Agam 06 Ang 06 Gnatadharma Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006432/1

Page #1

નમો અરિહંતાણં નમો સિઘ્ધાણં
નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં
નમો લેએ સવ્વ સાહુણં એસો પંચ નમુકકારો
સવ્વ પાવપ્પણાસણો
મંગલાણં ચ સવ્વેસિ પઢમં હવઈ મંગલં

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત DVD No. 2 (Gujarati Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

SHRI
GNATADHA
RMA
PART: 01
KATHANG
SUTRA
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ભાગ-૦૧

Page #4

जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालजी - महाराज विरचितया अनगारधर्मामृतवर्षिण्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर - भाषानुवादसहितम् —
श्री ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम्
SHREE GNATADHARAMA
KATHANGA SUTRAM
प्रथमोभागः
-: नियोजक :
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात - प्रियव्याख्यानि - पण्डितमुनि - श्रीकन्हैयालालजी - महाराजः
• प्रकाशक :
खंभातनिवासी, श्रीमान् श्रेष्ठि- श्री हरिलाल अनोपचंद शाह-प्रदत्त - द्रव्यसाहाय्येन
अ० भा० श्व० स्था० जैन शास्त्रोद्धारसमितिप्रमुख: श्रेष्ठि- श्री शान्तिलाल - मङ्गलदास भाई -महोदयः मु० राजकोट
प्रथमा - आवृत्तिः प्रति १२००
वीर संवत् २४८९
विमक संवत्
२०२०
मूल्यम् - रू० २५-०-०
इसवीसन १९६३

Page #5

भगवानु શ્રી અ. ભા છે. સ્થાનક્વાસી
જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર, સમિતિ है. गरेडिया रोड, श्रीन साल पासे,
२१४, (सौराष्ट्र).
Published by : Shri Akhila Bharat S. S.
Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra), W. Ry. India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां जानन्ति ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः
उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा कालोह्ययं निरवधिर्वि पुला च पृथ्वी ॥१॥
(हरीगीतिकाछंद) करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये जो जानते हैं तत्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये। जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्व इससे पायगा है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यानमें यह लायगा ॥१॥
પ્રથમ આવૃત્તિ ? પ્રત ૧૨૦૦
वी२ संवत् : २४८५ विभसयत : २०२० ઈસવીસન : ૧૯૬૩
मुद्र: જાદવજી મોહનલાલ શાહ
નીલકમલ પ્રિન્ટરી धोin७, : सभामा
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર: ૦૧

Page #6

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #7

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય
(૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય.
(૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગન્ધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ—જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૮) રાજવ્યુદ્ગત—નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૯) પતન—કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૦) ઔદારિક શરીર—ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૧થી ૨૮) ચારે મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા—આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્ર પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સન્ધ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત્ સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #8

(१)
(२)
(३)
(8)
स्वाध्याय के
प्रमुख
नियम
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है
I
प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए ।
मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है ।
नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए—
(१)
आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल
(१)
(२)
(३)
(8)
(५)
(६)
(७)
(८)
उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #9

(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #10

(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #11

ज्ञाताधर्भ थांग सूत्र भा. पहले ठी
विषयानुभशिष्ठा
अनु. विषय
पाना नं.
प्रथममध्ययन
w
9
v
४५
५१
43
१ भंग्लायरा २ अवतरहिछा 3 यम्यानगरी माहिडा नि३पारा ४ सुधर्भास्वाभी डा यम्पानगरी में सभवसराय ५ सम्भूस्वाभी और सुधर्भास्वाभी प्रश्नोत्तर ६ समयाभार डेयरित्र छा नि३पारा ७ धारिशीवीडा वर्शन ८ धारिशीवीडे स्वप्नोटा वर्शन ८ धारिशीवी स्वप्न इलठा नि३पारा १० स्वप्न इलझे रक्षाराठे उपाय डा नि३पारा ११ उपस्थानशाला सरने हा निधारा १२ स्वप्नविषय: प्रश्नोत्तर छा नि३पारा १३ महासभेघ घोहटा नि३पारा १४ मेघाभार उन्भठा नि३पारा १५ भेघाभार डे पालन आहिछा नि३पारा १६ श्रभा भगवान् महावीर सभवसरा छा वर्शन १७ भेघाभार डे भगवदर्शन आहिछा नि३पारा १८ भातापिताछे साथ भेघाभार हा संवाह १८ मेघाभार डेहीक्षोत्सव हा नि३पारा २० मेघाभार डे आर्तध्यान का वर्शन २१ भेधभुनि हस्तिभवठा वर्शन २२ भेधभुनि डे प्रति भगवान् हा उपदेश २३ भेधभुनिठा प्रतिभाहि तप डा स्वीटार इरना
46
८
G
८८ ૧૧પ ૧૨૦ ૧૨૮ १४७ ૧૬૯ १७ ૧૯ર
१८६
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #12

अनु. विषय
२४ मेघमुनि तपः शरीर डावन २ मेघमुनि संतेजना के वियार डा वर्षान २६ मेघमुनि संलेजना धारा डरने प्रावर्शन २७ मेघमुनि डी गतिडा नि३पा
२८ उपासम्ला प्रथन
दूसरा अध्ययन
२८ रामगृह भएधाना वर्शन 30 भद्रालार्याा वर्शन
३१ विभयतस्5र प्रा वर्शन
३२ लद्रासार्थवाही से विचार का वर्शन
33 लद्रासार्थवाही के हो डावन
३४ हेवहत्त हासयेटS SI वन
34 धन्यसेठ प्राविभ्य चौर के साथ हडिजन्धनाहिा वर्शन
३६ धन्यसेठ द्वे भोक्षगमन प्रा वर्षान
३७ श्रमाशों के प्रति भगवान का उपदेश
तीसरा अध्ययन
३८ तीसरे अध्ययन प्रा उपभ
3G मयूर से आए डा वर्शन
४० विभ्यत्त और सागरहत्त के यरित्रा वर्शन
थौथा अध्ययन
४१ गुप्तेन्द्रिय विषयमें प्रच्छथ और श्रृगालोंडा द्रष्टांत
|| AHTA ||
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
पाना नं.
२००
२०२
२०५
२०८
२१3
૨૧૫
२१७
૨૧૮
२२३
२२८
२३२
२४०
૨૫૦
૨૫૩
૨૫૫
૨૫ २५७
२७३
F

Page #13

મંગ્લાચરણ
જ્ઞાતાધર્મકથાંગસૂત્રને ગુજરાતી અનુવાદ
જેમની સાચા મનથી આરાધના કરવાથી ભવ્યજીવો ને સિદ્ધિરૂપ અવિચલ રાજ્યની પ્રાપ્તિ નિશ્ચિતરૂપે થાય છે, અને તેઓ પોતે અષ્ટકમરૂપ મલથી બધી રીતે વિનિમુક્ત થવાને લીધે વિશુદ્ધ બન્યા છે, અને એટલા માટે રાગદ્વેષરૂપ અન્તરંગમલ જેએને સર્વ પ્રકારે નાશ પામે છે, તથા અન્તરંગ (અંદર) અને બહિરંગ (બહાર)માં વિશુદ્ધ થવાના કારણથી જ જેઓએ સિદ્ધિગતિ મેળવી છે, અને એટલા માટે જેઓ શાવિતધામ મુક્તિરૂપ મહેલમાં બિરાજે છે, અને એવા સિદ્ધરૂપ રાજા (સિદ્ધ ભગવાનને ને હું સદા નમસ્કાર કરું છું. મેં ૧ છે
જેમણે પિતાનાં દિવ્યધ્વનિ વડે ભવ્યજીવોને સંસારરૂપ સમુદ્ર તારવા માટે બેધિ સમ્યકત્વ ધારણ કરવાને બોધ આપે, અને આઠકને નષ્ટ કરવા માટે વિધિ રૂપ શસ્ત્ર આપ્યું. એવા ચોવીસ તીર્થકર મહાપ્રભુએને સ્મરણ કરતે હું બને હાથ જેડીને નમસ્કાર કરું છું. તેઓ મને આ “જ્ઞાતાધર્મથાનું સૂત્ર” ની ટીકા કરવા માટે અપૂર્વ શક્તિરૂપ સિદ્ધિ આપે. મારા - જે વાયુકાય વગેરે જીવોનું સારી રીતે રક્ષણ કરવા માટે મેં ઉપર દરરોજ મુખવસ્ત્રિકા બાંધે છે. એવા ને મહાપુરુષ ગુરુદેવને મન, વચન અને કાયાથી નમન કરતે હું જેના વડે જીવોને સમ્યગ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. એવી આ “અનગાર ધર્મામૃતવષિણી ટીકા લખું છું. આવા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #14

અવતરણિકા
જૈનગામ અગાધ સમુદ્ર જેવો છે એને પાર પામવા માટે ગણધર વગેરે દેવોએ નૌકારૂપ ચાર અનુગ કહ્યા છે. તેમાં પહેલા ચરણ કરણાનુગ છે. બીજો ધર્મકથાનુયોગ છે. ત્રીજે ગણિતાનુયોગ છે, અને ચોથે દ્રવ્યાનુગ છે. તેમાંથી બીજા એટલે કે ધર્મકથાનુગને અનુલક્ષીને જ્ઞાતાધર્મકથાગ સૂત્રની પ્રરૂપણ થઈ છે.
નિયમ આ પ્રમાણે છે કે વાક્યના અર્થને જાણવા માટે તે વાકયમાં વાપરેલ પદોને અવબોધ થવો જરૂરી છે. એટલા માટે “જ્ઞાતાધર્મકથાનુગ” તે પદને સૌથી પહેલાં શું અર્થ છે, એ વાત “પરિમિત પદવડે સ્પષ્ટ કરવા ઈચ્છે છે દુર્ગતિમાં જીવોને જવાથી જે રેકે છે અને સુગતિની તરફ વાળે છે, તે ધર્મ છે. આ ધર્મ અહિસા વગેરે રૂપમાં છે તે ધર્મની કથા કહેવામાં આવે છે અર્થાત્ પ્રબન્ધ રૂપે જે તેમનું કથન કરવામાં આવે છે. તે કથા છે. તે કથામાં અહિંસા આદિરૂપમાં ધર્મની પ્રરૂપણું થાય છે, અને સાથે સાથે સ્પષ્ટ રીતે વિવેચન કરવામાં આવે છે ઈહલેક અને પરલોકમાં આત્મા પિતાની મેળે કરેલાં શુભાશુભ કર્મોને વિપાક કેવી રીતે ભગવે છે. તેમજ અશુભથી નિવૃત્તિ અને શુભમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવા રૂપ જે ધર્મોપદેશ છે, એ “ધર્મકથા' છે. એજ તેને સાર છે. એજ વાત “દયાદાન” આદિ શ્લેકવડે સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. દયા દાન અને ક્ષમા વગેરે ધર્મનાં અંગે છે. આ અંગેના આધારે ધર્મકથા ચાલે છે. ધર્મકથામાં ધર્મને જ ઉપાદેયરૂપથી વર્ણન કરવામાં આવે છે. ભગવાને જે અર્થને જે રીતે વર્ણવ્યું છે, તે અથવું તેજ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવું તે અનુયાગ કહેવાય છે. (૧) જ્ઞાતાધમ કથા (૨) ઉપાસકદશા, (૩) અન્નકૂદશા, (૪) અનુત્તરપાતિકદશા (૫) વિપાકસૂત્ર આ પાંચ અંગેને અગિયાર અંગમાંથી ધર્મકથાનાં પ્રતિપાદક માનવામાં આવ્યા છે. જ્ઞાતાધર્મકથાગમાં આખ્યાયિકા વગેરેનું વર્ણન વધારેમાં વધારે કરવામાં આવ્યું છે. જે મન્દ બદ્ધિવાળા છે, અને ધર્મના સ્વરૂપની જિજ્ઞાસા રાખે છે, તેમના માટે આ સૂત્ર ધર્મ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરનાર હોવાથી અત્યન્ત ઉપકારક છે. એટલા માટે સ્વાધ્યાય વગેરેથી તે સૂત્રનું અનુશીલન કરીને તથા તેને અનુસરીને ચાલનારા આત્માઓને બહુ ઉપકાર થાય છે. તેમજ જેઓ અલ્પબુદ્ધિવાળા છે, તેમની એટલે કે આગમના ભાવને જાણવામાં અસમર્થ છે. તેની પણ ગતિ તે સૂત્રમાં થઈ શકે છે. આ બધી વાતને ધ્યાનમાં રાખીને હું આ સૂત્ર ઉપર ટીકા લખી રહ્યો છું. આ સૂત્રનું સૌથી પહેલું સૂત્ર આ છે – 'तेण कालेण तेणं समएणं इत्यादि
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #15

ચમ્પાનગરી આદિકા નિરૂપણ
ટીકાથ– તે કાળ તે સમgo ચંપા નામં નથી રહ્યા aor) તે કાળે અને તે સમયે ચપ્પા નામે નગરી હતી. કાળ શબ્દ વડે અવસર્પિણી કાળને ચેલે આરો અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. કેમકે એજ કાળે તીર્થકર વગેરે મહાપુરુષોને જન્મ થાય છે. “સમય” શબ્દ વડે તે કાળનો વિભાગ લેવામાં આવે છે જેમાં તે ચંપા તથા તે નગરી રાજા અને સુધર્મા સ્વામીહયાત હતાં. જે રીતે ચોપડાઓમાં સંવત અને તિથિ લખાય છે, તે જ પ્રમાણે અહીં પણ કાળ અને સમયમાં કરનની દષ્ટિએ ભિન્નતા સમજી લેવી. સંવતના સ્થાને કાળ અને તિથિના સ્થાને સમયને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે. સૂત્રમાં જે “ર નમો’ પદ આવ્યું છે, તેને અર્થ છે કે ચમ્પાનગરીની બાબતમાં બીજા શાસ્ત્રોમાં વિશેષ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે શાસ્ત્રોમાંથી અહીં પણ તે પ્રમાણેનું વર્ણન સમજવું જોઈએ અહીં તે બાબતની ફક્ત સુચના જ આપવામાં આવી છે. સૂત્રકારે જે ચપ્પા નગરીનું અહીં વર્ણન કર્યું નથી વિસ્તાર ભય જ તેનું કારણ છે. ઔપપાતિક સૂત્રમાંથી જિજ્ઞાસુઓ તે વાતને જાણી શકે છે.
(तोसेणं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरथिमे दिसीभाए पुण्णમો નામં જે હોરા ઘourt) તે નગરીની બહાર ઉત્તર પૂર્વનીતરફ અર્થાત ઈશાન કોણમાં પૂર્ણભદ્ર નામે ચૈત્ય હતું, અર્થાત વન્તરાયત હતું. તેનું વર્ણન પણ બીજાં શાસ્ત્રમાં (પપાતિક સૂત્રમાં વિશેષરૂપમાં કરવામાં આવ્યું છે. ત્યાંથી જાણી લેવું (તસ્થ ચંપણ નારા કોળા ના રાજા ઢોથા gur) કેણિક નામે તે ચમ્પા નગરીને રાજા હતો તેનું તેણન પણ વિશેષરૂપથી બીજા શાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવ્યું છે. આ સૂત્ર ૧ છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #16

સુધર્માસ્વામી કા ચમ્પાનગરી મેં સમવસરણ
'ते' काले ते समएणं समएणं समणम्म भगव इत्यादि ટીકા (તેનૢ જાહેળ तेणं समणहस भगक्ओ महावीरस्स અંતેવાસી પ્રારુપે નામ થેરે) તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય આ સુધર્મા સ્વામી નામે સ્થવિર હતા. બધા ય ધર્મોથી દૂર રહેવુ અને સપૂર્ણ ઉપાદેય ગુણાથી યુકત થવું તેનું નામ આય” છે કહ્યું પણ છે કે પ્રમાદ, મિશ્વાત્ય આવિતિ, અને કષાય આ બધા દોષો છે, હાય-ત્યાગવા યાગ્ય એનાથી રહિત થવું સદ્ગુણ-રાશિથી યુકત થવું સ્વયં બુદ્ધ થવું, બીજાને પ્રતિધિત કરવા આ ધમાં આ`નાં લક્ષણા છે. સુધર્માસ્વામીમાં આ તમામ લક્ષણ્ણા હતાં. એથી જ તેઓ આય કહેવામાં આવ્યા છે. તપ અને સંયમ વગેરે ગુણાથી જે સાધુઓ શિથિલ થઈ રહ્યા છે, તેઓને ઇહલેાક અને પરલેાકના ભય બતાવીને સારણા–વારણા વડે તપ અને સંયમમાં સ્થિર કરનાર જે હાય છે, તેનું નામ સ્થવિર છે. સ્થવિરના આ અધા ગુણાથી આ સુધર્મા સ્વામી સંપન્ન હતા, એથી જ સૂત્રકારે તેને ‘સ્થવિર કહ્યા છે. કહ્યુ પણ છે કે રત્નત્રયમાં જે અનગાર વિદ્યમાન છે. તેનાથી ચુત થયેલ ને તેમા દૃઢ કરનાર ‘સૂત્ર અને તેના અર્થાંના વિશેષ બાધ રાખનાર ગણુને નેતા તેમજ જે વિશેષ શકિત સપન્ન હોય છે તેને શાસ્ત્રકારોએ ‘સ્થવિર' કહ્યા છે. जातिसंपन्ने कुलसंपन्ने बलरूव વિનયનાળસાત્તિટાધવસંપન્ને) એમના માતૃપક્ષ અનેપિતૃપક્ષ બન્ને કુલ પરમ વિશુદ્ધ હતા. એટલા માટે સત્રકારે એમને જાતિ સંપન્ન અને કુલસ'પન્ન કહ્યા છે. માતાના વંશ જાતિ અને પિતાનો વંશ કુલ કહેવાય છે. સહનન વિશેષના ઉદયથી એમના શરીરમાં અદ્ભુત શક્તિનો ભંડાર ભરેલ હતા. એથી જ બલશાલી હતા. પ્રભૂત સૌના સાગર એમનામાં લહેરાતા હતા, એથી જ રૂપવાન હતા. પોતાના ગુરુઓની સેવા, ભક્તિ, ઉપાસના વગેરે કરવામાં તેઓ સદા તત્પર રહેતા હતા, એથી જ એ વિનયશીલ હતા. જે વસ્તુનું જેવું સ્વરૂપ હતુ, તે વસ્તુને તે જ સ્વરૂપે જાણનાર એ હતા, એથી જ એ જ્ઞાન સંપન્ન હતા. જિનભગવાનના વચનામાં એમની સંપૂર્ણ પણે અભિરુચિ હતી, એથી જ એ દર્શીન સપન્ન હતા. હિંસા વગેરે પાપાથી વિરક્તિરૂપ ચારિત્ર્ય એમનામાં પોતાની સંપૂર્ણ કલાએથી પ્રકાશમાન રહેતું હતું, એથી જ એ ચારિત્ર્ય સંપન્ન હતા. સ્વલ્પ ઉપધિ રાખવું, આ દ્રવ્યની દૃષ્ટિએ લાધવ છે,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૯

Page #17

અને ગૌરવ-ત્રયને ત્યજવું, આ ભાવની દૃષ્ટિએ લાઘવ છે. આ બન્ને જાતની લઘુતા એમનામાં વિદ્યમાન હતી, એટલા માટે એ લાઘવ સંપન્ન હતા. (ગોલંકી તેની वत्वंसी जसंसी जियकोहे जियमाणे जियलोहे जियमाए जियइदिए जियनिद्दे जिय પરિ) તપ વગેરેના પ્રભાવથી એમના શરીર ઉપર એક વિશેષ જાતને પ્રભાવ હતો, એથી જ એ ઓજસ્વી હતા. અંદર અને બહાર એમનામાં એક જાતની ચમક હતી, એથી જ એ તેજસ્વી હતા. અથવા તેઓ તે જેતેશ્યાથી યુક્ત હતા, એટલા માટે પણું એ તેજસ્વી હતા. લબ્ધિજન્ય પ્રભાવથી એ યુક્ત હતા, એટલે જ એ વર્ચસ્વી હતા. "વળંકીઓ આ પાઠમાં એ સમસ્ત પ્રાણિયેનું જેનાથી હિત સંભવે એવાં નિરવદ્ય વચન એ બોલતા હતા. એટલા માટે આદેય વચનવાળા હોવાથી એ વર્ચસ્વી હતા. તપ અને સંયમને આરાધવામાં તલ્લીન હોવાને લીધે એમની કીર્તિ ચોમેર પ્રસરી રહી હતી, એટલા માટે જ એ યશસ્વી હતા. કોધ કષાયના ઉદયને એમણે સંપૂર્ણ રીતે નિષ્ફળ બનાવ્યું હતું. એથી જ એ છોધ હતા. ઉદ્ભવેલા કપટ કાર્યોના વિજેતા હોવાથી એ જિતમાય હતા. ઈન્દ્રિયની તિપિતાની પ્રવૃત્તિ ઉપર એમણે અંકુશ રાખ્યો હતો, એથી જ એ જીતેન્દ્રિય હતા. અથવા પોદ્દગલિક રૂપ વગેરેમાં ઈન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિને નિષેધ કરવાથી અને તેઓને પોતપોતાના સ્વરૂપમાં જ ઉપયોગી બનાવવાથી એ જિતેન્દ્રિય હતા. એમને વખત નિદ્રામાં વધારે પડતે પસાર નહોતે થે ફક્ત જૂજ પસાર થતો હતો, એટલા માટે જ એ અલ્પનિદ્રા વાળા હતા. કારણ કે રાત્રિમાં પણ એ સૂત્ર અને તેના અર્થ ઉપર ગહન ચિન્તન કરતા રહેતા હતા. એટલે એમને નિદ્રા બાધિત કરતી ન હતી, એટલા માટે પણ એ જિતેન્દ્રિય હતા. ભૂખ વગેરે પરીષહ ઉપર એમણે કાબૂ મેળવેલે હતાં, તેમને એમણે જીતી લીધા હતાં; એટલે એ જિત પરીષહ હતા. (જીવિયાનામવિઘપુર તવઘણા જુorgam) જીવનની આશાથી અને મૃત્યુના ભયથી એ રહિત હતા. પ્રાણિઓમાં “હું ચિરંજીવી થાઉં” આ જાતની જીવવાની આશા તીવ્ર રૂપમાં થતી રહે છે. તેમજ મરણનો ભય
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦

Page #18

પણ હાય તો પણ એ આ જાતનાં આશા અને ભયથી સંપૂર્ણ રીતે હિત હતા. બીજા મુતિઓ કરતાં એ તપશ્ચરણ કરવામાં વિશેષ શૂર હતા. એટલા માટે એ તપપ્રધાન હતા. સંયમગુણાથી એએ પ્રધાન માનવામાં આવતા હતા. એથી જ એએ સચમ પ્રધાન હતા. આ બન્ને વિશેષણાથી સૂત્રકારના એ આશય છે કે તપથી જ સચિત કર્મોની નિર્જરા થાય છે. અને નવીન કર્મોના અધના અભાવ સંયમથી જ થાય છે. એટલા માટે જ તેએ મેાક્ષાભિલાષી છે તેમના માટે આ બન્ને વાતા ઉપાદેય છે. કારણ કે એમનાથી જ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. (વ્યંચનિશાળિય अज्जव - मद्दत्र - लाघव-वंति गुति मुत्ति १०, विज्जामंत, बंभवेयनय नियम, સોયના નળ, ૨૦, વૃત્તિઓ છે)અહી જે “એવ” શબ્દના પ્રયોગ આવેલ છે. તેનાથી એ જાય છે કે પૂર્વોકત પ્રધાન શબ્દનો પ્રયોગ આ કરણ ચરણ’વગેરે પદોમાં લગાડવા જોઈએ. પિડવિશુદ્ધિ વગેરે ઉત્તર ગુણરૂપ જે કરણ સિત્તેરી શાસ્ત્રોમાં પ્રકટ કરેલ છે. તેના એ ધરનાર હતા અર્થાત્ તે એમનામાં પ્રધાન હતી. અર્થાત્ કરણ સિત્તેરીથી યુકત હતા. તેથી તેઓ કરણપ્રધાન હતા મહાવ્રતાદિરૂપ જે ચરણ સતિ છેતે . પણ તેઓ ચામુખ્યરૂપે હતી માટે ચરણ પ્રધાન હતાં. એ અન્ન ગુણથી યુકત હતા. ઇન્દ્રિય અને નાઇન્દ્રિયરૂપ જે મન છે, તેના એમણે નિરોધ કર્યો હતા. એથી ખાદ્યવિષયામાં એમની પ્રત્તેિ નાહે થવાને લીધે એમના આત્મામાં અપૂર્વ વિયેૌલ્લાસ પ્રકટ થયા હતા. એથી એ પ્રધાનરૂપથી શૈાભિત થતા હતા, એટલા માટે એ નિગ્રહ પ્રધાન હતા. જીવ વગેરે તત્ત્વોના નિર્ણય કરવા અથવા જે અભિગ્રહ લીધા છે, તેનુ નિશ્ચિતપણે પાલન કરવું, આ નિશ્ચય શબ્દના વાચ્યાં છે, આ નિશ્ચય પણ એમનામાં મુખ્ય રૂપે રહેતા હતા તેથી એ નિશ્ચયપ્રધાન હતા. માયાચારીથી રહિત થવુ તેનુ નામ અવ છે. આ ગુણુથી યુકત હતા. અર્થાત્ જેમ સ્ફટિક સ્વચ્છ હોય છે, તેમજ એમનું હૈયુ નિર્મળ હતું. એટલા માટે એ આવપ્રધાન હતા. જાતિ વગેરેના જે અહંકાર ભાવ હાય છે, તેને મદ કહેવામાં આવે છે, એ આ પ્રકારના મદથી રહિત હતા, એટલે કે જાતિમદ કુળમદ વગેરેથી એ રહિત હતા. એથી જ માવ પ્રધાન હતા. દ્રવ્ય
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૧

Page #19

અને ભાવની દષ્ટિએ લાઘવ બે જાતનું બતાવવામાં આવ્યું છે. અલ્પ ઉપાધિ રાખવી આ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ લાઘવ છે, તથા ગૌરવત્રય (ઋદ્ધિ, રસ અને શાતગૌરવ)નો ત્યાગ કરે આ ભાવની અપેક્ષાએ લાઘવગુણ પણ એમનામાં મુખ્ય રૂપે હતે. ગમે તે એમને કઠેર વચન કહેતું, તે બધું એ સહન કરતા હતા. એથી જ એ ક્ષાતિ પ્રધાન હતા. અર્થાત ઉદયાવલિમાં પ્રવિષ્ટ થયેલ ક્રોધ એ નિરોધ કરતા હતા, એ ગુણિપ્રધાન પણ હતા. કેમકે અકુશળ મન વચન અને કાયમી નિવૃત્તિ એમનામાં હતી. બાહ્ય અને આભ્યન્તર રૂપમાં ગમે તે પદાર્થ માટે એમનામાં મમત્વ પરિણામ નહોતું અર્થાત્ એમની નિર્લોભવૃત્તિ હતી, એટલા માટે એ મુકિતપ્રધાન પણ હતા. દેવી સમાધિષ્ઠિત ગૌરી ગાંધારી, રોહિણી, પ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે વિદ્યાઓ કહેવાય છે. તપના પ્રભાવે એ વિદ્યાઓ પિતે એમને વશ થયેલ હતી, એટલા માટે એ “વિદ્યાપ્રધાન” પણ હતા. જે દેવાધિષ્ઠિત હોય છે, તે મંત્ર કહેવાય છે. એ મંત્ર પણ સુધર્મા સ્વામીને, સિદ્ધ હતા. એટલે એમને “મંત્રપ્રધાન પણ માનવામાં આવ્યા છે. બ્રહ્મશબ્દ નું તાત્પર્ય બ્રહ્મચર્ય અથવા આત્મજ્ઞાન છે. એમનામાં એ બને વિશેષતાઓ હતી, એટલા માટે એ બ્રહ્મપ્રધાન પણ હતા. એમને સ્વસમય (સ્વશાસ્ત્ર) અને પરસમય (અન્યશાસ્ત્રોનું સંપૂર્ણપણે જ્ઞાન હતું, એ અપેક્ષાએ એ વેદપ્રધાન પણ હતા. નિગમ સંગ્રહ વગેરે સાત નય શાસ્ત્રકારોએ કહેલા છે. નયનો અર્થ તે જ્ઞાનથી છે, જે અનંત પૈર્યાત્મક વસ્તુના એક ધમને ગ્રહણ કરે છે. એ આ નયામક જ્ઞાનથી શોભિત હતા, એટલા માટે નયપ્રધાન પણ હતા. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષા એ અનેકવિધ નિયમનું ગ્રહણ કરતા હતા, અને તેમને નિર્વાહ પણ કરતા હતા. એટલા માટે એ નિયમપ્રધાન પણ હતા. જીવ અજીવ વગેરે પદાર્થોના સ્વરૂપનું એ યથાર્થ પ્રતિપાદન કરનાર હતા, એટલા માટે એ સત્ય પ્રધાન પણ હતા. અન્તઃકરણની શુદ્ધિનું નામ શૌચ છે, આ શુધ્ધિ એમનામાં હતી, એટલા માટે એ શૌચપ્રધાન પણ હતા. જિનેન્દ્ર વડે પ્રતિપાદિત તને સંશય વગેરેથી રહિત જે યથાર્થ બોધ થાય છે, તેમનું નામ જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન એમનામાં હતું, એટલે તેઓ જ્ઞાનપ્રધાન પણ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨.

Page #20

હતા. દર્શન પ્રધાન પણ હતા. સર્વ સાવદ્યોગોને પરિત્યાગ કરનાર હોવાથી તેમજ નિરવઘ અનુષ્ઠાન કરનાર હોવાથી એ ચારિત્ર્ય પ્રધાન પણ હતા.
અહિં આર્જવ વગેરે ભાવેનો કરણચરણ સત્તરીમાં અન્તર્ભાવ હોવા છતાં જે જુદું કથન કર્યું છે, તે એમની પ્રધાનતા સ્થાપવાના પ્રયજનથી જ કરવામાં આવ્યું છે
શંકા—સૂત્રમાં પહેલાં “નવો વિઘનાજી વગેરે પદ સૂત્રકારે લખ્યાં છે. અને પછી આર્જવ માર્દવ વગેરે પદ લખ્યાં છે, પણ જે અર્થ તેમને થાય છે તે જ એમને પણ થાય છે. હવે આ પ્રમાણે એમનામાં જ્યારે કેઈપણ જાતનો અર્થમાં તફાવત નથી તે ફરી પુનરુક્તિ કરવાનો અભિપ્રાય શું છે?
ઉત્તર–જિતધ વગેરે પદે વડે એ સમજવું જોઈએ કે તે સુધર્માસ્વામી મહારાજ ઉદયાવલીમાં પ્રવિષ્ટ થયેલ કેધને નિષ્ફળ કરતા હતા. કારણ કે જિતાધના અર્થ એ જ છે કે ઉદયમાં આવેલ ધ ને અફળ બનાવ. ત્યારે આર્જવ વગેરે શબ્દો વડે આ વાત કહેવામાં નથી આવતી. એમનાથી તે એ વાત સૂચિત થાય છે કે તેઓ કેધ વગેરેના ઉદયને પણ નિરોધ કરતા હતા. કેધ વગેરે કક્ષાના ઉદયને નિરોધ કરે એ આર્જવ વગેરે ભાવો છે. અથવા આ વાત એનાથી પણ સૂચિત થાય છે કે જે કારણથી એ જિતકેધ હતા, એટલા માટે આર્જવ વગેરે ભાવો વડે એ પ્રધાન હતા. આ પ્રમાણે કાર્ય-કારણ ભાવની અપેક્ષાએ એમનામાં તફાવત આવી જાય છે. એ રીતે “જ્ઞાનસંપન્ન અને જ્ઞાનપ્રધાન આ બે વિશેષણોનો તફાવત પણ જાણવો જોઈએ. કારણકે જ્ઞાન સંપન્ન શબ્દથી ફકત જ્ઞાન યુતતાને બંધ થાય છે, ત્યારે જ્ઞાનપ્રધાન શબ્દ જ્ઞાનાદિ ગુણવાનમાં એમની પ્રધાનતા કહે છે. એરાલ શબ્દને અર્થ ઉદાર થાય છે. જે આ વાત કહે છે. એ સુધર્માસ્વામી જિતક્રિોધ વગેરે વિશેષણોથી યુક્ત હોવાને લીધે સંપૂર્ણ રીતે શ્રેષ્ઠ હતા. (ઘરે ઘોરવા ઘોર वस्सी घोरबंभचेरवासी उच्छूढ-सरीरे संखित्त विउलतेयलेस्से चोइस पुव्वी
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩

Page #21

चाणोगए पंचहि अणगारसएहिं सद्धिं संपरिवुडे पुत्रवाणुपुव्विं चरेमाणे ગામાનુજમ ટૂરામાળે સુર્ાં વિમા) કઠેર તપ આચરનાર હોવાથી એ પોતે દુષ્કર-ધાર બનેલ હતા. જે જે પ્રાણાતિપાત વગેરે વિરતિરૂપ તેનુ અનુષ્ઠાન કરવામાં સ્વલ્પશક્તિવાળા પ્રાણિઓ બધી રીતે અક્ષમ (અસમ) રહ્યાં કરે છે, તે તે તેાનુ એ આચરણ કરતા હતા, એટલા માટે એ ઘારવ્રત હતા. પારણાં વગેરેમાં અનેકવિધ અભિગ્રહાનું એ પાલન કરતા હતા. એટલા માટે એ ઘેાર તપસ્વી હતા. ઇન્દ્રિયસુખ (કામભોગ)ના સેવનના ત્યાગ કરવા તેનું નામ બ્રહ્મ છે. આ બ્રહ્મનુ' આચરણ કરવું તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય છે. આ બ્રહ્મચર્યનું નવવાડ વડે પાલન કરવું. આ ઘાર બ્રહ્મચર્ય છે. આ કઠેર બ્રહ્મચર્યમાં નિવાસ કરવાની આને ટેવ હોય છે, તે ઘાર બ્રહ્મચ`વાસી કહેવાય છે. શ્રી સુધર્મા સ્વામી આઘાર બ્રહ્મચર્યના આરાધક હતા, એટલા માટે તેઓ ધાર બ્રહ્મચર્યવાસી હતા. એમનામાં શારીરિક સંસ્કારને સંપૂર્ણ પણે અભાવ હતા. એટલા માટે તેએ ઉક્ષિત શરીર હતા. એમનામાં જો કે અનેક ચેોજન દૂરની વસ્તુને ભસ્મ કરવાની તાકાત હતી, છતાં પણ આ શક્તિરૂપ વિપુલ તેજોલેક્યા એમણે સંક્ષિપ્ત (ટૂંકી) કરી લીધી હતી. એટલા માટે એ સંક્ષિપ્ત વિપુલ તેોલેશ્યાવાળા હતા. આ તેજલેશ્યા શરીર પરિણતિ (પુષ્ટિ) રૂપ હાય છે, તેમજ કંઠાર તપના પ્રભાવથી ઉદ્ભવેલ જે લબ્ધિ (સિદ્ધિ) હાય છે, તેનાથી આ ઉત્પન્ન થાય છે, અને મહાજ્વાલા જેવી હાય છે. એક રીતે આ આત્માનુ જ તેજ હાય છે. જે સગાપિત (ગુપ્ત) રહ્યાં કરે છે. જો એ સંગાપિત ન હાય તા જેમ પ્રખર તેજને લીધે સૂર્ય દુનીય થાય છે, તેમજ એના પ્રસારમાં તે વ્યકિત પણ દુશ થઈ જાય છે. ચતુર્દશ પૂના એ પાડી હતા. એટલા માટે એ ચતુર્દશ પૂર્વી હતા. મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃપયજ્ઞાન આ ચાર જ્ઞાનેા ને એ ધારણ કરનાર હતા. એટલા માટે એ ચતુઃ જ્ઞાનાપગત હતા. તેમને પાંચસા (૫૦૦) શિષ્યોના પરિવાર હતા. એટલા માટે “મિઃ અનાતેઃ સાથે સંવૃતઃ’ પાંચસો અનગારાથી એ યુકત હતા. આ રીતે આ બધા પૂર્વકત વિશેષણાથી યુકત તે સુધર્માસ્વામી પેાતાનીપાંચસે (૫૦૦) અનગાર શિષ્ય મ`ડલીની સાથે સાથે એક પછી એક આમ ક્રમથી અથવા તીર્થંકરોની પરંપરાગત પ્રથાની પરિપાલના મુજબ એક ગામથી બીજા ગામમાં
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૪

Page #22

નિરાબાધ સંયમ યાત્રાને નિર્વાહ કરતા પગપાળા વિહાર કરતા તેને રંજાનારી
a govમદે તે સવાર૬) જ્યાં ચંપાનગરી હતી અને જ્યાં પૂર્ણ ભદ્ર નામે તે ચિત્ય હતું ત્યાં પધાર્યા. (ઉદ્યારિકતા મહાપડિહવે વારં ૩ોજિરિતા સંગમે તવા અgri મા માળે વિરુ) ત્યાં આવીને તેઓએ મુનીઓની જેમ વનપાળની આજ્ઞા લઈને ત્યાં વસ્તીમાં રોકાયા પછી સંયમ અને તપ વડે આત્માને ભાવિત કરતા થકા તે ત્યાં વિચરવા લાગ્યા.
ભાવાર્થ –તે ચંપાનગરીમાં એક ગામથી બીજે ગામ પગપાળા વિહાર કરતા કતા પિતાની પાંચસો (૫૦૦) અનગાર શિષ્ય મંડલીની સાથે શ્રી સુધર્માસ્વામી જ્યાં તે પૂર્ણભદ્ર નામે ઐય હતું ત્યાં પધાર્યા. એ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના અંતેવાસી (શષ્યો હતા. જાતિ અને વંશથી એ વિશુદ્ધ હતા. બળ અને રૂપ વગેરેથી એ સંપન્ન હતા. એ ઓજસ્વી, તેજસ્વી, વર્ચસ્વી અને યશસ્વી હતા. ચારે ચાર કષાયે ને એમણે પોતાના વશમાં કરી લીધા હતા. ઈન્દ્રિયો એમની વશવતી હતી. ઉંઘ એમને સતાવી નહોતી શકતી. અર્થાત્ અલ્પનિદ્રા લેતા હતા. પરીષહોની એ તાકાત નહેતી કે જે એમને પોતાના ધ્યેયથી વિચલિત કરી શકે. જીવવાની આશા અને મૃત્યુના ભયને એમણે કાયમ ને માટે ત્યાગ કર્યો હતે. તપસ્યાથીજ એમના જીવન નના દિવસો આનન્દમાં પસાર થઈ રહ્યા હતા. ચરણસત્તરી વગેરે સારા ગુણોએ એમનામાં નિવાસસ્થાન બનાવ્યું હતું. તેજોલેશ્યા સંક્ષિપ્ત કરવાવાળા હતા. ચૌદપૂર્વના પાઠી હતા. ચાર જ્ઞાનને ધારણ કરનાર હતા. પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યમાં મુનિજનેચિત આજ્ઞા મેળવીને એ પિતાના પરિવાર સાથે ત્યાં રોકાયા.
શ્રી સુધર્માસ્વામીની ઓળખાણ આ પ્રમાણે છે-વણિક ગામની પાસે કેલ્લાક નામે એક સંનિવેશ–નગરની બહાર રહેવાનું સ્થાન–હતું. ત્યાં ધમ્મિલ્લ નામે એક બ્રાહ્મણ નિવાસ કરતા હતા. તેની ભાર્યાનું નામ ભદિલા હતું. પુત્રનું નામ સુધર્મા હતું. એ ચૌદ વિદ્યામાં પારંગત હતા. જ્યારે વીર ભગવાન મેક્ષ પામ્યા, તેના બાર વર્ષ પછી અને જન્મતિથિથી બાણું(૨) વર્ષ પછી શ્રી સુધર્માસ્વામીને કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ આઠ (૮) વર્ષ સુધી કેવળીપર્યાયમાં રહીને તે પછી જંબૂ સ્વામીને પોતાના પાટ ઉપર સ્થાપિત કરીને વીરનિર્માણના વીસમા વર્ષે સે વર્ષનું આયુષ્ય ભેગવી ને એ મોક્ષ પામ્યા. સૂત્ર રા.
'तएणं चंपाए नयरीए' इत्यादि सूत्र ॥३॥ ટીકાર્થ-જ્યારે સુધર્માસ્વામી ચંપાનગરીમાં પધાર્યા ત્યારે (ચંપાનગર)ચંપાનગરીથી (પરિહાનાલા)નાગરિકજન શ્રી સુધર્મા સ્વામીને વન્દન કરવા નીકળ્યા. (ળિો
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫

Page #23

જિજ) કેણિક રાજા પણ આવ્યા. (ષો દિવો) ભગવાન સુધર્માસ્વામીએ પરિષદને ઉપદેશ આપે. ધર્મદેશના સાંભળીને (ર) બધા સભાજને (ગામે હિi gigબૂચા તાપેરિસંવરિયા) જે દિશા તરફથી આવેલ હતા, તેજ દિશા તરફ પાછા વળ્યા. (તેvior તે સમgi અન્ન મુનરણ મળનારદમ
તેવા અi Gramજારે ઊંમરનો પરદે ગાવ) તે કાળે અને તે સમયે જ્યારે કેણિક રાજા અને બધા પુરવાસી માણસે જતા રહ્યા, ત્યારે આર્ય સુધર્માસ્વામીના દીક્ષા અનુકમની અપેક્ષાએ પ્રધાન શિવ આર્ય જંબૂ સ્વામી અનગારજેઓ કાશ્યપ ગોત્રના હતા અને જેમને દેહ સાત હાથ ઊંચે હતે. – (અહીં “પાવત્ શબ્દ વડે “સંચયિત વષ્યfમનારાજसंहननः कनकपुलकनिकषपद्मगौरः उग्रतपाः तप्ततपाः दीप्ततपाः उदारः घोरः
ત્રતા સંક્ષિણવિપુસ્તકો:” એટલા પાનું ગ્રહણ થયું છે. આ બધા શબ્દો ને અર્થ ઔપપાતિક સૂત્રની ટીકામાં લખવામાં આવ્યું છે) (ઝામુદાર પર अदूरसामंते उड्दजाणूअहोसिरे झाणकोहोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावे માને વિદા) શ્રી આર્ય સુધર્માસ્વામી સ્થવિરની પાસે ન વધારે દૂર અને ન વધારે નજીક ઊર્વજાનુ થઈને બેઠા હતા. તે વખતે તેમનું માથું નીચેની તરફ નમેલું હતું. સૂત્રકાર આ પદ વડે એ બતાવી રહ્યા છે કે આ સ્થિતિમાં એમની નજર ન ઉપર હતી અને ન નીચી હતી પણ જે ભૂ ભાગમાં નિયતરૂપે હેવી જોઈએ. ત્યાં જ નિયમિત હતી. તેઓ ધ્યાનરૂપી કચ્છમાં અવસ્થિત હતા, આ પદથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે જે પ્રમાણે કોઠામાં મૂકેલું અનાજ આમતેમ વિખેરાઈ જતું નથી, તે જ રીતે ધ્યાનગત ઈન્દ્રિયે અને અન્તઃકરણની વૃત્તિ બહારની તરફ ફેલાતી નથી. આત્મસ્થ રહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે તેઓ તે સમયે નિયંત્રિત ચિત્ત વૃત્તિવાળા હતા. તપ અને સંયમવડે આત્મનિરીક્ષણ કરવાની ભાવનાથી તેઓ હમેશને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #24

માટે સંપન્ન રહેતા હતા. સુધર્માસ્વામીની પાસે બેઠેલા હોવા છતાં એ તપ અને સંયમના આચરણથી રહિત નહોતા. (તevi vivitમે ગorગાથ માયસંસ ગાયો સંગાથા સંગાથા , રંગાર) જ્યારે એ ધ્યાન નિવૃત્ત થયા ત્યારે તેમના ચિત્તમાં તત્ત્વ નિર્ણય કરવાની ઈચ્છા સાધારણ રીતે ઉત્પન્ન થઈ. કારણકે એમના મનમાં શંકરૂપે વિચાર આવ્યું કે જેમ પ્રભુએ- કેવળ જ્ઞાનરૂપી આલેકવડે લેક અને અલકને જોઈને પંચમાંગ વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ (ભગવતી) માં જે ભાવ પ્રરૂપિત કર્યા છે, શું તેજ પ્રમાણે તે ભાવ તેમણે છઠ્ઠા અંગમાં પણ નિરૂપિત કર્યા છે, અથવા બીજી રીતે કર્યા છે. અને આ જાતનું એમને કુતૂહલ પણ થયું કે પ્રભુએ પંચમાંગમાં બધી વસ્તુઓનાં સ્વરૂપ તે કહ્યાં છે, હવે એ કે અપૂર્વ અર્થ શેષ રહ્યો છે કે જેને તેઓ છઠ્ઠા અંગમાં કહેશે. અહીં “કુતૂહલ” પદ કૌતુહલ' અર્થને વાચક નથી પણ ઓસ્ય ભાવને વાચક છે. સંજ્ઞાતિ સાતપંથ સંગાતા આ પદમાં જે “ ઉપસર્ગ મૂકવામાં આવ્યું છે, તે એ બતાવે છે કે તેઓને જે સામાન્યરૂપમાં તને નિર્ણય કરવાની ઈચ્છા ઉદ્ભવી તે જુદી જુદી વસ્તુઓના વિશિષ્ટ સ્વરૂપનાં નિર્ણય માટે થઈ હતી. એજ પ્રમાણે સંજાત સંશયમાં પણ સમજવું જોઈએ, અર્થાત્ જે તેમને શંકા ઉત્પન્ન થઈ. તે જે કે એક વસ્તુને લઈને જ નહતી, અનેક વિષયક હતી, છતાં તે પહેલાની અપેક્ષાએ વિશેષતા બતાવનારી હતી. સંજાત કુતૂહલમાં પણ આ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ. એ રીતે જાતશ્રદ્ધા વગેરે પદો વડે સામાન્યરૂપથી તત્ત્વ નિર્ણય કરવાની ઈચ્છા વગેરે તેમના ચિત્તમાં ઉત્પન્ન થઈ, આ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે. ત્યારે સંજાત શ્રદ્ધા વગેરે પદે વડે એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે જે તેમનામાં શ્રદ્ધા વગેરે ભાવ ઉત્પન્ન થયા તે પહેલા ભાવની અપેક્ષાએ વિશેષતા લઈને જનમ્યા. (૩v===વનસંg sg==ા) આ રીતે ઉત્પન્નશ્રદ્ધા ઉત્પન્ન સંશય અને ઉત્પન્ન કુતૂહલ એ પદોમાં પણ ભિન્નતા આવે છે. કેમકે જે સંજત
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #25

શ્રદ્ધા વગેરે ભાવે બીજા નંબરે થયા હતા તેજ કાળક્રમાનુસાર આગળ એના કરતાં વધારે રૂપમાં પુષ્ટ થતા ગયા. આ રીતે તેમના ચિત્તમાં હવે ઉત્કૃષ્ટરૂપથી અનેક તને નિર્ણય કરવાની શ્રદ્ધા રૂપ ભાવના વગેરે ભાવ જાગ્યા. ( નર સમુખનાં સગુqના ) આ સમુત્પન્ન શ્રદ્ધા વગેરે પદે વડે એ ભાવ સમજાય છે કે એ ભાવ તેમનામાં આ રૂપમાં ઉત્પન્ન થયા કે જ્યાં લગી તેઓને સંપૂર્ણપણે નિર્ણય કરવામાં નહિ આવે ત્યાં લગી કાળાન્તરમાં પણ તે વાતની વિસ્મૃતિ નહિ થઈ શકે. એટલા માટે ત્રીજા નંબરના ભાવની અપેક્ષાએ આ ભાવમાં એના કરતાં વધારે સ્થાયિત્વ બતાવવામાં આવ્યું છે. આ જાતશ્રદ્ધા વગેરે પદમાં અર્થની અપેક્ષાએ સમાનતા છે, આ જાતની શંકા ન થવી જોઈએ. કેમકે એ પદ અહીં ચાર સ્થાને મૂકવામાં આવ્યાં છે, તે અવગ્રહજ્ઞાનના રૂપમાં પ્રયુકત થયેલ છે. કારણકે અહીં સામાન્યરૂપથી જ શ્રદ્ધાને ભાવ ઉદય થાય છે. સંજાતશ્રદ્ધા આ પદ ઈહાજ્ઞાનના રૂપમાં પ્રયુકત થયેલ છે, કેમકે પહેલાની શ્રદ્ધાની અપેક્ષાએ આ શ્રદ્ધામાં કંઈક વિશેષતા આવી છે. ઉત્પન્ન શ્રદ્ધા આ પદ અવાય જ્ઞાનનારૂપમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે કેમકે બીજા નંબરની શ્રદ્ધાની અપેક્ષા આ શ્રદ્ધામાં નિશ્ચયાત્મકતા છે. સમુત્પન્ન શ્રદ્ધા આ પદ ધારણા જ્ઞાનને સ્થાને મૂકવામાં આવ્યું છે. કારણકે ત્રીજા નંબરની શ્રદ્ધાની અપેક્ષાએ આ શ્રધ્ધા કાળાન્તરમાં પણ ભૂલી શકાશે નહિ. આ પ્રકારને જ ભાવ જાત સંશય, સંજાત સંશય, ઉત્પન્ન સંશય અને સમુત્પન્ન સંશય વગેરે પદોમાં પણ જાણવો જોઈએ.
જે જ્ઞાનમાં નામ સ્વરૂપ વગેરે વિશેષણવિશિષ્ટ કલ્પના નથી થતી, ફક્ત પદાર્થના સામાન્યરૂપનું જ જ્ઞાન રહે છે, તે જ્ઞાનનું નામ અવગ્રહ જ્ઞાન છે. જેમકે આત્મજ્ઞાન થવું કે પાંચમાં અંગ પછી છ અંગ પણ છે.
અવગ્રહ વડે જે પદાર્થ સામાન્યરૂપથી ગ્રહીત હોય છે. તે વિષયના માટે વિશેષ નિર્ણય કરવાની તરફ વૃદ્ધિ પામેલે જે વિચાર છે, તેનું નામ ઈહા છે. જેમકે છટ્ઠા અંગના સત્તારૂપ સામાન્ય જ્ઞાન પછી તેમાં રહેલ અર્થ વિશેષને વિચાર કરે. તે આ પ્રમાણે કે આ અંગમાં પણ નગર, ઉદ્યાન, સમવસરણ, ધર્મકથા કદ્ધિ વિશેષ, ભેગપરિત્યાગ, પ્રવજ્યા, પર્યાય, શ્રત પરિગ્રહ તપશ્ચરણ, સંખના ભકત પ્રત્યાખ્યાન, પાદપપગમન, દેવલેન્ગમન, સુકુલ પ્રત્યાયાત, પુનધિલાભ અન્તઃક્રિયા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮

Page #26

વગેરે વિષયનું વર્ણન છે કે નહિ? તેમજ ઉશનકાળ, સમુદ્રેશનકાળપદ, અક્ષર, ગમ, પર્યાય, ત્રસ, સ્થાવર, જિન પ્રજ્ઞસભાવે, આત્મા, કરણસિત્તરી અને ચરણ સત્તરી આ બધાની પ્રરૂપણ થઈ છે, કેવી થઈ છે, કયા પ્રકારે થઈ છે. આ પ્રમાણે આત્મામાં જે વિકલ્પ ઉદ્દભવે છે, તે ઈહા જ્ઞાન છે, - ઈહા જ્ઞાનના વિષયભૂત બનેલ પદાર્થનું નિર્ણયરૂપ જે જ્ઞાન થાય છે, તેનું નામ અવાય જ્ઞાન છે. જેમ નિશ્ચિત પણે આ વિચાર મક્કમ હિય છે કે આ અંગમાં નગર વગેરે બધા પદાર્થોને નિર્ણય કર્ક કરવામાં આવ્યું છે.
અવાયજ્ઞાનથી નકકી કરેલા પદાર્થને કાળાન્તરમાં પણ ન ભૂલી જવું એનું નામ ધારણા છે. જેમકે જમ્મુ સ્વામીના હૃદયમાં એ વિચાર થયે કે છઠ્ઠા અંગમાં વર્ણવેલા બધા પદાર્થોને શ્રી સુધર્મા સ્વામી મહારાજના મુખકમલમાંથી શ્રવણ કરીને હું એમની એવી રીતે અવધારણા કરીશ કે તેથી તે પદાર્થનું કાળાન્તરમાં પણ વિસ્મરણ ન થઈ શકે. | (gp દેર) આ પ્રમાણે શ્રી સુધર્માસ્વામીથી થોડે દૂર બેઠેલા તે જબ્બે સ્વામી ત્યાંથી જ્યારે ઊભા થયા ત્યારે નમીને જ ઊભા થયા. “દg આ પદ વડે સૂત્રકાર તેમનામાં અત્યન્ત વિનય સંપન્નતા બતાવે છે. ( બ્રિજ્ઞા =સુરભે તેજાનેર કુવાર) ઊભા થઈને તેઓ શ્રી સુધર્માસ્વામી જ્યાં વિરાજમાન હતા ત્યાં આવ્યા. (૩ઘારિકત્તા અન હુન્ન ત્તિવદુતો માfarari ) તેઓએ આવીને આર્ય સુધર્મા સ્થવિરને ત્રણ વખત અંજલિ પૂર્વક પ્રણામ કર્યા. “મારા પ્રUિTFને અર્થ એ થાય છે કે બન્ને હાથને અંજલિ આકારે બનાવીને પિતાના જમણા કાનથી લઈને તે અંજલિને ગોળાકારે ફેરવતાં ફરીથી જમણા કાન સુધી લાવવું અને ફરી તેને માથા ઉપર લગાડવું. (વરિત્તા ચંદર નગર) વંદના કરી તે પછી વાણીથી સ્તુતિ કરી ફરી પાંચ અંગ નમાવીને વંદન કરી.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮

Page #27

(वंदित्ता नमंसित्ता अज्जमुहम्मस्स थेरम्स णचासन्ने गाइने सुस्मूसमाणे णमंसના મિજુદું ઉન્નટિ વળg gવાસમાને પૂર્વ વવાણી) વંદના અને નમસ્કાર કરીને તેઓ ફરી આર્ય સુધર્માસ્વામીની નજીક આ પ્રમાણે બેસી ગયા કે જેથી તેઓ એમનાથી વધારે દૂર પણ નહીં અને વધારે નજીક પણ નહીં. અર્થાત્ તેઓ ઉચિત સ્થાને બેસી ગયા. ત્યાં બેસીને તેમની વિનય સમાચરણાદિના રૂપમાં સેવા કરતા તેઓ અતિ વિનમ્ર થઈને સામે હાથ જોડીને અત્યન્ત નમ્રભાવે તેમણે વિધિપૂર્વક પJપાસના કરતા થકા તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું-(ા મતે સરળ भगवया महावीरेणं आइगरेणं तित्थगरेणं सयं संबुन्द्रेणं पुरिसुत्तमेणं पुरिससीहेणं पुरिस वरपुडरीएणं पुरिसवरगंधहत्थिणा लोगुनमेणं लोगनाहेणं लोगहिएणं लोगपईवेणं लोगपज्जोयगरेणं अभयदएणं चक्खुदएणं मग्गदएणं સર gિvi વિ) હે ભગવાન શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞિપ્તિ નામના પાંચમાં અંગને અર્થ જે આ રીતે કહ્યો છે, આ છઠ્ઠા અંગ “જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ”ને શું અર્થ કહ્યો છે. આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામીને જંબુસ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો. આ વિશેષણને સંબંધ રાખવાનrmળ” અહીં સુધી છે. આ વિશેષણોને અર્થ આ પ્રમાણ છે કે સમગ્ર ઐશ્વર્ય સંપન્ન વ્યકિતને “ભગવાન” કહેવામાં આવે છે. મહાવીર પ્રભુ આ પ્રકારના “ભગવાન” હતા. ભગવાન મહાવીરે પોતાના શાસન (આશા)ની અપેક્ષાએ સૌથી પહેલાં શ્રત ચારિત્રરૂપ ધર્મનું નિરૂપણ કર્યું, એટલા માટે તેમને સૂત્રકારે “ બાળ” આ વિશેષણથી વિશિષ્ટ બનાવ્યા છે. સંસારરૂપ મહાસાગર જેના વડે પાર કરાય છે, તે તીર્થ છે. એવું તે તીર્થ ચતુર્વિધ સંઘ છે. એની પ્રભુએ સ્થાપના કરી એથી જ તેઓ “તીર્થકર’ કહેવાયા. પારકાના ઉપદેશથી જે બુદ્ધ (જ્ઞાનસંપન્ન) હોય છે, તે સ્વયંસંબુદ્ધ નથી હોતું. પ્રભુ જે બુદ્ધ થયા તે પારકાના ઉપદેશથી નહોતા થયા, પણ પોતાની મેળે થયા તેથી જ તેઓને સ્વયંસંબુદ્ધ કહેવામાં આવ્યા છે. જ્ઞાન વગેરે અનેક ગુણોએ પ્રભુમાં પિતાનું સ્થાન બનાવ્યું હતું એથી તેઓ પુરુષોત્તમ’ વિશેષણથી અલંકૃત થયા. રાગદ્વેષ વગેરે અન્તરંગ શત્રુઓને હરાવવામાં પ્રભુએ પિતાનું અવનવું પરાક્રમ પ્રકટ કર્યું છે, એટલા માટે જ તેમને પુરુષમાં
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #28

સિંહ જેવા કહેવામાં આવ્યા છે. ભગવાન ઉત્તમ પુરી' (વેત કમળ) જેવા પુરુષ હતા. કેમકે તેમના આત્મામાંથી સંપૂર્ણ અશુભરૂપ માલિન્ય સર્વથા નીકળી ગયું હતું, તેમજ સકલ શુભાનુભાવરૂપ નિર્મળતા સંપૂર્ણરૂપમાં વૃદ્ધિ પામી હતી. અથવા જેમ કમળ કાદવમાંથી ઉદ્ભવે છે, જળથી વધે છે, છતાં તે આ બન્નેથી અસંબંધિત થઈને સર્વથા નિલિત બનીને હમેશાં પાણીની ઉપર જ રહ્યા કરે છે તેમજ પિતાના શ્રેષ્ઠ ગુણોના બળવડે સુર, અસુર અને નર સમૂહેવડે શિરે ધાર્ય થઈને બહુજ સમ્માનનીય ગણવામાં આવે છે, અને અતિ સુખનું સ્થાન મનાય છે, એ જ રીતે ભગવાન પણ કર્મરૂપ કાદવમાંથી અવતર્યા, અને ભેગરૂપ પાણીથી વૃદ્ધિ પામ્યા, છતાં પણ તેઓ એમનાથી નિર્લિપ્ત થઈને એમનાથી હંમેશા દૂર જ રહ્યા અને અંતે કેવળજ્ઞાન વગેરે ગુણોના આવિર્ભાવથી તેઓ બધા ભવ્યજનોના શિરોધાર્ય બન્યા.
અથવા–પુંડરીક શબ્દનો અર્થ ઘેલું છત્ર એમ પણ થાય છે. જેમ છત્ર તાપને દૂર કરે છે, તેમજ ભગવાન પણ ભવ્યજનના અનેક જન્મ જરા અને મૃત્યુ વગેરે દુઃખ આપનાર કર્મના સંતાપને દૂર કરે છે, એથી જ તેઓ પુરુષોમાં શ્રેષ્ઠ પુંડરીકની જેમ વખણાય છે. ગંધ હસ્તીના ગંધને સૂંઘીને બીજા હાથીઓ નાસીને કઈ બીજા સ્થાને સંતાઈ જાય છે કે તેમનો પત્તો પણ નથી લાગતું. તેમજ ભગવાનને
જ્યાં જ્યાં વિહાર હોય છે, ત્યાંનું વાયુમંડળ તેમના અચિત્ય અને અત્યન્ત પ્રભાવથી સુવાસિત થઈને જ્યાં જ્યાં પહોંચે છે ત્યાં ત્યાંના “ઈતિ ડમર મરક વગેરે ઉપદ્રવે એ રીતે શાંત થઈ જાય છે કે તેમનું કેઈ ચિહ્ન પણ નથી રહેતું. ગંધ હસ્તીનું લક્ષણ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે કે જેના ગંધથી બીજા હાથીઓ દૂર નાસી જાય, અને જે પિતાના રાજાના વિજયનું કારણ બને છે. એટલા માટે જ ભગવાનને “પુરુષવર ગંધ હસ્તીની ઉપમા વડે ઉપમિત કરવામાં આવ્યા છે. કેમકે ગંધ હાથી ઉપર બેસનાર રાજાની જેમ “ભગવદાશ્રિત” “ભવ્યગણું” પણ કાયમને માટે વિજયી થાય છે. પ્રભુને લકત્તમ” એટલા માટે કહેવામાં આવ્યા છે કે ઊર્ધ્વ, અધો અને મધ્યલોકમાં એમના જે ઉત્તમ અને શ્રેષ્ઠ બીજે કઈ છે નહિ, થયું નથી અને થશે નહિ. અથવા–લેક શબ્દનો અર્થ ભવ્યજન પણ થાય છે–તેમનું શ્રેય પ્રભુ વડે જ થાય છે, એટલા માટે પણ તેમને લકત્તમ કહ્યા છે. ભવ્યસમૂહના એ ચોગક્ષેમ કરનાર હોવાથી “નાથ” છે, એટલા માટે જ એમને લેકનાથે કહયા છે. ષડુ જવનિકાયરૂપ આલોકના રક્ષણ કરવાના નિરૂપક હોવાથી એઓને લોકહિત આ શબ્દથી સંબોધવામાં આવ્યા છે. લેકપ્રદીપ-ભવ્યરૂપથી વિશિષ્ટ લેકોને એ તેમના અન્તરના મિથ્યાત્વરૂપ તિમિર નિકટ (અન્ધકાર) સમૂહને દૂર કરનારા હોવાથી અને સાથે સાથે તેમને જીવ-અજીવ વગેરે પદાર્થોના સાચારૂપને પ્રકાશ આપનાર (સાચા રૂપને બતાવનાર) હોવાથી પ્રદીપના જેમ તેઓને પ્રદીપ” કહેવામાં આવ્યા છે.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #29

અહીં જે લેક પદ વડે ભવ્યરૂપ વિશિષ્ટ લેકનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. તેમનું કારણ આ છે કે જેમ દીપક હોવા છતાં પણ જન્માંધ, વસ્તુને જોઈ શકતો નથી, તેમ ભગવાનના સદૂભાવમાં પણ ભગવાનની મેજૂદગીમાં પણ) અભવ્યજન યથાર્થ વસ્તુના સ્વરૂપને જોવામાં અક્ષમ જ બની રહે છે. જેમ દીપક જન્માંધ માટે અદીપક છે, તેમ અભવ્ય ભગવાન પાસેથી લાભ મેળવી શકતા નથી. ક–પ્રદ્યોતકર –જે જેવામાં આવે છે તેમનું નામ લેક છે. આ વ્યુત્પત્તિ મુજબ લેક અને અલેકરૂપ સંપૂર્ણ–સમૂહના અખંડ સૂર્ય મંડળની જેમ એ પ્રકાશ કરનાર છે, એટલા માટે એ લેક પ્રદ્યોતકર છે. અભયદય-આત્માના વિશિષ્ટ સ્વાથ્યનું નામ અભય છે. એ અભયને જે આપે છે, તે “અભયદય” કહેવાય છે. એવા અભયદય પ્રભુ જ છે. કેમકે તેમણે ભવ્યજીને પિતાના) વિકટ (ર) કર્મોના કોટિ કોટિ સંકટોમાંથી મુકત કરાવ્યા છે, અને તેમને નિઃશ્રેયસના કલ્યાણના) સાધનભૂત એવા સમ્યગ્દર્શન વગેરે રૂપ પરમ શૈર્ય આપ્યું છે. - ચક્ષુદ્ધતીતિચક્ષુ આ વ્યુત્પત્તિ મુજબ અહીં ચક્ષુ શો અર્થ શ્રુતજ્ઞાન છે. કેમકે તેજ હેય ઉપાદેય (અસ્વીકાર કરવા યોગ્ય અને સ્વીકાર કરવા યેગ્ય) પદાર્થને વિભક્ત કરનાર માનવામાં આવ્યું છે. ભવ્યજીને આ ચક્ષુની પ્રાપ્તિ પ્રભુથી જ થાય છે, એટલા માટે તેઓ ચક્ષુદ્ધ છે. મગદય-માર્ગદય-“કૃmત્તે
વિહોતે સ્વામી પ્રથાને નેન તિ ના'' આ વ્યુત્પત્તિ મુજબ માગને અર્થ મિક્ષપુરનો માર્ગ એ પ્રમાણે થાય છે. કેમકે માર્ગથી જ મુસાફર પિતાના ઈચ્છિત સ્થાનની શોધ કરે છે. આ માર્ગ નિશ્ચય અને વ્યવહારની અપેક્ષાએ બે જાતને બતાવવામાં આવ્યું છે. મેક્ષરૂપ ઈચ્છિત સ્થાનની પ્રાપ્તિ મેક્ષાભિલાષીઓને પ્રભુના ઉપદેશથી જ થઈ છે. એટલા માટે તેમને “માર્ગદય” સૂત્રકારે કહ્યા છે.
શરણદય જગતના દુઃખથી સત્તત થયેલ પ્રાણીઓને માટે રક્ષણનું જે સૌથી સારૂ સ્થાન છે, તેનું નામ શરણ છે. એવું સ્થાન ફકત એક મેક્ષ જ છે. આ (મેક્ષ) પદને આપનારા પ્રભુ જ છે, એટલા માટે તેઓ શરણદય છે. આ સંસાર એક ભયંકર ‘કાન્તાર (અટવી) છે. આમાં વિચરનારા પ્રાણીઓ રાગરૂપી પંચાનન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #30

(સિંહ)થી, દ્વેષરૂપી વાઘથી, ક્રોધરૂપી દાવાનલથી, માનરૂપી મહા પર્વતથી, માયારૂપી મહાપિશાચીથી, લોભરૂપી મહા અજગરથી વિષયાવલીરૂપી વિષની વેલથી, કુગુરુ (ખરાબ ગુરુ) રૂપી ચારથી, કમની પ્રવૃત્તિરૂપી ઝાડની પાંતીથી, મિથ્યાત્વ (મિથ્યાપણું)રૂપી ઘર અઘારાથી, ચતુર્ગતિરૂપી વિકટ લાંબા રસ્તાથી, તૃષ્ણારૂપી મહા નદીથી, આઝવ (કમનું આત્મામાં દાખલ થવું તે)રૂપી પાણીથી, કુશ્રદ્ધારૂપી પ્રવાહથી, કુત્સિત પ્રરે પણ રૂપી જાઓથી, કુશીલરૂપી કિનારાથી, ઈન્દ્રિના સમૂહરૂપી મગરથી, સંગ વિયેગ રૂપી કાંટાઓથી તર્ક અને નિગેદરૂપી મહા આવર્તે (ચકરી અથવા પાણીની ભમરી) માં પરિભ્રમણથી ઉત્પન્ન અનેકવિધ દુઃખની પરંપરાના સંક્લેશથી ત્રસ્ત થઈ રહ્યા છે. તેમને આ સંસાર કાન્તાર (નિર્જન જંગલ)ના દુખેથી મુકત કરાવીને નિરુપદ્રવ, અચલ, અજ, અવ્યાબાધ અને અપુનરાવૃત્તિક-સિધિનામનું સુરક્ષિત સ્થાન આપનાર જો કોઈ છે તે તે એક ભગવાન જ છે. એટલા માટે તેઓ “શરણદય કહેવામાં આવ્યા છે. અભયદય, ચક્ષુદ્દય માર્ગદય તથા શરદય આ ચાર પદેને એ અર્થ છે કે-જેવી રીતે કોઈ કારુણિક (દયાળુ) પુરુષ અનેક જાતના હિંસક પશુઓથી આકાંત મોટા જંગલમાં ચરેએ જેનું સર્વસ્વ હરી લીધું છે, અને જેને ભયસ્થાનમાં ફેંકવામાં આવ્યો છે, તેમજ તેની બન્ને આખે મજબૂત પટીથી બાંધીને કરવામાં આવી છે, એવા પુરુષને કરુણભાવથી તેને નિર્ભય બનાવનાર મીઠા મીઠા વચનથી ધીરજ આપે છે, આંખની પટી ખેલીને તેને દષ્ટિ આપે છે અને અંતે તેને રસ્તો બતાવીને નિરુપદ્રવ સ્થાનમાં પહોંચાડે છે, તેમજ પ્રભુ પણ અનેક જાતના કલેશ અને સત્તાપથી ઘેરાયેલા આ વિશાલ ભવારણ્યમાં કમરૂપી લુટારાઓ વડે જેનું સર્વસ્વરૂપ આત્મગુણ લુંટાઈ ગયું છે, તેમજ જેમના આન્તરજ્ઞાનરૂપ ચક્ષુઓ ઉપર મેહ (અજ્ઞાન)રૂપી પટી બાંધવામાં આવી છે, એવા ભવ્યજનને “હે ભવ્ય તમે મા બીશ, પોતાના આત્મસ્વરૂપને સમજે,” આ પ્રકારના વચનો વડે સંતુષ્ટ કરીને તેમને જ્ઞાનરૂપી ચક્ષુ અપને સમ્યગ્દર્શનાદિરૂપ મેક્ષમાર્ગને બતાવીને નિર્વાણરૂપ અભયસ્થાનમાં પહોંચાડે છે.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #31

‘જીવદય' જીવા ઉપર દયા કરનાર હાવાથી અથવા સ`યમરૂપ જીવન આપનાર હાવાથી પ્રભુ માટે જીવય' આ વિશેષણ સાક છે. આધિય' જિનધમ મેળવવા તેનુ નામ એધિ છે, અથવા પશ્ચાનુપૂર્વા વડે પ્રશમ, સવેગ, નિવેદ, અનુકમ્પા અને આસ્તિય ભાવાના જન્મ થવા એનુ નામ પણ ધિ છે. આ એધિ પ્રભુવડે જ જીવાને મળે છે. એટલા માટે તેમને બાધિક્રય કહેવામાં આવ્યા છે. જીવાને શ્રુત ચારિત્ર્યરૂપ ધર્મના ઉપદેશ પ્રભુથી જ મળે છે, એથી જ તેઓ ધર્મીય નામે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. તેમજ અંગાર શ્રાવક અને અનગાર મુનિરૂપ ધર્મની પ્રરૂપણા પ્રભુવડે જ થઈ છે, એથી જ તેમને ધદેશક કહેલ છે. તેમજ તેઓ ક્ષાયિકજ્ઞાન, ક્ષાયિકદર્શન અને ક્ષાયિક ચારિત્ર્યરૂપ ધર્મના સ્વામી છે, કેમકે તે તેને સારી રીતે પેખે છે, અને તેઓના ફળને તેએ સારી રીતે ભાગવે છે, એટલા માટે જ તેઓ ધનાયક છે. અથવા પોતાના શાસનની અપેક્ષાથી જ શ્રુતચારિત્ર્યરૂપ ધર્મની તેઓએ પ્રરૂપણા કરી છે, એટલા માટે પણ તે તેના (ધના) નાયક છે. ‘ધ સારથી’ સારથીની એ પ્રજ હાય છે કે તે સારી પેઠે રથને હાંકે, જે તે ઉન્માર્ગે (ખાટે રસ્તે) જતા હાય તા તેને સન્માર્ગ (સારા રસ્તા) તરફ વાળે. માટે જેમ આ સારથી પોતાની ફરજને પાળનાર હાય છે. તે પ્રમાણે જ પ્રભુએ પણ ધરૂપી રથને સારી પેઠે હાંકયા છે. જો ગમે તે પ્રાણી ધર્મરૂપી રથને ઉન્માર્ગ (ખાટા રાસ્તા) તરફ લઈ જવાને પ્રયત્ન કરે અર્થાત્ શ્રુતચારિત્યરૂપ ધર્મીનું સ્ખનલ થાય એ રીતનું વર્તન કરે તેા પ્રભુ તેના રક્ષક થાય, એટલે કે ધર્મના ઉપદેશથી તેને ફરી ધર્માંમાં સંસ્થાપિત કરે છે. ધમ વરચાતુ રન્ત ચક્રવર્તી દાન, શીલ, તપ અને ભાવા વડે નરક વગેરે ચાર ગતિયાને અથવા ક્રોધ વગેરે ચાર કષાયાને આ ધમ નાશ કરનારા હાય છે, એટલા માટે તે ‘ચતુરન્ત’ છે. જન્મ, જરા[વૃદ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુને નાશ કરનાર હોવાથી ધને ચક્રના આકારે બતાવ્યા છે. વર શબ્દના અથ શ્રેષ્ઠ છે. એનાથી એમ જણાય છે કે ‘રાજચક્ર' કરતાં પણ ધર્મચક્ર ચઢિયાતું છે. કેમકે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૪

Page #32

એનાથી જીવના અન્ને લાક [ઇહલાક અને પરલોક] સુખી બને છે. ધરૂપી શ્રેષ્ઠ ચાતુરન્ત ચક્રવડે વર્તવાની પ્રભુની ટેવ છે. એટલા માટે તે ધર્મવર ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી છે. એને નિષ્કર્ષરૂપે આ અર્થ છે કે પ્રભુએ જે ધર્મની પ્રરૂપણા કરી છે, તે [ધ] લેાકેાત્તર [અલૌકિક અથવા અસાધારણ છે. એવા લોકોત્તર ધર્મને પ્રવનાર પ્રભુ વિના અન્ય ખીજો કોઇ પણ ન થઈ શકે. પ્રભુને દ્વીપ (બેટ)ના જેવા એટલા માટે બતાવવામાં આવ્યા છે કે તે સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબનારા પ્રાણિઓને એક દ્વીપની જેમ સહારો આપનાર છે. ‘ત્રાણ’ કર્મો વડે કથિત [દુઃખિત] થયેલ વાનું રક્ષણ કરવામાં પ્રભુ સમર્થ છે, એટલા માટે ત્રાણુરૂપ છે. એથી જ ‘શરણગતિઃ' તેનું આશ્રય આપનારૂં સ્થાન છે. ત્રણે કાળમાં પણ અવિનાશીરૂપે [એકરૂપે] સ્થિત રહેવાને લીધે પ્રભુ પ્રતિષ્ઠાન સ્વરૂપ છે. ‘પ્રતિજ્ઞાનશનર પ્રભુનું અનન્તજ્ઞાન અને અનન્તદર્શન ત્રણે કાળામાં પણ ગમે તે પદાર્થ વડે પ્રતિહત [પ્રતિબંધ પામેલુ] થઈ શકતું નથી, એથી જ તેમને અપ્રતિહત કહેવામાં આવ્યા છે. ફકત એક પ્રભુ જ અપ્રતિહુતજ્ઞાન અને દર્શનને ધારણ કરનારા છે. એટલા માટે તેને આ વિશેષણાથી યુકત કહેવામાં આવ્યા છે. તાત્પર્ય એ છે કે આવરણ રહિત કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શીનને પ્રભુ ધારણ કરે છે. એટલા માટે તેઓ અપ્રતિહુતવરજ્ઞાનદનવાળા છે. ‘વ્યાત્રત્તછદ્મ' છદ્મ શબ્દના અર્થ આવરણ, કરવુ હાય છે. કેવળજ્ઞાન કેવળદન વગેરેરૂપ આત્મા જેએ વડે આવૃત (આચ્છાદિત) કરવામાં આવે છે, એવા જ્ઞાનાવરણુ, દનાવરણ, મેહનીય તેમજ વિઘ્નરૂપ ઘાર ઘાતકકમ અથવા આઠે કમ અહીં છદ્મ શબ્દ વડે કહેવામાં આવ્યાં છે. આ છદ્મ પ્રભુના આત્માથી નિવૃત્ત થઇ ગયુ છે, એટલા માટે તેઓ વ્યાવૃત્ત છદ્મ છે. રાગદ્વેષ વગેરે શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવનાર હોવાથી પ્રભુ જિન છે, તેમજ આ રાગદ્વેષરૂપી શત્રુઓને જીતવાની પ્રેરણા ભવ્ય જીવોને પોતાની ધર્મ દેશના વડે પ્રભુએ જ આપી છે, એટલા માટે પ્રભુ જાપક છે. પ્રભુ પોતે આ સંસારસમુદ્રને પાર તરી ગયા છે, એટલા માટે તે તી છે, તેમજ બીજા જીવાને તરવાની તેમણે પ્રેરણા આપી એટલા માટે તેઓ તારક છે. ાતે બાધ (જ્ઞાન) મેળવનાર હેાવાને લીધે પ્રભુ બુદ્ધ છે, તેમજ બીજા જીવાને પ્રભુએ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૫

Page #33

ખાધ પ્રાપ્ત કરવાની પ્રેરણા આપી એટલા માટે તેઓ બેધક છે. કના પાંજરામાંથી પ્રભુ જાતે મુકત થયા, એટલા માટે મુક્ત તેમજ બીજા ભવ્ય જીવાને કર્માંના પાંજરામાંથી મુકિત મેળવવાની પ્રેરણા આપી એટલે તે મેચક છે. બધા દ્રવ્ય અને તેમના ગુણપર્યાય. (પદાર્થના ગુણ અથવા ધર્મા)નાં સાચા જ્ઞાતા હોવાથી પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે. તેમજ બધા પદાર્થોના સ્વરૂપને તેઓ સામાન્યરૂપમાં સમજે છે. એટલા માટે સ॰દર્શી છે. (નિય મય મત્સ્ય મળતું મવચમન્વયામપુળાવિત્તિયં સામળ ठाणं वागणं पंचमस्स अंगस्स विवाहपण्णत्तीय अयमट्ठे पण्णत्ते छहस्स णं भंते अंगस्स णायाधम्मकहाणं જે મઢે વળત્તે) શિવ, અચળ, અરુજ, અણુત, અક્ષય, અવ્યાબાધ અને અપુનારાવૃત્તિરૂપ એવા શાશ્વત સ્થાનને પ્રભુએ મેળવ્યું છે. આ સ્થાન બધા ઉપદ્રા વગર હાવાને કારણે કલ્યાણમય બતાવવામાં આવ્યું છે. એટલા માટે શિવરૂપ છે. આમાં સ્વાભાવિક તેમજ પ્રાયોગિક કાઈ પણ જાતની ખસવાની ક્રિયા [ચલિત થવાની ક્રિયા નથી, એટલા માટે જ અચળરૂપ છે. અહીં પહોંચેલ જીવાને શરીર અને મનથી રહિત હોવાને લીધે આધિવ્યાધિરૂપ દુઃખા ભાગવવાનાં રહેતાં નથી, એટલા માટે એ અરુજરૂપ છે. ત્રણે કાળામાં પણ આ સ્થાન ના નાશ થતા નથી, એટલા માટે આ અન ંતરૂપ છે. અને એથી અવિનાશી હાવા બદલ અક્ષયરૂપ છે, દ્રવ્ય પીડા અને ભાવપીડાના એનાથી થોડે પણ સંબંધ નથી, એટલા માટે વ્યાખાધા પીડાથી રહિત હોવાને કારણે આ અવ્યાબાધ રૂપ છે. આ સ્થાને પહેાંચેલ જીવાને ફરીથી સંસારમાં કયારેય પણ પાછા ફરવાનું થતું નથી, એટલા માટે એ આ અપુનરાવૃત્તિરૂપ છે. શાશ્વત હાવાને લીધે આ સ્થાન નિત્ય છે, અને લાકના અગ્રભાગમાં આ અવસ્થિત છે. એવા સ્થાનને ભગવાન મહાવીરે મેળવ્યું છે. માટે જ ખૂસ્વામીએ સુધર્માસ્વામીને એવું પૂછ્યું કે એવા સ્થાનને પ્રાપ્ત થયેલ તેમજ આદિકર વગેરે વિશેષણોથી યુક્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ વ્યાખ્યાપ્રાપ્તિ રૂપ પાંચમા અંગને અથ કહ્યો છે તે જ્ઞાતાધર્મકથાંગ નામના છઠ્ઠા અંગના શે અર્થ કહ્યો છે. પેાતાના પ્રધાન શિષ્ય જ ખૂસ્વામીના આ પ્રશ્નને સાંભળીને સુધર્મા સ્વામી આ પ્રશ્નને જવાબ આપતાં કહે છે (નવૃત્તિ તાં ગજ્ઞમુક્ષ્મ ભેરે અન મૈથૂનામં સળગવું હવે વપારી) હે જબૂ! આ જાતના સાધન વચન વડે સંબેધતા આ સુધર્માસ્વામીએ આ જંબૂ નામક અણુગારને આ પ્રમાણે કહ્યું- (ä वस्तु जंबू समणेण भगवया महावीरेण जाव संपत्तेर्ण छस्स अंगस्स दो सुयસુંધા પત્તા) હે જમ્મૂ ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વડે જે પૂર્વ કહેલ આદિ કરાદિ વિશેષણાથી યુકત છે અને શિવરૂપ વિગેરે વિશેષણુ સંપન્ન સિદ્ધગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત થઈ ગયા છે તેમણે છઠ્ઠા જ્ઞાતાધમ કથાંગના એ શ્રુતસ્કંધ નિરૂપિત કર્યા છે. (તં નફા યાય ધમ્ર્ાગો હૈં) તે આ પ્રમાણે છે. પહેલા-જ્ઞાતા [૧] અને બીજો ધર્મકથા. [૨] (નફળ મંતે સમનેળ અયા મવીરેનું સાવ સંપન્ને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૬

Page #34

छस अंगस्स दो सुक्खंधा पण्णत्ता तं जहा णायाणीय धम्मकहाओ य । पढ मस्स णं भंते ! सुक्खंधस्स समणेणं जाव संपत्तेणं णायाणं कइ अज्झयणा પત્તા ?) કરી જંબૂ પૂછે છે કે હે ભદન્ત ? જો શ્રમણ ભગવાન મહાવીર્ જેએ આદિકરાદિ વિશેષણાથી યુકત અને શિવ વગેરે વિશેષણાથી સપન્ન સિદ્ધ ગતિ નામના સ્થાને પહોંચ્યા છે—તેઓએ છઠ્ઠા અંગના આ બે શ્રુતસ્ક ધ નિરૂપિત કર્યા છે[૧]જ્ઞાત અને બીજો ધર્મકથા તેા હે ભદન્ત ! પ્રથમ શ્રુતસ્ક ધ જ્ઞાતાના તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે જેઆ પૂર્વ કહેવામાં આવેલા બધા વિશેષણાથી યુકત છે અને શિવ વગેરે વિશેષણ યુકતસ્થાને વિરાજમાન થયેલ છે, તેમણે કેટલા અધ્યયને નિરૂપિત કર્યા છે? ( एवं खलु जंबू ? समणेणं जाव संपत्तेणं एगूणवीसं अज्झयणा पण्णत्ता तं ના વિશ્વસબાપુ, મારે ૨, ગઢે રૂ, મ્ને ૪, સેટને, તુવે ૬, ચોદ્દો છ, મલ્હી ૮, માયટી ૧. અંતિમઢ્ય ૦ || ાત્રે ?? કળાફ ૧૨, મુરુડ઼ે ૧૨, તૈયરી ૨૪, વિચ ની જરે, અવરकंका १६. आइने १७ सुंसमा १८, इयं । अवरे य पुंडरीयणापए १९ गुणवीस मे ।
1
જંબૂના આ પ્રશ્નના જવાબ આપતાં શ્રી સુધર્માસ્વામીએ કહ્યું કે–જ ખૂ ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કે જેઓ આદિકર વગેરે વિશેષણાથી વિશિષ્ટ છે, અને શિવ વગેરેરૂપ સિદ્ધિ ગતિ નામના સ્થાને વિરાજમાન થયા છે. તેઓએ જ્ઞાતા નામના પ્રથમશ્રુતના આ રીતે ઓગણીસ [૧૯] અધ્યયના પ્રરૂપિત કર્યા છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ—ક્ષિપ્તજ્ઞાત ૧, સંઘાટકર, અંડ ૩ કુમ ૪, શૈલક, પ, તુખ ૬, રોહિણી ૭, મલ્લિ ૮, માર્ક'દી ૯, ચાંદ્રિક ૧૦, દાવ ૧૧, ઉદકજ્ઞાત ૧૨, મટૂંક ૧૩, તેતિલ ૧૪, દિલ ૧૫, અપરકકા ૧૬, આકી ૧૭, સુસમા ૧૮, પુંડરીકજ્ઞાત ૧૯, જ્ઞાત શબ્દનો અર્થ ઉદાહરણ છે. ઉક્ષિપ્તજ્ઞાતમાં એ બતાવવામાં આવ્યું છે કે મેઘકુમારને જીવ જ્યારે તે હાથીના ભવ (સ્વરૂપ) માં હતે, ત્યારે દાવાગ્નિથી મળતા સસલાની રક્ષા કરવા માટે પેાતાના પગને અદ્ધર કર્યા હતે, તે તેને અદ્ધર જ રાખતા રહ્યા.
આ ઉક્ષિમ ઉદાહરણથી યુકત હવાને કારણે આ અધ્યયનનું નામ પણ ઉત્થિત જ્ઞાત પડ્યુ છે. ૧, સંઘાટકજ્ઞાતમાં ધન્ય શ્રેષ્ઠી અને વિજય ચારને લગતી કથા છે,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૭

Page #35

૨. અડાધ્યયનમાં મયૂરાડની ૩. કૂર્માધ્યયનમાં કૂર્મ (કાચબા) ને દાખલો લઈને ગુપ્તિ અને અગુપ્તિના ગુણ દેનું વર્ણન કર્યું છે કે, શૈલકજ્ઞાતમાં શિક્ષક રાજર્ષિના સંબંધની કથા છે. પ, તું અજ્ઞાતમાં અલાબૂ (ડૂબી)નું ઉદાહરણ આવ્યું છે ૬. રેહિણીજ્ઞાતમાં ધન્યસાર્થવાહની પુત્રવધૂઓની કથા છે. જે ધનનું રક્ષણ અને તેનું વર્ધન કરવામાં બહુ ચતુર હતી ૭, મલ્લજ્ઞાતમાં ઓગણીસમા (૧૯) ભગવાન શ્રી મલ્લિનાથની કથા કહેવામાં આવી છે ૮. એ કુંભારાજના પુત્રી હતા. માર્કદી જ્ઞાતમાં માર્કદી દારકની કથા વર્ણવવામાં આવી છે ૯, ચંદ્રિકા જ્ઞાતમાં ચંદ્રનું ઉદાહરણ આપવામાં આવ્યું છે ૧૦, દાવદ્રવજ્ઞામમાં સમુદ્રના કિનારે રહેલ દાવદ્રવ વિશેષને દાખલ આપવામાં આવ્યો છે ૧૧, ઉદકજ્ઞાતમાં પરિખા (ખાઈના પાણીના ઉદાહરણ વડે પુદ્ગલના સ્વભાવનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. ૧૨ મંડૂકજ્ઞાતમાં નંદિ મણિકાર શેઠને જીવ જે મેડૂક (દેડકે) થયો, તેના જીવનની કથા કહેવામાં આવી છે ૧૩, તેતલીજ્ઞાતમાં કનકરથ રાજાના મંત્રી તેતલીનું જીવન ચરિત્ર લખવામાં આવ્યું છે ૧૪, નંદીફળજ્ઞાતમાં નંદીફળ જે જેવામાં બહુ જ સારું હોય છે, પણ તેનું પરિણામ બહુ જ ખરાબ હોય છે, આ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. અપરકંકોજ્ઞાતમાં ધાતકી ખંડ ક્ષેત્રની રાજધાની અમરકંકામાં પરિહત દ્રૌપદીને લાવવા માટે ગયેલ કૃષ્ણ–વાસુદેવનું વર્ણન કરાયું છે ૧૬. આકીર્ણ જ્ઞાતમાં કાલિકદ્વીપમાં રહેતા જાત્ય (જાતિમાન અ)નું દષ્ટાંત બતાવવામાં આવ્યું છે ૧૭. સુસમાજ્ઞાતમાં ધન્ય છેઠીની પુત્રીનું ચરિત્ર લખાયું છે. ૧૮. પુંડરીકજ્ઞાતમાં પુષ્કલાવતી વિજ્યના મધ્યમાં આવેલી પુંડરીકિણી નામની નગરીમાં પુંડરીક રાજાની કથા બતાવવામાં આવી છે ૧૯. કા.
જબૂસ્વામી ઔર સુધર્માસ્વામી કે પ્રશ્નોત્તર
"जबूण भत ! समणेणं जाव इत्यादि"
જબૂસ્વામી આર્ય સુધર્માસ્વામીને ફરી આ પ્રમાણે પૂછે છે કે (નવ સંઘૉ રાજેf) આદિકર આદિ વિશેષણેથી લઈને સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત કરેલ વિશેષણોવાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે (Hari Jળીના કડક પva) જ્ઞાતા નામના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના એ ઓગણસ (૧૯) અધ્યયને કહ્યાં છે. (તે બા) જેમ કે (વિવત્તા નાડું રીપત્તિય) ઉક્ષુિપ્તજ્ઞાતથી લઈને પુંડરીકજ્ઞાત સુધી તો એમનામાં (વઢH i તે ! થક્ષ જે અદ્દે ) પ્રથમ અધ્યયન જે ઉક્ષિતિજ્ઞાત છે, તેને શો અર્થ તેઓએ બતાવ્યો છે? આ રીતે જે બૂસ્વામીના વચન સાંભળીને શ્રી સુધર્માસ્વામી ઉત્તરમાં આ પ્રમાણે કહે છે કે-(n a जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं जंबू दीवे दीवे भारहे वासे दाहिणड्ढे भ हे
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૮

Page #36

રાનિદે ળામ ચરે દોા) જબૂ! તમારા પ્રશ્નના જવાબ આ પ્રમાણે છે—તે કાળે અને તે વખતે એજ જમૂદ્રીપ નામના દ્વીપમાં ભરત નામે ક્ષેત્ર હતું. આ ક્ષેત્રના દક્ષિણાદ્ધમાં રાજગૃહ નામે નગર હતું. અહીં જે (1) આ પદ આવ્યું છે. તેના અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે કે ઔપપાતિક સૂત્રમાં ચપાનગરીનુ જેવું વન કરવામાં આવ્યું છે, તેવું જ વર્ણન આ રાજગૃહ નગરનું પણુ સમજવુ જોઈ એ.
તે વનને અનુવાદ પીયૂષવિષ`ણી નામની ટીકામાં કરવામાં આવ્યો છે. જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી આ વિષયને સમજવા જોઈ એ. (વ્રુત્તિરુણ ચેપ વનો) તે નગરમાં ગુણશિલક નામે ચૈત્ય હતું. આનુ વર્ણન પણ ઔપપાતિક સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. ત્યાંથી જાણવું જોઈએ. (તસ્થ ળ રાશિદ નથરે સૃષ્ટિ નામ રાયા ઢોક્થા મા ક્રિમમંત વળો) તે રાજગૃહ નગરમાં શ્રેણિક નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તે મહા હિમાલય પર્વતના જેવા મહામલય પર્યંત જેવા, મ`દરાચલ જેવા અને મહેન્દ્રના જેવા શ્રેષ્ઠ હતા. જેમ મહાત્ હિમવાન પર્વત ખીજા નાના પર્વ તાની અપેક્ષા ઉચ્ચતા આયામ (દીર્ઘતા) ઉદ્વેધ (ગંભીરતા) તેમજ વિષ્ણુભ અને પરિક્ષેપ વડે રત્નમય પદ્મની ઉત્તમ વેદિકાવડે અનેક મણિમય અને રત્નમય ફ્રૂટ (શિખરા) વડે, તેમજ કલ્પવૃક્ષની હારમાળાઓ વડે ક્ષેત્રની મર્યાદા કરનાર હોવાથી મહાન માનવામાં આવે છે, તેમજ શ્રણિક રાજા પણ બીજા રાજાઓ કરતાં જાતિ, કુળ, નીતિ ન્યાય વગેરે વડે પુષ્કળ ધન, કનક, રત્ન, મણિ, મૌતિક, શંખ, શિલા પ્રવાલવડે રાજ્ય, રાષ્ટ્ર, બળ, વાહન, કોશ, કોષ્ઠાગારવડે જાતિકુળ અને ધર્મીની મર્યાદા કરનાર હોવાથી મહા હિમવાન્ જેવા કહેવામાં આવ્યા છે. સંપૂર્ણ જનસમાજના મનને પ્રસન્ન કરનાર હેાવાથી તેમજ વિસ્તૃત યશ અને કીર્તિ રૂપ સુગંધવાળા હાવાથી મહામલયની જેમ તેમને શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવ્યા છે. ઉદારતા ધીરજ, તેમજ ગંભીરતા વગેરે ગુણોથી સ’પન્ન હાવાને લીધે તે રાજાને મેરુપર્યંતની જેમ ઉત્તમ કહેવામાં આવ્યા છે. રાજાઓના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૯

Page #37

સમૂહમાં દિવ્યઋદ્ધિ, દિવ્યદ્યુતિ તેમજ દિવ્યપ્રભાવ વગેરેથી તેને મહેન્દ્રની જેમ ઉત્તમ બતાવવામાં આવ્યા છે. અહીં પણ જે ‘વામ' શબ્દ આવ્યા છે, આમ બતાવે છે કે આં રાજાના વિષે એના કરતાં બીન્તુ વધુ વર્ણન બીજા શાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવ્યુ છે. માટે તે વન ઔપપાતિક સૂત્રવડે સમજી શકાય છે.
तस्स णं सेणियस्स रन्नो नंदा नामं देवी होत्या सुकुमार पाणिपाया વાઓ) તે શ્રેણિક રાજાની રાણીનુ નામ નંદા હતું. તેના હાથપગ બહુ જ સુકેમળ હતા. તે કેટલી બધી રૂપવતી હતી તેના સ્વભાવ વગેરે કેવા હતા, આ જાતના બધા વિષયાનુ વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં આપવામાં આવ્યું છે. (તમ નં સેળિયમ રનો પુત્તે નવાર લેવી? બત્ત! અમયનામું મારે દોડ્થા) તે શ્રેણિક રાજાના એક પુત્ર હતા. તેનું નામ અભયકુમાર હતું. તે ન ંદાદેવીની કૂખમાંથી અવતર્યા હતા. (મદ્દીન નાવ મુત્ત્વે) અહીં યાવત્ શબ્દથી એ પાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે કે એમનું શરીર લક્ષણાથી અગ્ન્યન (સંપૂર્ણ) તેમજ સ્વરૂપ (સૌંદય)થી પરિપૂર્ણ પાંચે ઈન્દ્રયોથી યુકત હતું. લક્ષણા સ્વસ્તિક ચક્ર, યવ અને મત્સ્ય વગેરે ચિહ્નોથી તેમજ મષાતિલ વગેરે વ્યંજનાથી સંપૂર્ણ રીતે ભરેલું હતું. માન, (૧) ઉન્માન, (૨) તેમજ પ્રમાણવડે (૩) શરીરના દરેકે દરેક અવયવ પરિપૂર્ણ હતે.
વિશેષઃ——(૧) પાણીથી પૂર્ણ ભરેલ કુંડમા માણુસને બેસાડયા પછી તે કુંડમાંથી જેટલુ પાણી બહાર નિકળી આવે છે, તે પાણીને જો તેાલવામાં આવે, અને તે એક દ્રોણુ પ્રમાણુ તાલમાં ઉતરે તે તે પાણીને તે પુરુષની શરીરાવગાહનાનુ‘માન’ માનવામાં આવે છે.
(૨) ત્રાજવા ઉપર તાલવામાં પુરુષનું જે અર્ધું વજન થાય તેને ‘ઉન્માન’ માનવામાં આવે છે. (૩)એકા આઠ (૧૦૮) આંગળની જે ઊંચાઈ હાય છે તેને ‘પ્રમાણ’ કહેવામાં આવે છે. ચન્દ્રના જેવા એમના સૌમ્ય આકાર હતા. જોનારને એ બહુજ વધારે ગમતા હતા. એ કમનીય હતા. રૂપ અને લાવણ્ય એમના દરેકે દરેક અંગમાંથી નીતરતું હતું. અહી’‘ગદ્દીન નાવ તુને' માં જે યાવત્ પદ મુક્વામાં આવ્યું છે, તેનાથી આ પાઠનું અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે-ઝીટિવુળવંચિત્તે लक्खण वजन गुणो व वे ए माणुम्माण पमाण पडि पुण्ण सुजाय सव्वंग सुंदरंगे સત્તિસોમવારે, તે, વિમળમુદ્દે ” सामदंडभेद उवप्पयाण श्रीतिमुप्पउत्तणयविहिन्नू દા અમે તમારા છીએ; તમે અમારા છે; મીઠા વચનોથી શત્રુપક્ષને વશ કરવા આ ધન-ભંડારનું હરણ કરીને દુશ્મન ઉપર
वूह मग्गणग वेसण अत्थमत्थ भइ विसामए) આપણામાં કોઈ પણ જાતના ભેદ નથી, વગેરે સામ ઉપાય છે. પીડિત કરીને અથવા તા કાબૂ મેળવવા અગરતા તેને સાવ નિષ્ફળ અનાવવા આ દૃશ્મનીતિ છે. ત્રુપક્ષના સ્વામી તેમજ સેવકમાં જે એક બીજા તરફ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૩૦

Page #38

નેહભાવ હોય છે, તેમાં ફૂટ પાડવી, તેમના મનમાં એવી વાત ઠસાવવી કે જેથી બન્ને એક બીજાને વિશ્વાસ ન કરે, તેનું નામ ભેદ-નિતી છે. આ ભેદ નીતિ ત્રણ પ્રકારની બતાવવામાં આવી છે.
परोप्परं णेहभंगो, कलहुप्पायणं तहा।
तज्जणं सत्तुपक्खेसु भेयणीई पकित्तिया ॥१॥" શત્રુપક્ષમાં સ્વામી સેવકના સ્નેહમાં ફૂટ પડાવવી, તેમનામાં પરસ્પર કલહ કરાવો અને પરસ્પર તર્જન (તિરસ્કાર) દમદાટી વગેરે કરાવવાં. પૂર્વે કઈ પાસેથી લીધેલ પદાર્થને આપ અથવા અભિમત (ઈસ્ટ) અર્થને આપે તેનું નામ ઉપપ્રદાન છે. સામ, દંડ, ભેદ અને ઉપપ્રદાન આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની નીતિને પ્રવેગ કરતાં ન્યાય આપવામાં અભયકુમાર નિષ્ણાત હતા. નીતિના સમુચિત માગને અનુસરતાં ન્યાય આપવામાં તે કુશળ હતા. નીતિને યથાયોગ્ય વ્યવહાર આ રીતે બતાવવામાં આવ્યું છે –“રૂર uિTuતેન, સારા માણસને વંશ કરે છે તે તેની સામે નગ્ન થઈને વર્તન કરવું જોઈએ કે મેન ના વીર પુરુષને વશ કરે તે તેની સાથે ભેદનીતિને પ્રયોગ કરવો જોઈએ. “નવમvપ્રાર’ નીચ માણસને વશ કરવે હાય તે કંઈકને કંઈક-ડું ચક્કસ આપવું જોઈએ. રાપરમ સરખી શકિતવાળા દુશમનને વશ કરે હોય તે તેની સાથે બરાબરીનું શૂરાતન બતાવવું જોઈએ એજ વાત બીજે સ્થાને આ રીતે બતાવવામાં આવી છે?—
लुब्धमर्थेन गृहीयात् साधुमजलिकर्मणा ।
मुख छन्दानुरोधेन तत्त्वार्थेन च पण्डितम् ॥१॥,, સામાન્ય રૂપમાં વસ્તુના બોધ પછી જે તેમાં સંશય ઉદ્દભવે છે તેને દૂર કરવાની એક પ્રકારની બુદ્ધિનીચેષ્ટા હોય છે, તેનું નામ “ઈહા છે. દા. ત. દૂરથી કઈ ઊંચી વસ્તુનું જ્યારે દર્શન થાય છે, ત્યારે આ કંઈક છે, એવું સામાન્ય જ્ઞાન આપણને થાય છે. આ સામાન્ય જ્ઞાન પછી ફરી એમ વિચાર થાય કે આ સ્થાણું (હુઠું) છે કે પુરુષ છે, આનું નામ સંશય છે. આ સંશય પછી આ સ્થાણું હોવું જોઈએ અથા પુરુષ હોવા જોઈએ,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૩૧

Page #39

આ પ્રમાણે કોઇ એક તરફ વળતા બુદ્ધિના ચેષ્ટા થાય છે, તેનું નામ ઇહા છે.
ઇહા પછી જે વિશેષજ્ઞાન હૈાય તેનું નામ અવાય છે—અપેાહુ છે. પોતાના આકારથી ભિન્ન આકારને જ્યાં દૂર કરવામાં આવે તેને અપેાહ કહે છે. એ રીતે અપેાડુ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. દા. ત. જ્યારે એ જ્ઞાન થયું કે આ સ્થાણુ (હુઠ્ઠું) હાવું જોઈ એ. ત્યારે એવુ’નિશ્ચયરૂપે જે જ્ઞાન થાય છે કે આ સ્થાણું (ઠુંઠુ) જ છે, આનું જ નામ અપેાહ છે. માણુ શબ્દના અર્થ અન્વેષણ’ થાય છે. આ સ્થાણું જ છે, આ પ્રકારનું અપેાહુ નામે જે જ્ઞાન થઇ રહ્યું છે, તે આને લઈને જ થઈ રહ્યું છે કે અહીં વલ્લી (વેલ) આરાણ વગેરે જે સ્થાણુમાં રહેનારા ધર્મો છે, તે જ ઘટિત થઈ રહ્યા છે. આનુ નામ અન્વય છે. “તક્ષ્મણે તાપમન્વયઃ” આ અન્વયનુ લક્ષણ છે. ‘સ્થાણુ (હુંઠા) ના આધારે જ લતા વગેરેનુ આરહણ થાય છે. માટે જ એ સ્થાણુના ધર્મ બતાવવામાં આવ્યા છે. માણામાં ‘અન્વય’ ધર્મની પર્યાલાચના થાય છે. ગવેષણામાં કે વ્યતિરેક [અભાવ] ધર્મ ઉપર વિચાર કરવામાં આવે છે. દા. ત. એમ વિચાર થવા કે આ સ્થાણુ જ છે, પુરુષ નથી. કારણ કે પુરુષગત જે શિર કર્ણાયન વગેરે ધર્મો છે, તેઓની અહીં પ્રતીતિ થતી નથી. ‘તરૂલત્તયે તસવર્’ આ વ્યતિરેકનું લક્ષણ છે. જેમ અભયકુમાર સામ વગેરે નીતિના પ્રયોગ કરવામાં વિશેષ કુશળ હતા, તેમજ ઈહા, અપાતુ. માણુ, ગવેષણ વડે અર્થશાસ્ત્ર ઉપર વિચાર કરવામાં પણ વિશેષ હેાશિચાર હતા. (૩ત્તિયાજુ વેળાપ ધમ્મા પરિમિયા૬ ૨૩વિદ્દાપ યુદ્ધિપ સત્તે) ઔત્પત્તિકી, વૈનિયકી' કા અને પિરણામિકી આ રીતે ચાર પ્રકારની બુદ્ધિથી અભયકુમાર સંપન્ન હતા. જીવને પોતાની મેળે કોઈ પણ જાતના શાસ્ત્રાભ્યાસ વગર જે બુદ્ધિ ઉદ્દભવે છે તે ઓપત્તિકી બુદ્ધિ છે. આ બુધ્ધિીપહેલાં કોઇપણ વખત જોવામાં નહિ આવેલા, સાંભળવામાં નહીં આવેલા તેમજ અનુભૂતિના વિષયમાં નહિ આવેલા વિંષયને અનાયાસ સમજી લે છે. આ બાબતમાં રાહકનું દૃષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ થયેલ જ છે. ગુરુ વગેરેના વિનયથી પ્રાપ્ત કરેલ શાસ્રીય અના સંસ્કાર વડે જે બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેવૈનાયિકી બુદ્ધિ છે. આ વિષયને લગતા એ નૈમિત્તિક શિષ્યાના દૃષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે છે
કોઈ નગરમાં સરખી ઉમરના એ વિદ્યાર્થિ આ કોઈ નિમિત્તજ્ઞની પાસે નિમિત્તશાસ્ત્રના અભ્યાસાર્થે ગયા. તેમાં એક શિષ્ય વિનમ્ર હતા. ગુરુ તેને જે વાત શીખવતા તે તે વાતને બહુજ માનપૂર્વક ઘણા વિનય સાથે તે શીખતા હતા. વિદ્યા આપનારા ગુરુ જે વિષય તેને સમજાવતા તે તે વિષય ઉપર વારંવાર મનન કરતા હતા. તે વિષયમાં તેને કાઇ પણ જાતની શંકા હાય તા તે ગુરુની પાસે જઈ ને સવિનય તેનું સમાધાન કરતા હતા. બીજે શિષ્ય કંઇક અવિનયી હતેા ન તે તે કઇ વાંચતા અને ન તે કંઇ લખતા તેમજ ન ગુરુને તે કંઇ પૂછ્તા અને ન તે કોઇપણ જાતના વિચાર કરતા. હવે વિદ્યાઅભ્ યાસ કરી રહ્યા પછી આ બન્નેને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૩૨

Page #40

પિતાની આજીવિકા ચલાવવા માટે પરદેશ જવાનું થયું. જ્યારે તેઓ બહાર જઈ રહ્યા હતા ત્યારે માર્ગમાં ઈનગર પાસે સરેવરના કાંઠે આ બન્ને કાયા. એટલામાં એક ડેશીએકે જેનો પુત્ર ઘણા સમય પહેલાં વિદેશ ગયે હતો અને હજી પોતાને ઘેર પાછો ફર્યો ન હતા–તેઓને જેયા, તે ઘડો માથા ઉપર મૂકીને પાણી ભરવા આવી હતી. તે ડોશીએ તેઓને વિદ્વાન સમજીને એમને પિતાના પુત્રનું કુશળ પૂછ્યું પ્રપન પૂછતાની સાથે જ વૃદ્ધાના માથા ઉપરથી પાણીને ઘડો પડી ગયેછે,એ જોઈને અવિનીત શિષ્ય ઝડપથી કહ્યું કે હે વૃદ્ધ ! તારો પુત્ર તે વિદેશમાં મરણ પામે છે, તું હવે કેના કુશળની વાત પૂછે છે, આ પ્રમાણે તેનું વજપ્રહાર જેવું કાર્ણક, તીક્ષ્ણ, અન્તઃકરણને વીંધનારૂં, પુત્રમાણુ રૂપવચન સાંભળીને તે બેભાન થવાની જ હતી તેટલામાં બીજા વિનયશીલ શિવે વિચારીને કહ્યું કે ભાઈઆવું ન બેલે એને પુત્ર તો અત્યારે ઘેર આવી પહોંચે છે. આમ કહીને પછી તેણે તે ડેશીને કહ્યું કે મા! તમે સત્વરે ઘેર જાઓ. તમારે પુત્ર ઘેર આવી ગયું છે. તેનું મો જોઈને તમે ખૂબ જ આનંદ અનુભવો. આ રીતે વિનયી અને વિચારક શિષ્યના વચન સાંભળીને તેણે જાણે કે નવી ચેતનાન મેળવી હોય, તેમ તે તરતજ પિતાને ઘેર ગઈ અને ઘેર પહોંચતાં જ ત્યાં તેણે એક લાખ રૂપિયા કમાઈ આવેલ પિતાના પુત્રને જોયો. જોતાંની સાથે જ તેનું હિયું આનન્દથી તરબોળ થઈ ગયું. પ્રસન્ન થતી તે બહ કીમતી ભેટ લઈને તે જ તળાવને કાંઠે ફરી આવી આવીને તેઓ બન્નેને તેણે પૂછ્યું “ભાઈ. તમે આ બધું કેવી રીતે જાણ્યું ?” એ સાંભળીને અવિમુખ્યકારી [અવિચારી શિવે કહ્યું-“મા! પ્રશ્ન કરતાંની સાથે જ તમારા માથા ઉપરથી ઘડે પડીને ફૂટી ગયે, ત્યારે મને થયું કે જે રીતે આ ઘડો ઓચિંતે પડીને ફેટી ગયે, તે રીતે તમારો પુત્ર પણ મરણ પામ્યું હશે. “વિમૃણ્યકારીએ [વિચારકે] પિતાની વાતના સમર્થનમાં કહ્યું કે “મા! પ્રશન કરતી વખતે તમારે ઘડો જમીન પર પડે અને તેનું પાણી સરોવરના પાણીની સાથે મળી ગયું તે એ ઉપરથી મેં જાણ્યું કે જે પ્રમાણે આ ઘડાનું પાછું આ સરોવરના પાણીની સાથે મળી ગયું છે, તે જ પ્રમાણે તમારે પુત્ર પણ તમને જલ્દી મળવો જોઈએ. આ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૩૩

Page #41

પ્રમાણે વાત જાણી તેડેશીએ અવિમૃશ્યકારીના જ્ઞાનની ખૂબ ઝાટકણી કાઢી. અને તે પછી વિચારશીલને ખૂબ કીમતી ભેટ અને સેંકડો આશીર્વચને આપ્યાં. પિતાના સાથીનું આ રીતે દેવ દુર્લભ સન્માન અને અવિમુશ્યકારી ખૂબ જ દુઃખી અને તેણે પિતાનાં મનમાં વિચાર કર્યો કે મેં વિદ્યાગુરુ પાસેથી વિદ્યાભ્યાસ તે કર્યો છે પણ વિનય રહિત હોવાને લીધે વિદ્યા સારી પેઠે મારામાં ફળવતી થઈ નથી.” વિનયશીલ વિમૃથ્યકારી શિષ્ય વિચાર કર્યો કે “વિનયાદિથી જે વિદ્યા ગુરુ પાસેથી મેળવી છે, તે મારામાં સવિશેષ વિકાસ પામી છે. ખરેખર મારા ઉપર વિદ્યાગુરુને બહુ ભારે ઉપકાર થયું છે.” આ રીતે વારંવાર વિદ્યાગુરુના ઉપકારનું સ્મરણ કરતાં સારી પેઠે વિદ્યાપ્રચાર કર્યો. આ પ્રચારથી લોકોમાં અમૃત જેવી તેની ખ્યાતી વધી. અનુક્રમે જ્યારે તે આત્મવિદ્યાની સાધના કરતાં કરતાં કલ્યાણપથને પથિક બન્યા ત્યારે અનન્ત જનમમરણના પણ તેણે અંત કર્યો. આ દષ્ટાન્ત લખવાનું પ્રયોજન એ છે કે એકી સાથે અભ્યાસ કરવા છતાં પણ વિનીત માણસમાં જ વિદ્યા સફળ થાય છે, અને બધા શાનું રહસ્ય પણ તે જ આત્મામાં પ્રકટે છે, કે જે આત્મા વિનમ્ર હોય છે. નમ્ર માણસ જ વિદ્યાના પ્રભાવથી આ લેકમાં પિતાની રચના વડે શાસ્ત્ર વગેરેનું રહસ્ય બતાવે છે, અને આત્મવિદ્યાને મેળવીને અંતે સ્વપિતાનું અને પર [પારકાનું કલ્યાણ સાધવામાં સમર્થ થાય છે. આ બુદ્ધિ વિષે બીજા પણ અનેક દષ્ટાનો છે. જે અહીં ગ્રન્થ વિસ્તારના ભયથી લખ્યા નથી. કૃષિ, વાણિજ્ય વગેરે વ્યવસાયના કર્મોથી જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. તે કામિની બુદ્ધિ છે.
એના માટે કૃષિવલ [ખેડૂત અને ચેરનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે –
વાણિજ ગામમાં કેઈ એક વાણિયાના ઘેર રાતના વખતે એક ચેરે કમળના આકાર જેવું બાકોરું [ખાતર પાડ્યું. સવારે લેકોએ એ જોઈને ચિરના બહુ ભારે વખાણ કર્યા. તેઓ કહેવા લાગ્યા–“જુઓ, ચેરે આમાં કેવી હાથકારીગરી બતાવી છે. કમળના આકાર જેવું કેવું સરસ બાકરૂં [ખાતર પાડયું છે. “વખાણ કરનારાઓની વચ્ચે ચેર પણ છુપાઈ રહ્યો હતો. પિતાના આ જાતના વખાણ સાંભળીને તે બહુ ભારે ખુશ થઈ રહ્યો હતો. આ ટેળામાં એક ખેડૂત પણ હતો. જે આ પ્રમાણે કહેવા લાગે કે-“આમાં નવાઈની શી વાત છે. જેને જ્યાં અભ્યાસ હોય છે, ત્યાં તેને કંઈ પણ અઘરૂં હેતું નથી. બધું તેને માટે સરળ હોય છે, ખેડૂતની આ પ્રમાણે વાત સાંભળીને ચિરના હૃદયમાં ભારે રોષ પ્રકટયો, અને રાત્રે ચાર ખેતરમાં ખેડૂ તેની પાસે જઈને બોલ્યા કે–“દુષ્ટ ! અહીં હું તને મારવા આવ્યો છું. કેમકે તે મારા કમળના જેવા આકારવાળા બાકોર ના વખાણ નથી કર્યા. ખેડૂતે ચોરની આ વાત સાંભળીને કહ્યું-“ભાઈ! તને મેં શું ખોટું કહ્યું મેં તે તને એમજ કહ્યું કે જે વિષયમાં જે સારે અભ્યાસ હોય તે વિષય તેને માટે સરળ હોય છે. તે વિષયની બાબતના ગમે તે કામમાં તેને કેઈ પણ જાતની મુશ્કેલી નડતી નથી. જુઓ,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૩૪

Page #42

આ મગના દાણાને તમે કહો તે પ્રમાણે હું ઊંચે ઉછાળીને પાડી શકું છું. બોલો, એમને હું કેવી રીતે પાડું. એમનું મેં ઊંચું રહે એવી રીતે અથવા નીચું રહે એવી રીતે, અથવા ત્રાંસું રહે એવી રીતે પાડું?” ખેડૂતની વાત સાંભળીને ચારે પિતાનું વસ્ત્ર નીચે પાથરીને કહ્યું–“આના ઉપર મગના દાણુને તું એવી રીતે પાડ જેથી બધા દાણાનું મેં નીચે રહે.” ચિરની આ વાત સાંભળીને ખેડૂતે તે જ પ્રમાણે કર્યું. આથી ચાર ભારે ખુશ થયે. બન્નેને પોતપોતાના કામમાં આ પ્રમાણે સફળતા મળી તે કર્મજા બુદ્ધિના પ્રભાવથી જ. એ જ રીતે જ્યાં રત્નપરીક્ષણ થાય છે. ત્યાં સાવ અંધારું હોવા છતાં રાતના સમયે (રત્નપરીક્ષક) રત્નની પરીક્ષા કરી આપે છે. રાત હોવા છતાં ધાબી જેનું જે લુગડું હોય છે, તેને સ્પર્શીને જ જાણી જાય છે કે આ આનું લૂગડું છે. અને તેને આપી દે છે. એજ રીતે બીજા કેટલાંક ઉદાહરણો આ બુદ્ધિ વિષે કહેલાં છે.
જેમ જેમ આયુષ્ય વધતું જાય છે, અથવા આત્મપરિણતિ વધતી જાય છે, તેમ તેમ અભ્યદય અને મોક્ષની તરફ જીવની જે બુદ્ધિ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ હોય છે, તે બુદ્ધિનું નામ પરિણામિકી’ બુદ્ધિ છે.
આ બુદ્ધિ વિષે સ્થવિરનું દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે.
એક નગરમાં મણિધર (સાપ) રહેતો હતો. તે જ્યારે ઝાડ ઉપર ચઢતો હતો, ત્યારે પિતાનાફણના મણિને ઝાડના એક ખૂણામાં મૂકતે, અને પછી તેના અજવાળામાં ઝાડ ઉપર ચારે બાજુ ફરીને પક્ષીઓના ઈડાઓનું દરરોજ ભક્ષણ કરતો હતો. એક દિવસ પક્ષીઓએ સંપીને તેને સામને કર્યો. બન્ને પક્ષમાં ઘમસાણયુદ્ધ જામ્યું આખરે પક્ષીએાએ ચાંચ અને પગના પ્રહારથી તેને ઘાયલ કરીને ઝાડ ઉપરથી નીચે પાડ્યું. પડતાંની સાથે જ તે મરણ પામે. ઝાડ નીચે એક કૂ હતું. તેનું પાણી ઝાડ ઉપર મૂકેલા મણિના પ્રકાશવડે લાલરંગવાળું લાગતું હતું, પણ જ્યારે તે પાણી કૂવામાંથી બહાર કાઢવામાં આવતું ત્યારે તે કેળું જ લાગતું હતું આ જોઈને કોઈ છોકરાએ પોતાના ઘરડા પિતાને આ બધું કહ્યું. તે સાંભળીને તરત જ તે ઘરડે પિતા ત્યાં આવ્યું અને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૩૫.

