________________
अध्ययन ४ गा. २०-द्रव्य-भावकर्मणोः कार्यकारणभाव:
३४३
-
उक्तञ्च
"जीवस्याशुद्धरागादिभावानां कर्म कारणम् ।
- कर्मणस्तस्य रागादिभावः प्रत्युपकारिवत् ॥१॥” इति । संसारी खल्वात्माऽनादिकालतः कर्म बध्नाति, तदुदयादात्मनि रागद्वेषाघुत्पत्तिः, तदनु यथा चविसंतप्तायःपिण्डः समन्तात् स्वसंसृष्टजलमाकर्षति तथाऽऽत्मैकक्षेत्रावगाहिकर्मपुद्गलानादत्ते, तैश्च रागादिकं भावकोत्पाद्यते, तच्च पुनरपि द्रव्यकर्मोंभाव है, अतः द्रव्यकर्म, भावकर्मका कारण भी है और कार्य भी है। कहाभी है
"जीवके राग आदि अशुद्ध भावोंका कारण द्रव्यकर्म है और रागादि अशुद्ध भाव द्रव्यकर्मके कारण हैं । जैसे काई पुरुष किसीका उपकार कर देता है तो वह उपकृत पुरुष उस उपकारीका पीछा उपकार करता है ॥१॥" . संसारी जीव अनादिकालसे कर्मोंका बन्ध कर रहा है। उन बंधे हुए कर्मोंके उदय होनेपर आत्मामें राग-द्वेष आदिकी उत्पत्ति होती है। रागादिके उदय होनेपर जैसे तपा हुआ लोहेका गोला आस पासके जलको आकर्षित करता है वैसे ही आत्मा एकक्षेत्रावगाही अर्थात् जिस आकाशके प्रदेशमें आत्मा स्थित है उसी आकाश प्रदेश में स्थित कर्मके पुद्गलोंको ग्रहण करती है, उन रागादि-भावोंसे फिर द्रव्यकर्म કર્મમાં કાર્યકારણભાવ રહેલું છે તેથી દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મનું કારણ છે અને કાર્ય પણ છે, તેમજ ભાવકર્મ દ્રવ્યકર્મનું કારણ છે અને કાર્ય પણ છે. કહ્યું છે કે
“જીવના રાગાદિ અશુદ્ધ ભાવેનું કારણ દ્રવ્યકર્મ છે, અને રાગાદિ અશુદ્ધ ભાવ દ્રવ્યકર્મનું કારણ છે, જેમ કેઈ પુરૂષ કેઈને ઉપકાર કરે છે તે એ उपकृत ५३५ मेनो पाछ। ५४४२ ४रे छे. (१)"
સસારી જીવ અનાદિ કાળથી કમેને બંધ કરી રહ્યો છે. એ બંધાયેલાં કર્મને ઉદય થતાં આત્મામાં રાગદ્વેષ આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. રાગાદિને ઉદય થતા જેમ તપાવેલ લેખડને ગેળે આસપાસના જળને આકર્ષિત કરી લે છે તેમ આત્મા એક-ક્ષેત્રાવાહી અર્થાત જે આકાશના પ્રદેશમાં આત્મા સ્થિત છે એ આકાશપ્રદેશમાં રહેલા કર્મના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે, એ રાગાદિ–ભાવેથી ફરી દ્રવ્યકર્મ બાંધે છે એ રીતે દ્રવ્યકર્મ અને ભાવકમ એક
