Book Title: Anekant 2004 Book 57 Ank 01 to 04
Author(s): Jaikumar Jain
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538057/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : . ..... AAMS ANEYPERMIRAPHAAR KE " " MARATHAMAqeAITRINLINE S N DHIARRIA / Y anekAntA mountold RSSMANABERDERARMER ja MAHARASHTRA vIra sevA maMdira 21, dariyAgaja, naI dillI-2, - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA maMdira - anekAnta kA traimAsika pravartaka : A. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' isa aMka meM varSa-57. kiraNa-1-2 janavarI-jUna 2004 kahA~/kyA? 1. adhyAtma-pada - kavivara dyAnatarAya / sampAdaka : DaoN. jayakumAra jaina 2 sampAdakIya 261/3, paTela nagara 3. 'laghutattvasphoTa' ke pariprekSya meM AcArya amRtacandra sUri mujaphpharanagara (upra) ___ ke kRtitva kA vaiziSTya -DaoN zreyAsa kumAra jena / phona: (0131) 26103730 4. padArthoM ke parijJAna dvArA AtmAnubhUti kI prakriyA -DaoN rAjendra kumAra vasala 18 | parAmarzadAtA : 5. prAcIna saMskRta sAhitya meM rAjA kI samasyAe~ paM. padmacandra zAstrI -DaoN mukeza basala 34 sasthA kI 6. bIsavIM zatI ke saMskRta sAhitya meM AcArya vidyAsAgarajI AjIvana sadasyatA * kA yogadAna -DaoN jaya kumAra jaina 39 1100/7. karmavAda eva IzvaravAda : svarUpa eva samIkSA : vArSika zulka jaina-darzana ke saMdarbha meM -DaoN azoka kumAra jena 59 30/8. vaiyAkaraNa phUjyapAda aura sarvArthasiddhi -DaoN kamaleza kumAra jena 70 isa aka kA mUlya 9 sallekhanA : eka vizleSaNa -DaoN basantalAla jaina 78 10/10. jIvana kI saralatA hI mRdutA hai -pro bhAgacandra jaina 85 | sadasyo va maMdiro ke 11 padmapurANa ke vividha saMskaraNa eva paM. pannAlAla jI sAhityAcArya lie niHzulka __ kI sampAdana kalA kA vaiziSTya -jhAM jaya kumAra jena 92 prakAzaka * 12. sarAga aura vItarAga samyagdarzana | bhAratabhUSaNa jaina, eDavokaTa -DaoN ramezacanda jaina 991 13. pacAsa varSa pUrva mudraka : dhavalAdi-zruta paricaya AcArya pa jugalakizora mukhAra 105 ||mAsTara prinTarsa-110032 vizeSa sUcanA : vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hai| yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka unake vicAro se sahamata ho| vIra sevA maMdira (jaina darzana zodha saMsthAna) 21, dariyAgaMja, naI dillI -110002. dUrabhASa : 23250522 sasthA ko dI gaI sahAyatA rAzi para dhArA 80-jI ke atargata Ayakara me chUTa (raji. Ara 10591/62) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-pada tana kArana mithyAta diye taji, kyoM kari deha dhreNge| aba hama amara bhae, na mreNge| upajai marai kAla taiM prANI, tAk kAla hreNge| rAga doSa jagabaMdha karata haiM, inako nAsa kreNge|| aba hama amara bhae, na mreNge| deha vinAsI maiM avinAsI, bheda gyAna kreNge| nAsI jAsI hama thira vAsI, cokhe ho nikhreNge| aba hama amara bhae, na mreNge| mare anaMtabAra bina samajhai, aba saba duHkha visreNge| dyAnata nipaTa nikaTa do, akSara bina sumarai sumreNge|| aba hama amara bhae, na mreNge| -kavivara dyAnatarAya | vIra netA bhI kAma 12.6952/2 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya mArca 2004 ke "jinabhASita" mAsika meM DaoN. ratanacandra jaina kA sampAdakIya 'nATaka kA anATyazAstrIya prayoga' prakAzita huA thaa| usameM jaina dharma, darzana evaM Agama ke suprasiddha vettA deva-zAstra-guru ke saMrakSaNa meM satata sAvadhAna saMsthA akhila bhAratavarSIya digambara jaina zAstri-pariSad ke variSTha upAdhyakSa DaoN. sAhaba ne zrI AdikumAra jI kI bArAta ko rAtri meM nikAle jAne tathA rAtri meM hI vivAha vidhi sampanna karAye jAne ko Agama-viruddha likhA thaa| DaoN. sAhaba kA yaha sampAdakIya pUrNa rUpa se Agamasammata tathA samAja ko dizAnirdeza karane vAlA to thA hI, niSpakSatA evaM tathyAtmaka prastuti ke kAraNa prazaMsanIya evaM abhinandanIya bhI thaa| zithilAcArI nagnavezadhArI amuni ke prasaMga meM unake dvArA diyA gayA vyabhicAriNI strI kA dRSTAnta sarvathA saTIka evaM prAsaMgika bhI thaa| ___ bhopAla kI tathAkathita dharmarakSaka gurubhakta samAja ke katipaya ThekedAroM ko yaha sampAdakIya nahIM suhAyA, kyoMki ve usa Agamaviruddha kRtya ke AyojakoM meM the athavA usameM unakI sahabhagitA thii| unhoMne bhopAla ke apanI pahu~ca vAle sAdharmI bandhuoM ko adhUrA (kucha aMza chipAkara) lekha par3hAyA tathA usake viruddha vAtAvaraNa banAkara DaoN. ratanacandra jaina ke viruddha 06 apraila 2004 ko TI. TI. nagara bhopAla ke digambara jaina mandira meM Ayojita eka munirAja kI dharmasabhA ko gardA sabhA meM parivartita kara diyaa| tathAkathita munibhaktoM ke ThekedAroM ne usa sabhA meM eka sacce munibhakta sampAdaka ko jisa gAlI-galauja kI bhASA meM unakI anupasthiti meM lAMchita kiyA, vaha sampUrNa vidvatsamAja ke lie atyanta zarmanAka bAta hai| maiM una tathAkathita munibhaktoM ke lie sadbuddhi prApti hetu kAmanA karatA hU~ tathA DaoN. ratanacandra jI jaina se prArthanA karatA hU~ ki aise AtaMkavAda se ve vicalita na hoN| Agama kI rakSA hetu lekhana meM yadi Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 sarvasva tyAga bhI karanA par3e to bhI hama Apake sAtha haiN| deva, zAstra ke pazcAt guru hamAre vandanIya haiN| unase vinamra prArthanA hai ki ve zAstraviruddha kRtyoM ko karane kI samAja ko sahamati pradAna na kareM, jahA~ taka saMbhava ho unheM vihita karmoM kI jAnakArI bhI deN| zAstraviruddha kRtyoM ko karane kI preraNA to hamAre nirgrantha guru de hI nahIM sakate haiN| anyathA unakI gurutA hI saMdigdha ho jaayegii| anukaraNa sarvathA tyAjya nahI hotA hai, para dharma se bhaTakakara anukaraNa ke AdhAra para adhArmika paramparAoM ko jaina dharma meM samAveza karane se zrAvaka samAja ko bacanA caahie| zrI AdikumAra kI bArAta nikAlane kA aucitya mujha alpabuddhi kI samajha se pare hai, bhale hI yaha dina ke ujAle meM hI kyoM na nikAlI gaI hotii| anta meM, anekAnta ke mAdhyama se maiM DaoN. ratanacandra jaina ko hArdika badhAI detA hU~ ki ve Agamaviruddha kAryo ke virodha meM likhate raheM, vidvAnoM ke preraNAsrota baneM, unakA netRtva kareM tathA unheM mArgadarzana deN| Apa dharma kI rakSA kareM dharma ApakI rakSA kregaa| -DaoN. jaya kumAra jaina jAno dila kauma pai apanA jo phidA karate haiN| kahIM rusavAI se ve loga DarA karate haiM? kaumerdA meM kisI taraha se jA~ par3a jaae| hama zaboroja isI dhuna meM rahA karate haiN|| - maMgatarAya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAra mevA meM: : : ya magna 20 6959/27 janarala : 69 'laghutattvasphoTa' ke pariprekSya meM "AcArya amRtacandra sUri ke kRtitva kA vaiziSTya - DaoN. zreyAMsa kumAra jaina adhyAtmavidyA pAraGgata AcAryapravara zrI amRtacandra sUri digambara paramparA ke udbhaTa manISI the| inhoMne AcArya kundakunda ke samayasAra, pravacanasAra aura paJcAstikAya kI TIkAyeM likhakara unakI AdhyAtmika aura dArzanika dRSTiyoM kA pallavana tathA samyaka vyAkhyAna kara mahatI kIrti arjita kii| sAtha hI puruSArtha-siddhyupAya nAmaka zrAvakAcAra viSayaka grantha, AcArya umAsvAmI kRta tatvArthasUtra ke AdhAra para tattvArthasAra aura jinastavana ke rUpa meM laghutattvasphoTa likhakara jaina vAGmaya kI samRddhi meM mahAn yogadAna diyaa| laghutattvasphoTa kI prApti bhagavAn mahAvIra ke paccIsasauve nirmANa mahotsava kAla meM huI ataH isase pUrva amRtacandra sUri ke kRtitva meM isakA ullekha bhI nahIM milatA hai| isakI pANDulipi paNDita zrI pannAlAla sAhityAcArya prabhRti vidvAnoM ko upalabdha karAyI gaI unhoMne saMzodhana aura anuvAda karake mahanIya kArya kiyaa| isake anantara paM. zrI jJAnacanda vilTIvAlA jayapura dvArA bhI vizeSArtha sahita vyAkhyA likhI gii| ina manISiyoM ne yaha adbhuta kRti svAdhyAyiyoM ke svAdhyAya kA viSaya banAyI yaha inakI mahatI kRpA hai aura jinAgama ke prati vizeSa bhakti kA nidarzana hai| "laghutattvasphoTa' AcArya amRtacandra sUri kI racanA hai kyoMki unhoMne isakI antima sandhi meM amRtacandra sUri kA ullekha kiyA hai|' grantha samApti ke anantara zloka meM "amRtacandra kavIndra" pada kA prayoga hai|' aacaary| AdhyAtmika aura dArzanika zailI meM samayasAra na) kalaza aura laghutattvasphoTa bejor3a kAvya kRtiyoM kA sRjana kiyA hai| inameM inakA kavIndratva spaSTa dikhatA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 hai| stutikAvyoM meM laghutattvasphoTa se zreSTha racanA dekhane ko nahIM miltii| yadyapi vAgmI AcArya samantabhadra dvArA racita stotra kAvya bahuta mahattvapUrNa hai tathApi adhyAtma aura siddhAnta se paripUrNa yaha stutikAvya atulanIya hai| isakA pratyeka padya kAvya ke samasta guNoM se samalaMkRta hai| isakI bhASA praur3ha hai| zailI gambhIra hai| chanda, alaMkAra, rasa, guNa, rIti Adi jo kAvya ke viziSTa tattva hote haiM ve sabhI isameM vidyamAna haiN| samayasAra-kalaza ke samAna hI racanA hai ataH isameM koI sandeha nahIM hai ki yaha racanA amRtacandra sUri kI hI hai| AcArya zrI amRtacandra sUri kRta granthatraya (samayasAra, pravacana, paJcAstikAya) kI TIkAe~ apane ApameM paripUrNa haiM aura puruSArtha-siddhyupAya, tattvArthasAra, amRtakalaza lokottara racanAe~ haiN| phira bhI laghutA prakaTa karate hue unhoMne kahA hai nAnA prakAra ke varNo se pada bana gaye padoM se vAkya bana gaye aura vAkyoM se yaha grantha bana gaye inameM hamArA kucha bhI kartRtva nahIM hai| isa zakti bhaNitakoza nAmaka laghutattvasphoTa meM kahIM bhI kartRtva kA ahaMkAra nahIM jhalakatA hai| pratyeka stuti ke bAda svayaM ko jinatva ke prati samarpaNa ke sAtha Atmopalabdhi kI kAmanA kI gaI hai| sarvatra sarvajJa rUpa kI bhAvanA kI hainitAntamiddhena tapovizeSitaM tathA prabho mAM jvalayasva tejsaa| yathaiva mAM tvAM sakalaM carAcaraM pradhayaM vizvaM jvalayana jvaalaabhyhm|| 25/5 he prabho! mujhe teja ke dvArA isa prakAra prajvalita karo jisa prakAre maiM apane Apako aura samasta carAcara vizva ko prajvalita karatA huA saba aura se prajvalita hone lguuN| ' vinaya bhAva aura saralatA to AcArya amRtacandra ke roma roma meM bharI huI thI; yahI kAraNa hai ki chaThavIM stuti ke anta meM zuddha caitanyatva kI prApti na hone meM svayaM kI jar3atA/ajJAnatA ko hI kAraNa mAnate hue kahate haiM prasahya mAM bhAvanAyA'nayA bhavAn vizannayaH pinnddmivaagnirutkttH| karoti nAdyApi yadekacinmayaM guNo nijo'yaM jaDimA mamaiva sH|| 25/6 he bhagavan ! lohapiNDa ke bhItara praveza karane vAlI pracaNDa agni ke samAna Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 Apa isa bhAvanA ke dvArA haThAt balapUrvaka mere bhItara praviSTa hote hue mujhe Aja bhI jo eka caitanya rUpa nahIM kara raheM haiM yaha merA hI vaha nijI jar3atA/ajJAnatA rUpa guNa hai| isI prakAra pratyeka stuti ke anta meM kAmanA karate haiM : jJAnAgnau puTapAka eSa ghaTatAmatyantamantarbahiH, prArabdhoddhatasaMyamasya satataM viSvak prdiiptsyme| yenAzeSakaSAya kiTTagalanaspaSTIbhavavaibhavAH, samyak bhAntyanubhUtivarmapatitaH sarvAH svbhaavshriyH|| utkRSTa saMyama ke pAlaka merI jJAnarUpI agni meM yaha puTapAka ghaTita ho jisase samasta kaSAyarUpI antaraMga mala ke galane se jinakA vaibhava spaSTa ho rahA hai aisI samasta svabhAva rUpa lakSmiyA~ anubhUti ke mArga meM par3akara samyak rUpa se suzobhita hoN| isa stutikAvya meM vizeSa rUpa se kAraNa-kArya sambandha, nizcaya-vyavahAra, krama-akramavartI paryAya, dravya, guNa, paryAya, utpAda-vyaya-dhrauvya vyavasthA, zuddhAtmAnubhUti, anekAnta-syAdvAda Adi sabhI saiddhAntika viSayoM kI mImAMsA saMkSipta meM sAragarbhita rUpa se kI gaI hai| samantabhadra svAmI kI stutiyoM meM dArzanikatA vidyamAna hai| AcArya amRtacandra kRta isa stuti meM AdhyAtmikatA kA vaibhava hai| isa kAvya kI prathama stuti meM caubIsa tIrthaGkaroM kI vandanA kara anta meM likhate haiM - ye bhAvayantyavikalArthavatIM jinAnAM, naamaavliimmRtcndrcidekpiitaam| vizvaM pibanti sakalaM kila lIlayaiva, pIyanta eva na kadAcana te pareNa 7/25/laghutattva jo bhavya jIva amRtacandra sUri ke jJAna ke dvArA gRhIta paripUrNa artha se yukta RSabhAdi tIrthaGkaroM kI nAmAvalI rUpa isa stuti kA cintana karate haiM, ve nizcaya se anAyAsa hI samasta vizva ko grahaNa karate haiM-karmabandha se chUTa jAte Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 7 haiM aura ve sarvajJa ho jAte haiM / isameM adhyAtma kI varSA ho rahI hai / byAjastuti stutya hai / dvitIya stuti se paccIsavIM stuti paryanta sAmAnya rUpa se stutiyAM kI gaI haiN| kisI vizeSa nAma kI vivakSA nahIM rakhI gaI aura pratyeka stuti kisI vizeSa siddhAnta kA pratipAdana karate hue jinendra stavana rUpa meM kI gaI hai| AtmA ke darzana jJAna guNa zAzvata haiM inameM darzana nirvikalpa ghaTapaTAdi ke vikalpa se rahita aura jJAna savikalpa - ghaTapaTAdi ke vikalpa se sahita mAnA gayA hai jJAna aura darzana kSAyopazamika aura kSAyika ke bheda se do rUpa hotA hai / kSAyopazamika dazA meM darzana aura jJAna kramavartI hone se pUrNa nirmala nahIM hote haiM kSAyika darzana aura jJAna kevaladarzana aura kevalajJAna akramavartI hone se pUrNa vizada haiN| isI siddhAnta kI stuti karate hue upasthita kiyA hai-- he jinendra ! jo manuSya vikalpa rahita aura vikalpa sahita nirmala darzana aura jJAna rUpa Apake isa teja kI zraddhA karate haiM ve samasta loka - aloka rUpa vizva kA sparza karate hue zuddha AtmA ko prApta hote haiM / ' gyArahavIM stuti meM AtmA ke darzana jJAna guNa kA vaiziSTya batalAte hue jinendra stavana hai / stutikAra AcArya zrI amRtacandra sUri kahate haiM ki he bhagavan ! mithyAtva rUpI rAtri ko naSTa karane kI sAmarthya Apa meM hI hai / jinendra bhagavAna kA upadeza yahI hai ki mithyAtvadazA meM ajJAnavaza bAMdhe hue azubha karmo kI anubhAga zakti, samyaktva ke hote hI kSINa ho jAtI hai, zubha karmo kI anubhAga zakti bar3ha jAtI hai aura sattA sthita karmo kI nirjarA hone lagatI hai / eka sAtha jJAnopayoga aura darzanopayoga prakaTa hone para ananta bala to prakaTa hotA hI hai sAtha meM pUrNa sukhasampannatA hotI hai / kevalI bhagavAn ke jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA sarvathA uccheda hone se eka sAtha ubhayopayoga kI prakaTatA hai ataH pUrNa sukhI haiM jaisA ki gyArahavIM stuti meM likhA hai akhaNDadarzana jJAna prAglabhyaglApitA'khilaH / anAkulaH sadA tiSThennokantena sukhI bhavet / 112 // laghu Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 anekAnta-57/1-2 pUrNa darzana aura jJAna kI sAmarthya se jinhoMne sabako gRhIta kara liyA hai - eka sAtha samasta padArtho ko jAna liyA hai isalie jo nirantara AkulatA se rahita sthita haiM aise Apa niyama se sukha sampanna haiM / jaina siddhAntoM kI mImAMsA AcArya amRtacandra svAmI sahajarUpa se karate bar3hate haiM isIlie ve jJAnadhArA kI kramavartI aura akramavartI pariNati kA vyAkhyAna sarala zabdoM meM karate hue kahate haiM - akramAtkramayAkramya karSantyapi parAtyanoH / anantAbodhadhAreyaM krameNa tavakRSyate / 112 / 7 laghu. he bhagavan! ApakI sva-para viSayaka yaha ananta jJAnadhArA krama ko ullaMghana kara akrama se khIMcatI huI bhI krama se khIMcI jA rahI hai arthAt nija-para ko jAnane vAlI jJAna kI dhArA chadmastha avasthA meM padArtho ko krama se jAnatI hai| kintu sarvajJadazA meM vaha krama ko chor3akara akrama - eka sAtha jAnane lagI hai| isa prakAra vaha svabhAva kI apekSA akramavartI hai tathApi jJeyoM kI apekSA kramavartI hai / AtmA aneka bhavoM meM pRthak pRthak zarIra dhAraNa karatI hai, una paryAyoM kI vivakSA se aneka rUpa hai una paryAyoM meM jo jJAnAdika guNa sAtha sAtha rahe haiM, una guNoM kI apekSA eka rUpa hai| paryAyoM kI apekSA aneka aura guNoM kI apekSA ekatva ke nirUpaNa ke sAtha kramavartI aura akramavartI paryAyoM kA sArthaka kathana karate haiM- he jinendra ! isa prakAra kramavartI aura akramavartI vivarto se surakSita caitanyamAtra hI ApakA svarUpa hai, aisA nahIM samajhane vAle ajJAnI jana isa saMsAra meM vyartha hI donoM pakSoM kA atyadhika Agraha ke prasAra se bhramaNa karate rahate haiM / yaha jAnakara isa samaya hRdaya vidIrNa sA ho rahA hai|' pIche yahA~ paM. jJAnacandra jaina jayapura ne TippaNI dI hai - " AtmA kramavartI paryAyoM kI anityatA tathA akramavartI guNoM kI nityatA vAlA hai donoM meM kisI kA bhI vizeSa Agraha vyakti kI durgati kA kAraNa hotA hai| yaha TippaNI vicAraNIya hai / yahaoN paryAyoM kI kramavartitA aura akramavartitA na mAnanA hI cintanIya hai / caitanya svabhAva kI mahimA kA vyAkhyAna laghutattvasphoTa meM vizeSa rUpa se Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 kiyA gayA hai| caitanyasvabhAva kI prApti viziSTa puNyazAlI ko hI hotI hai| nikaTabhavya caitanya svabhAva kI AkAMkSA rakhane vAlA prANI vItarAga sarvajJa kI saccI zraddhA karane vAlA hotA hai aura vahI svAnubhava se paripUrNa hotA hai tvameka evaika rasasvabhAvaH sunirbharaH svAnubhavena kaamm| akhaNDacitpiNDavipiNDitazrIvigAhase saindhvkhilyliilaam||13/9 laghu. jo eka jJAyaka svabhAva se sahita hai, jo svAnubhava se yatheccha paripUrNa hai aura jinakI Abhyantara lakSmI akhaNDa caitanya ke piNDa ke sahita hai aise eka Apa hI namaka hI DalI kI lIlA ko prApta ho rahe haiN| yahA~ AcArya zrI ne zuddhAtmA arihanta bhagavAn ke stavana ke dvArA zuddhasvarUpa kA pratipAdana kiyA hai| AtmA kA pratyeka pradeza jJAyakasvabhAva se paripUrNa hotA hai tabhI pUrNa rUpa se zuddhAtmA kA anubhava saMbhava hai| jahA~ rAgabhAva hai vahA~ zuddhAtmA kA anubhava asaMbhava hai jisa prakAra namaka kI DalI kA eka-eka kaNa kSAra rasa se vyApta hai, usI prakAra zuddhAtmA kA eka-eka pradeza jJAyaka svabhAva se paripUrNa hai| jaba kSAyopazamika jJAna cAritramoha janita rAga se sahita hotA hai, taba vaha nAnA jJeyoM meM saMlagna rahatA hai kintu jaba vaha rAga se rahita ho jAtA hai taba svarUpa meM sthira hotA hai| rAga se rahita pUrNa vItarAgadazA ko prApta kSAyikajJAnI hI yatheccha svAnubhava se paripUrNa hai, unakI stuti meM jaisA AcArya amRtacandra ne pratipAdita kiyA hai vizuddhacitpUrapariplutastvamArdri eva svarasena bhaasi| prAleyapiNDaH parito vibhAti sadAI evAdravatAyuto'pi / / 14/9 laghu. vizuddha caitanya ke pUra meM saba ora se DUbe hue Apa Atmarasa se atyanta Ardra hI suzobhita ho rahe haiM kyoMki barpha kA piNDa ghana rUpatA se yukta hone para bhI sarvadA saba ora se Ardra hI pratIta hotA hai| arthAt jisa prakAra barpha kA piNDa yadyapi dravatA-taralatA se yukta nahIM hai kintu jamakara zilA ke samAna adravyarUpa ho gayA hai tathApi vaha sadA Ardra hI rahatA hai, usameM se pAnI jharatA huA mAlUma hotA hai, usI prakAra vizuddha caitanya ke pUra se plAvita rahane vAle Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 zuddhAtmA ke anubhAvaka eka mAtra jJAyakasvabhAva se paripUrNa hote haiN| . arihanta yA kSAyika jJAna ke dhAraka AtmA ke pAradarzI hote haiM yadi aisA nahIM hotA to ve svAnubhAva se rahita hote tathA caitanya rUpa vastu kI mahimA meM icchA ko nahIM chor3ate arthAt icchArahita AtmadarzI ko svAnubhavakartA svIkAra kiyA gayA hai| isI paramparA kA Azraya lekara kahA gayA hai akhaNDitaH svAnubhavastavAyaM smgrpinnddiikRtbodhsaarH| dadAti naivAntarayuddhatAyAH samantato jnyaanprmpraayaaH|| 16/1 laghu. he bhagavan ! jisameM jJAna kA sAra sampUrNa rUpa se ekatra samAviSTa kiyA gayA hai, aisA yaha ApakA kabhI na khaNDita hone vAlA svAnubhava saba ora se bahuta bhArI jJAna kI paramparA ko avakAza nahIM detA hai| isakA bhAva yaha hai ki jJAna kA phala svAnubhUti hai| jaba svAnubhava hotA hai taba vikalpAtmaka jJAna kI paramparA svayaM samApta ho jAtI hai| svAnubhava kAla meM jJAna aura jJeya kA vikalpa samApta ho jAtA hai| isa kathana se spaSTa hai ki chadmastha ko zuddhAtmA kA pUrNa anubhava karanA zakya nahIM hai| ataH mithyA pralApa na to karanA cAhie aura na sunanA cAhie ki avirata samyagdRSTi, zuddhAtmA kA anubhava kara sakatA hai aura isa paJcama kAla meM bhI usake anubhava karane vAle haiN| paJcama kAla kA koI bhI vyakti jJAna aura jJeya ke vikalpa se dUra nahIM raha sakatA ataH vAstavika rUpa se kSAyika jJAnI ko hI pUrNajJAnI aura nirantara svAnubhUti kartA mAnanA cAhie isIlie navIM stuti meM kahA gayA hainiSIdataste svamahimnyanante nirantara prsphuritaanubhuutiH| sphuTaH sadodetyayameka eva vizrAnta vizvomibharaH svbhaavH|| 17/1laghu. antarahita svakIya AtmA kI mahimA meM sthita rahane vAle ApakA yaha eka hI svabhAva sadA udita rahatA hai, jo nirantara prakaTa huI svAnubhUti se rahita hai spaSTa hai aura jisameM samasta taraGgo kA samUha jJAnasantatiyAM vikalpoM kA jAla vizAnta ho jAtA hai-zAnta ho jAtA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 vikalpa samApta hone para jaise jJAna jJeya kA abhinyapanA utpanna hotA hai usI prakAra draSTA aura dRzya kA bhI abheda hotA hai| AtmA jJAna athavA darzana mAtra rUpa se suzobhita hotA hai jaisA ki stutikAra ne bhI kahA hai svasyai svataH svaH svabhihaikamAvaM svasmin svayaM pazyasi suprsbhH| abhibhadRgdRzyatayA sthito'smAnna kArakANIza dRgeva maasi|| 19/9 / / laghu. he bhagavan! yahA~ atyanta nirmalatA ko prApta hue Apa apane ApameM apane Apake lie apane Apase eka apane Apako apane Apake dvArA dekha rahe haiM-nirvikalapa rUpa se jAna rahe haiN| isa prakAra he nAtha Apa draSTA aura dRzya ke abheda se sthita haiM isalie dRSTi kriyA ke kAraka nahIM hai Apa darzana rUpa hI suzobhita ho rahe haiN| zuddhAtmA meM kriyA-kAraka, kAla aura deza kA vibhAga nahIM pAyA jAtA hai| cetanadravya se hI pariNamana karatA hai| bhAva aura bhagavAn meM abheda bhI hotA hai| guNa-guNI meM pradeza bheda na dikhalAkara stuti kI hai| vastu kA svabhAva vidhi aura niSedharUpa hai| svacatuSTaya kI apekSA vastu vidhirUpa hotI hai aura paracatuSTaya kI apekSA niSedha rUpa hotI hai| jJAna meM jJeya hai yaha vidhipakSa hai aura jJAna meM jJeya nahIM hai yaha niSedha pakSa hai| "jJAna meM jJeya kA vikalpa AtA hai" isa apekSA se vidhi pakSa kI siddhi hotI hai aura "jJAna meM jJeya ke pradeza nahIM Ate hai" isa apekSA se niSedhapakSa kI siddhi hotI hai| jisa prakAra darpaNa meM par3A huA mayUra kA pratibimba darpaNa se bhinna nahIM hai usI prakAra jJAna meM AyA huA jJeya kA vikalpa jJAna se bhinna nahIM hai isa prakAra jJAna aura jJeya meM abheda hai kintu darpaNa aura mayUra kA vicAra karate haiM taba darpaNa bhinna aura mayUra bhinna jJAta hotA hai isI prakAra jaba jJAna aura usameM Ane vAle jJeya padArtho kA vicAra kiyA jAtA hai taba jJAna aura jJeya pRthak pRthak pratIta hote haiN| he bhagavana! ApakA jJAna apanI ananta sAmarthya se samasta padArtho ko jAnatA hai Apa padArtha rUpa nahIM hote aura padArtha Apa rUpa nahIM hote| Apa sadA sva-para ke vibhAga ko dhAraNa karate rahate haiN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anekAnta-57/1-2 dravya meM eka-aneka nityAnityapane kI vyavasthA ko darzAne ke lie hI stuti ke mAdhyama se apane ArAdhya meM ekatva anekatva nityAnityatva darzAyA gayA hai anekospi prapadya tvAmekatvaM pratipadyate / eko'pi tvamanekatvamanekaM prApta gacchasi 18 / 11 arthAt aneka bhI Apako prApta kara ekapane ko prApta hotA hai aura Apa eka hokara bhI aneka ko prApta kara anekapane ko prApta ho rahe haiM / yahAeN spaSTa hai ki guNa aura paryAya saMkhyA kI apekSA aneka haiM tathA eka dravya meM avasthita rahate haiM usakI apekSA eka hai I sAkSAdanityamapyetaghAti tvAM prApya nityatAm / tvaM tu nityo'pyanityatvamanityaM prApya gAhase 1/19/11/ laghu tattva yaha paryAya rUpa tattva sAkSAt anitya hokara bhI dravya svarUpa Apako prApta kara nityapane ko prApta hotA hai aura Apa nitya hokara bhI anityarUpa paryAya ko prAptakara anityapane ko prApta hote haiM / yaha vAstavika siddhAnta hai ki dravya paryAya se tanmaya hokara rahatA hai dravya kI kAlika zuddhatA isI se bAdhita hotI hai| jaba paryAya ko gauNakara dravya ko pradhAna banAyA jAtA hai taba anityatva tattva nityatva ko prApta hotA hai aura jaba dravya ko gauNakara paryAya ko pradhAnatA dI jAtI hai taba nityatva anityatva ko prApta hotA hai / pratyeka padArtha tIna rUpa meM sat hai / artharUpa, jJAnarUpa aura zabdarUpa / jJAna kA viSaya carAcara jagat hai kintu jJAna tadAdhIna nahIM hai / na jJAna jJeya meM jAnA hai aura na jJeya jJAna se AtA hai| donoM svatantra haiM phira padArtha cinmaya bhAsita hote haiM / isI prakAra zabdasattA pudgala paryAyarUpa hai tathApi una zabdoM kI vAcaka zakti Apake jJAna ke eka kone meM par3I rahatI hai / isI prasaMga meM bAhUya padArtha kA apalApa karane vAle bauddhoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - 57/1-2 13 jinazAsana syAdvAda mudrA 8 se pratiSThita hone ke kAraNa eka padArtha meM eka sAtha rahane vAle virodhI dharmo kI avasthiti ko svIkAra karatA hai| AcArya amRtacandra svAmI isakA pratipAdana karate hue kahate haiM - avasthitiH sA tava deva dRSTerviruddha dharmeSvanavasthitiryA / skhalanti yadyatra giraH skhalantu jAtaM hitAvanyahadantarAlam / / 8/19 laghu. he deva! viruddha dharmo meM jo eka ke hokara nahIM rahanA hai, vaha ApakI dRSTi kI sthiratA hai - Apake siddhAnta kI sthiratA hai / yadi isa viSaya meM vacana skhalita hote haiM to skhalita hoM kyoMki donoM - Apa tathA anya kI dRSTi meM bahuta antara-bheda sampUrNarUpa se siddha ho gayA / jinendra bhagavAna dvArA hI syAdvAda siddhAnta kA praNayana kiyA gayA hai jaisA ki AThavIM stuti meM AcArya ne likhA bhI hai girAM balAdhAna vidhAna hetoH syAdvAda mudrAmasRjastvameva / tadaGkitAste tadatatsvabhAvaM vadanti vastu svayamaskhalantaH / / 20 / 8 laghu. he bhagavan! zabdoM meM dRr3hatA sthApita karane ke lie Apane hI syAdvAda mudrA ko racA hai - isa siddhAnta ko pratipAdita kiyA hai / isalie usa syAdvAda mudrA se cinhita ve zabda skhalita naM hote hue apane Apa vastu ko tat atat svabhAva se yukta kahate haiM / saMsAra ke padArtha vidhi aura niSegha donoM rUpoM se kahe jAte haiM arthAt svakIya catuSTaya kI apekSA asti Adi vidhirUpa hai aura paracatuSTaya kI apekSA niSedha Adi nAstirUpa haiN| padArtha kA kathana karane vAle zabda abhidhA zakti ke kAraNa niyantrita hone se do virodhI dharmo meM se eka ko kahakara kSINa zakti ho jAte haiM dUsare dharma ko kahane kI unameM sAmarthya nahIM rhtii| eka aMza ke kahane se vastu kA pUrNasvarUpa kathana meM nahIM A pAtA isa sthiti meM he bhagavan! Apake anugraha se syAdvAda kI kathaJcidvAda kA AvirbhAva huA / usake prabala samarthana se zabda donoM svabhAvoM se yukta tattvArtha kA vyAkhyAna karane meM samartha hote haiM / arthAt syAdvAda kA samarthana prApta kara hI zabda yaha 2 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anekAnta-57/1-2 kahane meM samartha hote haiM ki sva kI apekSA se padArtha astirUpa hai| para kI apekSA se nAsti rUpa hai|' syAdvAda aura anekAnta AcArya amRtacandra ke priya pratipAdya haiM unhoMne isa stutikAvya meM to bAhulya rUpa se isa jainadarzana ke prANatattva kI mImAMsA kI hai aura apane dvArA kI huI TIkAoM meM anekAnta syAdvAda ko hI sarvaprathama namana kiyaa| smaraNa kiyA hai| utpAda vyaya dhrauvyapane se eka hI vastu ko pratisamaya mAnA gayA hai usI ko darzAte hue stutikAra ne kahA hai ya evAstamupaizi tvaM sa evodIyase svayam / sa eva dhruvatAM ghatse ya evaastmitoditH|| 201 / laghu tattvaphoTa jo hI Apa vyaya ko prApta hote haiM, vahI Apa svayaM utpAda ko prApta hote haiM aura jo hI Apa vyaya hokara utpAda ko