Page #43

પિતાની બુદ્ધિ વડે એને નિર્ણય કરીને તે એ નિશ્ચય ઉપર આવ્યું કે આ કુવાની નજીક ના પ્રદેશમાં મણિ મૂકેલ છે. તેણે શીધ્ર મણિ ત્યાથી ઉપાડી લીધું. આ રીતે પિતાની બુદ્ધિના પ્રભાવથી ઐહિક વૈભવશાલી (માલદાર) થતાં તેને વાર ન લાગી.
મોક્ષફળના વિષે ખડગિ દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે –
એક ગામમાં કોઈ એક શ્રાવક રહેતો હતો. ધર્મગુરુએ વારંવાર તેને ધર્માચરણ તરફ વાળવા માટે ઉપદેશ આપે, પણ એટલે તે મહાધ હતું કે ધર્મનું નામ સાંભળીને તેને ગભરાટ થતું હતું. અંતે તે મરણ પામે, અને જંગલમાં ગેંડાના પર્યાયથી જન્મ પામે. જંગલમાં જ્યારે કોઈ પણ મુસાફર પસાર થતું ત્યારે તેને તે ચારે બાજુથી ઘેરીને શિંગવડે મારી નાખતું હતું, અને શિકારને શેતે. દરરોજ તે રસ્તે રેકીને જ પિતાના શિકારની ધ્યાનમાં બેસી રહેતો હતો. કોઈ વખતે તે જંગલના રસ્તેથી ધર્મશ” નામે આચાર્ય પોતાની શિષ્યમંડળની સાથે પસાર થતા હતા તેમની બગલમાં રજોહરણ હતું. પાત્રોની ઝોળી હાથમાં હતી. સદેરક મુખવાસ્ત્રિકા મેં ઉપર બાંધેલી હતી. ષટકાય જીના રક્ષણ માટે તેઓ સદા તૈયાર રહેતા હતા. ખડગીએ (ગુંડાએ) જંગલના રસ્તેથી આવતા આચાર્યને જોયા કે તરત જ તેમના તપના પ્રભાવથી તે ત્યાં જ રોકાઈ ગયે, અને તેમને મારવામાં અસમર્થ બની ગયે. આ પ્રમાણે પિતાનું અસામર્થ્ય જોઈને–તે એક નજરે મુનિ તરફ જોતાં ત્યાં જ ઉભે રહ્યો. ત્યાં ઊભાં ઊભાં જ તેને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. તેણે વિચાર કર્યો-“આ મારા પૂર્વભવના ગુરુ છે. એમણે મને તે જન્મમાં વારંવાર ધર્માચરણની પ્રેરણા આપી છતાં હું એટલે બધા કમનસીબ હતો કે મારા જીવનકાળમાં હું ધમને શરણે થયે નથી. આ કારણને લીધે જ હું આજે આ નિકૃષ્ટ (ખરાબ) પર્યાય (નિ)માં જન્મ્યો છું. આ રીતે વિચાર કરીને પિતાની દુરવસ્થા સુધારવા માટે તેણે ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન સંથારાનું શરણ સ્વીકાર્યું. આખરે જ્યારે તે મરણ પામે ત્યારે તે ભકત પ્રત્યાખ્યાનરૂપ તપના પ્રભાવથી સ્વર્ગમાં દેવ થયે. ત્યાંની સ્થિતિ પૂરી કરીને તે ત્યાંથી આવીને મનુષ્યજન્મ પામ્યા. આ જન્મમાં તે તપ-સંયમને આરાધીને અંતે મેક્ષ સુખ મેળવ્યું. આ બુદ્ધિને લગતાં અનેક બીજાં દૃષ્ટાંતો પણ પ્રસિદ્ધ છે.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #44

અભયકુમાર કે ચરિત્ર કા નિરૂપણ
આ પ્રકારની બુદ્ધિઓથી સંપન્ન થયેલ તે અભયકુમાર (free or बहुसु कज्जेसु कुटुंबेसु य मंतेमु य गुज्झेय रहस्सेसु य निच्छ एमु य आपुच्छणिज्जे पडिपुच्छणिज्जे मेढीपमाणं आहारे आलंबणं चक्खू मेढीभूए पमाणभूए आहारभूए आलबणभूए चक्खूभूए सव्वकजसु सव्व. મૂરિયાપુ દ્રપાઇ વિરૂowવયા જ્ઞાવિતp યાવિદોથા) શ્રેણિક રાજા પ્રચુર (પુષ્કળ) કાર્યમાં, સેના, કેષ, કાષ્ઠાગાર વગેરે સંબંધી અનેક પ્રકારના કર્તવ્યમાં, કુટુમ્બમાં સ્વ પિતાના) અને પર (પારકાના) ના પરિવારોની બાબતમાં મંત્રમાં કર્તવ્યના નિશ્ચય માટે કરેલ ગુણમંત્રણ ના વિષયમાં, ગુહ્યોમાં, લજાવડે છુપાવવા ગ્ય વ્યવહારોમાં રહસ્યોમાં પ્રચ્છન્ન વહેવારોમાં, નિશ્ચયમાં, જે કરવા માટે સારી રીતે નિશ્ચિત કરેલ કર્તવ્ય છે તેમાં, આ પ્રચ્છનીયમાં, એકવખત પૂછવા
ગ્ય કામમાં, પરિપ્રચ્છનીયમાં, વારંવાર પૂછવાયેગ્ય કામમાં (તે) મેઢી સ્વરૂપ હતો એટલે કે આધારસ્તંભ જેવો હતો, પ્રમાણુસ્વરૂપ હતા, આધારસ્વરૂપ હતા, આલંબન સ્વરૂપ હતું, ચક્ષુસ્વરૂપ હતું, મેધી જે હતે, પ્રમાણ જેવું હતું, આધાર જે હતો, આલંબન જેવો હતો, ચક્ષુ જે હતો. તેમજ નિશ્ચિતપણે કરવા ગ્ય કામમાં અને સંપૂર્ણ કાર્યને સંપાદક અથવા સંચાલક અને દૂત વગેરેથી માંડીને ન્યાયાધીશ સુધી દરેક માણસમાં એણે વધારેમાં વધારે વિશ્વાસ જમાવ્યો હતો. એ સારી રીતે વિશ્વાસુ બની ગયું હતું. રાજ્યના બધા વહીવટ કરનારાઓ પોતપોતાના વિષયમાં એની સલાહ લેતા હતા, બીજું વધારે શું કહી શકાય. તે એક રીતે રાજ્યના વહીવટ કરનાર જ માનવામાં આવતા હતા. “મંત્ર ગુપ્ત અને રહસ્ય” આ પદેના અર્થમાં સમાનતા નથી અર્થમાં તફાવત છે. તે આ પ્રમાણે છે –જે વિચારોમાં દેશ અને રાજ્ય વગેરેના માટે હિતનું ચિન્તન એકાન્તમાં કરવામાં આવે છે, તે વિચારો “મંત્ર છે. જે વિચારમાં પરસ્ત્રીગમન વગેરે ખરાબ કામે તેમજ ઘરના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૩૭.

Page #45

દોષને દૂર કરવા માટે એકાંતમાં જે ચર્ચા કરવામાં આવે છે, તે વિચાર ગુહ્ય છે. ધર્મ, લેક અને નીતિ વિરુદ્ધ જે સૌથી ખરાબ વ્યવહાર છે, તે વ્યવહારની સામે પ્રતિકારના માટે જે વિચારો એકાંતમાં કરાય છે, તે વિચારો ‘રહસ્ય કહેવાય છે.
મેઢી–(મેધિ-) ખેડૂતે ઘઉં વગેરે અનાજ ઉપર હાલણું કરે છે, ત્યારે તેઓ અનાજના ઢગલાની વચ્ચે એક લાકડીને થાંભલે રેપે છે અને તેમાં હરોળમાં બળદે જોડીને તે ઢગલા ઉપર ચલાવે છે. તેથી ઘઊં અને “ભૂ” બને ખૂદાઈને જુદાજુદા થઈ જાય છે. તે જેમ પશુઓને ફરવામાં ખાસ અવલંબ તે મેધિ (થાંભલો) હોય છે, તે જ પ્રમાણે આ અભયકુમાર પણ રાજાને માટે પોતાના રાજકુટુંબરૂપ સ્થાનમાં આલંબન (આધાર)રૂપ હતા. મતલબ એ છે કે એના આધારે જ આખા રાજકુટુંબની સ્થિતિ હતી. એ પ્રમાણ સ્વરૂપ હતા, એનો અર્થ એ છે કે જેમ પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણ ઉપાદેય પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ અને હેય પદાર્થોથી નિવૃત્તિ કરાવે છે, તેમજ સંશય વગેરેથી મુક્ત થઈને જેમ તે પદાર્થોના પરિચ્છેદક હોય છે, તે જ રીતે અભયકુમાર પણ ઉપાદેય પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરાવતા હતા અને હેય (ત્યજવા ગ્ય) પદાર્થોથી હમેશાં દૂર રહેતા હતા. અને રાજ્ય સંબંધી દરેક બાબતમાં તે નિઃશંક થઈને વર્તતા. હતા. એ “આલમ્બન સ્વરૂપ હતા. એને અર્થ એ છે કે દેરી થાંભલા વગેરેની જેમ આ આફતરૂપ કૂવામાં પડેલા માણસને ઉદ્ધાર કરનાર હતા. એ આધાર સ્વરૂપ હતા. એને અર્થ એ થાય છે કે એ આધાર બનેલ હતા. આધાર અને અવલમ્બન બન્નેમાં તફાવત છે. જેની મદદવડે માણસ પોતાની ઉન્નતિ સાધે છે, તથા સ્વરૂપવસ્થા મેળવે છે, તે આધાર છે, અને જેની મદદથી માણસ આ ફતેને તરી જાય છે, તે અવલખન છે. બધા માણસના સંપૂર્ણ વ્યવહારોને બતાવનાર હતા, માટે જ એ ચક્ષુસ્વરૂપે કહેવામાં આવ્યા છે. આ પાંચ બાબતોને સ્પષ્ટ કરવા માટે જ સૂત્રકારે ઉપમા વાચક “ભૂત પદ દરેકપદની આગળ મૂકે છે. (ળિયat रज्जं च रटुं च कोसं च कोट्ठागारं बलं च वाहणं च पुरं च अंतेउरं च સંયમેવ રમવાને ૨ વિરુ) આ અભયકુમાર શ્રેણિક રાજાના રાષ્ટ્ર, કેશ, કેષ્ઠાગાર, બલ (સેના), વાહન, પુર, અન્તઃપુર (રાણીવાસ) આ પ્રમાણે સપ્તાંગ સમુદાયરૂપ રાજ્યની સારી પેઠે પોતાની જાતે દેખરેખ રાખતા અને પોતાને વખત પસાર કરતા હતા. “રાષ્ટ્ર’ શબ્દનો અર્થ દેશ છે. કેષ શબ્દને અભિપ્રાય ધનને ભંડાર છે. અનાજના કોઠારનું નામ કોઠાગાર છે. હાથી, ઘોડા, રથ અને પાયદળના સમૂહનું નામ “સૈન્ય” છે. પાલખી વગેરેના ભારને ઉઠાવનારા ખચ્ચર ગધેડા વગેરેનું નામ “વાહન” છે. રાજકુટુંબની સ્ત્રીઓ-રાણીઓ-જ્યાં રહે છે, તે જગ્યાનું નામ અન્તઃપુર છે. અહીં જે “ચ” શબ્દ આવેલ છે, તે રાજ્યના બીજા અનેક પ્રકારે હોય છે, તે બધાને સૂચક છે સૂત્ર કા.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્ર: ૦૧
૩૮

Page #46

ધારિણીદેવીકા વર્ણન
“તમ હું સેળિયક્ષ રન્નો ત્યાદિ-
ટીકા-(તÆ Ñ મેનિમ્સ રમ્નો) તે શ્રેણિક રાજાને થાળી નામ કેવી હોરા) ધારિણીનામે પટરાણી હતી. (નાય સેવિHળો છુટા નાવ વિપર) અહીં જે ધ્યાવત્’ શબ્દના પ્રયોગ થયેલ છે, તે રાણીના રૂપવન રૂપ જે આ પાઠાન્તર છે, તેને સૂચવે છે. તે પાયાન્તર આ પ્રમાણે છે-મુમાનિયા અઢોળવંવિત્થિતરીરા लक्खणर्वजणगुणोववेया माणुम्माणप माणसुजाय सव्वंगसुंदरंगी ससि સોમાના જંતા ગતિ' આના અર્થ આ રીતે છે કે રાણીના હાથ પગ અને વિશેષ કામળ હતા. તે બધા લક્ષણોથી પૂર્ણ અને સ્વરૂપવતી હતી. ધન આયુષ્ય વગેરેને સૂચવનારી શુભરેખાઓવડે તેમજ ઉત્તમ મશા તલ વિગેરે ચિન્હા વડે તે સ’પન્ન હતી. તે માન, ઉન્માન તેમજ પ્રમાણ યુકત હતી. તેના શરીરની કાંતિ નિêળ હતી. તેનું દન હૃદયમાં પ્રેમ પ્રકટાવનારૂ હતું. તેનુ રૂપ રમણીય હતુ. મુઠ્ઠીમાં માય તેટલેા ત્રણ રેખાવાળા તેને કિટ ભાગ (કેડ) હતા. તેનું મુખ શરણાલીનચન્દ્ર જેવું સૌમ્ય તેમજ નિર્માંળ હતું. કપાલ મંડલ કુંડલાની અથડામણુ વડે હમેશાં શોભતા હતાં, કપાલેા ઉપર તે કસ્તૂરી વગેરેની રેખાએ મનાવતી તે કુંડલાની અથડામણથી લુછાઈ જતી હતી, તેથી કપાલ ઉપર વધારે લાવણ્યની રૂપરેખા પ્રકાશતી હતી, એથી તે વધુ આકનારી થઈ જતી હતી. તે હંમેશ સેાળ શણગારે (ધરેણાએ) પહેરીને રહેતી હતી, તેથી તેના વેશ (રૂપ) અત્યાધિક સુંદર લાગતા હતા. સુંદર ગતિથી હસવાથી, ખાલચાલથી, આંખાની ચેષ્ટાઓ સાથે સરસ સંભાષણથી તે એવી પુનીત હતી કે તેના જેવી લાકવહેવારમાં બીજી કોઈ પણ પટુ નહિ હતી. તે દનીય હતી, અભિરૂપ હતી, પ્રતિરૂપ હતી, અને રાજાને સૌથી વધુ પ્રિય હતી, અહીં પણ જે આ ખીન્ને ધ્યાવત્’ શબ્દ આવ્યા છે, તે આ પાઠને સૂચવે છે.શૈતાનિયા મનુના ફત્યાદિ – આ શબ્દોના અર્થ આ પ્રમાણે છેઃ—મનને આકર્ષક હાવાથી રાજાને તે કાન્ત હતી. અખ’ડ પ્રેમની તે વિષયભૂત હાવાથી રાજાને પ્રિય હતી, રાજાના મનને તે પ્રસન્ન કરનારી હોવાથી તે મનાર હતી. રાજાના મનને તે અનુકૂલ હાવાથી તે મનેાગત હતી. સુંદર નામવાળી હાવાથી તે સુનામધેયા હતી. વિશ્વાસ મૂકવા ચેાગ્ય હાવાથી તે વૈવાસિકી હતી.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૩૯

Page #47

તેના વડે ગમે તે કામ થતુ, તે બધાને માન્ય ગણાતું હતું, એટલા માટે તે સમાન્યા હતી. ઘણા માણસા દરેક કામ કરવા માટે તેને પૂછતા હતા, એટલા માટે તે બહુમતા હતી. ચાગ્ય અને સારા કામેામાં તે અનુમતિ આપતી હતી, તેથી તે અનુમત હતી, અથવા તે પતિને અનુકૂળ હતી, કદાચ પતિ તેને નારાજ પણ કરતા હતા, છતાં તે તેમના વિરુદ્ધ થતી ન હતી. બહુ કિંમતી ઘરેણા વગેરેના કડિયાના જેવી એ ગણાતી હતી, કેમકે એનામાં અનેક મહાન સદ્ગુણ્ણાના ભંડાર ભરેલા હતા. જેમ તેલનું વાસણ વધારે સાવચેતીથી સુરક્ષિત રાખવામાં આવે છે, તેમજ તે પણ રાજાથી હમેશાં રક્ષાએલી રહેતી હતી. ઘણા કીમતી વસ્ત્રોથી ભરાએલી પેટી જેમ સારી રીતે સ્વીકારવામાં આવે છે તેમજ રાજા વડે એ પણ સારી રીતે સ`ભાળથી પરિગૃહિત રહેતી હતી. ઈન્દ્રનીલ વગેરે રત્નાથી ભરેલી પેટી જેમ સુરક્ષિત તેમજ સારા સ્થાને મુકાય છે, તેમજ આ રાણી પણ રાણીવાસમાં સારી રીત દેખરેખમાં રહેતી હતી. કારણકે એ ઠંડી, ગરમી વગેરેથી બાધિત ન થઇ જાય. એને દશ, મશક, સાપ વગેરે ઝેરીલા જન્તુએ કષ્ટ ન આપે. વાતિક, ઐત્તિક, લૈષ્મિક તેમજ સાન્નિપાતિક વગેરે અનેક જાતના રોગ અને આતંક (શૂલ વગેરે) એને પીડિત ન કરે આ વિચારથી એ રાજા વડે રાણીવાસમાં રક્ષાએલી હતી. આ જાતના વિશેષણાથી સંપન્ન તે ધારિણી દેવી શ્રેણિક રાજાની સાથે પ્રસન્ન થઈ ને સમય પસાર કરતી હતી. "સૂ. પા
ધારિણીદેવીકે સ્વપ્નો કા વર્ણન
तणं सा धारिणी देवी इत्यादि
ટીકા (તÇÑ) ત્યારબાદ (મા ધરળી લેવી) તે ધારિણી દેવીએ (અન્નયા જ્યારું) કોઇ વખતે (ZT ETC) ઉત્તમ મહેલમાં (તંત્તિ તામિળત્તિ) જે શય્યા પુણ્યશાલી પુરુષોને સૂવા ચાગ્ય હાય છે, તેમાં સૂતેલી રાણીએ ગજ [હાથી]નું સ્વપ્ન જોયું. તે મહેલ (મુિિહટ્ટજીનમંદિવનુ યષયચમાજभंजिय उज्जलमणि कणगरयणथूभियचिडंकजालद्धचंद णिज्जूह कंत रकणिपालिચંત્તાજિયાષિમત્તિ જિ) મજબૂતી અને સ્થૂલતા માટે દ્વેષ પદા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૪૦

Page #48

વડે સારી રીતે છ છ કાષ્ઠ ખંડેથી સંયુકત કરેલ છે, તેમજ તે ખૂબ મનેણ છે, ઘસેલા હોવાથી તે સરસ સુંવાળા છે, યથા સ્થાને તેમની સારી રીતે રચના કરવામાં આવી છે, અને તે વિશેષ આકાર પ્રકારથી સંપન્ન છે. આ થાંભલાઓ ઉપર પૂતળીઓ એવી ઉત્તમોત્તમ રીતે કરેલી છે કે જાણે તેઓ તેમાથી બહાર નીકળતી હોય. અહીં જે નાની છત્રીઓ છે, તે સ્વચ્છ મણિ, વર્ણ, મરકત, વજ, ઈન્દ્રનીલ, વૈર્ય વગેરે રત્નની છે. આમાં કપત પાલિકાઓ તેમજ છિદ્રવાળા વિશેષ પ્રકારના ગવાક્ષો. (ગેખલા) પણ બનેલા છે. એના પગથિયા ઊર્ધચન્દ્રાકારવાળા છે. નિસ્પૃહકઅર્થાત દરવાજાની ડાબી અને જમણી બાજૂ બહાર નીકળેલા દ્વાર ઘોડલા છે, જેમના મુખ રત્નજડિત છે. આમાં પાણી બહાર કાઢવા માટે જેનાલી (મરી) છે, તે સિંહ વગેરેના મેં અને પૂંછના આકાર જેવી છે. દરેક જગ્યાએ અહીં માછલી મગર વગેરે ચીતરવામાં આવેલાં છે. અર્થાત્ આ શયનકક્ષમાં માછલી અને મગરના આકારવાળા વિચિત્ર ચિત્ર દોરેલાં છે. તેના ઉપર ચન્દ્રશાળા છે. (રાધાકવઘourgv) શયનાગારની ધોળાઈ સરસ, જાતજાતના રંગ યુક્ત અને સ્વચ્છ ગેરિક વગેરે ધાતુઓ ઉપલ, દગ્ધપાષાણુ અને પીળી માટીથી થઈ રહી છે. (વારિો ન ઘટ્ટમ) બહારથી આ શયનાગાર સાફ સફેદ માટી વગેરેના મૃદલેપ વડે વેત થઈ રહ્યો છે. લીસા પથ્થર વગેરેથી ઘસાએલું હોવાથી એ ખૂબ જ ચમક્તા અરીસા જેવું બનેલું છે. (fમત્તર વાઘાનિધિશ્વર) આ મહેલમાં બધે પ્રેક્ષકેના મન અને આંખને ગમે એવા ચિત્રપશપક્ષી તેમજ માણસ વગેરેની આકૃતિઓ બનેલી છે. (નાવપંજuTમળવળ દિમત) આ શયનાગારનું આંગણું અનેક જાતના કૃષ્ણ, નીલ, પીત, રકત તેમજ તરંગના ચન્દ્રકાંત સૂર્યકાન્ત વગેરે મણિઓ અને ઈન્દ્રનીલ, મરકત વજ, વિર્ય વગેરે રત્નનું બનેલું છે. (ggઝારવરસ્ત્રી જાનુનાફ રોજિરિત) આમાં જે તાણેલે ચંદરે છે, તે કમળના જેવા આકારવાળી લતાઓ, પુષ્ય પ્રધાન વલ્લરીઓ અને ઉત્તમોત્તમ ચમેલી વગેરેની લતાઓથી ચિત્રિત થઈ રહ્યો છે. (લંકળ-વા-નવાસ-મુવિન્મય ઘટિનિવારણ સદંતારમા) એના દ્વારભાગમાં મૂકેલા માંગલિક કલશે ઉત્તમ સુવર્ણના બનેલા છે, તેમજ તેમના મેં ઉપર સારી રીતે વિકસિત કરેલા કમલે મૂકવામાં આવ્યાં છે. (પુરાતળિમુત્તામવિવાર) એની દ્વારશોભા ખૂબજ ઝીણુ સેનાના સૂત્રમાં ઝૂલતી મણિ મુકતાઓની માલાવડે કરવામાં આવી છે. (સુગંધવામુકમ પરવર) એમાં શય્યાની રચના સુવાસિત અનેક પ્રકારના રંગવાળા ફૂલે વડે તેમજ સુકમળ અતૂલ (આકડાનું ૩) વગેરેથી કરવામાં આવી છે. (HMપિયે નિદ) આ શયનઘર એટલું બધું
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
४१

Page #49

થાય છે.
આનંદનું સ્થળમય લાગતું હતું કે, જ્યાં બેસવાથી મનને પરમ સુખની જ પ્રાપ્તિ (कप्पूर लवंगमलय चंद णकालागुरुपवरकुंदुरुक्कतु कघूबडज्ंत सुरभि મધમવંતનુંયુ યામિામૈં) અહીંનુ વાયુમંડળ હમેશાં ખાળવામાં આવેલ કપૂર લવિંગ, મલય ચંદન, કાલાગુરુ, પ્રવર કુન્નુરુષ્ક (એક ગન્ધદ્રવ્ય વિશેષ) તુરુષ્ક, લેખાન અને ધૂપથી સુગ ંધિત રહેતું હતું. (મુળધવધિ) આથી આ શયનાગાર અનેક જાતના પુષ્પો અને સુવાસિત દ્રવ્યે વડે સુગ ંધિત થયેલું જણાતુ હતુ અને એથી જ આ શયનગૃહ સુગ ંધિત પદાર્થની ગોળીના જેવું લાગતું હતું. (નળિજિરવળ ચિંધારે) ત્યાં તદ્દન અંધારૂ નથી, કારણકે તે અનેક જાતના મણિએના પ્રકાશવડે હમેશાં પ્રકાશમાન જ બનેલું છે. ( િવદુળા) એના માટે વધારે શું કહીએ. (શુદિ સુપર વિમાનવેલ્ટવિ) આ શયનાગાર ખધી દિશાઓમાં ચેામેર પ્રસરેલા ચમકતા પ્રકાશ પુંજથી તેમજ સૌઢ વગેરે પેાતાની વિશેષતાથી મહદ્ધિક બહુજ કીંમતી] દેવ વિમાનની પણ અવગણના કરતું હતું. અર્થાત્ તે પેાતાની પરમ શેાભાથી દેવાના વિમાના કરતાં પણ વધારે સુંદર શાલતું હતું. એવા શયનાગારમાં (તારિસiત્તિ) પુણ્યશાલીઓને શયન ચેાગ્ય શય્યામાં (āમિ) તે (સર્જનĒત્તિ) શય્યા ઉપર—સૂઇ રહી હતી. ( શય્યાનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે. ) (સાહિદિ) કે જે શરીરની લંબાઈના પ્રમાણુના આશીકાવાળી છે, (૩મો વિજ્રોયો) અને જેમની બન્ને બાજૂએ-માથા અને પગની તરફ નાના એ ઓશીકા મૂકેલાં છે, એથી જે (જુદો ઉન્ન!) અને ખાથી કઈક ઊંચી છે. અને (મો ચળ નમીત્તે) વચલા ભાગ થોડા ઊંડા છે. (ગંગાજળવાજીયા કામાજીસ) ગંગા નદીની રેતીની જેમ પગ મૂકતાંની સાથે જ તે થાડી નીચે દબાઈ જાય છે. આ પ્રમાણે એના ઉપર પગ મૂકવાથી એ પણ દબાઈ જાય છે. (ઉચય વોન યુનુ પદ્મવિજ્જો) ઉપરથી નીચે સુધી જે તતજાતના શ્રૃંગાથી મનાવવામાં આવેલાં અનેક પ્રકારના ચિત્રથી શણગારેલાં ક્ષૌમ અને દુકૂલના પટ્ટ (કપડા)થી ઢાંકેલી છે અત્યારના માણસના એક વાળથી સા (૧૦૦) તન્તુ બને છે, એવા ઝીણા રૂના તન્તુવડે અનાવવામાં આવેલા વજ્રનુ નામ ક્ષોમ' છે. અળસી વગેરેથી બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનુ નામ દુફૂલ છે, આ બન્ને વચ્ચેાને સાથે સીવીને જે એક જાતનું વસ્ત્ર તૈયાર કરવામાં આવે છે, તેનું નામ પટ્ટ' છે. ગુજરાતી ભાષામાં એને ખાળિયુ” કહે છે. આ (અર્થચ, મય, નવય, ત્ત, સિમ્વીર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૪૨

Page #50

જેના પગુથg અનુક્રમે જે શય્યા પૂળ વગરના મલય નવતક કુશકત લિમ્બ અને સિંહ કેશરવડે આવેષ્ટિત થયેલી છે. મલય દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ઝીણું દેરાઓ વડે બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનું નામ “મલયજ છે. વિશેષ પ્રકારના ઊન વડે બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનું નામ “નવતક” છે. એક દેશ વિશેષમાં બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનું નામ કુશકત છે. સિહ સટાના જેવા જટાવાળા જટિલ વસ્ત્રનું નામ સિંહ કેશર છે. એને ફારસીમાં “ગલી” કહે છે. આ બધા વસ્ત્રો તેના ઉપર એક ઉપર એક પાથરવામાં આવેલાં હતાં. (વિજયરાત્તા) ધૂળથી સેજ મલિન ન થઈ જાય એના માટે એક બીજું રજોનિવારક વસ્ત્ર ઢાંકવામાં આવેલું હતું. (તંદુથલંgg) સૂઈ જનારને ડાંસ-મચ્છર બાધિત ન કરે એટલા માટે તે સેજ ઉપર લાલરંગની એક મચ્છરદાની પણ તાણેલી હતી. () બહુજ સરસ હોવાથી આ શય્યા મનને આકર્ષાનારી હતી. (માજસૂરજૂરાવળ તુસ્ત્ર) હરણ વગેરેના ચામડાથી બનાવવામાં આવેલા વસ્ત્રનું નામ આજિનક, રૂથી બનાવવામાં આવેલ વસ્ત્રનું નામ રૂત” એક જાતની વિશેષ પ્રકારની સુંવાળી વનસ્પતિનું નામ “બૂર, માખણનું નામ “નવનીત” અને અર્ક (આકડા) વગેરેના રૂનું નામ “તૂલ છે. શય્યાને સ્પર્શ આ બધાના જેવો મૃદુ (કમળો હતો, અર્થાત્ આ શય્યા અતિશય માર્દવ ગુણવાળી હતી. (gazત્તાવરત્તારમયંતિ) રાત્રિના પહેલા પહેાર પછી અર્થાત્ રાત્રિને પહેલે પર પૂરો થતાં જ (કુરાના) અદ્ધિ નિદ્રાવસ્થામાં (દીનાળો) વારંવાર ઉંઘના ઝોકાં ખાતી તે ધારિણી દેવીએ (gf નટ્ટ) એક ખૂબ વિશાળ (17 ) સાત હાથ ઊંચા (રાટન) ચાંદીના ડુંગરના શિખર જેવા ખૂબ ઘેળા (લોન) પ્રશસ્ત (મારે) સવ સુન્દર (ત્રીજાતિ) કીડા કરતા (કંગાયના) બગાસું ખાતા તેમજ (ગળપદ્યાગ વસંત) આકાશમાંથી ઉતરતા (જં) હાથીને (ાદમાશ) મેં માં પ્રવેશતે જે સૂત્રમાં આવેલા “પૂર્વાત્રા ત્રાસન આ પદ એમ બતાવે છે કે રાતના પહેલા પહેરમાં જોયેલું સ્વપ્ન એક વર્ષમાં ફળ આપે છે અને બીજા પહેરમાં જેએલું સ્વમ આઠ માસમાં ફળ આપે છે, તથા નવમાસ અને સાડા સાત (ગા) દિવસ રાત જ્યારે પૂરા થાય છે. ત્યારે સંતતિને પ્રસવ થાય છે. સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં એજ વાત “ઉંમતં ચ કરીને કહેવામાં આવે છે – ના
સ્થાતિ એને આશય આ પ્રમાણે છે રાત્રિનાં પહેલા બીજા પહેરમાં જોયેલું સ્વપ્ન અનુક્રમે એક વર્ષ અને આઠ માસમાં ફળ આપે છે, તેમજ ત્રીજા પહેરમાં જોયેલું સ્વપ્ન છ માસમાં અને ચોથા પહોરમાં જોયેલું સ્વપ્ન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૩

Page #51

એક પખવાડિયામાં ફળ આપે છે. સવારે જોયેલું સ્વપ્ન તરત જ ફળ આપે છે. ‘મુખ્તનાગ’એ પદ એમ બતાવે છે કે ફક્ત સુષુતા અવસ્થા અથવા જાગ્રત અવસ્થામાં સ્વપ્ન નથી આવતા, પણ થેાડી જાગ્રત અને થાડી સુષુપ્ત અવસ્થામાં જ સ્વપ્ન આવે છે.
(વાવિજ્ઞાાં) સ્વપ્ન જોઇને (ત્તિયુદ્ધ)તે ધારિણી દેવી તરતજ જાગી ગઈ. સ્વપ્ન નવ પ્રકારના થાય છેઃ જે નીચે પ્રમાણે છે–૧ અનુભૂત, ૨ શ્રુત, ૩ ૪ ૪ પ્રકૃતિ વિકારજ પ સ્વભાવતઃ સમુદ્ભૂત ૬ ચિંતા સમુદ્ભૂત ૭ દેવતાદિ ઉપદેશાત્ય ૮ ધર્માંકમ પ્રભાવજ ૯ પાપોદ્રેક સમુર્ત્ય, આ બધામાં પહેલા છ પ્રકારોને લીધે જે શુભ અને અશુભ સ્વપ્ન આવે છે, તે નિરર્થક-નિષ્ફળ ડાય છે. બાકીના ત્રણ પ્રકાશને લીધે જે સ્વપ્ના આવે છે તે બધાં સત્ય હોય છે. માળાનું સ્વપ્ન, [અનેક જાતના સ્વમો આવવા આધિવ્યાધિજન્ય સ્વપ્ન, મળમૂત્ર વગેરેની બાધા જન્ય સ્વપ્ન, આ બધાં અર્થ વગરના કહેવામાં આવ્યાં છે. જે પ્રાણી ધરત હોય છે, જેની ધાતુ ઉપધાતુ સમ હેાય છે, જે સ્થિરચિત્ત હાય છે, જે જિતેન્દ્રિય હોય છે, જે દયાળુ ડાય છે, ઘણું કરીને તેના વડે જોવાયેલું સ્વપ્ન સફળ હોય છે.
ભાવા—એક દિવસની વાત છે કે ધારિણી દેવીએ ઉત્તમ શયનાગારમાં પાથરેલી શય્યા ઉપર સુપ્ત જાગ્રતાવસ્થામાં રાત્રિના છેલ્લા પહેારમાં આકાશમાંથી ઉતરતા એક વિશાળ ગજરાજને પેાતાના માંમાં પ્રવેશતા સ્વમમાં જોયા ॥સૂત્ર ૬॥
ધારિણીદેવી કે સ્વપ્ન કે ફલકા નિરૂપણ
तणं सा धारिणीदेवी इत्यादि
ટીકા (તણñ) ત્યાર બાદ (સા ધરિનીલેવી) તે ધારિણીદેવી (અયમેવાહવું) જ્યારે આવુ (કરા ં) પ્રધાન (વાળ) સુખદ (નિયં) ઉપદ્રવાને શાંત કરનાર (UR) વખાણુવા ચેાગ્ય (નંગરું) મંગલને સૂચવનાર તેમજ (સિરીય) સુશાલન (મા× સુમિળ) મહા સ્વમ જોઈને જાગ્રત થઈ ગઈ અને (૩ તુટ્ટા) ખૂબજ હર્ષી યુકત) બનીને મનસ્તાષ ધારણ કરતી (ચિત્તન્નાનંતિયા) મનમાં અત્યન્ત પ્રસન્ન થઈ અને મનમાં તૃપ્તિ મેળવતી (વઘ્ન સોમન્નિયા) અતિશય શુભ મનાભાવવાળી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૪૪

Page #52

થઈને ખૂબજ હર્ષોલ્લાસથી પ્રફુલ્લિત હૃદયવાળી થઈને (ધારાવપુwiાવપરિવારનવા) મેઘની જળધારાઓ વડે આહત કદંબ પુષ્પની જેમ ખૂબજ સ્કૂલે રમકૃપવાળી (રામાંચિત) થઈ ગઈ. ત્યારે તેણે (તમિળ નિ) તે સ્વમ ઉપર અવગ્રહરૂપથી વિચાર કર્યો. પછી ઈહા અવાય વગેરે રૂપથી સવિશેષ તેનું ચિંતન કર્યું. (ઓfroધ્રા) ચિંતન કર્યા પછી તે સઘળા ) શય્યા ઉપરથી (9) ઉઠીને બેસી ગઈ (ઉંદર) બેસીને તે (Timજાબ પરફ) પાદપીઠ ઉપરથી નીચે ઉતરી, (Tોદિત્તા) નીચે ઉતરીને તે (તુરિયાવરમમતાવિવિઘા જાવારિરી જરૂ૫) દેહની ચંચળતા, રહિત થઈને ધીમે ધીમે સંકેચ વગર તે અનવરુદ્ધ રાજહંસીની જેવી ચાલથી (પાળિp Sાતળાવ કુવાન ૬) જ્યાં શ્રેણિક રાજા હતા ત્યાં ગઈ(gવારિત્તા) ત્યાં જઈને (રુદ્રાસ્ટિં) ઈષ્ટ અર્થને સિદ્ધ કરનારી, (નહિં) સુન્દર (વિવા) પ્રેમ ઉત્પન્નને કરનારી, (જુન્ના હૃદયને આકર્ષવારી, (નાના) મનેરથને પૂર્ણ કરનારી, (૩૨સ્ટિા) ઉત્તમ અર્થવાળી, (પાર્દિ) હિત કરનારી (સિવારં) ઉપદ્રવ વગરની (ધનાéિ) વખાણવા લાયક (કંગા) વિન્ને નષ્ટ કરનારી, (afકરી દૈ પ્રસાદ, માધુર્ય વગેરે ગુણવાળી (વિરામળિsif૪) હૃદયગ્રાહી (fશાવાયા
હિં) હૃદયમાં હર્ષ ઉત્પન્ન કરનારી (નિરમદામિક માનસિકરીશાર્દિ) મિત, પરિમિત, મીઠી, કર્ણ સુખદ-રિલિત આલાપ–ગર્ભિત ગંભીર મેઘની ધ્વનિ જેવી ગંભીર, (નિરી ) પ્રસાદ વગેરે ગુણોથી યુકત હોવાથી સરસ શોભાવાળી (જિપાઈ) (ઉપર કહેલા બધા ગુણવાળી વાણીથી) (સેવિં પાર્વ) શ્રેણિક રાજાને (વંઝવાળા ૨) વારંવાર સંબોધિત કરીને [વો]જગાયા. [gવોત્તi] જગાડીને-frevi ના] શ્રેણિક રાજાએ જ્યારે તેને (બમણુનાવાસમાળી) આજ્ઞા આપી ત્યારે તે (શાળામળાજારામત્તિચિત્તે) અનેક પ્રકારના સ્ફટિક વગેરે મણિઓ, સુવર્ણ તેમજ રસ્તેથી રચિત વિચિત્ર (મદાdifણ) ભદ્રાસન ઉપર (નિરીથg) બેસી ગઈ. (નિરૂત્તા) બેસીને (પ્રાણત્યા થીuથા સુદાણાવાળા) જ્યારે તે ચાલીને આવવાના થાક, અને ક્ષેભ વગરની થઈ તેમજ પ્રસન્ન મનવાળી થઈ ત્યારે તેજ સર્વોત્તમ સુખાસન ઉપર બેસતાં બેસતાં જ તેણે (નવરાતિથિ ) બન્ને હાથને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૫

Page #53

સંપુટાકાર બતાવીને (ાિરાવ7) પછી તેમને મસ્તક ઉપર ફેરવતાં (મરઘg જદ) પિતાની અંજલિને પિતાના માથા ઉપર રાખીને (રખિલં વં વઘાસ) શ્રેણિક રાજાને આ પ્રમાણે કહ્યું-(gવ વ = સેવાપુજિયા ! હે દેવાનુપ્રિય ! સાંભળે હું તમારી પાસે એટલા માટે આવી છું કે-(પ્રતિજ્ઞા સાળિ રિसालिंगणवट्टिए जाव नियगवयणमइवयंतं गयं सुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धा) આજે હું તે શા ઉપર સૂતી હતી કે—જે પૂર્વકાળમાં અત્યન્ત પુણ્ય પ્રકર્ષવડેજ માણુને પ્રાપ્ત થાય છે, અને જે શરીરની લંબાઈના જેટલા લાંબા ઓશીકાવાળી છે–વગેરે આ સૂત્રના પૂર્વ સૂત્રમાં વર્ણવેલાં બધાં વિશેષણોથી યુકત હતી હું તે વખતે નિદ્રામાં ન હતી તેમજ જાગ્રત અવસ્થામાં પણ નહતી. એવી સ્થિતિમાં રાત્રિના પાછલા પહેરમાં આકાશમાંથી નીચે ઉતરતા હાથી ને સ્વમમાં મેં મારા મેંમાં પ્રવેશત છે. સ્વમ જોયા પછી તરત જ હું જાગી ગઈ. (તંvad of સેવાવિવા!૩રા વાવ પુમિનર મને છાજે વિજિવિરે મવિરૂ) હે સ્વામિ! આ મહા શુભ સ્વપ્નનું શું ફળ થશે ? સૂત્ર ના
तएणं सेणिए राया इत्यादि ટીકાથ(ત [v) જ્યારે ધારિણી દેવીએ પિતે જોયેલું મહા સ્વમ કહ્યું ત્યારે (nિg રા) શ્રેણિક રાજા (વયંતિy) તે દેવીના મુખથી (પ્રથમ સત્ર) આ મહાસ્વપ્નરૂપ અર્થ સાંભળીને ( #) તેમજ હૃદયમાં ધારણ કરીને (રદ્દ કે હર્ષથી ખૂબજ સંતુષ્ટ થયા. અહીં યાવત્ પદવડે “ચિત્તમારિ વીરને ઘરમ સોનારિસ દરિવનવિકપનાદ્ધિ” આ પાઠ સ્વીકારવામાં આવ્યા છે. (ધારાની મુનિસુન ગુમાવતપુત્રવિરાજ) જેમ વર્ષાની ધારાઓથી કદંબનાં પુષ્પ ખીલે છે, તેવી રીતે રાણીના વાટાં વિકસિત થયાં. રાજાએ તે સમયે જ (તામિ ગો0િ) અવગ્રહ જ્ઞાનવડે સામાન્ય રૂપે તે સ્વમ વિષે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #54

વિચાર્યું. (ઓપિત્તા) સામાન્ય વિચારથી અર્થાવગ્રહજ્ઞાન મેળવ્યા પછી ( ઉ પનg) તે સંદર્થના પર્યાલોચન તરફ અભિમુખ થતા ઈહાજ્ઞાનમાં પ્રવિષ્ટ થયા, અર્થાત્ તે મહા સ્વમનું ચિંતન તેઓએ ઈહા જ્ઞાનવડે કર્યું. (qffસત્તા ગg arમાવિgi મકૃપુષ્યgi વૃદ્ધિwriti 7 મિજા અમારું ) ઈહાજ્ઞાનવડે જ્યારે તેઓએ તે મહાસ્વમ વિષે વિચાર કરી લીધો ત્યારે ફરી પિતાની સહજ મતિપૂર્વક બુદ્ધિ વિજ્ઞાનવડે તે મહાસ્વપ્નના અર્થને નિર્ણય કર્યો. સૂમ ધર્મની આલેચનારૂપે જે માનસિક વ્યાપાર હોય છે, તે મતિ છે. તેમજ ગ્રહણ કરાયેલા અર્થના પરિચ્છેદપૂર્વક જે વિશિષ્ટ ક્ષપશમ થાય છે, અને તે ક્ષયે પશમવડે જે ઉપગ વિશેષ હોય છે તે બુદ્ધિવિજ્ઞાન છે. (ઋરિત્તા) આ રીતે વિચારીને (ધાળિf देवीं ताहिं जाव हिययपल्हायणिज्जाहिं मिउमहुररिभिय गंभीरसस्सिरीयाहिं ઘઉદ્દે ગુજૂના ૨ પૂર્વ વધાર) રાજાએ ધારિણીદેવીના ઈષ્ટ વગેરે વિશેષણવાળી વાણી વડે વારંવાર વખાણ કર્યા. અહીં જે “ઘાત? પદ આવ્યું છે, તેનાથી "ારું, તારું, પિયા, મગુનારું, મામા, કપાળ, પરસ્ટાઇrf, fણવાહિં, ધનારું કંપારારં, રિવિ”િ આટલે વધારાને પાછળના પાઠને સંગ્રહ થયેલ છે. આ પદેને અર્થ સાતમાં સૂત્રની વ્યાખ્યામાં કરવામાં આવ્યું છે. ત્યાંથી જાણી લેવું જોઈએ. જે વાણીવડે રાજાએ રાણીનાં વખાણ કર્યા હતાં, તે પૂર્વે કહેલાં વિશેષણોથી યુકત હોવાની સાથેસાથે તે સુકોમળ વર્ણ તથા પદવાળી હવાને કારણે, કર્ણ સુખદ મધુરસ્વર અને આલાપવાળી હોવાને કારણે, સંગીતની જેમ અને અર્થ ગૌરવવતી હોવા બદલ શોભા–સંપન્ન હતી. વારંવાર વખાણ કરવા અથવા તે ઉત્સાહિત કરવું “દે મા એ આ પદને અર્થ છે. રાજાએ કહ્યું(૩રા તમે વાળુfgg gm વિદે) હે દેવાનું પ્રિયે! તે બહુજ આશ્ચર્યકારક સ્વપ્ન જોયું છે. (જરા જં તુ વાસ્તુવિણ સુમિ દેવિ ને, છું,
ક્ષિgિinતુને સેવા[gp સુમિ )િ તે અતિશય શુભ પરિણામ આપનારૂં બહુ જ સારૂં સુખરૂપ, અત્યંત વખાણવા ચોગ્ય, ખૂબજ મંગળમય તેમજ ખૂબજ શેભાયુકત હે દેવાનુ પ્રિયે ! આ સ્વમ જેયું છે. (માતૃદોરાકઇ વસ્ત્રાબંગાનgi તને તેવી શુમિ વિ) હે દેવિ ! તમે જે સ્વપ્ન જોયું છે તે આરોગ્યને સૂચવનાર, સંતોષ આપનાર, આયુષ્ય વધારનાર, શુભદાયક તેમજ મંગલકારી છે. (ગાથાનો તે વાજુgિg, પુરામે તે સેવાgિg! ગામ, મોગરોવવામાં તે વાજુig) હે દેવાનુપ્રિયે! તે જોયેલાં આ સ્વપ્નથી પુષ્કળ સંપત્તિરૂપ અર્થ લાભ, પુત્રલાભ, રાજ્યલાભ, ભેગ તથા સૌખ્ય લાભ તમને થશે-આ બધાનું સૂચક આ સ્વપ્ન છે. (પૂર્વ વસ્તૃતુ વાસ્થgિp નવા માળ વઘુ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૭

Page #55

વહિgory અમાળ વિતા) એવી રીતે હે દેવાનુપ્રિયે ! જોયેલા આ સ્વપ્નના પ્રભાવથી નિયમપૂર્વક નવ માસ ઉપર સાડા સાત રાત્રિ પસાર થતાં (દંગુas) અમારા કુળની ધજારૂપ (સ્ત્રી) કુળદીપક સ્વરૂપ, ( વર્ષ) કુળના પર્વત સ્વરૂપ ( હિંસર્ષ કુળના આભૂષણ સ્વરૂપ (છત્તઝા) કુળતિલક સ્વરૂપ ( ર્તિા) કુળને પ્રસિદ્ધિ પમાડનાર, (વિત્તિર) કુળમયદાકારક, ( ર) કુળમાં ધનધાન્ય વગેરેની વૃદ્ધિ કરનાર (
ઉત્તર) સર્વ દિશાઓમાં કુળને યશ આપનાર, (સ્ત્રધાર) કુળના આધારરૂપ, (વાયાં) કુળને માટે ઉત્તમ વૃક્ષ સ્વરૂપ, (સ્ત્રવિદ્ધવજં) કુળને પ્રગતિના પંથે દોરનાર, ( શુમાસ્ટfપાચં વાવ તારાં વાર્ષિ) એવા સુકોમળ હાથપગવાળા પુત્રને જે કુળની ધજા (કેતુ) રૂપે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જેમ ધજા બહુ દૂર સુધી જોવામાં આવે છે, તેમજ આ પુત્ર પણ તેમના યશ અને કીતિ વડે બહુ દૂર સુધી પ્રજામાં પ્રસિદ્ધિ પામશે. અથવા જેમ વંશ પરંપરાગત પતાકા લહેરાતી રહે છે, તેમ જ આ પણ અવનવા કાર્યો કરનાર હોવાથી પોતાના કુળમાં પ્રકાશ રહેશે. દીપકની ઉપમા આપવાને આ આશય છે કે જેમ દીપક ઘટપટ વગેરે પદાર્થોને પ્રકાશક હોય છે, તેમજ આ પણ કુળકમે આવેલ “મહુત્વને પ્રકાશક થશે. અથવા “કુલદીપની છાયા (બીજો અર્થ) કુલદ્વીપ પણ થઈ શકે છે. એનો આશય આ પ્રમાણે છે કે જેમ દ્વિીપ (બેટ) સમાજને આધાર હોય છે, તેમજ આ પાણુ પિતાના કુળને એક આધાર થશે. પર્વતની ઉપમા એને એટલા માટે આપવામાં આવી છે કે જેમ પર્વત એક સ્થિર (અડગ) આશ્રય (આધાર) મનાય છે અને તે ભયંકર વાવાઝોડાના આઘાતોથી પણ અજેય હોય છે તેમજ આ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૮

Page #56

પુત્ર પણ પોતાના કુળને એક સ્થિર આશ્રય બનશે અને બીજા માણસ વડે આ અજેય થશે. મુકુટ અથવા આભૂષણની ઉપમા આપવાને અશય આ પ્રમાણે છે કે જેમ મુકુટ અથવા આભૂષણ સર્વોત્તમ મનાય છે, તેમજ આ પુત્ર પણ પિતાના કુળમાં સર્વોત્તમ મનાશે. તિલકની ઉપમા એને એટલા માટે અપાઈ છે કે જેમ માથાની શોભા તિલકથી થાય છે તેમજ આ પુત્ર પણ પોતાના કુળને શોભાવનાર થશે. એના જન્મથી કુળ યશસ્વી બનશે એટલા માટે સૂત્રકારે એને “કુળકીતિકર કહ્યો છે. કુળની એ મર્યાદા કરનાર હોવાથી એ કુળવૃત્તિરૂપે બતાવવામાં આવ્યું છે. આ પુત્ર કુળમાં ધનધાન્ય વગેરેની વૃદ્ધિ કરનાર થશે. એથી એને કુળ નંદીરૂપ કહેવામાં આવ્યો છે. બધી દિશાઓમાં એ પિતાના કુળને પ્રખ્યાત કરનાર બનશે એથી એને “કુળજસકરી કહ્યો છે. બધાકુળના માણસને એ આધાર થશે, એથી એ કુળાધાર તથા આશ્રિત પ્રાણીજનેને ઉપકારક હોવાથી કુળપાદપરૂપે કહેવામાં આવ્યું છે, તેથી આ પાઠને સંગ્રહ થયો છે –“દોનઘિરાણી; રક્ષણચંગનgiri मानोन्मानप्रमाणपतिपूर्णसुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गं शशिसौम्याकारं, कान्तं, બિયાન, રણT'' આ બધાં પદેની વ્યાખ્યા અભયકુમારના વર્ણન પ્રસંગે ચા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. ત્યાંથી જાણી લેવું આ પ્રમાણે રાજાએ રાણીને સમજાવતાં કહ્યું કે હે દેવિ ! આ જોયેલા સ્વપ્નનું ફળ તમારે આ રીતે જ સમજવું, ( i રાકg ૩vgવામ વિના પરિણામે) કે તમારે આ પુત્ર શિવકાળ હટાવી લેશે ત્યારે કળા વગેરેમાં પરિપકવ થઈને તેમનું પરિશીલન કરનાર થશે, અને (નોવેળાનg) યુવાવસ્થામાં દાન, શીલ, પ્રતિજ્ઞા પાળનાર, તથા શરણે આવેલાની રક્ષા કરનાર હોવાથી (૨) સર્વ વિજયી થશે, (વીરે) યુદ્ધ વગેરેમાં પરાક્રમી થશે. (વિક્ર) પિતાના બાહુબળ વડે શત્રુબળને વિજેતા થશે. (વિસ્થિcorવિસર્જાવવા) વિસ્તીર્ણ વિપુલબળ-પાયદળ વગેરે સૈન્ય,–વાહનરશિકટ વગેરે-વાળો થશે. (રન્ના રાજા મવિના) તથા અધિપતિરૂપે તે અનેક રાજાઓને રાજા થશે. (૩i તને તેવી સુમિ વિ ઉત્તરદુમુકનો ૨ બગુર) માટે હે દેવિ! તમે ‘ઉદાર’ વગેરે વિશેષણોથી યુક્ત સ્વમ જોયું છે. આમ કહીને રાજાએ સ્વપ્ન ફળનું વર્ણન કરતાં રાણીનાં વારંવાર વખાણ કર્યા. સૂત્ર તા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૯

Page #57

સ્વપ્ન કે ફલકે રક્ષણકે ઉપાય કા નિરૂપણ
तएणं सा धारिणी देवी इत्यादि ટિકાથ–(તpir) ત્યારબાદ (H પાળી ટેવી) ધારિણી દેવીએ-(ળિg રનના gi Jત્તા સનાળા)-જ્યારે શ્રેણિક રાજાએ તેને પૂર્વોક્ત રૂપે આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે(દાદા ના દિશા) પ્રસન્ન હદયવાળી થઈને (વારિકાદિ વં&િ #_) બન્ને હાથની અંજલિ બનાવીને અને તેને મસ્તક ઉપર લગાડીને અર્થાત્ નમન કરીને-[વવાણી] આ પ્રમાણે કહ્યું. [દાદા ના દાણા અહીં જે “યાવતું પદ આવ્યું છે, તે “વિશ્વમારિયા Hg[guોનત્રિપ સિંઘનમાપ દિgar” આ પાઠને સંગ્રાહક છે. આ પદોને અર્થ ૭મા સૂત્રની વ્યાખ્યામાં લખાય છે. આ રીતે જ “વારતરુપરિદિ૬ ના અહીં જે યાવતુ પદ આવ્યું છે. તે વિરારજો જરથg” આ બે પદોને આમર્ષક છે. (gવર્ષ રેવાgિar) દેવાનુપ્રિય! તમે જે સ્વપ્નફળ કહ્યું છે, તે તેમજ છે. (તાં દેવાળુgિવા વિતર્યં વાgિયાં) હે દેવાનુપ્રિય! બતાવેલા સ્વપ્નનું ફળ એકદમ સાચું છે, એમાં કોઈપણ જાતની વિતથતા-અસત્યતા–નથી. (ગપતિને સેવાઇfeqવા) હે દેવાનુપ્રિય! તમે જે સ્વપ્નનું ફળ ભાખ્યું છે તેમાં હે દેવાનુપ્રિય! સંશયને લગીર છાંટ નથી. (રિઝમે વાસ્તુષિા ) હે દેવાનુપ્રિય ! આ સ્વપનું ફળ ઈચ્છનીય છે. (હિથિયં સેવા[વિયા)
દેવાનુપ્રિય ! આ સવિશેષરૂપે ઈચ્છનીય છે. (તi gણમાં તુમે વરિ જઈ તે મુનિ સÉ છ૪) હે નાથ ! જે વાત તમે કહી રહ્યા છે તે એકદમ સાચી છે, આમ કહીને રાણીએ પિતે જોયેલું સ્વપ્ન સાચું છે, એ વાત સ્વીકારે છે. (રિકા સેળિvi ના ઉમgoળાવા સમા) સ્વીકાર કરીને તે શ્રેણિક રાજા પાસે આજ્ઞા લઈને (TT TT T T મત્તિ નિત્તાઓ અમદાળા) અનેક પ્રકારના મણિ સુવર્ણ અને રત્નની રચનાથી વિચિત્ર લાગતા ભદ્રાસન ઉપરથી (૩ મું) ઊભી થઈ, અને (નુત્તા) ઊભી થઈને નેત્ર સત્ત સ ને તે વાજ) જ્યાં પિતાની શય્યા હતી ત્યાં ગઈ.(૩વારિકત્તા સતિ સાન્નિશ નિરીર) જઈને તે પોતાની શય્યા ઉપર બેસી ગઈ. (નિરી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૦.

Page #58

ફા ઇર્ષ વાસી) બેસીને તેણે પોતાના મનમાં આમ કહ્યું-(માઁ મેં સે ઉત્તમ પાળે મણે મુનિને અનૈતૢિ ના મુમિને િર્ડાિિત્તિ ર્દે) મારૂં આ ઉત્તમ, પ્રધાન, મગળકારી સ્વપ્ન ખીજા કોઈ પાપ સ્વપ્નવર્ડ-અશુભ ફળ આપનાર સ્વપ્નાવš—પ્રતિહત ન થઇ જાય મનમાં આમ ચિંતન કરીને (ટ્રેચમુનસંવદ્વારૢિ વસાૐ મ્પિયાäિ હૈં) તે દેવતા સંબંધી, ગુરુજન સંબધી કથાએ તેમજ પ્રશસ્ત ધવાળી કથાઓ વડે (મુમિળ જ્ઞાનનિય મહિલારમાળી વિદ૨૩) સ્વપ્ન સૌંરક્ષણને માટે નિદ્રાનુ નિવારણ કરતાં જાગતી રહી. તે પછી નિદ્રાવશ થઇ નહેાતી” આમ જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કે, પૂર્વે સારૂ સ્વસ જોયા પછી નિદ્રાવશ થતાં અશુભ સ્વપ્ન આવે તે શુભ સ્વપ્નનુ ફળ નિષ્ફળ નીવડે છે. સ્વમ શાસ્ત્રમાં એમ જ કહ્યુ છે. કે જો ઇચ્છિત સ્વપ્ન જોવા પછી માણુરુ નિદ્રાવશ થતા નથી તે તેનું ફળ તે મેળવે છે. માટે સમજુ માણસાએ અંત્ ગુરુ અને ધની કથા કરતા રહેવુ જોઇએ.
દેવ વગેરેની કથા વિષે જે ગાથાઓ લખી છે, તેના ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે કે જે દાન વગેરે પાંચ અન્તરાયાથી રહિત છે, હાસ્ય, રતિ, અરતિ અને ભય તેમજ શાક જેનાથી હમેશાંને માટે જુદા થઇ ગયા છે, એવા દેવને હુ શરણે જાઉં છુ. ॥૧॥
જેને કોઈપણ સાંસારિક પદાર્થ તરફ દુર્ગંછા (ઘૃણા) થતી નથી. કામ અને મિથ્યાત્વ જેનાં નાશ પામ્યાં છે. જે ધમના સાવાહ-પાર ઉતારનાર છે, એવા દેવને શરણે જાઉં છુ. રા
અવિરતિ, નિદ્રા, રાગ, તથા દ્વેષથી મુકત છે, અને ચાર ઘાતિ અથવા ક જેમણે નાશ કર્યાં છે. એવા દેવને હુ શરણે જાઉં" છું. ઘણા ઇત્યાદિ.
જે બીજા પ્રાણીઓને માક્ષમાર્ગના ઉપદેશ આપે છે, પાંચ સમિતિ અને અને ત્રણ ગુપ્તિને જે ધારણ કરે છે, પ્રતિકૂળતા હાવા છતાં જે હમેશાં શાંત ભાવ રાખે છે, અપરાધ કરનાર જીવા પ્રત્યે પણ જેના હૃદયથી દરરાજ ક્ષમાભાવ વહેતા રહે છે, જે દાંત અને પરિગ્રહના ત્યાગી હાય છે, એવા ગુરુજનાની હુ શરણ સ્વીકારૂ છુ. ॥૧॥
જીવાના રક્ષણ માટે જે દરરાજ પાતાના માં ઉપર સદારક મુખવસ્ત્રિકા બાંધીને રાખે છે, તથા કોઇપણ જીવ ઉપર જેના હૃદયમાં રાગ અને દ્વેષ ઉત્પન્ન થતા નથી, તે જ મારા ગુરૂ છે અને હું તેમને શરણે જાઉ છું. ઘરા
જે પષિત, અને છાશ મિશ્રિત ચણા વગેરે અનાજ તથા માદકને કોઇપણ જાતના ભેદભાવ વગર સમભાવવડે ખાય છે, તે જ મારા ગુરૂ છે, હું તેમને શરણે જાઉં છું. પ્રા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૫૧

Page #59

જે મરતા જીવાની રક્ષા કરવાના બીજા જીવાને હરહ ંમેશ ઉપદેશ આપતા રહે છે, તથા ધરૂપી કમળને ખિલવવા માટે જે સૂર્યાં જેવા છે, જે દરરોજ પગપાળા વિહાર કરે છે, તે જ મારા ગુરૂ છે, અને તે જ મારા માટે શરણુરૂપ છે. કા
ધર્મકથા—જે તીર્થંકરા વડે ઉપષ્ટિ છે, શુદ્ધદયારૂપ અમૃતની પ્રવૃત્તિરૂપ છે, જેને સેવવાથી પ્રાણીઓમાં શુભ પરિણામે ઉદય પામે છેતે જ અમારો ધર્મ છે.૧
સ્વર્ગ અને અપવ (મેાક્ષ)ની અગલા (આગળીયા)ને ખેાલવા માટે જે મુન્ચિઝ સ્વરૂપ છે, એધિરૂપ બીજનું જે નિદાન (મૂળ કારણ) છે તેજ અમારા ધમ છે. રા! વધારે શું કહીએ. જીવ જે જે વસ્તુની ઇચ્છા કરે છે, તે ખધી વસ્તુઓ જેના પ્રભાવથી તેમને ચારે બાજૂથી મળે છે, તે જ એમારો ધમ છે. ઘણા
ઉપસ્થાનશાલા કે સજ્જ કરને કા નિરૂપણ
तएण सेणिए राया इत्यादि || सूत्र १०||
ટીકા (nvi) ત્યારબાદ (સેળિ? રાયા): શ્રેણિક રાજાએ (વરૢમારુ સમર્થામ) સવારના વખતે (ૌટુંવિયરને) કુટુંબના માણસોને (સદ્દાનેફ) લાવ્યા. (સદ્ત્તત્તા) ખેલાવીને તેમને (વં યાસી) આ પ્રમાણે કહ્યુ મો સેવાજીવિયા) હૈ. દેવાનુપ્રિય! તમે (વિષ્વામૈય) જલ્દી (વાજ્ઞિવિં) નગરની બહાર (૪૬) આજે (લવઢ્ઢાળસારું) આસ્થાન-મંડપને (સવિર્સમાં) વિશેષરૂપમાં (વમમ્મ) ખૂબજ મનેાહર-અતીવ શેલા યુકત શણગારો. (ધોત્તમુર્ય संमज्जओ वलितं) તથા ગધાકવડે તેનું સિંચન કરી અને પવિત્ર બનાવેા. અપવિત્ર વસ્તુની સાસુફી કરીને તેને પિવત્ર કરે અને (પવિત્ર) કરાવડાવા. મેલાકચરા-ને સાવરણી વડે સાફ કરાવા અને છાણુ વગેરેથી લીંપાને તેને એકદમ સ્વચ્છ બનાવા અને બનાવડાવે. (પંચળમરણમુખમુપુષ્ઠનુંનોવચારઋત્રિય) પંચવર્ણીના તાજા સુવાસિત અને પાતાની મેળે ખરી પડેલાં ફૂલોની જાતજાતની રચનાવડે તેને ખૂખ શણગારો અને શણગારવડાવા. (જાનુ નવરનુંદુવ્ તુરુપૂ પૂર્વોતમધમવંતાંયુ મિરામ) ત્યાં કૃષ્ણાગુરૂ ધૂપ, ઉત્તમ કુન્નુરુષ્ક અને તુરૂષ્કના ધૂપ કરાવેા અને તેની સુવાસથી ઘ્રાણેન્દ્રિય (નાક)ને સુખ આપે। અને અપાવો. (મુધવધિય) ત્યાં સૌથી શ્રેષ્ઠ સુગંધી દ્રવ્યના ધૂપ કરીને તે સ્થાનને એવું સર્વોત્તમ સુવાસિત બનાવા અને બનાવડાએ કે જેથી તે (પર્વાદ સૂ) સુગ ંધ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૫૨

Page #60

વાળી ધૂપસળીની જેમ થઇ જાય. તેમ જાતે આ રીતે તેની સજાવટ (રેય) કરા અને (વેન્ટ્સ) ખીજા માણસે પાસેથી કરાવડાવા. (રિત્તા થાવત્તાય) જ્યારે તમે તે સ્થળની આ પ્રમાણે સજાવટ સંપૂર્ણ રીતે પતાવી દો, અને પતાવડાવી દો ત્યારે (માળત્તિયં પવ્પિદ) “અમે આપની આજ્ઞા પ્રમાણે આસ્થાનમંડપ સુંદર રીતે સજાવી દીધા છે, એ વાતની સૂચના મને આપે. (ત ફ્ળ તે જોવું. વિવરિયા સેળિણી ના વંદ્યુત્તાસમાળા) આ પ્રમાણે શ્રેણિક રાજાથી આજ્ઞા પામેલા તે કૌટુમ્બિક પુરૂષો અર્થાત્–રાજાના આજ્ઞાકારી પુરુષો (દ્ભુતુદ્દા ખાય વચ્ચે
ર્થાત) અત્યંત પ્રસન્ન અને સતુષ્ટ થયા. અને રાજાની આજ્ઞાનુસાર–આ સ્થાનમંડપને સુંદર રીતે શણગાર્યા પછી હૈ સ્વામિ ! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે બધું જ કામ સંપૂર્ણ થઇ ગયુ છે.” એવી ખખર તેઓએ રાજાને આપી. (તે હાં સૈનિ૬ રાચા હું ૧૩માયા! ચળી!) ત્યારબાદ જ્યારે રાત્રી પૂરી થઇ અને પરઢ થયું, ત્યારે (કુવ્વજ મન શોમલુમ્બિજિયંમિ) તથા હરિભુ વિશેષના—નેત્ર સુ ંદર રીતે ખેાલ્યાં હતાં, (ગજ્જા) રાત્રિ પસાર થતાં (તંદુરપમા!) જ્યારે ધીમેધીમે સ્પષ્ટરૂપે પ્રભાત પ્રકાશન થયું, અને (ત્તામોનપાર, કિંમુય, મુખ્ય મુદ્દે શુંનÇાળ, વધુ નીવન, વાવય ૨૦ળનચળ, પરત–સુત્ત હોયળ નામુય મુમ, નયિ-નરુળ, તળિકન-ત્તમ-સિઁગુરુષ નિરવારવંત ક્ષિરી).જ્યારે રકત અશાકની કાન્તિ જેવું, કેસૂડા જેવું, ગુંજા રંગ જેવું ખંજીવક જેવુ
ખૂબ લાલ આંખ
કબૂતરના ચરણુ અને આંખ જેવું,, કાયલની જેવું', જપા પુષ્પ જેવું, પ્રજવલિત અગ્નિ જેવું, સોનાના કળશ જેવું તેમજ હિંગળાના સમૂહના જેવી કાન્તિવાળું (વિવાયરે અદજમેળ વિત્ત) સૂર્યમંડળ અનુક્રમે ઉગ્યું હતું. (તામિળ પરંપરાવયાપાદ્ધમિ ઊપયારે) અને સંપૂર્ણ રીતે ઉદય પામેલા સૂર્યના કિરણાથી અ ંધકારના જ્યારે નાશ થયા હતા. (વાહાતવ કુંકુમેળ અથવનીત્રો!) તેમજ ખાલસૂર્યંના આતપરૂપ કુંકુમથી જ્યારે જીવલેાક સુંદર રીતે વ્યાપ્ત થઇ ગયું હતુ. એટલે કે દિશારૂપી નાયિકાના કપાળ ઉપર ગાળાકાર કુંકુમના તિલક જેવા સૂર્ય જ્યારે પ્રકાશિત થયા. (હોય विसया आस વિસંતવિસટનિયમિ) અને જ્યારે નેત્રના પ્રકાશથી જીવલાક સુંદર રીતે અને સ્પષ્ટ દેખાવા લાગ્યું હતું. (મજાÉોઇ) વળી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૫૩

Page #61

કમળના સમૂહને સુંદર રીતે સરોવરમાં વિકસાવનાર અને (Hસ્પરિટ્યમ) હજારે કિરણોને ધારણ કરનાર (ળિયો) દિનકર (૬) સૂર્ય જ્યારે તેવા ગતે) પ્રકાશથી ઝળહળતે (૩વિનિ) ઉદય પછીની અવસ્થાને મેળવી ચૂક્યા હતા, ત્યારે શ્રેણિક રાજા (જિજ્ઞાો ) પિતાની શય્યામાંથી ઉઠયા (ઉદિત્તઓ અને ઉઠીને તેઓ (નેવ ગણાત્રા તેને વાર) જ્યાં વ્યાયામશાળા હતી તે તરફ ગયા. (૩વાના છત્તા પ્રસારું પરિણ૩) ત્યાં જઈને તેઓએ તે વ્યાયામશાળામાં પ્રવેશ કર્યો. (3gવસ ચાવાળાનનીળવવામાન નવરં તે વ્યાયામશાળામાં જઈને ત્યાં તેમણે ઘણુ વ્યાયામ ને એગ્ય વગન (ઘેડાને બે પગે ચલાવવું) કૂદવું, શરીરને વાળવું મલયુદ્ધ કરવું અને મગદળ વગેરેને ફેરવવાનું શરું કર્યું,
જ્યારે તેઓએ આ ક્રિયાઓથી (તે વરતે) શાન્ત અને પરિશ્રાન્ત થયા (gઘTIળે નgwgf gaz૪નાઈ) ત્યારબાદ શત અને સહસ્ત્ર (હજાર પાકવાળા સુગંધિત સર્વોત્તમ તેલ વગેરેથી તેમજ (ઉળાનેરું दीवणिज्जेहिं, दप्पणिज्जेहिं, मदणिज्जेहिं विहणिज्जेहि, सविदियगाय પરદા જ્ઞાદિ ભેજ અમg) પ્રીણનીય, રસ, રકતમાંસ, મેદ, અસ્થિ, મજજા અને શુક્ર (વીર્ય) આ સાત ધાતુઓમાં સમતા ઉત્પન્ન કરનાર ઉદ્દીપક જઠરાગ્નિ ને વધારનાર, દર્પણય, [બળકારક, મદનીય કામ ને જગાવનાર), બૃહણીય, (બળ અને પુષ્ટિ કરનાર) અને બધી જ ઈન્દ્રિમાં તેમજ આખા શરીરમાં સુખ ઉત્પન્ન કરનાર ઉપટણે સ્નિગ્ધ તેલ] ચાળીને તેમણે તે વનિ ) તેલ ચળેલા શરીરના સાધનરૂપ “તૈલ ચમ” વડે (કgoriળવા મુકાઢત) સંપૂર્ણપણે સુકોમળ હાથ અને પગના તળિયાવાળા (f) માલિશ કરવાની બધી જ કળામાં હોંશિયાર અને ગ્ય અવસર ને જાણનારા ( હિં) અતિ ચપળ, ( ) માલિશ કરવામાં અગ્રેસર, ( ) માલીશની રીતના જાણનાર, (દાવદ) બુદ્ધિમાન, (નિરહિં નિપુણ, (નિgur famaruf) ઝીણામાં ઝીણા અંગની માલિશની કળાને જાણનારા (નિવરિ ) કઈ વખત નહિ થાકનારા, (મંગાપનિદgવાળgmનિHigé) અભંગ, પરિમર્દન ઉઢેલન કરવાના ગુણોને જાણનારા (રિફં) માણસો પાસેથી (દિમુદા, મંજુઠ્ઠાઇ, તાજુદાણ, રોજ gTg) હાડકા [અસ્થિ ને સુખ આપનાર, ચામડીને સુખ આપનાર, અને રુંવાડાને સુખ આપનાર (રવિદાઈ) ચાર પ્રકારની (હવાળા) અંગને પીડવાની ક્રિયા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૪

Page #62

વડે તેણે (સંવાદિ ) પિતાના શરીરની ખૂબજ સરસ રીતે માલિશ કરાવડાવી માલિશ કરાવતાં જ્યારે તે (f) રાજા (વારિસને) પરિશ્રમ રહિત થયા એટલે કે જયારે તેમનું શરીર હળવું બની ગયું, ત્યારે તેઓ (ગળપાછાશો) વ્યાયામશાળામાંથી (ઘનિવ૬)બહાર આવ્યા અને નિયમિત્ત) બહાર આવીને (જેa મારે તે લવાજ) તેઓ જ્યાં સ્નાનાગાર હતું ત્યાં ગયા. (વાછરા) ત્યાં જઈને તેઓ (મકાઈપર જુવા) સ્નાનાગારમાં ગયા. (અનુપરણિત્તા) અને ત્યાં પ્રવેશીને (પુર રાજામરા) મોતી જડેલા ગવાક્ષોથી સુંદર (વિવરમાદિકરજે) પાંચ રંગના મણિ અને રત્નજડિત ભૂમિવાળા એટલે કે (રમપિત્ત રમણીય (બાળમંતિ ) સ્નાનમંડપમાં જ્યાં માલતી ચંપ, તેમજ માધવીની લતાઓથી પરિવેષ્ટિત અને જુદા જુદા સ્થાને મૂકેલા (rviામળિયામત્તifસ) અનેક જાતના મણિ રત્નની રચના વડે જેમાં સિંહ, હાથી વગેરેનાં ચિત્રો બનાવ્યાં છે, એવા (દાવદંતિ) ન્હાવાના બાજઠ ઉપર ન્હાવા માટે (નિ ) આરામથી બેસીને (દ ર્દ) કોકરવરણ (Truf8) ફૂલના રસવાળા ( ટિં) શ્રીખંડ (ચંદન) વગેરેથી મિશ્રિત, (શુદ્ધ ) અને નિર્મળ પાણીવડે તેમણે (gો ) વારંવાર (રાજપરાકa વિgિ) શરીરને સુખ આપે એવી જલધારાથી મંગળમજજન વિધિ પ્રમાણે (૧૫) સ્નાન કર્યું. (રવિવાઘણpfટ્ટ) ત્યારબાદ અનેક જાતના સેંકડો કૌતુક એટલે કે શરીરની, દૃષ્ટિદેષ નજર વગેરેથી રક્ષા કરવા માટે કાજળ તિલકરૂપ સેંકડે કોસુક યુકત થયેલા તે રાજાએ (રાજપવરાપtravi) તે મુખ્ય માંગ લિક સ્નાન, (Tદરાનાધાનાથન્નદિન) ઝીણું કેમલ તખ્ત સમૂહવાળા સુવાસિત ટુવાલથી શરીર લુછીને (મતકુમારથ મુjg) અખંડિત-કીટ ઉંદર વગેરેથી અતિત–નવું તેમજ બહુ કિંમતી પ્રધાન વસ્ત્ર ધારણ કર્યું. ત્યાર પછી (રમુજીનોલાજુત્તિ) ઉત્તમ સુંગધવાળા (ગોરેચન) ને શરીર ઉપર લેગ કરીને (ગુરુમાત્રા ઘના વિવ) તેમણે પવિત્ર પુષ્પ માળા પહેરી અને વર્ણક [એક અંગરાગ વિશેષ નું વિલેપન કર્યું (વિદ્ मणिसुवन्ने, कप्पियहारशहारतिसरयपालंबपलंबमाणकडिमुत्तमुक्यमोहे, વિUgasiyત્રામયિંગચિવામ) વિલેપન કર્યા પછી ઉત્તમ એવા હીરા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૫

Page #63

વગેરે મણિ અને સેનાનાં ઘરેણાં પહેરીને અઢાર (૧૮) લડીનેા હાર, નવ (૯) લડીના અર્ધાહાર, ત્રણ [૩] લડીનેા હાર તેમજ ઝુમ્નનક એટલે કે ઝુમખાંએ પહેર્યા', તથા કેડમાં લટકતા કારો પણ પહેર્યાં. આ બધાં ઘરેણાંઓથી તેમનું સુંદર શરીર વધારે શેાભી ઉઠયુ. ગળામાં કડી, આંગળીઓમાં વીંટીઓ અને સુ ંદર શરીર ઉપર તેણે સારી રીતે અભરણા પણ પહેર્યા. (શાળામાજિકગતુલિયथंभियए अहिय रुवसस्सिरीए, कुडुलुज्जीइयाणण मउड़दत्तसिरए, हारो स्थयकयरयवच्छे पालंगपलंय माणसुकयपडउत्तरिज्जे, मध्या पिंगलंगुली०) અનેક જાતના મણિએના બનાવવામાં આવેલા કડાંઓ હાથમાં પહેર્યાં તેમજ ભજરક્ષક આભૂષણા હાથેામાં પહેર્યાં. આ રીતે સુંદર શરીર સંપત્તિ અને આભૂષણાથી તેમની શાભા અપૂર્વ થઈ ગઇ. પહેરેલાં કુંડળાની ચમકથી તેમનુ માં દીપી રહ્યું હતુ, તથા મુકુટની પ્રભાથી તેમનું મસ્તક પ્રકાશતું હતું. વક્ષસ્થલ ઉપર પહેરેલા હારથી તે સિવશેષ શાભા સંપન્ન તેમજ દૃષ્ટિ સુખદ બન્યા હતા. લાંબા વસ્ત્રને તેઓએ ‘ઉત્તરાસ’ગવસ્ત્ર’ના રૂપમાં ધારણ કર્યું હતું, આંગળીઓમાં પહેરેલી વીંટીએથી તેમની આંગળીયા પીળા રંગથી રંગી હાય તેવી દેખાતી હતી. (બાળમિનિ રથળ-વિમલ્ટ--મિિનળોવિિિમિસંત-વિદ્મ-મુસિદ્ધિ-વિસિX-X
-
બહુ
મંત્રિય-વન સ્થાવિદ્ધીવા) તેમણે પહેરેલા વીરવલય [ક ુ] નિળ અને કિ`મતી મણિયા તેમજ સુવણુ રત્નાંથી બનાવેલ હાર હોંશિયાર કારીગરોએ બનાવેલા હતા. તેના સંધિભાગ(જોડ) સુશ્લિષ્ટ હતા. તે ચમકીલા હતા, ઉત્તમ હતા, ચિત્તને આકષનારા હતા અને દેખાવમાં સુંદર તેમજ વખાણવા યાગ્ય હતા. જે વલયને ધારણ કરીને રાજા વિજય મેળવે છે, તેનું નામ વીરવલય' છે. અથવા તેા આ જાતની રિફાઈમાં ઉતરનાર કાઈ વીર છે તે મને જીતીને મારા હાથમાંથી આ વલયા મેળવી લે. આ રીતે પણ એના અર્થ સમજી શકાય. વશવતી થઈ ને જે વલય હાથમાં પહેરવામાં આવે છે તે પશુ ‘વીરવલય’ છે. (વિના- શ્વેત મુખરુંયિવિભૂત્તિર્નટ) વધારે શું કહેવું–મણિરત્નાથી બનાવવામાં આવેલાં ઘરેણાંઓથી અલંકૃત થયેલાં તેમજ અહુ કિમતી ર ંગબેરંગી પહેરેલાં વસ્ત્રોથી વિભૂષિત થયેલા રાજા તે સમયે કલ્પવૃક્ષની જેમ શાભતા હતા. (સજોરદમામેળ ઇત્તળ રિકનમાળેળું) તેમના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૫૬

Page #64

ઉપર નાકરે તાણેલું છત્ર કારષ્ટ (એક પુષ્પવશેષ) ના ફૂલની માળાથી રાભતું હતું. (उभओ चचामरवालवीइयंगे માઇયસયાનો) જમણી અને ડાબી બાજુએ એમના ઉપર ઢાળવામાં આવેલા ચમરાના વાળથી એમનાં અંગ વિજિત થઈ રહ્યાં હતાં. એમને જોતાં જ લેાકેા ‘જય થાઓ, જય થાએ’ એવા મંગલ સૂચક શબ્દો ઉચ્ચારવા માંડતા હતાં. (મકન્નરો િિનવમટ્ટુ) જ્યારે તે રાજા સ્નાનાગારમાંથી બહાર આવ્યા અને િિનમિત્તા] આવીને (अणगगण नायकदंंडणायगराई सरतलवर माडंबिय कोडुंबियमंतिमहा मंतिगणदोगवारिय अमच्चचेडपी हमदनगर निगम इन्भ से डिसेणा वह संत्थवाहइय संधिवालसद्धिं संपरिवुडे) દંડનાયકાથી એટલે
અનેક ગણનાયકાથી, સામત ભૂપેાથી, અનેક કોટવાળાથી, માંડિલેક નરપતિરૂપ અનેક રાજાએથી, ઐશ્ર્વર્યવાન અનેક પુરુષોથી, પ્રસન્ન થયેલા રાજા વડે આપવામાં આવેલા ‘પટ્ટમ ધ’ રાજા જેવા ઘણા નગર રક્ષકાથી પાંચસેા ગામના સ્વામિ જેવા અનેક માંડલિકાથી અથવા ..... કુટુંબનું ભરણપોષણ કરનાર અનેક જનાથી, અનેક પ્રધાન મંત્રીઓથી, અનેક જ્યાતિષીઓથી અથવા ભ’ડારીઓથી, અનેક દ્વારરક્ષકાથી, ક્ષીરનીર વિવેકી હુંસની જેમ ન્યાય અને અન્યાયને સમજનારા અનેક અમાત્યાથી, અનેક નાકરાથી, અંગરક્ષક અનેક પીઠમા (રાજાના અધિકારી વિશેષ,) અનેક નાગરીકાથી, અનેક વેપારીઓના મડળેથી; હસ્તિ પ્રમાણ ધનના અધિપતિ અને ભ્યિાથી, લક્ષ્મીના પટ્ટબધથી વિભૂષિત લલાટવાળા અનેક શેઠાથી, ચતુર ગણી સેનાના નાયક અનેક સેનાનાયકાથી વેપારીઓને દેશાન્તરે લઈ જઈ ને તેમને લાભ અપાવનારા સા વાહુકાથી, અનેક સદેશ વાકથી અને અન્ને પક્ષમાં સ ંધિની રક્ષા કરાવનાર અનેક સંધિપાલકોથી ઘેરાએલા તે (નવર્ણ) શ્રેણિક રાજા ધવદ્દામે નિમણ विव गहगणदिप्पंतरिक्खतारागणाणमज्झे નત્તિવ્ય નિયમળે) ધવલ કાંતિવાળા તેમજ વાદળાંઓના આવરણથી વિમુકત અને ગ્રહાથીઝળહળતા ઋક્ષ તેમજ તારા ગણાથી મધ્યમાં રહેલા ચંદ્રમંડળની જેમ શોભતા (નેગેન ત્રાહિરિયા ઢાળરાજા તેને ત્ર કયાવચ્છ) તેઓ આસ્થાનમડપની તરફ આવ્યા. (૩વચિકત્તા નીદાસળવળ૬ પુસ્થાભિમુદ્દે સનિસને) અને ત્યાં તેઓ પૂર્વાભિમુખ થઈ ને ઉત્તમ સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન થયા. પ્રસૂ. ૧૦ના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૫૭

Page #65

સ્વપ્નવિષયક પ્રશ્નોત્તર કા નિરૂપણ
तरणं से सेणिए राया इत्यादि || सूत्र ११॥
ટીકા (તñ) ત્યારબાદ (સે સેળિય રાયા) તે શ્રેણિક રાજાએ (અવળો જીતૂ રસ મતે) પોતાની પાસે યોગ્ય સ્થાન ઉપર (ગુત્ત પુરથિમેટ્લીમા) ઈશાન ખૂણામાં (શ્રદ્યુમદ્દામળાડું) આઠ ભદ્રાસન-મંગળ સૂચક ઉત્તમ આસના (ચાવ) નાકા પાસે મૂકાવ્યાં. (એયથવત્તુત્યુવારૂં સિદ્ધસ્થમારો ચાર
યમતિયા મારું). આ આસના સફેદ લુગડાથી ઢાંલાં હતાં એમના ઉપર બેસનારાઆના વિઘ્ના દૂર થાય એટલા માટે સફેદ સરસવ તેમના ઉપર મૂકવામાં આવ્યા હતા. (યાવિજ્ઞા णाणामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिज्जरूवं महग्गवरपट्टग्यं सहबहुभत्तिसयचित्तद्वाणं ईहामिय-उसभ-तुरय-गर, मगर, विहग, પાછળ, નિર, હ, સામ્, ચમત્ કર, વળ૫, ૧૩મય, મત્તિપિત્ત) જ્યારે નાકરાએ આ બધા આસના ગાઢવી દીધાં ત્યારે રાજાએ તેના ઉપર પડદો (જવનિકા) નંખાવી દીધા. આ પડદો અનેક જાતના માણેક, મણિએ અને રત્નાથી શોભતા હતા. તે પ્રેક્ષણીય તેમ જ સુંદર હતા. ઉત્તમ નગરમાંથી તે બનાવડાવી મગાવ્યા હતા અને ત્યાં જ તેને સિવડાવરાવ્યા હતા. આ પડદા ઉપર ચિત્તને આકનારા તેમજ અનેક જાતની રચનાવાળા ચિત્રો હતાં એટલે કે તે ર’ગોર’ગી ચિત્રોથી શાભતા હતા. તે પડદા ઇંહામૃગ, વરુ, ઋષભ-અળદ ધાડા, નર-માણસ,-મકર-એક જળ તન્તુ વિશેષ, વિહંગ-પક્ષી,બ્યાલક—સાપ, કિન્નર-વ્યન્તર જાતિનાદેવ, રુ રુ-મૃગ વિશેષ, શરણ—આઠ પગવાળું એક પ્રાણી, ચમર જંગલી ગાય, કુંજર—હાથી, વનલતા– અશેક, ચંપા, પદ્મલતા, કમળલતા વગેરે ચિત્રોવડે ચિતરેલા હતા. (ધ્રુવિયવર્ ઝળળવવપેત દેશમાળ) આ પડદાની કિનારીના દ્વારા ઉત્તમ સેાનાથી બનાવેલા હતા. એટલે કે તેમાં જે તાણાવાણાના રૂપમાં કિનારીમાં દોરા ગૂંથાએલા હતા, તે બધા સોનેરી તારાથી યુકત હતા. તેમજ આ પડદો (મસ્મિતત્ત્વ) તે એક બાજુએ તાણવામાં આવ્યા હતા. (મચ્છાવિત્તા અથથમયમલજીર્ય धवलवत्थपच्चुत्युयं अंग सुहफासयं सुमउयं धारिणीए देवीए भद्दासणं यावेइ) ત્યાં પડદો તાણીને રાજાએ એક તરફ ખૂબજ કામળ ભદ્રાસન ધારિણીદેવી માટે મૂકાવ્યું. આ ભદ્રાસન નિષ્ન તેમજ કોમળ મસૂરક—ઓશીકાથી ઊંચુ હતું સફેદ
આસ્થાન મંડપની
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૫૮

Page #66

વસ્ત્રવડે તે ઢાંકેલું હતું. તેને સ્પર્શ શરીરને સુખદ હતે. (વાવિત્તા ઉંનિઘરિસે સદાવે) ભદ્રાસન સ્થાપ્યા પછી કુટુંબના બધા માણસોને રાજાએ બોલાવ્યા, (રદાવત્તા gવે વઘાસી) લાવીને તેઓને આ પ્રમાણે કહ્યું. (વિજ્ઞાવ માં देवाणुप्पिया अटुंगमहानिमित्तसुनत्थपाढए विविहसम्यकुसले सुमिण વાઘ સEવેદ) હે દેવાનુપ્રિય! તમે જલદીથી ભૂકંપ (ધરતીકંપ) ઉત્પાત સ્વપ્ન, ઉલ્કાપાત, અંગકુરણ, સ્વરવ્યંજનરૂપ આઠ અંગેવાળ, “મહાનિમિત્તશાસ્ત્રના અર્થને કહેનાર એટલે કે જ્યોતિષ શાસને જાણનારા તથા અનેક શાસ્ત્રોમાં પારંગત, મતિ સંપન્ન એવા સ્વપ્નના અર્થને સમજાવનાર માણસને બેલા, સાવિત્ત [gHIતિર્થ વિવાવ પ્રgિuદ) અને બેલાવીને અમને આ વાતની તરત જાણ કરે. (तएणं ते कोडुबियपुरिसा सेणियएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा हट जाव हिपया करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिंक - प्रमाणे શ્રેણિક રાજાની આજ્ઞા મેળવેલા તે કુટુમ્બના પુરુષ ખૂબ પ્રસન્ન થયા. હૃદયથી પ્રસન્ન થયેલા તેઓએ રાજાને દશ નખ યુકત અંજલિને મસ્તક ઉપર ફેરવીને શિર ઉપર મૂકી, એટલે કે તે જ સમયે કરબદ્ધ થઈને શિર નમાવીને તેઓએ પ્રણામ કર્યા અને કહ્યું-gવં જેવો ત
ત્તિ ચાળાd વિઘgo વાઈ ફિ ) મહારાજ! જેવી આપની આજ્ઞા, અમે તે જ પ્રમાણે કરીશું. આ રીતે તેઓએ રાજાની આજ્ઞા બહુ જ વિનયની સાથે સ્વીકારી, “ તદ સાવ હિરા” માં જે આ “ચાવતું પદ છે, તે સાતમા સૂત્રમાં કહેલા “ત્તિનાપા વીમળા, ઘરોમાનિ જા વિવિager આ પદોનું સંગ્રાહક છે. (મુળેત્તા નામ નો તિવારો વદિ નિવવનંતિ) આજ્ઞા સ્વીકારીને તેઓ શ્રેણિક રાજા પાસેથી જતા રહ્યા. (હિજિવવનિત્તાપાનहस्स नगरस्स मज्झमझेणं जेणेव सुमिणपाढगिहाणि तणेव उवागच्छति)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૯

Page #67

ત્યાંથી નીકળીને તેઓ ઠીક રાજગૃહ નગરના માર્ગમાં થઈને સ્વપ્ન પાઠક'નાં જ્યાં ઘર હતાં ત્યાં પહોંચ્યા (હવાદિછત્તા મુમિળઢણ સરાવૈત) ત્યાં પહોંચીને તેઓએ સ્વપ્નપાઠકોને બૂમ પાડી. (તે શં તે ઇમિળવાના સેનિયલ્સ નો कोटुंबियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्ट जाव हियया व्हाया कवलिकम्मा जाव पायच्छित्ता अप्पम हग्धाभरणालंकियसरीरा हरियालियसिद्धत्थकयमुद्धाणा સદ્ધિ સજ્જ નિદિતો વિળિવતિ) શ્રેણિક રાજાના પુરૂષાવડે પાતાને બાલાવ્યાનું જાણીને તે સ્વપ્નપાઠકે ખૂબજ પ્રસન્ન થયા. નહાઇને તેઓએ અલિ ક કર્યુ. એટલે કે પશુપક્ષી વગેરે માટે અન્ન વગેરેનું વિભાજન કર્યું તેમજ ખરાખ સ્વપ્નાના દોષોને દૂર કરવા માટે કૌતુક, મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે કર્યાં કર્યાં. જ્યારે તેની આ બધીક્રિયાએ સમાપ્ત થઇ ત્યારે તેઓએ મહુ ઓછા વજનવાળા તથા બહુ જ કિંમતી ઘરેણાંએ ધારણ કર્યાં અને મંગળની અપેક્ષા રાખતા તેઓએ માથા ઉપર હરિતાલિક દૂર્વા અને સફેદ સરસવ ધારણ કર્યા. ત્યારષાદ તે બધા પોતપોતાના ઘેરથી બહાર નીક્ળ્યા. (/નિષ્ણમિત્તા રાયનિહ્ન મળ્યું मज्झेण जेणेव सेणियस्स रन्नो भवणवर्डे सगदुवारे तेणेव उवागच्छंति. उवागाच्छित्ता एगयओ मिलति, मिलित्ता सैणियस्स रन्नो भवगवडें મનદુવારે અનુર્વાવસંતિ) નીકળીને તેએ રાજગૃહના મધ્યમાગે થઈને શ્રેણિક રાજાના મહેલના મુખ્ય દ્વાર તરફ ગયાં. ત્યાં પહોંચીને તે બધા ભેગા થઈને રાજ મહેલના મુખ્યદ્વારમાં પ્રવિષ્ટ થયા. (અનુર્વામિત્તાનેળેવ યાદિરિયા ચઢ્ઢાળसाला जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता से णियं रायं जएणं વિનાં વૈદ્ધાતિ) પ્રવિષ્ટ થઇને તેઓ બહાર જયાં ઉપસ્થાનશાળા અને શ્રેણિક રાજા હતા ત્યાં ગયાં. યાં પહેાંચીને તેઓએ શ્રેણિક રાજાને ‘જય વિજય’ શબ્દો દ્વારા વધાવ્યા ( सेणिएणं रन्ना अचियवंदिय-पूइय-माणिय-सक्कारिय सम्माणिया, समाળા પજ્ઞેયર પુઅન્નક્ષેત્તુ માનળનુ નિશીયંતિ) શ્રેણિક રાજાએ આવેલા તે સ્વપ્નપાકજનોની ચંદન વગેરેથી મના કરી. અર્ચના કરીને તેમને વંદન કર્યાં. વસ્ત્ર વગેરે અર્પણ કરીને તેઓને સત્કાર કર્યાં અને ગુણ કીર્તન કરીને તેને સન્માન આપ્યું. આ પ્રમાણે રાજાથી અચિત, વતિ, પૂર્જિત, માનિત, સત્કારિત અને સન્માન પામેલા તે દરેક સ્વપ્નપાઠક પોતાના આવતા પહેલાં મૂકેલાં ભદ્રાસના ઉપર આવીને બેઠા. (જ્ઞ ળ સેનિ જાયા નળિયંચિંધળી લેવી ઝવેર ठवित्ता पुप्फफलप डिपुण्णहत्थे परेण विणणं ते सुमिणपाढए एवं वयासी) ત્યારબાદ શ્રેણિક રાજાએ ધારિણી દેવીને પડદામાં બેસવાની આજ્ઞા આપી. ધારિણી દેવી જ્યારે સારી રીતે પડદામાં બેસી ગયાં ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ પુષ્પળ હાથમાં લઈને ખૂબ જ વિનય સાથે તે સ્વપ્નપાઠકોને આ પ્રમાણેકહ્યુ (ત્રં વહુ ટેવાળુ વયા?
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૬૦

Page #68

देवी अजतंसि तारिस यंसि सयणिजांसि जाब महासुमिणं पासित्ताणं पडिबुद्धा) હે દેવાનુપ્રિય ! ખૂબ જ પુણ્યવાન પ્રાણીઓને પ્રાપ્ત થાય તેવી શય્યા ઉપર આજે ધારિણી દેવી સૂતાં હતાં. તેમણે તે સમયે એક મહાસ્વપ્ન જોયું. જોતાની સાથે જ તે જાગી ગયાં. અહીં ‘થાવત્' શબ્દથી સ્વપ્ન સંબંધી પહેલા વવવામાં આવેલા પાડના સંગ્રહ થાય છે. (તં યસ ળ રેવાળિયા! કાન્ન ના સિરીયસ મામાનળખ હું જે મને જાણે વિવિસેને વિસર્યું) ઉદાર વગેરે પૂર્વ કહેલાં વિશેષણાથી માંડીને સશ્રીક સુધીનાં બધાં વિશેષણા વાળું આ મહાસ્વપ્ન મંગળકારી કર્યું મહાફળ આપશે. આપની પાસેથી હું તે જાણવાની ઇચ્છા રાખું છું. ( त एणं ते सुमिणपादगा सेणियस्स रन्नो अंतिए एयमहं सोच्चा णिसम्म સટ્ટનાય યિપાત સમિળ સમં ગોનિવૃત્તિ આ રીતે શ્રેણિક રાજાના મુખથી સ્વપ્નવૃત્તાન્તરૂપ અને કાનથી સાંભળી અને મનમાં તેને ધારણ કરીને તે સ્વપ્નપાઠી ખૂબ જ આનંદથી પ્રસન્ન મનવાળા થયા અને ત્યાર પછી તેઓએ સામાન્ય રૂપથી અવગ્રહજ્ઞાન દ્વારા સ્મૃતિપથમાં મૂક્યું. (ઓનિટિાદ અનુકૃતિ अणुपविसित्ता अन्नमन्नेण सद्धि संचालंति, संचालित्ता तस्स सुमिणस्स लद्धा गहिया पुच्छि या विणिच्छियट्ठा अहिगयहा सेणियस्सरन्नो पुरओ सृमिणસંસ્થારૂં ચારેમાળા૨ પુછ્યું થયાની) ત્યાર બાદ તેઓએ અવગ્રહજ્ઞાન કરતાં પણ વધારે સરસ ‘ઇહાજ્ઞાન'થી વિચાર કર્યો. જ્યારે ઇહાજ્ઞાનથી તેઓએ તે સ્વપ્નવિશે સંપૂર્ણ પણે વિચાર કરી લીધા ત્યારે તેઓએ બધા મળીને તે સ્વપ્નના ફળ ઉપર પલાચના કરી. જ્યારે તેઓ આ રીતે નિર્ણય ઉપર આવ્યા ત્યારે આ સ્વપ્ન ફળ આ છે એમ પેાતાનાવિચારાને અનુસરતાં તેએ સમજી ગયા. આ બાબતને લઈને બહુ વાર સુધી તેઓમાં ઊહાપોહ—તર્કવિર્તક ચાલ્યું. સશયની બાબતમાં તેઓએ બીજાના અભિપ્રાયા પણ લીધા. આ પ્રમાણે જ્યારે સારી રીતે સ્વપ્નના ફળનુ સાચું જ્ઞાન થયું, ત્યારે તેઓએ ધારણારૂપ જ્ઞાનથી પોતપોતાના હૃદયમાં તે જ્ઞાનને એવી રીતે ધારણ કર્યું કે જેથી કાલાન્તરમાં પણ તેનું વિસ્મરણ ન થઈ શકે. આ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૬૧

Page #69

પ્રમાણ જ્યારે સ્વપ્નાથ પાતાના નિર્ણયની છેલ્લી કક્ષાએ પહોંચ્યાં ત્યારે તેઓએ સ્વપ્નશાસ્ત્રોના વારંવાર પ્રમાણ આપતાં શ્રેણિક રાજાને આ પ્રમાણે કહ્યું-(વું વર્ષ अहं सामी सुमिणसत्यंसि बयालीसं सुमिणा तीसं महासुमिणा बावत्तरि सच्चસુમિના વિદ્યા) હે સ્વામિન્! અમેએ સ્વપ્નશાસ્ત્રમાં ૪૨ છેંતાલીસ સ્વપ્ન, ૩૦ ત્રીસ મહાસ્વપ્ન આમ બધાં થઈનેછર તેર સ્વપ્ન વિશે જોયુ છે. તસ્થળ મામી ! ત્રદંત मायरो वा क्वट्टिमायरो वा अरहंतंसि वा चक्कवर्हिसि वा गन्भवक्कममासि एएसि तीसाए महासुमिणाणं इमे चोदसमहासुमिणे पासित्ताणं પૌન્નુિાંતિ) આમા અહત પ્રભુની માતા તેમજ ચક્રવર્તીની માતા અત પ્રભુ તથા ચક્રવર્તીને ગઈમાં આવ્યા પછી આ ત્રીસ (૩૦) મહાસ્વપ્નામાંથી આ ચૌદ (૧૪) મહાસ્વપ્નાને જોઇને પ્રતિબુદ્ધ થઈ જાય છે એટલે કે જાગી જાય છે. (તું નદ્દારાયકસમણીદ્, મિનેય, ટ્રામ, મિળિયર કાર્ય, ખં ૧૭મસર,સાગર, વિમાળ, મવળ, પશુચતૢિ ૨ ) તેચૌદ સ્વપ્ના આ પ્રમાણે છે-હાથી૧, બળદર, સિહ૩, અભિષેક૪, દામ (માળા)પ, શશી (ચન્દ્ર)૬, દિનકર (સૂર્ય)૭, ધ્વજા૮, કુંભ (કળશ), પદ્મસરોવર૧૦, સમુદ્ર૧૧, વિમાન તેમજ ભવન૧૨, રત્નરાશિ૧૩, નિધૂ મશિખી (ધૂમરહિત પ્રજ્વલિત થયેલા અગ્નિની જવાલા)૧૪, (વાયુફેલ માયરો વા वासुदेवसि गर्भ वक्कममाणंसि एएसि चोदसण्हं महासुमिणाणं अन्नयरे सत्त મમુમિળ વામિનાાં વ્રુિતિ) વાસુદેવની માતાના ગર્ભમાં જ્યારે વાસુદેવ અવતરે છે, ત્યારે આ પૂર્વે` કહેલા ચૌદ (૧૪) મહાસ્વપ્નામાંથી કોઇ પણ સાત (૭) મહાસ્વપ્ના જોઇને જાગ્રત થઈ જાય છે. (સમાયરો વાવતેર્વત્તિ નર્મવસ્મ माणांसि एएसि चोद्दसहं महासुमिणाण अण्णयरे चत्तारि महासुमिणे પાભિનાળ નડિવુન્નત્તિ) આ રીતે ખળદેવની માતા જ્યારે ખળદેવ ગર્ભમાં આવે ત્યારે આ મહાસ્વપ્નામાંથી કોઈ પણ ચાર (૪) મહાસ્વપ્નાને જોઇને જાગ્રત થઈ જાય છે. (मंडलियमायरा वा मंडलियंसि गन्भं वक्कममाणंसि एएसि चोदसन्हं महासुमिणाणं
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૬૨

Page #70

બનતાં જીવે મહામુનિ સિત્તા T પદવુ ચંતિ) માંડલિકની માતા જ્યારે તેઓના ગર્ભમાં માંડલિકનું અવતરણ થાય છે ત્યારે આ ચૌદ મહાસ્વપ્નમાંથી કેઈએક મહાસ્વપ્નને જોઈને જાગ્રત થઈ જાય છે. (નેવ સજની ધાgિ તેવી ને મજ્ઞાનિ दिटे तं उरालेणं सामी। धारिणीए देवीए सुमिणे दिट्टे जाव आरोग्गतुहिदीहाउ कल्लाणमंगलकारए णसामी ! धारिणीदेवीए सुमिणे दिढे अत्थलाभो सामी ! सोक्खलाभो सामि ! भोगलाभो सामी! पुत्तलाभो रजलाभो एवं खलु सामी! धारिणीदेवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णा णं जाव दारगं gવાદ) હે સ્વામિન્ ! ધારિણી દેવીએ જે આ મહાસ્વપ્ન જોયું છે, તે હે નાથ બહુ જ ઉદાર, આરોગ્ય, તુષ્ટિ, દીર્ધાયુ, મંગળ તેમજ કલ્યાણ કરનાર છે, એટલા માટે હે સ્વામિન ! આ નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે આપને અર્થલાભ, સુખલાભ, ભેગલાભ, પુત્રલાભ અને રાજ્યલાભ થશે. હવે નવ માસ પૂરા થશે, ત્યારે ધારિણી દેવી શુભલક્ષણવાળા નીરગી વગેરે ગુણોવાળા પુત્રને જન્મ આપશે.( વિ તારા ૩૪મુaबाल भावे विन्नायपरिणयमित्त जोश्यणगमणुपत्ते सूरे चीरे विक्कंते विच्छिन्न રિઝવવાદો વ ાવમવિસરું અને પ માવિષuT) તે બાળક
જ્યારે બાળ અવસ્થાને વટાવી લેશે અને પિતાની અવસ્થાન્તર એટલે કે યુવાવસ્થાને સમજતો થશે એટલે કે જયારે તેને એમ લાગવા માંડશે કે મારું બાળપણ પસાર થઈ ગયું છે અને હું દૈવનના ઉંબરે ઊભું છું ત્યારે તે ભર જુવાનીમાં આવીને ભારે નેટ પરાક્રમી વીર થશે. એનું શૂરાતન અપ્રતિહત ગતિવાળું થશે. તે વિશાળ, વિપુળ બળ અને વાહનનો સ્વામી થશે. તે રાજ્યને પતિ અને ઘણા રાજાએને પણ રાજા થશે. અથવા તો તેઈન્દ્રિયો ઉપર કાબૂ મેળવીને આત્માથી મુનિ થશે. (तं उरालेणं सामी धारिणीए देवीए सुमिणे दिढे जाव आरोग्ग तुहि जाव ઉદ્દે કૃતિ વાદ અઝોર પુતિ ) એટલા માટે સ્વામિન્ ! ધારિણી દેવીએ જોયેલું આ સ્વપ્ન બહુ જ ઉદાર છે. તે આરોગ્ય તુષ્ટિ વગેરેને આપનારું છે. આ પ્રમાણે સ્વપ્નના ફળને જાણીને તે લેકેએ તે સ્વમના ફળને બતાવતાં શ્રેણિક રાજાને વારંવાર વધામણી આપી, અને તેઓને ખૂબ જ પ્રસન્ન કર્યા. (તgot સેnિg Rાયા) ત્યારબાદ તે શ્રેણિક રાજાએ (મિ ) તે સ્વમના અર્થને સાચા રૂપમાં બતાવનારા તે સ્વપ્ન પાક્કો (ચંત્તિ) ના મેઢેથી (મો ) આ સ્વપ્નાર્થ રૂપ વાતને કાનથી સાંભળીને તેમજ (ળિH) તેને ચિત્તમાં ધારણ કરીને (તુ હિયg) બહ હર્ષથી પ્રસન્ન હદય થઈને ( વાવ વાર) બન્ને હાથ જોડીને આ પ્રમાણે કહ્યું – અહીં “જાવત’ શબ્દથી પૂવે કહેલા પાઠને સંગ્રહ થયે છે. (एवमेयं देवानुप्पिया जाव जन्नं तुम्भे वयहत्तिक? तं मुमिण सम्मंपडिच्छइ) હે દેવાનુપ્રિયે! જે તમે કહો છો તે તદ્દન સાચું છે. આમ કહીને રાજાએ સ્વપ્ન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૬૩

Page #71

પાઠકએ કહેલા સ્વપ્નફળને સાચા રૂપમાં સ્વીકાર્યું. (iffછત્તા તે જુfમળવઢg
fi) સ્વીકાર્યા પછી તે શ્રેણિક રાજાએ સ્વપ્ન પાઠકોને ઘણા પ્રમાણમાં (અષા Traiારુ વતથiધમાકા ર સરકો) અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાધ, રૂપ ચાર પ્રકારના આહારથી તેમજ વસ્ત્ર, ગંધ, માલ્ય અને ઘરેણુઓથી ખૂબ સત્કાર કર્યો, (સમા) સન્માન કર્યું, (
૪ ત્તા સાનિત્તા વિરુદ્ધ ની વિડુિં પડવા ઇટ્ટ) સત્કાર અને સન્માન કર્યા પછી તેમને પુષ્કળ આજીવિકા યોગ્ય પ્રીતિદાન આપ્યું (
વત્તા પવિણકર) અને આપીને તેઓને વિદાય કર્યા(ત સેfજાણ જાપા દાણો મદદ) ત્યારબાદ શ્રેણિક રાજ પિતાના સિંહાસન ઉપરથી ઊભા થયા અને (દિત્તા) ઊભા થઈને તેને પરિણાવી તેને વાનર) જ્યાં ધારિણીદેવી હતી ત્યાં ગયાં. (વાઇિત્ત) ત્યાં જઈને (પાઈfજ સેવિં ઘારા) ધારિણીદેવીને આ પ્રમાણે કહ્યું–કે (g खलु देवाणुप्पिए मुमिणसत्थंसि बायालीसं सुमिणा जाव एग महासुमिणं जाव મુન્નો ૨ ગUરુ) હે દેવાનુપ્રિયે ! સ્વમશાસ્ત્રમાં બેંતાલીસ (૪૨) સ્વમ તેમજ ત્રીસ (૩૦) મહાસ્વમ કહેલાં છે. મહાપુરુષોની માતાઓ એટલાં એટલાં સ્વમો જોઈને જાગે છે. તમે પણ એક મહાસ્વમ જોઈને જાગ્યાં છે. આમ કહીને શ્રેણિક રાજાએ ધારિણીદેવીને વારંવાર મંગળ વાક્યથી વધાવ્યાં. અને વારંવાર વખાણ કર્યા. (Rएणं धारिणीदेवी सेणियम्स रन्नो अंतिए एयम, सोचा णिसम्म हट्ठजाव हियया तं सुमिण सम्म पडिच्छइ, पडिच्छित्ता जेणेव सए वासघरे तेणेव उवागच्छइ. उवागच्छित्ता हाया कयबलिकम्मा जाव विपुलाई जाव विहरइ) ત્યારપછી ધારિણદેવીએ શ્રેણિક રાજા પાસેથી મહાસ્વમનું ફળ સાંભળીને ખૂબ જ પ્રસન્નતા અનુભવી, અને મહા સ્વમને બહુજ સામાન્યું. માન્ય કરીને તેઓ જ્યાં પિતાનું નિવાસગૃહ હતું ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને તેઓએ સ્નાન કર્યું. બલિકમ વગેરે. (કાગડા વગેરેને અન્ન ભાગ આપો) વિધિઓ પતાવીને તે પછી તેઓ પ્રસન્ન થઈને રહેવા લાગ્યા. આ રીતે તેઓએ મનુષ્ય સંબંધી અનેક ભેગો ભોગવતાં પિતાના વખતને ઘણું શાંતિથી પસાર કર્યો. તે મુત્ર “ ” છે.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૬૪

Page #72

અકાલમેઘકે દોહદ કા નિરૂપણ
तएणं तीसे धारिणीए देवीए इत्यादि ॥सत्र “१२ ॥
ટીકાઈ-(gir) ગર્ભ ધારણ પછી જ્યારે (તીરે ધાળિgવી) ધારિણીદેવીને (ઢોણ જાણ) મહીના (જાતે) પસાર થયા. અને (તફા મારે વના) ત્રીજો મહીને બેઠે ત્યારે (તસ નમક્ષ કારષિ) તે ગર્ભના દેહદ કાળ વખતે (અઘરેણા) વક્ષ્યમાણ રૂપમાં એટલે કે આગળ કહીશું તે મુજબ તેને આ જાતનું (ઢોદ) દેહદ (૫૩મવિથા) થયું. (પન્નાof Rા અવાજે) તે માતાઓને ધન્ય છે. (પુના જ સાચો ) તે માતાએ પુણ્યશાળી છે–પુણ્ય યુક્ત છે ( થા નાગો) કૃતાર્થ છે, આઠ સિદ્ધિઓ રૂપ પ્રોજન પૂર્વજન્મમાં તેમણે જ કર્યું છે, (ાપુનાગ - ૪જપUTIો વિવાદ) તેમણે જ પૂર્વભવમાં સુખકારી કર્મો કર્યા છે, તેમજ સામુદ્રિક શાસ્ત્રમાં કહેલાં શુભ લક્ષણોને સફળ બનાવ્યાં છે. તેમણે જ પિતાના અશ્વર્ય અને સંપત્તિને દાન વગેરે શુભ કર્મોમાં ખર્ચને સફળ બનાવ્યાં છે. (મુદ્દે
તાલ નાયg wળીવાય) તેમણે જ પિતાના માણસ તરીકેના જન્મ અને જીવનના ફળને સારી રીતે મેળવ્યું છે. (નોર્ષ મહેમુ ગરનુng अन्भुज्जुएमु अब्भुन्नएमु अब्भुटिएमु सगजिएसु सविज्जुएसु, सफुसिएम, मणि एसुधंतधोतरुप्पपट्टअंकसंखचंदसालिपिठ्ठरासिसमप्पभेस) કે જેઓ અભ્યગત–ઉત્પન્ન થયેલા, અભ્યદ્યત–વરસવા માટે સજ્જ થયેલા, સગજિતગર્જતા, સવિઘત–ચમકતી વીજળીવાળા, વરસતાં નાનાં નાનાં પાણીનાં ટીપાંવાળા, સસ્તનિત-ગંભીર ગર્જન કરતા, મેઘમાં વિહરતી તે પિતાના દેહદ (મને રથ) ની પૂર્તિ કરે છે. હવે સૂત્રકાર એ જ મેઘોનું વર્ણન કરે છે. આ વર્ણનમાં વર્ષાઋતુની શેભાનું વર્ણન કરે છે. જે ધંધા પદો વડે તેમાં સૌ પહેલા સફેદ રંગના વાદળની ઉપમા આપે છે.) જે મેઘોની કાંતિ અગ્નિમાં તપાવેલા અને નિર્મળ ચાંદીના પટ્ટ જેવી તેમજ સ્ફટિક મણિ, શંખ, ચંદ્ર, કુન્દપુષ્પ, અને ચોખાના લેટ જેવી સ્વચ્છ છે. વિકરિયામેચરંજ સોદરિણgઉમરાણargy) અને ચિકુરપીળા રંગને દ્રવ્ય વિશેષ હરિલાલખંડ,ચંપકપુષ્પ, સનપુષ્પ, કેરંટપુ સરસવનું પુષ્પ અને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૬૫

Page #73

કમળ કેસરની જેમ જે મેઘની કાંતિ પીળા રંગની છે. (વારસકરકાર किंसुयजासुमणरत्तबंधुजीवगजाइहिंगुलयसरसकुंकुमउरब्भससरूहिरइंदगोवજાનમામેકુ) લાખ, ખૂબ જ લાલ રંગવાળું ખાખરાનાફૂલ, જપાપુષ્પ, રકતબંધુજીવકપુષ્પ, બિહાર દેશમાં પ્રસિદ્ધ મધુર ફલ, ઉત્તમ હિંગુલ, પાણીમાં મિશ્રિત કરેલા સરસ કુંકુમ ઘેટા અને સસલાના લેડીની જેમ તેમજ ઈન્દ્ર ગેપક (માસાનું લાલરંગનું એક જીવડું) ની જેમ જે મેઘની પ્રભા લાલરંગની છે. (बरहिणनीलगुलियसुगचासपिच्छभिंगपत्तसासगनीलुप्पलनियरनवसिरीस -
મનાવણનમ9) માર, નીલમણિ, ગુલિકા જેવી તેમજ (નીલારંગને દ્રવ્ય વિશેષ અથવા નીલા રંગની ગેળી) પોપટ, અને નીલકંઠની પાંખો તથા ભાગ (એક પક્ષી વિશેષ) ની પાંખો, સાસક અને વાયક નામના વૃ-કે જેનો રંગ પીળા હોય છે, જેવી તેમજ નીલકમળોના સમૂહ, નવા શિરીષના પુષ્પ. નવા લીલા ઘાસ જેવી જે મેની કાંતિ નીલવર્ણની છે. (વંનnfમામે દિપમા૪િ નવ વિજ્ઞાણwag) (ાળા વાદળનું વર્ણન છે) જાત્યંજન, સૌવીર દેશમાં ઉત્પન કાજળ, સુરમા ભંગભેદ (ભમરાની એક જાત વિશેષ) ભૂકો થયેલા કોલસા રિષ્ટિક-શ્યામ-રત્ન, ભ્રમરાવલિ-ભમરાઓની પંકતી, ગવલ, ગુલિકા-ભેંસના શિંગડાને સાર ભાગ અને મેશના જેવી જે મેઘની પ્રભા શ્યામ રંગની છે, (રવિજુવાનિg) જે મેઘમાં વીજળી ઝબકી રહી છે જે ગરજી રહ્યા છે. (વાઘવનવિહાળવવરપર વિશg) જે મેશે પવનદ્વારા વિસ્તૃત આકાશ અને ચારે દિશાઓમાં ગતિશીલ થઈ રહ્યા છે. (નિખારવરિયાपगलियपचंडमारुयसमाहय समोत्थरंत-उवरि-उवरि तुरियवासं पवासिएसु) જે મેઘે પ્રચંડ વાયુ વેગથી પ્રેરાઈને નિર્મળ જલધારાઓ વરસાવી રહ્યા છે, જેના દ્વારા સંપૂર્ણ પૃથ્વી એકદમ ઢંકાઈ જાય છે, એવા મેઘ દ્વારા પિતાનાં ઉપર પડતી સતત વર્ષો ધારામાં જે (માતા) પિતાના દેહદની પૂર્તિ કરે છે, (ધારાવદાર નિવાણિજ્ઞાવિતિ ) તેમજ જળધારાઓના વર્ષણથી શીતળ થયેલી પૃથ્વી ઉપર-કે જે (
ચિનુ) લીલા અંકુરના કચુકવાળી થઈ ગઈ છે. (રવિપષવાણુ) જ્યારે પલ્લવિત વૃક્ષ અને (વસિઝ પિતાનેy) લતાએ (જુનરિણg) વિસ્તાર પામી, (ઉનug સોમાકુવા નો ના વા)
જ્યારે ઊંચા પર્વતે તેમજ નદ સતત વર્ષાને લીધે કાદવ વગર થઈને શોભિતથયા, (માનgિવાવતા વિદg) જ્યારે વિભાર પર્વતના ગર્તામાંથી (ઉર્જા) ઝરણુંઓ વહેવા લાગ્યાં, (તથિપાવાપોદળા હુરં કરું રહતી જિનિકીકુ) પર્વતની નદીઓ જલદી નીચે પડીને ઊંચે ઉછળવાથી ઉદ્ભવેલા ફીણ દ્વારા આકુલિત અને ડહોળાએલા પાણીને વહાવતી થઈ ( નવા ઘર સિટિંધ ૩ ) બગીચાઓ સર્જ, અર્જુન, નીપ,કુટજ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #74

