ राक्षसयोद्धा ५६२९ देवो वज्जकण्ण ७९.९; - सवण ९९.५० सीया का पुत्र, देखो अंकुल १००.२,१२,१९ २२ ब्राह्मण १०३.१०५ नवें तीर्थंकर, (देखो पुप्फ दंत ) १.३,९५.३२; वानरयोद्धा ५७.६ (देखो कुसुमदेत) २०.५ वानरयोद्धा ५७.६ दास ५.१०२ Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कूर-१ केड केउमई केकई केकई १. व्यक्तिविशेषनाम वानरयोद्धा ५४.२१ केसी सातवे वासुदेव की माता खेमंकर-१ राक्षसयोद्धा ५६२९ २०.१८४ . भृत्य, धायईसंड का ५. कोडिसिला लक्खण द्वारा उठायोगयी शिला ४८. ९९, १००, १०३, ११७. ५ ( देखो राक्षसयोद्धा ६१.२९ निव्वाणसिला) अंजणा की सास १५.२७ कोण . वानरयोद्धा ५७.१३ खेमंधर १७.५,७,२२,१८ २५,२८ कोमड़नंदण । .. . ५७.१८ खेयरनरिद (देखो कित्तिमई) कोलावसुंदर विद्याधर राजा १०.२१ खोम दसरहकी रानी व लक्खण कोलाहल वानरयोद्धा ५७ १८ ग की माता २२.१८८= कोव राक्षसयोद्धा ५९.१४,-कोह गंगदत्त । केगई २०.१८४; - केगया ५९.१३-कोहण ५६.३२ ७९.२६ ( देखो सुमित्ता कोसल इक्ष्वाकु वंशीय राजा २२. गंगाहर और सोमित्ती) ५ (देखो सुकोसल) दसरह की रानी व भरह कामिय केकसी की भगिनी, वेस- गंधव्व और सत्तुग्घ की माता मणकी माता ७.५४ गंधवा ७९.२८; केगई १.६४,६९, कोह । देखो कोव २४.३,२३, ३७,३९,२५. कोहण । गंधारी १४:२८. १३०, ३१.६३, खंद वानरयोद्धा ५७.८,६७.११ गंभीर-१ ६५,६७,७०,७३-७५,८९. खणक्षेत्र वानरयोद्धा ५७.१४ गंभीर-२ ९८,३२.३७ ४८,५०,५४, खरदूमण चंदणहा का पति, रावण गभीरणाअ ६५.२०,८०.८३.८.१०; का बहिनोई, पायालंकार गयणचंद ८८.३७९५.२६:११८.४२ पुर का राजा. १.७४,९. केगइपुत्त ३२.४४ ; के गइसुअ १०,१२,१०.१५,१६.२४, गयणतडि ८७.१,८८.१.(देखोसनुज २६:४३.१६, १८, ४४.२, गयणविज्जू रावणमाता व विद्याधर १०,१३,३५,४५.५, १२, गयणा राजा वोमबिद् की पुत्री १३-१५,२२,३७,४१,१६. गयणाणंद १.४९, ७.५४.६७, ७२, ११,१७,२०,८७,४७.३,४% गयर्णिदु १५४, ४९.८:५३.३४. (देखो ११३. ११४. गयणुजल दूसण) (देखो केकई और केकई) गयवरघोस खरनिस्सण राक्षमयोद्धा ५६ ३० गयवरतास पज्जुण्ण का पूर्वभवनाम, खवियारि वानरयोद्धा ५९.१२-१४ गयवाहण साकेयपुरका राजा खारदूसण खरदूसणका मंत्री४५.१५ १०५. १३, १५,१८,८६, खितिधर वानरयोद्धा ५७.११ गयारि' ' १०९,१११,११४ खीरकर्यब वसु राजा के गुरु, नारब गरुडंक वानरयोद्धा ५४.२१ के पिता, ब्राह्मण ११.९,१२ गरुडाहिव विद्याधर योद्धा १२.९८ खीरधारा किंपुरिस की बी १३.२६ अइविरिअ का मित्रराजा खे वानरयोद्धा ५७.१५ ३७.११ दाशरथी राम की प्रजा , , ३७.७ . का अगुआ ९३.१७ गठ्यचंदाम तृतीय कुलकर ३.५२ मुनि २१.८० राजा. सिद्धत्थनगर का देसभूसण व कुलभूसण के पिता ३९.८६, ९०,९३,९८ चतुर्थ कुलकर ३.५२ वानरवंशीय राजा ६.८४ राक्षसयोद्धा ५६.३२ राक्षसयोद्धा ५९.२ मुनि, नवम वासुदेव का पूर्वजन्म नाम २०.१७२ - विद्याधर राजपुत्र ८.१९५, २०० विद्याधर राजा ५१.१२,२५ विद्याधर राजकुमारी ५. २४३ विधाधर राजवधू ५.२४३ राक्षसयोद्धा ५९.३ विद्याधर राजा ११४.१९ राक्षसयोद्धा ५६.२८ वालि के दीक्षागुरू, मुनि ९.४६ रावणमंत्री ८.१५ विद्याधर राजा ८.१३२ राक्षसयोद्धा ५६.३८ वानरवंशीय राजा ६.८४ विद्याधर राजा ५.४५ राक्षसयोद्धा १२.९२ वानरयोद्धा ५४.२१ वानरय द्धा ५७.१० राजा वजजंघ के पिता ९५.६४ राक्षस राजा ५६.२८ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.७ गरुडदेवों का अधिपति, व राजा खेमंकर (३) का पुनभव नाम. ३९. १२९) ६०.७,६५.२३ वानरयोद्धा ६७.९ केकसी ) केकसी केगई । केगया । केढव केलीगिल केसरि-१ केसरि-२ खेम केसरिविरिअ Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम गहखोम गिरिनंद गिरिभूइ गुणधर गुणनाम रावण-भगिनी १०१८ ७.९८८.१३:९.१०,१२; १९.३४:४३.१६,२९,३६ ४४१,३,४६.१८९४९.३; ५३.२८,७५.८३, चंदणहा-नंद (देखो सुंद) ४५.४०; ९८४३:चंदणहानंदिणी (देखो अणंगकुसुमा)४९.२,५३.४२. वानरयोद्धा ५७.९ राक्षसयोद्धा ६१.२७ गुणनिहि गुणमइ-१ घम्म गुणमइ-२ गुणमइ-३ चंदणहा गुणमाला गुणवई गुणवल्ली गुणसमुद्दा चंडसु गुणसायर राक्षसवंशीयराजा ५.२६६ वानरवंशीय राजा ६.८४ . विप्र ५५.३५.३७,४४ वणिक् पुत्र. गुणमइ (३).. का भाई १०३.१२१, १०३.८ घणवाहरह मुनि ८२.९५ घणेभ दाशरथी भरह की प्रणयिनी ८०.५० " ,८०.५२ घोर वणिक् पुत्री,सीयाका पूर्वभवनाम १०३.९,१०,१३, घोससेण ९३,१२०,१२१ विद्यधर राजपुत्री, लक्खण चउचूड की बी ५४.४२,९३.६ चउम्मुह वानररानी ६.६९,७१ । चंचल रानी १३.२९ चंड दाशरथी भरह की प्रणयिनी। ८०.५२ चंडकुंड मुनि २१.७१ चंडुम्मि विप्र ५५.३५,४४ चंद-१ गृहपति १३.२७ (देखो महावीर के गणधर इन्दभूह) २.६०;३.३,७; २०.६३ वणिक ७७.१११ ,-१ चदंक राक्षसयोद्धा ५६.३५ वानरयोद्धा ६१२७ .. , ५७.११ विद्याधरयोद्धा १२.९५ चंदक्क वानरयोद्धा ५४.२१ मुनि, जिन संति के पूर्व- चदगइ भवगुरु २०.१९ १३३ रक्खस द्वीप का विद्याधर वंशीय प्रथम राजा ५. ७७, १३३, १३८. १४०; (देखो मेहवाहण (१)) राक्षसवंशीय राजा, महारक्ख का पुत्र ५.१६०, चंदचूड १६५२३५५३.९ . चंदजोइ रावण का पुत्र १५.१६ चंदणक्खा । ४८.५७,५६.११:५९,६२, चदणहा ) ६५,६१.५२,६७.१४७०. ३७४.२२;७५.७४३५९, *७४,७९ (देखो मेहवाहणर राजा ८५.२ . विभीसण का मुख्य भट ५५२३ वानरयोद्धा ५७.१३ विभीसण का मुख्य भट चदणपायव ५५.२३ चंदणभ मुनि, सातवें वासुदेव के चदणह ) पूर्वजन्मगुरू विद्याधरवंशीय राजा ५.४५ चदणा इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९६ चंदनह राक्षसयोद्धा ५६.३९ चंदपह । विद्याधरवंशीय राजा५.२६४ चदप्पह । वानरयोद्धा ५७.१२ राक्षसयोद्धा ५६.३३ वानरयोद्धा ७१.३० चंदभद्द राक्षसयोद्धा ५९.२ वानरयोद्धा ५९.३८ चंदमई-१ दाशरथीभरहका पूर्वभवनाम चंदमई-२ ८२.११८ (देखो चंदोदय) चंदमंडल लक्खणपुत्र ९१.२० विद्याधरवंशीय राजा ५४३ चंदमरी दाशरथी भरह की प्रणयिनी ८०.५२ चंदमुह राक्षसयोद्धा ५९ १२; ६१. चंदमुही १० विद्याधर राजा, चक्कवाल चंदरस्सि नगर का. भामंडल के द्वितीय पिता. २६.८०:२८. चंदरह-१ ८.२०.२१, २२.४५, ५१, , -२ ५५,५८,६७,७६,३०.१५, " -३ १८,२७,४५,४६,४८,५६, चंदलेहा ५७. ( देखो चंदविक्कम) विद्याधरवंशीय राजा ५.१५ चंदवद्धण वानर राजा ५४.२२ चंदवयण गोभूइ गोमुह गोयम गोहाणिय घंटत्थ घडउवरि घण घणमालि देखो चंदणक्खा दाशरथीभरह की प्रणयिनी ८.५१ विद्याधर राजा १११.१९ आठवें तीर्थकर ९५.३२; .(देखो चंदाम २) व ससिप्पह)३३.८९,१२६; ४७.५१ महुरा का राजा ८८.१५, १७,२८-३०,३२ रानी ५.११५ विद्याधरी, मालि को स्त्री ६.२३७ सुरग्गीयपुर का राजा ६३.१९ वानरयोद्धा ६७.११ मुनि ८२.९०,९३ कुस को विद्याधर स्त्री १०६.९,१२ वालि का पुत्र ४७.२३, ५४.१९,५९.३७,६२.३२ विद्याधरवंशीयराजा ५.१५ " .. , ५.४४ वानर योद्धा ५७.६ दाशरथी राम को स्त्री, राजा गंधब्ध की पुत्री ५११३ विद्याधर राजा ७२.५,७ विद्याधरवंशीय राजा५.२६६ चंदकंता घणरइ घणरह घणवाहण-१ घणवाहण-२ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम चदवयणा-१ चंदविक्कम चंदसिहर चंदहास . चंदाभ-१ चंदाम-२ " , ५६.३९ राजा चंदगह का मृत्य २८.२५,४१ २८ २६ जंबुमालि विद्याधरवंशीयराजा ५.२६३ राक्षस सुंद का पुत्र ११३. जंबुवंत १३ जंबू सुग्गीव की पुत्री ४७.५४ जंबूणअ-१ नवम चक्रवत्तों का पूर्वजन्मनाम, वीयसोयनयरी जंबूणअ-२ का राजा २०१४२ जबूणयपुत्त खरदसण का मंत्री ४४. जंबून १२ जक्खदत्त विद्याधर राजा, पडिसर के पिता तथा अंगणा के अक्खसेण नाना १७.१०२ जगज्जुइ उवरंभा की दूती १२५५. गंधर्व मणिचूल की स्त्री जडाइ ) चंदाभ-३ चंदाभा-१ ,, -२ चंदोदय रावण की स्त्री ७४.८ चवल विद्यावरी, राजा रयणरह चवलगइ ) (२ को रानी ९०.२ चवलवेग ) ( देखो, चंदगड) ३०.७५ चाउंडरावण विद्याधरवंशीयराजा ५.४३ रावण की एक तलवार ९.१४,६८४२,६९.४३ चारूसिरी ग्यारहवे कुलकर ३.५५ चितामणि आठवें तीर्थकर २०.५,३४, ५४ (देखो ससिपम) वानरयोद्धा ५७. ३, ५९. चित्तप्पभ ३७७६.२३ वानर सुग्गीव की पुत्री, चित्तभाणु ४७.५३ वडनयर के राजा वीरसेन की रानी १०५.९०, चित्तमाला-१ ९४,९५,९६,१०१. १०३. ११०,११२ दाशरथी भरह का पूर्व- चित्तरह भव-नाम ८२.२५,२७ ११६. ( देखो चंद ३) 'चित्तारिक्ख विराहिम के पिता, पायालंकार का राजा १. चित्तस्सवा ५४.९.१८ २०:४५.३,२१ ४१:११२.२ -नंदण ४५.२६,७९. २४, छत्तछाय ८५. २७: ९९.३६:१०१.. २५ देखा विराहिम जउणदत्त विद्याधर साहसगह के पिता १०.३ जउणदेव चकपुर का राजा २६.४ विद्याधरवंशीयराजा ५.२६३ आठवे कुलकर ३.५३' जउणा-१ पभव (१) का आगामी जन्मनाम, भवनवासी देवों का एक अधिपति ८७.२, जंबव ३,१२,-कुमार १२.३३; -राया ८७.१५ जंबवंत वानरयोद्धा ५७११ राक्षसयोद्धा ५६.३९ जंबुवंत ४९.२९,५४.३६,६७.१२; ७१.११; जंबून ४७.८; ६४.२ रावण का पुत्र ५९.२२,२५, ७१.३६७७.६२ देखो जब राक्षसयोद्धा ५६.३० दाशरथी भरत के साथ दीक्षित राजा ८५.२ देखो जंबव जंबवंत का पुत्र ५९.३३ देखो जंबव कुंचपुर का राजकुमार ४८.१११३,१५,२६ जक्खदत्त के पिता ४८.१४ चंदाइश्चपुर का राजकुमार ८२.६५ एक पक्षी, दडगारण्ण में राम-सीया द्वारा प्राप्त, दंडग राजा का आगामी भव ४१.७५ १.७३, ४४. ४०, ५५: ११३. २२. २९, ३७-सुर ११३.३०-देव ११३.५८; ४१.६५ ७८,४२.३५,४४. ३७,५४,४७.३:५३.३३% राक्षसयोद्धा १२.९२ सीया के पिता, मिहिला के हरिवंशीय राजा २१. ३३,३४,२३.१२,१५,१८; २४.११३६:२६.१,२,७०, ७२,९२, ९५,१०२, १०३: २७. २,३,८-११,२२,२३, २५,२८,११; २८.१, १५, ४१-४५,५१,५३,५५,५६, ६३,६६,६८,७३,७६,७७, ७९,८२,९३ ९६, १३२: ३०.८,३३,५१,५५,८४, ८५,९५,९७३१.३५,५६. ५७,९५.२०,९६.५,११८. १२,५४ जडाउ । सीया-स्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०१ मुनि, चौदहवें तीर्थकर के पूर्वभवगुरु २०.१९ देवी, सीया-पूर्वभवनाम ३०.७० रानी २१.४३ महापुर का राजा १०३. चंदोयर जडागि । चूणमणि जढर जण जणय महुरा का राजकुमार ८८. चकंक चक्कद्ध चक्कार चक्खुनाम चमर ससुग्ध का पूर्व-जन्मनाम, महुराका निवासी ८८.४ वणिक् श्री ३३.६५ गृहपति पभव की स्त्री ४८.७७ वानर सुग्गीव का मंत्री ४९.२१; ६२.२४,९८.४५, ४८.६१,५७.२,७६.२३, ७१.१०,७६.-जंबूणअ-२ १७.१२,४८.७७,९५,९८ चल-१ चल-२ Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम चंपापुरी का राजा ८. जया-१ १५६,१५७,२०४ देखो जण जया-२ दाशरथी भरह के साथ दीक्षित राजा ८५.४ जया ३ जाहवीपुत्र भगीरद्द ५. २०१ जयाणंद विप्र, धणदत्त का मित्र, विभीसणका पूर्व-भव-नाम जयावई १०३.८,१३ जर विद्याधर राजकुमार, विद्या- जरासंधु ] धर इंद का दक्षिण क्षेत्र जरासिंधु) का लोकपाल १. ५३; जलकंत ७. ४६, ४७ ८. २२९, २३०,२३२, २३४, २३७, जलणजडि २३८,२३९, २४२, २४५, जलणसिह-१ २४६,२५२,२५३:९.२७, १६.१४:५३.९५ रावण का मंत्री ६६.३२, जसहर (6) की रानी ५११७ पियनंदी की रानी १७ ४८ तीर्थकर वसुपुज की माता २०.३८ वानर सुग्गीव का पुत्र १०.१० एक भृत्य की माता ५.१०९ राक्षसयोद्धा ५९.३,९ नवम प्रतिवासुदेव २०. २०४. देखो घरुण, १६. २२, १८.३ विद्याधरवशीयराजा ५.४६ पुरोहित ५.३१ जोईपुर का विद्याधर राजा, तारा के पिता १०. -तणय देखो भामंडल ५९. जणमेजअ ६२,६४,१२,१५;-नंदण५७. २०६५.२५,७६.७; -पुत्त जणय ५५.४८,६२.३१,७१.४७ जणवल्लह १०३.१२१;-सुअ ३०. ३२, ६५, २८, ७४.३०; जण्हविपुत्त ७६. १५; १०७. ११3B -अंगया ४१. ७८; देखो जन्नवक्क सीया -तणया ३०. ४७,३७.३४,३९.१५,२०, २२,४३.४०,४४.३९,४६. जम १३,४९:४८.६०,११९: ५५.६६५.३२,६९.२१, ३९.८०.५४,९४.८५:९५. ६:९९.६६,१००.३८,१०१. २,४३:१०२.५,१५,१०३. १५०,१७१:-दुहिया २३. ११:३०.३५, -धूया ३१. ११६:३५.१०,४४.४३; जमदंड ४६.१,५२,५६,७७:४८.४; ५३.१४८:५४.७,११:७६. • १३,१६:९२.१:९३.५,१.35 जय-१ ९४.२१:९५.४६,५६.९६. ३६:१०१.२६१०२.१३, जय-२ १८.३४.६०;-नदणा १०२. ३;-नंदणी ९५.४६,५३: जयंत -नंदिणी ४५.१८:९६.२; ९७.२०:९८.२३: -सुया जयंती ३७.६२:३८.२३:३९.९, जयकत ११:४१.७०,४२.१७:४४. २२,१८,५१,६१,४६.१४, ३७,४७:५३.६०,६३. १२, जयचंदा ६४.२:६५.१७ २८:६८.२४, ३६,४५,९२. १३,९३.८, जयप्पह २६,३९:९४.३६. १०२, जयमत ९५.१६,४७, ९६.७ १२, अयमित्त-१ २६,९८.१४, १८:९९. २: -२ १००.४२,५९:१०१.२०, जयसेण-१ २५,७०:१०२. २६, ३. , -२ १०३.१७३:१०७.११. जमदग्गि परसुराम के पिता २०. १४० सोतास्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०१ जलयवाहण वानरयोद्धा ५७१४,५९. जलहर जलियक्ख विद्याधर इंद का पुत्र १२. जसकंत १००.१०२-१०५,१०७ जसकित्ति महराजा की पत्नी ८६. आहल्ला के पिता, अरिजयपुरका विद्याधर राजा १३.३५ वानरयोद्धा ५७.१६ विद्याधर योद्धा १२.९५ , , १२.९५ वानरयोद्धा ५९.३७ चक्रवर्ती सयर का पूर्व जन्मनाम, पुहईपुर का राजकुमार ५.११७ चक्रवर्ती जयसेण की माता २०.१५३ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२९६ चक्रवर्तीसगर की माता २०.१०९ पुहईपुर का राजा ५. ३४ जसमई जसरह राजकुमार, रावण का आगामी जन्मनाम ११८. ६९ विद्याधर राजकुमारी ८. १८७ राजकुमार ११८.६९ सप्तर्षि मुनि ८९.२ जसवई जसहर-१ वानरयोद्धा ५७.३ जसहर-२ वानरयोद्धा ६७.१२ ग्यारहवें चक्रवर्ती राजा जसोयर ५.१५३,२०.१५३ जसोहर सगर के पूर्वजन्मगुरु, मुनि २०.१०८ वानरयोद्धा ५७.१९ मुनि ३१.११ Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम धनिकपुत्र ११८.४६,४९,५० कुंथुजिन की माता २०. आणई । जाणगी। जायव जिणदत्त जिणनाम जिणपउमरुइ जिणपेम्म जिणमई जण अ की पुत्री १०६.१८ डिब (देखो सीया) ११७१८ णील वशनाम २०.५६ तडिकेस श्रावक, गृहपति २०.११६ वानरयोद्धा ५७.१९ श्रेष्ठिपुत्र १०३.३८,४० (देखो पउमरुइ) तडिकेसि वानर योद्धा ५७.१९ वानर सुग्गीव की पुत्री । ___ तडिजीह ४७.५४ तडिपिंग वानरयोद्धा ५७.१९ तडिप्पभा पुंडरीगिणी का राजा, तडिमालाचक्रवर्ती भरह के पूर्व तडिमाला-२ जन्म-पिता २०.१०७ तडियंगय लक्खण को ख्री, राजा तडिवाह सत्तुदमण की पुत्री १, तडिविलसि मुनि ३१.३१ रानी, सुप्पभ (२)की स्त्री २०.१२१ मुनि २०.१५५ प्रथम वासुदेव ५.१५५,२०. . १९८५७०३४ ४६.९४ महावीरस्वामी की माता (देखो पियकारिणी)२. २२-सुय (महावीर) जिणमय जिणवइरसेण जियपउमा ७२:३८.२७,२८३५,४४, ४९,५०,५५,७७.५०९१० तडिवे तडिवेग ) जियभाणु विद्याधर राजा १०.२० तिलय देखो नील ६८२ तिलयसिरी विद्याधर बंशीय राजा ६. ९६,९८,९९ १००.१०३, तिलयसुंदर १०९,१४३. १४४, १४७, तिलयसुंदरी १५१७. १६३-समण ६. तिलिंगसमण १४९ ६.१४९ तिविठ्ठ) राक्षसयोद्धा ५६.३२ तिवुद्ध विद्याधरयोद्धा १२.९५ तिसला विद्याधर रानी ६.१६६ कुंभकण्ण की स्त्री ८.५५ रावण की स्त्री ७४.१० तिसिर-१ विद्याधर राजा ५.२३३ तिसिर-२ वानरयोद्धा ५७१६ राक्षसयोद्धा २३.२१,२२ । तिहुयणाणंद विद्याधरवंशीयराजा ५.१८ ६.२०५ आवली की पुत्री ९.११ तुरंग वानरयोद्धा ५७.१२ तेयस्सि गंधव्व राजा की पुत्री, तलाक रामस्त्री ५१.१३ वानरयोद्धा ५७१३ द्वितीय प्रतिवासुदेव ५. १५६:२०.२०३;७०.३७ दंडअ वानर सुग्गीव की स्त्री ९ १०.२,१९३७,४७.५० (देखो सुतारा) रानी, सुभूम की माता दंडग ) २०.१३९ दक्ख इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.५ दगकित्तिधर विद्याधर राजा १०.२१. दढरह-१ मुनि ४१.१६ दढरह-२ विद्याधरवंशीयराजा ५.४५ "५.२६२ दढरह-३ विद्याधर राजा १०.२० दढरह-४ साकेयपुर का राजा, जिन अजिअ के पितामह ५. दत्त-१ ५१,५३,६२ जियसत्तु-१ राक्षसयोद्धा ८.२७४ दाशरथी राम का मित्रराजा, ९९.४९५ पुण्डरीयविजय का चक्रवीराजा, अणंगसरा के पिता ६३.३४,५५ वानरयोद्धा ५९.३८ इक्ष्वाकुवंशीयराजा ५.५ -मंडण दाशरथी राम का एक हस्ति ८०.६०८११४ -विभूसण ८१.१५ ( देखो भुवणालंकार) विद्याधर योद्धा १२.९८ कण्णकुंडल का राजा, जडागि का पूर्वभवनाम ४२.१४. ४१.१८ १९,३५,३७ हरिवंशीयराजा २१.२७.२९ दंडगारण्ण निवासी३१.२५ विद्याधरवंशीयराजा ५.४१ राजा, जिन धम्म का पूर्व भव नाम २०.१४ जिनसीयल के पिता २०.३६ वानरयोद्धा ५७.४।६१.२९; जीमुत्तनायक १५ तणुकंचु बिद्याधरवंशीयराजा ५ तरंगतिल अ २५९,२६. जिन अजिअ के पिता तरंगमाला ५.५१,५३,२०.२८ (देखो सत्तुदमण) तरल खेमंजलीपर का राजा तारग ७७५० राक्षसयोद्धा ६१.१० तारा-१ मुनि ३२.५७८९.१८,१९, २०,२३:११८.१८-५१ मुनि, आठवें तीर्थंकर के तारा-२ पूर्व जन्मगुरु २०.१८ वानरयोद्धा ५७.१८ तावण तिउरामुह वानर योद्धा ५७.४ रानी, विस्सावसु की तिचूड : १२.३२ तिजड-1 राजा भूरिण की रानी तिजड-२ ३१.२३ तियसंजअ तेईसवें तीर्थंकर के पूर्वजन्म गुरु २०२१ जुइ जुगंधर जुज्झवंत जोइ जोइप्पिा जोइमई तिगुत्ति जोयणगंधा डामरमुणि सातवें वासुदेव ५.१५५ २०.१९९,७०.३४ Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ दत्त-२ दमपर दमयंत दयम्गीय मंत्रीपुत्र ६.१३६ मुनि, छठें, बलदेव के पूर्व भवगुरु २०.१९३ राजपुत्र, द्दणुअ का पूर्व भवनाम १७.४८.४९ लंकाधिपति रावण ७३. ८; ८६. ४१ = दखाणण १. ६३ ३. १५; ७. १०४ ८.१६, २०, ५०, ५४, १०५. ११०, ११२, १२६, १२९ १३५. १३७, २११, २१४, २८०; ९.३१, ५१ ८२, ८७, ९९, १०४; १०.१७,६२; ११.९७, १०२, ११९, १२.५, ६२, १३२, १४०:१४. १५२,१६. १७; १९.१६.१८ : ४४.४०४५. ३१,४६.१२,४७.३९,५२५४,४८. ५९, ११६, ११९, ५३.४२, १२०; ६१.२०, ६४, ७१६३.१, ६५. २०, ३९.६६.१.२५; ६७. २१; ६८.३९,७०. १८, ४१:७१. ४५,७२.३०; ७४.२९,७५. १४; १०३.५: ११८. ७७; = दहगीव ७८.२५; = दहग्गीव १२.४७ = दहमुह १. ४९,५२,५६,५८,६५,७८, ७९७.९६, १२८, १३०, १४३, १४७, १४९. १५९, १७२:८.५, १५, १७, २२. ३८,४३.६८, ७७,८४,८५, ८९,९०, ९४. ९९, ११४, ११७,१४०, १४२, २२३. २२६, २२८,२३७, २४५ २५६.२७१, २७६, २७८; ९.३७, ७६.८१; १०.३३, ६४ ७९:११. ८६:१२.५३, ६१,६३,७२ १३६; १४.७; ४४.३१,३२; ४६.६४ ८६; ४८.९९ ५३.६, १४, २८, दसरह १. व्यक्तिविशेषनाम ९९५४.१६५५.२१,३१६ ५९.८१;६१. १६,५३:६४. २८,२९ ६८.५, ३६,३७, ६९.१९,७०. ६२,७१.५९: ७२.१२; ११५.२३ - पुत्ता १५.१६ ( घणवाहण ) और = दहवयण रावण १. ( देखो ५४; ८. ८, १३, १४, ४४, ४८, ८६, १०१, ११९, १२३, २१२, २१३, २१७, २७५, २८१,२८५९.११, २६, ६१,९७, १०३; १०. १४, १६,४६,५३,६१,६६,८३० ११.४६, ८५, ९८, १०४, १०७, ११०:१२.३७,४६, ६५,७३१३. २,४ १४. १५२१६.२३.८४१९. २४,३३:०४.१९.२५,३९, ४१४२:४६, २८, ४५.५५, ५९,८१९४८.१२०:५३.४६, ६३,५४.१८, ५५. २,११, १८:५९.४४:६१. ६५, ६७, ७३;६३-६,६५.८ ४७;६७. ५.४२, ४६६८. २६३१: ६९.२६,४२:७० १,४.२७, ४८: ७३ १३,२८; ७४.६ १०३.१४०;११८.६२,७३. साकेयपुरी के राजा, आठवें बलदेव पडम के पिता १६४.६८,२०.१८३ २१ ३४:२२.१०१, १०३.१०८, १०९:२३.१] १०-१२,१६, १७, २४:२४.११, १६, २७, २९,३०, ३३,३५; २५८, २३:२६.९३. ९४; २७९, १६:२८. ७० ९९, १३४, १४१;२९. ४६; ३०.३६, ३८, ४५, ७८, ८३, ३१. १, २, ४, ३२. ३७, नि ३८, ५१, ७१, ७२,७९, दुराणण दसाणण दहगीव दीव दहमुद्द दहवयण दासणी दासरहि दिणयर दीविया दुट्ठ दुद्धर दुप्पेक्ख डुबुदि दुमसेज - १ दुम्मइ दुम्मरिस दुम्बरिस दुम्मुह ८६. ११४, १२६; ३२. २६:३६.११,६७. ४०,७८. १५:८६.९;९०.५:९३.२६; ९५. २०९८.३९; १००.१७; १०३.११६;११८.४० मुणि ३२३५ - पुत्त ६१.१९, - सुय २८. ५७, ५८. नंदण ७१.६३: (देखो मत ७१. ६०. - सुय ६३. ५९. (देखो लक्खण ) - पुत्त ८६. ३९,८८. ३७. ( देखो सत्तग्ध ) - तणया ३३. १४८ ४२.१; ७६. १; - पुत्ता ३३.१४४,३६.४१; - सुया ३९.१, १७:५९.८७; ( पउम और लक्खण ) (देखो दसग्मीय) वानरयोद्धा ६७.११ दसरहपुत्र राम ६५.४५ वानरयोद्धा ५४.२३ रावण की स्त्री ३१.५ वानर योद्धा ५७.९ राक्षस सोद्धा ५६.३० वानर योद्धा ५७.८ ५७.५ मुनि गर्ने वासुदेव के पूर्व जन्मगुरु २०.१७७ मुनि भाउ वादे के पूर्व-जन्म-गुरु ६३५८ वारयोदा ६१.२६ राक्षसयोद्धा ६१.२७ वानरयोद्धा ५४.३४ सीवालमंबर में उपस्थित राजा २८.१०१ विद्याधरवंशीय राजा ५.४५ द्वितीय बासुदेव ५.१५५० ७०.३४ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दूमण-१ दूसण-२ देवई देवरक्ख कोसंबी का राजा ७५. ६२,६५,६८ दाशरथी भरहसह दीक्षित राजा ८५.३ नन्द वंशीय राजा८०.४६% ८९.४२ मुनि ३५.७९ सातवें बलदेव ५.१५४: ७०.३५ इविरिअ का मित्रराजा ३७.१० मुनि २०.११९ वानरयोद्धा ५९.९७६७.१. राक्षसयोद्धा ७०.६५ दाशरथीभरहसह दीक्षित राजा ८५.३ वोमबिंदु की पत्नी ७. ५३,७२, विभीसण की सास् ८.६१ सातवें वासुदेव की पटरानी २०.१८६ रावण की स्त्रो ७१.१. दाशरथी भरह की प्रणयिनी देवी १. व्यक्तिविशेषनाम चंदणहा का पति १.५४, धणमित्त मुनि, तीसरे वासुदेव का , -२ ७५:१६. १५, २०१८.३० पूर्वजन्मनाम २०.१७१ ४४.९,१४,१५,४५.६,८,९, धना वणिक् स्त्रो ४८.१९ , १६:४६.२२,२३,२५,९० धम्म पन्द्रहवें तीर्थकर १४:५. ४९.५:५३.२९ १४८,९.९३, २०.५, ४१, , -४ ( देखो खरदूसण) ११२.१३७,९५.३१ धम्ममित्त वानरयोद्धा ५७.१३ , दाशरथी भरहसहदीक्षित- नंदजइ राजा ८५५. राजकुमार ८८.१६ नंदण-१ धम्मरयण हण के दीक्षागुरु १०८. नवम वासुदेव कण्ड की। ४४.४७ माता २०.१८५ धम्मरुइ महापुर का राजा. चक्र विद्याधरवशीय राजा ५. दर्ती सणंकुमार का पूर्व१६६,२४०, २४२, २४४, भवनाम २०.१२१ २५०. तीर्थकर पउमराह के मिरिकंठ की बहिन व पिता २०.३२ राक्षस कित्तिघवल की धरण-१ धरणेन्द्र देव १.३९,९.९६, रानी ६४ १०२; ६४. २९ =धरणिंद केवली मुनि १.७२,३९. ३.१४५:५. २४, २६,३८, नंदवई-१ ८७, १२२, १३३, ८२.१, ३०,४०:९.१०१ ११,१८ धरण-२ अंगपुरनिवासी ३१.. विद्याधरवंशीय राजा ५.१५ धरण-३ लखण-पुत्र ९१.२० दसरहरानी केकई का धरणि रानी ८९.३ भ्राता ६५.२०;-दोणघण धरणिद ( देखो धरण (१) नंदा -१ २४.६०,६४.१९ =दोणमेह धरणिधर साकेय का राजा ५.५. "-२ २४.३,६३. २५७ धारिणी-१ गृहपत्नी १३.२७ -सुया६४ ४४; =दोणघण विजयपब्व की रानी नदियोस सुया ९१.१४:२२ -दोणमेह ३९.३८ धूया ६५.३६-दोणमेहसुया " -३ मेरुशेठ की पत्नी१०३३ ६४.१७ (देखो विसला) समुदत्त शेठ की पत्नी देवेन्द्र का लोकपाल ३. १०५.८२ नंदिवद्धण-१ ६७,११३:४.५७७७.१४९; धिइकत पुष्वविदेह का राजकुमार २१.१६८९.३० १०३.८१ विद्याधर इंद का लोकपाल धीर सीयास्वयंवर में उपस्थित १.५१:७.५३;८.६६,११९, राजा २८.१०२ १२०,१२४,१२८ धूमकेउ पुरोहित, महुपिंगल के राजकुमार, कंपिल्लपुर का पिता ३०.७१ ८२.५७,५८.६०,७७ धूमक्ख राक्षसयोद्धा ५६.३२ नदिसुमित्त श्रेष्ठिपुत्र, दाशरथी राम राक्षसयोदा ५६.३२ का पूर्वभवनाम. १०३.८, नंद-१ मुनि, जिन नमि के पूर्व- नंदिसेण १०.१२,१७,२२,८९.११७ जन्मगुरु २०.२० देसभुसण दोचूह दोण पुक्खलानयरी का राजा ३१.९,१०,११,३४ देखो आणंदमालि १३. नंदिमालि घणअ-१ घणअ-२ पुश्वविदेह का राजा १३.३०, नदिघोस के पिता ३१. १०,११,१२,३४ ससंकनयर का राजा ८२.८९ मुनि १०५.२२ मुनि, तृतीय बलदेव का पूर्वजन्मनाम, २०.१९५ राजा, सातवें तीर्थकर का पूर्वभवनाम २०.३ घणअ-३ धणदत्त घूमुद्दाम Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ नंदीसर नक्क नक्खत्तदमण नक्खत्तमाल नक्ख तलुद्ध नघुस नमि- १ नमि-२ नयनसंदरी नयणाणंद- १ -२ " नयदत्त नल नलकुब्वर नलकुवरी नलिणिगुम्म नह नाइल कुलवंस नागदत्ता नागदमण नागवई विद्याधरराजा १०३.५८ राक्षसयोद्धा ५६.२८ विद्याधरवंशीय राजा ५ २६६ वानरयोद्धा ५७.१५ वानरयोद्धा ५७.१४ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२ ५५, ५८, ५९, ६१,६३,७१, ८५.५ इक्कीस सीकर १.६५. १४८९.९४ २०. ६,४७, १५४, १९९ बेड का राजा बिजाहर वंश प्रवर्त्तक ३. १४४, १४८, १५२:५.१४७.१२ रानी ३१.७ विद्याधर राजा १०३.५८ श्रेष्ठि पुत्र १०५८३ श्रेष्ठी १०३.७,११७ वानरराजकुमार, वानरसैन्य प्रमुख ९.५:१९ ३६४९. २१,५४.२२, ३४४०, ४१; ५७.२, ३३, ३४:५८.२,१५, १६, १९:५९.३२६१.२६; ६२.२९;६७. १०; ७६.२३; ७९२३; १००. ८१; ११४. १९. विद्याधर इंद का लोकपाल १२.३८, ३९, ४१,५३,५५, ६८.७२ =कुब्बर १२.६६ दाशरथी भरद्द की प्रणयिनी ८०.५१ राजा बारहवें तीर्थंकर का पूर्वभवनाम २०१४ राक्षसयोद्धा ५९.५ एक गच्छ, नाइल शाखा, विमलसूरिकी ११८.११७ राजकुमारी ३९.१०५ राजा ३२.२२ जणमेजय की रानी ८. १५८, १५९,२०४ नाड नाभि नाभिनंदण नारभ नारायण नाहि निग्धाअ - १ १. व्यक्तिविशेषनाम निद्दड्ढ नियमदत्त निव्वाणभस्तिमंत निव्वाणमोह निव्वाण संगम निव्वाणसिला निसुंद निसुंभ- १ निस्संदिr वानरयोद्धा ५७.५ चौदहवें कुलकर, उसह जिन के पिता ३.५५,५७, ६४, ६५, ७० ७४, ७५, १०५, १०६ २०. १००:८२. १९ नाहि २०.२७ (देखो उस ) ४.६८ देवीका पुत्र. १.६७, ८०, ११.९, २०, २२, २५, २७, ३०, ३१,३३, ३६,४८,४९,६८,७५,८२८७.९१:२३. १,३, ७, ८, १५:२८.१,५,१२,१५.१८; ३०.१७ ७८ ७,११२१, २७,३३.३५,९०.४.७,१२, २०२५,२६,९८. ४९,९९. २-६, ८. ३७३८ १००. १६१९] सुणि९८ ३८,१९. वासुदेव लक्खण ३९.२०, ३१,३३, १२६:४३.७:४८. १०१ देसी नाभि राक्षस राजा, लंकाधिपति ६.२०६,२२४.२२९ २३२, २३३,२३४, राक्षसयोद्धा ७१.३६ राजा ३२.२२, वणिक् ५.३२,३८ विद्याधरवंशीय राजा ५. २६४ मुनि २१.७७ मुनि १३.१८ देवी सिद्धिला १८. १०६ राक्षसयोद्धा ५६२९ चतुर्थ प्रतिवासुदेव ५.१५६; २०.२०३ राक्षसयोद्धा ८.२७४; १०. २३;५३.९२; ७१.३६. सालिग्गाम का राजा १०५.१९ निहण नील ) नीलय ) निमि पइभत्ता पउम- १ पउम - २ पउम-३ पउम-४ पउम-५ राक्षस योद्धा ५६.३२ वानरराजकुमार, वानरसैन्यप्रमुख ९.५४९ २१; ५४. २१,३४, ५८.२, १५, १६, १९;५९.३२: ६१.८, २६, ६२.२८;६७.१०,७१.३५, ७४.८;७६.७,२३७९९.२३, ८५.२६ १००.६१; ११४. १९६ ५७. २. देखो णील वाईसवें तीर्थंकर १.६.५. १४८; ९.९४; २०. ६, ५१, ५६,१५४.१५९ = रिट्टनेमि २०.४८ देखनेमि) ब्राह्मणपत्नी ३४.४५ देखो महापउमर, नवम चक्रवर्ती ५.१५३ छठें तीर्थंकर २०. ४; = पउमप्पह ५.१४७; ९.९१; २०.३२,७७, २५, २७, ३१ = पउमाभ १.२,२०.५५, ९५.३३ राजा, आठवें तीर्थंकर का पूर्व भव २०.१३ महापउमर का पुत्र २०. १४७ भाउ बलदेव, दखरपुत्र राम १. ५, ३३, ८९ ५. १५४,२५.८;२७.१९; २८ ७१,८६,९५, ११३, १२३, १२९: ३१. ७२. ९०, १११,३२. ३८, ४९:३३. ८६,८७, ११९, १२८३४. १३,५०,५२,५४, ६०,३५. ३३३.३४, ३८, ४६, ५१, ६३७४,३६.२,३:३७.३३, ६६:३८.४९, ५१, ५२५६० ३९.१११८, २१, ३६,६७, ४०.९, ४२.२५; ४३.२८: ४४.३८,४७.६५५:४८.६, ९,३७,४२,६०,९८, १०७, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३:४९, १२, १७, २०, ३०: ५०. १६, ५१.२३, २६:५२.२७५३.१९,२२, ४८५४. २, ९,३८५५.२६६ ५७.२०१५९.६७, ८४, ८६ ६०.१.६१ २५ ४८, ६५, ६९६२.१, २४६३.१६, १७६४.४२६५.३७,३८, ४७६७.६:६९.२७.७१.८, १४७२३३,७३. १४,७५. २,७६.३,८ ९, ७७. १२, १८.१९, २०, २७, ३१,३२, ४१:७८.२५, ३३ ३६०९. ३,४,२१,२५,८०.३५,४०, ४९.८१.३८२.७, ९.१०: ८५.११,१२२५,२९,३०९ ८६.८,१२,९०.५ १८:५२ २६, २८९३.१४, १५, १८९४.२३२६६३,८७. ९९९५.४, २७, २८: ९६. ११. ३.६, ४७ ४८९९८ ४१, ४२, ४८, ५०९९७. ३२. ४८,७२१००. ४, ८, २७, ३८४५:१०१.१८,२१,४८ ५०,१०२.१,५६५८१०३. पउमगब्भा १५५, १६२; १०९.१, २५: ११०.४, २२, २३, २६, ३२ १११. २; ११३. ५, ३९, ४४, ४५, ४७११४. ४.५.१३,१५ २५ ११६. १२:११७. ३१, ३२, ३४ ११८. १८, ३७, ३८,८९ = पउमणाभ ४० १ = पउमणाह ३२.४४ ५२: ३३. २३, ९५, १२३, ३७.६०: ४५.२० ४९.१८: ६८५० ७७.३६ ३७,५३७८.२६: ७९.२२:९२.४ ११४२६; ११८ ३९ = पउमनाभ ४२.२२:४७ ३० =पउमनाइ २८.११८:३१.३९,७६; पत्ति कहा पउमचरिय पउमणाभ पउमणाह पउमनाभ पउमनाह पउमनिह पउमप्पह पउममालि पउमरह- १ " -३ १. व्यक्तिविशेषनाम -8 ३४.९११, १७:३५. ३२ ३६ २४ ३७.२८ : ४२.२४ : ४०.३२,५२, ५३.३४,७४; ५४.१२५५. ४६; ६०.५; ६४. ४०६५.१८ ७५.१९ ९२.१२,९३.२,२१९९४.१, राक्षसराज कित्तिधवल को माता ५.२६९ पद्मवरित प्रस्तुत ग्रंथनाम १. ८,९,२९,३११२.१०५.३.८ २,२७,९६.३८ १००.३३, ४३१०१. १७,२९: १०३. १५७, १६६ ११३. २३ ११४.२४. - पउमाभ ४१. १६:४७.४०, ४९४८.३३: ५०. २१; ५३. ३३ ५४. ३३. ६० ४ ७१.५० ७५.५, ४२, ७७.१, ५, ७९. १३ ८७. १८९२ १४९३. २७,९६.४२:९८.४४, ५४ १०१.३:१०२.७ ४७,४८, २०३; १०३. ११७, १७१ ११०.२७,११२.४; ११३.६, पउमावई -३ १२,३६:११४.१.९:११७. १५.३० देखी राघव ) म - ५ की कीतनकथा, पउम - ५ की कहानी ११८. पउमावई - ४ ९७ देखो पउम ५ विद्याधरवंशीय राजा ५.४२ देसी पम २) विद्याधरवंशीय राजा ५.४२ " ५.४३ चौदहवें तीर्थंकर का पूर्व भवनाम २०.१४ चक्रवर्ती महापउम के पिता २०.१४३ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९७ पउमराग पउमरुइ पउमा-१ पउमा-२ पउमाभ पउमाभा पउमावई - १ पउमावई - २ पा-५ पउमासण पउमुत्तर पंकयगुम्म पंचमुह पंचवयण पच्छिम पज्जुण्ण पविद पढिदि } १५ (देखो कमलनामा) १९. ३७ वानर सुग्गीव की पुत्री, हणुअ को भार्या (देखो जिणपउमरुद्द ) श्रेष्ठिपुत्र १०३.३८, ४७, ५०,५३,५६ विद्याधर राजकुमारी बानर सिरिकंठ की पत्नी ६. २४,४८ रावण की पत्नी ७४.१० देखो पउम - २ और -५ ३९. वानर सुग्गीवपुत्री ७७७८,४७५४ विद्याधर राजकुमारी रावण की स्त्री ८. ३४; ७४.११ मुनिसुव्वय की माता २०४६:२१.११ दाशरथी भरह की प्रणयिनी ८०.५२ ( देखो जियाडमा ) लक्खण की एक प्रमुखरानी ९१.२३ पुत्र्वविदेह में एक रानी १०३.६१ राजा, तेरहवें तीर्थंकर का पूर्वभवनाम २०.१४ राजा, दसवें तीर्थंकर का पूर्वभवनाम२० १३ राजा, ग्यारहवें तीर्थंकर का पूर्वभवनाम २०.१४ ४६.९२; रावणमंत्री ४६.९० कोसंबी निवासी पढम का भ्राता, एक दरिद्र ७५. ६०,६४ कण्ह का पुत्र १०५१५ वानर किक्किधि के पिता ६.१५२,१५४ संदणधति का ११५.१६.११६.३,५.१६ राजा Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ १. व्यक्तिविशेषनाम पडिवयण पडिसुइ पडिसुजा वियम्भनगर का राजा २६.१० जमदग्गि का पुत्र२०.१४० राजा ९९.४९ विप्र कर्षक, वानर नील का पूर्वजन्मनाम ५८. ४, ७, पडिसूर ) २६ पढम इक्ष्वाकुवंशीयराजा २२.९७ पयाससीह प्रथम कुलकर ३.५. कुरुवरद्वीप का विद्याधर परसुराम राजकुमार, अंजणा का पलंबबाहु मामा १७.१०३, १०६, पल्लव ११६,११७:१८.३३,३६ १.६१:१८.४३,१९.३:८५. पल्हाअ-१ पच्छिम का भाई ७५. ६०.६८ वानरयोद्धा ५७.. राजा सुमित्त का मित्र, .. चमरकुमार देव का पूर्व भवनाम १२.११,१२,१५, पल्हाभ-२ १६,१७,१८,१९,२१,२४, ३२ पल्हायण गृहपति ४८.७७ तीसरे वासुदेव को पटरानी पल्हापणा पल्हायणा-१ २०.१८६ रावणस्त्री ७४.११ पल्हायणा-२ वानरयोद्धा ५७.१८ पवण विप्रपुत्र, रावणका पूर्वभवनाम १०३.१०५१०६ १०३.११९ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.७ १९.२७,४०,५३ १.६ = पवणपुत्त १९.१७,४६. ८९:४७.२७:४९ १९,५०. १४,१८:५१.११:५२.२८ ५३.९,५८,७३,७५,८१, ८५ ९३ ११४,५९.१६, २२:१०८.११,१९,३३: - पवणसुअ ४९.९,१३, ५०.१:५३.१९,११८:५९. २०,२६ ७१;७६.२३:१०८ १६, ३४; - पवणाणंद ५२.१. देखो पक्षण वानरवंशीयराजा ६.६८ नागपुरका विद्याधरवंशीय राजा ६. १७१ वानरयोद्धा ५४.२४ देखो पवणवेग-१ ३०.८६ खेचर लेखवाहक ३०.८३ पत्थार पभव-१ पभवा पभावई पभावि ग्भासकुंद ) रहासकुंद ) भु विद्याधर राजा, पवणंजय के पिता, हणुअ के पितामह १.६०१५.५,२६, ३३,३५,३७,३९,८७,८९, ९३,९६१६.२७,२८३०, ३४:१८.३१-३३,४२.. पवणगइ-१ सातवें प्रतिवासुदेव ५.१५६ पवणगइ-२ २०.२०३ राक्षसयोद्धा ५६.३९ चंदोदय और सूरोदय " -४ को माता ८२.२५ नागपुर की रानी ८२.२७ । पवणवेग-१ हणु के पिता १५.८७, " -२ १८.३३,११:१९.३ः =पवणंजय १.६०,६२,१५. ८ २७,४३, ४९, ५२, ५९, , -४ ६८८१,८४,८८ ९४,९८ , -५ १६.१,३०,३९,५१, ६२, पवणवेग-६ ६७,७०,७२,८५,१७.३.४, पवणावत्त . १७,४४,९७, १८.१,२,६, १२.१५,१६,२२, २३,२४, पवणुत्तरगइ ३४.३७,५३,५५, ५७:१९. पवर ७,४८.१२३: ५३ १८, १३१:-पवणगइ १५.३७, पवरा ६४,७१,७७ ९१; १६४०, पवरावली १४,४६,६१,८२,१८.३,४, ११,२०,३८५८:१९.१०, पब्वय-१ =पवणवेग १५. ६५,७४: पब्वयअ। १६.३४,३६,६४,६५७४; १८.८,४. देखो पवण हणुभ १.६३:-पवणतणअ ५२. ३,२५: -पवणनंदण पसंख मुनि, द्वितीयवलदेव का पूर्वजन्मनाम २०.१९२ विद्याधर राजपुत्र ९०.६ विद्याधर योद्धा ९९.६३ देखो पक्षण सेयंकरपुर का राजा ६३. भूयतेय पमत्त पमोय पयडडमर पयंडमालि पयंडासणि रक्षिसवंशीय राजा ५.२६४ वणिक् ४१५४,५६,५९, पयापाल वानर योद्धा ५७.१३ राक्षसवंशीय राजा ५.२६३ राक्षसयोद्धा ५६.३३ वानरयोद्धा ५७.१६ विभीसण का मुख्य भट ५५.२३ मुनि, पांचवें बलदेव के गुरु २०.१९२ प्रथम वासुदेव के पिता २०.१८२ चक्रवर्ती सगर का पूर्वजन्मनाम ५.११६ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.५ पुक्खर द्वीप का राजा ८२.६४ पयावइ पयावल रावणखी ७४.८ रानी, कुंडलमंडिस की माता २६.१० ब्राह्मण खीरकयंब का पुत्र, हिसायज्ञ प्रवत्तक ११.१, २२,२६, २७,२८,२९,३०, ३३,३६,३७ मुनि, द्वितीय वासुदेव का पूर्वजन्मनाम २०. १७१ राक्षसयोद्धा ५६.३४ . पयावि पवणंजय पवणंजय-पुत्त पयासजस Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम पसन्नकिसि पसेणइ पह पहत्थ पहर पहसिन पहामंडल पहायर पहावई-१ अंजणा का भाई १२.९६, पियकारिणी महावीर की माता २०. .. -२ लोकपाल वरुण का पुत्र ९८,१७.२०,५०.१०,१९, ५० ( देखो तिसला) १६.१९ ५४ २४ पियधम्म दाशरथी भरह सह दीक्षित पुणव्व मु सुपइट्ठपुर का ( विद्याधर तेरहवें कुलकर ३.५५ राजा ८५.५ राजा) मुनि तथा लक्षण वानरयोद्धा ५९.७,९ पियनंदि मंदिरपुर का राजा १७ का पूर्वभवनाम २०.१७२; राक्षसमुख्यभट ८.२१३, ६३.३५, ३८,५८१०३. २१४,२७४; १२.९२,५३. पियमित्त मुनि छठे वासुदेव का पूर्व १३८ ९२,५६.२७,५७.३२-३५, जन्मनाम २०.१७१ पुण्णघण रहनेउर का विद्याधर ५८.१,१३,१६,१९,५९.१%3 पियरूव वानरयोद्धा ५७.७ राजा, लंका के प्रथम पियवद्धण राजा ३२.२३ राक्षस राजा मेहवाहण वानरयोद्धा ५७.१० पियविग्गह वानरयोद्धा ५७.८ के पिता १.४०:५६५,६७, भामंडल का मित्र १५. पिहियासव मुनि, छठे तीथंकर के पूर्व ६९,७१,७५,७६,९१,९३; ५२ ५५-५७, ७२, ७७, जन्मगुरु २०.१८ पुण्णचंद-१ 'विद्याधरवंशीय राजा ५.४४ १६.५८,६१,६६,६७.६९. पिहु-१ कुस के श्वसुर, पुहवी- , -२ वानरयोद्धा ५७.८ ७३ ८२,१८.१५,२५,३१% पुर का राजा ९८.४,५, पुण्णभद्द यक्षाधिपति, रावण के देखो भामंडल ३०.३२, ८,१२, १३, २७,३२, ३४, जिनमन्दिर को रक्षक ६७. ९८ ३५,४०,४८ दाशरथी भरहसह दीक्षित पिहु-२ राजा, राममित्र ९९.५० पुप्फचूल राक्षसयोद्धा ५३.३५ राजा ८५.५ पीइंकर-१ चक्रवर्ती बंभदत्त की माता पोयणपुर निवासी, राक्षस पुष्पचूला लक्खण की पटरानी २०. राजा महारक्ख का पूर्व २०.१५८ १८७ भवनाम ५.२२८ पुप्फत्थ राक्षसयोद्धा ५९.५ दाशरथी राम की दूसरी , पीरपुरका विद्याधर राजा, पुकदत नवें तीर्थकर, देखो कुसुममहादेवी ९१.१८ सुमालि का समुर ६. . दंत ५.१४७,९. ९२,२०. देखो पभासकुंद २३९ राक्षसवंशीय राजा ५.२६२ -३ वानरयोद्धा ३९. ३२; ६७. का घणय का वायुयान, पुनः तेवीसवें तीर्थकर १.६, ५. रावण का, पुनः दाशरथी १०; =पीईकर ५७४ पीइमई -१ विद्याधर रानी, सुमालि राम का ८. १२८; १२. १४८,९. ९४; २०६, ४९. की सास ६.२३९ १४३, ४४.२९,४५३०; ५५,५७,१५९ पीइमई -२ ) ७.५९ ६९.२५; ७९.१ १२,१३, (देखो महुर्पिगल) पुरोपीइमहा सु मालि की स्त्रो ६.२३९ १५:१००.४७,१०१.१७ हितपुत्र २६.८.७१,३०. रावण की स्त्री ७४.११।। पुष्फसेहर राक्षसयोद्धा ५६.३५ ५२,७१,७४ पीईकर (देखो पीइंकर ३) पुरंदर-१ विद्याधर राजा ६.१७० । दाशरथी राम की प्रजा पीतिकर मुनि ८५.४,५ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २१. का अगुआ ९३.१७ पीयंकर-१ राक्षसयोद्धा ५९.५ ४२,७७.७८,८. काकंदीपुर का राजकुमार, लवण का पूर्वजन्मनाम अक्खपुर का राजा ७४. पुरचंद विद्याधरवंशीय राजा ५. ३८,४०४२ १०४.३,२५,२९,३१ पुंजत्थल इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२. पुरिसवरपुंडरीअ छठे वासुदेव, (देखो पुंडब्राह्मण नो १०४.२७ रीया)५.१५५,२०.१९८; रानी १७.५३ पुंडरीय-१ छठां वासुदेव ५.१५५; ७०.३४ अरिद्वपुर का राजा ३९. ७०.३४ ( देखो पुरिस- पुरिसवसभ मुनि, पांचवें बलदेव का वरपुंडरीय) पुर्व जन्मनाम २०.१९. पहासकुंद पहि पास पिंगल-१ पीई पियंकर पियंगु पियंगुलच्छी पियंवय 2-17 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पुरिससीह पुरिसोत्तम देखो विभीसण विद्याधर इंद का मंत्री ७.११ देखो विभीसण राक्षसयोद्धा ५९.२ विद्याधर राजा, रावण का श्वसुर ८.३५ रावण का विद्याधर सामंत पुस्सभूइ ९६ पुहई-१ se पुहईतिल पुहईदेवी बहुचूड पुहईधर-१ १. व्यक्तिविशेषनाम पांचवें वासुदेव ५.१५५; जिन अजिअ को प्रथम विभीसण ७०.३४ भिक्षा देनेवाला ५.५९ बिहफा चौथे वासुदेव ५. १५५, बंभरह-१ बंभदत्त-१ के पिता २०. बिहीसण ७०.३४ १५८. पुरोहित ५.१०४, १०५. बीभच्छ इक्ष्वाकु वंशीय राजा २२. , -२ १०७ बुह-१ जिन सुपास की माता बभभूइ द्वितीय वासुक्षेत्र के पिता २०.३३ २०.१८२ पालिखिल्ल की रानी ३१. बंभरुइ तापस, विप्र, नारअ के पिता ११.५०,५२,५७ तीसरे वासुदेव की माता बब्बर वानरयोद्धा ५७.५ २०.१८४ बल , ,५७.४,११:01. भइरहि दसरह को माता २२. १०१ बलभद्द इक्ष्वाकुवंशीयराजा ५३ भगिरहि पुक्खलानगरी की रानी बलि-१ छठां प्रतिवासुदेव ५.१५६: ३१.१. २०.२०३ भग्गव-१ लक्खण का पुत्र ९१.२२ -२ वानरयोद्धा ५७.१३,५९. राजा पुरंदर२ की रानी ३८ २१७८ विद्याधरवंशीय राजा ५.१६ विजयपुर का राजा, बहुल वानरयोद्धा ५७.९ लक्खण के श्वसुर ३६. बहुवाहण नागपुर का राजा २१. , ११;७७.४९(देखोमहीघर) दाशरथी भरहसह दीक्षित विद्याधर राजा १०.२१ ।। भइकलस राजा ८५.४ वानरयोद्धा ५७.६ आर्यिका ८३.१२ बालचंद राजा अणरण्ण का सामंत भद्दवरुण केकई की माता २४.३ २६.२७,३०,३०.५. यक्षाधिपति ३५.२२ बालमित्त इंदनयर का राजा ३६. १२ भद्दा-१ राक्षसवंशीय राजा ५.२५९ बालि सुग्गीव का भाई ४७.९, मुनि, महावीर के पूर्वभव १०.२३,६२ ३३ (देखो गुरु २०.२१ वालि) भद्दायरिम अइविरिभ का मित्रराजा बालिकणिट्ठ सुग्गीव ४७.१६ भयवाह बालिखिल्ल कल्लाणमाला के पिता भरह-१ मुनि २१.५ । ३४.५९ देखो वालिखिल्ल) वणिकपुत्र ४८.१९.२० बाहु राजा, चक्रवर्ती भरह का दाशरथी भरह की प्रण पूर्वभवनाम २०.१०६ यिनी ८०.५१ बाहुबलि-१ जिन उसह का पुत्र १. सीयास्वयंवर वें उपस्थित . ३७,१.३८,४१,४३,५२, राजा २८.१०२ ५४,५.१०८.१०३ बारहवां चक्रवर्ती ५.१५३; सोमवंशीय राजा ५.११ २०.१५८ राक्षसयोद्धा ५९.१३ पुहईसच्चा पुहईसिरी पूयण पूयारह पोहिल-१ सीयास्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०२ सगर और जण्हवी का पुत्र ५.१७५; ५.१५६,१९१,२०१,२०३, . २०४, २०५,२१२,२१५ विप्र. महरकुच्छि के पिता २५१६ सिरिवद्धि के पिता. हेमंकपुर निवासी ७७. ८१,८३,११० तीसरे बलदेव ५.१५१ = सुभद्द५०.३५ दाशरथी राम का मृत्य ९६.४५,४६ दसरह का पूर्वभव नाम ३१.७ प्रथम बलदेव की माता २०.१९६ रावणस्त्री ७४.. मुनि ७७.१००.१०२ राक्षसवंशीय राजा ५.२६३ प्रथम चक्रवर्ती राजा, जिन उसह के ज्येष्ठ पुत्र १. ३७,३.१४१,४.३६,३८, ४.,११,४४,१७,५६,६२, ६८,७१,७८,८४, ८५,५. ३.१५२,१७१,१७९,२००; २०.१०६.१०७:२२.११०; ६८.३८,७३.११,८०.२५, ९४८ पोट्टिलय बंधुदत्त बंधुमई बंधुरुद्द बंभदत्त-१ Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम - भाणुयण्ण ५५. २० भिग्ग ६३.२;६५.५:७७.५९: महुरा का राजकुमार . भिजणाभ ८८.१६ रावण की स्त्री ७५.१० भीम-१ दाशरथी भरह की प्रणयिनी ८०.५० . " देखो भाणुकण्ण राक्षस राजकुमार, देखो रविरक्ख ५.२४०,२४३, २४४,२५० राक्षस राजकुमारी ५. भीमणा भीमप्पह अणअ का पुत्र, दाशरथी राम के सैन्य का नायक (५९.७०)। १.८६; २६. ८७, २८. ८,९, १३,१८, २०,२५,५६,३०.४.११, १६,३१,३८,४७,५७,५९, ७८,८३,९६,९७,४५.३८; भीमरह-१ दसरहपुत्र १.६६.६९, ८१, २५. १४, २८.९५. १००, १२, १३०,१३१, भाणुष्पह १३३, १३६, १३७,१३९ ३१.५९.६३,७५,७८, ८२, भाणुमई-१ १,९८,१००३२.१३, २४,२५,२६,४०,४३,४५, ५६,५०,५२,५५,५७,५८, भाणुयन्ग ५९,९३,९४,९७३३.९९ भाणुरक्खस -१०१,१४१:३७.४,१४, १६-१९,२१,२६-२८,३०, ३५,३८,४१,५३,५१,५८, भाणुवई ६४,६६,३८.३,५८,१०, १३,१४,३२, ६३.२२,२३, भामंडल २५,७०.६४.५,६,७,९, ११,१२,१४,१७,१९:७६. १४७७.३७,३८:५८.३९, ४०,४४,४५,७९१२-१४; ८०.२१ २२, ३४-३६, ४०,४३,४८,५३,५५,५६, ५९,६३-६५,६७,६८,८१. ४८२ ११४,११५.११८, १२०,८३.१-३.५-८:८४. ८-११,८५. १,८,९-११; ९५. २१, २५; १८.४१; = भरहमुणि ८१.११ देवी ३७१३ मुनि ७५.६१ सीया स्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१.१ राजपुत्र ४८.८३, सुभाणु ४८८८ वानर योद्धा ५७.१६ रावण का भ्राता, देखो कुंभकण्ण १.५१,७.९५, ८.६६९.१३:१४६८, भामिणी १०७ १५४; १९.२५:४८. ५६,५६.४२,५९.३५.३९, भारह ७१,७३,६१.४८०६७.१४:. भावण-१ ७०.३,३१,७५.७,४३ ७७ पाषण्ड तापस, मृगु ऋषि ४.८६ राक्षस योद्धा ५६. ३४; ६१.२७ देवजातीय राक्षसेन्द्र ५. १२३,१३७६.३०,४३.९ सगरपुत्र ५.१७५, १७६, १९१: -भीमरह ५२०१ राक्षसवंशीय राजा ५.२६३ वानर योद्धा ५४. २१; ५७.१२ राक्षस योद्धा ५६.३८ पर्वतीय राजा १०५. ८७, ८८ राक्षस योद्धा ५६,३८ राक्षसवंशीय राजा ५. २५९; = भीमरह ५. २५५२५६ - वानर योद्धा ५७.१२ देखो भीम-२ देखो भीमप्पह राक्षस योद्धा ५६.३४ बाहुबलि, जिन उसहका पुत्र ४.४८ वणिक् स्त्री ७७.१११,११२ मुनि, सातवें बलदेव के गुरु २० २०५ रावण का हाथी, पुनः दाशरथी राम का हाथी १.५३,८ २२५; १०.६१% १२. १३१; ८२. १११ (देखो तेलोकमंडण) हरिवंशीय राजा २१.९ वानरयोद्धा ५४. २१; ७१.३५ मुनि, दसरह के दीक्षागुरु ३२.२७ गंधार का राजा ३१. १९.२३ ३१.२१, २५, २८,३५ भवणपाली भाणु-१ २३,४६,५५.४७,५८५९, भुयंगबाहु ५९.५०,५७,६२, ६३.६५, भुयबलपरकम ६८.६९,७२,७८,८०,६०. ३६१.२९,५०,६२. १९, भयवत्ता २३७६३.१५,१७:६४.३, भुवणसोह २१:६५.२९,३१,४८:६९. ५,२७,४४; ७१.१६, ७२. भुवणालंकार ३३:७६ २२:७८.१५;७९. २३:८५. २८९४. १०० ९५.२०,९६.८२९९.३७३९.४२,४५६३:१००.२, ४५,६०,१०१.९; १०३. १२१:१०७.१.२,९,१०: भूयदेव ११८ ४४,५६. ५८, ५९. भूयनिणाअ ८३. (देखो पहामंडल) चक्रवर्ती मघवा की माता भूयसरण २०.१११ ग्रन्थ, महाभारत १.५.१६ भरिण वणिक् ५.८२,८३,८६,९१ सेणापुर निवासी ३१.४ भूरी भाणुकण्ण Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० भूसण- १ भोगवई भोयरह मअ मददमण मइंदवाह मइवद्धण मइसमुद्द मइसायर- १ मई मऊरा " मऊह मंगलनिलअ मंगिया मंडल मंडपसा मंदर - १ ,,, -२ 31-3 वानर योद्धा ५७.१४ कंपिल का राजकुमार ८७.५७,६०,६१ विद्याधर रानी, मालि की मंदिर सासू ६.२३७ आगामी चक्रवर्ती का पुत्र मंदोदरी ११८.७२, ७८ विद्याधर राजा, मंदोयरी का पिता ८.१, २, ५, ८, ११, १२, १५, १८, २३, १३३६७. २६ ७१.४२. ४९,५१७५. ७,४३; ७७. ६६,६७,९२.१११. ११३३ - महामुणि ७७.११७ (देखो मयारिदमण ) वानर योद्धा ५९.१२ दाशरथी राम का सहायक राजा ९९.५० मुनि ३९.४७४९.५१ दाशरथी राम का मंत्री ५५.३२ - चक्रवर्ती भरह का मंत्री ४.७८ विद्याधर राजा महिंद का मंत्री १५.१५ दाशरथी राम का मंत्री ५५.३० रानी ५५.३५ रानी, चक्रवर्ती महापउम की मातां ५.२६५ राक्षसवंशीय राजा ५.२६५ लक्खण का पुत्र ९१.२३ रानी, अंक की माता ८८.१८ बानरयोद्धा ५७.६ मुनि १०५.९८ अविरियका सहायक राजा ३७ १२ वानरवंशीय राजा ६.६७, ६८ वानरयोद्धा ६४.४१ मंदरमाल मंदाणी मंधाअ मक्खरी मगहनराहिव मघदत्त १. व्यक्तिविशेषनाम मघवा वानरयोद्धा ५४.२२ विद्याधर राजपुत्री लव की स्त्री १०६.९,१२ सीया स्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०१ रावण की महारानी १. ५०,८.२,६३९.१५:१०. ८०,४६.१७,२२,२७,३६, ३७,३८,४१२५३.१३.४१, ४४, ४५, ४८, ५३, ५५, १४७५९. ६०, ६३:६६. ७,३२,३५: ६७. २७६८. ३८, ४३, ५०७०. ८,२७, ४८, ६०, ७४ ८, ७५.२, ७५,७८. इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९७ दंडअ की रानी ४१.२० देखो सेणिय ५. २१६ ८१.७१००.१ = मगहनराहिवइ २७.१; मगहनरिंद २०. ६३ ३१. १; मगहपुराहिवइ ८८ १; = मगहराया ३. २६.९९ १५. ३,२०. ११४:२६. ३: ८०.१,१०५. १३ मगहवइ २४.१:२६. २३;४६. ६७; ४८.१२,५५. ५७,५६. १, ६९.४६१०५.१,१०७.८ =मगहसामंत २.४९, मगहसामिय ९१.११, १०७.२. = मगहाहिब २. ४८, ९८; ४.६४७. ४२; १८.१:२०. २९ ५८. १६१.४९ १०५. १०; मगहाहिवइ २०.१ ४३.७, ५३.१ ९१.९; मयणपउमा = १०८. १ - मयहाहिवइ मयणवेगा ३०.४७. धनिक बालि का पूर्वजन्म नाम १०३.१२६ तीसरा चक्रवर्ती ५.१५३; २०.१११ मचु भणवेगा - १ -२ 33 मणवेया मण सुंदरी- १ मणहरण मणिचून- १ मणुरण मणोरम मणोरमा १ "3 मणोवाहिणी मणोहरा मत्त मद्द मधु मयंक - १ -२ " मयण मयणकुम मयणसर मयणावली राक्षसयोद्धा ५६.३१ राक्षस रानी ५.२५ विद्याधर रानी ८.३५ रावण स्त्री ७४.११ विद्याधर ईद को रानी १३.३१ रानी २६.४ वानरयोद्धा ५७.१३ गन्धर्व १७.८२ देव ११०.१ वानरयोद्धा ५७१४ राक्षसवंशीय राजा ५.२६५ विद्याधर राजकुमारी. लक्खण की एक महारानी १.८२:९०.२,८, २२, २८; ९१.१६, २५ रावण पुत्री, महुकुमार की रानी १२.८ चतुर्थ वासुदेव की रानी २०.१८६ वानर सुग्गीव की पुत्री ४७. ५४ वज्रबाहु २ की रानी २१.४३, ७३ वानरयोद्धा ५७.१३ वानरयोद्धा ५७.१३ मदुर रावण का मंत्री ६५.२ विद्याधर योद्धा ९९.६३ लक्खणका पुत्र ९१.२० सीवाका पुत्र देखो कुस ९७६९८.७, ५६; १०६. ९,१२ राक्षस रानी ५.२५४ रानी ३९.१०१, १०२, १०३ राक्षसयोद्धा ५६.३६ चक्रवर्ती हरिसेण की रानी, राजा जणमेजय की पुत्री ८. १८३, २०२, २०५ Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २११ मयणसवा मयधम्म मयर मयरद्धअ-१ मयरह मयरिआ मयहाहिवइ मयारिदमण-१ मरीइ १. व्यक्तिविशेषनाम वानर सुग्गीवकी पुत्री ४७. मल्लि उन्नीसवें तीर्थकर १.५; महाबुद्धि ५. १४८, ९.९४,२०.६, विद्याधरवंशीय राजा ५.४३ ४५, ५७, १४८, १९८, महामह राक्षसयोद्धा ६५.२९,५९,३ महामालि वानरयोद्धा ६७.९ महंतकित्ति राक्षसराजकुमार ५.२५२, महारक्ख स) राक्षसयोद्धा ७१.३६ लक्ख ण का पुत्र ९१.२० महकंतजस राक्षसवंशीय राजा ५.२६५ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२. महगइ । " , ५.२६५ महारह-१ महण वणिक् स्त्री ११८.४६ महद्धय (देखो वसंतद्धय) भाम- महालोयण देखो मगहनराहिव डल का मित्र ३०.. महाविरिअ राक्षसवंशीय राजा ५.२६२ महबाहु राक्षसवंशीय राजा ५.२६५ महावीर विद्याधर राजकुमार.६.२१६ महरव इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२. , , ५.२६६ महिंद-1 महसुह वानरयोद्धा ५७.१३ महसेण तीर्थकर चंदपह के पिता (देखो मददमण) वानर २०.३४ योद्धा ५९.१३ महाईदइ इशाकुवंशीय राजा ५.६ मुनि, जिन उसह का शिष्य महाकाम राक्षसयोद्धा ५६.३६ पुनः परिव्राजक ११.९४; महागिरि हरिवंशीय राजा २१.८ ८२.२४ - मारीइ ८२. ११६ = मारिजि ८२.२६ ।। महाघोस अवरविदेह का राजा ५.११५ रायग्गिह का राजा ११. महाजुइ राक्षसयोद्धा ५६.३४ हणुअ के पिता, देखो महाध अइविरिअ का सहायक मरुनंदण राजा ३७७ महाधण वानरवंशीय राजा ६.६७ वणिक् ५५३८ रावण का मंत्री ८.१६ महापउम-1 राजा, नवें तीर्थकर का बारहवाँ कुलकर ३.५५ पूर्वप्रन्मनाम २०.१३ जिन उसह की माता ३. नवा चक्रवर्ती राजा ( देखो महिंददत्त ५८,६१,६६१.४;२०. पउम१) ५. १५३, २०. २७७८२.१९ १४३. १४८. हणुअ५३.७९: मसुय महाबल-१ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.४ महिंदविकम ६९. ४५; - मरुस्सुय सोमवंशीय राजा ५.११ महिहर-१ १०१. १: राजा, चौथे तीथंकर का पूर्वजन्मनाम २०११ देखो वाउभूह १०५.५० सालिग्गाम का ब्राह्मण मुनि, चौथे बलदेव का पूर्वजन्मनाम २०.१९० वानरयोद्धा ५७.१६ वानरयोद्धा ५७.४६७.१० राक्षस योद्धा ५६.३३ विद्याधर राजा ९९६३ देखो मरुनंदण मुनि. १०६.४६ महाबाहु राक्षसयोद्धा ५६.३० दाशरथी भरहसह दीक्षित राजा ८५.३ हणुप्र का मंत्री राक्षसयोद्धा ५६.३२ रक्ख सघंस-प्रवर्तक राजा १.४२:५. १३९, १६४, २१७,२३५,२३७२४७ हरिवंशीय राजा २१.३० वानरयोद्धा ६७.९ सुर ५९.८३ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.५ देखो वीर, अन्तिम तीर्थकर २.२६ माहिदनयर का विद्याधर राजा. अंजणा के पिता १.६०:१५. १०, १३,१५, ३२,३५,३७,३९,८७,९६ १७.१८,१९,२३, १००; ५७. ३: -केउ ५० १९: ५४.२४;-तणया १५.५४, ९९,१६.१,९,३८,५९, ७५: १७.१,५८,८१,८६, ११६१८.१४,५२,-धूया १७.४३,९७ देखो अंजणा -पुत्त १७.२०:-सुअ १२. ९६ पसन्नकित्ति -भज्जा हिययसुंदरी१७. १०३ विद्याधर इंद १.५८ विजयपुर का राजा. चकवती हरिसेण का पूर्वभवनाम २०.१४९ इक्ष्वाकुवशीय राजा ५.६ विद्याधर राजपुत्र ८.१९५, २०० विजयपूर का राजा, लक्खण-वसुर, वणमाला के पिता ३६. ३२: ३७.१.१४,१५,२९, ३१, ३२, ३३,३८. १५; = महीहर ३६.९,३७,४०; ३७४ देखो पुहईधर मरुअ-१ माअ-२ मरुअकुमार मरुत मरुदेव मरुदेवी मरुनंदण मरुभूह महवाह मरुसर मरुसुय । मरुस्सुय । Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ महीदेव महीधर महीहर महु - १ महुकुमार महुके महुद महुगंध मदुपिंगल महोदर महोदहि महोयर महोयद्दिरव माकोड माणवई माणसवेग माणस सुंदरी माणिभद्द माणि वणिक पुत्र ५५.३९ हरिवंशीय राजा २१.१० (देखो महिहरर ) बिणीयापुरी का राजा देखो मकेद और केव १०५.१३, १५, १८, ८६, ८८, ८९, ९४,९६, १००, १०४, १०८, १०९, १११, ११४ } महाराज, रावण का जामाता, १.५७, १२. २, ४, ८, ३१, ३४,३५,८६.३, ११, २९, ३०,४१,४२,४६,५१, ५३, ५४,५५.८७. २; = मधु ८७.५ (देखो महु १ ) चौथा प्रतिवासुदेव २०.२०३ पांचवां प्रतिवासुदेव ५. १५६ दाशरथी राम की प्रजा का अगुआ ९३.१७ विद्याधर महिंद राय का सामन्त १७.२१ पुरोहितपुत्र (देखो पिंगल) २६.६,१४,३०.७६; कुंभपुर का राजा, कुंभकरण का विद्याधर श्वसुर ८.५५ विद्याधर भट ४८.१२१ राक्षसयोद्धा ५९.२७, २८ वानरवंशीय राजा ६.९३, ९८, १५०, १५१, १५२ विद्याधर राजा १०.२० रावण की स्त्री ७४.११ विधाधर राजा, नागपुर का ६.१७१ विद्याधर इंद की माता ७.२ यक्षाधिपति ६७.३५,३७ राक्षसयोद्धा ५९.२ मारिज मारिजि मारिदत्त - १ मारी-१ मारीइ-२ मारुइ मालवंत मालि- १ " - २ -२ १. व्यक्तिविशेषनाम माहवी-१ -५ देखो मारीह-२ ५९.७ देखो मरीह अविरिअ का सहायक राजा ३७.१२ दाशरथी राम का सहायक राजा ९९.५० देखो मरीह रावण का मंत्री ८. १३२. २७४९.५४:१२ ९२:१४. ३,४.७५७ = मारीचि ८.१५ = मारीजि ५६. २७:५९.९६१. १०, ७०. ६५,७१. ३४; ७५. ७७ हणुअ ४९.१७, ३०, ३६ ३७, ३८ ५०.१०; ५१.९; ५२.९,११,१४:५३.८ १६६ ५६, ६०, ६३, ७९, ८०, १०५, ११५, ११९, १४३, १४७:५४.१, १८:५९ ७४; ८५.२६ १०८. २३, ४४, ४७. सुमालि का भाई ६.११०३ ७.१५२, १६३. ५३. ९२ - पुस १२.९७ (सिरिमाल) सुमालि का भाई १. ४६, ४८: ६. २२०, २३२, २३३,२३५.२४२; ७. १३, १८,२१,२८,२९.३१,३३, ३५,१५८,१६३, १६५:८. ७१,७३ राक्षसयोद्धा ५६.३०; ५९. १८, १९ पीकर १ को माता ५. २२८ विद्याधर रानी ६.२१६ राक्षसराज महर की माता १२. ३१ दूसरे वासुदेव की माता २०.१८४ रानी ८२.६४ मिउमइ मिगावई - १ -२ ,, - ३ मित्तजसा मित्तदत्ता मित्तमई मित्ता - १ ,,, -२ मियंक - १ 39 मिस्स केसी मी सकेसी मुइअ - १ मुणिभद्द मुणिवरदत्त मुणिसुब्वय मुणसुहम्म मुदिअ मेघप्पभ मेघवाहण मेर } ब्राह्मण, भुषणालंकार हाथी का पूर्वभवनाम ८२. ७८,८१,८४,८७,८९,९२, ९३,९६,१०२,१०५ प्रथम वासुदेव की माता २०.१८४ राजा नघुस की माता २२.५१.५५ रावण की स्त्री ७४.१० ब्राह्मणी ७७.८१, ११० अयल५ की रानी ८८. २६ वणिक् स्त्री ४८.२०, २७ जिन अर की माता २०. ४४ रानी सुमिता की माता २२.१०८ इक्ष्वाकुवशीय राजा ५.७ विद्याधर योद्धा ९९.६४ अंजणा की सखी १५. ६९:१६.१९१५.६७, ७० दूतपुत्र ३९ ४०; = मुदिअ ३९.७० राक्षसयोद्धा ५६.३२ अवरिय का सहायक राजा ३७.१० मुनि ३९.१०१ बीसवें तीर्थंकर १.५; ५. १४८:६.९५.१४६९.९४; २०.६, ४६, ५६, १५१, १९९:२१. २१, २३, २८; ३९.१२०६८.८; ६९.७; ८९.२०; ९५. ३५; १०२. १४; १११.२० ११४.७ (देखो सुवय १ ) मुनि २०.१५२ (देखो मुद्दअ १) खर दूसण के पिता ९.१० (देखो मेहवाहण ) तीसरा प्रतिवासुदेव ५. १५६:२०.२०३ Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मेरु-१ ,,, -२ मेरुदत मेदमहानरब मेड़त मेहकुमार मेहसाण मेहचन- १ -२ मेहपह मेहबाहु मेहर-१ मे १ मेहसीह मेहावि मोग्गर रइ रनिहा र इमाला रश्वद्धण - १ दाशरथी राम का सहायक राजा ९९.४९ वणिक् १०३.३८ विद्याधर राजा ६.१७० ६.२१६ ," वानर योद्धा ५४.३६ राजा ३२.२२ " राक्षसवंशीय राजा ५.२६६ राक्षसवंशीय राजा ५.२६८ जिन सुमइ के पिता २०.३१ सीया स्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०१ गृहपति २०१२८ लोकगल वरुण के पिता ७.४४ राजा, जिन संति का पूर्व प्रथम भवनाम २०.१५.१३३ सदीय का राजा (देखो घणवाहण १ ) ५.१११,१२३, १३७,२५१; ७.९२,१६१;४३.१३ १५: = मेघवाहण ५.६५ रावण का पुत्र १०.२३: १५.१८ ५३. १०१ ५९, ५७.६३३:७७. ५८, ६१ न्युधि ७५ ८५ (देखो घणवाहण३ ) विद्याधरवंशीय राजा ५.४३ रावण का मंत्री ८.१६ पवणंजय का अमात्य १६.६२ रानी ३९.१०१ दाशरथी राम की एक रानी ९१.१८ यिरिज की पुत्री, लक्खण की एक रानी ३८.१७९१.१५ वानरयोद्धा ५७ ३; ५९ ३७६७.९ "" रविवदण रवेग रइवेगा रहनेवा रंभअ रंभा रक्खस रक्खसवंस रघुस रणचंद रणलोल -३ रत्तट्ठ रतवर रमण रमणा रयण रयण केसि रयणक्ख रयणचित्त १. व्यक्तिविशेषनाम रयणचूल रयणचूला रयणजडि राजकुमार ७५.