prApta hote haiM, vahI dhuvra pane ko dhAraNa karate haiN| yahA~ utpAda vyaya aura dhrauvyapane se dravya ko tanmaya batAyA hai| AcArya samantabhadra ne ghaTa kA vyaya mauli kA utpAda aura svarNa kA dhruva rUpa sadbhAva ke udAharaNa ke mAdhyama se eka hI vastu kI utpAdavyaya dhrauvyAtyakatA siddha kI hai| tattvArthasUtrakAra ne dravya ke lakSaNa ko batAte hue "utpAdavyaya dhrauvyayuktaM sat" 'sat dravyalakSaNam' kahA hI hai. "stuti ke dvArA saMyama aura tapa kA bhI mAhAtmya dikhalAyA hai__ he prabho! nirantara jJAnarUpI rasa kA pAna karate hue aura bahiraMga tathA antaraMga saMyama kA nirdoSa pAlana karate hue nizcita hI maiM svayaM tumhAre samAna ho jaauuNgaa| isI prakAra nauvIM stuti meM saMyama aura tapa ko lekara stuti kI hai-he bhagavana! Apane paramArtha ke vicAra ke sAra ko apanAyA, nirbhaya hokara ekAkI rahane kI pratijJA kI antaraMga bahiraMga parigraha kA tyAga kiyA aura prANiyoM para dayA bhAva kiyaa| AtApana yoga karate samaya sUrya kI tIkSNa kiraNeM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 15 Apake zarIra ko jalAtI thI kintu Apa karmaphala ke paripAka kI bhAvanA meM unheM amRta ke kaNoM ke samAna mAnate the| rAtri meM zavAsana se sthita rahate hue zrRgAloM ne Apake sUkhe zarIra ko apane dAMto se kATA buddhimAna rogI jaise roga ko dUra karane ke lie upavAsa karatA hai, vaise hI Apane anAdi rAga ko dUra karane ke lie ekamAsa arddhamAsa ke upavAsa kiye| isa prakAra sampUrNa Atmabala se saMyama ko dhAraNakarake kaSAya ke kSaya se kevalajJAnI hue| AcArya amRtacandra ne jJAna ke sAtha saMyama tapa Adi ko Avazyaka mAnA hai| samayasAra meM vizeSarUpa se bheda vijJAna kA kathana hone se AcArya amRta candra ne saMyama-tapa para jora nahIM diyA ataH kucha svAdhyAyiyoM ne tapa saMyama ko gauNakara vyAkhyAna denA zuru kiye aura AcArya amRtacandra ke viSaya meM bhI kahanA zuru kiyA ki inhoMne jJAna ko hI bala diyA hai| jJAna kI mukhyatA meM inhIM kA ullekha kiyA gyaa| yaha doSa ekAMgI adhyayana kA phala hotA hai| kisI bhI AcArya kA samagra sAhitya par3hakara hI usake pramANa denA ucita hotA hai| statikartA ne stati meM kAraNa kArya sambandha ko darzAte hae abhedanaya kI dRSTi meM kartA karma aura kriyA tInoM eka hI padArtha hai bhinna bhinna nahIM haiN| isalie ArAdhya meM unakA bheda nahIM kiyaa|" bauddhAbhimata jJAnAdvaita kA nirAkaraNa kara jaina sammata jJAnAdvaita kA varNana bhI vistAra se kiyA hai|" bauddhasiddhAntoM kA khaNDana kara jinamata kI sthApanA mahatvapUrNa hai| ___sAmAnya vizeSa kI samyak mImAMsA isa stuti kAvya meM zrI amRtacandra sUri ke dvArA kI gaI haisAmAnyasyollasati mahimA kiM binAsau vizeSai niH sAmAnyA svamiha kimayI dhArayante vishessaaH| ekadravyaglapitavitatAnanta paryAya puJjo dRksaMvitti sphurita sarasastvaM hi vastutva bhessi+| 6/22 vizeSoM ke binA kyA sAmAnya kI mahimA ullasita hotI hai arthAt nhiiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anekAnta - 57/1-2 isa loka meM sAmAnya se rahita ye vizeSa kyA apane Apako dhAraNa karate haiM? arthAt nahIM / nizcaya se jinake eka dravya kI vistRta ananta paryAyoM kA samUha bIta cukA hai arthAt jo nAnA paryAyoM ke dvArA vizeSa rUpa haiM aura jo darzana jJAna ke camatkAra se sarasa haiM arthAt darzana aura jJAna kI apekSA sAmAnya rUpa haiM aise Apa vastupane ko prApta hote haiM 1 yahA~ naiyAyika vaizeSikoM ke ekAntamata kA khaNDana aura padArtha kI sAmAnyavizeSAtmakatA siddha kI gaI hai| kevalajJAna mAhAtmya kA alaukika varNana hRdaya grAhya banAnA AcArya amRtacandra kI racanA kA vaiziSTya hai / " nizcaya-vyavahAra kA Azraya lekara stutiyAM kI haiM AcArya svayaM dazavIM stuti karate hue kahate haiM ki maiM vizuddha vijJAnadhana ApakI ekamAtra zuddhanaya kI dRSTi se stuti karU~gA / isakA tAtparya hai isase pUrva vyavahAra dRSTi rahI hai kyoMki bAhUhya kriyA kalApoM ko lekara stutiyAM kI gaI haiM, vyavahAra dharma ke rUpa ye kriyAyeM Avazyaka hotI haiM 1 " isa prakAra samyak parizIlana karane para kahA jA sakatA hai ki isa stutikAvya meM sabhI siddhAntoM ko pratipAdita kiyA gayA hai| isakA yaha vivecana samayasAra Adi granthoM ke prasiddha TIkAkAra AcArya amRtacandra sUri dvArA hI kiyA jAnA saMbhava hai kyoMki amRtakalaza se bhASA bhAva Adi sabhI viSayoM meM sAmya hai / nisaMdeha yaha stuti kAvya anupama evaM mahattvapUrNa hai / sandarbha 1. ityamRtacandrasUrINA kRti zaktima bhaNitakozo nAma laghutattvasphoTa samApta / / 2 asyAH svaya ra sigADhanipIDitAyA saMvidvikAsarasavIcibhirullasantyAH / AsvAdayatvamRtacandrakavIndra eSa hRSyan bahUni maNitAni muhuH svazakteH / / laghu 3. varNe kRtAni citra padAnitu padaiH kRtAni vAkyAni / vAkyai kRtaM pavitraM zAstramida na punarasyAbhiH / / pusi varNaH padAnAM kartAro vAkyAnA tu padAvali. / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 vAkyAni cAsya zAstrasya kartRNi na punrvym|| ta. sA svazakti sasUticavastutattvairvyAkhyA kRteya samayasya shbdaiH| svarUpa guptasya na kiJcidasti kartavyamevAmRta candrasUre / / sa sA vyAkhyeya kila vizvamAtmasahita vyAkhyAtu gumphe giraa| vyAkhyAtAmRtacandrasUririti mA mohAjano valagatu / valagAtvadya vizuddhabodhikalayA syAdvAda vidyaablaat| labdhaika sakalAtmazAzvatamida sva tattvamavyAkula / / pra sAra + laghutattvasphoTa 2/2 5 bhAvo bhavana bhAsi hi bhAva eva citAmavazicanmaya eva bhaasi| bhAvo na vA bhAsi cideva bhAsi na vA vibho bhAspasi ciccideka / / 24/10 laghutattvasphoTa ta pratyakSamuttiSThati niSThureya syAdvAdamudrA htthkaartste| ___ anekaza zabdapathopanIta saskRtya vizva smmskhlntii|| 18/8 laghutattvasphoTa 7 laghutattvasphoTa 1/17 8(ka)anantadharmaNastattva pazyantI pratyagAtmana / anekAntamapImUrti nityameva prakAzatAm / / samayasAra (kha) durnivAranayAnIka virodhdhvsnaussdhi| syAtkAra jIvitA jIyAjjainI siddhAnta paddhati / / paJcastikAya (ga) paramAgamamya jIvaM niSiddha jaatyndhsindhurvidhaanm| sakalanaya vilasitanA virodhamathana nyaamynekaantm|| puruSArtha ) ghaTamolisuvArNarthI nAzotpatti sthitissvym| zoka pramodamAdhyasthya janoyAti shetukm|| 10 laghutattvasphoTa 13 so 5/19 11 vahI 12 se 15/20 12 vahI 20vI stuti 13 laghutattvasphoTa 24vI stuti evaM 25vI stuti - AcArya-saMskRta vibhAga digambara jaina kaoNleja, bar3auta Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthoM ke parijJAna dvArA AtmAnubhUti kI prakriyA ' -DaoN. rAjendra kumAra baMsala jinendra deva ke matAnusAra jJAna AtmA hai| AtmA ke binA jJAna nahIM hotA isaliye jJAna AtmA hai aura AtmA (jJAna guNa dvArA) jJAna hai evaM sukhAdi anya guNa dvArA anya hai| AtmA jJAna svabhAva hai aura padArtha AtmA ke jJeya svarUpa haiN| rUpI-netra jeya ke samAna jJeya aura AtmA eka dUsare meM pravartana nahIM karate (prasAra 27/28) jo jAnatA hai so jJAna hai arthAt jJAyaka hI jJAna hai (pra. sA. 35) / padArtha sambandhI jJAna aura sukha amUrta yA mUrta athavA atIndriya yA aindriya hotA hai| inameM atIndriya jJAna aura atIndriya sukha upAdeya hai tathA indriya jJAna aura indriya sukha heya hai| jJAna sva-para prakAzaka hai (pra. sAra 53/54) / 'kevalajJAna' hai vaha sukha hai, pariNAma bhI vahI hai, ghAtiyAkarma ke kSaya se kheda rahita hai| jinake ghAtiyA karma naSTa ho gaye haiM unakA sukha hI parama sukha hai, aisA vacana sunakara jo zraddhA nahIM karate ve abhavya haiM (pra. sAra 60/61)! jisa prakAra AkAza meM sUrya apane Apa hI teja, uSNa aura deva hai usI prakAra loka meM siddha bhagavAna bhI svayameva jJAna, sukha aura deva haiM (pra.sAra. 68)! timira nAzaka dRSTi vAle ko dIpaka prayojana hIna hotA hai usI prakAra svayameva sukha svarUpa pariNamita hone vAle AtmA ko viSaya-sukha akiMcitkara hai (pra. saa.67)| dravya, tattva aura padArthoM ke yathArtha jJAna ke abhAva ke kAraNa AtmA anAdikAla se AtmavismRti evaM para-padArthoM meM iSTa-aniSTa buddhi rUpa tridoSa-avidyA ke kAraNa catuHgatiyoM meM bhramaNa kara rahA hai para dravyoM ke prati ekatva-mamatva, kartRtva-bhoktRtva buddhi evaM ekAntika-AgrahI soca ke rUpa meM jIvana ko Atma-svabhAva ke viparIta dizA meM saMcAlita kara rahA hai| sthAyI Atma zAMti, anAkula sukha evaM sva-samaya pravRtti hetu vaha prayAsarata hai| isakA mArga hai-samyagdarzana-samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa kI ekatA rUpa mokSa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 19 maarg| sabhI jIvAtmAe~ svabhAva se trikAla zuddha haiM aisI zuddhAtmA ke jJAna pUrvaka usakA anubhava karanA jJAnAnubhUti kahalAtI hai| isa anubhUti ke sAtha AtmA kI jo pratIti aura jJAna hotA hai use kramazaH samyagdarzana aura samyagjJAna kahate haiN| AtmA kI moha-rAga-dveSa ke abhAva rUpa jo zuddhatA ke aMzoM meM vRddhi hotI hai vaha vItarAga rUpa pariNati samyaka cAritra kahalAtI hai| sampUrNa vItarAgatA yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai jo zuddhopayoga rUpa AtmadhyAna se hotA hai| vItarAgatA kI prApti ke sAtha hI AtmA ke aMnatajJAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNa prakaTa hokara vaha sarva jJAtA-sarve dRSTA ho jAtA hai| isa prakAra saMsAra - avasthA meM deha rUpI maMdira meM virAjamAna kAraNa paramAtmA svarUpa pAriNAmika jJAyaka bhAva rUpa paramAtmA kA padArtho ke jJAna, sva-para bheda-vijJAna, AtmasvabhAva meM ahaMbuddhi evaM Atma-ruci pUrvaka apanI jJAyaka AtmA kA anubhava kara usameM Atma-pratIti yA apanApana sthApita karanA samyagdarzana kahalAtA hai| yaha Apta, Agama aura padArtho ke prati zraddhAna-jJAna pUrvaka hotA hai| samyagdarzana kI ArAdhanA karane vAle niyama se jJAna kI ArAdhanA karate haiM, parantu jJAnArAdhanA karane vAle ko darzana kI ArAdhanA ho bhI yA na bhI ho| jJAna jJAna hI hai vaha mithyA yA samyaka nahIM hotaa| mithyAtva-tattvoM ke prati ayathArtha zraddhAna evaM AtmAnubhava ke abhAva ke kAraNa-aisA jJAna mithyAjJAna kahalAtA hai aura samyagdarzana ke sAtha jJAna bhI samyagjJAna kahalAtA hai| AtmajJAna ke abhAva meM AgamajJAna bhI akiJcitkara hai| zrutAbhyAsa ke maMthana kA uddezya zuddhAtma svarUpa kA anubhava yA saMvitti kI prApti hai, anya saba zAtrAbhyAsa manISiyoM kA buddhi-kauzala rUpa niHsAra hai| zuddhAtma lakSita zrutAbhyAsa evaM tatva-ciMtana hI parama tapa kahA hai usase rAga rahita zuddhAtmA kA anubhava hotA hai| isa dRSTi se samyagdarzana aura samyagjJAna dIpaka-prakAza samAna sahagAmI haiN| AtmA svabhAvataH trikAla zuddha, jJAna-darzana yukta, arUpI eka hai| paramANu mAtra bhI para dravya (dravyakarma, bhAvakarma aura nokama) usake nahIM haiN| AtmA pramatta yA apramatta bhI nahIM hai| vaha to mAtra jJAyaka hI hai| vastutaH vaha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 to mAtra hai-jJAyaka bhI vyavahAra kathana hai| aisA pariNAmI AtmA jaba jisa bhAva rUpa se pariNamana karatA hai, usa samaya usa bhAva 'maya kahA jAtA hai| isa dRSTi se dharma pariNata-AtmA ko dharma kahA jAtA hai| cAritra pariNata AtmA svayaM moha-kSobha rahita cAritramaya hai| isI nyAya se zubha yA azubha bhAva rUpa pariNata AtmA zubha yA azubha hai (pra. sAra 7-8-9) / dharma se pariNamita svarUpa vAlA AtmA zuddha upayoga hone para mokSa sukha va zubhopayoga vAlA svarga sukha pAtA hai aura azubhopayoga vAlA kumanuSya, tiryaMca evaM naraka ke duHkha bhogatA huA saMsAra bhramaNa karatA hai (pr.saar-11-12)| Atmazuddhi, atIndriya jJAna aura atIndriya sukha kI prApti kA mArga haiatIndriya AtmA kA anubhava evaM Atma-pratIti, AtmajJAna aura Atma svarUpa meM rmnntaa| ise hI triratna rUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA rUpa mukti-patha kahA hai| Agama meM isakA nirUpaNa do prakAra se kiyA hai-pahalA sAdhana yA kAraNa rUpa se aura dUsarA sAdhya yA kArya rUpa se| ise kramazaH vyavahAra aura nizcaya mokSa mArga kahate haiN| isameM ratnatraya rUpa zuddha-svAtmA yA aMtarAtmA hI yathArtha mokSamArga hai, vahI AtmArthIoM ke liye abhilASaNIya aura darzanIya hai| zuddha saccidAnandamaya svAtmA (aMtarAtmA) ke prati tadrUpa pratIti, anubhUti aura sthiti meM abhimukhatA vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritra hai aura usa zuddhAtmA kI pratIti, anubhUti tathA sthiti meM upayoga kI pravRtti nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra hai (paM. AzAdhara jI-adhyAtmarahasya zloka 15) / tatvajJAna pUrvaka zuddha svAtmA kA anubhava kara usameM lIna hone se triratnamaya guNoM kA ucca vikAsa hotA hai, use hI jJAnAnubhUti evaM zuddhopayoga kahate haiN| yaha dhyAtavya hai ki kAraNa anusAra kArya hone ke nyAya se trikAlI zuddha jJAyaka AtmA kI vidyamAna vibhAva pariNati kA kAraNa AtmA kI ajJAna mUlaka pravRtti hai| kyoMki ajJAnamaya bhAva se ajJAnamaya bhAva kI utpatti hotI hai jo anaMta dukha rUpa hai| AcArya kundakunda ke anusAra jIvoM ko tatva kA ajJAna ajJAna kA udaya hai, tattva kA azraddhAna mithyAtva kA udaya hai; aviramaNa bhAva asaMyama kA udaya hai; jIva ke jo malina upayoga hai vaha kaSAya kA udaya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 hai tathA zubha-azubha pravRtti yA nivRtti rUpa mana-vacana-kAya kI ceSTA kA utsAha hai vaha yoga kA udaya hai (sa. sAra 132-134) / ajJAnamaya pariNAmoM ke kAraNa navIna karmabaMdha hotA hai (sa. sAra. 135-136) / karmabaMdha aura karmodaya, punaH karmabaMdha...Adi kI niraMtara prakriyA cala rahI hai jo zubhAzubha bhAva kI janaka hai| jJAnAvaraNAdika karma ATha prakAra ke haiM jinakI 148 uttara prakRtiyA~ haiN| jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 9, mohanIya 28 aura aMtarAya 5 ye 47 karma prakRtiyA~ AtmaguNa ko ghAtane ke kAraNa aprazasta prakRtiyA~ kahalAtI haiN| vedanIya 2, Ayu 4, nAma 93 aura gotra 2, kula 101 karma prakRtiyA~ dezaghAtI haiN| inameM 67 prazasta aura 53 aprazasta prakRtiyA~ haiN| isa prakAra kula aprazasta karma prakRtiyA~ 47+53=100 haiN| karma baMdha ke cAra prakAra haiM- prakRtibaMdha, pradeza baMdha, sthiti baMdha aura anubhAga bNdh| vizuddha aura saMkleza pariNAmoM ke nimitta se prazasta-aprazasta karmo kA baMdha hotA hai| karma baMdha evaM usake saMkSipta bheda-prabheda kA uddezya yaha darzAnA hai ki Atma svarUpa ke zraddhAna-jJAna evaM sthiratA ke bAdhaka ghaTaka yA zaktiyA~ karmodaya kA nimitta hai jo ajJAnI jIva ko punaH karmabaMdha karAtA hai| isa dRSTi se Atma svabhAva ke prati jAgarUkatA jJAna evaM Atma ramaNatA se karma kI pUrvabaddha zakti ko niSprabhAvI/kSaya karanA hai| vibhAva-bhAva se svabhAva-bhAva kI sthApanA kA sUtra hai-zuddhAtmA ko jAnakara, anubhavakara zuddhAtmA kI prApti-upalabdha krnaa| zuddhAtmA kI upalabdhi ke nimitta se pUrva baddha karmoM kI zakti svataH upazama/kSaya ko prApta hotI hai| usake liye AtmA ko kucha karanA nahIM pdd'taa| do dravyoM ke madhya vajra kI dIvAra rUpa atyaMtAbhAva vidyamAna hai| ____ajJAna se jJAna, vibhAva se svabhAva yA azuddhatA se zuddhatA ke zodhana ke sAdhana bhUta dezanAlabdhi janya svAdhyAya, tattvaciMtana, tatvanirNaya evaM zuddhAtmA kI prabala bhAvanA ke sAtha-sAtha jJAnAvaraNAdika karma prakRtiyoM meM jo vividha prakAra se parivartana, upazama, kSayopazama yA kSaya hotA hai vaha bhI jJAna kA rocaka viSaya hai| samyagdarzana kI prApti meM inakI kyA-kaisI sthiti svataH nirmita hotI hai vaha bhI adhyayana kA viSaya hai| isake adhyayana se aciMtya zakti ke Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 dhAraka deha-devAlaya meM virAjamAna Atma-prabhu kI bhavyatA-alaukikatA sahaja jJAta hotI hai| jaba taka AtmA prabhu evaM AtmA ke anaMta, atIndriya, anupama guNoM aura zaktiyoM ke Upara aMtaraMga bhAva se bahumAna, pratIti nahIM AtI taba taka jaina dharma kuladharma se Upara uThakara Atmadharma nahIM bana sakatA aura na hI karma baMdhanoM ke ekakSetrAvagAhI sambadhoM ke madhya virAjita siddhasamAna zuddha AtmA prabhu kI svataMtratA-svAdhInatA kI anubhUti hI sambhava hai| AtmA kI anubhUti kisa prakAra sambhava hai usake mArgadarzaka sUtra isa Alekha kA viSaya haiN| samyagdarzana hI dharma kA mUla hai| AcArya umA svAti ne 'tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam' (sUtra 1/2) kahA hai| jIvAdi padArtho ke yathArtha bhAva sahita zraddhAna karanA samyagdarzana hai| jJAna-darzana svarUpa AtmA kA bhAva bodha sahita zraddhAna pratIti karanA samyagdarzana hai| samyagdarzana Apta, Agama aura padArtho ke jJAna-zraddhAna pUrvaka hotA hai| isa prakAra samyagdarzana kA AdhAra jJAna kI ArAdhanA aura AtmAnubhUti/jJAnAnubhUti hai| AtmAnubhUti ke binA samyaktva nahIM aura samyaktva ke binA nirvANa nahIM hotA (sAra 90) / yaha jJAyaka jJAna aura jJeya ke ekAkAra hone para hotI hai| isameM pariNAmI pariNAma aura pariNati tInoM ekAkAra ho jAtI hai| samyagdarzana kA pratibaMdhaka karma darzanamohanIya karma (mithyAtva) hai| AtmAnubhUti ke kAla meM isakA upazama, kSayopazama yA kSaya ho jAne se samyagdarzana bhI usa anusAra aupazAmika, kSAyopazamika yA kSAyika samyagdarzana nAma pAtA hai| samyagdarzana kA viSaya trikAlI-dhruva pAriNAmika jJAyaka bhAva rUpa 'jIvAstikAya' hai| jo dravya-kSetra-kAla-bhAva ke bheda se rahita sAmAnya-abheda-nitya-eka zuddhAtmatatva rUpa kAraNa paramAtmA evaM kAraNa zuddha-paryAya yukta hai| isI Atmadravya ke Azraya se samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti hotI hai| samyagdarzana cAroM gatiyoM ke bhavya mithyAdRSTiyoM ko hotA hai jo manasahita-paMcendriya yukta haiM, paryApta haiM, manuSyoM-tiryacoM meM garbhaja haiM, maMdakaSAya rUpa vizuddhatA yukta haiM, jAgrata aura sAkAra jJAnopayogI haiN| laukika jIvana meM sadAcArI, nItivAna, madya-mAMsa-madhu-paMcaudambara phala ke tyAgI, nizibhojana ke tyAgI evaM vyasana rahita bhavya mahAnubhAvoM ko ucca Atma bhAvanA evaM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 paMcalabdhi sahita prathamopazama samyagdarzana AtmAnubhUti pUrvaka hotA hai| samyagdarzana kI prApti ugra puruSArtha pUrvaka tatvanirNaya sva-para bhedavijJAna, hita-ahita kA jJAna, vItarAgI deva-zAstra-gurU kI zraddhA Adi meM upayoga lagAne vAle bhavya jIva ko hotI hai| isase karmo kI zakti hIna hogI, kucha kAla meM darzanamoha kA upazama hogA, taba tattvoM kI yathAvata pratIti aayegii| jIva kA to eka mAtra kartavya tatva abhyAsa, tattva nirNaya eMva zrutAbhyAsa hI hai| aisA hone para paMcasamavAya pUrvaka samyagdarzana svayameva ho jAtA hai| tattva vicAra rahita vyakti devAdika kI bhakti kare, zrutAbhyAsa kare, vrata-tapa-japa kare taba bhI use samyaktva nahIM hotA aura tattvavicAra vAlA inake abhAva meM bhI samyaktva prApta kara letA hai| isa vastusthiti kI puSTi AcArya kundakunda ne pravacanasAra kI gAthA 79, 80 evaM 86 meM sahaja rUpa se kI hai jo mUlataH paThanIya-mananIya haiN| anubhava zabda anekArthI hai| laukika-alaukika sukha-duHkha ke vedana ko anubhava kahate haiN| vidyamAna saMdarbha meM svasaMvedanagamya Atma sukha kA vedana svAnubhava hai (pra. saM. TIkA 42) / zuddha naya svarUpa AtmA kI anubhUti hI jJAna kI anubhUti hai| ataH AtmA meM AtmA ko nizcata sthApita karake sadA sarva aura eka jJAnadhana AtmA hai, isa prakAra dekhanA cAhiye 'maiM hI yaha AtmA hU~? aise vikalpa vilaya ke pazcAta 'maiM svayaM AtmA hU~' aisA sahaja anubhava/bhAvabodha hone para AtmAnubhUti hotI hai| svasaMvedana AtmA ke usa sAkSAt darzana rUpa anubhava kA nAma hai jisameM AtmA svayaM hI jJeya tathA bhAva ko prApta hotA hai (tatvA. 161) / indriya aura mana donoM ke nirUddha hone para atIndriya jJAna vizeSa rUpa se spaSTa hotA hai| svasaMvedana gocara AtmA ko svasaMvedana ke dvArA hI dekhanA cAhiye (tattvA. 167) / AtmA svasaMvedana jJAna kI apekSA pratyakSa hotA huA bhI kevalajJAna kI apekSA parokSa hotA hai| jo muni yA gRhastha svasaMvedana jJAna se jAnakara nijAtmA ko dhyAtA hai usakI mohagraMthi naSTa ho jAtI hai (pr.saar-taa.vR.194)| kavivara paM. banArasI dAsa jI ne padArtho ke yathArtha jJAna se AtmAnubhava aura mokSamArga meM usakI bhUmikA ke sambandha meM samayasAra nATaka kI utthAnikA meM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57:1-2 sundara evaM hRdayagrAhI varNana kiyA hai, jo mananIya hai vastu vicAratadhyAvate, mana pAvai vizrAma rasa svAdata sukha Upajai, anubhau yAkaunAma (chadAna) anubhava ciMtAmaNi ratna, anubhava hai rasa kUpa anubhava mAraga mokSa kau, anubhava mokha svarUpa (18) / sampUrNa jainAgama kA lakSya AtmA ke svarUpa aura usakI upalabdhi kA maMgalamaya mArga batAnA hai dhavalA, gomaTTasAra, labdhisAra jaise siddhAnta graMtho meM Agama paddhati se evaM samayasAra pravacanasAra jaise adhyAtma graMthoM meM adhyAtma paddhati se Atmopalabdhi kI prApti ke sUtra varNita haiM jo AtmayogiyoM ko atIndriya AnaMda kA anubhava karAte haiN| Agama paddhati karma sApekSa hai aura adhyAtma paddhati bhAva-bhAvanAtmaka purUSArtha paraka hai| donoM paddhatiyoM kA lakSya trikAlI dhruva AtmA ke jJAna evaM Azraya se zuddhAtmA kA anubhava evaM siddha-sama ziva svarUpa honA hai| isa kathana se yaha svataH siddha ho jAtA hai ki darzana-jJAna-cAritra kI nirmala paryAyoM kI utpatti zubhAzubha bhAva evaM upayoga ke pare zuddhabhAva evaM upayoga se hotI hai| Atmopalabdhi kI adhyAtma paddhati :- adhyAtma paddhati meM jIva-ajIva Adi dravyoM tatvoM evaM padArtho se bheda vijJAna sahita dravyakarma, bhAvakarma evaM nokarma se bhinna jJAyaka AtmA kI svataMtratA kA bhAva bodha karAkara zubha-azubha yoga aura upayoga ke pAra zuddha caitanya svarUpa kA anubhava karAte haiN| isakA AdhAra hai-saccA tattva zraddhAna, pratIti sahita jIvAdika tattvoM ke svarUpa kA bhAva bhAsana, Atma svarUpa meM aMhabuddhi kA honA aura paryAya meM aMhabuddhi kA abhAva, hita-ahita rUpa bhAvoM kI pahicAna aura vItarAgI deva-zAstra-gurU-dharma kA shrddhaan-jnyaan| isa paddhati meM pahale devAdika kA zraddhAna hotA hai, phira tattvoM kA ciMtavana-vicAra hotA hai, phira ApApara (sva-para) ke svarUpa kA citavana hotA hai pazcAta mAtra sva-AtmA kA citavana kiyA jAtA hai| isa anukrama se pusaMSArtha kara sacce mokSa mArga ke anusAra AtmAnubhava evaM siddhapada prApta kiyA jAtA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 25 vartamAna meM icchAoM ke kAraNa upayoga zubha-azubha rUpa niraMtara pariNamita ho rahA hai| sarva parigraha evaM icchAoM ke parityAga se upayoga zuddhAtma svarUpa kI ora unmukha ho sthira hotA hai tabhI AtmA AtmA ke dhyAna dvArA zuddhAtmA ko prApta karatA hai| AcArya kundakunda ne samayasAra kI gAthA 144 meM ghoSita kiyA ki jo sarva naya pakSoM se rahita kahA gayA hai vaha samayasAra hai| isI samayasAra ko hI samyagdarzana aura samyagjJAna ke nAma se pukArate haiN| bhinna nAma hone para vastu eka hI hai| isa gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacanda deva ne zuddhAtmAnubhava kI vidhi dI jo isa prakAra hai- pahile zrutajJAna se AgamajJAna dvArA jJAnasvabhAva AtmA kA nizcaya-nirNaya kare phira indriya-mana rUpa matijJAna ko maryAdA meM lekara Atma sammukha kareM pazcAt zrutajJAna rUpI naya pakSoM ke vikalpoM ko bhI maryAdA meM lekara zrutajJAna ko Atma sammukha kare tabhI eka akhaMNDa pratibhAsamaya, anaMta, paramAtma svarUpa samayasAra kA AtmA anubhava karatA hai| use hI samyagdarzana aura samyagjJAna kahA hai, jo Atma anubhava se abhinna hai| AcArya kundakunda ne ise samyaktvAcaraNa cAritra kahA hai (mokSa paahudd-5)| AtmAnubhUti kI prakriyA meM bhAva aura bhAvanAoM kI mahatvapUrNa bhUmikA ko AdhAra kara AcArya kalpa paM. AzAdhara jI ne samasta anuyogoM kA rasapAna kara adhyAtma rahasya nAmaka laghu graMtha meM nimna sopAna darzAye(1) zruti-zruta :- jinendra deva dvArA upadezita jinavANI AtmA ko prazasta dhyAna kI ora lagAkara zuddhAtmA-dhyeya ko prApta karAne kI doSa rahita vidhi hai| (2) mati-buddhi :- zuddhasvAtmA kA buddhipUrvaka samyaka nirNaya mati-buddhi hai| jo padArtha jisa rUpa meM sthita hai usako usI rUpa meM dekhatI huI sadA AtmAbhimukha buddhi mati hai| sva-para prakAzita aisI buddhi kA nAma samyagjJAna hai| (3) dhyAna rUpa pariNati buddhi-dhyAti :- zuddhAtmA meM sthira buddhi kA pravAha-zuddhAtmA kA anubhava karAtA hai jo para padArtho ke jJAna ko sparza nahIM krtii| (4) divya dRSTi-dRSTi :- rAgAdi vikalpoM se rahita jJAna zarIrI AtmA kA apane zuddha svarUpa meM dikhAI denA divya dRSTi hai athavA jo darzana-jJAna lakSaNa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anekAnta-57/1-2 se Atma-lakSya ko anubhava kare-jAne vaha saMvitti divya dRSTi hai| yaha sarva vikalpoM ko bhasma karatI hai aura paramabrahma rUpa yogIjanoM dvArA upAdeya-pUjya hai| ukta sopAnoM kI prApti hetu AtmAbhimukhI AtmA nimna bhAvanAe~ bhAtA hai evaM dhAraNA karatA hai(1) kartRtva-bhoktRtva bhAva ke visarjana hetu akartA-abhoktA svarUpa kI bhaavnaa| (2) rAgAdika vibhAva bhAvoM ke prati svAmitva visarjana hetu unake vinAza tathA zuddha-buddha-cidrUpa AtmA kI bhaavnaa| (3) karma aura karmaphala se Asakti ghaTAkara hetu dravyakarma-bhAvakarma evaM nokarma ke tyAga kI bhaavnaa| unase upekSA dhAraNa krnaa| (4) svAtmopalabdhi hetu heya-upAdeya, sat-asat Adi kA jJAna aura tadanusAra zuddhAtmatattva ke grahaNa kI bhaavnaa| (5) ahaMkAra-mamakAra kartRtva-bhoktRtva bhAva ke visarjana hetu bhagavatI-bhavitavyatA se Azraya-grahaNa kI bhaavnaa| kAryatyAga rUpa niSkriyatA aniSTakara hai mAtra kartRtva bhAva visarjita kiyA hai| (6) sva-samarpaNa hetu AtmA ke advaita-saccidAnanda svarUpa kI prabala bhAvanA jisake niraMtara abhyAsa se AtmA AtmA meM lIna hotA hai aura svAnubhava pUrvaka atIndriya-svAdhIna sukha pAtA hai| AtmAnubhava hetu hRdaya meM parama brahma svarUpa zuddhAtmA ke sphuraNa kI bhAvanA jisase deha-devAlaya meM Atmaprabhu kA darzana hotA hai| 'maiM hI maiM hU~' aise aMtara jalpa ke parityAga aura vikalparahita, vacana-agocara avinAzI Atma-jyoti-darzana kI bhaavnaa| (9) 'maiM hI maiM hU~' ke aMtara jalpa ke tyAga evaM aMtaravartI upayoga dvArA AtmA ke sAtha usakA tAdAtmya AtmabhUtatA kA sUcaka hai| aisI sthiti meM hRdaya jisakA citra khIMcatA hai usa-usako yaha AtmA nahIM hai-aisA samajhakara chor3anA caahiye| hRdaya meM vikalpoM ko na uThanA yA ruka jAnA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 Atma darzana kA sUcaka hai, yaha eka vidhi hai| (10) zuddha bhAva se upayoga zuddha hotA hai usase AtmA zuddha hotA hai| tridoSa rUpa avidyA ko upekSA nAmaka vidyA se kATane para svarUpa vyakta hotA hai aura Atma guNoM kA vikAsa hotA hai| parama brahma Atmapada kI prApti hetu sAdhaka so'haM zabda, brahma se mana ko saMskArita karatA hai pazcAt adhomukha dravyamana rUpa kamala meM dhyAna rUpa sUrya ke dvArA kamala ke aMdara sphurAyamAna parama jyoti svarUpa kA anubhava karanA caahiye| isase mohAndhakAra naSTa hotA hai aura indriya tathA mana rUpa vAyu kA saMcAra rukane para para-padArtho se zUnya tathA samyagdarzanAdi guNoM se azUnya AtmA hI aMtaradRSTi meM dikhAI detA hai| isa prakAra AtmalIna yogI Atmadarzana karatA huA adhika saMvara-nirjarA karatA hai aura AnaMda ko bhogatA hai| (11) AtmayogI dvArA svAnubhUti kI vRddhi kI uttarottara bhAvanA bhAkara apane ratnatrayAtmaka nijabhAva kA bhoktA bane rahane kI bhAvanA krnaa| (12) zuddhAtmabhAvanA kA phala zuddhAtmA kI prApti hai| paramAnanda meM lIna huA yogI nirbhaya hotA hai| jJAnI AtmA svayaM hI aciMtya zakti vAlA deva