Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai mAsika apraila 1964 sukaan| .. .. .......... - - .. . . . . . . . MALE . . . . . . . . mion ....: zrI bar3e bAbA (bha0 prAdinAtha) kuMDalapura . samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI anekAnta ke grAhakoM se anekAnta ke 17 meM varSa kA vArSika mUlya jina pRSTha adhikAMza grAhakoM kA prApta nahIM hamA, unheM cAhiye zAntinAthastotram-panavAcArya ki anekAnta kA prathamAMka pahu~cate hI pezagI mUlya chaha 2 nayA mandira dharmapurA dillI ke jaina mUrti lekha rUpayA manIgrADara se bhijavA kara anugrahIta kreN| -paramAnanda zAstrI 2 mUlya prApta na hone para agalA aMka vI. pI. se bhejA 3 dhyAna -DA. kamalacandra paugANI 3 jaavegaa| AzA hai premI mahAnubhAva isa nivedana para kAvar3a: eka calatA phiratA mandira dhyAna deMge, aura apanA mUlya nimna pate para bhijavA -mahendra bhanAvara 7 ne kI kRpaakreN| 5 kavivara raidhU racita-mAvaya cariu vyavasthApaka anekAnta ---zrI agaracanda nAhaTa' 10 vIra sevAmaMdira 21 dariyAgaja dillI 6 bhagavAna mahAvIra ke jIvana prasaMga -muni zrI mahendrakumAra jI prathama 17 * mahAvIra kA gRha-tyAga-kastUracanda kApalovAla 19| sahAyatA prAcArya bhAvasena ke pramANa viSayaka viziSTa mata lA0 pradya mnakumAra narezacandrajI jaina pAnIpata DA. vidyAdhara joharApurakara 23 | ne bAbu jayabhagavAna jI eDavokeTa pAnIpata ke hai digvijaya (aitihAsika upanyAsa) svargavAsa ke samaya nikAle hae dAna meM se ikkIsa - prAnandaprakAza jaina-jambUprasAda naina 25 | rUpayA sadhanyavAda prApta he| 1. sarvodaya kA artha-vinobA bhAve / premacanda jaina " jaina grantha prazasti-saMgraha para merA abhimata saM0 maMtrI, vIra sevA mandira -darabAlIla koThiyA / 12 nandisaMgha balAtkAragaNa paTTAvalI ... ' -paramAnanda zAstrI 35 dAnI mahodayoM se nivedana 13 zAnti aura saumyatA kA tIrtha kuNDalapura jo dharmAtmA sajjana dhArmika kAryoM meM dAna dete rahe haiM -zrI nIraja jaina 43 | ve dAna dete samaya anekAnta patra aura vIra-sevA-mandira 14 pAkasmika viyoga lAyarI ko na bhUleM, inheM bhI apanA Arthika sahayoga 15 bA. jayabhagavAna ke nidhana para kucha patra pradAna kara puNya va yaza ke bhAgI baneM / anekAnta ke svayaM 16 samarpaNa (kavitA) bA. jayabhagavAna jI sahAyaka bana kara aura apane mitroM ko banA kara, tathA 1. sAhitya-samIkSA 48 svayaM grAhaka bana kara aura preraNA dvArA dUsaroM ko banA kara jaina saMskRti ke abhyutthAna meM sahayoga pradAna kreN| myavasthApaka 'anekAnta' sampAdaka-maNDala DA. A. ne0 upAdhye DA. premasAgara jaina zrI yazapAla jaina anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupaye eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 na. pai. anekAnta meM prakAzita vicAroM ke liye sampAdapha maMula | uttaradAyI nahIM hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 17 kiraNa, 1 ......... proma graham vIra sevA pustakAlaya ********* aa anekAnta paramAgamasya bojaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI- 6. vIra nirvAraNa saM0 2460, vi0 saM0 2020 4251 naMta detI apraila san 1964 *******............... zAntinAtha stotram trailokyAdhipatitvasUcana paraM lokezvarai radbhutaM, yasyoparyu' parIndumaNDalanibhaM chatratrayaM rAjate / azrAnto dgatakevalojjavalarUcA nirbhatsitArka prabhaM, sossmAn pAtu niraJjano jinapatiH zrIzAntinAthaH sadA // 1 deva: sarvavideSa eSa paramo nAnyastrilokIpatiH, santyasyaiva samastatattvaviSayA vAcaH satAM saMmatAH / yasya vibudhaistADito dundubhiH, so'smAn pAtu niraJjano jinapatiH zrIzAntinAthaH sadA // 2 padmanaMdyAcArya artha - jisa zAntinAtha bhagavAna ke eka eka ke Upara indroM ke dvArA dhAraNa kie gae candramaNDala ke samAna tIna chatra tInoM lokoM kI prabhutA ko sUcita karate hue nirantara udita rahane vAle kevalajJAna rUpa nirmala jyoti ke dvArA sUrya kI prabhA ko tiraskRta karake suzobhita hote haiM vaha pApa rUpa kAlimA se rahita zrI zAntinAtha jinendra hama logoM kI sadA rakSA kreN| jisakI bherI devoM dvArAvAdita ho kara mAno yahI ghoSaNA karatI hai ki tInoM lokoM kA svAmI aura sarvajJa yaha zAntinAtha jinendra hI utkRSTa deva hai aura dUsarA nahIM hai, tathA samasta tatvoM ke yathArtha svarUpa ko prakaTa karane vAle isI ke vacana sajjanoM ko abhISTa dUsare kisI ke bhI bacana unheM abhISTa nahIM hai, vaha pAparUpa kAlimA se rahita zrI zAntinAtha jinendra hama logoM kI sadA rakSA kareM // 1, 2 //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyojaka vIrasevA - mandira saMka0 paramAnanda zAstrI nayAmandira dharmapurA dillI ke jaina mUrti - lekha vedI 2 kaTanI naM. 3 1. bAhubalI khaDgAsana sapheda pASANa sAija UMcAI 17 // iMca caur3AI incha / vi0 saM0 1976 phAguNa mAse zukla pakSe zrI kundakundAmnAye akalatarA nagare pratiSThitam / 2. siddha mUrti sA0 ucAI 8 iMca caur3AI 6 iMca / zrI saM0 1645 mAgha zuklA 13 bhAnupure zrI kundakundAdi digambara 'gurUpadezAt pratiSThitaM jinabimbaM sakala saMgha zuddhAmnAyI praNamiti nityam / S 5. kundhanAtha cinha bakarA sapheda pASANa sA0 uMcAI 7 iMca cauDAI 5 iMca maM0 2471 vi0 saM0 2003 mAgha zu0 12 mUlasaMghe kundakundAmnAye modInagare uttara pradeza, dillI nivAsI lA0 raghuvIrasiMha zrI jinabimba pratiSThApitamidaM / noTa - isa vedI meM baksa naM0 1 meM do pASANa mUrti -1 sapheda pASANa kI aura dUsarI kAle pASANa kI, tathA 17 dhAtu kI, 2-3 iMca taka kI lekharahita haiN| iMca caukI 4 // iMca / donoM ora do mahAvIra svAmI - saM 1947 pauSa zu0 6 bimbaM candraprabha svAmI vaizAkha mAse, (maMvata nahIM ) 4. choTI mUrtiyAM 1 iMca se 1 // iMca taka kI lekha rahita, zeSa 70 mUrtiyAM choTI eka iMca vAlI legva rahita / tathA peTI naM 2 meM nimna mUrtiyAM aura haiM jinameM eka mUrti caumukhI dhAtu kI hai| saM 1766 miti mAhasudI 6 zrI mUlasaMghe bha0 jagatkIrti dUsarI mUrti pArzvanAtha kI hai| lekha nahIM hai| tIsarI navaphaNI pArzvanAtha kI hai jo 3 iMca UMcI aura do iMca caur3I hai| saM0 1542, vaizAkha 10 / cauthI bhI pArzvanAtha kI hai, 3 iMca UMcI aura do do iMca caur3I hai| lekha hai, para aspaSTa hone se par3hA nahIM jaataa| pAMcavIM saptaphaNI pArzvanAtha kI hai| jisa para nimna lekha aMkita hai| saMvata 1641 phAguna sudi 3 mUla saMghe bha0 zIlabhUSaNa, jJAnabhUSaNa, tadAmnAye pArzvanAtha .. choTI choTI 41 mUrtiyAM aura haiN| jinameM pArzvanAtha kI eka trimUrti hai| saM 1741 magasira sudi 15 bhaTTAraka zrI ajita kIrti tadAmnAye [ agnotakAnvaye ] garaga gotre sonavAlena pratiSThApitam / AdinAtha halkA gulAbI pASANa sAija UMcAI 16 iMca caur3AI 12 // iMca | saM0 1935 mAgha su0 3 bha0 rAjendra kIrtistadAmnAye meharacandra Na pratiSThApitaM, indraprastha dillI nagare, raMgIlAla / zItalanAtha cinha-kalpavRkSa muMgiyA pASANa sA0 UMcAI 15 iMca caur3AI 12 iMca | maM0 1935 mAgha su0 3 kASTha saM lohAcA-ryAnvaye bha0 rAjendrakIrti tadAmnAye zrotakAnvaye garga gotre sAdhu IzvaracaMda tatputra meharacandraNa pratiSThApitaM, indraprastha nagare dillI / mUla vedI AdinAtha sapheda pASANa sAija UMcAI 20 iMca, caur3AI 12 iMca cinha hRSabha / saM0 1664 mAghavadi 2 somavAsare mahArAjAdhirAjA zrI thAnasiMha jI rAjye bha0 zrI candrakIrti tatpaTTa bha0 zrI devakIrtistadAmnAye sarasvatI gacche balAtkAra gaNe kundakudAcAryAnvaye ... ........ tatpratiSThA kAritaM mojImA vAda nagare /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna (DA. kamala candra sogArago, prAdhyApaka darzana zAstra, rAja RSi kAleja alavara) bhAratIya jIvana evaM dRSTikoNa adhyAtma pradhAna rahe hai| sAdhAraNatayA yaha samajhA jAtA hai ki jaina darzana eka haiN| yadyapi cArvAka jaise bhautikavAdI bhArata meM panape, prAcAra darzana hai, AdhyAtmikatA ko yahAM vizeSa mahatva kintu the isakI adhyAtmapradhAna vicAra zailI para apamA nahIM diyA gayA hai| kintu yaha vicAra truTipUrNa hai / jaina prabhutva sthApita na kara ske| adhyAtma yahA~ ke sAhitya, prAcAra AdhyAtmika bhUmikA para avasthita hai| jaina sAhitya kalA aura jIvana meM aMkurita huzrA, vikasita hazrA aura meM samyagdarzana kI mahattA, guNasthAnoM dvArA prAtmA kA phalA-phulA hai| AdhyAtmika mUlyoM kI dRSTi se vastubhoM pratipAdana, dvAdaza tapoM meM aMtaraMga tapoM kA sthAna, bhAtmA ke ko parakhanA bhAratIya paddhati hai prAdhyAtmika prAdarzo kA tIna rUpoM para vicAra-ye saba bAteM isa ora saMketa karatI haiM sAkSAtkAra, unakI gaharI anubhUti vyaktitva ke sarvAgINa ki jaina darzana korI naitika anubhUti ko hI sarvopari nahIM vikAsa ke dyotaka haiN| dhyAna vahI sAdhana hai jo prAdoM ko mAnatA, kintu prAdhyAmika anubhUti ko prAdhAra rUpa meM svIkore vicAroM ke kSetra se uThAkara jIvana ke kSetra meM le prAtA kAra karatA hai| itanA hI nahIM isakI prApti kA mArga bhI hai| jIvana meM zrAdazoM se tanmayatA dhyAna kA hI pratiphala prastuta karatA hai| aNuvrata, mahAvata, vibhinna tapa sAdhya hai / dhyAna kI prakriyA kA udaya manuSya ke jIvana meM usa nahIM sAdhana haiN| ye saba eka ucca tatva, zrAsmika tatva kI samaya humA hogA, jaba manuSya ko yaha bhAna huA ki satya prApti kI ora saMketa karate hai| ataH isa prAsmika tattva prApti kA saMbaMdha prAkRtika zaktiyoM kI ora tAkane se nahIM kI zraddhA, isakI satata cetanA, kI sarva prathama prAvazyakatA kintu apane bhItara ke andhakAra ko chinna-bhinna karane se hai| hai| yahI samyadarzana hai kundakunda ne kahA hai ki samyadarzana dhyAna manuSya ke vikAsa kI avasthA kA paricAyaka hai jaba gaNarUpI ratnoM meM sarvazreSTha hai aura mokSa kA prathama sopAna bAhya zaktiyoM ke Azrita rahakara zAnti aura santoSa hai| uttarAdhyayana meM kahA gayA hai ki samyaktva ke vinA mApta karane meM asamartha rahA hogA, bAhya bhADambaramaya jIvana cAritra nahIM ho sakatA 2 / yahAM taka kahA gayA hai ki se vaha thaka gayA hogA, aura saMkucita sAmAjika jIvana samyaktva rahita manuSya umra tapa karate hue bhI sahastra karor3a se vRhat sAmAjika jIvana meM padArpaNa kara rahA hogaa| varSa taka bodhi ko nahIM pA sakatA3 / ataH jisa taraha Dr. Caird ne ThIka hI kahA hai "Man looks nagara ke liye dvAra kA kA, muha ke liye cakSu kA aura outward before he looks, in ward, he vRkSa ke liye mUla kA mahatva hai usI taraha jJAna, darzana looks inward before he looks upward' vIrya aura tapa ke liye samyaksva kA mahatva hai| / isa taraha manuSya sarva prathama bahirmukhI hotA hai, tatpazcAt antamuvI se prAdhyAtmika pragati jIvana kA Adarza hai| isa prAdhyA aura phira satyamukhI dhyAna hI antadarzI manuSya ko satya- tmika pragati, isa prAdhsorima prApti ke liye dhyAna parvazreSTha darzI banAtA hai| aura mukhya bAta to yaha hai ki dhyAna ke sAdhana hai| anya saba sAdhana dhyAna kI bhUmikA banAne ke mAdhyama se satya mAnava mAtra dvArA prApti kI vastu bana liye hai| dhyAna parama prA.mA kI prApti ke liye dvAra hai / jAtA hai / jAtIyatA hI nahIM rASTrIyatA ke bandhana bhI do jaina sAhitya meM dhyAna kI mahattA ko vibhinna zabdoM meM vyakta TUka ho jAte haiN| kiyA gayA hai| ArAdhanA mAra meM kahA gayA hai ki khUba tapa bhAratIya darzanoM meM jaina darzana kA eka viziSTa sthAna hai, 1bhAva pA. 145, 2. uttraa028|26 prAdhyAtmika anubhUti ko yahAM sarvopari mahattA pradAna kI gaI 3-darzana pA0 5, bha-bhagavatI prA036
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta karo, saMyama kA pAlana karo, sAre zAstroM ko par3hoM kintu hetu mAna rahe haiM vaha prazasta dhyAna hai| ataH dhyAna se jaba taka AtmA kA dhyAna nahIM karo, taba taka mokSa nahIM ho hamArA abhiprAya yahAM prazasta dhyAna hI hai| sakatA / tasvasAra ke anusAra dhyAna ke binA jo karma kSaya dhyAna kI Avazyaka karane kI icchA karatA hai vaha usI manuSya ke samAna hai jo dhyAna ke lie sarvaprathama dhyAtA meM nimnalikhita guNoM nAkA hone para bhI merU ke zikhara para car3hane kI icchA kA honA anivArya hai. :1) mukti kI icchA, (2) karatA hai / bhagavatI arAdhanA ke anusAra jase cughA ko vairAgya, (3) zAnta citta, (4) dhairya, (3) mana va indriyoM naSTa karane ke liye prA hotA hai tathA jisa taraha pyAsa ko para vijaya rAma / naSTa karane ke liye jala hai vaise hI viSayoM kI bhUla tathA hada bhAsana kA abhyAsa / dUsare zabdoM meM yaha kahA jA pyAsa ko naSTa karane ke liye dhyAna hai| sakatA hai ki dhyAtA (ka) sAMsArika, (kha) dArzanika, (ga) mAnasika bAdhAoM ko jItane vAlA honA cAhiye tathA use eka viSaya meM citavRti kA rokanA dhyAna hai| cita caMcala hotA hai isakA kisI eka bAta meM sthira ho jAnA (gha) samaya, (ca) sthAna, aura (cha) zrAsana kI ucitatA dhyAna hai 2 SaTakhaMDAgama meM kahA gayA hai ki vicAroM kA kA dhyAna rakhate hue (ja) samatA kI prApti kA amyAsa kisI eka viSaya para sthiratA dhyAna hai jabaki citta ke eka karanA cAhie / (ka) gRhastha kA jIvana anekoM bAdhAtroM se ghirA hone ke kAraNa dhyAna meM kaThinAiyAM viSaya se dUsare viSaya para jAne ko bhAvanA, anuprekSA athavA upasthita karatA hai| zubhacandra ke anusAra kisI deza cintA kahA jAtA hai| dhyAna kA viSaya zubha athavA vA kAla aAkAza ke puSa aura gadhe ke sIMga ho sakate azubha ho sakatA hai / dhyAna kA viSaya jaba zubha hotA hai haiM, parantu gRhasthAzrama meM dhyAna kI siddhi honI to kisI taba vaha prazasta dhyAna hai aura jaba azubha hotA hai to vaha deza va kAla meM saMbhava nhiiN|, yahAM yaha nahIM samajhanA cAhie azubha hotA hai to vaha aprazasta dhyAna hai / pUjyapAda ke ki gRhastha dhyAna kara hI nahIM sakatA, isakA abhiprAya to anusAra isI dhyAna se divya ciMtAmaNi mila sakatA hai. kebala itanA hI hai ki uttama koTi kA dhyAna gRhasthAzrama maiM aura isI se khalI ke Tukar3e bhI mila sakate haiM / jaba dhyAna asaMbhava hai / (kha) jinake pAsa tatvajJAna nahIM hai, jo tatvoM ke dvArA donoM mila sakate haiM taba vivekI loga kisa ora meM sandeha karane vAle haiM unake dhyAna kI middhi nahIM ho sakatI prAdara buddhi kareMge? nizcaya hI ve divya ciMtAmaNi ko hai| (ga) mana kA rodha dhyAna ke liye atizrAvazyaka hai| prApta karane ke lie prayatna zIla hoNge| zubhacandra ne dhyAna jisane apane citta ko vaza nahIM kiyA usakA tapa, zAstrAke bheda batalAte samaya eka sthAna para dhyAna ke tIna bhedazubha, azubha aura zuddha-kiye haiM, aura dUsare sthAna para prazasta dhyayana, vratadhAraNa, jJAna, kAyaklaMza ityAdi saba tuSa khaMDana ke samAna vyartha hai, kyoMki manake vazIbhUta hue binA dhyAna kI aura aprazasta isa taraha ko bheda kiye hai6 / ina do bhedoM meM sindvi nahIM hotI 2 / jo mana ko jIte binA dhyAna kI koI virodha nahIM hai, pahile vibhAjana meM dRSTi maindrAntika hai kintu dUsare meM vyavahArika / prazasta dhyAna dharma aura zukla carcA karatA hai vaha dhyAna ko samajhatA hI nahIM3 / mAnasika ke bheda se do prakAra kA hai, aura aprazasta mArta aura raudra bAdhAoM ko jItane ke lie maitrI, pramoda, kAruNya aura ke bheda se do prakAra kA hai| yahAM hama jisa dhyAna ko mokSa mAdhyastha ina cAra bhAvanAoM kA abhyAsa kAryakArI hotA hai / (gha) (cha) dhyAna ke lie sthAna, prAsana aura 1. prArAdhanA 17 6-tava. 13 samaya kA cunAva bhI kama mahatva kI zarte nahIM haiM / ve saba 7. bhagavatI prA0 1602 sthAna chor3a dene cAhie jahAM duSTa, mithyAdRSTi, judhArI 1-tatvA0 2. 2.nava padArtha pe0 66 7-jJAnA 42713 3-SaTkhaMDA05064 -kArti0 468 1. jJAnA0 4.17 2. jJAnA0 22.28 5-isTo02. 6-jnyaanaa03|27,28 2017 3.jJAnA0 22-25 4.jhAnA0 27.4
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna maya yaH, vyabhicArI nivAsa karate hoN| aise sthAnoM kA hokara avinAzI paramAtmA kA dhyAna kare 7 / vaha mAramA cunAva karanA jo zAnta hoM, mana pavitratA utpanna karane vAle ko vacana aura kAya se bhinna karake mana ko prAtmA meM hoM, jaise parvata kA zigvara, guphA, nadI kA kinArA, prAdi / jo lagAve aura anya kAryoM ko kevala vacana aura kAya se prAsana mana ko nizcala karane meM sahAyaka ho vahI zrAsana kare 8 / vahI maiM hU~' 'vahIM maiM hU~' isa prakAra abhyAsa karatA sundara hai / panApana sAmAnyatayA dhyAna kA uttama prApana huA prAmA meM avasthita ho jAye / 4Ana meM lagA huA mAnA gayA hai / jisa samaya citta kSAbha rahita ho vahI kAla yoga , kyA, kaisA, kisakA, kyoM, kahAM ityAdi vikalpoM dhyAna ke lie upayukta hai| jana sahita kSetra ho athavA ko na karane hae zarIra ko bhI nahIM jAnatA 10 jana rahita pradeza ho, prAmana upayukta hA vA anupayukta, zubhacandra ne dhyAna ke bheda bhI kiye haiN| (6) piNDastha jima samaya citta sthira ho jAya taba hI dhyAna kI yogyatA (.) padastha, (3) rUpantha aura (5) rUpAtIta 11 / ye hai| (ja) samatA yA sAmya kI utpatti bhI dhyAna ke bhI dhyAna kI cAra paddhatiyAM haiN| ye mana ko ekAgra karane lie Avazyaka hai / jisa puruSa kA mana vina-pracita, iSTa kI sAmagrI pamtuta karatI haiN| piNDastha dhyAna meM pAMca dhAraaniSTa rUpa padArthoM ke dvArA moha ko prApta nahIM hotA, usa nAyeM sammalita haiN| (ka) sarva prathama yogI eka zAnta aura puruSa ke hI mAmyabhAva meM sthiti hotI hai 1 / jima gambhIra samudra kI kalpanA kre| usa samudra ke madhya eka puruSa ke mAgyabhAva kI bhAvanA hai usakI zrAzAe~ tatkAla vRhat hajAra paMkhar3I vAle kamala kA cintavana kare / kamala naSTa ho jAtI haiM, cittarUpI marpa mara jAtA hai / aura ke madha eka UMce siMhAsana kA vicAra kare / usa siMhAsana aisA vyakti netra ke TimakAra mAtra meM karmo kA jItane ka para yogI apane Apako sthita anubhava kre| vahAM baiTha kara yogya ho jAtA hai 3 / isa sAmyabhAra kA zubhacandra para yaha vizvAsa prakaTa kare ki usakI prAtmA kaSAyoM ko naSTa inanA prabhAra hai ki unhoMne sAmyabhAva ko hI dhyAna kI saMjJA karane meM samartha hai / isa prakAra ke vicAra ko pArthivA dhAraNA de DAlI hai 4 / kahate haiM / (gva) siMhAsana para sthita yogI nAbhi maNDala dhyAna kI paddhati meM sthita kamala ke madhya se agni ko nikalatA humA soce / yogI apane vartamAna svarUpa aura zuddha svarUpa meM tulanA tanapazcAta yaha vicAre ki vaha agni hRdayastha pATha karmoM prArambha kre| aura yaha vicAra ki vaha na to nArakI hai. kA mUcita karane vAle zrATha patroM vAle kamala ko jalA rahI na tiryaca, na manuSya na deva hI, kintu vaha to siddha svarUpa hai| pATha karmoM ke jalane ke bAda zarIra ko jalatA hA soce hai / phira vaha dravyoM ke svarUpa kA vicAra kare / tatpazcAta aura phira agni ko zAnta anubhava kare / isa prakAra vicAra apane mana ke kAraNa rUpI samajha meM magna kre| phira parama karane ko prAgneyI dhAraNA kahA gayA hai 2 / (ga) tatpazcAt prAramA ke guNoM para dhyAna ekAgra kare / aura usameM itanA yogI zarIrAdi kI bhasma ko pracaNDa vAyu dvArA udA hunA lIna ho jAye ki dhyAna dhyAtA aura dhyeya kA bheda samApna soce / yaha vicAra zvasanA dhAraNA kahalAtI hai3 / (gha) isa ho jAya / yaha samara pI bhAva hai aura pAtmA aura paramAtmA dhAraNA ke pazcAtU vArUNI dhAraNA pAtI hai jisameM zarIrAdi kA samIkaraNa hai / isa prakAra ke dhyAna ko savIrya dhyAna kI bacI huI bhamma varSA ke jala se sApha hotI huI vicArI kahA gayA hai 6 / jAtA hai 4 . (ca) antima dhAraNA tattvarUpavatI kahalAtI zubhacandra ne dhyAna kI eka dUsarI paddhati bhI batAI hai| isameM yogI apanI prAmA ko arhat sadRza kalpanA karatA hai| yogI bahirAtmA ko chor3a kara, antarASmA meM sthita 7. jJAnA* 3211. . jJAnA0 32 / 11 5.jJAnA0 28-22 1. jJAnA. 32142 10. iSTo. 42 1. jJAnA0 2412 2: jJAnA0 2411 11. jJAnA 30 3. jJAnA0 241124.jJAnA0 2413 (1) jJAna. 37/4-1 (2) jJAnA0 30/10-16 5 -tatvAnu. 1376. jJAnA." (3) jJAnA0 37/20-23 (4) jJAnA. 37/21-27
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta hai / hama piNDamtha dhyAna meM hama dekhate haiM ki yogIapane cAroM (1) dharmadhyAna cAra prakAra kA hai 3 / (ka) prAga vicaya mora eka aise vAtAvaraNa kA nirmANa karatA hai jo sArika (kha) apAya vicaya, (ga) vipAka vicaya, aura (gha saMmyAna viSaya vAsanAoM se kosoM dUra hai| mana ke Upara dhAraNAoM vicaya, pUjyapAda 4 ne sarvAmiti meM inakA vizada vivecana kI kaI tahaiM jama jAtI haiM jahAM se mana apane anAdi sthita kiyA hai / (ka) upadeza dene vAle kA prabhAva hone se, svayaM saMskAroM ko chedane meM samartha hotA hai| (2)dUsare padastha mandabuddhi hone meM, karmoM kA udaya hone se, padArtho ke sakSama dhyAna meM yogI pavitra padoM kA avalaMbana lekara citavana karate hone para sarvajJapraNIta prAgama ko pramANa mAnanA AjJA haiM, jaise-zrom, arihanta Adi / zubhacaMdra ne maMtra padoM kI vicaya dharma dhyAna ii| athavA jo svayaM padArtho ka rahasya ko bar3e hI vistAra se vyAkhyA kI hai / (3) rUpantha dhyAna jAnatA hai, aura unake pratipAdana karane kA icchaka hai, usake meM parahanta ke guNoM va pragahanta kI zaktayoM kA citavana lie naya aura pramANa kA cintana karatA hai, vaha marvaja kI kiyA jAtA hai jisase prAdhyatmika preraNA prApta hotI hai| zrAjJA ko prakAzita karane vAlA hone se prAjJA vicaya dharma(5) rUpAtIta dhyAna meM siddhoM ke svarUpa para cintavana kiyA dhyAna kA karane vAlA hai| (kha) jIvoM ko sAMsarika dAmvoM jAtA hai| se chUTakAre ke upAya kA vicAra apAya vicaya dharma-dhyAna hai| mulAcAra meM kahA hai jIvoM ke zubha azubha karmoM kA rAmasanAcArya ne dhyAna pati kI dRSTi se dhyeya ke / nAza kaima ho aisA vicAranA apAya vicaya dharmadhyAna hai" cAra bheda kiye haiN| (1) nAmadhyeya, (2) sthApanAvyeya, (3) hAnArNavada meM isa dhyAna ke antargata ye vicAra bhI mammidravya dhyeya aura, (5) bhAva dhyeya / (1) arahanta kA nAma lina haiN| maiM kauna haiM mere karmoM kA prAva ko hai ? paMca parameSThI vAcaka 'mami. prA. u. mA.' tathA manokAra karmoM kA baMdha kyoM hai, kisa kAraNa se nirjaga hotA hai, maMtra kA dhyAna 'nAma' nAmaka dhyeya hai 10 / (2) kRtrima mukti kyA vastu hai, evaM mukta hone para prAtmA kA kyA aura akRtrima jina pratimAoM kA prAgama anusAra dhyAna svarUpa hotA hai yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki prAjJA sthApanA nAmaka dhyeya hai"| (8) jisa prakAra eka draSya vicaya dharmadhyAna vyakti ko satya kA jJAna karAnA hai aura eka samaya meM utpAda, vyaya va dhrauvya vAlA hai vaise hI samasta apAya vicaya dharmadhyAna sanya prApti kA mArga prastuta karatA basA hamezA utpAda, nyaya va dhAvya vAle haiM aimA ciMtana hai| (ga) vipAka vicaya dharmadhyAna meM karmo ke phaloM kA 'dravya nAmaka dhyeya hai 12 / (4) artha tathA vyaMjana paryAye cintana hotA hai| (gha) aura saMsthAna vicaya dharmadhyAna meM aura mUrtika tathA pramUrtika guNa jima dravya meM jaise avasthita loka ke svabhAva kA va prakAra kA nirantara cintana hotA haiM unako usI rUpa meM citavana karanA bhAva nAmaka dhyeya hai| tatvAnumAzana meM kahA gayA hai ki (1) samyAna, samyagjJAna aura samyagcAritra maya dharma kA jo ciMtana hai dhyAna kA yaha upayukta varNana prAgamika paraMparA se vahI dharmadhyAna hai| (2) moha nobha se rahita jo AtmA kA bAhya hai| prAgamika paramparA ke anusAra dharma va zukla pariNAma hai vaha dharma hai| uma dharma meM yukta jo ciMtana hai dhyAna ke cAra bheda hai| sarva prathama hama dharma dhyAna ko lene vahI dharmadhyAna hai| (8) vastu svarUpa ko dharma kahate haiN| hai| sthAnAMga 2 sUtra meM dharma dhyAna kA cAra dRSTikoNoM se usa vastu mvarUpa se yukta jo jJAna hai use dharmadhyAna kahA vicAra kiyA gayA hai| (1) imakA viSaya, (2) isakA hai| (4) daza dharma meM yukta jo ciMtana hai use dharmadhyAna lakSaNa, (3) isakA pAlambana, (4) isakI anapramAga kahata / kAttikyAnuprakSA ke anusAra makala vikalpoM ko ---- chor3a kara prAtma mvarUpa meM mana ko gaMkara prAnanda pahira (1) jJAnA0 37/28-30 (6) jhAnA0 38/1-16 mA una. (7) jJAnA. 36-1-46 (8) jJAnA0 4.15.23 / (Tatia, Studies in Jaina Philsophy ke (1) tatvAnu. 11 (1.) tasvAnu 101, 102 1.3 prAdhAra me 253 (3) (4) marvArtha* 1/36 (2) mula'. (11) tatvAnu, 106 (12) tatvAnu0110 400 (6) jJAnA0 35/11 (0) tatvAnu 51 15 (1) tatvAnu. 116, (2) sthA. sa. 11/247 (1) kIrtiH 480
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna (2) isa dhyAna ke lie cAra lakSaNa kartA meM hote haiN| (1) jina mArga meM ruci (AjJA rucI ) ( 2 ) svAbhAvika ruci ( nimarga ruci) (3) Agama meM ruci aura ( sUtra ) ruca) (4) AgamAM ka gahare adhyayana kI runi ( avagAr3ha ruci ) / (3) ina dhyAna ke lie cAra bAlambana hai| (1) adhyayana ( vAcanA ) (2) vicAra vimarza ( pratipRcchA), (3) bAraMbAra paThana ( paridva tanA) aura (4) gaharA ciMtana (anuprekSA) (4) isa dhyAna kI cAra anuprekSAge haiN| (1) anitya (2) azaraNa, (3) ekasva aura ( 4 ) maMgvAra | zukla dhyAna ke bhI cAra bheda hai2 - ( 1 ) pRthavatvavitarka vicAra, (2) ekamba-vitarka avicAra, (3) sUkSma kriyA pratipAti, (5) vyuparata kriyA nirvAta / inameM se prathama do 12 ve guNasthAna taka hote haiM aura antima do kevala jJAniyoM ke hote haiN| jisa sthAna meM pRthakva ( nAnApana) vitarka (zrutajJAna) aura vicAra (artha, vyaMjana aura yogoM kA saMkramaNa) hote haiM vaha prathama zukla dhyAna hai3 / jisa dhyAna meM yogI kheda rahita hokara eka dravya ko, eka (2) savArtha, 6/36 (3) sarvArtha, 1 / 44 kAbar3a eka calatA phiratA maMdira mahendra bhAva raMgarUpoM kI jitanI vizAla parateM hameM rAjasthAna meM dekhane ko milatI haiM utanI kahIM nhiiN| saca to yaha hai ki sadiyoM se sAhitya, saMskRti, kalA aura sabhyatA kI zatazaH dhArAyeM isakI vizAla bhitti ko abhisiMcita karatI rahI haiN| yahI kAraNa hai ki rAjasthAna Aja bhI utanA hI raMgIna aura ramalIna banA huA hai| kalA kI anupama kRtiyoM ke sAtha dhArmika abhivyakti ke aise kaI udAharaNa hameM milate haiM jo Aja bhI lokadharma ke prati atyanta-vinIta evaM zraddhAbhAva banAye hue haiM / kAvar3iyA bhAToM kI kAvada eka isI prakAra kI anya 7 aNu ko athavA eka paryAya ko eka yoga se cintana karatA hai usako ekasva dhyAna kahate haiN| isameM pRthaktva ke sthAna para ekatva hotA hai, vicAra ke sthAna para avicAra hotA hai aura jitakaM vartamAna hai| isa dhyAna se yogI cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kara detA hai aura kevala jJAna kA svAmI ho jAtA hai| jaba kevalI kI bAyu antarmuhUrta pramANa radda jAtI hai taba tIsarA zukladhyAna hotA hai / isameM mana aura vacana yoga donoM kA nigraha ho jAtA hai aura kevala sUkSmakAyayoga upasthita rahatA hai| cauthe zukla dhyAna meM sUkSma kAyayoga bhI samApta ho jAtA haiM yogI aba prayoga kevalI hotA hai| isa dhyAna ke cAra lakSaNa kahe gaye haiM? | bhaya kA abhAva ( anyathA ), moha kA prabhAva ( zramamoha ) viveka aura vyumparga | isa dhyAna ke cAra bAlaayana hai3 / kSamA, nirlobhatA, saralatA aura nirabhimAnatA / isa dhyAna kI cAra anuprekSAyeM haiM 4 / duHkha ke kAraNoM kA vicara, saMsAra ke azubha hone kA ciMtana, janma maraNa kI anantatA kA citana aura vastuoM ke nirantara pariNamana kA citana / (1) sarvArtha0 6 / 34 (2-4) navapadArtha peja0 671 tama dharohara hai jo kalA kI anupama kRti ke sAtha-sAtha dhArmika abhivyakti kI carama hai| rAjasthAna meM cittaur3a ke pAsa basI kI kASTha kalA atyanta prasiddha rahI hai| yahAM ke kherAdiyoM ne kASThakalA ke kaI rUpoM ko prazraya dekara apanI viziSTa paramparA kAyama kI hai| kAvaDa mA unhIM kI vizeSa thAtI hai / basI meM jahAM nAnA prakAra ke khilaune, bAjoTa, toraNa, thaMbha, betrANa, bhUle, caupar3e, pAye, gaNagaura Izara putaliyAM tathA kaThaputaliyAM Adi ke bejor3a rUpa hameM dekhane ko milate haiM vahAM kabhI-kabhI dhAma, aDamA, semalA Adi ko lakar3I ke bane choTe-choTe pAToM (kapATI) para nAnA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta prakAra kI citrakArI karate hue bhI yahAM ke kherAdI parivAra khulAve to 1) zrAkhI kA // rU0 / daH kudnnaabaaii|" dekhe jA sakate haiM / saMpUrNa kAvar3a choTe baksa pI hotI hai| likhA rahatA hai| isake pIche kI ora sUrya-ratha, sItA-haraNa, jisameM pATha athavA dasa pATa banda rahate haiM / kAvadiyA bhATa / rAma-lakhana-vanagamana, mRga-zikAra, candra-ratha, rAma-lakhana ise apanI bagala meM dabAye gAMva-gAva apanI yajamAna vRtti tathA zabarI evaM zabarI tathA usakI saheliyAM citrita kI ke liye ghUmatA rahatA hai| mAravAr3a meM kAvar3iyA bhAToM ke milatI hai| pAsa ye kAvar3e bhalI prakAra dekhI jA sakatI hai| dusarA pATa-zeSanAga para viSNu-zayana tathA unake ina kAbar3oM ke do rUpa dekhane ko milate haiM / (1) pAMva dabAtI huI kmlaa| cautha mAtA-jisake donoM ora aATha pATa vAlI kAvar3a tathA (2) dasa pAra vAlI usakI pUjA karane vAle dA pujArIhate hai| kAvaDa / pAToM ke donoM ora lokazailI meM citrita ghane gahare pIche kI ora-Ta para yAtrA karate hA rebArI raMgoM meM cittaur3a kI kalamakArI ke sundara citra dRSTigocara daMpati / taMdUra para bhajana karatA humA bhakta / rAjA bharatharI, hote haiN| nAnA prakAra ke raMga kherAdI mvayaM hI pattharoM se gopIcanda, pUjA karane jAte hue da-pati tathA hAthI-ratha / taiyAra kara lete haiM / sarva prathama kavelU ke mahIna TukaDe banA tIsarA pATa-sAdhu tathA do aurate, jala bharane jAtI kara usa ghaTTI meM pIsa kara usameM goMda milA diyA jAtA hai nAnI bAI kA rAdhA kRSNa ka darzana karanA tathA dampati / phira usa khUba ghoTA jAtA hai / ghoTane kA kAma aurateM karanI pIche kI ora-DolI le jAte hue do sipAhI, haiM / isa kriyA ko ye loga 'iTAlA' kahate haiN| pAToM para darajI tathA kRSi karatA huzrA bhakta dhannA / pahale pahala isI kA lepa kara diyA jAtA hai / isake sUkhane cauthA pATa-apanI tInoM rAniyoM ke sAtha rAjA dazapara bar3halyAsa gAMva ke lAla patthara ko bArIka ghisa kara usa stha, baniye kI parIkSA lete hue bhagagana / meM gada milAkara ina pAThoM para lagA diyA jAtA hai| eka pIche kI ora-zeSa nAga para nRtya karate hue bhagavAna bAra sUkhane para dUsarI bAra, aura isa prakAra kula pAMca bAra viSNu, gaNeza, dammati, ratha tathA vajaraMgabali hanumAna / lepana karane para una pAToM para phira lAla raMga lagAyA jAtA pAMcavAM pATa-satyanArAyaNa-kathA-jhAMkI, nArada jI hai aura taba una para citrakArA kA jAtI hai / bamI meM chagana tathA prasAda lene AyA hazrA rAjA lIlAvatI, kamalAvatI lAla jI, chogA lAla jI bhUrA jI tathA kajor3a jI Adi kanyAe, tuga vj| ke gharAne apanA kASThakalA ka lie atyanta prasiddha rahe hai| pIche kI ora-yazodA tathA dahI curAte hue kRSNa / kAvar3a meM citrita citroM kI vividha jhA~kiyoM va ra stha, UMTa savAra tathA do dampati / chaThA pATa-UMTa, pIpala ke patte meM kRSNa apane putra ko kAvar3a ke Upara hI Upara eka TikaTa lagA rahatA hai jisa para ArI se cIratA huaA mora dhvaja gajA / siMha ko le jAte ThikAne (patta) ke rUpa meM likhA rahatA hai "yaha kAvar3a hae kRSNa arjuna tathA pAMDavoM ko zikSA dete hue kRSNa / kAmI purI akSapUrNa deva ke mandira para banatI va milatI pIche kI cora-meghanAtha zayanAvasthA meM, vana bihAra hai| daH kudaNAbAI bAmaNI / ' isase yaha lagatA hai ki isakI pramukha svAminI kAzI ke annapUrNA mandira kI karatA huaA hAthI, mandodarI, sItA ko samajhAtI huI kundaNabAI brAhmaNI hai / isake bAda do dvAra khulate haiM jina rAkSapaniyAM, mundara DAlate hue hanumAna, rAma rAvaNa yuddha, para donoM ora nara-nArAyaNa akita rahate haiN| una zeroM rAma-lakhana ko le jAte hue hanumAna / rAma-rAvaNa kI ke nIce donoM ora do hidAyateM likhI milatI haiM jinameM "isa kAvar3a ko dhUpa dekara khulAvo, dhUpa dekara khulAve vaha sAtavAM pATa-jagadIza jhAMkI, gaMgA ko lAtA huA mvarga meM jAtA hai / saca mAno, jhUTha mata mAno / daH kudaNA rAjA bhAgIratha, dampati / baaii|" tathA dUsarI ora-"saca mAno, jhUTha mata mAno, pIche kI ora-uDalapaMkha jo pAMca hAthI lekara rada jo kAvar3a ko nAsa kare vo naraka meM jAtA hai| prAdhI kAvar3a sakatA hai / kRSNa ko dUdha pilAtI rAkSasanI, bAMsurI bajAne
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvaDa hae kRSNA, sudhAra, apane andhe mAtA pitA ko le jAtA citra aMkita rahatA hai jisa para likhA rahatA hai-"isa peTI zravaNa, sunAra, totA paDhAtI huI vezyA, tejI chIMpA, bunakara ke andara jo paise DAle vo mere pAsa pAte haiN| kAzIpurI meM kumhAra tathA dampati / annapUrNA devI ke mandira para mere pAsa bAte haiM jisase gAyoM AThavA pATa-do daravAje jina para ghor3A, ghANI meM ko ghAma DAlate haiM aura mere eka hajAra kAvada phiratI haiN| pilatA huA rAkSasa, sUlI para laTakatA puruSa / da. kudaNAvAI baamnnii|" pIche kI ora-sarasvatI, kRSNa sudAmA milana, rAjA gauzAlA kI peTI ke eka ora cAMde para rebArI deva bali kI jAtI pAva sotA tathA dUsarI ora andara kI tarapha pAbUjI apanI kalA kI manamohaka jhaaNkii| ghoDI para baiTe hue dikhAye jAte haiM / andara kI ora gupta yAhI hotI hai jisa para likhA rahatA hai-"yaha gupta kI navAM pATa-bhakta kabIra rohidAma camAra, rAmAdhAra bADI hai jo dAna karo vaha mere pAsa pAtA hai / daH kudaNAnAle ghor3e para pIche harajI caMbara Dhorate hue, bhAge DAlI bAI bAmaNI" bAI bhAratI karatI huI, pAsa meM khaDA bhANeja hAtha jodd'e| ___ kAvaDiyA bhATa ko jaba kabhI kAvar3a banavAnI hotI hai, ratha-hAthI, devara, bhaujAI ke kAMTA nikAlatA huaa| vaha kherAdI ko likha detA hai / kAvar3a ko bhATa caukhuNe pIche kI ora-tulachAmAtA, paMthavArI, rAmadeva jI ke caurasa kapar3e meM lapeTe rakhatA hai| apane sAtha vaha mayUra paMkha pagalye, joDe, nArasiMdhI zera para, kaalaajii-goraajii| kA choTA mA jhAi bhI rakhatA hai jisase vaha kAvaDa mAna dama pATa - revArI dampati-pIche aurata tIra calAnI karatA rahatA hai| huI, prAge mandara jAnA huaA dampati, kRSNa kI rAsalIlA, isa prakAra hama deva haiM ki kAvar3a eka choTA sA kRSNa, gopiyoM ke kapar3e curAte hue / kRSNa nAyikA vaMza calatA phiratA bagala meM dabA kAvar3iyA bhAToM kA bagala dhAraNa kara rAjA ratana ke bAla banAte hue / bAkI joDe / mandira hai jisake kapAToM para citrita nAnA prakAra kI dhArmika pIche kI ora-pItavara rAmezvara, rAjA gandharva sana jhAMkiyoM ke darzana kara bhaktajana parama kalyANa evaM ananta indra kA lar3akA, jor3e, dUdha pItA hubhrA saaNp| mugva kI gaMgA meM magabora hokara nAnA pApoM se mukti pA apanA janma sArthaka karate haiM / pATha pATa vAlI kAvar3a 12" lambI 6" cauDI tathA 6" UMcI honI hai| dasa pATa vAlI kAvar3a 14 // lambI 1. kAvar3a sambandhI isa jAnakArI ke lie lekhaka bamI ke -" caur3I tathA 7-8" UMcI hotI hai / isake eka ora loka citrakAra zrI mAMgIlAla mistrI ke atyanta gauzAlA kI peTI banI huI hotI hai| daravAje para gAya kA zrAbhArI haiN| anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAti prApta godha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThana vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aimA tabhI ho sakatA hai jaba umameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAno, prophemaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-premiyoM, zikSA-sasthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura jainatha ta kI prabhAvanA me zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate hai ki ve zIghra hI 'anekAnta' ke grAhaka bane / isame samUce jaina samAja meM eka zodha-patra pratiSThA aura gaurava ke sAtha cala skegaa| bhArata ke anya zodha-patroM kI tulanA meM usakA samunnata honA Avazyaka hai| vyavasthApaka : "anekAnta"
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara raidhU racita-sAvaya cariu zrI agaracanda nAhaTA apabhraMza bhASA meM digambara aura zvetAmbara donoM jaina vAnadAsa gAMdhIne apabhraza kAvyatrayI tathA sva. mohanalAla sampradAyoM kI choTI-bar3I maiMkar3oM racanAyeM prApta haiN| 8 vIM dalIcaMda dezAI ne 'jaina gurjara kaviyo' bhAga 1 kI vistRta 1 vIM zatAbdI se lekara saMvat 1700 taka kI ina racanA- bhUmikA meM apabhraza sAhitya kA jJAtavya vivaraNa prakAzita bhoM meM prAkhyAnaka kAvya sabase adhika haiM, kucha racanAyeM kiyA thaa| san 1950 meM di. jaina atizaya kSetra, mahAvIra jaina dharma ke saMbaMdha meM haiM kucha racanAyeM to bahuta hI mahatva jI kI ora se prakAzita 'prazastisaMgraha' nAmaka grantha meM karIba pUrNa haiM mahAkAvya, prabaMdha kAvya, khaNDakAvya, rUpaka kAvya 12 apabhraMza racanAoM kA yAdinanta vivaraNa prakAzita aura muktaka kAvya vizeSa rUpa se ullegvanIya hai| hA aura san 1944 meM paM0 paramAnanda zAstrI ne anekAnta idhara kaI varSoM meM rAjasthAna Adi ke jana bhaNDAroM kI kI 8 vI kiraNa meM 'jayapura meM eka mahInA' nAmaka lekha meM sUciyA~ banAne aura prakAzita karane kA kAma ThIka se havA hai apabhra za ke 26 granthoM ke racanA kAla Adi kA vivaraNa diyA aura isase bahutasI navIna racanAoM ko jAnakArI prakAza meM thA, pazcAt paricayAtmaka lekha bhI nikle| aura sana 1956 pAI hai| digambara kaviyoM kI to kucha bar3I bar3I racanAyeM meM 'anekAnta meM paM0 paramAnandazAstrI ne jainagraMtha prakAzita bhI huI haiM para zvetAmbara racanAyeM yadyapi choTe-choTe prazasti saMgraha ke nAma se 36 di. jaina apabhraMza rAsa Adi kaI prakAzita huye haiM para neminAha carita. vilAsa racanAoM kA zrAdi anta ke padyoM sahita vistRta vaha kahA zrAdi bar3I aura mahatvapUrNa racanAyeM abhI taka vivaraNa prakAzita kiyaa| phira isake bAda anekAnta kA aprakAzita haiM / apabhraza racanAoM kA kSetra bhI kAphI baDA prakAzana sthagita ho gyaa| ataH unakA vaha kArya udhAhI rahA / rAjasthAna, gujarAta, evaM uttara-madhya pradeza meM sarvA- paDA rhaa| harSa kI bAta hai ki aba vaha graMtha vIra-vAdhika apabhraza racanAyeM racI gaI bahuta sI racanAyoM kI mandira se vistRta prastAvanA ke sAtha prakAzita ho gayA hai| prazastiyAM aitihAsika dRSTi se bar3e hA mahatva ko hai anekoM isameM 122 graMthoM ko prazastiyAM prakAzita huI hai| ajJAta evaM mahatvapUrNa tathya ina pratiyoM meM vidita hone 144 pRSThoM kI paM. parabhAnanda jI kI prastAvanA vAstava meM haiN| ata: bhASA-vijJAna evaM sAhitya kI dRSTi se mUlyavAna bar3e hI parizrama se limbI gaI hai aura anekoM nAna hone ke sAtha aitihAsika dRSTi se bhI ina racanAtrA kA bar3A tathyoM kI jAnakArI detI hai| apabhraMza racanAoM kA itanA mahatva hai| adhika vivaraNa anya kisI bhI graMtha meM prakAzita nahIM huA isalie isa graMtha ke sampAdaka paramAnanda jI aura prakAzaka apabhraza sAhitya kA jJAtavya vivaraNa DA0 hArAjAla vIra sevA maMdira kI jitanI bhI prazaMsA kI jAya vaha thoDI jaina ne karIba 20 varSa pUrva nAgarI pracAriNI patrikA meM prakAzita kiyA thA usake bAda dA0 harivaMza kochar3a ne zodha prabandha likha kara apabhraMza mAhitya ke mahatva ko acche kA yadyapi prastuta grantha kI prastAvanA bahuta sAdhAraNa sI prakAzita kiyA, pATaNa bhaNDAra sUcI aura Catalogue likhI gaI hai / para kimI eka hI vyakti ko sabhI bAtoM of Sanskrit and Prakrit nanuscripts in kI jAnakArI honA kama hI sambhava hai sAmagrI ke prabhAva the Central Provinces & Berar meM to san aura kabhI kabhI kucha asAvadhAnI aAdi se bhI kucha bhUla1936-1637 meM katipaya apabhraMza racanAoM kA prAdi bhrAntiyAM ho jAtI haiN| jinakA parimArjana jaldI se jaldI anta vivaraNa prakAzita huA thA aura paM0 abhayacaMda bhaga- ho jAnA caahiye| tAki una bhUla-bhrAntiyoM kI paramparA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara rahadhU racita-sAvaya cariu 11 adhika bhAge bar3hane na paaye| udAharaNartha isa lekha meM jisa kaumudI' kA nAma AtA hai usIse paramAnanda jI ne isa racanA kA paricaya diyA jA rahA hai usakA nAma asAvadhAnI graMtha kA nAma samyakattvakaumudI likha diyA hai para vAstava se paM. paramAnanda jI ne sAvayacarita kI jagaha samyaktva meM prantha ke prArambha aura pratyeka sandhi ke anta meM 'sAvaya kaumudI likha diyA to pro. rAjArAma jaina ne bhI isI ke cariya' hI nAma diyA hai| paramAnandajI ke dvArA uddhata prazasti anukaraNa meM prAcArya bhikSu smRti grantha meM prakazita apabhraza meM bhI saMumAha ke putra kuparAja kA ullekha hai aura vAstava bhASA mandhikAlIna mahAkavi raitha nAmaka lekha meM bhI usa meM unhIM ke liye isa grantha kI racanA huI hai| yaha grantha kI bhUla kI punarAvRtti krdii| mere avalokana meM aisI jo pratyeka mandhi ke anta meM diye haye pada aura prazasti se katipaya bhUla bhrAMtiyAM AI haiM unake saMbaMdha meM maMkSipta lekha spaSTa hai / paramAnanda jI ne grantha ke prAdi bhAga ko bhI bhejA gayA thA para vaha DAka kI gaDabaDI meM kahIM idhara-udhara truTita honA likhA hai, patA nahIM nAgaura kI prati kA prathama ho gayA anaH phira kabhI prakAza DAlA jaayegaa| prastuta lekha patra mvaNDita thA yA unhoMne nakala nahIM kii| antima prazasti meM ukta grantha meM apUrNa rUpa se prakAzita prazasti naM. 105 to unheM pUrI utArane nahIM dI gaI isakA ullekha to ko pUrNa rUpa se prakAzita kiyA jA rahA hai| cUMki unhoMne svayaM kiyA hai-"prastuta prazasti adhUrI hai, ise paM0 paramAnanda jI isa anya ko pUrI ThIka se nahIM dekha pAye nAgaura ke bhaTTAraka devendrakIrti ne pUrI nahIM utArane dI thI isa lie unhoMne grantha kA nAma samyakatva ke mudI aura graMtha prastAvanA ke pRSTa 102 meM isa grantha ke saMbaMdha meM unhoMne racanA kI preraNA karane vAle saMu mAhu kA nAma diyA hai, nimnokta vivaraNa diyA hai- "106 vI prazAsti' para ye donoM ThIka nahIM hai| vAstava meM isa grantha kA nAma samyaktva kImudI kI hai| isameM samyaktva kI utpAdaka kathA mAvaya cariu hai aura preraka saMu mAha ke putra kumarAja hai| oM kA baDA hI rocaka kathana diyA huA hai. ise kavi ne prastuta grantha kI eka prati kalakattA ke mva. puraNa candra gvAliyara ke gajA DUgarapiMha ke putra rAjA kIrtisiMha ke nAhara ke maMgraha meM prApta huii| 58 patroM kI yaha prati mavat rAjyakAla meM racA hai, isakI prAdi anta prazasti se mAlUma 1614 kI limbI huI hai / graMtha kA chaThA manbA meM 'samyakatva hotA hai ki yaha grantha gopAcala vAmI gonAlArIya jAti ke bhUSaNa seumAhu kI preraNA se banAyA hai / isakI 71 1 san 1954 meM jaba maiMne zrIra paM. mahendrakumAra jI nyAyAcArya ne nAgaura kA bhaMDAra dagyA, to usa samaya jo panAmaka eka prati nAgaura ke bhaTTArakIya jJAna bhaNDAra meM graMtha mAmane Aye, unakA dambata hue samyakravakaumudI nAma maujUda he ukta apUrNa prazasti umI prati para saM dI gaI hai| kA pratha bhI milA jo kavi raidhU kI racanA thii| usa uma grantha kI pUrI prazasti vahAM ke paMcoM tathA bhaTTArakajI pratha kA maiM eka patra paDhane lagA, eka patra paM0 mahandrakumAra jI ne san 44 meM noTa nahIM karane dI thI, isaliye vaha apUrNa ne liyA aura zaMSa bha. devendrakIti jI dagvane lge| isI prazAmta prazasti hI yahAM dI gaI hai|" samaya maiMne use zrAvazyaka samajhakara usa patra ko noTa kara prastuna prazasti meM kaI mahatvapUrNa bAtoM kA ullekha hai liyA kucha zeSa rahA vaha noTa na kara makA, noTa karane kI bhanA prArambha meM prAcArya nAmAvalI ke bAda TakkaNi mAhu kA hI kara dI / ataeva prazasti adhUrI hI rahI / paM. mahendrakumAra ullaMmba hai aura isake bAda grantha kAra ke yA kavi dvArA racita jI vAlaM patra meM se bhI 10paMktiyAM likhI gaI phira vaha patra katipaya pUrvavatI racanAoM ka nAma diye haiN| unameM se mahAbhI una meM le liyaa| prazasti pUrA karane ke liye kahA gayA purANa anupalabdha hai| isa taraha raMdhU kA karakaMDu carita kintu vyartha / upa prati para pratha kA nAma samyakandha kaumudI aura mudaMpaNa cariu ke anupalabdha hone kA ullaMmpa paramAlikhA thA, sArA natha dekhakara noTa kiyA jAtA, taba phira nanda jI ne kiyA hai pro. rAjArAma ne kuthunAtha stuti kA usa para graMtha ke sambandha meM vizeSa prakAza DAlA jAtA, graMtha pUrA bhI ullekha kiyA hai| na dekhane kI bAta lekha meM laMgvaka ne svayaM svIkRta kI hai, aisI prastuta sAvaya cariu kI racanA gvAliyara ke rAjA kIrti sthiti meM sAvadhAnI kI bAta kase kahI jA sakatI hai ? saM. siMha ke samaya meM huI isaliya saMvat 1510-1536 ke bIca
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAra 12 kI racanA hai| isa grantha kI 6 sandhiyoM yA pariccheda haiM / grantha racanA ke preraka kusarAja ke vaMza kA bhI prazasti meM acchA paricaya diyA hai| aura anta meM RSi kamalakIrti aura saMdhAdhipa harisiMha sAhU kA ullekha hai paramAnandajI ke prakAzita pATha se prastuta prati ke pATha meM kucha bhinnatA hai / prakAzita prazasti ke bAda thor3A hI pATha aisA hai jo nahIM chupa sakA / grantha kA parimANa karIba 1|| hajAra zlokoM kA / kavi raha ke saMbaMdha meM dhArA ke pro0 rAjArAma jaina zodha sAvaya-cariya pavitra sAheyahu, bhava bhaya heyahu, sui gaI pAraM duha avahAra, jaya jiraNa rimaha parama sudda kAraNa jaya jaya ajaya bhavuhitAraNa jaya saMbhava saMbhava hirAmaNa jaya hi Mda diya sAma jaya jiNa sumai sumai vindhAraNa jaya paumappaha kalimala vAraNa jaya supAsa posiya paramappaya jaya caMdapyaha samiya sappaya jaya jaya suvihi suvihi vihi bhUmaNa aba sIyala iMDiya muha ma jaya saMyaMsa seya mara gAva dharaNa jaya jaya vAsa pUjja kaya sama maNa prabandha likha rahe haiN| rahadhU 12vIM zatAbdI ke mahAna apabhrazasAhityakAra hai| unakI 24 apakSa zaracanAoM kA patA mila cukA | itanI racanAyeM anya kisI apabhraMza kavi kI nahIM milii| inameM se anupalabdha hai jinakI khoja kI jAnI caahiye| gvAliyara hissAra Adi ke jaina bhaNDAroMmeM sambhava hai ye prApta ho jAya, vahAM aura bhI koI ajJAta racanA mila jAya / aba prastuta sAvaya cariu ke Adi anta ke patha nIce diye jA rahe haiM pattA-de timyaMkara, sivasaMpayavara, vaDramANa jisa muha kamalaha paraNa bhaDArI vAsara tilloya piyArI sAya vAya vihipayaDaNa mArI miralAvAya vAya anahArI sabva bhAsa guNa urAgAi ghArI pariNa sAmiNi suhayArI caudaha saya tevaraNa tavoNihi Nicca bhavva magu uppAiya dihi kammaithala pajjAlaNa kharamihi bhoyaNa kAla bhamiya savaya gihi payar3iya yahu paya jayalaM / bhami uvamaya vihi vimalaM // 1 // - paramappahapamuha ji hosahi edhu ji taha pratIta parAvatri para // 1 // jaya jaya vimala trimala guNa maMndira jaya zrAMta jovalaya maMdira jaya jaya dhamma dhamma bhAsApiya jaya saMtIsa saMti jiNa sAmiya jaya jaya kuMthu kuraNaya kari kesari jaya ara cariya maggu damaNa kari jaya mantrikAra mAmaMDiya jaya jaya jaya muhimukhya mIlA maMDiya jaya rAmi suddha buddha zrajagamara aimAMsara rAyamaI vara siripAsa phaNIsa kayAsaNa jaya jaya vIra pavaTTiya sAsaNa micchatta hara jaya mahamegu dhuri ti ji goyamu ne ahi divi payaDiya goyamu nAha aNukkama paTTa payAmagu siri puraM gamuridiya jilamAmagu mUlagaMdha ujjoya diyaru madarasa buhayA surataru mAsu paTTi rayaNattaya dhArau saMjAyau suha caMdu bhaDhArau puNu uvarANu siMhAsaNa maMDagu micchAvAi vAya-bha
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara raidhU cita-sAvaya carita jiNa sAsaNa kANaNa paMcANa jA sasthathupaciMtaha pAvaNu NaM disaMgha NaMdiya tava mANaNu jiNahari prajjatau suha bhAvaNu sadda baMbha rayaNoha payorNAiha tA tathAieNa suha joeM divya vANi uppAiya jaNa dihi bhavya citta upAiya moeM sarasaha gacche gaccha sasthAhiu prAyama cariya purANa biyANe bAla baMbhayArI maja mAhiu rekkaNi sAhu guNeNa pahANe siri jiNacaMdu bhaDArau muNivai paMDitattha teNa viNNattara tahu paya-payaruha baMdiva kaivai karamau leppiNu viyasiya vattara dhattA-bhI bhI kaiyaNa vara, dukkiya sya-hara, pai kaitta bharuvahiu spiri NimuNahi Nimmala maNa, rajiya vRhaaNa, savvasuhAyarasaccagiri // 2 // jiha paiiha rayau mahApurANu patthu ji govaggiri suha payAsu nepaTTi mahA purimAhiThANu tomara kula kamala viyAsa-mittu jaha puNa gAhA baMdheNa sAru duvvAra-risaMgara atitta viraiyA payaDu middhatamAma Dugara niva rajadharA samanyu puNNAsau meMhe.parucaritta badiyaNa mamappiya bhUri patthu jamaharacariyau puNu dayaNimittu caurAya vija pAlaNa ataMdu avara vi jiha NANA bhaya nantha Nimmala jammavalI bhavaNa-kaMdu naha mAvaya cariu bhaNehu intha kali cakkavaTTi pAyaDa NihAgu nA kaNA paDiu uttarU pautta siri kittisidhu mahivai pahANu tuha kAhau karami haMu tuha zirutta tahu raji vaNI su-mahAgubhAu paraNiya miNa soya / Nara pahAgu golAgaDaya praNaha pAu jo santha bhAtu undhahai jAggu saMtrI sayAhiu vidiya NAmu jA vahiNau kovi mahattu hoi vuhayaNa kuvalaya pAlaya thAmu nA kima vinyAi masatthu loha suhaggApiya mama rAeNa rattu puNu 1 kaNi japai viyasiyAmu saga vamaraNa pAva vAsaNa virata ghattA-taha huva vara NadaNu, duriya NikadaNa cAridANaNaM duriya harA kA cirA paUmaNa gautahI tAmaNisvama guNa-gaNa-gyagA-dharA // 3 // paDhamillu dhamma dhuri dina khaMdhu (1) jiNa kArAviu jiNaharu sameTa mAhammiya hara kaya paNaya-baMdhu dhayavaDapaMnihiM raha-sUrateu navayaraNa pamuha guNarayaNa-gehu Niya maMtattaNi raMjiyau rAu NivAhiu cauviha saMgha-bahu pAvaya-vihANa kammANu rAu mANikka sAhu maNi muNiya taccu paraNAri-parammuhu-vigaya-lohu kaha maviNa payaMpai giri saccu asapazi sAhujaNa jaNiya mohu bIyau puNu parauvayAralIgu dunthiya (vigvaya 1) jaNa pomaNa kAmadheNu jiNa guNa pariNaya uddhariya dogu varadANa para pUraNa karesa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta sAsaNa supahAvaNa paha pakrANu sasthantha jAgu kigaNau muNehu kusarAju kusalu tIyau pasaNNu ihu givAhai sakaitta bhAga puNu turiu sagura paya-poma-rattu iya muzivi karahi kiga cariucAru paNi vaNNu jeNa maNi nivihu patta ihu kaviyaNa jaNa bhattau pahANu jAcaya jaza paraNa kappa vatthu [cchu] tumhaha kAramai ahiumANu iMdIvara dala sAriccha acchu naM NiNi vivahu paDi cavai namsa sAra yara paviyAraNa pavitti hau kiMNa viyANa mi-ra zrampa jagi pAyaDu jo ji paramaNa kitti ihu maccu kaittahu mA bahei prayAha majima kula bhavaNa-dIu Nimmalu jasa papavi iha lahei kusarAja mahAmai Nika viNIu sAhammiya bacchulu gugaNa pavitta nuhu purU saMThiu vigaNa vai pahu ki kiM Na karami eyahu pautta, ___ghattA-iya vayaNAgAMtari, mukkha NiraMtAra, kara joDi vi ciyamiya vayaNu kumagAu payaMpai, muhiu samappai, bhava bhamaNahu bhava-bhIya-maNu // 4 // bho raidhU paMDiya duriya-maMtha eNa ji jIve kaha maviNapatta sudAyamaparamapurANagaMtha daMgsaNa puvai mayalAiM tAi paha viraiya panthu aNeya bhava paMchami mozro bihu giya gyAi te amhaha prANiyaha saba jiNa bhaNiya satya kaMtraNa giriMda pahaDa bhAviu mai mANasammi bahu gAma Thavahi saMviya muridi ai dullahu gArabhau bhava-vaNammi tA buhu jaMpai vaNi kala lalAma taya thAvarAi jammai gahatu bhI viNaNayAta kuparAja zAma culamIdilakva jANihi bhamaMtu laDaU sa vara paha mayaMka jaramaraNabhUre dugvai sahaMtu dumbArabari-bAragA-zrayaMka acchiyau jIu kAlu ji agAMtu tuhu vaya, karIma kahatta vitti padasaNa saja ya vaya pavitta para duja (ga) jagA bhau vaha mi citi ghanA-ja gau NimaNi jai maNi Na muriNajaha Navi pechijai puNyakhita, taM bhAsai dujaNu asamaMjasa magu aghau vayaNa pAvamai khaNi // 5 // prathama sandhi patra 7 B ghattA-tuharati bahirambhaMtavi ari mai jittA bhaMti Na u raidhara dhiya mulagaNama ia mala varadhamma kumarAja thupro / / 13 / / iya siri vaha cariNa, sahamaNa pamuha muddha gugA bhariNa siri paMTiya raidhU vagiNa. miri mahAbhavya seu, sAha suya dusarAja aga marigae ahigma sammA picchA karaNaM paTamo saMdhI parinchezro / / maMdhiH // 5 // dvitIya sandhi prAnte patra 18 A ghattA-raidhara igA macca karatavi kumparAja pamuha bhAvaNa paure kiM kijai syahi patthu maha mira kAmiTa iya iyi divamayare / / 2 / iyasiri sAvaya cariNa, maraNa pamuha zuddha gaNa bhariNa siri paMDiya rahadhU vaNNiA siri mahA bhavvaseu sAhu suya ka.marAjaghAhiyada aNumariNae ahigama samma seTi bhaja dui kAtaravara Na NAma bIno saMdhi pariccheu mandhi / / 2 / /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara raidhU racita-sAvaya carita tRtIya sandhi prAnte patra 31 A pattA-kururAya bagida agvaMDu maha taiyA daMsagujAyau rai dhUNau suNivi taM maha piyahi sega muNahu ciru prAyaDa / / 26 / / siri paMDiya raidhU variNae mirimahA bhabya meU pAhu suya kuparAja maMbAhivai aNumaNNie ahigamaNa sammatta svANa vaNNaNaM nAma tIu sandhi pariccheda / / sandhi 3 / / caturtha sandhi prAnte patra 38 B dhattA sammata kahaMtara hiya muNivi bhAvaM taji dha rajaI helaya mAmaya pau pAvijai jiM bhabiu bahittarijai // 16 // iya miri sAvayacarita mahasaNa pamuha sundra guNa bhariNa pirimahAyAdhu seu muya saMghAhivai kusarAja aNumagiNae adhigama sammana vanaNaNe turiu saMdhi pariccheTa / / saMdhi / / 4 / / paMcama sandhi prAnte patra 45 B ghattA-iya pattAparAha, muNi vina cinaha, jo kusugau dANa karai ___ yo daMpaNu rahadha . maNi vi paramaparu, bhavasAgara lA laI tagi // 16 // iyamiri yAtraya carita mahasaNa pamuha suddha guNa bharipa piripaMDiya raidhU vagiNapa piri mahA bhavya seU sAhU suya saMghAhivai kusarAja aNumaNNiA pompaha paDimAvarANo NAma paMcamI maMghi pariccho sammatto / / saMdhi // 5 // antya prazasti :ghA-tahi adhamma vyAyahu, mundra mahAyahu, Thidi pAyappiNu siddha varu giNavarUi idhU huu, appamida guNa juu. kupagajahu saMpattiyaru / / 24 / / iya dhaNa kaNa rayaNa guNoha puggu tahu NaMdaNu jiNa paya payaya bhAgnu vijayaccha giri va jiNahara varaNa vihaDiya jaNANa adhAra ThANu bahu vibuhAsiu eMtiya savAmu laDaUhihANa pAliya madhamma govagiri duggu mahIpayAsu rUpApiya yama tuhu haba samma nahi mahivai NAma kitisiMdhu naha ji muzro vimmutro muvAvayAri ari vara gaya vaDa Ni halaNa midhu igaraNiva bhaMDArAhiyAri tamseva rAja pAya1 vaNidu piri seUsAhu pasiddha mAhu golArADiya bala kumaya candu majAu jAsu vara dhammalAhu ciru havau maharU NAma sAhu muhagga sahu piyayama muha pavitti gaNa maMdira sIyA bhaja NAhu mala hAriNi NaM jiyANA kitti dhanA-Tuya cAri pidaNa, jaya prAgaMdagA. dhammakaja dhura dharaNa vara bhaviyaNa mandara, puja puraMdara maggaraNa jaga dAlidda haru // 25 // guNahi garichu, jeThu muhabhavaNu tahu NaMdaNu cauk guNabhRpiu suhi mahayarU ariyaNa manAvaggu paDhama vaNu kai paNahi pamaMsiu mirimANikkaragahU vikvAyara harisiMdhu harisu pAyagu aNNo tiya lavaNamiri suha aNurAyau paharU rUpa pahANya maraNo
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kumaya caMdu caMdu va sukalAlau saMU sAhu hu NaMdaNu tIyau jiNa paya purau Namiya NiyabhAlau siri kumparAju payammi viNIyaDa puNu bIyau NaMdaNu sakiyasthe tasya piyA muNidANakayAyara raja-kaja-dhura-dharaNa-samatthe lohaTa NAmeM suha-bhAvaNapara saMghAhira asapati asaMkiu vII vIrA jiNaguNa maraNai sasi pahakara Nimmala jasa aMkita rUve raI mileNaM jANai Nirasiya-pAva-paDala Niru bhai jeNa paiTAviya jiNabiMbaha NaMdaNu NemidAsu suha pAsaNu tahu thirumA saMjAyA bhajjA parauvayAra rayaNa-guNa bhariu jiNa mapahAvaNaMga sumaNejA pAvaNu pariyaNu jaNa maNa nosaNu tahu suya mAghau ariyaNa gaMjaNu puNu saMU mAtahu suha turi saMjAyA ce putta viyakkhaNu jujiya ja lAja ta viyAge ubaraNa devacanda sallavaNa NAma je jima hima jiNa yAro dhattA-jo jihu piyarai so pANa piya suya maMDaNa maMDiya zraNaha zaMdau siri sukkha aDakhaMju yA iya cara bhAyara vaMsa kahA / / 26 / / iya ciru NaMdau suha lacchi gehu jaya ji uvaNNu kumagaja haMsu siri vIyarAya jiNa samau hu jamumati vameM maha paMDayeNa NaMdara NiggaMtha risiMda viMda sakahatta mahA guNa maMDiANa ye duviha mahAtava paha diNida miri kamalakiti risi sImANa zaMdau mahivai miri kittisiMdhu harisiMha sAhusaMghAhiyeNa samaraMgaNa paMgaNa pari alaMdhu suya udayAraya jaNeNa pahu je dhamma kamma Niru mAvahANa kaiNA vi raiu suha saddahehu sammamaNa--bhAvaNa--pahANa sAvaya caritta jaM asthavaMtu govAlaya--vAsiya sAvayAvi mattA vihiti vajjiu puguttu NaMdau ciru ta aNaevi sayAvi naM buhayaNa mohivi karahu suddha NaMdara golArADayahuvaMsu pheDippiNu pau zrAyama vikaddha ghasA-mahu saramai jaNaNI hiya piya bhaNaNI payalu gvamijjau dosu parA paDhiyaMtu lihaMtau ravi varijaMtara NaMdau matthu pasuttha dharA / / 27 / / iyamiri sAvayacarie, saddamaNa pamuha suddha guNa bharie siri paMDita rayadhU vaNNie. siri mahAbhabva suya sAhu saMghAhiva kuparAja aNumariNae / sammatta kaumaI nAma chaTo maMdhi parichepro sammatto / zubhaM bhavat saMvat 1614 varSe prASADha vadi 3 pratiH- gulAbakumArI nAyaverI patra 58 paMkti 10 akSara 4. prati pani prAdi patra 1 aura sarika aMtima // paMkti, naM.2 187 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra ke jIvana prasaMga muni zrI mahendrakumArajI 'prathama' bhArata kI mahAna vibhUtiyoM meM bhagavAna zrI mahAvIra I kA nAma hai isalie nahIM je gaye ki ve eka rAjakumAra ye kIra na kevala isalie bhI smaraNIya bane haiM ki unhoMne utkaTa sAdhanA kI thii| kyoMki sAdhanA ke dvArA jIvana ko nikhArane vAle karoDoM mAnava ho cuke haiM, jinameM garbha meM samA kucha eka itihAsa ke kevala ubharane hue pRSThoM taka hI sImita haiM / kintu jana-jana ke mukha para unakA koI vizeSa nAma nahIM hai| janatA una puruSoM kI vizeSa yA karatI hai, jinhoMne apanI sAdhanA ke sAtha jana kalyANa ke lie bhI bhagIratha prayatna kiyA ho| bhagavAna mahAvIra eka aisI hI vibhUti the, jinhoMne jitanA prayAna apanI sAdhanA ke lie kiyA thA, utanA hI prayatna janatA ke susupta mAnasa meM citraka kA alakha jagAne ke lie| janatA apane upakArI kAhI dAntakama karatI hai aura usake hI pAvana caraNoM meM zraddhA ke komala kusuma cahA kara uRNanA kA anubhava karatI hai 1 bhagavAna zrI mahAvIra kA bAlya va yovana rAjakIya vaibhava ke bIca bItA / ubharatA huA yauvana jahAM manuSya meM alhar3atA va unmAda jAgRta karatA hai, vahAM bhagavAn mahAvIra ko usane ase virakti kI ora modA tIsa varSa kI avasthA meM paritrajaka bane / sAr3he bAraha varSa taka ye ekAnta sthAna meM giri-kandarAoM yA sUne gharoM meM, saghana jaMgaloM meM yA hare-hare devAlayoM meM apanI AmA ko tapasyA va dhyAna ke dvArA nimbAra rahe unakA dhyAna kevala jApa taka hI sImita nahIM thA, apitu usameM sRSTi ke pratyeka pahalU para, cAhe vaha jar3ha ho yA cetana, sAmAjika ho yA AdhyAtmika, cintana calatA thA, jo siddhi prAptakarane ke anantara vANI dvArA lAkhoM vyakkriyoM ke hRdaya meM uttarAva unakA Aloka bnaa| unakI dRSTi meM jar3a aura cetana kA samAyI rUpa / sAmAjikatA aura AdhyAtmikatA kA saMcalita rUpa vyakti ke taba taka sAtha rahegA, jaba taka vaha sAdhanA kI kaThinatama maMjila pAra nahIM kara letA / sAr3he bAraha varSa kI utkaTa sAdhanA ke bAda ve satya aura ahiMsA ke upAsaka ke rUpa meM nahIM, apitu satyava ahigAmaya hI bana gaye the / AtmA kI parama pavitratA ahiMsA va satya ke dvArA hotI hai, yaha sthUla kathana hai vastutaH to himA yA satya se vyatirikta koI bhI AtmA ho bhI nahIM sakatI jitanA prAvaraNa ina para par3A hotA hai utanA hI avarodha rahatA hai, jisakA pariNAma ajJAna yA jar3atA hotA hai aura usakI abhivyakti bhI sAdhanA zabda meM kI jAtI hai| koI bhI Adarza preraNA kA rUpa saba sotA hai jabaki yaha hAra meM utaratA hai / bhagavAn zrI mahAvIra ahiMsA va satya kI pratimUrti the / ataH janatA ke dila meM unakI una ghaTanAoM ne adhika sthAna pAyA jabaki unhoMne apane prathama sAdhu ziSya gautama svAmI va samrATa the ki jaise zrAvaka ko spaSTa zabdoM meM eka ko kSamA mAgane kA nirdeza diyA tathA dUsare ko usakI apanI naraka-gamana kI bhavitavyatA jatA dii| sAdhaka satya kA avalambana kare, yaha sthUlatA hai, para vaha AtmasAta kare, yaha prathama apekSA hai| jo manga ko zrAtmamAna kara lenA hai, usake samakSa dUsaroM kI AmA bhI nibaratI hai / gaNadhara indrabhUti ( gautama svAmI) ekabAragI ke lie bAdhijya grAma meM pdhaare| zahara meM unhoMne Ananda zrAvaka kI pauSadhazAlA meM Ae / yAnanda ne zarIrika zramAmathrya ke kAraNa leTe-leTe hI vandanA kI aura caraNa sparza kiyA / zrAnanda ne kahA-- bhagavAna gautama ! kyA gRhastha ko AmaraNa anazana meM avadhi- jJAna utpanna ho sakatA hai| 1 gItama ho. ho sakatA hai| Ananda mujhe avadhijJAna meM uttara meM calU' hemanta " huA hai aura usase taka dakSiNa pazcima zrIra pUrva meM pAMca so yojana lavaNa samudra taka, Upara saudharma devaloka taka aura nIce prathama naraka ke lolupa nazkacAsa taka devane va jAnane lagA hai| - gautama Ananda gRhastha ko itanA vizAla avadhi-jJAna nahIM mila sakatA / anazana meM tere se yaha mithyA sambhASaNa huA hai, ataH tU isakI AlocanA yA prAyazcita kara / zrAnanda--prabho ! mahAvIra prabhu ke zAsana meM satyAcaraNa kA prAyazcita hotA hai yA asatyAcaraNa kA ?
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta gautama-asatyAcaraNa kA / prApta karane se pUrva zikAra khelate samaya eka garbhavatI mRgI zrAnanda-prabho! Apa hI prAyazcita kreN| Apa hI ko apane bANa se mArA thA aura usa hiMmA-kRtya para garvita se prasatyAcaraNa hunA hai| huA thA, maiMne kaisA lakSya sAdhA hai ki eka bANa se hiraNI prAnanda kI isa dRr3hatA pUrNa vArtA ko suna kara gautama aura usake garbhastha bacce bIMdha gae / uma akRtya kI atizaya svAmI sambhrAnta hue| vahAM se cala kara mahAvIra prabhu ke pAsa zalAghA se yaha nikAcita (nahIM TUTane vAjA) karmabandha huA mAe aura vaha sArA vArtAlApa unheM kaha sunaayaa| bhagavAn mahAvIra ne kahA-gautama tumhAre se hI pratyAcaraNa huA hai| caura vaha tujhe anivArya rUpa se bhoganA hI pdd'egaa| tU prAnanda ke pAsa jA aura unase kSamA yAcanA kara / ___ vRddhAvasthA meM vahI zreNika rAjA rAjyalolupa putra gautama svAmI tatkAla zrAnanda ke ghara pAye aura kahA- koNika ke dvArA kArAvAsa meM DAlA gayA mAtA celanA ke prAnanda ! bhagavAna mahAvIra ne tUjhe hI satya kahA hai| maiM dvArA koNika dutkArA gayA to use apane kRtya para pazcAvRthA vivAda ke lie nare se kSamA cAhatA huuN| sApa huyA aura vaha pitA ko mukta karane ke lie kArAvAsa ___ 'hiraNyamayena pAreNa satyamyApihitaM mugkham' svarNa pAtra kI ora gayA / zreNika ne samajhA, yaha duSTa putra merI se satya kA mukha DhakA rahatA hai| kintu bhagavAna zrI mahA- aura bhI viDambanA karanA cAhatA hogA / acchA vIra isa utri ke virodhI the| ve satya ko prAtmA kA maha- hai, maiM apane Apa mara jAUM / rAjA ke hAtha meM viSa mudrikA bhAvI guNa mAnate the, ataH vastu satya hamArI apekSA meM cAhe thI aura vaha usa mAdhyama se prAtma hatyA kara mara gayA vaha kitanA bhI kaTu kyoM na ho, ve mRdu hI samajhate the aura aura narakagAmI hushraa| usake udghATana meM kabhI sakucAte nahIM the| eka bAra bhaga- sAdhaka kA prAtma-bala asIma hotA hai, kintu zarIra vAna zrI mahAvIra bRhat-zramaNa samudAya ke sAtha rAjagRha kabhI kabhI use tirohita kara svayaM usapara chA jAtA hai| nagara meM padhAre / rAjA zreNika rAja-parivAra aura senA sAdhaka jaba apanI abhilaSita maMjila para pahuMca jAtA hai, ke sAtha bar3e ThATha se bandana karane ke lie AyA / vizAla zrAtma-pakSa gauNa ho jAtA hai / sAdhaka se middha bana jAtA pariSada meM dharmopadeza hudhA / vaMzanA ke antara zreNika rAjA hai| zarIra vyatirikta zrAtmA kA usa samaya spaSTa zrAbhAsa ne khar3e hokara vinamrabhAva se bhagavAna se pUchA-bhagavan ! hone lagatA hai| bhagavAna mahAvIra ko apanI sAdhanAkAla Apake prati merI agAdha zraddhA hai| ataH batAeM, maiM yahAM se meM aneka bhaMyakaratama upasarga jhelane par3e the| unameM ve kAla dharma ko prApta hokara kima yAni ko prApta karUgA amlAna rahe kintu jaba unhoMne kaivalya prApta kara liyA sArI pariSad jAnane ko utsuka ho uThI thii| zreNika ke thaa| aura janatA ko prAtma-kalyANa kA prAdarza mArga mana meM apUrva utsAha thA aura nizcaya thA, bhagavAna mere btlaayaa| unhoMne ahiyA kI pUrNa pratiSThA ko prApta kiyA, lie viziSTa gati kA hI nirUpaNa kreNge| jisase unake samakSa jAti virodhI jIvoM kA aura bhAva bhagavAna ne uttara diyA zreNika ? yahAM se zrAyupya miTa gayA unakI ahiMsA ke divya Aloka meM hiMmA rUpa pUrNa kara tU pahale naraka meM paidA hogaa| timira vilIna ho gayA aura janatA meM sukha zAnti kA zreNika stabdha raha gyaa| sArI pariSad vismita ho mAmAjya ho gyaa| isI kAraNa janatA aAja bhI apane utthii| bhagavAna ne kahA-zreNika ! iro mata ! virAT sukhoM kI upakArI kA bhakti pUrvaka smaraNa karatI hai| ora jAte hue tumhAga yaha narakAvAma bahuta hI laghu hai / usa bhagavAna zrI mahAvIra kA jIvana ahiMsA va satyamaya naraka yoni ko pAra kara tU phira manuSya yoni prApta karegA aura thaa| unakA zrAtma-bala acuNNa thA / ataH zarIra bala bhI mere hI jaisA bhAvI caubImI kA prathama tIrthakara hogaa| usake adhIna hI rahatA thaa| unake janma divasa ke upalakSa zreNika-bhagavAna ! kisa karmoM ke pariNAma mvarUpa meM karauDoM vyakti jahAM dhandA kA arghya samarpita kareM, vahAM mujhe yaha naraka kA bhoga milA ? bhagavAna-tUne pAhata-dharma ahiMsA, satya va prAtma-bala kI punIta preraNA bhI apane meM 1 yaha kathA zvetAmbara paramparA sammata hai| sNjoye|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kA gRha tyAga DA0 kastUra caMda kAsalIvAla ema. e. pI. eca. DI. dina bItate dera nahIM lagatI / rAjakumAra mahAvIra pUre ko bulAyA aura lage karane bAta isa viSaya pr| mahAvIra yuvA ho cuke the| sundaratA meM ve kAmadeva ko bhI lajita vahAM zrAye aura mauna hokara baiThe rhe| ve mAtA pitA ke karane lage the| unake pratyeka aMga kI zobhA nirAlI thii| bhAvoM ko tAr3a gaye the isaliye svayaM ne isa viSaya para jaba ve hAthI para car3ha kara vana vihAra athavA nagara darzana mauna rahanA ucita smjhaa| usa samaya vahAM kevala chaha ko nikalate to prajA jana mahAvIra jaise sundara evaM yogya sadasya the-mahArAja siddhArtha, mahArAnI vizalA, mahAvIra, rAjakumAra ko deva phUlI nahIM smaatii| aneka mundariyAM pradhAna maMtrI, senAdhyakSa tathA prajA kI ora se eka unake darzana mAtra se hI pulakita ho uThatIM aura unhIM ke pratinidhi / samAna sundara vara pAne kI kAmanA krtiiN| kabhI ve usa mauna ko bhaMga karate huye mahArAja siddhArtha ne kahArAjakumArI ke bhAgya kI bhI sarAhanA karatI jisake bhAgya "yuvarAja, aba tuma pUrNa yubA ho cuke ho / gata varSoM meM mahAvIra jaisA pati pAnA liyA thaa| bar3e bar3e rAjA se rAjya kArya meM bhI kabhI kabhI hAtha baTAte rahe ho / mahArAjA mahAvIra ke vivAha ke liye apanI kanyA dene kA tumhArI buddhi, zAsana yogyatA evaM nyAyapriyatA kI sabhI prastAva rakhate / isa taraha ke prastAva Aye dina apane lekina zrora se prazaMsA ho rahI hai / prajAjana evaM rAjya karmacArI mahAvIra vivAha ke prazna ko sadA TAlate rahe / rAjya kArya meM tumheM apane zAyaka ke rUpa meM dekhanA cAhate haiN| isaliye bhI ve bahuta kama samaya de pAne lekina jaba bhI thor3A samaya aAja hama sabane yaha nizcaya kiyA hai ki tumheM yuvarAja ve dete rAjya kI bArIka se bArIka gunthiyoM ko sahaja hI ve ghoSita kara diyA jAye aura zIghra hI tumhArA vivAha sulajhA dane / nyAya karane meM niSpakSa rahane aura apane kaliga deza kI sundara rAjakumArI yazodhaga se kara diyA viziSTa jJAna se dUdha kA dUdha aura pAnI kA pAnI krte| jAve / hamArI isa icchA ko tuma bahuta dinoM se TAlane isaliye maTe loga to unake pAsa jAne meM bhI maMkoca rahe ho, lekina aba use bhaviSya ke liye sthagita nahIM karataM / mahAvIra dina prati dina bar3e hone lge| mAtA pitA kiyA jA sktaa|" ko cintA bar3ane lgii| prajA meM vivAha prazna para vibhinna mahArAja ke isa prAdeza ke pazcAta mahArAnI vizalA prakAra kI carcA hone lagatI / prajA ke pratinidhi unase ne kahA "rAjakumAra mAM bApa kI isa eka mAtra icchA ko vivAha ke prazna ko lekara milate aura vivAha ke pazcAta rAjya pUrNa karanA putra kA kartavya hotA hai / maiM aura mvayaM mahAkArya samhAlane kI prArthanA karate / lekina mAvIra kA saya rAja tumhAre janma se hI usa dina kI zrAzA lagAye baiThe ko eka hI ubhara hotA ki abhI unheM isa prazna para vicAra haiM jisa dina tuma apanI vadhU ke sAtha rAja mahala meM praveza karane kA samaya hI nahIM milA hai| janapada sabhAtroM meM karoge / isa sunasAna mahala meM phira se prAkarSaNa kara doge vivAha karane kA anurodha ke prastAva pAsa hone aura unheM aura tuma jAnate ho ki mahArAja kI zaki dina prati dina mahAvIra kI sevA meM bhejA jAtA / unake vicAroM meM pari- ghaTa rahI hai| isa liye ve zApana kA pArA bhAra tumheM sauMpane vartana karane ke liye aneka prakAra ke prAyojana kiye jaate| liye prAmura ho rahe haiN| nAca gAna hone| vana vihAra ke Ayojana hote tathA pradhAna maMtrI ne apane prAyana se khar3e hokara evaM tIna sundara se sundara citra unakI sevA meM bheje jAte lekina bAra pAdara abhivAdana karane ke pazcAt nivedana kiyA kisI ko bhI saphalatA nahIM miltii| anta meM eka dina "gajakumAra / sArI prajA zrApako yuvarAja ke rUpa meM dekhanA mahArAja siddhArtha ne mahArAnI trizalA ke prAgraha se mahAvIra cAhatI hai aura usakI hArdika icchA hai ki pApa pUrNa rUpa se
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anekAnta rAjya kArya saMbhAle / zrImAna ke nirdezana meM sArI zAsana mahAvIra itanI dara se mauna the / ve sArI bAtoM ko vyavasthA cala / vaha apanI bhAvI mahArAnI ko bhI dekhanA bar3e dhyAna se suna rahe the aura sthiti ko gambhIratA ko bhI cAhatI hai aura usake liye jitanA bhI tyAga vaha kara sakanI samajha rahe the| unake cahare para na to prasannatA thI aura na hai karane ko taiyAra hai| viSAda / ve apanI sahaja mudrA meM the / jaba saba cupa ho gaye jana pratinidhi ne hAtha jor3a kara pahile abhivAdana to ve usa apriya eva aAhya zAnti ko bhaga karate kiyA aura bar3I namratA se kahA ki Apake sAre rAjya kI huye bolejanatA ne mujhe pratinidhi niyukra kara isIliye zrApa kI mahArAja, mAtA jI, pradhAna maMtrI evaM jana pratinidhi, maiM sevA meM bhejA hai ki meM rAjakumAra se zAsana kI bAgaDora Apa saba kA AbhArI hU~ jinmoMne apane vicAroM ke prakaTa apane hAtha meM lene evaM vivAha karane ke liye unakI ora karane ke pazcAta mujhe bhI kucha kahane kA avasara diyaa| se nivedana kruu| rAjakumAra / sArI prajA vivAhotyava meM mahArAja cAhate to ve mujhe aAdeza bhI de pAte the / mAtA sammilita hone ko adhIra ho rahI hai| saba prakAra se kA pyAra mujhe sadA smaraNa rhegaa| saMsAra meM emI mAtAe vivAha kI taiyArI ho cukI hai kevala ApakI svIkRti mAtra milanA kaThina hai| Apane jo kucha bhI kahA vaha akSarazaH kI derI hai| satya hai lekina isI se samasyA nahIM mulajha sakatI / mahAmahAgaja siddhArtha ne phira kahA, "rAjakumAra ! meM tumhArI rAja evaM mAtA jI ko mujhe yuvarAja banAne kI jo cintA bhAvanAoM kA sammAna karatA huuN| mujhe baDA garga hai ki hai use bhI maiM khUba jAnatA hai / vivAha karake ghara gRhasthI rAjakumAra ke hRdaya meM pIDita, dalita evaM apamAnita evaM rAjya kArya calAne kI upayogitA meM bhI mujhe kama vyaktiyoM ke liye darda hai| unakI sevA ke bhAva haiM / maiM bhI vizvAsa nahIM hai| phira bhI maiM hI to zrApakA eka mAtra putra cAhatA hai ki unakA jIvana stara UMcA ho / bhedabhAva, chupA nahIM haiN| sArI prajA hI rAjA kI santAna mAnI jAtI hai| chata, evaM UMca nIca kI gandha samApta ho / lekina ye burAiyAM yadi vaha duHkhI hai to eka mAtra mere supI hone kyA ho tamhAre zAsana bhAra samhAlane se jaldI dUra ho sakatI haiN| sakatA hai / Apa saba jAnate haiM ki Aja deza kI kyA zAsana ke bala para jo sudhAra ho sakate haiM ve kevala upadeza sthiti hai| logoM ko Arthika evaM sAmAjika paristhitiyAM evaM pracAra se nahIM ho sakate / vivAha jIvana kA Avazyaka kitanI viSama hotI jA rahI hai| dharma ke nAma para aMga hai| zAMta evaM sarala jIvana ke liye usakA honA pAvagaDa evaM viveka hIna kriyA kANDoM kA bolabAlA hai| zrAvazyaka hai| nArI ko dilAsatA kI dRSTi se hI nahIM zuddhoM evaM striyoM ke lie dharma ke dvAra ho banda kara diye dekhanA cAhiye kintu nArI meM manuSya jIvana ko acchAI kI gaye haiN| cAroM ora ajJAna para phailAye baiThA hai| zikSA kA aura moDane kI jo zakri hai usakA bhI hameM sammAna karanA pacAra nahIM hai| striyoM kI samAja meM jo dayanIya sthiti / cAhie / manuSya ke ucchakhala vicAroM para roka lagAne ke hai vaha Apa se chipI nahIM hai / Aja cAroM aura nirAzA liye nArI kA honA Avazyaka hai|" evaM udAsInatA ke bhAva dikhalAI dete haiN| logoM meM na mAtA trizalA udAsa baiThI huI thii| usakI prAgve utsAha hai aura na prasannatA / ve apane Apako bebaza evaM majala thI aura sneha vaza apane putra ke muMha ke bhAvoM ko asahAya anubhava karate haiM / yaha sthiti kevala apane pradeza bAra bAra jAnane kA prayAsa kara rahI thii| ve punaH kahane hI taka sImita ho aisI bAta nahIM hai| balki sAre bhArata kI lagI, "rAjakumAra ! mAtA pitA kI icchApUrti karanA santAna hI aisI dazA hai / aisI sthiti meM mujhe rAjya ke prati koI kA prathama kartavya hai| putra hI vRddhAvasthA kA eka mAtra aAkarSaNa nahIM hai aura na meM vivAha ko jIvana vikAsa ke sahArA hotA hai| yadi vahI unakI icchAoM kA pAlana lie Avazyaka samajhatA huuN| maiM Aja se sAtaveM dina gRhanahIM karegA to phira kisasa AzA kI jA sakatI hai / tumheM tyAga karUgA aura ekAnta meM baiTha kara nirantara cintana evaM hamArI ora bhI dekhanA cAhie / manana meM apanA samaya vyatIta kruuNgaa| isase sAsvata sukha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kA gRha tyAga kA mArga mboja kara dukhI evaM pIDita jana samUha taka usa pahu~- nAya jisase prajA bhI apane priya rAjakumAra kA eka bAra cAne kA prayAsa kruuNgaa| mujhe rada vizvAsa hai ki binA phira se darzana kara ske| zramaNa-mArga apanAye na no zrAmika sukha prApta kiyA jA mAtA trizalA ne mahArAja siddhArya kI bAteM sunI to sakatA hai aura na saMpArI prANiyoM kA azAna hI haTAyA jA mUrchita ho gaI kintu mahAgaja ke nirNaya ko na badana sakatA hai| aisI sthiti meM vivAha karane evaM rAjya-bhAra skii| samhAlane kA prazna hI nahIM uThatA hai / sAdhu banane kA nAma sunate hI mAnA trizannA rone lagI aura pitA kA dila bhA baiTha gyaa| pradhAna maMdhI evaM jana cAra baje kA samaya / sabhA-maNDapa khacA khaca bharA pratinidhi ke muMha para bhI udApI hA gii| ve nahIM cAhate huA thA / dRra taka dRSTi DAlane para bhI kahIM tila dharane the ki unakA sukumAra jisakI sevA ko maikaDoM dAsI dAma ko jagaha nahIM thii| mtrI puruSa raMga viraMgI poSAkoM meM the, mAdhu bana kara gAMva 2 meM bhramaNa karatA rhe| yaTita the / sabhAmthala kI bAyIM ora saMbhrAnta kula kI mAM kI mamatA umar3a AI tathA gate hue kahane lagI, jAnA karane lagI. nAriyAM baiThI thIM tathA dAhinI ora maMbhrAnta nAgarika / putra, tumane abhI kevala sukha hI saba davA hai / rAja mahaloM magdAra, umarAva, sAmantagaNa, maMtrI pariSada ke sadasya meM rahe ho / duHkha kyA cIja hai isakA tumheM anubhava nahIM apanI 2 pozokoM meM sajadhaja kara yathA yogya sthAna para hai| garmI, sardI, evaM barasAta ke kaSToM ko kabhI dekhA suzobhita the| mahArAja ne sabhI saMbhrAnta nAgarikoM ko sabhA nhiiN| nagna rahate hue jaMgaloM meM rahanA nathA vahAM prAkRtika bhavana meM upasthita hone ke lie AmaMtrita kiyA thaa| sabako prakAgA eva mAnavIya upasargo ko sahanA ati duSkara hai| prAne kI khulI chUTa thii| nagara rakSaka bhI kAphI saMkhyA meM merA to hRdaya inakA nAma sunate hA thara 2 kAMpane lgtaa| the| sabhA-bhavana meM apekSAkRta zAnti thii| bhavana toraNadvAroM hai| maiM ma kaThina mArga para apane hRdaya ke Tukar3e ko nahIM patAkAoM evaM bandanavAroM se sajAyA gayA thaa| bhavana ke jAne duugii| madhya meM eka bahuta bar3A kAMca kA jhADa thA jisa para momamAtA kI karuNa kathA ko suna kara mahAvIra mAtA se vaniyAM rakhI huI thii| sabhA ke bIcoM bIca lAla paTTI bir3I bar3e prema evaM vinaya se kahane lage, mAM tuma isakI ciMtA na huI thii| mAmane hI UMcA maMca thA tathA usa para tIna makhakaro / yadyapi maiMne abhI koI kaSTa nahIM dekhA lekina meN| malI miyAM par3I huI thii| sabhI kI AMkheM praveza dvAra para imama Darane vAlA vyakti nahIM haiN| jIvana meM vahI Age bar3ha lagI thii| itane meM hI eka aMga rakSaka ne mahArAja, mahArAnI sakatA hai jisa kaSToM evaM ApattiyoM kI paravAha nhiiN| evaM gajakumAra ke Ane kI sUcanA dI saba apane 2 prAsana saMsAra meM sabhI prAzI abhAva evaM abhiyogoM se pIr3ita para khaDe ho gae tathA jyoMhi upasthita jana samUha ne mahAhai / tathA adhikAMza logoM ko sAmAnya jIvana kI suvidhAeM rAja ko karavandva ho tIna bAra namaskAra kiyA tyoMhi mahArAja siddhArtha mahAganI trizalA evaM rAjakUmAra mahAvIra kI jayabhI prApta nahIM hai| aisI sthiti meM maiM vivAha kara rAjya-sugya ghoSaNA se sArA prAkAza gUMja utthaa| bhogU yaha kaise saMbhava ho sakatA hai, mahArAja zrAmana para virAjamAna hue tathA mahArAnI evaM mahArAja siddhArtha ne kahA, rAjakumAra yaha meM jAnatA hU~ rAjakumAra bhI apane prAmana para baitthe| siddhArtha apane rAjaki tumhArA janma jagata ke dukhI prANiyoM ke uddhAra ke lie kAya veSa bhUSA meM the tathA sadA kI bhAMti Aja bhI unake hamA hai| loka kalyANa hI tumhAre jIvana kA dhyeya hai| cehare para ullAsa evaM prasannatA thii| mahArAnI avazya hama loga tumheM kitanA hI pralobhana deM, samajhAyeM evaM prAgraha udAsa mAlUma par3atI thii| jaba unhoMne apane cAroM bhora ko lekina tuma apane vicAroM meM prADiga rahoge / isalie apanI priya prajA ko dekhA to mahArAnI kI AMkhoM se prAMsa maiMne aba nizcaya kiyA hai ki rAja darabAra kiyA jAya tathA Dhalaka gaye / mahAvIra apekSA kRta gambhIra the yadyapi unakA sabhI prajAjano ke samakSa tumhAre nizcaya ko pragaTa kiyA mukha apane nizcaya kI saphalatA ke kAraNa pradIpta thaa|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta III sabhA meM kucha samaya ke lie sannATA rahA / mahArAja saMskRti ke 24 veM tIrthaMkara haiM aura jagata-kalyANa ke lie apane prAmana se uThe aura kahane lage, prajAjano maiMne Apa avatarita hue haiM / isalie merA zrApa logoM se Agraha hai logoM ko yahAM Aja kisa kAraNa se upasthita hone kA ki mahAvIra kA dIkSA kalyANa sAre deza meM bar3I dhUma-dhAma nimantraNa diyA hai yaha jAnane ke lie Apa utsuka ho rahe se manAyA jAye / isa dina sAmUhika pratIjJA kI jAve ki hoNge| bAta bhI aisI hI hai| Apake hRdayoM meM taraha 2 kI hama bhaviSya meM kisI ko hIna dRSTi se nahIM dekheNge| na dharma zrAzAeM athavA AkAMkSAe~ hogI isalie use dUra karane sAdhana meM bAdhA DAleMge aura na kimI kI unnati meM bAdhaka ke lie hI Apa logoM ko batA rahA hai ki rAjakumAra bneNge| mahAvIra jo gata 30 varSoM se hamArI prAzAoM ke kendra vane hue haiM, jJAna sAhasa evaM buddhi meM jinakI gaNanA sarva prathama mArgazIrSa sudI dazamI kA dina thA / AkAza mAra hotI hai, aba taka jinhoMne rAjyakArya meM merA hAtha baTAyA evaM nirmala thaa| sUrya kI kiraNeM na adhika teja thI / rAjahai tathA isase hI jo janatA ke sarva priya bana cuke haiM, jina kumAra mahAvIra ke dIkSA kalyANa kA pAvana utsava dekhane ke kumAra mahAvAra ke dAkSA kalyANa ke vivAha ke dina ko dekhane ke lie merI hI prajA nahIM lie kurAhala lie kuNDalapurI ke bAhara apAra jana medanI umaDa rahI thii| kintu pAsa-pAsa evaM dUra ke sabhI dezoM kI prajA zrAzA bhuNDa ke jhuNtu strI puruSa mahAvAra kI zobhA yAtrA meM lagAe hue hai, jinake yuvarAja pada abhiSeka kI pratIkSA meM sammilita hone ke lie gIta gAte hue jA rahe the| kisI sArI prajA AMkheM lagAye hue hai una rAjakumAra mahAvIra kA ko kucha cintA na thii| sArA nagara toraNa bandanavAra evaM zrAgraha hai ki unheM sAdhu jIvana svIkAra karane diyA jaaye| dhvajA patAkAoM se sajAyA gayA thaa| raMga biraMgI kAgaja kI mAlAoM se sArA mArga susajjita thA / gulAba, mogarA mahArAja ke isa vacana se sabhA meM eka dama sannATA chA Adi vividha phUloM kI mAlAoM kI paMkiyoM se yArA zobhA gyaa| sArI prAgve mahArAja kI ora laga gaI aura pratyeka mArga sugandhita ho uThA thA / bAjAra ke chajjoM para mahaloM ke hRdaya meM gaharI vedanA kA anubhava huzrA / lekina isake kI khir3akiyoM para bacce evaM striyAM hAtha meM phUlamAlA liye pahile ki upasthita jana samUha meM se koI Apatti prAve, huye mahAvIra ke darzanArtha khar3e the / sAra nagara meM eka abhUta. mahArAja ne phira kahanA prArambha kiyA, mujhe yaha sUcita karate pUrva cahala pahala thii| vRddhoM ke mukha se sunA jA rahA thA ki hue harSa hotA hai ki hamane unake isa zrAgraha ko svIkAra isa prakAra kA svAgata abhI taka isake pahale kisI kA bhI kara liyA hai| Aja se cauthe dina maMgasira zuklA 10 hazA na davA aura sunA thaa| nagara ke pratyeka caurAhe para ke dina rAjakumAra mahAvIra jina dIkSA leNge| ve zramaNa nagAre zahanAI evaM turI baja rahI thii| sabako apane priya bana jAyeMge aura mAmAjika dhArmika evaM Arthika bojha se rAjakumAra ke darzanoM kI utkaMThA thaa| janatA palaka pAvaDe utpIDita samAja kI sevA meM laga jaayeNge| yadyapi hamane yaha bihAye hae thI / sabhrAnta evaM kulIna striyAM rathoM evaM pAlaphaisalA hRdaya para patthara rakha kara kiyA hai lekina Apa logoM kiyoM meM baiTha kara jA rahI thii| ko mAlUma hogA ki rAjakumAra mahAvIra eka sAdhAraNa mAnava prAta: kAla ke daza baje hoNge| mahArAja siddhArtha evaM / nahIM haiM ve tIrthakara haiM aura unakA janma svapara kalyANa ke mAtA vizalA ne apane lADalaM rAjakumAra ko Aja apane lie huA hai| ve nahIM cAhate ki deza tathA samAja meM kimI sajana netroM se khUba zrAbhuSita kiyA / navIna evaM bahumUlya bhI mAnava ko jAti vizeSa athavA dharma vizeSa ke kAraNa kapar3e apane hI hAthoM se phnaaye| vividha prakAra ke prAbhUSaNa padadalita kiyA jAve tathA usase ghRNA kI jaaye| yadyapi pahinAye gye| mAthe para sundara tilaka lagAyA gyaa| mAtA sAdhu jIvana atyadhika kaThina hai| pada pada para aneka bAdhAe~ ne svayaM apane putra kI prAratI utaarii| pAMkhoM meM kajjala haiM lekina rAjakumAra ne ina saba kI paravAha kiye binA hI DAlA / pUrA zrRMgAra karate bhI kyoM nhiiN| ve tIrthakara the isa jIvana ko apanAnA svIkAra kiyA hai| hamAre lie aura ahat banane jA rahe the| mokSa rUpI taruNI kA unheM yaha gaurava kI bAta hai ki kuNDalapura kA rAjakumAra zramaNa varana jo karanA thaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kA gRha tyAga mAtA pitA kA caraNa sparza kara mahAvIra pAlakI meM apane jIvana ko pavitra kara rahA thaa| acAnaka AkAza se virAjamAna hue / mahArAja siddhArtha kI prAMvoM se AMsU Tapaka bhI puSpa vRSTi hone lgii| deva bhI unake dIkSA meM jo pdd'e| mAtA trizalA ke stanoM se dUdha jharane lgaa| jisa mammilita the| eka choTI mI badalI prAI aura lagI lADale putra ko unhone prANoM se bhI adhika samajha kara phuhAra barasAne mAno vaha bhI mahAvIra ke gRha tyAga ke kAraNa pAlA thA use ve hI prAja zramaNa banane ke lie vidA de netroM se prAMmU baramA rahA ho| rahe the / rAjamahala ke cAroM ora gambhIra evaM karuNa bAtA kucha dUrI para pAlakI meM cale hI the ki devoM ne bhI baraNa bana gayA thA / mahAvIra ne sabako abhivAdana kiyaa| , pAlakI ko apane kaMdhoM para uThA liyA / mahAvIra skaMdha bana rAjamahala ke dAmI dAma evaM paricArikAoM se hAtha jor3a phuNce| vaha saghana bana thaa| bhaMvara guMjAra kara rahe the| kara kSamA maaNgii| sabhI ke netra sajala the| koyala kUka rahI thii| ve saba mahAvIra kA svAgata kara rahe turahI, bherI, ghanTA evaM jhAMjhara kI jaya ghoSa ke sAtha the| phUla khila rahe the aura patte lAla ho gaye the| mahAvIra mahAvIra rAjamahala se ravAnA hue| cAroM ora jaya-jayakAra pAlakI se utare / apane sAtha zrAne vAle vizAla jana samUha hone lagI / rAjakumAra mahAvIra kI jayaghoSa se AkAza se antima vidA lI / mahAzramaNa mahAvIra kI jayaghoSa me gRja utthaa| cAroM ora se puSpa varSA hone lgii| mahAvIra mArA dharAtala evaM prAkAza gUja - tthaa| zIghra hI unhoMne sabase antima pidA mAMga rahe the| gthAna sthAna para unakI vastra prAbharaNa utAra kara pheMka die aura digambara ho ge| bhAratI utArI jA rahI thii| phUla mAlAyeM pahanAyI jAtI piddhoM ko namaskAra kara apane hAthoM se apane phezoM ko thii| tilaka kiyA jAtA thA aura caraNa sparza se mAnava utAra kara pheMka diyA aura ve para nirgatha ho gye| * AcArya bhAvasena ke pramANaviSayaka viziSTa mata ( DA0 vidyAdhara joharA purakara, jAvarA) prAstAvika siddhAntamAre mokSazAstre / pramANanirUpaNa nAma prathamaH tarahavIM sadI ke senagaNa ke prAcArya bhAvasana vidyadeva paricchedaH / / ke viSaya meM eka TippaNa hamane anekAnta ke pichale aMka zAyada isIlie isa para graMtha meM prAcArya ne koI upa(disambara 63) meM prakAzita karavAyA hai / inaka vizvanasva. vibhAga yA prakaraNa nahIM kie hai| adhyayana tathA anuvAda prakAza kA prathama saMskaraNa jIvarAja jaina granthamAlA, zolA- kI suvidhA ke lie hamane 13. paricchedoM meM ise vibhAjita pura dvArA zIghra hI prakAzita ho rahA hai / isake sampAdana ke kiyA hai / isameM prAcArya bhAvasana ne pramANoM ke viSaya meM silasile meM prAcArya bhAvasena ke dUsare grantha pramAprameya kI kaI vaiziSTyapUrNa mata vyakta kiye haiM / ata: yahAM kucha vistAra kI eka tAra patrIya prati hummaca ke zrI devendrakIni-maTha se isa grantha kA paricaya de rahe haiN| meM hamane dekhii| yaha kannaDa lipi meM hai / maisUra ke zrI pama- pramANa kA lakSaraNanAbha zarmA ke sahayoga se isakI devanAgarI pratilipi hameM prApta pahale pariccheda meM maMgalAcaraNa tathA anya kA viSayahuI / isI para se isa pranya kA saMpAdana karane kA prayAsa nizaka karake dUsare pariccheda meM legvaka ne pramANa kA sAmAhamane kiyA hai| prantha kA nAma pramAprameya sUcita kiyA hai| nya lakSaNa samyaka jJAna athavA padArtha yAthAtmyanizcaya yaha zrI vardhamAnaM surarAjapUjyaM saakssaatkRtaashesspdaarthtttvm| batalAyA hai| isa viSaya meM unhoMne svApUrvArthavyavasAya athavA saukhyAkaraM muktipatiM praNamya pramAprameyaM prakaTaM pravakSye // anadhigatArthagrahaNa jaise vizeSaNa kA prayoga nahIM kiyA hai| kintu antima puSpikA meM isa siddhAntasAra-mokSazAstra pratyakSa pramANakA pramANa nirUpaNa nAmaka pahalA paricchaMda batAyA hai| iti pratyakSa pramANa ke lakSaNa meM lekhaka ne spaSTa yA vizada paravAdigirisurezvara zrImadbhAvasana -vidyadavaviracita zabda ke sthAna para sAkSAt zabda kA prayoga kiyA hai tatha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anekAnta pratItyantarAvyavadhAna ( dUsare kisI jJAnakA vyavadhAna na honA) yaha sAkSAt zabda kA spaSTIkaraNa diyA hai| pariccheda 3 se 10 taka pratyakSa ke bhedoM tathA zrAbhAsoM kA varNana hai / . lekhaka ne pratyakSa ke cAra bheda kiye haiM- indriya pratyakSa, mAnama pratyakSa, yogIpratyakSa tathA svayaMvedana pratyakSa indriya pratyakSa ke lie sAMvyavahArika jaise kisI zabda kA prayoga nahIM kiyA hai| apane Apake vRddhi, mukha, dukha, icchAdveSa prayatna Adi ke bAre meM mana dvArA hone vAle jJAna ko mAnasa pratyakSa kahA hai| yogi pratyakSa meM kevalajJAna, mana:paryayajJAna tathA avadhijJAna kA samAveza kiyA hai| jJAna ko apane svarUpa kA jo zAna hotA hai use svamavedana pratyaca kahA hai| pratyakSa pramANa kA yaha cAra prakAra kA vibhAga AcArya kI maulika pratIta hotI hai| hamAre adhyayana meM anya sUjha kisI jaina AcArya kA isa taraha kA vibhAjana jJAta nahIM huaa| pratyakSa ke prabhAsa meM lekhaka ne saMzaya viparyAsa ina do bhedoM kA hI samAveza kiyA hai| anadhyasAyako va jJAna kA abhAva mAnate haiM aura isalie jJAna ke AbhAsa meM use samAviSTa nahIM karane parokSa pramANa ke meda parokSa pramANa ke bhedoM meM bhI AcArya ne eka naI bAta jor3I hai| smRti pratyabhimAna, tarka, anumAna aura bhAgama ina pAMca pUrva pracalita bhedoM ke sAtha UhApoha yaha nayA bheda unhoMne jor3A hai| isase yaha hotA hai, isake binA yaha nahIM hotA isa taraha ke sAdhAraNa zAna ko UhApoha kahA hai, jaise-icchA pUrNa hone para patra ko prasannatA hotI hai, icchA adhUrI rahane para sabako kheda hotA hai pyAdi / smRti se tarka taka kA varNana pariccheda 11 se 14 taka hai / anumAna ke meda pariccheda 16 se 21 taka anumAna ke chaha avayavoM kA pakSa, sAdhya, hetu, dRSTAnta upanaya tathA nigamana kA varNana hai| hetu ke lakSaNa ke bAre meM vizeSa vicAra pari0 22 se 25 taka hai| isake anusAra vyAptimAna paradharma hI hetu hotA hai| anyathAnupapatti ko hetu ke meM lakSaNa cArya ne sthAna nahIM diyA hai| pari026 28 taka anu mAna ke mana medAnyayI, kevalavyatirekI tathA anvayavyati reka batAye haiM tathA pari0 23 meM dRSTa, sAmAnyatodRSTa 1 tIna me banAye hai jinakI vyApti pratya ho tathA jisakA mAdhya bhI pratyakSa se jAnA jA sake vaha dRSTa anumAna hai, jisakI vyApti sAmAnyataH pratyakSa se jAnI jAye kintu sAdhya zratIndriya ho vaha sAmAnyatodaSTa anumAna hai, jisakI vyApti tathA sAdhya donoM atIndriya haiM (kevala dhAma me jAne jAte haiM vaha Ta anumAna hai| anumAnAbhAsa pari0 30 se 42 taka anumAna ke AbhAsa kA varNana hai| isameM prasiddha viruddha anaikAntika, dhanadhyavasita, kAmAtyayApadiSTa tathA prakaraNamama ye dayAbhAya tathA unake upabheda samAviSTa hai evaM bAraha dRSTAntAbhAsa samAviSTa haiM / tarka evaM se jAnI jAtI parokSa pramANa ke bhedoM meM narka kA samAveza kiyA hai yathA vyApti kA jJAna yaha usakA svarUpa banAyA hai| pari0 4344 meM isase bhinna artha meM tarka zabda kA prayoga kiyA hai, myApti ke bala se pratipakSa ko aniSTa bAta siddha karanA yaha tarka kA lajJA batalAyA hai / AtmAzraya, itaretarAzraya cakrakAzraya, anavasthA tathA pratiprasaMga ye tarka ke bheda haiM tathA mUla meM zithilatA, parampara virodha prativAdI kI iSTa bAta mAnanA tathA usakI viruddha bAta ko siddha na karanA ye cAra tarka ke doSa batalAye hai| chala, jAto va nigrahasyAna pari0 47 se 48 taka chala ke tIna prakAroM kA - vAkchala, sAmAnya chala tathA upacArachala kA paraMparAgata pana hai| pari0 43 se 66 taka caubIsa jAtiyoM kA varNana hai| AcArya ke matAnusAra jAtiyoM kI saMkhyA bIsa honI cAhie kyoMki basamA pratidRSTAntasamA prarthApattisamA va upapattisamA tathA anityasamA ye jAtiyAM kramazaH mAdhyamamA, sAdharmyasamA prakarayasabhA tathA pravizeSasamA jAtiyoM se prabhinna haiM, isa prakAra pAMca jAtiyAM kama karake siddhAdisamA jAti kA adhika samAveza karate haiN| pari0 ve 70 taka bAIsa nigraha sthAnoM kA paraMparAgata darzana hai / pari0 85 meM chala Adi ke prayoga ke bAre meM nirdeza diye haiM / (zeSa pRSTa 34 para)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ aitihAsika upanyAsa digvijaya prAnanda prakAza jaina, jambUprasAda jaina vaijayaMtI nareza apanI putrI ko apane Dere meM le paae| kucha dera bAda dasa aMga rakSakoM ke prazva rAjanaMdinI ke vaha apanI baTI kI uddaDatA se bahuta adhika kupita ratha ke pAsa kase kasAe apane savAroM ko pITha para lie khar3e the| unhoMne rAjanaMdinI kA isa svecchAcAritA kI avahelanA the| rAjanaMdinI ne pitA ke pAMva chue aura eka dIrgha prAzIkarate hue kahA, 'hamane tumheM bAhubalI ke pAsa jAne kI anu- di lekara vaha ratha para car3ha gaI / ratha gativAna hokara kaTaka matI do thI na kI cakravartI ke pAsa jAkara unakA apamAna se bAhara nikalA, aura kSaNa bhara meM hI usake prazva havA se karane kii| bAteM karane lge| rAjanaMdinI pitA kI tAr3anA cupacApa pI gaI / usakA subaha ho gaI, kintu ratha kA calanA nahIM rukA, rAjahRdaya krodha, lajjA, aura pratAraNA kI bhAvanA se aMdara- naMdinI ne unIMdI AMkhoM se sArathI kI mora dekhA, usa hI aMdara jala rahA thaa| vaha kahata dera taka nIce kI ora dRSTi meM pravizvAsa aura saMdaha kA puTa thaa| usane cillA dekhatI rahI, kucha dera bAda usane kahA / 'meM jAne kI AjJA kara kahA / 'sArathI, abhI bAhubalI kA kaTaka nahIM cAhatI hUM, pitA jii| mAyA / ' vaijayaMtI nareza ne kahA / 'hamArI bahuta haMsI ur3a cukI vAyu kA tIvra vega usake svara kA adhikAMza apane sAtha hai| aba hama tumheM kahIM jAne kI prAjJA nahIM de sakane / ' ur3A le gyaa| kintu sArathI ne usakA svara suna liyA rAjanaMdinI bilakha uThI / 'maiM unase eka bheMTa to ava- thaa| usane ratha roka liyA aura atyanta vinIta vANI meM zya hI karUMgI, pitA jii|' bolA / 'devI, aparAdha kSamA kareM, aba mahArAja bAhubalI vaijayaMtI nareza Thak se khar3e raha gae / 'lekina, beTI, kA kaTaka kabhI nahIM AegA, hameM to mahArAja ne Apako aba tuma kahAM jAnA cAhatI ho?' vaijayaMtI le jAne kA mAdeza diyA hai|' 'mahArAja bAhubalI ke pAsa / ' rAjanaMdinI kA saMkSipta rAjakumArI kI AMkhoM meM lAla Dore khiMca gae. kSobha mA uttara thaa| aura paritApa se vaha kAMpane lgii| 'vaijayaMtI 'nahIM,nahIM savayoga meM vaijayaMtI nahIM jA sakatI, hA pitA jI.. yaha Apane yaha rAtake samApta hote hI yuddha kA prAraMbha ho jaaegaa| kyA kiyA / ' jaba taka yuddha samApta na ho, tuma yahAM kaTaka meM rho|' na hotama yahAM kaTaka meM rho| kintu pitA ne vahI kiyA thA, jo unhoMne apanI putrI 'nahIM, pitA jI, yaha mere jIvana kI pahalI aura aMtima ke lie zubha samajhA thaa| sAdha hai|' rAjanaMdinI ne nizcaya ke svara meM kahA / 'yadi rAjanaMdinI ratha se kUda par3I, usane kupita svara meM yaha pUrI na huI, to maiM mara jaauuNgii|' kahA, 'jAo ratha ko lauTA le jAmo, pitA jI se kahanA vaijayaMtI nareza ne hatAza dRSTi se putrI ke mukha kI ki rAjakumArI hameM akelA chor3a kara apane pApa bhAgya ke ora dekhA, kucha socA, phira zAnta svara meM unhoMne kahA, bharose calI gaI hai|' 'acchA agara tuma jAnA hI cAhatI ho, aura abhI jAnA , aMgarakSaka ghor3oM se utara par3e / sArathI hAtha bAMdha kara cAhatI ho, to hama prabaMdha karAe dete haiN|' aura binA rAja- pRthvI para gira par3A, 'mahArAja hameM kabhI jItA na chodd'eNge| naMdinI kI ora dekhe hI vaha zivira se bAhara nikala ge| rAjakumArI, hama para dayA kIjie, vaijayaMtI clie|'
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta rAjakumArI ne dRr3ha svara meM apane AMsU poMchate hue kahA, uttara milatA thA / kintu mAtha hI dUsarI ora se jAne to 'nahIM, sArathI, isameM tumhArA kucha bhI doSa nahIM mAnA kaisA asaMtoSa usake mana meM zUla kI taraH cubha cubha jAegA mahArAja tumheM kucha nahIM kaheMge, jo bhI ho, maiM jAtA thaa| vaijayaMtI nahIM jaauuNgii|' kaba rAjanaMdinI inhIM vicAroM se thaka kara ratha ke hicarAjanaMdinI ko apanI jida para aTala jAna kara sArathI __ koloM meM so gaI kucha patA nahIM calA, kintu jaba usakI ne use phira vApasa kaTaka meM le calane kA prastAva kiyaa| prAMkheM khulIM rAta ho cukI thI aura ratha khar3A thA / usa dina rAjakumArI ne yaha socA ki jaMgala meM bhaTaka kara bhI vaha vAha- yuddha bhUmi meM bhI subaha huI thii| balI ke pAsa nahIM pahu~ca sakatI, yadi pitA jI kA kahanA donoM pakSoM kI senAeM eka dUsare ke Amane sAmane sahI thA. to agalA dina ho gayA hai aura aba taka bharata yA khar3I huI, eka ora bharata kI vizAla vAhinI thii| aura bAhubalI kI senA kA saMgrAma chir3a cakA hogA. yadi dUra taka saje hue hAthiyoM kI asaMkhya katAreM dikhAI detI vaha bAhabalI se jIte jI milanA cAhatI hai, to usake lie thIM / anaginata rathoM para bAlaravi kI camacamAhaTa se aAMkheM yahI zubha hogA ki vaha una logoM ke sAtha vApasa cala par3e, cauMdhiyA jAtI thii| azvoM para zastroM se susajjita yoddhAaura yuddha bhUmi ke pAsa pahu~cane para apanA kartavya phira se gaNa sAkSAt kAladUta se pratIta ho rahe the, aura jahAM taka nizcita kare, usane sArathI kA prastAva svIkAra kara liyA, dRSTi jAto thI paidala sipAhiyoM ke vyavasthita samUha dRSTiaura ratha turanta hI use lekara vApasa lauTa claa| gocara ho rahe the| yaha yI bharata kI vaha caturaMginI, jo ratha ke pahiyoM ke gharar3a-gharar3a ke sAtha rAjanaMdinI ke kabhI ayodhyA se pariNI bana kara nikalI thI, aura prAja vicAroM ke dhauMse usake mastiSka meM bajane lge| aba kyA sAgara ho gaI thii| hogA yahI saMzaya usake mana meM bAra bAra raha raha kara uThane dUsarI ora bAhubalI kI senA thI, jo cakravartI kI lgaa| usake pitA ne use dhokhA diyA thA, kintu pitA kA caturaMgI ke sAmane bar3AI chuTAI kA eka apUrva dRzya upasthita kara rahI thii| saba se bhAge azvArohI dala kI eka lambI diyA huA dhokhA kabhI dhogvA nahIM kahalAtA, saMsAra yahI ' paMki thii| usake pIche eka hI paMki hAthiyoM kI thii| ratha samajhatA hai ki unhoMne jo kucha kiyA apanI beTI kI bhalAI yatra-tatra hI najara prAte the aura paidala saMnAeM hAthiyoM ke ke lie kiyA / bAhubalI ke prANa jAeM cAhe raheM, kintu rAjanaMdinI ke prANa vacAnA unakA pahalA kartavya thA, ima dIrgha zarIroM kI oTa meM digvAI hI nahIM de rahI thiiN| kiMtu kartavya pAlana meM unhoMne rAjanaMdinI ke mana ko kitanA du.kha cakravartI kI senAoM ke sAmane bAhubalI ne apanI choTI mI pahu~cAyA thA isakA lekhA jokhA prAsAnI se lagane vAlA sanA kA adrata vyUha racA thaa| usI samaya cakravartI kA vizAla aura baliSTha hAthI nahIM thaa| unmatta pagoM se bharata ko eka hI najara meM apanI tathA bAhukyA jaba taka ratha yuddha bhUmi meM pahuMcegA bAhubalI balI kI sArI senAoM kA nirIkSaNa karAtA huzrA caturaMginI apane nanheM se bala se cakravatI kA sAmanA karate raha sakege? ke Age pAyA. bIca meM pAkara cakravartI ne raNabherI bajAne yadi ratha rAta ke samaya vahAM pahuMcA, to kyA yuddha samApta kA izArA kiyaa| na ho cukA hogA ? kyA cakravartI ke sAtha kiyA huA joroM se raNasiMghe kI AvAja cAroM dizAoM meM gUMja kisI choTe moTe rAjA kA raNa eka divasa ke pazcAt bhI gii| sAtha hI bharata ke mahArathI usake cAroM ora pAkara anirNaya kI dazA meM raha sakatA hai ? pAha, kyA vaha isI ekatra ho gaye, donoM pAzcoM se hAthiyoM ke samUha unnata jIvana meM inhIM prAMkhoM se phira eka bAra bAhubalI ko dekha zikhara parvatoM kI nAI tejI se bhAge bar3ha / raNa kauzala se sakegI? bAhubalI kI azva paMkti donoM kinAroM kI ora phaila gaI rAjanaMdinI ke hRdaya meM ye saba prazna uTha kara bhayAnaka aura sAtha hI prAdhA prAdhA bhAga donoM kinAroM para simaTatA aAMdolana kA sUtrapAta kara rahe the eka aora se use hAM meM dikhAI diyaa|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ digvijaya 27 hama dazya ko le kara bharata ke mana meM bhISaNa uthala- sahasA bharata kA hAtha U~ce uThA / tthhro|' puthala kA sUpAta hucA, bacapana kI smRtiyoM ne eka bAra kSaNa mAtra meM bar3hatI huI senAeM jahAM kI tahAM jaba ho phira usake mAnasa paTala para aMkita ho kara uchala kUda gaI / khaDga jahA~ uThe the vahAM ruka gae, cAroM bhora mAdeza mavAnA prAraMbha kara dI, kahAM vaha bAhubalI ko khela khilAtA yaMtroM kI taraha pAlana kiyA gayA / cakravartI ke sAmane mA thA, usakA hAtha pakar3a pakar3a kara udyAna kI saira karAtA thaa| kara mahAsenApati ne pkaa| 'pAjJA, samrATa / podanapura kI vijaya ke bAda kisa prakAra donoM bhAI gale cakravartI ne zrAjJA dI / 'mahAsenApati, yuddha banda karo, mile the| kaipe usane bAhubalI ko pitA ke sAtha hI vairAgya mahAvata, hameM bAhubalI ke sammukha le clo| lene se haThapUrvaka rokA thaa| sneha, sneha, sneha, isa raka kucha hI samaya ke bhItara bharata kA hAthI raNabhUmi ke plAvita ho jAne vAlI bhUmi meM isa eka zabda se bodha bIcoM bIca pahu~ca gayA / udhara se jaba bAhubalI ne bharata hone vAle mahAn sAMsArika tatva kA sarvathA abhAva dikhAI ko pAne devA, to usakA hAthI bhI senA kI paMktiyoM ke de rahA thaa| usake sAtha hI rAjanaMdinI ke adbhuta prabhAva- bIca meM se nikalA aura donoM bhAI Amane sAmane maage| kArI zabdoM ne ThIka usakI AMkhoM ke sAmane usake kRyoM bAhubalI te kahA / 'bhaiyA ko praNAma / ' kI kAlimA kA nagna citra upasthita karanA prArambha kara bharata ne prasannatA se phUla kara kahA / 'cirAyu ho, diyA, kyA kahA thA usane / 'pAra kyA kahegA, pAne bAhubalI, tumane hameM praNAma kiyaa| hameM tumase yahI prAzA vAlI saMtati kyA kahaMgI * bharata ayaMgya senA lekara bhAI thii| prAo, gale mile, yuddha kisa bAta kA?' bharata ne para TUTa paDA / jo svayaM miTane ko taiyAra hai usakA ahaMkAra bAMheM phailA dii| miTatA nahIM pUjA jAtA hai bharata apane ahaMkAra se bAhu- 'yahAM bhUla gaye, bhaiyA / yaha choTe bhAI ko praNAma hai, balA kA ahaMkAra miTAne calA hai / eka kabhI na miTane rAjA bAhubalI kA bharata cakravartI ko nahI / ' bAhubalI ne vAlA dhabbA samrATa kI kula kIrti para laga jaaegaa|' rAja- sAbhimAna vahA / naMdinI ke sAtha huA samasta vArtAlApa vAtAvaraNa meM majIva kyoM?' bharata ne kahA 'kyA tumheM hamAre cakravartI dhvani bana kara chA gayA / hone kI khuzI nahIM hai ? kyA bhAI ko bhAI kA vaibhava nahIM suhAnA ?' kSaNa kSaNa meM eka dUsara ke rakta kI pyAsI senAeM samApta bhaiyA, tumhAre bhAI kI dRSTi meM vaibhava kA koI mUlya hotI jA rahI thIM aura bharata kI mAnasika kalpanAoM meM nahIM hai meM vaibhava ko sira nahIM jhukAtA vinaya ko sira yugoM-yugA kA mecina gmRtiyAM bRhadAkAra rUpa dhara kara tAMDava mukAtA huuN|' nRtya kA Ayojana kara rahI thiiN| adbhuta hai mAnava kA mana to kyA tuma cAhane ho ki saMsAra hamArI haMsI ur3Ae jimameM yuga naNAM ke samAna lagate haiM aura eka kSaNa aura kahe ki bharata se jagata kA mana to jItA gayA, kintu meM kAla kI ora chora samA jAtA hai thor3I hI dera meM ___ bhAI kA mana nahIM jItA gayA ? bAhubalI kI yaha nanhIM mI sanA apanA sajIva aura sajjti 'senAmoM ke mana nahIM jIta jAte, bhaiyA, sira jIte jAte rUpa tyAga kara pRthvI para bicha jaaegii| cAroM ora khUna hI khUna dikhAI detA hogA, sundara aura zAMta jIvana kaisA eka ' 'kyA tuma pasaMda karoge ki tumhArI eka bhAvanA ke lie ghRNAspada aura bIbhatsa mRtyu ke rUpa meM parivartita ho jAegA, itane jIte jAgane manuSyoM ke sira kaTa jAyeM ? bharata ne bAhutaba bharata kisase kahegA tU merI prAjJA mAna ? bharata kimasa bali kI senAoM ko iMgina kiyaa| kahegA tU mere prAdhIna ho, tU mujhe namaskAra kara ? saba digvijaya kI dIvAra jIne jAgate manuSyoM ke rakta kucha hI to samApta ho jAegA, hAM baca rahegA bharata ke aura mAMsa se hI khar3I hotI hai| itane manuSyoM kI bheMTa to lie apayaza aura pazcAtApa kI jvAlA, bharata ke jala sAgara meM bUda ke samAna hogii| phira bhI apane bhaiyA jaise marane ko| devatA ko maiM yaha bali dene ke lie prastuta huuN|"
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAnta kisI taraha bhI bAhubalI ko mAnate na dekha kara bharata jaya parAjaya kA nirNaya karane ke lie tIna bar3e rAjAoM citAmagna ho gyaa| aMta meM usane kahA, 'ima mAgara meM kI eka maMDalI cunI gaI, raNabherI phira eka bAra bajI, donoM aba aura bUde nahIM gireMgI, bAhubalI / jo gira cukI haiM bhAI eka sAtha apane 2 siMhAsanoM se uThe aura bIca maidAna unhIM meM hama iba gae haiN| hamane socA ki digvijaya se meM pA gae / phira eka bAra jayaghoSa ke nAroM se AkAza roja roja ke rakta pAta banda ho jAeMge, kintu svayaM tuma hI gUMja uThA, donoM mahAbaliyoM ne apanI 2 talavAreM khIMca hamArA virodha karoge isakI prAzA to svapna meM bhI na thii|' lIM eka sAtha AkAza meM do bijaliyAM sI tar3aka uThIM, aura bAhubalI avizvAsa ke kAraNa cupa rahA, kucha kSaNa lohe para lohe kA prahAra huaaa| phira niraMtara prAkramaNoM kA bAda bharata me vicAra pUrvaka prastAva kiyaa| 'hama cAhate haiM eka tAMtA baMdhA, yahAM taka talavAroM kA AkAra taka divAI ki icvAku vaMza ko jo gaurava milA hai vaha icvAku vaMza denA baMda ho gyaa| sUrya prakAza meM aura UMce car3hatA gayA meM hI rahe aura rakta bhI na bhe|' tAki ThIka bIca meM pAkara vaha apUrva maMghaSa ko dekha sake / 'isakA artha kyA hai, bhaiyA ? meM nahIM smjhaa|' bharata aura bAhubalI pasIne pIne ho gae kaba kisakA sira pRthvI para prA giregA kucha patA nahIM lagatA thA, cAroM 'yaha jhagar3A hamArA prApasa kA hai|' bharata ne unnata dizAeM staMbhita ho gaI thiiN| mastaka ho kara kahA / 'hama Apasa meM bhI lar3a kara usakI hAra jIta kA nirNaya kara leN|' sUrya ne phira eka bAra mukanA prArambha kara diyA thaa| itanI dera ke yuddha ke bAda bhI jaba hAra jIta kA kucha nirNaya 'aura usa caturaMginI kA kyA hogA ? bAhubalI ne asIma Azcarya se pUchA / ' nahIM huA, to paMcoM ne ekamata hokara donoM vIroM ko barAbara tthhraayaa| caturaMginI tumhAre Upara prahAra nahIM kregii| vaha hama donoM bhAiyoM kI lar3AI kA tamAzA dekhegI, aura hama meM yuddha baMda karane kA DaMkA bajA aura donoM bhAIyoM ne talavAreM myAnoM meM kara lI, bharata aura bAhubalI eka dUsare se jo jItegA vahI usakA svAmI hogA, vahI cakravartI se kucha dUrI para khar3e hAMphane lage sahanyA bAhubalI ne dRSTi hogA / parAjita bhAI vijetA bhAI ko usakA mAna degaa|" _ 'bhaiyA / ' bAhubalI harSa aura vismaya se lagabhaga cIgva uThAI / bharata umakI ora premamayI dRSTi se dekha rahA thaa| uThA / mana hI mana usane bharata kI uccatA kI sarAhanA bharata apane hAtha banA kara svayaM do paga bhAge zrAyA aura kii| bhAI bhAI ke gale se lipaTa gyaa| donoM kI bAhoM ke jaba donoM ora kI senAoM ne upayukta nirNaya sunA, yatra tatra bikhare ghAvoM ke rakta me do patalI mI dhArAeM to ve harSa aura ullAsa meM DUba gaI / cakravartI bharata kA nikalIM aura eka dUsare se mila kara pRthvI para cU gii| jaya, mahArAja bAhubalI kI jaya ke nAroM se prAkAza gUMja kucha samaya bAda dRSTi yundra kA prArambha havA / sUrya ko utthaa| bAeM rukha kara do barAbara UMcAI kI svarNa caukiyoM para bharata dvadva yuddha tIna prakAra se honA nizcata huzrA : aura bAhubalI prAmIna ho ge| dhIre-dhIre donoM bhAiyoM aura bAhubalI bhApani hA dRSTi yuddha, mala yuddha, aura khar3aga yuddha / senAnoM meM isakI kI dRSTiyAM uThI aura eka dUsare meM ulajha gaI, sUrya mukatA ghoSaNA ho gaI / eka choTe se maidAna ko ghera kara donoM gayA, mukatA gayA, kintu palakeM jo eka bAra uThIM, to phira bhora kI senAmoM kA jamaghaTa laga gyaa| sAmane hI cakravartI nahIM jhukii| dekhate dekhate bharata kI zAMvoM meM pAnI bhAgayA, kA siMhAsana thA, jisake donoM ora AmaMtrita rAjAoM ko do bUMda prAMsU usakI aAMkhoM se gAloM para dulaka gye| bhAsana dekara sammAnita kiyA gayA thA, dUsarI ora bAha. bharata isa bAra hAra gyaa| balI kA siMhAsana ThIka cakravartI ke siMhAsana ke sAmane thA, paMcoM ne izArA kiyA, yundra samApta hone kA DaMkA bajA aura usake samIpa hI mahArAja vajrabAhu kA prAsana rakhA aura bharata palaka jhapakA kara uTha gyaa| kintu bAhubalI, hunA thaa| vAhubalI aba bhI dRSTi sIdhI kie jyoM kA tyoM sthira baiThA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ digvijaya 26 thA, bharata usake pAsa taka pAyA, upake kaMdhe para hAtha rakhA sArA AdhAra aura jinake dvArA kamAI mAla saMpadA saba aura dUsare hAtha kI hathelI usake muMha para phera usakI isI duniyA meM chUTa jaaegii| palakeM banda kara dii| bAhubalI bharata ko lie akhAr3e se bAhara AyA cAroM bAhubalI kI senA ne 'mahArAja bAhabalI kI jai' kA aura 'mahArAja bAhubalI kI je' kA svara mukharita ho uThA, ghoSa kiyA, kintu bharata kI caturaMginI cupa thI / bharata ne bhane kintu bAhubalI isa se vicalita nahIM huyA / usane cakrakahA, 'hamArI senA cupa kyoM hai ? kaho' mahArAja bAhu vartI ke siMhAsana ke pAsa jAkara bharata ko usa para pratibiMbata balI kI jaya' aura mahArAja bAhabalI kI jaya ke ghoSa se karate hue pratiSThita kara diyA / bAhubalI ke jayaghosa se mAnoM samasta vAyumaMDala vyApta ho gyaa| phira vAtAvaraNa dhvanita ho gyaa| mallabala yuddha kA samaya A gayA akhAr3A taiyAra thaa| bharata turanta siMhAsana se utara paayaa| 'aba yaha siMhAbharata aura bAhubalI laMgoTa kasaM akhAr3e meM khar3e the, mArU sana hamArA nahIM rahA / bAhubalI, tuma jIte ho isa bAjA bajanA prArambha hazrA aura do masta gajoM kI taraha ve tumhArA adhikAra hai|' eka dUsare se bhir3agae donoM malla yuddha kI kalA meM pAraMgata 'bAhubalI to usI samaya hAra gayA thA, jaba bhaiyA ne ye / dAva cala rahe the, lekina laga koI nahI rahA thaa| caturaMginI ke bar3hate hue kadama roka die the| bAhubalI ne zarIroM se sveda kaNa phUTane lage the aura miTTI una se cipaTa zAMta vANI meM uttara diyaa| gaI thii| bharata ne kahA / 'hAra ko jIta kahane se hAra jIta nahIM acAnaka bAhubalI ne paitarA badalA, aura usane pharatI ho jAtI / aba pAo, bAhubalI, yaha rAjyalakSmI tumhArI se bharata ko apanI hatheliyoM para rakha kara U~ce prAkAra meM hai, ise smbhaalo|' uThA liyaa| bama, bharata pRthvI para giga aura saba kucha 'jo tumheM chor3a kara mujha se lipaTanA cAhatI hai use samApta ho jaaegaa| kintu kitanI hI dera taka bharata bAhu- maiM saMbhAlU, nA bhaiyA, yaha vazyA tumheM hI mubAraka ho|' balI ke hAthoM para rahA, lekina bAhubalI ne use bhUmi para bAhubalI ne rada svara meM khaa| nahIM paTakA / isa bIca meM bAhubalI ke sAmane vicAroM kI bharata dravita ho gayA / 'bAhubalI, isase to duniyA basa gii| acchA thA ki tuma mujhe bhUmi para hI paTaka date / tumane isa jisa bhAI ne use pakaha 2 kara calanA sikhAyA, jisa siMhAsana para baiThA kara mujhe bhUmi ke bhI nIce gAr3ha diyA hai, bhAI kI godI meM pala kara vaha bar3A huA, jisa bhAI ne aba mujhe ubArI, bAhubalI, prAyo, apanI cIja le lo|' usake prema ke vaza hokara apanI ajeya aura vizAla manA 'bhaiyA' bAhubalA ne eka aura mahatvapUrNa aura cauMkA ko eka zrora khaDe hokara tamAzA dekhane ke lie chor3a diyA dene vAlI ghoSaNA kI, 'mujhe aba apanA hI rAjya nahIM kyA vaha usI bhAI ko pRthvI para paTakegA? cAhie, tumhArA le kara maiM kyA karUMgA? maiMne apanA bhUlA kitanI caMcalA hai yaha lakSmI / bharata ne isake lie patha pakar3ane kA nizcaya kiyA hai, bhaiyA, maiMne pitA jI kA lAkhoM kA khUna bahAyA, lAkhoM ko ce ghara bAra kiyA. vo patha pakaDane kA nizcaya kiyA hai| garmI sardI mahI, kintu abhI usake upabhoga karane kA bAhubalI kI bAta suna kara bharata cauMka par3A, vairAgya samaya bhI nahIM pAyA thA ki vaha use nagara nArI kI taraha yahI vaha zabda thA, jisane usake pratyeka irAde ke sAtha, chor3a kara calA jAne ke lie taiyAra hai| dhikkAra hai aisI bAhubalI ke sambandha meM pratyeka vicAra ke sAtha, aura usakI dhana sampadA para, eka dina AegA, jaba na bharata rahegAna bhAvanAoM ke sAtha bhISaNa dvadva kiyA thaa| bAhabalI bAhubalI, kevala unakI asthiratA aura niHsAratA para haMsanI apanI bhAvanAoM meM magna hote hue cala rahA thaa| huI yaha duniyA raha jAegI aura unake kie hue kamoM kA yaha kuTumba eka vRkSa hai / saMdhyA hote hI isa para taraha eka aisA lekhA unake sAtha baMdhA calA jAegA, jisakA taraha ke pakSI pAkara baiTha jAte haiM / rAta bhara ve eka dUsare
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kI bhAvanA proM meM base rahate haiM / saverA hotA hai aura pakSI 'jarA soco to tuma kyA kyA chor3a kara jA rahe ho. bAhabalI, uDa jAne haiN| aba marA ho gayA hai, bhaiyA, aba meM jA tumhAre pAsa kyA nahIM hai ? duniyA meM sabase pyArA bhAI tumhAre rahA haiN| aura meM tumhArI samasta bhAvanAmoM ke lie, tumhArI pApa hai| saMsAra ke sAre sukha jisa saMpadA se kharIde jAte haiM snehamayI bhAvanAoM ke lie tumheM dhanyavAda detA huuN|' vaha lacamI aAja tumhAre caraNoM kI dAmI hai / tumhAre pasIne bhAvAveza meM bharata cillA utthaa| 'bAhubalI, baahublii|' para apanA khUna bahA dene vAle mitra tumhAre izAroM kI rAha bAhubalI ne zAMta svara meM kahA / 'bharata, bhaiyA, hama dekhate haiM / saMsAra kA zreSTha nArI ranna tumhAre pIche dIvAnA hai, aura tuma kyA cAhate ho, bAhabalI ? aura tuma eka hI rAha ke do musAphira the / hama bhAI-bhAI the, aba dArAha pA gayA hai| hamArI maMjile eka dUsare se bAhubalI ne haMsa kara kahA, 'vajrabAha, mitra, maiM saMtoSa alaga alaga haiM, dara hai, prAyo hama gale mila kara sammAna cAhatA hai|' se vidA leN| hamArA sAtha yahIM taka thaa|' isa eka uttara meM kyA kyA nihita thA use vajravAha ne samajhA, bharata ne samajhA, kintu vizAla kAti kA taruNa ___ mvapnacArI kI taraha bharata bhAvAtireka se bolA, 'nahIM, hRdaya umaM na samajha makA, usane kahA, 'saMtApa bhI to isI bAhavalI, mA na kaho, abhI dorAhA dara hai, tuma nhiiN| saMpadA se milatA hai, cAcA jii|' mAnate, to hama tuma sAtha eka hI siMhAsana para baiThege, mila kara rAjya karaMge, mila kara usakA tyAga kareMge, hama donoM sAtha- bAhacalI upakI ora damba kara mumkarAe, 'nahIM, saMtoSa sAtha tapa kareMge, aura eka hI sAtha 2 saMsAra baMdhana ko kATa ina vastuo se nahIM milatA, putra / bharata ne pRthvI jItI, kara vahAM jAeMge, jahAM se phira pAne kA kaSTa uThAnA nahIM vaha apane dila para hAtha rakhe aura umasa pUche kyA use paDatA / ' maMtoSa milA hai, tuma upake yuvarAja ho, banAyo to, kyA tumhArA mana kabhI eka kSaNa ko bhI vyAkula nahIM hazrA hai ? yAhubalI ne kahA 'bhaiyA, tuma dukhita kyoM hota ho, garacA saMtApa to tyAga meM hai, vizAla, rAga meM nhiiN|' isa saMsAra meM kaba kimI kA aisA mAtha huzrA hai ? apanA zarIra hI apanA mAtha nahIM detA / roga prAtA hai, tana Dhaha phira vizAlakIrti ke kaMdhe para eka hAtha rakha kara dUsarA jAtA hai, bur3hApA pAtA hai jhuka jAtA hai, yaha pAnI kA bula- hAtha vajrabAhu ke kaMdhe pa rarakhane hae bAhabalI ne vajravAra ko bulA hai, havA aAtI hai yaha phuTa jAtA hai|' la cyakarate hue kahA, 'mahArAja bajravAha, ho sake to mAna kA bharata ne bAhubalI ke sAmane ghuTane Teka die / 'bAhubalI tyAga karanA, isa se tumheM sumba hogA, sabako sukha hotA hai|' aba taka maiM tumheM eka abhimAnI rAjA hI samajhatA thaa| zrAra unhAna vajrabAhu ke hAtha meM vizAlakIti kA hAtha da tuma kitane mahAn ho yaha zrAja hI jAnA, tuma mara choTe diyaa| bhAI nahIM ho, mujhase kahIM bar3e ho, saMsAra se bar3e ho / meM bharata isa vyavahAra ko kucha bhI na samajha sakA, bAhetumhArI pUjA karatA huuN| balI ne usakA hAtha pakaDa kara isa baMdhe hue eka jor3I bAhubalI eka hAtha se apanI AMkhoM ke aMtima snehAtha hAthoM para rakhate hue kahA, 'bharata, tuma saMrakSaka ho, vizAla poMchane hue bharata ko uThA rahe the / sArA raNakSetra bAhubalI ko bahU milegI aura tumheM putra vadhU milegI, ayodhyA ko kI jaya ke nAroM se gujAyamAna ho rahA thaa| kSaNa bhara meM usakI yuvarAjJI milegii| pAyA aisA palaTa gayA thA, jisakI ora kisI kA anumAna bharata, vajrabAha aura vizAla kIrti ke netra harSa, vizAda bhI na jA sakatA thaa| bAhubalI ne zapane vastra utAra die aura aAkasmika camatkAra se prabhAvita se hokara sthira hue the| saba kucha dekha rahe the, kintu jo kucha bhI ho rahA thA usakA vajravAha mitra kA akasmAt parivartana dekha kara vimuDha artha kisI kI bhI samajha meM bhalI prakAra nahIM pA rahA thA, ho gae the| isalie aba taka unakI jabAna se eka bhI jase niyati apane pAsa meM bhaviSya ko bAMdha kara palAyana zabda nahIM nikalA thaa| kintu aba una se na rahA gayA, kara rahI ho, isa prakAra saba ne bAhubalI ke sAmane sira
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ digvijaya 31 bhakAyA aura usake bacanoM ke jo bhI artha nikalane the usakI bhUla thI, isake bAda jo samAcAra vaha sunane jA unheM hRdayaMgama karane kI ceSTA karate hue mana hI mana unheM rahI thI usake lie usake pAsa aura AMsutroM kA pAnI bhaviSya meM pAlana karane kI pratijJA kii| kahAM se pAegA? nahIM pAegA, to kisa prakAra usake prAne sAMyakAla ho rahA thaa| sUrya apanI kiraNeM sameTa kara vAle duHzva kA nivAraNa hogA? kahIM aura udita hone jA rahA thA, usane isa duniyA kA aMta meM vaijayaMtI nareza ne kahA, 'mahArAja bhagna ko tamAzA dagva liyA thA, aba vaha dRparI duniyA kA tamAzA cakravartI pada de kara vijetA bAhabalI ne vairAgya le liga dekhegA, kintu saMbhavataH use paMdaha thA ki vaha itanA hRdaya- hai, bettii|' grAhI manoraMjana kahIM aura bhI prApta kara sakegA yA nhiiN| pitA ke ye zabda suna kara rAjanaMdinI jahAM kI tahAM maMnikoM kI AMkhoM se prAMmutroM kI dhAra baha kara sUkha jar3a ho gaI, kucha samajha meM nahIM pAyA ki vaha kyA suna gaI thIM / kucha logoM ne bAhabalI ke sAtha hI vamya tyAga rahI hai. kacha samaya taka prAgve phAI zUnya meM tAkatI rahI kiyA thA, kucha loga bhaviSya meM karane kI pranijJA le rahe the, phira mahamA vaha cillAtI huI bhAgI : 'nahIM nahIM, aisA pUjA ke upakaraNa sajAe jA rahe the / aura kucha loga mahA- nahIM ho sakatA, maiMne sapane meM bhI tumhArI pUjA kI hai, balI bAhabalI kI AratI utAra rahe the| maiMne tumheM sadA apane hRdaya meM saMjo kara rakhA hai - 'eka kSaNa eka ora vAhabalI vana gamana kara rahe the, damarI aura bhI maiMne apane mana ko kahIM bhaTakane nahIM diyA hai| saMsAra lAgyoM manuSya eka AMkha se haMgata eka prAMva se geMne unheM meM sabako apanI arcanA kA phala milatA hai.""mujhe bhI antima vidA de rahe the / vizAla kI AMkhoM kA pAnI thamane milegAha 'tuma itane nirmohI nahIM ho sakate..., aura meM hI nahIM pA rahA thA aura vajrabAha usake kaMdhe para hAtha upake sAtha 2 upakA mvara bhI lopa hone lgaa| rakhe ume dilAsA dene kA niSphala prayatna kara rahe the| rAjanaMdinI kI dazA jimane dekhI usane eka bAra rAjanaMdinI jaba vApasa kaTaka meM pahuMcI, aAkAza para apanI prAMkhoM kI koroM ko poMchA, usake pitA kiM kartavyacaMdramA kA prAdhipatya ho gayA thA, aura tArAgaNa upake vimRDha hue apane durbhAgya kA tamAzA phaTI AMkhoM dagvana rahe, bhAgya para eka vizAla sammelana kara rahe the| jyotiSI ke zabda unake kAnoM meM zIze kI taraha pighalane lage ___ putrI ko vApasa dagva kara vaijayaMtI nareza Thaka meM raha rAjakumArI ke bhAgya meM pati mugva nahIM hai . 'rAjakumArI ke gae. gaha meM kitanI dara jAkara kyA hazrA hogA yaha mahaja / bhAgya meM pati mumba nahIM hai..." hI kalpanA kara lene kI bAta thI, kyoM gajanaMdinI vaijayaMtI na pahuMca kara vApasa thA gaI thI yaha bhI koI nitAMta lipI rAjanaMdinI ko isa samaya baMdhu-bAMdhava kimI kA vicAra huI bAta nahIM thI, aura jo bAna inanI spaSTa thI usakA nahIM raha gayA thaa| usake pracaMtana mana meM kevala eka bAta sugvada pariNAma manuSya ke hAthoM se kitanIra nikala gayA jUma rahI thii| usane apane mamamta manako ekAgra karake thA yaha bhI sApha hI thA, unake muha se kevala itanA jipako cAhA hai usa meM use syAgana kI zakti nahIM ho nikalA : bettii| sakatI. abhI kucha dera pahale usane vairAgya kA mahAna svarUpa rAjanaMdinI ko pitA para krodha thA, yaha kAMdha kevala davA thA, aba vaha rAga kI pracaDanA dekha rahe the / aura lira bhukA rahe the, kyA isa rAga kI bhAga meM vAgya kA taMja mAna kA krodha nahIM thA, isameM mallAhaTa aura prabaMcanA ke jhulasa jAegA? yahI prazna mabake mastiSka meM cakkara kATa zikAra kA kSobha bharA huA thaa| kintu ratha se nIce utarate rahA thaa| hI bApa ne beTI ko gale lagA liyA aura phUTa-phUTa kara ro par3e, sAre dina kA maMcita saMgharSa isa rudana meM sAkAra ho senA, kaTaka, baMdhu aura pitA ko chor3a kara rAjanaMdinI kara mila gayA thA / rAjanaMdinI ne bhI apanA bhAva vyakta pAgaloM kI taraha banoM meM bhaTakatI huI bAhabalI ko DhUDhane kara pAkara use AMkhoM kI rAha bahA diyA / kintu yaha lagI "tuma apanI naMdinI ko inanI saralatA se bhUla gae,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 anekAnta sarvodaya kA artha vinobA bhAve sarvodaya eka aisA arthadhana zabda hai ki usakA jitanA sAmane vAle kI paravA kiye bagaira aura kabhI-kabhI usase adhika cintana aura prayoga hama karate jAeMge, utanA hI chIna kara bhI saMgraha karate haiM / prema se bhI adhika kImata adhika artha usameM se pAte jaaeNge| dhana ko yAni suvarNa ko hamane de rakhI hai| aisI suvarNamAyA __lekina usakA eka artha spaSTa hai ki jaba bhagavAna ne duniyA meM phaila gaI hai| usIkA natIjA hai ki jo parampara isa duniyA meM mAnava-samAja kA nirmANa kiyA hai to mAnava yA samanvaya aAmAna honA cAhie thA, vaha muzkila ho gayA kA eka dUsare se virodha ho yA eka kA hita dUsare ke hita hai usa mela kI zodha meM kaI rAjakIya, sAmAjika aura ke virodha ho, yaha usakI maMzA kadApi nahIM ho sktii| Arthika zAstra bana gae haiN| phira bhI saba kA hita nahIM koI bApa yaha nahIM cAhatA ki eka laDake kA hita dUsare sadha rahA hai| lar3ake ke virodha meM ho| lar3akoM meM vicAra bheda ho sakatA hai. hita-virodha nahIM ho sakatA bhinna-bhinna vicAra honA para eka mAdI bAta samajha leMge to vaha madhegA / hareka aise aneka vicAra mila kara eka pUrNa vicAra bana sakatA hai| dUsara kI phikra rakhe aura apanI bhikra bhI aisI na rakhe ki isalie vicAra-bhedoM kA honA jarUrI hai| usameM doSa nahIM, dUsare ko takalIpha ho / yahI kuTumba meM hotA hai| kuTumba balki guNa hI hai, para hita-virodha nahIM honA caahie| kA va nyAya samAja ko lAgU karanA kaThina nahIM honA lekina hamane apanA jIvana aisA banAyA hai ki eka cAhie, balki aAmAna honA caahie| isI ko sarvodaya kahate haiN| ke hita meM dUsare ke hita kA virodha paidA hotA hai / dhana Adi jina cIjoM ko hama lAbhadAyI mAnate haiM, unakA ('sarvodaya-saMdeza se) mere devatA / tumane naMdinI ke Ane kA pratIkSA bhI nahIM kI, aMta meM rAjanaMdinI ko bAhabalI mile, ekAgra mudrA kahAM ho, nAtha, tuma kidhara ho / Thaharo, meM pA rahI hU~, mujhe meM dhyAnAvAsthita, sIdhe khaDe, agkhi baMda kie, muni sAdhanA deva kara tuma apanA sArA berAgya bhUla jaaoge|' meM rata, unakI AMgve khulane kI pratIkSA meM kiMkartavya vimUda kisI ne usake pAgalapana ko rokane kI ceSTA nahIM kI rAjanaMdinI apane devatA ke caraNoM meM prAsana mAra kara baiTha usake pairoM ke pAkhoM se rakta kI dhAreM ghaTa rahI thIM, aura gaI aura samaya ke sAthasAtha vaha bhI acala ho gii| rAha ke peDa paudhoM ko hilAhilA kara rAja naMdinI apane bAMdhiyAM pAI, barasAta AI, garamI se prAsapAsa kA priyatama kA patA pUcha rahI thI, 'batAo, mere nAtha kahAM haiM ghAyaphUma taka jhulasa gayA kiMtu na hI bAhabalI kI AMkheM batAo, nahIM to meM tumheM jar3a se ukhAr3a DAlUgI""nahIM khulI aura nahIM rAjanaMdinI meM kaMpana hazrA samaya ke prabhAva nahIM, tama bhI piyA ke tyAge hae ho aura apane paritApa ne usake zarIra ko parivartita karake miTTI kA Dhera banA kI jvAlA meM jhulama kara tuma jar3a ho gae ho, Thaharo, meM eka diyA usa para ghAsaphasa uga Ae, latAoM kA nirmANa tapasvI ke pAsa jA rahI hai, usake tapa prabhAva se aura unake hazrA aura koI cArA na dekha kara ve latAeM bAhabalI ke prati mere prema ke prabhAva se tuma phira harebhare ho jAnoge acala zarIra para lipaTa gaI / sumheM bhI tumhAre priyatama mileNge|' maisUra rAjya ke zravaNabelagolA sthAna para sthita bAharAha meM rAjanaMdinIne jAtivirodhI jIvoM ko eka dUsare balI gommaTezvara kI 57 phITa UMcI vaha vairAgya kI sAkAra ke sAtha krIDA meM modamagna dekhA, sAMpa garuDa ke sAtha, hirana pASANa pratimA zrAja bhI vartamAna hai aura usa para lipaTI, siMha ke sAtha nyaule sarpa ke sAtha khela rahe the| cAroM ora apane prItama ke raMga meM raMga gaI ve pASANa latAeM bhAja bhI vAyu meM sugaMdhi chA rahI thI aura sabhI moha kI isa pracaMDa rAga aura vairAgya ke apUrva samanvaya kA itihAsa kaha rahI haiN| jyAlA ko mAna netroM meM nirakha rahe the| sarvAdhikAra surakSita (samApta)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainagrantha prazasti-saMgraha para merA abhimata jaina sAhitya aura itihAsa kI dizA meM aneka varSA hai| niHsaMdeha paM. paramAnanda jI ne isa saMgraha meM asAdhAse Thosa evaM zodha-pUrNa kArya karane vAlA mAhinyaka maMgyA raNa parizrama kiyA hai aura sArI sAmagrI ke niSkarSoM vIra saMvA mandira, dillI se kaI mahatvapUrNa granthoM kA ko vidhivatU diyA hai| DA. dazaratha zarmA rIDara itihAsa prakAzana huaA hai / hAla meM isa namthA ke dvArA jima mahatva vibhAga dillI yUnivarsiTI kA aMgrejI meM likhA Preface ke grantha kA prakAzana vA vaha hai 'jaina graMtha prazasti saMgraha kA bhI graMtha ke mahatva para acchA prakAza DAlatA hai| dvitAya bhAga' / isakA sampAdana aura saMkalana isI saMsthA apabhraza bhASA kI anupalabdha racanAoM ke ullekhoM, ke cirasI aura samAja ke bahu paricita suyogya vidvAna prastAvanA meM Aye hue vizeSa nAmoM kI sUcI aura viSaya paNDita paramAnanda jI mAmbI ne baTe parizrama, adhyavasAya mUcI ke anantara 135 pRSThoM meM mRla prazastiyAM dI gaI haiN| evaM yogyatA ke sAtha kiyA hai| usake bAda anta meM vibhinna pariziSTa die gaye haiM jo bar3e hI isa dvitIya bhAga meM sapTrabhASA hindI kI jananI apa- mahatva haiM aura zodha kArya meM baDe upayogI siddha hoNge| bhraMza bhASA meM jena lavako dvArA likhe gae 114 granyA kI prazasniyoM kA saMgraha kiyA gayA hai| ina prazaniyA kA eka samaya thA. jaba prAkRta ke bAda apabhraza jana-mAdhAjahA mAMskRtika dRSTi meM baTA mahatva hai vahAM nihAmpika raNa kA bhApA thI aura vaha deza ke vibhinna bhAgoM meM bolI dRSTi meM bhI inakA utanA hI mahatva hai / pratyeka prazasti meM jAnI thI / jaina legvako ne davA ki isa samaya dharma kA granya- yatA, upA rakhane meM preraka. jahAM vaha racA gayA mvarUpa prAkRta aura saMskRta ke alAvA apabhraMza bhASA meM usa sthAna nayA jima gajA ke gajya kAla meM vaha banA usa bhI kahA evaM samajhAyA jAya to jana sAdhAraNa kA bar3A kA nAmAlamba spaSTatayA diyA gayA hai, jisapa na kAlIna lAbha hogA / yathArtha meM jaina lekhakoM kA yaha prArambha se hI dhArmika dhani, gagya kA prabhAra aura mAmAjika vAtAvaraNa prayanna rahA hai ki janatA kI bolI meM janatA ko dharma tasva prAti patanI hI kA paricaya mila jAtA hai / pagiTuna kA gvarUpa samajhAyA jAya / ataH usa yuga meM isa bhASA meM paramAnanda jI ne apanI 15. gala kI vistRta prastAvanA meM bhI unake dvArA saMkhyA baddha pracura pratha ligve gaye haiM aura una saba bAnI ko bA mama para uhApoha pUrNa apabhraMza sAhitya ko samRddha banAyA gayA hai / Aja apabhraMza bhApA kA sAhitya avenAkRta jaina legbakoM kA hI limvA hA vicAra pramnata kiyA hai / graMthoM aura nya-kAyAM kA to upalabdha hotA hai / isa mAhitya kA isaliye bhI mahatva hai unale paricaya karAyA hI hai / sAtha meM prazasniyA meM nihita uya mimika sAmagrI para se graMtha-kAroM ke samakAlIna ki gaSTrabhASA hindI kA usI meM janma huA hai| isa dRSTi rAjApro. dhArmika zrAvaka-zrAvikAoM -racanA- thAnI, grantha meM prastuta graMtha kA prakAzana jahAM apabhraMza bhASA ko jana racanA samaya aura aneka ghaTanAoM kA bhI unhoMne mantulita samparka meM lAvaMgA vahAM rASTra bhASA hindI ke bhagaddAroM ko naMga meM mundara vizleSaNa kiyA / vastutaH aklI yaha prastA bhI samRdra karegA ata: vIra mevA mandira, usake maMcAlakoM vanA hI eka mA Thosa panihAmika pustaka bana gaI hai jo aura sampAdaka kA prastuta prayatna nizcaya hI dhanyavAdAha zodhArthiyoM ke lie patha pradarzana kA kArya kregii| hai / isa avasara para vIra sevA mandira ke prANa vA. choTe isa saMgraha meM kula 122 apabhraza nadhoM ko prazagniyoM lAla jI jana kalakanA ko nahIM bhulAyA jA sakatA hai, tathA 3 puSpikAoM kA cayana kiyA gayA hai| bhAratI mahA jinakA adabhuta zakti mUka preraNA pAhinya mAdhanA kI nIva vidyAlaya dindra vizva vidyAlaya kAzI ke prAcArya DA vAsudeva lagana aura nirapekSa mauna-pavA usa prayanna ke pIche nihita haiN| maiM to samajhanA hai ki unhIM kI lagAtAra preraNA se yaha zaraNa agravAla kA prArambha meM mahatvapUrNa prAkkathana hai| Apane prAkkathana meM isa kRti kA svAgata karate hue yaha graMtha Aja prakAza meM A sakA hai| yathArtha likhA hai ki-'50 paramAnanda jI ne tila-tila sAmagrI 3 disambara 1963 darabArIlAla jaina koThiyA joDa kara aitihAsika tathyoM kA mAnoM eka mumera hI banAya kAzI hindU vizva vidyAlaya
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta (pRSTha 24 kA zeSa) vAda ke meda tayA praga prayoga nipikha hai nayA vijaya prApta karane kA uddeza vAda pari0 86 se 18 taka vAda ke bhedoM tathA aMgoM kA meM bhI hotA hai, ataH jana pramANazAntra kI paramparA ke vicAra hai| prAcArya ne vAda kA vargIkaraNa do prakAroM anusAra ve vAda aura jalpa meM koI maMda nahIM mAnate / kiyA hai-pahale vAda ke tIna prakAra batalAye haiM-vyAyAvAda aAgama(guruziSyoM kI carcA), goSThIvAda (vidvAnoM ko maMtra. pari0 123 tathA 124 meM prAgama tathA AgamAmAma carcA) tathA vivAdavAda (vAdI-prativAdI kA mAmayaM nAbAda) kA vaNana hai| prAgama ke varNana meM aMgagata tathA aMgabAhya bAda meM bAda ke cAra prakAra batalAta hai-nAdhika vAda (nala. AgamI ko paramparAgata sUcI dI hai tathA pAgamAbhAsa meM viSayaka carcA), prAtimavAda (kavi-pratibhA kI parInA kI vaidika darzanoM ka granthoM ke kucha vAkya udAharaNa ke rUpa meM mpardhA), niyatArthavAda (viziSTa niyamoM para prAdhArita uddhRta kiye haiN| bAda) nathA parArthana vAda (pratipakSI ke anurodha para honevAlA baad)| bAda ke cAra aMga batalAye hai-sabhApati, manAmada, kAraNa pramAraNavAdI tathA prtivaadii| pranyana nathA pagApramANoM ke upayukta maMdoM ko zrAcArya ne bhAva pramANa yaha maMjJA dI hai| nathA 140 124 se 128 naka karaNa pramANa ke bheda batalAye hai| ima meM pari 6 se 102 taka patra kA paraMparAgata vaNana hai| apane pakSa ke kisI anumAna ko prastuta karane vAlA kintu davya pramANa, kSatra pramANa nathA kAlapramANa milata / padArtho ke nApa taula kA vibhinna rItiyoM ko dravyapramANa gRDha zabdoM ke kAraNa jisa samajhanA kaThina ho mA koI kahA hai / lambAI-cauDAI kI gaNanA kI rItiyAM kSetrapramANa zloka eka patra para limba kara pratipakSiyoM ke manmugba prastuta meM dI haiM tathA kAlapramANa meM samaya-gaNanA kA rAniyAM kiyA jAtA thA-ime patra yaha viziSTa saMjJA dI jAtA thii| banalAI hai| pratipakSI ke lie jarUrI thA ki vaha patra meM likhe zloka ko upasahArasamajha kara usa kA utara de, anyathA vaha parAjita samajhA pari0 121 meM anya darzanoM meM vaNita pramAga kA jaina jAtA thaa| bAda aura jalpa pramANavyavasthA meM annAva karane ko gatimaya batalAI pari vAra meM hai nayA pari) 13. meM antima prati hai| carcA hai| nyAyamUtra meM ina dono ke jo lada.Na haiM una kA upayukta mArAMza meM paSTa hogA ki yAtrA bhAvamana lekhaka ne zabdazaH gvaeDana kiyA hai| nyAyasUtra ke anusAra kA pramANana paraMparAgata jana da nokaSTayoM se jalpa vaha hai jisameM ila, jAti prAdi kA prayoga hotA hai bhinna hai| ataH isakA vizeSa adhyayana hAnA ucita hai| tathA jima kA mukhya uI za vijaya prApta karanA hotA hai| hameM AzA hai ki unakI yaha kRti hama hindI anuvAda ke prAcArya ke kathanAnusAra ila, jAti prAdi g2alata sAdhanoM kA mAtha zAtra hA vidvAnoM ka agla kanArya prastuta kara skeNge| anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phATaleM agiSTa hai jiname itihAma purAtattva, darzana aura mAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae hai| jo paTanIya tathA sagrahaNIya hai / phAile anekAnta ke la gata mUlya para dI jAvegI, posTeja kharca alaga hogaa| phAile varSa 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 kI hai agara Apane abhI taka nahIM magAI hai to zIghra hI magavA lIjiye, kyoMki pratiyA~ thoDI hI avaziSTa hai| mainejara 'anekAnta' vIra sevAmandira, 216riyAgaMja, dillI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandisaMgha balAtkAragaNa paTTAvalI (paramAnanda jaina zAstrI) prastuta pahAvalI nandi saMgha kI hai, jo mUla saMghakA hI jI ko nahIM lagatI, kyoMki yaha bAta arvAcIna hai| ye eka bheda mAnA jAtA hai| zrAnArya arhadlI dvArA paMca varSIya padamanaMdi vikrama kI 14-15 vIM zatAbdI ke vidvAna haiN| yugapratikramaNa ke samaya jo saMgha sthApita kie gae the, una aura balAtkAra gaNa kA ullekha vikrama kI 11 vIM zatAbdI meM gRhA nivAsI maMca hI 'nandI' nAma meM ullekhita kiyA gayA ke uttarArdha (1887 meM malasaMgha ke sAtha sambaddha milatA hai| jisa taraha azokayATa kula devabaMdha meM abhinna hai hai| isame balAtkAragaNa kA sambandha bhaTTAraka padamanaMdi kI umI taraha nandisaMgha bhI gRhanivAsI kula saM abhinna hai| ghaTanA meM pracalina hA nahIM mAnA jA sktaa| kintu usa ina saMgho ke aneka gaNa-gaccha hai| naMdimagha bhI uttara aura kA artha jabardamtA kiMgA kagane meM jAna paratA hai| abhI dakSiNa ke bheda se do bhAgoM meM vibhaka milanA hai| pAniyoM balAtkAra gaNa kA vAstanika inihAya prakAza meM nahIM mA meM bhI naMdimaya kA ullekha nathA naMdigaNa milatA hai| jaina pAyA hai jima lAne kI jarUrata hai| lekha saMgraha bhAga 3 meM prakAzita aneka legyoM-(047,373, paTTAvaliyoM meM parampara vibhinnatA dRSTigocara hotI hai| 375, 301, 380) Adi meM dAmana saMghAntargana naMdisaMgha naMdigaMdha kA isa samaya do pahAvaliyAM upalabdha haiN| eka kA ullekha kiyA gayA hai| maMskRta paTTAvalA, dusarI mAravADI bhApA kI saMkalita paTTAdakSiNApatha ke naMdisaMgha meM 'balahAriyA yalagAra' gaNa ke valI / mAravADI bhASA kI paTTAvalI meM janma varSa, dIkSA nAma pAye jAte hai, kintu uttarApatha ka naMdipaMdha meM maramba- varSa, padaTa varSa aura pUrNa bAyu kA byorA aMkita hai| aura tIgaccha aura balAtkAra gaNa ye do hI nAma milane hai| unameM jAtiyoM kA nAma bhI ullikhita hai| kintu prati 'balagAra' zabda sthAna vizeSa kA dyotaka hai| lagatA hai bala. azuddha hai, isakI zundra prati mere dekhane meM nahIM paaii| gAra nAmaka sthAna se nikalane ke kAraNa 'balagAra' nAma cyAta maMgakRta paTaTAvalI meM mAghanaMdI ko pUrvapaDhAMzabaMdI aura hunA hogA / balagAra nAma kA eka grAma bhAdANa bhArata naraMdava baMdya batalAyA hai / zranAvatAra ke karmA indranaMdI arhada meM hai 2 balAkAra zabda sthAna vAcI nahIM hai kintu jabardamnA valI ke anantara anaga: gava mAghanaMdI kA ullekha karate kriyAoM meM anuraka hone yA lagAne zrAdi ve kAraNa isakA hai / jo aMgo aura putroM kA eka deza prakAzita kara samAdhi nAma balAtkAra huyA jAna par3atA hai| mahAraka padmanAda ne jo isa gaNa ke nAyaka the sarasvatI ko balAtkAra meM bulavAyA dAga mvargavAyI hue the| ajamera kI paTTAvalI meM 'naMdI vRna mUlaM vapA yAMgA hataH ma mAdhanandI' aura unhIM ke dvArA naMdI thA, isa kAraNa use balAtkAra kahA jAtA hai, aura ..ccha 'mArabhyata' nAma ma myAta humA hai 3 / parantu yaha bAta bhI saMgha kI sthApanA huI yA banalAyA hai parantu usameM paTTa kA prArambha mAghanadI meM na kara bhadrabAha meM kiyA hai| yadi 1 zrI mad dravilamaMdhe 'smin naMdisaMdhe 'mtyaruGgalaH prastuta mAghanaMdI, prAkRta paTTAvalA meM abhihita mAghanaMdI jaina zilA maM0 bhA03 maMdAntika ho, jinakA paTa kAla 21 varSa banalAyA gayA 2 dakhA miDiyAvala jainijma pa0 327 hai| aura ho sakatA hai ki ye vahI mAghanaMdI maMdAntika hoM, 3 padmanaMdI gurujAto balAtkAragaNAgraNIH / jinaka sambaMdha meM kumhAra kI putrI meM vivAha karane kI kathA pApANa_TatA yana vAditA zrIsarasvatI / / pracalita hai, bAda meM jo prAyazcita lekara muni saMdha meM mammiujayAta gitAtana gacchaHsArasvato 'bhavat / lina ho gae the| vartamAna meM mAghanaMdI kI caturvizati tIrthakara atastasma munIndrAya namaH zrI padmanaMdine / jayamAlA upalabdha hai, jo baDI sundara hai aura usaka 14 naMdisaMgha gupAvalI padyA kA svara maMgati maTaka para bApa lagAna hue gAne meM madhura
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta pratIta hotI hai| ho sakatA hai ki vaha unhIM kI kRni ho va punaMdI 20 vIranaMdI 21 ratnanaMdI 22 mANikyanaMdI 23 athavA anya kisI mAghanaMdI kii| yaha bAta bhI vicAraNAya mevacaMdra 24 zAMtikIrti 25 merUkIrti 26 mahAkIrti 27 vizvanaMdI 28 zrI bhUSaNa 26 zIlacaMdra 30 dezabhUSaNa 31 isI pahAvalI meM bhadrabAha aura unake ziSya 'gupti anantakIrti 32 dharmanaMdI 33 vidyAnaMdI 34 rAmacaMdra 35 kA ullekha kiyA gayA kI DAvalI meM rAmakIrti 36 abhayacaMdra 37 naracaMdra 38 nAgacadra 36 bhavAha ke una ziSya guptigupta ke do nAma arhadalI nayanaMdI 40 haricazcaMdra 41 mahIcaMdra 42 mAdhavacaMdra 43 aura vizAkhAcArya diye haiN| kintu paTTa kA prarambha karate samaya lakSmIcaMdra 44 guNakIrti 45 guNacaMdra 46 vAmyavacaMdra 47 inakA nAma nahIM diyA, kintu jinacanda kA nAma diyA hai| lokacaMda 48 zrutakIrti 46 bhAnucaMdra 50 mahAcaMdra 51 prAkuta paTTAvalI meM arhad valI kA samaya vi0 saM0 15 mAghacaMdra 52 brahmanaMdI 53 zivanaMdI 54 vizvacaMdra 55 batalAyA hai kintu saMskRta paTTAvalI meM jinacanda kA samaya harinaMdI 56 bhAvanaMdI 57 surakIrti 58 vidyAcaMdra 56 vi0 saM0 26 diyA hai| paMDitapravara prAzAdhara jI ne suracaMdra 60 mAghanadI / jJAnanaMdI 62 gaMganaMdI 63 maharSi paryupAsanameM kundakunda ke pUrva jinacandra kA nAmo siMha kIrti 64 narendrakIrti hemakIrti 65 cAranaMdI 66 lamba kiyA hai / zra nasAgara ne bhI unhI kA anukaraNa kiyA neminaMdI 67 nAbhikIti 68 narendra kIrti 66 zrIcaMdra 70 hai / parantu isa sambaMdha meM samIcIna pramANoM kI AvazyakatA padmakIti 71 vardhamAna 72 akalaMkacaMdra 73 lalitakIrti 74 haiM / aura guruparamparA kA jJAna bhI Avazyaka hai| kezavacaMdra 75 cArukIti 76 abhayAti 77 vasatakIrti 78 paTAvalI meM jinacaMdra ke pazcAt padmanaMdI kA nAmo prakhyAtAti 6 vizAlakIrti 80 zubhakIrti 81 dharmacaMda llekha kiyA hai unake pAMcanAmoM meM eka nAma kundakunda bhI 82 ratnakIrti 3 vikhyAtakIti 84 prabhAcaMdra 85 diyA hai| paraMtu paMcanAmoM meM se vakagrIva, elAcArya, aura padamanaMdI 86 zubhacaMdra 87 jinacaMdra EE prabhAcaMdra 86 gRdhrapiccha ye tIna nAma to bhinna bhinna prAcAryo ke haiM kunda caMdrakIti 10 dabadrakIrti 61 aura nareMdrakIti / kunda aura unake samayAdi ke sambaMdha meM kisI anya lekha meM ajamera padaTAvalI meM devanaMdI aura pUjyapAda ke do vicAra kiyA jAyagA / prAcArya kundakunda apane samaya ke paTa alaga alaga digvAe gae haiN| unameM devanaMdI ko prAdhyAtmika vidvAna the| zrApakI kRtiyAM bahumUlya aura poravAla, aura pUjyapAda ko padmAvati poravAla batalAyA vastu tatva kI pratipAdaka hai / ina kA samaya abhI sunizcita ga ___ gayA hai jo vicaraNIya hai| nahIM ho sakA / pAnaMdI nAma ke aneka vidvAna hue hai| ina prAcAryA, vidvAnoM yA bhaTTArakoM meM se kucha vidvAna kundakunda kA prathama nAma padamanadA thA yaha mAnyatA kitanI prAcAryoM kA saMkSipta paricaya yahAM diyA jA rahA hai / devapurAnI hai| dazauM zatAbdI se pUrva ka zilAlekhoM aura graMthoM meM naMdI, bajranaMdI, prabhAcaMdra, bhANikyanaMdI, vIranaMdI meghavaMdra padmanaMdikA ulekha kisa rUpa meM huA, yaha vicAraNIya hai| vidyAnaMdI aAdi vidvAnoM kA to paricaya jJAta hai| yahAM isake bAda tatvArthasUtra ke kartA umAsvAti kA nAma 783 nambara se kucha vicAra kiyA jAtA hai, avazeSa kA diyA huA hai| phira lohAcArya hue, jo yathAjAta rUpadhArI phira kabhI avakAza milane para vicAra ho skegaa| aura devoM ke dvArA sevanIya tathA samastArtha ka bodha karane meM vasaMta kIrti-yaha abhayakIrti ke paTTadhara the, abhayavizArada the| lohAcArya ke bAda ukra naMdisaMdha do paTToM meM kIti svayaM vanavAmI tapasvI the, vanoM meM vyAghroM aura soM vibhaka ho gyaa| eka prAcyapaTTa (pUrvIpaTTa) aura dUsarA dvArA sevita the| zIla ke sAgara the / paTTAvalI meM ina udIcI uttara paTTa / una yatIzvaroM ke nAma isa prakAra haiM- donoM kA samaya saM0 1264 diyA gayA hai| isase yaha yaza kIrti yazonaMdI 1. devanaMdI (pUjyapAda) 11 guNa thor3e samaya paTTa para rahe haiM / inake sambaMdha meM apavAda mArga naMdI 12 vajranaMdI 13 kumAranaMdI 14 lokacaMdra 15 prabhA- kA ullekha karate hue zru tasAgarasUri ne SaTU prAbhRta kI caMdra 16 nemicaMdra 17 bhAnunaMdI 18 siMhanaMdI 16 TIkA meM likhA hai ki maMDapadurga (mAMDalagar3ha) meM basaMtakIrti
