________________
अध्ययन ४ सू. ९ (२)-मृपावादविरमणव्रतम्
२४५ मित्यनेन सम्बन्धो वक्ष्यते । मृपावादो हि सद्भावप्रतिषेधा-ऽभूतोद्भावना-ऽर्थान्तरीभिधान-गहेतिभेदैश्चतुर्विधः, तत्र सद्भावप्रतिषेधः जीवाजीवादिपदार्थसत्तानिराकरणम् , यथा-'नास्त्यात्मा, परलोकः, पुण्यपापादिकं चेति (१)। अभूतोद्धावनम् = जीवाजीवादितत्वानामतद्रूपत्वेन प्रतिपादनम् , यथा-"आत्माऽयमङ्गष्टमात्री, निष्क्रियः, सर्वगतो वेत्यादि (२)। अर्थान्तराभिधानम्-प्रसिद्धपदार्थस्य पदार्थान्तरत्वेन कथनम् , यथा-गोगर्दभत्वेन, गर्दभस्य गोत्वेनाभिधानम् (३)। गर्दा गहित हीनताप्रदर्शनम् , यद्वा हिंसापारुष्यादियुक्तं सत्यमपि वचः, यथा-'अयं हन्तव्यः' इत्यादि, 'एहि अन्ध!, आयाहि वधिर !, आगच्छ पङ्गो !' इत्यादि च(४)। विरमण होता है। मृषावाद चार प्रकारका है-(१) सद्भावप्रतिषेध, (२) अभूतोद्भावन, (३) अर्थान्तराभिधान, (४) गहाँ । जीव अजीव आदि पदार्थोके अस्तित्वका निराकरण करना सद्भावप्रतिषेध मृषावाद है, जैसे-'आत्मा नहीं, परलोक नहीं, पुण्य नहीं, पाप नहीं' इत्यादि (१)। जीव अजीव आदि तत्त्वोंका अयथार्थ स्वरूप प्रतिपादन करना अभूतोद्भावन मृषावाद है, जैसे-'आत्मा अंगूठेके बराबर है, निष्क्रिय है या सर्वगत है' (२)। एक पदार्थको दुसरा पदार्थ कह देना अर्थान्तराभिधान मृषावाद है, जैसे-'गायको गधा बताना, या गधेको गाय कहना' (३)। दुसरेकी हीनता प्रगट करना, अथवा हिंसा और कठोरतायुक्त सत्य वचन कहना गर्दारूप असत्य है, जैसे-'यह मार डालने योग्य है, ओ
अंधे! इधर आ, ओ बहिरे! या लंगडे ! यहाँ आ' इत्यादि (४)। હિય છે મૃષાવાદ ચાર પ્રકાર છે (૧) સદભાવપ્રતિષેધ, (૨) અભૂભાવના (૩) અર્થાન્તરાભિધાન, (૪) ગહ જીવ અજીવ આદિ પદાર્થોના અસ્તિત્વનું નિરાકરણ કરવું એ સદ્દભાવપ્રતિષેધ મૃષાવાદ છે, જેમકે-આત્મા નથી, પરેલેક नथा, मुख्य नथी, पा५ नथी' त्यादि (१) ७१ म०१ माहि तत्वानु भयથાર્થ સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરવું એ અભૂતભાવન મૃષાવાદ છે, જેમકે- “આત્મા અંગૂઠા જેવડો છે, નિષ્ક્રિય છે ચા સર્વગત છે” (૨) એક પદાર્થને બીજે પદાર્થ કહી દે એ અર્થાન્તરાભિધાન મૃષાવાદ છે, જેમકે- “ગાયને ગધેડે કહે છે ગધેડાને ગાય કહેવી” (૩) બીજાની હીનતા પ્રકટ કરવી, અથવા હિંસા તથા કઠોરતા-યુક્ત સત્યવચન કહેવાં એ ગહરૂપ અસત્ય છે, જેમકે- “એ મારી નાખવા योग्य छे, मे niuan | 24 माप, मो ९२ ! मी ! महा माव' - त्याहि. (४)