hai, cinmAtra ciMtAmaNi hai| matijJAnAdi rUpa hIna jJAna kalA se kevalajJAna rUpa sampUrNa jJAna kalA kA vikAsa jJAnAbhyAsa se hI hotA hai| isakI puSTi karate hue AcArya kundakunda kA nimna kathana mananIya hai edamhi rado NicchaM saMtuTTho hohi Niccamedamhi edeNa hohi titto hohadi tuha uttama sokkhN| (samayasAra 206) arthAt jJAna meM nitya prIti vAlA ho, isameM nitya santuSTa ho aura isase tRpta ho; tujhe uttama sukha milegaa| __ isa prakAra jJAna svarUpI AtmA kA jJAnamAtra AtmA meM lIna honA usI meM saMtuSTa-tRpta honA parama dhyAna hai| usI se vartamAna meM AtmAnaMda kA anubhava evaM alpakAla meM jJAnAnanda svarUpa kevalajJAna kI prApti hotI hai| isa prakAra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 AtmAnubhava hetu zrutAbhyAsa evaM utkRSTa Atma bhAvanA iSTa hai| Atmopalabdhi kI Agama paddhatiH- Agama ke anusAra AtmAnubhUti evaM samyagdarzana tattvavicAra vAle jIva ko hotA hai| isase jJAnAvaraNa, mithyAtva Adi karma kA anubhAga hIna hotA hai| jahA~ mithyAtva karma kA udaya na ho vahIM samyaktva ho jAtA hai| isa prakAra tattvavicAra vAle ko samyaktva ho hI ho, aisA niyama nahIM hai, kyoMki zAstrAnusAra samyaktva paMcalabdhi pUrvaka hotA hai| labdhi kA artha prApti yA lAbha hai| labdhisAra ke anusAra darzana aura cAritra kI prApti honA labdhi hai| kSayopazama vizeSa ko labdhi kahate haiM yA usake nimitta se AtmA meM jJAna ke ughADarUpa zakti ko labdhi kahate haiN| 'labdhi upayogo bhAvendriyam' ke anusAra bhAvendriya labdhi aura upayoga rUpa hotI hai| viziSTa tapa se prApta RddhiyoM ko bhI labdhi kahate haiN| pAMca labdhiyA~ aura nau kSAyika labdhiyA~ bhI hotI haiN| prathamopazama samyaktva ke pUrva pA~ca labdhiyA~ niyama se hotI haiN| ve haiM1. kSayopazama labdhi, 2. vizuddhilabdhi, 3. dezanAlabdhi, 4. prAyogya labdhi 5. karaNa lbdhi| inameM prathama cAra labdhiyAM bhavya aura abhavya donoM jIvoM ko hotI hai| karaNa labdhi bhavya jIva ko hI hotI hai| usake hone para samyagdarzana niyama se prakaTa hotA hai| prathama cAra labdhiyoM kA pRthaka-pRthaka pratyeka kA aura samUha meM cAroM kA kAla eka aMtarmuhUrta hotA hai| karaNa labdhi ke tInoM karaNoM-adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa kA kAla bhI apanA apanA eka-eka aMtarmuhUrta hotA hai| anivRttikaraNa kA kAla saba se alpa hai, apUrvakaraNa kA usase saMkhyAtaguNA bar3A aura adhaHkaraNa kA kAla usase, apUrvakaraNa kA usase saMkhyAtaguNA bar3A aura adhaHkaraNa kA kAla usase bhI saMkhyAtaguNA bar3A hai| utpatti kI apekSA prathama tIna labdhiyA~ yugapata eka sAtha hotI haiN| prathama cAra nimitta paraka haiM aMtima karaNa labdhi upAdAna paraka hai| (1) kSayopazama labdhi :- jJAna ke ughAr3a ko kSayopazama jJAna kahate haiN| isase tattvArtha grahaNa karane kI jJAnaguNa kI zakti prakaTa hotI hai| vizuddha pariNAmoM evaM tattva-vicAra se jJAnAvaraNAdika samasta aprazasta karma prakRtiyoM ke anubhAgI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 29 spardhakoM kA prati samaya anaMtaguNA hIna hokara udIraNA honA kSayopazama labdhi hai| isase ghAtiyA-adhAtiyA aprazasta karmo kI zakti hIna-hIna hokara udaya meM AtI rahatI hai| sAdhaka buddhi pUrvaka upayoga tattvagrahaNa-dhAraNa meM lagAtA hai| pariNAma bhI zubha-zubhatara vizuddha hote haiN| dravyAnuyoga sApekSa prathamAnuyoga kI pradhAnatA pUrvaka bhAvanA hotI hai| (2) vizaddhi labdhi :- tattva grahaNa-dhAraNa karane yogya maMda-maMdatara kaSAya rUpa bhAva jisase dharmAnurAga aura tattva jijJAsA ke zubha bhAva hote haiN| yaha mithyAtva evaM cAritra mohanIya karma ke maMda udaya yA udIraNA kiye gaye anubhAgI spardhakoM ke nimitta se hone vAle pariNAma haiM jise vizuddhi labdhi kahate haiN| ina zubha pariNAmoM se sAtAvedanIya Adi prazasta prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| aprazasta karma baMdha sakatA hai| tattvagrahaNa-dhAraNa evaM dharmAnurAga meM buddhi pUrvaka upayoga lagatA hai| zubhatara vizuddha pariNAma hote haiN| dravyAnuyoga sApekSa caraNAnuyoga kI mukhyatA se vrata-vidhAna, zubhAcAra meM tatparatA hotI hai| pApoM kA tyAga abhipreta hai| vizuddha bhAva kI apekSA kAlalabdhi / zuddhibhAva upmaan| dhaarnnaalbdhi-anukNpaa| virati vizuddhi labdhi kA gamaka hai| kSayopazamalabdhi aura vizuddhilabdhi ke madhya kAraNa-kArya sambandha eka sikke ke do pahalU haiN| (3) dezanAlabdhi :- AcArya Adika upadeza kartAoM se jIvAdika tattvoM ke zravaNa grahaNa, dhAraNa, nirdhAraNa Adi kI jijJAsA aura zakti ko dezanAlabdhi kahate haiN| isa prakAra tattvoM Adi kA upadeza milanA aura upadezita padArtho kA jJAna meM dhAraNa karanA yA honA dezanAlabdhi hai| isake do prakAra haiM| 1. bAhyadezanAlabdhi (yudhA-yathArtha-tattva upadezaka AcArya-zAstroM kI prApti, vedanAnubhava, jAti smaraNa, dharma zravaNa, jinabiMba darzana evaM deva Rddhi darzana aadi| 2. aMtaradezanAlabdhi yathA upadiSTa artha ko grahaNa, dhAraNa vicAraNa kI shkti| tattva grahaNa-dhAraNa meM buddhi pUrvaka upayoga lagatA hai| darzana mohanIya karma kI maMdatA se tattvagrahaNa kI jijJAsA hotI hai| buddhipUrvaka zubhatara vizuddha pariNAma hote haiN| caraNAnuyoga sApekSa dravyAnuyoga kI mukhyatA hotI hai| aSTamUlaguNoM kA dhArI yA paoNca aNuvrata yA mahAvratadhArI dharmazravaNa kA pAtra Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anekAnta-57/1-2 hotA hai / bahiraMga ( nimitta ) kI kAlalabdhi rUpa dezanA hai / bhAvanA lbdhi-aastiky| sAta tattvoM kI bhAvanArUpa dezanAlabdhi kA darzaka hai| 7 ( 4 ) prAyogya labdhi :- tattva vicAra, tattva nirNaya evaM jJAyaka svabhAva para dRSTi kendrita hone ke vizuddha pariNAmoM ke nimitta se Ayu binA zeSa sAta karmo kI sthiti ghaTakara antaH kor3A - kor3I ho jAtI hai| navIna karmabaMdha kI sthiti usase saMkhyAta hajAra sAgara kI kama hotI hai / aprazasta karmo kA anubhAga ghaTatA hai / prazasta karmoM kA anubhAga bar3hatA hai| 46 karma prakRtiyoM kA baMdha rukakara prakRti baMdha pasaraNa hotA hai / jijJAsA pUrvaka tattva-grahaNa dhAraNa meM buddhipUrvaka upayoga lagatA hai| pariNAma buddhipUrvaka zubhatara vizuddha hote haiM / dravyAnuyoga sApekSa karaNAnuyoga kI pradhAnatA se AtmapuruSArtha jAgrata hokara upadeza se vairAgya bhAva jAgRta hotA hai / karma-sthiti kI apekSA kAlalabdhi - karma hAni / bhAvanAlabdhi-saMvega arthAt karmabhIrutA / karma abhAva hetu puruSArtha se prAyogyalabdhi kA dyotaka hai| bhavya jIva ke arddhapudgala parAvartana kAla zeSa rahane para prathamopazama samyaktva hotA hai / (5) karaNalabdhi :- karaNalabdhi hone para samyaktva niyama se hotA hai / karaNaH pariNAmAH arthAt karaNa zabda kA artha pariNAma hai / jIva ke zubha-azubha aura zuddha pariNAmoM ko karaNa kahate haiN| jIva anAdikAla se Atma-svarUpa vismRta kara karma aura karmaphala cetanA' rUpa ajJAna cetanA se Akulita hai| ajJAna cetanA se jJAna cetanA kA rUpAMtaraNa zubhAzubha bhAvoM ke pare AtmA ke zuddha jJAyaka bhAva ke Azraya se hI hotA hai / dezanAlabdhi pUrvaka tattvanirNaya aura buddhipUrvaka tattvavicAra meM upayoga ko tadrUpa hokara lagAne se samaya-samaya para pariNAma nirmala hote jAte haiN| usase vItarAgatA ke prati bahumAna evaM AtmA 'aisA hI hai' aisI pratIti pUrvaka Atma jAgaraNa kA bhAva AtA hai usase pariNAma vizuddha hote haiM, zraddhA aura jJAna nirmala hotA hai tathA karaNalabdhi kI prakriyA prArambha hotI hai / karaNalabdhi usI jIva ko hotI hai jise cAra labdhiyA~ huI hoM aura aMtarmuhUrta pazcAta samyaktva honA ho / karaNa jisa prakAra samyaktva ke niyAmaka hai, usI prakAra zuddhopayoga evaM samyakcAritra kI prApti Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 bhI karaNa se hotI hai| vizuddha pariNAmoM se zuddhAtmA ke prati upayoga ke sahaja svabhAvonmukhI (abuddhipUrvaka) bhAva se karaNalabdhi kI prApti hotI hai| karaNalabdhi ke tIna bheda haiM- adhaHpravRtta karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikrnn| yaha tInoM uktanAma kramapUrvaka vRddhiMgata vizuddhi sahita hote haiM aura karma nirjarA ke sAdhana bhUta haiN| unase darzana moha evaM cAritra moha kI aMnatAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha karma prakRtiyoM kA upazama, kSayopazama, kSaya hokara samyaktva hotA hai| anivRttikaraNa ke anta samaya meM darzana moha ke abhAva yA anudAya se samyaktva hotA hai| vizuddha upayoga meM abuddhipUrvaka sUkSma karaNa bhAvoM kI pragaTatA sahaja hI hotI haiN| karaNalabdhi dravyAnuyoga pUrvaka karaNAnuyoga ke anusAra tri-karaNa rUpa hotI hai| isake hone para mithyAtva sUrya asta ho jAtA hai aura jJAna svarUpI AtmakSitija para jJAna cetanA kA sUrya udita hotA hai| ___ trikAlavartI sarvakaraNalabdhi vAle jIvoM ke pariNAmoM kI apekSA tIna karaNa ke nAma haiN| inakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai(a) adhaHpravRttakaraNa- adhaHpravRttakaraNa mAr3akara jise adhika samaya huA hai, aise Upara ke samayavartI kisI jIva ke pariNAma aura jise kama samaya huA hai, aise nicale samayavartI jIvoM ke pariNAmoM kI saMkhyA aura vizaddhi kI samAnatA bhI hotI hai| jahA~ pahale aura pichale samayoM ke pariNAma samAna hoM, so adhaHpravRttikaraNa hai| isa karaNa meM niyama se cAra bAteM avazya hotI haiM1. vizuddhi samaya-samaya prati anaMtaguNA bar3hatI hai| 2. eka-eka aMtarmuhUrta se navIna bandha kI sthiti ghaTatI jAtI hai, so sthiti baMdhApasaraNa hai| 3. prazasta prakRtiyoM meM prati samaya anaMtaguNA bar3hatA huA catuH sthAnagata ____ anubhAga baMdha hotA hai| 4. aprazasta prakRtiyoM meM prati samaya anaMtaguNA ghaTatA huA dvisthAnagata anubhAgabaMdha hotA hai| adhaHpravRttakaraNa meM sthiti kAMDakaghAta, anubhAga Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 kAMDakaghAta, guNa zreNI evaM guNa saMkramaNa nahIM hotA isameM anukRSTi racanA hotI hai| (ba) apUrvakaraNaH- apUrvakaraNa meM jIvoM ke pariNAma samaya-samaya apUrva-apUrva vizuddha hote haiN| nIce ke aura Upara ke samayavartI pariNAma kabhI bhI samAna nahIM ho skte| ataH anukRSTi racanA kA abhAva hai| adhaHpravRttakaraNa meM hone vAle ukta cAra Avazyaka isameM bhI hote haiN| sAtha hI nimna cAra Avazyaka aura hote haiM 1. guNazreNI nirjarA, 2. guNa saMkramaNa, 3. sthiti kAMDakaghAta, 4. anubhAga kaaNddkghaat| apUrvakaraNa kA eka aMtarmuhUrta kAla samApta hone para anivRti karaNa prArambha hotA hai| (sa)anivRttikaraNa :- nivRtti = pariNAmoM meM asamAnatA, anivRtti = trikAlavartI nAnA jIvoM ke pariNAmoM meM smaantaa| isameM jIva ke pratyeka samaya ke pariNAma anaMtaguNA vizuddha hote jAte haiM, phira bhI sabhI anaMta jIvoM ke eka-eka samaya ke pariNAma samAna pAye jAte haiN| anivRttikaraNa meM Ayu binA zeSa sAta karmo meM guNa zreNI nirjarA, sthiti kAMDakaghAta aura anubhAga kAMDakaghAta hotA hai| anivRttikaraNa meM jJAnopayoga zuddha AtmA meM ekAgra rahatA hai, phira bhI abhI pariNAma meM mithyAtva hai, abhI mithyAtva ke niSeka udaya meM Ate rahate haiN| isI prakAra anivRttikaraNa kAla ko saMkhyAta se bhAga dekara bahubhAga bIta jAne para darzana mohanIya karma kA 'aMtara-karaNa' hotA hai| aMtara karaNa ke pazcAta mithyAtva prakRti ke paramANu udaya Ane ke ayogya kiye jAte haiM, use 'upazamana karaNa' kahate haiN| prabala zuddhAtma bhAvanA evaM tIvra jijJAsA se upayoga kI zuddhatA prakaTa hotI hai aura upayoga meM abuddhipUrvaka karaNa bhAva prakaTate haiN| yahA~ darzanamohanIya karma meM aMtarakaraNa aura upazamakaraNa dvArA upazama hotA hai aura anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA lobha meM aprazasta upazama hotA hai| anaMtAnubaMdhI prakRti kA udaya apratyAkhyAnAdi anya prakRti rUpa se hotA hai| usameM apakarSaNa, utkarSaNa, saMkramaNa zakya hai kintu udAyavalI meM praviSTa honA zakya nahIM hai| isa prakAra anivRttikaraNa ke anaMtara samaya meM 'aMtara' kA kAla prAraMbha hote hI jIva ko Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 33 prathamopazama samyaktva kI prApti hotI hai| yahAeN mithyAtva kA anubhAga anaMta guNA hIna hokara eka mithyAtva prakRti ke tIna Tukar3e ho jAte haiM - mithyAtva, samyaggamithyAtva aura samyakprakRti / prathamopazama samyaktva prApta kara koI jIva pahale mithyAtva guNasthAna se cauthe asaMyata guNasthAna meM, koI pA~cave dezasaMyata guNasthAna meM to koI jIva sAtaveM apramatta guNasthAna meM jAte haiM / isakA kAlaaMtarmuhUrta kAla meM se adhika se adhika chaha AMvalI aura kama-se-kama eka samaya zeSa rahane para anaMtAnubandhI krodhAdi kaSAya kI koI eka ke udaya hone se jIva samyaktva se bhraSTa hokara dUsare sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai vahA~ se girakara vaha mithyAtva meM A jAtA hai / upazama samyaktva kA kAla pUrA hone para darzana mohanIya kI ukta tIna prakRtiyoM meM se kisI eka kA udaya avazya hotA hai / AtmAnubhUti pUrvaka AtmapratIti - samyaktva kI prApti kI mahimA se samyaktva hote hI 41 nikRSTa karma prakRtiyoM kI baMdha vyucchitti cauthe guNasthAna meM ho jAtI hai| pahale meM 16 aura dUsare meM 25 kula 41 karma prakRtiyoM kI baMdha vyucchitti hotI hai / samyaktva hote hI mokSa mArga khula jAtA hai aura jIva samyak zraddhAna aura jJAna ke bala se jJAna-vairAgyapUrvaka ke dvArA zuddhAtmA evaM zuddhopayoga se karmakSaya kara siddhatva prApta karatA hai / yaha saba zuddhAtma lakSita zrutAbhyAsa tattva vicAra-nirNaya, bheda-vijJAna, sva-para kI pahicAna, hitAhita ke nirNaya pUrvaka zuddhAtmA ke anubhava se hI hotA hai / - bI-369 o pI. ema. kaoNlonI, amalAI, ma. pra. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna saMskRta sAhitya meM rAjA kI samasyAe~ - DaoN. mukeza baMsala prAcIna saMskRta sAhitya meM rAjAoM ke vyaktigata jIvana evaM zAsana-kArya meM AnevAlI samasyAoM kI vizada jAnakArI prApta hotI hai| rAjA ke pAsa yadyapi aizvarya aura sukha ke samasta sAdhana upalabdha rahate the kintu aneka avasaroM para nijI jIvana kI samasyAoM evaM duHkhoM se rAjA bhI achUtA nahIM rahatA thaa| rAjA para samasyAoM kI doharI mAra par3atI thI, eka svayaM ke jIvana kI aura dUsarI zAsana prazAsana kii| kAlidAsa kA mAnanA hai ki rAjA ke lie rAjapada kA nirvAha karanA eka atyanta duSkara kArya thaa| ka abhijJAnazAkuntala meM udAharaNa AyA hai ki rAjapada hAtha meM chAtA dhAraNa karanevAle vyakti ke samAna hai, jise ArAma ke sAtha thakAna kA anubhava bhI hotA rahatA hai| rAjya saMbhAlanevAle vyakti ko aneka viSama paristhitiyoM se gujArane ke bAda rAjapada usakI samasta utsukatAoM ko samApta kara detA hai|kh rAjA ko zAsana-vyavasthA sucArU rUpa se calAne evaM rAjya meM zAnti vyavasthA banAye rakhane ke nimitta aneka samasyAoM se jUjhanA par3atA thaa| usake samakSa Antarika evaM bAhya samasyAe~ kisI na kisI rUpa meM upasthiti hotI rahatI thiiN| use sAmAnya vyakti kI bhA~ti kabhI nizcita hokara baiThane kA saubhAgya prApta nahIM hotA thaa| usake samakSa kabhI rAjya kI surakSA kA bhaya to kabhI bAhya AkramaNa kA bhaya athavA Antarika zAnti aura vyavasthA banAye rakhane kI aneka cintAe~ satAye rahatI thiiN| surakSA saMbaMdhI samasyAe~ :- prAcIna bhArata meM zAsakoM ko zAsana-saMcAlana ke atirikta apane lie bAhya zatruoM dvArA guptarUpa se zArIrika AghAta pahu~cAne, viSa kA prayoga karake jAna se mArane, rAjya meM Antarika avyavasthA phailAne, sainikoM meM phUTa DAlane Adi kA nirantara khatarA banA rahatA thaa| vatsarAja Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 udayana ko pakar3ane ke lie rAjA pradyota dvArA race ge| kRtrima hAthI ke SaDyantra kA ullekha pratijJAyaugandharAyaNa nATaka se milatA hai| mudrArAkSasa se jJAta hotA hai ki candragupta ke zayanakakSa meM prahAra karane ke uddezya se chipe baiThe bIbhatsaka ko cANakya ke dvArA pahacAna liye jAne ke bAda vahIM samApta kara diyA gayA thaa| candragupta ke lie niyukta vaidya abhayadatta dvArA banayI gayI viSayukta auSadhi ko bhI cANakya dvArA sandeha hone para usI vaidya ko pilAkara usakI ihalIlA samApta kara dI gayI thii| aneka avasaroM para rAjAoM tathA rAjaparivAroM ke sadasyoM kI hatyA karane ke lie viSakanyAoM kA ullekha milatA hai| isa prakAra prAcIna bhAratIya rAjAoM ke jIvana ko vibhinna SaDyantroM se bacAne ke lie vividha prayatna karate par3ate the, jisa kAraNa rAjAoM ko apanI jIvana rakSA ke prati saceta raheM hue vibhinna samasyAoM kA sAmanA karanA par3atA thaa| rAjAoM ko rAjya meM viplava athavA Antarika azAnti kI cintA sadA banI rahatI thii| kyoMki vibhinna avasaroM para SaDyantrakArI, vidrohI athavA rAjA se kisI kAraNa badalA lene ko udyata vyakti eka sAtha ekatra hokara rAjya ke viruddha SaDyantra racate the, isa prakAra ke sambhAvita khataroM se rAjya kI rakSA karane evaM sattA kI sudRr3hatA banAye rakhane kI samasyA rAjA ke sammukha sadaiva upasthita rahatI thii| rAjAoM ke sammukha apanI senAoM ko saMgaThita rakhane evaM usako SaDyantrakAriyoM kI kudRSTi se bacAe rakhane kI svAbhAvika samasyAe~ banI rahatI thI, kyoMki rAjya kI surakSA sainya-bala para hI AdhArita thii| pratijJAyaugandharAyaNa nATaka meM kahA gayA hai ki kisI rAjA ke lie senA meM phUTa par3anA cintA kA viSaya hotA hai, kyoMki avizvAsI senA kalatra ke samAna anupayogI hai| sainya-bala ke AdhAra para hI rAjA zatru pakSa se apanI tathA apane rAjya kI rakSA karatA thaa| ataH sainya-saMgaThana ko samaya-samaya badalanA usako anuzAsita rakhanA bhI rAjA kI eka bar3I samasyA thii| mRcchakaTika meM kahA gayA hai ki choTA kintu anuzAsita senA se yukta sabala zAsaka bhI vizAla rAjya ke nirbala zAsaka ko sugamatA se apane adhIna kara letA hai| rAjA ke prati Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anekAnta-57/1-2 samarpaNa ke abhAva meM anurAgahIna senA se kSubdha hokara hI mahAsena pradyota dvArA udayana ko pakar3ane ke lie kapaTa kA Azraya lenA par3A thA / kabhI-kabhI apane padAdhikAriyoM athavA nikaTa sambandhiyoM dvArA rAjA ke prati niSThA ke abhAva evaM unake virodhI vyavahAra ke phalasvarUpa rAjA ko bar3I kaThinAiyoM kA sAmanA karate hue bhayaMkara duvidhA anubhava karanI par3atI thI / zAsana kA samasta bhAra inhIM padAdhikAriyoM ke kaMdhoM para hotA thA parantu adhikAriyoM athavA rAjaparivAra ke sadasyoM kA ApasI gatirodha rAjA ke lie cintA kA viSaya bana jAtA thA / abhiSeka nATaka meM ullekha AyA hai ki ahaMkArI rAjA rAvaNa ke lie usakA bhAI vibhISaNa bar3I cintA kA viSaya bana gayA thA kyoMki vaha zatru pakSa arthAt rAma kI zaraNa meM pahu~ca gayA thA / ' zatru rAjA kI kupita dRSTi evaM unake dvArA virodhI rAjya para Adhipatya karane kI mahattvAkAMkSAoM ke adhIna rAjya para honevAle apratyAzita AkramaNoM se rAjA sadaiva AzaMkita rahate the| dUsarI ora pratyeka rAjA apane dAyitva evaM kSAtra dharma pAlana ke kAraNa apanI pUrNa sAmarthya ke sAtha isa prakAra ke AkramaNoM kA pratyuttara dene kI cintA meM vyagra rahate the, jisa kAraNa rAjA ko sadaiva apanI senA ko yuddha ke lie taiyAra rakhanA par3atA thA / agnimitra kI senAoM dvArA yajJasena ko parAsta kara usakA mu~hator3a javAba denA svayaM yajJasena ke lie eka samasyA bana gayI thI / ' pArivArika evam Antarika samasyAe~ :- sabhI ora se aizvarya, sukha-suvidhAe~ evaM dhana-dhAnya se sampanna rAjAoM ke sAmane apane svayaM ke jIvana meM aisI vikaTa samasyAe~ utpanna ho jAtI thIM, jinakA koI bhI nirAkaraNa sambhava nahIM thA, phalataH Upara se sukhI dikhAI denevAlA rAjA apane hRdaya se bar3A vyAkula aura cintAgrasta rahatA thA / aneka rAjAoM ke lie unakA niHsaMtAna honA cintA kA pramukha viSaya thA / vaidika dharma ke anusAra puruSArtha kI prApti tathA pitR RNa se uRNa honA putra prApti ke binA sambhava nahIM thA / raghuvaMza meM ullekha milatA hai ki santAna ke binA rAjA dilIpa asahAya the | 10 rAjA dazaratha kA prArambhika dasa varSo taka niHsaMtAna hone ke kAraNa zokagrasta rahanA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 tathA pitR-RNa ke bAre meM socanA unake lie kucha kama kaSTakArI nahIM thaa|" rAjA duSyanta kA niHsaMtAna hone ke kAraNa apane pitaroM kA vicAra kara socate-socate behoza ho jAnA unakI manovyathA ko parilakSita karatA hai| pArivArika samasyAoM se ghire rAjA aura sAmAnya gRhastha meM koI vizeSa antara nahIM hotA kyoMki apane parivAra ke madhya rAjA pitA, pati, putra, bhAI Adi sabhI sthiti meM rahatA hai aura samaya-samaya para kisI na kisI pArivArika dAyitva ke nirvAha evaM samasyAoM meM ghira jAtA hai| vAsavadattA kI mutyu kA samAcAra milane para udayana kA dhUli-dhUsarita hokara vilApa karanA isakI ora iMgita karatA hai| dRzyakAvya dUtavAkya meM jisa prakAra dhRtarASTra ko kauravoM aura pANDavoM ke bIca ghirA huAM batAyA gayA hai, niHsandeha vaha usake lie pArivArika cintA kA viSaya thaa|" apane putra-putriyoM ke vivAha-sambandha ko lekara bhI rAjA kA cintita aura zoka-magna rahanA eka sarvamAnya samasyA kA dyotaka thaa| vAsavadattA ke apaharaNa kI sUcanA pAkara chata se kUdakara prANa dene ko tatpara rAnI aMgAravatI ko dekhakara rAjA pradyota. kA udayana aura vAsavadattA kA saMbaMdha svIkAra karake unake vivAha kI anumati denA nizcita rUpa se hAre hue eka pitA rAjA kI samasyA thii| putrI ke vivAha evaM usake lie suyogya vara kI talAza rAjA pradyota ke lie eka gahana cintA kA viSaya bana gayI thii| apanI putrI ke lie samasta guNoM se yukta vara kI talAza meM rAjA cintAmagna thA aura vaha yaha nizcita nahIM kara pA rahA thA ki apanI kanyA kA vivAha-saMbaMdha kisa rAjakumAra ke sAtha kre| adhika Ayu kI putrI kA vivAha suyogya vara ke na milane ke kAraNa rAjA kI bar3I samasyA banI rahatI thii| kAmapriya udayana ke samakSa usakI patnI hI eka bar3I samasyA banakara ubharatI hai| rAnI dvArA svayaM rAjA ko raMge hAthoM pakar3anA tathA sAgarikA aura vidUSaka ko krodhapUrvaka baMdhavAkara apane sAtha le jAnA rAjA ke lie eka aisI samasyA thI ki vaha sarvazaktizAlI hote hue bhI kucha nahIM kara skaa||6 rAjaputroM kI samucita zikSA kI vyavasthA evaM rAjAoM ke anurUpa vibhinna kalAoM meM unheM dakSatA pradAna karAne kI vikaTa samasyA bhI rAjAoM ke sammukha banI rahatI thii| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 kSatriyadharma pAlana ke lie Avazyaka astra-zastra zikSA evaM vayaska putroM kI bhinna ruci ke kAraNa rAjA cintAgrasta rahate the|" sattA prApti ke lie rAjakumAroM meM ApasI kalaha, hatyA evaM SaDyantroM ke kAraNa rAjA bhI sAmAnya parivAra meM hone vAle dhana, sampati Adi ke ba~TavAre ke viSaya meM cintita rahate the| kaurava-pANDavoM kI kalaha ke madhya ghire dhRtarASTra kA jIvana isI prakAra kI samasyAoM se grasta thaa| dhRtarASTra ke sau putroM kA vinAza usake mAnasika udvega kA paricAyaka thaa| 18 sandarbha-saMketa 1ka. sarvaH prArthitamarthamadhigamya sukhiismpdytejntuH| rAjJAM tu caritArthatA duHkhaantraiv| abhijJAna. aMka-5, 1kha. mAtizramApanayanAya na ca shrmaay| rAjyaM svahastagatadaNDaminAtapatram / / abhijJAna., 5/6, 2. saH kRtkhstii| pratijJA. aMka-1, 3. mudrArAkSasa, aMka-2, 4. mRcchakaTika, 4/26, 5 pratijJA. 1/4, 6. mRcchakaTika, 5/16, 7. pratijJA., 1/4, 8. rAvaNa-hanta! nirgato vibhiissnnH| abhiSeka, aMka-3, 9. rAjA-prakRtyamitraH pratikUlakArI ca me vidrbhH| mAlavikA., aMka-1, 10. raghuvaMza, 1/71-72, 11. raghuvaMza, 10/2, 12. abhijJAna., 6/25, 13. hA vAsava dtte| hA avntiraajputri| svapnavAsavadatta, aMka-1, 14. dUtavAkya, 1/55, 15. pratijJA. 