६७, ६९, ७०,७१,७२ दाशरथी भरद्दसह दीक्षित राजा ८५.२ काकंदी का राजा १०४. २.१२,१७,२०, २१, २२, २४,३० वानरयोद्धा ५७.३ मुनि ११३.२७ विद्याधर राजकुमारी ५.२४२ रावण की स्त्री ७४.११ आवलि के गुरु ५.११३ = रंभक ५. ९४, ११९ रावण की स्त्री ७४.८ रक्खसवंसप्रतिकविद्याधर राजा ५.२५१ राक्षसवंश १.४२,५.२५२. २५८; १६१; ४३. の १५,१६ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९९ वानरयोद्धा ५७.६ राजा ३२.२२ विद्याधरवंशीय राजा ५.४४ राक्षसयोद्धा ५६३५ विप्र ८२. ४४-४६. ४८, ४९,५१,५७ गणिका ८२८७ वानरयोद्धा ५७.११ विद्याधर राजा, देवोवगीयनगर का ( ८५. २७) ४५.२९:४८ ४०, ४२.४५.५३.३६ (देखो रणजडि राक्षसपुत्र ११३.१३ विद्याधरवंशीय राजा ५.१५ देव ११०.१ रानी १०३.९० १.७५४५.२८,४८. ४१, ४३,४६:५७.१३:५९ ३८ ८५.२७,९६.३५; ( देखो रण केसि ) रयणप्पभा रयणमई रयणमाला रयणमालि-१ रयणरह - १ " -२ -२ -३ रयणवज्ज रयणसलाया रमणसिरी रयणावई रयणावली रयणासव रव - १ -२ रविकित्ति रविकुंडल रविजोइ २३ वणिक् स्त्री १०३. १२; = रयणाभा १०३९ दाशरथी भरद्द की प्रणयिनी ८०.५० रावण की स्त्री ७४.८ विद्याधरवंशीय राजा ५. १४ हरिवंशीय राजा २१.९ अवरविवेद का विद्यार राजा ३१.१५, १६, १८: २७२८, ३१ विद्याधरवंशीय राजा ५.१४ विद्याधर राजा ९०. १,४, ६, १२, १४, १६, २०, २४, २७ राजकुमार ३९ ७८, ८१, ८२, ८३ विद्याधरवंशीय राजा ५.१४ समुह की पुत्रियाँ, लक्खण की स्त्रियां ५४.४२ रानी १०३.१३० विद्याधर राजकुमारी ९.५२ रावण के पिता ७.५९, ६४, ७१, ७३, ९३, ९४, १२२, १२७,१५२८.६५, २३६, २४०, २४६ ५३. १४०, ७३. १८ ७७. ११; १०३. ११४ - नंदण १२. ५७७१.६०; - सुअ ८. २२१ ५८१३ (रावण) -नंदण ५९.४० (माणुष्ण) राक्षसवंशीय राजा ५.२६२ वानरयोद्धा ५४.२१ विद्याधर राजा ७०.१९ 33 ६.१६६ (" वानरयोद्धा ५९.३२ Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ १. व्यक्तिविशेषनाम रवितेअ-१ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५४ राक्षसवंशीय राजा ५.२६५ वानरवंशीय राजा ६.६८, रविप्पभ रविभास रविमाण रविरक्ख रविरह रविसत्त रहनिरघोस रहयंद देखो सुजहास ४६. ११,५३.२७,५५.२६ वानरयोद्धा ५७.१६ देखो भाणुरक्खस ५.. २४८ राक्षसवंशीय राजा २२.९७ " , २२.९८ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९९ वानरयोद्धा ५७.१९ दाशरथी पउम :११३., २१; -णाह ११३. ५५ -सम'१०२. १७९,११२. १९-नाह ४५.३६-वइ ६५. ५०,७७.१७ देखो राघष वानरयोद्धा ५६.३० रानी ४८.१४,२५ वरुण का पुत्र १६.१९ दाशरथी पउम, (देखो राम २)१.८८; ३०. ३५, ३२.१२,२५:३३.१३ १७, २१, १२३४५३, ३५. १४, १६, ७३, ३६.२४% ३७.३४,४४,६५,३८ २०; ३९.६,९,१०, २९, १२६ १०.३,४१.६:४२.१७, १८,१९,३४,४३.४१,४५, ४४.२३:४५.३४,४२:४६. रा राम-१ राईव राघव ८,६१.१८,५०६७,६४. २,४५:६५११.१४,१५, २२.३१ ३३,४६,६७. ४, ३९,४३:७० ३१;७४.२२; ७५.३:७८.२३, ३८ १० ७९.१,११:८१.५,७:८५. १३.८६.१,३,१०९३. ३८:९४ २१,४७,५८ ७१ ८६.२७,९७.१; ९९.१७. ३५, ३७ ७०१००.७, १०.३१,१४:१०१.१,२७, २८,३२,४४ १९:१०२. ४२५०,१७६,१८५,१९८६ १०३.२,४,१५६ १७४ ११०.२८:१११.३,११२. ७,२१,११३. १६२, ६३: ११७.१९, २१. २४, २८, ३७,१०. नवें बलदेव, कण्ह के भाई ५.१५४ आठवें बलदेव पउम का अपरनाम १.६६,६९,८७ ३.१०:२१.१%; २६. १०३ २७.१-३,१३,१४,१७, २.,२८,३७,२८.१,६.६२:७२-७५,८४,९४,९९, ११५.१२०.१२१, १२२, १२७, १२८ १३९:३०. ८-१०.८१९६,९८,३१, ४०.९३,१०१.१०३,१०५, १०७.१०८,११४-११७, १२५:३२. १६. १७.४५. १६,५३.५८,५९:३३.१८, '२२, १२७. १२९ १३२; ३४.१२,२६:३५.४,१७, २६,५२,७७:३६.११.२६, ३२, ३३, ३७. २९. ३१, ४६,६१:३८.१५:३९ १३, १९,२८,३५,१२९, १३१: ४७. २,८,१२,१५, १६; ११.७,७६, ४२.२१,२३, ३५:४३.३७,४४.१५,२१, ३३,३४,३६,४७,१८,४९, ५१,६४,४५.१७,३०,३३, ३९,४१,४३:४६.४०,१९, ७९:१७.७,३३,३६,४२, ५१,५६:४८.२,३८१३, ४७.९५:४९.१७ २१,३१, ३६:५०.१७:५२.२९:५३. ६,३२,३५,५२,६२,१२३. १३५:५४.३ २७,३२,४६ ५५.२७,३०,४५,१८,४९, ५९:५६.१२:५९ ८२,८३, ६१.६३,६६६२.२,३: ६३.२४,६४.१,६५.३१० ६७.५,४०,४४:६८.४५, ४८६९१९,३८-४०,४५: ७०.१४,३०:०१.१५.५१: ७३.४,७४.२,१८,२७३०3 ७५.६,११,२०७६.५,११, १५:४७.४,२९,३९,७८. १५,३५,४१,४२५५:७९. २,१४,२९,३१:८०.१५, १९८१.४,८२.३,८३. १०८५.१२,१४ २०८६. २६:९०. २४, २९:९१,२, ९२.२३:९३. १, १६,१९, २४,२६, ३०, ३९:९४.७, ६१,६२,९५.२२-२४:५९, ६६:९६.३७,४५,९८.४५, ४६:९९.४, १३, १५, १९, ४३,५३६९,७१:१००.१, ३,१२,१७,३०,४७,५७; १०१.९,२०,२४,२६ ३७, ४०,५१,७५, १०२.१६, ३६, १६५, २०१; १०३. ११६,१२३, १६१ १६४, १६५:१०६.२,५:१०९ २१,२१:११०. १, २, ५, २०,२९,४२४३:१११.१%, ११२.३; ११३. २,१,९, ११,१५,२०,२८, ३५, १८४८.५८,११५,१९. ११, १३, २२; ५१.२५; ५३.५९,६४, ७८.५४, - राहव २७. १५.३९: ३१. ९५; ३७. १:४४. २२,५२, ५४, ६६; ४८. ७,५३. ३१, ४७, १२१%B ५४.८,१४, २५, ४१,५५. १५,५७.२, ५९.७३,६.. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम -द्वितीय वासुदेव की रानी २०.१८६ नवें वासुदेव की रानी २०.१८७ रावण की स्त्री ७४.८ लक्खणकी रानी. वजकण्ण की पुत्री ७७१७; ११.१५, २२:१०६.१९ ५०,६६,६७,६८; ११४. २,८,११,१२, २०,११५. ७११७.१२.१४,१८,३३, ११८. ९०, ९१, १.१. = रामदेव १.७४; २६. १०३:२८.५७,३६ ४,३७: ३८.५०, ४१. ७३, ४४. १८:१५.२९:४७.४३.५७ ४८.४८, ११२:४९.१२: ५०.१९:५५.२८६४.३. ३६६५.३४:०६.१७.८०. १६:१०३.१,१७२,१०९. ४:११०.२५:११७.११: ११८.८२ लक्खण ६१. ४७, ५५: ७२.१३: ९१.१२ देखो रावण देखी राम-२ प्रन्थनाम, पउमरियं १.९. जिन पुप्फदत को माता १००,१४. १४१, १४३, रुप्पणी-१ १४४:५४. १९.५५. ५७; ५६.४३.४५:५७.३२:५९. , -२ १:६१.१७.४४ ६१ ६८% ६४.३९:६५.९ १४, १९.. , -३ २७,४६६६.२७.६७.२, रूवमई ) २६,२७:६८ ६ २४ ४९: ६९.२९:७१.०९,५३.६३, ६५,६६७२.२४,२५,०८: रूवव । ७३.१३ १५.१६.१८३४; स्वाणंद ७४.३,२६,३०७७.२,७८. २५:८६.४: ९५. २७:९९. १४,१०३.६,११४ १३२, रोहिणी-१ १३३, ११३. १६:११८. १५; (देखो दसग्गीव) , -२ रावण-पुत्त इंदर ११ लंकासुंदरी १०६:५९.६६.७९ ८१ रावण-पुत्त जंबुमालि देव, भूतगण का स्वामी रामकणि?. रामण रामदेव रामदेवचरियं रावण-पुत्त घणवाहण लंकासोग रामा लकवण राव राहवचरिय रामायण ग्रन्थ (हिन्दू) २. ११६; १.५.१६ । रामण रावण राहू आठवां प्रतिवासुदेव, लंकाधिपति राक्षस १.५९; २. १०७,१०८ ११३; ३.१, ५.१५६७९९८ १०२, १०६.१२०, २३८. २५५: ९,१०,१४, २४ ४०,७८, १०२:११.१:१२. ३९, ४२ ४४, ५४ ६६, ७४, १२३ १२५. १२७,१२८ १३१७१४६१५७,१५. १७:१६.१०,१२,१३, १५, १८.२४,२८:१९.१,३२१ २३,२८,३२,३४ ४३,२०. २०३:४३.१६:४४.९,१३. १४:४५.३०:४६.१६,७८. ९८:४८.९५:५३.४७,९०, रिउमहण रिक्खरअ-१ नवें बलदेव की माता २०१९७ श्रावकमाता ११८.६५ हणुअ की स्त्री, राक्षस वजमुह की पुत्री ५२.१२, १६. २१, २५, २१:५३. १२५ राक्षसवंशीय राजा ५.२६५ लक्ष्मण पउम का भाई. आठवें वासुदेव, देखो सोमित्ति १.६६,६९,७७ ७९,८१,८७, २०. १९९; २५.११:२७.२७,२९,३१, ३४,३६.३७ ३९:२८९५, १००,१२४३०.८१३१. १०५,११७:३२.१६,१७, २५,३८,४५,३३.१३ १८, २८,८७,९०,९४.९७,९८, ११२,१४०,३४.३,६ १३, २६३५. १४ ५९: ३६. १०, ११, १३, २१-२५, ३२-३४ ३७, ३७. १५, ३२, ३८, ३९,४५, ६२. ६४; ३८ १६, २३ २५, ३६,४३-४५,४९,५६:३९. १८,१९,२९,४०.१४,४१. ७३,७६, ४२.२८,४३.५, २३,३७ ४८,४४.२१,२७, ३३.३४,३६,४८,४५.४, देखो राघव पउमचरियं १०३.१७५ ११८.११४,११८ विमलसूरि के आचार्यमह ११८.११७ राक्षसवंशीय राजा ५२६२ रिक्खपुर का वानरराजा नल और नील के पिता १.५३६.२१५७.१५२:८. २२९ २३३,२३४,२५५, २५६:९.५२७७ ५८ १५: वानरवंशीय राजा ६.८४ । देखो नेमि) तीसरे वासुदेव के पिता २०.१८२ कागोणंद म्लेच्छ जनों का अधिपति १.७०,३४.४६, ५४,५५,५८:३७.१०:९९. रिठ्ठनेमि रुदनाम रुद्दभूइ Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम लच्छीहर-१ -२ लच्छीडरद्धय लद्धियास लयादत्त ललियमित्त ललिया लव २९:४६.४०,८८,९१४७. ४५,४८.३३,१०८:४९.४, २०:५३.२२,२३,२८३२, १३५:५४. १७.३८,५५. ४८,५९:५९.६७ ७५,८२, ८३,८६,६०.२; ६१. २५, ४३.४४.५१,५९,६०६१, ६३,६२१,१२,६३.४,८, १०,१७.५९;६४. २३,३६, ३७.६५.१,३,४८,६८.४८% ६९.४०,४५:७१.११,५२, ५३.६१, ६६, ६७७२.८, १११४,१६, २१,२२,३०, २६:०३.१, १९,२२,७४. २७,७५.११,२४,७६.३,६ ७७.१९,२४,२८,२९,३२, ४५,४६७८.१५-१८,३०, ३५,४१४४,७९.१४८०. ३७,४९; ८१.३,४,८२.३: ८५.८,२०,९०.५,८,१०, २१,९१.२,७, १९:९४.१, ४१०२४,५९,९९,९५. २२:९६.४२,९८.४१,४२, ४४९९.४,१३,४७.७२, १००३,१०,१४. १७,२०, २१,२३ २४,३१,१०१.२४; १०२.५६:१०३.२.५.११८, १३९,१६११७३,१०६.५, १३,१७:११०.२,३,४,९ २०,३०,३७, ३८:११३. १० २१६८११७.११% ११८.१,१०,१५,१७,६१, ११०.६; ११७.५; ११८, ६३ = लच्छीव लह ११३. ३:- लच्छीहर ३२. ४७ ३४.४२ ४३:३५.३२,६१, ३६.१७,१८,३७.१; ३८. १७.२६, ३४,३५,३७,४१. ७२,४३.२५:४४.२५,२६, ३७,४५.८,१२ १५, २०% १८१०४,४९.१९,३६.५३. २७,२९,३४,५०, ५५.१४, १५,२६:५९.७९६२२५, २६.६४.६, १६३८,४४ ६५.२८,३१,७१.१५,५९, ६४ ६८७२.१०.१२,२४; ७६ १९७७.९. ४३,४९%3; ७९.२२,८०.४८,८२.१७, ८५१६,२३, ८६.२५,२६ ८७.१८:९०.१७ २२ २३, २८:९१.१०.१६.२६:९४. ५५८९६ ३८,९८. ४३; ९९.३२,४८:१००.१२.१३, १९,२२. २९, ३९, १.१. २६:१०२.५९,१२९:१०३. ६:११०.५,२१,१११.२, १२:११३.१४५. ( देखो लक्षण) मुनि १५.५६ अक्सपुर का राजा ७४.३१ विद्याधर ६३.५१.५३ वणिक् ४८.२० मुनि, सातवें वासुदेव का पूर्वजन्म नाम २०.१७१ रानी ८८.८ सीया का ज्येष्ठ पुत्र १.३२, ८४९१.९:९८.१८ ५५, ६१,६७,६८,७३, ९९.६, ६८,६९,७०-७२१००.१. २,१२.२८५२,५८, १०१. २४; १०२.३५: १०४.१; १०६.८,१६:११८.४३: ९७.१,१९,२५:९८.१,२९ ३२,३७,३८,९९.३ ४३,५४ ५६, ६३.६४,६५: १०० ३२,३९,५०,५१,५६५७; १०४,३१, ३३; १०६.१२, १३ १५:११०.३७ ११८. लवण-१ लवण-२ राक्षस महुका पुत्र, महुरानरेश १.८२,८६.४६४७ लच्छी -१ वानरयोद्धा ५७१४. लुद्धनाम लोल-१ ...२ वइदेही-१ " सुकंठ की रानी १७.६०, ६१ विद्याधर रानी ६.१६८ चक्रवर्ती हरिसेण की सौतेली माता ८.१४६ . छठे वासुदेव की माता २.. १८४ रावणस्त्री ७४.१० दाशरथी भरह की प्रणयिनी ८०.५० एक रानी ११८.६९ (देखो लक्खण) १०८.४९ आर्यिका (देखो लक्षण) =लच्छीनिलय ३६.५:३७. ३७, ३८. १; ४५. ११, २३,४८.५९, ७७, १००, १०७:५४, ४२:५९.८४%, ६७.४४७१.५७, ६२,७५. ८७७.५२:९..९,१२:९१. ८९४. १३, १००. २५; १०३.१४०:१०६.३०,४४ ., ., ५७.१२ जणअ की रानी, सीया की माता २६.७५ ९२,२८. ८८:३०.५५: % विदेहा १ ६६:२६.८८,२८.१६, ८० ३०.२४,९४, विदेही२६.२ जण अपुत्री सीया,दाशरथी राम की पटरानी ३१. १०३:३६. २६; ४५.३०; ४८.११५,४९.२३:५३.४८; ५५.१४७२.७, ७८.१८८ ९३.६,९४.३३, ४८.५५: वइदेही-२ लच्छीदेवी लच्छीनिलय लच्छीमई लच्छीवल्लह Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वश्वस्सअ योग वग्घ वग्घरह वध्यविलंबी वज-१ -२ वज्जउयर वज्जक वज्जंधर वजंसू वज्जक वजकंचू वज्जकंठ वज्जकण्ण वजक्ख वज्जचूड वज्जजंघ ९५.५८; ९६. ३०; ९९६७ १००.२८:१०१ १०,२९, १०२२,५५: १०३. १७४; १०५९ = विदेहा ४६ १०, ६५,९७.१६, १८ः९८२०, ५१ = विदेही १०१.३ धनुर्वेदाचार्य २५.१८,२२. मुनि, बाईसवें तीर्थंकर के पूर्वभव गुरु २०.२० वानर योद्धा ५९.५ राजा ९८.१२,१३ वानरयोद्धा ९.३१३३३४ विद्याधरवंशीयराजा ५.१६ ५.१७ राक्षससामंत ८.१३२; १२. ९४ राक्षस योद्धा ५९ १२; = वज्जोयर, ५६.३१:५९.१४; २०,२१; विद्याधर वंशीयराजा ५.१६ " ५१६ वानरयोद्धा ५७.८ वणिक् ११८.४६ राजकुमार १०३.९१ वानर वंशीय राजा ६.५९, ६०.६६ दलपुर का राजा १.७० = वज्जयण्ण ३३.२५, २७, ३०,५४,६०,६१, ६४,७८, ८०. ८१, ९१, ९५, ९७, १००, १०२ १२२, १२४, १२९,१३१, १३२ १३४. १३६, १४७७७ ४७; = वज्जसमण ३३.१४७ राक्षसयोद्धा ८.१३२; ५६. २८:५९.३ १२ विद्याधर वंशीय राजा ५.४६ पुंडरिपुर का सोमवंशीय राजा, निर्वासित सीया का संरक्षक १.८४ ९४. १०२; वज्जणक्क बचईत वजदत्त-१ वज्जद्धअ वजधर वज्जनाभ- १ वज्जनेत्त वज्रपाणि वज्जबाहु - १ 33 चज्जमज्झ - १ वज्जमज्झ-२ वजमालि वजमुह १. व्यक्तिविशेषनाम वजयण्ण वजवयण वजवरनयण वजयेग वज्जसंघ वजसमण वजसिरी वजसुंदर वज्जसुजण्डु ९५.१,१०,१६६५:९६.८३ ९७.८, ९८.१, ७, १०, ११, १२,१५,२०, २६, २७,३६, ३८,५५,६९,९९.१६,३१, ३२.१००.२४५. राक्षसयोद्धा ५९.५७,५८ वानरयोद्धा ५४.२३ विद्याधर वंशीय राजा ५. १५ मुनि, ग्यारहवें तीर्थंकर के पूर्वजन्मगुरु २०.१८ विद्याधरवंशीय राजा ५.१५ राक्षसयोद्धा ५६.२८ 33 राक्षसवंशीयराजा ५.२६३ रावणमंत्री ८.१३२ राक्षस मुंद का पुत्र ११३. १३,२० लंकाप्राकार का रक्षक ५२.८,५३.१२४ = वज. वयण ५२.११ देखो वज्रकण्ण देखो वज्रमुद्द सहपुर का विद्याधरराजा ३१.१६ राक्षसयोद्धा १२.९२ विद्याधरवंशीय राजा ५.१५. देखो वज्जकण्ण विद्याधररानी ६.१६९ विद्याधरवंशीयराजा ५.१७ १, ५.१७ राजा, प्रथमतीर्थंकर का पूर्वभवनाम २०.१२ मुनि, वारहवें तीर्थंकर के वजिदु वजास पूर्व जन्मगुरू २०१९ रावण का मंत्री ८. १५ विद्याधरवंशीय राजा ५.१७ ५१६ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २१.४२. ४४, ४६, ४७५१,५६,६७, ७०,७२,७४ 33 " वज्ज सेण बज्जाउद्द-१ -२ -३ वजा उहपंजर वजाभ 33 वज्जावत्त बोयर वर्णमाला - १ »-२ ,,-3 वकुमार हिसिह वद्धमाण वप्पा-१ वप्पा- २ वम्मा २७ मुनि, प्रथमतीर्थकर के पूर्व भवगुरु २०.१७ सौधर्मेन्द्र ३.१३७ विद्यावरवंशीय राजा ५.१६ विद्याधर राजा ६.१६९ विद्याधर राजकुमार ६.१६९ विद्याधरवंशीय राजा १६ सीया स्वयंवर के लिए चंदगइ द्वारा दिया गया धनुष २८.८४, ३०.९८,४४. ६०:४९.२३६५३.४९, ५५. १५, २६,७२.२३, ८६.२५: ९९.७१:१००.८,११३.२० विद्याधरवंशीयराजा ५.१७ विभीसण का मुख्य भट ५५.२३ देखो वज्जउयर राजा महीहर की पुत्री, लक्खण की रानी १.७१: ३६.९, १९, २४ २८, २९, ३०.३१३२, ३४:३८.१६, २०,५५,७७, ४९९१.१५, २४. भिल्ल राजकुमारी १२.१४ जुलाहे की स्त्री १४.२ हत्थ व पद्दत्थ के पिता ५८.१३ दाशरथी राम का सहायक रजा ९९.४९ चौबीसवें तीर्थंकर २०.६. ५१ (देखो महावीर ) चक्रवर्ती इरिसेण की माता ८. १४४, १४५ १४८, २०६, २०७२०.१५० जिन नमि की माता २०. ४७ जिन पास की माता २०. ४९ Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ वरकिति वरधम्म बरा वरुण वसंतअमरा वसंततिलअ वसंततिलया वसंतद्धअ वसंतमाला वसंतलया वसभ- १ वसभ-२ वसमदत्त वसह बकेट वसहदअ वसुंधर वसुंधरा वसु बसुकुमार - चंदपुर का नागरिक ५. ११४ मुनि, उन्नीसवें तीर्थंकर के १०.२० पूर्व चंदभद्द की रानी ८८१५ इंद का पश्चिम दिशा का विद्याधार लोकपाल ७.४४, ४७,१६.१०, ११, १२.१३, १५,१६,१८,२२,२३, २४, २८:१८.२,३:१९.१,८,२०० २५,२८,२९,३२:५३.४२, १५. (दे कंत ) गणिका ८२.८७ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९८ अंजणा की सखी १५. ६५, ६७, ६८, ६९ = वसंतमाला. १६.७०, ७३, ८९: १७.११, १४, १५, १७,३७, ३९, ४३, ७५, ७९, ८३,८६, ८९,९४,९७, १०५ भामंडल का मित्र ३०.५ ( देखो वसंततिलया ) राजकुमार सुकोसल की धात्री २२.७ मुनि देव के पूर्व भवगुरु २०.१९२ वानरयोद्धा ५७.१८ जिन मुनिसुव्यय को प्रथम पारणा कराने वाला राजा. २१.२४, २५ लक्खण का पुत्र ९१.२० इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.७ राजकुमार, सुग्गीव का पूर्वजन्मनाम १०३.४२, ५५,१२२ मुनि, सातवें बलदेव का पूर्वजन्मनाम २०.१९१ रावण की श्री ७४.१० अओझा का राजा ११. २१,२८-३१,३३,३४,३६ ११.८ वसुगिरि वसुदत्त वसुनंद वसुपुज्ज - १ वसुपुज - २ वसुबल वसुभूइ - १ -२ सामि वाउ कुमार-१ वाउगइ वाउभूइ वाणरवंस वामदेव वायायण वालि १. व्यक्तिविशेषनाम वालिद वालिखिल्ल हरिवंशीय राजा २१.९ श्रेष्ठीपुत्र, लक्खण का पूर्व जन्मनाम १०३. ८, १३, १४, ८९, ११८, १३५; ११४.३१ ब्राह्मण १०४.२६ बारहवें तीर्थंकर १.३९. ९३:२०.५५,५७; - वासुपुज ५.१४७६.९०; २० ५, ८,३८,५१,९५.३२. जिन वासुपुज्ज के पिता २०.३८ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.४ मुनि, छठें वासुदेव के पूर्व जन्मगुरु २०. १७६ विप्र ३९.४१,४३,४५,६४, ७५. अविरा राजा ३७.१२ पवणंजय १६.२,५८; विजयावई नगरीका राजा ११८.६९ अविरा सहायक ३७.१७ ब्राह्मणपुत्र ८० (देखो मरुभूर ) वानर- वंश का नाम १.४३ ६. १,८८, ९२ ब्राह्मण १०४.२६ वानरयोद्धा ६७१० सुग्गीवा ज्येष्ठमाई, देखो बालि १.५५:३. १०; ९. १, ६, ९, २४ ३२, ३७, ३८, ३९, ४६, ७४, १०५, १०६; ६४. २८; १०३. १२४, १३१, १३३, १३४. विद्याधरवंशीय राजा ५.४५ कृववद्द का राजा देखो बालिखिल्ल १. ७० ३४. १८. २०, ५०, ५१ ५४, ५५ ७९. ८ ९९.४९: - दुहिया ७७.४८ = कल्ला णमाला १०५.२०,२४, वासवकेउ वासुपुज्ज विउलवाहण- १ 30 विकल विकम विगयमोह विग्ध दिपवण विचित्तगत्त विचित्तमाला विचित्तरह विजअ - १ ,,-2 "-3 ,-५ , ८ =२ विजयपव्वअ विजयरह विजयरा जणअ के पिता २१.३२ (देखो वसुपुज १) राजा तृतीय तीर्थंकर का पूर्वभवनाम २०.१२ पुष्यमिदेदका १०३.६१ वानरयोद्धा ५७.१२ राक्षसयोद्धा ७१.३६ मुनि ९.७३०.६५ वानरयोद्धा ५९.७.९ वानरयोद्धा ५७.६ राजा मुनि २०१३८ सुकोसल को रानी २२. १९,५० अरिट्ठपुर का राजकुमार ३९.७८ द्वितीय बलदेव ५.१५४; ७० ३५ जिन नमि के पिता २०. ४७ राजा, चक्रवर्ती सगर का पूर्वजन्मनाम २०.१०८ मुनि, पाँचवें वासुदेवका पूर्व जन्मनाम २०.१७१ इक्ष्वाकु वंशीय राजा २१. ४१.४४ ७४, ७७ राजा ३२.२२ वानर योद्धा ५७.१४,५९. १५ दाशरथी राम की प्रजा का अगुआ ९३.१७,२२ विमलसूर के ११८. ११७ पउमिणी नगरी का राजा ३९.३८,५१,६१ अविरिअ का पुत्र ३७. ६८:३८.१,५,६ अविरिम का राजा ३७.६ . सहायक Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -२ १. व्यक्तिविशेषनाम विजयसायर चक्रवती सगर के पिता विज्जुप्पह (देखो विज्जुप्पभ १) विज्जुयंग वणिक् पुत्र ३३.६५,१२८ विजयसीह विद्याधर राजपुत्र १.४४: विज्जुलया रयणमालि ३ को रानी ६.१५७,१७६,१८५१८६ ३१.१५ विजयसुंदरी दाशरथी भरह की स्त्री, वानरयोद्धा ५४.२२ अहविरि की पुत्री ३७. राक्षसयोद्धा ६१.१० ७,१४ विज्जुवेग विद्याधरराजपुत्र ६१५७, विजयसेण-१ मिणालकुंड का राजा १९२,१९४ १०३.९० विज्जू-१ विद्याधरवंशीय राजा ५.१८ मुनि १०३.१०६ विज़-२ विभीसण का मुख्य भट विजया-१ जिन अजिअ की माता ५. ५५.२३ ५२,२०.२८ विज्जमुह विद्याधरवंशीय राजा ५.१८ पांचवें बलदेव की माता विणमि प्रथम विद्याधर राजा ३. २०.१९६ १४४ विजयारि जिन संभव के पिता २०. विणयदत्त-१ गृहपति ४८६३,६४,६५, ६८,६९,७३ विजयावली एक मंत्री की त्रो १०४. श्रावक ७७.९५ विजंगय विद्याधर राजा ६.१६८ विणयमई गृहपति महिला २०.११७ विभु = विणयबई २०.११९ विमल-१ विजासमुग्धाअ विद्याधर राजकुमार ६. विणोअ-१ अहविरिअ का सहायक विज्जासुकोसिअ राक्षसयोद्धा ५६.३४ राजा ३२.२३ विणोअ-२ विप्र ८२.४४,४७-५१,५६ विमल विजाहरवंस विद्याधरवंश १.३८,५.१३; ६.८८,९२ विण्हु-१ जिन सेयंस के पिता २०. विज्जुते विद्याधरवंशीय राजा ५.१८ विमलघण विज्जुदंत , १.३० विण्हु-२ मुनि ७०.२९ विण्हुसिरी = विज्जुदाढ ५. १८,२०, जिनसेयंस की माता २०. विमलचंद विमलप्पह विमलमुणि-१ विदेहा । विद्याधरवंशीय राजा ५.१८ विज्जुदत्त विदेही । देखो वइदेही ( देखो विजुदंत) ,-२ विज्जुदाढ विद्दमाभ मुनि, नवें बलदेव के पूर्व विमलवाहण-१ विज्जुनयण वानरयोद्धा ५७.११ जन्मगुरु २०.१९३ ,,-२ विज्जुप्पभ-१ विद्याधर राजकुमार, १५. विब्भम राक्षसयोद्धा ५६.२९ ६८,७०= विज्जुष्पह १५. विभीसण रावण का कनिष्ठ भ्राता २१,२३.७३ ४६.५५, ६१. २३, ७४. विज्जुप्पभ-२ राजा ९९.६३ २७,३०: ७७. ३५, ८५. विज्जुप्पभा-1 वानररानी ६.९३ २५: - विहीसण १. ७६. विद्याधर राजकुमारी,रावण ५३. ९२:६१. १३, १५, विमलसुंदरी स्त्री ८.३६ १७, ६०,६२. २०, २१, -३ गंधवपुत्री, रामनी ५१. ७२.३४;७४. १: ७५.२, विमला ७७. ११,१८,१०३.६८. = बिभीसण ८.६२, ८१; २३.१२,१३, १४,२५,४६. ९.६:४८.११८:५३.१,२,३, ७:५५.४,१८,२३ २९,४५, ४६.१७.१७:५९.६७.७५, ७६:६१. ५३:६७. ५१६, ६५.३७७८.३६३८,४३, ४. = बिहीसण ७.९८८. ८४, १३१, २३९, २५०, २७४, १०.२३, १२.६८ १५.१,१९.२५:२३.११, १९,२०,२१,२३, ४६ ५६, ६०,८६४८.५६, १२०; ५५.१२,२१,२२,२५,२७, ३१३३,४७,६१.२२:६२. २९:७१.४९ ५०७३.१३, ३२:१०१.१.९,२५:१०३. १२२,१२४.१२५ इक्ष्वाकुवंशीयराजा ५.७ तेरहवें तीर्थकर १४:५. १४८:९.९३, २०.५ ३९; ८२५३:९५.३१ पउमचरियं के रचयिता १. ३१, ९५,११८.१०२: = सूरिविमल ११८.११८ वानरयोद्धा ७०.६५ राक्षसयोद्धा ०.६५ लक्वणपुत्र ९१.२३ मुनि २०.११. मुनि २२.५५ नवम कुलकर ३.५५ राजा, द्वितीय तीर्थकर का पूर्वभवनाम २०.१२ मुनि, चतुर्थ तीर्थकर के पूर्वभवगुरु २०.१७ मुनि, पन्द्रहवें तीर्थकर के पूर्वभवगुरु २०.१९ छठे वासुदेव की पटरानी २०.१८६ देसभूसण व कुलभूसण की माता ३९.८६,९३ " १३ Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० १. व्यक्तिविशेषनाम विमलाभ विमलामा विमुचि राक्षसयोद्धा ७०.६५ विसुद्धकमल राक्षसरानी ५.१६६ विस्सभूइ-१ विप्र, चंदगइ का पूर्वभवनाम ३०.६०,६३,६४,६६, ७५ विस्ससेण विद्याधर राजा १०.२० वानरयोद्धा ५७.१४:६७. विस्सावसु-१ वियड-१ वियड-२ वानरयोद्धा ५९.३८ विद्याधर ६३.२. गजा अट्ठारहवें तीर्थकर का पूर्वभवनाम २०.१५ विद्याधर लोकपाल १४८, ५१७.५५, ५६.५८ ९९. १०१८.६७ ६९,७७७८, ८७८९,९५,११०,११२, ११.१२२, १२७,२५१%; १६१४ विप्र ३४.४५ देखो आयासबिंदु १२ वियडोयर विरस विरह विराहिम राक्षसयोद्धा ५६.३१ विहि दाशरथी भरहसह दीक्षित राजा ८५.३ विहीसण इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९८ वीर-१ विद्याधर चंदोयर का पुत्र, पायालंकारपुर का राजा १.७५:९.२१:४५.१३,६, १६,१७,१९,२१, ३९:४६. वीर-२ ८८,९१,४७.५१,४९.२१ वीग्य ५०२१:५४.३६:५७.१४; वीर सुसेण ५९.३२,५७,५८,६१.२८, वीनसेण ५१:७६.७,२३:८५.८.१.3 ९०.१८,९८.४५:९९.३५, वीवसंत १००.३, १३, १४ ६१; वीससेण १०१.९:११३. १४; ११४. विद्याधरराजा ८.६१ वेलक्ख मुनि, प्रथम वासुदेवका पूर्व वेलाजक्ख जन्मनाम २०.१७१ वेसमण-१ विप्र ८२.२८ जिनसंति के पिता २०. वेसमण-२ ४२ = वीससेण २०.१३४ राजा १२.३२ ब्राह्मणी राक्षसयोद्धा ५९.१२ वाणक् १०३.१२७ (देखो विभीसण) वेसाणल चौबीसवें तीर्थकर, देखो मगर महावीर १.६, २९, ३४, ९.५.१४८:९.९४,२.. संकह ५०,५७,८३,८४:१०७.१ । संख-१ राजा ३७.२२ जुलाहा २१.२ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९७ संगाम वडनयर का राजा १०५.. सजमसिरी-१ ८८,९०,९३,९७,९८,९९ वानरयोद्धा ५९.३८ लोकपाल वेसमण के पिता, संजय जक्खपुर का. विद्याधर -२ राजा ७.५५ संझत्थ राक्षसयोद्धा ५६.२८ . विद्याधररानी ६.१७१ संझादेवी विद्याधरकुमारी ८. १८४. संझावली १९४ संताव-१ विद्याधर रानी, आहल्ला संताव-२ की माता १३.३५ संताव-३ विप्रकुमारी, सीया का पूर्व- संतास भवनाम १०३.९५. ९९, संति १००,१०२,१२०, १३६, १३७,१४५,१४८ छठे बलदेव की माता २०. १९६ सुवर्णकुमार देवों का इन्द्र वानरयोद्धा५७.१२,६७.१२ मुनि, नवें बलदेव का पूर्वजन्मनाम २०.१९१, राक्षसयोद्धा ५६.३४ वानरयोद्धा ५७.१४ आर्यिका १७.६३ आर्यिका ७५.८२ मुनि १.३९:५२१.२७,३६ हरिवंशीय राजा २१.३० दाशरथीभरह सह दीक्षित राजा ८५.२ विद्याधररानी ८.३६ रावणस्त्री ७४.११ राक्षसयोद्धा ५९.५ वानरयोद्धा ५९.७.९ विरियदत्त विलंग विलासभूद विसल्ला " , ५९.३२ विद्याधर इंद का पुत्र १३. वीहत्थ ५० वेगवई-१ राक्षसयोद्धा ५६.३८. वेगवई-२ विप्र ४८.६४ लक्खण की पटरानी, दो- .-३ णघणको पुत्री, केकई की भतीजी १.७७६३.२९,३०, ६०.६१.६९:६४.१५,१७, १९ २३,३०४२,४५:६५. १;७७.९,२९,४३:७८ १७; ७९.२२, ८०.५०,८१.४; वेजयती ८५.२३,८७.६,७,९१.१४; १०६.१४ वेणुदालि विद्याधरराजा २८.१०२ कुम्बरगाम निवासी ४१. वेय ५५,५६,५९,६०,६२ वानरयोद्धा ५९.१४ सोलहवें तीर्थकर १.४,९. ४९:२०.६,४२,५३ ११२, १३४,१३७,६६.६,२६, ३१; ६७.२,५,२८,२९, ३२,३४,३६,४२:६८.१६, १७.२१,२२,५०,६९.१२; ७७.३.५, ६९, ९५.३४. चक्रवर्ती भी.५.१४९,१५३ राजा माहिद-१ का मंत्री १५.२३ विसाल-१ वेदशास्त्र ४.८०%3 . - सत्थ ११. ७२; - सुइ १०५.८० संदेहपारअ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम संपरिकित्ति संपुष्णिदु सच्चरुइ सच्चास संब राक्षसवंशीय राजा ५.२६० दाशरथी भरडू सह दीक्षित राजा ८५.५ कण्डपुत्र १०५.१५ खरदूसण का पुत्र १.७३, ४३.१८,१९२१,४४.२९: १६.२५,४९.४ : ९५. २२: ९८.४३:११८.३,१२.१५ धनिक ५.१०१ तीसरे तीर्थकर १.२५. १४७,९.९१,२०.४, २९: गृहपति ४८.६३ दाशरथीभरह सह दीक्षित राजा ८५.३ विद्याधर सुभट ९९.६४ राजा ३२.२२ चौथा चक्रवर्ती ५. १५३; २०. ११३. १२४, १३७, समाकुद्ध समाण समाहि समाहिगुत्त समाहिबहुल समुद्द सच्छद सढ संगकुमार संबुक राक्षसभट ६१.२८ बानरभट ५७.३ वानरभट ५७.९ मुनि १०३ ८२ वानग्भट ६७.११ वेलंधरपुरका राक्षस राजा ५४.३९,४०,४१,४२ वणिकू १०५.८२ मुनि ८८.३५ जिन नेमि के पिता २०.४८ जिन विमल को माता २०.३९ द्वितीय कुलकर ३.५२ वानरभट ५७.११ संभमदेव संभव-१ सत्तहि सत्तुज समुद्ददत्त समुद्दमुणि समुद्दविजअ सम्मा .. संभिन्न सम्मुइ सम्मेअ-१ सम्मेअ-२ सयवाहु संभू माहेसर का राजा सहसकिरण के पिता १.. संभूअ-१ सयंपभ मुनि, दूसरे वासुदेव के पूवजन्मगुरु २०.१७६ राक्षसयोद्धा १६८७ राक्षसयोद्धा ५९. २, १२, १४,६१.२६ इक्षाकुवंशीय राजा ५.४३ राजा, वारहवें चक्रवर्ती का पूर्व जन्मनाम २०.१५५ मुनि, प्रथम वासुदेव के पूर्व जन्मगुरु २०.१७६ हरिवंशीय राजा २१.९ मुनि, सत्तरहवें तीर्थकर के पूर्वजन्मगुरु २०.२. मुनि, अट्ठारहवे, तीथंकर के पूर्वजन्मगुरू २०.२० जिन अभिणंदण के पिता सयंपभा-१ संवर-१ सत्तुंदम मुनि ६३.३२ दसरह-पुत्र शत्रुघ्न ३२. ४७ - सत्तुग्घ २८.१०० ३७, २०, ३९.८६. १, ३, ७, १०,११,१३,२३.२७. ३०, ३८, ४२. ५२, ५३, ५४.५५:८७.१७,१८:८८. २,३,३७,३८,४२,८९. ३४,३६,३९.४१,५०,५२, ५८,६३:९८.४१; १... ४०,६०:११३.६८ ७० ११४. १, १८ = सत्तुग्घण २५.१४; = सत्तुग्घय ३८. ३ः = सत्तुनिहण १.६६% सत्तुहण ८०.३८ खेमंजलीपुर का राजा ३८.३९, = सत्तुदमण ३८. २७,४५,५१: (देखो अरिदमण) और जियसत्तु राजा ३२.२२ देखो सत्तंज मुनि, दसवें तीर्थकर के पूर्वभवगुरु, २०.१८ ब्राह्मणी, पचय की माता ११.९,१३,१५,१९ वणिक् ३३.६५ वानरभट ५९:१४ राक्षसभट ५६.३८ वानरभट ५७.११ छठे वासुदेव के पिता २०. १८२ सयंभु-१ मुनि, तीसरे तीर्थकर के पूर्वजन्मगुरु २०.१७ मंदोयरी को बहिन १०. ८० प्रथम वासुदेव की पटरानी २०.१८६ राक्षस भट ५६. २७:५९. २,१५:६१.२६ तोसरे वासुदेव ५. १५५; ७०. ३४: रावण का पूर्वजन्मनाम, १०३.९१,९७, ९९,१००, १०४,११९, १३६, १३७, सत्तुदमघर सत्तुनिहण । सत्तुहण सक विद्याधर राजा इंद १२. ८२. १३२; १३.११, १९. सत्था १४. सत्थिमई सगर, सयर सद्दसंगम सयलजणभूसण द्वितीय चक्रवर्ती १.४१,५.. ६३, ६८, १४३, १५२ १६८, २०२, २१३, २०. १०९ = सयर ५.१७२, १.३,१७५. १७६, २१५, २१६ हणुअ की स्त्री, वरुण की पुत्री १९.३२ सद्दल सद्दलकीलण ( देखो सगर) विद्याधर राजा, मुनि १. ८५; = सयलभुसण १.१. ५५,५७, ५९,६१,१०२. ५७,१८०१०३.१,१२४, १६३,१०४.११.५.२ विद्याधर रानी १.६.१ सपक्ख समसुद्ध सच्चमई सयहुया Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ १. व्यक्तिविशेषनाम सरसा विप्रवधू ३०.६०,६१,७०, ससंकधम्म ससि-१ सरस्सई पुरोहित महिला १०३. सरह-१ ससि-२ राक्षसभट ८.१३२ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२. ससि-३ ,,-५ सल्ल-१ सल्ल-२ ससिअ ससिकुंडल ससिचूला ससिपभ ससिपिभ-१४ ससिपह ससिप्पभ-२ सम सम्वकित्ति सबगुत्त-१ गृहपति इंद का पूर्वभव १३२७,२८ रावण का मंत्री ४६.९२ चंदमंडल का वैरी ६३.२० विद्याघर राजा इंद के पिता ७.१, १६५, १२. ३१; = सहस्सार १२.७४ ७५; १३.१,२.७,१० वानरयोद्धा ५७. १९: = सायर ५४.२२ मुनि, चौथे वासुदेव का पूर्व जन्मनाम २०.१७१ रावण का दूत ६५.८, १०,११ (देखो सागर) मुनि, आठवे बलदेव के पूर्वभवगुरु २०.१९३ देसभूसण और कुलभूसण के विद्यागुरु ३९.८८ वानर भट ६७.११ वणिक् १०३.९.१. इक्षाकुवंशीय राजा ५.४ नमित्तिक २३.१० वानरभट ५७.१३ ससिमडल-१ -२ विद्याधरवंशीय राजा ५.४४ सहस्सभाअ आठवें तीर्थकर ५.१४७:पभ ९९१; - पभ १.३; सहस्समइ (देखो चंदपम) सहस्सविजअ रंभक का शिष्य ५.९४, सहसार ९५, ९८ १११ = ससिअ ५.९९,१०४ ७ ४७ इंद का पूर्वदिशा का लोकपाल सागर ( देखो ससि) विद्याधर राजा ६.१६६ सागरदत्त लवण की रानी ९८.२ देखो ससि-१ सामत इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.५ राजा, चक्रवर्ती मघवा का सायर पूर्वभवनाम २०.११० सायरघोस-१ वानरयोद्धा ५९.३८ सुरगीव(यपुर का विद्याधर राजा ६३. १९ रावण की स्त्री ७४.९ इमाकुवंशीयराजा २२.९७ सायरदत्त वानर सुभट ११२.२ सायरभद्द चक्रवर्ती मणकुमार के सायर विहि पिता, गयपुर का राजा सायरसर २०.१२४ सार दृवाकु रानी, सुकोसल की माता २१.७९,८९ २२.२,३०,४४ माहेसर नगर का राजा, साल रावण द्वारा पराजित १. ५७; १०. ५४, ८१; सावित्ती-१ २२.१०२; = सहस्सकिरण १०.३४,५५,५८,६२, ६३, साहसगइ ६६६७६८७५,७६,७९, ८३,८६,८७,८८ राक्षसभट ५६.२९ गयणवलहपुर का विद्याधर राजा ५.६७,७०,७२, ७३,७५,७९,१११,११२, साहा सव्वजणाणदयर ससिमंडला ससिरह ससिवद्धण सहदेव वानर योद्धा ६२.३२ लक्खण का पुत्र ९१.२० दाशरथी राम का सहायक राजा ९९.४९ बानरभट ५४३४ दाशरथी भरह सह दीक्षित राजा ८५.२ राजा ३२.२३ लक्खण का पुत्र ९१.२५ मंत्री १०४.३,१०१५,१६, २०. सीया को दीक्षा देने वाले मुनि १०२.४८ मुनि, नवे तीर्थकर के पूर्व जन्मगुरु २०.१८ जिन अणंत की माता २०.४० वानरभट ५७.५ वानर भट ६७.१० ६७.१० दसरह के दीक्षागुरु १. ६८;३०.२८, ५९:३१.२: = सवभूयहिअ ३१. ३४, = सव्वसत्तहिअ २९.३६: ३१.३४ वानरभट ५७.५ विद्याधर रानी १३.४५ मुनि, तेरहवें तीर्थकर के पूर्वजन्मगुरु २०.१९ सप्तर्षि ८९.२ विद्याधरवंशीय राजा ५.४३ राक्षसभट ५६.२८ दाशरथी भरहसह दीक्षित राजा ८५.२ सवजसा सम्बदसरह सम्वदुट्ठ सम्वपिय सबभूयसरण सहदेवी सारण रावण का मंत्री ८.१६. १३३,२७४, १२.९२:४६. ११:५३.९२:५६.२८:५९ २,८,६१.१०,७१.३४ वानरभट ५७.११ ब्राह्मणी ८२.८२ सहसकिरण "-२ सव्वसार सव्वसिरी सबसुगुत्त सव्वसुंदर ससंक-१ सहसक्ख सहस्सनयण विद्याधर राजकुमार तारा के वर सुग्गीव का प्रतिस्पर्धी १.५६,७६१०.३, ११,४७.४३,४५,४६,४७: ५१. १७, १८, १९, २३; ५३.३५ बाह्मण विणोअ २ की स्त्री ८२.४७ Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ साहुवच्छल सिद्धत्थ- १ सिद्धाय-२ "-3 18 सिद्धि सिला सिरिकंठ सिरिकंत सिरिकंत सिरिकंता - १ ,,-२ ,-३ ,, - ४ ,,-५ सिरिगीव . सिरीगुत्त सिरिचंद - १ ,-२ 2-18 वानर भट ५७.१८ महावीर के पिता २.२१; २०.५० बाईसवें तीर्थंकर का पूर्व भवनाम २०.१५ मुनि नवें बलदेव के गुरु २०.३०६ दाशरथी भरद्दसह दीक्षित राजा ८५.२ देवपि लब और कुस के विद्यागुरु ९७.१३,२०,२१, २२,९९.८,९, ३७ १००. २६, २९ १०१.४२, ४६, ४७,१०४.३२,३३ देखो को डिसिला ४८. १०८ वाणरदीव का प्रथम विद्याधर राजा ६.३, ४, ६, ८, १२, १८ २४, २८, ३६,३८, ४२६३.६४,७४ सीयास्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०१ श्रेष्ठी, रावण का पूर्वभवनाम १०३.११, १२,९१, ११९ ८२,८६ वालिका मंत्री ४७.१९ सिरिषदा सिरितिलअ-१ सिरिदत्ता सिरिदामा - १ सिरिदास सिरिदेवी सिरिधम्म सिरिधर-१ सिरिघरा सिरिनंदण सिरपमदेवी सिरियभा-१ " -२ विद्याधररानी ८.१८७ वानर सुग्गीव की पुत्री ४७.५३ रावण की स्त्री ७४.१० दाशरही भरह की प्रणयिनी ८०.५२ रानी १०३.३९, ४२ राक्षसवंशीय राजा ५.२६१ कौटुम्बिक ३३.२४ पुष विदेह का राजकुमार, मुनि, आठवें बल-. देवका पूर्वभवनाम २०- सिरिमाला १९१:१०३.६१, ६५,८१, " -२ -२ " - ३ " -३ सिरिमंत सिरिभूइ - १ 39 १. व्यक्तिविशेषनाम सिरिमई १ " तडिकेस की प्रणयिनी ६. १०२ सप्तर्षि ८९.२ मुनि १०४.२८ गवण की स्त्री ७४.९ रानी ८२.३५ दाशरथी राम की विद्या धर रानी मणोरमा की बहिन ९०.२८९१.१८ श्रावक ११८.६६ विद्याधर रानी ९.५२ राजा, उन्नीसवें तीर्थंकर का पूर्वभव नाम २०.१५ सीया स्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०२ लक्खण का पुत्र ९१.२०२२ सीडोवर को रानी २२. ७१ = सिरिहरा ३३.७२ सर्पियों के पिता महापुर का राजा ८९.३,६ विद्याधररानी ५.२३३ - वानर रानी ६.८३ विद्याधर जम की माता ७.४६ वानर सुग्गीव की बहिन, रावण की स्त्री ९.४,२८,५० राजषी ३९.०१ ०९.१ वानरदूत ४८.१२४; ४९.१ पुरोहित, लक्खण का पूर्वजन्मनाम १०३.९२, ९५,९८,९९ अहदकी रानी, सिरिकंठ की माता ६.३ सुतारा की माता १०.२ रावण की स्त्री ७४.९ आर्यिका ११४.२१ विद्याधर राजकुमारी, किकिंधि की रानी १. ४४:६.१५८, १६०, १६५, १७२, १७३, २०७, २१४ सिरिमालि सिरिरंभा सिरिवक्ख सिरिवद्धण- १ »-२ ,,-३ सिविडिय सिरिसेणराय सिरिसेल सिरिहरा सिरी सिलाकवराड सिलाधर सिलीमुह खियंकर सिवा विहि-१ -२ सिद्धिमूह सीइंद सीमंकर सीमंधर- १ -२ - ३ ३३ मालवंत का पुत्र १२. ९७,९८, ९९, १०२, १०३, १०४, १०५ विद्याधररानी ६.१७० हरिवंशौयराजा २१.३० राजा. संजयंत मुनि का पूर्वभव नाम ५.२९.३१, ३६ हरिवंशीय राजा २१.२९ देखो नंदिवर्द्धण ३ ८२.९२ पोयणपुर का राजा ७७. ८२,८६,८७,८८,९६, ९७, ९८,१०५, ११३, ११७ राजा १५.१९ हणुन का अपरनाम १७. २०:१८.१; १९.११, ३५; ४८. १२३ ४९.१५, २२: ५२.१५:५३.८२; ७१.३५, ४३, ४४९०.१८९९.६६ १०८.५० देखो सिरिधरा विद्याधर रानी १०१.५७ महिंद -१ का द्वारपाल १७.१५ गृहपतिपुत्र ४८.७८ राक्षसभट ५६.३६ पांचवें वासुदेव के पिता २०.१८२ जिन नेमि की माता २०.४८ श्रावक १२.३२ विद्याधरयोद्धा १२.९८ सीयास्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०२ राक्षसयोद्धा ५६.३० देखो अग्भूि १०५.२० देखां सीया पाँचवें कुलकर ३.५३ छठें कुलकर ३.५३ मुनि, पांचवें तीर्थंकर के पूर्वजन्मगुरु २०.१७ पुंडरीगिणि के तीर्थंकर २३.४, ५ Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम सीयल सीहजस सीहणाय खौहद्धय-१ -२ सीया सीहबलंग सौहरव सीहरह-१ -२ ३ सीहवाह सीहवाहण-१ - दसवें तीर्थकर १.३५. १४७,९. ९२,२०.५.३६, ९७२१.२:९५.३३ जण की पुत्री, पउम की पटरानी, देखो वादेही १.६६-६९,७४,७६,८०, ८३-८५,२६.९८,१०२, १०३:२७.२,३, ४१:२८. १-३,७, १६,२०,९८, १२१,१२३,१३९:३०.४, ९,३३,५५,७९,८०,९६, ९८,३१.१०४,१२४, ३२. १६,२५,४२,४९,५४,३३. १,९०,१२६,१२८:३४.९, ११,१२,२९,३४,३५.२,३, ३२,७३,३६.५.२४,२६, ३८,१०:३७.६१:३८.२, २१,५०,५२,५६:३९.१३, २८,३५:४०.८,१५,४१.६८७१,७६,७७:४२.२०, २१,३५,४४.५,३०,३३, ३४,४२,४९,५६,४५.२५. २७,४२,४६.६.९,१५,१६, २५,३६,४२,४५.५७,६५, ७९,८३,५७.३, ३०,५५, ५७:४८.३-५.३५,३९,४३, ६२,९५,९६,११३,११४; ४९.४,३०,३१,५१.२५: ५२.२६:५३.६,१०-१३,१५, १६,२१,४६,५३,५६,५८, ५९,६१,७३,१२१, १४७, ५४.८:५५.२८:६१.१८ ६२.८,२०६३.१४,६४. ६५.६. १९, २४,२७, ३६, ३७, ३९,४०,५०,६५. ४४:६९. २२, २६,४०, ७०.१४,२०,२१,३०,३१, ७१.५४, ७३.१४: ७६.५, ८,११,१२,१४,१७,१८, १९,२२,२४,७७.१४,२४, २९,४१.६९; ७८.१६, सीहविक्कम-१ ११:७९. ३, २२, ८०. १९.५०,८१.४, ८५.२२ ८९.५६.५७,९१.१८:९२. १,११. २६; ९३.२, १४, २४,२५ २७,३१-३३,९४. ४,६,११-१३,१८-२०, २३.२७,२८,२९३७,३८, ४७,५७.६०,६१,७८,८६ ९५.१८-२०,२७ ४३,४८, ६७.९६४,८,९,१०१७, २५, २८ ४३, ४५,४७, १८:९७.२,६,१७, १९. २९: ९८.४६,४९,७१, ९९.८,११,१३, १५, २१, ४०,४१,४५,१००.२७, ३४ ३५,१०१. ११, १२, १९,२१-२३,२७,२८,३१, ३८,४०,४१,४५,४६४८, ५०.७१,७३,७४१०२.३, ३२, ४१,४६,५०,५३, १.३.३.१२०, १३६, १४३.१६४-१६६.१७० १०५.१,३७.११३:११३. १५,५९,११५.७,१९,३५, ४५:११८.१,३४,३८,४७, ८५९१.सीइंद ११८. ३४,३८-सीयाइंद११७. ३५:११८.१;= सीयादेव ११७.४५ वानरयोद्धा ५७.११ सातवें बलदेव की माता २०. १९६ मुनि, द्वितीय बलदेव के पूर्वजन्मगुरु २०.१९२ राक्षसभट ८.१३२ देखो सीहोदर ९९.५. राक्षसभट ५६.२७:५९.२, ७.९:६१.२६ वानरभट ५९.३२,६७.११ देखो सीहंदु, ७७.९६ विद्याधरवंशीय राजा ५.४६ इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.३ वामरयोदा ५४.१५,१९ इक्वाकुवंशीय राजा ५.१३ चक्रवर्ती इरिसेण के पिता ८. १४३ (देखो हरिकेउ) राक्षसयोद्धा ५६.३८ वानरयोद्धा ५४.३६ राजा, सत्तरहवें तीर्थकर का पूर्वभवनाम २०.१५ सोदास का पुत्र, इक्ष्वाकु वंशीय राजा २२. ७६,९४ अइविरिअ का सहायक राजा ३७.११ वानरयोद्धा ५४.२२ इक्ष्वाकुवंशीयराजा ५.४३ राक्षसवंशीयराजा ५.२६३ अरुणपुर का राजा, हणुम का पूर्वभवनाम दाशरथी पउम का सहायक राजा ९९.४९ गुंजाविहाणनयर का विद्याधर राजा १.१.५६ अणंत जिन के पिता २०.४० मुनि १.५.१०९ सोदास का अपरनाम २२.७७ नघुस की रानी २२.५९, ६०,६१,६५,६६,७०-सुय २२.१ (सोदास) वग्घपुर का राजकुमार, देखो सीहचंद ७७.८६, ८७,८९,९४,९५ सीहसेण-१ "-२ सीहसोदास सीहिया सोल सीला . सीहेंदु सीह-१ सीहोदर) सीहोयर । ,,-२ सीडउदर सीहकडि-१ . उज्जेणी का राजा, देखो सीहउदर ३३.५५,५८, ५९,६२,७२,७६,८३,९७, ९९,१.१, १०३, १.४, १११, ११८, १२०-१२३, १३३-१३७, १३९, १४७; ३४.२०,२१,२५,३७.२७ सोहचंद सौहचूड Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सुइरअ सुंद दरमाला सुंदरसति सुदरा सुंदरी-१ सुंदरी - २ ,,-3 सुर्व सुकेउ सुकेस - १ मुकेखि कोसल सुग सुगुति सुग्गीव विप्रपुत्र ८२.२८,३३,३९ खरदूषण और चंदणहा का पुत्र ४३.१८:४५.४०, ४१,४४:५६.२९;७१३६ - सुय सुंद का पुत्र ११३. १३,२०,२७ विद्याधर रानी, अंजणा की नानी, पडिसुजभ की माता १७.१०३ दाशरथी भरइसह दीक्षित राजा ८५.५ राजपुत्री. सिरिषद्धिय की रानी ७७.८५ विद्याधर रानी, उवरंभा की माता १२.७० वानरराज सुग्गीव की पुत्री ४७.५३ रावण की स्त्री ७४.९ अरुणपुर का राजा १७. ५५ पुरोहितपुत्र, पुनः मुनि ४१. ४६,४७,४९,५०,५७ देखो सुकेसि ६ १४८. २१९,२२१:०.१६३ अविभि का सहायक राजा ३७.१० राक्षसवंशीय राजा, सुकेस (१) १.४६६ देखो १८३, २०१, २४३ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २१. ८९,२२.६ १३, १४, २१, २२, ३९, ४०, ४४, ४९, १०६:२८.१४१ (देखो कोसल) देखो सुय ८.१६ मुनि ४१.३९,४१,४४,६६ वानर राजा, दाशरथी पउम का सहायक. वानर सैन्य का नायक १.५५५६, ७५ ३ १०:९४६,४५, ५०:१०.५ १९. ३७, ४०: सुचंद सुजड सुज्जहास सुणंद- १ सुनंदा सुतारा १. व्यक्तिविशेषनाम सुदंसण सुदरिसण- १ -२ २० ३५:४६.८९;४७.३,७, ९-११, १४, १६, १८, २१, २२,२५२९, ३०, ३१३४. ३५,३७-३९,४१,४२, ४४, ४५४८ ४८.६, ७. ३४, १०९, १२२ ४९.९, १०, १३, १६, २१, २४, ३७.५२. २७:५३.१८, ३५ १२१; ५४.२.३३:५५. ४८५७. २०:५९.४२,५०,६८,७८ ८०६०.३६१. ११, २९: ६२२१, २३, ३१: ६४.३ ६८.२६:६९२,४,४३,७२. ३३,३४,७३.३२,७६.२३: ७७.९,२३:८५.२५:९४.३: ९५. २३९८.४५ ९९.६५; १०१.९, २५:१०३.१२२: ११२.२११३. १, १५: ११४.३, १९ राक्षसवंशीय राजा ५२६० 'दाशरथी भरहसह दीक्षित राजा विद्याधर राजा १०.२० संबुक की लक्खण द्वारा अधिकृत तलवार ४३.१९, २३:४५ १४ ( देखो सूरदास ) राजा, तीथंकर महावीर का पूर्वभव नाम २०.१६ वानरभट ७०.६५ श्रावक ११८.६५ श्रेष्ठि-पत्नी १०३.७ वानरराज सुग्गीव की पत्नी १.५६:३ १०:४७. ११, १४, १५, २३, २४ (देखो तारा ) पांचवें बलदेव ५. १५४ (देखो सुदरिण) अट्ठारहवें जिन के पिता २०.४४ मुदरिया-१ सुधम्म- १ सुनंद- १ सुनंदा सुनयण सुनामा सुनेता सुपइड सुपास - -२ -२ -२ सुपाखकित्ति सुपुण्णचंद सुप्पभ- १ "-४ • सुप्पमगुरु मुनि, तृतीय वासुदेव के सुप्पभदेवी - १ पूर्वजन्म गुरु २० १७६ "- २ ३५ छठें बलदेव का मुनि, पूर्वभव नाम २०.१९० पांचवें बलदेव ७०. ३५ (देखो सुर्वण) मुनि १०३.१४४ तीसरे बलदेव की माता २०. १९६ रामो देवर्षि सिद्धस्थ का पूर्वजन्मनाम, १०४. २,३२ मुनि बलदेव के पूर्वजन्मगुरु २०.१९३ मुनि, तृतीय बलदेव के गुरु २०.२०५ मुनि, बीसवे तीर्थंकर के पूर्वजन्मगुरु २०.२० ब्राह्मणपुत्र १०४.२६ सीयलजिन की माता २०.३६ राक्षसभट ८.१३३ यक्षिणी ३५.३४ पांच वासुदेव की पटरानी २०.१८६ सुपासन के पिता २०. ३३ सातवें तीर्थंकर १.३५. १४७९.९१: २०.४, ३३, ५४;९५.३३ बलदेव लक्खण का पुत्र ९१.२५ वानरभट ६७.११ चौथे बलदेव ५.१५४; = सुप्पह ७०.३५ महापुर का राजा २०. १२१ राजा, चंदोदय व सूरोदय के पिता ८२.२५ विजयानगरी का राज १०३.१३० मुनि २०.१४२ राक्षसरानी ५.२५३ विद्याधररानी ६३.१९ Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम सुप्पभा-१ लक्खण-माता, दसरह की पत्नी २५. ४ ( देखो सोमिति १) (देखो सोमिति २)१८. सुप्पह-१ सुबंधु विद्याधर घणवाहण१ की सुभूसण रानी ५.१३८,१३९ चौथे बलदेव की माता सुमइ-१. २०.१९६ कण अ-१ की स्त्री २८. १३२ (देखो सुप्पम-१) मुनि २०.१०२ बज जंघ की माता ९५. सुमंगला-१ कमलसंकुलपुर के राजा, सुमित्ता के पिता २२. १०७ इक्ष्वाकुवंशीयराजा ५.११ मुनि, प्रथम बलदेव का पूर्वभवनाम २०.१९. घालिखिल्ल का मंत्री ३४. सुमणा अइविरिय का दूत ३७. सुमणुस्सुया सुबंधुतिला 0 सुबल-१ or सुबुद्धि-१ २१ सुरजेट्ट १८ राक्षसवंशीयराजा ५.२६१ कोसंबी का राजा २१.२ रावण का मंत्री, राक्षस भट, देखो सुग ८.१३३, २७४;४६. ११; ५३. ९२ः ५.६.२८:५९. २,८६१. १०.७१.३४ दाशरथी भरहसह दीक्षित राजा ८५.४ मुनि ५.२.५ मुनि ५.२२३,२२५ इक्ष्वाकु रानी ११.८ राजा इकोसवें तीर्थकर का पूर्वजन्मनाम २०.१५ वंसत्यलपुर का राजा ४०.२::सुरप्पह ४०.१५ वानर सुग्गीव की पुत्री ४७.५४ सप्तर्षि ८९.२ देखो रयणजडि १०१.९ गंधव्वगीयनयर का विद्याधर राजा ५.२४३ विद्याधर राजा ८.३४,११ ( देखो अमरसुंदर) राक्षसवंशीयराजा ५२६२ भूताधिप ५.१०३ गयणवल्लभ का विद्याधर राजा ५.६६.६९,७१,९१, सुमाल विभीसण का पुत्र ६५. सुमित्ता १६:११४.३ पांचवें तीर्थकर १.२,५. १४७९.९१२०.४,३१%3 सुमित्ति ९५.३१ रावण का सारथि १२. सुमुह-१ ११९ महिंद (१) का मंत्री सुय । १५.१७ चक्रवर्ती सगर की माता ५.६२ विद्याधर धात्री ६.१६५ सुमइ-जिन की माता सुयधर २०.३१ उसह जिन की रानी, सुयसागर चक्रवर्ती भरह की माता सुयसायर २०.१०६ सुरकता विद्याधररानी १५.२१ दाशरथीभरह की प्रणयिनी. ८०.५१ सोमपुर का राजा ७७. सुरप्पभ १००,१०४ रावण के पितामह १. सुरमई ४८.५०६. २२०, २४० ७.१५,२१,३६-३८,५९, सुरमंत १५२,२५८८.६७, ६९, सुरयणजडि ७५, १३५, १३७, १४२: सुरसन्निभराय ६१.२९:७७.११ राजा, महु-२ का पूर्व भव सुरसुंदर १२. ११-१३, १६, १९, २४,२५,२७,२९,३० सुरारि मुणिसुव्वयजिन के पिता सुरूवनाम २०.४६ सुलोयण चक्रवर्ती मघवा के पिता २०.१११,२१.११ तीसरे बलदेव का पूर्व सुवइट्ठ जन्मनाम २०.१९० (देखो नंदिसुमित्त) सुवज मुनि, छठे बलदेव के गुरु सुवण्णकुंभ २०.२०५ दाशरथी भरह सह दीक्षित सुवयण राजा ८५.५ सुविहि सुमालि सुभद्द-१ सुमित्त-१ दाशरथी भरहसह दीक्षित राजा ८५.३ इक्ष्वाकुवंशीयराजा ५.४ सीयास्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०२ अविरिय का सहायक राजा ३७.१० देखो भद्द ७०.३५ दूसरे बलदेव की माता २०.१९६ कणम-१ की पुत्री,दाशरथी भरह की स्लो २८.१३२, १३६:०६.१४,८०.५१ रावण की स्त्री ७४.११ दाशरथीभरह को प्रणयिनी ८०.५. राक्षसवंशीय राजा ५. २६२ मुनि १०४.२२ राक्षसभट ५६.३१ . आठवें चक्रवर्ती ५.१५३: २०.१४. . सुभद्दा-१ सुभा-१ "-२ सुभाणुधम्म सुभाणुनाम सुमीसण सुभूम राजा, बीसवें तीर्थकर का पूर्वभवनाम २०.१५ विद्याधरवंशीयराजा ५.१६ मुनि, प्रथम बलदेव के गुरु २०.२०५ विद्याधरवंशीय राजा ५.१८ वानरयोद्धा ५७.८ -६ Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सुव्वंत सुव्वय - १ ,,-3 ,,-३ सुठयमुणि सुन्यरिसि सुव्वया सुसम्मा सुसार सुसे सुसेल सुदमइ सुहाधार सूर-१ १-२ "३ 11999 ६ ارد 4790 2-99 राक्षसवंशीय राजा ५.२६१ देसी मुणि ३३. ५६ मुणिसुब्वय का पुत्र २१. २३.२७ मुनि ११४.७,१५.२२ मुनि आठ बलदेव के गुरु २०.२०६ मुनि, तीसरे वलदेव के पूर्वभवगुरु २० १९२ धम्म जिन की माता २०.४१ ब्राह्मण कविल की स्त्री ३५.४८,६४, ७३ वानरभट ५९.३८ वानरभट ८ २७४ ५४. ३४:५९.३२,३६:६२.३०; ७१.८, ३८; ७६.२३: ७९.२३ वानरभट ५७.१२ कोउयमंगल के राजा केकर्ड के पिता २४. २,२० कोमुईनयरी का राज ३९.१०० इक्ष्वाकुवंशीय राजा ५.६ राक्षसवंशीय राजा ५.२६३ कुंज के पिता २०.४३ सीया स्वयंवर में उपस्थित राजा २८.१०२ राक्षसभट ५६.२८. वानरभट ५७.४.१८ वानरभट ५७.५ वानरभट ६७.९ दाशरथी भरद्द - सह दिक्षीत राजा ८५.३ राजपुत्र ८८.१६ दाशरथी राम का सहायक राजा ९९.५० सूरंजयकुमार सुरकमला सरखेयरिंद सुरदेव - १ सूरदास सूरिविमल सूरोदय सूलधर सेण सेणा १. व्यक्तिविशेषनाम सेणिय राजकुमार, दसरह का पूर्वजन्म नाम ३१. १५, ३०-३२ वानर किकिंधि की पुत्री ६.२१५ लोकपाल कुबेर के पिता ७.४५ मिस का राजा ५५.३५ दाशरथी राम की प्रजा का अगुआ ९३.१७ देखो रविभास १४.४ पउमचरिय के रचयिता ११८.११८ ( देखो विमलर ) मरी का शिष्य, भुषणालंकार का पूर्वजन्मनाम ८२.२५, २८, ११६, ११९ दाशरथी राम की प्रजा का अगुआ ९३.१७ विद्याधरवंशीय राजा ५.१५ संभव जिन की माता २०.२९ मगह का नरेश, देखो मगहनराहिव १ ३४; २. १५; ४. ९० ५. ६४. २५८, ७.५३.१३४, १४३: ९.१,११,४५, १२.९, ३५: १५.८, २०. ३, १६, २८, ३५, १०५ १६०. १६८, १९५,२०२२१.१, ३४; २६.७३,८८,२७. ३; २८. १३७ ३० ९८, ३१. २; ३५.२७:४३. ८,४८. १३, ३२, ५३. ८४ ५६. ११; ५८.३, १८:६३. १४ ६४. १६६.१५: ६९.५६ ७१. १७,४१,६४,७२.१५, २६६ ७३.२६,३३,७५.२९,७७. ५६, ६०, ११४; ८०. २ ८२.१,६०,११३ ८५. १; ८८.३,३८, ४०, ४२; ८९. ४१९१२ ९७ १९९. ५१,५६, ७३: १०१. ५४; १०४.२६,३१; १०५.१८, ११३;१०९.४; १११.१ सेयंस- १ " -२ " -३ सोदास सोम-१ 23 -२ सोमदेव टोमण्यम सोमवंस सोमसुवयण सोमिति - १ " -२ ३७ ग्यारहवें तीर्थंकर १.३:५. १४७; ६.९०; ९.९३,२०. ५,३७,१९८६९५.३४ गयपुर का राजा, जिन उस को प्रथम पारणा करानेवाला ४.२.१२ मुनि चौबे वायदे के पूर्वभवगुरु २०.१७६ इक्ष्वाकुवंशीय राजा, देखो सीहसोदास २२ ७१, ७२.९०,९१,९३ विद्याधर लोकपाल ७३७, ३८४०, ४३ चौथे वासुदेव के पिता २०.१८२ गंधावई का पुरोहित ४१.४५ सालिग्गाम का ब्राह्मण १०५.२०, ३३, ७१ सोमवंश प्रवतक बाहुबलि का पुत्र ५.१०, ११ एक वंश का नाम ५.२, १३;९५६४ राक्षसभट ५६.३६ देखो सुमिता और कई २२. १०८; ३२.३६ ८२. ८११८.४२ - पुस ३८५७; -सुअ २७.३० ५९. ७३; ७२. ३: १०३. १३९, १६२ = लक्खण दसरह का द्वितीय पुत्र - ३१.७२, ११०, १२५: ३२. ४९३३. १७, १८: ९२,९५, १०३, ११३;३४. १,५;३५. १३, १६; ३६. २०, २७, २८, ३८. २०, ४६,४८,५० ५५:३९.११, ३५:४०.८, १२, १५: ४१. ४४२. ३५४३.२८, ४४. १३.१७,३९,४१: ४७. ७, ३३,४८,४८.७, १०; ५४. १४५५. ४९ ५७. २० ५९८०६१.४५, ६२,६३. १,७,११:६४. ४५:६५.५० Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १. व्यक्तिविशेषनाम सोवीर हरि राक्षसयोद्धा ५६.३३ राक्षसयोद्धा ५६.३३ विद्याधर राजा १०.२० वानरयोद्धा ५७.७ हरिवंशीय राजा २१.८. राजा विजम-४ की रानी २१.४२ विद्याधर राजा ६.२३. काकंदीपुर का राजकुमार १०४३,२५,२९,३१ वणिक् ५.२८ पोयणपुर का राजा ५. २२७ सुग्गीवपुत्री ४७.५३ अंजणा की माता १५. ११,१७१०१ सुग्गीवपुत्री ४५.५३ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.५०, हणुभ ७११७:७२.३२, ७३.४, ५, १३: ७७. ५५,७९.१, २६,२९,३.९४ २.११, २१:१००.२६.४७:१०९. २१:११०.८, २५, ४३, १११.१३:११३.६,११, १७११७.१४. (देखो सुमित्ति और लक्खण) अइविरिथ का सहायक हय राजा ३७.१२ सद्दीव का विद्याधर राजा५४.४५ . हरिकता पवणंजय-अंजणा पुत्र हरिकेउ हनुमान, देखो पवणपुत्त, मारुह,सिरिसेल १.५९, हरिग्गीव ६१, ८७, १७.१२१; १८. हरिचंद . ५१,५८१९.४,१४,१६, १०,२८,३२,३४,३६.३९. हरिणकुस ४१,४२:४७.२६, २९: १८.१२५:१९.१-३,१६ हरिणगमेसि ५०.१६,५२.१६,१९ ५३.१,२,११,१८,४३, हरिणाह-१ १४,५४,५५ ५७,७८, ९०, ११७,१२१,१४६% ५७.२:५९. १७. १८, हरिदास १९,२३-२५, २८-३०, ३३,१३,६४.३, ३५, ७१. हरिमइ ४०,४२, ४६, १७, ७२ हरिमालिणी ३४७९ २३:१०८.१,१, ४९१०९.१: हरिय -हणुम ५३.११६:६०.१%B हरिराया . -हणुमंत १५. १, २.३; हरिवंस १८.५६१९.९,२६:५३. २७:५९.७५: १.०.६० हरिवाहण १.१.९; -हणुयंत १९. १५; ५९. २१:६५.२,२६, हरिसेण - इणुव ४७, २५, ४९. १४,१८,५१.३५२.६, १३,२२,२१:५३.१२.१७, ६४. ७७, १०३, १२८, १३४,१४४:५४. ३,२३. ३१, ६४. २५, ९८.४५; १.८.१८, २२, २६.४५: - हणुवंत १९. २९:५१. ५,५३.४०:६१.२८; ७६. हिडि ७:१०१.२५:१०८.२१. हिडिंब हिमंग राक्षसयोद्धा, रावण का हिमगिरि एक नायक ८.२७४ १२ ९२.५३.९२:५६.२७:५७. हिमचूला ३२,३३.३४,३५:५८.१, १३,१६,१९,५९.१७०.३ विद्याधर राजा १०.२० हियंकर दाशरथी भरह के साथ। दीक्षित राजा ८५.४ हियकर-१ वानर नल-मील की - माता ९.५ चक्रवर्ती हरिसेण के पिता हिययधम्मा २०.१५० देखोसीहद्धय-२ मी राक्षसवंशीय राजा ५.२६० विद्याधरवंशीयराजा ५.४४ हिययावली मुनि, चतुर्थ बलदेव के गुरु २०.२०५ हिरण्णगम विद्याधर राजा, इंद का बलानीक ७.११ हिरण्णनाम विद्याधर राजा १५.२० हेम लक्ख ण पुत्र ९१.२० वणिक् पुत्र ५.८३,८५८६, हेमक ८७,८८ नागपुर का राजा ८२२० हेमणाह हणुअ की स्त्री १९.३६ राक्षस योद्धा ५९.५ हेमप्पभ हरिवंश प्रवर्तक राजा २१.७ वंशमाम ५.२:२१.१०.११, ३०,३२ महुरा का विद्याधर राजा हेमरह-१ १२.२,५,६,३१%3 -नंदण - मह-२ १२.४ हेमरह-२ दसवां चक्रवर्ती १.५२.५. १५३3८. १३९. १४१, हेमवई-१ १४४, १५० १५५१६०, १६२-१६४,१६६,१६९, हेमसिंह १७२,१७६, १८३, १९७, १९९.२.१, २०३, २०७, २०.१५०८०. १५:-कहा हेमाम ८.२११ हेहय इक्ष्वाकुवशीयराजा २२.९९ विद्याधरवंशीय राजा १.. २१ विप्रपडित, मंत्री ७५.७८, ७९,८०,८२ साकेय का राजा १.५. ८५ केकाई के स्वयंवर में दसरह का प्रतिपक्षी राजा २४.२७,३०,३१,३२ पोयणपुर का राजा ५. २२८ इक्ष्वाकुवंशीय राजा २२.९६ मंदोयरी की माता ८.१ रानी १०३.९१ रानी किरणमंडला का प्रेमी १.१.५८ राक्षसयोदा ५६.३६ विद्याधर राजा १०.२० Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिशिष्ट २ (१) अमात्यमंत्रिपरिवार (२) आयुध (३) ऋषि-तापस-परिवाजक (४) कुलकर (५) गंधर्वपरिवार (६) गणधर (७) गणिका-वेश्या (८) गृहपति वणिक-श्रेष्ठि-परिवार (९) ग्रन्थ (१०) ग्रन्थकर्ता (११) तन्तुवायपरिवार (१२) तीर्थकरभिक्षादातृ (१३) दासभृत्यपरिवार (१४) दूतपरिवार (१५) दृती (१६) देव-देवी (१७) द्वारपाल (१८) धात्री प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष (१९) नागरिकपरिवार (२०) नैमित्तिक (२१) पक्षिविशेष (२२) पुरोहितपरिवार २३) प्रजाप्रगण्य (२४) ब्राह्मणपरिवार (२५) मित्र-सखी राक्षस (२६) योद्धा र वानर । विद्याधर इक्ष्वाकु (२९) लोकपाल (३०) वंश (३१) विद्यागुरु (३२) विमान (तीर्थकर (भरहवासी, विदेहवासी) चक्रवती (भरह(३३) शलाकापुरुष बासी,अन्य) बलदेव वासुदेव (प्रतिवासुदेव (३४) शिलाविशेष (३५) शिष्य (३६) श्रमण-श्रमणी (३७) श्रमणशाखा (३८) श्रावक-श्राविका (३९) सारथि (४०) सेनापति (४१) हस्तिनाम (२७) राजपरिवार राक्षस वानर विद्याधर सामान्य । सोम । हरि ८) लेखवाहक पुरुष ग) मणिचूल (१) अमात्य-मंत्रि-परिवार मारी अणेयबुद्धि मेहावि उग्गसेण मोग्गर वजनेत खारदूसण वजमा गयणतदि संदेहपार चित्तप्पभ सब्वगुत्त जब-बचत सहस्सम जमदंड सारण पंच-मुह, चयण सिरीचंद बिहप्फ सुबुद्धि मइसमुद्द सुमइ मइसायर सुय मयंक हेमंक मरुत स्त्री महामइ विजयावली (२) आयुध अमोहविजया (शक्ति) वजावत्त (धनुष) चंदहास (खड्ग) सुजहास । रविभास (..) सूरहास । (३) ऋषि-तापस-परिव्राजक अंगिरम (स) भिग्ग अग्गिकेउ बंभरुइ अणुद्धर मारीई नार सिद्धत्थ (५) गंधर्षपरिवार स्त्री चित्तमाला (६) गणघर इंदभइ, गोयम उसहसेण (७) गणिका-वेश्या भणंगलया वसंतममरा रमणा (८) गृहपति-पणिक्-श्रेष्टि-परिवार गोमुह अप्पासेय गोहाणिय अरहदास जिणदत्त असोय जिणपउमण्इ अहिदेव तिलय कणग घणदत्त गुणधर नयणाणंद पुरुष १ पडिसुइ २ सम्मुइ ३ खेमंकर. ४ खेमंधर ५ सीमंकर ६ सीमंधर ७ चक्खुनाम ८ महप्पा ९ विमलवाहण १० अमिचंद ११ चंदाम १२ मरुदेव १३ पसेणई १४ मामि-हि Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० जडाइ) जडागि बंधुदत्त सरस्सई खेम नयदत्त सहस्सभाभ नियमदत्त सायरदत्त पउमरुइ सिरिकत पभव सिारगुत्त पवर सिलाधर हरिदास भावण हियकर मघदत्त स्त्री महाधण कित्तिमई महीदेव कुरुविदा गुणमई मेहबाहु अउणा लयादत्त घना वजक धारिणी वसुदत्त भुयवत्ता विज्जुयंग मयरिमा विणयदत्त मित्तमई विहियक्ख रयणप्पभा संभमदेव रयणाभा सञ्चरुइ विणयमई सहसंगम सुणंदा समुदत्त (९) अन्य पउमचरिय, रामदेव- रामायण (ब्राह्मण) चरिय, राहवचरिय वेय-सत्य (वेदशास्त्र) भारह ( महाभारत) (१०) प्रन्थकर्ता विमल सूरिविमल (११) तन्तुवायपरिवार पुरुष वीरय वणमाला (१२) तीर्थकर-प्रथमभिक्षादातृ बंभदत्त सेयंस वसभदत्त (१३) दास-भृत्य-परिवार चवल-गइ,-वेग अमरवणु भड़कलस कावडिय जयावई २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष (१४) दूतपरिवार (२०) नैमित्तिक पुरुष सिरिभूह सायरविहि अमयसर सुबुद्धि (२१) पक्षिविशेष उदिअ स्त्री मुइय उवओगा जडाउ) सामत (१५) दूती (२२) पुरोहितपरिवार चित्तमाला महुपिंगल (१६) देव अम्गिकेट सिरिभुइ अग्गिकेउ मणिचूल उवमचु सुकेउ अणलप्पम महालोयण जलणसिह सोम अणाढिय माणिभद्द धमकेउ इभकण्ण रयणचूल पिंगल उदहिकुमार रूवाणद पुस्समूह गरुडाहिव वज्जाउह (२३) रामके प्रजाप्रगण्य चमरकुमार वेणुदालि काल महुगंध धणथ सीइंद कासव सीया-इंद विजय धरण पुण्णभद्द सीयादेव सूरदेव पूयण पिंगल सुरुवनाम सूलघर (२४) ब्राह्मणपरिवार रमण चित्तुस्सवा सुनामा अइभूइ वसुनंद भवणपाली अग्गिभूह वसुभा (१७) द्वारपाल अरिंगल बाउमा सिलाकवाड इंधण वामदेव (१८) धात्री कयाण विणो वसंतलया कविल विमुचि (१९) नागरिक-परिवार कुलिसधार विसालभूइ पुरुष भग्गव कुसद्धय विस्समूह असोयदत्त भद्दवरुण खीरकयंव आवलि भावण सुइरस किंपुरिस वरकित्ति सुनंद जउणदेव विसाल जन्नवक सोमदेव दगकित्तिधर सहस्सविजन पभासकुंद धरण स्त्री पल्लव अइराणी पच्छिमय उवस्थि पवय अग्गिकुंडा पढम खीरधारा बंभरुइ अग्गिला पीइंकर माहवी भग्गव अणुकोसा * इनका कोई विशेषपरिचय प्राप्त नहीं होने मरुभूइ से इन्हें इस शीर्षक के नीचे रक्खा गया है। मिउमह पइमत्ता भीम स्रो वेसाणल गिरिभू गोभूइ स्त्री स्त्री Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पियंग मितजसा विसावसु वेगवई सत्यमई पभव पहसि महदय वसंतद्धअ (१) राक्षस अइबल अक अकोल अक्स अनंगकुसुम अनंगरासि असणिनिघाr असणिरह आणंदण इंदाह उग्गणाअ कणअ कमण कयंत कयंबविडव कामग्गि कामवण्ण काल कालि कुदर कुलिसनिणाअ कूर केज (२५) मित्र-सो उप्पलिआ मिस्सकेशी वसंततिलया } कोव कोहण खरनिस्सण खोभ गअ یں सरसा सावित्ती साहा सुसम्मा (२६) योगा गंभीर गमीरणाअ गयणाअ गयणुज्जल घटस्थ घणेभ घोर चंचल चंडकुंड चंद चंदक चंदणभ चल चवल जंबू जबर जर जीमुलनायक डिजीद तडिविलसिअ तिसिर दुद्धर दुम्बरिस धूमक्ख धूमुद्दाम नंदण नक नह निग्घाअ २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष निसुंद निम निहण पर्यडडमर पयंडासणि पल्हायण पसंख पहत्थ पीकर पुष्फचूल पुप्फत्थ पुष्पखेहर बाहुबलि बीम भियान भीम भीमणाअ भुयंगबाहु मचु मयणसर मयर मयरद्धअ मरुसर महाकाम महाजुइ महाबाहु महामालि महोबर माणि मारीइ मालि मुइअ रतवर वज्जक्ख वज्जणक वज्रमुद्द बजवेग वजिदु विकम विजासुको सिम विज्जुवयण विज्जू विब्भम विमलाभ विडोयर त्रिलंग विहि वीइत्य संख संताव संभिन्न सद्दकील समाकुद्ध सयंभु सरह ससंक सहसक्ख सिलीमुह सिहि सीढ़ सीडडि सीहबसँग सुनयण सुमीसम सुय सूर सोमसुवयण इत्थ हरिय हालाइल Fife हेमाम (२) वानर अइबल अंग अयो अणुद्धर अप्पडिघाअ अरिविजअ भविष असणिवेग आडोव आइड इंदणील ईदाउद इंदाराणि उक्कालंग्ल उझिअ उद्दाम कंत कंद कलिंग काल कित्तिनाम किरीट कील कुंड कुंत कुट्ठगइरव कुमुअ कुमुयावत्त कुसुममाल कुसुमाउह कूर केली गिल कोण कोमनंदण कोलाहल खंद खगोव खवियारि खितिधर खेअ गयवरघो गयवरतास गयचंदाम घडउवरि घण घणरइ घम्म चंडंसु चंडुम्मि चंद चंदणपायव चंदमरीह चंदरह चंदाभ चल जय जयमित्त जयसेण जलयवाहण जसकंत जसोयर जिणनाम जिणपेम्म जिणमय जुज्झवंत जोइ जोइपिअ विवाह तरंगतिलअ तरल तुरंग दढरह दासणी दिनयर दुट्ठ दुप्पेक्ख दुब्बुद्धि दुम्मइ दुम्मरसम दूसण नंदण नक्खत्तमाल नक्ख सलुद्ध नाड पत्थार पभाविअ पमत्त परंडमालि पवणगइ पहअ पहर ४१ Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૨ २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष सील पियरूव पियविग्गह पीइंकर पीईकर पुण्णचंद सीहकडि सीहणाय सीहरव सीहरह अरिदमण आइचजस इंदजुइण्ण उइअपरकम उदयरह ककुह कमलबंधु कित्तिधर बन्बर बल बलि मयणकुस मयरद्धअ मयरह मयारिदमण महाइंद महाबल महाविरिअ महिंदविकम मियंक रघुस रविते रहनिग्घोस राम कुंथु वग्ध वग्धविलंबि वजंसू वजदंत वजोयर वसभ वायायण विकल विग्ध विग्घसूयण विजअ विज्जुनयण विज्जुक्यण वियड विसाल वीवसंत वेलक्ख संकड संगाम संताव संतास सुणंद सुपुण्णचंद सुविहि सुसार सुसेण सुसेल सूर हिमंग (३) विद्याधर अद्दिपंजर उग्ग केसरि घणमालि जलहर अलियक्ख तडिपिंग बाल भाणु भीम भीमरह भूयनिणा भूसण मइंददमण मंडल मंदर मंदरमालि मणहरण मणुरण मत्त मद्द मयर मयारिदमण मरुवाह महसुह महाबल महारह मेहकंत कुबेरदत्त कुस (सु)कोसल गरुडंक चउम्मुह चंद जसरह तावण सुबल सुभद सूर सोदास सोमित्ती हरिणाह हिरण्णगम्भ हिरण्णमाभ हेमरह स्त्री अवराइआ इंदुमई उज्जुबई कइगई, केकई, केगई कंता कणयमाला कणयाभा कमलमई कल्लाणमाला कुबेरी केकई केगया, सुमित्ता. सोमित्ती गुणमई गुणसमुद्दा चंदकंता चंदणा चंदसुही चंदलेहा जियपउमा सहल पवणवेग मयंक महोदहि मियंक सिहि (२७) राजपरिवार (१) इक्ष्वाकु राघव लक्खण वज्जबाहु वसंततिल वसह वसह केउ वसुबल विजअ विभु विरह वीरसुसेण संभू सत्तुंज सत्तरघ-ण सरह सम्वकित्ति ससिपह ससिरह सायरभा सिरिधर सीहजस सीहदय सीहरह सीहवाह सीहसोदास सुकोसल सुपासकित्ति तेयस्सि दसरह दासरही घरण नघुस पउम पउमरह पटिवयण पभु पभूयतेय पयावि पुंजस्थल पुरंदर पुहईतिल बंभरह बलभद बालचंद बाहुबलि भरह भुयबलपरकम मंगलनिलम मंधाम मयण नंदा सपक्ख समाण समाहि समाहिबहुल सम्मे सरह सल्ल सबदसरह सव्वदुट्ठ सम्वपिय सब्बसार ससिमंडल ससिवद्धण सागर सायर सायरघोस सार साल साहुवच्छल पुरुष रविवद्धण रणचंद रयण रवि रविजोड रविमाण रहयंद राभ. लुदनाम कोल अइविरिण अंकुस अजिअ अज्जुणविक्ख अणंतलवण अगंतरह नलकुन्दरी पउमावई पहावई पुहईदेवी बंधुमई भाणुमई मणोहरा रइनिहा रइमाला रयणमई अणरण अमियबल कच्छो Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३ विचित्तमाला विसका ससिचूला सहदेवी सिरिकता सीया सीहिया सुभदा सुभा सुमंगला सुमणुस्सुया सुमित्ता सुरकता सोमित्ती हिमचूला (२) म्लेच्छ पुरुष आयरंग कहभइ स्त्री वणमाला (मिल) (३) राक्षस पुरुष भंगारम अमियवेग अरिसंतास अकहभत्तिमंत आइचगह आइचगइकुमार अंध, अंधकुमार अमरप्पभ आइथ,-रय काव्य किकिधि खेयरनरिद गयणाणद गिरिनंद चंदजोई चंदरस्सि अयाणंद नल नील पडिइंद पषणगइ बालि दसग्गीव दसाणण दहग्गीव दहमुह दहवयण निग्घा पमोय पवणुत्तरगइ पहिअ पूयारह विभीसण विहीसण भयवाह भाणुकण्ण भाणुरक्खस मीम भीमप्पह भीमरह । मऊह मणोरम मयारिदमण महतकित्ति महकतजस महगइ महण महबाहु महरव महारक्सस मालवंत मालि मेहज्झाण महप्पभ मेहवाहण रक्खस रयणक्ख रविरक्खस रविते रविरह रविसत्तु रामण रावण सिरिमाला सुंदरी सुतारा सुरमई सरकमला हरिकता हिययधम्मा हिययावली (५) विद्याधर पुरुष अइभीम अंगारम अक्वजनि अकते अणिल अमरसुंदर अरिंदम असणिघोस असणिवेग अस्सायर अहइंद आइन्चरक्ख आइचरय आउह आणंदमालि आयासबिंदु आसद्ध सुग्गीव २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष रिउमण चंदवयणा लंकासोग तडिमाला लवण दीविया देवी बजमज्झ नंदा वजमालि पउमगन्भा वजमुह पउमा बजिदु पउमावई वण्हिकुमार पभावई विभीसण पीइमहा विहीसण पीई संपरिकित्ति भद्दा सिरीगीव भाणुमई सिरिमालि भाणुवई सीहवाहण मंदोदरी सुकेस मणवेगा सुकेसी मणोरमा मयणपउमा सुभाणुधम्म माहवी सुभूसण मिगावई सुमालि रइवेया सुमुह रंभा सुरारि रयणमाला सुन्धत रवि सूर रूप्पिणी हरिग्गीव लंकासुंदरी स्त्री लच्छी भणंगसुंदरी वसुंधरा आउणह विमलाभा आसिणिदेवी संझावली इंदाणी ससिमंडला उब्वसी सिरिकता कंता सिरिदत्ता कणयपभा सिरिप्पभा कणयावली सिरिमई कमलसिरी सुंदरी कयचित्ता सुष्पभदेवी कित्ति (४) वानर केकसी चंदणक्खा भइबल चंदणहा मंगल, भंगकुमार मंदर गरुअकुमार महोयदिख रविप्पभ रिक्खरअ बजकंठ बालि सुग्गीव स्त्री अणुधरी इंदमाली कमलनामा गुणवई चंदाभा चारुसिरी जिणमई तारा पउमराग पउमामा मणोवाहिणी मयणूसवा विज्जुप्पभा सिरिकता सिरिप्पमा इंदधणु इंदप्पभ इंदमेह उग्गसिरी कित्तिधवल इंदाउहप्पभ इंदामयनंदण उअहि उइअ कणगप्पह कुंभकण्ण गयारि गहलोम पणवाहण पुरुष कणय कणयरह कमलसिरी कासख्य बंबुमालि Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष किरिधि कुम्बर कुलणदण कोलावसुंदर खरदूसण गंगाहर गंधव गंभीर गयणविज्जू गणिदु घणवाहण दूसण देवरक्ख दोचूड नंदिमालि नंदीसर नक्षत्सदमण नमि नयणाणंद नलकुब्बर निवाणभत्तिमंत पउमनिह पउममालि पउमरह पदिसुजअ माणसवेग मारुइ मेघप्पभ मेरुदत्त मेरुमहानरव मेहरह मेहवाहण मेहसीह विजंगय विजासमुग्घाम विज्जुते विज्जुदत्त विज्जुदंत विज्जुदाढ विज्जुप्पभ-ह विज्जुवेग सेण हंसरह हणुभ हय हरिचंद हरिणाह हरिवाहण हिडिंब हिमराय पउमाबई पीइमई भोगवई मंदाइणी मणवेगा मणसुंदरी मणोरमा माणससुंदरी विज्ज माहवी रयणकेची रयणचित्त रयणाडि रयणमालि चंदंक चंदगइ पटिसूर विज्जूमुह विणमि वियड विराहिम विरियदत्त विसाल विसुद्धकमल वीससेण वेलाजक्ख वोमबिंदु संबुक्क रयणरह रयणवज चंदचूर चंदनह चंदरह चंदवद्धण चंदवयण चंदसिहर चंदोयर चकंक चकार चाउंडरावण चित्तभाणु जम अयंत जयाणंद जलकंत अलणजलि जलणसिह जियभाणु पल्हाभ पवण पवणंजय पवणगइ पवणवेग पसनकित्ति पीइंकर पुंडरीय पुणव्वसु पुण्णघण पुण्णचंद पुरचंद पुरंदर रविकित्ति रविकुंडल लद्धियास वज वजक वजंधर वजचूड वजदत्त रइवेगा रयणसलाया रयणसिरी रयणावली लच्छी बज्जसिरी विज्जुपमा वेगवई संझादेवी सच्चमई सर्वपभा सयहुया सम्वसिरी सिरिकता सिरिचंदा सिरिदामा सिरिदेवी सिरिपभदेवी सिरिप्पमा सिरिमई सिरिमाला सिरिरंभा सिरी सुंदरमाला सुंदरी सुप्पभदेवी सुप्पभा सुमंगला सुमणा हरिमालिणी हिययसुंदरी हेमवई हेहय स्त्री अंजणा-सुंदरी अंसुमई अणंगकुसुमा अणंगसरा अणुराहा असोगलया आइञ्चकित्ति आवली आहका उवरंभा कणयसिरी कणयाभा कणयावली कित्तिमई केउमई कोसिय गंधव्वा गंधारी गुणमाला चंदमई चंदमुही चदलेहा चंद्वयणा जयचंदा तडिप्पभा तणुकंचु तरंगमाला नंदवई पउमा बाल सयलभूसण ससंक संसंकधम्म ससिकुंडल ससिमंडल सहस्सनयण सहसार साहसगइ सिरिकंठ सिरिसेल सीहचूड सीहविक्कम सुजड सुंद सुरसन्निभराय सुरसुंदर सुवज सुवयण सूरखेयरिंद वजद वजपाणि वजबाहु बज्जवरनयण बजसंघ वज्जसुंदर वजसुजण्हु वज्बाउह वज्जाउहपंजर म मयधम्म मयारिदमण मरुनंदण महाबल महिंद महिहर महुच्छाम महोदर माकोड तडिकेस तडियंगय तडिवेग तिउरामुह तिचूड तिजड दढरह वजाभ वज्जास वाउकुमार वालिद विजयसीह दुराणण Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष धिइकंत बालिखिक धीर (६) सामान्य पुरुष द अइबल अइविरिअ अंक अंबट्ठ अग्गिदाण अचल अणिवारिअविरिअ अणुद्धर अमियप्पभ अयल अरिदमण अरिहसण अवराइ असंकि आणंद आणदि आससेण इंददत्त वसु वसुपुज वसुसामि बाउकुमार वालिखिल्ल विउलवाहण विचित्तरह विजअ विजय विजयपव्व विजयरह विजयसद्ल विजयसायर विजयसेण विजयारि विज्जुप्पभ विणोअ कुलिसयन केढव केसरि खेमकर गयवाहण घणवाहरह चंदभद्द चंदमंडल चंदोदय चकद्ध चिंतामणि चित्तरह छत्तछाय जउणदत्त जंबूण जक्खदत्त जक्खसेण जगज्जुइ जणमेज जणवह जमदग्गि जय जयकंत जयप्पह जसकित्ति जसहर जिणवइरसेण जियसत्तु तियसंजअ तिसिर दंडग दढरह दमयंत दुम्मुह भगिरही भाणु भाणुप्पह भीम भूरिण, भूरी भूसण भोयरह मईदवाह मंदर मंदिर मरु महसेण महाघोस महाधअ महापउम महाबल महाबुद्धि महिंददत्त महिहर नंदण नंदिघोस नदिवद्धण नंदिसेण नलिणिगुम्म नागदमण निद्दड्ढ निस्संदिअ पउम पउमरह पउमासण पउमुत्तर पकयगुम्म पज्जुण्ण पडिणंदी 'पयाबल पयावइ पयासजस पयाससीह परसुराम पलंबबाहु पवणावत्त पहायर पियंकर पियव पियधम्म पियनदि पियवद्धण पिहु पीयंकर पुहईधर पोटिल बंधुरुद्द विण्हु विमलवाह विरस विस्ससेण विस्सावसु ससंक ससिप्पभ सहदेव सहसकिरण सिद्धत्थ सिरिकत सिरिचंद सिरिधम्म सिरिधर सिरिनदण सिरिवण सिरिवद्धिय सिरिसेणराय सिवंकर सिहि सीह उदर सीहचंद सीद्धय सीहरह सीहवाहण सोहविक्कम सीहसेण सीहेंदु सीहोयर सुंदरसत्ति सुकंठ सुकेस सुचंद सुणंद सुदरिसण सुपइट्ठ सुप्पभ सुबंधुतिल सुबुद्धि सुभद्द सुमाल सुमित्त सुमुह सुयधर सुरजेट्ठ सुरप्पभ सुवइट्ठ इंदाभ वीर मारिदत्त मुणिभद्द मेरु उक्कामुह उग्ग उदयसुंदर उसह एगकण्ण कंकड कंडुरु कंतासोग कढोर कत्तविरिय कयधम्म करवह कलह कसिव काल कुंडल कुंभ कुबेरकत कुलवद्धण मेहकुमार मेहप्पभ मेहप्पह मेहरह रइवद्धण रणलोल रयणरह रुद्दनाम लच्छीहरद्धय बग्घरह बजकचू वजकण्ण वजनाभ वहिसिह वसभदत्त वसहद्ध वीरसेण वीससेण वेसमण संझत्थ संपुष्णिदु संब संभू संवर सञ्चास सढ सत्तुंदम,-ण सत्तुदमधर समसुद्ध समुद्दविजन सयभु सयबाहु सरह सल्ल सव्व देव बंभभूह दोण,-घण धणअ धम्ममित्त धम्मरुइ बंभरह बहुवाहण बालचंद बालमित्त धर धरणिधर Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६ सुग्वय सुहमइ सुदाधार सूर सूरंजयकुमार सुरदेव सूरोदय सेणिय सेयंस सोम सोवीर हरि हरिकेड हरिमद्द दियंकर हियकर हेमणाह हेमष्पह हेमरह हेमसिह स्रो अइराणी अंबिया अभयमई अमयप्पभा अमयमई अमरब इंदवेदा इंदाणी इंदुमुही कंचणाभा कण ओयरी कणयपभा कणयामा कमलमाला कमलुस्सवा केसी गुणवती दाई चंदामा चूडामणि जयंती जया जसम जसवई जियपउमा जोइमई जोयण गंधा तारा तिलयसिरी तिलय सुंदरी तिसला देवई धरणि धारिणी नंदबई नयणसुंदरी नागदत्ता नागवई परमानई पभवा पल्हायणा पवरावली गिलच्छी पियकारिणी पुप्फचूला पुहरे पुसि भद्दा भामिणी मई मऊरा मंगिया मक्खरो सुंदरी मणोरमा मनवा मयणावली महदेवी माहवी मिगावई मित्तदत्ता मित्ता रह २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष (७) सोम पुरुष बाहुबलि रइमाला रयणचूला रणावई राइल रामा रुपिणी रूमई रोहिणी लच्छी लच्छीदेवी ललिया वणमाला वप्पा वम्मा वरा विजयसुंदरी विजया विज्जुलया बिन्दुसिरी विमलसुंदरी विमला वेजयंती सम्मा सयंपभा सम्वजसा सिरिकंता सिरिदामा बिरधरा सिरिप्पभा सिवा सीला सुदरिक्षणा सुंदरा सुनंदा सुनेता सुप्पभा सुबंधु सुभद्दा सुमंगला सुब्बया सेणा हेमवई महाबल वजजंध सोमप्पम स्त्री सुबंधु () हरि पुरुष इंदकेउ इंदगिरि इलवण कणअ कुणिम जणभ दक्ख भामंडल भूदेव महागिरि महारह मडीवर रयणमालि वसुगिरि मात्यकेट संजयंत संभूज सिविकल सिरिवडण सुमित सुव्वय हरिराया हिमगिरि खो इला जाई वइदेही विदेहा विदेही सीया सुभद्दा सुप्पभा पणदेग कुबेर जम घणअ वरुण (२९) लोकपाल विद्याचर ) बेसमण ससि सोम इक्खाग नायव रक्खस वाणर आइरकुछि सरकव ਸਮ (२८) लेखवाहक बाउगइ (३०) वंश १० सीयल ११ सेयंस (३१) विद्यागुरु बइवस्सअ सायरघोस सिद्धत्थ (३२) विमान पुप्फविमान (३३) शलाकापुरुष (1) तीर्थकर (अ) भरदवासी विजार सोम हरि १ उसभ, ह २ अजिअ ३ संभव ४ अभिनंदण, अहिणंदण ५ सुमइ ६ पउम-प्पछ, पउमाभ १८ अर ७ सुपास ८ चंद, चंदाम, ससि - पभ कुसुम देत, रद, पुत ३ मघत्रा ४ सणकुमार ५ संति १२ वसुपुज्ज, वासुपुज १३ विमल १४ अणंत १५ धम्म १६ संति १७ कुंथु १९ मल्लि २० मुनिसुब्वय २१ नमि २२ अरिनेमि २३ पास २४ महावीर, वीर, बद्धमाण (५) विदेवासी सीमंधर (२) चक्रवर्ती (अ) भरहवासी १ भरद २ सगर ७ भर ८ सुभूम ९ पउम, महापउम १० हरिसेण ११ जयसेण १२ बंभदत Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (५) अन्यचक अयल (अवरविदेह मैं (२) बलदेव १ अयल २ विजअ ३ भद्द ४ सुप्पभ ५ सुदंसण, सुदरिसण ६ आनंद २ दुविट्टु ३ सर्वभू ४ पुरियोसम ५ पुरिससीह (५) प्रतिवासुदेव १ आसग्गीव २ तारग ३ मेरग ४ निम ५ महुकेड-ढ कोडिसिला निवाणसिला आवलि (४) वासुदेव १तिषिद्धतियुद्ध ६ पुरिसत्रर पुंडरीय ७ दत्त ८ नारायण ९ कण्ह श्रमण अइभूड़ अजगुप्त अनंतचल अणतविरिअ अमयरस अभियग अरिदमण यहि तिहुणानंद (हरीकविजयमें) अणयार अणिलललिअ अप्पमेयबल अभयसेण अभिनंदण ७ नंदण ८ पउम णाभ, गाइ, - नाभ-, नाह. पउमाभ, राम ९ राम (३४) शिलाविशेष सिद्धिसिला ६ बलि ७ पल्हाअ ८ रामण, रावण ९ जरासंधु, सिंधु सखिज (३६) श्रमण-क्षमणी कमल गब्भ (३५) शिव (ससि कल्लाणगुणधर कित्ति कित्तिधर कुलभूषण खेमंकर गंगदत्त गयणचंद गुणमिहि गुणसायर घणरह घोसण चंदमुह चित्तारिक्ख २. प्रथम परिशिष्ट के वर्ग-विशेष मुणिमुहम्म रइवेग जयमंत जयमित्त जसद्दर जसोहर जुइ जुगंधर डामरमुणि तिगुप्ति तिलयसुंदर तिर्लिगसम दमधर दुमसेण देवभूष धणमित्त धम्मरयण नंद नंदजइ नंदण नंदिवद्धण मेदिसुमित नागमोड निव्वाणसंगम पयापाल पत्रण वेग पव्यय अ पियमित्त पिडियासम पीतिकर पुणब्वसु पुरिसवसभ पोलिय महावरिय भवदत्त भुवणसोह भूयसरण मइवद्धण साहु मरोड़ महाबल मुणिवरदत्त राहू लच्छीहर ललियमित्त बहदसोग वज्जदत्त वजनाभ वज्जसेण वरधम्म वसभ वसुंधर वसुभुइ विगयमोह वितगुप्त विजअ विजयसेण विण्डु विदुदुमाम विमल सूरि-विम विमलमुि विमलवाण विसमूह संख संजयंत संभव संभूअ संवर सत्तहिअ सत्थाअ समाहिगुत्त समुद्रमुनि सयपभ सयल जणभूसण सयलभूसण सव्वगुत्त सव्वजणाणंदयर सव्वभूयसरण सम्बभूयदिव सव्वसप्तहिअ सव्वगुत्त सबसे दर सागरदत्त सायरघोस सिद्धत्थ सिरिचंद विरिति सिरिमंत सीमंधर सीह सीइसेण सकेउ सुगुत्ति सुदरिसण सुधम्म सुनंद सुप्पभगुरु सुप्पह सुबल सुभाणुनाम श्राषक अरहदत्त अरहदास जिणदत्त विजयदत्त कयंत सुमित सुयसागर सुयसायर सुरमंत सुवण्णकुंभ सुव्वय सुव्वयमुणि सुब्बयरिसि एरावण किविधिदंड सूरिविमल सूरोदय सेयंस हरिमंडल (३७) श्रमणशाखा माइलकूलवंश (३८) आवक आविका सिरिदास सिद्धि सुनंद श्रमणी अणुद्धरा अरिकंता इंदमालिणी कमलकंता पुहईसचा लच्छीमई संजमसिरी सिरिमई श्राविका रोहिणी (३९) सारचि सुमइ (४०) सेनापति हरिणगमेसि (४२) इस्तिनाम तेलोकमंडणं] भुवणालकार ४७ Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिशिष्ट ३ (क) ग्राम-नगर-पक्की (ख) जन-जनपद-देश (ग) द्वीप-निवेश वर्गीकृत-भौगोलिक-विशेषनाम (घ) नदी (क) पर्वत (च) वन-उद्यान-कानन-गुहा-वापी (छ) समुद्र (ज) सरोवर १८.१५: -वरनयर ४८. ३३;-वरपुर १८.२३ ९५.३४ (देखो गयपुर) २.२१;-पुर २०.५. ८.५७ -पुर ८.५० ११८.५२ ७७.१५;-नयर ७७.१८. (देखो कूवषद) (क) प्राम-नगर-पल्ली कंचण-नयर ५.२३१,१०६.१ कुच-पुर अओझा ११.७:३७.१९. (देखो ७. ४५: ९१. ३ (देखो कोसलपुरी) कणयपुर कुंजरपुर भंगपुर कंपिल्ल २०.१५०, १५८८२.५६, कुंड-गामपुर अंबरतिलय ६.१६७ ५७,९५.३१ कुंदनयर अक्खपुर ७४.३१ ८.१४३,२०५,२०७ कुंभ-नयर अन्भण्णपुर ६८.५८ २०.३९:२५.१६ । कुक्कुडमयर अमयपुर ९१.. कणयपुर ६.२४११५.२०१०६.३. कुब्बर (अमरपुर २.१४ ( देखो कंधणनयर) ।कुब्वर अमरावई ८.२७० (देखो देवनयरी) कण्णकुंडल ६.२१८१९.३५,४१.१९ कुम्वरगाम अरिंजयपुर ५.१०९: १३.३५:५८.१२ -पुर १०८.१ अरिट्ठपुर कुसग्गनयर ३९.७७ (देखो रिद्वपुर) कमलसंकुलपुर २२.१०७. ( देखो कुसुम(अरुणग्गाम ३५.५,६३ अरुणुग्गाम १.७१ कार्यदिपुर १.४.२ कुसत्थल-नयर अरुणपुर १७.५६ कायंदी २०.३५,९५.३२:१०४.२१ भव्हस्थल २२. १०६. (देखो कासिपुर ६.१३७,२०.३३:१०४.१० कुसुमंत-पुर कुसस्थलनयर) कासीपुरी १०४.१६ (देखोवाणारसी) कुसुमपुर अलंकारपुर ४३.१२. (देखो पाया- [किकिंध ४७.१; ९०.१८,१.१.१ ५३.१४७ (कुसुमावई लंकारपुर) ८.२२९,२३६९.२४,४७. कूववह अलकापुरी २०.२०१ ३३,३८,५३. ३५, ६३, असिणपुर १२३:५४.१,३५:५९.५२. कोउयमंगल असुरनाम ७६.७७८५.२५ कोमुईनयरी असोगा २०.१८९ -नयर कोसंबी आइचपभ ५.८२ ११५:६.४५,७४,९१,९३, आइञ्चपुर ६.१५८,१५.५,२६१८. १५०,२१२,२१७८.१४९; १२,१५,३. १.३ १९.२, ३५, १७.९, कोसलपुरी आइच्चाह ९१.३ २६४८.११११९.१६, कासला थाणंदपुरी २०.१८८ ५०.१७:५८.१५ (आलोगनयर ९८.५७ -महानयर ९.५०:४७.११ आलोयनगर ८२.९७ -महापुर ९.२७ -नयरी इंदनयर ३६.१२ किन्नर-गीय - ७.९:५५.५३ -पुरी इसिंडपति ३९.६३ -गीयपुर ५.२१२; उजेणी ३३.२५:७७.५१ -पुर. १९.३६ (क्रिविधि २.९८,९५.३५ ( देखो मगहपुर) ५८.४; -पुर २१.७९. (देखो अरुहस्थल) ७.१२२ -य ७.७४ ४८.८३ (देखो पुल्फाघण्णनयर) ५.२९ ३३.११८:३४.५५ (देखो कुम्बर) ७.५४३२४.२,३३ ३९.१०..(देखो पउमिणी) २०.१०,३२, १६९; ३४. ४५:५५.३८८८.२४,९५. ३३:-नयरी२१.२:७५.६. १९.३०,४२११३.२३, २०.२८,१०९:३७.६९%3 ७९.१५:९८.३९,९९.२३, १... १३; १११.१६%3 ११८.५१ ९८.५३,१.१.१७ ८२.५,९५.६२:५९.२९, ३६११३.२१. ११८.१६ (देखो पदमपुरी) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ खेमंजली - नयर (सेम-पुर खेमा गंधव्व गंधार गंधाव गयणवल्लभ गयणवाड् गयपुर गीयपुर वायर गोवण घोसपुर चंद्रपुर चंदापुर चंदावतपुर ÷पा चक्क उर चक्कवाल - नयर उत्तायार जवखठाण जक्खपुर जयास जो पुर जोइप्पभ इसदंड सत्र-लिलपुर 2-19 ३८. २४, ७७. ५० -पुर ३८. २२. १०३.७ - पुरी २०७ १०३६० २०.१० ९१.४; - गीयनयर ५.२४३;५५.५२; -पुर ७.५० ३१.१९२३ -पुर ९१.६ ४१.४५ ५५.५२ ५.६६: उर ३.१५३ २०. १२४ ६३. ६३: ९५ ३४ - नयर ४.२ (देखी नागपुर) ५५.५३ १०१.५६ ००.११५ २१.९१ ५. ११४,९५३२; -पुरी २०.३४ ८२.६४. १३२७ २०.१०,३८,५१,९५.३२: -नयर २१.६६ -पुरी ८.१५६ ९१४ - पुर २०.१८० २६.४ १.४७ ५. ७५; १३.३२; २६८६ - वरनयर २८. १२६ ( देखो रद्दचकवाल ) २०.१० ३९.६८ ७.४९,५५;९१.६ ५५५५ ७४३:१०.२९१५ ८६१ ५५५५ ४४०; सिला ४. ३८, ३. वर्गीकृत - भौगोलिक- विशेषनाम ताम लित्तिनयर तिलयपुर दस-उर (दगनयर दहिमुह दारुग्गाम दुल्लंघ-पुर देवनगरी देवोवगीयनयर धण्णपुर धजगाम नंदणनयर मंदपुरी नंदावत्त नंदावलपुर नागपुर निश्चालोय नेउर पइनयर पउमपुर पउमिणी पढमपुरी पयाग परिखेग ( पायालंकारपुर (पायालपुर पावा ५.९९ ९१.६ ३३.५९, ९०, १२५, १४८; - उरनबर ३३२५,६०, ७४.११५: -ण्णनयर ७९.९: -पुर ७७.४७ ३३.८९९६ ५१.२ - नयर ५१.१२ ३०.६० १२.३८,४३, ६३,६५,७३ -पुरी १२४१,४७ ५. २०३ (देवो अमरपुर) ८५.२७ २०.१३८ - ७७.७३ २०२०१ २०.१०८ १०३.५८ ३०.३३३ ६ १७१:२०.१०, ४२, ४३, १३४. १४३. १६९,१८९, २१.४३:८२२७. ( देखो संतिनामनयर ) ९५२ ९१.४ १०३.१३८ ५.९४; ११८.७९ ३९.३७,४७. (देखो कोमुईनयरी २०.३० ४४ २८.७० (देखो विशिया) ८२२१ ५५.५५ १४५,५४५ १३२६. २०१,२१९,७.५९८. ७५ १०.१६.१९ २ ४५.३८; ८५.२७,११३.१४ ६. १९७, २०७, २२७. १६६६८. २२८; १८६ १६.२७,२९:४३. १७४५ ३९; ४७. ६. (देवो कारपुर ) २०.५१ पीपुर पीढरखंड पुंडपुर पुंडरिपुर पुंडरीगिणी पुक्खला पुप्फाब इण्णनयर पुहड़पुर परमपुर पडवण पोयण बहुणाय भद्दिल माविसाल मऊरमाल मंदरकुंज मंदिर मगहपुर मतंड मतको मतियावई मलय ६.२३१ ७७६४ ३७.९ - ९५१०,१६,६५,९७.१३: ९८.१५, १७,६८,७०१९९. १,३:१०० ४२; १०१.१०९ - रीयनयर ९७४, २९; - रायपुर ९७.२५; १००. ३: परियपुर) २०७, ९, १०६. ११०, १३३,१८८, २३.४ ३१.९ ७७७५. (देखी कमल-संकुलपुर २०.२०१; ७७. ४९: ९८ ४, ५, ११, ३६: -ई २०. १८८ - ईपुर ५. ११७; २०.१०८ ९४. १०३ ९६. ४, ५. (देखी पुंडरियपुर ) ८६. २ २६.१७६ ७७. ८८, ९१; ८६. २ ९८. १४ - नयर २६ १६: .. ९०. १११, ११३; - पुर ५. ५२, २२७ २०. १६९,१७०, १८०, ८९.१० ५५ ५३ २०.९ - पुर २०. ३६: ९५ ३३ ५५.५४ २७६ ६.१७० ५५.५३; - पुर १७४८ ८२.४६, ८ ८ १ ( देखो रायगड ) ५५.५४ १०३.१२९ ४८ १९. ५५.५४९१.६ Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० ३. वर्गीकृत-भौगोलिक-विशेषनाम महा-नयर १९.८ (देखो वरुणनयर) २०.९ -पुर २०. १२१, रसायलमयर १८०; २२. ९१, ८९.३ रहगीय १०३.३८ रह-चकवाल महासेल महिद-जयर महिला १५.१०: १७८१८७. ८; ५३. १२२ -नयरी ५०.१ २४.३६ (देखो मिहिला) १२. २,२०. १८१८६. . ३, ८, ९, २४, ३२, ३५ ८७.३, ८८.१, २, ३ १५ १५, ३८ ८९ ९, रामपुरी ३४, ५९, ६०, ६१, राय-गिह -पुरी १. ८३, ८६. २५, ३३,३८, ४१,५२, ८७. १२, ८८.४८९१ ६, २१, २४. १०.३४; -नयर १०.५५, ७१, २२. १०२ रायवलि १.३.९० रिक्खपुर रिपुर २.१५,१८.२१.३२, रिवुजय .२८: २ १५,७६, ७८, ६६. १३२, ७२. ५, मोहसर १,१२,१४,१५:५६.३९ ५७. २१:५९. २२, ५२, ५९.१.३, ९,२३,५६, ७१७६४. २५, ६५.११, १३,६६.२९:६७.८ १३; ६८३०.५०,६९.३,१५ २१,२२, २७, ४६, ५६, ५७७०. २०, ३२, ६०; ७११०६१;७२.३,१५, १६,२६, ७३. २४. २७, २९:७४. ४२: ७५.१,१, २४,७४: ७८. १६२२, ४१,८०, १९,८२. १११: ९३.२६, ९५. २४; १.१. ३०:१०२.१७ १०३.३, ११२.२:११३. १६:११८. १२, १५. ६३. १०४:. २. ११३, ६. २२८७. १६२, १६८८. १३४, २६३, २८५; १४. १५७; ४३.९:४६.१२,४९. २९) ५०.१७६७.७, १२, १६ ७५. २२: ७७. ४७; ५. १२९, १३५, १३७, १६५२१७, २६७,२७०; ६.१२९६, २२३, २३५: ७.५८,१०१,१६१,१६४, ८.२८१:११.१४१,१४२,' १९.१४, २०.२०१:४३. १३,४५.४४:४८. ५३; ५१.२३:५३.१,९.५४. २६:५५.१:६४. १३:६५. १६६६.१३, २०६७. १३,१७,४२,६८२,४: ७०.५.६८:०५.१३,२३: ७६.१ ७७.३९,५०,५१, ५५:०८.१५,१३,९५.२३. ८.४१, नेउर ७४०, १९. २:२८ ७७०.४७; '८५.२८, -नेउर चक्कवाल ३.१५२,६.१६५८.२४८% -नेउर चकवालनयर १३. ९; -नेउरचकवालपुर ५. ६४:६. १५६, ७. १,२%3 १३. ९, १०. (देखो चक्कवाल ) ३५.२६ २०. २०२, २१. २४:२५. २० -गिह २५. १८: ८२४४; -पुर २.८,४८ ११ ५, १६, २०.१५२, १५३. ( देखो कुसग्गनया) लंकानयरी ५.१०४ ८.२५५, १.५:८५.२६ २०.९. (देखो अरिद्वपुर) ५५.५४ १.४६,५२ ७८८०:५. १३३, २२३, ६. १११, लंकापुरी १४८,१९७,२०६७. १३, ५६:८.२५७:१०.४८,७१, ७३,११. ८९.९१,९९; १२.१,३६,१०,५२, ६९, १.९,११९. १२६, १२९, १३१. १४.,१४४,१३.१, ८,१६:१४,१५११५.१५, १६. ११, १६:१८.२,४, १९.७,१३,१७, १९,२९, ३३,४४. १२, १७:४६. १०.१७,१९,८०,९१,९५, १८.४४,५७,१९,५२,५५, ११४,११८,१२१,१२२: ४९.२७,५०.१८:५२.२७ लच्छीपुर ५३.३,८,३०,९४,१२०, लच्छोहर १२५, १२७, १९६:५४. लोगपुर १८,१२,३७,५३,५४,५५. वइसापरपुर मिलाणकुंड ििमहिल । मिहिला लंका -नयरी २८.२६,९५ -पुरी २८ ५३, ५९,३०, ९७ (देखो महिला) मेहनिह मेहपुर ६. २, ९१, ४. मेहरव-तिस्थ रयणस्थल ११८७५ रयणपुर- १ ६.५,१६८,२११३.२५, ५५.५५:९०.१,१४,२९ , -२ . २०.४१९५.३१ ,, -३ ८२.६८ रयणवरचंपा. २०.७ रयणसंचय १३.२९ स्यणसंचपुर ५.११५ रविभूस ९१.५ ५१.. ११.६२ ७.५० Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वंसस्थल वग्धपुर वडनयर वरपुर वरुणपुर ववगयसोगा वाणारसी वाराडय वारिपुर विउद्धवरनयर विजयस्थली विजयपुर विजयावई ३. वर्गीकृत-भौगोलिक-विशेषनाम ३९.४; -पुर ४०.२ . ससिपुर . ३१.१४ सिरिमलय ७७८४ (साएय २०.२७, १८०:२३ ५ सिरिविजय सिवमंदिर २१.३ १०५.८८९.. ३१.३०.७८.३९:८७.१४ सिहिपुरी १३.२३ १७.५२ -पुर ४.६८:५.५०,५९.२०३६ सीहपुर २०.३७, १६९३१.१ १६.१७, १९.१९ (देखो र २१.११:२२१००,६४.८; ५५.५३:९१.६९५३. रसायलनयर) ८०.१२,९१.२७ -पुरी सुपइट्ठपुर २०१० (देखो वीयसोग १.८०५.५४:५१७५: सुर-गीवपुर . . ६३.१७-ग्गीय ८.२५३ •नयरी) -संगीय ८१८ २२.५८,६०:२३.१९. २०: ६.१३५, २०. १९, १५५, सुरय-संगीय २५.२२:२८.९४, २९.३६६ ४१.४८:९५.३३,१०४.९, सुरणेउर ५५५४ ३०.१०,१२,८२,८%,३१. २१. (देखो कासिपुर) (सुग्रमण ७८११: ११८७ ३२.२४:६३.६३६ (सुरिंदरमण ५.२१० ६५. ३,५७८. ३६५५: २०.१८. सुवेलपुर ५४.१३. (देखो वेलंघर७९.२,११:८६.२,८९. पुर) ११; ९५.८५, ९९.१४; ससीमा ९८.६० २०७,९,१८९ १००.४६, ४८; १०१. २०. १४९, १८९, २०१२ सुर ५५.५२ १९१०५.९२, ११०,३, ३५.६९,३६.७,४१; ३७. । सूरपुर २०२.१ ११२.१; ११३.१९ ४:३८.२,१५:८९.१० सरोदय ८१८६,१९३,१९६ . २०.१०,३१,४०, १६९; १०३. १२९: -नयरी |साएया सेणापुर ८०१४१६:९४६१: ९८. ११८. ६४ सेयंकरपुर ४२,४६५४,५५:९९.३२, १.५.८५ सेलपुर २४.३५; -पुरी ३२.५० १०५. ८२, (देखो सोभपुर ( देखो सापय) साकेयपुर) सोरियपुर २०१८ २६.८३०. १३ ७४; (साकेयपुर १०.८६ ३०.१९ . साकेयानयरी ८२.११४ ( देखो १७.११८१८.५ १९.३; १.५५ ( देखी अलंकार- ।। सामलिनयरी १०४.२६ ५५.१६:८५.२% -नयर १७. ११२, १२१ १८. २०.१४२. ( देखो वव- सालि-गाम १०५.१९, २२, २३ २८% -वरग्गाम १०५२.. ५०,५३, गयसोगा) -पुर १.६१:१८.५१ ४८.६३ (सावत्थि ८८.१९,२५ हरिद्धय ९१.५ २०.२९ १११,१३९,१६९;. सावत्थी ५४.३९ ( देखो सुवेल- । ८८.३५:९५३२; -नयरी हरिपुर २०.२०१ हेमंकपुर ७७.८१ २०.१८० (देखो कुंजर- सिंधुणद ८.१६८ सिद्धत्थनयर ३९.८६ जन-जनपद देश ११५ १ सिरिग्रह ९१.५ ३७.७८८.२७ ७.१५३; -पुर ७.१४९, अंगा सिरिछाय ९१.५ १५५,८.२२,५४,६५ 'सिरिनिलय अंधा ९८.६७ ५५.५४ अंवट्ठा ९८.६५ सिरिपह (अंसुचूडा १९.५५ ५.२७ सिरेपुर १९.४१,४९.१८५२६ १२.१.१४ सिरिबहुरव ९१.५ अद्धबब्बर २७.५,११:२८.५९ - ८२. ८९ सिरिमंत .५५.५४ (अद्धभरह ७.१७० ५५.५. सिरिमंदिर ९१.३ भरहअद्ध (विणिया रविणीया सोह (वियब्भनयर (वियम्भा विराहियपुर अमोज्झा) . हणुरुह वीयसोगनयरी वेण्णाय वेलधरपुर संतिनामनयर हेमंगपुर अंग संदणथली सयपभ चूडा सच्चरिपुर सयड नाम सयदारपुर ससंकनयर ससिनाय Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ ३. वीकृत-भौगोलिक-विशेषनाम पुलिंद पुष्वविदेह ९४.१३:१.१२. ३. ३२: २३. ३: १.३. ६. १२९ २७. ८ २६: ९८ ६५; गोसाला बब्बरा ९८.६५ ९८.६४ २७.८ १.२.१२१ बहुणाया भरह भारह ४३.१० ७.४९ ५५५३ ३३१,३३ ३५, ४१.५६; ५.९४,११८,१६८, २२७ ८१३९,२०१; २०.६९, १५३१६०,३५.५७,६८, ३९. ७७: १३. १०:४८ १११:६८८७.१५: ७८. १३, ८२. १०५:८८४ः १०२.१०६.१११; १०५. १५:१०८२२:११८.३७, ७१, ९२; -वास ४. ५६, ५ ८२, ११६, १४५:८. १८८१३.२१%; २०.११२,११५, १३५, १५९; २८६९:३० ४९; ९८.६४ २०.५६ ५५.५५ ९८.६२ अवंतिविसय ३३.११ गंधबा अवरविदेह ५.२०,३६,११५, २३१%; गयणवनमा ३१.१४८२.६७ गीवपुरा असिणा असुरा (चारुवच्छा आणंदा ५५.५५,९८.६६ विच्छा आहीरा १८.६४ चिलाय उत्तर-कुरव . ३५.५०.१.१.२८, -कुरु चीण ३.२७,३५,७०.५७१०२. पूड़ा १०९,११२: -कुरुवा (अंसुचूडा ३१.८ जउणा उलुगा ९८.६६ जंबूभरह (एरवय ३.३२,३३,५१ १२.१० जक्खा २०.६९:३५.५७; १०२ जयास १०६,११११०३.१२: जवणा (एरावय जायव जोइसदंडा ९८.६२ कंबु कंबोय झसा कच्छा ९८.६४ गंदणा कणया ५५.५२ णेमिस किलिंगमा ९८.६७ तिरियलोय कालिगा कप्पावासी तिसिरा कवोय दक्खिणदेस कसमीरा ९८.६५ दक्खिणभरह कागोणंदा ३४.४१,४७ रदक्षिणावह कालाणला १९.५५ दाहिणपह (कालिंगा दाहिण भरह (कलिंगमा देवकुरा किनारा १९.३६ (देवकुरु किबारगीया कुंता ९८.६२ कुरुवा १०२ १२८११८.८३ नहतिलया कुहरा ९८६७ (नेमाला केरला ९८६१ (नेवाला केलीगिला ५५१७ पंचाल कोला पणणंदण खंधारा ९८.६६ परिखेया खसा पारसउला गंधब्ध १७.८२,८५,८५,५१.१२, पुंडरीवविजय २९,२५ पुडा गंधवगीयनयरा ५५ ५२ पुरिकोवेरा १०.२५. ७.१६४; -वास ८१४३ ३.२. २.११ ९८६५ ३२.५५ २१ २६.६८ ३२.१३ भिरहद्ध अद्धभरह (भारह-वरिस सभरह १५.९: ३१.१८ -वास ३५३,१५.४, २०. २५,२०४:७०.३६७३.४%, ८९.१२ ११८५९ ३. २७, ८२.६६१०२. १.९११२,१२७ ५५.१७ ९८.६४ ५५.५२ ५५५४ १२.१३ ९८६२ भाणुससिवण्णा भाविसाला भिल्ल भीमा भूया मं(ल) गला मंदिरा (मगहा मागहया मादेस मत्तंडामलया. महाविदेह ९८.६२ २१; -विसय १०५.१९: ६३.२३ ११.१०३ ५५.५. ५५.१६,५४ १.२.१.६ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३. वर्गीकृत-भौगोलिक-विशेषनाम ४५.३२:४८.३९ १७.१०२ महामेला (मागहया (मगहा मा सा)ला माहिंदा मिच्छ मेच्छजण मेच्छा २. 1: जंबुद्दन २. ११४: ३.२१ ३१.३४, ५ ..४; ७.१०९१४८,९ ३:१७. १८,५२,७९.३:८२.६७% १०२.९१, १०१, १०२, ११.१०३.५; जंबू १३ १०.८२. ७७ ५.२४८ मेहनिहा मेहलया रम्मय रयणपुरा रयणा रिवुजया लं(मंगला लंपाग लच्छीपुरा वइसा बंगा विच्छा (चास्वच्छा वरावडा वरुला वल्हीया बाणारसीदेस वामणा विझस्थली विजय विजा विदेह ५५.५३ ससिनाहा ५५.५४ कंबुद्दीव सा(मा)ला किन्नरदीव सिंधुहेस ४८.१०२ कुरुवरहीव ९८.६५ सिरिनिलया ५५.५ खेम सिरिपहा ५५.५४ जंबुदीव १२.१४.२७.१८:३४.४१: सिरिमंता १५.५४ २७६ सीहपुरा २७५,१०,१६,२३,२४, सीहला ९८.६२९९९.५५ २५, २७, २८, ३० २७.७ ३५,२८.५९ सुरणेउरा ५५.५४ ५५.५२ सुररेणा ९८.६६ ९८.६६ सूरा ५५.५२ जिल १०२.१०६ ११२ सूला ९८.६५ समुद्द ५५.५५ सोपारा ९८.६४ उझा ५५.१७ सौहा ५५.५३ तव(ण) ५५.४४ हरि-वरिस ५८.८; ११८.६७ . तोयवलीस ९८६२ -वास २१.४, ७१०२. १०६, दहिमुह ९८.५९ ११२,१२७,१२८ दुग्गह ५५.५३ हिडिवय ९८.६५ धन ७.५० हेम-वय १०२. १०६ ११२,१२७, १२१२७. (धायइसंड . ९९.५५ १३६:-वास १०२.१२८ ९८.६४ हेरण्णवय १०२.१०६ ११२ (धायईसंड नंदीसर (ग) द्वीप-निवेश ९८.६४ (अओहण १०.१५ ९८.६४ -वरदीव अजोह ४८.५४ ९८.६६ नम सुओवण १०४.९ (पल्हाय ९८.६२ अद्धतईय ४८.३५ (मणपल्हाय अद्धसम्ग ५.२५६७६.३२:४८.५५ ।। पुक्खरदीव अमल ६.३२ ९८.६५ अलंघ ६.३२ ३.३१:३५.५७, ७५.११: आवत्त ५.२१८ फुरत १०२.१११:१०८.७९ आयलिय , ५२.४८ भाणु ९८.६५ उक्कर ५.२४८:६.३२ (मणपल्हाय ५५.१७ उवहिनिग्धोस १८.५४ (पल्हाय ९८.६४ जल अ मणोहर ५५.१७ (समुह ९८.६४ (कदीव ५५.१६ रक्खसदीय २७.७ वाणरदीव ९८.६५ ४८.५४, -पुण्ण १०.१५ रयण ९८६५ (कणय ५.२५६६.३१:५५.५२ ९८६२ ६.३२ रोहण ५१.१,५३.१२२,५५.१७ ५.२४८ ५.२४६ .५.१०८:१२. १०,३१.८; ४८.३५,७५.३१: ७८.११:१०२.११० ६.१९:५२ ५८ ६४: १५. ३०:४४.१८ ६.५१,५५,५६ १०.१५:४८.५४ ८२ ६४.१०२. ११० ११८ ७९ ५,२४८ ६.३२ ५.२४६६३१ मेह विसाणा वेलंधरा वोया संझाराया सगा (सबरजण संबरासरमया सलहा ५२४६ ५.२४८ ५. १२:४३.९४८.५०% ४९.३५:४३.९ ५. २४ । ३२ -दीव १४.१५१:३२.६१ ६.३२ (कंचण Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३. वर्गीकृत-भौगोलिक-विशेषनाम १०२१०३ ८२१०५ १०२.१०५ १.२.१०५ १०. ७६ १६ -गिरि ४६. सुवेल ८१. १.५८:३.७८:२११८२६. ४२,८६.२० ९७. १५ १०२.३९,१०३:११३.४. -गिरि १ ३५, ३. २३: २३.५: १०७.७: -सिहर २.२४:७७.२३ ६.५३ 'वरुणदीव सीओया ००२१०८ देवगिरि (वाणरदीव सीया १०२.१०८ अमरगिरि कइदीव सुषण्णकूला १०२.१०८ नाभिगिरि वियड ५.२४८ ६.३२ (नाहिगिरि हंसावली 'संझा यार १०.१५, १८.५४; -याल निगुज हरि १०२.१०७ ५.२५ -बैल निसढ . हरिकता १.२.१.७ नील (क) पर्वत ५.२४६ . पंचसंगमय । उवहिनिग्घोस अंजण-कुलसेल ८.२१४; -गिरि १८.३९; पुप्फ-इरि सयंभुरमण १०२.१०२ सुओषण (अट्ठावय १.६०८.१०९ ५३, बलाहय अओहण कइलास ७१ २०.२७,५१: -नग (मदर ५.२४६:६ ३३१०. १५; १.५५; -पव्यय ९.९६ मेरु ४८.५४ १२.३६,३९, ९५.३० ६.३१; -ज ५२४६ -सिहर ९२. २१; -मेल ६ ३१, -दीव १०. १५; १.८८,५.१६९, ९.१०३ ५५४९: -दीव ५.२४६; (अमरगिरि ५४.१५: ५५.२४: -रव ।देवगिरि मणिकंत १८.५४ उज्जेत २०.१८; -सेहर २०५१ मणुसुत्सर (घ) नदी कइलास ५३.९३,९८.६१:१०३. मलय कण्णरवा ४१.२, ७९.६ कविलास १३२,१३३; -गिरि ५. ४२.१५ ५३:२७.४; -पव्वय २८. महाहिमव 1 कोंचरवा १३.२१ ६६४. २८, ८२. १०९: गंगा महिंदगिरि ५.१७२:११.१११:९५. -सिहर ७.१४९०.१० जण्हवी ५३, ९५.१; ९८.६१:. ६६.२५:८०.१३:१०६.३. माहिद १.२.१०७ कंबुसेल ४५.३२ महु-गिरि . गंभीरा ३२.११,१६ किविलास जउणा (अट्ठावय (जण्हवी ४१.५१९१.१७४८ कण्णपव्वय ६.२१८ सुमेरु । गंगा किकिंधि तावी गुंजवरपबय ८.८८,९०,९४ नम्मया १०. १९:३४. ३२, ३५; चित्तकूड ३३.४.९ जमलगिरि नरकंता १०२.१०८ जलवीइ १९.१४ नारी १.२.१०८ तिकूड ५१२०:६.६९.८.२६३, मंदाइणी १०.५०,८२.१.१ ४३.९:५२.१%B६५.२१%3 रत्ता १०२.१०८ ११.६५, ६८.१..६१; रत्तावई १०२.१०८ -पब्धय ४८.५१ -सिहर मेहवर : रुपयकूला १०२.१०८ २३.८:५२.२८.८५.२५. रहावत्त रोहियंसा .१०२.१.७ दिंडगगिरि ४३.११: (रामगिरि रोहिया १०२.१.७ दंडयगिरि ४२.११ (वंसहरि सिंधु . ९८.६३,१०२१०७ दंती १५.९ रुप्पि ३११००:५५.१६ -पध्वय ३३.१४१ १.२.१०५ ३०.१९. १.४५:८.२५५: -पचय ६.२०८ २. २६३.८१:५. १८६ ८.६२, ९८ १३. ४३ १४. १: १६.६२: ५१. ८:५३. ९८१३५१%; ६८४५, ७९.४, ८०.३, ८३.९४ः ४८, ९१.६ १०१.४३.१४; १०३.५५; १०८ २१, ११%-गिरि १०२.६५, -नगवर १०८.४ ८.२९ १३४२ ४०१६. १.११०५ Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (वंस-इरि रामगिरि (मंदर वक्खारगिरि वसंतगिरि विउल-गिरि विझ-इरि विझापाय वेयड्ढ ३. वोकृत भौगोलिंक-विशेषनाम ३९.४,११:७९.७; -गिरि (सुरदुंदुहिगिरि १०८२२ १७२:३९.१२, -नगवर सुरपब्बय ११८६४ . ८२.२; -सेल ४.९ सुवण्तुग १४४ ३.२६:१०२.१०९ २११६ (हिमगिरि ७३७ -सिहर २३८ १.३४२११; -गिरिद २. रहिमव १०२.१०५ ३५, -महागिरि २.३८ हिमालय १०१३ १०.२७ -गिरि ३१.१०० (च) वन-उद्यान-कानन-गुहा-वापी - असोगमालिणीवावी ४६.७६ १.४५,५६:३ १५०:५.६४; कालिजर - महारण ५८.९ १२५.२३३,६.८२,१५६, चउकाणण वण ३.२३ २३४७.९७८.१८१५, तिलयवण ८८.२१ . . २०१७५५:२७ ४:२८. डंडारण ९८.४२ ८३.३११४:८५.२८,९१. दंडगारण ३१२५:४१.३५,४२.२५ १:१.१५६१.३.५७; -गिरि १२.७३,१३९:१३. दंडयमहारण .९५.२२ ९:१५.३१%3 -नग ८.१:. दंडयरण्ण -नगवर ९०१-भगवरिंद दंडयारण ४०.१३.११३.५८ ६२; ७ २१; -पन्वय . दंडारण ११.१%;४२.१४:१३.१९: ७९.५,९९.१४,१०३३ ५४.३९ देवरमण-उज्जाण ४६.१५ १८१४ नंदण-वण ७. १९: १२.४२, १६ ८ १. २०.५२,९४ २७ ४२.१० १०३ १०८, -पव्वय ५. पिउमवरउजाण ४६.७३ २०६८. २१२, २१,२८, (पउमुजाण ३९६३, ७३; -सेलसिहर पंडावण पलियंक-गुहा १७. ७५,१०१,१८.४५; ८.१० ५५.१६:८५.२६ पारियत्त-अड़वी ३२.१० १०२१०५ (भीममहारण ८.१० -गिरि ७५. ३८; -सिहर (मामारण्ण (मीमारण्ण ७.१०१:८.९ १.९.१. भूयरव १८.२० भूयारण्ण १८.३७ मंदारण्ण महिदउदय-उज्जाण ३०.२९:१०१.२. वसंततिलय-उखाण ३.३४:३९.५. ३५.१ विज्झाडवी ३४.३४ समत्तकुसुमुजाण १६.६६ सयडामुह-उज्वाण ४.१६ सलाइवण हिमालय-गुहा १०.१३ (छ) समुद्र खीर-समुह ३.१०७ खीरोदहि २.२५:२१.१८ खीरोयसायर रियणायर . ५३.५१ लवण-जल ३.३०:६. ३५, ८.२५५% ४३.१., २१:४८. ५० ५५.१: -तोय ६. २९ ३७. ५५,१०२. १०४; -समुह ३.२२, ७.६.; -सायर ९९.१८ लवणोदहि ६५.१% १.१.४३ लवणोय ६४.१३ लक्णोयहि सयंभुरमण ११२.१८ सिंधुसायर ११२.१७ (ब) सरोवर माणस १५.४१;-वरसर १५.४. -सर १६.४५८२.१.८ . वेलंधरपब्वय संवागिरि सम्मेय सम्सावत्त सिरिपव्यय सिहरि सुमेह सुरपवय Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कुंडल केकर (क) आभूषण (च) आयुध अंगुलेयय (अङ्गुलीयक) कंकण ( कङ्कण ) कंठमुत (कसूत्र ) कंठिया (कण्ठिका) कडय ( कटक ) कडम ( कटिसूत्रक ) ( कुण्डल ) (केयूर ) चूडामणि तिरीढ ( किरीट ) (क) आभूषण मक्खत्तमाला ( नक्षत्रमाला ) नेजर (नपुर) मउड मुद्दा मेहला कुंत कौत कुठार कुछाड (१) आयुध-प्रहरण- प्रावरण (२) प्रक्षेपास्त्र (मुद्रा) (मेखला ) संतानयसेहर (संत्राणक - शेखर ) सिहामणि ( शिखामणि ) हार अर्द्धचंद (अर्धचन्द्र) असि असिलट्ठि ( असियष्टि ) कणय कष्प ( कल्प ) करवत ( करपत्र ) करवाल ( करपाल ) कवय ( कवच ) }(gia) ( कुठार) (ख१) आयुधप्रहरणावरण लग्य खुरुप्प खेड ५६.१४ गया ६८.३० चक ३.९९ चडक ३.९८ चाव ३६.५ छुरिया जट्टि ४९.३५ ५३. १०७ ४६.२९ ३. ९८४९.३५ ५३.१०८ २.३९ ६८.३३ ८.२७३ धणु ३३५७ ६७.२२ ३.९८ ७. १०६ ३६.४ झसर तिसूल सोणी तोमर . परिशिष्ट ४ सांस्कृतिक सामग्री (ग) तपश्चर्या (घ) प्राणी (क) वनस्पति ( खड्ग ) (क्षुरप्र ) ( खेटक ) भिडमाल मिडिमाल ( गदा ) ( चक्र ) (चाप ) ( छुरिका ) ( यष्टि ) ( त्रिशूल ) (तूणीर) (धनुष्) नंगल ( लाङ्गल ) मायपास ( नागपाश ) पट्टिस ( पट्टिश) परसु फर फलंय फलिह ( परिघ ) बाण 急 , ५३.११५ १२.१११ ३.१४७ १२.१११ ९.७३ भुयंगपास ( भुजङ्गपाश ) ६९.४५ मुसल १२.१११ मुसुंदि मोगर (मुगर) ६.११ बज्ज ५३.१०९ १२.१११ ( बज्र ) वसुनंदय ( वसुनन्दक ) सत्ति (शक्ति) ९९.२४ साह ( संनाह ) ७२.१४ ( भिन्दिपाल ) ६.१९२ ५९.१९ ७१.२१ ५२७ ७१.२१ ७.९८ ५३.१०९ २४.३० ७३.१०९ १२.८४ ७२.३३ ६१.४८ सूल ५३.१०९ सेल ७१.२५ हल ५९.१५ ५३.८२ ५३.१०९ १२.१०१ ७१.२१ ७१.२१ ७.२६ ७.२६ ७.३७ ८.१२० ५९.७८ ५९.८६ २६.५६ ५७.२८ ७.१० ७०.६७ १०.५६ १२.८४ ( पावित्र (छ) विद्या सर. (शर) सरासण ( शरासन ) सम्वल (शर्वल ) सिरसाण ( शिरस्त्राण ) faat (forest) ( शल ) ( बाण विशेष ) ( ख २ ) प्रक्षेपास्त्र अव इंधणस्थ उको ( इन्धनात्र ) उद्योग ) उरगस्थ ( उरगास्त्र ) गरुडत्थ (गरुडास्त्र ) तमनिवहत्य ( तमनिवहाल ) (अव) तामसत्य ( तामसास्त्र ) दिवायरत्थ (दिवाकरास्त्र ) धम्मस्थ ( धर्मा ) परि ( प्रतोधना) ५९.१९ ६१.६६ ५९.२१ १२.८४ १२.९० १२.१११ ७.२६ ५९.८६ १२.१२६ ७१.६४ १२.१२८ ७१.६६ १२.१२० १२.१३०; ७१.६५ ५९.६३ ६१.४४ ७१.६३ ७१.६४ ७१.६७ ५९.६१ ७१.६३ ६१.४६ महत्थ ( महात्र ) मारुयत्थ ( मारुताख ) रक्खसत्थ ( राक्षसात्र ) वयणतेयत्थ ( वैनतेयास्त्र ) ५९.६० वारुणत्थ ( वारुणास्त्र ) विषविणायगरथ (विविनायका) ७२.१३ विणायगत्थ ( विनायकास्त्र ) समीर (समीरणा ) सिद्धत्थ ( सिद्धाख ) ७१.६७ ७१.६१ ७२१२ (ग) तपश्चर्या ( पउमचरियं २२.२४-२७ ) बाईसुनाया (आचीर्णशुभनामा ) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कणयावलि कनकावलि ) कुलिसमज्ज्ञ ( कुलिशमध्य = वज्रमध्य ) केसरिकीला ( केसरिक्रीडा = सिहविनिकोडित) चरितलद्धि ( चारित्रलब्धि ) जवमज्झ ( यवमध्य ) जिणगुगसंपत्ति ( जिनगुणसम्प्राप्ति ) तिरथ व सुख (तीर्यात) तिलोयसार ( त्रिलोकसार ) दंसणनाणल (दशनज्ञान) धम्मोवासणलद्धि ( धर्मोपासनालब्धि ) पंचनमोक्कार विहि ( पञ्चनमस्कार विधि ) पंचमंदर परिसहजय ( परिषहजय ) पवयणमाया ( प्रवचनमाता ) पिवलियम (पिपीलिकामध्य) सुइंगम (परमध्य मुत्तावलि ( मुक्तावलि ) रयणावलि ( रस्नावलि ) सव्वओभद्द ( सर्वतोभद्र ) सरकार सोक्खसंपत्ति ( सौंख्य सम्प्राप्ति ) (घ) प्राणी पशु-पक्षी-स्तु अच्छ (ऋक्ष) अज अयगर ( अजगर ) अलि अहि आस ( अश्व ) आविस (आशीष ) (छ) उट्ट उरग उलुय कच्छभ कच्छव कच्छह - ( उलूक ) ( कच्छप ) करभ करि करिणी करेणु कलहंस कलम ( कलभक ) ( करिन् ) १४.२७ ११.२६ ६३.५४ ३३.९ ४८.२२ ५.७३ ७०.१६ १४.२९ ४. सांस्कृतिक सामग्री काअ ( काक ) किमि ( कृमि ) कुंजर ( कुञ्जर ) कुक्कुड (कुक्कुट ) कुक्कुर कुम्म (कूर्म ) कुरंग (कुर) कुरर कुरली कुरुल ( कुरर ) केसर (केसरिन् कोइल (कोकिल) कोल कोल्ब (गाल) खर गद्दभ ( गर्दभ ) गय ( गज ) गरुड गवल ( वनमहिष ) गाव } (गो) गाह ( प्राह ) गिद्ध (बुध) गो गोधेणु (गोधनु ) गोमाउ ( गोमायु) गोहेर (गो) घोणस (घोनस ) चाची ) चक्काय (चक्रवाक ) चक्षी (चकाकी) १४.१८ चमर ९७.२४ १६.४७ ८.२७२ ३४.३३ जडाउ (जटायु) ८.२५८ जागि किन ) जलवाह ४२.१८ जलस्य (जलदृस्ति ८०.५३ जग (क्लीक्स) ७८.२८ झस ( झष ) १०.३२ तंतुय ( तन्तुक ) तरच्छ (तरक्ष ) ७८.२८ विराम (चित्रक) ८.७९ ३९.५५ २.१११ तिमि तिमिंगिलि ( तिमिङ्गिलि तुरंगम ८२.४० तुरय (तुरण) ९४.८० २.१८ दद्दुर ( दर्दुर) दाढि ( दंष्ट्रिन्) घेणु ( धेनु ) ७.१८ १०३.१९ ३.४६ ८२.३८ नउल ( नकुल ) ९.६.१४ १७.७९ नाग ३९.१६ पंचमुह (पञ्चमुख) १४.१८ १७.८२ ३.७४ पन्नव ( पन्नग ) २८.१०८' १५.२९ १०३.२५ ६.१०२ पयंग (पतज्ञ ) पवंगम (पवङ्गम) पाडवा ( पारिप्लवक ) पक्षिविशेष १४.१८ पिंगल (पिङ्गल ) १०५.५९ बइल (बलीवर्द ) ९९.२५ बप्पीहय ( चातक ) २१.४३ बरहिण (बर्हिन्) २२.१२० बलय ( बलीवर्द ) बलाया (बलाका) ८८.५ ७.१७ ७.१७ ७७.११२ ३.६२ ५०.१३ ८८.६ ८०.१३ ३.१५८ भमर ( भ्रमर ) ६.३७ १४.१८ १४.२९ ५.९५ मय (मृग ) भल्ल (भल्लक ) भिंग (भृङ्ग) भुबंध (भुजा) ३४ ३३ १.२४ ८. २५८ १४.१७. ४२.१२ ९६.१३ ४८.९२ ३९.१७ १६.५१ ३४.३२ १६.५४ ३ ८२ १४.१७ मसग ( मशक ) १०५.५९ . महिस ( महिष ) महिसी (महिष ४४.४० ४४.३७ ८८.६ मऊर ( मयूर ) मगर (मकर) मच्छ ( मत्स्य ) मच्छी मक्षिका) मजार ( मार्जार) मयर (मकर) मयराय ( मृगराज ) महुमर (मधुकर ) माहुरी (मधुकरी) महोरग मारवाह (मातृवाह ) मायंग ( मातङ्ग) ५७ भीग (मीन) मूसअ ( मूषक ) १४.१७ २२-८३ ४.६ ३.७४ ११११७ ८०.१३ १४.१८ १६.४७ ९६.१३ ३३.१४८ ४१.२३ ९४.४१ ११.११७ ९४.४९ १०.३१ १०३.४५ ५.१०० ८.२५८ २.१७ ३३.१०८ २.१११ ३.१५८ १५.२९ ३.८१ १४.१८ ५.२११ ९६. १३ १७.११४ ५.१००० Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४. सांस्कृतिक सामग्री ४३.२ ९२.७ ४२.९ ५३.७९,४२.८ ५३.७९,४२.९ २१.५४ ५३.६७ ४२.८ ४६.७४ ५३.७९ ४२.६ (चंप २.२ ५३.७९ २०.३९ मेसी (मेषी). मोर (मयूर) रासह (रासभ) रिछ (ऋक्ष) रिट्ट (अरिष्ट) रुरु (हरिण) रोहिय (रोहित-हरिण) वंजुल (वजुल) वग्ध (व्याघ्र) ,वप्पीह (चातक) वय (वृक) वराह वलवा (वडवा) बलाय (वलाक) वसह (वृषभ) वाणर (वानर) वायस वारण विछिय (वृश्चिक) विसहर (विषधर) संख (शङ्ख) संवृक्क (शम्बूक) सप्प (सर्प) सयत्रत्त (शतपत्र) सरभ । सरह (शरभ) ससय (शशक) साण (श्वान) सारंग (हरिण) सारस सिप्पि (शुक्ति) सियाल (भृगाल) सीह (सिंह) सोही (सिही) सुसुमार सुग (शुक) सुणय (शुनक) सेण (श्येन) ४६.७२ ११.११९ .C ४१.५५ हय । १.३६ कुमुय (कुमुद) २९.१३ हरि (सिंह) ३२.१० कुरबय (कुरबक) ७१.५४ हरि (वानर ) ३.८२ कुवलय ५१.४५ हरिण ३३.८ केयई (केतकी) १०५५९ हरिणी १६.३ केयरी (वृक्षविशेष) ३.८२ (क) वनस्पति कोरिंटय (कोरण्टक) ४२.१२ . (तरु-दुम-वल्ली-पुष्प-तृण) खइर (खदिर) १४.१८ अइमुत्तय (अतिमुक्तक) ४२.८ खज्जूर (खजूर) ५६.४४ (अंकोल (अकोल) ४२.६ खज्जूरी (खर्जूरी) ११.११७ (अंकलय (अङ्कोलक) ५३.७९ चंदण (चन्दन) ११८.७ (अंब (आम्र) ४२.७ चंदणलया (चन्दनलता) अंबय (आम्रक) ३.८२ अंबाडय (आम्रातक) २चंपग (चम्पक) अज्जुण (अजुन) ५२.६ चिपय अरलुग (अरटुक) १२.८ चिल्ल (पुष्पविशेष) ३.६२ अरविंद ४६.३ चूय (चूत) असोग (अशोक) ३.१३४ जंबू (जम्बू) ७१.२६ असोय २१.४९ हिया (यूथिका) आसत्य (अश्वत्थ) तंबोल्लबल्ली (ताम्बूलवल्ली) ३९.१७ इंगुय (इङ्गुद) ४१.९ तण (तृण) इंदतरु (इन्द्रतरु) २०.२९ तल (ताल) . ८.२५८ इंदीवर (इन्दीवर) ३८.३० तिलय (तिलक ) उबर (उदुम्बर) ४२.७ तुंब (तुम्ब ). उप्पल (उत्पल) ४२.११ तेंदुग (तिन्दुक) ७.१७ कंचणार (काञ्चनार) ५३.७९ दक्खा (द्राक्षा) ३३.६ कंदली ५३.७९ दभ (दर्भ) कडाह (कटाह) दहिवण (दधिपर्ण)५८.९ कणयलया (कनकलता) दाडिम १०५.६० कप्परुक्ख (कल्पवृक्ष) ३.३५ देवदास कमल ४२.११ धम्मण (धर्मण) १०.३२ कमलिणी (कमलिनी) ५३.८. धव २२.८४ कयंब (कदम्ब) ४२.६ धायइ (धातको) ८.२५८ कयली (कदली) ४२.९ नंदि (मन्दि) २.११६ कविट्ठ (कपित्थ) ४२.६ नग्गोह (न्यग्रोध) ७८.२८ कास २१.७६ नलिणी (नलिनी) १४.१७ किपाग (किम्पाक) ३३.४२ नाग । । १००.५८ किमय (किशुक) २२.८४ कुंद (कुन्द) ५३.७९ नारंग (नारा) ३०.७२ कुंदलया (कुन्दलता) २१.१९ नालिएर (नालिकेर ) ८.२५८ कुज्जय (कुब्जक) ५३.७९ नालिएरी (नालिकेरी) ३०.७२ कुडंगा (कुटका) ५३.७९ निब (निम्म) २.१० कुडय (कुटज) ११.११९,५२.८ पउम (पा) १.२४ ४२.६ २९.२४ ४२.७ ३२.१० १८.१८ २०.४१ २१.४८ ४२.६ २०.४२ (नाग) नाय । १४.५० ३.१३४ २१.४९ ४६.७४ २१.५८ ४१.९ हसपोया (हंसपोतक) हस्थि (हस्तिन्) १२.७ २५.७ Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४. सांस्कृतिक सामग्री ६१.२ घंट ८ तिमिल ' तिमिला . ८८ पंकय ( पङ्कज) पलास (पलाश) पाडल ( पाटल) पाडलि (पाटला) पिया (प्रिय) । पुंडरीय (पुण्डरीक) पुडुच्छु (पुण्ड्रेक्षु) पुनाग । पुनाय । पूयफलो (पूगफली) फणस (पनस) बउल (बकुल) बयरी (बदरी) बिल्ल (बिल्व) मंदार (मन्दार) मल्लिया (मल्लिका) मल्लीदुम (मल्ली द्रुम) माउलिंगी (मातुलिङ्गी) मायइ ( वृक्षविशेष ) मालइ (मालती) रत्तकोरिटय (रककोरण्टक ) रत्तासोय (रक्ताशोक) रायणी (राजादनी) - रुद्दक्ख (रुद्राक्ष) लवंग ( लवङ्ग) लोणरुक्ख (लवणवृक्ष) बउल (बकुल) वस (वंश) बड (वट। वम्ह (ब्रह्मन्) 'वेणु सत्तली (सप्तली) सतरण (सप्तपर्ण) समी (शमी) सरल . ५.५५ सेवाल (शैवाल) ३०.२ अरिविद्धंसी (अरिविश्वंसिनी) २८.१०९ हिलम? ( हलिहम ) हरिद-दुम २१.४८ अवलोवणी ( अवलोकनी) २११९ (ब) वादित्र आगासगमा आगासगामिणी आकाशगामिनी) आइंग आसालिया (आशालिका) १२.६४ कंसालय (कांस्यतालक) ५७.२३ ७८.५४ ईसाणी (ऐशानी) काहल ४२११ उहिट्ठा (उद्दिष्टा) खरमुही (खरमुखी) ५७.२३ ४२.६ कामगामी खिखिणी (किङ्किणी) १७.१४ २१.४४ कामदाइणी ( कामदायिनी) कित्ति (कीर्ति) झल्लरी ३.१९ कुडिला (कुटिला) डमरुय (डमरुक) कोबेरी (कौबेरी) ढक्का ५७.२३ २१.५४ कोमारी (कौमारी) तलिमा । ६१.२ ५७.२२ खगामिणी (खगामिनी) तिसरिय ७०.५८ गरुडा (गरुडा) गिरिदारिणी (गिरिदारिणी) तूर (तूर्य) ४४.१५ २०.३५ दुंदुहि (दुन्दुमि) घोरा २.३५ २१.५४ पडह चंडाली (चाण्डाली) (पटह) ३.८७ ५३.७९ जंभणी (जम्भणी) पणव ५३.७९ पावय (पावक) ५७.२३ जयकम्मा (जयकर्मा) ५३.७९ भंभा जया २१.४८ जलथंभिणी (जलस्तम्भिनी) ५७.२३ मुइंग (मृदङ्ग) जोगेसी (योगेशी) मुरय ( मुरज) ३.१९ तमोरूवा (तमोरूपा) वंस (वंश) दरिसणआवरणी (दर्शनावरणी): ५९.४० १५.९३ वव्वीस ११३.११ दहणी (दहनी) ४२.९ वीणा ९.८८ दारुणी (दारुणी) ४३.२१ वेणु दिणरयणीकरी (दिनरजनीकरी) ३३.२ संख (शङ्ख) ३.७२ दुण्णिवारा (दुर्निवारा) सच्चीसय १०२.१२३ निहाणी (निद्राणी) ५७.२३ निवाघा (निर्व्याघाता) (छ) विद्या 'डिबोहणी (प्रतिबोधनी) ५३.७९ निम्नलिखित विद्याएँ मुख्यतः सातवें उद्देश पन्नत्ति (प्रज्ञप्ति) २१.५४ की १३५-१४५ गाथाओं में उल्लिखित हैं, बंधणी (बंधनी) इसके अलावा अन्य स्थलों का निर्देश नीचे बलमहणी (बलमथनी) २१.४९ कर दिया गया है। बहुरूवा (बहुरूपा) अखोहा (अक्षोभ्या) भयजणणी (भयजननी) अग्गिथंभणी (अमिस्तंभनी) भाणुमालिणी (भानुमालिनी) ५३.७९ अजरामरा भुयंगिणी (भुजंगिनी) २७.३३ अणिमा भुवणा (भुवना) १२.६ भरिदमणी (अरिदमनी) मणगामिणी (मनोगामिनी) ५१.१९ मेरी ३.८७ । १.२.१२३ सहयार (सहकार) सहार । (सहकार) साग (शाक) सिंदुवार (सिन्दुवार ) सिरिमंजरी (श्रीमजरी) सिरीस (शिरीष) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४. सांस्कृतिक सामग्री मणथंभणी (मनःस्तम्भनी) .. वरुणी ( वारुणी) मयणासणी (मदनाशनी) वहकारी (वधकरी) माणससुंदरी (मानससुन्दरी) वाउन्भवा (वायूद्भवा) रइविद्धि (रतिवृद्धि) वाराही रओरुवा (रजोरूपा) विउलाअरी (विपुलाकरी) रवितेया (रवितेजा) विजया रूवपरिवत्तणकरी (रूपपरिवर्तनकरी) १०.१३ विसन्ना (विसंज्ञा) लघिमा वीरा बजोयरी (वज्रोदरी) वेयाली (वेताली) ४७.४३ वरिसिणी ( वर्षिणी) संकरी (शंकरी) संति ( शांति) संवाहणी ( संवाहनी) सत्ति (शक्ति) समादिट्टि ( समादिष्टी) सव्वारुहा (सर्वारुहा) सिद्धत्था (सिद्धार्था) सौहवाहिणी (सिंहवाहिनी) सुरद्धंसी (सुरध्वंसी) सुविहाणा ( सुविधाना) सुहृदाइणी (सुखदायिनी) ५९.८४ Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (क) इक्ष्वाकु वंशावली नामों के आगे कोष्ठक में दिये गये अंक पउमचरियं के उद्देश और गाथा के हैं । (१) आइचजस ( चक्रवर्ती भरह का पुत्र, ५.३ से ९ वें उद्देश तक ) (२) सीइजस (३) बलभद (४) वसुबल (५) महाबल (६) अमियबल (७) सुभद्द (८) सायरभद्द (1) रविवेश (१०) खसिपह (११) पयते (१२) तेयस्सि (१३) तावण (१४) (१५) अनिरि (१६) महाविरिअ (१७) उइयपर कम (१८) म (१५) र (२०) इंदजुइण्ण (२१) महाइंदर (२१) पभु (२३) विभु (२४) अरिदमण (२५) बसहके (२६) गरुडंक (२७) मियंक वंशावलि - विशेष (क) इक्ष्वाकु (ख) राक्षस (ग) वानर (घ) विद्याधर (क) हरि परिशिष्ट ५ (६१) अणरण्ण (६२) दसरह (६३) राम या पउम ( २५.८) इस प्रकार विमलसूरिकृत पउमचरियं में 'आइश्वजम' से राम' तक इक्ष्वाकुवंश के तिरसठ राजाओं के नाम हैं। रविषेणकृत पद्मवरितम् में कुल संख्या छासठ है । उसमें नं ३९ से ४२,४५ और ५५ का (३५) सीहरह (२२.७६) (३६) बंभरह ( २२.९६ से २२. १०१ तक ) उल्लेख नहीं है, परंतु नौ अन्य राजाओं के नाम हैं । वे इस प्रकार हैं:- पांचवें और छठें के बीच में ' अतिबल', आठवें का नाम केवल 'सागर' और उसके और नवें के बीच में 'भद्र नाम का राजा, " चौबीसवें और पचीसवें के बीच में 'वीतभी', अट्ठाइसमें और उनतीस के बीच में सुरेन्द्रमन्यु, और अड़तीसवें व तेंतालीसवें के बीच में 'शतरथ', 'पृथु', 'अज' 'पयोरथ' और 'इन्द्ररभ' के नाम हैं। (देखिये पद्मशम् अध्याय ९, २१ और २२ ) (च) राक्षस वंशावली (१) मेहवाहण ) ( विद्याधर पुण्णघण का पुत्र) घणवाहण J (५.१३७ ) (२) महारक्खस ( ५. १३९ ) (३) देवरवल (५.१५६) (४) र (५.१५१ ) (२८) विजय (५१.४१ ) (२९) पुरंदर ( २१.४२ ) (३०) कितिधर (२१.७८) (३१) सुकोमल (२१.८९ ) (३२) हिरण्यगन्भ ( २२.५० ) ( ३३ ) नघुस (२२.५५ ) (३४) सोदास (२२.७१) (३७) चढम्मुह (३८) हेमरह (३९) जसरह ४०) पउमरह ( ४१ ) मय' ह (४२) ससिरह (४३) रविरह (४४) मंघाभ (४५) उदयरह (४६) वीर (४७) पडिवयण (४८) कमल ४९ (५०) व (५१) कुबेरदत्त (५२) कुंथु (५३) सरह (५४) विरह (५५) रहनियो ( अन्य कई राजा ) (५१) कह बीसवें तीर्थकर सुनती में) (६) रघुब (५६) मयारिदमण (५७) हिरण्यनाम (५८) पुंजस्थ ५. आइच (५.१५२) (६) भीमर (५.१५६) (७) पूयारह ( ५.२५९ से ५. २७० तक ) (८) (९) संपरिकित्ति (१०) सुरणीय (11) हरिगीय (१२) सिरिगीय Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२ (१३) मु (१७) सुत (१५) (१६) आइचगइकुमार (१७) इंद (१०) इंदमेह (१९) मयारिम (२०) पहिल (२१) (२२) सुभाशुभम् (२३) मुरार (२०) विज (२५) महण (१६) अंगारभ (२०) रवि (२८) चक्कार (२९) वज्जमज्झ (३०) प्रमोद (३१) सीहवाहण (३२) सूर (३३) चाउंडरावण (२४) मीम (३५) भयवाह (२६) मिन (२०) नियाणभत्तिमंत (३८) सिरि (३५) अनिमित (४०) पवणुत्तर गइ ( ४१ ) उत्तम (४२) (४३) (xv) संकासो (४५) मऊह (४६) महा (४७) मनोरम (४८) रविते (४९) महगइ (५०) महकंतजस (५१) अरिसंतास (५२) चंदवयण (५३) महरव ५. वंशावलि विशेष (५४) मेहज्झाण (५५) गहखोभ (५६) नक्खत्तदमण ( अन्य कई राजा ) (५७) मेहपह (५०) किरि ( मुनि के तीर्थ काल में) (4) after (4.16) (६०) मुकेस (५.१४८ ) (१) सुमालि (६.१२० ) (१२) रयगासव (०.५५) (६३) रावण (७.