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 nandi saMgha balAtkAragaNa pAvalI ne caryAdi ke samaya caTAI prAdi se zarIra Dhake aura bAda meM isase pAvalI vAlI paramparA bhI ThIka jAna par3atI hai| use chor3a de aisA upadeza diyA thaa| jaisA ki unake nimna zubhakIrti-yaha vizAlakIrti ke paTTadhara the| inakI vAkyoM se prakaTa hai- karapavAdaveSaH kalau kiM mlecchAdayo buddhi paMcAcArakepAlana se pavitra thI, ekAntara bhAdi upratapoM nagnaM dRSTayA upadravaM yatInAM kuvaMti tena maMDapadurge vasaMta- ke karane vAle tathA sanmArga ke vidhi vidhAna meM brahmA ke tulya kAtinA svAminA caryAdivelAyAM taTTIsArAdikena zarIra- the| yaha muniyoM meM zreSTha the aura zubha pradAtA the| mArachAdaya caryAdikaM kRtvA punasta nmucayatItyupadezaH kRtaH zubhakIrti nAmake aneka vidvAna ho gaye haiN| unameM saMyaminAM ityapavAdaveSaH kRtaH / SaTmA, TI. 1.21 / ' zruta- se yaha zubhakIrti kauna the yaha jAnanA kaThina hai| apabhraMza sAgara sUri dvArA ullikhita vamaMtakIrti vahI jJAta hote zAMtinAthacarita ke kartA bhI eka zubhakIti haiM yaha graMtha nAgaura haiM jinakA paTAvalI meM ullekha kiyA gayA hai| dUsare meM maalit|jo kA pratilita kiyA anya vamaMtakIrti kA ullekha dekhane meM nahIM paayaa| huA hai / pratha sAmane na hone se inakI gurUparamparA jJAta prakhyAtakIni-ukta vasaMtakIrti ke paTTadhara the| yaha nahIM ho skii| eka zubhakIrti kudakuda vaMza meM prabhAvabhI banavAmI the aura tribhuvana meM khyAta ye| aneka guNoM zAlI rAmacandra ke ziSya the jo bar3e tapasvI the isa samaya ke zrAlaya the, zama-yama aura dhyAna ke sAgara the / vAdiyoM unake paTTa ko apanI vidyA ke prabhAva se vizAlakIrti zobhita meM indra ke tulya aura paravAdi rUpa hAthiyoM ke mada ko cUra kara rahe haiN| jinake aneka ziSya haiM jo ekAntavAdiyoM ko karane ke lie siMha ke samAna the vidyavidyA ke prAspada parAjita karane vAle haiN|inke ziSya vijayasiMha hai jinake the aura prasiddha maMDapadurga meM nivAsa karate the| paTA- kaNTha meM jina guNoM kI maNimAlA sadaiva zobhA detI hai| valI meM inakI zrAyu 28 varSa 3 mAsa aura 23 dina dharmacaMdra-yaha zubhakIrti ke paTTadhara the| acche batalAI gaI hai para ve paTTa para 2 varSa 3 mAsa 23 dina hI siddhAnta vettA, aura saMyamarUpa mamudra ko vRddhiMgata karane rahe the, 11 varSa gRhastha avasthA meM aura 12 varSa dIkSAvasthA meM caMdramA ke nukhya the / inhoMne apane prakhyAta mAhAtmya se meM vyatIta hue the| apanA janma kRtArtha kiyA thA / aura hammIra bhUpAla ke dvArA vizAlakIrti-yaha prakhyAta kAti ke paTTadhara the / saMmAnanIya the| yaha utkRSTa vratoM kI mUrti aura tapomahAtmA the| paTTAvalI meM ullikhita hammIra bhUpAla kauna hai, yaha ajamera paTAvalI aura nAgaura paTTAvalI meM prakhyAta- yAta vicAraNIya hai / jinheM dharmacaMdra kA sammAnakartA batalAyA kAni ke bAda zAMtikoni kA nAmollekha kiyA gayA hai| gayA hai| yadi paTTAvalI gata samaya ThIka hai, taba to raNaaura zAMtakIrti ke pazcAt dharmakIrti kA nAma diyA hai| - tapaTTe'jani vikhyAtaH paMcAcArapavitradhIH / kintu ajamera aura sUrata kI paTAvaliyoM meM zAMtikIrti zubhakIrtimunizreSThaH zubhakIrtiH zubhapradaH // 16 kA koI ullekha nahIM hai, zubhakIrti ke bAda dharmacaMdra kA -sudarzanacarita nAma diyA gayA hai| 2 zrI kudakudasya babhUva vaMze zrI rAmacaMdraH prathitaprabhAvaH / bhaTTAraka vidyAnanda ne bhI sudarzanacarita meN| ziSyastadIyaH zubhakIrtinAmA tapoganAvakSasi hArabhUtaH // vizAlakIrti kA uzlekha kiyA hai aura unheM kundakunda kI pradyotane maMprati tamyapaTTa vidayAprabhAveNa vizAlakItiH / saMtAna paramparA meM zuddha jJAna ke dhAraka, yogatraya meM niSyAta ziSyairaneka rupamevyamAna ekAntavAdAdivinAzavajram / / aura muniyoM meM prazastatama batalAyA hai jaisA ki usake nimna jayati vijayasiMhaH zrIvizAlamya ziSyo, padya se prakaTa hai jinaguNa-maNimAlA yasya kaMThe sadaiva / yogatrayeSu niSNAta: vizAlakIrti zuddha dhIH / amitamahimarAzedharmanAthamya kAmyaM, zrIkudakudasaMtAne babhUva munisattamaH / / 18 / / nijasukRtanimitta tena tasmai vitIrNam / / aura dUsare pakSa meM zubhakIrti kA ullekha kiyA hai, -dharmazarmAbhyudaya lipiprazasti
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta thambhora ke cauhAnavaMzI rAjA hammIra vIra nahIM ho skte| se 140 pAyA jAtA hai / bhaTTAraka prabhAcaMdra kA bhaTTAraka kyoMki unakA rAjya san 1283 se 13.1IstI taka rahA ratna kIrti ke paTTa para pratiSThita hone kA samarthana saM0 1970 hai| mahobA ke camnavaMza meM bhI hammIravarman mAmakA kI likhita bhagavatI ArAdhanA paMjikA kI usa lekhaka prazaeka rAjA huyA hai jo vIravarman kA putra thaa| gvAliyara ke sti se bhI hotA hai jise saM0 1416 meM inhIM prabhAtantra pratihAra vaMza ke rAjAoM kI sUcI meM tIsare naM0 para eka ke ziSya brahma nAthUrAma ne apane par3hane ke lie dillI ke hammIradeva kA ullekha hai jisakA rAjya saM. 1212 se bAdazAha phirojazAha sagalaka ke zAsana kAla meM likhavAyA 1221 taka batalAyA hai aura usI 1225 meM kubera deva kA thaa| usameM bha. ratnAti ke paTTa para pratiSThita hone kA spaSTa zAsana thaa| (dekho madhya bhArata ke prAcIna jaina mmAraka pR. uhajeva hai / phirojazAha tugalaka ne saM014.8 se 1445 60) hammIra zabda upAdhi sUcaka bhI ho sakatA hai| usakA taka rAjya kiyA hai| isase spaSTa hai ki bhaTTAraka prabhAcaMdra prayoga hindU aura musalamAna donoM ke liye bhI ho sakatA hai, saMskRta meM hammIra zabda 'musalamAna' zApaka ke lie prayukra 1416 meM kucha samaya pUrva bhaTTAraka pada para pratiSThita hue the| dupA hai| ataeva 'hammIramapAlasamarthanIyaH' vAkya viSA upta samaya dillI meM eka mahotsava huA thA, paraMtu hindI gIya hai vaha usa kAla ke kisI masanamAna bAdazAha ke prati ko paTAvalI meM paTTa para pratiSThita hone kA samaya maM. rikta uka nAma vAlA anya kauna sA rAjA hammIra padavI 1310 13.0 diyA hai jo aitihAsika dRSTi se vicAraNIya hai| kA dhAraka hai| 'bhaNuvaparayaNapaIva' kI prazasti bhI bi.kI kyoMki usameM 100 varSa kA antara ho rahA hai jayapura se prakAzita hone vAlI 'mahAvIra jayamtI smArikA' ke pRSTha hI koI rAjA honA caahie| paTTAvalI meM dharmacaMdra kA 127 para AmeragAdI ke bhaTArakoM kI sAhityika evaM mAMsapaTTakAla saM 1271 se 1296 taka batalAyA hai| jo kRtika saMbA' nAmaka lekha meM "saM. 1316 sAli dillI meM hammIra bhUpAla ke sAtha sAmaMjasya sthApita nahIM krtaa| bhaTaTAraka prabhAcaMdra jI rAgho cetana myu' vAda kiyo taba ho sakatA hai ki una prazasti gata 'hammIra' zabda kisI jItyA / taba haramAM pAtimyAha perojazAhI ne kahI ju hama musalamAna zAsaka kI ora iMgita karatA ho / astu kucha vama atIta kA darasana kareM taba khaann| khaaveNge| taba pAtibhI ho, isa sambandha meM kucha prAmANika sAmagrI kA anveSaNa myAha araja kari para gUjara cAMdoM pitA pApar3IvAla nakhe kara ukta tathya ko spaSTa karane kA prayatna honA cAhiye / praraja karAI taba kapar3A 1316 ke sAni paharayA bhaTTAraka ratnakIrti-yaha dharmacaMdra ke paTTadhara the| inheM paTA- prabhAcaMdra jI kalaMkI abAvadI ke pAche 12 pATi sAraMga sAha ballI meM syAdvAdavidyA ke athAha samudra, tathA jinake bosavAna ke caravAdAra perI jyoM sikarA kA baiThiyA kAra pAri caraNa nAnA dezoM meM nivAsa karane vAle ziSyoM ke dvArA baiTho 27 lAsa ghor3A ko dhaNI huvo|' (guTakA naM 152 pUjita batalAye gaye hai| dharma-adharma bheda prasthApaka kathAoM ke pATaudI mandira jayapura) vyAvarNana meM anurakta citta, pApa vinAzaka, aura bAla isI saMbaMdha ke kucha padya bhI guTakA naM. 62 se uddhata kie maha rUpa tapa ke prabhAva se mAhAtmya prakaTa kiyA hai / ajamera , haiN| para isa ghaTanA krama para vicAra karane se yaha ghaTanA paTTAvalI meM inakA samaya se 1266 se 1310 taka diyA hai yaha dillI paTTa ke paTTadhara the / saMvat 1416 varSa caitra sudi paMcamyAM somavAsare inake paTTayara prabhAcaMdra the, jo apane samaya ke prabhAva sakalarAjya ziromukuTamANikyamarIcipimarIkRtacaraNa kamala zAlI vidvAna the / pramAcaMdra ne muhammadazAha ke mana ko anu pAdapIThasya zrI rojasAheH sakala sAmrAjya dhurI raMjita kiyA thA / muhammadazAha kA rAjya vi. maM01381 bibhrANamya samaye zrI dilyA zrI kudakudAcAryAndhaye sarasvatAkche balAtkAragakhe bhaTTAraka zrI sanakIrtideva 1 tahiM bhavyahiM sumahocchau vihiyau, siri rayaNaki sa. parTsa lihiyu| paTTodayAdi taruNa sarahityamurtIkurvAyaH madhAraka zrI prabhAmahamaMda sAhi maNugaMjiyau, vijahiM vAiya maNu bhaMjiyau / / caMdradeva ziSyANAM brahma nAthUrAma / ityArAdhanA paMjikAyAM bAhubalicariu pra0 graMthamAtmapaThanArtha likhApitamU / (vyAvara bhavana prati)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandi saMgha balAtkAragaNa paTaTAvalI anAvahIna aura rAghocetana ke samaya ghaTita huI hai| phIroja inake tIma pradhAna ziSyoM se tIna zAkhAe~ prasUta huI jayapura sAha tugalaka ke samaya nhiiN| lekhaka ne use bhUla se phIroja zAkhA, IDara zAkhA aura sUrata shaastraa| sAha tugalaka ke sAtha jor3a dI hai| kyoki rAghocetana malA zubhakIrti-padamamaMdi ke paTAyara bhI apane uhAna ka samaya hue hai| va matra tatracAdi prari nAstika samaya ke acche vidvAna the / inakA samama 15 vIM zatAbdI bhI. unheM dhame para koI prAsthA nahIM thA, ajAdAna bhI kA uttarArdha hai| pApakI kyA kaha racanA yAmamveunhA ka vicAroM se sahamata thA / usa samaya mAhavasana se SaNa se sambandha rakhatA hai, abhI hameM inakI koI racanA inakA bAda huzrA thA aisA ullekha milatA hai bha. prabhAcaMdra ne to muhammada zAha jise mahamadasAha bhI kahate haiM usake rAjya meM vAda kI ghaTanA ghaTita huI thI aura prabhAcaMdra ne uma jinacaMdra-yaha bhaTTAraka zubhacaMdra ke paTavara the| inake para vijaya pAI thI / dhanapAla ke bAhabalI carita meM bhI uka paTaTa para pratiSThita hone kA samaya saM0 10. pAyA jAtA ghaTanA kA ullekha nimna vAkyoM meM 'mahamaMda sAhi maguraMji hai| TAvalI ke anusAra yaha usa para 12 varSa taka aba. yau, vijahi vAhaya maNu bhaMjiyau' diyA hai prabhAcaMdra alA sthita rhe| yaha prAkRta maMskRta ke vidvAna the aura atyaMta prabhAvazAlI the / mApake dvArA pratiSTita ma. 1948 kI uddIna khilajI ke samaya nahIM hue| ataeva prabhAcaMdra kA ratnakIrti ke paTTa para pratiSThita hone kA samaya maM0 1408 tIrthakara mUrtiyAM bhAratIya jaina mandiroM meM pAI jAtI hai| aisA koI bhI prAMta nahIM, jahAM unake dvArA pratiSThita mUrtiyAM ke bAda honA cAhie bha. prabhAcaMdra phIroja mAha tugalaka ke na hoN| inake dvArA pratiSThina eka mUrti saM0 19.7kI bhI Agraha se antaHpura meM dharmApadezArtha padhAre the| taba zarIra ko upalabdha hai / prApake aneka vidvAn ziSya the| unameM paMDita vastra se acchAdita karanA par3A thaa| bAda meM use alaga medhAvI aura kavi dAmodara prAdi haiN| inakI racanAe~ bhI kara dene para bhaTTArakoM meM vastra kI paramparA pracalita ho gaI upalabdha haiN| jinacaMdra kI isa samaya do kRtiyAM upalabdha thI / isa ghaTanA krama para vicAra karane se pATAvalI kA samaya haiM, sidvAntamArAdi saMgraha, caturvizasti jinastavana / inake bhI maMdigdha pratIta hotA hai| isa para phira kabhI vizeSa samaya meM jaina maMskRti kA.acchA kArya humA hai, inake ziSyoM vicAra kiyA jAyagA / aneka TAkA pratha bhA inhIM prabhAcaMda ne bhI use pallavita kiyA / ukta ziSyoM meM medhAvI pradhAna kI racanA hai| thaM aura saMskRta ke acche vidvAna the| unakI saM0 118 se pAnandi-yaha bha. prabhAcaMdra ke paTadhara the, pahale 1541 taka kI aneka padayAmaka prazastiyAM dekhI jAtI maMDalAcA / bAda meM gajarAta meM bhaTayAraka pada para prati- haiM, jo hisAra meM likhI gaI haiN|m 1541 meM dharmasaMgraha SThita hue the| yaha usa samaya ke yogya vidvAna aura zrAvakAcAra kI racanA bhI inhoMne nAgaura meM pUrNa kI thI prabhAvazAlI the / inake aneka ziSya the| inase mUlamaMgha isa taraha jinacaMdra bhaTTAraka kI mahattA kA sahaja hI balAtkAra gaNa kI tIna paramparA pracalita haI haiN| yaha prAbhAsa ho jAtA hai| maMtra taMtra meM nipuNa aura saMskRta ke acche vidvAna the / ina prabhAcaMdra-prastuta prabhAcaMdra apane samaya ke eka bahukI banAI huI aneka racanAe~ upalabdha haiN| padmanaMdi zrata vidvAna the| apanI tarkaNA se inhoMne dhAdiyoM ko zrAvakAcAra (zrAvakAcAra sArodAra) vartamAna carita, kathAe~ vijita kiyA thaa| inakA paTTAbhiSeka saM0 1971 meM vItarAgastotra, zAnti jinastotra, rAvaNa pArzvanAthastotra, phAlguNa kRSNA 2 ko sammeda zikhara para suvarNa kalazoM se jIrAvalI pArzvanAtha stavana aura bhAvanA paddhati / inake aura hucA thA / inhoMne saM0 1973 meM phA.kR. 3 dazalakSaNainake ziSyoM ke dvArA aneka pratiSThita mUrtiyAM yatra-tatra yatra kI sthApanA kI thii| inake maMDalAcArya dharmacaMda kA bhI milatI hai / giranAra parvata para inhoMne sarasvati ko vAcAlita aneka prazastiyoM meM ullekha milatA hai| eka paTTAvanI meM kiyA thA, aura prAdya digambara kahalAyA thaa| inakI ziSya meM bhI dharmacaMdra kA nAmollekha humA hai| usake bAda caMdraparamparA meM bha. sakalakIrti ne khUba sA hasyika kArya kiyaa| kIrti kA /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anekAnta 'caMdrakIrti--yaha bha. prabhAcaMdra ke paTTadhara the| inakA ____ tataH paTTadvayI jAtA prAcyudIcyupalakSaNA / paTaTAbhiSeka bhI sambhedazikhara para kiyA gayA thaa| inake dvArA teSAM yatIzvarANAM myurnAmAnImAni tattvataH // 7 pratiSThita aneka mUrtiyAM rAjasthAna meM milatI hai / paTTAvalI yazaHkIrtiyazonandI devanandI mahAmatiH / meM paTa para prAsIna hone kA samaya saM01622 vaizAkha sudI pUjyapAdAparAkhyeyo guNanandI guNAkaraH // 2 diyA huA hai| vajranandI vajravRttimnArkikANAM mahezvaraH / devandrakIrti-yaha bha. caMdrakIrti ke paTTadhara the| inake kumAranandI lokenduH prabhAcandro vaconidhiH // paTTa para baiThane kA samaya maM0 1622 phAlaguna vadI 15 nemicandro bhAnunandI siMhanandI jaTAdharaH / diyA hai / yaha cATasU meM paTTamtha hue the| vasunandI vIranandI rananandI ratIzabhita // 10 narendrakIrti-yaha bha. devendrakIni ke paTadhara the|| mANikyanandI meghenduH zAntikItirmahAyazAH / deveMdrIti nAmaka aneka vidvAna ho gae haiM / paTTAvalI meM merUkIrtimahAkIti viSNunandI vidAMvaraH // 11 nareMdrIti se pahale lalitakArtikA nAmollekha aura milatA zrIbhUSaNaH zIla candraH zrInandI dezabhuSaNaH / hai / isameM usakA ullekha nahIM hai| yaha khaMDelavAla the aura anantakIrtirdharmAdinandI nanditazAmanaH // 12 gAMva yogANA thA / yaha mAMgAnera meM paTTastha hue the| zrAmera vidyAnandI gamacandro rAmakItiraniMdyavAka / ke maMvata 1716 ke zilAlekha meM inheM mUlasaMdha balAtkAra- abhayendurnarAcandro nAgacandraH sthiravrataH // 13 gaNa kA bhaTTAraka sUcita kiyA hai| inhIM kI AmnAya meM nayanandI harizcandro mahIcandro malojjhitaH / jayasiMha rAjA ke mahAmaMtrI mohanadAsa ne aMyAvatI meM vimala mAghavendurlakSmIcandro gaNakIrtigaNAzrayaH // 1. nAtha caityAlaya kI pratiSThA narendrakIrti ke upadeza se karAI gaNa candro vAmavendulokacandraH mutatvavit / thI 1 / prastuta paTTAvalI inhIM ke dvArA saMkalita kI gaI vidyaH zrutakIryAkhyo vaiyAkaraNabhAmkaraH // 15 bhAvacandro mahAcandro mAghacandraH kriyAgaNI / zrImAnazeSanaranAyakavAnditAMghriH / grahAnandI zivanandI vizvacandramtapodhanaH // 16 saiddhAntiko harinandI bhAvanandI munIzvaraH / zrIguptagupta iti vizru tanAmadheyaH / / surakIrtiH vidyAcandraH sUracaMdraH zriyAMnidhiH // 17 yo bhadrabAhumunipuGgavapAdapadma, sUryaH ma vo dizatu nirmala saMghavRddhim / / " mAghanandI jJAnanandI gaGgakIrti mahAtapAH / zrImUlagaMdhe'janinandisaGghastasmin blaatkaargnno'tirmpH|| bihakIrti hemakIrtizcArUnandI manojadhIH / / 18 tanAvabhI pUrvapadAMzavedI zrAmAghanandI naradevavandha: / / 2 neminandI nAbhikItiH narendrAdi yazAH parama / zrIcandraH padmakInizca vardhamAna munIzvaraH // 15 paTaTe tadIye munimAnyavRnau jinAdicandraHssamabhRdatandraH / sato'bhavatpaJcasunAmadhAmA, zrIpadmanandI muni nakravartI // 3 akalaMka candragurU-lalitakIrtirUttamaH / prAcAryaH kundakundAgyo vakragrIvo mahAmatiH / brIvidyaH kezavAJcandrazcArUkIrtimudharmaNaH // 2. elAcAryoM gRcchapicchaH padmanandIti sannutaH // 4 maiddhAMtiko'bhayakIrti banavApI mahAtapAH / tattvArthasUtrakartRvAt prakaTIkRtasanmataH / / vamanakIrti vyAghrAdi saMcitaH zIla mAgaraH // 21 umAsvAtipadAcAryo mithyAtvatimirAMzumAn / / 5 tasya zrIvanavAsinastribhuvanamnacyAtakIrterabhUtalohAcAryastato jAto jAtarUpadharo ' maraiH / cchipyonekaguNAlayaH zama-yamadhyAnApagA sAgaraH / sevanIyaH samastArthavivodhanavizAradaH / / vAdInduH paravAdivAraNa gaNaprAgalabhyavidrAvaNe / siMhaH zrImati maMDati viditastravidyavidyAspadam // 22 1 Seu Jain Antiquary Vol.8-Kiran 2 P. 95-97 1 nAgakIrti mahottamaH-dillI paMcAyatI mandira pratipAThaH - - - -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandisaMgha balAtkAgaraNa pAvalI vizAlakIti varavRttamUrtistato mahAramA zubhakIrtidevaH / heyAdeyavicAramArgacaturazcAritracUDAmaNiH // 6. ekAMtarAya pratapodhidhAtA dhAtA ca sanmArga vidhervidhAne ||23 prakaTitajinamArgo dhvastamohAMdhakAro, zrIdharmacaMdro'jani tasya paTTe hammIrabhUpAlasamarcanIyaH / jinanayaparavAdI saptabhaMgeddhabodhaH / saiddhAMtikaH saMyamasidhucaMdra prakhyAta maahaatmykRtaavtaarH||24 vidhutaviSayasaMgaH zrIkRtAdhmaprasaMgo / tatpaTTe'jani nikotiranaghaH syAdvAdavidyAmbudhi jayati satatadhAmA zrIjinenduryatIndraH / / nAnAdeza vivatiziSyanivaha prAcyaDighra yugmo guruH / tatpaTTodayabhUdharemanimuniH zrImaprabhenduvaMzI / dharmIdharmakathAnuranadhiSaNaH pApaprabhAvAdhikA, heyAdeyavicAraNa kacaturo devAgamAlaMkRtaH / bAla brahma tapaH prabhAvahitaH, kArUNya pUrNAzayaH / / 25 bhanyAMbhojadivAkarAdivividhe tarka cacaMcuscayo, paTe zrI ratnakItaranupamatapasaH pUjyapAdIya zAstra jainendrAdikalakSaNapraNayane dado'nuyogeSu ca / / 32 myAkhyA vikhyAtakItiguNaguNanilayaH saskriyAcAracaMcuH / tyakvA sAMsArikI bhUtiM kiMpAkaphalasamnimAm / zrImAnAnandadhAmA pratibudhavinutaH mAnamaMdAyavAdo, cintAratnanibhAjainI dIkSA saMprApa tasvavit // 33 jIyAdAcaMdratAraM narapati viditaH zrIprabhAcaMdradevaH / / 26 zabdabrahmasaritpatiM smRtibalAduttIrya yo lIlayA / iMsI jJAnamarAlikA samasamAzleSaprabhUnAdbhuto, SaTtakAvagamArkaka zagirA jitvA' khilAn vAdinaH / naMdaH krIDati mAnaseti vizada yasyA nizaM sarvataH / prAMcyAM digvijayIbhavannibhavibhu jainI pratiSThAkRte / myAdvAdAmRtarmidhuvardhanavidhoH zrImatprabhendu prabho; zrI sammedagirau suvarNakalazaiH paTTAbhiSekaH kRtaH // 3 // paTTe sU ramatallikA sa jayatAt zrIpAnandI muniH / / 27 zrImatprabhAcandra gaNIndra paTTe bhaTTArakazrImunicandra kIrtiH / mahAbatipurandaraH prazamadagdharoSAMkuraH / saMmnApito yo'vninaathvRndaiHsmmednaamniihgiriindrmuuni||35 sphuratparamapauruSasthitirazeSazAstrArtha vit / jIyATrIvidhukIrtipaTTasudharaHprocama'haH sanmaNiH yazobharamanoharI kRtasamamtanizvabharaH / sarnejevaravaMzazudhdajaladhau candrariciracitramAn (1) paropakRtitatparo jayati padmanandIzvaraH2 / / 28 tarkavyAkaraNadinItinipuNo demendrakIrtiH kRtI, syAdvAdAmanasindhuvardhanakaraH saumyaguNa vallabhaH, sadabhaTTAraka eSa sargaguNabhRd bhUpAlalabdhAjJakaH // 36 SaTa tAMgamanazAmana mahAlabdhapraniSTotsavaH / zrIcaMdrakIrtiH pad maMvarAdho kaMjaH kalApI sakalAharisU paTTe zrI munipadmanandi viduSaH kalyANalakSmIkaraH devendrakIrti zRtakAMtikIrti bhaTTArako bhaTTa vivRttvaadH||30 so'yaM zrI zubhacandradevamunipo bhavyairjanaivaMditaH / / 29 paTTe zrI divijendrakIrtigaNino niSkApi kubhAMbubhiH / paTTe zrI zubhacandradeva gaNinaH zrI padmanandIzvaraH / mnAtaH sUrinarendrakItiramitastrIgItakIyaMkitaH / tarkavyAkaraNAdigranthakuzano vikhyAtakIrtirgaNI / svastivyAptasamastazAstrakuzalo'haMdakizano'nizaM, zrImAn zrIjinacandrasUrirabhavatnatrayAlaMkRto, jIvyAd brahmayugaM jagadagurumatAMbhorAzizItAMzukaH // 38 1 'nidhI' iti pAThaH paMcAyatI maMdira dillI pratI kSoNImaNDalamaNDanA'malaguNalakArahIrasya ca / 2 'tara' iti pAThaH ukta paMcAyatI maMdira pratI cArivAdiyazohimAMzukiraustamya kSamA zobhate 28 meM padya ke vAda zubhacandra paTAvalI meM dUsarI zazvat saugatazIrNavAdidamanaM vidyAvinodaM dadhat / guru-paramparA kA ullekha hai, 2 pacoM taka samAnatA hai| jIyArasUrinarendra kAtiriha mo naMdyAdisaMghe'naghaH // 36
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAnti aura saumyatA kA tIrtha-kuNDalapura (zrI nIraja jaina) uttara bhArata ke jaina tIrtha kSetroM kI katipaya vizAla para bIcoM bIca bane eka vizAla jina maMdira meM avasthita aura manojJa mUrtiyoM kA ullekha karate samaya kuNDalapura ke do hAtha UMce siMhAsana para virAjamAna pATha hAtha U~cI panA. bar3e bAbA kA nAma pramukha rUpa se prAtA haiM sacamuca itanI manastha bhavya pratimA hai| mUrti kA nirmANa lAla balutrA adbhuta pratimA hai yaha ki jisake darzana mAtra se- patthara kI svataMtra zilA para huvA hai tathA usakA siMhAsana "mana zAnta bhayo miTa sakala dvanda cAkhyo svAtama do pattharoM ko jor3akara alaga se banAyA gayA hai| isa rasa dukha nikanda / " rupamAvanA kI sArthakatA mRti para mRtilekha athavA cinha kA prabhAva hone se isakA anubhUta hotI hai yaha kSetra madhya pradeza ke damoha nirmANa zrAja bhI vivAdagpada banA huvA hai ki yaha mUni kima jile meM (bInA-kaTanI relapatha para) damoha sTezana meM tIrthakara kI hai| bIsa mIla dUra hai damoha se moTara baseM calatI haiM aura kSetra sarva prathama isa mUrti ko prakAza meM lAkara tathA inya para sundara tAlAba evaM anya dharmazAlAoM kI vyavasthA hone maMdira prAdikA nirmAtA karAkara use mahatva pradAna karane se yAtriyoM kI yAtrA suvidhA pUrNa evaM sukhada hotA hai| vAle bhatroM dvArA vikramA saM0 1757 (man 1700 IsvI) isa kSetra kI prAkRtika suSamA bhI nayanAkarNaka hai aura meM isa sthAna para eka zilAlekha lagAyA gayA jisameM ise vAtAvaraNa ko tIrthAnukUla banAne meM mahAyaka hotI hai| bhagavAna mahAvIra kI mUrti kahA gayA hai| saMbhavataH siMhAsana gola-kubalAkAra pati mAlA ke bIcoM bIca nirmala jala ke do mihoM ko dabakara unakI isa mAnyatA ko bala milA se marA "vardhamAna sAgara" nAmakA taraMgita sarovara hai| hogA isa kSetra ke ananya pracAraka zrI rUpacaMda bajAja, saMbhavataH pargata kI kuNDalAkAra golAI ne hI kSetra ko tilAyapaNNattI ke zrAdhAra se isa mUrti ko aMtima kevalI kuNDalapura nAma diyA hai| vartamAna meM yahA~ kula aThThAvana zrIdharasvAmI kI mUrti mAnakara isa kSetra ko siddha kSetra jinAlaya haiM jinakA nirmANa pichalI do zatAbdiyoM ke mAnate haiN| eka anya lekhaka zrI rUpacanda "ratana" ne apane bhItara huA hai parantu unake bhItara purAtattva kI mahatva pUrNa lekha (nava bhArata jabalapura dinAMka 7.7.63) meM usI prAcIna sAmagrI upalabdha hai| mahAvIra kI mAnyatA kA poSaNa kiyA hai| maiMne svayaM zrAja vartamAna kSetra se jagA huvA rUkmiNI maTha nAma kaa| se padraha varSa pUrva use pracalita mAnyatA ke anusAra sanmati eka prAcIna maMdira hai jo aba prAyaH rika tathA kSamta prAya kI chavi mAna kara hI likhA thAho cukA hai parNata ke pIche lagabhaga dasa mIla dUra baraMTa sAdhAraNa patthara nahIM, nAmaka grAma hai jahAM tAlAba para evaM yatra-tatra sarvatra yahA~ prazaraNa kI eka zaraNa hai yaha, prAcInatA ke cinha pAye jAte haiM tathA vizvAsa kiyA jAtA hai indrAdi baMdya, devAdhideva, ki yahI prAcIna pratimaeM tathA anya dhva'zAvazeSa upalabdha sanmati kA samavazaraNa, hai yh| haiM ve prAyaH sabhI inhIM do sthAnoM se lAkara yahAM lagAe sana 1995 meM akhila bhAratavarSIya vidvatpariSada ke gae hai yahA~ taka ki bar3e bAbA kI vizAla pratimA ko kaTanI adhivezana meM isa matAMtara ke niNaya hetu eka upa svapna dvArA khojakara eka vaNika dvArA lAye jAne kI jo samiti gaThita kI gaI thii| isa samiti ke vidvAna sadasya kiMvadantI isa sthAna ke sambadha meM pracalita hai, usase bhii| tathA samAja ke udbhaTa vidvAna prAdaraNIya paM0 darabArI lAla isI baraMTa prAma kI sambadhdatA sidhda hotI hai| koThiyA ne isa prazna para apanA zAstra sammata mata dete hue bar3e bAbA ke nAma se khyAta yahI atizaya yukta vizAla anekAnta varSa ke pRSTha 115 para eka lekha prakAzita jina vimba isa kSetra kI mUla-pratimA hai| yaha mUrti parvata karAkara yaha siddha kiyA thA ki antima kevalI zrIdhara
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAnti aura saumyatA kA tIrtha-kuNDalapura svAmI kA nirvANa sthala yaha kSetra nahIM hai / isa prakAra eka mudgaprabho mUrdhani dharmacakram, mata kA samAdhAna ho jAtA hai, parantu pratimA ke mahI bibhratphalam vAma karetha yacchan / paricaya kI ora koI prayAsa vidvAnoM dvArA nahIM kiyA varaM karistho hariketu bhakto, gayA sihAsana ke siMha, pArzva sthita pArasanAtha kI khaDgAsana mAtaMga yakSo gata dRSTimiSTayA // 152 muniyAM evaM zilAlekha meM mahAvIra ke nAma se isa mUrti kA imIgraMtha meM devI siddhAvinI kA svarUpa isa prakAra ullekha ye saba zrAdhAra bar3e bAbA ko sanmati kI pratimA mAnane vAloM ko itane nizcita lage ki isa prakAra ke zodha siddhiAyikA sapta karoDritAMga, kI AvazyakatA hI nahIM samajhI gii| jinAzrayA~ pustaka dAna hastam / apanI pichalI kunDala pura yAtrA meM maiMne jijJAsA vaza zritAM subhadrAsanamatra yajJe, zodha kI dRSTi se isa atizaya manojJa mUrti kA nirIkSaNa hemadyuti siMhati yajeham // 178 // kiyA taba kucha navIna nathya sAmane Ae haiM, jinake AdhAra cUki isa varNana se yukra zAsana bakSA aura yahI kA para yaha mUrti nirvivAda hI prathama tIrtha kara, yugAdi deva, aMkana isa pratimA ke parikara meM nahIM hai isalie bhI vaha bhagavAna zrAdi nAtha kI pratimA nirdhArita hotI hai| isa mUrti bhagavAna mahAvIra kI nahIM mAnI jA sktii| zrI rUpasambandha meM mere prAdhAra isa prakAra haiM caMda ratana' ne apane ukta lekha meM eka aura prAdhAra hama 3. pratimA kevala caubIsa tIrthakaroM kI hI banAe jAnekI prakAra liyA hai| paramparA rahI hai / bhagavAna zrAdinAtha ke tIrtha meM, unase bhI maMdira ke zIrSa mukuTa bhAla para avasthita pASANa kRta pUrva, kaThora tapazcaraNa karake bAhubalI svAmI ne mukti lAbha siMha aMkita hai jo darzakoM ko dUra se hI sUcita karatA hai liyA thA, isa kAraNa unakI mUrti banAne kI paramparA bhI hai ki yaha jinAlaya zrIvaddhamAna svAmI kA hai" isa calI parantu yaha eka apavAda rahA / ina paccIsa ke sambandha meM itanA hI likhanA paryApta hogA ki maMThira ke zIrSa atirikta kisI bhI monagAmI kI mUrti banane kI paramparA bhAga para zuka nAsA bimba kI sthApanA nAgara aura nAga yA vidhAna kA kahIM koI ullegva yA pramANa prApta nahIM hotA vaSara zailI ke mandiroM kI viziSTatA rahI hai tathA unameM isa prakAra zrAdhara svAmI kA kalpanA nirAdhAra siddha hotI sarvatra--na kevala janoM meM-vana zaivoM aura vaiSNavoM meM bhI hai / dUsara Rdvi, minddhi aura parikara kI utkRSTatA ke anu kevala siMha kI mUrti sthApita karane kI praNAlI rahI hai| pAna se bhI mUlanAyaka kI sthiti meM zrIdharasvAmI ko zuka nAmA bimba se mandira ke devatA kA koI saMketa nahIM virAjamAna karake pArzva meM pArasanAtha kI pratimAeM pratiSTita miltaa| isI prANAlI ke aMtargata isa mandira ke nirmAtAkarAnA saMgata nahIM kahA jA sakatA / oM ne vaha siMha yahAM sthApita kiyA hogA / mUrti kA cinha bar3e bAbA ke prAsana ke cinha mihAmana ke pratIka usake mAmana meM hotA hai / mandira ke zIrSa para usake pAye hai, ve mUrti ke lAMchana nahIM hai, isakA pramANa to umA jAne kA koI pramANa kahIM prApta nahIM huvaa|| kakSa meM virAjamAna anya tIthaMkaroM kI cinha yukta mUniyoM isI lekha meM mAtaMga yakSa ko bandara mugyAkRti likhA meM aise hI siMhAsanoM kA astitva hai, ata: isa prAdhAra gayA hai para aisA koI zAstrota pramANa prastuta nahIM kiyA para ise sanmati kI mUrti mAnanA bhI sAkAra mAnyatA nahIM gyaa| prAzana ke isa yama ko dekha kara spaSTa hI jAnA jA kahI jA sktii| sakatA hai ki prastuta aMkana vRSabha mugvAkRti gomukha yakSa kA 3. vardhamAna kI pratimA ke parikara meM unake zAsana hai markaTa mukhAkRti nahIM hai| devatA gajAruda mAtaGga yakSa aura zAmana devI piddhAyikA kA 5. isa pratimA ke kAMdhe para jaTAoM kA spaSTa aMkana astittva avazyaMbhAvI hai|' paM0 pravara zrAzAdharajI ke pratiSThA hai| bhagavAna zrAdinAtha ke dIrgha kAlIna, dura tapazcaraNa sArodAra' ke anusAra mAtaGga kA svarUpa isa prakAra hai:- ke kAraNa unakI pratimA meM jaTAeM banAne kI paramparA madhya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 anekAnta kAla taka pracalita rahI hai| jaTAoM ke aMkana ke isa rahasya tathA devI cakre zbarI kA svarUpakA ullekha prAdipurANa meM isa prakAra varNita hai- bharmAbhAdya karadvayAla kulizA, cakAMka hastASTakA, ciraM tapasyato yaspa jaTA mUni babhUstarAm / / savyA savya zayollasatphalavarA, yanmUtirAstembaje / dhyAnAgni dagdha karmendha nirmada dhUma zikhA ivA tAkSye vA saha cakra yugma rucaka tyAgaizcatubhiH karaiH, AdipurANa parva 1. zloka hai. paMceSvAsa zatonnata prabhunatAM, cakrezvarI tAM yaje // 156 bar3e bAbA ke nAma se prakhyAta isa pratimA meM jaTAoM varNana kiyA gayA hai aura isI varNana ke anurUpa isa kA astitva hameM jJAta rahA ho cAhe nahIM, parantu loka mUrti ke prAsana meM sIMga sahita gomukha yakSa tathA nara yakSa para grAmIna cakra yukra devI cakrezvarI kI eka hAtha avarAti kI paramparA kA paharuvA, grAmINa gItakAra bahuta prAcIna kAla se isa tathya se avagata rahA hai kSetra para choTe gAhanA kI mUrtiyAM aMkita haiN| bAlakoM kA munDana saMskAra karAne kI prathA hai aura usa gomukha ke donoM sIMga aura apekSAkRta lambI AMkheM avasara para yaha gIta na jAne kaba se kuNDala pUra meM gAyA tathA kAna evaM mukuTa para dharmacakra dRSTavya haiM / gale meM mAlA jAtA rahA hai tathA yajJopavIta aura dAhine hAtha meM mAtu liMga evaM vAeM meM pharama aMkita haiM / isI prakAra lalitAsanastha cakrezvarI kI kuNDalapura bAbA jaTAdhArI, cAra bhujAoM meM se Upara kI do bhujAoM meM cakra tathA nIce maur3A kI cuTaiyA mur3A ddaarii|| zaMkha evaM varada mudrA hai| zarIra para vakSahAra, maNi mAla, isake atirikra svayaM "bar3e bAbA" "mahAdeva" mohana mAlA, kaMgana, kuNDala, mukuTa zrAdi alaMkAra yathA 'yagAdi deva Adi nAma bhI zrAdinAtha ke lie hI prayukra sthAna zobhita haiN| hote haiN| inhIM zrAdhAroM ke bala para maiM isa adbhuta jina bimba 1. merI isa dhAraNA kA aMtima aura mahatvapUrNa ko bhagavAna AdinAtha ke nAma se smaraNa kara rahA huuN| bhAdhAra isa mUrti ke prAsana ke pArzva meM prAdinAtha ke yakSa pAvastha cAmaradhArI saudharma evaM aizAna indroM evaM puSpamAlya gomukha aura yakSI cakrezvarI kA sahaja, sAyudha aMkana hai| sahita ur3ate hue vidyAdharoM kI aMkana zailI evaM pratimA kI paMDita pravara mAzAdhara jI ke anusAra gomukha yakSa kA svarUpa kalA ke AdhAra para isakA nirmANa kAla bhI mere anumAna savyetaro lakaradIpra parazvadhAkSa sUtraM, se uttara gupta aura pUrva madhya kAla (chaThavIM se AThavIM tathAdharakarAMkaphaleSTa dAnam / zatAbdi) ke bIca kA jJAta hotA hai| koI purAvid vidvAna prAggomukhaM, vRSa mukhaM vRSagaM vRSAMka, yadi isa para zodha pUrvaka sapramANa koI mata vyakta kareMge to bhakta yaje kanakabhaM vRSacaka zIrSam // 126 maiM unakA prAbhAra maanuuNgaa| *** sambodhaka-pada kizana canda yo saMsAra nihAra jiyA paraloka sudhaaro|| Teka / / tU poSata yaha nita chIjai, nAnA jatana vic.ro| jo pudgala kU apaNo jAeM, so tana nAhiM tihAge / jiyA0 / / 1 / / mAta tAta suta bhrAta suhRda jana, so saba jAgo nyaaro| maratI viriyAM saMga na cAla, pApa punya saga saaro|| jiyA0 / / 2 / / jo ceta satasaMgati pAI taji mithyAmata khaaro| 'cada kizana' budha ima bhASata hai prAtama rUpa nihAge / / jiyA0 / / 3 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Akasmika viyoga bAbu jayabhagavAna jI eDavokeTa pAnIpata, eka uccakoTi unakA abhinandana bhI kiyA thaa| unake tulanAtmaka niSkarSa ke tulanAtmaka adhyetA the. sarala svabhAvI miSTabhASI aura bahe mahatva ke hote the| ve atyanta udAra aura bhAvuka hRdaya udAra vidvAn the| unakA kSetra sArvajanika thA, ve itihAsa the / aura dUsare kI karuNa kahAnI sunakara dravita ho jAte aura sAhitya ke marmajJa the / yadyapi vakAlata kA kArya karate the| aura usakI yathAzakti sahAyatA bhI karane the| ve sabhI hue unheM zodha-khoja ke kAryoM ke liye bahuta kama avakAza kA hita cAhate the aura sabhI se milate julate rahate the| milapAtA thA, parantu sAhitya ke prati unakI prabala antarbhAvanA prAja ve saMsAra meM nahIM hai| unakA bhautika zarIra paMca unheM bagabara prerita karatI rahatI thii| prataeva samaya nikAla bhUtoM meM mila gayA hai| parantu unakA yazaH kAya sadA vidyamAna kara ve adhyayana tathA manana karate hue aneka tathyoM kA uda- rhegaa| vIrasevAmaMdira aura dUsarI saMsthAeM jo unakI bhAvana karasaka the| unakI zodha-khoja aura tulanAtmaka sevA kA kSetra banI huI thI ve unakI smRti kI rekhAeM banAye sAhityaka adhyayana kI vizA bhagavAna mahAvIra se pUrvavartI rakhagI, unake vicAra sudhAracAdI aura dathe para apane thI, unake aneka mahatvapUrNa lekha anekAnta meM hindI meM vicAroM se samAja meM kabhI koI maMgharSa paidA karanA nahIM prakAzita hue haiN| aura 'vAima Apha ahiMsA' meM aMgrejI meM cAhate the| ve jo kRSa bhI kahate the usake puSTa poSaka va kalA aura purAtatva kA anveSaNa tathA adhyayana karate pramANoM kA saMkalana aura yukrivala rakhate the| unake bahuta rahane the| aura jaba unheM kisI vastu kA kucha saMketa milatA se noTama par3e hue haiN| aura kaI adhUre lekha bhii| unakA thA to ve anya lekhakoM kI bAtoM ko jAnane ke lie pramANa jhukAva dina para dina adhyAtma kI bhora ho rahA thaa| ve iMdate the aura usa para apane anubhava ke sAtha nirNaya kara mRtyu se pahale jaba dillI prAye the taba ve kahate the ki svIkRta karate the / ve kisI kI kahI huI kisI vastu para se RSabhadeva kI saMskRti pradhyAma se zrota-prota thii| bhAratIya apanA abhimata nahIM badalate the kintu usakA yathArtha granthoM meM unakI saMskRti ke jo bIma pAye jAte haiN| unakA vizleSaNa karate hue tathA usa para vizeSa prakAza DAla kara sambandha prAdi brahmAprAdinAtha se thaa| kyoMki vaha saMsAra mAgama, yukri aura anubhava ke AdhAra para mAnya karate the| meM sabase pahale yogI the| veda aura upaniSadAdi granthoM para se unhoMne bhagavAna RSabha bAbU jI ke jIvana kI sabase bar3I vizeSatA yaha thI ki deva kI saMskRti kA acchA adhyayana kiyA thaa| ve roMmeM hue byakri ko bhI hamA dene the / umakI bhadratA vinayavIra-sevA-mandira aura pariSad ke kAyA satA anurAga zIlatA ko dekhakara Azcarya hotA hai| rakhate hI the kintu aneka sAmAjika kAryoM meM bhI apanI kheda hai ki bAbU jayabhagavAna jI zAma hamAre madhya nahIM zani lagAte the / vIra-sevA-mandira ke ve prArambha se hI bha se hI rhe| parantu unake guNoM kI smRti unakI vAra bAra bAda kA pradhAnamaMtrI rahe haiN| dilAtI hai| hamArI hArdika bhAvanA hai ki bAbU jI paraloka dehalI ke naye maMdira jI meM bhI Apane dazalakSaNaparva meM sukha-zAnti kA anubhava kareM / aura kuTumbI janoM ko meM tatvAryatra para saccA pravacana kiyA thA aura samAja ne dhairyAvalambana kI kSamatA mile| -anekAnta parivAra
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta krtaa| unake svargavAsa se aApake eka sacce sahayogI kA bichoha huA hai / prAzA hai pAra santoSa dhAraNa kreNge| maMtrI (bA0 premacandajI) ke nAma patra " meM aura merA parivAra unakI AtmA kI sadgati kI Apake patra se bAbU jayabhagavAnajI ke nidhana kA samA- kAmanA karate haiN| cAra jAnakara bahuta duHkha hunA, vizvAsa nahIM ho rahA hai ki ve prema sAgara jaina cale gaye.......... / di jaina kAleja bar3auta (meraTha) vakIla sAhaba jaina samAja ke gaurava the aura vIra-sevA mandirake to ve prAraMbha se hI maMtrI rahe / sAhityika anusaMdhAna meM ye bahuta dakSa the / vIra sevA mandira meM unake sthAna kI pUrti honA kaThina hai| mujhe to unake viyoga se bahuta hI vyathA zrAkAsmaka nidhana huI hai| merA sadA ve bahuta sAdara karate the / unakI zrI bAbU jayabhagavAnajI eDavokeTa pAnIpata kA 5 prAramIyatA aura sneha kabhI bhulAye nahIM jA sakate / maiM to apraila ko Akasmika nidhana jAnakara citta ko bar3A prAdhAta unase nivedana karane vAlA thA ki aba Apa vakAlata se phnaa| Apa usa dina vIrasevAmandira meM Ane vAle the| retier hokara vIra sevA mandira meM rahe aura apanI sevA milana ke sthAna para viyoga kA duHsaha samAcAra pAkara kise samAja ko pradAna kreN| kintu mere vicAra kucha bhI kAma na kaSTa nahIM hotaa| zrApa eka acche anusaMdhAnapriya yogya pAye / bahuta duHkha hai| vidvAna the, sulekhaka the aura sAtha hI vaka bhI the| samAjake -choTelAla jaina utthAna-kAryo meM barAbara bhAga lete the| bIra-sevAmandiraDA0 premasAgara kA adhyakSa ke se zrApa ko baDA prema thaa| san 1942 ke zurU meM mere anurodha para Apane vakAlata chor3akara use apanI sevAeM nAma patra arpita kI thIM / durbhAgya se apanI kucha paristhitiyoM ke vaza ye kucha mahIne bAda phira se vakAlata karane ke liye bAdhya maiMne bAbU jayabhagavAnajI ko eka bAra baDauta aura hue aura anta ko vakAlata karate hue hI unakA nidhana tIna bAra dillI meM dekhA thaa| abhI anekAnta ke sambandha hA hai / san 1951 meM mere dvArA vIrasevAmandira TrasTa kI meM bAta cIta honI thI, na ho skii| deva-durvipAka se hI sthApanA ho jAne para TrasTa ne unheM apanA upamaMtrI cunA thA, aisA huaa| bAda ko ve maMtrI cune gae aura sosAiTI kI rajisTarI ke maiMne bAbU jayabhagavAna jI ko eka mahI insAna ke rUpa avasara para sosAiTI ke bhI maMtrI niyukta hue aura anta meM dekhA / unhoMne jainadharma kI ahiMsA ko samajhA hI nahIM taka usake maMtrI bane rahe / isa taraha vIra-sevA-mandira ke apane jIvana meM utArA bhI thaa| ve vidvAna the, pratibhAzAlI sAtha ApakA bahuta varSoM se gahaga sambandha rahA hai| Apake the aura atyadhika udAra the| isa viyoga se jahAM vIra-saMvA-mandira ko bhArI kSati pahuMcI vIra sevA maMdira ke vikAsa meM unake yogadAna se sabhI vahA~ samAja kI bhI kAphI hAni huI hai, jisakI sahaja paricita haiM / satata asvastha rahane ke kAraNa aneka kArya aise pUrti sabhava nhiiN| hArdika bhAvanA hai ki sadgata prAtmA ko the jinheM dila hote hue bhI ve na kara sake, isa viSaya meM paraloka meM sukha zAnti kI prApti hove aura kuTumbIjanoM mujha se do bAra carcA kii| unakI gaharI vedanA aura vivazatA ko dhairya mile| maiM samajhAtA thA unake prAkasmika nidhana se vIra sevA maMdira -jugalakizora mukhtAra ko jo kSati pahuMcI hai, usakI kalpanA nahIM kI jA sktii| sannikaTa bhaviSya meM pUrI ho sakegI maiM aisI prAzA nahIM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ _sva. zrI jayabhagavAnajI jaina eDavokeTa pAnIpata kI antima bhAvanA (jo apane svargArohaNa samaya meM eka dina pUrva 3 apraila 1664 ko unake dvArA racita nimna kavitA se abhivyakta hotI hai|) samarpaNa paMca bhUna bhUtoM, ko apita / vAyu vAyu ko raja raja arpita / / agni agni ko jala jala arpita / bhUmi khaNDa ho bhUmi samarpita // 1 // nija jana pagjina tana patnI suta / svArtha buddhi se hai mama kalpita // jarA mRtyu se ye pAvaraNita / jarA mRtyu ko hoM ye arpita // 2 // inameM kucha bhI sAra 'graha' nA / ye saba para hai para ko arpita / / aham asmi mai, brahma ammi mai| aham asmi ko hoU arpita // 3 // kAma krodha mada lobha akRti / pazu hRdayoM kI vRni kanupita / / mujhe na vAJchita azuci adhama ye / ho pazuoM ko hI ye arpita / / 4 / / muga sundarI mugpati arpita / dhana vaibhava ho dhanapati arpita // dAna dakSiNA dvija jana apita / gaja mAja rAjana ko arpita / / 5 / jahA~ jahAM ye tRSNA tarpita / vahAM vahAM sarvamva samarpita // ziva sundara priya zAnta 'graha' mai / ziva sundara ko hU~ mai arpita // 6 / / mitra varuNa tU savitA yama tU / sava bhuvano kA dhAma parama tU / / vizva-maitrI utsava utsuka mai| vizva-maitrI ko hU~ mai arpita / / 7 / / parameSThI paramArtha purupa ta / parama parama ho iSTa mujhe hai // vinati yahI naighegha yahI hai| parama parama ko hU~ mai arpita / / 8 / / preSaka-rUpacanda gAgIya jaina pAnIpata + ++++++ ++ +++ + + ++++ ++ ++ +
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA abhinava prAkRta vyAkaraNa, zrImad yazovijaya jI mahArAja kA janma gujarAta ke lekhaka:-DA. nemicandra zAstrI, pArA, prakAzaka, kanoDA gAMva meM prAja se 350 varSa pUrva huA thaa| yaha tArA pablikezansa, vArANasI, san 1963 I0, pR. 533 sthAna prAja bhI maherANA se pATaNa jAne vAlI relave lAina mukhya 15 ru.| para sthita, dUsare sTezana dhIyoja se, pazcima meM cAra mIla ___isake pUrva aura bhI aneka prAkRta bhyAkaraNa bana cuke dUra rUpeNa nadI ke kinAre para basA huaA hai| aba to usameM haiN| kintu yahAM 'abhinava' zabda katipaya nabIna vizeSatAoM kanauDiyA brAhmaNa hI adhika rahate haiM, kisI samaya baniyAM kI bhora izArA karatA hai| unameM sabase pahalI vizeSatA bhASA bhI bar3I saMkhyA meM rahate the| vaijJAnika dRSTi kA apanAyAjAnA hai| vyAkaraNa aura usake yazovijaya jI prArambha se hI pratibhAzAlI the| unhoMne zabdoM kI aitihAsika vyutpatti bhASA vijJAna hai / vaha vyA-pATha varSakI umra meM dIkSA le lii| pUjya guru nayavijaya karaNa kA vyAkaraNa kahalAtA hai| DA. nemicandra ne usakA jI ke pAsa zikSA-dIkSA huI / ucca adhyayana ke lie banArasa bhI acchA adhyayana kiyA hai / dUsarI vizeSatA hai sabhI gye| vahAM se tIna varSa uparAnta hI lauTa kara unhoMne zrAgare prAkRta bhASAoM kA tulanAtmaka vivecana / aisA pratIta hotA meM kisI jaina vidvAna ke pAsa karkaza tarka pranthoM kA pArAyaNa hai ki lekhaka ne aneka prAkRta vyAkaraNa par3he haiM, samajhe haiM, kiyaa| gajarAta meM unakA viziSTa sammAna thaa| unhoMne tabhI ve unakI tulanA saphalatA pUrvaka kara sake haiN| unhoMne hAna 300 prandhoM kA nirmANa kiyaa| ve eka mahAna vidvAna the| apane isa adhyayana ko AsAna aura vaijJAnika zailI meM prastuta pustaka meM unake jIvana aura kRtitva kA paricaya abhivyakta kiyA hai| yahAM una ulajhanoM ke darzana nahIM hai| lekhaka ne gahabhakti se anuprANita hokara isakA nirmANa hote. jo prAyaH vyAkaraNa andhoM meM prApta hotI hai / kiyA hai| yazovijaya jI apane yuga ke apratima vidvAna the, tIsarI vizeSatA hai: anta meM 16 pariziSToM kA yaha nirvivAda hai| katipaya sthala aise raha gaye haiM, jahAM nibaddha kiyA jAnA / inameM bhASA aura viSaya-krama se zabda- lekhaka na spaSTa hai, na prAmANika / mAgare meM kisa vidvAna sUcizaM prastuta kI gaI haiN| unake, binA anya vyartha hI thaa| ke pAsa yazovijaya jI ne tarka pandha pade bhAja bhI praviyaha saba kucha parizrama sAdhya to hai hI, lekhaka kI maMjI huI diva hai| digambara mAnyatAoM kA gaDhana karate 2 ve kar3ave rASTa se bhI apekSita hai| grantha prAcIna aura navInake tAne- kyoM ho uThe samajha meM nahIM AyA / isI prakAra mahAtmA bAne se bunA gayA hai| isameM gyAraha adhyAya hai| 'antima aAnandadhana se unakI mulAkAta kA vizada vivecana nahIM hai| do' mahatvapUrNa haiN| unameM anya prAkRta bhASAnoM aura apa yaha bhI samajha meM nahIM prApAtA ki eka ora to unhoMne bhraMza kA vyAkaraNa nibada hai| aitihAsika vivecana usakI 'adhyAtamiyAM logoM kA maNDana kiyA aura dUsarI ora apanI vizeSatA hai| mahAtmA zrAnandadhana se prabhAvita hokara praSTapadA' aura ___ grantha kI bAhya sAja-sajjA santoSaprada hai, kintu zaraddhA- 'cAvIzI' kA nirmANa kiyA, merI dRSTi meM usa samaya prAnandanuzAsana jaisI nhiiN| hameM vizvAsa hai ki prAkRta bhASA ke dhana se bar3A koI 'adhyAtamiyAM' nahIM thA / sadaiva prAramAnujijJAsumoM ke lie yaha pranya paThanIya hogaa| bhUti meM lIna rahane vAle usa mahAtmA se yazovijaya jaise amara yazovijaya jI tarka pravaNa vidvAna kA antastala hila uThA thA / lekhaka:--raMjana pAmAra, prastAvanA-lekhaka:- sukhalAla maiM pAzA karatA hU~ ki zrImad yazovijaya jI para eka jI saMghabI, prakAzaka : rAjavirAja prakAzana, 311 ravivAra mahatvapUrNa zodha grantha prakAzita hogaa| una para likhe gaye phe, panA 2, san 1956 I0, pR.56, mUlya 5 na. pai. abhinandana grantha se bhI uttama aura shresstth|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoka sabhA sevA mandira ke anusaMdhAna kArya se unakI bahuta ruci thI unakI sevAnoM kA kSetra kevala vIra sevA mandira taka sImita vIra sevA mandara bhavana 21 dariyAgaMja meM 7 // baje nahIM thA balki unhoMne pamuce jaina samAja kI lagana evaM rAtri ko bAbU jayabhagavAna jI eDavokeTa pAnIpata ke prAkarimaka ni:svArtha bhAva se sevA kI thii| ve eka ucca koTi ke nidhana para zoka sabhA kI gaI, jisameM vIra saMvA mandira kI vidvAna vakrA aura lekhaka bhI the| sevAnoM ke sAtha sAmAjika sevAtroM kA ullekha karate hue unake nidhana se vIra saMvAmandira kI jo kSati huI hai unake udAra svabhAva kI mahatI prazaMsA kI gii| aura unheM kA mahatA prazamA kA gii| aura unheM upakI pUrti honA saMbhava nhiiN| zraddhAMjali arpita kI gii| sabane khar3e hokara no vAra prabhu se prArthanA hai ki unake jIvana ke prAdarza aura unakI namaskAra maMtra kA jApya kiyaa| tathA nimna prastAva pArita sevAe~ jaina samAja tathA vIra sevAmandira ko sadA anuprANita hshraa| karatI rheNgii| prastAva yaha sabhA divaMgata prApmA ko paraloka meM sukha-zAnti vIra saMvA mandira ke sadasyoM kI yaha sabhA bAbU jaya- kI hArdika kAmanA karatI huI unake kuTumbI janoM ke bhagavAna jI paDavokeTa pAnIpata ke prAkammika nidhana para prati apanI samavedanA prakaTa karatI hai| hAdika zoka prakaTa karatI hai / jayabhagavAna jI vIra sevA premacanda jaina mandira ke sana 1942 se aba taka pradhAna maMtrI the / vIra paM. maMtrI, vIra sevA mandira vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmaca da jI jaina, kalakattA | 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina TrasTa, 150) zrI bajaragalAla jI candrakumAra jI, kalakattA zrI sAha gItalapramAda jI, kalakattA 150) zrI campAlAla jI marAvagI, kalakanA 500) zrI gamajIvanada ma jI sarAvagI, kalakattA | 150) zrI jagamohana jI marAvagI, kalakattA 500) zrI gajarAja jI magavagI, kalakanA 150) zrI kastUracanda jI prAnadIlAla, kalakatA 500) zrI nathamala jI meThI, kalakanA 150) zrI kanhaiyAlAla jI mInAgama, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakatA 150) zrI pa0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI bhAjhI, kalakatA 150) zrI mAlIrAma jI sagavagI, kalakattA 251) zrI ga0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) zrI pratApamalajI madanalAla pAMDyA, kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA | 150) zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 251) zrI sa0 si. dhanyakumAra jI jaina, kaTanI | 150) zrI zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 150) zrI surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA maisasaM munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA | 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 100) zrI badrIpramAda jI pAtmAgama jI, paTanA 250) zrI banzIdhara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) zrI mAravAr3I di0 jaina samAja, vyAvara 250) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakattA 101) zrI digambara jaina samAja, kekar3I 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI | 101) zrI seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM02 250) zrI mahAvIra prasAda jI agravAla, kalakattA 101) zrI lAlA zAntilAla kAgajI, 250) zrI bI0 Ara0 sI0 jaina, kalakattA dagyiAgaMja. dillii|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana mabhI grantha pauna mUlya meM in) (1) puganana-jana gapa-manA-prAkRta ke prAcIna 46 mulya-pranyoM kI padyAnukramaNI, jisake mAtha 48 TIkAnigrantha meM uddhana durgA padyoM ko bhI anukramaNA lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI macI / sampAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahAba kI .. pRSTha kI prastAvanA se alaMkRna. hA. kAlIdAma nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. lira kI bhUmikA (Introduction) se bhRSita hai. zodha-gboja ke vidvAnoM ke lie pratIva upayogI, bahA, mAija sajilda 15) (2) prApta paganA-zrI vidyAnandAcArya kI mvopaja mIka apUrva kRti prApnoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke mundara vivecana kI lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda meM yukta. majilda / 8) (3) myambhamnotra-samantabhadabhAratI kA apUrva grantha, munnAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda nathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA meM muzobhita / (5) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anAvI kRti, pApoM ke jItane kI kalA. maTIka, mAnuvAda aura zrIjagalakizora mugTanAra kA mahatva kI pra nAvanAdi meM alaMkRta mundara jilda-mahina / (1) adhyAtmakamalamAnarATha-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI mundara prAdhyAmikaracanA, hindIanuvAda-mahina // ) (6) yuktyanuzAsana-navajJAna meM paripUrNa samantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huzrA thA / munnAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi meM alaMkRta, mjild| ... (7) zrIpurapAzvanAthagtrI-prAcArya vidyAnanda racita, mahAnya kI mnati. hindI anuvAdAdi mhin| .. ) (8) shaasnnmiishv|-(pricy) muni madanaka nikI 13vI zatAna kI racanA, hindI anuvAda-pahina // ) () samAnIna dharmazAstra-gvAmI samantabhadra kA gRhamyAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha. mugTanAra zrIjugala kizora nI ke vivacanAtmaka hindI bhAgya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA me yukta, majilda / (10) jaina graMtha-prazasti saMgraha-saMskRta aura prAkRta ka 1.1 aprakAzita graMthoMkI prazastiyokA maMgalAcara zA mahina apagraha, upayogI 11 pariziSToM aura pa paramAnandazAmbI kI itihAma-viSayaka mAhitya paricayAmaka prastAvanA me pralaMkRta, majilTa / (1) anityabhAvanA-prA. padamanandI kI mahatva kI racanA. mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArdha mahina / ) (12) nasvArthasUtra--(prabhAcandrIya)-mumAra zrI ke hindA anuvAda nayA vyAkhyA meM yukta / (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (14) mahAvIra kA marbodaya nIthaM), (10) mamantabhadra vicAra-dIpikA =) / (16) mahAvIra puujaa| (17) bAhubalI pUjA jugalakizora mugtAra kRta (16) adhyAtma rahamya-paM. prAzAdhara kI mundara kRti munnAra jI ke hindI anuvAda mahina (16) jainatha-prazasti maMgrA bhA0 apabhraMzake 122 aprakAzita graMthoMkI prazagniyoMkA mahatvapUrNa pagraha prandhakAgeka aitihAsika graMtha-paricaya aura unake pariziSToM mahita / sampAdaka paramAnanda zAstrA mUlya majilda 12) (20) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha maMgyyA 740 majinda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana (21) kamAyapAhura sutta-mulagrantha kI racamA aAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAla jI siddhAnta zAmtrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke mAtha baDhI mAija ke 1... se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI pakkI jilda / (22) Reality prA. pUjyapAda kI sarvArthasinti kA praprejImeM anuvAda bare prAkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mu. (6 prakAzaka-premacanda, vIra sevA mandira ke lie nayA hindustAna prema, dillI meM madrita . 2
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dva mAsika jUna 1964 anekAnta ahisA aura vizva zAntike agradUta, lokapriya netA sva0pa0 javAharalAla neharu samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ + ++ +++ + +++++++ ++ + + . . . . . + + + . . . . . zradhdAJjali +++++++ buddhavAra, dinAMka 27 maI 1964 ko, dina ke 2 baja kara 20 minaTa para hRdaya kI dhamanI phaTa jAne se, bhArata ke pradhAna mantrI paM. javAharalAla neharU kA naI dillI meM svarga vAsa ho gayA / ve kevala uccakoTi ke rAjanItijJa hI nahIM, apitu eka mahAmAnava bhI the| korI rAjanIti vizva ke vinAza patha para le jAtI hai to korI mAnavatA eka prAdarza bhara hai, jisakA manuSya jAti kI jIvana samasyAoM se koI sambandha nahIM rhtaa| neharU jI ke mAnavIya pahalU ne samUce vizva ko chuA thaa| unake nidhana kA samAcAra 'karaNTa kI taraha vyApta ho gyaa| aura koI daza aisA nahIM jo zoka-mantapta na banA ho unake divaMgata hone se bhArata ke hI nahIM saMmAra ke dila ko eka dhakkA lagA hai, jisake sambhalane meM samaya lgegaa| vizva ko aisA zakri-putra zatAbdiyoM meM upalabdha huaA thA, aura aba zAyada phira zatAbdiyoM hI lgegii| unakI zava yAtrA meM 20 lAgya manuSya zAmila hue| rAjapatha para jana samudra hilore le utthaa| apane pyAre netA ko bhare dila aura gIlI zragvioM se antima vidA dana va pAye the| unake hRdaya vedanA saMkula the kintu unhoMne aDiga dhairya aura majabUta kadamoM meM vidA dii| mA pratIta honA thA jaise javAharalAla kI preraNA prasUta mUrti aba bhI sahama varSA kI dAsatA se durbala bhAratIyoM ko adamya preraNA de rahI ho aura isI kAraNa unake kAMpate diloM ne bhI jisa dRDhatA kA paricaya diyA vaha saba prazaMsanIya hai / eka videzI kA yaha kathana ki neharU ne eka majabUta bhArata chor3A hai, mere kathana kA yaha sAkSI hai| ++ + + + + + + + + neharU jI ahiMsA aura zAnti ke pratIka hI the| unake prayannoM meM hI yaha saMsAra tIsare yuddha se baca sakA, ise sabhI deza aura unake kUTanItijJa svIkAra karate haiM / unhoMne eTamabamba parIkSaNa grora zastrAstroM kI hor3a ko nitAnta tyAgane kA Agraha kiyA to baDe dezoM kI janatA ne prasannatA purvaka svAgata kiyaa| amerikA aura rUma kA bhaya kara zIta yuddha alpAdapialpa ho sakA isa pRSThabhUmi meM bhI neharU jI vidyamAna the / zrAja prejIDeNTa jonsana aura khuzceva donoM hI zAnti prayatnoM kA smaraNa karate haiN| unake na rahane se eka ghAra rAja nIti kA vizAla mtambha TUTa gayA to dUsarI ora jana jana kA hRdaya bhavana sUnA ho gayA / jaba premI hI na rahA to priya ke dila ko kahA~ mahalana prApta ho / vizva ne eka bAragI jisa vaidhavya kA anubhava kiyA hai, vaha jhUThA nahIM hai / vibhinna pravRttiyoM, raMga-rUpa aura dharmo ke rASTroM kA prema eka neharU meM samAhita ho makA, yaha bhArata ke lie gaurava kA viSaya hai / unameM vaha samanvayAtmaka tattva thA, jisakI aAdhAra zilA para anekAnta kA cintana calA thA aura aTata kI taha meM bhI jo sadaiva vidyamAna rahatA pAyA hai| aise mahAmAnava ke caraNoM meM 'anekAnta'. parivAra ke sadasya apanI bhAva bhInI zraddhAMjali samarpita karate haiM / vaha sahI tabhI hogI jaba unake banAye patha para hamAre kadama antima sAMsa taka calate rheNge| -anekAnta parivAra + + + + + ++ + + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 4 4 4 4 4 . ..
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ proma praham anakAnta paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // varSa 17 kiraNa, 2 vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI-6. vIra nirdhAraNa sa0 2460, vi0 saM0 2021 jUna san 1964 ........" jinavara stavanam diTra tumammi jiNavara sahalIhUAI majha NayaNAI / citta gatta ca lahu~ amiegaNa va siMciyaM jAyaM // diThTha tumammi jiNAvara dihihagasemamAha timireNa / naha gaLaM jai diTTha jaTThiyaM taM mae taccaM // diTTha tuma mmi jiNavara paramANaMdeNa pUriyaM hiyayaM / majha tahA jaha magagaNe mokvaM piva pattamappANaM // -zrI padmanaMdyAcArya artha :-he jinendra ! prApakA darzana hone para mere netra saphala ho gae tathA mana aura zarIra zIghra hI amRta se sIMce gae ke samAna zAnta ho gaye haiM // 1 // he jinendra ! prApakA darzana hone para darzana meM bAdhA pahuMcAne bAlA samasta moha ( darzana moha) rUpa andhakAra isa prakAra naSTa ho gayA ki jisase maiMne yathAvasthita tattva ko dekha liyA hai-samyagdarzanako prApta kara liyA hai // 2 // he jinendra ! prApakA darzana hone para merA antaH karaNa aise utkRSTa prAnanda se paripUrNa ho gayA hai .ki jisase maiM apane ko mUkti ko prApta huA hI samajhatA hUM // 3 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. javAharalAla neharU kyA the ? Gandhi ji : "He is as pure as crystal; sI. rAjagopAlAcArI : bhAratavarSa meM neharU jI se bahA he is truthful beyond suspicion. He is koI dhArmika vyakri nahIM hai, kevala itanA hai ki ve apanI knight sans peur, Sans reproche. The dhArmika pravRttiyoM ko prakaTa nahIM krte| nation is safe in his hands." Lal Bahadur Shastri : He has ___ gAMdhI jI : vaha eka zuddha dANa kI bhAMti pavitra haiN| functioned so remarkably and in so unakI satyaniSThA sandeha se pare haiM, ve nibhIka haiM aura una many fields and capacities that his kA pratyeka kArya gauravapUrNa hotA hai| deza unake hAthoM meM position today is unique not only I] surakSita hai| his own country but in the whole Dr. Rajendra Prasad : "Here is a world" man the like of whom treads this Earth lAla bahAyura zAstrI : neharU jI ne aneka netroM aura but rarely and only in a crisis. He has vividha rUpoM meM i, uttama Rsga se kArya sampanna kiyA hai ki been born and has lived in a critical isa samaya unakA sthAna kevala apane deza meM hI nahIM. period in Indian history and has plaved apitummUce vizva meM sarvottama hai| his part nobly and well" ___Lord Bertraind Russel : "Nehru is known to stand for sunity and peace DA. rAjendraprasAda : yahAM eka aisA ki hai, jisajaisA, isa pRthvI para kabhI-kabhI hI vikaTa vipatti ke samaya in his critical moment of human hismeM calatA huA dekhA jAtA hai / va bhAratIya itihAsa ke tory. Perhaps it will be he who will pamasyAtmaka yuga meM utpanna hue aura jIvita rahe tathA unhoMne lead us out of the dark night of feul apanA bhAga zAnadAra aura uttama DhaMga se pUrA kiyA / into a happier day." lAI baTaragadu rakhela : mAnavIya itihAsa ke ina Dr. S. Radha Krishnan : "He has samasyA maka kSaNoM meM neharU jI pavitratA aura zAti ke sought to bridge besnis that separate pratIka mAne jAte haiM / zAyada yaha ve hI hoMge jo hama saba races, nations and systems That is why ko bhaya kI tamamAnchana rAtri se prasannatA rUpI dina ke his name has such a great international prakAza kI ora le jaaygeN| appeal and become a legend in his own Lord Atlee : Nehru today is the lifetime." doyen of the Prime Ministers of the DA. esa. rAdhAkRSNana : unhoMne uma khAI ko pATane free world. As leader of a great nation kA sadaiva prayatna kiyA, jo eka jAti, deza aura rivAja ko what he says and does is of supreme bhAgoM meM bAMTa kara pRthaka-pRthaka kara detI hai| yaha hI kAraNa importance to others. It seems to me hai ki samUce vizva meM unakA nAma hai aura jo unake jIvana jA unake jIvana that Nehru is a synthesis of the ideas kAla meM hI eka paramparAgata kahAnI ko bhI ti prasiddha ho of the East and the West." gayA hai| lArDa eTalI : prAja neharU jI svatantra vizva ke pradhAna____C. Rajagopalachari : There is no mantriyoM meM saba se bar3e haiM eka mahAna deza ke netA hone ke greater religious person in India than kAraNa ve jo kucha kahate aura karate haiM, usakI dUsaroM ke Mr. Nehru, only he does not express lie mahattA hotI hai| mujhe aisA pratIta hotA hai ki ve pUrva his religious sentiments." aura pazcima ke samanvayAtmaka vindu haiN|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuga puruSa kI bhAgyazAlitA (kAkA sAhaba kAlelakara) mavoM ke muha se eka hI bAta nikala sakatI hai ki zrI saMbhAlakara pAne dene ke dina aba nahIM rahe. krAnti kI pUrNa javAharalAla jI ke sAtha eka yuga kA anta hotA hai / maba yaha tayyArI kA kAma gAMdhI jI ne kiyA / Arthika aura yugAbhI kahate hai ki javAharalAla jI ne zuru se prAja taka jo nukula nayA moDa dene kA kAma javahAralAla jI ne kiyaa| nIti dRr3hatA se calAyI, vahIM bhArata ke liye hitakara hai| donoM ne eka taraha se krAnti kI raphtAra bddh'aaii| dUsarI mora kyoki vaha nIti bhArata ke samUce itihAsa meM phalita huI se rASTra kA mAnama uma raphnAra ko sahana kara sake isaliye hai vaha nIti bhArata kI saMskRti ke anusAra hI hai| aura use kucha rokA bhii| ava paristhiti paripakva huI hai| krAnti sabase bar3I bAta to javAharalAla jI kI nIti hama logoM kI raphtAra meM apanA nijI vega mA gayA hai| aba rASTra ke ve svabhAva ke sAtha pUrA-pUrA mela khAtI hai| adhikAriyoM kA samudAya use rokane kI koziza karegA to jaba javAharalAla jI kI nIti isa taraha hinakara aura bhA usakA calegA nhiiN| bAhara kI duniyA koziza karagA sthira hai, aura bahI bhAge calAnI hai, to unake sAtha kima ki bhArata kI nIti viziSTa guTa ke liye anukUla ho| cIja kA anta hokara naye yuga kA prAraMbha ho rahA hai| una grahoM kA prabhAva hama para hue binA rahegA nahIM, lekina ___eka bAta spaSTa hai| gAMdhI jI ke dinoM meM hAlAMki ve bhArata kA aura duniyA kA bhalA isI meM hai ki sabakA hamezA manba mAthiyoM kI rAya lete the, aura saba ko saMbhAla prabhAva maMjUra karate hue, vyakti kisI eka tatva ke caMgula meM kara ke hI apanA kAma calAna the, taba bhI unake maba pAthI phaMsa na jAya / gAMdhI jI kI rAya samajhakara apanA mana aksara usI ke zrI javAharalAla jI ne gA~dhI jI se zAnti, vizvamaitrI anukUla banA dete the| javAharalAla jI kA mAnasa hI hara aura aliptatA kI dIkSA lI thI / thor3e hI dinoM meM rASTra kA mAnama hone ke kAraNa unhIM kI bAta saba ko unhoMne vaha apanI hI bnaalii| aura duniyA kI rAjanaitika mAnya rahatI thii| canda bAta bilakula naI ho, rASTra ko paristhiti se vAkipha hone ke kAraNa unhoMne vaha nIti pasaMda na ho. to bhI javAharalAla jI kI dhAra meM unakI duniyA ke saMdarbha ke liye anukUla bnaaii| sUcanA pAI hai, isIliye loga mAna jAte thaM isa vizvAsa bar3e-bar3e rASTrIya mahatva ke udyoga bhArata meM zuru kiye se ki usI meM rASTra kA hita hai| binA bhArata kA arthika sAmarthya bar3hegA nhiiN| duniyA ke mAtha calane ke liye jo mAdhunikatA jarUrI hai, vaha bhArata eka ke pIche eka ora se do mahApuruSoM kA netRtva meM pAyegI hii| yaha dekhakara gAMdhI jI ke jIte jI unhoMne rASTra ko milaa| yaha bhArata kA parama saubhAgya hai| aba vaha nayI nIti claayii| usameM unakI himmata aura unakA jaba taka aisA hI koTikA rASTra puruSa samUce deza kI bAga- svataMtra-darzana pragaTa hmaa| gAMdhI jI ne bhI dekha liyA ki dora apane hAtha meM na le / taba taka sabako milakara socanA dezako umI rAmna jAnA hai| isaliye apanA prAgraha chor3akara hogA aura kanyarata rAya se bAta taya karanI hogI / aba javAharalAla jI ko unhIM kI pasaMda kI huI dizA meM rASTra kisI eka kA nahIM clegaa| sabakA milakara clegaa| ko le jAne unhoMne rokA nahIM, apane prAzIrvAda hI diye| samucce rASTra kI taiyArI ke liye yahI sAdhanA aba gAMdhI jI kI racanAtmaka nIti ko aura sarvodayI prathaM pracchI hai| isaliye saba kahate haiM ki eka yuga pUrA humaa| nIti ko vyApaka banAne kA kAma zrI vinovAbhAve ne claayaa| maiM mAnatA hai ki bhArata meM jo krAMti zuru huI hai, aura aura zuru meM bhUdAna, prAmadAna aura zAntisenA ke kAryajo apane DhaMga kI hai| aba joroM se clegii| use saMbhAla krama bar3hA ke naI jAna salane kA maulika-prayatna bhI unhoMne
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 pramekAmna calAyA hai| ina do gAMdhI bhaktoM ne eka dUsare kA virodha aura aphrikA ke udIyamAna rASTroM kA ve preraNA sthAna bane kahIM bhI nahIM kiyA, tanika bhI hone nahIM diyaa| isase the| yUropa amarIkA ke vaibhava sampanna dezoM ke karNadhAroM gAMdhI jI kI udAra zikSAkA mAhAtmya siddha hotA hai| tarka ko javAharalAla jI kI salAha kI kadara karanI par3atI thii| dRSTi se paraspara virodha dIkha par3ane vAlI nItiyoM samanvaya pakSapAta rahina vizva hita kI, unakI kAmanA, yuda TAlakara vRtti se parampara poSaka ho sakatI haiM, yaha bAta rASTra aura zAnti kI sthApanA karane kA unakA prAgraha, choTe bar3e saba duniyA dekha sake haiN| Age jAkara ina do nItiyoM meM vyakti aura rASTroM kA gvAtaMjpa bhI rakSA karane kA unakA samajhautA ho skegaa| aura rASTra ke liye eka sArvabhauma nizcaya aura vizva mAMgalya ke sarvoraca Adarza para bhI nIti phalita hogii| unakI niSThA yaha saba kucha bhAratIya saMskRti ke jaisA hI dUsare vicAroM meM bhI kAphI nathya ho sakatA hai aura bhavya thA / usa rAste jAta bhI deza kA thodA bahana hita hI ho sakatA loga kahate haiM ki javAharalAla jI ko manuSya kI hai| aisA samajhane kI udAratA aura namratA hI prAstikatA paramba kama thii| logoM para vizvAsa rakhane meM dhokhA khA kA eka svarUpa hai| yahI samanvaya yuga aba apanA kAma sakate the| yaha bAna mahI ho to bhI kyA manuSya apane kregaa| irda girda jamI duniyA ho, usI se kAma le sakatA hai| javAharalAla jI kI tunuka mijAjI saba jAnate the| vizva meM kAma karane vAlI sarvazaktiyoM kA agara saracA vaha kSaNa jIvI hotI hai, yaha bhI saba jAnate the / aura paricaya hai aura apane para pRga purA vazvAsa hai / to jaise isIliye thor3A samaya usakA buga lagA to bhI maba bhI manuSya mile unase kAma lene kI himmana bhAgagyazAlI mAthI bhUla jAte the| kAphI prAgraha karane ke bAda apanI manuSyoM meM zrA jAtI hai| saphalatA aura viphalatA donoM ko bAta choDa denA aura rASTra ko svataMtra vicAra karane kA maukA maMjara rakha ke unameM meM apanA rAmtA nikAlane kI taiyArI denA, yaha thA javAharalAla jI kI nIti kA eka vizeSa jinakI hai, unhIM ke liye yaha duniyA hai| rUpa / aisI nIti ye hI calA sakate haiM, jinakA vyaktitva AgvirakAra vyakti kA puruSArtha aura paristhiti kA vizAla hai| aura jinakA apane deza para pUga purA vizvAsa jora ina donoM ke bIca kabhI saMgharSa aura kabhI sahayoga calatA rahatA hai / yahI to vizva kA nATaka hai| aise nATaka javAharalAla jI ke mana meM kisI ke prati hUMSabhAva bhI meM mahAna kArya karake digbAnA aura eka mahAna saMskRti ghara mahIM kara sakatA thaa| yaha bhI unakI eka vizeSatA samRddha rASTra ko unnati ke gamta le jAnA yahI to bhaagythii| mahAnatA kA yaha bhI eka viralA lakSaNa hai| aura zAlI vyakti kapurapArtha kA lakSaNa hai| javAharalAla jI paramabhAgyazAlI to the h|| motIlAla sacamuca javAharalAla jI ne apane jamAne para apane jI jaise pitA kA putra homA, gAMdhI jI jaise mahAtmA ke vyaktitva kI muhara lgaayii| aura itihAsa vidhAtA kI vizvAsa kA pAtra bananA aura cAlIsa karor3a janatA kI socI hue krAnti kA rAstA khulA kara diyaa| mahAtmA jI bhakti kA bhAjana bananA mAmulI bhAgya nahIM hai| azoka, ne sasya aura ahiMsA mUlaka jo jIvana sAdhanA rASTrIya akabara aura auraMgajeba aura lArDa karjana, ye saba bhanyabhAga pamAne para zuru kI, usa sAdhanA kA vyApaka svarUpa javAharake adhikArI mAne jAte haiM / javAharalAla jI kA adhikAra lAla jI ne vizva ke sAmane khar3A kiyA aura eka nAstika aura prabhAva ina logoM se kama nahIM thA, aura mAre vizva duniyA ko prAstikatA kI jhAMkI krvaaii| isI kAraNa ke sAtha sAdhe hue saMparka kI dRSTi ne to javAharalAla jI rASTra puruSa javAharalAla jI kAphI hada taka vizva puruSa ho kA sthAna inase kucha adhika UMcA hI ho gayA thA / eziyA sake / -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo detA hai vahI pAtA hai (zrI prAcArya tulasI garaNI) jo detA hai vahI pAnA hai| jo denA nahIM jAnatA vaha hI acchA hai| isalie maiM pANavana-mAndolana kI pUrI pA bhI nahIM sktaa| jo dene ko avasara kI tulA para tarakkI cAhatA haiN|' tolakara denA hai vaha vyavasAyI bhale hI ho sakatA hai vyApaka va eka atyanta vinamra vyakti the| isIlie pratyeka ke nahIM bana sktaa| javAharalAla jI vyApaka isIlie bane vicAroM kA sammAna karate the| prathama bAra jaba unase milanA ki unhoMne mukta hadaya se apanatva ko bAMTA aura yahI hayA to eka kamare meM hamAre baiThane kI vvavasthA kI gaI kAraNa thA ki unhoMne itanA pAyA jisakI kalpanA bhI bar3I / thii| para apanI prAcAra paramparA ke kAraNa hama usameM nahIM agocara lAtI hai| baiTha sakate the| maiMne unase kahA-hama to bAhara baittheNge| dhAmika jIvana unhoMne binA kisI nanunaca ke svayaM apane hAtha meM eka unake bAre meM prAyaH kahA jAtA hai ki ve dhArmika vyakti gabaDhI lI aura bAhara barAmada meM pA gae, barAmade meM eka nahIM the, para unameM kaI bAra milane ke bAda aisA lagA ki sthAna para jahAM ve baiThane ko hue yahAM kucha cITiyAM thiiN| mdhiti aisI nahIM hai| yaha saca hai ki unheM kriyA-kAMDa para maiMne kahA-"hama thoDa haTakara baiTheMge to acchA rhegaa| jyAdA vizvAsa nahIM thaa| aura yaha saMbhava bhI nahIM thaa| nakaNa va dUsare sthAna para cale pAe / phira hamArI lagabhaga rASTra ke jiya sarvocca sthAna para the vahIM se kimI dharma vizeSa ghaMTe bhara taka bAtacIta huii| unhoMne bar3e dhyAna se hamArI kI bani pAe yaha janatantra ke lie bar3I kaThina bAna hotI bAtoM ko mnaa| usake bAda yo kaI bAra apane kAryakramoM hai| aura saca to yaha hai ki dharma kA kriyA-kAMDoM se utanA meM praann| ziSya saMto se bhI mile / zurU se lekara prAgvira sambandha hI nahIM jitanA ki jIvana kI pavigratA se hai| taka unhoMne praNavata-prAndolana ko kAphI mahatva diyA / dharma-nirapekSa isa bAra jaba ki ve amvastha the to maiMne takalIpha denA unake dharma nirapekSa rAjya (Secular State) ko acchA nahIM samajhA. to maiM unake nivAsa sthAna para gayA, bhI ThIka taraha se nahIM samajhA gayA / usakA dharmahIna gapa ima avasthA meM bhI unhoMne lagabhaga 45 minaTa taka bar3e kahakara majAka ur3AyA gyaa| para vAstava meM usakA yaha dhyAna se merI bAta mnii| maiMne unheM kAphI spaSTatA se artha hI nahIM / dharma nirapekSa kA artha hai-kisI dharma vizeSa / daza kI paristhitiyoM se paricita kraayaa| kucha bAteM kA nhiiN| isIlie vaha saba dhamoM kA ho jAtA hai| praNayata unake mAnama ke pratikRla bhI, para unhoMne bar3e dharyapUrvaka unheM prAndolana ke prati unakA jhukAva isIlie thA ki yaha munaa| jaba maiMne unheM unA bhAvA uttaradhikArI kI bAta parva dharma samanvaya yA dumara zabdoM meM dharma nirapekSatA ko / kahI to unhoMne kahA-"maiM socatA to hU~, para isameM mAnakara calatA hai| kaThinAiyAM yahata hai?" maiMne kahA-"aba jo caritra ke samarthaka kaThinAiyAM hai. unheM to pApa mulajhA bhI daMge, para Age ve deza meM caritra ko ve bar3A UMcA sthAna dete the| bhArI paDa jaaeNgii| isI silasile meM unhoMne kahA thA aNavrata-Andolana kA bhI yahI lakSya thaa| isIlie ki mai zrI lAlabahAdura zAmgrI ko upa-pradhAna banAnA cAhatA unhoMne kahA thA-hameM apane deza kA makAna banAnA hai| hai| kAMgresa saMgaThana ne bhI unakI icchA ko baMDe sundara usakI buniyAda gaharI honI caahie| reta kI hogI to aura janatAntrika DhaMga se pUrA kara diyA hai| jo kAma ve jyoM hI reta Dhaha jAegI, makAna bhI Dhaha jAegA / gaharI svayaM karane meM kaThinAI anubhava karane the use kAMgresa ne kara buniyAda caritra kI hotI hai| deza meM jo kAma hameM karane haiM dikhaayaa| para abhI to kAMgresa ko unaka bahuta sAre adhUre ve bahuta lambe caur3e haiN| ina sabakI buniyAda caritra hai| kAmoM ko karanA hai / isake lie unheM hara bar3e se bar3e syAga ise lekara bahuta acchA kAma praNavata-prAndolana meM ho rahA ke lie nayAra rahanA hogA aura hama bAta ko dhyAna meM hai / maiM mAnatA hai-isa kAma kI jitanI tarakkI ho utanA rambanA hogA ki jo detA hai vahI pAtA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI paTTa ke mUlasaMghI bhaTTArakoM kA samaya krama (DA. jyoti prasAda jaina ema0 e0 ela ela0 bI0, pI0 eca0 DI0, lakhanaU) mUlasaMdhAntargata nandisaMgha-sarasvatIgaccha-balAkAragaNa- sAhityika evaM zilA lekhIya pramANa adhikAdhika prApta hone kunda kundAnvaya kI uttara bhAratIya zAgvA ke dillI paha lagate haiM jinake AdhAra para ukta gurutroM ke paTAvalI pratikI sthApanA kA zreya bhaTTAraka prabhAcandra ko hai| isa pAdita samayAdika kI jaoNca kI jA sakatI hai| paramparA kI paTTAvalI ke yaha 84 veM guru the / inake uparAnta pAvalI meM abhayakIrti se jinacandra paryanta pratyeka kramazaH padmanandi, zubhacandra evaM jinacandra isa paTTa para bette| bhaTTAraka kA paTArohaNa varSa vikrama saMvat meM nimnakti diyA prabhAcandra ke samaya taka uttara bhArata meM ima maMgha kA eka gayA haihI ambaMDa paha thA / marva prathama unake samaya se hI shaagy| abhayakIrti -1264 pada sthApita hone prArambha hue, kintu unake paTTadhara pAnandi vasantakIrti --1264 ke paTTakAla ke anta taka jo bhI zAgvApaTTa bane, va pradhAna prakhyAtakIrti -1266 yA kendrIya pada ke hI adhIna rhe| padmanandi ke uparAnta vizAlakInirasAgavAr3A, sUrata, Idara mAlavA prAdi ke jo kaI zAkhApaTTa zubhakIrti -1268 sthApita hue ve kendrIya paTaTa se prAyaH svatantra ho cale / dharmacandra -1271 papranandi ke prapaTaTTara jinacandra ke uparAnta to svayaM dillI ratnakIrti -1266 paTaTa bhI citaur3a evaM nAgaura nAmake do zAgyA paTToM meM prabhAcandra -1310 vibhakta hokara dillI se sthAnAMtarita ho gayA-dillI meM pAnandi -1385 saMbhavatayA eka choTA sA upapaTTa kucha kAla taka banA rhaa| zubhacandra --1450 isa mUlasaMgha kI jitanI bhI parAvaliyAM evaM gurvA- jinacandra-15.7 inakA pUrNa paTakAla 10. se valiyoM upalabdha haiM ve saba anekoM zAgvApaTToM meM se hI 71taka / kisI na kisI paTTaparaMparA kI haiM aura adhikAMzataH 16 vIM yaha zrAzcarya kI bAta hai ki inameM se prathama pAMca bhaTAraka se 16 vI zatAbdI IsvI ke bIca nirmita huI haiN| zrataeva kevala chaH varSa meM hI samApta ho jAte haiM jabaki unase Age unameM prApta ukta zAkhA paTToM ke paTTakrama. guranAma prAdi ke chaH bhaTTArakoM kA kAla para 300 varSa hai| aisA honA nathA jahA~ kahIM paTakAla bhI sUcita karadiye gaye haiM, ve bhI nitAnna asaMbhava to nahIM hai, tathApi ye tithiyAM kucha mandigdha prAyaH vizvasanIya pratIta hone haiN| kintu jitanA jitanA pratIta hotI haiN| ina guruoM kA samaya nirNaya uttarabhArata ke pIche kI ora calate haiM ye mandigdha hAna jAte haiN| madhyakAlIna itihAsa ke liye paramAvazyaka hai / ataeva inameM mula paTTAvalI ke anusAra bhadrabAha dvi0 se lekara se pratyeka ke samaya ko unake svayaM ke sambandha meM upalabdha abhayakIti paryanta 77 guruzrI kA kAla 1265 varSa mAhityika evaM zilAlastrIya nirdezoM evaM aitihAsika anujisake anusAra dhaumata paTakAla lagabhaga 13 varSa mAnA hai zrutiyoM Adi ke saMdarbha meM jAMca karake nirNIta karanA ucita ina gurutroM meM se adhikAMza kI aitihAsikatA, para hogA aura isake liye yaha suvidhAjanaka hogA ki antima evaM samayAdi ke sambaMdha meM paTTAvaliyoM ko chor3akara guru, jinacanda, se prAraMbha karake pIche kI ora calA jAya / prAyaH koI anya prAdhAra nahIM hai| kinna 7 guru- bhaTTAraka jinacandra apane samaya ke hI nahIM varana ajamera ghaTa sthApaka vasantIti se lekara 87 veMgura sampUrNa itihAsa kAla ke saMbhavatayA sabase bo jinabiMba jinaghandra paryanta uttarottara aise aitihAsika nirdeza tathA . - . . -- . 2. inakA nAma uparokta paTTAvalI meM nahIM hai kiMtu 1. dekhiye jainasiddhAnta bhAkara, mA.1. ki 71. isa saMgha kI prAyaH anya saba paTavaliyoM meM pAyA jAtA hai| dekhie vahI, pR. 184 74-78-50
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 55 pratiSThAkAra haiM / jitanI vivapratiSThAe~ aura kisI kimI vi. saM. 1148 meM muDAmA nagara meM rAjA zivasiMha ke pratiSThA meM jitanI anaginata jina pratimAoM kI pratiSTA ina zAsanakAla meM ina bha0 jinacandra ne zAhajIvarAja pApadI. ke dvArA sampana huI unanI zAyada inake pahile yA pII anya bAla ke lie eka abhUtapUrva biMba pratiSThA kI thii| usake kisI eka pratiSThAnArya dvArA nahIM huii| paTTAvAlI eka varSa pUrva (maM.1547 meM) tathA eka varSa pazcAt meM unakA mmaraNa 'tarka-dhyAkaraNAdi-pranya-kuzaloM' 'cAritra (paM0 1946 meM) bhI saMbhavatayA usI nagara usI zrAvaka rAmaNi', 'mArgaprabhAvaka' prAdi vizeSaNoM ke sAtha kiyA aMpTha ke inhoMne do anya pratiSThAyeM kI thIM utarabhArata ke gayA hai| isameM vidina hotA hai ki yaha aMTa vidvAna evaM kone kone meM prApta inake dvArA pratiSThita anaginata pASANa cAritrayAna santa the, inaka dvArA kI gaI mahanI mArgaprabhAvanA pratimAnoM para adhikatara paM.1548 yA phira 1547 athavA no hamI tathya se pramANita hai ka inake dvArA pratiSThita jana / 46 ka varSa hI baddhA aMkita pAye jAne haiN| amarAvatI panimA sampUrNa uttarabhArata ke prAyaH pratyeka jaina mandira meM nagara meM vidyamAna kaI pratimAnoM para pratiSThAcArya ke rUpa meM mAna bhI vidyamAna hai| aneka muni, brahmacArI evaM gRhamya jinavAda kA nAma nathA nanakAlIna zAmaka ke rUpa meM ziva vidvAna inaka ziSya the| bIkAnera pradeza meM vi0ma0 1502 miha (myAsida, sami:) kA nAma prAna hAna hai, kiMtu una meM pratiSThina eka na kara pratimA para pratiSThAtA ke rUpa meM para aMkita pratiSThA varSa 1113 hai tathA kucha para 1163 jina bha. jinacanda kA nAma akina hai| vaha yahI pratIta yA lagatA hai ki ya varSa gata (athavA ballabhI) saMvata ke hote hai. aura isI varSa pratiSThina eka dhAtumavI pAzcatimA hai jipA anusAra ye pratiSThA vi. maM154. aura bhI jo mainapurI (uttarapradaza) meM vidyamAna hai| inhIM ... meM huI honI cAhie / aba yadi kisI bhUla meM ina dvArA niSThita huI pratIta hotI hai| isa prakAra bha.jinacanda saMsthAnoM meM 1163 aura nahIM ho gayA hai no ina kI mAM prathama jAsta tithi zi. maM01102 hai| vi. saM. bha. jina canda ko antima jJAna nidhi bi. maM0 1570prApta 15.5 meM inakI prAmnAya ke paM0 davapAla baDelavAla ne hotI hai| pratimA laboM ke atirika, mi. 1912 kI ajitanAva cAritra apabhraza) kA prani likhAI thii| zrIpAnacaritra kI lipi prazasti meM, 1516 kI apane maM. 1106, 11, 1500, 1125 aura 1528 ko vidvAna ziSya paM. medhAvI kI anya prazAsti meM nayA maM. inake dvArA pratiSThita aneka cAna pranimANe yantra prAdi manapurga 151% 145 kI do anya pranya prazAsniyoM meM bhI eTA Adi ke mandirI meM prApta hai6, nayA maM0 1106, inake samakAlIna ullegba pAye jAne haiN| unake jIvana 15. 3.1140,1148aura 1946 kI aneka kAla meM inaka aneka muni ziSyoM, prazithyoM ne bhI jo mRtti yo yojAnara pradeza meM prApta huI hai| maM0 1910 meM pratiSThA kagaI unaka mRtilagboM meM bhI inakA apanA nAma nomara naMgza iMgaramiha ke rAjya ke antargana Tokanagara meM prApta hotA hai| ma. 1575 meM zrAge jitanI prazastiyAM, bha. jinacandra ne aneka jinapratimAe~ pratiSThina kI thii| laMgvAdi minnata hai unameM jina canda kA unnAva pUrva purupa ke 3. yAkAne jaina lekha mamaha (maM. cagaracanda nAhaTA), rUpa meM hI humA hai-unase unake mamaya meM inakI vizamAnatA na0 858 mUcita nahIM hotii| inake eka ziSya-nAgaura paTTa ka prathama .. kAmatApramAda-jana pratimA lemba maMgraha bhaTaTAraka, nikoni, kA paTTakAla maM0 1981-1986 hai, 1.jana midAna bhAskara, bhA0 22, ki0 2, pR. . kintu inake pradhAna ziSya eva paTTadhara, abhinava prabhAcandra 6. kAmatA pramAda-vahI (jo ki cittIra-ajamera paTaTa ke prama bhaTAraka the) kA 7. dekhie bIkAnera jana lekha saMgraha paTakAla vi.saM. 1971-1281hai| bhava karana 8. jana zilA lekha magraha, bhA03, na0636-ina lamvoM kIni ne apane jyaSa gurubhAI prabhAcandaka avamAna ke bAda meM rAjA kA nAma lAradeva par3hA yA likhA gayA hai| hI apane (nAgaura) paTa kA mvatantra dhApita kiyA ho| jisake kAraNa isa saMgraha ke vidvAna maMpAdaka ima - nareza ko cIna nahIM ske| 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhA. 21, ki.2 pR.57.15
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 isa prakAra uparoka zilAlekhIya sAhityika evaM ata sabhI prAdhAroM se dillIpaTTI bha0 jina kI antima tithi vi. saM. 1570-71 hI nirNIta hotI hai, kintu jabaki paTAvalI ke anusAra unakA maM 1507 meM huA, anya grAdhAroM se munirUpa meM unakA astitva vi. saM. 1502 se pAyA jAtA hai| isase yahI nika nikalatA hai ki unakA munijIvana visa 1201 1571, lagabhaga 70 varSa rahA aura paTTakAla saMbhavatayA vi. saM. 1507-1571 (san 1450-1514 I0) lagabhaga 64 varSa kA thA / , 1 unake guru evaM pUrva para bha0 zubhacandra ke apane samakAlIna ullekha apekSAkRta bahuta kama hai vi0 maM0 1464 meM kASThAsaMgha mAthura gaccha ke muni devakIrti ne rAtra zramarAjI ke liye, saMbhavatayA zrAgarA pradeza meM, dhAtumayI at pratimA kI pratiSThA jina mUlasaMdhI bha zubhacandra ke upadeza se kI thI 50 vaha yahI zubhacandra pratIta hote hai| saM0 1412 meM bIkAnera rAjya ke muDalI grAma nivAsI hama Apake liye apane dvArA pratiSThita pArzvanAtha pratimA para zraMkita lekha meM bha0 sakalakIrti ne apanA paricaya mUlamaMtra paravatI rAjakAraNa ke bhaTTAraka zrI padmananda deva ke bhrAtA ( sadhamA 1) ke rUpa meM diyA hai |11 zubhacandra kI bhAMti sakalakIti bhI bha0 padmanandi ke hI ziSya ye aura sa0 1451 me unhoMne sAgavAr3A (cAmbara) paTTa kI sthApanA kI thii| IDara paTa ke bhI prathama bhaTTAraka vahIM mAne jAte haiN| kyoMki zubhacandra pradhAna paTTa para AmIna the aura isIliye saMbhavatayA unake jyeSTha guru bhrAtA bhI the, sakalakArti ne unakA ullekha apane lekha meM isa prakAra sammAna pUrvaka kriyA / maM0 1460 meM bha0 zubhacandra kI guru mAMganI zrAyAM ratna zrI kI ziSyA AryA malayazrI ne zraSTamastrI kI eka prati gajarAja nAmaka vyakti se limyAkara bhAvi bhaTTAraka bayAna (?) ko bheMTa kI thii| isa prazasti meM zubhacandra kA vizeSaNa 10. jaina siddhAnta bhAskara, bhA0 18, ki0 10 61-63 11. bIkAnera jaina lekha saMgraha, naM0 1875 anekAnta 'rAjAdhirAja kRtapAdapayojasevaH' diyA hai / 12 'bhAvibhaTTAraka va 'mAna' se Azaya zubhacandra ke paTa Tadhara jinacandra kA hI hai athavA zubhacandra ke tatkAlIna usa paTTaziSya kA hai jisakI mRtyu saMbhavatayA unake jIvana kAla meM hI ho gaI thI aura phalasvarUpa dvitIya ziSya jinacandra ko paTTAdhikAra milA yaha nizcita rUpa se kahanA kaThina hai yaha avazya hai ki pahalI sUrata meM jinacandra ke muni jIvana ke 70 varSo meM kama se kama 12 varSa kI aura vRddhi karanI par3egI / yaha bhI nizcaya se nahIM kahA jA sakatA ki kauna sA 'rAjA dhirAja' unakA bhakta thA / unakI gaddI dillI meM hI thI aura dillI ke rAjya siMhAsana para usa samaya maiyada mubArakazAha AsIna thA / saMbhava hai isa sulatAna ne guru zubhacandra kA kucha sammAna kiyA ho. athavA unakA bhakta nareza rAjasthAna Adi kA koI bar3A rAjapUta rAjA ho / vi0 saM0 1481 ( zAke 1345) meM bha0 zubhacandra ne saMghapati holicandra Adi apane bhakta vakoM se devagaDa (jilA jhAMsI) meM baddha mAna jinendra kI apane guru bha0 padmanandi kI tathA paramparA guru basanta kIrti kI pratimAeM pratiSThApita karAI thiiN| usa samaya vahAM mAlavA ke sultAna zAha zrAlambhaka ( alapa khAM urpha huzaMgazAha gorI) kA zAsana thA 13 / isa lekha meM jo guru paramparA (dharmacandra-kIrti prabhAvandra padmananda-zubhacandra hI hai yaha pAliyoM se bhI samarpita hai| vi0 saM0 1476 meM inhIM zubhacandra ke kAla meM amavAla ne kazAnaM budha dezamya (jilA iTAvA) meM pohAna nareza bhojarAja -- ke mantrI amarasiMha ke putra lakhAmAhu kI preraNA se pArzvanAtha carita ( apabhraMza ) kI racanA kI thI / Adya prazasti meM padmAcArya (padmanandi ) kA smaraNa karate hue, jo saMbhavatayA kavi ke guru rahe the, unheM una prabhAcandra kA paTTadhara batAyA hai jo svayaM dharma rUpIcandramA the, athavA, dharmacandra ke ziSya rAmakIrti ke paTara (Ayariya rAjama dudhario) ye / aura yaha ki padmanandi ke paTTarUpI aMbara 12. anekAnta, varSa 13, ki0 2, pR0 46 13. jaina zilA lekha saMgraha, bhA0 3, na0 617 (zeSa pRSTha 04 para)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pallU grAma kI pratimA va anya jaina sarasvatI pratimAe~ (zrI dhIrendra jaina) (CE sarasTato kA prAkRta prAdi sabhI vibhinna nAma anekoM nAmo se smaraNa Adi se saMbaMdhita haiM, jama jaba bhagavatI bhAratavarSa kI prAcIna eva arvAcIna sarasvatI kA zAradA rUpa meM citraNa vicAradhArAoM ke anusAra bhagavanI kiyA jAtA hai to vahAM usa ravaMta varNa sarasvatI yAgopAga vijJAna evaM samasta yukra digyalAnA pAvazyaka nhiiN| vahA kalAoM kI devI mAnI gaI hai, jiye vizaMpanA isa bAta kI ho jAtI hai kucha vidvAna ki nAma se bhI vyavahana ki usakA pramumba dasa bhujAya citrita karama hai| hindUdharma meM parampatI davA honI hai| yahI rUpa catuSTikA nI yati pUrNa gyAna hai hI, parantu kalAoM kI adhyakSA zAradA devI kA vaha bauddha tathA janadharma ko bhI upAya mAnA gayA hai| dI rahI hai / yI jana tathA bIndra pratimA kA prAdurbhAva dharma ke anusAra ise vibhinna nAmoM meM lambanaU ke rAjakIya saMgrahAlaya meM muzobhita kiyA gayA nayApi hamameM sarasvatI kI sabase prAcIna pApANa kArDa vigaMpa annA nahIM hai| bAda nirmita baNDita pratimA surakSita hai| sAhitya meM mahAsarasvatI, prArya bana isa pratimA ka ghuTane u.para ko hai, bAMya paramyatI vana zAradA, vajravANI Adi hAya meM dhAge se baMdhI tArapatrIya bhagavanI maramvatA ke pramukha nAma hai| pustaka hai tathA dAhine hAtha meM hinda dharma meM bhI isa zAradA vAndayA annamAlA hai| donoM sevaka upasthita vINAvAdinI zrAdi anekoM nAmoM meM haiN| caraNa caukI para 6 paMkriyoM kA smaraNa kiyA gayA hai| kuSAna kAlIna eka lamba aMkita hai| hama dvitIya zatAbdI kI pratimA ko janma ke bAre meM mAnyatAeM vidvAnoM ne jana sarasvatI kI pratimA paugaNika gAthAnoM ke anusAra mRSTi ke racayitA brahmA ke mAnA hai| isa jJAta hotA hai ki IsA kI dvitIya zatAbdI mamnika (buddhi vicAra janya kalpanA) meM utpanna mAnapa, meM hI jana marambanI pratimA kA prAdurbhAva ho cukA thaa| kanyA ke rUpa meM marambanI kA janma huA thaa| kucha paurANika imaM unakI pAnI bananAta hai, para vAmnava meM yaha una sundara vana meM prApta pratimA kI zakri hai / paramvatI kA varNazcata hai, sadA ravaMta vastra sarasvatI kI eka pranimA mundara vana meM prApta huI hai hI pahananI hai, vAhana haMsa bhI zyena mAnA gayA hai / vana jo aba kalakanaM ke prAzutopa saMgrahAlaya meM hai| isakI kamala para prAsana lagAye huye zubhrayaza kA prasAra karatI huI nithi 12 vIM zatAbdI mAnI gaI hai / yaha pApANa paTa para vaMta gaMdha kA anulepana evaM zveta hI vastuoM ko kArya ubharI huI aMkina hai tathA vINAvAdinI kI mudrA meM devI meM grahaNa karatI hai| inakI vezabhUSA, rUpa saundarya zarIra kI khar3I hai / devI ne anya bambAbhUpaNoM ke sAtha kaTimUtra tathA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta bhujabanda Adi pahana rakheM haiM / isa pratimA ke paira ke nIce kamara kA lacIlA aura sundara vinyAya prazaMsanIya kA bhAga khaNDita hai| hai / yaha pratimA cadamta hai| sAmane vAle hAtha rAjA bhoja dvArA pratiSThApita mUtiyAM kI kalAiyoM meM gola, bar3e bar3e mANayutra, laTakate hue uttarI bhArata kI bhAMti dakSiNI bhArata meM bhI sarambatI tilar3e, evaM madhya meM trikoNa bhujabandha pahanA huzrA hai / pratimA nirmita kI jAtI thI, jo Aja bhI vahAM ke mandiroM hAthoM meM mAMkala se laTakatA huthA gRdhaga dikhAI daMga hai| ke andara bAhara tathA vibhinna gaMgrahAlayoM meM pAyI jAtI hai| kalAI meM cUr3iyoM pahane hai, usake prAge gRjarI aura nIkhI bambaI ke prinsa zrApha belpa myUjiyama meM rakhI kucha madhya- aMgar3I jaise kaMkana pahine hai| hAthoM meM hathayAMkalA usa samaya kAlIna sarasvatI pratimA vizeSa prasiddha haiN| nAlandA se kI prathA ko dyonita karane haiN| inakA pracalana aAja kaja eka kAMsya nirmita sarasvatI pranigA prApta huI hai jo bINA nahIM hai / hAtha ke aMga evaM sabhI jaMgRtiyoM meM aMgRTiyA~ bajA rahI hai / landana ke briTiza myUjiyama meM bhI sarasvatI spaSTa hai / aMguliyA lambA va tAyI hai, jinaka nAgvana baDhe kI pratimA suracita hai| ye pratimAeM maMgamaramara, bhUre baluyA hue haiM / inheM dekhane se lagatA hai usa samaya nAgvana baDhAnA patthara Adi se nirmita haiM / inake AdhAra para eka lekha se sundaratA meM zAmila thaa| hathendI para ga. cira va anya jJAta hotA hai ki I0 1034 meM paramAra rAjA bhoja ne prati sAmudrika cinha spaSTa digbAI dane hai / dAyeM hAtha meM mAlA mAnoM kI pratiSThApanA kI thii| ba bAyeM hAtha meM kamaNDalu hai| dUsara donoM hAtha pIche se pallU grAma kI pratimA Upara kI ora gaye hai, jinameM cUr3e ke atirikta anya san 1916 meM prasiddha purAta gva-vattA DA. ela. pI0 prAbhUSaNa bhI hai| dAhine hAtha meM atyanta sundara kamala. TerisTorI ko bIkAnera ke dakSiNa pazcima meM pallU nAmaka / nAla hai jisa para poisa dala kamala hai| bAeM hAtha meM iMca grAma meM do anyanta sundara jaina sarasvatI pratimAe prApta huI lambI nArapatrIya pustaka hai / tIna jagaha kASTa phala lagA thii| ye donoM pratimAeM sapheda saMgamaramara patthara se nirmita kara DorI se graMtha ko bAMdhA hai / kamara meM kaTisUtra hai jo khUba haiN| ina donoM meM se eka pratimA bIkAnera ke rAjakIya bhArI hai isameM jhAlara laTakana have haiM / kamara evaM nIce kI saMgrahAlaya meM tathA dUsarI naI dillI ke saMgrahAlaya meM hai| ora vastra paridhAna mpaSTa haiN| nIce ghAghare kI kAmadAra pratimAoM kA prAkAra-prakAra magajI bhI hai / vastra ko maya meM ekatra kara diyA hai / pairoM ye donoM pratimAeM lagabhaga 12vIM zatAbdI kI hai| meM kevala pAjeba hai| para atyanta sundara haiN| inakI aMguinameM se prathama pratimA kI UcAI 3 phuTa 5 iMca hai| aura liyA~ kucha lambI va charaharI hai| yaha pratimA kamalAmana para saparikara 4 phuTa 3iMca hai| bhagavatI sarasvatI kI isa mAMga khar3I hai| pratimA ke pRSTha bhAga meM prabhA maNDala banA huzrA sundara mUrti ke lAvaNya bhare mugya maNDala para gaMbhIra zAnta hai| isake Upara ke bhAga meM jinezvara bhagavAna kI padamAyaevaM sthira bhAva hai| devI ke netra vizAla haiM, jinameM netra nastha pratimA virAjamAna hai / sarasvatI ke kandha pradeza ke bindu mpaSTa hai / kAnoM meM maNimukrA kI 4 laDI kA karNaphula pAsa do puSpAcArI deva abhivAdana kara rahe hai / ye bhI hAra zobhita ho rahA hai| keza paMvAra ke nathA mastaka para jaTAz2aTa ___ kaMkar3a bhujabanda prAdi grAbhUSaNoM se yukra hai / mUrti ke ubhaya kekar3a bhujabanda Adi zAbhUSara sA digbalA kara usa para mandara kirITa suzobhita hai| pana meM viinnaadhaarinn| daviyoM hai jinakA zraMga vinyAsa sandara phundanoM se yukta coTI pIche vAI aura calI gaI haiN| devI va bhAvapUrNa hai tathA ye bhI samasta prAbhapaNoM se alaMkI nAmikA AbhUSaNa vihIna haiN| gale meM par3I salavaTeM kRta hai| atyanta muhAvanI pratIta hotI hai| gale meM haMsalI dhAraNa vibhinna pratimAnoM meM antara kiye hai, jinake nIce jhAlarA pahine hai jo ki donoM kandhoM isa saundaryamaya sarambatI pratimA ke lie nirmita prabhA taka gayI hai / isake bAda 3 lar3iyoM vAlA hAra pahanA huA toraNa zrAyanna sundara hai / ye do stambha tathA usa para sthita hai jo nAbhi taka pA rahA hai| udara, nAbhi aura eka ulTe ardhacandra ke yoga se bane haiM / sampUrNa toraNa devI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pallU grAma kI pratimA 56 mAnavI, zArdUlasihoM, makaroM, pUrNa kanaza tathA triratna kI yukra kamala puSpa va bAMga hAtha meM ghaTa dhAraNa kiye hai| kalApUrNa prAkRtiyoM meM alNkRt| nogNa ke pratyeka stambha ina donoM stambhoM ke Upara mugNya vRtta khaNDa para mandira meM nIna zreNi ga meM vibhAjita hai| madhyavartI stambha meM cAra jame tIna choTe choTe devAlaya bane haiN| jinameM zvetAmbara DhAra deviyoM vigajamAna hai / ina sabake do hAtha haiN| mudrA sampradAya se sambadhinta dhyAnamtha arhantarthiva bar3e haiN| jina samAna haiN| inake vAhana va prAyudha bhinna bhinna hai / bAMyA kI pahanI huI dhotI atyanta spaSTa hai| kavANI ke upara para bAMge paira kI piranA para sahA meM zrI vAhana para donoM tarapha cAra cAra purupa khaDe haiM tathA eka eka strI bar3I baiThI hai / kzapAza maMcAhA tathA AyA aura jur3A hai| hai| inakA eka para spasTa digyAI detA hai, dUsarA para jaMghA dAhine se prathama muni / / vAhana sUrya hai. vA hAtha meM chabar3I taka hai, bAkI kavANI ke pIche kI ora hai| pahalA puruSa va dAyeM hAtha meM papaM hai / dUsarI mUrti dAhine hAtha meM abhpaSTa dAeM kI do aMguliyAM dikhA rahA hai, bAkI kavANI ke pIche bAya nathA bAyeM hAtha meM gAla DhAla marazya kucha liye hai| yoga hI pahalA pumpa dAyeM hAtha kI do aMguliyoM dikhA rahA tIsarI mUni kA vAhana vRSabha hai, usane dAhine hAtha meM gadA. hai, vAMyA hAtha UMcA kiye hai / dUsarA byakri hAtha kI aMgubAeM hAtha meM prApaSTa DhakkanadAra pAtra dhAraNa kiye| niyAM jamAna se mparza kara rahA hai, tIsare ke hAtha meM pyAle caturtha mRti kA vAhana bhagA hai aura hAya meM vajra dhAraNa kiye jamA pAMva hai| cauthI strI ke hAtha meM lambA dagA hai| hai / ina pratimA kanoM aura baMTI mbI pratimAno ke dA pAMcavA puruSa donoM hAthoM meM puSpamAlA liye hai| bAkI ke hAya meM nAna yukna kamala hai| isI tAraNa ka bAI aura paM. hAya mantaka ke pAsa hai| kabANA ke bAMyI pora bhI isI madhya bhAga meM sugvAsana para baiThI prathama devI ke dAya hAtha meM prakAra kI mUrtiyAM hai| unameM pahalA puruSa nambI dADhI dhAraNa trizUla tathA ghaTa hai / isakA vAhana mRga hai / dvitIya pratimA kiya hai| kadArtha mAtha meM baDaga va bAeM hAtha meM ghaTa hai| inakA vAhana dusarI marambanI pratimA bhI isase milatI julatI hai| miha hai / nAtIya panimA ke dAga hAya meM aMkuza va bAeM hAtha yaha bhI saMgamaramara kI banI hai| rAjasthAna ke jisa vAstu meM cakale japA gola padArtha liga hai / inakA vAhana aspaSTa zilpI ne apanI yaha prAdarza mAdhanA janatA ko dI vaha hai| caturtha pratimA kA bAhana marpa hai| dAhine hAtha meM nAla apanA prajJAna nAma sadA ke lie amara kara gyaa| samyagdRSTi kA viveka satI mItA ko rAmacandra ne jaba lokApavAda ke bhaya se dubI hone ho / merA azubha karma udaya meM pAyA hai usakA kRtAMtavA senApati ke sAtha tIrtha yAtrA ke bahAne bhIpaNa phala mujhe bhoganA hI pdd'egaa| tuma rAmacandra se merA eka banameM chur3avA diyaa| kRnAntavakta jaba usa bhISaNa vanameM mandaza kaha denA ki jisa lokApavAda ke bhaya se Apane pahuMcA to raya roka diyA / mItA ne ratha rokane kA kAraNa mujha jaMgala meM nirvAsita kiyA hai| upa taraha amaraza pUchA-naba senApati ne anyanna dukhita hokara sArA hAla sunA vahakAve meM prAkara apane dharma kA pariyAga na kara denaa| diyA / aura sItA ko akelI vahAM chor3a kara jaba vApisa davA manI mItA kA viveka, mAima aura dRDhatA / samyagASTi ayodhyA jAne lgaa| taba mItA se kahane lagA mAtA jI jIva vipatti meM bhI apane santulana ko nahIM bote, pratyuna kucha sandeza to nahIM kahanA hai / sItA ne kahA, tuma kyoM apane svarUpa meM madA mAvadhAna hone kA prayatna karate haiN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTAraka vijayakIrti (DA. kastUracandra kAsalIvAla) vijayakIrti bhaTTAraka jJAnabhUpaNa ke ziSya the| ina vadita sUra caragaNaM bhavyaha zaraNaM padravaraM / kI alaukika pratibhA evaM pAMDitya ko dekhakara jJAnabhUSaNa vijayAdihi kIrti mo mahamuni dhamaradhura / / ina para mugdha ho gaye aura apane jIvana kAla meM hI savan dhari saMgraha bhAraM moha vidAraM mRhaya taTa / 1560 ke pUrva inheM bhaTTAraka pada para biThA diyaa| vijayakIrti paravAdI chida jAgagaDa chaMdaM kammatuTa / / pahile gRhastha the| kucha hI varSa pUrva inakA vivAha huzrA thA saMgAra mapaMthaM loha vigatha chAya vada / ki jJAnabhUSaNa se inakA bheMTa ho gyii| jJAnabhUSaNa usa jirigamana pahacaga guru utta gaM dalita bhaTa / / samaya bhaTTAraka the aura dharma evaM sAhitya pracAra ke liye unmUlita pa pa nihina vitApa udharaha gtth| sthAna sthAna para bhramaNa karate rahate the| eka dina inheM vijaya- uddharai jina geha yAtra samuha vapai maThaM / / kIrti mile / Apasa meM bAtacIta hone ke pazcAt jJAnabhUSaNa vadita mUra caragA bhavyaha zaraNa paTTa dhara / me unheM apanA ziSya banAnA cAhA / isake liye inakI strI vijaya dihi kIti so maha mRtti dhamma dhuraM / / ko samajhAyA gayA / saMsAra kI asAratA ko kitanI hI taraha vijayakIni utkRSTa tapasvI the| bAIsa parISahoM ke pati-patnI ke sAmane rakhA gayA aura anta meM jJAnabhUSaNa ko vijetA evaM caubIsa prakAra ke parigrahoM ke tyAgI the| apane saphalatA mila gyii| bha. zubhacandra ne eka racanA meM isI cAritra evaM sapobala se ve sabake janamAnasa ko apane vaza prasaMga kA acchA varNana kiyA hai usI ke do chanda dekhiye:- kara lete the / ve sAdhuoM ke ziromaNi evaM du:myAnala ke liye bayaNa suni nava kAmaraNI dugva dharii mht|| megha ke samAna the| anya chanda meM zubhacandra ne hI inakI kahI vi mAsaNa majha havI navi vAgyo rahi kata / / nimna zabdoM se prazaMsA kI hai:re re kAmariNa ma kari tU dukhaha indra narendra magAvyA / amala sakala pada kamala vimala lapi neha ma maMDita / bhivh| nirmala komala kAya'varagAMgU sU paMDita / / hari hara babhami kIyA ra kaha loya savva mama basI locana kamala dala lAbha, lAbha kalikAla ma kaarnn| hu~ nisaMkaha / / acalA balikA lubdha, sRjana samAra vitAraNa / vijayakIrti zAstroM ke acche jJAtA the| labdhimAra, sajJAna bhUpagA pahAbharagA, vijaya kIti zAmana prvl| gommaTasAra, trailokyamAra ke marmajJa vidvAna the| nyAyazAstra kuDali khela sUri bhacada sevita pada kamala / / para unakA pUrA adhikAra thA evaM kaThina kAvyoM ko vaha sahaja zAstrArtha karane meM ve nipuNa the| jahAM bhI jAne apane hI samajha liyA karate the bha0 zubhacandra ne inake pAMDitya kA vAdiyoM se bhiDa jAte / ve svacchanda ghUmate aura lalakArane 'vijayakIrti chanda' meM nimna prakAra ullekha kiyA hai.- para bhI unheM koI zAstrArtha karane vAlA nahIM miltaa| ve labdhi sU gummaTasAra sAra trailokya manohara / bAdiyoM ke garva ko mahaja meM cUra kara dete aura apane amRta karkaza tarka vitarka kAvya kamalAkara diraNayara / , maya bacanoM se sabakI jJAna pipAsA ko zAnta kara dete / eka anya gurU chanda meM bhaTTAraka zubhacandra ne apane guru janatA unheM vAdIndra ke rUpa meM jAnatI thI bhaTTAraka zubhacandga kA stavana karate huye likhA hai: ne apane eka chanda meM inake zAstrArtha kI nimna zabdoM meM dhyAnAmRta pAnaM vasairAnaM vihita sahaM / prazaMsA kI hai:paravAdIya mahana vihita subaIna nihita kuhaM / vAdIyavAda viTaMba vAdi miggala mada gaMjana /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta digambara kaviyoM ke racita veli sAhitya 'zrI agaracanda nAhaTA' kucha varSoM pahale jaba zrI nAthUrAma jI premI ke prakAzita yAtrAoM aura itivRtta ke saMbaMdha meM jitanA pracura sAhitya digambara jaina sAhitya kI sUciya hI degbI thI taba taka aisI zvetAmbara kaviyoM kA milatA hai, utanA di. kaviyoM kA nahIM hI dhAraNa thI ki zvetAmbara kaviyoM kI taraha digambara milatA, phira bhI parimANa meM cAhe kama ho para aneka prakAra kaviyoM ne vividha prakAra kI phuTakara racanAyeM nahIM banAI kI phuTakara racanAyeM diga. kaviyoM kI racita bhI prApta ho hai / para jaba dillI nAgaura aura jayapura ke di. zAstra gaI haiM / aura bhaviSya meM unakI jAnakArI aura bhI adhika bhaNDAroM kI sUcayA~ banI tathA una bhaNDAroM ke mahatvapUrNa prakAza meM pAnA sambhava hai| nAgaura ke bhaTTArakIya bhaNDAra guTakoM ko dekhane kA anamara milA to vaha pUrva dhAranA galata siddha huii| yadyapi vitAmbara kaviyoM kI taraha vividha zrAdi meM jo makar3oM guTake hai unakI abhI taka pUrI sUkhI prakAra kI phuTakara racanAoM kI itanI pracuranA di. kaviyoM hI nahIM bana pAI hai isI taraha aneka zAstra bhaNDAra hA na kI racanAoM meM nahIM pAI jAtI, udAharaNartha nIyoM kI hoNge| va diya kuda kUdala vAdi tha ya mana raMjana / / vijayakoni kI abhI taka koI racanA hameM prApta nahIM vAdi timira hara mUri vAdi niirmhsudhaakr| pUrvAcAryoM kI racanAoM kI pratilipi karavA kara zAstravAdibiTa vana vIra va di niggaraNa gugAyA gara / / bhaNDAroM meM virAjamAna karane evaM unake svAdhyAya kA pracAra vAdIdra miragati gadi mUna maci digvrh| karane meM adhika ruci digvalAI thI / me ye apane yogya kahi jAnabhUSaNa mA paTTi thI pijayakoti, jagapati ga ke yogya ziSya the aura inake ziSya bhaTTAraka zubhacandra varaha / 5 / kitane hI pranyoM ke racanAkAra the| vijayakIrti kevala mAnavoM dvArA hI pajita nahIM the vijayakAti zAstrArtha karane evaM sAhitya kA pracAra kara kitu devatA aura pazu patnI bhI unase zikSA prApta karate the| ne ke sAtha sAtha nava mandira nirmANa evaM prAcIna maMdiroM vezrAma yAna meM lIna rahate aura apane jJAna ko manI kA jINoddhAra bhI karavAte the| inhoMne saMvat 116. kI mAnavoM meM samAna rUpa se vitaraNa kiyA krne| ve zarIra meM mAgha kRSNAH15 ko nathA saMvata 1560 kI vaizAkha zuklA 2 kamanIya evaM vANI se kalyANakArI the| prakRti meM zAnta kI zAntinAtha mvAmI kI mUrti kI pratiSThA krvaaii| the tathA tatva citana meM lage rahataM / imI ko zubhacandra ne saMvat 1961 caitra 3 vudiH 8 ko neminAtha kI mUrti kI tathA nimna rUpa meM kahA hai: hamI varSa ke caMgAgva zuklA ko snAya kI mUrti kI mugnara vagacara cAmacadra cacina caraNa dvaya / / sthApanA kraayaa| saMvat 1568 kI phAlguNa zuklAH5 samayamAra kAmAra hamacara citita ci.maya / / ko zrI madya ne zrApakI bahina prAyikA devazrI ke liye pama naMdi paMcavizatikA kI prati lignadhAgadhI dakSa pakSa zubha mukSa lakSya lakSaNa yaninAyaka / vijayakAti saMvata 1557 se 1568 naka bhaTTAraka rahe jJAna dAna jina gAna bhavya cAtaka jaladAyaka / / kamanIya mUrti mandara sUkara dharma zarma kalyANakara / inhoMne apane jIvana meM jo sAhityika evaM sAMskRtika kArya jaya vijayakoti mageza vara zrI zrIvarddhanamaukhya va. kiya ve cirammaraNIya rheNge| // 7 // 1.2.3.4.5. dagviye bhaTTAraka mampradAya pRSTha 114 155 ** *
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 abase 15-20 varSa pahale jaina satyaprakAza meM phAgu vivAhalA, nilokA, saMvAda, yAdi kaI prakAra racanAthoM saMbaMdha lekha pro0 hIrAlAla kApaDiyA Adi ke prakAzita hone lage to maiMne bhI unakI pUrI jAnakArI kI kucha aMza meM pUrI karane kA yatna kiyA aura eka-eka racanA prakAra sambandhI jitanI bhI jaina, rAjana da racanAoM kI jAnakArI mujhe prApta ho sakI unakI sUca ko apane lekhoM meM detA rhaa| veli maMjhaka jJAta racanAoM kA matipta paricaya pro0 hIrAlAla kApaDiyA ne yathA smaraNa "jaina dharma prakAza nAmaka patrikA meM prakAzita kiyA to maine kalpanA meM bahuta zrI navIna jAnakArI ke sAtha dekhi saMzaka racanAoM kI vistRta sUcI prakAzita kii| rAjasthAnI sAhitya meM rAThI pRthvIrAja racita kRSNa kI hai aura cAraNa kaviyoM kI anya bhI kaI beliyo nRpasaMkRta lAyabrerI Adi meM prApta zrI / ataH merA lekha prakAzita hone para rAjasthAnI sAhitya ke mahAna vidvAna zrI nama dAsajI svAmI ne zrI narendra bhanAvata ko baliyo sabaMdhI zodha-yantra likhane kI preraNA dI taba taka diga0 kaviyoM kI beli saMjJaka racanAoM kI jAnakArI bahuta kama prakAza meM yA pAI thI para usake bAda jayapura ke zAstra bhaNDAroM kI sUniyAM yajyoMpI gaI naI naI hotI rahI. phalataH aba taka karIba 20 diga0 kaviyoM ke racita theliyoM kA patA laga cukA hai| pro0 narendra bhanAvata ko rAjasthAnI beli sAhitya nAmaka apane zodha prabandha para DAkTareTa mila cukI haiN| unake isa zodha prabandha meM karIba beliyoM kI racanA kI gaI hai jisameM dakayoM kI jiyoM kA upa labdha honA avazya hI ullekhanIya hai / maiMne unase diga0 peliyoM kI sUtrI mAMgI thI dinAMka 2-02-63 ke patra meM nimmo 15 veliyoM kI sUcI likha bhejI hai karttA 1) karmacUra prata kathA beli, sakalakIrti, 16 vIM zatAbdI 2) paMcendriya beli ThakurasI sarvat 1550 3) nemizvara " 1 nAma samaya 5) peni 2) krodha beli , ThakurI saMvat 1550 chIhana saMvat 1575-84 matadAma saMvata 3+n" , * anekAnta , ' 6) sudarzana beli vIracan 16vIM zatAbdI , 7) jambU svAmInI beli bAhulIdei 6) bharata velli 10 ) guNTA beli jIvaMdhara 16 ) laghu bAhubali veti zAMtidAsa 12) guru veli 3) 33 15) : 5 ) zrAdinAtha ni, 18) degA hai dharmadAya harSakAni divAliyA 4) mallidAsa nIlimA jayasAgara 15) paDalesthA li sAhaloTa 1 vIM zatAbdI 1730 zrI bhavana ne isase pahale jo unheM 80 lA kI pUrI sUcI nAmani phri aura patiyoM ke nAma hai| , maM0 1616 maM0 1625 " maM0 bhaTTAraka dharmacara dadAya 53 pUrva T jayapura ke digambara zAstra bhaNDAroM kA sUciyoM meM kucha aisI veliyoM ke nAma hai jo ki nAmoM meM hI nahIM hai / kucha nAma uparokta nAmAvalI meM hone para bhI una raciyatA ke nAma sUciyoM meM nahIM hone se ve veliyoM ne hI hai yA bhinna haiM nahIM kahA jA sakatA / 1 Amera zAla bhagadAra sUcI meM guTaka naM0 15 maM kali kuNDa pArzvanAtha bela kA nAma chA hai aura guTakA na 24 meM beli gIta nAmaka racanA hai| ina donoM ke raciyatA zrI kA nAma sUci meM nahIM diyA gayA hai| 2 grantha sUcI bhAga 2 puSTa 8 meM guNa veli, ThakurasI racita kA nAma hai sambhava hai vaha paMcendri yA nemizvara veli hI ho pR0 365 meM paMceddhi veli, pRSTa 366 nemanAtha veli pRSTa 371 bharata kI bela ke raciyatAoM ke nAma bhI nahI chape haiN| 3 grantha sUcI bhAga 3 ke pRSTa 167 meM RSabhanAtha li kA nAma hai vaha vAdizvara veli se bhinna hai yA abhinna nirNaya karanA Avazyaka hai / 4 grantha sUcI bhAga 4 ke pRSTa 638 meM paMcendriya vela dIla pRSTha 623 meM guNA vedha ( candanayAjAgIta) pRSTa 643 guNa beli, pR0 775 meM paDa lesyA beli DarpakIrti
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vagheravAla jAti (DA0 vidyAdhara joharApurakara, jAvaga) prastAvika-- gajA balibhada, usakA beTA baraNakuyara aura ikyAvana digambara jaina samAja kI jAnipoM meM bagheravAna jAni gAMva ke ikyAyana TAkRra ko upadeza dekara badheravAla jAti kA bhI viziSTa sthAna hai| isa jAti ke loga rAjasthAna 12 gotra kI sthApanA karI / saMvata 19 mAha badI / nayA mayapra meM aura madAgAra meM bhI nivAsa karane hai| ravivAra ko / maha kArana kara kucha ghara kelAgar3ha deza tarapha ina kI sAdhyA 5 hajAra ra zrApapAsa hai| isa jAti kA zrAyA mo unakA dharama TUTa gyaa| vahA~ bihAra karate karate nAma rAjadhAna meM baiMka ke nikaTa thina baghega nAmaka lohAcArya jI kASThAsaMdha bAle prAye so unane upadeza grAma meM liyA gayA hai / isa grAma meM isa samaya baMdalavAla dara dharma meM sthApanA karI, mo mattAbIya gotra kASThAsaMdhI nathA agarabAnI 4 ghara jinameM bArahavIM-tarahavIM sadIya saMbana 14. zrAmoja mudi 14 maMgalavAra ko / saMvata kI kaI maniyAM hai| jaina sAhitya aura itihAsa pR0 344) / 1241 alibadana pAtamyAha ke samaya meM cittaur3a meM rANA bhAToM kI anuthati-- ratanasiMha cauhAna kA kAmadAra punAjI mbaToDa thA usane ___ baghenyAla jAti ke pratyeka parivAra ke sadasyoM meM 35. ghara lekara dakSiNa meM praayaa|' (isa varNana kA hastanAmoM kI mRvI jayAra karane kA kAma bhATA kara lina mAra saMgraha meM hai| vi0saM0 1E7 ma bhATa paribAra vaMza parampaga kara zrAya haiN| vi0 saM0 1873 rUmabadAma nAgapura Aye the, unhoMne isa bAre meM thor3A meM bhATa hIgananda aura kAlagama kAraMjA meM the usa va bhinna barNana kiyA thA-balibhadra rAjA kA pitA bAga unhoMne bagheravAla jAti kI sthApanA ke bAre meM ina zabdoM meM vargAna ki.pApA-'prathama dRDhADa daza meM gajA vikrama ke nAmaka thA tathA bAlabhadra ke putra baruNakubara ke 52 puroM bama aura kandakandAcArya jI ke amnAya meM jampa meM 12 gotra sthApita haye, bagherA gAMva ke pAsa inakI senA mnAmApA / ye baghega gAMva meM Aye / usa gAMva kA meM marga kA prakopa huzrA, naba rAmadAma bhATa kI salAha se zASAMza saM0 1983 ke nAma chupe haiM yadi racanAtrI ghora racayitA digambara zAstra bhagadArI meM kaI zvetAmbara racanAya bhI ke nAma galata nahIM chape hoM to to SaTa nemyA cAla-harSa kAti milana: hai ataH neNave ke guTa ke se jipa nemi rAjimatI vela aura paMcandriya bali ch|hl ye 2 nAma umaMgaka 12 nAmoM ko nakala mane prApta kI hai yaha zve. sIhA kavi kI racanA meM aura bar3ha jaayege| jina baliyoM ke nimitAnI ke nAma laganA / hamako 2 pratiyA 11 vIM aura 16 vIM zatAbdI sUciyoM meM nahIM hai unakI acchI taraha jAMca kara lenA kI . bhagadAroM meM mujhe prApta huI hai| sambhavataH balicAhie / yadi unameM koI ajJAta mile to ttiik| maMjaka racanAoM meM yaha sabase prAcIna hai| kucha mahIne pahale maiMne chApara ke sva. mohananAla aura bhI koI diga. li DA. kastUrananda kAsalIvAla dudheDiyA ke pAsa eka mahatvapUrNa diga. guTakA devA thA paramAnandarjana, kundanalAla jaina prAdi ko jAta ho to usa usameM gugAThANA beli meM bhinna honA hI sambhava haiN| vaise kI jAnakArI zIghra hI prakAza meM lAne kA anurodha hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anekAnta ghe loga samIpa hI nivAsa karate hue muni umAmbAmI, lohAcArya, vidyAnanda, rAmasena ba nemasena kI zaraNa meM pahuce, unake mantrajala se roga zAnta huA, taba ve saba loga jainadharma meM dIkSita hue tathA rAmadAsa ke vaMzajoM ko unakA kula vRttAnta saMgrahIta karane kA kAma sauMpA gyaa| kucha aura anuzratiyAM kASThAsaMgha ke vibhinna bhaTTArakAM kI prazaMsA meM samaya samaya para limve gaye kaI chappayoM kA saMgraha hamAra saMgraha ke eka hastalikhita guTake meM hai| isameM bagherabAloM ke sambandha meM bhI pAMca padya haiM jo isa prakAra haiM5 kASTAsaMgha tapa teja nayara baDelI mAhe / bagherabAla bara nyAta gota bAgaDiyA tyAhe // sAha sadAphala sarama nAri kanakAde sundara / kare dharma prAloca jinezvara pRja puraMdara // gaMbata bAra ikkAvane biMva praniSTA yaya tilaka / pArcanAya jI thApayA jaya jaya jaya bolai khalaka // kASTAsaMgha vizAla lAibAgaDa gaccha jAgo / vagherabAla vara nyAta gota borakhaMDayA bkhaanno|| pApasAha kulatilaka nAma mohana vara maMDana / saMvata RNa pacIsa dharmadhvaja racI ambaMDana // veI pura pATana sarasa pArzvanAtha jina thampayana / vRSabhadAma kaviyaNa kh| moM jaya jaya jasa appayana / kASTAsaMgha sujANa nyAta bagherabAla birAjita / khaTabaDa gota gayaMda puraNamala sAha susobhita // nayara bagherA moha sarasa ani kIdhI prtisstthaa| zAntideva padharAya bhojana bahu diyA miSThA // saMbata praNa ikkAvane mAgha mAsa dazamI zukala / vRSabhadAsa kaviyaNa kahI dharaNAyuta guNa to prakala // 4 kASThAsaMgha udAra lADabAgaDa gaccha sohe / vagheravAla vara nyAta gota borakhaMDhayA mohe // ugrasena vaDa vIra pAmasuta deza vikhyAtaha / paT darzana mAhi kIrti kanakade sundara maath|| saMbata traNa paMcAbane pATana mAhi jhalamala kiyaa| sumatideva ima uccare muni sugrata jina thppyo| kASThAsaMgha gaccha saphala nAma mAthura manamohana / nyAta bagherabAna gota pitaliyA mohana / sAha nAma zrIpAla nagara ujeNI maahii| kiyo pratiSThArambha devatA vikrama mAhI // saMbana zraNa paitAma me suranarakhecara nutacaraNa / jayau abantI pAsa lohasUrimaMgalakaraNa / anuzrutiyoM kA vicAra bhATI kI anuzra niyoM meM tathA Upara ke padyoM meM isa jAti ke vyakriyAM kI jo pracIna tithiyAM dI haiM va kalpita hI mAlUma par3atI haiN| kyoMki anya sAdhanoM se unakA koI samarthana nahIM hotaa| saM0 142 meM kASThAsaMgha kA asti-ba isa meM batalAyA hai vaha to spaSTa rUpa se itihAsa ke viruddha hai| kyoki kASThAmaMdha kI sthApanA paM. 753 meM huI aisA darzanagnAra meM varNana hai tathA isake zilA lekhIya ullekha to bArahavIM zadI meM hI milate hai| kintu ina anu. zrutiyoM meM kucha bArA vAraka bhI haiM / baMdheragAla jAni ke 12 gAtroM meM 25 mUlamaMgha ke tathA 27 kApTAsaMgha ke anuyAyI the bama bAta kA samarthana bikrama kI aThArahavI padI ke legbaka narendrakAni ke eka padya se hotA hai (bhaddAraka sampradAya pR. 284) zrI kApTAsaMgha nAma prathama gotra paMcabIma / mulamaMgha upadeza gotra aMne sattAbIsa // bagheravAla braDa jJAti gotra bAvaNa guNa pRrA / dharma dhuraMdhara dhIra parama jina mAraga sUga // mahAghratadhAraka mahAraka zrI lakSamImenaya jAniye / guru indrabhUSaNa gaMgasama suguNa narendrakIti bgvaanniye|| isa jAti ke loga mUlataH rAjapUta kSatriya the tathA bAda meM jainadharma meM dIkSita huye the isakA bhI eka samarthaka pramANa hai| isa jAti meM prativarSa caitra zu. 8 tathA prAzvina zu. 8 ko kula devI kA pUjana kiyA jAtA hai (uttarI pradezoM meM terApaMtha ke prabhAva se yaha rIti lupta huI hai kintu dakSiNa meM abhI rUr3ha hai) jise dinhADI pUjana kahate haiN| isa samaya yadyapi sAdhAraNa bagheravAla apane kuladevatA ko padmAvatI, cakrezvarI yA ambikA yaha nAma detA hai tathApi bhAToM ke kathanAnusAra ina deviyoM ke nAma alaga alaga hai
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ varabAbA jAti unake kathanAnusAra cavariyA gotra ko devo caMdrasena hai, "bhuriyA bhore| TholyA gotra kI devI khaMDavA hai, pinajiyA gotra kI devI 12 maDhayA peMDhArI / rUkhamA hai, bAgaDiyA gotra ko dezo cAmumhA hai tathA 13 sAbalA gahANakarI, bhoNgaadde| bhuriyA gotra kI devI mahikAvato hai| ye nAma jainadharma 14 seThayA mudhojkr| ke svIkAra ke pahale ke hone cAhiye yaha spaSTa hI hai| kyoM harasorA kastUrIbAje, nagaranAIka(caoNdUra), ki jaina zAsana deviyoM meM ye nAma nahIM pAye jaate| harasule (sNgii)| dakSiNa pravAsa kucha smaraNIya vyakti-- upayukta anuzruti meM vaSerabAloM ke dakSiNa-pravAsa aba hama vaSeravAla jAti ke una smaraNIya vyaktiyoM kA samaya saM0 1241 batAyA hai tathA isake netA pUnAjI kA saMkSipta ullekha kareMge jinhoMne andhalekhana, mUrti-mandira khaToDa batAye haiN| kintu pUnAjI kA samaya vikrama kI nirmANa prAdi kAryoM se aitihAsika mahatva prApta kiyA thaa| solahavIM zAhI meM nizcita hai kyoM ki ve kAraMjA ke bhaSTAraka (ka) paMDita mAzAdhara-bagheravAsa jAti kA sarvasomasena ke ziSya the| inake sAtha vaSeravAloM ke 17 prathama ullekha paMdita prAzAvara jI ne kiyA hai| unhoMne gotroM ke loga dakSiNa pAe the| isa samaya inameM do gotra apanI jAti ke isa nAma kA saMskRtIkaraNa 'myAravAkhAnyavara naSTa ho cuke haiM-15 gotra abhI bhI dakSiNa meM haiM, ina isa rUpa meM kiyA hai| sAgAra dharmAmRta, anagAra dharmAmata, kI janasaMkhyA 120. hai| mahArASTra kI rIti ke anusAra jinayajJakarUpa, triSaSThismRti zAstra ityAdi . saMsAta ina logoM ne sthAna yA vyavasAya batalAne vAle upanAma graMthoM ke racayitA paMDita prAzAdhara kA vistata paricaya paM. dhAraNa kara liye haiM tathA gotra nAmoM kA vyavahAra prAyaH nAthUrAmajI premI ne diyA hai (jaina sAhitya aura itihAsa chor3a diyA hai| pratyeka gotra ke jo alaga alaga upanAma pR. 342-358) / unake graMthoM kA racanAtmaka saM. isa prakAra huye haiM unakI sUcI isa prakAra hai 1285 se saM0 13.. taka kA hai| gotranAma upanAma (kha) paMDita somadeva-zru tamuni kRta tribhaMgIsAra , khaToDa joharApurakara, mahAjana(kAraMjA) kI saMskRta TIkA ke kartA paMDita somadeva bhI vaSerabAna jAti 2 khaMDariyA prAgrekara, kalamakara (jiMtUra) ke the| ye abhideva tathA vijeNI ke putra the| atamuni kA khaMDAre, khoraNe, khokhApure samaya saM0 1318 meM jJAta hai ataH somadeva usa samaya bhIsIkara, ruiivaale| ke bAda ke lekhaka hai (jaina sAhitya aura itihAsa 3 govAla saMgaI (aNjngaaNv)| . cabariyA kheDakara, cavare, DoNagAMvakara, (ga) jIjAsAha-ye cittauba ke prasiddha kIrtistambha jiMtUkara, deULagA~vakara, ke nirmAtA the| ina ke viSaya meM eka vistRta zilAlekha devalasI, raaybaagkr| muni kAmtisAgara jI meM prakAzita kiyA thA anekAnta varSa 1 jugiyA jogI, killedaar| 8 pR0 142) / durbhAgya se usa kA samaya nirdeza ThIka ThokyA kalamakara (kAraMjA), ThabanI, nahIM hai| enyuala riporTa mApha inDiyana epigrAphI sama sbaaiisNgii| 1954-15 meM udayapura myujiyama se prApta eka khesakA * naMgotyA grine| sAra isa prakAra diyA hai isa lekha meM bagheravAla jAti ke - pitaliyA nAMdagAMvakara, daryApUrakara / jIjAka dvArA eka stambha kI sthApanA kA ullekha hai| isa bAgaDiyA mishriikottkr| khela kI mukha prati dekhane para hameM yaha vAkya isa prakAra 1.borakhaMDayA magaranAIka (kAraMjA), mahAjana mitrA-varavAsa sAhajIjAkena kAritaH svabhaH / cittor3a (mAgapura), maaldii| kekItistambha kA zikhara pichalI zatAbdI meM rAyA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anekAnta phatehasiMha ke samaya meM TUTa kara gira par3A thaa| hamArA (jha) varSAsAvajI-jogI gotra ke bardhAsAva jI anumAna hai ki vaha zilAlekha tabhI vahA~ se udayapura lAyA nAgapura nivAsI the| bhoMsalA rAjA raghojI (dvitIya) ke gayA hogaa| darabAra meM inheM acchI mAnyatA prApta thii| inhoMne saM0 (gha) pUnAsAha-dakSiNa meM jAne vAle bagheravAla 1845 meM nAgapura meM eka mandira banavAyA jo isa samaya parivAroM ke ye pramukha the| kAraMjA meM bhahAraka somasena ke senagar3ha mandira kahalAtA hai| isa mandira ke nirmANa ke ye ziSya hue| ataH unakA samama bikrama kI solahavIM samaya raghu nAmaka kavi dvArA likhI gaI vistRta marAThI sadI meM nizcita hai| ye upayukta jIjAmAha ke putra the| kavitA hamane 'sanmani' meM prakAzita kI hai| nAgapura se (a) vIrasaMghabI-jintUra (jilA parabhaNI) ke 30 mIla dUra rAmaTeka atizayakSetra hai vahA~ bhI vardhAsAvajI samIpa nemagiri pahAr3I para bhauroM meM tIna mandira haiM jina ne kucha nirmANa kArya karAyA thaa| nAgapura meM prativarSa caitra meM neminAtha, pArzvanAtha tathA zAntinAtha kI vizAla mUrtiyA~ 3.1 ko padmAvatI kA rathayAtrA utsava hotA hai usa kA haiM / neminAtha mUrti ke pAdapITha para ina mandiroM ke saMsthApaka prArambha vardhAsAvajI ne kiyA thaa| pIra saMghavI, unake tIna putra tathA ina cAroM kI patniyoM (a) lekurasaMghavI-ye kAraMjA ke latAdhIza seTha kI mUrtiyA~ bhI aMkita haiN| ye mandira kAraMjA ke bhahAraka the| eka bAra eka saudAgara sATha U~ToM para kastUrI lAda kumudacandra ke upadeza se zaka 1534 = vi. ma. 167. kara becane jA rahA thaa| kAraMjA meM yaha kamtUrI koI nahIM meM nirmita hue the| isa prAzaya kA leba bhI vahA~ hai| kharIda sakatA aisA usakA vAkya suna kara leMkurasaMghabI vIrasaMghavI ke kula kA isa samaya kalamakara upanAma hai| krodhita hue tathA vaha sara kastUrI kharIda kara unhoMne apane (ca) bApUsaMghavI-kASThAsaMgha-nandItaTagaccha ke bhahAraka nae bana rahe ghara kI jur3AI ke liye taiyAra kie gaye cane zrIbhUSaNa ke ziSya brahmajJAnasAgara ne apanI racanA akSara meM milA dii| unake isa vizAla nivAsa sthAna ke khaMDahara bAvanI meM bagheravAla saMghapati bApU kA ullekha kiyA hai tathA abhI kAraMjA meM hai tathA kastUrI kI havelI isa nAma se unheM laghuvaya-bahuguNadhArI aise vizeSaNa diye haiN| inakA prasiddha hai / legurameghavI kA samaya vikrama kI aThArahavIM samaya vikrama kI satrahavIM sadI kA madhya hai (bhaTTAraka sadI kA antima bhAga hai| inhoMne bhI rAmaTeka kSetra para sampradAya pR. 276) / kucha nirmANa kArya karAyA thaa| (cha) bhojasaMghavI-ye bApUmaMtrI ke putra the| (Ta) ratanasAha-kAraMjA nivAsI ratanasAha bhaTTAraka kAraMjA meM inakA bar3A vyApAra calatA thaa| zIlavijaya zAMtisena ke ziSya the| maM. 1825 meM rAmaTeka yAtrA ke kI tIrthamAlA meM inakI samRddhi kA vistRta varNana hai| avasara para inhoMne hindI zAntinAtha vinatI kI racanA kI inhoMne giranAra kI yAtrA ke liye saMgha nikAlA thA, tathA thii| saM0 1826 meM zAntisena ke pada para siddhasena kA isa kArya meM eka lAkha rupaye kharca kie the| inake liye pAmo paTTAbhiSeka huzrA unakI prAratI bhI ratanasAha ne likhI kavi ne zaka 1614 vi0 saM0 1750 meM bharatabhujabali- thii| 'aghahara zrI jina biMba manohara' isa paMkri se prArambha caritramAmaka kAvya kI racanA kI thii| inake dvArA sthApita hone vAlI caubIsa tIrthakaroM kI prAratI vidarbha meM ratnatraya yantra (ma. 1747) nAgapura ke senagaNa mandira mapracalita hai (bhaTTAraka saMmpradAya pR. 22-23) / meM hai(bhaTTAraka sampradAya pR. 286) / upasaMhAra(ja) pUjAsaMghavI-ye kAraMjA ke pratiSThita sajjana upayukta varNana mukhyataH dakSiNa pradeza ke pramukha vgherthe| inakI preraNA le kASThAmaMgha-nandItaTagaccha ke bhaTTAraka vAloM ke viSaya meM hai| rAjasthAna tathA madhyapradeza ke bagherasurendrakIrti ke ziSya dhanasAgara ne saM. 1756 meM 'pAva vAloM ke viSaya meM lekhaka ko utanI jAnakArI nahIM hai| purANa' kI racanA kii| yaha kAvya hindI chappayoM meM hai isa pradeza ke koI vidvAna isa viSaya para prakAza DAleM to (ma. saM. pU. 288) / bahuta hI acchA hogaa|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahApaMDita AzAdhara - vyaktitva evaM kRtitva (paM0 anUpacaM da nyAya tortha 'sAhitya ratna' jayapura ) gajasthAna kI vIra bhUmi ko jisa prakAra yukha bhUmi meM aura mahArAjA pRthvIrAja cauhAna para vijaya prApta kI usI aMtima dama taka DaTe rahane vAle balavAna yodvAnoM ko janma dene samaya ajamera para bhI gaurI me adhikAra kiyA thA / isa kA gaurava prApta hai usI prakAra janma bhara athaka parizrama kara AkramaNa ke phalasvarUpa dehalI aura ajamera meM tathA rAja ne vAle macca mAhitya viyoM ko janma dene kA bhI saubhAgya sthAna meM cAroM ora arAjakatA maca gayI / mAghe dina prApta hai| prAkRta saMskRta apabhraza hindI evaM rAjasthAnI musalamAnoM ke prAkramaNa hote the aura jAnamAla kI surakSA bhASA ke aneka vidvAnoM ne isa pradeza kI dharA para janma kA koI prabaMdha nahIM thA / prAzAvara ne jaba yahAM cAroM ora lekara tana mana dhana se mAM bhAratI kI amUlya saMthA kI hai azAnti dekhI to parivAra sahita dhArAnagarI bakhe gye| tathA apanI maulika racanAoM, bhASAntara kiye hue granthoM ina kI prAraMbhika zikSA pahile mAkhanagada tathA pIke dhArA meM tathA anya anya prakAra se yahAM ke jJAna bhaNDAroM ko hI huii| dhArAnagarI usa samaya sAhitya evaM saMskRtikA samRddha banAyA hai rAjasthAna meM ye jJAna bhaNDAra itane adhika kendra thii| aura isIlie inhoMne bhI vahIM vyAkaraNa pUrva mahatvapUrNa haiM ki Aja bhI inameM saba milAkara lakSAdhika nyAya zAstra kA gaMbhIra adhyayana kiyaa| hastalikhita graMtha saMgrahIta haiN| rAjasthAnI sAhitya kAroM ne dhArA nagarI se mAhitya evaM saMskRtikA parijJAna evaM purANa, caritra, kAvya vyAkaraNa koSa, nATaka, prAyuvaMda prAdi nalakacchapura (nAlachA) se mAthu jIvana prApta huA thaa| sabhI mahatvapUrNa viSayoM para aneka bhASAnoM meM racanAyeM kI unake hRdaya meM dhArA nagarI meM hI jaina dharma evaM sAhitya sevA hai jisa se bhAratIya saMskRti ko jIvita rakhane meM parNa yoga kA utkRSTa bhAva paidA ho gayA thA kiMtu vahAM kA vAtAvaraNa milA hai| inhIM sAhitya seviyoM meM 13 vIM zatAbdI ke upake nAyaka dekha vahA~ nahIM raha sake au mahA paM0 zrAzAdhara jI the jinakI sAhityika saMvAnoM kA vivaza hokara nalakAchapura jAnA pdd'aa| vahA~ kA meminAtha sabhI bhAratIyoM ko garva honA caahie| cayAlaya unakI pAhityika gatividhiyoM kA kendra bana gayA paM. zrAzAdhara jI saMskRta sAhitya ke apAra darzI ve lagabhaga 35 varSa taka mAlachA meM hI rahe aura vahIM ekaniSThA vidvAna the| ye mAla gar3ha (mevAra) ke mUla midhAsa the meM sAhitya parjanA meM laga gye| ve nirmIka vidvAna the tathA kiMtu mevAha para musalamAna bAdazAha zahAbuddIna gaurI ke kimI kI kabhI paravAha nahIM karate the| aura jaisA bhI mAkramaNoM se trasta hokara mAlavA kI rAjadhAnI dhArAmagarI pAgama sAhitya meM likhA hai usake anusAra apane iSTamitroM meM apane svayaM evaM parivAra kI rakSA ke nimitta anya logoM ko calane kA prAgraha karate the| yadi unhoMne gRhasthoM ke liye ke sAtha Akara basa gaye the| paM0 zrAzAdhara voravAla jAti ke sAgAra dharmAmRta jilA to muniyoM ke liye bhI mAdhAra zrAvaka the| inake pitA kA nAma sallakSaNa evaM mAtA kA vyavasthA unheM karanI par3I aura unake liye anagAra dharmA. mAma zrI ratnI thaa| sarasvatI inakI patnI thI jo bahuta mRta limvakara isa kSetra meM prAge hone vAle prAcAryoM muniyoM suzIla evaM sunitA thii| inake eka putra bhI thA jisakA nAma evaM zrAvakoM ko eka nayI dizA dii| myAkaraNa aura nyAya chAharU thaa| inakA janma kisa saMvat meM hur3A yaha no nira zAstra ke asAdhAraNa vidvAn the tathA prAyurveda evaM jyotiSa cita rUpa se nahIM kahA jA sakatA kiMtu aitihAsika tathyoM jaise viSayoM para bhI unakA pUrNa adhikAra thaa| kAvya racanA ke mAdhAra para unakA janma vi.saM. 1234-35 ke jaMgala meM to ve atyadhika pAraMgata the| unheM jisa kisI viSaya para bhaga anumAnita kiyA jAtA hai| mahAbuddIna maurI ne vi. bhI koI racanA likhanI hotI ye nikAlane aura vaha bhI saM. 125ke pAsa pAsa jaba dillI para mAkramaNa kiyA advitIya racanA hotI / vAstava meM pAzAdhara jaisA gamIra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta evaM udbhaTa vidvAna gata 10.7.. varSoM meM nahIM huaa| unakI likhI haI svopaza TIkAyeM bhI hai| nalakarachapara ve apanI dhuna ke pakke the, eka bAra jisa kArya ko apane unakI sAhityika racanAtroM kA kendra thaa| yahIM se ye sAre hAtha meM le liyA use pUrA karake hI choDane the| prAgama jagata ko apanA sAhityika sandeza sunAte the| ve pratibhA. sAhitya ke adhikArI vidvAn hone ke sAtha ye sudhAra vAdI zAlI vidvAna the unake sAnnidhya meM bar3e 2 vidvAna evaM niSpakSa vicAraka the paMtha vyAmoha unheM chu taka nahIM gayA thaa| sAdhu bhI adhyayana kara apane ko gauravAnvita samajhate the / muninAma dhArI logoM meM unheM koI zraddhAna nahIM thA balki va jahA~ kahIM bhI jAte apanI racanAoM kA pracAra kiyA zithilAcAra dekhakara unheM duHkha hotA thaa| tathA ve unheM karate the aura isI kA phala hai ki prAyaH sabhI jJAna bhaMDAroM jina zAsana ko malina karane vAle kahate the / meM unakI racanAe~ upalabdha haiN| ___ 'aSTAMgahRdaya' jaise mahatvapUrNa' graMtha kI TIkA likha prAzAdhara ke aneka mitra evaM prazaMsaka the| unakI kara unhoMne apane prAyurveda-jJAna kI dudubhI cAroM ora preraNA se ve graMtha racanA kiyA karate the| paMDita 'jajAka' ne bajA dI evaM 'kAvyAlaMkAra' tathA 'amarakoSa' jaise graMthoM kI unheM 'triSaSThimmRti' zAsya racane ko prerita kiyA tathA TIkA likhakara tatkAlIna bhAratIya vidvAnoM meM apanA mahIcanda pAhu ne unase 'sAgara dhamammRta kI TIkA' likhane sarvocca sthAna bnaayaa| ve dArzanika the aura apane dArzanika kA anurodha kiyaa| anagAra dharmAmRta kI TIkA haradeva zAna ko prakAzita karane ke liye 'prameya ratnAkara' nAmaka zAstrI kI kRpA se ho sakI thii| paMDita jI loka priya graMtha kI racanA kii| unakA 'bharatezvarAbhyudaya' evaM 'rAjI- vidvAna the / ve aneka upAdhiyoM se vimUSata the| unakI matI vipralaMbha' kAvya zAstra kI zreSTha racanAeM haiN| racanAyeM usa samaya itanI adhika lokapriya bana gaI thI pAzAdhara pAgama sAhitya kI taraha vidhi vidhAna ke bhI ki janatA unheM 'prAcArya kalpa' kahane lagI thii| unakI pUre jAnakAra the| 'jinayajJakalpa' apara nAmA 'pratiSThA- kAmya zAstra kI vidvattA se mugdha hokara unheM 'kalisAroddhAra' unakI pratiSThA saMbandhI uskRSTa racanA hai| isa kAlidAsa' ke nAma se pukArane lage the| darzanazAstra ke prakAra yaha kahanA cAhiye ki prAzAdhara ne aisA koI viSaya pUrNa adhikArI hone se unheM 'naya vizvacakSu' kI upAdhi nahIM chor3A jisa para unakI lekhanI na calI ho| be se sammAnita kiyA gayA thaa| ve athAha jJAna ke dhAraka the| siddhahasta vidvAna the| aura isIliye ve tatkAlIna yuga meM jJAna kI koI sImA unake pAsa nahIM thI aparamita jJAna paMDita se bar3ha kara mahA paMDita khlaae| prAzAdhara dvArA ke bhaNDAra the aura isI liye unheM prajJA-puja bhI kahA racita graMthoM kI saMkhyA 20 hogI lekina duHkha hai ki una jAtA thaa| unakI vidvattA kA lohA jainetara vidvAnoM ne bhI meM se kucha pramukha graMtha aprApya hai| mAnA hai / mAlavAdhirAja arjuna varmA ke guru bAlasarasvatI mAzAdhara zraddhAlu bhakta the| bhUpAla caturvizAMti para mahAkavi madana unake nikaTa adhyayana karate evaM vidhyavarmA unhoMne saMskRta meM TIkA likhI hai / usameM vidvattA ke sAtha 2 ke maMtrI kavIza vilhaNa sadA unakI prazaMsA kiyA karate the| unakA bhaki bhAva se sarAbora hRdaya pradarzita hotA hai| una isa prakAra hama dekhate haiM ki mahA paM0 prAzAdhara apane kA jinasahastranAma eka dRSTi se aura bhI ullekhanIya samaya ke hI nahIM kiMtu Aja bhI sAhitya kSitija ke jagagraMtha hai jisameM zrIvItarAga prabhu kA eka hajAra nAmoM se magAte nakSatra haiM aura prAzA hai Age bhI saikar3oM varSoM taka stavana kiyA gayA hai / isa para tathA anya graMthoM para svayaM inakA nAma gaurava ke sAtha liyA jAyagA / "apane mAnava jIvana kA mukhya prAMkanA pratyeka nara- bhogoM meM gamA denA buddhimattA nahIM hai / kintu prArama-sAdhanA ke mArI kA kartavya hai| jIvana ke pramUkhya kSaNoM ko sAMsArika sAtha deza dharma aura jAti ke hita meM lagAdenA kahIM acchA hai"
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare jIvoM ke sAtha acchA vyavahAra kIjie (zivanArAyaNa saksenA, ema0 e0) vyakti samAja meM rahatA hai, binA samAja ke usakA kAma caahte| kahA~ taka isa deza ke itihAsa kI gaurava mantrI nahIM cala sakatA, sAdhU sanyAsiyoM taka ko kisI na kisI gAthAeM batAeM, yahAM ke logoM ne zatra boM kI senA taka ko prakAra samAja para nirbhara rahanA par3atA hai| isalie manuSya sahAyatA pahu~cAkara prAdarza upasthita kiyA hai| san 1828 ko sAmAjika prANI kahA jAtA hai| samAja kI sabase choTI kI bAta hai godAvarI nadI ke kinAre bAjIrAva pezavA aura ikAI parivAra hai jo rAjya kA hI eka badalA humA rUpa hai, nijAmulmulka ke bIca ghamAsAna yuddha cala rahA thA, musakhAisameM sabhI eka dUsare ke duHva sumba meM sammilata hote hue mAnoM kI burI taraha hAra huI, khAne pIne taka kA sAmAna apane kartavyoM ko samajhane, saMvA karanA tathA sabhI prakAra samApta hone lagA jisase aneka painika mauta ke muMha meM kI sahAyatA karanA hI pratyeka madamya kA lakSya hotA hai| jAne lage, isI bIca musalamAnoM kA parva bhI nikaTa mA yadi choTe hone para mAtA-pitA-bhAI bahina kI sevAe~, dhana, gayA, anna ke prabhAva se musalamAnoM kI burI sthiti hone aura mahAyatA prApta karate hai to unakI sevA karane kA bhAra lagI / nijAma ne pezavA se anna samApta ho jAne aura bhI hama para prAtA hai isalie eka hAtha dhAdi lene ke liye bhUkhe, marane kI khabara dUtoM ke hAtha bhejii| isa sUcanA ko khulA rahatA hai to dUsare hAtha se dete bhI haiN| prAnanda jo pApezavA ne maMtriyoM se salAha lI maMtrI bole 'acchA dene meM hai vaha lene meM nahIM, bAlaka jaba janma letA hai to avasara prAyA hai, isa samaya prAkramaNa karake zatruSoM ke dAMta mAtA-pitA subhAva prasta rahakara bhI usakA pAlana poSaNa kara kha? kiye jA sakate hai, yogya vyakti to aise avasaroM meM prasannatA aura prAnanda kA anubhava karate hai yadi mAtA-pitA mokoM meM rahate haiN| ataH zrImana, ima puNya avasara kA lAbha janma dekara hI use choDa dene to usakI kyA sthiti hotI, hama logoM ko bhI uThAnA cAhie / anna na bhejakara unapara isa kalpanA mAtra se hI hamAre hRdaya meM bhaya utpanna ho hamalA karanA cAhie, pezavA ne munane ko no pAta maMtriyoM jAtA hai / kahane kA matalaba yaha hai ki parivAra ke sambandhiyoM kI sunalI, para lagI baDI burI kyoMki magriyoM kI salAha ka aura pAmiyoM ke sahayoga, sevA, aura mahAyatA para hI meM svArtha paratA kI gandha prArahI thI, pezavA ne yahI kahA" ghare hone hai| sambandhoM kI prAmIyatA, tathA mamatva kI hamArI sabase bar3I kAyaratA hogI yadi bhUkha se maratI senA adhikatA hI mAtA ko apane putra kI pIr3A apanI pIr3A ko hama kimI prakAra kI pahAyatA na deM, isalie maMtriyoM ne anubhava hAnI hai / para hamArA yaha prema, yaha mamatva saMkucita naukaroM ko bulAkara zIghra hI anna bhaNDAra se anna nikAla dAyara meM bandhA huaA hai, ThIka hai yahIM to hamAre prema kA kara musalamAna sainikoM kI rakSA karo "isakA pariNAma paudhA bar3A hotA hai, ise khAda, jala, aura prakAza dekara jagatavidita hai, nijAma ne kRtajJatA prakaTa kI aura anta meM bhAge bhI bar3AnA hai, apanA daSTi koNa badalanA hai, parivAra pezavA se mandhi krlii| kA jo prema hai use par3osiyoM, gAMva, nagara, jilA, prAnta sabhI ko apane samAna mAnane kI bhAvanA saba lar3AI aura rASTra ke stara taka bar3hAnA hai, mahApuruSoM ke jIvana ko maMgaI, himA, krodha, hu~za aura pratizodha kA anta kara gaharAI se jaba hama dekhate hai to unheM bhUtala apanA degI, apane goragba dhandhe meM lage rahane vAle syakti samAja parivAra jAna par3atA hai, prAmIyatA ko rASTra naka lAkara meM kabhI zraddhA nahIM pAtaM, jo apane liye hI khAne, kamAna bhI hameM Apa nahIM baiThanA hai phira to 'jaya jagata' yA vizva. aura jIvita rahane yeto nimna koTika prANI phira baMdhutva' kI bhAvanoM ko apanAnA hogaa| unameM pazuoM meM antara hI kyA rahatA hai ? dUsaroM ko bhUmyA parivAra meM jaise eka vyakti ko dUsare ke duHkha meM dabakara apane mAmane se jo bhojana kI pAnI haTA denA hai dukhI aura sumya meM prasanna hote dekhate haiM vaise tamvadarzI aura vahI to saracA premI aura dayAlu kahalAtA hai, rAjA rantideva pamAja sudhAraka rASTra kI cintA meM vyAkula rahate haiM vaha svayaM bhUgve rahakara bhI damaroM ko dAna dete aura sahAyatA kimI ko bhUmyA, naMgA, prazikSita aura bImAra dekhanA nahIM karane, 48 dina taka jala pIkara rahane vAle rantideva
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anekAnta kitane durvala ho gaye hoMge isakA zrAsAnI se hama anumAna makAna yA anya kisI bhI sAnti ke mAmale ko mAra pITa, lagA sakate haiM bAda ko koI sajjana pakavAna kI thAlI lekara hatyA aura mukadameM vAjI naka ho jAtI hai, isakA tAtparya yahI usake sammukha pAye, use bhI Izvara kI kRpA samajhakara ki apane bhI aba pagaye ho gaye, para yadi parAye vyaktiyoM 48 dina ke bhUkhe parivAra ne Izvara ko bhoga lagAkara prasAda ko apanA banAne kI kalA hamameM bhAjAve to aneka samasyAe~ samajhakara pAne kI taiyArI hI kI thI, ki acAnaka koI sulajha sakatI hai / mahAbhArata meM dUsare prANiyoM ke sAtha bhI grAmaNa devatA zrA phuNce| unheM atithi samajhakara unheM acchA vyavahAra karane kI bAna kahA gaI hai :bhojana karAyA aura apanA saubhAgya mAnA ki Aja bhI jIvitu yaH svayaM cacha-kathaM mo'nyaM praghAtayet / atithi ko binA khilAye hameM na khAnA pdd'aa| atithi ko yadyAmani cacchata tatparasyApi cintayet / vidA hI kiyA thA, ki eka zUdra pAyA, usane bhojana kI arthAtaH-jo svayaM jIvita rahanA cAhatA hai vaha dUsaroM icch| prakaTa kI, aura taba taka eka cAMDAla kuttoM ko lekara __ kI hiMsA kaise kareM? manuSya apane liye jina bAtoM kI mA pahu~cA thor3A sA bhojana to thA hI vaha bhI una patra meM icchA karatA hai vahI dUsaroM ko bhI prApta hoM-yahI vitarita kara diyaa| aba yahI socA ki thor3A sA jala socanA caahie| jo zeSa hai isI ko saba thor3A-thor3A baoNTa kara pIleM para dUsaroM kI sevA aura sahAyatA ko to alaga kIjie vaha bhI unake liye na thA eka cANDAla jisakA galA pyAsa jAna bUjhakara dUsare prANiyoM ko matAnA, kAla karanA. aura se sUgvA jA rahA thA, daur3A-dauDA udhara pAyA aura pAnI mAranA kitanA bar3A pApa hai? isa taraha kI kutsita bhAvanA kI yAcanA karane lagA, dhanya hai rantideva kI udAratA aura jaise jaise mana meM bar3hatI jAtI hai hamAga jIvana saMkaTa meM dayAlutA jo bacA huaA jala bhI cANDAla ko dekara pyAsa par3atA jAtA hai, phira usa saMkaTa se bacanA bar3A kaThina honA ghumAI, aura svayaM parivAra ke sabhI sadasya usa dina bhUkhe hai, isa hiMsaka zakti se bacane kA eka hI mAdhyama hai aura aura pyAse hI rhe| yaha hai ahiyA, pratyeka prANI se prema sambane kI bhAvanA hI jisa vyakti meM hamArA mamatva hotA hai usake duHkha ko ahiyA meM chapI hai| davarSi nArada ne pATha puSpoM kI arcanA hama dekha nahIM sakate use koI parezAna kara, dhamakI de, to meM Izvara ke prasanna hone kA saMkata kiyA hai unameM pahalA hama badalA lene ke liye athavA rakSA karane ke lie daur3a puSpa ahiMsA (ahimA prathama puraSa) hI batAyA hai| yaha par3hate haiM jo vyakti apane haiM. unake dukha, daridratA tathA puSpa jahAM bhI car3hAyA jAtA hai saphalatA prApta kI jA sakatI perazAniyoM ko dUra karanA hamArA kartavya ho hI jAtA hai haiN| Aja yuddha kI vibhISikAoM, tathA senA para hone bAda jinheM parAyA samajhate hai, unake duHkha ko hama degyane rahate haiM vyaya se sabhI rASTra parezAna haiM phira bhI yuddha kI naiyAriyo aura kaSTa dene meM bhI koI saMkoca nahIM hotA, isa maraha se se apanA pigaDa chur3AnA nahIM cAhate, imarsana ne cetAvanI aba yaha bAta siddha ho gaI ki samasta burAiyoM kI jar3I dI thI "patA nahIM yuddha manuSyoM ko itanA priya kyoM hai apane aura pazaye ke bhedabhAva meM hai| yadi sabako apanA jabaki use manuSya eka dama priya nahIM haiN|" isI sambandha samajhe, sabake sAtha apane priya janoM jaisA vyavahAra kare so meM TAlasTAya kA kathana bhI smaNa ho pAnA hai "senA hatyA samAja meM sukhI jIvana sabhI yatIta kara sakate haiN| mahAtmA karane kA mAdhana hai| senA ko banAnA yA rakhanA hatyA gAndhI ne kahA bhI hai 'tumhAre kArya se kisI ko duHkha na pahuMce. karane kI taiyArI karamA hai 'himA' mArakATa se zAnti nahI isakA dhyAna rakhanA, evaM isake anusAra kArya karanA tumhArA mila sakatI kyA khUna se khUnadhula sakatA hai|" kartavya hai| para Aja ke vyakti meM itanI svArtha paratA maMsAra meM adhika se adhika vyakti taka ahiMsA kI bhAgaI hai ki usakA kucha kahanA hI nahIM myavahAra me cor3I sI bAta pahuMce, aura ahiMsA ke sAmrajya kI sthApanA ho to kamI bhA jAne para bhA mAtA, pitA, bhAI, hana aura cAcA hiMsA kI bhaMyakaratA se bacA jA sakatA hai, kyoMki vinAza bAla ityAdi se bhI athavA sambandha viccheva kara letA hai. khetI. kI isa prakRti ke sambandha meM jArja nIIzA ne bar3e jora
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare jIvoM ke sAtha acchA vyavahAra kIjie 71 dAra zabdoM meM kahA thA himA kA artha hai anta meM mAnavatA gAMvoM meM dIna, hIna, durvala khUTe para baMdhe apanI mauta kA samUla nAza / yahI kAraNa hai ki prAtmA usa svarakSaNIya marane vAle pazu bahuta kama hote haiM. hama to thor3e rupayoM ke vastuyoM ko vinAzaka samajhatI haiM / mahAvIra mahAtmA buddha, liye kamAI yA dalAla ko apane pazu de dete haiM aura Iga, TAlamTAya aura gAndhI isI prAmA kI pukAra hai|" kSaNika lAbha uThAlete haiM. para vaha dalAla usa bUr3he yA javAna krodha, lobha aura moha hI himA kI jar3a haiM, kyoMki dUsare pazu ko kasAI ke ghara taka pahuMcA detA hai, jahAM usakI hatyA ke dvArA apamAnita hone, burA bhalA kahane athavA kimI kI jAnI, mbarAya camaI se phaizana kI varatuNe nahIM bana sakatIM, prakAra ahaM para coTa pahuMcane para hama badalA lene para utArU ho usa se grAmINa prayoga kI bhaddI tathA kAma kI upayogI jAna hai, svayaM nArI pulisa meM riporTa kara dete hai athavA vastue~ banAlI jAtI hai, sundara tathA phaizana kI vastue~ jIvita thoDe bahuta rupaye kharca karavA kA dUsaroM se usakI hatyA hI pazu ko mArakara hI banAI, jAtI hai| karavA dete haiM. dUsare dvArA choTI sI kI gaI burAI prANa isa lie bhAiyo ! hiMsA ko pUrI taraha se haTAnA hI ghAnaka bana jAtI hai| krodha para miSAya kSamA ke aura koI hogA / prajJAna kA kAlA pardA to aba to haTA hI denA kAbU pAhI nahIM sakamA, jayazaMkara prasAda ke anusAra 'kSmA se cAhie, kisI bhI jIva kA astitva samApta karanA, mAra baDhakara kimI bAna meM pApa ko puNpa banAne kI zakri nahIM hai|' pITa kara yA halyA karake use tar3aphAnA, aura duHkha denA ___ aneka paniyoM ne hiyA ko apanI jIvikopArjana jaisI aneka burAiyoM hiMsA ke pIche kAma karatI haiM phira kA sAdhana banAliyA hai, kamAI kA kArya TIka mA hI haiN| hiyaka kyA sukha kI nIMda so sakatA hai ? usakI zakti kA mAma recakara paye prApta karanA aura apanI udara na karanA hAma hotA hai, naraka dugkha bhogatA hai aura pApI kahalAtA hai| kitanA nimna koTi kA kArya hai, camar3e, haDDI, ma.pa mAdi parvodayI netA zrI jayaprakAza nArAyaNa ne kahA hai "apane ke lie hI pAnI kI hirA kI jAnI hai, bahuta me to parAye kA bheda miTAnA hI sabase UMcA dharma hai|" isa meva dRmaroM meM hajAra pAMcayoM payA lekara vyaktiyoM taka ko mAra bhAva ke miTane hI ahisA kI jyoti hamAre mana meM jalane dene hai, naga vicAra kariye / yaha kinanA ghRNita kArya hai| lagatI hai jisame hiMsA rUpI andhakAra ko palAyana karanA mora kamare meM ye aneka mAnava apane dharma kArya ko par3atA hai, sabhI dRSTi kAmoM meM apanA kalyANa cAhane tathA ThIka calAne yA mantAna prApta karane, mukadamA jItane aura mAnava kalANa kI bhAvanA ko bar3hAne ke liye hiMsA ko pUrI vivAha sUtra meM vandhane kI icchA pUrva meM hI devI devanAmoM taraha ga DoTa hI denA cAhie / mRrva jIva jantoM ne to ve mandira meM pazu li kI manIniyoM karate haiM, eka aura hamAga kucha vigAr3A bhI nahIM hai phira hama inake mAtha itanA mantAna prApta karane kI icchA to dUsarI ora izvara kI turA vyavahAra kyoM karate hai| inake sAtha to prati zodha kA eka mantAna jo bakarI, bheDa, gAya, yA bhaMna hai usakI bali prazna hI nahIM uThanA, hama to buddhi jIbI tathA viveka zIla caDhAne kI kimI mandira meM nyaarii| yaha gvArthaparatA kI prANI hai, acchA aura buga para kucha socane kI yogyatA parAkASThA hai| phira yAjakana phaizana ke nAma kitanI hiMmA sabase adhika hai| ataH hameM janAcArya zrI grAmatira ho rahI hai isako kalpanA karate hI vikIna vyakti upadeza ko goMTa meM bAMdhakara apane prANoM meM himA kA to mAthA Thanakane lagatA hai| rezamI kaparoM kA bar3hanA aguvana kA samanvaya ra dhAge bar3hanA cAhiye:humA phaizana ghara-ghara meM ghuma cukA hai, camaDe ke prayoga ko hI ninAnenAhiyA mAmA dhArga nimAyane narake / lIjie hAtha meM vegake rUpa meM, kalAI meM ghar3I ke phIne ke svadhAgaM nahi zAmyAM viMdAnaH ki patati bhuumii|| rUpa meM, kamara meM peTI ke rUpa meM jeba meM manI baMga ke rUpa meM arthAta :-ahiMsA, AmA kA prAdhAra hai jo puruSa aura paira meM jUtoM ke rUpa meM carma kA prayoga kiyA jA rahA isakA vinAza karate haiM vena meM jAte haiM, jo puruSa jisa hai, Ajakala jo camaDA milatA hai usameM 15 pratizana camahA DAlI para baiThA hai yadi saMga hI kATatA hai no bhUmi para hI jIvita pazucoM ko mArakATa kara taiyAra kiyA gayA hotA hai, prAkara giratA hai| ***