2/6, 1/4, 16. etenaiva latApAzena baddhvA gRhANainaM braahmnnm| ralAvalI, aMka-4, 17. pratijJA., 2/13, 18. dUta ghaTotkaca, 1/10 -zikSaka AvAsa esa. DI. kaoNleja, mujaphpharanagara cintanIyA hi vipadAmAdAveva prtikriyaa| na kUpakhananaM yuktaM pradIptate vanhinA gRhe / / arthAt - vipadAoM ke Ane se pahale hI unakA pratikAra soca rakhanA caahiye| ghara meM Aga lagane para use bujhAne ke lie kUpa khodanA ucita nahIM hai| kyoMki kUpa to khudegA nahIM aura ghara jalakara rAkha ho jaavegaa| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavIM zatI ke saMskRta sAhitya meM AcArya vidyAsAgara jI kA yogadAna -DaoN. jaya kumAra jaina anAdikAla se jagat meM do vicAradhArAyeM pallavita rahI haiM-zreyomArga aura preyomaarg| kaThopaniSad meM kahA gayA hai ki vivekI vyakti preya kI apekSA zreya ko vareNya mAnatA hai jabaki alpajJa vyakti yogakSema ke kAraNa preya kA cayana karatA hai zreyazca preyazca manuSyametastau samparItya vivinakti dhiirH| zreyo hi dhIro'bhipreyaso vRNIte preyo mando yogakSemAd vRnniite|' bhAratIya cintana mUlataH AdhyAtmika rahA hai| phalataH bhAratIya prajJA ne kAvya ko mAtra Ananda kA sAdhana na mAnakara parama puruSArtha mukti kA bhI sAdhana svIkAra kiyA hai| bhAratIya daSTi pAzcAtya vicArakoM ke samAna kAvya kA prayojana laukika Ananda preya hI nahIM apitu pAramArthika Ananda/zreya bhI mAnatA hai| jaina dharma nivRttipradhAna dharma hai| isameM jo kucha pravRttiparaka dRSTigocara hotA hai, vaha bhI nivRtti kA hI sahAyaka hai| azubha se prayatnapUrvaka nivRtti tathA zubha se bhI svataH nivRtti hI jaina dharma kA lakSya hai| pUrNa nivRtti yA mukti parama sukha svarUpa hai, ataH jaina dharma prANI mAtra ko mukti prApti kA upadeza detA hai| saMskRta bhASA jisa bhAratIya saMskRti kI saMvAhaka rahI hai, bhArata kI vaha saMskRti aneka sampradAyoM kI dena se samRddha huI hai| saMskRta sAhitya kA vizAla bhaNDAra bhArata ke tIna pramukha sampradAyoM-vaidika, jaina aura bauddha manISiyoM kI sevA se samRddha rahA hai| ataH bhAratIya saMskRti ke sarvAgINa jJAna ke lie ina tInoM dhArAoM ke sAhitya kA samIcIna mUlyAMkana Avazyaka hai| eka viziSTa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 bhAratIya sampradAya ke rUpa meM jainoM ne saMskRta kI mahattvapUrNa sevA kI hai| jaina vAGmaya meM sAdhuvarga kA vizeSa avadAna rahA hai aura unake prati samAja kI agAdha zraddhA hotI hai, ataH usa vAGmaya kA prabhAva bhI asAdhAraNa par3atA hai| prastuta Alekha meM digambara jaina paramparA ke eka sArasvata saMta mahAkavi AcArya vidyAsAgara jI mahArAja kI saMskRta sAhitya saparyA ko bIsavIM zatI ke saMskRta sAhitya meM agrima paMkti meM rekhAMkita karane kA vinamra prayAsa kiyA gayA hai| IsA kI bIsavIM zatI ko saMskRta sAhitya kA punarutthAna kAla kahA jA sakatA hai| isa zatAbdI meM bhArata kI svataMtratA ke pahale aura bAda meM pracura sAhitya kI saMracanA huI hai| prAcIna kAla ke samAna saMskRta kaviyoM ko rAjyAzraya yA rAjyasammAna na milane para bhI unakI vAgdevI kI ArAdhanA meM saMlagnatA kama Azcaryajanaka nahIM hai| bIsavIM zatAbdI meM viracita saMskRta vAGmaya kA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai mahAkAvya zrI chajjUrAma zAstrI vidyAlaMkAra zrI svAmI bhagavadAcarya zrI kaviratna akhilAnanda zarmA zrI medhAvrata zrI kAzInAtha zarmA dvivedI paNDitA kSamArAva zrI dilIpadatta zarmA zrI dvijendranAtha zAstrI zrI zivagovinda tripAThI zrI tryambaka zarmA bhaNDArakara zrI brahmAnanda zukla zrI balabhadraprasAda zAstrI zrI mahAkavi jJAnasAgara zrI umApati dvivedI zrI haridAsa siddhAntavAgIza zrI nityAnanda zAstrI zrI kAlipada dattakAcArya zrI badarInAtha jhA sultAnacaritam, parazurAmacaritam bhAratapArijAtam, rAmAnandadigvijayam / sanAtanadharmadigvijayam, dayAnandadigvijayam dayAnandadigvijayam rUkmiNIharaNam tukArAmacaritam, rAmadAsacaritam, svarAjyavijayam municaritAmRtam svarAjyavijayam gAMdhigauravam vivekAnandacaritam. neharucaritam neharuyazaHsaurabham jayodayaH, vIrodayaH, sudarzanodayaH pArijAtaharaNam rukmiNIharaNam puNyazrIcaritam, kSamAkalyANacaritam satyAnubhavam rUkmiNIpariNayam Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 zrI pulya umA marezvara zAstrI zrI dhAsIlAla mahArAja zrI paM. mUlacanda zAstrI zrI paM. vidyAdhara zAstrI zrI vanamAlidAsa zAstrI zrI revAprasAda dvivadI zrI lakSmInArAyaNa dvivedI zrI zrIdhara bhAskara varNekara zrI pazupatinAtha jhA zrI svAmI lakSmaNa zAstrI zrI rAdhAkRSNa zAstrI zrI paramAnanda zAstrI zrI veDavaDekara zrI bAlacanda jaina zrI annadAcaraNa zrI rAmAvatAra zarmA zrI ramAkAnta zAstrI zrI vAsudevakRSNa caturvedI zrI amIracandra zAstrI zrI hemacandra rAya zrI ramezacandra zukla zrI raghunandana zarmA DaoN. satyavrata zAstrI zrI sAdhuzaraNa mizra zrI prabhudattasvAmI zrI svayaMprakAza zarmA zrI viSNudatta zAstrI zrI umAzaMkara zarmA DaoN. rAjendra mizra muni nathamala zrI baTukanAtha zarmA zrI zivakumAra zAstrI zrI umApati zarmA zrI rAmasanehIdAsa zrI vijaya rAdhavAcArya kaMsasaMhAram, durgAnugraham, vIrakRSNavijayam, satyavijayam zrI zAntisindhumahAkAvyam lokAzAhacaritam lokAzAhacaritam harinAmAmRtam haripreSTham sItAcaritam purusikandarIyam zivarAjodayam nepAlasAmrAjyodayam viSNucaritAmRtam dazAvatAracaritam janavijayam, cIraharaNam kurukSetram svarNAcala mahAkAvyama rAmAbhyudayamahApresthAnam dayAnandadigvijayam dayAnandacaritam dvArakAdhIzamahAkAvyam neharucaritam haihayavijayam zrIkRSNacaritam, sugamarAmAyaNam tulasImahAkAvyam indirAgAdhicaritam, bodhisattvacaritam gAMdhicaritam pUrvabhAratam, mauryacandrodayam amRtamanthanam, bhaktasiMhacaritam nAnakadevacaritam chatrapaticaritam jAnakIjIvanam bhikSucaritamahAkAvyam sItAsvayaMvaram yatIndrajIvanacaritam pArijAtaharaNam jAnakIcaritAmRtam gadhimAhAtmyam tilakavaidagdhyam neharukjiyam Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 vidyottamAkAlidAsIyam zrI rAmakizora mizra khaNDakAvya/muktakakAvya paNDitA kSamArAva . paM. brahmAnanda zukla AcArya jJAnasAgara paM. lakSmI nArAyaNa dvivedI DaoN. paramAnanda zAstrI paM. ke. bhujabalI zAstrI AcArya kunthusAgara muni nathamala zrI mohanalAla 'zAIla' paM. govindarAma zAstrI paM. mUlacanda zAstrI AryikA jJAnamatI zrI chatramuni satyAgrahagItA, kathAMpacakam, zaMkarajIvanAkhyAnam, mIrAlaharI, grAmajyotiH, jJAnezvaracaritam gAndhicaritam bhradodayam, munimanoraMjanAzItiH, samyaktvasArazatakam RtuvilAsam, Ananavizvadarzanam gandhadUtam bhujabalIcaritam, zAntizRgAMravilAsaH zAntisudhAsindhuH, zrAvakadharmapradIpaH, suvarNasUtram azruvINA, ratnapAlacaritam, mAtherAnasuSamA, bhikSucaritam karkarakAvyam bundelakhaNDagauravakAvyam vacanadUtam kalyANakalpadruma (1-30 varNa taka ke chanda) Adi aneka stotr| zatakakAvya-7 (mahAvIra, bhikSu, jayAcArya, kAlU, tulasI, terApantha, kRSNa) dvAtriMzikA-10 (devaguru, zrI bhikSa, tamaHkuTI, rAjapatra, astikya nAstikya vivecana, maNizekhara, kAmakuMbha, sUkti, samasyAmUrti) zramaNazatakam, bhAvanAzatakam, niraJjanazatakam, parISahajayazatakam sunItizatakam bhikSuzatakam tulasIcaritam AryA saptazatI, romAvalIzatakam nAdikasaMgItama, viyogivilApaH, aneka aSTaka aura dazaka maMgalyA, cAMgerikA sphATikImAlA bhAti me bhAratam dakSAdhvaradhvaMsam kAvyakiraNAvaliH, bAlacaritam garuDadhvajasapAdazatakam, kristubhAgavatam prabhavaprabodhakAvyam, ArjunamAlAkAram, saMvarasudhA, paMcatIrthI AcArya vidyAsAgara muni nAgarAja muni dulIcandra zrI vizvezvara pANDeya zrI hRSIkeza bhaTTAcArya DaoN. umAkAnta zukla paM. viSNukAnta zukla DaoN. ramAkAnta zukla zrI nArAyaNazAstrI khiste zrI rAmakizora mizra zrI pro. pI. sI. devAsiyA zrI candanamuni Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 muni DUMgaramala sAdhvI saMghamitrA zrI dhanarAja dvitIya zrI buddhamalla pa. pannAlAla sAhityAcArya pANDavavijayaH gItigucchaH saMskRtagItamAlA bhAvabhAskarakAvyam rohiNeyaH samyaktvacintAmaNiH, samyamdAnacandri kA, smykcaaritrcintaamnniH| gadya kAvya paNDitA kSamArAva hRSIkeza bhaTTAcArya vicitrapariSadyAtrA, kathAmuktAvalI udbhijjapariSad, mahAraNyaparyavekSaNa aadi|| nibaMdha (prabandhamaMjarI) zivarAjyavijayam, kathAkusumam daridrANAM hRdayam, divyadRSTiH antardAhaH, kizorakathAvaliH (kahAnIsaMgraha) kusumalakSmIH cArucaritacarcA varNicaritam indirA, devI kumudavatI maMgalAyatanam parISTidarzanam (vyaMgyaracanA) kaumudIkathAkallolinI zaivAlinI, kumudinI, vilAsasundarI, lokamAnyatilakacaritam ambikAdatta vyAsa nArAyaNa zAstrI khiste rAmakizora mizra DaoN. kRSNakumAra DaoN. ramezacandra zukla zrI rAmanAtha pAThaka 'praNayI' vidyAvAcaspati appA zAstrI bihArIlAla zarmA DaoN. umAkAnta zukla DaoN. rAmazaraNa tripAThI cakravartI rAjagopAla zrI vAmana kRSNa cittale campUkAvya AcArya jJAnasAgara paM. mUlacandra zAstrI zrI nArAyaNa zAstrI khiste zrI paramAnanda vaidyaratna pANDeya nATya zrI amkiAdattavyAsa zrI rAmakizora mizra zrI haridAsa siddhAntavAgIza zrI paMcAnana tarkaratna zrI mUlazaMkara mA. yAjJika ma. ma. mathurAprasAda dIkSita dayodayacampU vardhamAnacampU vidvaccaritapacakam mahAvIratIrthakaracampU sAmavatam, dharmAdharmakalakalam, mitrAlApaH patnItyAgapatram, dhruvam, aMguSThadAnam, tyAgapatranirAsam mivArapratApam, zivAjIcaritam, baMgIyapratApam amaramaMgalam, kalaMkamocanam pratApavijayam, saMyogitAsvayaMvaram, chatrapatisAmrAjyam vIrapratApam, vIrapRthvIrAjam, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 zrI esa. ke. rAjacandra rAva pauravadigvijayam (ekAMkI) zrI yatIndra vimala caudharI niSkiMcanayazodharam, zaktizAradam, bhAratavivekam, mahAprabhuharidAsam, bhAratalakSmIH zrI mi. velaNakara hutAtmadadhIci, rAnI durgAvatI (donoM reDio rUpaka) uparyukta tAlikA se suspaSTa hai ki bIsavIM zatAbdI meM saMskRta sAhitya ke kSetra meM vipula kAvya praNayana huA hai| jahA~ AnandavardhanAcArya apane samaya taka 'dvitrAH paMcaSA eva vA mahAkAvyaH' kahakara do-tIna yA pA~ca-cha: mahAkaviyoM kI bAta karate haiM, vahA~ bIsavIM zatAbdI meM mahAkaviyoM kI saMkhyA pacAsa ke lagabhaga honA kama Azcaryajanaka nahIM hai| aisA pratIta hotA hai ki jahA~ pahale mahAkavi rAjyAzrita rahakara unakI prazaMsA to karate the para samIkSakoM kA sAmanA karanA unake lie sarala nahIM thaa| ataH uccakoTi ke kAvya hI samIkSA kI agniparIkSA meM saphala ho pAte the| parantu Aja samIkSaka kadAcit apane dAyitva se pIche hokara mAtra prazaMsA ko hI apanA kartavya samajhane lage haiN| kAvyo ke sthAyitva evaM unakI upadezaparaka cetanA ke lie yaha svastha paramparA nahIM lagatI hai| bIsavIM zatAbdI ke vAGmaya ke isa sammarda meM AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ke zataka kAvyoM ke abhijJAna meM unakI samIkSA kA merA yaha sAvadhAna prayAsa hai| AcArya vidyAsAgarakRta saMskRtasAhitya paramapUjya digambarAcArya vidyAsAgara jI mahArAja bhAratavarSa meM santaziromaNi ke rUpa meM vikhyAta eka aise sAdhu haiM jinakI kalama prAkRta, saMskRta, hindI bhASAoM meM apane kRtitva dvArA sAhityasaparyA meM satata gatimAna hai hI, jinake mukhamaNDala kI AbhA tathA pravacana zailI balAt darzakoM ko apanI ora AkRSTa karane meM samartha hai| unameM samantabhadra kI bhadratA hai to kundakunda kA kundana bhii| unheM iSTopadeza priya hai to guNodaya meM unakI ruci hai| rayaNamajjUSA evaM dravyasaMgraha kI ora dRSTi rakhate hue bhI ve nijAmRtapAna meM lIna rahate haiN| AcAryazrI kI mAtRbhASA kannar3a hai, saMskRta, prAkRta, apabhraMza, aMgrejI, marAThI, hindI Adi bhASAoM ke lekhana meM Apa siddhahasta haiM to tat-tat sthAnIya boliyoM ko eka saptAha ke pravAsa meM hI bolane kI adbhuta sAmarthya Apa meM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 vidyamAna hai| pUjya AcAryazrI ne zAradAstuti ke atirikta saMskRta meM zramaNazataka, niraJjanazataka, bhAvanAzataka, pariSahajayazataka evaM sunItizataka nAmaka pA~ca zataka kAvyoM kI racanA kI hai| inameM kramazaH 107, 106, 101, 100+1 (niraMjanazatakam se yathAvat) tathA 108 padya haiN| zramaNazataka meM AcAryazrI dvArA digambara muniyoM ko sambodhana karate hue kahA gayA hai ki unheM apanI AtmA ko nirmala banAnA caahie| niraJjanazataka meM zuddha Atmatatva kA vivecana hai to bhAvanAzataka meM jagat kI asAratA kA varNana karate hue tIrthakara prakRti bAMdhane vAlIM solahakAraNa bhAvanAoM kA varNana hai| jainazramaNa 22 pariSahoM kA vijetA hotA hai| pariSahajayazataka meM inhIM 22 pariSahoM ko sahana karane kI paddhati kA vivecana huA hai| AcArya zrI ne sunItizataka dvArA bhavyoM ko mokSamArga meM lagAne kA pAvana prayAsa kiyA hai| zataka sAhitya kA sAhityika mUlyAMkana (ka) rasa zabda aura artha kAvya kI kAyA hai to rasa kAvya kI aatmaa| loka meM rati Adi sthAyibhAvoM ke jo kAraNa, kArya aura sahakArikAraNa hote haiM ve yadi kAvya yA nATya meM prayukta hote haiM to kramazaH vibhAva, anubhAva aura vyabhicAribhAva kahe jAte haiM aura vibhAvAdi se abhivyakta sthAyibhAva hI rasa kahalAtA hai|' rasAbhivyakti kI isa prakriyA ko A. ajitasena ne bar3e hI sundara rUpa meM prastuta kiyA hai navanItaM yathAjyatvaM prApnoti pripaaktH| sthAyibhAvo vibhAvAdyaiH prApnoti rasatAM tthaa||' arthAt jisa prakAra paripAka ho jAne se navanIta hI ghRta rUpa meM pariNata ho jAtA hai, usI prakAra sthAyibhAva vibhAvAdi ke dvArA rasa svarUpatA ko prApta ho jAtA hai| vastutaH kAvya ke par3hane yA sunane se jo Ananda kI prApti hotI hai vaha rasa hI hai| ina rasoM kI saMkhyA sAmAnyataH nau mAnI gaI hai-zRMgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, vIbhatsa, adbhuta aura shaant| zRMgAra Adi ATha rasa to nirvivAda mAnya rahe haiM, parantu zAnta rasa ke sambandha meM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 AlaMkArikoM meM matabheda rahA hai| bharatamuni zAnta rasa ko mAnate the yA nahIM yaha vivAdAspada hai| aSTama zatAbdI meM udbhaTa ne zAntarasa ko spaSTatayA svIkAra kara nau rasoM kI mAnyatA ko svIkAra kiyA hai| jainAcArya AryarakSita (prathama zatAbdI) ne anuyogadvArasUtra meM prazAnta rasa kA vivecana kiyA hai| ataH spaSTa hai ki udbhaTa ke pUrva bhI zAnta rasa kI mAnyatA thii| zAntarasa kA sthAyibhAva zama yA nitya nirveda hai| kavivara banArasIdAsa (17vIM zatAbdI) ne zAnta rasa kA laukika sthAyibhAva mAyA meM aruci tathA pAramArthika sthAyibhAva dhruva vairAgya mAnA hai|' laukika dRSTi se bhale hI zRMgAra ko rasarAja kI saMjJA prApta ho, parantu pAramArthika dRSTi se to zAnta hI rasarAja kahA jA sakatA hai| AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ne svayaM likhA hai zRGgAra evaikaraso raseSu na jJAtatattvAH kavayo bhaNanti / adhyAtmazRMga tviti ratizAntaH zRMgAra evati mamazayo'sti / / arthAt 'rasoM meM zrRMgAra rasa hI pradhAna hai' aisA yathArtha tattvettA kavi nahIM kahate haiN| adhyAtma ke zRMgazikhara ko jo detA hai vaha zRMgAra hai aisI nirukti se to zAnta rasa hI vAstavika zRMgAra-adhyAtma zRMga ko pahu~cAne vAlA hai| paramapUjya AcAryazrI ke sabhI zataka kAvyoM meM zAnta rasa kI pradhAnatA hai| yadi ekAdha sthaloM para vIbhatsa evaM bhayAnaka rasoM kI upasthiti hai bhI to vaha zAntarasa ke aMga ke rUpa meM use hI paripuSTa karatI hai| zramaNazataka meM sthAna-sthAna para zAntarasa dRSTigata hotA hai| sAdhu ke svarUpa varNana meM zAntarasa kI abhivyaJjanA atyanta manorama hai| yathA nissaMgaH sadAgatiH vicaratIva kandareSu sdaagtiH| tato bhavati sadAgatiH svrsshmitbhaarsdaagtiH||' arthAt jisane svarasa-svAnubhava rUpa jala se kAmarUpI agni ko zAnta kara diyA hai aisA pavana ke samAna nirajaMna sAdhu vana kI guphAoM meM vicaraNa karatA hai| isa kAraNa use sadAgati (nirvANa) kI prApti hotI hai| yahA~ yamaka alaMkAra kA prayoga bhI rasa pratIti meM kiJcit bhI bAdhA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 upasthita nahIM karatA hai| niraJjana zataka meM zAnta rasa kA paripAka sarvatra vyApta hai| yathA khaviSayaM virasaM nahiM me mano vicaradicchati zaivamage mno| parivihAya ghRtaM sa sudhIH kadA jagati takramidaM samadhIH sdaa|| arthAt mokSamArga meM vicaraNa karane vAlA merA mana nIrasa indriya viSayoM kI icchA nahIM karatA hai| yaha ThIka hai ki jagat meM kauna aisA vidvAn hai jo ghI ko chor3akara maTThA (chAMcha) pIne kI icchA karatA hai? bhAvanAzataka ke to pratyeka padya meM zAntarasa kI ajasra dhArA vidyamAna hai| prathama padya meM hI guru kI stuti draSTavya hai sudhRtaratnatrayazaraM guro dhyAnavasuvinaSTakusumazaram / tvAM vItAnubhavazaraM yaje'muM zamaya me'nAza! rm|| he guru! he AzA se rahita! ratnatrayarUpI hAra ke dhAraka, dhyAna rUpI agni ke dvArA kAma ko naSTa karane vAle aura anubhava rUpI jala kA pAna karane vAle ApakI maiM pUjA karatA hU~, Apa mere kAmabhAva ko zAnta kro| pariSahajayazataka kA to uddezya hI 22 prakAra ke pariSahoM ke Ane para zAnta bane rahanA hai| isameM bhI sarvatra zAntarasa hai| muni ko zIta hone para bhI apane dharma meM sthira rahane kA upadeza dete hue kahA gayA hai calatu zItatamo'pi sadAgatiramRtabhAvamupaitu sdaagtiH| jagati kampavatI rasadAgatiH skhalati no vRSato'pi sdaagtiH|| arthAt atyanta zIta pavana cale, agni amRta bhAva ko prApta ho aura saMsAra meM jIvoM kI sthiti kaMpana yukta ho jAve tathA zarIra ko vidIrNa karane vAlI ho to bhI muni apane dharma se vicalita nahIM hote hai| sunItizataka meM zAntarasa ke viSaya meM AcAryazrI ne svayaM likhA hai ki isa pRthvI para kumakuma ke binA strI kA lalATa, udyoga ke binA deza, samyakdarzana ke binA muni kA caritra tathA zAnta rasa ke binA kavi kA chanda zobhAyamAna Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 nahIM hotA hai vinAtra rAgeNa vadhUlalATo vinodyamenApi vibhAtu deshH| dRSTyA vinA tacca munarnavRttam rasena zAntena kaverna vRttam / / " arthAt Atma viSayaka mohabhAva se indriyoM ke viSayoM meM sukha kI pratIti bhale hI ho parantu unameM sukha kA leza bhI nahIM hotA hai| jaise jala ke bilone se phena kI anubhuti usa samaya bhale hI ho para ghI kA aMza prApta nahIM hotA hai| uparyukta vivecana se suspaSTa hai ki AcArya zrI ke zatakakAvyoM meM zAntarasa kA sAgara bharA huA hai| (kha) chanda ___ kavi apanI bhAvAbhivyakti ke lie gadya kI apekSA padya kA Azraya adhika letA hai kyoMki abhiprAya ko prabhAvapUrNa DhaMga se upasthita karane meM padya adhika prabhAvaka banatA hai| padyoM kI sahAyatA se hI saMskRta kA prAcInatama sAhitya adyAvadhi surakSita hai| saMskRta kI apanI vizeSatA rahI hai ki gaNita, jyotiSa, Ayurveda, rAjanIti sadRza nIrasa viSaya bhI chandobaddha hokara AkarSaka bana jAte haiN| AcArya kSemendra ne bhAvAnurUpa chandoM ke niveza ko ucita batAte hue kahA hai ki vRttaratnAvalI kAmAdasthAne viviveshitaa| kathayatyajJatAmeva mekhaleva gale kRtaa||| arthAt anucita sthAna para kiyA gayA chandoM kA prayoga gale meM dhAraNa kI gaI mekhalA kI taraha kavi kI ajJatA kA hI bodha karAtA hai| ataH spaSTa hai ki chandoM kA prayoga bhI viSaya vastu ke anusAra hI kiyA jAnA caahie| AcArya vidyAsAgara ne apane pA~coM zatakakAvyoM meM bhASA ko saMgItamaya, bhAvoM ko sazakta aura rasAbhivyAkti ke lie AryA, anuSTup, upajAti aura drutavilambita chandoM kA prayoga kiyA hai| jisa mAtrika vRtta ke prathama evaM tRtIya caraNa meM 12 mAtrAyeM dvitIya caraNa meM 18 mAtrAyeM tathA caturtha caraNa meM 15 mAtrAyeM hotI haiM use AryA kahate haiN| sampUrNa zramaNa zataka meM AryAchanda prayukta Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 hai| bhAvanAzataka meM antima 100 veM zloka meM anuSTup tathA zeSa meM AryAchanda hai| sampUrNa sunItizataka upajAti chanda meM tathA sampUrNa niraJjanazataka drutavilambita chanda meM nibaddha hai| sabhI aSTAkSara vRttoM kI anuSTup saMjJA hai| kintu anuSTupa nAma se vahI chanda vizeSa pracalita hai, jisake cAroM pAdo kA SaSTha akSara guru, paMcama laghu, dvitIya caturtha pAdoM meM saptama akSara laghu tathA prathama-tRtIya pAdoM meM guru hotA hai|indrvjraa evaM upendravajrA (ekAdazAkSara) Adi chandoM ke mizraNa ko upajAti chanda kahate haiN| 18 jisa chanda meM cAroM caraNoM meM kramazaH nagaNa, do bhagaNa evaM ragaNa hotA hai| use drutavilambita chanda kahate haiN| AcArya vidyAsAgarakRta zataka kAvyoM meM mAtra ina cAra chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| chandoM ke prayoga meM vijaya varNI ne kavi Adi ke aniSTa ke parihAra ke lie varNo kI zuddhi Avazyaka mAnI hai| varNo meM kucha varNa aniSTakAraka aura kucha varNa zubhaphaladAyaka mAne gaye hai| ajitasena ne bhI isa viSaya meM vijayavarNI kA hI anukaraNa kiyA hai| AcArya vidyAsAgara ne zramaNazataka kA prAraMbha 'zrIvardhamAna-' nirajanazataka kA prAraMbha 'savinayaM-' bhAvanAzataka kA prAraMbha 'sAdhava iha', pariSahajaya zataka kA prAraMbha 'zivasukhaM' tathA sunItizataka kA prAraMbha 'jinavarA' se kiyA hai| prAraMbha meM prayukta za evaM sa varNa sukhadAyaka tathA ja varNa mitralAbhakAraka mAnA gayA hai| zramaNa zataka ke prAraMbha meM tagaNa, bhAvanA zataka ke prAraMbha meM bhamaNa tatha zeSa tInoM zataka kAvyoM ke prAraMbha meM tagaNa kA prayoga hai| tagaNa kA devatA AkAza tathA isakA phala lakSmI kiMvA mokSalakSmI hai| AkAza ananta kA pratIka hai| bhagaNa kA devatA saumya tathA phala sukha hai| nagaNa kA devatA gau tathA phala dhana kiMvA ratnatraya kI prApti hai| gau vAtsalya kI pratIka hai| isase spaSTa hai ki AcAryazrI ne varNo kI sukhaduHkhAtmakatA evaM gaNoM kI zubhAzubhatA ke viSaya meM sAvadhAnI rakhI hai| viSayavarNI ke anusAra kAvya kA prAraMbha AzIrvAdAtmaka, vastunirdezAtmaka evaM namaskriyAtmaka trividha maMgalAcaraNoM meM se kisI maMgalAcaraNa se honA caahie|" AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ne isa niyama kA pUrNa dhyAna rakhA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 . anekAnta-57/1-2 (ga) alaMkAra prAraMbha meM kAvya ke sabhI saundaryAdhAraka tattvoM ko alaMkAra zabda se abhihita kiyA jAtA thaa| isI kAraNa bhAmaha, vAmana, rudrata Adi AlaMkArikoM ne apane kAvyazAstrIya granthoM ke nAma meM alaMkAra zabda avazya jor3A hai| vAmana ne to spaSTa rUpa se kahA hai- 'saundaryamalaMkAraH' arthAt saundaryakAraka tattvoM kA nAma alaMkAra hai| dhIre-dhIre yaha mAnA jAne lagA ki jisa prakAra kaTaka-kuNDala Adi AbhUSaNa zarIra ko vibhUSita karate haiM, usI prakAra anuprAsa-upamA Adi alaMkAra kAvyazarIra zabdArtha ko vibhUSita karate haiN| AcArya vizvanAtha ke anusAra alaMkAra zabda aura artha ke ve asthira dharma haiM jo aMgada Adi ke samAna zabda aura artha kI zobhA bar3hAte haiN| AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ne apane zataka kAvyoM meM varNana ko prabhAvaka evaM zobhana banAne ke lie zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAroM kA suSThu sanniveza kiyA hai| jahA~ eka ora anuprAsa kI chaTA, yamaka kI manoramatA, aura citrAlaMkAra kI vicitratA pAThakoM ke alaukika Ananda kA saMvardhana karatI hai, vahA~ dUsarI ora upamA, utprekSA Adi arthAlaMkAra varNya viSayoM kI maJjula abhivyajjanA karate hai| hA~ ve vahIM-kahIM zabdAlakAroM ke bhAra tathA kliSTa saMyojanA se AkrAnta se avazya pratIta hote haiN| alaMkAroM ke prayoga meM kavi ko kahA~ taka saphalatA milI hai, ise jAnane ke lie unake dvArA prayukta katipaya alaMkAro ke nidarzana prastuta haiN| anuprAsa- svaroM kI viSamatA hone para bhI vyaMjanA kI samAnatA meM anuprAsa alaMkAra hotA hai| usakI camatkRti pUrNa saMyojanA meM A. vidyAsAgara kuzala hai unake sabhI zatakakAvyoM meM anuprAsa kI chaTA vidyamAna hai yathA parapadaM hayapadaM vipadAspadaM nijapadaM nipadaM ca nirApadam / iti jagAda janAbjaravirbhavAn yanubhavan svabhavAn bhavavaibhavAn / / -nirajanazataka, 3 yahA~ para pa, da Adi kI AvRtti kI sundara yojanA huI hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 yamaka- AcArya vidyAsAgara kA yamaka alaMkAra ke prati to vizeSa Agraha hai| sArthaka hone kI dazA meM bhinnArthaka svakhyaMjana samUha kI usI krama se AvRtti ko yamaka alaMkAra kahate haiN| isa alaMkAra kA sabhI zatakoM meM pracura prayoga hai| zramaNa zataka meM to isakA bAhulya hai| yathA yat saMsAre sAraM sthAyItaramasti sarvathA'sAram / sAraM tu samayasAraM muktiryallabhyate sA'ram / / -zramaNazataka, 37 yahA~ para cAroM pAdoM ke anta meM 'sAram' svakhyaMjanasamUha kI AvRtti meM pAdAnta yamaka hai| citrAlaMkAra (murajabandha)- citra vaha alaMkAra hai jise par3hakara pAThaka ko Azcarya hotA hai, kyoMki inake vinyAsa se eka viziSTa AkRti bana jAtI hai bhAvanA zataka meM solahakAraNa bhAvanAoM ke varNana meM pratyeka bhAvanA ke anta meM kavi ne eka-eka murajabandha citrAlaMkAra kA prayoga kiyA hai| murajabandha aneka prakAra kA hotA hai| zloka ke prathama pAda kA tRtIya pAda ke sAtha murajabaMdha kA udAharaNa isa zloka se dekhA jA sakatA hai divyaalokprdaaneshdrshnshuddhibhaaskrH| bhabyAbjakakadA vaashsprshkoNshushuNbhaakrH|| -bhAvanAzataka, 10 murajabaMdha di vyA lo ka pra dA ne za bha vyA bja ka ka dA vA za yahA~ prathama pAda ke prathama akSara tathA tRtIya pAda ke dvitIya akSara ko milAne se prathamapAda ke samAna par3hA jA sakatA hai| muraja nAmaka vAdya yantra ke samAna AkRti banane se yaha murajabandha nAmaka citrAlaMkAra kahalAtA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anekAnta-57/1-2 upamA- upamA arthAlaMkAroM meM pramukha evaM sAdRzyamUlaka alaMkAroM kA AdhAra hai| A. vidyAsAgara dvArA prayukta upamAoM meM saralatA, sundaratA evaM svAbhAvikatA sahaja hI jhalakatI hai| yathA mode'munAhamadhunA naasaanndnevevaabhrmdhunaa| latA kokilo madhunA nandano jananI stnmdhunaa|| -bhAvanAzataka, 37 arthAt jisa prakAra ghrANa ko Ananda pradAna karane vAle Amramakaranda se koyala, mA~ ke stana ke dugdha se bAlaka aura jala se latA prasanna hotI hai, usI prakAra maiM isa samaya isa (tyAga dhama) se prasanna hotA huuN| yahA~ para tyAga dharma upameya, Amramakaranda, mAtA kA dUdha, evaM jala upamAna haiN| iva vAcaka zabda aura prasanna honA sAdhAraNa dharma hai| ataH yahA~ pUrNopamA hai| utprekSA- upameya kI upamAna ke sAtha tAdAtmya saMbhAvanA ko utprekSA kahate haiN| utprekSA kI chaTA A. vidyAsAgara ke zataka sAhitya meM itastataH dRSTigata hotI hai| yathA nijanidhernilayena satAutanormatimatA vamatA mamatA tnoH| kanakatAphalato tyuditA tanau yadasi mohatamaH svitaa'tno|| -niraJjanazataka, 10 prastuta zloka meM bhagavAn ke zarIra meM prakaTa huI svarNa jaisI AbhA ke kAraNa mohAndhakAra ko naSTa karane ke lie unameM sUrya kI saMbhAvanA kI gaI hai| ataH yahA~ utprekSA alaMkAra hai| rUpaka-upameya aura upamAna kA abhedAropa rUpaka alaMkAra kahalAtA hai| yathA karaNakuJjarakandaraM svrssevnsNsevitkndrm| tvA stuve me'kaM daraM kalaya guro! dRkRSikanda! rm|| -zramaNazataka, 85 yahA~ indriyoM para hAthiyoM kA, dRk (samyagdarzana) para kRSi kA Aropa kiyA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 gayA hai| ataH yahA~ para rUpaka alaMkAra hai| ___ apahuti- jahA~ para prakRta kA niSedha karake usameM aprakRta kI sthApanA kI jAtI hai, vahA~ apahRti alaMkAra hotA hai| niraJjanazataka meM apahuti alaMkAra kA prayoga dRSTigata hotA hai| yathA asitakoTimitA amitA take nahi kacA alimAstava tAta ke| varatapo'nalato bahirAgatA saghanadhUmraniSeNa hi raagtaa|| -niraMjanazataka, 14 yahA~ para bhagavAna ke kAle kezoM kA niSedha karake una para dhyAnAgni meM jalAne para rAga ke dhuA~ kI sthApanA kI gaI hai| ataH apahuti alaMkAra hai| (dhUma ke sthAna para dhUmra zabda kA prayoga cintya hai)| nidarzanA- jahA~ vastu kA anupapadyamAna sambandha upamA meM paryavasita ho jAtA hai, vahA~ nidarzanA nAmaka alaMkAra hotA hai| yathA statiriyaM tava yena vidhIyate tamabhayAvato na vidhI yte!