९६) इसप्रकार पउमचरियं में 'मेहवाहण' से 'रावण' तक राक्षस-वंशावली में कुल तिरसठ राजाओं के नाम हैं । पद्मचरितम् में यही संख्या छासठ हैं । अन्य तीन राजा १६ और १७ के बीच में 'इन्द्र', २२ और 3३ के मध्य में 'भानु' और २४ व २५ के बीच 'भीम' है। मंदन (२५) अंगारभ (२६), सूर (३२), चाउंडरावण (३३), भयवाह (३५), उत्तम ( ४१ ) और मऊह (४५) के स्थान पर क्रमशः मोहन, उद्धारक, चामुंड, मारण, द्विपत्राह, गतभूम और मयूरवान् के नाम हैं । ( देखिये पद्मचरितम्, अध्याय ५.७७-४०४ और ६ तथा ७). (ग) वानर - वंशावली (१) सिंरिकंठ ( विद्याचर अदद का पुत्र) (६.३) (२) वज्जकंठ (६.५९ ) (३) इंदा उहप्पम (६.६६ खे ६. ६९ तक ) ( ४ ) इंदामयनंदण (५) मरुयकुमार (६) मंदर (७) पत्रणगइ (८) रविप्पभ (९) अमरप्पभ (१०) (६.८३ से ६.८४ तक ) (11) क्रिस (१२) अइबल (१३) द (१४) लेबरनरिंद (१५) गिरिनंद ( अन्य कई राजा ) ( मुनिसुव्रत के तीर्थ - काल में ) (१६) महोयहिरव (६.९३) (१७) पडिइंद (६.१५२) (१८) किकिधि (६.१५४ ) (१९) आइचर (८.२१४) (२०) वाली नी (९.१,४ ) मरुयकुमार पउमचरियं और पद्मचरितम् में वानरवंशावली के राजाओं की संख्या 'सिरिकंठ' से ' वाली' तक समान है । (५), रिक्खरभ (११), अइबल ( १२ ) और पढिइंद ( १७ ) के स्थानपर पद्मचरितम् में क्रमशः मेरु, विक्रम संपन्न, प्रतिबल और प्रतिचंद्र के नाम हैं । (घ) विद्याधर- वंशावली (१) नमि (५.१४ से ५ ४६ तक ) (२) रयणमालि (३) रयणवज्ज ( ४ ) रयणरह (५) रयश्चित्त (६) बंदर (2) संप (८) सेण (९) वजदस (१०) वजदअ (११) बजाउ (१२) बज (१३) (१४) वजंधर (१५) वजाभ (१५) लबाडु (१७) वजंक (१८) सुंदर (१९) वज्जास (२०) जपाणि (२१) वजसुजण्डु (२२) बज (१३) विमुद (२४) सुवयण (२५) विज्जुदत्त Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (२६) विज्जु (२७) विज्जुते (२८) तडिवेअ (२९) विज्जुदाढ (३०) दढरह (३११ आसधम्म (३२) अस्सायर (३३) आसद्ध (३४) पउमनिह (३५) पउममालि (३६) पउमरह (३७) सीहवाह - (३८) मयधम्म (३९) मेहसीह (१०) संभू (४१) सोहद्ध (१२) ससंक (५३) चंदक (१४) चदसिहर (४५) इंदरह (४६) चंदरह (४७) ससंकधम्म (४८) आउह (४९। रत्तट्ठ (५०) हरिचंद (५१) पुरचंद (५२) पुण्णचंद ५. वंशावलि-विशेष (५३) वालिंद (क) हरि-वंशावली (५४) चंदचूड (१) हरिराया (२१.७ से २१.३३ तक) ५५) गयर्णिदु (२) महागिरि (५६) दुराणण (३) हिमगिरि (५७) एकचूड (४) वसुगिरि (५८) दाचूड (५) इंदगिरि (५९) तिचूड (६) रयणमालि (६०) चउचूड (७) संभू (६१) वजचूड (८) भूयदेव (६२) बहुचूड (६३) सीहचूड (९) महीधर (६४) जलणजडि (अन्य कई राजा) (६५) अक्कतेअ .) सुमित्त (अन्य कई राजा) (११) मुणिसुव्वय इस प्रकार पउमचरिय में 'नमि' से (१२) सुव्वय 'अक्कते तक विद्याधर राजाओं की वंशावली (१३) दक्त्र में कुल पैंसठ नाम हैं। पद्मचरितम् में यही (१४) इलवण संख्या तिहत्तर है। उसमें साठवें राजा का (१५) सिरिवद्धण उल्लेख नहीं है: 'संभू' (४०), 'ससंकधम्म' (१६) सिरिवक्ख (४.), और 'दुराणण' (५६) के स्थान पर. (१७) संजयंत क्रमशः 'सिंहसपुत्र', 'चक्रधर्म' और 'उडुपातन' (१८) कुणिम के नाम हैं: अट्ठाईसवें और उनतीसवें (१९) महारह के बीचमें 'वैद्युत' और अड़तालीस व (अन्य कई राजा) उनपचासत्रे के बीच में 'चकवज'. 'मणिग्रीव', (२०) वासवकेउ 'मण्यक', 'मणिभासुर', 'मणिस्यदन', (२१) जगभ 'मण्यास्य', 'बिम्बोष्ठ' और 'लम्बिताधर' के पद्मवरितम् में 'महारह' (१९) के नाम अधिक है। (देखिये पद्मवरितम्, पश्चात् 'पुलोम' का नाम अधिक है, अन्यथा ५.१६-५४) सभी नाम पउमचरियं के सदृश हैं । (५०, सपुत्र', 'चक्रया और उनती व Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिशिष्ट ६ देश्य और अनुकरणात्मक शब्द देश्य शब्द चडक = शस्त्रविशेष ७.२९: ८.९८,२४४२६. धाह% पूकार ५३.८८ प्रथम देशी शब्दों की सूची है । उनके धाहाविय = पूत्कृत ५.२३९ सामने उनका अर्थ दिया गया है। कोष्ठक चडयर - समूह २.४८८ ८. १९६, २५७; पउत्थ प्रोषित ६.६६] १७.३:७९.३२ २२.१९; ७९ १३,९०.१५; ( में संस्कृत शब्द हैं जिनसे देशी पडिउंचण = प्रतिकार ११.३८५४ १९८७.३ १०३.१६७,१०४.१५ शब्द बनने की संभावना है । कोष्ठक [ ] पम्भार = गिरिगुहा [६६६] ८९ १४ चुपालय = गवाक्ष [३ १७] २६.८० में हेमचन्द्र कृत 'देशी नाममाला' के अध्याय छित्त % (स्पृष्ट) [३.२७] ४८.८५ पययं = अनिशम् [६.६] ११८८४ व सूत्र का निर्देश है । अंतिम अंक 'पउम परद्ध - पीडित (आराद्ध) [६.७०] ५.७६; जगडिजत = कलहयुक्त [३.४ ४] ८२.९,८६.२४ चरियं' के पर्व व गाथा की संख्या बतलाते हैं। ६.१०४७.३४ झसर - शस्त्रविशेष ८.९५:५०.१२:५२.१५: अडयणा = असती (अ) [११८] ७७.७४ ५३.८२, ५९.३९:६१.५: पसय% मृगविशेष [६.४ ] ७.४; १६.५७; अणोरपार = अतिविस्तीर्ण १७.२९ ७१२३७३.२५,८६.४५ २६.८४, २८.१२१: ७..४५ आइंग = वाद्यविशेष ३.८७,९६.६ जंगल = चञ्चु ४४.४० पावय = वाद्यविशेष ५७.२३ आयलय = चंचल [१ ७५] ६ १६२९८.१८९; णडिअ = वंचित, खेदित [४.१८] ३.१२५: पेल्लिभ = पीडित [६.५७] ९६.३७ १२.१५१८,२४.१५:३३. २१.६०:४६.१६:१०३ फुप्फुस - उद वर्ती अन्त्रविशेष २६५४ ६६:५२ १९:५३३० ६८,९३:१०६.४० बइल = बलीद [६.९१] ९९२५:११५.१५ उरिपन्थ = कुपित [१.२९] ८.१७५: ९.६५ णिक्खुत्त- निश्चित ७८४,१८.३८:५३.१३८: बलय = बलीवई ८०.१३ १२८७ ५५.१०६५.५:६७.४३; मग्गअ = पश्चात् [६.१११] ४५.४ उल्लोल = कोलाहल १६.३६ ८७.५:९५.६५,१०५.६९ मंडंब = ग्रामविशेष २.२ ओलइय - अंगे पिनद्धम् [१.१६२] ६.१७५ णियडि = दम्भ (निकृति) [४.२६] १४.२६ माय - वृक्षविशेष ५३७९ औसुद्धं = विनिपतितम् [१.१५७] २६.५६ णियय - शाश्वतम् (नियतम् ) [४४८]३१. मुसुति -प्रहरणविशेष २६.५६:१०२८२ ओहामिय = स्थगितम् १९.६ कजव = विष्टा [२.११J१३४ ५३; ४७ ५:६३.९;६४.९: मुहल = मुख [६ १३४] ६६.. ६९,२३;८२ ८६:९४.१४; मेंठ = हस्तिपक [६.१३८] ७१.२९ कडिल्ल = वन [२.५२] २४५ कणय = इषु [२.५६] २.२५:१०२.८२ ११३.१०:११८.२६,९३, रि? = काक (अरिष्ट) [७.६] ७.१७,१०५. १००,११४ कयार - तृणाद्युत्का [२.११] १३.४८०.३१%; ८४.१० तत्ति - तत्परता [५.२०] ७.८७; ३३.१०२: वय - भाजनविशेष १०२.१२० किणइय = शोभमान [२.३० किण्ग] ६२.९ ४८.११७,५३.२३, ९८. वाप्पण - क्षेत्र (वप्र) [७८५] २.१२:४२.३३ केयरी - वृक्षविशेष ४२.९ ५२:१००.४१ वापीह = चातक [७ ३३:७.४०] ११.११७; कोल्हुय % भगाल [२.६५] ७.१७७८.७९; तत्तिल = तत्पर [५.३] १.२६:२.६, ६४ १२: तत्तिल - तपास २९.४३ ६५.२६:१०५.४२.४४ ९४ १५:१०३.१४९ वव्वीस = वाद्यविशेष ११३.११ गडा - खड्डा खानिः (खन्, खात)[२.६६]८८.५ तलिच्छ - तत्पर (तत् + लिप्स) [५.३] वारिज - विवाह (वृ, वाय [७५५] १५.६; गणित्तिया = अक्षमाला (गण् [२.८१ गणेत्ती] १.१२:७:८३:११.६७ २१.४५: ११.३९ तिसरिय = वाद्यविशेष ७०.५८:९६.४४:१०२. विच्छ - निवह (विच्छद)[७ ३२] ६.१०३: गरुलिया = खलूरिका = शस्त्रविद्याभ्यासस्थल १२३:११३११ ८८.२५ १२.१०७, २६ ५४:६३. तुडि आ = आभरण-विशेष ८१.१०४ गामउड -६६८ ग्रामप्रधान (ग्रामीण, ग्राम ३६,७२.२५, ९९.६२,७१ __ कूट) [२.८९] ६६.८ दोर - स्त्र [५३८] ८.१०८ १००.६.१०५५५:१०७.११ गोज - गायक ८५१९ धणियं = गाढम् (५.५८] २८३५:२९.२१: विरिक = विदारित [७६४] ८.११८, १२. चच्चिक = मंडित (चचिका) [३.४] ३१०५; ३६.२२:४२.२२; १४.६, १२५,४५.३२,६१.२३ १२. ११८,२८.२८:४३. ६२, ५२. २२, ७०.५६ वुण्ण = उद्विग्न, भीत [७.९४] १७.७८: ६३. २५:७२.२७,१११.२६ १०२.१३७.१७६ Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६. देश्य और अनुकरणात्मक शब्द वेआरिम - प्रतारित [७.९५] ११.४६,२६. १२:६५.३१,१५,८९.१८ सच्चीसग = वाद्यविशेष १०१.१२३ सच्छह - सरश [८.९] ४१.३१ सयराह - श्रीघ्रम् [८.११) २१.१५;७४.३१, ८८.१.८९.२८१.७. १०:११०.११७.१६ सवडहुत्त = अभिमुख [८.२१] १.४६,५.७५; ६.२२९: ७.३०८.१७, १.२.११२,१३१, १५७, १७५,१७५,२१८,२३८ १०.५७:३०.१२; ३३.६२, ... ३१.२८3५.१०,५२.१३, ५६.२२:५७.३१:५९.१८ ६१.९ १२,१२,५९७१. १९,५६७३.१३,९८.२८ १०..५,२२ सव्वल - प्रहरणविशेष ८.९५; १२. ८४:५३. ८२,१०९५९.२१,३९; ६१.५:०१.२३ सामच्छ = मंत्रणा १२.३५ सेल्ल = शर ( शल्य) [८.५.] ७.२६ इक्खुव = ( उत्क्षिप्)[८.६०] ८.१२२:९.६८ १४.३९:११७.५;११८. २२,२३ हलबोल = कलकल [८.६४] ८.२८०:१०.. हल्लन्त (चलन्त) [८.६२] 4.०६२ हिलहम - द्रुमविशेष २१.१८ हुडुक्क - वाद्यविशेष ५७.२३ हुत्त = अभिमुख [८.७०] १५८४:१९.१९; २७.३१,३२.२४,५५,३३. ७११०२, ३४. ३८, ३५. ५३:५४. १७,५३.१४७ ५९. २७:५९.८१; ६१.८, ३४,६७.३४,७१.५२:०७. ८५, ८६. २४, ९४. ५, १०७; १००. १३, ११३. २५:११५.२२ कडकडकदेन्ति २६.५६ कढकढकढेन्त २६.५. कणकणकणन्ति २६.५३:५३.८६ किलिकिलिकिलन्त ३३.८.९५.४११०५.५४ खणखणखणन्ति १२.११२,२६.५३:७१.३. गुमुगुमायार ९.५८:३३.९ गुमुगुमुगुमन्त २.१०:१५.२९,१६.४७,९२.९ गुमुगुमुगुमेन्त ६.२०९ गुलगुलगुलन्त २२.३२ गुलगुलायन्त ८.२६२ गुलगुलेन्त ८१७१:१०२.२. अनुकरणात्मक शब्द घुघुघुघुघुभेन्त १०५.५९ घुलुहुलवहन्त ३.८१ चडचडचडन्त २६.५१,५७ छिमिछिमिछिमन्त २६.४८ जगजगजगेन्त १.२.१२५:१०८.. झगझगझगत्ति १०२.२१ (तडतडतडत्ति १२.११२ रतडतडवो ७१.३. (तडतडारावं ३९.२५ दिलिदिलिदिलन्त १.१.२१ धिगधगधगन्त १२.५१०२६.५451०७.१. धिगधगधगेन्त १०३.१.१ भुगुभुगेन्त १.५.५९ मडमडमडन्ति २६.५३ रणरणायन्त ९४.३९ स्णुरुणिम १.५.५० सगखगेन्त १२.. सिमिसिमिय १.५.५५ हुहुहुहुहुहन्त ११.३ 2-20 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADDENDA परिशिष्ट १ से ६ का वृद्धिपत्र भहसालवण ९२.२५ मंडलियाउजाण १०३.१५. महिंदग्दय-उजाण ९३.१% १.६.१५ महिंदोदय-उजाण ९२.१५ परिशिष्ट-४ (क) अंगय (अंगद) ८२.१.१ तुडिय (त्रुटित) ८२.१०४ स्त्री १. व्यक्तिविशेष नाम जैन आगमांग १११.२३ भारिसवेय जैन आगम शाम (आर्षवेद) ११.७५ चंडरवा एक शक्ति ६३.२१ जियारि देखो अजिअ (२) ११.२१ पुब्बसुय. पूर्वश्रुत-जैनशान ११४.२३ भहकलस राम का कंचुकी ९३.८ भाणुसवण देखो भाणुकण्ण ८.८९ महप्पा आठवें कुलकर ५.५५ वियड्ढा विहीसण की स्त्री ७७.16 विसाह भंडारी २९.११ वेदशास्र ११.७९,८. देखो आरिसवेय सिरिविक्ख एक भट ..४ सुमंगला-५ राजा दसरह की माता २८.७. हरिणकेसि । इन्द्र का सेनापति १.१..., हरिणेगवेसि । १.१.७१ परिशिष्ट-२ (२) मायुध चंडरवा (अधि). (९) अन्य अंगसुय पुव्वसुय आरिसवेय वेय (२७) राजपरिवार (1) इक्वाकु पुरुष जियारि सुमंगला (२) राक्षस स्त्री भाणुसवण वियड्दा परिशिष्ट-३ (क) अरिजयपुर-१ ५.१.९ , -३ १३.३५: ५८.१२ वेय धूल (घूक) १.५.५९ परिशिष्ट-६ देश्य शब्द आमेल-गुच्छ [१.६२ ] ११७.२९ ओत्थय=खिन [१.१५१] ९३.३. खुमक्षुल्लक [२.७४ ] १.१.३२ गहिलिय-उन्मत्त १३.१३ चेल्लअ-शिष्य,बाल [३.१.] ९७.१३ छानविद्युत् [३.२४ ] (छटा) ९६.१५ रहरय=शिशु [१.८] (दहर) ८९.५ णिहुत-निमम ११६.५, ६ बीवियाम्म्याधमृगी (५.५३) १.३.२. गवंग बहुवाइया ९८.६२ कुबेर ८६.३३ कुसुमामोउजाण ८२.५ परमुजाण १५.११ Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिशिष्ट ७ पाठान्तराणि प्रत ५८ ه 4 0406 ३२ A गाथांक पाठान्तर प्रत गायांक पाठान्तर प्रत गाथांक पाठान्तर प्रत गाथांक पाठान्तर उद्देश-१ २४ पट्टोवुक ५. 'दुक्खयं पत्तं ॥ जे .३ विभावणं १ भवणिन्दचन्द ५५ लंभो विरा ३ तिजगुत्तिम २६ प चिय ५७ महपुव' ७६ विहीसणाई, ३ ससिप्पहं २८ 'चरियगम्मे, ५८ लंभो, 'सत्तिपहारा, ६ रयमल २९ कविकुञ्जराण लच्छिनाम जे,ख ७८ भवणे जि ८ गयं तचं 'वरगजगयगंध' ५८ दहमंदिरस्स गमणं जे ७८ ण, कायस्थ ९. "जिणो, वरगयगन्ध ५९ रामण , ८० ण तवो, १. गणहरेहि जे.ख ३१ अत्ताणुसार' ६. वं, पसाय जणणुन्भणं ८१ भरहभवाणं १. धरिओ ३१ सारसरिस ख,मु ६. 'नामेण सिरिवच्छालिहणदेह १. धरिउ(ओ) ३१ गाहाहि ६२ भूयाडवीय 'ण पबत्ती . १. संखेवेणं च उ ३. संखेवमिणं णिसा जे ६२ नियोग जे,ख ८५ सरणुप्पत्ती " बुहयणेण ३२ ठीवस' ६२ दरिसणोसव कयन्तवसणे १२ दोसगणण पुराणे य अहिं ६२ अञ्जणा सम दुग्गई १२ सुभणिएसुं ३३ तिसिला ६५ ण पगिहिय दुम्मई १२ गिण्हन्ति ३४ कहिए, णवरं दुक्खं सं ८७ परलोय १३ जहागमगुणाणं ३५ उसहजिण समणुपत्तो ॥६५॥ ८७ सोय . १४ पवणहिया ३५ अभिसेयं मणमं भग्गगमणं नेवाण' १५ तिस्थयरेहि ३६ चेय । पडियागमनस्थि ८९ भावेणं १५ अम्हारिसेहि ३६ मुट्ठोओ जिणथुई काउं । सिद्ध १६ लोओ 'हट्टि च ॥ बम्म अणंतविरिओ उत्तम साहवेहि १६ मारेण ३७ रणसंगाम कहेइ हणुयस्स इय १७ रोगावासं, १. सुओसुई उप्पत्ती ॥ इत्यधिकं जे नामुद्देखो १८ हियय चिय १२ अइसन्त भरहस्मय सत्तुनाम उद्देश-२ १८ १२ 'विभवस्स चेयमाणाणं धेयस्स १२ स्स कारणे चेव , ६६ विदेहि तह १ जम्बुद्दीवे दीवे १९ अण्णे १३ तडिकेसियस्स चं ख ६७ व दट्टण २ गोमहिसवल १९ वि उस्तव दिणे. ४४ असणिवेगस्त जे. "सव्वभूयसमणस्स २ वडवपुण्णो उत्तिम ४५ अंवयवह ६९ केकावरसस ३ वइ-पवर कुडुबियस२१ दरिसणुज्जुया १५ किकिन्धपुर ७० वालिखीलस्स २३ बहुविविवियप्पगंधलु,, महन्ताण ७१ रामस्सपुरिनिवेसणं ३ कुट्ठारो २३ सुसुगंध(व)सीलगंधं णिग्घायसरण ७१ परमं । ४ मतीओ २३ जाणाइ १९ तह य पं " वणमालासंयोगं जे ५ नाणाहरण २४ जे वि य सममुल्लावं ५० मन्दोयरीय ल ७२ 'विभूसणाण ६ वीवाहोसव २४ जलुद्धा, ५३ रिक्खरयाई व कि ७३ जडागिणो ७ पुक्खरिणीसु Shikinarianistial :::::: 406 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि ४६ अह वा गेण्हिऊण ११ किरिणविच्छुरिये " अगर १५ अगस्तु १२ 'हरालो १३ पेच्छणयरमन्त १४ स्स व सोहं हाऊण ख शीर्षकः श्रणिको राजा १५ नरवइगुणेहि १५ वेसषणो १६ भमरभरनिद्ध १७ समगेझ १७ 'झो । बरनयर गुणणात्परिच्छो वर कडियडहत्ति हत्थोरु ॥ख १८ सोमणिय जे २० तस्स नरवरिदस्स जे,ख २० पावेजा २१ पुरं धणसमिदं २१ नरिन्दवसभो २२ तिसिल २३ सुणिऊण 'यरयणवरिसणं २५ खीरोदयवारि ४९ महयसा ८९ संबाहा :40A000 ७७ कुज्जो ख १.५ हि वहिया गुमुगुमुगुमेन्त जे,स्त्र . ७७ दुक्खेहि जे,ख १.६ या धीरा जे ७७ स्यं जे १०७ लोगसत्थे १३ लोगमिण ७८ न हवह घ जे,ख १०७ रामण "किरिण ७८ धम्मे बुदी १०७ मंसादी ४४ महाजस ७८ लोभमोहेण १.८ 'रामण जेख ४५ संयोग लोममोहेसु १.९ जइ वि पम्बयसतेसु जे ७९ भाविजा ११. मो समुहयं पि ख ४८ मयहाहिवो ८१ केएल्थ ११. समुप (यज)यं पि जे १८ जिणसयासे १११ अणसणमहाघोर ४८ नीसरिओ ८२ समज्जेन्ति ११३ अन्नं च ए १९ मोदण्णो ८३ विकिट्ठ उइण्णो ८३ थेवाव ११३ रामणेण ८३ नेवाण ११३ नगरि __ मण्डलामोगं __ वरमणुत्तर ११५ एरावओ गं एकके पायारे अढ *णे विगिच्छंति " ११५ अनो बम 'मजुत्ते गिण्हन्ति जे ११५ मसिरासि ॥ " 'सिंहासणे ८९ करिसणादी पत्तेयं, दिसं दिसं कि जे,ख इइ प 'मि बी नरयं, घोरमणेतं पउमचरिप "म्मि दिसाभाए, पं. दुरुत्तारं बिइओ उद्देस जे,ख सुरवराणं । कूडतुला सा खत्तीण गुं ववहारी उद्देश-३ 'महन्ताणं गुणेहि १ किरिण वन्तरभुव० ९३ करणभंगेसु २ कारणेक उच्छाहो सोहम्मादीण करणजोएण ३ परियरिओ । व धम्माहम्म ४ पदेस मागहाए ९५ लंघति ४ गणहरवसम ६२ जीवाजीवंत तिक्खवेयणुन्हवियं तेएण ६. उभओ ९८ मयहाहिवो ६ दिण्णोसीस होति १०. उत्थरह दिण्णा आसीस वणस्सइ तह.चेव जे १०. मउलेतो ६ चिय उव , विसयरागमू "उज्जोवं ७ 'ण पत्थवं सो ' , लाभालामे १.१ कुसुमपडुच्छ ८ कुसत्यवादीहिं जेस रोगसोगेसु सिविणे ९ रामणो गम्य सुमिणे ९ सुरगुरो चाउरेत १.३ "तूरनन्दि सुरनरो मग्गम्मि १.३ मङ्गलसतेहि __ जे ९ तिरिएहिं जेस ७५ दुक्खेहि " १.१ पयतो १. म य आरणो। जे " १०५ वानरेहि जे,स . छिद्रेण 49040490 :44 १४ पावान्त न 9 . . २६ तेणं सिम २७ काऊण २७ ठविन्ति हविऊण जि २८ माहार. ३. अट्ठक । अट्ठद्धकम्म वजुत्तचित्तस्त्र ३. गुजोवकर ३. "जगुजोयकरं ३२ सय समस्थो, ३२ समतो मारि ति विं ३. बद्धमागहा ३६ मुणिवसभो ३६ बोहंतो ३. 'विभूसहिमो :43: ::::44:44 SA: Aat: , Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ कुम्भयो १२ ण्णो य । १२ वानरेहिं भगवं १३ १३ १४ १४ १५ १६ १६ १७ १७ १७ भागो य तत्थ आलोयं त १८ १९ २. २२ सेहअन्ध केवलीणा सि मह जिजयरेण सिं नेय मणुवमाहारो जे मामि दे जे पत्थव खेत्तविभागो कालविभागो २१ ३१ जे ख जे ३० ३. देवलोक समा संपरिक्खित्तो दो चेव सयसहस्सा नायभो तस्स परिवेढो पडमवर इति प्रक्षिप्तपाठः २३ नवनउई २३ विच्छि २५ महानदी ओ २७ सट्ठीउ तहा, सीहासणाणि २७ २९ भूमिसग्गा, ३. र २. णिचेि य देवलोग वोति । ३२ एरवयस्सा, किण्णरदीवो ३२ ३३ णी बड्डी ३३ काळे, ३४ महिड्ढीओ ३६ आउठिति ३७ विभूसण ३० एते हि जे, ख मुरवस एस परिहिपरिणदो जे, ख जे 33 39 जे 23 27 ख प्रस्थ जे, ख प्रस्य. जे जे, ख जे "3 ख जे २० ते ३० ३८ 45: ४३ ४३ ४६ ३९ ४१ ४१ बढी ४२ एवं मुणिउं ४२ केण किएण ४६ ४९ ५६ ५६ ५६ ५६ ५७ ५८ " ६५ ६५ ६० ६१ ६२ ६२ ६३ ૬૩ ६५ मा निश्च सुहियं जत्थसुहिया थेवसेसे बढी सहेब का परिणमति सहा वेणं ५१ तस्स सुई सुपवण्णा, ५२ नामो ५४ जेण ५४ सिद्धं च ५४ अहव अद्दवत्तं "भूमितं प्याण 3 ७. पाठान्तराणि अण्णे आलयत्रसभा, पीसमा आदि पियसमा आसी ख जे गोसप्पेणं च पा ख वरायेण मु वसभ "सि सूर झ सुविणा नवरविपुट्ठा, सुइणत्थं 23 "ण सुइण अत्यं पिययमे " " "" जे भरद्दम्मिए छउप्पण्णा ख जे जे जे मु भोगड़िढइ नागवसो जे 'लायण 'विणिओगे मदेवि अ ख जे 39 "" 39 35 33 ख 45 9 45 ६६ ६० ओ मासाणि पंमु ६८ जगम्मि ६९ खोभन्तो 190 लण पुत जे मु ७० ७१ ७२ ७३ ७४ "विभूससहि पुण्णंमिलाभयाई वन्तरदेवी 'सं खेत्तं ॥ "वसम ७४ चउप्पगारा ७५ कंकेयणसूरकन्ति पज्जलिया रयणवुड "लं चकिय पासे ८१ <1 FUTE ८१ उम्गाविवद्द ८२ हरिणउल ८२ 'घणचन्दे ८५ चन्द पह ८५ मा सा ८५ जाती संखपहाणं ९१ कुसुम सुगन्ध ० ७५ ७६ ख ७७ पुलोयन्तो ते सव्व ७८ समुज्जलसिरीया जे, ख ७८ जे ९ फलि ७१ सुललि ७९ सुललिए लया "मणिमयूह' ८० ८७ ८८ रु सुम ८८ "ओहले सभावभावस्थं मि ख जे ख जे पयओ पसाचित्ता 35 गा य णेगविद्दा जे, ख ૮. "णागरु ८९ केएत्थ ९०. 37 37 जे जे 13 ख ख १३ जे, ख जे ९४ अभिसिश्चिऊणमा ९४ अडिसिबिउं समा ख ९५ मधु' जे ९५ ९५ १५ जा १६ उपद्वेति मु ९६ ९७ वियरे सु १०२ सम्भूयगुणेहिं जे, ख सरिसेहि हत्थेहि १०५ सुरकुसुम १०५ १०६ १०६ १०७ *व (ब) लेण १०७ कीलयसतेसु १०८ लावण्णो ११२ देवेि ११२ पासण्डाणं च उ ११३ नवजोaar ११३ ११४ ११४ ११४ ११५ ११६ वे सि ११७ ११७ ११८ ११८ ११९ १२१ १२२ १२२ १३२ १३२ १३२ जे १३२ तइलोक्के अईसयं पो वसभो बारह "पापसा कण्णापर सिध्याई ज जोगेण नरा १२३ १२३ १२५ १२५ १२६ १२७ उसहो १२८ नजइ कुणइ बहुं चें बहुवि नडीओ बहु विडिओ "जमुजो सबहुओ १३१ १३१ जयसद्दालो 'चन्दमणि' परिवेढा "कम्मविरया हुति सव्वसन्स • जणम्मि "न्दा भवे तओ बी लोगसंबन्धे पर्व अच्छओ अतिच्छिम ६९ घाउ सु सिबिया जे, ख ख जे. ख जे जे जे 22 39 जे ( जे, ख स जे 45AA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाठान्तराणि SA:::: 15 ५९ पर 1585 जे,क,ख १३३ सुरवरिन्द जेख १६० किरिण जे १३३ बंदिणमणुघुट्ठजय १६. जुवतीओ १३. पत्तो य वरुज्जाणं १६. लायष्णवेसाओ १३५ 'पुत्तसयलपरियंतं , १६१ 'रा वि तस्य उ, वि,, १३६ नमोकारं १६२ समिद्धि १३६ चउहिं १६२ करेंति १३६ सहस्सेहि __, १६२ विउल च १३६ पत्तो जइणं(य जिणो) मु १३७ विबाउहो उद्देश-४ १३९, चउहि _ 'रो साणं १३९ सहस्सेहि १ नयरामर' १४० केइत्य १ जुवलो ११. बीइए ५ चामरादीणि १४. छम्मा जे,ख ६ केएत्थ १४. 'भडेहि रयणादिम १४२ गेण्हन्ति . सुन्दरीओ १४२ अम्बरयल 'तलच्छो १४४ पासे पत्ता ११ जुबल' १४४ नमिविन मि १३ सुरभिगन्धो १४५ परियार १३ कुसुमेहि १४६ जुयाणे १४ दुन्दुभिषण १४६ दो वि जणे १४ गभीर १४८ पभू पवरपुरिस १४९ विजाओ अणे १७ घातिक्खपण १५१ उबिटो १८ उप्पण्णम्मि १५१ पणवीसा जेब १८ तहेय १५१ उभयतो जे १८ विउलं १५२ , सेढी मु २. समणुप्पत्ती १५३ तिरसेढीए समुप्पत्ती १५३ नाम विक्खायं , २० उवइट्ठा १५३. नमि विक्खायं पंचअणुब्वय '१५३ बहुजणवयमडिथ जे, २४ सत्तहि १५. किन्नरादीणं २४ सिक्खावएहिं १५४ रिसाइ व णय ख २४ ऊ देस १५५ ओयणेहि सिंहरटुं जे २५ लभइ जे १५५ उम्भासित सुरमणुएपरम १५७ नगर २५ अहम्मेण १५८ रो मणहरवणेण होइ जह बीव १५८ ण पज्जलिओ २७ विह तवं जे २७ विकिट्ठ जे,क,ख hiilihat: 4 २७ करेंति ५१ परिसहभडेहि २७ अण्णाणिया ५१ उत्तिम २७ विह कि ५२ ब सयलसङ्गो २८ मणभवंती ५३ महाभागा २८ परिममन्ता ५५ तवबलेण जे,क,ख पउंति ३. सव्वजीवाणं ५६ समिद्धि ३. धम्मरयण ५६ देखलोगम्मि ३१ वरविहिय ५. देवलोगसमा जे,क,ख ३१ णा सुइया ५७ गहवइणो . जे मुईया धचिंधछत्ताण क,ख ३२ केएत्थ क ख १ थलयरयणवासा जे जे,क,ख ६२ रजविभूई ३३ सुरवरवसहा जे.क ख,मु ६४ 'महुरेहि रोगाइवि' जे ६६ सव्वजीवं ३५ चउरासीइंतु ने,क,ख ६७ निसुणेह चउद्दस मु ६७ माहणुप्पत्ती चोइस जे क,ख ६८ इ सस ३७ भगवओ ६९ करीय ३७ सए व देहे ६९ णं ते नि ३७ देहे य निग्वेक्खं क,ख ३८ णाम सा । ७२ वयणे .. एत्तो तक्ख ___ ७२ णा विगयमोहा तकमिलपुरि ७३ अण्णपाणाई तक्कसि ७३ अन्नपाणाई ५२ णं वयंततूराणं ७६ कागिणि १२ टि. १ प्रवृत्तम् ७६ ण पुणो न ५५ समभिडियं ७७ एत्थं ४४ तत्तो य चक्खु ७७ कयस्थ तुम्हे भुवयासु ७८ भणियं, में "वि वयासु क जिणवरेहि भ लग्गा, दो वि जणा ७८ एकमणे नि एकमेक्क दिढदप्पा। जे ८. धेयं ति । अट्ठयडिप्रत्तब ८. भासणमेत १६ जुज्झन्त स कस भासणमेत्ते जे ४९ मविरोह अण्णेसु य स व हिसंति ५. नासेंनि जे ८१ विमोहेन्ति , ५० देविड्ढीं वयणमेव ५१ मुत्तुं । ८३ तेणवि नि ५१ एव्हिं ८४ सयले चिय जे,क,ख ४५ 2048:4149 0.25 0.1558 १५ १५ 5: Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि जे.क,ख ८५ ति उ मा जे,क,ख २१ वित्तण ५७ ण तत्तो । ९. विह मरणं ८५ जे रियन्ते प " २२ 'पहरेहि ख ५७ मायापियपु जे समुप्पतो। ८६ मोहेन्ता 'पहरेस से जे ५७ यणं सयल । क.स १७ भायणो ८६ कुसत्थेहि । २३ बहविह ५७ पध्वज वि य त वसुमतीए जे २१ देसयाले जे ५८ दस चेव सया तह जे ९३ अह ताण च ८६ वसुमईण ॥ २४ 'ओ जिणसगास ५८ ण सद्धि महा क,ख महाजस ८७ पुरदेवीजि २४ मणिसयार्स ६. अह चोइसमे परमसीसो ८७ नेवाण जे,ख काऊण ' 'रा, पंचाणउई किणिया गों ८८ तिलोगनाहो भणह । मुणी लक्वं मुल्लं जाम्व ८८ नेव्वाण कुमुयावई ६१ । यमसीलवराणं गोवलएणं ८९ तणमिव ९८ समुष्पण्णो ६. सुणेह सिहि मुल्लुत्थं ८९ समणुपत्तो ततो चओ मेहवाहणो विक्केऊण य ज जे,क तुज्झतुट्ठा लिंगहिई , ३१ सिग्विद्धमाणस्स ६५ गुणरूयसं तावलित्ति ९० पुखजिणा ससितो. ३१ सञ्चवादी ६५ गुणभूयसंपण्णो क,ख नामेहि ससिना में ३. पुरवरामओ ६६ तत्थ सूरो, क,ख रूयसंपन्ना वसभो उद्देसो सं ३६ सिरिवद्धणो जे,क,ख १०. मंजारो सम्मत्तो रूवसंपुण्णा क,ख ३६ देवत्तणाओ ६. १०१ - ३६ णो मग्गिउं पयत्तो ,, ण तं, ठविऊण उद्देश-५ ३७ विजाहरेण ए ६८ सो वि जाइयंती क,ख * लो विय, १.२ निमित्ता उ सहोयरी निवो डाओ जे,क,ख १.२ १ अमयबलो ते उ नियत्ता उ. ७१ अपेच्छमाणो ४. मुणिवसभो का ५ ससितह १०४ सिसुणो चुओ , ५० ण तिखुत्तेणं । , पुणो वि सो आगओ ५ तस्स वि पु १०४ धरो रयणवालि-. , १ पट्टवन्धे सघरं . क,ख ६ महानन्दई क,ख , 'ण तो णुप्पण्णो ७२ णो । थक्को अर' , ७ तत्तो पभो विभो इय, क टि. १. चंदको ७२ पडिच्छंतो १०-१०५ पूसभूड तत्तो पभो विभो विस ४४ रत्तोटो ७३ तस्स वि य जे,क,ख १.१-१.५ विस्सभूह क,ख १ असस्स संभवो क,ख ४५ मालिदु बिंदुचूडो, , ७४ समिद्धी म १.६ जोएणं " पवमादीया १५ गयणिन्दो जे क,ख ७७ सिओ ससंमंतो क, ण विस्सभूइ क,ख ११ सोमप्पमस्स , ५ नरवरिन्दो , तुरियचवलो, चुयैसमणा केइत्य १५ एगचूडो म.जे.क.ख . वसभो १.९ अरिजियपुरे १६ 'दो । जाबो य .. जायावइ कु शीर्षक: ७ केइत्थ पूर्णधन रयणवेजो " १९ आउय उस्सेह , ८३ सस्वा । कुमरामरधणु १५ वजजङनामो ५१ पुत्तो वि जि ८५ जयंमि जि' (इति संशोधित) , १५ वजंघओ ५२ कमलमालु क,ख ८५ हरियासो मरधणनामा १७ विज्जसजण्डू ५३ "वेण गुणपुण्णा जे सुरुजाए पञ्चज्जा १८ विज्जुदंडनामो , ५४ अमिसेयाई ८६ भावणो सहस्समयणो ___क,ख ५४ विज्जुदाढो अभिसेयाई ८७ सुरुंगाए ११२ परिकहेह १९ सारसंपण्णा जेक ख ५५ जुयइप ८७ ओ तुरियं । परिकहेइ १९ सुतेसु जे ५६ 'हामगंधर ८९ खरगप्पहा १२ णमुप्पना २१ ज जोगमारूढो , ९. कासगं , ११३ रम्मको ......................... .. जे क,ख :00 g:4444A: .... क,ख,जे क,ख Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि अ 4444444 क 44 4 4 ११४ पध्वजा १४३ समतीताऽणा क,ख ११५ ण कालगओ १४४ तित्थगर क,ख ११५ संचए य पुरे , ११५ वइकन्तो १६ पयावले १४५ निवेइओ ध जे,क,ख ११७ पिउसयासेजे,क,ख १४६ पयजा आवरिसो र जे १४७ संभवाहिण ११९ सहस्सनयणो १४७ सुमती . ११९ अहियनेह १७ वासपुज्जो १२. 'गुणेहि ११८ नेमी १२१ ताणं देह कार ११९ पते १२१ किम्बा अच्छेरयं १५१ नामेहि १५२ समदीओ जे अण्णं १५३ बम्भयत्तो १२२ "पुजारुहो १५. 'ओ सुप्पभ जे तिलोगपुच्छोडरिहो क,ख १२२ तिलोगपुज्जोडरिहो न १५१ य होइ ना य व होइ ना ख १२५ खेयरो 'णो चेव होइ ना जे १२५ बलसमिद्धो १५६ रामण १२५ सुयणु जरासेंधु . १२६ सायरवरो १२६ किरिण जरासंध १२६ पज्जलिओ। जे,क,ख जरासंधु १५७ पते १२६ काणणवणेहि १५. मेत्ताए यु समत्तण १५७ उस्सप्पि १२९ 'चित्तपागारा १५७ ओसपि १३. बंधूज' १५८ परमभत्तोए १३१ मणिकिरिणो " १६३ तो उज्झि १३१ देवेहि १६३ परमबन्धू १३२ बारहद्धं १६३ 'बितिज्जयं १३. पागारा , १६. अभिसि १३. •भवणेहि क,ख १६६ उयही जे,क,ख १३४ अइरम्मा १६८ कयविभवो १३७ भुजसु १७. 'णे व संसंति १३८ भाणुमई ख क, य संति म १४. गयबहुकालो, जे १७१ मन्तीहि ११ द य सत्य जे,क,ख १७२ दायं गंगा ११२ गुणेहि जे १७२ नदीप १४२ 'सतेहि १७३ सगरपुत्ते ११३ सयरो १७१ दो विज ११३ वरसंखं क १७४ कारण य * जे 1041948: 4 १७५ सगरसु २.१ भगिरही १७७ कयणुण्णा जं २०२ उफारिय जंपिओ पत्ता क २.५ सुयसायर . जंपिउं पयत्ता २११ गामो वि जे,क,ख १७८ को इत्थ २११ हा जंता हत्यीण जे २११ १८. जस्से य नामसिट्ठो जे परिमिलिया कख परिमलिओ जे - वह कित्तिसंपण्णो २१३ समणुपत्ता-॥ जे,क,ख कित्तिसंपण्णा २१४ कुणई २१४ सहस्सघोरो हुयवहो जं वा २१५ सगरपुत्ताणं हुयवहो जं व २२. विणिस्सन्ति वसभा २२३ परिगणेन्तो १८३ य पायवीढा १८३ । २२३ परिवुढो १८३ उक्खयम्मि २२१ समणेहि १८१ अह एं २२४ कयनिओगं १८४ कुटुंबम्मि २२५ उजाणवाल जेक कुटुम्बम्मि २२८ पीयंकरो ८५ धणुफलसु. पियंकरो १८५ "विज्जुलिया २२९ 'यं करितु ८५ हा सजी २२९ जिणहरे १८६ सोसिति २३. तुमं तं सई सोसेन्ति सुणिय है १८७ चक्कहरादी रिवू स १८८ लोगमि रितू स १९. ण विणा इह २३८ एत्तियमेतो क.ख १९१ णूणं २३९ कूओ १९२ तो पिच्छिलण २१. पुत्तो चिय १९२ वसवम्भलो जुयरज्जे २४१ १९३ मवणेसु य चइऊण चउविहं पि जे २४. चउ विहं च . ,ख १९३ णेसु वि मु २११ सुरोत्तमो १९४ ण व हया २४३ 'भनामधेयराय जे,ख १९४ अवराहिय क,ख भनागधेयरायक १९४ दुट्ठवेरीणं जे क,ख २९१ सया, छचेव य 'कम्पेण वर १९९ नवनिहीहि व जे २४५ सन्निभाई नवहि निहीहिं चरक २४५ सरिसाई नवहि निहीहिं व ख २४५ 'ससुएहि २.. भरहादी 'ससुएण. 4 4 4 4 :4 4 4 : : : ..... 4 4 3 का जे,ख १९४ दुट्ठवेरीणं 4 . 4 4 4 04 . Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि ..... 4444449 : .: 1010 gya4: २४६ हसो दीवो सम्मत्तो क ख २४६ 'जो,हणो वक २९८ 'ससुतेहि उद्देश-६ २४९ मणिमयूह १ मए पयत्तेण । २५२ जस्स य ना २ दक्खि णल्लसे' २५२ जयम्मि वि २ दो तत्थ वि जयनि(ति) वि ५ ई, धीरो आओहण ना ५ नाम आडणह ७ वत्तो २५५ 'ओ । जस्सासि चिय २५५ सहस्समेक १० हरिसुभिन्न २५७ दीवं पु १. हरिसवसुभिण्ण जे २५८ समासेणं जे क,ख . ११ सुयसमग्गो क, २५९ भीमप्पभस्स जे १४ रह-तुरय-जोहसं क २५९ पूयारुहो १७ तुक्तं २५९ जियभाणू १९ सेहि बाहुलं ॥ जिणभाणु १९ होज २६. जिणभाणुस्स। २. थुथुकिय २६३ ) वजनज्झो २१ उत्तमवंसे २६३ 'रादणो चिय २२ वरगेह २६३ 'राम्वणो विय । २५ भावदोसेगं २६३ ग्वुिमहणो २६ बहुनीइसस्थकु २६४ नेवाण भत्तिवतो २. सुद्धपत्ते, २६१ अणिलो व च वसुमतीप २६५ मयूहो ३१ दीवो य संझयालो । २६६ गयखोभो ३१ सुवेयक २६६ दमणादी जे ३१ सुओधणो २६६ हराणुए । ३१ नाम पुओ धणो वि य ख २६६ हराएण || ख ३१ जलओज्झाओ २१. पुरीय सामी जल उज्झाओ २६९ मेहप्पहस जलउज्झाणो २०० विजाहरेहिं जे,क,ख ३३ भाणु २७० आणाईसरिय" ३३ पवमादीया २७० गुणपत्तं । ३३ रमणिज्जे जे,क,ख २७१ पावेंति ३५ तत्थ वससु वी क,ख २७१ केइत्थ ३५ विलंबतो 'ला मलकम्ममुक्का जे,क,ख ३६ हय-गय-तुरय . , क .. तरुन्भरेहि , इति महापउम व १० नचइ क,ख 'साहियार क " समावसं जे,क,ख 18. ११ नवीहियाकलिओ क ७४ किक्किन्धपुर जे,कख ४२ पत्तो जे,क,ख ७५ आहारादीसु जे ४३ पाणमादीयं जे पवरपीतीप ४३ च सम्बं की बन्धवा विव ४४ जवाओ लयन्ति क,ख देव व भूया जवाओ लंबंति पय बहुल सभावा , धरणिविटे ४५ भुवर्ग जे,क,ख धरणिवट्ठ ५६ रयणमय जे ८. य चिंधारामाय ४६ भित्तिविच्छुरियं जे,क, ८. वावेह पर्व ४६ व सोभा ८२ रिखु नि जेक ४७ उवकरणा जे क, ८४ दो स खे १७ भोयणादीयं ८७ धणुएण १९ नमेण ८८ *रचिंधेहि ५. पूरेन्ता __न्ति य वा ५३ कोश्वविहाणेणं भगवो जेक, ५४ देवो वाणरचिन्धे ५४ बोलिन्ते पुष्वविरियं ५४ माणुगोत्तर किक्किन्धपुरे ५९ वजन ९३ किक्किन्धे पु ५९ "ओ वीरो क, ९३ भाए सरिसो, सु जे ६. पुच्छइ धणसु साहु जे ९४ अट्ठोनरं ६२ सहोयरं विजाहरतर ६३ कणट्ठो 'च्चियकम्मरस ६४ बंधवजणेण सहिओ, पुणइ इन्दो १.१ पवरबउल. ६५ पुरजम्म १.१ सुसमिद्धो ६५ परिबुद्धो १.१ नन्दनवणो ६५ परिवुद्ध ...१०४ गाढप्पहार" ६९ परिणति १०४ सविम्भलो वरधूवं , १.४ पवंगमा वत्ते चिय , १०४ जीवासो वत्ते विय १०५ दिनो सो सा जे वत्ते विय १०८ चलणेसु जेणेय ध १०८ महिवड्ढ ७२ जेणेयं धं क,ख ११० पवंगमो ७२ ह काउं जे ११४ भणई ७३ जेणेय ११५ साहेहि मे धम्मं जे क ख ७४ अमरपुरि क.स ११६ णेहि पुढे क,ख ४ सरिससोभा जे ११७ स्थनिच्छया , : : : : BT 60 169 A4: . 204048 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ ७. पाठान्तराणि 440444 A : . 02 ११८ मोहजालेण जे,क,ख १५३ "ओ वीरो , २३० 'मेहवण्णवयणो २५ विवडा ११९ संतोसंऽणु जे १५९ य सव्वे, क,ख 'मेहकण्णवयणो २६ बाणतोमर १२. रायभत्तं १५९ मञ्चे य ठि जे २३० विज्जुणाउल २६ आउहसतेसु १२. भवह १६२ कित्तिसंपुण्ण क,ख २३१ विमुक्कजीवासा क, २८ आडोलियं १२२ रलद्धमाहप्पा १६५ ला हवइ वा(धा)ती जे २३२ निग्योसो २९ खरगतोमरचडक्ख १२३ पावेन्ति २९ तोमरवडक १२४ मोक्खो १६७ रइए चेत्र २३४ निग्धोसं २९ 'सोवमेह प १२५ जइ विह तवं १७१ सामिए जे २३६ पियमाई ३० एजन्तं १२६ विकिट्ठ , १७२ पते जे,क,ख २३७ एत्तोहे मंगलपुरे, ३० अवड्ढिओ १२६ अमेयकालं १७२ संपण्णा पत्ताहे मंगलपुरे, ३१ दोण्ड वि आमेयकालं क १७३ जो ते हि २३८ 'विभूती ३१ रणरसकण्डू १२९ असिपत्ता क,ख १७३ तस्स करेहि जे, २३९ पीयंकरस्स रणस्स कण्डू १२९ पतेसु जे १७३ वरतणुम्मि मा जे २३९ पीइमाइस ३४ °समस्याओ १२९ पावेंति जे,क,ख १७३ वरतणुम्मि मा २४० वि य सुमा ३४ रुहिरे(रा)हविंद १३. बह रन्नम्मि जे १७५ णं । आछेय २४. रई विसेसेण क,ख ३५ आमरिसवसर्ग १३१ एषा गाथा अप्रगाथा- १७७ वानरीण २५४ भयसंगा जे,क,ख ३६ सपरहुत्तो .. पश्चात् क,ख १८२ आभिट्टो २४४ चारित्तयुत्ता जे ३७ भिण्डिमालप १३१ "न्ति शिणो . क,ख __ १८२ पयकणं सिवमयल भिडिमालिप १३४ घाऐंति १८३ किक्किन्धिसुही क,ख उद्दसो १. आसासि १३४ बेण्णि किक्किन्धसुही जे सम्मत्तो क,ख . सुरवरस्स बिणि ख १८४ इव, चक्कसणाहो जे,क, उद्देश-७ १० ओ नरवइस्स क,ख १३७ कासपुरि जे १८७ तालिओ - ४३ आइच्चरत्ति १३७ ठाणोएणं . , १८७ परिवेडिङ ४ संजाओ ४६ वो धीरो क,ख ठाणजोगेणं क,ख १८८ 'गमणदत्ता ४८ पुहहतले १३९ झाणोवजोग जे,क,ख ७. निम्बुयपसस्था १९५ पासइ १९ जक्खपुरओ क,ख जे १९७ कस्सेसो १११ मुट्टिप्पहारा क,ख ९ जे,क ण पत्तो ४९ टि. १. सहशनामानः ९ माहप्पं १४२ सप्त कलुसया जे.क,ख १९९ पुच्छावलन्त' ५० आसीणासीणपुरे १५५ सुणितु २०२ वश्तुगरयणपायारे जे ११ हरिणगमेसी ५० वइसावरपु १४६ समज्जेइ क २.२ पमायसोगं हरिणेगमेसी १४७ नियं भवणं ५१ पवमादी जे २.९ १२ तरुवरकुसुम ओ वीरो तस्सलील १४७ गेण्इ २१० मि पच्छन्नसंदेहो क,ख १३ खेयराणंदं "या धीरा १४९ तडिकेसिस २११ भवणसोभं १५ सुमाली य स "सेड्ढिसामित्तं १५० किक्किन्धपु १५ जिट्ट " २१८ अण्णपव्व कस १५. महोदहिरवो २१८ विलम्बन्तं ५३ नन्दवती १५१ 'निवेयणो २२१ रम्मपदेसेसु १८ टि. दाढिः-शूकरः, ५४ कइकसियाओ १५१ ‘ण उव्विग्गो २२२ दक्खिणदिसं जे,क, ईष्ट्रिन् ५५ रे भीमसेण १५२ अभिसि २२४ निग्घोसो ना १८ गम्वियं जे ५७ भजप्पभिई १५३ निदियकम्मरिङ , २२६ मारेन्ति जे,क, १८ री चयइ (संशोधितम्),, लोगपालणो .१५३ निह(ण) तकम्मरिक क २२८ जन्तुनिवह २. अमलंकिय ५९ गम्भसंभमा - १५३ सिद्धिपुरं ख २२९ निग्घोसो नि जे २४ 'ऊण संतहा। , ६३ कुडम्ब जे ५३ रणा सु° जे १७ कोल्हुयादीया SA:490044 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि • जे २६ ससिमिव जो' जुण्डं चलेइ गिरी २९ महन्तं वारि, नि ३. कुमुदुप्पल महुरगु 404 सुमुणि सुमिणं १३० तहा ३९ जे. १२० विलिहमाण जे १६२ 'नयरीय जे ६३ "हिया हवइ जस्स क १२१ चालिया ,, १६५ ण इंदपुत्तेण । क,ख १२३ वि ह पु , १६६ नवरं चिय ६५ साहण? जे,क,ख वि हु पु १६९ होहीइ ६७ परिवाडियं सो धू क १२३ अबढविया १७. 'मतीओ ६७ रियं सो ५ जेक १२४ य नाण १७३ ण रम्म नर' ७४ णसमाइण्ण १२४ मिच्छेहि क,ख (संशोधितम् ) , ७४ दबं १२५ जा पुत्त उद्देश-८ समभासे १२५ सवरसूस ७७ परिकहइ ख १२५ एवं १ व भजासे जे १२६ चोइसघण २ तीसे गु जे,ख ७९ पडिबद्धा ___ ख १२६ निक्खओ ५ मज्झं चियप १२७ जहा न ६ सरूवो १२९ संजओवयट्ठाए जे,क,ख ६ समुद्धहइ ८. इ । पत्ते सच , , तदा ७ एव पभू ८१ करा धोरा कख ९ तुंगयागारं ८२ विसालकित्तिो १३१ लहुं पसजइ जे,क,ख १३ नामतो ८५ समारहइ क .१३२ सम्मत्तं वि १३ (णो नाम लोगविक्खाओ। ८८ कयञ्जलि १३४ म्मि असंपुण्णे जे अय चिय चंदनहा ९. सवो परमो क,ख, १३७ णी य खोहा जे, दुहिया रयणा सवनिवस्स। खिम्गस्य .९२ एयन्तरपि ख १३७ री वंधकारी १४ चेत्तियघराई ९. होही एसो जे,क,ख १३८ सुहडाइणी ९५ जणणीय पि क,ख १३८ विज्जोयरी १५ विजमज्झे ५६ नियइवयग १३९ जलथम्भणि विजमझो ९७ एवं सु भा' १५ गयणतदि १३९ गिरिदारणी ९७ कालेण सो "दुनगुग्गसेणो १४० णावजा वि व इक्कते १४१ रवितोया दुज उम्गसेणा १६ वी मारणो १.२ १४२ बलमहणा इं ते ठिओ १६ सुभो म १.३ १४२ वरिसणी गरुय १४३ थोवदिन' १६ पवमादी १०३ चिन्तन्तो १०७ जावपडिपुण्णा १४३ दियहेस क १४५ ११२ पते सुणेहि द्धा विजा य भा' १७ वयहि ११४ महुरालावं एय १४५ पत्ताओ १८ याहिवती १११ ‘ण तुलवन्तीणं १४७ नंदसु बंध १९ चडगरेण ११७ गहन्भू १४७ अपडिभूओ २१ वसुमतीए ११८ पदकोडेन्ता १४८ हिंडड सर्यपभपुरं १८ धरणिपटुं १५१ मतीया सयपभपुरे ११९ 'विसहरा-रू. ,, १५१ 'मङ्गलम्गीयं ११९ य सोभ १५५ भवणोली २५ विष्णवेडं , १५७ कयपरिकम्मा जे,ख २६ ण नियइ सब क,ख ३. गुजत ३१ कल्लाण छस्स ३१ वहन्ताणं ३२ तेहिं पि ३२ लीलंमि कोलंतो ॥ ३२ विलम्बन्तो ३३ तो कयत्यो ३५ . अन्ना छुहस्स क.ख ३. जोवणधराओ ३. उदयख उदयखेड कञ्चुइणो ३९ वरकनाणं ४० एस धीरो ४० विचिन्तन्तो कणयबुहसहिओ क,ख ४२ किरिणेसु पत्त ४५ मयगधमु ४६ रक्खस प ४६ संबन्धे ताणसत्थं ५१ नठ्ठचेडे ५१ वेजाहर ५१ 'सच्छहेहि य, अह जे,क.ख ५३ 'सु रत्ते ५३ पवर कल्लाणं ५३ गयाइं नि ५४ परमइड्ढिसंपत्तो पवरइड्ढिसंजुत्तो ५४ सयंपभपुरं ५८ह अणेसु खाई नियओ चिय १३ १७ पणवा म क.ख क,ख १९ न गच्छन्ति Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि 4 :4 04 :.30 8 : ६. विवरीयत्था जे ९५ सरऊसर' १४१ करा इमे १७२ दहणं है ६. विकप्पेन्ति जे, ९६ रहिएहि १४२ 'नयविहण्णू १७२ तस्समुह विकप्पेति ९७ कज्जुज्जुया 'नयविहन्न धावए तुरियं ॥ ॥ ६१ दक्खिणसेड्ढीऍ ९८ चक्कपहारों १४२ मुह १७३ सम्पूर्णगाथा नास्ति , ६१ धौरो विसु ९९ डेसु महत्थं १४२ जिणव १७३ पबत्तो ६२ पड्डयसरिसा १.. विसिहा ११३ मणाभिरम १७४ सम्पूर्णगाथा नास्ति ६३ वच्चमाणो तहा रणं खित्ता। जे १४७ रहोपत्तो १७५ पराइओ आ ६३ तेणं चिय १.. कडा विमुहा क,ख १४८ तालिया १७७ मोहणाहिं ६४ ण बीओ १.१ सो हस्थि न रहबरो जे १४९ वि य, भ १७८ 'भग्गपसरो ६५ सयंपभपुरे जे,क, १.१ 'करम्गमुक्केहि १४९ रे ससंघपरिवारो। १७८ लगइगमणं ६५ देवलोगम्मि १०२ बन्धुवनेहो १४९ तो होही ६७ देसपरिभवं १०५ भारसरीरो १५. ससंभभहियओ १७९ ण गओ ६९ अह उत्त १०५ भङ्गुरसरीरे १५. इ संभमहियो १७. सुहोवदेसं ७. कुम्भकण्णेणं जे १०६ एकमेकेणं कारेमि ७२ तुम १०७ सुहासाय १५२ दोण्ह विजे १८१६ को वि ७१ यलसंजमियतणू, 'सुहासायं १५६ 'नरिन्देणं सो, १८१ न एत्य संदेहो क,ख १५. ओ य राया १.८ कारणद्वे १८२ नरवईण जे,क,ख ७५ पुरं जं चइऊणं १५८ नागसिरी १०९ ता सुयसु राग " १८३ वि हु म ७५ ठिो चिरं नागमई १०९ दावेह "१८१ वेगवतीप ७५ घरणीविवरं जे,क, कालुक्खेवं ນານ तुज्झऽण्हं १८५ तो वंचिऊण विय ताणं १५९ विहारेन्ती जे,क,ख १८५ 'य सा ११४ वलसमस्थ ७७ भणइ एवं । ११४ तो पह • दणं हरि' १८७ °न्दा ताएँ ७८ नयरी ११४ चिरावेह १६. जोव्वणं पुण्णा १८७ पिययरं ७८ अच्छसि ११५ 'रिवुभई क,ख १६१ होहि म १८९ सरदूरिय ७९ भिश्चजण ११९ ण वरसरसएहिं १६३ निम्बाडिओ पतेण ८.रे वय ११९ उक्त्तं द १६३ आसमपहाओ क,ख १९. भोगेहि वयणाई १२. 'म्मि धणओ पहओ . १६५ उजाणे वर' १९. हि सही १ आयड्ढिय १६५ रे, न लभइ घीई १९१ जलसि ५ ८३ घाया पर्व तीए कए ॥ १२२ गिहिऊण १ ता चलणेसु " १९१ पवज्जे हं १६५ उजाणे वर' १२२ सरिस १९२ पभू ८६ य संथं घ) कु १६. जिणहरघराई ते हैं अभिणन्दिमओ १२३ जं तए में या सविहवेणं जे १६७ कारविस्सामि १२५ वि ओइओ जे १६९ १९. जसभागिणी ८७ भडचडरएण तइया ओ नि १२६ 'दो विभो इओ क,ख १६९ उजाणवणम्मि। १९५ तीसे में गयारूढो १३. चमरुधुबन्त . " १६९ "म्मि नियइ जु जे १९५ मेहुणयपुरे, जे गुंजयरिपब्वयं " १३. विमीसणो जे १७. 'घोरन्त ९५ विजाहरादि जे गुंजइरिपव्वयं १३३ सुग सा ११ तं पत्तं. ९६ बडगरेण वेसमणो . ११ विहलभिम जे १९८ विवसन्त .१ सवणादिपहिं , १३६ पवओवर जे विहलवम रणमुहो गुंजयरिप क,ख १३९ म अस्थि च कस विहलवेम्म । १४ पइण्णसे नाणं १३९ मे पुखश्यले जे,कख ७१ पलयन्ति यसक "हे, बाव म :404444444 .40318904040494046:0844 04 क १९. . . जन 84 9 जे १३५ पुहई Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि उद्देश-१ 08. क,ख १९९ द्धो सरवरेहि जे २३२ नरया क,ख २६२ जलापूरिय २०. 'विसंठुलं जे,क,ख २३५ वसणं २६२ गुलुगुला २०१ पुण्योदयेण जा २३५ ताण बहु ! २.३ पुच्छ जेक,ख २०१ चक्कपट्टी दाऊण य त २६३ 'नयरी २०२ तेलोक २३७ उच्छित्ता २६४ हुयवहनिव २.१ जणमेजएण २३. कहिन्ति २६५ मिणि उकामा २०४ णा, सयधणुपुत्तेण २४१ चलपरि' २६५ मिलाणधव ज क,ख २४१ तेहि आ जे कख २६५ रल ओलविय जे,या २०४ पवरकण्णा २४१ कुगइ विव 'रलऊसविय क, २.५ लसतेदि , २४३ पयत्थेहि __, २६६ वोलेन्ते २०७ कराविया २४४ गयपहरेहिं भू. क,ख २६. पुक्तरणि २०८ जिणसासणं जे,क,ख २४. रुद्ध व चडन्त-प ख २६, चेतिय २०८ ज्जुयमतीओ. जे २४६ उ सत्तो जे २६८ दिसाओ २१० मोत्तण मु,क,ख २४७ रुद्धो २६८ गणिएहि २११ सोऊणं २४८ घिनग सयण २६९ वि य तु " २११ परंतुट्टो. २५० डण्डं। २.१ विणिग्गतो २१३ स! पस्सहक ___ ओ स म २७४ तिमिर २१६ समनालं २५२ एवं जो २७४ णमारीया २१६ गिनक्खं २५२ नराहिवो २७६ णमुहाहि २१७ विमाणाओ २५३ सुरग्गीवं क,ख २७६ अहरेगं २१८ एएहि म अच्छसु ,२७६ संसारिओ २१८ एहेहि ममं स २५३ रिओभडाणं २२० धरणिपढे जे,क,ख २७५ तीए वि क,ख २५४ भोगे जे २७७ मग्झ -२२. परिहच्छ जे २५४ २२१ निसणं परमाणे जे,क,ख २७८ य भणया सा, मु,क,ख। २२२ पासेस २५४ न यणइ का' जे २७१ धम्मेलयं २२२ बलवलयमों जे,क,ख २५५ राम्मणो २७९ वयणम दसाणणे २८० २२२ चकारुढ क,ख २५५ पत्तो २२३ दसमुहो २५७ भडवडगरेण जे २८३ मोत्तिोऊण । २२३ खन्धं २५७ पिच्छन्तो क २८३ परिघुम्प्रियध २२४ परमपीतीए जे २५. ऊमिसह जे.क.ख. २८४ सामन्था क,ख २२६ वसिओं य तत्थ २५८ आवत्तरिद्रमा ख २८६ पणयसंपया जायमह भूया, पणय २२५ दलमुहो २५९ 'संफुड २२७ जजरियत" २५९ "परन्तवचिय २८६ महब्बया, क,ख २२७ सयं सम ख २५९ कुलयळे २८६ कित्ती सुईसु वि. जे समें सम जे २६. कलयल २८६ मु य विस्थया ॥ २२८ 'लपुराओ २६. "विद्दुमप्पसरे (इति अपि च) जे २२९ कुलकय २६१ पसरंतविविहमों इतिजे,क,ख २३१ बहुजणजी २. 'दिणं ब्व उद्देसओ स • १३० जायंकतरे २६२ है । पतजला ख सम्मत्तो २५३ AAS.: १ आइचरइयस्स १ संपत्तो २ वसुमतीए ३ उपसागर ४ तस्स अणुगरो ४ वि य नियब क.ख ५ इक्खपुरे जुवतीओ ७ बंधवसमूह निरावेखो ९ दिवस व्व तियस व्य क,ख १० म्मि अह सा, .. १३ न्ता कण्गभाणुमादीया जे 'न्ता कण्गभाणुमाईया क,ख १३ रिवुछियाती जे १६ सामिय १६ रणकंडं १७ हो तए निह जेक ख १७ विगयसोही १८ यस सुओ, विहाडे भयनिव्वेयं सासयसमावो तस्स अणुरुहा रिखुजणेणं जे क, २३ परिभमति २३ सयरम्मेसु देसेसु २४ बालिस एध (1) दह २९ परगनाडो पमयनाहो मउडमण्डला परिभणइ ३५ पडिसदुओ १. लं इमं चुण्णं १ भोतब्वं १५ धणयरोवरि १८ 14 २६ समुदा Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि ८८ सुहावगाढा ८८ कमलोयर ८८ यरभत्तिजुत्ता पत्थाणे स सम्मत्तो जे,क,ख क तो 44. 444444 उद्देश-११ ३३ परमली ३४ नईय मा ३५ नदीऍ मा ३५ उयहिम थणजुयलं ४० थणे ४१ परिगेहि ४३ "निउंडण ४५ नदीपुलीणे ४६ चिय ४. वालुयाए पुलिणे गवेसह ४९. पवेसिया ५० नदी ५. सुरोय म ५१ नदिसलिलं ५१ ‘ण तओ मु क,ख ४४ हत्था निग्गणुज्जय मईया । ५९ सरभ-केसरि ६१ सिलापहे ६४ राहणिय ६५ कत्तो ते पवजा, ६६ घेत्तामि ६८ अह खुविऊण अक्खुविऊण ६९ 'बन्धणोमूलं ७. भीओदय ७. खुसिय ___ अट्ठा चउट्ठाणे ७२ सहियाओ क,ख ७३ 'खेडयकवयतोमरा हत्था जे कप्पतोमरविहत्था मु कापतोमरा इत्था क,ख ७८ रवो को ८. हे य वित्यरिओ ८. पहिया य ८७ दहवयणो ८८ नियम बाहुँ क,ख जिणइंद निवमि पउमपभ ससिनिभं ससिप्पहं ९२ दत्तं जे ९२ पणमितो ९५ कायजोगेसु क,ख सुवुरिस तुट्टो य तुह द पगामेमि 'ण भणि ओ ध ण मुणिो ध १.. फणिमणि' १०० मणिमयूह १.१ पसत्थं १०२ अहिउञ्जि १०४ तिपरिवारं ज,क,ख १.४ पुबन्तो १०४ मङ्गलसतेनु मङ्गलसएहि १०५ मयलमणतं, १०६ विचिट्ठियं १०६ दिव्वाणि स' १०६ सुणेति इइ प जे,क,ख 'नेव्याणग जे उद्देसओ स जे,क,च सम्मत्तो उद्देश-१० २ सिरिमतीए जे २ "हिवस्सदुहिया तारा ३ तुट्ठो ३ अमिलसइ ४ चिन्तेन्तो ४ चिन्तन्तो ६ कस्सेस पवरकना ज,क,ख ६ परिकहेद चिराउ ओ क ,ख १७ रयणग्यदाणेणं १८ दाणविभवेणं १९ वियारयाण २. 'म्बो, गेह अदिबो , २० हयमीको अयमीको सुजडो । उक्को उ किकिन्धी ॥ जे २१ लो गावालसु क,ख २१ अन्ने व य वह जे "वा महासूरा २२ अक्खोहणी क,ख। २३ वाहणादीया २७ ओ तस्स २८ परियरावासोजे,क, यं विमला ॥ जे ३. सुलीणपवहा , वरसरिविमुक्कं क,ख ३३ पवरनदी ५३ मङ्गलसतेहि ५४ उत्तिष्णो ५६ चक्कासि ५९ तुरियं सरीरे ३ जिगहराई ४ पडिमाकुद्धा ४ पुवदिसं पुषदिसा ५ अह एत्तो ५ नरवसभो नरनाहो शीर्षक: यज्ञोत्पत्तिः ६ कहेह ७ समहुराएँ ७ इक्वाग 'उज्जयमतीओ १० वणुइस १० अत्रज्झाओ १२ नरयगामिओ १३ सत्धिमतीप १५ तेग पि ती ख १५ सत्थिमती १६ ओ मे दइओ १८ पय? १८ नदीतडत्थं २० निमुणिऊणं २४ धम्मधरा २५ त्तो यजेसु २५ जा यविजा २५ कूरपडिमुक्का ३२ एक्कयरं ३४ भणियमित्ते ख ११ "म्मागम पितिमेह' ४२ पतेसु १२ सएस नामे य जे १५ धम्मुज्जय कविरा ६२ एतं द ७. ले, धणभंगुच्छां ७० कामते ७१ ताव चिय ७३ "उत्तमङ्गो ७३ केग व ७४ मुणिवसभो "यमती भो ७७ हिया ८१ इ विहेउं । ८१ सरए य घ ८४ अतीयकाले ८५ / जइहं पढमयर ।चिय, परि ८८ भुवणेसु ३० Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि ११३ क,ख अइगरुया रयमलपण? 'मयूर गर ११७ ११७ ११७ सभावेणं ‘पदमग्गा 'घणवन्दो ९६ १२१ इति ° मरुजण्य' विद्धंसो ज° पकारसमो उद्देसओ स° सम्मत्तो जे,क ख जे,क,ख अभिमहहओ क,ख उद्देश-१२ ३ एवं मणो ४ (एषा गाथा पंचमगाथा पश्चात् ) जे.क,ख 44 via भग ४. 'हिणे कोउय होइ॥ जे,क,ख ४९ गरुयं ५३ किह जीवा ५. सुणिऊण ५८ सुइमतीया ५८ अरण्णम्हि ६३ या जायतिवसं क, ६३ यमतीया ६९ इय मरुयनरेंदं क,ख ७. पसवो य ब ७१ परलोगत्थे ७१ परलोगडे ७२ मत्थसंपन्नो ७३ देवा ७३ तपियवा जेक, ७३ सोमादीया ७४ कतो ७८ बम्भादीया ७९ परमनेवाण ८. वेदनिष्फण्णं ८१ वाहा इव ८१ नरयं जे.क.ख अजंति ८२ सम्वे चिय ८८ नरेंदं । भउद्यं सरी - ८९ ण तेण स ८९ ण तहि स ९० पसवा जे क ख नास्ति गाथापराद्धं जे ९१ कढिणघायप क,ख ९१ उप्पइऊण य स क,ख ५३ उप्पत्ति ९५ मिरिइस हियाण क,ख ९४ ई विमुकसंगाण नर (संशोधितम्) जे १०६ यलसुगेज्झमजे,क,ख १.६ चारुचलणो जे ११२ चबलबलाया ३२ जोइमतीप ८३ फुरफुरते जे,क,ख ३२ प रिसी जा. क,ख ८४ धणुखरगसत्तिस जे ४१ ओ तुज्झ देव! पा. ९२ सुय-सारणो जे,क,ख ९५ जलहरमादी निसियरेहिं जे,क,ख ४१ पिच्छह ४३ एय रणपचण्डो जे;क,ख केसरिडण्डो ४५ रिवुभड जे,क,ख ९८ सिरिमाल-प ४८ एत्तो पे° क,ख १०१ वीसत्थो कख,मु ४८ तुजभागारं जे १०२ सिरिमाला जे ५१ धगधगेन्त जे,ख १०२ उटुन्त ५२ क,ख विचिन्तंति नामेण य चि° जे,क,ख १०४ आसारिऊण रहमुहे. क,ख १०४ °ऊण रणमुहे. जे ५६ रागसंबद्धा १०४ गयापहारेणं ५७ ठविऊण जे, १०५ अभमुहहूओ ५७ पत्थे में ११० रणधीरा ५८ परलोग' ५८ भायणं ११२ खणन्त ख ६. कहेज जे ११६ सुगंति ६. णलद्धपसरा जे ११८ सिरिदिण्णरुहिरच कात्र ६१ एवमेवं जे १२३ लंघेता ६२ तुरियं । १२९ जमडण्ड ६२ °ण उवारंभा जे १३३ दंतमुसला, ऊग उबारंभा जे.कख १३३ उपाडिमप ले ६५ हणह जे १३४ पुरिमगत्तेसु जे,क,ख ६९ आसालिणी नाम जे १३४ गज्जेति क,ख ७. कुलपसूया, जे १३४ गुलगुलेन्ति जे,क,ख ७१ पतेण जे,क,ख १३६ अतिलचिऊण ७३ 'विसयम्हि जे १४१ परिजणो ७५ पतेण जे,ख १४१ अभिणन्दह ७६ °णेण य, जाहे स° क, १४१ लसतेसु ७७ बलिएण १४२ देवसहं चेव दे° क,ख ७७ विवादो १४३ मणिमयूह जे ७७ महायासयरो १४४ लेण तवेण जेण जे ७८ तं एवं इइ प° जे,क,ख ७९ नम ९ फोडेतो उद्देश-१३ ८० भासियं वयणं? ८१ नेवाणं ४ लङ्काहि क° जे ८२ एव भ' । ५ महि जे,क,ख त्ति भ. ५ दम्वेहि पा , क, ख ८१ ६ दिगं देवेण ८ तत्थ महु ८ वसुमताप जे १२ परिपुण्णो जे,क १४ मेच्छाहि १४ नरवरिंदस्स जे,क, १६ °वं गंतूण पु° २० तुहं जइ २१ ऊण एवमेयं २२ हमादीयं २३ तावागतो क, २५ महिलाभिलास' २६ मम, २७ सन्निभं २८ 'मोहियमती २९ कराओ जे,क,ख २९ °उ हीयं, ३० गेण्हिऊण जे ३१ माहवदे जेक ३१ °सो करकुमारो क,ख Avayavagavati SAVE Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૦ ६-८ अजपभि १. सहसारो १३ 'ऊण य, ६° क, ख, मु ख १३ स, अच्छ १३ व चिन्तेन्तो १५ ते गया तुरङ्गा य १६ जेण य पडि° जे, क, ख परिवोहियो १६ पव्वज्जं जि 222222222 M १७ १८ देसकाले १८ १९ २३ २३ जिणायतणं 'उतिमहो सिहपुरनामे पीलियलरीरा २५ परिहाणी २९ मणिरपण तओ ३७ ३० गेवेज्जं ३४ विष्ण स मालिनामे ३८ सागरावगाढो ३९ तत्तो पाभई तुमं, परिगयसरीरो ३९ ४३ सु अंगमंगे (संशोधितम् ) 33 क, ख २६ खीरधारित २७ कुडस्य जे, फा, सा निहर दढविरतं ण मणे 32 ३० ण जणयपरियरिओ । जे नवर क, ख जे निययचरिउं नियं ठाणं जे. क जिणवर दिक्खं अण्णष्णजोग ५२ ५२ सवनासं जे 33 " क, ख १ २ जे ६ मुनिवरस जे ४३ वायगुंजेहिं क, ख ४५ निसूरिओ य समणेणं क ४६ पेच्छिऊण अत्रइण्णो । जे ४७ जे ४७ ४८ ४८ ४९ ५० ५० बेह ५१ क, ख "3 23 क, ख जे ७. पाठान्तराणि ५२ बिमलो मल" जे, क.ख २४ मधुपगतीप इइ पडम क, ख ३५ लभरित इई प जे ३७ अपार्वता सम्मो ३८ जं देंति जे १३ १४ १५ १५ ९ मुणिवसभी १२ नरयलो १६ उद्देश - १४ १६ १८ खेरसमे सभावमरगिरं जे क २९ जे, क, ख २९ पसुं होति तेण बि निरयं भइणि पत्तिसुयं च ख अलीया वया य चोरा क, ख विया य चोरा जे १८ गिद्धा गुरुला १९ महाहिगरणेण । १९ २० २० नरयं २१ निरओवगा २२ पवमादी २२ नरयोगा २५ २६ २६ करिणादीसु २७ एवमादी २८ तुण्डमादीसु जेय पुण निर्यात कु दुक्खं चिय निययकालंमि गो-महिस उट्ट - 27 आयेसदाया ईसा ने ख क ख ३१ पंगू ३३ जे, क, ख से अडविमज् जे ३३ बीभणय ३३ करिसणादी एवमादीया बहुसो क, ख जे 33 33 17 33 "3 क, ख जे " जे, क, ख 45 ४२ ४२ ४३ ४५ ४६ ४६ ४६ ४७ जं दिति मिच्छा मिच्छादिहोण तं पिय ५१ ५१ ५२ ५२ ५३ अप्पस रिसे बिय लोगो कुलिङ्गीसु पलोट्टजीहेहि सागं काऊण ४८ सकं काऊण उभयो वि ४९ तित्थाइसेवणं संसार कन्तारं 'कुलिपसु ५१ दारिजति ५० ५१ जंतुसंघाया सत्तसंघायं कुमारी ईगमणं वज्जेन्ति विज्जेति ५३ इमाई दाणाई ५४ एते ५४ नवरा ५५ नागेण दि ५६ ५६ ५९ freesiगोव अणुभवइ न य होइ तस्स निश्यं कय ६१ ६२ नेयारा ६२ तारेति ६३ पतेसु ६५ पडिमा य ति° ६६ पट्टबन्धं, ६६ धूपं जे जे, क, ख जे जे, ख क क. ख जे क, ख जे 93 जेक ख क, ख जे " 23 क, ख जे, क ख जे क ख जे जे, क, ख जे क ख जे, क, ख जे, ख जे, क, ख · 18 जे परिवड्ढी जे, क, ख " क, ख 市 ६९ सोविय ६९ पज्जयो ७० ७० ७० ७१ ७२ ७३ ७४ मेनपरि जे 'इस्सय नि° जे. क; ख निविसी उच्चारादी वइगुत्ती पते कायपरपीडा रसपरिश्वागो ૪ ७५ उवसग्गो ७५ अभितरओ तवो एसो ७६ उवहट्ठो ७६ °निज्जरहे नन . ८१ परेति क, ख जे बारससु ओवेक्खा "8 19.3 बारमसु उवेक्खासु य क,ख ८४ ८५ ८५ ८६ पावेति ८७ जे सोदम्मादिसु अह उत्तम ઢ ८९ बहुभित्तिविचित्त ८९ बहुभत्तिचित्त ८९ ९० सूरं विव ९० वज्र्जेदनील विचित्तभित्ति गयवसभसरह 'पवणचा ९२ "सुरभिधू अणमिस ९१ ९१ ९.४ क, ख दुखंच जे, क, ख ९५ चउरंससरीरा. १९ गेविनादीसु "3 जे, क, ख क, ख जे ८१ चिंतता परमहियं जे ८२ रिद्धि विभवा चालिन्ति चालेन्ति पसमेन्ति सप्पिस रिसो य खीरबुद्धीया । क, ख जे " hetty जे, क, मु क, ख जे Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि जे जे,कम 44vina ६३ गहतभावेणं ६४ वरतणु ६६ जियटोगे ६६ "रियमइपसरा महिला व मिस्समीए १ रोस परिगयाम' " मारण .२ अगुमनियं ७२ न य रुदा अ ७२ अप्पणो स १४७ : १७ मा 44444 १.. लयं पि पत्ता जे ११ जाए न जे १.१ भाग पि जेक ख १४२ विजिजद , २० संजोगो जे,ख,ख •३ पार्वति क,ख १४३ विधज्जेन्ति कख २१ यं व गमिही कव सीहो न्व स' जे १४४ जेमिति २६ एत्य मन्ती १०५ भवे जेग होइ अणुइति पिलम्वेद जे १.८ भिलासिउ अं भणुहुति . जे . उारयणाई ख १०. विमुच अणुहुवति २९ गुनगुममें जेक. ११. सागारो 'फुकेमाओ ३. अड दिबहा १११ सापयधम्मो १५६ इह महिलाओ ३. उपकरणकरा जेक ११३ वयं तु प विय कि जे.कन ११८ पते लोभत्थी ३१ पईनुहा ११५ वयाणि जे.क.स १५. गेण्डड ३८ री प्रवरिस ११६ विरती १५१ गेण्ड ३८ कोशिक ११६ मुगहिवन १५२ दुझाचारयं १८ मणोरहः स जे ११. सोहम्मादीसु १५४ भईए मर , मु ३९ सबमेनेयं तु ११८ हुति मुणवपनं जे.क, ३९ गाडाम न . क ११८ पावति जे,क चिउलं च १. अनुमोणं १२१ "यादिपसुं इति पउम नियोगेग १२२ अत्तिमक 'धम्मकदाणा चोहसमा ४० गन्तूणं काय कख १२२ म जिगोध उडमा जे,क,ख १३ कंताए दार १२३ अणुभयन्ति सम्पत्ती ४. वेणार' १२४ थेत्येवो उद्देश-१५ १६ पढमे 7 ह° जे,क,ख १२४ सरियामो २ ण वालिजद ५६ होइ चर' जे,क,ख, १२५ एक दियह मु ७ सत्तमिमम्मि जे १२५ फलं व सु * गणाडिवो १७ °म्मि य पल जे,क,ख जुबइविषिहम ७ --कित्तिपडि' क,ख, १८ पुण चेव माह जे १३१ मुहुत्तबड्ढो " नरिदमादी १९ विसघायणछो जे उववासा १२ वाण 1 ५. विधिर्ति न लभर जे 'मादीया। १२ हाऊण व क,ख वणे. नेत्र घिई लहइ १३३ भावियमतीआ , १३ जो चणचेंच जे १३४ अथत्यते जे.क.स १४ साहसु फुड जे १३४ जगेन्तसोमे जे 'जगेन्तसोही कख १८ ता कुष्पइ जे ५२ नाम जे,क,ख दिढयरं जे १८ इन्दई मारो , ५३ अनं व कस्स जे १३. रयणीए १९ जाओ सिरि" ख ५५ जो इकं व १३७ वरविहूणा १९ पिउमाउदुक्व' ५५ दियहागि तिन्नि १३८ एत्थ वि १९ 'दुक्वजणयं क,ख ५७ कायरो होहि १३८ वजेन्ति २० दक्षिणाए मेढीए क,ख ५८ देण्यं पि १३९ जा ण रति २१ विज्जुष्पभो जे.क,ख ५८ पि ताव ए १४१ पगाम , २२ 'सरिसजोव्वणाणं ६० वट्टतघण य काम जे,क,ख,मु ६२ रत्तासोगस जे,क,ख .2-21 - ७३ अनुमा जेक ख ४ माभग्न जाईण ताण मार' जे वाति जे,कस्ख ७१ मादल व पामत्तं ल° .व ७९ ‘मुह कओ हो° जे जेण यचामिक,स ८३ मा य कुमु जे ८८ जे, गुरुआरंभा ८९ पहि हलुयत्तं कख पल्डावरिंदहे पवणंजये नि ९६ य वारेज्जे जे °दाणमणविभवा जे,क,ख १. दुक्खावहं ता । क,ख १०. उवणमइ इई लोक 'संवेगसद्धा इति ५ अञणसु उद्देसो सम्मत्तो जे क,ख १२२ ... जा १३१ रम' क उद्देश-१६ १ पचणंजयेण जे १ दुक्तियां रमणा अजे,कस २ विरहानलत जे २ र विचिन्तिन्ती क °२ विचिन्तेन्ती ख र व चितेंती कान Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५ ७. पाठान्तराणि 44वा 444444448 :4AAAA : : : : : ३ जलोसित्त जे ३ हरिणी वि वा हरिणी य वा का 'तणुयासव्वनी ८ ला किर क,ख ८ ला पहु हुति म जे महेन्दतणया क,ख °स्स पवेसिओ क,ख १६ दिव्वत्थेहि पि विणा मए अवस्सं जिणेयम्वो। जे बत्तीसई सहस्साई , सत्यभिज्जन्त पवगयतुर २१ हा अवरे जु २३ पेक्खिऊण २४ वरुणसुतेहि २५ गहियं म ३० ताय वी मिययलीलाए ३३ मत्तवणगए ३५ याभरणभू " ३८ महेन्दतणया ३८ नरेन्दम ४२ परिजणी ४३ त मस्थि मज्झ सं ४३ सरेजासि ४४ अर्वादुओ ,क,ख ४५ °सणादीओ जे गुमेन्तभमरं जे,क १७ सहस्सपत्तेहि क दीह रंज .