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra (basanta kumAra jaina, kolhApura) hai vItarAgamaya pIra prabho! maiM bhI tuma jaisA bana jAU~ // prati mRdula dayA ke sAgara tuma, saba se hI pyAra kiyA tumne| nA vaira kisI bhI prANI se samatA yaha dikhalAyI tumane / kula, jAti, dharma, tanuke pratIta sabakohI sneha diyA tumane / / hara zrAtmAkA kalyANa-mArga saca-saca hI batalAyA tumane // he samatA ke suvizAla dIpa ! maiM bhI vaha dIpaka bana pAU~ // 1 // thA tena ahiMsA-ravikA jaba hiMsA-meghoM se aacchaadit| mA kalaha kisIkA kisase bhI aisA hI tatva kiyA ghotita / tuma dayA-pavana bana meghoM ko kara dUra ahiMsA kI pragaTita // jisa rana-ahiMsA kI chavise phira vizva-zAMti hogInizcita / he mahA ahiMsA ke sAgara ! tuma bhAMti dayAmaya ho jAU~ // 2 // vaha samavazaraNa sama-samavAkA sabahI lete the jahA~ zaraNa / sabakAhI hita hai sthita jisameM karane usa dhvanikA prAsvAdana / saba bheda, vaira ko sajakarahI pAte the tumhare nikaTa caraNa // zatruva bhUlakara saba prANI the pAramadharma meM lIna-magana // yoM divya prabhAva tumhArA thA ! meM bhI vizAla tyoM bana pAU~ // 3 // tumameM na rAga yA kisase bhI, tumameM na dveSabhI thA kisse| jo sahI-sahI jAnA tumane vaha batalAyA nirhetukase / tumameM na moha thA raMcakabhI, sumako na cAhabhI kucha kisse|| sarvodayakA patha prazastasA dikhalAyA kevala karUyAse / he jagatabandhu ! samadarzI hai| maiM bhI samadarzI bana jAU~ // 4 // kitanA kyA hai hara mAmAmeM yaha yathArtha sumane dikhlaayaa| 'nija unnatikA haka sabako hai' yaha satya tattvabhI prakaTa kiyaa| gharamonnati ho jaba pAramAkI, paramAtma vahI yaha siddha kiyA, mithyA kA tama-paTa haTavAkara satyatva-prabhAko spaSTa kiyA / hai kevalajJAmI ! paramAtmA ! sadguNa maiM tumhare saba pAu~ // 1 // tumane jo dharma diyA jaga ko hai nAma usIkA paasmdhrm| yaha nahIM kisI kuchahI janakA, yaha sakala vizvakA vizvadharma / ko prAsmA ise svIkAra kareM una sabakA hai yaha sArvadharma // sarvodaya isameM rahA khulA, jaga-hitakArI yaha jagataddharma // he tribhuvanake devAdhideva ! tuma jaisA maMgala bana jAU~ // 6 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU kAmatA prasAda jI bAbU kAmatA prasAda jI jaina samAja ke acche sevaka utsAhI kArya kartA aura sAhitya tathA itihAsa ke vidvAna the| prApane maiTrika ke bAda koI ucca zikSA prApta nahIM kara pAI thI / kintu vidyAbhiruci aura adhyavasAya se hI apane jJAna kI vRddhi kI thii| jaina siddhAnta ke granthoM ke adhyapana ke sAtha sAtha Apane bhAratIya vAGa - mayaka aneka uccakoTi ke granthoM kA adhyayana kiyA thA / ApakI ruci svabhAvataH itihAsa kI ora bhI gaI. aura aneka aitihAsika aMgrejA pranthoM kA adhyayana bhI kiyaa| aura zodha-khoja ke kAryoM meM bhI apanA samaya lagAyA / bhA0 da0 jaina pariSada ke mukhapatra 'vIra' kA Apane varSo taka sampAdana kArya kiyA / jaina siddhAnta bhavana, ArA ( bihAra ) kI patrikA ke bhI Apa sampAdaka the| zraneka granthoM ke lekhaka anuvAdaka tathA akhila jaina vizva mizana ke saMcAlaka the / zrahiMsA vANI aura vAIsa Apha ahisA jaise mAsika patroM ke sampAdaka the| I bA. kAmatA prasAda jI kahA karate the ki mere hRdaya para svargIya vairisTara campatarAya jI kI chApa paDI hai, unhoMne apane jIvana meM mahatvapUrNa kArya kiyA hai usI taraha merI mI icchA videzoM meM jainadharma pracAra kI hai| Apane isa dizA meM ucita parizrama bhI kiyA / unakA yaha kArya advitIya hai| ye patra vyavahAra meM nipuNa the| koI bhI patra de usakA uttara tatkAla dete the / ve samAja ke karmaTha kArya karttA the, ve svayaM mizana the aura usake pracAra meM lage rahate the, ve apanI dhuna ke pakSa the aura vizva meM ahiyA kA pracAra karanA cAhate the / yadyapi yaha bahuta kaThina tathA parizrama sAdhya kArya hai, phira bhI ve usa meM apanI zakti lagA kara loka meM jainadharma kA pracAra kara use vizva dharma banA denA cAhate the| jo kucha kArya unhoMne kiyA hai, ko cAhiye ki usa kArya ko Age bar3hAne kA yatna kareM yahAM unakI hai| samAja ApakI racanAoM meM jaina itihAsa bhagavAna pArzvanAtha bhagavAna mahAvIra, digambara aura digambara muni Adi aneka pustakeM ApakI lekhanI se prasUta huI | lekhana kArya karate hue apakA samagra jIvana hI vyatIta huA he / prakhila jaina vizvamizana dvArA jainadharma kA pracAra karane ke liye aneka TrekToM kA nirmANa aura prakAzana kArya kiyA / jaina dharma pracAra kI ApakI uskaTa bhAvanA thI / aura usI lagana kA hI pariNAma thA ki videzoM meM jainadharma kA pracAra kara sake, aura videzIya vidvAnoM se jainadharma aura ahiMsA para sAhitya bhI likhavA ske| Apa aMgrejI aura hindI donoM bhASAoM meM likhata the| yadyapi ApakA bhautika zarIra aba yahAM nahIM rahA. kintu ApakA yazaH zarIra sadA vidyamAna rahegA / sAtha hI ApakI kRtiyAM Apake jIvana ko amara banAtI rheNgii| ApakI bhadra pariNati, aura milana sAratA jana sAdhAraNa ko apanI ora AkRSTa kiye hue hai| Apane jaina dharma aura jaina samAja kI acchI sevA kI hai| Apake zrAkarimaka nidhana meM jaina samAja kI jo kSati huI hai usakI pUrti honA kaThina hai / anekAnta parivAra divaMgata AtmA kI paraloka meM sukha-zAnti kI kAmanA karatA huA bIjanoM ke prati hArdika samavedanA vyakta karatA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhityameM Arya zabdakA vyavahAra (sAdhvI zrI maMjulAjI) manuSya kI bhAMti zabdoM kA bhI apanA itihAsa hotA dUsare ke bhAva zabdoM ke sukomala yAna para paryArUr3ha hokara hai aura use jAnane ke lie zAyada sAhitya se bar3hakara koI eka dUsare kI prAmA kA mparza karate haiM, ataH zabdoM kA kama paryApta mAdhyama nahIM hotaa| kyoMki sAhitya meM jo tathya mUlya bhI nahIM hai| anAyAsa aura nirudezya ullikhita hotA hai vaha ati raMjana manomAnI aura araMjana donoM se anAvila rahakara avatarita hotA hai| hai lekina vyaktizaH hara zabda kI kSatrIya sImA va kAlaataH saccAI ke bahuta nikaTa hotA hai| mAna pRthaka-pRthaka hotA hai / tathA yaha bhI hotA hai ki eka zabUda bhAvAbhivyakti kA sAdhana mAtra hai, isalie zabda udbhava ke samaya carama utkarSa kI sthiti meM hotA hai zabda kA svayaM meM koI adhika mUlya nahIM hai| lekina eka aura kAlAntara meM vahI apakarSa kI sthiti meM pahuMca jAtA (pRSTha 56 kA zeSa) ke candramA (paTTadhara) suhasasi (zubhacandra) ye / 14 isake meM bha. zubhacandra kI ziSyA DAhIbAI kA tathA eka anya prAge bhojarAja kA vaMza prAdi paricaya dete hue usake yA meM kevala unakA apanA nAmollegva pAyA jAtA hai, kintu usake putra saMsAracanda ke rAjyakAla meM saM0 1571 meM ina abhilekhoM meM samaya nirdeza koI nahIM hai / 18 ghaTita eka dharma prabhAvaka ghaTanA kA ullekha humA hai / 15 isa prakAra bha. zubhacanda kA sunizcita jJAta samaya naduparAnta ghattA-2 meM saMghAdhipa grahmadeya (amarasiMha mantrI vi. ma. 1471-1464 hai / inake paTTadhara bha. jinacanda kI ke pitA) ne jisa guru ke upadeza se vaha dharmakArya kiyA sarva prathama jJAta tithi vi. saM. 1102 hai| ataeva zubhacandra thA unakA nAma diyA hai-mudrita prazasti meM yaha nAma kA nidhana saM. 1414 aura 1502 ke madhya kisI samaya 'pahacanda guru' prApta hotA hai / 16 kintu aisA lagatA hai huzrA ho sakatA hai / kitu yadi jinacandra kI paTArohaNa ki pratilipika yA mudraka ke doSa se 'su' kA 'pa', arthAta tithi 1107 hI ho aura usase pUrvakA unakA sAmAnya 'suhacanda' kA 'pahacanda' bana gyaa| yahAM nizcaya hI munijIvana guru ke jIvana kAla meM hI bItA ho to inhIM bha. zubhacandra se prAzaya rahA pratIta hotA hai, kinhIM prabhAcandra se nahIM / 17 bIkAnera se prApta eka pratimA lekha zubhacandra kI mRtyu vi. saM. 1906-7 meM huI honI cAhie bha, zubhacandra ke paTTakAla kA prAraMbha vi. saM. 1471 ke pUrva to avazya hI humA kintu kitanA pUrva yA kaba huzrA 15. jaina pranya prazAsti saMgraha, bhA02 pR0 na0101, pR. 128 isa pustaka ke vidvAna sampAdaka paM. yaha unake svayaM ke pUrva paTTadhara bha. paanandi kI antima tithi ke nirNayapara nirbhara hai| paramAnanda jI ne prazAsti ke isa prazaM ke jo patA kramazaH artha lagAye haiM ve ThIka mAlUma nahIM hote dekhiye usI kI bhUmikA pR.17.86, 126, 130 padmanandi ke ziSya bha. prabhAcandra paTTadhara the| 15. vahI-16. vahI bastuta prabhAcamda to paznanandi ke guru the| ziSya mahIM / isa nAma ke unake kisI ziSya kA patA 17. saMbhavatayA 'su' kA '' ho jAne kI bhUla ke kAraNa hI 'paM. paramAnanda jI ne bhUmikA (pR. mahIM cltaa| 56) meM yaha likha diyA ki 'usa samaya 18. bIkAnera jainalekhasaMgraha, na. 1812 aura 283%
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ janasAhitya meM prArya zabda kA myavahAra 75 hai| kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki zabda prAtA to hai mAdhunika ghaTanA hai| isa viSaya meM apanA mata pradarzita atizaya vyApakatA lie aura bAda meM dhIre-dhIre saMkIrNa karanA dussAhasa sA dikhAI detaa| phira bhI yaha samaya I. hotA calA jAtA hai| pU0 dUsarI zatAbdI ke madhya se adhika prAcInatara to nahIM ho bhAratIya saMskRti ke pratIka prArya zabda ke sAtha yahI sakatAra / bhAge calakara isI kAla ko prArya bhASA va sAhitya huaA hai / vaha eka virATa artha lekara prAja bhAratatara dezoM mAtra kA prAdi kAla mAnA hai| uparokta tathya paraspara bahuta se prAI huI eka jAti vizeSa ke artha meM hI rUr3ha ho gayA visaMvAda lie hue hai| mAryoM ke prAgamana va sAhitya mAtra hai| DA. sunItikamAra caTarjI ne Arya jAti ke bAre meM jo kA kAla eka ora I0 pU0 1100 varNa mAnA hai tayA vedoM likhA hai vaha yoM hai-'bhAratIya jAtiyoM va saMskRti ko ko prAryoM kA hI nijI sAhitya mAnA hai jabaki vedoM kI mUlAdhAra ye hI cAra jAtiyAM thI * niSAda, ivida, kirAta va prAcInatA I. pU. 3000 varSa pramANita ho cukI hai| Arya / inameM prArtho kA sthAna sarvopari rahA hai, isa tathya phira pAryo ko bhI itane lambe kAla taka jAnA cAhie ko spaSTa karate hue likhane haiM-"bhAratavarSa meM aneka jAti- thaa| isa para laMgvaka ne yaha tarka diyA hai ki veda bhAyoM ke yoM ke loga samaya-samaya para Akara basata rahe haiM, aura prAgamana ke pahale bhI the| bAda meM ghedoM va paurANika parampaunhoMne apane DhaMga se jIvana vyatIta karane kI praNAliyAM rAoM kA samkata va prAkRta meM prAryAkaraNa ho gyaa| yaha bhI evaM vicAra vikasita kie haiM, kintu isa sambandha meM samasta nahIM jacatA, kyoMki pAryoM kI prAcInatama bhASA saMkRta sAmagrI upalabdha nahIM hai| jahAM kahIM bhI susabhya jAti ko mAnI jAtI rahI hai aura veda bhI saMskRta meM the va haiN| agara mAnavoM se sudara sthAnoM meM rakhA, vahAM vaha bacI raha gaI hai, vadoM kA bAda meM maMskutIkaraNa huA hai to usakA pahalA unakI bhASAoM dvArA hI usakA adhyayana sambhava hai / lekina rUpa bhI upalabdha honA caahie| dUsare meM pAryoM kA yahAM niSkarSa ke rUpa meM bhAratIya jana samudAya kI aitihAsika- svayaMbhUta honA rUdivAdI hindutroM kI mAnyatA kahI jAtI hai, dhArmika aura vicAragana vizeSamAnoM ko lekara banI huI lekina pAryoM ke Agamana kI bahumata tithi 200 varSa I. saMskRti ke nirmANa meM sabase bar3A hAtha pAryo kI bhASA kA pR0 mAnI gaI hai, jabaki dhArya zabda kA ullekha isa puurvrhaa| prAsTrika aura dvAvidoM dvArA bhAratIya saMskRti kA vIM jaina, bauddha aura vaidika vAhamaya meM pracAra mAtrA meM zilAnyAsa hudhA thA aura prAyoM ne usa prAdhAra zilA para milatA hai| ata: bahana sambhava hai cArya yahAM kI svayaMbhUta jima mizrita saMskRti kA nirmANa kiyA hai, usa gaMskRti, jAti rahI ho / vara, yahAM Arya zabda mAtra jAti vizeSa kA mAdhyama, usakI prakAzabhUmi evaM usakA pratIka yahI ko lekara AyA hai / ye mAre matabheda Arya jAti kI utpatti prArya nASA bnii| prArambha meM saMskRta, pAlI, pazcimo. va prAgamana ko lekara haiM, lekina yahAM kA vizleSaNIya bhArya tarIya prAkRta (gAMdhArI), ardha mAgadhI apabhraza Adi zabda vyApaka artha meM hogA, ataH yahAM ina sAre tarko kA Adi rUpoM meM tathA bAda meM hindI, gujarAtI, marAThI, uDiyA, koI prayojana nahIM hai| yahAM to kevala mpaSTIkaraNa kiyA bagaMlA aura nepAlI sAdi vibhinna arvAcIna bhAratIya gayA hai ki prastuta lekha ke Arya zabda ko mamAgata jAti ke bhASAoM ke rUpa meM bhinna-bhinna mamayoM evaM pradezoM rUpa meM na dekhA jaae| meM bhAratIya saMskRti ke sAtha isa bhASA kA prAvidheya sambadha "sana 1935 meM phArama ne apanA nAma badalakara IrAna bagdhatA gayA / ragbA / jisakA Aryana zabda se sambandha hai| yaha yahudI isI pustaka meM bhAge yaha bhI batAyA gayA hai ki kevala logoM ke sAtha jAnibheda ko spaSTa karane ke lie kiyA gayA bhArata meM hI 3500 varSa purAnA pArya bhASA kA pravichinna thaa|" yahAM kI Aryana zabda jAti vizeSa kA hI pratIka itihAsa upalabdha hotA hai tathA bhArata meM pArtho kA Agamana banakara pAyA hai, lekina prAcIna bhAratIya sAhitya meM prArya prAcInakAla ke vizva itihAsa meM apekSAkRta arvAcIna yA zabda kA prayoga zreSThatA va kulImatA ke artha meM huA hai| 1-bhAratIya pArya bhASA aura hindI pRSTha 14-15 2-bhAratIya prAya bhASA aura hindI pRSTa 30
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta nizAnasAtala meM rAjA, vidUSaka, RSikumAroM bhAdi pArya aura mleccha, unameM prAryo ko aneka bhAgoM meM sabhI ke lie mArya zabda vyavahata hubhA hai. jabaki jAti kiyA gayA hai| / jAtyArya, kulArya, kArya, kSetrArya prAdi / sabakI bhinna-bhinna pii| jaina sAhitya aura bhI vyApakatA yaha sAre artha prajJApanA meM prarUpita artha ke hI saMvAdaka haiN| lie hue hai| yahAM pArya zamda kimI eka hI artha kI tasvArtha stropajJa bhASya meM eka jagaha prArya zabda kA dUsarA sImA meM baMdhA humA nahIM rhaa| artha bhI kiyA gayA hai| vahAM aneka prakAra ke prArya batalAe jaibAgama va mAgametara donoM hI prakAra ke sAhitya gae haiN| unameM eka zilpArya bhI banAyA gayA hai aura mArya zabda kA prayoga pracura mAtrA meM humA hai| prAgamoM zilpAyeM4 meM tantubAya, kulAla, nApitaH, tuntavAya Adi ko meM zAyada hI aisA mAgama ho jahAM kisI na kisI artha meM ginAyA gayA hai| inako dhArya ilie kahA hai ki ye ampa prArya zabda kA ullekha na hayA ho / bahata pAre sthaloM para sAvadya aura parhita AjIvikA karane vAle hote haiN| eka hI artha meM pArya zabda ko doharAyA gayA hai tathA navIna pRthvIcandra caritra meM Arya aura anArya kI eka anya paryoM kI sphuraNA bhI kAphI jagaha haI hai| prAnuna lagna meM paribhASA dI gaI hai| sAdhu jahAM vihAra karate haiM, vahAM ke kA eka prAgamoM tathA prAgametara granthoM meM vyavahata mArya loga zrArya aura mAdhuoM kA jahAM viraha ho, vahAM ke loga zabda kA vizleSaNa kiyA jA rahA hai| anArya ho jAte haiN| isalie Aja ve bhI deza anArya ho prajJApanA ke prathama pada meM Arya zabda kA prayoga aneka gae jo pahale Aye the| yahAM tyAga ke saMmkAra vizeSa rUpa se Arya banate the, aisA sUcita hotA hai| artho meM huA hai| jAtyArya, kulArtha, kArya, kSetrArya praadipaadi| yahAM prArya zabda aneka artho meM to prayukta huzrA aupapAtika sUtra meM bhagavAna kI dazanA kA varNana hai| hai para mAMgINa vyApakatA phira bhI nahIM aaii| yahAM batAyA vahAM batAyA gayA hai ki Arya aura anArya mabhI apanI gayA hai ki dhArya yaha hai, jisakI jAti Arya hai, kula pArya bhASA meM upa pravacana ko sunane haiM aura pariNata karate hai / haiN| karma prAya kA matalaba hai, jisakI kriyA samyaka hoN| yahAM Aye aura anArya meM vibhinna bhASA bhASI dezoM ke yaha phira bhI thor3A vyApaka hai, lekina una kAryo meM ga karma logoM ke lie vyavahata huaA hai| sUtrakRtAMga meM eka sthAna cArya karma hai jo loka meM anindanIya hai, phira cAhe ve para anArambhI7 ke artha prArya zabda pAyA hai| vahIM dUsarI lagaha bhagavAna ke vizeSaNa ke rUpa meM pAyA hai jo zreSThatva kitanA hI kara kyoM na hoM ve aMcha karma bhI bArya nahIM gine jAte jo loka meM gaINIya ho| yahI bAta kSacArya ke 3-tatrAdyA jAtikulakarmAdibhedabhinnAH (jaina siddhAnta bAra meM hai| jaina AgamoM meM mAda kAma prAya dezoM kA dIpikA pra0 3 sU024) ullekha pAtA hai| usa samaya jo deza Arya ginaM jAna the -zilpAryA:-tantuvAya, kulAla nApita tuntuvAyA alpaunameM se kaiyoM meM bAja AryatA kA laMza bhAnahI hai| sAvadha pragarhina jIvA : (tatvA0 svopajJa bhASya) kaI dezoM ke nAma badala gae haiM to kaI nae dezoM meM ziSTatA 5-vihArAta virahAta sAdho, rAryAbhUtA anAyikA, anAryA vAratA kA bahuta acchA vikAsa huA hai| aisI sthiti abhavahe zA kRtyAryA api samprati (pRthvIcandacaritra) meM Arya zabda kI uparokta parinApA zAzvanika na hokara 6 -tasiM pacvami prAriya maNAriyANaM appaNo samAmAe parimArmAyaka haiM, yaha anumAna sahajanA hI ho jAtA hai| NAmeNa pariNama / prAriya maNAriyANaM Arya dezotpanna taditarannArANAM (sU. 30 u. dharmakAthA adhikAra) umAmbAti ne manuSya ko do bhAgoM meM bAMTA hai, thArya 7-zrArie jAva manca dukkhapahINa magge (sU. 12 aura mlecch| jaina siddhAnta dIpikA meM hamI kA vizleSaNa pra.1 dharma adharma padA) -ariehi pavehae (mA. karate hue batAyA gayA hai-- manuSya mAtra ke jo do bheda haiM2, pra.7 prAya stIthI kRda bhI (u0 3 sU0 204) 1-prAryA mlecchAzca ka (tasvArtha pra.3 sU. 11) -prajjati samaNe bhagavaM mahAvIra (sU0 7. 250 2-prAryA mlecchAzca (jainamiddhAntadIpikA pra0 3 sU0 23) paMDurika)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya meM prArya zabda kA vyavahAra " kA sUcaka hai| zrAcArAMga meM samAgata Arya zabda kA artha 1 TIkAkAra ne sIrthakara kiyA hai| dUsarI jagaha zabda kA jo artha kiyA gayA hai, vaha atyanta vyApaka hai| usake anusAra koI bhI kabhI bhI aura kahIM bhI Arya kahalA sakatA hai| vahAM tIna cAra vizeSaNa dhAe haiM--Arya 2, AryaprajJa, Adarza Adi TIkAkAra ne yahAM kArya kArya kiyA hai. - 3 samasta heya dharmo se dUra calA gayA arthAt jo pari ke yogya hai, vaha Arya hai jo AryaprajJAvAna hai, vaha AryaprajJa tathA jo nyAyopapannatA se dekhatA hai, vaha zrAryadarzI hai| Age calakara hisaka ko banAye aura haka ko Arya kI saMjJA dI hai| vahAM jo aisA karane vAle haiM ki saba jIvoM ko mAranA cAhie, cher3anA cAhiye ve to anArya haiM aura jo prArya hai, ve unake pralApa ko dRpTa aura du.zrata kahane hue samaga jIvoM ko zradhAtya aura avadhya batalAte haiN| / uttarAdhyayana sUtra meM Arya zabda kA kaI artho meM prayoga huaa| hai| vahAM AyA hai, nijarArthI Arya dharma ko svIkAra kre| yahAM 'Arya' dharma' zabda jaina dharma ke lie nahIM. zreSTha dharma ke lie prayukta huA hai| 10 meM zradhyayana meM durlabhatAeko ati durlabha banAyA hai| yahAM bhI Arya guNa kA vAcaka haiN| jahAM Arya kI somavAra kI zlAghA kI gaI haiM, vahAM zrArya zabda samatAzIla ke artha meM prayukta huA lagatA hai / Aya kI bhAMti zranAya zabda kA prayoga bhI pracura mAtrA meM haiM jisase zabda kA aura bhI sarvAMgINa huzrA vizleSaNa hotA hai / harikezI muni ke kRza zarIra va svalpa 1- Arie asthipanne, bAriyasI (zrA0 ja0 205 pA088) tyAta sarva heya dharmasya ityArtha caritrAhaH, thAyA prajJA yasyAsAvArya prajJaH Arya pragu nyAyopapannaM pazyati tatzIlAzcanyAya daza / 3 - - zraNAriya vayameva tattha je zArizrA ta evaM sabve pANA na hantavA (zrA0 u0 4 u02 sU0 134 ) 4yita puravidukla (4000 rakSAMka 12) 5 zraho ajjamsa sAmayA (u0 zra0 20 zloka 8) 77 sAmagrI ko dekhakara yajJa sthala meM Thahare hue mAre kumAra Adi haMsane lage / unheM anArya6 kahakara pukArA gyaa| yahAM banAyeM zabda asabhyatA va ajJAnatA kA dyotaka hai| isI taraha miyA dRSTiyoM pArzvayoM ko bhI banAyoM kI aMzI meM ginAyA gayA hai| dazavakAla meM bhoga lipyu ke lie anAva' zabda kA prayoga diyA gayA hai / jaba muni paristhitiyoM se ghabarAkara punaH gRhavAsa kI icchA karatA hai, taba zrAcArya use lalakArate hue anAma' zabda kA prayoga karatA haiN| Arya zabda kA vyavahAra adhikAMza dadhA saMyatabhAva ke lie huA karatA thaa| para eka jagaha dharmapada ke lie cArya pada10 zabda diyA hai| kahIM-kahIM nAnA aura dAdA, nAnI aura dAdI ke lie bhI Aryaka va prAyikA zabda Ae haiM jo avazya avasthA va anubhavoM kI prodanA tathA paripakvatA ke dyotaka haiN| nAgamoM va Agetara bhanthoM meM bahuta sAre sthaloM para Arya' zabda kA prayoga huyA hai jo lagabhaga inhIM zrarthA kA pratinidhitva karatA hai| isase spaSTa hai ki Arya zabda jo bAhara se Akara bhArata meM basI huI eka jAti vizeSa ke lie prayukta hotA rahA hai, vaha atIta meM bahuta hI vyApaka artha meM prayukta hotA thaa| isa zabda ko jahAM taka khojA gayA hai usase bhI purAnA hai isakA itihAsa gaharI | Adi zodha ke bAda hI jAnA jA sakatA 1 6 panso vaha unagaraNaM uvahasanti praNAriyA / u0 pra0 12 zloka 30) vAmimahAdidi aNArivA (mu0 mu0 pra0 a0 123, zlo0 10) evaM mege upAsatyA pannavanti praNAriyA (yU0 zra0 pra0 pra0 3 u0 4 zloka 5) ha-ajjI bhoga kAraNA (da0 cU0 1 zloka 1 0 2 ) 1] mahAsU (20 0 10 lAMka 18 11- prajja pajjae vAci (30200 zloka 18 ) ajjie pajjie vAva da0 000 zloka 12)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagara (paramAnanda zAstrI) ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagarI hai, jo varta- vatiyoM ke janma lene kA ullekha jaina sAhitya meM pAyA jAtA mAna meM uttarapradeza rAjya ke pravadha nAmaka ilAke meM phaijA- hai| aura yahAM unake agala alaga pAMca mandira bhI bane bAda jile ke antargata sarayU nadI ke kinAre para avasthita the / yadyapi isa samaya jainiyoM ke prAcIna maMdira vahAM nahIM haiM, hai| aura jisakI gaNanA bhArata kI prAcInatama mahA nagariyoM aura jo haiM ve 17 vI 18 vIM zatAbdI se adhika prAcIna meM kI jAtI hai / jaina saMskRti ke anusAra ayodhyA sabhya nahIM jAna par3ataM / prAcIna mandira kAladoSa yA sAmpradAyika saMsAra kI sabase pahalI nagarI hai| zramaNa saMskRti ke pravartaka manovRtti ke kAraNa vinaSTa kara diye gaye haiM / jaisA ki Age prAdyatIrthakara Adi brahmA Rpabhadeva kI aura anya cAra ke itivRtta se jJAta hogaa| tIrthakaroM kI janma bhUmi hone ke kAraNa usakI mahattA spaSTa jaina sAhitya meM isa nagarI kA ayodhyA, aujjhAuri, hai| itanA hI nhiiN| kiMtu anya aneka mahApuruSoM kI janaka avadhA, sukozalA, kozalapurI, sAketa, vinItA, icvAka rahI hai| isa kAraNa jaina maMskRti meM to usakI mahattA hai bhUmi aura rAmapurI zrAdi aneka nAmoM se ullekha kiyA hii| kintu bhAratIya saMskRti meM bhI upakI mahanA zrAMkane gayA hai| / zrAdi pugaNa meM jinasana ne likhA hai ki-ayodhyA yogya hai| nagarI kI racanA devoM ne kI thI, aura use vapra prAkAra aura jainoM, hinduoM, bauddhoM meM hI nahIM kintu musalamAnoM parigvA prAdi se alaMkRta banAI thI, koI bhI zatru usase yuddha meM bhI ise tIrtha rUpa meM mAnA jAtA hai| aura yahAM prAyaH nahIM kara sakate the / vaha prazaMsanIya sundara makAnoM aura sabhI dharmoM kI anuzra tiyoM kA unake sAhitya meM ullekha dhvajAoM se alaMkRta hone ke kAraNa sAketa kahalAtI thI3 / milatA hai / itanAhI nahIM kintu una dharmoM ke dharmAyatana mAnoM ve patAkAeM bhI apanI bhujAoM meM maMketa hI kara rahI bhI bahu maMkhyA meM pAye jAne haiM / isase aisA pratIta hotA hai haiM / kozala deza meM hone ke kAraNa sukozalA aura vinayaki vaha nagarI bAda meM vividha dharma maMsthApakoM kA kendra banatI vAma zikSita evaM sabhyalogoM se vyApta hone ke kAraNA rahI hai| buddha aura mahAvIra ke yuga meM unake anuyAyiyoM kI vinItA kahalAtI thI / icvAku rAjAoM kI janmabhUmi aura mahattA rahI hai| pazcAta vividha dhArmika santoM ke samaya rAjadhAnI hone ke kAraNa ikSvAkubhUmi, rAmacandra ke janma ke samaya hone para unakA zradaya hotA rahA hai| itvAku yA kAraNa rAmapurI, aura avadha prAnta meM hone ke kAraNa 'avadhA mUryavaMziyoM ke samaya jainiyoM aura hinduoM kA prabhutva kahalAtI thii| paumacariu meM ayodhyA ko bAraha yojana rahA hai| lambI aura nau yojana vistIrNa batalAyA hai| / hariSeNa prAcIna kAla meM isa bahuna ama naka rAjadhAnI banane kA kathAkoza meM ayodhyA aura mAkana nAmoM kA aneka kathAbhI gaurava prApta rahA hai| nAbhirAjAke praputra aura RSabhadeva 1. vividha tIrthakalpa pR0 24 ke putra bharata samrATa jinake nAma se isa deza kA nAma bhArata- 2. aribhiH yoduna zakyA prAdipurANa / varSa pahA, ayodhyA ke zAsaka ye / ikSvAku vaMziyoM aura 3. prAketaH maha vartamAnA mAkanA zrAdipurANa 12,75,76 sarya vaMzI rAjAoM ne yahAM dIrgha kAla taka rAjya kiyA hai| panacarita 3, 16.. 170 aura usake bAda anya aneka vaMzoM ke rAjAnoM ne zAmana 4. paumacariu 2, 13 bhagavanI aArAdhanA 15, tiloyakiyA hai| usa samaya ayodhyA kI samRddhi akalpanIya thii| paramattI-ma. ayodhyA kA jitanA mahatva jainiyoM ko prApta hai utanA hI 5. tato galA nadI nIra vara pazcima dakSiNa / mahasva sanAtana dharmiyoM aura bauddhoM Adi ko bhI prApta hai| asti kozala dezasthA mAketA nagarI praa| ayodhyA meM jainiyAM ke pAMca nAthaMkaroM aura do cakra- hariSeNa kathA koSa kathA 12, pR. 312 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagara 76 sthaloM para ullekha kiyA gayA hai / bhagavatI bhAgadhanA aura prAdhAnya thA, aura vaidika brAhmaNa sabhyatA vahAM bAda meM niloya paNNatI zrAdi jaina granthoM meM usakA ullekha hai| phuNcii| yazastilaka campU meM moma deva ne ayodhyA ko kozala deza IsvI san kI dUsarI zatAbdI pUrva ke lagabhaga maharSi meM batalAyA hai| tathA magadhadeza meM prasiddha ayodhyA ke bAlmIki dvArA rAmAyaNa grantha ke race jAne pazcAta prAhmaNa rAjA sagaracakravartI kA ullekha kiyA gayA hai / paramparAne ayodhyA ke prAcIna mahApuruSa rAmacandra ko apanAnA vaidika sAhitya meM ayodhyA prArambha kara diyA thaa| usa samaya uttarApatha ke zAsaka magadha vaMdanI meM kahIM bhI ayodhyA yA kozaladaMza kA ke brAhmaNa jAtIya zugaMnareza the, jinhoMne zramaNoM aura bauddhoM ullegva nahIM hai / kiMtu atharvaveda bagA do meM eka sthAna para para bar3e atyAcAra kiye the| brAhmaNa dharma ke punarudvAra kA likhA bitAnA yodhyA meM mAra zreya bhI unheM diyA jAtA hai| usa samaya pracIna yAzika mahala, navakAra aura lohamaya dhana bhaMDAra hai| yaha svarga kI kriyA kANDa rUpa dharma meM krAnti bhAgaI thI, aura aupaniSabhAMti samRddhi sampanna 13 / zatapatha brAhmaNa meM kevala eka dAdika kaM adhyAtma pradhAna vaidika dharma ne paurANika hinna sthAna para 'kozala' kA nAma pAyA hai| hAM, prasiddha vayAkaraNa dharma kA rUpa lenA prAraMbha kara diyA thaa| usI samaya se pANinIya vyAkaraNa ke eka mUtra meM 'kozala' kA ullekha ayodhyA hindU dharma kA kendra banane lagI thii| ataeva gupta avazya hudhA hai|| kAla meM vaiSNavadharma ke avatAra vAdake vikAsa evaM pracAra ke pataMjali mahAbhASya meM 'arUNadayavanaH mAkanamaH diyA pariNAma mvarUpa prayo-yA kI gaNanA hinda dharma ke pramukha hai jisameM eka mahatvapUrNa ghaTanA kA ullekha kiyA hai. aura tIyoM meM hone lagI thii| batalAyA hai ki yavanI dvArA sAketa para AkramaNa kiyA bAlmIki rAmAyaNa meM6, kAlidAsa ke raghuvaMza meM, kumAragayA thaa| yadyapi paMtajaline ukta prakaraNa meM usakA koI dAma ke jAnakAdaraNa aura bhava-bhUti ke uttara rAmacarita paricaya nahIM diyA, kintu yUnAnI lekhakoM ke varNana meM spaSTa Adi 'pranyoM meM ayodhyA kA mundara nagara ke rUpa meM varNana hai ki usa rAjA kA nAma minandara thA aura usake sikkoM para kiyA gayA hai| kintu bhAgavata meM usakA uttara kauzala ke bhI usakA nAma prAkRta bhASA meM aMkita milatA hai| usa rUpa meM hI ullegva huA hai| (bhAgavana 5-16-8) kI dRSTi pATalIputra (paTanA) para adhikAra karane kI thI. bauddha mAhitya meM ayodhyA prataH usane mathurA para adhikAra kara liyA, kyoM ki mAketa bauddha mAhitya meM ayodhyA kA ullekha sAMkana aura ko jItane ke liye mathurA para adhikAra karanA Avazyaka thA vizAgvA ke rUpa meM milatA hai| divyabAdAna ke anusArapazcAta usane mArkata para ghega DAlA / para bAda meM uma 'mbaya mAganaM mvayamAganaM mAkaitaM mAketamiti maMjhA saMvRtta'bhAganA pdd'aa| parantu prAcIna brAhmaNa mAhityakA ayodhyA arthAta jo zrApa hI pAyA prApahI pAyA, isa kAraNa usakA ke sambaMdha meM mauna honA isa bAta kA ghotaka hai ki prAcIna kAla meM ikSvAku yA mUrya vazI kSatriyoM kI upAsanA kA - -ayodhyA nAma tatrAsti nagarI lokviksstaa| manunA mAnavendraNa puci nimitA svaya // 1. kozala deza mabhyAyAmayodhyAyo puri, pR0 263 mAyatA daza cakre ca yojanAni mahApurI / 2. magadha madhya prasiddhacArAdhdayAmayodhyAyAM naravaraH magarI zrImatI zrINi vistIrNa nAnAsaMsthAnazobhitA / nAma yazastilaka pR. 351 / -bAlakANDa 3-ae cakA nava dvArA devAnAM : ayodhyaa| -grAmIda vananyAmatibhAgabhAga___ tasyAM hi hiraNyamayaH kozaH svrgojyotissaavRtH|| Divo' vatIrNA nagarIya diyA / 4-vRddha kosalA jAdA jajyaGa ,.,.71 / kSatrAnalesthAna zamI samRdayA, 5-dekho, jainendra mahAvRtti kI bhUmikA pR0-10|| purImayodhyeti purI parArdhyA // -ghuvaMza
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 anekAnta nAma sAketa par3a gyaa|' sAkena aura vizAgyA meM buddha ke meM hote rahe haiN| prAdama ke donoM beToM kI ka (ayUba aura kucha cAturmAsa vitAne aura unakI dona se vRkSa utpanna ho zIsakI) ayodhyA meM batalAI jAtI haiN| samrATa akabara kA jAne kI ghaTanA kA ullekha milatA hai| cInI yAtriyoM ne maMtrI abula phajala bhI do katroM kA vahAM ullekha karatA hai| apane yAtrA vivaraNoM meM mAketa aura vizAgvA kA ullekha 'ima nagara meM do baDI kabra haiM eka chaha gaja lambI aura kiyA hai / isame aisA jAna par3atA hai ki buddha ke samaya meM dUsarI mAta gaja lambI / jana sAdhAraNa kA vizvAsa hai ki ye aura usake kaI mau varSa ke pazcAt bhI ayodhyA yAdinAtha ko ayUba aura zImakI haiM2 / ayodhyA eka khurda (choTI prAdi jainatIrthakaroM kI upAsanA kA kendra bana rahI thii| makkA) ke nAma se prasiddha hai| Upara mAna kI jo vyutpatti udRta kI gaI hai. vaha isa 11 vIM zatAbdI se pUrva saMbhavataH musalamAnoM ne ayodhyA nagara ko svayaM nirmita hone kI prAdima kAlIna anuzruti kA nAma bhI na sunA thA / mahamUda gajanI pahalA mupalamAna kI mamarthaka hai| dUsara komala gajya kI nUtana rAjadhAnI sulatAna thA, jo lUTa-khasoTa karatA huaA bhArata ke madhya zrAvatI ko bauddha dharma kA kendra banAyA jAnA isa bAta kA pradeza meM praviSTa huA thA, kintu vaha ayodhyA taka nahIM sUcaka hai ki vahAM jainiyoM kI prabalatA thii| yahI kAraNa hai pahuMca pAyA thaa| usakA pratinidhi aura bhAnajA maiyada mAlAra ki dazaratha jAtaka meM rAma ke pitA dazaratha ko kAzI kA masaUdagAjI jo gAjI miyAM aura bAle miyAM ke nAma meM rAjA batalAyA aura sItA ko dazaratha kI putrI. aura phira loka meM prasiddha hai| prathama musalamAna saradAra thA jisane avadha usI ke mAya rAma ke vivAha kI bAta ullikhita kI gaI para AkramaNa kiyA thaa| vaha ayodhyA bhI pahuMcA thA3 / kinta hai / isameM spaSTa jJAta hotA hai ki buddha kA sambandha prayodhyA ayodhyA ke tatkAlIna rAjA zrI vAstava ne, jo janAdharmAvasana hokara vizAgvA (zrAvatI) se rahA hai| aura unake lambI thA, gAjI miyAM ko bhagA diyA thA / pazcAt vaha bAda kisI samaya ayogyA meM hIyamAna sampradAya ke kucha gAjI Age bar3hakara man 1032 (vi0 saM0 1086) meM stUpa aura saMghArAma Adi vahAM bane hae the / jinakA ullekha zrAvastI pahu~cA, jahAM zrAvastI ke tatkAlIna jaina nareza ImA kI 9 vIM zatAbdI meM cInI yAtrI huenamAMgane kiyA suhila devane koDiyAlA (kozalyA) nadI taTa para hone vAle yunna meM samanya parAsta kara mana 1033 meM mAra DAlA gayA / mahAtmA buddha kA janma kozala deza ke 'kapilavandhu phAramI tavArIkha meM likhA hai| ki kuTilAnadI ke kinAre nAmaka nagara meM huA thA aura parinirvANa kazInagara meN| mahue ke vRkSa ke nIce eka tIkSNa bANa lagane se mayadamahAvIra aura buddha ke samaya kosala nareza pramanajina kI sAlAra kA jIvana-pradIpa bujha gayA / rAjadhAnI zrAvastI meM hI anAtha piNDaka dvArA banavAyA huzrA san 1164 IsvI meM muhammada gaurI kA bhAI maravadUma jetavana nAmaka vihAra thaa| aura vizAmbA nAma kI pramindra zAhajUrana gaurI senA lekara ayodhyA para car3ha paayaa| usane upAlikA kA pUrvArAma bhI zrAvastI ka nikaTa hone kI bahuna vahAM ke sabase prAcIna bhagavAna AdinAtha ke vizAla mandira kucha saMbhAvanA hai| isa taraha ayodhyA buddha ke pazcAta hI ko naSTa kara diyA, aura svayaM bhI usI sthAna para yuddha meM kimI samaya unake dharma kA sthAna banI / jaba buddhadharma kA saMsthAna banI taba bhI vahAM jainadharma maujUda thaa| -dekho, madInatula aoliyaa| 2-dekho, prAyane akabarI bhA0 2 pra. 245 musalamAnI zAsana meM ayodhyA 3-dekho, phArasI grantha dara bihista / manAtana, bauddha aura jainadharmo ko choDa kara ilAma 4-dekho, avadha gajeTiyara bhA0 pR. 3 dharmakA sambandha ayodhyA ke sAtha avAcAna hai| parantu -nilda dariyAya kaTilA jara darakhto gulcikoN| musalamAnoM kA kahanA hai ki Adamake samaya se hI ayodhyA va jarva nAvaka hamacUM maujAna zahIda sudanda / vidyamAna hai| taba taka aneka pAra aura proniya isa nagara dekho, mailAne mamajavIanuvAda mIrAte masaUdI /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagara 81 mArA gayA aura usI sthAna para daphanAyA gyaa| isI kAraNa aura bahuta kama mAMsAhArI haiN| isI se anumAna kiyA jAtA vaha sthAna zAhajUrana kA TIlA kahalAtA hai| jinamandira hai ki yaha loga pahale jainI hI the3 / 12 vIM zatAbdI taka vahA~ thADhe samayabAda punaH bana gayA, kintu bahuta samaya taka ke zrI vAstava baDe prasiddha the aura ThAkura kahalAte the| phaijAusa mandira kA car3hAvA zAhajUrana ke vaMzaja hI lene rhe| bAda aura usake pAsa pAsa ke jiloM meM aba bhI brAhmaNoM jo aba taka ayodhyA ke bakamariyA Tole meM rahate the|| aura ThAkuroM ke bAda hindU samAja ke pratiSThita aMga mAne jAte isa ghaTanA ke bAda 50 varSa meM ayodhyA para musalamAnoM hai| musalamAnoM dvArA inakI rAjasattA kA anta ho jAne kA purA adhikAra ho gayA / para bhI ye loga dIvAna, sUbedAra, kAnUnago prAdi vibhinna dillI ke zAhI rAjya meM ayodhyA prazAsakIya padoM para kAma karate rahe haiM / aura dhIre dhIre turka paThAnoM ke zAsana kAla meM prayodhyA para aneka muzAgirI munzIgirI inakA pezA bana gyaa| musalamAna zAsaka rahe, parantu una ne ayodhyA kI koI zrI ayodhyA ke vartamAna jaina mandira vRddhi nahIM kii| san 1236 aura mana 1242 ImbI meM ayodhyA meM digambara jainiyoM ke 1 mandira vidyamAna haiM. nasIruddIna navArI aura kama uddIna kairAna ayodhyA ke zAsaka jina kA sAmAnya paricaya nimna prakAra haiMrahe haiM / jaba jaunapura meM usakI sarUtanata sthApita huI nA ayodhyA para bhI usakA adhikAra ho gyaa| yahAM aneka prAdinAtha mandira-yaha mandira svarga dvAra ke pAsa musalamAna phakIra ho rahe haiN| uda aura hindI ke prasiddha murAITAle meM eka U~ca TIle para hai jise zAhajarana ke TIle kavi amIra khuzase bhI ayodhyA meM prAyA aura usane vahAM ke nAma se pukArA jAtA hai / yaha vahA sthAna hai jahAM para ke do prasiddha musalamAna phakIroM (phajalapravAsa kalandara mana 1164 IvI (vi0 saM0 1251) meM muhammada gaurI ke aura mRpA prAsikAna) ke zrAgraha para apane sipaha bhAI makhaduma zAha jagna gaurI ne saba meM pahale isa prAcIna mAlAra mArabAkI ke dvArA ayodhyA ke prasiddha rAmamandira ko vizAla jaina mandirako naSTa kiyA thA, aura svayaM bhI kAla tuDavAkara upake sthAna para umI kI sAmagrI se masajida bana kA prAma banA thaa| vahIM usakI kaya banAI gaI thii| yaha vA dii| yadyapi akabara ke zAsana kAla meM kucha hinda va jaina mandira usI sthAna para punaH banAyA gayA thA / ataeva aitimandira puna. bana gaye, kintu pIragaMjabane unheM phira tur3avA hApika dRSTi se bar3e mahatva kA / yaha Aja bhI zAhaz2Ana diyaa| mugala zAsana kAla meM ayodhyA kA nAma phaijAbAda rakha keTIle ke nAma se prasiddha hai| diyA gayA aura vaha sUbA avadha kI rAjadhAnI rhii| dasarA mandira ajitanAtha kA hai.--jo iMDozrA (sAna ayodhyA ke zrIvAstava nareza mAgara, ke pazcima meM haiN| isameM eka mati aura zilAlegva zrI vAstava gajAnoM ne ayodhyA para nIna mI varSA ke hai| isakA jIrNodvAra paM. 1781 meM nabAra zujAudvIlA lagabhaga rAjya kiyA hai| sana 1870 ImbI meM zrI pI. ke khajAMcI dillI nivAsI lAlA kezarIsiMha ne nabAba kI kAranegI ne likhA thA ki ayodhyA kA yaha parayU pArI rAjya prAjJA se kiyA thaa| baMza jainadharmAnuyAyI thA / aneka prAcIna dehara va jaina dharmA tIsarA mandira abhinandana nAtha kA hai, jo sarAya ke yatana jA aAja vidyamAna hai / mUlataH inhA rAjAzrA ka banavAe pAsa hai, yaha bhI prAyaH usI samaya kA banA huA hai| hA the2 / ina sabakA jIrNoddhAra ho cukA hai| lAlA mItArAma ne apane itihAsa meM likhA hai ki-'ayodhyA ke zrI 3. A Historical Sketch of Fuzabad, vAstava kAyasthoM ke saMparga se bace rahe, no matha nahIM pIta man 1870 - - - - - - - - ----- - - 1-ayodhyA kA itihAsa pra. 146 4. avadha gajeTiyara bhA.mana 10 nayA ayodhyA kA 2-ayodhyA kA inihAya pR. 152-153 itihAsa pR. 11
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma-tarka sammata aura vaijJAnika (muni zrI nagarAja) jaina dharma kevala mAsthAnoM kA hI dharma nahIM, vaha pUrNa pUrva karma to the nahIM no phira sRSTA ne eka ko pazu aura tarka sammata aura vaijJAnika haiN| Aja ke buddhivAdI yuga meM eka ko manuSya kyoM banAyA, vizva kI prAdi se pUrva dharma ke nAma se jIvita raha sakane vAlI koI vastu hai to anantakAla taka vaha mRSTA kyA rahA hai use usI dina vizva jaina dharma hai, jisakA pratyeka pahalU yaukttika aura sahetuka haiN| saMghaTanA kI bAta yo sUjhI ? jana dharma mAnatA hai, bIja jaina dharma batAtA hai-ahiMsA hameM imalie mAnya hai se vRkSa aura manuSya se manuSya jisa prakAra aAja paidA honA ki hamArI taraha sabhI prANI jInA hI cAhate haiM, maranA hai, vaisA hI krama atIta meM madA hI rahA hai aura anAgata koI nahIM caahtaa| isa sthiti meM kisI ko kisI kI hiMsA meM bhI sadA hI rahegA, isalie vizva svayaM me anAdi karane kA adhikAra nhiiN| jaina dharma banAtA hai vizva anAdi ananta hai| isakA jaina dharma batAtA hai-syAvAda hameM isalie mAnya hai koI puruSa vizeSa yA apuruSa vizeSa mRSTA nahIM hai| yadi ki ananta dharmAtmaka vastu ko abhivyakta karane ke lie hama vizva kA kisI eka dina prAdurbhAva huaA aura usakA koI eka sAtha eka hI svabhAva ko vyakta kara sakate haiN| syAsRSTA hai to prANI jagata aura mAnava jagata meM dIgvane vAlI dasti aura myAnnAsti hameM isalie mAnya hai ki padArtha mvayaM ye vividhAeM nirhetuka ThaharatI haiM, kyoMki vizva kI prAdi se isI prakAra vyakta honA svIkAra karate haiN| cauthA mandira sumatinAtha kA hai, jo rAma koTa ke do bar3e daravAje haiM jinake sAtha kucha koThariyoM banI huI hai| bhItara hai avadha gajeTiyara ke anusAra isa mandira meM bhagavAna do pake kue haiM jinameM mazIna se pAnI nikAlA jAtA hai| pArarvanAtha kI do aura neminAtha kI 3 mUrtiyoM virAja- yaha darzanezvara bAga rAjA dumarAvana kA thA, jise ayodhyA mAna haiN| ke rAjA ne kharIda liyA thaa| aura aba ayodhyA ke rAjA pAMcavA mandira anantanAtha kA hai, jo golA ghATa ke se jaina samAja ne kharIda liyA hai / isameM bAdinAthatIrthakara nAle ke pAsa eka UMce TIle para hai / isakA dRzya sundara hai| Rpabhadeva kI 31 phuTa U~cI eka vizAla bhavya mUrti virAja darzanArthI yAtriyoM ko cAhiye ki ve ina mandiroM kA darzana mAna kI gaI hai| usake cAroM ora darzana pUjanAdikA sthAna pUjanAdi kara unake uddhAra prAdi meM apanA sahayoga pradAna rahegA / ukra mUrti ke virAjamAna hone se usa sthAna kI zobhA dugaNita ho gaI / chatarI prAdi ke nirmANa aura prati pchA kArya sampanna hone para yaha sthAna dharma sAdhana ke lie darzanezvara bahuta hI sundara rhegaa| yadi samAja kA pUrNa sahayoga milA ayodhyA kA yaha vartamAna sthAna bahuta hI sundara aura to yaha sthAna apane utkarSa' dvArA jaina saMskRti ke pracAra meM cittAkarSaka hai| isakA nAma darzanezvara hai jisakI lambAI sahayogI ho sakatA hai| jainAcArya zrI deza bhUSaNa jI kI caudAI 28...gaja hai aura jisake cAroM ora pATha phuTa icchA use sundaratama banAne kI hai, vaha sudina kaba U~cI aura do phuTa caur3I eka pakI dIvAla banI huI hai| aavegaa|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi dhanadAsa racita ajJAta kRtibhavyAnaMdapaMcAzikA-bhaktAmara stotra kA anuvAda (muni zrI kAtinAgara) bhakti-tatva mAdhaka aura dusarA mAdhya, jisake prati vaha prArama-pamarpaNa anya bhAratIya darzanApekSA janadarzana meM Izvara kI kara saMtuSTi kA anubhava karatA hai| parantu jaina darzana meM thini bhinna hai / para bhakri-tantra ko kisI na kisI rUpa meM prApmA hI saba kucha hai| usakA koI nAtha mahIM / apane graMzana, jaina sAhityakAroM ne apanAyA hai| apane iSTadeva- utthAna patana meM koI mAdhaka bAdhaka nahIM hotA, utkaSa bhAgadhya-pUjya ke prana hArdika zrandrAbhAva prakaTa karane kA samu. azkarSa svAdhIna hai / yAharI koI kisI kA zatru-mitra naha'. vita mAdhyama bhani hI hai / kahane kI zAyada hI zrAvazyakatA vahAM nI kArmika prAdhAnya hai| dUsare ko cAhane kA savAla raha jAtI hai ki jana-bhakri kI parisamApti "maMyama' meM hotI hI paidA nahIM hotA / yahA~ to pArthiva kA tanika bhI mahatva hai| jaina saMskRti meM bhakti sAdhana hai na ki maany| vaha nahIM honA, apArthiva hI maba kucha hai / prAsmika sauMdarya ke svala hRdaya kI hI vastu nahI apitu isakA kSetra mastiSka gAnA hI usakA eka mAtra lakSya hai / mAmA ke guNa kA bhI hai / jahAM bhaka ko darzanakA rUpa milanA hai yahAM vaha apanA vikAsa saMyama ke dvArA kiyA jAnA hI abhipreta hai jaina mUlya bahuna banA denA hai / janoM ne bhakri kA mvarUpa vistRta prArAdhya kisI para kRpA nahIM kiyA krte| varadAna aura mAnA hai, kAla "IzvarAnurakni' taka hI sImita nahIM rambA, abhizApa jo padika paraMparA kI dena hai| jaina sAdhaka paranaMga ballabhamatAnuyAyA mAnane prAya hai| "zvetAzvatara mAtmA se dInatA pUrvaka kucha bhI sAMsArika vastu kI yAcana upaniSad meM "bhakri" zabda kA vyavahAra isI artha meM huaA nahIM karatA, vaha no yahI cAhatA hai ki paramAtmA ke guNaM hai| zraddhA" jaina saskRti kA prANa hai| yoM to vaidika kA prakAza merI prAmA meM phaile, aura saMyama meM vIrya kA pAilya meM bhI "zraddhA kA vyavahAra pracura parimANa meM hA ulnAma banA rahe, usake dvArA mukti kI mApti ho / ina hai, para isakA saMpUrNa arthaghaTana naduttaracI mAditya meM hI saba bAtoM ke bAvajUda bhI janoM para vaiSNava bhakri kA prabhAra pabhava ho sakA hai / parantu jaina sAhitya meM isa zabda kA nahIM par3A hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / jainoM dvArA racita pakriya mahatva rahatA hai / zraddhA kA mUrta rUpa apanI-apanI kaI mnutiyAM aimI pAI jAnI jAtI haiM, jinakA saMskRti kI saMskRti ke mUla aAdhAroM para hI saMbhava hai| yaha bAta bhani mRla dhArA se koI saMbaMdha nahIM / koI bhI paramparA cAhe. lie bhI kahI jA sakatI hai| maca yAna nA yaha hai ki jitanI mala dArzanika prAdhAra zilA para kyoM na zrAna hA "bhakni" eka aisA vyApaka tatva hai ki use zabdoM kI sImA para ka lAntara meM upameM zaMdhilya thA hI jAtA hai yA anya meM prAbaddha nahIM rakambA jA sakatA / vyavahArika rUpa se dUsare paramparA se prabhAvita ho hI jAtI hai| jaina bhakti para kA sahArA lenA yA cAhanA hI "bhaki'' kA zabdArtha hai| vaiSNava- ballabhAcArya kA spaSTa prabhASa dRSTigocara hona! "bhaktisUtra ke bAda bhAskara ne ise aura bhI jyApaka banA hai| zvetAmbara paramparA ke maMdiroM meM racAI jAne vAlI aMga diyA / yadyapi rANinI ke samaya meM naki kA artha dUsare kA racanA isakA pratyakSa pramANa hai| pahArA lenA "yA cAhanA" rahA hogA, Age cala kara vaha jaisA ki upayukta paMktiyoM meM sUcita kiyA jA cukA mneha pAtra aura vAtsalya kA pratIka bana gyaa| mAhityika hai ki jaina bhakti kA vAstavika svarUA "saMyama" meM pranidhivizleSakoM dvArA prathama artha lupta ho dvitIya artha kA hI bita hotA hai / hamI dvArA sAdhaka apanA aMtima dhyeya-muni pastizva zeSa raha gyaa| prApta kara sakatA hai| AmA ko karma meM vimukra karane kA bhaki meM do tasvoM kI pradhAnatA rahatI hai-eka to mvaya ekamAtra yahI sarvotama aura samucita mArga hai / imI se
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 anekAnta mpaSTa hai ki zramaNa saMskRti saMyoga meM vizvAsa nahIM karatI, isakI samatA nahIM kara sktaa| jaina sAhitya meM yahI eka yaha viyoga ke gIta gAtI hai-vaha mRtyu mahotsava manAtI hai yA stotra hai jisa para vibhinna vidvAnoM kI lagabhaga 36 jo jIvana kA pUrva rUpa hai / aihika sukhopalabdhi kA jaina se bhI adhika TIkAeM upalavya hotI haiN| inake mArmika saMskRti meM sthAna nahIM hai / syAga aura vairAgyamUlaka vItarA- mahatva ko prakaTa karane vAlI aneka kathAeM, maMtra, yanvAdi gatva hI vahAM kA kAmya hai| jaina stuti sAhitya meM isI kI pracura parimANa meM prApta haiN| pAdapati mAhitya meM isa stotra dhvani gUmatI hai| jaina bhakti vyaktipUjA meM tanika bhI kA khUba upayoga kiyA gayA hai| itanA hI nahIM bhaktAmara AsthA nahIM rakhatI, vaha guNamUlaka paramparA kI anurAginI zabda bhI itanA lokapriya ho gayA ki isI saMjJA meM hai| pUjyatA aura uccatA kA prAdhAra bhI guNa hI hotA hai| "sarasvatI bhaktAmara" "zAnti bhaktAmara nemi bhaktAmara', vyakti to kevala mAdhyama mAtra hai| guNAnuvAda se prAramA "RSabha bhaktAmara", "vIra bhaktAmara" aura "kAnU meM guNa vikasita hote haiM / jIvana zuddhi ke mArga para agrasara bhaktAmara' prAdi motroM kI racanA huii|| hotA hai aura mAnma-zAnti kA patha prazasta hotA hai| darpa bhaktAmara stotra mUla maMskRta bhASA meM nibaddha hai| vRtti samApta hokara zIla, saujanya evam samanva meM jIvana saMskRtAnabhijJa jana sAdhAraNa bhI isakA ucita prAnaMda uTA uddIpita ho uThatA hai| sakeM tadartha zrI hemarAja, nathamala, gaMgArAma prAdi aneka bhaktAmara stotra vidvAnoM ne isake padya banda anuvAda prastuta kara isa loka. bhAratIya stuti-mtotra sAhitya meM janoM kA sthAna anya priya banAyA aura bhI anuvAda upalabdha haiM jinameM se kuchaka nama hai| saMskRti, prAkRta aura deza bhASAoM meM aneka kA prakAzana zrI mUlazaMkara jI brahmacArI ne karavAyA hai, ina kRtiyAM racakara sAhitya ke isa aMga ko jaina sAhityakAroM paMktiyoM ke ligvane samaya vaha prakAzita mAmagrI mere sAmugya ne paripuSTa kiyA hai / kevala bhakti mAhitya kI nahIM hai| dRSTi se hI inakA mahatva nahIM hai apitu inameM prastuta racanA-racanAkAra-bhavyAnada paMcAzikA" se kaI stotra to dArzanika aura mAhityika dRSTi meM bhI bhaktAmara stotra kA hI eka durlabha anuvAda hai jinya kI vizeSa mUlya rakhate haiN| kaiyoM kA aitihAsika mahatva bhI eka mAtra prati hI upalabdha ho sakI hai| adyAvadhi prkaahai| yadyapi prAjake anusaMdhAna pradhAna yuga meM isa prakAra ke zita kisI bhI jaina hindI bhASA aura sAhitya ke itihAsa mAhitya kA samucina paryavekSaNa nahIM ho pAyA hai, para jitanA meM nahIM humaa| anuvAda bahuta hI madhura aura gavAliyarI bhI kAma humA hai, jo bhI prakAza meM pAI hai umasa inakA . bhASA ke prabhAva ko lie hue hai / ataH jitanA mahatva ima sArvajanika mahatva pramANita hai| kaiyoM ne to aitihAsika kRti kA dhArmika dRSTi se hai usase kahIM adhika bhASA kI ulajhanoM ko saralatA se sulajhAyA hai. para una sabhI kA dRSTi se hai| vizeSa maubhAgaya kI bAta yaha hai ki jimma vivecana yahAM apekSita nahIM hai| samaya anuvAda prastuta kiyA gayA usI samaya kA likhA prAcArya zrI mAnatuga eka anubhavazIla stuni kA huA bhI hai / isakA lekhana kAla saM0 1615 hai / gavAlimAdhaka the inake dvArA praNIta "bhaktAmara stotra'' bhAratIya yara maMDala kI bhASA ke mugva ko ujjvala karane vAlI bhakti mAhitya kA alaMkAra hai / anubhUti vyakta karate hue adhikatara racanAeM janoM kI hI dena hai| anuvAda kI bhASA prAcArya zrI ne jaina darzana ke bhaulika tatvoM kI rakSA kI para dRSTi keMdrita karane meM spaSTa pratIta hotA hai ki kavi hai / stuti kA uccAdarza aura guNamUla paramparA kA nirvAha dhanarAja yA dhanadAsa ne maMDalIya bhASA kA prayoga karate karate hue prAcArya zrI ne anupama prAdarza sthApita kiyA mamaya bahuta sAvadhAnI se kAma liyA hai| isakA zabda hai| yahI kAraNa hai ki jainadharma ke sabhI saMpradAyoM meM cayana pradabhana hai| kyA majAla hai ki kahIM kaThina zabda zrA isakA prAdara ke sAtha dainika pATha prAja bho hotA A rahA jAya / isameM saMdeha nahIM ki kavi ko saMskRta aura tAtkAlika hai-hotA hai| vyApakatA kI dRSTi se saMbhavataH koI stotra maMDalIya bhASA para acchA adhikAra thaa| bhAvoM ke vyakti
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhadhAnaMdapaMcAzikA-bhaktAmara stotra kA anuvAda karaNa meM kahIM bhI zaithilya nahIM Ane diyA hai| sImita kI bhI pratiyAM milI hai / sunA hai jayapura ke eka digambara gthAna meM dUsare ke bhAvoM ko rakSA karanA sarala kArya nahIM jaina bhaMDAra meM isakI pUrI citra prati dyimAna hai| para hai| bhavyAnaMda paMcAzikA ke atima padya se jJAta hotA hai vaha apekSAkRta arvAcIna hai| jisa "bhayAnaMdapaMcAzikA'' ki kavine eka-eka padya kA anuvAda eka-eka dina meM kiyA kA yahAM ullekha kiyA jA rahA hai usakI pUrNa prati niya hai / isameM 48 kAvya to mUla bhaktAmara stotra ke haiM aura hai| ataH citra kalA ke itihAsa kI dRSTi se, vizeSakara do pacoM meM apane viSaya meM svalpa saMketa hai jisa se patA syaupura-gvAliyara maMDala ke citroM kI dRSTi se, isakA lagatA hai ki kavi ke pitA kA nAma rAjanaMda thA aura vaha maharava kama nhiiN| zAhajahAM kAnika citrakalA kA maphala gvAliyara maMDalAta mpApura ke nivAmI the| unakA gotra pratinidhitva ina citroM dvArA hotA hai / isakA citraNa samaya golAparaba thaa| myopura kI maMbhavataH prAcIna racanAoM meM yahI maM. 1664 hai aura citrakAra hai manoharadAya kAyastha / prathama jAna par3atI hai| dhanarAja yA dhanadAsa kA parivAra saMskRta citramaya yaha prati kavine svayaM apane lie taiyAra karavAI sAhitya meM ruci rakhatA thaa| kyoM ki khagasana-asisana ne thI jaisA ki antima ullemva se pratIta hotA hai| prati ke isake parivAra kA vistata paricaya "bhaktAmara jayamAla" kI sampUrNa citroM kA paricaya denA to yahAM saMbhava nahIM hai, para annya prazasti meM diyA hai| yahAM spaSTa karanA Avazyaka ho sAdhAraNatayA kicana maMketa diyA jA rahA hai| jAna paDatA hai ki bhaktAmara kI jo prati milI hai usake prati kA prAkAra-prakAra lagabhaga caturdiga 15 iMca hai| eka-eka padya kA anuvAda to dhanarAja ne kiyA aura usake pare patra para citra aMkita haiN| madhya meM jahAM kahIM bhI mvarUpa eka-eka padya para amisena-bar3agasana ne 19.16 padyoM kI sthAna milA vahAM bhaktAmara kA mUla padya prati lipita hai eka-eka japamAla saMskRta bhASA meM parigumphita kI, parantu aura adhobhAga meM dhanarAja kA anuvAda diyA hai| bAda meM prani ke jarina ho jAne meM usakA saMpUrNa pATha nahIM mila asisena-khar3agamena kRta "bhaktAmara jayamAla, aMkita hai| makA hai / baDagamana ne sUcana kiyA ki dhanarAja ke gozAla, kahIM citroM ke bhAvoM ke adhika spaSTa karane lie maMkanApAhiba, haMsarAja aAdi pAMca baMdhu the, jina meM dhanarAja / maka pratIka diye gaye haiN| eka citra ke pUre paricaya dene kA "pA ma ye kavi/ra dhanagajo guNAlayaH" lobha saMvaraNa nahIM kiyA jA sktaa| ana kava aura dhIra hone ke sAtha aneka guNoM kA pAkara prathama citra meM Upara ke bhAga meM zrI mAna gAvArya eka yaa| mvaigamana dhanagaja ke pitRvya zrI jinadAya kA putra caukI para virAjamAna haiM jinake sammumba kamagadula ambina bhA. -jinadAya muto'misenaH / hai| pRSThabhAga meM "ahaM mAnatugAcArya' zabda akita hai| nigra.-yahAM yaha kahane kI kadAcita hI AvazyakatA prAcArya karabaddha prArthanA kI mudrA meM bhagavAna RSabhadeva kI raha jAtI hai ki janoM ne bhAratIya graMyastha citra kalA stuti kara rahI hai| sAmane hI inakI badagAmanamba nagana vikAsa meM mahatvapurNa yoga diyA hai / balki mpaSTa kahA jAya pratikRti aMkita hai| caraNoM meM ubhaya aura mukuTadhAga no prAcInanama etadviSayaka jo bhI pratIka upalabdha hue hai, amara nata mastaka hai / madhya meM "nanAmagmagAnamonimANa lagabhaga janoM ke hI haiN| navya-bhavya vicAroM ko rUpadAna dene prabhANAM" zabda prAle gvana hai| RSabhada. 6. baa| hAya ra meM hamI samAja ne pahana kI aisA kahanA atizayoktipUrNa pAma / devatAoM ka mamnaka meM dhArita mukUTa kI maNiyoM kI na hogaa| jisa prakAra purAtana kathAyoM ke mArmika bhAvoM ko prabhA vigvara rahI hai| prakAza kA pAlambana gajaya kA hai| citra dvArA samajhAne kA prayatna huaA hai usI prakAra apane RSabhadeva ke citra ke bApa bhAga meM cIgati kA citraNA / priya prArAthyoM kI stutimUlaka racanAoM ko bhI citrita aura Upara "mAlaMbana" ma nimna bhAga meM bhavajanle karavA karavA kara janoM ne apanI kalopAsanA kA bhalI-bhAMti panitAM janAnAM' pranilipina hai / patra ke nIce ke bhAga meM dalina muparicaya diyA hai| kalyANamaMdira prAdi stotroM kI prAcIna pApanamAyinAnama linakara kAla kaga meM samudra banAyA gayA yacitra pratiyAM mila cukI haiN| katipaya bhaktAmara mnAMtra hai jima meM eka mAnavAta taratI huI bnaaii|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 anekAnta isI prakAra pratyeka citra ke bhAvoM ko bar3I khUbI ke sAtha aise hai ki jinakA vyavahAra prAja bhI usa pradeza meM hotA hai| akita kara stotra ko lobhogya banAne kA pUrNa prayAsa kiyA nasyatvazAstra ke prakAza meM ina citroM kA adhyayana kiyA hai| pratyeka citra meM caukI para, kahIM siMhAsana para mAnatu. jAya to spaSTa patA calegA vitra ki kitanI vAstavikatA aura gAcArya kA citra hai| jisa citra kA jaisA bhAva hai vaisI lAkSaNikatAoM se saMyukta hai kalAkAra manoharadAsa ne eka hI unakI mumbAkRti kA pUjana kiyA gayA hai| kahIM-kahIM kamI avazya rakha dI hai ki sAmAnya puruSa aura mAriyoM ke pustaka rakhane kI ThavaNo aura mAlA bhI banAI hai| phipI citroM meM jitanA sauMdarya bikherA haiM utanA RSabhadeva aura citra meM prAcArya ke niva-pratIka bhI hai| sabhI citra digambara mAnatugAcArya kI pratikRti meM nhiiN| phira bhI inakI sazakta mahA ke paricAyaka haiM / isa prakAra 48 citra mUla racanA ke rekhAeM inake alaukika paktitva kI gaMbhIra jhAMkI to karA haiM aura 56 vAM bhaktAmA ko mAmnAya ke rUpa meM grahaNa hI detI haiN| klAsikala pArTa kI apekSA ina citroM ko karate hue dhanarAja kA hai jo apane guru se isakA pATha suna lokacitra kahanA kahIM adhika upayukta pratIta hotA hai| rahe haiM / eka vizAla gyAsa pITha para kisI muni kA citra isa prakAra kI racanAeM aura bhI prAcIna jaina jJAnAgAroM haiN| sAmane pAnoM badhu jijJAmA kI mudrA meM karabaddha ava. meM upalabdha kI jA sakatI haiM, para etadartha anveSaNa kI sthita hai| yaha citra svata raga kA hai| zeSa citra raMgIna apekSA hai| syaupura kI paridhi meM aura bhI patA lagAyA jAya hai, jahAM jisa raMgakI prAvazyakatA thI, ThIka usI kA saphala to aneka gvAliyarI bhASA kI jaina racanAeM sahaja mila prayoga kiyA gayA hai| sakatI haiN| kyoMki gavAliyara-maMDala ke jJAnabhaMDAroM kA yahAM itanA kahanA paryApta hogA ki citra mugala zailI samucita mulyAMkana abhI nahIM ho pAyA hai| ke haiN| aura pradezagata vikalA kI maulika sAmagrI pradAna bhaktAmara stotra para prAja ke anuzIlana pradhAna yuga meM karate haiN| caturtha citra aura aMtima citroM se mugalakAlika paha kAma honA cAhie aura usakA samIkSAtmaka saMskaraNa kI nAva kA pUrA prabhAva parilakSita hotA hai parantu kalAkAra ne mugala AvazyakatA tohI jisa meM samasta TIkAeM aura anavAdoM prabhAva se prabhAvita hone ke bAvajUda bhI apane pradeza ke kalo para adhyayana prastuta ho / vyAnaMda paMcAzikA kA mUla isa pakaraNoM kA pUrA dhyAna rakyA hai / nArI, puruSoM ke pahanAva prakAra hai: bhaktAmara stotra hindI anuvAda .............. hI para aise jinavarajU ke bhakta amara hai| jinake mukaTa samasata ratana mayakaMcana jaTita mahA sobhit..................|| .... 'laTaka hI prabhu ke caraNa para prAbhA napani meM vyApI mAnoM dinakara hai| dhanudAma mevai jina cara / ......... ......... pApu vAMgamaya kareM aura kari kAhi shraavii| suralokahU ke nAtha naralokahU ke nAtha..... avara jitane bhavya tribhUvana mAjha vamai tinakai harati manahU ko bhala bhAvaI // ....... "gIta ke vAI so dho pArU kaise pAvaI // 2 // .................... ko hInau nAtha prausau saha cAha terI saMstuti kahana ko| kabahU to budhana kI maMgati karIna..... ........"lahana ko| rAkApati prAbhA jala mAha ko prakAsa de cAlaka ke manu zIza haatu..........| ....... rAjameM kahAyai bhaI prabhukI bhagati ura aMtara rahana ko // 3 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaNyAnaMdapaMcAzikA-bhaktAmara stotra kA anuvAda 87 ................."anaMta mana ....baMdha narakai sakati kaise hoti kAyu kIye kii| suraNi ko guru mApu saMstuti jayaSita ............. ... ... ... 'paTTa bIye kii|| aMbunidhi kalpaMta kAla ke pavana kaise manuSya ke bhujA balu hoi pAra lI.... . ... ... ... ... * rau saba gunama myau tAkI ko bhagati mati hoi dAu dIye kI // . . . . . . 'dha saThaniko rAu hai anAtha baMdhu tumhArI bhakti mopai saMstuti karAve / hauM to nipaTa athAmI tAhi jA.. tumhArI yo prIti merI rasamai sipAye j|| nAhI kachu mere gunu ekaha praSira kare tereu pratApa nAtha tUhI mA....... dhanudAsa' ... 'hu mRga - kaimA muhai suna mRga hU ke jIva juri jucha kaha prAvai // 2 // ati hI praji vedani kI na jAne gati merI budha maMdana tthNtth..."hai| prApu hI stuti pAI ura kachu upajAve guna meti ....."vAyu ho karati hai| jaise kAlakA kilama kI mAnavI vasaMta ritu aMkako kalikA kambI svai meM .... hai| pavaha guNa ko..........."lIna tere kachU prabhuko parama prIta pAI miSaTati hai // 6 // . . . . . . 'ma nAmu sumirai ju terI mAtha le tAke baha janama ke pAtaga harata hai| naraka javaiyA je....."mahaiyA tuSa durgati...."u nerau nAma lai bhau-sAgara tirata hai| namake samAna pAi pAlAji rahata pApa ravika samAna prabhu udotu karatu hai| dhanudAsa pA sakyau pratApu tAko kahI para dhanni bar3abhAgI je je hade meM dharata hai||7|| tribhUvananAtha ke sAtha zrInAtha baMdhu tumhArI bhagani kArya rAjai mati mornii| jaise hI kukar3a hotu caMdanu prA su tase hI pragaTa budhi..............'nii|| nAturu janama pAi nara avatAra bhAi tathA hI gavAya gunu..........."nI / dhanudAma"paMkaja da..'tha jaise mobhIyati jalahU kI biMdu duti deSaye motIyana kI // 8 // tumhArI stuti kIya umA.......rahau prabhu kA nahIM para doSa pabaha haraNa hai| sUchima kathA kahAnI kahai ....."kadiMca lapata ..." jaga hI pai....."kI karaNi hai| jaise hama aMsa mAha maramai sarojinI ke praanNd.........ri........hai| taime...."dIragha deva dIragha pratApu narI dIragha guraNi bhASI dhanakA varaNi hai // 6 // tuhI prabhutu tribhuvana ke bhUSaNa nAtha mApanai mamAna jAnu pApunu karaNa kii| jo tanu tumhAre guna jAnatu tikai kari so ...."tumhAre .... rahe paraNa ko / aura jau sevagu laghu-laghu veda muSa dhanudAsa seva aura kauna ke caraNa kau // 10 // tumhAre badamu deSa niraSi nayana nAtha palakasau palaka lagAe kaise jAna hai| nAhi nai tripati hota rahai ika TigulAi suSako samAha varSa bhArI lakhacAta hai // chIrodadhi pIyau hai jihi chIra samatA ko manuvA hI payapAna meM paNatu hai| dhanudAsa soha kema ichavatu vArI jala bhaMmRta ko chAdi kaura viSaphala pAna hai // je sAnta rAga ruci hatI parimANu nAtha tina ko tU tihaloka ekai nirmaapiiyo| utanIya hatI ve sahI ke kina niracaena jitanI nikai jU.."terI rUpa gunu thApIyau / aura jo kanikA kahU rahai hone bhavamAMka tau nauMko u ho to aura pu * puNyako pratApIyau / dhanudAma prabhu tarI murati kI samatA ko deSatu na kAha pavu jaganu papApIyau // 12 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anekAnta nuhAra badana duti ani hI udina ata mura nara umga ke locana harani hai| jAkI eka saMSa kalI tribhuvana jAti jIna rajanI vApara sadA udakI karanI hai / kou kaha caMdanI ko kalaMka malIna phIkI sUra ke madana setu tu so Darani hai| dhanudAma kahA prabhu saba ke aMmRta zrAcI kahA vaha bilaMginI karatA jarani hai // 13 // maMpUraNa maMDala zazikaM saba svAmI tuma kalAka samUha trijagata yaha jAnIyau / tumhAre anata guna jahA nahA nyApi rahe parama pavitra ne purANaNi vaSANiyo / naha guna sumiri-sumari sAdhu pAra bhaye jau tau uni mana vaca hu ke ura paaniiyau| dhanudAma veha guna kyoM na zrApu hRda dharau bhaTakyau hI naulau baulau raraNa pramAnIyau // 14 // nAhI acarajU ani tumhAre mana kI gati calI na vikAra mAraga ko prabhu pyaarej| nidaza kI aMganA aneka sobhAzra purka ke naTI prAgayo bhAI vidyA ThaTika paSAre j|| nAhi deSa chinu manu halyau na harapa neja nIyataha pAhi yaha gunani tumhAre ja / dhanudAma kAmarUpa vanu prala ko prabhu maMdAracala kI ziSAha dahai vicAra jU // 12 // parama jotIzvara rUpa jAna trijagata bhUpati ha loka dIpaka dipana tribhuvana meN| yaMguna kalimA dhUma nAhina madana tere vAi rUpI krama sane na dravana mai|| yaha nau dIpaka eka khAmmA hI bujhAi jAi kineku pratApu yA bahani ke sUcana meN| dhanudAsa prabhu tuma mahA hau pranApu puja pani citra karau chinaka vana meM // 6 // ravi nau dina hI pati tuma tihUlokapani tAkI upamA kyoM nAtha tuma kyA batAiyo / vAko ripu gahu tuma ripurna nApa kari udyona anAdi vaha aMbhodhara chAiyo / vaha to vinAzI nizi tuma avinAzI prabhu vaha to mita kalA tuma mupadAiyo / dhanudAsa * viTTakI kyo ne deba chavi nI saM ravi kAjyau kyoM na kamalu kahAiyo // 7 // jamI tuva muSa jAti anaMta kalAni ho nasI mAnA tarI nAtha to hI kaha mohIya / niyasaya urdakArI moha mahAtamahAga rAha kI na gamya nAke vAridala drohIya // pUraNa zazikau biMbu tuva badanAra biMdu vidina apUranu su de manu mohiiyo| dhanudAma se rAkApati sau tU * kari nara pada kahA hai cakora kyo na ho hIyo // // 8 // tumhAra vadana rUpA zazikyau cAhija urda yA mami mUrako udIta bhayo ke mUna bhyo| se ravi neja prAgai dIpaku vArI na vA aM yAro hunI z2a bhArI vAhI ravitha gayo / Adi ana avai tihAkAla tuva bhAla prabhA jagamaga jAti sutau hI hu jagamai jyau| dhanudAya bhaI parapakca jaba vana sAli meghana vagaNe na bagghe taukA abhedayau // 16 // jasa terI jAna hai kRtAvakAmI pyAre prabhu zrIpI kAhu aura mAjha nima na dvaaye| naba mAna mAjha nAnaulokasaM aneka loka nAkI tuhI jAne va tI te hI avaraSAyo / hari brahmAdi pulaMdara kahAvaM deva neu nau makala mvAmI ne hI lipi leviiyau| dhanudAya kahA mahAmAna ko pratApu mabhui kAkI miri nAhi kaisa hina peSIyau // 20 // mApane mana vara deSa meM sakala deva hariharabrahmAdi pulaMdara samAna ke| jamA kara maro mana mAnoM tuma caraNa mI mI manu mAna nahIM darSa mupa AMna ke / muSa agra bhAyA pAyI kaha pIra kaha nIra taM nIrasu pIra prANa bhae prANa ke / dhanudAma naah| kAu manako haraNahAra nama hA hai prabhu mara vaganA jihAMna ke // 2 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavyAnaMdapaMcAzikA-bhaktAmara stotra kA anuvAda dhanni vaha dhari jihi tarI avatAra bhayau naga mAtA jihi taumau suna jAiyo / brAyana ke zatazata etra janai hu| taba nare nau samAna kau kA rUpaguna pAiyo / kalaMka sahita aura rahita kalaMka tuhI jJAna nare nagare bhAva tAra pAiyo / dhanudAma disA nachina jananahAri prAcIva dizA ko samajhAe raci rAiyo // 22 // tuma ko mAnana muni parama pavitra va zrAdigya varaNa jaisI nirmalu ilaka maiM / tumhAre anaMta guna vicAra vicAri ura nananaNa manyu ne jInata patnaka meM / mithayA namakai ho tuma mahAi haraNa hAra nArtha sAdhu se tamhai padA lalaka meN| anudAya nAhI kou miu aura paMdhu dayam mana ka nAtha nerA ye balaka meM / / chau mata purANa karAMNa veda vedikA meM pata ra mahana to pau i| ko kahana hai| numa abhinAzI vibhu anita asaMpi nAtha anAdi agocara yagocara rahana hai / / brahma ra Izvara hI manaMga kena jogIzvara vidita tumhAre mara joga nihavana hai| dhanudAma hu ke prabhu eka ra aneka hau jU jAna pa vimAna vivaka ko gahana hai // 24 // tuma hI ho bundra deva vibudhani pRjanIka tuma hI ho sakara niyaMka ke karaNa juu| tuma hI vidhAtA vidhi vidhAna jAnanahAra tama bhagavAna puruSotama varaNa ja / / yakala deva madhi devatna ganu ho nerI nAgagaNa mRra zazi tarI prAbhA namana / dhanudAma eka tU triloka yobhA mAmIyana nInoM lokarI mAmA varaNa-varaNa ju / / 2 / / nama ko namAmi tribhUvana kI prArati hara tamako nagAmi tribhUvana ke bhUSaNa na / numako namAmi trijagata ke parama Isa tumako namAmi trijagana nama zoSaNa >> / / numako namAmi janmA maraNa haraNa vyAdhi numako namAmi trijagata ke poSaNa na / dhanadAsa janma-janma na vai vAra-cAra mahA maTanahAra yakala dApaNa ja // 26 // yaha meM sunI ho nAtha aApane vAnA tuma se gayA dhumi saMdeha pAra paaiyo| ja jana tumhAre guna jAnata hai nIka kara nalina doSa nina nAka ke gavaiyo / / nai doSa vihari viri prANI prathAkai ninaha maga doTi uniha ke saga dhAgaja / dhandAma huse aparAdhAnimA rahai nAgi numa prAni yAvAni ke supane na pAiyo / / 2 / / no mamosaraNa madhe mAbhIya azoka vRTa nAtArI marAjata ho tIno loka niz2a / kacana baggA sApA citAmaNi phala nAke pani kI duni yi hU the ani gani ja / / sItala mada mugaMdha vividhi vahati vAda supaDhAI yagya payavahA ko prati / dhanudAsa yaha mavu prabhu ko punya pratApa kahayau ma parata sImAnaya kI mani z2a / / 8 / / tuma nApai mohIyana mohive lAika prabhu tumhAra vayaTai nAtha minAyana garne ta / kacana kI joti pacai mani ko udyAna tApa tumhAra tana kI prAbhA adhika virAje ja / / udayAcala ke mIya paramAnau suprabhAna raviko udaya mI jagata meM prAja ja / dhanudAya yaha mat prabhuko punya pratApa depana hI bane mu nau kahana na chAna ja // 2 // kunda duni ujjala pIsa paMcavaThi caura DhArata bhAvaka inmAdika deva grAika / kaMcana dIpti deha tApara virAje prati zazikI kiraNi mAnI nAgI ravi jATake / / kanaka mumera ya cauha ko prAmupAmu chorodadhi nIma mAno-stu sabhAikai / nudhadAsa yaha patha prabhuko punya pratApu kahayo suparanu kama kaTu gana pAra ke / / 3 / /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta chatra tInoM rAjita jineza tara pIsa para muranara nAgeMdra ju bhAikai caDhAiyo / prApana loka kI mahimAmayi phuniMda-mara cauha caka jAti kI gaDhAiyo / mura pura hu kI zobhA sura nimali racI devatAni nonI lgdd'-yo| dhanudAma manau zazi sUrakI maMDalu diganani samIpa motI paMkani paDhAiyau // 3 // gaMbhIra gaharI dhuni bAjata nizAna terai tAkI mujha tIno loka damau dizi pUge hai| jaima nI bAdala gAji kahai mahA meghu Ayo taimai yo kahana tribhUvanapati jharI hai / mA dharmarAja ke guna ghopata mAnI kadhI jagata meM jAkI jasu saba hI themU hai| dhanudAma prabhu ke jayatabAdI jodhA kuvAdI maraNa mAnu mahA caka sUrI hai // 3 // ma.........'pArijAta zrAdi puSya jana sugandha dala punIna prAkAsa the parau / vavatA sakala AI mahA prIti lAI..... saha daMpa zobhA nanani ke parapai // gadhodika viSTi kara janamu saphalu dharai prApana shraa........"hr| kaha dhanarAja vaiThi baiTika vivAna mura mahaja mubhAi maiM parama prIti para // 33 // .........ni zobhA bhAmaMDala nara nAtha koTi va mAnI eka Thaura kI hai| kAca mani zrAdi dai padAratha......ninakA makala mobhA karI jihi honI hai // tumhArI yo zobhA mAnI dapIya drapana mAha prA......nAtha to upamA dInI hai| dhanadAma nAhI kachu tapa tanya gunu tAmai zazi kamI mItalatA navala hai // 34 // tumhArI kI ya mahimA mahA ho nAtha mbarga ko mAgurU mArga mukati hai| jitane kitana jIva jaimI ja..... . . namI nAkI parinabaMti uti hai| nAva vAMnI uchalanI jIva krama bhinna bhAu yaha punya pApa"....'mugati hai| dhanadAma prabhu caturAnana ju cArI mupa baMda carva nAma sabaha ukani hai // 3 // ......"paka....."caraNA hama aSTottama mAMDane manohara meM prAI ke pacita hai| jahA jahA pada dharai tahA gA...."nae kI mayUpA meM sati hai / / samavasaraNa meM the bihAra marma ke vi vividha viyudha prem....."hai| kahe dhanudAma rAju murarAja kara pada ejanArirIna ke vRnda nAnA apane nacana hai // 36 // ..........I tahA jinarAja re........ labdhimaI kaMvala jJAna ke........| kvala jJAna nahIM aura ke viza....kara vibhRni hoha mamAma ke prAna kI / ananta darisa jJAna paupabala bala ananta ananta catuSTaya..... jAnakI / dhanudAsa jahA vibhAkara joti jagamaga ganani mayUSA kesa kahIya pramAna kI // 37 // .....'hoi pAgu hai zrAvana prabhu nagai nAma lIga hu cali makai muna Thaura the| mada ke....."galitu dunIda....."ghAta kI kAyA mAnau bAyo...."kAla daura the| cavana kapola paTeM guMjanu garUra ThaTa krodha kiyau sura bhaura the| kahai dhanudApa jAkai tumhAre nAMva ko ara tumako samhAri mauyau hare // 38 // ...."mIma bhU jAra bhUpIyata zrona sau manita motI bhuja mama jaaniiyau| jAka vadhATATo nara....'phara jAkau deha da mupa pAvai nahIM bAnIyau / / jAkai Dara para gairi jahA samudAI daurI jArka kevala ye....."na prmaaniiyau| dhanudAma ma mRgarAju rUpa nAma maMtra mRga ke samAna kyo na kAnu ghimaa......36||
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavyAnaMdapaMcAzikA-bhaktAmara stotra kA anuvAda .... 'garvAta prAvati hoi tarI nAmu loya nAtha mAtala hoi jAI / prale ke marma kI jvAlA a........ ko unapAna de dI karAI ja // yaha nI pragaTa prAhi jAna manu jagu nahi di..."maiM mArca....."hAIja / dhanudAma prabhu tara mInala gana apAra jAla migaI kyoM na ninathe magaI ja // 10 // ..... ...'ga davani hai jAkai ura maui kyo na mI ahi DAra bhaudi pAika / lohina nana nIlakaMTa....."saba aMga hAlAhalu rahayo ho chAikai // kopirka imo nI mu pahAra hu ko chAra kesa se - vi. smaaik|| dhanudAma mani maMtra prApadhu tumhArI nAmu nAhi jau samhAra citra kaso hoi||4|| .....ke eka jinagaja nuva nAmabA nAhi mI nRSu jAni makai nahI karu ke / jArka dala bAdala ke una...."jaga javA jani ke bhunda garne ho para hai| jAke dala koTi bhaTa laDita jodhA juhi prari mu....."bIra z2a pahAra ke| dhanudAma ema nRpu para nArka pAi Ani machara mabAI......... ....2 // tumhAre dhIraja mI dhara ura tAkI jaya mahA se juddha ni meM jAnAyo / jAna vika....."uTa eka hAyaha'.....vinu bala lAi kari mAge mupa pAnAMgau / / zreni kI maliritA nAma bRTa eka uddharata ekani kI da...."ni kaha na kaha DarAnIyo / ghanadAsa prabhu nere nAma mohe jAkI mati nAkI mati...."ni kaha ne......||43|| ....... vividhi prakAra ke nau nerI nAmu nAza emI jala meM nivAra jU / ......... maiM jahAM mahA......nake kA jo jIvaniko muTu phAra // nAmai vaDavAnala vi..... saba hI ka na kna...'tumhAre ja : bagadAma prabhu z2a apAra ke nAraka nama bhAsAgara ke jala mAgara na nArI ja // 44 // ..."pAI aMga anaga ke agaka samAna nanu dabAyo / gamI hoI pyA........"sinaI ........ nayI nanana ke piyo / / tribhuvana'.... thAkI pUrga maMgyA saba gaI da ga mI yadi mA....."yo / numa nI jU janmA maraNa"... pAdhi dhanudAya yaha nagnRnna ho ga ... / ' 45 / / ........"raha aAMdra ma gayA geli garna hAya pAI rApITA / koThAmAjha koTarI ke bhAkamA.... kariyA hA gAga ........"nAha kI aAvAgamu pani zrAva jAna upara chi............| anudAya prabhuma nAi......."hama vAmi yaha bAna kI kyA na karInAtha kATI ke / / 4 / / ......"prabhu mara....."makala..... hari kI numa jinagA gaja bhaya zoka bhaya naga vi.........."hAta ja // gaMga bhaya mauka bhaya siMgha bhaya rAja bhaya juniko bhaya........ jAnarAna...... jaise tuma para davana kI saphana labhai harga zrama manA na kaa| z2a // 4 // tumhArI maMgtuni i ipinI mAnnA jiNAMda pariMga kaMTha mA~..... pavitra na. nagame / mumana vividhi jArka api....."nA jAma pani parivaDI Di Doga gandhA karama // ani mai suvAsu maba jagata meM bimnagni mukti mohinI dharI......yAna dharamaM / kaha dhanugaja yaha saMmnuni samhArI mA vinA zrama saMpadA makAna prAva dharame // 5 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta antima prazasti :......gaja kA...."nIko bhra pragAsu jAma bhagatAmara stavanu suSa hU kau dhAma hai| tAko udAharaNa....."jinadAsa saMva padahu nA..'dhana dharma graha kAma hai| paDhAyo paDhAiyo sunAiyo ju mAdhu....."dhamni vahai....."dhari pallu dhanni vahai / dhanudAsa hamI deva bhI niru ujAraM kh| bhavyAnanda stuti paMcAzikA yA nAma hai // 46 // saMvata navasai mAta sAta para munu dhIra paupa pitA tU guratI.....'kIyo krata kii| syaupura thAnaka virAja rAjananda dhanudAsa tAkI manu bhayo bhavi pikSAMmRnta kau|| eka - eka kAvya kI yayA eku. eka ke kai eka eka bAsara meM eka-eka nita kau| viya kara jAri dhanagaja kahai mAdhuni sau asAdhu saMsuddha kAjI jAni mana hita sau // 10 // ita zrI bhanyAnanda paMcAsikA samAptA maMvata 1614 varSe vaimAva sudI 7 ko manoharadAsa kA (yA) stha citrAmu kInI / saMvata 1665 varSe caMdra mudI / bhaumavAsare lIpanaM paM0 siromani bhaktAmara stavana bhAvArtha kAvya paMcAmikA / / mubhaM bhavatu / / pothI lipAi mAhu dhanarAja golApUraba karma kAya nimite / prati paricaya : isa paMcAzikA kI prati bahuta hI jIrNa aura jarjasti ho cukI hai| aisA lagatA hai ki jahAM kahIM yaha rahI hai, usa para lagAtAra pAnI paDatA hI rahA hai| tabhI to vaha itanI gala gaI ki hAtha lagAne hI patra phaTane lagate haiN| kahIM-kahIM nA pATha bhaMga lupta ho gayA hai| citra bhI bhraSTa ho gaye haiN| anusaMdhAna meM ruci gambane vAle majanoM se nivedana hai ki yadi isa bhavyAnaMdapaMcAzikA kI prati anyatra kahIM prApta ho to sUcita karane kA kaSTa kareM tAki eka ajJAna racanA pUrNatva prApta kara sake / kalakattA meM mahAvIra jayaMtI -rAnI dudhIriyA : kumAra candrasiMha dudhIriyA kalakattA mahAnagarI meM mahAvIra jayaMtI para isa bAra naya denA prAraMbha kiyaa|| vAtAbaraNa kI sRSTi huii| tIrthakara bhagavAna kI jayaMtI una jayantI ke dina svecchA se kAma kAja banda rakhane kI ke dhArmika anuyAyiyoM taka hI sImita na rahakara vyApaka murzidAbAda maMgha kI apIla para zeyara bAjAra, IsTa iNDiyA rUpa meM manAyI gayI / anya samAjoM ke vyakriyo ne bhI jUTa tathA hesiyana eksaceMja, baMgAla jUTa DhIlama emosiyezana, samAna rUci evaM utsAha ke sAtha manAha vyApI jayaMtI kArya kAzIpura jUTa brokarsa esosiyezana, bhArata jUTa celama emIkramoM meM bhAga liyaa| piyezana, chAtA paTTI, pagaiyApaTTI, kezorAma kaTarA, sUtA paTTI, jayantI samAroha ke lie vastutaH pahale se hI pRSThabhUmi pAMcAgalI, khatrI kaTarA, vilAsarAya kaTarA, paMjAbI kaTarA, nayAra hada thii| murzidAbAda saMgha ne mahAvIra jayantI ko magA paTTI, manoharadAsa kaTarA, mahAbora kaTarA Adi ahimA divasa ke rUpa meM manAne ke lie jayantI ke pUrva jo bhagavAna mahAvIra kI janma tithi 24 apraila para pUrNa nayA pracAra kiyA. usakA vyApaka asara huaa| baMda rhe| saMgha sabhApati zrI kamalasiMha dudhoriyA kI apIla jaina kalA pradarzanI kA hI yaha pariNAma thA ki vigyAna ugogapati zrI mohana jayantI ke saptAha vyApI kAryakrama kA prAraMbha jaina lAla latAnubhAI zAha kI kI adhyakSatA meM mahAvIra jayantI kalA pradarzanI ke udghATana se huaa|| bhArata jaina mahAsamAroha samiti kA gaThana huzrA aura nagara ke vibhinna vargoM maNDala ke tatvAvadhAna meM Ayojita isa kalA pradarzanI kA ke vicAra zIla vyakti jayantI ke ujya ke prati AkRSTa 16 apraila ko sthAnIya ekeDemI Apha phAIna ArTama meM hue aura unhoMne jayantI ke vibhinna kAryakramoM meM sahayoga udaghATana karate hue kendrIya vidhi evaM DAka-tAra maMtrI zrI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalakanA meM mahAvIra jayantI azokana ne mahAvIra jayantI ke avasara para jaina-phalA pradarzanI ke Ayojana ke lie bhArata jaina mahAmaDala kArya tayoM ko badhAI dete hue apane bhASaNa meM bhagavAna mahAvIra kI jainadharma kA hI nahIM, apitu samamna mAnapA aura akhila vizva kA mahAna netA batAyA / mAnanIya zrImana ne apane marmasparzI bhASaNa ke dhanna gaMta kahA jainadharma ke Adarza mAre deza meM panave ke lie hI nahIM kintu mAre jagata ke kalA, sabhyatA aura saMskRti kI bahu gaye / lie dharma, darzana. mUlya virAsata unhoMne kahA bhArata kA koI bhAga jainadharma kI vigamana me akRtA nahIM hai| jahAM bhI hama jAte haiM, hameM sundara jaina mandiroM, guphAoM aura kalAkRtiyoM ke darzana hote hai / pArA mandira aura elorA kI guphAeM Adi aise avaropa haiM, jo sadaiva amara hai / isa sajIva samAroha kI adhyakSatA kara rahe the mAnanIya zrI ke banu nagarapa vidhAna sabhA ke vartamAna adhyakSa / zrI cam mahodaya ne kahA, yugoM se dharma ke irda-girda jisa kalA kA vikAsa huA hai, usameM hameM vibhinna kAloM ka samAja kA pratibiMba milatA hai I bAre meM apane hRdaya bhavya udagAra vvatra karate hue unhoMne kahA bhAratIya saMskRti aura fernet ke nirmANa meM bahuta hI mahatvapUrNa bhUmikA adA kI hai| bhArata jana maNDala kI ora se pU zAkhA ke adhyakSa racitasehI zrI ratana nAla rA. riyA ne nAgata bhASaNa meM mahAvAra jayantI saptAha kama para prakAza DAlate hue kahA. mahAvIra kA hiyA aura aparigraha kA mahatva prAta ke aNu-paramANu yuga meM atyadhika baDha gayA hai." zrI rAmapuriyA ne kahA, aNu paramANu astra-zastroM ne mAnava jAti ke bhaviSya ko bhayAtura banA diyA hai aura isa saMdarbha meM hama svargIya rASTrapati kaineDI kA isa cetAvanI ko bhulA nahIM sakate ki hamArI maMnAne kevala gaNita ke prazna nahIM hai, jinake bhaviSya ke prati udAsIna rahe / kalA ke bAre meM unhoMne kahA ki kabhI kabhI yaha kahA jAtA hai ki Atma-zuddhi evaM sAmArika vastuoM ke tyAga ko mahatva dene ke kAraNa jainadharma kalA ko mAhita nahIM karata| | lekina yaha bAta saca nahIM hai / bhArata jaina mahAmaNDala ko pUrvAcala zAma ke maM maMtrI kumAra candra dhoriyA ne apane bhASaNa kahA ki hama mahAvIra bhasmaraNa, unakI pUjA ArAdhanA isalie karate hai ki unhoMna zrAcaraNa dvArA hameM Atma kA mArga batalAyA hai| unheM jina tathA zrAmA kA vijetA kahA gayA hai, unheM arihanta kahA gayA hai aura mahAvIra ke nAma se bhI pukArA gayA hai| mahAvIra se dUsarI cIja jo hama grahaNa karane haiM yaha hai samabhAva arthAta damaka prati rAgadvepa rahina vyavahAra / kumAra dudhoriyA ne kahA mahAvIra ke samakAlIna yuga kA pratyayana karane para yaha bAta sAmane AtI hai ki usa samaya samAja meM bhArI vikSobha vyApta thaa| mahAvIra svAmI ne apanI sAdhanA, tapasyA aura grAcararaNa dvArA hisaka kAnti kI manAvanAoM se parijana ko diyA aura aparigraha kI yuga pravartaka krAnti meM badala gayA / " mAriyA ne kahA, vizva punaH kaba hai| dhana sampatti aura sattA kI cAha bhayAnaka rUpa baTa gayA hai| hama yaha vizvAsa karane lage hai ki Arthika kalyANa jI jIvana kA parama lakSya hai| bhautika sukhasamRddhi pAye hama itane jigna ho gaye hai ki jIvana ke yasa prazna goNa ho gaye hai naitika jIvana kA jar3e hI hiTa haiprAdhunika bhautika sampadA meM mAnavIya mUlyoM kA mahatva basa ho gayA hai| paramANu parIkSaNa saMdhiyoM ke kArI astra-zastroM ke sAtha paramANu mokAmA jati lie mArga sakaTa kA kAraNA gayA hai| Aja saMsAra se samata prazna yaha hai ki kyA ko kareM athavA apanA hI vinAza hama kare / 63 T jI ko astra-zastroM kI lekina yAne naSTa karanA hI nahIM hai| hameM jarUrata ko hI samApta kara denA caahie| jAti ko eka nayA vAtAvaraNa taiyAra karanA hogA aura isake lie mAnava
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta athArthavAdI samAja kA nirmANa karanA hogaa| aisA samAja pa. baMgAla ke zrama evaM sUcanA maMtrI zrI vijayasiMha jisameM usajanA evaM saMgharSa ke pramukha kAraNa zoSaNa, hiMsA nAhara ne dhanyavAda jJApana karate hue jana kalA evaM saMskRti aura kaTutA kA uccheda ho| isake lie hameM ahiMgyA aura kI utkRSTatA kA vivecana kiyA aura prAzA prakaTa kI ki aparigraha ke siddhAntoM para AdhArita nayI sAmAjika bhAratIya saMskRti ke isa mahatvapUrNa aMga para isa pradarzanI se khalA kA nirmANa karanA hogA / hameM vicAra karanA hai ki samucita prakAza pdd'egaa| bhagavAna mahAvIra ke upadeza isameM kisa prakAra sahAyaka ho mahilAyoM kI sabhA sakate haiN| bhagavAna mahAvIra ke janma divasa ke eka dina pUrva 23 / mAnadhoriyA ne kahA, mahAvIra ke upadezoM ke nIna agrala ko nagara kI mahilAmo netAkA bhAna rasna sampaka-darzana samyaka jJAna aura samyak cAritra meM hArdika zradAMjali arpita kI / ahimA pracAra sAmAna hAla mahAvatoM kA samAvaza haiH prAhamA, satya, aAmnaya, brahmacaya meM zrImatI subhadrA hamkara kI ayananA meM prAyojita paurapari arthAta saMgraha aura lobha se nilipta / dharma kA mahilAoM kI virATa sabhA meM zrImatA vANA rAya, zrImatI sAra caritra athavA sadAcaraNa hai / mahAvAra ke jAbana grAra kunthA jaina, mAdhvI zrI candra zrI jI ne bhagavAna mahAvIra ke unake upadezoM ke anuzIlana kA yahI niSkarSa hai ki vyaki jIvana darzana kI vizada carcA kii| jaina mahilA samiti kA sudhAra hone para hI koI samAja unnata bana sakatA hai, kI adhyakSA zrImatI udayakumArI dudhoriyA ke zrAvhAna para unhoMne kahA ki ahiMsA aura aparigraha zrAja kisI sampradAya yaha sabhA bulAI gaI thii| vizeSa ke dhArmika vizvAsoM taka hI sImita nahIM raha gaye rogiyoM meM phala miSThAna vitaraNa haiN| mAnava jAti zanaiH zanaH isa bAta ko 'anubhava karane 24 apraila ko bhagavAna mahAvIra kI pAvana janma-nithi bagI hai ki aNu-paramANu ke sahAra kA khatarA inhoM mahAna para adabhuta unmAha parilakSita huaaa| mAnavatA ke mahAna bhAdarzo ko grahaNa kara haTa sakatA hai| saMratnaka kI janmatithi ke upalakSa meM jaina sevA saMgha kI ahiMsA aura aparigraha ko mAnavIya sabhyatA evaM aura pa. baMgAla / zrama evaM sUcanA maMtrI zrI vijayasiMha maMskRti kI zreSThatam abhivyakri batalAte hue kumAra nAhara kI vRddhA mAtuzrA yAnI indrAkumArI nAhara ke netRtva dudhoriyA ne yaha kAmanA kI ki yaha abhivyakti vizva zAMti meM mahilA svayaM sevikAnI ne sthAnIya ampatAloM meM jAkara evaM maMtrI kA varadAyinI bane / rogiyoM meM phala aura miSThAna kA vitaraNa kiyaa| evaM isa avasara para bhArata jana mahAmaNDala kI ora se murzidAbAda saMgha dvArA ajima gaMja, jiyAgaMja, lAla vAga ke viSyAta citrakAra zrI indra dUgar3ha kA abhinandana bhI zrampatAloM meM rogiyoM ko miSThAna phala kA vitaraNa kiyA kiyA gyaa| gayA, mi gaMja meM 3-4 hajAra garAboM ko cAvala bATA zrI indra gaDha antarASTrIya vyAti ke citrakAra haiM jinheM citrakalA apane pitA sva. dIgandI meM vigata sAmUhika bhoja meM milI hai| prAtaHkAla bar3A bAjAra kSetra meM eka virATa julUsa ne zrI indra kI citrakalA kAprema avidhezanoM para DAloM parikramA kii| mandiroM meM dhArmika anuSThAna sampanna hue ko kaI bAra suzobhita kara cukI hai| prApa una pitrakAroM badrInAya Tempula-sthita mahAvIra svAmI ke maMdira meM sAmUhika meM haiM, jinhoMne rAjapUta pati aura ajannA paddhati kA pUjA-pAgadhanA kA vyApaka kAryakrama prAyojita hunaa| sammidhayA kara eka navIna paddhati kA vikAsa kiyA hai| hama murzidAbAda saMgha ke prAdhyAmma-niSTha upa-sabhApani zrI parilekina unhoMne prAcIna zalI ko jIvita rakhA hai| canda botharA ne pUjA ArAdhanA kA prabaMdha karane ke atirikta mahAmaNDala ke sabhApati zrI sohanalAla dUgar3a ne unheM maMdhyA mamaya mAmUhika bhoja kA bhI mamya prAyojana bhAzIrSavacana ke sAtha abhinandana patra bheMTa kiyaa| kiyaa| gyaa|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalakattA meM mahAvIra jayantI 35 jaina sUcanA kendra datavAya adhikArI DA. samana isa avasara para pradhAna sAMyakAla padIdAsa Tempula sTrITa sthita zrI zItala nAtha atithi the| svAmI ke mandira ke ahAte meM pa. baMgAla vidhAna pariSad sArvajanika sabhA ke adhyana DA. sunItikumAra cATuA dvArA jaina sUcanA rAtri meM zrI jaina sabhA ke tatvAvadhAna meM ahiMsA kendra kA udghATana huaaa|| pracAra samiti hAla meM, zrI rAmacandra siMghA je. pI. kI adhyakSatA meM sArvajanika sabhA huI / sarvodaya netA zrI siddha ___ DA. cATuA ne apane vidvattApUrNa bhASaNa meM jaina dharma gaja DhakA ne pradhAna vakrA ke rUpa meM bhagavAn mahAvAra ke aura yakRta kI mahattA pratipAdita karata hae kahA ki jIvana darzana kA vizleSaNa kiyaa| paM. gaurInAtha zAstrI bhAratIya dArzanika cintana evaM vicAradhArA meM jaina dharma kA ne kahA ki bhArata meM jaba jaba dharma kI rajA na huI aura mahannapUrNa yogadAna rahA hai / jainadharma ne ahiMsA ke / siddhAMtoM ko pUrNa rUpa diyA hai| dumba dAridya prAyA, isa bhUmi para eka na eka avatArI puruSa avatarita hunaa| bhagavAna mahAvIra kI gaNanA bhI vikToriyA memoriyala ke prabandhaka hA. sarasvatI ne aise hI avatArI puruSoM meM hai| sAha zAnti prasAda jaina ne isa avasara para bhASaNa karate hue kahA ki vartamAna kAla kahA ki bhArata meM jJAna kI jo satta dhArA bahatI jA rahI meM hI nahIM, mahAvIra ka kAla meM bhI baMgabhUmi ke sAtha thA. usama mahAvIra ne apane vyaktitva ke mAdhyama se eka jainadharma kA nikaTatama samparka rhaa| nayI dhArA bahAyI / zrI mohanalAla dugar3ha ne bhAvapUrNa zabdoM jarmana saMghAya prajAtaMtra ke kalakattA sthita vANijya- meM apanI zraddhAMjali arpita kii| zoka-sabhA prastAva vIra saMvAmaMdira 21 darIyAgaMja meM * jUna ko 7 se| vIra sevAmaMdira kI yaha grAma sabhA bhArata ke mahAn baje sAyaMkAla eka grAma sabhA javAhara lAla neharU ke prAkammika nidhana para zranjali arpita karane ke liya rAya netA paM. javAhara lAla neharU ke prAkasmika nidhana para gaharI mA0 lA* ulphatarAya ko adhyakSatA meM huii| vedanA anubhava karatI hai| neharU jI kA jIvana tyAga, vaktAoM meM pramugba zrA yazapAla jI jaina ne paM0 jabAhara balidAna aura sevA se ota-prota thA, unhoMne deza ko Upara lAla neharU ke raktimba kA paricaya karAte hue unake jInAna uThAyA aura vizva ko zAnti ke mArga para calane kI preraNA kI kucha maulika ghaTAe btlaaii| aura kahA ki neharU jaisA loka priya netA aba vizva meM najara nahIM pAtA, neharU jI dii| gAya ahiMsA Adi ke liye jo vAtAvaraNa unhoMne jahAM nIti mAhitya aura itihAsa ke vidvAna dhe, vahAM ve utpanna kiyA, vaha unakI cirammaraNIya dana hai| dhAramacala ke dhanI the / ve jo kahate the AtmavizvAsa ke sAtha aise yuga-puruSa ko khAkara hama saba kI jo kSati huI karate the| unakI haratA, kartavya parAyaNatA, udAratA aura hai, usakI pUrti kadApi nahIM ho sktii| loka sevA kI mAnA unheM duniyA meM zAMti kArya karane ke liye prArata karatA thaa| paMcazIla aura saha agniva yaha sabhA neharU jI ke prati apanI hArdika zraddhAMjali unake jIvana sahacara the.the loka meM unakA pracAra karane meM vita karatI hai ki unake jIvana ke prAdarza pIra preraNAe samartha ho mk| vartamAna bhArata kI pragati unhIM kI dena hai| hamArA madA mArga-darzana karatI rheN| unake divaMgata ho jAne se bhArata kI hI nahIM, vizva kI mahAna kSati huI hai, jisakI pUrti honA asaMbhava hai| yaha sabhA unake parijanoM, vizeSakara zrImatI iMdirApremacandra jaina gAMdhI ke prati apanI samavedanA prakaTa karatI hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA sya dvAda-patrikA jainijma ina rAjasthAna (rAjasthAna meM jainadharma) DA. mudarzanalAla jaina ema. e. (phAinala), kailAzacanda jaina ema. e. DI. liTa. rAjaRSI kAlija prakAzikAH syAvAda-pracAriNI sabhA, zrI myAdvAda mahAvidyA- alavara, prakAzaka gulAbacanda hIrAcanda dozI, jIvarAjagraMthalaya, bhaTanI, vArANasI, sana 1663 I0, pR. 112 / mAlA, zolApura / pRSTa saM. 304 mUlya majilda pratikA yaha patrikA myAdAda mahAvidyAlaya, vArANasI ke vidyA- 11) rupyaa| thiyoM kA prayAsa hai| unhoMne svayaM sAmagrI saMkalita kI hai. prastuta pustaka kA viSaya usake nAma se spaSTa hai, isa aura svayaM sampAdana kiyA hai / isameM saMskRta aura hindI pustaka meM rAjasthAna meM jainadharma kA paricaya karAyA gayA hai| ke sAtha aMgrejA, baMgalA, magaThI, kannar3a aura pAlibhASA aura vahAM sthita jaina sAMskRtika sthApatya, mUrtikalA, citraka bhI lemba nibaddha haiM. yaha eka acchI dRSTi hai| aura kalA, Adi para acchA prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI bhI bharalA hotA yadi unakA anugada hindI meM de diyaa| rAjasthAna ke sthAnoM kA aitihAsika paricaya dete hue vibhinna jAnA / hindI saMskRta patrikAmoM meM bhAratIya bhASAnoM kI rAjyoM ke rAjAtroM kA nirdeza bhI kiyA hai| DA. sAhaba ne paniyo kA paricaya karAnA bhara paryApta hotA hai| bhAratIya isake saMkalana karane meM acchA parizrama kiyA hai jisase jAna pITha patrikA ne isa dizA meM kadama bar3hAye haiN| pustaka upadeya bana gaI hai| yadyapi rAjasthAna meM janazikSA kSetra meM kAma karane vAle 'kAneja-maigajInma meM saMskRti kase aneka prAdhAra maujUda haiM jo pUrNataH prakAza pacita hoNge| yaha patrikA bhI nadanurUpa hI hai / yadi isameM meM nahIM thrA pAye haiN| aneka zAstra bhaDAra se hai| jinakA kevala myAnAda vidyAlaya ke vidyArthiyoM aura adhyApakAka paricaya abhI naka bhI jJAta nahIM ho sakA hai| aura jinaka hA nibandha hAna, nA ucita ho thA / isa paridhi se bAhara anyaSaNa kI ora zodhaka vidvAnoM kI dRSTi lagI huI hai| ke vidvAnoM ke lekhoM se patrikA kA gaurava bar3hA hai, kintu rAjasthAna meM jaina saMskRti khUba phalI phUlI, aneka rAjyoM meM iyara zivA saMsthAnoM meM pracalita mAnyatA kA vyAghAta bhA upakA vistAra rhaa| zvetAmbara pAdhuoM aura digambara ubhA / sampAdana aura legbana ka taMtra meM vidyArthI agyAya bhaTTArakoM ne tathA vidvAnoM ne rAjasthAna ke jaina zAmya bhaMDAroM kAma yaha hI ina patrikAgrI kA uhaM zya hAtA hai| meM aneka viSayoM kI prAcIna pratiyAM upalabdha hotI hai. jahAM taka vidyArthiyoM ke dvArA laMgya, kahAnI, kavinA jo itihAsa kI dRSTi se atyanta mahatvapUrNa kahA jA sakatI ka lambana kA sambandha hai, isa patrikA kA saMkalana aura hai| DA0 sAhaba ne rAjanthAna ke vividha bhaMdAroM ke aneka mampAdana uttama hai / va jimma patha para bar3ha rahe haiM. prAzAgnada myani skRSToM kA saMkSipta paricaya bhI aMkita kiyA hai / aura hai| anya samkRta vidyAlayoM ko isakA anukaraNa karanA cha granthoM ke nAmAdi bhI batalAye hai| aisI pratiyoM kA caahie| yadi koI zikSA saMsthA apane vidyArthiyoM meM legvaka upayoga pAThabheda lene meM bahuta sahAyaka hotA hai| rAjasthAna sampAdaka, yA vakA banane kI lagana utpakA kara yakI. no jana saMskRti kA kendra rahA hai vahAM aneka grantha bane haiN| aura utanA paryApta hai / lagana vAlA mvAvalambana ke sAtha vadanA kavi hue haiN| jinhoMne prAkRta saMskRta aura rAjasthAnI bhASA hI jAyagA, yaha vizvAsa honA hI cAhie / e grAunDa ke vipula sAhitya kI sRSTi kI gaI hai| jaina mAdhunoM ke garka prAva pajakezanala mAikAlojI' ke rayitA mi0 roma vihAra ne jagaha jagaha jainadharma kA pracAra kiyA hai aAja bhI kA aisA hI kama hai| myAnAta mahA vidyAlaya apanI rAjasthAna meM jainadharma kA pracAra maujUda hai| anta meM patimyAdvAda pracAraNI sabhA ke dvArA yaha kArya varSoM meM kara rahA hAmika nAmoM kI sUcI bhI de dI hai jisase granya kI uphai| myAhAra-patrikA usI kA pariNAma hai| hama mvAgata yoginA yada gaI hai| aise sundara prakAzanoM ke lie sampAdaka saMsthA saMcAlaka aura prakAzaka donoM hI dhanyavAdahi haiN| -DA. prema gAgara - -paramAnanda jaina
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI viSaya 12. bha0 mahAvIra (kavitA) 13. bAbU kAmatA prasAda jI 14. jaina sAhitya meM Arya zabda kA vyavahAra viSaya 1. jinavara stavanam ? 50 2. paMDita javAharalAla neharu kyA the 3. yugapuruSa kI bhAgyazAlitA-kAkA sAhaba kAlelakara 31 4. jo detA hai vahI pAtA hai-zrIzrAcArya tulasI gaNI 5. dillI paTTa ke mUlamaMghI bhaTTArakoM kA samaya krama 53 54 - DA. jyotiprasAda jaina ema. e., pI.eca.DI. 6, pallU grAma kI pratimA va anya jaina sarasvatI pratimAeM - zrI dhIrendra jaina 37 7. bhaTTAraka vijayakIrti-DA0 kastUracandra kAsalIvAla 60 digambara kaviyoM ke racita beli sAhitya zrI agaracandra nAiTA 61 6. baghegvAla jAni -- 10 vidyAdhara joharApurakara 63 10. mahApaMDita zrAzAvara vyaktitva evaM kativa - paM0 anvanda nyAya tIrtha (sAhityaratna ) 67 11. dUsare jIvoM ke sAtha acchA vyavahAra kIjiye - zivanArAyaNa saksenA ema0 e0 pRSTa - muni padmanaMcAcArya 46 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina TrasTa, zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 500) zrI rAmajIvanadAsa jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI bhAMjharI, kalakattA 251) zrI rA0 vA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 251) zrI sa0 mi0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 251) zrI seTha mohanalAla jI jaina, basanta kumAra maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 250) zrI banzIdhara jI jugalakizora jI, kalakattA 250) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakattA 250) zrI sighaI kundanalAla jI, kaTanI 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 250) zrI bI0 Ara0 sI0 jaina, kalakattA - sAdhvI zrI maMjulA 15. ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagara 6 6 vIra - mevA - mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka pRSTha jaina 72 73 - paramAnanda zAstrI 16. jainadharma- tarka sammata aura vaijJAnika - muni zrI nagarAja 17. bhavyAnanda paMcAzikA bhaktAmara stotra kA anuvAda - muni zrI kAntiyAgara 18. kalakattaM meM mahAvIra jayantI mahotsava 16. sAhitya samIkSA * sampAdaka maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina 74 78 83 83 62 66 | 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI ca drakumAra jI, kalakattA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 150 ) zrI kastUracanda jI prAnadIlAla, kalakatA 150) zrI kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 150) zrI pa0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 150) zrI mAlIrAma jI marAvagI, kalakatA 150) zrI pratApamalajI madanalAla pADyA, kalakattA 150) zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 150) zrI zivaracanda jI marAvagI, kalakattA 150) zrI surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA 100) zrI badrIprasAda jI AtmArAma jI, paTanA 101) zrI mAravAr3I di0 jaina samAja, vyAvara 101) zrI digambara jaina samAja, kekar3I 101) zrI meTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM0 2 101) zrI lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaja dillI 101) zrI seTha bhaMvaralAla jI bAkalIvAla, imphAla
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana sabhI grantha paune mUlya meM (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mukhya-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantha meM uddhana dUsare pacoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI sUcI / sampAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNAparNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. lira kI bhUmikA (Introduction) se bhUpina hai, zodha-strIja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, bar3A, mAija sajirUna 15) (2) prApta parAnA-zrI vidyAnandAcArya kI myopajJa saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke mundara vivecana ko lie hae, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, jilda / 8) (3) svayambhuptotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se muzobhita / (5) stutividyA-vAmI samantabhadrakI anogbI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jirUda-pahina / (2) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara prAdhyAmikaracanA, hindIanuvAda-sahita 1 // ) (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jimmakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hunA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, jilda / ... ) (7) zrIpurapAzvanAthamtoya-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... // ) (8) zAsanacatumprizikA-(nArthaparicaya) muni madanakInikI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda-sahita // ) (6) mamIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mugnAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhApya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / (10) jainagraMtha-prazamti maMgraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita graMthoMkI prazastiyoMkA maMgalAcaraNa sahita sapUrva saMgraha, upayogI pariziSToM aura paM paramAnandazAstrI kI itihAma-viSayaka mAhitya paricayA maka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / (11) aniyabhAvanA-pA0 padamanandI kI mahatva kI racanA, mugTatAra zrI ke hindI pacAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (12) tayAdhamUtra-prabhAcandrIya)-mumatArazrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / (13) zravaNayalagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (11) mahAvIra kA maryodaya tIthaM ), (15) samantabhadra vicAra-dIpikA ) / (16) mahAvIra puujaa| (15) bAhubalI pUjA jugalakizora mukhtAra kRna (18) adhyAtma rahasya-4. mAzAdhara kI sundara kRti mugTatAra jI ke hindI anuvAda sahita (19) janapradha-prazasti saMpraH bhA. 2 apabhraMzaka 22 praprakAzita graMthoMkI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha 15 grandhakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura unake pariziSToM mahina / sampAdaka ra paramAnanda zAmbI mUla sajilda (20) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakArA, pRSTha saMkhyA 740 majinda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana (21) kapAyapAra muna---mulagrantha kI ranamA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa caNisUtra likhe / sampAdaka paM.galAla jI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anugada ke sAtha bar3I sAija ke 1... se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI pakkI jilTa / (22) Reality prA. pabhyapAda kI marvArtha mandi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e prAkAra ke 300 pRSTha pakkI jinda mU. (6 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevAmandira ke lie, pavana prinTiga varsa, 301, darIbA, dillI meM mudrita
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvai mAsika agasta 1964 | Jnkaan| 444 sahasrakUTa jina caityAlaya; 11vIM zatI IsvI; kArItalAI, jilA jabalapura samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI HTTER viSaya pRSTa 1. prahana parameSThI gatavana -muni padmanandi 17 2. madhya pradeza kI prAcIna jaina-kalA -pro0 kRSNadatta vAjapeyI 18 3. zabda-mAmya aura utri-mAmya -mu ne zrI nagarAja jI 100 4. vizva-maitrI -DoM. indracandra zAstrI 103 1. dharma hI maMgala maya hai -azoka kumAra jaina 10. . 6. terahavIM-caudahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya -DA. zyAmazaMkara dIkSita 108 7. jaina darzana aura pAtaJjala yogadarzana sAdhvI zrI maMghamitrA jI 114 8. maMdiroM kA nagara-mar3aI -nIraja jaina 110 hai. zodha-TippaNa 1-prAgamoM ke pATha-bheda aura unake mukhya hetu -munizrI nathamala jI 118 2-rAjA zrIpAla urpha Ila -nemacanda DoNagAMvakara nyAyatIrtha 120 3-anArya dezoM meM tIthaMkaroM aura muniyoM kA vihAra -muni zrI nathamalajI 122 4-droNagiri -DA. vidyAdhara joharApurakara 123 10. gehI pai gRha meM na race -zrI kundanalAla jaina 124 11. anekAnta aura anAgraha kI maryAdA ___-muni zrI gulAba candra jI nirmohI' 120 12. mahAkauzala kA jaina purAtatva -bAlacandra jaina ema0 e0 13 // 13. jagata rAya kI bhaki -gaMgArAma garga ema0 e0 133 14. zrI dalapatirAya aura unakI racanAe~ -pro. prabhAkara zAstrI ema.e. 135 15. mokSazAstra ke pAMcave adhyAya ke sUtra . para vicAra -60 maranArAma jaina 138 16. brahma jIvaMdhara aura unakI racanAe~ -paramAnanda jaina zAstrI 14. 17. sAhitya-samIkSA -paramAnanda jaina zAstrI " mur3aI se prApta eka vizAla jinabimba kA chatra (chAyA-nIraja jaina) sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne. upAdhye DA. premasAgara jaina zrI yazapAla jaina anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupaye eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 na. paM. bhanekAnta meM prakAzita vicAroM ke liye sampAdapha maMDala uttaradAyI nahIM hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ proma paham anakAnta paramAgamasya bIja niSiddhanAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnA viroSamayanaM namAmyanekAntam / / varSa 17 vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI-6. vIra nirvANa saM0 2460, vi0 sa0 2021 kiggA, 3 san 1964 ........... . arhat parameSThI stavana rAgo yasya na vidyate kvacidapi pradhvastasaMgagrahAt / astrAdeH parivarjanAnna ca budhaidveSo'pi saMbhAvyate // tasmAtsAmyamathAtmabodhanamato jAtaH kSayaH karmaNAmAnandAdiguNAzrayastu niyataM so'haMnsadA pAtu vaH // -muni padmanandi artha-jisa parahaMta parameSThI ke parigraha rUpI pizAca se rahita ho jAne ke kAraNa kisI bhI indriya viSaya meM rAga nahIM hai, trizUla mAdi AyuSoM se rahita hone ke kAraNa ukta prarahata parameSThI ke vidvAnoM ke dvArA dveSa kI saMbhAvanA bhI nahIM kI jA sakatI hai| isIliye rAga-dveSa se rahita ho jAne ke kAraNa unake samatAbhAva prAvita huA hai, aura isa samatAbhAva ke prakaTa ho jAne se unake aAtma-vibodha humA hai, usase karmoM kA kSaya huA hai| maura karmoM ke bhaya se mahaMta parameSThI ananta sukha mAdi guNoM ke mAzraya ko prApta hue haiN| ve mahaMta parameSThI sarvadA prApa logoM kI rakSA kreN|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya pradeza kI prAcIna jaina-kalA (pro0 kRSNAta vAjapeyo, adhyakSa, purAtattva vibhAga, sAgara vizvavidyAlaya ) padyapi vartamAna madhyapradeza ke kSetra meM jaina-nA kA khajurAho ke prAvyAta jana-mandirI kA nirmANa I. utanA prAcIna rUpa nahIM milatA, jitamA ki ur3IsA tathA 10 vIM zatI meM huaa| khajurAho kI viziSTa sthApanya uttara pradeza meM, to bhI madhyapradeza ke vibhinna sthAnoM meM zailI ke ye mandira utkRSTa udAharaNa haiN| bhagavAna prAdinAtha, upalabdha jaina-kalAkRtiyoM kI saMkhyA ko dekhate huye yaha pArzvanAtha tathA tinAtha mandira mugthya hai| zA tanAya kahA jA sakatA hai ki pUrvamadhyakAla meM yaha bhUbhAga jaina ke devAlaya meM kAyamaga mudrA meM bhagavAna kA bhavya mUna dharma ke vikAsa kA eka pramukha kSetra bana gayA thaa| madhya praSTamya hai / mumba para amita taja aura zAni virAjamAna hai| pradeza kA aitihAsika marvekSaNa karane se patA calA hai ki jana nIkara pratimA ke prAtarikta ina da la yo me yahA~ bauddha, bhAgavata tathA zaivadharmo kA prAdurbhAva evaM alaMkaraNa ke rUpa meM prayukta vividha maniyA tathA bhAbhadAyoM vikAsa bahuta prAcIna kAla meM dubhaa| sA~cI aura bharahuta kA mAle bama prAyana majAya huaA hai . nArI ke rUpa meM isa pradeza ke do mukhya prAcIna bInddha-kendra hai| jahAM para modaya kA abhivyakti yahAM ke kalAkAroM ko pi priya hameM baudharma ke laukika pakSa kI paricAyaka vizAla thaa| hama anidya pada kI vividha pAkaka rUpoM meM kalArAzi upalabdha hai| prAcIna bhAgavata dharma kA vikAsa mUta-rUpa pradAna karake usa zAzvata banA diyA gayA hai| vidizA, eraNa, pavAyA prAdi aneka sthAnoM meM hmaa| ina mUrtiyoM meM azlIlatA nahIM hai / vartamAna banAera isI prakAra zavadharma ke kendra nacanA, kuTAra, bhUmaga tathA ji meM bahAra nAmaka sthAna prAyaH hai| kahA para vizAla madhyakAla meM khajurAho, mirapura, guggI zrAdi milate haiN| jaina mUrtiyAM dekhane ko milatI hai / yaha sthAna nadharma kA madhya pradeza meM gupta kAla taka jaina mUrtiyoM kA nirmANa eka tArtha hai / dUgarA emA hI tIrtha droNagiri parvata para nahIM huyA, aisI bAta nahIM kI jA sktii| gvAliyara tathA tIsarA datiyA ke pAsa monAgiri nAmaka sthAna hai| ke purAtatva saMgrahAlaya meM gupta kAlIna kaI jana kalAvazeSa ina sthAnoM meM madhyakAla meM nayA umA pazcAta aneka surakSita haiM / inakI nirmANa zailI mathurA, kauzAMbI Adi jaina mandiroM kA nirmANa hyaa| TIkamagada ke samIpa sthAnoM meM upalabdha pratimAnoM se bahuta milatI julatI hai| papaurA nAmaka sthAna meM lagabhaga dosI jaina mandiroM ke bhagnAvazeSa prApta hai| vartamAna pamA jile meM bhI janadharma ___ gupta kAla ke bAda pUrvamadhya kAla meM vartamAna madhyapradeza kA arachA pramAra thaa| vahAM ke dharma pAgara nAmaka talAca ke kaI prAcIna nagara kalAke kendra bne| unameM anya ke pAsa aneka kalApUrNa jana pratimAeM rakhI haiM / viMdhya pradeza kRtiyoM ke sAtha jana-mUrtiyoM tathA madiroM kA nirmANa bar3I bar3A meM vibhinna sthAnoM se jana pratimAnoM ko dhulA ke saMgrahAlaya saMkhyA meM milatA hai| vidhya pradeza ke bhAga meM sarAho, majurAhA, meM surakSita kiyA gayA hai| isa saMgrahAlaya meM jaina tIrthakage pahAra, papausa droNAgiri, pakSA, maU tathA sAnAgiri ka kI aneka abhilikhita kalApUrNa mUrtiyAM hai / mubhi suvrata mAma vizeSa rUpa meM ullekhanIya hai / madhyabhArata ke bhUravaMDa zata pratimA iTimi bhavidizA, ujjaina, gvAliyara, padhAvalI, naravara, suravAyA, eka lekha uskArNa hai| lekha padya meM hai upaka anumAra deza tathA gyArasapura meM jaina sthApatya aura mUrtikalA samhaNa mAmake vyakti dvArA isa mUrti kI pratiSThApanA kI sambadhI sAmagrI bo parimANa meM upalabdha hai| mahAkozala gii| saMgrahAlaya meM mAmbakA ke sAtha momaya, pakSa kI aneka pradeza ke prAyaH pratyeka jile meM jaina mandiroM ke bhagnAvazeSa darzanIya pratimAeM haiN| jo rI se prApta huI hai| rIvAM milate haiN| devarI, bInA, sirapura, kArItalAI, jAMjagIra. tathA maU se cakrezvarI kI bhI kaI pratimAeM upalabdha huI ratanapura prAdi sthAna vizeSa ullekhanIya hai| haiN| isa saMgrahAlaya meM jaina mandira ke do atyanta kalApUrNa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 66 dvAra stambha rakhe haiM jinakA pralaMkaraNa darzanIya hai| yahAM prAkarSaka hai / dvAra stambhoM para gaMgA yamunA kI mUrtiyAM guragI se prApta yakSiNiyo kI bhI kaI mUrtiyo pradazita haiN| mI hai / jaina maMdira samA ke pIche ziva, sUrya, lakSmI, madhyabhArata ke pUrvokta sthAnoM se milI huI bahuta sI bharava, navagraha zrAdi kA aneka mUrtiyAM lagI hai| vidizA pratimAeM gvAliyara ke purAtatva saMgrahAlaya meM surakSita hai| jile kA dUsarA mahatvapUrNa mdhAna gyArasapura hai| yahAM pahArI inameM tIthaMkaroM kI pratimAnoM ke atirikta pramya jaina ka Ura aneka hindU maMdira bane haiN| malAdevI maMdira devI-devatAnoM kI bhI mRtiyAM haiN| pAMcavI zatI kI jana / me yA kSaNI ambikA tathA tIrthakaro kI kaI prabhAvotpAdaka tIrthakara kI eka pratimA ke sira ke pIche alaMkRta prabhA pratimA hai| maMDala hai| isa pratimA kI UMcAI mAde vaha phuTa aura yaha mahAkauzala nana meM aneka jaina maMdiroM kA nirmAyA kAyotparga-mudrA meM hai| yaha mUrti vidizA se prApta huI hai| praa| rAmapura jilA meM sirapura nAma sthAna se pArzvanAtha bhagavAna RSabhanAtha kI uttaragata kAlIna eka atyaMta tathA pandha tIrthakaroM kI pratimAeM milI hai| jabalapura bhAvapUrNa pratimA ima maMgrahAlaya meM haiN| ve dhyAnamudrA meM ninA meM kArItalAI myAna se dasavI-gyArahavIM zatI meM sthira citta mAmAna haiN| caukI para vikasita ardha kamala nirmina nAthaMkara pratimAeM bar3I saMkhyA meM upalabdha hAM hai| aura siMhAsana ke donoM siMha utkIrNa haiM / mAgoM tathA yana. yahA mahamna kUTa jina-caityAlaya bhI prApta hubhA hai| yakSiyoM kI gupta evaM prAga gupta kAlIna aneka pratimANa prAkarSaka bhAva meM bahAI ambikA davA kI kaI mUrtiyAM vidizA, pavAyA (prAcIna padmAvatI) maMdasaura, tumana bhaadi| bhI yahA milI hai| sanapura (jilA bilAsapura) saM mthAnoM se prApta huI haiM / madhya bhArata se prApta madhyakAlIna bArahavI zatI kA tIrthakara mUrtiyAM prAya: pAna mudrA meM jana kalAvazeSoM kI saMkhyA bahuta adhika hai| gyAjiyara baTA duI upalabdha huI hai| inameM se candragupta tathA prAcIna durga meM jaina tIrthakarI kI vizAlakAya pratimAoM RSabhanAtha prAti kI mRtiyAM rAyapura ke saMgrahAlaya meM kA nirmANa isa kAla meM huaaa| inameM se kucha kAyoramaga munina hai / sAgara jilA kI rahanI nahamAla meM bAnA, mudrA meM haiM tathA anya panAmana para dhyAya mudra meN| yahAM devaga prAdi sthAnoM se kaI mandara jana kalAvazeSa mile aneka sarvatobhadra pratimAeM bhI milI hai / padhAvalI, haiN| yAra madhyakAla meM mahAkozala pradeza ke rAjavaMzoM meM naravara, caMdarI, ujjaina prAdi se bhI makkAbIna jaina saMkAI jaina dharmAnuyAyA nahIM thA, to bhI isakAla meM avazeSa bar3I saMkhyA meM mile haiN| vidizA jile meM baro jaina mAga tathA pratimAnoM kA nimAMga bar3e rUpa meM hmaa| yA (bar3a nagara ) nAmaka sthAna para jaina maMdiroM kA eka yaha na kAlAna janatA kA dhArmika vRtti kA sUcaka hai| samUha darzanIya hai| isa maMdira-samUha ke bAhara neminAtha kI abhI taka madhya pradeza sabhI prAcIna sthAnoM meM yakSiNI ambikA kI eka chaha phuTa UMcI mUrti rakhI hai| vikAyama jaina kalA kA pUrA sarvekSaNa nahIM kiyA jA skaa| maMdira zimbara rAnI ke haiM aura inakA nirmANa paramAroM ke ryAda pUre pradeza meM bimvarI huI kalA-nAzikA anupadhAna zAsana kAla meM huaaa| tIrthakaroM kI aneka pratimAeM yahAM kiyA jAya to baduta mA navIna kalAkRtiyoM kI jAnakArI bAda meM rakhI gii| kucha mandiroM ke praveza dvAra pratyaMta ho sakI / pAdamI se pApa karAne vAlI dohI cIjeM haiM aura vahImAra meM jIva kI duzmana hai| ve : haiM kAma aura krodha, jisa taraha dhumAM bhAga ko haka danA hai aura garda zAma ko andhA kara detA hai usI taraha donoM mAnava kI buddhi para pardA DAla detI hai|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-sAmya aura ukti-sAmya (aNvata parAmarzaka muni zrI nAgarAja jI ) bhagavAna zrI mahAvIra kI vANI kA aura unake jIvana ke atirika anyatra kahIM nahIM dekhA jAtA hai| jaina paramparA vRttoM kA gAmna rUpa saMkalana dvAdazAMgI yA gaNipiTaka kahA meM isakA mukhya artha "rUpI jar3a padArtha" hai| bauddha paramparA jAtA hai aura bhagavAna buddha se sambandhita gAgrIya maMkalana meM pudagala zabda kA artha hai-prAtmA, jIva / jainAgamoM kA tripiTaka kahA jAtA hai| donoM kA adhyayana karane meM bhI jIva tatva ke artha meM pudagala zabda prAyA hai| samaya aisA anubhava hone lagatA hai ki hama kamI eka hI gautama svAmI ke eka prazna para bhagavAn zrI mahAvIrane bhI saMtra kAla aura mamkRti meM bihAra kara rahe haiN| etad- jIva ko poggala kahA hai| viSayaka mamatA yahI meM prArambha ho jAtI hai ki zAstra ka grahaMta aura candra-vartamAna meM mahat zabda jaina paramparA martha meM piTaka zabda donoM hI paramparAmoM ne apanAyA hai| meM aura buddha zabda bauddha paramparA meM rUda-jamA bana gayA hai| vaha jJAna maMjapA gaNA tathA prAcArya ke lie hai, dvama vAna sthiti yaha hai ki janAgamoM meM mahatU aura bundra apane lie use gaNipiTaka kahA gayA hai / gaNI zabda kA prayoga prArAdhya puruSoM ke lie apanAye gaye hai aura bauddha dhAgamoM mahAvIra, buncha prAdi tAtkAlika dharma-prabako ke artha me meM bhI apane zlAdhyapuruSoM ke lie / janAgamoM kI prasiddha bhI bauddha paramparA meM milatA hai| ho sakatA hai, saMgha gAthAnAyaka bhagavAna mahAvIra se udabhUta vaann| ke artha meM hI jeya buddhA pratikkantA, jeya vuddhA praNAgayA / jaina paramparA ne gaNipiTaka zamana ko apanAyA ho| donoM bauddha paramparA kA muvidita gAthA hai : prakAra ke piTakoM meM anekAneka zabdoM kA prayoga samAna ye buddhA pratItA ca ye ca buddhA anAyatA / rUpa se milatA hai| yaha zabda-mamatA isa bAta ko parabhuppacA ca ye buddhA paI baMdAmi te sadA / / pasAdha raNa rUpa se puSTa kara detI hai ki dono paramparAoM jainAgamoM meM aura bhA aneka sthAnoM para buddha, maMbuddha, kA jJAna-pravAha kabhI-na-kabhI eka hai| nona meM avazya payadhunda prAdi zabdoM kA prayoga milatA hai| sambandhita rahA hai| udAharaNa mAtra ke lie isa prakAra kA nitdhagagaNaM mayaMmaMbuddhANaM / 6 kucha zabda-sAmya prastuta kiyA jAtA hai - tivihA buddhA-NANa buddhA, daMgaNavuddhA, carisa vuddhA / niggaMTha-isa zabda kA artha hai-ninanya tAtparya hai mamaNeNaM / bhagavayA mahAvIrerNa pAhagareNa antaraMga aura bahiraMga parigraha se rahita / tripiTakoM meM jaina tithayareNaM mayaM maMbuddhANaM / buddha hiM evaM pavaiditaM / / sampradAya ko "nirgrantha sampradAya", bhagavAna zrI mahArIra ko saMkhAI dhammaM ya viyAgaraMti yuddhAhate aMtakarA bhavanti / "nindha jJAtaputra' sthAna-sthAna para kahA gayA hai| jaina 2-majhima nikAya-114 bhramaNoM ko bhI nirgandha kahA gayA hai| ukta artho meM 3-bhagavatI sUtra zataka-20-1-2 nigrantha zabda kA prayoga gaNipiTake meM bhI jyoM-kA-nyo damvA jAtA hai| bhagavAna zrI mahAvIra ka pravacana ko bhI nirgrantha 4-bhagavatI sUtra zataka-E-3-10 5-sUtra kRtAMga sUtra 1-1-36 / pravacana kahA gyaa| 6-rAya paseNayaM / puggala-pudagala zabda kA prayoga jaina aura bauddha paramparA 7 sthAnAMga sUtra ThA. 3 5-saMyuka nikAya, dahara sutta 3.1.1 pRSTa 68 dIghanikAya, 8-samavAyAMga sUtra 212 sAmanjaphala susa, 1.2. sutamipAta, mabhiya mutta, pRSTa -prAcAroga sUtra 41340 100 se 11.dhaadi| 10-sUtrakRtAMga sUtra 1-90.15
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-mAmya aura ukri-sAmya 101 baura paramparA meM mahaMta zabda kA prayoga isI prakAra prAstrava aura mavara-ye donoM zabda bhI jaina aura bauddha pajya jamoM ke lie kiyA gayA hai| mvayaM tathAgat ko donoM paramparAmoM meM eka hI artha meM mAnya dikhalAI sthAna-sthAna para pahana samyaka maMbuDa kahA gayA hai| par3hate hai / bhagavAna buddha ke nirvANa ke pazcAta pAMca sau bhikSuoM kI dIkSita hone ke artha meM eka vAkya donoM paramparAmoM jo mA hotI hai. vahAM prAnanna ko chor3a kara cAra mau meM rUda jaisA pAyA jAtA hai| jainAgamoM meM 4 'prAgArAmro ninyAnave bhikSu arhata banalAye gaye haiN| kArya prArambha ke prazagAriyaM pambahala' bauddha zAstroM meM "magArasmA avasara taka bhAnanda bhI Ahata ho jAne haiN|2 bauddhAgamoM anagAranaM pavvAjamti" meM buddha aura jainAgamoM meM mahat zabda ke to pragaNina samyakadRSTi, mithyASTi- ye donoM zabda bhI eka hI prayoga hai hii| adha meM donoM paramparAmoM meM milane hai| jaina aura bauddha dhe-sthavira zabda kA prayoga donoM hI paramparAtroM meM donoM hI apane-apane anuyAyiyoM ko samyak raSTi aura vRta yA jyeSTha ke artha meM hucA hai| jana paramparA meM jJAna, itaramata vAloM ko mithyA- pTi kahate haiN| vaya dIkSA-paryAya prAdi ko lekara aneka bheda-prabheda haiN| ye upomAtha-hama zabda kA prayoga donoM paramparAmoM meM prayoga jaina AgamoM ke haiN| milatA hai| dIghanikAya meM bhagavAna buddha ne jainoM ke bIndra paramparA meM 12 varSa se adhika ke sabhI bhikSuoM upomAya kI mAlocanA kI hai| ke nAma ke sAtha thera yA therI lagAyA jAtA hai| varamaNa-yata lene ke artha meM isa zabda kA prayoga donoM bhanna-jya aura baroM ko Amantrita karane meM bhanne paramparAmoM meM damyA jAtA hai| (bhadanta) zabda donoM hI paramparAmoM meM eka hai| se nathAgata-mugthyataH yaha zabna baundra paramparA kA hai| kaNaTaNa bhanta, meM gUgaM bhanne, mevaM bhanne, manvaM bhanne, janAgamoM meM bhI yatra tatra upalabdha hotA hai| prAdi / ye prayoga jana bhAgamoM ke haiN| bauddha prAgamoM meM "kamo kamAha mehAvI uNAnti tahAgayA / bhI bhanne zabda kI bahulatA hai| nahAgayA uppaDikkantA cAya logmmnuttraa|" aumI-pamAna yA choTe ke lie pATaya (prAyuSmAna) vinaya-vinaya zabda kA dAnoM paramparAdhoM meM mahatva hai| zabda kA prayoga donoM paramparAdhoM meM samAna rUpa se milatA mAnaviya vinaya hai| bhagavAna buddha ko bhI prAvuma' gautama kaha kara sambodhita zabda kA prayoga hai| vigaya piTaka isI bAta kAm caka hai| karate the| gozAlaka ne bhI bhagavAna mahAvIra ko prAumo janAgamoM meM bhI anekoM adhyayana vinaya pradhAna hai| kAsavAM kahA hai| dazakAlika mUtra kA navama adhyayana vinaya makAdhi nAma zrAvaka, upAsaka, zramaNopAsaka-zrAvaka zabda kA prayoga se hai| usakI prathama ukti hai-"thaMbhAva kohA va mayappa donoM paramparAtroM meM milatA hai| jaina paramparA ke anusAra upakA artha gRhastha upAsaka hai| bauddha paramparA meM isase mAyA, guru magAse viNayaM na mikAve / " uttarAdhyayana sUtra bhikSu, ziSyoM kA bodha hotA hai| upAsaka aura zramaNo kA prathama adhyayana kA nAma bhI vinaya zrana hai aura vahAM yahI kahA jAtA hai- viNayaM pATha karimmAmi, prANupAsaka zabda anuyAyI gRhastha ke lie donoM paramparAmoM pusvi muha me / meM prayukra haiN| 1 dIgha nikAya, mAjjaphamuta, 182 / 6-jainAgama, samavAyAMga mUtra sa05, bauddha zAstra, 2-vinaya piTaka, paMca zatikA mkandhaka / mazmima nikAya 2 // 3-bhagavatI mUtra 7.3.20 / -bhagavatI mUtra 11-12.4aa / 4-bhagavatI sUtra zataka 15 / 8-mahAvagga / 1-majhima nikaay|| 1-sUtra kRmAMga sUtra 2.1.120.625 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhanekAnta varjita kathA-janAgamoM meM mbI kathA, bhakta sthA, deza hai| buddha kahana hai-bhitro ! sau varSa taka eka kandhe kathA, rAja kathA kI varjanA milatI hai / dIgha nikAya ke paramAtA ko aura eka kandhe para pitA ko Dhoe, aura sau brahmajAva aura sAmaphala, ina donoM prakaraNoM se aisI varSa taka hI vaha unake ubaTana, mardana prAdi karatA rahe, vthAnoM ko tirarachAna kathA kahA hai-tiracchAna kathaM, unheM zItoSNa jala se mnAna karAtA rahe, to bhI vaha anuyuto viharati seyyadhada-rAja kapa, cora kathaM, mahAmata bhikssudhii| vaha mAtA-pitA kA upakAraka hotA hai, na kartha, senA kartha, bhayakathaM, yuddha kathaM, anna kathaM, pAna kthN| prtyupkaark| yaha iyalie ki mAtA-pitA kA putra para vizaraNA-catazzaraNa-bauTa piTakoM meM va paramparA meM tIna bahata upakAra hotA hai| jainAgamoM ne dhArmika mahayoga zaraNa bAta hI mahatvapUrNa hai to jainAgamoM va paramparA meM ko uRNa hone kA prAdhAra mAnA hai| cAra zaraNa apanA anya sthAna rasvata haiM / ve tIna va cAra do arihanta-janAgamo kI muhaTa mAnyatA hai-bharata zaraNa kramazaH nimna prakAra hai: mAdi eka hI kSetra meM eka sAtha do tIrthakara nahIM hote| buddha maraNaM gara hAmi arihante maraNaM pavajjAmi buddha kahate haiM-bhintuno ! isa bAta kI tanika bhI guMjAiza saMgha saraNaM garachAmi mida paraNaM pavajjAmi nahIM hai ki eka hI vizva meM eka hI samaya meM do prahat dhamma saragaM garachAmi sAhU saragAM pakjAmi samyaga maMbuddha paidA hoN| kaMvalI paraNa dhamma maraNaM pavajami mtrI-paIta-cakravartI zabda-janoM kI mAnyatA hai hI yAmotdhuNe-jaina AgamoM kA prasidhda stuti vAkya hai- ki ahaMta cakravartI, indra Adi myI bhAva meM kabhI nahIM "NamondhugA samaNasma bhagavatro mahAvIramsa" bauddha paramparA hote / buddha kahate haiM-bhituoM yaha tanika bhI maMbhAvanA kA sUtra hai-"NamoldhuyAM samaNassa bhagavayo samyaga nahIM hai ki strA prAIta, cakravatI va zaka ho / 4 zvetAmbara maMbu dmp"| bhAmnAya ke anusAra bharalI mbI tIrthaMkara thI, para yaha nagara va deza-nAlandA, rAjagRha, kayaMgalA, zrAvastI kabhI na hone vAlA prAzcarya thaa| mAdi nagaroM va aMga, magadha prAdi dezoM ke nAma va varNana sthAnAMga aura aMgRnara nikAya-jaina sUtra sthAnAMga ke donoM prAgamoM meM samAna rUpa se milane hai| prakaraNa saMkhyA krama se calate haiN| prathama meM eka macyA ukti sAmya vAlI bAtoM kA varNana hai to yathA- krama dazama meM daza jainAgama kahate hai-vyakti tIna upakAraka vyaktiyoM saMkhyA vAlI bAta kA / baudAgama aMgutsara nikAya meM bhI se utraNa nahIM hotaa| guru se, mAlika se aura mAtA-pitA yahI krama apanAyA gayA hai| donoM kA tulanAtmaka adhyayana se|" vahAM yaha bhI batAyA gayA hai ki pramaka-pramaka eka rocaka viSaya bana sakatA hai| prakAra kI parAkASThA paraka sevAeM de dene para bhI vaha anusa 2-aMguttara nikAya / hI rahatA hai| lagabhaga vahI ukta bauddha pAgamoM meM milatI 3-aMguttara nikAya / 1-ThAyayaMga sUca ThA. / / 4-aMguttara nikAya / anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAti prApta zodha-patra hai| aneka vidvAno aura samAja ke pratiSThata vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rahe / aimA tabhI ho sakatA hai jaba usame ghATA na ho aura isake lie grAhaka sasyA kA bahAnA panivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaro, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSAsasthAnoM, saMskRta vidyAlayo, kAlejoM aura janazrata ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAlo se nivedana karate hai ki ve zIghra hI 'anekAnta' ke grAhaka baneM aura bnaave|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva-maitrI [DaoN. indracaMdra zAstrI, ema0 e0 pI0 eca0 DI0, dillI] pratyeka manuSya apane jIvana vyavahAra ke lie do dhere para yadi use apane adhIna kara liyA jAya to adhika lAbha banAtA hai / pahalA "a" kA gherA hotA hai jahAM upakA ho sakatA hai| phalamyarUpa parAjita kula ke sadasyoM ko saMbaMdha mitratApUrNa hotA hai| usa ghara ke pratyeka sadasya ko gulAma + rUpa meM rakhA jAne lgaa| yaha mitratA yA sahadambakara upake mana meM harSa hotA hai / upaka dagva ko vaha apanA yoga kI ghora pahalA kadama thaa| yahA~ hatyA kI apekSA damba mAnanA hai aura usake mukha ko apanA mugva / itanA zatru jAvana ko adhika mUlyavAna mAna liyA gyaa| hai| nahI mbaya duma uTAkara bhI use mumbI karanA cAhanA dhIra-dhAra parAjita aura vijetA kA sambandha prajA aura hai| mAtA mvayaM bhUkhI rahakara santAna kA peTa bharanA cAhatI rAjA ke rUpa meM pariNata ho gyaa| rAjA rakSaka bana gayA hai| premI apane premapAtra ke liye bar3e se bar3A kaSTa uThAne aura prajA kI rakSA karanA apanA dharma mAnane lagA / dUsarI ko taiyAra rahatA hai / isa ghere meM mumba kA prAdhAra prApti aura prajA kara yA anya rUpoM meM use sukha-suvidhAeM pradAna nahIM, u.sarga hotA hai / imara ke lie tyAga karane aura kaSTa karane lagI / vartamAna lokatantra meM yaha bheda samApta bhI ho uTAne meM aAnanda prAne lagatA hai| gyaa| rAjA aura prajA eka hI bhUmikA para bhA gye| isa mahAkavi bhavabhUti kA kathana hai ki priyajana eka epI prakAra zAsana ke kSetra meM hama viSamatA se samatA yA zatratA vastu jo binA kacha kiye hI duHkha dUra kara detI hai| se mitratA kI dhAra bd|| aura mukhoM kI sRSTi karane lagatI hai paracA prema badalane bAra para kI paridhikA dUsarA rUpa bhaugolika meM kucha nahIM caahtaa| hama jisase prema karate haiM inanA hI mImA dhA / choTa-choTe kala jaba kRSi karane lage to vAhana hai ki vaha mukhA rahe / usake mumba evaM unnati ke vibhanna sthAnoM para bama gye| ina bastiyoM ko prAma kahA samAcAra sunakara hadaya tRpta hotA hai| jAtA thA, jisakA artha hai samUha / kintu eka grAma kA dUsarA gherA "para" kA hai| isa ghara ke vyaktiyoM ko damara grAma ke mAtra sambandha mitratApUrNa nahIM hotA thaa| do hama para yA zatra mAnane hai unheM dekhate hI hadaya prAzaMkA yA grAmoM ke milane ko maMgrAma kahA jAtA thA jisakA artha bhaya meM bhara jAtA hai| unakA unnati munakara mana meM IrSyA yuddha / dhAra-dhIre prAmoM meM mitratA pUrNa saMbandhoM kA vikAsa hotI hai aura hAni munakara prsnnnaa| ve hamAra virandva hazrA aura 4 janapadoM ke rUpa meM maMgaThita ho gye| kintu kucha kare yA na kara unakA amni-va hI hRdaya meM azAMti eka jana kA dUsare jana ke sAtha sambandha yuTa ke rUpa meM hI utpanna karatA rahatA hai| honA thA / saMskRta meM ise janma kahA jAtA hai jisakA 'sva' kA ghaMga jitanA choTA hotA hai vyakti utanA hI dhyapa yaya-do janoM ko milanA aura pracalita artha hai duHma tathA nirbalatA kA anubhava karatA hai / yaha gherA jyo. yuna / kramazaH unameM bhA premapUrNa sambandhoM kA vikAgra humA jyA vista hotA hai usakA anta honA jAnA hai| bala aura rASTrI kA rUpa liyaa| kacha gaTa prAkRtika mImAe~ nathA prAnanda kI anubhUti badatI calI jAtI hai| ucca hai| ucca liye hue the, unakA anya rASTroM ke mAya adhika saMparka dhArmika paramparAnoM ne isI bAta para bala diyA hai ki para para nahI rahA / phalasvarUpa ye yuddhoM meM bace raheM aura apanA ke ghere ko ghaTAna hue mva ke ghere ko baDhAne jAnA caahie| sAMskRtika vikAma karate rahe / udAharaNa ke rUpa meM cIna prAcIna mAnava choTe-choTe kuloM meM vibhakta thA aura aura bhArata ko upasthita kiyA jA sakatA hai / prAkRtika unameM barAbara yuddha calate rahane the| prAyaH vijetA kula, mImAnoM ke na rahane para rASTroM meM parampara puddha calate rhe| parAjita kuja ko samApta kara detA thaa| kramazaH usane yaha yUropa kA raktaraMjita inihAma isakA pAtI hai| anubhava kiyA ki parAjina kuloM ko mAra DAlane ke sthAna vaijJAnika prAvikAroM ne bhaugolika paridhiyoM ko
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anekAnta samApta kara diyA hai / reDiyo, TelIvijana, havAI jahAja daya ne para-hAni kA rUpa le liyaa| dharma, rAjanIti pAdi mAdi ke kAraNa pAdAna pradAna bana gayA hai ki aba koI sabhI kSetroM meM jo saMgaThana parampara sahayoga dvArA vikAsa ke deza apane ko bAjha prabhAva se mukta nahIM rakha sktaa| phira liye astitva meM Aye the ye vidhvaMsaka pravRttiyoM meM laga bhI purAnI paridhiyAM hamAre mAnama ko ghere hue haiN| aba bhI gye| dUsare zabdoM meM kisAnoM ne anna kA utpAdana baMda unake AdhAra para stra aura para kA bheda kiyA jA rahA hai| karake videzI vastuoM kA utpAdana prArambha kara diyaa| yahI vartamAna mAnava kI sabase bar3I samasyA hai| kArIgaroM ne jIvana ke liye Avazyaka vamsue banAnA choDa jisa prakAra janapadoM ne milakara rASTroM kA rUpa le kara hathiyAra banAnA zurU kiye| rAjanAni ke kSetra meM liyA, usI prakAra rASTra milakara alaga-alaga guTa banA unhoMne yandUka aura nopoM kA rUpa le liyaa| mAmAjika rahe haiM aura eka dUsare ke vinAza kI taiyArI kara rahe haiN| kSetra meM parampara nindA aura cugalI kA dhArmika maMtra meM prANavika astroM ke vikAsa ne hama mamamyA ko aura bhI mithyA pradarzana, daMbha evaM prAkSapa-pratyAkSapoM kaa| karagANavikaTa banA diyA hai| prAcIna mamaya meM yuddha karate samaya kArI saMgaThana senAye bana gii| AvazyakatA isa bAta kA hai pratyeka pakSa apanI jIta aura dUsaroM kI hAra kI bAta ki saba paridhiyoM ko samApta karake punaH sarvodaya yA parvasocatA thA, kintu zrANavika dhamtroM ne isa dhAraNA ko badala maitrI ko apanA lakSya banAyA jAya / kArya-maryAdA mImita diyA hai| samasta vicAraka yaha mAna rahe haiM ki yadi inakA rahane para bhI uya lakSya ko pratikSaNa mAmane rahanA Avazyaka prayoga humA to jIta kimI kI nahIM hogii| isa samaya uddhAra hai| use bhUlane hI mAnava pathabhraSTa ho jaaygaa| kA eka hI mArga hai ki paridhiyoM ko samApta karake samasta bhagavAna buddha kA kathana hai ki mAtA jisa prakAra apane 'mAnavatA' eka hI bhUmikA para bAjAya sarva 'magrI' kA ikalaute putra se prema karatI hai usI prakAra kA prema sAre pATha siikhe| vizva meM phailA dii| bauddhoM kI mahAyAna zAkhA meM isa dharma, rAjanIti, arthazAstra mAdi samasta vidyAoM kA middhAMta kA vikAsa mahAkaraNA ke rUpa meM huaaa| vahAM karuNA janma mAnava-kalyANa ke liye hmaa| kisI ne upaka abhyaM. arthAta paropakAra ke ye stara banAye gae hai| sabase nIcA tara rUpa ko sAmane rakhA, kisI ne bAhya rUpa ko aura kisI kisAna bAhya rUpa kA bAra kisI stara mvArthamulaka karuNA kA hai| isakA artha hai svArtha ko ne sAmAjika rUpa ko| kintu vaha hI jaba paridhiyoM se ghira lakSya meM rakhakara dUsare kA bhalAI karanA / isameM mugdhya bhAvanA gaye to asalI laSaya chUTa gayA / dharma ne saMpradAya kA rUpa pratidAna kI rahatI hai| mAdhAraNa mAmAjika jIvana meM le liyA, rAjanIti ne bhaugolika ahaMkAra kA, samAja zAstra paropakAra kA yahI rupa milatA hai| karuNA kA dUsarA ne jAtIya ahaMkAra kA aura arthazAstra ne varga zoSaNa kA stara vaha hai jahA~ svArtha na hone para bhI dRmara ko kaSTa meM dUsare zabdoM meM hama yoM kaha sakate hai ki pratyeka saMsthA kA dekhakara use nivAraNa kA prayatna kiyA jAtA hai / damare kA janma sarvodaya ke liye hunaa| vaha mAnava-kalyANa ke liye duHkha hamAre mana meM eka prakAra kI azAMti utpanna karatA pravRtta huI aura maryAdina zakti tathA suvidhA kI dRSTi se hai. yahI ghecanI damara kI mahAyatA ke liye prerita karatI hai| kSetravizeSa ko cuna liyaa| kintu jaba usake sAtha ahaMkAra hama ise karuNA kA mAnuSI rUpa kaha sakate haiM / nImarA yA lobha mila gayA to pratimpardhA cala par3I aura sarvodaya stara vaha hai jahA~ da.saroM ko sahAyatA yA paropakAra hamArA ne 'svodaya' kA rUpa le liyaa| yahA~ sva kA artha vyakti svabhAva bana jAtA hai / kimI preraNA kI AvazyakatA tathA usake dvArA bar3I kI gaI paridhi hai| ahaMkAra kI nahIM hotii| bAdala yaha nahIM dekhatA ki kauna-sI jamIna mAtrA uttarottara bar3hatI calI gaI / apanI unnati kA lakSya pyAsI hai aura kauna-sI majala / barasAnA upakA svabhAva hai| dhuMdhalA par3atA gayA aura usakA sthAna dUsare kI hAni ne le isI prakAra paropakAra ke liye binA kisI bAjhA preraNA liyaa| hameM apane ko UMcA uThAne kI utanI cintA nahIM ke saba kucha arpita kara denA karuNA kA sarvocca rUpa hai| rahI jitanI dUsare ko nIce girAne kI / isa prakAra svo. isI ko vahA~ karuNA kahA jAtA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva-maitrI 105 vedAna ne mitranA kA yaha maMdarzana aikya yA prabheda ke rUpa (1) vyavahAra aura sarvamaMtrI-ma kA artha hai vyavahAra meM diyA / upaniSadoM kA kathana hai jaba nakada.marA hai bhaya meM pamanA / bhagavAna mahAvIra ne kahA ki jaba tuma i.mare banA hI rhegaa| jaba saba eka ho to phimako kimakA bhaya hai, ko mAranA, matAnA yA apamAnita karanA cAho to vahAM yaha batAyA gyaa| mArA vizva brahma hai-use prApta karate usakI jagaha apane ko rakhakara dgyo| yadi vaha pyamahAra hI mArI samasyAye miTa jaayeNgii| iMgAI dharma bhI vizva tumheM apriya hai to dUsare ko mA apriya hogaa| jisa bAta prema ko kendra meM rakhakara vikasita huA hai| ko numa apane liye nA pasaMda karate ho usakA pAcaraNa jainadharma ne yaha saMdeza maMtrAlaya meM diyA / yahA~ da.mAM ke liye mana karo / hama ise sva aura para meM mamatA mAdhu nathA zrAvakI kaliya dainadina anaThAna ke rUpa meM kaha maha / isI kA vikAma ahimA ke rUpa meM hamA jo pratikramaNa kA vidhAna hai| isakA prayI jAnakara yA pana- jaina zAstra kI prAdhArazilA hai| jAna meM lage hA doSI liya paracAttApa karake zrAmA (2) vicAra meM sarvamaitrI-eka hI vastu aneka ko punaH zuddha banAnA / prani kA artha vApima aura kramaNa pahalU hote hai / pratyeka vyakti kA jadaya apane-apane pahalU kA artha hai jAnA / sAMsArika pravattiyoM ke kAraNa prAmA para hotA hai| udAharaNa ke rUpa meM eka hI vyaktiko bahimumbI ho jAtA hai use aMgamuvI banAkara punaH apane eka mbI bhAI kahatI hai, damarI putra, tIsarI pitA aura mvarUpa meM sthApita karanA hI pratikramaNa hai| usake aMta meM cauthI pati / ye cAroM bAne parampara virodhI hone para bhI saMmAra samasta jIvoM se namA-prArthanA karake parvamaMtrI vibhinna apekSAoM meM manya haiN| yadi bhAI karane vAlI strI kI ghoSaNA kI jAnI hai| anya striyoM ko jhUThI kahegI no mAya me dUra calI jaaygii| jo vyakti kama-se-kama varSa meM eka bAra isa prakAra isake viparIta jima anupAta meM una dhAraNAoM kA myAgata mA.mA-zuddhi nahIM karatA use apane pApako jana kahane kA kaggI usI anupAta meM manya ke samIpa paayegii| jainaadhikAra nahIM hai / jo manomAlinya ko cAra mahIne meN| dharma meM isa apekSA bundhi ko anekAnta kahA gayA hai| usakA adhika TikAye rakhatA hai, vaha zrAvaka nahIM ho sakatA aur| kathana hai ki manya para pahuMcane ke lie vibhinna raSTikoNoM jo paMdraha dina meM adhika rakhatA hai vaha mAdhu nahIM ho sktaa| kA mvAgata karanA Avazyaka hamI kA vistAra nayayAda tathA myAdvAda ke rUpa meM huyA hai, jo ki jana-darzana kI mitratA kA prAdhAra samanA hai, jahA eka vyakti dUmara AdhArazilA hai| vartamAna rAjanIti meM yahI bhAvanA bokavyakti meM apane ko bar3A mAnanA hai, apanI bhAvanAoM aura tantraka rUpa meM vikasita huI hai| vAstavika loka tantra vicAroM ke mamAna damA kI bhAvanAtroM aura vicAroM ko vahI hai jahAM madamyA ko apane-apane vicAra pragaTa karane kI bhAdara nahIM denA baho mamatA nahIM hotii| pUrI chUTa hai aura sabhI para mahAnubhUti ke sAtha vicAra jisa prakAra vaidika dharma meM maMdhyA nathA hamjAma meM kiyA jAnA hai| samAja kA nibhya-kRzya ke rUpa meM vidhAna hai usI prakAra (3) nyAya meM sarvamaMtrI-prAcIna samaya meM nyAya kA jana-dharma meM mAmAyaka kA hai| isakA pratha-pamanA kI kA pratizodha rahA / usakA kathana thA ki yadi koI pArAdhanA / jainadharma aura darzana kA vikAma isI ko kendra tumhArI prAgva phoranA to usakI prAgya phor3a do| yati rakhakara huaA hai| tumhArA dhana chInanA hai to usakA dhana chIna lii| yadi tumhArI yahA~ mamanA yA marvamaMtrI ko aneka rUpoM meM upasthina panI mAtha balAtkAra karatA hai to tuma bhImA hI kage kiyA gayA hai| yadi unakA adhyayana vizva kI vartamAna yaha nyAya hai| kAlAntara meM yaha adhikAra vyakti ke hAtha samAmyAmo ko lakSya meM dabakara kiyA jAya to bahuta me meM hImakara rAjA yA kimI pratIndriya manA ke hAtha meM samAdhAna mila sakate haiN| saMjJapa meM unheM nIce likhe amumAra de diyA gayA kimatu daNDa kA rUpa vahI rhaa| jaina-dharma kA upasthita kiyA jA sakatA hai| kathana hai ki anyAya yA pApa karane vAlA apanI mAmA ko
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anekAnta svayaM nirbala tathA kaluSita karatA hai| yaha nibalatA apane isI kA nAma prAbhyantara aura bAhya meM mitratA hai jo jainabhApameM daNDa hai / yadi tuma pratizodha ke rUpa meM daNDa dete ho mAdhanA kI prAdhArgazalA hai| to tuma bhI apane prApako malina karate ho| yaha vyavasthA (5) aparigraha-mAmyavAda kA janma mAmAjika kimI pratIndriya zakti ke hAtha meM bhI nahIM hai| daNDa ke viSamatA ko dara karane ke liye hazrA / mAkma tathA anya badale meM daNDa yA pApa ke badale meM pApa nyAya nahIM hai| vicArako ne dekhA ki eka varga pampanna hai aura dUsarA isake viparIta pApI ke prati hamArI bhAvanA mitratApUrNa daridra / sampannavarga daridravarga kA zoSaNa kara rahA hai aura honI cAhiye / hama yaha kalpanA kare ki usane hiMsA yA use panapane nahIM detaa| isa vargabheda kA kAraNa vaiyaktika pApa ke dvArA apane prApako malina kiyA hai use samajha sampatti hai| phalasvarUpa usane rAjakIya vidhAna dvArA prAye aura vaha usa malInatA ko dhone kA prayatna kare / sampatti para vyakti ke adhikAra ko mamApta kara diyaa| maMtrI kI yaha bhAvanA donoM ke hadaya ko pavitra karatI hai| isa vyavasthA meM vargabheda ko miTA diyA aura sabhI ko jainadharma ke anusAra nyAya kA AdhAra dasare kI zuddhi hai, bhojana, nivAsa zrAdi jIvana muvidhAyeM prApta hone lgiiN| ra nahIM / yahAM prAtma zundvi ke mArga ko nirjarA kahA gayA kintu Upara se lAdI jAne ke kAraNa isa vyavasthA ne hai aura prAyazcitta usakA mukhya tatva hai / isake lie svatantra pratibhA kA bhA damana kiyaa| mAnava vicAra kI mAlocanA, pratikramaNa, nidA, gardA, kAya vyutmarga ucca bhUmikAoM ko chor3akara nirvAha kI mAdhAraNa bhUmikA prAdi aneka prakriyAye batAI gaI haiM / jaina-dharma sidvAnta para zrA gyaa| jaina-dharma viSamatA kI isa samasyA ko nyAya ke isI rUpa ko pragaTa karatA hai / vahA~ yaha batAyA sulajhAne ke lie 'aparigraha' kA sandeza denA hai| vaha yaha gayA ki kisa prakAra kI burAI karane para prAtmA meM kima mAnatA hai ki parigraha vaiSamya ko janma detA hai use dUra prakAra kA mAlinya pAtA hai| karane ke liye sarvocca bhUmikA aparigrahI yA mAdhu kI hai (4) bAhaya praura prAmyantara meM maitrI-vartamAna yuga jo apane pAsa koI pampatti nahIM ragvatA / usameM nIcI kI sabase bar3I samasyA vizavalina vyaktitva hai / hama bhUmikA zrAvaka kA hai jo parigraha kI svecchApUrvaka maryAdA mAMcataM kucha hai, kahata kucha hai aura karata kucha / mana meM karatA calA jAtA hai aura viSamatA meM samatA kI ora bar3hatA bhI eka prakAra kA dvandva calatA rahatA hai / eka vicAra hai| zrAvaka vratoM meM pAMcavA vata 'parigraha parimANa' hai kacha karane ko kahatA hai aura dasarA kucha / isa prakAra jaba aura chaTA yA parimANa / pahale meM dhana sampatti dhAdi vyAktitva meM kAI zRMkhalA nahIM rahatI to vaha zaktihIna saMgrAhya vastu ko maryAdA kI jAtI hai aura dUsare meM hotA calA jAtA hai| prazAMti bar3ha jAtA hai aura hama vyayamAya nayA roga / natra kI hai| prAMtarika prAghAta-pratyAdhAtA ke kAraNa vyAkula rahane lagate isa prakAra hama dekhate haiM ki jana-dharma pratyeka kSetra meM hai| zapiyara ke pramiTa nATaka hemaleTa' aura bhagavad- 'vizvamaitrI' ke lakSya ko lekara calatA hai| dharma, darzana gItA meM isI anta' kA citraNa milatA hai| rAjakumAra mAdhanA. dainika kRtya Adi sabhI meM usakI jhalaka milatI demaleTa tathA arjuna vAra hone para bhI aMnada ke kAraNa hai| vizvamaitrI kA yaha prAdarza jyoM-jyoM jIvana meM utaratA kAyara ho gaye / jana-dharma kA kathana hai ki mana, vANI aura hai mAdhaka U~cA uThatA malA jAtA hai| agnima bhUmikA karma meM eka sUtratA honI cAhiye isI ko cAritra kahA gayA vItarAga kI hai jahAM bhedabudvi mazA samApta ho jAtI hai| isarI bhora mana ke sAmane eka ucca lakSya rahanA hai| na kisI ke prati rAga rahatA hai aura na vaiSa / na koI caahie| usake prati niSThA honI cAhie / isI kA apanA hotA hai aura na parAyA / jaba taka zarIra rahatA hai nAma samyagdarzana hai| samyagdarzana aura samyaka cAritra kA sabhI ke kalyANa ke liye prayatna calatA rahatA hai| imIko jyoM-jyA vikAsa hogA jIvana meM eka mRtratA prAtI jAyagI arihaMta avasthA kahane haiM jo jIvana kI sarvocca avasthA hai| (jaina prakAza se)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma hI maMgala maya hai ( azoka kumAra jaina ) dhammo maMgala mukki pahimA paMjamo tavA / zakti ko marora detI hai jisase jIvAtmA apane udAra kArya devA vi taM namasaMti jamma dhamme payAmaNo / meM asamartha bana jAtA hai| isI meM saMyama meM pravRta honA dharma jIvanakA mUlAdhAra hai. zAnti kA pratIka hai. samatA. paratA hai, taba kahIM usa kI amaMyama se rakSA ho pAtI hai| kA pariNAma hai-jima meM rAga-dvaMpa-moha zrAdi vikAge prAcArya kundakanda ne cAritra ko hI dharma batalAyA hai| kA leza nahIM hai| dharma vaha anugAmana haiM jo antarAlamA 'cAritraM bala dhammA' vaha dharma samatA rUpa hai, aura mamatA ko kavala mparza hI nahIM karatA pratyuta use anuprANita bhI moha-kSobha ke prabhAva meM hotI hai / jaba cAramA rAgadve pAdi se karatA hai| pramaNva dharma utkRSTa maMgala pApa kA vinAzaka apane nirmala caitanya mvabhAva meM rahatA hai, tabhI kA vaamthai| dharma kA vaha maMgalarUpa ahimA saMyama aura napa dvArA vika dharma ko pAtA hai| aise dharma kA anuSThAna jinhoMne prakaTa hotA hai| vahI prAmA kI svataMtratA kA pratIka hai| kiyA hai unheM hI vAstavika sukha prApta hotA hai / nava grAmA dharma kA yathArtharUpa meM prAcaraNA karatA hai laya use dharma kasA bhI davaho jAtA hai aura adharma se dava jIvana pradAyinI zAnti prApta hotI hai| mAmA meM rAga, bhI kasA bana jaanaa| dharma hai| jAvakA rakSaka hai, usa se daMpa. moha, kAma, krodha Adi vibhAva jitanI jitanI mAtrA hAdagva dara hota hai : bhAgantuka vipadAnoM se dharma hI jIva meM kama hone jAna hai unI unanI mAtrA meM hI jIvana meM ko bacAnA mAge loga dharma kI zaraNa meM jAte haiN| dhAmikatA eva samatA prakaTa honI rahatI hai| dharma hI unheM vipadAzrAma uma kA uddhAra karatA hai| dharmaahiyA payama aura napakA AdhAra zilA hai| hama ka maya pariNati sahI arthAna dharmakA nidoSa prAcaraya karane se binA unameM prANa nahI rahanA / hiyA jahAM jIvana pradAyinI hI kama rUpI granyi mbulanA hai| kapAya kI zakti kA rasa zakti hai / vahA zrA-kalyANa kI kamAMTI bhI hai| hiyA mUkhatA hai| zrAma-bala meM vRddhi hotI hai| nirdoSa vyakti ko coTa pahu~cAnI hai, bhaya, durbalatA, hU~ pa. va dharma jIvamAtra kA kAraNa bandhu hai / maMmAra ke samI niSTaratA ko janma detI hai / umase jAvana prazAnta zrIra dukhI jIva dharma mambA dakha jAta hai, aura pApa meM dugyo / dharma banA rahatA hai| kinna himA dulo prati nyAya kA manAra meM mAMsArika makha aura mAtA pariNati rUpa bhoga mAmagrI karatI hara jIvana ko marama aura kAryakSama banAtI hai, aura mala bara-bara cakravatI, balabhadra aura tIthaMkarAdi himA jIvana ko kaThora, nirdayI nayA anyAya ko prona jana uccakATi ka pada milate haiN| dharma se zatra bhI mitra bana detA hai / isI meM baha gahita evaM nyAjya hai| jAna hai aura pApa meM mitra bhI zatra ho jAne hai| aura ahipaka bhAvanA kI preraka zakti saMgama hai / saMyama dharma se hI kaTho mAdhanA dvArA jIva mukti prApta karanA hai| mvabhAvagata durbalatAnoM ke prati koI riyAyata nahIM pradAna jisane apane dharma kI rakSA kI, usI ne paba kI rakSA kii| karatI / kintu prAmIya durbalatAoM kA damana karane yA jo adharmI hai-pApI hai, usakI koI dayA nahIM karatA / zrataH niyaMtraNa karane ke sAtha-sAtha usameM jIvamAtra ke prati dayA, aise utkRSTa maMgala maya dharma kA hameM madeva bhAcaragA karate nyAya aura premakA prAgraha nihita hai| pArama-vikAsa meM bAdhaka rahanA caahiye| aura usa kI prApti ke liye sadAkAla prayatna durbalatAeM haiM, jinheM nIrama yA zakti hIna banAne ke liye karate rahanA cAhiye / isa noka paraloka meM dharma hI hamArA hameM icchAoM kA nirodha karanA prAvazyaka hai| kyoMki prakAraNa bandhu hai-kSaka hai| hameM umI kI zarayA meM jAnA icchAeM moha ke madabhAva meM udita hotI hai| aura ve jIvakI caahiye|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'terahavI-cAdahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya ( DA0 zyAmazaMkara dIkSita, ema0 e0, pI0 eca0 DI0 ) saMskRta mahAkAvya ke udbhava kAla ke sambandha meM koI nizcita vicAra prakaTa nahIM kiyA jA sakatA / bhAratIya paramparA ke anusAra bAlmIki saMskRta ke prathama kavi aura unakI kRti 'rAmAyaNa' saMskRta mahAkAvya kI prathama racanA mAnI jAtI hai, kintu isa ke racanA-kAla ke sambandha meM vidvAnoM nahIM hai| mahAbhArata kA racanAnA-kAla bhI asaMdigdha rUpa se nizcata nahIM kiyA jA sakA hai | parantu itanA sabhI vidvAna svAkAra karate haiM ki ina kAvyoM kI racanA sana IsvI se pUrva ho cukI thI aura "san IsvI kI prathama zatAbdI taka nizcita rUpa se saMskRta kI kAvya zailI nimbara cukI thI, kAvya-sambandhI rUtiyoM bana cukI thIM aura kathAnaka meM bhI mohaka guNa aura mAdaka pravRtti le Ane se sambandhita kAvyagata abhiprAya pratiSThita ho cuke ye vo kRta 'carita' aura 'madana pANini kRta 'jAmavantI vijaya' aba taka prakAza meM A gaye the, jinameM uparyukta sabhI guNoM kA samAveza thaa| jaina saMskRta mahAkAvyoM kA udaya bhI isI samaya se huA hai aura taba se lekara aba taka jaina mahAkAvya kI dhArA akSara rUpa se pravahamAna rhii| IsA kI sAtavIM-AThavIM zatAbdI taka jainoM dvArA prAkRta ko adhika apanAye jAne ke kAraNa, isa samaya taka jaina saMskRta mahAkAvyoM ko gati bahuta maMthara rahI hai, kintu isa samaya ke bAda unhoMne gati pakar3I hai ! jaina saMskRta mahAkAya mAhityakA vikAsa kalikAla sarvazasanakopa zrImohanalAla dalIcanda damAI kRta 'jaina sAhityamo hemacandrAcArya se prArambha huaa| IsA kI teravIM aura caudahavI zatAbdI meM jainoM dvArA jI vipula aura bahumUlya saMskRta mahAkAvya - sAhitya racA gayA haiM, use nizcaya hI prAcArya hemacandra aura unakI kRtiyoM se preraNA milI hai| AcArya sarga saMkhyA 8 8 ne svayaM tripaSThizalAkA purapacaritra tathA 'kumArapAla carita' nAmaka mahAkAvya likhe| katipaya mahAkAvyoM kI racanA zrazraya dAtAo kA preraNA para huI hai| ina Azraya dAtAoM meM (gujarAta) ke rAma " vastupAla kA nAma pramukha hai| vastupAla svayaM bhI eka zreSTha kavi thA aura usane 'naranArAyaNAnanda' nAmaka mahAkAvya kI racanA kI hai ! kucha kaviyoM ne pANDitya kAvya-pratibhA aura zAstra jJAna pradarzita karane kI bhAvanA se prerita hokara bhAravi, mAgha aura zrIharSa kI zreNI meM sthAna pAna kI mahatvAkAMkSA me kRtimA minoga kiyA hai| aise mahAnyoM meM vAdagya' aura 'pANDityaM pradarzana' hI pradhAna lakSya rakhe gaye hai, ve jana sAdhAraNa ke lie bodhagamya nhiiN| ve hRdaya kI apekSA buddhi kI upaja haiM aura usI ko adhika santuSTa bhI karate hai| kintu ina sabase adhika saMkhyA aise mahAkAvyoM kI hai jinakI racanA svAntaH sukhAya huI hai / inameM kaviyoM kA mukhya uddezya apane ArAdhya tIrthakaroM ke pAvana jIvana kA varNana karanA rahA hai / inameM kahIM-kahIM una kaviyoM kA dharma pracAraka rUpa bhI sAmane yA gayA hai aura kahIM-kahIM dArzanika pakSa prabala ho gayA hai| 16 jaina saMskRta mahAkAvya - sAhitya kA eka bahuta bar3A bhAga abhI taka aprakAzita hai| prophesara varAra-ni mahAkAvya 1 vasantavilAsa 2 mallinAtha caritra 3 naranArAyaNAnanda 1. saMskRta ke mahA kI paramparA prAcArya hajArI prasAda dvivedI, AlocanA, julAI 1922 / itihAsa, vividha itihAsa grantha tathA zrIzraracanda nAhaTA Adi vidvAnoM ke sahayoga se mujhe abhI taka isa yuga ke jina jaina saMskRta mahAkAvyoM kA patA laga sakA haiM unakI sUcI isa prakAra hai : racanAkAla I0 13vIM zatAbdI kavi bAlacandrasUri vinaya candrasUri vastupAla