| gajagaNo'pi gurugajavairiNaM nakhabalaiH kimaTed vibhavairinam / / -niraMjanazataka, 8 arthAt jisa buddhimAn ke dvArA ApakI yaha stuti kI jAtI hai usake pAsa donoM prakAra ke karma nahIM Ate haiN| kyA hAthiyoM kA samUha sthala hone para bhI nakhabala ke vaibhava ke kAraNa vana ke rAjA siMha ke pAsa jAtA hai? yahA~ para pUrvArddha aura uttarArddha ke vAkyArtha upameya-upamAna bhAva meM paryavasita ho jAte haiN| ataH nidarzanA alaMkAra hai| dRSTAnta- jahA~ para upamAna upameya Adi kA bimbapratibimba bhAva hotA hai, vahA~ dRSTAnta alaMkAra hotA hai| A. vidyAsAgara jI ne upadezAtmaka uktiyoM ko prabhAvazAlI banAne ke lie kahIM-kahIM dRSTAnta alaMkAra kA Azraya liyA hai| yathA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anekAnta-57/1-2 yaduditaM vacanaM zuci sAdhunA vadati tat na kudhIriti sAdhu nA / jvaramitaH supayaH kimu nA sitAM hyanubhavad bhuvi rogavinAzitAm / / - niraMjanazataka, 71 prastuta zloka meM sAdhu ke nirdoSa vacanoM ko ajJAnI dvArA ThIka na kahanA tathA jvarayukta manuSya dvArA mizrIyukta dUdha ko mIThA na kahanA ina donoM upameya-upamAna rUpa vAkyoM meM vimba - pratibimbabhAva hai / yataH yahA~ dRSTAnta alaMkAra hai / vyatireka - jahA~ para upamAna kI apekSA upameya ke Adhikya kA varNana kiyA jAtA hai, vahA~ vyatireka alaMkAra hotA hai / yathA lasati bhAnurayaM jinadAsa ! khe nayati tApamidaM ca tadA sakhe! | jitaravirmahasA sukhahetukam urasi me'sti tathAtra na hetukam / / niraMjanazataka, 35 - yahA~ jinendra upameya aura sUrya upamAna hai| sUrya AkAza meM rahane para jagat ko saMtApa detA hai kintu jinendreva hRdaya meM rahane para santApa nahIM dete haiM / aisA kahakara upamAna sUrya kI apekSA jinendradeva ke Adhikya kA varNana hone se vyatireka alaMkAra kI jhalaka milatI hai / vizeSokti - kAraNa upasthita hone para bhI kArya ke na hone meM vizeSokti alaMkAra mAnA gayA hai / yathA upagatA adayairupahAsatAM kaluSitaM na mano bhavahAH satAm / zamavatAM kiMtu tat budhavandanaM na hi mude'pyamude jaDanindanam / / -pariSahajayazataka, 53 yahA~ aprIti kA kAraNa nindA evaM anAdara tathA prIti kA kAraNa vandana kA varNana hone para bhI prIti- aprIti rUpa kArya kI utpatti na hone se vizeSokti nAmaka alaMkAra hai / arthAntaranyAsa- jahA~ para sAmAnya kA vizeSa se yA vizeSa kA sAmAnya se samarthana kiyA jAtA hai, vahA~ para arthAntaranyAsa alaMkAra hotA hai / yathA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 zramaikaphalArambhataH paudglikpunnypaapoplmbhtH| dRkkathamudeti hanta! navanItaM niirmnthntH|| -zramaNazataka, 10 prakRta udAharaNa meM AraMbha evaM paudgalika puNya-pApa se samyagdarzana kI anutpatti rUpa vizeSa kA samarthana jala ke manthana se navanIta kI anutpatti rUpa sAmAnya se kiyA gayA hai| ataH arthAntaranyAsa alaMkAra hai| virodhAbhAsa- jahA~ vAstavika virodha na hone para bhI virodha jaisI pratIti hotI hai, vahAM virodhAbhAsa alaMkAra hotA hai| yathA paramavIraka AtmajayIha ta iti zivo hRdi lokajayI htH| aNurasIti manorasi tAnitaH samayakAn svavidA bhavatAnitaH / / -niraMjanazataka, 87 yahA~ para prayukta vizeSaNoM AtmajayI evaM lokajayI tathA aNu evaM vizvavyApI (bhavatAnita) meM virodha pratIta hotA hai, parantu vAstavika virodha nahIM hai| ataH virodhAbhAsa alaMkAra hai| uparyukta alaMkAroM ke atirikta saMsRSTi aura saMkara alaMkAra to prAyaH unake zataka kAvyoM meM sarvatra dRSTigocara hote haiN| bhASA-zailI AcArya vidyAsAgara dvArA viracita zatakoM meM sunIti zataka kI bhASA-zailI bhartRhari ke zatakatraya kI taraha sarala evaM hRdayagrAhI hai| isameM vaidarbhI rIti tathA prasAdaguNa vidyamAna hai| dAntika zailI ke kAraNa unakA kathya pAThaka ko sIdhe prabhAvita karatA hai| zeSa zatakoM meM yadyapi komala kAnta padAvalI prayukta hai, tathApi zabdAlaMkAroM ke Adhikya se kahIM-2 bhAvAbhivyakti meM kAThinya pratIta hotA hai| sthAna-sthAna para udAharaNoM ke mAdhyama se kathya ko sarala banAyA gayA hai| sUktiyoM ke rUpa meM mUlyaparaka zikSAoM kA samAveza atyanta prabhAvI hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 zramaNa., 26 jIvanamUlyaparaka zikSAyeM nIra manthana se navanIta kaise utpanna ho sakatA hai? jo pUrNa prayatna se indriyoM ko jItanA hai, vaha yati hai| zramaNa., duHkhadAyaka jagat meM mithyAtva viSadhara sarpa hai| zramaNa., 32 jaise jalaja jala se vaise AtmA ko saMsAra se pRthak maan| zramaNa., samayasAra (zuddhAtma pariNAma) hI saMsAra meM sAra hai| zramaNa., mAtra nagna veSa hI mokSa kA upAya nahIM hai| zramaNa., dono naya do nayanoM ke samAna haiN| niraJjana; nIra dUdha meM par3akara dUdha bana jAtA hai| niraJjana; 22 gurumukha ko chor3akara kSaNika jagat acchA nahIM lagatA hai| niraJjana; kauna jJAnI ghI chor3akara maTThA kI icchA karatA hai| niraJjana; 82 jJAna rUpI dIpaka se jinendra kA avalokana hone lagatA hai bhAvanA., vastrAvRta lauha pArasa se bhI svarNa nahIM bana sakatA hai| bhAvanA., asamaya meM bIja ke samAna akAlavandana phalIbhUta nahIM hai| bhAvanA., dInoM para dayAdRSTi se dAna dene se dharmaprabhAvanA hotI hai| bhAvanA., buddhimAn muni zarIra ke roga se nahIM DaratA hai| pariSaha., 67 zAstropajIvI vidvAn vidvattA ke phala se rahita hai| zArIrika kulAdi ke yoga se munipanA malina nahIM hotaa| sunIti., 3 pakSapAtI jJAnI svaparaghAtI evaM ubhayaloka se bhraSTa hai| sunIti., 5 ahaMkAra ke lie dhana dene vAlA tathA dhana-mAna ke lie vidyA dene vAlA dharma se dUra hai| sunIti., 7 parigraha vidveSa kA mUla kAraNa hai| sunIti., 9 satsaMgati vAlA niyama se zreSTha bana jAtA hai| sunIti., 11 zarIra rogoM kA ghara aura mAnasika pIr3AoM kA sthAna hai| sunIti., 12 adhyAtmazAstra zAntapariNAmI ko amRta aura parigrahI ke lie viparUpa hotA hai| sunIti., 15 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - 57/1-2 kumakuma ke binA strI kA lalATa, udyoga ke binA deza, samyagdarzana ke binA cAritra aura zAntarasa ke binA kAvya suzobhita nahIM hotA hai| kevala nagnatA hI bhavamukti kA kAraNa nahIM hai| 1 icchAyeM naraka kA dvAra haiM 1 sAgAra aura anagAra dono ko karmakSaya ke lie hI dharma meM lIna honA cAhie / vinayapUrvaka diyA gayA dAna prazasta hotA hai / vratoM meM zIla, damana meM rasanA indriyadamana, dAnoM meM abhayadAna aura dharmo meM ahiMsA zreSTha hai / sunIti., duHkha kA mUla kAraNa zarIra kA dhAraNa karanA hai / jaisI mati vaisI gati tathA jaisI gati vaisI mati hotI hai| vyabhicArI avivAhita se svadAra saMtoSI vivAhita zreSTha hai| bhAgya kI anukUlatA meM jagat prasanna tathA pApodaya meM aprasanna hotA hai| nija zuddhabhAva hI dhyeya, prameya evaM sudhAsama peya hai / sunIti., dhana ke binA gRhastha aura dhana se yukta muni kA jIvana AkAzapuSpa evaM ikSupuSpa ke samAna niSphala hai / mokSamArgI ke lie alpaparigraha bhI vighna hai / jinavANI kA Azraya pApiyoM ko viSaya kaSAya kI puSTi ke lie tathA viparIta ko puNya ke lie sAdhana banatA hai| sunIti., pApa pApa se nahIM dhulatA, puNya puruSa ko pAvana banAtA hai| sunIti., bhoga bhavabandhana kA kAraNa tathA yoga saMsAra saMtaraNa kA setu hai| sunIti., indriyaviSayAnurAga duHkhada aura dharmAnurAga sukhada hotA hai| sunIti., sunIti., sunIti., sunIti., sunIti., 54 sunIti., 57 sunIti., 60 71 76 85 57 sunIti., sunIti., sunIti., 20 24 29 31 35 37 44 50 52 ina mUlyaparaka zikSAoM ke dvArA mAnava-jIvana prazasta bana sakatA hai| ataH zreyomArga ke pathikoM ke lie inakA mahattvapUrNa sthAna hai| AcAryazrI ne ina zatakoM kA praNayana Atmahita ke sAtha-sAtha zramaNoM ke hita kiMvA mAnavamAtra ke hita ko sampAdita karane ke lie kiyA hai| ataH hitecchuoM ke lie inakA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 bAhya kalApakSa jahA~ preya pratIta hogA vahA~ antaraMga bhAvapakSa zreyas kI siddhi kA sAdhana bhI bnegaa| uparyukta vivecana se spaSTa hai AcArya vidyAsAgara mahArAja ke zatakoM ne bIsavIM zatAbdI ke saMskRta sAhitya meM AdhyAtmika vivecanA ke sAtha-sAtha kAvyasaraNi kA Azraya lekara navIna bhAvarAziyoM kA smaraNIya upahAra diyA hai| unake zatakoM ke samAveza ke niHsandeha surabhAratI kA bhaNDAragAra samRddhatara hogaa| sandarbha 1 kaThopaniSad 1/2/2, 2. dhvanyAloka, prathamAnana 3. kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni c| ratyAde. sthApino loke tAni cenyATyakAvyayo / / vibhAvAnubhAvAstat kathyante vyabhicANiH / vyakta. sa tairvibhAvAdyai. sthAyI bhAvo rasaH smRta / / -kAvyaprakAza 1/27-28 4 alaMkAracintAmaNi 5/84 5 zRgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutazAntAzca nava nATye rasA' smRtaaH|| -kAvyAlakArasArasagraha 6. anuyogadvArasUtra, dvitIya bhAga pR 8, 7. nATakasamayasAra (bambaI prakAzana) pR. 392-393 8. sunItizataka, 22, 9. zramaNazataka, 38, 10 niraJjanazataka, 82, 11. bhAvanAzataka, 1 12. pariSahajayazataka, 15, 13. sunItizataka, 20, 14. vahI, 39, 15 suvRttatilaka, tRtIya vinyAsa 13 16. yasyA pAde prathame dvAdazamAtrasyathA tRtiiye'pi| aSTAdaza dvitIye caturthake paJcadaza sAryA / / -zrutabodha 17. zloke paSThaM guru jJeyaM sarvatra laghu pNcmm| dvicatuSpAdayorhasvaM saptamaM dIrghamanyayoH / / -zrutabodha 10 18. etayoH (indravajropendavajrayoH) parayozca saMkara upjaatiH| -chando'nuzAsana 2/56, 19. drutavilambitamAha nabhau bhrau| -vRttaratnAkara 3/50, 20. draSTavya-zRMgArArNavacandrikA 1/35-47 tathA alakAracintAmaNi 1/85-93, 21. zRMgArArNavacandrikA 1/33, 48-60 (gaNoM kI shubhshubhtaa)|, 22. kAvyAlaMkArasUtra, 1/2 23. zabdArthayorasthirA ye dharmAH ye shobhaatishaayinH| rasAdInupakurvanto'laMkArAste'gadAdivat / / -sAhityadarpaNa 10/1 - upAcArya evaM adhyakSa-saMskRta vibhAga esa. DI. (pI.jI.) kaoNleja mujaphpharanagara Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda evaM IzvaravAda : svarUpa evaM samIkSA : jainadarzana ke saMdarbha meM - DaoN. azoka kumAra jaina bhAratIya darzana kI prAyaH sabhI zAkhAoM meM karma aura sukha-duHkha kA paraspara hetu kArya kA saMbaMdha mAnate hue una para gaMbhIratApUrvaka vicAra kiyA gayA 1 dArzanika graMthoM ke anuzIlana se jJAta hotA hai ki 'karma' zabda kA aneka artho meM prayoga huA hai| mImAMsA darzana - pazubali Adi yajJa tathA anya kriyAkANDa ko karma mAnatA hai / vaiyAkaraNa pANini apane 'karturIpsitatamaM karma' sUtra dvArA karttA ke lie atyanta iSTa ko karma kahate haiM / vaizeSika darzana ne apane sapta padArthoM kI sUcI meM karma ko bhI sthAna pradAna kiyA hai| vaizeSika darzanakAra kaNAda kahate haiM - jo eka dravya ho - dravyamAtra se Azrita ho, jisameM koI guNa na rahe tathA jo saMyoga aura vibhAga meM kAraNAntara kI apekSA na kare vaha karma hai|' usake utkSepaNa, avakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa tathA gamana ye pAMca bheda kahe gaye haiM / 2 nitya, naimittika tathA kAmya kriyAoM ko bhI karma kahate haiM / sAMkhyadarzana ne saMskAra artha meM 'karma' ko grahaNa kiyA hai| sAMkhya tattva kaumudI' meM likhA hai - samyagjJAna kI prApti hone para bhI puruSa saMskAravaza karma ke vaza se zarIra dhAraNa karake rahatA hai, jaise tIvra gati prApta cakra saMskAra ke vaza se bhramaNa karatA rahatA hai / gItA meM kAryazIlatA ko karma batAyA hai / ' kahA hai- akarmaNya rahane kI apekSA karma karanA zreyaskara hai| saMnyAsa aura karmayoga ye donoM hI kalyANakArI haiM, kiMtu karmasaMnyAsa kI apekSA karmayoga vizeSa mahattvAspada hai / ' pataMjali yogasUtra' meM kahate haiM - kleza kA mUla karmAzaya-karma kI vAsanA hai| vaha isa janma meM vA janmAntara meM anubhava meM AtI hai / avidyAdirUpa mUla Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 ke sadbhAva meM jAti, Ayu tathA yogarUpa karmo kA vipAka hotA hai| ve Ananda tathA saMtApa pradAna karate haiM, kyoMki unakA kAraNa puNya tathA apuNya hai| yogI ke azukla tathA akRSNa karma hote haiN| saMsArI jIvoM ke zukla tathA zukla-kRSNakarma hote haiN| nyAyamaMjarI' meM likhA hai-'jo deva, manuSya tathA tiryaMcoM meM zarIrotpatti dekhI jAtI hai, jo pratyeka padArtha ke prati buddhi utpanna hotI hai, jo AtmA ke sAtha mana kA saMsarga hotA hai, vaha saba pravRtti ke pariNAma kA vaibhava hai| sarva pravRtti kriyAtmaka hai, ataH kSaNika hai, phira bhI usase utpanna hone vAlA dharma, adharma padavAcya Atma-saMskAra karma ke phalopabhoga paryanta sthira rahatA hI hai|' bhikSu nAgasena ne milinda samrATa se jo praznottara kiye the, unase karmo ke viSaya meM bauddhadRSTi kA avabodha hotA hai rAjA bolA-bhaMte! kyA kAraNa hai ki sabhI AdamI eka hI taraha ke nahIM hote? koI kama Ayu vAle, koI dIrgha Ayu vAle, koI bahuta rogI, koI nIroga, koI bhadde, koI bar3e sundara, koI prabhAvahIna, koI bar3e prabhAva vAle, koI garIba, koI dhanI, koI nIca kula vAle, koI ucca kula vAle, koI mUrkha, koI buddhimAna kyoM hote haiM? sthavira bole-mahArAja kyA kAraNa hai ki sabhI vanaspatiyAM eka sI nahIM hotI? koI khaTTI, koI namakIna, koI tikta, koI kar3avI, koI kaSAya vAlI aura koI madhura kyoM hotI haiM? __ bhaMte! maiM samajhatA hU~ ki bIjoM kI bhinnatA ke kAraNa hI vanaspatiyoM meM bhinnatA hai| mahArAja! isI prakAra sabhI manuSyoM ke apane-apane karma bhinna-bhinna hone se ve sabhI eka hI prakAra ke nahIM haiN| mahArAja! buddhadeva ne kahA-he mAnava! apane karmo kA sabhI jIva upabhoga karate haiN| sabhI jIva apane karmoM ke svAmI haiN| apane karmoM ke anusAra nAnA yoniyoM meM janma dhAraNa karate haiN| apanA karma Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 hI apanA baMdhu hai, apanA Azraya hai| karma se hI loga UMce-nIce hue haiN| bhaMte! Apane ThIka khaa| pravacanasAra TIkA meM amRtacanda sUri likhate haiM- kriyA khalvAtmanA prApyatvAtkarma, tannimittaprAptapariNAmaH pudgalo'pi karma (pR. 165) AtmA ke dvArA prApta hone se kriyA ko karma kahate haiN| usake nimitta se pariNamana ko prApta pudgala bhI karma kahA jAtA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki AtmA meM kampanarUpa kriyA hotI hai| isa kriyA ke nimitta se pudgala ke viziSTa paramANuoM meM jo pariNamana hotA hai, use karma kahate haiN| AcArya akalaMkadeva ne rAjavArtika meM likhA hai- 'yathA bhAjana vizeSe prakSiptAnAM vividharasabIjapuSpaphalAnAM madirAbhAvena pariNAmaH tathA pudgalAnAmapi Atmani sthitAnAM yogakaSAyavazAt karmabhAvena pariNAmo veditvyH|' jaise pAtra vizeSa meM DAle gaye aneka rasa vAle bIja, puSpa tathA phaloM kA madirArUpa meM pariNamana hotA hai, usI prakAra yoga tathA kaSAya ke kAraNa AtmA meM sthita pudgaloM kA karmarUpa pariNAma hotA hai| bhAratIya darzana meM IzvaravAdI aura anIzvaravAdI ke rUpa meM do paraMparAyeM pracalita haiN| nyAya-vaizeSika, sezvara sAMkhya-yoga aura vedAnta darzana IzvaravAdI kahe gaye aura jaina, bauddha, mImAMsA, cArvAka aniishvrvaadii| jaina manISiyoM ne guNoM ke AdhAra para apane upAsya ko svIkAra karane kI bAta kahI tathA anyoM ne prAyaH sabhI guNa Izvara meM samAhita kara diye| jainoM kA Izvara mAnavatA kA caramotkarSa hai| mAnava ke Upara Izvara kA koI astitva nhiiN| nyAya-vaizeSika kI dRSTi se Izvara nitya, mukta, sarvazaktimAna, sarvajJa aura isa jagat kA nimitta kAraNa hai| Izvara ke atirikta isa darzana meM anya yogiyoM kI AtmAoM meM bhI sarvajJatva ko svIkAra kiyA gayA hai, para vaha jJAna anitya hai| Izvara kA jJAna nitya aura aparokSAtmaka hai| apavarga kI prApti Izvara ke binA saMbhava nahIM hai aura apavarga meM AtmA ke sabhI AgaMtuka guNa hamezA ke lie vinaSTa ho jAte haiN| Izvara kA astitva isa darzana meM zabda aura Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 anumAna pramANa kA Azraya lekara siddha kiyA jAtA hai| __vedAnta darzana meM satya ke rUpa meM kevala brahma kI sattA mAnI gayI hai| brahma ke do rUpa haiM nirguNa aura saguNa / nirguNa brahma satyajJAnamanantaM brahma ke rUpa meM evaM saguNa brahma Izvara ke rUpa meM mAnA gayA hai| rAmAnuja kA darzana pUrNa IzvaravAdI hai, inakA Izvara vedAnta darzana ke saguNa brahma ke hI samAna hai| __vedAnta tathA nyAya kI Izvara kI avadhAraNAoM meM mukhya bheda yaha hai ki vedAnta kA Izvara saMsAra kA nimitta kAraNa bhI hai aura upAdAna kAraNa bhii| jabaki nyAya vaizeSika kA Izvara saMsAra kA kevala nimitta kAraNa hai, upAdAna kAraNa nhiiN| isa aMtara ke hone para bhI nyAya-vaizeSika aura vedAnta isa viSaya meM sahamata haiM ki sRSTi sAdi hai aura saSTi kI utpatti meM Izvara kA mahattvapUrNa yogadAna hai| ye donoM isa viSaya meM bhI sahamata haiM ki vartamAna sRSTi bhale hI sAdi hai kiMtu paramparA se sRSTi anAdi hai| koI loga karmakRta vizvavaicitrya ko svIkAra karate hue bhI kahate haiM-Izvara hI karmo ke anusAra isa ajJa jIva ko vividha yoniyoM meM pahuMcAkara duHkha aura sukha detA hai| mahAbhArata meM likhA hai ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vaa|| vanaparva 30, 28 . AcArya nemicanda ne eka gAthA likhI hai aNNANI hu aNIso appA tassa ya suhaM ca dukkhaM c| saggaM NirayaM gamaNaM savvaM isarakayaM hodi / / gommaTasAra karmakANDa AtmA ajJAnI hai, asamartha hai-kucha karane meM samartha nahIM hai| usakA sukha, duHkha, svarga yA naraka meM jAnA saba Izvara ke adhIna hai| nyAya darzana kA kahanA hai, ki manuSya ke karma brahma ke niyaMtraNa meM haiM tathA usake sahayoga se phala utpanna karate hai| deha manuSya ko apane karmo ke anusAra milatI hai aura sukha-duHkha kA AdhAra deha hI hai| deha kI racanA niyati kI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 adRSTa zakti se hotI hai aura vaha pUrva karmo ke phaloM kA pariNAma hai|" vAtsyAyana ke anusAra hamAre saba karmo kA phala mokSa se pUrva ke aMtima janma meM prApta hotA hai|" nyAya darzana karmavAda para vizvAsa karatA hai| karma yadi binA phalecchA ke kiyA jAtA hai to jIva kA ucca susaMskRta kula meM janma hotA hai, niSkAma karma tattva-sAkSAtkAra meM sahAyaka siddha hotA hai para svayaM vaha karma mithyAjJAna kA vinAza nahIM kara sktaa| jaba pratirodhaka karma ke upabhoga se prArabdha evaM saMcita karmo kA bhI aMta ho jAtA hai taba sAdhaka kA zarIra se saMbaMdha chUTa jAtA hai| yaha mukti hai| pratyeka karma kA phala zIghra nahIM milatA, bahuta se karma aise haiM ki unakA phala kAlAMtara yA janmAMtara meM milatA hai| pratyeka karma se dharmAdharma rUpa saMskAra utpanna hote haiN| phira ve anya kAraNoM se paripuSTa hokara zubhAzubha phala utpanna karate haiN|" gautama kA nyAyasUtra aura nyAyasUtra para vAtsyAyana kA vAtsyAyana-bhASya tathA prazastapAda kA prazastapAda-bhASya Izvara viSayaka yuktiyoM ke prAmANika saMgraha haiN| ina yuktiyoM ko jaina AcAryoM ne apane dArzanika graMthoM meM pUrvapakSa ke rUpa meM saMkalita kiyA hai ve saMkSepa meM isa prakAra haiM1. pRthvI Adi kA kartA koI buddhimAna hai kyoMki vaha ghaTa ke samAna kArya hai| jo kArya hotA hai usakA kartA koI na koI avazya hotA hai| 2. kAryatva hetu kI vyaSTi kevala buddhimatkartatva ke sAtha hI mAnanA cAhie, azarIrI sarvajJa kartA ke sAtha nhiiN| Izvara sabhI kAryoM kA kartA hai ataH use sarvajJa bhI honA caahie| jJAna, cikIrSA aura prayatna ke sAtha hI lakSya hote haiN| 3. vaha Izvara eka hai aura aneka kartA usa eka adhiSThAtA ke niyaMtraNa meM hI kArya karate haiN| 4. vanaspati Adi kA kartA dRzya nahIM, ataH use dRzyAnupalabdhi hetu se asiddha nahIM kiyA jA sktaa| 5. Izvara dharma-adharma kI sahAyatA se parama dayAlu hokara tadanusAra sukha-duHkha Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anekAnta-57/1-2 rUpa zarIrAdi kI racanA karatA hai| 6. dharma-adharma to acetana hai| ataH Izvara rUpa cetana se adhiSThita hokara vaha kArya karate haiN| AtmA vaha kAma kara nahIM sakatA kyoMki usameM udRSTa tathA paramANu kA jJAna nhiiN| AcArya samaMtabhadra ne jo Izvara ko sukha-duHkha kA kevala nimitta kAraNa mAnate haiM unake lie AptamImAMsA meM likhA hai kAmAdiprabhavazcitraH krmbNdhaanuruuptH| tacca karma svahetubhyo jIvAste zuddhayazuddhitaH / / 99 / / kAma, krodha mohAdi kA utpattirUpa jo bhAva saMsAra hai, vaha apane-apane karma ke anusAra hotA hai| ve jIva zuddhatA, azuddhatA se samanvita hote haiN| __ isa para tArkika paddhati se vicAra karate hue AcArya vidyAnandi 'aSTasahasrI' meM likhate haiM ki ajJAna, moha, ahaMkArarUpa yaha bhAva-saMsAra hai| yaha eka svabhAva vAle Izvara kI kRti nahIM hai, kAraNa usake kArya sukha-duHkhAdi meM vicitratA dRSTigocara hotI hai| jisa vastu ke kArya meM vicitratA pAyI jAtI hai, usakA kAraNa eka svabhAva viziSTa nahIM hotA hai| jaise aneka dhAnya aGkarAdirUpa vicitra kArya aneka zAli-bIjAdika se utpanna hote haiM, usI prakAra sukha-duHkha viziSTa vicitra kArya rUpa jagat eka svabhAva vAle IzvarakRta nahIM ho sktaa| __ 'pratyeka kArya IzvarakRta hai, karma ke nimitta se nahIM' isa nyAya-vaizeSika mata kA nirAkaraNa karate hue akalaMkadeva kahate haiM ki saMsAra meM icchA, dveSa, zarIrAdi aneka kAryoM kI jo utpatti dekhI jAtI hai, vaha apane-apane karma ke anusAra hotI hai, usa utpatti kA kAraNa Izvara nahIM hai| karmoM kI utpatti bhI rAga, dveSa Adi apane kAraNoM se hotI hai| jisa prakAra bIja se aMkura aura aMkura se bIja utpanna hotA hai aura isa prakAra bIja aura aMkura kI anAdi paramparA calatI rahatI hai, usI prakAra karma se rAgAdi kI utpatti aura rAgAdi se karma kI utpatti hotI rahatI hai| isa prakAra dravyakarma aura bhAvakarma kI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 anAdi santati calatI rahatI hai| ataH saMsAra kA cakra svakarma ke anusAra hI calatA hai|16 jainAcArya samantabhadra, siddhasena, akalaMka, vidyAnandi, prabhAcandra Adi dArzanikoM ne IzvaravAdI tarko kA nimna prakAra se khaNDana kiyA hai1. kAryatva hetu yuktiyukta nahIM kyoMki usake mAnane para Izvara bhI kArya ho jaayegaa| phira Izvara kA bhI koI nirmAtA honA caahie| isa taraha anavasthA doSa ho jaayegaa| 2. jagat yadi kRtrima hai to kUpAdi ke racayitA ke samAna jagat kA racayitA Izvara bhI alpajJa aura asarvajJa siddha hogaa| asAdhAraNa kartA kI pratIti hotI nhiiN| samasta kAraNoM kA aparijJAna hone para bhI sUtradhAra makAna banAtA hai| Izvara bhI vaisA hI hogaa| 3. eka vyakti samasta kArakoM kA adhiSThAtA ho nahIM sktaa| eka kArya ko aneka aura aneka ko eka karate haiN| 4. pizAcAdi ke samAna Izvara adRzya hai yaha ThIka nhiiN| kyoMki jAti to aneka vyaktiyoM meM rahatI hai para Izvara eka hai| sattA mAtra se yadi Izvara kAraNa hai to kambhakAra bhI kAraNa ho sakatA hai| azarIrI vyakti sakriya aura tadavastha nahIM ho sktaa| 5. Izvara kI sRSTi svabhAvataH yadi ruci se yA karmavaza hotI hai to Izvara kA svAtaMtrya kahAM rahegA? usakI AvazyakatA bhI kyA? vItarAgatA usakI kahAM? aura phira saMsAra kA bhI lopa ho jaayegaa| 6. svayaMkRta karma kA phala usakA vipAka ho jAne para svayaM hI mila jAtA hai| use Izvara rUpa preraka cetana kI AvazyakatA nahIM rhtii| karma jar3a avazya hai para cetana ke saMyoga se usameM phaladAna kI zakti svataH utpanna ho jAtI hai| jo jaisA karma karatA hai use vaisA hI phala yathAsamaya mila jAtA hai|" jainadRSTi yaha hai ki samIcIna puruSArtha karane para pratyeka AtmA paramAtmA bana sakatA hai| aba taka anaMta AtmAyeM paramAtmA bana cukI haiM, bana bhI rahI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anekAnta-57/1-2 haiM aura banatI rheNgii| isa prakAra yahAM kisI eka Izvara kI kalpanA svIkArya nahIM hai aura na hI yaha svIkRta kiyA jA sakatA hai ki koI bhI Izvara kisI bhI padArtha meM apanI icchA se kucha bhI karane ke lie samartha hotA hai| saca to yaha hai ki Izvara to vItarAga aura sarvajJa hotA hai jo sArI vastuoM ko jAnakara bhI unake prati udAsInabhAva arthAt vItarAgabhAva se nirAkula hokara apane anaMta guNa svarUpa aizvarya meM nimagna rahatA hai| para padArtha cAhe cid hoM yA acid ko sudhArane-bigAr3ane, apanI icchAnurUpa karane yA na karane Adi kA prazna hI nahIM utthtaa| loka meM yaha saba mithyAhaMkAra aura AkulatAmaya caudharAhaTa ke binA saMbhava hI nahIM hai| jainadarzana meM Izvara ke na mithyAhaMkAra hai aura na hI AkulatA kI caudharAhaTa phira bhalA vaha para kA kartA-dhartA kyoM hogaa| yaha mAnyatA nitAMta bhrAmaka hai ki naiyAyika-vaizeSika mata meM jisa prakAra Izvara jIvAtmAoM ko sukha-duHkha kA phala detA hai usI prakAra jaina-darzana meM karma jIvoM ko sukha-duHkha Adi phala pradAna karate haiN| yaha bhramApagama ke abhiprAya se hameM yaha jAna lenA Avazyaka hai ki jIvoM ke dvArA kiye gaye karmo kA phala dene meM naiyAyika-vaizeSika abhimata Izvara nimitta kartA hai aura jainAbhimata karma kevala nimitta haiN| nimitta aura nimittakartA zabdoM meM avicArita sAmya kA bhrama na ho isalie hameM naiyAyika-vaizeSikoM kI Izvara ko nimittakartA batAne rUpa mAnyatA kA aura jaina karmasiddhAnta ke anusAra karma kevala nimitta hai isa mAnyatA kA parijJAna kara lenA caahie| karma phala kaise dete haiM - anya darzanoM meM bhI jIva ko karma karane meM svataMtra mAnA hai kiMtu usakA phala bhogane meM parataMtra mAnA hai| unakI dRSTi se jar3a karma svayaM apanA phala nahIM de sktaa| ataH Izvara use usake karmoM ke anusAra phala detA hai kiMtu jainadharma meM to aisA koI Izvara nahIM hai| ataH jIva svayaM hI karma karatA hai aura svayaM hI usakA phala bhogatA hai| udAharaNa ke lie eka vyakti dUdha pIkara puSTa hotA hai aura dUsarA vyakti zarAba pIkara matavAlA hotA hai| kyA isake lie kisI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 A7 dUsare kI AvazyakatA hai? dUdha meM baladAyaka zakti hai ataH usako pIne vAlA svayaM balazAlI hotA hai aura zarAba meM mAdaka zakti hai ataH use pIne vAlA svayaM matavAlA hotA hai| isI prakAra jo acche kAryoM ke dvArA zubha karma kA baMdha karatA hai usakI pariNati svayaM acchI hotI hai aura jo bure kAryo ke dvArA azubha karma kA baMdha karatA hai usakI pariNati svayaM burI hotI hai| pUrvajanma ke acche-bure saMskAravaza hI aisA hotA hai| __ Azaya yaha hai ki jIva kI pratyeka kAyika, vAcika aura mAnasika kriyA ko nimitta karake jo pudgala karma paramANu jIva kI ora AkRSTa hote haiM aura rAga-dveSa kA nimitta pAkara usase baMdha jAte haiN| una karma paramANuoM meM bhI zarAba aura dUdha kI taraha acchA yA burA karane kI zakti hotI hai jo caitanya ke saMbaMdha se vyakta hokara usa para apanA prabhAva DAlatI hai tathA usase prabhAvita huA jIva aise kArya karatA hai jo use sukhadAyaka yA duHkhadAyaka hote haiN| yadi karma karate samaya jIva ke bhAva acche hote haiM to baMdhane vAle karma paramANuoM para bhI acchA prabhAva par3atA hai aura kAlAMtara meM acchA phala milane meM nimitta hote haiN| yadi bhAva bure hote haiM to usakA prabhAva bhI burA par3atA hai aura kAlAMtara meM phala bhI burA milatA hai| ataH jIva ko phala bhogane meM parataMtra mAnane kI AvazyakatA nahIM hai| yadi Izvara ko phaladAtA mAnA jAtA hai to jaba eka manuSya dUsare manuSya kA ghAta karatA hai taba ghAtaka ko doSabhAgI nahIM honA cAhie, kyoMki usa manuSya ke dvArA Izvara ne marane vAle ko mRtyu kA daNDa diyA hai| jaise- rAjA jina vyaktiyoM ke dvArA aparAdhiyoM ko daNDa detA hai ve vyakti aparAdhI nahIM mAne jAte, kyoMki ve rAjA kI AjJA kA pAlana karate haiN| isI taraha kisI kA ghAta karane vAlA bhI jisakA ghAta karatA hai usake pUrvakRta karmo kA phala bhogatA hai kyoMki Izvara ne usake pUrvakRta karmo kI yahI sajA niyata kI, tabhI to usakA vadha huaa| yadi kahA jAya ki manuSya karma karane meM svataMtra hai ataH ghAtaka kA kArya Izvara prerita nahIM hai kiMtu usakI svataMtra icchA kA pariNAma hai, to kahanA hogA ki saMsAra dazA meM koI bhI prANI vAstava meM svataMtra nahIM haiM, sabhI apane-apane karmoM se baMdhe haiN| mahAbhArata meM bhI likhA hai-karmaNA badhyate jntuH| prANI karma se baMdhatA hai aura karma kI paramparA anAdi hai| aisI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 paristhiti meM 'buddhiH karmAnusAriNI' arthAt prANiyoM kI buddhi karma ke anusAra hotI hai, isa nyAya ke anusAra kisI bhI kAma ko karane yA na karane meM manuSya sarvathA svataMtra nahIM hai| isa para se yaha AzaMkA hotI hai ki aisI dazA meM to koI bhI jIva muktilAbha nahIM kara sakegA kyoMki jIva karma se baMdhA hai aura karma ke anusAra jIva kI buddhi hotI hai kiMtu aisI AzaMkA ThIka nahIM hai kyoMki karma acche bhI hote haiM aura bure bhii| ataH acche karma kA anusaraNa karane vAlI buddhi manuSya ko sanmArga kI ora le jAtI hai aura bure karma kA anusaraNa karane vAlI buddhi manuSya ko kumArga kI ora le jAtI hai| sanmArga para calane se kramazaH mukti kA lAbha aura kumArga para calane se kugati lAbha hotA hai| jaba ukta prakAra se jIva karma karane meM svataMtra nahIM hai taba ghAtaka kA ghAtanarUpa karma usakI durbuddhi kA hI pariNAma kahA jAyegA, aura buddhi kI duSTatA usake kisI pUrvakRta karma kA phala honA caahie| kiMtu jaba hama karma kA phala IzvarAdhIna mAnate haiM to usakA preraka Izvara ko hI kahA jaayegaa| __yadi hama Izvara ko phaladAtA na mAnakara jIva ke karmoM meM hI svataH phaladAna kI zakti mAna lete haiM to ukta samasyA hala ho jAtI hai| kyoMki manuSya ke pUrvakRta bure karma usakI AtmA para isa prakAra ke saMskAra DAla dete haiM jisase vaha kruddha hokara hatyA taka kara baiThatA hai| __Izvara ko phaladAtA mAnane para hamArI vicAra-zakti kahatI hai ki kisI vicArazIla phaladAtA ko kisI vyakti ke bure karma kA phala aisA denA cAhie jo usakI sajA ke rUpa meM ho, na ki dUsaroM ko usake dvArA sajA dilavAne ke rUpa meN| ukta ghaTanA meM Izvara ghAtaka se dUsare kA ghAta karAtA hai, kyoMki use usake dvArA dUsare ko sajA dilAnI hai kiMtu ghAtaka kI jisa durbuddhi ke kAraNa vaha para kA ghAta karatA hai usa buddhi ko duSTa karane vAle karmo kA use kyA phala milaa| ataH Izvara ko karmaphalapradAtA mAnane meM isI taraha anya bhI aneka anupapattiyAM khar3I hotI haiN| kisI karma kA phala hameM tatkAla mila jAtA hai, kisI kA kucha samaya bAda Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 milatA hai aura kisI kA isa janma meM milatA nhiiN| isakA kyA kAraNa hai? karmaphala ke bhoga meM yaha samaya kI viSamatA kyoM dekhI jAtI hai| IzvarecchA ke sivAya isakA koI saMtoSajanaka samAdhAna IzvaravAdiyoM kI ora se nahIM miltaa| kiMtu karma meM hI phaladAna kI zakti mAnane vAlA jaina karma-siddhAnta ukta praznoM kA buddhigamya samAdhAna karatA hai| 19 saMdarbha 1 eka dravyaguNaM saMyoga vibhAgeSvanapekSakAraNamiti karmalakSaNam-1.7 sabhASya vaizeSika darzana-4.35 2 utkSepaNaM tato'vakSepaNamAkuMcanaM tthaa| prasAraNaM ca gamana karmANyetAni paMca c||-si muktaavlii| 3. samyakjJAnAdhigamAd dhrmaadiinaamkaarnnpraaptau| tiSThati saMskAravazAcakrabhramivad dhRta shriirH|saaNkhytttv kaumudI 67 4 yogaH karmasu kauzalam, 5 karmajyAyo hyakarmaNaH / / gItA 3,8 6 klezamUla karmAzaya. dRSTAdRSTajanyavedanIya sati mUle tadviyAko jaatyaayubhogaa / te hlAda paritAyaphalA puNyApuNyahetutvAt / / yogasUtra 2.12, 