९ मउलिंति ५० हंसादीया ५३ विहरेइ ५० ५५ जे मए ५५ अलजण सुदीणविमणा ५७ ताकि क,ख ६. हि सरिस ६०, अकालहीणं तु ६. मि ६ अंजणं क,ख . पग्गीवए क,ख ६. अन्भिन्तरो जे ६५ आगओ इहई क,ख "ज्य पिययमो इह - समागओ ख ज्य पियय सो इह समागओ क ६७ सिमिणसरिसं जे, क,ख ६८ सव्वलोगेगं जे,क,ख ख ७४ सामिणी अ° तुहं नधि वहेजासि जे सिहं सणेह रइपत्था(होरणगु ८. दोण्ड वि क.स सुहायासलद्ध ८२ सबुरिस "रं च गच्छामो क, ८३ अवगहिऊण जे,क, ८५ °ण पुण! निजे ८५ करेउ "महुरालावा तुमं प° गुरुयण ग° गिण्हसु 'मालं च गयण क,ख नियनिवेसम्भवणं जे ह सदा इति प ज ,क. पवणजणा मुन्दरिभिहाणो जे क,ख नाम उ सम्मत्तो : ३ पावा ४५ कम्मरस अवदाण ५ तओ केउमई ७ तत्थ केउमई ४६ वा इमो अपुण्णो आणवेइ कम्मकर १७ अमियमई नेहि इ अमयमती ७ पियघरं तओ गु - ७ पीइहरं महिड्ढीओ १० पडिदेविऊण ६१ मङ्गलसतेहि जे,क,ख ११ भणति ११ भणतिय कख ६१ अच्चेइ य पययमणा. जे ११ पुहइतले ६. सुणेहि ११ पाडिओ ६७ 'सहस्साई पावतो , १३ तेणावि निकख ६७ स्साई पावितो क,ख १४ विलवियम्मि र ६९ गिधम्म जे,क,ख १५ 'पल्लवो विहाणे कख ६९ कालगया तत्थ सं सहियाए सम कु जे,क,ख १७ परिपुच्छि क,ख ७१ भवसागरे १७ वसन्तसेणाए तुज्झ क,ख १७ 'जयमादीयं निस्संदेहो १८ त चिय वयणनिहस्सं , उप्पयइ ___ क ख १९ दारवालिएणं जे,क,ख भोयणादीयं १९ समववाय "विहलवुण्णव जे, २१. मरुच्छाहो ८१ सिहेण ख मुहुच्छाहो ८२ सरभरुवं २१ होइ स जे ,मु,ख ८२ गुहाओ के उमई ८४ गायसु सामिय जे,क, कित्तिमई ८६ गयभयाओ लोयकम्म ८७ अञ्चन्ति २३ पुव्वं पि ८८ णुज्जुयम जे वालिएणं "वो चिय वि पवण्णा ८८ पयत्तेहि क,ख "वि पन्ना क,ख ९१ रुवइ २९ पायवेसु सं ९१ मि सुहं महया अ ९२ पिऊ ते ३१ हेउवेरि पिओ ते ३३ मायाए पि ९३ पसादेण ३३ निययाउ गेहाओ क ख __ ९५ एवं ताण जे,क,ख ३८ समावणे क,ख ९५ नहङ्गणाओ जे,ख ३८ वच्चामि क,ख ९७ सुवुरिस जे,क,ख ३९ मा विपत्ती १०२ एवं चिय ४१ मुणिवसभं १०२ पिओ कु ४४ वायरयदोसा १०३ अहतं, सु : 19444 जे,क भ 14A : उद्देश-१७ १ गम्भस्सहुयपयासपया । जे २ भारकन्ना २ गती य जे,क,ख ३ जायगभ पाया ख 4 क,ख Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि + उद्देश १९ ११. 0 १५ संपनो १८ अपेच्छदंती 'न्ती मया १९ भरणम्मी वर्ण तं संपत्तो गजे,क.स २. ता सुम कख २२ णाइमत्तयं २३ एय चिय २४ 'जयवित्तन्ते २४ गुरुयणम्मि म २५ गग्गरसा २५ कित्तिमई २५ एकाई कि २६ तुरिय २७ वरतणू २७ अइए तत्थ वर २७ तो मज्झ २७ सुतेणं २८ कित्तमई क,ख २८ जुवतीहि २९ स्स संजाओ .4 0 १०७ विभावसु जे,ख १०७ बहुलट्ठमी १.७ गहुलट्ठमीए में कम १०७ म्भा पुण जे,क,ख १.९ साहेन्ति जे.क,स १. रायरिई मुरिस १११ 'निमित्त १११ पाविहिइ ११२ पि व सं संपूइऊण ११२ पडिमुज्जा । तो ११४ उच्छंगनिट्टियतणु ११४ समुच्छलिओ ११४ सिलारटेजक,ख ११५ रोवता ११६ हाहकार ११८ जाइविमाणा ११५ जम्मुस्सवो ११९ देवलोगे १२१ जया स १२१ हणुज्जो त्ति १२३ उज्जूव भाचा विमलजिणधम्मा इति ५ हणुवंसभत्र नाम उद्दे सम्मत्तो AHA04404444444 अभ : : ४ सुमती पुण्डरिगिणी ८ उसभादी ढो वरचे? सुनन्दो १७ णा पुण जे,क,स गुरु य नीक १७ रोधीरो जे,क १८ रो अच्छाओ १८ रा सच्छाओ १८ वजदेतो १९ चित्तारकालो १९ चितारक्खो नन्दो वि य अमियसागो य य विय अमिय संगो य क २० य अतीवसोगा य जे २१ दामरमुणी २१ पते २२ गेवेज्जं वे २२ या गेवेजा जे क,ख २३ महाभासं २५ पतेसु जे,क,ख शोर्षक 'माता-पितरः ,, निर्वाणस्थानानि च २७ ही अह २८ अजीओ : 0 १ मेले इह खे क,ख ५ हणुवस्स ९ सोऊण व हणुयतो क,ख रणमुह °णगतीणं गयंदे १२ रो मणिो क,ख। १२ गुरूहि ता कयपदिकम्मो हणुवो इणुमन्तो एवं च दसा णसभं इशुवो 'विच्छुरियं पणवइ अवगूढो वो नरपुरीए २२ सह-सात्त सुतेहि २४ समोच्छरिओ २५ विहीमणे "मादीया गेण्हइ जे,क,ख हणुवो 'नमियपावीढो जे,क डण्डरयणं जिणदवपुरेसासणलद्धभावा सासणलद्ध' इति नाम उद्दे उद्देसो सं सम्मत्तो २० : जे,क,ख श्री. AG04 . 44 कस 40444SA: उद्देश-१८ भ:: ३१ संथाविरूण ३१ ओ विय य ३३ पवणगती ३५ गवेसमाणे ३८ पवणगती गं उवइण्णा ४. नभयलाओ जे 'जियआहारं ४६ पुच्छियाए तीप ४९ म सिक ५१ हणुय त्ति ५३ परं तुट्ठो __ क,ख ५४ व गओ क,ख ५५ मासा हणुयन्तो जे,ख हणुअन्तो इति प पणजणा नाम उह सम्मत्तो क,ख एय ते ३ उद्धठिकण उदट्ठिऊण उपट्टिऊण णाभवणे ७ पियहरे ९ वरा तरुणी ९ पेच्छइ कत्तो ११ भमति य ११ छिद्रण १५ मा इह AAAAA614 उद्देश-२० २८ लं देओ २९ तरूवरसालो २९ 'उ पावेन्तो २९ उ पावति ३० जिणिद अं ३० अभिनन्दणो कुणउ ३० अभिणन्दगो ३१ मेघप्पभो ३१ सुमती ३१ नरिन्दा ३३ सिरिस ३४ परमो म जे,क,ख ३४ णम्मि 4 कख शौर्षक 'इट्ठाणुकित्तणं १ रवसमं जे,क,ख ३ भादीणं जे . अभिणन्दको अभिनंदगो Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि 444444404 १३८ पुरे य नराहिव मु,जे पुरे नयराहिव क १३८ मुणिवरो विचित्तस्स जे १३८ देवलोगं जे,क १३९ णाओ ईसावइ सामि जे पत्तो अरमल्लिजिणंतरे एसो ॥ जे m 8498 3.4444 : 40 ३५ पणासेउ ७. कोडी हवेति च क,ख १०५ सुणउ पणासंतु दुस्समाए १०६ उसमेण मुं ३६ नग्गोहद्दुमो , ७५ मउई १०६ 'हो म्व प भग्गोह उवहिसतेण १०६ पुण्डारगि ३. तेन्दुग पयाई अ पुण्डरिगि तंदुग स्स होइ उगा को क ख १०८ लभिऊण ३८ वासपुजो ऊणा को जसमईए ३९ कम्पिल्लं कयवम्मा र जा ण वीसतिन क ख पुण्डरिगि पुण्डरिगि सामा ८. ' इगुणवीस य विणीयाए क,ख ३९ सम्मो वि ८१ वीसतिम भा वणीए ४. साएयाए सिव 'द जे ८२ जा उ सया 'ण तवं मधवो ४१ पते ८४ परिनेम्वु सगंकुमारमि उपना जे ४३ कत्तियाक ८४ विजिएकाले तिरूवो कख ४३ पणासेस ८४ हरविमु ११४ पुण्णाणुभावजीएणं क, ४३ पणासेतु ८५ यमतीया ११७ विआगे ४४ च खेती तु गोदण्ड ११७ विणयमई महिला रिसेसू ११८ हेमबाहू ८, अतिविद्धि ११८ परीवसई ४५ दो रिक्वं चिय अंजे ८८ आइपमा ११९ जिणायतणे ४५ नासेतु ते विप्पं ॥ क,ख ८९ जाय य ते ११९ ईसन्ति ४७ मगहाहि वरिसाए १२१ तत्तावि चुयस ४८ पुरंमि एत्तो १२२ सुष्पभK ४८ लं होउ क,स __ आइपभा १२२ वयसमोई ५० लो जणणी यतिसिल ९२ वा न भि १२२ सङ्काएदोस ९३ आउं बल उ दिन्नु कख १२३ भावियमती ९५ धणुवीसा नाएंदसं १२४ सहदेवनरा ९५ परिहाय किसुयसव १२४ नगरे ९५ नव अट्ट सत्त सड्ढा १२५ सोधम्माहि क,ख ५८ पते ५९ पते जिणवरचंदा छच्छञ्च धणू अद्धछट्ठा १२५ दम्मि ६. संपत्ता सा य । पचसया पणुवीमा १२६ र ति रूवं जे,क,ख उस्सेहो जे १२७ तो भणह ६२ भयवं २६ हो होई जिण जे,क,ख १२८ हो कयपडिकम्मो जे ६५ अवगाढं ९. असीय स क,ख १२८ कयबलिकम्मो ६५ तु पल्लस्स ९७ या य सत्तरी सही जे १२८ कयडिकम्मो क,ख ६. हीणावस शीर्षक चायूषि १२९ पत्तो भणन्ति ६८ ओसप्पि १.१ रीए अजिओं क,ख १३० णाण रूब ले ६८ प्पिणीए वि क १.१ छण्ण पु जे १३३ पोडरिगिणीए सारसो 1.३ पते १३३ सीसत्ते ६८ “सभाएण __ १०४ पुण तीमा इतः पश्चात् छम्मेदा , शीर्षकः तत्पूर्वभवादि च ख प्रतो पाष्ट ६. अ. कडीए है , १.५ समक्वाए पत्राणि नोपलभन्ते 440444444440:: :::4 8442424 वीइसोग सप्पभगुरुं चविऊग मयूराए १८४ वसहि १४६ 'गे य खे १४, देवि रज १४८ रं, सुपयनमियतरे धीरी १५५ पुब्ब ति १५६ वरवसभी १५. मणाभिराम १६. पते भ' १६. दावे न्ति १६२ दुम्मस्स १६३ दुम्मस्म १६४ दुक्वं १६६ ख छ्यासु १६७ देवमादीया। १७. रवि य पोय १७. इमाणि नामाणि जे, १७१ मा परिस्सभूई १७२ मा अह हो :::: : 4: 48 44 १७२ पते १७३ जुयन्त १७३ “रण्णहरणं १७५ वद्धणकरं १७६ तह यह १७. रा पते १७९ महासुक १७९ एतमु जे,क G Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाठान्तराणि जे नाम उ उद्देमो सम्मत्तो H __उद्देश-२१ म २ ण अस्थि २ महिवालो ३ समिद्धि ५ पोट्टिलमु ७ जेण यह १० १० १२ संतिनयरनामं च जे,क १८. महिला .१८१ पतेसु १८१ नयरेस् १८२ मो पयावई १८३ पच्छिमो के १८४ अम्विगा १८५ 'ओ विय १८६ मणोहरा है १८७ पभावई १८. जोव्वणवराओ १८८ पुंडरिंगिणी १८८ आणन्दयरी। १९. णो चेव ना १९१ रो विय १९१ एयाणि १९१ नामाई १९१ नामाई १९३ भो उ । १९३ पते १९४ कप्पा य १९४ बंभाओ १९५ पतेसु १९६ अण्णा वि य वे' १९७ सि इत्थं १९८ जिणे १९८ आसि १९९ अरमल्लिजिणवराण य, दत्तो २०१ अयलपुर वि. २०३ तहेव जेक २०३ महुकेढा २०४ जरासिन्धू २०४ पते २०४ ण च । २०४ ‘सत्तु वासुदेवाणं ॥ जे २०६ - 'गं एत्ता, २.८ डाइयं के २०८ थोवभवां राया य महिहरो वि जे. पत्रमादिया नोड्स १३ सीहमहिमेय १४ चउद्दस १५ नहा आ १५ उज्जोयन्ता १. वरवासिणीहि १८ विहाए बोरों १९ इन्दादी १. लसतेहिं वि ह जस्स सुधया आसि । पचाईसय १३ चूलामणि सायरसविहिं प ४४ हरेवाटणेण मणोरमा मु ४४ पीनीप किह भो ४. य बाहुजे, नं ७५ जगपरिगहिओ ४८ "यहलिम ७५ विरागं वरदालिम ९ विभूतीप ४८ क इलझंकार ८३ कम्मलुद्धो ५९ विउल ८५ वरनराहिय ४९ अपांग ८६ पुहवीए ५१ वसमं ८. किन्न न नदु ५२ अइसन मन ८८ अम्गहं धी पतेण मउडादिवि ५५ क्या ठच पा जे, गामसहस्सं तु ५५ निरीक्स लं धरेड ५५ तरिक्वामि ५८ बंधं चोमवं जे, 'णाणान एक ५९ डाइण्डर वण्णा उद्दसओ लमद सम्मत्तो जे,क ६१ तह हाइनिरायारो ६२ काऊण उद्देश-२२ ६२ सोहम्मादीसु ६३ ना यो मणुओ २ इ लहुं धा ६४ ण कम्ममलं ४ तेसि, नय एयं मुगि . जो सो सिसु तुर्म ६५ विगयनहो रज्जे ६५ इढयरो भिक्खट्ठा .९ पासण्डा ६६ अभिटोज पुश्वरणी ६७ जचतीउ १० लिमादीगं । ६८ इय गांग १० °स्सम्भन्त' ६९ जह बीय ११ तो विय ६९ तो भग " पधजामुवग ... (वि ओइण्ण तु अवहरइ १२ पतेण 1वेयण अंगा १४ ट्ठो भूणिय त भण १५ विविन्तेस्तो "पणाहं, १. पयच्छामि १ तुम १८ एय संगो १८ से अण ७३ बोहरने , । १९ वडगरेण ७३ मतार भाय वि क २. पायवडिया ७३ विभाग जेक २० मोत्तूण ३१ 'लेणं अइकता ३१ "जोगेगं ३४ निमुणेसु ३४ व वासे ३५ सुउज्जुया ३५ दुकयमुह ३२ अकयनलिकम्मा ३६ अणुवन्ति य ३६ परिय सन्ति ३८ पिच्छऊग जे,क,मु जे,क,मु ४. कालमाइमे ४० पड़ी य वि ४२ जस्स महा ४३ या हरिवा' ४३ या विहुवा रादिभवा जे , Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि :048449:44. 94 S २. मुणिबईणं ७४ अमारि क १४ पय ते २१ संभाविऊण ७६ अमिसित्तो १५ उवदेर्स जियगुण ७. कालं पि। जे.क १५ तुरियो २८ दसमादिप ८. पंच वनाओ। १६ कोसदेसे २८ बेमाणिय क ८३ भुञ्जसु क १७ सभूतले क २९ तव-संजम ८३ ओ नयरंक १८ 'ओ वि म २९ घितीया ८१ °न्ति रसाण-त १८ बरुवाओ ३२ गुलगुलगुलेंत ९६ दो दसरहो १९ साएयपुरं पवेसिया ३४ सेलमोले ९. हो मयररहो. पवेसिउ ३५ °झाणुज्जयमतीया जे ९७ हो सेयर रहो. जे २० विभीसणो ३६ एगपाएणं ९८ रविमच्च तह २१ कित्तिमनरस्स ३७ भिक्खट्टे ९८ रविबंधू तह २२ लक्खरसं पग' ३८ वसभा जे . दत्तो, नरवसभो २३ रे विलावं जे.क. ३८ या य नहेहि महि, क पुण राया वीरहो य ।। जे २३ 'पवणअइणवेगो ३९ वहुजुयमईणं क १०५ °सत्तसंप २३ पवणजवणवेगो ३९ समारूढा जेक १०५ नियमरग क २३ लंबा १४ सम्पूर्ण गाथा नास्ति रु १०६ अम्मप्पभाए २१ दसरहस " क १.७ विभूतीप २५ ‘पूयादी ४६ नेतन्याण जे १०८ या विय ताण २५ मतीओ __ महिमाकराण एका ललियकार कमला । सा २६ हा चा ४८ ‘ण पणमिय १०९ जुवतीहि ४८ 'ण वि निवखुत्तं क १०९ हि समे, ४९ नेवाण इति पं. जे १०९ वियमती हिरण्णगभं ११० सत्तसिरी नाम उद्देसो स सम्मत ५१ दुहिय इति प ५३ ओ इमो दुमो पत्तविहाणो उद्देश-२४ सत्तकन्ति नाम उद्दे ५४ मुहपमुत्तो जे,क। सम्मत्तो १ सुणेह व निग्धाय - उद्देश-२३ - २ कोउगम ५६ °वं, निग्घाइयं ज° क २ सुहमती ५६. ह भइयं जिणवराणं ३ केकई ५७ महादेवी ४ पुंडरिगिणिनयरीए, , ३ लावण्णप ५८ चित्तु ५ ऊण य चे जे, ५ नट्टर: लक्ख ५८ . साकेयपुरी ७ सुणेह ५ नट्टविहं संपुण्ण, ५९ ह जोविउ प . निवेदेमि ६ ण विय ६. “मतीया दसरहस्म ७ विहवयण ६१ गओ नवरिं । सोऊण क १. मारिही ८ लोइयनाण ६६ भो आसि मह हिक १० मारिहही १० से इमस्स ई ६७. एव भ° ११ संभमइ गेण्हउ ७. नरवरिन्दो जेक १२ जाणसि ११ ते वियत ७. भोग भो ३ न मुणेमि क " तहिं भमन्ता जेक १३ समायना ॥ १५ उप्पाइया १६ हरयदीविए १७ ण अणंगसमो १७ वरं १. रं अण्णायकुल जे,क २० पिच्छिऊण १२. सुहमती २१ वरिंदा २२ जा एवं २२ ओ मामि कि २२ पिन्छ २२ २२ "हे एवं ऊसियधय २४ रितुवलं २६ अगोण हसताई ३१ हेमप्पभो ३३ मंगलनिलओ ३४ विभूती ३५ व अखंडलो ३६ ससंभवो ३६ दढधितीओ ३९ देजासि १० पायप्पदेसो 9 नाम उद्दे उद्देसो सम्मत्तो 1 उद्देश-२५ २ ण सिरि बुद्धा ३ निवेदेति ५ अहिटिया ५ वरपेरन्ती ५ चिय समत्थं ६ सुविणया ६ तुहं १. वहरियघ Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि जे १२ चंकमणाई १४ गाथायाः पच्छिमाद्ध नास्ति क जे "रसीहा १६ भग्गओ १६ भगवउ १६ च्छी से १५ ओ मुरं. २. अंगवासीहि २१ ह मदुक्खिओ २४ वावमादीयं २६ कुसले २६ पुत्त २६ चित्त २६ गुरुमु २१ वसइ सया २३ सुणेह २६ लभइ २९ पमाढी ३० ऊण पुरी ३० नरेंदस्स ३३ भगवं ३३ मुचिहिई ३४ एतेसु ३५ णं होइ ३५ तुममत्रि ३६ सरीरहे ३० दाणेण य वि ३७ स्थि उ सा पाससंबन्ध वियत्ता ४२ आमीयं जोयण "न्ति दस निकाया वि। । तत्थेव य ने तस्थव ४५ खुरुप्प ४६ पतेसु ४८ य जालेहिं । ४८ छिमिन्तसद्दे ४८ छिमछमछिमन्त "सु विवद्धच ५० तवुतम्ब __ चडति घे ५१ 'चडेंत घे ५१ खण्डेति ५१ वेदिउं ५१ महीवडे नाम उद्दे समत्तो सम्मत्तो ८१ ५७ 'चडाएन्वद्ध ५८ अणुहरिता वज्जेहि सो विय ६३ नियम पानिही ६७ जिणिउं ण ६९ सम्गाओ १ अन्न तओ जम्मे ७३ पडिउंचढे ७३ रक्खए सिलापट्टे ७६ पप्फोडेमि जोगेणं लदं मिह दें णे बद्दल प' ८. चावालाण सोदावण ए तीसे वि ८९ केण हरिओ ..२ परिसंठवेइ ९३ अजापभिई ९. समत्वं ५८ जोयणला .८ मोहणटुं ९८ मोयणट्ठा १०१ समचरणा १०१ णा नहमणिविच्छ रियकिरिणसंघाया जे १०१ ओहासिय १०२ णगुणेण निरूविया १०३ सुरवइम १०३ कन्नासतेहिं १०३ विमलगुणसरतो इति प' नाम उद्दे सम्मत्तो क सुकयचाया, ७ जणारा पतेसु ते गणया ८ यसिन्नस्स प' १२ विद्धत्थानि १२ भवणाई १४ अभिसेय १५ राघको १५ रणमिह मु १७ चिमन्त १. किं ताण पसुपरिस्साणं १८ सियवयणो न १८ कि. मेच्छ १८ मेच्छबलं जे.क १९ दहा बहुतहिं मुहबजय पिउपणाम जणयकणयाणं 'सत्यवत्तिय २५ कणगो च्चिय जण ओ २५ बारेइ ३२ सुगपिच्छ ३३ मंजलीकु ३४ वसभो ३४ ओ बढियामरिसो ३५ लकुन्त खोमेता चक्कतोमरस' विवापन्तो ३८ णासइ य भग्ग ३८ पलोपन्तो ३९ राघवो णयर ४२ मणूसो धीरसत्तो इइ प नाम उद्दे उद्देश २६ १०२ २ विदेह त्ति २ पडिवालइ ५ ताए गु . ७ वड्ढई ८ जाओ चिय सम्भावो ९ तणदारुवेहि १० पयाससीलस्स ११ उहसरेणं १२ नरवतोणं १२ वईभवणं १४ लो ति ए मु , १४ तो कथइ यस १५ केणवि १७ एव भणिय १७ नरेंदं १८ भमइ तहि १८ भमइ तओ १९ अलिपुडो जे २. गेम्हे ५२ छ हिं अं ५३ मति कुंता धरणिवढे ५५ हणोसरणाई केयि ५६ अन्ने मुं ५६ घायासु उद्देश-२७ २ सा भीया ४ 'पडिपुण्णा सम्पत्तो Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि उहेश-२८ जे १ स य वरध्या , ५ 'तो तहि ५ णो, तूरंतो ना ६ 'ऊणमाढतो ३५ पायवसाहाय ३६ उम्भासिन्नं ३८ वामभवणं, २८ मग्गाधी १. मादिपरस्त ४. मनिष उम्मुच्छिर समा ४२ पलो मा "विओ चिय ११९ गमती १२१ ५ तो कणा तह को जे ११२ अपुण्णणं ७६ घसभा , ११४ सहावाठिया ६ 'लाभिमुहं 1१५ परमसोम्मा ,, वसोभं ११५ णुसमुच्छयं ग खेयरमभो ११८ नरेंदाण तेण ताप वेयड्ढे ।। कुमुमबुद्धीओ। मम्माईग तत्तो । खुभिओ य सायरो सो ८५ काही अ जे १२१ कमेण हाइ आ° १२. परितोला ८५ तो होइ तस कण्णान १२२ या पास ०६ वरनयरे " १२८ भन्भारम्पो ८७ णि वि दस अ , १२८ मस्स.' ८७ 'ण कया मए अ" , १३१ लिग्वं "धिकारेणं " १३१ न समवे ७ णय ७ उजाणारे ८ चंदगती १. दीहूपासे १० सोच ११ एसुगन्धग भयवं तिमोगमा ८ विण्ह भाईति' जे तुहं महु सरणं 91 १३ 8', ' मे होटि एमा. दम्मालवणं १३३ मा विजय १३५ चेद भाईणा जे .. वीर्य १३६ भदा वि १८ एम रहेऊन १८ दियो १९ लभाभि २० वणियांड २. चन्दगी २३ न य जु" २३ तहिं ग' २५ किमि २५ मादीयं २६ 'य आणेमि लहुं २६ वित्तासिन्तो २. मगरमज्झे २७ अपिटुरूवं २९ मासमेकं २९ अवस्थिओ २९ ओ जाव ताव बेगेण ३२ दळूण भइदुग्गे ३२ तो भणइ नरबई ३२ आणेहि ३३ नरवरेंदो ३. हाहाराषम धम्दानोणं भो ! कयं य ५२ तुम काकथे कि वस्थयो ५३ एत्थागोओ ५५ पुम्बि ५६ दिजइ ५६ नरिसा। ५६ गाढम्म अणु ५८ भणइ तओ बन्दगती ५९ रेहि, हरिछण वि. ६. देवेसु वि जे १ आसासिओ " परिपुण्णो ६५ इच्छनि ६५ संजोगं ६६ 'गोयरमहीण । ६६ करेह नह नियय १ या तस्म . 'जुवतीणं पउममादी परममुव ७२ परमउवाया । गिबहउ समंत लोगं १३९ रामा तओ ९३ संथाविऊग जेक.मु १३९ नियोगक ९३ उदसोभिया ११. महम ९३ मण्डलावा क १५० नरवरेंदा १४१ दसरहसुया बलकित्तिद, ९६ महिलं क १४१ संग काऊण सेविया ९७ णेम तो ते, १४१ समं कयस्रोहिया । क ९८ मण्णाडोबा जे,क १५१ पविसंतिक 'सिरीए अनि १०. सत्तुज्जो लक्ष्मण १.. सत्तुजओ 'णलंभावि १.१ मेहप्पभो नाम उ १०२ बन्धुभदो संमत्तो १.१ न एस्थ सं उद्देश-२९ १०५ पवत्ता १.६ ह दुक्खन्ति में क शीर्षक सव्वभूयसरण १०८ पनयाडोवा १ मीपभीतीए । १.९ या अने। २ भूमी करिति ११० दाणं णेय २ करेंति " अवरे भ' . 'लीनियोगं क जे जे जे Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 भत्तए ५ =तो, थुणइ परमेण वि सोगं च ७ ८ पवत्ता ८ जियाओ न ९ पुत्र १. ती मज्झयारस्थ १. अन्नमेदेणं अन्भन्तरं १२ १२ १३ कि पर, १३ जीवन्त १६ कि किज्जइ १८ जा पबुद्धा. १८ अभित्ता १९ २. २१ २२ २४ २५ बिहु गय २५ ढोड़त तुमं आ तो क सगड व वि हुन ते य ज जे, क इनियमियमतीया जे २६ २० गती वि २९ ततो विय २९ इन्तो, "दखाओ ० ३१ व ३२ ३२ वरधिईया २२ विप ३३ चणिस्तो । कामि । 7 गोवरेस १२ ३० सरसिउर्स ૨૮ हिडे ३९ उवडिया ११ धारासरज १२ नदी ओ ४२ ऊसुगमणाभो ४२ विसूति १३ गति क " जे क जे, क जे क जे 15 .. " जे क ४३ चारणलील 48 क जे जे जे. क राईक ४४ ४७ १८ ४८ ४८ १९ १८ १२ २० २१ २२ २६ ३० जे, क ३२ कच चिंता विचिन्तेन्ता नरेंदवसा सुणिऊण प गुणिऊन प यस मुणगणक इइ प नाम उद्दसो उसोसम्मत उद्देश - ३० १३ "सम्भलो १५ बदगती १६ १६ १७ सरइ ॥ गणतो गणितो ६ ६ ६ न हुक्खु (किवा ८ विपत्र भ जे क १२ अ जा उपयंत जे नमेण १३ तर मुणिपाय दोगई २३ २५ मण्डिने ७. पाठान्तराणि विषन्तो इमाओ "य भागण्ड क जे ३५ उभया ३८ पत्तो ३८ विपत्तो ३८ दि. १ पत्तो २८म्म जे 市 जे, क भगई भा० जोगेणं नियय भइणी अड़ मुज्झ क निरियं कुलं डुग्गंजे क जे नरवरेन्दो नरवतीगं जे ४८ क जे क जे जे जे, क जेक मु जे. क 37 13 دو जे ३९ ४१ ४१ ११ ४२ ४३ १५ मणिक ४६ गनोणं गतीणं ५० ५२ ५३ १९ ५९ ६१ ४९ मुगुतरावार ५० गिण्हामि मिस न तो काउं जाययमेत्तो य अहं, ५४ से गु ५६ सन्दी ५६ नरेंदो ५७ ५८ ५८ ६१ मुणिपायमूलम्मि क जे ६४ ६४ ६५ जणियभावा पावेति ६८ ६१ ७० देहे विनि संकाएदो" जहोपरुवाणि चन्द्रगती पुप्फम ईएम "ओ हूं च तेण जंप जुल परभवे ताए सम तोप सम भुमी वि मणहरे ७१ ७१ ७२ "भूः विभ संग ७२ जाओ य पि कपनियो चित्तुस्सुया " व मेलओ कयाणां ३° ७३ नगोत कि ७४ चुइओ दहा जा ७५ जे, क जे जे क जे " "डो. दुडो तं कणयनामो व || जे दो, धगदत्तसुओ कानोय ॥ 33 " 33 12 음 जे. क क जे जे जे जे. क ७६ ७९ ८० भमिय सं रुबइ १ ५. यहि .. ८३ ८३ ८५ ८६ ८६ ૮. . ९० तत्थ आस्था | ९१ त्रिगणा ९२ परितोस १२ ९२ १० १२ १३ १५ शेमगी आमन्तेऊन पण गो यं से स्थविसा आगन्दिओ सु आलिंगेऊण 'वियोगानल सम्सलियं भई ९३ ९३ ९३ ९६ ९७ ९७ ९.८ एयं से ९८न्धूय भा ९८ पभामण्डलो इति प 'लसमानम जाए अं अंगाणि चुम्बिवाणि "बन्धवो तं मे । कणयं मि० "रं नमिऊण गओ नाम उद्दे सम्मनो इअ यो पोक्ल ८९ "नरेंद 'णो विय, द पियाकुच्छि संभवो एसो । $ जे क जे जे जे, क जे जे, क जे, क क जे, क जे उद्देश - ३१ "पप्रधान नरेंदो 'वादी उ कुखे समुण्णो जे चय पु जे क, जे जे क जे, क Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि जे 08:" ८ १६ वज्जधरन १७ डहिउमणो १७ रिवुपुरं भो णरवालि १९ सम्पूर्णगाथा नास्ति २० नामधेयो २३ व य भू अरिदसणो सहसार कप्पे सुरवरी मा 8 - २५ तुमे जो करिऊण दुराकित्ति २६ परिबोहिओ २८ वि हुआ २९ “णुभूयाई ३० नरवरेंदो १२ करिय ता तो गओ , ३४ गेवेज्ज ३४ ओ हं सब ३५ ते विण्णि ३६ उबट्टण ३८ जण-कणा ३९ नाभस्स ३९ पत्थेमि ४१ नरेंदवसभस्स ४२ वायविहओ मुजे,क ४२ ससी वि मंदच्छवी वि य मंदपंगुरणा ४४ णाजोविया ४५ धूवसुसुयन्धा रइपियं, १९ सम्बस्स ५१ कि करणीय ५१ गेण्हिमो ५२ °न्ति, सामिय! कि ५२ अउ कारणं तुहं जा . ५२ तुमे ५३ नरवरेन्दो ५३ सुक्ख ५३ सोक्वं ५४ सुगेज्झं ५४ अग्गेझं ५६ अभिसिंचह जेणं चिय अज्ज नरवरेंद रुविऊण आदत्तो रुविऊणमा ५९ नेहबद्धो ६२ एकोऽत्थ वो, भमई इह पावसंकुले रणे परिचितेइ ६४ दिक्वाभिला ७३ "नरेंदाण ७४ °समुद्दम्मि गेण्डा यवादी अपणो पकं पि ९ नीसंगो ८१ तोप ८३ गुणकरो धम्मसंसिओ ८५ धणधन्ने ८५ हिण्डई ८८ सारस्थितो ८९ अणुगालेहि करेह ९१ परिपालणं ___ण विप अडबीनदीगि पगंते पणमइ __ पंकजे राघवो नरवरेंदं १०४ सस्सुयाण १०७ पावेज धी ११. कोहं च ११२ भवणाओ ११५ एकमेक ११५ धणकणाइमा , ११५ रामवियोगे , ११६ ऊसुगमणो __, ११. पेन्छह ११७ पिच्छइ ११. एसो विय ११९ ताव दिवसाय १२० नयरीय ज १२० द्विट्ठ जिणचे इयं मण क १११ °ण विणएणं । " १२२ वरकुमारे जे १२२ वसिए १२२ जणणीणं १२२ दोहिं वि पुत्ते समभिगूढे १२४ परिणियत्ताओ १२४ पईसमीवं जे,क १२५ महायस मा उब्वेक्खं जेक इह किचि अस्थि सा "चि सामत्थं नरेंदो १२८ ओ त सि' "द्धो विह इति प नाम उ सम्मत्तो Aart 4848 ६ एवं विय जे,क ६ विणियोगं ७ 'सं वत्तव्वा, ८ 'यमित ८ वसभा "मेत्तपयाणं ९ गामेमु य नगरेसु य १० सरभस जे,क १२ नुम्भे नि जे १२ णियत्तह इओ, क १३ दक्षिणपहं जे, १४ णेण व, विविहेण व दे भुयावगाहिया २. महायस २२ मेरुकुमारो मेरूको २३ विणोदो २३ नरेंदा २४ मोत्तूणनरा २४ निवेदेति पुत्तविओगे पुत्तवियोए नरेंदो पुत्तवियोग स णादीसंसारे ३१ भोगहेउत्ति ३३ 'यत्तणेसु भो ३३ संजोगवि ३३ सोगमादो ३३ 'पत्तानेहाणु ३४ मणो वि ३५ यासिन्तो य परिसहे ३५ इ पञ्चन्तदें ३६ परविदेसं ३६ गतेसु ३६ सोगसमु ३८ पुत्त तुम ३८ न उ सो० ३९ वियोग उद्देश-३२ १ जिणायतणे २ णिसंचारे घेतणं धणुरयणं २ जिणं णमेऊणं ते, दीवेहि जण २ दो चेय जणे प ३ को एत्थ ३ सुरयखिन्नो ३ वहिड ३ कयावरोहो ४ °रे पत्तो ५ सुन्नायतणे ५ संकेयहाणदिन' 48:04 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि : : . : .. : गे . २१. काहंति ३९. वर कृमारा ४१ पहियत्रणो ४२ नदोप ४२ वरधणुहा ४३ बहुदिवसेसु य दें ४३ दिवसेहि १४ तुरगं १४ केक्रईपुत्तो ४५ 'ओ य हेग १६ होउ णमियसिरो ४६ सपुरिस सतुंजो ४७ लच्छीभरो १७ तुज्झण्हं ५० केकई "पेही सढा य माइल्ला ५२ यवादी ५४ अवगूहिउ ५५ 'न्दो. इव दे ५६ सो तारि ५६ सोगेणं ५६ होइ चिय ५७ सपरियतो सपरितत्तो जुर्ति ६१ °स्स सलाहणीय होहिद ६३ गिण्हे ६३ गेण्डर ६३ जिणवरं सम ६३ इन्दियसो ६५ होहिइ ६७ 'बयणसम्भावो ५८ विदेसं ६९ सय दाणेणं ७१ कालं क. ७२ 'सुरभिनि ७२ 'रच्छरेहि .३ समप्पए ३ प्याकहो ७४ ।दिव्यामलं वरघरो, सो,, । मालाधरो य देवो, - सुरहिमुरूवो समु ७५ दिव्यभाव ७६ विमःणं च ७७ मतीओ ७८ सुर्राभग ७९ करइ जिणि ७९ कालं ॥ ७२ ८० 'कुम्भेहि ८. हविरं ८१ हिदिमे ८१ घयामि ८२ विरियादो ८२ अणुभव निवेदणय जिणवरे आरोगं महूसवं ८४ जिणायतणे परमूसवं भवणे गण प्रभिण' गणअहिव ८६ मो हु सुमाणु ८६ पाउण ८७ पवमादी तत्रो, पाविसुद्धी संभमइ सं च दि लहइ य छ लभइ ९३ करेंह .३ °वरेन्दाणं जे ९. पज्जा पञ्चजसिरि, लहिऊण सिव ९४ पि पावइ क ९५ जुबइस कथाभिसत्तो कहाभिसनो इइ प जे,क २७ तुन्भेहि नाम उ' २९ ओ, दिवसा णिसा उद्देसो ३० वज कण्ण' सम्मत्ता ३० दडारणे ३० अणगारं सा उद्देश-३३ ३१ 'धितीओ नरेन्दो १ एत्तो ते १ थेव २ अकिटाण्येग ३५ निवेदेमि अकिटारवण्या ३६ पावेन्ता रुदायम ३ 'हिं विता ३८ विनाओ य सत्त ४ न्ति य चि' ३८ 'पजलंताओ ६ विदारित ३९ निरया , दडसम्नावडिय ३९ वन असिपत्त जंतादी ८ वानर ४. पतेसु ८ किन्त ४० न लभति ९ गुमुगुमा ४१ एयारिस 'विणियोगं ४१ तो परिसं ४१ पाविति 'न्ति उ चि ४१ पावेंति वरसारक ४२ बहुदोक्तं "समाउले ४२ कहेमि जं "मेते वि पोलिस घिसाए ,, ४३ अहव अणु 'ट्ठा अह सिया य ४५ पते भयया छुया य पउरा ४६ पतेसु १४ पट्टणागारा ४७ जो नरसुरसं तिल यमुगमांसा ४८ समगाणं तु महाजस क १६ जरावा गिधम्ने अभिर१८ विथडवित्यारे मामीह ॥ १८ सोमत्ता गेण्हा १९ सु संकिन ५१ मुंति २१ आणेह ५२ करेन्ति २१ समोवं ५३ य उद्देट्रो २३ कुओ जेक ५५ वजकण्ण' २४ वरदेखो चिंतेतेण सुमरियं २५ वरेंदो चिंततेग सुमरिया गुरूं, अणगारे साहवे। ५७ परवडणा य णाणारे । क ५७ हरिसवसुल स' हूणपसाएगं ५. हरिसवसुभिन्नग २७ वाजकननर ५९ केणवि : ८४ . पउरा, ८५ : . : : : जे,क Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ ६० दसंगनयरं ६१ वज्जकण्णस्स ६१ वेतल्या ६१ वजकण्णं ६२ कहेहि ६४ बजष्णो ६४ नरेंदम एक ७२. रायगिहं प २ लभति ७३ कत्तो श्चिय वाउल मणस्स ७६ वो, बट्टेइ सभाए मज्झयारंमि । दुग्गविसमपाया वजकण्णं वज्जकण्ण नेय ते रज्जं वज्जकण्णो ७७ *. ८० .. ૧ ८१ सर्वपि गे ८४ एयं ते ८५ दतयम्मि वि ༤༢ འཎྜཝཾ ཕུ अदुरन्तो 6 भूमी पयच्छामि ८८ ८९ चन्द्रपभस्स ९१ वज्रकण्णो पाणमादीयं सव्वेहि वि गुणपुन वज्रकण्णेणं ९३ ९४ ९५ ९७ १०० ९९ तुम्ह पा १०१ सीहोरो १०१ जद वि १०१ पसिजन्ति १०२ वजऋण्णो १०४ भणेइ १०४ १०५ संधिव जे क "नयं रुडो सीहोयरो भइ एवं । जे, क जे जे जे जे · " " क जे, क जे " जे, क जे 23 क 21 13 जे १०६ संभिया १०७ *सभी ओकडे १०७ मतीया तं वेडिं पव्वओ १०८ १०८ १०८ जुन समयं रि १०८ १०९ एि १०९ जंघा निलेण वजह अवरोह ११० १११ एवं सा ११३ ११२ ११४ आमिदो स्थमच्छरुच्छा ११४ चक्के व ११४ सेनं ११५ ि ११५ रिबुवलं ११८ 'वेविरंग ११८ रहाटो ११८ ड धीरो ११९ संनिगार्स १२० १२१ जुजड़ समयं रिबु जे क जे, क जे १२२ १२२ बजकण्णरिय १२३ पउमनाभं अमरणीण ओलंबेमि रुवन्तीण १२४ १२६ "सिणेहा १२९ 'वातेणं १३१ १३२ वज्जकण्णेणं १३० 'वरेंद १३. तिलोगपरि सबुरिस कणो जं तुम संपाउ "नयस्य " १३५मोद जे, क १३६ क "ल रद्दवराण १३२ १२२ १३५ ७. पाठान्तराणि ० जे 79 जे क जे क जे जे जे. क ने जे, ज जे, क जे जे जे, क 33 " क १३६ १३७ जे जे १३५ १३७ १२९ परमावीडि १३९ १३९ १४० "{ १४२ १४२ १४७ १४७ १४८ ७ जे १५ १६ ७ ८ वज्जकण्ण हस गणियं च ! ११ १३ तच्च ग 'लं दिष्णं 'वेहि दिण्णाण थणसोणिसालिणीणं सयाण तिष्णेत्र दिन्नाणि क 'लासंगमेण जे जाव न य भु 'णं करेसु कल्लाणं "णं करेसु कण्णाणं वज्जसवणेण वज्जकण्णेण मन्दमन्द इति प° नाम उ सम्मत्तो उद्देश - ३४ क ओइंचइ जोयणला १८ बालिखलो १८ पुरसामी १९. मिच्छाि जे, क जे जे जे, क "तालियरी जे परिचिन्तिऊण जे, क योगो मद जे पविससु नयराहि भोयणादीयं 31 जे जे क जाव य न तस्स मु जाव न तस्स उ वतं, जे तस्स उदयं, ष ? नस्स अंतं (अन्नं ?) ई इह चेव य भो° क "ई. उवसाहियभो जे " " 33 २० बालखीलं २० पुत्तो उ सो २१ 'तो अहं तु जा जे,क २२ "मालिको 23 37 37 २३ २६ २८ ३० ३० ३. ३३ २६ ३७ ३७ ३८ ४२ ४२ ४४ ४४ ४४ ४५ ४६ ५० ५० ५.१ ५२ ☞ ☞ ☞ ५३ ५४ ५५ ५६ ५६ ५७ तुमं सम मुयेन्ती जणय अविमो पभाष कूबइ कलुण म सोनावण १ कच्छम ३ ३ निवेदे अन्नो वि खी भगइ व महा क्षेत्रन्तर "से य घण घणवन्दं सयपडन्त ५३ लभसु झपडत मेच्छा बेसानरो निरूत्रिओं 'मेण य दो भ वालिखील तो वाहिखीलं पलादेणं रचि बालखीलो ५.७ मनागरा ५९ वालिखलो इति " बंधु जणुं "म्बि या पयओ ॥ सिणेह वालिखीलक्खाणं नाम उ उद्देश-३५ नदी "मं च सीया मनिसा स महं अईचार जे. क जे क जे, क जे "3 221615 जे 37 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * * * 2 2 2 = ♡ * * * 2 * १२ १३ १३ १५ १५ १७ १७ 'नदीर्ण १७ १८ २० २२ २६ २६ २७ २८ ३० *22*~~ 222 ? * * * * * ३६ ३७ ३७ ३५ "बिही सियाहि ३९ ४२ ४४ ४५ ४७ ५७ ४८ ४८ नाम पसिज्जइ "घायाहि भामई चैव इत्थो ण बा पते न असणार पाण भतं ४२ पसादेवं ४२ परितोस 代 निवसामो निविसामो जादिन नग्गोड तुरियवेगो पुछरेमि वि० पुनि वि दत्तयहत्थो पागारा ५९ माय के महं एस सोऊण दुल्लभलम्भो ४७ दुर्लभलंभो ५९ बहुभाई 'वडादिक' ६२ "भावाणं जो हुवि 'वरेंद मए ज्जेव सइकाल ५० नेव्वाण' पद्दद्वा ५७ भरद्देवप सुसोमा याए वरभवणे पवतो । ६० रूपादेत्तिकन्ति । पुरिसा ६४ नामेण अहं क जे " जे 35 17 क जे जे, क जे. क जे د. जे ज " " क 32 जे ६४ ६५ ६६ ६६ ६० ६९ ७० ७० '७१ ७३ ७३ w 65. रुवन्तं वि सुमोमं ७६ तह विन ०६ घिती, ७७ . मुखोगा य नरेंदो गढ़श्री ७८ ७८ ७९ ७९ ८० य लहुएइ || य होई तस्स सा जणियकरणो "लामिओ पत्ता य विहाय न विवडिय - प पसादेणं अगश्शे "या सकज्जे सन्नं तु अ "या सहस्सा, इइ 'क्खाणां नाम "कवणं सम्मतं सम्मत्त' नंदवइस्स मण्डिया वसुधा उद्देश-३६ अइ ल ३ एवं भ ३ पत्तो A ७. पाठान्तराणि रण्णं च अक तणमादाय जे, क क जे जे जे, क ज जे, क 带 ज क जे १० ११ १५ १५ १७ १९ इमाई उपधिऊण बद्रीय प २१ २१ सनीलोयसु, अद्धोसा विणिग्गया रामलक्खणा तेगं निग्गदिया नि क पोसाया नि ज शे, क क जे २४ २४ २४ २६ चिडाए २८ 9 णेण भणिया ३. ६ जे, क ज जे मालासमसहिओजे, क [२१] समु ३० ण तीए ३४ ३४ २० खरीरादि ४२ १३ १३ १४ १६ पामू लिडा सा मामि! तुज्झ सावित "लं करेहि इति नाम पत्व सम्मत्तं उद्देश- ३७ पडव सत्थि सते हिं मादीयं । १० नम्णमाद ११ 'रहमादी १२ अम्बिको पते सा इत्र भोग जे, क एनेसु जे "यस्त महत्थं क साहेह भणियमेत्तो जे जे क कुण्इ सुभिच जेणेरिमाणि मणिमेत जे, क जे जे, क १६ १७ १८ तुज्झ १९ तुमे म २१ २२ २४ १६ २६ क च वह २७ मिहिलासामी २७ सोदोहरमादीया ज २८ नरेंदो आगच्छाहि २९ " जे 24 जे, क जं जे ३० ३२ ३२ ३२ ३५ ३५ २६ ३० ३७ ३९ ३९ ३५ ४० १० ४३ ४४ ४९ { साहणिज्जं तु रहवरे "हि समय वचतो ल :. ६३ बहुभडसय सदस्सपरिकियो कि से जिणे विम्वेदि जंपसी ६६ ६६ :. पाये तु अ सत्तुज्जैगं सिबिराण य सा णं हर सिमिर भडा वियजीया गणपालो "लिपुडं दय २९ बलिकम् ईसिह ५० ५१ ५१ दिंडं त ५२ उसमादोणं चरियाणि ५३ अविश्षिय कि ५२ ५४ वि वयणं भ जइ अच्छसि ५९ ५६ नहियाथ ५७ ठाई ५० मे देणं ५९ 'वेविरस चेयपरं तताइयो भमई सा जत्थ य भ ९३ खलायइ, " एम्स भ जे जे. " जे, क जे जे 27 33 जे, क जे जे 23 क, जे जे सुदुकरं जचरियं । क महाभोर जे विविण विभ० "स्स जस्स परम जे Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि :18 ६८ रज्जे सो विजयरह, जे ६८ गेण्डई दि जे ७. सीलमुक्को ७. धरो ति विरिओ इति जे,क नाम पम्व सम्मत 1556 भद : १५ रडणं व जे.क ३९ सत्तहमो जे ३९ इ एती अ ४१ दसणेहि सा १२ दुन्दुभी ४३ दमणो पडिमछमिनि' ४४ एत्तो सा ४६ सत्तदमस्स ४६ तुहं वन ४६ अम्हं ४७ इमं म ४८ [भणइ य लोमिनि 168 उद्देश-३८ . ३५ १. ४९ आर भिऊण ४९ संनिगासे, ५१ पणमिय साम तत्पठिउं ५२ कुसलादी ५२ 'ओ राइणा ५६ नयराओ अन्नोन्न 581618 १४ १ समाणुरूवा २ कंता वि ३ निमित्तं च । सत्तुजं च है विसयमोक्वं ८ नुरपण वे ९ बंधुपहिय १. न्तरे नि गुणवत्तणं १२ 'जम्मे सुफलं मन्तपयवीटो १५ ‘ण किंचि १६ गम सज्जा १७ य वुत्तो १. नियत्तामो २० मादिपहि २२ प्यारत्थं २३ हो पासे २५ अणुन म २४ जे विमग्गिऊगं २५ त नन्य २८ इम नु सय ३० जियसतुं ३२ मि सब १९ जण सोया, जे ७५ काल कारण २. जोगे सराण एत्तो, कुणति ७९ चविओ । भत्तीए बदणं तुठा । जे ७९य जोइससुरो २२ 'अभिणव जे क,मु 'नियाणभूओ २३ 'चलन्तोरु गहिओ जे,क.मु २३ अत्यमिओ. पंचदंडा २३ दिश्मनाहो पंचडडा ०३ मइलेनो ८५ सुरलोगे २५ जघाटी ८६ चविया २६ हासपसरिय-संखों अवज्झओ २९ राघोणं ९१ अणमिस ओहिविस ९३ जस्सेसा सु ३३ केवलं नाणं जे क ९४ । जे य इम गुण २४ गया नग्गणा ९५ जाणन्ति सुरगणा य ९५ "न्ति तओ दो जे,क रामगोवित्ती ९६ अभिलसिया वीओ ९७ पियरिं मो ओ पेरविओ ९८ विओगे विव निययकाजेणं १०० संघ मोत्तण ११ पने १०. पत्तो य संघ ईमालईए १०. पत्तो संघस्सहिओ १५ हानिन क १०२ पते ५० उजाणाल . १०३ सामी ५१ मादीए १०४ पते ५१ पणमिय स १०५ धूयं च नाग ५६ बस-कलिल-सिभ' १०६ तासपुरओ य जो हत्थि वध . .. १०७ वमो उरू ५८ घरेट १०८ कस्स व दु अजमाइय १०९ गिहाओ ६० करेहि क ११२ उज्जया ६२ मणिऊण ११२ अवगू मेच्छ हतूणमु ११३ सु वरणेण मह भवणे जे ६६ 'नियोगेण ११५ सो धो क ६७ पवनो, ११६ खररज्जूहि स बद्धो दोण्ड वि क ११६ पभायं मे ६८ कहेति जे.क ११६ किलीस ६८ जत्थट्टाण क ११७ धण-सयण-बन्धुर' जे,क ६९ या किवालू जे,क ११९ अनलप्पभो ७. य दो वी, जेक मु १२० हो तो केवली अण्णे जे ७३ तहिं गन्तुं क १२१ नेवाणं जे,क ७३ °णं पयया , १२१ होति :18 'पउमा नाम सम्मत्तं उद्देश-३० जे ५८ .M. २ देवाणिय उवभोगा २ 'उवकरण ४ वोलेंताणं ४ नयरं সন HTM १२ ८ एही में १० एय जणो १० अभिमुहु हो १० 'हा थ(ठ)ति निब्भराइण्णं १२ गहगणाइन्नं १७ गोणसेहि १७ रद्दसुतेहि १८ धणुवरगहेहि विउडिउं ,, ३५ जावुलावो ३५ वेसिणी 'लिपुई ३६ णो विय ३६ पसयच्छी ३७ अरीणदम तुहं, Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि उद्देर-५१ १२१ होहिति १२१ दोण्णि जं. १२५ ऽवधीणं १२४ या विहीणं १२५ वेरदिनु १२७ पवमादी १२९ ताव स ग १३. "मणसेसं । १३१ ता आवईहि १३१ संभरेजामु १३२ इह ते १३३ बोहीफलं च जे, इइ प. देसभूसणवक्खाणं पर्व जे सम्मत्त १४ डण्डओ म) उद्देश-४० २ पुण्य ३ नवीप ४ भण्डवकरणं . समणा समियपावा ६ फणिस ९ कयलय-ख ९ य-केल-ख १. गन्धादगकु. ११ दिसिवहे जे,मु,क १३ परिगेण्हि' जेक ताणं गन्धोदए निधिन्न गर १७ असुचिो य दुग्गंधो। मुणियपात्रो डंडगो नाम १५ डण्डगो २१ वरेंदी २१ "म्बियभुओ २२ 'द्ध । आलइय कंठ २३ जोगमिणं सा २६ निययनियमत्यो २६ पभूइभत्ती २७ ( तत्थेव य परिवाओ ।दळूणं न दळूण य न __ भत्ति २८ कयमतीमो २८ वियड परिवाओ ३२ तो। अइओ य ३३ जन्तात्रीलिय ३५ डण्ड गो ३५ डण्डगा सीहमादीया ३७ डंडगो ३७ गो ति पावो ४२ होहेन्ति ४४ आइडे दो १८ वियोगम्मि ४ निम्भरप' ६ सुरहिकग ६ गन्धेहि ६ साविया धय ६ तोरणा बहवे , ७ भामरण ७ भोयणाईणि । । ९ पउमाण १० सिहरसरि क १. लाससेलसरिसाणि ताणि धु ११ सुन्दरीओ १२ अन्नुद्देसं १३ महानदी १४ दण्डगारणं १५ आपुच्छि १५ सूरपहं जे १५ पुरवराओ १५ सोभित्ति भवणुतं इति पं नाम पव्वं सम्मतं जे,क ९ मातुलंगेणं ५२ 'णं तुमे तं १. मादिपहि ५२ पवमादो ११ च्छुमादिएहिं ५२ भणिजामु __ क ११ माइएमुं । '५२ किचि ना ११ सलिलेहि ५२ कण्णा गयं दुक्ख १२ तरच्छभल्लाउलं ५३ "क्खो य । निच्चं ५३ क्खो उ । १२ सयवक्खरोहिय ५४ अत्थेत्थ १४ डण्डयांग ५४ रु(भ)गिर ५६ 'ऊण पिउ सया स . १४ डण्डारणं ५६ निययतायस्स महानदी ५६ निययमाणस्स १६ विवडिय ५८ फरवुद्धो १६ लयसमयर' ५९ पत्ते विवाह १७ वरनदी ६१ ना जायतिब्ब २. सुरभि संवेगा निलंति ६४ एयं मों २१ पउमाभिसं ६४ हृति २२ ते भमंतमहुयर, २२ इ म्हेलियं ६७ भावेण ज' २२ इ म्हेलिया ६८ च चिय मुणि २४ तो सुचिर सीयल ६९ धम्मुज्जुओ २४ नदीप ७३ को उगहिययस्स २५ सुहनिसन्नो । ७ अवियण्हनिट्ठीओ २६ समिद्धा दुमा । ___२६ समिद्धो इमो ल° मुणिन्तो २६ उववेओ। २६ (सच्छोदयभरियसरो नाम पव्वं गिरी वि एसो सम्मत्तं रयणपुग्यो धिती उद्देश-४२ २८ पि कुणइ धीई २८ डडयारण २ हेममणिय मेदेहि ६ अंकुल्लविल्ला ३२ अन्ने विय ५ ७ तिन्दुग ३३ नदीप ७ फणिसा ३४ न य जु ७ तरू निम्बर जडागस ८ कोरेण्टय ८ याइन इण्डगा ९ चम्पयस नाम पर्व ९ केयइबदरीसु जे,क सम्मत्तं जे जे 15 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि उद्देश-४३ 15फ . ३५ 'लं च विय मु ३५ सलिललवविय लियच्छो ३५ कुणमाणा ३८ लासंमुवगया ३९ नयणमय ४० सयासे ४२ मुन्दरी १२ सो चिय ४३ इंडयार ४५ होह महं दुक्वं ४७ नीमासं । अह वेरियाण पुरओ १८ तो सख १८ करे: ४८ दिव्यंगस्य , तओ नि १ वोलणो १ सिरी २ महाड ३ लभिऊण ३ पहिवाई सारसाण च । जेक ५. 'मोइए ए ५ णो धणिय ६ सुरभिसी ७ सुरभिवर १० नं बीय र पि य अरह इंडयन 'वाहणादो नरेंदवसेन न्दवंसे १०. डण्डार १९ हाजत्यो २० तोगनियमम्म २० बज्जा २१ कुंवर २१ नदी २२ अलिद्धिका २३ सूहाम २५ / संछन्ने "वेटिए भोगे णिपट्टे २५ मिण्ट ० ३२ अवलोयणीए उद्देश-४५ ३४ सरिससरं । ३४ स्स रवसरिसं ५ एवं पि ३५ मारिही दो ५ मुद्दडा ३५ पते ५-६ गाथे क-प्रत्यां न स्तः ३७ अडाउक य . गजेहिं जे नियनाभि ८ सहिय रहि नभाउ मह पुतं जडार तो में १ कहि वच्चसे अजि क १० जडागिणो ९ कहं वच्चसे अज्जं जे ४७ नहलंगमु १२ °धणुयायवत्तो ४१ धरणिपट्टे १४ अमरिसर्वसगएणं क ४३. हॉरन्ती जे १५ मुच्छागओ विद्धो जे ४८ पवागी ., १६ दिएणं तं जे.क ५. मन कि आगओ जे, १८ नन्दणी ४९. आ अदयं । १८ मामी १९ पछिबाहिओ य , १९. सामी तुमे म ५२ मिक्खवह नाम सो ५२ घणपोगाट सामो ५३ एएहि । लच्छिनि २६ तुन्भेहि जलथला ५४ केकाय २९ सपरिस्फुर्ड ५४ गाय ३१ मेत्ते, २० नाम पव्वं सम्मत्त उद्देश-४४ २६ विमान गण बहु ७ पकागी ८ यचाग्निा ८ वि अहं १३ रुयइ चिय सोग १५ न्ती. भीया १६ पते १६ उप्पे है १९ परिचान्थे २. दूपी २१ साकडे २६ सरिसवेगा २६ बाणा मण्डियाइ 'वराई "छिन्नाई २९ पन्थन्तरम्मि २९ कवूि ३. अहोमहं ३१ एकमुही द' ४६ , गतूण मुच्छा त ५७ . नय दिट्टा ५८ पि बुचसि ५८ लच्छाओ। ५८ का तो दाल ६१ देगकी ६२ इय मणु ६२ मणुय पारमईयं. २. समुह ३० पुनः : कयरा ३. पुरय : कया ३१ निणि अ० ३१ न य खमिया ३२ न य समिओ मे ३२ अवकिय ३२ पाव हि ३४ हा जे मर ३४ परिवत्तिए ३५ कपिजरियं ३२ तस्य गं ३३ कहेन्ती ३४ ह ह सायर ३५ वेहि न अन्न ३६ परिवेयन्तो, ३६ नरेंदो ३६ तुम मु ३६ सोग ३९ सुमित्ता ४. 'ज्झिउ संतो ५. ज्झर्ड सत्तो गिव्हिडं 15 ६५ वा दट्टणमेह, पावेन्ति इइ प. पलावं नाम नाम पन्च सम्मत्तं जे जेक पच नाभ पण पर्व से सम्मत्तं Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि 155 जे . उद्दश-४६ ४५ ,सणकुमारस्स सरि- सरू पि ३ मे, कुणसि य वर जे _ हि वयणेहि ३ °त्तिमंगे, जे, क ४ पवणो इव १६ सुचिरं ७ सलभो ४७ किह जे ७ सलभो य दज्झिहिसि जे ८ पि वञ्चसि ५३ खुभिया ८ ५५ सणादीया सि तुम, ९ ओ विसी ५९ मम सम ६० एत्तो। ९ पेम्मासा ६० री इहाणीया १. पादेसु ११ मादीया ६३ खेयरेंदो १२ अभिनं ६३ वसुमतीए १३ णं वो पर्व ६४ 'न्तरं व लग्गो ६५ मायंग १६ लभर १६ निविस ६५ अभिणन्दिओ १. "म्मि निहए, ६५ ओ य सीयाए २१ निय भवण ६६ समंतकु नियमवण सा न इच्छइ, सुकु ६६ समग्गेण माला म पई ६. पदेसा अणिच्छंती । सुगन्ध लपल्लिप २८ , जाइजइ केयाधुली २८ , जा इच्छि जइ तुमे सामाणं २९ वाहूमु ७४ मादीदि २९ य चलाहकारेणं ७५ बहुराणुणा ३० इमं का लागि अ ३० गेण्हामि ७६ नामंग असो ३२ सा मिय ७८ चादुकारी ३३ पतेण ७९ लेन्ती ३३ गेण्हामि ८१ बिन्लावरो ३३ पुधिम्मि ३४ उत्तरजसि अयं, ८४ कमलुन्थ' ३५ °न्तं तुम मए म ८४ सिंचनो ३५ 'न्तं तुमे मए म जे ८६ विभीसणी ३६ मन्दोदरी ८६ हुज्जुयमतीयो ३९ देवसोक्खं ८८ पभावेणं ४१ नन्दणी जे,क ८९ मादीया १२ सईओ क ९४ थेवेग ४२ सुमहिलियाओ क ९४ लिविणं भ984584414:44.भाव : भभभभभाभ::::#44444 ९५ पागारा __४४ रूवरहियं ९५ य उवप्पयाणेणं जे,क ४६ सरसतेसु ५८ ऊणं तु ४६ साहसगती ९८ चह ४७ धरणिपढे ९८ निच्चमेव प ५. वानरेंदस्स जे,क तत्येव नरेंदकारणे नाम पव्व सम्वे छायालं प ५४ सुरमई नाम सम्मत्त ५. सिरिमई ५४ मणवाहणी उद्देश-४७ ५४ पउमावर जिणवती चेव १ किकिंधवई __ क ५५ विओगम्मि जेक २ विमुकजीवे ५६ ढाओ ताओ ४ विह सं विणओनय ८ नरदस्त जेक ९ किकिधिपु' नाम पव्व १० पनजामुवगओ सम्मत किकिधिः ११ ल णयाण' उद्देश-४८ १४ मन्तीहिं न मु १ ओमं १६ भवण गांग पतो क २ सम्माणण्हाण १६ तपा पता २ भोयणादीओ ण भणइ मझयारत्थ ३ सीयाए तग्गयमणो १८ बाडनायं अहणी ४ पासहिया परिगण्इ ४ एएहि चन्दरस्सी ५ वी वि मा अलमन्ता ६ "णि य मुणतो २६ किध . भवणोदरत्य २९ पूर्ण गाया नास्ति ८ किह रमसि ३० पउमाभो ३१ हुयापणं १२ त्तत्रुत्तन्त ३३ मिकिधे क १५ इय कु' ३४ मुहिओ १५ बिरहजुओ के मिविधि क २० से गन्नो ४१ लातहिसि २० ई मुणिओ ॥ जे. ४१ सतेसु , २१ यार समं स जे ४२ रुद्रो नागोब मेहेण २२ अहिणाई ४२ नगेगं २२ महारणे डा 2-22 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८ २३ कोचवर २८ पीईहर ३२ 'धोते स ३४ सिग्धं व जे. क .० ३८ क ४० विग्गमगं ४१ "गुज्जुयाउल ४२ ४३ साहेहि अ ४४ तीए निभे, तीए निम्मे ४५ अंग ४४ ४७ 'सुगमणो खेरे ४७ ५१ तस्स उम ५१ पंच सया चेव ५४ हंसवरोवहीय निग्घोसो ५६ बीओ ५७ णो य ना ५७ बिइओ ५८ मादिपि ५९ तो कि वहइ सपक्खं ६० जंपिएण माओ ६१ ६२ 'हि तुमं अ कारणं ई तन्थ वसइ ग ६२ ६३ ६२ नामे बंदो अमि ६४ ६४ विसालभूइ ६४ विसाहभूइ ६५ ६५ 'हि पुत्तेणं 'ण तेण ने ६० तं देवसमागमो कवि मूढो ६८ 'ण वरतरु · जे जे क जे 33 33 "" क जे 19 क जे 23 क जे 23 क ७० 39 ७१ ७१ ७१ ७१) मयूर ७२ J ७३ मयूरो ७४ ७५ ہاں ७७ ७७ ८० ८७ मयूरो तं आण लहुं अहम आहिद भणेहि लहुं महं म ७७ ७८ ७९. सदस भोगाई ७९ ८८ ८९ "वं च । मयूर नरोत्तम तो भण ९२ १३ जंबूण सुणेहि मज्झ भक्खाण जमुणा सिलावरो ८२ देसकाले ८४ ८५ ૮૭ सो एवं भाईह सपरिवारेहि नी संसय छहनि रोव्ह निययभवणं नरेंद ८९ पाडहि १७ नरेंदेण ९१ सरवरे गीतेण तो स ७. पाठान्तराणि , ६८ मुक्को सो बंधणाउ पहिएणं । तुट्टो जे ९३ तरुवरे, ६९ विप्पो अतीव तूरंतो ९४ जुई ६९ मयूरस चिय खणं वलयं पविसेऊण ǝq° ९५ "हिलाभ जे सहेण तेण भी मो नयर जणो पत्थियो य भडसहिओ । उम्मूले तरुबरं, क जे 23 प्रत्यक क जे क जे. क 33 33 जे जे, क जे जे, क जे जे, क जे जे जे. ब. मु क जे ९६ ९६ ९८ ९.८ सु ९९ उद्धरिहीइ १०० १०१ १०१ १०१ १०१ १०२ १११ ११४ ११४ ११५ ११५ पार्विति तुम्भे वि मादीया ११६ ११८ ११९ १०५ जलद्दिसमुत्तिण्णा जे क १०५ अणंतसिद्धा, साहू धम्मो उ मंगल | १०६ १०८ सिद्धसिला १०९ सुग्गीवादी पडिमाओ ११० १२० १२१ १२१ मा एत्थ कुणह वक्खेवं,, आमन्ति वानरेंद अरहधरे वा वाणरेंदमादीया सयप १२२ १२२ १२३ सिद्धिं च जे मु 'पुरि विरहे तणुयंगी विरहतावियंगी वयोषिद्धा "हो होइ ११९ ११९ ११९ अप्पिही सामी निययं तस्स उ वयणाण 'ण नामिओ स अपिहि सामन्तं देसकाले कया विलं पि ह खे पि हु खे पसादेर जे १२५ नयमइणा १२५ किं पिग १२५ कि पि मणन्तेण इप जे जे, क जे क जे जे क जे 33 जे 33 क जे क, मु जे क जे क जे क जे, क उद्देश ४९ १ सभ २ नन्दणी ३ सिरिपणाम ३ दंडारना ३ डंडारण्णंतियं ४ * ७ १० १२ १३ १४ ९ पत्रणसुओ ९ पुच्छई १५] १६ नाम पव्वं संमत्त १९ २० २१ २१ २१ १६ ओ दूओ १७ १८ जे तो ल० क गओ महं अपुण्णाओ क चिमुकाप दरिसर्ग देहि अह भइ तत्थ दू सरेण व सणसमग्गं कमलामा हयगयतुश्यस किंकिधि राि पीतम्बर "अंगसंग मादीया वेढेंता सुयं अम्हि माहपं य अकज्जो इहं जे २३ २६ २७ पसाहेमो २९ नयरं क प्रत्य, क जे, क जे ३१ भणिज ३१ वुई २१ परेजस ३२ विसमागम क जे क सो तह य कहे जे इज्जत क जे, क "" जे जे जे, क जे 33 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधिकगाथा - दूरे वित दूरे, सजण दिययाई जत्थ मिलियाई । गयणडिओ वि चंदो, आसासइ कुमुयसंडाइ | २३ दुल्लभो जे २२ लभवर ३५ 'णि व मज्झवि. ३५ मज्झय, ३६ 'ई मणभिरामं ३६ सेसे वि ३७ यव्वं ति ३८ समयं चिय नियय सेने २१ बगरोग इ १° नाम प सम्मतं उद्देश - ५० १ महेंद्रणयरं १ 'नयरं २ एत्थ ३ ४ ४ पुण्णे सु ७ उदरत्थे पुण्णेणं २२ २२ सुणिऊण महेन्द 'रायतनओ ११ जुज्झे १४ १६ १७ तुद्द पुण १७ किकिंधि यदु ° ऊण तो सो. १८ नइयलं १८ लंकाभिमुद्दो २० बहुउद्द 'ण जे पुव्वक वल्लभा इइ प ० जे. क 145 जे, क जे जे " क 19 जे जे, क जे क जे, क जे जे, क ६ ९ ९ ९ १० १० १३ १३ १५ १५ १७ १७ १९ १९ १९ नाम पव्वं सम्मत्तं उद्देश - ५१ ३ ३ मुणिणो उ 'यार्स बरें दे मारुई कण्णाओ ताणं अम्हाणं जी बीया भित्ति अलभन्तो रोहोज्जयमतीभो जो निणइ रण , इमाण तुझं दुहियराणं २१ २४ देसागमण २५ घेण २५ निययागमका सग्गकरणं २६ तइलो कं इइ १० "लाभविहाणं' नाम पव्वं सम्मत्तं ७. पाठान्तराणि उद्देश - ५२ जे °हि विज्राए, ण लद्धा तेहि सहस्सा हं जे सार्हेसु ३ पागारो 10 क जे " जे १ संमुहो २ नमेण १ सुहेण तो पवणयस्स यस्स सादइ संति महामंति नाम नामेणं जे "" जे, क क जे, क जे, क 39 ४ पिच्छइ ५ विमुकहुकार ५ ५ १० १० १२ १५ १६ १६ २० २० २४ २४ २५ २६ २७ २९ २९ ८ ८ १० घणस्स व सरिसं, सरस पविसर "पड़ा रेण "ओ कुड़ी 'सिन्नणं तक्खणेण 'पिच्छणय दट्ठूण पीइवहं, महिमालाई भुजए ए "लो हवइ घणादीए वर समयं च । पुरं छिय पेच्छइ अ सरिसरूवं जे क क जे कए य तस्म उत्र पियसंजम सिणेहं विमल उद्देश -५३ २ भणिओ जं कारणं ४ नरेंदो ५, दहमुह | पर ६ सुरेंद नाम पव्वं संमत्तं क मए बुनो। नेच्छ यतभूई न य इ जय मे समुल्ला भणमि 'मती पिच्छ जे क जे इइ प हणुव काकन्नालाभविद्वाणं ? 'कालंका जे जे, क मु जे जे 38 क जे १२ १३ वरुज्जाणे १४ पवरो । १७ १७ वरकण १० 'लाभरणो २० २१ २२ 23 जे, क जे २३ २४ २४ २५ "" २८ क २८ चे य जे २४ विपत्तो २५ २६ करविय 'यणं चेत्र ३५ ३५ ३५ ३५ ३६ ३७ ३७ ३० ३८ ३० ३९ ४० भणियमित्तो "कहं, सो सुतं कुणइ सोमवा दिट्ठो सहलक्खणेण ते पउमो णे उ सो "भूयस्स "मुद्दओ एतो परिणाओ उप्पना कहेह पिच्छि आगओ य कि कइ सदेह कदममध्येह वत्ताते र तुमे न कळसिद्धी वादी विवेयष्णो मे का तुमे समप्पिहिई सुणिऊणं प नन्दणी ४० ४० ४० मद्द पइस्स ४२ नन्दणी ४३ खीगोयरे हि ४४ याणसी ४५ दूयतं क ४६ मल्लीणो ९९ कित्तिय जे जे 45 क 31 जे क "" जे, क 118 15: जे क 16 = 15" जे क जे, क जे जे, क जे Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० ४६ ४६ ४६ ४७ कारण अवट्ठिया सोलग जइ विस्सुयं बसार जागओ एत्थं तो तुह पाणे अवहरइ," तो ४७ ४८ ४८ ४९ ४९ ५० ५० ५३ ५४ ५५ ५६ बिया पारणं फु अह इच्छिए एवं गहिया य क जस्स य ल विय रिवण रीए रुट्ठाए । ७० उज्जुयाओ ह चियाओ ६२ रामोव्व ६३ किकिधि ६८ ६९ पते क जे नदीप 'लाभिया ७० ७१ सचिणा ७२ णी मए ल ७२ कयद्धय ७२ भित्राणं ७३ गिन्दइ ७३ श्रीयं ७४ उबे ७७ मारेहि ७९ कोटया ७९ देवदारु क जे जे ५.७ ५९ ल ५९ क पनराहारं "भोयणा सा ६१ रिस अंगफरिसं जे ६१ अफंस क जे 12 ६२ न वच्छ तत्थ ६२ मरणं वा होही इह, क ६२ हो क जे, क क ६६-६७-६८ गाधाःन लभन्ते क अइ उप्पल करेणं जे "" 33 " जे ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ७९ ८१ ८३ *** 3 3 ut ur w ur w ૮૩ साहा पुप्फविडि ७९ विडि ७९ गऊण ७९ सोहमत्ताउले पेम पेच्छई पा ७९ ७९ "पाइ सेणा मुई 'वलन्तसेणा मुहं ८३ ८४ ८५ ८६ ८६ ૮૬ ८६ ८६ ८६ 33339 ८७ दुमा जहिया रक्त कोरेंटया कडा धायई के यई पाडला विह नग्नोभा तह ૮૭ साहारा बहू खण्डण्डा लडे खण्डण्डा लहु तुडंगा फुडन्ता चला पलवा ८९ ९० पणव , णिराय रेऊण मिरज "सह डे पलालं जे क ख ललन्तपल लोलमालाउलामुकसोदा फिडता फलोहा जे टोलमा मुंगाणि ८७ खण्डाई चलणेसु गयपहारा विवन्त विवsन्ति र ७. पाठान्तराणि ताणि पाडेह महिवेढे ॥ ताणि इह कणवर्णनाई जे क, जे जे इंाउछ हत्वाणि व खंभा ह तोडिन्ति रावणो क, ख 23 51 75 99 जे क, ख जे क जे क, ख जे 33 क क, ख जे जे. क, ख क, ख जे क. ख जे क ख जे क, ख जे ९२ ९२ कुंभ निकुंभ ९.३ ९४ ९५ ९६ ९६ ९६ ९६ ९७ ९७ ९८ ९८ ९८ ९९ 'दन्त विसुरा, १०६ १०७ १०७ १११ १११ ११२ ११३ "लतइलोक्के सुहं मह देइ दुम्म "रायवरश्यह पिययमस्स ॥ य से महा तं हणह महावेरी क रेह इद्द करे मिह नि रायं विन तुमे पाढं उक्कंपडपड, जोई गण अहि मम स "हो रहे समा वल्गो १०१ १०१ १०४ १०४ घारन्ति रसभरियड इन्दियमहि दिदिण्णम विइणदेह कंकडा क, ख जे क, ख कख क. ख क. ख १२२ जे १२३ ११३ महाभडा ११४ घाएऊगं ११५ विपत्त तं सरणिवहं ११५ रिबूहि परि° ११५ रिव्ण परि ११५ छिनइ ११५ निसिगंद अद्धेहि ११७ मुचइ ११८ असियर निहि ११९ दिढबद्धं ११९ मम पि ११९ दुट्ठो १२० सिहो 33 क, ख क, ख जे क, ख क., ख जे क, ख ज क, ख क, ख चलन्तचारुचामरा क, ख गया निसायरा जे पडेन्ति विणक क जे ख जे ख जे क, ख जे १२० सिट्टो एय पहु क.हिति १२१ १२१ १२१ पसिओ १२१ दूतो महेंद क, ख जे क, ख 'ओ पवरतिष्णि कण्णाओ १२३ विविधि १२४ १२४ सन्तिए दोसे १२९ १३० सिग्धं १२५ निययसिनं १२५ १२६ १२६ १२७ १२७ १२८ १९९ १२९ १३२ १३३ १३३ गतूण व° 'मुझे सो य मारिओ तरुवनं साई हू. सवूढ वाला संकलानु पासु अक्षणम उवगार पंचमुही किष्ण कि०हु को° १३३ ई सा १३६ गावुकलि १३७ तित्तो १३७ विणिस्थि १३८ नरस्स नि १३८ पुनक १३९ कुण सं १३९ १४१ १४२ १४६ १४७ छित्तूण १४७ वच्च‍ १४७ किकिधि १४८ तुहं निश्चं क ख जे, क, ख जे क., स्व जे क, ख सदस्साई अह रुट्ठो 'लपरिबद्धो 'तोरणावर लं जे क, ख जे जे, क. ख दूयत मु. क., ख राण जं कुणसि तं अविसेसो सि तुमं जे "सियमणो निययकम्मं जे 17 क जे क ख जे क 79 क.. ख क, ख जे, क, ख क, ख जे जे क, ख क, ख जे क क, ख क क, ख 33 33 " Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९ १४९ १४९ ७ १ किकिधि २ नमरविणएण एसो २ समरवलियाण ४ ५ सुचंता ५ उहदीहनीसासे ५ दंमणं ५ विचिन्तन्ती ६ अंगुलेयओ ६ कुसलमादी परमपमोयागया पुणो चिय १० error ~ ~ * 2 * & १० ११ ११ १० जं तुम्भ तीए ११ विश्वायकित्ती परिवा पापयन्ती ३५ प जे. क, ख "लंकाहिगमणं मु, जे क, ख मणं तिप्पन्नासइमं क, ख नाम पत्र जे सन्मतं १२ उद्देश-२४ १२ १४ वरुणं १८ - क साहित्राणो पवत्ताए गाधाधिक जइ वि तुम पर देखे, अंतरिओ गिरिवरेषु तुंगेसु । तवि तुम समरिजसि, जहा सर रायहंसेहिं ॥ जे ११ "समु दुलेग दियहे पडिवत्तं "यं विविदु देह मण १७ गरुयं क, ख 'पागारा जे २. सतिकिसि २० क, ख क. ख क जं तीए तुच्छ सं जे तो मे मरणं धुवं जे 'सागर पडिया कख जे मु, क, ख क, ग्व क. ख जे क, ख जे क, ख 33 33 क, ख 33 99 क जे जे, क, ख जे २० २१ २२ २३ २४ २४ २४ २५ २५ २६ २६ २९ २ ३० ३० ३० ३० ३१ ३२ ३४ ३४ ४५ ४५ ४७ ४ ४ संगाम सोण्डीरा ख केटी किलो चईसी रो धीरो महेन्दकेऊ पवणगती पते मज्झत्थो भिउडी कुडिलाय मुद्दो घित्तण देइ ह सेतो "बरें दो सुरभिगंधो लंकाभिमुद्दा सायर जलस्स नयरस समा जिणिऊणा ७. पाठान्तराणि पुणो इइ प नाम प च उप्पनं सम्मतं क, ख जे क, ख उद्देश-५५ इतो लं समुज्जु यं जे, क, ख जे गुर अणिवयं ता जे, क, ख जे पयासिंति पसाहिति एते किि इणी बहुया क क, ख २५ प २५ आपूरमाणमवणं, जे गयणे ३५ क, ख २७ वरादीसु जे ३० लंकाभिमु २८ लोगपाल ४३ ४४ जे क क, ख जे क, ख 33 33 23 32 १० ११ [११] मुंबई ११ विहा १२ विभव १२ ततो १२ पूरयसि १३ १४ "यं विम "चरपामार करे १४ क, ख १४ १५ १६ १६ १७ तहेव वे १७. संज्ञायारा "दीवाहिवा १७ १९ क, ख जे क, ख जे जे क, ख क जे, क जे क क क ५ ६ 32 ७ ८ ८ १० २२ २३ "तणय इमाइ २३ २६ २७ २७ इत्य २८ २० ३१ "दरसमिदि इन्दई तओ भणइ । जे अहिगारो 'ऊण पडिस ऊ अरिसत्थं सयले वसुमतीप + १९ आमरिगए "स्स उवडिओ २० भाणुकण्णेदि निक्खामउ २१ २२ भणियमित्तो २२ भणियमेत्ते २२ हरे तुम्हेहिं न जी पणयं विभीषणो वरपुरीओ घोरो य कालायम गिव्हइ विभीषणेण सिओ पुरिसो कारण महसागरो छउमेण जे जे, क क :3 , क जे जे, क, ख जे जे क, ख जे क, ख जे, क. ख क ख जे जे, क, ख जे ख क, ख जे क, ख क जे जे क, ख जे ३१ विभीस ३२ ३४ ३५ ३५ ३५ ३५ क, ख ३६ हे ओयण, जे ३० विद्दणं सड़ी ३८ पिय वक्खाणं ३९ अहदेव ३९ महादेवा ३९ अधणा ४० पि ४३ लएन्ति ४.४ सोमेण ४४ ४४ ४५ ४६ १८ ४८ ४९ ४९ ४१ ५१ ५२ अनं पिप पगमणो जे, क, ख गिरिभूदी गोभूदी क ख जे, क, ख जुवाणा मिसे जे सूरा महिला मदी ५३ ५३ बहूणा य ५४ ससिनामा ५४ भाविसालीया ५५ जोइसडण्डा ५६ एते क, ख ख ५६ उहादीसु क, ख ५६ पूपति जे ५७ अक्खोदणी मादिपि हि विवा दियहे "ण तस्थ व कामिन्डा मेहणिभा गंधण्वा गीयरवा, २०१ सुव्वय तह सोया वि 29 क क ख जे क सहोदराणं जह य गिरीगोभूई तह जे साहित सिट्ठे ५८ ५९ सहियं ६० पुण्णोदएण पु ६० भवन्ति 13 "" 39 क जे, ख जे क, ख 393 जे क, ख जे जे क, ख 31 33 क जे क, ख जे क, स्त्र जे, क, ख जे क, ख जे Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० २ २ ३ १०२ ६ ६ ६ ६ ६ ६ १ गणाहिवं १ अक्खोहणीऍ ७ ७ ३ वाइणी ३ तहाणी किणी अन्ये १० १० :::-- ११ यविद छि इति प गमणं पव्वं संमतं 'हाणो णाम ५ सेनामु ५ गुम्मं २७ ए ६ ६ ११ णाम ५५ पव्वं सम्मतं उद्देश- ५६ कहेड सु भणइ भिण्णासु अक्खोदणी मेउत्थ सिण्णा, तिउणा सेण्णा भु मुहं ९ ह तिष्णि उचम् चम् ७२९ । मूडणी किणी गुम्माय ति वाहिणी ८१ सा° दियणा २४३ । पितणाउ जे जे, क जे ख क जे, क, ख जे "" जे, क, ख क, ख जे क, ख क, ख क क ख क क, ख क, ख या २१८७ ॥ दसयं निक्किणिनामाभो हाइ अणी किणि अक्खोणी एकिक कहेइ "स्साण छ चेव तुरंगाणं, अक्खोहणीए रस उ सह एका इमाए सं क क, ख जे जे, क, ख जे क, ख जे, क, ख ११ १२ १३ १३ १४ १४ १४ १५ १५ पि १५ १८ 2 N N ✓ ✓ o o १९ १९ दोलाय २० २० २१ २१ २१ २८ २८ अक्खोणीए उ ॥जे, क. ख 'भडाय तु क, ख डा सत्तिजुया, क २९ गहियद्दत्था चित्तणं क " पिययम भणइ क° जे २१ २२ २२ २२ भाद २३ दोलाली २३ २३ पावेंति २४ २९ पवि क न्ना प्रियं नि जे जे. ख जे जे ३१ पुण सु पम्मपि २४ 'पेमपडि २४ ३१ उंगुडि अण्णा वीरमहिलिया, जे तत्थ महिला, कंठे क, ख क, ख ख ख क, ख. जे क, ख क जे अह भणिउं २४ २४ २४ दोह विभावि भडो क ख २५ ताण असेण २६ पतेसु २६ संधावे सु २७ मारीची ७. पाठान्तराणि मा मं ध घरेह रणरसो पिच्छ ते वरसहडा, रणमु क ख 'लीलायमाणरणसुहडा जे पिम्मेण पेमेण गयारिवहच्छा गयारिबीमच्छा निनाओ य सुंद अग्गणाओ जोईसरो क्रियं तो कुलिरउवरो य जे, क, ख जे क ख ख क, ख जे ३२ ३३ ३३ ३३ 'मादीया ३५ ३५ ३६ ४६ ४७ ४७ १ 7 २ ३ ३ ३८ ३८ ३८ ३९ ४० ४० ४१ सु ४२ ४३ ४३ ४४ वग्घ सहिए ४५, उडिया ४ भवे य माली ण । जे हिंडिय तहा कुंडकुंडो ५ ६ ६ ७ ८ तूरवरो कामवंतो य अनंतरासी सिलिसुहो चेव लणो विय सीह विलंगो पते किलिया ज क, ख क ख सोहवलोगो छियंगो य जे पम्हायणो ख क. ख क ख जोइप्पभं आवूरेंतो ग्र नहमगं "चरिते नाम पव्वं सम्मत्त उद्देश-५७ सम्मेल जुम्वेक्षं जे क, ख क, ख अवसउणा क. ख जे. क, ख "करा जुद्धसंनद्धदेहा जे विमलनहुपदं णिग्गया सूरवीरा इति प पते सविड़ि क, ख । · जे विग्घसोमणो उत्तरार्द्धगाथा नास्ति क, ख जे, क. ख जे क, ख जे नलनीला ह क, ख 'नीला तह य जब जे जायामितो क पीयंकरो "द्धि अंधसारी क, ख जे, क, ख ख जे क क, ख जे ८ वजेवाभी मे ९ कुहरो ति खो, तह ९ १० ११ १२ १२ १२ १२ क, ख १३ १३ १३ १४ १४ १५ १५ १५ १९ १९ २० २० चन्दाउहो संकरो य 'ओ य चलो २४ २६ २६ २७ काली, कलिंग चंदु सुरज्जुभ भीमो महारहो सुसेणो य घसो, मणहरो मह मथा य सारो रक्खेव खणक्खेमो पते १६ राया य भेंडमाली १७ पचमादी १९ १९ १९ खोभो तहा मादीया पते नरेंद मग्गे २२ ल-तुमला' २३ २३ विमाणठिया गयण मुगमा मुगम का हुंकार 93 क, ख २९ " जे २९ हज २९ मतीया ३० जे " कणी शावंत क जगमो जनपेमो रहपेम्मो रहदो सायरो य जिण जे शिणमयादी कइसिनं 39 क क, ख जे जे, क, ख क, ख क, ख क, ख ख जे क, ख क, ख मयपक्खि बहुविहो विय । ' जे भिया य वसुमई, क, ख जे वसुमती भ्रमणुष्ण-भावेणं साविता क, ख ख ख क, ख जे Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१ ३१ ३३ विवाइन्ता विवायंता सिनं तह विप ३४ ३५ "सिनं '३५ निवडत इति प "स्वभव" नाम पव्वं संमत्तं उद्देश -५८ ९ ९ १ हरेंद 8 ५ जोगेणं ६ विइयं ६ अइकूलं ६ ६ सुइस मूढं ६ सुहेसु मूढं इन्धय-प पावकरा, म जे ति इन्धय-पलवा क, ख जे १० साधुवि १२ १४ सम्गाओ वहइ जडा १४ गिहधम्म 14 fefefit १६ पुणो हणिया क, ख जाया दो वि विसहरा, बहु नाम प जे क, ख जे, क, ख क जे क, ख जे क, ख १७ पुब्बि १७ से वेणं तेणं १७ स १८ णत्थिस्थ १८ इ तत्थेव सं इति प "चरिए इत्थपइत्थनल क क, ख ख जे जे " क, ख " ख जे क, ख जे, क क ख क जे जे १ १ २ २ ३ ३ ६ ३ ३ ५ ५ महपुष्फत्थाविग्घा 6 ७ ८ ८ ६ एकिक १० १० १० ११ ११ १२ नाम ५८ पव्वं सम्मत्तं क उद्देश - ५९ "पहस्थे णिहए णाऊण रणो य १२ १२ १४ १४ रणा सयंभू य ' णाभघेओ गम्भीरादी राई सुहडा, रणसमुच्छाहा > पर य पियंकरा दीया जलइ व्व पहिओ बदिओ सी आमि "इद्वेग्स" 33 13 ससाणंदया तहा जे पहिओ वहिओ पते सहदे विवाइए उभयओ विसाम सिन्नसाम मंदइदमणो विधी य संभूओ कोहेण व ख विसालो ७. पाठान्तराणि १५ 'ओ विज १५ क, ख १७ पतं १७ हणुवं १७ काही ब १७ बहुवाओ ख जे क, ख जे क, ख " क क, ख जे क, ख 33 31 जे क, ख क, ख क, ख जे जे जे क, ख क, ख जे क ख ओवि य जह य हओ, जे क, ख १८ °ते, अवडिओ १८ "तिम्रो 'धारानी" जे जे १८ १५. 'रेंद्र द्दणुवी १९ २० 'दो पहओ व २० सो विरहो तो २१ २१ २१ २१ २१ २६ २६. २६ २३ २४ घण्वरं २९ २९ ३५ ३५ २६ ३७ क ३८ ३० ३० ३१ ३१ ३३ ३३ ३३ ३४ रहे वलग्गो कोतसव्वलसरेहि २७ सिन २८ महोदरे ३५ ३५ हणुवन्तेण वज्जोदरो विहतो उद्वियमित्तेण "सुएण य त ण तो से, जलियणित्तं पुत्तादी गय-तुरंग' सी व, असमत्थं चेव जोइस्व वाणरेहिं भ° दि मा सेणमादी णो बि अ तरंगो ३८ विलक्त्रो ३८ वीससंतो ३९ जेमते क, ख क ख कओ जे क, ख क, ख जे सीहे. ह. हणुयस्स उवरि तु ते जहा केसा न जगन्ति तं दृणु द पीईकरो 33 " 37 क, ख क, ख क. ख क जे क, ख जे क ख क ख क, ख जे क से, पविसेऊणं समा जे 39 जे क, ख जे क, ख अभिमुहिम कल जे लेक, ख जे जे क, ख क क, ख ३९. 'सरसतिघासु ४१ गाई चिय अइसिढणं सिढिलो अंगाण निवडति विवडन्ति ४१ ४२ ४२ ४३ ४३ ४३ ४३ ४४ ४५ जुज्झे स ४६ ४८ ४८ ४९ ५४ ५५ ६० ६१ ६१ ६२ ६२ ६३ ६३ ६४ गया वि ताण करणं विबुद्ध हणुयादीया समच्छहाजाया काउं समादत्ता ६४ ६५ अवलोइऊण ५१ तुर एण ५१ तुरएि ५१ गएहि ५२ किकिंधि ५२ एंतो वन ७० सिनं "यमित्तेन सिन्न वारणत्येणं मन्दोथरीय विरहो, भामण्डलो आवासं चेव अप्पर्ण नयरं लोत्ति गाढं ६५ जिद्वेणं ६७ निसुणेहि ६८° संघट्टेऊण करेमि एतो न संदेहो विकिपि गयातो ६९ हो १०३ क, ख ० 'त्यं ईदइ सो मारु सो वायवस्थेण वि अत्थं एते दो णेयगा दो णीयगा क, ख जे क, ख क ख क, ख क, ख ख क क जे जे क, ख क. ख जे क, ख जे क, ख जे क, ख जे क ख ख जे "" जे, क. ख Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ ७. पाठान्तराणि क ५९ ता ठाहि ६. ऊसारि ६. विभोसणं ६. रिवणं जे,क,ख ६१ जालाउला फुलिंगणिहा क,ख जाम्ब धणुं बलइ कह वि तू जे ६५ ण रणे कओ वि. जे ६६ °रो वेम्हलो ६७ लोडिओ ६७ अण्ण प्रणरहे जे.क.ख ६८ य ण विसा ख ६९ पुण्णेण रक्खिओ चिय.पं जे ७० रक्खसाहमा ए' ७. सत्तिप्पहा क,ख ७१ लग्गो ७१ भणिउं भणियं : पुरहतं ७० प्राण वसू ७१ ओ चिय ७२ पते जे,क,ख गेण्हन्ति ७३ जोहेहि . , ७३ अंग उकुमरो ७४ निवडत 'न्तआगएणं, आ , ७५ "विमाणसरमेसु ७५ लक्खणविरा हिया जे,क,ख आसासेन्तो जे जइ ठाविस्सए ७७ °स्सए णातो। क,ख कि मारि' निच्छिएणं तो रणाउ जे,क,ख 'त्तो नाह ! सुणसु मह ख __हि पासेहि क,ख कि जीबद ८२ लक्षणो उवसग्गे ८५ पहरण पडिपुण्णा वारुगाइ य अ ८६ देवगया ल° इति नाम पव्वं सम्मत्तं उद्देश-६० १ हणुमादिभ' जे हणुवाइभ' क ३ बंधणाओ ते मुक्का ४ पउमभडा , सिरिविक्खाई भ,, ५ जाय उस्सग्गा ६ साहेन्ताणं ६ तमतिमिर क,ख ६ तमतिमिरवितिमिरयरं जे , से चिन्तिय क,ख १७ पसादेहि ७ मेत्तेणवि, जे . २० °कोव ८ एयं रा २३ धणु ८ °कहाणुसता २६ नलो सयंभूणं । जे क ख ९ ण यं पिया २. घडउवरं ९ णेय करे नित २८ अंगो मयं कुद्धो ,, ९ चेव पुना अंगयं सया कुद्धो मु ९ लत्त-मित्ता २८ हणुय तो ९ मणूसस्स २९ ‘ण्डलो महाकाली ९ हिओवदेर्स ३१ तिट्ठोति ९ विमलस्सहावा , ३२ निनाएण जे,क,ख ३३ भुज्जह आ" क.ख समागमणं ३४ जं पगहुत्तं नाम पत्र ३५ कोवि भडो , सम्मत्तं कख ३५ साहेइ साहु पुरिसा जे,क, ख ३५ विवडिय उद्देश-६१ ३५ यं अन्त ३६ 'तोसमणुजुत्तो जे १ ने सरपरि ३७ सामियकरणि जसु य, ,, परिहच्छा ३८ घापन्ति जे क,ख २ 'ल-तिलिमा' ३९ के सुयर ३ समविभवो ३९ होंति सं ४ विद्यबद्धचिंधा ४० गलियहत्था सबर सो ४. लोलेति ५ लकुन्तेहि ४२ नियये निवाति ५ गहणंकियं ४४ सं सत्यं ७ सवरसामन्ता ४५ भीमसुयगेहि 'मारीची वैदिओ प चन्दक्खा मावणं विज्जवियण' वइणतेयं जे,क,ख जीमुत्त क,ख,मु १६ अत्थं च सवरसूरा विसज्जियं प° जे समासूरा अत्थं बीसजिय पक,ख तमि य १२ दूरा ओ° १४ जुत्तमेवं ५० णागपास' क,ख १६ उज्झिऊण भियवंसं जे ५६ उक्क पिव जलंति क.स सणो मह सुणेहि गरुडं समुट्ठिी पु जे विष्णपं । ५८ आहिगारो , १७ लोगेसु रो, जेण तुमे ठाहि १९ दहरहतणया मह पु " क,ख ७२ मेरा जे ७३ रुद्धा सोऊण सुया, , निसासु सुत्तो, निसासएन्तो, हियासा इति सत्तसं पायाविहाण ना जे,मु नाम पप जे संमत्त जे,क,ख उद्देश-६२ १ तालिओ २ पम्हन्थं २ सम्भलो ५ जाणासि य विउयत्ते, न ,, ५ त्तमित्तं ६ तुह मे ८ तस्से Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि : : : 15 16 : : १३ Mahakarlahi. 16: : १४ 584404 ८ यं चेव फलं यं चेय फलं ९ भारमित्त १० चिय नो फुह ११ सत्तुदमणेण ११ वि ननिरुद्धा वि णो रुद्धा क,ख १२ निच्छिएणं जे १२ णं, मे संती वजदलिय णिम्माया क,ख णं, हयसत्तो वजदलियनिम्माया धणुवं चित्तू १३ चिरावहे परिजणो १४ °य विट्ठीसु क,ख १४ °य रिद्धीस १५ वेरियमेह ण पिच्छंति क १६ पकागी १६ पडिबद्धो १. तुमं व १. ठाही म १७ मम पु १८ भविस्सामि १८ एकागी १९ कुलोच्चियं १९ गं सएसि भा २० विभीसण 'विओइयं दु २० 'ण तुमे दज्झइ तुहु पुण तुहुं पुण २२ "रं, करेंति २२ पच्छा पुण म जे २२ उभयेसु वि विरत्ता, २३ व पहामण्डल २३ चीयं मे रयह क,ख २३ परलोगं जे २४ सोय तुम १४ A २५ जीविही तु १३ देवरस्स ४४ वं, एवं सा गम्ग जे २५ नत्थेत्थ १४ हरीहि वयणेहिं । क, ५६ अपरार्द्धगाथा नास्ति ,, २७ गोयरवराई १४ निसुणेहि ४७ पूर्वाधगाथा नास्ति। १५ रं दूरस्स २८. पढमं च पई ४७ तत्तो य गिम्ह कालो, १८ पायपडणावगओ २८ पईउउ दारे ५० ओ, इत्तो १९ असिम २९ विभीसणो परए ण १९ सुरगीयपुग क,ख २९ °ओ वीरो २० वेलारुक्ख °दियहे क,ख ३० यमी, कु° २२ महिंदुद्दए णितो __ क,ख ३० तह वि सु २२ ण नरवडणा ५२ पीईगोयरं ३२ होउ सरद्धओ २३ जाओ विय गयसल्लो क,ख ५३ जोगजुत्ता ३२ रणपचंडो २४ खेयरस्स संभंतो क,ख ५४ पिच्छइ ३२ गोयरे २६ फोडय-दा जे,क,ख ५४ अगयरेण ३३ चन्दरासी २६ मादीसु जे __५५ णं जायतिव्व३३ उत्तरवारं २७ °ई इह पुण न जे संवेगो ३४ सत्तिमत्तसं २७ जाओ नी' कख ३५ सन्निवेसं ५६ अगयरो २८ य भणिओ कह ३५ . वसहेहि ५६ गोसारिओ रोगविवजिओ ३५ हिय ग तीय दुक्खसंतत्तो जे सि तं जाओ। जे ५९ चविऊण ३६ सम्मज्जियं २९ रोगाण जे,क,ख ५९ दसरह ३० समुजय क, इई ६० चविऊण ३० मतीया नाम पव्वं ६१ 'चरणमुवजियं ,, , सुयधिनियरेण दे पव्वं ॥ ६१ अजिऊण स समयं पि णिय ६१ तेण इमा विवि उद्देश-६३ ३२ गंभीररनो ३३ र तो पुंडरीयं तु ॥ ६१ "पणासणी क,ख विजो २ हिउज्जुओ क ३४ तस्स वि गु सिट्ठी ३ चेट्ठह जे ३५ सुवइटुनरा' इरोगेण ४ लक्रवणेण सोगता क,ख __ ३५ वसहि, वच्चंत नयरलोओ ५ तुम्मे बद्धर्हि मज्झ ३५ ,पलोहा अत्थचित्तण वायं ॥ ३. चिय वेरिएहि ३८ पण्णलहु' लहुयगजेहिं बंधेहि ७१ आणेह जे,क महागओ जे ३८ लहुयाय मेदेणं ७ पहयो ३९ संकट्ठय "ट्ठिएण ७ नन्दणी "मग्गे जे,क, जे.क,ख ता तत्थ ७ समोच्छइय ४. तत्य पुण्यहियया जे ८ ण महासलिल १. तत्थ पुण्यरहियया ९ सुवुनिस ४० खणे 'लाए पु ११ विसल्ल तुमं वचउ ४१ एयारणाम नाम पन्ध वयणेण अम्हं पि जे ४२ तारिसं वि' नम्मत १२ देवरगु क ४३ गुणागर संमत्तं ३१ २० भाब: 54: 06 FEBR0 ,,, जे,क,ख Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ ७. पाठान्तराणि उद्देश-६४ १ °ओ परमतुट्ठो १ मत्तागम कज्जे २ जम्बूणमाइ २ पेसेहि 1561 पेसेइ 'चिणं ७ बन्धवपुत्ताण , ७ °ण होइ हिय सं क,ख ८ एयं भणिभो मंतीयणेण दह ९ महोसहि १० पुच्छि ओ १० पत्थिओ संशोधितं जे ११ °न्तो राहवं भणइ एत्तो क,ख १२ ण णम्ह क जे १५ जले जलणे य अस्स क,ख १६ भागा १६ तुमे २६ 'सु मे णस्थि दोसोत्तिक,ख २७ तुडेण हि ना जे ३२ पिच्छसु - ३२ 'रिसाई सपुरिस ३२ सुरिस क,ख ३३ विम्हिओ ३३ पावति जे ३३ जीवो ३४ नियं ठाणं ३५ हणुवो संपत्तो ३६ उवटिया ल ३७ करेहि क ख ३७ ण व, ,, ३८ आय च न ३८ समूससिओ जे संगीयप य तो ४० वियसिय ४. 'सियनय ४१ मंदिर ४३ गयतुरंगा । ४४ रूवसंपन्ना । ४५ सुपडिउत्तो सुपडिउत्ते ४५ परिणाइ क ४६ पुचविवजि इति जे,क,ख 'लासमागमाहिविहाण सम्मत्तं सम्मत्तं ३२ पुद्दई निरवसेस ३३ कण्णाहिं त्ति ३३ इव भुंज तइलोक ३४ सवयणो ३५ गामनगर जे,क ३५ समाउलं ३५ सामि ३६ वयणाणि ३६ पवमादी ३८ इमाणि जं ३८ कह वि न फिडिया पसटिल ३९ वुई ३९ तुम द ४. भमिस्सामि ४२ रिसाणि ४३ विज्जा, ४३ णविजो ४४ ण भोमहाहिवई ४४ समासणे ४५ न कुणसि विरोहसि २० सुपारामना २ °यसुए ३ हणुवो ३ 'ओ वि रा. ४ साकेय सागेय ५ उवणिज "न्तो य बो° ६ 8 एवं सं "" ८ सम्वे सा ८ सागेय १० वच्छाह सत्तुज्जमाइया १२ तलिच्छ । १३ लवणोयमन्तरे १५ ए। एयं देइ म क °ए। एयं देहि म ख १५ देसि म १६ पत्तण जे,क, १६ सित्तमित्तो . १८ चेव सा अण्णपुरिसस्स जे 'ण पवेसिओ "ण पवेसिओ गओ • क,ख २० सो कइगईए सो केगईठक २० ओ महुरसरोवयं २१ विमाण क,ख २२ कयादेवा जे २२ 'विमाणमिण " २३ सललिय २३ रेहि धुवंती २६ हणुवन्तं . 805881 मम, १७ ते, अण्ण च सहोयर च मे भायं जे मुपरिमिओ यते अहयं ,, २० इमं पुहई २२ दूतो २२ लाए सत्त २३ पुत्त सहों २४ ण य सीयं से समप्पेमि २६ रिसाई ज २६ 'विरुद्धाणि २६ वयणाणि 'ए काहाविय कि वा वि खिवसि °ए भाओ उ है, किंवा २७ वा विखिवसि २९ दारुणं ३. 'यं बूढं ३. मणूसा रुद्धो, ३१ मण्डलो ___ """ परिचयसु भुंअइ पुहइं णिरवसेसं . कख १६ वत्तं । नियय भुयासु य तरिउ कि इच्छसि राहवसमुई ४७ "यरो ब्व रणे । ४८ समुक्खिवंतो ४८ जेणं तु ४८ लच्छिणिलएणं ॥ क,ख ५० पवयण भडसमग क : जेक उद्देश-६५ रामण नाम पव्वं पव्वं ॥ 8 उद्देश-६६ क,ख १ पुरिसेहि २ मियंक , तूससि जइ वा रूससि, ३ सीहनामगरुडाओ जे ३ सामी ४ भाणुकण्णो ४ 'विजयाप जे,क,ख छा १ मन्तिणो सहिओ क,ख १ जइत्थे ३ 'न्तु, अत्ताणं ४ सहया य संगया ५ इ जोहिज्जइ . Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि २७ उवसाहियं क २७ इ तहिं रा २८ संबोहिय २८ व तइलोकं २८ णाभिसेय क, २८ विसुद्धइन्दीवर सवण्णो २९ भावेहि ३१ रो काऊण क,ख ३२ पुवं रामणप्पियभरा इत्तो क पुर्व रामण्णप्पियभरा एत्तो ३९ गयणन्यो गयणत्था १. सु पक्कम ४२ सन्तीहरे लोवं, ४२ विनाससि ४३ सुहडे णि तो भ. ४४ कुणसि ४५ एवं म १६ विणी वि कि पिच्छसु ४७ तुमं ४८ इमं नवरि एत्थ न इमं तु न° वि यकज्जे सासण' नभन4044049644:49. 4gAभम किंकरे ७ मुहलग्गीओ जे,क,ख तित्थं ८ इम वयण ८ र निगम १. निभाई १. 'ई, तियसझं इ. तिसंझं ११ 'न्दियवराई १२ धयवर-सुछत्त १२ वडगछत्त १२ साअरिसवि , शीर्षक अष्टाह्निका १३ पञ्चक्ख क, १४ सी, नन्दीसरवरमहो लग्गो १५ मगहणु" १५ मग्गहुज्जुओ 'मतीया वरदीवे १९ कुम ने हिं १९ पुण विक्लद क,ख १९ दलेसु य, . १९ विहेयव्वा २. पुरीय भूसइ २. चेईय २० चेईयघरे कारयेण क,ख २२ कयाइ पूयाई जे २२ 'सु य जणिय पूयाई क,ख २३ दहि सप्पिखीरसं° जे २३ °पउमविहिय° ३ २३ सेयत्था २४ घोसाई जे २५ त्थं । जिप्पइ द क २५ 'णणघरं जे २६ 'चित्तभित्तीय जे,क,ख २६ खम्मसह इति ३३ होइ जी ३४ करेसु पावं ३६ वयणं सयलोवि ३६ सया रमन्तो इति णमाहमहो लोग 'यामहो लोग नाम पवं सम्मत्तं . क,ख .:18: 19: 58 . ८ रहबरतुर' जे ९ डोवो गावचंद चंदाभो ९ गरुयबिडालो। ९ मदोरहो जे १. पीयंकरो ११ सो चन्दो ११ चन्दमिरीई ११ दासणा १३ पिच्छन्ति १३ नवर. १३ भउजिय १३ पवत्ता १४ मादीया १५ कावि प, १६ जुवईओ १८ विसंठुलो १९ भयं इहं समु २० भाओ मा २० नियत्तेह २१ एय, , २१ 'णघरं २२ भयदुया जे २३ मणेण जे,क,ख २३ हंसी व २४ अह दारुणं वियभइ वञ्चई २८ समाउला २९ हा कारा ३० हुति संपेल्लुपेल सपिल्लुपिल्ल सेसए विय ३३ हटनाराय किम किचि वि जिणायतणे ३८ पयत्ता ३९ हन्तूण ३९ उवलभन्ते 'ट्ठिीदें नाम पव्वं सम्मत ___ क,ख उद्देश-६८ उद्देश-६७ क,ख १ सुणिय .१ एक्के कमर' १ °ग्वुिजया . 'रिबुजया २ पवेसिउं २ वि भंजणी २ कुंदेंदुनील क,ख २ हपहरणारूढा ख ३ पविट्ठो सुहडा कुंदि दुनीलमादीया। जे ३ नाणाविहसत्थकरा पडिपुण्णा क,ख ५ दहरभु ५ णं समोइना । ६ रूवा केई नाऊण ६ क्याई ६ ता गुरुगुहा ७ सीहे क ७ जन्ते । ८ सम्बं तो ८ °त्तो भिउडिदिट्ठीया क ९ पवगजोहा ११ रा कडिण नाऊण क,ख : 8 ३ जा तत्थ ताव ग वई जे,क,ख ५ विहीस ५ सन्तीहरे जे ५ घिष्पओ सं क,ख ६ पउमो वि पडि' क ७ वरा नयरि बलवाहण- समग्गे कब १२ फडियामयमि Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ १२ १२ १३ १५ 'ढा कत्तो भद्दे जि' जे भद्दे व क करेण फु इय सु १५ अपिच्छ १५ परिमसि १६ परिमस १६ जाणिऊण वा O १९ कुसुमवरपूयं २० कालागुरु २१ "सेब २१ "न्ति विगवरायं तिक्खुत्तं प २२ पविसरई . १७ पवगभडा १८ 'चित्तमणकय क 'चित्तमणि कथा सोहं ख जे क, ख क, ख परिवसइ २३ पिच्छ २४ २६ 'ओ अहिय २७ 'सपलाई २९ २९ माल २९ "म्मायं ३० 'जलन्ती" ३० अइदुरन्तो ३२ इ तओ तिब्व ३४ गिण्दइ ३४ अण्णण्णा ब ३४ कमेण ३४ परिच्छो ३५ आरोलिये ३६ एक्कागा ३६ यक्कागा ३७ "यावयणं ३९ पिच्छ २९ दोह ४२ होही पहू ४४ विजाभासण प ४६ कुणमाणा समोडिओ डंभो ख जे क ख क क, ख जे ख क क 23 तो तस्स संशोधितम्, " क, ख जे " " " क क क क जे ख 85 ४९. ;;; ३ ४ ६ ८ 2 2 2 'लतइलोकं Fa नस्थित्थ जाय य स परिवारय "त्तिधरं इति "वसा १८ "रूवा नामपव्वं 'म अहं प सम्मत्तं उद्देश - १९ अजेव सु एवं व "द्धो जो म मुंचसु कोवालम्भ "माटीया " वेयरे ८ 'तिलमा ' ९ मियंक' १३ पविसद्द २१ २१ का मत्ता पा हरयं "यसमो १४ "गोड विडो १४ अधुरय १४ 'मतेसु १६ अट्ठार सखज्जजुयं "ए व अ "तिखिया जणा १८ 'णाकम्पं 'यमित्तो २० २० पउमुजाणं २० इव रावणो मु सिन्न "इ दुनहियया दुडिया ७. पाठान्तराणि क. ख क, ख जे 23 क, ख जे " क, ख क क, ख जे ख जे क, ख गे जे, क, ख जे क, ख जे जेफ ख जे क, ख जे क, ख जे क, ख क जे 23 क ख सुमरिय तं तं वयणं न मए पिच्छसु सेलं पसादेण २८ उच्चयणिजं २८ अकण्णसुइं २९पिए ३० कम्मोदपण ३२ ससिपोंड ३३ ३३ २४ २५ २५ २४ ३४ ३५ ३५ ३५ ३५ ३६ ३६ ३६ ३७ ३८ ४३ ४३ ४३ धिद्धित्ति हो अ 'ला जे त अभियभूमी सरिया य कु व फुसइ मज्झ अ परमसत्त पर आसत उश्चियणिज्जा हें महं जा एया वि व्यि न जा सय एसयरो तईया परमजोहा जइ यस लोगो ही म जे क, ख जे 33 जे, क, ख जे जे क मु ५२ जे " जे जे, क, ख मु जे मु क, ख जे क, ख क ३९ ३९ ३९ ४० "के जं ४२ एव मुणिऊण ४२ सुमरिय ४२ परिभवं जे, क, ख घिनुं क मज्झाभो दो जे, क, ख दो अद्ध जे दो य अद्ध ४४ ४१ दढनियल संकलाबद्ध "लाहि पडिबद्धं रा ४४ "मि अजीवियं अजं जे ४६ निच्छिय ४४ 33.83 क जे क, ख 33 13 जे क, ख जे ४७ भए वा ४९ हिंसन्ति पलोयंता ५१ ५९ रुरिवरि क, ख जे क, ख ५२ ५२ ५३ स् 0 ५५ विश्विरस ५५ सहसा सुसियाई ताई स",, ५८ ५८ 'सत्तिकित्ति' ५८ 'जुत्ते ५८ हरा ७ तडतडारावं जेक, ख पते जे ८ सत्याणि क, ख ५९ ५९ तुंगे वि -:-: ऊण एत्थ पयचारे । जे 'णा इचबला २ 'कडय २ ४ तुङ्गा विमलत्तिमत्ता इइ "रिए नाम पव्वं णं णाम एग् संमत्तं जे, क, ख जे उद्देश - ७० होही क १० कडुगोस ११ कित चिन्ताउरो अपिच्छ सलया सद्दा "लियडण्ड यं ११ धरेहि १२ विभू १२ १४ १५ १५ १६ 33 क जे जे मु जे, क, ख वा सासय सुणाहि जे क, ख जे, कख जे, क, ख क, ख क जे, क, ख जे ख मु " गोयरि-म "पीतीप "मो होइ भ विन कित्ति "यं, सो कोलइ उ क, ख जे Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि १०९ : ४९ चकाणमि पजलिओ उद्देश-७१ 'निवहो : : : : : : AASHA : १७ विग्घ व विसमसील क १७ वजेहि नुमे भा' २. रियपाय जे क,ख यम्मि तो एवं च भणियमेत्ते, सा. ईसावसमुवगया देवी जे मं, किं सा २२ कन्नोपलेण २३ संबन्धी २५ यमित्तो १६ य अत्तणो भणइ क' जे २६ तुह मज्झ तुम मज्झ 'वसभो सिद्धतं गीयसुयं किन्न , २९ गीतियासु ३२ °यमित्तो ३२ पिच्छामि ३३ भणिप प क,ख ३३ बुहजणेण ३४ "सोत्तिमोजे,क,ख ३५ विजओ अयलसुहम्मो य सुप्पभो तह जे ३५ सणो नन्दी । मु ३५ भाणओ य नैदिमित्तो एमे महिवइणो अइकन्ता ॥ ३६ पते व ३. तारकादी ३७ "इ नाह वि जे ३८ 'भोगे ४१ वञ्चिहसि ४२ 'त्ति, सा मे एक समु जे ४४ मउला जे,क ४५ ‘रो तुडेहि क रो छडेहि जे ४६ बहवे ४६ "मित्तेणं ४७ पिच्छसु ४९ मउलंति : २७ तुरयवलग्गो सुहडो २७ आसारूढं उम्मिट्ठा मट्ठा क,ख ३. खम्गेण ३१ करिण ३३ गयणं निरुध्दु सव्वं, ३५ °ण नलेण य, ३५ भूसणणाएण ३६ निकुंभो ३६ विककमणो य ३६ असणीनिवयाइणो ३७ रक्खसमुहडा, ३८ भुयधरबलसमेया क, भुयबलवरसंमेया ३८ चंदुम्मि ३८ चाटुंमिगरंगाई ३९ कयकरग्गहरण क ४० हणुवो ४१ पहारेहि हय पिच्छिऊण सव्व, क ४२ हणुवस्स क.ख ४३ ण्णापूरि' १४ चंदेणं क,ख ४६ हणुवं ४७ हणुवं ४७ हं तह ___क,ख ४७ सरसतेहिं ४९ बाणासणीपहओ ५० हं वलग्गो ५० °सतेहि ५३ 'वाउहो दुव्वारुहो ५३ कि ते न य रा जे ५४ अज्ज वि य पडिकहाओ अहवा : 4044444444444 ५१ मण्डल ५१ है रमिजइ ५२ माणेमो क,ख माणेमी ५३ सुगन्ध ५३ रिद्धिल्ले ५४ या मिधू 'या सिंधु ५५ इमह जु' जे ५५ तह तह गाढ य राय , ५५ चतुर्थचरण नास्ति , ५६ केवलं चतुर्थचरणमस्ति ,, ५७ नेहाणुरूवाण 'ल-पुरफ-ग' क, ९ धादिपसु । ५९ विणिओवपरमो , मयणूसवो ६१ पवित्थरइ ६३ पहया अइगरुय मेहनिग्घोसा ६४ बलकलिया ६५ मारीची ६५ मादीया जे ६६ पव्वयसिहरोवमेसु हत्थीसु ६८ पुरीओ ६८ ऊससियआयवत्ता जे ६८ संपिल्लोपिल्ल ६९ निनादेणं ७० वञ्चन्ति घणा क, ७१ समंत तुरयगयईद क ७१ तूरगईदसंकुला ज जे ७१ सहाउहा क,ख इति जे 'ए पओजया विहाणं नाम पव्व सम्मत्तं जे,क,ख : ६ मुइग-तिलिमा” क,ख मुइंगरवबहुल चेव अपमाण संशोधितम् जे ६ पय च नामतूरं ७ दस य सह क,ख ८ सुहडे सु मादीया माईसु । ८ कहेहि ए ९ अलिकुल विविहरयणसं जम्बवन्तो १० सालो ११ ण लक्षणो भणइए,,,, १२ ण तेण सि जे,क,ख १३ रुमति १३ परिहच्छा १५ तोणीरो १६ मादीया १६ कई अंगा १६ मुज्जुया १८ सुपसत्था १८ साहिति १९ °ओ कुद्धो २० °किन्नराण, २० नयगणस्थाओ , २१ डिप्फलहयखेडय° जे २१ संति य रणभूमी, २२ केवि भडा रह पायका रह २२ नाणाविह जे २२ अभिट्टा २२ अभिट्टा क,ख २४ वारयति २६ देहवडिया, जे २६ ओवडिय तुरुङ , २६ °यंत जाला क,ख २७ तुरयसमग्गो सुहडो क ४२ : : : A : : क,स्त्र भAAV : भ4844 T_yan तुमे : ५७ एय गलगजिय तुज्झ क,ख ५८ एवं भणियु एव भणिओ क,ख Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाठान्तराणि क,ख तुज्झ रिवू, अइगारव त्ति वहइ २२ हत्य ६२ धारासएहि ६३ यं अदरिसं र क ६५ हत्यं धयाइकयसोहं जे ६५ पि हु दि . , ६६ फणमणि ६६ निक्खित्तं ६७ चितइ विणा क.ख 14 १५ १५ ३. कावि ३१ जणसंसय। ३४ विभीसणो ३४ हणुवो ३४ कुहाडेणं ३५ सेसे वि ३५ सएस जोहेउ त समाढत्ता 'गयं सहस्सारं । " ३७ परभवमुकय परभवसुक्कयक,ख इय ब° इति नाम पव्वं पव्वं ॥ नाम पत्र सम्मत्तं उद्देश-७२ २३ खेयरेहि य, , २३ पइसामिह २३ किं वा बहुएण भ° ., २३ बहुतहि भ क ख २६ रुज्झतं पि २९ सुत्तु व्व ख सत्तु व्व २९ त्थो ब जे,क,ख ३० संपिल्लुपेल्ल __क ३२ आपुच्छिउँ पवत्ता क,ख ३३ तुभं ३४ भागसेसस्स । एक्कारसीय दिवसे जे ३५ पूर्वार्धगाथा जे प्रया ३३तम गाथा पश्चात् ३५ उज्जो वेळ जे सते ३५ भाj जे ३५ किण्ण ., चन्दो मुवेइ संमत्तं उद्देश-७३ १ सुरभि क,ख ४ नहथिया ४ वामिस्सं ७ साहिन्ति ७ सहिओ य मिहिलम्मि ,, १० होहइ दिय १० गती। १० वि होइ ११ पलोएंतो १३ रामस्स कणिठेणं इतं विणियागयों , १३ विणयगच्छजोएणं क १४ रेहि, रिबुसिन्नं तं दिसा क,ख १६ यं । पुणरवि अनं सीसं विजाए तक्खणं चेव ॥ १७ सु दोसु वि, १७ दुगुणे दुगुणे क १८ दोणि य जु १८ बाहाई २० असिचक्रकणयतो° क १३ को एत्थ मोक कारस्थ मों जे,ख १३ पडिउद्धा काएत्थ जे,क,ख उरताडण क,ख 'चञ्चला तणुइ अंगी, १५ लुम्पमाणा १५ रुवा १५ कलुणसद्दणं जे १६ वच्छयले १६ पल्लवा १. सुमरण रोवती वाहभरियन १८ सत्तिकित्तिबल ,, १९ पिव दे क.स १९ देहि मे समुल्लावं जे वयणिदु इमं सामिय कि चारसि जे २० वयणं दुमियं सामिय मु अह ते २२ वयरीहि २२ मोपह राहवाओ गुण बहुवाण दरिसणं चिय देहि २४ °ग्गिदूमियाई क, २४ अणुगूह . जे २४ साणुरूवेणं २५ डहन्ति क,ख २५ चडयंक कारणाणि बहू । २७ रुवसु लोगवृत्त २८ विचेट्टियं जे,क,ख २९ इमावस्था ३० ण वहिय ! ३१ सोग क,ख ३२ अभिदमणो परिवसए ३२ रिसेनं २३ नाम पर संमत्तं एकेकमे वयणं ।। जे पक्कक्किम वयण. २ च्वं, चक्कं ब° क, ३ विहना ४ पते म . सवत्था जे १० सुहक डुया १२ भो, सो हं सं° क,ख १२ करेमि मु,क,ख १२ पडिगए जे १३ रावणं सवडिहुतं, १३ एंतो क,ख १४. तुह प° मु १४ एण ज पह सीयं क,ख ण, जपसु सी° जे १५ समपन्तो १५ माणभंडेणं १६ अवगण्णेऊण जे,क,ख १८ तुज्झ अ° जे जीवंतयरी क,ख १९ बहुएण भासियब्वेण ,, ,, १९ तुझ अरी, जे,मु उद्देश-७४ क.ख २ विलविउं पत्तो क,ख ४ हियकर ४ तालिओ विह, ९ सिरिमती ९ ससिदत्ता ९ कणयनिभा कणयाभा १० मिगावति १. पउमा च सुंदरा विय क.जे ११ रइलोला १२ साहसीओ १२ केसाओ भ सराण " १८ ३० ण लक्वणोभणाधी क,ख Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि १११ केई उद्देश-७६ 4 रिसिन्नं ३३ ऊण सिग्छ, ३४ रेणं णाणधरेणं ३६ होइ कयाई वि क कईआ य ३८ भणई पी ३९ हरे पूरे ४२ हु खयरविदा ४२ परिबोहिओ इति पीइकर उवलक्खणं नाम पव्वं संमत्तं सम्मत्तं 24:04 : ६५ 10:4444 0Aभ उद्देश-७५ 40 २. २० गती व २० 'न्ति नरा २१ अवरे गेण्हति २१ गेण्हति २४ जइएसो वि मह जे २५ वइराणु २५ नियमा नर' २५ नियडे नर' २७ सो, तुगे कुसु क,ख पगमणो होऊणं, तस्साइसय सुरेन्द ३४ सूरगाहा विय. ३५ छट्ठो विय होइ ३. पतेसु ३९ °विभूसिय वंदेंति ४२ दुन्दुभिरवं °बलेणसहिओ, ४३ मरिधि क, ४३ पते जे,क,ख ४४ मुणिमहाजस विणि जे ४६ अतिलोभ ४६ वि हु, म क,ख ४७ एत्तो य तमा ४८ पतेसु ४८ चउरासीती चउरासीओ निरयाणं कुभियागपुडपागा क,ख ४९ पागपुड °कोडणघण रणिमा क,ख ५० वजमासु ५१ पतेसु ५१ निवसं ५२ रसमेयणो क,ख ५२ या दुहाभागी या उ दुग्गामो 44: ५३ वि य अ क,ख,जे ५३ मणूसा जे ५३ °रिया चेव खेत्तेसु ५५ लेसु उववन्ना ५५ मणुससो° ५५ लयंति ५७ डिऊण य कम्म उ° ६० तस्स धण ६१ पुरी भ° ६२ इन्दुमई ६३ णाइसु तहेव कु °म्मि य इन्दु ६६ निवडणाई निदेसणाई नियाणाई ६७ अमरेंद ७३ विजये ७४ वि हुया ७५ णा सा हु इमा मंदों ७५ "णी वि बी मतीया ७६ णा जायतिध्वसं . जे 'वेगा। पव्वइया खायजसा, क.ख सोगसरा ७८ सम्हला ८१ मेइणीवइ ८१ ओ विणिहओ ८२ गिण्हइ ८४ करेन्ति अब्भुज्जुया पवं इन्दई भावाणं दपरा हवंति वसुहा ते १ महिद्धी या ३ संपिल्लुपिल्ल संपेल्लुम्पेल ७ न्दणो वीरो ७ जंबवतो ८ पउमादी ८ लावं। ८ आपूरेन्ता ८ आपूरिता ८ नरेंदप ९ इ तो चम कहेसु कहेह क,ख १० पुप्फ्यदी ११ णो गयणाओ , १२ अहोमुहा. जे, १३ सोग १३ जायच्चिय १४ रह व्व १६ भुयपाससुमाणसा जे,क,ख १७ सीयासमयं जे १७ यमीसियं सुरभि , . ५८ लं। पंचाणुस्वय धारी १८ अगंपिय २१ जाओ विह भा° २४ पते २४ अन्ने वि बहू २४ अब्भासिऊण २४ सीयां क,ख २५ °भूसियाई क,ख २५ बरसुरभिविलेव णाई पउराई। जे इति नाम पञ्च पव्वं ॥ ::09 १ ताणि न्ताणी २ °ण वयणमेयं ४ णागरु ४ रादीसु ४ सुरभिद जे,क,ख ४ लंकाहिवइ नरेंदो, ५ कण्णादी , ६ नरेहि आणाविया ॥ . 'डो उ भा ७ मादीया ९ निययगेहे । क,ख ९ सोगुम्वेयं १. अलाभि ११ 'उवदेसे १३ सु अणुरत्तो १४ तक्खणे १५ रायसिरि १५ तडिचवलस' १६ विजयेण १६ बलाणमीहेय १५ °न्ति जसं इहमि नर , १७ बहवे वि १८ इ धम्माइ सुच , 04 : : क,ख : :::: 4 : .:5A इंदयादि नाम पव्वं संमत्तं सम्मत्तं 4: संमत्तं Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ ७. पाठान्तराणि उद्देश-७७ 40A م سم له سه : 8 : 444444448. १०० नरेंदो १०३ इह रिद्धिसौलसं •३ मतीया १०४ सुमालिराया १०६ मि जह १.६ छुहातत्तो १०७ अलभंतो १०७ तत्तो हु वि १०८ 'संजोगेण जे,क, १०८ गामेल , १.९ तत्तो चिय का क १११ गेहाणिओ ११७ तवोद्विय ११७ विमलं मह देह लंमे इति मउव नाम पव्वं संमत्तं 0 ३८ होहरे :40444 : 0 उद्देश-७८ १ सीयाएँ २ सहिओ, जय ३ त्तभित्तय उत्तिन्नो उन्भिन्नो ४ ए संतिजिण' ५ हि सतुट्ठो ६ पावणासणगं . ७ इह सम ७ अन्भन्तरारि सेनं क,ख अन्भन्तर अरिसेनं झाणजोगेणं ९ दोण्ह वि १० रागण ११ मादीया ११ सोगसमुत्थय जे,क, विसन्ना १३ इय स १३ लागे १४ मुयह जे,क,ख १५ सुविण १६ तुब्भे वि क १६ तुम्हे हि कुछ १७ रहुवईय ते क,ख १७ 'य राहवेण ते १७ सुयणा 'गया, राम वि अणुग्गह घरे चलणपरिसंगय कुणह ॥ जे पसातो ‘घातीक" पउमपभपडिमा वि य वि २७°णिम्माया क,ख २८ लक्खणादी २८ जिणायतणे , २८ कहासुब २९ हरीहि : 5 २९ तहा विस ६३ पाविही धु' तहिं विस ६४ पिढरखंडं ति में, ३२ "न्तिजणो ६५ मारीचि ३४ कणयकु नरवर सणादी ७१ मत्तगतो रजाभिसेय ७३ धनग्गामाओ __ भारो अणु " ७४ ला य अड ३८ मालत्थो ७४ ता उ मद्दा "पुरिचिधो ७५ पुप्फवइने नयरे पुरिसचिन्ने ७८ तत्थ छि' क 'पुरिसचित्तो ८१ अमोघसर' होहई कयाइ ८५ पुरे तस्स ३९ इन्दो य सु ८६ नामधेयो ४१ दोगंदुओ व्व देवो ८६ अहिट्ठिऊण ४२ लय होइ अवडिऊण ४३ विलंबतो सिरिवद्धणेश ४४ वोलीणाई ८७ णिजिणिऊण ए' ४५ सामिनाणे ८८ विओ णेण ४७ रूपवई क,ख ८९ ओच्छन्ने वजयण्णवर कण्णा। ९. एकोयराओ ४८ वालिखील ९. दराइ १८ कुंथूयणयरा होहिइ कुब्वेयणय ९१ बारगभडेहि क,ख पुहतीधरस्स चोरभडेहि पुहईवइस्स हि सहसा रत्ति विक,ख उजेगोमादीए न , ९१ विनासिओ "रेमु य जाओ जे,क, ९२ दइययं ५५ कमेण ग जे , ९२ अच्छए गयाई त "न्दू सुजी ५६ मादीण १४ पणवइ तं साहवो तु ५६ गुणधराणं °दच्छो । डहिऊणं ९५ अभिव' ५८ जोगेसु महिलिया जोएणं । सावतो सो ५८ पडागं संभासह ५८ सुद्ध ९९ वरेन्दो ५९ इसयो पियाए ब ५९ भाणुकण्णो जे,क,ख पियायक पते, सिं बन्धूण संगमा म ६१ मेहरह जे १०० तो वन्दितो णरेंदो क जे :4444 १ पगंत दुक्खिया य सा भवणे। ३ दाहामि ३ तुझं ६ पविसओ ६ सिविणे :::::: ७ अबण्णो क,ख ८ धारिणं भवण । ८ पइसरह १. भणियाय तो १२ मए पउमो क, १३ दरिसणाणुसंगे, जे १३ वरिसाई १५ पव्वइओ दसरहो क,ख १५ समेओ क,ख १६ जाओ य सह , १७ तुज्झ क १८ ही दीवं अई' क,स्त्र SA: नाभ 44 4: Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१ २२ २२ उपइअ' तावच्चिय २४ २५ सयासे, गलगहितो तेहि काऊ अश्चतं भयं करे २६ २६ २८ २८ स्म सया से गं भणिओ भणियं ३६ जय बहुओ साइ किसोरयर ३१ ३१ सुश्चन्तं ३.२ सुदीणमणा ३२ किह कि वि ३२ कह वि पर्वगम महाभडेहि कलभय न य सरणे ३३ मार ३३ दाणेण अम्हे ज० २५ पूपंति सामक्खो ३८ सुणह ३९ कारणं च एयाए । भडाय प ४२ ४३ निरन्तरं ४५ धित्तूण ४५ तओ भरहो मणीयमुवाग पलं १५ 2-23 ४५ कहिति ४८ ययक ५० "पडागाए रम ५० रमणीया ५२ भवणूसवा ५२ जिणघरेसु ५२ अहिया जे जे, ख क जे क, ख क. ख 五 जे करन जे जे जे ख 45 जे क, ख अन्ने य बहू ४६ जे ४७ विभीषणादी य खे' मु जे "भुरणाच ४८ ४८ "भवणेण भूमीसु विलित्ता 3: 33 33 平 जे क. ख क ख जे " " לי, ५४ ५५ ५६ ४ "रीयछण्णई 6 सुगमण सोभ, न इति १ दिवसे १ १० १० १२ १३ नाम पव्वं पथ्यं १८ १९ ॥ २ दीखई ४ एथु मुखरेद्दि अदि जलहर उन्भतनिभं उद्देश - ७२ ५ डंडारनं "सोमवा विमारहररतुरंग पडिलाभिया विंझयरी पिच्छ भद्दे अनडी सामई पिया वती पिया "दणी "नयर संठाणा बिफिड तओतिभो यंति ॥ वच्चन्ता न निरन्तरु छन्ना २० २१ कोउगेण २१ 'यणसमग २५ २५ ७. पाठान्तराणि मु क क, ख, जे जे क. ख ख १४ ओयरिओ क जे १४ 'रिओ देइ सहरिसो अर्थ । महिय । १६ १८] "तुम १८ कण्णपडियं गरी यसोही क ख जे, क, ख क. ख जे 3 जे क क, ख जे क, ख जे जे जे 33 क जे जे 33 क ख २६ २६ २७ २९ ३३ ३२ ३२ ३२ ३३ ३३ ३४ ७ ८ ८ ८ १० १० १२ १३ १५ २० २० अह कोसला देवी क, ख केकया चेव जे केई पेव पुत्तरसणे 'स्पोर्ट सेरि "सणा णिविद्रा ज सुणिऊण णं हाई 'ण हवड़ स मच्छिओ नास्तीयं गाथा मच मओ त्ति महालच्छी इति समागम नाम पव्वं पव्वं ॥ सम्मतं उद्देश - ८० भवणाण वाहणी सिजाहरिविद्धर "यमय डेड "ह ससिच्छायं विसम च पाउगमणं लघरी दुभेतं 'लयं कवयं य यमोहा एवमाई पि कुटुम्बि बलदगवामहिसीण जणाण दिय क जे जे क, ख २१ २२ २४ सिविणपडितुलं क, ख जे 37 "मती कम्मं णयरीए संजुत्त क ख जे क, ख जे जे, ख क. ख जे क, ख न लभइ य भरइसामी, जे 'ऊ आदतो ख जे क, ख जे २५ २६ २७ २८ २८ २८ २९ ヨコ ३२ ३२ ३२ ३३ सरिसो सुरवर विमा सो कह ३३ ३३ अवइष्णमणो २२ माणुसली ३३ लिपिहिति तिष्पि हिसि ४२ ४३ ४६ तायमादी न वि नाओ पेमरसो जयसिरि 'धम्मो "गमणो वशिस्सं सा इ गई य रणे ३५ ३६ ३६ वसुमइतिस' ३८ तुमे स ३८ ३८ ३९ ३९ ४६ सो नरेहि 68 के गईए थाविओ तुम सत्तुजओ, क रेह सुगो पठवएज्जामु "मि हत ? कर न ११३ जं य तप्पड़ जलनिदो नइ " ま व स जे जे, क, ख क, ख 80 ३० ४१ ४१ 'अलापुण्ण निसुणेहि निसामेहि पालसु वसुहं सुहं "वयणं जं जहा य आणतं परि० ४५ अणुमण्णसि मे सिग्धं मा कुणह विलंबणं महं तुम्मे क, ख "विसमपेमा जे पेम्माओ ४५ य पिम्माओ मु ख क क, ख जे क, ख जे ख़ क, ख क, ख जे क, ख क क, ख जे Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ ४७ नदिसतेसु ४९ पउमस गासे समा ५० गुणमती ५१ बन्धुमती ५१ कमलवई ५२ सिरिचंदा ५२ मादीओ १२ बमो ५३ एवमादीओ ५४ सु मज्जणयंतं, स ५५ सो एत्थ भ० ५५ अन्नेच्छ ५६ पहिलाओ ५९ कीलइ रई० ५९ "रतो वीरो तबस्थ धीरसन्भावो ६. खुभित्र भलाण' ६१ वित्तासम् ६२ ७० सरिसं रावं सुणिऊण से समलगया ६३ व महासन्ने ६५ समया ६७ यणो पलोइउं लग्गो ६७ पन्न'ह 55 बंभुतरे सुरो आसि अनयकारी ७२° तं कम्म जेण सत्यदु एवं अइ ७३ चिन्तेभ ७३ जेणेसठाणं क, ख क, ख जे जे, ख जे ७३ लभे हैं इति 'संखोहणं नाम नाम पव्वं सम्मतं क. ख क जे 16 M जे क, ख जे जे क, ख क ख ख जे 37 " क, ख उद्देश - ८१ २मंती करी निओ य नियय ३ यं भजाहि तत्थ ४ ५ ६ ७ ८ ८ ९. १० ११ १२ १२ १२ १३ १३ १३ १ २ ६ ६ 'रामो 'निनादेणं ६ लाभिऊन ताव तह समंगल पभिई पभीइ महिवीढं १३ १४ तस्वायं १५ मन्तगिरं १५ ७. पाठान्तराणि असोभं वि इति नाम पब्वं सम्म छुब्भन्तो थिय चितइ सो विजपउत्ते अहियं चिय लालिओ सो सो वि उद्देश-८२ क, ख मुवगयाण संजमतिलया सच्चे वि पर एण क, ख न सिज्जासु न य नगेरे न य नयरे, न य हारे शेव नेय पा जे क, ख जे जे 23 क ख जे क ख सुररायनमं पडिमा चउयाणणा क, ख मु. क, ख जे 27 39 35 " 19 क ८ १० २४ १२ १३ अणुहोति १६ मिडिया १७ खुभिउ २१ पयरग २२ परीसहेर्दि २४ गिरीई मिरीड २७ २९ ३१ ३१ ३३ "गुज्जुओ कडगई ३३ गडिगजन्त सय्येदति मुि चलणे "वज जे 39 ३३ ३४ ३४ ३५ अहिय ३६ गेण्हेज ३६ गेव्हेजा ३६ विसेसं क ४२ ३८ "ण तो हू तो मोरो जे ३८ कुरुरो क, ख 'मजारेण मरि क. ख जे बहुवामा समु क ख ४४ सुमारो जे ४४ विणिओ वंगा तदि वेया ४३ जे कख ४५ क क, ख जे जे क, ख जे ख क तावास्याने जे क प्रत्याम् निम्नगाधा ताणं चिय मज्झेक्को गारीजी अण्णया हम हाणि । पारिव्वयपाखंड कुणइ कमाएहि परिहाणो ॥ रे करवसि जे "वसह वीरो अभि कख कठे जे सो इम क, ख च उपव्वन्तमुईए ? (स) पव्वइय त सोउ, विप्पो तं सुई जे "ईए विप्पो तं सुई क. ठावियं सुर्य मम सुणेसु क जे जे, मु, क, ख जे ४६ दरम ४८ ४८ ४९ on ६७ ૬ ૮ ७० ५२ ५५ ५७ ५७ ५९ ६० ६० ६२ ६४ पोखर दावे ६४ माहवदेवीए ६५ ६६ ७० ७२ ७४ दंसणूओ डण्ड सया से ८९ क, ख सोउ समिहाए कारणे जे सोउ सहकारणे क, ख समयं म क सयं म संतासीणे रणे तिरिए भवन्ति रमणजिओ ख एतद्गाथा नास्ति जे रासु नियभवणे पेच्छसु चेटिय अमरेन्द्र "उणय देवकुरु च श्चिय ७६ साणमराम्पिओ ७९ ८१ ८२ ८४ क, ख जे "इ बीरो मा पुर्ण पच्छा 'ताओ ताओ नियमे गेन्दन्ति पुि घराओ सुरभि ९० "यसभस्स सिक्सियंत १२ ९२ णं तो मो ९२ मिदुमती -३ मिम ९४ ख जे भगइ मही 32 क, ख जे जे जे या वृत्ता । एयनि होसु परि रायगि चोरियंगओ क, ख 33 ख क ख 33 33 ख क Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि उद्देश-८६ ६ लाभरणो ८ पंचमहावय ११ सुगंतु जे ११ ग जणा ॥ ११ धिइविमल भरहनेव्वाणा 'नाम पव संमतं म उद्देश-८५ . अह रावण १ सत्तुजो १ जं तुमे १ पणामेति २ पि व अ ५ दिण्ण पलयकसम महासूलं ६ पणासितो ६ च भुवणं ७ रेसु न वच्छय साहिं जे ७ सत्तुज तुमे जे,क,ख ९ दसरहस्स १. सत्तुज्झ १. पायपडियो १२ विज्झाइ 10 नाना MD ..... महाजस ९४ फासुगाहारो जे १२० एसो उ गओ , ९५ नाऊण , १२१ तुम्हेन्थ ९६ मिदुमई मन्ता समत्ता ९८ बहुजणनिलओ इति ९८ 'जिओ वीरो कख भवकित्तणं ९९ सुसाहुआहार जे नाम पव्वं ९९ °पाणमादीहि , १.१ लं तेण न आलो क,ख उद्देश-८३ १.१ तुमे करिबद्धं एवं १ मादिया तिरिया २ अंजलिउडो १०२ मिउमती क,ख ३ विगयणेहो क,ख १०२ कयाई काऊण तवं १ नदीप च सो हु वरकप्पे जे ५ ए वुडमाणस्स १०३ महिड्डिपत्ताण जे ५ अणुमनितो १०३ खुरलोगे ५ भरहं मो क १०४ सुरवहिथा क,ख ५ हो क ऊग त १०५ सुरविलयामज्झगया ५ सगंधरहिओ क,ख दिवंगयकुडलसुया ७ जंपती भरणे। ८ पब्वइउं १०५ मिदुमई ११ अइसुइयं दुरहि १०५ चहओ १२ नारीहि सएहि १०६ घणकिसणक १२ वा. सम्मत्तं १०६ समुद्दसहनि उत्तम क,ख,जे १०९ तिमलतोया १३ जणो जस्स सुभासियपा जे ११० सो एस करिवरेंदो १३ करैति ११२ "विमाणवासंमि ११४ अभिरामो णामे ते कस ११४ भरहो त्ति नाम पव्व ११४ इमो, उदएण मुं पर्व + ११५ °मोक्वत्यो ११६ सम्म पयजा उद्देश-८४ ११६ पवर्ज ११६ गेण्डिऊण क.स १ लम्भिउं प° क ११७ सम्म , धम्मसाहिओ, जे ११७ इया जाया धम्मनिरतो, तवसंजम११८ समाहिमरणीयको करणउज्जुत्तो क,ख य सारंगो २ पत्ताई जे,क,ख इमो सनुप्पो ६ तो अणसणं च ११९ कुरंगमो क,ख,जे काउं १२० भंतूणालाणखंभं जे ६ बभम्मि वरविमाणे क,ख जे,क, ११ ण १ ताणि से २ य संघत्यो ३ सुणदिओ ३ सयोसओ ४ य सुचारो ४ अचलो ६ सहमा हियसंपण्णा क,ख ७ भरहसमचे ९ उझि ११. पउमादीया णिसिमिऊणं. सुणेऊण मुहुत्ते महतं णऽम्हिं 'मविणएण १५ संतगुण अनियच्छसु गोष्ठेहि २१ कणय २२ यणाय दणुइंदा २६ रे मुरुइयस्स उवट्ठ २८ वि राया वे ३० नरेंदा ३. पभावं इति नाम पव " संमत्तं Bhen..... १२ पमादी १३ सत्तुज्मकु १४ उत्तम १५ यं सूरं १६ लद्धजयं १६ कणयकलसेसु पूर्य, १७ सत्तुज्झ १७ जिणा विगयमोहा १८ जेण नि १८ हो, सो ति १८ अरहंतो मंगलं दिसउ । १८ दितु १९ °ण य मुका यपग्गमिणं । दितु २. ससि-रवि' २. 'उदही दितु २१ पुत्तय ते म २१ दितु २२ साहिति ..... MMS Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ २२ जे य नि २२ से साहू तुह व २२ तुहं व० २२ साहेन्तु २३ २४ गडिगजन्त २४ द्वंतराय इमि तस्स २५ २६ सत्तमो २८ के गइ २८ पयाई पभाई, 'ओ महाभडो नि' सो किह २९ २९ २९ जिब्वीही ३० सत्तणं ३० जिपिही ३२ मंतिजणोवदेसेण ३० पत्थावे आणिमो ३८ सत्तुनो ३९ २९ ३१ ४१ मो ४१ ४७ "माओ धरसो ४२ झ परियराणं ४३ ४४ जे विवादेइ विवाद "जन्तसंघाओं ॥ जे क जे ३२ चारपुरिसा ग ३२ तभ प° अस्थित म ३३ २५ पविस ३६ जायं समामत्तजयं ३६ एतद्गाथा नास्ति ३७ "म्मि समए अयाणिओ ब तुमं पुरी महुरा ३७ वें सामिओ पु° क, ख 39 45 सोरग्मि वि. दो 93 क " क जे 33 33 क, ख क, ख ख जे जे जे क, ख ५१ ५२ स ५३ ५३ ५४ ५४ ५५ ५६ ५७ ५९ ६० ६० ६० ६० ६२ ६३ ६४ ६५ ६७ ६७ ६७ ७१ 'कोपज ८ ८ ९. तस्स राया, पयतो सत्तुज्जो सरणियरं नि आंसनो समावण्णे सवसेण "म्मि व भ रम्मे दहस्सेव व को 'संदेहो निययमेण उवज्झायाणं नमो णमो सव्व जयणाभा णय सुद्दावहा भूमी फाया हवइ भूमी तस्सायं 'वं निग्गय वो पिच्छया करेमि " णुभागी इति नाम पव्वं ॥ संमत्तं उद्देश - ८७ ७. पाठान्तराणि राभिमु क, ख जे क, ख जे 33 क, ख जे जे, क, ख जे क, ख ख क, ख क क, ख जे १ हयपयावं २ जहा विसं ३ ६ 'ज्जं अयाण ताव पभवन्ति य भमंति क, ख 'पिसायमा दीया सच्चे जे इत्थस्म यन्मंतरेण असता क, ख जे "" क, ख क, ख क जे ११ १९ १५ दुस्सह १७ सतुज्झो १८ सुज्झ 'यं आनंदिओ क, ख जे १८ २० माटी इति नाम पव्वं "सु वहिंद भि २ ३ ३ ४ ४ उद्देश - ८८ रा. मग्गिज कइगई जे २ सुरपुरिस सुपुरिसमागमाओ १० १३ १४ a° मथुरा २१ २४ २५ रायपुत्तस्स बहवो भवा ६ सं भमइ, म° ५ ५ भवणे गड्डाए सो तओ १५ तस्स घरा १५ कोदग १७ १८ निययभवणं । गेण्डर तो ते अहवं देहि बीया य अंगिया १८ पुतोरही काळे २० मुहाि २१ "न्तो विय २१ कुवमाणो चिय २१ अंकेण य नेत्तवलि चलियेगो कोसम्बीं नरवरसह गरु जे क, ख क जे क, ख क, ख जे क, ख जाओ जे क, ख जे मु क, ख जे क, ख जे क, ख मु २५ ए. सिंहायरियं च दो जो २८ २९ २९ ३० ३० ३० कहिति ३१ ३५ ३३ परिजाणिओ ३४ दवं सुरप्पभूयं सपरिवारं चरितेहि अ° ३६ ३७ ३७ सव्वे वि अयलेणं ॥ क, ख सालो तस्सेव वसुदत्तो जे तस्सेव सद्दता ॥ क, ख पचभिया क, ख चिन्हे क, ख ४३ ४३ ४३ ४३ डिसे रिसे २ २ ३ ३ भोग भो कइगईए ३७ ३८ ३८ 'नयरीए ४१ ४१ घो देसवि णेयभवे सेणाणीओ हल वई तभ हरिस्स एवं प लोगे । वराहो सुविउलं "सप्तग्धभवाणु नाम पव्वं सम्मत्तं उद्देश-८९ १ चेव संपता २ सुरमन्नो, २ सिरिमन्नो २ २ ख एतो सत्त ता पहापुरे क, ख जे क, ख जे क जे " 33 क, ख क, ख जे क. ख जे जे 165 = " क, ख जे, मु मु जे ख सिवमण्णो सिरिनिलओ चमरो वि (चरमो वि) मु ह जे 33 क, ख Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि 15 446 ४ पते, ५६ सिलापट्टे उद्देश-९० उद्देश-९१ ५ दमरयं तहि मु सिलावट्ठ कख १ °णं सम्वे वि हु नि जे दमरयं तओर' ४६ परि बढी ३ कतिसंपुनं २ °मासणमया ७ रिसया जे,क,ख ४ णारतो ३ सिवमंदिर . मुक्कसलिलोहो क,ख ४९ बहवे ५ णो धीरो ३ य सिरिमंदिरं क ख १२ भिक्खट्ठा ५१ जणो हाउ ६ मादीया ४ पुरं नरगीयं १२-१३ अरिहद ___५१ ठावेऊण जिणाणं , ७ इउ णारओ गट्ठो ४ चक्कहर १३ साकालो ५१ जिणहराणं क,ख,मु ७ रओ नट्ठो ५ रविभास १३ निययहाणं जे,क ५२ °रिसयाणं जे,क,ख ८ नीसेस रविभार १४ कोटगेसुं ५२ तुझं ८ मणोग्माती ५ य अरिंजयणाम क,ख १५ एसणासु ५३ अजप्पभू' जे । ८ वरमणी सो . सत्तेहि र १६ पते पुण प्पभिई च इह ९ सो विचित्तलि' ९ भगवं १७ सुण्हाय त° क,ख ५३ जस्स नेय नि जे १. पगारा १० ण गणी २१ निययं विय निच्छपण ११ लभामि ११ ण विव पुण नहं मारिही मयं १२ परिकहिया १३ तातो नि' २३ अरहदत्तो " ५५ होही छ । १५ घायंतो १. वितिया कख २४ या वीरा क,ख होहइ घ १६ मल्लेि व बोया काउं जंण मए ५४ नासिही ल १७ घायंतो सीया य पभावई तहि वंदिया मुणिवरे ते । ५५ अभिव भणिया १. रिवुभडे अज वि ते डहा ५६ लाभ क,ख १८ किकिंधिवई पभाई मणो जच्चिय न क,ख ५६ ताण मुणी १९ कावयाणं २९ दज्झिहिई १८ य अण्णत्तो ५७ ङ्गणं ठिया २० पसभो २९ खलसहावं १९ रिघुबलं ५. लाभद २०. हरिणो होइ सि जे ३० 'ओ निवहसम २१ खेयरामहा सु ५८ फलहेसु २२ मामेण दों जे,क,ख पयलंति ६. आवासिया २३ लतिलओ ___क,ख ३१ 'कसतेहिं पुचि ६१ परियरेण २३ परमरुवो ३३ पणच्चिओगीय २३ कोई "पभो ३५ काऊण वं ६१ भवणेसु २४ राम-केसीण सो साहूणाऽऽ ६२ नरेंदस २५ हि ते तु सत्तसंपण्णा ३६ गेण्डह ६२ णरवती ध° २५ तुज्झ मयं २६ पुइतले. ३८ मणसाअणणु ६२ कामसहिया, म २६ जीणेइ अ हरस्सेते तुम्हेन्थ ६३ आणाइस्सरिय° २७ कणगपा देवमाइया इव क,ख ५. पडिपुमा भुंजई २८ कणगर "रा विव ११ भणिउं प.. ६४ एयं च जे २८ वि पुणो म २७ सागेयपुर क,ख ४२ होहह प° ६. विमलं पतु. २९ वित्त २९ 'प्पभावा क,ख ५३ ईतिसं २९ पयररिद्धीप इति ५३ नगरा चिय पे जे ३. पणास "ए बलल १३ पेयलोगसमा क,स "निवेसभिहाणं इति 'भूइदरिस १५ माणा वि। कव नाम पव नाम पच्वं नाम पम्वं . १६ साहु, म जे, न सम्मत्तं सल्मत्त कान . सैमत्तं 9004494440444444444 __क,ख VAAAAA : भीभ महुरापुरिनि Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ ७. पाठान्तराणि उद्देश-९२ जे ३७ जे त्तिय ३८ नेय व ३९. संभममा वामस्स क,ख २ म्हियमणा फुरमाण दाहिणं अछि क,ख ३ कस्स व जे ३ यं । अच्छि सा क ४ सायरतरे १ दइयो देखो ५ कि थ वि ६ किवक जे,क ६ विववखाए ६ तो होही संती तुह ETERS नाम पन्न सम्मत उद्देश-९४ 1 संजम . . .. . २ अत्थाणम° ३ सिविणे ४ दरिसणं ४ तुमे ५ सुमिणं ५ हौतु तुम सया य पस जे ७ तिलयनयणो, किसुय आसोयरत्तदलजीहो। जे ८ समूससियरोमो। , ११ पढमेल्लगग जे,क,ख १२ ते हं संपयच्छामि जे १३ मि य तुह १३ ह पसादेणं १४ तीय ब° १४ कारेहि १५ अण्णा वि __णागरजणो १५ महिन्दोयरे व जे १८ 'लित्ताणं । १९ परिट्रिया क,ख 'ण कणयमया कत्र "उरा, भरिया वि य बिमलतोयसा लम्बूयादरि" क्यिाणियाई । °इ पहयाई २२ 'सरिसभायाई बमादी भत्तिजुत्तो, "धरं म धरि म ख इति डोहलाभिहाणं नाम पव्व ९ सेयादी १. भणिओ ज जे,क,ख अभिसेयादी जे १४ परमुज्जःण सम क,ख महुमत्तो महुपत्तो खेगादी १७ पते २. समयेण ११ तुम्हे । २१ मोत्तणमसम्म(न्झ)सुब्वेवं जे २२ रै भणइ । क,ख २३ 'णर तो २४ हरिऊग य प क २५ सामि कद्द वुण २६ रामो त्ति .समुद्दवसुमई - 11 १ भागास ॥ ३ भूमीगोयरसुहडी स्वयरा सुग्गीव जे * 'वो । जंपइ जण क,ख ५ णं सव्व क.ख ७ सुमहुर' क,ख ८ लवणोवहि पेरता जे ८ लुब्भमेहि बहुपहि। क ख ९ जनादीणं जे ११ वायाण १२ सियं संयं १४ गहण गेयतत्तिल्लो जे १४ मच्छरियउ १४ ओ य दुट्ठो य १५ इच्छामो १६ सम्मत्तर १६ बहओ १७ सो नाह होइ जुत्र २४ वयण उच्चलिओर' क २५ कव ओ ज २५ कस्स य अं लाभिला २७ 'यादीसु ३० हसु इम रह सुनेवच्छ करे हे णे ३० पुहइतले ३३ च वेदेही ३४ पवणवेगो सो क,ख ३५ वलिं व हु पमाणं जे ३६ 'भिमुहा नारी क.ख ३६ अण्णाणि वि दुणिमित्ताणि जोवणं परमवेगो ३७ महीं गा ३७ परिपुण्ण ३८ 'कुमुयछ ३९ पेच्छइ वा सव्वरी घणसरि' ३९ °इ पयावर ४२ 'भयद्दच ४३ य, डुहुहुहियडुहंत गिरिणईसलिलं क,ख ४३ इ दुहदुहुदुहन्तसरि सलिलं ४५ च्छिालं । ४५ घोररवो, ४५ जणणो जे,क,ख ४७ जुण्हवी ४८ जाण्हवी जण्हवी उल । कलोलजणिय जे "समावडियं वि ५४ रुया ५५ रुयसि ५६ प दोहल ५९ नेय ल ५९ तुज्झ इहं अरण्णे सामिणि क,ख ५९ 'णि रणं तु नि क ५९ °णि मरणं तु नि ६२ रामो ६३ गन्तूणं भणियवो ,, गन्तूण भाणि मु,क,ख यन्वो गंतुं सवा क,ख अइरेगं क,ख एत्यारण्णे कह अउण्णा २६ : 4 नाहो " : : : : २८ य हवइ २९ करेहि २९ वि ह नि ३० तालिओ ३४ गेहं । ३४ पुणो वि इह मए पुणो वि महुए इहा ३४ वि हु मए ३४ मंदण २५ रो विय ३. ते सप्पुरिसा उद्देश-९३ : १ महद २ एयंतरम्मि : Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि क,ख :: ६६ महाजस ७१ जोगेणं मित्ति ७३ अतिथि ७२ य पि य मुं दिज्जह उवदेसो चिरसंवसहीए बहु दुचरिय ज कयं तुमं सामि । तं मज्झ खमसु सव्वं, ७६ णं नेय मई होज्ज AdSHA : विरह-भय-तजणाणि य, निकमच्छणरोगसोगमादीयं । जे °वेण मणुयजम्मे अणुहूयं दारुणं का ५४ सुरविभवं ५६ सुरे सुते ५६ के । मच्च य अरा रोगा, जत्थ जे ५८ "विउण य सुई क,ख ५८ वैदेही ५८ दियहे क,ख ६. परिवायज ६१ °ण अग्गीहि डहा : जे। 44444444444 दरि' । ६२ ९८ दिसं व संप जे १२ विसेसे अं ९८ शयाई .. १६ अंघो जं एसोख पहुगु १७ गुणोड् । पाविणीइ दीणाए । इह २० या भइणो रण्णवे णिमग्ग, तुम २१ केगइवर १०० इह रपणे २४ जीवन्त १०. सोवण्णवे २४ परमविणएणं १०२ जांव २६ कइगई वि १०३ रणं २८ निहेणिऽहं १०५ इहं २९ होउ उ १०६ इहारणे उस्सुगमणा नयि ते असुरमहियाई पुरिहुत्ता ३२ । वंदे हं च ०७ वे य में क ख सीय लसामी 'वासाभिहाण नाम पव्वजे ३६ एयाण जि. सम्मत्तं क ख,जे ३७ णाइ सम्वाई क,ख ३८ कोट्टिमतलवाई उद्दश-१५ जिण १ जांव य ३८ अभिव' क,ख १ गंध व गयवरेण च । । ३८ आगमिस्सामि क,ख १ तांव के जोगाणं क,ख २ आसनत्था ४. चितेंती दरिसणं चेव जे °चारुमडा ४. चितंती क ख ३ जुवतीए ४१ बलियस्स ३ महुरसर ४२ ° परितोस जे,क,ख . 'बिनाया ४४ सा लहु र ४ गुरुविणी ४७ रोवर्तित ५ तुम समुलुवसि । क,ख रोवन्ती पिच्छति कयंजलिउडा, १७ एयाई रजम्मि य १८ भत्तिसंजुत्ते । क,ख ७ नाणाभरणं क,ख १८ दुक्खायणं कख ८ तेहि सा ४९ तुम न ८ वि य पडिख ५० जीवो कम्मेण हओ ८ सोगा तुम होहि क.ख जे १० ई सो य इहं व जे 'उवगार ५१ संजोग-विप्पओगा क °लो धीरो ५१ दुक्खाइ ब क,ख दीणाईणं च पुणो, , ५२ 'निष्फंदिपण क,ख दीणाण पुण विसेस ५२ हादीण अहियं चिय कलुण क,ख ५३ विविहाऽव दरिसणं भूयं । ७६ सयं तं चिय सवं ७९ किवाइ मुक्को ७९ जइनिन्दिय सणसका ख ८. नयइट्रवजिक,ख वर वहइ ८१ रो पउणो हो ८१ परवासो .. रिनादेसस्स .. अम्मति जियलोए ८४ °न्ति अमि ८५ पुरहुत्तो ८७ 'म मह नरुत्तम ९० यमप अणुट्ठियं पु ९. अणुचिट्ठियं क ९१ ग मए वयं पुणो में जे ९१ वयं मए पुणो में क,ख ९३ जुवलयं जे,क ९५ जा सयणपरिजणेणं जे ९५ चिट्ठामि ९६ उवगेजन्ती ९६ सईया ९. माऊनी ९७ माउयसिंह ९७ 'मि अहं ९८ वागरेमि .: 044444444 अयसाणलेण चेईहर डाहलयं ६४ है गब्बसं ६५ पोण्ड ६५ वो उ नाणरओ ६६ पच्छायावत ख ६. संबोधिऊण न ६८ कोण्ण जे.क,ख ६८ इ धीरं इति समागमणं नाम पव्वं सम्मत्तं 4 उद्देश-९६ 1448 १ लंबूसियचलचामर क,ख चित्तंसुवस' २ जणयणदणी २ परिचिन्तेन्ती " पोक्खरणि ४-५ पुण्डरि' ६ पविसह Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० ७. पाठान्तराणि जे ने 04848 ३८ हि मह व ३९ वीरत्तणं ४० जलणजले दा १२ पवाइओ ४३ रुवइ ४४ मुयंग ४४ °तिसरिय अणुसंतिय १७ सिमिणे ४८ धिति १९ जरेंद २३ खेव, २३ ममहेस २४ देन्तो विय २७ थिरजोगेण णगि २७ मारुड ग २७ पविणिजिणिति २८ रा. धीरा २९ गणरयणपं 'पवपवरा २९ भारव्यहा भव्वा भवते ठिया क जायं ते क.स्व विमलप्पभावजससा जे लवंकुस लन अंकसोयावि नाम पञ्चे ममतं २७ सोहीरा ३० तुर ओहारे ३. 'उ(ह)दओ ब° ३० कुमारवरा ३१ गेण्हता मुंचंता संधेता मरवरे तहा बहुसो। ,, ३२ 'यं लवणंकुसेहि तहेव रिसेण्णं , ३२ रिगेन्नं जे,क,ख २९ 'सोयावि नाम पन्वं पव्वं ॥ ८ पुजिजन्ती ख,मु,जे पूइजंता ९ सुचिरं क ख ९ र सरस्सई दे 'रं सरस्सईए दे १० दियहाई त° ये तिण्हेसु __°इ सा दें जे,क, १५ डाउडिय' जे १६ लुट्ठाइय १६ परिमहिए १६ णचित्तसावज्जे १६ णाछित्तसा १७ मए छ° क,ख जे १९ पायवडणों २० छडेइ अ २१ पहासिहिसि २२ मर सुहंतस्स २३ दुलह २३ वाहणादीयं २३ रजलभ ओ २४ सम्मत्तदसणरओ क,ख एय चिय सेणावयस्स सुणिऊणं पडिहारेण पडिकारण __'द्धो विलवइ सोए क,ख पिय ३० वइदेही ३१ किं वा वि ३३ सीहेण जइ वि घोरेण । किवा , ३४ दड्ढासि तुम सहा क ३४ कते ॥ ३४ लोगंमि ३५ वत्ता य वि ३५ विमलाए ३६ धरिही पा ३८ लच्छिधरो उद्देश-२८ :4040404:94AAV08. २७ उद्देश-१७ १ पोण्ड ४ सुमिणे ५ वि मते ६ अणमिसं ११ दोर वि धातीसु संगिहिया जे १४ गन्तणं म १४ विदित्ता एव पु १४ ता एव पु विदेहाइ । १७ पाणाणं १८ णादीयं १९ सुविम्बाओ . . १९ इ ताव पत्रति , १९ सुविम्हविओ...वि य से । इति नास्ति क प्रती २. नन्दणी दटुं २० किवालं 'रा अइसय नाणा , सिक्खविया संपुण्णा ख न हु कोवि गुरुक्खेवं वचइ सिस्सेसु सत्तिस जे १ कोण २ ससिभई ना २ साव , ३ नरेंदो क ५ पुहईपुर ५ तत्थं पिहु १४ नाऊणं लेह अत्य १९ वित्तन्ते ते १९ समरमज्झमि २. 'हा तओ पु २१ निवसं पि २१ य जिप्पन्ति २२ पुरिसाणुभोजा २२ 'यणंदणी २५ यखिखिणि २५ विभूसिपसु जे,क,ख २७ जयाहिलासी २७ अभिट्टा जे ख ३४ 'णरेंदो क,ख ३९ इ अवद्दारे, अस्थि जे १. कन्तिसंजुत्ता जे,क ख ४० मा धोरा ४१ अणुवो पु ४२ पालन्तो ४२ दण्डा ४३ णो उस ४४ जांव ग १४ तब य ४५ हियादी ४६ °च्छा य तेहि कया क,ख ५२ कह विन क ५२ पट जे ५५ मेलेह °त्तो परिणि ५८ अब्भग्गपुरं ५८ नरेंदवरं ॥ क,ख ६२ वु-कोत° ६२ मंगला ६२ य वाहणा वि ६३ य सेन्धू ६३ यव्वं ॥ ६४ आहीर-ओयक ६४ सागकीरला य पाणा । य पाला य णामाला ६५ वेज्जा ति Fg46454644404404448 क.स 4404 २२ . : Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि १२१ avaya कख ६. जांव ६७ ६५ बयंबिट्ठा ६५ ला रसमया ६६ य, खिसा ६६ हुति ६६ सुरसेला ६६. सेण। वहीया गंधारा कोसला लूया कख पुरिय कुबेर कुडा अण्णे य तहा कलिंगमादीया। ६७ पुरिकोविरा ६. रते अत्रे क,ख ६८ पुण्डरीय ख ६८ 'विभवा ७. न्दसमसरिसे ७२ हरिमतिब्ब हिय' ७३ "णा, वसंति . क,ख ते कमलपुरे सिउन्भवा जे इति लवकुस लवणकुस संपुजिओ नाम पव्वं सम्मतं 15555 १२ कहि व सो क,ख १५ °स्स य वह च १६ णा | साहूण १. तुम्मे हं रा? वसे कया वत्ता ते तेहि पडि २० परिभणिया २४ तरुगहणं व क,ख २५ महिसयादीया। जे २५ रयणचेलियबहुकंचण भारभरभरिया 'नेवच्छ २७ कणयमया ऊ क,ख २८ चेलियादीयं "वणपरमरम ३. नियर्ड न. ३. या धीरा ३४ कि त्थ भणइ जे ३५ यं राहवो भणइ सक,ख ३६ ऊण एवमेयं क,ख ३८ °ए निरवसेसे ३८ यमणसो क ख ३९ सुणिऊण भा. ३९ °रेण कमलपुरे जे ४० मायापियरेण ४० पलोएइ ४१ भाउमा ४१ निवासणाओ ११ साइंति य जं ४७ भणज्जन्ती ४८ वलग्गो ४८ सेसे वि ४८ माणासु ५२ सयवलग्गा ५३ 'यं बहलतर ५४ °ई सोउं ५४ सुणिऊण लबंऽकुसा णिययसेण्णं । स क,ख ५५ गवंगनेवाल जे ५६ ण धीरपुरिसाणं । क,ख ५८ आभिट्टा १६ तु रणसीहा ५९ सत्तिकोन्तेहि १७ तस्सेय सीसं गहिएकमणा, कु. १९ भय जणणं क,ख जे ५९ का करेन्ति २. वियलियप्प २२ धणुवं गयनिवहजोहणिव २२ लियं स° २३ विहियमाणा ६. तांव २५ °सिलादीयं ६१ 'यहेसिय' २४ हाजायं ६१ एकमेको २६ भरुत्थ' ६२ अब्मिट्टे २८ सीयासुया य एए ६४ यादी लवणं कुसा ६५ °ई सोऊण २८ जेमु य व २८ जेस् ६५ मादीया ६७ रिवुबलं ३३ पुत्ता, कु ६९ °ण धीरेण ३४ मयाऽतिकट्ठ ७० हं व लग्गो ३४ ट्ठियस्स में ७. बाणे ता ३५ उदरस्था ७३ णं, तहेवाणुस ३६ ‘यवरसामी ७४ निच्छियाण वच्छया सपुण्णा , ७४ °निययं __३९ एतो विओगदुक्खेण इति दुक्खियसरीरो। आ०क,ख लवंकुस' सुणिऊणं जे,क,ख नाम पञ्च घणपोई पुत्ताण दइययस्स उ उद्देश-१०० समा ४६ उग्गीवा १ महाणराहिद ४७ तत्थ वलग्गो ३ अहिट्रिओ १७ भरणे ४ त । वाहेहि का ६ निहामिव संपत्ता जे गोयराई ६ चहुबपहि नियंठीहिं ७ व तुज्झ भुवाओ , ५१ जुवतीहि ८ सिढियइ अइदूरं चिय ५१ विवडियं णेय वि। विहल' ५२ मापुग्नं ९ °रकत्रणेणं ५३ न य में 'णं । हत्याण . ५५ अपसार १. रामणस्स ५५ नं नियइ ३ वि य देह ५५ गवक्वंतरं १४ रिवुमडाणं जे,क,ख __५६ कोउगम - उद्देश-१९ म ghagavaasaavna १ पवरगुणं ईसरियं १ पावित्रं व १ पुण्डरीय २ °समाणो २ उज्झिउं देसे ::::. : availa ४ कुटुम्बस्स ५ संपुजिमो . संपूइओ ७ सयइ ८ कुटुम्बस्स ९ सिद्धत्य भणइ रिसी , भोजय जाणामि १. अंको सा . जे बम २६ Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ ५६ ५० उपडिया 3 ५८ कुपो ६. यंत ६१ 'यमादी ६१ नायरलोए ६१ पलोयन्ति ६२ ४ ४ कया सव्वा कया बहवे ४ ४ ७ क य तओ सुपिछस जे सम . " दणवाद" इति १णादीि ३ जणयपरिवार्य ३ विदेहा ४ पुलं स ४ 0 नाम पव्वं समं सम्मतं 'तं ॥ शुभम् उद्देश - १०१ एवं स तीय सं ६ नापुण्णा 'नावण्णा सहखण खुओ 'मादीयं ९हणुवंता १० पते अ १. पविसन्ति १४ * मिल्हेहि १६ गिन्हइ १६ कमाई १६ लोओ अ होही ण य होहर न 'भेदेणं ख जे जे 37 क, ख जे क, ख, जे जे क, ख ने.क क जे क, ख जे क, ख जे क, ख जे क, ख, 32 क, ख क, ख म जे 20 क, ख १८ १९ १९ २० २१ २२ २२ १३ २३ २५ 2228% २७ २९ २९ २९ or o ~ ~ ~ my २९ दे ३० ३३ ક્ર્ ३३ ३४ ३५ ३५ ३८ ३८ ३८ ३९ विसज्जिय भणियमंती ३२ दोहल ३९ ३९ ४. गया सुहडा रवणीय एवं "णुविलग्गा ४१ ४१ ४२ ४३ ४३ VV तं महाणुभावंत लड़ने के सेयर लोगो साहूकार णं तत्थ केई ह या विन मया अवसरह पे न तहा तीरामि गयलज्जे गयलज्जे दिवा जे ह लीगमिहं धरमि धरेमि O "नं च क ण विसयं "ऊन पउमो, जणयध्याए विजारो ७. पाठान्तराणि समए, विजणो "सुनाह म मेरुं लवणोयहि व जे 39 39 क, ख जे क, ख जे "" न्ती वणे महाघोरे तो तुज्झ किंचि विभवं होतं किण्ण अ धुमा अणहूयमाणसाणं दुजे क, ख क, ख "य, भवरह भवि एवमे "हि मे व" 33 जे क, ख जे +3 "3 क जे क. ख जे 39 मु.क, ख क, ख जे क ख क, ख जे 4: ४४ अभियदि ४४ ४५ ४५ ४८ होति वि ५६ ५७ ६१ ६२ ६३ ६३ ६४ ६४ ६४ ६५ ६६ ६६ सूचिर विफलं जं विष्फलं पुण्णस्स ६८ ७२ तस्स माद्दष्य ७३ ७३ ७४ ७४ ७४ ७५ ७५ होति वि अईणिकलुण ४९ जे ५० चिय एत्थ अस्थि त क, ख "वह ५१ जे ५२ कालागचंदणाईथूरेहि "नाइदि ५५ णामिवा ५५ भूसणो तीसे । विज्जुमई जह तस्स तीए दुक्ख जणिय तं सुणह एवमणी "हरो बलिभो छेतूं आलाणाओ "कंटया तओ मुयइ °उ खत्त साहु पम्मुको " ति भि रं । सं ब पते म 'उदये ट्ठि दुक्खाघायणे सु भाविएसु य तुम पुण करेह हरि गभी वि सी मि तिरीड णेय सिरि इति 'मणचि' नाम प सम्मत्तं जे क, ख मु . ख क, ख क, ख क क ख जे जे 33 क, ख जे क, ख क, ख जे 11521 ८ ९. ९ २ २ समाइ २ ३ ३ ५ ६ १० १३ १३ १३ १३ ९५ १८ १८ १९ २१ २१ २९ १३ २३ २४ २४ २८ २८ उद्देश - १०२ 2 2 'महन्तं 1 पिस्सिं २९ २९ २९ पाविही हु जंपिद्दी ज १६ अभिलसिमो १८ हाणलं नन्दणी निव्वविओ हा इवइ मेहेहि मेहिणीए किवालय परिणाही दाऊण का काउस्सगं जिणा उ मादीप तहापरिष जणयतणया संपा २५ वुम्भमाणं २७ सो सव्व जजो सुमनसो तमो पार्थि "केसरि नि र बलिषी य समादत्तो सुमंतो "उं सब्वो ॥ सोपानं सपतं तस्स व सी जे क, ख जे, क, ख क, ख क जे जे, क जे 33 क क, ख जे जे, क या उइ झज्झत्ति झत्ति कत्थइ जे "पलोट्टक लुमिया जे क ख क, ख जे क, ख जे क, ख जे जे, स्व , ख ने • Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१ विभिन ३१ देव्वेदि ३२ सीलाए ३४ साधुकार ३५ जणयश्वधूया ३५ लवणकुसा समीववत्थो ३६ ३६ "नमंघो ३७ अलब्धं न ३८ ब्रदरसाणं ३८ उत्तमं ३९ मन्दिरा ४० सुरलोगसमं ४३ भोगा सु ४४ भोगेसु ४५ सुपरितन्ता वसोमा ' व सोया ४८ ५० १५ ६५ ५३ 'ण नदेवत्तं .५५ आणेह लहुं ५८ वरस्त पामि । ताप मुि आसतो ७० ७१ च सुणासी सुरो इव 553 पुढवीओ "देवमार छप्पण्ण तह ७१ अपविद्वानो ०२ करपसखिपत क. जे ७३ पावपरा 37 जे "3 he क जे ५८ ६० ६२ तस्थसुहं निवबौद्दणं ६५ "स्स व हिद्वा स क, ख " " 37 क, ख क जे क. ख क, ख क ख जे जे क, ख जे " "" ار 33 "" ६६ ततो तमा ६० होति लामो १२३ ६९ "दएकमो ११४ ऊणावण एक अ 'लोसससया, सत्त य "3 ७४ णादीसु ७६ 33 क, ख जे समुचवण्णा दुरभि भिण्णसिर "वास" ८४ निमस ८५ तदातियाई ८८ राव हो पते दे पतेसु पतेसु " ७७ ७९ ८२ ११७ जे ११९ १२० १२. ८८ ९० ९२ ९३ ९४ ९४ ९४ ९५ १.१ १०३ १०४ १०४ १०९ ११० ११० १११ ११३ १०७ न्धू तह रो १०८ दवइ न 'जम्बूसहीणाओ जम्बूदीवरस रं दीवो O एको व पुणो पनिदि जांव चक्खु" रा उ ना "दीवादीया नाभि गिरि लवणतोए उभओ भणन्ति हरिवरि ° सो हवइ, तं जोइंदुमाण वियप्पो वट्टय कट्टोरवबद्ध माणि नायमादोणि १२६ । गेणं ७. पाठान्तराणि १२९ आउट्ठीइ १२७ हरिवरिसे १२७ १२८ १३० जे क, ख जे क, ख क जे, क सवे चचर्य "असोग पुरणाग असोग जे क, ख जे जे 33 क, ख क, ख जे " " क, ख 33 क जे १३० १३१ तिण्णि य, पं "व य विबुद्दकुरुवाए क, ख " या णिरोगा य । च १३२ १३३ १३४ १५८ १६० 29 जे, क १६१ जे १६४ १५१ १५२ सरूवा "पत्तनयणाओ भूमीए । एवं अपत्तदाणं सुपत्त साइवो धीरा सत्तीविभत्तावि १३५ १३५ इवेज १३७ यपि त्रिउज १३८ तुभं क १३९ श्रीवा १३९ वीसविहाओ सी° १३९ उक्कोसं पुण आउ १४० तारगा गेया १४१ लं भयाणता १४३ बंभयक १४३ महाकप्पो बि य अनुमओ हवइ सदसारो जे १४५ ताण वि य उद्दिसामी, १४६ मपराइयं "यालीसा ल १४८ सहस्सा हवंति १५२ १५२ मादी १५५ जयणा तहभिरामा सको रामेह गु सोस °ला य देवीया स सोलस अ १६५ १६५ तेतीसा दमोह १६६ १६७ रहियाण | विमाणाण म,, जोसाम गेवेजमाण जे , द्वाणं णग्धइ भागं पि तत्येव अ क, ख जे रिजपणीलजरा एए मु जे १७० १७१ ११ अतगुणियं सि १७२ १७२ १७३ 39 मु 33 " 39 33 "" " जे, क, ख जे जे, क, ख जे 21 "" 93 जे १७४ १७५ १७५ १७६ १७६ १७८ १७९ १७७ अण्णाणीतवस्सी तिहिं गुत्तं १७७ १८ जिनधरया १७९ १७९ १७९ १८० १८१ १८१ १८१ १८२ १८२ १८२ १८२ १८८ १८९ १९० मादीयं रासी होइ कुहम्मेसु जइ वि तत्र पाविति १९४ १९५ जे क व तह क, ख ओ भविस्सइ धणिय जे सुकझाणे निरया एयं सु विमुञ्चन्ति "रे य चुतो "मो भगड़ साहवं भ जेण भग्वां सं जीवादीयाण लोइय सुई सु १८३ १८७ कओ होइ इस्थीरइ "दिडोओ सो "रेडिय "सणो बीय "पस तह ६ रं हवइ सया सुद्ध चारित्तं *विरओ "ण तओ छ' "छेलाईक" ईकामनि १९१ १९१ १९२ एयंवि १९२ लिंगिस्त १९३ १२३ जे, ख १९५ भवा ग १९६ कोचि पुण ९९६ "णी जइ वि कुणे तवश्चरणं जो ण हि सम्म मती मो भवियलोआ ए तं वीरो धम्मो १९६ १९७ २०० वुर्भतस्स "" ار क, ख जेक ज ख जे 22 जे क, ख जे 2. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ २०० २०२ २०३ २०३ ३ ३ ३ ३ ४ ८ ~~ १६ १६ देह || सरिसे । एवं के डि १९ १९ इति 'धम्मस्सवण नाम पव्वं सम्मत्तं उद्देश - १०३ डण्डारण्णे गयरुस अणु केण वि अ पुर्ण ग पुण हवइ तस्स व विप्पो य जष्णवक्को होइ कु १० सा अक्षया अह अन १० ११ तत्थेव पुरे १२ १४ १६ गुणमती ई कण्णा तस्थ अत्थ सोडणा गया । उप्पइया विझाए बाया उ विझाए जाया उ विंझ पाप कुरंगमा २० २० २० २० २१ घ २२ वसुमई देहि २३ दिढम्माणं जे क, ख 39 जे जे जे क, ख जे क, ख क, ख जे क, ख जे 4 म ख जाया, च भावेणं हत्थी महिसय बसहा, पयं गमाई ठिया पुणो वि तक चेव उववक्षा वि तरु जे 39 "3 २३ "गजीव हियया २४ तुम दि जं एवमादीयं । रति सव्वं चिय भक्खियं । २५ २५ २७ अणमित्तदोसेणं २८ २९ २९ ३० ३१ ३३ इह आया "कित्तीया ३३ ३३ अवभु ३३ पाविति ३४ ३४ ३५ ३८ ३८ २६ ४६ ४९ ५१ 39 क, ख ६० जे ६१ जे, ख ६१ जे ५२ 'सा खायंति य सी विपु "सा रिउछन 'री भुंजंता रयणि' महुमज्जमंसविरइं यं धीरा ३९ ३९ ४१ ४२ ४२ सुओ अह सो व ४५ निययभव चित्तियं म जाणिहि पसंसइ प यसादेर्ण पिया नेय ब ५२ ५२ समाहिरयणस्स ५६ ५७ ५८ ५९ रिद्धि आयरेण धारणीऍ णं । सिट्टीतणओ जाओ छत्तछाए त्ति वरवसभो ओयरियं त सिरदलाए समाहि मरणं ड्ढे पुरवरे रं संभमो सुहम्माए सिवचन्दो ७. पाठान्तराणि क, ख जे लायन पडिपुत्रो दोगुगो ६३ ६४ पुइपालो "साइलोलुओ ६८ 13 ६८ " "3 13 "3 "" "3 33 क, ख जे क, ख जे क, ख जे क जे ख क ख जे 33 " 39 23 "" 33 ६३ "नया कयाई मुणी समा पुहवि पविहरमाणो "7 क, ख जे ६८ ६८ ६९. ७३ ७० ७४ ७४ ७५ ७८ ७१ "वा बहु ५३ नजले वि समुद्दो वित्तीयगओ "सुबत्ये गैस तिप्पे ७५ सुविण ० ७८ ० * 5 सरलप्तनेहवडिओ "देसिओ धम्मो देसिगं धम्मं " जम्मो "नादीयं निविसं ९२ करेह व्वयाणी "पजाई ८१ ८१ ठिकन्त ८३ "जोगधरो ८४ "ऊण परिबुद्धो । 'रओ इंदियसमिओ तिगुति' ८४ समितिगुसिं ८४ निरावेक्लो ८५ ८९ ८९ ८९ भमिउ १२थीयकम्म १४ जीएसए १०० 'न्ती तेण स १०० वेगवती " " 39 जेमेंतो धणवंतो कमेण "" 'ण मए वि परि क, ख 'ओ हवइ तस्स सिरि, " ९३ जा सा आसि गुणमई ख जे RA " 33 " ख क क, ख जे #3 जे क, ख a जे " जे १०२ १०२ १०४ १०५ १०६ १०७ १०८ ११० ११० १११ ११२ ११२ ११४ ११५ ११७ १२३ १२३ १२४ १२४ १२५ १२५ १२८ १२८ १२९ १२९ १३१ १३१ १३१ १३५ बारसविहं तु तत्तो जाया बम्भ विमाणे देवी अइ कख १२१ गुणमती १२२ १३७ १३८ संपत्ती परि 'तो सोमिसीए विजय से "दसमासुं तवंधरो ह हो मू सागसुद्धी ए एसो सो धणदत्तो आसी बंभम्मि सोनई गिण्हइ मरइ नरो नियाण क, ख केकसी ए कि थ भ अन्नवलीविप्पो जन्नवक्किविष्पो पते स सिणे सम्भावा "जो विपरि पुव्व जणणं निसुणह मंदारणे णिदावर वि सिरिच्छो हे गन्मे वि कोइलवरे "ओ व जा" ततो वचुख समाणो वाली ने 39 जे १३८ "हेऊ सो १४१ पुष्यिं सो १४३ थोडबरो 93 ख जे "" 33 क, ख जे " जे, क क, ख जे 'चरायपुत्तो सो पुबवेर पढिबद्धा । क, ख विहु सो बमो जे Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तरणि 10 भभ भGLA14 By #HD18 १० -११३ सीयाए जह अणुओ १७१ परिचिन्ते' ३२ त्यो चेल्लो जा। म. क १७१ जणयध्या जे ३४ एयं सु क ख १४५ कर १७४ अभिण ३४ पहटियाण १४६ सिग्धं १७४ तो सो सयं भ ,, ३१ तुन्मेहि सव्वे १४७ फिट्टिही अं क ,ख १७५ एव रा कख ३४ पसत्ता १४. एस साजे ७५ भावेणं । नाम पव्वं १५१ स ण य सो कयाइ बोहिला, सम्मत्तं ___ क कहियचो क,ख राघवपुर्व १५१ 'धम्माभिर , नाम पव्वं उद्देश-१०५ १५१ 'याए व ॥ जे १५२ दोसं भो परस्स भा ., उद्देश-१०४ १ चईकण दोसं संजयस्स भा क,ख १ °ण पईपुत्ते १५२ संसार १ चरियं २ सब्वभूसण १५२ अणुहोन्तो ३ णरेंद २ ओ निययं ॥ १५४ सम्म हिट्ठी ४ त्ति णामा ध ३ लावण्ण १५४ सम्मतं आलावियं ६ निच्च सज्झायझाण१५५ मुणह भ. जाली वयं गयभावा १५५ ते चिरपरिहिंडंतो बाराणसी देसं ६ समितीसु १० मन्ती य सनसत्तो । ८ सा तिसहि १५६ गिहामि सवरजं ८ मुमणसा का १५. सो भणइ ११ तेण वि य उ क,ख ८ दिवसं वि १५. गिम्हसि १२ को तुम्ह सा ९ दिवसा वि १५८ छुहातीया १३ अकज्जेणं क, ९ बाबीसाअरयठिई जे १५८ छुहाईए वि सहिस्ससि १३ परीसहे सिरिवद्धण जे,क, जुवतीहिं परिवुडो, १५ रि अईवरुद्यो जे ११ सीइइन्दो १५८ विसहिस्सहि उग्ग- परिसहा घोरा । जे १६ कासिपुर ११ सुहपउरे जे,क,ख १५९ गिहिहिसि १५ मधुकेढवा जेक १७ 'डं ताव तु' १९ सामी मणेण परि' १६ तित्थयरेसु म १६० °य जइ तुह य दा १६२ °ण राम, सो क, २१ वाराणसी १७ हि मह सम्ब १६२ सव्वसुहडायं जे २४ सीए घोराए । , १८ मधुके २० उ मूरदेवो सव्वसुड्डाणं २५ काऊण - १६५ परिहाणी २६ गएँ वामदेविसुया । क,ख प्रयाइलोगसंमूढा .. १६६ दुच्चरचं २६ रोएँ दामदेविसुया जे पडिणीया -१६७ भुओदर' २६ वसुदेवसुया जाया. २३ "हे उम्मि निष्फिडिओ जे भुमोवरिम क,ख अइमहतो १६८ भुंजिही मु,जे,क जोयणला' २७ 'चि अत्थ १६९ 'न्ती उ जा जे २७ लोगमझे क,ख १६९ 'या । बा बिह ३. सयं ठाणं २८ भणियं तुम्हेहि जे लमिही निद ३१ 'या ते तु २८ °न्ति तउ विप्पा सा, १६९ धाणिविद्वे ३१ करसुहंकरा २८ गामाउ आगया अम्हे ॥,, ३२ गओ खित्तं ३३ तो ते दो - "जे ३३ °ला उवगरणं ३४ सियाले ३५ दीया का ३६ तं तत्य कुणइ सो , ३६ जणणीयं क,ख ३. 'ओ से भो तं ख ओ से तो ३. तो नं बा ३७ परिकहेइ क,ख ३९ माया हवइ य धूया, वप्पो पुत्तो समुववेइ जे ४. "विष्फडिय इह सुइरं , कोल्हुयादीयं कोल्हुगाईयं क,ख ४६ संवेगज ४४ ते वि य जणेण वि° जे ४४ कलकलं क,ख ४४ एए मंसासी कोल्हुया य कह बंभणा जाया । जे सवेहि ४६ अबम्भचारी क,ख ४७ पते ४७ णा उब जे.क, ४७ वयबद्धसि . जे बम्भजुत्ता य , दहन्ति ४८ साहेन्ति ४९ णामाओ। वरेंदो ५१ पडिमाए पि' ५१ पिउवणे सो। ठा जे,मु ५३ 'चिययालीविय जे ५१ कव्वायसत्ता , यपुप्फुसमिसिमिसियगक ५९ पिकलालोयं जे ६० कठोर ६. °हतडियफु ६. 'मलद्धधणियसुहं । क,ख :05 0 : :.. ५८ क,ख : BEE आसि Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि क १५ कुणइह पुरिसोणेय जे,क,ख १५ क्खं भयंतो क,ख १५ यरधवले होह ध इति लोगणमणं नाम पच्वं संमतं vininभ उद्देश-१०८ 4 ६. जुद्धवर्ण जे १.३ ण तस्स न दो जे,मुख ६१ लचवलं ,, १०४ सो किह लोगो १०५ महाडण्ड बम्भणा १०६ रछा य हवइलों , ६. रह पूण विजे १०७ तत्थ य किं , ६६ उदिओ " १०८ अत्ताणं क,ख पिच्छन्तो क ११२ नियमजुत्तगुत्तमणा , ६७ पेच्छंति य थम्भिया ११३ सेणिय कप्पे सीया इंदो विप्पा इव जह तहेव इमं ॥, ६८ गुणधरेण क,ख १११ इहं म° ६८ वि ह ते वि पडि ११४ व वीरचे यं ७१ तूरेन्तो ११४ तुम्ह म ७२ पणमिय पुणो ११४ सुणाहि ७२ समणं तं ब क ,ख इति ७२ एए पुत्ता मे तुज्झ क,ख महुउव ७४ मुणिंदस्स नाम पव्व ७६ मारतो सम्मत्तं ७७ महाजक्वं ८१ गिहधम्म जे, उद्देश-१०६ ८१ दोषिण वि देवा जे,क, ८४ यसयलकु १ सयंहुय दों क ८५ व अ° ३ ण्णा कणयपुरं चेवम८६ नरेंदा " गुपत्ता ८७ उइण्णसेणो ६ रायउवही ८८ तूरेन्ता ८ हि दिन्न दिट्ठी ८८ नरेंदस्स जे १० जह-हसिय क,ख ९१ भुजए भा °य पमुक्क हुः क,ख ९३ °सामन्ता ११ सयंवरो जे,क,ख ९४ सामाणिओ १४ पडिकिण्णा जे नरेंदेण १८ अम्हेहि केण जे,क, ९६ नरेन्दो १८ गुणाण ए° ९७ सोगतालियंगो १८ जाणसि सु पयं अ १९ तत्थ ते कुमारवरा विरहग्गि २० महिलाकएण कम्हा । ९८ 'सेणो य २१ सुहमसुहं व 'सेणा उ सुहं व दुक्खं व क ख नरेंदो २४ लोगहिययं १.. सहालोयं, व २७ तहिं वरकुमारा क, १.१ ओ गेहं २७ 'लिपुडा जे १.२ 'यं अन तेण मए क,ख २८ हाण अम्हाणं ३० आघाइड ३१ वकरणेहि . ३१ वेणं य ३२ हग विबुहावासा व ., हरा विवुहावास यमु ३२ विबुहा ३२ पासाया जे.म ३२ "णिजा ३३ पाण भोयण म ३३ मल्लाभरणेसु ३४ तुम्ह वि जे,क,ख ३५ 'राण वि वोलियमणता जे ३५ °ऽणत १० बन्धवसि ४. दारुणे स ४१ गादुकडे ४१ भयावरचे ४२ °विलीए १२ समुचिमा ४२ समुप्पण्णा अवमणिया महिन्ददढधोया सुणिन्ति जे,क,ख सुर्णति ४८ नरा समंता इति नाम पव्वं १ सुणे १ भोग चिय २ काणणवराई ३ 'लमुहलुग्गीए ३ मुंचत ४ नगवरे ५ चेइयघराणं ४ माणेसु आरुढो ५ परिद्दच्छो ७ उम्भासिन्तं ९ उत्तचारुचामर ९ मालादे १० उवरोवरि १० वरदस्स ११ धरणितले सिहरे १२ मादीहि १२ साहाहिं १३ गोच्छकेसर १३ 'गन्धेहि १३ वासंती व दि १८ पूइन्ति १८ हि व दि १९ ण चच्चेउं °ण चचेणं । धुण पाववयणेहि दिवसनाहो २२ 'दुन्दुभिगि २६ मणुस्णाणं उद्देश-१०७ जे,ख ३ पवत्तो ३ सुस्सिहिई ५ डहिस्से ८ एवमाई ९ एयं का ११ हाहाकार पलावो, पय क १२ पमादी १२ कालुक्खेवं १३ चेव असुहमई अप्पाणं जेहि व संजमिये । एक क,ख . :44 क,ख Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि १२७. । ४४ गे संगए बहुजणे सोग इति कुसदिक्खाभिहाणं नाम पव्वं उद्देश-१११ २७ तो किब एस्थ भी ___ जे,क,ख जे,क,ख २. अवहया २८ पञ्चेन्दिय २९ कणेरुयाणं रुद्धो २९ पडिरुद्धो ३२ भोगा प° ३२ गेहमो गेण्हेमो ३४ निसुणह सुपरिप्फुडं जे ३८ पुत्तदाराई इह म. जे ४१ ण सव्व महि , ४४ काऊण वंदणविहि जिण क,ख ४५ कितिकम्म ४६ लाभरणं . ४६ कउच्छाहो ४७ दाहिण वामकरेहि, कुणर १३ संसारच्छे . ख १३ कुणइ लोगो १४ अणुभविउ १४ उसभजिणं १६ सुज्झइ १७ संसारं १८ स य सु वि सुरस्स चइयस्त माणुसे मुजे वि हबह एरिसी बुजे २. जम्मो वि २२ णो अगाइबंधो २२ स्थाण जीवाणं २४ जीयं च असमत्थो २५ नय सो ल° २५ पउमो परिमुयइ नेह २५ स्स उ उद' २६. "णं सुष्पवित्तं महग्छ । १४ महुरक्खराए वायाए क,ख तस्स गुणकित्तर्ण जे १९ ताण कुणति य चे सणिभमो २१ पिच्छइ २२ इ विययणगो अग्घाइ य म २३ सिणेहो। २४ ऊणं गय जे,क,ख २५ उससइ तयावत्यो २६ द्धो परिमुसई तस्स सो उ अं २६ पिच्छा २७ विज्जा 'संविहाणं ५. डहिऊणं । के ५० विमलपरम नाम पव्वं सम्मतं AGE इति उद्देश-११० १ बन्धवमरणेण प° २ सुरभि २ सभावओ सहावअइ म ३ आलिंगइ परि' ३ णो मुसइ ४ एगागी ४ अभिल ५ आणेमि ग ६ लोलेन्ति ७ इयं सव्वं । जुबइ जणं ण वि वारसि ७ न वारसि ८ 'सि सुहं दो क,ख ८ ओ, रहसि मह दो क,ख ९ रविओए । १० निवाणी ज° १० लभामि १२ मउलेन्ति १२ सिहसन्ति १३ अत्थुरह जे क,ख काउं भुवंतरमिम चे १३ सोवामि १३ परिसेसियसेस १५ संपाडयामि १५ °वं । बाबारमणहरं तं, का १. तो जेणिमेण १७ परभवं १८ मिदं . हणुमंतनि नाम पन्वं सम्मत्तं कउतूहलि रयणचूलमयचूला य जाण ल टुं । कि गच्छद २८ विजग २८ हिसन्निहि वि २९ तया य २९ जुवतीहिं ३० ल वेम्भल' ३१ ण अत्ताण । पणइयण सयणवच्छल उलावं देहि विसंतो॥ ३२ गुणागर ३३ अस्थाण आग क,ख निवारेहि ३५ सोयायरेहि ३६ मादीहिं ३६ गणुच्छाणी काख ३८ सो किह कालानला निहओ कयलीगम्भो व क,ख भोगामिला ४. "मसंविग्गा 'ण जायसंवेगा उदये उजाणे ४१ अमयसरनाम "धारणा जाया ४२ घणसोगम' ता:: उद्देश-१०९ २ २ : ran १ सन्ता चि २ ण व ल ६ विरियसत्तिसं ७ एण चेव सि १. स तस्स त १. खीरोवहि विहूर्ण पहासियं १२ भू थाणु - १३ °रो संकरो रुद्दो १३ उसमो . मओ चिय ४ ण पिय ४ पलावं ५ जुवतीहि ६ मै पत्तं. ८ अत्ताणं ९ मणतय अं १२ कुविय त्ति ११ 'कुविय त्ति १४ सामिठ १० 0 " १ पास 4 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि २. भवियकुमुयाण २१ तुमए विरहिए २१ चेव उजोयं २२ 'म्मि तए न विमलपहाणस्स तेण पावियं सया . क इति नाम पव्वं पव्वं :0484 224 २३ उद्देश-११२ : सव्वे ते जा सम्वं ते जा २ विभीसणो क له AAR 44 15 04808048 १६ ता य आ . २ या वच्चह जे २१ दिट्ठी कम १६ सितेहि ४ स्स पट्ट आ २२ जडागीक १७ सयणो भाई सरी ५ अन्नं देसं गओ रामो २३ ते चेव १७ °सागरस्स ६ भुवपन्ज २३ कोसलपुरं १७ स्स व सि ७ जराव २४ वेदिति १७ वि मिगयाऐ सूयवार २४ तओ णिययसेण्णेणं क णिरएसु जं च पीय ७ सज्जेह २५ णासन्ति जीवेणं कलमलंततत्तेण। कुणह २५ "पुरहुत्ता १८ सु व जं आणुट्टियं २६ विभीसण १८ कललं ९ ओदणस्स पवत्ता १८ तं जिणइ १. सुरभिग २८ सत्तुसमूहमि ए सुर १८ स्स व जलोह ११ बत्तीसवंस २८ सुक्खरखं १९ पिया उ जायइ, ११ विविहकिरिणेसु । २८ स य बोह राहव धूया ११ सोमित्ती २९ तत्थ उज १९ इवेरी २९ जडा १२ सयाणि १९ मा एसा ॥ जडागी २० १२ पहादियं 'जसुहाइ बीज सं हाइदुक्खं, जीवेण १२ कारेहि रोयति य १२ पडिवजिय पावियं तु इह बहुसो ३० पोमसंडं १२ परिसे सियसव्वा २१ उवगि ३० सिञ्चन्तो १३ ताव सुणि क,ख ३० जडागिसु उवगिज्झंति १३ एवं वि ३१ अत्यविहूणाई वि सोएणं १३ चार वय विग्जुमा, ३२ सुक्खत कस्सणा है १३ रयणक्खादी य , पागयन ३४ न य तुम्ह क' १४ ओ विजाहराहिवो रज्जे,, रं जतो मों ३४ सरीरखेदो १५ हियाते बंधू लक्ष्ण दोस सय । ३४ विवरीणबु पवर दोसायणं । ख ३५ . तुममवि लद्धण य तेण तत्थ ३७ वढद उज्झमु सुग्गीवं ३७ विवागो . जुज्झंसि १५ विणासिति महिलाकले २२ य नणं? विणासंतो ३७ जडागी इति १६ एत्तो चिय ३७ ते दण विओगे वि० १६ रामणं ३८ मुहं हला नाम पव्वं १६ चक्कनिहतो सो ३८ अइमूढो पव्वं ॥ १७ ओ य परलोय ३९ अविवेगभन्ती ख. १७ वसेको ४१ रजन्तो सुइ भवे एसा जे उद्देश-११३ मोदसहि ४१ 'न्ति जणे सुई एसा ख १ हरसरीरं जे २० वजमाली ४२ काएण २ तेण भणइ २० दण्डसम ४२ बालवुड्ढाणं २ रामो तुन्भेहिं अज २१ धणुवं ४२ पुग्वविसा अचिरेणं । मा जे ख २१ सरिसी कमु ४३ उम्मत्तआच(ध)यं का ,, . ३ खेयरसुहडा स ४ नाऊण वि ४ विहीए म° ५ वि ह इमो जे ६ संथावियमइकुसलो ६ विभीसणो ८ चइयं अ ८ अणुहुंति ९ ते पत्थ म १० अन्नं तु मयस १० मन्वयणपविट्ठ १० न य सोयइ जे,क,ख " तत्तो य होइ म जे ११ °ओ चिय क .. उग्गडंडस्स ससुरासुरे वि ते ससुरासुरै पि ते १४ मञ्चूना विजय १४ वसुहेव १४ तहियहं १५ °ऊण वि सं १५ संसार जे १५ नेह निवडिओ १५ गलेन्त विट 위 | 04:00: १८ Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३ गहिलयं ४४ गद्दिलियं ४४ * ४५ ४६ ४९ ५० ५१ ५२. ५२ एवं भणिउं सुणेउं क, मु पसमं भावं च मुवगए जे ख जे "रिमुत्तो असणारण ताहोघत्थेण ४६ ४६ ४६ सलिलपरिपु ४८ 2-24 ह्रवयणकमलो सो । सरए व संसारठिइं यं वो मूं गविहा 1 जाणसिय संपयारण्णे या गंधो तुष् ० ५८ " द्धो उ तुम स ५९ घरणीऍ नवरं चिय जिणविहिया संसारे दुलहा बोही जे ५३ अत्तणो ५४ सुरभिसुगंधो ५४ 'जुवतीसु ५४ गीतं ५४ गीयवरं वीण ५५ पेच्छन्ति ते विर° ५५ अइक्कन्ता ५७ तुम्हे ५७ "ये चिय बेट्ठि ५८ जागिदे ५८ ५८ ५९ अणुवेण व ५९ निहितो छाउरेण ६० ६२ ६३ किचि चेव अइयं क ६६ कक्लाणमुही ६६ कलाणमुही ६७ सं भासि ६७ ६८ क जे धम्माणुसारेण लक्खणो भाई | पु १७ 'जे ख ख जे क, ख क क ख जे जे क,, "" " " जे जे जे, क ख जे " ६८ ७. ७१ १ उद्देश - ११४ माह । पे इय आसणत्थं २ विरसभावो भा" २ ३ ३ ४ ५ ५ ५ ६ ६ ७ पुहवीऍ अलाहुर 'न्ति अन्नं स इति "वागमं ना सामितए दु सुव्वतो नाम ८ गओ य बहुसु ८ १० नाम पव्वं पव्वं ॥ ११ ११ आपुच्छर विभीषणो सम्मर्ण "हराण पु संवेगमणो अद पुच्छर सविय सो मित्त तु 'पडिण्णिो "मादीयं रयणी 'भागे । भणति परायणो जाओ ११ १२ १३ मोहजालं, सं ७. पाठान्तराणि जे, ख जे " क ख जे 15 क ख ने 39 五 जे ख जे जे, ख ख ख ख " १३ "मो पराई इह भूसण जे १३ "भो नयराति भूषव १४ कु कैसे क १५ वामेण संटियस्सा, सह ख वामे पासे ठि मु वामट्ठियस्स तस्स उ मद्द य १६ समितीसु जे स १७ देवेहि दु १७ १८ १८ २० २१ २२ २२ २८ २९ २९ २९ ३१ ३१ ३१ ३२ २३ २३ २४ २४ २४ २५ २६ २७ २७ २० विजये २८ ३४ ३४ ३४ १ णो हि सु लच्छी १ ३. ठाविय नरवरा य तद्दिवह सगा से विहारप पुञ्चगयसुपण भाविमो मुद्द गुरुणा अ° 'रं उत्तमसामत्थ संपण्णी क जं पगागी स उ रय नरयावत्तं च सयसत्त कु सया व मंडलीए य जे. क दस चेव सहस्साई नव सय पणतीस संजुयाई । जे अनियमिय तादीभवेसु "सु सव्वेसु । रखा संपंचणत्रया त क 'ण पंचवीसूणा । भ° क गतो पुरा महुमहणो, सं गड निचं वो वि° चिड़िया या फरसा इति नाम पव्वं पब्वं ॥ उद्देश - ११५ तओ अई महापुरी संपण य जे जे जे. ख 石 जे जे, ख क, ख व 五 मु, ख ३ ४ ४ ६ ६ 2 ९ १० १२ ८ ८ ९ भाणेह १५ १५ १६ १७ १७ १८ १९ पिच्छि नरमंदिरे णयमंदिरेण पतेण पविसंत वरनयरी सयल लोएणं उनकीलिय-गणवनणाति णचण - गायणाइ सन्तो समरट्टिए रामे रच्छामग्गा १९ २० सयरिं दहियं च १३ एतेहिं १५ मोदगा परमसंजुता पाने व "न्ति णाद ! भगवं ! गिव्ह इमं सव्वदोसपरिसुद्ध १२९ सुइडा ह मेयं ते नरेंदे भणति ते गरिदा भणति "म्मि महाजस महात्रउव सहावमुणिक सव्वत्तो तत्थ २१ जुबतीओ २१ सुदुमणाओ २२ २२ २२ २३ जे, क गलबद्धर जयाउ तोड़े स खरकरभा जे वसई - बइला जे, ब पेसेई नियभिचे नाऊणं अ विवरा इ पहेणं तत्रसिरिरंजिय देहो सुरनरवइनमियचारु जे जे जे, क. जे व जे जे Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. १ १ १ २ ३ Y ८ ५१ * * * * * चरणजओ । पवि मरइ महारष्णं, मय मोहविवज्जिओ सया विमलमणो ॥ २ होही भि होइ भि त गिहिस्सामि १२ पविसइ महाभरणं इति गोयर संभा नाम पव्वं पब्वं ॥ समारूटो विवरण ४ "ओ सम ५ पियनंदिनरा ५ निउतो ६ पेच्छन्तविरहय उद्देश - ११६ १७ वारिसे दिवसे । कु ख 'रे बीए । कु जे इससंवि "वरेंद नरवरस्स "मुखाहीनो १३ बुडी ख 'लितो कमलाए सम जे महिवेसे १६ जिणमए निरओ बीओ यदि इति जे ख क "स्स सुद्धसंवेगो । खी' स्व "प्रसंसरणावि नाम प पव्वं ॥ ख क जे, ख 弔 जे ख दुन्दुहीओ पहयाओ। दे" जे उद्देश - ११७ 要 जे 23 "3 २ पुजिज्जंतो ३ ४ १२ १३ १७ १७ 'लोगं १५ टो १६ १८ १९ इंदियकसामो सज्झाय करणनि, "झाणकय हलधारिणो मद्द कंठे एवं चिय उपजए मणुओ खमगढी " मंदिरा" ° ऊण य मंदिरा २० २१ O णं घणर वेणं णं च कल वर तरुण किल विती, भ किस मुद्दती भ "कचाहिं अवहरिया परिवरिया ण सीए, "ण सया, २२ सुरेंद २४ छुद्दादीया ७. पाठान्तराणि जे १७ कोइल मुद्दलुग्गीयं 'महुलुग्गीयं 'बिहंउवसग्गं देवो जे १७ जे १८ १८ २४ २५ जुवती २५ बहवे जरा ख "रके सुयावरयं । को" जे "किया। क " जे, क हि णिव्वसं समणमणहरं २५ र गेयं २६ दावेई 233 "विहं च देवो काढणं अणयतणय वरस्य राख सम्मभासे ग ख २८ २९ २९ २९ ख क ख जे ख क क, ख ख क ख जे, ख क ख जे 13 33 ख २६ दाविता थ २६ सधीरस २७ २८ २८ व कवणेस ख जे जे ३० ३० ३१ ३१ ३१ ३२ ३५ वसई निजे, कमेण सवणस्सतीयाढा ख गेण्हर क, जे कुसुमामेल दाईती का "ओ वीरमुणी, अख ओ वीरमुणी, अ विउब्वणेहि सुरेहि "रघणं न 'पक्खेकार सि 'महिमं सुविउल्य काउं । प ३५ केवलिम ३५ च सुविउलं कार्ड प ३५ मुणि उत्तिंतो ३६ ३६ ३७ ३७ ३७ ३७ ३७ ૩૮ ३८ ३८ उब्वेविया समदीद ३९ ३९ गुणसयाई जलाइ भयावत्तं ४० एवं संसारनदी ४० ४० साहव ४१ व सभो "इय सिवं अ ४१ क जे क, ख झाणाणला 'तवेन्धण नाणा णिलेण "ण साहव व तवेण ज "घ हणिओ य णिहतो य सत्तू, उत्तमलेसाइ सुलेणं ॥ 'वि' वसन्तस्स तुहुं म स्थ निउद्धं साहव जे क, जे ज ख जे 29 ख जे ख ख ख क जे, ख क जे, ख ख क ख जे, ख क जे ख १० ४१ ४२ ४२ मोदी ४२ " रहिएण ४३ नाणकयदा ४४ ४६ लहति उवही ४३ ४२ 'रोदद्दि "रोवहि ४३ "इ तओ धम्म ४६ ४६ ३ ३ ५ 'कढिहि । पावति ससिदर सखिकर विमलभावण्णू "रा इति "पत्तीवि नाम पव्वं पव्व ॥ प्रदेश-११८ पङ्कत्थो पङ्कत्थु एकतो घणकसायपजलिओ भारडन्ता चलइया केवि कंडूसु ६ ६ ६ ६ दज्झन्ति ७ सु विद्धपाया सक्करवालुयाए पुढवीओ जे सक्कर पहु वालुया य वीश्री लोलेन्ता • णिपट्टे चित्तय तह व चित्तयस यवग्ध' ख ८ "निकले । जे जे ख जे जे जे ख जे जे, क जे ख जे ख क, जे ख क जे Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि १३१ # ८ त उसणिभ कलक लिने । असि ९-१० सुरवरेंदो १. ताडितं ११ 'सिपत्त जे ११ 'येविरङ्गो ११ सितेहि जे १२ छड्रेहि जे,ख १४ ई तओ इहं १५ °हिवती, १६ नुम्हेहिं वि १६ तुम्मे वि धीरहियया सं पेच्छन्ति १८ पउमादिय १८ पोमाइयं १८ कारण? १९ वृत्तन्तं १९ यमतीया २२ पत्तो सो २३ विलयन्ति २४ व सुणसु २६ ण च तिब्वदु 'गतिगमणे गेण्डसु गिण्हह ३. हु एय भू' ३. यं ण भ° ३. ट्ठिया तुम्हे ३१ जीवादिप ३१ पयत्ता ३१ तिलोगर्द ३१ तिलोकद ३१ रो होदि ३२ 'कोडीहिवियणा पत्तहि वि ण पत्त क ३२ अणातिम ख 38 गन्छसु तं आ° जे ३. धम्मफलं चिय, भु क ३५ सोईतो ३८ अच्छर सुरसं ३९ महिपेढे ४० हादीया ४० कमणं गय ४२ जणयतणया ४२ कइगइ ४२ कयगइ ४२ सुप्पभा ४३ °संजमरया, ४३ सा वीरा गच्छोहिति ४४ भणिए सु १४ गती ४६ धणमंतो ४६ वजगो ४८ सीसं तु । प । ५९ तिलया जुति मुणिवरिद । ५. धम्मसवण ५. जायसंविग्गा ५० दो वि जुइस्स य पासे पासं. मैं असोग चरिऊण तव उवरिमे य गे° गेजेि जुई महइमहा उ संविग्गजणिय गयाण सिकयपल्लवं ६१ अहोगई क ८६ °स धणुयाणि पु' , ६१ उध्वट्टिो महा जे ८७ धिर्ति ६१ कमण ख ८८ 'विभूति , ६१ पाविहिति ९० ते अगोयर सुद्धसील६२ लभिहिति कमण संपत्त इति संशोधितम् जे गति च ख ९३ 'चरियं जो पढाइ ६२ को वा भविहामि क सुणेइ परमभावेणं। जे ६२ भमिहामि अहय,एय ९३ जो पढइ परमभावेणं । ख ६३ उक्खित्तणं ९३ मतिपरम ६५ णाभिरया रज्जुसमत्थो वि रिवू जे ६६ सरिसिदासा जे,ख वेजयसत्थो वि रिवू ख ६८ पुत्ता य भवि ख ___णइ सो य पुं क ६८ ता भविस्संति जे ९५ घणत्थी घणं ६८ °त्ता हवीहुन्ति महाविउलं ६९ वायकुमा जे ९६ ल गोत्तथी ६९ 'न्दरूवसरिसा, उ' क,जे _९६ लभद ६९ जयप्पमा ९.६ चेव आरोग ७. नि आणए क ९८ य मुगिस्स हि° जे,ख,मु ७. ठितीया ९९ मादीया जे ७१ हिवती ९९ हि भगवया अ° क ७२ चविया क ९९ हिं भयत्रओ अं स ७२ णा य भविहिति ख १०. कम्मविरया जे ७३ सो उ द . १.१ एवं वि° क,ख ७२ रहाभोय मु १०१ विविहेणिय बद्धमत्थ ख ७४ भवा इमे सु' क १.१ रामा...समत्थ । ७४ मवा सुराइया नासेइ...निच्छाएणं॥ मु,क,जे ७४ हही अ जे १.१ पह इह नि' क °य विमलं समथ क ७६ हस्स गणहरो परमो : १.२ एवं वीर ७८ सो पुण भों १०२ पच्छा गोयमसामिणा उ क ७९ रवतीविदेहे १०२ भूतिणा ७९ व पुरे तिय १.२ सिस्साण णो मविऊण असेस १.५ इत्थे तमत्थं रणं कम्म संघाय । सु ख १०६ जो नेहपणइणीहिं संकई सुणे जे १.६ हि ललिय नो ८२ अभिव देइ सुरवरो , विणयगतो । ८३ चेइयहराति ख १०६ °न्तो यन चेइयघराई क १०६ वञ्चिहइ ८६ सत्तरस सह मु,जे १०६ वञ्चिहिति स्रोव वि ख ५० असा जे सम गयाण सकिउण्णवं सम महप्पातढि ५४ धितीया 'हाए । फारे उत्ता जे सावयागिणे ५. चविहाहार क,ख ५९ कयादी ९ सुन्दरिम " सुरेंदो Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७. पाठान्तराणि क १११ १.. गेण्हन्ती जे ११२ कि थ कौरउ जे ११९ ताण वि होउ विबोहि व विमलचरिया...जे ने १.७ न्ति हि कागिणी स ११२ लोगम्मि ख ११९ हि स हिंसविमल चरि याण जिणइंदे १०८ वइरनिमित्त "म्मि य मुंचह, रमह जे ११९ साणं ॥११९॥ ८६८४११ १०८ रीसंसय ११२ वि उजमह सया ख १०३०० ॥ छ । १०८ परलोगकंखी मंगलं महा श्रीः ।। १.९ मणूसो इमा: गाथाः न सन्ति इइ... समत्तं इति १.९ दुचरियफलेण नास्ति प्रत्योः १.९ लहति ख ११४ 'न्तु संसणिज्झं ज° मु पव्व।। ग्रंथान १०५५. १.९ पवाहो इमी जे 'न्तु समणिझं, जौं क सर्व संख्या ॥छ।। °न्तु सुसने अ ११. न य कोइ देइ के नास्तीमा पुम्पिका प्रतिषु अतिरिक्त इति पउमचरिय सम्मत्तं । ग्रन्थाप्रम् सवै संख्या ॥ ११० भारोगधणं ११६ खमंत मह अक्खर-मत्ता-बिंदू, जं च न लिहियं अयाणमाणेणं । ११० दिति ११७ बहुनामा आयरिओ त खमसु सब्ब महं, तित्ययरविणिग्गया वाणी ! ११. विजयो तस्स उ सी शुभं भवतु ॥ श्री संघस्य श्रेयोऽस्तु । ११० लोए ताहे कि ११८ पुव्वगय, ना । ग्रन्थाग्रम् १२००० । संवत् १६४८ वर्षे वइसाख वदि १. गंमेव गिहिया सवे ख ११८ 'यण रामचरि' क,ख ३ बुध ओझा रुद्र लिखिन ।। लेखक पाठकयोऽस्तु -स संकेत-संदर्भ:जे = जैसलमेर की ताडपत्रीय प्रति क - मुनि पुण्यविजयजी संग्रह नं. २८०५ ख." , " में. ४१७८ म = मुद्रित (प्रो. याकोबी द्वारा संपादित पउमचरियं की प्रति का पाठ और 'जे' प्रति का पार भी यदि उसका कोई अन्य पाठान्तर नहीं हो ) जिस पाठ के आगे कोई संकेत नहीं है उसे शुद्धिकरण समझना चाहिए । मोटे टाइप में मुद्रित पाठ को स्वीकरणीय पाठ समझना चाहिए । - - Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतिसूर्य परिशिष्ट ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन उद्देश-१ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ ८ कथा को ......और कथा को जो नामावलि निबद्ध रूप में और ५५ विराधितपुर में...... विराधित नामक पुत्र का लाभ', सुग्रीव १३ अपने-अपने ....... आगमशास्त्र की विशेषता के अनुसार समागम को राज्य (श्री) की प्राप्ति - .. - गुणों के अनुसार ५६ साहसगति की ...... साहसगति की मरणतुल्य भवस्था तथा १४ पवन के पत्तों के पवन के द्वारा हृत पत्तों के और उसका उसका परम संताप और दशमुख का १५ जब श्रुतधर तीर्थकर जब तीर्थङ्कर ५७ उपरम्भाविषयक उपरम्भा की १५ हमारे जैसे मन्दबुद्धि तो हमारे जैसे मन्दबुद्धि श्रुतधर तो ५९ हनुमान की उत्पत्ति हनुमान की जन्मकथा २४ जौककी ...... समान जौक व शुक्ति के पृष्ठभाग के समान ६१ प्रतिसूर २८ अतएव......नीतिनिष्ठ अतएव मूढ़ता का त्याग करके सर्वादर ६२ पवनंजय का निश्चय पवनंजयका : नियम (प्रतिज्ञा) पूर्वक नीतिनिष्ठ ६४ चक्रवर्ती ...... प्रयत्न चक्रवर्ती प्रमुख बलदेव, केशव व प्रति२९ समुन्नत शिखर पर पर्वत पर वासुदेवों के चरित ३० भौरे के......बूंदों में भौरे के जैसा मैं भी पूर्वकवियों के ६५ इन्द्र के साथ ...... यह सम्पूर्ण गाथा मूल प्राकृत में ५७ वी चरणरूपी मद की ,दों में ग्रहण करना गाया के पश्चात् आनी चाहिए थी। ३२ युद्ध के लिए प्रस्थान वन के लिए प्रस्थान ६६ विदेह में ...... कारण विदेहाका शोक प्रकरण ३३ द्वारा ...... तुम सुनो द्वारा यह पद्म का चरित सहेतु तथा ७. उसके द्वारा राजकुमारी की राजकुमारियों की ! अधिकारों सहित कहा गया है, इसे ७५ कैकेयी के......आगमन कैकयी('सुमित्रा)पुत्र लक्ष्मण का अब सूत्र रूप में संक्षेप में तुम सुनो। पुनरागमन ३८ विद्युद्दष्ट्रके.......उत्पत्ति विद्याधर वंश और विद्युद्दष्ट्र की उत्पत्ति ७६ विद्याबल ...... प्राप्ति केशव (लक्ष्मण) को विद्यावल की प्राप्ति १२ अतिकान्त......जन्म महाराक्षसका संसारत्याग, उसकी ७८ वहाँ अष्ट......रावण का वहाँ देवों का अद्भुत कार्य, वानरभों का सन्तान के जन्म ८२ मनोरमाकी......लवण की श्रीवत्स-युक्त देह को धारण करने वाले ४७ श्रीमाल खेचरों का आगमन श्रीमाला आदि खेचरों की उत्पत्ति (लक्ष्मण) को मनोरमा की प्राप्ति और ४५ पादालंकार नाम की . पातालंकार नामकी राक्षस मधु के महान् पुत्र लवण की १६ सुकेशी के......उनकी मुकेशो के बलवान पुत्रों का लंका की ८४ विजय प्राप्त करने वाले मृत्यु तरफ प्रस्थान व प्रवेश और निर्यात ८५ अष्ट प्रातिहार्यों की रचना (सीता की अग्नि परीक्षा की) भभुत के वध का वर्णन घटना ५. अपमानित यक्ष का क्षोभ यक्ष अनाहत (जम्बूद्वीप का भधिष्ठायक ९. बाद में......याद रखी। बाद में उत्तम साधुओंने धारण की देवता) का क्षोभ भौर लोक में प्रकाशित की। उद्देश-२ १ धर्मका...... थे। धर्म में निष्कपट मति रखनेवाले थे। ३१ तथा अत्यन्त तथा सूर्य की प्रभा के समान भत्यन्त ७ संक्रामक रोग मृत्युदायक रोग ३२ संक्रामक रोगों से मृत्युदायी रांगों व उपद्रवों से १७ हुए तथा......युक्त हुए अपने अतिशयों और विभूतियों से युक्त ९ बन्दरों के मुंहके जैसे कपिशीर्षक जैसे ३९ हाथी के गण्डस्थल हाथी का कुम्भस्थल १३ विशाल...वे मधुर मनोहर खेल-तमाशों (प्रेक्षणक) के कारण ११ विमलगिरि विपुलगिरि मधुर ५. तीन भाग भाग १५ अलका की भमरावती की ५१ दो वक्षस्कार दो (बारह वक्षस्कार ३. आठ कमा का आठ के आधे चार कर्मों का ५७ व्यन्तरकन्या व्यन्तर देवियाँ पदमचरिख का पाठ शंकास्पद है। आगे वर्णित कथानक में तथा रविषेण के पद्मचरितम् में भी इसी घटमा का उल्लेख है। २ सुमित्रा का अपरमामयी भी भाता है। ३ पउमचरिय का पाठ शंकास्पद है। यहाँ पर 'भह दोष्णि' के स्थान पर 'दह दोण्णि' होना चाहिए था जिससे भागे के वर्णन के साथ सुसंबद्ध हो सके। Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ मुद्रित पाठ ६० ऐसे समूह ७३ राग में और द्वेष में ७५ चौराहे में खड़ा हुआ जीव...मानवयोनि ७६ भी मन्द पुण्य के... शबर १०० इससे सज्जनों के .... जाता है २ मुनिवर भगवान महावीर के ९ बन्दर एवं तिर्यचों २३ दस योजन चौदा है । २७ गुफाएँ तथा उत्तर कुरु २७ मध्य में... आए हैं । ५५ उसके बाद धीर ... ५५ चन्द्र के... तथा ५६ प्रिय तुल्य थे । ५७ कुलकर आवास था । ... दि. ३ दिगम्बर परम्परा में स्वप्न ६७ पन्द्रह दिन तक ८० शिखर पर हो रहा था । २५ धर्म से जीव एवं मनुष्यों के ४५ | फिर उन्होंने ... ४६ | ऐसा प्रतीत होता था । { पठितव्य पाठ ऐसे प्रसन्न हृदय समूह रोग और शोक में चार अंगों (गतियों वाले मार्ग (प्रवाह) में पड़ा हुआ जीव बड़े दुःख के बाद मानवयोनि भी जीव मन्द वैभववाठे शबर मानो सज्जनोंके चरित्ररूपी प्रकाश पर दुर्जनस्वभावरूपी अन्धकार की मलिनता छा गई हो । मुनियों के बन्दर रूपी जानवरों दस हजार योजन चौड़ा है । गुफाएँ तथा तीस सिंहासन हैं और उत्तरकुरु मध्य में उत्तम दिव्य वृक्ष हैं । उसके बाद महात्मा ( यशस्वी ) और तत्पश्चात् धीर, अभिचन्द्र, चन्द्राभ तथा पिता तुल्य थे । कुलकर जहाँ पर रहते थे वह स्थान विचित्र गृहकल्पवृक्ष से और अनेक प्रकार के उद्यान एवं बावलियों से परिव्याप्त आनन्दो का आवास था । दिगम्बर परम्परा में ध्वज के बदले मीनयुगल, विमान-परभवन दो अलग वस्तुएँ तथा सिंहासन को मिलाकर इस प्रकार पउमचरियं १६ स्वप्न पन्द्रह मास तक शिखर के शिला समूह में जड़ी विविध महामणियों से निकलती उद्देश - २ मुद्रित पाठ १०१ पुष्पोंकी चादर १०२ और अत्यन्त... १०३ संगीत से.... करने लगा । धर्म से जीव देवों एवं मनुष्योंके फिर दोनों अत्यन्त दर्प के साथ आपस में बाहुयुद्ध में जुट गये। तीव्रगति से चलायमान तथा ११० नगारों और... समय पूर्ण ८५ चन्द्रकान्तमणि की भाँति ८७ जैसे बार्थों की ९८ उसने पहनाई। ... ११२ उस समय ११४ कल्याणप्रद उद्देश - ४ १३६ जैन दीक्षा १५१ दोनों ओर ऊँचा था । १२१ पुरोहित सेठ [१२] इन्द्रनीलमणि १३२ दर्शनीय ... पूछता था ... ... टैंक दिया । तथा शिल्पों की एक कोस पठितव्य पाठ पुष्पांकित चादर से और परम संशय को उनसे प्रयुक्त पूर्वक पूछता था । संगीत के साथ शत शत मंगलों से स्तुत्यमान वह महात्मा (राजा श्रोणिक) उठा । नगाड़ों और दूसरे वाद्योंके सामने बजते हुए भी वह उनको नहीं सुनता था और समय पूर्ण हुई ( ज्योति ) किरणों से वह देदीप्यमान हो रह चन्द्रमा की ज्योत्सना का भौति जैसे वाद्यों से मेघ की गर्जना के समान जन्माभिषेक बजाया गया । उसके ऊपर चूड़ामणि पहिनाई और सिर पर संत्राणक शिखर (मुकुट ) की रचना की । उस समय कल्याणमय प्रसंगों (व्यवसाय) तथा कल्याणप्रद प्रसंगों (व्यवसाय) तथा सैकड़ों शिल्पों की पुरोहित, सेनापति, सेठ इन्द्रनीलमणि, मरकतमणि, सुदर्शन नाम की शिबिका में यति-दीक्षा वह पच्चीस योजन ऊँचा तथा छः योजन और एक कोस(अर्थात सवा छः योजन) पृथ्वी में गहरा था। उस पर दो श्रेणियाँ थीं जो दोनों बाजू से सुन्दर थीं। मजबूती से एक दूसरे पर मार लगाते हुए उनके हाथ के तले परिपूर्ण रूप से भति चंचल हो उठे थे। उनके हाथों पर चमक Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ ११ रत्नत्रज १० प्रदक्षणि ४२ पद्माभ ४४ आयुध, हरिश्चन्द्र ६३ नाकका ६८ ज्योतिषियों के ९५ उत्तम गायें खरीदी ९६ शत्रों में कुशल ९६ संकेत करके १०६ वशन्त ११४ सौधा में १२४ अब ... भय १२४ पथ्य- ... है। ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ के जोत (योक्त्र) के अर्द्ध भाग वे महापुरुष भागे बिना एक दूसरे का खोल चढ़ा हुआ था और के सम्मुख रहकर युद्ध करने एक दूसरे को मार गिराने में ऊँचे किये हुए हाय चक्राकार लगे । (यह भर्थ भी असंदिग्ध नहीं रूप में घूम रहे थे । इस प्रकार कहा जा सकता ) उद्देश-५ रत्नवज्र १९४ तुम्हारा किसने नंघ । बिना अपराध किए हुए ही प्रदक्षिणा किस दुष्ट वैरी ने तुम्हारा वध पद्मनिभ २.१ भगीरथ को जाह्नवी के पुत्र भगीरथ को आयुध, रकोष्ट, हरिश्चन्द्र २०३ मलकापुरी में अमरपुरी में नामका २११ क्षुद्र......कर डाला उस गाँव के लोग क्षुद्र कीडों के रूप निमित्त शास्त्रियों के में उत्पन्न हुए और हाथी के द्वारा उत्तम गाय खरीदी वे सब कुचल दिये गये । शास्त्रों में कुशल २१६ यह वृत्तान्त यह प्रस्तावोत्पन्न वृत्तान्त मंत्रणा करके २२२ धर्म से विरहित पुरुष विषय सुखों का भोग करके परन्तु उपशान्त धर्म से विरहित होने के कारण पुरुष सौधर्म २२९ करने के लिए गया करके अब मेरी बात सुनो जो भय २२९ जिनवर की......लगा। जिनगृह में जयजयकार करने लगा। पथ्यरूप होगी और उपस्थित २३४ चामरविक्रम को चारण मुनियों के विक्रम को प्रसंग में निवृत्त (सुख-शान्ति) २४५ अलकापुरी अमरपुरी लाने वाली है। २४८ आवर्त विकट......रवि- आवर्त, विकट, मेघ, उत्कट, स्फुट, प्राकारों वाली राक्षस के दुर्ग्रह, तपन, आतप, अलिक और रत्न से स्वीकृत (प्राप्त) ये समृद्धिशाली रविराक्षस के छ: योजन गहरा, छ: योजन २४९ राक्षसपुत्रों द्वारा निर्मित वे राक्षसपुत्रों के क्रीड़ार्थ वे लम्बा तथा २५१ इस प्रकार......राक्षस इस स्थल पर रविषेण के पद्मचरित में मामक माम का पुत्र उत्पन्न एसा है:-"राजा मेघवाहन की परंपरा विद्याधरों से सुसमृद्ध हुआ में (जो राक्षस द्वीप का आदि राजा शीतल, श्रेयांस, था) मनोवेग नामक राक्षस से राक्षस नाम का पुत्र उत्पन्न हुआ ।" और चैत्यभवनों की प्रशंसा की। यही पाठ उचित मालूम होता है। आज्ञा पाकर २५७ पुज्य द्वारा......करते थे, उन द्वीपों को रक्षा करने वाले राक्षस देवेन्द्र होते हैं वे भी ऐश्वर्यसे अतः ये जिन्होंने अपने पुण्य से उनकी रक्षा देदीप्यमान हेकर हुतावह के को थी, अतः समान फिर बुझ आते हैं। २६१ सुव्रत सुव्यक रूपबाले हे मेरे उद्देश्य समाप्त हुआ। उद्देश समाप्त हुआ। उद्देश-६ राक्षसर्वश ३७ महासागर......उसने महासागर को आकाश के समान फैला दक्षिण श्रेणी में हुआ उसने सुयोधन, जलदण्यान ११ बजाते थे तथा कूदते थे तथा १२९ प्रकार वाली १३१ द्वारा रक्षित १३२ छः जिन लम्बा तथा १३२ (लंक नगरी) नामक १३. विद्या पर ... समृद्ध ११७ शीत १४८ अमर 1. चैत्यम्बन में प्रवेश किया । 1७७ संज्ञा करने पर १८२ तथा वैभव से ... जाते हैं। ९४ रूपवा ... हे मेरे १ राक्षरवशं २ दक्षिण शाखा में १ सु-उइन, जलाध्याय Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ पउमचारियं पुरी मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ १६ उसके द्वारा...करती थी । प्रासाद, ऊँचे तोरण व मणि और रत्नों १७५ निर्मित उसने निर्मित वह माला उसने की किरणों की भाभा से शोभित वह १७५ गल में माला गले में भगरी ऐसी प्रतीत होती थी जैसे कि १८० गर्भाख से गर्जनारव से देवनगरी की शोभा को हर करके २१. सुरपुर भलकाके सुरपुरी के (उससे) उसका निमाण किया गया हो। २१८ कर्णपुर कर्णकुण्डल ५८ मैं यहीं पर मैं भव से २२३ राजा से पूछा कि लंकापुरी राजा से पन किरः । तब वह लंका६२ उसको बचाकर उसकी परीक्षा कर ७४ भलका नगरी के समान अमरपुरी के समान २२३ हुआ हो वह...... हुभा या वह यशार्थ रूप से कहने १०० करने के लिए गया। करने लगा। २२४ । उसने कहा कि उस लगा कि उस १११. धर्म एवं......सब धर्म से अनभिज्ञ मुझ पापी के सब २२९ उनका आगमन...बाहर रा६. भटों का भागमन सुनकर निर्धात ११७ मुनिवर द्वारा दिया गया (इसको शीर्षक रूप में रखों) निकः । अपना तलवार व बाणों की प्रचुर धर्मोपदेश किरणों से प्रज्वलित होकर सूर्य की भांति ११७ परमार्थ के विस्तार को परमार्थ के निश्चय को उनका सामना करने बाहर निकला । १३० नगरमें प्रविष्ट होनपर भी भरण्य में प्रविष्ट होने पर २४२ (२१२-२१३) (२४२) १३१ ......... इसको १३२ के बाद पढ़ो ऐसे ही समय व्यतीत होते सुकेशी १४१ पीड़ित होने...रहा हूँ। ध्यामलीन होने पर भी वह साघु अपने और किष्किन्धि जो विख्यात यश वाले मन में ऐसा सोचने लगा कि मुक्कों थे, संवेग उत्पन्न होने पर प्रवजित हुए के प्रहार से भाहत कर मैं इस पापी • तथा भनेक वानरों एवं राक्षसों ने को चूर चूर कर हूँ। भी प्रव्रज्या ली। (२४३) उद्देश-७ ४ आँखें फैलाकर उसने उस मृगाक्षी ने ६. उसे माया...उसे दी। व्योमबिन्दू ने यह जानकर कि उसको ६ परम ऋद्धि फैलाकर परम ऋद्धि और परिषदादि (रत्नश्रवाको) विद्यासमूह की प्राप्ति हो १. भणिमा...ऋद्धियाँ सातो प्रकार के सैन्य (भनीक) गयी है, अपनी पुत्री केकसी को उस १२ साथ राज्य साथ सभी खेचरों का स्वामित्व उद्यान में उसकी परिचर्या के लिए १३ विद्याधरोंको....सुनकर इन्द्र विद्याधरों का स्वामी बना है ऐसा नियुक्त कर दी। सुनकर ९१ पृथ्वी पर...बालक ने । बिस्तर पर से वह बालक अमीन पर १३ विमाली ने माली ने लुढ़क भाया और उसने १५ भथवा मैं...जाता हूँ। भथवा वापस लंकामगरी को रौः चलें।। १२१ रूपों से...उन्होंने रूपों से भी जब वे उनको क्षुब्ध नहीं - १७ अरिष्टसूचक काक कर सकें तब उन्होंने ३० देखकर...होता था । देखकर इन्द्र शस्त्रसमूह सहित शिखर के समाम स्थित हो गया जैसे सूर्य १३४ वह समय...बड़ी बड़ी उसी के कारण अवधि पूर्ण होने के पहले ही रावण को बड़ी बड़ी के सामने पर्वत १३७ अक्षोभ्या क्षोभ्या ३० सोम नामके देव ने सोम नामके शूरवीर ने १४. भुवना, दारुणी भुवना, अवध्या, दारुणी ३७ शस्त्र से प्रहार...शस्त्र शस्त्र की चोट से उसको सुमाली ने १५३ उन्होंने...देखा । उन्होंने कुमारसिंहों को देखा। वे विनसे घायल घायल जिस नगरी का जैसा माम था ४८ जिसका...उसी के भनु यपूर्वक बड़ों के पास गये । उसी सार के अनुसार १७१ मुनिका...वैसे ही तुम मुनिका वह ऐसा कथन यथोद्दिष्ट बिना ५५ उन्होंने उसका उन्होंने ज्येष्ठ पुत्री का संशय पूरा हो रहा है और तुम Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३७ पठितव्य पाठ ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन मुद्रित पाठ . पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ उद्देश-८ १ सुरतसंगीत सुरसंगीत ५ शस्त्रों का विचार शास्त्रों का विचार १० सुरपुर अलकाके सुरपुर (देवनगरी) के १९. तो मेरा अग्नि में ४१ और बाणों के...गया। भौर कनक व बुध राजा के साथ संनद्ध २०८ धर्म में लोगों ने हो गया । .२१० करने के...त्यागकर ४५ बहुत से पक्षी बहुत से काक ५५ शीर्षक: इन्द्रजीत आदि का.इन्द्रजित् आदि का २१३ और कहाँसे ८. हे दुत ! दुर्वचन हे दुर्वच ! ऐसे वचन २१४ समूह जैसे, ८६ छोटे को (रावण को) छोटे को (कुम्भकर्ण को) ९५ मुसर झसर __ २२२ मारकी....घूमने लगा। ९९ इसके...ले आया ।। इसके अनन्तर दशमुखने सहसा अपने समस्त सैन्यको रणभूमि में यक्षमों के द्वारा चक्र की भाँति घुमाया हुआ देखा। १२३ तथा बाणों की .. तथा बाजोंकी १३. शरीर वाला, उसका शरीर था, १३० धारण करने वाला को धारण किये हुए था, २२३ इस युद्ध में ३० तथा चामर.. रही है तथा उसके सामने चामर डुलाये जा रहे थे २२७ शस्त्रों....शरीरवाला जिसके कारण ध्वजपंक्तियाँ हिल रही थी। (१३०) २३. बन्दरों के साथ ३१ ऐसा कुम्भकर्ण कुम्भकर्ण ३३५ वानरकेतु ने...वह ३१ हुमा । (१३०-१.. हुआ। (१३१) ३२ वज्राक्ष, शुक . वज्राक्ष, बुध, शुक २४७ उसने क्रुद्ध यमको ३४ और...ओर और दक्षिणदिशामें लंकानगरी . ०४७ कर दिया । की ओर २६२ जलसे पीड़ित सा । १३६ कि इस पर्वत...शहरोंमें कि पर्वत पर, नदियों के किनारे तथा गाँव २६२ मानो पूजा कर रहा हो व शहरों में १४. तुम कलियुगमें....पापसे तुम दोष, कालुष्य व पाप से (२५८-२५९) १६५ अथवा...उद्यानमें . अथवा श्रेष्ठ उद्यामगृह में २६३ उसने...पार करके १६६ कर सकूँगा, कर लिया, १६८ विविध...शोभित ग्रामसमूह और नगरों से शोभित १७५ तथा आकार में...वह तथा कुपित और त्रस्त वह २७४ दृष्ट प्रदृष्ट १८२ ऐसा सोचकर...किया तब उस राजा ने एक सौ उत्तम कुमारियाँ २७७ निषुम्भ उसे दी। उस ऋद्धिवान् ने प्रसन्नता ___ आठवाँ उद्देश्य उद्देश-९ ३ किष्किन्धिपुरमें लौट किष्किधिपुरमें लौट भाता था। ११ जब रावण...विवाह भाया। ५ ऋक्षरजाकी ऋक्षरजाको १९ युद्ध क्षेत्र में...फिर भी ५ उत्पन्न और बड़े बड़े बड़े बड़े ५ नलनीला...यी। नल और नील नाम के पुत्र उत्पन्न हुए। पूर्वक उनके साथ विवाह मंगल किया । तो हे सखि ! मेरा धर्म में ऋजु मतिवाले लोगों ने करके यथा सुख-भोगों को भोग कर और देखो कहाँसे समूह के जैसी नीली स्निग्धता वाळे, तत्पश्चोत् वह कभी उसके गात्रों के बीच में घूसने लगा तो कभी आजू बाजू में, तो कभी आगे पीछे। जैसे चक्रारूद होकर वह चपल गति से हाथी को मोहित करता हुआ घूमने लगा । भरण्य में शस्त्रों की मार से अर्जरित शरीर वाला वानर भटों के साथ वानर केतु पर जो व्यसन आपड़ा उसने यमको करके अवरुद्ध कर दिया । जलसे परिपूर्ण सा मानो जिसकी अर्चना-पूजा की गई हो (२५८-२६२) उसने इस प्रकार के समुद्र को देखते हुए बहुत से योजन पार करके हस्त प्रहस्त निशुम्भ भाठवाँ उद्देश जब रावण आवली की पुत्री तनुकञ्चु की विवाह युद्ध क्षेत्र में शत्रुभटों के कारण तनिक भी भयभीत या व्याकुल नहीं होता हूँ, फिर भी Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उमरियं मुद्रित पाठ २१ मणिकान्त...शिविरमें २४ वाली के पास सहसा ३३ दूतने भी...अथवा ३४ वाघ्रविलम्बो ८ निमित्तों को देखकर २१ कोल वसुन्धर २८ तथा ...बनवाये । ३. कहीं पर ... समवेग थी, ५ वहाँ...सुना कि १६ लगी कि...चले गये ही? पडितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ मणिकान्त पर्वत के समभागमें ४. उनसे ही अब...करता हूँ। वे हो भब सिर पर भंजलि धारण वाली की सभा में सहसा करके किसी अन्य को प्रणाः नहीं करेंगे । दूतने भी प्रत्युत्तरमें कहा-हे ६४ सुन्दर किया सुन्दर तप किया । व्याघ्र-विलम्बी 1 बिना बिलम्ब ७२ पृथ्वी में ... मच गई । पृथ्वी उल्का और भमिपि भपने निष्ठुर वचन (की भर्त्सना युफ हो गई। करो) को वापिस ले लो अथवा १०४ शतशः ... सपरिवार शतशः मंगलों से स्तुत्यमान दश . व्याघ्रविलम्बी मन सपरिवार उश-१० निमित्तों की स्थापना करके १३ वक्षस्थलको...तथा वस्त्र खींचती हुई, एक इस कोलावसुन्दर को दबाती हई तथा तथा सेवकों सहित आवास की ४५ जलयंत्रों....वैसे ही उधर जलयंत्रों के द्वारा रोके हुए पान के छोरे जाने पर वह राजा नद रचना की । के विशाल तट पर आभूषण कहीं पर उत्तम सरोवर की भांति पहिमकर लीला पूर्वक खड़ा है बिना किसी बाधा के वह शान्त गया, तब उधर वेग से बहतो थी, ५६ तलवार, तोमर तलवार, शक्ति, तोमर उद्देश-११ इस तरफ उसने सुना कि ७३ मंत्रपूर्वक....चाहिए मंत्रोद्वारा पशु मारनेयोग्य (हवः लगी कि मुझ मन्दभाग्या के लिए . करने योग्य) हो जाते हैं। उन दुःख की बात है, क्या मेरा सोमादि देवों को प्रयत्नपूर्वक तृ प्रिय मार गया है अथवा वह किया जाता है। भकेला किस तरफ चला गया है? ११७ मिट्टीके...रहे थे। हाथियों की लीला के सा' तथा अंकुरसे रहित साथ मेंढक, मोर और बादल शन धर्म में उद्यत कर रहे थे और पपीहों ने सार पहुँचे और उनके द्वारा तुरंत ही (परिवृत्त कर लिये गये) स्वागत मिलानी आरंभ कर दी थी : किया गया । ११९ घासके कारण...पुष्पों के समान धासरूपी....पुष्परूपी...तथा पृथ्वी वह जिनशासन में प्रयत्नशील बना। ......तथा लज्जाशीला पृथ्वी उद्देश-१२ हरियाहन के भसुरने ४३ जाओ और उत्तम ४३ कोड़ा करो कीड़ा करते हुए रहो 'ऐसा ही हो' इस प्रकार कह- ४७ दुलंधपुरी दुर्लयपुरी कर वनमाला ५५ उसकी....रखता उनकी तरफ देखता भी नहीं।। तृष्णारहित मनसे ६० मेद कर सके, मेद कह सके, ज्योतिर्मती की कोख से ६३ दुर्लेघपुर दुर्लध्यपुर श्रमण धर्म का दुलेध्यपुर ६५ किले...लिया। किले का नाश करने लगा। ७३ दुर्लपपुर दुर्लभ्यपुर २५ तथा छिलकेसे रहित ४५ धर्मसे उज्ज्वल ५१ पहुँचे...किया । ६५ वह...हुआ । ६ हरिवाहन को ६ भसुर रावणने उत्तम २१ ऐसा...बनमाला २९ निर्विघ्नमन से ३२ देदीप्यमान ३३ श्रावक धर्म का ३८ दुर्लघपुर ११ ॥ Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ ७६ यदि शत्रु ... अथवा ७६ करके... उसके साथ ८१ मिलने वाला... चाहिए १२७ अत्यन्त... रावण ने १ करके... इन्द्र के १ आ पहुँचे १२ उत्तम विमान में २ विष एवं दात के प्रयोका ३१ गुनी होते हैं, ३५ पाँच... मनुष्य ३८ मानवभव प्राप्त ३८ तथा जो ३८ वह... है ३९ ही सर्वोत्तम ४५ वह... देता । ४६ कि कुशास्त्रोंका ५० जोगोदान ९ भारवर्ष के १२ एकत्रित करके १६ आदि पुत्रों को २. हरिणनाथ ५ जो प्राणियों के... देवोंके और उस मुनि के पास जाते हुए १२ जो दुष्ट जो रागी, दुष्ट जो पाप जनक क्रियाएँ करते हैं, १३ जो अत्यन्त असंयमी होते हैं, १९ आज्ञा का... हैं, २७ यशस्वी पुत्र ३३ जिनालयों में ५३ कहा कि मित्र को १२ कर और उत्तर पठितव्य पाठ दिन शत्रु द्रव्य मौर बल (सायन) में तुल्य हो अथवा करके उसके साथ । मिलने वाला राज्य सुख चैन नहीं देता । समस्त राक्षस सैन्य प्रचण्ड ताप की ऊष्मा से आकुलित हो गया तब रावण ने ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन मुद्रित पाठ १३४ पुरुषगात्र पर १३५ चपल... वे दोनों १३७ दिव्य.... राहु से करके इन्द्रके भा पहुँचे, प्रतिहार द्वारा निवेदित करने पर रावण को देखा । उत्तम उद्यान में आज्ञा देनेवाले (अधिकारी) हैं, विष एवं योगचूर्ण के प्रयोक्ता गुणी होते हैं यदि वह xमिकाल दो ही लोक में सर्वोत्तम कोई पाँच अणुव्रतों से युक्त होकर तो कोई अकामनिर्जरा से, इस प्रकार से मनुष्य मानवभव तथा देवगति प्राप्त भारतवर्ष के हरण करके पुत्रों को हरिणाम (हरिण्याम) विख्यात कीर्तिबाला पुत्र जिनालयों की उद्देश - १२ वह अत्यन्त परिश्रम करने पर भी कोई फल नहीं देता । कि कुलिंगी (पाखण्डी) और कुशास्त्रों का जो गोदान कहा कि जगत में मित्र को हे प्रति उत्तर १३७ शून्य इन्द्रने... लिया । उद्देश - १४ देवों के २७ सहस्रभानु के २८ सहस्रभानु ने ४५ असे... तुम्हारी ५१ हलों के फलों से ५३ सोना तो भारम्भ परिग्रह का ५६ निरुपम अङ्गोपांग ६१ सब देव काम ६२ जो दूसरे देव ६५ धर्म को... उद्यमशील ७८ भाँति होते ८० धीर गम्भीर ८३ चन्द्रको... बर खाते हैं। 