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkAvya 4 kumArapAla caritra 5 vAsupUjya carita 6 pArzvanAtha carita 7 zraM yAMsanAtha carita jagaDU carita * bAlabhArata 0 padmAnandramahAkAvya 11 jayanta vijaya 12 dharmAbhyudaya mahAkAvya 13 abhayakumAra carita 14 pANDava carita 12 purIka parita zAlibhadra 17 munisucata carita 8 yazodhara carita 46 nalAyanam 20 zAntinAtha mahAkAvya 21 hammIra mahAkAvya 22 zroNika carita 23 candraprabha carita 24 pArzvanAtha carita 25 pArzvanAtha carita 26 pArzvanAtha carita 27 zAntinAtha carita 28 zAntinAtha carita 22 municarita 30 neminAtha carita carita 31 mahApuruSa 32 pratyekabuddha carita 33 lIlAvatIsAra kAvya sarga saMkhyA 10 4 ng 14 7 8 parva 44 sarga 18 16 15 12 18 marga marga sarga 14 sarga marga 6 sarga skaMdha 10, 16 marga 14 16 16 3 10 da 14 8 10 5 17 21 anekAnta 34 saMbhavanAtha carita 35 sanatkumAra carita 36 vivAhavallabha mahAkAvya 14 se adhika kA kevala 14 vAM sarga zrI abhayajaina maMthAlaya bIkAnera bhI 14vIM zatAbdI kA hI hogA) racanA kAla sana 1365 san 1942 san 1355 san 1275 san 1281 I0 10 13 vIM zatAbdI mana 1240 san 1221 san 1290 se 1233 I0 madhya san 1155 sana 1213 san 1315 san 1228 10 13 vIM zatAbdI utarA I0 13 vIM zatAbdI uttarAda I0 13 va 14 vI zatAbdI mana 1353 san 1216 sana 1318 mana 1255 san 1234 0 14vIM zatAbdI san 1216 10 vIM zatAbdI pUrvA san 1265 san 1237 san 1232 ke lagabhaga 30 13 vIM zatAbdI man 1254 2013 vIM zatAbdI man 1356 san 1205 14vIM zatAbdI (anumAna se) meM surakSita hai| zrI nAhaTA jI kA kavi jayasiMha sUri vardhamAna sUri bhAvadeva mUri mAnaturaMga sUri sarvAnanda sUri amaracandra sUri amaracandra sUri abhayadevasUri udayaprabha sUri candra tilaka upAdhyAya maladhAridevaprabha mUri kamalaprabha pUrNabhAgakhi vinayacandra sUri mANikya sUri mANikya sUri sunibhadra sUri nayandra sUri janaprabhasUra 106 sarvAnanda sUri sarvAnanda mUri vinayacandra sUri mAlizyacandramUhi mAyika hi munideva sUri padmaprabha udayaprabha sUri merutugAcArya motika jinagna mUri mestuga jinapAla upAdhyAya ghazAta (prastuta mahAkAvya anumAna hai ki yaha graMtha
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anekAnta mahAkAvya . marga saMkhyA racanA kAla kavi 3. dharmazarmAbhyudaya I. 13 vIM zatAbdI kA prArambha harizcandra (pro. amRtalAla jI zAstrI, banArasa saM0 vizvavidyAlaya tathA priMsipala cainasugvadAya nyAyatIrtha ke anusAra) "38 munisuvrata carita I. 13 vIM zatAbdI kA uttarAddha ahahAsa 31 vardhamAna carita (zrI paramAnaMda zAstrI ke anusAra I. 13 vIM zatAbdI paanandi iMDara bhaMDAra meM surakSita hai) 1. bhaNyamArgopadeza zrAkAcAra jinadeva 41 RSabhadeva mahAkAvya vAgbhaTTa (anupalabdha) 42 bharatezvarAbhyudaya paM prAzAdhara (anupalabdha) 43 rAjImatI-vipralambha , (anupalavya) 44 candraprabhacarita vIranandI yaha dhyAna rakhane kI bAta hai ki IsA kI 14 vIM zIla mahAkAvya mAne jAte haiN| mahAbhArata aura rAmAyaNa zatAbdI se pUrva taka sargabaddha kAvya hI mahAkAvya mAnA meM isa mAtrA taka vikAsa huA hai ki unake mUla rUpa aura jAtA rahA hai isa samaya taka sargoM kI saMkhyA kisI bhI vartamAna rUpa meM koI samAnatA nahIM raha gaI hai| hindI zrAcArya ne nirdhArita nahIM kI / sarva prathama vizvanAtha kA prasiddha mahAkAvya canda varadAI kRta 'pRthvIrAja rAso' mahApAtra ne mahAkAvya ke lie pATha margoM kI maMgyyA ko bhI isI lie vikasanazIla mahAkAvyoM kI koTi meM niyana kii| vizvanAtha kA samaya IsA kI 14 vIM zatAbdI rakhA jAtA hai / nerahavIM-caudahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta kA pUrvAddha hai ataH unakA yaha nirNaya pUrva kI kRtiyoM para mahAkAvyoM meM aisA koI bhI mahAkAvya nahIM jo ki eka mAtA pAlisa kara hAtha kI racanA na ho phalasvarUpa vikampanazIlamahAkAvya kama hone bhI kI zreNI meM koI mahAkAvya nahIM pAtA / sabhI mahAkAvya kaviyoM ne unheM mahAkAvya kahA hai aura ina paMktiyoM ke alaGakRta mahAkAvya haiN| lekhaka ne bhI unheM mahAkAvya svIkAra kiyA hai| ina ina mahAkAvyoM ko cha: bhAgoM meM bAMTA jA sakatA hai mahAkAvyoM meM krama saMkhyA 1 se lekara 22 taka ke tathA 1. rItibadda mahAkAvya 2. zAstra kAvya 3. aitihAsika 3. aura 38 krama saMkhyA vAle mahAkAvya prakAzita haiM mahAkAvya 4. paurANika mahAkAvya 5. romenTika mahAkAvya zeSa sabhI pramudrita hai| 6. paurANika romenTika mahAkAvya / prathama bhAga meM una mahAkAvyoM kI gaNanA kI jA sakatI hai, jinakI racanA pAzcAtya tathA prAdhunika bhAratIya vidvAna kahAkAvya bhAmahaH daNDI aura prAcArya hemacandra dvArA nizcita ke do bheda karate hai :- 1. Epic of growth mahAkAvya-lakSaNoM ke anusAra huI hai| ina mahAkaviyoM ke 2 Epic of Arts arthAt vikasanazIla mahAkAvya / samakSa bhAravi, mAgha aura zrIharSa kA zrAdarza rahA hai| aise aura alakakRta mahAkAvya / vikAsanazIla mahAkAvya eka mahAkAvyo ko rItibaddha mahAkAvya kahA jA sakatA hai / vyakti ke hAtha kI racanA nahIM hote| unameM eka se adhika rItibaddhatA kI yaha pravRtti rAjyAzraya aura darabArI vAtAvaraNa kA yogadAna hotA hai / saikar3oM varSo meM, agaNita vyaktiyoM kI dena thI, jahA~ pratyeka kavi apane pANDitya-pradarzana, kI pratibhA aura vANI ke yoga se usakA vikAsa hotA vAkcAturya, kalpanAtireka aura alakRta bhASA ke dvArA hai / bAlmIkirAmAyaNa aura mahAbhArata isIlie vikasana- apane utkRSTa kavitva kI dhAka jamAnA cAhatA thaa|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'terahavIM-caudahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya' pAlocya yuga ke sarvazreSTha mahAkAvya 'dharmazarmAbhyudaya' aura kArya meM vaha kitanA saphala hanA yaha to eka alaga nibandha 'naranArAyaNAnanda' meM yahI pravRtti pAI jAtI hai / bhAravi aura kA viSaya hai, kintu itanA to mIkAra karanA hI hogA ki mAgha kI taraha ina mahAkAvyoM ke racayitA bhI kathAkrama ko bhASA para usakA asAdhAraNa adhikAra hai kintu anuprAsa choDa kara bIca meM lagAtAra pAMca chai. sargoM taka candrodaya, ke atyadhika prAgraha ke kAraNa vaha bahata vikhaTa ho gaI vana-vihAra, jalakrIr3A, pAnagoSThI tathA prakRtikA varNana karate hai, jisase usakA kAvya paNDitoM ke upayoga kI vastu hai cale gaye haiM aura bAda meM vikhalita kathA sUtra ko pakar3a janasAdhAraNa ke upayoga ke lie nhiiN| kara Age bar3he haiN| 'bharanArAyaNAnanda' meM tIsare marga ke vAna dUsare bhAga zAmva-kAvya ke antargata aise mahAkAjyoM kathA sUtra TUTa jAtA hai aura cauthe marga me nave parga taka kI gaNanA hai, jinameM kAvya ke sAtha-sAtha vyAkaraNa ke RtuvarNana, raivatakavarNana, candrodaya, magagana-suratavarNana, prayogoM kA bhI pUrA paricaya pAThakoM ko diye jAne kA upakrama sUryodaya, vanakrIDA, dolAndolana aura puSagAvacayana kA rahatA hai / mahAkAvya kA isa zailI kI janaka bhaTTi nAmaka varNana hai / 'dharmazarmAbhyudaya' meM bhI gyArahaveM marga se lekara vayAkaraNa kavi ko mAnA jAtA hai| usane 'bhaTTikAvya' kI pandrahavaM marga taka RtuvarNana, vanakrIDA, jalakrIDA, candrodaya, racanA kI thii| isa kAvya meM rAmakathA ke varNana ke sAtha-sAtha madyapAna tathA paMbhoga zRgAra kA varNana kiyA gayA hai| vyAkaraNa aura alaMkAra ke prayoga bhI batAye gae haiN| bArahavIM donoM hI mahAkAvyoM meM kathAnaka goMNa hai, alaGakRta varNana zatAbdI meM prAcArya hemacandra ne 'kumArapAla carita' kI tathA camatkAra kI pramukhatA hai / pANDitya pradarzana ke dvArA racanA kI isameM kumArapAla ke jIvana carita ke sAtha-sAtha pAThakoM ko camatkRta karane ke lie donoM hI mahAkAvyoM kA saMskRta, prAkRta aura apabhraza kA vyAkaraNa bhI batAyA gayA parA eka-eka marga citra-kAvyoM se bharA hai| eka-eka hai| mAlocya yuga meM jinaprabhamUrine 'yAzraya' yA 'zreNika udAharaNa degviNa : carita' mahAkAvya kI racanA kI jisameM mahAvIrasvAmI ke kaH ki kokakekAkI kiM kAkaH kekiko'kakam / samakAlIna rAjA _Nika ke jIvana caritra ke sAtha-sAtha kokaH kakakaka kaikaH kaH kekAkAkukakATTakam // saMskRta vyAkaraNa ke prayogoM ko batAyA gayA hai / eka -dharmazarmAbhyudaya sarga 16 zloka 82 udAharaNa dagvielolAnolaM lulolelI lAlI lAlalla lolalaH / ghoSavanto'pyaghoSAH myumnava prativAdinaH / lola lola lularulolollo lallI lAla lollaa|| jinvatAvAdinI bibhratyuccatAmanunAsikam // naranArAyaNAnanda marga 14, zloka 23 yahA~ magadha deza ke nAgarikoM kI vizeSatAnoM ke varNana rItibaddhazailI kA eka anya mahAkAvya dillI ke bAda ke mAtha-sAtha vyaMjanoM kI ghoSa, aghoSa aura anunAmika zAha phIroja zAha dvArA pramAnina munibhadramUri kRta 'zAnti. maMjA hotI hai, yaha batAyA gayA hai ! nAtha carita' hai| isameM bhI alakUta zailI dvArA pAgiDalyA grAlocya yuga meM jaina kaviyoM ne aneka aitihApika pradarzana karane kI pravRni parilakSita hotI hai / mahAkAvya kI mahAkAvya likhe haiN| aitihAsika mahAkAvyoM meM kathAnaka prazasti meM kavi ne bar3e garva se kahA hai, kAlidAsa, bhArgava, itihAsa meM liyA gayA hotA hai aura ghaTanA krama bhI itimAgha aura zrIharSa meM jinheM doSa diggaI dete haiN| unheM hApa sammata hotA hai| zailI rItibaddha hI hotI hai| kahane hamameM guNa hI guNa dikhAI deNge| saMskRta ke kAvya paJcaka kA prAzaya yaha hai ki unameM vastu-vyApAra varNana, alaskRta mithyAtva se aMcita hai ataH sAhityAbhyAmiyoM ke lie una zailI, prakRti-citraNa, kAvya rUDhiyoM kA nirvAha bhAdi sabhI granthoM kI jagaha samyakva-saMvAsanA se yukta yaha mahAkAvya guNa hote haiM / kathAnaka meM aitihAsika jIvana vRtta ke sAthapaDhAyA jA sakatA hai|" kavi ke isa kathana se spaSTa hai ki sAtha kabhI-kabhI kAlpanika ghaTanAoM kA upayoga bhI kavi usake sAmane saMskRta ke paMca mahAkAvyoM ke sabhI guNoM se svatantratA pUrvaka karatA hai / nayacandra mUrikRta 'hambhIra mahAyukta eka jaina mahAkAvya banAne kI yojanA rahI thii| isa kAvya' isa yuga kA sarvazraMpa aitihAmika mahAkAvya hai
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jisameM rAmapura ke cauhAna rAjA hammIra ke zIryapUrNa kArya zaraNAgata-rakSA aura alAuddIna khilao ke sAtha yuddha kA varNana hai| sAhityika dRSTi se bhI yaha eka mahattvapUrNa kRti haiyA kA dUsarA aitihAsika mahAkAvya jayasiMha sUrikRta 'kumArapAla caritra' hai | gujarAta ke cAlukya nareza jayasiMha mirAja aura kumArapAla kA jIvanavRtta jAnane ke lie yaha kAvya bar3A upayogI hai / san 1281 meM sarvAnanda sUrI ne 'jagaDUcarita' likhakara jagahUzAha kI kArti ko amara kara diyA, jisane apane guru ke mumba se Ane vAle akAla kI bAta jAnakara pracura anna kA saMgraha kiyA aura san 1256-58 I0 ke gujarAta ke bhISaNa durbhikSa meM anna kaSTa se marate hue prANiyoM ko dAna dvArA bacAyA thaa| mahAkAvya meM isa trivarSIya akAla kA sundara varNana huA hai | bAlavandra sUri kRta 'vasantavilAma' meM gurjareza mRjarAja se lekara vIradhavala taka ke rAjAoM kA aitihAsika vRtAnta hai aura vastupAlA kA maMtrI honA, bhRgukaccha ke zaMkha ke sAtha vastupAla ke yuddha kA tathA zaMkha kI parAjaya kA varNana hai / isake bAda vastupAla kI yAtrAoM ke varzana se lekara usakI mRtyu taka kA varNana hai| isa mahAkAvya meM bhI gujarAta ke itihAsa kI mahatva pUrNa sAmagrI surakSita hai| vastupAla kI yAtrAoM se sambandhita dUsarA aitihAsika mahAkAvya 'dharmAbhyudaya mahAkAvya' hai jisake prathama aura antima vargo meM aitihAsika sAmagrI prApta hai| ina sagoM meM vastupAla, unake guru tathA anya jainAcAryo se sambandhita aitihAsika vRtAnta hai / anekAnta 7 jinakA uddezya upadeza denA yA kisI mata vizeSa kA pracAra karanA hotA hai / amaracandra sUri kRta 'bAlabhArata' aura mANikya sUri kRta 'nalAyana' yA 'kubera purANa' paurANika mahAkAvya ke antargata prAte haiM ! purANoM kI bhAMti ye mahAkAmya bhI patroM aura margoM meM vibhakta hai| 'bAlabhArata kI kathA kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai aura 'nalAyana' meM nala-damayantI kA prasiddha kathA hai| devaprabhasUri kA 'pAcaritra' bhI paurANika zailI kA mahAkAvya hai / adhikatara dekhA jAtA hai ki paurANika mahAkAvyoM kA lakSya kevala kathA kahanA hotA hai ataH unakI zailI meM kavitva kalA aura camatkAra priyatA kA abhAva hotA hai, kintu ye tInoM mahAkAvya kAvyakalA kI dRSTI se bhI ucca koTi ke kAvya haiN| ! isa yuga meM kucha aise bhI mahAkAvya haiM jinheM paurANika mahAkAvya kahA jA sakatA hai| ina mahAkAvyoM kI zailI purANoM se bahuta prabhAvita hai ! purANoM meM prAyaH dekhA jAtA hai ki unameM kathA kI anviti kama hotI hai aura avAntara kavAoM kI bahulatA tathA ghaTanAoM ko vividhatA rahatI hai, 1. kArye nije kriyata etra kharo'pi vaptA 2. prathamaM dazyate tailaM tailadharAya dRzyate 3. sarvo'pi parasyAle sthUlaM pazyati modakam 4. vakraM nAjani romapi 2. tAlikA ne hastikA 6. gagane ropitA jhAloya yuga meM romenTika zailI kA pratinidhi kAvya 'abhayakumAra carita' hai| isa mahAkAvya ke prArambha se lekara anta taka abhayakumAra aise-aise adbhuta kArya karatA hai ki pAThaka ko dAMtoM tale aMgulI dabAnI par3atI hai| aisA koI bhI duSkara kArya nahIM jise vaha sampanna nahIM kara sakatA / mahAkAvya kI kathA bar3I jaTila, pecIlI aura bhramna vyasta hai jise yAda rakhanA kaThina hai / prabandha bhI zithila hai| kavi ne jagaha-jagaha naI kathAe~ Arambha kara dI haiM, jinakA sambandha bAda meM bar3I kaThinatA se jur3atA hai| kintu abhaya kumAra ke mAhasika kArya tara kA patA lagAnA, vAsavadattA kA saMgIta zikSA ke lie udayana ko caturatA se lAnA Adi adbhuta kAryo se isa mahAkAvya kA romenTika guNa bar3ha gayA hai, jo pAThakoM ke kautUhala ko bar3hAne vAlA hai| muhAvaroM aura lokoktiyoM kA isa kAvya meM bharamAra hai ye kAlIna samAja meM pracalita muhAvare aura lokoktiyoM haiM jinakA prayoga Aja bhI hindI meM hotA hai / kucha jokoktiyoM va muhAvare dekhie / apane kAma ke lie gadhe ko bApa banAnA par3atA hai / tela dekhoM, tela kI dhAra dekho| dUsare ke thAla kA laDDU, hamezA bar3A dIkhatA hai| bAla Ter3hA na kara pAnA eka hAtha se tAlI nahIM bajatI AkAza para car3hanA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'terahavIM-caudahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya ' isI prakAra aneka muhAvare aura lokoktiyoM uddhata kI jAtI hai| saMskRta sAhitya to bahuta vizAla hai usakI bAta to maiM nahIM karatA, kintu usake jitane aMza se merA paricaya hai usameM kahIM bhI mujhe ele jIvita, muhAvare dAra bhASA ke darzana nahI hue jaisI 'abhayakumAra carita' meM pAI jAtI hai| 1 dhanya zeSa mahAkAvyoM meM paurANika aura romanTika donoM zailiyAM milata haiM / vinayacandrasUri kRta 'mallinAtha carita' vardhamAnamUri-kRta 'vAsupUjyacarita' bhAvadevasUri kRta 'pArzvanAtha carita', mAnutu gasUri kRta 'zra yAMsanAthacarita' zramacadrasUri kRta 'padmAnanda mahAkAvya' kamalaprabha kRta 'puNDarIka carita' Adi sabhA carita kAvya hai jinheM paurA zika-romanTika mahAkAvya kahanA adhika upayukta hai / ina mahAkAvyoM ke atirikta zAntinAtha, pArzvanAtha, yazodhara, mana kumAra, neminAtha, saMbhavanAtha, munisuvrata, cadraprabha, kumAra, zAlibhadra Adi ke caritroM ko lekara aneka mahAkAvya likhe gaye, jinakA ullekha Upara tAlikA meM kiyA jA cukA hai | sAmAnya kara se inameM mahAkAvya ka sabhA lakSaNoM kA samAveza milatA hai kintu inameM bhASA-zailI kI udAratA aura camatkAra priyatA apekSAkRta kama hai| ina paurA zika- romesTika carita kAvyoM kA mUla uddezya tIrthakaroM ke caritra kA gAna karanA aura dharmabhAvanA kA prasAra karanA hai mANikyadevasUri kRta 'yazodharacarita' kI racanA navarAtroM meM pATha karane ke lie kI gaI hai| isakA pATha karane se putra kI utpatti hotI hai jAne ina zabdoM meM kahA hai- 1 Ida jAtismRtikaraM paTayaMta navarAtreSu prayataiH prm| putra kAmyayA // marga 1, zloka 7. kabhI-kabhI ina paurANika romenTika mahAkAvyoM ke racayitAoM meM bhI apane vividha jJAna ko pradarzita karane kI icchA jAga paDI hai aura unhoMne kathA pravAha kI cintA kiye binA hI apanA pANDitya pradarzana kiyA hai| bhAvadeva sUri-kRta pArzvanAtha carita' ke saptama sarga meM kavi ne apane vaidyaka jJAna kA vistRta paricaya diyA hai| isI sagaM meM, lagabhaga 40 zlokoM meM mAdika jJAna kA paricaya bhI diyA gayA hai| 113 dvitIya sarga meM kavi eka jyotiSI kI bhAMti svapnoM ke phana kA vistRta varNana karane meM laga gayA hai| isI sarga meM zrAge zakuna aura apazakunoM kI vistRta sUcI prastuta kI gaI hai| 'mallinAtha carita' meM vinayacandra sUri kA dArzanika jJAna mukharita ho uThA hai aura unhoMne saptatastroM ke nirUpaNa, samyakatva aura paJcAvata sanbandhI vistRta vivaraNa diye haiN| inake atirikta apane jyotiSa jJAna kA paricaya dete hue unhoMne 'horAjJAna tatvArtha', 'mI pravardhaka lagna' yadi ke lambe, ubA dene vAle vivaraNa prastuta kiye haiM / kamalaprabha-kRta 'puNDarIka carita' meM prAkRta ke zAstrIya va taraNoM ko sthala-sthala para uta ta kiyA gayA hai aura bAMcabIca meM 'vAda', 'samaya', 'nasya' kivaTunA tathA roka uvAca' Adi kA prayoga hai| vinayacandra kRta 'munisumana carita' ke chaTe marga meM mRtizAstra ke vidhAna kA hai jisase kavi kI zivazAstra bandI vidvattA prakaTa hotI hai| isa kAvya meM do eka jagaha gadya kA bhI prayoga hai (dekhie sarga 7, zloka 286 ke bAda) / kahane kA Azaya yaha hai ki ina paurANika romenTika mahAkAvyoM meM bhI kaviyoM ne apane vividha jJAna kA paricaya diyA hai, kintu katipaya apavAdoM ko chor3akara, unakI bhASA sarahA rahI hai aura muhAvaroM kA prayoga bhI kiyA gayA hai / ina kAvyoM meM jinopatti, samavasaraNa, dezanA, nirvANa Adi ke vistRta varNana milate haiN| anya dharmAvalambiyoM aura jaina vidvAnoM ke zAstrArtha kA bhI varNana huA hai| yahA~ unakA uddezya anya dharmoM para janadharma kI vijaya dikhAnA aura janadharma kA mitra karanA rahA hai| ina paurANika - romenTika mahAkAvyoM meM aneka bhrAzcaryajanaka kAryoM kA aura prati prAkRta tatvoM kA varNana hai| inakA kathAnaka bhI apekSAkRta jaTila aura asantulita hai, kyoMki bIca-bIca meM aneka avAntara zrI prAsaGgika kathAe~, thAtI rahatI hai| inameM bhUta-pretoM kA Agamana, jAdU-TonA, tantra-maMtra, pazu-pakSiyoM kI bAteM, zApa, varadAna zakuna zrazakuna Adi meM vizvAsa Adi alaukika aura aprAkRta bAtoM kA varNana hai, kintu inakA kathAnaka pUrNatayA paurANika hai aura inakA uddezya mahata hai tathA ina sabhI kA paryavapAna vairAgya aura zAnta rasa meM huA hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 anekAnta isa prakAra IsA kI terahavIM-cauhavI zatAbdI meM jainoM upekSA kI dRSTi se nahIM dekhA jA sakatA / caritAtmaka ne saMskRta mahAkAvya-sAhitya kI jo dena dI hai vaha parimANa mahAkAvyoM kI bhI apanI alaga mahattA hai| yaha ThIka hai meM hI nahIM, guNoM kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa hai / upameM ki ina mahAkAvyoM meM 'dharmazarmAbhyadaya', 'nagnArAyaNAnanda' bhASA-zalI gata vibhinnatA upalabdha hotI hai| eka aora padamAnanda' 'bAlabhArata' zrAdi kAvyoM jesI sAja-sajA, usane 'dharmazarmAbhyudaya' aura 'naranArAyaNAnanda' jaise kaoNTa-chAMTa aura camaka-damaka nahIM hai, yaha bhI ThIka hai ki zAstrIya rItibaddha kAvya pradAna kie haiM jinakA mUlya prAlo- inameM prayatnamAdhya alaMkAra kRtrima bhASA, ukticitya Adi canA ke kisI bhI mAnadaNDa se bhArgava ke 'kirAtArjunIya' gaNa nahIM hai, phira bhI unameM paundarya hai, vaisA hI mahaja aura mAgha ke 'zizupAlavadha' se kama nahIM hai, to dUsarI ora maundarya jaimA kimI anagar3ha jaMgala kA hotA hai, upavana kA 'bAlabhArata' aura 'padamAnanda' jaise rasa magna karane vAle pravanna sAdhya saundarya nhiiN| unakA yaha saundarya unakI mahAkAvya die haiN| gajarAta ke itihAsa ko surakSita rakhane mAdagI, saralatA aura analaGkati meM haiM aura isI ke kAraNa meM jo yoga isa yuga ke aitihAsika mahAkAvyoM kA hai use unakA sthAI mahattva haiM / jaina darzana aura pAtaJjala yogadarzana sAdhvI zrI saMghamitrAjI darzana kevala cintana nahIM, sAkSAtkAra hai| sAkSAta yogazabda para vicAra zrAmagamya hotA hai aura indriya gamya bhI / prApmA meM yogazabda yuja dhAtu se vyutpanna hai / yuja dhAtu kI mula hone vAlA sAkSAtkAra pragyavahita aura atyanta mpaSTa honA prakRti dvayarthaka hai yujira 'yoge' aura yujar3aca 'samAdhI' / hai / vaha paramArtha pratyakSa kahalAtA hai / indriyoM ke mAdhyama vyAma bhApya meM samAdhyarthaka yuja dhAtu kA saMketa hai / haribhadra se hone vAlA sAkSAt pyavahita hotA hai ataH vaha ampaSTa ne yogArthakara yuja dhAtu ko grahaNa kiyA hai / donoM darzanoM rahatA hai aura vyavahAra pratyakSa kahalAtA hai| jinakA sAkSAta meM yoga zabada kI prAvRtti sama hAta hue bhI prakRti bhima hai| jitanA adhika prAramA ke nikaTa hotA hai, manya ko vaha yogazabda ke artha para vicAra utanA hI aki pakar3a pAtA hai| maharSi panajali ke anusAra yoga samAdhi hai| yaha eka bindu para kendrita do manuSyoM kI dRSTi eka hI sarvottama samAdhAna hai| yaha samAdhAna zarIra kA nahIM hai, rUpa ko dekhatI hai, para eka hI paramArtha ke sAkSAtkAra meM indriyoM kA nahIM haiM, kintu mana kA samAdhAna hai 2 / 3, jahAM RSiyoM ke darzana ne vibhinna rUpa kyoM lie / isa kA mAnasika vRttiyoM kA pUrNa samAdhAna ho jAtA hai, zeSa saMskAra spaSTa samAdhAna hai ki sabake sAkSAt kA mAdhyama prAma-gamya bhI vidagdha ho jAte haiM, vahIM yoga kI pUrNa prApti hai| hI nahIM rhaa| maharSi cArvAka kA pratyakSa indriya gamya thaa| jaina darzana meM yogakA artha hai-joDanA / yaha do bhinna tatvoM kucha maharSiyoM kA sAkSAt zrAmagamya hote hue bhI adhUrA thaa| ko maMyojita karatA hai / adhyAtma kSetra meM yogavaha hai jo prAtmA isa adhapana aura sAkSAtkAra ke mAdhyama bhinna-bhinna the ko mona se jor3atA hai| isa dRSTi se dharma ke sabhI vyApAra yoga ataH darzana kI dhArAeM bhI vibhakta ho gii| hI haiM 4 / nizcaya dRSTi se yoga 'jJAna darzana cAritra' hai| bhArata meM aneka darzana panape / unameM pAtamjala yoga 1-yoga vi0 zlo01 darzana bhI eka hai, jo maharSi pataJjali kA pratyakSa hai| 2-nyAsa bhA0 1 jaina dRSTi se pAtamjalayoga darzana kA adhyayana karanA prastuta 3-vyAsa bhA0 1 pR. 5 nibandha kA abhipreta hai| 4-yoga vi0 zloka
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura pAtAla yogadarzana 115 unakI upalabdhi kA prakRSTatama mAdhyama vyavahAra yoga hai| ahaMkAra aura SoDazagaNa paidA hote haiN| prakRti hI bandhana yoga kA svarUpa mitta-vRttiyoM kA nirodha hai| citta- ko prApta hotI hai aura yahIM mukta hotI hai| puruSa meM bandha vaniyoM kA nirodha jahAM meM prArambha hotA hai. yoga kA aMkura aura mokSa kI kalpanA upacAra mAtra hai| vahIM meM phUTatA hai / cina kI pAMca bhUmikA hai-kSipta, purupa prakatA hai. niguNA hai, bhoktA hai, apariNAmI mRDha, vikSipta, ekAgra, nimddh| kSiptAvasthA rajoguNa pradhAna hai| na usake bandhana hotA hai aura na vaha mukta hotA hai| hai / isameM citta viSayoM meM prAmakta banA rahatA hai muDhA- prakRti aura puruSa ke bIca meM buddhi hai| buddhi ubhaya vasthA tamoguNa pradhAna hai| isa avasthA meM citta moha se mumba darpayAkAra hai| usameM eka aura puruSa kA pratibimba prabhAvita rahatA hai| kAma, krodha, lobha ubhare hae rahate haiN| par3hatA hai| dUsarI aura bAhya jagata kA / puruSa ke pratibimba vikSipta avasthA meM cina cala rhtaa|kaan avasthA se buddhi apane meM cetanA kA anubhava karatI hai| buddhi pratimeM cina kI vaniyAM kA pravAha kirm| eka viSaya para kendrita bimbita mukha-dumba kA prAbhAya puruSa kA hotA hai, yahI puruSa ho jAnA hai| nigar3ha avasthA samagra pratAniyoM meM zUnya hai| kA bhoga hai / para yarthAtha meM puruSa meM koI parivartana nahIM jaina darzana meM ina cina bhUmakAnI kI pratirachAyA haataa| prakRtima apane kimI bhI prayojana kI gaNanA na karatI yatra-tatra prtirdaayit| muni kI bhikSA-vidhi ke vivecana huI puruSa ke bhoga aura apavarga ke lie pravRtta hotI hai| meM batAyA gayA hai:-banyAkSipta cina meM mani gocarI prakRti puruSa kA maMyoga prakRti puruSa ke svarUpa kI uplkre| avyAkSipta 3zabda meM kSipna aura vikSipta donoM bhUmi- bdhi ke lie hI hotI hai| jaba puruSa apane mvarUpa meM kAoM kA pakata hai| praniSThina ho jAtA hai, taba prakRti bhI nivRtta ho jAtI hai| ajJAniyoM ke svarUpa kI vyAkhyA dete hue kahA gayA dRSTA puruSa hai aura razya jaba prakRti hai| lakSya prApti meM hai-4 moha meM jo pAvana hai, ve mRTa hai- ajJAnI hai / ima donoM kA andhe laMgara kA mA prayoga hai| pratipAdana meM mRDhAvasthA kA pratibimba hai| pAnamjala yoga darzana kI yaha mAnyatA jaina darzana meM dhyAna ke vizleSaNa meM prAyA hai- dhyAna vaha hai, jahAM mAmA aura karma ke mAtha maTita hotI hai| jaina darzana ke ekAgra-cintana hotA hai athavA yogoM kA nirodha honA hai| anusAra prAnmA aura karma kA sambandha anAdi hai| kama dhyAna kI vyAkhyA meM yoga-darzana kI ekAna aura nimanda vimAna Mata citta-bhUmikA abhivyajita ho rahI hai| aura svatantra mAmA ke kabhI karma kA bandhana nahIM honA / mAMthya darzana meM prakRti aura puruSa kA anAdi sambandha karma mahina prAnmA hI karma kA marjana karatI hai| usaka hI hai| mattva, rajama , tama ina tInoM kI mAmyAvasthA 5 kA banatA / jaina darzana mAnatA. barmaalal nAma prakRti hai| ke kaMdha samagra loka meM phaila hue haiM aura ve vahAM bhI hai prakRti kI yaha mAmyavasthA kI razya nahIM bntii| jo jahAM mukta pramANe nivAsa karatI hai| vahAM unake kabhI dRzya hai, vaha inakI vikRta avasthA hai| bandhana nahIM hotA / ima, mAnyatA ke AdhAra para yaha prakRti nigya hai, jaba hai, karmoM kI kartA hai, pariNAmI pramANita hotA hai ki kimI apekSA karma ke hI karma kA hai| maMmAra kI mRSTi kA mUla prakRti hai / isame buddhi, bandhana hotA hai| karma hI prakRti kI taraha karma kA majana karatA hai / jisake bandhana hotA hai, vahIM mukta hotA hai| 1-pA.yo. da. sU02 duHzva kyA hai ? duHsva kA nu kyA hai ? duHkha kA prabhAva 2-yAsa. bhA.1,pU01 2-60bha05.1lI . 2 -pA.yo. pradIpa pR.32. 4-mA. za74 -pA.yo.da. mA. mU. 21 5-haribhadra mUri kRta-SaD-darzana rakhoka 36 -pA0 yo0 da. mA. sU. 23 6-haribhadra mUra kRta-pada-darzana zloka, 1.-paDa-darzana zloka 42
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 anekAnta kyA hai| duHkha nivRti kA sAdhana hai ? mAnava kI sahaja upAya pratyaya / yogIjanoM kI samAdhi upAya pratyaya hotI jijJAsA se bhare hue ye cAra prazna kitane mahatvapUrNa haiN| hai| videha aura prakRti layoM meM bhavapratyaya samAdhi hotI pataJjali kI dRSTi meM ina praznoM kA samAdhAna isa prakAra se hai| asA dRSTA puruSa hai| dRzya prakRti hai| daSTa aura dRzya vidaha va kahalAte haiM - jo yogI prAnandAnugata samprajJAta kA saMyoga hI duHkha hai| isa saMyoga kA kAraNa avidyA hai / 2 samAdhi meM cetana tasva kI spaSTa anubhUti karate haiN| usIko avidyA kA prabhAva ho jAne se saMyoga kA bhI prabhAva3 ho zrAma sthiti samajhakara ruka jAte haiN| isa prakAra ke yogI jAtA hai| yaha hAna avasthA hai / yahI dRSTA kA kevalya aura zarIra ko tyAga kara divyaloka se bhI Upara bahuta adhika prakRti ko muktAvasthA hai| samaya taka kaivalya jaise prAnanda ko bhogate haiN| puruSa ko sva aura prakRti ke viSaya meM bheda jJAna ho prakRni laya ve kahalAte haiM, jo asmitAnugata samAdhi jAnA vivekakhyAti kahalAtI hai / 4 yaha viveka khyAti hI hAna meM cetana tatva kI atyanta spaSTa anubhUti karate haiN| umIkA kA upAya hai| zAmasthiti samajha lete haiN| ve zarIra ko tyAgane para isa jaina darzana kahatA hai-zrAmA aura karma kA saMyoga hI avasthA meM divyaloka se bhI adhika avadhi taka kaivalya jaise yathArtha meM duHkha hai| yaha saMyoga nahIM hotA to duHkha bhI ananta Ananda kA anubhava lete rahate haiN| ye jaba punaH nahIM hotA / duHkha ke hetu aneka hai. jinameM mithyA-jJAna hI mAnavadeha meM pAte hai, taba unheM janma se hI zramamprajJAta sabase pahalA hai| yahI saMsAra kI jar3a hai| jaDa ke TUTa jaatii| jAne se duHkha kA vRkSa bhI zithila ho jAnA hai| duHkha kA prabhAva mukti hai / duHkha nivRtti ke cAra mArga jaina darzana meM bhI kucha isI prakAra ke rahasya udaghaTita haiM-inameM jJAna kA sthAna pahalA hai| yahI pataJjali kii| haiM-lava saptama deva upazAnta kaSAya vAle hote haiN| yogI viveka-vyAti hai| upayukta cAra praznoM ko catuvyUha kahA dhyAna meM karmoM kA kSaya karate hae calane hai / jaba sapta lava gayA hai| isa catumyUha ke samAdhAna meM jaina-darzana aura / jitane karma zeSa raha jAte haiM, taba Ayu TUTa jAtA hai| yadi pAtaJjala yoga darzana meM vizeSa nikaTatA hai| itanA sA lambA prAyu hotA to samagra karmo kA kSaya kara mukta ho jAtA para aisA na hone para ve anuttara vimAna meM avidyA kI vyAkhyA karate hue pataJjali ne kahA jAte hai aura ve anya saba davoM meM bahuta adhika samaya taka anitya 5 ko nitya, apavitra ko pavitra, duHkha ko mumba aura upazAnta samAdhi kA anubhava karane hai| anAtmatatva meM prAtmatatva jJAna ko mAna lenA hI avidyA anekAntabAda bhagagana mahAvIra kI mAlika dena hai| jaina darzana kA samagra pratigadana isa para TikA huaA hai| jaina darzana kahanA hai-pratatva meM tastra buddhi mithyA yoga darzana meM bhA anekAnta dRSTi ke pratibimba milate haiN| jJAna hai 6 / sAmAnyataH yaha mithyAjJAna aura avidyA kI buddhi aura puruSa 6 ke marUpa aura virUpa para vivecana karate paribhASA bhI kinanI sundara aura samakakSa banI hai| hue yoga darzana meM likhA hai-buddhi triguNAtmikatA hai| samAdhi ke prakAroM kA vizleSaNa karate hue pataJjali triguNa prakRti ke dharma haiM / prakRti acetana hai / buddhi pracetana kahate haiM -samAdhi do prakAra kI hotI hai-bhava pratyaya aura prakRti se utpanna hai / puruSa guNoM kA daSTA hai| vaha trigu5-pA0 yo060 sA0 sU0 23 NAtmaka nahIM hai; ataH prakRti puruSa sarUpa nahIM hai / para 2-pA0 yo0 da. sA. sU. 24 pratyanta virUpa bhI nahIM hai, kyoMki buddhija pratItiyoM ko 3-pA0 yo0 da0 sA0 sU0 25 4-pA0 yo0 da. sA. sU. 26 .-pA. yo. da. 1196 / 5-pA. da. sA. mR.| 8-pA.yo. pradIpa 187 6-0 si.dI. 73 / 6-pA0 yo0 da. bhA0 pR0 112 / hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMdiroM kA nagara-mar3aI nIraja jaina satanA (ma0 pra0) satanA jilA purAnava kI dRSTi se bhArata varSa kA eka pUrNa sthAna hote hue bhI isa sthAna ko purAnatva ke kisI atyaMta mahattvapUrNa sthAna hai, IsA pUrva dusarA zatI kA bhI vidvAna dvArA abhI taka prakAza meM nahIM lAyA gayA / ho bharahuna kA bauddha stUpa, daza kA sarvAdhika prAcIna bhumarA kA sakatA hai ki isa sthAna kI durgamatA aura patha kI durUhatA ziva maMdira, gupta kAla kI ananya kRti nacanA kA hI isakA kAraNa rahI ho| catumumba ziva pArvatI madira tathA isI kAla kI gaurava jaina maMdiroM kA samUha zava-samUha ke uttara meM sthita thaa| zAlI kRtiyAM mArA pahADakI jaina guphAeM Adi aneka usa samUha kA mArI mamRddhi bhUgarbha meM vilIna paDI hai, kucha eka-pa.ka bar3hakara zilpa-avazeSa isa jile meM Asa-pApa jo upara thI vaha naSTa-bhraSTa ho gaI yA yatra-tatra calI gaI bimbara par3e hai| hai, para abhI taka hama mama TIla kA sarasarI dekha bhAla me madhya kAla meM bhI isa bhubhAga para aneka mundara-sundara jo anumAna huvA hai, usake anusAra yahAM para paMcAyatana kalAkandroM kA nirmANa hayA hai, jinameM patiyAna dAI, bAbU- zailI ke kama-se-kama pAMca vizAla, zikhara banda jina maMdira pura aura maDaI kA sthAna pramukha hai| vidyamAna raha hai| ina maMdiroM kI kalA gvajugahoM kI samamaI nI kabhI gvajurAho kI taraha maMdiroM kA hI kAlIna aura cI hI caividhya pUrNa sajjA-mahina tathA nagara rahA hogaa| aisA lagatA hai ki kAlAntara meM bhUkampa mRttiyoM ke parikara sahita mundara tathA anyaMta pracura mAtrA meM Adi ke naivika prakopa se ina maMdiroM kA vinAza ho gayA virAja mAna rahI hai| aura unhoMne TIlA kA rUpa dhAraNa kara liyaa| yaha sthAna parva prathama isa TIle ko damvane para mujhe jo anubhUti na jAne kitanI zanAdiyoM naka ujaDa paDA rahA, abhI sI- huI usakA varNana mabhava nahIM hai / acAnaka patA lagAnA ima iMda mau sAla pUrva yahAM eka choTI mI bamtI bama gaI hai| TIle para pahuMca gayA aura maiMne yahAM purAtana kA kalpanAtIta yahAM bhI dajurAho kI hI taraha jaina, vaNana aura zaiva vaibhava bimbarA huA pAyA / jima panthara ko palaTanA vahI sampradAyoM ke alaga-alaga maMdira samUha the unameM se kevala eka-na-eka nIrthakara pratimA nikalanI / hara patthara para pAMva jana bhagnAvazepoM kI carcA isa laMmba meM kI jaaygii| ragbana meM prAzaMkA hotI ki nA jAne umaka nAca padmAvatI, yaha nagara eka bar3e tAlAba ke kinAra bamA havA thaa| cakrezvarI, ambikA athavA kauna se nIrthakara virAjamAna ho| tAlAba se lagA huvA hI pahAr3a hai| madhyakAla meM yaha pahAr3a rAmavana saMgrahAlaya ke lie maiMne hama TIle kI kula kalacuriyo kI tripurI zAgvA kI rAjya mImA para thA aura sAmagrI abhI kucha samaya pUrva saMkalita kI hai| inameM adhimaDaI kA tAlAba tathA maMdira mamRha candala rAjAoM kI kAMza no padmAsana aura bar3agAmana tIrthakara pratimAeM hI kalAkRti the, isa prakAra yaha sthAna madhya kAlIna mUni kalA hai, para kuchaka bahuna mundara zAsana devI maniyA~ bhI prApta kA saMgama rahA hai, yaha Azcarya kI bAta hai ki itanA mahatva huI hai| isa mAmagrI ke atirikta kucha vizAna nIrthakara ziSa pR0 116 kA] mUrtiyoM tathA devI mUrtiyoM aura dvAra tAraNa, deharI, vedikA, dekhatA hai, unako devatA huA anadAmaka bhI tadAtmaka kI mtambha prAdi vividha sAmagrI vahA~ abhI bhI bigvarI par3I hai| taraha pratibhAmita hotA hai| yaha TIle ke Upara kI kahAnI hai| TIla ke nIce bhugarbha meM isa prakAra lagatA hai, donoM darzana apano gaharAI meM jipa kalA vaibhava ke pAye jAne kI prAzA hai vaha to nizcita aura bhI aneka dRSTiyoM se vicitra sAmya lie hae hai| hI kalpanAtIta hai| anumAna hai, kabhI ye donoM dhArAe~ bahuta pArzvavartinI rahI prApta sAmagrI ke AdhAra para yaha pahaja anumAna honA haiM aura inhoMne paraspara eka dUsare ko avazya prabhAvita hai ki yahA~ eka phuTa zrAkAra se lekara mAta-pATha phuTa uMcI kiyA hai| taka aneka pratimAeM thI, nathA yAda tIna phuTa UMcI bagA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta bIca meM eka padmAsana tathA donoM zrora bar3agAsana tIthakara pratimAe~ aMkita kI gaI hai, jinakI sItA tathA manojanA adabhuta hai| 118 sana cauvIsI bhI kisI mandira meM pratiSThita rahI hai| isa pIvIsI kI sAta-ATha pratimAe~ kvacita paMDita rUpa meM mujhe prApta ho gaI haiM jinakI eka rUpa racanA-vidhi ko dekhakara cauvIsI kI dhAraNA puSTa hotI hai / zAsana deviyoM ke nirmANa ke vizeSa racanA kauzala kA prayoga madhyakAla kI vizeSatA rahI hai aura vaha yahA~ khUba pAI jAtI hai / rAmavana meM lAI gaI gaka ambikA mUrti to sAr3he pA~ca phuTa U~cI hai| dharaNendra, padmAvatI tathA cakrezvarI aura gaumukha yakSa kI kucha anya mUrtiyAM bhI darzanIya haiM / isa saMkalana meM eka ati tIrthaMkara pratimA bhI mujhe prApta huI hai| isa sundara mUrti kA citra isa lekha ke sAtha diyA jA rahA hai| yaha mUrti nahIM hai varana eka vizAla (lagabhaga 7 phuTa) U~trI padmAsana pratimA ke chatra kA bhAga hai| isapara sarva prathama tIna chatra aMkita haiM, jinake pArzva meM kumbha lekara jala dhArA dArate hue do sundara gajoM kA aMkana hai| ina gajoM para mahAvata, indra tathA gajavakSoM kA astitva bhI darzanIya hai / isake Upara stambhoM dvArA koSThaka banAkara AgamoM ke pATha-bheda aura unakemukhya hetu uma yaha vizva parivartanazIla hai| isameM kAla ke sAtha-sAtha saba kucha badalatA hai / kevala AdamI hI nahIM badalatA, ke upakaraNa bhI badalate haiN| kevala mAnasa hI nahIM badalatA. zabda aura artha bhI badalate haiN| badalane kA itihAsa bar3hA vicitra hai| purAne graMthoM ke pATha bhI badala jAte haiM ima prasaMga meM jaina AgamoM ke parivartana ke kucha udAharaNa prastuta karanA cAhUMgA | bhASA-bheda, lipi-doSa aura vyAkhyA kA mUla meM praveza ye pATha parivartana ke mukhya hetu rahe haiN| zrAcArAMga isa koSThaka ke Upara zikhara kI racanA dikhAI gaI hai| jisameM baDI bArI kI aura sundaratA ke sAtha chajjA, graMga zikhara, cakra tathA kalaza kI racanA hai| vAstava meM yaha kalAvazeSa mandira kA eka pratinidhi avazeSa hai isakI zailI nAlA kI pRSThabhUmi meM se jhAMkatI huI virATanA se una vijJAna gaganacumbI kalAtmaka jinAlayoM kI kalpanA zrAyAnI se kI jA sakatI haiM jo kabhI isa sthAna kI zobhA rahe hoMge / zodha-TippaNa |1|8|4|206 yaha puNa evaM jANijjA uvAhakkane khalu hemaMte gimhe pavane hAparijunnAI sthAI pariTThavijjA | 112 / 5 / 60 jaba taka koI zilAlekha prApta na ho taba taka nizcita itihAsa to kahanA saMbhava nahIM hai, para maMDaI kA jaba pUrI taraha prakAza meM prAvegA taba nizcita hI 'jaina muni kalA aura maMdiroM, tIrtho ke itihAsa meM eka nayA adhyAya nahI to nayA pRSTha avazya jor3anA hogA / munizrI nathamalajI bhASA-bheda zvetAmbara Agama mahArASTrI prAkRta meM prApta hai kintu ferrer bAcArya zaurasenI meM adhika likhate rahe hai| unhoM ne zvetAmbara AgamoM se jo udaraNa lie unakA zaurasenI meM rUpAntara ho gayA / mRlAgadhanA yA bhagavatI zrArAdhanA kI vRtti meM aparAjita sUri ne zvetAmbara zrAgamoM se kucha uddharaNa lie haiM unake tulanAtmaka adhyayana se pATha parivartana kA patA cala jAegA- vijayodayA AzvAsa 4 zloka saMkhyA 333 grahaNa evaM jAuna upAtikate hemaMte supaDi se Dijuna mutra padiTThAvejja
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha-Tippar3a vanyaM paDigaI kaMcanaM pAyachaNaM uggahANaM ca kaDAyaNaM prabhumu pAdapaMchaNaM, uggahaM kaDApaNaM, unnadaraM ubaghi pAveja iti / cA jANijjA, uttamadhyayana 2312636 acalago ya jo dhammo jo imo mntrtto| Acelakko ya jo dhammo, jo vAyaM punnruttro| dagmino badamAgeNa pAsaNa ya mahAjamA // depido vadAmANeNa. pAsaNa ya mahappaNA / pagakajjapavannANaM visasa ki nukAraNaM / pagadhamme pavattANaM duvidhA liMga-kappaNA / liMge duvihe. mehAvi / kahaM vippacco na ne // daza- ubhAmi padiTThANa mahaM samaya mAgadA / vaikAlika 664 nagiNabhara vA vi muDamma dAharomanahamiNAM / gaggaNamma ya mugadumma ya dIDa loma Nagvampa ya / megA uvarmanamma ki vibhUmAe kAriyaM // muhaNAdo virattamma ki vibhRmA karimpadi // lipi-doSa lipi ka pa badalane rahe haiN| ataH pratilipi karane payameva laMcaI kese, paMcaThAhiM samAhiyo vAloM ke gAmane pAne kI kaThinAI rahI hai / jimbane meM bhAge calakara yaha iga prakAra ho gayApramAda bhI rahA hai / pratilipika paba saya vidvAna nahIM mayameva lucaI me, paMcamuThIhi mamAhiyo the| ina kaI kAraNoM meM pratilipi-kAla meM pATha-parivartana ho ge| uttarAdhyayana kI saMskRta vittayoM meM zAntyAcArya kI vRhadatti sabase prAcIna hai| umameM 'paMcaThAhi' pATha mAnA jambUdvIpaprajJapti kI vRtti [ sUtra 30, yatra 136, gayA hai- paMcASTAbhiH- paMcamuSTibhiH / [patra 410] paMca137] meM rAyapameNavaiyame bahanA kalAoM kA pATha udva na muSTibhiH Age calakara mRtla pATha bana gayA / kiyA gayA hai| umameM caudahavI kalA porakamve' hai / vRtti zrIpapAnika [matra 16] meM 'ThANa Thihae. pATa' thaa| kAra zAMti candra ne isakA artha zIghra kavizva kiyA hai| vRttikAra ke anusAra 'ThANAie.' pAThAntara thA / kintu uttarasamavAyAMga [samavAya 2] zrIpAnika [mA 40] aura vartI vRttiyoM meM 'ThANaThihaNa' kI bhAMni 'ThANAie' bhI mUla gayaparmaNaya [kagiDakA 217] kI prAiyoM meM yaha pATha pATha bana gyaa| 'porekanvaM' yA 'pArakamba' bana gyaa| mUtrakRtAMga 1991 meM vijjA pATha hai| ___jambadvIpa prajJapti vRtti [matra 30 patra 10] samavA usakA artha vidhAna-kuryAta kiyA gayA / uttaravartI yAMga [samavAya ..] propAnika mitra . ] meM gbaMdhAvAra prAdoM meM kuryAta-kujjA mUla pATha bana gayA / [vA baMdhAra mANaM, nagagmANaM-pATha hai / paM0 dhecaradAmajI dvArA vipAka [33 pRSTha 29] meM 'zromAriyAhi' pATha hai| sampAdita rAyapaseNaiya [pRSTha 34.] meM yaha pATha 'baMdhavAraM usakI vRti hai 'zrImAriyAhini pralambitAbhiH / bhAge mANa vAra' mANa vAra bana gayA / calakara pATha bana gayA-'laMbiyAhi ya progya riyAhi / yahAM vyAkhyA kA mUla meM praveza kucheka udAharaNa prastuna fry gae hai| unake prAdhAra para pATha-parivartana kI sthiti ko samajhA jA sakatA hai| cUrNi aura vRtti ke sAtha prAgamoM kA adhyayana karane vAle vyakti ko aise pacAsoM udAharaNa prApta hoMge ki cUNi 1-javRddhIpa prajJapti ti, mRtra 30, patra 137 yA prAcIna vRttiyoM meM jo vyAghyA-zabda hai, ve unamvartI puraH kAvya miti purataH purataH kAmyam-zIghrakavimityarthaH / vRttiyoM yA prAdarzoM meM mUlapATha bana gae haiN| uttarAdhyayana 2-'ThANa Tihae' tina myAna-kAyomargaH / tena sthitiryasya 22 / 24 kA uttarArdha isa prakAra thA-- ma sthAnasthitikaH, pAThAntaraNa ThANAhapatti /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. gajA zrIpAla urpha Ila nemacanda DoNagAMvakara (nyAyatIrtha) disambara 52 ke anekAMtameM DaoN. vi. joharApurakara zrI digaMbara jaina mandira zrI manna micandrAcArya pratikA 'zamA pala' ke nAma se lekha prasiddha hazrA hai| usameM brahma Thita // jJAnasAgara (17 vIM madI) ke nIvaMdanA ke nIce padya para pahale zilA lekha ke bAre meM pro. joharApurakara likhane Apane vicAra pragaTa kiye haiN| padya isa prakAra haiM haiM ki. gvAla gotrI ke prAge aura gamasanu ke pIche koI eyalarAya prasiddha deza dakSiNa meM jaayo| zabda chaTa gaye hoNge| kAraNa muniyoM kA gotra bhI nahIM batAyA elUra nayara bagbANa mahimaMDala jama pAyo / jA sktaa| kharaco dravya anaMta parvata mavi korAyo / isa AzaMkA ke sAtha vaha lekha 'gvAla gotrI (zrIpAla) paTadarzana-kRtamAna-indragaja-mana bhAyo / gama mena (padazAta .......) isa taraha vAMcA jAya to usakA kArtika mudi pUnama dine, yAtrA shriijinpaaykii| artha ThIka baiThatA hai / gvAla gotrIya rAjA zrIpAla ne rAmasana te pajata nita bhAvasU', prAmA purata tAmakI // 38 // ke upadaMza meM [yaha kArya prArambha kiyA thA aura kucha] / isa padya meM ullaMgvinaiMdrarAja (san 114.88) gaSTakRTa vIracandra aura rAmamana kA guru-ziSya sambandha itisamrATa tatIya-hone kA prAzaya pragaTa karane hue iMdgaja caturtha hAma prasiddha hai / unakA kArya kSetra bhI dhIpura se elIcapUra (sana 14-88) nahIM hone kA bhAva pragaTa kiyA hai / kyoM ke samovanAla kA bhAga hI rahA hai / tathA kAla bhI mamAna ki usa vakta gaSTrakUToM kI sthiti maMkaTApanna thii| hai| inake viSaya meM jugalakizorajA muntArane tatvAnu lekina bAbU kAmanApramAda jI-iMdrarAja caturtha ko (mana zAyana kA prastavanA meM khUba vistAra ke sAtha carcA kI hai| 174.82, kA samrATa kahane hai, aura use gaMgavaMzI rAjA Ila rAjA kA samaya nizcita karane meM vaha bahuta upayukta mAramiha ne rASTrasTa rAjasiMhAsana para baiThAyA mA pRcita ThaharI hai| jisake lie meM unakA RNI haiN| vamA no aApane karate haiN| vaha jaina dharma kA dRDha zraddhAnI to thA hI sAtha hI vikrama kI 10 vIM zatI kA uttarArdha meM rAmasena kA prArambha janetara darzanoM kA bhI prAvara karatA thaa| __mAnA hai| aura zaka 953 meM mAthura saMgha0 sthApana karane se isa liga 'padadarzana-kRtabhAna' yaha vizeSaNa imI ko antima samaya saM 1088 hI ThaharatA hai| prArambha meM nasvAnu hI zobhA datA hai| tathA isa rAjA kI pUrNavadhi nizcita zAmana maM 1010ke pUrva kA nahIM hone se unhoMne vi. kI karane meM iMdrarAja caturtha kA hI samaya ThIka baThanA hai| bhaktA- 10 sadI kA utarArdha mAna liyaa| vahAM agara vIracanda muni mara kI yaMtramaMtra kathA meM do zrIpura nagara kI kathA dI hai| kAmamaya saM0 1...se 1.35 aura rAmasena kA samaya jimameM zrIpAla rAjA tathA vIracaMdra munikA ullekha hai / jAna 1035 me 1.1.naka mAna liyA to dhanucita na hogaa| par3atA hai inhIM vIracaMdra muni ke upadeza se vaccha deza me para isa vakta vaha the, yaha nirvivAda hai| zrIpura nagara ke eka gvAlane Illi deza ke (haripura) elicapura iMdvarAja caturtha [maM0 1038] ke samaya jaba Ila rAjA kA rAjya liyA thaa| divo bha. kathA 36 aura 30-33] mAmaMta rAjA the to anAyAsa vIracandra-rAmasena unake mama sirapura ke aMtarikSa pArzvanAtha caityAlaya meM jo ki zrI kAlIna Thaharate haiN| pAla-ina rAjA kA banavAyA havA kahA jAtA hai-3 zilA- [1] dUsare zilA lekhoM meM 'malla pamaH' ke zabda se lekha pAye jAte hai| agara maladhArI padmaprabhadeva kI sUcanA ho to, vaha padmaprabhadeva [1] maMdira ke garbhAgArameM mAnastaMbhAkAra pASANa para- hamAre mAmane Ate haiN| jinhoMne apane 'lakSmI mahAtulya gyAla gotrI rAmamenu ...." satI satI satI' isa pArzvastuti ke anta meM guru padmanandI [2] mandira ke bAhara daravAjoM ke Upara kA ullekha kiyA hai| yaha padmanandI saM0 103 meM (premIjI zrola 1 lI .... 'vasundharo malla pn....| jaMbudIva paNNatti ko paM0 1053 ke lagabhaga racI huI "2 rI .... 'aMtarikSa zrI pArzvanAtha .... // mAnate haiN|) race huye jaMbUdIvapaNpatti ke kartA pamanandI [3] mandira ke daravAje ke Upara eka zilapara-- saM0 1030-15 mAnalie jAe~ to, unake ziSya padmaprabhadava
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha-Tippar3a 121 kA samaya saM0 1050 se 7. mAnanA ucita hI hogaa| paracAdvizeSa tattvaparijJAnAthaM viracitasya vRhadbhyasa grahasya auraMgAbAda se pAye hue hasta likhita graMthoM meM 'gurUnI adhikAra zuddhi-pUrvakatvena vRttiH prArabhyate / vinatI kA eka jIrNa-zIrNa pRSTa milA hai| jisameM saMskRta isake vivecana meM mukhtAra mAhaba ne batAyA hai, ki 'brahmadeva bhASA meM 7 aMka hai| chaMda dRSTi se kucha azuddha hote hae ke ukta ghaTanA-nirdeza aura unakI lekhana zailI se aisA bhI bhAva darzana meM paripUrNa hai / prArambha meM eka ambuja prabha mAlUma paDatA hai ki ye saba ghaTanAe~ sAkSAt unako prAMkhoM maladhArikA saMkta milatA hai| bAda meM unake guNa kA varNana ke sAmane ghaTI huI hai| paramAra rAjA bhojadeva unake mahAhai / 5 se 7 zloka itihAsa kI dRSTi se mahattva ke jAna mahalezvara zrIpAla aura unake rAjathaMTI soma tathA paDate hai / vaha isa prakAra hai / nemicandra siddhAntadeva-unake samaya meM maujUda the / ityaadi|" 'praya zrI pratiSTANapura munimuvataM vaMditAtmA / padyaprabhadeva ke nayA mandira banavAne ke bAda, yaha jo prApno devagirimu saMsthAna ilora mamipaM varam // 5 rAjA kA banAyA mandira khAlI thA, usameM vedI pratiSThAdi bhAganAnAM janAnAM vA, prAgrahAnnRpavAMchayA / kArya inhIM nemicandrAcArya ne kiye hoM to dhAracarya nahIM / ammArI zrIpuraM gatvA, zrIpAdaM pajya khezvaram // 6 aura isI kI mUcaka vaha zIna mandira para lagAI ho / vivAdi bhUtavAda hiyakvA zrIjinAlayam / brahmadeva ke batAe huye mahAmaMDalezvara 'zrIpAla' aura nUtanaM viracayyAsI, dakSiNApathagAmyabhUta // 7 // antarikSa prabhu kI punaH sthApanA karane vAle Ila-zrIpAla varSA yoga samAptibAda vaha muni pratiSThAnapura paiThana] abhinna jAna paDane haiN| kyoki DA. joharApurakara bhI ela meM zrI munimughananAtha kI pUjA kara, ilorA ke samIpavartI rAjA ko sAmaMta mUcita karane hai / tathA pAzrama-yAzAramyapura devagiri meM sthita hue| vahAM zrApa hA logoM ke prAgraha se premIjI ke kathanAnusAra yA zve. mUri ke kathanAnusAra paiThaNa hI vaha zrIpura pdhaare| aura vahAM khezvara-antarikSa prabha kI ho, to, vaha usa vakta ela rAjA ke prAdhIna thA hii| vaMdanA kii| bAda meM bhUna jinAlaya ko chor3akara nayA banavAyA tathA Ila rAjA ke jIvana meM 2 yuddha hone kI sUcanA aura isake bAda dakSiNa meM cale gye| milatI hai pahalA yuddha uttarabhArata meM rAjya karane vAle ambuja prabha ko padyaprabha mAna liyA jAya to zilAlekha rAjA vAkaDa (Vaked) ke AkramaNa para use parAsta karane naM. 2 meM isakI aura puSTi hotI hai ki, yaha maladhAri vAlA aura dUsarA huaA abdula rahamAna gAjI ke sAtha / padamaprabhadeva (yaha niyamamArake TIkAkAra se bhinna haiM) isa dUsare yuddha meM yA yundra ke bAda jaldI hI paMcapIroM se paulAkA mandira chor3a gA~va meM nRtana mandira banAne meM preraka ThagA jAkara ena rAjA ko deha daNDa milA hai| isa yuddha kA samaya musalamAnI graMthoM meM sana 1001-6 batAyA hai| [3] tIpara lekha kI carcA karate samaya, hamAre sAmane lekina yaha samaya barAbara na hote hue kucha sAla bAda kA brahmadevamUri kA vRhadavyasaMgraha kI TIkA kA prathama bhAga hone kI sUcanA amarAvatI gajeTIghara meM dI hai| 15-20 prAtA hai vaha isa prakAra hai, "atha mAlaya deze dhArAnAma- sAla ke bAda kI yaha ghaTanA mAnI jAya to bhI-bhojadeva nagarAdhipatirAja-bhojadevAbhidhAna-kavikAlacakravarti saMbandhinaH rAjA kA mahAmaMDalezvara (bar3e prAntakA adhikArI) pada ko zrIpAla-mahAmaMDalezvaramya saMbandhinyAzramanAmanagare zrImuni- bhUSita karane vAlA parAkramI zrIpAla-Ila kA hI rahanA ucita sutrata-tIrthakara-caityAlaye zuddhAtmanyavitti-samutpanna-sugvA- lagatA hai| isa prakAra zrIpAla Ila kA antima samaya mRtarasAsvAda-viparIta nArakAdi duHkhabhayabhItasya paramAtma- maM01075 taka nizcita hotA hai| jisame upakA rAjya bhAvanotpanna-sukhasudhAramaM pipAsitasya bhedAbheda-ratnatraya bhAvanA kAla maM0 1035 se 75 taka 40 mAla kA nizcita hotA priyasya bhaSyavara- puNDarIkamya bhANDAgArAdyane-kaniyogA- hai| isa kAla meM cAra mahAna prAcAryo kI sevA karane kA dhikAri-sAmAbhidhAnarAjazraSTino nimittaM zrInemi- candra- saubhAgya use prApta huyA thaa| prAcArya maladhAri padmaprabhadeva ke siddhAMtadevaH pUrva pai vizAtigAthAbhiladhudravyasaMgrahaM kRtvA jIvana kI ghaTanAe~ thor3e phAra pUraka se zve. 'antarikSa
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAnta pArzvanAtha' pustaka meM maladhAri abhayadeva muri ke nAma para banAe mujaya cAra mahAna digaMbara muniyoM kI sevA karane ghaTAI haiM / jo kAla vyatyaya pAne se aitihAsika pratIta nahIM vAnnA nayA muknAgirI, eloga, pAtura aura pratyakSa zirapura hotii| kyoMki jaba maM0 1075 ke lagabhaga Dela rAjA kA prAdi jagaha digaMbara jaina sthApatya nirmANa karAne vAlA jIvana samApta hotA hai, taba usake 70 mAla bAda usake zvetAmbara saMpradAya kA nahIM ho sakatA / ataH vidvAno ko hAtha se pratiSThA batAnA ucita nahIM lgtaa| aura upara isapara adhika prakAza DAlanA caahie| 3 anArya dezoM meM tIrthaMkaroM aura muniyoM kA vihAra munizrI nathamalajI ___ kucha varSa pUrva maiMne "ahiMsakaparamparA" zIrSaka legya abailla, yavana, suvarNabhUmi, parAhava aAdi mleccha dezoM meM par3hA thA jijJAsA bhara pAI / usameM thA-IsavI mana kI vihAra kiyA thaa| bhagavAna RSabha dIr3ita hAne ke prathama varSa pahalI zatAbdI meM aura usake bAda ke hajAroM varSoM taka meM hI prArya aura anArya dezo meM gA the / prAcArya hemacandra ne jainadharma madhyapUrva ke dezoM meM kisI na kisI rUpa meM yahUdI adaMbailla Adi mlancha dezoM meM bhagavAna RSabha ka bihAra dharma, IsAI dharma aura imlAmadharma ko prabhAvita karatA rahA kA ullekha kiyA hai vaha aAvazyaka niyukti kA anuvAda hai| prasiddha jarmana itihAsa legvaka vAna kemara ke anusAra mAtra hai| madhya-pUrva meM pracalita 'mamAniyA' sampradAya zramaNa zabda kA dvArikA-dahana hA, taba bhagavAna ariSTanemi pahaba apabhraza hai / itihAsa lekhaka jI. epha. mura likhane hai nAmaka dhanAryadaza meM the| yaha palhava bhArata kI sImA meM thA ki hajarata IsA ke janma kI zatAbdI se pUrva irAka, myAma yA usake bAhara yaha anyaSaNIya hai / prAcIna pAIyA (varta aura philistIna meM jaina muni aura bauddha bhikSu makaDoM kI mAna IrAna) ke eka bhAga ko palhava yA parAhaya mAnA jAtA saMgcyA meM cAroM aura phaile hue the / "miyAdatta nAma e hai| kAThiyAvADa meM jUnAgar3ha riyAyata meM eka iMganI upananAsira' kA lekhaka ligyatA hai ki islAma dharma ke kalandarI baMza kI sambhAvanA hotI hai| bhArata meM Arya aura anArya tabake para jainadharma kA kAphI prabhAva par3A thaa| kalandara cAra donoM prakAra ke deza the| kaliga Adi dezoM meM yavana zAsakoM niyamoM kA pAlana karate the-mAdhutA, zundratA, sanyatA aura kA bhI ullekha milanA hai / kumAra pAzrya ne vahA~ eka yavana daridratA / ve ahimA para pragbagaDa vizvAsa rakhate the| zAsaka ko parAjita kiyA thaa| jaina mAhitya meM vihAra-kSatroM kA koI ullekha hai yA bhagavAna ariSTanemi ne dvArAvatI-dahana kI bAta bananahIM yaha jAnane kI prabala utkaNThA utpanna huI / kintu lAI / usa samaya ve vahIM the / upaka pazcAta ve vahIM ke yAtrA va anya kArya-bahulatA ke kAraNa usakI putti nahIM anya janapadoM meM vihAra kara gye| dvAgavatI dahana meM pUrva eka huI / samaya pAkara yaha bhAvanA vilIna ho gii| vAgaya nAnu bAra phira ve khata parvata para zrAye / jaba dvArAvatI kA dadana mAsa meM hama loga prAcArya zrI ke samakSa vizeSAdhyaka bhASya huaA taba bhagavAna ariSTanemi palhava deza meM the| isa madhyA aura Avazyaka niyukti kA pArAyaNa kara rahe the| usameM vadhi meM 12 varSa kA kAla bItA hai| usameM ve IrAna bhI jA tIrthakaroM ke vihAra kA ullekha pAyA to supta bhagavanA punaH sakate haiM aura paurASTra meM bhI ho sakate hai / kintu dvArAvatI udabuddha ho gii| unameM likhA hai, ''bIsa tIrthakarI ne kA dahana hone ke pazcAt kRSNa aura balabhadra, pANDava prAryakSetra meM vihAra kiyA / bhagavAn RSabha, ariSTanemi mathurA [vartamAna maduga] jA rahe the| va pUrva dizA meM cale, pArzva aura mahAvIra ne anAryanetra meM bhI vihAra kiyA thA ?' saurASTra ko pAra kiyA aura hastikalpapura phuNce| vahA~ se ye cAra nIrthakara jina anArya kSetroM meM dezoM meM gae dakSiNa kI ora prasthAna kiyA aura kosumbAraNya meM gae / unakA pUrA vivaraNa prApta nahIM hai| phira bhI yatra kvacita isa yAtrA meM bhagavAna ariSTanemi ke pAsa jAne kA unlegva unakA nAmollekha milatA hai / Avazyaka niyukti va nahIM hai| dvArAvatI-dahana ke pazcAt ve bhagavAna ke pAsa nahIM vizeSAvazyaka bhASya ke anusAra bhagavAna RSabha ne bahalI, gaye yaha pAzcarya kI bAta hai| yahIMpara kalpanA hotI hai ki
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha-TippaNa 123 usa samaya bhagavAna saurASTra meM nahIM the| yaha bhI ho sakatA vipala saMkhyA meM jaina zramaNa vihAra karate the| kAlakAcArya hai bhagavAna unake yAtrA-patha se dUra the / kucha bhI ho antima suvarNa bhUmi [sumitrA] gaye the| unake praziSya vahAM pahale hI nirNaya ke lie abhI taka koI pramANa upalabdha nahIM hai| vidyamAna the / bhagavAna pArzvanAtha ne kuru, komala, kAzI, suhya, jaina zrAvaka samudra pAra karate the| unakI samudra yAtrA avatI, gaTa, mAlata, aMga, baMga, kaliMga pacAla, magadha, aura videza vyApAra ke aneka pramANa milate haiM / laMkA meM vidarbha bhaTa, darzAyA, saurASTra, karNATaka, kokaNa, mevANa, jaina zrAvaka isakA ullekha bI mAhitya meM bhI milatA lATa, dAviTha, kAzmIra, kaccha, zAka, pallava, vatsa, bhAbhAra hai| mahAvaMza ke anusAra I.sa. 430 pUrva jaba anuruddha - Adi dazA meM vihAra kiyA thaa| inameM anArya dezoM kA para bamA naba jaina zrAvaka vahAM vidyamAna the| niggaMTha kA nAmollaMgva nahIM hai| kintu dakSiNa ke karNATaka, kokaNa, 'bhA ullekha milatA hai| pallava, drAviDa Adi usa mamaya anArya mAna jAte the| zAka bhI anArya pradeza haiM / isakI pahacAna zAkya daza yA prArya anArya dezoM kI canA ke pramaMga meM yaha jJAtavya zAka dvIpa se ho sakatI hai / zAkya bhRmi nepAla kI upanya- hai ki anArya deza bhArata ke bAhara hI nahIM rahe haiM ; yahAM bhI kA meM hai| vahA~ bhagavAna pArzva ke anuyAyI the / bhagavAna vividha dRSTikoNoM meM vividha dezoM ko anArya kahA gayA bura kA cAcA, mvayaM bhagavAna pArzva kA zrAvaka thaa| zAkya hai| dhArmika dRSTi se bhArata ke chaH gbagar3oM meM se kevala madhya pradeza meM bhagavAna kA vihAra hA ho, yaha bahuta saMbhava hai| kSetra ko prArya deza kahA gayA hai / vRhanara bhArata ke cha. tagaDa bhArata aura zAkya kA bahuta prAcIna kAla se sambandha rahA hai| unameM pAMca gvaNTu anArya haiM / chaTA gbagdu prArya hai / hai / saMbhava hai vahA bhagavAna pArza ne vihAra kiyA ho| usameM bhI bahuta anArya deza hai| vahAM dharma sAmagrI mulana bhagavAna mahAvAra vraja bhUmi, muhmabha mi, dRDhabhami. zrAdi nahIM hai isalie ve anArya haiM - bhArata meM prArya-anArya donoM anArya pradezoM meM gaye the| ve baMgAla kI pUrvIya sImA naka prakAra ke deza mAnya rahe hai / phira bhI vartamAna bhArata [zAyada bI sImA taka gaya the / kI sImA se bAhara tIthaMkara nahIM gaye, aisA nahIM mAnA jA unara pazcimI mAmAnAnta evaM aphagAnistAna meM sktaa| 4 drogAgiri DA0 vidyAdhara joharApurakara, jAvarA nivAraNakAgadu ke kathanAnumAra dvAragari yaha nIrthakSetra hai| isa meM prAcArya ne gurudana kA nirmANasthAna nANimana phala hADI grAma ke paznima meM hai tathA yahA meM madana zrAdi parvata banalAyA hai tathA ume lATa deza meM candraparI ke muniyoM ne mokSa prAna kiyA thaa| isa gana ko dabane hue samIpa banalAyA hai / jaisA ki muvidita hai. hariSeNAcArya ke paM0 premI ne anumAna kiyA thA ki zAyada jodhapura riyA- kathAkoSa meM zivArya kI bhagavatI zrArAdhanA kI gAthAoM ke mata meM maMdatA nagara ke pAsa jo palodhI nAma kA tIrtha hai udAharaNoM ke rUpa meM kathAe~ maMgRhIta haiN| yahAM unhoMne guruusI ke samIpa kimI mamaya droNagiri rahA (jana mAhinya dala kA nirvANasthAna jo noNimata parvata batalAyA hai use aura itihAsa pR0 442-43) tathA vartamAna droNagiri jo zivArya ke zabdoM meM (gurudatto ya mugidI saMbaniyAnIva doNibundelakhaNDa meM maMdapA grAma ke samIpa hai vaha nirvANakAgaDha matammi) dekheM to toNimata kA prAkRta rUpa doNimaMta jJAta meM vaNana droNagiri nahIM hai / isa sambandha meM eka aura hotA hai / isa dauNimana ko nirvANakANDa meM varNita doNa - saMbhAvanA kI ora hama vidvAnoM kA dhyAna AkarSita karanA giri se bhinna samajhane kA kAraNa digvAI nahIM detaa| tAtparya cAhate hai / nirvANakAgar3ha ke kathanAnusAra droNagiri se gurudatta yaha huA ki hariSeNAcArya ke kathanAnusAra gurudarA kA nirvANa. muni mukta hue the| ina gurudatta muni kI vistana kathA hari- sthAna toNimat -droNagiri lATa deza meM arthAta vartamAna SeNAcArya ke bRhatkathAkoSa kI 136 vA~ kathA meM milatI gajarAta pradeza meM kahIM honA caahiye| hariSeNAcArya kA samaya
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anekAnta zaka maM0 853 sunizcita hai ataH una ke isa kathana kA maisUra rAjya ke dhAravADa jile meM laca mezvara nAmaka grAma vizeSa mahatva spaSTa hai / ukta kathA para saMpAdaka DA. upAdhye hai jo purAtana samaya meM parikara paligere, huligere yA hulajI ne jo TippaNa likhA hai usa meM kahA gayA hai ki ukta giri-holAgiri jaise nAmoM se prasiddha thaa| yahAM ke mugthya toNimana ke sthAna para prabhAcandra ke gadyakathAkoSa meM droNI- deva neminAtha haiM jo zaMkhajinendra isa nAma se prasiddha the kyoM mati yaha rUpa pAyA jAtA hai / tANimata-doNimaMta-droNa- ki isa mUrti ke caraNoM kA bhAga zaMmbanirmita jaisA hai / isa giri kI ekatA kA yaha bhI samarthaka pramANa hai| vartamAna ke sambandha meM eka kathA kA ullekha madanIti kI zApanagajarAta meM ukta varNana ke anurUpa koI sthAna hai yA nahIM catustrizikA meM hai| yaha tIrtha digambara saMpradAya ke adhikAra isa kI khoja avazya honA caahie| meM hai| yahAM ke kaI zilAlekha jainazilAlekha saMgraha bhA0 2 2 zaMkhezvara tathA zaMkhajinendra meM haiM jina se patA calatA hai ki yaha kSetra mAtavIM sadI meM zaMgvezvara yaha tIrthakSetra gajarAna pradeza meM vIramagAMva ke hI prasiha thaa| pAma hai / yahAM ke mukhya deva pAzvanAtha haiM / jinaprabhamUri ke nAma kI samAnatA ke kAraNa ina do kSetroM kI eka vividhatIrthakalpa meM isa ke manbandha meM eka kathA hai jima ke samajha lene kA eka udAharaNa hamAra avalokana meM pAyA anusAra isa kA nAma zrIkRpAga dvArA bajAya gaye zaMkha ke (paM0 darabArIlAlajI dvArA saMpAdita zAsanacatuscizikA kAraNa zaMkhapara par3A thaa| muni jayanta vijayajI ne isa tIrtha pR0 43-47) kA yaha bhrama duharAyA na jAya isa uI ya se ke sambandha meM upalabdha stAtroM tathA anya sAhityika evaM yaha TippaNa likhA hai| zinnAlekhIya ullekhoM kA saMgraha zaMgvezvara mahAtIrtha nAmaka vistRta pustaka meM prakAzita kiyA hai| yaha tArtha zvetAmbara (jIvarAja granthamAlA, zolApura ke AgAmI prakAzana sampradAya ke adhikAra meM hai| tIrthavandanasaMgrahake do aMza) (kahAnI) gehI pai gRha meM na race [ zrI kundanalAla jaina ema0 e0 ] zaraskAlIna zuklapakSIya caturdazI kI camakatI huI bhagavAna bhAskara apanI prANima prAbhA se nIla gagana candrikA, dhauta dhavala rAtri, nIlagagana, kSINAloka tArakoM se ko pAlokita karane lage, vibhAkara kA kara sparza pA kamala jhilamilA rahA thaa| rAjagRhI nagarI pUrNatayA nistabdha evaM pramudita ho uThe, rAjakumAra vAriSeNa ke dhyAna kA samaya zAnta thii| nagara ke sabhI nAgarika jana pragADha nidrA meM samApta huaA jAna, ve dhyAna se nivRtta ho svavastra dhAraNa nimagna the| madhyarAtri kA dvinIya prahara rAjakumAra vAriSeNa karane hI vAle the ki nAgarika surakSA ke adhikArI dagaDapAla zayyA tyAgakara nagara ke bAhara dUra eka nIrava nirjana upavana apane sainikoM sahita vahAM A dhamake aura kyA dekhate haiM ki meM jA pahuMce aura kucha praharoM ke liye sampUrNa parigraha kA sAmrAjJI celanA kA atyanta priya bahumUlya maNimuktAhAra parityAga kara dhyAna meM nimagna ho ge| aisA ve pratyeka vahAM par3A huA damaka rahA hai| rAjakumAra vAriSeNa isase aSTamI aura caturdazI kI rAtri ko kiyA karate the| bilkula hI vekhabara the| daNDapAla ne sainikoM ko Adeza pUrva dizA meM lAlI chA gaI, kSitija meM uSA kI aruNa diyA ki mahArAnI celanA ke bahumUlya hAra kA asalI cora bhAbhA prakaTa hone lgii| khagakula apane-apane nIr3oM kA yahI hai ise pakar3akara mahArAja zreNika ke nyAyAdhikaraNa meM parityAga kara kalarava sahita gaganamaMDala meM vihAra karane lage, upasthita karo, sainikoM ne apane adhikArI kI prAjJA kA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ gehI pai gRha meM na race 125 akSarazaH pAlana kiyaa| rAjakumAra kI nimpRhatA ke sambandha meM mahArAja zreNika ke magava nareza mahArAja zreNika apanI rAjyasabhA meM samana apanA praninidhitva bhI prastuta kiyA para mahArAja saba baiTha rAjyakAryoM meM vyasta the / pratihArIne daNDapAla ke prAga- kucha jAnate hue bhI apane nirNaya para sarvathA aTala rhe| mana kI sUcanA mahArAja ko dI mahArAja kI svIkRti para antataH rAjakumAra ke prANa daMDa kI tithi bhA gii| daNDapAna ko mahArAja kI sevA meM upasthita kiyA gyaa| ___ adhikArIgaNa unheM nagara ke pradhAna catuppatha para le jA rahe aparAvI veza meM rAjakumAra bAriSeNa mahita dagaDapAla ko the, ki kahIM se nagara cora vidya cara vahAM mA pahu~cA, use rAjyasabhA meM pAyA dekha sabhI pArSadagaNa evaM mahArAja mvayaM / jaba sampUrNa sthiti kA patA lagA to usakA mana karuNA se vimmaya vimugdha ho gaye / eka jJaNa ke lie sampUrNa rAjya vigalita ho uThA, 'aparAdha koI kare daMDa koI bhoge' viSa : mabhA jaDavala nimtabdha ho gaI / mabhI mahArAja ke saMketa ccara prAma-glAni meM galane lagA vaha bhAgA-bhAgA mahArAja para dagaDapAla ne apanA prativedana prastuta kiyaa|" mahArAja ! zreNika ke pAsa pahu~cA aura unake caraNoM meM gira par3A aparAdha kSamA ho / baraM baMda evaM vinayapUrvaka nivedana karatA aura vilagva-vilakha kara ronA hA bolA mahArAja aparAdha hai ki mAmrAjJI calanA ke bahumUlya muktAhAra kI corI kSamA ho / rAjakumAra vAriSeNa sarvathA niraparAdha haiM, vaha to rAjakumAra vAriSeNa ne kI hai, mAkSI ke lie yaha hAra inake pAsa gRhastha hokara bhI mAdhu hai| yaha saba pApa to maiMne kiyA thaa| meM hI upalabdha huaA hai / aba mahArAja kI jo praajnyaa| nagara nanako kAmalatA ne kisI dina mahArAnI calanA kA apanA prativedana prastuta kara jaba daNDapAla mauna ho yaha bahumUlya muktAhAra damba liyA thA, jise pAne ke lie gayA, to mahArAja zreNika ne vAriSeNa ko apanA pakSa prastuta upane mujhe bAdhya kiyaa| usake prema pAza meM andhA hone ke karane ke lie kahA para vigagI gRhastha vAriSeNa kyA kahanA? kAraNa mana isa hAra ko curA liyA, para prahariyoM kI dRSTi se upakA no eka hI pakSa thA, jisakI upane bAra-bAra punarA- na baca sakA, ataH apane prANa bacAne ke lie bhAgA para jaba vRtti kI vaha thA "he taan| yaha saba karmo kI viDambanA / kimI taraha apane ko surakSita na pA sakA to yaha hAra dhyAnahai, "jo-jo dakhI vItarAga ne mo-mI homI vIrAMra / prana mtha rAjakumAra vAripeNa ke samakSa phakakara vahIM jhAhI meM chipa honI kavaha nahi hotI, kAhaM hona adhIrA re|" ityAdi gyaa| isI duSkRtya kA pariNAma hai ki prAja rAjakumAra ko mahArAja zreNika ne rAjakumAra ko apanA pakSa prastuta karane prANadai bhoganA par3a rahA hai aura vaha bhI zrApa jaise niSThAko bAra-bAra kahA, para gajakumAra vAripeNa upayukta vAkyoM vAna zAyaka ke hAthoM jo apane putra kA bhI dhyAna na rakha ke atirikta kucha bhI na kaha sakA / antatogatvA mahArAja mkaa| zreNika ne aise ghRNita aparAdha ke daNDa svarUpa rAjakumAra mahArAja zreNika vidya racara kI bAteM bar3e dhyAna se muna ko prAgA dagaDa kI ghoSaNA kara dI aura bahumUlya hAra lekara rahe the| ve mana hI mana vicalita ho uTai ki kimI kA mahArAnI calanA ke pAsa bhijavA diyaa| daNa koI bhIga rahA hai| para va vivaza the, prAdaza de cuke rAjakumAra vAripeNa ke prANa daMDa kI nidhi kI ghoSaNA the, tIra hAtha meM nikala gayA thA, kyA kare kucha samajha meM nahIM sampUrNa nagara meM karA dI gaI / isa kaThora prAjJA ko jo pA rahA thaa| tabhI pratihArI ne savinaya nivedana kiyA ki koI munatA upakI A~gve atha jala se gIlI ho jAtI, kyoM- deva "vAriSeNa kA vadha karane vAloM ke hAtha kila gaye haiM, ki rAjakumAra kI nimpRhatA evaM zreSThatA se sabhI nAgarika aura rAjakumAra ke Upara puSpavRSTi ho rahI hai" pratihArI acchI taraha se paricita the, unheM pUrNa vizvAsa thA ki ke zabdoM se mahArAja zreNika kA manamnApa zAnta ho gayA rAjakumAra aimA dhaNita kArya nahIM kara sakatA, para hAra rAja- ve mana hI mana pramudita ho jaTe, pratihArI ko ucita rUpa se kumAra ke pAsa se pakar3A gayA thA aura vaha apane bacAva meM puraskRta kara vidA kiyA aura svayaM mahArAnI cennanA mahina kucha kaha bhI nahIM rahA thA ataH nAgarikoM ke samakSa eka vadha-sthala ko cala die jahAM kumAra vAripeNa kAyonmarga ati jaTila samasyA A par3I thii| nAgarika ziSTa maMDala ne dhAraNa kie hue virAjamAna the / mahArAja zreNika ne apanI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 anekAnta niSThuratA kI kSamA yAcanA karate hue rAjakumAra se ghara calane kA saMgI pArthA nahIM hai, aApake zubhA-zubha karma hI aApakA kA Agraha kiyA, mahArAnI celanA to putra prema se vihala sadA sAtha deMge. anaH zApa ne dIkSA dhAraNa karalI hai vyartha ho vilagvane lagI aura use ghara calane ko manAne lagI, para hI use kalaMkita karane kA vicAra na laayo|' vAriSeNa kA mana to maMsAra se virakta ho gayA thA / ve somazarmA vAriNa kA upadezAmRta pAna kara mana hI kahane lage maiMne saMsAra viDambanA kA rUpa dekha liyA, merI mana atyadhika prabhAvita hA, para apanI patnI ko na bhulA usameM koI prAgthA nahIM hai mega dRDha nizcaya hai ki prAma- yaka, vAriSeNa ko unakI bage cintA thI. jaba unhoMne mAdhanA kA anuSThAna kruuN| ghara to jala khAne ke sadRza hai| apane upadezoM kA yomazarmA para koI prabhAva na dekhA to ve saMsAra kI sthiti ko bhalI bhAMti samajha gaye the, unhoMne svayaM Adarza prastuta karane kI mocI, ataH somazarmA ko mAtA pitA ko pAMsArika asthiratA se paricita karAyA aura mAtha le carcA ke bahAne rAjagRha nagarI meM mahArAja aMNika unakI anumati lekara svAdAcA dhAraNa karane ke lie vana ke mahaloM meM A gaye / rAnI calanA putra ko ghara pAyA meM cale gye| jAna harpa se pulakita ho uThI, unheM vidhi pRthaka grAmavagA jaba vAriSeNa vana meM pravrajyA ke hetu jA rahe the tabhI kara ghara meM baMTAyA, taba bAripeNa ne apanI mAM meM apanI unake mitra mAmazarmA bhI una ke sAtha ho gaye aura bhAvAveza sabhI panniyoM ko molaha zRgAra meM mujijAna kara apane vaza unhIM ke mAtha bana meM dIkSita ho gaye tathA tapasyA karane samana bulAne ko khaa| putra ke thAdeza ko mana pahala no lage, eka dina yomazarmA ne vINA para kinnaroM kA nimna gIta ganI vimmita huI para putra prema meM vihvala vaha kucha bhI na munA poca sakI aura zIghra hI apanI sabhI vadhuoM ko sundara kuvalayanavadalamamamacinayane maramijadala nibhavara kara crnne| vastrAbhUSaNoM se mujina kara vahAM le pAI jahAM vAriSeNa zrati sukhakara parabhUtakalavadane kajinananirmAyamagvi vidhvdne| aura sAmazA baTa the, una apsarA tulya sundariyoM ke bahumala malinazarIrA malina calAdhi vigttnushobhaa| saundarya ko dekha momazamA mana hI mana bar3e lajjita hue svadagamana dagdhaha dayA zokAtapa zuSkamugvakamalA / aura pocane lage are meM bar3A kAmI hU~ jo isa prakAra vimanAgata lAvaNyA vara kAnti kalApa pari muktA // viSayAsakta ho dIkSA se vimugva ho rahA haiN| aura dUsarI kiM jIviSyanyavanikA nAthe pi gata' jaya mokss| ora mahAdhIra saMyamI evaM tyAgI vAripeNa haiM, jo aisI davAupayukta gIta ko sunane hI mAmazarmA ko apanI patnI ganA tunya strIratnoM ko mahaja hI taNavata paris rAga kara kI yAda aAI upaye milane ke lie vyAkula ho uThe, unhoM. ho cukA hai, dhanya hai isakA mahAnatA aura nimpRhanA kii| ne vAripeNa se ghara jAne kI prAjJA mAMgI, vAripeNa momazarmA nizcaya hI yaha gRhastha hokara bhI ghara meM zrAmakta nahIM huaa| kI durbalatA ko bhAMpa gaye, aura use mAMsArika agthiratA hai vAriSeNa ke tyAga aura saMyama ko pratyakSa dagya sAmazarmA kA upadeza dene lge| he bhadra. yaha maMmAra zramAra hai, kI aAMkhe khula gaI / biveka jAgrata huA / viveka kI aura isake bhoga vilAya to zarkaga mizrita viSa talyA isa dhArA ne hRdaya gata rAga kI lAlimA ko haTA diyA, ananta bhavoM se ina bhogoM ko bhogane pA rahe ho para Aja aura apanI saMyamazrI ko saMbhAlane ke liye vairAgya kI taka kabhI bhI napti nahIM huii| apanA mana sayama aura ni nirmala dhArA upake antara meM vahane lgii| saMtoSa kI ora AkRSTa karo / sarvocca sukha ke mAdhana vaha socatA hai tUne ye 12 varSa vyartha hI kho diye| saMyama aura saMtoSa hI hai| manuSya bhava bahA durlabha hai, ise apanI kAnI strI ke tyAga ke kAraNa maiM isa pavitra veSa ko pAkara isa taraha vyartha hI viSayabhogoM meM nahIM gaMvA denA lajAtA rahA hai| apanI prAtmA ko ThaganA rahA haiM / mere usa cAhie, Apa to svayaM vijJa ho sAMsArika viSaya-bhogoM se rAga bhAva ne mujhe sAMsArika dRr3ha bandhanoM meM jakaDa diyA hai| isa caMcala cina ko nivRtta kara prAtma-citana meM rata raho, yaha bhoga roga ke samAna hai / ve hI saMmAra meM dhanya haiM pArivArika janoM ke moha jAla meM vyartha na phaMso, koI kisI (zeSa pRSTha 133 para)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura anAgraha kI maryAdA (muni zrI gulAbacandrajI 'nirmohI') anekAnta darzana ke praNetA bhagavAna mahAvIra samanvaya yaMtA kA Aropa karata hai| unhoMne kahA-dAnika dRSTi aura mahaasnintra kA divya sandeza lekara isa saMsAra meM paMkucita na hokara vizAla honI caahie| vasnu meM jitane prANa / bhinna matIya vivAdo ka kolAhala parNa evaM prAgraha bhI dharma parilakSita hone hai| una sabakA samAveza na dRSTi bhara vAtAvaraNa meM tapa ko samajhane kI jo sacma dRSTi meM honA cAhie / kimI eka samaya meM kisI eka apekSA se unhoMne dI, vaha macamutra hI mAnavIya vicAradhArA meM eka kipA eka dharma kA pramugpanA nAmya ho sakatI hai kintu usase vaijJAnika unmaMpa hai| anya saba dharmoM kA abhApatI nahIM dI jAnA / isI dRSTi hamAre sAmane aneka vastuNaM. prAtI-jAtA rahatI haiN| hama meM unhoMne varatu ko ana vigaMdhA-dharma-yugalAtmaka bnaayaa| apane prayojanAnusAra unakA vyavahAra karate rahate hai, para yaha vastu kA svabhAva hA gayA hai ki usapara aneka dRSTiyoM se zAyada hA mocata hoge ki jisa samaya ve hameM dikhalAI cintana kiyA jA sakatA hai| isI dRSTi kA nAma anekAntapaDatI hai, vahIM kyA unakA mAlika rUpa hai yA aura kucha? vAda hai| kisI eka dharmI kA eka dharma kI pradhAnatA meM jo kintu jaba hama vastuoM ke svarUpa ke bAre meM socanA nayA pratipAdana hotA hai, vaha 'myAna' (kimI eka apekSA yA vizpa Na karanA prArambha karane hai| naba hama darzana ka kSetra meM kisI eka dRSTi se) zabda meM honA hai, ataH anakAnta kI pahuMca jAte hai| nirUpaNa paddhati ko myAdAta kahA jAtA hai / dArzanika kSetra bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM darzana, dharma aura sarakRti meM mahAvIra kI yaha bahA baDI dena hai| kI jijJAsAnoM kA mundara samAdhAna hai / unake sAmane aneka anekAntabATa ke netra meM dI pata pradhAna haiN| eka yAMgyadArzanika paramparAeM vidyamAna thI / eka-aneka, niya-anitya, gAMga darzana, damaga jana sana / ye donoM darzana apanA-apanI jaDa-catana Adi viSayoM kA ekAntika Agraha unake sAmane paribhASAzrI dvArA apane apane vicAra citraya se ane. thaa| eka paramparA ninyavAda para hI sArA bAMka DAla detI thI kAnana kI sthApanA karanA hai| to dUsarI parampaga aninyavAda ko hI pramANa mamajhatI thii| mAgthya darzana mRla meM dAvoM ko gvIkAra karanA hai-1kimI paramparA ko ekava meM carama nAva kA anveSaNa abhISTa purupa tasva -prakRti nandha / usake mana meM gurupa baha hai thaa| no anya kimI paramparA meM ekatva kA bhayA niSedha aura kRpatha ninya hai| maM na koI guNa hai aura na koI hI parilakSita hotA thA, eka paramparA maSTi kI vibhinnatA meM dharma / usameM kabhI kisI prakAra kA vikAra utpanna nahIM jaDa ko hI kAraNabhUta mAnatI thI nA damarI ko Amatatva honA / prakRti ThIka pu.17 kA viparIta rUpa hai| vaha ninya me anyathA kucha bhI svIkArya nahIM thaa| isa prakAra aneka hokara bhI pariNamana kAtA gatI hai / yaha dRzyamAna jagana virodhIbATa eka dUsare para prahAra karane meM hI apanI zakti isa prakRti kA paramparAgata pariNamana hai / ati sUkma prakRni kA vyaya karate the / yahI kAraNa hai ki usa samaya kA dArza tatva eka pariNAma se damara, dRsa meM tIsare isa prakAra nika jagata zAnta na hokara kolAhalapUrNa va prazAnta thaa| pariNAmoM ko prApta karatA hazrA sthUla rUpa meM pariNAta hotA inaretara virodha hA darzana kA dhyeya bana gayA thaa| hai| yaha pariNamana dha., lakSaNa aura amAthA ina tInoM mahAvIra ne apane cintana se isa virodha kI buniyAda pariNAmoM ke dvArA hotA hai / dharmImpa prakRti se upake dharma meM mithyA prAgraha pAyA / unhoMne ise ekAnnika prAgraha kI kA ekAnta bheda batalAnA sambhava nahIM / vastu kA vyakta dharma maMjJA dI / bastunakha kA sUhamezaNa se cintana karake unhoMne jaba avyakta tathA avyakta dharma jaba vyakta bananA hai, vaha yaha niSkarSa nikAlA ki eka hI varana meM aneka dharma hai kintu dharma pariNAma hai / yaha dharma-pariNAma dharmI ke mpaSTarUpa ke dRSTi kI saMkIrNatA se hI saba apane-apane prAgraha meM yathA- atirikta aura kucha nahIM hai, isalie kArya aura kAraNa meM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta bheda bhI hai aura abheda bhI / yadi bheda nahIM mAnA jAe to hai| sahabhAvI dharma guNa kahalAtA hai / guNa aura paryAya kA dharmI kA nAnA dharmoM meM rUpAntarita honA asambhava hai / eka zrAdhAra davya hai| dravya pariNAmI hai ataH vaha apanI vibhinna hI vastu rUpAntara grahaNa karatI hai isalie abhaMda bhI hai| zaktiyoM ke dvArA vibhinna paryAyoM ko utpanna karatA huA zAma ko pariNamana karatA hai / jaina darzana ke anusAra eka dravya ananta lakSaNa pariNamana kahA jAtA hai / lanaNa pariNamana kA artha guNoM kA prAdhAra hai / usa gRNa samUha ko guNI dRvya se nA aura vartamAna parimana dhimI pRthaka karanA asambhava hai / dravya eka dravya meM rahe hue gaNoM meM rahe hA dharma kA anIta, anAgata aura vartamAna rUpa meM ko bhI guNAntara se pRthaka karanA zakya nhiiN| davya jaba pariNamana hotA hai, dravya rUpa dharmI kA nahIM / vartamAna samaya apanI vibhinna zaktiyoM ke dvArA vibhinna paryAyoM ke rUpa meM meM dharmI kA jo svarUpa prAvibhRta hai, vaha kAlAntara meM vilaya pariNamana karanA hai, tabhI guNa se guNAntara kA bheda upalabdha hokara atIta kA viSaya bana jAtA hai aura anAgana rUpa meM hotA hai / dravya se paryAyoM kA bheda digbalAI paratA hai| jo dharma dharmI kI sattA meM diyA hazrA thA, umakA prAvibhAva isalie eka dRSTi se dapa, gaNa aura paryAya meM bheda bhI hai / honA hai isI prakAra dharma mamaha tInoM kAloM ko mparza dravya svayaM hI parigamana karatA hai / isalie eka dRSTi se karatA hazrA pariNamana karatA rahatA hai / dharmI ina tInoM ve tInoM abhinna bhI haiM / paryAya utpanna aura viniSTa hotA kAloM meM dharmoM meM vidyamAna rahakara nitya kahalAnA hai| rahatA hai, para dravya aura gaNa apane svarUpa kA tyAga na lakSaNa pariNAma kA pariNamana avasthA pariNAma karate hue paryAyoM meM paryAyAntara meM pariNata hote rahate haiM / / kahalAtA hai| nayA-purAnApana hI avasthA pariNAma hai / mata- yAMgyya darzana ke kArya kI taraha paryAya bhI tInoM kAloM ke piMDa se jaba ghaTa kArya rUpa meM prAvibhUta hotA hai, taba nayA pravAha meM bahanA hayA calA jAtA hai| na isakA aAdi hai, ghaTa kahalAtA hai aura prati dina purAnepana kI tarapha bar3hatA na anta hI / eka davya meM aneka gaNoM ke paryAya eka samaya huzrA purAnepana meM pariNamana karatA hai| isa taraha anIna meM vartamAna raha sakate haiM, kintu eka gaNa ke do paryAyoM kA kArya mudUra atIta ka rUpa meM aura, sudUra anAgata kArya eka samaya meM rahanA sambhava nhiiN| eka vizepa gaNa dusare nikaTa anAgata ke rUpa meM pariNata hotA rahatA hai| gaNa meM rUpAntarita nahIM hotaa| jena-darzana ke anusAra cetana sAMkhya-yoga darzana ne isa prakAra ke tIna pariNAmoM ke mvarupa prAma: badrAvasthA meM ho yA muknAvasthA meM, donoM avasthAnoM meM apane catana svarUpa ko nitya rakhate hue gaNoM dvArA paridRzyamAna jagata kI vyAkhyA kI hai| isa taraha ke dvArA pariNamana karatA rahatA hai| ananta kAla se kArya-kAraNa kA nisvacchanna pravAha calatA pAtA hai / eka kA laya tathA apara kI utpatti hotI rahatI kucha vicArako kA abhimana hai ki anekAnta vAda hai, kintu kAraNa kI sattA meM usakI koI bhinna mattA ekAntavAdo kA samanvaya karane ke lie niSpanna hayA, kintu nahIM hai| yaha ucita nahIM hai / ekAnna dRSTiyoM kA samanvaya umpakA jaina darzana catana taba aura jala-tatva, ina donoM tatvoM phalita hai, kintu mUla AtmA nhiiN| ko svIkAra karatA hai| yaha jar3a aura canana donoM ko utpAda vastu meM jo aneka prApekSika dharma hai, una sabakA yathArtha dhyaya aura dhrauvyAtmaka rUpa se pratipAdita karatA hai, utpAda jJAna tabhI ho sakatA hai, jaba apekSA ko sAmane rakhA jaae| gyaya aura dhrauvya zabda se eka hI vastu ke do svarUpa prati- darzanazAstra meM paka-aneka vAya-pravAcya tathA loka vyava. bhAsita hote haiM-1 avinAzI, 2 vinaashii| utpAda aura vyaya hAra meM svaccha-malina, sUkSma sthUla Adi aneka aise dharma zabda vastu ke vinAzI svarUpa ko batalAte haiM tathA dhIcya haiM jo zrApekSika hai| inakA bhASA ke dvArA kathana usI zabda usaka avinAzI mvarUpa kA vAcaka hai| sImA taka sArthaka ho sakatA hai, jahAM taka hamArI apekSA jaina paribhASA meM dharmI ko dravya aura utpAda vyaya zIla use anuprANita karatI hai / jisa samaya jisa apekSA se jo dharma ko paryAya kahA gayA hai / vaha vastu kA krama bhAvI dharma zabda jisa vastu ke lie prayukta hotA hai, usI samaya usI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura anAgraha kI maryAdA 126 vastu ke lie kimI anya apekSA se anya zabda kI prayukti 5-yaha makAna pAMca maMjila kA hai| bhI nathyagata hI hogii| vaha bhI utanA hI prakhaMDa satya -yaha makAna lAla raMga kA hai| hogA jitanA ki pahalA / niSkarSa kI bhASA meM kahA jA -yaha makAna samAjavAdiyoM kA hai| sakatA hai ki eka vastu ke sambandha meM aise aneka tathya hote prazna hotA ki makAna kisakA samajhA jAe ? upayukta hai jo hamAre jJAna meM manihita haiM aura eka hI samaya meM vAkyoM meM eka bhI aisA nahIM haiM, jise apramANita mAnA maba samAna rUpa se satya haiM phira bhI vastu ke pUrNa rUpa kI jaae| sabhI prazna bhikSa-bhinna apekSAoM se eka hI viSaya abhivyakti meM unakI vibhakti karanI hI pdd'egii| yaha to meM satya hai / eka vAkya meM jo kayana hai, dUsare meM vaha usase bhASA kI vizeSatA hai ki vaha eka hI zabda meM vastu ke parvathA bhinna hai| phira bhI paraspara meM abirodha hai| virodha isa sampUrNa svarUpa ko nahIM bAMdha sakanI / jima dharma kA prati- lie nahIM hai ki pratyeka meM apekSA bheda hai| vaha makAna pAdana karanA ho usake lie nabodhaka zabda kA prayukti upAdAna kAraNa kI apekSA se patthara kA hai| svAmitva kI karake avaziSTa dharmoM ke lie 'syAt' zabda kA prayoga apekSA se nareza kA hai / kAryakSamatA kI apekSA se rahane kA hotA hai arthAta pratipAdya dharma ke atirikta anya dharmoM kI hai| kAla kI apekSA se san 1912 kA hai| zrAkAra aura manA kA mvIkaraNa to hai kintu vartamAna meM usakA kathana UMcAI kI apekSA se pAMca maMjila kA hai| varNa kI apekSA nahIM kiyA gayA hai| kabhI-kabhI 'myAt' zabda kI prayukti se lAla raMga kA hai aura kimI dala vizeSa se sambandha kI ke abhAva meM bhI vastu dharma kA pratipAdana hotA hai, kintu apekSA se samAjavAdiyoM kA hai / praznakartA kI bhinna-bhikSa vahAM bhI kathaka ke abhiprAya meM kathyamAna dharma ke atirikta apekSAeM uttaradAtA ko bhinna-bhinna uttara dene ko utprerita dharmoM kA nirAkaraNa karane kI bAta nahI jAnI caahie| tabhI karatI haiN| kyoMki eka hI uttara se samasta jijJAsAeM samAvastu sambandhI vAstavikatA kA samAdara kiyA jA sakatA hai| hita nahIM ho sktii| isa tathya ko hama eka vAkya meM yoM bhI kaha sakane haiM ki joka bhASA aura vyavahAra meM mApekSa kathana kA yaha vastu sambandhI sampUrNa dRSTi pramaNa tathA eka dRSTinaya prakAra jitanA maulika aura satya hai utanA hI darzana jagata kahalAtA hai| meM bhii| uparokta prAvAsa sambandhI jJAna meM ekAntavAditA pramANa aura naya donoM kA uddezya yahI hai ki vastu malya se jitanI dUra le jAtI hai, utanI hI tatva jJAna ke kA pratipAdana ucita bhASA meM ho aura jJAtA unake abhi- sambandha meM bhii| ataH darzana aura loka vyavahAra donoM hI prAya ko ThIka prakAra se hRdayaMgama kara ske| isa vAkya kSetroM meM myAdAda kA prayoga na kevala ucita hI hai, kintu praNAlI ko ahiyA kI vaicArika pRSTha bhUmikA kahA jA anivArya bhI hai| sakatA hai| kyoMki yaha yathArtha kathana hai aura yathArthatA hI mahAvIra ke myAdvAda ke sambandha meM kucha hamara dArzanikoM ahimA hai / yaha praNAlI kathita aura kathanAvaziSTa dharmo kA khAsa tarka yaha hai ki yadi koI vasnu 'mana' hai to 'aman' ko, yadi ve vastu-pramANita hote haiM to samAnarUpa se vI kaise ho sakatI hai? isI prakAra eka-aneka, nitya-anitya kAra karatI hai / alaga-alaga apekSAe~ alaga-alaga prAdi paraspara virodhI svabhAva eka hI samaya meM eka hI jijJAmAoM ke pratyuttara se svayaM pratiphalita hotI haiN| eka padArtha mama Tika sakate hai| isI tarka ke AdhAra para zaMkarAmakAna vizeSa ke lie praznakartA ko usakI jijJAmAnoM ke cArya aura rAmAnujAcArya ne syAdvAda ko 'mithyAvAda' kaha kara anusAra bhinna-bhinna samAdhAna diye jA sakate haiM usakI upekSA kI / rAhula mAMkRtyAyana ne 'darzana-digdarzana' -yaha makAna patthara kA hai| meM bauddha dArzanika dharmakIrti ke zabdoM ke AdhAra para dahI, 2-yaha makAna nareza kA hai| dahI bhI hai aura uMTa bhI, to dahI khAne ke samaya UMTa gvAne 3-yaha makAna rahane kA hai| ko kyoM nahIM daur3ata ? isa prakAra ke kathana se myAdvAda kA 4-yaha makAna san 1962 kA hai| upahAsa kiyA hai| DA. rAdhAkRSNana ne ise 'ardhamanya' kaha
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anekAnta kara jyAjya batAyA hai / isI prakAra kisI ne ise 'chala' kevala jJAna prApta kiyaa| yaha ghaTanA RjubAlikA kI apekSA aura kimI ne ise 'maMzayavAda' kI maMjJA pradAna kI hai kintu se 'mana' hai kintu bhagavAna mahAvIra ne 'pAvApurI meM cala yaha saba myAhAda ke hAI ko nahIM samajhane kA hI pariNAma jJAna prApta kiyA, yaha 'gramana' hI kahA jAgA / kAla bhI hai| prAcIna baddhamUla rUda dhAraNAeM nathA jainetara granthoM meM jana apekSita hai| prAcArya zrI tulasI ko / mA 62 ko darzana ke lie kie gae kathana ko hI pramANa ghoSita karanA abhinandana graMtha bheTa kiyA gyaa| yaha 'mana' hai. kina damaka bhI isameM sahAyaka hue haiN| anyathA pApekSa dRSTi se 'he' atirikta kisI anya kAla kA kathana vasnu ko prakaTa nahIM aura 'nahI hai| ke kathana meM virodhAbhAsa honA hI nahIM karatA / dravya, kSetra aura kAla kI taraha bhAra bhI apejita caahie| hai| taralatA kI bhAvanA jala kI manA ko hI vyakta karatI marrApha kI dukAna para kisI ne dukAnadAra se pUchA- yaha hai, anyathA vApa kaga yA hima bhI usa antargana hona, jevara sone kA hai na dukAnadAra ne uttara diyA-'hAM yaha jo ki pAnI nahIM kintu upaka rUpAntara hai| isa prakAra mone kA haiM / dasare vyakti ne pUchA-'yaha jevara pItala kA hai uparokna 'mata-amana' athavA vidhi-niye va pennika na dukAnadAra ne uttara diyA-'nahIM, yaha pItala kA nahIM hai| kathana ke samAna hI bamna meM eka aneka, vAcya avAcya yahA~ kathyamAna jebara ke lie 'yaha javara pAne kA hai| yaha prAdi vibhinna dharmoM kI manA vidyamAna hai| kathana jitanA satya hai utanA hI yaha pItala kA nahIM hai yaha kisI vastu yA padArtha meM jo apanA ghaTinanI hai| bhI mAya hai| eka hI jevara meM mone kI apekSA se 'mana' unakA mbIkaraNa hI anekAnta kA mindrAnta hai| isakA artha aura pItala kI apekSA meM 'amat' arthAt hai' aura 'nahIM yaha nahIM hai ki jisa vasnu meM jo apekSA vidyamAna na ho, hai| ye donoM kathana satya hai / myAdvAna isI mindAnta kI upakA bhI anekAnta ke mAdhyama se svIkaraNa ho / zazakazRga puSTi hai / 'mana' hai to 'amana' kama ho sakatA hai, yaha yA gagana puSpa kI astitva siddhi meM anekAnta yAreja nahIM saMdaha to ThIka aisA hI hai ki putra hai to pitA kaise ho sakatA hai, kyoMki umameM astitva kA ho amindvi hai| anekAnta hai kintu vaha apane pitA kA putra hai, to apane putra kA kA kvala yathAthatA kA praTIkaraNa karatA hai| vastu kA pitA bhI hai| isameM virodha nahIM, kaMvala apekSA bheda hai| yatheccha parivartana use abhISTa nahIM hai| pratyeka vastu aura padArtha svarAjya, svataMtra, svakAla aura darzana kSetra meM mahAvIra kA anekAnta vicAra-krAnti kI svabhAva kI apekSA se 'mana' aura paradravya, parakSetra, parakAla dizA meM eka nayA moDa hai| zrAcAra-krAnti ke lie vicAra aura parabhAva kI praNetA se 'ammana' hai / ise mahajatayA hI krAnti Avazyaka hotI hai / ana. vicAra-pakSa ko udAra, samajhA jA sakatA hai| vastra mvadravya raI kI apekSA meM pariSkRna para saMskRta banAne ke lie anekAnta kA prayoga 'mat' aura paradanya miTTI kI apekSA se 'zramata' hai| kyoM- atyanta upayukta evaM vAstavika hai| isame anAgraha dRSTi ki vastra, vastra hai miTTI nahIM / dravya ke samAna vastu meM kSetra kA vikAsa hotA hai aura vahI vastu manya evaM natva kI parakha bhI sApekSa hai bhagavAna mahAvIra ne RjubAlikA nadI ke taTa para kI vAstavika maraNI hai| *** anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAileM avaziSTa hai jinameM itihAsa purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae haiN| jo paThanIya tathA saMgrahaNIya hai / phAileM anekAnta ke lAgata mUlya para dI jAveMgI, posTeja kharca alaga hogaa| ___ phAileM varSa 8.1, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16. kI haiM agara bApane abhI taka nahIM maMgAI haiM to zIghra hI maMgavA lIjiye, kyoMki pratiyoM thor3I hI avaziSTa haiN| mainejara 'anekAnta' vIra sevAmandira, 21, dariyAgaMja, dillii|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . . 9.71 mahAkozala kA jaina purAtattva (bAlacandra jaina ema0 e0, sAhitya zAstrI, rAyapura saMhAlaya) prastuta nibaMdha meM prayukta 'mahAkozala' pada se purAne malayapradeza ke una matraha hindI bhApI jitnoM kA nirdeza hai, jAdhava jabalapura bhara gayapura kamiznAsyoM ke antargata hai| prAcIna bhUgala ne anusAra bhArata bhUmi para komala' nAma ke do pradaza . jo kramaza. ut komala aura dakSiNa kAmana kahe jAne / uttara komala daza meM ayodhyA aura usakA samApavatI natra sammilina yA, nathava dakSiNa komala chanImagar3ha ke gayapura aura bilAsapura jiloM tathA sambalapura ke kSetra nakamtRita thA / gata. dakSiNA kAmala pradeza umA nAma + uttarIya pradeza meM vistAra meM bar3A thA. ataeva ise mahAkomala kA jAdA jAne kaMgA thI / kintu prAdhanika gajanInika jAgaraNa ne ma..kozala kI nayI mImA kA nirmANa kiyA jisaka anumA. prAcAna dakSiNa komalIya jhaMtra * sAtha jabalapura, hogamAvAda, narasiMhapura. bagaDavA, mAgara bAlAghATa baitUla aAdi jiloM taka viglana neya bhI mahAkauzala meM mammilita kara liye gaya / isa lekha meM hamI baDe vistAra vAle mahAkozala ke jaina purAtatva ke viSaya meM zrAvazyaka jAnakArI saMkSapa meM de dane kA prayatna kiyA gayA hai| ___ mahAkozala meM ImbI pana 600 se pUrva kI jana purAtatva sAmagrI abhI taka prApta nahIM ho sakI hai| kintu isase yaha anumAna lagAnA ki usame pUrva ke kAla meM yahA jaina rahane nahIM the, ucita nahIM hogaa| chattIsagar3ha meM lage uhImA (ajitanAtha aura maMbhavanAya, 50 vIM zatI ImbI, pradeza meM janadharma kA pracAra bhagavAna mahAvIra ke jIvanakAlna meM hI ho cukA thaa| nanda-maurya aura usake pazcAta uDImA kAganalAI. jilA jabalapura) ke cedivazIya khAravela ke samaya meM ur3ImA jaina matAvalambiyo jaina pratIta hone hai| yaha gAmA mauryakAla kI mAnI gaI hai| kA vizcata kendra banA huA thA / gamI sthiti meM usake guptAMttara kAla kI kucha jaina pratimAeM chatIsagaDha meM paDomI chattIsagar3ha meM avazya hI jainadharma kA pracAra rahA gayapura aura bilAsapura jilA ka gAMvoM meM milI hai / rAyapura hogA / lekina yA to paryApta sarvekSaNa ke prabhAva athavA jile meM isa pratimA sAmagrI kA kendra mirapura (prAcIna zrIkAla ke duSprabhAva ke kAraNa chattIsagar3ha kI prAcInatama jana pura) aura bilAsapura jile meM mallAra (prAcIna mallAla) pratimAeM Adi abhI taka anupalabdha haiM / isaka viparIta hai| mallAra ko jana pranigAe yahAM-vahAM bikharA par3A hai| kucheka vidvAnoM kA mata hai ki siragajA jile kI rAmagaDha kaI-eka pratimAeM no vizAlakAya hai jinakA samaya kalacUrapahAr3I meM sthita jogImArA guphA kI kalAkRtiyoM ke viSaya kAna hai| kintu isa sthAna se jo ambikA devI kI khar3I kI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 anekAnta pratimAeM prApta huI hai, ve nizcaya rUpa se 7 vI 8 vIM DAhalamaNDalIya kSetra meM bahuta milatI haiN| jabalapura jile meM zatAbdI kI haiN| sirapura kI jana pratimAoM meM pArzvanAtha tripurI, bahagAMva rITho, dhAbhAhinautA, kAratalAI, bilaharI kI pratimAeM viziSTa haiN| usI prakAra rAjima meM, jo ki Adi sthAnoM meM kalacuri kAla meM jaina kendra sthApita the, vartamAna meM bhI hinduoM kA eka mugvya tIrtha hai, pArzvanAtha vahAM aneka maMdiroM aura pratimAoM kA nirmANa huzrA / kI eka pratimA upekSita par3I hai / vaha saMketa karatI hai ki tripurI kI jaina pratimAeM kalakattA aura nAgapura ke saMgrahAprAcIna kAla me rAjima meM jaina maMdira sthApita thA, jisake layoM meM bhI pradarzita haiM / inako kalA ucca koTi kI hai| koI anya avazeSa aba aprApya haiN| bilAsapura jile ke tripurI kI do pratimAoM para kalacuri saM... ke utkIrNa ratanapura meM bhI prAThavIM-nauvIM zatI kI ambikA pratimAeM legsa haiM / jabalapura ke hanumAnatAla sthita jaina maMdira meM milI haiN| virAjamAna kalacuri kAlIna pranimA atIya prabhAvapUrNa hai| kalacuri rAjavaMza ke rAjya kAla meM mahAkauzala meM bahurIbanda meM zAMtinAtha kI vizAla pratimA hai, vaha kalacuri aneka jaina maMdiroM kA nirmANa humA / isa vaMza kI DAhala- rAjA gayAkarNadeva ke samaya meM sthApita kI gaI thii| pilamaNDalIya aura dakSiNa komalIya, donoM hI zAkhAoM ke harI meM jaina tIrthaMkaroM kI padmAyana aura kAyomarga donoM nRpati bar3e hI dharmamahiSNu rahe haiN| DAhalamaNDalIya kala- zrAsanoM kI pratimAeM milatI hai| vahAM kI bAhabali pratimA curiyoM kI rAjadhAnI tripurI (jabalapura ke nikaTa) aura apane kisma kI eka hI hai / baDagAMva kI jaina pratimAeM / dakSiNa kosalIyoM kI rAjadhAnI ratnapura (jilA bilAmapura) vIM zatI kI haiN| kaTanI ke nikaTa kAgatalAI nAmaka grAma meM sthApita thii| isaliye ina donoM hI sthAnoM meM jana meM aneka jaina maMdiroM ke avazeSa bimvara paI haiN| isa sthAna kalAkRtiyoM kA nirmita honA svAbhAvika thaa| prAraMga (jilA kI bahuta sI jana pratimAeM aba rAyapura saMgrahAlaya meM le rAyapura) meM bArahavoM satI kA eka jaina maMdira Aja bhI khaDA pAI gaI haiM aura vahAM dIrghA meM pradarzita haiN| ina aprApta hA hai| isa maMdira kI pratimAoM ke atirikta kucha aura pratimAoM meM vibhinna tIrthakaroM yathA RpabhanAtha, ajitanAtha. jana pratimAeM usI gAMva ke mahAmAyA maMdira meM rakhI huI haiN| saMbhavanAtha, puSpadaMta. zItalanAtha, dharmanAtha, zAMtinAtha. ye sabhI pratimAeM bahuta hI sundara haiM aura bhinna-bhinna tIrtha mallinAtha, mAnamughatanAma, pArzvanAtha aura mahAvIra kI karoM kI haiN| ina pratimAoM ko dekhane se emA jJAta hotA pratimAoM, sAtha jaina daviyoM, ambikA, padmAvatI aura hai ki prAraMga meM kAyotsarga Asana kI pratimAeM adhikatara sarasvatI kA bhI pratimA hai / mahanakRTa jina-bimba aura banAI jAtI thI / ina pratimAoM ke alAvA, prAraMga meM sarvatodrikA pranamAga bhI isa saMgraha meM haiM aura sabase sphaTika kI tIna pratimAeM prApta huI haiM, jo aba rAyapura ke mahatvapUrNa to haiM dvimUrtikA-pratimAeM trimUrtikA aura catueka jaina maMdira meM virAjamAna haiN| ye sphaTika pratimAeM 10 vishtiptttt| vIM 11 vIM zatI kI pratIta hotI hai / unameM se bar3e zrAkAra narasiMhapura jile meM prApta kucha pratimAeM nAgapura ke kI pratimA pArzvanAtha kI hai aura donoM choTI pratimAeM saMgrahAlaya meM haiM / inakA samaya 13 vIM zatI I. hai| zItalanAtha kii| sirapura (rAyapura jilA) ratnapura aura baitUla; aura burahAnapura kI pranimAeM bhI usI saMgrahAlaya meM dhanapura (bilAsapura jilA) bhI tatkAlIna jaina kendra the| surakSita haiM / muktAgiri zrAja bhI eka jaina tIrtha hai / snapara kI kaleka jaina pratimAeM rAyapura ke saMgrahAlaya meM le sAgara aura damoha jiloM meM bhI aneka prAcIna jaina prAI gaI haiN| dhanapura meM Aja bhI aneka mUrnirakhaNDa titare- kendra haiM, jinameM rahalI, phatahapura aura kuNDalapura mukhya haiN| bitare par3e haiN| kallAra kI pratimAoM kA ullekha pahale maMDhalA kA kukarrAmaTha jaina kahA jAtA hai| kiyA jA cukA hai, unameM se aneka bar3I vizAla haiN| isa prakAra mahAkaugala kSetra meM guptottara kAla se lekara tripurI ke kalacuriyoM ke samaya kI jaina kalAkRtiyoM kalacuri kAla taka kI prAcIna pratimAeM prApta hotI haiN|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ gehI paM gRha meM na race 133 (pRSTha 126 kA zepa) rahatA thA, aba vaha viSa-kaNikA nikala gaI mAno mere jinhoMne bhavavAMchA ko vinaSTa karane ke liye prAzAvallI undhAna kA hI zubha dina pAyA hai| aba maiM vAstavika sAdhu ke rasa ko niHzakta banAyA hai / bhagavana merA yaha gurutara bana pAyA hai| aura mujhe vizvAsa hai, ki merI sAdhanA avazya aparAdha kaise dUra hogA ? aura meM apane jIvana ko kaise saphala hogii| vAriSeNa para yaha ukti pUrNatayA caritArtha hotI saphala banA skRgaa| vAripeNa jaimA mahA manta hI mujhe hai| gehI pai gRha meM na race jyoM jala meM bhinna kamala hai| nagara saMsAra samudra pAra kara sakatA hai / isa ne merA bar3A upakAra / nAra ko pyAra yathA kAda meM hema amala hai|' somazarmA kiyA hai / jisa meM kabhI bhulA nahIM sakatA / isake tapa vAripegA ke sAtha zIghra hI vana meM pahuMce, aba ve pUrNatayA niH aura tyAga ne mujhe vaha zakti pradAna kI hai, jise meM aba zalya the| prApta nirvikAra bhAva se unhoMne pUrNatayA munipada taka prApta na kara sakA thaa| merA cina nirantara DAMvA Dola kA pAlana kiyA aura paranparayA mukti pada pAyA / * "jagata rAya kI bhakti " ( gaMgArAma garga ema0 e0, risarca skaoNlara ) Izvara ke prati nIva anurakti bhakti kahI jAtI hai| nandi kI paMcavizatikA kI prazasti meM jagatarAya ko nandalAla dharma prANa deza hone ke kAraNa bhArata kI kAvya-sAdhanA kI kA putra svIkAra kiyA gayA hai 3 jo samIcIna pratIta hotA pRSThabhUmI meM bhakti kA mahattvapUrNa yoga rahA hai, cAhe santa hai| jagatarAya auraMgajeba ke darabAra meM ucca pada para pApIna kAvya ho athavA vaiSNava kAvya; bauddha kAvya ho athavA jaina ye| 'rAjA' inakI padavI thii| agaracaMda nAhaTA ke vicAroM kAvya koI bhI yahAM bhakti se achUtA na milegaa| eka bAta ke anusAra DaoN. premamAgara jaina ne jagatarAya ko eka prabhAva. aura hai-vibhinna sAmpradAyika kAvya-dhArAoM ke dArzanika zAlI dharma premI, kaviyoM kA zrAzrayadAtA dAnavIra va cintana meM bheda dRSTi gocara ho sakatA hai kintu bhakti ke nirahaMkArI batalAyA hai| DaoN. jaina ne jagatarAya ke prAgama vicAra se inameM koI bheda bhI nahIM prAMkA jA sakatA vilApa, samyaktva kaumudI, paMcavizatikA, chaMda ratnAvalI, upAmya kA guNa-kathana athavA mahimA-gAna, zrArama-nindA, mAnAnanda zrAvakAcAra prAdi graMthoM kI carcA kI hai kintu eka nipTa bhakti kI kAmanA zrAdi mUlabhUta bAte aisI haiM jo kavi kA bhakta hadaya kevala adyAvadhi prApta 152 padoM meM pabhI sampradAya ka bhaktisAhitya meM samAna rUpa se milatI hI dekhA jA sakatA hai| DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ne hai| jaina sAhitya bhakti kI dRSTi se vizeSa ullekhanIya hai| padmanandi paMcaviMzatikA ke AdhAra para jagatarAya kA kAvya jagatarAya kA paricaya-jagatagaya kA jaina bhakti-sAhitya kAla maM0 1720-1740 I0 ThaharAyA hai| meM mahattvapUrNa sthAna hai| inake pitA maha mAIdAsa siMghala jaganarAya kI bhaktiH -jagatarAya ne apane prArAdhya gotrIya agravAla jaina the| mAIdAma ke do putra the rAmacandra jina bhagavAn zAnta svarUpa, niSkAma, virAgI, zobhAyamAna. aura nandalAla / ina donoM bhAiyoM meM se jagatarAma kina ke mahA-mahima, akSaravihIna vANI dvArA upadiSTA batalAe haiN| putra the, isa viSaya meM vidvAnoM meM matabheda hai| kavi kAzI. ve jinandra ko paTakAya jIvoM para dayAlu, sabakA hitakArI dAsa ne apanI samyakva kaumudI meM inako rAmacandra kA putra yaSTi kA sevya bhI mAnate haiN| kahA hai| agaracaMdAnAhaTA ko bhI yahI rAya he 2 kintu padma- puNya harSa, padamanaMdi paMcaviMzatikA kI prazasti 1 samyaktva kaumudI kI prazasti, anekAnta varSa 10 pagraha, pR. 238 kiraNa 10 4 hindI ke bhakti kAvyameM jaina mAhityakAroM kA 2 bhAratIya sAhitya varSa 2 aMka 2 meM jagatarAya maMba- yogadAna kI pADulipi / 123 ndhI lekha 123 / 5 dekho, jainapada saMgraha
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 anekAnta jagatarAya ke padoM meM prArAdhya kA mvarUpAMkana adhika jJAnAdika dhana lUTa liyo mhAro narka na mopai dayA jI nahIM humA pratyut bhakta ke avaguNa va anpatA kI vyaMjanA adhika huI hai / ve kahate haiM ki maiMne vrata, tapa, saMyama, nIrtha, 'jagata' udadhi te pAra karIje mama duHgya saMkaTa kauna jI dAna kucha bhI to nahIM kiyA aura na jJAna, dhyAna dharma va adharma ko pahicAnA hai| prataH mujhe to tumhArI dayA kA hai| 'jina' ke guNa tathA apanI alpanA va duHgya ke kathana pAzraya hai ke uparAnta jagatarAma ko unake virada kA smaraNa hotA hai| bata tapa saMjama kachu banata na maurSe ho sithila kriyA bhakta ke avaguNoM kA avalokana tathA usa para vicAra ktthinaaii| karanA bhagavAna ke lie ucita nahIM ho sakatA kyoMki una yAte 'jagarAya' prabhu nAma hI jagata niti aba kaDU para dhyAna dene se utpanna glAni unake virada-patita-pAvanatA karibo nega bar3hAI // kI pUrti meM bAdhaka pramANita hogii| yahI soca kara jagatarAya jinendra ko unake virada kA smaraNa karAte samaya usake samyaka pAlana ke lie unake avaguNoM para dhyAna na dene kA nivedana bhI kara dete haiMkucha jJAna dhyAna meM na jAnU aru dharma adharma na jina jI nyArolA jI ho ye...... ... .. ... ... ... / phicaanuu| merI karanI pari mati jaiyo apanoM virada samhArolA jI ho| caMda jagatapati jaga bhAnU mere moha tibhira ko avatA sarano pakar3a yoM terI jagatarAya prati-pAlAlo jI // haTA denA // bhakta apane udvAra meM zrArAdhya ko dRr3hatA pUrvaka ruci kabhI dAna hAtha se nAhi diyA kabhI mumarana mugva me livAne ke lie unake dvArA upakRta bhaktoM kA smaraNa bhI nAhiM kiyaa| unheM karA dete hai / ajAmila, senA, naramI bAlmIki, kabhI paga se maiM tIrtha nAhiM gayA mohi dharama kI rIti tIrtha nAhi gayA mAhi dharama kI rIti ahilyA Adi ke udvAra kI carcA vaiSNava bhakti mAhitya migvA denA // meM sarvatra dRSTi gAMcara hotI hai| jaina bhakta bhI isa kSetra meM yaha vinatI hai morI jagatapati maba jIvana ke rakhavAle ptii| kisI se bhI pAche nahIM rhe| jinendra bhakti se saMTha dhanaJjaya tuma dayA dhuraMdhara dhIra satI 'jaga' dayA kI dhUma macA denaa|| ke putra kA viSa utarA, mAnatuga ke baMdhana toDe, vAdirAja jainadharma meM punarjanma tathA karmavAda kA mahattvapUrNa kA kor3ha miTAyA, mAgara se zrIpAla ko bacAyA, bhaviSyadatta sthAna hai / manuSya ke duHkha sukha kA dAtA Izvara nahIM pratyut ko ghara pahu~cAyA, ramilA kI prAzAeM pUrI kI, siMhodara ve karma haiM jo usake pUrva janmoM meM kiye haiM / yadyapi zubha aura ko saMkaTa meM vajrakaraNa ke mAna ko ghaTAyA tathA kumudacandra azubha rUpa ubhaya karma hI mokSa prApti meM bAdhaka hai kintu ke darzana diye Adi kathAoM meM vividha bhaktoM ke prati kI azubha karma apekSAkRta adhika kaSTa dAyaka aura parityAjya gaI rakSA evaM upakAra ke smaraNa ne hI jagatarAya ko arhanta hai jisakI vidyamAnatA meM zubha karma va jJAna-prApti kI preraNA kI zaraNa meM Ane kA sAhasa pradAna kiyA haihI nahIM miltii| ina azubha karmo kI bhayAvahatA se ghabar3A zrI parahaMta zaraNa terI pAyo / kara chUTakArA pAne ke lie jagatarAma jinendra se prArthanA mAtA manitAko samayamA nijI karate haiM seTha-dhanaM-jaya stotra mcyo taba tAke suta ko viSa utraayo| azubhakarma mhArI lerA jI phira cha, zivapura jAne na mAna tuga ke bandhana toDe vAdirAja ko koDha miTAyo / deva dInAnAtha / kumudacandra prabhu pArasameMTayoM sAgarameM zrIpAla bcaayo| bhava-bhava mhArI gela na bAMData duHkha-detAM kucha nAhI urmilA kI vAMchA pUrI bhaviSyadatta ko ghara phucaayo| raich| siMhodara ke saMkaTa mAhIM vajrakaraNa ko mAna ghaTAyo /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jagata rAya kI bhakti" 135 bhakta sahAya karI bahutarI tina ke kathana purAna btaayo| lagana rahata tuva prorii| bhaI pratIni sunI jaba mahimA tava 'jagarAma' zaraNa cina laayo| manavAM merA lAgyo ho jinezvara syauM / jaina bhakti sAhitya meM jinendra ke pratimA-darzana ko aura na mohi suhAya kachu aba kAma kahA para mauN| mahatvapUrNa sthAna milA hai| dhAnatarAya, banArasIdAma Adi jagatarAma apane prArAdhya se kimI bhautika padArtha sabhI bhaktoM ke pratimA-darzana se utpanna prAnanda ko vyakta athavA mukti kI abhinnApA nahIM karateH mubuddhi-dAnI tathA karane vAle pada milate haiN| jagatarAya bhI jina pratimA ke pApa vinAzinI jina mevA tathA 'jina' maMtra kA japa hI unheM dazana mAtra meM apane damvoM ke vinAza, hadaya ko praphalita abhIpsita haitathA aMga-pratyaMga ko romAJcita pAkara gadagada ho uThe haiM - da ho jinarAja deva mevA mohi ApanI / prabhu ke darzana ko bhAye yAvata hI du.kha iMda namAye / dana jo subuddhi kubuddhi kI uthApanI / dekha darama deUnana mirAye niramvi-niragbi puni puni llcaaye| hU~ no mahA pAtagI kaha na aMga maatgii| sIma dhAri kara carana namAye namata namata neU na adhaaye| sunI meM narI sevA hai aneka pApa kAMpanI / hiyare-harama-taraMga na mAe taba sura bhari rapanA guna gye| gurau 'jagarAma' dAsa grAma prabhu nAtha / aMga aMganana pulakita cAye aba sava kAja mare mana bhAye / pAUM nAma maMtra ke japAvana kI japAvanI / 'jagatarAya' sevaka saramAye tIna loka-pati mAhiba paaye| jagatarAya kevala imI janma meM apane pArAdhya kI sevA ke abhilApI nahIM haiM pranyuna vaha to janma-janmAMtaroM meM bhakti kI carama pariNani ananyatA hai / yaha ananyatA bhI unakI sevA ke unake darzana va kathA zravaNa ke bhI satata jagatarAya ke kaI padoM meM parilakSita hotI hai, jisame vidita AkAMkSI haihotA hai ki jagatarAya kI prIti tathA lagna anya devoM kI saMvA phala yaha pAvR tihaarii| apekSA jinezvara se hI lagI rahatI hai aura usake atirikta bhava-bhava mvAmi milI numahI hI sevaka havaM guna gaavuu| unheM kucha suhAnA nahIM tihArI mRrati apane nanana niragvi niragvi hrmaauuN| to mo jArI prIti jinarAya nihAre caraNa apane karana te ardha banAya car3hAvU / deva aura mabani mA~ taarii| kathA nihArI apane zravanana munata munana na aghAvU / rama saba virama bhaye tuma rama lambi, jagatarAya prabhu jabaloM ziva dyau tabalauM hatanA citcaavuu| "jayapura kI saMskRti sAhitya ko dena-" zrI dalapatirAya aura unakI racanAe~ pro0 prabhAkara zAstrI ema0 e0 / "bhAmera" yA "ambAnagara" ke zAmaka-mahArAjAdhi- premI the aura ApakI sabhA meM saMskRta bhASA ke katipaya rAja mirjArAjA rAmasiMha prathama kA nAma kachavAhavaMzIya vidvAna sammAnita the| sammAnita vidvAnoM meM eka zrI dalazAsakoM ke itihAsa meM prasiddha hai / yaha nagara rAjasthAna kI patirAma yA zrI dalapatirAya bhI the| vartamAna rAjadhAnI jayapura se 6 mIla uttara meM jayapura- zrI dalapatirAya kA paricaya upalabdha nahIM hotaa| dillI saDaka para sthita eka prAcIna ramaNIka evaM aitihA- kevalamAtra yaha kahA jA sakatA hai ki inakA mugala kAlIna sika sthAna hai| mirjA rAjA rAmasiMhasaMskRta bhASA ke atyanta zAsakoM se acchA paricaya thaa| unakI racanAoM ke dekhane
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAn inau, jo itara jana tAhiM na bAMce / tAmeM pAtisAhana ke nitya fare dina kRya, adaba kI rIti, vaibhava, pratApa, manasaba jAgIra maafra ko vyorA ityAdika aneka prabandha hate / kitAba ko dala vizeSa hato / 136 se yaha patA calatA hai ki ye pahale bAdazAha ke pAsa rahe the aura tadanantara Amera ke zAsaka mirjA rAmasiMha ke pAsa cale Aye the / 1 rAjasthAna prAcyavidyApratiSThAna, jodhapura ke hastalikhita pustaka saMgrahAlayAdhyakSa zrI lakSmInArAyaNa jI gosvAmI ko eka guTakA prApta huA thA jisameM prAcIna anekoM grantha likhe ye usameM zrI dalapatirAma ke nAma se racanAeM upalabdha hotI haiM (1) cakattA pAtazAhI kI paramparA aura (2) rAjarIti nirupaNam kavi ne apanA varzana karate hue usameM apane AzrayadAtA mahArAja rAmasiMha kA yazovarNana evaM unake Azraya kI prazaMsA kI hai| prArambha meM prAstAvika paricaya upasthita karate hue likhA hai ki lekhaka ne vaha viSaya bAdazAha ahamadazAha ke ustAda mahaphUja khAM nAmaka vyakti kI vyaktigata pustakeM par3hakara isa cakattA pAtazAhI kI paramparA" nAmaka racanA kA praNayana kiyA hai / isameM bAdazAhoM ke nityanaimitika dina kRtya adava kI rIti vaibhava, pratApa, manamaba, jAgIra Adi kA stRita vivecana hai / yaha pustaka urdU mizrita hindI bhASA meM haiM ukta guTake meM uparyukta granthoM ke 23 pRSTa haiM / 2 * isa grantha ke prArambha meM kucha sAmAnya vivecana hai"vinaya vidhivAhI vinetA ke lAyaka hai| jAkI caTasAla meM vinaya hai bhakti meva (1) aru dInatA paramaseva jANo manuSya kauM cyArikoM upakAra pratikAra hai / 1 prabhu 2 mAtA pitA 3 guru 4 khAviMda || prathama prabhu jAna naradeha daI suradeha 1 punIta dusare mAtApitA jina dhAma sIta tIsarI guru, jo naratana meM nara gu (Na) na dAyeM / cautho khAviMda jo anna balate nina prANa hi rAmbai / I aafa ko pratikAra na ba binA svAmi ke upakAra / jo ve saba hI nitta naimittika deha ke adhIna arU deha anna ke prazna svAmi ke / grantha lekhana kI 'bhUmikA' likhate hue zrI dalapatirAya likhate hai-"atha vivudhana kI zilancha tivArI meM eka dina mahaphUjapA [khAM] nAma ahamadazAha ko ustAda jo mohU pai kRpA rAkhata hau, tAkI baiThaka ke tAka meM doya yAvanI kitAbagharI hatI / 1. adAbassahala tIna 2. miphtaahujjbaabit| e duI pAtisAhI kitAbakhAnA meM AI isI pratibandha eka dina khAna ke divAnakhAnA ke tAka ta~ kitAba meM laI vAMcani lagyo / te hI prosara [avasara ] khAna zrAyo / mohi yaniye ko niSedha kiyo moha jo nahIM da rahI aura pAvana gIrvANavana te jo jAniye meM AI mo yA saMkSipta prabandha meM likhI haiN| jo sIkhe tinheM kAma zrAva, caturani kI sabhA meM bAdara bahAva / yA prabandhako nAma va [da] hula prAdAva dharayo hai-tAko artha hai"vinaya vi" bArkI udaya adhikAra ityarthaH tAma nAma pArasI meM tala prat zradhikAra | ityAdi" / / uparyukta avataraNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yavanabAdazAha ahamadazAha ke pustakAlaya kI 2 gopanIya pustakoM ke kicit adhyayana se sAmagrI prApta kara lekhaka ne ina prayoM kA nirmANa kiyA hai| isake pazcAta 13 u phArasI ke pAribhASika zabdoM kA artha prastuta kiyA hai| jaise - [1] sijadA ko daNDavat / [2] tavAphakoparijumma / [3] salAma ko - kuzalapRcchA / tasalIma kI saupiyo / [5] kiyAma kau-- ThADo rahivau / [6] kalara kI vaiTiyI [7] rAma kI ziSTAcAraityAdi / "cakattA pAtazAhI kI paramparA' nAmaka grantha prathama pRSTha se prArambha kiyA jAkara pandrahave pRSTha taka likhA gayA hai / yaha pUrNa hai| isakI bhASA pUrva pradarzita uddharaNa ke samAna hai| akSaroM kA durvAcyatA evaM lipi ke prAcIna hone se usakA yathAvat adhyayana kaThina hai / isake pazcAt solahave pRSTha se 23 ve pRSTha taka "rAjarIti nirUpaNama" nAmaka grantha hai / isameM lekhaka kI vidvattA kA AbhAsa atyanta zIghrarUpa meM ho jAtA hai / sarva prathama - grahala khidamata ke nAma" zIrSaka ke antargata saMskRta ke zabdoM kA pracalita ud miti bhASA meM prayukta hone vAle zabdoM ke paryAyavAcI rUpa meM ullekha hai / yathA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dalapatirAya aura unakI racanAe~ 137 "pratinidhi-vakIla, mutalaka, nAyaba, musAhiba / amAnya: vajIra, dIvAna, pradhAna / snaapti-bmbmii| zAlApani = mIramAmAna, khAnamAmA / mulagyaka-munzI / mhttr==naajir| analAdhyakSa mIra bhAtaza, nopakhAnA kA drogaa| vAstuka==mIra imArana / nagara gauptika- koTavAla / dharmAdhyana ==kaajii| gaNanAyaka rimAledAra-ityAdi / isa ke pazcAta kAragvAnoM ke nAma die gae haiN| inakI maMkhyA 36 batalAI gaI hai| isase patA calatA hai ki usa samaya 36 kArakhAne hote the| inakA zabdakoza kI dRSTi se atyanta mahatva hai| hara kArakhAnoM ke nAma darzanIya haiM [ ] zayyAgAra==mumbagaMja gvAnA / [0] majanAgAra:=gumalla bAnA, hammAma / [3] devAyatana-tamanbIha khAnA / [4] bhaMpajyAgAra==davAI gvaanaa| [1] phalAgAra==mevA khaanaa| [6] mahAnama==babarcI gvAnA, ramauDA / [7] mugaMdhAgAra==khuzaboI gAnA / [=] praharaNAgAra-koramAnA, minaha gvAnA / [6] maMntarAgAra==pharAza bAnA / [10] zrIgRha -gvajAnA / [31] maMduga-astabala, narelA' ... - 'isyAdi / upayukta ina sabhI kA maskRta padyA meM vivecana prastuta kiyA gayA hai| isI racanA kA nAma "rAjarIti nirUpaNa" hai| udAharaNa ke lie.-"abala-khidamata" ke nAmoM meM 'pratinidhi' kA ullekha kiyA gayA hai-ve likhate haiM "vakIla-munalaka-nAyaba-musAhiba"prAjJA bhavedyadAyattA hastalekhazca bhUpataH / jAnIhi taM pratinidhi rAjya sarvasvadhUrvaham // 3 // vajIra-pradhAna-dIvAna"prAyadvArAdhikArAH syuryadAyattAH mahIbhujaH / amAtyaM mantriNaM viddhi pradhAna sacivaM hi tat // 4 // munzI"patrANi prati patrANi likhedyo hi nRpaashyaa| mulebaka vijAnIyAd rAjamantra niketanam // 8 // nAjira'yos barodhamya kRtyAni gupyAdIni viceSTate / mahattaraM vijAnIyAta taM pratItaM jitendriyam // 11 // kAjI"prAcAra vyavahAreSu prAyazciroSu yojanAt / pravargayanmAnyanamodharmAdhyakSaH prakIrtitaH "2"ityAdi / 'prahala vidamana' ke nAmoM kI paribhASA dekara-zAlA bheda' nirdiSTa kie haiN| jaise-mumbaseja khAnA "mAcAH mamtaraNAya ca yatra ttpricaarkaaH| zaTyAgAraM vinirdipTaM rAjarAtivizAradaH // 35 // gumalla mvAnA"yApaGganodvartanAni macaropamkaraM jalam / yatra nanmajjanagRhaM rAjarAtija bhASayA // 36 // ityAdi / inake varNana karane ke pazcAt-deza vibhAga tathA upaka adhipoM kI paribhASAeM prastuna kI haiM jinameM mUbA, pirakAra, pragaNA (paraganA) mauje, baMdara, dayAra, majamUedAra kA ullekha hai sUbA"mamudra giriparyantaM kI cakraM cakrI tadIzvaraH / madAMmtamya vibhAga. syAd rASTra janapadaM ca tat // 1 // "dayAra"zipinaH karmakAgazca vyApAra vyavahAriNaH / caturaMga balo rAjA yatra nadaraMgamucyate // 10 // cakrI cakrAdhipaH samrATa rASTrapAlaH prakIrtitaH / magadalezI mahArAjaH sAmanto viSayAdhipaH // 6 // prAmANi katicidyamya vaza'mI bhaumikaH smRtaH / grAmaNIgrAmamukhyaM (caudharI) myAdrInijI dezapaMDitaH / [kAnUnago] // 2 // majamupadAra'rAjavetanadAnAMzAna prAmApti dazavArSikIm / likhitvA dhArayadyamnu lekhamaMgrAhako mataH // 13 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 isake pazcAt paraganoM ke adhikAriyoM kI paribhASAeM haiM jinameM amIna, karoTI, kolakaroDI porAMnI kArya nigAra yA nivAsa, sahavaladAra, koTavAla phojadAra Adi kA varNana hai| 'ponedAra' kA varNana karate hue likhA hai"rAjadravyaM prajAdana mAdadIta parIvya yaH / dhaniko nikSiyeta pazcAta kathitaH prAptadhArakaH // anta meM upasaMhArarUpa meM likhA hai zranekAnta " ityAdayo'dhikArAH syuH prAyazazcakavartinAn / sampatteranusAreNa khanyeSAM viddhi bhUbhujAm // 102 // epA paddhati rAkhyAnA rAjarIti vubhutsayA / garbhAjasevA pAkA mizca // 106 // iti yavana pAThyanukRtyA rAjarIti nirUpaNaM nAma zatakaM viracitaM dalapatirAyeNa // samApta zubhava pAMcave adhyAya meM jina dharma adharma aura zrAkAza dravyoM ko eka-eka kahA hai unhIM kI aura bhI vizeSatA prakaTa karane ka liye sUtrakAra kahate hai : niSkriyANi ca ||7|| pada cheda : dharmAdIni dravyANi niSkriyANi bhavanti / dharma, Adi dvaya dharma, adharma, AkAza dravya --kriyA rahita haiM-- dezAntara prApti rUpa kriyA se rahita haiM-halana calana kriyA rahita hai isa kathana se jIva pudagala svataH kriyAvAna bhI siddha ho jAte hai / isa sUtra kA rahasya samajhane ke liye hameM pahale jainadharma ke utpAdavyaya kA siddhAnta samajhanA Avazyaka hai / dravyoM meM nimna prakAra se utpAda vyaya hote haiN| / (1) pahalI kriyAguNa dvArA sthAna patita dAni vRddhi rUpa utpAda vyaya hai / yaha pariNamana pratyeka aor at farkAraNa svataH siddha svabhAva hai / dravya eka sthAna para avasthita rahe yA dUsare sthAna para jAne ke liye gamana kare usa se isa pariNamana kA koI sambandha nahIM hai / yaha pariNamana to chahoM dravyoM meM pratyeka samaya svabhAva yA vibhAva hara avasthA meM hotA hI rahatA hai / yaha grantha ke prArambha karate samaya lekhaka ne spaSTa rUpa meM batalAyA hai ki isa grantha kA nirmANa baMda, koza, svAnubhava Adi ke AdhAra para kiyA gayA hai| vaha eka prakAra se yavana kAlIna pramukha pAribhASika zabdoM kA saMskRtameza hai isake dvArA hama takAlIna zabdoM evaM zrAvazyaka vyavahAroM kA jJAnakara sakate hai / yaha eka mahatvapUrNa kRti hai tathA prakAzana yogya hai / mocazAstra ke pAMca adhyAya ke sUtra 7 para vicAra ( pa0 saranArAma jaina, bar3auta 'meraTa' ) morayA tatyAtra ke pariNamana dravya se tAdAtmya anAdi ananta hai / kevalajhAna gamya vacana gocara hai / 'paryAya' rUpa hai / isa kI apekSA saba dravya kriyAvAna hai para yaha kriyA yahAM iSTa nahIM hai| (2) DumarI kriyAbhAva kI hInAdhikatA rUpa hotI hai bacce kA jJAna abhI hIna hai| phira spa javAna hotA jAtA hai vaha bar3hatA jAtA hai / buDhApe meM ghaTane lagatA hai / yaha jo jJAna kI hInAdhikatA yA manijJAna se zruta. avadhi, mana paryaya aura kevala rUpa pariNamana karanA yA darzana kA anu adhi kevala rUpa pariyamana karanA / isI prakAra pudagala meM sparza, rasa, gaMdha, varNa kA pariNamana jaise pIlepane kA taratamarUpa pariNamana yA pIle se hare rUpa pariNamapa dharmadrazya kA gatihetutya parimana dharma hasya kA sthiti hetu parimana, AkAza kA avA pariNamana tathA kAla kA vartanAhetutva pariNamana yaha saMyoga janita pariNamana hai; kyoMki saMyoga kA sadbhAva yA abhAva sApez2a hotA hai / isa ko 'svabhAva guraNa vyaMjana paryAya' kahate haiM / isa pariNamana me bhI uparokta sUtra kA sambandha nahIM hai kyoki jaba dravya eka kSetra meM sthita rahe taba bhI yaha kriyA hotI hai aura dUsare kSetra meM jAya taba bhI hotI hai|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ke pAMcave adhyAya ke sUtra 7 para vicAra (3) tIsarI kriyA kevala jIpa meM hotI hai| vaha mohanIyAdi karma ke use jIva kA midhyAtra pravarati avarati pramAda, kapAya rUpa pariNamana hai| yaha vibhAva kriyA hai so jaba taka usakA nimitta karma rahatA hai taba taka to ye hotI hai phira nikala jAtI hai| isa ko 'vibhAva guraga vyaMjana paryAya' kahate haiN| jisa samaya jIva meM ye kriyA hotI hai yadyapi usa samaya meM halana calana rUpa parispandAtmaka kiyA bhI avazya hotI hai para donoM kiyAeM bhinna-bhinna haiN| ina ke guNa bhinna bhinna hai, lakSaNa bhI bhinna-bhinna hai aura nimitta bhI bhinna-bhinna hai| isaliye yaha rAga rUpa kiyA bhinna haiM aura parispandAtmaka kiyA bhinna hai uparokta sUtra kA sambandha isa rAga kriyA se bhI bilkula nahIM hai / (4) cauthI kriyA- dravya meM eka aisI kiyA hotI hai jisa ke dvArA dravya eka sthAna meM dUsare sthAna meM jAnA hai / hindI meM isa ko halana calana kriyA kahate haiM aura zAstra meM isa pradeza parispandAka hai yaha kiyA nimina hai gayA rUpa hai| isaliye pa dharma, AkAza aura kAla meM to isa kriyA ko avakAza hI nahIM / pudgala meM yaha kAla sApena hotI hai ataH usa meM paramANu tathA skandha donoM avasthAoM meM raha sakatI hai / jIva meM dravyakama nokama sApena haiN| isaliye saMsAra vasyA meM rahatI hai / siTa meM nahIM / zrAtmA meM zarIra anusAra jitane AkAra banate haiM ve saba isI kriyA ke kAraNa hai aura pudgala kI jitanA skandhAtmaka racanA banatI tathA bigaDatI hai vaha saba isI kriyA ke kAraNa hai| isa kriyA ko 'dravya vyaMjana paryAya' kahate hai| uparokta sUtra kA sambandha isa parispandAtmaka kriyA se hai sUtrakArakA zaki dharma, adharma, zrAkAza jina tIna dravyoM kA adhikAra calA A rahA hai, ve tIna dravya isa parispandAtmaka kriyA se sadA rahita hai / yadyapi nirvizeSa rUpa se prayukta kiyA gayA kiyA eka sAmAnya zabda hai jo sabhI kriyAoMoM kA ghotaka hai para yahAM usa kriyA ko koI vizeSaNa na dekara bhI vaha kevala parispandAtmaka kriyA kA vAcaka hai| bAta zrAgama bala se 136 spaSTa hai| isaliye 'niSkriyAriga' se bhAva niraparispanda kriyANi' se hai / uparokta cAra kriyAoM meM se Adi kI tIna kriyAoM ke kAraNa ivya meM jo pariNamana yA payAya utpanna hote hai una kI 'bhAvAtmakapariNAma' vA 'bhAvAtmaka paryAya' yA kavala 'bhAva' kahane aura kiyA se jo pariNAma yA paryAya utpanna hotI hai una ko 'parispandAtmaka pariNAma' yA 'parispandAtmaka paryAya' yA kevala 'kriyA' bhI kahate haiN| uparokta tIna pariNAma guNoM se sambaMdhita hai aura cauthA pariNAma pradezoM se sambandhita hai yaha bhI kaha sakate hai kyoMki ye kriyAeM 'guNapariNAmAtmaka' hai aura yaha kriyA 'pradeza parispandAtmaka' hai / ukta tInoM guNoM kA hone se 'guNa paryAvarUpa' hai aura cauthI kriyA pradezoM kA pariNamana hone se 'dravya paryAya rUpa' hai aisA bhI kaha sakate haiM / prazna- isa kriyA kA la kyA hai ? uttara- 'ubhayanimittApekSa paryAyavizeSa: dravyasya dezAntara praptihetuH kivA ( gajavArtika) artha-sva aura para athavA antaraMga aura bahiraMga kAraNa kI apekSA rakhanevAlA paryAya vizeSa, dravya kI pradezastara kI prApti kA 'kriyA' hai| kiyA vizeSya hai aura tIna usa ke vizeSaNa hai 1 prazna-tIna vizeSaNa dene kA kyA kAraNa hai ? uttara - ubhaya nimitta sApekSa' dene kA yaha kAraNa hai ki yaha kriyA gurulaghu kI kriyA kI taraha kevala svanimita nahIM hai kintu vibhAva kriyA hone ke kAraNa ubhaya nirmita hai / vastu kA nija pariNAma hai mahato svanimitaka kA artha hai aura svabhAva pariNAma nahIM kintu vibhAva pariNAma hai yaha paranimina sApekSanA hai / svanimittaka kriyA sadA rahatI hai / yaha sadA nahIM rahatI / yaha isa vizeSaNa se spaSTa jJAta hotA hai| 'paryAyavizeSa' kahane se yaha kriyA svayaM drazya pA usa kA trikAlI svabhAva yA guNa nahIM hai kintu paryAya hai aura paryAya bhI svabhAva payAya nahIM kintu vimAtra paryAya hai isa liye pavizeSa vizeSaNa diyA hai| isase yaha bhI phali 1
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anekAnta tArtha hotA hai ki yaha kriyA dravya se bhinna pradeza rUpa nahIM hai par3atI hai / isa ke binA indriya jJAnI dekha nahIM sktaa| kintu svayaM dravya isa rUpa hotA hai isaliye ye dravya kI hI isI prakAra ye tInoM dadhya svayaM nahIM calane para jaba jIva paryAya hai| pudgala svayaM calane Taharate, yA sthAna lete hai to sahAya rUpa 'dravya kI dezAntara prApti kA kAraNa' hama vizeSaNa par3a jAte haiM aisA svataH siddha vastu svabhAva hai / svabhAva meM tarka se jo hama ne Upara do aura tIna nambara kI jJAna aura rAga nahIM huaA karatA / svabhAva to kevala anubhava dvArA jAnane kriyAe~ batalAI haiM una meM bhinna kiyA hai| kyoMki ve dravya kI cIja hai| kI dezAntara prApti kA kAraNa nahIM hai| prazna-isa parimpandAtmaka kriyA kA nirUpaNa zrAgama prazna-yadi uparokta dravya niSkriya haiM to apane andara meM kahAM prAyA hai jahAM se zrApa ke vivecana kI pramANatA kA koI kriyA kiye dharma, jIva pudagala ke gamana meM mahAyatA nirNaya kivA jA sake , kaise karegA , adharma sthiti meM aura AkAza avagAha meM uttara-1. zrI pravacana mAra gAthA 128 [jJeyAdhikAra] kaise madada karegA kyoMki apane andara kucha kriyA karegA 2. zrI paMcAmtikAya gAthA na. 18 [cUlikA] / tabhI to madada karegA jaise ghodd'| svayaM calaMgA tabhI to 3. zrI gommaTTamAra jIvakANDa gA0 na0561, 512 savAra ko dezAntara meM jAne meM madada karegA anyathA nahIM? [samyaktva maargnnaa]| uttara-dharma dharma aAkAza kA jo madada karane kA 4. zrI vasunandi zrAvakAcAra gA0 na0 32 svabhAva hai vaha preraka kAraNa rUpa nahIM hai jo use svayaM calane 5. zrI paMcAdhyAyI dusarA bhAga zlo024,25,26,27, kI AvazyakatA par3e kintu udAsInarUpa balAdhAra nimina hai 6. isa mutra kI TIkA zrI sarvasidi. rAjavAnika jaise bilakula ThaharA huzrA jala bhI macchalI ke calane meM tathA zlokavArtika zrAdi se dekhiye / para vyAnuyoga kA aura chAyA pathika ke Thaharane meM pratyakSa mahAya par3atI dekhI vAstavika jJAna honA parama Avazyaka hai, kyoMki Agama se jAtI hai / hamArI prAMgkha svayaM koI daMgvane kA kArya nahIM pramANatA milane para bhI zrApa ko anubhava se pramANatA to krtii| jaba prAtmA dekhane kA kArya karanA cAhe to sahAya vyAnuyoga ke bala se hI AyegI / brahma jIvaMdhara aura unakI racanAe~ (paramAnanda jaina zAstrI) brahmajIvaMdhara mAthura saMdha vidyAgaNa ke prakhyAta bhaTTAraka brahmajIvaMdhara ne naM. 1560 meM vaizAgvavadI 13 somavAra yazaH kIrti ke ziSya the / zrApa saMskRta aura hindI bhASA ke dina bhaTTAraka vinayacandra kI vopajJa cUnaDI TIkA kI ke suyogya vidvAna the| saMskRta bhASA kI caturvizati tIrtha- pratilipi apane kAnAvaraNIya karma ke kSayArtha kI thii| kara-jayamAlA kA avalokana karane se jJAta hotA hai ki ve isa se kavi 16 vI 17 vIM zatAbdI ke vidvAna nizcita saMskRta meM bhI acchI kavitA kara sakate the| ina kI hindI hote haiM / racanAe~ sabhI mahatvapUrNa aura sambodhaka bhAva kI bhASA kI aneka kRtiyAM dekhane meM pAtI haiM, usa para gaja- spriTa ko liye hue haiM / kavi kI racanAoM kA paricaya rAtI bhASA kA prabhAva akita hazA jAna par3atA hai| nimna prakAra hai :racanAoM meM gaNasthAnali, khaTolArAma, bhava'kagIta, guNaThANAli -isa beli meM prAtma-vikAsa ke 14 zru tajayamAlA, nemicarita, satigIta, tIna cauvIsI stati, sthAnoM kA sudara paricaya karAyA gayA hai| ye gaNasthAna darzana stotra, jJAna-virAga vinatI, bAlocanA, vIsatIrthakara ra aAtma-vikAma avasthA ke pratIka haiN| jinheM gaNasthAna kahA A jayamAlA aura cauvAsa tIrthakara jayamAlA prasiddha haiM sabhI 1 brahma zrI jIbaMdhara tenedaM cUnaDi kA TippaNaM likhitaM racanAeM sundara aura sarala haiN| grAma paThanArtha saM0 1510 vaisAkha budi 13 saume
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma jIbaMdhara aura unakI racanAe~ 141 gayA hai| ve gaNasthAna moha aura yoga ke nimitta se hote mithyAna nAma gaNahaThANa vasahiM kAbu anNte| haiM / unake nAma isa prakAra haiM - mithyAtva sApAdana, mithyAta paMcahu ninya pUre bhamahiM cihugati jNtue| mizra, avirata pamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramatta. antaraMga meM darzana mohanIya karma kA 'upazama, kSaya yA virata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUcamasAmparAya upa-kSayopazama se jo tattvaci hotI hai vaha upazama samyagdarzana zAntamAha, kSINamoha, payogakevalI aura ayogakevalI / hai| jisa taraha jala meM kIcar3a mile hue pAnI meM se kataka inameM dUsarA aura tIsarA gaNamthAna girane kI apekSA haiN| phala (nirmalI) ke nimitta se jaba kIcar3a nIce baiTha jAtI kyoki mithyAva gagAsthAna se prAtmA cauthe avirata samyara- hai, aura pAnI svaccha ho jAtA hai / uso taraha prAtmA meM dRSTi guNasthAna meM jAnA hai| karmamala ke upazAnta hone para prAtma-pariNAma svaccha evaM __mithyAtva gaNasthAna meM darzanamoha ke udaya se jIva kI nila ho jAte hai / yaha prArama nirmalatA se kaSAyakaluSatA dRSTi viparIta hotI hai aura svAda kaTuka hotA hai, hama ko dabAtI huI vizuddhi uttarottara bar3hAtI rahatI hai, jisase kAraNa use vastutatva ruci kara nahIM honA / jisa taraha karma janma kaTuka rapa dhIre-dhIre zaktihIna evaM zithila pittajvara vAle rogI ko dRdha kar3avA pratIta hotA hai usI hotA jAtA hai / samyagdRSTi prAtahI virodha bhAva kama ho taraha mithyAdRSTi ko hI dharmatatva rucikara nahIM hotaa| jAte haiM / STi meM dUsaroM kI burAI kI bhora udAsInatA ho yaha jIva uma meM ananta kAla taka rahatA hai mithyAnva ke jAtI hai zrAtma-doSoM ke prati glAni ho jAtI hai, AtmapAMca bheda haiM / viparIta, ekAMta, vinaya, maMzaya, ajnyaan| nirIkSaNa karate samaya jJAnI ko apane doSa dUra karane kI preraNA ina pAMco ke dvArA jIva ke pariNAma meM asthiratA rahatI milatI hai, aura baha nindA tathA gahAM dvArA apane dopoM hai, use hita kara mArga nahIM sUjhanA, isI kAraNa vaha saMsAra ko dUra karane kI ceSTA karatA hai| isa taraha vaha apane jJAna meM yatra-tatra aneka paryAyoM meM bhaTakatA rahatA hai / kavi ne cAritra-viveka zrAdi ke dvArA apane ko prAge bar3hAne kI isa gaNasthAna kA kathana karate hue usakI pravRtti kA caSTA karatA hai / aura caturtha mAdI se pAMcavIM meM, aura maMkSipta paricaya diyA hai| aura usake kathana kA pAMcavIM meM eTavI tathA mAnavIM meM pAkara apane pariNAmoM sambaMdha ukta vaili meM bhagavAna prAdinAtha ke kailAzagiri kI saMbhAla dvArA apanI mvAma-sthiti kA lAbha para yamavasaraNa sabhAsahita padhArane para bharata cakravartI ne kara lenA hai / aura sthitiprajJa banakara prArama-virodhI unakI pUjA karane ke pazcAt caudaha guNasthAnoM kA svarUpa zaktayoM kI paravA na karatA humA sAmyabhAva kI ujjvalanA pRchA thA / isI prasaMga kA ullekha kavi ne kiyA hai| jaisA ko bar3hAnA huA se zakti puja kA saMcaya kara letA hai, jo ki kavi ke nimna do padyoM se spaSTa hai : aMtamahata meM mohAdi zatruoM ko vinaSTa karatA huzrA caitanya paMca parama garu pAye namA praNamavi gaNaharavidajI / maya prazAna rUpako pAkara jIvanmukta hazrA svapada meM sthita gaNa ThANA gaNagAvisu mani dhari paramAnanda jI ho jAtA hai| mAnupIprakRti ko dUra kara paramaudArika divya AnaMda kaMda jiNida bhAkhe bheda bhAvahu bhanna e / deha kA dhArI huzrA, aura niraMtara hI apanI jJAnAdi gaNaThANa veli vilAsa juttA sukkha pAvaho sve| catuSTayarUpa nijasampatti kI saMbhAla karatA huzrA, tathA kailAsa bhUdhara Adi jiNavara eka dini smosrcaa| sarvajIvoM ko kalyANa kA paramadhAma batAtA huaA, uma sura asura khecara munivara tiNa dharma varSA tihiM karayA(1) mayogakevalI avasthA meM nirata rahanA hai, jahAM praghAti karmodaya janya zakti nirjIva mI banI rahatI hai / bharata naresara prAviyA bhAviyA saba parivAre jI aura jIvakA kucha bhI aniSTa karane meM samartha nahIM hotii| risahesara pAya vaMdIe, pUjIe apayAre jI jisa taraha rasmI jaba jAne para niHzakta ho jAtI hai parantu aTupayArIya racIya pUjA bharata rAjA pRchae / usakI aiTana nahIM jAtI, usI taraha ve ayAti karma niHzakta guNaTANa cauda vicAra sArA bhaNahi jiNasuNi vcche| ho gaye, isIse mohake prabhAvameM kevalI ke zudhA tRSAdika
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anekAnta karma bAdhaka nahIM home / aura vaha cirakAla taka navamau acuka zAsanahi, pUjahiM suranara bhavya / cidAnandamvabhAva meM magna humA samatA rasa kA pAna akkiTTima kihima paDimA, tahau baMdau maca // karatA rahatA hai| kavi ne isa gaNasthAnavartI jIvoM kI jina mAraga navadevatA, mAnai nahi jo loi / saMkhyA 8 lAkha aura aTTANave hajAra pAMca se do batalAI kAla anaMnai paribhamai, sukkhu na pAvai moha // haiN| / isa taraha yaha jIva tIsare zukla dhyAna kA dhyAna cauthI racanA zrata jayamAlA hai, jisameM prAcArAGga karatA huA svAmAnanda meM lIna huzrA 14 vIM sITI Adi dvAdaza aMgoM kA paricaya diyA gayA hai / racanA rUpa prayoga avasthA ko prApta karatA hai, aura vahAM paMcadamba saMskRta zlokoM meM nibaddha haiN| akSaroM ke uccAraNa kAla meM caturtha zukla dhyAna dvArA pAMcavIM kRti manohararAya yA nemicarita gama hai jisameM pacAsI prakRtiyoM kI mattA kA vinAza kara mvA mopalabdhi kavi ne lagabhaga 115 padyoM meM vasanta Rtu ke varNana ke ko pA letA hai svAtmApalabdhi prAtmA kI zuddha niraMjana dazA bahAne se jainiyoM ke 22 va tIrthakara nemijina kA caritra hai, bhAtmA usa avasthA ko pAkara anantakAla taka apane aMkita kiyA hai / vamanta vargAna meM kavi ne puganI rUDhIka cidAnanda rasa meM nimagna rahatA hai| yaha vaha avasthA hai jisa anusAra aneka vRkSoM phaloM phaloM ke nAma ginAye haiN| madhumAsa ke bAda anya koI avasthA nahIM hotI, isI se vaha mbAtma- meM hone vAlI vana kI zobhA kA sundara varNana upasthita sudhArama kA pAna karatA rahatA hai aura ajara amara ho jAtA kiyA hai / usa samaya vana meM aneka prakAra ke phUla phUle hue hai| isa taraha se kavi kI yaha beli racanA sundara kRti hai| haiM, unakI madhura aura bhInI-bhInI murabhi se sArA hI bana dUsarI racanA khaTolA rAma hai, jisa meM 12 padya haiM suvAsita ho rahA hai| taru lanA, beleM apanI-apanI mAdakatA jinameM khaTolekA citraNa karate hue vastu tattva kA kathana se iThalAtI huI unmAda prakaTa karatI haiN| yaha Rtu kAmI kiyA gayA hai / khaTole meM cAra pAya hota hai do vAhI aura janoM ko kAma vAsanA kA prottaM jana detI hai, rAga-raMga meM unheM do saruve / ukta khaTolA ratnatraya rUpa bANoM se bunA huA hai| anurakta karatI hai| kucha phUle hue vRkSoM ke nAma kavi ke usa para zuddhabhAva rUpI seja ko saMjama zrI ne bichAyA hai| zabdoM meM paDhiyeusa para baiThA huaA aAtmaprabhu parama Ananda kI nIMda letA basaMta Rtu prabhu zrAiyau, phUlI phalI banarAi / hai, mukti-kAntA paMkhA jhalatI hai, aura sugnara kA samUha phUlI karaNI ketakI phUlI vaDala siri jAi // 26 sevA kara rahA hai / vahAM Atmaprabhu kI ananta catuSTaya rUpa phulI pAline vAlI, phulI lAla gulAla / svAtma-saMvitti yA sampadA kA upabhoga karatA hai| yaha bhI rAya veli phulI bhalI, jAkI vAsu ramAla // 27 eka prAtma-saMbodhaka rUpaka kAvya hai| racanA sAdhAraNa hote phuliDa maravA mogaro, aru phUle macakuda / hue bhI bhAva bhInI hai| phUlI kaNiyara sevatI, phUle sari araviMda // 28 tIsarI kRti 'jhubikagIta' hai / jisa meM jina zApana phUle kadaMbaka caMpakI, aru phUlI kacanAra / ke navadavoM kA kathana kiyA gayA hai, yaha eka atyaMta choTI juhI camelI phUlasI, phUlI vana kalhAra // 26 // racanA hai, usa ke do padyoM kA manana kIjiye / isa vasantotsava ko manAne ke liye dvArikA [vArAvatI] 1 kevali guNaThANa terahamaiM rameM sabi miliya mahaMta jii| ke sabhI nara-nArIjana ullAsa se bhara rahe the, aura ToliyoM AThauM lAkha aThANaveM sahasra paMcamai do e saMta jii| ToliyoM ke rUpa meM vana kI ora jA rahe the| sundara gItoM kI saMtamArau prAyu puro tihAM rahi pAva bhogavai / dhvani se mAno mArga usa samaya bola hI rahA ho / jaMgala ke desonapUrava koDi bhavyahaM dharma dezahi te tthveN| pazu pakSI bhI kalarava kara rahe the| rAjakula meM baDhI cahala tIjA mukalaha dhyAma dhyAvata kevala dRSTi viMdae / pahala macI huI thii| zrIkRSNa kI satabhAmA, rukamaNi aura svAtma nai paramAtma vinheM pratyakSa paramAnandae / jAmavantI prAdi pAThoM rAniyA~ mundara vastrAbhUSaNoM se guNaThANaveli majjita ho aura kesarakapura mizrita vAvana caMdana ke
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma jIvaMdhara aura unakI racanAe~ 143 ghola ko tayyAra karAkara sAtha meM le jA rahI thIM / nemi jina mana viSAda yukta bana gyaa| meM Age kyA kruuNgaa| jaba ye rAjya bhI bhAbhiyoM kI preraNA se basantonmaya ke liye tayyAra ho kareMge / anyathA koI anya upAya karanA hogA / pariNAma gaye the| usa samaya nami kuvara kI sundara zyAmali mRrata svarUpa haladhara ne kisI namittika ko bulAkara pUchA ki bar3I muhAvanI laga rahI thI / vanameM pahuca kara kRSNa kI rAjya kauna karegA? taba naimittika ne kahA ki nemi jina rAniyoM ne nemi jina ke zarIra para vAvana candana kA ghola khUba rAjya nahIM kreNge| pazcAta kRSNa ne unake vivAha kA upakrama chidd'kaa| una ke vastra kezara ke raMga se tarabatara ho rahe the| kiyaa| aura bhUnAgar3ha ke rAjA ugrapana kI lAr3alI putrI phira bhI ye rAniyAM aMjuliyoM meM ghola bhara bhara kara unake rAjamatI ke sAtha vivAha nizcita kara dvArikA vApisa paae| aMgoM para chiDaka rahI thii| aura aneka dohA, gIta tathA rAste meM eka bADe meM pazuoM ko ikaTThA kiyA gayA, aura anuSTu / chandoM meM unakI mnuni kI jA rahI thI / isa taraha sAgathi se kahA gayA ki yadi mami jina pUche to batalA bapantA matra manA kara saba jane dvArikA vApisa loTa aaye| denA ki pazu bArAta ke Atithya ke liye roke gaye haiN| kavi ne nemi jina kI bAla avasthA kI unhIM ghaTanAoM yathA samaya bAgana sajadhaja kara calI, nemi jina ne kA ullekha kiyA hai, jina kA kathana harivaMzapurANa pAgadava- una pazuoM kI karuNa pukAra sunate hI ratha rukavA diyA aura purANa aura nemi carita vAdi meM pAyA jAtA hai| mArAyi se pUchA ki pazu kyoM roke gae hai / taba usa ne kahA eka dina rAjasabhA meM nemi jina ke bala kA kathana ho ki bArAta ke Atithya ke liye karAe gaye hai| yaha sunane rahA thA, itane meM baladeva ne kahA ki yahAM nemijina se koI hI unheM vairAgya ho gyaa| unhoM ne kahA mujhe usa vivAha se adhika balazAlI nahIM hai| isa bAta ko sunakara zrI kRSNa kyA prayojana hai jisameM niraparAdha pazuyoM ko manAyA jAya / ko abhimAna pA gayA / aura unhoM ne mijina se kahA unhoMne sabhI pazuzrIko chaDavA diyA aura ratha se utara kara ki yadi pApa dhadhika balazAlI haiM no mAla yuddha kara deva / revana giri para cale gaye / aura digambarI dIkSA lekara graamliijiye| taba nemi kumAra ne kahA - mAdhanA meM saMlagna ho gye| nemi bhaNai muNi vadhava ! malla karahi mala yuddha / jaba isa bAta ko rAjulane sunA to vaha mUrdA pAkara jukta nahIM nRpa naMdana haM, je nija mAna gharaMta // gira pdd'ii| upacAra karane para jaba hoza zrAyA, taba vaha jo tU bala dekho cahai, namAvai tI mujha pAu / apanI magviyoM ke sAtha giranAra para jAne ke liye tayyAra athavA kara kara sUdharI, ke lahu aMguli namAu / huii| mAtA pitA aura parijanoM ne bahuta samajhAyA, parantu kanha vi laggau pada hatyehi, ne puNa namai na jAya / vaha na mAnI, aura vahAM dIkSA lekara tapazcAraNa karane meM nirata tiva mo dhari tirNa aMgalI, nAma mulAyau nAhu / rahI / aura prAtma-sAdhanA dvAga strI liga ko chada kara gayaNa hi duduhi bAjA deva kara jayakAra / acyuta mvarga meM deya hshraa| jaisA ki kavi ke nimna dohe se mAna gamAyo prApaNa, vilakhau bhayau murAra // prakaTa hai :nemi jina ne kahA, yoddhA malla yuddha karate haiM yaha ThIka ----- hai| kintu malla yuddha rAjakumAroM ko nahIM karanA caahiye| parama mahocchavi zrAhA, nemijina toraNa dvaar| jo tuma mere bala ko dekhanA cAhate ho to merA pAMva athavA hAtha tiva savudihi dayAvaNe, pazuvahi kiyau pukAra / / 105 kI aMgulI hI namAzro / kintu kRSNa se pAMva nahIM namAyA dIna vayaNu muNevikari, mArathi pUchi nAma / jA sakA / kintu nemi jina ne kRSNa ko apanI aMgalI se tisu kahaNI bheu jANiyo, adhihi nemi jina maam|| 105 hI jhulA diyA / taba AkAza meM dudu bhi bAjA bajA, aura nemAmA ima bolae viga dhiga yaha saMsAra / devoM ne jaya jaya kAra kiyA, zrI kRSNa vicAra karate haiM ki rAjya vivAha kAraNe ko karai jIu saMdhAra // 1.6 maiM yaha nahIM jAnatA thA ki nemijina itane balazAlI haiM, dhari virAga rathu pheriyau, nihA te karaNAdhAra / isa ghaTanA se una kA bar3A apamAna hazrA aura usase u ka pazu baMdhana choDAvikari, nemi De giranAra // 1..