14 'karmAzuklakRSNa yoginastrividhamitareSAm yogadarzana-kaivalyapAda 7 7 yo hyama deva-manuSya-tiryagbhUmiSu zarIrasargaH, yazca prativiSaya buddhisage., yazcAtmanA saha manasA saMsargaH sa sarvaH pravRttereva prinnaamvibhvH| pravRttezca sarvasyAH kriyAtvAt kSaNikatve'pi tadupahito dharmAdharmazabdavAcya AtmasaMskAra karmaphalopabhoggaparyanta sthitirastyeva / / nyAyamaMjarI, pR 70 8. aMguttaranikAya, milindaprazana 81, 9. DaoN. rAdhAkRSNan : bhAratIya darzana, 2/142, 10. vahI, 1/128, 11. vahI, 1/129, 12 DaoN. zrI nArAyaNa mizra . bhAratIya darzana, 13. nyAyasUtra, 4/45, 47, 14. AcArya vidyAnandi : aSTasahastrI, pR. 268-273 15 sasAro'yaM naikasvabhAvezvarakRtaH, tatkAryasukha-duHkhAdi vaicitryaat| na hi kAraNasyaikarUpatvake kAryanAnAtvaM yuktaM shaalibiijvt|| aSTazatI, 16. aSTazatI kArikA, 99, 17. DaoN bhAgacanda bhAskara kA 'darzana bhAratI' patrikA meM prakAzita bauddha darzana meM Izvara mImAMsA lekha, pR. 57 / 18. DaoN. zrIyAsaMkumAra siMghaI kA 'darzana bhAratI' patrikA meM prakAzita IzvaravAda aura jainakarma siddhAnta, lekha pR. 113, 19. paM. kailAzacanda zAstrI dvArA likhita gommaTasAra karmakANDa kI prastAvanA, pR. 16-18 __-DaoN. azoka kumAra jaina jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM, rAjasthAna Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAkaraNa pUjyapAda aura sarvArthasiddhi ____-DaoN. kamaleza kumAra jaina AcArya pUjyapAda vikrama kI chaThI zatAbdI ke vidvAn haiN| ye pUjyapAda, jinendrabuddhi aura devanandI athavA deva ina tIna nAmoM se jAne jAte haiN| paravartI AcAryo ne inhIM nAmoM se unakA smaraNa evaM guNagAna kiyA hai| vastutaH AcArya pUjyapAda kA mUla nAma devanandI hai, kintu buddhi kI mahattA ke kAraNa ve jinendrabuddhi kahalAye evaM devatAoM dvArA unake pAdayugala pUje jAne ke kAraNa ve pUjyapAda khlaaye|' aura yahI pratiSThAparaka nAma unakA sarvAdhika pracalita evaM mAnya hai| ___AcArya pUjyapAda ke pitA kA nAma mAdhavabhaTTa aura mAtA kA nAma zrIdevI thaa| ye karnATaka sthita 'kole' nAmaka grAma ke nivAsI the aura brAhmaNa kula ke bhUSaNa the| bAda meM inake pitA mAdhavabhaTTa ne apanI patnI zrIdevI ke Agraha se jainadharma svIkAra kara liyA thA aura A. pUjyapAda bhI paramparA se jainadharma meM dIkSita ho gye| AcArya pUjyapAda eka utkRSTa vaiyAkaraNa ke sAtha hI mahAn kavi aura dArzanika bhI haiN| unake dvArA likhe gaye iSTopadeza, samAdhitantra, dazabhaktiyoM (upalabdha sAta bhaktiyoM) evaM siddhipriya stotra Adi ke mAdhyama se unake kavirUpa kA darzana hotA hai| sAtha hI 'sArasaMgraha' ' nAmaka dArzanika grantha (jo Aja anupalabdha hai) tathA sarvArthasiddhi meM pUrvapakSa ke rUpa ullikhita naiyAyika, vaizeSika, sA~khya, vedAnta aura bauddhadarzana Adi vibhinna dArzanika prasthAnoM se unake dArzanika rUpa kA jJAna hotA hai| ___AcArya pUjyapAda meM vidvattA kI dRSTi se ekasAtha vaiyAkaraNa, kavi aura dArzanika kA jaisA samavAya dikhalAI detA hai, vaisA hI viSaya kI dRSTi se vicAra kareM to ve adhyAtma-zAstra ke bahuta gambhIra aura praur3ha adhyetA haiN| AcArya kundakunda kI paramparA ke AcArya hone ke kAraNa AcArya pUjyapAda para Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 AcArya kundakunda ke adhyAtma kA prabhAva spaSTa dRSTigocara hotA hai| samAdhitantra aura iSTopadeza meM AcArya pUjyapAda ne AtmA kA vivecana jisa gaharAI se prastuta kiyA hai usase AcArya kundakunda kI AdhyAtmika vicAradhArA kA sahaja hI smaraNa ho AtA hai| __ AcArya pUjyapAda saMskRta bhASA ke praur3ha vidvAn the| isakI puSTi unake dvArA tattvArthasUtra para likhita sarvArthasiddhi nAmaka TIkA grantha se hotI hai| kyoMki isakI bhASA atyanta pariSkRta evaM prAJjala hai| TIkA grantha hote huye bhI sarvArthasiddhi ko eka svatantra grantha ke rUpa meM mAnyatA prApta hai| paravartI AcArya bhaTTAkalakadeva ne binA kisI parivartana ke isakI saikar3oM paMktiyoM ko vArtika ke rUpa meM AtmasAt karake AcArya pUjyapAda ke vaiduSya ko svIkAra kiyA hai| AcArya pUjyapAda ne tatkAlIna dArzanika prasthAnoM kA na kevala gahana adhyayana kiyA thA, apitu unakA manthana karake jaina siddhAnta ke Aloka meM unakA khaNDana bhI kiyA hai| isase AcArya pUjyapAda kI tarkavidagdhatA kA jJAna hotA hai| kisI bhI bhASA ke zuddha jJAna evaM tadgata usake sUkSma rahasyoM ko jAnane ke liye usa bhASA ke vyAkaraNa ko jAnanA paramAvazyaka hai| AcArya pUjyapAda kore saMskRtajJa nahIM the, apitu ve pariSkRta vaiyAkaraNa bhI the| unake isa vaiyAkaraNa rUpa vyaktitva ko aneka padavI AcAryoM ne rekhAGkita kiyA hai| AcArya jinasena ne apane AdipurANa meM kahA hai ki- deva arthAt pUjyapAda ke vacanamayatIrtha arthAt zabdazAstra rUpa vyAkaraNa vidvAnoM ke vacanamala ko naSTa karane vAlA hai|' vAdirAja sUri ne pArzvanAthacarita ke prArambha meM kahA hai ki-deva arthAt pUjyapAda ke dvArA zabdoM kI siddhi acchI taraha se hotI haiN|' AcArya zubhacandra ne apane pANDavapurANa ke prArambha meM AcArya pUjyapAda ko vyAkaraNa rUpI samudra ko pAra karane vAlA kahA hai|' AcArya zubhacandra ne jJAnArNava ke prArambha meM devanandI ko namaskAra karate huye kahA hai ki unake vacana prANiyoM ke kAya, vacana aura mana sambandhI doSoM ko dUra karate haiM, arthAt unake vaidyakazAstra se zarIra ke, vyAkaraNazAstra se vacana ke aura samAdhizAstra se mana ke vikAra dUra ho jAte haiN| uparyuktaaneka AcAryoM ke ye kathana vastutaH AcArya pUjyapAda ke pariSkRta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 vaiyAkaraNa hone ke pramANa haiN| sAtha hI unake dvArA likhA gayA jainendra vyAkaraNa bhI atyanta mahattvapUrNa evaM ullekhanIya hai| isameM unhoMne sarvaprathama 'siddhiranekAntAt' nAmaka sUtra dekara yaha siddha kiyA hai ki zabdoM kI siddhi anekAnta ke dvArA hotI hai| isase unhoMne jainadarzana ke pramukha siddhAnta anekAntavAda kA bhI samarthana kiyA hai| mugdhabodha ke kartA paM. bopadeva ne jina ATha mahAn vyAkaraNa-zAstroM kA ullekha kiyA hai, unameM jainendra vyAkaraNa kI bhI gaNanA kI gaI hai| ve likhate haiM indrazcandraH kAzakRtsnApizalI shaakttaaynH| pANinyamarajainendrA jayatpaSTau ca shaabdikaaH|| 10 arthAt indra, candra, kAzakRtsna, ApizalI, zAkaTAyana, pANini, amara aura jainendra-ina ATha vyAkaraNoM ke racayitA jayavanta hoN| ___ ina ullekhoM se itanA to spaSTa hai ki AcArya pUjyapAda kI vyAkaraNazAstra meM gaharI paiTha thii| ataH unake dvArA cAhe svatantra sAhitya-sRjana kA kArya ho athavA kisI pUrvAcArya kI kRti para TIkA-lekhana kA kArya ho-sabhI meM unakI apratihata gati thii| aura yahI kAraNa hai ki jaba unhoMne adhyAtmazAstra viSayaka kRtiyoM kI racanA kI to ve adhyAtma ke kSetra meM paryApta prabhAvazAlI rahIM tathA jaba unhoMne AcArya umAsvAmikRta tattvArthasUtra para TIkA likhI to unhoMne tattvArthasUtra ke pratyeka sUtra para bar3I gaharAI evaM sUkSmadRSTi se cintana kiyA aura siddhAnta rUpI sAgara meM gotA lagAkara jo ratna prApta kiye usase jahA~ jijJAsuoM ko eka navIna prakAza milA, vahIM unhoMne AcArya umAsvAmI ke kada ko bhI nissaMdeha U~cA kiyA hai| ___ AcArya pUjyapAda ne tattvArthasUtra kI TIkA likhate samaya sarvaprathama svayaM ko eka laghu saMskRtajJa ke rUpa meM rakhakara jana sAdhAraNa kI ora se umAsvAmikRta sUtroM para hone vAlI zaGkAoM ko upasthita kiyA hai| tadanantara unhoMne Agama-paramparA ko surakSita rakhate huye sUtragata zaGkAoM kA nivAraNa kiyA hai| una zakAoM ke nivAraNa hetu AcArya pUjyapAda kA vaiyAkaraNa rUpa ubharakara sAmane AyA hai| grantha ke prArambha meM hI 'smygdrshnjnyaancaaritraannimokssmaargH| isa sUtra meM sUtrakAra ne 'mArgaH' isa pada meM eka vacana kA prayoga kiyA hai, ataH Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 73 usakA spaSTIkaraNa karate huye AcArya pUjyapAda ne likhA hai ki"mArgaH iti caikavacananirdezaH samastasya mArgabhAvajJApanArthaH " arthAt sUtra meM jo 'mArga' pada meM ekavacana kA nirdeza kiyA hai vaha samyagdarzanAdi sabhI milakara mArga haiM aisA jJAna karAne ke liye kiyA hai / sUtragata zabdoM ke krama nirdhAraNa meM bhI AcArya pUjyapAda ne tarka aura Agama kA sahArA lekara sUtrakAra ke krama ko ucita ThaharAyA hai| 'samyagdarzanajJAna - cAritrANi mokSamArgaH' nAmaka isI sUtra meM sUtrakAra ne pahale darzana aura tadanantara jJAna zabda rakhA hai / yahA~ zaGkakAra kA kahanA hai ki jJAna pUrvaka darzana hone se tathA alpAkSara hone se darzana se pUrva jJAna pada denA ucita hai| isa para AcArya pUjyapAda kahate haiM ki - naitadyuktaM yugapadutpatteH / yadAsya darzanamohasyopazamAt kSayAt kSayopazamAdvA AtmA samyagdarzana-paryAyeNAvirbhavati tadaiva tasya matyajJAnazrutAjJAna- nivRttipUrvakaM matijJAnaM zrutajJAnaM cAvirbhavati ghanapaTalavigame savituH pratApaprakAzAbhivyaktivat / alpActarAdabhyarhitaM pUrvaM nipatati / " arthAt yaha kahanA yukta nahIM hai ki darzana jJAnapUrvaka hotA hai isaliye sUtra meM jJAna ko pahale grahaNa karanA caahiye| kyoMki darzana aura jJAna eka sAtha utpanna hote haiM / jaise meghapaTala ke dUra ho jAne para sUrya ke pratApa aura prakAza eka sAtha vyakta hote haiM, usI prakAra jisa samaya darzanamohanIya kA upazama, kSaya yA kSayopazama hone se AtmA samyagdarzana paryAya se AvirbhUta hotA hai usI samaya usake matyajJAna aura zrutAjJAna kA nirAkaraNa hokara matijJAna aura zrutajJAna prakaTa hote haiN| dUsarI bAta yaha haiM ki aisA niyama hai ki sUtra meM alpa akSara vAle zabda se pUjya zabda pahale rakhA jAtA hai, ataH pahale jJAna zabda ko na rakhakara darzana zabda ko rakhA hai / - 14 isI prakAra kalpavAsI devoM ke vimAnoM kA vidhAna karane vAle - 'saudharmezAna - sAnatkumAra...' " ityAdi sUtra ke antargata 'navasu graiveyakeSu' meM tattvArthasUtrakAra ne asamAsAnta pRthak 'nava' zabda kA prayoga kiyA hai, jisakA Agamika paramparA se sAmaJjasya sthApita karate huye vaiyAkaraNa AcArya pUjyapAda ne spaSTa kiyA hai ki anudiza nAma ke anya nau vimAna aura bhI haiM aura unhIM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 kA jJAna karAne ke liye yahA~ nava zabda kA pRthak ullekha kiyA gayA hai| caturtha adhyAya ke battIsaveM sUtra-'AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca meM sUtrakAra ne asamasta padoM kA prayoga kiyA hai tathA 'navasu' pada ko grahaNa kiyA hai| 'nava' zabda ke prayoga kA aucitya sthApita karate huye AcArya pUjyapAda kahate haiM ki pratyeka graiveyaka meM eka eka sAgaropama adhika utkRSTa sthiti hai isa bAta kA jJAna karAne ke liye 'nava' zabda ko grahaNa kiyA hai| yadi aisA na karate to saba graiveyakoM meM eka sAgaropama adhika sthiti hI prApta hotii| 'vijayAdiSu' meM Adi zabda prakAravAcI hai, jisase anudiza kA grahaNa ho jAtA hai| sarvArthAsiddhi meM jaghanya Aya nahIM hai, yaha batalAne ke liye sarvArthasiddhi zabda alaga se grahaNa kiyA gayA hai|" ___ AcArya pUjyapAda ne siddhAnta kI rakSA hetu AvazyakatAnusAra sUtrArtha para gambhIratA se vicAra kiyA hai aura sUtrazailI meM pratipAdita viSaya ko Agama ke pariprekSya meM spaSTa karane kA sArthaka prayAsa kiyA hai| tattvArthasUtra ke caturtha adhyAya ke bAisaveM sUtra- 'pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu' 18 kA sAmAnya artha hai-do, tIna kalpa-yugaloM meM aura zeSa meM krama se pIta, padma aura zaklalezyA vAle deva haiN| kintu isa sAmAnya artha se Agama meM virodha AtA hai, kyoMki saudharma aura aizAna nAmaka prathama paTala meM to pItalezyA hai, kintu sAnatkumAra aura mAhendra nAmaka dUsare paTala ke devoM ke pIta aura padma-ye do lezyAe~ hotI haiN| isI prakAra brahma-brahanottara aura lAntava-kApiSTha nAmaka tIsare aura cauthe paTala meM padmalezyA pAI jAtI hai, kintu zukra-mahAzukra aura zatAra-sahasrAra nAmaka pA~caveM evaM chaThe paTala ke devoM meM padya aura zukla - ye do lezyAe~ pAI jAtI hai| tathA Anata-prANata evaM AraNa-acyuta nAmaka sAtaveM evaM AThaveM paTala ke tathA Upara ke devoM meM zuklalezyA pAI jAtI hai| aba yahA~ zaGkA yaha hotI hai ki satra meM kahIM bhI mizra arthAta do lezyAoM kA ullekha nahIM hai, jabaki Agama ke pariprekSya meM uparyukta prakAra se hI vibhinna paTaloM ke devoM meM lezyAoM kI vyavasthA hai, phira mizra lezyAoM kA grahaNa kaise hogA? jisase Agama-sammata vyavasthA meM kisI bhI prakAra kA virodha upasthita na ho| isa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 para AcArya pUjyapAda ne likhA hai ki-saahcryaallokvt| tadyathA-chatriNo gacchanti iti acchatriSu chatravyavahAraH / evamihApi mizrayoranyataragrahaNaM bhavati / arthAt jaise loka meM sAhacarya sambandha se chatradhAriyoM ke sAtha chatravihIna vyaktiyoM kA bhI vyavahAra meM grahaNa ho jAtA hai, vaise yahA~ para bhI AvazyakatAnusAra donoM lezyAoM meM se kisI eka lezyA kA grahaNa ho jaayegaa| __ kahIM kahIM sUtra meM eka se adhika bAra 'ca' zabda kA prayoga huA hai to usakI sUtra meM sArthakatA batAne kA bhI AcArya pUjyapAda ne prayAsa kiyA hai| udAharaNa ke liye tattvArthasUtra ke dvitIya adhyAya kA prathama sUtra hai-'aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau c'| yahA~ isa sUtra meM jIva ke pA~ca bhAvoM kA ullekha kiyA gayA hai| ataH sAmAnya niyama ke anusAra dvandva samAsa karake sUtra isa prakAra banegA- 'aupazAmikakSAyikamizraudayikapAriNAmikAH' kintu sUtrakAra ne eka samasta pada na banAkara sUtra meM ekAdhika padoM kA samAveza kiyA hai aura do cakAroM kA prayoga kiyA hai| isake aucitya ko AcArya pUjyapAda ne vyAkaraNa ke mAdhyama se spaSTa karate huye likhA hai-naivaM zakyam, anyagaNApekSayA iti prtiiyet| vAkye punaH sati 'ca' zabdena prakRtobhyAnukarSaH kRto bhavati / arthAt aisI zaGkA nahIM karanI cAhiye kyoMki yadi sUtra meM 'ca' zabda na rakhakara dvandva samAsa karate to mizra kI pratIti anya guNa kI apekSA hotI, kintu vAkya meM 'ca' zabda ke rahane para usase prakaraNa meM Aye huye aupazamika aura kSAyikabhAva kA anukarSaNa ho jAtA hai| isI prakAra uparyukta sUtra meM hI zanAkAra kA kahanA ki-bhAvoM ke liGga aura saMkhyA ke samAna svatattva pada kA vahI liGga aura saMkhyA prApta hotI hai- bhAvApekSayA talliGgasaMkhyAprasaGgaH svatattvasyeti ca? 24 AcArya pUjyapAda isakA samAdhAna karate huye kahate haiM ki-'na', upAttaliGgasaMkhyatvAt / tdbhaavstttvm| svaM tattvaM svatattvamiti / arthAt nahIM, kyoMki jisa pada ko jo liGga aura saMkhyA prApta ho gaI hai usakA vahI liGga aura saMkhyA banI rahatI hai| svatattva kA artha hai svaM tattvaM svatattvam - jisa vastu kA jo bhAva hai vaha tattva hai aura sva tattva svatattva hai| isI prakAra tattvArthasUtra ke caturtha adhyAya kA ikatIsavA~ sUtra hai Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 'trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni tu 26 - yahA~ isa sUtra meM sUtrakAra ne brahma-bahmottara nAmaka tIsare paTala se AraNa-acyuta nAmaka AThaveM paTala taka ke kalpavAsI devoM kI utkRSTa Ayu kA ullekha kiyA hai aura batalAyA hai ki ina paTaloM ke devoM kI Ayu pUrva sUtra se gRhIta sAta sAgara sahita kramazaH tIna, sAta, nau, gyAraha, teraha aura pandraha sAgara arthAt kramazaH daza, caudaha, solaha, aThAraha, bIsa aura bAisa sAgara kahI hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki mUla sUtra meM 'tu' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, jo sAmAnyatayA sUtra meM alaga-thalaga dikhalAI de rahA hai, kintu usakA yahA~ vizeSa prayojana hai, jisakA spaSTIkaraNa karate huye AcArya pUjyapAda kahate haiM ki'adhikaMzabdo'nuvartamAnazcaturbhirabhisaMbadhyate nottarAbhyAmityayamartho vishissyte| tenAyamartho bhavati - brahmalokabrahmottarayordazasAgaropamANi saadhikaani| lAntavakApiSThayozcaturdaza sAgaropamANi saadhikaani| zukramahAzukrayoH SoDazasAgaropamANi saadhikaani| zatAra-sahasrArayoraSTAdazasAgaropamANi saadhikaani| AnataprANatayorvizati saagropmaanni| AraNAcyutayoviMzati sAgaropamANi / 27 arthAt yahA~ 'tu' zabda ke prayoga se yaha jAnakArI milatI hai ki pUrva sUtra se yahA~ jo adhika zabda kI anuvRtti huI hai usakA sambandha tri Adi cAra zabdoM se hI hotA hai, anta ke do sthiti vikalpoM se nhiiN| isase yahA~ yaha artha dhvanita hotA hai ki-brahma aura brahmottara meM sAdhika daza sAgaropama utkRSTa sthiti hai| lAntava aura kApiSTha meM sAdhika caudaha sAgaropama utkRSTa sthiti hai| zukra aura mahAzakra meM sAdhika solaha sAgaropama utkRSTa sthiti hai| zatAra aura sahasrAra meM sAdhika aThAraha sAgaropama utkRSTa sthiti hai| Anata aura prANata meM bIsa sAgaropama sthiti hai tathA AraNa aura acyuta meM bAisa sAgaropama utkRSTa sthiti hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki sUtrakAra umAsvAmI ne sUtroM meM jina-jina rahasyoM kA samAveza kiyA hai tathA jana sAdhAraNa kI pakar3a se bAhara haiM una una rahasyoM ko AcArya pUjyapAda ne apane vyAkaraNa jJAna ke mAdhyama se prakaTa karane kA bharasaka prayAsa kiyA hai aura usameM ve pUrI taraha saphala bhI huye haiN| yataH tattvArthasUtra kI saMskRta TIkAoM meM AcArya pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 sarvAdhika prAcIna TIkA hai, ataH isakA aura bhI mahattva bar3ha jAtA hai| isI kAraNa unake isa vaiyAkaraNa rUpa ko rekhAGkita karane vAle katipaya udAharaNa hI yahA~ prastuta kiye gaye haiN| vistAra ke liye sudhIjanoM ko mUla grantha kA avalokana karanA caahiye| tabhI isake sampUrNa rahasyoM ko jAnA jA sakatA hai| grantha-sandarbha / yo devanandi prathamAbhidhAno, buddhyA mahatyA sa jinendrabuddhiH / zrIpUjyapAdo'jani devatAbhi, ryatpUjitaM pAdayugaM ydiiym|| -jaina zilAlekha sagraha, bhAga 1, pRSTha 25 2. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga 2, pR. 219-220 3. vahI, pRSTha 200 4. sArasagrahe'pyuktaM pUjyapAdai - anantaparyAyAtmakasya vastuno'nyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyahetvapekSo niravadyaprayogo naya iti| - SaTkhaNDAgama, dhavalATIkA, pustaka 9, pRSTha 160 5. kavInA tIrthakRdevaH kitarA tacca vrnnyte| viduSA vADmaladhvasi tIrtha yasya vacomayam / / -- mahApurANa, parva 1, padya 52 6. acintyamahimA devaH so'bhibandho hitaissinnaa| zabdAzca yena siddhayanti sAdhutva pratilambhitAH / / - pArzvanAthacaritam 1/18 7. pUjyapAdaH sadApUjyapAda. pUjya. punAtu maam| vyAkaraNArNavo yena tIrNo vistIrNasadguNa / / - pANDavapurANa 1/16 8. apAkurvanti yadvAca kAyavAk cittasambhavam / kalaGkabhaGgimA so'yaM devanandI nmsyte|| -jJAnArNava 1/15 9. jainendra vyAkaraNa 1/1/1 10. 'saskRta-prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza kI paramparA' ke antargata saMskRta ke jaina vaiyAkaraNa eka mUlyAGkana ___ -DaoN gokulacandra jaina pRSTha 42 11. tattvArthasUtram 1/1, 12 sarvArthasiddhi 1/1 kI TIkA, 13. sarvArthasiddhi 1/1 kI TIkA, 14. tattvArthasUtram 4/19, 15. sarvArthasiddhi 4/19 kI TIkA, 16. tattvArthasUtram 4/32, 17. sarvArthasiddhi 4/32 kI TIkA, 18. tattvArthasUtram 4/22, 19, sarvArthasiddhi 4/22 kI TIkA, 20 sarvArthasiddhi 4/22 kI TIkA, 21. tattvArthasUtram 2/1, 22. sarvArthasiddhi 2/1 kI TIkA, 23. sarvArthasiddhi 2/1 kI TIkA, 24. sarvArthasiddhi 2/1 kI TIkA, 25. sarvArthasiddhi 2/1 kI TIkA, 26. tattvArthasUtram 4/31, 27. sarvArthasiddhi 4/31 kI TIkA - rIDara evaM adhyakSa, jaina-bauddhadarzana vibhAga, saMskRtavidyA dharmavijJAna saGkAya kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA : eka vizleSaNa -DaoN. basantalAla jaina bhAratIya manISiyoM ne mAnava jIvana ko saphalatApUrvaka nirvAha karane ko jIvana jIne kA kalA batAyA hai, lekina mRtyu ke samaya maraNa kA kaise svAgata kiyA jAe yA mRtyu ko mahotsava rUpa meM kaise sampanna kareM, isake sambandha meM koI vicAra prastuta nahIM kiyA hai| mAtra jainadarzana hI mRtyu-mahotsava vidhAna prastuta karatA hai| jaina-darzana kA mAnanA hai ki mRtyu zAzvata sukha ko utpanna karane vAlI hai, isalie isakA mAMgalika mahotsava manAyA jAtA hai, jo prazaMsA ke yogya hai| ___ jaba samatApUrvaka jIvana yApana karate samaya maraNa avazyaMbhAvI ho, taba binA kisI kheda-khinnatA ke svayaM apane zarIra se mamatva rahita hokara kramazaH cAra prakAra kA AhAra-tyAga karate hue dharma-dhyAna meM mana ko ekAgra karane kI vidhi ko jaina darzana meM 'sallekhanA' nAma diyA gayA hai| __ bhagavatI ArAdhanA ke TIkAkAra likhate haiM ki "prANadhAraNa karane ko jIvana kahate haiM, vaha Ayu ke adhIna hai, merI icchA ke adhIna nahIM hai| merI icchA hone para bhI prANa nahIM Thaharate hai| sampUrNa jagat cAhatA hai ki usake prANa bane raheM, kintu ve nahIM rahate haiN|' ataH AgAmI paryAya acchI ho, isalie vidhi-pUrvaka zarIra-tyAga meM prasannatA honI caahie| sallekhanA kI vyAkhyA - sallekhanA pada 'sat' aura 'lekhanA' zabdoM se banA hai| sat kA artha hai-samyaka, aura lekhanA kA artha hai-kuza karanA, arthAt samyak prakAra se kRza krnaa| dUsaro zabdoM meM kAyA aura kaSAya ko acchI prakAra se kRza karanA sallekhanA hai| AcArya pUjyapAda svAmI ne 'samyakkAya-kaSAya-lekhanA' ko aura AcArya zrutasAgara ne "sat samyak lekhanAkAyasya kaSAyANAM ca kRzIkaraNaM tanUkaraNaM" ko sallekhanA kahA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 maraNakAla ke upasthita hone para hI sallekhanA dhAraNa kI jAtI hai| AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra meM likhA hai ki- 'mAraNAntikI sallekhanAM jossitaa|" arthAt maraNa kAla Ane para gRhastha ko prIti pUrvaka vidhipUrvaka sallekhanA dhAraNa karanI caahie| AcArya samantabhadra svAmI ne ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM likhA hai ki "upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niH prtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH / / " arthAt pratikAra rahita asAdhya dazA ko prApta hue durbhikSa jarA tathA roga kI dazA meM aura aise dUsare kisI kAraNa ke upasthita hone para jo dharmArtha deha kA saMtyAga hai, use sallekhanA kahate haiN| mAnava zarIra dharma karane kA sAdhana hai isalie yadi vaha dharma-sAdhana meM sahAyaka hotA hai to use tyAganA nahIM cAhie aura jaba vaha zarIra dharma meM bAdhaka bana jAya to zarIra ke mamatva ko chor3akara dharma kI hI rakSA karanI caahie| zarIra ke mamatva ko tyAgakara samatApUrvaka dehatyAga karanA hI samAdhimaraNa yA sallekhanA hai| ____ kAya aura kaSAya ko kSINa karane ke kAraNa sallekhanA do prakAra mAnI jAtI hai- 1. kAya sallekhanA-jise bAhya sallekhanA bhI kahate haiM aura 2. kaSAya sallekhanA-jise Abhyantara sallekhanA kahate haiN| ina donoM bhedoM kA nirUpaNa karate hue AcArya pUjyapAda svAmI likhate haiM ki "kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanakrameNa-samyaglekhanA sallekhanA" arthAt bAharI zarIra aura bhItarI kaSAyoM ke puSTa karane vAle kAraNoM ko zanaiH-zanaiH ghaTAte hue unako bhalI prakAra kRza karanA sallekhanA hai| AcArya zrutasAgara jI ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki-'kAyasya lekhanA vAhya sllekhnaa| kaSAyANAM sallekhanA abhyantarA sllekhnaa||" 5 arthAt kAya kI sallekhanA bAhya sallekhanA aura kaSAyoM kI sallekhanA Abhyantara sallekhanA kahI jAtI hai| kAya bAhya sallekhanA aura kaSAya Antarika sallekhanA hai| samAdhimaraNa aura sallekhanA meM ekarUpatA :- jaina zAstroM meM sallekhanA aura samAdhimaraNa paryAyavAcI zabda mAne gaye haiN| donoM kI kriyA-prakriyA aura Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 niyama-upaniyama eka se haiN| AcArya samantabhadra svAmI ne ratnakaraNDaka zrAvakAcAra ke chaThe adhikAra kI pahalI kArikA meM sallekhanA kA lakSaNa likhA hai aura dUsarI kArikA meM usake lie samAdhimaraNa kA prayoga kiyA hai| zrI zivakoTi AcArya ne bhagavatI ArAdhanA meM anekoM sthAnoM para sallekhanA aura samAdhimaraNa kA prAyaH eka artha meM prayoga kiyA hai| AcArya umAsvAmI ne zrAvaka aura muni donoM ke lie sallekhanA kA pratipAdana kara mAnoM sallekhanA ora samAdhimaraNa kA bheda hI miTA diyA hai| kintu AcArya kundakunda ne samAdhimaraNa sAdhu ke lie aura sallekhanA gRhastha ke lie mAnA hai| maraNa ke samaya eka sAdhu zuddha AtmasvarUpa para apane mana ko jitanA ekAgra kara sakatA hai, utanA gRhastha nhiiN| isa samaya taka sAdhu abhyAsa aura vairAgya ke dvArA samAdhimaraNa karane meM nipuNa ho cukatA hai| samAdhi meM ekAgratA adhika hotI hai| samAdhimaraNa aura usake bheda :- samAdhimaraNa do zabdoM ke mela se banA haisamAdhi aura mrnn| isakA artha hai- samAdhipUrvaka mrnn| zuddha AtmasvarUpa para mana ko kendrita karate hue prANoM kA visarjana samAdhimaraNa kahalAtA hai| yadi jIvana ke anta samaya meM rAga dveSa ko chor3akara samAdhi na dhAraNa kI jAyeM to jIvana bhara kI tapasyA vyartha mAnI jAtI hai| AcArya samantabhadra kA kathana hai antakriyAdhikaraNaM tapaH phalaM sakaladarzinaH stuvte| tasmAdyAvadvibhavaM smaadhimrnneprytitvym||" arthAt darzana, jJAna aura cAritra rUpa dharma meM cirakAla taka niraticAra pravRtti karane vAlA manuSya bhI yadi maraNa ke samaya usa dharma kI virAdhanA kara baiThatA hai to vaha saMsAra meM ananta kAla taka ghUma sakatA hai| samAdhimaraNa kA vidhAna sabhI ke lie hai| samAdhimaraNa ke pAMca bheda haiM- paNDita paNDita, paNDita, bAlapaNDita, bAla aura baal-baal| inameM se prathama tIna acche aura avaziSTa do azubha haiN| bAla-bAla maraNa mithyAdRSTi jIvoM ke, bAla-maraNa avirata samyak dRSTiyoM bAla-paNDitamaraNa dezavratiyoM ke, paNDitamaraNa sakala saMyamI sAdhuoM ke aura paNDita-paNDita maraNa kSINa kaSAya kevaliyoM ke hotA hai| paNDita maraNa ke tIna Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 bheda haiM- pahalA bhakta-pratyAkhyAna kahalAtA hai| bhakta nAma bhojana kA hai, use zanaiH zanaiH chor3akara jo zarIra kA tyAga kiyA jAtA hai, use bhakta-pratyAkhyAna maraNa kahate haiN| bhaktapratyAkhyAna karane vAlA sAdhu apane zarIra kI sevA apane hAtha se bhI karatA hai, aura yadi dUsarA kare to use bhI svIkAra kara letA hai| dUsarA iMginImaraNa hai, jisameM aura to saba bhakta-pratyAkhyAna ke samAna hI hotA hai kintu dUsare ke dvArA vaiyyAvRtti svIkAra nahIM kI jAtI hai| tIsarA prAyopagamana maraNa hai| ise dhAraNa karane vAle ke lie kisI bhI prakAra kI vaiyyAvRtti kA prazna nahIM utthtaa| isameM to maraNa-paryanta pratimA ke samAna kisI zilApara tadavastha rahanA hotA hai| samAdhimaraNa AtmaghAta nahIM hai :- kucha manISiyoM ne jaina muni ke samAdhimaraNa ko AtmaghAta mAnA hai| AtmaghAta kA zAbdika artha hai-AtmA kA ghaat| kintu jaina darzana ne AtmA ko zAzvata siddha kiyA hai AtmA eka rUpa se trikAla meM raha sakane vAlA nitya padArtha hai| jisa padArtha kI utpatti kisI bhI saMyoga se na ho sakatI ho vaha padArtha nitya hotA hai| AtmA kisI bhI saMyoga se utpanna ho sakatI hai, kyoMki jar3a ke cAhe kitane bhI saMyoga kyoM na kare, to bhI usameM cetana kI utpatti nahIM ho sakatI hai| bhAvaliMgI muni sadaiva vicAra karatA hai ki "merI AtmA eka hai, zAzvata hai aura jJAna-darzana hI usakA lakSaNa hai| anya samasta bhAva bAhya haiN|' isa bhAMti nitya AtmA kA ghAta kisI bhI dazA meM sambhava nahIM hai| AcArya pUjyapAda svAmI ne rAga-dveSa yA moha ke kAraNa, viSa zastra yA anya kisI upAya se apane isa jIvana ko samApta karane ko AtmaghAta batAyA hai| kintu jaina muni kI samAdhi na to rAga-dveSa kA pariNAma hai aura na moha kA bhaavaavesh| jainAcAryoM ne samAdhimaraNa dhAraNa karane vAle se spaSTa kahA hai ki yadi