________________
-
७४
श्रीदशवैकालिकसूत्रे तदयुक्तं, तस्य दुःखजयरूपत्वेन स्वरूपासिद्धेः । ।
तत्र (तपसि) जायमानाः क्षुत्पिपासादयः आत्मनः प्रवर्द्धमानविशुद्धपरिणामेन विजिताः सन्तः पीडालक्षणं कार्य न जनयन्ति । एतेन क्षुत्पिपासादीनां कर्मोदयस्वरूपत्वेऽपि स्वकार्यकरणाऽक्षमतया चित्तविक्षेपाजनकत्वं सिद्धम् । प्रतिज्ञा है और "क्योंकि वह दुःख है" यह हेतु है । हेतुका सदा ऐसा ही प्रयोग करना चाहिए जो प्रतिवादीको भी सिद्ध होवे । यदि "वह दुःख है" यह हेतु सिद्ध होता तो शंकाकारका साध्य सिद्ध हो सकता, परन्तु वह सिद्ध नहीं है। क्योंकि पहले बतला चुके हैं कि तप दुःख नहीं है। अत एव यह हेतु स्वरूपसेही असिद्ध है । तप दुःखरूप नहीं, बल्कि दुःखको विजय करना तप कहलाता है। ___ अनशन आदि तपसे होनेवाले क्षुधा आदि परिषद्द आत्माके बढ़ते हुए विशुद्ध परिणामसे जीत लिये जाते हैं। क्षुधा दुःख अवश्य है परन्तु उसे तप नहीं कहते, बल्कि क्षुधा पर विजय पानेको तप कहते हैं। क्षुधाको जीतना दुःख नहीं परन्तु सुख है अत एव तप सुखरूप है। क्योंकि तपश्चर्या करनेवालेको भृग्वकी परवाह ही नहीं रहती । इसलिए शंकाकारका यह कहना ठीक नहीं है कि तपसे पीड़ा उत्पन्न होती है। इस कथनसे यह बात अच्छीतरह सिद्ध हो गई कि क्षुधा आदि परिपह પ્રતિજ્ઞા છે અને “કારણ કે તે દુ ખ છે” એ હેતુ છે. હેતુને પ્રગ સદા એ કરવો જોઇએ કે જે પ્રતિવાદીને મને પણ સિદ્ધ હોય જે “તે દુઃખ છે” એ હેતુ સિદ્ધ હેત તે શંકાકાનું સાધ્ય સિદ્ધ કરી શકાત, પરંતુ એ સિદ્ધ નથી, કારણ કે પહેલા બતાવી ચૂક્યા છીએ કે તપ એ દુ:ખ નથી. એટલે એ હેતુ સવરૂપથી જ અસિદ્ધ છે. તપ દુ:ખરૂપ નથી, બકે દુખ ઉપર વિજય મેળવે એ તપ કહેવાય છે
અનશન આદિ તપથી થનારા સુધા આદિ પરિષદુ આત્માના વધતા જતા વિશુદ્ધ પરિણામથી છવાઈ જાય છે. સુધા એ દુખ અવશ્ય છે, પરંતુ તેને તપ કહી શકાય નહિ, બલકે સુધા પર વિજય પ્રાપ્ત કરે એ તપ કહેવાય છે સુધાને જીતવી એ દુખ નથી પરંતુ સુખ છે એટલે તપ મુખરૂપ છે, કેમકે તપશ્ચર્યા કશ્નારાઓને ભૂખની પરવા જ નથી હોતી તેથી શકાકાનુ એ કહેવું ગબર નથી કે–તપથી પીડા ઉત્પન્ન થાય છે... આ કથનથી એ વાત સારી રીતે સિદ્ધ થઈ ગઈ કે સુધા આદિ પરિપડ વેદનીય કર્મના ઉદયથી થાય છે પરંતુ