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya samIkSA 1. gatisAra-saMgraha- mahAvIrAcArya, sampAdaka, aura anuvAdako lakSmI ema. esa. mI. jabalapura, prakAzaka, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura / pRSThasaMkhyA 312 sajida mukhya 12 rupayA laukika gaNita kA yaha prAcIna grantha hai / jo rASTrakUTa rAjA amodha varSa ke rAjyakAla meM racA gayA hai / grantha 6 adhikAroM meM vibhAjita hai, maMjJA adhikAra, parikarma vyavahAra kalA payavahAra prakAzavyavahAra vairAzika vyavahAra mizraka vyavahAra, kSetragaNita vyavahAra aura chAyA vyavahAra / inameM se prathama adhikAra meM kSetra, kAla, dhAnya, suvarNa, rajata aura loda Adi kI paribhASAoM kA paricaya diyA hai| dUsare adhikAra meM pratyutpanna (guzana bhAga, varga, varga, ) ghanamUla prAdi kA svarUpa saMkalita kiyA hai / tIsare meM bhinna bhAgAddAra aura bhinna sambandhI varga, vargamUla, vana ghanamUla, tathA bhinAtmaka zreNiyoM kA saMkalana, vyunakalana aura bhAgajAti kA kathana karate hue vairAzika paMcarAzika, saptarAzika, navarAzika tathA kaya vikraya aura saMkramaNa Adi kA sundara kathana kiyA gayA hai| sampAdaka ne apanI mahatvapUrNa prastAvanA meM gaNita ke itihAsa para prakAza DAlate hue gaNita kA sundara vivecana kiyA hai| gaNita kA tulanAtmaka adhyayana karane vAle ke liye graMtha ko prastAvanA yahI upayogI hai| prophesara lakSmIcaMda jI ne yUpI kI prastAvanA mI suMdara lI hai| jaise samAja ko bar3I AzAe~ haiM | sampAdaka ne viSaya ko spaSTa karane ke liye pariziSToM dvArA use sarala banA diyA haiN| gaNita jaise kaThina viSaya ko samajhane ke liye sampAdaka ne bahuta parizrama kiyA Guan | anuvAda bhI acchA huA hai aise suMdara saMskaraNa ke ? rAjamatI saMyamadharI samakita rayaNa sahAya / acyuta svargahiM surabhayau nArI ligu vihAya / isa taraha kavi kI yaha racanA sarasa hai 1 chaDI racanA caturviMzati jinastavana hai, jo saMskRta ke padyoM meM racA gayA hai, aura jise anekAnta meM prakAzita kiyA jA cukA hai / sAtavIM racanA 'satIgIta' hai jisa meM 27 padya hai / AThavIM racanA 20 tIrthakara jayamAlA hai jo bar3I sundara ke prakAzana ke liye graMthamAlA saMcAlaka aura sampAdaka donoM ho dhanyavAda ke pAtra hai : svargIya brahmacArI jIvarAja gautamacaMda jI dozI jI kI jaina sAhitya ke udAra kI yaha balayatI bhAvanA aura adhika rUpa meM pallavita ho, yahI bhAvanA hai| 2. kasAyapAhuDa bhAga (jayapalATIkA, hiMdI anuvAda mahita) sUja guNadharAcArya, TIkAkAra vIrasenAcArya, sampAdaka paM0 phUlacaMda siddhAMtazAstrI aura kailAzacaMda zAstrI, kAzI, prakAzaka, bhA0 da0 jaina saMgha cIrAsI mathurA, pRSTha saMkhyA 562 mulya 12 rupayA / 1 prastuta graMtha jayadhavalA kA chaTA baMdhaka adhikAra hai. isake baMdha aura krama do bheda hai jima anuyogadvAra meM karmaNAoM kA miyAla Adi ke nimitta se prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza bheda se cAra pAra karmarUpa pariNama kara zrAtma-pradezoM ke sAtha eka kSetravAdarUpa yaMdha kA kathana kiyA gayA hai vaha baMdha adhikAra hai aura jisameM baMdharUpa midhyAtva zrAdi karmo kA prakRti sthiti Adi cArabheda se anya karmarUpa pariNamana kA vidhAna kiyA haiM vaha saMkrama adhikAra haiM / inhI donoM ke viSaya kA spaSTa vivecana yahAM kiyA gayA hai ke nizA ke liye yaha bhAga bar3I sundara sAmagrI adhyayana karane ke liye prastuta karatA hai, jisase yaha sahaja hI jJAta ho jAtA hai ki prakRtyAdi cAra prakAra ke bandha meM saMkramaNa kaise hotA hai| svAdhyAya premiyoM ko ina siddhAnta graMthoM kA adhyayana kara apane jJAna kI vRddhi avazya karanI cAhiye / saMgha ke vyavasthApakoM kA kartavya hai ki ve jayadhavalA ke avaziSTa bhAgoM ko bhI yathAzIghra prakAzita karane kA prayatna kreN| grantha kA sampAdana prakAzana acchA huA hai / hai| nauvIM racanA tIna covAsI stuti hai, jisameM 28-16 padya haiN| dazavIM racanA jJAna virAga vinatI hai / aura gyAravI racanA muktAvatirAsa / hai, saMbhava hai vaha inhIM kI kRti hai yA anya kI vicAraNIya hai, pustaka sAmane na hone se usake sambandha meM nizcayataH kucha nahIM kahA jA sakatA / inake atirikta kavi kI aura bhI racanAeM hoMgI, jo jJAna bhaMDAroM ke gucchoM meM saMgRhIta hoNgii| jina kA anveSaNa honA Avazyaka hai| ***
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ viduSI sumitrA vAI kI AryikA dIkSA zrImatI sumitrAbAI ne apane jIvana meM vidyAbhyAsa kara parahita kA sampAdana karate hue nirantara mvAdhyAya Adi dvArA jo jJAnArjana kiyA, aura mAdhu santoM tathA jJAniyoM kI tasvacarcA kA rasa bhI liyA tathA pUjya vaNI gaNezapramAda jI jaise mantakA mAnidhya prApta kara zrAmahita kI taraMgoM kA prabalavaMga bAra bAra umar3A. paraMtu use kArya rUpameM pariNata na kara sakI / kinta kucha samayavAda jaya rAga kI poM-jyoM madaMtA aura viveka kA jAgRti hotI gaI sAMsArika jhajhaToM kI aura utanI hI udAsInatA baratI gaI / ataH ucita samaya para Apane apane bhAI zrI nIraja jI kI pratibAMdhakara unakI bhI bhAvabhInI thanamati prApta kara zrI zrAcAryAzavasAgarajI se prAyikA dIkSA lekara prAma-mAdhanA kA mArga prazasta kiyA hai / prAzA hai. bAI jI apanI prAma-pAdhanA dvArA jJAna-gagya aura dhyAna dvArA avalambana lekara jIvana ko saphala banAne kA yanna kregii| va mayaM vidupI hai isa liye unake sambandha meM kucha kahanA ucita nahIM pratIta honaa| -paramAnanda jaina zAstrI vIra-mevA-mandira aura "anekAnta" ke mahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA / 250) zrI gamavampa jI nemicandra jI, kalakanA 1000) zrI devendrakumAra jaina TrasTa, 150) zrI bajaragalAla jI candrakumAra jI, kalakanA zrI mAha gItalapramAda jI, kalakattA 150) zrI campAlAla jI gagavagI, kalakanA 500) zrI rAmajIvana magavagI eTamama, kalakanA 150) zrI jagamohana jI magavagI. kalakanA 500) zrI gajagaja jI gagavagI, kalakanA 150) zrI karatUracanda jI aAnadIlAla, kalakatA 500) zrI nathamala jI gaThI, kalakanA 150) zrI kanhaiyAlAla jI mItArAma, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakanA 150) zrI pa0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI bhArI, kalAnA 110) zrI mAlIrAma jI gagavagI, kalakattA 251) zrI rA. vA0 harakhacanda jI jaina, gacI 150) zrI pratApamalajI madanalAla pADyA, kalakattA -53) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA). kanakanA | 150) zrI bhAgacanda jo pATanI, kalakattA -11) zrI ma0 mi0 dhanyakumAra jI jaina, kttnii| 150) thI zikhara canda jI gagavagI, kalakattA 25.1) zrI meTa mohanalAla jI jaina, 150) zrI surendranAtha jI narendranAtha jI kalakanA maimarma munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 103) zrI mAravADI di0 jaina samAja, vyAvara 25.) zrI lAlA jayapramAda jI jaina 101) zrI digambara jaina samAja, kekar3I svastika menTala vavarsa, jagAdharI 101) zrI maTha candulAla kastUracandajI, bambaI na02 250) zrI motIlAla hIgacanda gAdhI, ummAnAbAda / | 101) zrI lAlA zAntilAla kAgajI, dagyiAgaja dillI 250) zrI bandagIdhara jI jugalakigora jI, kalakanA 101) thI seTha bhavarIlAla jI bAkalIvAla, damphAla 250) zrI jugamandagdAsa jI jaina, kalakatA 100) zrI badrIpramAda jI grAnmArAma jI, paTanA 250) zrI mighaI kundanalAla jI, kaTanI 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA 250) zrI mahAvIrapramAda jI agravAla, kalakanA | 100) zrI bAbU nRpendra kumAra jI jaina, kalakatA 250) zrI bI0 grAra0 jaina, mI0 kalakattA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana sabhI grantha paune mUlya meM (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mRlya-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantha meM uncha ta dusare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25323 padya-vAkyoM kI sUcI / sampAdaka mugTanAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 7. pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. lira kI bhUmikA (Introduction) me bhRSina hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, baTA, mAija sajilada 15) (2) prApta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI bApaja saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke sundara vivecana ko liga huNa, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda me yukta, sajilda / 8) (3) mvayambhRmtotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mugtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda tathA mahaba kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se muzobhita / / (4) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anogbI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora munnAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-pahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI mundara prAdhyAmikaracanA, hindIanuvAda-mahina // ) (6) yukyanuzAyana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jigyakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huaA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi meM alaMkRta, jilda / ... (7) zrIpurapArzvanAthamtotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... // ) (8) zAmanacatumcizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakItikI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda-sahita ) (6) mamIcIna dharmazAstra--svAmI samantabhadra kA gRhamdhAnAra-viSayaka pratyunama prAcIna grantha, munnAra zrI jugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhApya aura gapaNAmaka prastAvanA se yukta, pajilda / (1.) jainagraMtha-prazasti saMgraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita graMthoMkI prazastiyoMkA maMgalAcaraNa yahina apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM paramAnandazAstrI kI itihAsa viSayaka sAhitya paricayA maka prastAvanA se alaMkRta, majilda / (11) aninyabhAvanA-prA. padamanandI kI mahatva kI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha pahita / ) (12) tatvArthamUtra--(prabhAcandrIya)-mukhtArazrI ke hindI anuvAda nayA vyAkhyA se yukta / (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (14) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha), (12)samantabhadra vicAra-dIpikA ) / (16) mahAvIra puujaa| (57) bAhubalI pUjA---jugalakizora mukhtAra kRta (16) adhyAtma rahasya--paM0 zrAzAdhara kI sundara kRti mugTatAra jI ke hindI anuvAda sahita (19) janapradha-prazamti saMgraha bhA0 2 apabhrazake 122 aprakAzita graMthoMkI prazastiyoMkA mahatvapUrNa maMgraha 15 granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura unake pariziSToM mahina / sampAdaka paM paramAnanda zAstrI mRga majinda (20) jaina mAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha paMcyA 740 sajilda (vIra-zAsana-saMdha prakAzana ...1) (21) kasAyapAhuDa mutta-mRlagrantha kI racanA zrAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha mau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAla jI sidvAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha baDI sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI pakkI jilda / (22) Reality zrA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejImeM anuvAda bar3e AkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mU0 (6 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevAndira ke lie, pavana prinTiga varsa, 301, darIbA, dillI me maMdrita
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ hU~. mAmika aktUbara 1964 anekAnta - SHAR MORE bhagavAn sanmati (mahAvIra) kI sundara mUrti, devagar3ha Aiwar Suman mamantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI anekAnta ke prakAzana meM vilamba 1: mukhtAra zrI jugala kizora jI |.' kI 88 vIM janma-jayantI viSaya 1. zrI saMbhavajina-gnuni zrI gyamanta drAcArya 145] jaina sahita aura itihAsa ke prasiddha vidvAna paM. 2. rAjasthAnI bhASA kA pradhyAnma-gIta jugalakizora jI munnAra kI 88 vI janma jayanI eTA meM -ajJAta kartaka 516 | mAnanda manAI jA rahI hai / mukhtAra pAhaka yAjakala 3. jaina darzana aura usakI pRSThabhUmi eTA meM apane bhatIje DA. zrIcanda jI ke pAsa Tahare paM. kailAza candra jaina zAmbI 14.hA hai| 4. jaina dharma meM mRti pRjA hamArI hArdika bhAvanA hai ki mukhtAra mAhaya gata varSa -DA. vidyAdhara joharApurakara 155 jIbI hoN| 1. saMvega -muni dhI nathamalajI -anekAnta parivAra 6. dillI patra ke mUlamaMdhI bhaTTArakoM kA samayakrama -DA. jyoti prasAda jaina 156 7. bhAratIya dAna kI nIna dhAgA kA kAraNa --bhagavAnadAsa bajAma.. 164 anakAnta jima praya meM chAnA thA umameM kArya adhika 6. devanAnI kA gaTa devagaTa -zrI nIraja jaina 165 hone ke kAragA kucha avyavasthA mI rahI, yora zramakAnta kA 1. gAMdhakaraNa paramAnanda jaina zAmbI 16 / kucha aAvazyaka maiTara kho jAne se isa aMka ke prakAzana meM 10. kavivara bhAU kI kAvya-sAdhanA adhika vilamba ho gayA hai| isake liye hama pAThakoM se -DA. kamnaracanda kAgalIvAla 172 namA cAhate hai| 1. aura zrAma dulaka par3e (mArmika kahAnI) rAnarendra bhAnanAvana ema0 e0 pI0ena0DI / -prakAzaka anekAnta 12. ajImagaMja ke bhaMDAra kA rajatAntarI kalpasUtra vIra-vANI kA vizeSAMka -zrI bhaMvaralAla nAhaTA 178 vIra-vANI kA vizeSAMka bar3I sajadhaja, ke sAtha 13. stanacanda aura unakA kAvya .. gaMgArAma garga ema. e. 188 | prakAzita ho rahA hai / pAThaka mahAnubhAva usake grAhaka bana 14 mAnmArga kI dRSTi se samyagjJAna kA nimyagA kara pahayoga pradAna kreN| -paranArAma jana 12. prakAzaka 11.nasamAja ke samanacalana prazna vIravAyA 2 -kabhAra nandasiha dadhAriyA : 56. maMna zrI gagA candra -paramAnanda zAstrA 156 11. mAhi ya-yamInA -DA. pramAgara jana / anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupaye sampAdaka-maNDala eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 na. pai. DA. A. ne, upAdhye anekAnta meM prakAzita vicAse ke lie sampAdaka DA. premamAgara jaina maMdala uttaradAyI nahIM hai| * zrI yazapAla jaina
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ moma mahama anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddha jAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / varSa 17 vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dillo-6. vora nirvANa saM0 2461, vi0 saM 2021 akTUbara san 1964 kiraNa,4 zrI zambhava-jina-stutiH naceno na ca rAgAdiceSTA vA yasya paapgaa| no vAmaH zrIyate'pArA nayazrI viyasya ca // 18 patasvanavamAcAra tanvAyAtaM bhyaadcaa| svayA vAmeza pAyA mA natamaikArya zaMbhava // 16 zrIsamantabhadrAcArya artha-jinake pApabandha karAne vAlI rAgAdi cepTAgro kA sarvathA prabhAva ho gayA hai aura jinakI apAra naya lakSmI ko bhUmi tala para mithyAdRSTi loga prApta nahI ho sakate aime, indra cakravartI bhAdi pradhAna puruSoM ke nAyaka! pradvitIyapUjya ! zabhavanAtha jinendra ! grApa sabake svAmI haiM, rakSaka hai ata: apane divya teja dvArA merI bhI rakSA kiijie| merA prAcAra pavitra aura utkRSTa hai| maiM samAra ke dukho me Dara kara zarIra ke sAtha aApake mamopa pAyA huuN| bhAvArtha- 'maiM kisI kA bhalA yA burA karU' isa taraha rAga-dveSa se pUrNa icchA aura tadanukUla kriyAe yadyapi vItarAga bhagavAna ke nahI hotI tathApi vItarAgadevakI bhakti se bhakta jIvoM kA svata: bhalA ho jAtA hai; kyoki vItarAma kI bhakti se zubha karmoM meM anubhAga (rasa) adhika par3atA hai, phalata. pAra kamoM kA rama ghaTa jAtA athavA nibala par3a jAtA hai aura antarAya kama bhI bAdhaka nahIM rahatA, taba ipTa kI siddhi mahaja hI ho jAtI hai| isI nayadRSTi ko lekara prakAra kI bhASA meM prAcArya samantabhadra bhagavAna zambhavanAtha se prArthanA kara rahe haiM ki maiM sasAra se Dara kara prApako zaraNa meM pAyA hU~, merA prAvAra pavitra hai aura maiM pApako namaskAra kara rahA hU~, prataH merI rakSA kiijiye| pApa kI zaraNa meM pahuMcane meM rakSA kArya svataH hI binA pApa kI icchA ke bana jAtA hai /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnI bhASA kA adhyAtma-gIta ( kartA ajJAt) re mana ra mirahu caragA jinanda jAha paThAvahi nihavani ida ||ttek yahu sasAra asAra mugoppiNu, baru jiya dhamma dayAlaM / / parajaya taccu muraNa hi parameTThihi, sumarahi aTTha guggAla // 1 jIu ajIu duviha puNu pAsava, bandha muNahi caubheyaM / / saMvaru nijjaru mokhu viyAgahi, puNyaru pApa virageyaM / / 1 jIu dubheu mukta saMsArI muvata su middha viyaage| vamu guraNa jutta kalaGka vivajijaya, bhAmiya kevalagagANe // 3 je sasAri bhamahijiya sakUla, lakha jogagI curaamii| thAvara vilidiya sayalidiya, te puggala sahavAmI // 4 paca ajIva paDhama tahi puggala, dhamma adhammu agAsa / kAla akAu paMcakAyAmaya, ye chaha davapayAsaM // 5 pAsau duviha dava-bhAvaha~, puNu paMca payAra jigutta / micchA'viraya pamAya kamAyahi, jogaha jIva pramRtta // 6 cAri payAra baMdha payaDiya Thidi, taha aNubhAva payesa / jogA payaDi payesa ThidAyaNubhAva kasAya visesaM / / 7 suha prigaa|me hoi suhAsau, prasUhi amUha viyaago| suha pariNAma karahu ho bhaviyaha jima sahu hoya niyAraNe / / 8 saMvaru karahi jIva jaga mundara, pAsavadAra- nirohN| aruha middha rAmu yApu viyAgahu sohaM mohaM moha / / rigajjara kamma vigagAsagA kAragu, jiya jiraNa vayaNa sNbhaale| bAraha viha tava dasaviha sajama, paMca mahAvaya pAle / / 10 ghaTavihi kamma vimukku paramapau, paramappaya thiru vaaso| rigaccalu gaNAga sukhada samarApuri, samarasa bhAva payAso // 11 jANi prasArahu kaho kyA karaNA, paMDita manahi vinaari| jiNa vara sAsaNu bhavvu payAsaNu, sohiya buha thira dhArai / / 12
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura usakI pRSThabhUmi paM0 kailAsacandra jaina zAstrI, vArANasI jainadharma ke antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne puNya bhArata varSa meM praveza karake eka naye samAja ko sthApanA pradeza bihAra ko na kevala apane janma se pavitra kiyA kI thii| vaidika kAla me sindhu aura marasvatI kA hI thA, kintu apanI kaThora mAdhanA ke dvArA umI pradeza kI yazogAna hotA thaa| unhI ke taTa para pra. kI bastikA RjukUlA nadI ke taTa para kevalajJAna ko prApta karake thii| Rgveda kI RcAmo kA bahubhAga bhI sarasvatIka rAjagRhI nagarI ke vipulAcala para apanI prathama dharmadezanA taTa para racA gayA thaa| zepa tIno vada aura brAhmaNa grantha kI thii| usa mamaya rAjA bimbasAra aMNika magadha ke Rgveda ke bAda race gae the / ima kAla meM vaidika Arya svAmI the aura rAnI celanA ke sAtha bhagavAna ke rAma- dakSiNa pUrva kI ora bar3ha gae the aura gagA ke pradeza me vamaraNa me upadeza zravaNa ke liye barAbara jAyA karate the| bama gae the| yajurveda aura brAhmaNa granyo se jisa pradeza imo pradeza ke vidvadaziromaNi brAhmaNavazAvataMsa indrabhUti ko sUcanA milatI hai vaha hai kuruSoM aura pAJcAlo kA gautama ne sarvaprathama bhagavAna mahAvIra ke pAdamUla me devA / sarasvatI aura dRpaddhatI nadI ke bIca kA kSetra kurupravajyA grahaNa karake unakA zipyatva svIkAra kiyA thA kSetra thA aura usase lagA humA, uttara-pazcima se lekara tathA bhagavAna ke prathama gaNadhara pada ko alaga karake dakSiNa-pUrva taka phailA hA gaMgA aura yamunA ke bIca kA bhagavAna kI dezanA ko bAraha ago me prathita kiyA thaa| pradeza pAJcAla thaa| imI ko manusmRti me (27) gautama gaNadhara ke dvArA athita ve bAraha aga to kAlakrama brahmAvarta kahA hai / yahI pradeza eka samaya brAhmaNa mamyatA se lupta ho gaye kintu unake hI mAdhAra para sakalita kA ghara thaa| aura racita jana-sAhitya Aja bhI bhAratIya sAhitya sindhudeza me brAhANa sabhyatA kA vistAra kidhara ko bhaDAra ko samRddha banAne meM yathAyogya yogadAna kara humA, damakA nirdega zatapatha brAhmaNa meM milatA hai| usameM likhA hai 'sarasvatI ke taTa se agnihotra ne gagA ke ataH bihAra bhUmi kA jina aura jinazAsana sa gaharA uttara taTa para gamana kiyA aura phira magyu, gaNDaka, tathA sambandha hai aura jainadharma ke anuyAyiyo para usakA mahAna kosI nadI ko pAra karake sadAnIrA nadI ke pazcima taTa RNa hai / usa RNa ko cukAne ke lie hI Aja bhI para phuNcaa| ugama agnihotra ke magadha athavA dakSiNa bhArata ke kone-kone se jaina strI-purupa uma puNyabhUmi kI bihAra tathA bagAla me praveza karane kA ullekha nahIM hai| vandanA ke lie jAte hai aura usakI pavitra dhUli ko aitIya prAraNyaka (2,1-1-5) me vaga, vagadha paura apane mastaka para dhAraNa karake apane ko kRtakRtya mAnate cerapAdo ko vaidika dharma kA virodhI batAyA hai| iname hai| usakA kaNa kaNa bhagavAna mahAvIra ke caraNa-cinho me me vaga to bagAla ne adhivAmI, bagadha' prazada pratIta maMkita hai| hotA hai sambhava nayA 'magadha' honA cAhiye / cerapAda bhagavAn mahAvIra se pUrva isa deza kI dhArmika sthiti bihAra aura madhya pradeza ke cara loga jAna paDate hai / DA. ke paryavekSaNa ke lie prAcInatama vaidika sAhitya hI yatki- bhaNDArakara ne (bhaNDAravara impITayUTa patrikA ji012, cit sahAyaka ho sakatA hai / mAdhunika anveSako ke anu- pR0 105) likhA hai-'brAhmaNa kAla taka arthAt IsA sAramArya jAti kI eka zAkhA ne madhya eziyA se pUrva 600 lagabhaga taka pUrvIya bhArata ke cAra samUha magadha,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura usakI pRSTha bhUmi puNDa, vaMga aura cerapAda prAya sImA ke antargata nahIM bevAtya arthAt prabrAhmaNa kSatriya kahalAte the| ve gaNatantra pAye the|' rAjya ke svAmI the| unake apane pUjA sthAna the, unako zatapatha brAhmaNa meM videha ke rAjA janaka kA bAra-bAra pravaidika pUjA vidhi thI, unake apane dhArmika guru the| ullekha pAtA hai| usane apane jJAna se saba RSiyoM ko ve jainadharma aura bauddhadharma ke prAthayadAtA the / unameM hataprabha kara diyA thaa| pAlI TIkA paramattha jotikA mahAvIra kA janma huA thA, manu ne unheM patita bata(ji0 1, pR0 158.65) meM likhA hai ki videha ke lAyA hai| janakavaza kA sthAna una licchaviyoM ne liyA, jinakA eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai / vAtya kA rAjya videha kA sabase adhika zaktizAlI rAjya thA, martha hotA hai ghumakkar3a, jo eka sthAna para sthira hokara na tathA jo bajjigaNa ke pramukha bhAgIdAra the| ye licchavi rahatA ho aura vajjigaNa kA vajji zabda bhI vraja dhAtu kAzI kI eka rAnI ke vazaja the| isase prakaTa hotA hai 1 se banA hai jisakA artha hotA hai clnaa| vaj se hI ki kAzI ke rAjavaMza kI eka zAkhA ne videha meM apanA parivrAjaka zabda banA jo sAdhu ke artha me vyavahRta rAjya sthApita kiyA thA (poliTikala hisTrI prApha hotA hai| enisa eNTa iNDiyA, pR072)| DA0 hAvara ne likhA hai-pratharva kA0 15, sUkta upaniSadoM ke katipaya ullekhoM ke prAdhAra para DA. 10.13 me laukika prAtya ko pratithi ke rUpa meM deza meM rAya caudharI kA mata hai ki videha rAjya ko ulaTane meM ghUmate hue tathA rAjanyoM mora jana sAdhAraNa ke gharoM meM kAzIvAsiyo kA hAtha thA kyoki kAzIrAja bhajAtazatra. jAte hue dikhalAyA gayA hai| tulanA se yaha siddha kiyA videharAja janaka kI khyAti se cir3hatA thaa| isI ke sAtha jA sakatA hai ki pratithi dhUmane phirane vAlA sAdhu hI hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhiye ki IsvI pUrva 877 me hai|........"praaciin bhArata meM eka hI vyakti aisA hai kAzIrAja ke ghara meM jainadharma ke teIsave tIrthakara pAvaM. jisa para yaha bAta ghaTa sakatI hai vaha hai parivrAjaka yogI nAtha kA janma humA thA aura unake janma se 278 varSa yA sanyAsI / yogiyoM-sanyAsiyoM kA sabase purAnA pazcAt vaizAlI meM licchavi gaNatantra ke nAyaka ceTaka kI putrI trizAlA kI kukSi se bhagavAna mahAvIra kA janma namUnA vAsya hai / (bhAratIya anuzIlana, pR016)| humA thA / mataH prAcIna prAtya yadi uttara kAla meM vajji kahe ___ manusmRti meM (ma0 10) licchaviyoM ko vAtya kahA jAte hoM to koI Azcarya nahIM hai| isa taraha bhagavAna hai| mora vAtya zabda Rgveda ke bhaneka mantroM meM mAtA hai| mahAvIra ko janma dene vAlI puNya bhUmi bihAra ke nivAsI prataH spaSTa hai ki 'vrAtya' bahuta prAcIna hai / yajurveda tathA videhoM magaSoM kA sambandha bhArata kI prati prAcIna usa ta0mA0 (3, 4-5-11 meM vrAtya kA nAma naramedha kI paramparA se hai jisane vaidika kriyAkANDa se zatAbdiyoM bali sUcI meM mAyA hai| aura mahAbhArata meM prAtyoM ko taka praprabhAvita rahakara usa tattvacintana me apanA samaya mahApAtakiyoM meM ginAyA hai| atharvaveda ke 153 kANDa bitAyA thA, jisane vedAnta ke rUpa meM upaniSadoM ke ke prathama sUkta meM vAtya kA varNana hai / aura sAyaNAcArya nirmANa meM bhAga liyA thA / yahA~ itanA sthAna nahIM haiM ne usakI vyAkhyA meM prAtya ko 'karmaparaiH brAhmaNavidviSTa' ki maiM upaniSadoM se una samvAdoM ko upasthita kara jisase karmakANDI vidvAna vidveSa karate the, likhA hai| jinameM vaidika RSiyoM meM mAtma-jijJAsA kI bhAvanA se pratharvaveda meM hI mAgadhoM kA vAtyoM ke sAtha nikaTa sambandha kSatriyo kA ziSyatva svIkAra karane ke ullekha haiM aura batalAyA hai| isI se zrI kAzIprasAda jI jAyasavAla ne vaidika jJAna ko nikRSTa mora grAma jJAna ko ukRSTa (mAra rivyu 1929, pR. 466) likhA thA 'licchavi batalAyA hai| isa viSaya meM DA0 dAsa guptA ne apane pATalIputra ke apojiTa mujaphpharapura jile meM rAjya karate the bhAratIya darzana ke itihAsa meM (ji. 1, pR0 31) likhA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta hai-'yahAM yaha nirdeza karanA anucita na hogA ki upa- liyA jo pAja taka jIvita hai| dUsarI pora brAhmaNa niSadoM meM bAraMbAra pAne vAle sambAdoM se, jinameM kahA paramparA ke prAcAra-vicAra kA prabhAva zramaNa paramparA gayA hai ki ucca jJAna kI prApti ke lie brAhmaNa kSatriyoM para par3A / kapila mUla meM nivRtti-mArgI bamaNa paramparA ke pAsa jAte the, tathA brAhmaNa granthoM ke sAdhAraNa siddhAntoM ke anuyAyI the| kintu unakA kevala darzana bacA hai ke sAtha upaniSadoM kI zikSA kA mela na hone se aura sampradAya nahI / jJAta hotA hai ki bAda ke zaiva mAhezvara pAlI granthoM meM vaNita jana-sAdhAraNa meM dArzanika siddhAntoM sampradAya meM usakA antarbhAva ho gayA maura usake dArzake astitva kI sUcanA se yaha anumAna karanA zakya hai nika siddhAntoM ko, jo mUla meM manIzvaravAdI the, sezvaraki sAdhAraNatayA kSatriyoM me gambhIra dArzanika anveSaNa vAdI banAkara eka mora pAzupata zaivoM ne aura dUsarI mora kI pravRtti thI, jisane upaniSadoM ke siddhAntoM ke nirmANa bhAgavatoM ne apanA liyaa| meM pramukha prabhAva ddaalaa| ataH yaha sabhava hai ki yadyapi kapila kA sAMkhya darzana prAcInatama darzana mAnA jAtA upaniSada brAhmaNoM ke sAtha sambaddha hai kintu unakI upaja hai| kucha upaniSadoM meM sAMsya ke katipaya maulika vicAra prakale brAhmaNa siddhAntoM kI unnati kA pariNAma nahIM hai, milate haiN| prataH DA. yAkobI kA vicAra thA ki prAcI. prabAhmaNa vicAroM ne avazya hI yA to upaniSada siddhAntoM natama upaniSadoM ke kAla me saukhya-darzana kA udaya hmaa| kA prArambha kiyA hai athavA unakI upaja bhAra nirmANa meM cUki yoga-darzana kA nikaTa sambandha bhI sAkhya kesI phalita sahAyatA pradAna kI hai, yadyapi brAhmaNoM ke hAthoM se isalie yogadarzana kA udaya bhI usI ke sAtha mAnA jAtA hI ve zikhara para pahu~ce hai| anya bhI anveSaka vidvAno ne hai| ina darzanoM ke udaya meM pradhAna kAraNa prAtmAmoM isI taraha ke vicAra prakaTa kiye hai| vastutaH isa deza amaratva me vizvAsa thA, jo usa samaya sarvatra phailA imA me pravatti aura nivatti ko do paramparAe' Rgveda ke thaa| yaha eka aisA siddhAnta thA jise mRtyu ke pazcAta samaya meM bhI pracalita thiiN| pravRtti paramparA ko deva vinAza se bhIta janatA ke bahubhAga kA samarthana milanA paramparA kahate the, yajJavidhi prAdi usI ke praga hai| yahI nizcita thaa| paramparA brAhmaNa paramparA ke nAma se vikhyAta huii| prAramAnoM ke amaratva ke siddhAnta ne hI tarkabhUmi meM nivRtti paramparA ko muni paramparA kahA jAtA thaa| prAkara jar3atattva kI bhinnatA ko siddha kiyA, jisakA yahI paramparA zramaNa paramparA kI pUrvaja thii| nivRtti- prAcIna upaniSadoM meM prabhAva hai| ye donoM siddhAnta mArgIya zramaNoM ke aneka sampradAya mahAvIra aura buddha se prArambha se hI jaina aura sAMkhyayoga jaise prAcInatama darzanoM pUrva bhI vidyamAna the| azoka ne apane zilAlekho meM usI ke mukhya bhAga hai / vaizeSika aura nyAyadarzana kA udaya to mAdhAra para zramaNa brAhmaNoM kA ullekha kiyA hai usakA bahuta bAda meM humA haiM mora ina donoM ne bhI ukta donoM mabhiprAya brAhmaNa aura zramaNoM kI do pRthaka paramparAmoM siddhAntoM ko apane meM sthAna diyA hai| bAdarAyaNa ne ke astitva se thaa| pataJjali ne pANini ke 'yeSAJca brahmasUtra meM vedAnta darzana ko nibaddha kiyA hai / yadyapi yaha viroSaH zAzvatika:' sUtra para 'zramaNa brAhmaNam' udAharaNa kahA jAtA hai ki unhoMne upaniSadoM ke siddhAntoM ko hI dete hue sUcita kiyA hai ki zramaNoM aura brAhmaNoM kA vyavasthita rUpa diyA hai kintu brahmasUtra meM bhI jIva ko pRthaka-pRthaka pastitva calA pAtA hai| ina donoM parampa- anAdi aura avinAzI mAnA hai| zaMkarAcArya ne apane rAmoM meM bahuta kucha mAdAna-pradAna bhI huA hai| zramaNa bhASya meM bhale hI isake viruddha pratipAdana kiyA hai / isake paramparA ke kAraNa brAhmaNa dharma meM sanyAsa prAdhama ko sambandha meM kalakattA ke zrImabhayakumAra guha kA 'brahmasUtra meM sthAna milA, mora prAcArya zaMkara ne to dazanAmI sanyA- jIvAtmA' zIrSaka nibandha paThanIya hai| siyoM ke rUpa meM zramaNoM jaisA hI nayA saMgaThana khar3A kara kaTha aura zvetAzvatara upaniSadoM meM brahma se prAramAyA~
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ na darzana aura usakI pRSThabhUmi 150 kA pRthaka astitva mAnA hai| yadyapi unameM donoM ke aiva kA bhI samarthana milatA hai| kintu brahmasUtra to una upa niSadoM se bhI eka kadama Age baDha gayA hai / isa taraha svatantra grAtmAnoM kI zramaratA meM vizvAsa ne hI vicAroM ko nayA rUpa pradAna karane me mukhya bhAga liyA hai / jaina ghora sApayoga bhArata ke prAcInatama darzana hai jo vaidika yuga ke anta ke sAtha hI sammukha mAte hai / ye donoM hI amara zrAmAzro ke bahutva ke tathA jar3a tattva ke pRthakatva ke samarthaka hai| yadyapi donoM hI darzanoM ne ina vicAro ko apane-apane svatantra DhaMga se vikasita kiyA hai phira bhI donoM meM kahIM-kahIM sAyA pratIta hotA hai| yahA~ hama vistAra me na jAkara kSame do muddo para prakAza DAleMge / jaina aura sAkhyayoga isa viSaya meM eka mata hai ki jar3a sthAyI hai kintu unako avasthAeM anizcita hai| sAMkhyamata ke anusAra eka pradhAna tattva hI nAnA rUpa hotA hai, kintu jainadharma ke anusAra kedravya nAnA avasthAoM meM parivartita hotA hai - prAkAza prAdi dravya parivartanazIla hote hue bhI prakhaNDa prora avinAzI rahate haiN| aisA pratIta hotA hai ki jaba se jar3a aura cetana kA bheda vicArakoM ke anubhava me AyA namI me jar3a ke viSaya me ukta mata mAnya calA AtA hai| kintu uttarakAla meM ukta mUla siddhAnta meM parivartana honA dRSTigocara hotA hai| yaha parivartana hai cAra yA pA~ca bhUto kA eka dUsare se ekadama bhinna aura svatantra prastvi mAnA jaanaa| yaha mata cArvAkoM kA thaa| cArvAka sAkhyayoga me arvAcIna hai / nyAyavaizeSika ne bhI isI mata ko prayatna kara apane DhaMga se vikasita kiyA / jaina prora sAkhyayoga ne isa mata kA eka mata se virodha kiyA, jo isa bAta kA sUcaka hai| ki bhUtavAdI mata paryAyIna honA caahie| jaina pudagala ko paramANu rUpa meM mAnate hai kintu saukhya pradhAna yA prakRti ko vyApaka mAnatA hai| jainoM ke dhanusAra paramAroM ke mela se dharma dravya, kAla aura mAkAza ke sivAya zeSa saba vastue utpanna ho sakatI haiM / kintu sAMkhyamata ke anusAra pradhAna meM tattva, raja aura tama nAma ke tIna guNa hai aura inhI ke mela rUpa eka pradhAna se mahAn ahaMkAra zrAdi pA~ca tanmAtrA paryanta tasyoM kI udbhUti hotI hai aura una pAMca sanmA zrAmra se pA~ca bhUta banate hai / zrataH mUla sAMkhyamata paramAvAda ko nahIM mAnatA thA kintu sAMkhya yoga darzana ke kucha andhakAra paramANuvAda ko mAnate the aisA pratIta hotA haikArikA kI TIkA me gaur3apAda ne binA virodha kie paramANuvAda kA kaI jagaha nirdeza kiyA hai| yogasUtra (140) me bhI use svIkAra kiyA hai, unake bhAgya me tathA vAcaspati mizra kI TIkA (1-44 ) me bhI paramA kA astitva svIkAra kiyA hai| isase pramANita hotA hai ki paramAsada siddhAnta itanA adhika lokasammata thA ki uttarakAla meM sAMkhyayoga ne bhI use svIkAra kara liyA / ava grAtmatattva ko lIjiye- Atmatattva ke viSaya me jaina aura sAMkhyayoga katipaya mUla bAto me hama hai dhArAeM sanAtana avinAzI hai, cetana hai, kintu jar3a karmoM ke kAraNa, jo anAdi hai, unakA caitanya tirohita hai / mukti avasthA meM karmoM kA anta ho jAtA hai / . kintu prAtmA ke AkAra ke viSaya me jaina darzana kA apanA eka pRthaka mata hai jo kisI bhI darzana meM svIkAra nahIM kiyA gayA / jaina darzana mAnatA hai ki pratyeka AtmA apane zarIra ke barAbara AkAra vAlA hai| aisA pratIta hotA hai ki mUla sAMkhya isa viSaya me apanA koI spaSTa mata nahI rakhate the / kyoki yoga bhASya me (1-36) paJcaziva kA mata udaghRta kiyA hai jisame AtmA ko mAtra mAnA hai| jabaki Izvara kRSNa tathA pazcAt ke sabhI granthakAroM ne mAtmA ko vyApaka mAnA hai / AtmA ke karma bandhana aura karmoM se chuTakAre ke sambandha me bhI sAMkhyayoga aura jaina darzana meM bahuta bheda hai / isake sivAya jaina darzana mAnatA hai ki pRthivI, jala, vAyu, agni aura vanaspati me bhI jIva hai aura usake kevala eka sparzana indriya hai / sArAMza yaha hai ki jar3a mora grAtmA ko lekara jaina-darzana mora sAMkhyayoga meM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta itanA sunizcita antara hai ki use dekhate hue yaha nizcaya rakhane vAle hI aisA pratApa karate haiM ki pramuka vastu nitya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki jainoM ne sAMkhyayoga se yA hI hai aura pramuka vastu pranitya hI hai| sAMkhyayoga ne jainoM se kucha liyA hai| phira bhI sa khya jaina-darzana eka dravya padArtha hI mAnatA hai aura use aura janadarzana kI prAtma-viSayaka kucha bAto me samAnatA isa rUpa meM mAnanA hai ki usake mAnane para anya padArtha dekhakara kucha anvepaka vidvAno kA aimA mata hai ye dono ke mAnane kI AvazyakatA nahIM rhtii| darzana lagabhaga samakAla meM udita hue haiM / tathA ye dono hI prAcArya kundakunda ne apane pravacanasAra meM dravya kA prAcInatama bhAratIya darzana hai| kauTilya ke anusAra lakSaNa isa prakAra kiyA haiusake samaya me (300 I0 pUrva) sAMkhyayoga aura lokA- apariccattasahAveNuppAdasvayaSuvattasaMjutta / yata ye do hI brAhmaNa darzana vartamAna the / ataH avazya hI guNava ca sapaujAyaM jaMtaM daNyatti buccati / / ye kauTilya kAla se prAcIna hai| prati--jo apane astitva svabhAva ko na chor3akara, jaina dharma ke prAdi pravartaka bhagavAna RSabhadeva the utpAda, vyaya tathA dhrauvya se sayukta hai eka guNa tathA aura antima pravartaka the bhagavAna mahAvIra / bhagavAna paryAyoM kA AdhAra hai use dravya kahA jAtA hai| mahAvIra ne saMmAra ke duHkhI jIvo ke samuddhAra ke lie prAzaya yaha hai ki guNa aura paryAya ke prAdhAra ko dravya AhimAmayI dharma kA upadezA sArvajanika rUpa meM diyA thaa| kahate hai / guNa aura paryAya uma dravya ke hI prAtmasvarUpa bhagavAna duddha ne bhI vizva ko du.kha rUpa mAnakara kSaNika hai prata: ve kimI bhI hAlata me dravya se judA nahIM hote| kahA thaa| unakA uddezya bhI vizva ko vairAgya kI tarapha dravya ke pariNamana ko paryAya kahate hai| paryAya sadA kAyama le jAne kA thA / jimase atyAcAra, atAvAra aura hisA nahI rahatI, pratikSaNa badalatI rahatI hai| eka paryAya naSTa kA lopa ho jaaye| kintu unake utarAdhikAriyona hotI hai to umI kSaNa me dusarI paryAya utpanna hotI hai| kSaNikavAda ke aAdhAra para gunyavAda kA pratiSThA kara isI meM paryAyo ke prAdhAra dravya ko utpAda-vyaya se ddaalii| isake viparIta bhagavAna mahAvIra ne paryAya dRSTi mapavana kahA jAtA hai| aura jinake kAraNa dravya sajAse vizva ko kSaNika mAnakara bhI dravya dRSTi se nitya tIya se milatA hamA aura vijAtIya se bhinna pratIta mAnA / unakA kahanA hai ki isa dRzyamAna jagata meM jo hotA hai ve guNa haiM / guNa anuvRtti rUpa hote haiM aura paryAya pratikSaNa pariNAma hugrA karate hai ye pariNAma hI pratikSaNa vyAvatti rUpa hotI hai| isI se jaina darzana meM sAmAnya hote rahane ke kAraNa kSaNika hai kintu mala tatva svaya aura vizeSa nAma ke do pRthaka padArtha mAnane kI prAvazyakSaNika nahI hai| anya darzanoM ne kisI ko nitya aura katA nahIM samajhI gii| kimI ko anitya mAnA hai / kintu jaina-darzana kahatA yaha drabha jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, prAdIpamAvyoma samasvabhAvaM prAkAma aura kAla ke bheda se chaha prakAra hai| prAcArya kundakunda ne jIva yA prAtmA ko arasa, prarUpa, agandha, syAdvAdamudrAnatibhedi vastu / adhyakta, prazabda, bhUtoM ke cinhoM se agrAhya, nirAkAra tannityamevaikamanityamanyad iti tvadAjJA dviSatAM pralApAH tathA caitanya rUpa mAnA hai / yathAprarthAta -prAkAza nitya ho aura dIpaka kSaNika ho, prarasamarUvagadhaM pravatta cevnnaagunnmsh| yaha bAta nahI hai| prAkAza se lekara dIpaka taka saba eka jANa aligaggahaNa davvaNiviTThasaThANa // svabhAva haiM, koI bhI vastu usa svabhAvakA atikramaNa nahI rUpa, rasa, gandha pora sparza guNa se yukta pRthivI, kara sakatI kyoMki sabhI ke muha para syAhAda yA anekAnta jala, agni aura vAyu ko pudgala kahate haiN| jisameM svabhAva kI chApa lagI huI hai / he jinendra ! pApa se dvepa pUraNa-galana ho use pudgala kahate haiM / pudgala dravya aNu,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana aura usakI pRSThabhUmi 152 aura kaba ke meda se do prakAra kA hai| paramANuoM ke saMghAta se bane pRthivI mAdi ko skandha kahate haiM / jIva caura pudgaloM kI gati meM sahAyaka ko dharma kahate haiM aura sthiti meM sahAyaka ko adharma dravya kahate kAza dene vAle padArtha ko prAkAza kahate haiM maura dravyoM ke pariNamana meM sahAyaka drazya ko kAla kahate haiN| sampUrNa jagata inhIM chaha davyoM kA prasAra hai / cUMki yaha darzana pratyeka dravya ko paraspara meM virodhI pratIta hone vAle vizva manitya, sat prasat prAdi dharmamaya mAnatA hai isaliye ise anekAntavAdI darzana bhI kahate haiM / jaise pratyeka vastu drazya rUpa se nitya hai aura paryAya rUpa senitha hai, svarUpa se sat hai auaura para rUpa kI apekSA isI ko anekAntavAda kahate hai arthAt ekAnta se nitya, pranitya prAdi kucha bhI nahI, kintu apekSA bheda se saba hai / isI se ise sApekSavAda bhI kahA jAtA hai / aneka dharmAtmaka vastu kA bodha karAne ke lie 'syAdvAda' kA avatAra kiyA gayA hai| 'syAdvAda' meM syAt zabda anekAnta rUpa prarthaM kA vAcaka yA dyotaka avyaya hai / prataeva syAdvAda aura anekAntavAda ekArthaka bhI mAne jAte haiN| jaina vidvAnoM ne svAdvAda ke nirUpaNa meM aura samarthana meM bahuta bar3e-bar3e grantha likhe haiM, aura anekAntabAda hI zastra ke bala se unhoMne anya dArzanikoM ke mantavyoM kA nirasana kiyA / hai samantabhadra ghora siddhasena, haribhadra aura kalaMka, vidyAnanda, hemacandra jaise prakANDa jaina vidvAnoM ne anekAntavAda ke bAre meM jo kucha likhA hai vaha bhAratIya darzana sAhitya meM bar3A mahatva rakhatA hai| isI se mAtra jaba koI anekAnta vAda yA syAdvAda kA uccAraNa karatA hai to sunane vAlA vidvAna usase jaina darzana kA hI bhAva grahaNa karatA hai| prabhAvandra tathA manekAntabAda jaMnAcAra aura vicAra kA mUla hai / usake Upara se jo aneka vAda jaina darzana meM avatarita hue unameM se do mukhyabAda ullekhanIya haiM - eka nayavAda aura eka saptabhaMgIvAda / nayavAda meM darzanoM ko sthAna milA aura saptabhaMgIvAda meM kisI eka hI vastu ke viSaya meM pracalita virodhI kathanoM yA vicAroM ko sthAna milaa| pahale bAda meM saba darzana saMgrahIta hai aura dUsare meM darzana ke vizaMkalita mantavyoM kA saMgraha hai| prAzaya yaha hai ki bhAratIya darzanoM meM jaina darzana ke atirikta vaizeSika nyAya, sAMkhya, vedAnta, mImAMsA dhora bauddha darzana mukhya hai| ina darzanoM ko pUrNa satya mAnane meM prApattiyAM thIM dhaura sarvathA prasatya kaha dene meM satya kA pApA unheM dRSTi bheda se adhika satya svIkAra karane ke lie nayavAda kA avatAra huaa| isa taraha syAdvAda, saptabhaMgIvAda aura nayavAda ye tInoM bAda banekAntavAdI jaina darzana kI dena hai jo itara darzanoM meM nahIM milte| jaina darzana svapara prakAzaka samyagjJAna ko pramANa mAnatA hai mora cUMki jJAna svarUpa mAramA hai isaliye dhamma kI sahAyatA ke binA kevala bhArayA se hone vAle jJAna ko pratyakSa kahate haiM aura indriya prAdi kI sahAyatA se hone vAle jJAna ko parokSa kahate haiM / parokSa jJAna apAramArthika hone se heya hai / pAramArthika pratyakSa kevalajJAna hI upAdeya hai| indriyajanya jJAna kI taraha indiyajanya sukha bhI apAramArthika hone se heya hai / jainadharma kA kahanA hai ki jina prANiyoM kI sAMsArika viSayoM meM rati hai ye svabhAvataH duHkhI hai kyoMki yadi ve duHkhI na hote to sAMsArika viSayoM kI prApti ke lie rAta dina vyAkula kyoM hote / cUMki ve viSayoM kI tRSNA se satAe hue haiM ataH usa duHkha kA pratIkAra karane ke lie viSayoM meM unakI rati dekhI jAtI hai, kintu usase unakI tRSNA zAnta na hokara aura bhI adhika prajvalita hotI hai / isalie sacce sukha kI prApti ke liye indriyajanya vaiSayika sukha hema hai| jJAna kI taraha sukha bhI prAtmasvarUpa hai / mataH mAtmottha jJAna kI taraha prAtmottha sukha hI saccA sukha hai / kyoMki usameM duHkha kA leza bhI nahIM rahatA / aura na usake naSTa hone kA bhaya rahatA hai / ataH jaina darzana saMsAra ke sukha me bhUle hue prANiyoM ko usI sacce sukha kI prApti kI salAha detA hai aura usake lie mokSa kA mArga batalAtA hai / samyagdarzana samyajJAna praura samyakacAritra hI mukti kA mArga hai| tasvArtha ke baddhAna ko samyagdarzana kahate haiM tasvArtha sAta jIva, jIva, mAlava, bandha, saMbara, nibaMdha aura mokSa ina sAta meM se /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ manakAmta mala padArtha to do hI hai jIva aura mjiiv| inhIM donoM dRSTi hai| inhIM donoM naya se unhoMne apane samayasAra sambandha se saMsAra kI pravRtti ho rahI hai| jIva kI meM ukta nava padArthoM kA kathana kiyA hai jisase mumukSa, prazuddha dazA kA nAma hI sasAra hai maura jIva kI prazuddha jIva abhUtArtha ko chor3akara bhUtArtha kA mAmaya kara ske| dazA meM jar3a kama nimitta hai / yaha jar3a karma jIva meM kaise udAharaNa ke lie jIva ko le liijiye| jIva kyA hai? prAtA hai aura kaise usake nAtha bandha ko prApta hotA hai kyA jisa zarIra meM jIva rahatA hai vaha zarIra hI jIva haiM ina donoM prakriyAnoM ko hI pAsava aura bandha kahate haiN| yA vaha zarIra jIva kA hai ? jIva me hone vAle rAgAdi ye donoM hI saMsAra ke kAraNa haiN| aura inase bacane kI vikAra kyA usake hai| ina praznoM kA uttara vyavahAra prakriyA ko saMvara aura nirjarA pahate haiN| navIna karmoM ke pora nizcana naya se isa prakAra diyA jAtA haiprAgamana ko rokanA saMbara hai aura pUrva-baddha karmoM kA 1. jIva mora deha eka haiM yaha vyavahAra naya kA kathana kramaza: naSTa honA nirjarA hai ina donoM ke hone se mokSa hai| jIva pora deha eka nahIM haiM pRthaka-pathaka hai yaha nizcaya kI prApti hotI hai ataH ye donoM mokSa ke kAraNa haiN| naya kA kathana hai| isa taraha mumakSa ko jIva aura ajIva ko, tathA saMsAra 2. rAgAdika jIva ke hai yaha vyavahAra naya kA kathana hai ye jIva ke nahIM hai yaha nizcanaya kA kathana hai| ke kAraNa mAnava aura bandha ko va mokSa aura usake kAraNa saMvara nirjarA ko savidhi jAnanA cAhie aura una 3 zarIra jIva kA hai yaha vyavahAra naya kA kathana hai aura zarIra jIva se bhinna hai yaha nizcaya naya kA para zraddhAna rakhanA cAhie / zraddhA-vihIna jJAna kI koI / kathana hai| kImata nahI hai usI taraha pAcaraNa-vihIna jJAna kA bhI ina donoM zailiyoM ke dvArA jova ke sopAdhi paura koI mUlya nahIM hai| nirUpAdhi svarUpa kA yathArtha jJAna ho jAtA hai aura aisA hone se mumukSa kI dRSTi sopAdhi svarUpa se haTa kara hataM jAnaM kriyAhInaM hatA cAjJAninA kiyaa| nirUpAdhi svarUpa para Tika jAtI hai| upAdhi cUka pAvana zilAndhako dagdhaH pazyannapi ca pagukaH / / pAgantuka hai prata. vaha upAdeya nahIM hai nipAdhi svarUpa kriyAhIna jJAna vyartha hai aura prajJAniyoM kI kriyA hI yathArtha svarUpa hone se upAdeya hai| usI kI prApti ke bhI vyartha hai / eka jaMgala meM prAga lagane para eka anyA liye mumukSa vyavahAra kA avalambana lete hue bhI vyavahAra daur3ate hue bhI jala marA aura eka laMgar3A dekhate hue bhI maya nahIM hotaa| vaha vyavahAra ko mAnya nahIM mAnatA, jala marA / prataH samyak zraddhAmUlaka jJAna hI samyagjJAna sAdhana mAnatA hai| sAdhya to nizcaya hai, vyavahAra ko hai samyagjJAna-mUlaka pAcaraNa hI samyak cAritra hai| karate hue bhI usI para usako dRSTi kendrita rahatI hai| samyakacAritra hI yathArtha dharma hai kintu usa dharma kA mUla isI se vaha vyavahAra vimUDha hokara apane lakSya se cyuta samyagdarzana hai| nahIM hotaa| prAcArya kundakunda ne apane samayasAra meM kahA haibhayatSaNAbhigadA jogajIvA ya puNNapAvaM ca, jaina dharma kA prAvAra yA cAritra gRhasya aura sAdhu pAsavasavaraNijjarabaMdho mokkho ya sammataM / / 14 / / ke bheda se do prakAra kA hai| himA, satya, pravIyaM, bhUtArtha naya se jAne hue jIva-jIva, puNya-pApa, brahmacarya aura aparigraha ko mAdhu pUrNa rUpa se pAlatA hai, mAdhava, saMvara nirjarA, bandha aura mokSa samyagdarzana hai| aura grahastha eka deza rUpa se pAlatA hai| isI se sAdhu prAzaya yaha hai ki bhagavAna kundakunda kI vyAkhyAna mahAvanI kahalAte haiM aura gRhastha aNuvatI kahe jAte haiN| zailI donoM para prAzrita hai| ve donoM naya haiM- isa.bata pAlana kA eka mAtra lakSya rAga-dveSa se nivRtti vyavahAra aura nizcaya / inameM se unhoMne vyavahAra ko hai| rAgadoSa se nivRtti ke lie hI sAdhu caritra kA pabhUtArtha tathA nizcaya ko bhUtArtha kahA hai aura yaha bhI. pAlana karatA hai| yaga-deSa kI nivRtti ho jAne para hiMsA kahA hai ki bhUtArtha kA pAzraya lene vAlA jIva hI samyaga- bagaraha kI nivRtti svataH ho jAtI hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 maina vana aura usakI pRSThabhUmi jisa taraha jaina-darzana anekAntamaya hai usI taraha vizuddhi ke lie mAnasika vizuddhi prAvazyaka hai| mana ke jainadharma ahiMsAmaya hai| anekAnta paura ahiMsA ye do pravizuddha rahate hue mahiMsA kA pUrNa pAlana prazakya hai / aise tatva haiM jo samasta jainAcAra aura vicAra para chAye mana ke vikAra hI mUlata: hiMsA ke janaka haiM, itanA hI hae haiM / jaise anekAntavihIna vicAra mithyA hai vaise hI nahIM kintu ve svaya hiMsA rUpa hai| pahisAvihIna prAcAra bhI mithyA hai / samasta jainAcAra kyoMki jaba hama dUsaroM ko mArane yA satAne kA kA mUla eka mAtra mahisA hai| jisa prAcAra meM jitanA vicAra karate hai to sarvaprathama usa duvicAra se apanI hI hiMsA kA maMza hai utanA hI usameM dharma kA maza hai prAtmA kA hI ghAta karate hai| pratyeka mAnasika vikAra usake kartA ke liye hI sarvaprathama maniSTakAraka hotA paura jitanA hisA kA maMca hai utanA hI pradharma kA praza hai / sArAMza yaha hai ki hiMsA dharma hai aura ahiMsA dharma hai| ata: mAtmA ko vikAra zUnya kara denA hI pUrNa pahisA hai| mauramAtmA kI usa nivikAra avasthA ko hai kintu apane se kisI ke prANoM kA pAta ho jAne yA kisI ko kaSTa pahu~ca jAne mAtra se jaina-dharma hiMsA nhiiN| hI mokSa kahate haiN| prataH pUrNa mAhiMsA hI mokSa kA kAraNa hai| mAnatA / jahA~ kartA kA mana dUSita hai-pramAdI aura kintu hama loga to gRhastha haiM prataH yadyapi pUrNa mAhiMsA prasAvadhAna hai vahA~ bAhara meM hiMsA nahIM hone para bhI kA pAlana karane meM asamartha haiM tathApi prAMzika ahiMsA hiMsA avazya hai aura jahA~ kartA kA mana vizuddha hai usakI kA pAlana karanA hamArA kartavya hai| samAja kI sukhapravRtti pUrNa sAvadhAnatA ko liye hue hai vahA~ bAhara meM zAnti usake sadasyoM kI prahiMsA-mUlaka vRtti para hI hiMsA ho jAne para bhI hiMsA nahIM hai / kahA bhI hai nirbhara hai / jisa samAja ke sadasyo meM jitanA hI pAramarara va jIvadu jIvo prayadAcArassa NijchivA hisA' sparika sauhArda aura sadbhAva hotA hai vaha samAja utanA payavassa NasthibaMdho hisAmetaNa samidassa" hI sukhI hotA hai / yahI bAta rASTro ke viSaya me bhI jIva mare yA jiye, jo prayatnAcArI hai =pramAdamUlaka jAnanA cAhiye / vizva ke rASTroM meM jitanA hI sadbhAva pravRtti karatA hai use hiMsA kA pApa avazya hotA hai| hogA utanI hI vizva meM zAnti rhegii| kintu jaise kintu jo apramAdI hai, sAvadhAnatA pUrvaka prAcaraNa karatA samAja meM sabhI sajjana nahIM hote vase hI sabhI rASTra hai use hisA ho jAne mAtra se pApa kA baSa nahIM hotaa| bhI sajjana nahIM hote aura isalie jaise durjanoM ke bIca meM isI se kahA hai-ki eka binA mAre bhI pApI par3akara sajjana ko bhI kaSTa bhoganA par3atA hai vaise hI hotA hai aura dUsarA mAra kara bhI pApa kA bhAgI nahIM lar3AkU rASTroM ke bIca me par3akara zAnti premI rASTra ko hotaa| bhI lar3AkU banamA par3atA hai anyathA usakI svatantratA isa taraha jaina dharma meM hisA kI vyAkhyA madhyAtma. ma. khatare meM par3a sakatI hai| malaka haiN| yadi aisA na mAnakara bAhya hiMsA ko hI hiMsA hamArA bhArata deza sadA se zAnti-premI rahA hai mAnA jAtA to sasAra meM koI ahiMsaka ho nahIM sakatA usane kabhI kisI bAharI deza para mAkramaNa nahIM kiyA, thaa|khaa bhI hai prAja bhI vaha apanI usa nIti para dRr3ha hai kintu phira bhI vidhvagjIvacite lokegaka parana ko'pyamokSyat' eka par3osI rASTra ne mitratA kA svAMga racakara usa para bhAvakasApanI bandhamomo cennAbhaviSyatAm / mAkramaNa kiyA aura mAja bhI vaha hamArI bhUmi dabAye yadi bandha aura mokSa kA ekamAtra sAdhana bhAva baiThA hai| aise rASTra para mAkramaNa karake apanI bhUmi (jIva ke pariNAma) na hotA toca pora jIvoM se bhare hastagata karanA hiMsA nahI hai, ahiMsA hai / luTeroM kI hue isa saMsAra meM vicaraNa karane vAlA koI bhI manuSya ahiMsA bhI hisA hai aura mAtRbhUmi kI rakSA ke lie kyA kabhI mokSa prApta kara sakatA thA? jUjhane vAle vIroM kI hiMsA bhI mahiMsA hai| hiMsA aura prataH apanI vAcanika aura kAyika pravRtti kI pahisA kA yaha pATha hameM sadA yAda rakhanA cAhiye /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma meM mUrtipUjA DA0 vidyAdhara joharApurakara, jAvarA 1 trividha saudarya vyavasthA ko lekara samAja meM manamuTAva tathA kalaha hote saundarya ke tIna prakAra haiM-mAsmika, zArIrika aura ina saba bAtoM meM hiMsA avazya hI hotI haiN| tathA baahaa| zuddha prAtmA ke jJAna darzana, cAritra prAdi isI bAta ko dekha kara svAmI pAtrakesarI ne kahA hai ki guNoM kI utkRSTatA mAtmika saundarya hai| nirAvaNa zarIra jIva himA ke lie kAraNa bhUta mandira mAdi kriyAmoM kA svAbhAvika rUpa zArIrika saundarya hai / tathA vastroM kA upadeza kevalajJAnI bhagavAna marahanta ne nahIM diyA evaM prAbhUSaNoM se prApta saundarya bAhya tathA kRtrima saudarya hai, ye kriyAeM to zrAvakoM ne svayaM apanI bhakti ke kA moha chor3anA cAhie tathA phira zarIra se bhI mukta kAraNa zurU kI haihokara mAtmika saundarya meM sthira honA cAhie / vimokSasukhacaMtyavAnaparipUjanAbAtmikA: 2 trividha dharma kriyA bahuvidhAsubhanmaraNapIDanAhetavaH / svayA jvalitakevalena na hi vezitAH kiM nu tA: saundarya ke samAna dharma kI bhI tIna avasthAeM haiM tvayi prasUtabhaktibhiH svayamanuSThitAH paavkH|| mAtmika, vyAvahArika tathA praupacArika / prAtmA kA 4.prAcIna prAgamoM meM marti pUjA kA prabhAva ". nirmoha. niSkrodha sama bhAva meM sthira honA yaha utkRSTa isa varNana ko dekhate hue yaha svabhAvika hI pratIta mAtmika dharma hai| jaisA ki kundakundAcArya ne kahA hai ma hotA hai ki jaina sAhitya ke prAcInatama granthoM meM =jina cArita khalu dhammo dhammo jo so samotti nnihitto| kI racanA vIranirvANa ke bAda kI chaha-sAta zatAbdiyoM mohakhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo / meM huI hai mUrtipUjA ke upadeza yA ullekha nahIM pAye muniyoM ke mahAvata, samitiyA prAdi tathA gRhasthoM jAte / gyAraha maMga, bAraha upAMga, chaha chedasUtra tathA cAra ke aNuvrata, guNavata tathA zikSAvata vyAvahArika dharma meM mUla sUtra ina sabhI bhAgamoM meM isa bAta kA varNana nahI sammilita hote hai| inake atirikta jo dhArmika kArya haiM hai| pAgamoM kA tAtparya jisa grantha meM bhAcArya umAsvAti una kA-mUrtipUjA, madira pratiSThA, tIrtha yAtrA mAdi ne saMkalita kiyA hai usa tasvArtha sUtra meM bhI mUrtipUjA kA kA-praupacArika dharma meM samAveza hotA hai| praupacArika EiNT dharma tabhI upayukta hogA jaba vaha hameM vyAvahArika (vrata- 5 vratoM meM mUrtipUjA kA samAveza-- pAlana rUpa) dharma kI mora pora mAtmika (nirmoha sama- prAcIna paramparA meM mUrtipUjA kA upadeza na hone se bhAva rUpa) dharma kI bhora prerita kregaa| madhyayuga meM jina prAcAryoM ne usakA varNana karanA cAhA 3 mUrtipUjA kyA tIrtha kara praNIta hai? unake sAmane yaha kaThinAI upasthita huI ki isakA dharma ke ina tIna rUpoM kA paraspara sambandha maura samAveza gRhasthoM ke kisa vrata meM yA kisa pratimA meM kiyA tulanAtmaka mahatva bhUlane ke kAraNa hama aksara mUrti pUjA jAya / ratnakaraNDa meM svAmI samantabhadra ne vaiyAvatya zikSA para bahuta adhika jora dete haiM / kintu mUrtipUjA ke sAtha vrata kA varNana karane ke bAda deva pUjA kA varNana kara diyA kaI sAmAjika pravRttiyAM jur3a jAtI haiN| mUti-mandiroM hai / isa prakAra ve muniyoM kI sevA ke sAtha deva pUjA ko kI vyavasthA ke lie naukara rakhe jAte haiM, unake vetana ke - - ..isI bAta ko lekara san 1470 meM bahamadAbAda lie bAmandiroM ke jIrNoddhAra mAdi ke lie sthAyI meM lokAzAhane matipUjA virodhI sthAnakavAsI sampatti (ghara, dukAna mAdi) prApta kI jAtI hai, usa kI saMpradAya kA prArambha kiyA thaa|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jaina dharma meM mUrti pUjA samAviSTa karate haiM / gRhasthoM ke mUla guNoM meM unhoMne isa prataH sAMsArika sukha kI prApti yaha jaina mUrtipUjA kA varNana nahIM kiyA hai / somadeva prAcArya ne yazastilaka kA uddezya nahI hai| meM sAmAyika zikSAvata meM pUjA kA antarbhAva kiyA hai... jina bhagavAna kI pUjA kA vAstavika uddeza svAmI prAptasevopaveza: syAt samayaH samayApinAm niyuktaM tatra yat karma tat sAmAyikamUdhire // samantabhadra ne svayambhUstotra meM prakaTa kiyA hai na pUjAryastvayi vItarAge na nindayA nAya vivAntavare / 6. jaina mUrti pUjA kA uddezya tathApi te puNyaguNasmatirnaH punAtu citta duritAJjanebhyaH / / upayukta varNana ke bAvajUda yaha spaSTa hai ki kama se kama do hajAra varSoM se jaina samAja me mUrti pUjA pracalita arthAt -he bhagavan mApa vItarAga hai isalie hai / IsavI sana ke prArambha ke samaya kI kucha matiyA / prApakI pUjA se lAbha nahIM tayA prApavarahIna haiM isalie mathurA se prApta huI hai unase siddha hotA hai ki taba bhI prApako nindA se bhI lAbha nahIM, phira bhI prApake pavitra jaina samAja me mUrti pUjA pracalita thii| prataH yaha dekhanA guNA kA smRti hamAre manako pApa rUpI kAlikha se mukta - cAhie ki isa kA konasA uddeza jaina darzana ke anukUla pavitra kare (yahI aApakI pUjA kA uddeza hai)| tAtparya - ho sakatA hai| jaina mUrti pUjA kisI vaiyaktika sukha-lAbha bhagavAna jinendra ke pavitra gugo ko smRti honA aura (dhana milanA, roga dUra honA, putra honA) ke lie nahI una guNoM ko prApta karane ke prayAsa kI pora preraNA ko jAtI kyoMki jainoM ke prArAdhya deva tIrthaGkara- milanA yahI devapUjA kA vAstavika ucita uddeza hai| siddha pada ko prApta hue vItarAga mahApuruSa hai = ve sasAra ke kisI jIva ke sukha-duHkha me ruci nahI rkhte| hama 7 vartamAna pUjA paddhati yadyapi pUjA ke prArambha me kahate hai ki he bhagavan patra prava hame yaha dekhanA cAhie ki isa samaya jaina samAja mAgaccha pratra tiSTha (yahA~ pAiye aura Thahariye) tathA me pUjA kI jo vibhinna paddhatiyAM hai ve isa uddeza se anta me yaha bhI kahate haiM ki jina devoM ko yahA~ bulAyA kahA~ taka susa gata hai / ina paddhatiyoM meM saba se adhika tathA pUjA kI ve apane sthAna ko vApasa jAye (te mayA- camaka-damaka vAlI paddhati zvetAmbara mandira mArgI bhAiyoM bhyacinA bhaktyA sarve yAntu nijAlayam) tathApi yaha hameM meM rUDha hai / isa paddhati meM abhiSeka aura pUjA ke sAtha acchI taraha mAlama hai ki tIrthakara bhagavAna yahA~ na pAte devabhUti ko vastra aura prAbhUSaNa bhI pahanAye jAte haiM tathA hai,na vApasa jAte hai| mAsArika mukha milane kI prAzA mUti kA bhauhoM ke sthAna para lAkha tathA mAkhoM meM kAMca se una kI pUjA karanA kisI taraha ucita nahIM hai / yA ratna lagAye jAte haiN| spaSTataH yaha paddhati vItarAga cakrezvarI, padamAvatI, jvAlAmAlinI prAdi kI pUjA to bhAva kA smaraNa karAne vAlI nahIM hai| sAtha hI isase sukha kI prAzA se karane meM koI prarya ho sakatA hai kyoMki mUrtiyo kA svAbhAvika saundarya bhI prAcchAdita yA ye deSiyA sarAga hai prataH kucha hada taka bhaktoM kI sahAyatA vikRta hotA hai / zvetAmbara paramparA ke anusAra bhI kara sakatI hai| kintu vItarAga jinendra kI pUjA kA yaha bhagavAna RSabhadeva tathA bhagavAna mahAvIra ne nirvastra rUpa ucita uhaza nahI ho sakatA / vItarAga jinadeva kisI me dIrghakAla taka vihAra kiyA thaa| unhI kI mUrtiyoM para prasanna hokara sukha nahIM dete athavA kupita hokara duHkha ko vastra-bhUSaNa pahanAnA vastuta. susaMgata nahI hai| isa nahIM dete| manuSya kA mukha dukha usI ke apane karmoM kA paddhati se kucha sAdI rIti digambara samAja ke bosapaMthI pariNAma hai, jaisA ki amitamati prAcArya ne kahA hai-, bhAiyoM meM rUr3ha hai| ve mUrtiyoM ko vastrAbhUSaNa nijAjita kama vihAya dehinI nahI pahanAte yA lAkha-kAMca nahI lagAte / kintu puSpana ko'pi kasyApi dadAti kiJcana / hAra matiyoM ke gale meM pahamAla hai, caraNo ko candana
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekA lagAte haiM, mabhiSeka meM jala ke sAtha dUdha, dahI, ghI. phaloM khopare ke Tukar3e hI kAma meM lAte hai / kintu isa rIti ke rasa tathA kalkacUrNa (ilAyacI, loga prAdi kA cUrNa) me pUjA ke jo mantra mabhI rUr3ha haiM ve bIsapaMthI paddhati ke mile hue jala kA prayoga karate haiM evaM praSTa dravya pUjA me hI hai / isase kucha prasatya bhASaNa kA doSa utpanna hotA taraha taraha ke pakvAnnoM evaM phaloM kA prayoga karate haiN| hai| candana, puSpa tathA prakSata tIno ke mantra malagayaha paddhati bhI vItarAga bhAva kI poSaka nahI kahI jA par3he jAte hai, kintu tIno bAra ke bala cAvala parpaNa kiye sktii| isase eka sAmAjika prazna bhI upasthita hotA jAte / haiM isI taraha naivedya paura dIpa ke mantra alaga 2 hai| isa rIti meM bhagavAna ko jo phala evaM pakvAnna hone paga bhI padArtha eka hI (khopare kA Tukar3A) pita prapita kiye jAte haiM ve pUjA ke bAda nirmAlya kahalAte haiM, kiyA jAtA hai| isa dravya ko bahudhA mandira ke naukara (mAlI) apane hamArI samajha me pUjA kA sarvottama tarIkA yaha hogA prayoga me lAte haiM, kintu nirmAlya dravya kA isa taraha ki bhagavAna ko nigavaNa mUni sanmukha zAnta bhAva se upayoga karanA pApa mAnA jAtA hai, prata. mandira ke khaDe hokara unake muNoM kA pavitra hRdaya se smaraNa kiyA naukaroM ko isa pApapUrNa kArya ke lie maukA denA kahA~ jAya, usa prakAra ke stotroM kA paThana kiyA jAya tathA taka ucita hai yaha prazna sahaja hI uThatA hai / isa paddhati 'merI bhAvanA' jaimI ucca bhAvanAmoM kA cintana kiyA me sacitta phala, phUka, pakvAnna prAdi vA prayoga banda karake jAya / jaina mUrtipUjA kA jo vAstavika ucita uddeza digambara samAja ke terApathI bhAiyo ne kAphI sAdI pUjA hai usase yahI paddhati sumaMgata ho sakatI hai aisI pUjA yadi paddhati apnaaii| ve abhiSeka meM sirpha jala kA prayoga sAmUhika rUpa meM kI jAya to usakA prabhAva madhika hotA karate haiM tathA praSTadravyapUjA meM bhI mUrti ko candana yA hai tathA sAmAjika ekatA ke lie bhI vaha bahuta upayogI phUla arpaNa nahIM karate, kevala cAvala, sUkhe phala tathA sUkhe siddha hotI hai| saMvega muni zrI mathamala jI vega zabda viz2a-dhatu se banA hai| vija kA artha hai mala-mUtra ke vega ko mata roko, use rokane se praneka roga daur3anA, kampana krnaa| vega do prakAra kA hotA hai- utpanna ho jAte haiN| zArIrika aura mAnasika / bhUkha, pyAsa, ronA, haMsanA, murta nirohe cakkha, baccanirohe ya jIviyaM cayati / mala, mUtra, vIrya prAdi zArIrika vega haiM / krodha, abhimAna, uDDanirohe koDa, suskanirohe bhavaha apumaM / / kapaTa lobha, kAma vAsanA mAdi mAnasika vega hai / zArI. mUtra kA vega rokane se cakSa kI jyoti naSTa hotI rika bega ko rokane se hAni hotI hai aura mAnasika vega. hai| mala kA vega rokane se jIvanI zakti kA nAza hotA ko na rokane se hAni hotI hai| mAyurveda kI dRSTi se bhI hai urvavAyu rokane se kuSTharoga utpanna hotA hai bhaura vIrya zArIrika vega ko rokanA lAbhaprada nahIM hai / daNakAlika kA vega rokane se puruSada kI hAni hotI hai| sUtra meM kahA hai- 'baccayuttama dhArae' bega kA artha hai-sphUrti yA tIvra gati se upasarga
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagane se usakA artha hotA hai mokSa ke prati tIvra prabhisAmAyika yA samatA pAMcoM yugala jIvana kI viSamatAyeM lASA / mumukSa sAdhu hI nahIM gRhastha bhI ho sakate haiM, haiN| unakA tyAga hI sAmAyika hai| sAdhaka meM sabase pahale yadi-mumukSA ke bhAva prabala hoN| gAdhI jI eka dina mumujhA vRti honI cAhie usake supta hone para saba supta rAjendra bAbU ke ghara para gr| dvArapAla ne unakI veSa- ho jAte haiM / mumukSA vRtti kA pariNAma hai-dharma ke prati bhaSA dekhakara jAne nahIM diyA / dutakAra kara vApasa kara zraddhA yA icchA utpanna honaa| binA prayojana icchA diyaa| gajendra bAbU ne isa apamAna kI sthiti ko dekha jAgRta nahIM hotii| bandhana se mukta hone kI icchA kA liyaa| ve daur3akara nIce pAye aura gAMdhI jI se mAphI pahalA sAdhana dharma hai / isIlie dharma ke prati zraddhA hotI mAMgane lge| uttara meM gAdhI jI ne kahA-mAna aramAna hai phira usakA praavrnn| eka vyakti krodha me jala uThatA mAtmA kA bandhana hai, maiM to isase mukta honA caahtaa| hai / dUsarA kSamA karatA hai| kSamA karane vAlA prAnanda kI anubhUti karatA hai / taba vaha nizcaya karatA hai ki kSamA " ye vicAra vahI uThate haiM jahAM mamatA kA bhAva mAtA kA mArga sundara hai| hai mana ke anukUla kArya meM garva kI anubhUti hotI hai aura saMvega se anuttara dharma ke prati zraddhA hotI hai aura pratikala sthiti meM hIna bhAvanA satAtI hai| yaha vRti usase adhika savega bar3hatA hai| dharma ke pratizraddhA hai yA manuSya ko bAra-bAra duHkhI banAtI hai / nindA aura prazasA nahI isakA sahI uttara prAtma-nirIkSaNa se milatA hai| meM sama rahanA ati kaThina hai| kintu mumukSa ko unameM jisake mana meM zraddhA hotI hai| vaha kSudra vyavahAra nahI sama rahanA caahie| karatA / jahA~ usake prati zraddhA kA prabhAva hotA hai vahA~ lAbhA lAbhe, suhe dukkhe, jIvie maraNe thaa| saba kucha hotA hai jo nahIM honA caahie| samo nindApaMsasAsu. tahA maannaavmaannyo| dharma kI vaijJAnikatA lAbha aura alAbha, sukha aura dukha jIvana aura maraNa dharma vaijJAnika tatva hai / vaijJAnika tattva yaha hotA hai prazaMsA mora nindA, mAna tathA apamAna, ya pAca yugala jo dezakAla se abAdhita ho jisakA niSkarSa saba deza pakti meM mAnavIya durbalatA hotI hai| isIlie kAra meM mamAna ho| pramarIkA meM prayoga karane se saphalatA vaha pAMca mugaloM meM se lAbha, sukha, jIvana, prazaMsA aura . ra milatI hai to bhArata meM bhI usakA prayoga saphala hogaa| mAna ko cAhatA hai, alAbha, dukha maraNa, nindA aura apa nindA prAra apa- eka varSa pahale prayoga meM saphalatA mila jAtI mAna ko nahIM cAhatA / vAstava meM jina pA~coM ko vyakti bhI usameM saphalatA milegI sarvatra aura sarvadA cAhatA hai ve bhI bandhana haiM aura unase adhika gahare hai. jo prayoga meM eka rUpa rahatA hai vaha vaijJAnikatasva hotA jinako vaha nahIM caahtaa| kyoMki dveSa aura nindA kI hai| dharma isa kasauTI meM parama vaijJAnikatakva hai| dharma bAta samajha meM prA jAtI hai, para rAga pora prazasA kI bAta pArAdhanA, laMdana meM bhArata meM yA pramarIkA meM kahIM para samajha meM nahIM paatii| jaba yaha samajha meM prAjAyegA ki bhI karo sabako prAnanda milegaa| Aja kala aura parasoM ye bhI bandhana haiM tabhI sAdhanA saphala hogii| sAdhu banane mAtra se jIvana Upara uTha jAegA, yaha mAnanA bhUla kabhI usakI pArAdhanA karo, usake pariNAma meM koI hai| jIvana unnata tabhI hogA jaba inakI sAdhanA mantara nahI paaegaa| dharma kI pArAdhanA karane vAle saba phala vatI hogI / gRhastha kI sAmAyika muharta bhara taka mukta ho gae, vartamAna meM ho rahe haiM aura bhaviSya meM honA hotI hai, sAdhu use jIvana bhara ke lie svIkAra karatA isalie, dharma prAyogika hai, kAlika hai aura deza kA se prabAdhita hai| isIlie vaha parama vaijJAnika tasva hai| sAmAyika kA artha hai-viSamatA kA sarvathA pari. pAzcAtya dezoM meM nae dAzinika yaha mAnane lage ki hAra lAbha aura malAbha donoM meM jIvana kI viSamatA hai| pradhyAtma ke binA zAnti nahIM miltii| jaina mAgamoM meM lAma pahA hai to malAma gddddhaa| donoM kA samatala hai yaha ullekha hai ki zaikSa sAdhu sAdhutva meM ramaNa karatA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ manekAnta 152 hamA kramaza: sukhoM meM Age bar3hatA hai / eka varSa kI sAdhanA sukha bar3hatA jAtA hai| hameM yathArtha dRSTi se dekhanA caahie| meM vaha bhautika jagata ke utkRSTa pauda galika (sarvArthasiddha) usake binA hama satya taka nahIM pahuca sakate / yathArtha dRSTi sukho ko lAgha jAtA hai| pAMca daza aura pandraha varSoM taka se dekhane para yaha spaSTa hotA hai ki bhautika sukha bhI sAdhAvapAlane para bhI yadi mAnanda nahIM pAtA, taba prazna kSaNika sukha hai para dukha isalie mAnA ki usakA pariuThatA hai ki-yaha siddhAnta sahI nahIM hai yA vaha NAma sukhada hai| usakI prApti ke lie hI kSaNika sukha hamArI pakar3a me nahI maayaa| pahalI bAta pakar3a kI hai| kA tyAga kiyA jAtA hai| sukha kevala zArIrika hI nahI, vaha sahI hai yA nahIM? isakA nirNaya pakar3a ke bAda hI mAnasika bhI hotA hai / saba se bar3A sukha mana kI zAnti ho sakatA hai / use pakane meM dhyAna kendrita karanA jarUrI hai / manuSya vAda-vivAda meM thakane para zAnti kI zaraNa meM hai| devatAmoM kA stara jaise jaise Upara uThatA hai vaise-vaisa unakA pari graha, mamatva aura zarIra kI pravagAhanA kama jAtA hai| sabase bar3A dukha pazAnti hai| usakA mula hotI jAtI hai, zAnti bar3hatI jAtI hai / nivRtti ke sAtha mAvega hai| usa para vijaya pAnA hI saMvega kA mArga hai| dillIpaTTa ke mUlasaMghI bhaTTArakoM kA samayakrama zaMSAMga DA. jyotiprasAda jaina, lakhanaU pUrva vivecana se yaha spaSTa hai ki dillI paTTAdhIza eka zAkhA paTTa bana cuke the ve bhI isa pradhAna paTra kehI bha0 zubhacandra kI sunizcita rUpa se jAta prathama tithi prAdhIna the aura unake bhaTTAraka apane samakAlIna dillI vi0 sa0 1476 hai aura pUrNa sa bhAvanA isa bAta kI hai paTTAdhIza ko hI apanA adhyakSa evaM guru mAnate the, kintu ki vaha vi0 saM0 1471 me yA usake kucha pUrva bhaTTAraka bha. padmanandi ke samaya meM hI yA unake uparAnta unake pada prApta kara cuke the| yaha nizcita rUpa se nahIM kahA vibhinna zipyo ne jo kaI paTTa sthApita kiye ve mAge se jA sakatA ki unake pUrva paTTadhara kA dehAvasAna eva ravayaM paraspara svatantra cale, apanI-apanI paTTAvaliyAM bhI ve saba unakA paTTArohaNa usa samaya taka ho cukA thA yA nhiiN| ina bha0 padmanandi se hI prArabha karate haiN| aisA pratIta yadi usa samaya taka nahI huA thA to 1741 aura hotA hai ki mUla-nandi sagha-balAtkAragaNa-sarasvatI gaccha 1476 ke madhya kisI samaya humaa| kI jo paTTAvaliyAM pracalita hai aura jo bhadrabAha dvitIya unake pUrva paTTadhara evaM guru bha0 padmanandi kA yaha kAla se prArabha hokara ina papanandi para samApta hotI hai, unake paTTAvali ke anusAra vi0 saM0 1385-1450 lagabhaga 56 malarUpa kA nirmANa inhI ke samaya meM mAthA / zAkhApaTToM varSa hai| yaha ma0 prabhAcanda ke pradhAna zivya eva paTTadhara ne usa mala paTAvalI prAya: samAna rUpa se apanAkara usake ye padmanandi ke samaya taka isa uttara bhAratIya mUlasagha kA mAge apanI-apanI paramparA kI paTTAyaliyAM usa meM jor3a paTTa avibhAjita thaa| ajamera, gvAliyara prAdi ke jo do dii| jisa eka paTrAvalI me prArambha se lekara 20 vIM zatI 1. dekhie bhane kAnta, varSa 17 ki02 (jana 1964. vi. ke pUrvAdhaM taka ke pratyeka prAcArya kA pRthaka 2 pR. 54, 56, 74 paTTArohaNa kAla prApta hotA hai vaha cittaur3a-mAmera paTakA 2. vahI, pR054 . hai| usameM yaha paTTakAla 16 vIM yA 17 vIM zatI I0 se
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 billIpaTTa ke mUlasaMdhI bhaTTArakoM kA samayakrama jor3e jAne prAraMbha hue lagate haiM aura prAyaH usI samaya prApta mUttilekhoM kI lipiyAM bhI saM0 1460, 1492, saMbhavatayA pUrvAcAryoM ke paTTakAla bhI anuzruti yA anumAna 1467 hai| ToDAnagara (saMbhavatayA ToDArAyasiMha) meM ke AdhAra para usameM darja kara diye gaye pratIta hote haiN| bhUgarbha se nikalI 26 jina pratimAoM para aMkita lekhoM prataeva unakI jIva apekSita hai| se vidita hotA hai ki unakI pratiSThA saM01470 me nandisaMgha ke ina bhaTTArakoM meM dillIpaTTAdhIza padmanandi ke ziSya vizAla kIti ne kinhI gaMgavAla gotrIya pacanandi kA atyanta pratiSThita sthAna hai / vaha eka mahAna khaDelavAla zrAvaka ke liye kI thii| isI varSa (san prabhAvaka prAcArya, ubhayabhASApravINa vidvAna evaM sAhitya- 1413 I.) kI inhIM vizAlakIti dvArA vilhaNa kAra aura rAjamAnya guru the| eka paTTAvalI meM unhe aura usake putro ke liye pratiSThApita mattiyA~ ToMka meM 'zAstrArthavita evaM tapasvI' vizeSaNa diyA hai3, dUsarI meM prAptahuI batAI jAtI haiN| 1415 (vi0 saM 1472) meM ina inheM 'adhyAtmazAstrI evaM yathAsyAta cAritra kA pracAraka' padmanandi ke ziSya nemicanda ne prApA nAmaka kisI vyakti batAyA hai| aura eka anya meM vizamiddhAMtarahasyaratna ke liye pratiSThA kI thI aura svayaM unhoMne (?) prasapAla rasAkara' tathA 'zAzvata pratiSThA-pratimAgariSTha'5 / eka nAmaka kisI vyakti dvArA umI varSa pArzva pratimA prati. paTrAyala ke prAna meM likhA hai ki 'balAtkAra gaNa ke SThita karAI thii10| saM0 1472 ko hI phAguna ba01 agraNI ina gRha patandi ne urjayata (giranAra) giri ko jina bha. padmanandi ne bar3a jAtIya uttarezvara para sarasvatI kI pASANa pratimA ko bulavA diyA thaa'3| gotrIya zrAvakoM ke liye prAdinAtha paMcatIrthI kI pratiSThA inake ziSyoM praziSpoM Adi ne bhI apane abhilekhoM eva kI thI11 / vaha bhI yahI padmanandi pratIta hote haiN| usI grantha prazastiyoM meM inakA prabhUna yazogAna kiyA hai| varSa na laun varSa evaM tithi ke eka anya lekha ke anusAra usI jAti lekha inakI kRtiyoM ke rUpa me zrAvakAcAra sArobAra, aneka evaM gotra ke anya zrAvakoM ne inhIM ke upadeza se munisuvrata strotra, kaI pUjAe vardhamAna caritra Adi prasiddha hai inakA jinakI pratimA pratiSThita karAI thii12| isa lekha ke ziSya parivAra bhI paryApta vizAla thA, jinameM inake pradhAna zrI padyanandA paTezA zrI nemicanTa sira peTradhara zubhacandra mAgavADA, (bAgaDa) evaM IDara paTToM ke ki vaha pratiSThA inhoMne apane ziSya nemicandra dvArA saMsthApaka sakalakIti, sUrata paTTa ke saMsthApaka devendra kAti, karAI thii| isI varSa evaM tithi ko haibar3a zrAvakoM ke malakheDa paTTa ke ratnakoti, gvAliyara paTTa ke trilokakoti liye hI padyacandra (paanandi) ziSya nemicandra dvArA yA (devendra kIti), tathA madanakoti, vizAlakIti, cittauDa nagara meM pratiSThA karane kA eka anya lekha nemicandra prAyikA ratnazrI kavi jayamitra halla Adi milatA hai13 / saM0 1480 kA eka lekha unake kisI prasiddha haiN| jaisA ki Upara kahA jA cukA hai bha0 zubhacandra ke paTTadhara kA hai (nAma khaDita hai)14 / yaha nemicandra vahI pratIta hote haiM jinakA ullekha padmanandi ke pra paTTa para ullekha vi0 sa01471 ke pazcAt prApta hote haiM / bha0 devendra kItti kA paTTAraMbha paTTAvaliyoM meM vi0 sa0 1444 jinacandra dIkSA guru ke rUpa meM pAyA jAtA hai| paura sakalakItti kA 1451 pAyA jAtA hai, kintu vizeSa isa sabase yahI phalitArtha nikalatA hai ki bhaTTAraka UhApoha se aisA lagatA hai ki sakalakatti guru padmananTi padmanandi kI uttarAvadhi vi0 saM01472 (sana 1415 ke pAsa naiNa vA meM vi0 sa0 1466 meM gaye tathA unheM zoSAMka 16, pR0 208-206 bhAcArya paTTa kI prApti 1471 yA 1477 meM huii| unake 8 jaM0 pra0 prazAsti saMgraha, bhA0 1, prastAvanA pR0 21 '3.0 si. bhAskara bhA0 ki0 4, pR081-846.kailAzacanda jaina-jainijma ina rAjasthAna, pR074 4. vahI, zubhacandra gurvAvali vIravANI 7 ke prAdhAra se 5. vahI, bhAga 6, ki0 2, pR0 108.116 10. paTTI, pR075-pranekAMta, 13,126 ke mApAra se 6. vahI, bhA0 22, ki0 1, pR051-51 11. bIkAnera jaM. le. saMgraha, nN01647||
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ (I) ke ghAsapAsa hai| adhika se adhika yaha kahA jA sakatA hai ki vi0 saM 1470 aura 1476 ke madhya kisI samaya unakA svargavAsa huprA / vi0 saM 1461 kI padmanandi ke guru bhAI prabhayakIti kI dillI nagara me hI likhAI gaI eka prazasti meM guru prabhAcandra kA to ullekha hai kintu padmanandi kA koI ullekha nahIM hai| isI prakAra vi0 saM0 1454 meM prabhAcandra ke gRhastha ziSya dhanapAla kavi dvArA racita bAhubalicarita meM bhI bha0 padmanandi kA koI ullekha nahIM hai 15 / isa grantha kI racanA kavi ne caMdavAr3a ke cauhAna nareza abhayacandra ke mantrI sAdhipa vAsApara kI preraNA se kI thI / prazasti meM vAsAghara ke dhATha putroM kA ullekha hai16 inhIM vAsAvara ke hitArtha prastuta bha0 padmanandi ne apanA zrAvakAcArasArodvAra (padmanandi bhAjakAcAra likhA thA grantha meM racanAkAla nahIM diyA diyA hai aura usakI prazasti meM vAsAvara ke putroM kA bhI koI ullekha nahIM hai, kintu unake pitAmaha, pitA aura sAta bhAiyo kA varNana hai aura unake pitA somadeva ke avakAza grahaNa karane kI bAta bhI aise likhI hai jaise ki vaha thor3e samaya pUrva kI hI ghaTanA ho17 / isase pratIta hotA hai ki padmanandi ke ukta grantha kI racanA vi0 sa0 1454 se paryApta pUrva saMbhava hai paMdraha-bIsa varSa pUrva ho cukI vi0 saM0 1450 meM inhIM prabhAcanda ziSya bha0 padmananada ne cauhAna rAjA bhaMDudeva ( jo zAyada bhadAvara prAntake koI nareza the) ke putra zrI suvara ke rAjya meM bolArAkhAnvayI bAvaka ke liye dhAtumayI bhAdinAya samavasaraNa kI pratiSThA kI mIrA uparokta ke atirikta inakI koI nizcita tithi abhI taka jJAta nahIM huI hai / hA~, bIkAnera pradeza meM do pratimAle aise zapta hue hai jinameM 'zrI mUlace bhaTTAraka zrI padmanandideva guru 15. jaM0 pra0 prazAsti saMgraha, bhAga 2, pR0 32-37 16. vahI / rAjA prabhayacandra kI aMtima jJAtatithi bhI vi0saM0] 8454 hI hai| 17. je0 pra0 prazasti saMgraha mA0 pR0 20-23 15. kAmatAprasAda jaina-cai0 pratimA lekha saMgraha r dezena' rUpa meM eka padmanandi kA ullekha prApta hotA hai| ina lekhoM meM se eka saMvat 1373 kA hai pora dUsarA saMvat 1387 kA hai 16] bhava prazna yaha hai ki kyA yaha 'mUlasaMghI bhaTTAraka padmanandi' hamAre dillI paTTAdhIza ma padmanandi se bhinna hai jinakA ki astitva vi0 saM0 1470-71 taka to pAyA jAtA hai ? yadi aisA mAnA jAyegA to unakA bhaTTAraka jIvana yA paTTakAla lagabhaga eka sau varSa baiThatA hai jaba ki paTTAyaliyoM ke dhanusAra bhI yaha kevala 65 varSa hI hai| isake atirikta jaisA ki dekheMge unake guru prabhAcandra kA astitva vi0 0 1416 taka saMbhava hai| aisI sthiti meM padmadi kA prAcArya kAla (bhaTTAraka jIvana yA paTTakAla) usake AsapAsa yA kucha bAda hI prArambha honA caahie| paTTAbali pratipAdita 65 varSa kA samaya unake sampUrNa muni jIvana kA sUcaka ho aura yaha saMsthA ThIka ho to bhI vi0 saM0 1416 se pAMca-sAta varSa pUrva dIkSita hone para vaha ThIka baiTha jAtA hai usake pUrva unakA bhaTTAraka ke rUpa meM astitva vahAM honA asambhava sA lagatA hai| munidivasa aitihAsika pramANoM ke bAdhAra se jisa prakAra unakI uttarAvadhi vi0 sa0 1450 se bIsa yA paccIsa varSa prAge khisakAnI paDI hai usI prakAra unakI pUrvAvadhi 1385 meM bhI utanI hI, balki usase kucha adhika varSo kI vRddhi karanI paTagI20 mataeva bokAnera ke ukta dono lekhoM kI tithiyoM ke par3hane likhane yA chapane meM yadi koI bhUla nahIM huI hai to 19. bIkAnera jaina laM0 sagraha, na0 256 aura 318 20. jaMsA kathana kiyA jA cukA hai paTTAvaliyoM meM ma0 padmanadi kA paTTakAla vi0 saM0 1305-1450 diyA hai| kiMtu paM0 paramAnanda jI ne (jaM0 pra0 pra0 sahabhAga 1, pR0 16, 21 para ) na jAne kisa prAdhAra para saM0 1375 sUcita kiyA hai| isI prakAra kA kaine jainijma ina rAjasthAna, pR0 74 ] para) bho na jAne kisa mAdhAra para 1325 I0 (vi0 saM0 1382) kathana kiyA hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake paramanandi koI dUsare hI padmamandi hai- usake kahane para lAla vastra dhAraNa karake raktAmbara ho prabhAcandra ke paTTadhara dillI paTTAdhIza padmanandi nahIM hai| gaye / bakhatarAma ke buddhi vilAsa ke anusAra yaha saM0 yadi ve varSa (1273 aura 1387) zaka saMvat ke varSa 1375 meM dillI pAye the aura tabhI bAdazAha phIroja hoM to bhI unakA abhiprAya ina pacanandi se nahIM ho sakatA zAha ke darabAra meM inhoMne rAgho aura cetana nAmaka donoM lekhoM ko dekhane se isameM bhI sandeha nahIM lagatA ki vidvAnoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thA aura apane mantra bala se pramAvasyA ke dina candramA dikhalA diyA unameM ullikhita padamanandi paraspara meM abhinna haiM / eka padmanaMdi (yA paMka janandi) bhaTTAraka ne vi0 sa0 1362 thaa| kucha anuzrutiyoM meM yaha ghaTanAeM alAuddIna khilajI ke darabAra meM huI batAI jAtI hai| zvetAmbarAme 'bhArAdhanA saMgraha' nAmaka grantha kI racanA kI thI21 / cArya jina prabhasUri (vividha tIrthakalpa kartA) ke sambhava hai ki una lekhoM ke padmanandi yaha hI hoN| saMbaMdha meM bhI aisI hI danta kathAe pracalita haiM-kintu dillI paTTAdhIza padmanandi ke guru evaM pUrva paTTadhara unakA sambaMdha muhammada tugalaka ke darabAra se rahA batAyA bha0 prabhAcandra mora bhI mahAna evaM prabhAvaka digambarA jAtA hai| yaha bhI kahA jAtA hai ki prabhAcandra prajamera cArya the| paTTAvalI ke anusAra unakA paTTakAla vi0 sa0 se samavatayA sulatAna ke nimantraNa para dillI prAye the 1310-1385, lagabhaga 75 varSa hai / kintu unako sarva aura phira anta taka yahI rhe| dillI meM isa paTTa ke prathama sunizcita evaM jJAta tithi vi0 saM0 1408 hai- varIya usa varSa kI unake dvArA pratiSThita dAjina prAtamAe kavi dhanapAla ne apane pakti bAhabalicarita (vi.saM. phaphosA tItha para vidyamAna batAI jAtA h22| vi0 1454) meM likhA hai ki 'gujjara deza ke pahalaNapura nagara saM0 1412 meM jina pratiSThAcArya prabhAcandra ne kucha meM rAjAvIsaladeva ke zAsanakAla meM puravADavaMzI jinabhakta laMbakaJcaka bhAvakoM ke lie pAtumayI mahat pratimA rAjyadheSThi bhovaI the, una ke putra suhara the aura muhaDa ke kI pratiSThA kI thI 23 / vaha yahI pratIta hote haiN| putra yaha dhanapAla the| eka bAra mahAgaNi zrI prabhAcandra vi0 saM0 1411 paura. 1413 ke pratimA lekha inhI bhramaNa karate hue aneka ziSyoM sahita usa nagara me ke hai24 - vi0 saM0 1416 meM inake ziSya brahmanAthUrAma padhAre / kizora dhanapAla darzanArtha gaye aura hAtha jor3a ne dillI meM hI svapaThanArtha bhArAdhanA paMjikA kI kara guru ko namaskAra kiyaa| use dekhakara guru ne kahA pratilipi kI thI25 / usakI prazasti me unhone svaguru ki yaha lar3akA mere pramAda se vicakSaNa puruSa banegA / prabhAcandra kA jisa prakAra ullekha kiyA hai usase vaha pastu dhanapAla guru kI sevA meM rahakara vidyAbhyAsa karane usa samaya vidyamAna rahe pratIta hote haiN| usake uparAnta lagA aura unhI ke sAtha paTTaNa, kha bhAta, dhArAnagarI, bhI vaha vidhamAna rahe yA nahIM aura rahe to kitane samaya devagiri mAdi hotA humA anta meM yoginIpura (dillI) taka yaha nahIM kahA jA sktaa| phuNcaa| vahAM bhavyajanoM ne eka sumahotsava kiyA aura paM. pannAlAla dUnI vAloM ke vidvajjanabodhaka ke prabhAcandra ko ratnakIti ke paTTa para abhiSikta kiyaa| anusAra vi. saM. 1605 meM yaha pramAcandra dillI ke ina bha. prabhAcandra ne mahamUda sAhi ke mana ko manurajita bAdazAha ke nimantraNa para usake darabAra meM gaye para kiyA thA bhora apanI vidyA dvArA vAdiyoM ke mAna kA - bhaMjana kiyA thaa| kucha samaya pazcAt guru kI mAjJA 21. hi00 anya kartA mora unake prastha .. lekara dhanapAla goripura kI yAtrA ke lie gye| mArga 22. jaina yAtrA darpaNa, pR016| meM caMdavAra nAma kA sundara nagara dekhA aura vahA~ unakI 23kAmatAprasAda jaina- jana pratimAlekha saMgraha jinabhakta vAsAghara se bheMTa huii|' usake uparAnta , vaha 24. jaina si* bhAskara, bhA0 22, ki0 2, pR0 4.5 phira dillI mA gaye pratIta hote haiM / aura kAlAntara meM 25. nA0 rA0premI-90 sA00, pR051 phu0 noTa vAsAghara ke nimantraNa para candravAra meM hI jAkara rahane
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillIpaTTa ke mUla saMghIya bhaTTArakoM kA samayakarma lage / vahAM unhI ko preraNA se unhone apanA bAhubali tugalaka (vi0 saM0 1382-140) hI pratIta hotA hai| carita (apabhraMza) likhA jo vi0 sa01454 meM samApta aisA lagatA hai ki ve usake rAjyakAla ke prArambha meM hI usake nimantraNa para yaha dillI padhAre the pora yahIM humaa| uparokta varNanoM me ullikhita dillI ke sulatAnoM paTTasthApana karake raha gye| sulatAna kI icchAnusAra inhoMne raktAmbara bhA dhAraNa kara liyA pratIta hotA hai| ke tIna nAma prApta hote haiN| fIroja, palAuddIna mora prastu ho sakatA hai ki 1375 ke lagabhaga yaha pajamera me mahamUda zAha / khilajI vaMza ke prathama sulatAna jalA-lu svaguru ratnakIti ke svargavAsa ke uparAnta pa; para baiThe ddIna fIroja ne vi0 saM0 1347 se 1353 taka rAjya hoM, 1382-83 me dillI padhAre hoM, 1385 - dillI kiyaa| usake uttarAdhikArI alAuddIna khilajI ne vi0 paTTa kI sthApanA kI ho| vi.saM. 1387 ke pazcAt saM0 1353 se 1373 tk| usake bAda gayAsuddIna hI sulatAna kI pravRtti badalane lagI thI, usakI nazaMsatA tug2alaka ne 1377 se 1382 taka muhammada bina tugalaka eva prasahiSNutA bhI bar3hane lagI thI ata: aisI sthiti meM ( muhammada zAha) ne 1382 se 1408 taka aura phIroja yaha dezATana ko nikala gaye hoM vi0 saM0 1404 ke laga. zAha tugalaka ne 1408 se 1445 tk| bhaga dhanapAla se bheMTa huI aura eka do varSa bAda usI sultAna prabhAcandra ko uttarAvadhi ko tayA dhanapAla ke kathana ke antima varSoM meM phira dillI mA gaye hoN| bhavya janoM ne ko dhyAna meM rakhate hue prabhAcandra kA dillI prAgamana unake isa punarAgamana para mahotsava kiyA ho / vi. saM. sa01305 me to ho hI nahIM sktaa| yaha zaka vaSa hA 1420 ke lagabhaga dhanapAla zoripura prAdi kI yAtrA ke prati vi0 saM0 1440) ho to vaha bhI asambhava hai| lie gayA ho aura phira sa01425 ke lagabhaga guru kA jalAlaTIna phIroja ke samaya meM prAne kI bhI saMbhAvanA svargavAsa ho jAne para candra vADa me hI jAkara rahane lagA kama hai| jAyasI kI padmAvata ke anusAra rAgho cetana ho| alAuddIna khilajI kA darabArI thA-kintu usake samaya bha0 prabhAcandra ke guru evaM pUrva paTTaghara ratnakIti kA ko bhI yaha ghaTanA pratAta nahA haataa| sa0 1375 kA paTTakAla paTTAvalI me vi0 saM0 1266-1310 diyA hai, tithi bhI mAtra anumAna para prAdhArita pratIta hotA hai| jo avazya hI galata hai kintu avadhi 14 yA 15 varSa jinaprabhasari muhammada tugalaka ke samaya meM dillI padhAre ThIka ho sakatI hai| vaha majamera me hI pada para baiThe the, unase sabAdhata anuzrutibhA sulatAna ka dabAra ma pora vahI zAnta hue the, prataH unakA samaya vi0 saM0 unake dvArA rAgho cetana kI parAjaya bhora pramAvasyA ko 1360-75 ke lagabhaga rahA pratIta hotA hai| | dikhAne mAdi kA varNana karatA hai| apana unake pUrva padradhara bha0 dharmacandra the jinakA kAla prAraMbhika zAsana kAla meM yaha sulatAna para dharma sahiSNu vi0 saM01271-96 lagabhaga 25 varSa batAyA hai| isame thA, hindU jaina prAdi musalamAnetara santoM kA sanmAna bhI tithiyAM galata hai, varSa saMkhyA ThIka ho sakatI hai| mAyA aura unake vAda vivAdoM meM rasa letA thaa| unakA eka bahadhA prayukta vizeSaNa-'hammAra bhUpAla usane dillI ke sarAbagiyoM ke hitArtha eka pharmAna bhI sacita :' ya eka phamAna bhA samacita pAdapadma' prApta hotA hai, jisase spaSTa hai ki jArI kiyA thA26 / usakA uttarAdhikArI fIroja paha hammIra nAma ke kisI nareza se sammAnita hue the| tug2alaka para dharma asahiSNu kaTTara musalamAna thaa| prataeva raNathabhaura ke suprasiddha cauhAna nareza rANA hammIradeva kA dhanapAla dvArA ullikhita mahamUdasAhi jisane bha0 samaya vi0 saM0 1340-58 hai| aura hamArI gaNanA ke prabhAcandra kA sammAna kiyA thA, unase prasanna thA paura anusAra bha0 dharmacandra kA paTTa kAla vi. sa. 165jisake darbAra me unhoMne vAdiyoM kA mAna bhajana 1360 pAtA hai / prataeva yaha dono vyakti samakAlIna kiyA thA, unase prasanna thA yaha muhammada bina the aura isa bAta kI pUrI sambhAvanA hai ki inhI hammIra 26. zodhAMka-19, pR. 324-325 bhUpAla dvArA ma. dharmacanda sammAnita hue the| raNathaMbhaura
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanako tIna dhArAe~ bhagavAnadAsa viz2a, ema0 e0 (saMskRta) jaba se pAzcAtya vidvAnoM ne bhArata ke prAcIna kiyA jaayegaa| granthoM kA adhyayana prArambha kiyA hai taba se bhAratIya darzana kI tona mahatvapUrNa dhArAeM haiN| bhAratIya darzana ke prati kucha galata dhAraNAe prathama brAhmaNa parabharA kA mUla prAdhAra hai upanijama gaI haiN| udAharaNa ke rUpa meM kucha pAzcAtya SadoM kA prAtmavAda, dUsarI bauddha paramparA kA anAtmavicArakoM kA mata hai ki samasta bhAratIya dArzanika vAda aura tIsarI jaina paramparA kA syAdvAda / 'satya' paramparAgoM kA udgama upaniSadoM se huA hai| unakA kahanA hai ki bhArata meM pracalita samasta dhArmika para pahU para paheM cane ke lie tInoM paramparAmoM ke sarvathA paramarAe~ hindu dharma' ko hI vibhinna zAkhAeM haiN| bhinna-bhinna mArga haiN| aniSad tathA brAhmaNa parakucha eka to yahAM taka pahu~ca gaye hai ki bhagavAn mArA kA anumaraNa karane vAle anya sampradAya mahAvIra tathA buddha ne upaniSada kAla ke RSiyoM ke 'satya' ko prAntarika zakti arthAt prAtmA para grAdhAkArya ko hI mAge bddh'aayaa| isameM unako vaiyaktika rita mAnate haiN| ye prAtmA ko nivikAra, nivikalpa koI dena nahIM hai / ataH bauddha aura jaina donoM para. tathA asthira padAthoM se sarvathA bhinna mAnate haiM / mparAeM apanA bhinna astitva na rakhakara upaniSad ina paramparAmoM kA abhimata hai ki 'AtmA' kA bAhya paramarA ke hI atikramaNa rUpa haiN| kintu ye vicAra padArthoM se koI sambandha nahIM hai| ise 'prAtmavAda' kA kahA~ taka tarka-saMgata haiM, yaha brAhmaNa (hindU), bauddha, siddhAnta kahate haiN| apane maulika siddhAnta ke rUpa meM tathA jaina tInoM paramarAnoM ke mUlabhUta siddhAntoM ke avaita vedAnta bAhya dikhAI dene vAlI asthira vivecana se patA calatA hai| prastuta lekha meM tInoM vastuoM ko satya nahIM mAnatA, balki unheM mAyA ke paramparAgoM ke mUlabhUta siddhAntoM kA hI spaSTIkaraNa prAvaraNa ke kAraNa mithyA dRSTi kA pariNAma kA yaha cauhAna vaMza prajamera ke ho cauhAna vaMza ko zAkhA yA mora rANA hammIra deva suprasiddha pRthvIrAja cauhAna ke hI vaMzaja the| isa prakAra ina mUlasaMdhI bhaTTArakoM ke paTTakAla nimna prakAra sthira hote haiMdharmacandra vi0 saM0 1335.1360 (1278- 1303) I0 lagabhaga rasnakotti , 1360-75 (1303. 1318 I.) lagabhaga prabhAcandra , 1375-1425 (1318- 1368) I0 lagabhaga padmanandi vi0 saM0 1425-1475 (1368 1418 I0) lagabhaga zubhacandra // 1475-1507 (1418 1450 I0) lagabhaga jinacandra , 1507,1571 (1450. 1514 I.) lagabhaga isase spaSTa hai ki jinacandra se pUrva kI saba tithiyAM paTTAvalI meM 16 vIM vA 17 vIM zatI meM kevala anumAna se darja karavA dI gaI haiM, ve sahI nahIM haiN|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana kI tIna dhArAeM 165 mAnatA hai / 'prAtmA' aura paramAtmA meM koI bheda sarvathA bhinna mAnatA hai :nahIM hai, aisA zaMkarAcArya ne svIkAra kiyA hai| etacca sugataseSTama bhAvI narAtmyakIrtanAt / sarvatIrthakRtAM tasmAt sthito mUni tapAgataH // saMkSepa meM advaita vedAnta AtmA ko parivartana rahita TI0 esa0 3340 evaM svaprakAza caitanya svarUpa mAnatA hai| isa paramparA ke anusAra vastu moM meM koI nivi. sAMkhya darzana yadyapi itanI dUra to nahIM jAtA, kAra tathA nirvikalpa nAma kA prAntarika tatva parantu phira bhI mAtmA kI sthiratA eva zAzvatatA ko nahI hai / parantu pratyeka vastu pravAha samAna hai / bauddhoM svIkAra karatA hai| sAMkhya me prAtmA ke sthAna para ke lie astitva kSaNika svalakSaNa tathA dharmapAtra hai| puruSa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| nyAya tathA yaha nazvara tathA amUrta rUpa hai| ata: yahA~ prAtmA vaizeSika prAtmA ke satya svarUpa kA pratipAdana karate kI zAzvatatA ko bhrAntijanaka mAnA gayA hai jo ki haiN| unake anusAra prAtmA advitoya hai / ve prAtmA avidyA ke kAraNa mithyA vicAro kI utpatti hai| tathA usake guNoM ko samAna rUpa dete hai| ye parampa- ise kevala rUpa viSayaka satyatA kahA jA sakatA hai| rAeM prAtmA ke astitva ko kevala svIkAra hI isa prakAra se bauddha apane jJAnazAstra tathA prAcAra nahI karatoM, balki icchA, anicchA sukha-du.kha Adi zAstra ke sAtha adhyAtmavidyA kA sAmya sthApita ko prAtmA ke ho guNa mAnatI hai| inake anusAra karate haiN| yahI nahI anumAna, anubhava tathA mAnasika prAtmA zAzvata tathA vinAzahIna hai| yaha 'vibhu' racanA kA vikalpa bhI prAtmA kI asthiratA para mAno gaI hai, kyoki samaya athavA deza Adi kA aAdhArita hai| yahA~ taka ki isa siddhAnta kA karma isa para prabhAva nahIM par3atA hai| donoM parabharAgrA ke tayA purnajanma ke siddhAnta ke sAtha bho samanvaya pradhyAtma zAstra jJAnazAstra tathA prAcArazAstra kA eka sthApita karane kA prayatna kiyA gayA hai| avidyA jo kendra hai-pAtmA / jJAnazAstra ma aAtmA hA ki samasta duHkhoM kA mUla kAraNa hai. prAtmA meM mithyA anubhava kA aikya tathA pUrNatA sthApita karatI hai| |h| vizvAsa hai| jJAna kA artha hai- isa mithyA vizvAsa ye paramparAeM damaro vicAra-paddhatiyoM kI apekSA, kA haTa jAnA tathA isase utpanna burAiyoM kA sarvathA anumAna, smRti tathA vaiyaktika sAmya kA acchI chA, unmUlana / taraha se vivecana karatI haiM / yahA~ bandha, prAtmA kA prastuta vicAra paddhatiyA~ brAhmaNa tathA bauddha mithyAjJAna mAnA gayA hai athavA yU' kaha sakate haiM donoM, eka dUsare kA virodha karatI hai / jahA~ brAhmaNa ki anAtmA kA prAtmA ke sAtha sAmya ho gayA hai| paramparA prAtmA kI nityatA ko svIkAra karatI hai, 'prAtmanyanAtmA dhyAse' isake viparIta mokSa prAtmA vahA~ bauddha paramparA kevala prAtmA hI nahIM parantu tathA anAtmA kA spaSTIkaraNa hai| ata: yaha spaSTa dasare tatvoM ko bhI zUnya mAnatI hai| bauddha prAtmA hai ki ye saba paramparAe' prAtmA ko mukhyatA detI kI sthiti ko kucha eka vicAra zRkhalA ko rUpa meM haiN| ina paramparAoM kA mUla prAdhAra upaniSad Sad ho svIkAra karate haiN| vicAra paddhati hai jahA~ prAtmA ko hI paramAtmA mAnA gayA hai| tosarI mahattvapUrNa dArzanika paramparA hai 'jana' dUsarI paramparA bauddhoM kI hai jisameM prAtmA jahAM brAhmaNa paramparA tathA bauddha eka dUsare kA virodha tathA isase sambandhita anya tattvoM ke astitva ko karatI haiM, vahA~ jaina donoM ke virodha kA samanvaya svIkAra nahIM kiyA jaataa| prAcArya zAntarakSita ke karatI hai arthAt yaha prAtmA tathA isake paryAyoM kI anusAra nairAtmyavAda bhagavAn buddha ke vicAroM ko samAna satyatA pradAna karatI hai| dravya 'pAzmA' ke 1-nyAya-bhASya 1.1.10 binA paryAya kA astitva nahI hai, tathA paryAya ke
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ binA dravya (mAtmA) kA astitva nahIM hai1 / satyatA ajJAno tathA anabhijJa aisA nahIM kara paataa| ata: anekAntAtmaka hai, ataH svabhAva bhI vibhinna prakAra dina pratidina ke jIvana meM jo hama kisI vastu kA kA hai| ekAtmaka hote hue bhI pArthakya lie hue jJAna prApta karate haiM, vaha kevala vizeSa samaya tathA hai, sArvalaukika hokara bhI vizeSa rUpa se sthAyI paristhitiyoM para AdhArita hotA hai| ataH hamArA hokara bho parivartanazIla hai| jJAna somita tathA hitoM ke viparIta hotA hai| hamAre isa prakAra se jaina dArzanikoM ne apane jJAna- dina pratidina ke jhagar3oM kA bho ekamAtra yahI zAstra kA nirmANa isa vicAra paddhati para kiyA kAraNa hai| yahA~ para cAra andhoM kA bhI udAharaNa tayA sthAvAda ke tarka kA pratidina kiyaa| yahA~ diyA jAtA hai jinhoMne hAtho kA svarUpa vibhinna sthAdvAda para do zabda upayukta hoge| prakAra se diyA, kyoMki unhoMne hAthI ko sampUrNa syAdvAda athavA 'pratyeka nirNaya sApekSa hai' kA rUpa se na dekhakara eka-eka aMga ko chakara dekhaa| siddhAnta jaina paramparA kI AdhArazilA hai| isane ataH yaha jaina vicAra paddhati tIsarI dhArA hai hI jaina dharma ko 'sahiSNu dharma' ke nAma se prasiddha jo do pratiyoM arthAt 'pAsmA hai' tathA 'AtmA nahIM kiyaa| jana vicArakoM kA kathana hai ki vibhinna hai' ke madhya mArga ko apanAtI hai| ataH yaha paramparA prakAra kI vastumoM se sambandhita tatkAlIna athavA kAlIna jJAna jo hamAre pAsa hai vaha yaha siddha karatA abrAhmaNa tathA aboddha bhI kaho jAtI hai| abrAhmaNa hai ki pratyeka vastu athavA dravya ke aneka gaNa haiN| isalie kyoMki isa paramparA ne vedAnta ke prAtmavAda eka sarvajJa 'kevala jJAna ke dvArA aneka guNoM vAle ke siddhAnta ko pUrNa rUpa se asvIkAra nahIM kiyA dravya kA tatkAlIna jJAna prApta kara sakatA hai. parantu aura abauddha isalie kyoMki isane buddha dharma ke 1--dravya paryAya virta paryAyA dravya vjitaaH| anAtmavAda' ke siddhAnta ko bhI svIkAra nahIM kiyaa| eka kadA kena ki rUpA daSTA mAnena kenavA / / sanmatitarka 2--umA svAti tattvArtha sUtra 5 anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura janazrata ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka baneM aura bnaaveN|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ devatAoM kA gar3ha : devagar3ha zrI nIraja jaina, satanA prAja se tIsa varSa pUrva mere pitA jI ne bundelakhaMDa dillI bambaI rela mArga para lalitapura eka pramukha kI tIrtha bandanA kI thii| taba maiM kevala mATha varSa kA thA sTezana hai' yaha eka acchA vyApArika kendra hai aura uttara parantu belagADiyoM para lambe samaya taka ghUmate rahane ke pradeza jhAMsI jile kA eka pramukha sthAna bhI hai| pahI se kAraNa usa yAtrA kI aneka dhughalI parantu mamiTa sma- eka pakkI sar3aka deva gar3ha taka jAtI hai jisa para pratidina tiyAM pAja bhI mere mastiSka me surakSita hai| deva gar3ha kI moTara basa calatI hai, lalitapura se devagar3ha ke bala 18 mIla yAda una saba me pramukha hai jahA~ mUrtiyo ke bambAra lage ye hai| kSetra para eka caugAna me dharmazAlA tathA caityAlaya hai aura eka mandira se dUsare mandira taka jAne ke lie mora isI ke do kamaroM meM kucha mahatva kI mUtiyoM ko mUrtiyoM ke Tukar3oM para se hI hokara jAnA par3atA thaa| ekatra karake eka choTe saMgrahAlaya kA rUpa de diyA gayA hai| jaba taka zraddhAlu yAtriyoM ne darzana pUjana kA puNya lUTA, yahA~ eka zilAlekha hai jisa para maTThAraha bhAvAnoM kA taba taka hama prajJAna bAlakoM ne kalAtmaka mUrti khaNDoM kA prakana hai tathA jise "zAna zilA" kahA gayA hai| yahI eka choTA Dhera hI ekatra kara liyA thaa| chatyAlaya me eka upadeza dete hue prAcArya ko uttiSTha isa yAtrA ke bAda devagar3ha meM gajaratha kI bAta sunI, padamAsana mUrti hai jisa para zilA lekha bhI hai| jIrNoddhAra ke samAcAra par3he, DAkUmoM se prAtaka kI khabare dharmazAlA se lagabhaga paunamIla kI dUrI para vindhya sunI aura aMta me do tIna varSa pUrva sunA ki devagar3ha kI . kI zAkhA eka sundara pahAr3I hai aura usako apanI lapeTa aneka mahatvapUrNa sundara mUrtiyoM kA sira kATa kara kucheka me letI huI betavA nadI eka adbhuta sundaratA kA sRjana narAdhama pAdhunika mUti-bhaMjaka taskaroM ne ca geja kho karatI huI pravAhita ho rahI hai / isI pahAr3I para devagar3ha maura auraMgajeba ko bhI mAta kara diyA hai, para devagar3ha ke prati prAcIna mandiroM aura dhvaMsAvazeSoM ke rUpa me jaina darzana kA suyoga kevala isI mAha mila skaa| devagar3ha kI mUrti kalA samaya kI apekSA uttara gupta purAtatva kA prapAra bhaNDAra hamArI upekSA aura kAla kI kAla se lekara 18 vI zatAbdI taka kI majilo se gujarI kaThAratA para hasatA musakarAtA huprA par3A hai| eka baraM M parakoTe ke andara choTe bar3e kula 31 jinAlaya paura jinase bhArata me jaina vAstu zilpa ke kramika vikAsa mora aneka mAnastambha bhI yahA~ darzanIya haiM hI: sAthIkAra nAgarI lipi ke vikAsa para acchA prakAza par3atA hai| ke sahAre tathA mandiroM ke pIche saikaDoM nahI hajAroM mati jaina zAmana devatAmoM kA bhI jitanA vaividhya-pUrNa pora khaNDa abhI bhI upekSita par3e hue haiM / jaba jamIna ke Upara sAMgopAMga paMkana devagar3ha meM pAyA jAtA hai utanA anyatra kI yaha dazA hai taba devagar3ha ke bhUgarbha meM hamArI jo bahuta kama dekhA gayA hai| yahAM makita kalA kI ina nidhiyo chipI par3I haiM unakI varSA karane ko to aisA vidhAmoM kA vizleSaNa eka choTe se lekha meM kara sakanA mAna lenA cAhie ki-mabhI samaya hI nahIM pAyA hai| saMbhava nahI hai isa lie isa viSaya para alaga se likhane isa parakoTe ke bIcoM bIca sabase vizAla mandira kA prayAsa maiMne prArambha kiyA hai / yahAM to isa mahatva pUrNa (maMdira na. 12) sthita hai jisakI kalAtmaka miti. kSetra kI sAdhAraNa jAnakArI karAnA hI merA abhISTa uttaMga zikhara paura vizAlatA dekhate hI banatI hai| isI maMdira kI pAjha bhitti para caubIsoM tIpaMkaroM kI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta pratimAnoM ke nIce unako zAsana sevikA yakSiNiyoM kI eka sarvAMga sundara mUrti kA citra isa lekha ke sAtha diyA mUtiyAM tathA unake nAma aMkita haiM jo jaina purAtatva kA jA rahA hai / isa mUrti kI sajjA, parikara aura indrAdika eka durlabha praura mahatvapUrNa aMga hai| bhagavAna nepinAtha ke to bolate se pratIta hote haiM tathA mUrti kI saumyatA aura isa madira kA praveza dvAra bhI apanI kalApUrNa sajjA manojJatA me mananta zAnti ke darzana hote haiN| mati ke paura vizAla prAkAra-prakAra ke kAraNa anokhA hai tathA bhAmaNDala ke cAroM ora agni zikhA kA aMkana "dhyAna isI madira meM bhagavAna neminAtha kI yakSI devI ambikA agni kara karma-kalaka sabai dahe" kA smaraNa dilAtI kI tadAkAra sundara mUrtiyA~ haiM / prathama tIrtha kara kI yakSI hai aura apane DhaMga kI pratitIya bana par3I hai| cakrezvarI kI marva sundara aura 24 bhujA vAlI adbhuta anya madiroM tathA stambhoM para yatra tatra utkINita mUrti bhI imI madira kI deva-kulikAmoM meM se eka me , hajAroM tIrthakara mUrtiyA~, saikar3oM prAcArya, muni, prAyikA sthApita hai| inake garbhagRha me neminAtha ko jo pratimA pratimAe', aneka zAsana deviyoM kI matiyAM aura kucheka sthApita thI vaha gyAraha hAtha U~cI rahI hogI aise pramANa virala kRtiyAM bhI darzanIya haiM / aisI pratimAnoM meM zacIupalabdha haiN| kAlAntara meM vaha pratimA naSTa ho jAne para sevita zayana karatI huI tIrtha kara kI mAtA kI pratimA, jIrNoddhAra ke samaya satrahavI zatAbdI me eka pATha phuTa zAstrArtha karate hue muniyoM kI pratimAe tathA prAcAryoM UMcI zAMtinAtha kI mUrti yahA~ pratiSThita kara dI gaI hai kI mUrtiyAM ullekhanIya hai| jo Aja bhI prasiddha hai| isI madira ko ghera kara eka choTA parakoTA jIrNo- devagar3ha apane koSa meM ananta sauMdarya ke prakSaya bhaNDAra dvAra ke samaya banA diyA gayA thA jisake donoM ora laga ko lekara hamArI yaza aura gaurava gAthA kA vAhaka-pracAbhaga eka hajAra pratimAe bar3I betaratIbI aura kama hInatA raka bana kara khar3A hai| hameM isakI vyavasthA, unnati aura se cina dI gaI hai, una tIrthakaro tathA ambikA, cakra pracAra para dhyAna denA caahie| zrAvaka-ziromaNi, dAna. kharI dharaNenTa- paTAmavatI prATi kI pratimA pramakha vIra sAhu zAtiprasAda jI dvArA bundelakhaMDa ke prahAra, jo sAtavI zatI IsA pUrva se lekara satrahavI zatI IsA papaurA, canderI, kandhAra, thUbauna, bAnapura prAdi jina pUrva taka kI kalA kA pratinidhitva karatI hai| merA to kSatrA para kSetroM para jIrNoddhAra kA kArya ho rahA unameM devagar3ha bhI anumAna hai ki isa dIvAra ke bIca meM bhI pracura mAtrA meM zAmila hai| aura yahA~ kAma ho bhI rahA hai" apekSAkRta vaMzAvazeSoM kA upayoga kiyA gayA hogA; kyoMki devagaDha kI mahattA ko dekhate hue zrI sAhu jI ke dAna ke jINoddhAra ke jamAne meM vahI sabase sastA aura sahaja dravya kA jo aMza devagar3ha ko cAhie vaha abhI use sulabha pASANa devagar3ha meM prApya thA, sAtha hI hama khaMDita prApta nahIM ho pA rahA / unakI ora se kAma karAne ke mUrtiyoM ke kalAtmaka mahatva ko bhUla cuke the| lie bAva vizanacada jI eka provarasiyara yahA~ raha rahe maMdira naM0 25 meM lagI huI sAmagrI saMmbhavata: isa haiM jo eka utsAhI aura purAne sAmAjika kAryakartA kSetra kI prAcInatama sAmagrI hai| merA vizvAsa hai ki haiM; isa kSetra kA nirIkSaNa yadi kabhI zrImAna sAha jI meM sthApita jina vija tathA gAyanAsora kareMge to nizcita hI isa ke kAma meM pragati maura viziindra, vidyAdhara tathA zAsana deviyoM ke gaThana se unakA STatA ho jaaygii| nirmANa kAla gupta kAla kA uttarI bhAga mokanA ucita hama aura pApa bhI kSetra kI bandanA karake usake hogaa| isI maMdira ke mUlanAyaka bhagavAna sanmati kI uddhAra-yajJa meM yathA zakti pAhuti to chor3a hI sakate haiN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha-kaNa paramAnanda na zAstrI bhanekAnta varSa 16 kiraNa 4 me zoSaTippaNa ke anta- ho yA eka ne dUsare kA manukaraNa kiyA ho| rgata paMcAstikAya ko 'eka mahatvapUrNa prati' nAmaka eka DA0 vidyAdhara joharApurakara kI yaha kalpanA tA TippaNa DA. vidyAdhara joharApurakara kA likhA huprA prakA- aura bhI vicitra jAna paDanI hai ki pahale inakA nAma zita hupA hai / jisameM paMcAstikAya ke TIkAkAra jayamena japamena hogA bAda meM brahma deva ho gayA ho| para paura brahma deva (vyasagraha-dIkAkartA) donoM vidvAno ko ima kA kyA pramANa hai| usakA koI ullekha nahI kiyaa| abhinna batalAne kA prayAsa kiyA hai| brahmadeva ko maM0 bahAdeva koI upanAma nahIM hai aura na Adhi sUcaka hI 1468 me pahale kA vidvAna ghopita kiyA hai| isa para hai, kintu brahmadeza prIbrahma devI nAmoM kA ullekha milatA vicAra karanA hI ima zodha-kaNa kA viSaya hai| pacAstikAya grantha kA maTIka prakAzana rAyacandra zA eka brahma deva mUlamaMgha sUrasthagaNa ke vidvAna the| unheM stramAlA me jima hastalikhita prati para se harA thA vaha bhAnukIni middhAntAva ke gRhasya ziSya kalUkaNi-nAra saM01366 kI likhI huI thI 1 / usame brahma deva kA samaya ke zAmaka mAmanta-me vaya nAyaka ne hevadi ThADi me ma. 1468 me hI nahI kintu usameM eka zatAbdI pUrva eka UMcA caityAlaya banavAyA aura pAvanina kI sthApanA saM0 1361 me bhI pUrvavartI hai| isameM ukta maMtrana vAnI kara pUjya-vA, mandira marammata aura pAhAra dAna prAdi. prati ko koI mahattA nahI raha jAtI, kyoMki pavAni. ke liye ukta brahmadeva ko pAda prakSAlana pUrvaka 'marUhanakAya TIkA ke prArama meM TIkAkAra jamena ne svaya anyatra timI halli' nAma kA gAva dAna me diyA thaa| zilAlekha kA momaveSThi nimitta dravyamaMgrahAdI' 2 vAtya diyA humA kAlaka maMvata 1064 (vi. maM0 1199) hai| ima se inanA kahA jA mAtA hai ki TIkAkAra jayamena brahmadevI kA ulleva badherA ke prati lekhoM meM pAyA jAtA bahAdeva dvArA momazreSThI ke liye racI gaI dravya saMgraha hai| jimane maM0 1245 me jina mUni kI pratiSThA karAI pakAne paricita the| isI me unhone nagakA ullekha kiyA thii| ina ullekhoM meM spaSTa hai ki brahmadeva paurabrahmadevI hai| kintu usase donoM vidvAnoM kI bhinnatA kA gambandha nAma prAmANika haiM, jayamena me brahmadeva ho gayA ho aisA nahI joDA jA sakatA, kyoki zodhaTippaNa ma DA0 nahI hai| yadi aisA huprA hai to usakA mapramANa ullekha joharApurakara ne donoM kI ekatA ke mAdhaka koI prabala karanA cAhiye, kevala kalpanA me yaha samaya nahIM hai| pramANa yA yukti bala upasthita nahI kiyA / mAtra kathana- dravya maMgraha ke kartA namicandra aura brahmadeva donoM sama zailI yA TokA saraNi kA adhyAtma hone ke kAraNa sAmya mAmayika hai / isakI puSTi dravya sagraha ke TIkAkAra brahmahonA hI abhinnatA kA dyAtaka nahI hai / dono hI TIkA- deva kI TIkA ke nimna utyAnikA vAkya meM spaSTa hai:kAro ke granthoM kI prAmANika jAca karane para paraspara cha "pratha mAlana peza dhArAnAmanagaravinirAjA-bhoja vizeSatA avazya dRSTi gocara hogii| ho sakatA hai ki eka devAbhidhAna-kalikAla cakravartI-mambandhina : zrIpAla-mahAhI TIkAkAra ko dUsare ko TokA dekhane kA avasara milA maNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrI munisuvrata-' 1-vi0 navat 1366 varAzvina zAddha. 1 bhaumdine| tIrthakara-caityAlaye zuddhAnmadravya-mavitti-mamutpanna muskhA panA0 TI0 pR0 225 mRtaramA-mvAda-viparIta-nArakAdi duHvabhayabhItasya para2-paMcAstikAya TIkA rAmacandra zAstramAlA pR06 3-dekho, jainazilAlekha sa. bhA03042
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tmibhAvanotpanna-mukha sudhArasapipAsitasya bhedAbheda nakta nemicandra ke ziSya paMcANacaMda kI mUti banI thii| latraya bhAvanApriyasya bhabyavarapuNyarIkasya bhANDAgA- 2-dUsare nemicandra ve haiM, jo prabhayanandI prAcArya ke dya ne ka niyogAdhikAri momAbhidhAna to ziSya the, aura jinhone vIra nandI aura indra nandI ko bhI namitta zrI nemicandramiddhAnta devaiHpUrva SaDaviMzati gAthA apanA gurU batalAyA hai| ye siddhAnta cakravartI kI upAdhi bharlaghu dravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvizeSatatvAparijJAnArtha se samalaMkRta the / aura gommaTasAra labdhisAra kSApaNAmAra, trilokasAra ke kartA the / inhone gaMgavazI rAjA rAcavaracitasya bahad-dravyasaMgrahasyAdhikAra zuddhi-pUrva katvena malla ke matrI aura senApati cAmuNDarAya ke anurodha se ti. prAramyate / ' - isameM TIkAkAra ne mUlagrantha ke nirmANAdi kA samba gommaTamAra kI racanA kI thii| cUMki cAmuNDarAya ne 'dha batalAte hue, pahale nemicandrasidAnta deva dvArA soma' apanA cAmuNDagaya purANa (saThazalAkA puruSa purANa) nAma ke rAja zreSThi ke nimitta prAdhama nAmaka nagara ke zaka saM0 100 (vi0 saM0 1035) meM banAyA thaa| prataH inisuvata caityAlaya me 26 gAthAtmaka dravyasaMgraha ke laghu nemicandra siddhAntacakravartI kA samaya bhI vikrama kI pa meM race jAne, aura bAda meM vizeSa tattva parijJAnArtha 11 vI zatAbdI kA pUrvArdha hai| 3-tIsare nemicandra nayanandi ke ziSya the| jinake unhI nemicandra ke dvArA bRhadravyasa graha kI racanA huI sambandha me koNara' lekha meM nimna padya diyA huA hai .hai, usa bRhadadravyasa graha ke adhikAroM ke vibhAjana mA munimukhyanaziSyaM zrImaccAritrakri sujana vilAsaM / vaka yaha vRtti (TIkA) prAraMbha kI jAtI hai| sAtha me bhamiyakirIgtADita komalanakharazminemicandra muni / 'ha bhI mUcita kiyA hai ki usa samaya pAzrama nAma kA isa zilAlekha kA samaya san 1087 I0 diyA hai, ha nagara dhArAdhipati bhojadeva nAmaka kalikAla cakravartI yaha vi0 saM0 1144 arthAt vikrama ko 12 vI zatAbdI / sambandhI zrIpAla nAmaka mahAmaNDalezvara (prAntIya- ke vidvAna hai / prAcArya vamunandi ne bhI vasunandi zrAvakA saka) ke adhikAra meM thA, aura soma nAma kA rAja. cAra kI prazasti meM nayanandi ke ziSya ke rUpa meM apane SThi bhANDAgAra (koSa) prAdi aneka niyogoM kA adhi- gurU nemicandra kA ullekha kiyA hai2 / bahuta saMbhava hai ki jArI hone ke mAtha sAtha, tattvajJAnarupa sudhArasa kA pipA- dono hI nemicandra paraspara abhinna ho| thA / brahmadeva kA ukta ghaTanA-nirdeza aura lekhanazailI 4-cauthe nemicandra ve hai jo mUla saMgha deziyagaNa pustaka gaccha yaha spaSTa jJAta hotA hai ki ye saba ghaTanAeM unake koNDa kundAnvaya ke vidvAna nayakoti ke ziSya the| inakA sAmane ghaTI haiN| aura nemicandra middhAtadeva tathA soma ullekha halevIDa ke zilAlekha meM pAyA jAtA hai, jisakA preSThi usa samaya maujUda the, aura unake samaya me hI laghu samaya san 1133 (vi0 saM0 1160) hai 3 / tathA bRhat donoM dravyasaMgrahoM kI racanA huI hai| brahma deva 5-pAMcaveM nemicandra ve hai jo eka kavi ke rUpa meM prasiddha ne do sthAnoM para 'patrAha somAbhidhAno rAjazroSThi, hai| aura jisane vIra vallAla deva aura lakSmaNadeva ina do kyoM ke dvArA tathA TIkA gata praznottara sambandha se usakI rAjAroM kI rAjasabhA meM pratiSThA prApta kI thii| aura bhI puSTi hotI hai| kyoMki nAmollekha pUrvaka prazna 6-chaTaveM nemicandra ve haiN| jo pravacana parIkSA ke kA hai, binA samakSatA ke nahIM ho sakate / aura jinakA samaya san 1375 I0 se 1425 I0 ke yahAM nemicandra ke sambandha meM vicAra karanA bhI ana- madhya batalAyA jAtA hai| 7-mAtaveM nemicandra ve haiM jo bha0 vidyAnanda ke sadharmA payukta na hogA / nemicandra nAma ke aneka vidvAna ho gye| the| inhoMne pombayaM meM pAzrvanAtha vastI (mandira) hai unameM kauna se nemicandra dravya saMgraha ke kartA hue haiM aura ..... 1058 varSe caitra vadI 2 some dhArAgaJja pa0 nemacandra unakA samaya kyA hai ? yaha vicAraNIya hai| ziSya pacANacanda mUtti / jaina zilAlekha 2 bhAga pR0 16 1-prathama nemicandra ve haiM, jo paMDita nemicandra kahalAte 2-dekho jaina zilAla0 saM0bhA02 50 337 ye mora sa0 50 varSa meM caitra vadI 2 ko dhArAgaja meM 3-dekho hammaca zilAlekha
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIna majila kI banavAI thii| paura baDI bhakti ke sAtha upAdhi kA gommaTasAra karmakANDa gAyA 367ve meM isakI pratiSThA kI thii| ullekha kiyA hai| dUsare gommaTasAra ke kartA ne bhAvAzratra --pAThave nemicanda ve haiM, jo dhanaMjaya kavi ke dimaghAna ke bhedoM me pramAda ko parigaNanA nahI kI, aura pravini kAdhya kI TIkA padakaumudI' ke kartA hai, aura vinayacandra ke 12 bhada bhI dUsarI taraha se samrahIta kiye hai 1 / jabaki dravyasagraha kAra ne bhAvAzrava ke bhedoM meM pramAda ko paMDita ke mantavAsI devana ke ziSya the / jinhoMne lo ginAyA hai aura praviti ke pAca bheda bhI svIkAra kiye kyakIti ke caraNa prasAda se ukta TIkA kI racanA kI hai| aisI sthiti meM mAnyatA bheda ke kAraga dramA thii| TIkA kartA ne TIkA me apanA koI samaya nahIM diyA ke kartA nemicandra siddhAnta cakravartI nahI ho sa.1, hai| isa liye ina nemicandra kA ThIka samaya nizcita karanA kyoMki eka hI granyakAra apanI racanA meM isa prakAra kA kaThina hai| padakaumudI TIkA kI eka prati pAzvanAtha mata-bhada vyakta nahIM krtaa| mandira bhaDAra jayapura me saM0 1506 ko likhI huI 78 jImare nemicandra, jo nayanandi ke ziSya the, aura patrAtmaka maujUda hai| jisakA beThana naM. 113 hai / isase jinakA samaya kogUra zilAlekha me san 1087 (vi.. saM0 1144) diyA hai, yA ve nemicandra jI zrInandi ke nemicandra kI uttarAbadhi sa. 1506 se pUrvavartI hai / ho ziSya nayandi ke ziSya hone ke mAya vasunandi ke gurU sakatA hai ki ve 14vI yA 15 vI tAbdI ke vidvAna ho| 3 / dono meM se koI eka vyasapaha ke kA prayA ha-nauve nemicandra ve hai jo gomamTasAra kI jIvatatvapradIpikA donoM ke prabhinna siddha ho jAne para bhI ve dravyasamra ke TIkA ke kartA hai, jo mUlasagha, balAtkAragaNa, zAradA- kartA ho jo bahuta sambhavaha kyoMki ve siddhAnta ke pAragAmI samAna vicAra bhI the mora loka me vikhyAta the zeSa nemicandra nAma ke vidvAna dra vyasa graha ke racayitA rahIM ho skne| kyoMki jo bhaTTAraka jJAnabhUpaNa ke ziSya the aura prabhAcandra ne ve bAda ke vidvAna Thaharate hai| jinhe prAcArya pada pradAna kiyA thaa| inakA samaya ImA kI 16 vI zatAbdI kA prathama caraNa hai| ___ Upara ke isa saba vivacana para meM spaSTa hai, ki brahma. ina saba nemicandra nAma ke vidvAno meM se prathama aura deva kA pahalA nAma jayase / nahIM thA, paurana ve bAda ko hitIya micandra to 'dravya saMgraha ke kartA nahI ho skte| brahma deva hI bane / kintu brahmadeva paura jayasena dono prathama nemivandra to isake kartA haiM hI nahI, kintu kucha bhinna bhinna vyakti haiM / prAgA hai isase DA0 vidyAdhara, vidvAna dasare nemicandra ko dravyasaMgraha kA kartA batalAte oharA purakara kA samAdhAna hogaa| haiN| yadyapi unhone apane ko dravyasaMgraha kA kartA kahI 1micchata aviramaNa kasAya jogAya pAsavA hoti / prakaTa nahI kiyA, aura na koI aimA purAtana ullekha hI paNavArama paNavIsa parasA hoti tabbhayA / / upalabdha humA hai / jisame nanake dvArA dravyasa graha ke race go0 ka056 jAne kA ullekha ho| phira bhI janasAdhAraNa meM unake 2 micchatA viradi-pamA-joga-kohAdayo'tha vissnnyaa| katatva kA pracAra hai / laghudravya maMgraha ke kartA ne apane paNa paNa paNadaha niya catu kamasI jogA du purasma / ko nemicandra gaNI, bhaura bRhadravya saMgraha meM unhoMne tanu dravya sa 30 suttadhareNa, palpa tadhara batalAyA hai| TIkAkAra ne unhe "siddhAnta deva bhI batalAyA hai kintu sivAnta pakravartI 3mismo sasma jiNAgama- jalagihi velAnara gdhoymnno| nahIM btlaayaa| saMjAmo sayalajae vikvApo micandutti // jaba ki gommarasAra ke kartA me siddhAnta pakravatI ko vasunandi mA. prazasti
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bhAU kI kAvya sAdhanA DA. kastUracanda kAsalIvAla ema0 e0 pI0 eca0DI0 [ prastuta nibandha ke pahale pairAgrApha se aisA bikSita humA ki lekhaka kavi bhAU kA nizcita racanA kAla batAne / jA rahA hai kintu dvitIya pairAgrApha kA antima vAkya lipikAla hI batA kara mauna ho gyaa| jisa kavi ne prapanI kisI racatA meM nirmANa-kAla kA saketa taka na kiyA ho, usako prAcIna-se-prAcIna hastalikhita pratiyoM ke prAdhAra para kevala anumAna hI karanA par3atA hai| yadi DA. kastUracanda kAsalIvAla bhAU kA nizcita racanA kAla khoja sake to hindI pAThaka unake RNI rheNge| muni kAntisAgara ne 'bhAU' ko 'mAditya-kathA' kI prAcIna prati saM0 1720 ko likhI huIkhojI thI ga. kAsalIvAla ko ta 1626 ko likhI huI milI hai aura maine bhAU ko anya kati 'neminAtharAsa' ko sa 1666 bAlI prati kA ullekha apane anya 'jaina hindI bhakti kAvya aura kavi' meM kiyA hai| tInoM hI unake racanA kAla mApane ke paimAne haiN| nizcita samaya nahIM hai| kavi 'bhAU' kI 'mAdityavAra kathA' aura 'neminAtha rAsa' meM dUsarI racanA hI sAhityika hai, pahalI kI lokapriyatA jana-samAja meM ravi-vrata ke adhika pracalana ke kAraNa yo| merI dRSTi meM 'bhAU' aise kavi nahI the ki unakI . racanAoM ko 'kAvya-sAdhanA kA nAma diyA jA ske| -premasAgara jana ] hindI jaina kaviyoM meM bhAU kavi kA nAma vizepata meMmagRhIta milatI hai aba taka upalabdha pratiyoM meM jayapura ullamvanIya hai| kavi hindI ke praccha vidvAna the prora ke pAzvanAtha mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMvat 1626 kAvya racanA meM rUci rasate the| unhone apane jIvana meM kI prati sabase prAcIna hai / jo eka guTake me sagRhIta hai kitanI kRtiyA likhI isakI nizcita jAnakArI abhI aura jisakI lipi pAmera me huI thii| yadi isa prati taka prApta nahIM ho sakI hai| aba taka kavi kI do raca- ko kavi ke samaya kA prAdhAra mAna liyA jAve to kavi nAyeM evaM eka pada upalabdha hunaa| ina kRtiyoM meM kAva na kA samaya 16 vI zatAbdI athavA imase bhI pUrva kA ho unake racanA kAla kA ullekha nahIM kiyA aura na kisI sakatA hai| samakAlIna eva paravartI vidvAna ne kavi ke sambandha me paricaya-kavi agravAla zrAvaka the| garga unakA kucha likhA hai isa liye kavi ke kAla ke sambandha meM gotra thaa| unakI mAtA kA nAma kuvarI tathA pitA kA kitanI hI dhAraNAye hai / prabhI nAgarI pracAriNI patrikA nAma malUka thA / kavi na apanI ye sabhI racanAye vyapAra varSa 67 praka 4 me muni kAntisAgara jI ne bhAu ke samba- vyavasAga karate huye likhI thii| tribhuvanagiri inakA ndha me do sthAna para apane vicAra likhe hai| patrikA ke nivAsa sthAna thA jisakA ullekha mAdityavAra kathA patra 306para kavi ko 18 vIM zatAbdI kA mAnA gayA hai me nimnaprakAra hai : . paura pRSTha 333 para kavi ke samaya ke sambandha me koI agravAli yaha kIyo bakhANa, nizcita mata nahI likhA gayA / isI taraha DA. prema kuvarI janani tihuvaraNa giri thAna / sAgara jI ne apanI navIna kRti 'hindI jaina bhavita kAvya ___ gahi gota maluko pUta, paura kavi' me kavi ke samaya kA koI spaSTa ullekha nahIM bhAu kavita jana bhagati sajata // 15 // kiyA aura pratiyo ke lekhana kAla ko ginA kara unake prAvisyavAra kayA-yaha kavi kI sabase lokapriya racanA hai jisake paThana pAThana eva svAdhyAya kA kisI samaya kA anumAna karane kA kAma pAThako para chor3a diyA kavi kI sabase prasiddha kRti 'prAditya vAra kathA hai| samaya pratyadhika pracAra thaa| eka prati me isakA dUsarA rAjasthAna meM vaha atyadhika lokapriya racanA rahI hai isa nAma pAzrvanAtha kayA bhI milatA hai| racanA meM ravivAra lie usakI saikar3oM pratiyA rAjasthAna ke jaina zAstra ke vrata kA mahArabhya diyA humA hai| ravivAra pArvanAya bhaNDAroM me upalabdha hotI hai| adhikAza pratiyAM guTakoM kA dina hai isaliye usa dina vidhipUrvaka vrata karane se
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bhAkako kAvya sAdhanA 173 apAra puNya lAbha hotA hai tathA sampadA evaM vaibhava kI prApti hotI hai / kavi ne ravivata ke mahAtmya ko nimna zabdoM meM varNana kiyA hai / pArasanAha ravivrata sAra, sevata nava vidhi hoi apAra / nAri puruSa jo mana dhari sunaI, nAsai pApa bhAu kavi bhagaI / / bharo loha dukha saMkaTu shai| kuSTa vyAdhi jo pIr3A hre| vigraha bedhI hoya nArada, sumirata sevai pAma jiragada // 146 / / racanA 24 tIrthakaro ke stavana se prArambha hotI hai / phira vArANasI nagarI aura usake nagara seTha matisAgara kA varNana hai / seTha ke yahA~ hIre javAharAta kA kAma hotA thaa| vaha dhana sampanna hote hue bhI pratidina jina pUjana karatA thA aura dAna dene se to eka kSaNa ke lie bhI vimukha nahI hyaa| nagarI dhanI basai baha loga, kIjai pAna phUla kau bhog| matisAgara koDI dhaja sAha, aAdara bahata karai nara nAha // 1 // variNaje hIrA padAratha lAla, becai motI suraga pravAla / kase kasauTI parakhe dAma, Adara bahuta rAyade tAma / / 16 / / deva pUja nita bhojana karai, rAga doSa navi manamahi dharai / samala kuTaMba vahai apAra, sa lahahi viSarAya sAdhAra // 17 // vidhi sudAna supAhi dei, daza lakSaNa ko dharma karei / jIva dayA pAlai bahu bhAi, tAkI upamA doje kAi // 18 // usI matisAgara ke sAta putra the / sabhI putra dayA. bAna evaM buddhimAna the / sabase choTe putra ko usane paDhane bhejaa| vyutpanna mati hone ke kAraNa usane sabhI vidyAe sIkha liiN| eka bAra nagara ke mahasrakUTa caityAlaya meM jaina saMta pAye to nagara ke sabhI jana unakI bandanAthaM gye| muni zrI ne sabhI upasthita zrotAmo ko dharmopadeza diyA tathA sasAra kI prasAratA batalAte hue ravivata pAlane ke lie nimna vidhi batalAI sudi aSAr3ha jaba ravi dina hoi sata sajama prArambhaha soi / khIra dhAra dIjahu mana lAI, supAttahu dojihu dAna volaaii|| varasa barasa dina nava navavAra, navaha varasa karahu iksaar| athavA eka varasi nikatAya, bAraha mAsa karaha mana lAya / / dhAna ikyAsI aba bijora, nIbU sarama nadAphala aur| mAru sakati cuna phala karau, pAsa jiragada calaNa prnnusru|| itanA phana aisI vidhi jAriNa, no ghara deha marAvA vaagi| hari hari barasa karahu iccha joga, dukha kalaka na vyApai roga / / matisAgara ke ghara meM dAridra ne DerA DAla diyaa| usake saba motI javAharAta china gaye / seTha ko bar3I cintA huii| use apane kAryoM para pazcAtApa hone lgaa| paurANika mahApuruSoM ke jIvana ko yAda kiyaa| mAtA-pitA kA dukho dekhakara unakA mabase choTA patra videza ravAnA ho gayA lekina putra ko bhI videza pravAsa meM aneka dukha uThAne pdd'e| ravivana pAlane ke kAraNa aAkhira usakA sakaTa dUra ho gayA aura use pahile se bhI adhika sampatti prApta haI / prAge kathA ko bhAu kavi ne rocaka Dhaga se varNana kiyA hai| kavi ne kathA me dhana kI bahuta prazasA kI hai isa se kavi ke jIvana kA bhI kuza anumAna lagAyA jA sakatA hai / kavi ke zabdoM me dhana kI prazaMsA par3hiye nAsai budhi hoi tanu khINa, kahiye bure puriSa dhana hINa / dhana viNu sevagU seva nahI karai, dhana vinu nAri puriSu pariharai / dhana viNu mAna mahata ko hoi, nahI kapUta kahai saba koi| dhana viNu parIra kAma karAi, dhana vigu bhojana lUkhI khaai|| kavi ko yaha racanA caupaI chanda me hai / padyo kI saMkhyA sabhI pratiyo me samAna nahI hai| eka prati meM 153 haiM to dUsarI meM 156 hai| aura isI taraha pramya pratiyoM meM bhI chanda sakhyA meM prasamAnatA hai| racamA ko bhASA sarala evaM pravAha rUpa hai| kavi ne kahIM kahIM pAlaiba kre| tAko
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 sUktiyoM kA bhI prayoga kiyA hai / do udAharaNa dekhiye (1) jo nara prabhAgyo khetI karaI, baila mare ki sUkA paDa e / (2) jaba dina bure par3ata hai bhAi, gurA kahiyA cauguNa vai bhAi // kathA kA prAdi pranta bhAga nimna prakAra hai Adi bhAga zrI risahanAha paNa vijaI jiragada, jA prasanna citta hoi prANanda / paraNavaha ajita paNAsaTha pApU dukha dAlida bhau harai satApu // saMbhavanAtha taraNI yuti karU, jaha prasanna bhava duttaru tarU / abhinandana sevahU sevahu varavIra, jA prasanna pArogi zarIra / antima chanda prakAnta kAraNa kathA kararaNa mati bhai, to yahU dharmakathA para manapari bhAu muNo jo ko sonara suraga devatA hoi // 156 // neminAtharAsa - neminAtharAsa kavi kI dUsarI racanA hai jisakI eka mAtra prati lekhaka ko prApta huI hai prora jo jayapura ke pATodI ke mandira ke zAstra bhaNDAra me saMgRhIta hai| pUrerAsa meM 155 padya haiN| sabhI caupaI chanda me hai| neminAtharAsa kI mukhya kathA meM 22 veM tIrthaMkara neminAtha ke jIvana kI saMkSipta ghaTanAoM kA varNana nihita hai / yaha eka bhAvAtmaka prabandha hai jiname kAvya ke nAyaka ke vivAha evaM vaMzagya ina do ghaTanAoM ko pramukha sthAna milA hai| kAvya ke sabhI varNana sundara evaM anUThe haiN| kAvya meM zrRMgAra evaM viraha dono hI rasoM kA samAveza hai / jahA~ eka prora rAjula ke zrRMgAra bhAva ko par3ha kara citta prasanna hotA hai vahAM ubharI viraha vedanA hRdaya ko ko phAne vAlI bhI hai| kyoMki rAjula ghora neminAtha ke milana kI velA viraha eva zoka meM paravartita ho gaI thii| lekina ukta varNana ke pratirikta kAvya meM neminAtha kA zakti pradarzana prAtmaciMtana tathA zivA devI evaM nemi nAtha kA savAda Adi bhI prati rocaka prasaMga haiM inameM kAvyatva kI acchI jhalaka mila sakatI hai / kavi ne jagata ke svarUpa kA hRdayahArI varNana kiyA hai-- dhana jovana garavIyo gavAra, prItama nAri dekhi parivAra / rahamAna jyoM yaha jIu phira. choTe eka eka sau karai // 15 // avatara kabahU~ svarga deva kabahU naraka ghora so paraM / kabahU naraka bahU sirapaca nipajaM jIva kareM parapaca // 56 // kahUM uttama kabahUM nIca, kabahUM svAmI kabahUM mIca / kabahUM dhaNI niraghaNI bhayau, ihi saMsAra phirata jama gayau / / 57 // idhara neminAtha ne bhI vairAgya dhAraNa kara liyA aura udhara rAjula jo kucha samaya pUrva phUlI nahIM samA rahI thI, saMsAra kI bAta sunakara mUti hokara gira paDI neminAtha ke abhAva me usakA sArA jIvana phIkA ho gayA / hAra zrRMgAra tathA vaMbhava sabhI dukhadAI lagane lage / suganu kuvari jAMbe caupAsu mAthI puni dhuni le usAsa // 100 // Ava taM daI kahA yaha kiyo, jiraNa bichohu mokahu dukha diyo / jirA vinu ghaDI varisa varajAi jiNa viNu ghara vAhira na suhAi // 101 // jitu binu mero pharTa hoyo, jina binu janamu prakAraca jiyo jina dinu jovanu kAje kAi jina vinurupa lahu savanAi / / 102 / / jig bipu nAhi sabai siMgAra, jiyu binu sUnau yaha saMsAra jiraNavara guraNagahi disA gharI, jirAvara binA rahi kahAM karau // 103 // isa prakAra neminAtharAsa eka sundara kAvya hai jisake sabhI varNana sajIva haiN| rAsa ko bhASA braja bhASA ke adhika samIra hai| racanA meM kavi ne apane nAmollekha
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmika kahAnI ...aura prAMsU Dhulaka par3e DA. narendra bhAnAvata, ema0 e0, pI0 eca0 me0, jayapura mitra loga ToliyA banAkara jagaha 2 inhe gherane ke aura mahAvIra loTa pdd'e| lie morcAvanI karate / koI jalebI uchAlakara kahatAmabhigraha pUrAhamA mahInoM bIta gaye ghUmate ghaamte| yAda hai vartamAna ! isI taraha bacapana meM gaMda usAla 2 pratidina naI samasyAe sAmane maatii| koI kahatA yaha 'kara jalebI khAI thii|'koii pattala meM gulAbajAmana lekara bahA ghamakkaDa hai / idhara se udhara, udhara se idhara mAtA mora sneha bhare zabdo meM kahatA--'tam.hoyA gayA barAbara SamatA rahatA hai| na kucha detA hai na kucha letA mahAvIra! pAMva mAha bIta rahe haiM aura tama bhosale dauDa rahe ho| dekho na ye gola-gola rasa bhare jAmuna / dUsarA prativAda karatA hai bar3A tapasvI! sunate haiM usI dina 'DAla kAmaDI' khelate 2 tumane pacAsa-sATha kisI rAjA kA laDakA thA para rAjasI ThATha-bATa ko gulAba jAmuna eka 2 kara Upara se muha me jhale the|' para Tokara mArakara bharI umara me yaha sAdha banakara nikala mahAvIra cupa / koI pratikriyA nhii| paDA / pAma hI khaDI strI bola uThatI-'merI yaha baTorI paccIsa dina aura gujara gye| mahAvIra ke pAsa eka jIbha to usa bUDhI kAkI kI taraha jUThe pAtala taka cATane paTTAlikA kI ora bar3ha cle| munamAna vAtAvaraNa aTTAko lAlAyita rahatI hai para isa yuvaka muni ne to uma dina hai likA kI bhavyatA aura kalAtmakatA para vyaMga kara rahA nagara seTha ke chappana bhogo ko prakha bhara ke bhI nahIM dekhA, // dakhA, thaa| ve prakoSTha meM pahuMce to unhe apane abhigraha kA citra hai yaha koI na koI vilakSaNa puruSa / ' ubharatA sA dikhAI diyAmahAvIra saba sunate, muskarAte aura cala dete| jahA iyoDo ke bIca eka anupama sundarI khaDI hai| usake bhI jAte vahAM unake sAmArika pakSa ke saikaDoM riztedAra lAvaNya kA kaToga apane bhApa me na samA sakane ke kAraNa mAna-manuhAra krte| koI khIra-pUTI lekara mAtA paura vAtsalya bhare zabdoM se kahatA- 'beTA bhUkhA na raha / yaha phUTa 2 kara bAhara baha rahA hai| usakI dehasthalI me kAmArya kA vasanta krIr3A kara rahA hai, pavitratA kI kokilA kUka kaMcana kI kAyA rAkha bana jaaygii| ise khIra-pUr3I kI rahI hai aura zAlInatA kI bayAra roma-roma meM kaMpana bhara mAga meM tapA-tapAkara kundana bnaa| ve kyA bolate? 'tapasyA hI pagni hai, kaSTa hI rahI hai| vaha rUpa meM raMbhA aura zIla me satI hai para usake kasauTI hai' kahakara cupa raha jAte / / hApo meM raga-biraMgI mohaka cUr3iyoM ke sthAna para kaThora kabhI dhebara, barphI aura laDDU me thAla majAkara koI lohe kI hathakar3iyAM haiM, pAMvoM meM chupa chanana2 kI jhaMkAra bahina kahatI-'bhayA ! ruka jaa| yoM na bhaag| taba to paidA karane vAlI pAyaloM ke sthAna para svatantratA kI tU ne merI lAiyoM meM rAkhI bAdhakara merI rakSA karane kA apaharaNa karane vAlI ber3iyA hai| mukhacandra kA suSAmAna bhAra apane kadho para liyA thA aura mAja bhaiyA-dUja para karane vAle 'nIladhana zAvaka se sukumAra'ghu gharAle rezamI tU binA kucha khAye piye muha mor3a kara calA jA rahA hai|' bAlo ke sthAna para sira muhA hupA hai| zarIra para tAroM ve komala svara meM itanA hI kahate- 'saMsAra me koI khacita nIla paridhAna ke sthAna para valkala hai| vaha nira. kisI kA rakSaka nahI / svaya ko mAtmA hI rakSaka aura parAdhimA hai| tIna dina se bhUkhI hai| pAraNA ke lie bhakSaka hai| ubAle hue ur3ada ke bAkale usake hAtha meM haiM, raheM bhI
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta dAna dene ke lie vaha kisI pratithi kI rAha meM prasannatA TiDDI dala kI bhAMti zatra TUTa par3e hai| khUna kI nadiyAM kI pAMkheM gaDAye hue hai| baha calI hai| duzmana nagarI lUTa rahe hai| zrImantoM kI para yaha kyA? mahAvIra loTa pdd'e| unakA yaha tijoriyo ke tAle tor3a diye gaye hai / garIboM kI jhopaabhigraha-citra adhUrA rhaa| prasannatA kI mAMkhoM meM r3iyAM jalA dI gaI hai| striyoM aura baccoM ko bandI sAsvika bhAvoM ke prAMsU vahAM chalachalAye nhiiN| banA liyA gayA hai / sainika daitya banakara nAca rahe haiN| lo ghAMkhoM meM mAMsU Dhulaka paDe / yaha kyA? candanA cauMka pddii| rAjamahala meM zatra candanA kA prAyazcita hI jaise pighala kara baha gyaa| ghusa mAye ? antaHpura meM hAhAkAra maca gyaa| rathArohI vaha apane pApa ko dhikkArane lgii| sainika candanA aura umakI mAtA dhAriNI ko lie baDe 'mere bhAgya hI khoTe haiM / bhagavAna bhI muha mor3akara vega se bar3hA jA rahA hai| calate bane / jinase mAzA thI ve bhI kinArA kara gye| ghanaghora jaMgala mA gyaa| sainikakA pazatva ubhara maiMne kaunasA aparAdha kiyA? maiM jIvana bhara avivAhita pdd'aa| dhAriNI ke rUpa kA lobhI banakara vaha usake cAroM rhii| kabhI kisI ko dhokA nahIM diyA / kabhI kisI kA pora maDarAne lagA / dhAriNI ne zIla kI rakSA ke lie dila nahI dugvaayaa| maiM koI patita nahI, dRSTA nhiiN| apanI jIbha khIca lii| phira bhagavAna tuma kyoM cale gaye? tuma to dInAnAtha ho candanA kApa rahA ha-vaha bhI jIbha khIcanA cAhatI hai| para rathArohI ne prAge baDha kara usakA hAtha pakar3a na? karuNA sAgara ho na? aba kauna tumheM ina nAmoM me / liyA hai / vaha glAni se bharakara bola rahA hai-'beTI aba pukAregA? mere pAsa gajamI vaibhava nahI, SaTarasa vyaMjana isa mahApApa se mujhe kalakita na kara / maiM pApAtmA hai, nahI, mere zarIra para svarNAkAra nahI, merI mUtti mana mohinI nahI / para iname kyA ? tuma to inase kosoM dUra duSTa huuN| tU satA hai, sAdhvA hai| 'mA pAhi mAM pAhi / ' candanA dhyAnastha ho gii| mana urdhvagAmI hmaa| ho na, tuma to svaya inhe lAta mArakara nikale ho na? tuma to zuddha-prabuddha vItarAgI ho na? phira yaha kopa-daSTi usane devAkyoM ? bhakta kI yaha upekSA kyo ? bhagavan ... - eka sainika kI patnI nAgina banakara phuphakAra rahI hai| bAra phira'.. ...... 'tu yaha sauta kahA se uThA lAyA ? mujhe yaha nahI cAhiye, mujhe cAhiye hIre, javAharAta, sonA, caaNdii| ise beca maa| nahI to..... .. do mAMsU bhora Dulaka pdd'e| aura dama minaTa bAda candanA bAjAra meM khaDI hai| use candanA kA cintana rukA nhii| pUrva-jIvana kI smR bejAna vastu kI bhAMti becA jA rahA hai| usakI bolI tiyAM eka 2 kara usake mAge ubharane lagI laga rahI hai| bIsa lAkha muharoM me vaha bika gaI hai| 'candanA rAjabAlA hai| apane pitA kI ikalautI eka vezyA ne use kharIdA hai / beTI hai| ratnajaTita jhUle me jhUla rahI hai| nandana vana kI vaha kApa gaI hai / usane dRr3hatA se kahA-'maiM vezyA samatA karane vAle udyAna meM phUlA ke sAtha hasa rahA hai, vatti nahI karU gI / merA vicAra prAtmA kA vicAra hai. sa mAca nAca rahI hai, koyala ke sAtha gA rahA hai| zarIra kA nhii| mai rUpa kI rAnI banakara nahIM rahanA saba use pyAra kara rahe hai / upake pAva dharatI para nahI cAhatI,maiM marUpa kI pArAdhikA banakara jInA cAhatI Tikate / vaha hAthoM hAtha uThAI jA rahI hai| . mana ne macAnaka palTA khaayaa| usake sAmane yuddha kA candanA kA ceharA camaka utthaa| usa para dar3ha dRzya mA gayA / campA nagarI para kauzAmbI ke rAjA nizcaya aura prAtma-bala kI rekhAeM khiMca gaI / bandaro zatAnika ne, usake hI mausA ne dhAvA bola diyA hai| kI eka TolI use najara maaii| usane vezyA ko baha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura tilaka para luhAna kara diyA, vaha cIkha kara bhAga khaDI huii| dikhAI diye| usake harSa kA ThikAnA na rhaa| vaha pAcagdanA nAvaha seTha kI dAsI hai| jI toha apane ko dhanya mAnane lgii| kAma karatI hai| seTha use beTI kI taraha dulAratA hai para yaha kyA ? mahAvIra lauTa pdd'e| ima garIbanI 'paSika kAma na kara beTI aura candanA pitA tulya seTha kA prAtiSya svIkAra nahIM kiyA ? usakI mAMgoM para kI sevA karanA apanA parama kartavya samajhatI hai| mAI aura do prAMsU dulaka pdd'e| seThapakA-mAMdA bAhara se lauTA hai| candanA garma tIna pAnI lAkara usake pAMvoM ko po rahI hai / usake lambe 2 mahAvIra ne dhamakara dekhA / usakA abhigraha-citra jI taba taka adhUrA thA, mAsumoM kI mAtA komalatA pAkara bAsa dharatI ko rahe haiN| seTha vAtsalya bhAva se unhe pUrA ho gyaa| ve vApisa loTa pdd'e| candanA ke rAje uThAkara usakI pITha para rakha rahA hai| pagharo para muskarAhaTa phaila gii| unhoMne usava ke acAnaka candanA kA hAtha sira para gapA-lambe 2 bAkaloM kI bhikSA lii| sAbhigraha chamAsI pUrA hmaa| bAla vahAM na the| use yAda AyA mAkAza meM 'maho dAna, graho dAna' kI dundubhi baja utthii| 'mamI tIna dina hI huye, seThAnI mUlA ne badalA lene candanA pArama-vibhora ho gii| usakI prasannatA kA kI bhAvanA se use koTharI meM banda kara rakhA hai| usake pArAvAra umar3a par3A, vaha prAramA ke vibhrata kuMja meM itanI lambe 2 bAla katara DAle haiM, usake sira me ghAva kara tanmaya hokara nAcI, ki sRSTi kA kaNa 2 usake sApa diyA hai hAtha meM hathakar3iyAM paura paro me beDiyAM DAla nAca uThA / usakI beDiyo phUlamAlA bana gii| muTita dii| vaha tIna dina se bhUkhI hai / ' anAyAsa hI usakI mastaka para nAgina mI veNI laharA utthii| ratnamaTita dRSTi apane hAthoM kI ora gii| usane dekhA prAbhUSaNoM se zarIra jagamagA utthaa| ubAle hue sar3ada ke bAkale hAyo me hai| vaha soca para candanA ne yaha saba kaba cAhA pA? umane jo hI rahI thI ki kisI patithi kA svAgata kara inhe cAhA thA vaha use mahAvIra ke caraNoM meM milaa| vaha sArka / itane meM use bhagavAna mahAvIra sAmane prAte hue chabbIsa hajAra sAdhviyoM ko pravattinI bnii| - (pR0 174 kA zeSa) ke atirikta mora koI paricaya nahI diyA hai / gama me calaNa sIsa dhari bArambAra, tiriNa ki matti tirI bhava paar||6|| kavi ne sarasvatI bandanA ke samaya apane nAma kA ullekha , antima bhAga--aura tira prApuraNa tira, kiyA hai - caha sagha jirANa rakSA kro| sarasvatI mAtA buddhi dAtA karaha pantaku leI pazu paMkhI dInhA mukalAya, ura pahiri hAra kari sigAra hasa caDhI vara deI / / 7 / / caDhi giranAra kiyau tapujAi // 144 // sevata suranara navahi munivara chahoM darisaga tohi| sura nara vandanIku jo bhayo, kavi japau bhAu kari pabhAu buddhi phalU mohi / sozrI nemisabhA ko gayau / 156 // racanA kA prAvi panta bhAga nimna prakAra hai bhAu kavi kA eka pada jayapura ke pATodI mandira bhArambha-prathama tIrthakara paraNa: caubosa, ke gAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai / para"bali jAyomisaba jiriNanda api leu jamIsa / jinaMda kI" se prAramma hotA hai| pada stuti paraka hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajImagaMja bhaMDAra kA rajatAkSarI kalpasUtra bhaMvaralAla nAhaTA havetAmbara jaina samAja meM kalpasUtra kA mahatva pratya- ekAdha citra ko hara vyakti phema meM jar3avA kara apane kakSa vika hai| payUSaNa ke pATha dino meM isa zAstra ko hAthI kI zobhA vRddhi kara sakatA hai| isa durabhisaMdhi se granthoke pra.da para bhAruDha karake gAje bAje ke sAtha lAkara guru citroM ko nirdayatA pUrvaka katara kara phama me maDhavA diye mahArAna ke pAsa bahumAna ke sAtha zravaNa karane kI prAcIna gae / kyA sAghu aura kyA zrAvaka aura kyA dalAla va prathA hai| aise zAstroM ke likhavAne me jaina samAja ne pracura va yUriyo ke vyApArI isa pApa kArya se baca na sake / dravya rAzi vyaya kI paura svAkSarI, rajatAkSarI gagA unake hRdaya meM jinAjJA va bhava-bhramaNa kA bhaya na rahA jamanI, svarNa va vividha raMga va hAMsiye ke citroM vAle paura apanI isa duSpravRtti meM bhI zubha kArya kara rahe hai, kalpasUtra va kAlikAcArya kathA kI pratiyAM likhavAte rhe| manadhikArI-prajJAniyoM ke hAtha meM na raha kara hama marmana kAlI syAhI se likhI sacitra pratiyA to saikar3oM kI saMkhyA maura adhikAriyo ke hAtha me jAne se vastu kA mahatva me upalabdha haiM para svarNAkSarI, raupyAkSarI kI pratiyAM to baDhegA aura utkarSa hI hogaa| isa svakalpita mAnyatA prAyaH pracche acche zAna bhaDAro meM mila jAtI hai| bhAratIya prAcIna kalA kI mora pAkarSaNa bahAne se pUrva hI / ne bahuta bahA mana kara ddaalaa| prasaMgavaza etadiSayaka vicAroM ko pragaTa kara mAzA kI jAtI hai ki samAja videzI loga bahuta sI kalA sAmagrI kaur3I ke mola me| kharIda kara le gaye aura inake dalAloM ne choTe choTe gAMvoM taka apanA purAtatva sapatti kI rakSA ke lie vizeSa upAya me pahuMca kara jisa kisI prakAra se tikar3ama bAjI dvArA o soca kara prabandha kregaa| sA hI bhaNDAra ke bhaNDAra khAlI kara diye / prajJAniyo ke bhadhi kalpasUtrAdi zAstroM kI viziSTa pratiyoM ko prAcIna kASTha se hI jAna bhaMDAra ke saMrakSakoM ne unheM surakSita kAra meM rahI vastu tabhI surakSita raha sakatI hai jabaki unake / hRdaya meM usake prati bahumAna gaurava evaM jJAna kI prAsA rakhane kA prayatna kiyA thA unameM sAMpakI kAcalI, ma garetA tanA kA bhaya ho / anyathA kaI jagaha aisA dekhA gayA hai jar3I bUTI prAdi rakha kara jIvajantuSoM se surakSita kiyA ki khule patroM ko pUrNa samajha kara gata yA makAna kI gyaa| kaI pratiyoM ke naSTa patroM ko dakSa nIva meM de diye gye| kaI anya rAzi va khaNDita jina vyaktiyoM ke pAsa usI raMga va kAgajAdi para likhavA kara pratimAnoM ko nadI sarovarAdi meM pravAhita kara diyA cipakA kara jIrNoddhAra karAyA gayA aura jo grantha vivekI gyaa| kucha logoM ne svarNAkSarI zAstroM ko sonA nikAlane vyaktiyoM kI najara meM na mAye naSTa bhI ho ge| pAja ke ke liye jalA taka DAle, yahAM taka sunA gayA hai| prAcIna vaijJAnika yuga me zAstroM ko jIrNoddhArita kara unheM cirazAstroMko yaha dazA dekhasunakara hRdaya kAMpa uThatA hai / majJAnI sthAyI kiyA jA sakatA hai| aura dillI ke purAtatva dvArA zAstroM kI avahelanA huI yaha to huI para usake mamaMza vibhAgAdi dvArA mAgama prabhAkara puNyamUrti munirAja zrI paura zAnI kahe jAne vAle vyaktiyoM ne bhI zAstra bhaNDAroM puSpa vijaya jI mahArAja ne zAstrodvAra kA bar3A bhArI se granthoM ko ur3Ane meM kasara nahIM rakhI / yadi koI zAstra mAdarza upasthita kiyA hai| isI prakAra prAvazyakatA hai na ur3A sakA to usake kucha patroM ko ho curA kara Uce ki jinake pAsa bhI jIrNa dazA meM zAstra hoM unheM jINoMdAmo meM kalApremI vyaktiyoM ko beca hAle / kyoMki pUre dArita karavA ke cirasthAyI kara denA caahie| zAstra ke utane dAma nahIM uThate jitane ekAdha patra ke| abhI majImagaja ke bhaNDAra kI eka svAkSarI aura saikar3oM patroM ke lie bar3I bhArI dhanarAzi caahie| eka raupyAkSarI prati kalpasUtra ko avalokana meM paaii|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna garagaravatAvarI kalpasUna isameM se svarNAkSarI prati kA paricaya eka anya lekha meM 15 patrAMka 51 meM eka tarapha neminAtha saparikara pratimA diyA gayA hai. yahA~ ropyAkSarI prati kA paricaya denA bhI. 16 patrAMka 51 meM caudaha svapna va neminAtha janma STa hai| yaha prati jIrNa zINaM pora kucha para vihIna bhI hai| 17 patrAMka 51 meM neminAya kA vivAha ke lie jAnA yaha sacitra prati patrAMka 4 se 63 taka kI sacitra hai, pazupoM kAbAr3A dekha kara ratha moDanA / mAdi ke 3patra nahIM hai panta meM paE7 meM kalpamatra samApta 18 patrAka 52 meM neminAtha dIkSA kI 16 patrAMka 54 meM neminAtha samavazaraNa hotI hai jo 11583 pAna gaI hai| isa prati 20 patrAka 55 meM dasa tIrthakara ko do kAma meghAgarA hai aura cAroM pora diye 21 patrAka 56 me dama tIrthakara gaye borDara (hAsiye) meM vibhinna prakAra kI phara pattipA 22 pAka 58 me RSabhadeva janma indradvArA mAnanA va haMsa, bA, zukAdi kI patiyA citrita hai pratha ke 23 pAka 67 meM sthUlabhadra svAmI guphA me go makSara bahudhA kAle par3a gaye haiM va prati bhI jIrga ho gaI mAya va miha rUpa dhArI hai| patraka 11, 29, 30, 34, 35 36, 5" 53 24pAka me pAra hoM 4.4 mAvA mahArA 51, 56, 60, aura 63 vA zatAbdI pUrA hI kAle 25 pAka 72 me prAcArya mahArAja dokSAyoM ko donA prakSaroM se naye livA kara DAlegAthe pragale aura bhI harA patrakanaharahI hai| isa ke dina sundara pora munahare 26 patrAka7 me prAcArya mahArAja ke samakSa caturvidhamatra hai| pAThako kI jAnakAge ka lie yahA~ kalpasUtra aura kAlakAcArya kathA:kAlakAcArya kathA ke citroM kI sUcI dI jA rahI hai : 27 patrAka 88 me gajA-rAnI (kAlakAcArya ke mAtA1 patrAka 12 me hariNegameSI deva pitA) 2 patrAka 13 meM vIra garbhApahAra 28 patrAka 86 gardabhilla, sarasvatI va kAlakAcArya 3 patrAka 21 me majjana zAlA meM siddhArtha 4 patrAka 25 me svapana phala pAThaka 26 patrA0 azvArohI rAjA va kAlakAcArya 5patrAka 31 meM bhagavAna mahAvIra kA janma 30 patrAka 12 mAhI (zAkI) rAjA ke sAmane kAlakA6 patrAka 32 meM indra dvArA prabhu kA janmAbhiSeka cArya 7 patrAMka 37 meM mahA aura prabhu kI dIkSA 31 patrAka 62 me ITa ke bhaTTa se kAlakAcArya bAga 8. patrAka 38 e meM kAra dIkSA nove prabhu ke kAnoM meM svarNa siddhi ___ kIlA ThoMkanA, 32 patrAMka 63 me gardabhilla kA gardabhI vidyA sAdhana va patrAka38bI meM dhyAnasya prabhu mahAvIra kAlakAcArya kA taura saMdhAna / 10 patrAka 40 me mahAvIra samavazaraNa isa samaya isa prati meM 32 citra hai, jo patra naSTa ho 11 patrAMka meM 42 meM kevalI gautama gaNadhara gae unameM bhI katipaya citra avazya rahe hoNge| pRSTa bhUmi 12 patrAMka 46 meM pAzrvanAtha mAtA ke Upara 14 svapna lAla va kvacit blU raMgAdi bhI hai| isa kalpasUtra kI aura nIce janma lekhana prAzasti na hone se kisa saMvat meM va kisake dvArA 13 patrAMka 48 meM pArzvanAtha (sapta phaka maMDita) dhyAnastha likhI gaI yaha nahIM kahA jA sktaa| para anupAnA. 14 patrAMka 50 meM pAzrvanAtha nirmANa yaha padrahavIM zatI meM likhI gaI pratIta hotI hai|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga kI dRSTi se samyagjJAna kA nirUpaNa saranA rAma jaina, bar3ota jAna kA kArya padArya ko jAnanA hai jaise dIpaka kA hai="nija 'zuddha prAtmA meM sthiratA / " yaha atajJAna kArya prakAza karanA hai| kSAyopazamika jJAna hai / zAyaka kA vAstavika rUpa nahI jJAna kula pAMca hote hai mati, kSata, avadhi, manaHparyaya hai| isaliye isakI bArahaveM guNa taka vyavahAra samya. paura kevala / jiname mati, avadhiH, manaHparyaya to mokSa jJAna saMjJA hai| sAtaveM se bArahaveM guNasthAna ke samya. mArga meM koI khAsa prayojana bhUta hai nahI / zratajJAna, jJAna kA phala kevalajJAna hai, kyoMki bArahaveM ke anta meM jaba mithyAtva kA prabhAva ho jAtA hai taba samyagjJAna isakA vyaya hokara kevalajJAna utpanna hotA hai| ho jAtA hai| usa samaya se mokSamArga kA praga bana jAtA 'mAye parokSam' isa sUtra ke anusAra zrutajJAna hai aura jIva kA guNasthAna cauyA ho jAtA hai / cauye, parokSa hI hotA hai| vastu sthiti se yaha parokSa jJAna pAMcaveM, chaTaveM me jisa jIva ke guNasthAnAnumAra jitanI hI hai para dravyAnuyoga tathA adhyAtma kI aipI kucha zailI kAya kA prabhAva huA hai utanA to antaraga me zuddha hai hai ki sAtaveMse bArahaveM taka isako pratyakSa saMjJA bhI hai| jo hara samaya saMvara nirjarA kA kArya karatA hai aura kucha isake liye prAgama meM hetu yaha diyA hai ki yahAM muni ko braza zubha rAga dvArA dvAdazAga ke sUtro ke vicAra me prAtmA kA koI pralaukika savedana hotA hai aura vaha prayukta hotA hai kyoki ina tIna (cauthe pAMcave chaThe) itanA paramAnanda rUpa hai ki usa samaya hone vAlI kisI guNasthAnoM meM zuddhi ke sAtha zubha rAga bhI hai arthAt paroSaha tathA upasarga kA bhI vedana nahIM hone detaa| baddhipUrvaka zubha vikalpa hai| isaliye isake prakhaNDa isaliye isa sAtaveM se bArahaveM gugasthAna taka ke thata. pariNamana ko vyavahAra samyagjJAna hI kahate haiM / isameM zAna ko vastu maryAdA ke anusAra to parokSa hI kahA jitane praza me zaddhatA hai utane praza me savara nirjarA hai jAtA hai para prAramAnubhava kI apekSA pratyakSa bhI kahate aura jitane praza meM rAga hai utane praza meM puSpabandha hai| haiN| yaha hamane pAgama pramANa se likhA hai| hamako svayaM sAtavA guNasthAna jaba pAtA hai usa samaya uma isakA koI anubhava nahIM hai kyoMki hama to dhata samyagjJAna kI dazA eka dama palaTa jAtI hai| sUtro samyagdRSTA hai| isa pAtmAnubhava me itanI tAkata hai ki yaha dRr3habaddha dhAtikamoM ko jar3a mUla se naSTa kara detA hai kA buTipUrvaka vicAra bilakula samApta ho jAtA hai aura aura kevalajJAna rUpI sUrya kA udaya ho jAtA hai yahA~ jIva sampUrNa prayoga nija zuddha prAtmA kA prAzraya karake usame kA mokSa isaliye nahIM ho pAtA ki zru tajJAna me praghAti aDola, prakampa evaM sthira ho jAtA hai / prabuddhipUrvaka karma ko naSTa karane ko sAmarthya hI nahIM hai| vaha sAmathrya kucha rAga rahatA hai avazya, para vaha koI khAsa ginatI meM kevalajJAna meM hai| nahIM hai, kyoMki usakI sAmadhyaM itanI hIna ho gaI hai kevalajJAna ke utpanna hote hI guNasthAna terahavAM bana ki vaha agale bhava kI devAyu kA bandha nahIM kara sakatA jAtA hai| jJAna paroza se pUrNa pratyakSa ho jAtA hai aura paura binA baMdha ke pragalA janma kaise ho sakatA hai? vyavahAra samyagjJAna se nizcaya samyagjJAna bana jAtA hai| nahIM hotaa| isaliye vahA~ se vaha zru tajJAna vItarAga isakA phala praghAti karmoM kA nAza karake siddha pada kI ginA jAtA hai aura usakA phala kevalajJAna mAnA jAtA prApti karAnA hai| hai| sAtaveM se bArahaveM guNasthAna taka isakI zuddhi ke uparokta lekha ko sAra yaha hai ki samyagjJAna kI uttama maza bar3hate hI rahate haiM para, dazA isakI eka hI tIna dazA hai| pahalI dazA cauthA pAMcavAM chaThA guNasthAna