વૃક્ષોના અંકુર અને છત્રકે-ભૂમિસ્ફોટકથી વ્યાપ્ત થયા, (મદાર-દારુ-દિર લિવરપણુજાવ કુચંતે વરિષg) વાદળાંઓના ગર્જનને સાંભબીને હર્ષઘેલા થયેલા મેર જોરથી ટહૂકવા માંડયાં, (વડવાઇઝજિતના
રિપuિg) વર્ષાને લીધે ઉમત્ત થયેલા મેર પિતાની જુવાન ઢેલ સાથે નૃત્ય કરતા થયા, (નgsfમણિટિંઘgશવંવારુંવાંજિકુચંતે વાળમુ) બગીચાઓ નવી સુગન્ધવાળા શિલીવ્ર કુટજકંદલ અને કંદબના ફૂલેની સુવાસ દ્વારા તૃપ્ત થયા, (જદુપરામિણક્ષેતુ) બગીચાઓ કેયના મધુર સ્વરોથી વ્યાપ્ત થયા,(8ાશંતત્તરોત્તરથવાળા વિસ્ત્રવિgy) સુંદર ઈન્દ્રગેપિ (એક કીટ વિશેષ) દ્વારા તેમજ કરુણ વિલાપ કરતા ચક્રવાકે દ્વારા બગીચાઓ યુક્ત થયા, (વળતામંgિg) ખૂબ ઉંચા હોવાને લીધનીચેનમેલા ખૂણેથી તેઓ શેભિત થયા(પાgિ )દેડકાંઓના અવાજથીશખિત થયા (ઉમિમરમારિજાતિમત્તા છgg માનવજોત્રમgjનરમાઇg) બગીચાઓ મદેન્મત્ત ભમરા અને ભમરીઓ તથા પુપરસના પાન કરવાથી ચંચળ તેમજ ઉન્મત્ત ભમરાઓના ગુંજારવ દ્વારા શબ્દાયમાન થયા, (ઉરિનાનિશચંદ્ર જૂજાદguદરવાજા)અને આકાશ પ્રદેશ શ્યામ મેઘદ્વારા ઢંકાએ હોવાને કારણે જેમાં સૂર્ય ચન્દ્ર અને ગ્રહો પહેલાં તે શ્યામવર્ણ વિશિષ્ટ થયા અને ત્યારબાદ નક્ષત્રો અને તારાઓની પ્રભા સંપૂર્ણ પણે નાશ પામી એટલે કે શ્યામ મેઘદ્વારા ઢંકાએલા હોવાને લીધે સૂર્ય, ચંદ્ર અને ગ્રહોની પ્રભા જ્યાં તદ્દન દેખાતી નથી. [ઇ ચાવંતિત ઉડતા બગલાઓની પંક્તિથી ઘેરાએલા વાદળાઓ વડે શોભતું [વરત સુંદર આકાશ થયું ત્યારે. માનવવરવારનવ@ારે ભારંડ, ચકવાક અને રાજહંસામાં માનસરોવર તરફ જવાના ભાવ ઉત્પન્ન કરનાર [ સંગિક જે સં] વર્ષાકાળ આવ્યો. (ાયા જાઝિમ્બાનો જયઘiાસ્ત્ર પરિઝ ) આવા સમયે જે માતાઓ સ્નાન કરીને ખરાબ સ્વપથી ઉત્પન્ન દેષના નિવારણ માટે કૌતુક મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. અને તેથી તિ)વધારે શું (वरपायपत्तणे उरमणिमेहलहाररईयकडगखुवुड्डयविचित्तवरवलयभियभुयाओ) જે માતાઓ બન્ને પગમાં ઝાંઝર, કેડે મણિઓને કંદરે, ગળામાં હાર, હાથમાં કડાં અને આંગળિયેમાં વીંટીઓ પહેરે અને બાહુમાં બાહુબ ધ બાંધે (૪ વનવિલાપ ) અને કુંડળોની કાંતિદ્વારા જેમનું મેં વધારે દીપી ઉઠે ( મૂરિયા ) રત્ન જડેલાઘરેણાંઓથી જેમનું શરીર શોભાયમાન છેએવા નાણાની નારાયવોયું) તેમજ એવું (વંકલં) વસ્ત્ર કે જે વિશ્વાસથી પણ હાલવા માંડે ( g) મનહર (વઘg/જિસવંત્ત) સુંદર રંગે રંગેલું અને સ્પર્શમાં અત્યંત કમળ કે જે દિશાપેarga] કમળતામાં ઘેડાની લાળને પણ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૭

Page #75

ઝાંખી પાડતું હોય [ઘવાયવરિતષ્ક) સેનાના દોરાથી બનેલી સફેદ કનારીવાળું. (મારા સંપાદિનિષમ) જેની પ્રભા આકાશ અને ટિક મણિ જેવી ખૂબ જ સ્વચ્છ લાગતી હય, (૫વપરિણિયો ) અને તેને જેઓ સરસ રીતે પહેરે, (કુરકુમાર૩રિના) ઉત્તરાસંગવસ્ત્ર-ઓઢણું ખૂબજ કોમળ અને દુકૂલ નામના વૃક્ષની છાલની હોય (લકવોયરમિનપવરમર
મિહિરો) જે માતાઓનું મસ્તક સુવાસિત બધી ઋતુઓનાં લેની ઉત્તમ માળાઓથી શોભી રહ્યું હોય, (ાગુહબ્રૂવ ધૂવિ ગો સિરિસમાવેarગો રે Tiધથિથળે હાથ તાળી) અને જે માતાનું શરીર કલાગુરુ ધૂપ દ્વારા ધૂપિત હેવાને લીધે સુવાસિત થયું હોય, દેખાવમાં તે લક્ષમી જેવી હોય અને સેચનક નામના ગંધ હાથી ઉપર જે સવાર થયેલી હોય, (કોટ मल्लदामेणं छत्तेणं धारिजमाणेणं चंदप्पभवइरवेसवियविमलदंडसंख
દ્વારા મલ્ટિપળjનનિપાનવાનવારી નિઘંઘાઓ) અને છત્ર ધારીઓથી તાણેલા છત્ર ઉપર ગૂંથેલી કેરંટક પુષ્પની માળાથી શોભત હોય શરદૃના ચન્દ્ર જેવી સ્વચ્છ હીરા અને વૈર્યના જેવી નિર્મળ, શંખ, કંદ દરકજ, પાણીના ટીપાં, અમૃત અને મથાએલા ફણના સમૂહ જેવી શ્વેત દાંડીવાળા ચાર ચમરે જેમના ઉપર ઢળાઈ રહ્યા હોય, અને તેમના વાળથી જેમના અંગે વીજિત થઈ રહ્યા હોય તે માતાઓ ખરેખર ધન્ય છે. આ પ્રમાણે તે ધારિણી દેવી પિતે વિચારે છે કે આ રીતે હું પણ (તળિuળ રન્ના રઢિ) શ્રેણિક રાજાની સાથે-કે જેઓ (હથિાપકgi) ઉત્તમ હાથી ઉપર સવાર હેય, (દિગો મળ9માળો ) અને તેમની પાછળ પાછળ બીજા સેવકે પણ અનુગમન કરતા હોય એટલે કે બીજા સેવકે પાછળ પાછળ શ્રેષ્ઠ હાથીઓ ઉપર સવાર થઈને આવતા હે ય, (મઘા gif, વાળvi, થાળgi Tદત્તાણીgo ચાકાળીy Tr) તેમની પાછળ હાથી, ઘડા. રથ અને પાયદળની વિશાળ ચતુરંગિણી સેના ચાલતી હોય, (નિg સત્ર ગુફg ના નિયો
નજ) અને જે પિતાની સંપૂર્ણ રાજવૈભવરૂપ ઋદ્ધિથી, વસ્ત્ર અને ઘરેણાંઓની પ્રભાથી, નિષથી, શંખ અને વાજા વગેરેના અવ્યક્ત ઘંઘાટથી, નાદિતરવથી, મનુષ્ય દ્વારા ઉચ્ચરિત થતા માંગલિક ‘જય જયકારથી રાજગૃહનગને જોતી કે જે (પિંપારિત્રફળાચરનહાપvg દંગાટકમાં–
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #76

ત્રિકેણવાળા માર્ગમાં-ત્રણ રસ્તાઓવાળા માગમાં, ચતુષ્કમાં ચાર રસ્તાવાળા માર્ગમાં ચત્વરમાં-ઘણું રસ્તાવાળા માર્ગમાં, ચતુર્મુખમાં–ચાર દ્વારવાળા ગેપુર વગેરેમાં, મહાપથમાં-ધરરસ્તામાં, અને પથમાં-સાધારણ રસ્તામાં (સિત્તfણા સુવા - નનિવરિરં વાવ મુiધવરાષિગં ધમૂ અવજો માળો) આસિકત છે જ્યાં સુવાસિત પાણું વગેરે એક જ વાર છાંટવામાં આવ્યું છે, સિકત છે,–જ્યાં સુવાસિત પાણી ઘણીવાર ઇટાયુ છે, શુચિક છે–જેને જ્યાં પવિત્ર કરવામાં આવ્યું છે, સંમાર્જિત છે–જેને સાવરણીથી એકદમ સ્વચ્છ બનાવવામાં આવ્યું છે, ઉપલિત છે–
જ્યાં છાણ વગેરેથી લીપવામાં આવ્યું છે, અગુરુ વગેરે ધૂપથી દૂષિત હોવાને લીધે સુવાસિત થયેલું છે અને એથી જ તે સુગંધની ધૂપસળી જેવું થઈ રહ્યું છે, નગરનાં એવાં દ્રશ્યને જોતી તેમજ (નાગરનો મહિમાળી) તે ધારિણીદેવી નાગરિકે દ્વારા અભિનંદિત થતી (જુરજીયારવનુવાદ્ધિપુર વોરા) અને પછી તે ગુચ્છ, લતાઓ, આંબા વગેરે વિશે, જેમની શાખાઓ ચારે દિશાઓમાં પ્રસરી રહી છે એવા ગુલ્મ અને વૃક્ષ ઉપર ચઢીને પ્રસરેલી લતાઓ વડે ઢંકાએલા ( કુ મારિકાયમૂરું) રમણીય વૈભાર પર્વતના નિકટ સ્થાનમાં (નોરમંતા માટેનાર વોર વયંર્તિ) અને બધી દિશાઓમાં ફરીફરીને પિતાના દેહદની પૂર્તિ કરે છે. (ત ન ગાવિ દે ઝુવg ગાવ તો વિજ્ઞાન) તે હું પણ ઉપર વર્ણન કરવામાં આવેલા અભ્યદ્દગત વગેરે વિશેષણોવાળા મેઘમાં વિચરણ કરીને મારા દેહદની પૂર્તિ કરું તે બહુ સારું થાય. સૂ.૧૨
तएणं सा धारिणीदेवी इत्यादि "मूत्र ટીકાઈ–(ત gir) દેહદ ઉત્પન્ન થયા પછી (સાધવી )જ્યારે ધારિણીદેવીનું (વોશિ ) અસમયે મેઘવર્ષણ દેહદ (વિnિષામાજિ) પૂર્ણ નહિથયું ત્યારે ( ન્નરો) અસમયે મેઘવર્ષણના અભાવે પિતાનું દેહદની પૂતિ નહિ થવાથી (૩૫રંપુનરોદરા) દેહદ સન્માનિત (પૂર્ણ) નહિ હોવાને લીધે, (gar) તે મનમાં ખૂબ દુઃખી થઈ અને શરીરમાંથી લેહી સૂકાઈ જવાથી દુબળી થઈ ગઈ, (મુ) ભૂખી વ્યક્તિની જેમ તે દુર્બળ થઈ ગઈ, (fખન્ના ) તેનું માંસ પણ સુકાઈ ગયું ( m) ચિંતા અને રોગથી પીડાએલી તે જીર્ણ જેવી બની ગઈ. (ગ્રીસુકારા ) અતિશય ચિન્તાના ભારથી જીણું શરીરવાળી થઈ ગઈ. (૧માઇકુવા ) નિસ્તેજ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૬૯

Page #77

થઈને તે ખૂબ કમજોર થઈ ગઈ. (શિત) ખાવાપીવાની બાબતમાં પણ તે અરૂચિ બતાવવા લાગી, (માનંઘિાવા ના ) તેનાં મેં અને નેત્ર નીચાં રહેવા લાગ્યાં, (વિપરા) શરીરની કાંતિ ફીકી થઈ ગઈ, તેથી તેનું મેં પીળું પડી ગયું હતું. (ારવરિદા મારાના) હથેળીમાં ચળાઈ ગયેલા ચંપાના પુની માળાની જેમ તે ફીકી થઈ ગઈ. (દ્વાવિવOUવાળા) તેથીદૈન્ય અને શોભા રહિતતા તેના મેં ઉપર સ્પષ્ટ રીતે દેખાતાં હતાં. ( gricઝાઝા હાજે 31મિત્રાના) ચમેલી વગેરે ફૂલે, કેષ્ટપુટ વગેરેની સુવાસ, જાત્યાદિ પુષ્પની માળા કડાકુંડળ વગેરે જેવાં ઘરેણુઓ, અઢાર (૧૮) લડીવાળા હાર વગેરે કોઈપણ ધારણ કરવા યોગ્ય ઉત્તમ વસ્તુમાં તેની ઈચ્છા ન રહી. (ક્રીડામણિી જ રિવેપા) સખીઓની સાથેના હાસ-પરિહાસ વિનેદ, ક્રીડાઓ અને રમત ગમત આ બધા એણે ત્યજી દીધાં હતાં, અને તે ફકત (ા મળt) દીન અને અન્યમનસ્ક થઈને દિવસે પસાર કરવા લાગી.freળવા મૂનિવવિદિના ગોદામvસંg ના શિવાઘs) આરીતે વિષાદયુક્ત થઈને તે હંમેશાં પિતાની નજર નીચે જ રાખતી અને ધીમે ધીમે શું કરવું અને શું નહિ કરવું આ જાતને વિવેક એટલે કે કર્તવ્યાકર્તવ્ય રૂપ માનસ સંકલ્પ જ નષ્ટ થઈ ગયું. અને આ રીતે તે ચિંતામાં ડૂબી ગઈ. અહીં યાવત્ પદથી પારદાદી ગજજ્ઞાળવાયા? આ પદને સંગ્રહ થાય છે. માણસ વધારે ચિતિત થાય છે, તે વખતે હથેળી ઉપર મેં રાખીને બેસી રહે છે અને રાતદિવસ આર્તધ્યાન-ચિન્તાં–માં જ ડુબી રહે છે. ધારિણદેવીની એજ હાલત થઈ ગઈ. આ પદેથી એ જ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. (ત gi) ત્યાર પછી (Rી છે) રાણીની (rigઘારિવારો) અંગ સેવિકાઓ-જેઓ (ગમિતરિયા) તેની સાથે સદા રણવાસમાં જ રહેતી હતી અને અનુકૂળ સમયે તેને એગ્ય સલાહ આપતી હતી- વાણદિશાઓ) દાસીરૂપ ચેટિકાઓ –જેઓ તેના શરીરે માલિશ વગેરે માટે નિયુક્ત કરવામાં આવી હતી–તેઓએ(ધારિયા ગોજુ નાગશિયા
માનિ ) જ્યારે ધારિણદેવીને કૃશ શરીરવાળી તેમજ ચિંતાતુર જોઈ ત્યારે (Trad) જોઈને (gવં વાસી) કહ્યું કે (foો તુને દેવાનું પણ મોબાaar raja શિવાઘનિ) હે દેવાનુપ્રિયે! રાતદિવસ કેમ આર્તધ્યાનથી દૂબળા થતા જાઓ છો? અને ચિન્તામાં મગ્ન રહે છે. (તgii સા ધrf તેવી તાર્દિ अंगडियारियाहिं अभितरियाहिं दास चेडियाहिं एवं वुत्ता समाणी ताओ दास રે વાગો નો ગ્રાફ 1 વરિયાળા)અંગપરિચારિકાઓ, દાસચેટિઓએ આ રીતે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
O

Page #78

પૂછ્યું પણ ધારિણી દેવીએ જવાબ આપીને તેઓને આવકાર આપ્યો નહિ તેને આટલી પણ સુધબુધ રહી નહિ કે અમારી સામે કોણ ઉભું છે અને મને કંઈક પૂછી રહ્યું છે. આ રીતે (4 Tagવાળી મણિમાળા તુરિજીયા સંદિર) તેઓને જરાપણુ આવકાર આપ્યા વગર અને તેઓની ઉપસ્થિતિને પણ નહિ જાણતી ધારિણદેવી તે સમયે મૌન જ સેવતી રહી. (તgi તાળો કારિવારિકા મતથા ओधारिणी देवों दोच्चंपि तच्चपि एवंवयासी किन्नं तुमे देवाणुप्पिए ओलु. # સુરક્ષા ?) આ પ્રમાણે ધારિણીદેવીને મૌન જોઈને રણવાસની પરિચારિકાઓ અને દાસચેટિકાઓએ ફરી બે વાર ત્રણવાર એમ જ કહ્યું કે હે દેવાનું પ્રિયે! દુર્બળ થયેલા તમે ચિંતામગ્ન શા માટે રહો છો? તમને શું ચિન્તા છે? અમને કહો. [avi Rા ધારિજી તારં અંતરિવારિવાર્દિ ભિંતરિવારં दास चोडियाहि दोच्चपि तच्चपि एवंवुत्ता समाणी णो अढाइ णो परियाणाइ) આમ બે ત્રણ વખત પૂછવા છતાં પણ તે ધારિણીદેવીએ તેમને કંઈ પણ જવાબ આયો નહિ અને જરા પણ ગણકાર્યું નહિ. (ગાઢ1 માળી પરિકાના તળા સંવિદ) અજાણ થઈને તેઓની ઉપેક્ષા કરતી તે ચુપચાપ બેસી રહી (तएणं ताओअगपडियारियाओ दासचेडियाओ धारिणीए देवीए अणाढाइज्जमाणीओ अपरिजॉणिजमाणीओ तहेव समंताओ समाणीओ धारिणीए देवीए अतिવાગો ઘનિવવનંતિ) ધારિણીદેવીની આવી વિચિત્ર સ્થિતિ જોઈને અંગપરિચારિકાઓ અને દાસ ચેટિકાઓ પિતાની જાતને ઉપેક્ષિત થએલી જાણીને કંઈ પણ કહ્યા વગર રાણીની દુર્બળતાના કારણને જાણ્યા વગર ભયગ્રસ્ત થતી બહાર આવતી રહી. (વિનિમિત્તા પર gિ જાા તેવ વવાછરું) બહાર આવીને તેઓ શ્રેણિક રાજા પાસે ગઈ. (૩વાન છત્તિ ચારિરિયં વાર લા argi fagi રાત્તિ) જઈને તેઓએ અંજલિ મસ્તકે લગાડીને નમસ્કાર કર્યા. ત્યારબાદ જયવિજય શબ્દોથી તેમને વધાવ્યાં. (વાવિના વં વાર્તા) વધાવ્યા બાદ તેઓએ રાજાને કહ્યું કે ( વ માની gિ અન્ન ધાળિtવી ચીજIT ના ગાઢ જ્ઞાવાયા વિરુ) હે સ્વામિ! અમે આપને કંઈક નિવેદન કરવા માટે આવ્યાં છીએ. ધારિણીદેવી અવરુણ અને કૃશશરીરવાળી થઈને અન્યમનસ્કની જેમ બેઠાં છે, અને એકદમ ચિંતામગ્ન થઈને આર્તધ્યાન કરે છે. (तपणं से सेणिए राया तासि अंग पडियारियाणं अतिए एयमढे सोच्चा णिसम्मतहेव सभंते समाणे सिग्धं तुरियं चवलंबे इयं जेणेव धारिणी देवी तेणेव उवागच्छइ) અંગ પરિચારિકાઓના મેઢથી આ વાત સાંભળતાં તે જ શ્રેણિક રાજાએ તે વાતને મનમાં સારી પેઠે ધારણ કરીને વ્યાકુળતાથી કોઈ પણ સ્થાને કાયા વગર ધારિણી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #79

દેવીની પાસે ગયા. (ઉનાનાચ્છિા ધરિની ફેવી બોરુાં બોઝુળનીર નાય પ્રદૃશાળોનયં શિક્ષાયમળિ પાસ) ત્યાં જઈને તેઓએ ધારિણીદેવીને રુગ્ણા અને રુગ્ણ શરીરાની જેમ ચિન્તામગ્ન જોયાં. (વાણિત્તા યં વયાણી) તેમને જોઇને તેમણે આ પ્રમાણે કહ્યુ (નિમ્ન તમે વેવાવિજ્ ! શ્રોત્રુગ્ગા શ્રીજીસરીયા નાવ પ્રકૃશાળોવા ન્નિપાયત્તિ) દેવાનુપ્રિયે ! શા માટે તમે રોગની જેમ રોગ યુકત શરીરવાળા થઇને ચિન્તામગ્ર થઈ રહ્યાં છે. (RFÎ સા ધારિળીઢેથી સળિળ રન્ના યંત્રુત્તાનમાળી નો ગઢારં નાવ તુનિળીયા મંત્રિવ્રુg) આ રીતે શ્રેણિક રાજાએ ધારિણીદેવીને પૂછ્યું પણ તેણે કઇ જવાબ આપ્યા નઠુિ અને તેને આટલુ એ ભાન રહ્યું નહિ કે કાણુ સામે ઉભું છે અને તેને કઇક પૂછી રહ્યું છે. ધારિણીદેવી તે વખતે પહેલાંની જેમ બેસી જ રહ્યાં. (તાં મેં સેનિ રાય ધરોળી થી તોચંતિતત્ત્વવિ : વયાસી) રાણી નીઆવી જોઈને રાજાથી રહેવાયું નહિ અને તેએ ફરી ખીજી અને ત્રીજીવાર આ પ્રમાણે પૂછ્યા રહ્યા. (મ્નિ તમે દેવાળિોજના ગાય ઉન્નયાર્થાન) દેવાનુપ્રિયે! તમે શા માટે રૂગ્ગા અને રૂગ્ણ શરીરા થઇને ચિંતામગ્ન થઇને આ ધ્યાન કરેા છે ? (तरणं सा धारिणी देवो सेणिएणं रन्ना दोच्चंपि तच्चपि एवं बुत्ता समाणी णो आठ ફળો પરનાળાફ તુમળીયા મંચિટ્ટર) ધારિણીદેવીને રાજોએ વારંવાર બે ત્રણ વખત પૂછ્યું છતાં તેણે કંઈ ધ્યાન આપ્યું નહિ અને તે તરફ લક્ષ્ય આપ્યા વગર ફેંકત અન્યમનસ્કની જેમ ચુપ થઇને બેસી જ રહ્યાં. (સત્તુળ સેન્થિળ રાયા ધારિીદેવી નવદસાવિયું રે -ત્તિા યં યયાની) રાજાને જ્યારે એમ લાગ્યુ કે ધારિણીદેવી મારી વાતના કંઇ જવાબ આપતાં નથી ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ તેને સોગંદ આપીને પૂછ્યું કે જિળ તુમ રેવાજીવિત્ત ! ત્રમેયસ અઠ્ઠમ ગળોદું સવળયાપ્ તાનેતુમ મમં મેવાતું મળોમાળસિયતુનું સ્ત્રી જત્તિ ?) હૈ દેવાનુ પ્રિયે ! તમારા મનેરથને હું સાંભળવા અયોગ્ય છું કે જે તમે મારાથી પણ તમારા માનસિક
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૭૨

Page #80

દુઃખને છુપાવી રહ્યા છે (ni Rા પાળિદેવી ગિgi Rા સરHવઘા સમાન ળિg જં વં વાર્તા) આ પ્રમાણે શ્રેણિકરાજાએ ગંદપૂર્વક પૂછવાથી ધારિણીદેવીએ કહ્યું-નવું વ ાન ! તેમ ૩૪ વાવ નાકુમાર तिण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अपमेवारूवे अकालमे हेसु दोहले पाउब्धूए) है સ્વામિ! ઉદાર વગેરે વિશેષણવાળા પૂર્વે જેયેલા મહાસ્વપ્નના લગભગ ત્રણ માસ પૂરા થયે એટલે કે ત્રીજા માસમાં થોડા દિવસ બાકી હતા તે વખતે અસમયે વર્ષાકાળ દેહદ થયું. (धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ कयत्थाओ णं ताओ अम्मयाआ जाव वेभारगिरिपायमुलं आहिण्डमाणीओ डोहलं विणिति तं जइणं अहमवि जाव डोहलं विणि કાનિ) તે માતાઓનું જીવન ધન્ય છે અને કૃતાર્થ છે કે તેઓ (પૂવે વર્ણવેલા વિશેષણ યુકત) વૈભારગિરિની નજીક કીડા કરે છે, અને અકાળે મેઘવર્ષણથી ઉત્પન્ન શોભાને જોતી વિવિધ ક્રિીડાઓ કરે છે તેમજ પિતાના દેહદ પુરૂં કરે છે. જે આમ હું પણ મારા દેહદને પૂરું કરી શકું તે બહૂ સારૂં થાય. (ત હું સમી ગામે याख्वंसि अकालदोहलंसि अविणिज्जमाणसि अोलुग्गा जाव पट्टझाणोवगया લયારામ) હે સ્વામિ! અસમયે મેઘવર્ષામાં નહાવાનું મારું દેહદ હજી પુરૂં થયું નથી. એથી જ રૂ અનેરૂષ્ણુશરીરા થઈને ચિન્તામાં પડી છું. (ત pdf forg राया धारिणीए देवीए अंतिए एयमढे मोच्चा णिसम्म धारिणीं देवीं एवं बयासी) ધારિણીદેવીના મેથી દોહદની વાત સાંભળતાં જ તેને હદયમાં ધારણ કરીને રાજાએ કહ્યું-ના તુમ હેવાgિp સુરજ ના શિવાદ) હે દેવાનુપ્રિયે! તમે રૂષ્ણુ અને રણશરીર થઈને ચિન્તા ન કરે (gવં તદા જરિરામિ દi તુમ ગમેવાદાસ બાદ મળો સંપત્તી મHિ૬) તમે વિશ્વાસ રાખે હું સત્વરે એ પ્રમાણે યત્ન કરીશ કે જેથી તમારા અકાળ દેહદની મને રથ સિદ્ધિ થાય,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૭૩

Page #81

(तित धारिणीं देवों इटाहि कंताहिं पियाहि मणुन्नाहि मणामाहि कगृहि समासा
) આમ કહીને તે રાજાએ ધારિણદેવીને ઈષ્ટ. કાંત, પ્રિય, મનેઝ અને મનગમતા વચને દ્વારા ધીરજ રાખવા માટે કહ્યું. દેવ ગુરુ અને ધર્મની કૃપાથી બધુ ઠીક થશે આ રીતે તેના મનને આશ્વાસન આપ્યું, (૪નાસાત્તા ને વાિિરઘ લવાજા તેગાર યુવાછરુ) આશ્વાસન આપીને તેઓ ઉપસ્થાનશાળામાં આવ્યા (30ારિકત્તા લાવવા પુરતથrfમકુ નિપજે ઘgदेवीए एयं अकालदोहलं बहू हिं उवाएहिं य,ठिईहिय, उप्पत्तीहिय' उप्पत्ति याहि य, वेणझ्याहिय, कम्मयाहि य, पारिणामियाहि य चन्विहाहिं, वुर्द हिं अणुचिंत्तेमाणे२ तम्स दोहलस्स आयं वा उवायं वा ठिई वा उप्पत्ति वा મહેંદાને બદામને નાત શિવાય) ત્યાં તેઓ પૂર્વાભિમૂખ થઈને ઉત્તમ સિંહાસન ઉપર વિરાજમાન થયા અને ધારિણીદેવીના અકાળ દેહદ પુરૂં કરવા માટે અનેક કારણો, ઉપા, કાર્યસિદ્ધિ થવાની વિવિધ દશાઓ, અનેક યુકિત, ત્યરિકી વૈનાચિકી, કામિકી અને પરિણામિકી આમ ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ દ્વારા વારંવાર વિચારવા લાગ્યા. અને જ્યારે તેમને દેહદ પુરું કરવા માટે કોઈ ઉપાય અથવા કેઈ યુકિત ધ્યાનમાં ન આવી ત્યારે તેઓ હૉત્સાહ થઈને ચિન્તાતુર બની ગયા. સૂ. ૧૩
"तयागंतरं अभय कुमारे इत्यादि" ।
ટીકાઈ—(ઘાત) ત્યારબાદ (દા) સ્નાન કરીને ચારિત્ર , કાગડા વગેરેને એ ભાગ અપને જેમણે બલિકમ પુરૂં કર્યું છે, અને જેઓ (વરુંજાર વિપૂપિv) સમસ્ત અલંકારે દ્વારા શેભી રહ્યા છે, અને (અમr) અભયકુમારે વારંv TETણ રહ્ય) પિતાના ચરણોમાં વંદન કરવાનો નિશ્ચય કર્યો
(तएणं से अभय कुमारे जेणेव मेणिए राया तेणेव उवागच्छइ) પિતાના નિશ્ચય પ્રમાણે અભયકુમાર જ્યાં શ્રેણિક રાજા હતા ત્યાં ગયા. (વારિકા afiાં સર્વ પ્રોદયાળ જઉં નાત્ર સિવાયના પાસ) ત્યાં જઈને તેઓએ શ્રેણિક રાજાને હતોત્સાહી થઈને સંકલ્પ વિકલ્પમાં ચિંતામગ્ન જોયા. (પિત્તા અથવા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
७४

Page #82

अज्झथिए चितिए कपिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था भने लेने તેમને પિતાની મેળે ચિંતિત, કલ્પિત અને પ્રાર્થિત મને ગત આ રીતે સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયે કે (મત્રાય નમં રોજ રાણા મા પાર પારિજા ગાઢા પર जाणाई सकारेइ, सम्माणेइ, आलवइ, संलवइ, अद्वासणेण उणिमतेइ) ગમે ત્યારે શ્રેણિક રાજા મને આવતા જતા હતા ત્યારે તેઓ મારે આદર કરતા હતા, મને ઓળખતા હતા મારે સત્કાર કરતા હતા, સન્માન કરતા હતા, મારી સાથે વાતચીત કરતા હતા અને મને પિતાની પાસે અડધા સિંહાસન ઉપર બેસાડીને કંઈક કહેતા હતા (મરચત્તિ વધા) મારું મસ્તક સૂંઘતા હતા. (૩ણા નમંamg राया णो आढाइ णो परियाणइ णो सकारेइ, णो सम्माणेइ, णो इटाहिं,कंताहिं, पियाहि, मणुन्नाहि. ओरालाहिं, वग्नहिं आलवेइ, संलवेइ, णो अद्धासणेणं ફળ મતદ) પણ હવે અત્યારે તેઓ મારો આદર કરતાં નથી, મને ઓળખતા નથી અને તેઓ ઈષ્ટ, કાંત, પ્રિય તેમજ મનગમતી સરસ વાણી દ્વારા મારી સાથે વાતચીત કરતા નથી. સંતાપ કરતા નથી અને આવ મારી સાથે જ અડધા આસન ઉપર બેસ એમ પણ કહેતા નથી. જો નથfa ઝાડ ) અને મારું મસ્તક પણ સૂંઘતા નથી પરંતુ (fઉં ચોદવમળસંજન રાય) દુખી મને તેઓ ચિંતામગ્ન થઈને કયા વિચારેમાં ડૂબી રહ્યા છે. (મરવું ) આનું કંઈક કારણ તે ચેકસ હોવું જોઈએ. (તં તે વસ્તુ છે જેનાં રાજા પાદું રૂછિનg) તે હવે મારું શ્રેય શ્રેણિકરાજાને આ વિષે પૂછવામાં જ છે. જેફ) અભયકુમારે આ રીતે વિચાર કર્યો. (હિરા નેજા ફેgિ (ાયા તેળાવ વાળરછ) વિચાર કરીને તેઓ શ્રેણિક રાજાની એકદમ પાસે ગયા. (૩વા છત્તા પરિવાદિથતિરસાવ મઘા મં&િ #વિનgii વાર) પાસે જઈને સૌ પ્રથમ તેઓએ કરબદ્ધ થઈને શ્રેણિક રાજાને નમસ્કાર કર્યો. અને જયવિજ્ય શબ્દથી તેમને વધાવ્યા.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૭૫

Page #83

(વાવિ ઇવં વઘા) વધાવીને તેઓએ આમ કહ્યું—(ગરના મÉ ga માં णं पासित्ता अढाइ परियाणाइ जाव मत्थयंसि अग्धायह आसणेणं उवाणिमंतेह, किंपि ओहयमणसंकप्पा जाव झियायह तं भवियव्वताओ
ધારો) છે તાત! પહેલાં તમે જ્યારે મને આવતા જતા હતા ત્યારે મારે આદર કરતા હતા, મને ઓળખી લેતા હતા, મીઠી વાણી દ્વારા મારે સત્કાર કરતા હતા, “આસન પર બેસો” આમ કહીને મારૂં સન્માન કરતા હતા, મસ્તક ઉપર વહાલ પૂર્વક હાથ ફેરવીને સૂંઘતા હતા, પરંતુ અત્યારે મારા માટે આવું કંઈ કર્યું નથી. ફકત તમે દુઃખી મને ચિંતાતુર થઈને બેઠા છે. હે પિતા! તમારી આ હાલતનું શું કારણ છે. (તો તુ મમતાનો શારાં નાનાં ગઢમા મનિण्हवेमाणा, अपच्छाएमाणा जहाभूयमवितहमसंदिद्धं एयमट्टमाक्खह) હે તાત! તમે આ સ્થિતિનું કારણ ન છુપાવે. નિઃસંકેચપણે તમે મારી સામે આ સ્થિતિનું કારણ પ્રકટ કરે. “હું આ વાત અભયકુમારને કેવી રીતે કહું” આ જાતના સંકેચને તમે મનમાં સ્થાન ન આપે. મનની ઈચ્છાને પ્રકટ કરવામાં મૌન સેવવું સારું નહિ. ચિંતિત મનોરથને છુપાવો નહિ. પરંતુ આ સ્થિતિનું ગમે તે કારણ હોય તેને વગર સંકેચે સાચા સ્વરૂપમાં મારી સામે સ્પષ્ટ કરો. (ત દં તH TIજરા તમi fમરામ) હું તે કારણ પાર કરવા પ્રયત્ન કરીશ, (તyri सेणिए राया अभएणं कुमारेणं एवंवुत्ते समाणे अभयकुमारं एवं वयासी) આ રીતે અભયકુમાર વડે કહેવાએલા શ્રેણિક રાજાએ તેને આ પ્રમાણે કહ્યું– (एवं खलु पुत्ता तव चुल्लामाउयाए धारिणीए देवीए तस्स गन्भस्स दोसु मासेसु अइकंतेसु तइए मासे वट्टमाणे दोहलकालसमपंसि अयमेयारूपे दोहले પાકવિથા) હે પુત્ર! મારી ચિન્તાનું કારણ આ પ્રમાણે છે કે તમારા નાના (અપ૨) માતા ધારિણુદેવીને ગર્ભના બે મહિના પૂરા થયા છે અને અત્યારે ત્રીજો
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #84

મહિને ચાલે છે. હમણાં તેઓને આ રીતે દેહદ ઉત્પન્ન થયું છે કે-(ઘરના " બખ્ખા તદેવ નિરવ મશગં ગાત્ર વિનંતિ) તે માતાઓ ધન્ય છે. વગેરે પૂર્વે કહેલા “વ ” સુધિપાઠનું વર્ણન રાજાએ અભયકુમારને કહી સંભળાવ્યું. (તi yત્તાધારણ સેવી અમારો વદં આવે वाएहिं जाव उप्पत्ति आदिमांणे ओहयमणसंकप्पे जाव झियायामि) અને આગળ જણાવતાં કહ્યું કે મેં આ દેહદની પૂર્તિ માટે અનેક કારણો અને ઉપાય વિચાર્યા છે, પણ આની પૂર્તિ થઈ શકે એ કોઈ ઉપાય ધ્યાનમાં આવતો નથી. એથી મારા બધા મને ગત સંકલ્પ નકામાં થઈ રહ્યા છે, અને હું ચિંતામાં ડૂબી રહ્યો છું. આ ચિંતાની અસર મારા ઉપર એટલી બધી છે કે (તુમંગાર નામ) તમારા આવવાની પણ જાણ મને થઈ નહિ ( gm રે સમયના रन्नो अंतिए एयमटुं सोचा णिसम्म हट जाव हियए सेणियं रायं एवं वयासी) શ્રેણિકરાજાના મઢેથી આ વાત સાંભળીને તેને મનમાં સરસ રીતે ધારણ કરીને પ્રસન્ન થતા અભયકુમારે પિતાને કહ્યું-(માઇi તુમતાઝો? દમ લાવ બ્રિા अहणं तहा करिस्सामि जहणं मम चुल्लमाउयाए धरिणीए देवीए अयमे याबस्स अकालदोहलस्स मणोरहसपत्ती विस्सइ त्तिकटु सेणियं रायताहि રૂ તારું નાવ સમer) હે તાત! તમે દુઃખી-ન થાઓ અને કઈ પડવા જાતની ચિંતા ન કરે. હું એવી રીતે પ્રયત્ન કરીશ કે જેથી મારા (અપર) ના માતા ધારિણુદેવીનું અકાળ દેહદમનોરથ–પુરું થાય, આ પ્રમાણે અભયકુમારે ઈક કાંત વગેરે વિશેષણવાળા વચનેથી શ્રેણિક રાજાને આશ્વાસન આપ્યું અને હૃદય વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કર્યો. (તpi સેળિણ રાણા અમvi કુમારેvigg Eા हहतुह जाव हियए अभयकुमारं सक्कारेइ संमाणेइ सक्कारिता सम्माणि વિરનગર) આ પ્રમાણે અભયકુમાર વડે કહેવામાં આવેલા રાજા બહુજ પ્રસન થયા અને રાજાએ અભયકુમારને સરસ સત્કાર અને સન્માન કર્યા. સન્માન આપ્યા પછી રાજાએ તેમને વિદાય આપી. સૂ, ૧૪મા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #85

'तएणं से अभयकुमारे इत्यादि' । ટીકાઈ–(ani B અમથાર) પિતાના પાસેથી સત્કાર અને સમાન પ્રાપ્ત કરીને અભયકુમાર વિદાય થયા. શિશ્ન નો ગ્રંતિવાળો ફિનિવમરૂ) અને શ્રેણિકનાજાની પાસેથી આવતા રહ્યા, (નિવમિત્તા) આવીને (જાવક્ષણ મા તેora વાજી) પોતાના મહેલમાં પધાર્યા, (ઉવારિજીત્તા ની દાળ નિષom) અને સિંહાસન ઉપર વિરાજમાન થયા. (ત vi aa ઝમાનારસ્ત ગથારે અાથિઇ જાવ સગુલ્યા ) થોડા વખત પછી એમના મનમાં વિચાર કર્યો કે ( નવ કરવા માગુgi Garvi મમ ગુર૩યા ઘોષિા સેવી કવયિોમપત્તિ gિ) મારા નાના (અપર) માતા ધારિણદેવીના અકાળ દેહદની પૂર્તિ માનવીય શકિત દ્વારા થવી મુશ્કેલ છે. (જનવિવેf sagi) ફકત દિવ્ય શક્તિ જ તેની પૂર્તિમાં સમર્થ છે. તે હવે (अस्थिणं मज्झसोहम्मकप्पवासी पुत्वसंगइए देवे महिथिए जाव महासोक्खे) મારા પૂર્વભવને મિત્ર સૌધર્મ કલ્પવાસી દેવ છે. જે વિમાન વગેરેની મહાદ્ધિ સંપન્ન છે. અહીં “યાવત્' પદ દ્વારા આ પાઠને સંગ્રહ થયો છે મહાદ્યુતિક મહાનુભાગ, મહાયશા મહાબલઃ, મહાસીખ્યા, અનુક્રમે આ બધાને અર્થ અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-કે જેમની આભૂષણે અને શરીરની કાંતિ ખૂબજ સમુજજવલ છે, વૈક્રિયાદિ કરવાની જે શક્તિ ધરાવે છે, જે સુયશસ્વી છે, પર્વત વગેરે મોટા પદાર્થોને પણ જે મૂળથી ઉપાડવામાં સમર્થ છે, અને જે અસાધારણ સુખી છે. તે ઉપર કહેલા પાંચે વિશેષણયુક્ત કહેવાય છે. (તં રેવું વ મ ોરદૃાાછાણ વોરવિ बंभयारिस्स,उम्मुक्कमणिसुवन्नम्म ववगयमालावन्नगविलेवणम्स निक्खित्त सत्यमुसलस्स एगस्स अबीयस्म दमसंथारोगयस्स अट्ठमभत्तं परिगिण्डित्ता Tદવસાં રે મારિ જમrળે વિદત્તિy) તે હવે મારે પૌષધશાળામાં પપધવ્રત લઈને બ્રહ્મચર્યવ્રત ધારણ કરીને, ચન્દ્રકાન્ત વગેરે મણિઓ જડેલા સુવર્ણના આભૂષણ, પુષ્પમાળાઓ અને ચન્દન વગેરેના લેપને તેમજ તલવાર, છરી વગેરે શસ્ત્રો અને મૂશળને ત્યાગ કરીને એકલે દર્ભ સંથારા ઉપર બેસીને સુધર્મા દેવલોકવાસી દેવનું વારંવાર સ્મરણ કરતાં અષ્ટમભકત (ત્રણ ઉપવાસ) કરે જોઈએ. દ સંથારાને અર્થ ઘાસની પથારી છે. તે અઢી હાથના પ્રમાણમાં હોય છે. (તાળ કુવાડ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
७८

Page #86

देवे ममचुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवं अकालमेहेसु डोहलं જિનેરિક) આ રીતે પૂર્વ સંગતિકદેવ (પૂર્વભવ મિત્રદેવ) મારા નાના (અપર) માતા ધારિણીદેવીનું અકાળે મેઘમાં નહાવાનું દેહદ પુરું કરશે. (ga iફ) અભયકુમારે આમ વિચાર્યું .(ifતિ ને વ Hદૃારા તેorખેર વાછરૂ કarच्छित्ता पोसहसालं पमज्जइ पमज्जित्ता उच्चारपासवणभूमि पडिले हेइ) વિચાર કરીને તેઓ પિષધશાળામાં ગયા, ત્યાં જઈને તેઓએ પૌષધશાળાને સ્વચ્છ બનાવી. સ્વચ્છ બનાવીને પછી તેઓએ ઉચ્ચાર અને પાસવાણભૂમિની પ્રતિલેખના કરી એટલે કે લઘુશંકા અને બડી શંકાના સ્થાનને જોયું. (પકિદત્તા મયા દુરુ) પ્રતિલેખના કરીને તેઓ દર્ભ સંથારા ઉપર બેસી ગયા. ટુર માં ઘહિ. જિugg) બેસીને તેઓએ અષ્ટમભકત ધારણ કર્યું! (રિનિuિત્તાણાપરિંમવારે જાવ કુદવારૂઍ તે પાકિ ના ૨ વિદ૬) અષ્ટમભકત ધારણ કરીને અભયકુમાર પૌષવી અને બ્રહ્મચારી વગેરે થઈને પૂર્વભવના મિત્ર સુધર્મા દેવલોકવાસીમિત્ર દેવનું વારંવાર સ્મરણ કરતા પૌષધશાળામાં રહ્યા. (तएणं तस्स अभयकुमारस्स अट्टमभत्ते परिणममाणे पुत्वसंगइस्स देवम्म મારા વર) ત્યારબાદ અભયકુમારનું અષ્ટમભકત જ્યારે લગભગ પુરું થવા આવ્યું, ત્યારે પૂર્વ સંગતિદેવનું આસન ચલાયમાન થયું (ત got guસંરૂપ તરમgવારા સેવે સમાન ક્રિાં પાન) જ્યારે પિતાના આસનને ચલિત થતાં જોયું ત્યારે પૂર્વસંગતિક સૌધર્મવાસી દેવે (જાણવા જેf gવંગર) તે જોઈને તેમણે અવધિજ્ઞાન વડેવિચાર્યું (ત goi તરત પુરસંગ ગણવા અધિv જાવ સ@gઝા ) વિચાર્યા બાદ પૂર્વસંગતિક દેવને અધ્યાત્મિક વિચારે (g સફ) તે આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યા (પુવૅ વસ્તુ અને ઉપકરૂણ દવે ૨ મારવા दाहिणभरहे वासे रायगिहे नगरे पोसहसालाए पोसहिए अभयनामं कुमारे ઉદૃમમાં નિષિT of મમ મારિયાના ૨ વિદ૬) મારા પૂર્વસંગ તિક અભયકુમાર નામે એક રાજકુમાર છે, તેઓ અત્યારે જંબુદ્વીપના દક્ષિણાદ્ધ ભરતખંડની રાજગૃહનગરીની પૌષધશાળામાં પૌષધદ્રતીની સ્થિતિમાં અષ્ટમભકતવ્રતની સાથે મારું સતત સ્મરણ કરતા બેઠા છે. (તંતેચંવ મમ ચમકલ્સ મારા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૭૯

Page #87

ગંના જાદપવિત્તા) હવે મારે અભયકુમારની સામે પ્રગટ થવું જોઈએ. (વંદિત્તા ઉત્તરપુરારિરિ મા ઝaઉંમર આમ વિચાર કરીને તે દેવ ઉત્તરપૌરટ્યદિશા તરફ એટલે કે ઈશાન કોણ તરફ ચાલ્યા. (
મારા વેવઘરનુષgf સમો) ચાલીને તેઓએ વૈક્રિયિક સમુદ્ધાત દ્વારા પિતાના આત્મ પ્રદેશને વિસ્તાર કરીને બહાર પ્રગટ કર્યો. જે વિવિધ જાતના સ્વરૂપે તેમજ અનેક પ્રકારની ક્રિયાઓ કરવાનું સામર્થ્ય રાખે છે. તે શરીર “વૈક્રિય” શરીર કહેવાય છે, અને જે પિતાના આત્મ પ્રદેશને બહાર પ્રગટ કરે છે તે વૈક્રિય સમુદ્ધાત છે.] (સોજિત્તા સંગ્રાફુ નથી હું નિરુ) આત્મપ્રદેશને બહાર પ્રકટ કરીને દેવે સંખ્યાત જન સુધી તે પ્રદેશને દંડાકા-રૂપે વિસ્તૃત ક્યાં. આ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સંખ્યાત જન સુધી આત્મપ્રદેશને દંડાકારરૂપે પરિણત કરનારા દેવે તે પ્રદેશોમાં આત્મપ્રદેશસ્થ તેજસ વગેરે પુદ્ગલ પ્રક્ષિત કર્યા. ‘
તથા હવે સૂત્રકાર એમ કહે છે કે દંડાકાર પરિણત કરેલા દેવના પ્રદેશોએ ક્યા પુદ્ગલે ગ્રહણ કર્થી હતા. (viii asvi વેકવિતoi लोहियक्खाणं मसारगल्लाणं सगम्भाणपुलगाणं सोगंधि पाणं जोइरयणाणं अंकाणं) अंजाणारयणाणं जायख्वाणं अंजणपुलगाणं फलिहाणं अहाबायारे पोग्गले परिसाडेइ કરકેતન વગેરે રત્નોને હીરક વગેરે વજોને, લોહિતાને મસા ગલેને, હંસગને, પુલકને, સૌગંધિને, તિરત્નને, અંકે ને અંજનેને ચાંદને, સેનાને અંજનપુલકોને, સ્ફટિક, શ્યામરત્નેને. સ્ફટિકરને, અને શિષ્ટરના બાદરપુદ્ગલેને તેમણે બહાર પ્રક્ષિપ્ત કર્યા અને (વિનાત્તા 11 get in frogg) સેળ (૧૬) પ્રકારના રત્નોના સારભૂત જે સૂક્ષ્મ પુદગલે હતા તેઓને તે દેવે ગ્રહણ કર્યા. (पडिगिरिहत्ता अभयकुमारं अणुकपमाणे देवे पुध्वमवजणियनेहपीइવાઘાવ તો વિપાક ઉગામો રજુત્તામા) ત્યારબાદ દેવ અભયકુમાર વિષે વિચારવા લાગ્યા કે અહે! સુકોમળ દેહથી અભયકુમાર દુષ્કર અષ્ટમભકત તપ કરી રહ્યા છે, અને મને વારંવાર સ્મરી રહ્યા છે. એથી જેમ બને તેમ તેમનું કટ દૂર કરીશ. આ રીતે તે દેવના હૃદયમાં ખૂબજ દયા ભાવ જાગે. પૂર્વભવમાં તેઓ બન્ને સાથે રહ્યા હતા એથી પણ તે દેવના હદયમાં સ્વાભાવિકરૂપે પ્રેમ અને બહુમાન ઉત્પન્ન થયાં. તે અભયકુમારના ગુણાનુરાગવશ થઈને તેના દુઃખથી ખૂબ જ દુઃખી થયે અને ઉત્તમ ર વડે નિર્મિત એવા ઉત્તમ પુબ્રીક વિમાનદ્વારા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #88

(પાતરમળતુરિયાંના જમળવારે) મિત્રના નેહને વશ થઈને સત્વરે પૃથ્વી ઉપર પહોંચવાની ઈચ્છા કરી. (વાઇજિવિકા જવારજafÉણ મ7ગુરુવાજે) દેવે કાનમાં પહેરેલાં કુંડળે નિર્મળ સુવર્ણના બનેલાં હતાં. તે આમ તેમ ડોલવાથી સુંદર દર્શનીય જણાતા હતાં. તેણે મસ્તક ઉપર મુગટ પણ પહેર્યો હતો. આ બન્નેને ચિત્તાકર્ષકરૂપ સોંદર્ય વડે દેવ ખૂબ જ રમ્ય લાગતો હતો. (બાવળિરાવરબિંઘિત્તરાળકત્તાકgrળઝજિ. દરણે) તેમજ તે દેવે કેડમાં વિવિધ મણિઓ અને રત્નો જડેલ સોનાને કંદરે પહેર્યો હતો તે અનેક કલામય રચનાઓથી શોભતે હતે. એથી તે સવિશેષ આનંદમાં મગ્ન થઈ રહ્યો હતે. વિશ્વમાનવરuિjaણુઝશિવાળ Trગનિયમહને) કાનમાં પહેરેલા કુડલો શ્રેષ્ઠ અને ખૂબ સરસ હતાં. તે ડોલતાં હતાં. એથી તે હીંચકા જેવા લાગતા હતા. તેનું મુખમંડળ બને કુંડળેથી દીપી ઉઠયું હતું. એનાથી વિશેષ કાતિવાળા દેવનું રૂપ વિશેષ સૌમ્ય લાગતું હતું. (3વિઓ નિસાઈ) એટલા માટે તેનું મુખમંડળ કાર્તિક પૂર્ણિમાના દિવસે ઉદય પામેલા (નિરંજ્ઞરિમમાળ, શનિ અને મંગળ ગ્રહની મધ્ય પ્રકાશતા (પરવર ફુલ) શરદૂકાલીન ચંદ્રની જેમ [ળયારે નેત્રોને તૃપ્તિ આપનાર અને આનંદ પમાડનાર હતું. તાત્પર્ય એ છે કે જેમ શનિ અને મંગલ ગ્રહોની વચ્ચે કાર્તિક પૂર્ણિમાને ચંદ્રનયનને આનંદ આપનાર હોય છે તેમજ બન્ને કુંડળની વચ્ચે રહેલું તેનું મુખમંડળ નેત્રોને આનંદ આપનાર હતું. (વિદિपज्जलजलि य दंसणाभिरामे उउलच्छी समत्त जापसोहे पइट्ट गधुश्रयाभिરા) અને સેમલતા વગેરે દિવ્ય ઔષધિયેના પ્રકાશની જેમ મુકુટ વગેરેની પ્રભાથી તે વિશેષ પ્રકાશમાન હતા, એથી દેખાવમાં પણ તે અત્યન્ત સરસ લાગતો હતે. વસન્ત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા, શરદ, શિશિર અને હેમન્ત આ છએ છ ઋતુઓની સમગ્ર ભા જેમનામાં વિદ્યમાન છે, તેમજ સર્વત્ર વ્યાપ્ત થયેલી સુગંધથી જે અભિરામ છે, એવા (નજરે) પર્વત શ્રેષ્ઠ દિવ) મેરુપર્વની જેમ જે કુંડળ, મુકુટ વગેરે બધા આભરણેના પ્રકાશથી દીપ્તિમાન સમસ્ત શોભા યુકત અને પરમ સુગંધિત શરીરથી જે સુંદર હતા. એવા તે દેવ વિદિત્રા વિનિર) વૈશ્યિ શક્તિથી નવાઈ પમાડે તેવા રૂપ લાવણ્ય યુક્ત થઈ ગયા હતા. (વારા સંવારિमाणनामधेज्जागं मज्झंकारेणं वीइवयमाणे उज्जोयंते पभाए विमलाए जीव
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #89

लोग रायगिहं पुरवरं च अभयस्स य तस्स पास ओवयई दिव्वरूपधारी) અસંખ્યાતદ્વીપ સમુદ્રની વચ્ચે પસાર થતા અને પિતાની નિર્મળ કાનિતથી તિર્યક અને સમસ્ત નગરોમાં ઉત્તમ એવા રાજગૃહ નગરને પ્રકાશિત કરતા તે દેવ અભયકુમારની પાસે પૌષધશાળામાં આવ્યા સૂત્ર ઉપા ‘ત જ તે તેને રૂલ્યારિ
ટીકાથ-(a go રે ) ત્યારબાદ તે દેવપૌષધશાળામાં અભયકુમારની પાસે આવ્યો. ત્યાં તે ભૂમિ ઉપર ઉતર્યો નહિ પણ (વંતચિત્તવાહિને) ભૂમિથી ચાર આંગળ ઉપર આકાશમાં જ અદ્ધર સ્થિર રહ્યો. કેમકે દેવને સ્વભાવ એવો હોય છે કે તેઓ ભૂમિને સ્પર્શતા નથી. ભૂમિથી ચાર આંગળ ઉપર અદ્ધર જ રહે છે. આંખના પલકારા થતા નથી. તેઓ નિનિમેષ હોય છે. પિતાના ભકતોની કાર્યસિદ્ધિ તેઓ મન દ્વારા જ કરે છે. અમ્લાન પુષ્પોની માળા હમેશાં એમના કંઠે શેભતી રહે છે. (રાષ્ટ્રવરના વિવાદૃ ત્તાવારું દિy) આ દેવે પહેરેલા વસ્ત્રો પાંચ રંગના તેમજ ક્ષદ્ર (નાની) સુંદર ઘૂઘરીઓવાળા હતા. તે ખૂબ જ ઉત્તમ હતા. (gો તાવ pH નામ) આ રીતે પૂર્વ સંગતિક દેવના અભયકુમારને દર્શન થયાં. (1ો રિ નમ:) દેવના આગમનનું વર્ણન બીજી રીતે પણ કરવામાં આવ્યું છે. (नाए उक्यिहाए तुरियाए चबलाए चडाए सीहाए उयाए जइणीए पाए વિરવાઇ સેવારૂપ) અભયકુમારની સામે પ્રકટથતી વખતે દેવની દિવ્યગતિ કેવી હતી એજ વર્ણન સૂત્રકાર આ સૂત્રાંશદ્વારા કરે છે–તેઓ કહે છે કે–દેવની દિવ્યગતિ ઉત્કૃષ્ટ, ત્વરિત, ચપલ, ચંડ, સિંહ જેવી ઉદ્ધત જયિની (જયશીલા) છેક અને દિવ્ય હતી. દેવના મનમાં એવી પ્રબળ ભાવના જાગી હતી કે કયારે હું અભયકુમારને મળું એટલા માટે જ તે ગતિ ‘ઉત્કૃષ્ટ’ હતી. મારો મિત્રમાર્કેમ સ્મરણ કરી રહ્યો છે એવા વિચારોને લીધે તેની ગતિમાં ત્વરા (શીવ્રતા) આવી ગઈ હતી. ત્યાં જતાં જ હું મારા મિત્રનું કામ ઝડપથી કરી આપીશ. આ જાતના વિચારોથી તેની ભાવનામાં સતિનું સંચરણ થયું હતું તેથી જ તેની ગતિ પણ ચંચળ થઈ ગઈ હતી. અભયકુમારની હાલતને વિચારતાં જ દેવને તેને વિરહ અસહ્ય થઈ પડે હતે, એથી જ તેની ગતિમાં પ્રબળતા આવી ગઈ હતી. સિંહ જેવી ગતિ બળશાલી હોય છે, તેની ગતિ પણ સિંહ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #90

જેવી ખલવાન હતી એટલે જ તેને સિદ્ધ જેવી ખતાવવામા આવી છે. મિત્રના મિલાપ સત્વરે થાય એવા વિચારા તેના મનમાં ઉત્પન્ન થઈ રહ્યા હતા,
એથી તેની ગતિમાં ઉદ્ધૃતતા' આવી ગઈ હતી. મારા મિત્રનું કાર્ય હું સિદ્ધ કરીશ એવા આત્મવિશ્વાસ તેના મનમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા હતા, તેથી તેની ગતિમાં જયશીલતા આવી ગઈ હતી. દેવને પ્રકટ થવામાં કે આવવામાં કોઈપણ જાતના અન્તરાય કે વિધ્ના વચ્ચે નડતાં ન હતાં તેથી તેની ગતિ ઇંકા (ચાતુ) રૂપ હતી. તે મનને આકષઁનારી હતી એટલા માટેજ તેગતિ દિવ્ય હતી. (કુદ્દાન āિr) અભયકુમારની પાસે જઈને (ટિડિવને સપૂવનારું સ सखि નિળિયારૂં નવસ્થાનું નિદણ અમથામાાં મેં વામી) આકાશમાંજ અદ્ધર રહેતા અને પાંચ રગના ક્ષુદ્ર ઘટિકાઓવાળા ઉત્તમ વસ્ત્રા ધારણ કરેલા દેવે અભયકુમારને કહ્યું કે-(પ્ર.માંં રેવાનુળિયા પુત્રનું સોમ્નવાસી વે મકૃિત) ડેઅભયકુમાર હું તારા પૂર્વભવના મિત્ર સૌધ કલ્પવાસી મહદ્ધિક દેવ છુ. (जणं तुमं पोसहसालार अट्टमभन्तं परिगिहिसाणं ममं मणसि करेमाणे चिट्ठसि મારૂ ધ્યાન કરતા તમે પૌષધશાળામાં અષ્ટમ ભકતની તપસ્યા કરી રહ્યા છે. હું દેવાનુપ્રિય ! એથી જ હું અત્યારે તમારી પાસે સત્વરે આવ્યો છું. (સંાિર્ત્તિ નં देवानुपिया ? किं करेमि ? किं दलयामि ? किं पयच्छामि किं वा ते हिय રૂષ્ટિય ?) તે હે દેવાનુપ્રિય ! બેલા, હું તમારૂં શું કામ કરૂ ? કોને શું આપું! અથવા કઇ વિશેષ વસ્તુ તમને અર્પણ કરૂ ! અથવા તમારા સન્માન માટે શુ' સિદ્ધ કરી આપું ? અથવા તમારા મનોરથ શુ છે ? (ત પળ ને ગમય મારે તું પુવસંગર સેવ આંતત્તિવત્તિવનું મિત્તા દ્ભુતુકે ોમટું વારેફ) દેવની આ વાત સાંભળીને પૂર્વસંગતિકદેવને આકાશમાં સ્થિત જોઈને પ્રસન્ન થતા તેઓએ પોષધ પાળ્યું. (ઉત્તાપત્રસંગિક્રિય બનહિ ? Ë વયાની) પૌષધ પાળીને અજળ બદ્ધ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
3333
૮૩

Page #91

થયેલા અભયકુમારે દેવને કહ્યુ કે (ä વસ્તુ લેવાનુંવિયા! મમ ઘુમાયાÇ ધાોિળીણ લેવોદ્ અથમેયાવે ગાજો છે પાત્રુશ્યૂ) હે દેવાનું પ્રિય ! મારા નાના (અપર) માતાને એક દોહદ ઉત્પન્ન થયુ છે. (પન્નામો, હું તારો અમ્મ ચામો તહેવ મુખ્યામેળ ખાય વિભિન્નામિ) કે તે માતાઓ ધન્ય છે, આમ પૂર્વે વર્ણવવામાં આવેલા દાહદની બધી વાત દેવને કહી સંભળાવી. (તન્ત્ર તુમ લેવાનુ पिया ? मम चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूचे अकालडोहल વિદિ) માટે હે દેવાનુપ્રિય! મારી અભિલાષા એજ છે કે તમે મારા (અપર) માતા ધારિણીદેવીના અકાળ દોહાની પૂર્તિ કરી. (ત્રણ્ સેલે અમાં કુમારાં પુત્તે માળે સઢ તુર્ક અમથામાાં વં યાની) આ પ્રમાણે અભયકુમારની વાત સાંભળીને પ્રસન્ન થયેલા દેવે તેને કહ્યું કે—તુમાં સેવાનુયિા? મુનિન્નુય वीसत्थे अच्छाहिं, अहणं तत्र चुल्लमाउपाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवं दोहलं विणेमित्ति कटु अभयस्स कुमारस्स अतियाओ पडिणिक्खमइ ) હું દેવાનુપ્રિય ! તમે સ્વસ્થ થાઓ અને વિશ્વાસ રાખા. એટલે કે આ જાતનું કઠેણુ તપ કરીને શરીરને કષ્ટ આપી રહ્યા છે. તે હવે આવું ન કરો. ચોક્કસપણે હું તમને ખાત્રી આપુ છું કેતમારા નાના (અપર) માતા ધારિણી દેવીના અકાળ દોહદની પૂર્તિ જેમ તમે કહ્યું તેમજ કરી આપીશ. આમ કહીને તે દેવ અભયકુમારની પાસેથી વિદાય થયે અને (કળિમિન્ના જીન્નરવ્રુથિમાં વેમાર ! વેશ્વિપસમુખાળ સોળš) વિદાય થઈને ઈશાન કોણમાં વૈભાર પર્વતના ઉપર વૈક્સિ સમુદ્ધાત દ્વારા તેમણે પેાતાના આત્મસ્થ પ્રદેશાને ફેલાવીને બહાર પ્રકટ કર્યાં. (समोहणित्ता संखेज्जाई जोयणाइ दंड निस्सारइ जात्र दोचंपि वेउन्त्रिय સમુÜાળ સમોદળ) બહાર પ્રકટને કરી તેમણે આત્મપ્રદેશને ફરી સંખ્યાત
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૮૪

Page #92

ચાજન સુધી દંડના આકારે બનાવ્યા. આ પ્રમાણે ખીજી વખત તેમણે વૈશ્ર્ચિ સમુદ્ધાત દ્વારા આત્મપ્રદેશાને ફેલાવીને બહાર પ્રકટ કર્યા અને સંખ્યાત યાજન સુધી દંડના આકારે પરિણત કર્યા. (નાંદ7ળત્તા વળામેત્ર સન્નિવં વિખ્તુનું મ सियं तं पंचवन्न मेहगिणा ओवसोहियं दिव्वं दिव्वं पाउससिि વટવા) પરિત કરીને તેમણે સત્વરે મહાન મેઘાની ગનાએ વાળી, અને પાંચવવાળા વાદળાઓના અવાજની તેમજ નાના નાનાં ટીપાંના વર્ષથી શાભતી મનેાહર વર્ષા કાળની શાભાને પ્રકટાવી. (વિવિત્તા નૈન અમચક્રમારે તેળામેન કુવા ૨છે. વાછિત્તા શ્રમયમાર ય સાક્ષી) આમ શાભાને પ્રકટાવીને દેવે અભયકુમારેની પાસે જઇને કહ્યુ (ત્રં હજુ દેવાજીવિયા ! મણ્ તવ યિયા સૂચઝિયા મંત્રિજીયા સણિયા વિશ્વ્લા પાકમિરી ત્રિકવિયા) હે દેવાનુપ્રિય! મેં તમારી પ્રીતિને લીધે સગર્જિત, સવિદ્યુત અને નાનાં ટીપાં આવાળી વર્ષાઋતુની શાભાને પ્રકટાવી છે (ત વિષેકળ ટેવાયા? તમ चुल्लमाउया धारिणी હૈત્રી મેયાદવ અાહોદ) તો હું દેવ તુપ્રિય ! તમારા નાના (અપર) માતા ધારિણી દેવી પાતાના અકાળ દાદની હવે પૂર્તિ કરે આમ (ત શળ સે अभयकुमारे तस्स पुत्र्वसंगइयस्स देवस्स सोहम्मकप्पवासिस्स अतए ધનનું સોચા બિમÇ દઢ તુઢે સપાો અવળો પત્તિનિયમરૂ) ત્યારબાદ સૌધર્મ કલ્પવાસી દેવનું આ કથન સાંભળીને તેની વાત ખરાખર હૃદયમાં ધારણ કરીને અભયકુમાર હિત મને પોતાના મહેલથી બહાર નીકળ્યા (હિનિયઉમત્ત નેળામેય સેળિવાયા તેળામેય વાŌર્ફે ) અને બહાર નીકળીને શ્રેણિકરાજા પાસે ગયા. (વાચ્છિત્તા થઇ ગંજ કે પુત્રં યાસી) ત્યાં જઇને બન્ને હાથની અંજલિ ખનાવીને તેને મસ્તક ઉપર મૂકીને નમસ્કાર કર્યો અને કહ્યું ( एवं खलु ताओ ? मम पुत्र संगइएणं सोहम्मकप्पवासिणा देवेणं खिप्पामेच सगज्जिया सविज्जुया पचवन्न मेहनिनाओवसोहिया दिव्वा पाउससिरी વિધિયા) હું તાત! મારા પૂર્વભવના સૌધ કલ્પવાસી દેવે જલદી સગતિ,, વિદ્યુત તેમ જ પાંચરંગવાળા મેઘાના ગજનથી સુશાભિત દિવ્ય વર્ષાકાળની શોભા પ્રકટાવી છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૮૫

Page #93

(તં વિનેષ મન ગુમાવવા પાળિદેવી માતા) તેથી મારી નાના (અપર) માતા ધારિણીદેવી તેમના અકાળ દેહદની પૂર્તિ કરી લે. (ત ઇi રે fu राया अभयस्स कुमारस्स अंतिए एयमटं सोचा णिसम्म हट्ट तुट्ट कोडविय કુરિસે સદાર) અભયકુમારની વાત સાંભળીને તેને હદયમાં ધારણ કરીને શ્રેણિક રાજા ખૂબ જ હર્ષ પામ્યા ત્યારબાદ તેમણે કૌટુમ્બિક પુરુષને બોલાવ્યા. (સાવિત્તા) gવે વધારી) બોલાવીને કહ્યું કે (
વિમેવ મો વાળુgિયા રાશિડ્યું ન सिंघाडगतिय, चउक्क, चच्चर, आसित्त, सित्त जाव सुगंधबरगंधियं गंधवभृिय જ ૨ શા ૨) હે દેવાનુપ્રિયે! બધા જલદી રાજગૃહ નગરને ત્રણકેણવાળા સ્થાનમાં, ચાર માર્ગવાળા રસ્તામાં, ઘણું રસ્તાઓ ભેગા થતા હોય તેવા ચત્વર (ચકલા)માં તેમજ ચાર કારવાળા ગેપુર વગેરેમાં આસિક્ત સિક્ત વગેરે કરીને ઉત્તમ સુગંધવાળા પદાર્થો દ્વારા સુગંધની સળી (અગરબત્તી) ની જેમ બનાવો અને બનાવડાવો. (ત્તિ જાવિત્તાવ મમ નારિયે વgિy) જ્યારે આ પ્રમાણે થાય ત્યારે મને ખબર આપે. ( gyi તે જોવુંવિરપુરિ નાર પપિતિ) રાજાની આ રીતે આજ્ઞા સાંભળીને તેઓએ રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે જ કર્યું અને થોડા વખત પછી આવીને રાજાને ખબર આપી કે અમોએ બધું કામ પતાવી દીધું છે. (न एणं से सेणिए राया दोचंपि कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ, सहवित्ता gવં વઘારી) ત્યાર બાદ બીજી વખત કૌટુમ્બિક પુરુષને બોલાવીને રાજાએ કહ્યું કે खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! हयगय रहजोह पवरकलियचाउरंगिणि सेन બનાવેદ પવૅર બંધી રિક્વેદ) હે દેવાનુપ્રિયે! તમે સત્વરે ઘોડા, હાથી, રથ અને ઉત્તમ દ્ધાઓવાળી ચતુરંગી સેના તૈયાર કરે અને સેચનક નામક ગંધ હસ્તીને પણ સજજ કરો. (તે વિ દેવ લાવ જરૂરિ) રાજાની આજ્ઞા સાંભળીને તેમણે તે જ પ્રમાણે કર્યું અને ત્યાર પછી રાજાને કામ પુરું થઈ જવાની ખબર આપી. (ત gિra Mવ પાળિવી તેનાર સવાર ૩વારિકા પાળિ સેવી પ્રવાસી) ખબર સાંભળીને શ્રેણિક રાજા ધારિણી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #94

દેવીની પાસે ગયા, અને હેવા લાગ્યા કે—i નવુ ટેવાવિત, સખિયા जात्र पाउससिरी पाउन्भूया, तष्णं तुमेदेवाणुप्पिए ! एवं अकालदोहलं विणेहि) હે દેવાનું પ્રિયે ! સગર્જિત વગેરે પૂર્વકત વિશેષણાવાળી વર્ષાઋતુની શોભા પ્રકટ થઈ ગઈ છે. માટે હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે હવે તમારા અકાળદેહદની પૂતિ કરે. uસૂત્ર“૧૬’u ‘તળ મા ધારિળી લેવ' ઇત્યાદિ
ટીકાત ઘુળ સાળિી ફૈવી સોળિવળ ના ત્રંજીત્તા માની) ત્યારપછી ધારિણીદેવી શ્રેણિક રાજાના આ વચના સાંભળીને અત્યન્ત પ્રસન્ન થયા, અને નેળામેત્ર માળખરે તે બેય ગુરૂ) જ્યાં રનાનગૃહ હતુ ત્યાં પહોંચ્યા (=વામષ્ટિત્તા) પહેાંચીને (મજ્ઞનવર) સ્નાનગૃહમા (અનુપવિત્તર) પ્રવિષ્ટ થયા. (અનુર્વાસિત્તા પ્રવિષ્ટ થઈ ને (સંતો અંતે ત્તિ) તેમણે ત્યાં રણવાસમાં (Çાયા ય વરુિમ્મા હ્રય હોયમ હવાચ્છિન્ના) સ્નાન, ખલિકમ, કૌતુકમંગળ અને પ્રાયશ્ચિત વગેરે કર્મો કર્યાં. (જ્જ તે) વધારે શું કહી શકાય. (વરવાયત્તળેકર નાવ આપાસ હજિયનમમ અનુયં નિયા) તેમણે પગમાં સરસ ઝાંઝર પહેર્યાં. અહીં ‘ચાવત્' પદ દ્વારા જાણવુ' જોઈએ કે તેમણે કેડે મણિમેખલા પહેરી, ગળામાં હાર પહેર્યાં, આંગળીઓમાં વીંટી પહેરી અને કાનામાં કુંડળા ધારણ કર્યો. કુંડળાની શાભાથી તેમનું માં તેજથી વ્યાપક થઈ રહ્યું હતું. રત્નાના પ્રકાશદ્વારા તેમનાં બધાં અંગે ચમકી રહ્યાં હતાં. આકાશ અને સ્ફટિક મણિની કાંતિ જેવા તેમણે વસ્ત્રા ધારણ કર્યાં હતાં. ળિયા' આ દેશી શબ્દ છે અને તેના અર્થોં પહેવુ” થાય છે. (મેળળયં ગંધથિ સુતા સમાળી) જ્યારે તેમનેા શ્રૃંગાર પૂરા થયા ત્યારે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૮૭

Page #95

રાજાની સવારીને ખાસ સેચનક નામે હાથી હતું કે જેની ગંધ સૂંઘીને બીજા હાથી તેની પાસે ઉભા રહી શકતા ન હતાતે હાથી ઉપર ધારિણી દેવી સવાર થયા. (अमयमहियफेणपुंजसण्णिगासाहिं सेयचामरबालवीयणीहि वीइज्जमाणी२ સિંધિય) તે વખતે તેમના ઉપર સફેદ ચામરના પંખા ઢળાઈ રહ્યા હતા તેઓ મથિત થયેલા અમૃતના ફીણુ સમૂહ જેવા સુન્દર હતા. કહેવાને હેતુ એ છે કે જ્યારે ધારિણી દેવી હાથી ઉપર વિરાજમાન થયાં ત્યારે બન્ને બાજુથી ચમરે ઢેળાવા લાગ્યા. તે ચમરે અમૃતના ફીણના સમૂહ જેવા એકદમ ઉજજવલ હતા. આ રીતે રાજસી ઠાઠથી સુશેજિત થઈને તેઓ ત્યાંથી ચાલ્યાં. (તti રે જ નવા noirણ રાવ सस्सिरीए हस्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धारिजमाणेणं
વીમાÉ ઘાવિ પદ મgiાજીરૂ) શ્રેણિક રાજા પણ બીજા હાથી ઉપર સવાર થઈને પાછળ જઈ રહ્યા હતા. તેઓએ પણ પહેલેથી સ્નાન વગેરે ક્રિયા પતાવી દીધી હતી, બલિ કર્મ વગેરે કાર્ય પણ તેઓએ પૂરા કર્યા હતાં. અહીં ર ચાવત’ શબ્દ છે, તે સૂચવે છે કે રાજા જ્યારે ધારિણદેવીની સાથે જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેમણે પણ પિતાના શરીરે બધાં આભૂષણે પહેર્યા હતાં. એક જાતની સવિશેષ ભાથી તેઆ શભિત થઈ રહ્યા હતા. (સ્થિર્વવરના સરमल्लदामेगं छत्तेणं धारिजमाणेणं चउँ चामराहिं वीइज्जमाणाहिं धारिणी તે વિર શ્રીર) તેઓ બીજા હાથી ઉપર બેઠા હતા. કેરંટ પુષ્પની માળાથી શોભતા રાજચિહ્નરૂપ સફેદ છત્ર નોકરોએ તેમના ઉપર તાણી રાખ્યો હતો. હોળાઈ રહેલાં શ્વેત ચમરેથી તેઓ શોભતા હતા. આ રીતે તેઓ રાણીની પાછળ પાછળ જઈ રહ્યા હતા. (તળું ના ઘર સે સેgિii ના વિધrgi पिटओ समणुगम्ममाणमग्गा हयायरह जोहकलियाए चाउरंगिणीए સંઘrg પ્તિ સંવરિયુ) આ પ્રમાણે હાથીના સુંદર સ્કંધ ઉપર બેઠેલા શ્રેણિક રાજ જેની પાછળ જઈ રહ્યા છે, હાથી, ઘોડા, રથ અને પાયદલ આમ જે ચતુરગિણી સેનાઓથી ઘેરાએલી છે(મરા મરનાર રિવિવત્તા, મહાયોદ્ધાઓના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #96

સમૂહ જેની ચારે તરફ છે અને જે પિતાની (વgિ aas7 ના કુમિ નિઘોરનાવિલ) સમસ્ત રાજચિહનરૂપ છત્ર વગેરે ત્રિદ્ધિથી, આભરણ વગેરેની દીપ્તિથી તેમજ યાવતું પદ વડે સૂચવાએલા સમસ્ત બલથી નગરજનોના સમૂહથી, સકળશેભાથી દુંદુભિ વગેરેના બધાં નિર્દોષથી નિદાનથી, (ાયદે નારે હિંધા डगतिग व उपक वच्चर जाव महापहेतु नगरजणेगं अभिनंदेिजमाणार) રાજગૃહનગરમાં શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચત્વર વગેરે મહાપમાં (રાજમાર્ગોમાં) નાગરિકે દ્વારા વારેંવાર અભિનંદિત થતાં ધારિણદેવી (નાવ માgિay તેના વાછડ) જ્યાં વૈભાર પર્વત હતા ત્યાં પહોંચ્યાં. ૩rfછત્તા માरगिरिकडगतडपायमूले आरामेसु, य उजाणेसु य, काणणेसुय य वणेसुय, वणसंडेसु य, रुक्खेसु य, गुच्छेसु य, गुम्मेसु य, लयासु य, वल्लोसु य, कंदरासु य, दरीसुय, चुण्डीसु य, दहेसुय, जूहेसुय, कच्छेमु य, नइसुय, नईसंगमेसु य, विवरेसु य, अच्छमाणी य पेच्छमागीय, मन्जमाणीय, पत्ताणिय, पुप्फागिय, फलाणिय, पल्लवाणि य, गिण्हमाणी य, गिण्हावेमाणीय, માળમાળી, ઘાયમી ય, હું તમાર, રિમાણમાળી , મારપરિપાકૂ દ્રો fમી સદવો સમતા ૪૪૩) ત્યાં પહોંચીને ધારિણીદેવી વૈભારપર્વત પ્રદેશની એક તરફની તળેટીના તેમજ વૃક્ષોના, તેની પાસેના નાના પર્વતના ભૂ ભાગમાં, વૃક્ષલતા વગેરેથી સઘન અને મનહર પ્રદેશમાં, આરામમાં (બગીચાઓમાં) કે જ્યાં માણસે માધવી અને વાસની લતાગૃહોમાં કીડાઓ કરે છે, તેવા પ્રદેશમાં, ઉદ્યાનમાં જ્યાં પુષ્પ પ્રધાનવૃક્ષો અને લતાઓ વગેરે શોભે છેતેવાં સ્થાનમાં, કાનમાં, (જંગલમાં) અર્થાત્ પર્વતની પાસેના તે પ્રદેશ કે જ્યાં સાધારણ વૃક્ષાવલિ હોય છે જેમાં અર્થાત્ નગરથી દૂર કે જે રમણીય વૃક્ષથી આવેષ્ટિત રહે છે, વૃક્ષેમાં, અર્થાત એક જાતના પંકિતબદ્ધ ઊભેલા અનેક વૃક્ષેમાં,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૮૯

Page #97

ગુચ્છાકાર પુષ્પ, પત્ર અને ફળના સમન્વિત ગુચ્છમાં ગુલ્મોમાં, મંડપ વગેરેના આકારમાં પરિણત થયેલા લતાગૃહોમાં, લતાઓમાં-ચંપક વગેરે લતાઓમાં મંપિમાં, વહિલાઓમાં–નાગવલી વગેરે વેલામાં, કંદરાઓમાં–મોટી ગુફાઓમાં દરિયામાં નાની નાની ગુફાઓમાં, ચુદ્ધિમાં-નાના જળાશમાં હદમાં, પાણીના ઊંડા (કહે) ખાડાઓમાં, ચૂથમાં,-હાથી વગેરેના ટેળાઓમાં, કચ્છમાં-નદીના તટવતી પ્રદેશમાં, તેમજ વિવરમાં –અર્થાત્ તે સ્થાનમાં કે જ્યાં ઝરણુઓ પડવાથી ઊંડા ખાડા થઈ જાય છે-ઊભાં રહ્યાં. એકક્ષણ પિતાના થાકને મટાડવા માટે તેઓ ત્યાં બેઠાં. આરામ (બગીચા)વગેરે સ્થાનેની તેમણે શોભા પણ જોઈ.નદી વગેરે જલાશમાં તેમણે સ્નાન પણ, કર્યા, પત્ર, પુષ્પ, ફળ, કિસલય અને કુંપળને તેમણે મને વિનેદ માટે ગ્રહણ કર્યા અને તેજ પ્રમાણે સખીજનો દ્વારા પણ ગ્રહણ કરાવડાવ્યાં. લતા વગેરેના સ્પર્શ દ્વારા તેમણે સ્પર્શ સુખ મેળવ્યું. તેમણે ત્યાં પુષ્પોની સુવાસ લીધી, અને સખીજને સાથે તેમણે ફળ વગેરે ની ત્યાં તેમણે વહેંચણી પણ કરી. આ પ્રમાણે અનેક જાતની કીડાઓ દ્વારા તેમણે વૈભાર પર્વતની તળેટીમાં પિતાના દેહદની પૂર્તિ કરી. તે ત્યાં સર્વ રીતે આમતેમ ३री (तएणं सा धारिणी देवी चिणीय दोहलासंपन्न दोहलासंपन्न दोहला
imગ વોરાનાયા યા) આ પ્રમાણે ધારિણી દેવી અકાળ મેઘ દેહદ પૂર્ણ થયા પછી, અકાળ મેઘના પ્રાદુર્ભાવિથી પૂરિત દેહદા, એકાળે મેઘદર્શનથી સંપન્ન દેહદા અકાળે મેઘવર્ષણથી –શોભાનું નિરીક્ષણ કરતી પિતાની ઈચ્છા મુજબ ક્રિીડાઓ કરવાથી સંપૂર્ણ દેહદા અને પિતાના મનોરથને અનુકૂળ બધી વસ્તુઓ સન્માનિત દેહદા થઈ. (ત ના ધારિળી લેવી ધધિ સમાળા सेणीएणं रन्ना हस्थिखंधवरगएण पिट्ठओ ? समणुगम्ममाणमग्गा हयगय નાવ નેવ નોરે તેણે કવાદ) ત્યારબાદ ધારિણી દેવી સેચનક નામના ગંધ હસ્તી ઉપર સવાર થઈને શ્રેણિક રાજા જેની પાછળ પાછળ જઈ રહ્યા છે તેમજ ચતુરંગિણી સેનાથી જે આવેષ્ટિત થયેલી છે એવી તે રાજગૃહ નગર ભણી રવાના થઈ જતી વખતે જેમ તે અનેક જાતનાં વાજાઓના મંગળ ધ્વનિ સાથે રવાના થઈ હતી, તેમજ ત્યાંથી આવતી વખતે પણ તેજ ઠાઠથી વાજાઓના મધુર ધ્વનિ સાથે નગરમાં પ્રવિષ્ટ થઈ. (વારિછત્તા જાગિર્દ ના મ મક્ષ ળાવ તમને તેના વાછરું) પ્રવિષ્ટ થઈને તેઓ રાજગૃહ નગરના મધ્યમા થઈને પિતાના મહેલમાં ગઈ. (ઉવાગરિકત્તા વિરહ્યાં મg
ના મોમાર નાર વિદર) અને મનુષ્ય સંબંધી સમસ્ત શબ્દાદિ કામભોગે ભેગવતા પિતાના ગર્ભકાળના સમયને રાણી સુખપૂર્વક પસાર કરવા લાગ્યાં.સૂત્ર ૧છા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૯૦.

Page #98

'तएणं से अभयकुमारे' इत्यादि
ટીકાઈ—(agi) ત્યારપછી તેણે મયમા) અભયકુમાર (ાવ દારા તેજાવ સવારછ) જ્યાં પષધશાળા હતી ત્યાં ગયા. (૩ઘારિઝા જુદingયં સેવં જાહેર સન્મા) જઈને તેમણે પૂર્વસંગતિક દેવનું સન્માન અને સત્કાર કર્યો. ( નિત્તા સાળિ રાજ રિવિણન) સત્કાર અને સન્માન કર્યા પછી તેઓએ તેમને વિદાય કર્યો. (ત રે સન્ન મેનિના
વોષેિ વિવં પાકવિ દિવાદારૂ) ત્યારબાદ દેવે સગજિત, પાંચરંગ વાળા તેમજ મેઘગર્જનાથી ઉપશોભિત તે પ્રવૃષશ્રીને અન્તહિત કરી દીધી. (ઉ. શારિરા ગામેવ વિકિ પાસબૂ તાવિ વિહિંપgિ ) અદશ્ય કર્યા પછી દેવ જે દિશાથી પ્રકટ થયેલ હતો તેજ તરફ પાછા ગયે. એ સૂત્ર ૧૮
'तएणं सा धारिणी देवी' इत्यादि
ટીકાઈ–(a gT) ત્યારબાદ (ા ધા?િ તેવી) ધારિણી દેવી (તંરિ ગઢ વો િવળીવંશિ) તે અકાળ મેઘ દોહદની પૂર્તિ થયા પછી સન્માનિત દેહદા થઈને (ત જમણ મgrદાઈ) તે ગર્ભની અનુકંપા માટે (વિદર) યત્નપૂર્વક ઊભી થવા લાગી. (બર્થ સમાનાર) યત્નપૂર્વક બેસવા લાગી. ( સુવર) યત્નપૂર્વક સૂવા લાગી. (મારંથિ સાહિબાળ જાગ્રુત્તિdrigટું પંખારૂ વસાય ખારૂ વંવિરું જારૂ દુરં વં તક્ષ્ણ જન્મ દિર્ઘ નાં ) ધારિણી દેવી જે આહાર કરતી હતી તે વધારે તીખો પણ નહિ વધારે કડ પણ નહિ વધારે કસાયેલ નહિ વધારે અસ્લ (ખાટે) પણ નહિ અને વધારે ગળે પણ નહિ પણ દેશકાળને યોગ્ય તેના ઉપર વિચાર કરીને ગર્ભને માટે જે હિતકારી, મિત અને પચ્ય રૂ૫ ગણો તે જ આહાર તે કરતાં હતાં. (ારૂ ચિતં ઘiફ સt visi णाइ मोहं णाइ भयं णाइ परितासं वायचिंतासोगदेन्नमोहमयपरित्तासा) તે વધારે ચિંતા ન કરતાં, વધારે શોક ન કરતાં વધારે દીનતાથી ન રહેતાં અને વધારે મેહ ન કરતાં, વધારે ભયભીત ન થતાં અને વધારે પરિત્રાસએકદમભયભીત-થતાં નહિ એટલા માટે તે ચિંતા, શોક, દૈન્ય, મેહ, ભય અને પરિત્રાસવગર થઈને મોurછાપ બંધ મકાઢકાર્દિ તંત્રમં મુદ્દે મુvi વિવ) ઈચ્છા મુજબ ભજન, આચ્છાદન, (વસ્ત્ર) ગંધ, માલ્ય અને અલંકાર વગેરેના સેવનથી તે પિતાના ગર્ભનું સુખેથી પિષણ કરવામાં તલ્લીન થઈને રહેવા લાગ્યા. એ સૂત્ર ૧૯ છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૮૧

Page #99

મેઘકુમાર કે જન્મકા નિરૂપણ
'तएणं सा धारिणी देवी' इत्यादि
ટીકાઈ—(vi) ત્યારબાદ એટલે કે સુખપૂર્વક ગર્ભના પિષણ પછી (નવજું માણા) નવ માસ જ્યારે (agigourivr) સારી રીતે પસાર થઈ ગયા હતા તેમજ એના ઉપર (મદના રિવાઈf) સાડા સાત દિવસ બીજા પસાર થયા ત્યારે ધારિણી દેવીએ (દ્રરામચંત્તિ) અર્ધ રાત્રિના વખતે (કુમાર પાપાપં ના પડ્યાં હતાં તા થાયા) સુકોમલ હાથપગવાળા અને સર્વા સુંદર એવા પુત્રને જન્મ આપ્યો. માથું ઉદર, છાતી, પીઠ, બે જઘાઓ, અને બે ભુજા આ આઠ અંગે છે. કાન, નાક, આંખ, હસ્ત, પાદ, જંઘા, નખ, કેશ, અને માંસ આ ઉપાો છે. તે બાળકના આ અ અને ઉપાયો બંને સુંદર હતાં. અહીં જે “યાવત’ શબ્દ આવ્યું છે તે પૂર્વ કથિત પાઠ સૂચક છે. દારક શબ્દની વ્યુત્પત્તિલભ્ય અર્થ એ છે કે જે માતા પિતા વગેરેની ચિંતા મટાડે તે દારક છે. (તpu તા ચાહિયાरियाओ धारिणीं देवीं नक्ण्हं मासाणं जाव दारगं पायायं पासंति, पासित्ता, સિર્ષ સુરિશં, વર્ણ, રેવં છે તેના હાથા તેવિ વવાતિ ) ત્યારબાદ નવ માસ અને સાડાસાત રાત્રિ પૂરી થયા પછી જ્યારે ધારિણી દેવીએ દારક (પુત્ર)નો જન્મ આપે ત્યારે તેમની અંગ પરિચારિકાઓએ તે જોઈને સત્વરે આ પુત્ર જન્મના સમાચાર રાજાની પાસે પહોંચાડવા જોઈએ આમ વિચારીને તેઓ જલદી શ્રેણિક રાજાની પાસે ગઈ. સૂત્રકારે અહીં જે “ત્વરિત વગેરે શબ્દોને ક્રિયાવિશેષણુના રૂપમાં પ્રયુક્ત કર્યા છે તે ભાવ એ છે કે તે અંગપરિચારિકાઓએ વિચાર્યું કે આ સમાચાર રાજાની પાસે અવિલમ્બ પહોંચાડવા જોઈએ, એથી જ તેમની ચાલ માં ત્વરા” (ઝડ૫) આવી ગઈ હતી ચાલતી વખતે તેમની ગતિ ખૂબજ દ્વતતર થઈ ગઈ હતી, કેમકે તેમના મનમાં નિશ્ચિતપણે આ વિચારો ઉદ્દભવ્યા કે આ સમાચારની જાણ રાજાને જલદી કરીએ તે સારૂં. અતિશીધ્ર આ પ્રિય સમાચાર રાજાને આપી તેમને સંતુષ્ટ કરીએ આ હેતુથી તે બધી અંગપરિચારિકાઓનું શરીર વિશેષ ચંચળતારૂપ વેગથી યુકત થઈ રહ્યું હતું. (ઉવા છત્તા નિયં રાં નgu વિનgi વાળંતિ) રાજાની સામે પહોંચતાની સાથે જ સૌથી પહેલાં તે અંગ પરિચારિકાઓએ 'યે વિયે” જેવા શબ્દથી તેમને વધાવ્યા. (વજ્ઞાન પિત્તા જાવારિદિ સિરસાવત્ત નથg બંન્નર્દિ દું પર્વ વઘાસી) વધાવ્યા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૯૨.

Page #100

પછી મને હાથેાની અંજિલ ખનાવીને પોતાના મસ્તકે મૂકીને કહ્યું કેઃ-પુત્રં વસુ देवानुपिया ! धारिणी देवी नवण्हं मासाणं जाव दारगं पायाया तन्नं अम्हे વાવિયાળ વયં વિલેમો વયં ને મવડ) હૈ દેવાનુપ્રિય ! નવમાસ અને સાડાસાત રાત્રિ પૂરી થયા પછી ધારિણી દેવીએ પુત્રરત્નને જન્મ આપ્યા છે. એ શુભ સમાચાર અમે હે દેવાનુપ્રિય તમને નિવેદિત કરી રહ્યા છીએ, તમારા ‘જય’ વિજય’ રૂપે કલ્યાણ થાએ (સત્ત્વ છે સેપિયા તાનિ ચંદિયાfયાળ अंतिए एयमहं सोचा णिसम्म हट्टतुङ ताओ अंगपडियारियाओ महुरेहिं वयન વિકસેન પુષ્ઠ વૈધ મજ્જાયારે સવારે-માનેફ) ત્યારબાદ શ્રેણિક રાજાએ તે અંગપરિચારીકાએ દ્વારા પુત્ર જન્મની વાત સાંભળીને તેને હૃદયમાં ખરાઅર ધારણ કરીને હયુકત થઈ ને અંગપરિચારિકાઓને મીઠા વચનેા દ્વારા તેમજ પુષ્કળ પુષ્પગ ધમાળાએ અને અલકારા દ્વારા ખૂબ જ સત્કાર અને સન્માન કરીને તે અંગપરિચારિકાઓને ‘મસ્તક ધૌત કરી' એટલે કે દાસીપણાના કામથી મુકત કરી અને (પુન્નાજી પુત્તિયં વિત્ત પેરૂ) પુત્ર અને પૌત્ર ભાગ્ય આજીવિકા બનાવી દીધી. એટલે કે તેમને એવી આવિકા કરી આપી કે તેથી તેમના પુત્ર અને પૌત્ર સુદ્ધાં આનંદ પૂર્વક બેઠાં બેઠાં જીવન પસાર કરી શકે. (પિત્તા पडिविसज्जेइ) આ જાતની વ્યવસ્થા કરીને રાજાએ તેમને વિદાય આપી. (તળ્યું છે તે રાયા જો વિયવૃત્તિ સાવેદ) ત્યારબાદ શ્રેણિક રાજાએ કૌટુબિક પુરુષોને ખેલાવ્યા. (સાવિત્તા વં યાસી) અને ખેલાવીને કહ્યું કે (વિqામેય મોટવાળુ વિયા રાશિદ નયર આત્તિય ના શરીય હૈં)હૈ દેવાનુપ્રિયે ? તમે જલદી રાજગૃહનગરને આસિત સમાર્જિત તેમજ ઉપલક્ષ કરો એટલે કે પાણી છાંટીને તેને સિ ંચિત કરો, ચરો સાફ કરીને તેને સમાર્જિત કરો અને છાણુ વગેરેચી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૯૩

Page #101

લીંપીને તેને ઉપલિપ્ત કરે. ગીત નૃત્ય અને વાજાંઓની તુમુલ ઇવનિ દ્વારા તેને પરિગીત' કરે અર્થાત્ ગીત ધ્વનિયુકત બનાવે. એટલે કે સંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક ચતુર્મુખ અને રાજમાર્ગ વગેરે સ્થાનમાં જે કંઈ પણ કચરો વગેરે હોય તેને હટાવીને એકદમ સફાઈ કરાવે. દર્શકોને બેસવા માટે એક પછી એક મંચની ગોઠવણ કરે, ગોશીર્ષ અને ચન્દન વગેરેથી નગરની દરેક ભીંતને લીપો અને તેને સરસ બનાવે. એગ્ય સ્થાને મંગળકળશ પધરા, દરેક દ્વાર ઉપર તોરણ બંધાવે, માળાઓ લટકાવ પ્રત્યેક સ્થાન ઉપર પુષ્પ પાથરી દે તેમજ જાતજાતના સુગંધિત ધૂપ દ્વારા નગરને સુવાસિત બનાવે. (૪ત્તા વાર પરિણા પર જના माणुम्माणबद्धणं करेह, करित्ता एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह जाव पञ्चप्पिणंति) ત્યારબાદ કેદખાનામાં જેટલા કેદીઓ છે તે બધાને મુકત કરો અને માન ઉન્માનની વૃદ્ધિ કરે, વેચાતી વસ્તુની કિંમત ઘટાડે, આ રીતે અમારી આજ્ઞા મુજબ કામ પુરૂં કરીને અમને ફરી ખબર આપે. આ પ્રમાણે રાજાએ કૌટુંબિક પુરુષને કહ્યું. તેઓ પણ રાજાની આજ્ઞા મુજબ કામ સંપૂર્ણ પણે પતાવીને શ્રેણિક રાજાને ખબર આપી કે તમારી આજ્ઞા મુજબ કામ પૂરું થઈ ગયું છે. (ત તે તેના राया अट्ठारस सेणीप्पसेणीयो सदावेइ सहावित्ता एवं क्यासी गच्छह णं તને વાણજિયા) ત્યારબાદ શ્રેણિક રાજાએ કુંભાર વગેરે અઢાર જાતિ રૂપ શ્રેણિયેને તેમજ તેમની પિટાજાતિ રૂપ પ્રશ્રેણિને બોલાવ્યા. બોલાવીને કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિયે! તમે બધા જાઓ અને (રાનિ ન ૩કિમંતર વાણિ િરક્ષાવતાં નદી જિ દિલ કરે) રાજગૃહ નગરની અંદર અને બહાર ધર્મનીતિને અનુસરતા પુત્રજન્મોત્સવની કુળમર્યાદાથી ચાલતી આવેલી વિધિઓ પૂરી કરે એટલે કે પત્ર જન્મના ઉત્સવથી સબંધ ધરાવતી જેટલી વિધિઓ છે તેમની સગવડ કરે. જેમ કે (૩યુદ્ધ ૩૨૨) બજારમાં વેચાણ માટે જે વસ્તુ તમે લાવે તે વસ્તુના ઉપરને કર (ટેકસ) દસ દિવસ સુધી તમારે નહિ આપે. આ પ્રમાણે જ ઘર, ખેતર વગેરેની જે ઉપગમાં આવનારી વસ્તુઓ છે તેમના ઉપર રાજ્ય કર નિયત કરેલ છે તે દસ દિવસ સુધી બધાને માટે માફ કરવામાં આવે છે. (3માં ) રાજાની નવીન આજ્ઞા શરુ થાય ત્યારે તેને દરેક ઘરમાં પહોંચાડવા માટે રાજ્ય તરફથી ભેટ નિયુકત કરવામાં આવે છે, તે હવે દસ દિવસ સુધી કઈ પણ નવી આજ્ઞા રાજ્ય તરફથી બહાર પડશે નહિ, એથી તમે બધા દસ દિવસની રજાઓ ગાળે. (હિન
દિન) ગુનેગારોની પાસેથી ગુના બદલ જે દંડ રાજ્યમાં લેવાય છે તે “દંડ” છે તેમજ ગમે તે કારણ દ્વારા માંણસેથી મેટે અપરાધ થઈ જાય છે તે બદલ રાજ્ય તરફથી તેની પાસેથી એક દંડ લેવાય છે તેનું નામ “કુદંડ” છે. અહીં શબ્દ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #102

કુત્સિત અર્થને સૂચવનારે નથી, પણ અલ્પ (ડુ) અને સૂચવનાર છે. આજથી દસ દિવસ સુધી દંડ અને કુદંડ બને માફ કરવામાં આવે છે. (3ઘરમં) દશદિવસ સુધી રાજ્ય તરફથી આ જાતની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવે છે. ત્રણ લેનાર અને ત્રણ આપનાર બંને વ્યકિત એક બીજાથી લડે નહિ. ત્રણ લેનાર ઉપર જેટલું આપનારનું હશે તે બધું રાજ્ય તરફથી ચૂકવવામાં આવશે. (
ચાર્જ) કઈ પણ પ્રજાના માણસને જે પૈસાની જરૂર જણાય તે તે કઈ સાહુકાર પાસેથી જાણ ન લે, પણ દસ દિવસ સુધી એવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે કે તેને આવશ્યકતા મુજબ ધન રાજ્ય તરફથી આપવામાં આવશે. અને તે ફરી પાછું નહિ લેવામાં આવે. (TET) તેમજ દસ દિવસ સુધી આ જાતની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવે છે કે જેથી ઉત્સાહપૂર્વક વાજાવાળાઓ સતત વાજાંઓ વગાડતાં જ રહે. અમરાયમર્જરાખં) તેમજ તરણ વગેરે બાંધવાની જગ્યાએ અનેક જાતના સુવાસિત પુષ્પોની માળાઓ લટકાવવામાં આવે (Tયાવરyrgફte) દસ દિવસ સુધી વેશ્યાઓનાં સુંદર ન થતાંજ રહે. (ાળા તારા વરિષ) તેમ જ નૃત્યકળાઓને જેનારાઓમાં આવા વ્યકિત વધારે પડતા હોય કે જેઓ નૃત્ય વખતે તાલ આપવામાં ચતુર હોય અથવા તે નૃત્યકળાની વ્યવસ્થા એવી હોય કે જેમાં સ્વર, ગ્રામ અને મૂચ્છના વગેરેને ક્રિયા રૂપે સરસ સુમેળ હેય. (ggg gી રિવામિrf) જે કલાકારે દસ દિવસ સુધી ઉત્સવમાં સમ્મિલિત થઈને અનેક કીડાઓ દ્વારા પ્રજાજનનું મનોરંજન કરે તેઓ ઉપર ખાસ મનરંજન કરે તેઓ ઉપર ખાસ આ રીતે તકેદારી રાખવામાં આવે કે તેઓ કોઈ પણ રીતે હતોત્સાહી ન થઈ જાય તેઓ પ્રસન્ન જ રહે. (ારિત્તા પ્રા. માલ્વેિ પgિ) આ પ્રમાણે પુત્રજન્મોત્સવમાં દસ દિવસ સુધીના આ
વ્યવસ્થાને સફળ બનાવવા માટે જે પહેલાં આજ્ઞા અપાઈ છે તેને સરસ રૂપ આપવામાં કોઈ પણ જાતની કસર ન રહેવી જોઈએ. જ્યારે આ બધી વ્યવસ્થા પૂરી થાય
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૯૫

Page #103

ત્યારે તમે આની ખબર અમને સત્વર આપો (કાવ ઘargia) આ પ્રમાણે રાજાની આજ્ઞાને માથે ચઢાવીને તે લેકએ તે પ્રમાણે જ કર્યું ત્યારબાદ રાજાને તેની ખબર આપી. (तएणं से सेणिए राया बाहिरियाए उवट्ठाणसालाए सीहासणवरगए पुर
વામિ નિરન્ને) ત્યારબાદ શ્રેણિક રાજા બહારની કચેરીમાં ઉત્તમ સિંહાસન ઉપર પૂર્વ દિશા તરફ મેં કરીને વિરાજમાન થયા. (ત્તરૂપરિસ, વાસિરા , सयसाहस्सेहिय, जाएहिंय दाएहिय, दलयमाणे१ पडिच्छेमाणे१ एवं च णं વિદts) અને ત્યાં શ્રેણિક રાજાએ પુત્ર જન્મોત્સવની ખુશાલીમાં એકસોની કિંમતના સે, એક હજારની કિંમતના હજાર, તેમજ એક લાખની કિંમતના દ્રવ્ય ને-કે જેનું વિભાજન યાચકની ગ્યતા મુજબ કરવામાં આવ્યું હતું–વહેંચ્યા. ઉત્સવમાં નિમં. ત્રિત રાજાઓ દ્વારા ભેટરૂપમાં આવેલા હાથી ઘોડા રત્ન વગેરે પદાર્થોનું સરસ સન્માન પૂર્વ નિરીક્ષણ કર્યું. (તણ તરસ તારા પ્રતિવર ને વિસે રાવ જન્ને પતિ) ત્યારબાદ રાજારાણી બન્ને મળીને પુત્રને જાતકમ નામક સંસ્કાર કર્યો. (कारिता विइयदिवसे जागरियं करेंति, करित्ता तइए दिवसे चंदमूर दंसणियं कारेंति), एवामेवनिव्वत्ते असुइजाय कम्मकरणे संपत्ते वारसाहे વિવરે વિરું gif વારૂ સારૂમં ૩વવાતિ) બીજા દિવસે રાત્રિ જાગરણ કર્યું. ત્રીજા દિવસે બાળકને ચન્દ્ર અને સૂર્યના દર્શન કરાવ્યાં. આ પ્રમાણે ઉપર કહ્યાં મુજબ અશુચિ, જાતકર્મ પૂરા થયા બાદ જ્યારે બારમો દિવસ શરુ થયે ત્યારે તેઓએ ખૂબ જ અશન, પાન, ખાદ્ય, અને સ્વાદ્ય આમ ચાર પ્રકારના આહારની તૈયારી કરાવડાવી. (૩વવાવિત્તા નિખારુ નવા નવા સંઘંધિ વરિ. નહિં ચ વદ ધારા હૃપાથ નાર ઉમાતિ) જ્યારે વાનગીઓ તૈયાર થઈ ગઈ ત્યારે, મિત્રજન, જ્ઞાતિજન, નિજકજન, સ્વજન, સંબંધિજન, પરિજન આ બધા તેમજ સેના, સામન્તભૂપ, ગણનાયક. દણ્ડનાયક આ સેવે ને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું. જે હિત કરનાર હોય છે. તે મિત્ર, હિતનો ઉપદેશ આપનાર હોય છે તે સહદ, માતાપિતા ભાઈ વગેરે આપ્તજન, જ્ઞાતિજન, પુત્ર વગેરે નિજજન કાકા વગરે સ્વજન, સાસુ સસરા સાળા વગેરે સંબંધિજન, દાસદાસી વગેરે પરિજન કહેવાય છે. (ત છા ઘાણા જયભિ વગwોઇ નાવ સંદવાળા विभूसिया महइमहालयंसि भोयणमंडवंसि तं विउलं असणं पाणं खाइम साइमं मित्तणाइ गणनायग जाव सद्धिं आसाए माणा विसाए माणा परिમાઘ માળા રિપંનેના નui વિદત્ત) ત્યારબાદ રાજા અને રાણીએ સ્નાન કાગડા આદિ પક્ષિઓને અન્નાદિભાગ આપવારૂપ બલિકમ, કૌતુક વગેરે ક્રિયાઓ પહેલેથી જ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧

Page #104

પતાવી દીધી છે. અને સમસ્ત અલંકારાથી જેમનુ શરીર દીપી‹હ્યું છે—તે અતિ વિશાળ મંડપમાં આવ્યાં અને તે પુષ્કળ પ્રમાણમાં તૈયાર કરવામાં આવેલાં અશન, પાન, ખાદ્ય, અને સ્વાદ્ય આ ચાર પ્રકારના આહારને મિત્ર, જ્ઞાતિજન, ગણનાયક વગેરેની સાથે બેસીને ખૂબજ રુચિપૂર્વક ચાખ્યાં, તેને સારી પેઠે આસ્વાદ લીધા અને બહુજ ઉદારતાની સાથે પ્રેમભાવ બતાવતાં તેઓએ બીજાઓને પિરસ્યું અને જાતે પશુ જમ્યા. (जिमियमुत्तुत्तरागया वियणं समाणा आयंत चोक्खा परम महभूया तं मित्तणाइनिघगसपण संबंधिपरिजनगणनापग विउलेणं पुष्कवत्थगंध મલ્લા હારેળ સારતિ) જમ્યા પછી રાજા રાણી અને મિત્ર, જ્ઞાતિ અને ગણનાયક વગેરેની સાથે તે ભાજન સ્થાનને છેાડીને બીજા સ્થાને પધાર્યા, અને શુદ્ધ પાણીથી તેઓએ કાગળા કર્યાં. કંઇ પણ એઠુ ન રહીજાય એવી સાવચેતીથી મે સાફ કર્યું. આ પ્રમાણે તેએ શુદ્ધ થયા. હાથ વગેરે સ્વચ્છ કરીને એકદમ શુદ્ધ અન્યાં. ત્યારપછી તે મિત્ર, જ્ઞાતિનિજક, સ્વજન, સંબધી પરજન, ગણનાયક વગેરેના પુષ્કળ પુષ્પ; વસ્ત્ર, ગન્ધ, માળા તેમજ અલંકારા દ્વારા સત્કાર અને સન્માન કર્યાં. (સારિત્તા, સંમાજિત્તા થયું થયાસી) સત્કાર અને સન્માન કરીને કહ્યું કે जम्हाणं हं इमस्स दारगरस गन्भत्थस्स चैव सम्माणस्स अकालमे हेसु डोहले पाउन्भूए तं होणं अहं दारए मेहे नामेणं मेहकुमारे) क्यारे આ બાળક ગર્ભમાં હતા ત્યારે એમને અકાળ મેઘનુ દોહદ ઉત્પન્ન થયું હતુ. એટલા માટે આ અમારા પુત્ર મેઘકુમાર નામે પ્રસિદ્ધ થાય. (તમ્સ ટાઇમ્સ અમ્મવિયરો ઞયમેત્રાવ ગોળ મુળનિનં નામષેન્નેં તિ) આ પ્રમાણે માતાપિતા દ્વારા રાખવામાં આવેલુ તે નામગૌણુ હતુ–ગુણયુક્ત હતુ. ગુણુ નિષ્પન્ન હતું.ઉદારતા ધ વગેરે ગુણુયુકત હતું. “ “સૂત્ર” ૨૦૫
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
62

Page #105

મેઘકુમાર કે પાલન આદિકા નિરૂપણ
त एणं से मेहकुमारे इत्यादि
ટાર્થ--તત ) નામ સંસ્કારબાદ (મેગા ) મેઘકુમાર ઉવધા3 Trfy) ને સુખ, સગવડ અને સુરક્ષા માટે પાંચ ધાત્રીઓ (ધાઈ માતાઓ) રિકવામાં આવી. (ત ગદા) તે પાંચ ધાત્રી આ પ્રમાણે છે-વીરપાદ, વંદુ Tધારૂ, મગધારૂ, શીસ્ત્રાવના ધારૂ, બંધારy) (૧) હીરધાત્રી (૨) મંડનધાત્રી, (૩) મજ્જનધાત્રી, (૪) કીડનધાત્રી, (૫) અંકધાત્રી. આમાં દૂધ પીવડાવનાર ધાત્રી હતી તે ક્ષીરધાત્રી, સ્નાન કરાવનાર ધાત્રી મજનધાન્ની, રમતો રમાડનારધાત્રી કીડનધાત્રી તેમજ અંકમાં લેનારધાત્રી અંકધાત્રી હતી. એ પાંચ ધાત્રીઓ શ્રેણિક રાજાએ મેઘકુમારના પાળવા પોષવા માટે નિયુકત કરી હતી. કારણ અને કરણના ભેદ દ્વારા આ પાંચ ધાત્રીઓ બબ્બે પ્રકારની કહેવામાં આવી છે. જેમ કે-જે વખતે બાળકને પિતાના સ્તનનું દૂધ પીવડાવે છે તે કારણરૂપ પ્રથમ ધાત્રી છે. તેમજ બીમાર અવસ્થામાં જે પિતાનું દૂધ પીવડાવતી નથી, પણ બીજી ધાત્રીથી દૂધ પીવડાવે છે તે કરણરૂપ બીજી ક્ષીરધાત્રી છે. બિમાર અવસ્થામાં બાળકને દૂધ પીવડાવવું એ બાળકની બુદ્ધિ વગેરેના માટે હાનિકારક ગણાય છે, તેથી એવા સમયે તે પિતાનું દૂધ પીવડાવતી નથી પણ બીજી ધાત્રીથી તેને દૂધ પીવડાવે છે. આ પ્રમાણે જ મંડળ ધાત્રી વગેરેને ભેદ અને ઉપભેદેનું વિવરણ જાણવું જોઈએ. મેઘદુમાર (અન્ના જ बहूहि खुजाहि, चिलाउहि वामणि वर्णडभि-बधरि-वडसि-जोणिय-पल्ह विળિયા-ધોff-શ્રાણિ -ત્તિ – ક્ષિા-નિઝિ-fણંદજી-ઉરવિपुलिदि-पक्कणि-बहलि-मुमंडि-सबरि पारमीहिं णाणादेसी हिं विदेसवेम परिमंडियाहिं इंगिय चिंतिय पत्थिय वियाणियाहिं सदेसणेवत्थगहिय वेसाहिं निउणकुसलाहिं विणीयाहिं चेडियाचक्कवालबरिसधरकंचुइ મણાવિંચિત્તે અને બીજી ઘણી કુન્જ શરીરની કિરાત દેશની સ્ત્રીઓથી, શ્રીગણ શરીરની તેમજ એક તરફના પાર્શ્વની બર્બર દેશની દાસીએથી, કુશદેશની દાસીઓથી, યૌનદેશની દાસીઓથી, પલ્લવિકાઓથી–૫હવદેશની દાસીએથી, ઈશિમિકાઓથી–ઈશાનદેશની દાસીઓથી, ધૌનિકાઓથી–ધૌનકદેશની દાસીઓથી લકુશાઓથીલકુશદેશની દાસીઓથી, દ્રાવિડીઓથી-દ્રાવિડદેશની દાસીએથી, સિંહલીએથી–સિંહલ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
(૮

Page #106

દેશની દાસીએથી, આરબીઆથી-આરદેશની દાસીએથી, પુલન્દનીઓથી–પુલિન્દ્રદેશની દાસીઓથી, પશુઓથી-પણદેશની દાસીએથી, ખડુ–મહુલદેશની દાસીઓથી, મુરુ'ડીમરુડદેશની દાસીએથી, શખરી–શખરદેશની દાસીએથી, પારસી–પારસદેશની દાસીએથી આવી અનેક અનાર્ય દેશની દાસીએથી તે હ ંમેશાં સુરક્ષિત રહેતા હતા. આ બધી વિભિન્ન દેશેાની દાસીએ પોતપોતાના દેશની વેષભૂષામાં સદા સુસજિજત રહેતી હતી. ઈંગિત, ચિન્વિત તેમજ પ્રાર્થિત વિષયાને જાણવામાં તેએ ખૂબજ ચતુર હતી. અભિપ્રાય મુજબ જે ચેષ્ટા કરવામાં આવે છે તે ઈંગિત કહેવાય છે. જેમ કે ભ્રસ’ચાલન, કરવુ, માથું હલાવવું વગેરે. ભોજન-વગેરેના સમયે: જે વિચારો ઉદ્ભવે છે તેનુ નામ ચિંતિત છે. અંગ વગેરે વાળવું તે પ્રાતિ કહેવાય છે. આમાં કેટલીક સ્ત્રીએ એવી પણ હતી કે જે પેાતાના દેશના પહેરવેશ મુજબ વસ્ત્રો પહેરીને જ રહેતી હતી. બીજા દેશના પહેરવેશ તેમને પસંદ ન હતા. આ બધી દરેક કાર્યમાં અત્યન્ત નિપુણુ હતી, કામ કરવામાં ચતુર હતી. કુશળ હતી, કામ કરવાની રીત સારી પેઠે જાણતી હતી. તે નમ્ર હતી,-પેાતાના સ્વામીના મનને અનુકૂળ કામ કરતી હતી. મેઘકુમાર જેમ પૂર્વોક્ત જુદા જુદા દેશાની સ્ત્રીઓથી સુરક્ષિત રહેતા હતા તેમ ચૅટિકા ચક્રવાલ-દાસીઓના સમૂહથી વધા—નપુંસક માણુસાથી કે જેએ અંતઃપુરની રક્ષા માટે નિયુકત કરાએલા હતા, કંચુકીઓથી–રણવાસમાં રહેનારા વૃદ્ધ માણસેાથી તેમ જ મહત્તાથી રણવાસના કાર્ય ચિન્તકાથી હમેશાં ઘેરાએલા રહેતા હતા. કહેવાના હેતુ એ છે કે રાજાથી તેના પાલનપોષણ માટે અના દેશની કિરાતી વગેરે સ્રીએ નિયુકત કરવામાં આવી હતી તે એટલા માટે કે શરુઆતથી જ તેમના સહવાસ દ્વારા જુદા જુદા દેશેાની ભાષા વગેરેનુ જ્ઞાન થઈ જાય અને વિદેશના હિલચાલથી પણ તે પરિચિત થતા રહે કે જેથી ભવિષ્યમાં તે પેાતાના દેશની રક્ષા કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવી શકે. એ રીતે જે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે તે સ્વદેશાત્પન્ન સ્ત્રીઓથી વીંટળાલા રહેતા હતા, તેવુ પ્રયાજન એ છે કે તેમના દ્વારા પોતાની ભાષા તેમજ પેાતાના આચાર-વિચાર, રહેણીકરણીની જાણ થતી રહે, તેથી તે દેશ વિદેશમાં પેાતાના કાર્યાંની સિદ્ધિ સહેલાઈથી કરી શકે. (ત્યાો દર્થ સંદર્શનમાÈ) મેઘકુમાર એક સ્ત્રીના હાથથી બીજી સ્ત્રીના હાથમાં હંમેશાં હતા. (ગાત્રો માં રિજ્જુનમાળ)એકના ખેાળામાંથી બીજીના ખાળામાં સુખાનુભવ મેળવતા હતા. (િિનનમાળે) મેઘકુમારને પ્રસન્ન રાખવા માટે દાસીએ દયા, દાક્ષિણ્ય અને વીર રસથી પરિપૂર્ણ ગીત ગાતી હતી. (ચાલિઝમાળે) મેઘકુમાર ધાયમાતા વગેરે ની હાથની આંગળી પકડીને ચાલતા હતા. (=વાલિઝમાને)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૯૯

Page #107

એની સામે જાતજાતના રમકડાંઓ મને વિનોદ માટે મૂકવામાં આવતાં હતાં તે નિકળદિvarg મિઝમાળ) મનહર મણિમય ભવનની ભૂમિમાં, પ્રાંગશુમાં, મેઘકુમાર રમતા હતા (નિશ્વારા ઉપાશાયંસ રિમજીને૦
વાવ ા ઘg) જેમ વાયુ રહિત તેમજ ઠંડી, ગરમીના ઉપદ્રવ વગરની પર્વતની ગુફાઓમાં ઉત્પન્ન ચંપકવૃક્ષ નિવિન રૂપે વૃદ્ધિ પામે છે, તેમજ આ મેઘકુમાર પણ સુખેથી મેટ થવા લાગ્યો. (ત vir gણ અને ઘર अनुपुत्वेणं नामकरणं च पजेमणं च चंणकमणगंच महया इड्डो सक्कारसमुद gi #fig) ત્યારબાદ મેઘકુમારને માતાપિતાએ નામકરણ સંસ્કાર કર્યો અને અન્ન પ્રાશન વિધિ સંપન્ન કરી. ત્યારબાદ ચંક્રમણવિધિ તેમજ મુંડન સંસ્કાર કરાવ્યો. આ બધા સંસ્કારો સાધારણરૂપે પૂરા થયા નહિ પણ આ સંસ્કાર કરતી વખતે તે લકોએ સાધમીજનને પિતાની ખૂબ જ ઋદ્ધિ દ્વારા અનેક રીતે સત્કાર કર્યો. (त एणं से मेहकुमारं अम्मापियरो साइरेगट्ठवासजायगं चेव गभट्टमें વારે મોદifસ તિદિલાકાલિ શરાથરિક્ષ યુવતિ) ધીમે ધીમે આમ જ્યારે મેઘકુમારે આઠ વર્ષો પસાર કર્યો. એટલે કે જન્મકાળથી માંડીને સાત વર્ષ અને ત્રણ માસ પૂરા થયા ત્યારે શુભતિથિ શુભકરણ અને શુભ મુહૂર્તમાં તેને માતાપિતાએ કળાઓના અભ્યાસ માટે કળાચાર્ય પાસે બેસાડો. (ત સે જા - रिए मेहं कुमारं लेहाइयाओ गणियप्पहाणाओ सउणरुयपज्जवसाणाश्रो बावतरि कलाओ सुत्ती य अत्यओ य करणओ य सेहावेह सिकरवावेइ) કળા શીખવનારઆજે પણ મેઘકુમારને લેખ વગેરેની કળા,ગણિતપ્રધાનકળા અને શકુનરૂત (શબ્દ) સુધીની બધી બનેર કળાને ઉપદેશ આપ્યું અને શિખવાડી. અક્ષર લખવાની કળાનું નામ લેખનકળા” છે. અક્ષરલિપિ અઢાર (૧૮) પ્રકારની હોય છે (૧) હંસ લિપિ, (થ) ભૂતલિપિ, (૩) યક્ષલિપિ, (૪) રાક્ષસી લિપિ, (૫) ઓલિપિ, (૬) યાવિનીલિપિ, (૭) રુચ્છીલિપિ, (૮)કીરદેશમાં પ્રચલિત કરીલિપિ, (૯) દ્રાવિડીલિપિ, (૧૦) સિંધુદેશની લિપિ (૧૧) અવાનિદેશની લિપિ. માલવિની, (૧૨) નાટીલિપિ. (૧૩) નાગરી લિપિ, (૧૪) લાટીલિપિ, (૧૫) પારસીલિપિ, (૧૬) અનિમિત્તિલિપિ, (૧૭) ચાણકીલિપિ, (૧૮) મૂલદેવી લિપિ. એક, બે, ત્રણ વગેરે સંખ્યા પ્રધાનકલા છે. આ બધી કળાઓ મેઘકુમારને મૂલ રૂપમાં સંભળાવી અને શિખવાડવામાં આવી.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦૦

Page #108

અર્થની અપેક્ષાએ પણ આ બધી કળાઓ તેને સંભળાવી અને સમજાવી. તેમજ કળા પ્રગરૂપ કાર્ય દ્વારા આ બધી કળાઓ તેને સંભળાવી અને શિખવાડી. (તં નહ) બે તિર કળાએ આ પ્રમાણે છે ( જે ૨ જાવ, રૂ, ઢ, : નરું , गीय, ६, वाइय, ७ सरगयं ८, पोकग्वबरगयं, ९: समतालं. ७२सअण उयं) લેખકલા (૧) ગણિતકળા, (૨) મણિવસ્ત્ર વગેરેમાં ચિત્ર કોતરવાંરૂપ, રૂપકળા (૩) નાટયકળા અભિનય સહિત અથવા અભિનય વગર નાચવું, (૪) ગીતળા, (૫) વાજિંત્રકળા, વગેરેને સારી રીતે વગાડવાં (૬) સ્વરગતકળા-ગીતાના મૂળ કારણ ષડજ રાષભ વગેરે સ્વરેનું જ્ઞાન થવું (ભ) પુષ્કર ગતકળા-મૃદંગ બજેવવાનું સવિશેષ જ્ઞાન થવું. (૮) સમતાલકળા. ગીત વગેરેને પ્રમાણુકાળ સમ છે, વિષમ નહિ, એવું જ્ઞાન થવું, (૯) ધૃતકળા–જુગાર રમવામાં સવિશેષ નિપુણ થવું. (૧૦) જનવાદકળામાણસની સાથે વાદ-વિવાદ કે ચર્ચામાં હોંશિયાર થવું. (૧૧) પાકકળા–પાશા રમવામાં નિપુણ થવું (૧૨) અપ કળા–વિશેષ પ્રકારની હજુગારની રમત (૧૩) પુરઃ કાવ્યકળા-શીઘ્ર કવિ થવું (૧૪) દશમૃતિકા કળા-કુંભારની વિદ્યામાં નિપુણ થવું. (૧૫) અન્નવિધિકળા–અનાજ ઉપજાવવાની રીત જાણવી (૧૬) પાનવિધિ કળા--પેયપદાર્થ વિશે જાણવું (૧) વસ્ત્રવિધિકળા–વસ્ત્ર બનાવવા તેમજ તેને પહેરવાની રીત જાણવી (૧૮) વિલેપન વિધિકળા-ચંદન વગેરે લેપન પદાર્થોને લગાવવાની વિધિ જાણવી. (૧૯) આભરણ વિધિકળા-આભૂષણોને બનાવવા અને ધારણ કરવાની વિધિ જાણવી. (૨૦) શયનવિધિ કળા શય્યા પર્યક વગેરેની બાબતનું જ્ઞાન થવું, (૨૧) આયંકળઆર્યા છન્દને બનાવવાની રીતિ જાણવી એટલે કે માત્રાઓના મેળાપથી છંદ બનાવવાનું જ્ઞાન થવું (૨૨) પ્રહેલિકા-ગંભીર અર્થ ધરાવતી ગદ્ય-પદ્યની રચના કરવી (૨૩) માગધા–મગધદેશની ભાષામાં કવિતા કરવી (૨૪) ગાથા-સંસ્કૃત અથવા બીજી ભાષામાં રચિત “આર્યાને જ કલિંગ દેશ વગેરેના ભાષાઓમાં રચવા જેવા કવિત્વ બોધ થ (૨૫), ગીતિકા, પૂર્વાર્ધની જેમ ઉત્તરાર્ધ લક્ષણરૂપ ગાથા રચવી, (૨૬), ફ્લેક-અનુષ્ટ્રપ વગેરે ઇન્દ રચના કરવી, (૨૭), હિરણ્ય મુક્તિ-ચાંદી બનાવવાની વિધિ જાણવી (૨૯), સુવર્ણ મુક્તિ સુવાસિત કાષ્ઠ વગેરેને ભૂકો બનાવીને તેમાં જુદા જુદા પદાર્થોના મિશ્રણની રીત જાણવી (૩૦), તરુણી પરિકર્મ જવાન સ્ત્રીઓના રૂપ સૌંદર્ય ને વૃદ્ધિ પમાડવાની કળા જાણવી (૩૧), સ્ત્રી લક્ષણ-સ્ત્રીઓના સામુદ્રિક શાસ્ત્રમાં કહેલાં લક્ષણેનું જ્ઞાન થવું. (૩૨), પુરૂષ લક્ષણ-સામુદ્રિક શાસ્ત્ર મુજબ ઉત્તમ મધ્યમ વગેરે પુરુષોના લક્ષણો જાણવા (૩૩) હેય લક્ષણ-ઘોડાની લાંબી ડોક વગેરેના દીર્ઘત્વ વગેરે લક્ષણો જાણવાં (૩૪) ગજલક્ષણ હાથી વગેરેના દીર્ધત્વ વગેરે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦૧

Page #109

લક્ષણા જાણવા.(૩૫)ગોલક્ષણ-ઉંદરડીનીઆંખા જેવાઆંખવાળા બળદશુભનથી એવા ગોલક્ષણા જાણવાં (ક),ઇત્રલક્ષણુ-અમુકૢાતના લક્ષણવાળા ઇંત્ર શુભ અને અમુક લક્ષણાવાળાં અશુભ હાયછે. આમછત્રના શુભ અશુભ લક્ષણાની જાણ થવી. (૩૮),૪’ડ લક્ષણ-આટલા આંગલના ઈંડ શુભ હોય છે અને આટલાના અશુભ આમ જાવું (૩૯) અસિ લક્ષણ-તલવારના લક્ષણા જાણવાં (૪૦), મણિ લક્ષણ-મણિના લક્ષણા જાણવાંઅથાત્ મણના ગુણદોષો સમજવા (૪૧), કાણિ લક્ષણ-ચક્રવર્તિના કાણિ રત્નના લક્ષણો જાણવાં (૪૨), વાસ્તુ વિદ્યા-ઘર વગેરેના સંબંધમાં શુભ અશુભ વિચાર કરવા (૪૩), (જેમ કે ગાયના માં જેવું અથવા તા સિંહના માં જેવું ઘર શુભ હોય છે અથવા અશુભ હાય છે આ જાતને વિચાર વાસ્તુવિદ્યામાં કરવામાં આવે છે). સ્કંધાવાર માન-શત્રુને દબાવવા માટે કયારે કેટલી સેના જોઇએ આ રીતે સેનાના પરિમાણુના વિચાર કરવેા (૪૪), નગર માન આ પ્રદેશમાં કેટલા પ્રમાણુનું નગર વસાવવું જોઇએ કે જેથી હું વિજયી થાઉં તેમજ કયા વર્ણના માણસાને કઈ જગ્યાએ વસાવવુ સારૂં છે વગેરે ઉપર વિચાર કરવા. (૪૫) ચાર, જ્યાતિષ ચક્ર વિશે વિચાર કરવા. (૪૬), પ્રતિ ચારઈષ્ટ-અનિષ્ટ ફળ આપનારા શાંતિ કર્મ વગેરે ક્રિયા વિશેષને વિચાર કરવા (૪૭), વ્યૂહ-શકટ વગેરેના આકારમાં સેનાની સ્થાપના રવી (૪૮), પ્રતિવ્યૂહ-શત્રુના વ્યૂહને તોડીને પોતાની રક્ષા કરવા માટે અમુક રીતે સેના ગેાઠવવી. (૪૯), ચક્રવ્યૂહ-ચક્રના આકારે સેના ગોઠવવાની વિધિ જાણવી (૫૦), ગરુડ ગૃહ-ગરુડના આકાર મુજબ સેના ગેાઠવવી, (૫૧), શકટ વ્યૂહ-ગાડીના આકારમાં સેનાની સ્થાપના કરવી, (પર), યુદ્ધ કુકકુટ વગેરેની જેમ યુદ્ધ કરવું (પ૩), નિયુદ્ધ-પહેલવાનાની જેમ એક બીજાની સાથે લડવું (પ૪), યુદ્ધાતિયુદ્ધ, ખડગ વગેરેને ઘા કરતાં મહાયુદ્ધ કરવું. (૫૫), અસ્થિ યુદ્ધઅસ્થિ દ્વારા યુદ્ધ કરવાની રીત જાણવી (૫૬), મુષ્ટિ યુદ્ધ મુઠ્ઠીએથી પ્રહાર કરીને લડવું. (પછ) ખાટુ યુદ્ધ-સુભટો અને પ્રતિ સુભટોનુ એક બીજાની સાથે યુદ્ધ થવુ (૫૮), લત્તાયુદ્ધ દ્વન્દ્વી પ્રતિદ્વન્દ્વીએમાં પરસ્પર લતાઓ દ્વારા યુદ્ધ થવું, (૫૯), ઈષુશાસ્ત્ર-નાગમાણ વગેરે દિવ્ય શસ્ત્ર સૂચક શાસ્ત્રોનુ જ્ઞાન થવું (૬૦), સરુ પ્રપાત-ખડગ દ્વારા પ્રહાર કરવા, (૬૧), જો કે સરુ-શબ્દને અર્થ ખડગ મુષ્ટિ હાય છે, છતાં એ અવયવના ગ્રહણથી અવયવીનું ગ્રહણ ડાય જ છે” આ નિયમ મુજખ અહીં ‘ત્યરુ’ દ્વારા ખડગ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. ધનુવેદ-ધનુષ ચલાવવાની વિદ્યા જાણવી. (૬૨), હિરણ્ય પાક ચાંદી દ્વારા રસાયને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૦૨

Page #110

બનાવવાની વિધિ શીખવી (૬૩), સુવર્ણ પાક સેનાના પાક બનાવવાની કળા શીખવી. (૬૪) સૂત્ર ખેલ દેરાઓ દ્વારારમતાં શીખવું (૬૫) વૃત્ત ખેલ-ગોળાકાર ભ્રમણ કરતાં રમવું (૬૬), નાલિકા ખિલ-ઈષ્ટ સિદ્ધિના અભાવમાં વિપરીત રૂપથી પાશાઓ ફેંકવા (૬૭) પત્રછેદ એકસો આઠ (૧૦૮) પત્તાઓની વચ્ચે કે એક પત્તાને છેદવું (૬૮) કર
છેદ્ય-(૬૯) સજીન-મરેલા માણસને જીવતા માણસની જેમ બતાવવાની કલામાં નિપુણ થવું (૭૦) અથવા મારી ગઈ, સુવર્ણ વગેરે ધાતુઓને તેમના પૂર્વરૂપમાં બતાવવું, અર્થાત્ સુવર્ણ ભસ્મને ફરી સુવર્ણનું રૂપ આપવું નિજીવ–પાન્ટ વગેરે ધાતુઓને મારવાની વિધિ જાણવી (૭૧), શકુનત–પક્ષીઓના અવાજ ઉપરથી શુભાશુભ જાણવું (૭૨).
આ કળાઓમાં “અન્નવિધિ' નામની ૧૬ મી કળામાં સમવાયાંગ કથિત “મહસિન્થ”ને સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રમાણે “ચૂર્ણ યુકિત’ નામની ૩૦ મી કલામાં, ઓપપાતિક સૂત્રોકત “ગંધ યુકિત’ના હય લક્ષણ નામની ૩૪ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત “આસસિક”ને ગજ લક્ષણ નામની ૩૫ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત “હાર્થીિ સિક”ને કુકકુડ લક્ષણ નામની ૩૭ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત “મિઢય લકખણનો અસિ લક્ષણનામની ૪૦મી કલામાં, ઔપપારિક તેમજ સમવાયાંગમાં કથિત “ચમ્મ લકખણ”ને કાકણિ લક્ષણ નામની ૪૨ મી કલામાં “ચક્કલકખણને વાસ્તુ વિદ્યા નામની ૪૩ મી કલામાં, સમવાયાંગ પ્રતિપાદિત “ખંધાવાર નિવેશ”ને નગરમાન નામની ૪૫ મી કલામા, સમવાયાંગમાં કહેવાએલી નગર નિવેસીને ચાર નામની ૪૬ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત “ચંદ લકખણ સૂર ચરિયું, રાહુ ચરિયું, ગહ ચરિયું, ચાર કલાઓ તે ‘પ્રતિચાર નામની ૪૭ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત “સી ભાગ કરે, દ ભાગ કરે વિજાગયું, મંત ગયું, રહસ્ય ગય સભા સંચાર આ ૬ કલાઓને યુદ્ધ નામની ૫૩ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત દંડ જુદ્ધને તેમજ જંબુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ કથિત “દિધ્રુિજુદ્ધ”નો તેમજ વૃત્તબેલ નામની ૬૬ મી કલામાં, સમવાયાંગ કથિત “ચમ્મખેરૂ ચર્મઢાલને સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. એ સૂત્ર ૨૦ છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦૩

Page #111

त एणं से कलायरिए इत्यादि ।। રોજાઈ-(તi) ત્યાર બાદ તે કઝા રિપ) કલાચાર્ય (äમાર) મેઘકુમારને (દાદા) લેખ વગેરે (fragટ્ટા ) ગણિત પ્રધાન કળાઓથી માંડીને ( સાઇપન્નવાળા) શકુનિ ત (પક્ષીઓના શબ્દ) સુધી (વાવરિ જામ) બેર કળાઓ (મુત્ત ગોય) સૂત્ર દ્વારા (રથ ગોવ) અર્થ દ્વારા અને (ાળા) કરૂણ રૂપ પ્રગ દ્વારા (
શિર્વેતિ નિવવાતિ) સમજાવી દીધી અને ભણાવી દીધી (હિદારા નિવવાવૅત્તા) સમજાવ્યા અને ભણાવ્યા પછી (૩wાપિ૩i સાતિ) તેમણે મેઘકુમારને લાવીને માતાપિતાને સોંપી દીધા. (તાળ મેદણ કુમારસ જન્માવે તં શ્રાવિં) ત્યાર બાદ મેઘકુમારનાં માતાપિતાએ તે કલાચાર્યને (Tદુર્િ વાળી) મીઠા વચને દ્વારા અને (વિક ઘiધમારું) પુષ્કળ પ્રમાણમાં વસ્ત્રો, ગંધ માળા અને અલંકારો દ્વારા (ાતિ સાતિ) સત્કાર કર્યો અને સન્માન કર્યું. (વારિત્તા = નિત્તા વિરૂ ર્નવિવાદ વફા રચંતિ) સત્કાર અને સન્માન આપીને આજીવન સુધીનું વિપુલ પ્રમાણમાં પ્રીતિદાન આપ્યું. ( - નિત્તા પરિવાષતિ) આપીને તેમને વિદાય કર્યા. એ સૂત્ર ૨૧ છે
‘ત vળ રે હેમરે રૂાર | ટીકાથ–(તer) ત્યાર બાદ ( મેમરે) મેઘકુમાર કે જેમણે (વાવત્રિા igv) બેતેર કલાઓનું સારી રીતે જ્ઞાન મેળવ્યું છે એવા તે મેઘકુમારને જ્યારે (જયંકુરદિયોદણ) પોતાના સુખ નવ અંગોને પ્રતિબંધક થયે એટલે કે બાળપણમાં બે કાન, બે આંખો, બે નાક (નાસા છિદ્રો) એક જીભ, એક સ્પર્શ ઈન્દ્રિય તેમજ એક મન આ નવ અંગે સુખ જેવા રહે છે, પણ જ્યારે યુવાવસ્થા આવે છે ત્યારે આ બધાં અંગે જાગ્રત થઈ જાય છે, એમની ચેતના વ્યકત થઈ જાય છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે મેઘકુમાર જુવાન થઇ ગયો અને (ગાજર વિnિiારે માણાવિભાઇg) દેશ ભેદથી ૧૮ પ્રકારની વ્યવહા માં પ્રયુકત થતી દેશી ભાષાઓને જાણવામાં નિપુણ થઈ ગયે (figriધાનદાસે) ગંધર્વની જેમ સંગીત અને નાટયને મર્મજ્ઞ થઈ ગયે, (ા ગોદી, જયનારી, रहजोहो, बाहुनोही, बाहुप्पमद्दी, अलंभोगसमत्थे, साहसिए: वियालचारी, બાણ વાવિ દોથા) ઘોડા ઉપર બેસીને જંગ ખેલવાને અભ્યસ્ત થઈ ગયે, હાથી ઉપર બેસીને યુદ્ધ કરવામાં કુશળ થઈ ગયે, ભુજાઓ દ્વારા જ યુદ્ધ કરવામાં સામર્થ થઈ ગયે, બાહુઓ દ્વારા જ શત્રુઓના મનમાં શકિતશાળી થઈ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦૪

Page #112

ગયા, બધા ભેગા ને ભોગવવાની શકિત જ્યારે સંપૂર્ણ કળાએ તેનામાં ખીલી ઉઠી, જ્યારે તે મહા પરાક્રમી થઈ ગયા અને જ્યારે તે વિકાલચારી એટલે કે અસમયમાં રાત્રિમાં પણ નિર્ભીય થઈને વિચરણ કરવા લાગ્યા, ય, ગાંભીય વગેરે તેમજ બીજા પણ ઘણા અદ્ભુત ગુણા જયારે તેનામાં સારી પેઠે આવી ગયા ( TM Ti) ત્યારબાદ (તલ મેદમારÆ) મેઘકુમારનાં (શમ્મા વિશે) માતાપિતાએ (મેદ कुमारं बाबत्तरिकलापंडियं નાવ વિવાહાર્દિ નાથં પાÉતિ) મેઘકુમારને ખેતેર કળાઓમાં નિષ્ણાત અને વિકાલચારી બનેલા જોયા તા (વાસિત્તા) જોઇને (ટવામાયવર્જિનÇ ëત્તિ) તેમણે આઠ મોટા મોટાશ્રેષ્ઠ મહેલ બનાવડાવ્યા. (શ્રમુયવૃત્તિય પત્તિવિચ ળ ળચળત્તિચિત્તે) આ મહેલા ખૂબજ ઊંચા હતા. આ મહેલાની આભા સફેદ હતી. જાણે કે હુસી જ રહ્યા છે. એમના ઉપર જે ભીત ચિત્રો મનાવવામાં આવ્યાં હતાં તે પાંચ રંગના રત્નાની વિશેષ રચનાથી અંકિત હતાં. વાઢવિનયવેગવંતી પટ્ટાનઋત્તા ઇજ્ઞહિ) આ મહેલા ઉપર વિજય સૂચક વૈજયન્તી નામની પતાકાઓ હતી તે પવનથી લહેરાઇ રહી હતી. તેમજ એમના ઉપર જે છત્રો હતાં તે પણ વેત્રના ઉપર તાણેલાં હતાં. (તુંñ) આ બધા મહેલો ખૂબ ઊંચા હતા. (તજમિરુંથમાળત્તિ) આ મહેલાના શિખરો એટલા બધા ઊંચા હતા કે જાણે આકાશતલનું પણું ઉલ્લંધન કરતા હતા.નારું રંગમ્નિયિવમળળવૃમિયા) આના ઝરુ ખાઓમાં રત્ના જડેલાં હતાં, અને ચાતરાએ ચંદ્રકાંત વગેરે મણુિએ તેમજ સેાનાના બનેલા હતા. (વિત્તિયનરપુંડરીયાણ) નીલ વગેરે મણિઓના કમળા અને સ્ફટિક રત્નોના પુંડરીક (શ્વેત કમળ) ખનેલાં હતાં. અને તે બધાં વિકસિત આકારના જ અંકિત થયેલાં હતાં. (તિરુચચચંદ્ર ચિ) આ ખધા મહેલા શાભા અને સ્વાસ્થ્ય વગેરેની પુષ્ટિ કરનાર તિલકવૃક્ષ અને કેતન વગેરે રત્નાથી તથા અધ ચન્દ્રાકાર સાપાનશ્રેણિથી શેભતા હતા. (વાળા મળમયાનાêત્તિ). આ મહેલાની માળાઓ વિવિધ ચન્દ્રકાંત વગેરે મણિએ દ્વારા નિર્મિત થયેલી હતી. એટલે કે આ મહેલની ચામેર યોગ્ય સ્થાના ઉપર ચન્દ્રકાંત વગેરે મણિએ દ્વારા ખનાવવામાં આવેલી માળાઓ લટકતી હતી એથી જાણે કે એમની શાભામાં વૃદ્ધિ કરવા માટે ચન્દ્ર લાગેલા છે એમ લાગતું હતું. (ચંતો ર્દિવ સદ્ને) આ મહેલાની અંદર અને અહારની શાલા સુચિષ્ણુ હતી (તનિહ વાજીયાવ રે) એમના ચોકમાં સેાનાની સુંદર રેત પાથરેલી હતી.(મુદ્દાત્તે) એથી જ એમના સ્પર્શી વિશેષ સુખદ હતા.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૦૫

Page #113

(ારિકા ) આ બધા મહેલે સુશ્રી સંપન્ન હતા. (ાના)ચિત્તને આનંદ આપનારા હતા. અહીં “યાવ’ શબ્દદ્વારા ઉજને અમિ' આ પદોનું ગ્રહણ થયું છે, જેનારાઓની આંખે આ મહેલેને જોતાં જોતાં થાક અનુભવતી ન હતી આ વાત “દર્શનીય પદ દ્વારા તેમજ આ મહેલે દર્શકોના મનને આહલાદિત કરતા હતા, આ વાત “અભિરૂપ પદ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. (હિ ) એમની આકૃતિ–(આકાર) બહુજ સુંદર હતી, આ પ્રતિરૂપ પદ દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. એવા જયારે આઠ મહેલ બની ગયા ત્યારે તેમણે (gr ai મ મavi જાતિ એક વિશાલ ભવ્ય બીજે મહેલ બનાવડાવ્યો. તેનીશભા સૂત્રકાર અહીં પ્રકટ કરે છે(ારવંમ Rયનિવ) આ મહેલ સેંકડો થાંભલાઓ ઉપર ઊભું કરવામાં આવ્યું હતું. તેથી દિવસમષિ) એ થાંભલાઓ ઉપર જે પૂતળીઓ કેતરેલી હતી, જાણે તેઓ નાચી રહી હોય એમ લાગતી હતી. (અમુક वइरवेइया तोरणवररइयसालभंजिया सुसिलिट्ठ विसिट्ठलट्ठसंठियं पसत्य જેસ્ટિવંમviાળિTનાથMવવિઘs) દરવાજાની ડાબી બાજુએ હીરા અને રત્નની જે બેદિકા બનાવવામાં આવી હતી તે બહુજ ઊંચી તેમજ અત્યન્ત મજબૂત હતી. દરવાજા ઉપર તેરણ પણ બનાવવામાં આવ્યાં હતાં. એમાં જે સ્તંભે હતા તે સુન્દર રીતે કોતરવામાં આવેલી શાલ ભંજિકાઓથી સુલિષ્ટ હતા, સુસંબદ્ધ તેમજ સવિશેષ મહર સંસ્થાનવાળા હતા, અને સુન્દર વૈડૂર્ય રત્નોના બનેલા હતા. ચન્દ્રકાંત સૂર્યકાંત વગેરે મણિઓ દ્વારા તેમજ શુદ્ધ સોનાના જેવા ચમકતા કકેતન વગેરે રત્નોથી જડેલા હતા એથી બહુજ ઉજજવલ હતા અને કાન્તિથી ચમકતા હતા. (વનવિમત્તનિત્તિ ખળભૂનિમા) અને ભૂમિભાગ બહુ જ સમ (એક સરખે) હત, સુવિભકત હતું, નિચિત-ભલે અને મને હર હતો. (ઉદારિદ વાવ મ ) ઈહામગ, વરુ, બળદ, ઘોડા, માણસ, મગર, પક્ષી, સાપ, કિન્નર, રુરુ, સરભ, (અષ્ટપદ) ચમર, હાથી, વનલતા પશ્ચલતા, આ બધાનાં ચિત્રો શિલ્પીઓ દ્વારા તેમાં ચિત્રિત કરેલાં હતાં. (વા તથા જોરા પરિવારમા) થાંભલાઓ ઉપર હીરાં અને રત્ન દ્વારા વેદિકા બના વવામાં આવી હતી. એથી તેઓ અત્યંત શોભાસંપન્ન લાગતા હતા. (
વિદર નમસ્ટનુયલરડુ વિર) જેનારને તે મહેલ વેગપૂર્વક ચાલતા વિદ્યાધરના યુગલ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦૬

Page #114

(જેડા) જેવો લાગતો હતે (ગરિકરનાળી) અનેક પ્રકારના રત્નના હજારે કિરણ દ્વારા આ મહેલ ભતે હતે (જાનક્સ જિ) ચિત્તાકર્ષક સુંદર અને વિવિધ રૂપ સહસથી તે સંપન્ન હતે. (fમાનro) રત્નની કાંતિ દ્વારા પ્રકાશ અને દિમણમroi) અનેક રંગના ઉત્તમ રત્નની પ્રભાથી ઝળહળતા તે મહેલને જોતાં જોતાં જોનારાઓની આંખ તૃપ્ત થતી ન હતી. કેમકે તેને જોતાની સાથે જ તેઓ જાણે ચૂંટી ગયા હોય એમ લાગતા હતાએજ વાત સૂત્રકાર (વરફુલ્લોયણ) આ પદ દ્વારા પ્રદર્શિત કરી છે. (grH) અને સ્પર્શ સુખદ, (શિવ) અને રૂપે તે મને હર હતે. રૂપ શબ્દનો અર્થ ચિત્ર પણ થાય છે. આમાં જેટલાં ચિત્રો હતાં તે બધાં અત્યન્ત શભા સંપન્ન હતાં આ અર્થ પણ “સશ્રીક’ પદનો થઈ શકે છે. (લંવાળા મિયા) શુદ્ધ સુવર્ણ, ચન્દ્રકાંત સૂર્યકાન્ત મણિયે વગેરેથી અને કેતન વગેરે રત્નો દ્વારા તેને લઘુશિખર–ઉપરી ભાગ બનેલ હતો. (Tirrfaઃ ત્રવન ઘટા વારિમંદિurf૨)શિખરની ઉપરનો ભાગ અનેક ઘંટડી એવાળી પતાકાઓથી સુશોભિત કરવામાં આવ્યું હતું, (પવનદાર વિજા શ7)ખડી અને માટીના ઉપલેપથી તેમજ પ્રતિસ્થળમાં સંલગ્ન સ્ફટિકરત્નની કાંતિ સમૂહ રૂપી કવચને તે ચોમેર ફેલાવી રહ્યો હતો. (ાડરશો નચિં) અનેક રંગના પુષ્પોની સુવાસ યુકત અનેક લતાઓ દ્વારા આ મહેલનો ઉપરનો ભાગ ઢંકાએલા હતા. એથી તે અત્યન્ત રમણીય લાગતો હતો. (નાર પદિમૂશં) તે મહેલ ગંધની સલાકા (અગરબત્તી) ની જેમ જ લાગતું હતું. અહીં “ભાવ” શબ્દ દ્વારા કલાગુરુ વગેરે સુગધિ દ્રવ્યને સંગ્રહ કરવામાં આવે છે. (ાણ, પિત્તળ, મારા વહિવ) આ મહેલ ચિત્તાદક હતું, અને દર્શકોના મનને મોહ પમાડનાર હતું, મનેસ સ્વરૂપ હતું, અને દર્શકોના પ્રતિબિંબથી યુકત હતો. આ પ્રમાણે આ મહેલ મેઘકુમારનાં માતાપિતાએ બનાવડાવ્યું હતું. આ મહેર જ્ય, વિજય આરોગ્ય, તુષ્ટિ, પુષ્ટિ કરનાર વગેરે શુભલક્ષણ સંપન્ન હતો અને તે અતિવિશાળ હતો. છ ઋતુઓ સંબંધી બધી સુખ સગવડો તેમજ અનેક જાતના ઉત્સથી તે યુક્ત હતા. ભવન મહેલ) શબ્દને વ્યુત્પત્તિ લભ્ય અર્થ પણ એજ થાય છે કે જે અભયદાનથી અથવા સુપાત્ર દાન, કરુણું દાનથી ઉપાર્જિત પુણ્યશાળી પુરુષોને પુણ્યપગ માટે મળે છે તે જ ભવન છે. ભવન અને પ્રાસાદમાં આટલો જ તફાવત છે કે દીર્ધતા (લંબાઈ)ની દષ્ટિએ ભવન પ્રાસાદ કરતાં શેડા વિસ્તારવાળું હોય છે. પ્રાસાદની અપેક્ષાએ બમણા વિસ્તારવાળું હોય છે. ભવન એક મજલાવાળું તેમજ પ્રાસાદ અનેક મજલાવાળે હેાય છે. સૂત્ર રરા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦૭

Page #115

‘તળ તસ મેદકુમારમ’સ્થાનિ
ટીકા (તાઁ) ત્યારબાદ (સÆ નૈદ માસ) મેઘકુમારના માતાપિતાએ (મેમાર ) મેઘકુમારનુ' (સોદŌત્તિ સિદિષ્ઠાચિસનત્તમુદુાંતિ ) શાલન શ્રેષ્ઠ-તિથિકરણ દિવસનક્ષત્ર-અને મુહૂત્તમાં (મરશિયાળ) પોતાના જેવી સમાન ધર્મવાળી ( સમાનશીલા ) (સમિયાળ ) મેઘકુમારના સમાન આયુષ્યવાળી ( સરિસત્તવાળું) પાતાના જેવા સુકુમાર શરીરવાળી, (सरिसलावन्नरुनोव्वणगुणो ઘેથાળું) પાતાની જેમજ લાવણ્ય, રૂપ, યૌવન અને ગુણુ સ’પન્ના, ( મàિહિંતો રાય જેરિતો માળિ અહિયા ં ) તેમજ સદાચાર વગેરે ગુણુસંપન્ન રાજકુળેામાંથી આવેલી ( વસાયળયુંન વિદુત્રો વચળમંગરુમુદ્ગવિયાળ) અને માથુ, વક્ષ: સ્થળ, ઉદર પૃષ્ઠ, એ ખાડુ, અને બે જ ધા રૂપ આઠ અંગોથી શુભ લક્ષણવાળાં પ્રસાધનાથી જે મુકત છે એવી સધવા સ્ત્રીઓ દ્વારા જેમનું પુ ખણુ દધિ અક્ષત વગેરેને ઉતારીને માંગલિક કમ કરવામાં આવ્યું છે, અને જેમના ઉપર શુભાશીર્વાદની વર્ષા થઈ રહી છે, એવી ( Eng રચવાં ) આઠ રાજકન્યાઓની ( સદ્ધિ ) સાથે ( પદ્મ વિશેનું પળિ જ્ઞાર્નિયુ) એકજ દિવસે લગ્ન કરાવ્યાં. મેાતીઓની જેમ કાંતિ ઝળહળતી હાય છે, તેનુ નામ લાવણ્ય છે. કહ્યું પણ છે કે
" मुक्ताफलेषु छायायास्तर लत्वमित्रान्तरा ।
પ્રતિતિ થવુ. તામિહોર્યંતે રૂપ શબ્દના અર્થ આકાર અથવા સ્વભાવ હાય છે. યૌવન શબ્દના અર્થ 'તારુણ્ય' અને પરોપકાર વગેરે સારા કામાનું નામ ‘ગુણુ' છે. કહ્યુ છે કે
"परोपकारैकरतिर्दयालुता. विनीतभावो गुरुदेवभक्तता ।
सत्यक्षमा धैर्यमुदारता च गुणा इमे પરાપકાર પ્રત્યે સહજ પ્રેમ થવા, સદ્દભાવ થવા, ગુરુ તેમજ દેવ પ્રત્યે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
सत्यवतां भवन्ति । " હ્રદયમાં દયાભાવ થવા નમ્રતાના ભક્તિ થવી, સત્ય, ક્ષમા, ધૈય
૧૦૮

Page #116

ઉદારતા થવી આ બધા ગુણે સત્ત્વશાળી પ્રાણીઓમાં જ મળે છે. (ત ઇ તક્ષ મેરુક્ષ) ત્યારબાદ મેઘકુમાર માટે (ગા વિરો) આઠ કન્યાઓનાં માતા પિતાઓએ (રૂમ થાવ વરા તિ) પ્રીતિદાનમાં (દહેજમાં) (अठहरिणकोडीथो अट्ट सुवण्णकोडीओ गाहाणुसारेण भाणियध्वं ) (આઠ કોટિ હિરણ્ય (ચાંદી) આઠ કેટિ સુવર્ણ (આઠ કરોડ સોના મહેરે) આપી આ વાતને સ્પષ્ટ કરનારી ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે–
'अट्ठ हिरण्णसुबन्नय' इत्यादि
આઠ કરોડ રૂપિઆ, આઠ કરોડ સોના મહોરે, મુકુટ, કુંડાળ, હાર, અર્ધ હાર, એકાવલી, મુક્તાવલી આ બધી આઠ આઠ આપી. અઢાર સેર જેમાં હોય છે તે હાર તેમજ નવ સેર જેમાં હોય છે તે અધહાર કહેવાય છે. અનેક મણિ નિર્મિત માળા એકાવલી કહેવાય છે.
कणगावलि इत्यादि।
આઠ કનકાવલી–આઠ રત્નમાળાઓ, આઠ વલય યુગ્મ (આઠ કડાઓની જેડ) આઠ ભુજ બંધ, આઠ ફ્રોમ યુગ્મ, આઠ ટસાર વસ્ત્રના યુગ્મ, આઠ રેશમી વસ્ત્રના જોડા, આઠ ઝીણું વસ્ત્રોના યુગ્મ.
सिरि हिरि इत्यादि।
ભવનની શુભા માટે તે કન્યાઓના માતા પિતાઓએ આઠ શ્રી લક્ષ્મી) દેવીની પૂતળીઓ, આઠ ઠ્ઠી દેવીની પૂતળીઓ, આઠ વૃતિ દેવીની પૂતળીઓ આઠ કીર્તિ દેવીની પૂતળીઓ, આઠ બુદ્ધિ દેવીની પૂતળીઓ, આઠ લક્ષ્મી દેવીની પૂતળીઓ. મેઘકુમારને આપી. ભવન શભા અથવા તે મંગળ થવા માટે આઠ આઠ સ્વસ્તિક વિશેષ નંદા ભદ્રા, તળાઈ તેમજ આઠ આઠ ધ્વની, ગોકુળ, નાટક અને ઘેડા આપ્યા દશ હજાર નું એક ગોકુળ હોય છે તેમજ નાટક દ્વારા અહીં બત્રીસ જાતનાં નાટકના સાધને અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે –
हत्थी जाणा, जुम्गा इत्यादि।
આઠ હાથી, આઠ શકટ વગેરે, આઠ આઠ તામજામ (પાલખીઓ) આઠ આઠ શિબિકાઓ, આઠ આઠ નાની શિબિકાઓ, બગીઓ, આઠ આઠ વિકટયાન એવી ગાડીઓ કે જેની ઉપર આવરણ હેતું નથી. આઠ રથ-યુદ્ધમાં કામ લાગે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૦૯

Page #117

તેવા રથ, તેમજ જેના ઉપર સવાર થઈને માણસો આમતેમ ફરવા જઈ શકે એવા પર્યટને પગી રથ, આઠ આઠ ગ્રામ, આઠ આઠ દાસ અને આઠ આઠ દાસીઓ
किंकर कंचुइ इत्यादि।
આઠ આઠ કિંકર-દરેક કામ માટે જે પૂછતા રહે છે તેવા નેકર આઠ આઠ કંચુકીજન–રાણીવાસમાં કામની પૂછતાજ અને જાણ માટે જે પુરુષો નિયુક્ત હોય છે–આઠ આઠ મહત્તર-રાણીવાસમાં શું શું થવું જોઈએ એ વાતની તકેદારી રાખનારાઓ-આઠ વર્ષ ઘર–નપુંસક, આઠ આઠ ત્રિવિધ દીપ એટલે કે અવલંબન દીપ, ઉત્કંપન દીપ, અને પંજર દીપ, જે શંખલાઓમાં બંધાય છે તે અવલંબન દીપ, જેના ઉપર દહડ હોય છે, તે ઉત્કંપન દીપ, અને જે અભ્રપટલ વગેરેના પાંજરામાં છે તે પંજર દીપ કહેવાય છે. આ ત્રણે જાતના દીપકે સુવર્ણમય, રૂસ્યમય (ચાંદીના બનેલા) તેમજ સુવર્ણ આને રૂપ્ય બંનેના હતા. તે પણ નવ પ્રકારના અહીં બતાવવામાં આવે છે.
આ પ્રમાણે પ્રીતિદાનમાં આપેલા બધા પદાર્થોની અત્યાર સુધી ગણત્રી મુજબ ૪પ સંખ્યા થાય છે. એમાં નવ દીપોની સંખ્યા વધારાની મૂકવાથી બધી થઈને ૫૪ થઈ જાય છે. ((થાઝા) આઠ આઠ થાળ, આ પણ સુવર્ણ ચાંદી અને બંનેના હોવાથી ત્રણ પ્રકારના થાય છે, આ પ્રમાણે અહીં સુધીની સંખ્યા ૫૭ થાય છે. (રું) આઠ આઠ વાડકા પણ પૂર્વોક્ત રૂપે ત્રણ પ્રકારના હોય છે, અને આ વાડકાએ રત્ન જડેલા હોય છે. (થાન) આઠ આઠ અરીસાઓ, (વાંળ) આઠ આઠ પલંગ, ( ૪) આઠ આઠકાંસકીઓ, (Jag૩) અપૂપ (માલપુઆ) વગેરે તે બનાવવા માટે આઠ આઠ ઝારીઓ, (ગ ) આઠ આઠ કડાઈઓ.
पावीढ भिसिय इत्यादि।
આઠ આઠ (gવીદ) પાદપીડ, (fમતિ ) આઠ આઠ વૃષિકાઓ, એટલે કે ધર્મધ્યાન માટે આસન વિશેષ, (રેડિયો) આઠ આઠ કટિકા–બીજી જાતનાં આસને, (વનg) આઠ આઠ પ (પલંગ) (vniા) આઠ આઠ નાની શય્યાઓ (હૃારું વિનિદ) હંસ વગેરેના ચિત્રવાળા (ગ્રાસ મેવા) આઠ આઠ આસન વિશેષ. આ બધી પાદપીઠે વગેરે વસ્તુઓ સોના ચાંદી અને બંનેની હતી તેથી ત્રણ ત્રણ પ્રકારની સમજવી. આ રીતે અહીં સુધી બધાની સંખ્યા ૮૦ થાય છે.
हंसे कुंचे इत्यादि। (હ) હંસાકાર આઠ આઠ આસન વિશેષ, (૨) કૌચ પક્ષીના આકાર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૧૦

Page #118

જેવા આઠ આઠ આસન આસવિશેષ, (TTă) ગરુડપક્ષી જેવા આઠ આઠ આસનતિશેષ, (કન્ન૨) ઉંન્નત આકારવાળા આઠે આઠ આસવિશેષ, (ટ્વીì) દી આકારવાળા આઠ આઠ આસનિશેષ, (મ ્) આઠ આઠ ભદ્રાસન વિશેષ, (જ્વે) પોતાની મેળે સ્વાભાવિક રીતે ખરી પડેલા મારના પીછાઓના બનેલા પક્ષાસન' વિશેષ, (મળરે) મગરના આકારના આઠ આઠ આસવિશેષ, (૧૬મે) આઠ આઠ પદ્માસનવિશેષ, વિદ્યાસોસ્થિથવારે) આઠ આઠ કૃત્તિકાસન વિશેષ, આ બધા ૧૧ પ્રકારના આસના સુવર્ણ વગેરેના ભેદથી ત્રણ ત્રણ પ્રકારના થાય છે. એમની સંખ્યા ૩૩ થાય છે. (૧ અને ૩૩ના સરવાળા ૧૧૪ થાય છે. બધી વસ્તુઓની સંખ્યા ૧૧૪ સમજવી, 'तेल्ल को इत्यादि ।'
આ પ્રમાણે
અહીં સુધી
સુગંધિત તેલ માટે આઠ આઠ કૂપી, સુગંધિત ચૂર્ણ (પાવડર)ની આઠ આઠ કૃપી, પાન મૂકવાની આઠ આઠ ડામલી, (ચોત્ર) ગધદ્રવ્ય વિશેષને માટે આઠ આઠ ડાબલીએ, તગર માટેની આઠે આઠ ડામલી, એલચી મૂકવાની આઠે આઠ ડાબલીએ, આ પ્રમાણે જ હરિતાલ; હિંગુલ, મન:શિલ અને સરસવ મૂકવા માટે આઠ આઠ ડાબલીએ આપી. આ બધી પણ સુવર્ણ વગેરેના ભેદથી ત્રણ ત્રણ પ્રકારની થાય છે, એટલે અહી સુધીની સંખ્યા ૧૪૩ સુધી પહોંચે છે. હવે સૂત્રકાર અઢાર દેશેાની દાસીઓ વિશે સ્પષ્ટતા કરે છે તે આ પ્રમાણે છે—
‘જીજ્ઞા જિલ્લા મામળી' વગેરે આઠ આઠ કિરાત દેશની કૂખડી દાસી આઠે આઠ ખબર દેશની ઠીંગણા શરીરવાળી તેમજ એક પાર્શ્વહીન દાસીએ યોનદેશની દાસીએ, આઠ આઠ પવ દેશની દાસી, ઈશાન નામના દેશની આડ આઠ દાસી, ધાિિનક દેશની આઠ આઠ દાસીએ, (આ દેશનું બીજું નામ વાસનિક પણ છે) આઠ આઠ લાસકદેશની દાસીએ, આઠ આઠ લકુશદેશની દાસીએ, આઠ આઠ દ્રવિડદેશની દાસીએ; આ આઠ સિહલદેશની દાસીએ, આઠ આઠ આરબ દેશની દાસીઓ, આ આઠ પુલિ દેશની દસીઓ આઠ આઠ પઋણુદેશની દાસીએ, ભારતવર્ષના ઉત્તર આવેલા મહલ નામના દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલી આઠ આઠ દાસીએ, આઠ આ મુર'ડદેશની દાસીએ, આઠ આઠ શખરદેશની દાસીએ, આઠ પાસ દેશની દાસીઓ,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૧૧

Page #119

“છત્તપરી ફારો
આઠ આઠ છત્ર ધારણ કરનાર દાસીઓ, આઠ આઠ ચમાર ધારણ કરનાર દાસીઓ, આઠ આઠ તાડપત્રના બનેલા પંખા નાખનાર આઠ આઠ પાણી આપનાર દાસીઓ, આઠ આઠ ક્ષીરપાત્રીઓ, આઠ આઠ મંજન ધાત્રીઓ, આઠ આઠ કીડન ધાત્રીઓ આઠ આઠ અંક ધાત્રીઓ,
अटुंगमदियाओ इत्यादि।
આઠ આઠ સામાન્યરૂપે અંગ મર્દન કરનારી દાસીઓ, આઠ આઠ સ્નાન કરાવનારી દાસીઓ, આઠ આઠ મંડન કરાવનારી દાસીઓ, વર્ણ ચન્દન ઘસનારી આઠ આઠ દાસીઓ, ચૂર્ણ –ગ દ્રવ્ય વિશેષ ઘસનારી આઠ આઠ દાસીઓ, આઠ આઠ અનેક જાતની કીડાઓ કરનારી દાસીઓ, હાસ્ય વિનોદ કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ, ઉસ્થાવિ–આઠ આઠ સૂતેલાને જગાડનારી દાસીઓ, આઠ આઠ ઘરનું કામ કરનારી દાસીઓ, રસોઈ ઘરમાં કામ કરનારી આઠ આઠ પરિચારીકાઓ, ભંડારમાં કામ કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ, કીડાને માટે કમળ હાથમાં લઈને ઊભી રહેનારી આઠ આઠ દાસીઓ, ક્રિીડાને માટે પુષ્પ લઈને ઉભી રહેનારી આઠ આઠ દાસીઓ, આઠ આઠ પાણી ભરેલી ઝારીઓ લઈને હાજર રહેનારી દાસીઓ, બલકાવિય-વ્યાયામ કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ, પુષ્પ વગેરેથી શય્યાની રચના કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ, બહાર અને અંદર ચેકી કરનારી આઠ આઠ દાસીઓ આઠ આઠ માળાઓ બનાવનારી દાસીએ, કઈ પણ કામને માટે બહાર મોકલવામાં આવનરી આઠ આઠ દાસીઓ, આ પ્રમાણે આઠ કન્યાઓના માતા પિતાએ બધી થઈને ૧૯૨ વસ્તુઓ મેઘકુમારને પ્રીતિદાન (દહેજ) માં આપી. આઠ આઠની સંખ્યામાં દરેક વસ્તુ તેને આપવામાં આવી. આ રીતે ૧૨ને આઠની સાથે ગુણ્યા કરીએ તે ૧૫૩૬ વસ્તુઓ મેઘકુમારને પ્રીતિદાનમાં તેમના તરફથી મલી, આ સંખ્યા એક જ માતાપિતા દ્વારા એક કન્યાને માટે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૧૨

Page #120

આપેલી વસ્તુને સરવાળે છે. એને આઠથી ગુણીએ તે ૧૨૨૮૮ આ બધાને સરવાળો થઈ જાય છે.
( अन्न च विपुलं धणकणगरयणमणिमोतियसंसिलप्पवाल रत्तर यणसंतपारसापतेज)
આના સિવાય બીજા પણ બહુ પ્રમાણમાં ગણિમધરિમ, મેય તેમજ પરિચ્છેદ્યરૂપ દ્રવ્ય, કનક, (સુવર્ણ) રત્ન, ચન્દ્રકાંત વગેરે મણિસમૂહ, દક્ષિણાવર્ત વગેરે શંખ, શિલા પ્રવાલ,-મૂંગા, પદ્મરાઝ વગેરે લાલ રંગના રત્ન, સત્સારભૂત દ્રવ્ય (માર્દિ) બહુજ-પરિપૂર્ણરૂપે (તિ) આવ્યાં (વાવ) આટલું આવ્યું કે (ગાસરના વંશજો) મેઘકુમારની સાત પેઢી સુધી તે સમાપ્ત ન થાય (૧ ઢાય પજામં મોજું રિમાપવું તે ધનને તેઓ સાધર્મિક વાત્સલ્યમાં જૈન ધર્મની પ્રભાવનામાં, અને અનાથ વ્યક્તિઓના પિષણ વગેરેમાં ઈચ્છા મુજબ ખર્ચ કરી શકે, પિતાના માટે સારી રીતે ખર્ચ કરી શકે અને ભાગીદાર પિતાના ભાઈઓને પણ
ગ્ય રીતે વહેંચી શકે આ રીતે પ્રતિદાન મેળવીને મેઘકુમાર નવી વધૂઓની સાથે પોતાના ભવનમાં આવ્યું. (તાં તે એક પ્રજા માયા; gm मेगं हिरण्णकोडिं दलयइ जाव एगमेगं पेसणकारि दलयइ अण्णं च विपुल ધાજ ના રિમાણ સારૂ) ત્યારબાદ મેઘકુમારે પિતાની દરેક પત્ની માટે બધી સામગ્રીમાંથી એક કરોડ હિરણ્યની મુદ્રાઓ આપી. આ પ્રમાણે દહેજમાં પ્રાપ્ત થયેલી બધી વસ્તુઓને સમભાગ કરીને કનક,ધન વગેરે બધી વસ્તુઓને વહેંચી દીધી. જેથી તેઓ પણ પોતાની ઈચ્છા મુજબ દાન વગેરેમાં આપી શકે. (तएणं से मेहेकुमारे उप्पि पासायवरगए फुटमाणेहि मुइंगमस्थएहि वरतरुणि संपउत्तेहिं बत्तीसविहे हि नाडएहि उवगिज्झमाणे ? उवलालिज्जमाणे सदफरिसरसरूव गंधे विउले मणुस्सए कामभोगे पचणुभवमाणे विहरइ)
ત્યારબાદ મેઘકુમાર મહેલના ઉપરના ભાગમાં રહીને વાજાંઓના મધુર ધ્વનિઓ તેમજ ઉત્તમ-ઉત્તમ રનમણુઓ દ્વારા કરવામાં આવેલા ૩૨ પ્રકારના નાટકથી-કે જેમાં શૌર્ય વગેરે ગુણે પ્રકટ કરવામાં આવે છે, સ્તુયમાન થત, ઈપ્સિત અર્થના સંપાદનથી વારંવાર પ્રસાદ્યમાન થતું, પુષ્કળ પ્રમાણમાં રૂપ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને મનુષ્ય ભવ સંબંધી કામભેગો ભેગવવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે ઉદ્યાન વગેરેની કીડાને અનુભવતે મેઘકુમાર રાજકુમારના પદને શોભાવતે સુખેથી પિતાના સમયને પસાર કરવા લાગ્યું. મસૂત્ર ૨૩
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૧૩

Page #121

શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરકે સમવસરણ કા વર્ણન
'ते णं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि ॥ ટીકા–તૈr mતે સમg) તેકાળે અને તે સમયે (સબ મr મહાવી) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (gવાઇgઈવ ગરમા) તીર્થકરેની પરંપરાને અનુસરીને વિચરણ કરતા તેમજ (જાનાળામં ફr ) એક ગામથી બીજાગામ વિચરણ કરતા (જુ સુઈ વિરાળ) અને સુખથી કોઈ પણ જાતના વિદ્ધ બાધાઓ વગર પિતાની સંયમ યાત્રા કરતા કરતા વિહાર કરીને તળાવ શનિદે ળા) જ્યાં રાજગૃહનગર હતું અને (Tran g) ગુણશિલક ચિત્ય હતું, તેમાં (નાર વિદર) વનપાલકની આજ્ઞા લઈને વસ્તીમાં ઉતર્યા અને તે તપ અને સંયમ દ્વારા પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિચારવા લાગ્યા. (तएणं रायगिहे णयरे सिंघाडगतिगचउक्कचञ्चरचउम्मुहमहापहपहेसु महया ચાર વ) ત્યારબાદ રાજગૃહ નગરમાં બંગાટક. ત્રિક, થર્વર ચતુર્મુખ, મહાપથ અને પથમાં બહુજ મેટા પ્રમાણમાં અનેક માણસના પરસ્પર વાતચીતને ઘંઘાટ થયું. “ના” શબ્દદ્વારા આ પાઠને સંગ્રહ થયે છે–(RTE ) ઘણું માણસને સમૂહ, (નવોવા) ઘણા માણસને અવાજ, (ત્રણ ફુવા) ઘણું માણસને શેરબર તે વખતે પૂર્વોક્ત શૃંગાટક વગેરે રસ્તાઓમાં શરુ થયે. તે સમયે (TUપુષ્પીફવા) માણસે તે માર્ગમાં દરિયાના મોજાઓની જેમ આમતેમ જતા દેખાતા હતા. (વજુાિવ) કઈ કઈ જગ્યાએ માણસોના સમૂહ ઓછા પ્રમાણમાં હતાં. (જ્ઞાનનિવાપરું વા) કઈ કઈ સ્થાને બહાર ગામથી જનતા એકઠી થઈ ગઈ હતી. આ બધા માણસો પહેલાં તે ભગવાનના આકસ્મિક આગમનથી હર્ષતિરેકને વશ ગળગળા કે કે (વાર્ફ) અસ્પષ્ટરૂપે એકબીજાને કહેવા લાગ્યા, (માસ) પછી સ્પષ્ટ વચનોથી કહેવા લાગ્યા, (વન વર્ક) ડી ક્ષણે પછી “ભગવાન પધાર્યા છે, એમ કહેવા લાગ્યા, (હાફ) ભગવાનનું અમુક નામ છે, અમુક ગાત્ર છે, તેમનું સ્વરૂપ અમુક પ્રકારનું છે, આમ જાણીને બધાને સમજાવવા લાગ્યા. તેઓ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૧૪

Page #122

કહેવા લાગ્યા કે- હે દેવાનુપ્રિયે! શ્રમણ ભગવાન મહાવી –જે આદિકર છે, તીર્થકર છે, અને સિદ્ધિગતિ નામકસ્થાન મેળવનાર છે, તેઓ આજે તીર્થંકર પરંપરા અનુસાર વિચરણ કરતા, અને એક ગામથી બીજા ગામ વિચરતા રાજગૃહ નગરમાં ગુણશીલક નામના ઉદ્યાનમાં તપ અને સંયમ દ્વારા આત્માને ભાવિત કરતા વિચરણ કરી રહ્યા છે. તે હે દેવાનુપ્રિયે! તથા રૂપ અહંત ભગવાન નામ અને ગેત્રના શ્રવણથી તેના શુભ પરિણામમાં મહાફળ પ્રાપ્ત હોય છે તે પછી સાક્ષાત્ રૂપે (મિઝમળા, ચં, મંત્ર, હિપુછorgવાસળવા!) તેમની સામે જવાથી, તેમના ગુણકીર્તનથી, પાંચ અંગોને નમાવીને તેમને નમસ્કાર કરવાથી, તેમના શરીરની સુખશાંતી પૂછવાથી, સાવગના પરિહાર પૂર્વક નિરવયેગથી તેમની સેવા કરવાથી જે મહાફળ પ્રાપ્તિ થાય છે તેનું વર્ણન કરવાનું સામર્થ્ય કેણુ ધરાવી શકે? તેમજ એક જ આર્યપ્રણીત ધાર્મિક (શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મયુક્ત સુવચનનું સર્વ પ્રાણિહિતકારક) વાણુનું ભ્રમણ જ્યારે જીવને માટે સમ્યગ્ર દર્શન વગેરે મોક્ષમાર્ગરૂપ મહાફળ આપનારું હોય છે, તે પછી ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત થયેલા મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મના ગ્રહણથી જે કર્મનિર્જરા રૂપ ફળ પ્રાપ્ત થશે, તેના માટે શું કહી શકાય? એથી હે દેવાનુપ્રિયે ! શ્રી ભગવાન મહાવીરનાં દર્શન કરવા ચાલે, અમે બધા મનઃ પ્રાણિધાન પૂર્વક (એક ચિત્ત થઈને તેમની વન્દના કરીએ, વચનથી તેમની સ્તુતિ કરીએ, યતનાથી પચાંગનમન પૂર્વક તેમને નમસ્કાર કરીએ. “સવાનો અભ્યસ્થાનરૂપ નિરવ ક્રિયાને યોગ્ય વચન પ્રવેગ દ્વારા તેમની સમ્યક રીતે આરાધના કરીએ. “વારા લેવાં રેફયં જગુવાણાનો જે ભવ્ય જેને માટે ભવરેગ રહિતત્વરૂપ “કલ્યરની-કે જે સકલ કર્મક્ષય રૂપ મેક્ષની–પ્રાપ્તિ કરાવવામાં નિમિત્તભૂત હોય છે, તેનું નામ કલ્યાણ છે. એવા કલ્યાણરૂપ તેમજ મંગળરૂપ ધર્મદેવનીકે જે ચિત્યરૂપ સર્વથા વિશિષ્ટ જ્ઞાનશાળી છે ચાલો આપણે પર્ય પાસના કરીએ. નિરવઘ ભાવે તેમને આરાધીએ. પુષ્ય નો વેશ્ચમ ક્રિયા, મુદ્દા, વગામ, ગgજનિા આ પ્રમાણેની પર્યપાસના અમને પરભવમાં હિતના માટે, ભવભ્રમણના વિરમણથી જનિત શાંતિના માટે, મેક્ષ માર્ગના આરાધનના સામર્થ્યને માટે, મોક્ષના માટે તેમજ ભવ પરંપરામાં સુખાનુબંધી સુખના માટે થશે. આ ભાવના દ્વારા (૨) ઘણું (૩) રક્ષકવંશ જ પુરુષો-કે જેમને ત્રાષભદેવે આરક્ષક (કેટવાલ) પદે નિયુકત કર્યા હતા તેઓ તેમજ “યાવત’ શબ્દ દ્વારા (૩yત્તા મોજા, મનપુરા,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૧૫

Page #123

राइन्ना, खत्तिया, माहणा, भडा जोहा, मल्लई, लेच्छई, अन्नेय बहचे, राईसर तलवर मांडविय कोडुंबिय इब्भ सोटिय सेनाबइ सत्थवाहप्पभि य ओ-अप्पे गइया वंदणबत्तियं अप्पे गईया पूयणवत्तिय एवं सक्कार વત્તાં પાત્તાં ) ઉગ્રપુત્ર, ભગપુત્ર કે જેમને ઋષભદેવે ગુરુઆસને બેસડયા હતા, ભેગપુત્ર, રાજન્ય- ભગવાનના વંશજ, ક્ષત્રિય રાજવંશ, માહણ બ્રાહ્મણ ભટ, શૂરવીર હૈદ્ધા, મચ્છમલકી,-લેચ્છકી–ગણરાજ વિશેષ તેમજ બીજા પણ રાજેશ્વર, તલવર, માંટંબિક (સીમા પ્રાન્તને રાજા) કૌટુંબિક, ઈભ્યશ્રેષ્ઠ, સેનાપતિ, સાર્થવાહ વગેરે ભગવાનની વન્દના કરવા માટે તૈયાર થઈ ગયા આ માં( ઘા ) કેટલાક માણસે (ચંદ્રજવત્તિ ) ભગવાનને વન્દન કરવા માટે ગયા, (ગાથા) કેટલાક (દૂધવત્તિયં ભગવાનની પૂજા કરવા માટે-મન વચન અને કાર્યની નિરવદ્ય ક્રિયા દ્વારા પ્રભુની આરાધના કરાવી તેનું નામ પૂજા છે.–(શawાર વરિ) કેટલાક તેમને સત્કાર કરવા માટે, કેટલાક (દાળવત્તાં) સન્માન કરવા માટે, કેટલાક તોફટ્ટરવત્તિયં) અદ્ભુત વસ્તુને જોવાની ઉત્કંઠાના ઉપશમન માટે, કેટલાક મુવાડું અમૃતવસ્તુનું (gfmRાનો) શ્રવણ પ્રભુ પાસે પ્રાપ્ત થશે, અર્થાત્ અપૂર્વ તત્ત્વ સાંભળવામાં કેટલાક (જૂ થાકું નિયંત્રિાગારું કરિનાના) બીજા મહાત્માઓની પાસેથી સાંભળેલી વાત પ્રભુની પાસે શંકા રહિત જશે એ માટે, (વેકાણા) કેટલાક(કુંદ મfપત્તા) મા-rrગ મારિયં પૂરવ રૂાનો) આ ભાવનાથી પ્રેરાઈને કે મુંડિત થઈને પ્રભુની પાસે ગૃહસ્થ મટીને હવે મુનિ પદ ધારણ કરીશ એ માટે, (કાયાपंचाणुवइयं सत्तं सिक्खावइयं दुवालसबिहं गिहिधम्म पडिबजिजस्सामो) કેટલાક પાંચ અણુવ્રતાને સાતશિક્ષા વ્રતને આ રીતે ૧૨ પ્રકારના ગૃહસ્થધર્મને ધારણ કરીને શ્રાવકધર્મ સ્વીકારીશુ. એ માટે (ગાથા) કેટલાક (નિમત્તિ )
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૧૬

Page #124

ફકત જન ભકિતના અનુરાગથી (અલ્પેના) અને કેટલાક (નીયમેયંતિ) માણસાએ એ સમજીને કે આ અમારે પર’પરાગત સદાચાર છે. એના પાલન માટે પ્રભુની પાસે જવા તૈયાર થયા. તેઓએ TM સ્નાન કર્યું સ્નાન કરીને અલિકમ કર્યું" એટલે કે કાગ વગેરેને અન્ન વગેરેના ભાગ આપ્યો. કૌતુક મંગલ તેમજ દુઃસ્વપ્ન વગેરેથી જનિત અશુભની નિવૃત્તિને માટે પ્રાયશ્ચિત કર્યું. કંઠમાં માળાએ પહેરી કાનામાં લાંખા લાખા ઝૂલતા કુંડળ વગેરે પહેર્યો કેડે કન્દોરા પહેર્યાં. કિમતી વચ્ચેાં ધારણ કર્યાં. ચંદન વગેરે સુગ ંધિત દ્રવ્ય દ્વારા શરીરને સુવાસિત કર્યું. આ પ્રમાણે સુસજ્જ થઈને કેટલાક માણસો ઘેાડા ઉપર સવાર થયા, કેટલાક હાથી ઉપર, કેટલાક રથ ઉપર, કેટલાક પાલખી ઉપર, કેટલાક ચન્દના (તામજામા) ઉપર, અને કેટલાંક પેઢળ જ માણસાના ટાળાઓમાં મળીને ચાલ્યા, અનેક જાતના શબ્દો ઉચ્ચારતા તેઓ બધા જઈ રહ્યા હતા. તેમના ઘોંઘાટથી રાજગૃહનગર જાણે કે સમુદ્રની જેમ શબ્દત થઈ રહ્યું હતું. આ રીતે તે ખધા (રાશિનું નયણ મા મોળ દ્વિનિ પજ્ઞામિમુદા નિúજ્યંતિ) રાજગૃહ નગરની વચ્ચે થઈને એકજ દિશા તરફ એકાભિમુખ થઈને જઇ રહ્યા હતા. (મે મેદ્દે ઝુમારે કળિ વાસાયATE फुरमाणेहिं मुयंगमत्यएहि जाब माणुस्सर कामभोगे प्रमाणे रायम ળ વ ોહોમાને? પચં ચŌ વિટ્ટુ) તે વખતે મેઘકુમાર પોતાના મહેલની ઉપર બેઠા હતા. તેના વખત જેમ પહેલાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેમ-વાજાએની મધુર ધ્વનિઓના શ્રવણથી, તેમજ ઉત્તમોત્તમ પ્રકારના નાટકોના કે જેમાં પોતાના જ શૌય વગેરેનુ પ્રદર્શીન રહે છે-અવલાયન કરતા જ પસાર થતા હતા. આ પ્રમાણે મનુષ્યભવના કામભોગો ભોગવતા તે પોતાના વખત સુખેથી પસાર કરતા હતા. તે સમયે મેઘકુમારે રાજમાર્ગ તરફ જોયું. (તાં તે મને કુમારે તે વે કળે નાત્ર વિતિ ગામિમુદ્દે નિજીમાળે પાસા) કે આજે ઉગ્ર વગેરે વંશના બધા માણસા એક લક્ષ્ય રાખીને એક જ તરફ જઇ રહ્યા છે તેનું શું કારણ છે? આમ વિચાર થતાં જ તેણે તરત (પુરિમે નવે ) કંચુકીને લાવ્યા અને (સાવિત્તા) એલાવીને (વં થયાસી શિનું મો સેવાવિયા ? अज्ज रायगिद्दे नयरे इंदमहेचा खंददेहइवा एवं मद्दसिववे समणनाग जक्ख भूयनइतलाय रुक्खचेइयपव्त्रय उज्जाणगिरिजचाइवा ) હૈ દેવાનુપ્રિય! શું આજે રાજગૃહનગરમાં ઇન્દ્ર મહાત્સવ છે, અથવા કાર્તિકેયના કોઇ ઉત્સવ છે અથવા અગિયાર રૂદ્રમાંથી કોઇ એક રૂદ્રના ઉત્સવ છે, અથવા યક્ષરાજના (કુબેર) ઉત્સવ છે, અથવા કાઈ ભવનપતિ દેવ વિશેષના ઉત્સવ છે. અથવા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૧૭

Page #125

કોઇ યક્ષ યા ભૂતના ઉત્સવ છે. બતાવા કાના ઉત્સવ છે ? શું કેઇ નદી જલાશય, કાઇ ચૈત્ય વૃક્ષ, કાઈ સ્મારક, પર્વત ઉદ્યાન અથવા કોઇ ગિરિના ઉત્સવ છે? નાય વિધિ પ્રમાસ્મિમુદા નિયતિ ) કે આ બધા વ્યક્તિએ એક જ તરફ્ એક લક્ષ્ય રાખીને ચાલ્યા જાય पुरिसे समणम्स भगवओ महावीरस्स गहियागमण વૃત્તિ મેદુંમાનું પર્વ ત્રયાણી) આ રીતે મેઘકુમારની વાત સાંભળીને તે કંચુકીએ-કે જેને શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરના પધારવાના સમાચાર પહેલેથી જ હતા— તેણે મેઘરાજને કહ્યુ કે–( નો વસ્તુ રેવાનુળિયા ? બ્રા રશિયરે અંત મહેવા લાય નિશારૂ વા ) હે દેવાનુપ્રિય ! રાજગૃહ નગરમાં આજે ઈન્દ્ર મહાત્સવ વગેરે ક'ઇ નથી અથવા નદીથી માંડીને ગિરિ સુધીના કોઈ ઉત્સવ પણ નથી (નનં ૫૬૩ળા ના િિત્ત જ્ઞામિમુદ્દા નિસ્મૃત્તિ) છતાં પણ જે આ બધા ઉગ્ર વગેરેના વંશજના એક દિશા તરફ એક જ લક્ષ્ય રાખીને જઇ રહ્યા છે. (પુત્રં ચત્તુ યેવાળુણ્વિય૪) હૈ દેવાનુ ંપ્રિય ! તેનું કારણ એ છે કે (સમળે મળવું महावीरे आइकरे तित्थकरे इहमागए इह संपत्ते, इह समोसढे इह चेच रायगिहे नयहे गुणासिलये चेइए अहा पडिरूवे जाव विहरइ ) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર-કેજેએ આદિકર (સ્વશાસનની અપેક્ષાએ ધની આદિ કરનારા ) અને તીર્થંકર છે—અહીં પધાર્યા છે. એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતા તે આજે રાજગૃહ નગરમાં અમારા સૌભાગ્યના ઉદયથી આવ્યા છે. અહીંના ગુણુશિલક નામના ઉદ્યાનમાં ગ્રંથા પ્રતિરૂપક ચાવત્ અવગ્રહ ગ્રહણ કરીને તપ અને સંયમ દ્વારા આત્માને ભાવિત કરતા તેઓ વિરાજે છે ! સૂ॰ ૨૪૫
( ન માં વઢવે ૩ ઉગ્ર વગેરેના વંશવાળા छे. ( त एणं से कंचु
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૧૮

Page #126

મેઘકુમાર કે ભગવદર્શન આદિકા નિરૂપણ
'त एण से मेहेकुमारे' इत्यादि ।
ટીકા-(RC) ત્યારબાદ( મે મેદ્દેમા)મેઘકુમારે ( ચુન્નવૃત્તિ કંચુકી પુરૂષની ( ત્તણ્ ) પાસેથી ( મટ્ટ સૌથા ) આ વાત સાંભળીને (સિમ્સ ) અને તેના સારી પેઠે વિચાર કરીને ( ધ્રુતુદ્દે) બહુજ પ્રસન્ન થતા, સંતુષ્ટ થયે. ત્યાર બાદ તેણે ( જોવુંત્રિય પુણે સાવેફ) રાજસેવકાને બાલાવ્યા. (HTTવિત્તા વં યામી) એલાવીને તેમને કહ્યું કે (વિન્નામેત્રમાં તેવાવિયા) હૈ દેવાનુપ્રિય ! તમે સત્વરે વાયુઘંટ સર, ખુશામૈવ ધ્રુવેદ) ચાર ઘટવાળા રથને ઘેાડા જોતરી લાવા (ત ઉન્હેંતિ) તેઓ પણ તથતિ—કહીને રથ સજાવીને લઇ આવ્યા(તાં તે મેફે જાણ ના સન્નારું વિમ્મૂમિ ચાવંટ ગ્રાસરૂં મુઢે સમા) જ્યારે સજ્જ થયેલા રથ આવી ગયા ત્યારે મેઘકુમાર ચાર ઘટાઓથી સુશેભિત રથ ઉપર સ્નાન વગેરે કાર્યથી નિવૃત્ત થઈને અને સમસ્ત અલંકારોથી સુસજ્જિત થઇને બેસી ગયા. સોટમgટ્રામાં છન્નેનું નિમાળેળ) બેસતાંની સાથેજ નાકરે તેમના ઉપર કારટ પુષ્પોની માળાવાળા છત્ર તાણી દીધા. ( મળ્યા મષવિદ્યાસંતિ યુકે) આ પ્રમાણે મહાલટો (ચેઢા) ના વિશાલ સમૂહ રૂપ પરિવાર યુકત મેઘકુમાર (રાશિન્ન યત્તમા મજ્ઞેળ નિર્છF) રાજનગરની ઠીક વચ્ચે થઈને નીકળ્યા. (નિચ્છિના નેળામેય મુસિષ્ઠ ત્રેપ તેનામેન કા વચ્છરૂ) નીકળીને જ્યાં ગુણુશીલક ચૈત્ય હતું ત્યાં ગયા. (ઉચન્દ્રિત્તા સમणस्स भगवओ महावीरस्स छत्ताइछत्तंपडागाइपडागं विज्जाहरचारणे ગંમણ્ય તેને સૌથમાળે કથમાળે પાસ ) જઈને તેમણે ભગવાન મહાવીરની અતિશય મહિમાથી છત્રની ઉપર છત્ર ને, ધ્વજાની ઉપર ધ્વજા ને, વિદ્યાધરેશને, તેમજ ચારણુ ઋદ્ધિને ધારણ કરનારા મુનિને અને પ્રંભક દેવાને આકાશમાંથી નીચે ઉતરતા તેમજ ભૂમિથી ઉપર જતા જોયા. ( વામિત્તા चाउरटाओ आसर
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૧૯

Page #127

ટ્રાકો પચો) જોતાં જ મેઘકુમાર પોતાના ચાતુર્વ્યંટ રથ ઉપરથી વીતરાગ પ્રભુની સામે વિનયની ભાવનાથી નીચે ઉતરી પડયા. ( પોન્ના સમળે મળવું માવિર પંવિદળ અમિનમેળ મિનન્નુરૂ) નીચે ઉતરીને તેઓ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની સામે સાવધ વ્યાપાર પરિહાર પૂર્વક બહુ જ વિનયની સાથે ગયા. સાવદ્ય વ્યાપાર પરિહાર પૂર્વક વિનય સહિત થઈને ત્યાગીની પાસે જવું રૂપ જે ‘અભિગમ’ છે, તે પાંચ પ્રકારના છે (ત ના) તે આ પ્રમાણે છે—સચિ ताणं दव्वाणं विसरणयाए १, अचित्ताणं दव्वाणं अवि उसहणयाए २, एग साडिय उत्तरासंगकर णेणं ३, चक्खु फासे अंजलि पग्गहेण ४, મળો ખત્તી નેેન્ ,) સચિત્ત પુષ્પ તાંબૂલ વગેરે પદાર્થાને ત્યજવા ૧, વજ્ર અલંકાર વગેરે જે અચિત્ત દ્રવ્ય છે તેમના ત્યાગ કરવા નહિ, આ બધામાં પણ જે છત્ર, ખ, વાહન, મુકુટ, ચામર વગેરે જે રાજય વિભૂતિ છે, તેમના તા ત્યાગ કરવા જ કહેવામાં આવ્યા છે. વગર સીવેલી એક શાંટિકાથી ઉત્તરાસંગ કરીને ભગવાનને જોઇને અને હાથ જોડવા, અને ચિત્ત એકાર્ય કરવું. (જ્ઞળામેય સમળે માત્ર મદૃાવીરે તેળામેત્ર વાઇફ) ત્યાં જઈને જયાં ભગવાન મહાવીર વીરાજતા હતા ત્યાં પહોંચ્યા. (૩૨ાઇિત્તા સમાં મયં મહાવીર તિ પુત્તો આયર્વાદળ થયા દિાં રેડ) પહોંચીને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર આ દક્ષિણુપ્ર દક્ષિણા પૂર્ણાંક વારંવાર નમસ્કાર કર્યાં. ( ત્તા ચંદ્ર, મંતરૢ ) નમસ્કાર કરીને તેમની વંદના કરી અને ફ્રી નમસ્કાર કર્યા. ( ëત્તિા મંત્તિા) વંદન અને નમસ્કાર કરીને ( સમક્ષ્મ મળવો માણીરસનાપૂરે નામને મુસ સમાળે મંથમાળે અંજિક- મિમુદ્દે વળતાં પન્નુવાસરૂ ) પછી તેઓ ભગવાન મહાવીરની વધારે નજીક પણ નહિ અને વધારે દૂર પણ નહિ; વળી અહુજ નમ્ર ભાવે મને હાથ જોડીને સામે બેસી ગયા. ( તળે સમળે મળ્યું
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૨૦

Page #128

महावीरं मेघकुमारस्स तीसे य महइमहालियाए परिसाए मज्जगए विचित्त ધનારૂપ) ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે માટી પરિષદુ (સભા) માં શ્રુત ચારિગરૂપ ધમનો ઉપદેશ આપ્યો. (જરા નવા વર્ષાતિ પુરચંત जहय संकिलिस्संति धम्मकहा भाणियचा जाव परिसा पडिगया) પ્રભુએ ઉપદેશમાં કહ્યું કે જીવ કેવી રીતે કર્મોનો બંધ કરે છે અને કેવી રીતે મુકિત મેળવે છે, તેમજ તેઓ કેવી રીતે દુઃખ અનુભવે છે, આ રીતે ધર્મકથાની વ્યાખ્યા સાંભળીને તે પરિષદુ તિપિતાના સ્થાને જતી રહી. આનું સવિસ્તૃત વ્યા
ખ્યાન મારી ઉપાસક દશાંગ સૂત્રની અગાર ધર્મ સંજીવની ટીકાથી જાણી લેવું જોઈએ. એ સૂત્ર ૨૫
'तएण से मेहे कुमारे' इत्यादि
ટીકાW—(ત્રણ) ત્યાર બાદ (સે મેઘે મારે) મેઘકુમાર (સમરસ) શ્રમણ (માવો) ભગવાનના (ત) મુખારવિંદથી [ધર્મ નો વા] શ્રત ચારિ
વ્યરૂપ ધર્મનું વ્યાખ્યાન સાંભળીને (fસન્ન) અને તેને હૃદયમાં અવધારણ કરીને ( સુ) બહુ જ ખુશ થયે અને સંતુષ્ટ થયું. ત્યાર પછી (ામ માવ માવી) શ્રવણ ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વખત તેમણે આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ પૂર્વક વંદના કરી એટલે કે જમણી બાજુથી શરૂ કરીને ડાબી બાજુ તરફ લઈ જવું અને પછી અંજલિપુટને ફેરવતા જે લલાટ ઉપર સ્થાપિત કરવામાં આવે છે તેનું નામ આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ છે. આ વિધિથી જ તેમણે પ્રભુ મહાવીરની (વંત) વંદના કરી, (નન) નમસ્કાર કર્યા (વંવિના નમંત) વંદન અને નમસ્કાર કરીને (gષે વધારવી) પછી તેમણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે (તામિ પં મંતિ) હે ભદત! હું શ્રદ્ધા કરું છું, તમારા (નિયં પાવથf) આ નિર્ચન્જ પ્રવચન ઉપર (વે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૧

Page #129

વત્તિયામિ મંત્તિ) તમારા આ નિગ્રંથ પ્રવચન ઉપર પ્રતીતિ (વિશ્વાસ) કરૂં છું. હે ભગવન્! તમે જે રીતે જીવ વગેરે તનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે, તે જ પ્રમાણે તે સત્ય છે. આની મારા હૃદયમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે અને આ પ્રકારની મારા ચિત્તમાં પૂર્ણપણે પ્રતીતિ પણ થઈ ગઈ છે. તે અન્યથા નથી અને તે અન્યથા થઈ શકે પણ નહિ. (ાનિ 1 મતે) જેમ સંતપ્ત પ્રાણી અમૃતધારાની ઈચ્છા કરે છે, તેમ હે નાથ ! સંસાર તપ્ત હું પણ આપના આ નિગ્રંથ પ્રવચનની ઈચ્છા કરું છું, (૩મ્યુનિ મતે નિથ વાવાળ) તેથી હે ભદન્ત ! તમારા નિગ્રંથ પ્રવચન નની સારી પેઠે આરાધના કરવા માટે હું ઉદ્યત થયો છું. (gવમેવ મંતે) કેમકે આપનું આ નિગ્રંથ પ્રવચન એકાન્તતઃ સત્ય છે. (તયં મં?) હે ભદન્ત! આ નિગ્રંથ પ્રવચનમાં એકાન્તતઃ સત્યતાને કહેનારી ફકત મારી શ્રદ્ધા વગેરે જ નથી પણ આમાં પ્રમાણોનું બળ છે. (ચવતાં મતે) કેમકે પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણથી આમાં કઈ પણ જાતનો વાંધો આવતો નથી. (રૂરિજી મતે) એથી મેં આપના નિર્ગથ પ્રવચનની આરાધના કરવાની ઈચ્છા કરી છે. (gરિઝર્વ મંતે ) મારી ઈચ્છાને કોઈ રોકી શકે એમ નથી. એટલા માટે મેં આ નિગ્રંથ પ્રવચનની આરાધના અવિચાર રહિત થઈને જ સંપૂર્ણપણે આરાધના કરવાની ભાવના કરી છે. (છિિરઝર્વ મંતે) આ આરાધનામાં ગમે તેટલા ઘોર પરિષહ અને ઉપસર્ગ આવે તે પણ હું તેમને સહન કરવા માટે તૈયાર છું. (તે નહેર તૂ
) જેમ તમે કહે છે તે તેજ પ્રમાણે છેએટલે કે જીવ જેમ કર્મોથી બંધાય છે, અને જેમ તેઓ કર્મોથી મુકત થાય છે, આની વ્યવસ્થા જેવી તમે નિગ્રંથ પ્રવચનમાં બતાવી છે, તે ઠીક છે. એટલે હું મેક્ષના ઉપાય માટે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા ચાહું છું. (નવર) પણ (વાણુ
વા) હે દેવાનુપ્રિય! (મન્ના પિયર ગપુરઝાઈન) આ વિષે મારા માતા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૨

Page #130

પિતાને પહેલાં પૂછી લઉં. (તો પૂછા) ત્યાર બાદ () મુંડિત (મવિત્તા) થઈને ( પત્રરૂસાનિ) નિશ્ચિતપણે પ્રજિત થઈ જઈશ. (દાદુદ્દે સેવાપુષિા ) મેઘકુમારની આ વાત સાંભળીને ભગવાને તેને કહ્યું–હે દેવાનુપ્રિય ! જેમ તમને સુખ થાય તેમ કરે. (મા પવિંધં દ) મોડું ન કરે સારા કામમાં ગફલત કરવી નહિ. (ત go છે જે મારે તમ મા મદાવમાં ચંદ્ર નમંa૬) ત્યાર બાદ મેઘકુમારે પ્રભુની વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા. (વરિતા નશિત્તા વાધરે માત્ર તેનાર વાછરુ) વંદના અને નમસ્કાર કરીને પછી જ્યાં તેઓએ ચાતુર્ઘટ ચાર ઘંટડીવાળે અશ્વ રથ મૂકો હતે તે ત્યાં ગયા. (૩વારિકા રવાડપંતં દફ દિત્તા મા મeचडगरपहकरेण रायगिहस्स नगरस्स मज्ज्ञ मज्ज्ञेण जेणामेव सए भवणे તેને વારછ) ત્યાં જઈને તેઓ તેના ઉપર બેઠા અને બેસીને મહાભના વિશાળ પરિવારથી યુકત થઈને રાજગૃહનગરના મધ્ય ભાગથી રાજમાર્ગથી પસાર થઈને પિતાના ભવન તરફ ગયા. (૩વાછિત્તા વાવટા સાદા જુવો
૪) ત્યાં પહોંચીને રથ ઉપરથી નીચે ઉતર્યા અને (વોદિત્તા) ઉતરીને (નેજમેવ ચ પિચર તેજાનેવ વાછરું) જ્યાં તેમના માતાપિતા હતાં ત્યાં પહોંચ્યા. (૩વાછિત્તા Hirji પાશવંત દ) પહોંચીને તેમણે પહેલાં માતાપિતાના ચરણોમાં વારંવાર નમસ્કાર કર્યા. (રિત્તા વાસી) નમન કરીને પછી તેમણે કહ્યું (gવં વસ્ અન્નવાગો મા સમક્ષ મારગ મત્તાવાર ચંતિg વન્મ જયં?) હે માતાપિતા! મેં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના મુખારવિંદથી ધર્મનું શ્રવણ કર્યું છે. ( વ ર જે પક્ષે રિઝ પરિદિg મિgs) સાંભળીને મને આમ થયું કે તે મારા ઈષ્ટનો સાધક છે. આરાધ્યત્વેન મને વિજ્ઞાત થયું છે અને આત્મપ્રદેશો દ્વારા તે આસ્વાદ્યતાને પ્રાપ્ત થયું છે. (ત ત મેઢ અબ્બારિયરો gવં રચંd) મેઘકુમારના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૩

Page #131

આ વચનો સાંભળીને માતાપિતાએ કહ્યું કે—(પન્નતિ તુ ગાથા, વષિ તુમ કાયા, ૪થવોરિ તુ ગાથા) હે પુત્ર ! તમે બહુ ભાગ્યશાળી છે, તમે સકળ ગુણ સંપન્ન છે, તમે કૃતાર્થ છો, તમે પિતાના શરીરવતી બધા શુભલક્ષણોને સફળ બનાવ્યાં છે. (કન્ન તુજે સમાપ્ત માવો મહાવીસ ચંતિg વજે ) કેમકે તમે ભગવાન મહાવીરના મુખથી શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મનું શ્રવણ કર્યું છે. (તે વિ તે બન્ને જીિ પરિ9િણ ગમg અને તેને તમે પિતાના ઈષ્ટ સાધકરૂપે સ્વીકાર્યો છે, આરાધ્યરૂપે તે ધર્મને જાણે છે તેમ જ તે તમને ગમી ગયેલ છે. (api સે મારે મારો વોરવા તરપિ pવે વથાણt) મેઘકુમારે પોતાના માતાપિતાને બીજી અને ત્રીજી વખત પણ આ પ્રમાણે જ કહ્યું- (પર્વ રવઈ માગો મા સમારણ મળવા महावीरस्स अंतिए धम्मे निसंते से विय मे धम्मे इच्छिए, पडिच्छिए अभिरूइए, तं इच्छामि णं अम्मयाओ ? तुम्भेहिं अब्मणुन्नाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुडे भवित्ता अगारओ अणगाરિયં વદવ્રત્તા) હે માતાપિતા ! મેં શ્રવણ ભગવાન મહાવીરના મુખેથી ધર્મ સાંભળે છે, અને તેને હું ચાહું છું, તે મને ઈચ્છિત થયો છે, પ્રતીચ્છિત થયે છે તેમજ અભિરુચિત થયું છે. એટલા માટે હે માતા પિતા ! હું તમારી આજ્ઞા મેળવીને હવે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે ઘર છોડીને અનગાર અવસ્થા ધારણ કરવા ચાહું છું. સૂત્ર-૨૬
'तएण मा धारिणी देवी' इत्यादि ટીકાW—(તા) ત્યાર બાદ ( પાળિ સેવી) ધારિણી દેવી (તં બિરું અનિષ્ટ (i) અવચ્છિત, (v) દુઃખદ (ગ્રાળુન્નો પુત્ર વિયેગને સૂચવનારી હોવાથી આધ્યાન જનક (શાળાનં) મનને અરુચિકર, ( ગાયુ પુર) અશ્રુત પૂર્વ એવી (જજ) વજપાતની જેમ કર, (નિરં દવા) મઘકુમારની વાત સાંભળીને (નિH) અને તેને હૃદયમાં અવધારિત કરીને (of gavi) આ વિયોગરૂપ (મા ) બહુ મોટા પુત્રરૂપ દુઃખથી- કે જે ફક્ત ( મળોતાળgિ vi) મન ગમ્ય હતું-વચનથી તેને બહાર પ્રકટ ન કરી શકાય તેવું હતું-(મપૂણા સમાજ) દુઃખી થતી (સેવા ક રંત વિશ્રીના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૪

Page #132

જાવા) પરસેવાથી તરબોળ થઈ ગઈ. (મવિચંti ) શેકા ધિક્યથી તેનું આખું શરીર એકદમ ધ્રુજવા માંડયું. ( પત્તા, ફિવિમળવાના
વનશિવજનના) તે એકદમ નિસ્તેજ થઈ ગઈ. દીન દુઃખી પ્રાણીની જેમ તેમજ વિમનસ્ક વ્યક્તિની જેમ તેનું મેં થઈ ગયું. હથેળીથી મર્દિત થએલી કમળની માળાની જેમ તે ચિમળાએલી દેખાવા લાગી. (તરવા ચોકન સુરારી ) “મારે દીક્ષા લેવી છે એવું જ્યારે મેઘકુમારે કહ્યું ત્યારથી, તેજ વખતથી–તેમનું શરીર રોગ ગ્રસ્તની જેમ પ્લાન અને બળું થઈ ગયું. (સ્ટાન્ન) सुन्न णिच्चायगय सिरीया, पसिढिल भूसण पउंत खुम्मियसंचुन्नियधवल વરદમદ સારિકા) શરીરનું લાવણ્ય કોણ જાણે ક્યાંય અદશ્ય થઈ ગયું ? નિસ્તેજ થઈને છે એકદમ શોભારહિત થઈ ગઈ. શોકથી તે એટલી બધી દુર્બળ થઈ ગઈ કે જે ઘરેણુઓ તેણે પહેર્યા હતાં તેમાંથી કેટલાંક તો ઢીલાં થઈ ગયાં, અને શાકની વૃદ્ધિ થતાં શરીર ઉપરથી કેટલાંક નીચે ખસી પડ્યાં, કેટલાંક વક થઈ ગયાં, કેટલાંક નીચે પડીને ટુકડે ટુકડાં થઈ ગયાં, તેનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર–જે તેણે શરીર ઉપર ધારણ કર્યું હતું–તે પણ શરીર ઉપરથી ખસવા માંડ્યું. તેને સાચવવાની પણ તાકાત તેમાં રહી નહિ. (રૂમાવિયા ) માથાના સુકોમળ વાળ આમતેમ અસ્તવ્યસ્ત થઈ ગયા. ( પુછાવણogવા ) તે મૂછિત થવા લાગી, તેથી વખતે વખત જે તેને ઈષ્ટ વસ્તુ મેળવવાની ઇચ્છા થતી તે પણ સાવ નાશ પામી. અથવા મૂર્જીવશ થઈને તે ચેતન વિહીન થઈ જતી ત્યારે તેનું શરીર વધારે ભારે થઈ જતું હતું. (ારકુનિવસાવવાવા ). કુહાડીથી પાએલી ચમ્પકલતા જેવી તેના શરીરની હાલત થઈ ગઈ હતી. (નિદત્ત દિનદર ) જેમ ઈન્દ્રયષ્ટિ એટલે કે ઉત્સવ સ્તંભ ઉત્સવ પૂરો થતાં શોભા વગર થઈ જાય છે તેવી જ તે પણ દેખાવા લાગી. (ત્રિપુર્વિધ) આખા શરીરનાં બધાં અંગે ઢીલાં થઈ ગયાં તેથી ધારિણીદેવી (કોમરિ સર્વે જે ધારિ પરિવા) મણિરત્ન જડેલા ભવનના આંગણમાં ઢીલાં થઈને એકદમ ધડામ કરી તે પડી ગયાં. (તpot ના ધારિજીવી વસંમત્તિવા तुरियं कंचगभिंगारमुहविणिग्गयसीयलविमलजलधारणपरिसिंचमाणा) ત્યારબાદ દાસીઓએ તેમની આ હાલત જોઈને જલદીથી સેનાની ઝારીમાં ઠંડુ પાણી ભરીને લાવી. અને તે ઝારીની શીતળ જલધારા તેના ઉપર છાંટવામાં
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૫

Page #133

આવી તેથી (મેન્થાનિયાયટ્ટી) તેનાં શરીરે શાંતિ વળી. (લવુંવળતાજીविंदवियण गजणियवाएणं ) સમા કરનારી દાસીએએ તાલપત્રથી અનેલા પંખા કરવા માંડયા. તેના પવનથી ( સત્તત્ત્વ) કે જે પાણીના નાના નાના કણુ ચુત હ તા તેમ જ (અતેઽર્પનને) રણવાસની અનેક સખીઓના ( આલાસિયાસમાળી ) અનેક વિધ આશ્વાસનોથી તેમની મૂર્છા દૂર થઈ અને તે પ્રકૃતિસ્થ થયાં અર્થાત તેમણે ફરી ચેતન મેળવ્યુ' અને પછી (જ્જુ જ્ઞાહિ सन्निगासपवत બંધ હિં) તેઓ મેતીએની જેમ ટપકતાં આંસુઓની ધારાએ (વિશ્વમાળી વગેરે) પોતાના સ્તનોને સિંચિત કરવા લાગ્યાં. (ઋતુળ. વિમન ટ્રીળા) અને દુઃખી શોકાકુચિત્ત અને સતત થઇને રોષમાળી) રડવા માંડયાં (તંદ્નાળી) બહુ માટેથી આક્રંદ કરવા લાગ્યાં. ( ત્તમાળી) તે મ ના શરીરેથી પરસેવા વહેવા લાગ્યા, માંમાંથી લાળ ટપકવા લાગી. (સૌચમાળી) આ પ્રમાણે દુ:ખી થતાં અને (વિત્રમાળી) આર્ત્ત સ્વરે વિલાપ કરતાં ધારિણી દેવી (મેટુંકુમા પડ્યું પાણી) મેઘકુમારને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાં. “સૂત્ર “૨૭”
'
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૨૬

Page #134

માતાપિતાને સાથ મેઘકુમાર કા સંવાદ
'तमंसि जाया' इत्यादि ટીકાર્થ—(વાવ) હે પુત્ર! (તમંત
) તમે અમારા એકના એક પુત્ર છે, તમે જ (દે) અમારી ઈચ્છાઓની પૂર્તિ કરનાર છે, (તે) તમેજ અમારા હૃદયને આનંદ પમાડનાર છે. (વિ૬) તમે જ અમારા માટે સંસારના સમગ્ર વૈભવ કરતાં વધુ પ્રિય છે, (મજુ) તમે જ અમારા ચિત્તને પ્રસન્ન કરનાર છો, (મળાને) આ આખાએ કુટુંબનું ભલું તમારાથી જ થશે એટલે તમે જ અમારા મનમાં અવસ્થિત છે, (વિને) ભયંકર કષ્ટના વખતે પણ તમે સહેજે વિચલિત નહિ થાઓ એવી તમારી પાસેથી અમને આશા છે, તમે ધર્ય ગુણવાળા છો. (સાgિ ) તમે નિષ્કપટ છે એટલે જ તમારા ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે. ( B) અનુકૂળ કારભાર કરનાર હોવાથી તમે જે અમને સંમત લાગે છે. (વાઈ) તમે એકદમ અમારા મત માફક વતી રહ્યા છે, તેથી અમને તમે બહું સંમત છે, (જુમ) તમે તમારા શત્રુનું પણ હિત કરે છે, એથી મને અનુમત છે, (ાસમાને) તમે પ્રશસ્ત ગુણને ધારણ કરનારા છે તેથી રત્નાભરણના કરંડિયાની જેમ તમે અમારે માટે છે, (ાથને તથા મૂc) તમે રત્નની જેમ શ્રેષ્ઠ છે અને બધા માણસોના મનોરથ પૂર્ણ કરનારા છે, એટલે તમે અમારે માટે ચિંતામણિ જેવા છો, (નીવિકસાણા શિયા viદ્રના કાળા કુંવરપુng ) મારા જીવનમાં પ્રાણવાયુના સંચારક તમે જ છે, તમે જ અમારા જીવનના આધાર છો, અમારું અંતઃકરણ તમારાથી જ આનંદિત થઈ રહ્યું છે. જેમ “ઉદ્દે બર વૃક્ષનું પુષ્પ અમે જોયું છે” આ જાતની વાત અમે કોઈના મેથી સાંભળી નથી ત્યારે તેને જોયાની વાત જ શી કરવી? તે જ રીતે હે પુત્ર! “તમારું સ્વરૂપ અમે જોયું છે એવી વાત બીજાના માંથી કહેવાએલી અમારે માટે સાંભળવામાં દુર્લભ થઈ પડી છે તે પછી (શિર્ષ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૭

Page #135

gujપા તથા) તમારા દર્શનની વાત જ શી થઈ શકે ? મતલબ એ છે કે જેવું તો ઠીક પણ બેટા ! તમારું દર્શન પણ ઉદંબરના ફૂલની જેમ બહુ જ દુર્લભ છે. જેણે પૂર્વ જન્મમાં પુપાર્જન કર્યું છે, એવા ભાગ્યશાળીને જ તમારા જેવા પુત્રના દર્શન થઈ શકે છે તે બેટા ! અમને દર્શન દઈને શા માટે તે લાભથી વંચિત કરવા ચાહો છો. (જો વસ્તુ માયા રૂછામોવ જનવિ વિધ્ય ગાં સંહિત્ત) અમે તે એક ક્ષણ પણ તમારે વિયેગ ખમી શકીએ એમ નથી. (તે મુનાદિ તાવ ગાથા વિપુણે માણસ કામોને નાવ તાવ વયં નીવામ) એટલા માટે હે પુત્ર ! અમે જ્યાં સુધી જીવીએ છીએ ત્યાં સુધી તમે બહુ જ મનુષ્યભવના કામે પગ ભેગવીને આનન્દ પામે. (ત પરાગ હિં જાડાર્દિ નિવણ વદ સુર્વણતંતુ જ્ઞમ) પછી તમે ઘરડા થાઓ અને તમારું કુળ-વંશ, તન્ત રૂપ કાર્ય જયારે પુરૂં થઈ જાય એટલે પુત્ર-પૌત્ર વગેરેથી તમારે વંશ વૃદ્ધિ પામે ત્યારે તમે (નિવઘણે) નિરિચ્છ ભાવે-નિશ્ચિત થઈને– (ામrka મા મહાવીર સ્વંતા રે મારા વાગો ચગારિયં વરૂણસિ) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે મુંડિત થઈને ગૃહસ્થ મટીને મુનિ અવસ્થા ધારણ કરજે. (ત vi રે કે મારે ગન્ના fix gવં પુત્તે પ્રમાણે મા ઉપલા વં વાસી) માતા-પિતા દ્વારા આ પ્રમાણે સમજાવાએલા મેઘકુમારે માતા-પિતાને કહ્યું કે- (દેવ મં તુ મi ga વર તપ તું મમ્મથાગો) તમે મને જે કહો છો તે ઠીક છે-કે ( તુનું सिणं जाया अम्हं एगे पुने त चेव जाव निरावयखे समणरस भगवओ મદારીકરણ બાર વઘરૂરિ ) તમે મારા એકના એક જ પુત્ર છે. પ્રાણ સમ છે, અમે તમારા વિરહને સહન કરવામાં તદ્દન અસમર્થ છીએ, એટલે જ્યાં સુધી અમે જીવિએ છીએ ત્યાં લગી મનુષ્યભવના કામભોગોને તમે આનંદપૂર્વક ભાગ, ત્યારબાદ ઘડપણમાં કુળવંશની વૃદ્ધિ કરીને જ્યારે તમે ગૃહસ્થની સંપૂર્ણ ફરજ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૮

Page #136

બજાવી દો ત્યારે મુંડિત થઈને ભગવાન મહાવીરની પાસે મુનિદીક્ષા ધારણ કરી લેજે તે (વહુ Hઘા ! નાજુક્ષણ મળે અધુરે ળિયણ મનसए वसणसउपद्दवाहिभूए विज्जुलया चंचले अणिच्चे जलबुव्वुयसमाणे कुसग्गजलबिंदुसण्णिभे संझब्भरागसरिसे सुविणदसणोवमे सडण વાજિદંઘ પૂછા પુરું i ઉત્તરવિદgar) હે માતા પિતા ! આ મનુષ્યજન્મ અવ છે–સ્થિર નથી. જેમ દરરોજ નિયત સમયે સૂર્યોદય થાય છે, તેમ આ મનુષ્ય જન્મ નિયત નથી–આ તો અનિયત છે, પરિવર્તનશીલ છે, જેમ કે માણસ એક ક્ષણમાં રાજગાદીએ બેસી જાય છે, અને તે બીજી ક્ષણે કંગાળ થઈ જાય છે, આશા સ્વલ્પ છે–અલ્પકાલીન છે–સેંકડે વ્યસનોના ઉપદ્રવથી યુક્ત છે, આધિ, વ્યાધિ વગેરે અનેક દુઃખોથી તેમજ રાજા અને ચાર વગેરેના સેંકડે જાતની ઉપાધીઓથી આ મનુષ્ય જન્મ દબાએલ છે. વીજળીની જેમ ચંચળ છે, ક્ષણ ભંગુર છે, અનિત્ય છે, નશ્વર છે. પાણીના પરપોટાની જેમ જેતજોતાં નષ્ટ થઈ જવાવાળે છે. જેમ દાભના અગ્રભાગમાં રહેલી ઝાકળની સ્થિરતાની સંભાવના નથી તેજ પ્રમાણે આની સ્થિરતાને પણ વિશ્વાસ નથી. સંધ્યાકાળને રંગ જોતજોતામાં લુપ્ત થઈ જાય છે, તેમજ આ મનુષ્યભવ પણ છે. સ્વપ્નમાં જોયેલા પદાર્થોની જેમ આ ક્ષણભંગુર છે. આ સંસાર શટન, પતન અને વિધ્વંસન સ્વભાવ ધરાવે છે. કષ્ટ વગેરે રોગ દ્વારા શરીરની આંગળી વગેરે અંગેનું ખરી પડવું તેનું નામ “શટન”, તલવાર વગેરેના ઘા થી હાથ વગેરે કપાઈને નીચે પડે છે તેનું નામ “પતન” છે. ક્ષયનું નામ વિધ્વંસન છે. તે પર્યાયથી પર્યાયાન્તરિતરૂપ હોય છે. કેઈ ન કોઈ વખતે તે ચોક્કસ પરિહરણીય છે. ( જે બાર ઝw
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૯

Page #137

ચામો જે પુષેિ મળા કે વધ્યા ગમાણ ) તેમ જ એ કાણુ જાણે છે કે અમારા અને તમારામાંથી કાણુ પહેલાં મરણને ભેટશે, અને કાણુ પછી તે કૃષ્ણામિ अम्मयाओ तुम्भेहिं अन्भणुष्णाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स ગંતિ! કુંઢે વિત્તા નામો ઝળપાત્ર પત્ર ત્ત૬ ) એટલા માટે હું માતાપિતા ! હું તમારી આજ્ઞા ચાહું છું કે હું શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની પાસે મુંડિત થઈને તેમનાથી આ ગૃહસ્થાવસ્થાથી અનગાર અવસ્થા ધારણુ કરી લઉં. (તળું છે મેઢું માર અમ્માપિયો ણં વથાણી) મેઘકુમારની આ આજ્ઞા મેળવવાની વાત સાંભળીને માતાપિતાએ તેમને કહ્યું કે- (રૂમા તે નાથા ! सरिसियाओ सरिसत्तयाओ सरिसव्वयाओ सरिसलावण्णरूवजोन्त्रणगुणोववेयाओ सरिसे हिंतो रायकुलेहिंतो आणिक्लियाओ भारियाओ ત્યાદિ સાદ્ધ તે મુર્રાર) હે પુત્ર! આ તમારી સ્ત્રીઓ–જે તમારા જેવા રાજકુળમાંથી લગ્ન કરીને લાવવામાં આવી છે, અને જે તમારા જેવી છે, તમારા અનુરૂપ જેમનું શરીર છે, જેમની ઉંમર તમારા જેટલી છે, તમારા ચાગ્ય લાવણ્ય, રૂપ, યૌવન અને જે સદૂગુણાથી સંપન્ન છે, તેમની સાથે પહેલાં તમે મનુષ્યભવ સંબંધી બધા કામભોગોને ભોગવે. ( તો પા મુત્તમોને સમાસ મળ વો મઢાવીરમ જ્ઞાન પ્રવૃત્તિ ) ત્યારબાદ જ્યારે તમે સંસારના બધા ભાગો ભાગવીલેા ત્યારે ભગવાન મહાવીરની પાસે મુડિત થઈને આગાર અવસ્થા ત્યજીને મુનિ દીક્ષા લેજો. (તળું છે મેહેમારે અમ્પાપિયર છું યારી) માતાપિતાની આ રીતે વાત સાંભળીને મેઘકુમારે તેમને કહ્યું (તહેવુ ં ગમ્મથામો) હે માતાપિતા ! વાત તો સારી છે, ( ઞળ તુમે માં ચં ચર્) જે તમે કહી રહ્યા છે કે- ( રૂમમો તે ગાયા! સણિયાઓના સમા સ્વ વસતિ) “ હે પુત્ર ! આ સ્ત્રીઓ-કે જેઓ લગ્નવિધિથી રાજકુળામાંથી અહીં લાવવામાં આવી છે, જે શરીર, રૂપ વગેરેથી તમારા લાયક છે–ની સાથે પહેલાં તમે મનુષ્યભવના બધા કામભોગ ભોગવે, ત્યારબાદ ભુકતભાગી થઈને તમે ભગવાન મહાવીરની પાસે કેશલુચન કરીને ગૃહસ્થ મટીને અનગાર અવસ્થા ધારણ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૩૦

Page #138

કરી લેજે” તે (gવં ઉમા ) હે માતાપિતા ! આ બાબતમાં મારી એવી માન્યતા છે કે (માજી કાનના મુદ્દે રસાયા વંતાનવા જિત્તાતરા વેરાના શુક્રાણવા નળિયાવા) મનુષ્યભવના કામ અશુચિ છે, અપવિત્ર છે. ઔદારિક શરીર વડે તેમનું સેવન કરાય છે. જ્યારે તે ઔદારિક શરીર જ અશુચિનું ઘર હોવાથી અશુચિ છે, રસ ૧, રુધિર ૨, માંસ ૩ મેદ ૪, અસ્થિ ૫, શુક્ર ૬, અને મજ્જા ૭, આ સાત ધાતુઓથી આ શરીર બનેલું છે. તે શેલેષ્મ, મલમૂત્ર વગેરેથી યુકત છે, સ્નાયુના સમૂહથી વીંટળાએલું છે, હમેશાંને માટે કૃમિ, રેગ વગેરેથી વ્યાપ્ત છે, અને બે કાન, બે આંખો, બે નાસિકા છિદ્રો, મુખ, લિંગ અને પાયુદ્વાર આ નવ અંગેથી સતત મળ વહેતો રહે છે, તો એના ઉપર તાત્વિક દ્રષ્ટિએ વિચાર કરીએ ત્યારે એ જ નિશ્ચય ઉપર અવાય છે. કે આ અપવિત્ર ઔદારિક શરીર દ્વારા ભેગવવામાં આવેલા કામગ શુચિ કેવી રીતે થઈ શકે છે? અશુચિ પદાર્થ વડે અશુચિ પદાર્થને ભેગ જ શક્ય બને છે. એટલે હે માતાપિતા ! મનુષ્યભવના કામગ અપવિત્ર છે, આ તમે નિશ્ચિતપણે જાણીલો. આ મનુષ્યભવના કામ અશાશ્વત છે એટલે કે અલ્પકાલીન છે, વાન્તાસવ છેએટલે કે વમત્પાદક છે. પિત્તાસ્ત્રવ છે-પિત્તો દુગારી છે. ખેલાવસ્ત્ર છે–કફના ઉત્પાદક છે. શુકાસવ-શુક્ર-વીર્યધાતુ વહેવડાવનારા છે-લેહીને વહેવડાવનારા છે. (કુરાશનીવાના) ઉચ્છવાસ અને નિઃશ્વાસના ભયંકર રીતે સંચાલક છે. આ સંસારના ભેગે ભેગવતાં જે વધારે પડતી શ્વાચ્છવાસની ક્રિયા અંદર બહાર આવજા કરે છે, તેના માટે આપણે નિશ્ચિતરૂપે એમ ન કહી શકીએ કે જે શ્વાસ બહાર નીકળી રહે છે, તે ફરી પાછો આવશે જ. એ પણ શકય થઈ પડે કે તે પાછો ન પણ આવે. (સુરતપણુપુરસપૂયવહુપરિપુIT) આ સંસારના કામભાગે મૂત્ર, પુરીષ, પૂર, પીય, જેવા સાવ કુત્સિત પદાર્થોથી યુકત રહે છે. (કુવારપાળ ઝગણધાળળવંતપિત્તાશયમવા) આમાં ઉગાર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩૧

Page #139

મૂત્ર, શ્લેષ્મ, પિત્ત --જલ્લ,શરીરને મેલ, નાકને મેલ વમન, પિત્ત, શુક અને રક્ત એમની જ ઉત્પત્તિ શક્ય છે. એટલે જ્યારે આ કામગ (ગgar) અસ્થિર (ગ્રનિશા) અનિયત અને (તારા) અશાશ્વત છે. (સહજપતૃ વિધિન્ના વિના) શટન, પટન, અને વિધ્વંસન ધર્મ વાળા છે. અને કિંધાકફળની જેમ છે જેમકે ઉપગના સમયે કિપાકફળ મધુર સ્વાદવાળું હોય છે, અને એના ઉપગ એટલે કે ભક્ષણ કર્યા પછી મૃત્યુ પમાડનાર છે, તેજ પ્રમાણે ઉપગના સમયે રુચિકર લાગતા આ કામને અંતે દુર્ગતિ કરનારા જ છે. (દgia aa વિવાદિનિકા) અને વહેલા મોડા ગમે ત્યારે આ કામગોને ત્યાગ તે કરે જ પડશે ત્યારે (ગમ વાગો કાળ ૧ gવ મUTyp રે ઘા જમાઇ) હે માતાપિતા ! કેણ કહી શકે કે તમારા અને અમારામાંથી પહેલાં પરલેક જવાની તૈયારી કેણુ કરશે ? એટલા માટે જ્યારે આ વાત આપણે જાણી શકતા નથી ત્યારે (તે જુદામિ vi
ના વન્નરૂત્તા) હું ચાહું છું કે તમે મને મુંડિત થઈને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે મુનિ દીક્ષા લેવાની આજ્ઞા આપે. એ સૂત્ર “૨૮”
'तएणं तं मेहंकुमारं' इत्यादि। ટીકાથ–(તti) ત્યારબાદ (મેદ ) મેઘકુમારને (ઝા વિરો) માતાપિતાએ (gi વથાણા) કહ્યું કે— i તે વાઘ) ! મઝા પના વિજ્ઞા જઇ) હે પુત્ર! દાદા, પરદાદા તેમજ પિતાના પરદાદાના સમયથી જ (સુવઇ રિण्णे य सुवण्णे य कंसेय दूसेय मणिमोत्तिय संख सिलपवालरत्तरयण સંતના વર્ષને ૨) હિરણ્ય (ચાંદી), સુવર્ણ, કાંસુ, ચીનાંશુક વગેરે ઉત્તમ વસ્ત્રો, ચન્દ્રકાન્ત વગેરે મણિઓ, મોતી, શંખ (દક્ષિણાવર્ત શંખ) જેને સ્પર્શવાથી લખંડ સુવર્ણમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે–તે સ્પર્શ મણિ, ભૂગ, પચીરાગ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩૨

Page #140

વગેરે લાલ રંગના રત્ન તેમજ બીજા પણ ઘણાં સારભૂત દ્રવ્ય-જેમકે યાન, આસન, શય્યા, ભવન તેમજ ઉદ્યાન વગેરે છે, જે (ગાર્દિ) આપણું સાત સાત પેઢી સુધી આગળ કાયમ રહેશે અને તમે પિતાની ઈચ્છા મુજબ દાન આપે તે પણ તે ખૂટશે નહિ, તમે જોઈએ તેટલું સગાંવહાલાંને આપે તે પણ તે અખૂટ રહેશે, એવા આ અક્ષય દ્રવ્યને તમે (મજુટ્ટોડિ) સ્વીકારે અને આનંદની સાથે એને ઉપભેગ કરે. (તાવ નાવ નાણા વિપુછાણુi partણાં ) તેમજ મનુષ્યભવના કામભાગે ભેગો. આ રીતે ઋદ્ધિ તેમજ સત્કાર વડે જે તમારે ભાગ્યદય થઈ રહ્યો છે, તેને ભેગે. (ત vસ્કા શર્થી ગળુણ્યસનઘર મળવો દાવીરહ્મ ચંતિg gવરૂક્ષત્તિ) પછી જ્યારે તમે સંસાર સુને સારી પેઠે ઉપભેગ કરી લે ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે જઈને દીક્ષા લેજે. (તpi સે મારે નમ્રાજવાં વં વાહ) માતાપિતાનાં આ વચને સાંભળીને મેઘકુમારે તેમને કહ્યું કે (નવ of Hવામી તે વાદ ) જે વાત તમે કહી રહ્યા છો તે બરાબર છે. (જે તે નાણા ચના पज्जग पिउ पज्जयागए जाव तो पच्छा अणुभूयकल्लाणे पब्वइस्ससि) હે પુત્ર ! દાદા, પરદાદા તેમજ પિતાના પણ પરદાદાના સમયથી સંગ્રહ કરેલું આ દ્રવ્ય પિતાની ઈચ્છા મુજબ ભેગ, ખૂબ ખાઓ પીઓ, અને મોજમજા કરો, ઋદ્ધિ સત્કાર વડે ઉદય પામેલા પોતાના ભાગ્યદયને સારી પેઠે ભેગ. ત્યારબાદ દીક્ષા લેજે.” (પૂર્વ વહુ ગમ્મા ! હિરને યુવાને જ જાવ સાવ ए य अग्गिसाहिए चोरसाहिए राय साहिए दाईय साहिए मच्चु साहिए अग्गिसामपणे जाव मच्चुसामण्णे सडणपडणविद्धंसणधम्मे पच्छा पुरं च णं अवसं विप्पजहणिज्जे सेणं ण जाणइ अम्मयाओ ! के पुर्व गमणाए के पच्छा गमणाए तं इच्छामि गं जाव पवइत्तए)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩૩

Page #141

તે મારું કહેવું એવું છે કે આ બધા ચાંદી સેનું વગેરે દ્રવ્ય–જેના માટે તમે અખુટ હોવા વિશેની વાત રજુ કરી રહ્યા છે-તે જેમ પિતાના સ્વામીની પાસે રહે છે, તેથી પ્રતિકૂળ (તે દ્રવ્ય) અગ્નિને પણ ભેટે છે, ચેરને સ્વાધીન બને છે, અને બીજા રાજા કર વગેરેના રૂપમાં એને લઈ શકે છે. ભાઈ વગેરે કુટુંબીઓ એને અધિકાર બતાવીને હરી શકે છે. કુપુત્ર વગેરેથી એને નાશ થઈ શકે છે. કેઈ કવિએ કહ્યું છે–“રાથા : પૃથતિ, તારા મુcorન્તિ ”
કહેવાને હેતુ એ છે કે ધન વગેરે દ્રવ્યનું આ જીવને માટે સુખ સ્વરૂપ થવું તે ત્રિકાળમાં પણ શક્ય બની શકે તેમ જાણતું નથી. આ તે ફકત મેહનાવશમાં સપડાએલા જીવની એક વ્યર્થ કલ્પના છે. જે દ્રવ્યથી જ બધા સુખી થતા હોય તે અનગાર અવસ્થા ધારી બધા સંયમી જી આ દ્રવ્યના અભાવે દુઃખી હોવા જોઈએ. પણ એમ કંઈ જણાતું નથી. કેમકે દ્રવ્ય-ધન–ની હયાતીમાં અનેક પ્રકારની ચિંતાઓ અને ઉપાધિઓ ઊભી થાય છે તેમનાથી તે અનગાર મુનિઓ સંપૂર્ણ પણે મુક્ત છે. વારસ તરીકે ભાગ લેવાને હક ધરાવનારા બધા કુટુંબીઓ આ દ્રવ્યને જોઈને એને મેળવવાની કામના કરે છે; ચાર એને ચેરી જવાની તક શોધતા રહે છે. રાજાએ પોતાની શક્તિને પ્રયાગ કરીને આ દ્રવ્યને બળજબરીથી ઝુંટવી લે છે. અગ્નિ જોતજોતામાં એનું ભક્ષણ કરી શકે છે. જમીનમાં દાટેલા દ્રવ્યને પાણી પિતાના પ્રવાહથી નષ્ટ કરી નાખે છે. આ દ્રવ્યની એ જ સાચી હાલત છે. પછી તે સુખદ કેવી રીતે થઈ શકે. (માલામને) આ દ્રવ્યને જે લેકે આત્મગુણોને વિકસાવનારૂં માને છે, તે પોતાની જાતને છેતરી રહ્યા છે, કેમકે જેમ અગ્નિમાં જે કંઈ પણ તેમાં નંખાય છે, તેને રાખ બનાવી દે છે, તેમ જ આ દ્રવ્ય પણ આત્માના બધા ઉત્તમ ગુણોને વિષય કષાય વગેરેને ઉત્પન્ન કરનારું હોવાથી વિનાશ કરે છે. (ગાય મરવાને) આ રીતે દ્રવ્ય મૃત્યુ જેવું છે. મૃત્યુ જેમ પ્રાણ હરે છે, તેમ જ આપણું પિતાના સ્વામીના પ્રાણ હરણ કરે છે. આ દ્રવ્યને કારણે જ કેટલાક માણસેના પ્રાણ નષ્ટ થતા જોવાય છે. ધનિક માણસેને ડાકુઓ મારી નાખે છે, આ વાત બધા જાણે છે. (વાત) પદથી ચાર સામાન્ય રાજ સામાન્ય દાયાદ સામાન્ય” આ પદેને સંગ્રહ થયે છે. અથવા તે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩૪

Page #142

આ દ્રવ્યને ચેરાદિ સામાન્ય એટલા માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે, આ આત્મગુણોને નષ્ટ કરનારું છે. આત્મામાં આ દ્રવ્ય ઘણું દુર્ગણે ઉત્પન્ન કરે છે. હિંસા, અસત્ય, ચોરી, વ્યસન એ બધા નિન્દ્રિત કર્મો આ ધનના બળે જ માણસે કરતા હોય છે. એટલે દ્રવ્યની હયાતીમાં ચોકકસપણે આત્મગુણો નાશ પામે છે, આમાં લગીરે શંકા નથી. (Hવાદ્રિવધિ) પૌગલિક પર્યાયના લીધે આ દ્રવ્યનું પણ શટન, પતન, અને વિધ્વંસન સ્વભાવ છે. પૌગલિક વસ્તુઓમાં સદા એકરૂપતા નથી, આ વાત તે બધા જાણે જ છે. તે જીર્ણ થઈ જાય છે, નષ્ટ થઈ જાય છે, રંગરૂપ પણ તેમનું બદલાઈ જાય છે. જો કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ મૂલતઃ આ પૌગલિક પદાર્થો નાશ પામતા નથી, પણ પર્યાયની દૃષ્ટિએ મૂળ રૂપે તેમને (પદાર્થોને) વિનાશ થાય છે. એટલા માટે ધનને અહીં શટન, પતન અને વિધ્વસન ધર્મોવાળું કહેવામાં આવ્યું છે. (૪છા પુર = f 3વવિઘાજિa से के णं जाणइ अम्मयाओ के पुवं गमणाए के पच्छा गमणाए इत्यादि) એથી હે માતાપિતા ! આ દ્રવ્યનો કઈ દિવસ વિનાશ ચકકસ થશે જ તે એવી સ્થિતિમાં મેક્ષાભિલાષી માણસનું આ કર્તવ્ય છે કે આને અવશ્ય ત્યાગ કરીને પિતાના કલ્યાણ માટે તૈયાર થઈ જાય. આ વાતને નહિ સ્વીકારતા જે માણસ આત્મકલ્યાણથી વંચિત રહે છે, તે અજ્ઞાની છે. આ વાત કોણ બતાવી શકે છે કે આ દ્રવ્યના લેતા પહેલાં નાશ પામશે, અને ત્યારબાદ આ દ્રવ્ય નષ્ટ થશે, અથવા પહેલાં આ નષ્ટ થશે અને ભેકતા પછી નષ્ટ થશે એટલા માટે મમતા ત્યજીને મને તમે દીક્ષા લેવાની આજ્ઞા આપો. તમે એમ ન કહેતા કે અમારા મૃત્યુ પછી તમે દીક્ષા લેજે, કેમકે આ ક્ષણભંગુર જીવનને શે વિશ્વાસ ? અહીં કાણું પછી અને કે પહેલાં જશે એ વાત કોણ બતાવી શકે છે? એ સૂત્ર “૨૯”
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩૫

Page #143

'त्त एणं तस्स मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि ટીકાઈ–(તti) આ પ્રમાણે (ત મેહનારH) મેઘકુમારના (વા વિ) માતાપિતા (નાદે) જ્યારે (એૉમા) મેઘકુમારને (વહિં વિશાસ્ત્રો माहि आधवणाहिय, पन्नवणा हि य, सन्नवणाहिय, विन्नवणा हिय, आधવિત્તા વા, ઘન્નચિત્ત વા વનવિણ વા વિનવિત્તા વા) શબ્દ વગેરે સાંસારિક વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર હોવાથી વિષયને અનુકૂળ એવા ઘણું સામાન્ય કથનોથી વિશેષ કશનેથી, સંધનવાળા કથનથી, વારંવાર પ્રેમ અને દૈન્ય પ્રકટ કરનારા આવા કથનથી કહ્યું કે હે મેઘકુમાર ! તમે જ એકની એક અમારી ઘડપણની લાકડી છે, તેમ જ વારંવાર અનેક પ્રકારથી વિજ્ઞપ્તિ પૂર્વક કથનથી, ( વના વા) કહેવામાં ( વત્તા વા) પ્રજ્ઞાપના કરવામાં (સન્નચિત્ત વા) સારી રીતે સમજાવવામાં, (વિનવિર ) નિવેદન કરવામાં (નો રંગારંતિ) તેઓ અત્તે સફળ ન જ થયા, એટલે કે ધારિણીદેવી અને રાજા શ્રેણિકની સંસારના ક્ષણભંગુર વિષયે તરફ વાળનારી વાણી મેઘકુમારને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાની ભાવનાથી ચલિત કરવામાં સમર્થ ન થઈ શકી. (ત) ત્યારે તેઓ (વિવાદિજૂછાષ્ટ્ર) વિષય ભેગ વિરોધી એવી (ાનવજાણું) તપ-સંયમની વાણી દ્વારા તપ અને સંયમની આરાધના અત્યન્ત કઠણ છે, વગેરે વચનો દ્વારા (ચંતનમય
વિÉિ)-કે જે મેઘકમારના સંયમમાં ભય અને ઉદ્દેગ ઉત્પન્ન કરનારી હતી(ઉના ) સમજાવતાં (વારી) આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાં
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૩૬

Page #144

(F નું નાથા) હે પુત્ર! આ (નિપંથે વાયñ ) નિગ ́થ પ્રવચન (મુન્ચે अणुतरे के लिए पडिपुन्ने णेयाउए संसुद्धे सल्लुगन्त्तणे सिद्धिमग्गे વ્રુત્તિમñ યથાવસ્થિત સ્વરૂપને પ્રતિપાદિત કરનાર હોવાથી સત્ય છે, જગતના બધા જીવાનુ હિત કરનાર હોવાથી એના કરતાં ખીજો કાઈ પટ્ટા શ્રેષ્ટ નથી, આ કેવળીભગવાન દ્વારા પ્રરૂપિત થયેલ છે, સકળ વસ્તુઓનુ નિરૂપણ કરનાર હોવાથી આ સંપૂર્ણ પણે પોતાની મેળે પૂર્ણ છે, યથા પદ્માના નિર્ણાયક હોવાથી આ ન્યાચેાપેત છે; સંશય, વિપય, અને નય્યવસાય વગેરે દોષ વહોવાથી આ સંપૂર્ણ રૂપમાં શુદ્ધ છે. માયા, મિથ્યા અને નિદાન આ ત્રણ શલ્યાના આ વિનાશક છે. હિતપ્રાપ્તિ કરાવનારૂ હોવાથી આ આત્મરૂપ કલ્યાણુના સિદ્ધિના માં છે, જીવાની કારહિત અવસ્થા એની આરાધનાથી જ થાય છે, એટલા માટે જે મુકિતના મા` જેવા છે, જે ( નિકાળમñ ) જીવને માટે કાર્યાંથી જુદું થવા રૂપ નિ`ચ-માર્ગ છે. ( નિયાળમને ) નિર્વાણના માર્ગ છે, નિરાખાધ સુખનું નામ નિર્વાણુ છે, કેમકે આ સુખ કર્મજન્ય વિકારથી રહિત હોય છે, એવા અવ્યાબાધ સુખનેા મા નિગ્રંથ પ્રવચન જ છે. (સત્ત્વપુલફીળમળે ) સમસ્ત ક જન્ય કલેશાનુ વિનાશક હોવાથી નિગ્રંથ પ્રવચન શારીરિક અને માનસિક દુઃખ વિહીન એક અપૂર્વ મારૂપ છે. ( સિટ્ટિીશ્) જેમ સાપની નજર માંસ ગ્રહણ કરવા તરફ ચાંટીને રહે છે, તેમ જ ચારિત્ર પાલન પ્રત્યે એકાન્તરૂપ દ્રષ્ટિ જે વ્યક્તિમાં છે,-નિગ્રંથ પ્રવચન કોઇ પણ સોગામાં ચારિત્ર સ્વીકારનારાને આ ઉપદેશ નથી આપતા કે તમે ચારિત્ર્યમાં શૈથિલ્ય બતાવે. (ઘુરો રૂવ ગત ધારણ) જેમ છરાની ધાર એકાન્તરૂપે તીક્ષ્ણ હોય છે, તે જ પ્રમાણે આમાં પણ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૩૭

Page #145

ક્રિયા આચારરૂપ ધાર બહુ જ તીર્ણ હોય છે. (ત્રોગ્રHથા રૂઢ નવા વાઘવા) જેમકે જેના દાંત મણના બનેલા હોય તે તે લેખંડના ચણ ચાવી શકતો નથી, તે જ રીતે સકળ સંયમરૂપ ચારિત્ર્યનું પાલન બહુ જ કઠણ કામ છે. (વાયા
વહે વ નિરન્નાઇ) જેમ રેતીને કળિયે બેસ્વાદ હોય છે, તેમ જ વિષય સુખ રહિત હોવાથી આ નિગ્રંથ પ્રવચન પણ નિસ્સાર છે. ( મારવી હિ સોયામાd) જેમ પ્રવાહની પ્રતિકૂલ દિશામાં જનાર માણસ ગંગા નદીને પાર થઈ શકતું નથી, તેજ રીતે વિષય કષાયથી પ્રતિકૂળ થઈને આ નિગ્રંથ પ્રવચન નનું પાલન કરવું પણ અતીવ કઠણ કામ છે, કેમકે એનું પાલન કરવામાં જેને ઘણા ભયંકર અનુકૂળ પ્રતિકૂળ પરિષહો અને ઉપસર્ગો વખતેવખત પ્રહાર કરતા જ રહે છે. એટલે ચારિત્ર્યનું પાલન આવા સમયે બહુ જ કપરૂં થઈ પડે છે. (માસમુદ્ર રુ મુણા સુરે) માણસને જેમ પોતાના બાહુઓથી તરીને સમુદ્રને પાર કરે મુશ્કેલ છે, તેમજ એનું પાર ઉતરવું પણ કઠણ છે. (નિર્વ ચંદિરં ) મોક્ષ માર્ગે ચાલવું તે જાણે ભાલાઓની અણી ઉપર ચાલવું છે. (ાં સંવે વઢવં) જેમ સુમેરુ પર્વતને ભાર વહન કરે એકદમ અસંભવ છે, તેમ જ આ નિગ્રંથ પ્રવચન પણ સર્વથા દુર્વહ છે. (સધાર સંચારવવં) તલવારની ધાર ઉપર ચાલવાની જેમ આ નિગ્રંથ પ્રવચનનું પાલન પણ ખૂબ જ કપરું કામ છે. આ કોઈ સામાન્ય વાત નથી. (વસુ viફ નાયા સના નિરथाणं आहा कम्मिए वा उद्देसिएवा कीयगडेवा ठवियए वा रइयएचा दुब्भिक्ख भत्तेवा कंतारभत्ते वा वदलिया भत्तेवा गिलाणभत्ते वा मूलभोयणे वा कंद भोय णेवा फलभोयणेवा बीयभोयणेवा हरियभोयणेवा ओत्तए वा पायएवा तुं मं चणं ગાય) કારણ કે સાધુને માટે જે આહાર વગેરે બનાવવામાં આવે છે, તે સાધુ ગ્રહણ ફરતા નથી કેમકે તેને ગ્રહણ કરવામાં ષ કાયજીની વિરાધનાને દેષ સાધુને લાગે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ૦૧
૧૩૮

Page #146

''
""
છે. ‘આધઃ ’ ના અર્થ સાધુના માટે કરવામાં આવેલાસ કલ્પ છે. આ સંકલ્પને લઈને જે કામ શરુ કરવામાં આવે છે, તે આધઃ કાર્ય છે, અને આ સંકલ્પમાં જે હાય છે તે આધાર્મિક આહારાદિક વસ્તુ છે. આ પ્રમાણે જ કોઈ પણ એક સાધુને ઉદ્દેશીને જે આહાર વગેરે બનાવવામાં આવે છે, તે ઔદ્દેશિક છે. આ સ્થિતિમાં તે પણ સાધુને માટે કલ્પિત રૂપે માનવામાં આવ્યું નથી. ક્રીત-ક્રીતદાતા જે પૈસા આપીને તેના માટે કયાંકથી ખરીદ્ય કરીને લાવે છે, તે પણ સાધુને માટે સ્વીકાર્ય નથી. સ્થાપિત—કોઈ આપનાર (દાતા) “હું આ આહાર વગેરે વસ્તુ અમુક સાધુને આપીશ આ ભાવનાથી દાતા તેને પેાતાની પાસે સંગ્રહીને રાખે અને કોઇ બીજા જ સાધુને-કે જેના માટે તેણે સંકલ્પ સરખાએ કર્યા નથી—આપે તે તે પણ સાધુને અકલ્પિત છે. રચિત-લાડવાના ચૂરા વગેરેને ક્રીથી લાડવાના રૂપમાં બનાવવામાં આવે તે તે પણ સાધુને માટે આહારરૂપે સ્વીકાર્ય નથી—દુર્ભિક્ષ ભકત–દુકાળના વખતે દાતાએ ભિખારીને માટે જે અન્ન સામગ્રી તૈયાર કરાવી હાય તે પણ સાધુને માટે અકલ્પ્ય છે. કાન્તારભકત-અટવી (જંગલ) માં લઇ જવા માટે તૈયાર કરેલા આહાર પણ સાધુના માટે સ્વીકારવા દોષયુક્ત છે વલિકાભકતવર્ષોના નિમિત્તે ચાચાને માટે ખતાવવામાં આવેલા આહાર પશુ સાધુને માટે કલ્પિત નથી. ગ્લાનભકત ખીમાર માણસને માટે બનાવવામાં આવેલા આહાર પશુ સાધુને માટે સ્વીકાર્યું ન હોવા જોઈએ. મૂળ ભાજન કસેરુક (કદ વિશેષ) વગેરેના માહાર પણ સાધુને માટે દેષરૂપ ગણાય છે. કેન્દ્રભેાજન-સૂરણ વગેરે સચિત્ત કન્દાના આહાર પણુ સાધુના માટે વર્જ્ય મનાય છે. આ પ્રમાણે જ શાલ્ય વગેરે સચિત્ત ખીન્નેના આહાર શેરડી વગેરે સચિત્ત લીલા પદાર્થને આહાર તેમ જ આમ્ર વગેરે સચિત્ત ફળાના આહાર સ્વીકારવા સાધુને માટે નિષિદ્ધ માનવામાં આવ્યા છે. કેમકે બધા મૂળ વગેરે પદાર્થ સચિત્ત હોય છે. સચિત્ત વસ્તુઓને આહાર સાધુ અવસ્થામાં સ્વીકાય ગણાતા નથી. એટલા માટે સાધુ આવા પદાર્થોને આહાર રૂપમાં સ્વીકારી ન શકે અને એમના રસનું પાન પણન કરી શકે એ જ વાત ‘મોત્તેર્ વાયવ્
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૩૯

Page #147

આ પદો વડે દર્શાવવામાં આવી તેમજ હે પુત્ર! તમે (શુક્રાણુવિg) આને ચગ્ય પણ નથી. તમારું જીવન તે ફકત સંસારના સુખ-ભોગ માટે જ છે. સંસારના બધા સુખે તમે ભેગવી શકો એટલા માટે જ આ તમારું શરીર છે, આ તમારે મનુષ્ય જન્મે છે. ( વ vi zagg) દુખ ભોગવવા માટે આ મનુષ્ય જન્મનથી; (णालं सीयं णालं उण्हं णालं खुणालं पिवासंणालं वाइय-पित्तिय-सिभिय सन्निवाइए विविहे रोगायंके उच्चावए गामकंटए बावीसं परिसहोवसहिन्ने સન્ન હિસાણT) તમે ઠંડી સહન કરી શકશનહિ, ગરમી સહન કરી શકશે નહિ, તરસ સહી શકશે નહિ, વાતથી ઉત્પન્ન રેગોને, પિત્તથી ઉત્પન્ન થયેલા છેને, ગ્લેમથી ઉત્પન્ન થયેલા રેગોને તેમજ વાત, પિત્ત કફના સંયોગથી ઉત્પન્ન થયેલા અનેક જાતના રેગેને તમે સહન કરવા લાયક નથી. આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયોના પ્રતિકુળ અનેક જાતના બાવીસ (૨૨) પરિષહે અને ઉપસર્ગજન્ય દુખો ઉદય થશે ત્યારે તમે તેમને સહી શકશે નહીં દરેક ક્ષણે ભયંકર વેદના જનક શ્વાસ, કાસ, જવર દાહ, કુક્ષિશલ, ભગંદર, અર્શ, અપચો, દષ્ટિશલ, મસ્તકશુલ, અરુચિ, અક્ષિવેદના, કર્ણ, વેદના, કઠુવેદન, ઉદરપીડા અને કુષ્ઠ વગેરે આ બધા રંગે તેમજ જેમના ઉત્પન્ન થવાથી જીવન એકદમ મૃત્યુ વશ થઈ જાય છે એવા હદયશલ વગેરે આતંકક્ઝરી રેગે છે. કર્મોની નિર્જરા કરવા માટે મેક્ષાભિલાષી લેકે ભૂખ વગેરેના કષ્ટ સહન કરે છે, તે પરીષહે છે, અને દેવતા વગેરેથી જે તેમને કષ્ટ આપવામાં આવે છે, તે ઉપસર્ગ છે. (મુંનદિ તાવ નાનાપુરનg #ામમો) એટલા માટે હે પુત્ર! અમારી વાત માને તમે પહેલાં તે ઈચ્છા મુજબ મનુષ્યભવના સમસ્ત કામભાગો આનંદથી ભોગ. (તમો પૂછી અત્તમ સમાજ નાવ પન્ન
જ્જર) અનેક ભોગો ભોગવીને તમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે મુનિ દીક્ષા સ્વીકારશે. (તપ છે જેને સમાપિહિં પર્વ યુ સમાજે
માપિચર gવં વારા) મેઘકુમારને જ્યારે તેમનાં માતાપિતાએ આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે જવાબમાં મેઘકુમારે કહ્યું કે (તર જં તું ગwથાગો! નri સુગરજે મનું પર્વ વાદ) હે માતાપિતા ! જે વાત તમે કહો છો તે બરાબર જ છે કે (एस णं जाया निग्गंथे पावयणे सच्चे अणुत्तरे पुणरवि तं चेव तओ
છા અરમોની સમજણ કુવવ વવરાતિ) આ નિગ્રંથ પ્રવચન સત્ય છે, અનુત્તર છે વગેરે, તેમ જ સારી પેઠે સંસારના ભોગો ભોગવીને તમે મુનિ દીક્ષા ગ્રહણ કરશે. (ારં વહુ માગો forva Hવા જીવા લાયરાળ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૪૦

Page #148

कापुरिसाणं इहलोकपडिबद्धाणं परेलोगनिष्पिवासाणं दुरणुचरे कायय aurat aणं वीरस्स निच्छियग्स ववसियस्स एत्थ किं दुक्करं करणयाए ) આટલું તે હું પણ જાણું છું કે આ નિગ્રંથ પ્રવચન ઓછી સહન શક્તિ ધરાવનારા છે, પુરૂષા રહિત છે. પરિષદ્ધ અને ઉપસને સહન કરવામાં જે બીકણ છે, ઉત્સાહ જેમને સાવ મઢ પડી ગયા છે જેમનું મન મનુષ્યભવના વિષય સુખ ભોગવવામાં ચાંટી રહ્યું છે, અને જે પરલાકની ઉપેક્ષા કરીને તેનાથી પરાર્મુખ છે અને જેઓ ધ્રુવલેાક વગેરેની બાબતમાં નાસ્તિક ભાવ ધરાવે છે, તેવા નાસ્તિકા માટે જ તે નિર્ગથ પ્રવચન દુરનુચર છે. એટલે કે તેનું આચરણ નાસ્તિકાને માટે અશકય છે. તેમજ જે પ્રાકૃતજન છે, મનેાખળ રહિત છે, તે પણ આનું આચરણુ કરવામાં અસમર્થ છે, પણ જે ધીર છે, જે દૃઢ મનેાબળવાળા છે, પરીષહ અને ઉપસગાની હયાતીમાં પણ જે કષાય રહિત થઈને રહે છે-જીવાદિનવ તત્ત્વાના દૃઢ નિશ્ચયથી જે યુક્ત છે, તેમ જ આત્મસુધાર માટે જ જે પ્રયત્નશીલ છે; તેમના માટે અહીં શું કઠણ છે. એટલે કે જે ચારિત્ર ધર્મની આરાધના કરવામાં ધીરવ વગેરે ગુણાથી યુકત છે; એવા માણસને આમાં શુ મુશ્કેલી નડી શકે છે. ( તે ફાનિ णं अम्मया तुभेहि अभणुष्णाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स સામ પત્તપ્) એટલા માટે હું માતાપિતા! હું તમારી પાસેથી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસે સયમ લેવાની આજ્ઞા ચાહુ છું. તમે મને આજ્ઞા આપેા. બાહ્ય અને અભ્યન્તર રૂપ પરિગ્રહથી જે સંપૂર્ણ રીતે રહિત હોય છે, તે નિગ્રંથ કહેવાય છે. તે નિથા દ્વારા જેને ઉપદેશ કરવામાં આવે છે અથવા તેા તેમને જે ઇષ્ટ હાય છે, તે નૈગ્રન્થ કહેવાય છે. ટીકામાં જે “ફે રામા ” “પિત્ત્ર મા વગેરે એ શ્લાકે લખેલા છે, તેમના અર્થ સ્પષ્ટ જ છે. સૂત્ર ૩૦ !
,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૪૧

Page #149

_ 'त एणं तं मेहंकुमारं अम्मा पियरो' इत्यादि ટીકાઈ–(vi) ત્યારબાદ (તં હિંના) જ્યારે મેઘકુમારને (અનાવિલ) માતાપિતા (વરું વિષાણુમાર વિસાદિકૂદ્યારિર માધवणा हि य पनवणा हि य सन्नबणा हि य विन्न पणा हि य श्राधवित्तए वा જનવિત્તા ઘા તન્નવારવા વિનચિત્તા વા) આ જાતના પૂર્વે કહેલા વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનારા તેમ જ વિષયથી પ્રતિકૂળ એવા ઘણું આખ્યાપના રૂપ, પ્રજ્ઞાપના રૂપ, સંજ્ઞાપના રૂપ અને વિજ્ઞપના રૂપ આ ચાર પ્રકારની વાણુઓ દ્વારા કહે વામાં, પ્રજ્ઞાપિત કરવામાં, સંજ્ઞાપિત કરવામાં અને વિજ્ઞાપિત કરવામાં સફળ થયા નહિ (તાદે) ત્યારે (જામા રેવ મેરું ફુમાર પુર્વ વાણી) ઈચ્છા નહિ હેવા છતાંએ મેઘકુમારને તેઓએ કહ્યું (રૂરછાનો તાવ ના ત્રિકવિ તેજાત્તિરિ હિરાઘ) હે પુત્ર! અમારી ઈચ્છા છે કે વધારે નહિ તે એક દિવસને માટે તે તમારી રાજશ્રીને જોઈ લઈએ. (તpi સે કુમારે જણાવદર
ભુવનના સુસળીu સંવિદ) મેઘકુમારને જ્યારે આ પ્રમાણે તેમનાં માતા પિતાઓએ કહ્યું ત્યારે તેઓ જરાપણુ પ્રતિવાદ કર્યા વિના તેમની ઈચ્છા પૂતિને માટે મૌન સેવીને બેસી રહ્યા. એટલે કે માતાપિતાની ઈચ્છાનિ વિરુદ્ધ કંઈ પણ કહ્યા વગર તેમની એક દિવસની રાજા બનાવવાની વાત સ્વીકારી લીધી. ( ago से सेणिए राया कोडुवियपुरिसे सदावेइ सहावित्ता एवं क्यासी) માતાપિતાએ જ્યારે આ જોયું ત્યારે તરત જ શ્રેણિક રાજાએ કૌટુંબિક પુરુષને બોલાવ્યા અને બોલાવીને તેમને કહ્યું કે (વિMાવ મળે તેવાણુપિયા! જોક્સ કુમાણ અર્થે કરવું મદિં વિષ (ામાં ૩) હે દેવાનુપ્રિયે! તમે જલદી મેઘકુમારના માટે રાજ્યાભિષેકની બધી વસ્તુઓ ભેગી કરે, જેથી લોકોને રાજય વૈભવ વગેરે રૂપ અર્થ સ્પષ્ટ રૂપે માલૂમ થઈ જાય. તે વસ્તુઓ બહુ કિંમતવાળી અને મોટા માણસોને માટે લાયક હેવી જોઈએ. (ત તે જોવું
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૪૨

Page #150

વિશે gf વાર તે વિ દેવ કાતિ) આ રીતે રાજાની આજ્ઞા સાંભળીને “મહારાજ આપની જેવી આજ્ઞા છે, તે જ પ્રમાણે અમે કામ કરીશું” આ રીતે રાજાની આજ્ઞા સ્વીકારી ને તેઓએ મેટા પ્રમાણમાં રાજ્યાભિષેકને માટેની સમસ્ત સામગ્રી ભેગી કરી લીધી. (તyri R રેણિg iા ઘરું નામ
દિપ નાવ સંgિ ) ત્યાર બાદ શ્રેણિક રાજાએ દંડનાયક અને ગણનાયકની સાથે મળીને (પદં મri) મેઘકુમારને (ગણg ii નવનિરા कलसाणं एवं रूपमयाणं कलसाणं सुबण्णमाणियाणं रूप्पमणियाण सवण्ण cuત્રના શાસ્ત્રના મિર્ષિ ) એકસો આઠ સેનાના કળશેથી એક આઠ ચાંદીના કળશથી, એકસો આઠ સુવર્ણ અને ચાંદીના કળશેથી, એકસો આઠ મણિ નિર્મિત કળશેથી, એક આઠ સુવર્ણ મણિમય કળશથી, એક આઠ ચાંદીના અને મણિમય કળશથી, એક આઠ સુવર્ણ રુખ્ય મણિમય કળશોથી, એકસો આઠ માટીના કળશોથી સર્વ પ્રકારના ઉદક (પાણી) થી બધી જાતની માટીથી, બધી જાતના ફૂલેથી, બધી જાતના સુગંધિત દ્રવ્યોથી, બધી જાતની માળાએથી બધી જાતની ઔષધીઓથી, સફેદ સરસવથી, સર્વ અદ્ધિ અને સમસ્ત તિપૂર્વક, દુદુભિ વગેરે વાજાંઓથી બધી દિશાઓને શબ્દમય કરતા બહુ ઠાઠ અને ઉત્સવની સાથે રાજ્યાભિષેક કર્યો. (તi તે જાખિયો - यल जाव कट्ट एवं वयासी जय जय गंदा! जय जय भदा ! जय जय viા ના વા મા મદ) ત્યાર બાદ બધા ગણનાયક વગેરે સમસ્ત ઉપસ્થિત લેકેએ મસ્તક ઉપર અંજલિ મૂકીને આશીર્વાદ રૂપે આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે નંદ!–સમૃદ્ધિ શાલિન ! તમે સદા વિજય મેળવે. હે ભદ્ર! કલ્યાણ કારિન ! તમારી સદા વિ જય થાઓ. હે જગનંદ ! જગદાનંદ કારક! તમારૂ સદા કલ્યાણ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૪૩

Page #151

થાઓ. તમે (અવિષે નિરિ) હમેશાં અજિત ઉપર જ મેળવનાર થાઓ. જે દેશને તમે હજી સુધી જીત્યા નથી તેમને જીતીને પિતાને સ્વાધીન બનાવો. (નિ વારિ ) અને જે દેશને તમે જીત્યા છે, તેમની હમેશાં રક્ષા કરતા રહેજે. (નિયમલે વણાદિ ) તમે સદા વિજયી પુરુષની વચ્ચે જ વસો, કેમકે વિજયી માણસોના પક્ષમાં રહેનાર વ્યકિત હમેશાં સુરક્ષિત બની રહે છે. (ગનિ નિળાદ) તમે અજિતને જીતે, તેમના ઉપર વિજય મેળવે. (ારવાર નિઘં = 1 ) શત્રુ પક્ષની તેમજ વિજિત વ્યકિતની તમે સદા રક્ષા કરતા રહો. (મિર ) આ રીતે તમે પોતાના મિત્ર પક્ષની પણ સંભાળ રાખતા રહેજો. અજિત શત્રુને જીતવાથી તેમજ પોતાના મિત્ર પક્ષની રક્ષા કરવાથી રાજાનું રાજ્યશાસન હમેશાં અસ્થિર રહે છે, (બાવ મારો ફુવા મyયા ii નાથના नगरस्स अण्णेसि च बहूणं गामागरनगर जाव सन्निवेसाणं आहेबच्चं ગાવ દિદિત્તિ ના ના ૬ નંતિ) માણસમાં ભરત રાજાની જેમ, દેવતાઓમાં ઈન્દ્રની જેમ, તારાઓમાં ચન્દ્રની જેમ, અસુરેમાં ચમરની જેમ, નાગોમાં ધરણેન્દ્રની જેમ તમે રાજગૃહ નગર તેમ જ બીજા ઘણા ગ્રામ, આકર, નગર, ખેર, કર્બટ, દ્રોણમુખ, મડઓ, પત્તન, સંબોધને આધિપત્ય, પુરવર્તિત્વ, સ્વામિત્વ, ભવ, મહત્તરકત્વ અને આધર સેનાપતિત્વ બીજા માણસે દ્વારા કરાવતાં તેમજ પ્રજાજનોની જાતે રક્ષા કરતાં વિજયી થાઓ, આ રીતે તે ગણનાયક વગેરે માણ
એ જ મેઘકુમારને જ્ય વિજ્ય શબ્દો દ્વારા વધાવ્યા. સાધારણ માણસેના નિવાસ સ્થાનને ગ્રામ સુવર્ણ વગેરેની ખાણનું નામ આકર, અઢાર જાતના કર (ટેકસ) થી રહિત જે હોય છે તે નગર, જેને ચારે બાજુ માટીને કેટ હોય છે તે ખેટ, ખરબચડી ઉંચી નીચી જમીનવાળું જે કુત્સિત ગામ હોય છે, તે કર્મ, ચારે તરફ એક એક જન સુધી જેની પાસે બીજું કઈ ગામ ન હોય તે મડંબ કહેવાય છે. જેમાં અવર જવર માટે જળમાર્ગ અને સ્થળમાર્ગ આ પ્રમાણે બંને માર્ગ હોય છે, તે નગર દ્રોણમુખ, જે નગરમાં બધી વસ્તુઓ મળતી હોય તે પત્તન
જ્યાં સમતલ ભૂમિમાં ખેડુતે જમીન ખેડીને, વેપારીઓ વેપાર કરીને, પર્વત વગેરે દુર્ગમસ્થાન વિશેષમાં પિતાની રક્ષા માટે અનાજ વગેરેને કારમાં મૂકીને નિવાસ કરે છે, તે “સંબંધ” છે. અથવા તે અનેક જાતના માણસે જે સ્થાનમાં વસતા હિય છે તે પણ “સંબોધ” નામે ઓળખાય છે. જેમાં શાહકાર (વાણિયા) વગેરે રહે છે, તે સન્નિવેશ કહેવાય છે. જળ પત્તન તેમજ સ્થળ પત્તન આ રીતે પત્તનના બે પ્રકાર હોય છે. જ્યાં જળમાર્ગ વસ્તુઓ વગેરે પહોંચાડવામાં આવે છે.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૪૪

Page #152

તે જળ પત્તન અને જ્યાં સ્થળમાગે આ બધી વસ્તુઓ અંદર લઈ જવામાં આવે છે. તેમ જ બહાર લાવવામાં આવે છે, તે સ્થળ પત્તન છે. એ સૂત્ર “૩૧”.
મેઘકુમાર કે દીક્ષોત્સવ કા નિરૂપણ
'तएणं से मेहे गया' इत्यादि ટીકાથ–(તpi સે મેરાણા) રાજયાભિષેકના ઉત્સવ પછી જ્યારે મેઘકુમાર. રાજા થઈ ગયા. (તi તન મેક્ષ નો પ્રમાણિયો જં વાની) ત્યારે મેઘકુમાર રાજાના માતાપિતાએ તેમને કહ્યું કે (મી બાવા રિયા વારાખે a તે દિવજી કાનજે) હે પુત્ર! બેલે અમે તમને શું આપીએ. એવી કઈ સૌથી પ્રિય વસ્તુ છે કે જે અમે તમને આપીએ. બેલે. તમારા મનમાં શું ઈષ્ટ છે. શંકા ન કરે, નિઃસંકેચપણે અમને કહે. (તws રે મેરાણા ઉગારિયો વઘારી) માતાપિતાની આ વાત સાંભળીને મેઘકુમાર રાજાએ તેમને કહ્યું કે (રૂછામિ શં શન્મયાનો તિરાવળા જયદi iારું = 3am #ાનાં જ સંવેદ) હે માતાપિતા ! હું કુત્રિકાપણથી રજોહરણ અને પાત્ર ચાહું છું. તમે મંગાવી આપે. કુત્રિકાપણને ભાષામાં
કુત્તિયાપણ” કહે છે. કુત્રિકાપણનો વ્યુત્પત્તિ લભ્ય અર્થ આ પ્રમાણે છે કે“નાં ત્રિરં ત્રિ” દેવલેક, મૃત્યુલેક અને પાતાળલેક આ ત્રણે કુત્રિક કહેવાય છે. “તારયાત તસ્ વપશઃ” આ નિયમ મુજબ ત્રણે લોકોની બધી વસ્તુઓ પણ કુત્રિક શબ્દના અર્થમાં સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે. આ કુત્રિકની જે દુકાન હોય છે, તે “કુત્રિકા પણ કહેવાય છે. મતલબ એ છે કે જે દુકાનમાં ત્રણ લેકની બધી વસ્તુઓ ગ્રાહકોને મળે છે, તે કુત્રિકા પણ છે. જે માટી વગેરે દ્રવ્ય રજ અને કર્મરૂપી ભાવ રજને દૂર કરે છે તે રજોહરણ છે. જેમાં આહાર વગેરેની વસ્તુઓ મૂકવામાં આવે છે, તે પ્રતિગૃહ છે. આ રીતે પ્રતિગ્રહ શબ્દનો અર્થ પાત્ર થયા છે. સૂત્રમાં “પાળ અને દિ ' આ બે શબ્દો સાધુએના બીજા ઉપકરણને બતાવનારા છે. સાધુઓના આ બીજા ઉપકરણે આ પ્રમાણે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૪૫

Page #153

જ
पया ! सिरिघराओ
16
છે–(૩) શાટકત્રય, ત્રણ ચાદરા, (૪) ચૌલપટ્ટક, (૫) આસન, (૬) દારક મુખવશ્રિકા, (૭) પ્રમાર્જિંકા, (૧૦) ત્રણ્ પાત્રાના ત્રણ અચલ (૧૧) ભિક્ષાધાની (૧૨) માંડલકવા (૧૩) દારક સહિત રજોહરણ ડાવરક વસ્ર નિષદ્યા (૧૪) તંડુલ વગેરેના પાણીને ( આસામણને ) ગાળવાનું વસ્ત્ર વગેરે. આ બધા રોહરણ વગેરે ઉપકરણા દરેક સાધુને માટે આવશ્યક છે. એટલા માટે મેઘકુમાર રાજાએ પોતાના માતાપિતાને કહ્યુ કે તમારી ઈચ્છા મને કંઇક આપવાની છે તે તમે કુત્રિકાપણુ (દુકાન) માંથી આ સાધુજનાચિત ઉપકરણા લાવીને મને આપે. તેમજ કાશ્યપક એટલે કે હજામને પણ ખેલાવા. (तएण से सेणिए राया को बियपुरिसे सहावेइ सदावेत्ता एवं वयासी ) મેઘકુમારની ઈચ્છાની વાત સાંભળીને રાજાએ તરત કૌટુંબિક પુરુષાને ખેલાવ્યા અને ખેલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું (મચ્છરૢ નં तिन्नि सय सहस्साई गहाय दोहिं सय सहस्सेहिं कुत्तियावणाओ रयहरणं fg; આ વચગેટ ) “ હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે જાઓ અને ભાંડાગારમાંથી ત્રણ લાખ દીનાર લઇને એ લાખ દીનારાની રજોહરણ અને પ્રતિગ્રહપાત્ર કુત્રિકાપણથી લાવે. ( Vયમમેળ સર્જાવેદ ) અને એક લાખ દીનારથી હજામને ખેલાવે ( तरणं ते कौटुंबियपुरिसा सेणिएणं रन्ना एवं वृत्ता समाणा हट्ट तुट्टा सिरीधराश्र तिन्नि सयसहस्साई गहाय कुन्तियावणाओ दोहिं सय सहસૈફ ચદરાં વિશદ ૨ ૩૫ળતિ ) શ્રેણિક રાજા વડે આ રીતે આજ્ઞાપિત થયેલા કૌટુંબિક પુરુષો બહુ જ હર્ષિત અને સંતુષ્ટ થયા. અને ત્યાંથી ભાંડાગારમાં ગયા અને ત્રણ લાખ દીનાર લઇને બે લાખ દીનારથી રજોહરણ પાત્રત્રય લઈ આવ્યા. (લયસમેળ જાયંસવેંતિ) તેમ જ એક લાખ દીનારથી કાશ્યપક (હજામ) ને બોલાવવા ગયા. (તળ છે હ્રાસક્તોિનુંવિયપુિિહં सहावे समाणे ह जान हियए हाए कायबलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते सुद्वप्पावेसाई वत्था मंगलाई पवरपरिहिए अप्पमहधाममणालंकियसरीरे जेणेव संणिए राया तेणामेव उवागच्छइ ) જ્યારે કૌટુબિક પુરુષોએ હજામને મેલાવ્યો ત્યારે તે બહુ જ હર્ષિત અને સતુષ્ટ થયા. તેણે તરત સ્નાન કર્યું. અલિકમ (કાગડા વગે૨ે પક્ષીઓને અન્ન વગેરેનો ભાગ આપ્યા.) કર્યું. કૌતુક મંગળ તેમજ દુઃસ્વપ્ન વગેરેને માટે પ્રાયશ્ચિત્ત ક કર્યું. રાજસભામાં પહેરવા લાયક શુદ્ધ માંગલિક વસ્ત્રો સારી રીતે પહેરીને તેમજ ઘાડા ભારવાળા કિંમતી ઘરેણાઓથી અલંકૃત થઈને જ્યાં શ્રેણિક રાજા હતા ત્યાં ગયા. (૩૨ાળછિન્ના સૈળિયું રાવ અંહિ દુ યં યાી) ત્યાં જઇને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૪૬

Page #154

તેણે શ્રેણિક રાજાને બન્ને હાથ જોડીને નમસ્કાર કર્યા અને કહ્યું
દળ તેવાજીવિયા ! બં મદ્રનિři ) હે દેવાનુપ્રિય ! આજ્ઞા આપા, મારે યોગ્ય શુ કામ છે ? (તાં તે સૈનિદ્રાયા દાસવયં પત્યું થયાની) હામની વાત સાંભળીને શ્રેણિક રાજાએ તેને કહ્યું કે-( ગાળિતુમ તેત્રાળુળિયા) હે દેવપ્રિય! તમે જાએ અને ( મુમિળા ગોત્ત્વ વિશે સ્થાપવાહેદ) પહેલાં સુવાસિત પાણીથી હાથ પગ સારી રીતે સ્વચ્છ બનાવેા. (જ્ઞેયાપક ચરઘ્ધા, જેસીપ मुहं बंधेत्ता मेहस्स कुमारस्स चउरंगुलवज्जे णिवखमण पाउग्गे अग्गके से कप्पेह) ત્યાર ખાદ્ય ચાર પડવાળી મુખવસ્રિકાથી પોતાનું માં બાંધીને મેઘકુમારના વાળ ચાર આંગળ છેાડીને દીક્ષા ચેાગ્ય બનાવી દો. એટલે કે મેઘકુમારના વાળ ચાર આંગળ જેટલા રહેવા દઈને બીજા કાપી નાખેા. એટલે કે હજામત કરી આપે.ાસૂત્ર,૩૫ 'त एणं से कासवए' इत्यादि
टीअर्थ - तरणं से कासवए सेणिएणं रन्ना एवं बुत्ते समाणे हड जाव યિણ ગાત્ર વહિવુળ ્ ) શ્રેણિક રાજાએ જ્યારે હજામને આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે તે અહુ જ હિત તેમ જ સંતુષ્ટ થયા, અને તેણે કહ્યું–મહારાજ ! જેવી આપની આજ્ઞા. હું તમારી આજ્ઞા મુજબ કામ કરીશ. આ પ્રમાણે ( afsgfળા ) રાજાની આજ્ઞા સ્વીકારીને તેણે ( પુરબાધીપળ પવાર વચવાછે ) સુવાસિત પાણીથી પાતાના બન્ને હાથ પગ ધોઈ લીધા. ( વરગાહના મુસ્થएणं मुहं बंध बंधिन्ता परेण जन्तेणं मेहस्स कुमारस्स चउरंगुलवज्जे નિવમાળે અને પેર) ધાઇને તેણે શુદ્ધ વસ્ત્ર વડે પેાતાનુ માં બાંધ્યું. આંધ્યા પછી હજામે મેઘકુમારના ચાર આંગળ પ્રમાણ જેટલા વાળ રહેવા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૪૭

Page #155

દઈને બાકી બધા વાળ કાપી નાખ્યા. (audi RA = કુમારH માથા
દરિí દંતકવળાં વસાણuri મારે ફિર ) કપાએલા મેઘ કુમારના વાળને તેમની માતાએ બહ કીંમતી હંસોના જેવા ઉજજવલ તથા હંસેના ચિહ્નવાળા પિતાના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં લઈ લીધા. એટલે કે તે અગ્રકેશને તેમણે પોતાના ઉત્તરીય વસ્ત્રના પાલવમાં મૂકી દીધા. (છિત્તા સુમિત ધોરણ
gવા) મૂકી દીધા પછી તેમણે સુવાસિત ગંદક વડે સ્વચ્છ બનાવ્યા. (पक्खालित्ता गोसीसचंदणेणं चच्चाओ दलयइ, दलित्ता सेयाए पोत्तीए વિંડ) સ્વચ્છ બનાવીને તેમણે ગોશીર્ષ ચંદન વડે તેમને સિંચિત કર્યા. સિંચિત કરીને તેમણે તેમને એક સફેદ વસ્ત્રની ગાંસડીમાં બંધાવી દીધા. (સંપિત્તા રચT
ગુજલિ પરિવફ, જવરવવત્ત મંજૂસાઇ પરિવ૬) બાંધીને પછી તેમને એક રત્નજડિત દાબડામાં મૂક્યા અને પછી તે દાબડાને એક મંજૂષા (પેટી) માં મૂકી દીધું. (વિવત્તા હાર-વારિવાર-નિવાર-જીનમુત્તાત્રાसाई अंसई विणिम्मुयमाणी २ रोयमाणी २ कंदमाणी २ विलवमाणी २ एवं વાસ) મૂક્યા બાદ ધારિણીદેવી સ્ફટિકહાર, જળધારા, નિગુડી તેમજ ત્રુટિત મોતીઓની માળાના જેવા સતત આંસુઓ વહાવતી તેના જ ધ્યાનમાં આવ્યકત સ્વરમાં સતત રૂદન કરતી “પુત્ર વિયેગને હું કેવી રીતે સહન કરીશ ?” વગેરે વચને બેલતી “હે પુત્ર! તમે જવાની ઈચ્છા કેમ કરી રહ્યા છો !” આ જાતનો વિલાપ કરતી આ પ્રમાણે કહેવા લાગી. ( vi અહં મેદા કુમારસ दएमु य उस्सवेसु य पव्वेसु य तिहीसु य छणेसु य जन्नेसु य पव्वणीसु ૨ પરિઝને રિજે મવિશ્વત્તિ કરવાનૂ ) “મેઘકુમારનું દર્શન હવે રાજ્ય લક્ષમી વગેરેની પ્રાપ્તિના સમયે, પ્રિયસમાગમ વગેરે રૂપ ઉત્સામાં, જન્મોત્સવ જેવા મહોત્સવના શુભ દિવસોમાં, અથવા પાક્ષિક વગેરે પૌષધપવાસ ધારણ પારણાના દિવસોમાં, અક્ષય તૃતીયા વગેરે તિથિઓમાં, ઈન્દ્રમહોત્સવમાં, અભયદાન વગેરે તેમજ સાધમ વાત્સલ્ય વગેરે રૂપ માં અને કાર્તિકી વગેરે કૌમુદી મહોત્સવમાં અને આ તમારું અંતિમ દર્શન છે”—–આમ કહીને ધારિણદેવીએ મંજૂષાને ઓશિકાની પાસે મૂકી દીધી. (તાળ પેન્ન કુમાર અબ્બારિયા ૩ત્તાવન સીદાસ સત્ત) ત્યારબાદ મેઘ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૪૮

Page #156

કુમારનાં માતાપિતાએ તેમના માટે ઉત્તર દિશા તરફ માં વાળુ, સિંહાસન બનાવડાવ્યું. (મેદ કુમાર ટોØતિયંપિ સેવિયાઁ ત્ ટ્રાëતિ) તે સિંહાસન ઉપર મેઘકુમારને બેસાડીને માતાપિતાએ બેવાર ત્રણવાર સફેદ અને પીળા કળશે।થી-ચાંદી અને સાનાના કળશોથી અભિષેક કર્યાં. ( જાવિના પટ્ટુન સુનુમાર્ અંધ ામા રૂચાર નાયડું હૂઁદૈનિ) ત્યારમાદ જ્યારે અભિષેક કર્યું સારી રીતે થઈ ગયુ, ત્યારે પક્ષ્મલ સુકુમાર અને ગધપ્રધાન કષાય રંગવાળા ટુવાલથી તેમનું શરીર લૂછ્યું. ( लूहित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाई अणुलिपति अणुर्लिपित्ता, नासाમીનાવાયોનું ના રૂંવાં પત્તુમારનું નિયંત્તિ ) શરીરને લૂછીને પછી સરસ ગોશીષ ચંદનનુ તેના શરીરે અનુલેપન કર્યું. અનુલેપન કર્યો પછી નાકના શ્વાસથી પણ કકપત થઈ જનારૂ બહુ જ સુંદર, સુવર્ણની જેમ કોમળ સ્પર્ધા વાળું, ઘેાડાની લાળ જેવું સફેદ અને મૃદુ, જેની કિનારી ચાંદી અને સાનાના તારે વડે અનાવવામાં આવી છે તેવું આકાશ, અને સ્ફટિકના જેવું અતીવ નિર્માંધ તેમજ હંસના ચિહ્નોથી શોભતુ એવું અધોવસ મેઘકુમારને પહેરાવ્યું. (નિયંમિતા हारं पिद्धति, पिणादिना अहारं पिद्धति, पिनद्भित्ता एगावलीं मुत्तावलिं कणगावलि रयणावलिं पालंब, पायपलंबे, कडगाई तुंडियाई केऊराई अंगपाई दसमुद्दियांणं तयं कडिसुचयं कुंडलाई, चूडामणि रयणुक्कडं મારું પિળદ્રુતિ ) વસ્ત્ર પહેરાવ્યા પછી તેમણે મેઘકુમારને હાર પહેરાવ્યા, અ હાર પહેરાવ્યા. એકાવલી, મુકતાવલી, કનકાવલી, રત્નાવલી, પ્રાલ'ખવાદ, પ્રાલ બકટક, ત્રુટિત, કેયૂર, અંગઢ, દશ વીંટી, કંદોરા, કુંડળ, ચૂડામણિ, રત્નજડત મુકુટ આ બધાં ઘરેણાં પહેરાવ્યાં. અઢાર સે। જેમાં હોય છે, તે હાર, નવ સે જેમાં હોય છે, તે અ હાર, ફક્ત એક જ સેર જેમાં હાય છે તે એકાવલી કહેવાય છે. કણ્ઠાભરણુનું નામ પ્રાલંબ છે. કંઠથી માંડીને પગ સુધી લટકતા રહે છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૪૯

Page #157

તે પાદપ્રાલંબ કહેવાય છે. રત્નો જડેલા સોનાના વલયને ભાષામાં કહું કહેવામાં આવે છે, તેનું નામ “કટક’ પણ છે. દ્રષ્ટિદોષથી રક્ષા માટે બાહઓમાં જે આભૂષણ પહેરાય છે તેનું નામ ત્રુટિક છે. બાજુબંધુને સંસ્કૃતમાં કેયૂર કહે છે. અંગદ પણ આ પ્રકારનું જ હોય છે. પણ બંનેના આકારમાં તફાવત રહે છે. શિરોરત્નનું નામ ચૂડામણિ છે. (વિદ્વિત્તા વુિં કુમળા પદ્ધતિ વિद्भित्ता ददरमलय सुगंधिए गंधे पिणद्धति त एणं तं मेहं कुमारं गंठिम-वेढिम
मि-संधाइमेणं चउठिवहेणं मल्लेणं कप्परुक्खगंपिव अलंकियविभूતિરં તિ) આ બધા પૂર્વોક્ત ઘરેણાઓ પહેરાવ્યાં બાદ માતાપિતાએ મેઘકુમારને દિવ્ય પુષ્પની માળા પહેરાવી ત્યારબાદ ઘસવામાં આવેલા મલય ચન્દન જેવા વિશિષ્ટ સુગન્ધિ દ્રવ્યો દ્વારા સુવાસિત કરીને ગ્રંથિમ, વેષ્ટિમ, પૂરિમ અને સંઘાતિમ આમ ચાર જાતની બીજી માળા પહેરાવી. આ પ્રકારે મેઘકુમારને તેમના માતાપિતાએ કલ્પવૃક્ષની જેમ અલંકારો દ્વારા સુરોભિત બનાવ્યા. એ સૂત્ર “૩૩” ‘તણ જે સેજિઇ રાજા' ફારિયા
ટીકાથ(તii) ત્યારબાદ (સેgિ જાવા) શ્રેણિક રાજાએ (વિવા ઉરિદારૂ) કુટુમ્બના પુરુષોને બેલાવ્યા. (સંદાવિ7 gવં વાણી) બોલાવીને તેમને કહ્યું કે વિવાર ખો સેવાપુજા ! ગળામણ નિવ)
હે દેવાનુપ્રિય ! તમે સત્વરે સેંકડે થાંભલાઓવાળી, (ઈ શણાઇમિનિદા) ક્રીડા કરતી પૂતળીઓથી સુશોભિત, તામિસા-
૩મતુરા-નર મગરવિવાટા-નિર- સામ––ડુંગરવાઘ–પ૩ર-ત્તિવિ7) ઈહામૃગ, વરુ, બળદ, ઘોડે, માણસ, મગર, પક્ષી, સાપ, કિન્નર (એક વ્યન્તર દેવતા વિશેષ) રુરુ (એક જાતને મૃગ વિશેષ) શરભ, (એક આઠ પગ વાળું પ્રાણી વિશેષ) ચમર, (ચમરી ગાય), કુંજર, (હાથી) વનલતા, (એક શાખા વાળું વૃક્ષ વિશેષ), પદ્મલતા, (પદ્માકારવાળી એક લતા) આ બધાના ચિત્રોથી યુકત, (ઘંટાનિgori) ઘંટડીઓના મધુર શબ્દો યુક્ત, (જૂન રતવિકિ) શુભ, કાન્ત એટલા માટે જ દર્શનીય (નિકોના
બિપિવિતિરિઘંટિયાગારિવ) કુશળ કલાકારે દ્વારા રચિત ઝળહળતી મણિ રત્નની ઘંટડીઓથી યુક્ત, (અકુજારૂકા ઘf. વામિરાજ) ઊંચી હીરાની વેદીકાઓથી યુક્ત હોવા બદલ મનહર (વિના રાગપરવંતનુવંશિવ ) વિદ્યાધર અને વિદ્યાધરીના યુગલની ચેષ્ટાઓથી ચિત્રિત
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫૦

Page #158

(अचिसहस्समालणीयं ) અનેક પ્રકારના રત્નો જડેલી હોવાથી સૂર્ય કિરણાથી પણ વધુ પ્રકાશ યુકત, ( યમદસહિય ) હજારો સુન્દર ચિત્રાથી યુક્ત, (મિન્નમાળ ) રત્ના વગેરેના પ્રકાશથી ચમકતી, (મિનિઅસમાળ) અનેક જાતની શિલ્પકલાઆથી રચિત હોવાને લીધે અતીવ પ્રદીપ્ત થતી, ( રઘુહોય છેલ્લું ) ( મુદ્દાä) વીખદ સ્પર્શીવાળી, ( સક્ષિયિ) અદભુત શાભા સંપન્ન, એવી (ત્તિ)ત્રં શિખિકા-પાલખી–ને (નિયં) જલદી આળસ છેડીને, (સુöિ) ખીજા કોઈ પણ કામ તરફ ધ્યાન આપ્યા વગર (સઁવરું) સત્વરે (તેË) મન, વચન અને કામથી એકાગ્રતા મેળવીને (કુર્વેદ) લાવા પાલખી ( પુલિસમ્પ્લાદિનિ) હજાર માણસા ઉંચકી શકે એવી હોવી જોઇએ (તળ તું જોહુંચિય પુસિોં હૃદ તુટ્ટા નામ ઉજ્જયંતિ) આ રીતે રાજાની આજ્ઞા મેળવીને કૌટુ ંખિક પુરુષો અતીવ પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થયા અને રાજાએ જે જાતની પાલખી તૈયાર કરીને લાવવા માટે હુકમ કર્યા હતા તેવી જ પાલખી જલદી જઈને લઈ આવ્યા. (તળું તે મહે મારે સાયં ગુન્ટૂર) પાલખી આવતાં જ મેઘકુમાર તેમાં સવાર થયા (ટુાંદેત્તા સીરામત્રાળુ પુશ્યામિમુદ્દે નિમને ) તેમાં હીરા અને રત્નો જડેલી વેદિકા પર મૂકાએલા ઉત્તમ સિંહાસન ઉપર પૂર્વાભિમુખ થઇને મેઘકુમાર રાજા બેસી ગયા. ( તળું તમ મેટ્સમાસ માયા છજ્જાથાયણમ્મા જ્ઞાન મળ્યામળાêયિમીરાલીયં તુ ત્યારબાદ મેઘકુમારની માતા ધારિણીદેવી સ્નાન કરીને, કાગડા વગેરેને અન્ન વગેરેની અલિ આપીને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૫૧

Page #159

એટલે કે અલિક
વિધિ પતાવીને, વજનની અપેક્ષાએ હલકા પણ કિંમતની દ્રષ્ટિએ બહુ જ કિ`મતી આભરણાથી શ્રૃંગાર સજીને તે પાલખીમાં બેસી ગયાં. (મુદિત્તા મેઇલ્સ ઝુમારસ યાદિને પગલે મમળત્તિપિરીયડ) તે મેઘકુમારની જમણી તરફ ભદ્રાસન ઉપર બેઠાં હતાં. (તળું તમ મેસ મા રણ બંવધારે ચળ જીગર આ નાયસીય દુર ) ત્યારબાદ મેઘકુમારની બાધાત્રી રજોહરણુ, પાત્ર તેમજ સદ્દોરકમુખવસ્ત્રિકા વગેરે ખધાં સાધુજને ચિત ઉપકરણા લઈને પાલખીમાં ચઢયાં. (વુત્ત્તિત્તા મેદસ ઝુમાસું મામે પામે. અદાલળત્તિ નિરીશ) ચઢીને તે મેઘકુમારની ડાબી તરફ્ ભદ્રાસન ઉપર એસી ગયાં. (તÇળું તમ મેમ્સઝમામ વિષ્ણુ ના વતની सिंगारागार चारुवेसा संगयगयहसियभणिय चेट्ठियविलाससलाव वुल्लाव
(
જેના
निउणजुशोवयारकुसला ) ત્યાર પછી મેઘકુમારની પાછળ એક ઉત્તમ તરુણી જેના વેષ શ્રૃંગારના આકારની જેમ રમણીય, તેમ જ જેની ગતિ રાજહ સિની જેવી હતી, અને જે હસવામાં ખેલવામાં, દીક્ષા સમયેાચિત કાર્ય કરવામાં સ્કૃતિમાં એક બીજાની સાથે વાતચીત કરવામાં, વ્યંગ્ઝ વચન ખોલવામાં બહુ જ કુશળ હતી, અને જે અવસરને અનુકૂળ વ્યવહાર કરવામાં અતિ નિપુણ હતી. आमेलगजमलजुयलवद्दियअन्भुन्नयपीणरइयसंठियप्पओहरा ) અને સ્તન શ્લિષ્ટ, સમાનાકારવાળા, ગાળ, ઉન્નત, પુષ્ટ, રતિસુખ આપનારા તેમજ વિશિષ્ટ શાભા ધરાવનારા હતા. ( આ રીતે તેની યુવાવસ્થાનુ વર્ણન અહીં કરવામાં આવ્યું છે, તેનાથી ધ્વનિત થાય છે કે છત્રધારિણી પેાતાના કામમાં સિવશેષ સમથ હતી. ( हिमरचय देन्दुपगासं सकोरंटमलदामधवलं आयवतं गहाय सलील મળી ૨ વિદ્યર્ ) જે તુષાર, રૂપ્ય, કુન્દ, પુષ્પ અને શરત્કાલીન ચન્દ્રના જેવી પ્રભાવાળા તેમજ કારટક પુષ્પના ગુચ્છથી યુકત પુષ્પમાળાવાળા સફેદ, ઉજ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૫૨

Page #160

વલ છત્રને લઈને––બેઠી હતી. (agi તક્ષ મેદસ્ત કુમાર સુવે રાત
બ્રિજારામારવાના Hસ્ટાર સીઇ સુરત) ત્યા બાદ બે બીજી ઉત્તમ તરુણીઓ –જેમને વેષ શૃંગારના ઘર જેજ રમણીય હતું તેમજ જે પિતાના કામને પુરું કરવામાં કુશળ હતી--મેઘકુમારની પાલખી ઉપર ચઢી, (दुरुहित्ता मेहस्स कुमारस्स उभो पासिं नाणामणिकणगरयणमहरिहतवणिज्जुजलविचितदंडाओ चिल्लियाओ सुहमवरदीहवालानो मंखकंददगरयअमयमहियफेणपुंजसन्निगासाओ चामराओ गहाय सलील ગોરના ૨ વિદૃત્તિ) ચઢીને મેઘકુમારની બંને બાજુએ–અનેક નીલ વિડૂર્ય વગેરે મણિઓવાળા, સુવર્ણ અને કકેતન વગેરે રત્નોવાળા તપાવેલા સુવર્ણની જેમ વિશેષ ઉજજવલ પ્રકાશથી ઝળહળતા, એવી અનેકવિધ શોભાઓ ધરાવતા દંડથી યુક્ત, વિશેષ રમણીય અને શભા સંપન્ન, જેમના વાળ ઝીણા શ્રેષ્ઠ અને લાંબા છે એવા અને જે શંખ કુંદપુષ્પ, પાણીના રજકણો , અમૃતના મથાએલા ફીણના સમૂહના જેવા ઉજજવળ –ચમને વિલાસ પૂર્વક ધારણ કરીને – બેસી ગઈ. (ago તરસ મેન પાવરત નિકા કાર ના सीयं जाव दुरूहइ दुरूहित्ता मेहस्स कुमारस्स पुरओ पुरस्थिमेण चदप्पમારૂત્રિયવિમર્ક સાસ્ત્રવિંદ જરાય વિદ) ત્યારબાદ એક ઉત્તમ તરણું –કે જેનો આકાર શૃંગાર નિકેતનની જેમ સવિશેષ શોભા સંપન્ન હતો, અને જે પિતાના કામને પુરું કરવામાં વિશેષ ચતુર હતી-મેઘકુમારની પાલખી ઉપર ચઢી અને ચઢીને મેઘકુમારની સામે પૂર્વ દિશા તરફ ચન્દ્ર પ્રભાની જેમ હીરા વિર્ય અને રત્ન જડેલી દાંડીવાળા પંખાને લઈને બેસી ગઈ. (તpuત મે कुमारस्स एगा वरतरुणी जाब सुरूवा सीयं दुरूहइ दुरूहित्ता पुन दक्षिणेणं सेयं रययामयं विमलसलिलपुन्न मत्तगय महा मुहाकिइ સમf frii Tહાય વિરુ) ત્યાર પછી મેઘકુમારની પાલખી ઉપર એક સુન્દર સ્ત્રી–કે જેનું રૂપ અંગારના ઘર જેવું વિશેષ સુન્દર હતું અને જે પિતાના કામમાં વિશેષ કુશળ હતી-ચઢી, અને ચઢીને મેઘકુમારના અગ્નિકેણ તરફ ઉજજવચાંદીના, તેમજ નિર્મળ પાણીથી ભરેલા મદમસ્ત હસ્વિરાજના માં જે એક ભંગાર (ઝારે) લઈને બેસી ગઈ છે સૂત્ર “૩૪” છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫૩

Page #161

'तपणं तस्स मेहस्स कुमारम्स' इत्यादि ।'
ટીકા--(nt ) ત્યારબાદ (તસ્ત મેÆ ઘુમારસ વિયા) મેઘકુમારના પિતા શ્રેણિકે ( જો ચિયર્સે દાવેફ) કૌટુબિક પુરુષોને લાવ્યા. (સાવિત્તા) ખોલાવીને તેમને કહ્યું કે (વાનેયમાં દેવાળિયા રિજ્ઞयाणं सरिसत्ताणं सरिसव्याणं एगाभरणवसणगरियनिज्जोयाणं कोड વિચરતાળમાં સદ્દવે ના સદ્દાëતિ ) હૈ દેવાનુપ્રિયા ! તમે સત્વરે સમાન ધર્માંવાળા, સમાન સુકુમાર શરીરવાળા, સમાન ઉંમરવાળા, સમાન આભૂષણા ધારણ કરનારા, સમાન વસ્ત્રો પહેરનારા, તેમજ સમાન પાઘડી બાંધનારા શ્રેષ્ઠ એક હજાર રાજસેવકાને ખોલાવે તેમણે રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે તરત જ શ્રેષ્ઠ એક હજાર રાજસેવકાને બોલાવ્યા. (તળોદુ વિચરતનપુર્ણા સેળિયશ્ર્વરશ્નો कोड बियपुरिसेहिं सदाविया समाणा हट्ठतुङ, जात्र हियया व्हाया जाव एयाभरणगहिय णिज्जोय जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छंति) ત્યાર ખાદ તે કૌટુમિક શ્રેષ્ઠ તરુણ પુરુષો શ્રેણિક રાજાની સેવા માટે કૌટુંબિક પુરુષા દ્વારા ખોલાવાતા જાણીને બહુ જ પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થયા. તેઓએ તરત જ સ્નાન કર્યું. કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન અણુરૂપ અલિકમ કર્યું.. ત્યાર પછી એક જેવા આભરણુ એક જેવા વસ્ત્ર પહેરીને, અને એક જેવી પાઘડીએ બાંધીને શ્રેણિક રાજાની પાસે ગયા. (૩૨ાજિત્તા મેળિયું રાયં યં વથાણી ) ત્યાં જઈને શ્રેણિક રાજાને તેમણે કહ્યું કે–(સંતિમ ાં સેવાનુળિયા! ન અશ્વેદિ નિં) હે મહારાજ ! અમારે લાયક કામની આજ્ઞા આપે. (તત્ત્વ સે સેનિ राया तं ઝોડુંવિયત્ર તસદÄä વયાણી) ત્યાર બાદ શ્રેણિક રાજાએ હજાર કૌટુ ખિક યુવાન પુરૂષોને કહ્યું કે (છળ સેવાણુવિજ્ઞત ! મૈન્ન મા રમપુરિમસદસયાદિની લીયં વિદ) હૈ દેવાનુપ્રિયા ! તમે બધા જાએ અને મેઘકુમારની પુરુષ સહસ્ર વાહિની પાલખીને ઉડાવા. (તળું તત્ત્વ મંદમ कुमारस्स पुरिससहस्सबाहिणी सीयं दुरूटस्स समाणम्स इमे अट्ट मंगलया તત્ત્વદમયાજ્પુત્રો અદાજીપુનીતસંપટ્ટિયા) ત્યાર બાદ પુરુષ સહસ્ત્ર વાહિની પાલખી ઉપર બેઠેલા મેઘકુમારની આગળ સૌ પહેલાં અનુક્રમે આઠ આઠ મંગળકારી વસ્તુઓ રાખવામાં આવી હતી. (તંનદ્દા) આ પ્રમાણે છે-( સૌથથિયા) સ્વસ્તિક ચાર ખૂણાવાળું એક માંગલિક ચિહ્ન વિશેષ, (લિસ્ટ) શ્રીવત્સ, (વિદ્યાવર્ત્ત) નંદિકાવર્ત્ત–દરેક દિશામાં નવ ખૂણાવાળું સ્વસ્તિક ચિહ્ન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૫૪

Page #162

વિશેષ, (કાળા) વધમાનક-એક શરાવ રૂપ ચિહ્ન વિશેષ, (મદાના) ભદ્રાસન-આસન વિશેષ, ( ૩) કળશ-કુંભ ( 8) મત્સ્ય ચિહ્ન-મીન યુગ્મ, (ariા) અરીસા, (તારં) ત્યાર પછી (goળાજા) પાણી ભરેલે કળશ તેમજ પાણી ભરેલી ઝારી, (વિવાર છાપા વવામાં કંઈ રચા આદરણિના) અમર સહિત દિવ્ય છત્ર અને ધજાઓ, આંખોને સુખ પમાડનારી તેમજ એગ્ય સ્થાને ગોઠવાએલી હોવાથી દૂરથી પણ નજરે પડતી (વારા વિનાયવેગવંતી) પવનથી લહેરાતી વિજયની સૂચક વિજયની ધજા हती (उसिया गगणतलमणुलिहंती पुरओ अहाणुपुन्चीए संपठिया બહુ જ ઊંચે અને આકાશને સ્પર્શ કરી રહી હતી. આ પ્રમાણે આ આઠ મંગળકારી વસ્તુઓ મેઘકુમારની આગળ પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવી હતી. (તા તરંજ) ત્યાર બાદ (દાનિયંતવમાં વર્ણવવામઢાવ सोहियं चंदमंडलनिभं विमलं आयवत्तं पवरं सीहासणं च मणि रयणपा. यपीढं सपाउयाजुयसमाउत्तं बहुकिंकरकम्मकरपुरिसपायत्तपरिવિવ (જેની દાંડી વેડૂર્ય મણિઓથી શોભી રહી છે, અને ચંદ્રમંડળની જેમ જેની કાંતિ નિર્મળ છે એવું છત્ર તેમજ મેઘકુમારની પાદુકા-યુગ્મથી શોભતું, અનેક મણિરત્નોવાળું, અનેક દાસી દાસે વગેરે કિંકર, સવૈતનિક સેવકો, શસ્ત્રથી સજ થયેલા પુરૂષથી વ્યાપ્ત એવું પાદ પાઠવાળું ઉત્તમ સિંહાસન હતું. (પુર) આ મેઘકુમારની સામે (મરાજુપુત્રી સંદિ) અનુક્રમે ગોઠવવામાં આવ્યાં. (तयाणंतरंच णं वहवे लडिग्गाहा कुंतग्गाहा चावग्गाहा धणुयग्गाहा, चामरग्गाहा, तोमरगाहा, पोत्थयग्थाहा, फलयग्गाहा पीढयग्गाहा. वीणग्गाहा, कूवग्गाहा, हडप्फगाहा पुरओ अहाणुपुत्वीए संपटिया) ત્યાર પછી અનેક યષ્ટિધારી, (છડીદાર), ભાલાવાળા, ધનુષવાળા, ચમરવાળા, બાણ વિશેષ ધારણ કરનારા, કાષ્ટ પટ્ટ ઉપર અનેક જાતના ચિત્ર ધારણ કરનારા, ફલકવાળા, બાજઠવાળા, વીણાવાળા, તેલના પાત્રને ધારણ કરનાર એટલે કે મશાલચીઓ અને ઘરેણુઓની પેટીઓ લઈને ઉભા રહેનારા બધા માણસે યથાક્રમે મેઘકુમારની આગળ આગળ ચાલવા લાગ્યા. (તયાાંતરંગ i વદ હો, Íરિઘ डिणो, पिंछिणो, हासकरा, डमरकरा चाडुकरा, कीडंताय वायंताय गायंताय, नच्चताय हासंताय सोहंताय सावंताय रक्खंताय आलोयंच करेमाणा ના ૨ સદં ર ઘઉંનમા પુર પ્રદgવી સંદિગા) ત્યાર બાદ અનેક દંડધારી પુરૂ, અનેક મુંડિત પુરૂષે, અનેક ચોટીવાળા માણસે. અનેક મેરનાં પીછાંવાળા માણસો, અનેક હંસી મજાક કરનારા ભાંડજ, અનેક કસરતબાજ પહે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫૫

Page #163

લવાના, અનેક મીઠું ખોલનારા ચાપલૂસ માણસા, અનેક કૌતુહલ પ્રદશિત: કરનારા પુરૂષા, અનેક વીણા વગેરેને વગાડનારા પુરૂષો, અનેક ગાનાર અનેક નૃત્ય કરનારા, અનેક બીજાઓને હસાડનારા, અનેક જાતની પાતાની શરીરની શેટલા અનાવનારા, અનેક બીજા માણસાને માંગલિક પ્રવચનો સંભળાવનારા, અનેક વિઘ્નોથી રક્ષા કરનારા, અનેક દીક્ષા-ઉત્સવ સંબંધી સમૃદ્ધિને જોનારા માણસો, ‘ જય, જય’ શબ્દ ઉચ્ચારતા યથાક્રમે મેઘકુમારની આગળ ચાલવા લાગ્યા. (ચાળંતર = ળં जच्चानंतर मल्लिहायणाणं शासक अहिलालाणं चामरमंडपरिमंडियकडीणं ) ત્યાર બાદ જાતિ, માન, વેગ વગેરેની દ્રષ્ટિએ સપન્ન આયુષ્ય ધરાવતા એટલે કે વિશેષ ગતિવાળા, ચુવાવસ્થાવાળા, ઘરેણાંઓથી સજાએલા, લગામવાળા, ચમરાથી શોભિત કેડવાળા ( વર્તુળું અમર્ય) સુન્દર ૧૦૮ એકસેસ આઠ ઘેાડાએ (પુરકો બરાળુપુથ્વીર્ સંશ્ચિય) આગળ યથા-ક્રમે ચાલવા લાગ્યા. (તયાળतरं च णं इसिदंताणं इसिमनाणं इसिउच्छंगविसालधवलंताणं कंचन જોતિપવિદ્યતંતાનું અઢચ થયાનું પુછો ગરાળુપુનીર મંદિય ) ત્યાર બાદ નાના સુન્દર દાંતવાળા, પ્રકટ થયેલી સ્વલ્પ મત્તાવસ્થાવાળા, ઘેાડા પીઠના ભાગ જેનો વિશાળ છે એવા સફેદ દાંતવાળા તેમજ સુવણૅ મ`ડિત દાંતવાળા ૧૦૮ એક સો આઠ હાથી અનુક્રમે આગળ ચાલવા લાગ્યા. ( તૈયાĪતત્ત્વં सछत्ताणं सज्झायाणं स घंटाणं सपडागाणं सतोरणवराणं सनंदिघोसणाणं सवि खिणीजालपरिक्वत्ताणं ) ત્યાર ખાદ છત્ર, ધજા, ઘંટ, પતાકા, પ્રવરતે રણુ, નંદિઘાષ ( વાજાઓની ધ્વનિ ), અને ઘુઘરીઓની પંક્તિ સહિત તેમજ (કેમમય ચિત્તતિનિસળગનિન્નુત્તાવાળું ) હિમાલય ઉપર ઉત્પન્ન થયેલા, અનેક વણુ વાળા, સુવર્ણ મડિત અને તિનિશ વૃક્ષ વિશેષના કાષ્ઠથી અનાવવામાં આવેલા, તેમજ ( જાહાયજ્ઞમુયનેમિłતમા ) પૈડાના ઉપરના ભાગમાં લાખ`ડથી બનાવવામાં આવેલી વિવિધ કળાઓવાળા, ( મુસિદ્ધિધ્રુવિત્તમંતુસ્ત્ર યુાળ) સુસંગત ગાળાકારવાળી ધરીવાળા ( ધૂંસરીવાળા) (અન્નવસ્તુન સંવઙત્તાળું જોતરાએલા ઉત્તમ ઘેાડાવાળા અને ( દેવદ્ઘિ સમ્પિરિયાળ ) ખૂબ જ કુશળ અને ચતુર સા થીએ જેમને હાંકી રહ્યા છે એવા ( ચત્તોમતોળીડિયાળ) અને બત્રીસ મૂકાએલા ભાથાએ (તૂણીર) વાળા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૫૬

Page #164

( સહ કા ) અને જે કવચ અને શિરે ભૂષણથી ભરેલા છે. (રાવતtyદા રાજમરિવરૂદ્ધનri ) ધનુષ, તલવાર વગેરે પ્રહરણ
તેમજલોખંડના શિરેવેન્ટન રૂપ આવરણોથી યુક્ત અને યુદ્ધ ચોગ્ય. (RT વરદં પુરો પ્રાપુપુળી ચિં) એકસો આઠ રથ મેઘકુમારની આગળ યથાક્રમે ચાલ્યા. (તયાળતાં t afણાતિતાનાશ્વત્ર लउडभिडिमालधणुपाणिसज्जं पायत्ताणीयं पुरओ अहाणु पुवीए સંnfgi) ત્યાર બાદ તલવાર, શાતિ,ભાલા, તોમર (બાણ વિશેષ) લેહમય આ બધા સુતીક્ષણ કંટક રૂપ શુલ, લકુટ (લાકડી) બિંદિપાલ (ગફણ) અને ચાપ (ધનુષ) શસ્ત્રોથી સજ્જ થયેલી પાયદલ સેના યથાક્રમે મેઘકુમારની આગળ ચાલવા લાગી. (तएणं से मेहेकुमारे हारोत्थ य मुकयरइयवच्छे कुंडलोज्जोइयाणणे, मउडदितमिरए अभहियरायतेयलच्छीए दिप्पमाणे सकारंटमल्लदामेणं छतेणं धरिज्जमाणेण सेयवरचामराहिं उध्दुबमाणीहिं हयगयपवरजोहकालियाए चाउरंगिणिए सेनाए समणुगम्ममाणमम्गे) ત્યાર બાદ ધારણ કરેલા હારથી ભિત વક્ષ સ્થલ વાળ, પહેરેલા કુંડળેથી સુશોભિત મેં વાળો ધારણ કરેલા મુકુટથી પ્રદીપ્ત મસ્તકવાળાઅભયાદિક રાજ તેજ ની શોભાથી સ્વયં સવિશેષ પ્રભાવશીલ, નેકરે તાણેલા કેરંટ પુષ્પનીમાળા. યુકત છત્રવાળે, ઉત્તમ સફેદ બે ચમરોથી વીજિત થતો અને ઘોડા હાથી, રથ વગેરેની બલવાન દ્ધાઓવાળી ચતુરંગિણી સેના જેની પાછળ ચાલી રહી છે એ મેઘકુમાર (જૈવ કુળનિg
T સેવ પદારથ મig) ગુણશીલક ઉદ્યાન તરફ જવા તૈયાર થયે. (तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरओ महा आसा आसधरा उभयो પાસે નાગધરા રિવર વિટ્ટો રદ કરી ) ત્યાર બાદ મેઘકુમાર ની આગળ મોટા મોટા ઘોડાઓ અને ઘડે સ્વારે, બન્ને તરફ હાથીઓ અને હાથી સ્વારે તેમજ મદમસ્ત હાથીઓ ચાલ્યા જતા હતા અને પાછળ રથ અને રથની હારમાળા ચાલી જતી હતી. (તti રે મેરે પ્રભુ બિરે પરિતાસ્ટિ વટે વિચરે છત્ત પરિવાવાળg ) ત્યાર બાદ જેની સાથે ભંગાર ધારી (પાણીની ઝારીઓને ધારણ કરનારા) માણસો ભંગાર (ઝારી) ને લઈ ને જઈ રહ્યા છે. સફેદ અમરેને લઈને ચમરધારી માણસે જઈ રહ્યા છે. ( ક્વિરીy Hari ) સર્વ ઋદ્ધિ અને સર્વ કાન્તિઓથી, (ાત્રા लेणं सव्वसमुद एण सव्वादरेणं सव्वविभूईए सम्वविभूसाए सक्व
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫૭

Page #165

મi qug/રારંભi સન્નચિત્તનનાgot) બધી જાતના સામર્થ્ય થી પિતાના સમગ્ર વૈભવથી સર્વ પ્રકારના સત્કાર અને સન્માનથી, ઉત્તમ સંપત્તિથી સર્વ પ્રકારના હર્ષા તિરેકથી બધી જાતના ગંધ, પુષ્પ, માળા અને અલંકારો થી બધી જાતનાં વાજાઓના અવાજથી , (ા રૂપ માં ગુણ महया बलेण महया समुदएणं महया वरतुडियजमगसमगपावाइएण संख वणवपटहभेरिझल्लरिवरमुहिहुडुक्कमुखमुइंगदुदुभिनिग्योसनाइयरवेणं रायવિફરસ બકનળ frદા ૬ ) સમૃદ્ધ અદ્ધિથી અપૂર્વ ઘુતિથી મહાન બળથી, વિશાળ સમુદાયથી તેમજ એકી સાથે વગાડવામાં આવેલાં બધા ઉત્તમ વાદ્ય યંત્રના અવાજથી બધા માણસોના પ્રમદ જન્ય મહાધ્વનિ (ભારે ઘઘાટ) થી યુકત તેમજ શંખ, નગારા ઢેલે ભેરીઓ ,ઝાલર, ખરમુહીએ,
ગૂગલે , તબલાંઓ અને દુંદુભીઓના અવાજથી યુકત મેઘકુમાર રાજગૃહ નગર ના મધ્ય ભાગે ( પેરીમાગી થઈને નીકળે. એ સૂત્ર “રુપ” છે 'तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि
ટીકાર્થ—(તpdf 7 મેદ નારણ) ત્યારબાદ મેઘકુમાર (sનિદણ નજર મૉં જોf) રાજગૃહ નગરની ઠીક વચ્ચે વચ્ચે થઈને (નિrછમાજa) પસાર થઈ રહ્યા હતા તે વખતે તેમને (દરે થયat) ઘણું અર્થાભિલાષીઓએ (જારિયા) ઘણા કામથી જેનેએ પિતાની ઈચ્છાને પૂર્ણ કરવાની અભિલાષા રાખનારા માણસોએ (મૌથિ ) ઘણા ભેગાથીઓએ, એટલે કે ગંધરસ અને સ્પર્શના અભિલાષીજનેએ, (સામચિયા) ઘણુ લાભ મેળવવાની ઈચ્છા રાખનારા માણસોએ –ઈનામ વગેરેને મેળવવાની ઈચ્છાવાળાઓએ, (શિર્વાસા) ઘણા અનાથ, આંધળાઓ, તેમજ અપંગ વગેરે માણસોએ (જો - વિ) ઘણું ખપરધારી ભિખારીઓએ, (ાવાદિષ) ઘણુ કારવાહિકેએ એટલે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫૮

Page #166

કે જે માણસને રાજ્યમાં ભરવાને ટેકસ બાકી હતા એવા માણસોએ (1િ ) ઘણું શંખ વગાડનારા માણસોએ એટલે કે શંખ વગાડીને ભિક્ષા માગનારા ભિખારીઓએ, ( ક્રિયા) કુંભાર તેલી વગેરે માણસેએ અથવા તે ચક બતાવીને ભીખમાગનારા ભિખારીઓએ, (જાંત્રિા ) ઘણા ખેડૂતોએ, (મુબંઢિયા) ઘણું આશીર્વાદ આપનારા મુખમાંગલિકોએ, ( ફૂલમાળા) ઘ મંગળપાઠકએ, (વે. માળT) ઘણા વર્લ્ડ માનકોએ –જેમણે પિતાના ખભા ઉપર બીજા માણસને બેસાડી રાખ્યા છે–એવા માણસોએ-(સાદું રૂઢ઼િ વંતા વિષાણું મજુરનાë નri માર્દિ મwifમામ દિયાજ્ઞિાહિં વહેંતિ) મેઘકુમારને ઈષ્ટાર્થ પ્રરૂપક હૃદયને આલાદિત કરનારા, પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરનારા, મનહર, અંતઃકરણને વશમાં કરનારી, અત્યન્ત આનંદ પમાડનારા, વચને દ્વારા (અવયં વુિંતાપ મિથુiા પુર્વ વવાણી) સતત જ્ય વિજ્ય વગેરે વચનથી વધાવતા સવિશેષ ગુણ કીર્તનથી સ્તુતિ કરતા આ પ્રમાણે શુભાશીર્વાદ આપી રહ્યા હતા કે (ા ઘા શંકા નય મા મäતે, વિયં નિજાદિ, ઇંદ્રિાં નિર્ધા पालेहि समणधम्म, जिय विन्धोविय ! वसाह तं देव ! सिद्धिमज्झे) હે નંદ! હે મહાપુરૂષ! તમે બધી રીતે વિજયી થાઓ, હે ભદ્ર જગત:લ્યાણકારી તમે બધી રીતે તમારે ઉત્કર્ષ સાધ, તમે સર્વોપકારી છે માટે તમારું કલ્યાણ થાઓ, અવશીકૃત ઈન્દ્રિય ઉપર તમે કાબુ મેળવે. જિતની રક્ષા કરોજિત ઈન્દ્રિચેની બધી રીતે રક્ષા કરે. વિદને જીતવાની સાથે સાથે તમે શ્રમણ-ધર્મનું પાલન સારી પેઠે કરે. શાશ્વત રૂપે તમે સિદ્ધિની વચ્ચે નિવાસ કરે. સિદ્ધિને અર્થ મુકિત થાય છે અથવા જ્યાંસુધી ચાર અઘાતિયા કર્મો બાકી રહે ત્યાં સુધી તમે દેવના મધ્યમાં નિવાસ કરો અને જ્યારે આ ચાર અઘાતિયા કર્મો પણ નાશ પામે ત્યારે તમે સિદ્ધની વચ્ચે વાસ કરો (નિવાર રોસન) તમે રાગદ્વેષ રૂપી મળે ને નષ્ટ કરો (તi ધિરતા વધારે મારિ રમવામા ) તમે તપ દ્વારા ધૃતિ રૂપી ધનને ધારણ કરતાં બહુજ ઉત્સાહની સાથે આઠ કર્મ રૂપ આત્મ શત્રુઓનો વિનાશ કરો (ાળ ઉત્તi સુરજે ગધ્વજાતિfમરમજુત્તર વનાળે પાવા) ઉત્તમ શુકલધ્યાનના પ્રભાવથી તમે નિદ્રાવિકથા વગેરે પ્રમાદ રહિત થઈને અજ્ઞાન રૂપી અંધારાને નષ્ટ કરનારા અનુત્તર સર્વ પ્રધાન કેવળજ્ઞાનને મેળવે. (ગારું નાણાં જ પકડ્યું મોષ ગઇ૬) તેમજ અચળ ( ) શાશ્વત દ્રવ્યાર્થિકનયની એપેક્ષાથી પ્રતિક્ષણ સદ્દભાવ રૂપ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૫૯

Page #167

એવા દુઃખ રહિત શ્રેષ્ઠ મુકિત પદને મેળવો. (નવપૂi દંતા કરી વણજા ધમે તે વિષે મવક) તમે પરીષહ રૂપી સેનાના વિજેતા થાઓ, ભૂખ વગેરે બાવીસ પરીષહો અને દેવ વગેરેના ઉપદ્રવ–ઉપસર્ગોના ભયથી તમે સદા મુકત રહો. શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મમાં તમને કોઈ પણ જાતનાં વિન્ને ન નડે. (ત્તિ છુ grો પુરે અંદરું ના નર સદ્ વત્ત) આ પ્રમાણે કહીને તે બધાઓએ મંગલમય જય જય શબ્દો ઉચ્ચાર્યા. (ag છે કે મારે શનિદ્રા નારણ મધું જ નિઝરુ) આ પ્રમાણે લોકેના આશીર્વાદ મેળવતે મેઘકુમાર રાજગૃહનગરની ઠીક વચ્ચે થઈને પસાર થયે અને (નિઝર) પસાર થઈને (નેવ જુરિસ્ટ , તેના લવાર) જ્યાં ગુણશિલક ચિત્ય હતું ત્યાં પહોંચે (૩વારિછતા પુરસ સદરવાજા સાથે દિવો) ત્યાં પહોંચીને મેઘકુમાર પુરુષ સહસ વાહિની પાલખીઓમાંથી તરત નીચે ઉતર્યો છેસૂત્ર “૩૬” ___ 'तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स' इत्यादि।
ટીકાથ–() ત્યાર બાદ (મેદ નાર૩) મેઘકુમારના માતાપિતાએ (કુમારંg ) મેઘકુમારને આગળ કરીને (કેમેવ સમજે મજાવં મઢાવીને તેના વાછરુ) જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા ત્યાં ગયા (૩વાછિત્તા સમા મા મદવીરં તિવુ જાવાદિ વાgિi ) જઈને તેઓએ આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ પૂર્વક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને (ત્તિા વંવંતિ નમંતિ) વારંવાર વન્દન અને નમસ્કાર કરીને ( વવાણી) તેમણે કહ્યું (gaરેવાનુfgવા! મે કુમારે) હે દેવાનુ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૬૦

Page #168

પ્રિય! આ મેઘકુમાર (અરું ને કૂત્તે) અમારો એકને એક જ પુત્ર છે (જે
તે વાર લવિઘોકાણg) એટલા માટે આ અમને ઈષ્ટ છે અને કાંત છે યાવત્ જીવિતેચ્છવાસ ભૂત એટલે આ અમારા પ્રાણેને આધાર છે (શિયાળsurg) હૃદયને આનંદ પમાડનાર છે, (૩રપુર્ભાવવ ફુદે સવાઇ - મંગપુરનાથg) હે નાથ ! જેમ ઉંદુબરના(ઉમરડાના)પુષ્પની જવાની વાત તે દૂર રહી પણ તેનું નામ સાંભળવું પણ દુર્લભ છે, તેમજ હે પ્રભે ! અમને પણ આ મેઘકુમારનું નામ સાંભળવું પણ દુર્લભ હતું. (વઢા નાના ૩uછે. चा कुमुदेइ वा पंकजाए जले संडिए नोवलिप्पद पंकरएणं नोवलिप्पइ ગgot) જેવી રીતે નીલ કમલ, સૂર્ય વિકાશી પવ, અને ચન્દ્ર વિકાશી કુમુદ કાદવમાં ઉદભવે છે, પાણીમાં વધે છે છતાં એ કાદવ રૂપ રજથી તેમજ પાણી રૂ૫ રજથી તેઓ અલિપ્ત રહે છે (gવાવ મે જો શા કામો સંgિs નોઝિવ શામgo નીવરિપૂરૂ મોગર) તેમજ મેઘકુમાર પણ વિષયાભિલાષ રૂપ કામમાં ઉદભવ્યું છે અને ગંધ રસ સ્પશરૂ૫ ભેગોમાં વૃદ્ધિ પામે છે છતાં એ તે સાચા વૈરાગ્ય યુક્ત થઈને કામરૂપ રજથી અને ભોગરૂપ કાદવથી લિપ્ત થયો નથી( સ સેવાદિયા સંસારમવિ મીર HTजरमरणाणं इच्छइ देवाणुप्पियाण अंतिए मुडे भवित्ता अगाराओ अणજારિ€ gar) હે દેવાનુપ્રિય! આ ચતુર્ગતિઓમાં પરિભ્રમણ રૂપ-સંસારના ભયથી ગમગીન છે અને જન્મ ઘડપણ અને મૃત્યુથી ભયભીત છે એટલા માટે આ તમારી પાસે દ્રવ્ય અને ભાવ રૂપથી મુંડિત થઈને અગારથી અનગારિતાને મેળવવાની ઈચ્છા રાખે છે. (ચાં સેવાસુપિયા રિમિકા ૪થાનો
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૬૧

Page #169

દિચ્છતુળ લેત્રાળુવિયા વિમમિનું) એથી તમને અમે આ શિષ્યની ભિક્ષા આપીએ છીએ તમે આ ભિક્ષાના સ્વીકાર કરો (તણાં કે સમને મયં મજ્જાवीरे मेहस्स कुमारस्स अम्मापिऊएहिं एवं कुत्ते समाणे एयमहं सम्भ કિમુખે ) ત્યાર બાદ મેઘકુમારના માતા પિતા દ્વારા આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મેઘકુમારને સ્વીકારે છે એટલે કે સર્વવરિત રૂપ પ્રત્રજ્યાનું દાન અમે એને આપીશુ આ પ્રમાણે પોતાની અનુમતિ દર્શાવે છે. (तरण से मेहेकुमारे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ उत्तर पुरत्थिमे दिसिभागे अवक्कम ) ત્યાર બાદ મેઘકુમાર શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર પાસેથી ઈશાનકાણ તરફ ગયા. ( વવમિત્તા સમયમેવ આમળ મહાબંદાર ગોમુય ) ત્યાં જઇને મેઘકુમારે પેાતાની મેળેજ આભરણુ, માળા તેમજ અલંકારોને શરીર ઉપરથી ઉતારી દીધા. (તળું ને મેરુમ કુમારÇ માયા મ लक्खणं पडसाड़एवं आभरणमल्लालकारं पडिच्छइ पडिच्छित्ता हारवारि धारसिंधुवारछिन्नमुक्तावलिपगासाइं असूणी विणिम्मुयमाणी २ कंद માળી ૨ વિનમાળી ૨હ્યં યાસી) ઉતારેલા આભરણુ માળા અને અલકારોને મેઘકુમારની માતાએ પોતાની હુંસના ચિહ્નોવાલી પટ્ટસાટિકામાં મૂકી દીધા અને ત્યાર બાદ હાર, વારિધારા, સિન્હુવાર, તૂટીગએલાં મોતીની માળાની જેમ શાભતા આંસુઓને વારંવાર વહેવડાવતી અને વારંવાર વિલાપ કરતી કહેવા લાગી( जइयव्वं जाया ! घडियन्वं जाया परिक्कमियध्वं जाया ! अस्सि चणं अड्डे नोपमाएयत्वं अहं पिणं एमेव भवउत्ति कट्टु मेहस्स कुमारस्स अम्मा पियरो समणं भगवं महावीरं वंदंति नर्मसंति वंदित्ता नमसित्ता जामेव વિશં પાસÇયા તામેવ સિંદિળયા) હું જાત પુત્ર! તમે સંયમ માર્ગોમાં યત્ન કરતા રહેજો, હું જાત! અપ્રાપ્ત સંયમ ચેાગાની પ્રાપ્તિ માટે હમેશાં સચેષ્ટ રહેજો, હું જાત ! તપ અને સંયમમાં હમેશાં પરાક્રમ કરતા રહેજો. હું બેટા ! જ્ઞાન વગેરે રત્ન ત્રય રૂપ અમાં તમે કોઈ દિવસ પ્રમાદને વશ થશે નહિ અમારે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૬૨

Page #170

માટે પણ એજ માગ શેષ જીવન માટે પ્રશસ્ત થા. એટલે કે અમે પણ અ પ્રમાણે જ ‘કર્મ રજપ્રક્ષાલન’ રૂપ આ માર્ગને અનુસરનારા થઇએ. આમ કહીને માતાપિતા બન્ને ભગવાનને વંદન અને નમસ્કાર કરીને પોતાના સ્થાને પાછાં ફર્યાં. ૫સૂત્ર ૩૭ ॥ ‘તત્ત્વ સે મેરેકુમારે’પર્ધાત્ ।
ટીકા-( 7 ) ત્યાર ખાદ ( સે મેરેં અમારે ) મેઘકુમારે ( સથમેય ) પોતાની મેળે જ ( પચયિકો રે) પાંચ મૂઠી લુચન કર્યુ. એટલે કે જ્યારે મેઘકુમારે બધાં ઘરેણાંઓ વગેરે ઉતારીને ગૃહસ્થના વેષના ત્યાગ કર્યો અને મુનિવેષ સ્વીકારીને મે ઉપર સદરકમુખવસ્ત્રિકા બાંધી કાખ બગલમાં રજોહરણ ધારણ કર્યું, તેમજ બીજી પણ સાધુઓને માટે ચાગ્ય એવા પાત્ર વગેરે ઉપકરણા લઈને સારી રીતે મુનિ દીક્ષાથી યુકત થઈ ગયા ત્યાર બાદ તેમણે પોતાના કેશેાનું પોતાની મેળે જ પાંચ મુષ્ટિ લુચન કર્યુ. ( જિલ્લા નેળામેય મમળે માનું મદામીત્તે તેળામેન કાળજીરૂ ) કેશ સુચન પછી મેઘકુમાર જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા ત્યાં ગયા. ( ૩વાછિત્તા મમળે મળવું મદાવીર તિવ્રુત્તો ગાવાદિન યાદિળ રેફ) ત્યાં જઈને મેહેકુમારે શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વખત આ દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા પૂર્ણાંક તેમને ત્રિવિધ વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. વંદ્યના અને નમસ્કાર કર્યા બાદ તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કહેવા લાગ્યા કે (ત્ત્તિળ હો) હે ભદ ંત ! આ સંસાર દુઃખ રૂપી અગ્નિની જવાળાઓમાં સળગી રહ્યો છે. બાલ્ય અવસ્થામાં અહીં બધા આધિ, વ્યાધિ, પરવશતા વગેરે દુઃખાના અનુભવ દરેક પ્રાણી કરે છે. (જિજ્ઞેળ મતે હો!) જવાનીમાં આ જગત ભાગતૃષ્ણા અને પ્રિયના વિયાગ વગેરેથી ખાલ્ય અવસ્થાના દુઃખા કરતાં પણ વધારે પડતા દુઃખાના અનુભવ કરે છે, એટલા માટે હે ભદત ! આ જગત ભયંકર સળગતા દુઃખાગ્નિમાં બળી રહ્યું છે. (મહિાસેિન અંતે જોવુ રાજ્ મળેળ ય) હૈ ભદત ! ઘડપણ અને મૃત્યુથી આ જગત સમગ્ર રૂપમાં એટલા માટે ભભૂકી રહ્યું છે કે ઘડપણમાં ઉપભાગની વસ્તુઓ સામે હાવા છતાં એ આ જગતના પ્રાણીએ તે વિષયાને ભાગવવામાં અસમર્થ રહે છે તેમજ સ્ત્રી પુત્ર વગેરે પણ વૃદ્ધાવસ્થામાં તેમને અપમાનિત કરે છે. કાસ, શ્વાસ વગેરે પ્રબળ રોગા રાત દિવસ આ અવસ્થામાં આ જીવને કષ્ટ આપતા રહે છે, તેમજ ચિર કાળ સંગ્રહેલા ધનને નષ્ટ થવાની સભાવનાથી હાથપગ વગેરે અગાના શથિલ્યથી, મૃત્યુભયથી, ઉર્દૂભવેલા હૃદયના કંપનથી આ વૃદ્ધાવસ્થામાં સતત દુઃખાના અનુભવ થતા જ રહે છે, તથા આ જીવને મરણ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૬૩

Page #171

પ્રાણ૯મણ કાલિક દુરન્ત અનન્ત વેદનાઓથી, મૂચ્છવસ્થાથી, જેમનું વર્ણન પણ અશક્ય છે આવા દુદખાને અનુભવ પ્રત્યક્ષ રૂપે થાય છે. એટલા માટે આ જગત વૃદ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુથી આદીપ્ત અને પ્રદીપ્ત થઈ રહ્યું છે. એથી એવી આ જગતની ભયંકર સ્થિતિ ક્યા સમજુ માણસના હૃદયને કંપાવી ન મૂકે. ( તે દાનાભg) એજ વાતને દૃષ્ટાંત દ્વારા વધારે પુષ્ટ કરવામાં આવે છે. ( જાદા ૩૫TI रंसि झियायमाणंसि जे तत्थ भंडे भवइ अप्पभारे मोल्लगुरुए त गहाय ગાયનg pid મારૂ) જેમ કેઈ પૈસાપાત્ર સમૃદ્ધ ગૃહસ્થ ઘર સળગી ઉઠે ત્યારે તેમાંથી છેડા વજનવાળી ભારી કિંમતી વસ્તુને લઈને પોતે નિરુપદ્રવે સ્થાનમાં પહોંચે અને તે વિચારે કે--(vલ મેં થિરિઘ સમાને પછાં દિશા પુરાણ મા ળિઘણાઇ બTwifમયાજી મવિશ્વરૂ) આ કિંમતી વસ્તુ મારા ભરણ પોષણ માટે તો પર્યાપ્ત થશે જ પણ ભવિષ્યમાં, વિવક્ષિત કાલથી પૂર્વકાલમાં, સંતાન પરંપરામાં તેમજ મારી હયાતીમાં જીવન નિર્વાહ માટે, ઉપભેગ અને આનંદ માટે સારી રીતે સુખ મેળવવા માટે પેઢી દર પેઢીના સુખ સાધન માટે પર્યાપ્ત થશે. ( एवामेव मम वि एगे पाया भडे इटु कंते पिए मणुन्ने मणामे एस એ બારિ aapo સંન્નારો છે જે વિસર) તેના જેવી કિંમતી મારા આત્મા રૂપી આ વસ્તુ રત્ન કરંડકની જેમ મને પણ ઈષ્ટ છે. કાન છે, વલ્લભ છે, મનોજ્ઞ છે, મનેમ છે એટલા માટે આ આત્મારૂપી કિમતી વસ્તુ આદીત પ્રદીપ્ત થતાં એટલે કે સમગ્ર રૂપમાં સળગતા આ સંસારથી પૃથક થઈને મારા માટે સંસારને જડ મૂળથી ઉખાડી નાખનારી થશે. મને આત્મારૂપી આ વસ્તુ ઈષ્ટ એટલા માટે છે કે આ સઘળા ઈષ્ટ પદાર્થોની સિદ્ધિ મેળવનારી છે. આત્માને અક્ષયપદ પમાડનારી હોવાથી આ આત્મા રૂપી વસ્તુ “પ્રિય” છે. સઘળા પ્રાણીઓ ને માટે દુર્લભ શાશ્વત શાંતિ વગેરે ગુણોવાળી છે, તેમની આ આત્મારૂપી વસ્તુ પ્રકાશિત કર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ૦૧
૧૬૪

Page #172

નારી હોય છે એટલા માટે આ “મને” છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને એનું સ્વરૂપ સિદ્ધ અવસ્થામય કહ્યું છે, એથી એ આત્મારૂપી વસ્તુ “મનમ” છે. આ સંસાર ચતુર્ગતિ ભ્રમણરૂપ છે. એ ચારે ચાર ગતિએ જન્મ જરા (ઘડપણ) અને મૃત્યુના ભયંકર કચ્છથી યુક્ત છે. તાત્પર્ય એ છે કે આ સંસારને પરિત્યાગ આ જીવને અક્ષય હિતને માટે, અક્ષય સુખને માટે, અક્ષય સામર્થ્યને માટે, અક્ષય કલ્યાણને માટે અને આદિ અનન્ત તેમજ અપર્યાવસાન પદને માટે હોય છે. ( ત રૂછામિ of देवाणुप्पियाहि सयमेव पव्वविउं सयमेव मुंडाविउं सेहाविउं सिक्खा विउं सयमेव आयारगोयरविणयवेणइयचरणकरणजायामायावत्तियं
માવિવ૬) એટલા માટે હું દેવાનુપ્રિય પાસેથી સર્વ વિરતિરૂપ દીક્ષા મેળવવા માટે, દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ મુક્તિ માટે, સૂત્ર અને અર્થ ગ્રહણ કરવા માટે, પ્રતિલેખના વગેરે રૂપ શિક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે તેમજ આચર, ગોચર, વિનય વનયિક, ચરણ, કરણ, યાત્રા અને માત્રાવાળા ધર્મના નિરૂપણ માટેની ઈચ્છા રાખીને આવ્યો છું. મર્યાદામાં રહેવું આનું નામ આચાર છે. આ આચાર પાંચ પ્રકારના જ્ઞાન વગેરેના રૂપમાં છે—ગાયના જેવા ચરણનું નામ ગોચર છે. ગોચર શબ્દનો અર્થ ભિક્ષાટન છે. અભિવાદન વગેરે ક્રિયાઓ વડે આત્મા બધા દુઃખજનક આઠ પ્રકારના કર્મોને જેના વડે નાશ કરે છે, તે વિનય છે. આ વિનચથી જે કર્મક્ષય વગેરેનું નિરૂપણ હોય છે, તે વનચિક છે. મહાવ્રત વગેરેનું નામ ચરણ પિણ્ડ વિશુદ્ધયાનું નામ કરણ, તપ નિયમ અને સંયમ વગેરેમાં પ્રવૃત્તિનું નામ યાત્રા, તેમજ સંયમ યાત્રાના નિર્વાહ માટે જે આહાર વગેરેનું પ્રમાણ જાણવામાં આવે છે, તેનું નામ માત્રા છે. (તir aમને મળવું ભાવી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૬૫

Page #173

कुमार सयमेव पवावेइ, सयमेव मुंडावइ, सयमेव आयार जाव धम्ममाइनखड़) આ પ્રમાણે મેઘકુમારની વિનંતી સાંભળીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મેઘકુમારને જાતે પ્રવ્રજિત કર્યા. પ્રવ્રજિત કરતાં સૌ પહેલાં તેમણે પંચપરમેષ્ઠીના નામો મેઘકુમારને સંભળાવ્યા. ત્યાર બાદ “રૂછા # " આ પાઠને ભણીને “તરન્ન કરી જાણે” વગેરે પાઠ દ્વારા તેમણે ક્ષેત્ર વિશુદ્ધિને માટે મેઘકુમારથી કાયોત્સર્ગ કરાવડાવ્યું. મેઘકુમારે શરીરને સ્થિર કરીને સુરઝાઝા # દૂર” વગેરે પાઠનું મનમાં ચિંતન કર્યું, અને ત્યાર બાદ “ન ગારિફ્રેતાળ ? વગેરે બોલતા કાર્યોત્સર્ગ પૂરો કર્યો. ત્યાર પછી શ્રી ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ “ના ” વગેરે પાઠ મેઘકુમારને સંભલાવ્યું. ત્યાર પછી “જનિ મતે ? વગેરે પાઠ દ્વારા મેઘકુમારને દીક્ષિત કર્યા. દીક્ષા સ્વીકાર કર્યા બાદ પ્રભુએ તેમને પોતાની પાસે બેસાડીને જાતે મુંડિત કર્યો. અને “ ના પાઠને ડાબી જાનું (ઘૂંટણ) ઊંચી કરાવડાવીને તેમના વડે બે વખત બોલાવડાવ્યું. ત્યાર બાદ આચાર વગેરે અંગોવાળા ધર્મને તેમને ઉપદેશ આ. ઉપદેશ આપતાં તેમણે કહ્યું કે મુનિ ધર્મના પાલન માટે (ાંત રિદિयव्ब, णिसीइब्बं, तुयटियव्य, भुंजियव्वं भासियव्वं एवं उठाए उहाय पाणेहिं પૂ, ગીÉ HÉ, સંખે હંમર) સાધુની ફરજ છે કે તે યુગમાત્ર આગળના માર્ગને સારી પેઠે જોઈને ચાલે, નિરવદ્ય ભૂમિ ઉપર ઊંચે થઈને બેસે, બેસતી વખતે તે ભૂમિનું ચોક્કસપણે પ્રમાર્જન કરે, સૂતી વખતે જ્યારે તે પાસું ફેરવે ત્યારે શમ્યા ન વામ પાW (ડાબી બાજુ) અને દક્ષિણ પાશ્વ (જમણી બાજ) પ્રમાર્જિત કરીને સૂવે. તેમ જ શરીરના પણ બને પાનું પ્રમાર્જન કરે. ક્ષુધા વેદનીય, વૈયાવૃત્ય, ઈસંયમ, પ્રાણિદયા, તેમજ ધમ ચિન્તા આ છે કારણોને લઈને સાધુ જે આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે તેમને––અંગાર વગેરે દેષ રહિત જ કરવો જોઈએ. હિત, મિત અને નિરવદ્ય વાણીને જ વ્યવહાર સાધુને કરે જોઈએ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૬૬

Page #174

આ પ્રમાણે નિદ્રા વગેરે પ્રમાદાને ત્યજીને ઉત્થાન તિવડે ઊભા થઈને એ ઇન્દ્રિયા ત્રણ ઇન્દ્રિયા અને ચાર ઇન્દ્રિયાવાળા, પ્રાણીઓમાં વનસ્પતિ જેવા એક ઇન્દ્રિયવાળા ભૂતોમાં પંચેન્દ્રિય રૂપ જીવામાં અને પૃથ્વી અપ, (પાળી) તેજ અને વાયુ રૂપ સત્ત્વા, મા મન, વચન અને કાયાની વિશુદ્ધિથી, સર્વથા વિરાધનાથી ઉપરમિત થઇને સાધુએ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઇએ. (રિત ૨ બંન્ને નો માત્ત્વસ્ત્ર, તાળું સે मेहेकुमारे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए इम एयारूवं धम्मियं કમ ળતમ નમાંં વહિવન્નટ્ટ) મોક્ષ મેળવવાની ખાખતમાં સાધુને કોઈ પશુ દિવસ પ્રમાદ ( આળસ ) નહિ કરવી જોઇએ, પણ સતત ઉત્સાહ રાખીને ઉદ્યમ કરતા જ રહેવું જોઇએ. ત્યાર બાદ મેઘકુમારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના સુખારવિંદથી આ પ્રમાણે ધામિર્માંક ઉપદેશ સાંભળીને એટલે કે શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધ દેશના સાંભળીને અને તે દેશના સારી પેઠે હૃદયમાં અવધારિત કરીને સ્વીકારી. ( तमाणाए तह गच्छइ तह चिठ्ठई जाव उट्टाए, उद्वाय पाणेहिं भूएहिं નર્િસંગિંગમરૂ ) ત્યાર ખાદ તે ભગવાનની આજ્ઞા મુજમ તેજ પ્રમાણે સચમ માર્ગોંમાં ચાલવા લાગ્યા, તેજ રીતે ઉઠવા બેસવા લાગ્યા. પ્રમાદ આળસ ) ને ત્યજીને પ્રાણીઓના ઉપર ભૂતાના ઉપર, જીયાના ઉપર અને સત્ત્વાના ઉપર, સારી રીતે જતનથી ( સાચવીને ) તેમની રક્ષા કરતા વિચારવા લાગ્યા. ॥ સૂત્ર “ ૩૮” u
મેઘકુમાર કે આર્દ્રયાન કા વર્ણન
ન વિવર્સ વાળું મેઢે મારે રૂસ્થતિ
ટીજાય-(ન વિયર્સ) જે દિવસે(મેફેમાìમુકે મવિત્તા આશારામો બળગાથિં પથ્થરૂપ્ ) મેઘકુમારે સુડિત થઈને આગાર અવસ્થા ત્યજીને અનગાર અવસ્થા મેળવી. (તમ ઊંવિદ્યત્તમપછાનાસમયંત્તિ સમળાનું નિર્માંચાળ अहाराइजियाए सेज्जासंवारएस विभज्जमाणेसु मेघकुमारस्स दार મૂત્યુ મેનાસંચાર નાયાવિરોઘા) તે દિવસે પાછલા પહેાર પછીના સમયમાં શ્રમણ નિગ્રંથાના દીક્ષા પર્યાયના કાલક્રમાનુસાર શય્યા સ ંસ્તારક પૃથક પૃથક્ પાથર્યા બાદ મેઘકુમારે પોતાને શય્યા સસ્તારક દ્વારની પાસે પાથર્યાં. (તળ समणा णिग्गंधा पुच्चरत्तावरत्तकालसमयंसि वायणाए पुच्छणाए परि यहणार धम्माणुजोग चिंताए य उच्चारस्स य पासवणंणास्स य अइगच्छ माणाय નિચ્છમાળાય) ત્યાર બાદ શ્રમણ નિગ્રંથ પૂર્વ રાત્રિ અને અપર રાત્રિના સમયે એટલે કે રાત્રિના પહેલા ભાગમાં અને પાછલા ભાગમાં ગુરુની પાસે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૬૭

Page #175

સૂત્રાક્ષરોને ગ્રહણ કરવા માટે, ભણેલા સૂત્ર વગેરેની બાબતમાં ઉદ્દભવેલી શંકાએની નિવૃત્તિ માટે, પહેલાં ભણેલાં સૂત્ર વગેરેની કાલાન્તરમાં પણ વિસ્મૃતિ ન થાય એટલે તેની આવૃત્તિ કરવા માટે, ખરાબ હાલતમાં મૂકાઈ ગયેલા જીવોની રક્ષા કરનાર ધર્મની વ્યાખ્યાને વિચાર કરવા માટે, ઉચાર કરવા માટે તેમજ લઘુનીત કરવા માટે આવજા કરવા લાગ્યા. (ગ્રા ) આમાંથી કેટલાક સાધુઓ મેઘકુમારને વાંચન વગેરે કરવાના વખતે (રષ્ટિ સંપત્તિ ) હાથ વડે સ્પર્શ કરતા, (પાર્દિ) કેટલાક પગ વડે સ્પર્શ કરતા, કેટલાક (સરે રે ચંખ) સાધુઓ તેને માથાને કેટલાક પિટના અને કેટલાક શરીરને સ્પર્શ કરતા હતા. એટલે કે ત્યાં થઈને તે બધા સાધુઓ બહાર નીકળતા અને બહારથી અન્દર આવતા તે વખતે કેટલાક સાધુઓના હાથે તેની સાથે અથડાતા હતા. કેટલાક સાધુઓના પગ તેના માથાની સાથે, પેટની સાથે અને શરીરની સાથે અથડાતા હતા. ( જરૂયા શોëતિ) કેટલાક તેને ઓળંગીને નીકળી જતા. ( ત્તિ) કેટલાક વારંવાર તેને ઓળંગીને ઉપર થઈને પસાર થઈ જતા હતા. (અનg iારtriવિશે ) કેટલાક સાધુઓ તેને પિતાના પગની ધૂળથી મલિન કરતા હતા. (પૂર્વ મra i રામે શુમારે જો સંવાઇફ રવાના કરિ નિરિત્ત) આ પ્રમાણે મેઘકુમાર એક ક્ષણ પણ તે લાંબી રાત્રિમાં નિદ્રાવશ નહિ થઈ શકો. (તi તરસ મેદ કુમાર યથાળે પ્રકસ્થિg Tra Humભા ત્યાર પછી મેઘકુમારને આ પ્રમાણે આધ્યાત્મિક, ચિંતિત, પ્રાર્થિત, કલ્પિત અને મને ગત સંક૯૫ (વિચાર) ઉદ્ભવ્ય કે—(આધ્યાઆત્મિક શબ્દનો અર્થ આત્મામાં ઉત્પન્ન થયેલ એ થાય છે. ચિંતિત વગેરે જે આ સંકલ્પને માટે બીજા વિશેષણો અહીં ટીકાકારે ટાંકયાં છે તે સૂત્રમાં “યાવ” શબ્દ દ્વારા ગ્રહીત થયાં છે. “હું આ પ્રમાણે કરીશ!” આ રીતે જે એમ કરુંના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૬૮

Page #176

રૂપમાં હદયમાં ધારણ કરવામાં આવે છે, તે સંકલ્પ ચિંતિત, તેમજ જે અભિલાષાનો વિષય હોય છે તે સંકલ્પ પ્રાર્થિત અને જે ઘણી કલ્પનાઓના રૂપમાં ઉત્પન્ન હોય છે, તે સંકલ્પ કલ્પિત કહેવામાં આવે છે. સ્મૃતિમાં નિશ્ચિતપણે ધારણ કરેલ સંકલ્પ મગત સંકલ્પ કહેવાય છે. (ા વહુ અડું રનો પુત્તે ધારિણી સેવીy wત્તા જે બાર વાઘ) શ્રેણિક રાજાને પુત્ર અને ધારિણી દેવીને અંગજાત છું. મારું નામ મેઘકુમાર છે. હું જ્યારે ઉદંબરના પુરુષની જેમ તેમના માટે નામથી પણ સાંભળવામાં દુર્લભ હત–ત્યારે મારા દર્શનની તે વાત જ શી કરવી? (તે કયા અંદું ગામ વનિ તથા મન મા. ળિwથા માતાતિ જનાવિ, વસંતિ રાતિ) હું જ્યારે ઘરમાં રહેતું હતું ત્યારે શ્રમણ નિર્ચ, “આ માટે પુણ્યાત્મા છે” આ રીતે મારે આદર કરતા હતા. “આ ધર્મ સેવામાં બહુ જ પરાયણ છે” આ રીતે મને જાણતા હતા.
આ બહુ જ નમ્ર છે” આમ જાણીને મારે સત્કાર કરતા હતા. “આ સદૂગુણોથી યુકત છે” આમ જાણીને મારું સન્માન કરતા હતા. (ચારું કરૂં પાસારું कारणाई वागरणाइ आइक्खंति इट्ठाहिं कंताहिं वग्गृहि आलवेति संलति) અર્થોનું હતુઓનું, પ્રશ્નોનું, કારણોનું, સારી રીતે સ્પષ્ટીકરણ કરતા હતા. ઈષ્ટ અને કાંત વચનથી મારી સાથે આલાપ કરતા હતા, સંલાપ કરતા હતા. (મેક્ષના કારણભૂત સમ્યગ દર્શન વગેરે ગુણ અહીં અર્થપદ વડે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે) તેમજ પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ અને નિગમના અનુમાનના આ પંચાવયવ હેતુપદ વડે મતલબ એ છે કે મેઘકુમાર પિતાના મનમાં–આ પ્રમાણે વિચાર કરી રહ્યા છે કે હું ગૃહસ્થ અવસ્થામાં જ્યારે હતો ત્યારે સાધુજને મને કહેતા હતા કે “સઘળા કમેને વિનાશ (ક્ષય) કરનાર હોવાથી તીર્થંકર વગેરેની જેમ તમારે સંયમ પાળ ઉચિત છે. જે સઘળા કર્મોને ક્ષય કરવવામાં કારણભૂત હોય છે. તે મેક્ષની અભિલાષા રાખનારાઓ દ્વારા ચોકકસ રીતે આચરણ કરવા યોગ્ય હોય છે. જેમ પ્રશમ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૬૯

Page #177

સંવેગ વગેરે ભાવ છે, તેમજ સકલ સંયમ પણ એવો જ છે. એટલા માટે તમારે આ સંયમ સ્વીકારે ઉચિત છે. આ રીતે આ કથનમાં પ્રતિજ્ઞા વગેરે પંચાવને સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે. કારણ અને પ્રશ્નના સારી રીતે સ્પષ્ટીકરણ કરતા હતા. એને અર્થ એ છે કે જ્યારે મને કેઈપણ તત્ત્વને જાણવાની ઈચ્છા થતી હતી અથવા આ કેવી રીતે જાણીને કરવું જોઈએ. એ તે તત્ત્વને જાણવાને ભાવ ઉત્પન્ન હોય છે. “દાખલા તરીકે ભગવાને બધનું સ્વરૂપ શું બતાવ્યું છે. અને મેક્ષની ઈચ્છા રાખનારા માણસને કેવી રીતે જાણીને પિતાના આત્માથી કમ દૂર કરવા જોઈએ” આ જાતના પ્રશ્નના, તેમજ કાર્યના અવ્યવહિત પૂર્વેક્ષણવતી કારPના જેમ કે ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં રહેતા અગ કેવલીઓને મેક્ષ મેળવવા માટે શૈલેશી અવસ્થા કારણ હોય છે, તેમજ પ્રશ્ન પછી તેમના નિર્ણત રૂપે આપવામાં આવેલા સમાધાન રૂપમાં વ્યાકરણના ઉત્તરે તેમના તરફથી બહુ જ સરસ મધુર ભાષામાં મળ્યા હતા. જ્યારે કોઈ વાત મને સમજાતી ન હતી અથવા સમજાએલા વિષયને હું ભૂલી જતો હતો ત્યારે તેઓ મને વારંવાર સમજાવતા રહેતા હતા, (जप्पभि च णं अहं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइए तप्प મિg a vમ જમા ને હાનિ નાવ નો સંવંતિ) પરંતુ હવે તે વાત કયાં રહી. હું જે દિવસથી મુંડિત થઈને અગાર અવસ્થાથી આ અનગાર અવસ્થામાં દીક્ષિત થયે છું તે દિવસથી આ બધા શ્રમણજન મારે આદર કરતા નથી, મારી સાથે બોલતા નથી કે સંલાપ પણ કરતા નથી. (અત્તરં ન v મમ સમur ત્તિનાંથ) તેમજ બીજી વાત મારે માટે આ પણ થઈ છે કે શ્રમણજન ( જાગો પુત્રનાવરાટનમરિ) જ્યારે રાત્રિના પૂર્વ ભાગમાં અને રાત્રિના પાછલા ભાગમાં (વાયg gછing) વાસ્ના અને પૃચ્છના (નાઘમદાાિં ૨ ત્તિને સંવાદિ અ8િ નિપજાવત્તા) વગેરેને માટે અહીં થઈને બહાર નીકળે છે અને બહારથી અંદર આવે છે ત્યારે તેમના હાથપગની કઠણ સંઘટ્ટન (અથડામણુ) થી મારી આટલી બધી મેટી રાત્રિ નિદ્રા વગર જ પસાર થઈ જાય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં એક મિનિટ માટે પણ હું નિદ્રાવશ થઈ શકતું નથી. (તં સેવં રજુ એમ વાર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૦

Page #178

पाउष्पभायाए रयणीए जात्र तेयसा जलते समणं भगवं महावीरं आपुच्छित्ता પુત્ર બારમા ત્તત્ત) એટલે મારું હિત મને આમાં જ દેખાય છે કે રાત્રિ પસાર થાય અને ભગવાન સૂર્ય ઉદય પામે ત્યારે ભગવાન મહાવીરને પૂછીને ફરી પાતાના ઘરમાં રહું. (તિજ્જુ ર્વ સંપેદ્દેફ) આ રીતે મેઘકુમારે પોતાના મનમાં વિચાર કર્યા. ( મંત્તેન્દિત્તા બભ્રુકુટવનટમાળન ) વિચાર કરીને આતધ્યાનથી યુક્ત, દુ:ખથી પીડાએલા, નવીન દીક્ષિત હાવાને લીધે સાધુએના હાથ વગેરેની અથડામણથી ઉત્પન્ન પરીષહાને સહન કરવામાં અસામર્થ્યને લીધે ખેદ યુકત તેમજ વ્યાકુળ મનવાળા મેઘકુમારે ( ચિડિયંત્ર નં તું ચળ આવે) સંયમમાં અરતિભાવ ઉત્પન્ન કરવા બદલ નરક જેવી તે રાત્રિને બહુ મુશ્કેલીથી પસાર કરી. ( વિજ્ઞાપનું પાપમાયાળુ મુત્રમાર્ચणीए जाव तेयसा जलंते जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवाT-3 ) પસાર કરીને સવાર થતાં જ સૂર્યોદય થતાં જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા, ત્યાં ગયા. (૩વચ્છિત્તા તિવ્રુત્તે। કાયદળપાયામાં રેફ, રિજ્ઞા ચંદ્ર નમશરૂ અંતિત્તા નfત્તત્તા નાવ પવારૂ) ત્યાં જઈને તેણે ત્રણ વખત પ્રભુની આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ પૂર્વક વંદના કરી અને નમસ્કાર કર્યા. વંદના અને નમસ્કાર કરીને પછી તેમની સેવા કરવા લાગ્યા. ॥ સૂત્ર ૮૩૯ ” u
મેઘમુનિ કે હસ્તિભવકા વર્ણન
kr
(
ટીકા"---(તાં) ત્યાર બાદ (મેદારૢ) “હે મેઘકુમાર ! ” આ જાતના મધુર સંબધનથી (સમને મયં મઢાવીરે) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ( મેટ્ કુમાર) મેઘકુમારને ( Ë વાસી) આ પ્રમાણે કહ્યું કે ( તે મૂળ તુમ મેદ્દા ! રાત્રો પુત્ર ત્તાવર્ત્તવામનયંત્તિ) હે મેઘ! રાત્રિના પૂર્વ ભાગમાં અને પાછળના ભાગમાં (સમરિનાંથf ) શ્રમણ નિગ્રંથા દ્વારા ( વાચળાપ્ पुच्छणाए जाव महालियं च ण राई णो संचाएसि मुहुत्तम अच्छिं निમિલાવેત્ત )પૃચ્છના વગેરેના માટે આવવા જવાથી તેમના હાથપગ વગેરેના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૭૧