1 [११] कृत्रिम हाथी... फेरी ९.१ चमरीगाव के... आसनवाळे १०४ वैसे ही... जाता है । १३० सुखरूपी सागर में उद्देश - १५ ७५ दान करने में ७८ स्त्री पर... बह ८३ करनेवाला तथा ९२ क्योंकि वह... नहीं है । १०० किन्तु चारों १०० भाववाले... है पठितव्य पाठ अप्रिम गात्रों पर. चै निपुण एवं दक्ष ने दोनों अपने हाथी को मोड़कर रावण ने उसे शीघ्र हौ दिव्य वस्त्र से बांध लिया । उस समय वह 2 राहु शून्य हो गया । १३९ सहसमा (भग) के सहस्रभाग (भग) ने उसका अभि से जलाने का निश्चय जान कर तुम्हारी हल और कुलिकों से खोना तो भयदायी और आरम्भ परि प्रका अक्षत भङ्गोपांग सब देव कषाययुक्त और काम जो ये देव धर्म का आचरण करते हैं और उनकी प्रतिमाओं की पूजा में उद्यमशील भाँति निवर होते धीर और महान् चन्द्रको भाच्छादित कर मेघ के समान बरसने लगते हैं। हाथी, वृषभ, शरभ, केसरी चमरीगाय के चित्रों से युक्त पवा वैसे ही सभी भव में मनुष्य-भव वयकि गुणों में वह सबसे श्रेष्ठ है । रति सागर में विदारण करने में स्त्री से विरक्त होकर वह करनेवाला, कुमुद्दों को मुकुलित करता हुआ तथा जिससे वह मेरे को अथवा अन्य को सदा के लिए इष्ट नहीं होगी । चारों भागवावे धर्म में एकाग्रचित बनो। Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० मुद्रित पाठ ३ बाघ से ५ होने पर... थी । १२ विद्या के... २२ गिरे हुए २९ लौटा हुआ... पातालपुर २९ रावण... मेजा है । ३० कहा कि आप ३१ में... जाने को २ और ऊँ... और १३ सुख और शान्ति ६० जिनेश्वरदेव... जो ८९ पूर्व दिशा में... एक ३ जल के स्वामी वरुण ने ११ व १५ वृत्तान्त कह २५ दुःख एवं शोक के २९ पुत्र के बारे में ७ हनुरूह के ... हमें ११ कि कायर का २७ चारों... हनुमान १० शोक रहित क्षेमा ११ अलकापुरी के १७ तथा वीर १८ पिहितात्रय १९ चित्तरक्ष २२ सर्वाथसिद्धि २९ संभवनाथ... इन्द्रवृक्ष पठितव्य पाठ व्याध से अपने अङ्ग होने पर बड़े दुःख से (शरीर) को धारण कर रही थी । हे वरुण । विद्याधरों के स्वामी रुष्ट राक्षसभटों की मार से गिरे हुए लौटे हुए पातालपुर रावण ने सभी सामन्तों से मिलकर मुझे आपके पास मेजा है । कहा कि हे तात ! आप मैं स्वतन्त्रता पूर्वक अपने आपही पउमचरिय उद्देश - १६ और ऊँचे तथा श्याम मुख वाळे हो गये और अलकान्त ने अवसर पाकर ( बहाने से ) वृत्तान्त गुरुजनों को कह पुत्र शोक के पुत्र के जीवित रहने के बारे में सुख का स्वाद जिनेश्वर व गुरु के प्रतिकूल दुनियाँ में जो जैसे पूर्वदिशा सूर्य को वैसे ही एक क्षेमा, व्यपगत शोका देवपुरी के तथा धीर पिडितालय चिन्तारक्ष दानवपति (रावण) के द्वारा बुलाये गये हैं और हमें कि हे तात ! कायर का चपलता से से विक्रम को प्रसारित करता उद्देश - १७ ... साथ ३३ मदोन्मत्त हाथी को ४२ अपने... स ४३ फिर भी... रहूँगी । ५३ कमलसमूह में से... थी ५७ विशाल नेत्रोंवाली को ६३ ही अजना के ६४ भागे के हिस्से में ६९ हृदयस्थ ५३ करनेवाली सर्वार्थसिद्धि संभवनाथ, ऐन्द्र नक्षत्र और शालवृक्ष ७९ रति... गुणों से उद्देश - १८ मुद्रित पाठ १०३ सुन्दर माता की १०४ परन्तु स्वजन के १०५ पहचान कर की गई । उद्देश - १९ ३३ राजा के... पुत्रों को २३ त्सावाले...कि. ४५ हुए मैने ४६ निर्वासना का ४८ सखी से युक्त ४० को बुलाया... की ४४ मध्याहकालीन ४४ सुदर्शनचक उद्देश - २० ३० नाम की उत्तम नगरी ३० बर ३७ श्रेयासनाथ ३८ मगवान् ३९ कापिल्य पठितव्य पाठ आपको यह आलिंगन का फल दूँगा अर्थात मुझे जाने की मदोन्मत्त वनहस्ती को आपने मुझ पुण्यहीना के साथ फिर भी आप मुझे स्मरण तो कर लेते। कमल समूह को तोड़ती थी मृगाक्षी को ही रात्रि में अञ्जना के बाह्य कमरे में हृदय का इष्ट बहती हुई रति को प्रोत्साहित करने वाले गुणों से सुन्दर माला को परन्तु चिन्हों से और स्वजन के पहचान कर अत्यन्त दुःख से परिव्याप्त शरीर वाली वह अञ्जना वसं तमाला के साथ उस भरण्य में करुण स्वर से रोने लगी । राजा के पुत्रों तथा दूतों को उत्साहवाळे उसको अञ्जना की दुर्दशा के बारे में स्पष्ट रूप से कहने लगा कि, हुए रात्रि में मैने निर्वासन का x निकाल दो हुआ हनुमान को स्वाधीनता पूर्वक (सम्मानपूर्वक बड़े भारी समारोह के साथ लाया । मध्याहकालीन सुदर्शनचक नाम की माता प्रथमपुरी (अयोध्या) नगरी, संवरराजा त्रियांसनाथ भगवान् काम्पिल्य Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन १४१ मुद्रित पाठ १२ अचिरा ४३ तिलकधी माता ४३ त्तत्तिका ५१ अमरनाथ ५८ करके निकले थे। ६२ विशदरूप से ७७ ९लाख कोटि ८४ अतिशय वर्जित १०१ अजितनाथ की १०२ तीसलाख एवं १.६ मंगला में १०९ वह उत्पन्न ११३ वहाँ....रूपवान १२८ एवं बलि कर्म करके .. १३२ सम्पन्न १३१ नागपुर से बह पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ ऐराणी १३९ श्रावस्ती के ईशावती के तिलक वृक्ष, श्री माता, १४१ वरारहीन वैराग्यहीन कृत्तिका १४१ मरकर...सातवें मरकर अर और मल्लि जिनों के तीर्थभरनाथ काल के बीच में सातवें करके गृहवास से निकले थे। १४४ विद्याधरों...थीं। वे किसी की अपने पति के रूप में विस्तार से इच्छा नहीं करती थी, खेचरों द्वारा ९९ हजार कोटि उनका अपहरण किया गया । भतिशयों से रहित १४५ विद्याधरों से...उन पता लगाकर चक्रवर्ती के द्वारा वे अजितनाथे की वापिस लाई गई और उन तीस लाख, दस लाख, एवं १५३ यशोदेवीका यशोमतिदेवी का सुमंगला में १५६ वृषभ के समान उत्तम वह सगर नाम से उत्पन्न १५९ बह तत् पश्चात् अत्यन्त रूपवान १५९ पृथ्वी पृथ्वी एवं संस्कार करण करके १६९ श्रावस्ती, सिंहपुर श्रावस्ती, कौशाम्बी, पोतनपुर, सिंहपुर सम्पन्न १८३ और वसुदेव भौर अन्तिम वसुदेव नागपुर में १८६ मनोरमा मनोहरा उद्देश-२१ xनिकाल दो ५८ मान बहुत से श्रेष्ठ राजा ६. बन्धुजनों से बन्धुजनों से उसने जगकर पति से ६८ बिनती बिनती और उनको व्यसन (आपत्ति) तथा महो ७३ भातृस्नेह भ्रातृस्नेह त्सव वारि बारि से भाते रहते हैं, तीन ७८ लोक में लोगों में किया। ८० निर्मोही स्नेह बन्धन टूटने पर उद्देश-२२ पुत्र । जिसने तुम्हें शैशव अवस्था ३४ (समाधि) के साथ (समाधि) से में ही राज्य पर प्रतिष्ठित ३५ राक्षसों, वन्य कच्चा मांस खाने वाले वन्य करके वहाँ बैठा और ५३ मेरे पास यह सुकोशल ने उससे ५३ शक्ति सत्त्व इस प्रकार अपने पुत्र के चित्त को आनकर उस वचन कुशल अनगार ने ५८ दक्षिण देश का स्वामी दक्षिण देश के स्वामी कहा कि धर्म में ५८ साथ आया । साथ आये। दर्शन-ज्ञान की लब्धि; पञ्चमंदरविधि ६. उद्यक उद्यत केशरिकीडा, चारित्रलब्धि, परीषहजया, ___४९ सुननेकी...प्रकट की। सुनना प्रारंभ किया । प्रवचनमाता, आचीर्ण सुखनामा; पंचनमस्कारविधि १६ शुष्क रुधिर से शुक्र और रुधिर से १० मनुष्यों में...श्रेष्ठ १. बहुत से राजा १. उसने पति से ३६ और...बदलते हैं, ५. तीव्र ५७ किमा। ७ पुत्र! ...प्रतिष्ठित १४ करके भौर १४ सुकोशल...उससे १८ ऐसा...धर्म में २६ दर्शन-ज्ञान की लब्धि; पचनमस्कारविधि Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरिय मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ ६ देवगणके...उस ७ फिर...मेरा १. जो एक...दशरथका आज्ञा से तडिविलसितने फौरन महलमें xनिकाल दो मस्तकको उठाकर तडिविलसितने स्वयं ही उसे रात में देखा और फिर स्वामी को दिखाया । पवनको गति के समान देखता हुआ रहने लगा । इस प्रकार १३ इसका...न करें। १६ देकर...गया । ११ चारों...आये। कि हे माम ! मेरे तब लोगों के बीच में उसने विधिः पूर्वक पाणिग्रहण किया, (इस प्रका) राजा दशरथ ने कौतुक एवं मंगलों के धाम (नगर) में शादी की । मधुरस्वरलहरी से जिसके १. रूपसे ...है, १९ पुरुषकी ५ प्रशस्त ८ कान्तिवाले १० कही गई १३ जन्मों से १५ उन कुमारसिंहों को १६ अचिरा १६ अचिराकी...हुआ। पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ उद्देश-२३ देवगण जिस शिखर पर निवास २१ आज्ञा से महलमें करते हैं उस तब नारद ने कहा, हे साकेतपति! २१ फौरन मेरा २२ मस्तकको...दिया । जो नैमित्तिक सागरविधि ने कहा था कि दशरथका इसमें आप विलम्ब न करें। २३ पवन के समान देकर वहाँ से प्रच्छन्न रूपमें बाहर २४ देखने लगा। चला गया। २६ यहाँ...जन्ममें उद्देश-२४ घूमते हुए वे दशरथ और जनक २२ कि मेरे भी वहाँ मिलें। एक दूसरे का परि. ३३ तब...किया । चय प्राप्तकर दोनों उस (समारंभ) में उपस्थित हुए। रूपसे तो यह कामदेव के समान है, पुरुषसे ४. सुखके...जिसके उद्देश-२५ समस्त २२ छिद्रमें से आँखोंवाले २३ उसे...सौप । सुनी गई। २५ कुशलता कई जन्मों से २५ सागर के जैसे उन चारों कुमारसिंह)को २५ वे चारों ऐराणी (२४) २६ बल, शक्ति...कलाओं में उसके अचिरकुक्षी नामका पुत्र था। उद्देश-२६ अटवी से ५७ शरीरमें...करते हैं । बीच अनेकबुद्धि नामक मंत्री ने उससे कहा गर्दन में चोट करने वाले प्रहार करते हुए पुरुषों ने ६५ अणुव्रतोंके साथ मधुकुण्डलमण्डितको ९४ हे प्रसन्ना । स्वस्थ की । १०१ शरत्पूर्णिमाके...समूह हो- हुए अस्ते, तांबे . १०३ देवकन्या उद्देश-२७ आयरंगके अधीन थे। १४ करके...घोषके हाँ, ऐसा कह करके राम को १५ सुभट खड़े हैं। छुपके से उसको कुमार सौंपे। माहात्म्य चारों सागरों के जैसे बल एवं शक्ति में अपने पुत्रों को समर्थ चित्तवाले तथा :कलाओं में १४ कहीं से १६ बीच...कहा १८ गर्दन...पुरुषोंने भन्य जीव अपने अंगों के कौओं और गृद्धोंके द्वारा चड चड खाये जाने के कारण नरकायु के शेष रहने तक वेदनाएँ अनुभव करते रहते हैं। अणुव्रतोंको ग्रहण करके मधुहे मृगाक्षी। नखमणि में किरणों का समूह जवितहो इन्द्राणी २८ कुण्डमण्डितको ३१ प्रशस्त की। ५० हुए और गरम तांबे ७ आयरंगके...थे । १३ ऐसा... रामको करके ढोल एवं स्तुति-पाठकों के घोषके सुभट यहाँ आ सके हैं। Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ २१ जिनके... ऐसेवे २२ जनक... तथा २४ किरणोंकी २५ जनकको २५ आक्रमण किया ६२ बार - बार... क्षणभर में २८ पद्मसरोवर को... लगे । ३ जटा के भारसे [१०] लगा,... प्रलाप २३ भूमि... जाना ३५ देश... एक ४४ कि... राजा ४९ पितामह, जिन ६३ तुम... हो । ६५ और बच्चे को ६५ सामान्य... हो । ६९ पुरुषों ने ... प्राप्त [११] विचिने... १ दिन राजाने २ (ऍपन) १६ अपमान से... करके ४९ राजा पूजा ३ सारस एक-दूसरे के १२ ओर चल पड़ा | १७ जिसको विशिष्ट १७ वह तो मेरी २७ चन्द्रगति मुँह ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन पडितव्य पाठ जय जय शब्द के उद्घोष व वाद्यों " की ध्वनि के साथ वे जनक और उसके संबंधी ( कनक) तथा ज्वालाओं की कनकको (युद्ध का संचालन किया। बार बार सामन्तोंके द्वारा भग्न होने पर भी बर्बरोंने क्षण भरमें पद्मसरोवरको नष्ट करता है उस जटाजूट से लगा, शोक और भण्डबण्ड प्रलाप बहाँ स्थलचरों (मनुष्यों) के मकानों में हमारे लिए जाना देश पारकर राजा शीघ्र ही जिनालय के पास में स्थित एक कि कहाँ से यह खेचर-राजा पितामह, विष्णु, जिन तुम सामान्य पुरुष हो । और मूर्खी सामान्य व्यक्ति भी इच्छा करता है, हीन पुरुष हीनके साथ ही सम्बन्ध चाहता है । पुरुषोंने अचल व अनुत्तर मोक्ष प्राप्त विधिने और भी भारी दूसरा दुःख दिलाया है। उद्देश - २८ दिन से राजाने (ऐपन) उच्चकुलमें उत्पन्न स्त्रियाँ अपमानसे पीड़ित जीवन जी करके राजा पूर्ण आदरसे पूजा मुद्रित पाठ ३० उसका ३१ स्वयं ही उठ सारस आवाज करते हुए एक दूसरे के ओर चलने को प्रवृत्त हुआ । जिसका रूप वह निश्वयही मेरी चन्द्रगति विस्मित हुआ और मुँह से ३३ कई ३३ दूसरों ने ३३ पुष्पों की....थी । ३५ करने लगे । ३७ राम खड़े ४९ राम तीनों हैं । पकडा । ९२ कर्म... है ९६ माया.... आये । १८... १०० महाबली ११९ तथा... . देवोंने उद्देश - २९ १२१ उससे ... वह १२१ विशालाक्षी १२४ उस... और १२८ अभ्युदय १४० करक १४१ पुत्र... लगे । उद्देश - ३० ४९ सेवा... था । ३५ रामने... चाहिए ६९. अतिभूति... मरकर १४३ परितव्य पाठ तरह नष्ट-विनष्ट करने लगे । उसका पीछा किय. । स्वयं अपने सुभटों के साथ उठ वे उन्होंने पुष्पों से (अपने आप को सजाया था करते हुए लड़ने लगे । राम स्वयं खड़े राम लोक में प्रसिद्ध हुए । कर्म समस्त लोक को नचाता है । -पिता के साथ सभी राजा मातामिथिला में आये । हुई सजीधजी सीता ने धनुषभवन में वृषभ के महाबाहु तथा जय-जयकार और वाद्यके घोष के साथ देवोंने क्षुब्ध-सागर सा वह मृगाक्षी लक्ष्मणने उस धनुषको उठाकर हर्ष पूर्वकमोड़ा और अद्भुत करके पुत्रों ने नववधूओं के साथ क्रमशः अयोध्या में प्रवेश किया । वह विमल हृदयवाला दिव्य नारीकनों से सेवित होकर दिन बिताता था और पूर्वजन्म में उपार्जित (पुण्य के कारण ) शरीर सुख का उपभोग करता था रामने यह वचन कहा कि हे भद्रे ! जो नष्ट और अपहृत हो गया है। उसके बारे में समझदार को चिन्ता नहीं करनी चाहिए । अतिभूति निदानसहित मरकर Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ पउमचरिय मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ ६९ करने लगे करने लगा। ९२ ऊपर उछल रहा है। पुलकित हो रहा है। ७३ पर्वत के मध्यमें नगोत्तर पर्वत पर ९४ पर...हुई। पर अभिनन्दित की गयी। ८५ उसने और उसको ९६ तुम... करना । तुम परम बन्धु हो जिससे सीता को तनिक भी उद्वेग प्राप्त नहीं होगा उद्देश-३१ श्रेणि कने....हे भगवन् । श्रेणिकने गणाधिपसे पूछा कि, ९६ लगी...पुत्र लगी "हे पुत्र ! भगवन् ! रूप हो"। १३ ज्ञानका धारक देह-धारक "कैकेई के वरके कारण पिताने २२ स्कन्दके द्वारा आक्रमणके द्वारा ९८ नहीं चाहता । पुरुष स्वल्प वस्त्रों के कारण आगको १३ पुरुष...भागको नहीं चाहता"। ४४ दौतरूपी वीणा बजाने वाले। दाँतरूपी वीणा जिनकी गिरगयी थी ९९ हे पुत्र ! "हे पुत्र ! ९९ जाऊँगी। (ऐसे वृद्धलोग) जाऊँगी" । १०० कहा कि विन्ध्यगिरि के ५५ आज ऐसे आज मुनि के पास ऐसे कहा "विन्ध्यगिरि के ६२ दुःख...संकुल दुःख रूपी पादपों से संकुल १९३ उत्तम...किया । पति एवं पुत्र का आलिंगन एक समान ७७ ऐसा ही हृदय में भला ही होने पर भी भावनाओं की भिन्नता ९१ निर्मल...करो। पिता की विमलकीति (बनी रहे रहती है। इसलिए) माता के वचन का परि- १२५ धीर !...करी । धीर ! उपेक्षा मत करो। पालन करो। १२६ सामर्थ्य अधिकार उद्देश-३२ २ करके वे करके सीता के साथ वे ३० भावों में भवों में ७ दुसरी दिशा में पच्छिम दिशा में ३५ एकान्त सीमावर्ती १० सिंह रुरु सिंह, हाथी, रुरु ४१ सिंह के ..देखा उन श्रेष्ठ कुमारसिंहों को देखा २४ राजाओं ने... गृहस्थ धर्म राजाओं ने जो विषयामुख थे, गृहस्थ ५१ स्वभावसे...होती है। स्वभाव से मायावी होती है। धर्म ५६ भी......था । भी सन्तोष नहीं पाता था। उद्देश-३३ २ था,...लगा था । था, बिना जोते बोये हुए धान के रास्तें अव्यवस्थित हो गये हैं । उगने से उसके रास्ते और मार्ग ३७ छ टे बन में मन्दारण्य में अवरुद्ध हो गये थे और उदुम्बर. ३७ करके...जायेंगे । करके जल में लोहे के गोले की पनस एवं बड़ की लकड़ियाँ के गट्ठों भौति वे अचारु नरक में जायेंगे । का समिधा के लिए वहाँ पर ढेर लगा ३९ है,...होते है। हैं और करवत, तलवार तथा यन्त्र था । होते हैं। ३ विनय ...बातचीत की। विनय और उपचार के साथ सभी ६१ बेंत वशयष्टि तापसगों ने प्रयत्नपूर्वक उनका ९५ पद्मनाभ पप्रनाथ कुशल क्षेम करते हुए बातचीत की। ९९ सिंहोदर के ...भरत ने सिंहोदर को बुद्धिशाली लक्ष्मण ने १४ अन्न...है, खेत को बिना जोते फसलें पैदा कहा कि भरत ने होती हैं, १.१ मृत्यों के ... पड़ती है ? भृत्यों से मालिक को भापत्ति होती १४ और...ग्राम भी और पुण्ड्रेक्षु प्रचुर मात्रा में है, तथा प्राम भी १०२ तुम्हारे....है? तुम्हारे आदेश से मुझे क्या ! १५ और...हुए हैं। और भम शकटों ब बर्तनों के कारण १०५ मृत्यु की...करो । मृत्युको शीघ्रता से स्वीकार करो । Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ १०७ उत्सुक बद्धिशाली १०९ पीटा। ११. उस...बांधलिया । ११५ नगर के....दशपुर ४ अनुग्रह करके ५ इसमें...ऐसा ६ लक्ष्मण से पूछा ८ राजा के १७ तुम मे...रही हो? हिन्दी अनुवाद संशोधन १४५ पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ उद्यत मनवाले १२२ उन...सिंहोदर उन स्त्रियों के रोते हुए सिहोदर पीट गिराया । १२६ तथा...की। तथा सीता से भादर व स्नेह पूर्वक वह किसी किसी योद्धा को आपस में ही एक दूसरे से मरवाता था, किसी को १३७ जैन धर्मके ..दिये । जैन धर्म के प्रभाव से संतुष्ट हो कर एड़ी की चोट से निर्जीव करता सिंहोदर ने वह गणिका (वेश्या) ? था और किसी किसी को जिसकी भौर दिम्य कुण्डल विद्यु दा को सुप्रत पीठ फट गयी थी तथा अधोमुख किये। पड़ा हुभा था, वह यों ही छोड़े १५७ वज्रश्रमण...बढ़ाया गया । बजकर्ण (बज्रश्रवण) के साथ उत्तम देता था। प्रीति हुई तथा परस्पर सम्मान, दान प्रदान व आवागमन से उम दोनों का नगर के मुख्यद्वार पर भासीन दशपुर स्नेह बढ़ता गया। उद्देश-३४ बिना अवरोध २५ छुदा सका । छुवाता है। "क्या दोष है ?" ऐसा ... ३३ शब्दायमान,...उछलने के शब्दायमान, संक्षुब्ध मगर, मच्छ, लक्ष्मण से उसने पूछा । कच्छप और मत्स्यों के उछलने के नगराधिप के ३३ बल में प्रविष्ट हाधियों की जल-हस्तियों को हे सुन्दर शरीर वाली कन्ये ! तुम अपने ही राज्य में इस प्रकार के ५० बन्धन से बन्धम से वेश में क्यों क्रीका करती हो ? ५३ तुम ..है। तुम यह सब जान जाभोगे । उद्देश-३५ पाप अपकीर्ति का मूल है, इस ७६ सम्मान से...था । सम्मान से वह इतना पराजित था भीगते हुए कि उसको शान्ति नहीं हो रही थी। पूतन नाम का विनायक (यक्ष) वहाँ ७९ अठारह लाख अठारह हजार वहाँ शीघ्र ही विशाल ७९ मन्दपनि मुनि के नन्द नामक यति के वही प्रमाणित (योग्य) धर्म है । ८१ यह प्रशस्त यह उद्देश-३६ सभी दिशाओं में अन्धकार छा आने २८ जैसी आज्ञा....इस जिस प्रकार भाप कहती है वैसा ही पर एक उपवास धारण किये हुए वह x निकाल दो ३३ भाग्य से अधीरता व लक्ष्मण को उस स्त्री के साथ देख कर ३३ वृद्धि हो । वृद्धि देखी गई है। सीता ने हँस कर कहा कि उद्देश-३७ कलभ (राजा) केसरी के साथ तथा स्थित हुए हैं। पंचालपति पार्थ एक महाध्वज आदि (भौर) अंगाधिपति हजार हाथियों के साथ आया है। राजा ये (सब अपने अपने) छः सौ २७ राजा सेमा के राजा कनक सेना के मत्त हाथियों के साथ व सात सौ २९ उसने राजा महीधर ने भइवों के साथ रण में शीघ्र ही उप- १९ राजा ने राम से राजाको राम ने १४ पापी इस २० भीगे हुए २२ पूपण...वहाँ २३ वहाँ विशाल ६७ वह धर्म...है। ८ सभी...एक १५ बन्धन में...वह २१ अधिक २५ अपने...कहा कि ७.८ सिंह के...हुआ है। 2-25 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ पडमचरियं पठितव्य पाठ अप्रमत्त शीघ्र ही तुम्हारे वश में नर्तिकाने कहा, हे भतिवीर्यक। लोगो में उपयोग पूर्वक लक्ष्मण ने कहा, हे राजत् ! मैने तो हे माम ! तुम शत्रदमन ने भी इसी प्रकार अपने मधुर वचनों से उसे क्षमा करके कहा कि भोगों में अतिपोषित होकर लक्ष्मण वनमाला की तरह उसको भी भाश्वासन देने लगा। कर मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ ३१ इस पर रामने कहा कि, x निकाल दो १२ प्रयत्नशील ३५ अतिवीर्य....हजारों सुना जाता है कि अतिवीर्य बहुत से ४४ शीघ्र ही वश में हजारों ५३ नर्तिकाने...लोगो में ३९ सेना को...है । साधन का हरण कर रहा है। ६१ श्रद्धा पूर्वक उद्देश-३८ २ उस...सीता के उसे कान्ता के रूप में स्वीकार करके १६ राजा ने...मैने सीता के १६ तो तुम १३ जरके करके १७ इस...कहा कि १७ मैं वापस मैं आश्रय-स्थल (निवास स्थान) निश्चित करके वापस ५४ भोगों में अनुत्सुक ३८ उगली । उठायी। ५५ लक्ष्मण...भी हो। ३९ उसने भी दाहिने उसने उस आती हुई शक्ति को दाहिने उद्देश-३९ ४ पार करके पार करते हुए ५४ हाथी के...तथा ११ सीता को...रखकर सीता को मार्ग में (चलने के लिए) स्थिर ७३ उपसर्ग से युक्त ९२ सोचते ही हमारी १२ निर्मल बड़ी बड़ी १६ हाथियों को सों को ९९ यह...है । १७ नामा वर्ण के... देखा नाना वर्ण के बिच्छुओं तथा भयानक __१०१ दूसरी पत्नी घोनसों (सी) द्वारा घेरे गये उन १.१ मदनवेगा...हुई । मुनियों को दशरथ-पुत्रों ने देखा । १८ उन्होंने...तब धनुष के अग्र भाग से बिच्छुओं और सो को चारों भोर से दूर हटा करके १०६ तापसगुरुओं को तब ११२ यह सरल है। ३४ यथायोग्य ... वे यथाविध वे ११३ मैं...हूँ। ४. दौत्यकार्य के अपने कार्य के ११५ वेश्या के ४५ ब्राह्मणपत्नी ने जैसा ब्राह्मणपत्नी ने कामक्रीड़ा के लिए जैसा १२३ अपना...जानकर ४५ रात के समय x निकाल दो १२३ वाणी को हृदय से ४९ साथ...मतिवर्धन साथ वह गणनायक मतिवर्धन १२१ अवधि ज्ञान से...उसने ४९ एवं दूसरे प्राणियों से प्राणियों से उद्देश-४० १ वे भी उन्हें भी ६ सहसा उन्नत सहसा बहुत सी ऊँची केचा १२ दूसरे देश में उद्देश-४१ १२ मुनियों को...देखा मुनियों को और उस परम भतिशय को १५ शोभावाला देखा । २३ में योग १२ परमअतिशययुक्त x निकाल दो २६ रहा हुआ १४ पक्षी....उनके पक्षी संसार का उच्छेदन करने के २८ भंडा निमित्त से उनके ३७ अरण्य में....किया । हाथी के चलायमान कान तथा उपसर्ग से मुक्त उसके विषय में उनकी ऐसी धारणा हुई कि हमारी यह महालोचन है। दूसरी अमानिती पत्नी मदनवेगा थी जो दत्त नामक मुनिवर के पास में सम्यक्त्वपरायणा हुई थी। तापसगुरु को यह अनुकूल है। मैं कुंवारी कन्या हूँ। द्वेष्या (अमानिती स्त्री) के x निकाल दो वाणी को सुनकर हृदय से भवधि ज्ञान से हमको यहाँ योगस्थ जानकर उसने दूसरे स्थल पर शोभा को प्राप्तकर मैं यह योग रहता हुआ विकार प्राप्त भरण्य में ही भानन्द मानता है। Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७ मुद्रित पाठ ४२ भाचार वाले ५६ वह विशाल की ५६ भौर...जायगी ५७ वह सुकेतु ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ रूप वाले ६२ बीच...हुए । वह प्रवर के निज मामा विशाल की x निकाल दो ६७ यथाशक्ति उपवास यहो बात होगी ऐसा कह करके वह ७४ इन्द्र के आयुध वज्र सुकेतु ७७ उद्यमशील विशाल की विधूता ७. भमन्यदधि (सम्यग्दृष्टि) उद्देश-४२. बकुल, तिलक, अतिमुक्तक, २२ उन...भौरों को शतपत्रिका और कुरैया से शमी, केतकी, बेर ३० लपेट रहे 'ऐसा ही हो' यह कहकर प्रिया के ३३ टहनियां...फूटे हैं उद्देश-४३ विमुक्त होकर सुख की स्थिति को प्राप्त ३५ हुई...विशालाक्षीने पठितव्य पाठ बीच हमारे पिता की सभा (न्यायालय) में अभियोग चला और दोनों में वाद प्रतिवाद हुभा । यथाशक्ति एवं भावना पूर्वक उपवास इन्द्रधनुष प्रमादरहित तृष्णारहित दृष्टि से ५९ विशाल की धुता ८ बकुल, भतिमुक्तक ८ शत्रपत्रिका से ९ शमी...बेर ११ ऐसा...प्रिया के चक्कर लगाते हुए उन बहुसंख्यक भौरों को हैं, लता मण्डपों से युक्त हैं, फोड़ रहे प्ररोहों का समूह जिसमें से फूटा है ३ विमुक्त...प्राप्त १९ के साथ २० जंगल में...दृष्टिपथ में हुई व अश्रु बहने के कारण उस विकलाक्षी ने x निकाल दो पाप से परिगृहीत तथा स्वजनों द्वारा परित्यक्त मैं वैराग्य धारण २१ भभ्यास...वाढे २१ जंगल में ५ रखकर ...गाय की ६ मेरा ८ किसी तरह १५ हुई सीता १७ भाकाशमें से हुए निगाह करते हुए उसने नीचे मुख की हुई, सम्मोह उनके नाम इस प्रकार मनुष्यों में सार रूप उत्तम १ फिर...ठहरो। ९ वनके...मेरे जंगल में मेरे नियम और योग की ३५ लीलापूर्वक समाप्ति के पहले जो दृष्टिपथ में विधान पूर्वक ४३ पापी ... धारण झुरमुट में उद्देश-४४ रख कर वत्सविहीन गायकी ३० जाते...सम्मोह मेरा गाढ़ बड़ी कठिनाई से हुई भयभीत सीता ३२ उसके नाम . भाकाश में आच्छादित होते हुए ६२ इस...उत्तम उद्देश-४५ -तुम मेरे पीछे खडे हो जाओ। ३८ जल्दी ही...जायँ बिना कसूर अथवा मध्यस्थ भाव वाले ३८ बैठकर ...पता मेरे १२ भी....नहीं उसको लक्ष्मण ने बाणों से मूर्छित करके। वीध दिया । ४३ धीरज धारण की। उद्देश-४६ प्रेमाशा नहीं छोड़ी। ४९ शान्ति देता है। जिसकी तुम्हारे द्वारा ५९ इस रावण के ...दो। साथ याचना की जाती है । ७० तथा समुच्चय देवसुख का ८० पूजा जो राम और लक्ष्मण तुम्हारे कल्याण ८१ चिन्तातुर के लिए नित्य उद्यमशील हैं वे भी ८२ मिश्वाश जल्दी ही पातालंकारपुर चळे जायें बैठकर भामण्डल के बारे में पता भी प्रसन्नता प्राप्त नहीं भानन्द प्राप्त किया । १५ मूर्छित...डाला । ९ प्रेम न छोड़ा । २८ जिसे कि तुमने २८ साथ देखा है। ३९ शरीर-सुख का १. जिन...वे भी सुख देता है। यह रावण ले जाकर मुझे राम को सौप दे तथा चौथे समुच्चय बांछना चिन्तामग्न निश्वास Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ मुद्रित पाठ ८५ जैसा...हुमा हूँ? ८६ ऐसा सोचकर ३• तुम्हें...और ३७ कष्ट पूर्वक १ धैर्य के ४ दसरा...नहीं * जब... सीते ! ९ दुष्ट बुद्धिषाले ९ रामने...है। १ उपचार किया । २१ शवसुर ३४ राजा का ६१ विलासभूति ६५ उस...बन में पउमरियं पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ जैसा क्यों निरूपित कर दिया गया हूँ। ९४ थोडे से त्रिपृष्ठों द्वारा छोटे से त्रिपृष्ठ द्वारा x निकाल दो। उद्देश-४७ तुम्हारे कार्य को पूरा करूँगा और ४४ युक रहित ५४ सुरमति विट सुप्रीव की सुरवती ५४ पनामा पद्मावती उद्देश-४८ सुख के ७९ काय कार्य सरी कोई कथा वे नहीं ८० करनेवाले...तिरस्कृत करते हुए इस प्रकार भाईयों व उनके पास में बैठी हुई (कन्या) को भी वे सीते! परिवार द्वारा तिरस्कृत ८७ यह...देगा यह छोद न देगा पापमति १०० परिपूर्ण पूभित रामने तुम्हारे जैसे दुष्टचरित्र वाले १०२ सिन्धु देश में नदी अथवा समुद्रस्थल पर (साहसगति) को मेजा है। १११ विरह से ...सीता विरह में कृशकाय बनी सीता उपकार किया । १२. वानरों में से...करें। वानरों के किसी नीति कुशल सामन्त श्वशुर की आप शीघ्र खोज करें। रघुपति का १२५ बल से...चाहिए। अति बल से गर्वित तथा अपने सामर्थ्य विशालभूति से युक्त पुरुष को किसी कारण (वस्तु) उस पत्नी के वचन से बह विनय पर अपनी बुद्धि से विचार करते हुए बहाने से धन में भी सदा विमल (हृदय) होना चाहिए। उद्देश-४९ दूत को भाता हुभा देखा । तक का ३३ (३३-३४) हनुमान ने सुप्रीव की पुत्री (कमला) ३४ भा जाऊँगा । आ जाता हूँ। को बुला करके दूत से पूछा । ३४ (३५) यह विश्वास दिलानेवाली अंगूठी ले वश में आकर उसको देना और उसकी (सीता अपने संयोग के की) चूडामणि मेरे लिए ले माना । उद्देश-५० मैं निश्चय ही उस २० दुन्दुभि भौर ढोल तूर्य आदि उद्देश--५१ साधना के २४ देव के आगमन के देश लौटने के तुम रहती हो उद्देश-५२ त्रिक्ट को ८ वज्रमुख स्वयं उठ वज्रमुख रुष्ट हो स्वयं उ. . पता लगाभो जैसी गर्जना करने वाले हनुमान...नामक हनुमान को लंका (सुन्दरी) कन्या का माशालिका के लाभ नामक ३३ धर्म धर्म १-१ दूत को देखा। ३ आदि का ९ हनुमाम ने बुलाया २७ प्रसन्न ३२ चित्तस्वस्थता के ५ मैं उस १ साधना के ११ तुम ठहरी हो १ चित्रकूट की २ सूचित करो ५ जैसी भुजाओं वाले ६ सर्पिणी के Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ १और....प्रविष्ट हुभा। १२ स्मृतिचिन्ह के रूप में १५ में पुलकित १७ कहे जाने पर १९ धीरज नहीं धरते। २. वे गन्धर्वो की कथा २१ शिथिल...हुई है। २६ सच्चे श्रावक हो, ३. लक्ष्मण भी...उसने १७ मृत्यु के...हुए हैं। ५६ भोजन करें, ७३ इस....पवनपुत्र हिन्दी अनुवाद संशोधन पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ उद्देश-५३ और दरवाजे पर (के निकट) ही स्थित ८२ और उत्साह से भौर कोप तथा उत्साह से विभीषण के घर में वह अकेला प्रविष्ट ८७ इन्द्रधनुष की रचना इन्द्रधनुष के सण्डों की रचना हुभा। ८८ दीनभाव से रुदन चिल्लाहट, रुदन रत्म सहित ९४ परपुरुष के जिस तरह परपुरुष के में सन्तुष्ट होकर पुलकित ९. प्रियाकी भाँति वानर के प्रिया को देखने में उसके प्रियतम को पूछे जाने पर उसी तरह वानर के सुख नहीं पाते। ९४ लंका को....सकता। लंका को देखने में मुझे कोई भानन्द वे गीत व कथा नहीं। शिथिलकाय बन जाने से यह अंगूठी ९५ उसे इस निकलकर वन में पड़ी हुई तुम्हें मिली १११ हत...नष्ट हत राक्षस नष्ट है क्या? ११२ मस्तक फटने...मत्त टूटते हुए चमकीले मोतीवाले भौर जिनके सच्ची बात कहने वाले हैं (सत्य की मद का झरना नष्ट हो गया था ऐसे सौगंध लिये हो), मत्त लक्ष्मण भी तब खरदूषण को मारकर १६ शीघ्र ही फेंकी। शीघ्र ही उल्टे रस्ते शिला पर फेंक दिया। उस स्थान पर पहुँचा तो उसने मृत्युपथ पर अधिष्ठित कर दिये गये हैं । १७ और भाते हुए और हनुमान भी भाते हुए पारणा करें, ११ जाने पर कुद जाने पर रावण ऋद्ध 'ऐसा ही हो' इस प्रकार कहकर पवम- १४५ गिरते....दिया । उस भवन के गिरने से यह सारी पृथ्वी पुत्र पर्वतों से अति नियंत्रित होने पर भी गयी हुई सागर के साथ हिल गयी। उद्देश-५४ युद्धाभिमुख (युद्धोत्सुक) २१ कली, गिल बेलीकिल तथा आपकी कुशलता ३५ हुए.. पड़े हुए आकाश को भारित करते हुए। कीर्ति से चल पड़े। उद्देश-५५ इन्द्रजितने ५६ पुत्रों के....गया। राक्षसपति ने भायुध भादि से सन्मद घोर, कालादि इन तथा दूसरे बहुत से सुभटों का xनिकाल दो। स्नेहपूर्वक बहुत सम्मान (पूजा) युवा बलपूर्वक रहते किया जैसे पिता अपने पुत्रों का सोना भात में छिपा करता है। उद्देश-५६ समक्ष मेरा हलकापन हो जायगा । उद्देश-५८ सहोदर विप्र गृहस्थ ७५ रही हुई २ युद्ध में से लौटे हुए ६ तथा कुशलता २. कान्ति से ८ इन्दजितने २३ काल भादि ३५ नैमिषारण्य में ३५ युवा रहते ३६ सोना छिपा १५ समक्ष...पड़ेगा। ४ सहोदर गृहस्थ ९ उहाम...डाला। उदामकीर्ति ने विग्न को तथा सिंह- कदि ने प्रहत कोमार डाला। २५ कान्तिवाले...प्रहार कान्तिवाले बाणों से हनुमान के शरार पर प्रहार Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ ४६ इस... देखेंगे ४९ फेंके गये बाणों से ४९ वानर सैन्य छा गया ५९ इच्छानुसार विहार करने लगे ४ तब... आदि ९ निर्मल... साधु २० अभिमानी...लगा २७ चन्द्रनख के २८ कुंद्ध... ललकारा । ४० नष्ट... उठते थे । 8 तरह... हो । ८ यह फल १४ दृष्टि में २० असफल होने से २२ असमर्थ ६ प्रकार.... महाराज २ हे... बड़े १. दुःखका... पापिनी १९ सुरधीय का पुरोहित है। २२ साधुपुरुष २६ पीड़ित... है । २७ इस नगर में... वह ३१ समक्ष लवण समुद्रके उत्तम... उतरे । पठितव्य पाठ संघर्ष के कारण हाथियों से व्याप्त इस विस्तीर्ण वानर सेना को थोड़ी ही देर में आप विनष्ट सी देखोये । फेंके गये बाण वानर सैन्य पर छा गये । x निकाल दो तब श्रीवृक्ष आदि निर्मल स्वभाव वाळे पउमचरियं यह पाप - फल वैभव में अभिमानी वह तीक्ष्ण बाण निकाल कर उसके समीप जाने लगा । चन्द्रनभ के कुछ अंगद ने मय को ललकारा। मष्ट हाथों वाले कई सुभट भारी प्रहार से भाहत होते हुए भी अपने उद्देश - ६० तरह के अनर्थ को तुम प्राप्त हो गये हो । उद्देश - ६१ तुम्हारे लिए कुछ नहीं कर सकने से विरक्त मुद्रित पाठ ६८ आप... बाणों के ६० प्रकार गज के पकड़े जाने पर महाराज हे सुपुरुष 1 अपने बन्धुजनों का त्याग करके बड़े दुःख की उत्तरदायिनी पापिनी सुरगीतपुर का राजा हूँ । ७१ बिना... शंका के ७५ विभीषण उद्देश- ६२ राजा पोड़ित हो गया। परन्तु उस नगर में द्रोणमेघ नामका जो राजा था वह सहित ७६ उस समय दूर लवणसमुद्र के अये भादि भाडम्बर किये जाने के ९ न माता, न पिता बाँधे गये हैं ४५ बाँधने में ४६ निकालने वाले ७३ रावण... शोक उद्देश - ६३ - २७ नगर के तीन गोपुर २९ भयंकर महात्मा ३० भाला ३४ एवं कीर्ति से ३५ आकाश में... भौति ३४ धीर... नामका २४ गुणशालिनी पुत्री ३६ साथ... महान् ५२ पिता... हुए उसने ६९ विशल्या ने... डाला । ७२ लोक में... विमल उद्देश - ६४ पठितव्य पाठ आप देखे ! इन्द्रजित ने बाणों के सुग्रीव को बाँध दिया है। स्पष्ट रूप से विराधित इतने में न पिता स्वाभिमान से गिर गिर के उठने की कोशिश करते थे । वेष्टित करने में मिटा करके रावण रात में सोता हुआ शोक तीन बसने योग्य स्थल भयंकर और गदा हाथ में लिए महात्मा माले एवं मदसे नक्षत्रों के साथ आकाश की भाँति धीर त्रिभुवनानन्द नामका गुणशालिनी अनंगहरा नाम की पुत्री साथ प्रहारों से परिपूर्ण महान् पिता के स्थान (गृह) ले जाते हुए उसे रोका गया और उसने विशल्या के उस स्नानजल से क्षण भर में नष्ट कर दिया गया। लोक में मृत्युपथ पर स्थित मनुष्यों के लिए जो विमल पश्चात् वह उत्तम विमान से मीचे उतरी । Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन मुद्रित पाठ . २३ सुन्दर चैवर ३३ करते है। पठितव्य पाठ संभाषण करके तथा विकसित नयनवाले ५ अमोघविद्या .९ प्रसन्नता के साथ ३८ जीभ...भौति फल की भांति नहीं हैं...करें ? हाथीरूपी ३ पुत्रों के वैरियों को ८ ग्रामसमूह ३२ मन्दोदरीने मन्त्री से xनिकाल दो नामके मन्त्रीने जताया कि २ देवोंको...जो ५ रामसे कहा ५ आप...पकड़ें। १६ उन्हे ललचाओ। २३ भयसे...पद्मखण्डमें पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ सुन्दर श्वेत चंवर ३५ सम्भाषण करनेवाली करता है। ४० तपा...मुखवाले उद्देश-६५ अमोघविजया सामूहिक रूप से १२ नहीं है... करे? जीभ वसूले से काटे गये ढीले ४६ मद...हाथीरूपी उद्देश-६६ सोये हुए वैरियों को ३२ यमदण्डनामकी ग्राम के मुखिये, ३५ नामको मन्दोदरीने यमदण्डनामक मन्त्रोपे ३५ जताया गया कि उद्देश-६७ देवोंका भी भंजन करनेवाली जो ४४ किया...अनुकम्पा रामसे इस प्रसंग में। १६ वशमें... नहीं साधता? आप सहसा ही पकड़ लें। उन्हें आन्दोलित कर दो। भयसे अन्य महिला मनमें जल्दी करती हुई भी अपने बड़े बड़े नितम्बों के कारण बड़ी मुश्किल से, पद्मखण्ड में तुम मेरी एक बात सुनो। ४७ आप...देखे। उद्देश-६८ ध्वनि के साथ चल पडें । २९ हाथ में...विशुद्ध कक्ष (खण्ड) में २९ । (२८) उन्होंने स्पर्श करते हुए तथा वाणीसे ३. वह माला उस उस कुमार ने उसके हाथ से अक्ष- ३. । (२९-३०) माला को छीन कर उसे तोड़ डाला, ३४ पीटने लगा। फिर शीघ्र ही उसे जोड़ दी और ५. छड़कर ...गया । हँसते हुए वापिस लौटा दो । (२८) उद्देश-६९ मुनिसुव्रत __ ५१ करने लगे। अपने अपने वेत्रासनों पर बैठे जो सुवर्णमय थे तथा श्रेष्ठ छोटे छोटे गहों और चादरों सहित थे । ५५ शृङ्गार रसमें ऐसा सोचकर ५८ कान्ति से . उद्देश-७० वलय, कुण्डल ३३ तब उसने ऐसा कहा हो यदि भरत राजा के जैसा भी हो ३४ पुरुषवर, पुण्डरीक आय, फिर ४५ कृशोदरी किया है और तुम उसके ऊपर अनुकम्पा अन्यथा (अब भी) अत्यन्त दर्पयुक्त दशवदन साधा नहीं (वशमें नहीं किया) जाता है, फिर बहुरूपिणी विद्या के अपने वश में आ जाने के बाद तो कैसे (साध्य होगा)? आप देखते रहें। १. तुम...सुनो। हाथ में वह विशुद्ध ३ ध्वनि से...थे। १. दरवाजे में १७ छ छ...वाणी से ३८ ...... कण्ठी को उस पीड़ित करने लगा। छोड़कर वह अनद राम के सभा क्षेत्र में चला गया । - मुनि सुव्रत १४ अपने अपने...पर बैठे । करने लगे । बड़े बड़े वृक्ष टूटने लगे और पहाड़ों के शिखर गिरने लगे । (५१) वीर रसमें कीर्ति से १२ ऐसा कहकर २ सोने के कुण्डल, १५ हो...फिर ऐसा कहने पर उसने कहा पुरुषवरपुण्डरीक कृशोदरी ! तुम उठो, हे Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचारियं मुद्रित पाठ ४५ प्रसन्नाक्षी ५१ प्रसन्न करने वाली ६८ सुभटोंने...किया । पठितव्य पाठ लना प्रारम्भ किया। व्याप्त, आयुधों सहित, सूर्य के २४ द्वारा...सैकड़ों २४ शिला वाले पर्वत और २१ मुद्गर गिरने २५ करके...पृथ्वीतिल किसी दूसरे को खींचकर मारता हाथीको मारते थे। सैकड़ों उत्तम वस्तुओं के योग्य ऐसे १५ लक्ष्मणने...। (११) उन्हें (लोगों को !) १२ उनको...मुनकर ३ वह भी १२ क्या करें? १३ रावणके...लक्ष्मणको पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ सुगाक्षी प्रसन्ना नामक सुभटोंने लडापुरी से बाहर निक- ७१ व्याप्त...सूर्यके उद्देश-७१ द्वारा फेंके गये सैकयों ३२ किसी...मारता शिलाएँ, बड़े बड़े पाषाण और ३२ हाथीको...ये। मुद्र योद्धाभों को मारते हुए गिरने करके दर्प के साथ जीव ४७ उत्तम और परीर को पृथ्वीतल ५३ उत्तम ऐसे उद्देश-७२ लक्ष्मणको उन कुमारियोंने कहा कि १७ दोनों को। तुम्हें कार्य में सिद्धि प्राप्त हो ? (11) इनके शब्द सुनकर ३१ विजय में उद्देश-७३ ११ करने वाले होने के लिए कैसे देखा गया हूँ। २४ वध के लिए क्या मर जाऊँगा ? हाथ में चक्र धारण किये रावणके २९ गिरा हुआ...और सम्मुख हुए लक्ष्मण को उद्देश-७४ तडिन्माला २० इस मुखको करूण शब्द से कीर्ति २. क्यों...है ? ३८ मोटे उद्देश-७५ 'ऐसा ही हो' कहकर ६६ राजाने...प्राकारों दूसरे लोग मरेन्द्र ७. बेठे हुए तथा मय ७१ रतिवर्षन विरक्त उद्देश-७६ पंच अणुव्रतों को धारण २६ हलायुध बे प्रचुरमात्रा में आभरण xनिकाल दो २६ और ..करो। उद्देश-७७ भौर सोने की विचित्र कारीगरी वाला इस कथा के मध्य में ८५ और...सुन्दरा स्वच्छन्द, उद्दाम ९१ चोरों द्वारा भार्गव की भार्या थी जो अपने शरों ९२ मृग करते हुए सामने लंकाधिपति गिरे हुए एक देव की भौति, सोये हुए कामदेवकी भांति और १० तडिन्माता १५ मधुर शब्द से१८ कान्ति १९ हमारे इस मुखचन्द्र को क्यों बन्द कर रखा है ! मुझ मोटे मेरे २ ऐसा कहकर २० दूसरे भट २१ ले रहे थे२५ लोग १३ तथा सुभट मय राजाने राज्य की सूचना देने वाले चिह्न (लिंग) भूत बहुत से प्राकारों बैठकर रतिवर्धन प्रतिबुद हुआ और विरत विमल यशधारी हलायुध १८ अणुवतों को...धारण २५ वे भाभरण २५ विविध प्रकार के xनिकाल दो। ३ और...दंवारोंवाला ५६ अब...लब्धि ७१ स्वच्छन्द, ८१ भार्गव...भार्या थी। से अचूक विजय प्राप्त करनेवाला था। और उस नगर के राजा की सुन्दरा चर पुरुषों द्वारा मय Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ १३ जिनदर्शनमें...आसक्त मैं २१ आ...वृत्तान्त २६ अब्रह्मण्यं...उस २८ मोरनी ३३ हमारी...जीवन २ विमान, हाथी २ साथ चले। १. उतरकर...किया । १७ चिघाट ८ हिन्दी अनुवाद संबोधन पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ ... पठितव्य पाठ उद्देश-७८ जिन दर्शन के प्रसंग में मैं ३९ पास....हूँ। पास शीघ्रगामी दूत भेजे जा रहे हैं। तुम्हारे पुत्र के पास जाकरके मैं १७ आकाशमें...सब विभीषण की आज्ञा से आकाश में . वृत्तान्त स्थित सब अधर्म करनेवाले उस सिहिनी १८ सब शिल्पियोंने सब दक्ष शिल्पियोंने समाचार देकर तुमने हमारी माताओं ५० विशाल xनिकाल दो को जोवन ५. ऐसे मण्डप ऐसे विस्तीर्ण मण्डप उद्देश-७९ विमान, रथ, हाथी, १८ तथा...बन्दीजनोंकी तथा वाद्यों को आवाज और बन्दीसाथ साकेतपुरी को चले । जनों को जहाँ रूपवतों के पिता सम्यगृहाधि हुई एक दूसरे की बातचीत भी १८ हुई...थे। राजा कुलिशकणे रहते हैं। नहीं सुन सकते थे। उतरकर भरतने हर्ष के साथ उनको भर्घ दिया । ३. जीव...विशाल जीव देवों का अति अद्भुत और चिंघाड विशाल उद्देश-८० xनिकाल दो। . शय्यागृहमें...आसन सिंह को धारण करनेवाली शय्या थी और आसन लक्ष्मण के वैभषके विस्तारके बारेमें १२ करोड़ से...कुल करोड़ से अधिक कुल धन एवं रत्नों तुम चेष्टा पूर्वक सुनो। से परिपूर्ण होकर साकेतपुरा में लक्ष्मणके नन्द्यावर्त २४ किपाक...हैं । किपाकफल के समान भोग हैं। आवास स्थान था । ५२ पद्यावती...मन पद्मावती आदि युवतियों मन. उनका निवास ६१ वनों को बाजार को प्रासाद जैसा था, ऊँचा था और सब दिशाओं ६२ दर्पका...दूसरे दर्पसे आच्छादित होकर दूसरे का अवलोकन करने वाला था। ६. हाथी...स्मरण हाथी प्रशान्त हृदयसे अतीत जन्म उसमें पर्वतसदृश ऊँचा वर्द्धमान नामक का स्मरण विचित्र प्रेक्षागृह या ७. यह...ब्रह्मलोमें यह ब्रह्मोत्तर कल्प में उद्देश-८१ जवसे क्षुब्ध होकरके वह हाथी शान्त हुभा है तबसे उद्देश-८२ वह तापस उसकी रक्षा करेगा । १०६ सफेह सफेद (वसु और पर्वतक की श्रुति से !) ११३ धैर्य मुख गर्भसे लोगों का आनन्द रूप वह ११९ चन्द्र कुलकर चन्द्र, कुलंकर विभू नामक पुत्र उत्पन्न हुआ । १२० क्षुब्ध जोर से शुन्ध कभी तपश्चरण करके उस १२० लोहे के खम्मे को बाँधने के खेमे को १ विशाल शोभावाले १ लक्ष्मण के बारे में २ तुम सुनो। २ लक्ष्मणने...नन्द्यावर्त २ प्रासाद बनवाया । १ यह प्रासाद ५ बेसा....थी। ५ उसमें...था ८ जबसे...तबसे ३१ वह बच जायगा । ३३ ऋक्... श्रुति से ६८ गर्भसे... गया । १.२ कभी मरकर उस Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ मुद्रित पाठ ४ नदी में... हुए १ निरत हो ६ न ७ हाथी के... पाया १९ करनेवाले... और २१ उत्तमहार २१ किये हुए, सुगन्धित २१ किये हुए ९ नहीं लूँगा । १६ यश १६ कमलों से ३७ आये हुए आप ३९ शत्रुओं को ५ उसकी मृत्यु ५. बकरे ... १५ वरा वह १५-१६ ( वराके) १८ मंगिका २१ घायल.. ... शरीर वाला २ सुरमन्त्र, श्रीमन्त्र ६ मथुरापुरी २१ अपने... लिए २९ मेरा... तब तक ३० कुबेरके ५ भाई लक्ष्मण के ७ उद्विम ऊपर १८ अंगद... शत्रु के पठितव्य पाठ करनेवाले, छत्रधारी और बे उत्तमहार किये हुए और सुगन्धित किये हुए थे। (२१) नदी में वेग से खींचे जाते हुए निष्पादित हो धनशन वह हाथी अपने सुकृत के फलस्वरूप देवगणिकाओं के मध्य में सैकड़ों धारण नहीं करूँगा । जय कलशों से पउमचरियं भज्ञात आप रण में शत्रुओं को उसको अपने लोगों के साथ मृत्यु सुरमन्यु, श्रीमन्यु प्रभापुरी बकरी के बच्चे के रूपमें भवनमें वह धरा (धराके) अंगिका मुद्रित पाठ उद्देश - ८३ दुःखदायी आवाज करता हुआ और मुड़े हुए शरीरवाला उद्देश - ८५ १२ सिदि उद्देश - ८४ x निकाल दो मेरा यह खल स्वभाव वाला दुःखित हृदय तब तक राजा के ११ जो मनुष्य ११ डुब उद्देश - ८६ भाई वीर लक्ष्मण के उद्वि और रुष्ट हो ऊपर अंगद और हनुमान भी दूसरी भोर २२ दामवेन्द्र... भारी २३ जीवलोक... करती है उद्देश -८७ ४४ रथ... सुभट उद्देश - ८८ ६२ साधुओं को ६८ एक १२ ऐसा कहकर २४ ऐसा कहकर २५ वहाँ... किया । उद्देश - ८९ २८ अपने ३३ नर्तक और ५१ होकर... शत्रुम ! ५१ (५१) ६२ काम में निरत उद्देश - ९० २६ कि... वह पठितव्य पाठ सम्यक्त्व नाटकों द्वारा प्रशंसित होता हुआ पहले के सुखको प्राप्त हुका । जो लोग संतोष दानवेन्द्रोंने राम और लक्ष्मण का बड़ा भारी जीवलोक में बढ़ चढ़कर हैं रथिक रथसवार के साथ और घोड़े पर अवलम्बित सुभट साधुओं को सदा नमस्कार अकेला ऐसा कहाजाने पर 'ऐसा ही होगा' इस प्रकार कहकर वहाँ पर राजा इन्द्रदत्तको शस्त्रवि द्याभ्यास के लिए आया देखकर (उसके गुरु) दुर्जन शिवाचार्य को धनुर्वेद में उसने सन्तुष्ट किया। • अचलने अपने राजाओं के साथ नर्तक, छत्रगर्तक और होकर घर घर में जिनप्रतिमाओं की स्थापना करके हे शत्रुघ्न ! (५१-५२) काम से समृद्ध शत्रु के कि तुम्हारे पास आने पर पहले जो कुछ कहा गया था वह Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ पाठ पठितव्य पाठ ५ हरिध्वज १. मुनि सोलह हजार महिलाएँ छोटे ५ प्रसन्नाक्षी ! ६ प्रसन्न . गजपतियों को भर्तृकाओं को-शब्दश्लेष) भादि विषय सुख का रामने सुन्दरियों के साथ ३७ उत्तम पुरुष करके सुखप्रद अचल ३ सुभट, सुग्रीव निर्दय ८ इक्ष्वाकुलके ३० वस्त्र...रथ ३५ गवित सुन्दर पंकज और कुमुदोंसे भाच्छन्न पुलिन्द जाति के लोगों से वन बदनामी से डरकर अविरम्व मुझ तुम्हारे साथ मेरा दर्शन (मिलन) फिर हो या न हो । यद्यपि रहकर स्वजन और परिजनों ८ तुम्हारी लक्ष्मी तुम्हारे ११ रखने वाले हैं १. बीर २९ वन्दित १८ दुःख के हेतुभूत ५३ अपवाद ५५ तथा....नाना ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ उद्देश-९१ भरिंजर १२ दस हजार...छोटे गणी उद्देश-९२ मृगाक्षी ! अलंकृत २६ आदिका गजपतियों को (गतपतिका-प्रोषित २८ रामने उस उद्देश-९३ सत्पुरुष ३. करके भचन उद्देश-९४ सुभट, खेचर सुग्रीव ३८ सुन्दर...आच्छन्न . निर्दयी ४३ झीलों से वन ६५ बदनामी से...मुझ इक्ष्वाकुकुलके ७६ तुम्हारे...यद्यपि सुसज्ज रथ भास्वर ९५ रहकर....परिजनों उद्देश-९५ हे लक्ष्मी ! यह सब तुम्हारे ५६ जीवने...हो। रखने वाले और वीर हैं। ६१ उद्यान...जलता है। वीर . पूजित दुःख देने वाले भय तथा यन्त्र और वैतरणी आदि से नाना ६७ धैर्य धारण किया । उद्देश-९६ भाभूषण) व चन्द्राकार भाभूषण से युक३१ भयंकर जंगल में कहने से वह एकाकी ३. में....होगी ! सीता अरण्यमें छोड़ दी गयी है। नयनाश्रुरूपी बादलों से व्याप्त दिन वाली भापकी ३५ जो व्याकुल तरह मुझे छोड़ते हुए एक ही १९ धैर्य प्राप्त किया ।, उद्देश ९७ प्रकार शुद्ध किरण के समान निर्मल २९ विमल एवं उद्देश ९८ इधर मुफ कोका के योग्य ५२ पासीफल के समान युद्ध के बीच ६. पुरी कौवेर, कहर जीवने जरा, मृत्यु और रोग न पाये हो उद्यान को दुर्वचनरूपी आग से जलाता है उसके समान वह भनाथ भी भप. यशरूपी अग्नि से वारंवार जलाया जाता है। शान्ति धारण की। xनिकाल दो। १ आभूषण) से युक्त १२ कहने से...एकाकी १२ सीता को...है। १८ नेत्रों में...आपकी नहीं मालूम कि उस भयानक जाल में तुम को क्या मिलेगा (तुम्हारी क्या हालप्त होगी)? जो पवित्र शान्ति प्राप्त की। . २२ तरह.. एकही २९ प्रकार निर्मल xमिकाल दो। १ इधर...योग्य १९ युद्ध कार्य में बसूळे से काटे हुए फल के समान पुरिक, कौबेर, कुहेडा (कडेरा) Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पउमचरिय मुद्रित पाठ १५ बनाकर...में २९ किलों से ६ सैकड़ों २. विकसित ३५ विपुल पुण्यवाली ३५ टन उदरस्थ २७ क्योंकि...सकता । ३. भकार्य १८ सर्वगुप्तने...दे दी। ६. नरक योमियां है। ६९ नरकावास )होते हैं। ७६ तथा...वे ११५ भोजनांग, वस्त्रांग ११५ दियांग पठितव्य पाठ मुद्रित पाठ पठितव्य पाठ उद्देश--९९ बनाकर उस साधु पुरुष के द्वारा मैं बेतों से ३६ ऐसा...कहकर 'इसी प्रकार हो' ऐसा कहकर उद्देश--१०० x निकाल दो। १० जानकर सुनकर विगलित १९ सुभटों से श्रेष्ठ रथों से x निकाल दो। उन पुण्यशाली उदरस्थ १९ वे...चल वे हलधर, चक्रधर तथा कुमार चल उद्देश--१०१ क्योंकि मैं तुम निर्लज्ज को इस रूप में नहीं देख सकता । उद्देश-१०२ भसभ्य कार्य १२७ सागरोपम की पल्य की सर्वगुप्तने दीक्षा देकर भार्याओं को १५ उनके भी...विजय उनके (आगे) चारों दिशाओं में पूर्व सौंप दी। से प्रारंभ करके अहमिन्द्रों के विजय नरकावास हैं । १४६ तथा...जानो। तथा (इनके बीच में ऊपर) सुन्दर नरकावास) तथा प्रस्तर होते हैं। विमान सर्वार्थसिद्ध जानो । (ये पाँच तथा दुःख से कराहते हुए और अंगों अनुत्तर विमान भी कहलाते हैं)। को मरोड़ते हुए वे भोजनांग, भाजनांग, वस्त्रांग १७९ जिससे जीव जिससे भव्य जीव -दीपिकांग १९६ भावति भावित उद्देश-१०३ पनदत्त से उसे छीन करके २० (भनार्य पुरुष) (हरिण) दुर्जनों द्वारा उस कन्या के लिए निषिद २३ और अल से और नदियों के जल से किये जाने पर घर से ७. जो...सुखोंसे जो उत्कृष्ट देव-सुखों से (१७) ८१ सुनकर...श्रीचन्द्रने सुनकर प्रतिबुद्ध श्रीचन्द्रने (१८) ८३ करने वाला, चारित्र करने वाला, विशुद्ध सम्यक्वधारी चारित्र उसके लिए वे हरिण फिर एक रखरे ९३ करके...कर्मों से करके स्त्रैणकर्मों से को मारकर अपने कर्मों के फल-स्वरूप ११ कोदों की खेती कोदों के लिए बाड घोर अंगल में बराह के रूप में उत्पन्न ११७ ब्रह्मदत्त धनदत्त १५१ श्रीको देखा बीके द्वारा देखा बन्दर, व्यापमृगो तथा फिर हरिण १५२ जो लोगों से जो दूसरों को उद्देश-१०४ भोगो, इसमें प्रतिषेध मत करो। १२ नौकरी भाधिपत्य उद्देश-१०५ सौतेन्द्र सुखप्रचुर कौडा । ३. जिससे...सुनाऊँ । जिससे वह सारा वृत्तान्त कह सुनाएगा। अच्युत ५३ जली हुई थी जलायी थी भोगों में भति मोह प्राप्त, ५३ जले और दग्ध मुरोका जलते हुए और दग्ध होते हुए मुरदों का ११ धनदत्तके....करके १७ दुर्जनों द्वारा....घर से १० (१९) १८ (१९) १९...... २. बन्दर...फिर ५ भोगो...करो ११ सौतेन्द्रौटा १४ मत्युत १ भोगों से विभक, Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुद्रित पाठ ५४ राक्षसों... व्याप्त था; ५४ राक्षसों... वह ५५ डाकिनियों के... और ७ गरुण ४० स्नेह के बन्धन में १ बीर... गणधर १८ महर्षिको ७ भाँखों वाली १६ .... वीणा ९ फिर... लोगों की १८ नरकों में... पान ४२ को में... हो । ११ देखि २२ पूर्व... धुत से ६ नाचना-बजाना ३ स्वाध्याय... निरत ७ पूर्वकी भव सीता १२ मैं... उसके १४ सम्यग्दर्शन... राम के पठितम्य पाठ राक्षस, सियार और प्रेत प्रकाशित हो रहे थे राक्षसादि क्रव्याद प्राणियों से वह डाकिनियों द्वारा धड़ खींचे जाने से डरावना था और गरुड बंधुस्नेह में ८ हिन्दी अनुवाद संशोधन आँखों वाला कोई स्त्री वीणा वीर जिनेन्द्र के बुद्धिशाली और प्रथ मपद (प्रमुख) को प्राप्त गणधर २१ तुम्हारे बिना फिर साधारण लोगों की नरकों में कीचड़ अथवा वीर्य महधिक देव के मनुष्य जन्म में च्युत होने पर भी बोधि बेतीय पूर्वगत श्रुत से नाच-कूद उद्देश - १०६ लोक में मुझे अगुआ करके मोह प्राप्त सभी मूख और पिशाचों के मुद्रित पाठ ५८ वैतालों... रहे थे, उद्देश - १०७ ५९ कहीं... रहा था, ७१ और प्रणाम ७७ अतिप्रचंड... यक्ष के [४२] यहाँ..... है । ४७ हद बुद्धिवाले वे उद्देश - १०९ ९ भामण्डलकी... गई । १३ शास्त्रों को जानते स्वाध्याय और क्रिया में निरत पूर्व भव की सीता मैं वैमानिक देव ऐसा करूँ जिससे वह मेरा मित्र हो जाय तब उसके नरकगत लक्ष्मण को लाकर उसको सम्यग्बोधि प्राप्त करवाके राम के २४ त्याग...हैं । उद्देश - ११० १६ गोत गाने ४१ अमृत रस उद्देश - १११ तुम्हारे चिर सो जाने से उद्देश - ११२ और [२१] मोहन... तो उद्देश - ११३ को तुम ५५ दिन........ हैं | उद्देश - ११० २४ वे उद्देश - ११५ २२ और... गये । उद्देश - ११७ १० ऐसे... और १९. हँसती... कहा २० पास में... उसने २८ राघव 1... हैं ? ३८ हे नाथ ! पठितव्य पाठ बैतालों के द्वारा वृक्षसमूह के भाहत होने पर भूतगण घूमने लग गये थे, कहीं नील-पीत प्रकाश दिखाई दे रहा था, और साधु को प्रसन्न करते हुए प्रणाम अतिप्रचंड और भयंकर महायक्ष के यहाँ उत्पन्न हुए हैं । दृढ़ संकल्प के साथ वे भामण्डलकी आयु का निस्तार आ गया । दुर्बुद्धि जानते त्याग कर देंगे । गोत मधुर स्वरसे गाने अमृत स्वर शोणित का जो पान मोहवश कूदने लगें तो १५७ प्रथम राजा हो । दिन क्या सुख से व्यतीत हुए ! उस और रस्ते पर चल पड़े । ऐसा उपसर्ग करके और सीता ने अचानक कहा पास में जाकर उसने राघव ! पासमें यह कौनसी वनस्पति है ? x निकाल दो Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ मुद्रित पाठ ३८ तुमने पिंजर को ३९ तुम्हारा ५ कितने ५ पेड़ों... बहुत बार ८ कितने को... तप्त ८ तौबा... पिलाया ३२ जो... प्राप्त ३७ वह... राम ३७ भरहक्षेत्र में भाया ४२ वे... तथा ४२ के... सुमित्रा ५३ वटा से युक्त नोट : पठितव्य पाठ तुमने स्नेहपिंजर को तुम पउमचरिय उद्देश - ११८ कितनेक पेड़ों से लगे हुए थे और उनको बहुत बार कितने को तट ताँबे जैसा पानी पिलाया जो अनेक करोड़ों भव में वेदना प्राप्त करते हुए भी प्राप्त वह राम ७९ पद्मपुर में... उसी ८१ भावों की कथा ८३ वह ८३ भामण्डल देव को ८६ पन्द्रह हजार ९३ भाव से सुनता है ९५ धनार्थी ... धन ९८ पुण्य के १०८ और... करो । ११० देवलोगों को ये इस संशोधित अनुवाद में स्वीकरणीय पाठान्तरों का अनुवाद भी शामिल है । ***.**** मुद्रित पाठ ३९ केवलज्ञानातिशय ३९ है । भरतक्षेत्र में उतरने लगा । वे दोनों जनक और कनक तथा कैकेई और सुन्दर कान्तिवाली सुमित्रा छा से युक्त ५४ हुआ है । ६६ श्री दास ७४ वे... करेंगे । पठितव्य पाठ केवलज्ञानातिशयप्राप्त हो । हुआ । ऋषिदास वह देव आदि कई भव प्राप्त करेगा । पद्मपुर में लक्ष्मण चक्रधर होकर उसी भवों का वर्णन वह देव भामण्डल को सत्रह हजार भाव से पढ़ता है और सुनता है धनार्थी महा विपुल धन शुभ और दूसरे की स्त्री से दूर रहो । देवलोग ये Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal use only www.janeirasyon