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 183 jahA~ tattvoM kI jAnakArI hai| dUsarI dazA sAta veM se uparokta bhAva para se hI dravyasagrahakAra ne yaha gAthA bArahavA guNasthAna jahAM prAtmA kA saMvedana hai aura racI haitIsarI dazA terahavA caudahavAM guNasthAna jahA~ isakI sasayavimoha vibhamavivajjiyaM appprsruuvss| pUrNa pratyakSa prAtma-dazA hai / vyavahAra nizcaya kI apekSA gahaNa sammaNNANa sAyAramaraNyabheya tu // 42 // dravya saMgraha do hI dazA haiN| cauthe se bArahaveM taka vyavahAra samya artha-apanI zuddha mAtmA ke svarUpa kA aura para jJAna aura terahaveM caudahave meM nizcaya sanyajJAna / ke svarUpa kA sazaya viparyaya mora anadhyavasAya rahita pratyakSa parokSa kI apekSA tIna dazA haiN| cauthe pAcave ma prAkAra sahita (bheda sahita) jAnanA mamyagjJAna hai pora chaThe me parokSa hI hai| terahave caudahave meM pratyakSa hI hai| vaha samyagjJAna aneka bheda bAlA hai| aura sAtave se bArahave taka kathacita pratyakSa paura bhAvArtha-mAkAra kahakara ime darzanopayoga se bhinna kathacita parokSa haiM / yaha mokSamArga kI dRSTi se samyagjJAna kiyA hai aura 'aneka bheda' kahakara cauthe se bArahaveM guNakA kathana hai| sthAna meM zra tajJAna ko kSAyopazamika jJAna hone ke kAraNa, adhyAtma me sabase pahalI vicAraNIya bAta yaha hai jo aneka taratama rUpa zuddhi ke bheda hai unakA saMketa kiyA ki anAdi mithyAdRSTi ko isa ta samyagjJAna kI hai| kvala zratajJAna ka pravAntara zudi ka bhadA kA bA prApti kese ho? isakA uttara yaha hai ki jo jIva bhavya siddhAnta dRSTi ke bheda prabhedoM se yahA ka cha prayojana nahIM pavendriya sajJI ho aura kAla grAdi labdhiyAM jigakI hai aura yaha aneka bheda kI bAta ve valajJAna me nahI hai aisA paka gaI hoM, usa kA kAma banatA hai aisA kacha vastu bhI isase pragaTa kiyA hai| jaise 'mAkAra' limbakara ise niyama hai / vastu kI maryAdA hI aisI hai| isameM apane nirAkAra darzana se bhinna kiyA hai aise hI 'aneka bheda' vama kI bAta nahI hai| hAM aisA samaya mA jAne para isa likhakara abhedarUpa kevalajJAna se bhinna kiyA hai / jIva ko kyA puruSArtha karanA par3atA hai jisase isakA isa zruta jJAna kA aisA kucha anAdi kA vikRta rUpa mithyAjJAna samyagyAna ho jAtA hai vaha hai sva-para kA "bheva hai ki isameM saMzaya, viparyaya aura manadhyavasAya ye tIna vijJAna' jo zrIdaka prAcArya mahArAja ne samyagjAna doSa rahA karate hai| sosva ke svarUpa kI jAnakArI meM ke isa lakSaNa meM akita kiyA hai| paura para ke svarUpa kI jAnakArI me itanA parizrama karanA samyagjJAna kA lakSaNa (cauthe se bArahaveM guNasthAna hogA ki ye dopa bilakula na raheM / Thoka bajAkara pakkA nirNaya ho / pracala, prakampa, aDola jisako saMsAra kI taka kA) koI tAkata idhara udhara na kara ske| hilA bhI na mke| adhigamabhAvoNANa heyopAdeyataccANa 152 / / taba zrutajJAna samyaka zru tajJAna nAma pAtA hai| saMgayavimohavibbhamavivajjiyaM hodi saNNANaM // 5 // praba vicAranA yaha hai ki vaha sva para kyA vastu hai niyamasAra jisakA bhedazAna karanA hai vaha stra vastu hai nija zuddha artha-heya (para) aura upAdeya (sva) tatvoM ke mAtmA jo ki mamUrtika hai aura siddha samAna hai aura zeSa jAnane rUpa bhAva samyagjJAna hai aura vaha samyagjJAna saMzaya saba kucha para hai / usa prAtmA ko mAtra kevalajJAna ne jAnA vimoha paura vibhrama rahita hotA hai| hai| prata; sarvaprathama sarvajJa deva jina bhagavAna kI zrayA karanI hogI aura phira usake kahe hue mAgama kii| vaha bhAvArtha-apanA nija zuddha pAtmA (zAyaka-ansa mAgama sarvathA sarvaja ke vacanAnusAra likhA prA honA statva) upAdeya hai bhora zaSa saba kucha (bahistattva) heya cAhie / isaliye mamakSa ko aneka praprAmANika prAgoM hai| isa prakAra saMzaya viparyaya, anabhyavasAya rahita ko chor3akara sacce prAmANika mAgama ko DhUMDhanA hogaa| nissandeha nizcita rUpa se jAnanA sabhyagjJAna hai| sarvajJakA kahA humA panekAntarUpa pUrvApara doSoM
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ molamArga kI dRSi se sanyAtAla kA nirupaNa phira usameM se chaH dravya, pacAstikAya, navapadAthI usame se bilakula haTAnA hai, aura jisako sva tatva kA yathArtha anekAnta svarUpa jAnanA hogA / ye to saba nizcaya kiyA hai umameM upayoga ko marvayA jorakara para dravya haiN| prajIva tattva hai| iname rahane vAlA eka dhyAna karanA hai| yaha vaha kArya hai jo kamo ko kSaya pranAkSi mananta, svasiddha Ahetu zuddha jIrAstikAya karatA hai| isa kArya ko binA va parake jAne vaise hI ka mAnIvanamA muni banA humA vyakti kaise karegA? tIna kAla meM nahIM meM gupta rUpa se nihita hai jisake kAra yena tatta kara sktaa| isalie sva parakA jAnanA atyanta jarurI tirate haiM / vaha aimA laza me pAyegA jaisA siddha / umame hai aura itanA jarUrI hai ki chaThA guNasthAna to kyA usa sva para ke jAne binA cauthA guNasthAna hI nahIM paataa| paura middha meM eka bAla bhara kA antara nahIM hai / basa vaha ziSya -yadi para ko na jAne aura svahI svako svatattva hai| nija zuddha prAtmA hai / upAdeya hai jIva tatva jAna le to kyA prApatti hai? hai| zepa chaH dravya pacAstikAya pora nava padArtha sabakucha guru-para ko jAnane kI isaliye jarUrata hai ki hai jIva tanva hai para hai| isako deya upAdeya aura stra umame se upayoga ko haTAnA hai aura sva ko isalie para kahate hai| inakA svarUpa jaisA kucha hai vaisA hI lakSa jAnane kI jarUrata hai ki umameM upayoga ko jor3anA hai| meM mAnA cAhiye / jaisA marvajJa ne dekhA hai ThIka vaisaa| dUsare imalie bhI svara ko jAnane kI pAvazyakatA hai na kamatI, na vezI, na ulaTA, jame kA taimA, sandeha rahita, ki para kA koI maza sva meM nA pA jAve aura sva kA pakke aTala vizvAma ko lie hA jJAna meM prAnA cAhie koI praza para mena calA jaay| yadi jarA bhI kisI jaba vaha mazaya viparyaya, anadhya vamAya rahita jJAna me pA praza gar3abar3I ho gaI to phira bhedavijJAna na hogaa| jAegA taba sva para kA jJAna hogA aura tabhI mamyagdarzana tomare bhedavijJAna hamezA do mile hae padArtho me hI pakapranAdi kA kuvatajJAna muzra ta mai pariNata ho kiyA jAyA karatA hai jame dUdha pAnI meM | monA kITa meM jaaegaa| uma mamaya cauthA guNa sthAna pAyegA pora jIva mAdi / una donoM ko jAnakara phira bhinna bhinna kiyA mamyagdaSTI nAga ko prApta hogaa| phira pAcave chaThe jAtA hai| guNasthAna me aNuvratoM mahAvrato ko dhAraNa karatA hamA ziSya-usa bhedavijJAna dvArA kaisA apanA nija isa bheda vijJAna kA nirantara prazyAma karake ime vizeSa zuddha pAtmA hAtha lagegA jisase sAtavA~ guNasthAna vAlA ujjvala aura dRDha banAtA rhegaa| eka kSaNa ke liye bhI prAtmadhyAna dvArA anubhava karegA? isakA uttara svayaM isakA viraha na hone degA / isa prakAra ina tIna guNasthAnoM prAcArya mahArAja nimna gAthAhArA dete haiMkI dazA ko pAra kregaa| jo passadipappANa praba' aNaNNamavisesaM / ziSya-yadi jIva uparokta parizrama na kare aura apavasasantamajha passavi jiNa sAsaNa sAjara samayasAra digambara bhikSu ho jAya to kyA phira usakA kAma na artha-jo samyagdRSTI muni mAtmA ko prabaddhaspRSTa banegA? uttara guru mahArAja svaya gAthA me dete haiM ananya, pravizeSa, tathA upalakSaNa se niyata pora masaMyukta mAgamahIgo samaNo NevappANaM para viyaannaadi| ina pAMca bhAvoM vAlA dekhatA hai"anubhava pUrvaka jAnatA hai apijANato paTTa lavedikammANi kiSa bhikkhU 3-33 // vaha sampUrNa jinazAsana ko dekhatA hai-jAnatA hai ki jo pravacanasAra jina zAsana bAhya dravyazrata tathA abhyantara zAna rUpa prayaM-prAgamajJAna rahita zramaNa prAtmA ko (nija bhAva zrata vAlAhai / ko) paura para ko nahI jAnatA hai| padArthoM ko nahI (1) prabaddhaspRSTa-vyavahAra se prAtmA dravyakarma se jAnatA pA sAdhu karmoM ko kisa prakAra kSaya kare? baddha paura nokarma se spRSTa hone ke kAraNa baDaspaSTa hai nahIM kara sktaa| kintu nizcaya se inase rahita hone se paDaspaSTa hai| bhAvArtha-kyA pApa guru deva ke bhAva ko samajhe ? (2) ananya-vyavahAra napa se nara, nAraka mAvi yaha kahanA cAhate haiM ki mAge sAtavA guNasthAna hai| nAnA paryAyalpa hone se aba manya hai para nizcaya se ina usameM upayoga ko, jisako para tatva nizcaya kiyA hai se rahita hone se mananya hai| TO
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta (6) niyata-vyavahAra se jJAna, darzana bhAdi ke taka chaTha guNasthAna meM hai taba taka vaha to vyavahAra se paryAya meM pavibhAga pratigchedoM kI hAni vRddhi hone se mati itakevalI hai aura jo sAre dvAdazAMga ko bhale na jAnatA jhAna mAvi jJAna tathA cakSa darzana mAdi darzana rUpa pari* ho kintu usake makkhana svarUpa nija zuru mAramA ko gamatA hone se maniyata hai kintu nizcaya se jJAna mora mapramatta dazA meM anubhava karatA hai vaha to nizcaya se bata. varzana mAdi se paripUrNa hone se niyata ekarUpa hai| kevalI hai| itanI isa samyak zrutavAna kI mahimA hai| (4) vizeSa-vyavahAra se jJAna, darzana, samyaktva sAtaveM se bArahaveM guNasthAna taka ke samyajJAna kA nikapAdi guNoM se, pragurulaghu kI paryAyoM se tathA prasaMkhyAta paNa karatA hai| pradezoM se vizeSatAvAlA hai kyoMki inake sAtha usa kA bhAge terahaveM caudahaveM guNaspAna ke sampagmAna kA lakSya lakSaNa bheda hai para nizcaya se saba vizeSatAmoM se rahita vizeSa hai| nirUpaNa isa prakAra haiprasaMyukta-vyavahAra se mithyAtva, krodha mAdi rAga jAraNadi passadi samvaM vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / bhAvoM se saMyukta hotA hai para nizcaya se ina bhAvoM se kevalaNANI jANadi passadi riNayameNa apAraNaM // 146 rahita hone ke kAraNa asaMyukta hai| niyamasAra aise pAca bhAvoM se yukta prAtmA ko jo papramatta parSa-vyavahAra naya se kevalI bhagavAna saba ko dazA me pAkara anubhava karatA hai mAno vaha sAre dravya jAnate haiM aura dekhate haiN| nizcaya se kevalajJAnI pAramA bhAvarUpa zruta kA anubhava karatA hai kyoMki sampUrNa zrata kA makkhana yaha bhAsmA hI hai / jisane inako anubhava kara ko (svayaM-nija zuddha pAramA ko) jAnate hai dekhate / / liyA usane sabhI pAgama ko jAna liyaa| ziSya-bArahaveM guNasthAna se isameM kyA pantara bilakUla isI bAta ko zrI pravacanasAra me bhavya pahA? zammoM meM isa prakAra kahA haijo hi sudeNa vijANadi appAraNaM jANagaM sahAveNa / ___ guru-vahA~ chapastha puruSArthapUrvaka apane upayoga ko para se haTAtA yA mora sva meM sthita karatA yA mahAna ta sayekevalimisigo bhAMti loyappadovayarA // 33 // paruSArtha karanA par3atA thA jisako koI bhI chapastha samayasAra 6,pravacanasAra 33 mantama harta se adhika nahIM kara sktaa| usake phalasvarUpa marSa-jo atajJAna ke dvArA svabhAva se zAyaka ghAtikarma kA nAza hotA hai aura usa pAti karma ne jo (zAyaka svabhAvI) pAsmA ko jAnatA hai use loka ke prAtmA kA svabhAva tirobhUta kara diyA thA vaha svayaM prakAzaka RSIzvaragaNa nizcaya se zratakevalI kahate prAvirbhUta ho jAtA hai| isakI svayaMbhU saMjJA ho jAtI hai| phira vaha svataH ananta kAla taka sva meM sthita rahatA bhAvArtha-kucha vidvAna isa gAthA ko cauthe guNasthAna hai| upayoga ko puruSArtha pUrvaka sva meM jor3ane kI pAvakI kahate hai para aisA nahIM hai| yaha gAthA to sAtaveM se zyakatA nahIM rahI aura itanA hI nhiiN| upayogako jo puruSArtha pUrvaka para se haTAtA thA usakI bhI AvazyakatA bArahaveM guNasthAna kI hai| isakA bhAva aisA hai ki jo nahI rahI arthAt upayoga lagAkara para kA mAnanA hI nahIM samyagdRSTi muni sAtaveM guNasthAna meM jJAyaka svabhAvI rahA kintu para svataHjhalakatA hai aura svata: jAnA jAtA apana nija zukhamAtmA kA bhAva tazAna vArA anubhava hai jisako kevalI kA vyavahAra se para kA jAnanA kahata karatA hai vaha nizcaya se zrutakevalI hai| cAhe gaNapara haiN| yaha samyagjJAna kI pratima utkRSTa dazA hai jisako bhI ho, jo pUrNa dvAdazAMga ko jAnane vAlA hai vaha jaba nizcaya samyagjJAna kahate haiN|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasamAja ke samakSa jvalaMta. prazna * kumAra candrasiMha budhoriyA, kalakattA zrI raghoriyA jI ne prastuta nibandha meM, jaina samAja ke bikhare tattvoM ko eka sUtra meM prAbaddha hone kA nimantraNa kyA hai / ekatA kI bAta naI nahIM purAnI haiM, samaya-samaya para calI hai aura cala-cala kara chUTatI rahI hai| yaha saca hai ki prAja kI paristhitiyAM kucha adhika pratiyogAtmaka ho gaI hai aura hameM eka honA caahie| prazna kevala mahAvIra jayantI ke avakAza kA hI nahIM hai paura bhI aneka hai| dillI vizvavidyAlaya meM 'bauddha ceyara' sthApita hai mahAvIra pITha" nahIM, mAgarA vizvavidyAlaya meM jaina darzana kA koI svatantra praznapatra nahIM hai, uttarapradezIya vizva vidyAlayoM meM prAkRtabhASAmoM ke adhyayana-adhyApana kA koI subItA nhiiN| yaha saba ekatA ke bala para hI nirbhara hai| ho kase? ... -sampAdaka]. "jaina-samAja ke pratIta aura vartamAna kA citra jaba pIDhI ke netAmoM aura karNadhAroM kI zithilatA ke kAraNa, kabhI dRSTi ke sAmane khar3A hotA hai to lArDa karjana ke isa prAja sthiti vilkula bhinna aura viparIta hai| samAja pAja kathana kI ora ki-"hindustAna kI dhana-daulata kA svArthaparatA, phirakAparastI aura dalagata bhAvanAmo se arthAza jainiyoM ke hAtha se gujaratA hai"... dhyAna anAyAma AkrAnta hai, jisakA pariNAma sAre mamAja ko bhoganA hI mAphaSTa ho jAtA hai / zIghratA se badalane vAlI artha par3a rahA hai / jisa jaina-mamAja kI jana-jIvana ke kSetra me vyavasthA aura dhana-sampadA ke vikendrIkaraNa ke isa kAla pramukhatA raho, prAja vaha paramukhApekSI banatA jA rahA hai| meM yaha koI bahuta acchI mizAla nahIM mAnI jaayegii| deza kA yaha agraNI samAja Aja lagAtAra upekSita hotA phira bhI, isa kathana se kama se kama itanA to sthira ho jA rahA hai| jAtA hai ki, lArDa karjana ke jamAne meM jainiyoM kI jo deza me rASTrIya sarakAra kI sthApanA ke bAda bhArata kI sthiti thI usameM bhora prAja kI sthiti me kitanA antara vibhUtiyoM ko jayantiyA~ evaM puNya-tithiyAM manAyI jAne mA gayA hai| lagI haiM / divaMgata vibhinna netAmo kI jayantiyoM para jaina-samAja kI upalabdhiyoM kA eka bar3A kAraNa yaha rahA vizeSa DAka TikaTa jArI hone lage haiM aura una dinoM hai ki samAja ke netAgaNa puruSArthI jIvana vyatIta karane sarakAra kI prora se DraTriyA~ ghoSita kI jA rahI haiN| ke sAtha hI samAja ke adhikAra evaM sAmUhika hita ke lekina ghora santApa kI bAta hai ki, sAre saMsAra ko lie sadA sarvadA jAgarUka rahate the / prAdhika sAdhanoM ke ahiMsA, aparigraha aura samabhAva kA amUlya sandeza prabhAga meM jo vyakti apane guNoM aura hunaroM kA vikAsa dene vAlI mAnavajAti kI mahAna vibhUti. bhagavAna nahIM kara pAte the, samAja ke sampanna vyaktiyoM ke dhyAna mahAvIra kI janma athavA nirvANa tithiyoM para akhila meM yaha bAta mAte hI tatkAla unakI sahAyatA kI vyava.. bhAratIya stara para samAroha karane kI bAte to dUra sthA ho jAtI thii| samAja ke sukha-du.kha meM zAmila hone rahI, hama isa parama pAvana divasa para sarakArI udrI ke sAtha hI samAja ke utthAna evaM abhyudaya kI bhAvanAye bhI svIkRta nahIM karA pAye haiN| isakA pradhAna kAraNa usa samaya samAja ke netAoM ke hRdaya meM kUTa-kUTa kara samAja kI zithilatA hai| bhI huI thii| puruSArtha mora buddhikauzala para prAdhArita jo jaina. lekina kAlAntara ke prabhAva se ho athavA vartamAna samAja vANijya-vyavasAya ke kSetra meM hI nahIM, jana-jIvana
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta "ke pratyeka kSetra meM apanA pramukha sthAna rakhatA thA vaha mAja kAraNa prAja samAja vizvalita hai| usakI bhASAja kA kramazaH pichar3atA jA rahA hai, isake kAraNo kI gaharAI me mAja koI prabhAva nahIM hai| hama cAhe terahapaMthI hoM athavA praveza karane kI kyA hamane kabhI koziza kI hai ? sthAnakavAsI yA mandira mArgI, zvetAmbara hoM yA digambara zAyada imake do pramukha kAraNa haiN| pahalA saMgaThana kA sampradAya-gata saMkIrNa bhAvanAmoM ko tyAga kara ekatA ke prabhAva aura dUsarA samAja kI ikAiyoM tathA parivAra dRr3ha pAza meM pAvara hA mora eka jaina samAja ke rUpa meM eka vyakti kI pratibhA, prAdhika kSamatA meM kramazaH hrAsa / soce aura kArya kare -jaina samAja astisva kAyama rakhanA jaina mamAna ko yadi phira se deza kA agraNI samAja cAhatA hai to isake atirikta aura dUsaga mAgaM nahI bananA hai, to usake lie use apane sagaThana evaM apanI hai| ikAiyoM kI zakti ko dRta karanA hogA aura unhe vana- parivanita paristhitiyoM meM socane, vicArane aura mAna vAtAvaraNa ke anukUla moDanA hogaa| kArya karane ke taura-tarIpha bhI badale haiM aura bhInatA se hamAre deza meM gaNatAntrika praNAlI kA udaya ho rahA badalane rahaMge / samAja ko ekatA ke sUtra meM prAvata kara hai| gaNatAntrika praNAlI me vyakti kA nahI, samudAya kA evaM upame sagaThana kI bhAvanA japata karane ke li! mahattva hotA hai| vyakti kitanA hI guNazAlI eva baDA samAja ke praguNo aura kaNa dhAro ko naye kAryakrama grahaNa ho, jaba taka usake pIche mumagaThita jana-samudAya ko karane hoge| badalI paristhitiyoM meM kevala paJca zakti nahI hotI taba taka usakA mahatva nahIM hotA / gaNa- kalyANaka pUjana evaM vyApANamAlAmoM ke pAyo mana mAtra tAntrika mAgana praNAlI ke udaya kI ima batA meM jo se hI apakSita ekatA kA prAvirbhAva nahI hogA / mAmAmamAja yA samudAya zithila rahegA, prakarmaNya rahegA aura jika sagaThana evaM pragati ke liye hameM madhyAtmika kSetra apane sAmUhika madhikAge ke prati sajaga aura jAgarUka nahI ke bAhara bhI vyApaka kAryakrama banAne hoNge| ' rahegA, vaha apanA mahatva kho degaa| usa samAja kI koI svatantratA kI ugalana ke bAda hamAre deza meM janapratiSThA nahI rhegii| yahI bAta hamAre jaina mamAja para bhI jIvana ke pratyeka kSetra meM napI upala-pala mavI hai| lAgU hai| pratyeka samAna mAMga bar3hane ke lie hAtha para phailA rahA jaina samAja ekatra hokara, eka ghara meM mahAvIra hai| lekina yaha mAdhana sampanna jaina-pamAtra hI hai, jisameM jayantI eva nirvANa divasa" para mArvajanika suTTI ke lie prAja ajIva nirjIvatA chAyI huI hai| svatantratA ke ina prAvAja bulanda kare aura isake lie sumagaThina prayAma kare 15-16 carcA ke bAda bhI hamAre mamAke metAmoM eva to phira isa mAMga ko ThukarAnA kisI ke vaza kI bAta nahI sAmAjika sasyA pro ke sAmane samAja kA vAstavika citra raha jaayegii| marakAra ko samAja kI mAmUhika mAMga para nahI hai / aura na igake lie unake pAsa samaya hI pratIta jhukane ke lie bAdhya honA pdd'egaa| hotA hai| lekina yaha tabhI sambhava hai, jaba hamame samAja ke samAja ke pratIta kI guNagarimA ke bakhAna mAtra meM hI ekAkaraNa kI bhAvanA kA udaya ho| vartamAna yuga meM jana- vartamAna pIr3hI ke karNadhAroM pora netAmoM kA adhikAza zakti aura sagaThana kA bahuta bar3A mahatva hai| jaina-samAja samaya vyatIta ho jAtA hai / mamAna evaM pAja ke nAeka to anya samAjoM kI tulanA meM mAkAra meM yo ho yuvakoM ke sAmane kyA kyA samasyAeM hai aura unakA choTA hai, tima para bhI, isa samaya phirakAparastI kA nirAkaraNa kaise ho sakatA hai, usake prati hama udAsIna zikAra hai| hote hai / na to sAmUhika rUpa se citana, manana eka samAja ke vibhinna phirake apanI alaga-alaga DaphalI vicAra vimarza kI koI vyavasthA hai aura na usakI koI bajA rahe haiM aura alaga-alaga rAga alApa rahe haiM, jisake jarUrata hI mahamUsa kI jAtI hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ke samakSAbalaMta prazna deza meM parivartanoM kI bAta sopA gayI hai| jidhara sArI jimmevArI sarakAra para chor3a kara hAtha para hAtha iSTi jAtI hai, vahIM parivartanoM kI bharamAra dikhAI detI ghare nahIM baiTha sktaa| / / jana-jIvana kA aisA koI kSetra nahIM, jo parivartanoM samAja ko zIghratA se parivartita honevAlI paristhike pravAha se achUtA ho| tiyoM aura naye vAtAvaraNa ke anukUla banAne ke lie pari. pUrNa jAgarukatA paurataiyArI kopaga paga para pAvazyakatA hai| svAdhInatA lAma karane ke bAda hamArI rASTrIya hameM suniyojita evaM yojanAbaddha paddhatiyoM meM agrasara honA sarakAra kI yojanAeM aura gatividhiyAM bhAratIya samAja hogaa| tabhI hama ina parivartanoM kA lAbha uThA sakate haiN| paura usako ikAiyoM-sampradAyoM ke DhAMce ko teja raphtAra badalI huI paristhitiyAM aura prabAdha rUpa se hone vAle se badala rahI haiM / dhana sampadA ke utpAdana evaM vitaraNa ye parivartana samAja ke netAmoM ke lie nayA dAyitva kI purAnI praNAliyoM zIghra gati se parivartita ho rahI haiM / lekara pAye hai / hame apane lie hI nahIM, bhAvI pIr3hI ke sAtha hI, sAmAjika mAdarza bhI tejI se badala rahe hai aura prati bhI apane gurutara dAyitva kA nirvAha karanA hai jIvana ke naye mUlyoM kA nirmANa ho rahA hai| samAja ke netAoM, karNadhAro,vicArakoM aura zubhahamArA navajAta prajAtantra samAjavAdI samAja-vyava cintakoM ko parivartanazIla sthitiyoM ke prati pUrNarUpa se sthA kI pora agrasara ho rahA hai| dRSTikoNa evaM jIvana jAgrata rahanA hogA mora isa naye uttaradAyitva ko grahaNa yApana ke tarIkoM ke mAtha sayukta parivAra kA DhA~cA bhI karanA hogA eva badalI huI sthitiyoM ke anurUpa samAjakA badala rahA hai| netRtva tathA mArga darzana karanA hogaa| yaha pratiyogitA kA yuga hai / prArambha se hI vyakti hamArA pratIta jitanA gauravamaya rahA ho, pAja ko zikSaNa saMsthAnoM meM praveza ke lie, rojagAra ke lie, usakI guNa garimA kA bakhAna karane mAtra se kAma nahI vANijya vyavasAya meM saphalatA ke lie pratiyogitA kA : calegA / vartamAna sthiti ke prati prAkhamUda kara baiThe rahanA sAmanA karanA par3atA hai-yahA taka ki vivAha ke icchuka samAja ke prati khataranAka sAbita hogaa| mavayuvakoM pora navayuvatiyoM ko bhI pratiyogitA kA prazna yaha paidA hotA hai ki, hama samAja ko isa ghora zikAra honA par3atA hai| pratiyogitA ke lie kaise taiyAra kare? isake liye hameM hamAre deza kI vartamAna zikSA evaM prazikSaNa paddhati meM koI bhI kArya prArambha karane ke pUrva samAja kI vAstavika mAnika pratiyogI vizva kI prAvazyakatAmo ko pUrA sthiti kA patA lagAnA hogA / yaha dekha kara dila ko karane kI sAmathrya nahIM hai| isake alAvA, pAThyakramoM meM Thesa lagatI hai ki, sAdhana sampannatA ke bAvajUda bhI apane anivArya sAMskRtika evaM sRjanAtmaka kArya-kalApoM kA samAja kI vAstavika sthiti kA sampUrNa citra hamAre samAvizana honA chAtroM ke vyaktitva ke vikAsa meM bhArI sAmane nahI hai| ise jAnane ke lie kalpanA yA prAdAja bAdhaka hai| pora vartamAna yuga me vaijJAnika evaM takanIkI se kAma nahI cala sktaa| isake lie hame mAdhunika zikSA ke binA jIvana meM prAdhika saphalatA evaM pratiSThA vaijJAnika tarIkoM ko apanAnA hogaa| sAkhyika paddhatiyoM prApta karanA bahuta hI kaThina hai| dvArA sAmAjika sarvekSaNa (Sociological Survey by praba samaya mA gayA hai, jabaki pratyeka bhAratIya nAga- Statistical Methods) se samAja kI sthiti kA vAstarika, kuTumba, sampradAya niraMtara apanI yogyatA evaM vika citra upalabdha ho sakatA hai| sakSamatA kI jAMca kareM ki pratiyogitA kA vaha kisa svAdhInatA kI prApti ke pazcAt prajAtAntrika DhAMce prakAra saralatApUrvaka sAmanA kara sakatA hai| prataeva, jo ke antargata deza ke rAjanItika, sAmAjika, zaikSaNika. samAjasatatajAgarUkanahIM rahegA, vahamapane astitva ko hI kho sAskRtika eva jana jIvana ke anya vividha netroM meM bata gaa| aisI paristhitiyoM meM koI pragatizIla sampradAya [Sa pR0 192 para] sAga
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta zrI guNacandra paramAnanda zAstrI bhaTTAraka guNacandra mUlasagha sarasvatigaracha balAtkAra- padyoM meM samApta huI hai, aura dUsarI racanA 65 padyo meM gaNa ke bhaTTAraka ratnakItike praziSya, aura ratnakIrti dvArA- pUrNa huI hai anya sabhI racanAe inase parimANa meM choTI hai| dIkSita bhavyazakIti ke ziSya the| yaza kIti apane prastuta 'rAjamatirAma' meM jainiyo ke 22veM tIrthaGkara samaya ke acche vidvAna the| yaza-kIrti kA svargavAsa bhagavAna neminAtha aura rAjamati kA jIvana-paricaya diyA bhIloDA (gujarAta) me sa0 1613 meM huA thA 1 / aura gayA hai jaba bhagavAna neminAtha kA vivAha sambandha rAjA isI varSa saM0 1613 me guNacandra kA paTTAbhiSeka sAvala ugrasena kI putrI rAjakumArI (rAjula) ke sAtha honA gA~va meM huA thA 2 / yazaH kIti saskRta aura hindI bhASA nizcita huaA aura jaba bArAta saja dhajake calI taba bArAta ke acche vidvAna aura kavi the / pApako do kRtiyoM saskRta me nemikumAra ratha meM baiThe hue jA rahe the| mArga meM eka bhASA me upalabdha hai| anantanAtha pUjA jise kavi ne bAr3e me ghire hue pazu samUha ke cItkAra zabdo ko sunakara saM0 1630 meM huMbaDa vazI seTha harakacanda durgAdAsa nAmaka aura niraparAdha pazu samUha ko dekhakara nemikumAra kA hRdaya baNika kI preraNA se, sAgavAr3A ke prAdinAtha madira me dayA se bhara gayA, nemikumAra ne sArathI se ratha rukavAkara rahakara unhIM ke vrata udyApanArtha banAI thii| dUsarI racanA 'maunavata kathA hai jise unhoMne saMskRta me racA hai 3 / prApa pUchA ki ye pazu kyoM ghire hue hai ? mArathI ne kahA prabho, Apake vivAha me mamAgata atithiyoM ke lie inakA vadha saMskRta ke sAtha hindI bhASA ke acche vidvAna the, pApa kI aneka racanAeM padya me likhI gaI hai| aneka pada kiyA jaaygaa| itanA munane hI nemikumAra ratha se utara bhI milate haiN| parantu una racanAoM kI bhASA para rAja paDe aura socane lage ki mujhe uma vivAha se kyA prayojana sthAnI aura gujarAtI kA bhI prabhAva prakita milatA hai / hai| jisake lie niraparAdha pazumoM ko satAyA jAya / ajamera zAstra bhaDAra ke eka gucchaka meM ApakI aneka unhoMne tatkAla hI pazuoM ko chur3avA diyA aura hAra kakaNa mukuTa Adi bahumUlya vastrAbhUSaNo ko utAra kara hindA racanAe sagRhIta thI, unheM dekhakara hI kucha noTsa meM lie the| unakA sAra prastuta lekha meM diyA gayA hai| le tapazcaraNa dvArA prAtma-sAdhanA karane lage / idhara jaba yaha phaika diyA, aura ve giranAra parvata para car3ha ge| aura dIkSA bhaTTAraka yazaHkArti ne sa0 1653 meM sAgavAr3A meM samAcAra rAjamatIko milA, taba vaha mUchita hogaI, zItalopa. dehotsarga kiyA thA / ukta gucchaka meM prApakI nimna racanAeM upalabdha haiM - cAra dvArA jaba mUrchA dUra huI, taba mAtA pitA ne putrI ko rAjamati saturAsu / dayArasa rAsa, Adityavrata kathA, bAraha bahuta samajhAyA parantu rAjulane uttara diyA, ki isa bhava ke pati deva to nemakumAra hI hai / anya se mujhe prayojana hI mAsA, bAraha vrata, vInatI, stuti nemijimaindra, jJAnacetAnu kyA hai ? maiM bhI jinadIkSA lekara tapazcaryA dvArA prAtmaprekSA, pazu vANI aura pada / ina me prathama racanA 204 sAdhanA kruuNgii| ukta rAsA me kavi ne rAjula aura sakhI 1. jaina si0 bhA0 bhA0 13 pR0 113 / ke savAda tathA praznottara ko kitane sundara zabdo me vyakta 2. jaina si. bhA. bhA0 13-pR0 113 / kiyA hai usase rAjula ke satItva para acchA prakAza par3atA 3. jaina grantha prazasti saMgraha bhA0 1 pR. 34, 80 / 4. jaina si. bhA. bhA013 pR0 113 /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anekAnta sakhI rAjakumArI se kahatI hai ki varSA Rtu mA gaI jaba laga rahai usAsu, hai, pASADha kA mahInA hai, deza me cAroM ora bAdala dhumaDa taba lagu pema na chADie // 4 // rahe hai, nanhI-nanhI bUMda bhI par3a rahI hai, cAtaka 'piu-piu' rAjakumArI sakhI kI rAgarasa bharI bAto ko sunakara zabda sunA rahA hai, bijalI jora se kar3aka rahI hai, jo jo uttara detI hai vaha kitanA sundara hai aura zIla kI daDhatA pati ke viraha kI sasUcaka hai| nArI jana pacama svara me pati ke ko vyakta karatA hai| he sakhi tU satI ke svabhAva kA nahI gIta gAtI haiM, dAdura bola rahe hai, hRdaya umar3a rahA hai, jAnatA / apanA pati amRta ke samAna hai, paura para puruSa vaha sthira nahI rahatA / samAra meM bhoga bhale hai rAjakumArI viSa ke samAna / Rtu aSAr3ha me hRdaya umar3atA hai, taba merI bAta suno, dUdha bhAta mIThA hai| anya janmoM ko satI pati ke pAvana guNo kA smaraNa karatI hai, usakA mana kauna dekhane gayA hai, ataeva jaba taka hasa zarIra meM hai, hara samaya pati ke guNoM meM anurakta rahatA hai, vaha unake taba taka hI yaha saba vyavahAra hai, he makhi svarga naraka kucha sumva meM mukhI aura duHkha me dukhI rahatI hai| satI kA mana bhI nahI hai, samAra yo hI bhUla rahA hai| bhogoM ke kiye pati se dUra nahIM rhtaa| he sakhi, svarga aura naraka yahI pati kA samAgama hI bhalA he, so jaba taka zarIra me para hai, tU inakA vicAra kyoM nahIM karatI, jo para puruSa ucvAsa hai, taba taka prema kA parityAga na karanA se gaga karatI hai vaha pApa ke phala svarUpa naraka ko jAtI caahie| jaimA ki kavi ke nimna vAkyo se prakaTa hai- hai aura vahA~ aneka prakAra kA satApa sahatI hai, kintu jo 'taba sakhi bhaNahana jAnasi bhAvA, zIla saMyamAdikA dRDhatA se pAlana karatI hai vaha kabhI hati prasADha kAmini shlaayaa| durgati meM nahI jaatii| aura na use duHkha hI bhoganA paDate bAvara umaDirahe cahu~ desA, hai| zIla ke pAlana se devagati milatI hai / he bAlA! virahani nayana bharaha alikesA // 37 // tU zIla kI mahattA ko nahI jAnatI / nArI kA zIla hI nanhIM nanhIM bUMda dhanAgama mAvA, bhUSaNa hai, vahI sasAra ke dukhoM se jIvakA sarakSaNa karatA cAtaka piu piu zamba sunAvA / hai| jo zIla kA pAlana nahIM karate, unheM sasAra me vyartha dAmini bakita hai ati bhArI, hI bhramaNa karanA paDatA hai| aura janma bhI unakA saphala viraha viyoga lahari anivArI // 38 // nahI ho pAtA hai| bhAmini piyaguna lavaha prapArA, yaha zarIra haDDI, majjA, cabI, khUna aura pIba prAdi paMcama gati madhura jhuNakArA / malo se bharA huA hai, durgadhita hai, kSaNabhagura hai-vinAbAera bola gahira amorA, zIka hai, aise zarIra se bhava-bhIru puruSa kaise rAga kara himau umagadharata nahi torA // 36 // sakatA hai ? ataeva jaba taka Ayu nahI galatI taba taka bhogu bhale suni rAjakumArI dharma kA sAdhana karo, jaba dharma kA pAlana hone lagatA hai hamarI bAta sunaha jgsaarii| taba anAyAsa hI sukha milane lagatA hai, aura mAnava janma dUdhabhAtu mIThau umarI mAyA, bhI saphala ho jAtA hai| jaisA ki kavi ke zabdoM se prakaTa avara janama ko dekhana gayA // 40 // dohA- aba lagu haMsa sarIra mahi, taba laga saba vivhaar| rAjamatI suni bolata vayanA, he sakhi suraNa na naraphukahA, bhUlA sabu saMsAe -41 // piu apanA mannata rasadhArA, soraThA-kojA bhoga vilAsa, apara puriSa viva sama prcaaraa|| piya saMgama sakhi hA bhlaa|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA phUla aura aMgAre, lekhaka muni zrI navamala jI, prakAzaka-seTha cAMdamala jI bAMThiyA dRsTa, pAzrvanAtha jaina lAyarI, jayapura 10, 83, mUlya 3 10, vi0 sa0-2017 / ima alpakAya pustaka meM muni jI kI 61 kavitAmoM kA saMkalana hai| ve vi.sa 2004 se 2016 ke madhya mamaya-samaya para likhI gaI haiN| munijI eka mAne jAne mAtiprApta vidvAn hai / darzana aura zodha meM unakI mahaja gati hai| vahI unakA mukhya viSaya hai| maiMne dekhA hai ki darzana kI mUzma parato me ghaMpatA dArzanika kavi bana jAtA hai aura kavitA kI anubhUtiyoM meM ramatA kavi dArzanika ho uThatA hai| merI dRSTi me 'darzana' kArA cintana nahI hai| usakI taha meM paDI 'dRz' dhAtu bhAvonmeSa ke binA sAdhaka ko dRzya nahIM banane detI / isI kAraNa jainAcAryoM ne 'darzana' kA prartha 'zraddhAna' liyA hai| usakA bhAvanA se sIdhA sambandha hai / to muni jI kA 'darzana' jaba umar3A, kavitA ke rUpa meM baha par3A / 'darzana' kA yaha bhAvaparaka pravAha jaina paramparA ke anurUpa hI hai / aneka jaina kaviyo ne 'darzana' ko bhAvanAmoM ko thapakiyoM meM mahejA hai munijI ne mAnava jIvana ke isa mahatra satya ko ki usameM kaThoratA, komalatA dAhakatA zItalatA tathA sthUlatA aura sUkSmatA kA samanvaya hotA hai, mahaja bhAva-bhInI bhASA meM abhivyakta kiyA hai| unakI yaha kRti mAnavadarzana ko sahana abhivyakti hai| 'nidhikalA' ke mAdhaka kI yaha kalpanA pAThaka ko nirvikalpa' me lIna kara detI hai, koI ise pAzcarya mAne, maiM to sahaja svAbhAvika hI kahatA huuN| muni jI kI vizeSatA hai-maralatA aura unmukttaa| vaha unakI mamUcI kavitAmoM meM jhalakatI hai, cAhe bAta gAroM kI ho yA kaThoratA kii| abhI taka no una para kisI 'vAda' kA prabhAva nahIM hai / ve kAvyazAstra kI, rUDhiyoM kI paura vAdoM ke gheroM kI bandizo meM baMdhane vAle jIva nahIM haiN| dUsarI pora agrejI kavitA ke anukaraNa para hindI me laya aura videzI bhAvanAproM ke mahAre navInatA ko DIga bhI unhone nahIM hAkI hai| unake vicAra mUkSma aura maulika haiN| unheM sahaja bodha abhivyakti dene meM bhI ve akele haiN| prAdhunika hindI kAga ko unakI yaha dena apanA mahatvapUrNa sthAna rakhatI hai| isa kRti meM unakI pratyeka kavitA vana kI lahalahAtI TahanI-sI khUbasUrata hai| 'pIDa aura vihaga' kI katipaya paMktiyA dekhie raMga kyA vaha Aha mizrita, azra kaNa se dhula na jaae| granthi kyA vaha premake prAghAta, se jo khula na jaae| azru bana milate raho tuma dhAra bana calatA rhuuNgaa| vijaya kyA vaha hAra kI, anubhUti le jo muDa na jAe? hRdaya kyA yaha vedanA ke, tAra se jo jur3a na jaae| nIr3a bana milate raho tuma, vihaga bana palatA rahU~gA // jaina varzana ke maulika tatva, prathama bhAga, lekhaka-muni zrI nathamala jI, prabandha sampAdaka-chaganalAla zAstrI, prakAzaka-motIlAla beMgAnI ceriTebala TrasTa, 114 mI. khagendra caTarjI roDa, kAzIpura, kalakattA-2, prabandhaka-- pAdarbha sAhitya saMgha cUka (rAjasthAna), pRSTha saMkhyA-546, muuly-1000| prastuta grantha 'jaina darzana ke maulika tatva' kA pahalA bhAga hai / isameM pA~ca khaNDa haiM-jaina saMskRti kA prAgaaitihAsika kAla, aitihAsika kAla, jaina sAhitya, jaina dharma kA samAja para prabhAva tathA saMgha vyavasthA paura caryA / ina khaNDoM meM 31 adhyAya hai| anya meM prAcArya tulamI viracita 'jaina siddhAnta dIpikA' aura 'bhikSa nyAya kaNikA'kA tAra hai aura kucha viSaya pratirikta bhI haiN| muni jI ne pahale aura dUsare khaNDa ko hRdayahArI banA diyA hai| inameM
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 sAhitya-samIkSA RSabhadeva, bharata aura bAhubalI se sambandhita ghaTanAoM kA itivRtta hai. kintu unake nirUpaNa meM itivRttAtmakatA nahIM hai bhAvuka sthaloM para lekhaka bhI bhAvuka ho uThA hai| isase itihAsa kI latA kA parihAra huA hai| ise par3hatepar3hate pAThaka vibhora ho uThegA aura upanyAsa jaisA prAnanda prAyagA / jJAna aura pramANa kA vivecana aise sahaja tathA vizada rUpa meM prastuta kiyA gayA hai ki sAdhAraNa jana bhI prAsAnI se samajha jAtA hai| isase munijI kA viSaya ke sAtha tAdAtmya spaSTa hI hai / vivava para vikAra ho, zailI bodhagamya ho aura bhASA meM saralatA evaM pravAha ho to dArzanika vivecana kabhI bhI ubA dene vAlA nahIM ho sktaa| isa grantha kA koI sthala aisA nahIM, jise par3hakara pAThaka thakAna kA anubhava kare / munijI ne jainadarzana kA talasparzI adhyayana kiyA hai / dUsarI bhora unakA anubhUti paraka dila wear hai / grantha kA abhinandana hogA, aisA mujhe vizvAsa hai / anta meM pA~va pariziSTa haiM-Tippar3iyA~, jainAgamasUkta, jainAgama parimANa, jainadArzanika praura unakI kRtiyAM tathA pAribhASika zabdakoSa inheM par3hakara hI vidvAna samajha sakeMge ki ve kitane upAdeya aura upayogI hai| sambodhi racayitA - muni zrI nathamala jI, anuvAdaka muni mIThAlAla, prakAzaka - seTha cAMdamala bAMThiyA TrasTa, pArzvanAtha jaina lAyabra erI, jayapura, pRSTha- 176, vi0 saM0 2018 / isa pustaka meM 16 adhyAya aura 344 zloka hai| zlokoM kI racanA muni zrI nathamala jI ne kI hai| saMskRta mAsAna hai| prArambhika jJAna rakhane vAlA bhI samajha sakatA hai| unakA hindI anuvAda muni mIThAlAla jI ne kiyA hai| vaha mUla ke anurUpa hI hai| pustaka kA prArambha eka prasiddha kathAnaka se huA hai| mahArAjA zreNika ke putra meghakumAra ne bhagavAna mahAvIra se dIkSA le lii| rAjaputra dIkSita sAdhu bana gayA / kintu pahalI rAta muzkila se bItI / bhUmi kaThora thI, vahAM niya sAdhu adhika the aura vaha mArga meM so rahA thA, jisase mAne jAne vAle sAdhuoM kI ThokareM lagatI thIM rAta zata-zata praharoM ko lie bItI / prAtaH vaha bhagavAn ke pAsa gayA, dIkSA samApta karane kA mana lie / bhagavAn ne sambodhA / bhagavAn kI vANI aneka prAgama granthoM meM saMgRhIta hai| unakA sAra munio ne liyA / kavi viSaya kahIM se le; kintu usake bhAva anubhAva bhI usameM bhUmi binA nahIM raha skte| jAne-anajAne unakA svara baja hI uThatA hai| vANI bhagavAna kI hai| muni ne jisa zraddhAbhAva se use abhivyakta kiyA hai vaha unakA ghapanA hai| muni kA puNya bar3A to pAThakoM kA bhI vikasita ho sakatA hai| isI dRSTi se pustaka kI upAdeyatA siddha hai| hama svAgata karate haiM / DA0 premasAgara jaina [10] 180 gati se hone vAle parivartanoM ke prati pUrNa rUpa se jAgarUka rahane kI prAvayazkatA anubhava kI jAtI hai| kyoMki mavAdharUpa se hone vAle isa parivartanoM ke prati o samAja yA sampradAya udAsIna rahegA, vaha sadaiva ke lie pichar3a jAyegA / parivartita paristhitiyoM ke anukUla samAja ko mor3akara hI sAmAjika jIvana ko mukharita evaM samunnata banAyA jA sakatA hai, jisakA lAbha bhAvI pIr3hI ko bhI pahu~cegA / isa dRSTi se, jaina samAja ke antargata vibhinna samudAyoM zAkhA prazAkhArthI saMgaThanoM, parivAroM evaM vyaktiyoM ko parivartita vAtAvaraNa ke prati pUrNarUpa se jAgrata rakhanA evaM nava nirmANa ke lie prerita karanA samaya kI eka bar3I aura maparihAryaM prAvazyakatA hai| mataeva, deza ke kA zeSa ] vibhinna bhAgoM meM base hue jaina samAja kA sAMkhyika paddhati dvArA sAmAjika sarvekSaNa nitAnta prAvazyaka hai| isa sarvekSaNa dvArA jahA~ jaina bhAI bahanoM kI saMkhyA kA sakalana hogA, vahAM unakI vittIya, zaikSaNika, sAmAjika evaM rojagAra kI sthiti kA bhI jIvita vivaraNa upalabdha hogA / samAja ke prati hamAre netAoMoM ke kartavyapAlana kA mUlyAMkana isa bAta se nahIM hogA ki hamane kitane maMdiroM kA nirmANa karAyA, kitane sabhA sammelanoM kI adhyakSatA kI, kitane sAmUhika bhojoM kA prAyojana kiyaa| samAja ke prati vartamAna netAoM ke kartavyapAlana ko kharI kasoTI to yaha hogI ki unhoMne badalatI huI sthitiyoM kA sAmanA karane ke lie kisa sImA taka samAja ko taiyAra kiyaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna DAyarekTarI kA prakAzana eka jaina DAyarekTI ke prakAzita karane kA Ayojana kiyA gayA hai...| jisameM vividha viSayoM para lekha raheMge, nadarzana, jana sAhitya, jaina dharma ke vividha bheda-pramena, aitihAsika pRSThabhUmi, tIrtha darzana, jaina, mandira, zikSaNa samthAe~ jana patra vyApArika saMsthAna, jina padAdhikArI, jana jAgRti ke agravRta, vijJApama DaNyAdi / .. . .. isakI sampUrNa zrAya paropakAra ke kAryoM meM vyaya kI aavmii| sabhI mahAnubhAva sujhAva, sandeza, zubha kAmanAe~ aura parivAyA lekha prAdi bhejeM. . ... . . .. / - - . . . . . . . . . . . . . . nibadraka-DA.tArAcanda jaina akhzI * I........ .... . .. . MOGALLE.D. pApA bhavana, nyUkAlAnA, jara M.Sc, LL.. B. vamI bhavana, nyU kAlonI, jypur|) ....... . ... ... ... . . . . . . / / ... / ... svIra mevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka .. . / 6) zrI mizrIlAla jI dharmacanda z2I jaina, kalakanA ,150) zrI campAlAla jI sararAvamI, kalakattA 100) zrI devendrakumAra jaina TramTa, . . .. .. ., 150) zrI jagamohana jI magavamI; bAlakattAH / / zrI sAha zItalapramAda jI, kalakattA . , 150)dhI karatUgcandA nI grAnadInAla, kalakattA - 500) zrI gamajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA 150) zrI kanhaiyAlAla jI mInAgama, kalakattA / 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA, 150pa0 bAbUlAlajI jaina, kalakattA : 100) zrI nathamala jI seThI, kalakatA. 150) zrI mAlIgama jI magavagI, kalakattA. . 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakatA ...150) dhI pratApamalajI madanalAla pADyA, kalakattA Jon) zrI ratanalAla jI jhAjhI, kalakanA / 150) zrI bhAgacanda jIpATanI, kalakatA / 251) zrI ga0 vA0 harakha canda,jI jaina, gaMcI 10) zrI zivaracanda jI marAvagI, kalakattA / / zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 10) zrI surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA.. F51) zrI ma0 mi. dhanyakumAra jI jaina, kaTanI |101) zrI mAravADI vi jaina samAja, vyA varaH / / 251) zrI maTha mohanalAla jI jaina, 10.1.zrI digambara jaina mamAja, kekddii.|. maimama munnAlAla dvArakAdAsa, kalakanA |101) zrI seThacandUlAla karatUracandajI, bambaI na02 25.) thI lAlA jayapramAdra jI jaina 101). zrI bAlA gAntilAla kAgajI, dariyAgaja dilaM mvastika menTala vavasaM, jagAdharI , 101.) zrI seTha bhavarIlAla jI.bAkalIvAla, imphAla 250) zrI motIlAla hIgacanda gAdhI, ummAnAbAda 101) bA0 zAnti pramAda jo jaina 250) zrI bangIvara jI jugalakizorI, kalakanA jaina buka majenso, naI dillI . 250) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakattA .100) zrI badrIprasAda jI grAnmArAma jI, paTanA . 250) zrI mighaI kundanalAla jI, kaTanI . . |100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA / 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 100) zrI jaina ratna seva gulAbacandra jI TogyA 25.0) zrI bI0 Ara0 jaina, sI0 kalakattA / / / ... : indaura / 50) zrI. rAmasvarUpa jI nemica-drajI, kalakattA 100) zrI bAbU nRpendra kumAra jI jaina, kalakattA ...' 150) zrI bajaragalAla jI candrakumAra jI, kalakattA : .. "
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana mabhI grantha paune mUlya meM (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUlya-granyoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdinandhoM meM uddhata dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| paca milAkara 25353 padya-vAkyoM kI sUcI / sampAdaka mugkhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DhA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-gvAja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, baDA, sAija sajilda 15) (2) prApta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI mbopana maTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke mundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8) (3) mvayambhRmtotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / (4) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mugtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-sahita / 1 // ) (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara prAdhyAtmikaracanA, hindIanuvAda-sahita ) (6) yuktyanuzAsana-navajJAna se paripUrNa samantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda mahIM huzrA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sjild| ... 1) (7) zrIpurapArzvanAthamtotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahanva kI stuni, hindI anuvAdAdi shit| ... // ) (5) zAsanacatumbizikA-(tIrthaparicaya) muni madanItikI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda-pahita ) (6) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivaMcanAmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta. sajilda / (10) jainagraMtha-prazasti maMgraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita graMthoMkI prazastiyoMkA maMgalAcaraNa mahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM paramAnandazAstrI kI itihAma-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / (11) anityabhAvanA-prA. padamanandI kI mahatva kI racanA, mugtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (12) tanvArthasUtra--(prabhAcandrIya)-mukhtAradhI ke hindI anuvAda tathA dhyAcyA se yukta / (13) zravaNabaMjagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (14) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha ), (14) samantabhadra vicAra-dIpikA =) / (16) mahAvIra puujaa| (10) bAhubalI pUjA jugalakizora mugTanAra kRta (11) adhyAtma rahamya-paM0 prAzAdhara kI mundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita (11) nanatha-prazasti saMgrA bhA. 2 apabhrazake 122 aprakAzita graMthoMkI prazastiyoMkA mahatvapUrNa saMgraha 15 prandhakAroM ke nihAsika graMtha-paricaya aura unaka pariziSTI mahina / sampAdaka paM paramAnanda zAstrI mUlya sajilda 12) (20) jaina sAhitya aura itihAsa para vizaH prakAza, pRSTha saMgyyA 740 majinda (vIra-zAsana-maMgha prakAzana ...) (21) kapAyapAhuDa mutta-mUla grantha kI racanA aAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yanivRSabhAcArya ne pandraha mau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa carNimUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAla jI pindvAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha baDI pAija ke 10..se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI pakkI jilda / (22) Reality prA. pUjyapAda kI mamindri kA aMgrejImeM anuvAda baDhe prAkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mu. (6 prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevAmandira ke lie, pavana prinTiga vavarsa, 601, darIbA, dillI meM mudrita
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvaimAsika aka devagar3ha ke mandira aura mAnastambha samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra disambara 1664
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA 10) jaina samAja ke prasiddha aitihAsika vidvAn zrI viSaya 0 | 50 jugalakizora jI mukhtAra ne apanI 88vIM janma 1. zrIpadmaprabha-jinastavana-samantabhadrAcArya 163 63 | jayanti ke upalakSa me nikAle hA dAna me se dasa rupayA 2. bhItara aura bAhara (kavitA)-bhUdhagdAma 164 anekAnta ko pradAna kiye hai isake lie ve dhanyavAda ke 3. bhAratIya saMskRti me buddha aura mahAvIra pAtra hai| -muni zrI nathamala 4. apabhraza kA eka premAkhyAnaka kAvya-vilAsa 5) pa0 rUpacanda jI gArgIya pAnIpata ke suputra ci0 | sureza kumAra ke vivAhopalakSa me nikAle hae dAna me se vaI kahA-DA0 devendra kumAra zAstrI pAca rupayA sadhanyavAda prApta / 5. samayamAra nATaka- DA0premamAgara jaina 5) jayapura nivAsI pa0 surajJAnI canda jI nyAyatIrtha 6. magadha aura jaina saMskRti ke muputra zrI bhavaralAla jI ke vivAhopalakSa me pA~ca rupayA -DA0 gulAbacanda caudharI ema. e pI. eca. DI 212 DA0 kastUra canda jI kAsalIvAla ko mArphata sadhanyavAda 7 prAcIna mathurA ke jainoM kI sagha-vyavasthA prApta hue| --DA. jyotipramAda jaina, lakhanaU 217 8 jaina samAja ke lie tIna sujhAva anekAnta ke sthAyI sadasya baneM -prAcArya zrI tulamI anekAnta ke premI pAThako se anurodha hai ki ve apane 1. dazavakAlika ke cAra zodha-TippaNa | mitro ko grAhaka bnaaye| sAtha hI vidvAno aura samAja -muni zrI nathamala jI 222/ ke kAryavAhako se nivedana hai ki ve anekAnta ke sthAyI 10 neminAha cariu-zrIagaracanda nAhaTA 226 madasya bane / aura apane mitroM Adi ko banAne kA yatna 11 kalpasUtraH eka sujhAva kare / sthAyI sadasya phIsa 101) ru0 hai| prAzA hai, -kumAra canda siha dudhauriyA kalakattA 230 / mAdharmI mahAnubhAva anekAnta ke sthAyI sadasya banakara 12 jaina saMgha ke cha aga jaina dharma aura jaina saskRti ke vikAsa meM apanA sahayoga -DA0 vidyAdhara johaga purakara jAvaga 231 | pradAna kreNge| 13 jaina santa zrI vIracanda kI sAhitya-sevA -vyavasthApaka -DA. kastUracanda kAsalIvAla ema e anekAnta pI. eca. DI. jayapura vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, 14. tRtIya vizva dharma sammelana dillii| -DA0 bUlacanda jaina 15 sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupaye sampAdaka-maNDala eka kiraNa kA malya 1 rupayA 25 na010 DA0 prA0 ne0 upAdhye anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka DA. premasAgara jaina maNDala uttaradAyI nahIM hai| zrI yazapAla jaina 236
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ proma praham anekAnta paramAgasya bIjaM niSiddha jAtyandhasindhura vidhAnam / sakalanayavilamitAnA virodhamathanaM namAmyanekAntam / / varSa 17 1 varSa 17 / kiraNa-5 / au ra-sevA-mandira, 29 variyAgaMja, dillI-6 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa mavat 2461, vi0 ga0 2021 disambara / san 1664 zrIpadmaprabha-jina-stavana babhAra padmA ca sarasvatIM c| bhavAn purastAtpratimuktilakSbhyAH // sarasvatImeva samagra-zobhA / sarvajJa-lakSmI-jvalitAM vimuktaH // 2 // -samantabhadrAcArya aApane pratimukti-lakSmI kI prApti ke pUrva-ahaMnta-avasthA me pahale- lakSmI aura sarasvatI dono ko dhAragA kiyA hai-usa samaya gRhasthAvasthA meM pApa yatheccha dhana-sampatti ke gvAmI the, aApake yahA~ lakSmI ke grATa bhaNDAra bhara the, mAtha hI avadhijJAnAdi lakSmI meM bhI vibhUSita the aura marasvatI Apake kaNTa meM sthita thii| bAda meM vibhakta hone para-jIvanmukta (ahaMnta) avasthA ko prApta karane para-aApane usa pUrNa zobhA vAlI marasvatI ko-divyavANI ko hI dhAraNa kiyA hai, jo sarvaja-lakSmI me pradIpta thI--usa samaya Apake pAma divyavANIrUpa marasvatI kI hI pradhAnatA thI, jisake dvArA jagata ke jIvoM ko unake kalyANa kA mArga sujhAyA gayA hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhItara aura bAhara rakhatA naho tana kI khabara, anahada bAjA baaniyaa| ghaTa-bIca maDala bAjatA, bAhara sunA to kyA huyA // 1 // jogI to jagama mevaDA, bahalAla kapaDaM pahiratA / uma raMga meM maharama nahI, kapaDe rage to kyA huyA // 2 // kAjI kitAba kholatA, nasIhata vatAva aura ko / apanA amala kInhA nahI, kAmila huaA to kyA humA / / 3 / / pothI ke pAnA bAcatA, ghara-ghara kathA kahanA phirai| nija brahma ko cInhA nahI, brAhmaNa huaA to kyA huaA // 4 // gAjAru bhAga aphIma hai, dArU zarAbA pogtaa| pyAlA na pIyA prema kA, amalI huyA to kyA huaA // 5 // zataraMja cauparagaMjaphA, bahumarda khele hai sbhii| bAjI na khelI prema kI, jvArI huyA to kyA hRyA // 6 // 'bhUdhara' vanAI vInatI, zrotA muno maba kAna de / guru kA vacana mAnA nahI, zrotA huA no kyA humA / / 7 / /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRti meM buddha aura mahAvIra munizrI nayamala DhAI hajAra varSa pahale kA kAla dharma-darzana kA utkarSa kevalajJAna kI upalabdhi hii| ve vardhamAna se mahAvIra bana kAla thaa| uma samaya vizva ke aneka acalo me mahAn gae / madhyama pAvApurI meM unhone dharma-tIrtha kA pravartana dharma-purupa avatIrNa hue the| kiyaa| umI mamaya bhAratIya kSitija para do pRSpa avatIrNa bhAratIya saMskRti haa| dono kSatriya, dono gajakumAra aura donoM janamanAka rAjya ke adhivaamii| eka kA nAma thA middhArtha bhAratIya saMskRti zramaNa aura vaidika ina dono prora ka kA nAma thA vardhamAna / middhArtha ne nepAla kI gAgayoM kA gagama hai| phira bhI kucha vidvAn iga viSaya me nagaI meM kapilavastu meM janma liyaa| varSamAna kA janma ulajhe hue hai| zramaNa maMskRti ko vaidika maskRti kI vaizAlI ke upanagara kSatriya kuNrapura meM hyaa| siddhArtha ke zAkhA mAnane meM gaurava kA anubhava karate hai| lakSmaNa mAtA-pitA ye mAyA aura zuddhodana / vardhamAna ke mAtA zAstrI jozI ne likhA hai-jaina tathA bauddhadharma bhI vaidika pitA the trizalA aura giddhArtha / dono zramaNa parampaga ke maskRti kI hI zAmbAe~ hai| yadyapi mAmAnya manupya inheM anuyAyI the| dono zramaNa bane aura dono ne umakA vaidika nahI maantaa| mAmAnya manuSya kI dama bhrAnta unnayana kiyaa| dhAraNA kA kAraNa hai mUlata ina zAkhAyo ke veda-virodha middhArtha kA dharma-cakra pravartana kI klpnaa| saca to yaha hai ki jaino aura bauddho kI tIna antima kalpanAga-kama-vipAka, mamAra kA bandhana aura siddhArtha guru kI zodha meM nikle| ve kAlAma ke ___ mokSa yA mukti -antatogatvA vaidika hI hai| ziSya hae / siddhAntavAdI hue. para unheM mAnasika zAnti hindU saMskRti ko vaidika maskRti kA vikAsa tathA nahI milI / ve bahA~ meM mukta hokara udraka ke ziSya bne| vistAra mAnane meM bItI huI madI ke una aAdhunika vidvAno samAdhi kA abhyAsa kiyA para umame bhI unhe mantopa ko Apatti hai jinhona bhAratIya maskRti aura hindU-dharma nahI huaa| ve vahA~ se mukta ho gayA ke pAma umavela gAva kA adhyayana kiyA hai| ve Tama nirNaya para pahu~ce hai ki meM gae / vahA~ deha-damana kI aneka kriyAyo kA abhyAma kiyaa| unakA zarIra asthipajara ho gayA para zAnti nahI vidyamAna hindU maskRti amala meM vaidika tathA pravaidika, milii| deha-damana meM unheM koI mAra nahI diikhaa| aba ve prArya aura anArya logo kI vividha marakRniyoM kA svaya apane mArga kI zodha me lge| vaizAkhI pUrNimA ko sammizraNa svarUpa hai| ina manISiyo ke mana meM mUrtipUjA unhe bodhi lAbha huaa| mahAbhiniSkramaNa ke 6 varSa bAda karane vAlo kI paurANika maskRti avaidika eva ganAeM buddha bane / mAgnAtha meM unhoMne dharma-cakra pravartana kiyaa| mamUho dvArA nimita maskRtiyo kI unagadhikAriNI hai aura jana tathA bauddhadharma vaidikI dharma ke pratidvandrI he, vardhamAna kA dharma-tIrtha pravartana vaidiko ko parAsta karane vAle prabala vidrohI hai| inake vardhamAna prArambha meM hI apane nizcita mArga para cle| kathanAnumAra vimAna hindu marakRti bhinna-bhinna vicAunhone koI guru nahIM banAyA na kevala kaThora tapa hI tapA ko kI cAra dhAgoM ke mana meM banI hai| pahalI dhAga aura na kevala dhyAna hI kiyA, napa bhI tapA aura dhyAna hai vedo ke pUrvavartI anAryoM kI mUla saMskRti kI, dUmarI bhI kiyaa| unhe apanI mAdhanA-paddhati meM pUrNa mantopa vedo ke pUrvavartI kAla ke bhAratIya anAryo para vijaya pAna thaa| mahAbhiniSkramaNa ke mADe bAraha varSa pazcAt unhe vAle AryoM dvAga sthApita vaidika maskRti kI, nomarI
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vedoM ke viruddha vidroha karane vAle jaino tathA bauddho ke dvArA yajJa kI kalpanA laukika aura pAralaukika donoM hai| nirmita saskRti kI aura cauthI veda-pUrva saskRti ke prAvi- usakA laukika phala hai sukha-zAnti prora pAralaukika phala pkAra ke rUpa meM avasthita mUrtipUjaka paurANika dharma ko1| hai svarga7 / RNa aura varNa-vyavasthA ina dono kA phala hai zAstrI jI ne jina antima kalpanAyo-karma-vipAka, samAja kI sasthApanA aura maghaTanA / tIna RNa brahmacarya samAra kA bandhana aura mokSa yA mukti ko antatogatvA aura gRhastha ina do prAthamo ke mUla hai| brahmavarya prAzrama vaidika kahA hai, ve mUlata avaidika he| me rahakara vedAdhyayana kiyA jAtA aura gRhastha Azrama vaidika sAhitya me prAtmA aura mokSa kI kalpanA hI praviSTa hokara sammAna kA utpAdana / vAnaprastha aura nahI hai| inake binA karma-vipAka aura bandhana kI kalpanA sanyAma jaisa prAyama una vyavasthA me apekSita nahI the| kA vizeSa prartha nahI rhtaa| TOTO maikaDonela kA prabhi- varNa-vyavasthA ke siddhAnta ne jAtivAda ko tAttvika mata hai-bAda meM vikamita pUnarjanma ke siddhAnta kA vedo rUpa diyA aura U~ca-nIca grAdi viSamatAmo kI maSTi kii| me koI maketa nahI milatA, kintu eka 'brAhmaNa' me yaha zramaNa-saMskRti ke mUla tattva ukti milatI hai ki jo loga vidhivat mamkAgadi nahI thamaNa-saskRti ke mUna tattva hai-vrata, manyAsa aura karate ve matyu ke bAda puna. janma lete hai aura bAra-bAra samatA / vrata aura sanyAma kA mUla hai mokSavAda / samatA manyu kA grAsa banate rahate hai| kA mUla hai yAtmavAda / AtmA kA dhyeya hai bandhana se mukti vadhika saMskRti ke mUla tattva kI ora prayANa / bamaNa-saskRti me mamAzvasta mamAja kA __ vaidika saMskRti ke mUla tattva hai-yaja, RNa aura dhyeya bhI yahI hai| isIlie sAmAjika jIvana samAnatA varNa-vyavasthA / yajJa ke mukhya prakAra tIna hai--pAka-yajJa, kI anubhUti se paripUrNa huaa| Arthika jIvana ko vrata se haviryajJa aura somyjny3| niyamita kiyA gyaa| vaiyaktika jIvana ko sanyAma se RNa tIna prakAra ke mAne jAte the-deva-RNa, RSi sAdhA gayA / isa prakAra jIvana ke tIno pakSa-vayaktika, RNa aura pita-RNa / yajJa aura homa me deva-RNa cukAyA Arthika aura mAmAjika-vizuddhi se prabhAvita kie ge| jAtA hai| vedAdhyayana ke dvArA Rpi-RNa cukAyA jAnA inhI tattvo ke Aloka me vuddha aura mahAvIra ne vaidika hai| santAna utpanna kara pitR-RNa cukAyA jAtA hai| maskRti ke mUla tattvo-yajJa RNa aura varNa-vyavasthA kA 'zatapatha brAhmaNa' me cauthe RNa-manuSya RNa kA bhI virodha kiyA thaa| ullakha hai| use audArya yA dAna me cakAyA jAtA hai| saskRti saMgama varNa-vyavasthA kA prAdhAra hai maSTi kA utpatti-krama / vaidika aura thamaNa saskRti kA yaha vicAra-dvandva brAhmaNa brahmA ke mukha se utpanna hugA, kSatriya bAha se, buddha-mahAvIra kA buddha-mahAvIra kAlIna nahI thA / vaha bahuta pahale se hI vaizya Uru me aura zUdra pairoM se6 / calA A rahA thaa| isame koI sandeha nahI ki bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha ne usa vicAra krAnti ko 1. vaidika .skRti kA vikAsa, pRSTha 15, 16 itanA tIvra svara diyA ki hisA ahimA ke mAmane niSprANa 2. vaidika mAitholojI, pRSTha 316 bana gaI hai / 'hAhimA paramodharma' kA svara prabala ho utthaa| 3. vizad vivaraNa ke lie dekhie vaidika kopa, 'aputrasyagatirnAsti' ke sthAna para sanyAsa kI mahimA pRSTha 361-425 gAI jAne lgii| janmanA-jAti kA svara karmaNA-jAti ke 4 taittirIya mahitA 6 / 3 / 10 / 5 svara meM vilIna ho gyaa| bhagavAn pArzva ke kAla meM 5 zatapatha brAhmaNa 1 / 7 / 2 / 1-6 6. Rgveda sahitA 1019012 zramaNa aura vaidika saMskRti kA jo sagama prArambha huA thA, vaha apane pUre yauvana para pahuMca gayA / brAhmaNosya mukha mAsId, bAhU rAjanya. kRta / / arU tadasya yad vaizyaH, padbhyA zUdro ajAyata. // 7. vaidika mAitholojI, pRSTha 320
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRti meM buddha aura mahAvIra zramaNa paramparA mukhyata kSatriyo aura vaidika paramparA maannddaa| jisa samaya vaha dahI hotA hai, usa samaya na use brAhmaNo kI hai / kSatriyo ne Atma-vidyA aura ahimA kA dUdha kahate hai, na makvana, na ghI, na ghI kA mANDA / isI vistAra kiyA aura Age cala ve dono paramparAmo kI prakAra bhikSugro, jisa samaya mega bhUtakAla meM janma thA magama sthalI bana gaI / kSatriyo ne Arya zabda vaidika mAryo usa samaya merA bhUtakAla kA janma hI satya thA, yaha vartase liyaa| mAna aura bhaviSyat kA janma asatya thaa| jaba mega kSatriyo ne vaidika parampaga yA prArya jAti kA mahatva bhaviSyat kAla kA janma hogA, usa samaya mega bhavidete hue Arya zabda ko apanAyA kintu umakA artha apanI pyatkAla kA janma hI satya hogA, yaha vartamAna aura bhUtaparamparA ke anusAra kiyA / vaidika Arya yajJAnuSThAna me kAla kA aura bhaviSyatkAla kA janma amatya hogA / yaha himA karate the usake pratipakSa me kSatriya parampaga meM yaha jo aba merA vartamAna meM janma hai. go ima samaya mega yahI ghoSa uThA ki prANiyo kI himA karane vAlA prAyaM nahI janma satya hai, bhUtakAla kA aura bhaviSyatkAla janma hotA / prAya vaha hotA hai jo kimI kI hisA na kare- amatya hai| arthAt ahisA hI prArya hai? / maba prANa, bhUta, jIva aura bhikSamro yaha laukika sajJA hai, laukika niruktiyA~ hai, matva hantavya hai, yaha anArya vacana hai| maba prAga, bhUta, laukika vyavahAra hai, naukika prajJaptiyA~ hai- inakA tathAjIvana aura matva hantavya nahIM hai, yaha Arya vacana hai| gata vyavahAra karate hai, lekina iname phamate nahI / bhikSamro, ima prakAra bhAratIya saMskRti kA vartamAna rUpa aneka "jIvana (grAnmA) aura zarIra bhinna-bhinna hai" aimA mata dhArAnI kA magama hai| rahane ge zreSTha-jIvana vyatIna nahI kiyA jA makatA aura buddha-mahAvIra ko bhAratIya saMskRti ko dena jIva (prAtmA) tathA zarIra dono eka hai, aimA mana rahane vrata, sanyAsa aura mamatA kI sthApanA tathA yajJa, RNa se bhI zreSTha jIvana vyatIta nahI kiyA jA sktaa| aura varNa-vyavasthA kA pratikAra buddha aura mahAvIra kI dena isalie bhikSugro, ina dono mire kI bAtoM ko choDanahIM hai, vaha zramaNa-parampaga kI dana hai| usame ina dono kara tathAgata bIca ke dharma kA upadeza dete haivyaktiyo kA mahAn yoga hai| unhoMne prAcIna parampaga kI avidyA ke hone me saskAra, maskAra ke hone meM vijJAna, mamaddhi me kevala yoga hI nahI diyA kintu use nae unmepa vijJAna ke hone se nAmampa, nAmarUpa ke hona me cha Ayatana, bhI die| cha prAyanana ke hone me sparza, sparza ke hone me vedanA, vedanA buddha ne do nae dRSTikoNa prastuta kie-pratItya ke hone meM tRSNA, tRSNA ke hone se upAdAna, upAdAna ke samutpAdavAda aura pArya-catuSTaya / hone me bhava, bhava ke hone meM janma, janma ke hone meM buDhApA, pratItya samutpAda magnA, zoka, ganA-pITanA, dugya, mAnagika cintA tathA bhikSayo ! jo koI pratItya (samutpAda) ko samajhatA parezAnI hotI hai| hai, vaha dharma ko samajhatA hai jo dharma ko samajhatA hai, vaha isa prakAra isa mAre ke gAre dukha-skandha kI utpatti pratItya samutpAda ko samajhatA hai| jaise bhikSumo jI' se hotI hai| bhikSuno, ise pratItyasamutpAda kahate hai / dUdha, dUdha se dahI, dahI se makkhana, makkhana se dhI. ghI se mArya catuSTaya ghImANDA hotA hai| jisa samaya meM dUdha hotA hai| usa Arya satya cAra hai-1. dukha, 2 dukha mamudAya, samaya na use dahI kahate hai, na makvana, na ghI, na ghI kA / 3. dukha nirodha, 4 dukha nirodha kI yora le jAne vAlA 1. dhammapada dhammaTThavagga mArga / bhikSumro ! dukha-Arya satya kyA hai ? na tena pariyohoti, yena pAraNani himati / ahiMsA savva pANAnaM, ariyoti vavuccati // 15 // _ paidA honA duHkha hai, bUr3hA honA dukha hai, maranA dukha 2. pAcA rAga 104 / 2 mUtra 1. buddhavacana, pRSTha 26-30
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 anekAnta hai. zoka karanA dukha hai, genA-pITanA dugva hai, pIDita honA bhI banA rahatA hai athavA jo apanA astitva rahate hue bhI dukha hai, cintita honA dukha hai, parezAna honA dukha hai, utpanna pora vipanna hotA hai, vahI sat hai aura jo sat hai icchA kI pUrti na honA dukha hai, thoDe me kahanA ho to vahI tatva hai| pA~ca upAdAna skandha hI dukha hai| ratnatrayI bhikSumo yaha jo phira-phira janma kA kAraNa hai, yaha gautama ne pUchA-bhanne ! kyA jJAnayoga mokSa kA mArga hai? jo lobha tathA gaga me yukta hai, yaha jo kahI-kahI majA bhagavAn-nahI / letI hai, yaha jo tRSNA hai, jaise kAma-tRSNA, bhava-tRpgA to bhanne ! darzana yoga (bhakti-yoga) mokSa kA mArga hai ? tathA vibhava-tRSNA yaha tRSNA hI dukha ke mamRdaya ke bAre me bhgvaan-nhii| mArya matya hai2 / bhikSumo, dukha ke nigedha ke bAre meM prArya do bhante ! cAritra-yoga (karma-yoga) mokSa kA mArga hai ? matya kyA hai ? usI tRSNA me sampUrNa vaigagya, uma tRSNA bhgvaan-nhii| kA nigedha, tyAga, parityAga, uma tRSNA me mukti, anA- no phira mokSa kA mArga kyA hai? sakti-yahI dukha ke nirodha ke bAre meM prAyaM matya hai| bhagavAn-jJAna, darzana aura cAritra kI samanviti aSTAgika mArga dukha nirodha kI ora le jAne vAlA hI mokSa kA mArga hai| hai, jo ki hai syAdvAda 1 mamyak dRSTi mahAvIra sanyAza aura pUrNa matya-ina dono ko na jA 2. samyaka makalpa marvathA abhinna mAnate the aura na sarvathA bhinna / pUrNa rUpa 3. mamyak vANI me marvathA viyukta hokara patyAza mithyA ho jAtA hai aura 4 samyak kamanti pUrNa matya meM marvathA abhinna hokara vaha vacana dvArA agamya bana jAtA hai / ata matya kI upalabdhi ke lie anekAnta 5. mamyak pAjIvikA aura umake pratipAdana ke lie syAhAda apekSita hai| 6. mamyak vyAyAma ekAntavAdI dhAgaNAe~ isIlie mithyA hai ki ve pUrNa satya 7. mamyak smRti mamAdhi4 me viyuvata ho jAtI hai / nityatA mithyA nahIM hai, kyoki 8. samyak mamAdhi eka bAra bhI jimakA astitva pramANita hotA hai, usakA mahAvIra ne tIna nae dRSTikoNa prastuta kiye astitva pahale bhI thA aura bAda meM bhI hogA / anityatA vipadI, 2 ratnatrayI, 3 syAdvAda / bhI mithyA nahIM hai| kyoki rUpAntaraNa kI prakriyA tripadI astitva kA anivArya aga hai / kintu nityatA aura anigautama ne pUchA-bhanta ! nattva kyA hai ? tyatA dono avicchinna hai| ve sApekSa rahakara satyAza bhagavAna ne uttara diyA-utpanna honA / banate hai aura nirapekSa sthiti me ve mithyA bana jAte haiN| phira pUchA-bhante ! tattva kyA hai ? khule ratna ratna kI khlaaeNge| eka dhAge meM piro lene para phira uttara milA-vipanna honaa| usakA nAma hAra hogaa| isI prakAra jo dArzanika dRSTiyA prazna Age baDhA-tatva kyA hai ? nipekSa rahatI hai, ve samyag darzana nahI kahalAtI / ve uttara milA--bane rhnaa| paraspara sApekSa hokara hI samyag-darzana kahalAto hai|| phalita yaha humA-jo unpanna aura vipanna hone hara vipanna hAta hue mahAvIra kI ima cintana dhArA ne satya ko sarva1. dIghanikAya, pRSTha 22 magrAhI banA diyaa| usake phalita hue-saha-astitva 2. vahI, pRSTha 22 aura samanvaya ina tattvo ne bhAratIya mAnasa ko itanA prabhA3. vahI, pRSTha 22 vina kiyA ki ye bhAratIya-saskRti ke mUla prAdhAra bana gaye / 4. sayuktanikAya, pRSTha 22 1. sanmati prakaraNa 1122-25
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhUza kA eka premAkhyAnaka kAvyaH vilAsavaIkahA DA0 devendra kumAra zAstrI apabhraMza-sAhitya ke anuzIlana me gaba yaha tathya sakA hai| imI prakAra cAraNa kavi gaNapati kRta "mAlavAspaSTa ho gayA hai ki hindI bhASA meM likhe gae muphI tathA nala kAmankandalA" kI ora bhI vizeSa dhyAna nahIM hai| premAkhyAnaka kAvyo kI pramAra-bhUmi ke lie pahale meM hI apabhraza ke ye dono hI utkRSTa premAsthAnaka kAvya kahe bhAratIya-mAhityika kAvya-parampaga meM aige rUpo kI racanA jA sakate hai / abhI taka "vilArAvaIkahA" kI kevala do ho cukI thI jo isa deza kI sAskRtika aura mAmAjika tADapatra pratiyA~ jemalamera ke prabhaNDAra meM upalabdha ho cetanA ko vibhinna vidyAbho meM mukharita kara cuke the| sakI hai| isa kathAkAvya kA marvaprathama paricaya pa. apabhraza meM hI nahIM, prAkRta-mAhitya meM bhI bahuta sa ya becadAsa jI dosI ne "bhAratIya vidyA patrikA" meM diyA pahale hI isa prakAra kI racanAe likhI jA cukI thii| thaa| tadanantara san 1956 me DA0 zambhUnAtha miha ne ataeva paravartI racanAmoM para inakA prabhAva paDanA svA- "hindI mahAkAvya kA svarUpa vikAsa" nAmaka apane zodhabhAvika hI thaa| vayaM-vipaya, zailI, chaTa tathA prAkRta- pravandha meM igakA atyadhika makSipta paricaya diyA thaa| apabhraza kAvyo ke prabandha-zilpa ke anurUpa jo mUphI tara me kaI bAra zrI yagacanda jI nAhaTA prabhRni vidvAno premAkhyAnaka yA premakAvya likhA gayA usakA mUla srota ne inakI carcA kI, kintu pAlocanAtmaka dRSTi ne abhI ukta kAvya-sAhitya kahA jA sakatA hai jo cirAcarita taka isakA anuzIlana nahI kiyA gyaa| apane modhaprabandharUpa me bhAratIya sAhitya meM pratiSThita ho cakA thaa| pravandha meM daga premAkhyAnaka kAyA kAvya kA hamane vistRta isalie usake bAda jo sAhitya likhA gayA vaha usa vivecana kiyA hai, aura isakA vizeSatAno para pUrNa prakAga mADala ke anurUpa hI chandobaddha zailI me racA gyaa| DAlA hai| apabhra za meM aise kaI premAkhyAnaka kAvyo kI lambI vilAgavatIkathA ke legyaka davetAmbara jaina mAdhu giddhamena paramparA milatI hai jo prAkRta ke premAkhyAnaka kAvyo me mUri the| unakA maramtha dagA kA nAma 'mAdhAraNa" thA / vikasita hae hai / isa lekha meM apabhraza ke eka aise hI imalie unheM sAdhAraNa middhamana mUri kahA jAtA hai / premAkhyAnaka kAvya kA paricaya diyA jA rahA hai jA jana-sAliya meM middhagena nAma ke cAra vidvAna va grAcAyoM viSaya-vastu, zailI aura prabandha-racanA meM sUphI premAkhyAnaka kA patA lagatA hai| sAdhAraNa siddha mana "nyAyAvatAra" kAvyoM se bahuta kucha samAnatA rakhatA hai| jana-jIvana meM tathA "sanmati taka" ke racayitAno se marvathA bhinna th| pracalita rahane vAlI loka kathAoM ko apanA kara likhe pahale prAcArya middhasena divAkara the, dUsare middhamana, tAMgare jAne vAle kAvya madhyayugIna-bhAratIya sAhitya ke sAdhAraNa siddhagena aura cauthe middhamaina mUri / isa prakAra viziSTa aMga rahe hai / usa yuga ke kAvyo kI lagabhaga sAdhAraNa siddhamena dArzanika siddhamena mUri se bhinna the / sabhI vizeSatAeM AlocyamAna kAvya meM upalabdha honI kevala sAhityika rUpa meM unakI prasiddhi prApta hotI hai| kavi ne kucha stotra bhI likhe the para Aja ve upalabdha nahI vastuta. "vilAsavaIkahA" yA "vilAsavatI" kathA hote| parantu usa samaya unake banAe hue stotra tathA kI bhora abhI taka vidvAno kA dhyAna AkRSTa nahI ho stutiyoM ko vibhinna pradadoM meM atyanta cAva meM lAMga par3hate the / kavi kA janma mUlakula ke vANijya tathA gaNa 1. vizeSa vivaraNa ke lie draSTavya hai-"bhavisayattakahA kauTika zAkhA ke vajra vaza meM huA thaa| kavi kAvyakalA aura apamra za-kathAkAvya" zIrSaka lekhaka kA zodha- ke marmajJa tathA kaviyoM kI santAna meM utpanna huaA thaa| vaha prbndh| sAdhAraNa nAma se hA prasiddha thaa| jAna par3atA hai ki kavi
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kAvya-racanA meM atyanta nipuNa thA aura sAdhu-dIkSA lene kathA me kavi kI koI maulika udbhAvanA nahIM lakSita ke pUrva hI usakI prasiddhi phaila cukI thii| parantu 'vilAsa- hotI hai| parantu ha~sI kA viyoga-varNana vAstava meM kavi vaIkahA" kI racanA munidazA meM hI kI gaI / bhInamAla kI kalpanA prasUta hai / yathA(millamAla) kUla ke ziromaNi lakSmIdharazAha ke kahane khaNe gaeNaha uDuhi khaNe jali buDahi virahajalaNasaMtAviyai para yaha kathAkAvya liyA gayA / gujagata pradeza meM svarNa tIralayAvaNe saMkamati surasarihi puliNe viralai bhamaMti ahamadAbAda ke nikaTa dhandhukA nAma ke nagara me ima nimuNe vi saddu evahi milani puraNu cakkavAya saMke chalati premAkhyAnaka-kAvya kI racanA huii| kAvya kA lekhaka to garuya soya abhibhUyayAha huya maraNa vebi kaya nicchayADa gujagata pradeza ke hI kimI bhAga ko ala kRta kara cukA suramarihi sauti buDDanti jAmva pakkhAliu kukuma sayala tAmba thaa| gujagata kA yaha kavi vAstava me apanI isa mundara pekkhAva paropparu dhavalakAu to doNhavi paccami jANu jAu racanA ke kAraNa amara ho gayA, isame koI sandeha nahIM hai| arthAt-viraha kI jvAlA se saMtapta ho vaha hamI ima kathAkAvya kI racanA vi0ma0 1123 ko gujarAta kSaNa bhara meM prAkAza meM uDatI aura china-china me uma ke dhandhukA nAma ke nagara meM huI thii| yaha vahI nagara hai jalAzaya me DubakI letii| dUsare kSaNa me vyAkula ho vaha jime prA. hemacandra mUri aura "mapAmacagyi" ke lekhaka sarovara ke taura para pA jAtI aura vana me tathA pulino lakSmaNagaNi jame vidvAno ko janma dene kA maubhAgya prApta para vyathita ho bhramaNa krtii| hasa ke samAna zabda suna huA thA / kAvya-grantha 3620 zloka racanA pramANa hai| kara vaha cauka paDatI / kintu phira catravAka kA mazaya yaha kAvya mandhivaddha hai / imame gyAraha mandhiyA~ hai / pahalI hone para vaha bhrama se dukhI ho jaatii| isa prakAra gurutara mandhi me manatkumAra aura vilAsavatI kA mamAgama, dUsarI zoka se abhibhUta ho usa hasI ne maraNa kA nizcaya meM vinayadhara kI sahAyatA, tImarI meM samudra-pravAma me naukA- kiyaa| aura vaha usI samaya sarasaritA ke sote me jA bhaga, cauthI me vidyAdharI-mayoga, pAcavI me vivAha-viyoga, kara jaise hI ibI vaise hI usakA samasta zarIra kukuma chaTho me vidyA-sAdhanA siddhi, sAtavI me durmukhavadha, pAThavI prakSAlita ho gyaa| me managarativijaya aura rAjyAbhiSeka, navI me vinayadhara __isa prakAra ukta paktiyoM meM lekhaka ne nATakIya dRzya mayoga, damavI meM parivAra samAgama aura gyArahavI me tathA vAtAvaraNa prastuta karate hue nAyaka sanatkumAra kI sanatkumAra tathA vilAmavatI ke nirvANa-gamana kA varNana hai| manovyathA ko prakRti me atyanta sundara vidhi se citrita ima prakAra vilAmavatI aura sanatkumAra kI kathA romAcaka kiyA hai aura prakRti ke mAdhyama se aneka kAryazailI me isa samUce kathAkAvya me vaNina hai| vyApArI kA sundara citra akita kiyA hai| samasta kAvya kAvya-cayitA ne ima mahAkAvya kI viSaya-vastu ko meM aise kaI sundara citra akita hue hai jo bimboM se sphIta prA. haribhadra sUri kRta "samarAiccakahA" se uddhRta kiyA tatha saundarya-bodha se sayukta hai| pratyeka sandhi me vividha hai / yaha kathA jyo-kI-tyo uddhRta kI gaI hai| isalie sthalo para kavi ne prakRti ke saMzliSTa varNana ke dvAga manuSya ke prAntarika bhAvo ko abhivyakta kiyA hai / kAvya 1. ekkAramahi saehi gaehi nabIma varisaahigahi / par3hate-paDhate haThAt bANa bhaTTa kI samasta padAvalI kA posa caudami some siprA ghadhubakaya purammi / / smaraNa ho pAtA hai / jaise ki-antima prazasti lddiytddviddvnivddNtsddiyphlaa| kurarakArabaMkala2. esA ya gaNijjati pAeNA NaTrabheNa chadeNa / hamakolAhala / kucvbkaaysaarsiysdaaulaa| tavasumahasapuNNAi jAyA chattIsa sayAi vImAha / vahI llakallolamAlAulaviulavilulaMta saMkhaulavelAula / 3. samagaDaccakahAu uddhagyiA suddhamaghibagheNa / koUhaleNa emA pasannavayaNA vilaasvii|| prakRti ke vividha varNanoM meM saundarya ke spaSTa citra 6. antima prazasti / akita hai| zabda-vinyAsa me kavi kI suSTutA vizeSarUpa
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ me lakSita hotI hai| isake sAtha hI vibhinna prasago me kavi ne mAnasika dazAoM kA vizeSa citraNa kiyA hai| kAvya me kaI mArmika bhAva pUrNa sthala milate hai jiname kAya kI vRtti vizeSa rUpa se rakSA ko abhivyakta karane meM samartha huI hai / samudra meM naukA bhagna ho jAne para manatkumAra kI mana sthiti kA kavi ne atyanta majIva varNana kiyA hai| kahI kahI bhASA atyanta marala prora sphIta hai / yathA hA sumita hA gujaravaNAyara, yaza kA eka premAsthAnaka kAvya: vilAsabAI kahA bho vasubhUi katvamaha sAyara / hA hi jahihi manavi bannau taha viNu ki karemi hajaM sunnajaM // isI prakAra - kahivi dhArasa domaMta vara vidumaM kavi laharohi lahalaMta tIradumaM / kahivi uTThata jAvata graha duggamaM, kahivipranena jala vanna naha saMyamaM // fafbhanna sthAno para gIti zailI ke darzana hote hai / kAvya meM kaI sthAna upanyAsa jaise rocaka tathA madhura haiN| kAdambarI kI bhA~ti vibhinna ghaTanAe~ prasthitA me paTina hotI hai| devI mayoga aura esmika ghaTanAmro kI mayojanA se kAvya meM Adi meM granta taka utsukatA aura kutUhala banA rahatA hai| kathA me pAye jAne vAle kisI na kisI rUpa me premarUpAnaka kAvya meM bhalIbhA~ti vikasita milate hai| ataeva nATakIya dRSyoM kI yojanA tathA vAtAvaraNa atyanta preraka evaM vizada pari lakSita hotA hai| udAharaNa ke lie vilAsavatI ke viyoga meM atyanta vyakti tathA samudrIya naukA ke bhagna ho jAne para akelA bhaTakatA huA manatkumAra jaba vanasthalI ke saghana kuja ke nikaTa pahu~catA hai taba vaha eka madhura mAdhavI janatA ko bAhupAzI meM baddha dekhatA hai nAyaka ke hRdaya me turanta hI smRtiyoM kA saMcAra hone lagatA hai aura vaha mahakAra (kalamI grAma) vRkSa ke nIce baiTha jAtA hai| maguna hone lagate hai| dekhatA hai usa vana me mAmane me koI maganayanI nIcA mukha kiye hue calI rahI hai| jisakA mana me cintavana ki thA vahI sAmane bhI usake prAgamana se vana ke sUkhe pattaM vikhara gaye the| maramara dhvani - 201 sunAI par3a rahI thI 1 / ima prakAra kavi ne vibhinna sthalo para kutUhala tathA utsukatA ko baDhAte hue nATakIya dRzyo kI sayojanA kI hai| ukta prasaMga ko paDhate hI vinAsavanI ke Agamana tathA pUrvavartI ghaTanAo ke aneka ragInI citra yo ke sAmane bhUlane lagate hai| pAThaka ke mana meM tarahataraha kI kalpanAe~ uThane lagatI hai / kavi alabama kI bhA~ti eka-eka kara sundara viSo kI jhA~kI prakRti kI ragasthalI meM akita karatA jAtA hai| vilAsavatI kathA kI yaha vizeSatA vastuta bahuta kama kAvyo me parilakSita hotI hai / kAvya mUnkiyo, kahAvato aura muhAvaroM se bahuta hI sundara bana par3A hai / kucha udAharaNa isa prakAra hai-- pramilA kuma sampa arthAt yovana TaTake hue pramUnoM kI bhAMti hotA hai| vAstava me nA meM jo maugbha aura madhuratA hotI hai bar3I vaoNcana meM dekhI jAtI hai aura umI maundarya kA AkarSaNa hotA hai / grahavA kSayakAla samuThiyAhaM, uThatiya pakha pipIliyAhaM / arthAt matyu ke samaya cITiyoM ke bhI para nikala Ate hai / ekkahiM disi maccha nadu visAlu, vi bAdhu vADhA karA arthAt eka aura vizAla nadI hai aura dUsarI ora vikarAla bAgha hai | isa aura nadI hai aura usa ora khAI / jiha sappu marai na laTThiyAvi, gatihi citahi buddhi kAvi / arthAt jisa prakAra mApa mere aura lAThI bhI na usa prakAra vicAra kara buddhimAn manuSya ko kArya karanA caahie| 1 anahi diyahe bhamataeNa mAhavilaya prAlagiu diTThau / grahamaNaharU mahArata tasma mamIve kumara ubaviTThau | mAmuha Ni loNa vaNammi, jA acchai cinitau maNami / tA sukkaha pannaha vittharau, Ayaniu mammara gya 15, 24
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 anekAnta sAMpa mare na lAThI ttuutte| hai| bhAva, bhASA aura zailI meM yaha anyanta sphIta tathA isa prakAra aneka sthaloM para subhApita tathA kahAvate prasAda guNopena kAvya hai| prAya' sabhI raso kI mayojanA milatI hai, jisase bhASA aura bhAvoM me sajIvatA lakSita isa kAvya me huI hai| parantu mukhya rUpa se vipralambha hotI hai / sakSepa me, kAvya-kalA kI dRSTi se vilAsavanI. zRGgAra kI abhivyajanA parilakSita hotI hai| kathA apabhraza ke premAkhyAnaka kAvyo meM utkRSTa racanA 'samayasAra' nATaka DA0 premasAgara jaina kavi banArasIdAsa ne 'nATaka samayamAra' kI racanA mile hai / mAjhA aura mohaviveka yuddha bhI navIna hai| ina kI thii| ve apane yuga ke prakhyAta mAhityakAra the| yadyapi saba kRtiyo meM adhyAtma yA bhakti hI pramukha hai / banArasIunakA janma eka vyApArI kula me hayA thA1"kintu ve apane dAsa ne eka prAtmacarita bhI likhA thA jo samUce madhyabhAvAkUla anta mAnasa ko kyA karate, sadaiva kavitA ke rUpa kAlIna sAhitya kA ekamAtra prAtmacaritra hai| hindI jagata meM prasphuTita rahane ke liye becaina rahatA thaa| unhone 15 me usakI paryApta prazasA huI hai| banArasIdAsa ne hI varSa kI Ayu me hI eka navarasa racanA likha DAlI, jimame usakA nAma 'pradhakathAnaka' rakhA thaa| isakA bambaI aura eka hajAra dohe-caupAiyA thii| isa racanA meM bhale hI prayAga se prakAzana ho cukA hai| 'mAsikhI kA visesa varanana' thA, kintu kAvya-kalA kI banAramIdAsa kI sarvotkRSTa kRti 'nATaka samayamAra' dRSTi se vaha eka uttama koTi kA kAvya thaa| eka dina hai| usakI racanA prAgare me vi0 sa0 1663, pAzvina jaba banArasI ne usa kRti ko gautamI meM bahA diyA, to sudI 13, ravivAra ke dina pUrNa huI thii| usa samaya mitra hA hA karate hue ghara lauTe / banArasIdAsa kI dUsarI bAdazAha zAhajahA~ kA rAjya thaa| isa kRti meM 310 kRti hai nAmamAlA / eka choTA-sA zabdakoza hai| isame soraThA-dohA, 245 savaiyA ikatImA, 86 caugAI, 37 175 dohe hai / usakA mukhya AdhAra dhanaJjaya kI nAma- teImA savaiyA, 20 chappaya, 7 aDilla aura 4 kuDiyA~ mAlA hai| kintu iname kevala saskRta kA hI nahI. apitu hai| samUce bhakti-yuga meM prAdhyAtmika bhakti kA nidarzana prAkRta aura hindI kA bhI samAveza hai, ata. yaha eka aimI anya racanA nahIM hai| maulika racanA hai| aisA sarasa zabdakoza anya nahI hai| nATaka samayasAra kA pUrvAdhAra prAgarA ke dIvAna jagajIvana ne vi0 sa0 1701 me 'nATaka samayasAra' kA mUlAdhAra thA prAcArya kundabanArasIdAsa kI bikharI 65 maktaka racanAyo ko eka kunda kA samayasAra paahudd'| prAcArya kundakunda vikrama grantha ke rUpa me sakalita kiyA thA aura usakA nAma savat ko pahalI zatI me hue hai| unake race hae tIna grantha rakkhA thA 'banArasI vilAsa / ' praba banArasIdAsa kI kucha samaya samayasAra, pravacanasAra aura pacAstikAya atyadhika prasiddha anya racanAye bhI prApta huI hai, jo 'banArasI bilAsa' me hai| jaina paramparA meM prAcArya kundakunda bhagavAn kI bhAMti saMkalita nahI hai| kucha pada jayapura ke zAstra-bhaDAro me hApU ko hI pUje jAte hai| zrI devasena ne vi0 saM0690 meM apane darzanasAra nAma ke grantha me likhA hai ki yadi kundakundA1. inake pitA kA nAma khaDagasena thA, ve hIrA- cArya ne jJAna na diyA hotA to pAge ke muni jana samyaka javAharAta kA vyApAra karate the : ardhakathAnaka / patha ko bhUla jAte / zrutasAgarasUri kRta SaTprAbhUta kI TIkA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samayasAra' mATaka 203 ke anta meM unako kalikAla sarvajJa kahA gayA hai| candra- kara banArasIdAsa ko prAtmA ke viSaya meM bhrama hamA thaa| giri aura vindhyagiri ke zilAlekho me unakI atyadhika isakA artha yaha huA ki pa0 gajamala jI samayasAra kA prazasA kI gaI hai| samayasAra adhyAtma kA marvotkRSTa grantha sahI artha samajhane meM asamartha the| samayasAra eka kaThina hai| apane svabhAva aura guNa-paryAyo meM sthira rahane ko grantha hai, bar3e bar3e paNDita bhI cakarA jAte hai| pa. 'samaya' kahate hai| aisA hone ke kAraNa hI jaina mAnyatA- rAjamala ne bhI kahI kahI bhUla kI ho to prAzcarya kyA nusAra cha. dravya 'samaya' majJA me abhihita kiye gaye hai / iname hai / banArasIdAsa ke nATaka mamayamAra para uparyukta tIno bhI prAtmadravya jJAyaka hone ke kAraNa sArabhUta hai| usakA prAcAryoM kA prabhAva hai| mukhyatayA vivecana karane se ima grantha ko samayamAra karate nATaka samayasAra ko maulikatA hai1 / imame prAkRtabhASA meM likhI gaI 415 gAthAya hai| nATaka samayasAra prAcArya pramatacadra ke maskRta kalazo imakA prakAzana bambaI, banArasa aura mArauTha grAdi kaI kA anuvAda bhara hI nahIM, apitu yatheSTa rUpa se maulika sthAno se ho cukA hai| bhI hai| amRtacadra kI AtmacyAti TIkA meM kevala 277 kalaze hai, jabaki nATaka samayasAra me 727 padya he| prata ina prAvRta gAthAmI para prAcArya amRnacandra ne vi0 kA 14vA 'guNasthAna adhikAra' to bilkula svatatra rUpa se ma0 kI havI zatI meM 'prAtmakhyAti' nAma kI TIkA maskRta likhA gayA hai| prArambha aura prata ke 100 padyo kA bhI kalazo me likhI / prAcArya amanacanda bahuta baDe TIkAkAra prAtmakhyAti TIkA se koI sambadha nahI hai| jinakA the / unhone kevala mamayamAra kI hI nahIM, apitu pacAsti sambadha hai ve bhI navIna hai| unameM kalaza kA abhiprAya to kAya aura tattvamAra kI bhI TIkArya likhii| TIkA kI avazya likhA gayA hai, kintu vividha dRSTAnto, upamA aura vizeSatA hai ki usakA mUla grantha ke sAtha pUrNa tAdAtmya unprekSAmoM me aimA rama utpanna huA hai, jisake samakSa honA caahie| aimA pratIta hotA hai jaise ki amRtacandra ne kalaza phIkA jaMcatA hai| tulanA ke liye eka udAharaNa prAcArya kundakunda kI pratibhA me ghusa kara hI TIkA kA dekhienirmANa kiyA ho / prAcArya amanacandra vidvAn the aura nAznute viSayasevane'pi yastvaM phalaM viSayasevanasya nA / kavi bhI, kintu prAtmakhyAni TIkA, mamayamAra pAhar3a kA jAnabaMbhavavirAgatAbalAtmevako'pi tadaso'sevaka // saccA pratinidhattva karatI hai, ata: umame dArzanikatA hI amanacadrAcArya ke ima maskRta kalaga para nATaka samayaadhika hai, kavitva kama / prAcArya amatacandra ne jina anya mAra kA hidI padya isa prakAra hai-- grantho kA nirmANa kiyA hai, ve bhI dArzanika hI hai| jaise nizivAsara kamala rahe paMka hI meM, 'purupArthasiddhaya pAya unakI maulika kRti hai| pakaja kahA na bAke DiMga paMka hai| vi0 ma0 ko 17vI zatI meM pa0 rAyamalla ne 'mamaya jaise mantravAdI viSadhara so gahAve gAta, mAra' para bAlabodhinI nAma kI TIkA ligvI, jo hindI mantra kI zakati bAke binA viSa uka hai| gadya me thii| pa0 gayamalla kI vidvattA kI jyAni cana jaise jIbha gahe cikanAI rahe rUkha caMga, dika vyApta thii| ve hindI paura maskRta dono hI ke pAnI meM kanaka jaise kAI se aTaka hai| vidvAna the| unakA vyaktitva bhI AkarSaka aura mamunnata thaa| vidvattA ke mamanvaya ne use aura bhI nigvAra diyA tase jJAnavAna nAnA bhauti karatUta ThAna thA kintu ardhakathAnaka me likhA hai ki isa TIkA ko paDha kiriyA te bhinna mAne yAta nikalaMka hai1|| 1. banAramIdAma nATaka mamayamAra, hindI grantha 1. prAcArya kundakunda, mamayasAra, di. jaina granthamAlA, nAkara kAryAlaya, bambaI, 7 / 15 pR0 167-68 / imI mAroTha (mAravAr3a), pharavarI, 1953 / dUsarI gAthA, ke nIce phuTangeTa meM prastacandrAcArya kA loka diyA hai| amRcaMtadrAcArya kI sasvRta TIkA, pR. 8-6 / vahI, utthAnakA, 16vAM padya, pR0 17 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 anekAnta yahA~ spaSTa hai ki "jJAnavAna nAnA kAryoM ko karatA jaisA hai| nATaka samayasAra meM yaha paMcAmRta bhojana paga-paga humA bhI unase pRthaka rahatA hai" nAma kA dArzanika siddhAnta para upalabdha hai| "deha vinAzavAna hai, usakI UparI camaka saskRtakalaza kI apekSA nATaka samayasAra me adhika sajIva dhokhA detI hai" isa tathya para banI banArasIdAsa kI eka hai| usame vaha upayukta zabdo ke cayana, paMktiyo ke gaThana, anubhUni dekhieprasAdaguNa aura dRSTAnta malakAra kI sahAyatA meM bhAvakSetra reta ko so gar3ho kidhau mar3hI hai masAna ke sI, kA bhI viSaya sana sakA hai| maca to yaha hai ki mamayamAra aura usakI TIkAe~ darzana meM sambandhita hai, jaba ki andara andharI jaisI kandarA hai saila kii| banArasIdAsa kA 'nATaka samayasAra' mAhitya kA grantha hai| Upara kI camaka bamaka paTabhUkhana kI, usame kavi kI bhAvukatA pramukha hai jaba ki samayasAra meM dhokhe lage bhalI jainI kalI hai karnala kii| dArzanika kA pANDitya / darzana ke rUkhe siddhAnto kA prauguna ko proMDo mahA bhaur3I moha kI kanauDI, bhAvonmepa vaha hI kara sakatA hai, jisane unhe pacAkara mAyA kI masUrati hai mUrati hai mala kii| prAtmamAt kara liyA ho / kavi banArasIdAma ne apanI aisI deha yAhi ke saneha yAkI sagati soM, prAdhyAtmaka goSThI me samayasAra kA bhalIbhAti adhyayana, ha rahI hamArI mati kola ke se baila kii| pArAyaNa aura manana kiyA thaa| isameM unhone aneka varSa 'samayasAra' kI 'nATaka' sajJA khapA diye the| bIca me galata prathaM samajhane ke kAraNa __ prAcArya kundakunda ne mamayasAra ko nATaka majJA se unhe kucha bhrama ho gayA thA, jo pANDe rUpacandra se gommaTa abhihita nahIM kiyA thaa| sarvaprathama prAcArya amatacandra ne sAra munakara dUra ho gyaa| pANDe rUpacanda kI mamUcI samayasAra ko nATaka kahA / kintu kevala kaha dene mAtra se zikSA-dIkSA banAgma meM huI thii| ve eka khyAti prApta vidvAna the| mahI prathaM mamajhane ke uAganta banArasIdAsa ne koI grantha nATaka nahI bana jAtA / usameM tadanurUpa bhAvo nmepa kI pAvazyakatA banI hI rahatI hai| prAtmakhyAti apane mAthiyo ke mAtha eka banda koTharI me nagna muni TIkA me bhAvonmaya nahIM hai| banArasIdAsa kI bhAvaparakatA banane kA prayAsa samApta kara diyA aura manana meM adhika mamaya vyatIta karane lge| pariNAmabagAna artha adhikA ne samayasAra kI 'nATaka' majJA ko sArthaka kiyA aura isI kAraNa unake grantha kA 'nATaka samayasAra' nAma upayukta / dhika spaSTa ho gyaa| kintu kevala artha jJAna honA aura bAta hai tathA umakI anubhUti duumge| anuni tabhI ho sakatI hai jaba ki artha ko samajhA hI nahIM apitu pacAyA usame sAta tattva-jIva, ajIva, Amrava, bandha, saMvara, bhI gayA ho / pacAne kA artha hai usakA sAkSAt krnaa| nirjarA aura mokSa abhinaya karate hai| inameM pradhAna hone arthAt anubhUti ke lie jJAtA hI nahIM, apitu draSTA honA ke kAraNa jIva nAyaka hai aura ajIva pratinAyaka / unake bhI pAvazyaka hai| banArasodAsa ne prAcArya kundakunda ke pratispardhI abhinayo ne citramayatA ko janma diyA hai| samayasAra kI gAthAmro kA amRtacandra kI grAtmakhyAni jIva ko ajIva ke kAraNa hI vividha rUpoM me nRtya karanA TIkA ke mAdhyama ge madhyayana kiyA, AdhyAtmika goSThI par3atA hai| prAtmA ke svabhAva aura vibhAva ko nATakIya meM manana kiyA aura ekAnta me sAkSAt kiyaa| isa bhAti Dhaga se upasthita karane ke kAraNa isako nATaka samayasAra jAgrata huI anubhUti ne nATaka samayasAra ko janma diyaa| kahate haiM / yaha eka prAdhyAtmika rUpaka hai| isame pAtmA banArasIdAsa kI dRSTi me saccI anubhUti saccA brahma hI rUpI nartaka sanArUpI raMgabhUmi para jJAna kA svAga banA hai| tajjanya prAnanda paramAnanda hI hai| vaha kAmadhenu aura kara nRtya karatA hai| pUrvabadha kA nAza umako gAyaka vidyA citrAbeli ke samAna hai| / usakA svAda pacAmata bhojana hai, navIna baMdha kA saMvara tAla tor3anA hai, ni zakita pATha 1. anubhI kI keli yahai kAmadhenu citrAveli, aga usake sahacArI hai, samatA kA pAlApa svage kA anubhau ko svAda paca amRta ko kora hai| uccAraNa hai aura nirjarA kI dhvani dhyAna kA mRdaMga hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samayasAra' nATaka 205 vaha gAyana aura nRtya meM lIna hokara prAnanda me sarAbora usake guNo-paryAyo kI paramparA bhI Adi kAla se calI pA rahI hai| jIva apanI guNa paryAyo ko lekara nRtya karatA pUrvabandha nAsa so to saMgIta kalA prakAsa, hai| usakA vaha nRtya vilakSaNa hai nava bandha Si tAla torata uchrik| aMse vaTa vRkSa eka, tAmai phala hai aneka, nisaMkita prAdi praSTa aMga saMga sakhA jori, phala phala baha bIja, bIja bIja baTa hai| samatA pralApacArI kara sura bhrike|| vaTa mAhi phala, phala mAhiM bIja tAmai vaTa, nirajarA nAva gAje dhyAna miravaga bAje, ko jo vicAra, to anaMtatA praghaTa hai / / chakyo mahAnanda mai samAdhi rIjhi karika tase eka satA mai, ananta guna para jAya, sattAraMga bhUmi mai mukata bhayo tihU~ kAla, parja maiM ananta nRtya tAmaiM ananta ThaTa hai| nAcaM zuddha dRSTi naTa gyAna svAMga parikaM // ThaTa meM ananta kalA, kalA meM ananta rUpa, prAtmA jJAnarUpa hai aura jJAna to samudra hI hai, jaba rUpa mai ananta sattA, aimo jIva naTa hai // vaha mithyAtva kI gATa phoDakara umagatA hai, to triloka isa masAra rUpI raMgazAlA meM yaha cetana jo vividha meM vyApta ho jAtA hai| isI ko dUsare zabdo meM yoM kahA bhAti ke nRtya karatA hai, vaha acetana kI magati se ho / jA makatA hai ki jaba prAtmA mithyAttva ko toDakara kevala tAtparya hai ki acetana ume mamAra meM bhaTakAtA hai| cetana jJAna prApta kara letA hai to brahma bana kara ghaTa-ghaTa meM jA kA samAra me bhaTakanA hI usakA nAcanA hai| yadi acevigajatA hai| isI ko kavi ne eka rUpaka ke dvAga prastuta tana kA naga chUTa jAya to umakA yaha nRtya bhI banda ho kiyA hai / rUpaka meM prAtmA ko pAturI banAyA gayA hai| jAya / isI ko kavi banAramIdAsa ne likhA haivaha vastra aura prAbhupaNo ge sajakara gata ke mamaya nATaya- bolata vicArata na bolena vicAre kachu, zAnA meM, paTa ko prADA karake pAnI hai, to kisI ko bhekha ko na bhAjana pai bhekha ko dharata hai| dikhAI nahI detI, kintu jaba dono prora ke zamAdAna ThIka aiso prabhu cetana pracaMtana kI sagati sauM. karake pardA haTAyA jAtA hai, to mabhA ke maba loga umako ulaTa pulaTa naTavAjo so karata hai| bhalIbhAti dekha lete hai| yahI dazA mAnmA kI hai jaba cetana macetana kI magati choDa datA hai, to vaha jaise koU pAtura banAya vastra prAbharana, uma nATaka kA kevala darzaka bhara raha jAtA hai, jo bhramaprAvati khAre nisi pADau paTa krike| yukta, vizAla evaM mahA avivekapUrNa avArDa me anAdiduhu~ ora dovaTi saMvAri paTa dUri koja, kAla meM dikhAyA jA rahA hai / yaha agvAr3A jIva ke ghaTa sakala sabhA ke loga dekha dRSTi parikaM / / (hRdaya) meM hI banA hai| vaha eka prakAra kI nATyazAlA tasa jJAnasAgara mithyAti prathi bhevi kari, hai| umame pudagala natya karatA hai aura veSa badala badala kara umagyo pragaTa rahyau tihU~ loka bharikaM / kautuka digvAtA hai| cinmUrati jo moha me bhinna aura aiso upadesa suni cAhie jagata jIva, jaDa me judA ho cukA hai, isa nATaka kA dekhane vAlA hai| zuddhatA saMbhAra jaga jAla sau nisarika // arthAta cetana moha aura jaDa se pRthak hokara zuddha ho jAtA jIva eka naTa hai aura vaha vaTa-vRkSa ke samAna hai| vaTa- hai, prata vaha sAsArika kRtyoM ko kevala devatA bhara hai| vRkSa meM aneka phala hote hai, phala meM bIja hote hai aura uname salagna nahI hotA / yaha rUpaka isa prakAra haipratyeka bIja meM naTa-vRkSa maujUda rahatA hai| bIja me baTa yA ghaTa meM bhrama rUpa anAdi, paura vaTa meM bIja kI paramparA calatI rahatI hai| usakI vizAla mahA aviveka akhaarau| anantatA kama nahIM hotii| isI bhAti jIvarUpI naTa kI tAmahi aura svarUpa na dosata. eka sattA me ananta guNa, paryAe~ aura kalAe~ hai / jIva aura puggala natya kara prati bhaarii|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 006 anekanta pherata bheSa dikhAvata kautuka, zena kara cetana pracetanatA nIMda liye, sauMji liye varanAdi psaarau| moha kI marora yahai lorana ko DhaMpanA // moha soM bhinna judo jar3a sauM, udai bala jora yaha zvAsa ko zabada ghora, cinmUrati nATaka dekhnhaaro|| virSa sukhakArI jAkI daura yahai supnaa| eka naTa jaba ragamaMca para abhinaya karatA hai, to aisI mUr3ha dazA meM magana rahai tihu~ kAla, abhinayopayukta vezabhUpA aura vAtAvaraNa me apane ko bhUla pAvai bhrama-jAla meM na pAve rUpa apanA / jAtA hai| kintu nATaka kI tanmayatA se ubharate hI vaha 'nATaka samayasAra' me vIragma ke aneka citra hai, apane sacce rUpa me pA jAtA hai| use vidita ho jAtA jiname se eka me prAsrava aura jJAna kA yuddha dikhAyA gayA hai ki nATakIya dazA merI vAstavika avasthA nahI thii| hai / karmoM ke Agamana ko Asrava kahate hai| vaha bahuta cetana kA bhI yahI hAla hai| vaha ghaTa meM bane ragamaca para bar3A yoddhA hai, abhimAnI hai| sasAra meM sthAvara aura aneka vibhAvo ko dhAraNa karatA hai| vibhAva kA artha hai jagama ke rUpa meM jitane bhI jIva hai, unake bala ko toDa kRtrima bhAva / jaba mudRSTi kholakara vaha apane pada ko phoDakara Amrava ne apane vaza meM kara rakkhA hai| umane dekhatA hai, to use apanI asaliyata kA patA cala jAnA mUcho para tAva dekara raNastambha gADa diyA hai| arthAt hai| cetana rUpI naTa ke isa kautuka ko dekhiye usane apane ko apratidvandvI pramANita karane ke lie anya jyoM naTa eka gharaM bahu bhekha, yoddha.pro ko cunautI dI hai| acAnaka usa sthAna para kalA pragaTa bahu kautuka dekheN| jJAna nAma kA eka subhaTa, jo savAye bala kA thA, yA prApa lakhe apanI karatati, gayA / usane prAvava ko pachADa diyA, usakA raNa-thabha bahai naTa bhinna vilokata pakhaM / toDa diyA / jJAna ke zaurya ko dekhakara banArasIdAsa namatyoM ghaTa meM naTa cetana rAva, skAra karate haivibhAudasA ghari rUpa visekh| jate jagavAsI jIva thAvara jaMgama rUpa, kholi sudRSTi lakha apano pada, te te nija vasa kari gakhe bala tori ke| duda vigari dasA nahi lekhe // mahA abhimAnI aiso pAkhava pragASa jodhA, ropi rana thaMbha ThAr3ho bhayo maMcha morike| cetana mUva hai, vaha acetana ke dhokhe me madeva phaMmA pAyo tihi thAnaka acAnaka parama dhAma, rahatA hai| acetana cetana ko yA to bhaTakAtA hai athavA moha kI nIda meM mulA detA hai, apanA rUpa nahI dekhane jJAna nAma subhaTa savAyo bala phorike| detA / 'nATaka mamayasAra' me cetana kI mupuptAvasthA kA eka prAsrava pachAryo ranathaMbha tori DAryo tAhi, citra akita kiyA gayA hai| vaha kAyA kI citramArI meM nirakhi banArasI namata kara jorike|| mAyA ke dvAga nirmita meja para mo rahA hai| uma seja para nATaka samayasAra meM bhakti-tattva kalapanA (taDapana) kI cAdara bichI hai| moha ke jhakoge nikala aura sakala arthAt nirguNa aura saguNa kI se usake netra DhaMka gaye hai| karmo kA balavAna udaya hI upAsanA kA samanvaya jaina bhakti kI vizeSatA hai / koI zvAsa kA zabda hai| vipaya bhogo kA prAnanda hI svapna jaina kavi aisA nahI jimane dono kI eka sAtha bhakti hai| isa bhAti cetana masta hokara mo rahA hai| vaha mUDha- na kI ho / jaina siddhAnta me AtmA aura jitendra kA eka dazA me tIno kAla masta rahatA hai| bhrama-jAla meM phaMmA hI rUpa mAnA gayA hai, ataH vaha zarIrI ho athavA azarIrI, rahatA hai| usase kabhI ubhara nahI pAnA jaina bhakta ko donoM hI pUjya hai| nATaka samayasAra meM kAyA citrasArI meM karama parajaMka bhArI, isa parampaga kA pAlana kiyA gayA hai / kavi banArasIdAsa mAyA ko saMvArI seja cAdara kalapanA / ne yadi eka ora nikala brahma kI ArAdhanA kI hai, to
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samayasAra' nATaka 207 dUsarI pora 'sakala' ke caraNo me bhI zraddhA ka puSpa caDhAye jabaki sAsArika kalaka nikala jAya / tabhI use anata sukha aura kevalajJAna upalabdha ho sakatA hai| vaha siddhaniSkala kA dUsarA nAma hai 'siddh'| karmoM ke prAva loka kA zAzvata nivAsI bhI tabhI bana sakatA hai / aise raNa se mukta prAtmA ko siddha kahate hai| nATaka samayamAra bhagavAna ke bhakta kA bhaktiparaka mApadaNDa nizcaya rUpa meM zuddha prAtmA ke prati gIto kI bharamAra hai| eka sthAna se U~cA hai| para kavi ne likhA hai ki zuddhAtmA ke anubhava ke abhyAsa jo apanI duti mApa virAjata, se hI mokSa mila sakatA hai, anyathA nahI ?1 unakA yaha bhI hai paradhAna pavAraya naamii| kathana hai ki AtmA ke aneka guNa-paryAyo ke vikalpa meM cetana graMka savA nikalaka, mahAsukha sAgarako bisraamii|| na paDakara zuddha prAtmA ke anubhava kA rasa pInA cAhie / apane svarUpa meM lIna honA aura zuddha prAtmA kA anubhava jIva majIva jite jaga mai, karanA hI zreyaskara hai / siddha zuddhAtmA ke hI pratIka hai| tinako guna zAyaka antrjaamii| unake vizeSaNo kA ullekha karate hae kavi ne unakI jai so sivarUpa basa sivadhAna, jaikAra kI hai| vaha padya degviA tAhi viloki namai sivagAmI // nirguniye santo kI bhAti hI banArasIdAsa ne yaha avinAmI avikAra paramarasa-dhAma hai, svIkAra kiyA ki jinagaja ghaTa-mandira meM virAjasamAdhAna saravaMga sahaja abhirAma hai| mAna rahatA hai| usameM jJAna-zakti vimala pArasI suddha buddha aviruddha anAdi ananta hai. kI bhAti jAgrata hA jAtI hai / usake darzana meM jagata ziromani siddha sabA jayavanta hai| mahArama upalabdha hotA hai| mahArasa vaha hai, jisameM eka dUsare sthAna para kavi ne zivaloka meM virAja eka ora mana kI capalatA nahI rahatI, to dUsarI mAna 'zivarUpa' kI bandanA kI hai| unakA kathana hai ki ora yoga me bhI udAsInatA A jAtI hai / arthAt prAtmA jo apane pAtmajJAna kI jyoti se prakAzita hai, saba sahajayogI kA rUpa dhAraNa kara letI hai| sahajayogI kA padArthoM meM mukhya hai, niSkalaka hai, sukha-mAgara meM vizrAma tAtparya hai ki parama mahAgsa ke prApta ho jAna se yogI karatA hai, saMsAra ke saba jIva aura ajIvo ke ghaTa-ghaTa kA ko yoga kI dumha sAdhanA meM svata nivRtti mila jAtI jAnane vAlA hai aura mokSa kA nivAsI hai, use bhavya jIva hai / vaha mAdhanA ke binA svAbhAvika Dhaga se hI yogI sadaiva namaskAra karate hai / bhakta ke vandanIya ko banA rahatA hai| banArasIdAsa kI 'sahajanA' meM bajrayA'zivarUpa' to honA hI cAhie, sAtha hI tejavAna bhI, kintu niyoM ke sahajayAnI sampradAya kA 'sahaja' nahIM hai, isameM teja bhautika na hokara divya ho, vaha tabhI ho sakatA hai AtmA kA svAbhAvika rUpa hI pramukha hai / arthAt banA gmI dAsa rahale mahArasa prApta karate hai, taba sahajatA rajAuddharaNa bhAvika Dhaga se mA hI jAtI hai| sahajayAnI pahale saha1. zuddha paramAtama ko anubho abhyAsa kIja, jatA prApta karate hai phira mahAgsa kI ora akhi lagAte yahai mokha-patha paramAgtha hai itanI / hai| kucha bhI ho banArasIdAsa ghaTa meM zobhAyamAna sahaja-nATaka samayamAra, bambaI, 10 / 125, pR038| yogI cetana kI bandanA karate hai / 2. guna paraje me driSTi na dIja, nirakilapa anubhau rasa pIja / 1. jAmaiM lokAloka ke subhAva pratibhAme saba, pApa samAi Apa me lIjai, jagI gyAna sakati vimala jaimI paarsii| tanupau meTi apanupau kIjai / darsana udyota lIyo antarAya prata kIyo, -vahI, 101117, pR0 3833 gayo mahAmoha bhayo parama mahArasI //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 anekAnta jaina prAcAryoM ne pAma mahArasa me DUbI prAtmA ko kI yaha hI dazA hotI hai| unheM jIvanmukta kahA jA brahma kahA hai| banArasIdAsa ne bhI use brahma kahA aura sakatA hai| ve sazarIrI brahma hai| prAcArya 'joindu' ne usake syAdvAdarUpa kA vivecana kiyaa| unhoMne likhA hai unhe 'sakala brahma' kI sajJA se abhihita kiyA hai / sUra ki vaha eka bhI hai aura aneka bhI, arthAt vaha prAtma- aura tulasI ne aise brahma ko saguNa kahA hai| banAramIsattA me ekarUpa hai aura paramattA meM aneka rUpa / vaha jJAnI dAsa ne sakala brahma kI bhakti se bhakta kA nirbhaya honA hai aura ajJAnI bhI, arthAt zuddha rUpa me jJAnI aura karma svIkAra kiyA hai / bhagavAn pArzvaprabhu kA zarIra sajalasaMgati me ajJAnI hai| isI bhAti vaha pramAdI hai aura jalada kI bhAMti hai| unake zira para saptaphaNiyoM kA apramAdI bhI / vaha jaba apane rUpa ko bhUla jAtA hai to mukuTa lagA hai| unhone kamaTha ke ahakAra ko dala DAlA pramAdI aura jaba anepa rUpa ko jAgrata hokara smaraNa hai| aise jinendra kI bhakti se bhakta ke saba Dara bhAga jAte karatA hai to apramAdI / apekSAkRta dRSTi se hI vastu kA hai| phira to vaha yamarAja se bhI DaratA nhiiN| bhagavAn vAstavika nirUpaNa ho sakatA hai, anyathA nhii| isa dRSTi umake pApo ko haraNa kara letA hai, itanA hI nahI ume ko hI syAdvAda kahate hai| yaha siddhAnta prAtmA para bhI bhava-samudra se bhI pAra lagA detA hai / vaha bhagavAn kAmaghaTita hotA hai| prAtmA kA aisA niSpakSa aura satya deva ko bhasma karane ke lie rudra ke samAna hai| bhakta jana vivecana anyatra durlabha hI hai / banAramIdAma ne uma prAtma- madaiva usakI jai jai ke gIta gAte hai| jinendra kI bhakti brahma kI prazasA kI hai : kI sAmarthya kA bagvAna karate hue ligyA hai ki jinendra kI dekha sakhI yaha brahma virAjita, bhakti kabhI to mubuddhi rUpa hokara kumati kA haraNa karatI yAko dasA saba yAhI ko sohai| hai, kabhI nirmala jyoti bana kara hRdaya ke andhakAra ko eka maiM aneka aneka meM eka, dUra bhagAtI hai, kabhI kaNA hokara kaThora hRdayo ko bhI buMdu liye duvidhAmaha do haiN| dayAlu banA detI hai, kabhI svaya prabhu kI lAlasA kapa hokara anya netro ko bhI tapa kara detI hai| kabhI prAratI pApa saMbhAri lakha apanau pada, kA rUpa dhAraNa kara bhagavAna ke sanmukha pAtI hai aura pApu visAri ke prApahi mohai| madhura bhAvo ko abhivyakta karatI hai| kahane kA tAtparya vyApaka rUpa yaha ghaTa antara, yaha hai ki bhakti bhakta ko prabhu kI tadrUpatA kA prAnanda gyAna mai kauna agyAna mai ko hai| - 1. madana-kadana-jita banAmIdAma ne 'sakalabrahma' ke bhI gIta gAye / sakala parama-dharamahita, sumirata bhagati bhagati saba DarasI / brahma vaha hai, jo kevalajJAna utpanna hone para bhI prAya majala-jalada-tana mukuTa karma ke pravaziSTa rahane meM vizva meM zarIra mahina maujUda sapata-phana, kamaTha-dalana jina namata banArasI // rahatA hai| arthAt umake ghAtiyA karmoM kA kSaya ho jAtA hai, prata usakI prAtmA meM brahmatva to janma le hI netA hai, . vahI, magalAcaraNa, pR02|| kintu Ayu ke kSINa hone taka use sasAra me rukanA 2. para agha-rajahara jalada, par3atA hai| kevalajJAna utpanna hone ke uparAnta arhanta sakala jana-tana bhava-bhaya-hara / manyAmI mahaja yogI joga mo udAsI jAme, jamadalana narakapada-chayakarana, prakRti pacAmI lagi rahI jari chArasI / agama prataTa bhava jala tarana / sohai ghaTa mandira maiM cetana pragaTa rUpa, vara-sakala-madana-vana-haradahana, aimo jinarAja tAhi bandata banArasI // jaya jaya parama abhaya karana / -nATaka samayasAra, bambaI, 1126, pR056| -vahI, maMgalAcaraNa, pR. 3 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samayasAra' nATaka 206 detI hai| vaha padya dekhie . unheM koI prayAsa hI karanA pdd'taa| ve zaraNAgatoM kI kabahU~ sumati kumati ko vinAsa kareM, rakSA karate haiM, zaraNAgata bhale hI pApI hoN| unheM mauta kabahU~ vimala jyoti prantara jagati hai| kA Dara nahI satAtA / ve dharma kI sthApanA aura bhrama kabahU~ kyA hva citta karata dayAla rUpa, kA khaNDana karate haiN| ve karmo se laDate hai kintu vinamra kabahU~ sulAlasA ha locana lagati hai // hokara, krodha aura bhAvAveza ke sAtha nhiiN| aise munirAja kabahU~ prAratI ke prabhu sanamukha prAva, vizva kI zobhA bar3hAte hai banArasIdAsa unakA darzana kara kabahU~ subhAratI va bAhari bagati hai| namaskAra karate hai| dharaM dasA jaisI taba kara rIti sI aisI, bhakta pArAdhya kI vANI me bhI zraddhA karatA hai / hirave hamAre bhagavanta ko bhagati hai| usakI mahimA ke gIta gAtA hai / jinavANI jinendra ke eka sthAna para bhakta kavi ne jinendra kI mUrti athavA hRdayarUpI tAlAba se nikalatI hai aura zruta-sindhu me samA bimba kA vivecana karate hue likhA hai ki--use dekhakara jAtI hai, arthAt vaha eka saritA ke samAna hai| isa vANI jinendra kI yAda AtI hai| unake guNoM ko prApta karane ke dvArA satya kA vAstavika rUpa pragaTa ho jAtA hai / kI cAhanA utpanna hotI hai / jinendra meM kucha aisA saundarya satya ananta nayAtmaka hai / aneka apekSAkRta dRSTiyoM se vaha hotA hai, jisake samakSa indra kA vaibhava tuccha-sA prati vividha rUpa hai / usakA koI eka lakSaNa nahIM, eka rUpa nhii| use samajhane ke lie bhI sAtvikatA se yukta bhAsita hotA hai| unake yaza kA gAna hRdaya ke tamasa ko bhagA kara prakAza me bhara detA hai| arthAt jinendra kA sAmarthya caahie| arthAt samyagdRSTI hI use samajha sakatA yazogAna eka mantra kI bhAMti hai, jisameM 'tamaso mA hai, anya nahIM / banArasIdAsa kA kathana hai ki vaha jinajyotirgamaya' kI pUrNa sAmarthya hai| usase buddhi kI malinatA vANI sadA jayavanta ho :-- tAsu hRda-baha sau zuddhatA meM pariNata ho jAtI hai| isa bhAti jinendra bimba nikaso, kI chavi kI mahimA spaSTa hI hai1 / / saritA sama hra zruta-sindhu smaanii| yAta ananta nayA tama lacchana, banArasIdAsa ne kevala niSkala aura sakala brahma kI satya svarUpa siddhanta bkhaanii| hI nahIM, apitu una saba sAdhugro kI bhI vandanA kI hai, buddha lakha na lakha durabuddha, jo sadaguNo se yukta hai| unhoMne likhA hai ki munirAja ___sadA jagamAhi jaga jinavAnI // jJAna ke prakAza ke pratIka to hote hI haiM, ve sahaja sukha kavi banArasIdAsa ne navadhA bhakti kA nirUpaNa sAgara bhI hote hai| arthAt jJAna ke utpanna hote hI unheM thAt jJAna ke utpanna hote hA unheM kiyA hai| unhoMne likhA hai, "zravaNa, kIratana, citavana, parama sukha svata. hI upalabdha ho jAtA hai| usake lie sevana, vedana dhyAna / laghutA, samatA, ekatA naudhA bhakti pravAna / " nATaka samayasAra meM isa naudhA bhakti ke uddha1. jAke mukha darasa sau bhagata ke nainani ko, raNa bikhare hue hai| thiratA kI bAni baDhe cacalatA binsii| nATaka samayasAra ko bhASA mudrA dekhi kevalI kI mudrA yAda prAvai jahA~, kavi banArasIdAsa ne apane ardhakathAnaka kI bhASA jAke prAgai indra kI vibhUti dImai tinasI / ko 'madhya desa kI bolI' kahA hai| DA0 hIrAlAla jaina jAko jasa japata prakAsa jagai hirade maiM, ne usakI vyAkhyA karate hue likhA hai ki-banArasIdAsa soi suddhamati hoi hutI ju malina sii| jI ne ardhakathAnaka kI bhASA me brajabhASA kI bhUmikA kahata banArasI sumahimA pragaTa jAkI, lekara usa para mugalakAla me bar3hate hue prabhAva vAlI khar3I sohai jinakI chavi suvidyamAna jinsii|| - -vahI, 1312, pR0 461 1. vahI, maMgalAcaraNa, pa0 6 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 anekAnta bolI kI puTa dI hai aura ise hI unhoMne 'madhya desa kI kintu phira bhI adhikAMzarUpa meM 'pa' kA hI prayoga huna bolI' kahA hai, jisase jJAta hotA hai ki yaha mizrita hai| viSadhara, bheSa, doSa, vizeSa aura piUSa meM Sa tathA bhASA usa samaya madhya desa me kAphI pracalita ho cukI pokha abhilAkha, vizekhiye meM 'kha' dekhA jAtA hai / thI1 / DA. mAtAprasAda gupta kA kathana hai 'yadyapi madhyadesa ardhakathAnaka me 'R' kahI kahI hI surakSita raha pAyA kI sImAeM badalatI rahI hai, para prAya sadaiva hI khar3I hai, kintu nATaka samayasAra me usakA kahI para bhI svarAbolI aura brajabhASI prAnto ko madhyadesa ke antargata deza nahI hayA hai| vahA~ adhakathAnaka kI bhaoNti dRSTi ko mAnA jAtA hai aura pragaTa hai ki ardhakathAnaka kI bhASA diSTi nahIM kiyA gayA hai, apitu 'dRSTi' hI surakSita hai| me vrajabhASA ke sAtha khar3I bolI kA kicita sammizraNa isI bhA~ti kRpA, kRpANa, maSA prAdi zabda bhI RkArAnta hai| isalie lekhaka kA bhASA viSayaka kathana sarvathA sagata jAna paDatA hai|" yaha satya hai ki ardhakathAnaka meM saskRta ke sayukta varNo ko svarabhakti yA varNalopa ke khaDI bolI aura brajabhASA kA samanvaya hai| isa bhAMti dvArA prAsAna banAne kI pravRtti nATaka samayasAra me bhI yaha janamAdhAraNa kI bhASA hai| pa0 nAthUrAma premI ne pAyI jAtI hai| jaise-niharca (nizcaya), hiradai (hRdaya), 'bolI' ko bolacAla kI bhASA kahA hai| 'madhyadema' kI / vivahAra (vyavahAra), subhAva (svabhAva), zakati (zakti), bolI hI madhyadesa kI bolacAla kI bhASA thii| sAsata (zAzvata), dunda (dvandva), jugati (yukti), thira banArasIdAsa ne ardhakathAnaka bolacAla kI bhASA me (sthira), niramala (nibhala), mUratAka (mU (sthira), niramala (nirbhala), mUratIka (mUrtika), sarUpa likhA, kintu unake anya grantha sAhityika bhASA me hai| (svarUpa), mukati (mukti), abhigrantara (prAbhyantara), sAhityika kA tAtparya yaha nahI hai ki usame khaDI bolI adhyAtama (adhyAtma), nirajarA (nirjarA), vibhacArinI aura vrajabhASA nikala kara dUra jA paDI ho| rahI dono (vyabhicArinI), ratana (ratna) aura prAcAraja (AcArya), kintu saMskRta niSTha ho jAne se unhe sAhityika kI majJA prAdi / nATaka samayasAra me 'ya' ke sthAna para pUrNarUpa se se abhihita kiyA gyaa| prardhakathAnaka me pratyeka sthAna 'ja' kA hI prayoga huA hai, jaise-jathA (yathA), jathAraya para 'za' ko 'sa' kiyA gayA hai, jaise 'zuddha' ko 'suddha', (yathAratha), jathAvata (yathAvata), joga (yoga), vijoga 'vaza' ko 'vasa' aura 'pAtra' ko 'pAsa' / kintu nATaka (viyoga) Adi / koI sthAna aisA nahIM jahA~ 'ya' kA samayasAra meM adhikAzatayA za' kA hI prayoga hai, jaise- prayoga huprA ho / cetanA, azubha, zazi, vizeSa, nizivAsara aura zivasatA tadabhava paraka pravRtti ke hote hue nATaka me saskRtaAdi / ardhakathAnaka meM 'pa' sthAna para 'sa' kA Adeza niSThA ko koI vyAghAta nahI pahuMcA hai| bhale hI paraparadekhA jAtA hai, kintu nATaka mamayasAra me saba sthAno para gati kara diyA gayA ho, kintu zabda to saskRta kA hI 'Sa' kA hI prayoga hai / usa samaya 'Sa' kA 'kha' uccAraNa hai| nirmala ko niramala aura nirjarA ko nirajarA kara hotA thA, ataH lipi me vaha 'kha' likhA huA milatA hai, dene se na to vaha 'calatAU' banA aura na urdU-phArasI kaa| isake atirikta saskRta ke tatsama zabdo kA bhI bahuta 1 ardhakathAnaka : saMzodhita saMskaraNa, hindI grantha adhika prayoga huA hai, jaise-jJAnavanta, kalAvata, samyaktva ratnAkara kAryAlaya prAiveTa limiTeDa, bambaI, bhUmikA, . mokSa, vicakSaNa aura nirvikalpa Adi / ardhakathAnaka me ardhakathAnaka kI bhASA, DA. hIrAlAla jaina likhita, urdU-phAraso ke zabda bhare par3e hai, kintu samUce nATaka samayapR0 16 / sAra mai badaphaila aura khurAphAtI jaise zabda do cAra se 2. ardhakathA. hindI pariSad, prayAga vizvavidyAlaya adhika nahI milege| banArasIdAsa urdU-phArasI ke acche ilAhAbAda, DA0 mAtAprasAda gupta likhita, bhUmikA, jAnakAra the| unhone jaunapura ke navAba ke bar3e beTe cInI pR0 14-15 / kilica ko urdU-phArasI ke mAdhyama se hI saskRta par3hAI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samayasAra' nATaka thii| kintu nATaka samayasAra kA viSaya hI aisA thA, parakatA ko abhivRddha kiyA hai| banArasIdAsa eka bhakta jisake kAraNa ve phArasI ke zabdo kA prayoga nahIM kara kavi the| unake kAvya me bhaktirasa hI pramukha hai| unakI sake / banArasIdAsa ne viSayAnukUla hI bhASA kA prayoga bhakti alakAroM kI dAsatA na kara sakI, apitu alakAra kiyA hai| yaha unakI vizeSatA thii| hI bhakti ke caraNoM para sadaiva arpita hote rhe| ve rasa bhASA kA saundarya usake pravAha me hai, saskRta athavA skUla ke vidyArthI the| rasa pramukha rahA aura alaMkAra phArasI-niSThA me nahIM / pravAha kA partha hai bhAva kA gumphana gauNa / zarIra kI vinazvaratA dikhAne ke lie utprekSA ke sAtha abhivyaktIkaraNa / nATaka samayasAra ke pratyeka ke lAlitya ke sAtha rasa kA saundarya dekhiye .padya me bhAva ko sarasatA ke sAtha gRthA gayA hai| kahIM thore se dhakA ke lage aise phaTa jAya mAno, vizRkhalatA nahI hai, lacarapana nahI hai / yaha eka guladaste kAgada ko purI kiSoM cAvara hai cala kii| kI bhAMti sundara hai / dRSTAntoM kI prAkarSaka paMkhur3iyoM ne usake saundarya ko aura bhI puSTa kiyA hai| vicAroM kI chando para to banArasIdAsa kA ekAdhipatya thaa| anubhUti jaba bhAvaparaka hotI hai to usakA prakaTa karanA / unhoMne nATaka samayamAra me mavaiyA, kavitta, caupAI, chappaya, prAsAna nahIM hai, kintu banArasIdAsa ne mahaja meM hI prakaTa aDilla, kuNDaliyA aura dohA-soraThA kA prayoga kiyA kara dI hai| isakA kAraNa hai unakA madhmAvalokana / hai / sarvayA to vaise bhI eka rocaka chanda hai. kinta banAramI unheM bAhya masAra aura mAnava kI anta prakRti dono kA dAma ke hAtho me vaha aura bhI adhika sundara bana gayA hai| mUkSma-jJAna thaa| isI kAraNa ve bhAvAnakala dRSTAnto ko dohA-soraThA ke bAda unhone mabase adhika savaiyA limbe canane aura unhe prastuta karane meM samartha ho make / eka aura uname bhI 'mavaiyA iktiimaa'| mavaiyA teIsA bhI hai udAharaNa dekhie : kintu kama / jaise bhaiyA bhagavatIdAsa ko kavittoM kA gajA jaise nizivAsara kamala rahai paMkahi meM, kahate hai, vaise banArasIdAma ko savaiyo kaa| samuce madhyapaMkaja kahAvaM paM na vAke DhiMga paMka hai| kAlIna hindI sAhitya me aise sarvaye anya nahI raca sake / jaise mantravAdI viSadhara soM gahAva gAta, kahane kA tAtparya yaha hai ki banArasIdAma ne jaina mantra ko sakati vAke binA viSa iMka hai / / grAdhyAtmika vicAro kA hRdaya ke sAtha tAdAtmya kiyA jaise jIbha gahai cikanAI rahai rUkhe aMga, prathot unhoMne jaina mantro ko par3hA aura samajhA hI nahI, pAnI meM kanaka jaise kAI soM aTaka hai| apitu dekhA bhii| isI kAraNa mantradraSTAgrA kI bhAMti ve tase jJAnavanta nAnA bhAMti karatUti ThAne, unhe citravat prakaTa karane meM samartha ho sake / aisA karane kiriyA ko bhinna mAna yAte nikalaMka hai| meM unakI bhASA sambandhI zakti bhI sahAyaka bnii| ve dRSTAntoM ke atirikta utprekSA, upamA aura rUpakoM zabdo ke ucita prayoga, vAkyo ke komala nirmANa aura kI chaTA bhI avalokanIya hai| anuprAso me sahaja maundarya atrakAro ke svAbhAvika pratiSThApana meM nipuNa the| unakI hai| banArasIdAsa ko alakAro ke lie prayAsa nahI karanA bhASA bhAvoM kI anuvatinI rahI, yahI kAraNa thA ki vaha pahA / ve svataH ho pAye hai| unako svAbhAvikatA ne rasa- nirganie manto kI bhA~ti aTapaTI na bana skii|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha aura jaina saMskRti To gulAbacanda caudharI ema. e. pI. eca. DI. prAcIna sabhyatA aura saMskRti ke kendra magadha deza kA gauravapUrNa nAma itihAsa ke pRSThoM meM svarNAkSaroM meM prati hai / yahA~ kA itihAsa, nisandeha, na kevala bhArata meM, balki vizva me bemizAla rahA hai| aise virale hI deza hoge, jahA~ se eka sAtha sAmrAjyacakra aura dharmacakra kI ghurAe~ apane prabala vega se zatAbdiyoM taka jagatI-tala para calatI rahI ho| magadha ko hI zramaNa-saMskRti ke lie jIvanadAna, saMvardhana evaM poSaNa karane kA zreya prApta hai tathA vizva meM usake paricaya dene aura prasAra kA kArya yahIM se sampanna huA thaa| bhArata ke vizAla bhUbhAga ko ekachatra ke nIce lAne vAle sAmrAjyavAdarUpI nATaka ke aneka dRzya yahI khele gae the| vardhamAna mahAvIra aura tathAgata buddha kI sarvaprathama zramaravANI sunane kA saubhAgya isI sthala ko milA thA aura jaina tathA bauddhadharma ke utkarSa ke dina isI bhUmi ne dekhe the| itanA hI nahI, AjIvaka Adi aneka sampradAya aura darzanoM ko janma dene aura unheM sadA ke lie itihAsa kI vastu banA dene kA gaurava bhI isI kSetra ko prApta hai| isI mahIkhaNDa para AdhyAtmika vicAradhArA aura bhautika sabhyatA ne gaThabandhana kara bhAratIya rASTravAda kI nIva DAlI thI / pratApI rAjA bimbasAra zreNika evaM ajAtazatru, nandavazI rAjA, samrAT candragupta bhI usakA pauSa priyadarzI azoka zugavazAya senAnI puSyamitra tathA pIche gupta sAmrAjya ke digvijayI samrAT samudragupta aura unake vazajo ne isI pradeza se hI vistRta bhUbhAga para zAsana kara ise vizva kI sArI kalA, nAnA jJAna-vijJAna aura aneka bhautika samaddhi kA kendra sthala banAyA thaa| yahAM ke kalAkAro, medhAviyoM aura rAjanItijJoM kI jagat meM prazasA hotI thI / prasiddha kavi azvaghoSa, mahAn rAjanItijJa cANakya maura kAmandaka, mahAvaiyAkaraNa vararuci aura patajali chandakAra viGgana, mahAn jyotirvid AryabhaTTa aura tArkika dharmakIti, zAMtirakSita Adi vidvAn isa prAnta ko vibhUtiyA~ the IsA pUrva chaThavIM zatAbdI se lekara chaThavIM / zatAbdI pazcAt taka yahA~ se rAjyadhurA kA cakra pari cAlita hotA rhaa| pIche baMgAla ke pAla aura senavazI rAjAoM kI adhInatA me pahu~cane para yadyapi rAjanItika dRSTi se isa kSetra kA mahatva kucha kama ho gayA ho, para sabhyatA aura saMskRti kI garimA kI dRSTi se ise jo bhantarrASTrIya mAnyatA prApta thI usameM tanika bhI kamI nahI huI / nAlandA aura vikramazilA ke vizvavidyAlayoM dvArA magadha ne apanA antarrASTrIya utkarSa pAyA / ina vizvavidyAlayoM meM 7-8 sau varSoM taka bhAratIya darzanoM kI, dharma aura sAhitya kI kalA aura saMgIta kI tathA bhaiSajya evaM rasAyana zAstra kI zikSA deza-videza ke vidyArthiyo ko binA kisI bhedabhAva ke sAtha dI jAtI thii| magadha ke itihAsa kA pRSTha yadi rAjagRha aura pATaliputra ke utthAna ke sAtha khulatA hai to vaha nAlandA ke patana ke sAtha banda ho jAtA hai| itanA vizAla gaurava pAne kA birale hI dezoM ko milA hogaa| isI kAraNa se mArA prAnta Aja vihAra nAma se pukArA jAtA hai| isa pradeza kI mahimA na kevala bhAratIya vidvAnoM ne balki aneka videzI yAtriyoTA, jasTina megasthanIja, phAhiyAna, hvAnacvAga Adi ne muktakaNTha se gAyI hai / zramaNa-saMkRti kA kendra bhAratavarSa sanAtanakAla me hI aneka saMskRtiyo kA sagamasthala rahA hai| una saMskRtiyoM meM eka bahuta prAcIna saMskRti zramaNadhArA kA kSetra pUrvIya bhArata thA / magadha ke itihAsa kI yadi hama sAskRtika pRSTabhUmi TaTone to hame mudUra atIta se hI yaha zramaNa-sakRti kA kendra mAlUma hotA hai| tathAkathita vaidika saMkRti ke prabhAva se yaha eka prakAra se mukta thaa| isakI apanI bhASA, sAhitya maura kalA-kauzala thA / prAcIna magadha kI rAjadhAnI rAjagRha ke
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha aura jana-saMskRti Asa-pAsa kI khudAI se prApta pakI miTrI (TesAkTA) ke yahA~ taka ki isa kSetra me prANa-tyAga bhI pApa ginate haikhilaunoM se, jinameM strI, puruSa, rAkSasa aura pazumoM ke 'magaha mare so gadahA hoya' / aAja bhI mithilA ke brAhmaNa citra haiM, mAlama hotA hai ki isa kSetra kA sambandha mohe- gagA pAra magadha kI bhUmi me mRtyu ke avasara ko TAlate jo-dAro aura harappA Adi kI prAcIna saMskRtiyo se hai| zrota-sUtroM se yahAM rahane vAle brAhmaNa ko brahma nandhu avazya rahA hai| pAryoM ke prAgamana ke pahale ke kucha kahate hai, jisakA artha jAtimAtropeta brAhmaNa hai, zuddha avaidika tattvo se mAlUma hotA hai ki yahA~ pApANayugIna brAhmaNa nahI / Aja kala bhI yahA~ brAhmaNa 'bAbAjI' nAma se puruSo ke vazaja rahate the| yahIM kRSNAgoM (negariTa) aura pukAre jAte hai aura kisI kAma ke bigaDa jAne va kisI AgneyoM (asTarika) kI saMskRti kA sammizraNa hA vastu ke naSTa-bhraSTa ho jAne para use bhI upahAsa rUpa thA / pArya aura Aryetara saskRtiyoM kA prAdAna-pradAna 'yaha bAbAjI ho gayA' kahate hai / yadyapi mahAvIra aura vizeSata. isI prAnta meM hayA thaa| pAryo ne yahA~ ke vidvAnoM buddha ke udaya hone ke kAphI pahale se magadha mAryoM ke se karmasiddhAta, punarjanma aura yogAbhyAsa kI zikSA lI adhIna ho gayA thA, para yahA~ purohita varga ko vaisA aura apanI homa vidhi ke mukAbale meM unakI pUjA vidhi sammAna kabhI nahI milA, jaisA use prAya dezoM meM milA apnaaii| vedoM meM yahAM ke nivAsiyoM ko vrAtya nAga, hai| vaidika saMskRti eka prakAra se yahAM ke lie videzI yakSa prAdi nAmo se kahA gayA hai| RgvedAdi grantho me thI, isIlie pIche mahAvIra aura buddha ke kAla meM, vahA~ vrAtyoM kI nindA aura stuti ke aneka prasaga milate hai| usakA jo thoDA-bahata prabhAva thA, vaha bhI uTha gyaa| atharvaveda ke pandrahave kANDa meM vrAtya zabda kA artha aura mAtya prajApati kA sundara varNana prAyaH zramaNa nAmaka magadha se jainadharma kI prAcInatA aura vikAsa : RSabhadeva ko lakSya kara kahA gayA lagatA hai| vahA~ yaha magadha se jahA~ taka jainadharma aura saskRti kA sambandha bhI likhA hai ki vrAtya kI nArI zraddhA thI, 'mAgadha' hai vaha sAhityika prAdhAro para bhagavAn mahAvIra se pahale unakA mitra thA aura vijJAna usake vastra the / yahA~ magadha- jAtA hai| - jAtA hai / bauddha gratha dIghanikAya ke sAmaJjaphala sUtroM meM mAgadhavAsI zabda isa prasaMga me dhyAna dene yogya hai| magadha bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke cAtuyAma savara bAsiyo ke netRtva meM pUrvIya jana samudAya ne pAryoM kI (ahimA, satya, asteya eva aparigraha) kA ullekha hai| dAsatA se bacane ke aneka prayatna kiye the| brAhmaNa-saskRti uttagadhyayana ke kezI gautama savAda meM aura bhagavatI-sUtra ke purAtana grantho me zramaNa saskRti ke anuyAyI magadhavAsI meM pApityo (pAzvaparamparA ke muniyo) ke samvAda se eva pUrvIya janavarga tathA unake bhU bhAga ko bahuta hI heyatA mAlUma hotA hai ki magadha meM bhagavAna pArzvanAtha kI aura ghRNA ke bhAva se dekhA gayA hai| Rgveda se lekara zikSAyo eva unake samaya ke vyavahAge kA pracalana thaa| manusmRti taka ke aneka grantho me isa bAta ke pramANa bhare bhagavAn mahAvIra kA mamakAlIna prAjIvaka makkhali par3e hai / mAgadha (magadha-janavAsI) zabda kA artha brAhmaNa gomAla apane mamaya ke manuSya samAja ke chaha bheda karatA kopo me cAraNa yA bhATa hai| sabhava hai, jIvikAnArtha hai, jimame tImaga bheda 'nirgrantha' mamAja thaa| isame vidita kucha loga magadha se cAraNa, bhATo kA pezA karate hae prArya hotA hai ki nirgrantha magaThana pahale gehI eka ullekhanIya magadezo meM jAte ho, jahA~ unhe magadha zabda se kahate-kahate Tana rahA hai| prAcArAga mUtra me mAlUma hotA hai ki bhagapIche usI artha me mAgadha zabda kI rUDhi ho gaI ho| vAn mahAvIra ke mAtA-pitA zramaNa bhagavAn pArzva ke manusmRti me ginAe gaye brahmapi dezo meM magadha kA nAma upAsaka the / ina tathA chAnya gavala pramANoM meM siddha hai ki zAmila nahIM hai| vahA~ magadha zabda kA artha varNa makara se magadha me jainadharma bhagavAna mahAvIra me bahuta pahale se thaa| hai| isa kSetra vAsiyoM ne purohitoM aura vaidika devatAyo magadha kI rAjadhAnI rAjagaha geno ke bImave tIrthaDura kI sarvocca sattA prAya na ke barAbara svIkArI thii| munimuvratanAtha ke-garbha, jamma, dIkSA, kevalajJAna-ya isalie purohita varga isa kSetra ko apavitra mAnate hai aura cAra kalyANaka hue the|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 anekanta bhagavAna mahAvIra ne dIkSA kAla se nirvANa prApti usake uttarAdhikAriyoM ke sarakSakatva me sAre bhArata para taka ke vayAlIsa varSoM meM 14-15 caturmAsa isI magadha me chA gayA thaa| jaina zAstroM ke anumAra zreNika bhagavAn nAlandA, rAjagRha aura pAvApurI meM bitAe the| yahA~ mahAvIra kA anuyAyI ho gayA thaa| usakI rAnI celanA kI pAvanabhUmi ko hI saubhAgya prApta hai ki unheM kevala aura usake aneka putra jaina-muniyo ke parama bhakta the| jJAna isa kSetra kI eka nadI Rju kalA (varta0 ki Ula) jainAgamo kA kuNika aura zreNika kA uttarAdhikArInadI ke kinAre z2a bhaka gA~va (vartamAna jamuI kA kSetra) me ajAta-zatru jainadharmAnuyAyI thaa| usakA beTA udayabhadda prApta huA thA aura unakA prathama upadezAmata gajagRha yA apane pitA ke samAna hI pakkA jaina thaa| pATaliputra ko pAvApurI meM magadha kI janatA ko sunane ko milA thaa| prakarSa dene kA zreya udAyi ko hI hai| jainAgama grantha bauddha granthoM se jJAta hotA hai ki bhagavAn buddha ke samaya Avazyaka sUtra ke anusAra usane naI gajadhAnI ke madhya magadha me jano ke kaI kendra the, jisameM nAlandA, rAjagaha eka jaina caMtya gRha banavAyA thA aura aSTamI caturdazI aura pAvA pramukha the| majhima nikAya ke anumAra ko proSadha kA pAlana karatA thaa| udAyi ne anekoM bAra nAlandA me hI aneka dhanI jaina rahate the| magadha ke kaI ujjaina ke rAjA ko parAjita kiyA thaa| prabhAvaka jaina zrAvaka aura zrAvikAoM kA nAma bauddhagranthA udAyi ke bAda magadha kA sAmrAjya aneka rAjame milatA hai, jaise rAjagaha kA sacaka, nAlandA kA upAli nItika evaM dhArmika pratidvaMdvitApo kA zikAra bana gayA, nItika ni fre gRhapati Adi / para jana-hRdaya para jainadharma ke prabhAva kI dhAga kama ho bhagavAn mahAvIra ke samaya gajagaha aneka vidvAno kSINa ho skii| jaina-grantho me udAyi ke bAda aura navaaura prasiddhavAdiyo kA kendra thaa| unake prathama upadeza nando ke AvirbhAva ke bIca ke rAjApo kA nAma nahI ko samajhane aura dhAraNa karane vAlA prathama ziSya indra- milatA / nanda rAjA aura unake mantrIgaNa bhI jaina the| bhUti, jo gautama gaNadhara nAma se prasiddha huA, isI sthAna unakA prathama mantrI kalpaka thA, jisakI sahAyatA se nandoM kA eka viziSTa brahmaNa thA bhagavAn ke gyAraha gaNadharoM ne kSatriya rAjAno kA mAna-mardana kiyA thaa| navame nanda me chaha to isI pradeza ke the| kahate hai ki rAjagRha se kA mantrI zakaTAla bhI jaina thA, jisake do putra thebhagavAn mahAvIra kA janma-janmAntaro se sambandha thaa| sthUlabhadra aura zrIyaka / sthUlabhadra to jaina sAdhu ho gayA, para aura pavitra pA~ca parvatoM se ghirA hA yaha nagara aneka zrIyaka ne mantri-pada grahaNa kiyaa| nanda rAjA jaina dharmAmahApuruSoM kI lIlA-bhUmi tathA mukti-prApti kA sthAna nuyAyI the, yaha bAta mudrArAkSasa nATaka se bhI mAlUma hotI rahA hai| kevalajJAna prApti ke samAna hI bhagavAn mahA- hai| nATaka kI sAmAjika pRSThabhUmi me jaina prabhAva spaSTa vIra ko nirvANa pada dene kA saubhAgya magadha kI pAvana- kAma kara rahA hai| nando ke jaina hone ke akATaya pramANa bhUmi ko hI prApta hai| IsApUrva 527 me 'pAvA' se samrAT khAravela kA zilAlekha hai, jisame ullekha hai ki vardhamAna mokSa prApta hue the / paTanA ke kamaladaha (gula- nanda gajA kaliga deza se AdinAtha kI pratimA apanI jAra bAga) nAmaka sthAna se mahAzIlavAn sudarzana seTha ne vijaya ke cinha svarUpa magadha le AyA thaa| nandoM ke samAdhi pAI thii| samaya magadha kA sAmrAjya caramotkarSa para pahu~ca gayA thaa| mahAbhArata aura purANoM se vidita hotA hai ki nandoM ke bAda bhArata kI videzI prAkramaNoM se rakSA prAgaitihAsika-yuga meM magadha ke pratApI nareza jarAsandha ne karane vAlA, sAre bhArata ko ekachatra ke nIce lAne vAlA samasta bhArata para rAjya sthApita kiyA thA / vaha bhagavAna samrATa candra gupta nirvivAda rUpa se jaina thaa| bauddha anuneminAtha kA yuga thaa| punaH IsA kI chaThavIM zatAbdI pUrva zruti me use moriya nAmaka vrAtya kSatriya jAti kA yuvaka zreNika bimbasAra ke netRtva meM magadha ne aise sAmrAbhya batAyA hai| jaina grantha 'tiloya paNNatti' me use una vAda kI nIva DAlI jo pIche jaina samrATa candragupta aura samrAToM meM antima kahA gayA hai, jinhone jina-dIkSA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha dhaura jana-saMskRti lekara antima jIvana jaina muni ke rUpa me vyatIta kiyA thaa| vaha zruta- kevalI bhadrabAhu kI paramparA kA anuyAyI thA aura I0 pU0 260 ke lagabhaga dakSiNa bhArata me karnATaka deza ke zravaNabela golA sthAna me usane samAdhi maraNapUrvaka dehatyAga kiyA thaa| AcArya hemacandra ke pari ziSTa parva ke anusAra samrAT candragupta kA mahArAjanItijJa mantrI cANakya bhI apane jIvana ke zeSa dino meM jainadhamaM kI zaraNa prAyA thaa| usake antima dino kA varNana isI lie hame jaina zAstroM ke atirikta kahIM nahIM miltaa| AgamoM kA saMgraha jainAgamo kA sarvaprathama sakalana isI magadha deza kI rAjadhAnI pATaliputra meM prAcArya sthUlabhadra ke netRtva me huA thaa| usa sakalana kI eka rocaka kahAnI hai / bhagavAna mahAvIra kA jo upadeza isa magadha kI dharA para huA thA, vaha unake ziSyoM dvArA 12 aga aura 14 pUrvo me vibhakta kiyA gayA thA, jo zruta paramparA se cala kara ziSya-praziSyo dvArA kAlAntara meM vismRta hone lagA thaa| yaha bAta nanda-maurya sAmrAjya ke sakramaNa kAla kI hai| isa samaya taka bauddho ne apane zrAgamo ko rAjagRha aura vaizAlI kI do samatiyoM dvArA bahuta kucha vyavasthita kara liyA thA para jainoM kI ora se koI sAmUhika prayatna nahIM huA thA / nanda-maurya rAjyatantra ke makramaNa kAla me jaina sagha ke pramukha AcArya bhadrabAhu the / hemacandrAcArya ke pariziSTa parva ke eka ullekha se jJAta hotA hai ki usa samaya magadha me bAraha varSa vyApI bhayakara durbhikSa paDA thA / usa duSkAla me jaba sAdhugro ko bhikSA milanA kaThina ho gayA thA. taba sAdhu loga nirvAha ke lie samudra taTa kI ora cale gae aura unhoMne bAraha varSa ke mahAprANa nAmaka dhyAna kI ArAdhanA kI thI / digambara anuzruti ke anusAra bhadrabAhu dakSiNa kI ora apane saMgha sahita cale gaye the| magadha meM kucha jaina muni prAcArya sthUlabhadra kI pramukhatA meM raha gaye the / bhISaNa durbhikSa ke kAraNa muni saMgha ko aneka vipattiyA~ jhelanI pdd'iiN| anta meM zrAgama jJAna kI surakSA ke hetu prA0 sthUlazadra ke netRtva me eka pariSad kA sagaThana huA jisame zravaziSTa AgamoM kA sakalana huaa| bhadrabAhu ke anugAmI munigaNa jaba magadha 215 lauTe, to unhone sakalita AgamoM kI prAmANikatA para sandeha prakaTa kiyA aura tatkAlIna sAdhu-saMgha jo zveta vastra kA prAgraha karane lagA thA, ko mAnyatA pradAna nahI kI / isa taraha isa magadha kI dharA para hI digambara aura zvetAmbara nAma se jaina saMgha ke spaSTa do bheda ho gaye / yahA~ jo zrAgama sagraha kiyA gayA, use do bhAgo meM bA~TA gayA - eka to ve jo mahAvIra se zramaNa paramparA me pracalita the, isalie unheM pUrva kahA gayA paura mahAvIra ke upadeza ko '12 aga' nAma se sagRhIta kiyA gayA / zrAgamoM kI bhASA '' kA magadha deza kI bhASA mAgadhI yA magahI kahalAtI hai| isakA jaina zrAgamo kI bhASA para khAsA prabhAva hai| jainAgamo kI bhASA ardhamAgadhI kahI jAtI hai| ardhamAgadhI kA artha usa bhASA se hai, jo mAdhe magadha meM bolI jAtI thI athavA jisame mAgadhI bhASA kI prAdhI pravRttiyA~ pAI jAtI thii| ho sakatA hai ki magadha kI bhASA ko hI adhika samudAya ke lie bodhagamya banAne ke hetu usame paDausa ke kozala sUragena yAdi pradezoM ke pracalita zabda zAmila kara liye gaye ho, bhASAvido ke anusAra mAgadhI bhASA kI mukhyata tIna vizeSatAe~ thI - ( 1 ) uccAraNa 'la' honA (2) tIno prakAra ke USma 'zasa, pa' varNoM ke sthAna para kevala tAlAvya 'za' pAyA jAnA, (3) akArAnta kartR kAraka eka vacana kA rUpa 'zrI' ke sthAna para 'e' pratyaya honA / ina tIna mukhya pravRttiyoM meM antima pravRtti ardhamAgadhI me bahulatA se pAI jAtI aura ra kA la honA kahI kahI pAyA jAtA hai| isakI zeSa pravRttiyA~ pauranI prAkRta se milatI hai, jisase anumAna hotA hai ki isakA rUpAntara magadha ke pazcima dezo meM huA hogA / jo ho, jaino ne pUrvI bhASA ( mAgadhI ) kA kucha parivartana saMskAra to avazya kiyA para bahuta hada taka ve use hI pakar3e rhe| unake Agama jisa ava mAgadhI bhASA me hai, usameM bauddhAgamo kI bhASA pAli se magadha kI bhASA ke adhikatattva pAye jAte hai| jaina, prAkRtoM ke 'eyo, duyoM Adi dhaneka zabda magadha meM bAja bhI bole jAte haiN| vartamAna jaina Agamo meM pramAgadhI bhASA ke aneka stara parilakSita hote hai| unameM zrAcA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 anekAnta rAga Adi kucha to prAcInatama stara vAle haiM para adhi- kA maukA mila gayA / para magadha kI zramaNa-saMskRti kA kAMza granthoM meM madhya yugIna Arya bhASA ke dUsare stara kI prabhAva vyartha nahI gayA / usane anya saMskRtiyoM se samapravRttiyA-samIkaraNa, saralIkaraNa evaM varNa lopa Adi nvaya kara unake rUpa nikhArane meM sahayoga diyaa| navIna praveza kara gaI hai / sambhavataH ye una Agamo kI maukhika brAhmaNa varga ko usane devI-devatAoM kI bhakti, upAsanA, paramparA ke kAraNa hI kAla krama se ghusa gaI hai| mUrti pUjA evaM jIva dayA Adi bAteM pradAna kI aura magadha meM codaha varSa vyApI bhikSa kI ghaTanA jaina vaidika dharma ke punaruddhAra kAla meM vaha zaktihIna evaM pravadharma ke itihAsa kI vaha bhayakara ghaTanA thI, jisane sagha nata ho gayA aura kucha aMza unameM samA gyaa| bheda ke sAtha-sAtha jaina dharma ke paira magadha kI bhUmi para itanA saba hone para bhI jaina janatA yugoM-yugoM meM kamajora kara diye / vaha dhIre-dhIre isa bhUmi ke jana mAnasa magadha se apanA sambandha banAye rahI / jaina kaviyo ne se vismRta-sA hone lagA aura apane vistAra kA kSetra use apanI pUNyabhUmi ko tIrtha rUpa meM sadA smaraNa kiyA pazcima aura vArANasI mathurA kI tarapha, pUrva me bagAla ga kA tarapha, pUrva ma bagAla hai| isa bAta kA prakAza hameM nAlandA baDagA~va ke jaina dakSiNa pUrva kaliga tathA dakSiNa bhArata me DhaDhane lgaa| mandira se pAla vazI rAjA rAjyapAla ke samaya (10vI para magadha ke vakSa sthala para jaina itihAsa kI jo mahva- zatAbdI kA pUrvArdha) ke eka lekha se milatA hai| lekha meM pUrNa ghaTanAeM ghaTI thI, usase vaha jano kI puNyabhUmi to manoratha kA putra vaNika zrIvaidyanAtha apanI tIrtha-vandanA bana cukA thaa| Aja bhI rAjagRha kI paca pahADiyAM, nAlandA, pAvA, guNAvA aura pATaliputra eka sAtha jaino ke ye pAMca tIrtha sthAna isI magadha kI puNyabhUmi hai aura prAja magadha ke pramukha sthAnoM me jaina janatA vANijya isake paDosI pradeza hajArIbAga me sammedazikhara, kolupA ke lie basI hai / magadha ke jaina sAskRtika kendra unakI pahAr3a tathA mAnabhUma jile ke aneka dhvaMmAvazeSa jaina dharma sahAyatA kI rAha dekha rahe hai| cAroM ora vikAsa kI ke gaurava ko udghoSita kara rahe hai / yojanAeM lAgU ho rahI haiM / kyA vaha magadha jisane jaina saMskRti ko janma kSaNa se pAlA posA hai, prAja phira upasaMhAra usake vikAsa ke lie pAtra nahIM ho sakatA ? tIrthamaurya vaMza ke bAda magadha para zuGga aura kaNvavaza kA yAtrA ke nAma para jaina janatA hajAro rupaye isa bhUmi para kA rAjya haa| ina vazo ke nareza brAhmaNa dharma ke prAkara kharca karatI hai, para jaina-saMskRti ke prasAra sabadhI anuyAyI evaM poSaka the / inake samaya meM magadha hataprabha AdAno se, yaha prAnta Aja bhI vacita hai, jo bar3e kheda thA aura videziyo ko bhArata me rAjya sthApanA karane kI bAta hai| anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta ko kucha purAnI phAile avaziSTa haiM jinameM itihAsa, purAtattva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae hai jo paThanIya tathA sagrahaNIya hai| phAileM anekAnta ke lAgana mUlya para dI jAveMgI, posTeja kharca alaga hogaa| phAile varSa 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 varSoM kI haiN| thor3I hI pratiyAM pravaziSTa haiN| maMgAne kI zIghratA kreN| ___ mainejara 'anekAnta' vorasevAmandira 21 dariyAgaMja, dillii|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna ke jainoM kI saMgha vyavasthA mathurA | DA0 jyotiprasAda jaina, lakhanaU ] uttara pradeza kA prasiddha mathurA nagara cirakAla paryanta jainadharma aura usakI saskRti kA eka mahatvapUrNa kendra rahA hai| maurya kAla ke prArambha se lekara gupta kAla ke anta paryanta lagabhaga eka sahastra varSa kA kAla mazrA jaina madha kA svarNa yuga thA aura usame usakI madhyavartI tIna zatAbdiyoM (lagabhaga 100 IsA pUrva se sana I0 200 taka) unakA caramotkarSa kAla thaa| sAhityika dhanu zraniyoM ke atirikta mathurA nagara ke vibhinna bhAgo tathA usake AsapAsa ke pradeza me purAtAttvika zodha yoja me prApta vipula sAmagrI, aura usame bhI vizeSa rUpa me bahusaMkhyaka zilAlekha hama bAta ke jIvanta pramANa hai| mathurA se aba taka lagabhaga aDhAI mau zilAlekha prApta ho cuke hai jinameM se do tihAI ke lagabhaga jaino se saMba pita hai| uname 80 lAkha aise hai jiname vivikSita dharmakAryoM ke preraka mAdhu aura mAdhviyoM ke nAma bhI akita hai| isa prakAra usa kAla me mathurA me vicarane vAle lagabhaga 65 vibhinna jaina muniyoM aura 25 kAmo ke nAma prApta hote hai / sAdhu sAdhviyo ke nAmAfee zilAlekho me 65 aise hai jiname ullikhita sAdhu mAdhviyoM ke gaNa, zAkhA, kula Adi kA bhI nirdeza hai, ina zilAlekho me se 51 tithiyukta bhI hai / pArthi jina lekho me kevala dAna dene vAle zrAvaka yA dhAvikA kA hI ullekha hai ve ina leyo me sarvAdhika prAcIna mAnya kiye jAte hai aura unameM se adhikatara saMbhavatayA maurya zubha kAla lagabhaga (200-100 IsApUrva ) se sambandhita haiM / jiname sAdhu sAdhviyoM ke nAma to hai kintu unake garaNa, zAkhA, kula prAdi kA koI ullekha nahI hai ve prAya IsvI san ke pUrva aura pazcAt kI do patiyoM ke anumAna kiye jAte hai| prathama zatI I0 ke abhilekhoM me kahI kevala 'gaNa' kA, kahI 'kula' kA aura kahIM mAtra 'zAkhA' kA ullekha bhI pAyA jAtA hai / kintu jina abhilekho me gaNa, chAlA aura kula, tInoM ke hI spaSTa nAma sAtha-sAtha milate hai ve nizcita rUpa me kRSaNa kAlIna dharyAt mamrATa kaniSka caturtha rAjya varSa (mana 82 I0) ke uparAnta ke hai / isame pratIta hotA hai ki usase pUrva ke mamarA ke jaina sAdhudho me gaNa-gaccha zAkhA- kula bhAdi kA vizeSa moha nahI thA / yaha bheda unakI udAra eva samanvayAtmaka vicAradhArA ke dhanukama nahIM the, bhedabhAva ke hI poSaka the| vaha saba to mAtra jaina sAdhu the aura mathurA ke the / ima pratyakSa tathya kI ghoSaNA karanA bhI nirarthaka thA / bhedabhAva ko protsAhana yA prazraya dene vAle dakSiNI evaM pazcimI, dono hI danoM se ve pRthaka the / kintu jaise jaise mathurA me jainadharma kA prabhAva banA gayA aura utkarSa hotA gayA uttara bhArata ke anya jaina kendroM ke madhugaNa bhI usakI mora adhikAdhika dhAkRSTa hone lage aura yahA~ grAkara apane-apane adhiSThAna yA kendra sthApita karane lge| uccanagara, varaNa (mabhavatayA varana jise utara pradeza ke bulandazahara se cInhA jAtA hai. isI kA eka bhAga uccanagara bhI kahalAtA thA ), kola ( u0 pra0 meM alIgaDha ke nikaTa kola yA koila), grahicchatrA (jilA barelI kA rAmanagara), makiSA (jilA pharukhAbAda me) mAdhyamikA ( rAjasthAna meM cilauTa ke nikaTa nagarI), vajanagarI hastinApura, gaDha ( bagAla ) ityAdi me bhAkara mathurA me sthAyI ho jAne vAle ina mAdhudho ko pRthak pRthak cInhane ke lie unhe athavA unakI ziSya paramparA ko saMbhavatayA ukta sthAno ke nAma sahita pukArA jane lgaa| zanaM zanai ina sAbu saghI ma ye nAma rUDha hone lge| aura mabhavatayA una sabase svaya ko bhinna sUcita karane ke lie ThaMTha mathurA vAle sAdhugaNa apane prApako 'sthAniya kula' kA kahane lage / 3