Page #179

સંઘદ્દન વગેરેથી એક ક્ષણ પણ નિદ્રાવશ થયા નથી. (agri મેદા! જે gયારે ક્ષત્રિય કgifકથા) એટલા માટે તમને આ જાતને વિચાર ઉત્પન્ન થયે છે. (કાવાળું કરું મારક વામિ તથા મન માં નિમાંથા મહાયંતિ ના પરિવાળંતિ) કે જ્યારે હું ઘેર રહેતો હતો ત્યારે શ્રમણ નિગ્રંથ મારો આદર કરતા હતા, મારો સત્કાર કરતા હતા, મને જાણતા હતા વગેરે (નમિ ૨ i jરે અવિના માના મારિવું ફરવા) પરંતુ જ્યારથી હું મુંડિત થઈને ગૃહસ્થ મટીને સાધુ અવસ્થામાં દીક્ષિત થયે છું. (તમિડું મન સમM ઢાતિ નાગ નો ઘરિયાતિ) ત્યારથી આ શ્રમણ મારે આદર કરતા નથી, અને મને જાણતા નથી. (ડુત્તર ૨ of समणा निग्गंथा राओ अण्पेगइया वायणाए जाव रयरेणुगुंडियं करेंति) પ્રત્યુત (ઉલટા) આ શ્રમણ નિર્ચ રાત્રિમાં વાચના વગેરેને માટે અવર જવર કરે છે, તે એમનામાંથી કેટલાક સાધુઓ મને પિતાના પગની ધૂળથી ધૂળ યુકત કરે છે. (तं सेयं खलु मम कल्लं पउपभयाए रयणीए समणं भगवं महावीरं બાપુજીત્તા પુનર ગ્રામ રાવના ત્તિ પુર્વ સંપત્તિ) તે હવે સવાર થાય ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા મેળવીને ફરી હું અગારાવસ્થા સંપન્ન થઈ જાઉં આમાં જ મારું હિત છે. આ રીતે તમે વિચાર કર્યો છે અને ( દિત્તા દિવસટ્ટમાળમાળણે ગાવ વવેfe--વત્તા રેખાવ કરું તેviાવ દવા) આ રીતે વિચાર કરીને આર્ત, દુઃખા અને વશાત મનવાળા થઈને તમે રાત્રિ પસાર કરી છે. અને પરોઢ થતાં જ જલદી તમે મારી પાસે આવ્યા છે. (રે gi[ ! a ઉદ્દે સમ, દંતા ગ समढे, एवं खलु मेहा तुमं इओ तच्चे अईए भवग्गहणे वेयगिरिपाय
વારેë frદત્તિ જ મને) હે મેઘ ! એ જ વાત છે ને? ત્યારે મેઘકુમારે કહ્યું “હા ભગવદ્ ! એ જ વાત છે” ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મેઘકુમારને સંયમમાં સ્થિર કરવા માટે તેના પહેલાંના ત્રીજા ભવનું વર્ણન કરતાં કહેવા લાગ્યા કે હે મેઘકુમાર ! તમે આજના પૂર્વે ત્રીજા ભવમાં હાથીના પર્યાયમાં હતા, અને તમે વૈિતાઢયગિરિનાં નીચલા ભાગની પાસે રહેતા હતા ત્યાં વનચરોમાં તમારૂ નામ સુમેરૂપ્રભ હતું. (તે સંતવિમનિમરિधणगोखीरफेणणियरप्पगासे सत्तुस्सेहे, णवायए दस परिणाहे सत्तंगय રૂદિg સોને સુરક ) તમારે રંગ સફેદ હતું, શંખતલની જેમ ઉવલ વિમલ, નિર્મલ, દહીંની જેમ, શરકાલના મેઘની જેમ ગાયના દૂધના ફીણની જેમ તેમજ ચન્દ્રના કિરણોની જેમ તમારો પ્રકાશ હતો. સાત હાથની ઊંચાઈને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૨

Page #180

પ્રમાણ જેટલું તમારું શરીર હતું. નવ હાથને તમારો આયામ (વિસ્તાર) હતે. તમારો મધ્યભાગ દશ હાથ જેટલું હતું. તમારા સાતે અંગે સુપ્રતિષ્ઠિત હતા. એટલે કે ચારે પગ, સુંઢ, પૂછડું અને જનનેન્દ્રિય આ સાતે અંગે બહુ જ સારાં હતાં. તમારી આકૃતિ ભદ્ર હતી. તમારૂં સંસ્થાન પ્રશસ્ત હતું. (૪ ) સપ્રમાણ જે અંગની રચના શરી૨ મુજબ જેવી હોવી જોઈએ, તેવીજ રચના તમારા દરેકે દરેક અંગની હતી. એટલા માટે તમારું શરીર બહુજ સુડોળ હતું. (gો ૩ ) તમારો આગળનો ભાગ ઉન્નત હતો. (સપિયર) માથું વિશાળ હતું. (સુદાણt) સ્કંધ વગેરે બેસવાની જગ્યાઓ બહુ જ સરસ હતી. (fટ્ટો રજા) વરાહ (ર) ની જેમ તમારી પીઠને ભાગ નમેલ હતો. (ગા કુકી ) બકરીના પેટ જેવું તમારું પેટ હતું––એટલે કે ઉન્નત હતું. ( કુકી) તે છિદ્ર રહિત હતું એટલે કે માંસલ હતું, પુષ્ટ હતું. (અરુંવરિજી) તેમજ હસ્ય (લઘુ) હતું. ( વવવોરા ) નીચેની તરફ લાંબું હતું. આવોજ તમારે નીચેને હોઠ અને સૂંઢ હતી. (પશુપાવસિદ્દ ) તમારી પીઠને ભાગ ધનુષના પીઠ પ્રદેશની આકૃતિની જેમ સવિશેષ પ્રશસ્ત હતે. (ઈજપનાગુરાદાપીરાજત્તાવ) તમારા દાંત, કપિલ, કાન વગેરે તેમજ શરીરના અવયે સુડોળ હતા, સપ્રમાણ હતા, અને પરિપુષ્ટ હતા. (અરીururima पुच्छे परिपुण्णसुचारुकुम्मचलणे पंडु सुविसुद्धणिद्धणिरुवहए विसंणहे છર્તિ પુરેમે રુથિયા ત્યારે તમારું પૂંછડું પણ સપ્રમાણ અને સુસંઘટિત હતું. તમારા ચારે પગ પ્રતિપૂર્ણ, સુંદર અને કાચબાની પીઠની જેમ ઉન્નત હતા. તમારા વેત સુવિશુદ્ધ (નિર્મળ) ચીકણું, સ્ફોટક (ફોલ્લા) વગેરેથી રહિત એવા વિસ નખ હતા. તમારે છ દાંત હતા. આ રીતે તમે ત્યાં હાથીઓના રાજા હતા. સુમેરુપ્રભ તમારું નામ હતું. (તથi તુ પેદા) હે મેઘ ! ત્યાં તમે (बहुहिं हत्थीहि य हत्थीणियाहि य लोट्टए हि य लोटियाहि य कलभेहि य कलभि ગાદિ ર દ્ધ સંપત્તિ) ઘણા હાથીઓથી, ઘણી હાથણીઓથી, કુમાર અવસ્થાવાળા ઘણા હસ્તિબાલેથી કુમારાવસ્થાવાળી ઘણી હસ્તિબાળાએથી ઘણીજ નાની ઉંમરના હાથીના શિશુઓથી ઘણી હાથીઓની નાની બચ્ચીઓથી હમેશાં વીંટળાએલા રહેતા હતા. તમે ( થિનરૂપાય ) એક હજાર હાથીઓના સ્વામી હતા (Hy) તેમના માર્ગ વગેરેના પ્રદર્શક (બતાવનાર) હતા, (Tiાદ) તમે સૌના આગેવાન હતા તેથી તમે બીજા બધાને કામમાં નિયુકત કરતા હતા.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૩

Page #181

(gg) ઘણા કામમાં તેમને નિયુક્ત કરતા હતા, કેમકે (ટૂથપતિ) તમને હાથીઓના ટેળાના નાયક કહેવામાં આવતા હતા. (રિવરિ ) ત્યાં તમે પિતાના પરિવારની વૃદ્ધિ કરવામાં પરેવાએલા રહેતા હતા. (ગરિ વ f gái સ્થિમા દેવ નાવ વિશ) વખતો વખત બીજા પણ ઘણા એકલા વિચરણ કરનારા હાથીના બચ્ચાઓ ઉપર શાસન વગેરે કરતા રહેતા હતા. (તpi તુમ મેરા ળિagQ) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! તમે વિષય વગેરે કામગોમાં હમેશાં મદમત્ત થઈને (મરચઝિg ) કીડા કરવામાં ખૂબજ રસિક થઈ ગયા. ( ) રતિ ક્રિીડામાં કુશળ થઈને ( wife) વિષયમાંજ તમારે વધારે પડતી આસક્તિ (મેહ) થઈ પડી. (અવતારે) આ વિષયમાં આસક્તિ તમારી આટલી હદે પહોંચી કે જેથી તમારી કામતૃષ્ણા કેઈ દિવસ શાંત નહિ થઈ. (ક્રમ સાત્તિપિત્ત) એટલા માટે તમે વિષય ભેગોની તીવ્ર ઈચ્છા ધરાવતા દુષિત તરસ્યા થઈને (હિં દૂરથી િગાવ રંપરિવુ તે નિશિ ). વિતાયગિરિની તળેટીમાં ઘણું હાથીણીઓથી વીંટળાઈને (જિf૫ कुहरेसुय, कंदरासु य, उज्झरेसु य, निझरेसु य, विवरे य, गड्ढासु य, પરંતુ ૨) ક્યારેક પર્વત ઉપર, કયારેક ગુફાઓની અંદરના પર્વતના અન્તરાલ ભાગોમાં, કયારેક કંદરાઓની અંદર-પાણીથી વિદીર્ણ થયેલી પૃથ્વીની અંદર, ક્યારેક પર્વતના તટપ્રદેશથી પડતા ઉઝરમાં કયારેક નિઝર (ઝરણાઓ) માં, ક્યારેક વિવમાં, કયારેક નદીના કિનારા પાસેના વહેતા પાણીમાં, ક્યારેક ગર્તામાં, કયારેક કમળવાળા નાના (વાસુ ) સરેવરમાં, (વિરપુર) ક્યારેક કાદવ વાળા પાણીમાં, કયારેક કટકે (પર્વતેના વચ્ચેની જગ્યા) માં, (શરથજી સુય) ક્યારેક પર્વત ઉપરના જળાશયમાં, (તડીપુર) ક્યારેક નદીઓના કિનારા ઉપર (વિવીપુર) ક્યારેક છિન્ન ભિન્ન (ભાંગી તૂટી ગયેલા) થયેલા કિનારાઓ ઉપર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૪

Page #182

(टंकेसुय, कूडेसुय, वणेसुय, वणसंडेसुय, वणराईसुय, नदीकच्छेसुय) કયારેક એક દિશા તરફ કપાએલા પર્વતેના ઉપર, ક્યારેક પર્વતના (મહા) ઊંચા શિખરના ઉપર અને તેમની ટૅચ ઉપર, કયારેક તેમના થડા નમેલા ભાગ ઉપર કયારેક મંચ ઉપર–પાષાણ સ્તંભેના ઉપર સ્થિત શિલાઓ ઉપર–કયારેક માળાએમાં–એટલે કે ઘઉં વગેરેના ખેતરોને પાણીથી રક્ષવા માટે બનાવવામાં આવેલા એક વિશેષ પ્રકારના મંચ ઉપર, કયારેક કાનમાં–નગરથી માંડીને વન સુધી એક વિશેષ જાતિના વૃક્ષોવાળા પ્રદેશમાં, ક્યારેક વનખંડમાં-ઘણી જાતિના વૃક્ષોના સમૂહવાળી જગ્યાઓમાં, વનના સુંદર શોભાયુકત સ્થાનમાં, કયારેક નદીઓમાં, કયારેક નદીના કચ્છમાં–નદીના પાણીથી વીંટળાએલા વૃક્ષ વગેરેથી યુક્ત પ્રદેશોમાં, ( ૪) ટેળાઓમાં વાનર વગેરેના સમૂહવાળા સ્થાનમાં, ક્યારેક ( સંગમા ) સંગમમાં-ઘણી નદીઓને જ્યાં સંગમ થતું હોય એવા સ્થાનમાં (વાવી) ક્યારેક ચાર ખૂણાવાળી વાવોમાં (જarofig ) કયારેક કમળ યુક્ત ગોળ આકારવાળી પુષ્કરિણીઓમાં, (ઢોવાણુ ) ક્યારેક મોટા આકારવાળી વાવમાં, કયારેક પંજ્ઞાજિક ) વર્ક (વાંકા) આકારની વાવમાં, ( ૨) ક્યારેક તળાવમાં, (વંતિ જણ) ક્યારેક સરોવર શ્રેણિઓમાં, (ારના તિવાણા) કયારેક એક બીજાથી સંલગ્ન થયેલા ઘણું તળામાં, (10ાર્દિ વિશ્વવિદ્યારે થર્દ થf 5 વાવ ઢુિં સંf) વન્ય પ્રાણીઓથી નિર્ભીક થયેલા તમે ઘણું હાથણીઓની સાથે રહીને ( વિતાવ પારિત નિદમા નિરિત્ર સુદં મુદે વિદર) અનેક પ્રકારના વૃક્ષોના પાંદડાંઓ અને ઘાસને ખાતા અને પાણી પીતાં સુખેથી પિતાને વખત પસાર કરી રહ્યા હતા. સૂત્ર “ ૪૦”
ટીકાઈ—“agi તુમ કેરા ફત્યાદ્રિ (તdvi) ત્યાર બાદ (દા) હે મેઘ ! () તમે ( વા જાઉં) કેઈ એક વખતે ( નવસારા, સરા, દેમંત, વસંતેણુ નેf img ૩૭ સમરૂરલતે) અષાઢ શ્રાવણ માસની પ્રવૃ-તુ, ભાદરવો અને અશ્વિન માસની વર્ષોત્રતુ, કાતિક અને માર્ગશીર્ષ માસની શરદ ઋતુ, પિષ અને માઘ માસની હેમંત હતું તેમજ ફાગણ અને ચૈત્ર માસની વસંત ઋતુ જ્યારે અનુક્રમે પસાર થઈ ગઈ (મિશ્રણનયંતિ) અને ઉનાળાની ઋતુ આવી ત્યારે (દા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૫

Page #183

મૂત્રમાસે ) જયેષ્ઠા મૂલમાસમાં-જે મહિનામાં– (પાયવયંસનમુદ્રિળ) વૃક્ષાના પરસ્પરમાં અથડાવાથી ઉત્પન્ન થયેલી એટલે કે પવનથી હાલતા વાંસ વગેરેના પરસ્પર ઘણુથી ઉત્પન્ન થયેલી (મુદ્રતળત્તાયવરમાવ્યસંગોનઢી વાં) સૂકા પાંદડાં તેમજ ઘાસ વગેરેના કચરામાં પવનના સંયોગથી વિશેષરૂપથી ઉદ્દીપ્ત થતા એવા ( મદમયંતરાં ) મહા પ્રચંડ ( (વળના ) વનની અગ્નિથી ( ખેમુ સંવત્રિનેત્તુ) આખું જંગલ જ્યારે સળગી ઉચું (ત્તામુ ધૂમાડØાપુ દિશાઓ ધુમાડાથી વ્યાપ્ત થઇ ગઇ તેમજ ( અંતìર્ ક્રિયાયમાg) અન્દર સળગતા (પોલ્ટવહેમ ) પોલાં વૃક્ષો ( મદાવાયલેનેળ) ભયંકર પવનની અથડામણથી ( સર્વાટE ) અથડાઇને (બાવયમ જેવુ ) જમીનદોસ્ત થઈ ગયા તેમજ તે વૃક્ષાની (હિન્નનાહેમુ ) અગ્નિજવાળાએ શાંત થયા બાદ ( મળિક મિનિયમસર્રવિયરવીળપાળીયંતેજીવાંતેજી) તેમજ મરણ પામેલાં સસલાં, હરણ વગેરે પ્રાણીઓના અર્ધદગ્ધ શરીરથી દુર્ગંધ યુકત થયેલા અને એથી પહેલાં કરતાં પણ વધારે મિલન થયેલા નદીઓના કાદવાથી તેમજ પાણી સૂકાઈ જવાથી કઠણ થયેલા તટવાળા ખાડાઓવાળા વન પ્રદેશેા થયા ત્યારે (મિયા પટીયંતીયરવે તેમજ ભૃંગારકાના ( ક્રિસ્ટિયોંન્ને) દીન ક્રંદન (રમઅળિકદ્વિવામિત્તેપુ ) અતીવ કર્કશ અપ્રિય કાગડાઓની કાકાથી અને અગ્નિની પ્રભાથી પ્રવાલ જેવા લાલરગના પાંદડાંવાળા (૩મેદુ) વૃક્ષો થયાં ત્યારે (तहासमुक्क पक्वपयडियनिन्मतालुयअसंपुडितुंड पक्खिसंधे ) તેમજ પાણીના અભાવે તરસ્યા, શિથિલ સુખવાળા ખહાર દેખાતા તાલુ અને જીભવાળા અને જેના માં ખુલ્લા જ એવા પક્ષી સમૂહના ( સકેંતે- ) પ્રતિક્ષણુ શ્વાસ છેડવા લાગ્યા ત્યારે (गिम्ह उम्उण्डबाय खरफरूसचंडमारुय - मुक्कतणपत्तकयवर वाउली भमतदित्त અંમંતણાયયાજી મિસર્વદ્રચિંધવઢેલુ) તેમજ ઉનાળાની ગરમીથી પ્રખર સૂર્યના કિરણેાના સંતાપથી, અત્યન્ત કઠોર પ્રચણ્ડ પવનથી સૂકાએલા તુણ અને પાંદડાએથી વ્યાપ્ત વ્યાકુળ થઈને, આમતેમ વિચરતા ભયંકર સિંહ વગેરે વન્ય પ્રાણીઓથી ત્રસ્ત તેમજ મૃગતા રૂપ ચિહ્નપથી યુકત (શિવિરેન્નુ) મહાપ
સ્વરોથી
છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૭૬

Page #184

થયા ત્યારે (તથ મિજાનવસરીરિક સંદિug) તેમજ ભયભીત થયેલા મૃગે બીજા જંગલી પ્રાણીઓ પ્રસે (મૃગ વિશેષ) અને ઘે, નકુલ, સાપ વગેરે સરી સૂપ એક સ્થાને એકઠા થયા ત્યારે (સવરાત્રિ વારિવાચિનીદે ) તમે (અહીંથી મેઘકુમાર-હાથીના પર્યાયમાં હતો તેનું વર્ણન શરુ થાય છે) મોં ફાડીને, જીભ બહાર કાઢીને, (સદંતરંવફાપુના) પિતાના બન્ને કાનને અરધટ્ટ (રેંટ) ની તૂબીના આકાર જેવા બનાવીને એટલે કે ભયથી વ્યાકુળ થઈને કાનને નિશ્ચલ કરીને (સંવિરથવારા સ્કૂલ અને સુડોળ સૂંઢને સંકેચી (નિવરું ) પૂંછડીને ઊંચી કરીને નવા વરસ દિવસ). પિનાયિક-વનના અગ્નિથી ભય પામેલા વ્યાકુળ થઈને પિતાના સમૂહના બધા હાથીએને એકઠા કરીને વજના ધ્વનિની જેમ મહા પ્રચંડ, કઠોર ચીસોથી ( ઘં. તેર વંચાતરું ) જાણે કે આકાશતલને ચીરતા (ા મેજિતરું ચિંa પગના પ્રહારોથી પૃથ્વીને ધ્રુજાવતા હોય તેમ (શીવરં વિષ્ણુનાશ) સૂંઢથી પાણીના છાંટા ઉછાળતા (સગા સંમંતા વારિવાજારું છંત્રમાણે) ચારે બાજુના લતાવિતાનોને ઉખાડતા, (રવ સદા તા મુવEળ બોસ્કૃત) હજારો વૃક્ષોને ધ્રુજાવતા (દિદેવ નારિર) જેને દેશ નૌશ પામે છે, એવા ઉત્તમ રાજાની જેમ (વાઘા રુદ્ધag) પવનથી આઘાત પામેલી હેડીની જેમ (મરવાds) ગેળઆકારવાળા વળિયાની જેમ (મિતિ) આમતેમ પરિભ્રમણ કરતા (અવિવાં ૨ હિંગિજું ઘણુંવમાને ૨) અને વારંવાર લીંડા કરતા, (દૂë થ િઇ નાવ દ્ધિ ટિિિકં જાપા) ઘણું હાથી અને હાથણીઓ વગેરેની સાથે આમથી તેમ નાચવા લાગ્યા. तत्थणं तुम मेहा ! जुन्ने जराजज्जरिय देहे आउरे ज्ञझिए पिवासिए दुब्बले किलंते नसुइए मूढदिसाए सयाओ जहाओ विष्पहूणे वणवजाला परद्धे उण्हेण तोहाए य छुहाएय परब्भाहए समाणे भीए तत्थे तसिए उन्विग्गे संजायभए सव्वओ समंता आधावमाणे परिधाचमाणे एगंच णं માં
વંશવ મતિથેvi gifથે વારં એને) હે મેઘ ! તમે તે વખતે વધારે ઉંમરના થઈ ગયા હતા. એટલા માટે તમારા શરીરમાં કશતા આવી ગઈ હતી. ઘડપણથી તમારું શરીર જીર્ણ થઈ રહ્યું હતું. ઘણું શારીરિક તેમજ માનસિક દુખેથી તમે આક્રાંત થઈ રહ્યા હતા. તમે આમતેમ નાસતા ફરતા હતા તેથી તમારા આહારને કેઈપણ જાતને યથોચિત બંદોબસ્ત હતું નહિ, તેથી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૭

Page #185

હમેશાં તમે ભૂખથી પીડાએલા અને તરસથી વ્યાકુળ રહેતા હતા. તમારું બળ પણ નાશ પામ્યું હતું તેથી તમે વધારે દૂબળા લાગતા હતા. ઘણી જાતની ચિંતાઓથી તમે હેરાન હતા. તમારી યાદ-શક્તિ પણ નાશ પામી હતી. “હું કોણ છું? ક્યાં ફરી રહ્યો છું?” આ જાતની સૂધ બુધ તમારામાં રહી જ ન હતી. એટલા માટે તમારું દિશાજ્ઞાન નષ્ટ થઈ ગયું અને ચૂથ ભ્રષ્ટ થઈને તમે વનના અગ્નિજવાળાઓના તીવ્ર તાપથી સંતપ્ત થઈને ગરમીથી તરસ્યા અને ભૂખથી પીડિત થઈને ખૂબ ભયગ્રસ્ત થઈ ગયા. ભયભીત થઈ ગયા અને ઉદ્વિગ્ન થઈ ગયા તેથી બીકથી આમતેમ વારંવાર નાસતા ફરતા તમે ઓછા પાણીવાળા અને ખૂબજ કાદવ યુક્ત એક મોટા તળાવમાં ઉધે રસ્તે (ઉન્માર્ગ) થી પાણી પીવા માટે ઉતર્યા. (તસ્થળે પા!) હે મેઘ ! ત્યાં તમે (તીર માઘ પાળી અivજે અંતરા જે રેવં વિને) કિનારાથી જુદા સ્થાને હોવાના કારણે તમારે માટે પાણી પીવું અશક્ય થઈ ગયું હતું. તમે ત્યાં સરોવરના કાદવમાં ફસાઈ ગયા હતા. (તસ્થi 1 રે! શું સાબિતિ જ
શું પરિ ) હે મેઘ! ત્યાં કાદવમાં ખૂપાએલા તમે પાણી મેળવવાના પ્રયત્નમાં સુંઢને લંબાવીને (તે વિચ તે દૂર કર ન વાવ) પણ તમારી સુંઢ પાણી મેળવવામાં અસમર્થ જ રહી. એટલે કે પાણી સુધી તમારી સુંઢ પહોંચી શકી જ નહીં (तएणं तुमं मेहा! पुणरवि कार्य पच्चुध्दरिस्सामित्तिकटु बलियतरायं पंकसि
રે) ત્યાર પછી તે મેઘ ! તમે કાદવમાં ખેંચી ગયેલા પિતાના શરી ને બહાર કાઢવાને વિચાર કરીને જ્યારે કાદવમાંથી મુક્ત થવા પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે તમે કાદવમાં પહેલાં કરતાં વધારે ખેંચાઈ ગયા. (agi તને પા! બનવા જાઉં एगे सयाओ जूहाओ करचरणदंतमुसलप्पहारेहिं विपरद्धे समाणे चिर નિકૂ થagવા) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! ઘણા વખત પહેલાં કેઈ સમયે પિતાના ચૂથમાંથી કર-ચરા અને દંત રૂપ મૂસળના પ્રહારોથી સવિશેષ પીડિત કરીને તમે બહાર કાઢી મૂકેલું એવું એક હાથીનું બચ્ચું (ગજ કલભ) કે જે અત્યારે જુવાન થઈ ગયું હતું. (તં જે મદદરું પાડ્યું જાણવું સમીર) તેજ સરોવરમાં પાણી પીવા આવ્યું. (તo રે વામણ તુ જાય) તેણે કાદવમાં ખંપાએલા તમને જોયા. (ણિત્તા તે સમજ) જે તાની સાથે જ તેને પહેલાંના વેરભાવની વાત ફરી યાદ આવી ગઈ. (સમરિના કુત્તે દે વિ વંતિપિ વિકિપાળે રેજે તુ જોર કવાર) પહેલાંના વેરની
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૮

Page #186

સ્મૃતિ થતાં જ તે જલદી ધાવિષ્ટ અને રુષ્ટ થઈ ગયું. પિતાને ક્રોધાવેશ તેણે પ્રકટ કર્યો. નદીના પ્રવાહની જેમ તેને કેપ વધી ગયે. પોતાનું ક્રૂર સ્વરૂપ બતાવતાં વીફરીને ક્રોધરૂપી અગ્નિની જવાળાઓથી સળગતું ધાં તમે કાદવમાં ખૂપાએલા હતા ત્યાં આવ્યું. (૩યારિજીત્તા સુખે તિર વંતકુસર્દિ, તિરો વિદા કદમ) આવીને ત્રણ વખત તમારા પાછળના ભાગમાં તીણ તરૂપી મૂસળના પ્રહારો કર્યા. (૩મિત્તા પુત્ર નિજા) પ્રહાર કરીને તેણે પિતાનું પહેલાંનું વેર વાળ્યું. (નિઝાપુરા દાદે gifજ પિત્ત) આ પ્રમાણે વેર વાળીને તે સવિશેષ આનંદિત થઈ ગયું, અને ત્યાર બાદ તેણે સુખેથી પાણી પીધું. વિવિઘા ગામેત શિર્ષિ પવન્યૂ તાર હિfi દિg) પાણી પીધા બાદ જે તરફથી તે આવ્યું હતું તે જ તરફ પાછું ગયું. (ત તવ છે ! પ રેરા પરમવિસ્થા) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! તમારા શરીરમાં અત્યન્ત વેદના થવા માંડી. (૩ના વિરતિવા શાવર નાર રુદિયાણા વાર ifrણપીરે તેવદંતિ ગારિ વિદરિયા) તે વેદના અત્યન્ત કષ્ટદાયક હતી. તેથી તમારા અંગેઅંગ એટલે કે આખા શરીરમાં બળતરા થઈ રહી હતી. જેમ તલમાં તેલ સંપૂર્ણપણે વ્યાપ્ત હોય છે તેમજ વેદના પણ તમારા આખા શરીરમાં વ્યાપ્ત હતી. તીવ્ર વેદના છરાના ધારની પેઠે તમારા માટે અસહ્યા થઈ પડી હતી. તે વખતે તમારું શરીર પિત્તજવરથી આક્રાંત થઈ ગયું હતું તેથી પ્રબળ બળતરાથી તમારું અંગેઅંગ વેદના અનુભવી રહ્યું હતું. (a pi g૬ મેદા તે ૩૪ બાય ટુરિયા સત્તાવિ જેવા વેufa) હે મેઘ ! તે અત્યંત દહ ઉત્પન્ન કરનારી એવી અસહ્ય વેદના તમે સાત દિવસ અને રાત સુધી સહન કરતા રહ્યા. (નવી ઉં વારણાં જમા ચરુત્તા બાદ #ાત્ર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૭૯

Page #187

मासे कालंकिच्चा इहेच जंबूदीवे २ भारहेवासे दाहिणभरहे गंगाए महा. नइए दाहिणे क्ले विज्ञगिरिपायमूले एगेणं मत्तवरगंधहस्थिणा एगाए જવાબૂ ઝરિ જામણ ગળણ) ત્યાર બાદ એક વિશ (૧૨) વર્ષનું પિતાનું લાંબુ આયુષ્ય ભોગવીને મન, દેહ અને ઈન્દ્રિયેથી દુખિત થઈને તમે ત્યાંજ મરણ પામ્યા અને ત્યાર પછી આ મધ્યજંબુદ્વીપના દક્ષિણા ભરતક્ષેત્રમાં મહાનદી ગંગાના કાંઠે વિંધ્યગિરિની પાસે એક મદમનવર ગન્ધ હાથી દ્વારા ગજવર કરેણુકા (હાથીણ) ના ગર્ભમાં હાથીના કલભ (બચ્ચા) ના રૂપે તમે ઉત્પન્ન થયા. (ત gi Rા ગવામિયા પાવડ્યું મારા વસંતમાલંકિ તુબં કાયા) જ્યારે બરાબર નવમાસ પૂરા થયા ત્યારે તે ગજવર કલલિકા (હાથિણી) એ વસંત માસમાં તમને જન્મ આપે. (તૈ gi તુ મેરા મેવાસા વિધ્ય ગુઘ સમાને પાથરમણ વાવિયા) આ પ્રમાણે ગર્ભવાસમાંથી મુક્ત થઈને હે મેઘ ! તમે હાથીના બચ્ચાના રૂપમાં ઉત્પન્ન થયા. (guત્ત ભૂમાપુ નાણું પારરિઝર ઇ વાલસામાન માનવજો) તમારું શરીર લાલ કમળની પેઠે લાલ રંગનું હતું અને સુકોમળ હતું. તમારે વર્ણ જપાકુસુમ લાલ પારિજાતના પુષ્પ, લાક્ષારસ, સરસ કુંકુમ અને સંધ્યાકાળના રંગ જેવો હતો. इसे नियम्स जुहवइणो गणियायारकरेणुकात्थे अणेगहत्थिणिसयસંવરિવુ એ જિરિng ગુof વિદસ) તમે તમારા યુથપતિના ખૂબજ લાડકવાયા હતા. ગણિકા રૂપ હાથણીઓના પેટ ઉપર સહજ બાળભાવથી પ્રેરાઈને તમે પિતાની સૂંઢ મૂકી રાખતા હતા. સેંકડે હાથણીઓથી તમે વીંટળાએલા રહેતા હતા અને તેમની સાથે જ વનવગડામાં અને મને હર પર્વત ઉપર વિચરતા પિતાનો વખત સુખેથી પસાર કરતા હતા. એ સૂત્ર “૪૧” “તp v તુમ મેંદા !” રૂપાવું
ટીકાઈ—(agri) આ પ્રમાણે હાથીના પિતાના આ બીજા પર્યાયમાં સુખેથી ક્રીડા સુખ અનુભવતા (તુ દા) હે મેઘ ! તમે ધીમે ધીમે ( ૩પુરાવાત્ર
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮૦

Page #188

મારે જોવા મgg) બાળપણ વટાવીને જુવાન થયા અને ત્યાર પછી (કૂર રહળા પvમુળા સંકુળ તેં ઘરું રમેવ રવણિ) યુથપતિના મૃત્યુ બાદ તમે પિતાની મેળે જ તે યુથનો સ્વીકાર કર્યો એટલે કે તે ચૂથના તમે મને નીત સ્વામી થઈ ગયા. (તા જે ત મેદા! નિત્તાનામ ) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! વનપ્રાણીઓએ તમારે નામ સંસ્કાર કર્યો. (નાવ રાત્તેિ નેહાએ
રિવર રોથા) તેમણે તમને ચતુર્દત ધારણ કરનારા મેરૂભ નામના હસ્તિરત્નના રૂપમાં પ્રસિદ્ધ ક્ય. (તરથ તુાં હા! રંગપતિદેવ ના દવે) હે મેઘ ! તે પર્યાયમાં તમારા સાતે સાત અંગે–ચાર પગ, સૂંઢ પૂંછડું અને લિંગપ્રશસ્ત હતા. અહીં “યાવત” શબ્દથી ચાલીસમા (૪૦) સૂત્ર પ્રમાણે જ સુમેરૂપ્રભ નામક હાથીના જેવું વર્ણન જાણવું જોઈએ. ફકત અહીં શ્વેત વર્ણની જગ્યાએ લાલ વર્ણનું વર્ણન જાણી લેવું જોઈએ. તમે પ્રતિરૂપ હતા. સુંદર રૂપવાળા હતા. (तत्थणं तुमं मेहा ! सत्तसहस्सहस्स आहेवच जाव अभिरमेज्जा) है મેઘ ! ત્યાં તમે સાત હાથીઓના યુથપતિ થઈને સુખેથી કીડાઓ કરતા હતા. (नएणं तुमं मेहा ! अन्नया कयाइं गिम्हकालसमयंसि जेहामूले वणदव जालापलिजेसु वर्णतेसु धूमाउलासु दिसासु जाच मंडलं वाएव्व परिभमंते भीते जाव सजाय भए बहूर्हि इत्थीहिं जाव कलभियाहि य सद्धि संपरिवुडे Hવા મંતા રિવિહિં વિપરાથા) હે મેઘ ! એક વખત ત્યાં ઉનાળાના જેઠ મહિનામાં દવાગ્નિ પ્રગટ. તેથી આખુંય વન પ્રજવલિત થઈ ગયું. બધી દિશાઓ ધૂમાડાથી વ્યાપ્ત થઈ ગઈ. તે સમયે તમે વળિયાની જેમ આમતેમ ફરવા લાગ્યા. ભયગ્રસ્ત બનેલા તમે હાથણીઓ અને કલામિકાઓની સાથે દિશાવિદિશાએમાં આમતેમ ફરવા લાગ્યા. આ સૂત્રમાં જે ત્રણ જગ્યાએ “યાવત્ ” પદ આવ્યા છે, તે ચાલીસમાં સૂત્રમાં આવેલ વર્ણનને સૂચનાાં છે. (ત ઇ તi ! રં વાર ઘાણા) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! દાવાગ્નિને જોઈને તમને (સવારે ગ્ર ક્ષાિણ ગાવે સEMરિણા) આ પ્રમાણે આધ્યાત્મિક–મને ગત–વિચાર ઉંદૂભવ્ય (#મને પણ થયાત્વે જામે છુપૂથge !) મને યાદ આવે છે કે પહેલાં કઈ વખત મેં આ પ્રચંડ અગ્નિદાહ જોયે છે. (તણ રે! કારિ વિકાના રિ) આ જાતના વિચારથી હે મેઘ ! તમારી કોઈ પણ એક વિશુદ્ધ વેશ્યાથી (
વર્ષ ગજ્જવળે ) વિશુદ્ધિજનક (નાગરિઝ, Homતિથી અમે પરિણામેvi) વિશુદ્ધજનક પરિણતિથી (
તબિન વાળ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮૧

Page #189

a i ) તદાવરણીય કર્મોના ઉપશમથી જાતિ સ્મરણ જ્ઞાનને આવૃત્ત કરનારા મતિજ્ઞાનાવરણના ભેદ રૂપ કર્મલિકેના ક્ષય તેમજ ઉપશમથી (દાદ मग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्निपुव्वे जाइसरणे समुप्पजित्था) डा, અપેહ, માર્ગ અને ગવેષણ કરનારા તમને “હું પૂર્વભવમાં સંજ્ઞી હતે.” આ જાતનું સંસી થવાનું જાતિ સ્મરણ ઉત્પન્ન થયું. ક્ષપમસમને ભાવ આ પ્રમાણે છે_ઉદયાવલિમાં પ્રવિષ્ટ થયેલા કર્મદલિકને ક્ષય છે, તેમજ જે આજ સુધી ઉદયમાં આવેલા નથી એવા કર્મદલિકને ઉપશમ થવો. સત્તામાં હયાત રહેવુંઉદયરૂપમાં રહેવું નહિ સદઈને માટે જે વિચાર થાય છે તે ઈહા જ્ઞાન છે. સામાન્ય જ્ઞાન બાદ વિશેષ નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન માટે જે વિચાર પરંપરાઓ ઉદ્દભવે છે તે અપહ છે. યથાવસ્થિત વસ્તુના સ્વરૂપનું જે અન્વેષણ થાય છે તે માગણ છે. માગણ બાદ ઉપલભ્ય સ્વરૂપની બધી રીતે નિર્ણય તરફ વળતી જે વિચાર પરંપરા છે તે ગષણ છે. (तएणं तुमं मेहा ! एयमट्ठ सम्मं अभिसमेसि-एवं खलु मया अईए दोच्चे भवग्गहणे इहेव जंबूदोवे २ भारहेवासे वेयटिगिरि पायमूले जाव तत्थणं મદા મધવારે ગામ રકમૃg ) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! તમને સારી રીતે આ વિષયની જાણ થવા માંડી કે હું આના પહેલાંના બીજા ભવમાં આજ જબૂદ્વીપના ભારત વર્ષમાં વૈતાઢયગિરિની તળેટીમાં રહેતો હતો ત્યારે આ જ દાવાગ્નિ પ્રકેપ અનુભવ્યો હતે. (તપ i તુમ મેરા! તમેવ વિવાહ્ય પછા વરદ્ર યંત્તિનિઘgvi pદે રદ્ધિ કાના જાવ તથા) ત્યાર પછી તે મેઘ ! તમે તેજ દિવસે સાયંકાળના વખતે પિતાના હાથણીઓના ચૂથની સાથે દાવાગ્નિના ભયથી એક જગ્યાએ ભેગા મળીને બેસી ગયા. (તણા તુર્ક્સ મેરા માએવા ગથિ =ાવસFrifથા ) ત્યાર બાદ હે મેઘ! તમને આ પ્રમાણે મગત સંકલ્પ ઉદ્ભવ્યા. (તે રેવં રવટુ મન રુઝાઈ ગંગાપ માનg arrange कूलंसि विंझगिरिपायमूले दावारिगसंताणकारणट्ठासएणं जूहेणं महइमहालयं मंडलं પારૂત્તત્તિ રવિ) કે અત્યારે ગંગામહા નદીના દક્ષિણ દિશા તરફના કિનારા ઉપર વિધ્યાગિરિની પાસે દાવાગ્નિથી રક્ષણ પામવા માટે પિતાના યૂથની સાથે ખૂબ વિશાળ એક ગોળ આકારનું નિરુપદ્રવસ્થાન બનાવવા માટે વૃક્ષો વગેરે ઉપાડવું સારું છે. (સંદિત્તાણા વિદત્તિ) આ પ્રમાણે વિચાર કરીને મેઘ ત્યાં સુખેથી પિતાને સમય પસાર કરવા લાગ્યા. (vviાન હા! માથાં પાષાણું કરસિ) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! તમે કઈ વખતે પ્રથમ વર્ષાકાળમ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮૨

Page #190

ખૂબજ વધારે વર્ષા પડવા લાગી ત્યારે (નં માનદ્ અટૂમામતે મૂર્ત્તિ સ્થિ णी जाव कलभियाहिय सत्तहियहत्थिणीस एर्हि संपरिवुडे एग महं जोयण મિ કહંમદરૂમદાય મંક પાત્ત ) ગંગામહા નદીની પાસે ઘણી હાથણીએ કલભિકાઓ અને સાતસેા પોતાના યૂથની હાથણીઆની સાથે મળીને એક યેાજન પ્રમાણુના વિસ્તારવાળું મોટામાં મોટું મંડળ બનાવવા માટે વૃક્ષો વગેરે ઉંગાડવા લાગ્યા. ( ન'તત્ત્વ )જે કંઈ પણ ત્યાં (તળે પત્ત ના પટ ચાંટ" થા જીયાના વસ્તીવા વાળુ વા હવવે વા જીવે વા) તૃણ, પત્ર, કાષ્ઠ, કાંટા, પૃથ્વી ઉપર પ્રસરેલી લતાએ અથવા વૃક્ષો ઉપર ચઢેલી લતાએ, સ્થાણુએ આમ્રફનસ વગેરેનાં મોટાં મેટાં વૃક્ષો અથવા નાનાં વૃક્ષો હતાં. (તસ્થ્ય નિવ્રુત્ત બાળિયરવટ્ટવેત્તિ ) તે ખધાંને તમે ત્રણ ત્રણવાર હલાવી હલાવીને ઉપાડી લીધાં તેમજ તૃણુ વગેરેને પગથી દેખાવી દીધાં. ત્યાર પછી (સ્થેળે નિર્દે)િ તેમને સૂંઢમાં લીધાં અને (ffત્તા હાંસે પઢેત્તિ) લઈને તેમને પોતાના મંડળરૂપ સ્થાનથી દૂર લઈ જઈને ફેંકી દીધાં. ( સપ્ ં તુમ મેદા ! તસેવમંજા બહુરમામતે ગંગાણા મહાનરૂપ
ટ્રિનિરુત્રિ નિાિયમૂલે મિમિ નાવ વિદત્તિ ) ત્યાર બાદ હું મેઘ ! તમે તે મડળની પાસે મહા નદી ગંગાના દક્ષિણ દિશા તરફના કાંઠે વિધ્ય પર્વતની તળેટીમાં પતાની ઉપર અને ગુફાઓ વગેરેની અંદર વિચારવા લાગ્યા. ( 7 ળ તુમ मेहा! अन्नया कयाई मज्झिए वरिसारन सि महाबुद्विकार्यं सि सन्निवाइयंसि जेणेव ને મજે તેનય વાપતિ) હું મેઘ ! જ્યારે કોઈ વખત વર્ષના મધ્યમાં રાત્રિના સમયે મૂસળધાર વર્ષા થતી ત્યારે તમે જ્યાં મંડળ હતું ત્યાં પહોંચી જતા. (૩૨ાનચ્છિત્તા ઢોચમિંદરું થાત્ત) અને પહોંચીને ત્યાં જે ઘાસ તણુ લતા વગેરે ઉત્પન્ન થઈ જતાં તેમને મંડળને નિરુપદ્રવ મનાવવા માટે બીજીવાર ઉપાડી દેતા હતા. (તળું પરિને વાસાત્ત ત્તિ માથુદિષ્ઠાવંત સન્નિવૃત્તિ નેને સે મંડલે तेणेव उवागच्छसि उनागच्छित्ता तच्च पि मंडलधायं करेसि जं तत्थ तणं वा जाव सुह મુદ્દેળ વિત્તિ] આ પ્રમાણે જ વર્ષાની છેલ્લી રાત્રિમાં જ્યારે મહાવૃષ્ટિ થતી ત્યારે પણ તમે જ્યાં પેાતાનું મડળ હતું ત્યાં પહોંચી જતા અને પહોંચીને ત્રીજી વાર પણ મંડળને સુરક્ષિત રાખવાના હેતુથી જે કઈ પણ લતા વગેરે ઉત્પન્ન થઈ જતાં તેમને ઉપાડીને દૂર ફેંકી દેતા હતા. આ પ્રમાણે તમે મહાનદી ગંગાના દક્ષિણુ કાંઠા ઉપર ગિરિ, દરી કુહુર વગેરેમાં સુખેથી વિચરતા હતા. ॥ સૂત્ર ૪૨ ૫
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૮૩

Page #191

'अह मेहा ! तुमं गइयभवंमि वमाणे' इत्यादि
ટીકા –(ચ૪) વર્ષાકાળ બાદ (મેળું) અનુક્રમે (તેમતે) હેમંત-કે જે (હિની રવિવારે) કમળવનના વિધ્વંસક તેમજ (ૌદ્રયતમા સમિ ) કુદ અને લા* વૃક્ષોમાં પુષ્પ વગેરેના રૂપમાં સમૃદ્ધિ કરનાર હોય છે અને જેમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં ઝાકળ પડેલું હોય છે. (અ તે) જ્યારે પૂરા થઇ ગયા તેમજ (દિને નિર્દેસમયંત્તિ પત્તે) ઠંડીની મેાસમ પૂરી થયા પછી જ્યારે ઉનાળા એસી ગયા ત્યારે (TF માનિ વટમાળે મેદ્દા તુમ) ગજેન્દ્રના પર્યાયમાં વિદ્યમાન હે મેઘ ! (વળેનુ વિટ્ટમાñ) જંગલામાં આમતેમ વિચરતા (વળ વિદ ટ્િાથવંસુધાણ ) કામક્રીડાની ભાવનાઓથી પ્રેરિત વનની હાથણીઓ દ્વારા કુંદાએલા અનેક ધૂળના પ્રહારોથી યુકત થવા લાગ્યા. ( ૩૬૫ સુમસામ જન્નપૂર્ મિંઢિયાષિમે) ઉનાળાંમાં ખીલેલા પાટલ કમળ પુષ્પ વગેરેથી ચમરની જેમ કર્ણાભરણાથી સુશાભિત થઇને તમે વિશેષ ખૂબસૂરત થઈ ગયા. ( મચય નિસંત
હેત નિબંધમાળિા મુમિમળિયર્નથે) તમારી મગધ કામક્રીડાવશથી પ્રફુલ્ર થયેલા કપાલ સ્થળને સિંચિત કરનાર મસ્રવણથી અદ્દભુત થઈ ગઈ હતી. (રેજીયાર!) હાથણીઓના પરિવાર સાથે તમે (૩૩સમયનિયમોદો) ઉનાળાની મોસમને માટે સુખદ કામક્રીડાએમાં આસકત થઇ ગયા. ( હ્રાદેવિયર્ યંણે) પણ ભાગ્યની વટખણાથી તમે ( કૃતે ફર્નાનિ નિમ્સે ) તે વખતના પ્રચંડ સૂર્યંના કિરણાથી ઉગ્ર થઇ ગયેલા ગ્રીષ્મકાળમાં ( વરિષ્ઠોત્તિય તથમિશ્નર નીમતરળિકને) જેમાં વૃક્ષોના છેક ઉપરભાગ સુધાં સૂકાઇ ગયા હતા એથી તે અતિશય સંતપ્ત કરનાર થઈ પડયા હતા. ( મારવુંતમેવવે) તમરાંઓના ભયપ્રદ શબ્દથી વ્યાપ્ત થયેલા, (વિપત્તરુદ્ધ ચવચનમાયા દ્ધન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૮૪

Page #192

જેમાં
(
ચઋતુમળો ) જેમાં પ્રચંડ પવનને લીધે પુષ્કળ પ્રમાણમાં પત્ર, તૃણુ કાષ્ઠ વગેરેના કચરાથી આકાશ અને વૃક્ષો ઢંકાઈ ગયા હતા. (વાઉજિયારાચાયરે) ચામેર વટાળિયા ઉડી રહ્યા હતા અને તેથી તે વધુ ભયંકર લાગતા હતા, સજાયસનોર-ત્તિયમમંતવિધિ વયસમાણે ) તરસથી ઉત્પન્ન વેદના વગેરેથી પીડાતા વરુ વગેરે પ્રાણીએ જેમાં આમતેમ વિચરી રહ્યાં છે, અને તેને લીધે ( મીમસિìિ) અતિશય દુઃખનું કારણ હોવાથી તે જંગલ ભચેત્પાદક લાગતું હતું. ( માયવલપર્સ પરિચિયંમિળ ) પ્રચંડ પવનના આપાતાથી પ્રબળ થયેલા ( અયિનીમમેવવવારે ં ) તેમજ બહુજ ભય પમાડનારા ( કૈરવરૂપ શબ્દ વિશેષ યુકત (મધાહિયં સિત્તઽદ્ધાથમાળધમધમંત હુf) મધારાથી સિ ંચિત હોવાને લીધે પ્રદ્ધમાન, જાજવલ્યમાન તેમજ શબ્દાયમાન ( વિત્તતસહિñળ) દીસતર તણુખાઓથી યુકત ( ધૂમમારકહેળ ) ધૂમાડાથી આકૂળ ( સાવચસયંતર્જ્ઞેળ ) તેમજ સેકડો ાપદો (હિંસક પ્રાણીએ ) ના વિનાશ કે એવા( કબદિયરત્યેળ ) પ્રચંડ દાવાગ્નિની (જ્ઞાાસ્ટ્રોવિય નિવ્યૂમ પવારની) જવાળાએવડે રોકાઇ ગયેલા માને લીધે અને ધૂમાડાથી થયેલા અંધારાથી ભયભીત થઈ ગયા. (બાવવાૌયમતનુંવચવુન્નતને) તે વખતે તમારા રહેટના ઢાંચકાં જેવા મોટા વન અગ્નિની જવાળાઓને જોવાથી સ'પૂર્ણપણે સ્થિર થઇ ગયા હતા. (આળુંચિયારી રે) તમારી પુષ્ટ સૂંઢ સકોચાઈ ગઈ ( અવગમમંતદિત્તનથળો) ભયને લીધે તમારાં અને નેત્રે ફરવા લાગ્યાં હતાં. એટલે કે તમે ચામેર જોવા લાગ્યા હતા. (નેન મામેટ્રોવપયળનોયિમાવો (દાવાગ્નિના ભયથી પ્રેરાએલા તમે પવનથી પ્રેરાએલા વાદળાંઓની જેમ પોતાના વિશાળ રૂપને ઝડપી બનાવીને ત્યાંથી નેત્ર બે તે પુરા શિમમિય हिरण अवगयतणप्पएस रुक्खो रुक्खोद्देसो दवग्गिसंताणकारणट्ठाए जेणेव मंडले વાવસ્થામનાર જો તાર મ શો )કયાં પહેલાં તમે દાવાગ્નિથી ભય પામીને તેનાથી રક્ષણુ માટે ત્રણ વગરના વનપ્રદેશ (મંડળ ) ખનાવ્યા હતા તે તરફ ચાલ્યા. આ ગજભવ સખશ્રી પ્રથમ અધિકાર છે. ! સૂત્ર 'तए णं तुमं मेहा इत्यादि
“ ૪૩ ” ॥
ટીકા-( સદ્ ř) ત્યાર ખાદ (મૈન્ના ) હૈ મેઘ ! (તુર્મ) તમે (અન્નયા વાડું) કોઇ વખત એટલે કે ( મેળું) અનુક્રમે ( તંતુ ૩૩) પ્રાઇટ, વર્ષા,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૮૫

Page #193

""
શરદૂ, હેમન્ત અને વસન્ત ઋતુએ (સમરૂ તેવુ ) એક એક કરીને પસાર થઈ ગઈ અને (નાસમયંત્તિ ) ઉનાળાની મોસમ આવી તે વખતે (નેટ્ટામલે માણે ) જેઠ મહિનામાં (પાચનસંઘસસટિì નાવસંઢિસુ મિયવમુવવિશ્વમસિયેયુ વિસર્યામિ વિવ્વાથમાળપુ) પવનથી કંપિત થયેલા વાંસ વગેરેના પરસ્પર ઘર્ષોંથી ઉદ્ભવેલા, “યાવત્ ” શબ્દથી શુષ્ક તૃત્ર ઘાસ વગેરેમાં પવનના સહયાગથી પ્રજવલિત થયેલા વનના મહા વિકરાળ અગ્નિથી જ્યારે જગલ સળગી ઉઠયું હતું તેમજ ચામેર દિશા ધુમાડાથી ઢંકાઈ ગઈ હતી, પોલાં વૃક્ષો પવનના સંઘર્ષણુથી સળગીને જમીનદોસ્ત થઇ ગયાં હતાં, અને ધીમે ધીમે તેમાં સળગતી અગ્નિજવાળા શાંત થઇ ગઈ હતી, જંગલના વૃક્ષો ભૃંગારિકાના દીન— કુંદનથી શબ્દ યુક્ત થઈ રહ્યા હતા, પતાના ઉપર તરસ્યાં અને વ્યાકુળ થયેલાં પક્ષીઓ શિથિલ પાંખવાળાં બહાર દેખાતા તાલુ અને જીભવાળાં તેમજ ફાટીરહેલા માં વાળાં થઇ ગયાં હતાં અને દરેક ક્ષણુ શ્વાસ બહાર કાઢી રહ્યાં હતાં. હરણા પશુ, પક્ષી, અને સાપ વગેરે ભયત્રસ્ત થઈને એક સ્થાને ભેગાં મળીને બેસી ગયાં હતાં, દાવાગ્નિથી સંત્રસ્ત થયેલાં તે દિશા અને વિદિશાઓમાં નાસ ભાગ કરી રહ્યાં હતાં. (àહૈિં વૃદ્િăાસ્થિળી ય મહિ નેળેય એ મંતણે તેનેય દ્વારેરથ મળ્યા! ) એવા સમયે તમે ઘણી હાથણીઓની સાથે પેાતાના મંડળ તરફ જઈ રહ્યા હતા. તસ્થળે અળે ચદવે સીદ્દા આધાય વિયા ચઢીવિયા જ अच्छा य तरच्छा य परासरा य सरभा य सियाला विराला सुणहा कोला ससा कोकंतिया चित्ता चिल्लला पुन्वषविट्ठा अग्निभयविद्या एगयओ વિષમેળવિકૃત્તિ) ત્યાં તમારા પહોંચતા પહેલાં જ તમારાથી જુદી જાતના પરાસર, સરલ ( અષ્ટાપદ પ્રાણી
સિંહ, વાઘ,
વરુ, દ્વીપી, રીંછ, તરક્ષ,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૮૬

Page #194

વિશેષ) શૃંગાલ, બિડાલ-જંગલી મારકૂતરા, ભૂંડ, સસલાં, લાકડી, ચિત્તા અને જંગલી ગધેડા આ બધા પ્રાણીઓ પેસી ગયા હતાં. આ સર્વે અગ્નિથી ભયત્રસ્ત થઈને જ આવેલાં હતાં જેમ મંકોડા એક દરમાં જેટલા બની શકે તેટલા પસી જાય છે તેમ આ બધા પ્રાણુઓ આ પ્રમાણે જ તમારા મંડળમાં ગમે તેમ કરીને પિસી ગયાં હતાં. (તy i 7 1 mળે છે જે તેને વાછર) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! ચાલતાં ચાલતાં તમે જ્યાં પિતાનું મંડળ હતું ત્યાં પહોંચી ગયા. (ઉવાच्छित्ता तेहिं बहूहि सीहेहिं जाव चिल्ललएहिय एगयओ बिलधम्मेणं चिट्टसि) પહોંચીને તમે અનેક સિંહ વગેરેથી માંડીને જંગલી ગધેડા સુધીના પ્રાણીઓની સાથે એક સ્થાને ભેગા મળીને બિલધર્મ” થી બેસી ગયા. એટલે કે ગમે તે રીતે મંડળમાં તમે પિતાના યુથની સાથે સમાવિષ્ટ થઈ ગયા. (vi તુમ હા! પui જૉ જંતુ રુક્ષણિત્તિ દુવા કવિ) ત્યાર પછી તે મેઘ ! ત્યાં સંકડાશમાં બેઠેલા તમે પગથી શરીરને ખંજવાળવા માટે પિતાને પગ ઉપાડયે. (નંતિ ગંતાંતિ અનૈહિં વહિં હિંvોનિમારણg 3gputવ) પગ ઉંચે થવાથી ખાલી પડેલી જગ્યા ઉપર બીજા બળશાલી પ્રાણીઓથી આમતેમ હડસેલાયેલું એક સસલું આવીને બેસી ગયું. (નgi તૂ દા દ્વારા પુનરવ પાયે નિરરવમિરાબિત્તિ જ સં કયાં લુઝુિં વારિ) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! શરીરને ખંજવાળીને તમે જ્યારે પગ નીચે ટેકવવાની તૈયારી કરી ત્યારે બીજા બળવાન પ્રાણીઓ દ્વારા નિરાકૃત તે સસલાને તમે પોતાના પગ મૂકવાના સ્થાને જોયું. (સત્તા પાછુ याए भूयाणुकंपयाए जीवाणुकंपयाए सत्ताणुकंपयाए से अंतराचेव संधारिए)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮૭.

Page #195

જોઈને તમે પગને પ્રાણાનુકંપાથી, ભૂતાનું કંપાથી જવાનું કંપાથી અને સત્તાનું કંપાથી અન્તઃ કરણથી ભાવિત કરતા અદ્ધરજ ઉચકી રાખે. (જૈવ i frવિવેત્ત) નીચે મૂકે નહિ. સકળ જીવો પ્રત્યે અનુકંપા બતાવવી તે પ્રાણનુકંપા છે. અનુકંપા શબ્દનો અર્થ દયા છે. દુઃખી પ્રાણીઓની રક્ષા કરવા માટે જે એગ્ય આચરણ કરવામાં આવે છે, તે યા છે. આ એક સિદ્ધાન્ત છે કે જગતમાં જેટલાં પ્રાણીઓ છે, તે બધાં હમેશાં જીવવાની જ અભિલાષા રાખે છે, મરવાની નહિ. બધાં પ્રાણીઓ સુખ છે છે, દુઃખ નહિ. દુઃખને જે રીતે વિનાશ સંભવી શકે તેના ઉપાયે તેઓ સતત કરતા જ રહે છે. એટલા માટે હે મેઘ ! મરતા પ્રાણીને મૃત્યુ વગેરેના ભયથી મુકત કરવું જોઈએ ” આ જાતને વિચાર તમે તે વખતે કર્યો તેજ “દયા” કહે વાય છે, અને એજ બીજી રીતે પ્રાણાનુકંપા પણ કહી શકાય જે પ્રાણ ધારણ કરીને જીવ્યા, જીવે છે, અને જીવશે તેમનું નામ જીવ છે. તેમના પ્રત્યે જે અનુકંપા છે, તે જીવાનુકંપા કહેવાય છે. જેમાં ત્રણે કાળમાં પણ સત્તાને વેગ રહે છે તે સત્તાનુકંપા છે. આ જાતની પવિત્ર ભાવનાથી હે મેઘ!તમે ઉપર ઉપાડેલા પિતાને પગ સસલા ઉપર મૂક્યો નહિ. (તp viા મા ! તાણ અનુયાણ રાવ સત્તાણુvયા સંતરે પરિજ્ઞા માગુલ્લા નિવ) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! તમે તે પ્રાણાનુકંપા ભૂતાન કંપા, જીવાનુંકંપા અને સત્તાનુકંપાના પ્રભાવથી પિતાને ચતુર્ગતિ પરિભ્રમણ રૂ૫ સંસાર અલ્પ બનાવી લીધે સંખ્યાત બનાવી લીધો. મતલબ એ છે કે એક સસલાના રક્ષણથી સમસ્ત પ્રાણી, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વની રક્ષામાં તત્પર હોવા બદલ તમે સ્વલ્પ સંસારી બની ગયા. દીર્ઘકાળ સુધી સંસારી રહ્યા નથી. તે સમયે જ તમેએ મનુષ્યાયુષ્યને બંધ કરી લીધું. (ત્તા રે વારે ઘટાફન્નાં' સારું વિરાછું તે વળ સામે) વનને અગ્નિ જંગલને અઢી દિવસ સુધી સળગાવત રહ્યો (જ્ઞામિત્તા રિદિપ ૩૪ લવવંતે, વિજ્ઞાપ વિદીત્યા) બળીને તેમાં કાષ્ઠ તૃણુ વગેરે ભસ્મ થઈ ગયાં ત્યારે પિતાની મેળે જ તે ઓલવાઈ ગયે, બીજા કાષ્ઠ કચરા વગેરેના અભાવને લીધે ઉપરત થઈ ગયે, તેમજ પવન વગેરેની સહાય વગર ઉપશાંત થઈ ગયે. સંપૂર્ણ પણે બુઝાઈ ગયે અને છેવટે તે જંગલની ભૂમિ પણ ઠંડી થઈ ગઈ. (તpi સે વ ી ૪ ના વિઢિયા તે વારંવં નિશિ ના વિજ્ઞાર્થ વાસંતિ) ત્યાર પછી જ્યારે સિંહ વગેરે પ્રાણીઓથી માંડીને જંગલના ગધેડાં સુદ્ધાં બધાએ જંગલના અગ્નિને નિષ્ઠિત વિધ્યાન વગેરે રૂપમાં જોયું ત્યારે (vrણા ) જોઈને (ગામ વિઘણુI) તે બધાં અગ્નિની બીન્થી મુકિત મેળવીને (તણાઇ સુહાગ ઘરમા સમાજ સંહા નિવારવમંતિ) કેટલાય દિવસના ભૂખ્યાં અને તરસ્યાં બધાં પ્રાણુઓ તે મંડળથી બહાર નીકળ્યાં.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮૮

Page #196

(નિવમિત્તા નો સતત વિઘારવા) અને નીકળીને બધાં પ્રાણીએ આમતેમ ચોમેર ફેલાઈ ગયાં. (ત તમં પેદા ને ઘરના કરિહે. ક્ષિત્રિક્રિયા વિદ્વત્ત) ત્યાર બાદ હે મેઘ ! ધીમે ધીમે તમે શરીરથી શિથિલ તે થઈ જ ગયા હતા, અને એથીય વધારે ઘડપણને લીધે સાવ શિથિલ શરીરવાળા થઈ ગયા. તમારું આખું શરીર કરચલીઓથી ઢંકાઈ ગયું હતું. (સુ ) દૂબળું થઈ ગયું હતું. ( ) વીલ્લાસથી રહિત થઈ ગયું હતું. (ગુનિg) તે હમેશાં ભૂખ્યું રહેવા લાગ્યું, અને તરસથી વ્યાકુળ થવા માંડયું. આ પ્રમાણે તમે (અત્યારે) શરીરથી નિર્બળ થઈને (નવ) માનસિક રીતે પણ દુર્બળ થઈ ગયા. (મારે) અને તમને કઈપણ કામમાં ઉત્સાહ રહ્યો નહિ આ પ્રમાણે ઉત્સાહ રહિત થયેલા તમે (ટાપુવા ) લાકડાની જેમ (ગચંપનળt) હલવા ચાલવાની ક્રિયાથી પણ રહિત થઈ ગયા. તેથી તમારાં બધાં અંગે કિયા શૂન્ય થઈ ને પરિ ણામે અઢી દિવસ એટલે કે ૬૦ કલાક સુધી ઊભા રહેવાથી ખંભિત થઈ ગયાં. ( वेगेण विप्पसरिस्सामित्ति कटु पाए पसारे माणे विज्जुहए विव रयय. જિરિપમાં ઘરતિનિ શ્વેદિર નિરy) તે વખતે તમને વિચાર ઉદ્ભવ્યું કે હું સત્વરે અહીંથી મારા પરિવારની પાસે જાઉં. આ વિચારથી તમે પિતાનો પગ ઉપાડે કે તરત જ વીજળીના આઘાતથી વૈતાઢય પર્વતના ખંડની જેમ ધમ કરીને પૃથ્વી ઉપર પડી ગયા. (તi તા પેદા ! રીરિ grgzમા) હે મેઘ ! તેનાથી તમારા શરીરમાં અતિશય વેદના થવા માંડી. (૩૪ વાવ રાજંતિg વાવ વિષ) વેદના તીવ્ર હોવાથી તલમાં તેલની જેમ આખા શરીરમાં બળતરા થવા માંડી હતી. તમે દાહજવરથી પીડાઈ રહ્યા હતા. (तएणं तुमं मेहा ! तं उज्जलं जाव दुरहियासं तिन्नि राइंदियाई वेयणं वेएमाणे विहरित्ता एगं वाससयं परमाउ पालइत्ता इहेव जबुद्दीवे दीवे भारदेवासे रायगिहे नयरे सेणियस्स रण्णो धारिणीए देवीए कुच्छिसि કુનારત્તા ઘણાવાઈ) ત્યાર પછી તે મેઘ ! તે દુસહ અને દૂરધ્ધાસ વેદના ત્રણ દિવસ અને રાત અનુભવીને એક વર્ષનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય પૂરું કરીને એજ જંબુદ્વીપના ભારતવર્ષમાં રાજગૃહનગરમાં શ્રેણિક રાજા અને ધારિણી દેવીના ઉદરમાં હસ્તિના પર્યાયથી પુત્રરૂપે જન્મ પામ્યા. એ સૂત્ર “૪૪”
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૮૯

Page #197

મેઘમુનિ કે પ્રતિ ભગવાન્ કા ઉપદેશ
'तरण तुमं मेहा!' इत्यादि
ટીકાઈ–(avi) ત્યાર બાદ (મેરા) હે મેઘ (૮) તમે (Aggai) અનુ ક્રમે (મેવાસો નિરર્વતે સમા ) ગર્ભવાસમાંથી બહાર આવ્યા અને (૩વાઇમારે) બચપણ વટાવીને (નોન્નાનguત્તે ) જુવાન થયા. (નારિણ રે માત્તા) પછી મારી પાસ મુંડિત થઈને (બગાડો અને પ્રવા) તમે અગાર મટીને અનુગાર રૂપે દીક્ષિત થયા. (સં 15 વાર તમં પેદા ! तिरिक्खजोणियभावमुवगएणं अपडिलद्धं संमत्तरयणपडिलंभेणं से पाये HTTggયાઇ નાવ વ સંધાgિ) જે હે મેઘ ! તમેએ હાથીના તિર્યંચના પર્યાયમાં અનન્તકાળથી અપ્રતિબ્ધ (અપ્રયાય) થયેલા સમ્યકત્વ રત્નના લાભથી શરીરને ખંજવાળવા માટે ઉપાડેલા તે પગને પ્રાણી વગેરેની પ્રત્યે અનુકંપાથી પ્રેરાઈને અધવચ્ચે જ ઉપાડી રાખ્યો (જે વળ નિરિવ), તેને જમીન પર મૂક્ય જ નહિ તેમ સસલા ઉપર મૂક્યો નહિં અને ત્યાં બેઠેલાં અન્ય પ્રાણી ઉપર પણ મૂક નહિં (સિંn gr તુ પે વાર્ષિ વિપુત્રઝમમવે નિવારણ તંતપંચિંnિ) ત્યાર પછી તે મેઘ ! આ વખતે તમે વિશાળ કુળમાં જન્મ પામ્યા અને હાથીના પર્યાયમાં પોતાની ઇન્દ્રિયને શાંત કરનાર નિરુપહત શરીરવાળા તમે (ા ઉદાળમરીરિપરિણાવવામig) ઉત્થાન કર્મ, બળ, વીર્ય, પુરુષાકાર અને પરાક્રમી થઈને (मम अतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारिय पच्चइए समाणे તમે મારી પાસે મુંડિત થયા છે અને અગારથી અનગાર રૂપે દીક્ષિત થયા છો આવી સ્થિતિમાં તમે (સમળાં નથi at gવરત્તાવારંવાણાયંતિ વાળા, નાવ રજુjarળ નો સ સરિ!) પૂર્વ રાત્રિ અને અપર રાત્રિના વખતે વાચના વગેરેને માટે આવજા કરતા શ્રમણ નિગ્રંથ સાધુઓના હાથ અને પગની અથડામણ તેમજ ધૂળ વગેરેની મલીનતાને શાંત મનથી સહી શકતા નથી ? ( વમસિ તિતિક મહિષાણિ?) બડબડાટ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૯૦

Page #198

છેડીને ક્ષમાશીલ થઈને શાંત ભાવ ધારણ કરી શકતા નથી? અને દૈન્ય રહેતા થઈને ઉપશમ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ? શુભ અધ્યવસાયથી સ્થિરતા મેળવીને સ્થિર બની શકતા નથી? હે વત્સ પિતાના કલ્યાણ માટે શ્રમણ નિગ્રંથ સાધુને જીવનમાં આવતા પરીષહ અને ઉપસર્ગ બધાને સહન કરવા જોઈએ. (તt i તH मेहस्स अणगारस्स समणस्स भगवओ महावीरास अंतिए एयमढे सोच्चा ળિw) આ પ્રમાણે મેઘકુમારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના મુખકમળથી આ વચને સાંભળ્યાં અને તેમને હૃદયમાં સારી પેઠે ધારણ કરીને (ાર્દિ રિનાमेहिं पसत्थेहि अज्झवसाणेहिं लेस्साहिं विमुज्झमाणीहि तयावरणिज्जकम्माणं વાવ ) શુભ પરિણામોથી પ્રશસ્ત અધ્યવસાયેથી વિશુદ્ધમાન લેશ્યાએથી, મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મના ભેદ રૂપ જાતિ સ્મરણાવરણીય કર્મોનો ક્ષયે પશમથી, (ાગૂર HTTrai ) ઈહાઅહિ માગણ, ગવેષણ (નાઇટ્સ) કરતાં (રિને પુ ગાડુ પદqન્ને) પિતાના સંજ્ઞિભવનું જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન-એટલે કે પૂર્વભવનું જ્ઞાન થયું. તેથી તેમણે અમથું અમિસટ્ટ) પિતાના હસ્તિ પર્યાયની બધી વાત સારી રીતે જાણી લીધી. (તપ i ? મે કુમારે તમનેf માक्या महावीरेणं संभारियपुव्वजाइसरणे दुगुणाणीयसंवेगे आणंदयंसु पुण्णमुहे हरिसबसेणं धाराहयकदंबपुष्फंपिव समुस्सुयरोमकूवे समणं મળવું વંદુ નમંત૬ ) આ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરવડે જેમનાથી તેમના પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન સ્મરણ કરાવવામાં આવ્યું છે, એ તે મેઘકુમાર હવે પહેલેથી બમણું રૂપમાં મોક્ષાભિલાષરૂપ સંવેગ ભાવને મેળવીને આનંદના આંસુએથી વહેતાં મેં વાળા મેઘકુમાર હર્ષિત થતા કદંબ પુખની જેમ રોમાંચિત શરીરવાળા થઈને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૯૧

Page #199

શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને વારંવાર નમસ્કાર કર્યો. ( વંવત્તા વર્ષનિત્તા પુર્વ વધારી) વંદન અને નમસ્કાર કરીને તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. (અન્નપમi મતે ! મમ ૩ ગ્રાળ માં तूणं अवसे से काए समणाणं निग्गंधाणं निसी टेत्ति कटु पुणरवि समण માં નહાવીરૂં વૈદ્ય નારૂ વંદિત્તા નરિસત્તા પૂર્વારા) હે ભદંત ! આજથી હું મારા આખા શરીરને ફક્ત બે આંખો સિવાય શ્રમણ નિગ્રંથને અર્પણ કરું છું આમ કહીને મેઘકુમારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન કર્યા અને નમસ્કાર કર્યા. વંદન અને નમસ્કાર કરીને તે કહેવા લાગ્યા. (રૂછા િ મંતે ! વાળ સયमेव दोच्चापि सयमेव पवाविउ सयमेव मुंडाविउ जाव सयमेव आयार નોકરાયામાવાવત્તિયં ધર્મમાજિવવું ) હે ભદંત ! અત્યારે હું બીજા માણસથી પ્રેરાઈને નહિ પણ પિતાના આત્માથી જ પ્રેરિત થઈને બીજી વાર પણ આપશ્રીથીજ દીક્ષિત થવા માટે, મુંડિત થવા માટે, આચાર, ગોચર, વિનય, વૈનયિક ચરણ, કરણ, યાત્રા, માત્રા, વૃત્તિવાળા ધમની પ્રરૂપણ કરવા ચાહું છું. (તti समणे भगवं महावीरे मेहंकुमारं सयमेव पवावेइ जाव जायामायावत्तियं ધ મરિવર્ડ) મેઘકુમારની વિનંતિને લક્ષ્યમાં રાખીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તેને જાતે સર્વ વિરતિ રૂપ મુનિ દીક્ષા આપી, અને યાત્રા માત્રા વૃત્તિવાળા ધમને ઉપદેશ આપ્યો. ( પર્વ દેવાજીવિકા અંતરાં પદં વિવુિં gi निसियव्यं एवं तुयटियव्वं एवं भुंजियव्यं एवं भासियव्वं उठाय २ पाणाणं મૂળે નવા સત્તા સંગ સંનિઘદવે) અને પ્રભુએ તેમને સમજાવતાં કહ્યું ––હે દેવાનુપ્રિય ! મેઘ ! આ રીતે તમારે ચાલવું જોઈએ, આ રીતે યતનથી તમારે બેસવું જોઈએ, ઉર્ધ્વ સ્થાનેથી યતના પૂર્વક આ રીતે નિર્મળ ભૂમિ ઉપર આ જાતુના આસનથી તમારે બેસવું જોઈએ, આ રીતે યતનાથી પાકું ફેરવું જોઈએ, આ રીતે યતનાથી સુવું જોઈએ અને આ રીતે યતનાપૂર્વક આહાર લેવો જોઈએ. આ રીતે યતનાથી ગમન–હલનચલન––વગેરે ક્રિયાઓ કરવી જોઈએ અને આ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૯૨

Page #200

પ્રમાણે સાવચેત થઈને પ્રમાદિ નિદ્રા વગેરે પ્રમાદેને ત્યાગ કરીને સંયમ માર્ગમાં સ્થિત થઈને પ્રાણીઓ, ભૂત, છે, અને સની રક્ષા કરવામાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ. (तए णं से मेहे समणस्स भगवओ महावीरस्स अयमेयारूबं धम्मियं કagi avi gછ) આ રીતે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના મુખેથી નીકળતા ધાર્મિક ઉપદેશને મેઘકુમારે આ રીતે સ્વીકાર્યો. ( છત્તા તરું નિદા જાવ રંગમાં રંગમ) અને સ્વીકારીને તેજ પ્રમાણે સંયમપૂર્વક પિતાની પ્રવૃત્તિ શરુ કરી. (તpi Vઢે ગનપોરે વાઘ ફરિયામિ મનપાવન માળિયદો) આ પ્રમાણે મેઘકુમાર અનગાર ઈર્યાસમિતિ સંપન્ન અનગાર થઈ ગયા, અનગારે અવસ્થાનું વિસ્તૃત વર્ણન “ઓપપાતિક સૂત્ર” માં કરવામાં આવ્યું છે. જિજ્ઞાસુએ તેમાંથી જાણી લેવું જોઈએ. (તpi સે મેરે અનારે સમજણ भगवओ महावीरस्स एयारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाई एक्कारस અંજ હું ગરિકg ) ત્યાર બાદ મેઘકુમાર અનગાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના તથા રૂપ સ્થવિરેની પાસે સામયિક વગેરે અગિયાર અને અભ્યાસ શરૂ કર્યો. (ગરિजित्ता बहूहिं चउत्थ छहमदसमदुवालसेहिं मासद्धमासनमणेहि अप्पाणं અમને વિદા ) અધ્યયન કર્યા બાદ મેઘકુમારે ઘણા ચતુર્થ ષષ્ઠ, અષ્ટમ, દશમ,
દ્વાદશ, ભકતોથી અને માસ અર્ધમાસ વગેરે તપસ્યાએથી આત્માને ભાવિત કર્યો. (तएणं समणे भगवं महावीरे रायगिहाओ नयराभो गुणसिलाओ चेइयाओ पडिणि.
વનરૂ) ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મેઘકુમાર વગેરે અનગારોની સાથે રાજગૃહનગરના ગુણશિલક ચિત્યથી વિહાર કર્યો અને (નિમિત્તા ચંદિયા નવવિદ્યા વિહારૂ) વિહાર કર્યા બાદ બહારના બીજા જનપદમાં વિચરણ કરવા લાગ્યા, એ સૂત્ર “૪૫”
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૯૩

Page #201

મેઘમુનિકા પ્રતિમાદિ તપ કા સ્વીકાર કરના
'तएणं से मेहे अणगारे' इत्यादि । હીરા-(vi) ત્યાર બાદ ( દે અના) મુનિજ મેઘકુમારે (૩મના વઘાડું) કેઇ એક વખતે (૪ મiÉ wાવો વંઢરૂ નકંસ) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. (વંત્તા નમંપિત્તા gવે વધાવી) વંદન અને નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે વિનંતી કરી. (છાપાં મંતે) હે ભદત હું ચાહું છું કે (તુ ર્દિ મજુરનાg Hr) આપની આજ્ઞા મેળવીને (નાાિં ઉમરકુવકમં ૩વરંપત્તિi fસત્તિા ) માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમાને ધારણ કરૂં. (અદાણુ ઘણુcવા ? મા વધું વાહ) પ્રભુએ કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય! જે રીતે તમારા આત્માનું કલ્યાણ થાય તે પ્રમાણે કરો. આ મકલ્યાણના કામમાં જરાપણ પ્રમાદ કરે નહીં. ભિક્ષુ પ્રતિમા કોણ ધારણ કરી શકે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-જે ગરજીને ધારણ કરવામાં સમર્થ છે. અસપૂર્ણ દશપૂર્વ શ્રતને ધારી હોય અથવા જઘન્યથી નવમાં પૂર્વની આચાર વરતુને ધારણ કરનાર હોય, જિનકલ્પીની જેમ પરીષહ અને ઉપસર્ગને સહન કરનાર હોય અનેક જાતને અભિગ્રહ વગેરેથી સંપન્ન હોય. વિગચ-ઘી વગેરે પદાર્થો રહિત આહાર કરનાર હોય, સવિશેષ શકિત સંપન્ન હોય દઢ સંહનને ધારણ કરનાર હોય, ભાવિત આત્મા હોય, જે કદાચ દુષ્ટ હાથી વગેરે જેવા પ્રાણીઓ સામે થાય તો ભયથી
એક પણ પગલું પાછળ ન ધરનાર હોય, આ જાતના અને બીજા પણ કેટલાક નિયમોનું પાલન કરનારી વ્યક્તિ ગુરૂદેવની આજ્ઞાથીજ “પ્રતિમા” ધારણ કરી શકે છે. (तए णं से मेहे अणगारे समणेणं भगवया महावीरेणं अभणुन्नाए નમાજે નાનાં મઘુપરિમં કaivઝા જ વિદ્ગાર) ત્યાર બાદ અનગાર મેઘકુમારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા મેળવીને માસિક ભિક્ષુ પ્રતિમા ધારણ કરી. (मासियं भिक्खुपडिमं अहामुत्तं अहा कप्पं अहामग्गं अहातच्च अहासम्म का git wiણે, gs, સોર, તીરે, g) મેઘમુનિએ માસિક ભિક્ષુ પ્રતિમાનું સૂત્રમાં બતાવવામાં આવેલી વિધિ મુજબ, સ્થવિર વગેરે કલ્પ મુજબ, જ્ઞાન દર્શન તેમજ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૯૪

Page #202

ચારિત્ર્યરૂપ મોક્ષમાર્ગી મુજબ અથવા તો ક્ષયે પશ્ચમિક મુજબ માસિકી ભિક્ષુપ્રતિમા’ આ શબ્દના અર્થરૂપ તત્ત્વ પ્રમાણે સમતાભાવ મુજબ, ફ્કત અભિલાષાથી જ નહિ પણ કાયથી આરાધન કર્યું " વાર વાર ઉપયોગ કરતાં તેનુ ં પાલન કર્યું", સ ંરક્ષણ કર્યું", અતિચારરૂપ પક (કાદવ)નું પ્રક્ષાલન કરતાં તેનું શેાધન કર્યું, અવધિની સમાપ્તિ પછી પણ થોડો વધુ વખત ત્યાં સ્થિર રહ્યા તેથી તેને પાર તે પામી શકયા, તેનું કીંન કર્યું. પારણાના દિવસે જે જે કવ્યરૂપ કહાય છે, તે બધાં મેં કર્યા છે’ આ પ્રમાણે તેનું વર્ણન કર્યું.. (સમાં હ્રાળ હ્રાપ્તિન્ના, વાજિત્તા, પોદ્દિત્તા,ૌરિત્સા, દિત્તા ગુજરવિ સમળ માર્ચ મદાવીર્ ચંદ્રર્ફે નનંસઽ) આ પ્રમાણે કાયાથી તેને સિત્તા સ્પર્શીને ઉપયોગ પૂર્ણાંક તેનુ પાલન કરીને ‘સૌરિન્ના' અતિચારાનું ત્યાંથી સંશોધન કરીને તîfન્ના' તેને પાર પામીને અને ‘વિજ્ઞા' તેનુ કીર્તન કરીને ફરી મુનિશજ મેઘકુમારે શ્રમણ્ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. (વંન્નિા નમંત્રિત્તા હતું. વઘાસી इच्छामि भंते तुभेर्हि अन्भणुभार समाणे दोमासियं भिक्खुपडिमं उब સંક્ખિન્ના પં વિત્તિÇ) વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેમણે ભગવાન મહાવીરસ્વામીને કહ્યું-કે-હે ભદંત ! હું આપની આજ્ઞા મેળવીને બે માસની ભિક્ષુપ્રતિમા ધારણ કરવા ચાહુ છું. (મદ્દામુર્થ વૈદાજીવિયા ! મહિબંધ રેટ્ટુ) મેઘકુમારની વિનંતી સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું કે-હે દેવાનુપ્રિય ! જે રીતે તમારૂ આત્મકલ્યાણુ થાય તે પ્રમાણે કરે. આત્મકલ્યાણના કામમાં કાઇ પણ દિવસ આળસ નહિ કરવી જોઇએ (जहा पढमाए अभिलावी तहा दोच्चाए तच्चाए चउत्थाए, पंचमाए, छम्माમિયાત્, સત્તમાનિવાર; મસત્તરા વિચા) જે પ્રમાણે પહેલી ભિક્ષુપ્રતિમાનુ વર્ણન છે, તે પ્રમાણે જ ખીજી ત્રીજી ચાથી, પાંચમી છ મહિનાવાળી, સાત મહિનાવાળી અને એક રાત-દિવસના પ્રમાણુ જેટલી ખારમી પ્રતિમાનું વર્ણન જાણવું જોઇએ આનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે--પહેલી પ્રતિમા એક મહિનાની છે.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૯૫

Page #203

અને બીજી પ્રતિમા પણ એક મહિનાની છે. ત્રીજી પ્રતિમાથી માંડીને સાતમી પ્રતિમા સુધીની પાંચ પ્રતિમાઓ દરેકે દરેક યથાકમે એક એક મહિનાની છે. આઠમી નવમી, દશમી આ ત્રણે પ્રતિમાઓ સાત સાત દિવસ રાત પ્રમાણવાળી છે. એ જ વાત(હોરવું
સારું રિસાદુ તા સત્તાહિg) આ સૂત્ર દ્વારા પૂરવાર કરવામાં આવી છે. અહીં “ચ્ચ” અને તઈ એ પદો વડે અનુક્રમે નવમી અને દશમી પ્રતિમાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. (૩ોરારઘાણ ઇરારં રિયાઇ વિ) અગિયારમી પ્રતિમા એક દિવસરાત તેમજ એક દિવસ પ્રમાણ જેટલી હોવા છતાં એક અહોરાત્ર પ્રમાણ વાળી છે. આમાં દિવા શબ્દનો અર્થ વિવક્ષિત નથી. એક રાત્રિ અને એક દિવસ પ્રમાણ જેટલી પણ બારમી પ્રતિમા ફકત એક રાત્રી માણવાળી છે. શેષકાળમા આઠ મહિનામાં આ બાર પ્રતિમાઓ સમારાધનીય અને સમાપ્ત કરવા ગ્ય છે. કેમકે ચિમાસામાં આ પ્રતિમાઓનું વહન કરવું નિષિદ્ધ છે. જો કે મુનિરાજ મેઘકુમાર એક દશાંગના જ જ્ઞાતા હતાતે પૂર્વધારી હતા. નહિ, છતા એ તેમના પ્રતિમાનું ષ્ઠાનનું આ કથન સર્વોપદિષ્ટ હોવાથી સદેષ નથી. (ત છે કે અરે વારમવઘુ पडिमाओ सम्मं काएणं फासित्ता, पालिता, साहित्ता, तीत्तिा किहित्ता पुणरवि समणं भगवौं महावीरं वंदइ नमसइ, वदित्ता, नमंसित्ता एवं वयासी) ત્યાર પછી મુનિરાજ મેઘકુમારે કાયાથી સારી પેઠે બાર ભિક્ષુપ્રતિમાઓને આરાધિત કરીને વારંવાર ઉપયોગ પૂર્વક તેમનું પાલન કરીને અતિચાર રૂપ કાદવને તેમનાથી દૂર કરીને, તેમને પાર પામીને, તેમનું કીર્તન કરીને ફરી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેમણે કહ્યું-(
રૂછાનિ णं भंते तुम्भेहिं अब्भणुण्णाए समाणे गुणरयणसंवच्छरं तवोकम्मं उव સંન્નિત્તા ii વિgિ ) હે ભદંત ! આપની આજ્ઞા મેળવીને ગુણરત્નરૂપ સંવત્સરવાળા તપને કરવા ચાહુ છું. વિનયાચાર, શતાચાર, પ્રસૂતનિર્જરા વગેરે આ ગુણ’ શબ્દનો વાચ્યાર્થ છે, આ રત્ન જે તપમાં છે તે “ગુણનતપ છે. હે ભદંતા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૯૬

Page #204

એવું તપ ત્રીજા ભાગ સહિત એક વર્ષમાં કરવા ચાહું છું. અથવા આને અર્થ આ પ્રમાણે પણ થઈ શકે છે કે હું નિર્જરઃ વિશેષરૂપ ગુણના કારણભૂત તપને ત્રીજા ભાગ સહિત એક વર્ષમાં સોળ મહિનામાં કરવા ચાહુ છું. બાપુદું વાળુgિયા! ના ઘવિધ રે) મેઘકુમારની આ વાત સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું કે-હે મેઘ ! તમને જે કામમાં સુખ મળે તે કરે એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ કરે નહિ. (तएणं से मेहे अणगारे पढमं मासं चउत्थं च उत्थेणं अणि क्ख णं तवो कम्मेणं दिया ठाणुक्कुडुए सूरभिमुहे आयावणभूमीए थवाउडएणं आयाસેનાને જાડું વાતi) ત્યાર બાદ મેઘમુનિએ પહેલા મહિનામાં ચતુર્થ ચતુર્થ સતત ભકત સતત કર્યા. દિવસમાં ઉત્કૃદુકાસનથી આતાપનભૂમિ ઉપર બેસીને સૂર્યની તરફ મોં કરીને આતાપના લેતા હતા રાત્રિમાં મુખવસ્ત્રિકા અને ચેલ પટ સિવાયના વસ્ત્રો ત્યજીને વીરાસનમાં બેસીને તેમણે શીતની આપના લીધી. ( માઉં છ છળ तच्च मासं अट्ठमं अटुमेणं चउत्थं मासं दसमं दसमेणं अनिश्वित्तेणं तवो कम्मेणं दिया ठाणुक्कुटुए मुराभिमुहे आयाणभूमिए आयावेराईमा રરાજને વાયggi સુઘારા)-બીજા મહીનામાં તેમણે સતત ષષ્ઠ અષ્ટ ભક્ત કર્યો. દિવસમાં ઉકુટુકાસને સ્થિત થઈને સૂર્યની તરફ મોં રાખીને સૂર્યની આતાવના લીધી. રાત્રિમાં નિર્વસ્ત્ર થઈને વીરાસનમાં સ્થિત થઈને શીતાતાપના લીધી. આ રીતે જ ત્રીજા મહિનાથી માંડીને સેળ મહીના સુધી દરેક મહિનામાં અષ્ટમ ભક્ત વગેરે. ના ક્રમથી સોળમા મહિનામાં તેમણે ત્રીસ ભકત ક્ય. બીજી શેષ રાતદિવસની બધી ક્રિયાઓ પહેલા મહિનાની જેમ જ તેઓ કરતા રહ્યા. આ સળી મહિનામાં તપસ્યાના દિવસનું પ્રમાણ ૪૦૭” હોય છે. આ બધા દિવસેની ગણત્રી કરીએ તે તેર મહિના અને સાત દિવસ હોય છે. પારણાના દિવસોની સંખ્યા તેતેર હોય છે. જે મહિનામાં અષ્ટમ ભકત વગેરે તપાસ્યાના જેટલા દિવસ ઓછા હોય, તેમની આગળના મહિનાથી માંડી તે તેટલા દિવસની પૂતિ કરી લેવી જોઈએ. વધારે દિવસે થઈ જાય તો આગળના મહિનામાં તેમને સામેલ કરવા જોઈએ “goધી ઈત્યાદિ વગેરે ગાથાઓ તપવા અને પાણીના દિવસોની સંખ્યા બતાવનારી છે. (तएण से मेहे अणगारे गुणरयणसंवच्छरं तवोकम्मं आहामुत्तं जाव सम्म कारणं फासेइ, पालेइ, सोहेइ, तीरेइ, कि इ, अहामुत्तं, अहाकप्पं जाव
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૯૭

Page #205

किट्टित्ता समणं भगवं महावीरं, बंदर, नमसह वंदिता नमसिता बहूहिं छहमदसमदुवाल सेहिं मासमासखमणेहिं विचितेहि तवोकम्मे हिं ગાળ માટેમાળે વિરરૂ) આ પ્રમાણે અનગાર મેઘકુમારે ગુણરત્નરૂપ સંવત્સર વાળા તપકને સારી રીતે કાયાથી સ્પર્થ કર્યું. પાળ્યુ, શાષિત કર્યું તેને પાર પામ્યા, તેનું કીર્તન કર્યું. યથાસૂત્ર યથાકલ્પ અને કીર્તન કરીને તેમણે ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વંદન અને નમસ્કાર કરીને આ અદ્ભુત ભ્રષ્ટાષ્ટ, અષ્ટમ, દેશમ, દ્વાદશ માસા માસ ક્ષણેાથી આત્માને ભાવિત કર્યા. ॥ સૂત્ર ૪૬ L
મેઘમુનિ કે તપઃ શરીર કા વર્ણન
‘તપ ળ છે મેદે ગળનારે' ફસ્થતિ ।
ટીન્નાર્થ-( સદ્ ળ) ત્યાર બાદ એટલે કે ભિન્નુ પ્રતિમા તેમ જ ગુણુ રત્નરૂપ સંવત્સર વાળા તપ વગેરેની સમાપ્તિ પછી (મૈં મેરૢ) મેઘ મુનિએ ( તે ) ઉત્કૃષ્ટ રીતે આરાધવામાં આવેલા ( તો મેળ) તપ કર્યું ને કે જે (પરાભેળ) ગૃહ લાક વગેરેની આશંસાથી વિર્જત હાવાને કારણે ઉદાર હતું. (વિપુળ) બહુ વખત સુધી આચારમાં મૂકાયેલ હાવાથી વિપુલ હતું, ( સન્નિરીફ્ળ ) ખાહ્ય અને અભ્યન્તરની ગ્લાનિથી રહિત હેાવાને લીધે જે સશ્રીક (શાભા યુક્ત) હતું. (ચોળ) ગુરૂદ્વારા અપાયેલુ હાવા ખદલ જે પ્રદત્ત હતુ` ((fkf) અહુ જ સન્માન સ્વીકારવામાં આવ્યુ. હાવા બદલ તે પ્રગહિત હતું! ( heાને ગ્) અગ્રિમ હિતનુ પ્રાપક હાવા બદલ જે શુભ જનક હતું. ( fવેળું) કલ્યાણના હેતુ હાવા બદલ ઉપદ્રવ વગરનું હતું ( ધન્ને નૅ ) અતિચાર વગર સમાપ્તિ સુધી પહોંચવા બદલ જે પ્રશ ંસનીય હતું. ( મંગèળ) બધા પાપોનુ ઉપશમક હાવા ખદલ જે કુશળ સ્વરૂપ હતુ. ( કોળું ) મેઘકુમાર જેવા પરાક્રમી અનગાર દ્વારા સમરાધિત હાવા બદલ જે દિવસે દિવસે વૃદ્ધિ યુકત હતું. ‘ઉદ્દાત્ત્વ [ ' નિસ્પૃહતાના બાહુલ્યથી યુકત હાવા બદલ જે ઉદાર હતુ, (ઉત્તમેળ) અકામનિર્જરા વગરનું હાવા બદલ જે ઉત્તમ હતું. (મદ્રાળુ માવળ) સ્વર્ગ અને મેક્ષ વગેરેનુ કારણ હાવા બદલ જે મહાપ્રભાવવાળું હતું. તેને કરવા લાગ્યા. જેનાથી (સુદ્દે મુખ્યત્વે જીવવું નિમ્નયે નિસ્સો નિિિડજિરિયામૂર) મૈકુમાર ભૂખ્યા થઇ ગયા, સરીરમાં રુક્ષતા દેખાવા લાગી.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૯૮

Page #206

માંસના ઉપચય (વન) થી તેઓ રહિત થઇ ગયા, ઉઠતાં બેસતાં માંસ સૂકાઈ જવાથી તેમનાં હાડકાંમાંથી કડકડ શબ્દ થવા લાગ્યા, ફકત હાડકાં અને ચામડી જ તેમના શરીરે રહીગયાં, અને તે અત્યન્ત દુબળા થઈ ગયા. (ધર્માળ સંતશ્ નાર્ યાદિ ચોથા) તેમના શરીની નસો સ્પષ્ટ રીતે દેખાવા લાગી. મેઘકુમારની આવી સ્થિતિ થઈ ગઈ હતી. નીયં નીચેનું છટ્ટ, નવ નીચે વિદ્ય મારું મણિત્તા વાયર) તેઓ ચાલતા તા આત્માનાં અળે જ, શરીરના મળે નહિ, તેઓ બેસતા તાં આત્માના મળે જ, શરીરના ખળે નહિ. બાલ્યા પછી તેઓ થાક અનુભવતા હતા. (મારું માસમાને પિત્ઝાયફ મારૂં માત્તિનિત્તિ નિષ્ઠાયરૂ) બોલવાના સમયે પણ તેઓ ગ્લાન થવા લાગતા. ‘હું એલીશ’ આમ જ્યારે તેમના મનમાં ખેલતા પહેલાં વિચાર ઉદ્દભવતા ત્યારે તેમને કષ્ટ થવામાંડતુ કહેવાના મતલખ એ છે કે મેઘકુમાર મુનિરાજ જેટલી ક્રિયાઓ કરતા હતા તે બધી આત્માના મળે જ કરતાં હતા શરીરના મળે નહિ. (મે જૂનામ! ડુંગહપ્રિયા વાટ્ટાક્રિયા મા ત્તસગ डिया वा तिल सगडिया वा एरंडकट्टसगडिया उन्हे दिन्ना सुक्कासमणी સમદં ગઇ સદ્ વિદ્યુğ) જેમ કોલસાથી ભરેલી ગાડી, સૂકાએલાં લાકડાંની ભરેલી ગાડી, સૂકાં પાંદડાંથી ભરેલી ગાડી, તલની સૂકી ફળીઓથી ભરેલી ગાડી, એરડાનાં સૂકાં લાકડાંથી ભરેલી ગાડી પ્રચંડ ધૂળમાં મૂકી રાખવાથી સૂકી હોવા બદલ ચાલતી વખતે ‘ચૂ” ‘ચૂ” વગેરે શબ્દો કરતી ચાલે છે અને થાભતી વખતે પણ અવાજ કરતી ચાલે છે. વમેવ મુદ્દે ગળવારે સદ્ ગØરૂ સતૢ વિટ્ટર, કવિત્ માંતોનì) આ પ્રમાણે જ મહામુનિ મેઘકુમાર પણ જ્યારે ચાલતા હતા ત્યારે તેમના હાડકાથી ‘ચટ' ચટ' શબ્દ થવા માંડતા. બેસતી વખતે પણ તેમના હાડકાંમાંથી શબ્દ થતા હતા. મેઘકુમાર જો કે માંસ, શાણિતની દૃષ્ટિએ દૂબળા હતા છતાંએ તેએ ઉત્કૃષ્ટ તપના પ્રભાવથી પુષ્ટ હતા. (દુચારશે વ भासरासिपरिछिन्ने तवेणं तेएण ं तव ते यसिरीए अईव अइव उवसोमेमाणे २ चिट्ठ) જેમ કે અગ્નિ ઉપરથી રાખથી ઢંકાએલા રહે છે, પણ અંદર અગ્નિનુ તે જ પ્રજ્વલિત થતુ હોય છે, તે પ્રમાણે જ મુનિરાજ મેઘકુમાર અનગાર પણુ ઉપર ઉપરથી શુષ્ક, રૂક્ષ અને કાંતિ વગરના હતા છતાંએ તપના તેજથી, તપના પ્રભાવથી આત્માના વીર્યંના સમુત્કથી, તપ અને તેજની દીપ્તિથી, ઉત્કર્ષીતપ તેમજ આમઔષધીએ વગેરેથી મેળવવા અને તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલા તેજથી અતિશય શૈાભિત થતા હતા. એટલે કે શુભધ્યાનરૂપ તપથી મેઘકુમાર અંદર હુ ંમેશાં પ્રકાશમાન રહેતા હતા. (तेण कालेन तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थगरे जाव
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૯૯

Page #207

पुयानुसुचि चरमाणे गामाणुगाम दुइज्जमाणे मुहं सुहेण विहरमाणे जेणा मेव रायगिहे नगरे जेणामेव गुणसिलए चेइए तेणामेव उवागच्छइ) તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કે જેઓ આદિકર હતા, તીર્થકર હતા, પૂર્વાનુપૂર્વેનું પાલન કરતા એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા સંયમની આરાધના કરતા જ્યાં રાજગૃહનગર અને જ્યાં ગુણ શિલક નામે ઉદ્યાન હતું ત્યાં પધાર્યા. (ઉષા गच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेण तवसा अप्पाणभावेमाणे વિદર૬) પધારીને યથા૫ અવગ્રહ લઈને સંયમ અને તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા ઉદ્યાનમાં વિરાજમાન થયા છે. ૪છા
મેઘમુનિ કે સંલેખના કે વિચાર કા વર્ણન
'तरणं तस्स मेहस्स अणगारस्स' इत्यादि । રીનાથ-ર ) ત્યાર પછી (તરણ દર ઉમરH) અનગાર મેઘકુમારને (મો) રાત્રિમાં (જુન્નત્તાવારતમાં) પૂર્વવત્રી અને અપરાત્રિીકાળના વખતે (ધનનારિયં નામrma) મારે કયે વખત છે, હમણાં મારે શું કરવું જોઈએ. આ શરીર ક્ષણિક છે. મૃત્યુને આ શરીર ઉપર જરા પણ દયા આવતી નથી, મૃત્યુ ભયંકર અને વિકરાળ છે. મારે આત્મકલ્યાણ કેવી રીતે સાધવું જોઈએ વગેરે ધર્મ ધ્યાન રૂપ જાગરણ અવસ્થામાં (મયથાવે બન્નથિg ara #guસ્થા આ પ્રમાણે આત્મગત પ્રાર્થિત અને વિશેષરૂપમાં અભિષિત, ચિંતિત, સ્કુટરૂપે હૃદયમાં સ્થાપિત મનોગત, મનમાં અવસ્થિત) સંકલ્પ ઉદ્ભવ્ય.(gવં વહુ મહં પેલું ફળ तहेव जाव भासं भासिस्सामीति गिलाएमितं अस्थिता में उठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे सद्धाधिई संवेगे जाव इमे धम्मायरिए धम्मोवदेसए સાથે ખાવું મહાવીરે ન જુથ વિહા) કે હું ઉદાર વગેરે વિશેષણવાળી તપસ્યાથી શુષ્ક કક્ષ અને કાન્તિ વગરના શરીરવાળે થઈને જ્યારે હું કંઈક બેલું” આ જાતના ફકત વિચારથી જ લાન થઈ જાઉં છું. એવી સ્થિતિમાં જ્યાં સુધી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૦૦

Page #208

મારામાં ઉઠવાની તાકાત છે, કમ એટલે કે ગમન વગેરે ક્રિયાઓ કરવાની શકિત છે, બળ-શરીરમાં સામર્થ્ય છે, વીય–જીવની પરિણતિરૂપ ઉત્સાહ શક્તિ છે, પુરુષકારહું ધર્મની આરાધનામાં સમર્થ છું આવું આત્મપરિણામ છે, પરાક્રમ–પિતાના અભીખની સાધના કરવાની શકિત છે, શ્રદ્ધા–તપ અને સંયમની આરાધનામાં રસ પડે છે, પ્રતિ–પરીષહ અને ઉપસર્ગને સહન કરવા માટે ધર્યું છે, અથવા તે યથાર્થ સ્મરણ શકિત છે, સંવેગ-વિષમાં અરુચિરૂપ સકામ નિર્જરા છે, અને જ્યાં સુધી ગંધહસ્તીના જેવા ધર્મને ઉપદેશ આપનારા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જિન સર્વ-મોજૂદ છે. (સાત) ત્યાં સુધી તમે ઘ ાણ પારણમાથા વળી જાવ તેના ગઢતે
રે) મારા માટે એ જ કલ્યાણકારી છે કે આ રાત્રિ પસાર થતાં જ તથા સૂર્યને ઉદય થતાની સાથે જ સવારે (મળે રૂ વંવિના નમંસા નો માથા महावीरेणं अब्भणुन्नायस्स समणस्स सयमेव पंचमहव्वयाई आरुहित्ता गोयमाइए समणे निग्गंथे निग्गंथीओ य खामित्ता तहारूवेहिं कडाईहिं थेरेहिं सद्धि) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન કરી તેમજ નમસ્કાર કરી. તે શ્રમણ ભગવાનની આજ્ઞા મેળવીને પંચમહાવતે સ્વીકારીને નિર્ગથ ગૌતમ વગેરે શ્રમણથી તેમજ નિર્ચથી સાધ્વીઓથી પિતાના અપરાધની ખમત ખામણુ કરીને કૃતાદિ સાધુઓની સાથે (વિસરું વળે નિર્વાર ટુરિત્તા યવ થાસંનિશાનં) રાજગૃહનગરની પાસેના વિપુલ નામના પર્વત ઉપર ધીમે ધીમે ચઢીને ધનીભૂત થયેલા મેઘની જેમ શ્યામ (વિપાર્વ) પૃથ્વી શિલારૂપ પટ્ટકની (fજેના હળદ્રુપ બાપ છૂપાસ) પ્રતિલેખના કરું. પ્રતિલેખન કર્યા બાદ સંલેખનાનું પ્રીતિપૂર્વક સેવન કરવાં માટે (મરમાળuથાપવઘરસ) ભકત પાનનું પ્રત્યાખ્યાન (નિષેધ) કરી દઉં ત્યાર પછી (ાયવોવાણ થતું અળવજંત્રમાણ વરિત્તા) હુંકાળ (મૃત્યુ) ની અપેક્ષા ન રાખતે પાદપિગમન સંથારાને ધારણ કરું. (ga ) આ પ્રમાણે મહામુનિરાજ મેઘકુમારે વિચાર કર્યો. (હત્તા દશ વાઘમાયા, रयणीए जाव जलंते जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ) આ પ્રમાણે વિચાર કરીને જ્યારે પ્રભાત થયું અને સૂર્યનાં કિરણો ચોમેર ફેલાવા લાગ્યાં ત્યારે મુનિરાજ મેઘકુમાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે પહોંચ્યા. (કવા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૦૧

Page #209

છિન્ન-સમાં રૂત્તિવસ્તુ વાઘાદળું પાપ ) ત્યાં પહોંચીને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વાર આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ (રિત્તા વંટર ના वादित्ता नमंसित्ता नच्चासन्ने नाइदृरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे अभिमुहे farvi વંવુિ પyવામg) પૂર્વક તમને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. વંદન અને નમસ્કાર કર્યા પછી મુનિરાજ મેઘકુમાર વધારે નજીક પણ નહિ અને વધારે દૂર પણ નહિ એવા સ્થાને નમ્રભાવે ભગવાનની શુશ્રષા કરવાની ભાવનાથી બંને હાથ જેડીને સામે બેસી ગયા. (ત્તિ મને માવં મહાવીરે પેરું ગાજે / વાપી) મેઘકુમારને આવેલા જાણીને શ્રમણભગવાન મહાવીરે મેઘકુમાર અનગારને કહ્યું(से गूण तव मेहा ! राओ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि धम्मज्जागरिय जागग्मा
રસ ગ્રામેવાળે થg #ાવ મુufકથા) હે મેઘ ! તમને રાત્રિમાં રાત્રિના પૂર્વ ભાગમાં પશ્ચાદ્ ભાગમાં ધર્મજાગરણ કરતાં આ પ્રમાણેને આધ્યાત્મિક યાવત મને ગત સંકલ્પ થયે છે. (gવં વજુ હું ફળ જ જાય તેવું ગણું
तेणे व हव्वमागए से गृणं मेहा? अ समढे ! हंता अस्थि अहासुहं देवाणु દિવા! ના વર્ષ દ) કે હું આ ઉદાર વગેરે વિશેષણવાળી તપસ્યાથી શુષ્ક, રુક્ષ અને નિસ્તેજ થઈ ગયો છું. તે હવે સવાર થતાં જ સૂર્ય ઉદય પામશે ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા મેળવીને ગૌતમ વગેરે મુનિરાજાની અને બીજા બધાં પ્રાણીઓની ખમત ખામણુ કરીને વિપુલ નામના પર્વત ઉપર જાઉં અને ત્યાંના ઘનીભૂત મેઘના જેવા કાળાપૃથ્વી શિલાપટ્ટકની પ્રતિલેખના કરી, ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરીને પાદપપગમન સંથારા ધારણ કર્યું. આમ વિચાર કરીને તમે તરત જ મારી પાસે આવ્યા છે. બેલ મેઘ ! એ જ વાત છે ને? પ્રભુ દ્વારા પિતાને અભિપ્રાય સ્પષ્ટ કરાએલો સાંભળીને મેઘકુમારે તેમને કહ્યું- “હા પ્રભુ એજ વાત છે! ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય! તમને જેમાં સુખ થાય તેમ કરે પ્રમાદ કરે નહિ સૂત્ર ૪૮
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૦૨

Page #210

મેઘમુનિ કે સંલેખના ધારણ કરને કા વર્ણન
તળ ને ગારે ઈત્યાદિ
ટીકાW—(તpur) ત્યારબાદ તેરે મેરે) મેઘકુમાર ( ) અનગાર (સનvir માનવા મહાવીરે જુના સમાજે) શ્રમણ ભગવાન મહા વીરની આજ્ઞા મેળવતાં (દ વાવ હિ)બહુ જ આનંદ અને સંતોષથી પુલકિત થઈ ગયા. ત્યાર પછી (ાદ ૩) ઉત્થાન ક્રિયાથી ઊભા થયા અને (દત્તા સરળ અર્વ મહાવીર તિવવૃત્તો ગાયાદિi vari ) ઉભા થઈને તેમણે ત્રણ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની વિધિપૂર્વક વંદના કરી (વારા ચંદ્ર,નમસરૂ, વંહિતા नमंसित्ता सयमेव पंचमहव्वयाइं आरुहइ आरुहित्ता गोयमाइ समणे निग्गंथे निग्गंधीओ य खामेइ खामित्ता य तहारूवेहिं कडाईहिं थेरेहिं सद्धिं વિરું જવાં ધંર સુદર)વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેમણે જાતે પંચત્રોને સ્વીકાર કર્યો, સ્વીકાર કર્યા બાદ તેમણે ગૌતમ વગેરે સાધુઓ અને નિર્ચથી સાધ્વીઓથી ખમતખામણા કર્યા. ત્યાર પછી તથારૂપ કૃતાદિ સ્થવિર સાધુઓની સાથે ધીમે ધીમે વિપુલ નામક પર્વત ઉપર ચઢી ગયા. (દિરા સાવ દેશળપતિના પુત્રવિવિાપદાં જુદા ) ચઢીને ત્યાં તેમણે ઘનીભૂત મેઘના જેવા શ્યામ પૃથ્વીરૂપ શિલા. પટ્ટકની પ્રતિલેખના કરી. (હરિ કવારાણવાયૂ ડિર, if
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૦૩

Page #211

ત્તિા અસંથાર થાર સંથારિત્તા માંથા રુરુ) પ્રતિલેખના કરીને તેમણે ઉચ્ચાર અને પ્રસ્ત્રવણભૂમિની પ્રતિલેખના કરી ત્યારપછી તેમણે તેના ઉપર દર્ભ સંથારે પાથર્યો. પાથરીને તેઓ તેના ઉપર બેસી ગયા અને, (કુfહત્તા) બેસીને (reત્યામિઇદે સંચિંનિસને જરાશં રિક્ષાવાં થઈ ગંજ્ઞષ્ઠિ જ અવે વાયર પૂર્વ દિશા તરફ મેં કરીને પદ્માસનમાં બેસી ગયા અને બંને હાથ જોડીને તેમને મસ્તક ઉપર મૂકતાં આ પ્રમાણે બોલ્યા-( ભુ - ताणं भगवंताणं णमोत्थुणं समणस्स भगवो महावीरस्स जाव संपाविउ कामस्स मम ધબ્બારિયર ચંદાજિ) ભગવાન અરહંતને નમસ્કાર, મારા ધર્માચાર્ય શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને નમ્મસ્કાર આમ બોલીને (વૈવામિr માવર્ત તથા રૂાણ પણ જે મજા તથા રૂત્તિ જ ચંદ્ર નમંત) તેમણે કહ્યું “ગુણશિલક ચૈત્યમ વિરાજમાન તે ભગવાન મહાવીરને હું આ પૃથ્વી શીલાપટ્ટક ઉપર સ્થિત રહેતા વંદન કરું છું. ત્યાં વિરાજતા ભગવાન મહાવીરસ્વામી અહીં બેઠેલા મને જુએ” આમ કહીને તેમણે તેમને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. (વયિત્તા નણિત્તા gવં વાની) વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેઓ આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા-સમાસ भगवओ महावीरस्स अंतिए सव्वे पाणाइवाए पच्चक्खाए मुसावाए अदिनादाणे मेहुणे परिग्गहे कोहे माणे माया लोहे पेज्जे दोसे कलहे अभक्खाणे पेसुन्ने પરવાઇ મારૂમાવાનો નિછાવર પવરવા) મેં પહેલાં ભગવાન મહાવીરની પાસે સર્વપ્રાણાતિપાત પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે. મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ઝેધ માન, માયા, લોભ, પ્રેમ, પ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, પિશૂન્ય, પરંપરિવાદ, અરતિરતિ, માયા, મૃષા, મિથ્યાદર્શન અને શિલ્ય આ બધાનું પણ મેં પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે. (ફાર્નાિ િof ચંદુ તરસેવચંતિg સર્વ પાણાવાયં પરંવાર जाव मिच्छादसणसल्लं पञ्चक्खामि, सव्वं असणपाणखाइमसाइम चउन्विहं fજ વાણા, પરંવાનિ) અત્યારે પણ હું તેમની પાસે સર્વ પ્રાણાતિપાતનું યાવત્
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૦૪

Page #212

મિથ્યાદર્શન શલ્યનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું, સમસ્ત અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય આ ચાર પ્રકારના આહારનું યાવત જીવન પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. ( શિરૂ શરીર इ8 कंतं प्रियं जाच विविहारोगायंका परीसहोवसग्गा फुसंतु तिकट्टएयं पि य णं રમેષ્ઠિ કાસનિલિંપોલિનિ ) ઈષ્ટ, કાંત પ્રિય આદિ વિશેષણોવાળું અને રત્નના કરંડીયા સરખું જે આ મારું શરીર છે કે જેને ઠંડી, ગમી, સર્પદંશ મશક (ડાંસ મચ્છ૨) તથા પિત્ત કફ સંનિપાત સંબન્ધી અનેક પ્રકારના રોગ અતંક તથા પરીષહ અને ઉપસર્ગ સ્પર્શ ન કરે એ રીતે જેને સુરક્ષિત રાખેલું છે. હું તેને પણ છેલ્લા શ્વાસ સુધી મમતાહીન બનાવું છું (તિ મેરે હૈauri કૃપા झूसिए भत्तपाणपडियाईक्खिए पायवो वगए काल अणव कंखमाणे विहरइ) આ પ્રમાણે વિચારીને મુનિરાજ મેઘકુમારે સંલેખનાઓને વિધિસર ધારણ કર્યા. ચારે જાતના આહારને પણ ત્યાગ કર્યો અને મરણની આશંસાથી રહિત થઈને પાદપગમન સંથારે ધારણ કર્યો. (ત તે જેરા માવતર મેહસ બારણ ગજાઇ
વરિ૬ જાતિ) ત્યારબાદ તે સ્થવિર, ભગવાન અનગાર મેઘકુમારની અગ્લાન ભાવથી વૈયાવૃત્ય કરવામાં પરવાઈ ગયા. (તe of સે મેરે નળ સમજણ માवओ महावीरस्स तहारूचाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाई एक्कारस अंगाई अहिजित्ता बहुपडिपुन्नाई दुवालसवरिसाइं सामन्नपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झोसित्ता सर्दिभत्ताई अणसणाए छेदित्ता आलो. કુંવારિતે દ્વિઘાર સંમાદિત્તે કાલુપુવૅi #ાટT) ત્યારબાદ મેઘકુમાર કે જેમણે અનગારશ્રમણ ભગવાન મહાવીરની તેમજ તથા રૂપ સ્થવિરેની પાસે સામાયિક વગેરે અગિયાર અંગેનો અભ્યાસ કરી લીધું છે, બહુ પ્રતિપૂર્ણ બરાબર બાર વર્ષ સુધી શ્રમણ્ય પર્યાયને પાળીને એક મહિનાની સંખનાથી પિતાની જાતને દૂબળી બનાવી ને સાઈઠ ભકતને અનશન દ્વારા છેદીને જેમણે ગુરુની પાસે પોતાના પાપનું સ્પષ્ટી કરણ કરી લીધું છે, તેમજ તેમનાથી જેઓ પ્રતિકાંત થઈ ગયાં છે, ભય વગેરે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૦૫

Page #213

શલ્યાથી રહિત થઈ ગયા છે, સંકલ્પ વિકલ્પાથી જેએ રહિત થયેલા છે, તેઓ માક્ષ માર્ગોમાં પેાતાના મનને એકાગ્ર કરતા ધીમે ધીમે આયુકાઁના દિલંકાની સમાપ્તિ થતા એવા તે મેઘકુમાર મૃત્યુ પામ્યા. (તત્ત્વ તે ચૈા મળવંતો મેદું અનŔ अणुपुवेणं काल गयं पार्सेति पासित्ता परिनिव्वाणवत्तिय काउस्सगं करेंति) ત્યારબાદ ભગવાન સ્થવિરાએ મેઘકુમારને આનુપૂજ્યેશુ કાળગત થયેલા જોયાં ત્યારે મૃત શરીરના પાિપન માટે કાાત્સ કર્યો. (રિતા મેક્ષ આયામતનું गिण्हंति गिव्हिन्ता विउलाओ पब्वयाओ सणीयं २ पचोरुहंति पच्चरुहित्ता जेणा मेव गुणसिलए चेइए जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छंति) કાયાત્સગ પછી તેઓએ મેઘકુમારનાં આચાર ભાણ્ડક અને વસપાત્ર વગેરે ઉપાડયાં ઉપાડીને તે ધીમે ધીમે વિપુલ પતની નીચે ઉતર્યાં અને ઉતરીને જ્યાં ગુણુશીલક ચૈત્ય હતું અને જ્યાં શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર હતા ત્યાં પહોંચ્યા. ( ૩વછિત્તા સમળે રૂ ચૂંતિ નર્મસતિ, ત્તિા નશિત્તા, વં યાસી ) ત્યાં પહોંચીને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કર્યાં. વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેમણે કહ્યું— યં સહુ રેવાનુલ્વિયાળ અંતેવાસી મેઢે નામ બળરે) હે દેવાનુપ્રિય ! તમારા અંતેવાસી મેઘકુમાર અનગાર કે જેઓ સ્વભાવથી સરળ હતા, પ્રકૃતિથી પ્રતનુંક્રેધવાળા હતા, માન, માયા, અને લાભ ણુ જેમના સ્વભાવથી ખૂબ જ મ≠ હતા એટલે કે ઉત્તમ ક્ષમા, માવ આવ શોચના જે ભંડાર હતા, આલીન—સમસ્ત ગુણાથી જે આલિંગિત હતા, ભદ્રક—નિ`ળ અન્તઃકરણવાળા હતા. ( તે નં હૈવાનુષિયાદ્દેિ ગમથુન્નાર સમાળે તોયમાણ્ સમળે નિનંથે निग्गंथीओय वामेत्ता अम्हेहिं सद्धिं विउलं पव्वयं सणियं २ दुरूहइ ) દેવાનુપ્રિય ! તમાત્રી આજ્ઞા મેળવીને ગૌતમ વગેરે નિગ્રંથ સાધુઓથી અને નિગ્રંથી સાધ્વીઓથી પોતાના અપરાધોની ક્ષમા માગીને અમારી સાથે વિપુલ નામક પત ઉપર ધીમે ધીમે ચઢયા. ( સુરદ્દિત્તા સમેય મેઘ નિાસં પુલિમિસ્ટા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૦૬