rogAdi kaSToM se ghabar3Akara zIghra hI samApta hone kI icchA karoge athavA samAdhi ke dvArA indrAdipadoM kI abhivAJchA karoge to tumhArI samAdhi vikRta hai| isase lakSya taka na pahu~ca skoge| mRtyu ke samaya samAdhimaraNa karane vAle jIva kA bhAva apane ko samApta karanA nahIM, apitu zuddha Atma caitanya ko upalabdha karanA hotA hai| vaha mRtyu ko bulAne kA prayAsa nahIM karatA, apitu vaha svayaM AtI hai| usakA samAdhimaraNa Ane vAle ke Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 svAgata kI taiyArI mAtra hai| samAdhimaraNa meM cidAnanda ko prApta karane ke lie zarIra ke moha ko chor3anA hotA hai| kintu zarIra kA moha tyAga aura AtmaghAta donoM eka bAta nahIM hai| pahale meM saMsAra kI vAstavikatA ko samajhakara zarIra se mamatva haTAne kI bAta hai aura dUsare meM saMsAra se ghabar3Akara zarIra ko samApta karane kA prayAsa hai| pahale meM sAtvikatA hai, to dUsare meM tAmasikatA eka meM jJAna kA prakAza hai to dUsare meM ajJAna kA andhakAra / moha-tyAga saMyama hai to AtmaghAta meM asNym| samAdhimaraNa kA uddezya moha tyAga bhI nahIM apitu AtmAnanda prApta karanA hai| Atma svarUpa para mana ko kendrita karate hI moha to svayaM hI dUra ho jAtA hai|' use naSTa karane kA prayAsa nahIM karanA pdd'taa| paramasamAdhi meM to sabhI icchAeM vilIna ho jAtI hai yahAM taka ki AtmA ke sAkSAtkAra kI abhilASA bhI nahI rhtii| isake atirikta jainAgamoM meM Ayukarma ko bahuta prabala mAnA gayA hai| cAra ghAtiyA karmo ko jItane vAle arhanta ko bhI Ayu-karma ke bilakula kSINa hone taka isa saMsAra meM rukanA par3atA hai| sallekhanA kI samaya-sImA :- AcArya nemIcaMda siddhAnta cakravartI ne likhA hai ki bhakta-pratyAkhyAna arthAt bhojanatyAga (anna, khAdya, lesya padArtho ke tyAga) kI pratijJA karake jo saMnyAsa maraNa hotA hai, usakA jaghanya kAla pramANa antarmuhUrta mAtra hai evaM utkRSTatama kAlapramANa bArahavarSa hai tathA antarmuhUrta se lekara bAraha varSa paryanta jitane bhI samaya bheda hai ve saba sallekhanA ke madhyamakAla ke bheda haiN|" sallekhanA vidhi :- sallekhanA kI vidhi meM kaSAyoM ko kaza karane kA upAya batAte hue AcArya likhate haiM ki sAdhaka ko sarvaprathama apane kuTumbiyoM, parijanoM evaM mitroM se moha, apane zatruoM se baira tathA saba prakAra ke bAhya padArthoM se mamatva kA zuddhamana se tyAgakara miSTa vacanoM ke sAtha apane svajanoM aura parijanoM se kSamA yAcanA karanI cAhie tathA apanI ora se bhI unheM kSamA kara denA caahie| usake bAda kisI yogya guru ke pAsa jAkara kRta, kArita, anumodana se kiye gaye saba prakAra ke pApoM kI chala rahita AlocanA kara Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 maraNaparyanta ke lie mahAvratoM ko dhAraNa karanA caahie| usake sAtha hI use saba prakAra ke zoka, bhaya, santApa, kheda, viSAda, kAluSya, arati Adi azubha bhAvoM ko tyAgakara apane bala, vIrya, sAhasa aura utsAha ko bar3hAte hue guruoM ke dvArA sunAI jAne vAlI amRtavANI se apane mana ko prasanna rakhanA caahie| isa prakAra jJAnapUrvaka kaSAyoM ko kRza karane ke sAtha apanI kAyA ko kRza karane ke lie sarvaprathama sthUla AhAra kA tyAga karanA cAhie tathA dugdha chAcha Adi peya padArthoM para nirbhara rahane kA abhyAsa bar3hAnA caahie| dhIre-dhIre jaba dUdha chAcha Adi para rahane kA abhyAsa ho jAe taba unakA bhI tyAgakara mAtra garma jala grahaNa karanA caahie| isa prakAra citta kI sthiratApUrvaka apane ukta abhyAsa aura zakti ko bar3hAkara dhIrajapUrvaka anta meM jala kA bhI tyAga kara denA cAhie aura apane vratoM kA niraticAra pAlana karate hue paMca namaskAra maMtra ke smaraNa ke sAtha hI zAMtipUrvaka deha kA tyAga karanA caahie| sallekhanA ke lie sthAna :- arihanta evaM siddhoM kA maMdira, jahAM para arihanta siddha Adi kI pratimAyeM haiM- aise parvata Adi sthAna, kamala yukta tAlAba, samudra taTa kA pradeza, dUdha vAle vRkSoM se yukta sthAna, phUla-phaloM se lade hue vRkSoM se suzobhita jagaha, udyAna, toraNa dvAroM se sajjita ghara, nAgoM ke ghara ke samIpa evaM yakSAdi kA sthAna sallekhanA lene vAle vyakti ke lie pavitra sthala hai|" sallekhanA ke lie pUrva, uttara dizA ko hI zreSTha dizA mAnakara usI dizA meM bhUmi para, zilAtala para athavA sApha reta para sallekhanA grahaNa karanI caahie| sallekhanA dhAraNa karane kI AvazyakatA :- kAya aura kaSAyoM ko acchI taraha kRz karane kI vidhi ko sallekhanA kahA gayA hai| sallekhanA ke samaya kAya aura kaSAya ko kRz karake saMnyAsa dhAraNa karanA yahI jIvana bhara ke tapa kA phala hai| jIvana bhara sAdhanA karate rahane ke bAda yadi sallekhanA pUrvaka maraNa nahIM ho pAtA to sAdhanA kA vAstavika phala nahIM mila pAtA hai| isalie pratyeka sAdhaka ko sallekhanA avazya karanI caahie| sallekhanA ke aticAra :- jainAcAryoM ne jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, bhaya, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anekAnta-57/1-2 mitrAnurAga aura nidAna sallekhanA ke ye pAMca aticAra batAye haiN| sallekhanA dhArI sAdhaka ko apanI sevA zuzruSA hotI dekhakara athavA apanI isa sAdhanA se bar3hatI huI pratiSThA ke lobha meM aura adhika jIne kI AkAMkSA nahIM karanI caahie| maiMne AhArAdi kA tyAga to kara diyA hai kintu maiM adhika samaya taka rahU~ to mujhe bhUkha-pyAsa Adi kI vedanA bhI ho sakatI hai, isalie aba aura adhika na jIkara zIghra hI mara jAU~ to acchA hogA, isa prakAra maraNa kI AkAMkSA nahIM karanI caahie| sallekhanA dhAraNa kara lI hai, para aisA na ho ki kSudhA Adi kI vedanA bar3ha jAye aura maiM use saha na pAU~, isa prakAra kA bhaya bhI mana se nikAla denA caahie| aba to mujhe saMsAra se vidA honA hai kintu eka bAra maiM apane amuka mitra se mila letA to bahuta acchA hotA isa prakAra kA bhAva mitrAnurAga hai| sAdhaka ko isase bacanA caahie| mujhe isa sAdhanA ke prabhAva se AgAmI janma meM vizeSa bhogopabhoga kI sAmagrI prApta ho; isa prakAra kA vicAra karanA nidAna hai| sAdhaka ko isase bacanA caahie| jIne marane kI cAha, bhaya, mitroM se anurAga aura nidAna ye pAMcoM sallekhanA ko dUSita karane vAle aticAra haiM, ataH sAdhaka ko inase bacanA caahie| jo eka bAra aticAra rahita hokara sallekhanA pUrvaka maraNa karatA hai, vaha ati zIghra mokSa pAtA hai| isalie pratyeka sAdhaka zrAvaka aura muni donoM ko jIvana ke anta meM prIti evaM samatA pUrvaka sallekhanA dhAraNa karane kA upadeza diyA gayA hai| sandarbha 1. bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TIkA gAthA 21 pRSTha 43, 2. tattvArthasUtra 7/22, 3. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra -A. samantabhadra-5/1, 4. sarvArthasiddhi 7/22 pRSTha 363, 5. tattvArthavRtti, 7/22 pRSTha 244, 6. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra, A. samantabhadra 5/2, 7. bhAva prAbhRta gAthA 59, 8. tattvArthasUtra 7/37, 9. paramAtmaprakAza dohA pRSTha 328, 10.gommaTasAra karmakANDa gAthA 60 11. "arihanta siddhasAgara-paumasaraM khIrapupha phlbhridN| ujjANa-bhavaNa-toraNa-pAsAdaM NAga-jakkhagharaM / / " -mUlarAdhanA gAthA 560 12. "uttarapuvvA pujjA" vRhad kalpa sUtra, sUtra 457, 13. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra, A. samantabhadra 5/8 - zrI di. jaina zramaNa saMskRti saMsthAna vIrodayanagara sAMgAnera, jayapura (rAja.) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kI saralatA hI mRdutA hai - pro. bhAgacandra jaina uttama kSamAdharma yadi jIvana meM A jAye to Ama mArdava-dharma svataH A jAtA hai| krodha kI utpatti ahaGkAra para coTa lagane se hotI hai| ahaGkAra yadi samApta ho jAye to mRdutA, saralatA aura vinaya apane Apa A jAtI hai| isalie mArdava kA pratipakSI mAna hai aura usake vigalita ho jAne para vinaya guNa kA AvirbhAva hotA hai| ___ mUlyAGkana kA paimAnA hara eka kA alaga-alaga hotA hai| yaha paimAnA usake saMskAroM aura bhAvoM para nirbhara karatA hai| unase hI usakI pasandagI kA patA cala jAtA hai| dharma kI ora kadama bar3hAne ke lie aura usa para sthira rahane ke lie bhI vaise hI saMskAroM kI apekSA hotI hai| sAdhanA meM racA-pacA vyakti aise saMskAra dene meM sakSama hotA hai| vaha sAdhanA naye AyAma kholatI hai aura rUpAntaraNa kI prakriyA ko janma detI hai| vaha ahaM se arha banA detI hai aura antara se sphuTita hokara jIvana kA kAyAkalpa kara detI hai| vijAtIya tattva ke alaga hone para hI prastara pratimA kA rUpa letA hai| jJeya, heya aura upAdeya ko jAna lene para hI 'ko'haM' kA uttara mila pAtA hai| tabhI mAna lepa kI bhAMti jharane lagatA hai| saMkalpa aura jAgaraNa :- kisI bhI kAma ko pUrA karane meM cAra caraNoM ko pAra karanA par3atA hai-icchA, AkAMkSA, saMkalpa aura bhaavnaa| bharata ne bAhubalI se yuddha karane kA nizcaya isI krama se kiyA aura anta meM icchA ko vijayI bnaayaa| mAna jaise rAkSasa se mukta hone ke lie bhI isI krama ko apanAnA par3egA aura isa mahApatha para calate-calate bhayAnaka mAnasika saMgharSo se bhI lohA lenA pdd'egaa| aMdhakAra se bhare jIvana meM jAgaraNa eka amUlya auSadhi ke rUpa meM AtA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anekAnta-57/1-2 hai aura mAna kA duSpariNAma eka nayA anubhava de jAtA hai, jisase AsthA kA nirmANa hotA hai| saMkalpa kA jAgaraNa bhI tabhI ho pAtA hai| vaidyarAjoM dvArA aneka prayatna karane ke bAvajUda siradarda dUra na hone para krodhita hokara rAjA bhoja ne Ayurveda ke granthoM kI Ahuti de dii| lekina jIvaka ne usake sira meM se machalI nikAlakara jaba darda dUra kara diyA to usake mana meM Ayurveda ke prati punaH AsthA jAga gii| ataH kisI kArya kI pratipatti hone ke lie AsthA kA nirmANa atyAvazyaka ho jAtA hai| mRdutA lAne ke lie sAdhaka meM isI AsthA, puruSArtha aura AtmanirIkSaNa kI jarUrata hotI hai| mArdava kA artha :- mArdava-dharma kA virodhI bhAva mAna hai| AcArya kundakunda ke anusAra kula, rUpa, jAti, buddhi, tapa, zruta aura zIla meM se kisI para bhI abhimAna nahIM karanA mArdava-dharma hai kula-rUva-jAdi-buddhisu, taba-suda-sIlesu gAravaM kiNci| jo Na vi kukSadi samaNo maddavadhamma have tss|| (bA. a. 72) AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDaka zrAvakAcAra (1.25) meM jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura vapu ina ATha madoM se virahita ko mArdava mAnA hai| umAsvAmI ne kula, rUpa, jAti aura zruta ke bAda aizvarya, vijJAna, lAbha aura vIrya ko ginAkara dUsaroM kI nindA aura apanI prazaMsA ko nigraha karane ko mArdava-dharma mAnA hai| cAritrasAra (pa. 28) meM bhI lagabhaga yahI bAta kahI gayI hai| akalaMka ne isameM yaha aura joDa diyA ki dUsare ke dvArA paribhava ke nimitta upasthita kiye jAne para bhI abhimAna kA abhAva honA mArdava-dharma hai (ta. vA. , 1.6) / AvazyakacUrNi, dazavaikAlikacUrNi (pR. 18), kArtikeyAnuprekSA (315) Adi granthoM meM bhI mArdava-dharma kA varNana lagabhaga isI prakAra milatA hai| sthAnAGga meM Aye lAghava dharma (10.16) ko kisI sImA taka mArdava meM sammilita kiyA jA sakatA hai| yadyapi lAghava kA artha upakaraNa kI alpatA hai para vahAM Rddhi, rasa aura sAta (sukha) ina tIna gauravoM kA jo tyAga batAyA gayA hai (pravacanasAroddhAra, vRtti patra 135) vaha tyAga mArdava kI sImA meM A Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 87 jAtA hai| gaurava kA artha yahA~ abhimAna hai| AtmA kA svabhAva :- mArdava-dharma AtmA kA svabhAva hai aura usakA virodhI bhAva mAna usakA vibhAva hai| mAna-sammAna kI AkAMkSA ke pIche ahavAra kA bhAva rahatA hai| vaha na milane para ahaGkArI duHkha aura apamAna kA anubhava karatA hai aura dUsare kA apamAna kara usakA badalA letA hai| usake ahaGkAra kI tRpti / samAja meM pahuMcakara hotI hai| vaha samAja naitika hogA yA dhArmika hogA; para usakI naitikatA aura dhArmikatA ke pIche ahaGkArI kA ahaGkAra tRpta hue binA nahIM rhegaa| ___samAja dhArmika kama hotA hai, naitika adhika hotA hai| nIti kA labAdA or3he vaha kartavya kI bAta karatA hai| vyakti mAtA-pitA kI sevA to nahIM karanA cAhatA para samAja aMguli na uThAye isalie kartavya mAnakara vaha sevA karatA hai| aisI sevAvRtti meM use Ananda nahIM AtA; kyoMki vaha sevA bhItara se nahIM hotI, use vaha dharma nahIM maantaa| ataH dharma aura nIti donoM alaga-alaga tattva haiN| viveka ina sabhI ke Upara hai| sArI bImAriyAM aura burAiyAM vivekahInatA meM hotI haiN| viveka usa behozI ko aura ahaGkAra ko dUra kara detA hai| yahI viveka samyagjJAna kahalAtA hai| samyagjJAna meM zuSka buddhi kAma nahIM karatI, jAgaraNa kAma karatA hai jise AtmA kA svabhAva kahA jA sakatA hai| ahaGkAra : prakRti aura pariNAma :- ahaGkAra zakti kI khoja meM rahatA hai, dharma kI khoja meM nhiiN| zakti kI khoja meM satat ghUmane vAle nepoliyana, hiTalara jaise loga bhI anta meM hAtha kholakara cala bse| unakI yAtrA zakti kI yAtrA thI, para dharma kI yAtrA antara kI yAtrA hai| zakti kI yAtrA meM ahaGkAra phalatA-phUlatA rahatA hai, vahA~ na satya kI khoja ho pAtI hai aura na tapasyA hI pUrI ho pAtI hai| vaha to dUsare meM doSa dekhatA hai aura svayaM ko nirdoSa siddha karane kA prayatna karatA hai, nindA meM rasa letA hai aura prazaMsA meM pIr3A kA anubhava karatA hai| parvata para khar3e vyakti ko nIce khar3A vyakti choTA hI dikhatA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 anekAnta-57/1-2 ahaGkAra jaisA bhrama aura ajJAna dUsarA nahIM hotaa| bIja ke cAroM tarapha ahaGkAra kI khola lagI hai jisase bIca panapa nahIM paataa| svAbhimAna kI sImA meM ahaGkAra ThIka kahA jA sakatA hai para usase Age bar3hakara abhimAna ko prazasta nahIM kahA jA sakatA mRtyu ke pUrva vaha nizcita rUpa se TUTanA caahie| mAtra jijJAsu rahanA ahakAritA ko bar3hAvA denA hai| usameM jaba taka mumukSuvRtti jAgrata nahIM hogI rUpAntarita hone kI sthiti meM vaha nahIM A sktaa| sAdhaka ke lie jijJAsu ke sAtha-sAtha mumukSu bhI honA caahie| jijJAsA eka darzana hai, mumukSA eka dharma hai| jijJAsA se ahaGkAra majabUta hotA hai aura mumukSA se vaha ahaGkAra pighalatA hai| mumukSu AtmAjJAna se padArtho ko jAnatA hai, darzana se zraddhAn karatA hai aura AcaraNa se karmo ke AvaraNa ko dUra karatA hai| ahaGkArI lokeSaNA ke pIche daur3atA rahatA hai, mAna kA poSaNa karatA hai aura dUsare ko kATane meM Ananda letA hai| zeSanAga meM mAna nahIM hotA para bicchU svalpa jahara hone para bhI ahaMkAravaza DaMka Upara uThAye ghUmatA rahatA hai| vaha ghanaghora hiMsaka bhI hotA hai| usameM pratikriyA aura pratizodha kI Aga sulagatI rahatI hai| usakI mAnasikatA kaThoratA meM jItI rahatI hai| usakI yaha kaThoratA kabhI zaila ke samAna rahatI hai, kabhI asthi jaisI rahatI hai, kabhI kASTha ke samAna hotI hai to kabhI latA jaisI bhI dikhatI hai| yaha usakI kaThoratA kA krama hai| isa kaThoratA ko ahaGkArI jIvita rakhanA cAhatA hai| krodhI krodha nimittaka padArtha ko naSTa karanA cAhatA hai, para mAnI use sambhAla kara rakhanA cAhatA hai| ahaGkAra se mukta hone ke upAya :- isa AtmaghAtI ahaGkAra ko samApta karane ke lie dharma hI eka saccA zaraNa hai| kSAnti, mRdutA, RjutA aura AtmAlocana usake dvAra haiN| dehAdi meM ekatva buddhi chor3akara, samatA bharA AcaraNa usakA eka suniyojita mahApatha hai, jisa para calakara ahaGkAra se mukta ho sakatA hai| jJAna, darzana, cAritra, tapa aura upacAra (paJca parameSThI vaMdana) rUpa vinaya kA AcaraNa use rUpAntarita kara sakatA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 ahaGkAra se grasta vyakti kisI ko guru mAnane ke lie taiyAra nahIM hotA, jisase na vaha kucha vizeSa sIkha pAtA hai aura na usameM vinaya hI jAgrata ho pAtA hai| ziSya bhAva ke binA sIkhanA sambhava nahIM hotaa| gurajiryaka ne apane ziSya ArpaskI ko eka korA kAgaja likhane ke lie diyA parIkSA karane kI dRSTi se, para usane use korA hI vApisa kara diyaa| ahavAra kA visarjana aura jJAnArjana kI AkAMkSA kAgaja ko vApisa karane ke pIche eka dRSTi thii| mArdava-dharma kA paripAlana karane ke lie kaSAyoM para vijaya prApta karanA jarUrI ho jAtA hai| zAntinAtha nAma ho aura vaha vyakti ghanaghora azAnta aura krodhI prakRti kA ho to nAma ke sAtha sAmaJjasya kaise ho sakatA hai? ataH kaSAyoM ke pariNAma para cintana karate hue mRdutA lAnI caahie| binA bhedabhAva ke Adara denA vinaya kahalAtA hai| jIsasa ne judAsa ko sammAna diyA, jabaki vaha zatruoM se milA huA thaa| mahAvIra ne gozAlaka ko sammAna diyA, jabaki gozAlaka mahAvIra kA ghanaghora virodhI thaa| virodhiyoM ke sAtha bhI mitravat vyavahAra karanA Arjava-dharma hai| mAna ubalatA dUdha jaisA hai jise ThaNDA hone para hI piyA jA sakatA hai| use yA to cUlheM se utAra kara nIce rakha dIjie yA IMdhana ko bujhA diijie| isI taraha mAna ke kAraNoM ko dUra kara Atmacintana kiyA jAnA caahie| ___ mAna ko jItane kA eka yaha bhI upAya hai ki sAdhaka mAdhyastha vRtti dhAraNa kara viparIta paristhitiyoM meM mauna ho jaaye| dvIpAyana RSi eka acche sAdhaka the| ve jahAM tapasyA kara rahe the, vahAM yAdava loga zarAba pIkara mastI kara rahe the| unhoMne dvIpAyana ko bhalA-burA khaa| sAdhaka ke kAna meM ye zabda pahu~ce, jise ve sahana nahIM kara pAye aura apanI ugra tapasyA ke bala para dvIpAyana ne dvArikA jalA kara rAkha kara dii| yadi unhoMne apazabdoM kI upekSA kI hotI to itanA bar3A hAdasA nahIM hotaa| mRdutA ke udAharaNa :- mArdava-dharma ke sandarbha meM aneka udAharaNa aura bhI diye jA sakate haiM, jinameM katipaya uddhRta kara rahA hU~ tAki usakI prakRti ko Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 samajhA jA sake aura ahaGkAra ke duSpariNAmoM se bacA jA ske| (1) sudarzana ne arjunamAlI ko vinamratA se jiitaa| (2) varNI jI ne AtmakathA meM eka ghaTanA kA ullekha kiyA hai ki kisI seTha ne svayaM mandira banavAyA para usakA kalaza samAja se car3havAyA tAki mandira banavAne kA abhimAna use yA usake parivAra ko na A jaaye| (3) ahaGkAra eka pratikriyA se bharA jIvana hotA hai| asamartha vyakti ghara banAtA hai aura samartha balazAlI vyakti usa ghara ko tor3a detA haiasamartho gRhArambhe samartho gRhbhNjne| bandara vaTera kA ghosaeNlA ukhAr3akara yahI karatA hai| (4) bharata-bAhubalI kA yuddha mAna kaSAya kA jItA jAgatA udAharaNa hai| kahA jAtA hai ki bharata paTTazilA para likhe hue kisI nAma ko miTAkara hI apanA nAma likha ske| ahaGkArI yahI karatA hai| vaha dUsare astitva ko maTiyAmeTa kara apane astitva para muhara lagAnA cAhatA hai| ahaGkArI jaba zaktihIna ho jAtA hai to use koI nahIM puuchtaa| nepoliyana jaise samrAT ko Akhira ghasiyArana ke lie rAstA denA hI pdd'aa| (6) jJAnI aura bauddhika meM antara hai| prAcIna kAla meM jJAnI ko paNDita bhI kahA jAtA thA, jo svAnubhUti aura samyak AcaraNa meM palA thaa| para Aja bauddhika vyakti hI paNDita kahA jAtA hai| vaha itanI antardRSTi sampanna hotA hai ki vinamratApUrvaka apane ajJAna ko svIkAra letA hai, dhyAnI hotA hai, jAgarUka hotA hai| bhagavAn mahAvIra paramajJAnI the| unhoMne indrabhUti ke ahaM ko bar3e hI sahaja DhaMga se nirasta kiyA aura use apanA ananya ziSya banA liyaa| vidvAn jJAnI ko parAsta nahIM kara sakatA, balki usase sIkha sakatA hai| upAdhyAya yazovijaya jI dvArA Anandaghana ko praNAma karanA yahI abhivyakta karatA hai| (7) devI ne sukarAta ko sabase bar3A jJAnI mAnA para sukarAta ne ise svIkAra (5) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 nahIM kiyA, balki yaha kahA ki use mAlUma hai vaha kitanA ajJAnI hai| jJAnI ko ajJAnatA kA AbhAsa ho jAnA caahie| yahI usakI nirahaGkAravRtti aura mArdavatA hai| bolane meM itanA mAdhurya ho ki zrotA ko kaTutA kA AbhAsa na ho| 'akSNA kANaH' kahakara vyaMga bANa nahIM calAnA caahie| "zuSko vRkSaH tiSThatyagre" udAharaNa ke sandarbha meM loga jAnate hI hai| isa prakAra mArdava-dharma AtmA kI vaha saralatA aura mRdutA hai jisameM kisI bhI prakAra kA ahaGkAra na ho| AtmasAdhanA hI usakA jIvana ho aura AlocanA aura prAyazcitta se usakA mana-mArjana ho rahA ho| sAmyabhAva, paramArtha kA puruSArtha, moha-rAga-dveSa se vimukti Adi guNa vinamratA ko janma dete haiM, yahI mArdava hai| sandarbha 1. kularUvajAdibuddhisu tavasudasIlesu gAravaM kici| jo Navi kuvvadi samaNo maddavadhamma have tss| bA aNu 72, sa si. 9.6, pR 412, rA vA 9-6 3, pR 595, cA sA , pR. 61 2. uttamaNANapahANo uttamatavayaraNakaraNasIlo vi| appANaM jo hIladi madadvayaNaM bhave tss|| -kA anu0, 395, bha. A, 1427-1430 3 jAtvAdimadAvezAdabhimAnAbhAvo mArdavam / sa. si , 96 4. mArdava maanodynirodhH| aupa. abhaya. vR. 16, pR 33. 5. maddavaM nAma jAikulAdIhINassa aparibhayasIlattaNa...... ..mANassa udinnassa niroho udayapattassa viphliikrnn| dazavai cU., pR. 18 -tukArAma cAla, sadara, nAgapura-440001 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmapurANa ke vividha saMskaraNa evaM paM. pannAlAla jI sAhityAcArya kI sampAdana kalA kA vaiziSTya - DaoN. jaya kumAra jaina adyAvadhi upalabdha saMskRta jaina purANoM meM raviSeNAcAryakRta padmapurANa sarvAdhika prAcIna hai| sAta mahAdhikAroM, 123 parvo meM vibhakta 18000 zloka pramANa yaha grantha bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke 120372 varSa bIta jAne para likhA gayA thaa|' isa AdhAra para yaha 676 I. ke maI mAha meM viracita siddha hotA hai| jaina paramparA meM dAzarArtha rAma padma nAma se bhI ullikhita hue haiM tathA unakA yaha nAma bahuprasiddha rahA hai| ataH padmapurANa se Azaya rAmakathAviSayaka purANa hai| 'purAtanaM purANaM syAt' AcArya jinasena jI ke isa ullekha ke anusAra prAcIna AkhyAnoM kA nAma purANa hai| zrI raviSeNAcAryakRta padmapurANa ko purAnI hindI ke gadya meM sarvaprathama prastuta karane kA gaurava basavA (rAjasthAna) nivAsI paNDita daulatarAma jI kAsalIvAla ko milaa| yaha jaina jagat meM padmapurANa kI bhASAvacanikA ke nAma se prasiddha hai| yaha jayapura ke AsapAsa kI tatkAlIna loka bolI DhU~DhArI meM likhI gaI hai| daulatarAma jI aThArahavIM zatAbdI ke vidvAn haiM tathA unheM hindI meM gadyavidhA kA janaka mAnA jA sakatA hai| kyoMki isake pUrva gadya meM hindI kA koI vyavasthita rUpa nahI milatA hai| zrI daulatarAma jI kA padmapurANa yadyapi raviSeNAcAryakRta padmapurANa kA yathAvat anuvAda nahI hai, tathApi usameM kisI ghaTanAkrama ko chor3A nahIM gayA hai| bhale hI unhoMne use AkarSaka banAkara apane bhAvoM meM prastuta kiyA ho| isakI bhASA ekadama pravAhamayI evaM sahajagrAhya hai| eka udAharaNa dekheM- "he senApati! tU mere vacana rAmalUM kahiyo ki mere tyAga kA viSAda Apa na karaNA, parama dhIryapU avalambana kara sadA prajA kI rakSA kriyo| jaise pitA putra kI rakSA kre| Apa mahAnyAyavaMta hau ara Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 samasta prajA ke pAragAmI hau| rAjAkU~ prajA hI Ananda kA kAraNa hai| rAjA vahI jAhi prajA zarada ke pUnoM ke candramA kI nyAI caahe|" yaha grantha padmapurANa bhASAvacanikA nAma se sarvaprathama kalakattA se prakAzita huA thA, jo patrAkAra thA tathA mandira-mandira meM isI kI vacanikA hotI thii| bAda meM yaha pustakAkAra rUpa meM lohAriyA (rAjasthAna) se zrI bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad dvArA bhI prakAzita kiyA gayA hai| san 1928-1929 meM raviSeNAcAryakRta padmapurANa kA eka saMskaraNa padmacarita nAma se binA hindI anuvAda ke mAtra saMskRta meM mANika candra digambara jaina granthamAlA mumbaI se prakAzita huA hai| isake sampAdaka zrI paM. darabArIlAla nyAyatIrtha haiM tathA isa para zrI paM. nAthUrAma premI kI bhUmikA hai| yaha tIna bhAgoM meM prakAzita hai| yadyapi isake sampAdana meM bahuta sAvadhAnI nahIM baratI gaI hai tathA kadAcit eka hI hastaprati kA upayoga kiyA gayA hai tathApi zrI paM. pannAlAla jI sAhityAcArya kA saMskaraNa kA mUla AdhAra yahI saMskaraNa pratIta hotA hai| mumbaI ke isa saMskaraNa ke AdhAra para zrI paM. lAlArAma jI ne sarvaprathama pUrA hindI anuvAda kiyA tathA use prakAzita kraayaa| mUla saMskRta pATha meM pAThAntaroM kA samIcIna upayoga na ho pAne se bhale hI kahIM-kahIM anuvAda pUrI taraha saMgata sA nahI lagatA hai kintu paM. pannAlAla jI kRta hindI anuvAda kA mUla Azraya isI anuvAda ko kahA jAnA caahie| paM. lAlArAma jI ne 100 se adhika granthoM kA hindI anuvAda kiyA thaa| 4 janavarI 1962 ko 76 varSa kI Ayu meM AdaraNIya paM. jI ne apanA nazvara zarIra tyAga diyA thaa| paM. jI sA. ke aneka anuvAda Aja bhI unake phirojAbAda ke gopAlanagara sthita gRha meM pautroM ke pAsa aprakAzita par3e haiN| vidvAnoM kI isa ora dattAvadhAnatA Avazyaka hai| padmapurANa kA cauthA saMskaraNa zrI paM. pannAlAla jI sAhityAcAryakRta hindI anuvAda ke sAtha bhAratIya jJAnapITha kAzI se tIna bhAgoM meM 1958-1959 I. meM prathama bAra prakAzita huA thA, jisakI dvitIya AvRtti bhAratIya jJAnapITha naI dillI se 2002 evaM 2003 I. meM prakAzita huI hai| pUrvavartI saMskaraNoM ke sAtha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 hastalikhita pratiyoM kA samIcIna evaM vyavasthita upayoga karane ke kAraNa yaha saMskaraNa adhika pracalita hai| isakA prakAzana, mudraNa Adi meM kiyA gayA parizrama bhI zlAghya hai| jJAnapITha saMskaraNa meM paM. pannAlAla jI kI sampAdana-kalA kA vaiziSTya zrI paM. pannAlAla jI sAhityAcArya sAgara kA jaina sAhitya ke vikAsa meM mahanIya avadAna hai| unhoMne saMskRta bhASA meM aneka maulika granthoM kI racanA kI tathA prAcIna jaina sAhitya ke purANoM, kAvyo Adi kA sampAdana evaM anuvAda kiyaa| yadyapi unake samakSa zrI paM. lAlArAma jI zAstrI kRta hindI anuvAda prAyaH upalabdha the, ataH anuvAda meM unheM unakI paryApta sahAyatA milii| parantu adhunAtana sampAdana kalA kI takanIka kA upayoga jaina purANoM evaM kAvyoM Adi ke sampAdana meM unhoMne atyanta sAvadhAnIpUrvaka kiyA hai tathA isameM unheM saphalatA bhI prApta huI hai| padmapurANa ke pariprekSya meM unakI sampAdana kalA ko binduvAra isa prakAra dekhA jA sakatA hai| (ka) hastalikhita pratiyoM kA upayoga - zrI paM. pannAlAla jI ne paM. darabArIlAla nyAyatIrtha dvArA sampAdita/saMzodhita tathA bhA. di. jaina granthamAlA mumbaI dvArA prakAzita padmacarita nAma se prakAzita padmapurANa ke saMskaraNa ke saMzodhana ke lie nimnalikhita hastapratiyoM kA prayoga kiyA hai(1) zrI paM. paramAnanda zAstrI dvArA prApta digambara jaina sarasvatI bhavana dharmapurA kI pauSa kRSNA saptamI budhavAra vi. saM. 1775 (1718 I.) kI prati, jise bhusAvara nivAsI zrI mAnasiMha putra zrI sukhAnanda ne likhI thii| isakA sAMketika nAma 'ka' rakhA hai| zrI paM. paramAnanda zAstrI dvArA prApta digambara jaina sarasvatI bhavana paMcAyatI mandira masjida khajUra kI prati, jisakA sAMketika nAma 'kha' hai tathA jisake prAraMbhika do zlokoM para saMskRta TIkA bhI hai| isa para lekhana samayAdi aMkita nahI hai| (3) zrI paM. cainasukhadAsa jI ke saujanya se prApta zrI di. jaina atizaya kSetra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 zrI mahAvIra jI vAlI prati, jo atyanta prAcIna jAna par3atI hai kintu isa para lekhana samayAdi kA aMkana nahI hai| paM. jI kI saMbhAvanA hai ki isa prati ke anta kA eka patra guma ho gayA hai, anyathA usameM lipi saMvat vagairaha kA ullekha mila jaataa| isa prati kA sAMketika nAma 'ja' diyA gayA hai| (4) yaha prati paM. dhannAlAla RSabhacandra rAmacandra bambaI kI hai| yaha prAyaH zuddha hai tathA isakA sarvAdhika upayoga kiyA gayA hai| isa prati kA sAMketika nAma 'ba' rakhA gayA hai| (5) paMcama prati zrI paM. paramAnanda zAstrI ke saujanya se