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 anekAnta prathama zatAbdI I. ke madhya ke uparAnta isa bheda nAma ke cAra upasaMghoM kI sthApanA kI batAI jAtI hai sUcaka pravRtti ne adhika bala pakar3A dIkhatA hai jo prakAraNa aura kahA jAtA hai ki unake ziSya candrasUri ne candra nahI thA / isa samaya ke lagabhaga taka dakSiNApatha ke jainA- gaccha ko aura praziSya sAmantabhadra ne banavAsIgaccha kI cAryoM ne apanI parampaga meM surakSita pAgama jJAna ke bahu- sthApanA kI thii| vajrasena ke pUrva bhI-zuga-zakakAla meMbhAga ko kasAya pAhuDa, paTakhaDAgama, mUlAcAra, kundakunda zAyada kucha eka gaNagaccha Adi sthApita ho cuke the, praNIta pAhuDa granthoM Adi ke rUpa me yathAvata yA sAra rUpa aisA katipaya paTTAvaliyo se dhvanita hotA hai, kintu kisI sakalita eva lipibaddha kara liyA thaa| isame sabhavatayA bhI paTTAvalI meM una pUrvavartI gaNagacchAdi kI utpatti evaM mathuga kA sarasvatI Andolana bhI paryApta preraka rahA thaa| vikAsa kA koI itihAsa, yA sakSipta sUcanAeM bhI, dUsarI pora pazcimI eva madhya bhArata kA sAdhudala isa upalabdha nahI hote / mathurA ke ina zilAlekho me avazya prakAra pAgama sakalana eva lipibaddhIkaraNa tathA svatantra hI unameM se kucha ke nAma prApta hote hai / grantha praNayana kA bhI virodhI hI banA huA thaa| isI vastutaH prathama zatI I0 ke uttagadha me jaina saMsAra me samaya ke lagabhaga eka vRddhamuni sammelana me dakSiNApatha ke ghaTita hone vAlI uparokta krAntikArI ghaTanAo ke saghAdhyakSa AcArya ahaMbali ne ukta madha ko, jise prabhAva se mathurA ke jainI achUte nahIM raha sakate the| kyA mUlamagha kahA jAne lagA thA, nadi siha, deva, sena, bhadra, Azcarya hai jo unhone bhI apane gaNa-zAkhA-kula prAdi prAdi upasaghoM me sagaThita hone kI anumati de dI thI una nAmo ke AdhAra para jinhe ve suvidhA ke lie mUla sagha meM yaha upasaghIkaraNa usake kucha pUrva hI astittva viziSTa sthAno se Ane vAle kA viziSTa guru kI me A cukA hogA, tabhI to use ukta sammelana me mAnyatA parampaga me hone vAle sAdhupro ko cInhane ke liye sau pradAna kI gaI / dakSiNApatha ke sAdhupro ke ina dono kAryo do sau varSa se hI prayukta karanA prArambha kara cuke the aba (zAstra lekhana eva sagha-sagaThana) kA hI yaha pariNAma (prathama zatI I0 ke uttarArdha me) hI vidhivata vyavasthita huyA pratIta hotA hai ki vi0 sa0 136 (san 76 I0) eva sagaThita kiyA ho| me gujarAta kI balabhI nagarI me usa kendra ke sAdhu magha ne svaya ko dakSiNI sAdhu sagha se pRthaka svatantra ghoSita kara mathurA ke ina zilAlekhoM me tIna gaNa-koTiya, diyA / yA to unhone svaya athavA dakSiNI sAdhugro ne unhe vAraNa aura uddehakiya; 6 zAkhA-vairI, uccai nagarI, prAya. usI kAla se zvetAmbarAmnAyI kahanA prArambha vidyAdharI, majjhamikA, haritamAlagar3hIya, pacanAgarI, kara diyA thA1 / mabhavatayA isI kI pratikriyA ke rUpa meM vajranAgarI, sAkiSya aura potaputrikA, tathA 14 kulamahAvIra nirvANa sa0606 (san 82 I0) me dakSiNa ke sthAnIya, brahmadAsIya, ceTiya (cetiya), vacchalikA, malamapI sAdhayo ne bhI vizeSakara rathavIpara me svaya ko satinika, petivAmika, haTTikiya, kanyasta (yA ayyabhyasta), zvetAmbaroM se bhinna sUcita karane ke lie digambarAmnAyI kanyAsikA, puSyamitrIya, nADika, mauhika, nAgabhUtiya aura ke nAma se ghoSita kara diyaa| paridhAsikA ke nAma upalabdha hote hai / inake atirikta isa samaya zvetAmbara saMgha ke nAyaka vacasvAmi ke dasavI-gyArahavI zatI I0 ke tIna mUrtilekho me se eka me paTTadhara vajrasena the jinakA nidhana 63 I0 me huaa| inhI navI 'bhodhAya gaccha' kA aura do meM (981 I0 aura 1077 prAcArya vanasena ne nAgendra, candra, nivRtti eva vidyAdhara I0 ke me) zvetAmbara mAthura sagha kA ullekha prApta hotA hai| 1023 I0 me eka pratimA sarvatobhadrikA digambara 1. darzanasAra, bhAvasagraha, bhadrabAhu carita Adi meM prAmnAya kI bhI yahA~ pratiSThita huI thI, kintu usame nibaddha digambara anuzruti / kisI gaNa-gaccha kA ullekha nahIM hai / 'bhodhAyagaccha' kA 2. tapAgaccha paTTAvalI, vizeSAvazyaka bhASya Adi me zvetAmbara paramparA ke 84 gaccho athavA digambaro ke nibaddha zvetAmbara, anuzruti / aneka sagha-gaNa-gacchoM meM se kisI ke sAtha samIkaraNa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna mathurA ke jainoM ko saMgha-syavasthA nahI baiThatA / zvetAmbara mAthura saMgha ke ye ullekha bhI virala hemacandrAcArya ke pariziSTaparva (12vI zatI) me ukta haiM, anyatra kahIM isa maMgha kA ullekha pAyA gayA nahI jAna dono paTTAvaliyo me ullikhita prAcIna gurupro ke mabandha pddtaa| digambara paramparA ke mAthura sagha kI sthApanA me aneka sUcanAe~ eva kathAeM milatI hai, aura terahavI se muni rAmamena ne mathurA nagara me vi0 saM0 653 me kI thI lekara 16vI zatI taka likhI jAne vAlI jo darjano aimA devamena kRta darzanasAra se mUcita hotA hai / yaha tithi paTTAvaliyA~ upalabdha hai uname mahAvIra nirvANa se lekara kucha sadigdha ho sakatI hai kintu ukta sagha ke ullekha prAgamo kI saMkalanA taka, lagabhaga 1000 varSa ke bIca mathuga ke nikaTavartI prAgarA Adi sthAno me 11-12vI hone vAle zvetAmbara paramparA sammata gurupoM ke vivaraNa zatI se milane prArambha ho jAte hai anyatra bhii| prataeva una dono paTTAvaliyo ke AdhAra para hI nibaddha hue hai| aisA lagatA hai ki 10vIM zatI I. ke madhya lagabhaga donoM ina prAcIna paTTAvaliyo (therAvaliyoM) kI prAcInatama hI paramparAoM ne mathurA meM apane sasthAno ke punaruddhAra upalabdha pratiyA~ bhI 12vI zatI se adhika prAcIna nahIM kA prayatna kiyA thA---prApta avazeSo se siddha hotA hai prApta hotI, ataeva unake prAdhAra para unake mUlapATha usa kAla meM, prAya' tabhI nirmita eka digambara tathA kI vAstavika prAcInatA nizcita karanA bhI kaThina hai| zvetAmbara mandira kakAlI TIlA sthita prAcIna stupa ke yaha sabhava hai ki ve devaddhigaNI ke uparAnta bhI kaI bAra Asa-pAsa vidyamAna the| ataeva yaha kahanA to kaThina hai parivartita, mazodhita, savadhita prAdi huI ho| ki kisane kisakA anukaraNa kiyA, sabhava hai dono ne jisa rUpa meM bhI ye upalabdha hai, nandI sUtra kI paTTAmahayoga sadbhAva pUrvaka hI yaha punaruddhAra kArya kiyA ho valI me to gaNa-zAkhA-kulo kA koI ullekha hI nahI aura usI upalakSa meM isa kArya kA netRtva karane vAle hai / kalpasUtra therAvali ke do saskaraNa prApta hote haiubhaya sampradAya ke prAcAryoM meM apanA-apanA mAthura sagha eka 'makSipta vAcanA', dUsarI 'vistAra vAcanA' / sakSipta sthApita kiyA ho / eka bAta aura dhyAna dene ko hai ki vAcanA meM bhagavAna mahAvIra 11 gaNadharo ke nAma aura matharA meM isake pUrva digambara-zvetAmbara bheda lakSita nahI gotra tathA unake uparAnta sudharma se lekara vajrasena payanta hotaa| aura jabaki usame prAcIna zilAlekho se akita 15 thero ke nAma aura gotra anutrama se diye hai| umame (tathA lekha rahita bhI) sabhI jina pratimAe~ pUrNatayA / have nambara para suhasti ke ziSya yugala-musthita aura digambara hai, una lekhoM me ullikhita uparokta gaNa- supratibaddha kA nAma diyA hai aura unakA samuccaya vizeSaNa gacchAdi meM se aneka kA ullekha kevala zvetAmbara anu- 'koDiya kAkadaNa' batAyA hai| ina dono kA thera pada thatiyoM meM hI prApta hotA hai, kisI digambara grantha meM sa kta rahA mUcita hotA hai| atima thera vajrasena ke abhI taka nahI huA hai| cAra ziSyA-nAila, pomila, jayanta aura tApasa se __zvetAmbara sampradAya kI paTTAvAliyo-gurvAvAliyo nAilI, pomilA, jayantI aura tapasvI nAmaka cAra Adi me kalpasUtra therAvalI aura nadIsUtra paTTAvalI hI zAkhAyo ke cala nikalane kA nirdeza karake yaha paTTAvalI sarvaprAcIna mAnI jAtI hai| ina dono ke mUla racayitA samApta ho jAtI hai| kintu isake uparAnta vistAra zvetAmbara prAgamoM ke sakalana eva pustakArUr3ha kA vAcanA' me uparokta 15 thege ke sambandha me katipaya devaddhigaNI kSamAzramaNa (453-466 I.) batAye jAte anya sUcanAeM bhI dI hai jinameM prAcIna gaNa, zAkhA, hai| katipaya niyuktiyo (chaThI zatI I0), vasudeva hiDi kulo prAdi kI utpatti kI kathAe~ ullekhanIya eva isa (6-7vI zatI), haribhadrIya vizeSAvazyaka bhASya (8vI prasaga me mahattvapUrNa haiM / zatI I.) bhadrezvara kI kathAvalI (11vIM zatI) aura (kramazaH)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ke lie tIna sujhAva prAcArya zrI tulaso vigata do hI dazako meM hama sabane sAmAjika aura saMvatsarI parva rASTrIya sthitiyo me itane virATa parivartana dekha lie jaina-samAja kI bhAvAtmaka ekatA ke lie atyanta hai. jitane hamAre pUrvaja zatAbdiyA aura sahasrAbdiyoM meM apekSita hai ki samagra jaina samAja kA saMvatsarI parva eka dekhA karate the / zAsana-tantra badalA hai, artha-tantra badalA hai ho| isase jaina-samAja meM eka nayA ullAsa va nayA bala va nAnA sAmAjika mUlya badale hai| vartamAna sthitiyo meM pAyegA, aisA vizvAsa hai| vigata ke itihAsa ko dekhate usa varga va usa samAja ke lie svAbhimAna kA jIvana jI hue yaha kArya kaThina lagatA hai, kintu vartamAna kI apelenA kaThina hai, jo kevala apane Dharre para hI avalambita na hai, jA kevala apana Dhara para hA avalAmbata kSAo ko samajhate hue hame ise sarala banA lenA rahatA hai| caahie| prAgraha hara samanvaya ko kaThina banAtA hai aura Aja majadUra, kisAna va harijana sabhI apane saMgaThana udAratA use sarala / zvetAmbaro me samvatsarI sambandhI ke bala para Age bar3ha rahe hai, apane prAcAra-vicAra va matabheda caturthI yA pacamI basa itane meM samA jAte hai| rahana-sahana kI paddhatiyA~ badala rahe hai aura vibhinna digambaro meM daza lAkSaNika umI pacamI se prArambha hote kSetroM meM prabhAva ajita kara rahe hai| jaina samAja to sadA hai| zvetAmbara paramparAe yadi caturthI yA pacamI ke vikalpa se hI dUradarzI samAja rahA hai| deza-kAla ke sAtha usane se kevala pacamI ke vikalpa ko apanA letI hai to ve sadA hI sAmajasya baiThAyA hai| vaha jitanA artha-pradhAna hai paraspara me eka ho hI jAtI hai sAtha hI digambara samAja utanA buddhi-pradhAna bhI hai| isa samAja ke prAcArya va muni ko bhI ve eka-sUtratA meM jor3a letI hai| usa sthiti meM bhI yuga-draSTA rahe hai| deza-kAla ke anurUpa anusUcana ve digambara samAja kA bhI naitika dAyitva ho hI jAtA hai sadA se hI samAja ko dete rahe hai| nAnA vAdI va nAnA ki vaha apane daza lAkSaNika parva ke antima dina kI bhautika vicAra-saraNiyo se sakula vartamAna yuga me unakA taraha grAdi ko bhI AdhyAtmika mahatva dekara jaina ekatA dAyitva aura bar3ha jAtA hai ki ve yathAsamaya yathocita kI kaDI ko aura sudRDha kre| mArga-darzana samAja kA kre| vartamAna yuga meM jIne kI isa parikalpanA me na kisI paramparA kI nyUnatA hai, aura vikAsonmukha bane rahane kI pahalI zarta hai-saMgaThana / na kisI paramparA vizeSa kI adhiktaa| yata kicita jaina samAja aneka zAkhAgro va upa-zAkhAyo me ba~TA hai| sabhI ko badalanA par3atA hai aura bahuta kucha sabhI kA bIsapatha aura terApatha----ye do upazAkhAe~ digambara samAja surakSita raha jAtaH hai / prazna rahatA hai ciratana paramparAmo kI haiM tathA mUrtipUjaka, sthAnakavAsI va terApatha--ye tIna me yatkicit bhI parivartana karane kA hamArA adhikAra upazAkhAeM zvetAmbara samAja kI hai / kucha anya bhI rahatA hai kyA ? isakA uttara paramparAe~ hA svaya de detI pravAntara zAkhAe~ hogI / sabhI zAkhA-prazAkhAgro me hai| itihAsa aisI anaginata paramparAe~ hamAre sAmana maulika bheda bahuta kama hai / jo hai use aura kama karanA, rakhatA hai jo deza-kAla ke sAtha banatI hai aura deza-kAla aAja hamArA sabakA kartavya hai| isa dizA meM Age bar3hane ke sAtha badalatI rahI hai| zAstrIya paramparAoM kI bhI ke lie maiM vi0 sa0 2021 tathA vIra nirvANa samaya-samaya para navIna vyAkhyAe~ banI hai| ekAntavAditA sa0 2461 ke vIra nirvANa divasa-dIpAvalI parva para se haTakara socane se aise aneka mArga sahaja hI mila sakate samagra jaina samAja ke sammukha tIna sujhAva prastuta karatA hai jo zAstra aura paramparA se avarodha rahakara hame rAstA de sakate hai|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja ke lie tIna sujhAva akhila bhAratIya jana pratinidhi saMgaThana samagra jaina samAja ke pratinidhitva ke lie eka sudRDha akhila bhAratIya jaina pratinidhi saMgaThana kI nitAMta apekSA hai| sabhI pramukha sampradAyo athavA sampradAyo kI pratinidhi sasthAoM dvArA preSita pratinidhi saMyukta rUpa se jainadharma ke sArvabhauma hito ke sarakSaNa va vikAsa para vicAra kara sake va tadnukUla pravRtta ho sake, yaha usa saMgaThana kA dhyeya ho / sayukta rASTrasagha isa bAta kA udAharaNa hai ki paramparA virodhI rASTra bhI eka saMgaThana meM A sakate hai tathA mAnava hita kI aneka pravRttiyoM saMyukta rUpa se ve calA sakate hai / jaina zAkhA prazAkhAo ke to matabheda hI nagaNya hai / syAdavAda sabakA AdhAra hai / jainatva ke saMrakSaNa aura vikAsa meM sabakA rasa hai / aisI sthiti meM yaha jaga bhI asambhava nahI lagatA ki aisA sarvamAnya sagaThana jaina samAja banA hI nahI sakatA va usakI upayogitA se lAbha uThA hI nahI sakatA / apekSA hai kucha hI sakriya logo ke Age baDha kara kadama uThAne kI / bhagavAna mahAvIra ko 25vI nirvANa zatAbdI yaha suvidita hai ki Aja se ThIka 10 varSa bAda mahAvIra nirvANa ke 2500 varSa pUrNa ho rahe hai| sabhI jaina paramparAe~ etad viSayaka kAla-gaNanA meM eka mata hai / jainadharma kI prabhAvanA kA yaha sundara avasara hai| bauddhoM ne sihalI paramparA ke grantha 'mahAvaza kI kAla-gaNanA ke anusAra kucha hI varSa pUrva buddha nirvANa ke 2500 varSa ullekhanIya samAroha se manAye the saba bauddha paramparAeM mahAvaza kI isa kAla gaNanA se sahamata nahIM thI, phira bhI usa samAroha ko antarrASTrIya rUpa dene ke lie sAtha diyA / vizva ke kone-kone me eka sAtha buddha kA sandeza pratidhvanita huaa| jaina samAja ke sAmane bhI aisA hI avasara hai / kAla-gaNanA me jisa prakAra samasta jainamAnyatAeM eka hai, usI prakAra yadi samagra jaina samAja 221 samati hokara 25vI mahAvIra nirvANa zatAbdI vizeSakara tyAga aura tapasyA se manAe~ to sacamuca hI jainadharma ko eka nava-jAvana mila sakatA hai| usakA gauravapUrNa itihAsa, usakA syAdvAda mUlaka darzana va ahisA mUlaka AcAra eka sAtha vizva ke sAmane yA sakatA hai| tyAga, tapasyA va dharma-prabhAvanA mUlaka Ayojano se jaina samAja kRtArtha ho sakatA hai| apekSA hai vyavasthita va yojanAvada upakrama kI / isa samAroha kI saphalatA ke lie yathAsamaya akhila bhAratIya jaina pratinidhi saMgaThana banane kI tathA savatsarI parva bhI taba taka hamArA eka hone kI apekSA hai / isa sthiti me hama sabhI ko avilamba isa dizA me dattacitta ho jAnA caahie| saMkSepa meM maiMne ye tIna bAte jaina samAja ko subhAI hai| AzA hai, sabhI zAkhA prazAkhAnoM ke prAcArya, AdhyAya, muni tathA pratinidhi saMgaThana ina para sahRdayatA se vicAra kareMge / isa apekSAzIla yuga meM bhI yadi jaina samAja ne kucha karake nahI batAyA to Ane vAlI pIDhI vartamAna pIDhI kI akarmaNyatA va adUradarzitA para anutApa karegI / jaMna zikhara sammelana ukta sArI pari kalpanAo ko sAkAra rUpa dene ke lie samagra jaina prAcAryoM va prabhAvazAlI muniyoM kA eka zikhara sammelana zIghra hI prAyojina hone kI apekSA hai, jisase sabhI samAjoM ke agraNI dhAvako kA sammilita honA ucita hogaa| yaha sammelana kahA~ ho, kaba ho, aura ho sabhI prazna vicAraNIya hai| apekSA hai, sabhI muni va agraNI zrAvaka isa viSaya para vicAra kare va apane-apane sujhAva prastuta kreN| apane-apane sujhAva prastuta kreN| isa prakAra kA zikhara sammelana hama saba milakara kara sake to jaina-zAsana ke lie sacamuca hI vaha eka svarNima ghaTanA hogI /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika ke cAra zodha-TippaNa munizrI nathamala jI dAvakAlika sUtra me aneka zabda aise hai jo prAcIna paramparAmo aura saMskRti ke dyotaka hai| hama yahA 'dhUva- Neti', 'haDa', 'siNANa' aura 'padmaga' ina cAra zabdoM kI mImAMsA prastuta karate hai| isakA prAdhAra agastyasiMha sthavira tathA jinadAsa cUNi dvaya aura haribhadrasUri kI TIkA hai| 1. dhUma-netra (dhUva-Netti) zira-roga se bacane ke lie dhUmrapAna karanA athavA dhUmra-pAna kI zalAkA rakhanA athavA zarIra va vastra ko dhUpa khenA-yaha agastyasiha sthavira ko vyAkhyA hai| jo kramazaH dhUma, dhUma-netra aura dhUpana ke AdhAra para huI jinadAsa mahattara ke anusAra roga kI AzaMkA va zoka Adi se bacane ke lie athavA mAnasika AhlAda ke lie dhUpa kA prayoga kiyA jAtA thaa| nizItha meM anya tIthika aura gRhastha ke dvArA ghara para lage dhUma ko utaravAne vAle bhikSa ke lie prAyazcita kA vidhAna kiyA hai5 / bhASyakAra ke anusAra dadru Adi kI auSadhi ke rUpa me dhUma kA prayoga hotA thaa| ___yaha ullekha gRha-dhUma ke lie hai kintu anAcAra ke prakaraNa me jo dhUmanetra (dhUma-pAna kI nalI) kA ullekha hai, usakA sambandha carakokta varecanika, snaihika aura prAyogika dhUma se hai| prati dina dhUma-pAnArtha upayukta honevAlI vati ko dhUma-netra kA niSedha uttarAdhyayana meM bhI milatA hai| yadyapi TIkAkAro ne dhUma aura netra ko pRthak mAnakara vyAkhyA kI hai para vaha abhrAnta nahI hai / netra ko pRthak mAnane ke kAraNa unhe usakA artha prajana karanA paDA3, jo ki balAt lAyA huA-sA lagatA hai| 1. agastya caNi / / dhUga pibati 'mA sirarogAtiNo bhavissaMti' prAgegapaDikamma, ahavA "dhUmaNe" tti dhUmapAnasalAgA, dhUvetti vA appANaM vatthANi vaa| 2. uttarAdhyayana, 158 ....... "vamaNavireyaNadhUmaNettasiNANaM / pAure saraNaM tigicchiya ca ta paricAya parivvae sa bhikkhU // 3. uttarAdhyayana 158 nemicandriyA vRtti, patra 217 / netaM ti netrazabdena nettasaMskArakamiha samIrAMjanAdi gRhyte| 4. jinadAsa cariNa pR0 115 dhUvarNatti nAma ArogyapaDikamma karei dhUmapi, imAe mogAiNo na bhaviSsati, ahavA anna vatthAriNa vA dhveii| 5. nizItha 1257, je bhikkhU gihadhUma aNNautthieNa vA gAritthaeNa vA parisADAveta vA sAtijjati / 6. (ka) nizItha bhASya gAthA 768 gharadhUmosahakajje, dadu kiDibhedakacchu agtaadii| gharadhUmammi Nibadho, tAjjAtima sUyaNaTThAe / (kha) carakasahitA sUtra 3 / 4-6, pR. 26 ___kuSTha, dadru, bhagandara, arza pAmA Adi rogoM ke nAza ke lie kaI yoga batalAe hai| uname chaThe yoga meM aura vastuoM ke sAtha gRha-dhUma bhI hai mana zIlAle gRhadhUma elA kAzIsamustArjunarodhramarjA. // 4 // kuSThAni kRcchANi navaM kilAsaM surendralupta kiTima bhagandarAzasyapacI sapAmAM hanyuH prayuktAstvacirAnnarANAma // 6 //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAlika ke cAra zodha-TippaNa prAyogikI varti, snehanArtha upayukta honevAlI varti ko snaihikI- varti aura doSa - virecana ke lie upayukta hone vAlI bAta ko recanikI bati kahA jAtA hai| prAyogikI barti ke pAna kI vidhi isa prakAra batalAI gaI hai --SI prAdi sneha se cupar3a kara barti kA eka pArzva dhUma-netra para lagAe aura dUsare pAva para yAga lgaae| isa hitakara prAyogikI vati dvArA dhUmanyAna kareM / uttarAdhyayana ke vyAkhyAkAroM ne dhUma ko menasila zrAdi se sambandhita mAnA hai2 / caraka me menasila prAdi ke dhUma ko ziro vivecana karane vAlA mAnA gayA hai3 / dhUma-netra kaisA honA cAhie, kisakA honA cAhie aura kitanA baDA honA cAhie tathA dhUmrapAna ko aura kaba karanA cAhie, inakA pUrA vivaraNa prastuta prakaraNa meM hai| suzruta ke cikitmA-sthAna ke cAlIsave adhyAya me dhUma kA vizada varNana hai| vahA~ dhUma ke pA~ca prakAra batalAe hai / carakokta tIna prakAro ke atirikta 'mana' aura 'vAmanIya' ye do aura hai / nAga me pana aura payAna dono kA niSedha 4 / zIlAka mUri ne isakI vyAkhyA me piyA hai ki muni zarIra aura vastra ko dhUpa na de zraura vAsI Adi ko miTAne ke lie yoga-varti-niSpAdita dhUma na pIe5 / sUtrakAra ne dhUpa ke artha meM 'pUrNa' kA prayoga kiyA hai aura sarvanAma ke dvArA dhUpa ke artha me usI ko grahaNa 1. caraka sUtrasthAnam 5 / 21 zuSka nigarbhA tA yatidhamaneAvAnaraH / snehAktAmagnisapluSTA pivetprAyogikI sukhAm // 2. uttarAdhyayana 1518 nemicandriyA vRtti, patra 217 dhUma manaH zilAdisambandhi 3 caraka sUtrasthAnam 5 / 23 zvetA jotiSmatI caMda haritAlaM mnHshilaa| gandhAzcAgurupatrAcA dhUmaH zIrSavirecanam // 4. (ka) sUtrakRtAga 2 / 1 / 15 patra 217 No dhUvaNe, No vaM paribhAviejjA / 5. ( kha ) vahI, 2 / 4 / 67, patra 370 No dhUvarita vizrAite / 223 kiyA hai| isase jAna paDatA hai ki tAtkAlika sAhitya meM dhUpa aura dhUma dono ke lie 'dhUvaNa' zabda kA prayoga pracalita thA / haribhadra sUri ne bhI isakA ullekha kiyA hai| prastuta zloka me kevala 'dhUvaNa' zabda kA hI prayoga hotA to isake dhUpa aura dhUma ye dono hI dhayaM ho jAte, kintu yahA~ dhUpa-paMti' zabda kA prayoga hai isalie isakA sambandha dhUmapAna se hI honA caahie| vamana, virecana aura vastika ke sAtha 'dhUma-netra' kA nikaTa sambandha hai6 / isalie prakaraNa kI dRSTi se bhI 'ghUpana' kI apekSA 'dhUmanetra adhika upayukta hai| hai agastya siMha sthavira ne 'dhUvaNotti' pATha ko mUla mAnA aura 'dhUmaNetti' ko pAThAntara haribhadarine mUla pATha 'dhUtraNetti' mAnakara usakA saMskRta rUpa dhUpana kiyA hai| aura matAntara kA ullekha karate hue unhoMne isakA artha dhUma-pAna bhI kiyA hai| parva kI dRSTi se vicAra karane para cUNikAro ke anusAra mukhya artha dhUmapAna hai aura dhUpakhenA gauNa artha hai / TIkAkAra ke zrabhimata meM dhUpa- khenA mukhya artha hai aura dhUma-pAna gauraa| isa sthiti me mUlapATha kA nizcaya karanA kaThina hotA hai, kintu isake sAtha jur3e hue 'iti' zabda kI artha-hInatA aura uttarAdhyayata me prayukta 'dhUmana' ke mAdhAra para aisA lagatA hai ki mUla 'bhramaNa' yA '' rahA hai| bAda meM pratilipi hote. hote yaha 'dhUvaNe' tti ke rUpa meM badala gayA aisA sambhava hai / prAkRta ke liMga tantra hote hai, isalie sambhava hai ki yaha 'dhUvaNetti' yA 'dhUmaNetti' bhI rahA ho / bauddha bhikSu dhUmapAna karane lage taba mahAtmA buddha ne unheM ghUmanetra kI anumati dI phira bhikSu vanaM raupya 1 6. sUtrakRtAGga / 1 / 15, TIkA patra 266 tathA no zarIrasya svIyavastrANA vA dhUpana kuryAt nApi kAsAdyapanayanArtha evaM yogavatinipaditamApibediti / 7. caraka sUtrasthAna 5 / 17 / 37 8. dhagatyasiMha cUrNa-pUrvameti sigogo 2. hAribhadrIya TIkA, patra 110 dhUpanamityAtmavastrAderanAcaritam prAkRtasaMnyA anAgatavyAdhinivRttaye dhUmapAnamityanye vyAcakSate /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 anekAnta prAdi ke dhUma-netra rakhane lge| isase patA lagatA hai ki 'haDa' vanaspati 'haDha' nAma se bhI jAnI jAtI thii| bhikSayoM aura sanyAsiyo meM dhUma pAna ke lie dhUma-netra haribhadra sUri ne isakA artha eka prakAra kI prabaddhamUla rakhane kI prathA dI, kintu bhagavAna mahAvIra ne apane vanaspati kiyA hai7 / jinadAsa mahattara ne isakA artha draha, nirgranthoM meM ise rakhane kI anumati nahIM dii2| tAlAba Adi me hone vAlI eka prakAra kI chinnamUla 2 haTa (haDo) vanaspati kiyA hai / isame patA calatA hai ki 'haDa' binA sUtrakRtAGga meM 'haDa' ko 'udaka-saMbhava' vanaspati kahA mUla kI jalIya vanaspati hai| gayA hai| vahA~ usakA ullekha udaka, avaga, paNaga, sevAla, suzruta meM mevAla ke mAtha 'haTa' taNa padmapatra prAdi kalambuga ke mAtha kiyA gayA hai3 / 'prajJApanA' sUtra meM kA ullekha hai / isame patA calatA hai ki saskRta me 'haDa' jalaruha vanaspati ke bhedoM ko batAte hue udaka Adi ke kA nAma 'haTa' pracalita rahA / yahI haTa se pAcchAdita jala mAtha 'haDha' kA ullekha milatA hai4| isI sUtra meM sAdhAraNa ko dUSita mAnA hai / isase yaha niSkarSa mahaja hI nikazarIrI bAdara-vanaspatikAya ke prakAro ko batAte hae 'haDha' latA hai ki 'haDa' vanaspati jala ko AcchAdita kara rahatI vanaspati kA nAma pAyA hai| prAcArAGga niryakti me hai / 'haDha' ko maskRta me 'haTa' bhI kahA gayA hai10|| ananta-jIva vanaspati ke udAharaNa dete hue sevAla, kattha, haDa' vanaspati kA artha kaI anuvAdo meM ghAsa 11 athavA bhANikA, avaka, paNaka, kiNNava Adi ke sAtha 'haDha' kA vRkSa 12 kiyA gayA hai / para uparyukta varNana se yaha spaSTa hai ki nAmollekha hai 6 / ina samAna lekho se mAlama hotA hai ki 1. degyo pRSTha 63, pAda-TippaNa naM08 abaddhamUlo vanaspati vizeSa / 2. vinayapiTaka. mahAvagga 8 / 2 / 7 : jinadAsa caNi, pRSTha 86 bhikkha uccAvacAni dhUmanetAni-sovaNNamaya haDho NAma vaNassaivisemo, mo dahatalAgAdiSa chiNNarUpimaya / mUlo bhavati / 3. sUtra vRtAGga 213154, patra 346 6. suzruta (mUtrasthAna) 457 prahAvara purakkhAyaM ihegatiyA sattA udagajoNiyA tatra yat pakavAlahaTatRNapadmapatraprabhRtibhiravacchanna udagasaMbhavA jAva kammaniyANeNa tatthabukkamA NANA zazisUryakiraNAnila bhijuSTa gandhavarNA mopamaSTaca vihajoNiesu udaesa udagattAe avagattAe paNagattAe tAvyApannamiti vidyAt / sevAlattAe kalabugattAe haDatAe kase rugatAe-- 10. prAcAgaga niyukti, gAthA 141, patra 54 viuTTanti sevAlakatthabhANikA vakapanakakiNvahaThAdayo nantajIvA 4. prajJApanA 1145, pRSTha 105 gditaa| 11. (ka) Das. (kA0 vA0 abhyaGkara) noTsa, pR0 13 se ki taM jalaruhA ?, jalamhA praNega vihA pannattA / The writer of the Vritti explains it as a tajahA-udae, avae, paNae, sevAle, kalabuyA, haDheya / kind of grass which leans before every breeze that comes from any direction. 5. vahI, 1145, pRSTha 108, 106 (kha) samIsAjano upadeza (go0jI0 paTela) pR0 16 se ki taM sAhAraNasarIrabAdaravaNassa ikAiyA ? / UMDAM mUla na hovAne kAraNe vAyuthI pAma tema phekAtA sAhAraNasarIrabAdaravaNasma ikAiyA aNogavihA 'haDa' nAmanA ghaaspnnttaa| tajahA-kimirAsi bhaddamutthA NAgalaI pelugA 12. dazavakAlika (jI0 ghelAbhAI), patra 6 iya / kiNhe paule ya ha harataNuyA ceva loyANI / haDa nAmA vRkSa samudrane kInAre hoya che / tenu mUla prAcAroga niyukti, gAthA 141, pRSTha 54 barAbara hotU nathI, ane mAthe bhAra ghaNo hoya che ane sevAlakatthabhANiyapravae paNae ya kinae ya ha / mamudrane kInAre pavananu jora dhaNu hovAthI te vRkSa ee aNantajIvA bhaNiyA maNNe loyANI // ukhaDIne samudramA paDe ane tyA herApherA karyA kare /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazarvakAlika ke cAra zoSa-TippaNa ye dono zuddha hai| 'haTa' kA artha jalakumbhI kiyA gayA hai 1 / isakI pattiyA bahuta bar3I kar3I aura moTI hotI hai / Upara kI sataha moma jaisI cikanI hotI hai| isalie pAnI me DUbane kI apekSA yaha AsAnI se taratI rahatI hai / jala-kumbhI ke pATha paryAyavAcI nAma upalabdha hai2 / 3. gandha - cUrNa ( siNANaM ) dazakAlika 6 / 63 me 'siNANa' zabda AyA hai / usakA artha cUrNa hai TIkAkAra ne 'snAna' ko usake prasiddha artha aga-prakSAlana me grahaNa kiyA hai3 / vaha sahI nahIM hai| bRdvi me isako vizeSa jAnakArI nahIM milatI phira bhI usase yaha spaSTa hai ki yaha koI udvartanIya gandha dravya hai4 / umAsvAti ne isako prANendriya kA viSaya batalAyA hai5 / usase bhI isakA gandha-dravya honA pramANita hai| moniyara-moniyara viliyamsa ne bhI apane sskRt| agrejI ko meM isakA eka artha sugandhita cUrNa kiyA hai6|| 1. suta (sUtrasthAna) 4547 pAda-TippaNI na0 1 meM uddhRta aza kA artha haTa jalakumbhikA abhUmignamUlastRNavizeSaH ityeke / 2. zAligrAma niSaSTa bhUSaNa, pRSTha 1230 kumbhikA vAriparNI ca vArimUlI samUlikA / AkAzamUlI kutRNaM, kumudA janavalkanam // 3 hAribhadrIya TIkA, patra 206 'snAna' pUrvoktam / 4. agastya cUrNi siNANa sAmAyigaM uvaNhANa prathavA gandhavaTTavo / 5. ( ka ) prazamarati prakaraNa 43 snAnADaza rAgavartikavarNakadhUpAdhivAsapaTavAsaiH / amitamanasko madhukara iva nAzamupayAti // (kha) prazamarati prakaraNa 43 snAnAmaMgalaprakSAlanaM cUrNam / Page 6. A Sanskrit English Dictionpry. 1266: Anything used in ablution (E. G. water, Perfumed Powder) 4. padma- kesara ( paumanANi ) agastya cUrNi7 ke anusAra 'padmaka' kA artha 'padmakesara' athavA kukuma, TIkAkArada ke anusAra usakA artha kukuma aura kesara tathA jinadAsa cUrNi ke anusAra kukuma hai| sara moniyara-moniyara viliyamsa ne bhI isakA artha eka vizeSa sugandhita dravya kiyA hai10 / padmaka kA prayoga mahAbhArata me milatA hai-tulAdhAra ne jAjali se kahA "maiMne dUsaro ke dvArA kATe gaye kATha aura ghAsa phUsa se yaha ghara taiyAra kiyA hai / pralayataka ( vRkSa vizeSa kI chAla), padmaka (padmAkha), tugakASTha tathA candanAdi gandha-dravya eva choTI-baDI vastuno ko maiM dUsaro se kharIda kara becatA hU~11 / " suzruta meM bhI isakA prayoga huA hai-- nyagrodhAdi gaNa meM kahe prAmra se lekara nandI vRkSa paryanta vRkSa kI tvacA, zaMkha, lAla candana, mulahaThI, kamAna, gairika, bhajana ( suramA), maMjITha, kamalanAla, pacAsa-inako bArIka pIsa kara dUdha me ghola kara zarkarAmadhu milA kara, bhalI prakAra chAnakara ThaNDA karake jalana anubhava karate rogI ko basti deve 12 / 1 agastya cUrNi 'pauma' kesara kukuma vA 8. hAribhadrIya TIkA, patra 206 padmakAni ca kukumakesarANi / 6. jinadAsa cUrNi, pRSTha 232 7. 225 pauma kukuma bhaNNai / Page, 10. A Sanskrit English Dictionary. 584. Padmaka-A Particular Substance. 11. mahAbhArata zAntiparva, zradhyAya 262, zloka 7 paricchinnaH kASThatRNamayeda zaraNa kRtam / alakta tuDga gandhAzcAMcyAvacAstathA / / 12. suzruta, uttara bhAga 36, 148 AmUdInA tvayaM candanAmalakotpalaiH // gaurikAMjanamaMjiSThAnAtAnyava padmakam / lakSNApiSTaM tu payasA zarkarAmadhusaputam //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ neminAha cariu zrI agaracanda nAhaTA uttara bhArata kI sabhI prAntIya bhASAzrI kI jananI apabhraMza bhASA me 8vI zatAbdI se lekara saMvat 1700 taka meM jo vizAla sAhitya kA sRjana huA, usameM kati paya siddhoM tathA 'sandeza rAsaka' ke atirikta jitanA bhI sAhitya hai vaha sabhI jaina vidvAnoM kI racanA hai| zvetAmbara aura digambara ina donoM sampradAya ke kaviyoM ne vividha prakAra kA aura bahuta bar3A sAhitya apabhraMza me racA hai / usame se di0 apabhraMza sAhitya kI jAnakArI to kAphI prakAza meM yA cukI hai para svetAmbara apana za sAhitya kI jAnakArI bahuta ho thor3I pragaTa ho sakI hai| kyoMki kucha racanAe~ to prAkRta aura saMskRta granthoM meM sammilita hai aura bahuta-sI racanAe~ aba bhI aprakAzita avasthA meM hI par3I hai / una racanAo kA itanA adhika pracAra bhI nahIM huA, isalie di0 apabhraMza racanAoM kI taraha unakI hastalikhita pratiyoM bhI adhika nahIM miltii| mahatvapUrNa racanAo kI bhI eka-do pratiyA~ hI kisI bhaMDAra meM prApta hai, udAharaNArtha prastuta lekha meM zve0 apabhraza sAhitya ke sabase bar3e kAvya kA sakSipta vivaraNa diyA jA rahA hai / isakI eka prAcInatama tAr3a-patrIya prati jaisalamera bhaNDAra me hai / isI taraha 'vilAsa vai kahA' nAmaka bahuta hI sundara kathA-grantha kI 2 tADapatrIya pratiyA~ bhI jaisalamera bhaNDAra meM hI hai| 'sayama majarI TIkA' kI bhI ekamAtra prati bhaNDArakara oriyaNTala insTITyUTa, pUnA meM hai / isI taraha jina prabhari kI kaI apanA racanAe~ hai para unakI tAr3apatrIya pratiyA~ kevala pATaNa ke jaina bhaNDAra meM hI prApta hai / di0 apabhraMza sAhitya me bar3e-bar3e kAvya adhika hai| i0 apabhraMza sAhitya me neminAha carica' aura vilAsa baI- kahA ke atirikta sabhI choTI-choTI racanAoM ke rUpa meM hai 'vilAsa baIkahA' kI kathA aura pratiyoM kA sakSipta paricaya maiMne apane anya lekha meM diyA hai, jo uttara pradeza sarakAra kI ora se prakAzita 'tripathagA' nAmaka patrikA meM chapane bhejA huA hai / isa kAvya kA parimANa 3620 zloka kA hai jaba ki prastuta lekha me jisa 'neminAha cariu' kA varNana prastuta kiyA jA rahA hai usakA parimANa 2032 iloka kA hai| arthAt 'vilAsa naI kahA' se duganI se bhI adhika hai| rAyapura ke DA0 devendrakumAra jaina ko maiMne 'vilAsavaI kahA' kI pratilipi ahamadAbAda se prApta karane kI sUcanA dI thI1 / tadanusAra unhoMne usako magAkara par3hA to unakA kahanA hai hai ki samUce apabhraMza kathA sAhitya me 'vilAsavaI kahA~" sabase sundara hai| unhoMne isa kathA kA vizeSa paricaya apane zodha prabandha me diyA hai / minAha cariu bar3agaccha ke zrIcandra sUri ke ziSya haribhadrasUri kI racanA hai| isakA sarvaprathama paricaya DA. haramana jAkobI ko prApta huA thA / unhoMne usa kAvya ke 343 raDDA padyo vAle sanatakumAra carita ko san 1921 me sampAdita karake jarmanI se prakAzita kiyA thaa| meda hai ki 43 varSa bIta jAne para bhI isa mahatvapUrNa mahA kAvya ke prakAzana kI bAta to dUra para usako par3ha kara Avazyaka vivaraNa prakAzita karane kA bhI Ajataka kisI ne kaSTa nahI uThAyA, yadyapi san 1923 meM prakAzita jaisalamera jaina bhANDAgArIya jaina prathAnAma sUcIpatram ke pRSTha 27-28 me isa kAvya ke Adi aura anta ke kucha padya bhI prakAzita hue the| phira bhI apabhraMza sAhitya para svatantra zodha pravandha likhane vAle DA0 harivaMza kochar3a ne apane 'apabhraMza sAhitya' nAmaka grantha ke pRSTha 223-226 meM sanatakumAra caritra kA to paricaya diyA hai para nemi nAha cariu' kA kevala koSThaka meM nAmollekha ke atirikta 1. DA0 yAkovI ke san 1615 ke lagabhaga ukta prati rAjakoTa ke eka muni ke pAsa milI vaha prati ne sAtha le gaye the / anyatra bhI jarUra hogii|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ neminAha carita 227 kucha bhI vivaraNa nahIM diyA hai| paM0 paramAnanda jaina neminAha cariu aura candraprabha caritra donoM ke parimANa zAstrI ne apane grantha 'jana-grantha-prazasti saMgraha' kI meM eka bhI zloka kA antara kaise nahI pAyA ? malliprastAvanA ke pRSTha 41 meM 'sanatakumAra cariu' ke atirikta nAtha caritra kA parimANa bhI 1000 zlokoM kA jina-ratna haribhadra ke nemikumAra cariu kA alaga se ullekha kiyA koSa meM batalAyA hai| isa taraha upalabdha tInoM tIrthaGkara hai aura use mudrita likha diyA hai, para patA nahI unake karIba 25000 zloka parimita hai| isase zrI mohanalAla 'mudrita' kA AdhAra kyA hai|' sanatakumAra cariu 'nemi- desAI ne apane 'jaina sAhitya no itihAsa' pRSTha 276 meM nAha cariu' kA hI praza hai, sambhava hai isakI unheM jAna- yaha vicAra vyakta kiyA hai ki isa hisAba se yadi 24 kArI na ho| isalie dono ke nAma alaga-alaga de diye tIrthaGkaroM kA caritra unhone likhA ho to una saba kA aura prakAzita hai to sanatakumAra cariu para usake prAge parimANa 2 lAkha zloka ke karIva kA aayegaa| candaprabha mudrita na likhakara nemikumAra cariu ke mAge mudrita zabda aura mallinAtha caritra prAkRta bhASA meM hai aura neminAha galatI se likha diyA hogA yA chapa gayA hogaa| cariu apamraza me| jina-ratna koSAdi me kahIM-kahIM ise man 1926 me prakAzita sva0 mohanalAla desAI ke prAkRta aura apabhra za donoM bhApa kA bhI batalAyA hai| jaina gurjara kaviyo prathama bhAga ke prArambha me 'janI gujarAtI prata. isame prAkRta kA kitanA aza hai aura apabhraza kA no itihAsa' 320 pRSTho me diyA gayA hai, usake pRSTha 72 kitanA aMza hai yaha to pUre grantha ko paDhane para hI nizcayame neminAha cariu kA sakSipta vivaraNa dete hue likhA hai pUrvaka kahA jA sakatA hai para pradhAnatayA yaha apabhraza kA ki ise DA0 jAkobI prakAzita karane vAle hai| isake hA lagatA hai| prathama bhAga meM nemi-rAjamati ke nava pUrva bhavoM kA vistRta isa mahAkAvya kI racanA savat 1216 kAtika 13 varNana hai aura dvitIya bhAga meM tIrthara caritra ke mAtha- ko azvinI nakSatra somavAra ko huI thii| prAgvATa jJAnIya sAtha zrIkRSNa aura pANDavo kA caritra bhI diyA gayA hai| sarasvatI varalabdha mahAmati pRthvIpAla kI abhyarthanA meM granya kI eka hI prati prApta hone ke kAraNa isa mahAkAvya yaha kAvya 8032 zlokoM me racA gyaa| ina saba bAto ko dekhane aura paDhane kA avasara aba taka sulabha na ho kA ullekha grantha kI prazasti me diyA huA hai| upalabdha makA imIliye zve0 apabhraza sAhitya kA sabase baDA tIno caritra grantha pRthvIpAla ke liye hI race gaye prataH kAvya hone para bhI vidvad jagata isa mahatvapUrNa grantha se usake vaza kI vistRta prazasti tIno grantho ke anta me ajJAta-sA rhaa| kavi ne dI hai| jo aitihAsika dRSTi se bhI bahuta hI 'neminAha cariu' ke racayitA bar3agacchIya haribhadra mahatvapUrNa hai| candraprabha caritra kI prAkRta bhASA kI prazasti sUri bahuta bar3e kavi aura vidvAna the| 'candraprabha caritra' pATaNa bhaNDAra sUcI ke pRSTha 252 se 256 meM prakAzita ke ullekhAnusAra inhoMne 24 tIrthaGkaro ke caritra bahuta ho cukI hai| neminAha cariu kI prazasti kA thoDA-sA vistAra se aura sundara rUpa meM banAye the1 para kheda hai aba aza jaisalamera bhaNDAra sUcI meM chapA thA para abhI muni puNyavijaya jI ne jaisalamera bhaNDAra kA uddhAra karate samaya to unake racita canpraprabha, mallinAtha aura neminAtha ina pUrI prazasti kI nakala pUrI kara lI thI ata. isa lekha meM tIna tIrtharo ke caritra hI prApta hai| iname se candraprabha prArambha ke tIna padya to jaimalamera sUcI se diye jA raha caritra kI ekamAtra tAr3a-patrIya prati pATaNa ke jaina bhaDAra hai aura anta kI pUrI prazasti muni puNyavijaya jI me hai, jo savat 1223 kI likhI huI thii| usakA grantha sampAdita, para abhI taka, aprakAzita jaisalamera-mUcI se parimANa meM bhI 8032 zloko kA hI hai| patA nahI uddhRta karake dI jA rahI hai| 1. cauvIsai jiraNapugavasucariyarayaNAbhirAma sigaaro| jaina vidvAnoM ne aneka aitihAsika sAdhanoM kA nirmANa eso viNeyadeso jAno haribhadda sUri tti / / kiyA hai, unameM grantha kI racanA aura lekhana kI prazastiyA~
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra : eka sujhAva kumAra candrasiMha duSauriyA, kalakattA samvatsarI kI parama pAvana tithi para jaina samAja me AcArya zrImada bhadrabAhU dvArA viracita kalpasUtra ke vAcana evaM zravaNa kI paramparA hai| parantu kAlAntara ke prabhAva se inake prati sarvasAdhAraNa jaina janatA ke AgrahabhAva me kramazaH hrAsa hotA jA rahA hai, jise kadApi zubha nahI mAnA jA sakatA hai / jaina dharma aura jaina darzana kI vaha amUlya nidhi - kalpasUtra, ghardhamAgadhI kiMvA prAkRta bhASA me hai aura isI bhASA me jo aba mataprAya hai-- isakA vAcana hotA hai jise yuvA pIDhI samajha nahI pAtI / yahI kAraNa hai ki ima anamola sUtra ke prati navayuvako me udAsInatA baDhatI jA rahI hai / mere isa kathana ke pIche isa sUtra ke vAcana evaM zravaNa kI pracalita paripATI ke prati kisI prakAra kI anAsthA athavA azraddhA kA bhAva kadApi nahI hai / maiM to isa tathya kI ora samAja kA dhyAna AkRSTa karanA cAhatA hU~ ki jisa kAla me AcArya bhadrabAhu mahArAja ne isa mahAna sUtra ko viracita kiyA, usa samaya ardhamAgadhI hI sarvasAdhAraNa kI bhASA thI / saMskRta ko chor3a kara ardhamAgadhI me kalpasUtra ko viracita karane ke pIche bhI prAcArya mahArAja kI yahI bhAvanA pratIva hotI hai ki vaha hama sUtra ko sarvasAdhAraNa ke lie adhikAdhika bodhagamya evaM vyApaka banAnA cAhate the| isIlie unhone isa sUtra kI tatkAlIna lokabhASA me racanA kI / zrataeva isa kalpasUtra kA hindI evaM anya prAdezika bhASAo me rUpAntara karane kI prora jaba hamArI dRSTi jAtI hai to vaha dhAcArya zrImad bhadrabAhu mahArAja ke dRSTikoNa evaM bhAvanAoM ke sarvathA anurUpa hI hai| isa mamUlya sUtra kI sArthakatA vastuta ise adhikAdhi sarala evaM bodhagamya banAne me hai / yadi samaya rahate isa anamola kalpasUtra ko bodhagamya na banAyA gayA to usame nihita bhAvanAoM evaM Adarzo kI jAnakArI ke abhAva meM paryApatA evaM kSamAyAcanA kA hamArA yaha parva kevala eka paramparAgata rIti ke rUpa me hI raha jAyagA aura jisa mahAna Adarza evaM lakSya ko yaha apane meM sajoye hue hai vaha zanai zanaiH vilupta hotA jAyegA / . vartamAna vastuvAdI yuga aura sabhyatA kI pAdha meM dharma evaM dhArmika viSayoM ke prati logoM kI AsthA, niSThA evaM ci me yo hI kamI hotI jA rahI hai| aisI sthiti me kalpasUtra kA vAcana ardhamAgadhI yA prAkRta bhASA me kiyA jAnA navayuvako ko usase vimukha karane sahAyaka hI hogA / ataeva, Aja samasta jaina samAja aura unake manIpiyo, sAcAyoM, vicArako evaM zubha-cintako se merA yaha hArdika Agraha hai ki ve jamAne ke takAje yA samaya kI maoNga se vimukha na hokara kalpasUtra ko bodhagamya banAne kI dizA meM Thoga evaM nizcita kadama uThAyeM jisase hama kalyANakArI sUtra ko sarvasAdhAraNa ke dvArA saralatApUrvana hRdayagama kiyA jA ske| prAcArya zrImad bhadrabAhu ne hama sabhI para jo asIma upakAra kiyA hai aura kalpasUtra jaise mahAn sUtra evaM usame nihita dhanamola sandezo ko pradAna kiyA hai usa mahAn sUtra ko bodhagamya banAkara unake una divya sandezo ko jana-jana taka pahu~cA kara hama kucha praza taka usa upakAra ke RNa se uRNa ho sakate hai /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMgha ke chaH aMga DA0 vidyAdhara joharA purakara, jAvarA prAcIna samaya meM jaina sagha ke cAra bhAga kiye jAte the--muni, prAyikA, zrAvaka va shraavikaa| kintu jo vyakti zrAvaka aura muni kI mImArekhA para hote haiM unakA isa vibhAjana meM ThIka taraha se varNana nahIM ho pAtA / udAhaNArtha-vartamAna samaya meM jo kSullaka athavA ailaka pada ke vyakti hai ve AcAra-grantho kI dRSTi se zrAvaka haiM kintu vyavahArataH ve sAdhuvarga me mamAviSTa samajhe jAte hai| madhyayuga me jaba digambara muni nahIM ke barAbara the taba yaha samasyA viziSTa rUpa meM sAmane pAtI rahI hogii| isa viSaya para karIba cAra zatAbdI pUrva kI eka racanA abhI hamAre avalokana me AI, jime pAThako ke lAbhArtha uddhRta kiyA jAtA hai| isa racanA kA zIrSaka 'sadhASTaka' hai / isame chappaya chada ke dasa padya hai| isake racayitA brahma jJAnasAgara hai jo kASThAmagha-nandItaTagaccha ke bha. zrIbhUSaNa ke ziSya the| vikrama kI satrahvI sadI me unakA samaya nizcita hai| jJAnasAgara ne jaina saMgha kA vibhAjana isa prakAra kiyA hai-1. zrAvaka, 2. zrAvikA, 3. paDita, 4. vratI, 5. prAyikA, 6. bhaTTAraka / bhaTTAraka ke Adarza kA kavi kA varNana paTanIya hai| yadi sabhI bhaTTAraka isa Adarza ko prApta karane kA yatna karate to mAyada bhaTTAraka-virodhI terApatha-sapradAya kA udbhava hI na huA hotA / astu, kavi kI mUla racanA ima prakAra hai: varaja tIna makAra paMcaubara prityaage| vyasana sAta gata dUra dayAbhAva anurAge // deva zAstra gRha bhAva nizibhojana prihaarii| jala prAsuka povaMta sapta tatva mana dhaarii|| dazavidha dharmAmRta piyo mithyA paMcamanatheM tyaje / brahma jJAnasAgara badati so zrAvaka jinamata bhaje // 2 // zrAvakanI jaga kahI patisahita vrata paale| mArAdhe jinadeva paMca mithyAmati ttaale| deta dAna nita cyAra jinavara pUja rcaavN| kare para upakAra bhAvanA hRdayamA bhaav|| dhare samyaktva pAle dayA garu vaMde pAtaka tyaje / brahma jJAnasAgara vadati so zrAvakanI pada bhaje // 3 // sAmAyika mana zuddha mukha navakAraha aNpe| thAvara jagama jIva tAsa ghAta mana kNpe| dharmadhyAna nita karata deva zAstra guru vaMde / pratimA pAlata pATha prAsrava sakala nikave // vyavahAra dharma pAle sadA zuddha bhAva manamA ghre| zrAvakanI te jANiye brahma jJAna ima uccare // 4 // paDita kahiye sohi johi vyAkaraNa bakhANe / paMDita kahiye sohi johi pAgama guNa jANe // paMDita kahiye sohi hasta kriyA jisa praave| paDita kahiye sohi johi saMyama vrata pAve // mahA bhiSaka zAMtika baDuM homa matra japa uccre| brahma jJAna sAgara vadati sopaDita pUjA kare // 4 // brahmacAra sohi jANa johi jinavANI rttaa| pratimA pATha gharaMta vrata sAmAyika juttaa| iMdriya kare niroSa samAvaMta gnndhaarii| madana kaSAya niroSa vyasana sAta prihaarii|| kare tIrtha samatA ghare parama sAghu pAse rahe / brahmacAra te jANiye isa vidha jJAnasAgara kahe / / 6 / / saMghASTaka seve jinavara deva dharma dazalakSaNa dhaare| gRhaseve nita sAdhu vyasana kaSAya nivaare|| dAna cyAra nita deta bAre vrata nitpaale| ratnatraya mana dharata paMca mithyAmati TAle // sAmAyika navakAra gRha kriyA sakala pAle sadA / dhAvaka te jANo nipuNa brahmajJAna bole mudA // 1 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 anekanta kahiye bAi sujANa jeha vrata pUraNa pAle / zveta vastra peharaMta dharmadhyAna ajunAle // saMyama nirmala gharata dayAbhAva bahu rAkhe / jinavara guNa dhyAyata paMcaMdriya dama zoSe // jApa japa jinarAjako paramaraya pada saMcare / bAi kahAvata so malI brahma jJAna ima uccare // 7 // paMca mahAvrata sahita malagaNa nirmala pAle / par3ata par3hAvata zAstra rAga dvaSamava TAle / viharata deza aneka dharmadhyAna pragaTAve / kare dharma udyota sakala sajjana mana bhAve / / kriyA sakala manivara taNI vividha prakAre prAcare / basa vratI te jANipe bAhma jJAna ima ucca re / / 8 / / bhaTTAraka sohi jANa bhraSTAcAra nivaare| dharma prakAze doi bhavika jIva bahu tAre // sakala zAstra saMpUrNa sUrimaMtra paaraadhe| kare gaccha uddhAra svAtmakArya baha saadhe| saumyamati zobhAkaraNa kSamASaraNa gNbhiirmti| bhaTTAraka sohi jANiye kahata jJAnasAgara pati // 6 // zrAvaka guNa bhaMDAra zrAvakanI aru paDita / brahmacAra vratadharma prAjikA pApavikhaMDita // paMca mahAvata dhIra vIra cAritra nidhAnaha / bhaTTAraka guNapUra pAvata tribhuvana mAnaha // sakala dharma udyotakaraNa saMghASTaka pAvanamati / bhAvasahita nita seviye kahata jJAnasAgara yati // 10 // [pR0 226 kA zeSa] vara-vAri-turaga-kari-rayaNavisayalakkhaNa visiTTiNa, ehu samatthiu kaha vi niyapariyaNasAhajjammi / tayaNu lihA vivi putthayaha , saihi sayala siddhata / paccakkharagaNaNAe, silogamANeNa iha pabaMdhammi / pArAhivi titthA hivaha calaNa jaNiyajammata / / aTTheva yassahassA, battIsa 8032 silogayA hoti / / samaNumadhu vi vivihavatyahi paDilAhivi ja kici mae aNuciyamuvaiTTha tucchmivisesaao| appu kayakiccu karivi sahammakammiNa / ta pasiu maha suyaNA, sohatu kayappasAya tti / / niyajaNaNI jaNayai vi dhammahe u jiNanAhabhattiNa / yasyAhidvayanakhamaNimayUkhasakrAtasurapatizreNI. / puha ippAla mahAiha abbhatthaNaha vaseNa / nijalaghutAmiva kathayati, vapuSA'pi jayatvasau nemi // iha haribhaddamuNI mariNa, cariu ra iu leseNa / / yAvaccandro yAvad divAkaro yAvadamaragiriratra / yaha na tArisu vayaNavinnANu na ya mata rAjati tAvajjIyAt zrInemijinendracaritamada. / / tatapphuraNu jai vi taha vi pahubhatti jogiNa / udyallakSaNa zAstrasacayanidhIn saddharma mudrAvadhIn, ihu nemijiNesarahacariu ra iu mara gurU pasAiNa / siddhAntakasahastrapatrataraNIn sadvAdi cUDAmaNIn / / iya ihu bhuvaNa muhAvauNau suyaNahu suNahu carita / tadhvinyatarUn manobhavavadhUvaidhavyadIkSAgurUn, ahava sayaM pi hu te vivuha, citAmaNi suravi / / sAhityAmRtasAgarAn munivarAn zrIcandrasUrIn stuve // kumaravAlaha nivaha rajjammi aNahillavADai nayari anaNumuyaNabuDyaNaha magami / iti zrI candrasUrikramakamalabhasala zrI haribhadrasUri soluttara bArasaI 1216 kattiyammi terasi samAgami viracita navabhavopanibaddha zrI neminAtha astiNi rikkhiNa somadiNi, suppavitti laggammi / caritaM samAptam // 6 //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMta bha0 vIracandra kI sAhitya-sevA DA0 kastUracanda kAsalIvAla, ema. e. pI-eca DI; jayapura caudahavI-pandrahavI zatAbdI se rAjasthAnI jaina manto bane the / yadyapi inakA marata gAdI se sambandha thA lekina ne sAhitya-racanA meM vizeSa ruci lii| ina santo ke ye rAjasthAna ke adhika samIpa the aura bAgaDa pradeza meM pramukha the bhaTTAraka sakalakIrti (maM0 1443-1466), khUba vihAra kiyA karate the| jinhone sAhitya sevA ko vizeSa lakSya bnaayaa| bhaTTAraka manta vIracandra pratibhA sampara vidvAn the| vyAkaraNa sakalakIti ke pazcAt bAgaDa eva gujarAta pradeza me jitane eva nyAyazAstra ke prakADa vettA the| chanda, alakAra, magIta bhI bhaTTAraka hae unhone maskRta evaM hindI me saikar3o zAstra meM unakI vizeSa gati thii| ve jahA~ jAtaM apane kRtiyA~ likhI eva unake pracAra meM atyadhika yoga diyaa| bhakto kI saMkhyA bahA lete eva virodhiyA kA saphAyA kara ina santo kI racanAe~ rAjasthAnI ke adhika mamIpa hai dete| vAda-vivAda meM uname jItanA baDe-baDe mahArathiyo aura jimakI bhASA evaM zailI para gujarAtI kA pUrA prabhAva ke liye bhI mahaja nahI thaa| ve mAdhu-jIvana ko pUrI taraha hai| ina manto kI mAhitya mevA kA abhI taka ucita nibhAne aura gahasthoM ko maya mina jIvana rakhane kA upadeza mUlyAkana nahIM ho sakA hai| isalie isa pora vizepa khoja dete / eka bhaTTAraka padAvalI meM unakA nimnaprakAra paricaya kI AvazyakatA hai| kucha vidvAno kI itanI adhika diyA jAtA hai.mAhitya mevA hai ki usa para eka-eka zodha-prabandha ligvA "tadva zamaNDana-kadapaMdapaMdalana vizvaloka hRdayajana jA sakatA hai aura aise vidvAno meM bha. makalakIti, brahma mahAvratIpurandagaNA navamahasapramukhadezAdhipa mahArAjAdhirAja jinadAma, bha0 zubhacandra, bha. kumudacanda, ratnakIti, moma- mahArAja zrI arjunajIvarAja sabhAmadhyaprAptamanmAnAnA kIti eva bha vIracanda prAdi hai / inhone mAhitya-sevA ke SoDazavarSaparyantazAkapAkapavavAlazAstrodanAdipi prabhRti atirikta bhAratIya purAtattva kI bahuta sevA kii| prastuta maramAhAra pagvijitAnA durvAgviAdima gapavaMtIcIkaraNa lekha meM bhaTTAraka vIracanda kI mAhitya-sevA para prakAza vajrApamAna prathamavacanakhaNDanapaNDinAnA vyAkaraNapramayaDAlA jA rahA hai| kamalamArtaNDa chandolakRtimAra mAhitya-magIta-makalatakaM ____ bhaTTArakIya balAtkAra gaNa zAgvA ke masthApaka bhaTTA siddhAntAgama zAstrasamudrapAragatAnA makalamUlAMtara guNagaNa raka devendra kI ti the jo santa ziromaNi eva bhaTrAraka padma- mANamaNDitAvavudhavara zrI vIracandra bhttttaarkaannaa.....|" nandi ke zipyo me se the| jaba devendrakIrti ne sUrata me ukta prazasti se jJAta hotA hai ki boracandra ne navabhaTTAraka gAdI kI sthApanA kI thI, usa samaya bhaTTAraka sArI ke zAmaka arjuna jIvagaja meM bahuta manmAna pAyA sakalakIti kA rAjasthAna evaM gujagata meM jabaradasta tathA molaha varSa taka nIgma pAhAra kA mevana kiyaa| prabhAva thA / sambhavata. isI prabhAva ko kama karane ke uddazya bIpacandra kI vidvanA kA inake bAda hone vAle kitane hI se devendrakIrti ne eka naI bhaTTAraka sasthA ko janma diyaa| vidvAno ne ullekha kiyA hai| bhaTTAraka zubhacandra ne apanI bhaTTAraka devendrakIrti ke pIche evaM vIracandra ke pahile tIna kArtikeyAnuprekSA kI maskRta TIkA meM inakI prazamA meM aura bhaTTAraka hue jinake nAma hai-vidyAnandi (mavat nimna padya ligvA hai - 1469-1537), mallibhUSaNa (1544-55) aura bhaTTAraka padAdhIzaH mUlasaMdhe viviraaH| lakSmIcandra (1556-52) / vIracandra bhaTTAraka lakSmIcandra ramA vIrendra-cidrUpa-guravo hi gaNezinaH // 1 // ke ziSya the aura inhI kI mRtyu ke pazcAt ye bhaTTAraka bha. sumatikIniM ne inhe vAdiyo ke lie ajeya svI
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 anekAnta kAra kiyA hai aura vAdiyoM rUpI parvata ke lie inheM vaja pahu~cane ke pUrva hI neminAtha eka cauka meM bahana se pazuoM ko ke samAna mAnA hai| apanI prAkRta pacamagraha kI TIkA meM ghirA huA dekhate hai aura jaba unhe sArathI dvArA yaha mAlUma inake yaza ko jIvita rakhane ke lie nimna-padya likhA hai- hotA hai ki ve sabhI pazu barAtiyoM ke bhojana ke lie ekatrita durvAra durvAvikaparvatAnAM bajAyamAno vrviircndrH| kiye gaye hai to unhe tatkAla vairAgya ho jAtA hai aura ve tadanvaye sUrivarapraSAno jAnAvi bhUSo gaNi gcchraajH|| kakaraNa tor3akara giranAra para cale jAte hai| rAjula ko isI taraha bha. vAdicanda ne apanI subhaga sulocanA jaba unake vairAgya lene kI bAta mAlUma hotI hai to vaha carita meM vIracandra kI vidvattA kI prazasA kI hai aura ghAra vilApa karatI hai, behoza hokara gira par3atA hai| vaha kahA hai ki kaunasA mUrkha unake ziSyatva ko svIkAra kara svaya bhI apana saba AbhUpaNo ko utAra kara tapasvI jIvana vidvAn nahI bana sakatA: dhAraNa kara letI hai| racanA ke anta me neminAtha ke vIracandraH samAzritya ke murkhA ma vido bhavat / tapasvI jIvana kA bhI acchA varNana milatA hai| taM (zraye) tyakta sarvAnna bIptyA nijita kAJcanam // phAga sarasa evaM sundara hai| kavi ke sabhI varNana anUThe isa prakAra ukta uddharaNo se vIracandra kI pratibhA, hai aura uname sajIvatA evaM kAvyatva ke darzana hote hai| vidvattA evaM lokapriyatA kA sahaja hI me AbhAsa milatA neminAtha kI sundaratA kA eka varNana dekhie : keli kamaladala komala, sAmala varaNa zarIra / vIracandra jabaradasta sAhitya-mevI the| ve saskRta, tribhuvanapati tribhuvana tilo, nIlo guNa gaMbhIra // prAkRta eva hindI gujarAtI ke pAragata vidvAna the / yadyapi mAnanI mohana jinavara, dina dina beha vipata / unakI aba taka kevala 6 racanAeM hI upalabdha ho sakI hai pralaba pratApa prabhAkara, bhavahara zrI bhagavata // 8 // lekina ve ho unakI vidvattA kA paricaya dene ke liye lIlA lalita nemIzvara, alavezvara uvAra / paryApta hai / inakI racanAo ke nAma nimna prakAra hai mahasita pakaja pakhaDI, prakhaMDI rUpi apAra // (1) vIra-vilAsa phAga (2) jambU svAmI veli ati komala gala kabala, pravimala vANI vizAla / (3) jina prAtarA (4) sImaghara svAmI gIta (5) aMgi manorama nirupama, madana.....nivAsa // 10 // sabodha sattANu (6) citta-nirodha kthaa| isI prakAra rAjula ke saundarya varNana ko bhI kavi ke 1. vIra-vilAsa phAga zabdo me paDhiya :vIra-vilAsa phAga eka khaNDa-kAvya hai jisame 22ve kaThina supIna payoSara, manohara ati utaMga / tIrthaGkara neminAtha ke jIvana kI eka ghaTanA kA varNana caMpakavarNI candrAnanI, mAnanI sohi suraMga // 17 // kiyA gayA hai| phAga me 137 padya hai| isakI eka hasta- haraNI harAvI nija vapagoDa, vapaNoDa sAha surNg| likhita prati udayapura ke khaNDelavAla jaina-mandira ke zAstra baMta supaMtI dIpaMtI, sohaMtI siraveNI bagha // 18 // bhaNDAra meM saMgRhIta hai, yaha prati savat 1686 me bha. kanaka kerI jasI pUtalI, pAtalo padamanI nAri / vAdicanda ke ziSya bha. mahIcanda ke upadeza se likhI gaI satIpa ziromaNi sundarI, bhavatarI pravani majhAri / 19 / thii| bra. jJAnasAgara isake pratilipikAra the| jJAna vijJAna vicakSaNI, sulakSaNI komala kAya / racanA ke prArambha me neminAtha ke saundarya eva zakti bAna supAtraha pokhatI, pUjatI zrI jinavara pAya // 20 // kA varNana kiyA gayA hai isake pazcAt unakI hone vAlI rAjamata rAjamatI ralIyAmaNI, sohAmaNI sumadhurIya vaannii| patnI rAjula kI sundaratA kA varNana milatA hai| vivAha aMbharambholI bhAminI, svAminI sohi surANI // 21 // ke avasara para nagara kI zobhA darzanIya ho jAtI hai tathA rUpi raMbhA su-tilottamA, uttama magi mAcAra / bArAta paraNituM puNyavaMtI tehani, nehakarI nemikumAra // 22 // bar3I saja-dhaja ke sAtha mAtI hai lekina toraNa dvAra para phAga ke anya sundaratama varNanoM me rAjula vilApa bhI
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMta bha0 vIracaMdra kI sAhitya-sevA 235 eka ullekhanIya sthala hai : varNana ke paDhane ke pazcAt zrI mUlasaMghe mahimA nilo mane devendrakIrati sUrirAya / pAThakoM ke A~sU baha nikalate hai / isa varNana kA eka sthala zrI vidyAnaM di vasudhA nilo, narapati seve pAya // 1 // para dekhiye : teha pATe udayo jati, lakSmIcaMdra jeNa prANa / kanakIya kaMkaDA moDatI, toDatI maNimi hAra / zrI mallibhUSaNa mahimA ghaNo, name gyAsudIna sulatAna // 2 // luMcatI keza kalApa, vilApa kari anivAra // teha garu caraNa kamala namI, Une valli racI che rasAla / nayaNi nIra kAjali gali, Talavali bhAminI bhuur| zrI vIracandra sUrIvara kaheM, gAMtA puNya prapAra // 3 // kima karU kahi re sAhelaDI, vihi naDi gayo majha naah| jaMba kumara kevalI havA, prame svarga mukti vaataar| kAvya ke anta mai kavi ne apanA jo paricaya diyA je bhaviyaNa bhAve bhAva se, te tarase saMsAra // 4 // hai vaha nimna prakAra hai - kavi ne racanA kAla kA koI ullekha nahIM kiyA zrI mUla saMghi mahimA nilo, jatI nilo zrI vidyAnanda / hai| sUrI zrI mallibhUSaNa, jayo jayo sUrI lakSmIcada // 135 // 3. jina prAMtarA jayo sUrI zrI vIracaMda guNida racco jiNi phAga / yaha kavi kI laghu racanA hai jo udayapura ke usI gAto sAMbhalatA e manohara sukhakara zrI vItarAga // 136 // guTake me sagrahIta hai| isame 24 tIrthakarI ke eka ke bAda jIhAM medanI meru mahIdhara, dIpasAyara jagi jAma / dUsare tIrthakara ke hone me jo samaya lagatA hai usakA varNana jihAM lagi e caMdo naMdo sadA phAga e tAma / / 137 // kiyA gayA hai / kAvya saupTava kI dRSTi se racanA sAmAnya kavi ne phAga me racanAkAla kA kahI bhI ullekha hai| bhApA bhI vahI hai jo kavi kI anya racanAo kI nahI kiyA hai| lekina yaha racanA savat 1600 ka pahala hai| do varNana dekhiye - kI mAlUma hotI hai| "uNA prauDha mAse karI varasa huMtA jaba cyAra / 2. jambU svAmI veli zrI prAdinAtha taba ziva gayA trIjA kAla majhAra // 1 // yaha kavi kI dUsarI racanA hai| isakI eka apUrNa prati sattara patha trohoM varasa, suhanoM trIyo kAla / zrI baddhamAna siddhotarA, bhaMjanI bhava jaMjAla // 2 // lekhaka ko udayapura (gajasthAna) ke khaNDelavAla jaina jeNe prAMtare jina jehavA, teha yU~ teha mAhe pApa / mandira ke zAstra bhaNDAra meM upalabdha huI thii| jo eka guTake me magrahIta hai| prati jIrNa avasthA meM hai aura usake sAgaropama koDAkADi eNI pereM puro thApa // 3 // " kitane hI sthalo ke akSara miTa gaye hai| isame antima racanA kA antima bhAga nimna prakAra haikevalI jambU svAmI kA jIvana carita varNita hai| jambU 'satyazAsana jina svAmInaM jehana tehano jg| svAmI kA jIvana jaina kaviyoM ke liye aAkarSaka rahA hai| ho jAve vaze bhalA, te nara catura sucaga // 6 // isaliye saMskRta, apabhra za, hindI, rAjasthAnI eva anya jage janamyaM dhanya tehanUM tehanUM jIvyUM sAra / bhASAmo meM unake jIvana para vividha kRtiyA~ upalabdha raga lAge jehane mane, jina zAsanaha majhAra // 7 // hotI hai| zrI lakSmIcandra guru gacchapatI tisa pATe sAra zRMgAra / veli kI bhASA gujarAtI mizrita rAjasthAnI hai jisa zrI vIracandra gore kahA, jina prAMtarA udAra // 8 // " para Digala kA prabhAva hai / yadyapi veli kAvyatva kI dRSTi 4. saMbodha saMtANu bhAvanA se utanI uccastara kI racanA nahIM hai kintu bhASA ke yaha eka upadezAtmaka kRti hai jisame 57 padya hai tathA adhyayana kI dRSTi se acchI racanA hai| isame dohA sabhI doho ke rUpa me hai| usakI prati bhI udayapura ke troTaka cAla chando kA prayoga huA hai / racanA kA antima usI guTake me sagRhIta hai jisame kavi kI anya racanAye bhAga jisame kavi ne apanA paricaya diyA huA hai jo likhI huI hai| bhAvanA ke anta meM kavi ne apanA jo parinimna prakAra hai : caya diyA hai vaha nimna prakAra hai :
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 "ri zrI vidyAnaMda jaya zrI malli tasa pADhe mahimA nilo, guru bhI lakSmI teha kula kamala divasapati jaMpatI jAti vIraca sugartA bhaNatAM e bhAvanA, pAnIe paramAnanda // 67 // munindra / // 16 // anekAnta bhAvanA me sabhI dohe zikSAprada tathA sundara bhAvoM se paripUrNa hai / kavi ke kahane kI zailI sarala evaM agamya hai| kucha doho kA prAsvAdana kIjie. "dharma dharma nara uccare na dhare dharma kAraNa prANi haNe va gaNe dharmano marma / niSThura karma // 3 // + + + + dharma dharma saha ko kaho, na lahe dharma tUM nAma / rAma rAma popaTa par3he, bUjhe na to jima rAma // 6 // dhanapAle dhanapAla te, dhanapAla nAmeM bhikhArI / lAchi nAma lakSmI tagUM, lAchi lAkaDAM vahe nArI // 17 // + + + + dayA bIja viNa je kriyA, te saghalI zItala saMjana jana bharaghA, jema caDAla + prANI dayA, dayA te jIvanI mAya / bhATa bhrAnti na prANIe bhrAnti dharma jo pAya // 21 // + + + dharma mUla pramANa / na vANa // 16 // vizvadharma sagama kI mahAsabhA ne yaha nizcaya kiyA hai ki tRtIya vizvadharma sammelana kA Ayojana dillI me zrAgamI 26, 27 ra 28 pharavarI san 1965 ko kiyA jAya / prANi dayA viNa prANI naMH eka na ikyU~ hoya / tela na belU bolatAM tUpa na topa viloya // 22 // kaMDa viNU vAna jima, jima viSa vyAkaraNaM vANi / na sohe dharma dayA binA, jima poSaNa viNa pANi // nIcanI saMgati pari haro, dharo uttama prAcAra | durlabha bhava mAnava saNo, jIva tUM prAlima hAra // 41 // " 4. sImadhara svAmI gIta : hai jisame sImadhara svAmI kA vizva dharma saMgama kA uddezya vizva dharma saMgama eka paMjIkRta saMsthA hai jisake pravartaka haiM- muni zrI suzIlakumAra jI mhaaraaj| isa yaha eka laghu dI stavana kiyA gayA hai / 5 citta nirodha kathA yaha 15 padyo kI laghu kRti hai jisame citta ko vaza me rakhane kA upadeza diyA gayA hai| yaha bhI udayapura vAle guTake meM hI magrahIta hai / antima padya nimna prakAra hai"sUri yo mallabhUSaNa, jaya jaya zrI lakSmIcaMdra / tAsa vaMza vidyAnilu, lADa nIli zrRMgAra / zrI vIracandra sUro bhaNI, vitta nirodha vicAra / / 15 / / " isa prakAra bha0 vIracanda kI aba taka chaH kRtiyA sAhitya prema ke darzana prApta rAjasthAna eva gujarAta ke zAstra bhaNDAro kI pUrNa khoja hone para abhI aura mI racanAye prakAza meM AvegI aisI AzA kI jAtI hai / tRtIya vizva-dharma-sammelana DA0 mUlacanda jaina upalabdha huI hai, jo inake karane ke lie paryApta hai| sasthA kA uddezya vibhinna dharmoM meM paraspara sahiSNutA kI bhAvanA kA vikAsa karanA aura vizva bandhutva ke dvArA vizva zAnti ke lie anukUla vAtAvaraNa taiyAra karanA hai / vizva dharma sammelana kyoM ? mAnava-mAnava ke bIca jo tatva-bheda tathA saMgharSa kA nirmANa kara rahe hai, unakA nirAkaraNa samasta dharmoM kI
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya vizva-dharma-sammelana 237 mayukta naitika zakti ko sapojita karane se sabhava hai| tRtIya vizva dharma sammelana vizva dharma sammelana kA prAyojana isakA sAdhana hai| isa bAra tRtIya vizva dharma sammelana puna dillI me vizva dharma sammelana ke prAyojana kA eka zubha pari- karane kA nizcaya jAgatika paristhitiyo ko dhNana meM NAma yaha bhI hogA ki vibhinna dharmoM kA, sAskRtika rakha kara kiyA gayA hai| yaha prAzA kI jA rahI hai ki pRSThabhUmi kA, tathA jJAna-vijJAna kA mamanvayAtmaka adhyayana isa bAra sammelana meM bAhara se bahata baDI makhyA meM pratikA yogya avasara pratinidhiyo ko upalabdha ho skegaa| nidhi tathA gaNamAnya mahAnubhAva pdhaareNge| jisase antatogatvA dharma ke sArabhUta tattvo para mAnava kI yaha prasannatA kI bAta hai ki vizva dharma magama ke zraddhA tathA niSThA jamegI aura vizvabandhutva kI sthApanA pravartaka muni zrI suzIla kumAra jI mahArAja jinhoMne me sahAyatA milegii| isa taraha dhArmika zaktiyA vizva- pahale dono sammelana kagaye the, tRtIya vizva dharma sammelana zAnti kI sthApanA kI dizA me makriya rUpa se upakAraka ko apanA punIta pAzIrvAda pradAna karane kI anukampA kI middha hogii| eka dina aimA bhI yA makatA hai jaba dharma hai| ke nAma para hone vAle magharSa evaM pRthakatAvAdI tattva isa sammelana ko saphala banAne ke lie aneka mahAmamApta hoge / isa artha me vizva dharma sammelana ahimA, puSpo, rAjanetApro eva viziSTa jano kI eka svAgatasatya aura bhAtRbhAva para AdhArita vizva-zAnti kA eka samiti gaThita kI gaI hai| prabandha ke liye aneka sakSama pAvana abhiyAna hai| samAja-sevako ke sahayoga se vibhinna upasamitiyo kA vizva dharma magama dvArA Ayojita vizva dharma sammelano nirmANa kiyA gayA hai / tRtIya vizva dharma sammelana meM bhAga meM bhAga lene vAle bhinna-bhinna dharmoM ke pratinidhi apane lene vAle mamamta atithiyoM, pratinidhiyo tathA prAgantuka hI dharma kA guNagAna nahIM karate balki vaha ima bAta para mahAnubhAvo ke svAgata, satkAra kA yatheSTa prabandha hogaa| bala dete hai ki unakA dharma kisa prakAra samUce vizva me khulA prAmantraNa mAnava kalyANakArI zaktiyo kA mayojita karane meM tRtIya vizva dharma sammelana meM bhAga lene ke liye upayogI siddha ho sakatA hai / samasta una nAgariko eva masthAyI ko mAraha nimantraNa hai jo dhArmika, vizva-bandhutva kI bhAvanA ke vistAra meM prathama sammelana vizvAsa rakhate hai| aura isako prasArita karane meM apanA prathama vizva dharma sammelana san 1957 me dillI meM yogadAna denA cAhate hai| isakA pratinidhi zulka 50) hunA thaa| jisame bhinna-bhinna dharmoM ke koI 202 prati rupayA rakhA gayA hai| sadasyatA ke liye eka Avedana-patra nidhiyo ne lagabhaga 28 dazo se Akara bhAga liyA thaa| prapita karanA hogaa| khule adhivezana me 5 lAkha se adhika nAgariko ne upasthita hokara sammelana kI kAryavAhiyo me sahayoga pradAna muni zrI suzIlakumAra jI kA bhASaNa kiyA thaa| bhArata ke mahAmAhama rASTrapati jA tathA hama vizvAsa karate hai ki vizva ke sabhI dezo, mabhI uparASTrapati jI, pradhAna mantrI, zikSA mantrI jI taNa rASTro eva mabhI jAtiyo kA vikAsa, dharma eva maskRti ke anekoM dhArmika puruSo evaM rAjanetAno ne upasthita ho, * puruSA evaM rAjanatAmA na upasthita ho, AdhAra para hI hamA hai| dharma ne hI manuSya ko rASTrabheda, sammelana ke uddezyo ko bala pradAna kiyA thaa| bhASAbheda, bhaugolika eva rahana-sahana ke bhedI se UcA uThA dvitIya-vizva-dharma sammelana kalakatte meM pharavarI kara kauTumbikatA ke dhAge meM piroyA hai| 1960 me humA yaa| isa sammelana meM vizva ke aneka samAra kI koI vicAradhAga aura vizva kA koI dezo ke 250 se bhI adhika pratinidhiyo ne bhAga liyA dusarA vAda binA dharma ke mAnava jAti ko eka nahI kara thaa| sktaa| dharmika ekatA ke prAe binA mAnava-jAti ke
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 238 pichaDepana aura vaicArika daridratA ko hama miTA nahIM skte| vizva dharma sammelana ke dvArA hameM sAre saMsAra kI dhArmika zaktiyoM kI samUce manuSya samAja ke dukha aura danya ko miTAne ke lie unmukha karanA hai / yuddhajanita pIr3AeM aura dharmahIna samAjavAdI paizAcika vyavasthAe manuSya ko sadA ke lie jar3atA kI ora dhakela dego / lAkhoM varSoM ke cintana ke bAda manuSya samAja kevala dharatI aura dhana ke baTavAre me hI miTTI, pAnI, agni ke samavAya me hI ulajhA rahe, isase Upara uThakara apane AtmA ke zAzvata astitva ko mAna hI na sake isase bar3A sasAra ke lie abhizApa zrIra kyA ho sakatA hai / dharatI aura pana jaisI prakRti vastuyo para manuSya kA ekAdhikAra dharma kI dRSTi se niSiddha hai / sasAra ke kisI bhI dharma ke draSTA yA dharma-pravartaka ne kisI bhI prakAra ke magraha aura zoSaNa ko prazraya nahI diyA / yaha to kevala rAjanItika mahatvakAMkSAo aura sAmAjika kurItiyo kA duSpariNAma hai--jo Aja sasAra me vipamatA ke rUpa me dikhAI de rahA hai| hame Azcarya hotA hai ki jaba dharmahIna samAjavAdI sattAdhIza mAnava jAti kI AdhyAtmika saMskRti ko naSTa karane para utArU hote hai--yaha saMskRti evaM dharma ke li baDA sakaTakAla hai| hame pUrNa vizvAsa ke sAtha masAra kI samasta dhArmika zaktiyo ko ikAI aura samaSTi kI ke surakSA zAzvata ekatA, akhaNDatA aura pUrNa vikAsa kI lie vizva vyApI morcA banAne jA rahe hai / Apako yaha jAnakara prasannatA hogI ki zrAja se choTe bAraha varSa pUrva vizva dharma sammelana kA sUtrapAta bahuta se rUpa meM bambaI se huA thA / san 1657 ke vizva-dharma sammelana kA virAT rUpa zrAja dekha cuke hai / kalakattA ke dvitIya vizva dharma sammelana ke bAda vizva ke bhUkhaNDoM me isa dharma sammelana ne prAzAtIta pragati kI hai- yaha hamAre lie gaurava kA viSaya hai / saMsAra ke pacAsa rASTro kA vizva dharma sammelana ko sahayoga prApta ho cukA hai| hama vizvAsa karate hai ki AgAmI 26, 27 ra 28 pharavarI 1665 ko hone vAle tRtIya vizva dharma sammesana me sATha dezoM kA pratinidhitva prApta hogA / eziyA ke bhUkhaNDo se uThe isa dharma ke prakAza ne sArI mAnava jAti ko sAMskRtika evaM prAdhyAtmika cetanA me zrAbaddha kiyA hai / hama isa abhiyAna ko aise samaya calAne jA rahe hai-jaba ki bhArata para cAroM ora se dharmahIna- samAjavAdI vyavasthAeM, saMskRti naSTa karane para - zrAkramaNa ke lie sannaddha ho rahI hai / hama samajhate haiM ki yaha nAstikatA kA zrAkramaNa bhArata para hI nahIM mAnavIya dharma aura saMskRti para hai| agara dhArmika zaktiyA~ aise sakaTa ke samaya para bhI eka nahI ho sakatI to mAnava jAti ko savanAza se bacAe rakhanA atyanta kaThina hai / -M hama vizva dharma sammelana ko mAnavIya dhArmika cetanA ko bacAe rakhane kA sajaga praharI samajhate hai aura isI pavitra vizvAsa ke AdhAra para hama isa dharma grAndolana ko samAra kI sabhI dhArmika zaktiyoM ke sahAre se evaM mAnavake sahayoga se eva prabhu kI pavitra preraNA se hI isa kAma me juTe hai / hama zrAzA karate hai ki hamArA yaha prayAsa samAjavAda ke antaHsthala me bhI dharma ko pratiSThita karane me sahAyaka ho sakA to rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha, jaravRstha, mUsA, IsA, mohammada, nAnaka aura gA~dhI taka kI nirdiSTa mAnavatA kA pUrNa rUpa sasAra me nikhara utthegaa| IrAka ke prejIDeNTa kA sandeza "The cornerstone of Islam is belief in one God. This makes the faithful join in the worship of God and God alone. They are, without regard to race or colour, equal before him and the subjects of his mercy and forgiveness." The message further says "The Quoran enjoins Muslims to help the needy, the stranger and those cut off from their lands, who have no means to live with. Islam prohibits murder, vice, robbery aud marauding. It commends humbleness and forgiveness. It does not believe in compulsion in spreading its tenets, though it is ready to sanction force in self-defence......... "Islam" says the Field Marshal president, "is against aggression. We seek peace and like to see people living in amity and no one trespassing on another."
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. digambara jaina mandira mUrti-lekha saMgraha-saMgraha- dillI-6 / pRSTha saMkhyA 166, mUlya do rupayA / 1 prakAzaka, mUlacanda kisanadAsa kApADayA, prastuta grantha me vatI jIvana ke anta meM hone vAle ka paDiyA bhavana gAMdhI cauka, sUrata / pRSTha 334 binA mUlya samAdhi-maraNa kA sundara vivecana kiyA gayA hai| mUla gratha 6 paise poSTeja bhejane para prApta / bha. sakala kIrti gaNi kI eka aprakAzita kRti hai jise zilAlekho kI taraha mUrtilekha bhI itihAsa me upa- prakAza meM lAyA gayA hai| gratha saskRta ke 215 padyo meM yogI hote hai / prastuta pustaka me sUrata aura mUrata jile ke samApta huA hai| pustaka meM mAnava jIvana kI saphalatAmandira aura mUrtilekho kA saMgraha kiyA gayA hai| isase sUcaka salekhanA ke sAtha dehotsarga karane kA vidhi-vidhAna aneka jAtavya bAto para prakAza par3atA hai| ina mUrtilekho akita karate hue usakI mahatA para prakAza DAlA gayA hai se bhaTTArako, prAcAryo, vidvAno aura zrAvaka-zrAvikAgro anuvAda mUlAnugAmI hai| grantha ko jo bAne anuvAda me Adi ke itivRtta kA maketa milatA hai, sAtha hI mAmayika, spaSTa nahIM ho sakI, unako spaSTa karane ke lie mampAdaka dhArmika kAryoM kI jAnakArI bhI prApta hotI hai| ye lakha ne vizeSArtha dvArA spaSTa karane kA prayatna kiyA hai aura etihAsika tathyo ke nirNaya meM sahAyaka hote hai| inage use dUsare bArIka TAipa meM chapAyA hai| vividha jAtiyo ke itihAsa para bhI prakAza paDatA hai| vayovaddha vidvAna zrI jugalakizora mukhnAra ne apane isa magraha meM vikrama kI 12vI zatAbdI se 20vI zatAbdI prAkkathana meM sallakhanA ke svarUpa, usakA prayojana tathA taka ke mUtilekhoM kA magraha kiyA gayA hai| mallekhanA kI vidhi kA acchA digdarzana karAyA hai| zrI kApaDiyA jI prapanI lagana ke eka hI vyakti hai, aura sampAdaka ne apanI prastAvanA meM bha0 sakalakAti jo itanI vRddhAvasthA ma bhI samAja-gevA ke kAryo meM dina- aura unakI kRti kA aitihAsika paricaya karAte hue caspI rakhate hai / jaina samAja me aneka riTAyarDa pensana- mallegvanA ke sambandha meM acchA prakAza DAlA hai, maraNa ke yAphtA vyakti hai jo AjIvikAdi kAryo se penmana pA gaye 17 prakAro kA ullekha karate hue, samAdhi-maraNa karAne hai aura apanA zeSa jIvana dhArmika evaM mAskRtika kAryoM vAle mAdhugrI kI makhyA aura unakA kartavya bhagavatI meM vyatIta karanA cAhate hai| unheM aise dhArmika aura AgadhanA ke anusAra banalAyA hai| mamAdhimaraNa kI sAhityika kAryo meM sahayoga denA caahie| bhArata meM jaina AvazyaktA aura prayojana kA ullekha karate hue samAdhimandira aura mUrtiyA~ pracura mAtrA meM hai| yadi una sabake maraNa karAne meM kama se kama do vyaktiyoM ke mahayoga kA lekho kA sakalana ho jAya, to jaina itihAsa ke nirmANa meM nirdeza kiyA hai| sAtha hI parizaSTo dvArA hindI ke bahuta kucha sahayoga mila sakatA hai| prAzA hai samAja isa samAdhi-viSayaka anya pATho ko bhI saGkalita kara diyA para dhyAna degI / pustaka sundara aura sagrahaNIya hai| hai| jo samAdhi ke icchuka vyakti ke liye upayogI hai| 2. samAdhi maraNotsAha-dIpaka-mUlakatA gariNa isame grantha kI upayogitA adhika bar3ha gaI hai| mamAdhisakalakIti, anuvAdaka pa. hIrAlAla jaina siddhAnta zAstrI, maraNa ke icchuko ko cAhiye ki ve isa grantha ko magAkara prAkkathathana pa0 jugalakizora mukhtAra, sampAdaka aura avazya paDhe aura apane iSTa-mitroM ko par3hane kI preraNA prastAvanA lekhaka pa0 darabArIlAla jaina koThiyA ema. e., kre| isa sundara saskaraNa ke liye sayojaka, sampAdaka nyAyAcArya prAdhyApaka hindU vizvavidyAlaya vArANasI, aura prakAzaka dhanyavAda ke pAtra hai| prakAzaka mantrI vIrasevA mandira TrasTa, 21 dariyAgaja 3. kuNDalapura- racayitA zrI nIraja jaina, suSamA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 anekAnta prakAzana satanA (ma0 pra0 ) / pRSTha saMkhyA 62 mUlya cAlIsa paisA / prastuta pustaka meM zrInIraja jI ne madhya pradeza ke pratijaya kSetra kuNDalapura kA paricaya itihAsa aura pUjana dI hai, jo sarva sAdhAraNa ke lie upayogI hai| vahA~ ke mandira me virAjamAna mUrti jisake kAraNa vaha atizaya kSetra banA, aura jise loga baDe bAbA ke nAma se pukArate hai tathA use mahAvIra kAmI kI mUrti batAte hai| lekhaka ne apanI prastAvanA meM use AdinAtha kI mUrti sapramANa batAI hai| isameM sandeha nahIM ki prastuta mUrti prAdinAtha kI hI jAna par3atI hai / isa pustaka meM nIraja jI kI tIna kavitA aura pUjana dI huI hai, jo mahAvIra kI mUrti ko lakSya karake likhI gaI hai pUjana yadi Adhunika stara para dilI jAtI to adhika upayukta hotI / grastu, kavitA sundara hai, bhAvapUrNa hai, aura vinAkarSaka hai| kavitA ke kAraNa pustaka bola uThI hai| usase kSetra kA vaibhava sAkAra ho uThA hai| namUne ke kucha padya dekhiye / dharmAnurakta nRpa chatrasAla, kyA kabhI bhulAyA jaavegaa| usakA yaza gaurava ghara-ghara meM sadiyoM taka gAyA jAvegA // vaha mahAvIra kA paramabhakta, jina zAsana kA anuyAyI thA / 'au' dIna-hIna dukhiyoM kA vaha rakSaka bhI thA sukhadAyI thA / prabhu keTiMga zrAkara eka bAra bolA, caraNoM meM jhukA zIza / Aja mAMgane AyA hU~, yaha vara mukta ko dIjaM munIza // * kSaNa bhara meM hI kucha yavana vahA~ vedI para car3hase TUTa par3e, darzaka- pUjaka hata buddhi hue zrI' vismita se raha gaye khar3e / sabase prAge khuda bAdazAha, kara meM TAMkI lekara prAthA, para jAne kyoM kara akasmAta usakA tana zrau' mana tharrAyA / yaha vItarAga chavi ninimeSa aba bhI baMsI muskAtI sI thIla zAMta para lagatI thI usako upadeza sunAtI sI / suna par3A zAha ke kAnoM meM miTTI ke putale soca jarA, yaha grahakAra dhana-dhAnya sabhI kucha raha jAvegA yahIM dharA / " jIvana kI dhArA meM aba bhI tU parivartana lA sakatA hai. aba bhI avasara hai are mUr3ha ! tUM mAnava kahalA sakatA hai| . nIraja jI udIyamAna lekhaka aura kavi hai / unase samAja ko bar3I bAdhAeM hai| pustaka sundara hai, lekhaka se maMgAkara par3hanA caahie| paramAnanda zAstrI anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAti prApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyAthiyoM, seThiyoM, zikSAsaMsthAnoM, saMskRta vidyAlaya kAlejoM aura janabhUta kI prabhAvanA meM addhA rakhane vAlo se nivedana karate hai ki ve zodha hI 'anekAnsa' ke grAhaka baneM aura banAye / 9
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka mahattvapUrNa patra vIra sevAmandira dillI se prakAzita dvaimAsika anekAnta patra kA eka aMka milA / mai use prAdyopAta paDha gyaa| jainasamAja kA yaha aitihAsika patra sundara nikala rahA hai, isameM pAThaka ko paDhane aura anumadhAna karane ke lie bahuta sAmagro rahatI hai / sabhI lekha mahattvapUrNa aura paThanIya hote hai| durbhAgya hai ki jaina-samAja aise prabhAvika aura mahattvapUrNa patra ko apanA sahayoga pradAna karatI mAlUma nahI hotI, anyathA yaha patra 'kalyANa' ke samAna pragati krtaa| janasamAja ke dhanika varga ko cAhie ki vaha Arthika sahayoga pradAna kare, jisase sacAlakagaNa ise aura bhI U~cA uThA skeN| mai patra kI unnati kA icchuka huuN| surezacanda saksenA ema e. ludhiyaanaa| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA | 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakatA 1000) zrI devendra kumAra jaina, TrasTa, 150) , jagamohana jo sarAvagI, kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kastUracanda jI prAnandIlAla kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa sasa, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , paM. bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150) ,, pratApamala jo madanalAla pAMDyA, kalakatA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kakhakattA 150) , bhAgacanda jo pATanI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 150) , surendranAtha jI narendranAtha jI kalakatsA 251) zrI sa0si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , mAravAr3I di. jaina samAja, vyAvara 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) ,, digambara jaina samAja, kekar3I maMsarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM02 251) zrI la.lA jayaprakAza jI jaina 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, bariyAgaMja dilanA svastika meTala varsa, jagAdharI 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla 250) zrI motIlAla horAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 101) ,, zAnti prasAda jI jaina 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jI, kalakattA jaina buka ejensI, naI dillI 250) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDayA jhUmarItalayA 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI 100) , badrIprasAda jo prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 250) zrI bI. prAra0 sI0 jana, kalakattA 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA indaura 15.) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA | 100) , bAbU napendrakumAra jI jaina, kalakattA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana ___ sabhI grantha paune mUlya meM (1) purAtana-janavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-grantho kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM udadhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyo kI suucii| sampAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva ko 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA0 kAlIdAsa mAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15) (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke sundara vinecana ko lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sjild| 8) (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda tathA mahatva kI gavepaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-mahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara AdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1 // ) (6) yuktyanuzAsana- tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI hA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sjild| ... // ) zrIpurapArzvanAthastotra-AcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi mhit| .. .) (8) zAsanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda-sahita / / / ) (E) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyunama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA me yukta, sajilda / ... 3) (10) jainagrantha-prazasti sagraha-saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita grantho kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva magraha, upayogI 11 pariziSTo kI aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alakRta, sajilda / (11) anityabhAvanA-prA0 padmanandI kI mahatva kI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha ahita / ) (12) tatvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhthA se yukt| " (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (14) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha ), (15) samantabhadra vicAra-dIpikA =), (16) mahAvIra pUjA / ) (17)'bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra kRta (18) adhyAtma rahasya-10 pAzAdhara ko sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita (16) jainagrantha-prazasti magraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyokA mahatvapUrNa maMgraha 55 granthakAroke aitihAsika graMtha-paricaya aura unake pariziSToM sahita / ma050 paramAnanda zAstrI sajilda 12) (20) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana ... 5) (21) kasAyapAhuDa sutta--mUla grantha kI racanA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa chaha hajAra zloka pramANa cUNimUtra likhe| sampAdaka pa0 hIrAlAla jI siddhAnta zAstrI, upayogI pAraziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3I sAija ke 1000 se bhI adhika pRSTho me / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 20) (22) Reality prA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA agrejIme anuvAda bar3e AkAra ke 300 pRSTha pakko jilda mU06) prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priTiga hAusa, dariyAgaja dillI se mudrita riririri
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika anekAnta pharavarI 1665 khajurAho kA zrAdinAtha jinAlaya ( 12 vI zatI ) chAyA - nIraja jana samantabhadrAzrama (vIra- sevA - mandira) kA mukhapatra
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA viSaya 222 pRSTha 11) zrImAna seTha bhagavAnadAsa zobhAlAla jI jaina camelI cauka sAgara, (ma0 pradeza) ne nisaI jI tIrtha kSetra 1. zrIsupArzva-jina-stavana-samantabhadrAcArya 241 malhAragaDha para kalazArohaNa aura svAdhyAya bhavana ke 2. hoyasala nareza viSNuvardhana aura jainadharma udghATana ke samaya nikAle hue. dAna meM se gyAraha rupayA -ke. bhujabalI zAstrI mUDabidrI dhanyavAda sahita prApta hue| 3. zrIpura meM rAjA Ila se pUrva kA jaina mandira -nemacanda dhannUsA jaina nyAyatIrtha 245 -vyavasthApaka - 'anekAnta 4. vAgbhaTTa ke magalAcaraNa kA racayitA -kSullaka siddha sAgara 248 5. raidhU kRta 'sAvayacariu' 'samattaka umuI' hI hai -pro0 rAjA rAma ema. e, pArA / 250 6 jaina-darzana me saptabhaMgIvAda sthAyI sadasyoM kI vizyakatA -upadhyAya muni zrI amaracanda 7 yajJa aura ahisaka paramparAe~ anekAnta jaise pratiSThita aura kAtiprApta zodhapatra -prAcArya zrI tulasI 256 ke lie hame.25. .. spayA pradAna karane - apabhra za kA eka pramukha kathAkAvya vAle 31 sthAyI sadasya hye| samAja ke pratiSTita ---DA0 devendra kumAra zAstrI rAyapura dharmAtmA dhanI mahAnubhAvo se prArthanA hai ki ve anekAnta 6. khajurAho kA prAdinAtha jinAlaya ke sthAyI sadasya bane, aura apane mitro ko bnaaeN| -nIraja jaina 75 | jisame anekAnta ko aura bhI U~cA uThAyA jA sake / 10. mANikacanda . eka bhakta kavi -gagArAma garga ema. e, jayapura 278 -vyavasthApaka 11 38ve IsAI tathA sAta bauddha vizva sammelana anekAnta kI zrI jana sagha ko preraNA vora sevA mandira 21 dariyAgaMja, -kanaka vijaya jI mahArAja-vAgaNasI 281 dillii| 12. sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI 285 13. vArSika viSaya-sUcI anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA sampAdaka-maNDala eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 10 DA0 prA0 ne0 upAdhye anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka DA0 premasAgara jaina maNDala uttaradAyI nahIM haiN| zrI yazapAla jaina 287
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom aham anekAnta paramAgasya bIjaM niSiddha nAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / varSa 17 / kiraNa-6 / ___bIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2461, vi0 sa0 2021 5 pharavarI / san 1965 zrIsupArzva-jina-stavana svAsthyaM yadAtyantikameSa saaN| svArtho na bhogaH paribhaMgurAtmA / , taSo'nuSaMgAnna ca tApazAntiritIda mAsyadbhagavAn supArzvaH // 1 // -samantabhadrAcArya 'yaha jo prAtyantika svAsthya hai-vaha vibhAva pariNati se rahita apane anantajJAnAdimaya svAtma-svarUpa meM avinazvarI sthiti hai-vahI puruSoM kA-jIvAtmA kA- saccA svArtha hai--nijI prayojana hai, kSaNabhagura bhogaindriya-viSaya-sukha kA anubhava-svArya nahIM hai, kyoki indriya-viSaya-sukha ke sevana se uttarottara taSNA kI-bhogAkAkSA kI-vRddhi hotI hai aura usase tApa kI-zArIrika tathA mAnasika duHkha kI-zAnti nahI hone paatii| yaha svArtha aura amvArtha kA svarUpa zobhanapAvo-sundara zarIrAGgo ke dhAraka (aura isalie anvartha-sajJaka) bhagavAna supArzva ne batalAyA hai| bhAvArtha- isa padya me prAcArya samantabhadra ne sAtave tIrthaGkara supArzvanAtha kA stavana karate hue svArtha aura asvArtha kA jo svarUpa nirdiSTa kiyA hai, vaha mahatvapUrNa hai| jJAnI jIvo kA svArtha svAtmopalabdhi kI prApti hai / ve usI kI samprApti kA nirantara prayAsa karate hai / kSaNabhaMgura indriya-viSayoM kI ora unakA jhukAva nahIM hotA, kyoki ve santApa baDhAne vAle haiM, zAnti ke ghAtaka haiM, ataeva vaha jJAnI jano kA prasvArtha hai| bhagavAna supAzvaM ne usI samyak svArtha ko prApta kiyA, aura jagat ko usI kI samprApti kA mArga bhI batalAyA hai|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoyasala nareza viSNuvardhana aura jainadharma ke0 bhujabalI zAstrI, mUDabidro [hoyasala nareza mahArAjA viSNuvardhana vaiSNava the, kintu jainadharma para bhI unakA agAdha prema thA, yaha bAta vidvAna lekhaka ne prAmANika uddharaNoM se siddha kI hai| anta meM eka kiMvadantI kA ullekha hai ki dArasamudra ke 750 manoja jaina-mandiroM ko viSNuvardhana ne hI, vaiSNava hone ke uparAnta naSTa karavAyA thaa| zAyada lekhaka isase sahamata nahIM hai| acchA ho ki koI anya vidvAna ise apanI khoja kA viSaya bnaayeN| -sampAdaka] pazcimI ghATa kI pahADiyoM me kaDUra jile ke mUDagere kintu isa viSaya meM mai nimnalikhita bAto para vidvAno kA tAlukA me 'pragaDi' nAmaka eka sthAna hai| isakA prAcIna dhyAna AkarSita karanA cAhatA huuN| pahalI bAta yaha hai ki nAma zazakapura thA / yahI sthAna hoyamalo kA udgama viSNavardhana kI 'samyakatva-cUDAmaNi' upAdhi svaya unhe sthAna hai| yahA~ para Aja bhI vAntikAdevI kA purAnA jainadharma-zraddhAlu siddha karatI hai / dUsarI bAta hai ki viSNumandira maujUda hai / kyoki isa samaya yaha mandira vaidiko vardhana ke dvArA mandiro ke jIrNoddhAra aura muniyoM ke ke adhikAra meM hai| para maine apane eka lekha meM isa AhAra dAnArtha zalya prAdi grAmo kA dAna denA bhI unhe vAsantikAdevI ko padmAvatIdevI middha kiyA hai| vAsatikA spaSTa jainadharma kA premI prakaTa karatI hai1 / tIsarI bAta hai padmAvatI kA hI apara nAma hai| jaina mandira hone ke ki gagarAja, halla, bharata aura mariyaNNa prAdi kaTTara janakAraNa hI muni sUdana yahA~ para rahA karate the| Aja bhI dharmAvalambiyo ko saciva, senAnAyaka jaise dAyitvapUrNa dekhane para vAmantikA kI mUrti padmAvatI kI mUrti se jyo sarvocca padoM para sthApita karanA bhI jaina dharmAnuyAyiyo kI tyo milatI hai| se viSNuvardhana kA aTUTa anurAga vyakta karatA hai| eka geja yahI para 'mala' nAmaka eka sAmanna ne eka / yahA para 'mala nAmaka eka sAmana ne eka khAsakara gagarAja para viSNuvardhana ko bar3A garva thaa| vyAghra se sudatta muni kI rakSA karane ke hetu 'poyasala' nAma nareza pradhAna senAnAyaka gagaraja ko bahuta mAnate the| prApta kiyA thaa| yahI 'poyamana' nAma Age cala kara zravaNa balgola ke lekha na060 (240) meM pAyA jAtA 'hoyamala' bnaa| isa vaza ke bhAvI narezoM ne apane ko hai ki "jisa prakAra indra kA vaja, balarAma kA hala viSNu 'malaparolagaNDa' arthAt pahADI mAmanto meM pradhAna kahA hai| kA cakra, zaktidhara kI zakti aura arjuna kA gANDIva usI isame siddha hotA hai ki prArambha meM hoyasala vaza pahADI prakAra viSNuvardhana nareza ke gagarAja sahAyaka the|" gagarAja thaa| isa vaza me pAge vinayAditya, ballAla Adi kaI janma se hI senAnAyaka-paramparA ke rhe| pApa nRpakAma ke pratApI nareza hue hai| balki ballAla ne hI apanI rAja- vizvAsapAtra mahAsenAnI eca ke suyogya putra the / apane dhAnI zazakapura se 'benUra' me haTA lii| hA~ unakI rAja- zaurya, sAhama eva rAjaniSThA ke kAraNa gagarAja drohagharaTTa' dhAnI 'belUra' ke sivA dvArasamudra yA vartamAna halebADu me -drohiyo ko cUra-cUra karane vAle isa samunnata upAdhi se bhI rahane lgii| ballAla ke uttarAdhikArI viSNuvardhana ke vibhUSita the| viSNuvardhana apane ko pitR tulya mAnane para samaya me hoyasala narezo kA prabhAva bahuta bar3ha gyaa| bhI gagarAja unhe bar3I gaurava-dRSTi se dekhate rhe| gagarAja gagavADi kA purAnA rAjya maba unake adhIna ho gayA aura vayovRddha, jJAnavRddha eva samaravidyA pAraGgata the| unhe jaina viSNuvardhana ne kaI anya pradeza bhI jIte / / adhikAza vidvAno kA mata hai ki prArambha meM viSNu- 1. zravaNavelgola lekha na0 463 (zaka 1048) vardhana jainadharmAvalambI the, para bAda me vaiSNava ho gaye the| dekhe|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoyasala mareza viSNuvarSana mora janadharma dharma para acala thaddhA rhii| talakADa ke gaga-narezo kI mAtA mAcikabje kaTTara jinabhaktA rhii| unhoMne prata samaya parampaga me janma lene vAle svAbhimAnI tathA rASTrapremI me prabhAcandra, vardhamAna aura ravicandra ke tatvAvadhAna meM gaMgarAja zakti, mAhasa, yuddhanaipuNya, dezaniSThA prAdi sadaguNo vidhivat sallekhanA svIkAra kara eka mAha ke uparAnta ke mUrtasvarUpa the| zravaNabelgola me zarIra tyAga kiyaa| zAtalA ke mAtRgRha gagarAja zaurya nidhi evaM uttuga parAkramI hone ke kANa vAle bhI zuddha jainadharmAnuyAyI hI rhe| unake samaya me hoyasaloM ko marvatra vijaya hI vijaya prApta zAtalAdevI pAdarza gRhiNI thii| sAtha hI sAtha viirhuii| sAtha hI mAtha paryApta kIti bhii| punIza, bharata patnI bhii| mahArAja viSNuvardhana ke rAjya-kAryoM meM bhI Adi anya jaina senAnAyakoM ko bhI gaMgagaja para baDA zAtalA barAbara bhAga letI thii| eka bAra pradhAna senAabhimAna thA / khAsakara talakADa aura coloM ke yuddha me nAyaka gagagaja ko bhI unhone lalakArA thaa| hA~, bAda meM gagagaja ko ina menAnAyako ne sakala mahayoga pradAna unhe isake lie pazcAtApa avazya humA / yo to jAtalAkiyA thA / gagagaja dharmAtmA the| ata vijita gajyo kI devI gagagaja ko bahuta mAnatI thii| eka bAra gaMgagaja ke ejAgro ko kimI bhI prakAra kA kaSTa nahI dete the| dvArA ganI 'mAtA' ke nAma se pukArI jAna para vaha 'zaraNAgatavatsala' unakI yaha aghi sArthaka thii| apane savinaya kahane lagI ki "amAtya jI, bhaviSya meM kabhI bhI menApaTTAbhiSeka ke zubhAvasara para gagagaja nareza ke dvArA mujhe mApa isa nAma me mambAdhita na kre| mai ApakI mahapaM pradatta 'biDigena vile' grAma ko apane utarAdhikA- beTI hU~, mAtA nahIM hai / zAtalA vAdya, gIta aura nRtya ina riyo ko na maura kara turanta zraddheya svaguru zubhacandradeva ke tIno me baDI vidupI thii| isa prakAra rAnI anukUla patnI, caraNoM me samarpita karate hai / degvithe gagarAja kI nisvArtha prAdarza rAjakAriNI, prajAvatmalA evaM uttamakulaparizuddhA dhAmika buddhi ! vastuta gagagaja Adarza mantrI, pratApI hone ke kAraNa bhAratIya zreSTha nAga-maNiyo kI pahalI menAnAyaka, ananya svAmibhakta, asIma prajAnRgagI eva pakti meM zAmila hone kI yogyatA rakhatI thii| apratima dezabhakta the| aise mahAna vyaktiyo para jainadharma anta me zAMtalAdevI ne zaka 1050 me begalura me Aja bhI garva kara rahA hai| karIba 30 mIla dUrI para sthita 'zivagaMge' meM samAdhicauthI bAta hai ki pradhAna mahipI gAtalA kA ana taka maraNapUrvaka zarIra tyAga kiyA thA / baMgalUra ke ke.bI. jainadharma para acala rahanA bhI eka vicAraNIya gambhIra ayyara nAmaka lekhaka ne 'zAtalA' nAmaka apanI racanA meM bAna hai| agara viSNuvardhana jainadharma ke kaTTara virodhI hote zAtalA kI ima mRtyu ko 'prAtmahatyA' limva mAga hai| no yAtalAdevI jainadharma ko pavako anumAyinI nahI ho maine usakA virodha kiyA thaa| balki hAla hI meM maimUra makatI thii| nareza gatilA ke jainadharma mambandhI kisI bhI vizvavidyAlaya ke kannaDa prAdhyApaka DA. cidAnandamUti ne dhArmika kArya meM bAdhaka nahI bane hai| balki zAtalA ke apane mahAprabandha meM mere hI mana kA samarthana kiyA hai| pratyeka dhArmika kArya meM sahAyaka ho rahe hai| zAtalAdevI ne unakA bhI kahanA hai ki zilAlekha meM spaSTa "muDivi zravaNa belgola meM 'sanigandhavArANavasti' ke nAma se eka svargale yA dalu-marakara svargAmIna huii|" likhA hai| mundara jinAlaya nirmANa karA kara umameM svanAmAnukUla aimI vivekazIlA eva dharmAtmA mahilA kI mRtyU ko zAtinAtha bhagavAna kI pratimA sthApita kI thii| 'mati- AtmahatyA kahanA nirI bhUla hai| zaoNtalA vastuta. eka gandhavAraNa' zAtalAdevI kI anyatama upAdhi thii| prAdarza mahilA thii| rAnI zAtalA ke zradaya guru prabhAcandra eva praguru nemi- pA~cavI bAta hai ki gagagaja ke putra boppadava ne apane candra vidyadeva usa samaya ke pramukha bhAcAryoM meM se the| pUjya pitA kI smRti me dvAramamudra para jo vizAla eva zAtalA rUpa, zIla, dayA, bhakti Adi mAnavonita sabhI mundara jina-mandira nirmANa karAyA thA, usakI pratiSThA ke guNoM se alakRta thI / rAnI ke pitA zaMba hone para bhI bAda pujArI loga zeSAkSata lekara mahArAjA viSNuvardhana ke
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta pAsa baMkApura gye| usI samaya mahArAja ne masana nAmaka lakSya meM bhaTTAraka jI ko 'ballAla jIvarakSaka' kI upAdhi zatru ko vaSakara usakA deza prApta kiyA thA aura unakI bhI dI gaI thI jo ki zilAlekhoM meM bhI isa bAta kA rAnI lakSmI mahAdevI ko putraratna kI prApti huI thii| ullekha pAyA jAtA hai / agara viSNuvardhana ko jainadharma evaM nareza ne una pujAriyoM kI vandanA kI aura bhakti se jaina guru para bhakti nahIM hotI to vaha cArukIrti jI ke gandhodaka evaM zeSAkSata apane mastaka meM lgaaye| usa samaya ilAja ke liye prAgraha hI kyoM karate ? viSNuvardhana ne kahA ki "ina bhagavAna kI pratiSThA ke puNya sArAMza yaha hai ki mahArAja viSNuvardhana kAraNAta se se hI maiMne vijaya evaM putra kA janma paayaa| isalie maiM vaiSNava hone para bhI jainadharma para unheM prema tathA abhimAna ina bhagavAn ko 'vijayapArzvanAtha' nAma se pukaaruuNgaa| kama nahI humA thaa| isa bAta ko spaSTa karane ke liye maura maiM apane putra kA nAma 'vijaya narasihadeva' rkkhuugaa| uparyukta pramANa paryApta hai / hA~, eka kiMvadantI hai ki dvArasAtha hI sAtha mahArAja ne mandira ke jIrNoddhAra ke lie samudra mAhalebIDu me viSNuvardhana ke samaya me lagabhaga 750 'jAvagallu' nAmaka grAma bheTa kiyA thaa| na0 124 san vizAla eva manoja jaina mandira the aura vaiSNava hone ke 1133 kA yaha lekha bastihalla (halebAr3a) me pAzrvanAtha uparAnta viSNuvardhana ne hI una saba mandiro ko nAza mandira ke bAharI bhIta para eka pASANa meM akita hai| kraayaa| prAja halebIDu me dRSTigocara hone vAle mandiro chaThI bAta hai ki jisa samaya viSNuvardhana ke bar3e bhAI ke bhagnAvazeSo se bhI mandiro ke vinAza kI bAta yathArtha ballAla eka asAdhya roga se vizeSa pIr3ita the taba viSNu- mAlUma hotI hai| para yaha vinAza-kArya kaba aura kisase varSana ke prAgraha se hI zravaNabelgola ke tatkAlIna maThA- huA yaha bAta anizcita hai| isa viSaya me anusandhAna dhIza zrI cArukIti jI kA ilAja kiyA gayA aura usa kI mAvazyakatA hai / taba hI isa bAta ko saccAI prakaTa ilAja se ballAla svastha ho gaye the| balki isI ke upa- ho sakatI hai| 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya byore ke viSaya meMprakAzana kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaja, dillI prakAzana kI avadhi dvimAsika mudraka kA nAma premacanda rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dillI prakAzaka kA nAma premacanda, mantrI vIra sevA mandira rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaja, dillI sampAdakakA nAma DA0 mA. ne. upAdhye ema. e. DI. liT, kolhApura DA. premasAgara, baDauta yazapAla jaina, dillI rASTrIyatA bhAratIya patA mArphata vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI svAminI saMsthA bIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI maiM, premacanda ghoSita karatA hai ki uparokta vivaraga merI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI hai| 17-2-64 ha.premacanda (premacanda)
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpura meM rAjA Ila se pUrva kA jaina mandira nemacanda dhannusA jaina, nyAyatIrtha [zrIpura 'pratarikSa pAzrvanAtha' kA adhiSThAna rahA hai| ise pratizaya kSetra kahate haiN| isake mandira meM 'prabhu pArzvanAtha kI pratimA adhara meM sthita hai| isakA ullekha vi0 sa0 pahalI zatAbdI ke kundakundAcArya kI 'nivvANabhattI' meM prApta hotA hai| isa mandira kA nirmANa rAjA Ila se pUrva kharadUSaNa ne karavAyA thaa| lekhaka ne parizramapUrvaka anveSaNabuddhi se etad sambandhI UhApoha kiyA hai| -sampAdaka Ama taura para samajhA jAtA hai ki zrIpura pArzvanAtha bhAga meM jaba AyA thA, taba usakA prAgamana zrIpura me kSetra kA nirmANa rAjA Ila ne hI kiyA hai / lekina upa- humA thaa| (dekho cArudatta caritra) tathA koTIbhaTa labdha jaina sAhitya, tAmrapatra tathA datakathAoM ke prAdhAra zrIpAla-bha0 neminAtha ke mamakAlIna-vatmanagara (vAzIma para yaha siddha ho sakatA hai ki zrIpura me hI kharadUpaNa jilA akolA) pAyA thA taba vaha isa nagara ke bAhara rAjA ke samaya se isa sAtizaya prabhu kI sthApanA ho gayI udyAna meM sthita eka vidyAdhara ko vidyAsAdhana meM sahAyaka thii| zrIpura kA ullekha sAtizaya kSetroM meM hamezA hamA humA thaa| 'vatsagulma (vAzIma) mahAtmya' isa kitAba me hai / hA~ itanA to jarUra mAnanA paDatA hai ki Ila gajA batAyA hai ki, paurANika kAla me vAzIma kA vistAra ke kucha pahale isa kSetra kA vidhvasa ho gayA ho aura prabhu 12 koma kA thaa| ata. ho sakatA hai -uma thopAla ke jI ko haste-parahaste jala praveza karanA par3A ho| usake jamAne meM zrIpura kA sthAna vAsama nagarI ke bAhara najIka bAda Ila rAjA ne yahA~ dharma prabhAvanA ke sAtha kSetra kA udyAna jaisA ho| anyathA gAMva ke halakallola meM vidyAuddhAra kiyA, usa samaya bhI yaha pratimA adhara (pratarikSa) sAdhanA nahIM ho sktaa| rahane se isakA nAma tabhI se atarikSa pddaa| 'lasa thI zrIpura kA sAtizaya kSetra meM ullekha-(1) isakA pratarikSa kahA' yaha ullekha isakA sAkSI hai| ullekha karane vAle pahale prAcArya zrI kunda kunda (I. san aba savAla yaha paidA hotA hai-prAcIna mandira thA, kI pahalI zatAbdI) ke hai / vaha 'nivvANa bhattI' meM yahAM ke to kyA zrIpura nagara bhI prAcIna hai ? mandira kahA~ thA, pArzvanAtha ko vadana karate hai| dekho 'pAsa sirapuri vadami / aura pahale pratimAjI kaisI virAjamAna thI? holagirI zakha diivmmi| isa sAtizaya pratimA ko rAjA kharadUSaNa ne hI (2) dUsarA ullekha (jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2 nirmANa kiyA, isa bAbata saba digambara sAhitya ekamata pRSTha 85) rAjA cAlukya jayasiha ke tAmrapatra meM hai| I. hai| lekina zvetAmbara mAhitya meM do mata hai| prAcIna sa0 (488) me isa kSetra ko kucha bhUmi dAna do zvetAmbara prAcArya mAlI-sumAlI ko nirmAtA mAnate hai, to gaI thii| tathA akolA jile ke 1911 ke gajeTiyara meM lAvaNya vijaya se lekara bAda ke saba zvetAmbara AcArya likhA hai ki 'mAja jahA~ mUrti virAjamAna hai usI bhoyare bhI kharadUSaNa ko nirmAtA mAnate haiN| isakA sIdhA artha meM yaha prati saMvat 555 I. sa.468 ke vaimAkha zuddha yaha hai ki inake Upara digambarI sAhitya kA prabhAva 11 ko sthApita kI gaI thii| vahA~ rAjA kA nAma gaMgapar3A hai| siMha hai, jo jayasiMha bhI ho sakatA hai / zrIpura ko prAcInatA-cArudatta zreSThI (ma0 nemi- isa para se vizvAsa hotA hai ki yaha gajeTiyara likhate nAtha ke samakAlIna) dhana kamAne ke irAde se isa samaya unake pAsa koI prabala pramANa jarUra hogA, nahI to
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anekAnta UcAina vaha nizcita tithi aura jagaha nahI dete / ataH isa ullekha isame zrIpura kI jina pratimA aMtarikSa meM pradhara meM hame vizvAsa pAtA hai ki prAcIna mandira gA~va me hai sthita hone kI spaSTa sUcanA milatI hai tathA usakI UMcAI umI jagaha hogaa| isakA samarthana nIce ke pramANa se bhI bhI spaSTa batAI hai ki mAmane khar3e hone vAle vyakti ke honA hai| U~cAI me nikalakara arthAta kucha adhika UMcAI para vaha (3) jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2 pRSTa 106 me pratimA sthita thii| batAyA he ki, "munizrI vimalacandAcArya ke (I0 sa0 zvetAmbara vidvAn zrI jinaprabhasUri, somadharmagaNI tathA 776) upadaMza se pRthvI nirgundarAja kI patnI kUdAccI lAvaNya vijaya sUri bhI isa bAta kI puSTi karate hai ki ne dhIpUra ke uttara me 'lokatilaka' nAma kA mandira bana- zrIpura meM pahale eka puruSa se adhika U~cAI para pratimA vAyA 'paa| tathA isakI marammata, naI vRddhi, devapUjA mAdi adhara sthita thii| ke lie eka grAma dAna diyA thaa|" Tana zrIvimalacaTTAcArya dekho-jinaprabhasUri-'zrIpura me pahale pAnI bharane kI pratiSTita maura bhI choTI-chATI dhAtu tathA pApAraNa kI vAlI strI (mUrti ke nIce) se nikala jAyagI itanI pratimAeM zrIpura me salekha pAI jAtI hai / adhara pratimA thii|' (thI atarikSa pArzvanAtha kalpa) momadharmagaraNI-'eka strI apane mastaka para ghaTa-para-ghaTa ima para se spaSTa pramANata hotA hai ki, vaha mandira rakha kara uma biba ke nIce me pahale nikala jA makanI zrIpura ke uttara dizA meM banAyA gayA thaa| mandira zrIpura thii| aimA zrIpura ke vRddha loga kahate hai|' (upadeza ke uttara bhAga meM hI hai| tathA uttara dizA nakaze meM agra maptati unloka (21-22) / lAvaNya samaya-'pratimA ke bhAga meM hI rahane me yA giddhasvarUpI trilokInAtha yahA~ nIce meM pahale eka amavAra nikala jA makatA thA' Adi / vigajamAna hone se ima mandira kA 'lokamilaka' aisA (thI atarikSa pArzvanAtha chada) sAtha me ye tIno zvetAmbara nAma rakhA hogaa| vidvAna eka AvAja me kahate hai ki 'aba yaha pratimA eka (4) pAThayI madI ke zvetAmbara vidvAna hA bhadramUri agula bhara hI adhara hai|' mamagaccakahA me pRSTha 368-366 para zrIpura kA ullekha prAcArya zrI vidyAnandI (I0 ma0640) kA zrIpura karate hai| usa zrIpura kA balAmA anekAta jUna 1962 / / pAzvanAtha stotra' sUcita karatA hai ki, Ila rAjA ke pahale meM pRSTha 86 para isa prakAra pAyA hai-'46 zrIpura thIpara me gAtizaya pArzvanAtha kI mUrti tathA mandira thaa| vividha tIrtha kalpa ke anumAra zrIpura meM atarikSa pAzvanAtha bAbU kAmatApramAda jI likhate hai ki 'zrIpura meM pArzvakI pratimA sthApita kI gaI hai| zrIpura kA nirmANa nAtha bhagavAna kA mamavazaraNa pAyA thA' (sa0 jaina i. mAnI munAnI ne kiyA hai| bhAga 1 pR0 88) imakA mIdhA artha yaha hai ki zvetAmbage ke prAcIna isake bAda kA tathA zrIpAla Ila gajA ke pahale kA mAhitya meM bhI zrIpura kA astitva mAnImumAlI ke jamAne koDa aura mAhityika ullekha dRSTi meM nahI paayaa| hA~, meM mAnA jAtA hai| jo pAyA hai usa para agara vizvAsa rakhe ki vaha vAdirAja (5) zrI jinamenAcAya (I0 sa0 784) halivaza muni kA hI hai tathA zrIpura sabandhI hI thA to zrIvAdirAja parANa adhyAya 57 zloka 110-123 me zrIpura, gracala- ke (I0 ma0860-70) jamAne me zrIpura ke mandira kA para (pracalasapura) Adi 85 nagarga ko divya nagara kahA vidhva sa ho gayA hogaa| aura mUrti jalakUpa me virAjita hai| aura mAge kahA hai ki 'vahA~ ke jina mandira me sthita huI hogii| yaha jalakrUpa vaha hI jAna par3atA hai, jo paulI pratimAeM yadyapi apane-apane sthAna para sthita hai. tathApi mandira ke bAjU meM hI hai| [aisA Aja bhI anubhava hotA ma mane khar3e hokara dekhane vAlo ko aimI digvAI detI hai hai, ki uma kue~ kA jala eka mAsa taka sevana kare to mAno una sthAno me nikalakara AkAza me hI vidyamAna umase saba udara roga cale jAte haiN|] bhAnuvijayagaNI ke ho / / zloka 136 // (vi0 sa0 1715) ke kathanAnumAra bhI, yaha kRpa imalI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhopura meM rAjAla se pUrva kA jana mandira ke per3a ke nIce hI mAtA hai| jahA~ Ila rAjA ne vizrAMti bulAyA gyaa| unhoMne 'lakSmI mahAtulya satI...' stotra lI thii| aura hAtha-muha dhokara jala pAna kiyA thaa| tathA prabhu kI stuti kara dharaNedra ko prasanna kiyA / paura dharaNe zvetAmbara vi. vijayarAja (sa. 1737) likhate haiM- se pratimAjI vahA~ se na haTAne kA mamAcAra jAnakara (gI 'eka dina rAjA ghUmate hue bagIce me gyaa| vahA~ usako me) vahA~ hI pratimA ke Upara mandira nirmANa kraayaa| mur3e jala kA pravAha milaa| rAjA ghor3e para se nIce sakatA hai rAjA ko kASThAsaghIya samajhakara yA sagha mAmnA utraa| vaha vahA~ baiThA aura hAtha-pAMva dhoye tathA apane bheda kA jhagaDA phira khaDA na ho| isalie mAma janara mahala ko lauTA' prAge phira kueM ko jAne kA tathA kue~ se ko bhI prArthika aura zramika madada dekara mandira nirmA mUrti nikalane kA varNana hai|| kA upadeza diyA ho| __ prata. rAjA Ila ne isa kUpa me sayatna yaha mUrti nikAla yahA~ paulI mandira nirmANa me rAjA ko garva hone ke kara prathama vahA~ ke toraNadvAra (mahAdvAra) me sthApanA kI savAla hI paidA nahIM hotA, ata: yaha bhrAmaka kalpanA bA aura pUjI tathA rAjadhAnI kI tarapha use le jAte samaya vaha meM zAmila kI hogii| kyoki zvetAmbara jina prabha apanI pugaNI jagaha A gaI aura ruka gyii| rAjA ne pIche momadharmagaNi prAdi vidvAna bhI pratimA ke Upara hI mandi dekhA to pratimAjI sthira ho gyii| yA mAna lo yogAyoga kA nirmANa mAnate hai| (pracIkaracca prottugaM prAsAdaM pratima gajA ne vahA kaho pIche dekhA to, mUrti vahAM se na httii| pari / ) maadi| taba rAjA ne jozI logo se jAnA ki, mUrti rAjadhAnI isa prakAra middha ho sakatA hai ki kharadUSaNa gajA elicapura nahIM calegI, to umane socA hogA ki acchA ho jahA~ meM isa lAyA vahA~ para hI virAjamAna kandU / isI prAjataka zrIpura hI antarikSa pArzvanAtha bhagavAna ka vicAra se paulI mandira kA nirmANa huA / isame bhaTTAraka adhiSThAna hai| aisA nahIM hotA to, digambara yA zvetAmba rAmasena ( I0 sa0680 se 1035) kA pUrA sahayoga sAhitya me uma anya jagaha kA jarUra Ullekha miltaa| thaa| sthAnIya loga unake hAtha meM pratiSThA honA pasanda kucha loga eloga kA isa mUrti ke prathama sthAna nahI karate the / isalie vAda upasthita hone lagA to gama- sambandha lagAte hai, lekina vaha bhrAta hai, kyoki elorA sena ne bhI praghUre mandira meM jaldI se pratimA virAjamAna guphA nirmANa karane se hI Ila rAjA kA usase sambandha hai kara bAda me zepa kAma (zikhara mAdi) karane kA vicAra na ki mUrti vahA~ se lAne se / aimA nahIM hotA to elora kiyA hogaa| kintu yoga ke anUmAra pratimA vahA~ mena aura zrIpura sambandhI likhane vAle brahmajJAnasAgaraja httii| taba mandira ko adhUrA hI chor3akara rAmasana vahA~ se (17vI sadI) isakA jarUra ullekha karate / iti alam alaga ho gaye hai| ho sakatA hai isameM merI bhI bhUla ho gayI ho to phira rAjA kI anumati se maladhAri padmaprabha ko vidvAna loga isa para adhika prakAza ddaale| "bAdala sAgara kA kSAra (bArA) jala pIkara aura use mIThA evaM svAdiSTa banA kara loka hita kI dRSTi se barasA detA hai| usI taraha sajjana puruSa bhI durNanoM ke durvacanoM ko sunakara aura unake paritApa ko saha kara uttara meM madhura, hitakArI aura priya sAcana hI bolate haiN|"
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgabhaTTa ke maMgalAcaraNa kA racayitA zrI kSullaka siddhasAgara [seTha kanhaiyAlAla poddAra ke prasiddha grantha 'saMskRta sAhitya kA itihAsa (prathama bhAga pR0 254) meM tIna vAgbhaToM kA ullekha milatA hai| pahale vAgbhaTa jaina the, aura unhone 'vAgbhaTAlaMkAra' kA nirmANa kiyA thaa| usa para pAMca TIkAe~ upalabdha haiM / TIkAkAra siMha gaNi ne unheM kavIndra, mahAkavi aura rAjamaMtrI kahA hai| dUsare vAgbhaTa prajana the, unake pitA kA nAma siMhagupta thA, unhoMne eka vaidyaka grantha kA nirmANa kiyA thaa| isI grantha ke maMgalAcaraNa ko dArzanika pahalU se prAMka kara kSullaka siddhasAgara ne jaina siddha kiyA hai| pratIta hotA hai ki unakA kathana prAmANika hai| -sampAdaka] rAgAdirogAn satatAnuSaktA ima magalAcaraNa kA racayitA na to sarvathA nityavAdI hI nazeSakAyaprasRtAnazeSAn / ho sakatA hai aura na kSagikavAdI bauddha hii| tathA jo pautsukyamohAratidAjaghAna Izvara ko sarvavyApaka tathA anAdi zuddha mAnate hai, unake yo'pUrvavaidyAya namostu tasmai // mata se rAgAdi kA umake utpanna honA tathA rAgAdi rogo jo loga jIva ke astitva ko nahI samajhate hai, unake kA naSTa kiyA jAnA sambhava nahI ho sakatA hai, ata yaha ti meM jIva ke na hone vAle gagAdiko kA astitva siddha hotA hai ki ukta vAgbhaTTa kRta magalAcaraNa pariNAmI mbhiva nahIM ho sakatA hai| tathA jo jIva ko sarvathA nitya vastu ko mAnane vAle kisI pArhat matAnuyAyI kA natya yA zuddha hI mAnate hai, unake mantavya ke anusAra bhI racA huA hai| bhAva rAgAdi ho sakate hai aura na dravya hI / aisI koI jisake mata me na Izvara ke koI zarIra hai aura na vaha stu nahI, jo sarvathA nitya hI ho aura anityatA usame sarvavyApaka hone se koI parispandavatI kriyA hI karatA hai, / ho / isakA kAraNa hai ki vastu sat hai tathA pariNAmI vaha jIvo ke rAgAdi tathA Anupatika aura kAya me hone natya hai / isake viparIta jo sarvathA kSaNika hI hai, jisame vAle rogo ko kaise dUra kara sakatA hai ? vaha zarIra ke natyatA kisI prakAra bhI nahI hai, usa vastu kA astitva binA jIvo ko mohAdika rogoM ko dUra karane ke upAya hI nahI ho sakatA / vastu sat svarUpa hotI hai aura mat ko batAne vAlA apUrva vadya kaise ho sakatA hai ? tpAd-vyaya-dhrauvyayukta hotA hai| hA~, jo pahale saMsArI jIva hotA hai tathA jo apane rAgAdi roga utpanna ho tathA ve jIva me kucha kAla mohAdika ko dUra kara, aThAraha dopa rahita, nirdoSa sakala haka kAyama raheM tabhI to usakA ratnatraya rUpa triphalA se paramAtmA banatA hai, vaha paramaudArika niroga zarIra me hara karane kA upAya bhI bana sakatA hai| kintu jisake sthita paramAtmA, jisake divya-vANI pAI jAtI hai, vaha ntavya ke anusAra unakA honA tathA kucha kAla taka apane aura dUsare ke rAgAdi rogo ko dUra karane vAlA ho pI saMsArI jIva ke unakA banA rahanA asambhava hai, usake sakatA hai| ti me unakA nirAkaraNa bhI sambhava nahIM hai| ___ "sthityutpattilayAn gacchati, iti jgt|" isa jo loga sadA se anAdi se hI jisa Izvara vizeSa ko kathana ke anusAra sampUrNa vizva yA jagat pariNAmI nitya gAdi rahita mAnate hai unakA yaha kahanA ki usane hai tathA usa mantavya ke anusAra jIva ke rAgAdika roga gAdi rogo ko naSTa kiyA hai svavacana bAdhita hai, ataH tathA kAya meM hone vAle rogoM kA honA tathA unakA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgabhaTTa ke maMgalAcaraNa kA racayitA 246 nidAna Adi karake nirAkaraNa kiyA jAnA sambhava hai| cArvAka nAstika isa maMgalAcaraNa kA racayitA nahIM zarIra meM yA jIva meM hone vAle rogoM ke prakAra aneka hai| ho sakatA hai, kyoMki vaha pudgala se alaga jIva kA tathA unake upAya bhI aneka haiN| eka rogake lie bhaneka auSa. astitva nahIM mAnatA, usake mata me jIva ke rAgAdika kA dhiyAM ho sakatI haiM tathA aneka rogo ke lie eka prauSadhi bhI honA sambhava nahIM hai| upayogI ho sakatI hai| isa prakAra rogI, roga, unake kAraNa prAt mata ke sivAya kimI bhI mantavya ke anusAra aura zamana ke upAya Ahe t matAnumAra anekAntamaya hai| uparyukta maMgalAcaraNa kA racA jAnA saMbhava nahIM hai / jo jIva ke rAgAdika roga hote haiM, ve niSkAraNa nahI kSaNikavAdI hai, vaha magalAcaraNa ke racane ke vicAra ke ho sakate haiM / jIva, zarIra aura karma se baMdhA huA hai| samaya hI cala basegA / prata. vaha to use raca hI nahI uma badha ke hetu mohAdika hai / yadi navIna aparAdha, moha, sakatA hai| tathA jo sarvathA nitya hai, bar3ha magalAcaraNa himA Adi rUpa se na kiyA jAve tathA karmodayAdi se racane ke pahale jaise nitya maMgalAcaraNa racane ke vicAra hone vAle purAne rogoM kA anta karane ke liye icchA- se rahita thA, vaise hI rahane se maMgalAcaraNa racane ke navIna nirodha rUpa tapa karake unako prAMzika rUpa se samApta kArya ko nahIM karA sakatA hai| kiyA jAve, to phira pUrNarUpa se mukti bhI asambhava nahI jo dravya dRSTi se vastu ko Urdhva sAmAnya yA anvaya hai| jo nirdoSa sarvajJa haiM unake zarIra meM mohAdi kA kI apekSA se kathaJcit nitya tathA paryAya apekSA se prabhAva hone se koI roga aura upasarga nahI hotA hai| kathaJcit utpAda-vyaya-dhrauvyayukta mAnatA hai usa pAhatu yadi jIva ko kAyA se sarvathA abaddha mAnA jAve to mata kI apekSA se usa magalAcaraNa kA racA jAnA sambhava kAya meM utpanna hone vAle rogo kA asara sasArI jIva me hai| "prasad kA utpAd nahIM hotA hai tathA sat nirmUla kyo ho ? anya ke zarIra ke samAna nijI zarIra ke roga nahI hotA hai|" isa kathana ke anusAra samasta vastue~ me bhI use vedanA nahIM honI cAhiye ? kintu pIr3A kA anAdi nidhana hai| jo vastu hai umI meM kucha utpAda vyaya anubhava mohI jIva ko hotA hai| vaha rAga jIva kA pari- prAdi hote rahate hai| jo kucha bhI nahI hai usame na koI NAma hai / vaha rAgAdika roga niSkAraNa nahIM honA hai| utpAda hai na vyayAdika hai| jo vastu hai, vahI pariNAmI jIva vivekarahita hokara aparAdha kara karma bandha kara usake nitya hai, vahI vastu ho sakatI hai| isa prakAra vastu ubhaphala pAtA hai / isIliye prAcArya dhanaJjaya ne kahA hai ki- yAnvaya se aura avinAbhAva se sahita hai| "naraka yAtya medhaza / " __ yadi roga kA kAraNa sarvathA nitya hai, to roga kA ukta kathanoM para se yaha phalita hotA hai ki-jIva upacAra vyartha hotA hai| yadi roga kSaNika hai, vaha svata. ajIva ke sAtha aparAdha karane se ba~dhA humA zarIra rUpI naSTa hotA hai, to bhI usakA upAya vyartha hai| jo roga kArAgAra meM par3A humA hai| vItarAga sarvajJa hitopadezI niSkAraNa prati kSaNa utpanna ho tathA naSTa ho, umake mata bhagavAn apUrva vaidya hai-jaisA ki vaidyaka grathoM me svayaMbhU me Ayurveda zAstra kAryakArI nahI ho sakatA hai| kintu prajApati yA mAdidevarUpa dhanavantarI ko rAgAdi rogoM ko jo roga ke prAdhAra roga ke kAraNa, roga tathA roga ke dUra karane vAlA vaidya pratipAdita kiyA hai| jIvakA svarUpa upacAra ko, pAhat mata meM kahe hue dravya, kSetra, kAla aura jAnanA dekhanA hai yA upayoga hai, tathA majIva acetana rUpa bhAva se sahita pariNAmI nitya, mAnatA hai, usake mata meM hai, aparAdha pAzrava hai, tathA usase karma bandha hotA hai, jaba hI prAyurveda zAstra tathA magalAcaraNa-praNayana prAdi kI jIva aparAdha ko nahIM karane rUpa (samyaktva sahita) saMvara saphalatA sambhava hai| ko karatA hai, tathA rAgAdi rogoM ke kAraNa karma ko aMza yadi auSadhi rUpa se pAye jAne vAle dravya sarvathA rUpa se nirjarArUpa karate hue pUrNarUpa se jaba use khirA nitya haiM, to ve koI asara nahI kara sakate tathA kSaNika detA hai. mukta hotA hai| [zeSa pRSTa 252 para]
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ raidhU kRta 'sAvayacariu' 'samattakaumui' hI hai pro0 rAjArAma jaina, pArA [raiSa apabhraMza ke prasiddha kavi the| unhoMne 'samattakaumaha" kA nirmANa kiyA thaa| unakI racanA 'sAvayacariu' kA hI dUsarA nAma 'samattakaumaI' thaa| paM0 paramAnaMda aura pro. rAjArAma donoM kI aisI mAnyatA hai / zrI agaracaMda nAhaTA ne 'bhUla kI punarAvRtti' kahakara usakA khaNDana kiyA hai| kintu prastuta nibaMdha meM pro. rAjArAma ne nAhaTA jI ke kathana ko nitAnta bhrAmaka pramANita kara diyA hai| acchA hotA yadi nAhaTA jI apane 'khaNDana' ko prakhaNDa na maante| -sampAdaka anekAnta ke varSa 17 kiraNa 1 (apraila 1664) meM surasena-devamena (mehesara0 zaha) Adi lekhakoM, siddhAntAcArya zrI bAbU agaracandra jI nAhaTA ne eka lekha kajakitti-kamalakItti (Nemi0 antyaprazasti) likhakara mahAkavi raidhU kRta "mAvayacariu" kA "samattaka- Adi mAthura-gacchIya puSkaragaNazAgyA ke bhaTTArako, eva umuI" nAma anupayukta mAnA hai| unhoMne apane mata kA rAmacarita-paumacariu eva balahacariu, samarthana karate hue bhikSa smRti graMtha (kalakattA 1961) me mehemaracariu-AdipurANa, prakAzita "apabhra za-bhASA ke mandhikAlIna mahAkavi raidhU" mammaijiNacariu---vIracariu eva baDhamANacariu, nAmaka mere nibandha eva zrI 50 paramAnanda jI zAstrI migviAlacariu-siddhacakkamAhappa eva siddhacakkadvArA sampAdita 'prazasti saMgraha dvi0 bhAga kI prastAvanA vihi, (pR0 102) me ullikhita ra idhUkRta "samattakaumui" nAma- vittamAra-caritamAra, tathA kobhI" "ThIka nahIM" batalAyA hai| kintu jise zrI nAhaTA miNAhacariu-asTriNa micariu eva harivazapurANa jI ne "bhUla kI punarAvatti" kahA hai, mere dRSTikoNa me Adi svacarita racanAoM ke nAma-nAmAntaro ke prayoga matya kA samarthana vastutaH usI se hotA hai| upalabdha hote hai| yahI nahIM, usane svayaM apane nAma ke ___ "sAvayacariu" ke prAdyopAnta adhyayana se yaha spaSTa bhI nAma-nAmAntara prastuta kiye hai| jaise usane 'raidhR' jJAta ho jAtA hai ki 'sAvayacariu' evaM 'mamattakaumui' isa nAma kA to prayoga kiyA hI kintu kahI-kahI 'sihasena' eka hI racanA ke do nAma hai| raidhU-sAhitya kA vidyArthI (sammai0 11510-11; mehesara0 1138-6) kA bhI hone ke kAraNa mujhe raidhU kA prAyaH samasta upalabdha prayoga kara liyA to sandhiyoM ke antya pattoM meM rai, sAhitya dekhane kA avasara milA hai tathA usakI kaI (sammai0 1116 / 11, 2 / 16 / 17, 3138 / 17,4 / 21 / 15, vizeSatAoM meM se eka yaha vizeSatA bhI dRSTigocara huI // 38 // 12:6 / 17 / 13, sAvaya0 3 / 26) raidhara (sAvaya0 hai ki lekhaka ne nAyakoM, bhaTTArakoM evaM racanAmoM ke kaI za13) jaise nAmAntaroM ke ullekha bhI kiye haiN| ThIka kaI paryAyavAcI nAma apanI racanAoM meM prastuta kiye haiN| isI prakAra 'sAvaya cariu' ke bhI kavi ne kaI nAmo ke jaise ullekha kiye hai / jaise "kaumudI kathA prabandha" (jIvandhara0 ravipahu-arkakItti (pAsaNAha0 3 / 11 / 1), 113); 'kaumudI prabandha' (Nemi0 112) 'kaumudI kathA' hayaseNu-azvasena (pAsaNAha0 33114, 3 / 2 / 14), (jIvandhara0 114 tathA usakI atyanta prazasti) 'sammatta sattudamana-aridamana (siribAla0 3 / 2), kaumui' (sAvaya0 antya puSpikA) evaM 'sAvaya cariu' / hariraha-mRgaratha (sirivAla0 211) Adi nAyakoM, uparyukta udAharaNo se yaha bhI spaSTa avagata hotA hai ki
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ raha kRta 'sAvayacarita' 'samatakaumuI ho hai 211 kavi raidhU ne 'sAvaya cariu' me hI 'sAvaya cariu' kA tA kaiNA paDiuttarUpauttu / nAmollekha kiyA hai kintu apanI anya racanAmoM meM tuha kahiu karami hau suha Niruttu / / pUrvavartI svaracita racanAyo ke ullekho ke prasaMga me sarvatra paraNiyamiNasoyANarapahANu / 'kaumudI kathA' prAdi ke nAma se hI usakA smaraNa kiyA jo sacchabhAnu ubvahai jANu // hai, 'sAvaya cariu' ke nAma se nhii| phira 'sAvaya cariu' jAcahiNau kovi mahattu hoi / kI caturtha sandhi kI puSpikA me 'sammatta kahatara' eva tA kima viccharai sasacchu loi / usIko antya puSpikA me sammattaka umui' kA spaSTa sAvaya0 // 3 // 5-8 nAmollekha milatA hI hai, taba patA nahI use 'sAvayacariu' pratIta hotA hai ki TekkaNi sAha kI prAthika sthiti ke kahalAne kA hI Agraha zrI nAhaTA jI kyoM karate haiM ? bahuta acchI na thI tathA kavi binA prAzraya prApta kie ___ jahA~ taka viSayavastu kA prazna hai 'sAvayacariu' eva racanA kara sakane meM asamartha thaa| ataH ukta sAhu ne 'samattaka umui' meM koI antara nahI / saskRta kI samyaktva turanta hI gopAcala ke zrI kuzarAja kA paricaya kavi ko kaumudI hI isakA mUlAdhAra hai athavA yadi cAhe to yaha diyA tathA samaya pAkara eka dina vaha kuzarAja ko lekara bhI kaha sakate hai ki saskRta kI samyaktva kaumudI kA svaya kavi ke pAsa pahuMce tathA kuzarAja kI pUrva cAra gaTa kaLa thoDa se hera-phera ke sAtha apabhraMza-saskaraNa hA hai| pItiyo kA paricaya dete hae / zarAja ke viSaya ma isake uditodaya eva suyodhana rAjA, subuddhi matrI, rUpakhura , eva suvarNakhura caura, ahaMdAsa seTha tathA usakI mizrI eyAha mabhi. kula-bhavaNa-dIu / Adi pATha seTAniyA~ dono hI gratho me samAna hai| kusarAja mahAsaiNiruviNIu / / kathAnaka bhI vahI hai / dono hI grantho meM 'kaumudI-mahotsava' tuhu puru saThiu viNNavai ehu / kathAnaka-vistAra kA mUla kAraNa hai / isa AdhAra para yaha satthatthajjANu kiNNau muNehu // spaSTa hai ki 'sAvaya cariu' evaM 'samana kaumui' eka hI ihu NivvAhai sakaitta bhAru / racanA ke do nAma hai| iya muNivi karahi kiNa cariu cAru / zrI nAhama jI ne 'sAvayacariu' kA grantha preraka seu ihu kaviyaNa maNabhattau pahANu / mAhU ke putra kusarAja ko mAnA hai| maiM isase bhI sahamata tumhaha kIresai ahiU mANu // nahI / 'sAvayacariu' ke praNayana kI mUla preraNA vastuta. sAvaya0 1 / 4 / 13-16 TekkaNi sAhu ne hI kI / yathAprAyamacari upurANaviyANe / TekkaNisAhu guNaNapahANe / TakkaNi sAha me kuzarAja kA paricaya prApta kara raidhU grantha praNayana kI svIkRti dete hue kahate haiM - paDitacchataNa viNana u / karamaule ppiNu viysiyvttu|| dhattA ihu saccu kaittahu bha: vhei| bho bho kaiyaNavara dukkiya rayahara Nimmalu jasa pasaru viiha lahei / / paikadata bhara vahiu miri / mAhammiya vacchala guNa pavitu / gisuNahi riNammalamaNarajiya ki ki Na karami eyahu pauttu / / sAvaya014.18-16 buhyaNa savva suhAyara saccagiri // sAvaya0 1 / 2 / 17-20 isake bAda raidhR eva kuza gaja kA paraspara meM kucha ..........."taha sAvai cariu bhaNeha iccha / / vArtAlApa hotA hai aura raidhU apanA kAryArambha kara dete sAvaya0 113 / 4 hai| ina prasago se yaha bilkula spaSTa hI hai ki kuzarAja kavi TekkaNisAhu kI prArthanA sunakara apanI kucha graMthapreraka nahIM balki prAzrayadAtA hai / graMthapreraka to vastuta. asamarthatA digva lAtA hai| vaha kahatA hai TekkaNi sAhu hI hai, kyoki TekkaNi sAhu yadi kavi se
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 anekAnta paricita na hote athavA kuzarAja se kavi kA paricaya na saMrakSaNa ke liye jo kucha kiyA vaha bhAratIya vAGmaya kA karAte taba 'sAvayacariu' ke likhe jAne kA koI prazna hI eka adbhuta adhyAya hai| unakI kRpA se sAhitya-praNayana na utthtaa| raidhU kI anya racanAoM meM bhI yahI paramparA kA jo eka tUphAna pAyA usI kA yaha phala hai ki bhAratIya upalabdha hotI hai ki grantha-praNayana kI preraNA koI anya jaina zAstra bhaNDAra unase bhare-par3e hai / zata-pratizata karatA hai jabaki pAzrayadAtA vahI athavA anya dUsarA koI bhaTTAraka prAyaH sAhityakAra the, jinhoMne vizAla sAhitya hotA hai| likhA, sAtha hI unhoMne jana-janetara vidvAnoM se bhI sAvayacariu athavA samatta kaumui ke viSaya meM jo sAhitya-sRjana kA kArya kraayaa| bhaTTAraka yazaH kIrti kI kucha bhrAnta dhAraNAeM jagI hai, usakA mUla karaNa yathArtha meM pravRtti hindI ke bhAratendu bAbU kI bhAMti thii| unhone nAgaura zAstra-bhaNDAra ke adhikArI bhadrAraka evaM vahA~ kI sAhitya eva sAhityakAra donoM kA hI nirmANa kiyA / prabandha samiti hI hai| madhyakAlIna rAjanaitika, sAmpradAyika eka aora sAhitya-praNayana kA aisA utsAha-bharA vAtAvaraNa eva dhArmika uthala-puthala ke samaya jana jaina sAhitya, kalA thA to dUsarI ora nAgora zAstra-bhaNDAra kA dvAra sAhityaevaM saskRti avanati ke kagAra para khar3I eka dhakke kI jijJAsumoM ke lie banda rahatA hai, donoM pravRttiyoM meM koI pratIkSA kara rahI thii| usI samaya bhaTTArakoM ne unake mela nahIM / [pR0 246 kA zeSa] dravya eka kSaNa me guNa-rahita ho jAtA hai, to vaha roga vastuoM ke kSetra ke anusAra bhI bhinnatA hotI hai tathA aura gegI para apanA prabhAva kaise DAlegA? anekatA hotI hai| bhinna-bhinna dezoM kI prakRtiyoM kA yadi saba dravya eka rUpa hI haiM to eka hI auSadhi se ullekha pAyurveda meM pratipAdita hai tathA usake anusAra roga sana roga dUra ho jAvege / zeSa prauSadhiyoM se bhI vaisA hI kA nidAna upacAra prAdi yathAsambhava kara ucita hai| hogA kintu isa viSaya me koI ekAnta niyama nahI pAyA bhinna-bhinna kAloM yA RtuoM meM bhinna-bhinna prakAra ke jAtA hai / aneka auSadhiyA~ bhI eka roga ko dUra karane ke rogoM ke kAraNa rogI aura upAya pAye jAte hai ata. kAla nimitta hotI hai tathA eka prauSadhi bhI aneka rogo ko dUra kI apekSA bhI dravya kA vicAra kiyA jAtA hai| karatI hai, ata: pratyeka dravya anekAntAtmaka tathA utpAdavyaya-dhrauvya yukta hai| kisa vastu me kauna-sA guNa yA viTAmina kitanI auSadhi kI mAtrAmo meM jo bhinnatA pAI jAtI hai, mAtrA meM pAyA jAtA hai tathA kisame kisa prakAra kI zakti vaha vastu kI zaktiyo kI bhinnatA kI dyotaka hai| jaba kama mAtrA meM maujUda hai aura kauna-sI adhika mAtrA meM vastu ko svata. anekAnta rucikara hai to hama AIt mata vikasita hai, yaha saba vastu ko 'anekAntAtmaka' siddha ko kaise TAla sakate hai ? karatI hai|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-darzana meM saptabhaMgIvAda upAdhyAya muni zrI amaracanda [saptabhagIvAda jainadarzana ke 'syAdvAda' kA vizleSaNa hai| jaMna prAcAryoM ne syAvAda ko sAta rUpoM meM vibhakta kara samajhAne kA saphala prayAsa kiyA hai| ina sAta rUpoM ko ho saptabhaMga kahate haiN| yAyikoM ne apanI bhASA meM ulajhA kara ise duruha banA diyA, pariNAmataH vidvAn bhI 'saptabhaMgI' kA nAma suna kara ghabar3Ate hai| isa nibandha meM mani amaracanda jI ne 'saptabhaMgI' ko rocaka DhaMga se prastuta kiyA hai| prAzA hai ki pAThaka na UbeMge na ukatAyege, apitu unako jijJAsA vRtti ko prAnanda prApta hogA -sampAdaka] mAspadarzana kA carama vikAsa prakRti puruSa-bAda meM adhigama ke do bheda hai-svArtha praura parArtha3 / hamA, vedAntadarzana kA cid advaita meM, bauddha darzana kA svArtha jJAnAtmaka hotA hai, pagartha zabdAtmaka / bhaga kA kA vijJAnavAda meM aura jaina darzana kA anekAnta eva prayoga parArtha (dUsare ko bodha karAne ke lie kiyA jAne syAdvAda me| syAhAda janadarzana ke vikAsa kI carama- vAlA zabdAtmaka adhigama) meM kiyA jAtA hai, svArtha rekhA hai| isako samajhane ke pUrva pramANa eva narA ko (apane Apake lie hone vAlA jJAnAtmaka adhigama) me samajhanA Avazyaka hai| aura pramANa eva naya nahI / uktavacana-prayoga rUpa zabdAtmaka parArtha adhigama ko samajhane ke lie saptabhagI kA samajhanA bhI Avazyaka ke bhI do bheda kiye jAte hai--pramANa-vAkya aura nayahI nahI parama Avazyaka hai| jahA vastugata anekAnta vAkya / ukta prAdhAra para hI saptabhagI ke do bheda kiye ke paribodha ke lie pramANa aura naya hai, vahA pratipAdaka haiM-pramANa saptabhaMgI pora naya maatbhgii| pramANa vAkya vacana-paddhati ke parijJAna ke lie mAtabhagI hai| yahA~ para ko sakalAdeza aura naya vAkya ko vikalAdeza bhI kahA mukhya rUpa meM manabhagIvAda kA vizleSaNa hI abhISTa hai| gayA hai / vastugata aneka dharmo ke bodhaka vacana ko sakalAgrata pramANa aura naya kI svatantra paricarcA me na jAkara deza aura usake kisI eka dharma ke bodhaka-vacana ko saptabhagI kI hI vivecanA kreNge| vikalAdeza kahate hai| jainadarzana me vastu ko ananta saptabhaMgI dharmAtmaka mAnA4 gayA hai| vastu kI paribhASA isa prazna uThatA hai ki saptabhagI kyA hai ? umakA prayo- prakAra kI hai-jisame guNa aura paryAya rahate hai, vaha vastu jana kyA hai ? usakA upayoga kyA hai ? vizva kI hai| nattva, padArtha aura dravya ye vastu ke paryAyavAcI zabda hai| pratyeka vastu ke svarUpa-kathana meM mAta prakAra ke vacano kA prayoga kiyA jA sakatA hai, isI ko maptabhagI 3. adhigamodvividha, svArtha. parArthazca, svArthojAnAtmaka. pagathaM zabdAtmaka / ma ca pramANAtmako nayAkahate hai| tmakazca ..... "iyameva-pramANamAtabhagI ca kathyate / vastu ke yathAyaM paribodha ke lie janadarzana ne do -maptabhagItarAMgaNI, pR0 1 upAya svIkAra kiye hai-pramANa2 aura naya / sasAra kI adhigamahetu dvividha......'tattvA0 ga0 1-6-4 kisI bhI vastu kA adhigama (bodha) karanA ho to vaha . 4. anannadharmAtmakameva tattvam binA pramANa aura naya ke nahI kiyA jA sktaa| anyayoga vyavacchedikA kA0 22 1. saptabhi prakArarvacana-vinyAsaH saptabhaMgItigIyate / 5. vasanti guNa-paryAyA asminnitivastu-dharmAdharmA -syAdvAda majarI, kA0 23 ttiikaa|| ''kAza pudgala-kAla jIvalakSaNaM dravya SaTkam / 2. pramANa naye radhigama.--tattvArthAgama mU0 1.6 / -syAdvAdamajarI, kArikA 23 TIkA /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 anekAnta saptabhagI kI paribhASA karate hue kahA gayA hai, hai / anekAnta eka lakSya hai, eka vAcya hai aura saptabhaMgI ki-"prazna uThane para eka vastu me avirodha-bhAva se jo syAdvAda eka sAdhana hai, eka vAcaka hai, use samajhane kA eka dharma-viSayaka vidhi aura niSedha kI kalpanA kI eka prakAra hai| anekAnta kA kSetra vyApaka hai, jabaki jAtI hai, use saptabhagI kahA jAtA hai|" bhaMga sAta syAdvAda kA pratipAdya viSaya vyApya hai, donoM meM vyApya hI kyoM haiM ? kyoMki vastu kA eka dharma-sambandhI prazna vyApaka-bhAva sambandha hai| anantAnanta anekAntoM me sAta hI prakAra se kiyA jA sakatA hai| prazna sAta hI zabdAtmaka hone se sImita 1 syAdvAdo kI pravRtti nahIM prakAra kA kyo hotA hai ? kyoki jijJAsA sAta hI ho sakatI, ataH syAdvAda anekAnta kA vyApya hai byApaka prakAra se hotI hai / jijJAsA sAta hI prakAra se kyoM hotI nhiiN| hai ? kyoMki saMzaya sAta hI prakAra se hotA hai| prata bhaMga kathana paddhatikisI bhI eka vastu ke kisI bhI eka dharma ke viSaya me zabda zAstra ke anusAra pratyeka zabda ke mukhya rUpa meM sAta hI bhaga hone se ise saptabhaMgI kahA gayA hai| gaNita do vAcya hote hai-vidhi aura niSedha / pratyeka vidhi ke zAstra ke niyamAnusAra bhI tIna mUla vacano ke sayogI sAtha niSedha hai aura pratyeka niSedha ke sAtha vidhi hai / evaM prasayogI apunarukta bhaga sAta hI ho sakate hai ekAnta rUpa se na koI vidhi hai, aura na koI niSedha / kama aura adhika nhii| tIna asayogI mUla bhaga, tInadvi ikarAra ke sAtha inkAra aura inkAra ke sAtha ikarAra sayogI bhaMga aura ekatrisaMyogI bhNg| bhaga kA artha hai sarvatra lagA huA hai| ukta vidhi aura niSedha ke saba vikalpa prakAra aura bheda / milAkara saptabhaMga hote hai / saptabhago ke kathana kI paddhati saptabhaMgI aura anekAnta yaha hai - vastu kA anekAntattva aura tat pratipAdaka bhASA kI 1. syAsti, 2. syAdanAsti, 3. spAd astinirdoSa paddhati syAdvAda, mUlataH saptabhagI me sannihita hai| nAsti, 4. syAd pravaktavya, 5 syAd asti pravaktavya, anekAnta dRSTi kA phalitArtha hai, ki pratyeka vastu me 6. syAd nAsti pravaktavya, . syAd asti nAsti sAmAnya rUpa se aura vizeSa rUpa se, mitratA kI dRSTi se pravaktavya / / paura pramitratA kI dRSTi se, nityatva kI apekSA se aura saptabhagI meM vastuta: mUlabhaga tIna hI hai.-asti, anityatva kI apekSA se tathA sadrUpa se aura asadrUpa se nAsti aura pravaktavya / isame tIna dvisayogI aura eka triananta dharma hote hai / sakSepa me-"pratyeka dharma apane prati- sayogI-isa prakAra cAra bhaMga milAne se sAta bhaMga hote pakSI dharma ke sAtha vastu me rahatA hai|"yh paribodha hai| disaMyogI bhaMga ye hai asti-nAsti, astigravaktavya aura anekAnta dRSTi kA prayojana hai| anekAnta svArthAdhigama hai, pramANAtmaka-zrutajJAna hai| parantu saptabhagI kI upa- 1. abhilAppabhAva, anabhilApyabhAvo ke anantave bhAga yogitA isa bAta meM hai ki vaha vastu-gata aneka athavA hai-paNNavaNijjAbhAvA, aNantabhAgo du praNabhinaananta dharmoM kI nirdoSa bhASA me apekSA batAe, yogya ppANa / gommaTamAra-ananta kA anantavAM bhAga bhI abhivyakti kraaye| ukta carcA kA sArAza yaha hai ki ananta hI hotA hai| prata vacana se bhI ananta hai| anekAnta anantadharmAtmaka vastu svarUpa ko eka dRSTi hai, tattvArthazlo0 1,6,52 ke vivaraNa meM kahA haiaura syAdvAda arthAt saptabhagI usa mUlajJAnAtmaka dRSTi "ekatra vastuni anantAnAM dharmANAmabhilApayogyanAko abhivyakta karane kI apekSA-sUci kA eka vacana-paddhati mupagamAdanantA eka vacana mArgA syAdvAdinA bhaveyu / yaha ThIka hai ki vacana ananta hai phalata syAdvAda bhI 1. praznavazAdekasmin vastunyavirodhena vidhi- pratiSedha ananta hai, parantu vaha anekAntadharmo kA anantavA~ vikalpanA sptbhgii| (tattvA0 rA0 vA. 1,6,51 / ) bhAga hone ke kAraNa sImita hai, phalata vyApya hai|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-darzana meM saptabhaMgIvAda 255 nAsti pravaktavya / mUlabhaga tIna hone para bhI phalitArtha svarUpa kI sattA bhI mAnI jAya 1, to uname sva-para rUpa se sAta bhago kA ullekha bhI AgamoM meM upalabdha vibhAga kase ghaTita hogA ? sva-para vibhAga ke prabhAva meM hotA hai| bhagavatI sUtra meM jahA~ tripradezika skandha kA sakaradopa upasthita hotA hai, jo saba gur3a-gobara eka kara varNana AyA hai vahA~ spaSTa rUpa se sAta bhaMgoM kA prayoga detA hai| prata. prathama bhaga kA yaha artha hotA hai ki ghaTa kI kiyA gayA hai? ? prAcArya kundakunda ne sAta bhaMgoM kA nAma sattA kisI eka apekSA se hai, saba apekSAmo se nhiiN| ginAkara saptabhaga kA prayoga kiyA hai / bhagavatI sUtra aura vaha eka apekSA hai sva kI, svacatuSTaya kii| meM pravaktavya ko tIsaga bhaMga kahA hai3 / jina bhadragaNI dvitIyabhaMgaH-syAda nAsti ghaTa kSamAzramaNa bhI pravaktavya ko tIsarA bhaga mAnate haiM4 / yahA~ ghaTa kI sanA kA niSedha para-dravya, parakSetra, para kundakunda ne pacAstikAya meM isako cauthA mAnA hai, para kAla aura parabhAva kI apekSA se kiyA gayA hai| pratyeka apane pravacanasAra meM isako tIsarA mAnA hai5 / uttarakAlIna padArtha vidhirUpa hotA hai, vaise niSedha rUpa bhI / prastu ghaTa prAcAryoM kI kRtiyo meM donoM kramo kA ullekha milatA hai| me ghaTa ke astitva kI vidhi ke sAtha ghaTa ke astitva kA prathama bhaMga:--syAd astighaTa niSedha-nAsti bhI rahA hayA hai| parantu vaha nAstitva udAharaNa ke lie ghaTa gata manA dharma ke sambandha me arthAt sattA kA niSedha, svAbhinna ananta para kI apekSA mAtabhagI ghaTAI jA rahI hai| ghaTa ke ananta dharmoM meM eka se hai| yadi para kI apekSA ke samAna sva kI apekSA se dharma mattA hai, astitva hai| prazna hai ki vaha astitva kisa bhI astitva kA niSedha mAnA jAe, to ghaTa ni svarUpa ho apekSA me hai ? ghaTa hai, para vaha kyo aura kaise hai ? imI jaaye2| aura yadi ni svarUpatA svIkAra kare, to spaSTa kA uttara prathama bhaga detA hai| hI sarvazanyatA kA doSa upasthita ho jAtA hai| prataH dvitIya ghaTa kA astitva syAt hai, katha-cit hai, svacatuSTaya bhaMga sUcita karatA hai ki ghaTa kathacit nahI hai, ghaTabhinna kI apekSA meM hai| jaba hama cAhate hai ki ghaDA hai, taba paTAdi kI, paracatuSTaya apekSA me nahI hai| svarUpega hI hamArA abhiprAya yahI hotA hai, ki ghar3A svadravya svakSetra, sadA sva hai, para rUpega nahIM / svakAla aura svabhAva kI dRSTi se hai| yaha ghaTa ke astitva tatIya bhaMga : asti nAsti ghaTa kI vidhi hai, ata yaha vidhibhaga hai| parantu yaha astitva parantu yaha Astatva jahA~ prathama samaya me vidhi kI aura dvitIya samaya meM kI vidhi sva kI apekSA hai, parakI apekSA se nahIM hai| niSedha kI kramazaH vivakSA kI jAtI hai, vahA~ tIsarA bhaMga vizva kI pratyeka vastu kA astitva svarUpa se hI hotA hotA hai| imame sva kI apekSA sattA kA praura para kI hai, para rUpa se nhii| "sarvamasti svarUpeNa, pararUpeNa apekSA amattA kA eka sAtha, kintu kramaza' kathana kiyA nAsti ca / " yadi svayaM se bhinna anyasamagra para svarUpo / gayA hai| prathama aura dvitIya bhaga vidhi aura niSedha kA svame bhI ghaTa kA astitva ho, to ghaTa phira eka ghaTa hI tantrarUpa me pRthaka-pRthaka pratipAdana karate hai, jabaki tRtIya bhaMga kyoM rahe, vizva rUpa kyo na bana jAe ? aura yadi vizva- sAtha kinta kramaza vidhi-niSedha kA ullekha karatA hai| rUpa bana jAe, to phira mAtra apanI jalAharaNAdi kriyAe~ caturtha bhaMga : syAda pravaktavya ghaTa hI ghaTa meM kyo ho, anya paTAdi kI pracchAdinAdi kriyAe~ jaba ghaTAstitva ke vidhi aura nipedha donoM kI yugapat kyo na ho ? kintu kabhI aisA hotA nahI hai| eka bAta / arthAt eka samaya meM vivakSA hotI hai, taba dono ko eka aura hai| yadi vastuoM meM apane svarUpa ke mamAna para 1. svarUpopAdAnavat pararUpopAdAne sarvathA svapara-vibhAgA1. bhagavatI sU0 za0 12, 3. 10, pra016-20 / 2. bhAva prasaMgAt / sa caayuktH| paMcAstikAya gAthA 14, 4 / 3. bhagavatI sU0 za0 12, -tattvArthazloka vArtika 1,6,52 30,10pr016-20| 4. vizeSAvazyaka bhASya gA0 2. pararUpApohanavata svarUpApohane tu nirupAkhyatva-pramagAt / 2, 32 / 5. pravacanasAra jeyAdhikAra gA0 115 / -tattvArthazlo0 vA0 1,6,52