Page #214

uદ જેિ) અને ચઢીને પોતાની જાતેજ તેમણે ઘનીભૂત થયેલા મેઘના જેવા શ્યામ પૃથ્વી શિલા પટ્ટકની પ્રતિલેખના કરી. (વિહિતા) પ્રતિલેખના કરીને તેમણે (મત્તાહિશાવવ) ચાર જાતના આહારનો ત્યાગ કર્યો. (અજુપુળ જત્રા) ત્યાર પછી તેઓ ત્યાં ધીમે ધીમે આયુકર્મના દલિથી સંપૂર્ણપણે નિર્જરા હોવાને કારણે કાળ (મૃત્યુ) વશ થયા છે. (ga of સેવાજુષિા ! મારામંડ) હે દેવાનુપ્રિય! આ આચાર ભંડક તે મેઘકુમારના જ છે. સૂત્ર “૪૯”
મેઘમુનિ કી ગતિકા નિરૂપણ
(भंतेत्ति भगवं गोयमे इत्यादि ।
ટીશર્થ-(મંત્તિ) હે ભદંત ! એવી રીતે સંબોધીને (માવે ) ભગવાન ગૌતમે (ામ મા મરાવ વવ વરૂ, વંચિત્તા, નમંતિજ્ઞા પૂર્વ વધારી) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કર્યો. વંદન અને નમસ્કાર કરીને તેમણે આ પ્રમાણે કહ્યું–(gવં રજુ વાળુજિયા અંતેવાસી દે ના ઇगारे सेणं भंते ! मेहे अणगारे कालमासे कालं किच्चा कहिं गए कहिं ઉત્તવને?) હે દેવાનુપ્રિય! મેઘ નામના અનગાર તમારા અંતેવાસી હતા. તે અનગાર મેઘકુમાર કાળ માસમાં કાળવશ થઈને કયાં ગયા છે? ક્યાં ઉત્પન્ન થયા છે? (નોનાર સનાં મનતં મહાવીરે માd નો નં પરં વારી) હે ગૌતમ! એવી રીતે સંબંધીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ગૌતમને કહ્યું કે—(gવં રવ જોવા मम अंतेवासी मेहे णाम अणगारे पगइभदए जाब विणीए सेण तहा. रूवाणं थेराण अंतिए सामाइयमाइयाई एक्कारसअंगाई अहिज्जइ)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૦૭

Page #215

સાંભળેા હું કહુ છુ”———અનગાર મેઘકુમાર નામના મારા અંતેવાસી કે જે પ્રકૃતિ સરળ યાવત્ વિનમ્ર હતા, અને જેમણે તથારૂપ સ્થવિરાની પાસે સામાયિક વગેરે અગિયાર અંગોના અભ્યાસ કર્યાં–– ( શ્રૃતૢિક્ત્તિત્તાવાર-મિત્ર દુર્વાહમા મુળरयणसवच्छरं तवोकम्म कारण फासित्ता जाव किट्टित्ता मए अन्भ જીન્ના! સમાળે ગોયમારૂં થેરવામેફ) અને અભ્યાસ કરીને તેમણે તેમને સારી પેઠે મેળવી ખાર ભિક્ષુ પ્રતિમાઓને તેમજ ગુણુરત્ન રૂપ સંવત્સરવાળા તપકને શરીરથી સ્પર્શીને શોધિત કરીને તેમાં પારંગત વગેરે થઈ તે સારી રીતે આરાધિત " હતુ, ત્યાર બાદ જેમણે મારી આજ્ઞા મેળવીને ગૌતમ વગેરે નિગ્રંથ સાધુએ વગેરેથી પાતાના અપરાધોની ક્ષમા માગી હતી. (વામિત્તા તદ્દા િથતૢિ सद्धिं जाव विल पव्वयं दुरूहई, दुरूहित्ता दव्भसंथारगं संथरइ सथરિત્તા ટ્મસંથારોવાઇ યમેવ પંચમન! ઉચારેડ ) ખમત ખામણા કરીને તથા રૂપ કૃતાદિ સ્થવિરાની સાથે વિપુલ નામના પર્યંત ઉપર ચઢયા, ચઢીને તેમણે દ સંચારક પાથર્યું. પાથરીને તેના ઉપર પૂર્વ દિશા તરફ મ કરીને પદ્માસનમાં વિરાજમાન થઈ ગયા. ત્યાં પંચત્રતાનું તેમણે જાતે ઉચ્ચારણ કર્યું. ( વસવાસારૂં सामण्णपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झसित्ता सहि भत्त' प्रणसणाए छेदेत्ता आलोइयपडिक्कते उद्धियसल्ले समाहिपत्ते ) બાર વર્ષના શ્રામણ્ય પર્યાયનું પાલન કર્યા બાદ એક મહિનાની સલેખનાથી પોતાને દૂબળા બનાવીને સાઈઠ ભકતાને અનશન વડે છેઢીને, આલેાચિત પ્રતિક્રાન્ત થઈને અને માયા વગેરે શલ્યાને દૂર કરીને સ કલ્પ-વિકાથી રહિત થઇને અ ંતે (જમાટે દાતા) કાળ માસમા કાળ ધને પામ્યા છે. આ પ્રમાણે મૃત્યુવશ થયેલા મુનિરાજ મેઘકુમાર ( ૩. ચૈત્રિમસરળવત્તતાવાળું દૂ जोयणसयाइ बहूर जोयणसय सहस्साई बहूई जोयणकोडीओ बहूड़ जोडाकोडीओ दूरं उप्पइत्ता सोहम्मीसाणसण कुमार माहिंदबंभलोयलंतगमहासुक्क सहस्साराणयपाणयारणच्चुए
तिष्णिय
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૦૮

Page #216

अट्ठारसुत्तरे गेवेज्जविमाण वाससए वीsasत्ता विजये महाविमाणे વત્તાપ હવવો) અહીંથી લાકમાં વિજય નામના મહાવિમાનમાં દેવના પર્યાયથી જન્મ પામ્યા છે. આ વિમાન જ્યોતિષચક્ર ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર તારાઓથી ઘણા ચેાજન ઊંચુ છે. સૌધર્મ, ઈશાન, સનત્કુમાર માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેાક, મહાશુક્ર, સહસ્રાર, આનત, પ્રાણુત, આરણુ, અચ્યુત આ બધા દેવલાકાથી પણ ઉપર આ વિમાન છે. તેમજ ત્રણસે અઢાર ત્રૈવેયક વિમાનાથી ઉપર છે. આ ચૈવેયક વિમાનામાં એકસા અગિયાર વિમાન પ્રથમ ત્રૈવેયક છે. એકસેસ સાત વિમાન દ્વિતીય ત્રૈવેયક છે. સેા વિમાન ત્રીજા ત્રૈવેયક છે. આ ખધાને એળગીને સૌથી ઉપર આ વિજય નામનું વિમાન રહેલું છે. (તસ્ય નું અલ્પેશયાળ ટેવાળ તૈસીમ આજેયમારું કર્યુ પળત્તા) ત્યાં કેટલાક દેવાની તેત્રીસ સાગર જેટલી સ્થિતિ અતાવવામાં આવી છે. (તસ્થળ મેદા વિવÆ તેરીસ સાગરોનમાફ. ર્ફિ ખત્તા) મેઘકુમાર દેવની પણ ત્યાં તેત્રીસ સાગર જેટલી સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે. (પત્તળ મતે મળે ફેવે તાગો જો
उक्खणं भवक्खरणं ठिइकक्खएणं अनंतरं चयं चइत्ता कहिગøિફિĚિ કřિદરૂ) ?) આ પ્રમાણે મેઘકુમારની ઉત્પત્તિ વિષેના સ્થા નની વાત સાંભળીને ગૌતમે ફ્રી પ્રશ્ન કર્યાં–કે હું—ભદંત ! મેઘકુમાર દેવ તે દેવલાકથી આયુષ્ય ક્ષયથી, ભવક્ષયથી, સ્થિતિક્ષયથી દેવભવના શરીરના ત્યાગ કરીને કયાં જશે? કયાં ઉત્પન્ન થશે ? (ગોયમા ! મર્યાવર્તો પાસે િિફિન્નિતિ, મુરિ परिनिव्वाहिइ, સન્યસુવાળમતે નૈત્તિ). આ પ્રમાણે ગૌતમના પ્રશ્નને સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું કે–હે ગૌતમ ! આ મેઘકુમાર દેવ મહાવિદેહમાં ઉત્પન્ન થઈને ત્યાંથી સિદ્ધ થશે. વિમળ અને કેવળજ્ઞાનરૂપ આલેાકથી સમસ્તલાક અને આ લાકના જાણનારા થશે. તે સમસ્ત જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠ કર્મો રહિત થશે અને વિકારો રહિત થઇને સ્વસ્થતા પામશે. તેએ બધાં દુઃખાના નાશ કરશે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૦૯

Page #217

અને અવ્યાખાધ સુખને ભાગવનારા થશે. અહીં હવે સૂત્રકાર શ્રી સુધર્મા સ્વામી આ અધ્યયનના અના ઉપસંહાર કરતા જંબૂસ્વામીને કહે છે. (ત્રં વહુ બંધૂ ! સમ
માં
णं भगवया महावीरेण आइगरेणं तित्थगरेणं जाव संपत्तेणं अप्पोपालंभનિમિત્તે પમન્ન નાથાયળÇ પ્રથમઢે ન્મત્તે ત્તિનેમિ) હું જંબૂ, આદિકર તી કર શ્રી શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે જેમણે સિદ્ધિસ્થાનને મેળવ્યું. છે—એવા તેમણે અવિહિત વિધાયી શિષ્યને આસોપાલભના માટે આ મેઘકુમારના ચારિત્રરૂપ પ્રથમ જ્ઞાતાધ્યયનના અર્થ પ્રરૂપિત કર્યો છે. અવધિમાં પ્રવૃત્ત થયેલ શિષ્યને ગુરુદેવ મેાક્ષમા વાળવા માટે જે હિતસાર યુક્ત વચના દ્વારા સમજાવે છે તે આસોપાલ ભ કહેવાય છે. આપ્તજન વડે આપવામાં આવેલે ઉપાલંભ એ જ આસોપાલભના અર્થ છે મેઘકુમારની સાથે પણુ ભગવાને આ પ્રમાણે જ વ્યવહાર કર્યો છે. આ અધ્યયન દ્વારા એ જ વિષય સમજાવવામાં આવ્યા છે. એથી આ અધ્યયનનું નામ આપ્તદત્ત પરાપાલલ’ છે.—સ્વાપાલંભ, પરાપાલભ, તેમજ તદુલયપાલ ભના ભેદથી ઉંપાલંભના ત્રણ પ્રકાર કહેવામાં આવ્યા છે. સ્વાપાલંભમાં માણુસ પોતાની જાતને ઉપાલંભ આપે છે, જેમકે જીવ જ્યારે કાઈ અવિહિત (ન કરવા ચાગ્ય) કાર્ટીમાં પ્રવૃત્તિ કરતા જૈનેન્દ્ર ધર્મમાં પ્રવૃત્ત થતા નથી ત્યારે પાતાની મેળેજ અન્તરથી જે અવાજ ઉઠે છે કે હે જીવ! આ પરિભ્રમણુરૂપ સંસારમાં કાઇ મહા પુણ્યના ઉદયથી તને મનુષ્યભવ મળ્યા છે. આ ભવ જે ક ંઈ એક પ્રમાદ આપનારી વસ્તુ તને મળી છે તે ફક્ત જિનેન્દ્ર દેવ વડે પ્રતિપાદિત ધર્મ જ છે. તું જેમ બીજાં સંસારિક કામે બહુજ ખુશીથી કરે છે તેમ તું આ ધર્માંમાં પ્રવૃત્ત કેમ થતો નથી? ખરાખર યાદ રાખજે કે આ ધર્મીમાં તું પ્રવૃત્તિ કરીશ નહિ તા તુ પાતે પોતાની જાતના શત્રુ ખની ગયા છે. તારા બીજો કોઈ શત્રુ નથી. un
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૧૦

Page #218

ઉપાલભ કા કથન
પરપાલંભ અવધિમાં પ્રવૃત્ત થતા જીવને ગુરુ વગેરે આપ્તજને સમજાવે છેજેમકે હે બેટા! તમારે જન્મ વિશુદ્ધ વંશમાં થયે છે અને તમે જિનેન્દ્ર પ્રભુની દીક્ષા પામ્યા છેહમેશાં તમે શ્રેષ્ઠજ્ઞાન વગેરે ગુણોથી યુક્ત થઈ રહ્યા છે, તે પછી એવું શું થઈ ગયું છે એકદમ તમે આ જાતના ન કરવા યોગ્ય (અવિહિત) કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવા તૈયાર થયા છે. આ કામ તમને શોભતું નથી. એટલે એનાથી વિરકત થઈને વિહિત (ઉચિત) કર્તવ્યમાં પ્રવૃત્ત થાઓ. પારા
તદુભપાલંભમાં આ પ્રમાણે બોધ અપાય છે–કે આ અજ્ઞાની છ પિતાના જીવન માટે ઘણા જીવને દુ ખરૂપી ખાડામાં કેમ નાખતા રહે છે? શું એવા માણસે પિતાના જીવનને શાશ્વત માનીને બેઠા છે. પણ મેઘકુમારને મહાવીર પ્રભુએ જે ઉપાલંભ આપે છે તે પરે પાલંભ છે. જે શિષ્ય રત્નત્રય રૂપ મુક્તિમાર્ગ મેળવ્યું છે, અને હવે પ્રમાદવશ થતાં તે મુકિતમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ રહ્યો છે, અથવા તો તે મુકિતમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ ચૂક્યો છે એવી વ્યકિતને ફરી સન્માર્ગમાં વાળવા માટે ગુરુમહારાજની ફરજ છે કે તેને ઉપાલંભ આપે. જે પ્રમાણે પ્રભુએ મુનિરાજ મેઘકુમારને ઉપાલંભ આવે છે. (
ત્તિમ) આ રીતે ઉપરક્ત તત્વ મેં જેવી રીતે તીર્થકર ભગવાન મહાવીરની પાસેથી સાંભળ્યું છે તેવી જ રીતે મેં તમને કહ્યું છે. મેં પોતાની બુદ્ધિથી કલ્પના કરીને કહ્યું નથી. કેમકે બુદ્ધિથી કલ્પિતકરીને કહેવાથી શ્રતજ્ઞાનની આશાતના હોય છે. બીજી વાત એ છે કે છદ્મસ્થ જાની દૃષ્ટિઓ અપૂર્ણ હોય છે. એટલા માટે પ્રભુ પ્રતિપાદિત અર્થ જ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
२११

Page #219

થઈ રહ્યો છે, અથવા તો તે મુકિતમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ ચૂકયે છે એવી વ્યકિતને ફરી સન્માર્ગમાં વાળવા માટે ગુરુમહારાજની ફરજ છે કે તેને ઉપાલંભ આપે. જે પ્રમાણે પ્રભુએ મુનિરાજ મેઘકુમારને ઉપાલંભ આવે છે. (મિ) આ રીતે ઉપરકત તત્વ મેં જેવી રીતે તીર્થકર ભગવાન મહાવીરની પાસેથી સાંભળ્યું છે તેવી જ રીતે મેં તમને કહ્યું છે. મેં પિતાની બુદ્ધિથી કલ્પના કરીને કહ્યું નથી. કેમકે બુદ્ધિથી કલ્પિતકરીને કહેવાથી શ્રતજ્ઞાનની આશાતના હોય છે. બીજી વાત એ છે કે છદ્મસ્થ જીની દષ્ટિઓ અપૂર્ણ હોય છે. એટલા માટે પ્રભુ પ્રતિપાદિત અર્થ જ મેં તમને કહ્યો છે. આ અર્થ વિષે જે આ સંગ્રહગાથા ટાંકવામાં આવી છે તેને અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે કે-જે સુખની ઈચ્છા ધરાવે છે તેમની આ મુખ્ય રૂપે ફરજ હોય છે કે તેઆથી થતજ્ઞાનને અવિનય થાય નહિ આ વિષયમાં હંમેશાં સાવચેત રહે. પિતાના મનથી કલ્પીને આગમની કઈ વાત કહે નહિ. કેમકે છદ્મસ્થાવસ્થામાં પ્રષ્ટિ અપૂર્ણ રહે છે, એજ વિષય (ઉત્તમ) પદેથી સૂચવવામાં આવ્યો છે.
જનાચાર્ય જનધર્મ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી. ઘાસીલાલ મહારાજા કૃત જ્ઞાતા ધર્મકથસૂત્રની અનગારધર્મામૃતવર્ષિણી ટીકાનું
ઉક્ષિપ્ત નામક પહેલું અધ્યયન સમાપ્ત. ૧ાા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૧૨

Page #220

રાજગૃહકે જીર્ણોધાન કા વર્ણન
ખીજું અધ્યયન પ્રારંભ
પહેલું અધ્યયન પુરુ થઈ ગયુ છે હવે ખીજું અધ્યયન શરુ થયા છે. આ અધ્યયનના પહેલા અધ્યયનની સાથે સંબધ આ રીતે છે-કે પહેલા અધ્યયનમાં આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણુ કરવામાં આવ્યું છે કે અનુચિત માગમાં પ્રવૃત્ત શિષ્યને માટે ગુરુની ફરજ છે કે તે તેમને ઉપાલંભ આપે. આ અધ્યયન વડે સમજાવવામાં આવશે કે જે અનુચિત અથવા તેા ઉચિત માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તેમને પેાતાના કરેલાં કર્મો અનુસાર અ તેમજ અનર્થીની પ્રાપ્તિ પરંપરા ભોગવવી પડે છે. આ કારણથી જ આ અધ્યયન પહેલા અધ્યયન પછી આરભવામા આવ્યું છે. આ બીજા અધ્યયનના પહેલું સત્ર આ છેઃ——‘નરૂમાં અંતે” ! યાનિી
ટીકા –જ ખૂસ્વામી સુધર્માંસ્વામીને પૂછે છે(ગડ્ડ)જો (i) નિશ્ચિત રૂપે (મંતે ) હેલદત (સમગેનું અવચામઢાવી મસ નાય થળG ઞયમઢે વળત્તે) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પહેલા જ્ઞાતાધ્યયન' ના અથ ઉપર કહ્યા મુજબ સ્પષ્ટ કર્યા છે, તેા (રીયાળ મતે ! નાયયળના મઢે વળતે) બીજા જ્ઞાતાધ્યયનના તેમણે કઈ રીતે ભાવાર્થ સમજાવ્યો છે? જખૂસ્વામીના આ પ્રકારના પ્રશ્ન સાંભળીને શ્રી સુધર્માંસ્વામીએ તેમને કહ્યું કે (ત્રં વહુ સઁવુ) હે જ બૂ તમારા પ્રશ્નનને જવાબ સાંભળે-(સેળ વાèળ તેનું સમળ રાશિદે નામ નયરે સ્રોસ્થા) તેકાળે અને તે સમયે રાજગૃહુ નામે એક નગર હતું. (વ77) તે નગરનુ વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. (तस्स णं रायगिहस्स नयरस्स बहिया उतरपुर स्थिमे दिसीभाए गुणसिलए નામ એફ ટ્રોસ્થા) રાજગૃહ નગરની બહાર ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં એટલે ઇશાનકાણુમાં ગુણુશીલક નામે ઉઘાન હતા. (યન્નો) આ ઉદ્યાનનું વર્ગુન પહેલાં કરવામાં આવ્યુ` છે. (तस्सणं गुणसिलयस्स चेइयस्स अदुरसामंते एत्थणं महंएगे जिष्णुज्जाणे यावि होत्था) ગુણુશીલક ઉદ્યાનની વધારે પાસે પણ નહિ અને વધારે દૂર પણ નહિ એવું એક બીજો જૂનું ઉદ્યાન હતું. ( વિટટેવ છે mિજીયતો ઘરે નાળવિદ્યુ શુક્ષ્મજયા જીવ છા" બોનવાણયસંગિકને થવિ દોથા) આમાનુ દેવકુળ વ્યંતરાયન કયારનુંએ નાશ પામ્યું હતુ. દેવકુળના અથ અહીં વ્યન્તરનું આયતન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૧૩

Page #221

છે. આ વ્યન્તરાયતનનાં જેટલાં ઘર હતાં, તે બધાના બહારના દરવાજા નષ્ટપ્રાય થઈ ગયા હતા. જૂનું ઉદ્યાન ઘણી જાતના ગુચછે–એટલે કે વણ અને જાપુષ્પ વગેરેના ગુર છે–વંશજલી વગેરે ગુમે અશોકલતા વગેરે લતાઓ, ત્રિપુલી (કાકડી) વગેરેની વેલે, આમ વગેરે વૃક્ષોથી ઢંકાએલે હતે. ઘણી જાતના સેંકડે સાપ આ ઉદ્યાનમાં આમથી તેમ વિચરતા રહેતા હતા. એથી આ ઉદ્યાન સવિશેષ ભયંકર લાગતું હતું. (તસંઈ जिन्नुजाणस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थण एगे भग्गधए यावि होत्था) આ જૂના ઉદ્યાનની ઠીક વચ્ચે વચ્ચે એક મોટે ભગ્નકુપ નામે એક જીર્ણ થયેલ હતું. (तस्स ण भग्गवस्स अदरसामते एत्थणं महंएगे मालुया कच्छए याविहोत्था) તે ભગ્ન કુવાની વધારે દૂર પણ નહિ અને વધારે નજીક પણ નહિ કહેવાય એવું પાસે માલુકા વૃક્ષનું મોટું સઘન વન હતું. એકાસ્થિફળ વૃક્ષ વિશેષનું નામ માલુકા છે. (किण्हे किण्हो भासे जाव रम्मे महामेहनिउरवभूए बहूहि रूक्खे हि य गुच्छे हि य गुम्मे हि य लया हि य वल्ली हि य खाणुएहि य सच्छंन्ने पलिच्छन्ने अंतो झुसिरे વાર્દિ મીરે અને રાણાસંગ્નિ પર થT) આ સઘનવન મેશની જેમ કાળા રંગનું હતું. આની પ્રભા સ્વરૂપથી જ કાળી હતી. વર્ષાકાળના મેઘ જેવા તે નીલા રંગનું હતું. ઘણી જાતનાં વૃક્ષ, ઘણું જાતના ગુલ્મ, ઘણી જાતની લતાઓ ઘણી જાતની વલ્લીઓ, ઘણી જાતના દંભે ઘણી જાતના સ્થાણુઓથી આ ઉદ્યાન સઘન રૂપે ઢંકાયેલું હતું. વચ્ચે ખાલી જગ્યા હતી પણ આજૂબાજૂ મેર વૃક્ષાવલીને લીધે તે સઘન હતું. ઘણી જાતના સેંકડે સાપથી આ ખૂબ જ ભયકારી લાગતું હતું. સૂત્ર છે ૧
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૧૪

Page #222

ભદ્રાભાર્યા કા વર્ણન
'तत्थणं रायगिहे नयरे' इत्यादि ।
ટીકાઈ—(તસ્થi trafજન)તેરાજ ગૃહ નગરમાં (ધ ના સથવારે) ધન્યનામે સાર્થવાહ હતા. જ્યારે તેઓ ગરિમ, ધરિમ મેય અને પરિચ્છેદ્ય રૂપ કલ્યાણક દ્રવ્ય નિધિ લઈને લાભની ઈચ્છાથી વિદેશ જતા હતા ત્યારે એમની સાથે જે બીજા વકજન રહેતા તેમના માટે તે ધન્ય સાર્થવાહ બધી રીતે કુશળ કરનાર હતા. તેમની દરેક જાતની સંભાળ રાખતા હતા હતા. એ () ઋદ્ધિ વગેરેથી સંપૂર્ણ પણે પૂર્ણ હતા. (હિ) સચ્ચારિત્ર્યથી ઉજજવળ હતા, (ાવ વિરથિવિરામરપાળ) યાવત વિછદિત વિપુલ ભક્ત પાન વાળા હતા. અહીં જે યાવત્ શબ્દ આવ્યું છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે કે એમનાં ભવન બહુજ વિશાળ હતાં. શયન, આસન, યાન, વાહન પણ એમની પાસે ઘણું જાતનાં અને પુષ્કળ પ્રમાણમાં હતાં. ગાય ભેંસ વગેરે, પશુ ધન તેમજ ચાંદી સોનું પણ તેમની પાસે પુષ્કળ પ્રમાણમાં હતું. આયોગ પ્રયોગથી તેઓ યુક્ત હતા એટલે કે ત્રણ આપતા હતા. જમ્યા પછી જે ઘણી જાતની ભજનની સામગ્રીઓ વધતી તે સામગ્રીને તેઓ ભૂખ્યા ઘણુ હીન, દીન, પ્રાણીઓમાં વહેંચાવી દેતા હતા. અથવા તે એમને ત્યાં એટલું બધું ખાધા પછી એંડું વધતું કે જેથી ઘણા ગરીબ, હીન, ભૂખ્યા પ્રાણીઓનું ભરણ પોષણ થઈ જતું હતું. (તસ i ઘourણ ખાવામાં મદ્દા નામ મારિયા સ્થા) તે ધન્ય સાર્થવાહની ભદ્રા નામે ધર્મપત્ની હતી (સુકુમાઢવાળિriા મહાપરિપુ
રિસરી જીવવાવંarria) તે સુકેમળ હાથપગ વાળી હતી તેમજ લક્ષણ અને સ્વરૂપ આ બંનેથી તેમનું શરીર યુકત હતું. ( વા) વિદ્યા,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૧૫

Page #223

ધન વગેરેને સૂચવનારી હાથની શુભરેખાથી તેમજ ભાગ્યેાદયના સૂચક તલમષા વગેરે રૂપ વ્યંજનાથી તે સંપન્ન હતી. શાલીનતા તેમજ પાતિવ્રત્ય વગેરે ગુણાનુ
તે ઘર હતી. (माणुम्माण पमाणपरिपुन्नसुजायसच्वंगमुदरंगा)
d
ઉન્માન અને પ્રમાણુ સહિત તેનાં બધાં અંગો પૂર્ણ હતાં. સંપૂર્ણ રૂપથી ભરેલા પાણીના કુંડમાં પ્રવેશ્યા ખાદ જો દ્રોણ પરિમાણુ જેટલું પાણી તે કુંડમાંથી બહુ ર નીકળે તે તે પુરુષ અથવા સ્ત્રી ‘માન’ વાળી કહેવામાં આવે છે. એટલે કે તેમના શરીરની અવગાહના અમુક જેટલા માન પ્રમાણવાળી હતી. ત્રાજવાં ઉપર ચઢીને જે સ્ત્રી અથવા પુરુષ પોતાનુ વજન કરાવતાં તેમનું વજન અ`ભાર પ્રમાણ જેટલુ થાય તે તે ઉન્માન પ્રાપ્ત કહેવાય છે. પેાતાના આંગળથી જ માપ કરવામાં આવે અને તે પુરુષ કે સ્ત્રી એકસેસ આઠ જેટલા આંગળના માપ જેટલી થાય તે તે પ્રમાણ પ્રાપ્ત કહેવાય છે. એવી રીતે માન, ઉન્માન અને પ્રમાણ યુક્ત તેમના દરેકે દરેક અવયવે સપ્રમાણ અને ચોગ્ય હતા. મસ્તકથી માંડીને પગ સુધી ઉપાંગ અવયવ કહેવાય છે. એટલા માટે જ એમનું શરીર ખૂબજ સુંદર હતું. (સિ सामगारा कंता पियदसणा सुरूवा करयलपरिमियतिवलियमज्जा) તેમની આકૃતિ ચન્દ્ર જેવી સૌમ્ય હતી. એથી તે ખૂખ જ કમનીય હતી. જોનારા એ માટે તેમનું દર્શીન આલ્હાદ કારક હતું. તે અતિશય રૂપ અને લાવણ્ય સંપન્ન હતી. તેમની ત્રિલી યુક્ત કમર (મધ્ય ભાગ) એટલી બધી પાતળી હતી કે તેના સમાવેશ મૂઠ્ઠીમાં પણ થઈ શકતા હતા. (કટજિયિનંતછેદા મેમુरणियर पडिष्ण साम्मवयणा सिंगारागारचारूवेसा जाव पडिख्वा वंझा વિયાકરી નાજુકોમાથા ચાત્રિ રાસ્થા) તેમના કપાલ ઉપર બનાવવામાં આવેલી ચન્દ્રન રેખાએ, અને કાનામાં પહેરેલા કુડળેથી ઘસાતી હતી. કાર્તિક પૂનમના ચન્દ્રમંડળની જેમ તેમનું માં સૌમ્ય અને માલ્હાદજનક હતુ. ત્રિભુવન સુંદરી હોવા છતાં તે વધ્યા હતી. શરૂઆતથી જ તેને એકે સ ંતાન થયું ન હતું. સંતાન જનન શકિત તેમનામાં સદંતર સમૂળ રૂપે હતી નહિ અને તેા સંતાન રૂપે ક્રુત ઢીંચણ અને કેણી જ હતાં. ॥ સૂત્ર ૨ !
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૧૬

Page #224

વિજયતસ્કર કા વર્ણન
तस्स णं धण्णस्स सत्यवाहस्स इत्यादि. ॥ ટીકાથ–(ઘara)તે ધન્ય સાર્થવાહને ત્યાં (વંથg Mાનંઢા રે ) પંથક નામે એક દાસ પુત્ર હતે. (સંદશંકુ) તે સર્વાગ સુંદર હતે. (ાવવા) સુડેળ શરીર વાળે હતે. (વાઝાઝાવાળા વારિ રોથ0 બાળકોને રમાડવામાં બહું જ કુશળ હતે. (તgi તે ઘoને કલ્યવાદે नयरनियगसेटिसत्यवाहाणं अटारसह य सेणिप्पसेणीणं बहुसु कज्जेसु य
રે; ૧ મતે વાવ પૂજાવિદ્દોથા) તે ધન્ય સાર્થવાહ રાજગૃહ નગરમાં ઘણા નગરના વણિકે, શ્રેષ્ટિજન, સાર્થવાહ તેમજ અઢાર શ્રેણી પ્રશ્રેણીઓને ઘણું કામમાં ઘણું કુટુંબમાં, અનેક જાતની મંત્રણાઓમાં, ગુપ્ત વિચારોમાં યાવત્ ચક્ષુભૂત હતા એટલે કે માર્ગદર્શક હતા. કુંભાર વગેરેની જાતને અહીં શ્રેણી શબ્દથી અને પિટા જાતને પ્રમેણ શબ્દ દ્વારા બતાવવામાં આવી છે. (નિયાના વય વર વહુ ૫ શપુ ના વડુ ગાવિ દેથા) તેમજ પોતાના કુટુંબના ઘણું કામોમાં તેઓ માર્ગદર્શન તરીકે હતા. એ સૂત્ર ૩ છે
ટીકાઈ—(તથા રાજિદે નય) તે રાજગૃહનગરમાં (વિનાના તવર દોરવા) વિજ્ય નામે ચાર રહેતે હતે. (ારે સંદરે મીરા रूदकामे आरुसियदित्तरत्तनयणे, रखरफरुस-महल्ल-विगय-बीभत्थ વાહ) તે પાપી હતે. ચંડાળ જે હતે. હિંસા વગેરે તેનાં ફૂર કર્મો ચંડાળ કરતાં પણ ભયંકર હતાં. તેની આંખે કોધી માણસના જેવી લાલ હતી અને તે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૧૭.

Page #225

મહાભયંકર હતી. તેની દાઢે ખૂબજ કઠોર હતી, ઘણી મોટી હતી, શેભા વગરની હતી તેમજ ધૃણાજનક હતી, અથવા તો તેની દાઢીના વાળ કઠોર હતા, સઘન હતા, શેભા વગરના હતા અને ધૃણાજનક હતા. (સંહિદે ટ્રાનડુરંત મુદ્રા, મમત્વને નિરો, નિરજુ રાહજે વરૂઅr) તેના દાંત લાંબા હતા તેથી બંને એઠ એક બીજાના સ્પર્શ વગર દૂર જ રહેતા હતા. તે હમેશાં ખુલ્લા જ રહેતા હતા. તેના માથાના વાળ પવનને લીધે અસ્તવ્યસ્ત થઈને ઉડતા હતા, એથી તેઓ ફેલાઈ જતા હતા. તેના વાળ બાંધેલા રહેતા જ ન હતા અને તે બધું જ વધેલા હતા, તેના શરીરને રંગ રાહુ અને ભમરા જે કાળે મેંશ જેવો હતે. તે તદ્દન નિર્દય હતે. પાપ કરવા છતાં તેના મનમાં પસ્તાવે થતું ન હતું. એટલા માટે તે કૂર પ્રકૃતિને હતો. તેને જોતાની સાથે જ પ્રાણીઓનાં મન ભયભીત થઈ જતાં હતાં. (નિરંક્ષણ નિનુ મહત્વે પાgિ ga gવાંતધારy, fહેર માનિસંતરિસ્ટ) સ્વભાવથી જ તે નૃશંસ અને ઘાતક હતો. (નિરર) નિર્દય હતો. સાપની જેમ દૂર કર્મમાં પ્રવૃત થનારા તેના વિચારો દઢ નિશ્ચયવાળા હતા. અસ્તરાની જેમ તે બધી રીતે બીજાઓની વસ્તુઓને હરી લેવામાં પરતાપન રૂપ પરિણામ વાળો હતો. ગીધની જેમ શબ્દ વગેરે વિષય રૂપ આમિષમાં અથવા કામવાસના જેવી બાબતમાં તે હમેશાં તૈયાર રહેતે હતે. (નિમિત સવમવી નામા સંવાહી કરવા, વંચા, माया नियडि, कूड, कवड, साइसंपओग, बहुले, चिरणगरविणट्ठदुट्ट सीलायारचरिने, जूयपसंगी, मज्जपसंगी भोजपसंगी मंसपसंगी दारुणे हियय સાપ) અગ્નિના જે તે સર્વભક્ષી હતો અથવા તે બધા પ્રાણીઓને લૂંટનાર હતો. પાણીની જેમ તે સર્વગ્રાહી હત– એટલે કે પાણી જેમ તેમાં પડી ગયેલા બધા પદાર્થો તે પોતાની અંદર લઈ જાય છે, તે પ્રમાણે જ તે ચેર પણ બીજા એની પાસેથી બધી વસ્તુઓ ચેરીને તેની પાસે સંગ્રહી રાખતે હતો. જે ગુણે તેમાં હતા તેમની પણ બીજાઓની સામે પ્રશંસા કરતે રહેતું હતું. બીજાને છેતરવામાં તે પાવ હતે. માયા-એટલે કે બીજાને ઠગવામાં તે ખૂબ જ કુશળ હતે. નિતિ–એટલે કે માયા ચોરીને પરાજિત કરવામાં તે બીજી વખત માયા (પર વચન) કરવામાં બહુ જ ચતુર હતા. ત્રાજવાં વગેરેને ચાલાકીથી ન્યૂનાધિક કરવું તેનું નામ શૂહ છે. વેષભૂષા વગેરે બદલવી તે કપટ કહેવાય છે. આ માટે તે પ્રખ્યાત હતું. એટલે કે ઉત્કંચન, વચન, માયા, નિકૃતિ, કૂટ, કપટને તે ખજાનો હતો. લાંબા વખતથી તે નગરની બહાર જ રહ્યા કરતે હતે. એટલા માટે સ્વભાવે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૧૮

Page #226

તે દુષ્ટ થઈ ગયો હતો. આચાર–એટલે કે કુળની મર્યાદા રૂપ તેને વ્યવહાર સંદતર નાશ પામ્યો હતો અને તેનું ચારિત્ર્ય સાવ ભ્રષ્ટ થઈ ગયું હતું. તે દુત પ્રસંગ જુગારમાં આસકત, મદ્યપી-દારુ પીવામાં પ્રસત, ભેજ્ય પ્રસંગી-મિષ્ટાન્ન વગેરે ગળ્યું ખાવામાં લેપ અને ગણિકાઓ વગેરેના સેવનમાં તે હમેશાં તલ્લીન રહ્યા કરતો હતું તે માંસ ભક્ષક હતે. ઉપલક્ષણથી તે સાતે સાત વ્યસનને આચરનાર હતે. કઠોર હૃદય વાળ હતું. બીજા માણસના હૃદયને દુઃખી બનાવનાર હતા (સાહિg) તે ખૂબ જ સાહસિક હતે. વિવેક વગરને થઈને તે ગમે તે કામ કરતે હતે. (લંધર હવટ વિસંમવા આવનતિયાઝરુ
થagg) ઘરમાં ખાતર પાડવામાં તે પ્રખ્યાત હતા. તે ઓપધિક હતું એટલે કે માયા ચરી હેવા બદલ તે પિતાને વેષ બદલીને આમ તેમ રખડવા કરતે હતે. તે વિશ્વાસ ઘાત કરનાર હતે. આદીપક-એટલે કે ગામ ને સળગાવતાં તેને વિચાર પણ ઉત્પન્ન થતો હતો કે આ હું કેવું કૃત્ય કરી રહ્યો છું. તે “ તીર્થભેદ લઘુહસ્ત સંપ્રયુક્ત” હત–એટલે કે ધર્મસ્થાનને નષ્ટ કરવામાં તે અતિકુશળ હતે. (vજરા હૃorm નિજ ગણવ ) પારકાના દ્રવ્યને હરવામાં જ તે આસકત રહ્યા કરતે હતે. (
તિરે) તે ભયંકર રીતે વેર (દુશ્મનાવટ) રાખનાર હતે. (रायगिहस्स नयरस्स बहूणि अइगमणाणि निग्गमणाणि य दाराणिय अव. દtifણ ઘ ઝેરી ય શર્વરીયો ર નગરમાનિ ૨) રાજગૃહ નગરના ઘણું પ્રવેશ માર્ગોને અવર જવરના રસ્તાઓને, ત્યાં ના ઘણું દરવાજાઓને, નાના દરવાજાઓને અથવા તે ગુપ્ત દરવાજાઓને, કોને, વાડના છિદ્રોને, જિલ્લાના છિદ્રોને, પાણીની નળીઓને, (લંવદir) ઘણા રસ્તાઓ ભેગા થતા હોય તેવા સ્થાનોને (નિષદwnળ) નવા બનાવવામાં આવેલા રસ્તાઓને (કુર રહણ) જુગારના અડ્ડાઓને, (ાળાના) દારુ પીવાના સ્થાનેને, (carri)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૧૯

Page #227

વેશ્યાઓનાં ઘરને, (તદારવારnfor) તે વેશ્યાઓના દરવાજાઓને, (તાબાન) ચારના અડ્ડાઓને (frierifm) શૃંગાટક-એટલે કે ત્રણ રસ્તા ભેગા થતા હોય તેવા સ્થાને ને, (ઘરવાળ) ચતુષ્કોણવાળા સ્થાનને (વરાળ) ચાર રસ્તાએ ભેગા થતા હોય તેવા સ્થાનને, (નાઘરાળ) નાગનાં ગૃહોને, (વઘઈ) ભૂતિયાં ઘરને, (નવવ ાનિ) યક્ષેના દેવાલયોને (માજિ) સભાઓને (વાઇિ) પરબને, (vf Rાજાધિ- દંચ વિક્રદયના સ્થાને, (શુન્નઘrળ) ખાલી પડી રહેલા ઘરને, (કામોમાને મહત્વ આપીને વારે ઘડીએ જેતે હતો (નાના) તે સ્થાનેને વારંવાર તપાસત રહે તે હતે. (જવેરા) સૂક્ષમ દષ્ટિથી તેમને જેતે રહેતે હતે. (વન# ;િ ૨) જ્યારે કે માણસ કોઈ પણ જાતના કષ્ટમાં પીડતે રહે છે, (વિણકુ) રેગ વગેરેથી મુક્ત રહેતો, ( ) બીજી કોઈ આક્તમાં ફસાયેલો રહેતો, તે સમયે તેમજ (મુagy) રાજ્ય લક્ષ્મી વગેરેની પ્રાણિરૂપ ઉત્સવોમાં (ઉ#gs Tags ઉતરીપુર
છો, ૨ રનેસ ઇ gaણ વ) લગ્ન વગેરેની પ્રસંગમાં, પુત્ર વગેરેના જન્મત્યમાં, સાંવત્સરિક તિથિમાં, આનંદની ક્ષણેમાં, નાગ વગેરેના ઉત્સવ રૂપ યજ્ઞોમાં કાર્તિક પૂનમ વગેરે રૂપ પર્વ તિથિમાં (મત્ત મસ્જ વિવિવારણકવા ૪૪૨ मुहियस्स य दुक्खियस्स य विदेसत्थस्स य पयत्तस्स विखयस्सविष्यवसियस्स य) જ્યારે કઈ માણસ ગાંડો થઈ જત, પ્રમાદી થઈ જત, (તત્ર મંત્રના) પ્રગ વિશેષથી ભ્રાંતચિત્ત થઈ જતે, વાતના રેગથી પીડિત થઈ જતા, શૂન્ય મનસ્ક થઈ જતા, બધી ઈન્દ્રિયોને સુખ પ્રાપ્તિ થાય એ સંગ થતાં જ્યારે કોઈ આનંદ મગ્ન થઈ જતે, ઈષ્ટ વિગ તથા અનિષ્ટ સાગ વગેરેથી દુઃખી થઈ જતું, પરદેશમાં ગયેલા માણસને તેમના ઈષ્ટજનેથી વિગ થઈ જતે ત્યારે તે (ચાર) તેમના (मग्गं च छिदं च विरहं च अंतरं च मग्गमाणे, गवेसमाणे एवं च णं विहरह) ઉપર ચાંપતી નજર રાખ. વિયાગ, સ્થાનાન્તર ગમન, સાયંકાળ વગેરેના અવસરની તેમની અસાવધાનીની બરાબર તકનો લાભ લેવા તૈયાર રહેતા. આવા અવસરની તે તપાસમાં રહે છે. આ રીતે નગરમાં રહીને, તે પિતાને વખત પસાર કરતે. હતે. તેમ જ (હિપાવિ ઇ i રાયનિ નારદ માgિ ૨ ૩ કાળેલુ છે
चाविपोक्खरिणीदोहिया गुंजालिया,सरेसु य सरपंतियासु य सरसरपंतियासु य निण्णुजाणेसु य भग्गकूवेमु य माल्या कच्छएमु य सुसाणएमु य गिरिकंदरलेणउवट्ठाणेसु य बहुजणस्स छिद्देसु य जाव एवं च णं વિર૬) રાજનગરની બહાર ત્યાંના આરામમાં, પુષ્યફળથી સમૃદ્ધિ યુક્ત તથા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૦

Page #228

લતા વિતાનેથી ઢંકાએલાં કીડા સ્થાળામાં, ઉદ્યાનમાં-નગરની પાસેના પત્ર, પુષ્પ ફળ અને છાયડાવાળા વૃક્ષોથી શોભિત કીડા સ્થળેમાં, વાવમાં પુષ્કરણીઓમાં, દીઘિકાઓમાં “ગુંજાલિકાઓમાં, તપાવોમાં, સરોવરની શ્રેણિઓમાં, જેમનાં પાણી એક થઈ રહ્યાં છે. એવાં ઘણાં તળાવમાં જૂના બગીચાઓમાં, જૂના ભગ્ન કૂવાઓમાં, માલુકા કચ્છમાં, સ્મશાનમાં, પર્વતની ગુફાઓમાં, પર્વત ઉપરના શિલા ખડાની વચ્ચેના પાષાણુ ગૃહમાં અને લતા મંડપમાં છુપાઈને તે (ચેર) જન સમુદાયની અસાવધાનતા તેમ જ તેઓ કયારે પિતાના ઘરથી વિખૂટા થાય છે તેની શોધમાં રહેતું હતું, તેની ખબર તપાસ રાખતું હતું કે સૂત્ર ૪ છે.
ભદ્રાસાર્થવાહી કે વિચાર કા વર્ણન
'तएणं तोसे भदाए भारियाए इत्यादि ॥ ટીકાથ–(gu) ત્યાર બાદ (તીરે મા, મારિયાપુ) ભદ્રા ભાર્યાને (વના શા) કેઈ વખતે (પુનત્તાવાર જાણકયંતિ ત્રિના પૂર્વ ભાગની પછી પશ્ચાદભાગમાં (gવનાર ઘંનાગરનાળg) કુટુંબની ચિંતાને લીધે ઊંઘ ન આવતાં જાગ્રતાવસ્થામાં (માજેવા અસ્થિ નાવ સમુifથા) જાતને આધ્યામિક યાવત્ મને ગત સંકલ્પ ઉદ્ભવ્યો કે (૬) હું (પન્ના સથવારેન ટ્રિ) ધન્ય સાર્થવાહની સાથે (વહૂળ વાતારણ) બહુ વર્ષોથી (વદરિસરણरूवाणि माणुस्सगाई कामभोगाई, पच्चणुभवमाणी विहसामि) શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપના મનુષ્યભવના કામભેગે ભેગવી રહી છું. (નો જેવાં ગદું રાજ વા વાાિં વા વાયાષિ) પણ અત્યાર સુધી મારે પુત્ર કે, પુત્રીકંઈજ થયું નથી. ( ધજા જે તો અમારો ના જુf બાપુરાણ mom નીવિદ તાલ ) હું તે માતાઓને ધન્ય સમજું છું, તેમના જીવનને જ સફળ માનું છું, કે જેમને મનુષ્યભાવના જન્મ અને જીવનમાં સફળ ફળ મળ્યાં છે તેના વારિસપૂરું થઇ સુદ્ધારૂં महुरसमुल्लावगाइं मम्मणपयं पियाई थणमूल-कक्खदेसभागं अभिसरमाणाई
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૧

Page #229

સુઘાડું થnય વિનિ) એવું માને છે કે જેમના ઉદરે જન્મેલું, સ્તન પાન માટે ઉત્કંઠિત, મીઠું મીઠું અને તોતડું બોલતું બાળક સ્તને સુધી––પડખા સુધી ધસી આવીને દૂધ પીવે છે. ( ત ઇ મરજનવર્દિ હૈ જિગ્ન કરજે નિરિણાસું) અને માતા તેને કમળ જેવા બંને હાથમાં ઉચકીને ખોળામાં બેસાડે છે. તે બાળકો પણ (તકરાવતુ સૈતિ) માતાઓની સામે એવી રીતે કાલુ કાલુ બેલે છે કે (fvg કુમ કુળ ૨ મંg૪મનિg) જે અત્યન્ત પ્રેમ જનક હોય છે, કાનને સુખકર હોય છે. તેની વાણી કમલ અક્ષરેથી યુકત હોય છે. (સં જે ઘરનાં પુરના ગઢવવા
પુના તો ઘર ન પત્તા) પણ હું તે અભાગી છું, પુણ્ય હીન છું, કુલક્ષણ છું, અકૃત પુણ્ય છું, જેણે પૂર્વભવ જન્મમાં પુયે કર્યો જ નથી એવી હું છું, કેમકે હજી એવી બાળ ચેષ્ટાઓ કરનાર બાળકોમાંથી મેં એક પણ બાળક મેળવું નથી. (ત સઘં મન રહ્યું Higમાથા થઇ જાવ કરું ते धणं सत्थवाहे आपुच्छित्ता धण्णेणं सत्यवाहेण अभणुन्नाया समाणी સુવરુ અનrviળવારૂબરૂમું કવચક્ષણાવેત્તા ) એવી સ્થિતિમાં મને એ જ ઉચિત લાગે છે કે આવતી કાલે સવારે સૂરજ ઉદય પામતાં ધન્ય સાર્થવાહને પૂછીને તેમની આજ્ઞા મેળવીને અશન, પાન ખાદ્ય અને ખાદ્ય આ રીતે ચાર જાતને આહાર તૈયારકરાવડાવીને (કવર્ graiધમરઢાઢંકાર गहाय बहूहि मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरिजणमहिलाहिं सद्धि संपरिवुडा जाइं इमाइं रायगिहस्स नयरस्स बहिया णागाणिय भूयाणि य ગવાન ર ા િર રર્વા િશ દાળ ૧ ના ) અને પુષ્પ વસ, ગંધ માળા અને ઘરેણાંઓ સાથે લઈને અનેક મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક સ્વજન સંબંધી પરિજનોની મહિલાઓની સાથે રાજગૃહ નગરની બહાર જેટલાં નાગ ઘરે છે, જેટલાં ભૂતઘરે છે, જેટલાં ચક્ષ ઘરે છે, જેટલાં છંદ ઘરે છે, જેટલાં ઈન્દ્ર ઘરો છે, જેટલાં યક્ષ ઘરે છે, જેટલાં રુદ્ર ઘરે છે, જેટલાં શિવઘરે છે, અને જેટલાં વિશ્રમણ ઘરે છે તેમજ રથ વળે નાગરિમાણ ૨ ના ઘરમાણ ઘ) તેઓમાં જેટલાં નાગ દેવથી માંડીને વૈશ્રમણ દેવ સુધીની પ્રતિમાઓ છે, તે બધી પ્રતિમાઓની (મહું ગુજરાનાં પિત્તા) બહુમત્સ્ય પુષ્પથી પૂજા કરીને (નાગુપરિવાર પર્વ ઘારા) તેમના ચરણમાં બંને ઘૂંટણ ટેકીને પડી જાઉં અને તેમને વિનંતી કરું કે (iાં કહું રેવાનુfuથા ! તારાં વા दारिगां वा पायायामि तो णं अहं तुम्भं जायं च दायंच मायंय अक्ख
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૨

Page #230

અથવા
યાદિ ૨ અનુવŽમિ) હૈ દેવાનુપ્રિયા ! જો મારા ઉદરથી પુત્ર કે પુત્રી જન્મશે તે હું આપની પૂજા કરીશ. આપના નિમિત્તે અભયદાન વગેરે કરીશ, તે પહેલાના દિવસેામાં દાન વગેરે વહેંચવાની વ્યવસ્થા કરીશ. મારા હિસ્સામાં જે કઇ આવશે તેમાંથી તમારા ભાગ જુદો મૂકાવડાવીશ. તેમજ તમારા અક્ષય નિધિની પણ હું વૃદ્ધિ કરીશ. મતલબ એ છે કે જો મારી મનેોકામના પૂરી થશે તે હું પ્રભૂત દ્રવ્ય તમારા ચરણામાં ભેટ રૂપે અર્પણું કરીશ. (સિદ્ધેયાર્થ વા સ) આ જાતની માન્યત્તામાં જ મને હવે મારું શ્રેય જણાય છે. (ૐ સંવેદેશ) આ પ્રમાણે તેણે વિચાર કર્યાં. (સંવેદિશા) અને વિચાર કરીને (સ્તું જ્ઞાય નહંતે નેળામેય ને સથવારૢ તેળામેવવવા રૂ) ખીજે દિવસે સવારે સૂર્યોદય થતાં જ જ્યાં પેાતાના પતિ ધન્ય સાÖવાહ હતા ત્યાં ગઇ. (કુવા છિન્ના Ë વાપી) ત્યાં જઈને તેને આમ કહ્યું-- (પŘવજી ગડ઼ે તૈયાળુખિયા ! तुन्भेहिं सद्धिं बहूई वासाई जाव देंति समुल्लावए सुमहुरे) હૈ દેવાનુપ્રિય ! તમારી સાથે બહુ લાંબા વખતથી હું મનુષ્યભવના કામભોગે ભોગવી રહી છું. પણ હજી મારે પુત્ર કે પુત્રી માંથી કંઇ થયુ' નથી. આ સંસારમાં સંતાનવાળી માતાએ જ ભાગ્યશાળી ગણાય છે. કે જેમનાં નાનાં નાનાં ખાળક તોતડી મધુર વાણી દ્વારા તેમને ખુશ રાખે છે. ( अहं अहन्ना अपुण्णा અરવળા તો પવન પત્તા) હું તો અભાગી છું, પાપિણી છું, પૂર્વભવમાં મેં સંતાન થાય આવું કઈ પુણ્ય કાર્યં કર્યું" નથી. (તં રૂચ્છામિ હું તેવાવિયા ! तुम्भेहिं अन्भणुन्नाया समाणा विपुलं असणं जाव अणुवड्डेमि त कट्टु
વાયું. રેસ") હું તમારી આજ્ઞાથી પુષ્કળ પ્રમાણમાં ચારે જાતના આહાર બનાવડાવીને તેમજ ગંધ પુત્ર વગેરે લઇને અનેક મહિલાઓની સાથે અહિંયાં જેટલાં ઇન્દ્ર વગેરે દેવાના ઘરેા છે તે બધાંની પુષ્પ વગેરેથી પૂજા કરી તેમના ચણામાં પડીને સંતાનવતી થવાની માનતા રાખુ. જ્યારે મારી આ મનેાકામના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૨૩

Page #231

સફળ થઈ જાય ત્યારે હું અભયદાન વગેરે વહેંચે આ પ્રમાણે ભદ્રા ભાર્યાએ તેના પતિ ધન્યસાર્થવાહને વિનંતી કરી. (તg iધને વ્યવહેમ મારિયંgવંવાર) આ પ્રમાણે ધન્ય સાર્થવાહે તેમની ભદ્રા ભાર્યાની વાત સાંભળીને તેને આ પ્રમાણે કહ્યું – મમં િવજુ વાણિયા! ઇવ મળો) દેવાનુપ્રિય! મારી પણ ઈચ્છા એવી જ છે કે( ii સુગં સારાં વારિ વ પથાણસ) કેવી રીતે તમે પુત્ર કે પુત્રીને જન્મ આપી શકે? આ રીતે કહીને (મદા સથવારી પ્રથમદમણુનારૂ) ધન્ય સાથે વાહે તેમની ભદ્રા ભાર્યાની વાત સ્વીકારી અને તેને અનુમતિ આપી. (તp Rા भद्दा सत्यवाही धन्नेणं सत्थवाहेणं अभणुन्नाया समाणी हट्ठ तुट्ठ जाव) ત્યારબાદ ભદ્રાસાર્થવાહીએ તેમના પતિ સાર્થવાહની આજ્ઞા મેળવીને અત્યંત પ્રસન્નતા અનુભવીને અને સંતુષ્ટ થઈને તેણે (વિપુષ્ઠ ગણાં પા વાણમં સારૂબંકવવશ્વ
ફ) પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન, પાન, ખાદિમ સ્વાદિમ આહાર તૈયાર કરાવડાવ્યું (કવિ વિના સુવશું પુwાંધવરથમરસ્ટાર્સર જેફ) ત્યારપછી પુષ, વસ્ત્ર, માળા અને અલંકારેને લીધા અને (ત્તિ) લઈને (સવાસો જિલ્લો ) પિતાના ઘેરથી (નિઝર) તે બહાર નીકળી (નિરિજી નિરું માં મi fઝ) નીકળીને રાજગૃહ નગરની ઠીક વચ્ચે વચ્ચે રસ્તેથી તે ચાલી (નિરિજીત્તા નવ વાર તેને હવાછરુ) ચાલતાં ચાલતાં જ્યાં પુષ્કરિણી હતી ત્યાં પહોંચી. (૩વારિજીત્તા પુળિg તીરે યુવતું પુ બાવ માતાર ;) ત્યાં પહોંચીને તેણે પુષ્કરિણીના કાંઠે ચારે જાતના આહારની સામગ્રી વગેરે બધી વસ્તુઓ મૂકી દીધી. ( વિત્તા પુરિFir Tr) મૂકીને તે પુષ્કરિણીમાં ઉતરી (દિત્તા વમન ) ત્યાં ઉતરીને તેણે સ્નાન કર્યું ( 3ઉં રે) જળક્રીડા કરી (પિત્તા કાયા થાજિકરંપાદ્રિગાડું તથ કઢારું કાર્ય કક્ષાત્તારું તારૂ f૬) ત્યાર પછી જ્યારે તેણે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૪

Page #232

સારી રીતે સ્નાન કરી લીધું અને કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન વગેરેને ભાગ આવે ત્યારબાદ ભીની સાડી પહેરીને જ તેણે ત્યાં જેટલાં કમળ, સહસ્ત્ર પત્રવાળા મહા કમળે હતાં તે બધાને પુષ્કરિણીમાંથી લઈ લીધાં અને (જિબ્રુિત્તા પુરાવરિणीओ पञ्चोरुहइ, पचोरुहित्ता तं सुबहुं पुप्फगंधवत्थमल्लालंकारं गेण्हइ. गिहित्ता जेणामेव नागघरए य जाव वेसमणघरए य तेणेव उवागच्छइ) લઈને તે પુષ્કરિણીની બહાર નીકળી–નીકળીને તેણે બધાં મુખ્ય વસ્ત્ર, ગંધ, માળા અલંકાર વગેરે લીધાં અને લઈને જ્યાં નાગધર વૈશ્રમણ ઘર વગેરે હતાં ત્યાં ગઈ (उवागच्छित्ता तत्थ णं नागपडिमाण य जाववेससेणपडिमाण य आलोए पणाम
ફ) ત્યાં પહોંચીને તેણે નાગ અને વૈશ્રવણ વગેરેની પ્રતિમાઓને જોતાં જ પ્રણામ કર્યા. (રિત્તા નિ ગુનામરૂ) પ્રણામ કરીને તે નીચી નમી (પુરૂનમિત્તા જોમ हत्थग परामुसइ परामुसित्ता नागपडिमाओ य जाव वेसमणपडिमाओ य ઢોનથgi v==૩) નમીને તેણે ત્યાં મૂકેલી મેરના પીછાંની પ્રમાર્જની ઉપાડી ઉપાડીને નાગ વૈશ્રવણ વગેરેની પ્રતિમાઓનું પ્રમાર્જનીથી પ્રમાર્જન કર્યું. (૫મનિત્તા વાધારણ અલ્સર) પ્રમાર્જન કર્યા બાદ તેણે તે પ્રતિમાઓ ઉપર જળધારા વડે સિંચન કર્યું (મુવિ વત્તા સુમાત્રા બંધ સારૂ થાઈ) જળધારાથી અભિષિકત કરીને તેણે તે પ્રતિમાઓને પદ્મલ, સુકુળ, ગંધ, કષાયથી રંગાએલા વસ્ત્રથી (નાણારું તૂર) તેમના શરીરને લૂછ્યું. (ટૂદિત્તા) લૂછીને (महरियं वत्थारुहणं च मल्लारुहणं च गंधारुहणं च चुन्नारुहणं च वन्नारुहणं જ કરેફ) ત્યાર પછી તેણે પ્રતિમાઓ ઉપર વસ્ત્રો ચઢાવ્યાં, માળા પહેરાવી, ગંધદ્રવ્યો ચઢાવ્યાં, ચૂર્ણ ચઢાવ્યું, સુગંધિત લેપ ચઢાવ્ય એટલે કે જ્યારે તેણે પ્રતિમાઓને વસ્ત્રથી લૂછી લીધી ત્યાર પછી તેણે તે પ્રતિમાઓને બહુ કિંમતી વસ્ત્ર પહેરાવ્યાં, બહુ મૂલ્ય માળાઓ પહેરાવી તેમની સામે ચંદન વગેરેના સુગંધિત તેલનું સિંચન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૫

Page #233

કર્યું. અગર તગર વગેરે સુગંધિત દ્રવ્ય અર્પણ કર્યા. અને સુગંધિત લેપને લેપ કર્યો. (करिता जाव धूवंडहइ डहित्ता जाणुपायपडिया पंजलिउडा एवं वयासी) આ બધી વસ્તુઓનું સમર્પણ કરીને તેણે ધૂપસળી સળગાવી અને સળગાવીને તે તેમની સામે બંને ઘૂંટણે ટેકીને નીચે પૃથ્વી ઉપર નમી અને બંને હાથ જોડીને આ પ્રમાણે પ્રાર્થના કરવા લાગી (નફvi બરં વારાં વા વા વા પાવાગામ તi aÉ સાથે ૨ વાવ ઝgવનિ ત્તિક લવાદ્ય ) જે હું પુત્ર કે પુત્રીને જન્મ આપીશ તો આપની સેવા-પૂજા કરીશ અને આપના નિધિની અભિવૃદ્ધિ કરીશ. આ રીતે તેણે પ્રાર્થના કરતાં માનતા રાખી. વરિત્તા કેળવ વવીિતે સવાર સવા
છિત્તા વિરું અi ૪ ગણાત્રાળી ના વિરુ) માનતા માનીનીને તે પુષ્કરિણીને કાંઠે આવી અને જ્યાં તેણે ખૂબ જ સારી પેઠે ભજન કર્યું. (નિમિયા નાવ સુમૂયા નેત્ર પણ તેનેa ૩વાના) આહાર વગેરે કરીને તેણે હાથ મેં ધોયાં આ પ્રમાણે શુદ્ધ થઈને તે ત્યાંથી પિતાને ઘેર આવી. (સંદુત્તરે જ भद्दा सत्थवाही चाउद्दसटमुदिटपुण्णमासिणीसु विउलं असणं ४ उवक्खडेइ-- उवक्खडित्ता बहवे नागाय जाच वेसमणाय उवायमाणी जाव एवं च णं विहरइ) ત્યારબાદ ભદ્રા સાર્થવાહી ચૌદશ, આઠમ, અમાસ અને પૂનમના દિવસોમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં ચારે જાતના આહાર બનાવડાવતી અને બનાવડાવીને નાગ અને વિશ્રવણ વગેરે બધા દેવની પૂજા કરતી અને માનતા રાખતી હતી. એ સૂત્ર. ૫
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૬

Page #234

ભદ્રાચાર્યવાહી કે દોહદ કા વર્ણન
'तएणं सा भद्दा सस्थवाही' इत्यादि ।
ટીકાર્થ—(ત) ત્યાર પછી (ા મા સથવાર) ભદ્રા સાર્થવાહી ( નવા જયા) કઈ વાહ રેvi) કેર્લોક સમય બાદ (ગાવનારા બાપા
વિ ાથા) ગર્ભવતી થઈ. (તt i ? મg સથવા) સગર્ભાવ. સ્થામાં જ જ્યારે ભદ્રા સાર્થવાહીને તો મારે વીતેણુ) બે મહિના પૂરા થયા (રજી મારે વરુના) અને ત્રીજો મહિને બેઠે ત્યારે (વારે ઢા ઉમૂ) આ પ્રમાણે દેહદ થયું કે—(ધનો of a w થો) તે માતાઓ ને ધન્ય તે (ભાવ થવો i તામ ગમવાબો તે માતાઓનાં જ સામુદ્રિક શાસ્ત્ર પ્રમાણેના શારીરિક લક્ષણો સફળ થયાં છે, (जाओ णं विउल असणं ४ सुबहयं पुप्फवस्थगंधमल्लालंकारं गहाय मित्तनाइ-नियग-सयण-संबंधिपरियणमहिलाहि य सद्धिं संपरिवुडाओ રાજH નયા માઁ મકાળ નિતિ ) જે માતાએ પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન પાન વગેરે ચાર જાતને આહાર અને ખૂબ જ પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગંધ, માળા અને અલંકારોને લઈને મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક સ્વજન સંબંધી પરિજનની મહિલા એની સાથે રાજગૃહ નગરના વચ્ચે વચ્ચે માર્ગમાં થઈને પસાર થાય છે. (निग्गच्छित्ता जेणेव पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता, पुक्खरिणी ओगाहंति, ओगाहित्ता हायाओ कयबलिकम्माओ सव्वा. लंकारविभूसियाओ विउलं असणं आसाएमाणीओ जाव परिभुजे માળી સોરું ને) અને પસાર થઈને જ્યાં પુષ્કરિણી છે ત્યાં જાય છે. ત્યાં જઈને તેમાં ઉતરે છે, ઉતરીને નહાય છે. નહાઈને કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્નને ભાગ અપીને બલિકમ કરે છે, અને શરીરનાં બધાં અંગેને ઘરેણુઓથી અલંકૃત કરે છે. અને ફરી તે પુષ્કળ પ્રમાણમાં તૈયાર કરવામાં આવેલા અશન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૭

Page #235

પાન વગેરે ચારે જાતને આહાર પિતે કરે છે. અને બીજાઓને કરાવે છે આ પ્રમાણે જે માતા પિતાના દેહદની પૂર્તિ કરે છે તે માતાઓને ધન્ય છે (va ) આ પ્રમાણે તેણે પિતાના દેહદ માટે વિચાર કર્યો. (संपेहिता कल्लं जाव जलते जेणेव सत्यवाहे तेणेव उवागच्छइ) વિચાર કરીને તેણે સવારમાં જ્યારે સૂરજ પૂર્વ દિશામાં પ્રકાશિત થયે ત્યારે જ્યાં ધન્યવાર્થવાહ જયાં હતું ત્યાં ગઈ (વાઇિત્તા ઘoni, સથવાé gવે વધારી) ત્યાં જઈને તેણે ધન્ય સાર્થવાહને આ પ્રમાણે કહ્યું—(પૂર્વ રવ વાળુપા ! मम तस्स गब्भस्स जाव विणेइ तं इच्छामि गं देवाणुप्पिया तुब्भेहिं अभજુનાવા મા જાવ વિહરિzg) હે દેવાનુપ્રિય! ગર્ભાવસ્થાને લીધે મને દેહદ થયું છે. જે માતાઓ આ જાતનું પિતાનું દેહદ પુરું કરી શકે છે. પિતાની ગર્ભેચ્છા પૂરી કરે છે તે માતાઓ ખરેખર ધન્ય છે. અને કૃતલક્ષણા છે વગેરે વગેરે. એટલા માટે હું આપની આજ્ઞા મેળવીને આ રીતે જ મારું દેહદ પુરૂ કરવા ઈચ્છું છું. (આ રીતે તેણે પિતાની ઈચ્છા ધન્ય સાર્થવાહની સામે પ્રકટ કરી). ધન્ય સાર્થવાહે તેની વાત સાંભળીને કહ્યું કે (aહામુ સેવાનુfcgયા! મા પરિ ઘંઉં અરેર) હે દેવાનું પ્રિયે! તમને જેમ સુખ થાય તેમ કરે, મોડું કરે નહિ. (तए पं सा भाई सत्यवाही धन्नेणं सत्यवाहेणं अमणुन्नाया समाणी
ક્ર 10) ત્યાર બાદ તે ભદ્રા સાર્થવાહી ધન્ય સાર્થવાહની પાસેથી આજ્ઞા મેળવીને ખૂબ જ પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થઈ. (વાવ) યાવત્ (વિપુષ્ઠ ગણvi ૪ નાવ તથા) પુષ્કળ પ્રમાણમાં ચારે પ્રકારનો આહાર બનાવરાવ્યો. અને ત્યાર પછી તેણે પુષ્કરિ ણીમાં સ્નાન કર્યું (વાવ ૩ર૪પહેરવાં કેળવ નાઘર ગાય ઘૂર્વ
દg) ભીના લુગડે જ તેણે પુષ્કરિણમાંથી કમળે લીધાં અને નાગઘર વગેરેના દેવસ્થાનમાં ગઈ. ખૂબ જ કિંમતિ પુષ્પ વગેરેથી તે બધા દેવની પૂજા કરી તેમની સામે ધૂપસળી સળગાવી. આગળનું વર્ણન પાઠકએ પાંચમાં સૂત્ર પ્રમાણે જ જાણવું જોઈએ. (૩દિત્તા જા જાફ પાપં વારિત્તા નેળ વવજળી તે 0 રૂવાબરછg) ધૂપ કર્યો બાદ તેણે તેમને પ્રણામ કર્યા. પ્રણામ કર્યા બાદ ફરીને પુષ્કરિણીના કિનારે આવી ગઈ. (તe તારો મિત્તના નાયબ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૮

Page #236

संबंधिपरियणणगरमहिलाहिं य सद्धिं तं विपूलं असणं ४ जाव પરિમુવાજી ઢોઈ વિઠ્ઠ) ત્યાર બાદ તેણે પોતાના સબંધીની નગરની સ્ત્રીઓ સાથે ચારે જાતને આહાર કર્યા. અને કરાવડાવ્યું. આ રીતે તેણે પિતાના દેહદની પૂતિ કરી. (વિરુત્તા નામે હિં ૩મૂળા તાવ વિન વડિયા) દેહદ પૂર્તિ કર્યા બાદ તે જ્યાંથી આવી હતી. ત્યાં ચાલી ગઈ એટલે તે તેના ઘેર પહોંચી ગઈ હતા [ સા મ ઘવાદી સંઘના જાવ તે જ યુદં મુળ વાવડ) ત્યાર પછી પૂર્ણ દેહદા ભદ્રા સાર્થવાહી સુખેથી પિતાના ગર્ભને પરિવહન કરતી રહેવા લાગી. (ત જ શા મા નથarટી णवण्हं मासाणं बहुपडि पुष्णाणं अट्टराईदियाण सुकुमालपाणि નાં રાજ કરવા) આ પ્રમાણે ગર્ભ જ્યારે બરાબર નવ માસ અને સાડા સાત દિવસ રાતનો થયો ત્યારે ભદ્રાસાર્થવાહીએ સુકોમળ હાથ પગ વાળા પુત્રને જન્મ આપ્યા (તp f તરસ લાઈra Hrfવારો દરે દિવસે ગાયબં #તિ દિત્તા તવ નાવ વિરૂદ્ધ પ્રાઈ જ વાવટાતિ) ત્યાર પછી બાળકનાં માતાપિતાએ જન્મના પહેલા દિવસે પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન વગેરે ચારે ચાર પ્રકારને આહાર તૈયાર કરાવ્યું. (૩વવાવ વિના તહેત કરનારું-- निजकमयणसंबधिपरिजणे भोयावेत्ता अयमेयारूवं गोणं गुण નિનું નામ કાં જતિ) આહાર તૈયાર કરાવીને તેમને મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક, સ્વજન સંબંધિજન અને પરિજનોને જમાડ્યાં. જમાડીને તેમણે બાળકનું નામ તેના ગુણે પ્રમાણે રાખ્યું (વા ૩૫ રૂ તાણ વદૂ નામાવદિમાणय जाय वेसमणपडिमाणय उवइयालद्धे तं होउणं अम्हं इमे दारए
વતિને નામે) લેકેની સામે બાળકનાં માતાપિતાએ કહ્યું કે આ અમારે પુત્ર નાગ વૈશ્રમણ વગેરે દેવ પ્રતિમાઓની માનતા રાખવાથી થયો છે, એથી આનું નામ દેવદત્ત રાખવામાં આવ્યું છે. (તp it ત રાજા બન્માપિયરને નામદેવં શતિ) આ પ્રમાણે બાળકનાં માતાપિતાએ મળીને બાળકનું નામ દેવદત્ત પાડ્યું. (તy i તરણ દ્વારાપ્ત માપિર નાર્થ =
N = માગ ૩માવનિર્દિર જુવતિ) બાળકનાં નામ સંસ્કાર બાદ બાળકનાં માતાપિતાએ નાગ વગેરે પ્રતિમાઓની ખૂબ જ સારી પેઠે પૂજા કરી, પુષ્કળ પ્રમાણમાં દાન આપ્યું, પોતાના ભાગના દ્રવ્યનું બહુ જ પ્રમાણમાં વિતરણ કર્યું અને દેવતાઓના કષની ખૂબ અભિવૃદ્ધિ કરી | સૂ ૬ છે.
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૨૯

Page #237

દેવદત્ત દાસચેટક કા વર્ણન
तए णं से पंथए दासचेडए इत्यादि ॥
ટકાર્થ (તાf) ત્યાર પછી (એ વંથા રાણg) પાંથગ નામે દાસ પુત્ર-કે ધન્યસાર્થવાહના ઘેર નેકર હતે-- (વરિત્રH રાજરત્ત વારાહી કાજુ) બાળક દેવદત્તના સંરક્ષણ માટે નિયુકત કરવામાં આવ્યું તે ને સારો વાડી રેફ) તે દેવદત્તને કેડ=ળામાં બેસાડીને રાખતા હતા. (હિ) અને ખેાળામાં બેસાડીને (વરું કિં ન લઉંબારિ જ રાહે 1 રારિ याहि य कुमारेहि य कुमारियाहि य सद्धिं संपरिपुडे अभिरममाणे
મિરમરૂ) અનેક ડિંભકો-નાના નાનાં ઘણાં બાળકોની સાથે-નાની નાની બાળાઓની સાથે, ઘણા દારકેન સાથે એટલે કે ડિભક કરતાં જરા મેટી ઉંમર વાળા બાળકોની સાથે––ઘણું દારિકાઓની સાથે, ઘણું કુમાર અને કુમારિકાઓની સાથે મળીને રમત રમાડતો હતો. એટલે કે પાકિ બધાં બાળકોની સાથે મળીને દેવદત રમાડતે હતો. (તણ જે કા મદા સથવાદી ના દારૂ વરિત્ન
दारयं हायं कयबलिकम्मं कयकोउयमंगलपायाच्छितं सव्वालंकारવિમસિવું ) એક દિવસ ભદ્રા સાર્થવાહીએ પિતાના બાળક દેવદત્તને નવા ડાવીને તે નિમિત્તે કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન વગેરેને ભાગ અપિને, કોતક, મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિ પૂરી કરી અને ત્યાર બાદ બાળકને સુંદર ઘરેણાંઓથી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૩૦

Page #238

અલંકૃત કર્યો. (જરિત્તા થઇ રાદાસ થઘર સુથરુ) બાળકને ઘરેણાંઓથી અલંકૃત કર્યા. બાદ માતાએ તેને પાંથક દાસ ચેટકને સેંપી દીધે. (तए णं से पंथए दासचेडए भद्दाए सस्थवाहीए हत्थाओ देवदिन्न તાર્થ કદિg fro૩) પાંથક દાસચેટકે ભદ્રા સાર્થવાહીના હાથમાંથી બાળકને લઈને પોતાના ખેળામાં લઈ લીધે. (
નિત્તા તથા જિલ્લા વહિનિવ મg) અને લઈને તે ઘેરથી બહાર નિકળે. (નિર્વામિત્તi ap fઉંમ एहिं डिम्भियाहि य कुमारयाहि य कुमारियहि य सद्धिं संपपिवुडे जेणेव જાવન તેનેવ ૩વાદ) નીકળીને તે ઘણા ડિભિકે-બાળકો-ડિભિકાઓ-આળાઓ, તેમજ કુમાર અને કુમારીઓની સાથે જ્યાં રાજમાર્ગ હતું ત્યાં ગયે. (૩વાછિત્તા વિનં સારાં અંતે ક. ठावित्ता यहि डिमरहिं जाव कुमारियाहि य सद्धिं संपरिबुडे पमत्ते यावि વિર૬) ત્યાં પહોંચીને તેણે દેવદત્તને પ્રમાદ વશ થઈને એકાંત જગ્યાએ મૂકી દીધું અને પોતે તે બધા ભિક, ડિભિકા કુમાર અને કુમારિકાઓની સાથે રમતમાં પડી ગયે. એટલે કે તેમની સાથે રમવા લાગે. (ઉમંગ છે જીવન तक्करे रायगिहस्स नगरस्स बहूणि दाराणि य अवदाराणि य तहेव जाव आभोएमाणे गवेसमाणे जेणेव देवदिन्ने दारए तेणेव उवागच्छइ) એટલામાં વિજય નામે તે તસ્કર (ચાર) રાજગૃહ નગરના અનેક દરવાજાઓ, અનેક નાના દરવાજાઓને પહેલાંની જેમ જ ચારીની તાકમાં ઝીણી નજરે તપાસ જેતે-જ્યાં બાળક દેવદત્ત હતા ત્યાં આવ્યા. (
૩દિઇરા રેફિન રાઇ સવારંવારવિપૂgિ graફ) ત્યાં આવતાંની સાથે જ તેણે બાળક દેવદત્તને સર્વાલંકારેથી અલંકૃત થયેલ જે. (iifસત્તા વકિન્નર હાજર શામળાलंकारेसु मुच्छिए गढिए गिद्धे अज्झोववन्ने पंथयं दासचेडं पमत्तं
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૩૧

Page #239

પાસફ) દેવદત્તને બહુ મૂલ્ય ધરેણાંઓથી અલંકૃત જોઈને તે મેહવશ થઇ ગયા, તેનુ ચિત્ત ઘરેણાંઆમાં જ ચાંટી ગયું અથવા તેા તે લાભાઇ ગયા. આ ઘરેણા આને હું હરી લઉં. આ જાતના વિચાર તેના મનમા સ્ફુર્યા. ચારે દાસ ચેટક પંથકને પણ ત્યાં થાડે દૂર રમતમાં તલ્લીન જોયા. (વત્તિના વિસાજોયુંરેડ્ વરિત્તા ફૈતિમાં સાચું એન્નુરૂ) પંથકને જોયા પછી તેણે ચામેર જોયુ કે કાઇ આવતું તા નથી ? જયારે તેને કોઈ દેખાયું નહિ. ત્યારે તેણે તરત ખાળક દેવદત્તને ઉપાડી લીધા. (નૈન્દ્રિત્તા ઋત્તિ ત્રશ્ચિયાને મલ્ટિવિત્તા ઉત્તરિકનૈળ વિદ્યુફૅ) ઉપાડીને તેણે બાળકને પડખામાં છુપાવીને તેને દુપટ્ટાથી ઢાંકી દીધા. (વિદ્વિત્તા સિજ્જ તુરિય ચારું નૈયરાપ્તિ નયમ અવારેળ નિચ્છડ઼) ઢાંકીને તે સત્વરે ત્વરિત ગતિથી રાજગૃહ નગરના અપઢારથી બહાર નીકળી ગયા. (નિષષ્ઠિત્તા जेणेव जिष्णुज्जाणे जेणेव भग्गकूवर तेणेव કુવાળચ્છ) નીકળીને તે તે જયાં જૂનુ ઉદ્યાન અને ભગ્ન કૂવા હતા ત્યાં પહોંચ્યા. ( ૩વાનચ્છિત્તા ટ્રેનમાં ટ્રાય બીવિયાગો વવરોનેફ) ત્યાં પહેાંચીને તેણે બાળક દેવદત્તને મારી નાખ્યા. (વરોવેત્તા ગામળાજીદારે જરૂ નિષેત્તા ટ્રિનમ વાણ સીનું નિાળ નિન્ગ્રેટનીવિવિષ્ણગઢ મળવા લયફ) મારીને તેનાં બધાં ઘરેણાં તેણે ઉતારી લીધાં અને તેના નિષ્પ્રાણ, નિશ્ચેષ્ટ તેમજ આત્મ પ્રદેશેા વગરના શરીરને ભગ્ન કૂવામાં ફેંકી દીધું. (વિવિત્તા નૈનેય માજીયા कच्छए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता मालुगाकच्छयं अनुपविसइ अणुपविसित्ता निचले निष्फंदे तुसिणी दिवस खवेमाणे चिट्ठ) (ફૂંકીને તે જ્યાં માલુકા કક્ષ હતા ત્યાં ગયા. જઈને તેમાં પ્રવેશીને તેણે ચૂપ ચાપ નિશ્ચળ અને નિશ્ચેષ્ટ થઈને પોતને દિવસ પસાર કર્યાં. ॥ સૂત્ર ૭ "
तरण से पंथ दासचेडे इत्यादि ॥
ટીકા”—(તÇ Ñ) ત્યાર બાદ (સે પંથણાસ૩) પાંથક દાસ ચેટક (તો ત્યાંથી (વ્રુદુતંતરમ્સ નૈનેય ફેબ્નેિ તાપવિણ તેને વાળ) એક મુર્હુત પછી જયાં દેવદત્તને બેસાડયા હતા ત્યાં ગયા. (૩વાનશ્ચિત્તા देवदिन्न दारगं तंसि ठाणंसि अपासमाणे रोयमाणे कंदमाणे विलवमाणे
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૩૨

Page #240

66
લેનિન ટ્રાફ્સ સવો સમતા માળમાં દરે) ત્યાં જઈને તે બાળક દેવદત્તને નહિ જોતાં રડવા માંડયા. વિલાપ કરવા લાગ્યા. આળક દેવદત કયાં જતા રહ્યો ? તે વગર હવે શુ થશે ? શું કરું ? હવે કયાં જાઉં* ?
"
આ પ્રમાણે તે દુઃખી થઈ ને વિચાર કરવા લાગ્યા. ત્યાર પછી તેણે ચામેર આળક દેવદત્તની તપાસ કરી અને શેાધ કરી. (રિત્તા ફેશન ફાગણ कत्थइ सुई वा खुड़वा पउत्तिवा अलभमाणे जेणेव सए गिहे जेणेव धन्ने નથવાદે તેળેય વાળ છુટ્ટુ) શેાધ કરવામાં જયારે તેને દેવદત્તનો રડવા વગેરેના અવાજ તેમજ છીંક વગેરેની અવ્યકત ધ્વની સંભળાઈ નહિ અને માળકના કોઇ પણ રીતે પત્તો મેળવી શકયા નહિ ત્યારે તે જયાં તેનું ઘર હતુ અને ધન્ય સાવાહ હતા ત્યાં આવ્યા (उवागच्छित्ता धणं सत्यवाह एवं वयासी) આવીને ધન્યસા વાહને આ પ્રમાણે કહ્યું (ä વસ્તુ સામી માસથવારી ટેલિન નાથં દ્દાર્થ બાય મમ સ્મૃત્તિ થ) હૈ સ્વામી ! બાળક દેવદત્તને નવરાવીને સુંદર વસ્ત્રો તેમજ ઘરેણાંઓથી અલંકૃત કરીને, ભદ્રા સાવાહીએ મને સાંપ્યા હતા. (જ્ઞ ળ બરું ફેવિન વાચં વીર્ નામ) મે તેને કેડમાં લીધા. (ન્નિા નાય मग्गणगवेसण करेमि ण णज्जइ ) આળકને લઈને હું કેટલાક કુમાર કુમારિકાઓ વગેરેની સાથે રાજમાર્ગ ઉપર ગયા. ત્યાં બાળકને એક તરફ બેસાડીને હું તે ખધા બાળક અને માળાઓની સાથે રમતમાં એક ચિત્ત થઇ ગયે રમતાં રમતાં થોડો વખત પસાર થયા ત્યારે મે જે સ્થાને બાળકને એસા ડયો હતો. ત્યાં જઈને જોયુ તા મને બાળક દેવદત્ત મળ્યા નહિ. (i Hાનિ ! ત્રदिन्ने दारए केणइ हथेवा अवहिए वा अवक्खित्ते वा पायवडिए घण्णस्स सत्थवाहस्स થનમ્ર નિવેડ) તેથી હું સ્વામી ! કંઇ ખબર પડતી નથી. કે બાળકને આપણા કાઈ જ મિત્ર લઈ ને કઇ બીજે મૂકી દીધા છે કે કોઇ ચારે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૩૩

Page #241

તેનું અપહરણ કર્યું છે. અથવા બાળકને કોઈ દુષ્ટ ખાડા વગેરેમાં ફેંકી દીધું છે. આ રીતે કહેતાં તે ધન્યસાર્થવાહના પગે પડે. (તt of સે અપને ઘરે पंथयदासचेडयस्स एयमढे सोच्चा णिसम्म तेणय महया पुत्तसोयेणाभि भूये समाणे परसुणियत्तेव चपगपायवे धसत्ति धरणीतलंसि सवंगेहि
નિવરૂપ) આ પ્રમાણે ધન્ય સાર્થવાહ પાંથકદાસ ચેટકના મેઢેથી બધી વિગત સાંભળીને તેને બરાબર હૃદયમાં ધારણકરીને મહાન પુત્રશેકથી પીડાતો કુહાડિીથી કાપેલા ચંપાના વૃક્ષની જેમ તે પૃથ્વી ઉપર પડી ગયે, (gm રે ધoor
सत्थवाहे तो मुहुत्तरस्स आसस्थे पच्छागयपाणे देवदिन्नस्स दार જાણ રાવ સમતા માણor ) ત્યાર બાદ એક મુહૂર્ત પછી ધન્ય સાર્થવાહ ભાનમાં આવ્યું. તે વખતે જાણે ફરી તેમાં પ્રાણનું સંચરણ થયું હોય તેમ લાગ્યું. ઊભા થઈને તે પોતાના પુત્ર દેવદત્તની ચોમેર તપાસ કરવા લાગ્યો. પણ (ત્રણ રાજાપ્ત પુરુંવા ઘુડ઼વા પર વા પ્રમાણે જેને લઇ જિરે તેને વાગ) બાળક દેવદત્ત તેને કયાંય દેખાય નહિ. બાળકના છીંક વગેરેના અવ્યકત ચિદ્રો પણ કેઈપણ સ્થાને સંભળાયા નહિ. આ રીતે ધન્ય સાર્થવાહને બાળક દેવદત્ત વિશેની થેડી પણ માહિતી મળી શકી નહિ. અંતે નિરાશ થઈને તે પિતાને ઘેર પાછો ફર્યો. (ઉવાઈરછા મ પા નેદર, જે છેવ ના જુવા, તેને ૩ વાગરજી) ઘેર આવીને તેણે બહુ દ્રવ્ય લીધું અને નગરક્ષક કોટવાળની પાસે ગયે. (૩વાગરિકત્તા નં મહ પાદુ કaફ, કાળિan gવં વાની) જઈને તેણે બહુકિંમતી નજરાણાં કેટવાળને ભેટમાં આપ્યાં અને કહ્યું (પૂર્વ રવ સેવાવિયા! મન पुत्ते भद्दाए भरियाए अतए देवदिन्ने नाम दारए इठे जाव उंबरपुप्फ ઉપર દુદ્દે સવળવાણ મિrgVIળવાતુ) હે દેવાનું પ્રિયે ! સાંભળે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૩૪

Page #242

મારી પત્ની ભદ્રાના ઉદરથી જન્મેલે દેવદત્ત નામે મારે પુત્ર હતું. જે મને બહુ જ ઈષ્ટ હતું. તેને જોવાની વાત તે દૂર રહી પણ ઉદ્બરના પુષ્પની જેમ તેનું નામ શ્રવણ પણ અસંભવ હતું. (તg સા મ ફેવરિન સારj new સવારવિમૂરિ કંથા રુથે ) દેવદત્તને ભદ્રાભાર્યાએ નવડાવીને બધાં ઘરેણુંએથી સુસજજ કર્યો અને પાંથકને સે. (વાવ પાહિણ, મને નિફ) બાળકને તે કેડમાં લઈને રાજમાર્ગ ઉપર રમાડવા લઈ ગયે. તેની સાથે ઘણું બાળકો અને બાળાઓ હતી. ત્યાં જઈને તેણે બાળક દેવદત્તને એક તરફ બેસાડી દીધે. અને જાતે તે બીજા બાળકોની સાથે રમતમાં પડી ગયું. થોડા વખત પછી જયારે તે ત્યાં આવ્યું ત્યારે બાળક દેવદત્ત તેને જડે નહિ મારી પાસે આવીને તેણે આ બધી વાત કરી છે. (રૂછામિ વાળુવિધા! વિન તારાપ્ત કરવા સતા મwiળવે જાવું) ચાહું છે કે બાળક દેવદત્તની તમે બધા મળીને મેર તપાસ કરે. ( ago રે વારવા ધom सत्थवाहेण एवं वुत्ता समाणा सन्नद्धबद्धवम्मिकवया उप्पीलियसरासनवटिया जाव गहियाउयपहरणा धन्नेण सत्यवाहेण सद्धि रायगिहस्स बहणि अइगमणाणि य जाव पवासु य मग्गणगवेसण' करेमाणा જાનિ ન પરિચિવનંતિ) ધન્ય સાર્થવાહની આ રીતે વાત સાંભળીને તે બધા નગર રક્ષકોએ ચાર વગેરે ગુનેગારોને બાંધવા યોગ્ય સાધને સાથે લીધા, તેમજ કોરડાઓ બાંધ્યા અને શરીરે કવચ પહેરીને પિતાપિતાના ધનુષ્ય ઉપર પ્રત્યંચા ચઢાવી આ પ્રમાણે તેઓ બધા આયુધે તેમજ પ્રહરણે લઇને ધન્ય સાથે વાહની સાથે રાજગૃહ નગરના અવર જવરના સ્થાનેની તેમજ પર વગેરે સ્થળામાં શધ કરતા રાજગૃહ નગરની બહાર નીકળ્યા (નિવનિરા નિષ્ણુ કળા છેવ માલૂણ તેજીવ વવાળ ) બહાર નીકળીને તેઓ ફરતા ફરતા જીર્ણ ઉદ્યાન તેમજ ભગ્ન કૂવાની પાસે આવ્યા. (ઉarછત્તા દિન दारगस्स सरीरग निप्पाण' निच्चेट्ठ जीवविष्पजढ पासंति पासित्ता हा हा अहो अकजमिति कटु देवदिन्नदारगभग्गवाओ उत्तारेति उत्तारित्ता धण्णस्स અથવા થે તિ) ત્યાં તેઓએ બાળક દેવદત્તના શરીરને નિષ્ણાણુ, નિજીવ અને નિશ્ચષ્ટ જોયું અને જેને “અરે ! અરે !! બહું ખોટું થયું ” આ પ્રમાણે કહીને તેઓએ બાળક દેવદત્તના શરીરને ભગ્ન કૂવામાંથી બહાર કાઢ્યું. બહાર કાઢીને ધન્ય સાર્થવાહને તે શરીર સેંપી દીધું. એ સૂત્ર ૮ .
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૩૫

Page #243

तणं ते नगरगुत्तिया इत्यादि ।
टीअर्थ - (तरणं) त्यार माह (ते नगर गुन्तिया) नगर रक्ष (विजयस्स
तक्करस्स पयमग्गमणुगच्छमाणा जेणेव मालुयाकच्छए तेणेव उवागच्छति) વિજય નામના ચારનાં પગના ચિહ્નોને અનુસરતાં માલુકા કક્ષમાં પહોંચ્યા. ( उवागच्छिता मालुयाकच्छयं अणुपविसंति भने भालु उक्षमां पेठा. अणुपविसित्ता विजयं तक्कर ससक्खं सहोढ़ सगेवेज्ज जीवगाह गिव्ह ति) पेसीने तेथेोगो विन्य नामना थोरने ससाक्ष्य भेटले બાળક ધ્રુવદત્તના ધરેણાંઓની સાથે જ ગળામાં ઘેરી ખાંધીને જીવતા જ પકડી લીધા. (गिडिता अट्टमुट्टिजाणुको परपहार सभग्गमहियगतं करेंति) પકડીને તેઓએ ચારના હાડકાં, મૂઠીએ, ઢીંચણા અને કાણીએ ઉપર ખૂબ પ્રહારા કર્યાં. એથી તેનું શરીર શિથિલ અને ભૂકા જેવું થઈ ગયુ. મતલબ એ છે તેને એવા સખત માર પડયેા કે જેથી તેના શરીરના બધા સાંધાઓ તૂટી ગયા. (करिता अडवंधण करेंति, करिता देवदिन्नस्स दारगस्स आभ रण गेहू ति) साम भारी पीटीने तेना जने हाथ પાછળ બાંધ્યા અને तेनी चासेथी जाण देवदत्तनां धरेांगो पोताना उसने उर्या. (गेण्हित्ता विजयस्स तक्करस्स गीवाए बंधंति बंधिन्ता मालुयाकच्छगाओ पडिनिक्खमति) કબજે કરીને તેઓએ ચાર વિજયને બીજી વખત ગળામાં મધ્યે અને પછી તેઆ भालुझ दुच्छथी महार नीउल्या. ( पडिणिक्खमित्ता जेणेव रायगिहे नयरे तेणेव उवागच्छति) त्यांथी तेथे। रामगृह नगर त२३ गया ( उवागच्छित्ता रायगिहं नयर अणुपविसंति) भने रामगृह नगरमा प्रवेश्या ( मणुपविसित्ता रायगिहे नयरे सिंघाडगतिय चउक्कचच्चर महापहप हेसु कसप्पहारेय लयपहारे छिवापहारे य निवाहमाणा २ छा च बलिं च कयवर चं उवरि पक्किरमाणा २ महया२ सणेण उग्धासेमाणा एवं वयंति) रामगृह नगरमा प्रवेशीने
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૩૬

Page #244

શ્રૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ઠ ચત્વર અને મહાપથ આ બધા માર્ગો ઉપર કારડા, વેતે અને ચીકણા કરાએલા કારડાઓથી સખત રીતે વિજયચારને મારતાં અને વારંવાર તેના ઉપર રાખ, માટી અને કચરા વગેરે નાખતાં રક્ષાએ માટેથી ઘાષણા (ઢેરા) કરી (મજુ તેવાળુ યિાવિસણ નામ તજ્જરે નાવ નિદ્ર વિષે પ્રામિન મવણી ત્રાજવાય! ત્રાજમારÇ) હે દેવાનુપ્રિયા ! આ વિજય નામે ચોર છે. ગીધની જેમ આ માંસ ખાનારો છે, ખાળ ધાતી છે અને બાળ હત્યારે છે. (तं नो खलु देवाणुपिया ! एयरस केइ राया वा रायपुते वा रायमच्चे યા ગવર્ન્નરૂ) એટલે હે દેવાનુપ્રિયા ! આ વિષે કોઈપણ રીતે રાજા અપરાધી નથી, રાજપુત્ર અપરાધી નથી, તેમજ રાજાના પ્રધાન પશુ અપરાધી નથી. (થમઢે ગળો સારૂં જમ્મુરૂ' વાતિ) પણ ખરી રીતે એના પોતાના કર્મી જ એને અપરાધી સાબિત કરે છે. (નાટ્ટુ) આમ કહીને (Àળામેવ ચારમાના તેનામેન ઉવાચ્છતિ) તેએ જેલ તરફ ગયા. (ઉચાળછિત્તા કૃત્તિ ધળ રેતિ) ત્યાં જઈને તેએએ ચોરને હડિયંત્ર (લાકડાની બેડી)મા બંધન કર્યા ‘જા મન્નપાળનિોતિ જ્ઞાતિસંન્ન તત્ત્વજ્ઞારે T निवाएमाणा २ विहरति ' ત્યાર બાદ તેએ ચોરને ખાવા પીવાની બધી વસ્તુ આપવાની બંધ કરે છે અને સવાર, બપોર અને સાંજ ત્રણે સધ્યાના સમયે કારડા વગેરેના પ્રહારેાથી તેના શરીરને શિથિલ અને જર્જરિત કરી નાખે છે. (તે હળે છે ધને સથવારે મિનેનાનિવાસથળસંધિપત્તિयण सद्धि रोयमाणे जाव विलवमाणे देवदिन्नस दारगस्स सरीरस्स महया માનમુર્છા નીળું રેફ) ત્યાર પછી ધન્ય સાવાહે મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક, સ્વજન, સબંધી અને પરજનાની સાથે મળીને રડતાં રડતા અને કરુણુ ક્ર ંદન કરતાં બાળક દેવદત્તના શરીરની બહુ મોટા ઉત્સવ રૂપે શ્મશાનયાત્રા કાઢી. શ્મશાનયાત્રામાં ઘણા માણસે એકઠા થયા હતા. (ત્તા વરૂ છોડ્યા અદચારૂં રે, વત્તા પાતાં અવાયસોનાર્થચિહૌસ્થા) ત્યારપછી ધન્યસા વાહે પુત્રની અજ્યેષ્ટી મરણ પછીની ઉત્તર ક્રિયા સંબંધી ઘણા લૌકિક કર્મો કર્યા. અને આમ તે વખત પસાર થતાં ધીમે ધીમે પુત્ર શાકને પણ ભૂલી ગયા. ॥ સૂ. ૯૫
जाव
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૩૭

Page #245

ધન્યસેઠ કા વિજય ચૌર કે સાથ હડિબલ્પનાદિકા વર્ણન
‘(ત vi એ ઘom Hથવારે વાહ!
ટીકાઈ––(તdii) ત્યાર પછી ( ધોને સથવારે) ધન્યસાર્થવાહ (અન્ના #ણા) કોઈ એક વખતે (દૂર્વાસ રાયાવરëણ) કર ન આપવા રૂપી નાના અપરાધ બદલ (સંઘ ના થાય ાથા કેઈચાડિયાએ રાજાની પાસે પહોંચાડી દીધા. (ત gi તે નગરપુત્તિ ધari રજવાડું છુંતિ) ત્યાર બાદનગર રક્ષકોએ ધન્ય સાર્થવાહને પકડે. (નિત્તા કેળવ વાશે તેવું કારરિ સવારના વાર મજુવિનંતિ) પકડીને તેઓ તેને જેલમાં લઈ ગયા અને તેમાં પૂરી દીધો. (મહુવા વિજ્ઞgi તi દ્ધિ જ વિવધ તિ) જ્યાં વિજ્ય નામે ચાર હતો ત્યાં જ ધન્ય સાથે વાહને પણ બેડીથી બાંધી દીધે. (avi Rા મહા આશિર ગાડ બરસે વિરુદ્ધ ગણvi ૪ વષર ) ત્યાર બાદ ભદ્રાભાર્યા સાર્થવાહીએ બીજા દિવસે સવારે સૂરજ ઉદય પામતાં ચાર જાતને આહાર તૈયાર કરાવડાવ્યો. (उक्खडित्ता भोयणपिडयं करेई करित्ता भोयणाई पक्खिवइ, लंछियमुद्दिय
ફ, જરિતૈ1 gi = મુનિવરવારિરિપુરાવાર્થ ૬) આહાર જ્યારે તૈયાર થઈ ગયે ત્યારે તેણે આહારને મૂકવા માટે ડબો તૈયાર કર્યો જ્યારે સાફ પાણીથી ડબે દેવાઈને સાફ થઈ ગયે ત્યારે તેમાં આહાર મૂકી દીધું. આહાર મૂકીને લાબ વગેરે લગાવીને તેને બરાબર બંધ કરી દીધા. ડબાનું “સી” કરીને તેણે એક સુવાસ યુક્ત જળથી પૂર્ણ ભરેલી ઝારી તૈયાર કરી.(રજ્ઞા પંથ રાઃ સદા, સાવિત્તા / વારો) ઝારી તૈયાર કરીને તેણે પાંથકદાસ ચેટકને બોલાવ્યું. અને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૩૮

Page #246

તેને આ પ્રમાણે તે ( ળ તુમ દેવાળુળયા! ચિપુરું અફળ ૪ નાય
સજા ધનલ સથવાર્મી વાત્તેન્દુિ) હૈ દેવાનુપ્રિય ! તમે આ પુષ્કળ પ્રમાણમાં બનાવેલા અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય આહારને લઇને જેલમાં ધન્યસાવડની પાસે પહોંચતા કરા (ત હળ Àપંચ રામચક! માQ HT वाहाए एवं वृत्ते समाणे हतुट्टे तं भोयणपिडयं तं च सुरभिवरवारપરિપુન્ન વાય ને રૂ) ભદ્રા સાર્થવાહીની આજ્ઞા સાંભળીને પાંથકદાસ ચેટક બહુ જ પ્રસન્ન થયા~~અને સંતુષ્ટ થયા. ત્યાર પછી તેણે ભોજનથી પિરપૂર્ણ ડબાને તેમજ સુવાસિત જળથી પૂ ભરેલી ઝારીને તેણે લઈ લીધી. (નૈતિજ્ઞા સથામ હિરા નિલમડ્) લઇને તે પોતાને ઘેથી નીકળ્યેા. (નિર્ગમત્તા राया नयरे मज्झ मज्झणं जेणेव चारगसाला जेणेव धन्ने सत्य वाहे તેળેવ ઉવાચ્છફ) નીકળીને રાજગૃહ નગરની ઠીક વચ્ચેના માથી પસાર થઈ ને તે જ્યાં જેલ અને ધન્યસાવાહ હતા ત્યાં પહોંચ્યા. (કાછિત્તા મોવળ પñ Àફ) અને ત્યાં પહેાંચીને ભાજનના ડખાને તેણે ત્યાં મૂકી દીધે. (વિત્તા ગુરુòફ) ત્યાં મૂકીને તેણે ડખા ઉઘાડયા. (૩ છિત્તા માયારૂ ગેજ્ડ મેમત્તા માવળારૂં ધોવુંર્ ધોવા થોયં ય) ઉઘાડીને તેણે થાળી અને વાડકીને લીધી અને લઇને પાણીથી ધાઈ. ત્યાર બાદ તેણે શેઠના અને હાથ ધેાવ ડાવ્યા. (-ચિત્તા ધળું થવાનું તેમાં વિજેળ અરળ ૪ વેન્નર) ધાવડાવીને તેણે ધન્યસા વાહને માટે વિવિધ જાતના આહારશ પીરસ્યા. (તળ સે વિનયતયારે આંધળું અથવા પુત્રં યાસી) એ જ વખતે તે વિજય ચોરે ધન્યસાહને આ પ્રમાણે --( તુમાં દેવાળુપ્રિયા મમ યામો વિછાઓ શ્રમળ ૪ સંવિમાન રેટિ) હે દેવાનુપ્રિય ! તમે આ અશન, પાન ખાદ્ય અને સ્વદ્ય આહારમાંથી મારાપણુ હિસ્સા કરે. (તત્ત્વ લે ને સથવારૢ વિનય તદ્ ાં વયાણી) વિજય ચોરની આ જાતની વાત સાંભળીને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૩૯

Page #247

ધન્યસાર્થવાહે તે વિજય ચોરને આ પ્રમાણે કહ્યું--(વથા અરું જીવન ! एयं विउलं असणं ४ कायाणं वा मुणगाणं व दलएज्जो उक्कुरुडियाए वाणं डुज्जा नोचेवण तव पुत्तघायगस्स पुत्तमारगस्स अ रिस्स वेरियस्स पडिणीयस्स पचामित्तस्स एत्तो विउलाओ असण ४ संविभागं करेजामि) હે વિજય ચોર ! આ પુષ્કળ પ્રમાણમાં બનાવવામાં આવેલાં ચાર જાતના આહાર હું કાગડાઓ અથવા કૂતરાઓને ખવડાવવા તૈયાર છું કે ઉકરડાની જગ્યાએ નાખીશ પણ તારા જેવા પુત્રના હત્યારા પુત્ર મારનારા, અનિષ્ટ કરનાર શત્રુ થઈ ગયેલા, ખેટું કરનારા તેમજ હાદિક શત્રુને આમાંથી હિસે મળી ન શકે, તમારા જેવા દુષ્ટને તે એક કકડે પણ આમાંથી મળી શકે તેમ નથી. (as a ઘરને तं विउलं असणं ४ आहारेइ, आहारित्ता तं पंथयं पडिविसज्जेइ) આ પ્રમાણે વિજય ચોરને જવાબ આપીને ધન્ય સાર્થવાહ તે અશન, પાન, વગેરેના ચાર જાતના આહારને જમ્યા જમ્યા પછી તેણે પાંથકને ત્યાંથી જવાની આજ્ઞા આપી. (તg સે પથg arટે તે મોરિટ્ટિર નિહિત નાનેર વિહિં ઘt મૂ, તાવહિં હિg) જમ્યા પછી પાંથકદાસ ચટકે તે ડબાને લીધે અને લઈને જ્યાં થીઆવ્યું હતું ત્યાં જ રહ્યો. (ત રક્ષ ધwાન સરથવાસ તે રિવર્સ અavi ૪ પ્રારાચિય સમાજપ્ત કરપાણo if યુવાદિસ્થા) ત્યાર બાદ ધ સાર્થવાહને ચાર જાતના આહારે જમ્યા પછી દીર્ધ શંકા તેમજ લઘુ શંકાની મુશ્કેલી ઊભી થઈ. (તg સે ને વધારે વિગ તરંજ વં વાત ત્યારે ધન્ય સાર્થવાહે વિજય ચોરને કહ્યું-(grદ તાવ વિના! અવair ને પ્રણં ફરવારવાવ દિવેનિ) વિજય ચોર ચાલો આપણે બંને નિર્જન એકાન્ત સ્થાનમાં જઈએ. મને ઉચ્ચાર પ્રસવણાની મુશ્કેલી ઉભી
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૪૦

Page #248

થઈ છે માટે મારે તેનાથી નિવૃત્ત થવું છે. (ત તે વિષયવારે ધUT નથaré gવં વઘારી) ધન્યસાર્થવાહની આ વાત સાંભળીને વિજય ચોરે તેને કહ્યું--(સુખં વાણુnયા ! વિકરું ૪ હરિયરસ થિ ૩રવારે વા ખારવો વા) હે દેવાનુપ્રિય! પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન વગેરે ચાર જાતના આહારને કરનાર તમને દીર્ઘ શંકા અને લઘુ શંકાની મુશ્કેલી ઊભી થઈ શકે છે, પણ તેમાં સેવાપુજયા ! હું વહૂરું પuહારિ ૩ નાવે लयापहारेहि य तहाए य छुहाए य परब्भवमाणस्स णस्थि केइ उच्चारे वा पा. सवणे वा तं छदेणं देवानुप्पिया ! तुम एगतं अवक्कामित्ता उच्चार grHai દિકુ) હે દેવાનું પ્રિય ! કેરડા અને લાકડીઓ વગેરેના સખત મારથી તેમજ ભૂખ્યા અને તરસ્યા મારા જેવા નિરાહારી માણસને ઉચ્ચાર પ્રસવ
ની બાધા ક્યાંથી હોય? એટલે કે સખત મારપીટ તેમજ ભૂખ અને તરસને લીધે દીર્ધ શંકા અને લઘુશંકાઓ એકદમ શાંત પડી ગઈ છે. એથી ઉચ્ચાર પ્રસવણની મુશ્કેલી ઉત્પન્ન થવાની સંભાવના જ દેખાતી નથી. એટલા માટે હે દેવાનુપ્રિય! તમે જ તમારી ઈચ્છા મુજબ એકાન્તમાં જઈને ઉચ્ચારપ્રસ્ત્રવણની મુશ્કેલીથી નિવૃત્તિ મેળવે. (તi રે धण्णे सत्यवाहे विजएणं तक्करेणं एवंवुत्ते समाणे तुसिणाए सचिट्ठइ तएण से धणे सत्यवाहे मुहत्तरस्स बलियतरागं उच्चारपासवेण સુવાસ્ટ્રિઝમાળે તારું gવ વવાણી) વિજય ચોરે એક રીતે ઉપાલંભ (ઠપકા) ના રૂપમાં ધન્યસાર્થવાહને આ પ્રમાણે કહ્યું--ત્યારે તે ચૂપ થઈ ગયે. ત્યાર પછી થોડા વખતે ધન્યસાર્થવાહને પહેલાં કરતાં વધારે સખત રીતે ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણાની મુશ્કેલી ઊભી થઈ. ત્યારે ફરી તેણે વિજય ચોરને કહ્યું (દિ તાવ વિના ! जाव अवक्कमामो तएणं से धणं सत्थवाह एवं वयासी जइण तुम् देवानुप्पिया ! तओ विउलाओ असण ४ संविभाग करेहि तओहं તુરિં દ્ધિ અંત પ્રવચનામ) વિજય ચાલે આપણે બંને એકાંત નિર્જન સ્થાનમાં જઈએ. ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણની સખત મુશ્કેલી મને થવા માંડી છે. આ રીતે ધન્ય સાર્થવાહની વાત સાંભળીને વિજયે તેને કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય !
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૪૧

Page #249

જે તમે હવે તમારા માટે આવતા અશન, પાન, વગેરે ચાર જાતના આહારમાંથી હિસ્સો મને પણ આપવાની બાંહેધરી આપે તે હું તમારી સાથે એકાંતમાં આવવા તૈયાર છું. (ત છે પvo સથવા વિલાં વં વાણી अहणं तुम तओ विपुलाओ असण ४ संविभाग करिस्सामि तएण જે વિકg gooષ્ણ રથવાદw wથમ હિgોરૂ) એના જવાબમાં ધન્ય સાર્થવાહે વિજય ચોરને કહ્યું--સારું અશન, પાન, વગેરે ચાર જાતના વિપુલ આહારમાંથી તને પણ ભાગ આપીશ. ત્યાર પછી વિજય ચોરે ધન્ય સાર્થવાહની વાત સ્વીકારી (ત રે વિનg સદ્ધ grતે ગવાકર કરારવાવ દિવે) અને તે ધન્ય સાર્થવાહની સાથે એકાંતમાં ગયા. ત્યાં જઈને ધન્ય સાર્થવાહે ઉચ્ચાર અને પ્રસ્ત્રવણની પરિઠાપના કરી. (રિવિના ગાયંતે વોરણે ઘરમgયૂn તમે ઢાળ ૩વરંક્રમિત્તા વિરા) પરિષ્ઠાપના પછી ધન્ય સાર્થવાહે શુદ્ધી કરી અને આ પ્રમાણે તેઓ શુદ્ધ અને નિર્મળ થઈને ફરી પિતાના સ્થાને આવી ગયા.(તાજી ના મરા વાર નાવ ગતે વિષ પ્રાળ ક ના રે) બીજા દિવસે સવાર થયું અને સૂર્ય ઉદય પામ્યો ત્યારે ભદ્રા ભાર્યાએ પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન વગેરે ચાર વાતના આહાર બનાવી તે એક સ્વચ્છ ડબામાં મૂકીને પથકદાસ ચેટકને જેલમાં ધન્ય સાર્થવાહની પાસે પહોંચાડવા આજ્ઞા કરી. પહેલાંની જેમ જ પથક દાસ ચેટકે ત્યાં જઈને થાળીમાં જમવાનું પીરસ્યું પીરસીને તેણે શેઠના બંને હાથે ધવડાવ્યા. (ત ઘoo સવારે વિનયક્ષ તરસ તો વિકા મસા ૪ સંવિમા ) ત્યાર પછી ધન્ય સાર્થવાહે વિજય ચોરને માટે ચાર જાતના આહારમાંથી ભાગ કરી આપે. (તાં તે ધom Hધવારે વંથf ઢામાં વિસરે) ત્યાર પછી ધન્ય સાર્થવાહ પાંથા દાસ ચેટકને ઘેર પાછો વળે (તg સે પંથ ખોયાજિક જાગ જાના વિિનવમરૂ) પાંથક દાસ ચેટક ભજનના ડબ્બાને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૪૨

Page #250

લઈને જેલમાંથી બહાર નિકળ્યો (લિનિવનિત્તા રાજહં નઘર મક मज्झेण जेणेव सएगिहे जेणेव भद्दा भारिया सत्यवाही तेणेव उवागच्छइ) નીકળીને રાજગૃહ નગરની ઠીક વચ્ચેના માર્ગમાં પસાર થઈને જ્યાં પોતાના ઘર અને ભદ્રા સાર્થવાહી હતી ત્યાં આવ્ય (ઉવારિકતા મહું કહ્યું વાહળિ વ વવાણી) આવીને તેણે ભદ્રા સાર્થવાહીને આ પ્રમાણે કહ્યું (एवं खलु देवाणुप्पिए ! धणे सत्थवाहे तव पुत्तघायगस्स जाव पच्चामित्त રસતાગો વિકાસ ૪ સંવિમાનં ૬) હે દેવાનું પ્રિયે! ધન્ય સાર્થવાહ તમારા પુત્રના ધાતક અને શત્રુ વિજય ચોરને બહુ જ વધારે અશન વગેરેના ચાર પ્રકારના આહારમાંથી હિસ્સે ખાવા માટે આપે છે. (તor a મા મારિયા सत्थवाही पंथयस्स दासचेडयस्स अतिए एयम सोच्चा आसुरुत्ता ख्टा जाव मिसमिसेमाणा धण्णस्स सत्थवाहस्स पोसमावज्जइ) આ રીતે પથક દાસચેટકના મોંથી સમાચાર સાંભળીને ભદ્રા ભાર્યા એકદમ કોધથી લાલ ચોળ થઈ ગઈ, અને તે કેની જવાળાઓથી સળગવા લાગી. આ પ્રમાણે તેના મનમાં ધન્ય સાર્થવાહ ઉપર સખત રેષ ભાવ જાગે. એ સૂત્ર ૧૦
'तएण से घण्णे सत्यवाहे अन्नया कयाई' इत्यादि ।।
ટીકા-(તor) ત્યાર પછી ઘo Wવાદે) ધન્ય સાર્થવાહ (અન્ના રાજા!) કે એક વખતે ( મિત્તાનિયાવારંવધિપરિજન ) પિતાના મિત્ર, જ્ઞાતિ સ્વજન, સંબંધી અને પરિજને દ્વારા (aોન અથવા બહુ કિંમતી રત્નો વગેરે સમર્પણ કરાવીને ( ગામો મા નોશા) રાજ્ય સંકટમાંથી પિતાની જાતને છોડાવી (નોકાવત્તા વાળા વેરિનિ. ઉત્તમ) જ્યારે તે મુક્ત થયેલે જાહેર કરવામાં આવ્યું, ત્યારે તે જેલમાંથી બહાર નિકળે. (ફિનિવમિત્તા જોવ મજા ઘરમાં તેને વરાછ) બહાર નીકળીને તે હજામની દુકાન ઉપર ગયે. (ઉવાઈરછત્તા પ્રકાર ક્રમે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૪૩

Page #251

૬) ત્યાં જઈને તેણે વાળ કપાવ્યા. (કાવત્તા કેળવ ઉજવવરિજો તેવ કુવાઝરુ) દાઢી મૂછ અને માથા વગેરેના વાળ સાફ કરાવીને તે પુષ્કરિણી તરફ ગયે. (ઉવાછિત્તા મદ ઘોઘમઘં ૩) ત્યાં જઈને તેણે સુવાસિત માટી લીધી (શિકિત્તા રિ ગોળાર) માટી લઈને તેણે પુષ્કરિણીમાં પ્રવેશ કર્યો. (ओगाहिता जलमज्जणं करेइ करित्ता हाए कयबलिकम्मे जाव रायगिहं નગર ગggવિસ૬) પ્રવેશીને તેણે સ્નાન કર્યું. સ્નાન કરીને તેણે કાગડા વગેરે પક્ષીઓને માટે અન્ન વગેરેને ભાગ આપીને બલિ કર્મ કર્યું. ત્યાર બાદ તે રાજગૃહ નગરમાં આવ્યું. (ઝgવવિયા રાઘાનra મા મvi ળવ મા નિદે તેવ પટ્ટાય નમUIT) નગરમાં આવીને તે ઠીક રાજગૃહ નગરની વચ્ચેના માર્ગથી પસાર થઈને જ્યાં તેનું ઘર હતું ત્યાં ગયે. (તy a uodi સવારં एजमाण पासित्ता रायगिहे नयरे वह वे नियगसेटि सत्यवाहपभियत्रो आढ ति परिजाणति सकारेंति सम्माणेति अब्भुट्टेति सरोरकुसल पुच्छति) રાજગૃહ નગરના નિજક શ્રેષ્ઠીઓ, સાર્થવાહ વગેરેએ જ્યારે ધન્ય સાર્થવાહને ઘર તરફ જતાં જોયા ત્યારે તેઓ બધાએ મળીને તેમનું હદય પૂર્વક ખૂબ જ સરસ રીતે સન્માન કર્યું. “તમારું સ્વગત છે. આ રીતે તેના આગમનને અનુમોદન આપ્યું મધુર વચનોથી લોકોએ ધન્ય સાર્થવાહને સત્કાર કર્યો. તેને લોકોએ અનેક વસ્તુઓ ભેટમાં આપી. વિનય બતાવવા માટે જ્યારે ધન્ય સાર્થવાહ લોકોની સામે પહોંચ્યા ત્યારે તેઓ ઊભા થઈ ગયા અને તેમણે શરીરની કુશળતા પૂછી. (ત પf રે ઘom સરથવા તેને રણ જણે તેને વાછ) ત્યાર બાદ જ્યાં તેનું ઘર હતું ત્યાં ગયો. (3વાગછિત્તા વાર ર રે તથા વરિયા પરિણા મવર) ત્યાં ઘરની બહાર તેને ઘરના માણસને સમુદાય એકઠા થયા હતા. (ત નહીં)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૪૪

Page #252

प्रेम - दासाइ वा पेस्साइ वा भियगाइ वा भाइल्लागाइ वा सा वियणं છળ સથવાનું ઇનંત' પાસફ) દાસ-ઘરના દાસી પુત્ર, દાસ્ય-કોઈ પણ જાતના કામ માટે બીજા નગરોમાં મેલવા માટેના નોકરી, નૃત્ય--જે નાનપણથી તેને ઘેર પોષણ મેળવીને મોટા થયા હોય, ભાગિક-ચાથા ભાગ લઇને ખેતી વગેરે કરતા હતા આ બધાએ ધન્યસા વાહને આવતા જોઈને (મિત્તા પાયરિયા” તેમનજ પુતિ) તેના પગે પડયા અને તેની કુશળ ક્ષેમ પૂછવા લાગ્યા. અન દૂર થાય તે ફ્રેમ, અને અનને પ્રયત્ન પૂર્વક દખાવવુ તે કુશલ છે. (નાવિ ય સે તથ अभंतरिया भवइ तं जहा - मायाइ वा पियाइ वा भायाइ वा भगिनेइ वा નાવિળા સથવારૢ ઇન્નમાળ વાતિ) આ પ્રમાણે જ ધન્ય સાવાહના ઘરમાં રહેનારા કુટુંબના માણસા-માતા, પિતા, ભાઈ અને બહેન-વગેરેએ ધન્ય સાવાહને ઘર તરફ આવતા જોયા. (સિત્તા) જોઈને (ત્રાસળો અ′કેફ તેએ બધા
મુઢ઼િત્તા યંટા યિભચાર્જસય-વાપમોચવળતિ)
ખેતપેાતાની જગ્યાએથી ઊભા થયા અને ઊભા થઈને એક બીજાના ગળાથી પ્રેમ. પૂર્ણાંક ભેટવા. ધન્ય સાહને બધા માણસા મળ્યા. અને તેનું આલિંગન કર્યુ ઘણા દિવસે પછી ધન્ય સાવાહને જોયા અનેમિલન થયુ એટલે બધાની આંખેામાં હર્ષનાં આંસુએ વરસવા લાગ્યાં. (તળસેળે ત્યારે નેળેવ મા મયિા, તેળે સવાઇફ) ત્યાર પછી ધન્ય સવાહ જ્યાં ભદ્રા ભાર્યા હતી ત્યાં ગયા. (સળ મા મા વળાં થવાનું જ્ન્નમાળ વાસર, पासित्ता णो आढाइ, नोसम्माणे, णो अम्भुट्टेइ, नो सरीरकुसल પુષ્કર્ ) ભદ્રા સાવાહી એ ધન્ય સાÖસાહને આવતાં જોયા પણ તેણે તેમને આદર કર્યો નહિ, તેમનું સ્વાગત કર્યું નહિ, મધુર વાણી વડે તેમને સત્કાર્યા નહિ,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૪૫