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 anekAnta kAlAvacchedena eka mAtha akramaza. batAne vAlA koI zanda vidhi-nipaMdha kI apekSA se--'ghaTa' hai, ghaTa nahI, ghaTa na hone se ghaTa ko pravaktavya kahA jAtA hai| zabda kI zakti pravaktavya hai" yaha kahA gayA hai| sImita hai| jaba hama vastugata kisI bhI dharma kI vidhi catuSTaya ko vyAkhyA kA ullekha karate hai, to usakA niSedha raha jAtA hai, aura pratyeka vastu kA parijJAna vidhimukhena aura niSedha mukhena jaba niSedha kahate haiM to vidhi raha jAtI hai| yadi vidhi- hotA hai / svAtmA me vidhi hai aura paramAtmA se niSedha niSedha kA pRthak-pRthak yA kramaza. eka sAtha pratipAdana hai, kyoki svacatuSTayana jo vastu sat hai vahI vastu parakaranA ho to prathama tIna bhagoM me yathAkrama 'asti-nAsti' catRSTayena asat hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva-isako aura asti-nAsti zabdoM ke dvArA kAma cala sakatA hai, catuSTaya kahate hai| ghaTa sva-dravyarUpa meM pudgala hai| catanya parantu vidhi-niSedha kI yugapada vaktavyatA meM kaThinAI hai, Adi para dravyarUpa meM nahI hai| svakSetra rUpa ma kapAlAdi jise pravaktavya zabda ke dvArA hala kiyA gayA hai| syAd svAvayavo meM hai, tantvAdi para avayavo me nahI hai| svapravaktavya bhaga batalAtA hai ki ghaTa vaktavyatA krama meM hI kAlarUpa meM apanI vartamAna paryAyo me hai / para padArthoM kI hotI hai, yugapad me nahI / syAd pravaktavya bhaga eka aura paryAyo me nahI hai| svabhAva rUpa meM svaya ravatAdi gurago meM dhvani bhI detA hai / vaha yaha ki ghaTa ke yugapad astitva hai, para padArtho ke guggoM meM nahI hai / ataH pratyeka vastu svanAstitva kA vAcaka koI zabda nahIM hai / ata. vidhi-niSedha dravya, svakSetra, svakAla aura sva-bhAva se sat hai, aura parakA yugapatattva pravaktavya hai| parantu vaha pravaktavyatva sarvathA dravya, parakSetra, parakAla, para-bhAva me asat hai / isa apekSA sarvatobhAvena nahI hai / yadi sarvathA sarvatobhAvena pravaktavyatva meM eka hI vastu ke mata aura amat hone meM kisI prakAra kI mAnA jAye, to ekAnta pravaktavyatva kA doSa upasthita hotA bAdhA athavA kimI prakAra kA virodha nahI hai| vizva kA hai, jo jaina darzana meM mithyA hone se mAnya nahIM hai| ata. pratyeka padArtha svacatuSTaya kI apekSA me hai, aura paracatuSTaya syAd pravaktavya sUcita karatA hai ki yadyapi vidhi niSadha kI apekSA se vaha nahI bhI hai| kA yugapatva vidhi yA niSedha zabda se vaktavya nahI hai, syAta zabda kI yojanA pravaktavya hai, parantu vaha pravaktavya sarvathA pravaktavya nahIM maptabhagI ke pratyeka bhaga meM sva-dharma mukhya hotA hai| hai 'gravaktavya' zabda ke dvArA to vaha yugapatva vaktavya hI hai| aura zeSa dharma gauNa athavA apradhAna hote hai| isI gauNapaJcama bhaMga syAd asti pravaktavya ghaTa mukhya vivakSA kI sUcanA 'syAna' zabda karatA hai / "syAt" yahA~ para prathama samaya me vidhi aura dvitIya samaya meM jahA~ vivakSita dharma kI mukhyatvena pratIti karAtA hai, vahA~ yugapad vidhi-niSedha kI vivakSA karane se ghaTa ko syAd / 1 jigame ghaTabuddhi aura ghaTa zabda kI pravRtti (vyavahAra) asti avanatavya kahA gayA hai / isame prathamAza asti, sva hai, vaha ghaTa kA svAtmA hai, aura jisameM ukta donoM rUpeNa ghaTa kI sanA kA kathana karatA hai aura dvitIya kI pravRtti nahI hai, vaha paTa kA paTAdi parAtmA hai / pravaktavya aza yugapad vidhi-niSedha kA pratipAdana karatA "ghaTayuddhaya bhidhAna pravRtti liga svAtmA, yatra tayohai / pacama bhaga kA artha hai-ghaTa hai, aura pravaktavya bhI hai| rapravRtti. ma pagatmA paTAdi / SaSTha bhaMga : syAd nAsti pravaktavya ghaTa -tatvArtha rAjavAtika 1,6, 5 pR. 33 yahA~ para prathama samaya meM niSedha aura dvitIya mamaya meM 2. atha tadyathA yadasti hi tadeva nAstIti taccatuSka ca / eka sAtha yugapad vidhi niSedha kI vivakSA hone se ghaTa dravyeNa kSetreNa ca kAlena tathA'thavApi bhAvena / / nahI hai, aura vaha pravaktavya hai---yaha kathana kiyA gayA hai| -pacAdhyAyI 1, 263 saptama bhaMga : syAt masti nAsti pravaktavya ghaTa 3. syAdvAda majarI (kA0 23) me ghaTa kA svacatuSTaya yahA~ para krama se prathama samaya me vidhi aura dvitIya kramazaH pArthiva, pATaliputrakatva, zazi ratva aura samaya meM niSedha tathA tRtIya samaya eka sAtha meM yugapad zyAmatva rUpa chapA hai, jo vyavahAra pradhAna hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ana-varzana meM saptamaMkIbAba 257 avivakSita dharma kA bhI marvathA apalApana na karake usakA kiyA jaae| gauNatvena upasthApana karatA hai / vaktA aura zrotA yadi anya barzanoM meM bhaMga-yojanA kA rahasyazabda-zakti aura vastu svarUpa kI vivecanA me kuzala hai| no 'myAt' zabda ke prayoga kI prAvazyakatA nahIM rhtii| bhagoM ke sambandha me spaSTatA kI jA cukI hai, phira bhI adhika spaSTIkaraNa ke lie itanA samajhanA prAvazyaka binA umake prayoga ke bhI anekAnta kA prakAzana ho jAtA hai| 'aham asmi ' maiM haiN| yaha eka vAvaya prayoga hai| isa hai, ki saptabhagI me mUlabhaga tIna hI hai-asti, nAsti meM do pada hai-ka 'grahama' aura dumaga 'asmi'| donoM meM aura pravaktavya / zeSa cAra bhaga sayogajanya hai tIna dvime eka kA prayoga hone para dUsare kA artha svata hI gamya mayogI aura eka trimayogI hai / prata vedAnta, bauddha aura mAna ho jAtA hai, phira bhI spaSTatA ke liye donoM padoM vaMzapika darzana kI dRSTi se mUla tIna bhago kI yojanA kA prayoga kiyA jAtA hai| imI prakAra 'pArtho dhanurdhara ima prakAra kI jAtI hai| ityAdi vAkyo me eva' kAra kA prayoga na hone para bhI advaita vedAnta meM ekamAtra tattva brahma hI hai| kintu tannimittapha 'arjana hI dhanurdhara hai-yahA~ arthabodha hotA hai vaha 'asti' hokara bhI pravaktavya hai| usakI manA hone aura kucha nahI2 / prakRta meM bhI yahI middhAnta lAgU paDatA para bhI vANI se usakI abhivyakti nahIM kI jA sktii| hai| syAt-zUnya kevala 'amti ghaTa' kahane para bhI yahI artha ata: vedAnta meM brahma 'asti' hokara bhI 'pravaktavya hai| nikalatA hai, ki "kathAcit ghaTa hai, kimI apekSA se ghaTa bauddha-darzana meM pranyApoha 'nAsti' hokara bhI pravaktavya hai| hai|" phira bhI bhUla-caka ko mApha karane lie kivA vanA ke kyoki vANI ke dvArA anya kA sarvathA prapoha karane para bhAvo ko samajhane meM bhrAnti na ho jAye, imaliye 'syAt' / kimI bhI vidhimpa vastu kA bodha nahI ho sktaa| prataH zabda kA prayoga abhISTa hai / kyoki mamAra me vidvAnI kI bauddha kA anyApoha 'nAsti' hokara bhI pravaktavya rahatA apekSA mAdhAraNa jano kI makhyA hI adhika hai| ata: hai / vaizepika darzana meM sAmAnya aura vizeSa dono svatantra mapnabhagI jaise gambhIra tattva ko mamajhane kA bahumata-sammata hai| sAmAnya-vizeSa amti-nAsti1 hokara bhI pravaktavya gajamArga yahI hai. ki marvatra 'syAt'3 zabda kA prayoga rahatA hai / vaizeSikadarzana me mAmAnya aura vizepa donoM 1. aprayukto'pi marvatra, syAtkAro'rthAtpratIyate / svatantra hai / mAmAnya-vizeSa prasti-nAsti hokara pravaktavya vidhI niSedhe'pyanyatra, kuzalazcetprayojaka // 63 // hai| kyoki ve dono kimI eka zabda ke vAcya nahI ho laghIyastraya, pravacana praveza makana hai aura na marvathA bhinna mAmAnya-vizepa meM koI artha 2. so prayukto'pi najja sarvatrArthAtpratIyate, kriyA hI ho sakatI hai| isa dRSTi meM jaina sammata mUlatathaivakAro yogAdi vyavaccheda pryojn.|| bhago kI sthiti anya darzano meM bhI kisI na kisI rUpa -tattvArtha iloka vA0 1, 6, 56 me svIkRta he2| 3. syAdityavyayam anekAnta dyotakam / / syAdvAda majarI sakalAdeza aura vikalAdeza kA0 5 prAcArya hemacandra sUri syAt ko anekAnta bodhaka hI mAnate haiM, ataH unhe syAt pramANa meM yaha batAyA jA cukA hai ki pramANa vAkya ko sakalAabhIpTa hai, naya meM naho |-sdev sat syAtmaditi deza aura naya-vAkya ko vikalAdeza kahate hai| phira bhI vidhArtha....."ayoga0 kaa028| jabaki bhaTTAkalaka ukta dono bhado ko aura adhika spaSTatA se samajhane kI laghIyastraya 62 me syAt ko samyag anekAnta maura AvazyakatA hai| pAca jJAnI meM thatajJAna bhI eka bheda hai| mora samyag ekAnta ubhaya kA vAcaka mAnate hai, prata. -" unheM pramANa aura naya-dono me hI syAt abhIpTa 1. vizeSa vyAvRtti hetuka hone se nAsti hai| 2. dekho, pa. mahendra kumAra sampAdita jainadarzana pR. 543
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 anekAnta usa zru tajJAna ke do1 upayoga haiM-syAdvAda aura ny| pramANa saptabhaMgIsyAdvAda sakalAdeza hai aura nayavikalAdeza / ye sAto Agama aura yukti se yaha bAta nirvivAda siddha hai ki hI bhaga jaba sakalAdezI hote hai, taba pramANa aura jaba vastu me ananta dharma hai| ata. kisI bhI eka vastu ke vikalAdezI hote haiM, taba naya kahe jAte hai / vastu ke samasta pUrNarUpa se kathana karane ke lie tat tad ananta dharma-bodhaka dharmoM ko grahaNa karane vAlA sakalAdeza aura kisI eka ananta zabdoM kA prayoga karanA caahie| parantu na yaha dharma ko mukhya rUpa se grahaNa karane vAlA2 tathA zeSa sambhava hai, aura na vyavahArya hii| ananta dharmo ke lie dharmoM ke prati udAmIna arthAt taTastha rahane vAlA vikalA pathaka-pRthaka ananta zabdo ke prayoga me anantakAla bIta deza kahA jAtA hai| prAcArya siddhasena ke zabdoM meM-syAd- sakatA hai, aura taba taka eka padAtha kA bhI samagrabodha na vAda sampathavinizcAyI hai3 / ataH vaha anekAntAtmaka ho skegaa| prastu, kucha bhI ho, hame kisI eka zabda se pUrNa artha ko grahaNa karatA hai / jaise 'jIva.' kahane se jIva hI sampUrNa artha ke bodha kA mArga apanAnA par3atA hai| vaha ke jJAna prAdi asAdhAraNa dharma, sattva Adi sAdhAraNa eka zabda dhvani-mukhena bhale hI bAhara me eka dharma kA hI dharma aura amUrtatva Adi sAdhAraNA-sAdhAraNa Adi sabhI kathana karatA-sA lagatA hai, parantu abheda prAdhAnya vRtti guNo kA grahaNa hotA hai| prata. yaha pramANa-vAkya hai athavA abhedopacAra se vaha anya dharmoM kA bhI pratipAdana syAdvAda vacana hai| naya vAkya vastu ke kisI eka dharma / kara detA hai / ukta abheda prAdhAnya vatti yA abhedopacAra kA makhya rUpa se kathana karatA hai jaise "jo jIva" kahane meka zabTa ke dvArA eka dharma kA kazana jote bhAbhI se jIva ke ananta guNo meM se kevala jJAnaguNa kA hI prakhaNDarUpa se anya samasta dharmo kA bhI yugapat kathana hA bodha hotA hai, zeSadharma gauNarUpa se udAsInatA ke kakSa meM jAtA hai| ata. isako 'pramANa-sapta' bhagI kahate hai| par3e rahate hai| sakalAdezI vAkya ke samAna vikalAdezI vAkya me bhI 'syAt' pada kA prayoga aneka prAcAryoM ne prazna hai, ki yaha abheda vRtti athavA abhedopacAra kiyA hai| kyoki vaha zeSa dharmoM ke astitva kI gauNarUpa kyA cIja hai ? jabaki vastu ke ananta dharma paraspara bhinna se mUka sUcanA karatA hai| isa AdhAra se saptabhagI ke hai, una sabakI svarUpa sattA pRthak hai, taba uname abheda do bheda kiye jAte hai-pramANa-saptabhagI aura naya-sapta- kase mAnA jA sakatA hai ? siddhAnta pratipAdana ke lie bhNgii| kevala kathana mAtra apekSita hI nahIM hotA, usake lie koI Thosa prAdhAra caahie| samAdhAna hai ki vastu tattva ke 1. upayogau zrutasya dvau, syAdvAda naya-sajJito / pratipAdana kI do zailiyoM hai-abheda aura bheda / abhedasyAdvAda. sakalAdezo nayo vikala sakathA / / -laghIyastraya zloka 62 zailI bhinnatA me bhI abhinnatA kA patha pakar3atI hai aura 2. paneka-dharmAtmaka vastuviSayaka-bodhajanakatva sakalA bheda zailI abhinnatA meM bhinnatA kA patha prazasta karatI hai| dezatvam / jAstu, abheda prAdhAnya vRtti yA abhedopacAra vivakSita eka dharmAtmaka-vastu-viSayaka-bodhajanakatvaM vikalA- vastu ke ananta dharmoM ko kAla, prAtma, rUpa, artha, sambandha dezatvam / -saptabhaga taragiNI pR0 16 upakAra, guNideza, sasarga aura zabda kI apekSA se eka sAtha 3. nayanAmekaniSThAnA, pravRtte zrutavamani; akhaNDa eka vastu ke rUpa meM upasthita karatA hai / isa sampU thiMvinizcAyI, syAdvAda zruta mucyane / prakAra eka aura akhaNDa vastu ke samasta dharmo kA eka sAtha -nyAyAvatAra sUtra zlo0 30 samUhAtmaka parijAna ho jAtA hai / -kramazaH
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ yajJa aura ahiMsaka paramparAeM prAcArya zrI tulasI [prastuta nibandha meM zramaNa aura vaidika paramparAmoM kI dRSTi se 'yajJa' kA tulanAtmaka vizleSaNa hai| zramaNa sasthAe~ nitAnta hisaka thiiN| usake prAcIna granthoM se pramANita hai ki pahale bali-yajJa nahIM hote the, ve mauSadhi-yajJa ke rUpa meM pracalita the| pahale vedAnuyAyo bhI yajJoM meM ali nahIM dete the| jaina tIrthakara manisuvratanAtha ke tIrthakAla meM yaha kArya prArambha humA / yahI rAma-lakSmaNa kA bhI yuga thaa| inakA virodha kevala jaina aura bauddha saMsthAnoM ne hI nahIM, apitu sAMkhya, zeva, kRSNa aura maharSi nArada se sambadhita tatvoM ne bhI kiyaa| isa bhA~ti lekha meM prAcArya zrI ko gahana vidvattA ke darzana hote haiN| unhoMne gaveSaNA-pUrNa tathyoM ko prAyAsahIna rocaka DhaMga se prastuta kiyA hai| kAza, zodha meM saMlagna vidvAna yaha DhaMga apanA ske| -sampAdaka] yajJa bhAratIya sAhitya kA bar3A vizruta zabda hai| yajJa kA virodha-- isakA sAmAnya artha thA devapUjA / vaidika vicAra dhArA thamaNa sasthAe~ ahisA-niSTa thI, isalie ve prArambha ke yoga se yaha vizeSa artha ma rUr3ha ho gayA-vaidika kama- se yajJa kA virodha kara rahI thii| usakA prajvalita rUpa kANDa kA vAcaka bana gyaa| eka samaya bhAratIya jIvana hame jaina, bauddha sAhitya aura mahAbhArata meM milatA hai| me yajJa saMsthA kI dhUma thI, Aja vaha niSprANa mI hai| mahAbhArata yadyapi zramaraNoM kA vicAra-grantha nahIM hai, para veda-kAla me use bahuta mahatva milA aura upaniSadkAla / usakA eka bahuta baDA bhAga unakI vicAra-dhArA kA me usakA mahatva kama hone lgaa| pratinidhitva karatA hai / sAsya aura zaMva bhI yajJa-sasthA ke RgvedakAlIna mAnyatA thI-"jo yajJa rUpI naukA _"jo yajJa spI naukA utane hI virodhI rahe hai, jitane jaina aura bauddha / prajApara savAra na ho sake, ve adharmI hai, RNI hai aura niic| pati dakSa ke yajJa me ziva kA AhvAna nahI kiyA gyaa| avasthA meM dabe hue hai|" maharSi dadhIci ne apane yoga bala se yaha jAna liyA ki ye saba devatA eka mata ho gae hai, isalie unhone ziva isake viparIta muNDakopaniSad me kahA gayA hai---"yajJa ko nimatrita nahI kiyA hai| unhoMne prajApati dakSa me vinAzI aura durbala sAdhana hai / jo mUDha inako zreya mAnate kahA-."maiM jAnatA hU~, Apa saba logoM ne mila-julakara, hai, ve bAra-bAra jarA aura mRtyu ko prApta hote rahate ziva ko nimatrita na karane kA nizcaya kiyA hai parantu maiM zaMkara se baDhakara kisI ko deva nahI mAnatA / prajApati 1. Rgveda saMhitA 10 // 44 // 6 dakSa kA yaha vizAla yajJa naSTa ho jAegA4 / prAvira na ye zekUryajiyA nAvamArUhamIrmava te nyaviyanta vahI humA / pArvatI ke anurodha para ziva ne vIrabhadra kI kepaya / saSTi kii| usane prajApati dakSa ke yajJa kA vidhvasa kara munDakopaniSad 1127 ddaalaa| plAvA hyate pradRDhA yajJarUpA, apTAdazoktamavara yeSu karma / 3. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 284116 etacche yo ye'bhinandanti mUDhA, 4. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 284121 jarAmRtyu te punarevApi yanti / 5. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 284126-50
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta __ yaha kathA batAtI hai ki ziva usa saMskRti ke the, devatAoM ne unase kahA-aja me yajJa karanA cAhie aura jise yaja mAnya nahIM thaa| isIlie devatAno ne unhe isa prakaraNa me Aja kA artha bakarA hI hai| brahmarpiyo ne nimaMtrita nahIM kiyA thaa| kahA-yajJa me bIjo dvArA yajana karanA cAhie, yaha vaidika sAkhya kArikA me spaSTa hai ki sArUya loga yajJa meM zrati hai / bIja kA nAma hI aja hai, bakare kA vadha karanA vizvAsa nahIM karate the| ve ise heya mAnate the| ucita nhii| yaha matyuga cala rahA hai, isameM pazu kA badha maharSi kapila aura syUmarazmi ke saMvAda meM bhI yahI kaise kiyA jA sakatA hai?? devatA aura RSi mavAda kara prApta hotA hai| syUmarazmi hiMsA kA samarthana karatA hai rahe the, itane me gajA vasu uma mArga se nikalA / vaha aura mahapi kapila pahisA kI prAcIna paramparA ko puSTa matya-vAdI thA / satya ke prabhAva se uparicara thA-AkAza karate hai| unhoMne tvaSTA ke lie niyukta gAya ko dekhakara me calatA thaa| use dekha brahmarpiyo ne devatAno se kahAnizvAsa lete hue kahA-hA veda ! tumhAre nAma para loga vasu hamArA sandeha dUra kara degaa| ve saba usake pAsa gaye / aisA-aisA anAcAra karate hai| prazna upasthita kiyaa| rAjA ne dono kA mata jAna apanA syUmararima ne kahA-pApa vedo kI pramANikatA meM nirNaya devatAgro ke pakSa meM diyA / vaha jAnabUjha kara asatya sandeha karate hai| maharSi kapila bole-maiM vedo kI nindA bolA, ata. brahmapiyo ne use zApa diyA aura vaha AkAza nahIM karatA huuN| kintu vaidika mata ro bhinna dUsarA mata se nIce gira pAtAla meM calA gyaa| hai-kamoM kA prArambha na kiyA jAe-usakA pratipAdana jaina-mAhitya me bhI 'prajaiyaMpTavyam'-ima vivAda kA kara rahA huuN| yajJa Adi kAryoM meM pAlambana (pagu-vadha) na ullekha milatA hai / eka bAra sAdhu-paripada me 'aja' zabda karane para doSa nahIM hotA aura mAlambana karane para mahAna ko lekara vivAda uTha khaDA humaa| usa samaya RSi nArada dopa hotA hai| mai ahimA se pare kucha bhI nahI dekhtaa| ne kahA-jisame akura utpanna karane kI zakti naSTa ho gaI, rAkSasa nAga prAdi yajJa virodhI the| purANoM ke ana- vaimA tIna varSa puganA jo 'aja' kahalAtA hai| parvata ne isakA sAra asura mAhaMta dharma ke anuyAyI ho gaye the|gvnn ne prativAda kiyA / vaha bolA-aja kA artha bakarA hai| bhI rAjA marata ko himAtmaka yaja se vimukha kiyA thaa| uma pariSad meM parva kA artha mAnya nahIM huA / vaha yajJa ke prakAra kruddha hokara vahA se calA gyaa| usane mahAkAla amura se yajJa ke mukhya tIna prakAra milate hai mila jAla rcaa| sthAna-sthAna para yaha pracAra zurU 1. praupacA-yajJa, jisameM phala-phUla Adi kA vyavahAra kiyA-"pazupro kI sRSTi yajJa ke lie kI gaI hai| hotaa| unakA vadha karane se pApa nahI hotA kintu svarga ke dvAra 2. prANI-yajJa, jisame pazu aura manuSya kI bali dI jaatii| 1 mahAbhArata, zAntiparva zloka 337 / 3-5 3 prAtma-yajJa, jo prAdhyAtma vrata se sampanna hotaa| 2. mahAbhArata, zAntiparva, zloka 33716-17 auSadhI-yaja 3 uttarapurANa, parva 67, zloka 326.332 'ajayaMSTavyam'-isa vaidika zrutikA artha-parivartana gacchatyava tayo. kAle kadAcitsAdhusaMsadi / kiyA gayA, taba pazu-bali pracalita huii| isase pUrva ajaihotavyamityasya vAkyasyArthaprarUpaNaM // praupadhi-yajJa kie jAte the| mahAbhArata kA eka prasaga hai vivAdo'bhUnmahAstatra vigatAkurazaktikam / eka bAra brahma-RSi yajJa ke lie ekatrita hue| usa samaya yavabIja trivarSasthamajamityabhidhIyate / / tadvikAreNa saptAcimukhe devAcaMna bida. / 1. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 268, zloka 7-17 vadanti yajJamityAsyadanupaddhati nArada / 2. viSNupurANa 3117,18 parvatopyaja zabdena pazubhedaH prakIrtitaH / 3. triSaSThizalAkA, puruSa caritra, parva 7, sarga 2, patra 7 yajJegnau tadvikAreNa hotra mityvddvidhii.||
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ yajJa aura ahiMsaka parampAraeM khula jAte hai|" rAjA sagara ko vizvAsa dilAkara parvata yajJa pUrNata. auSadhi yajJa thaa| emase yaha bhI spaSTa hotA hai ne mATha hajAra pazu yaja ke lie prApta kie / matroccAraNa ki zrIkRSNa bhI pazu-bali ke nitAnta virodhI the| unhone pUrvaka unhe yajJa-kuNDa me DAlanA zurU kiyaa| mahAkAla vasu ko darzana isIlie diyA ki usane apane yajJa me pazuasura ne dikhAyA ki ve maba pazu vimAna me baiTha sadeha bali kA sarvathA tiraskAra kiyA thaa| svarga jA rahe hai / usa mAyA meM loga mUDha ho gae / yajJa prANI yajJa meM magne ko svaga prApti kA upAya mAnane lge| rAjA jaina purANoM ke anusAra pazu bali vAle yajJoM kA vamu kI sabhA meM bhI nArada aura parvata kA vivAda humA / prArambha bIsave tIrthaDura munisuvrata ke tIrthakAla meM humaa| gajA vamu ne parvata kI mA (apane guru kI patnI) ke yahI kAla rAma lakSmaNa kA astitva kAla hai| isa kAla prAgraha me parvata kA pakSa le aja kA artha bakaga kiyaa| me mahAkAla amura aura parvata ke dvArA pazu yajJa kA vidhAna usane kahA-parvata jo kahatA hai, vaha svaga kA sAdhana hai| kiyA kiyA gyaa| maharSi nArada ne usakA ghora virodha bhaya mukta hokara mava loga usakA AcaraNa kare / isa asatya- yA vANI ke mAtha-mAtha vasu kA mihAmana bhUmi meM dhama gyaa2|| ina dono pAkhyAnoM se hama isa niSkarSa para pahuMcate vaizya tulAdhAra ne pazu himA kA virodha kiyA to hai ki prAgabha meM vaidika loga bhI yajJa meM pazu-bali nahIM muni jAjala ne ume nAsti khaa| ima para tulAdhAra ne de-the / mahAbhArata ke anumAra vaha devatAyI aura unara kahA-jAjale ! maiM nAstika nahIM hU~, aura yajJa kA nindaka bhI nahI huuN| mai usa yajJa kI nindA karatA hai, jo arthapugagaga ke anusAra mahAkAla prasura aura parvata brAhmaNa ke lolupa nAsti vyaktiyo dvArA pravartita hai3 / hisaka yajJa a.graha meM zurU huii| pahale nahI the| yaha mahAbhArata se pramANita hotA hai| rAjA vamu pahale pazu-yajJa kA virodhI aura himA rAjA vicarannu ne dekhA-yajJazAlA meM eka baila kI gardana priya thaa| usane eka bAra yajJa kiyaa| umame kimI pazu kaTI huI hai bahuta mI gaue ArtanAda kara rahI hai aura kA vadha nahI huA usameM jagala meM utpanna phala-pahala prAdi padArtha hI devatAgro ke lie nizcita kie| uga mamaya kitanI hI gauve khaDI hai / yaha deva gajA ne kahA-gauvo kA kalyANa ho / yaha naba kahA jaba himA pravRtta ho rahI devAdhideva bhagavAn nAgayaNa ne prasanna hokara gajA ko thii| jaina sAhitya meM milanA hai ki Rpabhaputra bhagna ke pratyakSa darzana diyA / kintu dUsare kimI ko unakA dazana dvAga vedo kI racanA huI thii| uname hisA kA vidhAna nahI humA3 / ima prakaraNa me spaSTa jJAta hotA hai ki vasu himA nahI thaa| bAda meM kucha vyamiyo dvArA unameM hiMmA ke dharmI aura nigazI kAmanAmo se mukta thA / usane mabhava vidhAna kara die ge| isa viSaya meM mahAbhArata ko bhI hai paramparA ke nirvAha ke lie yajJa kiyaa| para umakA sahamati hai ki vedo me pahale himAtmaka vidhAna nahIM the| vahA~ ligvA hai-muga, pAsava, madhu, mAma, tila aura cAvala 1 uttarapurANa, parva 67, zloka 413-436 2. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 336, zloka 10-12 1 unapugaNa, paba 67, zloka 327-384 sambhUtA marvasambhArAstasmin gajan mhaavrtii| 2. uttarapugaNa, parva 67, zloka 385-445 na tatra pazudhAto'bhUt sa gajava sthino'bhavan / 3 mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 263, zloka 2-18 ahisra zucirakSudro nirAzI karmasastuta. / "chinnasthUNa vRpa dRSTvA vilApa ca gavA bhRzam / prAraNyakapadodbhUtA bhAgAstatropakalpitA / / gograhe'yajJavATasya prekSamANaH ma pArthiva // prItastato'sya bhagavAn devadeva pugatana / svasti gomyostu lokeSu tato nirvacana kRtam / sAkSAt ta darzayAmAsa so'dRzyonyena kinacit // hisAyAM hi pravRttAyAmAzISA tu kalpitA" 3. mahAbhArata zAntiparva, adhyAya 336 zlo0 10-12 4. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 265, zloka 23
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bhanekAnta kI khicaDI-ina vastugoM ko dhUtoM ne yajJa meM pracalita tIrthaGkaroM ke kAla se hiMsApUrNa yajJa kA pratirodha hotA kara diyA hai| vedoM meM inake upayoga kA vidhAna nahI hai| rahA / hisA ke jo saMskAra sudRDha ho gae the, ve eka sAtha una dhUtoM ne abhimAna, moha aura lobha ke vazIbhUta hokara hI nahIM TUTe / unheM TUTate-TUTate lambA samaya lgaa| una vastUpoM ke prati apanI lolupatA hI prakaTa kI hai1| tIrthakara ariSTanemi ke tIrtha kAla meM rimaka-yana ke jaina-sAhitya kA ullekha hai-RSabhaputra bharata dvArA virodha meM prAtma-yajJa kA svara pralala ho uThA thaa| zrI sthApita brAhmaNa svAdhyAyalIna the| phira bAda meM unakA kRSNa, jo ariSTanemi ke cacere bhAI the, Atma-yajJa ke sthAna lAlacI brAhmaNo ne le liyaa| mahAbhArata me bhI pranpiAdana me bahuta prayatnazIla the / ariSTanemi aura kRSNa aisA ullekha milatA hai| vahA~ likhA hai-prAcInakAla ke dono ke samaveta prayatna ne jo vizeSa sthiti kA sUtrapAta brAhmaNa satya-yajJa aura dama-yajJa kA anuSThAna karate the / ve kiyA, usakA pariNAma bhagavAna mahAvIra aura buddha ke parama puruSArtha-mokSa ke prati lobha rakhate the| unheM dhana kI astitvakAla meM saMdRSTa huaa| pyAsa nahIM rahatI thii| ve umasa sadA tRpta tha / va prApta rAjA vicarannu kA vaha svapna sAkAra ho uThA-- vastu kA tyAga karane vAle aura ISyadvipa se rahita the| dharmAtmA mana ne saba kAmoM meM ahiMsA kA hI pratipAdana ve zarIra aura prAtmA ke tattva ko jAnane vAle pora Atma kiyA hai| manuSya apanI hI icchA se yajJa kI bAhya vedI yajJa parAyaga the / ve brAhmaNa veda ke adhyayana meM tatpara rahate para pazuoM kA balidAna karate hai| vidvAna puruSa pramANa ke the| svayaM santuSTa the aura dUparoM ko santoSa kI zikSA dvArA dharma ke sUkSma svarUpa kA nirNaya kre| ahimA saba dete the| dharmoM me jyeSTha hai / yaha jAna veda kI phala-zrutiyo-kAmya vazya talAdhAra ne ukta bAta brAhmaNa RSi jAjala se karmoM kA parityAga kara de| sakAma karmoM ke prAcaragA ko khii| isameM usa prAcIna paramparA kI sUcanA hai jisake anAcAra samajha uname pravRtta na ho| anuyAyI brAhmaNa bhI hisA-pradhAna the / ucha vRtti RSi ke yajJa me dharma ne maga kA rUpa dhAraNa mAtma-yajJa kara yahI kahA thA-ahisA hI pUrNa dharma hai| hisA nami, ariSTanemi, pArzva aura mahAvIra-ina cAra adharma hai| "surA matsyA madhu mAsamAsava kRsarodanam / dhUrta. pravartitaM hya tannetad vedeSu kalpitam / / " 1. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 265, zloka 5-7 1. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 265, zloka 9-10 "ahisA sakalo dharmo hisaadhrmstthaahitH|" 2. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 265, zloka 18-21 2. mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 272, zloka 20 anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie prAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAno, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura janazruta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke prAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko bnaaveN|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA eka pramukha kathAkAvya DA0 devendrakumAra zAstrI, rAyapura [DA0 devendrakumAra zAstrI kA yaha nibandha zodhapUrNa hai| unheM 'bhavisayatta kahA' para hI abhI pI-eca0 DI0 ko upAdhi prAgarA vizvavidyAlaya se prApta huI hai| prastuta nibandha meM 'bhavisayatta kahA' kA sAhityika dRSTi se pUrNa paricaya diyA gayA hai| yadi antima do-tIna paMrAgrApha jAyasI ke padmAvata aura janakavi lAlacaMda labdhodaya ke paginI-carita se tulanAtmaka ho jAte to nibadha kI 'kevala paricaya' vAlI rUkSatA kA parihAra ho jaataa| -sampAdaka apabhraza ke prakAzita tathA upalabdha kathAkAvyoM meM bhI yaha mahattva pUrNa racanA siddha hotI hai| 'bhavisayatta kahA' mukhya kathAkAvya hai| yaha kAvya bAIsa isa kathAkAvya ke lekhaka mahAkavi dhanapAla hai, jina mandhiyo me aura do khaNDo meM nibaddha hai1| isame zruta- kA janma dhakkaDa vaza meM huA thaa| yadyapi kavi dhanapAla paMcamI vrata ke phala ke varNana svarUpa bhaviSyadana kI kathA ke sambandha meM abhI taka vizeSa jAnakArI nahIM mila sakI kA varNana hai| isalie ise 'tha tapacamI kathA' bhI kahate hai paranta granyakAra ne apanA jo paricaya diyA hai vaha hai| apabhraza tathA bhAratIya anya bhASAyo me choTI-choTI maMkSipta hone para bhI mahatvapUrNa hai| kavi ke pitA kA nAma dhArmika kathAnI kI kamI nahIM hai| hajAro kI saMkhyA me mAyesara aura mAtA kA nAma dhana migdeivI thaa| unhe itivRttAtmaka kathAe~ milatI hai| parantu prabandha kAvya ke sarasvatI kA vara prApta thA3 / gharkaTa yA dhakkaDa jAti rUpa me likhI gaI kathAeM kama hai| bhaviSyadatta kathA kA vazya thii| mukhya rUpa se yaha mAravADa aura gujarAta meM prakAzana sabase pahalI bAra harmana jekobI ne sana 1618 basatI thii| digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAya me macana (jarmana) se karAyA thaa| yaha kAvya pro0 jekobI ke loga isa vaza me hue hai| dharmaparIkSA ke racayitA kavi ko bhArata-yAtrA meM 21 mArca, 1914 I0 ko ahamadAbAda hariSeNa bhI imI vaza ke the| mahAkavi vIra kRta 'jambUme paNya gulAba vijaya se prApta huA thaa| bhAratavarSa meM svAmI carita' meM bhI mAlavadeza meM dhakkar3a vaza ke tilaka isa prakAzita karAne kA zreya sI0DI0 dalAla aura pI. mahAmadana ke patra tavakhaDa zreSThI kA ullekha milatA hai| DI0 guNe ko hai| unake prayatna se yaha prabandha kAvya man delavADA ke vi0 saM01287 ke tejapAla vAle zilAlekha 1623 me gAyakavADa poriyanTala sIrIja, baDodA se mabhI dharkaTa jAti kA ullekha hai| / aitihAsika pramANoM prakAzita huA thaa| pahalI bAra bhASA kI dRSTi se isakA mUlyAkana kiyA gayA thA aura dUsarI bAra dezI zabda aura 2. dhavakaDavaNivasi mAesaraha mamubhaviNa / kAvyatva kI dRSTi se isakA mahatva kuut| gyaa| merI dRSTi dhasiridevi sueNa viradau sarasai saMbhaviNa / meM kAvya-kalA, prabandha-racanA aura loka-tattvo kI sayojanA - vahI 22, 6 me isa racanA kA vaiziSTaya lakSita hotA hai| ataeva apa- 3. cintiya dhaNavAla vaNivareNa, bhraMza-sAhitya meM hI nahIM madhyayugIna bhAratIya sAhitya meM sarasai bahaladdha mahAvareNa / -vahI, 1,4 1. viraiu eu cariu dhaNavAliM, 4. pa. paramAnanda jaina zAstrI kA lekha 'apabhraza bhASA vihi khaNDahiM vAbIsahiM sandhihiM / kA jambUsvAmIcariu aura mahAkavi vIra, prakAzita -bhavisayattakahA, 22, 6 'bhanekAnta, varSa 13, kiraNa 6, pR0 155
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 anekAnta ke AdhAra para yaha vaMza dasavI zatAbdI se terahavI zatAbdI inameM thoDA-bahuta bhI kahI mAmma nahIM dikhAI paDanA hai| taka prasiddha rahA hai| antaraga pramANo se bhI patA calatA jimama kimI kavi kA vicAra kara unakI abhedatA para hai ki kavi digambara jaina thaa| kyoMki aSTa-mUlaguNoM kA prakAza DAlA jA sake / varNana, sallekhanA kA caturtha zikSAvrata ke rUpa meM ullekha, racanA-kAla molaha svargoM kA varNana aura anya maiddhAntika vivecana atyanta pAzcarya hai ki dasavI zatAbdI se lekara digambara mAnyatAmoM ke anukUla huA hai| 'jeNa bhajivi molahavI zatAbdI taka ke jina kaviyoM ke apabhraza-kAvya diyambari lAyau' se bhI spaSTa hai ki dhanapAla digambara prakAza meM Aye hai aura jiname pUrvavartI kaviyo kA ullekha mampradAya ke anuyAyI the| kiyA hai uname dhanapAla kA nAma nahI milatA hai| isame yadyapi adyAvadhi dhanapAla viracita 'bhaviSyadatta kathA' yaha patA calatA hai ki kavi kI prasiddhi loka me adhika hI ekamAtra racanA upalabdha ho sakI hai parantu kavi kI dinoM taka nahIM rahI athavA kavi adhika dinoM taka pArthiva pratibhA aura yogyatA ko dekhate hue sahaja me hI yaha pratIta deha meM nahIM rhaa| parantu "bhavimayattakahA" kI prabandhahotA hai ki usane anya racanAeM bhI kI hogii| pratibhA racanA aura kAvya-zailI kA pracalana kisI na kisI rUpa meM ke dhanI dhanapAla ne apanI racanAmo kA ullekha to nahIM bagabara banA rahA hai| kiyA hai parantu inakI anya racanAe~ bhI sabhAvita hai| jarmana vidvAn harmana jekobI ne zrI haribhadra sUri ke "NemigNAhacariu" dhanapAla kI bhavimattakahA kI bhASA ko dhanapAla nAmadhArI cAra kavi tulanA karate hae likhA hai ki kama se kama dasavI zatAbdI 10 paramAnanda zAstrI ne dhanapAla nAma ke cAra vidvAno me dhanapAla rahe hoge / kyoki jekobI ke anusAra haribhadra kA paricaya diyA hai / ye cArohI bhinna-bhinna kAla ke mUri navamI dAtAbdI ke unagarddha ke kavi hai| parantu muni paraspara bhinna kavi eva vidvAn hai| inameM se do maskRta jinavijaya jI ke anumAra ve pAThavI zatAbdI ke hai jo ke kavi the aura do apabhra za ke| saskRta ke kavi dhanapAla kaI pramANo me nizcita hai| pro0 jekobI ke vicAro me gajA bhoja ke prAzrita the| inhone dasavI zatAbdI meM donoM negeTiva liTarecara hai aura haribhadra kI bhApA dhanapAla 'pAiyalacchI nAmamAlA' kI racanA kI thii| dUsare dhanapAla kI bhASA me bilakula alaga hai| haribhadra kI bhASA para terahavIM zatAbdI ke saskRta kavi hai / unake dvArA ligvita prAkRta kA prabhAva adhika hai| donoM kI zaMlI bhI bhinna 'tilakamajarIsAra' nAmaka gadya grantha kA hI aba taka ptaa| hai / dhanapAla se haribhadra kI zailI udAtta hai / isa prakAra laga pAyA hai / tImare dhanapAla apabhra za bhASA me likhita bhApA kI dRSTi me jarmana vidvAn ne jo niSkarSa nikAle the 'bAhabalicarita' ke racayitA hai jinakA samaya pandrahavI ve vAstavikatA se pare hI jAna par3ate hai| unake vicAroM zatAbdI hai| ye gujarAta ke puravADa-vaza ke pradhAna the| kA vizlepaNa karate hue sI0DI0 dalAla aura pI0 DA. inakI mAtA kA nAma suhaDAdevI aura pitA kA nAma meTha guNe ne likhA hai ki dhanapAla kI bhASA, prA. hemacandra ke sahaDaprabha thA6 / cauthe dhanapAla aAlocyamAna mukhya kathA vyAkaraNa meM prayukta apabhra za bhASA se prAcIna hai| unakI kAvya ke lekhaka dhakkar3avaza ke kavi the| isa prakAra cAge dhanapAla nAmadhArI kaviyo kA samaya alaga-alaga hai| 7. bhavisayattakahA (sa0 dalAla aura guNe) kI bhUmikA, cAroM hI bhinna kAla ke vibhinna kavi eva lekhaka the| pRSTha 3 / / 8. DA. harmana jekobI dvArA likhita "iNTroDaksana Tu da 5. vahI, anekAnta, kiraNa 7-8, pR0 82 bhavisayattakahA" anu0 pro. esa. ena. ghoSAla, 6. gujjarapuravADavazatilau miri muhaDaseTTi gunngnnnnilu| prakAzita jarnala bhAva da moriyanTala risarca iMsTITyUTa, taho maNahara chAyAgehaNiya suhaDAevI NAme bhariNaya / baDaudA, jilda 2, mArca 1953, sakhyA 3, pRSTha -bAhubalicarita kI antima prazasti / 238-39 /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA eka pramukha kayAkAgya 265 bhASA meM jo vaikalpika rUpo kI pracaratA, loca aura vyA- svayambhU kA utano prabhAva nahIM hai jitanA ki vibudha zrIdhara karaNa ke niyamoM kI zithilatA dikhAI par3atI hai vaha prA. viracita "bhaviSyadattacaritra" bArahavI zatAbdI (vi0ma0 hemacandra ke apabhraMza-vyAkaraNa me nahI miltii| isakA 1230) kI racanA me hai / loka-jIvana kA prabhAva paura yahI artha hai ki dhanapAla ne jaba apane isa kAvya ko likhA abhivyaMjanA kI loka-pracalita zailI dhanapAla ne sambhavataH hogA taba apabhraza loka me bolI jAtI thI aura hemacandra vibudha zrodhara me grahaNa kI hogii| kyoki caudahavIM ke samaya me (bArahavI zatAbdI) meM Akara vaha kevala zatAbdI meM pAkara apabhra za rUDha ho cukI thii| usakA sAhitya kI bhASA bana kara raha gaI thiih| DA0 bhAyANI vikAsa ruka gayA thaa| vaha pariniSTita ho cukI thii| ne svayambhU ke "paumacariu" aura dhanapAla kI 'bhavisayatta- kintu dhanapAla kI bhApA me jo loka-tattva milatA hai vaha kahA' ke kucha prazo kI tulanA karate hae yaha nizcaya kiyA vibudha zrIdhara kA prabhAva kahA jA sakatA hai| isa prakAra hai ki dhanapAla ke mAmane prArambhika kaDavako ko likhate antaraga pramANo se yaha pratIta hotA hai ki dhanapAla kA samaya "paumacariu" vidyamAna thaa10| aura ina saba janma tarahavA' zatAbdA mahumA thApAra vi0 sa0 129 pramANo ke mAdhAra para vidvAno ne dhanapAla kA samaya damavI meM unhoMne "bhavimayattakahA" kI racanA kI thii| yaha yA gyArahavI zatAbdI mAnA hai| yaha tathya eka prakAra se kathA-kAvya kavi ke zabdo me-vi0 savatsara teraha sau rUDha ho gayA ki "bhaviyamattakahA" damavI zatAbdI kI terAnave me, popa mAsa me, zukla pakSa me, bArasa somavAra racanA hai| parantu upalabdha prati ke AdhAra para aba ina rohiNI nakSatra meM, vAdhU ke lie yaha mundara zAstra mamApta mato kA khaNDana ho gayA hai| lekhaka ko prApta haI ima huA thA11 / kavi ne usa mamaya dillI ke siMhAsana para kathAkAvya kI mabase prAcIna prati meM yaha pramANita hai ki muhammadazAha kA zAmana karanA liyA hai| itihAma me isakA racanA-kAla damavI zatAbdI na hokara caudahavIM bAdazAha kA nAma muhammada vina tugalaka milatA hai| kitu zatAbdI hai| umake anya nAmo me muhammada tugalaka aura muhammadazAha yadi hama dhanapAla kI bhaviSyadana kathA kA prArambhika kA bhI ullekha milatA hai12 / muhammada bina tugalaka kA bhAga yaha mAnakara choDa de ki pUrvavartI prabandha-kAvya kI zAmanakAla 1325-51 I. mAnA jAtA hai| mAlocyamAna paramparA uttarakAlika prAkRta tathA apabhraza prabandha kAvyo racanAkAla 1336 I0 hai| grantha kI puSpikA me jisa kI racanA hotI rahI hai imalie mahAkavi svayambhU ke tAlI nadI kitanI mAtAlI "paumacariu" kA prabhAva prastuta kAvya me milatA hai to honA cAhie kyoki sa0 1230 terahavI zatAbdI svAbhAvika hI hai / dono ko dhyAna meM dekhane para spaSTa ho -sampAdaka jAtA hai ki dhanapAla ne "paumacariu" ko Adarza mAnakara ukta niSkarSAnumAra dhanapAla kA janma vikrama kI kucha bAte prabhAva rUpa meM aura kucha jyo kI tyo grahaNa kI 14vI zatAbdI meM hamA thA, terahavI meM nahIM / kyoMki hai| udAharaNa ke lie-jisa prakAra ketumatI putra ke usakA racanAkAla sa0 1363 diyA hai / -saMpAdaka viyoga me "hA putta-putta" kaha kara vilApa karatI hai vaise 11. sumavacchare akkirA vikkameNa, hI kamalazrI bhaviSyadana ke zoka me "hA hA putta-putta" / mahIhi teNabudi terahamaeNa / kahatI huI karuNa vilApa karatI hai| isase spaSTa hai ki vArasmaya pUmeNa seyammi pakvaM, dhanapAla svayambhU ke pazcAt hue / bhaura varSoM ke antarAla tihI vAramI momigehiNihi rikve / / se nahI varana zatAbdiyo ke bAda hue| ataeva una para -bhavisayattakahA kI prAcInatama hastaligvina prati kI 6. bhavisayattakahA kI bhUmikA, pR04| antima prazasti me / 10. DA. hariballabha cunIlAla bhAyANI : paumacariu kI 12. da dillI saltanata : prakAzita bhAratIya vidyAbhavana bhUmikA, pRSTha 36-37 // prathama saskaraNa, pR061|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta vidroha kA ullekha hai vaha dillI saltanata se sambandhita thA ullekha milate hai| jina ratnakoza me dasa "jJAna paMcamI" jo lagabhaga 1335 I. ke lagabhaga humA thaa| isI prakAra kayAmoM kA ullekha hai / 14 isI prakAra maMjuzrI viracita 1335 I. ke akAla kA bhI ullekha milatA hai| kavi "kAtika saubhAgya pacamI mAhAtmya kathA" saskRta meM tathA dhanapAla jaunapura ke nikaTa (lagabhaga caudaha-pandraha mIla dUra) padmamundara kRta "bhaviSyadatta caritra" (nATaka) kA ullekha jAgabAda me rahate the| akAla par3ane para san 1335 me milatA hai| 15 / hindI meM bra0 rAyamalla viracita dillI kI dazA bahuta hI kharAba ho gaI thii| dharmAtmA "bhaviSyadatta caupaI" milatI hai jise paMcamI kathA yA himapAla dillI meM rahate the| ve bahuta hI vaibhava sampanna pacamIrAsa bhI kahate hai| banavArI kRta "bhavisadatta the| usakA putra vAdhU thA / usake lie kavi ne yaha kayA. caritra" mavana 1666 kI racanA hai jo caupAI chanda me kAvya likhA thaa| aura isake samApta hone para vAbU nibaddha hai| isI prakAra muni surendra bhUSaNa racita "pacamI japharAbAda lene ke lie pahuMcA thA13 / isa prakAra iti- - vrata kathA" vi0ma0 1757 kI likhI racanA hai, jise hAsa ke pAloka me hame jo tathya prApta hote hai unakI kavi ne "Rpi pacamI vrata kathA" kahA hai| jina udaya saMgati aura prAmANikatA kA bhI nizcaya ho jAtA hai| guru ke ziSya aura Thakkara mAlhe ke putra viddhaNU viracita pUrva paramparA "caupaI" bhI milatI hai jisakA ullekha pa0 nemicandra apabhraza meM likhI jAne vAlI yaha kathA dhanapAla zAstrI ne kiyA hai16 / nyAmatasiMha viracita "bhaviSyake lie naI vastu nahI thii| kyoki usake pUrva prAkRta meM data tilakasundarI" padyabaddha nATaka hai| aura pannAlAla mahezvarasUri "jJAnapaMcamI kathA" aura saskRta me zrIdhara caudharI kRta "bhaviSyadatta caritra" hindI-gai me likhA kavi bhaviSyadattacaritra likha cuke the| apabhraza meM bhI milatA hai| isI prakAra bhaviSyadatta tathA paMcamI vrata kathA vibudha zrIdhara "bhaviSyadattacaritra" kI racanA kara cuke the| ke nAma se kaI prajJAta racanAe hindI me likhI milatI "jJAna pacamI kathA" aura 'bhavimayattakahA' meM kaI bAtoM meM hai| gujarAtI meM vaNArasI kRta "jAna paMcamI caityavandana" mantara hai| mukhya rUpa se jJAna paMcamI kathA me varadatta aura jJAna-pacamI udyApanavidhi svAdhyAya, aura vijayalakSmImari guNamaMjarI kI kathA varNita milatI hai| pAtroM meM nAma-bheda racita "jJAna pacamIdevavandana", jJAna-pacamI svAdhyAya ke sAtha hI kahI-kahI kArya-vyApAro me bhI antara milatA tathA guNavijaya kRta "jJAna paMcamI stavana" pAdi hai / parantu dono kA uddezya eka hai| aura kathA-vastu bhI racanAe~ milatI hai17 / maskRta meM meghavijaya viracita lagabhaga mamAna hai| kevala nAmoM meM antara hai, mukhya kAmo "pacamI kathA" aura kSamA kalyANa kRta "saubhAgya pacamI" me nahI / prAkRta meM likhI gaI kathA atyanta maMkSipta padya- - baddha hai| usameM bhaviSyadatta kathA kA uttarArddha nahIM hai| 14 muhamaddamAho virAmo payaDo, vastuta dhanapAla kI bhaviSyadatta kathA kA kathAnaka apabhraMza liyo teNa sAyarapamANehi daNDo, ke kavi vibudha zrIdhara se liyA gayA hai| jisame kaI usavikaTTi Nilivi malinovi mANo, bAto me adbhuta sAmya milatA hai| parantu sindhunareza ke kimo rajju ikacchatti uvytmaanno| sAtha bhaviSyadatta ke yuddha kA varNana dhanapAla kI nijI payaTTe vidUsammi kAle raudde, kalpanA hai jo pUrvavartI racanAmo me nahI miltii| pahutto suvama jphraayvaade| ihatte paratte suhAyAraheu, jaina-sAhitya meM bhaviSyadatta kI kathA atyanta vikhyAta tiNe lihiya sumapaMcamI NiyahaM heu // graMtha-prazasti / rahI hai ataeva prAkRta, saskRta, apabhraMza aura hindI tathA 15. sa. eca. DI. velaNakara * jinaratnakoza, pR0 148 anya bhASAmoM meM isa kathA ke padyabaddha likhe jAne ke 16. vahI, pR055| 17. nemicandra zAstrI, jaina-sAhitya13. DA. nAgendra : arastU kA kAvya zAstra, pR075 / parizIlana, pR0 206 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA eka pramukha kaSAkAvya kathA kAvyoM kA ullekha milatA hai18 / muktivimala kRta kisa prakAra bhAI tathA bhaujAI apanI parIkSA dete the aura "jJAna pacamI" to bahuta pahale (1916 I.) me prakAzita bhanta me saphalatA prApta karate the? aise hI kucha prazna hai, ho cukI hai| isa prakAra kathAe~ milatI hai jiname jina para kavi ne prakAza DAlA hai| bhaviSyadatta kA kathAnaka kAvya ke vibhinna rUpoM me citrita bastu-vivecana kiyA gayA hai| parantu bhAvo kI udAttatA kalpanA kI kathAnaka ke do bheda kahe jAte hai-marala paura atizayatA aura vastu kA jo yathArtha citriNa hame dhanapAla ke kathA kAvya me milatA hai utane sundara rUpa me anya jaTila / sarala kathAnaka meM kArya-vyApAra epha mora kAvya me nahI hai| kavi ne apanI racanA ko do khaNDo avicchina rahatA hai| vastu kI jaTilatA evaM ulajhana aura bAIma sadhiyoM meM vibhakta kahA hai| prabandha aura imame nahIM miltii| jahA~-kahIM lekhaka ko ulajhana yA rahasya pratIta hotA hai vahI turanta ghaTanA vizeSa se umakA vastu-tattva kI yojanA soddezya niyojita hai| isalie sambandha joDa detA hai| isa prakAra mukhya kathA kaI choTImikatA kA puTa mpaSTa hai| kintu bhavAntara tathA prati choTI kathAnI se eka mAlA ke rUpa meM anubaddha rahatI hai| laukika bAto ko yadi choDa diyA jAye to kathA zuddha rUpa apabhraza ke kathAkAvyo me hame adhikatara aisI hI kathAe~ me loka kathA jhalakane lagatI hai| milatI hai jo zRkhalAbaddha rUpa me vaNita hai| ime aikika apabhra za ke kathAkAvyo me bhaviSyadatta kI kathA kahAnI kahA jA sakatA hai jisame kaI marala kathAnoM se atyanta karuNa, majIva aura yathArtha hai| parivAra kI choTI milakara eka bRhatkathA banatI hai| mUla rUpa me kathA bahuna sI ghaTanA ko lekara vastu-bIja kisa prakAra samAja, jAti choTI rahatI hai kinna vastu-varNana tathA vibhinna abhiprAyaaura deza ke mUla taka pahuMca jAtA hai-isakA saTIka varNana ima kAvya me milatA hai| samasyAe pratyeka yuga meM mUnaka ghaTanAgro ke yoga se samUce jIvana kA citra citrita pratyeka mAmAjika ke mAmane rahI hai aura usakI saphalatA karane vAle prabandha kAvya kA prAkAra grahaNa kara letI hai| tathA viphalatA kA samAdhAna prAyaH sAhityakAra karate hai| udAharaNa ke lie bhaviSyadatta kI kathA meM eka sAtha tIna yahI nahI, unake pariNamana tathA sagharSoM ke pariNAmo kA anya upakathAe juDI huI hai| muni ke prAzIrvAda se lekhA-jokhA bhI kimI na kisI rUpa meM citrabaddha kiyA bhaviSyadatta kA utpanna honA aura pA~ca sau vyAparI evaM bhAI bandhudatta ke sAtha samudro-yAtrA ke lie jAnA, mArga jAtA rahA hai| dhanapAla ke isa kathA kAvya ko paDhane se spaSTa ho jAtA hai ki uma yuga meM kisa prakAra mAmanta me mainAgIpa meM bandhudatta ke dvArA bhaviSyadatta ko chor3a yugIna dhanika varga kAmavAmanA kI tRpti ke lie bahu diyA jAnA, vahAM se bhaviSyadatta kA tilakapura meM pahuMcanA vivAha karate the aura manati para umakA kyA duSpariNAma aura bhaviSyAnurUpA se milanA, bandhudatta ke lauTa kara prAne paDatA thA? isI prakAra sattA tathA bAhubala para kisa para usI dvIpa me phira me milane aura chala se puna. bhAI prakAra gajA loga sundarI kA apaharaNa karate the aura isa ko prakalA choDa kara bandhudatta kA bhAbhI ke sAtha ghara prakAra choTI-choTI bAto ke lie yuddha karate the? bhAI ko pahu~cane kI kathA eka sUtra me baddha hai| yaha kathA mUla rUpa bhAI kisa prakAra sammAna tathA prAtma-tRpti ke lie sge| me me "bar3I mAM kI kahAnI" hai jisame satilI moM kA vyavahAra aura usake sikhAye hae pATha se bar3e bhAI ke sAtha bhAI ke sAtha chala-kapaTa karate the aura kisa prakAra mAta choTe bhAI kA khoTe se khoTA kama aura nIca karma kA tulya bhaujAI ko hathiyA lene kA SaDyantra racate the? varNana tathA usake phala kA vivaraNa hai / kahI-kahI ina 18. mahezvara sUri kRta jJAnapaMcamIkathA kA prastAvanA, ghaTanAmo se kathA ko gatizIla banAye rakhane ke lie pR0 7 // 19. mohanalAla dulIcada desAI : jaina upavAkyo kI bhAMti upakathAeM jaDI rahatI hai| saMkSepa me, sAhitya no sakSipta itihAsa, bambaI, 1933, yadi bhaviSyadatta kI kathA kI ghaTanAoM para vicAra kiyA jAye to nimna-likhita ghaTanAye mukhya lakSita hogii|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. bhanekAnta (1) seTha dhanavai kA kamalazrI ko tyAga kara aura bar3I ko tathA usake putra ko tiraskAra kI dRSTi se dUsarA vivAha sarUpA se karanA aura bandhudatta kA janma dekhA jAtA hai| sautelA bhAI kucha to svabhAva se bhaura honA / bhaviSyadatta kA nanihAla meM pAlana poSaNa honaa| kucha mAtA ke sikhAne se vimAtA ke lar3ake ko dhokhA dekara (2) pAMca sau vyApAriyoM tathA bandhudatta ke sAtha mAra DAlane kI ceSTA karatA hai para isa kArya meM use pUrNa bhaviSyadatta kI kaMcanadvIpa kI yAtrA, mArga me mainAgadvopa maphalatA nahI miltii| itanA hI nahIM, vimAtA kA putra meM bhaviSyadatta ko akelA choDakara bandhudattakI prAjA se apane bhAiyo kI sahAyatA yA sakaTa se unakI rakSA jahAja kA kacana dvIpa ke lie prasthAna krnaa| karatA hai| kintu vahI sautelA bhAI phira se dhokhA dekara (3) bhaviSyadatta kA ujADa nagara tilakapura meM usakA aniSTa karane kI ceSTA karatA hai aura anta meM praveza karanA tathA apane sAhasa se gakSasa ko prasanna kara asaphalatA hI usake hAtha lagatI hai| rAjakanyA bhaviSyAnurUpA kA pANigrahaNa kara bAraha varSo pahalI mukhya ghaTanA se sambandhita eka anya ghaTanA ke bAda apane nagara ke lie prasthAna kara samudra taTa para hai-mAtA kA putra se vichoha ho jAne ke kAraNa puna. pahu~nanA / mayoga se bandhudatta kA mila jAnA / chala prApti ke lie vrata karanA aura pariNAmasvarUpa putra me bheTa pUrvaka bhaviSyadatta ko choDakara bhavipyAnurUpA ke sAtha honaa| aisI kaI vrata-kathAeM hai jiname bAhara gaye hue atula mapani lekara bandhudatta kA svadeza-gamana krnaa| athavA kisI prakAra vichur3e hue putra yA pati kI prApti ke mAga me jala-devatA ke prabhAva me tUphAna kA AnA aura lie vrata-vidhAna nirdiSTa hai tathA jinake pAlana se manobhaviSyAnurUpA ke satItva kI rakSA honaa| eka mAsa kI vAchina phala kI prApti hotI hai| skanda purANa ke antargata avadhi meM pati se milane kA svapna dekhanA / ghara pahu~ca "gaNeza caturthI" kI kathA aisI hI kathA hai jisame isa kara bandhudatta kI bhaviSyAnurUpA ke sAtha vivAha kI taiyArI vrata ke pAlana se rAnI damayantI ko sAtave mahIne me putra honaa| itane meM bhaviSyadatta kA lauTakara ghara pahu~canA / gajA aura pati kI bheTa hotI hai / isI prakAra ThAkura 'mArajhuli' ko saccA vRttAnta jJAta hone para bandhudatta ko daNDa denaa| me madbhalita 'kalAvatI rAjakanyA' nAma kI kahAnI meM bhI (4) rAjA kA bhaviSyadatta ke sAtha sumitrA kA kalAvatA eka mahIne ke vrata ke phalasvarUpa pati ko tathA vyAhane kA prastAva rakhanA, dhanavai kA use svIkAra buddha aura mutuma kI mAtA jala-devatA kI prArAdhanA se krnaa| pAcAla nareza citrAga kA sumitrA ko mAganA yAtrA se lauTe hue putra ko prApta karatI hai20 / isI prakAra aura sakala rAjya meM vaza me karane tathA kara dene kA mAhasika gajakumAro tathA saudAgage kI aneka kahAniyA~ prastAva rakhanA , bhaviSyadatta kA virodha krnaa| yuddha ke milatI hai jiname samudrI-yAtrA karate samaya aneka sakaTo lie taiyArI / bhaviSyadatta kA citrAga ko bandI banAkara ko jhelanA par3atA hai aura anta me unase ubara kara kacanasumitrA se vivAha karanA / baraso taka sukhopabhoga karane kAminI eva atula vaMbhava prApta karane kA ullekha milatA ke bAda saMnyAma me dIkSita honA tathA tapasyA kara paramapada hai / vastutaH sakaTa-nivAraNa ke lie vrata-upavAsa kA pAlana ko prApta krnaa| karanA bhAratIya jIvana kI cira-pracalita loka-rUDhi hai / ataeva loka-kathAno me unakA nirdeza honA svAbhAvika ye mukhya ghaTanAe~ apane Apa meM choTI-choTI cAra ho hai| isI prakAra sakaTa meM par3e binA, aura sAhasI kAryo loka-kathAe~ hai jo prAja bhI alaga-alaga kaI rUpo me ko binA kie hue manuSya jIvana kI samRddhi ko prApta nahI kahI-sunI jAtI hai| jahA taka kathA kI pahalI mukhya kara sktaa| isalie ina kathAnoM meM romAMcaka tathA preraka ghaTanA eva kahAnI kA sambaMdha hai vaha sautelI mA kI tattvo kI sayojanA isa rUpa meM kI gaI hai ki ve jIvana kahAnI se sambandhita hai jisameM eka hI rAjA yA seTha kI kaI patniyo yA do rAniyoM meM se sabase choTI ke sAtha 20. saM0 dakSiNArajana mitra : ThAkura mArajhuli, vAgalA aura usake putra ke sAtha acchA vyavahAra kiyA jAtA hai rUpakathA, pRSTha 16 /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA eka pramukha kabAkAvya 266 kI vAstavika pragati kA citrabaddha rUpa prakaTa karatI huI meM kahI jAtI hai aura kahIM para saudAgara ke rUpa meM22 / jAna par3atI hai| adhikatara loka-kahAniyo me rAjakumAra kI kahAnI isame imI prakAra ksiI ujAr3a nagarI yA gandhavoM ke deza me milatI-julatI sunI jAtI hai / bagAla kI prasiddha lokaathavA pAtAlapurI meM kisI bahuta mundara rAjakumArI kA kathAnoM meM 'kalAvatI rAjakanyA' kI kahAnI isI prakAra kI rUpakathA hai jisame pAMco rAjakumAra Iviza sabame akelA rahanA aura nAyaka kA mAhamika kAryoM dvArA ume choTe dono rAjakumAro ko chor3akara kalAvatI ko pAne ke prApta karane yA prApta ho jAne kI ghaTanA bhI loka-kathAno lie jahAja meM baiThakara yAtrA karate hai| kintu dono bhAI tathA bhaviSyadatta kathA meM samAna hai| bagalA me "ghumantapurI" bhI Dogo me baiTakara prasthAna karate hai| dono bhAI tIna nAmaka dAdI kI sunAI huI kahAnI aimI hI hai jisame eka buDhiyo ke deza me pahu~cakara bur3hiyA ke caMgula meM phaMse hue rAjA kA putra ke bAra-bAra manA karane para pitA kI prAjJA pAMco bhAiyoM ko chur3Ate hai| parantu isa para bhI pAMcoM me deza-bhramaNa ke lie nikala par3atA hai aura nirjana eva bhAI dono bhAiyoM kI upekSA kara Age bar3ha jAte hai / mArga nizabda vana me kimI gajabhavana meM pahuMca jAtA hai, jima me dizAbhrama kI dazA me dono bhAiyo me se buddhU pA~cI kI nagarI ko gakSamo ne ujADa dI thI aura na jAne kyo mahAyatA karatA hai| anta me tUphAna pAne meM pAMco bhAI gajakumArI ko choDakara gakSama ne samasta nagarI kA dhvasa iba jAte hai / buddha kalAvatI ke nagara me pahu~ca kara dekhatA kara DAlA thaa| gajakumAra uma gajakanyA ko prANAntaka hai ki pA~co bhAI bandIgRha meM haiN| ume bhI bandI banA nIda me jagAkara buddhibala me gakSama kA anta kara detA liyA jAtA hai| parantu vaha kalA-kauzala se pA~co bhAiyo hai21 / bhaviSyadatta bhI mAtA ke bahuna haTa kara manA karane kA tathA choTe bhAI ko kalAvatI ke sAtha lekara pota me para bhAI ke sAtha vyApAra karane kacana-dvIpa kI yAtrA karatA baiThAra ghara ke lie lauTa paDanA hai / pA~cI bhAI kalAvatI hai / mainAgadvIpa meM choDa die jAne para tilakapura meM bhaTaka ko baddha ke pAsa dekhakara jala-bhuna uThate hai aura una dono kara pahu~canA hai| bhaviSyadatta ujADa nagarI ko dekhakara bhAiyoM ko mamada me pheka dete hai| kalAvatI ko kaMda kara rAjamahala meM jAtA hai jahA~ sundara gajakumArI se umakI ve apane nagara meM le jAte hai| rAjA kalAvanI kA vivAha bheTa hotI hai| rAkSama ko pAma me pAte dekhakara bhaviSyadatta gajakamAra meM karanA cAhatA hai parantu vaha taiyAra nahIM umame yuddha karane ke lie taiyAra ho jAtA hai| rAkSama hotii| rAjA use mAra DAlane kI dhamakI detA hai| vaha bhaviSyadana kA sAhama aura pagakrama devakara prasanna ho mahIne kA vrata dhAraNa karatI hai| hamI bIca dono rAjajAnA hai aura bhaviSyAnurUpA kA vivAha usake sAtha kara kumAra pAkara kalAvatI meM milane hai / rAjA ko jaba mAga detA hai| rahasya jJAta hotA hai taba vaha buddha kA vivAha kalAvatI ke sAtha dhUma-dhAma se karatA hai| choTe bhAI kA pANigrahaNa bhaviSyadatta kathA kA loka-rUpa bhI kisI anya rAjakumArI meM ho jAtA hai| pAMcoM bhAiyo yadyapi apabhraza kI kathAe saccI mAna kara logo ke ko apane kiye kA daNDa milatA hai| mana para dhArmika prabhAva DAlane ke lie likhI gaI hai para ima prakAra makSepa meM bhaviSyadatta kI loka-kathA kA unakI jaDe loka-kathAno me jamI huI milatI hai| rUpa hai-kisI nagara meM eka nagara seTha rahatA thaa| usakA bhaviSyadattakathA bhI mUlata. loka-kathA hai, jo uddezya vizeSa nAma dhanavai thaa| kamalazrI nAma kI umake zIla tathA se prabandhakAvya ke rUpa meM varNita hai / isa taraha kI kathA rUpavatI patnI thii| una dono ke bhaviSyadatta nAma kA eka kahAnI prAja bhI hamAre yahA~ gA~vo me kahI jAtI hai| putra utpanna humA / dhIre-dhIre seTha kA mana usase virakta ho kahI para yaha kahAnI rAjA-rAnI aura rAjakumAge ke rUpa 22. DA. nAmavarasiha : hindI ke vikAsa meM apabhraMza 21. vahI, pRSTha 56 / kA yogadAna, tRtIya parivartita saskaraNa, pR0 258
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 anekAnta gayA / usakA dUsarA vivAha sarUpA se huaa| sarUpA sva- bhaviSyadatta saba ko bhojana karAtA hai| bhaviSyAnurUpA ke bhAva se duSTa tathA rUpagavitA thii| bhaviSyadatta nanihAla meM sAtha saba mAla jahAja para caDhA diyA jAtA hai / bhaviSyApar3ha-likha kara bar3A hotA hai| sarUpA ke bhI eka putra nurUpA ko itane meM hI smaraNa ho jAtA hai ki vaha seja para utpanna hotA hai, jisakA nAma bandhudatta rakkhA jAtA hai| nAgamudrA bhUla pAI hai| bhaviSyadatta use lene ke lie jAtA bandhudatta nagara me bahuta utpAta macAtA hai| nagara ke loga hai| tabhI bandhudatta logo ke manA karane para bhI jahAja mantriyo se nivedana karate hai| anta meM pradhAna nagara-seTha se khulavA detA hai| bhaviSyadatta bahuta pachatAtA hai / bhaujAI ke kaha kara use vyApAra ke lie bhejate hai| pA~ca sau vyA- rUpa-saundaya se prAkRSTa hokara bandhudatta usase anunaya-vinaya pAriyoM kA mukhiyA banakara bandhudatta samudra ke mArga se karatA hai, vaha mauna dhAraNa kara letI hai| bhojana-pAnI jahAja para baiThakara yAtrA karatA hai| bhaviSyadatta bhI sAtha tyAga detI hai / devI use svapna detI hai ki eka mahIne me me jAne ke lie taiyAra hotA hai| usakI mAtA kamalazrI pati ke darzana hoge| mArga meM jala-devatA ke prabhAva se bahuta samajhAtI hai| anta me mAmA Adi ke kahane se vaha tUphAna pAtA hai / jahAja DagamagAne lagatA hai / sabhI bandhubhaviSyadatta ko bheja detI hai / bandhudatta kI mAtA baDe bhAI datta ko dhikkArate hai / bhaviSyAnurUpA se kSamA mAMgate hai| bhaviSyadatta ke sambandha me saba kucha batA detI hai aura kisI taba kahI lahare zAnta hotI hai aura gajapura kI ora bhAge prakAra mArga me kahI choDa pAne yA samudra meM girA dene kI bar3hate hai / mabhI apane-apane ghara pahuMca jAte hai / kamalazrI sIkha detI hai| kaI dino ke bAda bandhudatta kA jahAja bhaviSyadatta ko nahI AyA huA dekhakara nirAza hotI hai / mainAgadvIpa ke taTa para lagatA hai / saba loga utarakara khAne vaha sabase pUchatI hai / maba yahI kahate hai ki kisI dvIpa me pIte hai / phala-phUlo ko vana meM se tor3ate hai| bhaviSyadatta raha gayA hai, A jAyagA / bandhudatta ke vivAha kI taiyAriyA~ phUlo ko cunatA humA dUra nikala jAtA hai| avasara pAte hI hotI hai| pandraha-bIsa dina bAda bhaviSyadatta ghara lauTa prAtA bandhudatta bhaviSyadatta ko vahI chor3akara jahAja calavA detA hai hai| mAmA ke sAtha vaha rAjA ko saba vRttAnta sunAtA hai / bhaviSyadatta rotA-gAta jagala me bhaTakatA hai| eka rAta mAtA ko bhejakara nAgamadrikA ke abhijJAna se vaha bhaviSyAnudhane jagala meM, jagalI jAnavaro ke bIca eka silA para sotA rUpA ko rAjadarabAra meM bulA letA hai / rAjA sabhA bulAnA humA bitAtA hai dUsare dina eka guphA meM se nikala kara eka hai| sArA rahasya khula jAtA hai| nagara seTha aura bandhudatta ujAr3a nagarI me pahu~catA hai / usa tilakapura meM use kevala ko daNDa milatA hai| janatA virodha karatI hai / bhaviSyadatta eka sundara rAjakumArI ko choDakara koI nahI miltaa| baha ke kahane para dhanavai ko chor3a diyA jAtA hai| rAjA usase sArA hAla pUchatA hai / vaha kahatI hai-rAkSasa ne isa apanI kanyA sumitrA kA vivAha bhaviSyadatta ke sAtha karane nagarI ko ujAr3a diyA hai| tuma bhI usase nahIM baca kA nizcaya prakaTa karatA hai| skte| rAkSasa ke pAne para vaha lalakAratA huA yuddha ke isI bIca pAcAla nareza kI senA pAkara gajapura ko lie taiyAra ho jAtA hai / rAkSasa usake sAhasa tathA parA ghera letI hai| sumitrA ko mAgane aura adhInatA svIkAra krama se prasanna hokara una dono kA vivAha kara detA hai| kara lene kA prastAva rakhA jAtA hai| rAjA bar3e prasamajasa donoM vahAM para bAraha varSoM taka sAtha meM rahate hai| eka me paDa jAtA hai| bhaviSyadatta isa prastAva ko ThukarA detA dina bhaviSyAnurUpA sasurAla ke hAla-cAla pUchatI hai to hai| svayaM senA kA netRtva kara yuddha lar3atA hai aura citrAMga mena bhaviSyadatta ko mAtA kA smaraNa ho pAtA hai| vaha dUsare tA ha / paha dUsara ko bandI banA letA hai| sumitrA se usakA vivAha ho / dina hI usa guphA meM se hokara samudra-taTa para pahu~cate hai| jAtA hai / vaha rAjA bana jAtA hai| dhanavai bhI apanI bhUla bAraha varSoM ke bAda bandhudatta kA jahAja phira umii| mvIkAra kara pUrvatyakta kamalazrI ko apanA letA hai| sabhI taTa para lagatA hai| loga bhaviSyadatta ko pahacAna lete haiN| kA jIvana prAnanda se bItatA hai| bandhudatta gale milatA hai| bhAI se kSamA mAMgatA hai| prataeva apabhra za kI yaha kathA loka-kaNa hai, jisame
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza kA eka pramukha kathAkAvya 271 dharma aura sAhitya ke pariprekSya meM katipaya kayAbhiprAya nvita aucityapUrNa lakSita hotI hai| parantu avAntara kathAnoM varNita hai / aisI kathAe~ prAyaH loka-jIvana aura maskRti kI vizeSa saMyojanA se kahI-kahI madhya aura antima bhAga ko samajhane ke lie mahatvapUrNa hotI hai| bhaviSyadana kI gatihIna tathA prabhAvahIna jAna par3atA hai| vastuta: prabandha yaha kathA utpAdya hai, jisameM mumitrA ke lie yuddha, mariNa- kA pUrvAddha jaisA kasA huA hai vaimA uttagaI nhiiN| isabhadra yakSa kI sahAyatA se mainAgadvIpa se gajapura pahu~cane aura lie kahI-kahI prabandha-racanA meM zithilatA dikhAI par3atI bhaviSyAnurUpA ke dohalA ke samaya tilakapura meM bhramaNa kI hai| eka to yahI kAraNa hai aura dUmarA prAdarza mahat na ghaTanAe~ eva vRtta kalpita jAna par3atA hai| isakA mukhya hone ke kAraNa ise mahAkAvya nahIM kahA jA sakatA hai| kAraNa dhArmika vAtAvaraNa prastuta karanA hai| yaha maskRta ke ekArthaka koTi kA prabandha-kAvya hai jo kathA kAvya kI vizepa vidhA ke anurUpa likhA gayA hai / caritra-citraNa ___samAlocakoM ne prabandha-kAvya me kAryAnvaya kI prAvaghaTanAmo kI bhA~ti bhAvo me magharSa kA citraNa karanA zyakatA para adhika bala diyA hai| DA. zambhUnAthasiha ke apabhra za-kathAkAvyo kI mAmAnya pravRtti hai| yadyapi mata meM romAcaka kathAkAvyo meM kAryAnviti nahIM hotI aura bhaviSyadatta sAmAnya vyakti hai isalie bhAI ke dvArA dvIpa na nATakIya tatva hI adhika hote hai| unakA kathAnaka me chor3a die jAne para grAmU bahAtA hai, pazcAtApa karatA pravAhamaya aura vaividhyapUrNa adhika hotA hai para usame hai parantu vinaya, gAlInatA, sAhama aura dhairya Adi guNo kamAvaTa aura thoDe meM adhika kahane kA guNa, jo mahAkAvya se mayukta hone ke kAraNa vaha dhIrodAna nAyaka kI bhA~ti kA pradhAna lakSaNa hai, nahI hotA23 / parantu bhaviSyadatta kI citrita kiyA gayA hai| apabhraza ke kaviyo ne apane kathA meM thoDe me adhika kahana kA guNa kUTa-kUTa kara bhaga kAvyo meM mAmAnya vyakti ko bhI nAyaka mAnakara usake hamA hai / kAryAnviti bhI prAdi se anta taka barAbara banI kriyA-kalApo se udAtta jIvana meM unheM pratiSThita kiyA hai huI hai| mambhavataH imIlie viNTaranitsa ne ise romAcaka aura isakA mUla kAraNa unakI dhArmika vRtti jAna par3atI mahAkAvya mAnA hai24 / prabandha-kAvya ke maulika guNo kI hai, jimake anusAra ve "nara se nAgayaNa" vanane kI mAnyatA dRSTi se yaha eka saphala racanA kahI jA sakatI hai| kyoki me vizvAsa rakhate hai| ataeva bhaviSyadatta dhIra, bIra hI isameM kathAnaka kA vistAra zAna ke lie na to nahI sAhasI aura kSamAzIla bhI hai| jAtIya guNoM ke sAtha caritra-citraNa ke lie hamAhe, jo mahAkAvya kA pradhAna hA umama kSAtradhama kA dapa pAra taja bhA dikhAI paDatA hA gugNa mAnA jAtA hai| caritra-citraNa me manovaijJAnikatA prataeva sindhUnareza ke anyAyapUrNa prastAva se asahamata ho kA sanniveza isa kAvya kI vizepatA hai| phira, kathAnaka kara vaha mabase Age baDhakara yuddha lar3atA hai aura nirbhIkatA me nATakIya tatvo kA bhI samAve ke mAtha apanI vIratA kA paricaya detA hai| isa prakAra para nArakIya citro kI prazikSArTi sAmAnya vaNikputra hokara bhI bhaviSyadatta rAjIcita isa kathAkAvya kA mahatva tIna bAtoM meM hai-paurANikatA pravRttiyo eva guNo ko pradarzita kara anta meM rAjA banatA se haTakara loka-jIvana kA yathArtha citraNa karanA, kAvyahai aura saphalatA se rAjya zAsana karatA hai / lakhaka ne jahA~ rUDhiyo kA samAhAra kara paramparAgata pravRtti kA nirvAha devI sayoga, AkasmikatA aura asAdhAraNa vRttA kI karanA aura calate varNano ke bIca kAvya ko mavedanIya sayojanA dhArmika prabhAva spaSTa karane ke hetu kI hai vahI bnaanaa| nAyaka cAritrika guNoM para bhI prakAza DAlA hai| 23. DA0 zambhUnAthasiMha : hindI mahAkAvya kA svarUpaprabandha-saMghaTanA vikAsa, pRSTha 88 / kathA-bandha kI dRSTi se bhaviSyadatta kathA prabandha-kAvya 24. ema. viNTaranitsa : e hisTrI prAva iNDiyana liTahai jisameM ghaTanAmo kI kArya-kAraNa yojanA mora rasA- recara, 1933, khaNDa 2 pRSTha 532 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anekAnta kAvya-diyA~ pratIta hotA hai ki yaha racanA kI eka zailI thI jimameM mAlocyamAna kathAkAvya meM nimnalikhita kAvyarUr3hiyoM prabandha bhAra viSaya kA dApTa sa antyAnuprAsa chandoyojanA kA pAlana humA hai.-1. magalAcaraNa, 2. vinaya-pradarzana, niyata paktiyoM meM hotI thii| sAdhAraNatayA eka kaDavaka me 3. kAvya-racanA kA prayojana, 4. sajjana-darjana varNana, kama se kama kula pATha yamaka yA molaha paktiyA~ dekhI 5. vandanA (pratyeka sandhi ke prArambha me stuti yA bandanA), jAtA hai| isI prakAra molaha mAtrAmoM kA eka pada kahA 6. zrotA-vaktA zailI aura prAtma-paricaya / jAtA hai| kintu isake mambandha meM yaha ullekhanIya hai ki apabhraza ke kathAkAvyoM me kAvya-rUDhiyA~ prabandha-racanA nizcitatA nahI hai / mAmAnyatayA kaDavaka ke anta meM do paktiyo kA dohA ke AkAra me milate-julate chanda dekheM kI aMga vizeSa lakSita hotI hai| saMskRta ke prabandha-kAvyoM jAte hai / yaha kAvya paddhaDiyA zailI meM likhA gayA hai| meM maMgalAcaraNa, sajjana-durjana varNana hI kimI-kimI me dikhAI paDatA hai / rUDha nahI hai| parantu apabhraMza ke prabandha kAvya-sauSThava kAvyoM meM inakA vizeSa dhyAna rakhA gayA hai / isI rUDhike bhaviSyadatta kathA me kaI bhAvapUrNa tathA mArmika sthala antargata kavi prAtma-paricaya bhI de sakatA thaa| atyanta milate hai jinameM kavi kI pratibhA aura bhAvakatA kA prAcIna kaviyoM meM apanA paricaya dene kI rUDhi nahI thii| maccA paricaya milatA hai| choTe bhAI ko bar3e bhAI kA akelA bIhar3a dvIpa me choDa dene se bar3ha kara mArmika karaNa vastu-varNana pAlocya grantha meM vastu-varNana kaI rUpoM meM milatA hai| dRzya aura kyA ho sakatA hai| bhaviSyadatta kI usa samaya bahI dazA hotI hai jo kimI sAdhAraNa jana kI ho sakatI kavi ne jahA~ parampagayukta vastu-parigaNana aura itivRttAtmaka zailI ko apanAyA hai vahI loka-pracalita zailI hai' hai| vahI dharatI para hAtha paTakatA hai, chAnI kUTatA hai aura me vastu-varNana kara loka-pravRtti kA paricaya diyA hai| atyanta dukhI hokara kahatA hai ki mAtA ne pahale hI kahA paramparAgata varNano meM nagara-varNana, nakha-zikha varNana aura thA para mai nahI maanaa| mega kArya hI naSTa ho gyaa| mai prakRti-varNana dRSTigocara hote hai jinameM koI navInatA vyApAra ke lie prAyA thA para yaha adbhuta dRzya dekha rahA hU~ lakSita nahIM hotI mukhya varNana hai-nagara-varNana, kacanadvIpa ki bhIta hI mere sAmane aDa gaI hai / isa prakAra ke vividha yAtrA varNana, samudra-varNana, vivAha-varNana, yuddha-varNana, bamata- bhAvo meM DUbatA utarAtA bhaviSyadatta apane bhAgya ko varNana, rAjadvAra-varNana, mainAgadvIpa-varNana, bAla-varNana, rUpa- kogatA huprA kaha uThatA hai ki merA bhAgya hI ulaTA hai| varNana tathA tela caDhAne kA prAdi kA varNana / kisI kA kyA doSa ? isa prasaga meM kavi ne bhaviSyadana kI vividha mAnasika dazAo kI vistRta abhivyaJjanA ___ ina varNanoM me kahI-kahI upamAno me navInatA, loka kI hai| tatva aura sthAnIya vizepatAeM milatI hai jinase spaSTa ho bandhudatta ko kacanadvIpa kI yAtrA se ghara lauTane para jAtA hai ki isa kAvya para lokajIvana kA prabhAva jitanI adhika prasannatA hotI hai usame kahI adhika nagara vizepa hai| ke logo ko harSa hotA hai| usake lauTane ke samAcAra milate hI loga harSa meM page hue nadI ke tIra para daur3e-daur3e apabhraza ke prabandhakAvyo kI bhaoNti isa kathA-kAvya jAte hai / ve itane adhika harSa se ullasita haiM ki kisI ne meM bhI kaDavakabandha hai jo sAmAnyana dasa se solaha paktiyo sira kA kapaDA pahana liyA hai, kisI ne zIghratA meM hAtho kA hai| kama se kama dasa aura adhika se adhika tIsa ke kagana kahI ke kahIM pahana lie hai, koI puruSa kisI strI paMktiyA~ eka kaDavaka meM prayukta hai| kaDavak pajjhaTTikA, se hI prAliMgana karane lagA, kisI ke praga kA pratibimba aDillA yA vastu se samanvita hote hai| kahIM-kahI duvaI kahI aura paDane lagA, kisI ne kisI dUsare kA sira cUma kA prayoga bhI milatA hai| isa bhinnatA kA kAraNa yahI liyaa| isa prakAra sabhrama aura pulaka se bhare hue loga zailI
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ apaza kA eka pramukhakapAkAvya apane-apane kAmoM ko chor3akara priya kI kuzala prakuzala mahIne meM yadi merA putra mAkara nahIM milA to maiM apane kI bAta karate hue nadI-taTa para phuNce| dhanavai ne pAMkhoM prANoM ko tyAga dUMgI27 / yahA~ para kavi ne mAkAzavANI meM prA~sU bharakara gadagada vANI se beTe kI kuzala-kSema puuchii25| yA kisI asAdhAraNa ghaTanA kA samAveza na kara asvAbhAviyoga varNana vikatA se kathAnaka ko bacA liyA hai| isa kathAkAvya vipralambha zRGgAra ke pUrvarAga, mAna, pravAsa aura karuNa meM aura bhI jo viyoga-varNana ke sthala haiM unameM bhI rItimeM se pUrvarAga ko chor3akara tInoM rUpa milate haiM / kamalazrI paramparA se prasta mAnabIya bhAvanAmoM kA pradarzana na hokara dhanavaha priyatama ke mAna dhAraNa kara lene para ghara me hI jIvana ko vAstavika anubhUtiyoM kI abhivyakti huI hai| pratyanta dukhI hokara viyoga meM chaTapaTAtI hai| dhanavA ke zRGgAra ke atirikta anya rasoM meM raudra, hAsya, praNaya se hIna usakA mana atyanta saMtapta rahane lagatA hai| vAtsalya aura bhayAnaka kI prasaMgataH madhura abhivyajanA huI usake aga virahAgni sahana karane meM asamartha ho jAte haiN| hai| vividha rasoM ke bhAva, anubhAva aura hAvo kI bhI usakI A~kheM jAte hue pati kI pora hI lagI rahatI haiN| yojanA isa kAvya meM milatI hai / yadyapi zRGgAra ke dono itane para bhI use priya ke vacana, madana, prAsana aura zayana pakSoM kA citraNa kAvya meM kiyA gayA hai parantu jAyasI kabhI nahI mila pAte26 / yA sUra kI bhAMti viyoga-varNana kI atizayatA, rUpa-vidhAna bhaviSyadatta ke manAgadvIpa meM chUTa jAne para bhaviSyAnu- aura gambhIratA nahIM miltii| isakA kAraNa yahI pratIta rUpA bahuta dugvI hotI hai / vaha taraha-taraha se apane mana ko hotA hai ki kavi kA lakSya kAvya ko zRGgAra pradhAna na samajhAtI hai| vaha vicAra karatI hai ki maiM gajapura meM hU~ banA kara zAntarasa ko aMgI mAnakara abhivyakta karanA aura patideva yahA~ se saikar3oM yojana dUra dvIpAntara me haiN| thaa| lagabhaga sabhI kathAkAvya zAntarasa pradhAna hai / kisa prakAra se milanA ho? jisa dvIpa kI bhUmi meM koI bhASA manuSya saMcAra nahIM karatA vahA~ kaise pahu~cU ? mujhe jitanA yadyapi dhanapAla kI bhASA sAhityika apabhraza hai para duHkha bhoganA thA utanA bhoga liyaa| binA prAzA ke maiM usame lokabhASA kA pUrA puTa hai| isalie jahA~ eka aura kaba taka prANa dhAraNa karUM? itane meM hI vaha kisI se sAhityika varNana tathA ziSTa prayoga haiM vahI loka-jIvana sunatI hai ki kamalazrI ne yaha nizcaya kiyA hai ki eka kI sAmAnya bAtoM kA vivaraNa gharela vAtAvaraNa me eva 25. dhAiu sayalu lou vihaDapphaDu janabolI meM variNata hai| sajAtIya logoM kI jevanAra meM keNavi kahavi layau sirakappaDu / kavi ne ghaMvara, laDDU, khAjA, kasAra, mAMDA, bhAta, kacariyA keNavi kahuvi chuDDu karikaMkaNu pApar3a prAdi na jAne kitanI vastugro kA varNana kiyA hai| kegavi kahu vi diNNu mAliMgaNu / DA0 eca0 jekobI ke anusAra dhanapAla kI bhASA keNavi kahuvi aMgu paDivivau bolI hai jo uttara bhArata kI hai28 / dhanapAla kI bhApA keNavi kovi levi siru cuMviu / pUrNa sAhityika hai| kevala loka-bolI kA puTa yA usake gaya vaiyahi kammai melliyaiM zabda-rUpoM kI pracuratA hone se hama use yuga kI bolI NayaNaI harisusujalolliyai / jAne vAlI bhASA nahIM mAna sakate / kyoMki pratyeka racanA piyakusalAkusala karaMtiyaI cittaiM sadehaviDaMviyaI / / 28. DA. ena. jekobI : phrAma iNTroDaksana Tu da 8,1 | bha0 ka0, bhavisayatta kahA, anu0 pro0 esa0 ena0 dhosAla, dhaNavai maMsulolliyaNayaNayaNauM prakAzita lekha, "janarala prAva da oriyanTala pucchai puNuvi saggiravayaNauM / insTiTyUTa, baDaudA," dvitIya khaNDa, praka saMkhyA 3, 26. vahI, 2, 6-7 / 27. vahI, 8, 20 / mArca 1953 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 anekAnta meM bola-cAla ke kucha zabdoM kA pA jAnA svAbhAvika hai| prayAta, zaMkhanArI, siMhAvalokana, kAvya, plavaMgama, kalahaMsa, dhanapAla kI bhASA meM jaisI kasAvaTa aura saMskRta ke zabdoM gAthA aura saMkIrNa skandhaka prAdi / ke prati jhukAva hai usase yahI siddha hotA hai ki unakI bhASA bolacAla kI na hokara sAhitya kI hai| kucha udA bhaviSyadatta meM samAja aura sarakRti haraNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai| jaise ki pAlocya kAvya meM rAjapUtakAlIna samAja aura kiu prabhutthANu NarAhiveNa, saMskRti kI spaSTa jhalaka dRSTigocara hotI hai| bhaviSyadatta kevala sakala kalAeM, jJAna-vijJAna, jyotiSa tantra-mantrAdika ahiNau pAhuDu allaviu teNa / hI nahIM sIkhatA hai varan vaNikaputra hokara bhI vividha (kRta abhyutthAna narAdhipena, __abhinava prAbhRta prAhRtya ? tena) prAyudhoM kA vibhinna prakAra se saMcAlana, sagrAma meM vibhinna rayaraNAharaNa vihUsiya kaThi, cAturiyoM se apanA bacAva, mallayuddha tathA hAthI-ghoDe velAsiriva uyahiM ubakraThi / prAdi savArI kI bhI zikSA prApta karatA hai| usa yuga me (ratnAbharaNa vibhUSita kaNTha, striyA~ vibhinna kalAyo me tathA vizeSa kara saMgIta aura velAzrIriva udgata upakaNTha) vINAvAdana meM nipuNa hotI thii| sarUpA ina kalAoM se DA0 tagAre ne pazcimI apabhraza kI jina vizeSatAoM yukta thii| sAmAjika vAtAvaraNa aura loka-rUDhiyo se bharita yaha kAvya lokayugIna vizeSatAmo ko chApa se kA nirdeza kiyA hai ve pAlocya kathAkAvya me bhalIbhAti prakita hai, jisameM bhaviSyadatta ko raNa ke lie sajAnA, milatI hai26 / isa kathAkAvya kI bhASA Adarza bhale hI vaNikputra bhaviSyadatta kA raNa meM kauzala prakaTa karanA, na ho para pariniSThita apabhraza avazya hai, jisake lakSaNa dhanavai kA yuddha ke lie taiyAra honA, vyApAra jor3anA hameM prAcArya hemacanda ke vyAkaraNa me milate hai| ataeva dhanapAla kI bhASA sAhityika hai, jisa para bolacAla kA pAdi aisI bAte hai jo rAjapUtakAla kI vizeSatAe~ rahI pAnI car3hA humA hai| hai| imI prakAra loka-pracalita rUr3hiyo kA bhI vizeSa vivaraNa isa kAvya me milatA hai| pralaMkAra-yojanA sAdRzyamUlaka alaMkAra hI vizeSa rUpa se milate haiN| sakSapa me kathAkAvya kA svarUpa tathA apabhraMza kAvya kucha mukhya alaMkAra isa prakAra hai--vinokti, dRSTAnta, meM vaNita loka-jIvana aura saskRti ko samajhane ke lie kAyaliMga vizeSokti, virodhAmasa, lokokti, rUpaka, bhaviSyadatta kathA kA adhyayana prAvazyaka hI nahI anivArya bhI hai / bhASA kI dRSTi se to isakA vizeSa mahatva hai| rikta aura bhI kaI alaMkAra milate haiN| utprekSA ke kaI lokoktiyoM, sUktiyoM aura muhAvaro se jahA~ bhASA prabhAva bheda prayukta haiN| unako dekhakara yahI pratIta hotA ki dhana pUrNa hai vahI sAhityika prayoga se bhI samanvita hai| sAhipAla mAno utprekSA ke hI kavi haiN| tyika aura bolacAla kI bhASA kA sundara mela isa kAvya kI vizeSatA hai| dezI zabdoM kI pracuratA isa kAvya meM chandayojanA vizeSa rUpa se milatI hai| isake varNano ko par3hate-par3hate isa kathAkAvya me vaNika aura mAtrika donoM prakAra loka jIvana kI vividha ragIna citrAvalI A~khoM ke sAmane ke chanda milate haiN| adhikatara chanda mAtrika haiN| nimna jhUmane lagatI hai| udAharaNa ke lie vasanta-varNana prastuta likhita chanda vizeSa rUpa se prayukta hai-pajjhaTTikA yA paddhar3I paDillA, pattA, duvaI, marahaTThA cAmara, bhujaga ____ghara-ghara meM kutUhala ke sAtha cAcara khelI jAne lgii| 26. DA0 gajAnana vAsudeva tagAre; hisTArikala prAmara ghara-ghara me utsava manAye jAne lge| ghara-ghara me toraNa prAva apabhra za, pUnA, 1948, pR0 260 / sajane lge| ghara-ghara meM loga paraspara prema pradarzita karane
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAho kA AdinAtha jinAlaya nIraja jaina khajarAho apane advitIya kalA bhaNDAra ke kAraNa ho cukA hai| isa lekha meM AdinAtha jinAlaya kA varNana dina prati dina prasiddhi ke zikhara kI prora bar3ha rahA hai| prastuta hai| yahA~ ke zilpa-sauMdarya kA kIrtigAna sAta samundara pAra bhI pArzvanAtha mandira ke pArzva meM sthita yaha mandira apanI pUrI laya aura tAna ke sAtha gUja rahA hai| yaha prAkAra prakAra meM usase kucha choTA tathA lagabhaga eka sau sthAna madhya pradeza ke chatarapura, jile meM sthita hai tathA varSa upaganta kI racanA mAnA jAtA hai| yaha paMcAyatana mahobA, harapAlapura, chatarapura praura pannA tathA satanA se bhI nahIM hai paranta nAgara zailI ke mandige meM uttara madhya yahA~ ke lie basa dvArA jAyA jA sakatA hai| kAla kI eka viziSTa, sIdhI parantu alaMkRta zikhara khajurAho me anya dharmoM ke mAtha sAtha jainadharma kA sayojanA ke kAraNa samakAlIna mandiroM meM apanA viziSTa bhI baDA pracAra rahA hai aura Aja bhI jo pracura jaina purA sthAna rakhatA hai| U~ce adhiSThAna para sthita isa mandira ke sAmane kA maNDapa kAladopa se dhvasta ho cukA thA jo tattva vahA~ pAyA jAtA hai vaha atyanta mahattvapUrNa hai| jaina purAtattva, mandiroM ke eka prathaka samUha me hI sthita hai| bAda me ITa aura cUne kA banavA diyA gayA hai| isake jise hama---1. pArasanAtha mandira, 2. AdinAtha mandira, atirikta zeSa mandira yathA sthiti surakSita hai| zrAta 3. zAtinAtha mandira, 4 ghaMTAi mandira tathA 5 jaina bhittiyo para mUrtiyoM kA prakana yahA~ kevala bAhara saMgrahAlaya ke rUpa meM jAnate haiN| isa samasta kalA bhaNDAra pAyA jAtA hai| pradakSiNA patha isameM bhItara nahIM hai| kA paricayAtmaka varNana to maiMne apanI eka prathak pustaka mUrtiyA~ umI prakAra eka para eka tIna paktiyo me akita "khajurAho kA jaina pugatattva" me kiyA hai parantu unakA haiN| Upara kI choTI pakti meM gadharva, kinnara, aura vidyAsakSipta varNana anekAnta ke pAThakoM kI sevA meM kramazaH dhara tathA zeSa do paMktiyoM meM zAmana devatA-yakSa, mithuna prastuta kiyA jA rahA hai| jaina grupa kA pAzrvanAtha mandira tathA pramagaye prAdi dikhAye gaye hai| eka to yaha ki samUce khajurAho kA sabhavata sarvAdhika mundara mandira kalA bIca kI pakti me deva kunikAya banA kara uname aneka marmajJoM dvArA mAnA gayA hai| usakA varNana anekAnta kI jaina zAsana deviyo kI bar3I-baDI lalitAsana mUrtiyA~ kiraNa 4 pRSTha 151 (akTUbara 1963) meM prakAzita sthApita haiN| ye kula solaha hai tathA inake vAhana, prAyudha lge| ghara-ghara meM candana chiDaka diyA gyaa| mucakunda ke vana jIvana ke vAstavika vikAsa kA krama pradarzita kara kavi phUla uThe / ghara-ghara para zobhita hone vAle jayamagala kalaza ne mAnava-mana kI satriya cetanA kA prasAra kiyA hai| isa aise jAna par3ane lage mAno kisI devatA ne avatAra liyA ho| prakAra paurANikatA se bahuta kucha haTa kara loka-bhUmi se kula milAkara "bhavimayattakahA" apabhraza kA mukhya cetanA grahaNa kara kavi ne jisa vAtAvaraNa aura bhAva-bhUmi kathAkAvya hai jo dhArmika hokara bhI zuddha kAmya kI dRSTi kI mRSTi kI hai vaha atyanta sphIta, preraka eva yathArthatA se bhI uttama racanA hai anya kathAkAvyo kI bhA~ti mAnava se maNDita hai|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura parikara kA aisA sajIva aura bArIka aMkana yahA~ prora madhya paMkti meM khaNDitA nAyikA kI asta-vyasta kiyA gayA hai ki usake dvArA una deviyoM kA sahI aura veSabhUSA parantu lajjApUrNa mudrA mere isa kathana kI sAkSI zAstrokta svarUpa samajhane meM bar3I sahAyatA milatI hai| hai| devagar3ha ke atirikta zAsana deviyoM kA aisA aMkana anyatra eka aura savizeSa apsarA kA aMkana madhya paMkti me maiMne nahIM dekhA / ye solaha vidyA deviyAM bhI ho sakatI haiM parikramA prArambha karate hI tIsarI zreNI para milatA hai| para pUrI zodha ke binA nizcita kucha kahanA abhI ThIka isa nRtyAMganA ke zarIra kI phurtI aura prati gatimAna na hogaa| caraNoM kA akana itanA sajIva hai aura mudrA itanI zAMta ina paTrikAmoM kI dUsarI vizeSatA yaha hai ki inake saumya tathA manohara hai ki use dekhakara mujhe vizva-vizruta koNoM para bhagavAna yugAdi deva ke zAsana sevaka gAvadana nartakI nIlAmjanA kA smaraNa ho pAtA hai| yakSa kA bar3A sundara aura vaicitrya pUrNa prakana hai / yaha yakSa bhagavat jinasenAcArya ne mahApurANa ke satrahaveM parva prapanI darpa pUrNa mudrA meM mandira ke cAroM konoM para aMkita meM bhagavAna prAdinAtha ke dIkSA prasaMga kA jo varNana kiyA hai aura caturbhaja hokara bhI sIghA, manuSyAkRti khar3A huA hai usase jJAta hotA hai ki eka bAra indra ne bhagavAna kI dikhAyA gayA hai| isake prAyudha, alaMkAra, yajJopavIta sabhA me unakI pArAdhanA hetu natya gAna kA prAyojana prAdi baDe spaSTa aura sundara haiN| kiyA / usI samaya usake mana meM vicAra pAyA ki bhagaapsarAnoM kI matiyA~ yahA~ nizcita hI pAzvanAtha vAna ko virAga kaise utpanna hogA? usI vairAgya ke mandira se kama hai aura unakA prAkAra bhI thor3A choTA hai nimitta rUpa meM indra ne anidya rUpavatI nIlAJjanA nAma para apane vividha abhiprAyoM aura bhAva-bhaMgimAnoM ko kI apsarA kA nRtya prArambha kraayaa| indra ko jJAta thA ujAgara karane meM ve kisI bhI prakAra asamartha nahIM dikha- ki usa nartakI kI Ayu zIghra hI samApta hone vAlI hai| lAI detiiN| yahA~ zikhara kI uThAna sAdI hone ke kAraNa isa sura sundarI ke bhAva-laya-pUrNa nRtya ne eka bAra darzaka ke lie ye mUrtiyA~ ekAMta pAkarSaNa kA kendra banakara bhagavAna prAdinAtha ke mana ko bhI isa prakAra anurUpa banA usakI cetanA ko moha letI haiM aura dRSTi ko bhaTakane liyA, jaise atyanta zuddha sphaTika maNi bhI anya padArthoM nahIM detii| jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, bIca-bIca ke saMsarga se lAlimA grahaNa kara letA haimeM zAsana deviyoM yA vidyA deviyoM kA prakana hone ke tannatyaM suranArINAM manospAraJjayata prbho| kAraNa ina rUpa rAzi apsarAoM kI manoharatA aura sphaTikohi maNiH zuddho'pyAvatte rAga mnytH|| sArthakya adhika mAnya ho uThA hai| (mahA pu0 17-5) ina apsarAmoM meM pArasI dekhakara sImata me sindUra nRtya ke bIca meM hI nIlAJjanA kI prAyu samApta ho aAlekhana karatI huI rUpa gavitA tathA pArasI dekhakara hI gaI aura usakA zarIra lopa ho gyaa| indra ne tatkSaNa nayana prAMjatI huI sunayanA aura cumbana ke vyAja se usI rUpa rekhA kI dUsarI nartakI isa prakAra prastuta kara vAlaka para mamatA ur3elatI huI jananI kA citraNa bahuta dI ki sAdhAraNa darzaka isa parivartana ko lakSya bhI na kara svAbhAvika, bahuta sundara aura bahuta avismaraNIya hai| sake, para bhagavAna ne jIvana kI bhaMguratA ko lakSya kiyA zRgAra kI dAhakatA se pIr3ita darzaka kI dRSTi mAtRtva aura vahI unake vairAgya kA nimitta kAraNa banA / kI isa zItala dhArA me anupama mAnanda kI anubhUti maiM jisa apsarA mUti kI carcA kara rahA hU~, vaha karatI hai| inhIM paMktiyoM meM nAyikAoM tathA kAminI apane parikara ke madhya aise asAdhAraNa rUpa se ubharI huI bhAminiyoM kA jo aMkana hai vaha bhI eka gaurava tathA aMkita kI gaI hai jise dekha kara mujhe vizvAsa hotA hai zAlInatA ke sAtha bhAratIya nArI ke "strItva" kI rakSA ki bhagavAna AdinAtha ke vairAgya prasaMga kI nAyikA kA prayAsa karatA huprA sA jAna par3atA hai| pazcima kI nIlAJjanA kA hI avataraNa kalAkAra ne yahA~ kiyA hai|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAho kA mAvinAya jinAlaya 277 pradakSiNA ke isa akana ke bAda isa mandira kI jo nRtya gAna rata gaMdharva haiM tathA Upara ke toraNa meM bhI pAMca vizeSatA hamArA dhyAna AkarSita karatI hai vaha hai isake koSThaka banA kara pratyeka meM vaisI hI zAsana deviyoM kA UMce zikhara kI sAdagI aura usa para rakhe kalaza kI aMkana hai jinake hAthoM meM zaMkha, kamala, kalaza, kuliza, bhavyatA / isa zikhara meM pAzrvanAtha mandira ke zikhara kI pAza mAdi prAyudha haiN| eka devI bAlaka ko stana pAna taraha uru zRga athavA karNa zikhara nahI banAe gae haiM, karAtI huI eka hAtha me pAmra maMjarI lie grAma ke vRkSa balki adhiSThAna aura bhittiyoM ke Upara se eka dama ke nIce siMha para baiThI dikhAI gaI hai| yaha bAIsave prArambha hokara yahA~ zikhara ne bhagavAna kI nirvANa bhUmi tIrthakara neminAtha kI yakSI mambikA hai| kailAza kI kisI alaMdhya coTI kA rUpa pradarzita kara isa dvAra ke sabase Upara ke toraNa meM zacI dvArA diyA hai| sevita tIrthakara kI mAtA ko zayana karate hue aMkita isa zikhara ko dekha kara sahaja hI koNArka aura kiyA gayA hai tathA usake bAda mAtA ke solaha svapna bhuvanezvara zailI ke mandiro kI yAda yA jAtI hai| sajjA dikhAe gae haiM hai| solaha svapna to jaina mandiroM me bhaneka me upayukta eka rasa zailI bhI A~kho ko kAnahI detI jagaha prakita hai kintu tIrthakara kI mAtA kA sAtha meM aMkana balki apanI sahajatA kI ora adhika AkarSita karatI isa mandira kI vizeSatA hai| __mandira kA garbha gRha atyanta sAdA hai aura vedikA Upara kI sUcI-cakra-grAmalaka aura kumbha-kalaza bahata bAda kI banAI gaI zAta hotI hai| do kamala prAkRti manohara bana paDe hai aura yaha bhAga nizcita hI pAzvanAtha pASANo ko jor3a kara vaha pazilA banAI gaI hai jisase mandira ke zikhara bhAga se adhika lubhAvanA hai| isa garbhAlaya ko sundara chata kA nirmANa huA hai| isa mandira kA praveza dvAra apane samasta sajjAgata pArzvanAtha mandira kI taraha isa mandira kI mUla zilpa-vaibhava ke sAtha apanI sahI sthiti meM avasthita hai| pratimA bhI sthAnAMtarita ho cukI hai aura vartamAna meM kAle dono ora gagA-yamunA aura dvArapAla akita hai| inake pASANa ko vRSabha cihnAkita jaTAdhArI bhagavAna mAdinAtha Upara koSThako me jahA~ prAya. mithuna kA akana pAyA jAtA kI jo pratimA yahA~ virAjita hai vaha bAda me sthApita kI hai yahA~ usakA abhAva hai| mithuna kI jagaha yahA~ ina gaI hai| isa para bhI savat 1215 kA zilAlekha hai| koSThakoM me caturbhujI zAsana deviyo kI upasthiti ullekha- isa prakAra yaha mandira choTA hokara bhI apane mApa meM nIya hai| ina deviyo ke Asana meM hiraNa, totA, siha sthApatya kI aneka vidhAnoM ko lie hue madhyakAlIna aura baila Adi vAhana bhI bane hai / deviyo ke donoM ora kalA kA eka zreSTha udAharaNa hai| eka sambodhaka-pada kavivara rUpacanda mAnasa janama vRthA te khoyo| karama karama kari prAi milyau ho, nica karama kari kari suvigoyo // 1 // bhAgya vizeSa sudhArasa pAyo, so la caraNaniko mala ghonne| citAmani phakyo vAisako, kaMjara bhari kari ISana Dhoyo / / dhana kI taSNA proti vanitA kI, bhali rahyo vRSa te mukha goyo| sukha ke heta viSaya saba seye, ghRta ke kAraNa salila viloyo // 3 // mAci rahyo pramAva mada madirA, prara kaMdarpa sarpa viSa mohyo| rUpacanda cetyo na citAyo, moha noMda nizcala haM soyo // 4 //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANikacaMda : eka bhakta kavi gaMgArAma garga ema0 e0, jayapura jaba rItikAla meM svarNa-lolupa kavi surA aura sundarI bhAvo kA sthAna gauNa hai| tIrthaDage ke janma-kalyANaka ko apanA lakSya banAkara hidI-kAvya-dhArA ko paMkila kara utsavoM ke samaya unake hRdaya me vAtsalya kI sthiti dRSTirahe the aura jisakI kAmukatA kI bhaMvaroM me par3akara mAnava gocara hotI hai kintu vaha prAyaH saskRta aura apabhraza ke kI jIvana-naukA dizA-bhraSTa ho rahI thii| usa samaya use granthoM ke anusAra hai, maulika kama / paramAtmA dvArA cetana sambalita kara sahI dizA meM le jAne ke lie jaina kavi ke udbodhita kie jAne meM hI jaina bhaktoM kA kahIM-kahI hI mAge paae| eka ne rIti-grantho kA anuvAda karate hae sakhya bhAva dikhAI detA hai / mANikacada ke bhI bhaktiparaka nAyikAnoM kI nagnatA aura vilAsitA kA varNana kara padoM me dAsya aura madhura bhAva kI pradhAnatA hai| manuSya kI kAmukatA ko ubhArA to dUsare ne caritra-granthoM dAsya-bhAva-mANikacada apane sevya kA svarUpa kA anuvAda karate hue usako naitika jAgarUkatA pradAna ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha va ananta vIrya se kI; eka ne pArthiva rAjAmoM kI jhUThI prazastiyA~ gA-gA yukta, avicala, avikArI zAnta va parama dIptimAn mAnate kara svarNa-rAziyA~ baTorI, to dUsare ne apane prArAdhya ke hai, jo jaina darzana ke anusAra hI hai| bhakta ne kevala jaina caraNoM meM zraddhA-sumana car3hAkara prAtma sukha ko hI sarvasva darzana se hI na badhakara tIrthaGkaroM ke svarUpa meM apane dAsya samajhA / mAnava-jIvana kI paraspara virodhI dhAraNAe~ bhAvAnukUla jaganAyaka aura uddhAra-kartRtva ko bhI sthAna samAnAntara hokara yadi sAtha-sAtha calI to kevala rIti diyA haikAlIna kAvya meM hI; eka dhAraNA ke pratinidhi the bihArI, "kahA~ jAu~ taja zaraNa tumhaaro| kulapati matirAma aura padmAkara prAdi darabArI kavi tathA tuma ziva nAyaka sabake jJAyaka ziva mAraga darazAvanahAre / dUsarI ke khuzAlacandra, jagatarAma, anantarAma Adi jaina kavi / jaga ke deva sarAgI jina hamare saba kAja bigAre / praSTa karma tuma cUri kiye kIcaka prAdi aSama bahu tAre / mANikacada bhAvasA kA janma 19vI vikrama zatAbdI ke anta me jayapura me huA thA, jahA~ kI bhUmi ko unase tumaro dhyAna dharata sura muni khaga pahale jodharAja, budhajana, navala Adi prasiddha jaina kavi apanI mAnika hRdayabaso bhavi pyaare|| bhakti-kAvya-dhArA se rasa-sikta kara cuke the| usI kAvya 'jina' bhagavAn ke guNa-gAna kI apekSA mANikacada ne dhArA ko mANikacada ne bhI Age bddh'aayaa| unakA koI apane pravaguNoM tathA kaSTo ko unase adhika vyakta kiyA anUdita caritra-grantha to upalabdha nahIM huA; hA~, bAbA hai| ve kahate hai, ina rAga, dveSa va bhramoM ne mere samasta kArya dulIcanda bhaDAra jayapura ke pada-saMgraha 42% meM unake 183 bigADa die, he adhama-uddhAraka ! inheM naSTa kIjiyepada avazya prApta hue hai| "zrI jina mhArI araja sunau mhaaraaj| mANikacanda kI bhakti-apane pArAdhya ke prati bhakti he tribhuvana siratAja / pradarzita karane ke lie prAcAryoM ne cAra bhAva pramukhataH rAga doSa bhrama bhAva ju mero hona na deya nija kAja / mAne haiM-vAtsalya bhAva, sakhya bhAva, madhura bhAva aura maiM cira duHkhI bhayo viSi basa kari meTi garIba nivAja / dAsya bhAva / pAMcavAM bhAva zAnta bhAva inhIM meM antarbhUta tuma to prathama aneka upAre tina pAyo zivarAja / mAnA jAtA hai| hindI ke jaina bhaktoM ke hRdaya meM prathama do 'mAnika' caraNa zaraNa gahi lInoM tumhIM ko hamArI lAja // "
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANika caMda : eka bhakta kavi 276 'moha' zatru ne to bhakta ke prAtma-dhana kA apaharaNa kara satApa tathA uddhAra ke lie pAturatA bhI spaSTata. dyotita ume cira-matapta banA diyA hai, isIlie use zIghra hI hai| 'jina' bhagavAn kI zaraNa lenI par3I bhakta mAriNaka kI sabase bar3I vizeSatA hai 'jina' ke he merI vinatI sunoM jina rAya / prati ananyatA / jinendra kI vItarAgatA, jJAna, pra-krodha, moha zatra nija dhana hari ke mohi raka kiyo bhrmaay| bhrama vinAza 1 tathA bhaya aura duHkha ko dUra karake pradhamoM maiM cira duHkho bhayo bhava-vana meM so kacha kaho na jAya / kA uddhAra karane kI pravRtti prAdi aisI vizeSatAeM hai jinake adhama udhAraka ziva sukhakAraka suni jasa prAyo dhaay|| kAraNa bhakta ko unake atirikta dUsarA deva suhAtA hI nahI, prata. usane apane ko mana, vacana va karma se kevala 'patita-uddhAra' jina bhagavAn kA virada hai / nIcAti jinendra kA zaraNAgata va aya devoM kA upekSI batanIca vyakti bhI karma-zatru se tabhI taka pIDita rahatA hai lAyA haijaba taka jinendra usakI ora pravRtta nahIM hote| mANikacada prabhujI tumhAro ho mAsaro mohi aura kisI sauM kAma nahIM 'jina' bhagavAn ko apane udvAra kI ora pravRtta karAne ke tuma nAma raTata saMkaTa z2a kaTata adhakarma miTata haiM tatachina hIM lie vaiSNava bhaktoM ke samAna unake virada kA bhI dhyAna bhayabhaMjana raMjana mukta vadhU dukha kari rAMjana kehari tumahI dilA dete hai tuma adhama udhAraNa nAma sahI yaha korati tihujaga chAya rahI prabhu torI hajUriyA~ tthaaddh'o| bhavasAgara se prabhu pAra karo 'mAnika' mana-vaca-tana zaraNa gahI ejI maine tAraNa taraNa sunyauM cha virada thAro gaaddh'o| ejI thArI anupama zAnta chavI paM koTi ravi vaaro| ___ Adarza dAsya bhaktoM ko apanI bhakti ke phala-svarUpa ejI tuma bina bhava vana ke mAhI saho dukha bhaaro| kimI bhautika samRddhi kI abhilASA nahI humA karatI; ejI mhAnaM karma zatru prati pIDe nyAva nirvaaro| unheM kAmanA hotI hai kevala prAdarza athavA anukaraNIya ejI the tribhuvana aMtarajAmo praraja avdhaaro| mAnava banane kii| tulasI ne svaya ko santa banA dene kI ejI aba 'mAnika' ko bhavavadhi se hasta pari nirvaarau| kRpA cAhI thI2 / mANikacanda ko bhI jinendra se indriya damana, deva, dharma va guruyo kA sevana, kugurugro kA parityAga mANika jinendra se apanA sambandha bhI nikAla lete pramAda kA vinAza tathA zAstra va sAdharmiyoM ke sasarga va haiM. vaha patita hai jinendra patita pAvana, donoM kA hita prAtma-cinnana kI yAcanA hI abhISTa hai para para nibhara hai| bhaktapravara tulamAna bhA apane nija hita mAhomavi laagnaa| ArAdhya se uddhAra kI prArthanA karate samaya unase sambandha tero zatra pramAva prabala hai niza dina tAoM syAgamA / nikAlane kI yukti socI thI 'maiM patita tuma patita-pAvana iniya cAla cora nija dhana ke tinake maga nahi laagnaa| dou bAnika bane / '1 'jina' bhagavAn ko bhI patita-pAvana tata-pAvana hita ke kAraNa deva dharma guru tinasoM nita prati pAganA / kahalAne ke lie apane sambandhI bhakta kA uddhAra karanA prati detagarAvika parakhike dUrihita taji bhaagnaa| hI par3egA jina zruta sAdharmo susaMgati 'mAnika' prabhu ne mAMganA / mahAro dukha vegi miTAu jagatapati aSama uSAraNa / mArAdhya kA guNa-gAna, svadopo kA kathana, uddhAra kI moha zatru mhAra paMDa parau hai nizidina karata dvaau| prArthanA, bhakti kI ananyatA va niSkAmatA prAdi vizeSamhe to patita the patita ju pAvana apano virada nivAu / 'mAnika' praraja sunoM karugA kari pari ko saga chddaau| 2. pada sagraha 428, pR0 44, dulIcada bhaDAra jayapura yahAM 'mhAro duHkha vega miTAu' meM bhakta kA tIva 2. kabahu~ka hI yaha rahani rhoge| zrI radhunAtha kRpAlu kRpA te santa subhAva ghoNge| 1. vinaya-patrikA pada 160 -vinaya-patrikA
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 anekAnta tAmoM kA avalokana karake mANika ko dAsya-bhAvanA meM tulasI Adi ke samakakSa kaheM to pratyukti na hogii| mAdhurya bhAva-hindI ke vaiSNava-bhakti sAhitya meM mAdhurya-bhAva kA samAveza adhikAMzataH satrahavIM zatAbdI se prArambha humA; tadanantara mAdhuryopAsaka haridAsI, nimbArka, rAdhAvallabha, lalita, zrI prAdi sampradAyoM kI bADha-sI pA gaI aura pracura sAhitya kA nirmANa hmaa| jaina dAsyabhAvanA meM vaiSNava-bhaktoM se samAnatA rakhate hue bhI jaina'bhaktoM kA mAdhurya-bhAva unase kucha bhinna hai tathA apekSAkRta prAcIna bhI / bhinnatAeM isa prakAra haiM 1. vaiSNava madhura-bhaktoM kA pArAdhya apanI mAlAdinI zakti ke sAtha lIlA-hetu vRndAvana athavA sAketadhAma meM avatIrNa hotA hai| jinendra kI na to apanI koI AhlAdinI zakti hai aura na vaha lIlA-hetu avatAra hI letA hai / vaha to sAmAnya jIvoM kI taraha isa jagat meM apane hI viziSTa guNoM se eka mahatvapUrNa sthAna pA gayA hai| 2. vaiSNava-madhura-upAsakoM ko rAma athavA kRSNa kA loka-raMjaka rUpa hI mAnya hai kintu jaina-bhaktoM ko jinendra kA satya, zivaM, sundaram kA samanvita svarUpa, ataH jahA~ ke vaiSNava bhakta pArAdhya ke saundarya para rIjhakara use nirakhate rahane kI cAha karake raha gaye haiM vahA~ jaina-madhura-bhaktoM ne jinendra ke loka-maMgalakArI svarUpa ko bhI apane lie anukaraNIya mAnA hai| 3. vaiSNava-bhaktoM ne mAdhurya-bhAva ke tIna bheda kiye haiM-gopI-bhAva, patnI-bhAva va sakhI-bhAva / jaina madhurabhaktoM meM kevala patnI-bhAva hI parilakSita hotA hai| 4. vaiSNava bhaktoM kI madhura-sAdhanA me aSTadhAma aura varSotsava lIlAmoM ke citraNa me laukika zRGgAra kI-sI bU pAtI hai| jaina madhura-bhaktoM ko apane pArAdhya ke sayoga kA avasara hI na milA, phira aSTadhAma aura varSotsava lIlAoM kA varNana ve kahA~ se karate ? pArAdhya kA sAnnidhya pAne ke lie viraha aura tar3apana hI jaina madhurabhaktoM kA jIvana hai| 5. vaiSNava bhaktoM va santoM ne apane pArAdhya se sIdhA hI mAdhurya sambandha sthApita kara usakA saMyoga-sukha lUTA athavA usake viraha meM A~sU bahAye ; jaina kaviyoM ne jinendra se apanA mAdhurya sambandha vyakta karane ke lie prAya' sarvatra hI rAjamatI ko mAdhyama banAyA hai tAtparya yaha hai ki rAjamatI viraha-varNana me hI jainabhaktoM kI madhura-bhAvanAjanya TIsa, taDapana abhivyakta hai| mANikacanda ke pada-saMgraha me 'rAjamatI-viraha ke rUpa meM kaI aise pada saMkalita haiM jinameM kSaNa-bhara bhI priyaviyoga ko sahane kI sAmarthya mAgikacanda meM parilakSita nahIM hotii| aba kyoM bera ho, jadupati nemikumAra prabhu suni / kivita sukha svapnevata bItyo aba duHkha sumera ho| maiM anAtha mohi sAtha nibAho aba kyoM karata abera ho| mAnika praraja suno rajamati prabhu rAkho gharanani lera ho| bhakti ke anya bhAva-vAtsalya va sakhya-mANikacanda ke pado meM nahIM dikhAI dete| anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAileM pravaziSTa haiM jiname itihAsa, purAtattva, varzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae haiM jo paThanIya tathA sagrahaNIya haiN| phAileM anekAnta ke lAgata mUlya para dI jAvegI, posTejakharca alaga hogaa| phAileM varSa 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 varSoM kI hai| thAr3I hI pratiyAM pravaziSTa haiN| maMgAne kI zIghratA kreN| mainejara 'anekAnta' vorasevAmandira 21 dariyAgaMja, dillii|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38veM IsAI tathA sAtaveM bauddha vizvasammelana kI zrI jaina saMgha ko preraNA kanakavijaya jI mahArAja [bhanekAnta ke vigata aMka meM prAcAryapravara tulasI gaNI ke 'tIna sujhAva' zIrSaka nibandha se pranaprANita hokara muni kanakavijaya jI mahArAja ne prastuta lekha kI racanA kI hai| lekhaka ne 38 IsAI aura 7veM bauddha vizva-sammelana svayaM dekhe the / usase jaina saMgha ke prati unakI jo anubhUtiyAM jAgRta huI, unakA isa nibandha meM sAMgopAMga vivecana hai / isa sambandha meM muni jI kI vistRta jAnakArI hai| yaha nibandha jaina saMgha ke prati unakI zraddhA kA ghotaka hai / prAzA hai ki jaina samAja ke karNadhAra vicAra kreNge| lekha kramazaH prakAzita hogaa| -sampAdaka lekha ko preraNA pUrNa IsAI-bauddha-jaise do vizva sammelana hue haiN| hara tIna sAranAtha vArANasI meM navambara 26 se 4 disambara varSa me haridvAra, prayAga, ujjaina, nAsika ke kumbha ke rUpa 1964 taka 7vAM vizva bauddha sammelana jo huA thA usakA me tathA prati varSa mAgha mele ke rUpa me dhUmate-phirate maiM bahuta samIpa se darzaka rahA huuN| kyoMki 28-11-64 se vizAla hindU sammelana to hote hI hai, phira bhI cAlU varSa 8-12-64 taka maiM sAranAtha me hI rahA thaa| zrI jaina saMgha ke apraila meM vizva hindU sammelana dillI meM hogaa| itanA kA mere para itanA mahAn RNa hai ki jo kisI taraha se hI nahI sana 1966 ke mAgha mahIne meM prayAga ke pUrNa kumbha uRNa na kiyA jA sktaa| ataH usa sampUrNa prasaga ke para punaH dUsarA vizva hindU sammelana bhI hone vAlA hai| pratyeka anubhava se lekara pAja taka merI dRSTi ke sAmane ina sAre preraNAdAyI prasaMgo se zrI jaina sagha jaisA atyanta barAbara zrI jaina saMgha rahA hai| eka hita citaka ke rUpa me vicakSaNa aura buddhimAna saMgha bhI kyA koI upayogI preraNA zrI saMgha kI sevA meM kucha likhane kI icchA to thI hI, le sakatA hai ki nahIM ? aura yadi le sakatA hai to kyA kintu jaina sagha kI vartamAna kartavya zUnya avasthA ko preraNA lenI cAhie? yaha vicArane ke lie hI yaha lekha dekhate hue usakA amala nahI hotA thaa| bhAvanagara, likha rahA hai| yadyapi prAcArya zrI tulasI gaNI jI mahArAja saurASTra se prakAzita hone vAle 16-12-64 ke 'jana' me arthAt terApaMthI jaina samAja kA aNuvrata prAdolana tathA vidvAn saMpAdakIya lekhaka mahAnubhAva ne sAmayika sphuraNa mani zrI suzIlakumAra jI kA anekoM sthAna me hue vizva meM IsAI vizva sammelana ke sambandha me jo kucha likhA, dharma sammelanoM, zrI kAmatA prasAda jI jaina prAdi ke dvArA vaha par3hane ke pazcAt puna. bhItara se umi uThI, jisakI saMcAlita vizva jaina mizana, alIgaMja, eTA mAdi pravRpUrti 3-1-65 ke "jaina" me prAcArya zrI tulasI gaNI jI tiyA~ zrI jaina saMgha ke lie gaurava rUpa hI haiM, phira bhI mahArAja kA lekha "jaina samAja ke lie tIna sujhAva" itanA to kahanA hI par3atA hai ki una pravattiyo meM jasA paDhane ke pazcAta nirNaya hayA aura usI kAraNa se kucha saMgaThana honA cAhie. vasA nahIM haiN| prata' bhArata tathA vilamba se bhI zrI saMgha kI sevA me yaha lekha likha rahA hai| ' vizva meM utanA samucita prabhAva bhI nahIM par3atA ki jisase zAstroM kA nahIM, jIvanta anekAntavAda cAhie jaMna saskRti kA nAma ujvala ho| bAta to yaha honI zrI jaina saMgha kI A~khoM ke sAmane hI atyanta mahatva- cAhie thI ki saMgaThita jaina saMgha kI preraNA vizva kI anya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 anekAnta saMskRtiyA~ bhI letIM / yadi aisA hotA to jainiyoM kA prane- madhyabhArata meM banAne kI bhI krizciyana sosAyaTI kI kAnta yA syAdavAd jIvanta hai, aisA ginA jAtA, kintu yojanA hai, jo bahuta jalda zurU hone vAlI hai| saMsAra meM nahIM, vizva ke samagra darzana tathA vicAradhArAbhoM kA samanvaya bartamAna samaya meM 80 karor3a IsAI hai| " karane vAlA jainiyoM kA anekAntavAda kevala pustakoM yA graMthoM kI hI zobhA bar3hAne vAlA hai| jIvana me usa mahAn IsA kA mukhya ziSya santa petrusa ke do sau causaThave uttarAdhikArI vartamAna popa arthAt sata pitA jhona chaTThA anekAntavAda kA koI vizeSa upayoga nahI hai aura aisA polusa kI umra 67 varSa kI hai| unhIM ko sevakoM ke hone se hI jainiyoM ke choTe-moTe peTA-upapeTA sampradAya bhI sevaka bhI kahe jAte hai| jo popa kA hI zabdArtha hai| ve Apasa meM nahIM mila sakate / milane kI bAta to dUra rahI, iTalI meM roma ke pAsa meM beTikana meM rahate haiN| unakA vartamAna paristhiti ko dekhate hue bhale pragaTa na sahI, kintu vizva bhara meM sabase choTA sArvabhauma svatantra sAmrAjya hai, gupta rUpa se bhItarI kaipabhAva bhI unameM vidyamAna haiN| jisakA kSetraphala 616 mAIla kA hai| unakA svatantra jisakI samaya-samaya para jana-sAdhAraNa ko bhI pratIti sikkA, polisa, posTa vibhAga, reDiyo sTezana Adi hai| hotI rahatI hai / jahA~ paristhiti yaha ho, vahA~ prAstika 13havI zatAbdI taka sAre yuropa para popa kA prAdhipatya nAstika, IzvaravAdI-anIzvaravAdI prAdi prAcIna dRSTi arthAt zAsana thaa| romana kaitholika janatA popa ko bhedo kA, tathA vartamAna ke sAmyavAda, samAjavAda, pUjI sAkSAt pratinidhi mAnatI hai| unake pAsa meM apAra dhana vAda, sarvodayavAda prAdi mAnava jIvana kI vartamAna aneka thA, aura vartamAna meM bhI hai / popa kI paramparA ne dhana kA vidha samasyAoM kA samAdhAna karane vAlI bAtoM kA jIvanta upayoga janatA ke jJAna, kalA Adi ke vikAsa ke lie samanvaya to sambhava hI kahA~ se ho? kintu atyanta namratA bhI kiyA hai| bhArata me nAlandA, takSazilA Adi prAcIna se zrI saMgha ke sAmane maiM itanA nivedana avazya karUMgA ki vizvavidyAlayoM kI taraha AksaphorDa vizvavidyaya, perisa vaise jIvanta anekAnta ke binA zrI jaina saMgha kI "savI kA vizvavidyAlaya Adi anekoM vizvavidyAlayoM kI popa jIva karU~ zAsana rasI" bhAvanA kevala manorAjya kI hI paramparA ne sthApanA tathA vRddhi kI hai| san 1871 se bhAvanA hogii| vartamAna vizva meM vaisI kAlpanika bhAva prativarSa 16 lAkha rupayA milatA hai, kintu popa ke na lene nAmoM kA vizeSa koI mUlya nahIM hai| ke kAraNa iTalI ke rAja-bhaDAra meM jamA hotA jAtA hai| zrI jaina saMgha uparokta donoM sammelanoM meM se kyA- dama isa prakAra aba taka karor3oM rupayA jamA huA hai / 2000 kyA preraNA le sakatA hai? usakA vicAra tathA nirNaya varSoM ke itihAsa meM popa arthAta santa pitA yUropa meM bhI karane ke pUrva una donoM vizva sammelanoM kI kAryavAhI para kadAcita hI bAhara gaye hoN| eziyA meM to sarvaprathama eka sarasarI nigAha ddaaleN| yUrerisTika kAgresa arthAt paramaprasAda mahAsabhA ke 38veM 38vAM vizva IsAI sammelana, bambaI adhivezana ke lie hI pAe the, vaha bhI bambaI ke bar3e pAdarI tathA kAMgresa adhyakSa ke atyanta prAgraha ke kAraNa bhArata meM sarvaprathama IsAI pracAra 600I0 varSa pUrva senTa hii| ve kevala 3 dina ke lie hI vizeSa havAI jahAja se thomasa dvArA zuru humA thaa| vartamAna meM 1,20,00,000 nijI rASTra beTIkana rAjya se bhArata pAye the| havAI eka karor3a bIsa lAkha karIba bhArata meM IsAI hai| ve jahAja ko bhItara-bAhara se khUba sajAyA gayA thaa| popa adhikatara hindU se hI IsAI bane haiN| kerala prAnta prAdhA ke dala meM 70 sadasya the / popa ke kevala 3 dina ke bambaI krizciyana hai, nAgAlaNDa kI cAra lAkha kI AbAdI meM se ke progrAma ke lie khAsa sapheda raMga kI kAra bhI amerikA sATha pratizata IsAI ho gaye haiN| madhyabhArata meM jasapura se phorDa kaM0 ne jahAja dvArA bhijavAI thI, jo amerikA sTeTa ke pAsa-pAsa meM bhI krizciyanoM kA bar3A bhArI pracAra kI hI kisI yUnivarsiTI ne popa ke lie bheTa kI thii| cala rahA hai| sampUrNa eziyA meM sarvottama vizAla carca popa ne bhI usakA kevala 3 dina upayoga karake bhArata ke
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 IsAI tathA sAtaveM bauDa vizva sammelana ko bhI bana saMgha ko preraNA hI IsAI mizana ko bheMTa kara dii| 2000 pauNDa kA popa ke bhArata bhAgamana para tibbata ke zrI dalAI vizAla ghaMTA bhI sTArTama se svisa jahAja meM khAsa kAMgresa lAmA ne kahA ki "bhArata meM do dharmoM kA vizva sammelana ke adhivezana ke lie pAyA thaa| zubha-sUcaka hai|" kAcI kAmakoTi ke zrI zarAbArya ne popa jaba havAI jahAja se bambaI prAye, taba havAI janatA se apIla kI ki "popa kA anAdara na kareM, zAMti aDDe para 10 lAkha kI janatA ekatrita thI, aisA bambaI rkheN|" zAradApITha, (dvArakA, saurASTra) tathA zRMgerI pITha ke eroDroma meM idhara kitane varSoM ke itihAsa meM nahI huA ke zakarAcAryoM ne kahA ki "popapAla jaise mahAmanISi kA thaa| uparASTrapati zrI jAkirahasena tathA pradhAna mantrI zrI bhArata me svAgata satkAra honA caahie|" vinobA bhAve lAlabahAdura zAstrI ne bambaI jAkara zrIyut popa kA svA- tathA zrI kanhaiyAlAla mANikalAla munzI kA janatA ko gata kiyA thaa| rASTrapati DA. rAdhAkRSNan bhI popa se zAnti rakhane kA udbodhana mahatva kA to thA hii| jaina milane ke lie hI havAI jahAja dvArA 3-12-64 ko muni zrI suzIlakumAra jI kA udbodhana bhI zrI jaina sagha ke dillI se bambaI gaye the| zrI popa ko Der3ha sau (150) varSa gaurava ko baDhAne hI vAlA thA ki "popa pAla kA anAdara purAnI khAsa bahumUlya kAzmIrI zAla bheTa kI gaI thii| na kare / " yaha saba hone para bhI prArya samAja, hindU mahApopa ke bhArata Agamana para, bhArata sarakAra dvArA poSTa ke sabhA Adi ke dvArA popapAla kA virodha bhI hmaa| TikaTa zurU karake popa kA svAgata kiyA gayA thaa| govA. pariNAmataH kitanI giraphtAriyAM bhI hii| itanA hone para dillI, kocIna, ahamadAbAda tathA kalakattA se bambaI ke bhI popapAla ne bhArata me pAte hI udAra bhAva se una saba lie 3 dina kI spezala vimAno kI sarvisa bhI cAlU huI giraphtAra vyaktiyo ko chur3A diyaa| aura kahA ki "maiM thii| pratidina darjanoM ne bhI vibhinna sthAnoM se khAsa unakI sevA ke lie prastuta hai|" popa ne 24 hajAra pauNDa bambaI ke lie calAI gaI thii| kAgresa meM sammilita hone garIboM ke lie diyA / 50,000 rupaye kA dAna bhArata ke ke lie 33 rASTro ke pratinidhi hajAro kI saMkhyA meM garIba bAlakoM ke lie kiyA / garIboM ke lie vizvakoSa bambaI Aye the| vimAna bambaI ke eroDroma me pahu~cate hI banAne kI bhI vizva ko apIla kii| anAtha bAlakoM ke vizAla janasamUha ko dekhakara popa ne hAtha jor3akara janatA sAtha meM popa ne svayaM jalapAna arthAt alpAhAra bhI kiyaa| kA abhinandana svIkAra kiyaa| eka sabhA kI samApti para popa ko milI huI aneka bheMToM meM eka andha vyakti ke svayaM popa ne 'jaya-hinda' kA nArA lagAyA thaa| bheMTa meM upahAra ko popa ne sarvAdhika mahatva kA batalAyA thaa| pAye hue rAmAyaNa aura mahAbhArata ko svIkAra karate hue popa ke julUma utsava prAdi meM anekoM phoTogrAphara phoTo popa ne kahA thA ki "mahAn granthoM ke rUpa meM ye donoM lene ke lie lage hue the| uname zrI jodhAmala nAma ke mahAkAvya atyanta mUlyavAna haiN|" 3-12-64 ke dina 6 eka phoTogrAphara durghaTanAgrasta hokara mara gye| taba popa ne viziSTa pAdariyoM kI pavitrIkaraNa kriyA zrIyut popa ne jodhAmala ke parivAra ko 5000 DAlara kI sahAyatA dii| karAI thii| lagabhaga 30,000 tIsa hajAra pAdarI bambaI popa ne mahArASTra prAnta ke rAjyapAla ko, zrImatI vijayameM sammilita hue| popa ke pAsa samaya na hone ke kAraNa lakSmI paDita tathA zrImatI indirA gA~dhI prAdi kitane popa ke khAsa pratinidhi seNTa jeviyarsa kI samAdhi para zraddhA hI vizeSa vyaktiyoM ko cA~dI kA padaka tathA cA~dI ke prakaTa karane ke lie vizeSa vimAna se govA gaye the| vahA~ phrema meM mar3he hue apane phoTo bheMTa die| popa ne 300 jAkara janatA ke sAtha prAdara bhAva vyakta karake popa bambaI nartakoM ke viziSTa bhAratIya nRtyoM ko bhI dekhA / popa ne pAye the / bambaI kI kAgresa tathA tatsambandhita samArohoM apane pravacanoM meM janatA ko sambodhita karate hue kahA, para 87 lAkha se bhI adhika kharca hmaa| isa avasara para "jana sAdhAraNa meM Izvara ke prati niSThA honI cAhiye, gavarnameMTa kI ora se eka lAkha borI sImeMTa kI vyavasthA mAnava samAja ko reDiyo, vimAna prAdi vaijJAnika prAvikI gaI thii| kAroM se bhI adhika prAvazyakatA prema sauhArda prAdi kI
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 anekAnta . hai| jisake dvArA manuSya dUsare manuSya ke samIpa pahu~ca svAgata satkAra to hunA hI hai kintu kitane sthAnoM meM ske|" bambaI se apanI rAjadhAnI beTIkana kI bhora havAI virodha bhI / zrI pI0 ke0 harivaMza dvArA 6-12-64 ke jahAja dvArA jAte hue vimAna ke hI reDiyo se bhArata ke dainika prAja meM 'bhArata meM popa kA svAgata kyoM ?' zrI rASTrapati ke nAma sadbhAvanA sandeza bhI bhejaa| kyoMki bhAratendranAtha sAhityAlaMkAra dvArA 22-11-64 ke dainika DA. rAdhAkRSNan popa se milane ke lie hI vimAna ke prAja meM 'popa kI senA kA bhArata para hamalA' / 4-1-65 dvArA dillI se bambaI gaye the| ke dainika prAja meM 'musalamAna IsAI dharma-pracAra se viruddha isa sAre prasaMga meM bhArata ke lie kalaMka rUpa, bhArata hai / kyoki IsAI musalamAnoM ko krizciyana banAte haiN| kA naitika jIvana bhI kitanA nIcA prA gayA hai? vaha 6-12-64 ke dainika mAja meM "yadi IsAI hajarata kisI darzAtA humA eka khAsa prasaMga kahatA hai ki:-corI, bada muslima deza meM apanA sammelana karane kA vicAra bhI kare mAzI prAdi durghaTanAmoM ko rokane ke lie guptacara vibhAga to majA pA jAya / sammelana karanA to dUra rahA musalamAna pUrNa sakriya thaa| do sau se adhika guNDe jebakatare (pAkeTa pradhAna deza me IsAiyoM ko paira rakhane taka kI anumati bhI mAra) badamAza prAdi ko giraphtAra kiyA gayA thaa| kahA~ nahI mila sakatI / ityAdi / prAcIna bhArata kA gauravapUrNa prAdarza, naitika tathA prAdhyA- IsAI vizva sammelana kI prazasti karate hue bhAvanagara tmika jIvana, jahAM jana-sAdhAraNa bhI khule par3e sone yA saurASTra se pragaTa hone vAle 'jaina' sAptAhika ke vidvAn tantrI javAharAta ke Upara dRSTi nahIM karatA thA, vahA~ Aja deva- ne pRSTha 753 para likhA hai ki "ar3atIsavA~ vizva IsAI mandiroM kI sampatti kI rakSA karanI bhI pratyanta durlabha hai| sammelana kA yaha prasaMga hindustAna meM huI eka mahatva kI aAja to bhArata kI sarakAra bhI naitika rIti se sahasrA- ghaTanA ke rUpa me yAdagAra bana gyaa| popa ne samaya ko bdiyoM se calI mAtI sAdhAraNa janatA ko bhI corI, parakha kara beTIkana meM hI avaruddha rahane kI prathA me parivartana beImAnI, chala, prapaMca, kapaTa, dagA, dhokhA Adi ke dukhada kiyA / itanA bar3A vizva sammelana bhArata ke lie udAmArga para balAtkAra dhakela rahI hai| janasAdhAraNa ko bhArata haraNa rUpa bana gayA hai / "vahA~ vyavasthA ajaba thI aura kA vartamAna janajIvana bilkula asahya ho rahA hai| jJAnI zAnti apUrva / " tantrI zrI Age calakara likhate haiM kibhagavAna hI jAne ki bhArata kI AdhyAtmika saskRti kI patita, dalita, daridra, du.khI aura rogagrasta ajJAna mAnavarakSA kauna ? kaba ? kaise karegA? kyA kisI yuga pradhAna samUho ko apanAkara hI krizciyana dharma vizvabhara meM mahA mahApuruSa ke progamana ke maNakAre bhArata ke vAyumaNDala me vaTa vRkSa kI taraha apanA vistAra kara skaa| yaha bAta baja rahe hai| kabhI bhI bhUlane jaisI nahI hai| ar3atIsaveM vizva IsAI sammelana kA ullekhanIya aba apana sAtave vizva bauddha sammelana kI pora paave| (kramazaH) sva aura para ko bhinna karane vAlA jo jJAna hai vahI jJAna kahA jAtA hai| isa jJAna ko prayojana bhUta kahA gayA hai / isake sivAya bAkI kA saba jJAna prazAna hai| jina bhagavAn zuddha prAtmavazArUpa zAnta haiN| unako pratIti ko jina-pratibimba sUcana karatI hai| usa zAMtadazA ko pAne ke lie jo pariNati, anukaraNa athavA mArga hai usakA nAma jaina mArga hai| isa mArga para calane se jainasva prApta hotA hai| -zrImad rAjacandra
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1-upAsakAdhyayana, mUlalekhaka-somadeva sUri, sampAdaka grantha ke anta meM zolApura nivAsI 50 jinadAsa anuvAdaka 50 kailAzacanda siddhAntazAstrI, pradhAnA- zAstrI dvArA racita saskRta TIkA bhI de dI gaI hai| cArya syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI, prakANaka, jisase saskRta pAThI bhI yatheSTa lAbha uThA sakate hai| bhAratIya jJAnapITha kAzI, pRSTha sakhyA 639 / mUlya sajilda prati kA 12) rupyaa| grantha sampAdaka pa0 kailAzacanda zAstrI ne apanI 96pRSTha kI mahatvapUrNa prastAvanA me grantha aura granthakAra ke viSaya meM prastuta upAsakAdhyayana somadeva mUri ke yazastilaka sundara vivecana kiyA hai| paura zrApakAcAra ke mambandha meM campU ke antima tIna prAzvAsa hai / granthakartA ne svaya inheM tulanAtmaka dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| yadi zvetAmbarIya upAsakAdhyayana nAma se ullekhita kiyA hai| prastuta grantha zrAvakAcAge se bhI tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA 46 kalpo meM vibhAjita hai| jiname zrAvako ke prAcAra jAtA to aura bhI acchA hotaa| pUjA ke sambandha meM aura unase sambandhita viSayo para yukti pUrvaka vicAra vaidika mAnyatAmro kA bhI ulanemva kiyA hai| eme kaTina kiyA gayA hai| prAcArya somadeva apane samaya ke prakhyAta prantha kA hindI anuvAda karate hue use marala bhASA me vidvAn the| ve tarka, vyAkaraNa, siddhAnta, nIti aura rakhane kA prayatna kiyA hai aura bhAvArtha dvArA viSaya ko sAhityAdi vividha viSayo ke adhikArI bahuzruta vidvAn spaSTa karane kA bhI prayAma kiyA hai| isake liye ve badhAI the| unakI vidvattA kA paricaya unakI kRti yazastilaka ke pAtra hai| aise mundara sapAdana prakAzana ke lie bhAratIya campU se mila jAtA hai| yaha uccakoTi kI racanA hai| jJAnapITa aura usake pradhikArIgaNa dhanyavAda ke pAtra hai| inakA samaya zaka ma0881 (vi0 sa0 1016) hai| 2-- satyazAsana parIkSA--grAcArya vidyAnandi, sampAdaka kartA ne usa kAla meM hone vAlI dArzanika pravRttiyo kA Alocana kiyA hai aura vastutattva ko darzAne kA saphala prAcArya gokalacanda jaina ema. e, prakAzaka bhAratIya prayAsa kiyA hai| sAtha hI darzanAntarIya mato kA yukti jJAnapITha kAzI, mUlya majilda prati kA 5) rupyaa| purassara nirasana bhI kiyA hai, aura jaina vastu-nattvakA- jaina parampaga meM prAcArya vidyAnanda kA sthAna pravanaka prApta prAgama aura padArtha kA sundara vivecana kiyA hai| deva ke pazcAt hI pAnA hai / unakI aSTamahanI, natyArtha kSA pUjA aura pUjA ke prakAroM kA jitanA sundara varNana isa zloka vAnika, grApnaparIkSA, pramANaparIkSA, pa grantha meM pAyA jAnA hai vamA anyatra dekhane meM nahIM paayaa| prAdi kRtiyA~ jaina dazana kI hI nahI kinna bhAgnIya aura jaina zrAvakAcAra kI prakriyA kA varNana karate hue darzana ko amUlya nidhi hai| ve uccakAdi ke bhAn gadya-padya me vistRta vivecana kiyA hai| uname aneka bAto dArzanika vidvAn the| unako koTi ke dAgAnaka vidvAn kA vaisA sundara varNana anyatra upalabdha nahIM hotaa| grantha bhAratIya parampaga meM bahana hI kama hA hai| unakI pati kA yaha mAGgopAGa vivecana hRdayagrAhI hA hai| kartA ne abhI taka aprakAzita thI, prathama bAra hI una / prakAzana laukika kAryoM ke karane kI sundara sImA kA ullekha karate huyA hai / prati apUrNa hai-usakI pUrNa prani abhI taka hue acchA patha-pradarzana kiyA hai| kahI upalabdha nahIM ho skii| sarva eva hi nAnA pramANa laukiko vidhiH / prastuta grantha meM purupAdvaita, zabdAta, vijJAnAdvaMta, yatra samyaktva hAninaM yatra na vratadrUpaNam // citrAta ina cAra pradAna gAmano kI tathA cArvAka, bauddha isa prakAra kA vidhAna anyatra nahIM miltaa| sezvarasAkhya, nirIzvara sAkhya, naiyAyika, 5 agika, bhATTa
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura prabhAkara zAsanoM kI parIkSA kI gaI haiN| tattvopaplava prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha durgAkuNDa roDa, vArAaura anekAnta zAsana kI parIkSA anupalabdha hai| mUlagrantha esI, pRSTha saMkhyA 210, mUlya 8) rupye| 47 pRSThoM meM samApta huA hai / anta meM 13 pRSThoM ke pari- prastu grantha saMskRta bhASA kA padyamaya grantha hai, padya ziSTa hai / prArambha me jaina prAkRta vaizAlI insTITyUTa ke prAyaH anuSTupa hai| anya pAMca prastAvo meM vibhakta hai| maMcAlaka DA. nathamala TAMTiyA kI agrejI prastAvanA hai| grantha meM mahAn vidyA pracAraka mAlava nareza kA jo vidvAnoM usake bAda sampAdaka kI prastAvanA hai, donoM pRSTha saMkhyA kA sanmAnadAtA thaa| aura jo saskRta bhASA kA acchA 38 aura 34 hai, donoM prastAvanAe~ apane meM mahatvapUrNa haiN| vidvAn kavi thA, usakI rAjasabhA me aneka vidvAna rahate DA. TATiyA ne apanI prastAvanA me cita darzanoM ke the| jo koI vidvAna navIna zloka banA kara rAjA bhoja sambandha meM paryApta prakAza DAlA hai aura prArambha me DAkTara ko sunAtA thA, taba bhoja use bar3A pAritoSaka pradAna mAhaba ne samantabhadra aura siddhasena ke sambandha me bhI kucha karatA thaa| yadi koI vidvAna daridra hotA thA to vaha likhA hai / 50 sukhalAla jI saghavI samantabhadra ko siddha- pracura dravya dekara usakI daridratA bhI dUra kara detA thaa| sena aura pUjyapAda ke bAda kA vidvAna mAnate hai| DA0 rAjA bhoja kI vidyA-baddhinI pravRtti para bhoja prabandhAdi TATiyA ne bhI usI kA anusaraNa kiyA hai| jaba eka dRSTi aneka grantha likhe gaye hai| isase spaSTa hai ki rAjA bhoja koNa banA liyA jAtA hai, bhale hI vaha galata ho, to bhI vidvAno ko kitanA priya thaa| vaha unake prAzrayadAtA usake anukUla sAdhana sAmagrI juTAne kA yatna kiyA jAtA ke rUpa meM prasiddha rahA hai| isI se vidvAnoM ne bhoja hai| prAcArya samantabhadra ke sambandha me bhI eka varga ne caritra para aneka grantha likhe hai| uname prastuta grantha bhI eka apanA aisA hI dRSTikoNa banA liyA hai aura vaha usI hai, jo jaina kavi rAjavallabha dvArA racA gayA hai| kI puSTi me lagA humA hai / isa para yahA kucha likhanA maprA- jisameM bhojarAja kI paThanIya jIvanacaryA sagRhIta hai| sagika hogA, prataH phira kabhI isa galata dhAraNA para likhane prastuta bhoja caritra kI eka bar3I vizeSatA yaha hai ki yaha kA yatna kiyA jaavegaa| niSpakSa aitihAsika dRSTi se kevala caritra hI nahI hai kintu isame diye gaye aneka unakI yaha kalpanA sammata nahI kahI jA sakatI, usakA vivaraNa sAhitya purAtattva kI jAca me sahI nikalate hai| pahA ullekha karanA bhI ucita na thaa| isI se isa kAvya kI aitihAsika mahattA hai| zrI gokulacanda jI kA yaha prathama sampAdana kArya hai| sampAdakoM ne grantha kA sampAdana bar3I kuzalatA se kiyA prathama prayAsa meM hI unakI saphalatA badhAI ke yogya hai| ve udIyamAna lekhaka tathA sampAdaka hai| unase samAja ko hai| aura prastAvanA me usake pratipAdya viSaya para acchA prakAza DAlA hai| saM0 1468 kI prati ko kartA ke bar3I prAzAe~ hai / isa sundara prakAzana ke lie bhAratIya kAla kI antima avadhi mAna lI hai mahattvapUrNa agrejI jJAnapITha dhanyavAda kI pAtra hai| prastAvanA, noTsa tathA pariziSTa bhI diye hai| usame grantha 3-bhoja caritra-lekhaka zrI rAjavallabha, sampAdaka DA. va kathA kA sakSipta paricaya aura zloko kA bhAva spaSTa bI. sI. eca chAbar3A ema e., ema pro. ela., pI. karane ke lie tathA usake kartA ke sambandha kI samasta jJAtavya eca. DI. epha. e. esa. jvAiNTa DAyarekTara janarala bAtoM kA vidvattApUrNa rIti se vivecana kiyA hai| isa DayA tathA esa. zakara nArA- sundara prakAzana ke lie sampAdaka aura bhAratIya jJAnapITha, yaNana ema. e. ziromaNi, asisTeNTa suparinTeNDeTa ke saMcAlaka dhanyavAda ke pAtra hai| phAra epigraaphii| -paramAnanda zAstrI
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ke mattarahaveM varSa kI viSaya-sUcI 82 45 53 prajImagaMja bhaMDAra kA rajatAkSarI kalpasUtra jainadarzana aura pAtajala yogadarzana -bhavaralAla nAhaTA 178 -sAdhvI maghamitrA jI anekAnta aura anAgraha kI maryAdA jainadarzana me saptabhagIvAda . -muni zrI gulAbacanda jI 127 -upA0 muni zrI amaracanda jI 253 apabhra za kA eka pramukha kathA-kAvya jainadharma tarka sammata aura vaijJAnika -DA. devendrakumAra zAstrI -muni zrI nagarAja apabhraza kA eka premAkhyAnaka kAvya'vilAsavaIkahA / jainadharma meM mUti-pUjA-DA0 vidyAdhara joharA purakara 155 -DA. devendra kumAra zAstrI jainabhagha ke cha aga--DA0 vidyAdhara joharA purakara 231 ayodhyA eka prAcIna aitihAsika nagara jainasanta bha. vIracandra kI sAhitya-sevA / - -DA0 kastUracanda kAsalIvAla -paramAnanda jaina zAstrI jaina-sAhitya meM prArya zabda kA vyavahAra arhatparameSThI stavana-muni padmanandi Akasmika viyoga -sAdhvI zrI majulA jI prAcArya bhAvasena ke pramANa viSayaka viziSTa mata jo detA hai vahI pAtA hai -prAcArya tulasI jaina samAja ke samakSa jvalata prazna -DA. vidyAdhara joharApurakara 23 38ve ImAI tathA 7ve bauddha vizva sammelanoM kI -kumAra candrasiha dudhauriyA kalakattA 186 thI jaina saMgha ko preraNA-muni kanakavijayajI 281 tRtA tRtIya vizvadharma mammelana-DrA0 bUlacanda jaina 236 terahavI-caudahavI zatAbdI ke jaina saskRta mahAkAvya aura A~sU Dhulaka' paDe (mArmika kahAnI) DA0 zyAmazakara dIkSita ema. e --DA. narendra bhAnAvata 175 dalapatarAya aura unakI racanAe~ kalakattA meM mahAvIra jayantI -DA0 prabhAkara zAstrI ema. e. kalpamUtra . eka sujhAva dazavakAlika ke cAra zodha-TippaNa -kumAra candamiha dudhauriyA -muni zrI nathamalajI kavivara bhAU kI kAvya-sAdhanA digambara kaviyo ke racita velimAhitya DA. kastUracanda kAsalIvAla __--zrI agaracanda nAhaTA kAvaDa eka calatA-phiratA mandira digvijaya (penihAmika upanyAsa) -mahendra bhAnAvata -pAnanda prakAza jaina jabUpramAda jaina 25 kavivara raidhU racita sAvaya cariu dillI paTTa ke mUla saghI bhaTTArakoM kA samaya krama / - -zrI agaracanda nAhaTA DA. jyotiprasAda jaina 54, 156 khajurAho kA prAdinAtha jinAlaya-zrI nIraja jaina 375 dUsare jIvoM ke sAtha acchA vyavahAra kIjie gehI pai gRha meM na race (kahAnI) zivanArAyaNa sakmenA ema e -pa0 kundanalAla jaina ema. e. 124 devatAmoM kA gaDha, devagaDha-zrI nIraja jI satanA 267 jagatarAya kI bhakti-gagArAma garga ema. e. - 133 vahI magalamaya hai-prazoka kamAra jaina jinavara stavanam-padmanandyAcArya 46 dharma sthAnoM meM vyApta moraTha kI kahAnI jainagranthe prazasti sagraha para merA abhimata -mahendra bhAnAvata ema. e. -pa0 darabArIlAla koThiyA 33 dhyAna-DA. kamalacanda sogANI jainadarzana aura usakI pRSThabhUmi nayA mandira dharmapurA dillI ke jaina mUrti lekha -10kailAzacanda jaina zAstrI 147 -paramAnanda jaina zAstrI 107
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 217 118 nandi saMgha balAtkAragaNa paTTAvalI ratanapada aura unakA kAvya-gaMgArAma garga ema.e. 180 -paramAnanda jaina zAstrI " 35 rAjasthAnI bhASA kA pradhyAtma gItaniminAha cariu-zrI agaracanda nAhaTA 226 bagheravAla jAti-DA0 vidyAdhara joharApurakara 63 paM. javAharalAla neharU kyA the? 50 vAgbhaTTa ke maMgalAcaraga kA racayitA pallU grAma kI pratimA va anya jana sarasvatI pratimAeM -zrI kSullaka siddhasAgara 24 -zrI dhIrendra jaina 57 vizvamaMtrI-DA. indracandra jaina 103 prAcIna mathuga ke janoM kI sagha vyavasthA zabda sAmya aura ukti sAmya-muni zrI nagarAja 100 -DA. jyotiprasAda jaina zrI zambhava jina stuti-samantabhadrAcArya 145 bahma jIvaghara aura unakI racanAe~ zAtinAtha stotram-padmanaMdAcArya -paramAnanda jaina zAstrI 14. zAnti aura saumyatA kA tIrtha kuNDalapura bhagavAna mahAvIra (kavitA)-vamanta kumAra jaina 72 -zrI nIraja jaina bhagavAna mahAvIra ke jIvana prasaga zodha-kaNa-paramAnanda jaina zAstrI 166 -muni zrI mahendrakumAra prathama 17 zodha TipNabhaTTAraka vijaya kIrti-DA. kastUracanda kAsalIvAla 308.1 prAgamoM ke pATha bheda aura unakA mukhya hetu bhavyAnanda pacAzikA-bhaktAmara stotra kA anuvAda -muni zrI nathamala -muni zrIkAnti sAgara 83 2. rAjA zrIpAla urpha Ila bhAratIya darzana kI tIna dhArAe~ -pa0 nemacandra dhannUsA jaina 120 -bhagavAnadAsa vija ema. e. 7 3. anArya dezo me tIrthakaroM aura muniyo kA vihAra bhAratIya saMskRti meM buddha aura mahAvIra -muni zrI nathamala -muni zrI nathamala 165 4. droNagiri-DA0 vidyAdhara joharApurakara bhItara aura bAhara (kavitA)-bhUdharadAsa 194 zraddhAjali-TAiTala peja mandiroM kA nagara mar3aI-zrI nIraja jaina satanA 117 zrI padmaprabha jinastavana-samantabhadrAcArya magadha aura jaina saskRti-DA. gulAbacanda ema e. 212 zrIpura meM rAjA Ila se pUrva kA jaina mandira mahAkozala kA jaina purAtattva-bAlacanda jaina ema. e. 136 nemacanda dhannUsA jaina 245 mahApaMDita AzAdhara-vyaktitva eva kRtitva zrI zambhava jina-stuti-samantabhadrAcArya 145 -pa0 anUpacanda nyAyatIrtha 67 zrI supAzrva jina-stavana-samantabhadrAcArya 241 mahAvIra kA gRha tyAga-DA. kastUracanda kAsalIvAla 16 saMta zrI guNacanda-paramAnanda zAstrI 186 mANikacanda : eka bhavana kavi-gagarAma garga ema.e. 278 saMvega-muni zrI nathamala jI 157 mokSamArga kI dRSTi se samyagjJAna kA nirUpaNa samayasAra nATaka-DA. premasAgara 202 -paM0 saranArAma jaina bar3auta 182 samarpaNa (kavitA)-sva. bAbU jayabhagavAna mokSa zAstra ke pAcave adhyAya ke sUtra 7 para vicAra samyagdRSTikAviveka 59 -paM0 saranAgama jaina bar3auta 10 sarvodaya kA artha-prAcArya vinobA bhAve yajJa aura ahisaka paramparAeM-prAcArya zrI tulasI 266 sAhitya-samIkSA-DA. premasAgara 48, 66, 192 yugapuruSa kI bhAgyazAlitA-kAkA sAhaba kAlelakara 51 sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI 96, 144, 225 riidhU kRta.'sAvaya cariu' samattakaumai hI hai - hoyasala nareza viSNu vardhana aura jainadharma -pro. rAjArAma jI jaina ema. e. 250 paM0 ke bhujabalI zAstrI 242 122 123 ApaNa
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI kAntisAgara ke patra kA mahattvapUrNa aMza "anekAnna mujhe yathA samaya mila jAtA hai / isameM koI sandeha nahI ki aba aApane isakA stara bahuta hI UMcA kara diyA hai| nibandha paThanIya aura sthAyI zodha kI sAmagrI prastuta karate haiN| jaina samAja kA yaha zodha pradhAna patra vidvatsamAja kA mArga darzana kagatA rahe, yahI kAmanA hai| mai bhI yathA samaya kucha na kucha bhejatA rhuuNgaa|" vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA | 150) zrI campAlAla jo sarAvagI, kalakatA 1000) zrI devendra kumAra jaina, TrasTa, 150) , jagamohana jI sarAgI, kalakattA zrI sAtu zItalaprasAda jI, klakattA 150) , kastUracanda jI prAnandI nAla kalakatA 500) zrI rAmajIvana saMgavagI eNDa sasa, kalakattA 150) , kanhayAlAla jI sItArAma, kalakattA - 50 ) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150), pa. bAbulAla jo jaina, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI vaijanAya jI dharmacanda jI, kalakattA 150) / pratApamala jI madana lAna pAiyA, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , bhAgacanda jo pATanI, kalakattA 251) zrI rA. bA0 harakhacanda jo jaina, rAcI 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADayA), kalakattA 150) , surendranAtha jI narendra nAtha jA kalakattA 251) zrI saM0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , mAravADI di0 jana samAja, vyAvara 251) zrI seTha sohanalAla jo jaina, 101) , digambara jaina samAnA, kekar3I maisarsa munnAlAla dvArakAvAsa, kalakattA 101) , seTha ca dUlAla kastUracandajI, bambaI naM02 251) zrI la.lA jayaprakAza jI jaina 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaja dillI svastika meTala varksa, jagAdharI 101) ,, seTha bhavarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla 250) zrI motIlAla hIrAva-va gAMdhI, usmAnAbAda 101) , zAnti prasAda jo jana 250) zrI banzIcara jI jugalakizora jI, kalakattA jaina buka ejensI, naI dillI 150) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakatA. 101) , seTha jagannAthajI pANDayA jhamarItalayA 25.) zrI siMghaI kundanalAla jo, kaTanI 100) ,, badrIprasAda jo prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI mahAvIraprasAda jo apravAla, kalakattA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 250) zrI bI. prAra0 sI0 jaina, kalakattA 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA 250) zrI.rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA | 100) , bAbU napendrakumAra jI jaina, kalakattA
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtharAja zrI sammeda zikhara para vihAra sarakAra kA pakSapAta pUrNa ravaiyA sammedazikhara jainiyo kA atyanta pavitra tIrtha kSetra hai, ise digambara-zvetAmbara donoM hI pUjya mAnate hai| samasta Toke digambara mAmnAya kI pratIka hai| zvetAmbara samAja ne jamIdArI adhikAra china jAne para bhAratIya jaina samAja ke nAma se pAndolana kiyA paura kAnUnI kAryavAhI bhI kii| patra vyavahAra tathA pratinidhi maNDala bheja kara maimoreNDama prAdi dekara tIrtharAja ko punaH prApta karane kA prayatna kiyaa| pariNAma svarUpa san 1964 me bhArata sarakAra ke ravaiye me kucha parivartana pratIta huaa| bhAratavarSIya di. jaina tIrtha kSetra kameTI ne 18 akTUbara san 1964 ko vihAra sarakAra ke mukhya matrI ko eka jJApana (memoreNDama) diyA ki tIrtharAja ke sambandha meM jo bhI nayA kadama uThAyA jAve usameM digambara-zvetAmbara dono hI sampradAyoM ko samAnatA dI jAye / isa para unakA prAzvAsana bhI prApta huA / kintu hameM dukha hai ki 3 pharvarI 1965 ko vihAra sarakAra ne apane prAzvAsana para dhyAna na dete hue jainiyo ke parama punIta isa tIrtha rAja ko zvetAmbara sampradAya ke eka bhAga kevala mUrtipUjaka zvetAmbaro se egrImenTa kara unhe adhikAra maupa diyA, jisase samasta digambara jaina samAja meM atyanta kSobha hai|| digambara samAja dezabhakta aura zAnti kA pracAraka hai| usake dvArA sadaiva aise kArya sampanna hue hai, jinase vAtAvaraNa madhura banA rhe| parantu dhArmika adhikAro para AghAta mAnava jIvana para eka mahAn prahAra hai| vihAra sarakAra ke isa pakSapAtapUrNa ravaiye ne digambara samAja me Ataka paMdA kara diyA hai| jisase samAja me azAnti utpanna ho gaI hai| pratyeka jaina apane dhArmika adhikAro kA saMrakSaNa jIvana kA parama kartavya mAnatA hai| vaha cAhatA hai ki samasyA zAntipUrNa DhaGga se sulajha jaaye| saubhAgya kI bAta hai ki hamAre rASTrapati mahAn santa dharmajJa aura dArzanika haiN| samAja kI dRSTi unakI ora hai| yadi ve hamAre dhArmika adhikArI kI ora dhyAna de, to samasyA AsAnI se sulajha sakatI hai| vihAra sarakAra ne mUrtipUjaka zvetAmbara samAja se jo egrImeNTa kiyA hai, vaha sarvathA ekAMgI aura anucita hai| digambara samAja ke adhikAroM para kuThArAghAta hai| hameM pUrNa prAzA hai ki vihAra sarakAra anyAyapUrNa egrImeNTa ko vApisa le legii| digambara jaina samAja kA kartavya hai ki vaha vihAra sarakAra ke anyAyapUrNa ukta nirNaya kA virodha kara zaktizAlI kadama uThAye paura tIrtharAja para apane adhikAroM kI rakSArtha sarvasva arpaNa ke lie tayyAra rhe| aura digambara jaina tIrtha kSetra kameTI ke Andolana meM pUrNa sahayoga dete hue apane sAmAjika saMgaThana ko aura bhI adhika majabUta bnaaye| -premacanda jaina saM0 mantrI vIrasevA-mandira prakAzaka-premacanda jaina, vIra sevAmandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja dillI se mudrita /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
_