Page #253

ભેટમાં અનેક વસ્તુએ આપીને સન્માન કર્યું નહિ. ભદ્રા ભાર્યા તેમની સામે ગઇ નહિ, ઊભી પણ ન હાતી થઈ તેમ જ તેણે શેઠની કુશળ ક્ષેમ વિશેના પ્રશ્ન કર્યા ન હતા. (અળાઢાયમાળી ઞરબળમાળી, શ્રસારમાળી, અક્ષમાળેમાળી, अणन्भुट्ठेमाणी, सरीरकुसल अपुच्छमाणी तुसिणीया परम्मुही, संचिट्ठा) આ રીતે ધન્ય સાવાહે તેમના પ્રત્યે અનાદરના ભાવ બતાવનારી, સ્વાગત નહિ કરનારી, સત્કાર નહિ કરનારી, સન્માન નહિ કરનારી, ઊભી થઈને સામે સત્કાર માટે નહિ આવનારી, તેમના શરીરની કુશળ અને ક્ષેમની વાત નહિ પૂછનારી પેાતાના પત્ની ભદ્રા સાવાહીને જોઇ ત્યારે (તળ સે મને સથવાદે માં માäિ Ë યાસી) તેમણે ભદ્રા સાર્થવાહીને કહ્યું" (frળ સુક્ષ્મ લેવાનુ पियाए ! न तुट्ठी वा न हरिसेवा नाणंदेवा जं मए सएणं अत्थसारेण रायનામો થવાળો વિમો) હે દેવાનુપ્રિયે ! શું તને સ ંતોષ થયા નથી, મે રત્ના વગેરે બહુ કિંમતી દ્રવ્ય આપીને રાજ્ય સંકટથી મુક્તિ મેળવી છે, શું તને આ બધું ગમ્યું નથી ? (તા. સા અન્ન સહ્યાદું વં યાસી ) આ રીતે ધન્ય સાવિાહની વાત સાંભળીને ભદ્રા સાવાહીએ તેમને કહ્યું—(હ્રાં દેવાળુ पिया ! मम तुट्ठी वा जाव आणदे वा भविस्सर जेण तुमं मम पुनघायगस्स जाव पच्चामितस्स तओ विउलाओ असण ४ संविभागं करेसि) હે દેવાનુપ્રિય ! મને આનંદ થાય જ કેમ ? કારણ કે જયારે તમે જેલમાં મારા પુત્રના હત્યારાને તે પુષ્કળ પ્રમાણમાં બનાવવામાં આવેલા આહારમાંથી ભાગ આપતા હતા. ( 7 પળ મે થળે માં વં વઘારી) ત્યારે ધન્ય સાÖવાહે ભદ્રા ભાર્યાને કહ્યું —નો વટ તેવાણુવિદ્ ! ધમ્મોત્તિ વા તોત્તિવા જ્ય पड़िकयाइवा लोगजत्ताइ वा नायएति वा घाडिए वा सहाएइ वा सुहि वा तो विउलाओ असण ४ संविभागे कए नन्नत्थ सरीरचिंताए) હે દેવાનુપ્રિયે ! મેં જો વિજ્ય ચારને પુષ્કળ પ્રમાણમાં બનાવવા આવેલા ચાર જાતના અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ આહારમાંથી જે કંઇ પણ ભાગ આપ્યા છે તે તેને ભાગ આપવા જોઇએ આ જાતના સંવિભાગકરણ રૂપ ધર્માંથી
-
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૪૬

Page #254

પ્રેરાઈને આપ્યું નથી, અને તેથી ઉદર તપની પ્રાપ્તિ થશે આમ જાણીને પણ મેં તેને ભાગ આપ્યું નથી, પ્રત્યુપકારના રૂપમાં પણ મેં તેને ભાગ આપ્યું નથી લેકલાજની દૃષ્ટિએ પ્રેરાઈને પણ મેં તેને ભાગ આપ્યું નથી, તે મારે પૂર્વાપર સબંધી છે, આમ જાણુને પણ ભેજનમાંથી મેં તેને ભાગ આપે નથી, તે ન્યાય આપનાર છે. આવું જાણુને પણ તેને ભાગ આપ્યું નથી, તે અમારો ઘાટિક છે, બાળ સખા છે. આવું જાણીને પણ તેને મેં ભાગ આપ્યું નથી. તે મને સહાયતા કરે છે આમ સમજીને પણ મેં તેને ભાગ આપ્યું નથી, તે અમારા પ્રિય મિત્ર છે. આ જાણીને પણ તેને ભેજનમાંથી ભાગ આપ્યો નથી. પણ શારીરિક ચિંતા દૂર કરવાના વિચારથી જ મેં તેને પિતાના ભેજનમાંથી ભાગ આપ્યો છે, જેલમાં રહેતાં મને ઉચ્ચાર પ્રસવણની મુશ્કેલી સતાવ્યા કરતી હતી તેથી તે બાધાથી નિવૃત્ત થવા માટે તેને હું પિતાના ચાર જાતના આહારમાંથી આહાર આપતો હતે. (तएण सा भद्दा धणेण सत्यवाहेण एवं वुत्ता समाणी हट्टजाव आसणाश्रो ઘમ્મુ. ઉષ્ણુદા વંટાદિ કવાડ, વેમ પુછ) ત્યાર બાદ ભદ્રા સાર્થવાહી એ ધન્ય સાર્થવાહની આ વાત સાંભળીને હર્ષિત અને સંતુષ્ટ હદયા થઈને તેણે ધન્ય સાર્થવાહનું આલિંગન કર્યું અને તેની ક્ષેમ કુશળની વાત પૂછી. (કુરછત્તા ઇટ્ટાવા નવ વારિકતા વિકસ્ટાફે મામીનારૂં મુંનમાળા વિરા)પૂછીને તેણે સ્નાન અને પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું. તેમજ ધન્ય સાર્થવાહની સાથે વિપુલ ભેગ ભેગવતાં તેણે પિતાને વખત સુખેથી પસાર કરવા માંડે. અહીં
ના પદથી ( કાવઝિબ્બા જયરાજરત્તા) આ પદેનું સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. એને અર્થ આ પ્રમાણે છે કે તેણે પ્રિય આગમનત નિમિત્ત પશુ પક્ષી વગેરે પ્રાણીઓને અન્ન વગેરે અપને બલિકર્મ કર્યું. તેમજ દૃષ્ટિ દેષથી નિવૃત્તિ માટે તેણે મષીપંડ વગેરે કર્યા. સ્વનિના ફળના રૂપમાં ભવિષ્યમાં થનાર અનિષ્ટ વગેરેની નિવૃત્તિ માટે તેણે દહીં અક્ષત લીધાં. (સૂ. ૧૧)
'तएण से विजए तक्करे इत्यादि। ટીવાર્થ-(dgi) ત્યાર પછી ( વિજ્ઞg તાજે) વિજયરે (વારસાનg) જેલમાં (તૈë fહું વર્દિ વાપુડું નાવ તાડ્યા છુરા ૫
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૪૭

Page #255

જમવાને વારે ઝારું શિવા નરામુ ચત્તા વવને) પહેલાં વર્ણન કરવામાં આવ્યા મુજબ દેરીઓના સખત બંધને લાકડીઓ વગેરેને માર અને દિવસમાં ઘણીવાર કરવામા આવેલા કેરડાઓના પ્રહારો, લત્તા વગેરેના પ્રહારો ભૂખ અને તરસથી દુઃખી થતે શિથિળ શરીરવાળે થઈને આખરે મૃત્યુ પામે અને પાપકર્મોના યાતના સ્થાનરૂપ નરકમાં નારકની પર્યાયમાં જનમે. ( ii તથ રેરn ગાd) નરયિકની પર્યાયમાં તે (ક્ષા જારમારે જાવ રેશvi gayમામ વિદાફુ) શરીરે એકદમ કાળામેંશ જે અને જેનારાઓ તે મૃત્યું જે પ્રચંડ લાગતા હતા. અહીં (કાવત) શબ્દથી આ પાઠને સંગ્રહ થયે છે.– (મીત્રો હરિ મીમે ઉત્તરાપ પરH निच भीए निच्च तत्थे, निच्च तसिए, निच्च परमसुहसंबद्धं नरगं) આ પદને અર્થ આ પ્રમાણે છે– તેને નરકમાં બીક રહે છે. એથી સદા તે ભયજનક રોમાંચ યુક્ત રહે છે. તે પોતે ભયથી ઉત્પન્ન દુઃખને તે ઉત્પન્ન કરનાર છે. રંગે તે સાવકાળે છે. હંમેશાં તે નરકમાં ભયશીલ અને સંત્રસ્ત બની રહે છે. પરમધાર્મિક દેવ તેને સદા ત્યાં નરકમાં ત્રાસ આપતા રહે છે. ઉત્કૃષ્ટ પાપકર્મોને લીધે પ્રાપ્ત થયેલી નરકની ભયંકર મુશ્કેલીઓને તે આત્માના દરેકે દરેક પ્રદેશથી ભગવે છે. ( if તામો સવાદિના ગળાડ્યું સાવ સામટું રાતસંસારતા અgવરિષ્યદિરમરૂ) ત્યાર બાદ વિજય ચારને જીવ તે નરકસ્થાનથી બહાર નીકળીને અનાદિ આદિશહિત નાશરહિત, અનંતરૂપ એવી ચતુતિરૂપ માર્ગ બહુ જ લાંબો અને વિસ્તાર પામેલે છે અથવા ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણ રૂપ કાળ જેમને બહુ દીધું છે–પરિભ્રમણ કરશે. (gવાર નવૂ ! જે ગમ જેનાથી વા निग्गंथी वा आयरिय उवज्झायाणं अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए समाणे विपुलमणिमुत्तयधणकणगरयणसारेणं लुब्भइ રેવિ gવું જેવ) આ રીતે જ જંબૂ ! જે અમારા નિગ્રંથ કે નિગ્રંથી સાધુ સાધ્વીજન આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની પાસે દ્રવ્ય ભાવ રૂપથી મુંડિત થઈને અગાઉથી અવસ્થાને મેળવતાં ખૂબ જ મણિ. મૌકિતક, ધન. કનક રત્ન વગેરેમાં લુપ થઈ જાય છે. તેઓ પણ આ વિજય તસ્કર જેવા જ છે. અને તેઓ પણ આ પ્રમાણે જ ચતુર્ગતિરૂપ આ સંસાર રૂપી અટવીમાં પરિભ્રમણ કરતા રહેશે. સૂ.. ૧૨
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૪૮

Page #256

ધન્યસેઠ કે મોક્ષગમન કા વર્ણન
(તે જાહેળ તેળસમાં) રૂસ્થતિ ।
ટીકા—સેળ જાનેળ તેળ સરળ) તે કાળે અને તે સમયે (ધર્મધારા નામ થેન્ડ્સ) ધ ઘોષનામેસ્થવિર (મનય તો) ભગવાન (બાવના નાવ જુજ્વાળુपुवि चरमाणा गामाणुगामं दृइजमाणा जेणेव गुणसिलए चेइए तेणेव રવાનઋતિ) કે જેઓ વિશુદ્ધ માનવંશના હતા, અને તીર્થંકરોની પરંપરાગત પ્રથા મુજખ વિહાર કરતા હતા તેએ એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતાં જયાં રાજગૃહ નગર અને ગુણુશિલક ચૈત્ય હતું ત્યાં આવ્યા. (૩વાનચ્છિત્તા ગા पडिवं उग्गहं उग्गिहित्ता संजमेणं तवसा अप्पाण भावेमाणा विहरति ) ત્યાં આવીને તેવા સાધુજનેાચિત મર્યાદાને અનુસરતાં ત્યાંના વન પાલકની પાસેથી વાસ કરવાની આજ્ઞા મેળવીને તપ અને સયમથી પેાતાના આત્માને ભાવિક કરતાં ત્યાં રોકાયા. (વૃત્તિા નિયા ધમ્મો દ્દષિકો તપળ તમ ધરતી સંસ્થાहस्स बहुजणस्स अतिए एवम सोच्चा णिसम्म इमेयारूवे अज्झत्थिए जाव સમુક્તિથા) રાજગૃહ નગરથી ત્યાં પરિષદૂ એકઠી થઇ. ભગવાને પરિષદ્રને સંબધી એટલે કે ધમ દેશના આપી. ત્યાર પછી ધન્ય સાવાડે ઘણા માણસાના મેઢેથી ભગવાનને પધારવાના સમાચાર સાંભળીને, તેને હૃદયમાં અવરિત કરતાં તેના મનમાં આ જાતના આધ્યાત્મિક અને મનેાગત સંકલ્પ ઉર્દૂભવ્યે લો थेरा भगवंतो जाइस पन्ना इहमागया इस पत्ते तं इच्छामि णं थेरे મતે વટામિનમ'સાન્નિ) ભાતી સપન્ન સ્થવિર ભગવંત અહીં પધારેલા છે. સ’પ્રાર્થ થયા છે. એથી મને ઇચ્છા થાય છે કે હું તેમને વંદુ અને નમન કર્યું. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેમણે (પાપ, નાવ, સુવેમારૂં મારૂં વસ્યા, પવનપર્વાષિ) સ્નાન કર્યું. ભગવાન પાસે જવા ચાગ્ય શુદ્ધ વસ્ત્રો પહેર્યો. (पाय विहारवारेण जेणेव गुणसिले चेइए जेणेव थेरा भगवतो तेणेव उवाગđક્ વાદિછત્તા યંત્ર નમસ) પહેરીને તે પગથી ચાલીને જ્યાં ગુણશિક્ષક ચેત્ય અને સ્થવિર ધ ઘોષ ભગવંત વિરાજમાન હતા ત્યાં ગયા. પહોંચીને તેઓએ ભગવાનને વંદન અને નમસ્કાર કર્યા. (તળ જેવા માવતો ગમ વાÇ વિવિત્ત ધર્મમાવત્તિ) ત્યાર પછી તે સ્થવિર ભગવંતે ધન્ય સાવાહને અદ્ભુત રીતે ધર્માં દેશના આપી. (તળ' સે પળે સથવારે ધમ નોવા
सत्थ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૪૯

Page #257

gવં વાણી ત્યાર પછી ધમ–દેશનાનું શ્રવણ કરીને ધન્ય સાર્થવાહે કહ્યું – सदहामिण भते निग्गथे पावयणे जाव पब्वइए जाव बहूणि वासाणि માનપરિયા પારણિત્તા માંરવારૂ) હે ભેદત ! નિગ્રંથ પ્રવચનમાં હું સારી પેઠે શ્રદ્ધા ધરાવું છું. આ રીતે ધન્ય સાર્થવાહ પ્રવ્રજિત થઈ ગયા. ઘણું વર્ષો સુધી તેઓએ શ્રમણ્ય પર્યાયનું પાલન કર્યું. ત્યાર બાદ તેમણે ચતુવિધ ભકતનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું. (વિવત્તા વિશg પંજાg સર્દિ મારું મન
છે) પ્રત્યાખ્યાન કરીને એક મહિનાની સંખના વડે તેમણે સાઈઠ ભકતનું અનશન વડે છેદન કર્યું. (દ્વિત્તા ત્રિમાણે વારું શિડ્યા તો જે તેવા વવવજો) છેદન કર્યા બાદ મૃત્યુને વખત જ્યારે આવ્યો ત્યારે તેઓ મરણ પામ્યા અને મરણ પામીને સૌધર્મ કપમાં દેવની પર્યાયથી તેઓ ઉત્પન્ન થયા. (તથ i ચારવા તેવા વારિ વિમા દિડું જાળા) ત્યાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ ચારપત્યે પમ પ્રમાણ જેટલી છે. (ા વધારવર્તી વારિવર્જિમાફ કરું goળા) આ રીતે ધન્યકુમાર દેવની સ્થિતિ ત્યાં ચાર પલ્ય જેટલી થઈ. ( f બન્ને જે તાગ લેવા માફવણvi મવશ્વgi ठिइक वएण अण'तरं चयं चइत्ता महाविदेहे वासे सिंज्झिहिइ जाव सव्व
rid વાહિ) તે ધન્યદેવ તે લેકથી આયુષ્ય ક્ષય, સ્થિતિ ક્ષય અને ભાવના ક્ષય થયા પછી શરીરને ત્યાગ કરીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈને ત્યાં સિદ્ધ પદ મેળવશે. અહીં યાવત’ પરથી “મા તે મોક્રાતિ, રિનિતિ વેંકવા નામન્ત વ્યક્તિ આ પાઠને સંગ્રહ થયો છે. સૂ. ૧૩
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૦

Page #258

શ્રમણો કે પ્રતિ ભગવાન કા ઉપદેશ
“T !” રુત્યાદ્ધિા
ટીકાથ–(૧દા વં!) હે જંબૂ! જેવી રીતે (ઘo r સથવારે) ધન્યસાર્થવાહે તેનો પતિ રા ના વિકાસ તરફ તો વિવા અavપાળવારૂનારૂભાગ સંવિમા ) પિતાની ફરજ કે પિતાને મિત્ર એવું કંઇ ન જાણતાં વિજય તસ્કરને માટે વિપુલ અશન પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદરૂપ આહારમાંથી ભાગ કરી આપે. (નજરથ પરીણાવાદy) તે ફકત પિતાના શરીરની રક્ષા માટે જ (gવાવ ગંજૂ! કરું ન વા નિવથી વા વાવ ઘટવા સમાને ઘવાવાળવુમારુંવરવિપૂરે) આ પ્રમાણે જ જંબૂ હે! જે અમારા નિગ્રંથ સાધુ કે નિગ્રંથ સાધ્વીઓ આચાર્ય કે ઉપાધ્યાયની પાસેથી આગાર અવસ્થામાંથી અનગાર અવસ્થા ધારણ કરીને સ્નાન, ઉન્મર્દન, પુષ્પ; ગન્ધમાળા ઘરેણુએ વગેરેથી શરીરને શણગારવું છેડીને (ફન ગોરવિણरस्स नो वन्नहेउवा बहेउ वा विसयहे उ वा असणं. पाणं, खाइम, साइमं आहारमाहारेइ नन्नत्थ णाणदंसणचारित्ताणं वहणयाए) આ ઔદારિક સાપને કાંતિવાળુ બનાવવા માટે. આકૃતિને સુંદર બનાવવા માટે અથવા વિષય ભગો ભેગવવા માટે અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્યરૂપ આ જાતના આહારે કરતા નથી, પણ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર્યની સિદ્ધિ માટેજ જેઓ આહાર વગેરે કરે છે, (सेणं इहलोए चेव बहूण समणाणं समणीण सावगाणय साविगाण य अच्चणिज्जे
वंदणिज्जे, पूयणिज्जे, पज्जुवासणिज्जे भवइ, परलोए वि यणं नो बहूणि हत्थच्छेयणाणि य कण्णच्छेयणाणि य भासच्छेयणाणि य एवं हिययउप्पा gfgય વનrgiાળ ૩૪ વળાાિ પાદિ) તે નિથ સાધુ અને નિગ્રંથ સાધ્વીઓ (મહારાજ) આ જગતમાં શ્રમણ અને શ્રેણીઓના તેમજ શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓની વચ્ચે સન્માન યુકત પદ મેળવે છે અને તેઓ વંદનીય, પૂજનીય અને પપાસનીય હોય છે. તથા પરાકમાં તેવા સાધુ-સાધ્વીઓ હસ્તછેદથી બચી જાય છે. તેમના હૃદય અને અંડકોષે વિદીર્ણ કરવામાં આવતાં નથી અને તેમને ઊંચા વૃક્ષની શાખાઓ ઉપર પણ લટકાવવામાં આવતા નથી. ઉપર કહેવામાં આવેલાં બધાં દુઃખોથી તેઓ મુકત રહે છે. (ગorizથે જ જે મળવા ટીદનદ્ધ વાપરતસંસારવંતારું
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૧

Page #259

वीइवइस्स जहा व से धण्णे सत्थवाहे एवं खलु जब ! समणेण जाव સંvi વોટ્સ vrinક્સથરા ગામ / રિજિ) એવા છે જ અનાદિ અનંત રૂપ ચતુર્ગતિના દીર્ધમાગવાળા ભવાટવીને એગશે જેમ કે ધન્ય સાર્થવાહ પોતાના સદાચરણથી સિદ્ધિ મેળવશે. આ દૃષ્ટાંત અહીં આરીતે રજૂ કરવામાં આવે છે–
આ મનુષ્ય જગત પાટનગર જેવું છે આ જગત્માં ધન્યસાર્થવાહની જેમ સાધુરૂપ જીવો છે. શબ્દ વગેરે વિષયોમાં પ્રવૃત્ત થતું શરીર વિજય ચેરની જેમ છે. ઉત્તમ સુખ આપનાર હવા બદલ સંયમ જ આ મનુષ્ય જગત્ માટે પુત્રરૂપ છે. સમિતિ, ગુપ્તિ, તપ તેમજ શીલ આ બધા આભરણે છે. જગત્ જીર્ણ ઉદ્યાન જેવું છે. આ જગત્ આસવધર્મો છે તે જ જીર્ણ કૂવે છે. અવસ, પાસસ્થ વગેરેની પ્રવૃત્તિરૂપ નિકુંજથી વીંટળાયેલે માયામૃષાવગેરે રૂપ–માલુકાકક્ષ છે આમાં અઢાર પાપસ્થાનમાં ભેદ અને ઉપભેદ જ સાપ છે. જીવ અને શરીરનું અવિભાજ્ય રૂપે જે અવસ્થાન છે તે જ “હડિબંધન” છે. અહીં કર્મનું પરિણામ રાજા અને કમની પ્રકૃતિએ રાજપુરુષ છે. સ્વલ્પ અપરાધ મનુષ્યના આયુષ્યના બંધને હેતુ છે. મળમૂત્ર પરિત્યાગરૂપ પ્રતિલેખના વગેરે કિયાઓ છે. શરીર જ પ્રતિલેખના વગેરે ક્રિયાઓ કરવા માટે પ્રવૃત્ત થાય છે. પણ જ્યાં સુધી આ શરીરને આહાર વગેરે અપાતો નથી ત્યાં સુધી આ શરીર મળમૂત્રના ત્યાગ માટે પ્રવૃત્ત થતું નથી. વિજયારના સ્થાને મૂકાએલા આ શરીરને જે આહાર વગેરે આપવામાં આવે છે, તે પ્રતિલેખના વગેરે ક્રિયાઓ કરાવવા માટે જ આપવામાં આવે છે. પાંથકદાસ ચેટક જે ઉત્તમ સ્વભાવવાળે માણસ સાધુજજનના સ્થાને મૂકી શકાય. કેમકે તે ભેજન વગેરે લાવીને આપે છે. ભદ્રા સાથેવાવાહીની જેમ આચાર્ય મહારાજ છે. કેમકે તેઓ આહાર વગેરેથી પોતાના શરીરને પુષ્ટ બનાવનારા સાધુઓને ઉપાલંભ (ઠપકે) આપે છે. તે વખતે સાધુઓ આહારનું કારણક્ષુધા (ભૂખ) વેદનાથી નિવૃત્તિ બતાવે છે ત્યારે તેઓ (આચાર્ય) સંતુષ્ટ થઈ જાય છે. સંયમ યાત્રાના નિર્વાહ માટે એટલે કે સંયમથી જીવન પસાર કરવા માટે જ સાધુઓ આહાર કરે છે. આ પ્રમાણે સંપૂર્ણ બીજા અધ્યયનને આ નિષ્કર્ષી રૂપે અર્થ સ્પષ્ટ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૨

Page #260

કરવામાં આવ્યે છે.
આ રીતે હૈ જઝૂ! મોક્ષમાં સંપ્રાપ્ત થયેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સંઘાટા-ખ્ય જ્ઞાતાધ્યયનના ઉપર લખ્યા મુજમ અ મતાન્યા છે. આ હું તને કહું છું. 'ત્તિનેમિ’ આ પદોની વ્યાખ્યા પ્રથમ અધ્યયનમાં કરવામાં આવી છે. ાસૂત્ર ૧૪ા જૈનાચાય –જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી—ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્ર ની અનગાર ધર્મામૃત વર્ષિણી વ્યાખ્યા તું બીજું અધ્યયન સમાપ્ત । ૨ ।।
તીસરે અઘ્યયન કા ઉપક્રમ
તૃતીય અધ્યયન પ્રારંભ
ખીજા અધ્યયનમાં વિષયકષાય વગેરેમાં આસકત થયેલા માણસના દોષો તેમજ અસકત થયેલા માણસના ચુણા ખતાવવામાં આવ્યા છે. આ રીતે બીજા અધ્યયનમાં મુખ્યરૂપે એજ વાત સમજાવવામાં આવી છે કે ચારિત્રની શુદ્ધિ ચાક્કસ કરવી જોઇએ. આ ત્રીજા અધ્યયનમાં જે માણસે શંકાશીલ અથવા શંકા રહિત છે, તે અનેના ગુણા કહેવામાં આંવ્યા છે. એથી સયમની શુદ્ધિ માટે કારણરૂપ જે સમ્યક્ત્વની શુદ્ધિ છે તે જ કવ્ય છે, આ વાત સમજાય છે. સૂત્રકાર અહી એજ વાત સમજાવે છે. તેએ સમજાવતાં આરંભ બાધક પહેલું સૂત્ર કહે છે--જ્ઞળ મતે ! રૂસ્થતિ ।
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૫૩

Page #261

મયૂર કે અણ્ડ કા વર્ણન
રોજાઈ –(ભક્તિ) હે ભદ્રતા (જરૂi નો માવવા મદારીf શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (@ાયાધબ્બા વિરૂગકથારસ) જ્ઞાતા ધર્મ કથાના બીજા અધ્યયનને (ગામ vourQ) આ ભાવ-અર્થ નિરૂપિત કર્યો છે, તે ( તરસ i અંતે! જયકાસ રે જનરે) ત્રીજા જ્ઞાતા અધ્યયનને શું અર્થ બતાવ્યું છે? આ રીતે જંબૂ સ્વામીની વાત સાંભળીને સુધર્માસ્વામીએ તેમને કહ્યું-કે સૂત્ર ૧
‘પૂર્વ વનવૃ! તે શાળ” ત્યાર .
ટીકાથ–(ફૂ! pi વર્) જંબૂ ! તમારા પ્રશ્નનો જવાબ આ પ્રમાણે છે-તેકાળજે તે સમgT TT ના નારા ઢોય) તે કાળે અને તે સમયે ચંપા નામે નગરી હતી. (સૂ) તે નગરીનું વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે.
तीसेणं चंगाए नयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिभाए सुभूमिभाए नामं ૩ઝાને દોથા) તે ચંપાનગરીની બહાર ઈશાન કેણમાં ભૂમિભાગ નામે ઉદ્યાન હતો (રોયgifબ મુખે નંખાવો વ) તે ઉદ્યાન સમસ્ત ઋતુઓની શેભાથી યુક્ત હતું એટલે કે બધી ઋતુઓનાં ફળો અને પુષ્પથી તે સંપન્ન હતું અને તે બહુ જ રમણીય હતું. નંદન વનની જેમ તે (હુદડુમિની છાયા સમજુવઢ) શુભ સુરભિ અને શીતળ છાયાવાળું હતું. (તસf gષત્રિમાર ૩ના
ઉત્તરો ઉંfમ નાણાજીતુ વન્નઓ) તે સુભૂમિ ભાગ ઉદ્યાનની ઉત્તર દિશામાં એક તરફ માલુકા કચ્છનામે વન હતું. તે માલુકા કચ્છનું વર્ણન
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્ર : ૦૧
૨૫૪

Page #262

જ્ઞાતા સૂત્રના બીજા અશ્ચયનમાં કરવામાં આવ્યું છે. (તથg afમરી -
દે મઝણ ઘસવા વરિયા) તે માલુકા કક્ષમાં એક વનનીલે બે સુડોળ મોરોને ઉત્પન્ન કરનારા એવા બે ઈંડા મૂક્યાં. આ ઈડા તેણે એક પછી અને એટલે કે એક પહેલાં એમ જુદા જુદા વખતે મૂક્યાં હતાં. (
વિક ) બને ઈડાઓ ચાખાના લેટના પીંડની જેમ ઘેળા હતા. (નિરવ નિરવ મિન્નપુરિવાજે) તે બને ઈંડાઓ ક્ષત વગરના, ઉપદ્રવ રહિત અને વચ્ચે પિલી મૂઠીની બરાબર હતા. (पसवित्ता सएण पक्खएण सारक्खमाणी संगोवमागी संबमाणी विहरइ) ઈંડાં મૂક્યા બાદ બંને મયુત્પાદક તેલે પાંખો પ્રસારીને બંને ઈડાને પાંખોથી ઢાંકીને તેમની રક્ષા કરી. ઉપદ્રથી ઈડાંને બચાવ્યાં; ચોમેર ઈડાને પાંખેથી ઢાંકીનેયાવૃત્ત કરીને–તેઓનું પિષણ કર્યું. સૂત્ર રા
વિજયદત્ત ઔર સાગરદન કે ચરિત્રકા વર્ણન
'तत्थण चपाए नयरीए' इत्यादि ।
રોજા--(તર૫ વંvg નારy) તે ચંપા નામે નગરીમાં (કુવે નથવાતારા વિનંત્તિ) બે સાર્થવાહ દારક (પુત્ર) રહેતા હતા. (તં ગા) તેઓ આ પ્રમાણે છે–(નિબત્ત ૧ નાનત્તyો ) એક જિનદત્તને પુત્ર અને બીજે સાગરદત્તને પુત્ર (Hહ નાયા થયા ન grfઝાલા सहदारदरिसी अन्नमन्नमणुरत्तया अण्णमन्नमणुब्बयया अण्णमन्नच्छंदाणुव
या अन्नमहियइच्छियकारया अन्नमन्नेसु गिहेसु किच्चाइ करणिજાઉં વજુભવમાન વિદત) તે બંને એકી સાથે જનમ્યા હતા. એકી સાથે મોટા થયા હતા, અને એકી સાથે રમ્યા હતા. તેઓ બંનેનાં લગ્ન પણ સાથે સાથે જ થયા હતાં. આ બધી વાતોને લીધે તે બંનેમાં એક બીજા ઉપર બહુજ પ્રેમ હતું ગમે ત્યાં એકને જવાનું હોય ત્યારે બીજો પણ તેની સાથે ચોક્કસ ગ જ હોય. બંને માંથી–કઈ પણ એકબીજાને વિપરીત કામ કરતા જ ન હતા. એટલે કે તેઓ એક બીજાના મન મુજબ વર્તતા હતા. એક બીજાના ચિનને અનુકૂળ જ તેઓ કામ કરતા હતા. આ બંનેનો પ્રેમ એટલે સુધી પહોંચ્યું હતું કે તેઓ બંને એક બીજાના ઘરનું કરવા ગ્ય કામ પણ કરી આપતા હતા. સૂ. ૩
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૫

Page #263

'तएणं तंसि सत्यवाहदारगाणं' इत्यादि ।
ટીકાઈ–(vi) ત્યાર બાદ (નવા રાપરું) કેઈક વખતે (ાજય દિવાળ) કેઈ એક સ્થાને સંયુક્ત થયેલા (વાણા) એક બીજાના ઘરમાં એકઠા થયા. (નિના સન્નિવા રૂપે શામિલ જાસપુરા સગુwાથા) તેઓ બંને ત્યાં સારી રીતે બેઠા અને એકજ સ્થાને એક બીજાથી મળીને પ્રસન્નતા અનુભવી (તંતિ સથવાદ ) તે સાર્થવાહ પુત્રોને (ફુવારે નિદોહાસપુરા સગુનિયા) આ પ્રમાણે એક બીજાની સાથે પ્રેમપૂર્વક વાર્તાલાપ કરતાં વિચાર ઉદુભ-એટલે કે તેઓ બંનેએ આ પ્રેમાણે વિચાર કર્યો કે-(ગદર્દ ૬ વાસુ વા વવકત્તા વા વિનrvi a goga૬) અમે બંને ભલે સુખમાં રહીશું કે દુઃખમાં રહીશું, પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરીશું કે વેપાર માટે પરદેશ ખેડીશું (તન્ન
अम्हेहिं एगयाओ समेचा णित्थरियव्यंत्ति कटु अन्नमन्नमेयारूवं संगारपडि કુત્તિ ) પણ અમે બંને ગમે જે કામમાં પડીશું તે મળીને જ કરીશું. આ પ્રમાણે તેઓ બંનેએ પરસ્પર સંકેત (શરતો સ્વીકારી લીધું. (મુણિત્તા પક્ષ સંપત્તા બાયા ચારિત્થા ) આ રીતે પરસ્પર સંકેત (શરત) બદ્ધ (પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ) થઈને તેઓ બંને પોતપોતાના કામમાં ઉત્સુક બનીને ત્યાંથી બંને પિતપોતાને ઘેર ગયા, માસૂત્ર ૪
तत्थणं चंपाए नयरोए' इत्यादि। ટીકાઈ—(તથvi ચાg નારy) તે ચંપા નગરીમાં રેવા નામ જિલ્લા રિવરફુ) દેવદત્તા નામે ગણિકા રહેતી હતી. (અષાઢ ઝામ્રિ ૨૩द्विकलापडिया, चउसद्विगणियागुणाववेया अउणतीस विसेसे रममाणी) તે ધન સંપન્ન હતી. અપરિભૂત હતી એટલે કે કોઈપણ વ્યક્તિની એવી તાકાત ન હતી કે તેનો તિરસ્કાર કરી શકે. નૃત્ય વગેરેથી માંડીને ફળવૃષ્ટિ સુધીની ચોસઠ કળાઓમાં તે કુશળ હતી. શૃંગારની ચેષ્ટારૂપે જે ચોસઠ ગણિકા ગુણ હોય છે, તેબધા ગુણે તેમાં વિદ્યમાન હતા. કામશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ ઓગણત્રીસ (૨૯) વિશેને લક્ષ્યમાં રાખીને તે વિલાસ કરતી હતી. (ga rvigati) એકવીસ જાતના રતિગણેથી તે યુક્ત હતી. (વીણ કુરિવાજપરા) બત્રીસ (૩૨) જાતના કામશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ પુરુષે પચારમાં
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૬

Page #264

તે નિપુણ હતી. (જીવાણુત્તરવદિવા) બે કાન, બે આંખે, બે નાકના કાણું જીભ, સ્પર્શ અને મન આ નવ સુખ અંગેની તે પ્રતિબંધક હતી. (ગદાણામાનાવસાણા) અઢાર દેશની ભાષામાં તે પંડિત હતી. (ઈજારા રવાના સંવાદૃવત્ત નિgણા) અંગારના નિવાસસ્થાનની જેમ તેને વેષ સુંદર હતા. સંગત અને બીજા યુકતોપચારમાં તે નિપુણ તેમજ કુશળ હતી. સંગત, ગત, હસિત, ભણિત, વગેરે નિપુણ યુકતોપચાર સુધીના પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. તે ગુણિકાની ધજા લહેરાતી હતી. (Hહુનર્જ માટે એકહજાર રૂપિયા તેની ફી હતી. (
ન્નિત્તરાખવાવિવળિયા) રાજાએ તેના માટે છત્ર, ચામર અને બાલવ્યજનિકાઓ (વીજણી) અપી હતી. (નીરવાળા દત્ય) પાલખીતામજામ–ઉપર સવાર થઈને તે અવરજવર કરતી, નરવાહ્યયાન વિશેષનું નામ કર્ણીરથ છે. એવી તે ગણિકા (વદૂi rfબારદક્ષા માં બાપ વિરુ) હજાર ગણિકાઓનું આધિપત્ય કરતી પિતાના વખતને તે સુખેથી પસાર કરતી હતી. સૂત્ર પા
'तएणं तेसि सत्यवाहदारगाणं' इत्यादि ।
ટીકાર્થ––Raggi) ત્યાર બાદ તેના લાડું) કોઈ એક વખતની વાત છે. (હિં થવાદ ) તે બંને સાર્થવાહ પુત્રોને (નિશિ મુજુરાવા)-કે
જ્યારે તેઓ જમીને પિતાના જમવાના સ્થાનેથી કેગળા કરવા માટે ઉભા થઈ ચૂક્યા હતા, અને (કાયંત્તા) સારી રીતે તેમણે કોગળા પણ કરી લીધા હતા (રોવવા) તેમજ ધોતી વગેરે વસ્ત્રો ઉપર જમતી વખતે પડેલા અન્ન વગેરેના કણને સાફ કરીને શુદ્ધ બની ચૂક્યા હતા. (Fરમપુર પૂરા) હાથ માં વગેરેના પ્રક્ષાલનથી તેમના માં વગેરે અવયવ જ્યારે સ્વચ્છ બની ચૂક્યા હતા. (જુદાઇબ્રજાનથલ) દિવસના છેલલા પહોરમાં (સુદાણાવાવાળં) જ્યારે તેઓ એક સ્થાને આનંદપૂર્વક બેઠા હતા. (રુપા fમદ રાણપુરા સમુન્નિસ્થા) ત્યારે વાતચીતનો વિચાર ઉદ્ભવ્ય
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૭

Page #265

(ત સાં વહુ મરું તેવાણુવિચા) હે દેવાનુપ્રિયે ! આપણે બંને માટે એ વાત સુખરૂપ થશે કે (૪ જાનતે વિસરું ગળું ૪ કરવા તે વિરું असण४ धूव,पुप्फ,गंधवत्थ गहाय देवदत्ताए गणियाए सद्धिं सुभूमिभागપ્ત કરનાર ઉન્નાઇઝિરિં પરાજુમવાળા વારિત્તા) આવતી કાલે જ્યારે સવાર થાય અને સૂર્ય પ્રકાશતો થાય ત્યારે પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન, પાન, ખાદ્ય, અને સ્વાદ્ય ચારે પ્રકારને આહાર બનાવડાવીને તે ચારે જાતના આહારને તેમજ ધૂપ, પુષ, ગંધ અને વસ્ત્રને લઈને દેવદત્તા ગણિકાની સાથે સુભૂમિ ભાગ ઉદ્યાનની ઉદ્યાનશ્રીને અનુભવતા વિહાર કરીએ. (ત્તિડું ઝન્નત્રણ યમદું ઘડિયુત) આ વિચારને બંનેએ સ્વીકારી લીધે. (દિમુત્તિ વાર પાષામાયા થg શોવિઘ રિસે વંતિ) વિચારની સ્વીકૃતિ બાદ જ્યારે રાત્રિ પસાર થઈ પ્રભાત થયું અને સૂરજને પ્રકાશ ચોમેર પ્રસર્યો ત્યારે બંનેએ પિતાપિતાના કૌટુંબિક પુરૂષોને બોલાવ્યા. (સાવિત્તા પર્વ રાકી) બેલાવીને કહ્યું-(છ f સેવાગુખથા) હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે જાઓ (
વિરું અai B ૩ઘરવેદ) અને પુષ્કળ પ્રમાણમાં અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય આહાર તૈયાર કરે. (ત વિડછ ગણા ૪ धूवपुप्फवत्थं गहाय जेणेव सुभूमिभागे उजाणे जेणेव गंदा पुक्खरिणी તેને યુવાન છE) અને જ્યારે અશન, પાન ખાદ્ય વગેરે ચાર જાતને આહાર તૈયાર થઈ જાય ત્યારે ચતુર્વિધ આહાર તેમજ ધૂપ, પુષ્પ અને વસ્ત્રોને લઈને જ્યાં સુભૂમિભાગ નામે ઉદ્યાન છે અને જ્યાં નંદા નામની પુષ્કરિણી (વાવ) છે ત્યાં જાઓ.
(નંતા જુવાવરિત ગ્રામતે થામ ગાજર) ત્યાં જઈને નંદા પુષ્કરિણીથી વધારે દૂર પણ નહિં તેમજ તેનાથી વધારે નજીક પણ નહિ એવા યોગ્ય સ્થાને તમે યૂણા મંડપ તૈયાર કરો. (નિત્ત સન્મષિ વદિત્ત અવધ ગાત્ર ૪ િદ મ દિવષે માળા ૨ વિદ બાર ચિતિ) સ્થણી મંડપ જ્યારે તૈયાર થઈ જાય ત્યારે તમે પાણી છાંટીને તે જગ્યાને સિંચિત કરે, કચરો
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૮

Page #266

વગેરે ત્યાંથી સાફ કરી નાખો. તે સ્થાનને છાણ માટી વગેરેથી સરસ રીતે લીપ ધૂપ સળી, કલાગુરુ, વગેરે સુવાસિત દ્રવ્યોથી તે સ્થાનને સુગંધિત બનાવે. ત્યાર બાદ તમે અમારી ત્યાં જ રહીને પ્રતીક્ષા કરો. આ રીતે તે સાર્થવાહ પુત્રોની વાત સાંભ ળીને તે કૌટુંબિક પુરુષોએ તેમણે જેમ આજ્ઞા આપી હતી તેમણે કામ પૂરું કરી દીધું. અને તેમની પ્રતીક્ષા કરતા ત્યાં જ બેસી રહ્યા. ધ સૂત્ર. ૬
'तए णं ते सत्थवाहदारगा' इत्यादि ।
ટીકાર્થ—(ત gf) ત્યાર બાદ (તે સત્યવાદાર) તે બંને સાર્થવાહ પુત્રોએ (ઢોરંજ) બીજી વાર (જો વિપરિસે) કૌટુંબિક પુરુષને (જાતિ) બેલાવ્યા (રજાવિરા) બોલાવીને તેમને (gવં વાસt) આ પ્રમાણે કહ્યું (વિવારેવં દુર કુરનો વધ કોણ) તમે સત્વરે લઘુકરણ યુક્ત પુરુષો વડેયંત્ર ચૂપ વગેરેથી સંપન્ન એક પ્રવાહણ–ગાડાને લા. ભાષામાં પ્રવાહણ-શકટને “સેજગાડી' કહે છે. (ઘેડાગાડીની જેમ આવી ‘સેજગાડી પણ ચોમેર અને ઉપર એમ સરસ આવરણથી આચ્છાદિત રહે છે માણસ આરામથી આમાં અવરજવર કરી શકે છે એટલા માટે એને “સેજગાડી કહે છે.) તે સેજગાડી નવરોનgang ra) જુવાન અને ઉત્તમ બળદેવાળી હેવી હેવી જોઈએ. (સમાવાઝદાનાદિયતિવાણg) બળદે સરખી પૂછડી વાળા તેમજ એજાર વડે ઉપર ઉપરથી જેમનું ચામડુ છોલી નંખાયું છે અને તેથી જેમનાં શિંગડાંનાં આગળના ભાગ અણીદાર થઈ ગયા ગયા છે તેવા સરખા શિંગડાંવાળા હોવા જોઈએ. (रययमयघटसुत्तरज्जुपवरकंचणखचियणत्थपग्गहोवग्गहिएहि) ચાંદીની
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫૯

Page #267

ઘંટડીઓ જેમના ગળામાં બાંધવામાં આવી છે એવા, તેમજ સૂતરની પ્રવર કાંચનથી પરિવેષ્ટિત દેરીની નાથ જેમના બંને નાકનાં છિદ્રોમાં નાયેલી હોય અને એવી નાથોને લીધે જ તે બળદ ગાડીને હાંકનારાઓ વડે વશમાં રખાતા હોય. (નૌરોવાયાનેfé) તેમજ નીલકમળોવાળું શિરેભૂષણ જેમના મસ્તકે શેભતું હોય (નાળામજાળવઘટિયા જ્ઞાવિત્ત) જેમણે અનેક મણિ અને રત્ન જડેલી સેનાની ઘુઘરીએ પહેરેલી હોય તેમજ જે (TargTોય) શુભ લક્ષણવાળા હોવા જોઈએ. (તે વિ તિદેવ ૩રતિ) આ રીતે બંને સાર્થવાહ-પુત્રોની આજ્ઞા સાંભળીને કટુંબિક પુરુષો આજ્ઞા પ્રમાણે જ વ્ય પ્રહણ લઈ આવ્યા. એ સૂત્ર ૭ છે
'तएणं से सत्थवाहदारगा' इत्यादि ।
ટીકાઈ–-(RUT) ત્યાર પછી તે સથવારા) બંને સાર્થવાહ પુત્રોએ () સ્નાન કરીને (કા સરીરા) અને સ્નાન કર્યા બાદ કાગડા વગેરે પક્ષીઓને અન્ન ભાગ અપીને બલિકમ કરીને પિતાના શરીરે સુંદર આભરણે તેમજ શુદ્ધ વસ્ત્રો ધારણ કર્યા. (Yagi દુત્તિ ) અને પ્રવહણ (સે જગાડી) માં બેઠા (કુદિત્તા
રેવત્તા જળવાઇ નિદં તેણે કવાતિ ) બેસિને તેઓ દેવદત્તાને ઘેર પહોંચ્યા. (ઉચારિજીત્તા ઘવાળો પડ્યોતિ) ત્યાં પહોંચીને તેઓ પ્રવહણ માંથી નીચે ઉતર્યો (નવોદિત્તા સેવાઇ બળિયા અણુવિસંતિ) નીચે ઉતરીને ગણિકા દેવદત્તાના ઘરમાં પ્રવિષ્ટ થયા. (ત T સારા ળિયા સથવારંવારઝાને જાણg) ગણિકા દેવદત્તાએ બને સાર્થવાહ પુત્રોને આવતા જોયા. (ાતિના વદ ચાણVIઓ ગમેટેડ) જોઈને તે ખૂબ જ પ્રસન્ન થઈ અને તેને થયું કે આજે મારે ભાગ્યદય થયેલ છે કેમકે આ બંને ઈભ્યપુત્રો (શેઠિયાના પુત્રો) મારે ઘેર આવ્યા છે. આ રીતે વિચાર કરીને તે પિતાના આસન પરથી ઊભી થઈ (સન્મદિરા સત્તાવા) ઊભી થઈને તે સાત-આઠ પગલાં સામે ગઈ. મજુછિત્તા તે પરથવાદહાણુ પર્વ તથા) સામે જઈને તેણે સાર્થવાહ પુત્રોને કહ્યું– (વિસંત T ટુવાલુવિયા! શિબિરમાવો)
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૬૦

Page #268

હે દેવાનુપ્રિયે ! આજ્ઞા કરો શા કારણથી અહીં આપ પધાર્યા છે. (ત તે Hથવાંદરાજા વત્ત જળાં વઘા) ગણિકા દેવદત્તની વાત સાંભળીને તેઓએ કહ્યું--(રૂછો જો વાળુup! તુ સદ્ધ સમૃનિમાજ ૩sTH ૩ઝાળાં પશુમમાળા વિનિત્ત) હે દેવાનુપ્રિયે ! તમારી સાથે સુભૂમિભાગ ઉદ્યાનનું સૌદર્ય પાન કરતાં કરતાં ત્યાં વિહાર કરીએ એવી અમારી ઈચ્છા છે. (તgi Rા વત્તા તેä સથવારંવારા યમદું ઘડિયુફ) ત્યારે દેવદત્તાએ સાર્થવાહ પુત્રોની વાત સ્વીકારી લીધી. (રમુજરા છઠ્ઠાણા વા किच्चा किंते पवर जाव सिरिसमाणवेसा जेणेव सत्थवाहदारगा तेणेव સમા) ત્યાર બાદ દેવદત્તાએ સ્નાન કર્યું અને સ્નાન કર્યા પછી આ વિષે વધારે શું કહીએ તેણે સુંદર વસ્ત્રો પહેર્યા અને તેણે પોતાને દેહ લમી જે સુંદર બનાવીને તે જ્યાં બંને સાર્થવાહ પુત્રો હતા ત્યાં આનંદ અનુભવતી પહોંચી. સૂત્ર ૮૫
'तए ण ते सस्थवाहदारगा' इत्यादि ।
ટીકાથ–(તpur) ત્યાર પછી (તે સથવારા) બને સાર્થવાહ પુત્રો (વરાજ ગળવા નદ્ધિ) ગણિકા દેવદત્તાની સાથે (લi (તિ) તે રથમાં સવાર થયા. (દત્તા વાપુ ની) સવાર થઈને ચંપાનગરીની (મડ મi) ઠીક વચ્ચે થઈને ( કુમામાને ફાળ) જ્યાં સુભૂમિભાગ ઉદ્યાન તેમજ નેવ પુaff) જ્યાં નંદા નામે પુષ્કરિણી) કમળ જેમાં હોય તેવી સ્વચ્છ પાણીની નાની સુંદર વાવ) હતી (તે સવારછત્તિ) ત્યાં પહોંચ્યા. (વાછિત્તા જવાતો પડ્યોતિ) પહોંચીને તેઓ રથમાંથી નીચે ઉતર્યા. (gaોદરા ના પોરિક માિિા ) ઉતારીને નંદા પુષ્કરિણી (વાવ) માં પેઠા અને સૂચનાના નાકક્સ જતિ) પ્રવેશીને તેઓએ સ્નાન કર્યું”. (રિસT ગરી તિ) સ્નાન કરીને તેઓએ જલ ક્રીડાઓ કરી. (ક્ષત્તિ છાયા - તત્તાપુ હું કૂદવુત્તતિ) જલ ક્રીડા કરીને તેઓ બંને દેવદત્તા ગણિકાની સાથે પુષ્કરિણીમાંથી બહાર નીકળ્યા. (જુત્તા કેળવ પૂજા મંવે તેને કવાતિ બહાર નીકળીને જ્યાં સ્કૂણું મંડપ (વસ્ત્રથી આચ્છાદિતમંડ૫) અર્થાત તબૂ હતું ત્યાં ગયાં. (૩વારિજીત્તા પૂજામાં વિસતિ) ત્યાં જઈને તેઓ મંડપમાં પ્રવિષ્ટ થયા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૬૧

Page #269

(अणुपविसित्ता सव्वालंकारविभूसिया आसत्था वीसत्था सुहासणवरगया તેવત્તાg સદ્ધિ) પ્રવેશીને સર્વ અલંકારોથી વિભૂષિત થયેલા તેઓ આશ્વસ્ત-થાક વગર સ્વસ્થ ચિત્ત બન્યા. વિશ્વસ્ત થયા–સર્વથા શ્રમ રહિત થયા, અને સુખેથી બેસાય તેવા પલ ગ (પર્યક) વગેરે અસને પર બેસી ગયા. ત્યારબાદ તેમણે દેવદત્તા ગુણિકાની સાથે (त विउल असण धूवपुप्फगधवत्थं आसाएमाणा, वीसाएमाणा परिઅંતમાળા ૨ v વિરતિ) પુષ્કળ પ્રમાણમાં તૈયાર કરાવીને ત્યાં પહોંચાડવામાં આવેલા અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય રૂપ ચાર જાતના આહારને યથારુચિ જમ્યા. તેમજ ધૂપ-પુષ્પ, ગંધ અને વસ્ત્રોનું વિતરણકર્યું. (નિમિા મુત્તરાય वि य णं समाणा देवदत्ताए सद्धि विउलाई माणुस्सगाई कामभोगाई भुजमाणा વિરાંતિ) જમ્યા પછી તેઓ પલંગ વગેરે સરસ આસને પર આવીને દેવદત્તા ગણિકાની સાથે બેસી ગયા. અહીં આટલી વિગત વધારાની જાણી લેવી જોઈએ કેજમ્યા પછી તેઓએ શુદ્ધ પાણીથી કોગળા કર્યા. જમતી વખતે અન્ન વગેરેના કણે તેમના હાથ પગ ઉપર પડી ગયા હતા તેમને તેઓએ સાફ કર્યા. અને આ પ્રમાણે પિતાના અવયવોને સ્વચ્છ બનાવ્યા. શુદ્ધ થયા. બાદ તેઓ સરસ સુખદ આસન પર આવીને બેઠા. બેસીને તેઓએ ગણિકા દેવદત્તાની સાથે પુષ્કળ મનુષ્યભવના કામો તેમજ શબ્દ વગેરે પાંચે ઈન્દ્રિયના વિષયોનું સેવન કર્યું. સૂત્ર. લા
'त एण ते सत्यवाहदारगा' इत्यादि !
ટીકાઈ—(vi) ત્યારબાદ તે થવા ) સાર્થવાહના પુત્રો (પુવાવર(૪માંસ) પાછલા પહેરના વખતે (વાઇ જવા સદ્ધિ) દેવદત્તા ગુમ ણિકાની સાથે (જામંદવાળો નિર્વતિ) સ્થૂણા મંડપની બહાર નીકળ્યા. (વિનિમિત્ત) બહાર નીકળીને (ઘી ) હાથમાં હાથ નાખીને તેઓ (rખૂનમા ફકના વત્તા યાધિરામુ ) સુભૂમિભાગ ઉદ્યાનમાં આવેલા ઘણા શ્રણિબદ્ધ ઘરના આકાર જેવા વનસ્પતિ વિશેષથી બનાવવામાં આવેલા નિકુંજમાં (થોઘgg S &ાઘrug ૨) કદલી ગૃહોમાં, લતાગૃહોમાં, (૨છે ઘરg૫) અવારનવાર આવતા સામાજિકને બેસવા માટે બનાવવામાં આવેલા આસનગૃહોમાં (ર ઘpg ૧) માણસે જ્યાં આવીને નાટક વગેરે કરે છે અને જુએ છે તેવા પ્રેક્ષાગૃહોમાં (જૂનાઘરા જ) પ્રસાધન ગૃહમાં એટલે કે જ્યાં માણસે પિતાની જાતને અને બીજાઓને શણગારે છે, તેવા ઘરોમાં, [નોરથરg i] વિલાસગૃહોમાં (ારણg ) શાળાગૃહમાં (નાઘરણ ૫) જાળીઓવાળા ઘરમાં એટલે કે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૬૨

Page #270

એવા ઘરમાં કે જેમની અંદર બેઠેલા માણસેાને સારી પેઠે જોઇ શકે પણ બહારના માણસા અંદરના માણસાને જોઇન શકે, (મુમવત્તુ ચ) પુષ્પ ગૃહેામાં, (SFના સિપિચનુમયમાળા વિરત્તિ) ઉદ્યાનની ઘેાભા જોતા દેવદત્તાની સાથે સુખ અનુભવતા વિચરતા રહ્યા. ાસુત્ર ૧૦ા
‘તળ તે સથવા–વાળા' રૂપાલિ !
ટીકા—ત જુળ) ત્યારખાદ (તે સથવારૢ દ્વારા) અને સાવાહ પુત્ર (નેગેરતે માઢયા !) જે તરફ્ માલુકા કચ્છ હતે. (તેજેય પદાર્થ ગમૂળTT) તે ખાજુ જવા આગળ વધ્યા (તળું સાવળનઝરીતે સત્યવાવારણમાને પાપડ) તે લે અને સાવાડાને જોયા અને (ત્તિત્તા) જોઇને (મીયાતથા તળિયા ૩દિવા વજ્રાયા) હરી ગઇ, સંત્રસ્ત થઈ ગઈ ઓચિંતા ભય પમાડનારી વસ્તુને જોઇને તે દુ:ખ પામી, અથવા તેા તે ભયભીત થઇને ઘેાડા વખત માટે સ્તબ્ધ થઇ ગઇ, તેના આત્મપ્રદેશમાં ભય પ્રસરી ગયે. તે ઉદ્વિગ્ન થઇ ગઇ તેની સામે રક્ષાના કોઇ પણ જાતના ઉપાય હતા નહિ તેથી તે વ્યાકુળ બની ગઇ અને તે સ્થાનેથી ઉડી (महया २ स के कारवं विणिम्मुयमाणी २ मालुया कच्छाओ पडिनिक्खमड़) અને મેટા સ્વરેથી ટહૂકતી ર ઉડતી તે માલુકા કચ્છથી બહાર નીકળી ગઇ. (ર્ડાઽનक्खमित्ता एसि रुक्rasaiसि ठिचा ते सत्थवाहदारए मालुया
જ્જયંન અનિમિત્તા વિદ્વિપ વેદમાળીર વિટટ્ટુ) માલુકા કચ્છની બહાર નીકળીને તે એક ઝાડની શાખા ઉપર બેસી ગઇ, અને ત્યાંથી જ તેમને સાવાડાને તેમજ માલુકા કચ્છની તરફ વારવાર એકી નજરે જોવા લાગી. સૂત્ર ૧૧૫
‘તપળ તે થવાહ્ન વાળા' હત્યાતિ ।
ટીકા”—તä) ત્યારબાદ (તે સહ્યવાદ વાળા) અને સાÖવાહ પુત્રોએ (અન્નમાં સાયેતિ) એકબીજા સાથે વાત કરી (સાવિત્ત) વાતચીત કરીને (ત્યું થયાતો) તેઓ કહેવા લાગ્યા (નાળે તેવાળિયા ! Hા મળમી ગદ્દે एज्जमाना पासिता भीया तत्था तसिया उम्बिग्गा पलाया महया २ सदेणं जाव દ્દે માજીયા ઇન્ચ વેન્દ્રમાળીર વિટ્ટુ) હે દેવાનુપ્રિય ! આ ઢેલ આપણને આવતા જોઇને ભયભીત સંત્રસ્ત, ત્રાસિત, અને વ્યાકુળ થઈને અહીંથી ઉડી, અને જ્યારે તે ઉડી ત્યારે તેણે મેટા અવાજે કેકારવ કર્યાં. અને તે માલુકાકચ્છની બહાર નીકળીને એક ઝાડની શાખા ઉપર બેસી ગઇ છે અને ત્યાંથી પણ તે આપણને અને માલુકાકચ્છને વારંવાર જોઇ રહી છે. (તા મવિશ્ચયં ત્થ કાળેળું ત્તિકૢ માનુવા
ચ્છપ કો અનુવિનંતિ) તા એની પાછળ કંઈને કંઈ રહસ્ય ચાક્કસ હાવું
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૬૩

Page #271

જ જોઈએ. આમ વિચારીને તેઓ બંને માલુકા કચ્છમાં પ્રવિષ્ટ થયા. (ઝgવવિસિત્તા તરથ તો કુદે રિયાજે નાર પાસરા નમનં સાતિ) પ્રવેશીને તેઓએ એકી સાથે અનુક્રમે ઉત્પન્ન થયેલા મૂઠીના જેટલાં પ્રમાણુવાળા બે ઈંડા જોયાં તે જોઈને તેઓ એક બીજાને કહેવા લાગ્યા, અને આ પ્રમાણે વિચાર કરવા લાગ્યા કે (सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं इमे वणमऊरी अडए साणं २ जाइमंताणं
હિi jag 1 વિવારંg) હે દેવાનુપ્રિય ! આપણા બંને માટે એ સારૂં છે કે આપણે બંને એ બંને ઈડાઓને પિતપોતાની મરઘીઓના ઈડાઓમાં મૂકી દઈએ (तएणं ताओ जाइमंताओ कुक्कुडियाओ एए अंडए सएय अंडए सएणं पक्खવાણ તારવવાળી સંજોરેના વિલિતિ) આ રીતે તે જુદી જુદી જાતિની આપણી મરઘીઓ આપણા વડે લઈ જવાએલા ઢેલના ઈડા અને પિતાનાં ઈડાનું બહારના ઉપદ્રવોથી રક્ષણ કરતી ઢેલના ઈડાનું પણ રક્ષણ કરશે અને પાલન પોષણ કરશે (तएणं अम्हं एत्थं दो कीलामणगा मउरपोयगा भविस्संति तिकट्ट अन्नमનH TH૮ પરિવુતિ)આ રીતે આપણા બંનેનાં ઘરમાં ક્રીડામયૂરના બચ્ચાઓ થઈ જશે. આમ તેઓ બંને એક બીજાના વિચારોથી સહમત થયા. (હિarmar શg g સારા પદાતિ) સહમત થઈને તેઓએ પોતપોતાના નોકરને બોલાવ્યા (કદાવિત્તા ga વઘાણી) બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું (Tઝ તુને સેવાનું વિશે !) હે દેવાનુપ્રિયા ! તમે જાઓ અને (રૂને ગંgp બહાર સાથે કારમંતાળે
જીગં ગંદુ પવિતવા જાવ તે વિપતિ ) આ હેલના બને ઈડાને અમારી મરઘીઓના ઈડાઓની વચ્ચે મૂકી દે. આ રીતે તેમની વાત સાંભળીને નેકરેએ બંને ઈડાને લઈને સાર્થવાહ પુત્રોની મરઘીના ઈંડાઓની વચ્ચે મૂકી દીધાં સૂત્ર ૧૨
'तएणं ते सत्थवादारगा' इत्यादि !
ટીકાઈ—(તા) ત્યાર પછી તે સંસ્થા દ્વારા) સાર્થવાહ પુત્રો વિ સત્તા જળવાતુ) દેવદત્તા ગણિકાની(દ્ધિ) સાથે (ભૂમિમાdra ૩ત્તાકરણ) સુભૂમિભાગ ઉદ્યાનની (ઉજ્ઞાણિજિં) શેભાને (1જુમવાળા) અનુભવતા (વિદf) વિચરણ કરતા (તર ના સુરા સમાજના) તે જ રથ ઉપર સવાર થઈને હળવ ચંપાનગરી નેવ ટેવાઇ જfણ પણ કરે તેવા ઉarmતિ) ચંપાન ગરીમાં જ્યાં દેવદત્તા ગણિકાનું ઘર હતું ત્યાં આવ્યા. (ઉવારિછત્તા તેવત્તા
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૬૪

Page #272

frદં મggવäતિ) ઘરમાં પ્રવેશીને તે બંનેએ દેવદત્તા ગણિકાને જીવિકા માટે પુષ્કળ પ્રમાણમાં ઉચિત પ્રીતિદાન આપું. (પત્તા જાતિ, વારિ, સાતિ, સન્માનિત્તા ટેવાઇ જarો ઘનિવવતિ) પ્રીતિદાન આપીને તે ગણિકાને વસ્ત્રો વગેરે આપીને તેને સત્કાર કર્યો, સત્કાર કરીને મધુરવાણી વડે તેનું સન્માન કર્યું અને સન્માન કરીને તેઓ દેવદત્તા ગણિકાના ઘેરથી બહાર નીકળ્યા (पडिनिक्खमित्ता जेणेव सयाइ २ गिहाई तेणेव उबागच्छंति-उवागच्छित्ता
Hસંપકના નાણાવિહોરા) નીકળીને તેઓ પિતાપિતાને ઘેર પહોંચ્યા અને પહોંચીને પોતપોતાના વેપાર વગેરે કામમાં પરોવાઈ ગયા. સૂ. ૧૩
'तत्थणं जे से सागरदत्तपुत्ते' इत्यादि ।
ટીકાW—(તરા) તેઓમાં ( જે સારાપુજો સથવારંવારા) જે સાર્થવાહ સાગરદત્તને પુત્ર હતા તે ( f સંસાર ન વ રે વામકર અંg ને સવાર) સવારે જ્યારે સૂર્ય ઉદય પામે ત્યારે જ્યાં વનવગડાની હેલનું ઈડું મૂકેલું હતું ત્યાં ગયે. (૩યાછિત્તા તંત્તિ અઝરબંદુક હંદિરે कंखिते वितिगिच्छासमावन्ने भेयसमावन्ने कलुससमावन्ने किन्नं एत्थ ત્રિાવની જોક વિજ્ઞરૂ કાદુ જો મક્ષિત્તિદે) લઈને ત્યાં હેલના ઈંડા માટે તેને શંકાયુક્ત વિચારો થવા માંડ્યા. કે આ ઈન્ડ પરિપકવ થશે કે નહિ ? આ ઈંડામાંથી ક્યારે મોરનું બચ્ચું જન્મશે, આ રીતે તેના પરિણામની તેને જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થઈ. આકાંક્ષા યુકત બની ગયો અને વિચિકિત્સા યુકત બની ગયે. આમાંથી મેરનું બચ્ચું જન્મશે તે પણ તે બચું અમારું મનોરંજન કરશે કે નહિં? આ રીતે પરિણામમાં તેને સંશય ઉત્પન્ન થયે, ભેદ સમાપન થઈ ગયે. ઈંડામાંથી ઢેલનું બચુ જીવતું રહેશે કે નહિ? આ રીતે તેની સત્તાના વિષે સંકલ્પ વિકલ્પ કરે તે મુંઝવણમાં પડી ગયે, કલુષ યુક્ત થઈ ગયે, તેની મતિ મલીન થઈ ગઈ. એ જ વાતને
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર:૦૧
૨૬૫

Page #273

સૂત્રકાર “જિન વગેરે પદવડે સ્પષ્ટ કરે છે–શું મને કીડા માટે આ વનની ઢેલના ઈડામાંથી ક્રીડા પિતક (બચુ) મળશે કે નહિં. આ રીતે વિચારીને (મળી રહ્યું अभिक्खणं २ उव्वत्तेइ परियत्तेइ आसारेइ, संसारेइ, चालेइ फ देइ, ઘ, મેરૂ, મરવUT ૨ સંપૂર્ઝરિ રિદિયા) સાર્થવાહ પુત્ર હેલના ઈડાને વારંવાર ઉપર નીચે કર્યું, એટલે કે ઈડાના નીચેના ભાગને ઉપર કર્યો, અને ત્યાર પછી ઈડાને પહેલાની જેમ જ મૂકી દીધું. ત્યાર બાદ તેણે ઈડું જ્યાં મૂકેલું હતું ત્યાંથી ડું આગળ ખસેડી દીધું, આ પ્રમાણે ઈડાને તે વારંવાર એકરથાનેથી બીજા સ્થાને ખસેડવા લાગે, ચલિત અને કંપિત કરવા લાગે, ખસેડીને હાથ વડે ઈડાને સ્પર્શવા લાગે, જમીનમાં નાનું સરખે ખાડે કરીને તેમાં ઈડાને મૂકી દીધું, અને ઈંડાને વારંવાર પિતાના કાનની પાસે લઈ જઈને “ટિ ટિ' આમ શબ્દ કરાવડાવ્યું. (તi સે માગંણ ગમવાર ઉરતિમા ના દરિયા રેશમા જો ના થાય ત્યા) આ રીતે વારંવાર હલાવવાથી ખસેડવાથી તેમ જ તેને શબ્દ યુક્ત બનાવવાથી તે ઢેલનું ઈડું નિઃસાર થઈ ગયું. બચ્ચાને ઉત્પન્ન કરવાની તાકાદથી રહિત બની ગયું (તp રે મારyત્તે સથવારदारए अन्नया कयाइं जेणेव से मऊरी अंडए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता હિં કરીયંકાં વાવ રૂ) કેટલાક દિવસ પછી સાર્થવાહ સાગરદત્તને તે પુત્ર ઢેલના ઈંડાની પાસે ગયે. અને ત્યાં તેણે હેલના ઈંડાને નિર્જીવ જોયું. (पासित्ता अहो णं मम एस किलावणए मऊरीपोयए ण जाए तिकटु ઓરથમ વાર શિવાયર) જોઈને તેને ખૂબ જ દુઃખ થયું, મનમાં તે વિચાર વા લાગે મારી કીડા માટે આ ઢેલનું ઈડું નિષ્પન્ન થયું નથી આ રીતે વિચાર કરીને તે હતાશ થઈ ગયે. અને આધ્યાન કરવા લાગ્યો. આ દૃષ્ટાન્તને સૂત્રકાર હવે દાબ્દન્તિક રૂપમાં કહે છે–-(gવાર તમારૂનો! – અરું નિનાંગોવા निग्गंथी वा आयरिय उवज्झायाण अंतिए पव्वइए समाणे पंचमहत्वएमु ઇજીનિryપુ નિ જાવય સંવિાતે વાવ મનમાવને) આ પ્રમાણે હે આયુમન્ત શમણે! સાર્થવાહ સાગરદત્તના પુત્રની જેમ જે અમારા નિગ્રંથ કે નિગ્રંથી જન છે તેઓ આચાર્ય કે ઉપાધ્યાયની પાસે પ્રવ્રજિત થતા પંચમહાવ્રતમાં, છ જવનિકાયોમાં અને નિગ્રંથ પ્રવચનમાં અથવા તે સાધુ માર્ગમાં શંકા કરે છે, કે આ પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ પાંચ મહાવતે સત્ય છે કે નહીં? આ રીતે જેઓ શંકા કરે છે, કાંક્ષિત હોય છે– આ તપ અને આરાધનાનું ફળ અમને ક્યારે મળશે. એવી આકાંક્ષા (ઈચ્છા) થી યુક્ત હોય છે, વિચિકિત્સા સમાપન્ન હેય છે– આ તપ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૬૬

Page #274

અને સંયમને આરાધવાનુ ફળ મને મળશે કે નહિ આ રીતે ફળ પ્રત્યે શ’કાશીલ હાય છે, ભેદ સમાપન્ન હાય છે-- આ નૈગ્રંથ પ્રવચનથી આત્મકલ્યાણ થશે કે ખીજા કાઇથી આત્મકલ્યાણ થશે આ પ્રકારના વિચારા કરવા માંડે છે, કલુષ સમાપન્ન હાય છે. લાંખા વખત સુધી પરીષહ અને ઉપસગેન્ગ્સ્ટને સહન કરવાથી શા લાભ ? આ પ્રમાણે કાલુષ્ય પરિણામવાળા હાય છે. (તે ળ ફમયે ચૈત્ર વદૂળ સમળાન बहूण समणी बहूण सावगाणं बहूणं साविगाणं ही लणिज्जे, निंदणिजे खिसનિકો. ગળિકને મિનિને) તે આ ભવમાં ઘણા શ્રમણા ઘણી શ્રમણીએ વડે હીલનીય હાય છે, નિંદનીય હાય છે. સમાજમાં ખિ`સણીય હોય છે, બધાની સામે ગહણીય હાય છે તેમજ અનભ્યુત્થાન વગેરેથી પરિભવનીય હોય છે. (હોઇ વિથળ. બાપજીરૂ, ચમૂળ ઢંકળાળિય નાવ અણુવિદડ) પરભવમાં પણુ તે અનેક જાતની શિક્ષાને પાત્ર થાય છે એટલે કે તેને અનેક યાતનાઓ સહન કરવી પડે છે અને અનાદિ, અનંત કાળ લગી તે આ ચતુર્ગાંતિ રૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. ! સૂ. ૧૩ ॥
'तरण' से जिणदत्तपुते सत्थवाहदारए' इत्यादि ।
ટીાર્થ— (તÇળ) ત્યાર પછી (સસ્થા દ્વાર! ઝિત્તપુત્તે) સાથે વાહ જિનદત્તના પુત્ર (નૈળેવ તે મરી ગઇ) જ્યાં તે ઢેલનું ઈંડું હતુ (તેનેવ જીવાજીફ) ત્યાં ગયા. (વાદિત્તા તંત્તિ મરીગ્રહત્તિ નિર્વાહણ બાવ सुवतरण मम एत्थ कीलावणए मऊरीपोयए भविस्सर, तिकडु त મરી ગય અમિષવળર્ાની સેફ) ત્યાં જઈને ઢેલના ઈંડાના વિષે તે નિઃશંક વૃત્તિવાળા બની ગયા અને વિચારવા લાગ્યા--આ ઢેલનું ઇડું પિરપકવ થઈ ગયુ છે આમ જણાય છે, આમાંથી મારી ક્રીડા માટે ઢેલનુ અચ્ચુ જન્મશે. આ રીતે વિચાર કરીને તેણે તે ઈંડાને સાગરદત્તના પુત્રની જેમ વાર વાર નીચે ઉપર કયુ" નહિ અને તેને શબ્દ યુકત પણ કર્યું" નહિ. એટલે કે પેાતાના કાનની પાસે ઈંડાને રાખીને તેને હલાવીને શબ્દ યુકત અનાવ્યું નહિ (તળસે મરી अडए अणुव्वितिज्ञमाणे जाव अटिट्टियाविजमाणे कालेणं समएण
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૬૭

Page #275

મ્બિન્ને) આ પ્રમાણે તે ઢેલનું ઈડું વારંવાર નીચે ઉપર પરિવર્તિત કર્યા વગર પિતાની જગ્યાથી સહેજ પણ ખસેડયા વગર અને “ટિ ટિ” આ જાતના શબ્દ કરાવ્યા વગર જ એગ્ય સમયે પિતાની જાતે જ ઉદૃભિન્ન થઈ ગયું એટલે કે પાકીને ફૂટી ગયું. મકર ર ાત્ર ) અને તેમાંની એક હેલનું બચ્ચું નીકળ્યું. (तएणं से जिनदत्तपुत्ते तं मयूरपोययं पासइ पासित्ता हट्टतुट्टे मयूरपोयए સદાવંs) જિનદત્ત હેલના બચ્ચાને જોઈને ખૂબજ હર્ષિત પામે અને તુષ્ટ થયે ત્યાર પછી તેણે મેરને પાળનારા માણસોને બોલાવ્યા (સાવિત્ત વંવારી) બોલાવીને કહ્યું--(ામે સેવાનુnયા રૂ મારી વૈરું મરી पोसणपाउग्गेहिं दव्वेहि अणुपुव्वेण सारक्खमाणा संगोवेमाणा संबड्डेह) હે દેવાનું પ્રિયે! તમે આ હેલના બચ્ચાની અનેક મોરના પિષણ માટે એય એવા દ્રવ્યોથી રક્ષા કરે તેમજ બિલાડા વગેરેના ઉપદ્રવથી પણ બચાવતા રહી તેનું પોષણ કરે અને (જીજે 1 fણાવા) મોટું થાય ત્યારે નાચતા શિખવાડો. ( તે મકર વાત કહયુત્તર ઇશા કિકુતિ) આ રીતે મોરના પાળકેએ જિનદત્તના પુત્રનું આ કથન સ્વીકાર્યું (ડ્રિના મકાનો ઇતિ
ના લેજર પણ જિદ્દે તેoોત્ર હવાતિ ) સ્વીકાર્યા બાદ તેઓ હેલના બચ્ચાને સાથે લઈ ગયા. અને લઈને જ્યાં તેમનું ઘર હતું. ત્યાં ગયા (ઉવા fછત્તા તં જપોર જ્ઞાવ સિવાતિ) ત્યાં જઈને તેઓએ તે હિલના બચ્ચાનું પોષણ કર્યું તેમજ મેટું થયું ત્યારે તેને નાચતાં પણ શીખવાડ્યું સૂ. ૧૪
'तपणं से मऊरपोयए उम्मुक्कवालभावे' इत्यादि ॥
ટાર્થ--() ત્યાર પછી (રે મરવણ) મોરનું બચ્ચું (૩ષ્ણુ લવાજમા) મોટું થયું (વિના પરિવાર ની વાનમgવરે) ત્યારે સંપૂર્ણ જ્ઞાની થઈ ગયું. જ્યારે તે જુવાન થયું. ત્યારે (સવારવવંનromag) મરના લક્ષણે-કલગી, ચન્દ્રક પીછાઓ અને મેરના બધા ગુણોથી યુકત થઈ ગયું. (माणुम्माणप्पमाणपडिपुन्नपखणेहणकलाबे विचित्तपिच्छे सतचंदए નg નાણઝણ) માનથી (વિસ્તારની દ્રષ્ટિએ) ઉન્માનથી (ઊંચાઈની દૃષ્ટિએ)
અને પ્રમાણથી (આયામની દૃષ્ટિએ) તેના પીછાં પ્રતિપૂર્ણ હતાં. તેનાં પીછામાં સેંકડે ચંદ્રક હતા અને તેને કંઠ ભૂરા રંગનો હતો. નાચવા માટે તે હમેશાં તૈયાર જ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૬૮

Page #276

રહેતું હતું. (grip agવાઇ મારૂ અને જાડું નટ્ટાફ કાવનારું જ
જેમા વિદ૬) એક ચપટી સાંભળતાંની સાથે જ તે સેંકડો વાર નૃત્ય અને સેકડો વાર ટહુકતું હતું. (તpજ રે મોત ત મરોય કનુગાવ ક્રમા vis;
નિત્તા તૂ માં હૃતિ નેfeત્તા નિત્તડુત્તન્ન વસતિ) ત્યાર બાદ મરને ઉછેરનારાઓ તે બચ્ચાને જુવાન તેમજ એક ચપટીને સાંભળીને સેંકડો વખત નાચતું તેમજ સેંકડો વખત ટકતું જોઈને તેને જિનદત્તની પાસે લાવ્યા. (તપ સે નિત્તપુને નથવારહાર ઝરાયT ૩ઘુ કાવ करेमाण पासइ, पासित्ता हट्ट तुडे तेसिं विउलं जीवियारिहं पीईदाण ના
) જ્યારે જિનદત્તની પુત્રે મેરના બચ્ચાને બચપણ વટાવીને જુવાન થયેલું, અને એકજ ચપટી સાંભળી સેંકડે વાર નાચતું તેમજ ટહૂકતું જોયું ત્યારે જોઈને તેને ખૂબજ હર્ષ થયે અને તે સંતુષ્ટ થયું ત્યાર પછી જિનદત્તે મેરને ઉછેરનારાઓને યેગ્ય પ્રીતિદાન આપીને તેઓને જવાની આજ્ઞા કરી. | સૂ. ૧૫
‘ત્તા રે મારા રૂહિ . ટીકાર્થ– તg ) ત્યાર પછી ( મ g) મેરનું બચ્ચું (બિનત્ત,7ોr) જિનદત્ત વડે (gp ચપુરિવાજા સમાઈ) એકજ ચપટી વગાડવા બદલ (ण गोला भंगासिरोधरे सेयावेगे अयारियपइन्नपक्खे उक्खित्त
જાફરાજે ચારૂપ સાનિ વિષ્ણુના શરૂ) પિતાની ડેકને સિંહ વગેરેની પૂછડીની જેમ વાંકી કરતું હતું, તેની બંને આંખના ખૂણાઓ ધોળા થઈ જતાં હતા, અને તેનું આખું શરીર ખેદ યુક્ત થઈ જતું હતું. તે જ્યારે પીંછાઓને ફેલાવતું ત્યારે પીંછાઓ તેના શરીરથી જુદાં થઈ જતાં હતા. તેની ચન્દ્રવાળી કલગી ઊંચે (ઉન્નત) થઈ જતી હતી, અને સેંકડો વાર ટહૂતું તે નાચવા માંડતું
तु, (तएण से जिणदत्तपुते ते ण मऊरपोयएण चंपाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु सइएहिं य साहस्सिएहि य सयसाहस्सिएहिं य पणिएहिं य નયે નાણે વિદ) ત્યાર બાદ જિનદત્ત પુત્ર તે મેરના બચ્ચાની સાથે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૬૯

Page #277

ગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચત્વર, અને મહાપથમાં એકસે, હજાર, લાખ દ્રવ્યાની શરત લગાવીને બીજા માણસના મેરના બચ્ચાઓને હરાવવા લાગ્યો. (gવાવ समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंयो वा निग्ग थीमा पव्वइए समाणे पचसु महब्बएमु छसु जीवनिकाएसु निग्गंथपावयणे निस्स किए नकंखिए निवितिपिच्छे सेण इहभवे चेव बहण समणाण बहूण समणीण जाव वीइ. વરૂણ) હે આયુષ્યન્ત શ્રમણ ! સાર્થવાહ જિનદત્ત પુત્રની જેમ જે અમારા નિગ્રંથ સાધુ કે નિર્ચ થ સાધ્વીજનો પ્રત્રજિત થઈને પંચ પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ મહાવ્રતોમાં. છ જવનિકામાં, નિગ્રંથ સંબંધી પ્રવચનમાં, અને સાધુમાર્ગમાં નિઃશકિત થઈને નિઃકાંક્ષિત નિવિચિકિત્સા યુકત થઈને વિચરણ કરે છે તેઓ આ ભવમાં ઘણુ શ્રમ અને ઘણું શ્રમણીઓને માટે અર્ચનીય હોય છે તેમજ પૂજનીય હોય છે. અને છેવટે અનંત રૂપ ચતુગતિવાલા સંસાર સમુદ્રને પાર પામે છે. એટલે કે તેઓ આ સંસાર સમુદ્રને તરી જાય છે.
અહીં બે જાતની શંકાઓ ઉદ્દભવે છે– (૧) દેશ શંકા, (૨) બીજી સર્વ દેશ શંકા અહંતવડે આજ્ઞાપિત કેઈપણ એક તત્વમાં અશ્રદ્ધાન વગેરેની આત્મવૃત્તિ એક દેશ શંકા કહેવાય છે. તેમજ અહંત પ્રતિભાષિત બધા તત્વોમાં અશ્રદ્ધાન વગેરેની આત્મવૃત્તિ સર્વદેશશંકા નામે કહેવાય છે. પરદશનના આડંબરના નિરીક્ષણથી ઉદ્ભવેલ મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મ છે. તજ્જન્ય પરદર્શનની વાછા (ઈરછા) નું નામ તે વાચ્છા કહેવાય છે. તપ અને સંયમના રૂપમાં સંદેહ થવો તે વિચિકિત્સા કહેવાય છે. આ રીતે જિન ભગવાન જે આજ્ઞા કરે તેમાં નિઃસંશયવૃત્તિ રાખવી એટલે કે નિઃશંકપણે તે વાત સ્વીકારવી તે નિશંકવૃત્તિ છે. કાંક્ષાને અભાવ નિકાંક્ષિવૃત્તિ છે. વિચિકિત્સાને અભાવ નિર્વિચિકિત્સા છે. જ્યારે કોઈપણ જાતની શંકા ઉત્પન્ન થાય ત્યારે આ પ્રમાણે વિચાર કરે જોઈએ કે હું તે હીન બુદ્ધિ વાળ છું. અત્યારે મારી સામે એવા કેઈ વિશિષ્ટ જ્ઞાની આચાર્ય પણ નથી. અને રેયવસ્તુ (પદાર્થ) સમજાય એવી નથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઉદયવતી રહ્યો છે—તત્વના નિર્ણય માટે જે હેતુ ઉદાહરણ વગેરે છે તેમની પ્રાપ્તિ અસંભવ થઈ પડી છે. એથી જિનદેવે જે કંઈ પણ કહ્યું છે. તે એકદમ શુદ્ધ તત્વ છે આમાં કંઈ પણ જાતની શંકાને સ્થાન નથી. આ રીતે બને સાર્થવાહ પુત્રોના
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૭૦

Page #278

એ દાખલાઓ તે સારી પેઠે સમજીને બુદ્ધિમાન માણસે શ ંકા કરવી જોઈએ નહિ. સત્ર ભગવાનના મત સત્ય છે, એવા જ વિચાર હમેશાં થવા જોઈ એ જેમણે રાગદ્વેષ, માહ ઉપર વિજય મેળવ્યા છે અને જેએ નિઃસ્વાર્થ પણે પરાનુગ્રહમાં પરાયણ છે. એવા મહાપુરુષો અન્યથાવાદી હાતા નથી. વૈં વર્ષો ન ! અમને णं जाव संपतोण नायाणं तच्चस्स अज्झयणस्स श्रयमट्ठे पण्णत्ते तिबेमि) હે જ ખૂ! આ રીતે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કે જેઓ સિદ્ધગતિ મેળવી ચૂકયા છે—જ્ઞાતાના આ ત્રીજા અધ્યયનના અર્થ પ્રજ્ઞસ કર્યાં છે. આ હું તને ! છું. એટલે કે ભગવાનના મુખેથી જે મે સાંભળ્યુ' છે તે તમારી સામે તે પ્રમાણે જ વર્ણન કર્યું છે બુદ્ધિથી કોઈ પણ જાતની કલ્પના કરી ને મેં કહ્યું નથી. સૂ. ૧૬ ॥ ત્રીજું અધ્યયન સમાસ
ગુપ્તેન્દ્રિય કે વિષયમેં કચ્છપ ઔર શૃગાલોંકા દ્રષ્ટાંત
ચેાથુ અધ્યયન
ત્રીજા અધ્યયનમાં જે મુનિએ સૂત્ર, અર્થ અને તદુભયરૂપ (સૂત્ર અને અ અને જેમાં છે એવા) આગમામાં શંકા આકાંક્ષા વગેરે દાષાથી યુક્ત હાય છે તે દાષી કહેવાય છે તેમજ આગમામાં કોઈ પણ જાતની શકા કર્યા વગર તેઓમાં વિશ્વાસ ધરાવે છે. તે મુનિએ ગુણશીલ કહેવાય છે. આ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી. છે. આ ચાથા અધ્યયનમાં એ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે કે જે મુનિએ અણુપ્ત પંચે ન્દ્રિય' હાય છે તેઓના શું દોષો છે અને જેએ ગુપ્તપ’ચેન્દ્રિય’હોય છે તેઓના શું ગુણા હાય છે. એજ વાતને લઇને પ્રારંભ થતા આ અધ્યયનનું આ પહેલું સૂત્ર છે— નફળ મતે ! સમળાં મળયા હત્યાવિ
ટીકા (નફળ' મેં તે) સુધર્મા સ્વામીને જમ્મૂ સ્વામી પૂછેછે કે હે ભદત ! જો (સમને મળયા મહાવીરળ) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે (નાયાળ' ત=સ નાથાળમ
જે મઢે વળત્ત ? ) જ્ઞાતાના ત્રીજા અધ્યયનના અથ પૂકિત રૂપે વર્ણવ્યેા છે તે હૈ ભ ત ! ચાથા જ્ઞાતાધ્યયનના શો અથ પ્રરૂપિત કર્યાં છે. આ રીતે જમ્મૂ સ્વામીના પ્રશ્નને સાભળીને જવાબમાં સુધર્મા સ્વામી તેમને કહે છે કે-- ૫ સૂ. ૧ ૫
‘વ વસ્તુ નવૂ ?’ત્યાતિ ।
ટીકા--હું જ મૂ ! ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ચાથા જ્ઞાતાયનના અર્થ આ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૭૧

Page #279

પ્રમાણે નિર્પિત કર્યાઃ-(તે શાહે તેન સમજુ વાળારસી નામનયરી રોસ્થા) તે કાળે અને તે વખતે વારાણસી નામે નગરી હતી (વન્નો) આ નગરીનું વર્ણન ખીજા સૂત્ર દ્વારા જાણી લેવુ જોઇએ (તોસેળ વાળરસીહ નરીક્ ક્રિયા ઉત્તરપુર સ્થિને વિનિમા) તે વારાણસી નગરીની બહાર ઇશાન કોણ માં (ગંગા માનટ્રીક્ મયંતીદે નામ દ્ને દોસ્થા) ગગા મહાનીમાં મૃત ગંગાતીર હૃદ નામે એક ધરેા હતેા. (अणुपुव्त्रसुजायवप्पगंभीरસીયન્ટનન્ને) આ ધરા ધીમે ધીમે પોતાની મેળે જ બની ગયેલા કિનારાથી શેલતા હતા અને ઊડા શીતળ જળથી પરિપૂર્ણ હતા. (વિમસ્ટસદ્ધિજિમ્ને) ‘અવિમલ’પદ્મ' વડે એ જ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. આ ઘરાનુ પાણી આરસ પથ્થરની જેમ સ્વચ્છ અને નિર્મળ હતું. (સંછન્નવજ્ઞપુવત્રામે) પત્ર, કમળ, કુમુદ વગેરેના દળેા તેમજ પુષ્પ પલાશેાથી (ફૂલની પાંખડીએથી) ઢંકાએલ હતું.(થદુ ૩૫૩-૧૪મ-મુથ-નહિ–સુમન~મોનંધિય–પુરીય-મૂદ્દાપુ કરીયસત્યપરામ-પાલનપુńોશિપ) ઘણાં ભૂરાં કમળો, સૂર્ય વિકાશી પદ્મો, ચંદ્ર વિકાસી કુમુદ્દો, લાલ કમળો શ્વેતકમળો, મોટા સફેદ કમળો, શતપત્રવાળાં કમળા, સહઅદલવાળાં કમળાના કેશર તેમજ પુષ્પથી આ હૂઇ સમૃદ્ધ હતા. (સારે, તંત્તિને, અમિતે ડિને) તે ન્રુ પ્રાસાદીય (મનને પ્રસન્ન કરનાર) દનીય અભિરૂપ (સુંદર) અને પ્રતિરૂપ હતા. અહીં પ્રયુકત થયેલા પ્રાસાદીય વગેરે પદોના અર્થ પહેલાં સમજાવવામાં આવ્યા છે (તથા સૂકૂળ મછાળાય, ચ્છમાંય, गाहाण य, मगराण य, सुसुमारोग य, सइयाण य साहस्सियाण य
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૭૨

Page #280

सयसाह रिसयाणय, जुहाइ निन्भयाइ निरुध्विगाई सुहं सुहेण अभिरममाणाई२ વિનંતિ) તેમાં ઘણા માછલાંઓના, ઘણા કાચબાઓના, ઘણા ગ્રાહોના, ઘણા મગના, ઘણા શિશુ મેરેના ઘણું સેંકડે, ઘણું સાહસિકેના, ઘણા શતસાહસિકના સમૂહ નિભોક અને નિરુદ્વિગ્ન થઈને સુખેથી વિચરણ કરતા હતા. સૂ. ૨ છે ‘તારક |
' છે ટીકાઈ–-(તરણ મયંતી ) તે મત ગંગાતીર હદના(ગ્ર સાવંતે) ઘણે દૂર પણ નહિ તેમજ અત્યંત નજીક પણ નહિ એવા પ્રદેશમાં (ાથ મદં જે માયાવી છે હત્યા) એક બહુ વિશાળ માલુકા કચ્છ હતે. (વન્નો) માલુકા કચ્છનું વર્ણન બીજા અધ્યયનમાં કરવામાં આવ્યું છે. (તસ્થમાં દુરે પરિવાર વિનંતિ) ત્યાં પાપકર્મમાં પ્રવૃત્ત બનેલા બે શિયાળવા રહેતા હતા. આ બને (gવા, વંદા, જોરા, તgિછા, સાનિઘા, लोहियपाणी, आमिसत्थी आमिसाहारा अमिसप्पिया, 'आमिसलोला' आमिस गवेसमाणा रत्ति वियालचारिणो दिया पच्छन्ने चावि चिटुंति) પાપી હતા, ચંડ (ભયંકર) હતા, બહુજ ક્રોધી હતા રૌદ્ર હતા, ભયંકર હતા, માંસના ઇરછુક હતા, બીજોરી કરનારા હતા, દુષ્ટ હતા, તેમના આગળના બંને પગ તેમજ મેં હંમેશા લેહીથી ખરડાએલાં રહેતાં હતાં. માંસ વગેરેના તેઓ અભિલાષી હતા, આમિષ (માંસ) જ તેમને આહાર (ખોરાક) હતે. માંસ જ તેમને વધારે પડતું ગમતું હતું. માંસના જિઘડ્યુ હોવાથી તેઓ બંને હંમેશા ચપળ રહેતા હતા રાત અને દિવસ તેઓ માંસની શોધમાં ચેરમેર વિચરતા રહેતા હતા. કેઈક વખત દિવસમાં પણ શિકારની શોધમાં છુપાઈને બેસી જતા હતા. એ સૂત્ર ૩
'तए णं ताओ मयंगतीरदहाओ' इत्यादि । ટીકાW—(તy T) ત્યાર પછી (ાના થાણું) કે એક વખતે (તા જયંતીદદાજે) મૃત ગંગાતીર હદમાંથી (ચિંસિ વિનિબંHિ) સૂર્યાસ્ત પછી બહુ વખતે (ાિ ) તેમજ સંધ્યાકાળ બાદ સૂવાનો વખત થઈ ગયું હતું ( જયંતળિસંતતિ) અને દરેકે દરેક ઘરમાંથી માણસેને ઘંઘાટ બંધ થઈ ગયે (વરપત્રમાણHત્તિ ) અને આસપાસની જગ્યાએ માણસની અવરજવર એકદમ બંધ થઈ ગઈ અથવા તે ઓછી થઈ ગઈ છે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૭૩

Page #281

દુશ્મના આહારથી ગોદ્દા જેલમાળા સળિય ૨ ૩ન્નર'તિ) ત્યારે એ કાચબાએ ખારાક મેળવવાની ઇચ્છાથી ખારાકની શેાધમાં ધીમે ધીમે પાણીમાંથી બહાર નિકળીને જમીન ઉપર આવ્યા. (તસ્મૈનમનતીમ પરિષે તે સક્ષત્રો સમંતા ધિક્ષેત્રેમાળા ૨વિત્તિ વ્હેમાળા વિનંતિ) અને મત ગંગાતીર હૂકની નજીકના પ્રદેશમાં એટલે કે કિનારા ઉપર ચામેર દિશાઓ અને વિશિાઓમાં આમ તેમ વારંવાર ફરવા લાગ્યા, તેમજ ભૂખશાંત કરવાને વિચાર કરવા લાગ્યા, ૫ સૂત્ર ૪ । તયાાંતર ૬ તે પાવલિયામા' વાર્િ।
ટીકા —((ચળતર ૨) ત્યાર પછી તે પાવત્તિયાળા) પાપ થંગાલા (આારથી) આહાર મેળવવાની ઇચ્છાથી (નાર આહાર -સમાળા) આહારની શેષ કરતા (માજીા છાત્રો દિવિનંતિ) માલુકા કચ્છની બહાર નીકળ્યા. (લિનિયમિત્તા બેય મળી) બહાર આવીને જ્યાં મૃત ગંગાતીર હૂદ હતું (તેળવ (ઉવા સ્ક્રૃતિ) ત્યાં આવ્યા. યા—િના તખ્તે મળતીરદૂરને પરિપેરંતેનું પરિયોછે માળાર વિત્તિ વૈમાળા વિત્તુ' તે) આવીને મત મૃત ગગા તીર હૃદના કાંઠે આમ તેમ આંટા મારતા ભૂખને શાંત કરવાના વિચાર કરવા લાગ્યા. (તપ ન ́ તે પાણિયારા તે કુમ્ભર્ વાતિ) એજ વખતે અને પાપી શ્રગાલાની નજર અને કાચબાએ ઉપર પડી. (મિત્તા તેનેષ તે कुम्मए तेणेव વારેય નમળા) નજર પડતાં જ અને શ્રૃગાલે ત્યાં જવા માટે તત્પર થઇ ગયા. સ્. । પ । ‘તલ જ તે કુમળા' વિ।
ટીકાથ——(તણાં) ત્યાર ખાદ (તે જન્મ) અને કાચબાએએ (તે પાત્ર વિયાહત) પાપી ભ્રુગાલાને (જ્ઞમાળે) જ્યારે આવતા (વાÇતિ) જોયા ત્યારે (પાÉિRT) તેમને જોઈને (મીયા तत्था तसिया उब्बिग्गा संजायभया ઘેય, વાય, નીવાર ય, સĚ ૨ વાě સાર્રતિ) ભયભીત થઈ ગયાં, સંત્રસ્ત થઈ ગયા, વ્યાકુળ થઈ ગયા, તેમના શરીરના અણુ અણુમાં ભય વ્યાપી ગયા અને તેઆએ હાથાને, પગાને તેમજ માંને પાતાના શરીરમાં સાચી લીધાં. (સારિત્તા વિષા શિલ્પા તુષિનીયા સંવિદંતિ) સ કાચ્ચા બાદ તે નિશ્ચળ અની ગયા સ્થિર થઈને તે ચુપચાપ ત્યાં જ પડી રહ્યા. સુ ॥ ૬ ॥
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૭૪

Page #282

‘તત્ત્વ તે પાલિયાણા' ફાતિ ।
સ્પ
ટીકા”——(RF ) ત્યાર બાદ (તે પાપિયાજીયા) અને પાપી ૠગાલા (ન તે ઝુમ્મા) જ્યારે તે કાચમા હતા (તેનેવ વાળ સ્મૃતિ) ત્યાં ગયા! (કવાનચ્છિન્ના તે યુમ્મા સવો સમતા ઉન્મત્તતિ) ત્યાં આવીને તેઓએ કાચબાઓને સારી પેઠે નીચે ઉપર કર્યા. (ચિત્તતિ) પરિવર્તિત કર્યાં——જે સ્થિતિમાં પહેલાં હતાં તે જ સ્થિતિમાં ક્રૂરી મૂકી દીધાં. (ત્રાસને તિ) તે જ્યાં પડયા હતા ત્યાંથી થેાડા આગળ ખસેડા, (સંકÒત્તિ) તેઓને બીજા સ્થાને મૂકી દીધા. (વાલે તેિ) ત્યાં મૂકીને તેમને હલાવ્યા, (પદ્યુત્તિ) પોતાના આગળ અને પગોથી તેમનો કર્યાં. (તે તિ) ત્યાર પછી તેમને થાડા આગળ ખસેડયા (વોઐતિ) તેમને ચલાવવા માટે તેઓએ ભયાત્પાદક ચેષ્ટાઓ પણ કરી ( આનુંવંતિ નેતૢિ અથવો. ૐતિ નો ચૈત્ર ળ સંચાતિ) નખાથી ફાડવા માટેની તેમજ દાંતાથી કાપી નાખવાની કોશિશ પણ તે વ્યર્થ સાષિત થઇ. (તેનિ દુશ્મનળ સરીસ્સ ગાવાનું વધારૂં વાવવા ના કાનમ્ નિર્જીવવા જોસ) તે કાચમાઆના શરીરને સહેજ કષ્ટ આપવામાં વધારે કષ્ટ આપવામાં, તેમના ચમ ભાગને ફાડવામાં અને આકૃતિને વિકૃત બનાવવામાં બંને શ્રૃગાલા શક્તિમાન થઈ શકા નહી હેવાના હેતુ એ છે કે મને શ્રૃગાલેાએ પેાતાના નખ અને દાંતાના ભયંકર પ્રહારો કર્યા છતાં એ અને કાચબાએને સહેજ પણ ઈજા પહોંચાડવામાં સમથ થઇ શકયા નહી. ॥ સૂત્ર ૭ ॥
‘તળ ને વામિયાજીયા, રૂચાવે ।
ટીકા-(તલુ ) ત્યાર પછી એટલે કે જ્યારે તેએ અને પાપી શ્રગાલા કાચબાએના શરીરને સહેજ પણ ઇજા પહોંચાડી શકયા નહિ ત્યારે (તે પાર્ નિવાસ્થા) તેઓ અને પાપી શ્રૃંગાલા (TC () અને કાચબાઓને (રો
पि तच सव्वओ समता उव्वर्त्तेति जाव नो चेवणं संचाएंति जाव ત્ત) ખીજી વાર અને ત્રીજી વાર એટલે કે વારવાર બધી ખાજુએથી અને અધી રીતે તેને ઉદ્ધૃતિત તેમજ પરિવર્તિત કરવા લાગ્યા, આસારિત કરવા લાગ્યા, સંસારિત કરવા લાગ્યા, હલાવવા લાગ્યા, ઘષિત કરવા લાગ્યા, સ્વદિત કરવા લાગ્યા, ૠભિત કરવા લાગ્યા અને તેમની પાસે ભયેાઉત્પાદક ચેષ્ટાએ પણ કરવા લાગ્યા,
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૭૫

Page #283

આ બધી ક્રિયાઓથી ઉદ્ભન વગેરે વ્યાપારાથી તેમને ક્ષુભિત કરવામાં કે નખ દાંત વગેરેથી તેમને પીડિત કરવામાં તેએ સમથ થઇ શકયા નહિ, તેમજ તેમને પીડા પહેોંચાડીને વિકૃત કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવી શક્યા નહિ,—તારે સત્તા તંતા રિतंता निच्चित्रा समाणा सणियं २ पञ्चोपक्केति पञ्च्चोसक्कित्ता एगंतमवक्कमंति एगंतमवक्कमित्ता णिचला णिष्फंदा तुसिणीया संचिति) ત્યારે શરીરથી શ્રાંત, મનથી કલાંત, ખેદ યુક્ત તેમજ પરિતાંત-એકદમ ઉદાસ મનથી તેઓ નિવિષ્ણુ થઇ ગયા અને ધીમે ધીમે ત્યાંથી પાછા ફર્યાં અને પાછા ફરીને એકાંત સ્થાનમાં દૂર જતા રહ્યા. દૂર જઈને તેઓ નિશ્ચળ અને નિષ્પદ થઈને ચુપચાપ બેસી ગયા. ॥ સૂ. ૮ ૫ 'તુથ ળ સૌ સમળે,
'
સ્પાદિ
ટીકા--(તળ) ત્યાં (ત્તે છુમ્નને) એક કાચબાએ (તે પત્તિયાજીT) પાપી શ્રગાલાને (વિTE) બહુ વખત થયા છે. (જૂળ) તેઓ અત્યાર લગી તે અહુ દૂર જતા રહ્યા હશે આમ (જ્ઞાTMિ1) જાણીને (સનિયર સળિય ળ પાચં છુમર) ધીમે ધીમે પોતાના એક પગ બહાર કાઢચે. ॥ સૂત્ર ૯ ૫ ‘તળ તે વાત્તયા' સ્થાતિ ।
ટીકાથ-(તપળ) ત્યાર આદ ( તે સિપાહા ) અને પાપી શ્રગાલાએ (તે ઊંમ્મળ ચિં૨ આ પાર્થ નોળિય વાસંતિ) તે કાચબાને એક પગ બહાર કાઢતાં જેયે. (વૃત્તિત્તા તા! ચિટ્ટા! નરૂત્વ નિષ્ણ ચય દુષ્ટિ શૈક નવિયં વૈશિય નૈનેય સે ઝમણ તેળેય ઋતિ) જોતાની સાથે જ અને શ્રૃગાલા ઉત્કૃષ્ટ ગતિથી શીઘ્ર ચપળ થઇ તે કાચબાની તરફ ધસ્યા અને કાચબાની પાસે પહોંચ્યા. (૩ૉજિલ્લા તત્ત્વ નું દુશ્મન તું પાયું નવું.િ આનુંવંતિ તેહિ અપોરે તિ) પહેાંચીને કાચબાના પગને નખાથી ફાડવા લાગ્યા અને દાંતાથી કકડે કકડા કરવા લાગ્યા. (તસ્ત્રોજા મંત્રં ચ કોળિયં ન આજ્ઞારે'તિ) ત્યાર પછી તેમનું ખાવા લાગ્યા અને લોહી પીવા લાગ્યા. (જ્ઞાાન્તિત્તા તદુશ્મન સ૰ગો
માંસ
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૭૬

Page #284

સમતા ૩૧નેંતિ) ખાધા પછી શૃગાલાએ તે કાચબાને આમ તેમ ઉપર નીચે પરિવર્તિત કરવા લાગ્યા. (નવ નો ચૈત્ર નવાપતિ હેત્ત) પણ તે તેના શરીરને સહેજ પણ પીડા પહોંચાડી શકયા નહિ. (તારે યોનિ અથવ મતિ) ત્યારે બીજી વાર પણ તેઓએ કાચબા ઉપર હુમલા કર્યાં. કહેવાના હેતુ એ છે કે જ્યારે તેઓએ કાચબાના એક પગ ખાધા ત્યારે ત્રણ પગવાળા કાચમાને સર્વાં પ્રકારે ચામેરથી ઉદ્ભન, પરિવર્તન મનાગપસારણ વગેરે ક્રિયાઓ વડે ક્ષુભિત કરવાના તેમજ નખ દાંત વગેરેના પ્રહાર વડે છિન્ન અને ખડિત કરવાના પ્રયત્ન કર્યો છતાંએ તેઓ કાચબાના શરીરને કોઇપણ જાતની પીડા પહોંચાડવામાં સમર્થ થઇ શકયા નહિ. ત્યાર પછી શ્રાંત કલાંત થયેલા શ્રૃગાલેા ખીજી વાર પણુ પાછા ફરીને દૂર જતા રહ્યા. (વ` ચત્તારિવિ વાયા નાવળિય૨ શૌય નીનેફ) પહેલાંની જેમ કાચમાએ ફ્રી ચારે પગ તેમજ માં મહાર કાઢ્યું, એટલે કે જ્યારે અને શૃગાલા તે દૂર જતા રહ્યા ત્યારે તે કાચબાએ ગાલેને દૂર ગયેલા જાણીને પેાતાના બીજા પગને પણ બહાર કાઢયા. શૃગાલે એ જયારે કાચખાને ખીન્ને પગ બહાર જોયા ત્યારે તેઓ શીઘ્ર અને ચપળ ગતિથી કાચબાની પાસે ધસી આવ્યા, અને પાસે આવીને બહાર નીકળેલા તેના પગને નખાથી ફાડીને અને દાંતાથી કકડા કકડા કરીને અને તેનુ લેાહી ને માંસને ખાવા પીવા લાગ્યા એવી રીતે તે પાપી શ્રગાલાએ તે કાચમાના ચારે પગેા ખાધા. ઘેાડા વખત પછી જ્યારે શ્રગાલાને દૂર ગયેલા જાણીને કાચખાએ પોતાની ડોક ધીમે ધીમે ખહાર કાઢી. (તત્તુળ તે પાવત્તિયાના સેન્ડ્રુમેન गीणियं पासंति पासिता सिग्धं चवलं नहेहिं दंतेहि कवालं विहाडें ति) ડાકને બહાર નીકળેલી જોઇને અને પાપી શ્રૃંગાલા સત્વરે તે કાચબાની પાસે ધસી આવ્યા અને આવીને તેઓએ નખાથી તેમજ દાંતાથી કાપીને તેમજ કકડે કકડા કરીને તેના કપાળને વખેરી નાખ્યું. “ ન્નિપાણ્િ વિહાèતિ ” આ પત્ર સમૂહોના અ
આ પ્રમાણે છે—અને શ્રૃગાલાએ સત્વરે કાચમાની પાસે આવીને તેએએ નખા અને દાંતાથી કાપીને તેમજ કકડે કકડા કરીને તેની ડોકના પૃષ્ટ ભાગને અને માથાને જુદા જુદા કરી નાખ્યા. (વિદ્યાર્ત્તિત્તા તે દુશ્મન નીવિયા વનોનેતિ, વોવિજ્ઞા મત સોળિય = ઞાદારતિ) આમ જુદા જુદા કકડા કરીને તે કાચખાને પાપી શ્રૃગાલાએ નિષ્પ્રાણ બનાવી દીધા અને તેના માંસ અને લોહીને ખૂબ ધરાઈ ધરાઈને ખાધું. ॥ સૂ, ૧૦ ॥
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૭૭

Page #285

આ રીતે અગુપ્તાંગ વાળા કાચબાની કથા કહેતા ભગવાન ધર્મોપદેશ કરતાં કહે છે. “gવામાં મારો ! ફાત્રિા
ટીકાઈ—(gવાવ) આ રીતે જ (માવો) હે આયુ સંત શ્રમણ ! (जो अम्हं निग्गथो वा निग्गथीवा आयरियउवज्झायाण अंतिए पव्वરૂા સમાને વિદiાસે ફંતિવા યમુન્ના મંવંત) જે અમારા નિગ્રંથ સાધુ કે નિગ્રંથ સાધ્વી જન આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાયની પાસે પ્રત્રજિત થઈને વિહાર કરે છે, અને જે તેની પાંચે ઈન્દ્રિય અગુસ છે એટલે કે વિષયસેવન માટે બહાર પ્રવૃત્ત થાય છે. (સે ફરે ને વFi રીજિજે ૫ પાટણ वि य णं आगच्छइ बहूणि दंडणणि जाव अणुपरियट्टइ जहा से कुम्णए अगु ત્તિgિ) તે તે આ ભવમાં ઘણું શ્રમણ વડે ચતુર્વિધ સંઘદ્વારા–હીલનીય હોય છે, નિંદનીય હોય છે, ખિંસનીય હોય છે, ગહણીય હોય છે. અને પરિભવનીય હોય છે. આ બધા પદેની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. તેમજ તે પર લેકમાં પણ નરક નિમેદ વગેરેમાં પણ અનેક જાતની શિક્ષાને પાત્ર થાય છે, અને તે આ અનાદિ અનન્ત સંસાર રૂપી જંગલમાં ભ્રમણ કરતા રહે છે. જેમ તે અગુસાંગ કાચબાએ અનેક દુઃખે અનુભવ્યાં છે તે જ પ્રમાણે તે પણ અનેક કષ્ટ અનુભવે છે. આ સૂત્રમાં નિર્ગથ અને નિર્ગથી આ બે પદના ઉપલક્ષણથી શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓનું પણ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. કેમકે તેમને પણ એક દેશની અપે ક્ષાએ ઈન્દ્રિય ગેપનના અધિકારી કહ્યા છે. જે સૂ. ૧૧ ___'तएण' ते पावसियालगा' इत्यादि।
ટીવાર્થ--(તpi) ત્યાર બાદ તે સિવાળા) બંને પાપી ગાલો (નેગે છે રોશg Hપ તેને સવાઈ તિ) જ્યાં બીજો કાચ હવે ત્યાં ગયા. (વાઇિત્તા તં જુમાં નવો મંતા યુવતિ ગાવ હિં ગરવો વિનાંa wોત્ત) ત્યાં જઈને તેઓએ તે કાચબાને બધી રીતે ચારે બાજુથી ઉ સીધે કર્યો, અને તેથી તેને કાપવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ તેઓ કોઈ પણ રીતે તેના શરીરને પીડા પહોંચાડવામાં અને તેની ચામડીને ફાડવામાં સમર્થ થઈ શક્યા નહિ. એટલે કે જ્યારે બંને પાપી શ્રગાલોએ તે કાચબાને ઊંધો કર્યો– નીચેના ભાગને ઉપર કર્યો–આટલું કરીને જ તેઓ વિરમ્યા હોય તેમ નહિ પણ ઉધ્વર્તન પછી શગાલેંએ તેને પરિવર્તિત , શેડો આગળ ખસેડયે વારંવાર તેને એક સ્થાનેથી બેંજા સ્થાને લઈ ગયા, તેને હલા, બંને આગળના પગથી તેને ઘટિત પણ કર્યો, શેડ તેને આગળ ખસેડે ત્યાં ભયજનક ચેષ્ટાઓ કરી, નખ વડે
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૭૮

Page #286

તેને ફાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો અને દાંતદ્વારા તેને કાપવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ રીતે કાચબાને પીડિત કરવા માટે તેઓએ ઘણા પ્રયત્ન કર્યા છતાં તેઓ કાચબાને સહેજ પણ નુકસાન પહોંચાડી શક્યા. નહિ. (તi તે પરિવાર, રોજિतचंपि जाव नो संचाएं ति तस्स कुम्मगस्स किंचिवि आवाहं वा पवाहं वा बाबाई વા નાવ છવિ છે 6 વા નg) ત્યાર બાદ બીજી વાર ત્રીજીવાર એટલે કે વારંવાર પ્રયત્ન કર્યા છતાં પણ તેના શરીરે આબાધા પ્રબાધા અથવા વ્યાબાધા તેમજ છવિ
છેદ કરવામાં તેઓ સામર્થ્ય ધરાવી શક્યા નહિ. એટલે કે પહેલા જેમ ઉધ્વર્તન વગેરે વ્યાપારે દ્વારા અને પછી નખથી ફાડવા માટે તેમજ દાંતથી તેના કકડા કરવા માટે તેઓએ પ્રયત્ન કર્યા પણ તેઓ કાચબાને કઈ પણ જાતની આબાધા પ્રબાધા અથવા વ્યાબાધા પહોંચાડી શક્યા નહિ. અને તેના શરીરને કાપી શક્યા નહિ. આ રીતે તે પાપી શ્રગલેએ બીજી વાર પણ તે પ્રમાણે જ કાચબાને મારી નાખવા માટે પ્રયત્ન કર્યા અને ત્રીજી વખત પણ તેમજ કર્યું પણ તેઓ કઈ પણ રીતે ફાવ્યા નહિ, (
તાતા તંતા પરિવંતા નિશ્વિના સમાન ગાવ હિં કપૂંથા તાવ કિર્ષિ વહિવા) ત્યારે તે પાપી ગૃગાલે શાંત તાંત અને પરિતાંત થઈને પિતાના વ્યાપારમાં એટલે કે કાચબાને મારવાના કામમાં ઉદાસીન થઈ ગયા અને છેવટે જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં જ જતા રહ્યા. અહીં શાંત વગેરે પદે આવ્યા છે તેની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. આ સૂત્ર ૧૩ છે
તg સે સુન્નg” ત્યાદ્દિા
ટીકાઈ–(agri) ત્યારબાદ ( ) તે કાચબાએ (તે વારિવાઢg) પાપી મૃગાલેને (ચિકણ સૂ૫) “બહુ વખત થઈ ગયે છે, તેઓ બહુ દૂર જતા રહ્યા હશે. આ રીતે (નાજિત્તા) જાણીને (ચિં ૨ જીવં of m૬) ધીમે ધીમે પિતાથી ડોકને શરીરની બહાર કાઢી (નિળિજ્ઞા હિસાવાં જેવું વારિત્તા જમા તમાં વત્તારી ત્રિ પp ) બહાર કાઢીને તેણે ચારે બાજુ જોયું જઈને તેણે એકી સાથે ચારે પગ બહાર કાઢયા (બાબરા તાજુ કઠ્ઠિાણ ગુમાણ વીણવામrt Rળેવ મત રદ તેને વવાછરુ) બહાર કાઢીને તે કાચબે પિતાની શીવ્ર ઝડપથી ચાલીને તીવ્ર ગતિથી દડો દેડતે જ્યાં મૃત ગંગાતીર હૂદ હતા ત્યાં પહોંચ્યા. (૩વારિકત્તા નિરનારૂ નિવાસ જયંધિપરિયા
જિ ગમિનાઇ વોરા) ત્યાં પહોંચીને તે પિતાના મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક, સ્વજન, સંબંધી અને પરિજનેની સાથે સુખેથી મળી ગયું. મૂત્ર ૧૩
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૭૯

Page #287

'एवामेव समणाउसो' इत्यादि ।
ટીકાઈ—(વાવ) આ રીતે (સંગofi૩) હે આયુષ્યમન્ત શ્રમણે! જ્ઞો अम्हं समणे वा समणी वा पंचय से ईदियाइ गुत्ताइ भवंति जाव जहासे
#g mત્તિgિ) જે અમારા સાધુ કે સાધ્વીજનો આચાર્ય કે ઉપાધ્યાયની પાસે દીક્ષિત થઈને વિહાર કરે છે. જે તેની પાંચે ઈન્દ્રિય ગુપ્ત છે, તે ગુપ્તેન્દ્રિય કાચબાની જેમ તે હોય છે. અહીં “યાવત” શબ્દથી આ પાઠને સંગ્રહ થયે છે–તે આ જગતમાં ઘણાશ્રમણે અને ઘણી શ્રમણીઓ વડે અર્ચનીય હોય છે, વંદનીય હોય છે, પણું પાસનીય હોય છે, તેમજ પરલોકમાં તે હસ્ત છેદ, નાસા છેદ, હૃદત્પાદન, વૃષણાત્યાટન તથા વૃક્ષ વગેરેની શાખાઓમાં બાંધી લટકાવવું આ બધાં ઘણી જાતનાં કષ્ટોને તે પામતું નથી અને અનાદિ, અનવદગ્ર અનન્તરૂપ આ ચતુતિવાળા સંસાર કાન્તારને-કે જે ઉત્સર્પિણીરૂપ લાંબા કાળવાળું છે–પાર પામે છે. અહીં ગુપ્તેન્દ્રિય કાચબાનું દષ્ટાંત એવી રીતે સમજવું જોઈએ કે-બે કાચબાઓની જેમ મુનિઓ છે. રાગ અને દ્વેષ દુષ્ટ શ્રગાલની જેમ છે. ડેક અને ચારે પગ પાંચ ઈન્દ્રિયે છે. પગ અને ડેાકને બહાર ફેલાવવું તે શબ્દ વગેરે વિષયેમાં પાંચે ઈન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ છે. કાચબાનાં પગ અને ડોકનું છેદન અને પરિણામે મત્યુ આ બધું રાગદ્વેષથી ઉત્પન્ન અને કર્મજનિત ચારે ગતિઓમાં ઘણી જાતનાં દુખે છે. પગ વગેરેને છુપવવું તે ઇન્દ્રિય સંપન છે. અગાલેનાં ગયા બાદ પાછા ન આવવું તે રાગદ્વેષ વગે
ની અનુત્પત્તિ છે. અને છેવટે મત ગંગાતીર હૃદમાં પ્રવેશવું તે નિર્વાણ પ્રાપ્તિ છે અહીં શ્રમણ અને શ્રમણી આ બંને ઉપલક્ષણક છે. એમનાથી શ્રાવક અને શ્રાવિ કાઓનું પણ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. કેમકે એમને પણ એક દેશથી ઈન્દ્રિયપાનના અધિકારી કહેવામાં આવ્યા છે. સૂત્રકાર આગળ આ સૂત્રને ઉપસંહાર કરતા કહે છે–સૂ. ૧૪
શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૮૦

Page #288
વું વડુ ? ફરાદ ! टीकार्थ---(समणेण भगवया महावीरेण चउत्थस्स नायज्झयणस्स अय. - Tvળ) શ્રમણ ભગવાને ચોથા જ્ઞાતાધ્યયનને પૂર્વોકત અર્થ કાચબાનું દષ્ટાંત આપીને સમજાવ્યું છે, પાંચે ઈન્દ્રિયનું દમન કરવું એજ મુખ્ય ભાવ સૂચિત થાય છે. (gવે વસુ ? નિવેમ) હે જબૂ! આમ હું તને કહું છું જેમ મને કહ્યું છે તેમજ મેં તને પણ કહ્યું છે. પિતાની બુદ્ધિથી કલ્પના કરીને મેં તને એક વાત કહી નથી. સૂ. 15 શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલ મહારાજા કૃત “જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્રની અનગાર ધર્મામૃતવર્ષિણી વ્યાખ્યાનું ચોથું અધ્યયન સપૂર્ણ છે 4 છે શ્રી જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રઃ 01 281