prApta zrI di. jaina sarasvatI bhaNDAra dharmapurA dillI kI hai, jisa para lekhana kAla pauSa kRSNA paMcamI ravivAra vi. saM. 1894 hai tathA yaha lazkara meM likhI gaI thii| ukta pA~ca hastapratiyoM ke atirikta paNDita jI ne sandeha bane rahane para zrI paM. ke. bhujabalI zAstrI se mUDavadrI kI tAr3apatrIya prati se bhI milAna karAke padmapurANa kA sampAdana kiyA hai| pariNAma svarUpa prAyaH sampAdana kA pATha zuddha-nirdhArita ho gayA hai| kucha sthala anupalabdha bane rahane se pUrNa nahI kiye jA sake haiN| yathA prathama parva ke 69veM zloka kA uttarArddha pUrA nahI kiyA jA sakA hai|' hAlA~ki usake rahane yA na rahane se pravAha meM koI antara nahIM AtA hai| (kha) anusaMdhAnapUrNa mUlapATha - AdaraNIya paM. jI ne mUlapATha ke nirdhAraNa meM paramparA, yukti evaM anubhava kA prayoga kiyA hai| prathama parva ke 41-42 veM zloka kA anuvAda karate samaya paM. jI ne 'prabhavaM kramataH kIrti tato'nuttaravAgminam" meM anUttaravAgminam (anu + uttaravAgminam) pATha kI kalpanA kI hai tathA unhoMne isa prakAra artha kiyA hai-'phira prabhava ko prApta huA, phira kIrtidhara AcArya ko prApta huaa| unake anantara uttaravAgmI muni ko prApta huaa|' parantu jaba DaoN. e. ena. upAdhye ne paM. jI kA dhyAna AkRSTa kiyA tathA kIrtidhara kA vizeSaNa anyatra bhI anuttaravAgmI prayukta hone kI bAta batAI to paNDita jI ne use svIkAra kara liyaa| 'anuttaravAgminam' pATha sabhI pratiyoM meM samAna rUpa se upalabdha hai| ataH anya pATha kI saMbhAvanA vAstava meM paNDita jI kA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 apArthaprayAsa thaa| (ga) kaThina zabdoM ke TippaNa tathA yathAvazyaka koSa nirdeza - paM. jI sA. ne kaThina zabdoM ke spaSTIkaraNa ke lie TippaNa prati kA to upayoga kiyA hI hai, sAtha hI yathAvazyaka anya sthaloM para bhI TippaNa dekara kaThina zabdoM kA artha spaSTa kara diyA hai tathA apane anuvAda kI samIcInatA meM use hetu rUpa meM upanyasta kiyA hai| jahA~ Avazyaka samajhA vahA~ koSa kA bhI nirdeza kiyA hai| yathA vAsupUjya bhagavAn ke lie prayukta vasupUjya vizeSaNa kA artha 'kubera dvArA pUjya' karake 'vasurmayUravAgnidhanAdhipeSu iti koSaH' TippaNa meM vasu kA artha dhanAdhipa (kubera) mAnane meM koSakAroM kI mAnyatA ko uddhRta kara diyA hai| (gha) chandoM kA nirdeza - paNDita jI sA. ne padmapurANa meM prayukta sabhI chandoM kA prAyaH nirdeza kara diyA hai| kintu kucha chandoM ko apracalita tathA vRttaratnAkara meM upalabdha na hone ke kAraNa praznavAcaka cinha lagAkara chor3a diyA hai| isa prasaMga meM 123veM parva ke 170-179, 181-182 ye 12 zloka haiN| inameM se eka zloka yahA~ draSTavya hai iti jIvavizuddhidAnadakSaM paritaH zAstrAmidaM nitaantrmym| sakale bhuvane raviprakAzaM sthitamudyotitasarvavastusiddham / / isake viSama arthAt prathama evaM tRtIya pAdoM meM do sagaNa, eka jagaNa tathA anta meM do guru haiM tathA sama arthAt dvitIya evaM caturtha pAdoM meM sagaNa, bhagaNa, ragaNa aura yagaNa hai| yaha eka arddhasamavRtta hai aura chandomaMjarI meM ise kAlabhAriNI tathA chando'nuzAsana meM mAlabhAraNI chanda kahA gayA hai| yathA viSame sasajA yadi gurU bhaveta samarA yena tu kaalbhaarinniiym|' sasajAgA smaryA maalbhaarnnii| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 jaina granthoM meM isa chanda kA anyatra bhI prayoga huA hai| vAdirAjasUrikRta pArzvanAthacarita ke paJcama sarga ke 110 zlokoM meM tathA SaSTha sarga ke 5,9,84,106,116 ina pA~ca zlokoM meM isa chanda kA prayoga huA hai| isa chanda meM viyoginI chanda ke samapAdoM meM eka gurU aura bar3ha jAtA hai| (Da.) prastAvanA - kisI grantha kI prastAvanA bhavana kI nIMva ke samAna hotI hai| paM. jI ne padmapurANa kI prastAvanA meM AdhAra pratiyoM ke paricaya ke sAtha rAmakathA kI vibhinna dhArAoM kA saMkSipta ullekha karake jaina rAmakathA ke vaividhya kA nirUpaNa kara diyA hai tathA padmacarita evaM AcArya raviSeNa kA paricaya bhI prastuta kara diyA hai| ataH prastuta saMskaraNa pUrNatayA upayogI bana gayA hai| hA~ kahIM-kahIM prastAvanA kI bhASA cintya hai| yathA- 'bhAratIya jJAnapITha ke saMcAlako ko merI yaha bAta pasanda par3a gyii|' 10 (ca) pariziSTa - pariziSTa meM zlokAnukramANikA kA honA zodhArthiyoM ko yaha vizeSa lAbhadAyaka ho gayA hai| yadi harivaMzapurANAdi granthoM kI taraha zabdAnukramANikA dekara pAribhASika zabdoM ke artha bhI spaSTa kara diye jAte to yaha grantha aura adhika upayogI bana sakatA thaa| kyoMki jaina darzana ke anabhyasta pAThakoM ke lie pudgala, gupti, samiti, nidAna Adi zabdoM kA artha samajhanA ApAtataH durUha hai tathA anuvAda meM isakA spaSTIkaraNa saMbhava bhI nahI hai| (cha) hindI anuvAda - padmapurANa kA paM. pannAlAlajIkRta hindI anuvAda sahRdaya-saMvedya zlokArtha hai, jo zlokoM ke dharya ko prakaTa karane meM samartha hai| paM. jI ne gyArahaveM parva ke tIna-cAra dArzanika zlokoM kA artha karane meM zrI paM. phUlacandra zAstrI kI sahAyatA lI thii| isakA unhoMne sAdara ullekha kiyA hai| / / anuvAda kI rocakatA pAThakoM ko lagAtAra par3hane kI icchA utpanna karatI to asaMskRta bhI isakA Ananda le paate| __ saMkSepa meM padmapurANa kA yaha saMskaraNa vidvAn manISiyoM, zodhArthiyoM tathA svAdhyAyapremiyoM sabhI kI AvazyakatA ke anurUpa hai| nayanAbhirAmatA se saMgrAhakoM ke yogya bhI hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 1 4. 5 2. AdipurANa jinasenAcArya, 1 / 21 3 dra preraNA, bAbU jayakumAra jaina smRti grantha meM zrI brajakizora jaina dvArA likhita 'phirojAbAda ke jaina vidvAn' Alekha 6 sandarbha dvizatAbhyadhike samAsahasre samatIte'rddhacaturthavarSayukte / jinabhAskaravarddhamAnasiddhezcarita padmamuneridaM nibaddham / / 'satApa vijayArddhAdvigamana rAvaNasya ca / 11' 8 *** **** ****** padmapurANa, 1/42 kA pUrvArddha padmapurANa, 123 / 181 7 chandomajarI, 3/12 chando'nuzAsana, 3/17 9 dra. pArzvanAthacarita kA samIkSAtmaka adhyayana, pR 197-198 10. padmapurANa, prastAvanA pR. 39 anuccheda || pakti IV 11. vahI, antima anuccheda anekAnta-57/1-2 padmapurANa, 123/182 padmapurANa, 1/69 adhyakSa - saMskRta vibhAga esa. DI. kAleja, mujaphpharanagara (u. pra.) jo bolane ke samaya syAdavAdI, zraddhAkAla meM anekAntadarzI, AcaraNa kI bhUmikA meM caritraniSTha, pravRttikAla meM jJAnI, nivRttikAla meM dhyAnI, bAhya ke prati karmayogI aura antara ke prati tapasvI haiM, vaha nAnArUpadhara bhagavAn varddhamAna hamAre lie zaraNa hoM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarAga aura vItarAga samyagdarzana ___ - DaoN. rameza canda jaina samyagdarzana do prakAra kA hai- sarAga samyagdarzana aura vItarAga smygdrshn| prazama, saMvega, anukampA aura Astikya Adi kI abhivyakti lakSaNa vAlA sarAga samyagdarzana hai aura AtmA kI vizuddhi mAtra vItarAga samyagdarzana hai|' prazama- paJcendriyoM ke viSaya meM aura asaMkhyAta loka pramANa krodhAdika bhAvoM meM svabhAva se mana kA zithila honA prazama bhAva hai athavA usI samaya aparAdha karane vAle jIvoM ke viSaya meM kabhI bhI unake karane Adi kI prayojana buddhi kA nahIM honA prazama bhAva hai| isa prazamabhAva ke hone meM anantAnubandhiyoM kA udayAbhAva aura zeSa kaSAyoM kA aMza rUpa meM mandodaya kAraNa hai| yadyapi prazama bhAva se yukta samyagdRSTi jIva daiva vaza binA icchA ke Arambha Adi kriyA karatA hai, tathApi antaraGga meM zuddhatA hone se vaha kriyA usake nAza kA kAraNa nahIM ho sktii| samyaktva ke sAtha avinAbhAva sambandha rakhane vAlA jo prazama bhAva hai, vaha paramaguNa hai aura samyaktva ke abhAva meM jo prazamaguNa hotA hai, vaha prazamAbhAsa hai| saMvega- dharma aura dharma ke phala meM AtmA kA parama utsAha honA yA samAna dharma vAloM meM anurAga kA honA yA parameSThiyoM meM prIti kA honA saMvega hai| samyaktva mAtra yA zuddha AtmA kA anubhava hI dharma hai aura atIndriya, avinAzI kSAyika sukha hI usakA phala hai| samAna dharma vAloM meM aura pA~ca parameSThiyoM meM jo anurAga ho vaha unake guNoM meM anurAgavRddhi se hI honA caahie| kintu jo samAna dharma vAloM yA paoNca parameSThiyoM ke guNoM se rahita hai unameM ina samAna hone kI lipsA ke binA bhI anurAga nahIM honA caahie| prakRta meM anurAga zabda kA artha abhilASA nahIM kahA gayA hai kintu adharma aura adharma ke phala se nivRtta hokara jo zeSa rahatA hai, vahI anurAga zabda kA artha hai athavA jisa samaya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anekAnta-57/1-2 anurAga zabda kA artha vidhirUpa se kahA gayA hai, usa samaya usakA artha prApti aura upalabdhi hotA hai; kyoMki anurAga, prApti aura upalabdhi ye tInoM zabda ekArthavAcaka haiN| aisI AzaMkA nahIM karanI cAhie ki abhilASA kevala bhogoM meM hI nibaddha mAnI gaI hai, kintu jaise bhogoM kI abhilASA niSiddha hai, vaise hI zuddhopalabdhi kI abhilASA bhI niSiddha mAnI gayI hai| vAstava meM jitanI bhI abhilASA hai, vaha saba samyagdarzana ke abhAva meM hotI hai, isalie vaha ajJAnarUpa hI hai; kyoMki jise tattvArtha kI prApti nahIM huI hai, vahI prApti karanA cAhatA hai| jisane prApta kara liyA hai, vaha prApti kI abhilASA se rahita hai| vAstava meM jitanI bhI abhilASAyeM haiM, ve saba kevala mithyAkarma ke udaya se hotI haiM, isalie mithyA hI haiM; kyoMki hama pratyakSa dekhate haiM ki koI bhI abhilASA apanI abhISTa kriyA kI siddhi karAne meM samartha nahIM hai| udAharaNArtha kahIM para abhilASA ke hone para bhI kAraNa sAmagrI ke mila jAne se iSTasiddhi ho jAtI hai| yadyapi sampUrNa jagat yaza, lakSmI, puNya aura mitra Adi kI cAha karatA hai tathApi puNyodaya ke binA kevala cAha mAtra se unakI prApti nahIM hotii| isI prakAra sampUrNa jagat jarA, mRtyu aura daridratA kI cAha nahIM karatA hai, tathApi yadi jIva ke azubha kA udaya hai to rAga ke binA bhI jabaradastI unakA saMyoga ho jAtA hai| saMvega vidhirUpa hotA hai aura nirveda niSedharUpa hotA hai| vivakSA vaza hI ye do haiN| vAstava meM ina donoM meM koI bheda nahIM hai| saba prakAra kI abhilASAoM kA tyAga hI nirveda hai; kyoMki isakA yahI lakSaNa hai| athavA vaha nirveda saMvega rUpa dharma prApta hotA hai; kyoMki jo abhilASA sahita hai, usake saMvega dharma nahIM ho sktaa| yadi kriyAmAtra ko dharma kahA jAya to bhI bAta nahIM hai kyoMki mithyAdRSTi ke nirantara rAgAdi pAe jAte haiM isalie vAstava meM vaha adharma hI hai| vaha rAga rahita kabhI bhI nahIM ho sakatA aura samyagdRSTi jIva nirantara rAgarahita hotA hai athavA usake sadAkAla rAga nahIM pAyA jaataa| anukampA- jo bhUkhe, pyAse athavA anya prakAra se duHkhI prANI ko dekhakara svayaM duHkhita hRdaya hotA huA dayApUrvaka use apanAtA hai, usakA duHkha dUra karane kA prayatna karatA hai, usake anukampA hotI hai| anukampA kA artha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 101 kapA hai yA saba jIvoM para anugraha karanA anukampA hai athavA maitrIbhAva kA nAma anukampA hai| mAdhyasthya bhAva kA nAma anukampA hai yA zatrutA tyAga kara dene se zalyahita ho jAnA anukampA hai| isakA kAraNa kevala darzanamohanIya kA anudaya hai; kyoMki mithyAjJAna ke binA kisI jIva meM vairabhAva nahIM hotA hai| para ke nimitta se apane lie yA apane nimitta se anya prANiyoM ke lie thor3e bhI sukha duHkhAdi yA maraNa aura jIvana kI cAha kalA mithyAjJAna hai aura jisake yaha ajJAna hotA hai, vahI mithyAdRSTi hai aura vaha zalya vAlA hai| vaha ajJAnavaza dUsare ko mAranA cAhatA hai, para mAra nahIM sktaa| saba prANiyoM meM jo samabhAva dhAraNa kiyA jAtA hai, vaha parAnukampA hai aura kA~Te ke samAna zalya kA tyAga kara denA vAstava meM svAnukampA hai| rAgAdi azuddha bhAvoM ke sadabhAva meM baMdha hI hotA hai aura unake abhAva meM bandha nahIM hotA, isIlie apane Upara aisI kRpA karanI cAhie, jisase rAgadi bhAva na ho|' __kisI vRSAdi duHkha se pIr3ita prANI ko dekhakara karuNA ke kAraNa usakA pratIkAra karane kI icchA se citta meM AkulatA honA, vaha ajJAnI kI anukampA hai| jJAnI kI anukampA to nicalI bhUmikA meM viharate hue (svayaM nicale guNasthAnoM meM vartatA ho taba) janmArNava meM nimagna jagat ke avalokana se (arthAt saMsAra mahAsAgara meM DUbe hue jagat ko dekhane se) mana meM kiJcita kheda honA, vaha hai| ___ AcArya jayasena kA kahanA hai ki tIvra tRSA, tIvra kSudhA, tIvra roga Adi se pIr3ita prANI ko dekhakara ajJAnI jIva 'kisI bhI prakAra maiM isakA pratIkAra karU~' isa prakAra vyAkula hokara anukampA karatA hai, jJAnI to svAtmabhAvanA ko prApta karatA huA (arthAt nijAtmA ko anubhava kI upalabdhi na hotI ho taba) saMkleza ke parityAga dvArA (azubha bhAva ko chor3akara) yathAsambhava pratIkAra karatA hai tathA use duHkhI dekhakara vizeSa saMvega aura vairAgya bhAvanA karatA hai|' Astikya - svataH siddha tattvoM ke sadbhAva meM nizcaya bhAva rakhanA tathA dharma, dharma ke hetu aura dharma ke phala meM AtmA kI asti Adi buddhi kA honA Astikya hai| jo svataH siddha hai, amUrta hai aura cetana hai, vaha AtmA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anekAnta-57/1-2 isakA dUsarA nAma jIva hai tathA isake sivAya jitanA bhI padArtha hai, vaha saba ajIva hai| AtmA anAdi kAla se kArmANa vargaNA rUpa karmo se ba~dhA huA hai aura apane ko unhIM kA kartA va bhoktA mAna rahA hai| jaba inakA kSaya kara detA hai, taba mukta ho jAtA hai| usa saMsArI jIva ke puNya; pApa, inakA kAraNa, inakA phala aura Asrava sadaiva bane rahate haiN| isa prakAra paryAyArthika naya kI apekSA bandha bhI hai aura mokSa bhI hai aura usakA phala bhI hai| zuddha naya kI apekSA sabhI jIva sadA zuddha haiN| unameM eka jIva hI aisA hai, jo svasaMvedya cidAtmaka aura soham pratyayavedya hone se upAdeya hai, bAkI jitane bhI rAgAdibhAva haiM, ve saba heya haiM, kyoMki ve paudgalika haiN| isa prakAra anAdi kAla se calA AyA aura samasta jIvAdi vastu samudAya nizcaya aura vyavahAra naya se jo jaisA mAnA gayA hai, vaha vaisA hI hai, aisI buddhi kA honA Astikya hai| ___ jo samyaktva kA avinabhAvI hai aura jisakA svAnubhUti eka lakSaNa hai, vaha samyak Astikya hai aura isase viparIta mithyA Astikya hai| zaGkA - vAstava meM eka kevalajJAna hI pratyakSa hai| bAkI ke cAroM jJAna kabhI bhI pratyakSa nahIM hai| athavA apane AtmA ke sukhAdika kI taraha indriyajanya jJAna ekadeza pratyakSa hai, isalie AstikyabhAva svasaMvedana pratyakSa kA viSaya kaise ho jAtA hai? samAdhAna - yaha kahanA ThIka hai tathApi Adi ke do jJAna para padArtho kA jJAna karate samaya yadyapi parokSa haiM, tathApi darzanamohanIya ke upazama Adi ke kAraNa svAnubhava ke kAraNa yadyapi parokSa hai tathApi darzamohanIya ke upazama Adi ke kAraNa svAnubhava ke samaya ve pratyakSa hI haiN| prakRta meM apane AtmA kI anubhUti hI Astikya nAma kA paramaguNa mAnA gayA hai phira cAhe paradravya kA jJAna ho, cAhe mata ho; kyoMki parapadArtha para haiN| dUsare yadyapi jIvAdi padArtha parokSa hai, tathApi isa samyagdRSTi jIva ko jaisI unakI gAr3ha pratIti hotI hai, vaisI unakI-spaSTa pratIti mithyAdRSTi ke bhI nahIM hotI; kyoMki darzanamohanIya ke udaya se usake nirantara bhrAnti banI rahatI hai| isalie yukti, svAnubhava aura Agama se bhalI bhA~ti siddha hotA hai ki samyakatva ke sAtha avinAbhAva Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 103 sambandha rakhane vAlA Astikya nAma kA mahAna guNa hai| sapta prakRtiyoM ke kSaya kI avasthA - darzana mohanIya kI sAtoM prakRtiyoM kA Atyantika kSaya ho jAne para jo Atmavizuddhi mAtra prakaTa hotI hai, vaha vItarAga samyaktva haiN| prazasta rAga tathA prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke rAga se rahita avasthA- bhagavatI ArAdhanA vijayodayA TIkA meM kahA gayA hai ki samyaktva do prakAra kA hai- sarAga samyaktva aura vItarAga smyktv| prazastarAga sahita jIvoM kA samyaktva sarAga samyaktva hai aura prazasta tathA aprazasta donoM prakAra ke rAga se rahita kSINa moha vItarAgiyoM kA samyaktva vItarAga samyaktva hai| sarAga samyadRSTi kevala azubhakarma ke kartApane ko chor3atA hai (zubhakarma ke karttApane ko nahIM), jabaki nizcaya cAritra ke avinAbhUta vItarAga samyagdRSTi hokara vaha zubha aura azubha donoM prakAra ke karmo ke kartApane ko '' chor3a detA hai| aupazamikAdi kI apekSA sarAga aura vItarAga - vItarAga aura sarAga ke bheda se samyagdarzana do prakAra kA hai| kSAyika samyaktva vItarAga hai aura zeSa do arthAt aupazamika va kSAyopazAmika sarAga hai| vyavahAra aura nizcaya samyaktva ke sAtha ekArthatA - zuddha jIva Adi tattvArtho kA zraddhAna rupa sarAga samyaktva vyavahAra samyaktva hai aura vItarAga cAritra ke binA nahIM hone vAlI vItarAga samyaktva nAmaka nizcaya samyaktva hai| trigupti rUpa avasthA - trigupti rUpa avasthA hI vItarAga samyaktva kA lakSaNa hai|" guNasthAna krama - cauthe se chaThe guNasthAna taka sthUla sarAga samyagdRSTi haiM; kyoMki unakI pahicAna unake kAya Adi ke vyApAra se ho jAtI hai aura sAtaveM . se dasaveM guNasthAna taka sUkSma sarAga samyagdRSTi haiM; kyoMki unakI pahicAna kAya Adi ke vyApAra se yA prazama Adi guNoM para se nahIM hotI hai| yahA~ arthApatti se yaha bAta jAna lI jAtI hai ki vItarAga samyagdRSTi 11veM se 14veM guNasthAna taka hote haiN| sakala moha kA abhAva ho jAne se ve hI vAstava meM vItarAga haiM yA vItarAga cAritra ke dhAraka haiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anekAnta-57/1-2 sAtaveM se 10veM guNasthAna taka abuddhi pUrvaka sUkSmarAga hotA hai, jo isase Upara ke guNasthAnoM meM nahIM hotA hai| kevala yahI vicAra kara kinhIM AcAryo ne asadbhUta vyavahAra naya se jisa prakAra chaThe guNasthAna taka ke jJAna ko rAgayukta kahA hai, usI prakAra samyaktva ko bhI rAgayukta kahA hai| sandarbha 1. tad dvividhaM sarAga vItarAga viSaya bhedaat| prazamasaMvegAnukampAstikyAhi abhivyakti lakSaNaM prthmm| aatmvishuddhimaatrmitrt| 2 mokSamArga prakAzaka pR. 261-264 3 paJcAdhyAyI 2/426-430 4. paJcAstikAya -gAthA-137 5 paJcAdhyAyI 2/431-445 6. paJcAstikAya-137 (amRtacandrAcAryadevaviracita samaya vyAkhyA) 7. paJcAstikAya - gAthA-137 (jayasenAcAryakRta TIkA) 8. paJcAdhyAyI 2/446-451 9. saptAnAM karmaprakRtInAM Atyantike apagame satyAtmavizuddhimAtramitarad viitraagsmyktvmityucyte|| tattvArthavArtika 1/2/31/22/11 10. bhagavatI ArAdhanA-vijayodayA TIkA 51/175/18, 21 11. samayasAra tAtparyavRtti 97/125/13 12. amitagati zrAvakAcAra 2/65 13. dravyasaMgraha TIkA 41/168/2 14. jainendra siddhAnta koza - bhAga-4 pRSTha 361 15. paJcAdhyAyI (uttarAddha)-912 -jaina mandira ke pAsa bijanaura, u.pra. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacAsa varSa pUrva dhavalAdi-zruta-paricaya - AcArya paM. jugalakizora mukhtAra 'dhavala' aura 'jayadhavala' nAma se jo siddhAntagrantha prasiddhi ko prApta haiM ve vAstava meM koI mUla-grantha nahIM haiM, balki TIkA-grantha haiN| khuda unake racayitA vIrasenAcArya ne tathA jinasenAcArya ne unheM TIkA-grantha likhA hai aura ina TIkAoM ke nAma 'dhavalA', 'jayadhavalA' batalAe haiM, jaisA ki unake nimna vAkyoM se prakaTa hai "bhaTTAraeNa TIkA lihiesA vIraseNeNA" / 15 / "kattiyamAse esA TIkA hu samANiA dhavalA" / / 8 / / -dhavala-prazasti "iti zrIvIrasenIyA TIkA suutraarthdrshinii|" "ekAnnaSaSThisamadhikasaptazatAbdeSu shknrendrsy| samatIteSu samAptA jayadhavalA praabhRtvyaakhyaa||" -jayadhavala-prazasti dhavala aura jayadhavala nAmoM kI yaha prasiddhi Aja kI athavA bahuta hI Adhunika nahIM hai| brahma hemacandra apane prAkRta zrutaskandha meM aura vikrama kI 10vIM-11vIM zatAbdI ke vidvAn mahAkavi puSpadanta apane mahApurANa meM bhI inhIM nAmoM ke sAtha ina granthoM kA ullekha karate haiN| yathA"sadarIsahassa dhavalo jayadhavalo stttthishsbodhvyo| mahabaMdho cAlIsaM siddhaMtatayaM ahaM vaMde / / " -zrutaskandha, 88 "Na u bujhiu Ayamu sdddhaamu| siddhaMtu dhavalu jayadhavalu nnaam||" -mahApurANa, 1,9,8 isa taraha ye nAma bahuta kucha purAne tathA rUr3ha haiM aura inakI sRSTi TIkA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta-57/1-2 ko bhASyarUpa meM pradarzita karane kI dRSTi se huI jAna par3atI hai| parantu Ama jaina-janatA sune-sunAye AdhAra para inheM mUla evaM svataMtra graMthoM ke rUpa meM hI mAnatI A rahI hai| apane svarUpa se mUla-graMtha na hokara TIkA-graMtha hote hue bhI, ye apane sAtha meM una mUla sUtragranthoM ko liye hue haiM jinake AdhAra para inakI yaha itanI bar3I tathA bhavya imArata khar3I huI hai| siddhivinizcaya-TIkA tathA kucha cUrNiyoM Adi kI taraha ye prAyaH sUtroM ke saMketa-mAtra ko liye hue nahIM haiM; balki mUla sUtroM ko pUrNa rUpa se apane meM samAviSTa tathA uddhRta kiye hue haiM, aura isaliye inakI pratiSThA mUla siddhAntagranthoM jaisI hI hai aura ye prAyaH svatantra rUpa meM 'siddhAntagrantha' samajhe tathA ullekhita kiye jAte haiN| dhavala-jayadhavala kI AdhArazilAe~ jayadhavala kI 60 hajAra zlokaparimANa nirmANa ko liye bhavya imArata jisa AdhArazilA para khar3I hai usakA nAma 'kasAyapAhuDa' (kaSAyaprAbhRta) hai| aura dhavala kI 70 hajAra yA 72 hajAra zloka parimANa-nirmANa ko liye hue bhavya imArata jisa mUlAdhAra para khar3I huI hai vaha 'SaTkhaNDAgama' hai| SaTkhaNDAgama ke prathama cAra khaMDoM- 1. jIvasthAna, 2. kSullakabandha, 3. bandha-svAmitvavicaya aura 4. vedAnA, jise 'veyaNakasINa-pAhuDa' tathA 'kammapayaDipAhuDa' (karmaprakRtiprAbhRta) bhI kahate haiM, yaha pUrI TIkA hai-ina cAra khaNDoM kA isameM pUrNa rUpa se samAveza hai aura isaliye inheM hI pradhAnataH isa grantha hI AdhAra-zilA kahanA caahiye| zeSa 'vargaNA' aura 'mahAbandha' nAma ke do khaNDoM kI isameM koI TIkA nahIM hai aura na mUla sUtra rUpa meM hI una khaNDoM kA saMgraha kiyA gayA hai- unake kisI-kisI aMza kA hI kahIM-kahIM para samAveza jAna par3atA hai| vargaNAkhaNDa-vicAra dhavala grantha meM 'bandhasvAmitvavicaya' nAma ke tIsare khaNDa kI samApti ke anantara maMgalAcaraNapUrvaka 'vedanA' khaNDa kA prArambha karate hue, 'kammapayaDipAhuDa' isa dvitIya nAma ke sAtha usake 24 anuyogadvAroM kI sUcanA karake una anuyogadvAroM ke kadi, veyaNA, phAsa, kamma, payaDi, baMdhaNa, ityAdi 24 nAma diye haiM aura phira una anuyogadvAroM (adhikAroM) kA kramazaH unake avAntara Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 107 anuyogadvAroM ke bheda-prabheda-sahita varNana karate hue anta ke 'appAbahuga' nAmaka 24veM anuyogadvAra kI samApti para likhA hai- "evaM cauvIsadimaNiogaddAraM smttN|" aura phira " evaM siddhAMtArNAvaM pUrtimagamat caturvizati adhikAra 24 anniogddaaraanni| namaH zrIzAMtinAthAya zreyaskaro babhUva" aisA likhakara 'jassasesANNamae' ityAdi granthaprazasti dI hai, jisameM granthakAra zrIvIrasenAcArya ne apanI guruparamparA Adi ke ullekhapUrvaka isa dhavalA TIkA kI samApti kA samaya kArtika zuklA trayodazI zakasaMvat 738 sUcita kiyA hai| isase sApha jAnA jAtA hai ki yaha 'dhavala' grantha 'vedanA-khaNDa' ke sAtha hI samApta hotA hai-vargaNAkhaNDa usake sAtha meM lagA huA nahIM hai| parantu paM. pannAlAlajI sonI Adi kucha vidvAnoM kA khayAla hai ki 'dhavalA' cAra khaNDoM kI TIkA na hokara paoNca khaNDoM kI TIkA hai-pA~cavA~ 'vargaNA' khaNDa bhI usameM zAmila hai| unakI rAya meM 'vedanAkhaNDa meM 24 anuyogadvAra nahIM haiM, 'vedanA' nAma kA dUsarA anuyogadvAra hI 'vedanAkhaNDa' hai aura 'vargaNAkhaNDa' phAsa, kamma, payaDi nAma ke tIna anuyogadvAroM aura 'bandhana' anuyogadvAra ke 'baMdha' aura 'baMdhaNijja' ke haiM, jo ki agrAyaNIya nAma ke dUsare pUrva kI pA~cavIM cyavanalabdhi vastu kA cauthA pAhuDa hai aura jisake kadi, veyaNA (vedanA) phAsAdi 24 anuyogadvAra haiN| 'vedanA-khaNDa' isa kammapayaDipAhuDa kA dUsarA 'vedanA' nAma kA anuyogadvAra hai| isa vedanAnuyogadvAra ke kahiye yA vedanAkhaNDa ke kahiye 16 hI anuyogadvAra haiM, jinake nAma vedaNaNikkheba, vedaNaNayavibhAsaNadA, vedaNaNAma-vihANa, vedaNadavvavihANa, vedaNakhettevihAra, vedaNa-kAlavihANa, vedaNabhAvavihANa Adi haiN|' aisI rAya rakhane aura kathana karane vAle vidvAn isa bAta ko bhulA dete haiM ki 'kammapayaDipAhuDa' aura 'veyaNakasINApAhuDa' donoM eka hI cIja ke nAma haiN| karmo kA prakRta svarUpa varNana karane se jisa prakAra 'kammapayaDipAhuDa' guNa nAma hai usI prakAra 'veyaNakasINapAhuDa' bhI guNanAma hai; kyoMki 'vedanA' karmoM ke udaya ko kahate haiM, usakA niravazeSarUpa se jo varNana karatA hai usakA nAma 'veyaNakasINApAhuDa' hai; jaisA ki 'dhavalA' ke nimna vAkya se prakaTa hai, jo ArA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anekAnta-57/1-2 ke jaina siddhAntabhavana kI prati meM patra naM. 17 para diyA huA hai "kammANaM payaDisarUvaM vaNNedi teNa kammapayaDipAhuDe tti guNaNAma, vayaNakasINapAhuDe tti bi tassa vidiyaM NAmamatthi, veyaNa kammANamudayo ta kasINaM NikhasesaM vaNaNadi ado veyaNakasINapAhuDamidi, edamavi gunnnnaammev|" vedanAkhaNDa kA viSaya 'kammapayaDipAhuDa' na hone kI hAlata meM yaha nahIM ho sakatA ki bhUtabali AcArya kathana karane to baiThe vedanAkhaNDa kA aura karane lageM kathana kammapayaDipAhuDa kA, usake 24 adhikAroM kA kramazaH nAma dekara! usa hAlata meM kammapayaDipAhuDa ke antargata 24 adhikAroM (anuyogadvAroM) meM se 'vedanA' nAma ke dvitIya adhikAra ke sAtha apane vedanAkhaNDa kA sambandha vyakta karane ke liye yadi unheM ukta 24 adhikAroM ke nAma kA sUtra dene kI jarUrata bhI hotI to ve use dekara usake bAda hI 'vedanA' nAma ke adhikAra kA varNana karate; parantu aisA nahIM kiyA gayA-vedanA' adhikAra ke pUrva 'kadi' adhikAra kA aura bAda ko 'phAsa' Adi adhikAroM kA bhI uddezAnusAra (nAma krama se) varNana prArambha kiyA gayA hai| dhavalakAra zrIvIrasenAcArya ne bhI, 24 adhikAroM ke nAma vAle sUtra kI vyAkhyA karane ke bAda, jo uttarasUtra kI utthAnikA dI hai usameM yaha spaSTa kara diyA hai ki uddeza ke anusAra nirdeza hotA hai isaliye AcArya 'kadi' anuyogadvAra kA prarUpaNa karane ke liye uttarasUtra kahate haiN| yathA "jahA uddeso tahA Niddeso tti kaTTa kadiaNiogaddAraM parUvaNaTThamuttarasuttaM bhnndi|" __isase spaSTa hai ki 'vedanAkhaNDa' kA viSaya hI 'kammapayaDipAhuDa' hai; isI se isameM usake 24 adhikAroM ko apanAyA gayA hai, maMgalAcaraNa taka ke 44 sUtra bhI usI se uThAkara rakhe gaye haiN| yaha dUsarI bAta hai ki isameM usakI apekSA kathana saMkSepa se kiyA gayA hai, kitane hI anuyogadvAroM kA pUrA kathana na dekara use chor3a diyA hai aura bahuta sA kathana apanI graMthapaddhati ke anusAra suvidhA Adi kI dRSTi se dUsare khaNDoM meM bhI le liyA gayA hai| isIse 'SaTkhaNDAgama' mahAkammapayaDipAhuDa (mahAkarmaprakRtiprAbhRta) se uddhRta kahA jAtA hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 109 yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki vedanAkhaNDa ke mUla 24 anuyogadvAroM ke sAtha hI dhavalA TIkA samApta ho jAtI hai, jaisA ki Upara batalAyA gayA hai, aura phira usameM vargaNAkhaNDa tathA usakI TIkA ke liye koI sthAna nahIM rhtaa| ukta 24 anuyogadvAroM meM 'vargaNA' nAma kA koI anuyogadvAra bhI nahIM hai| 'baMdhaNa' anuyogadvAra ke cAra bhedoM meM 'baMdhaNijja' bheda kA varNana karate hue, usake avAntara bhedoM meM viSaya ko spaSTa karane ke liye ' saMkSepa meM 'vargaNA-prarUpaNA' dI gaI hai- vargaNA ke 16 adhikAroM kA ullekha karake bhI do hI adhikAroM kA varNana kiyA hai| aura bhI bahuta kucha saMkSiptatA se kAma liyA hai, jisase use vargaNAkhaNDa nahIM kahA jA sakatA aura na kahIM vargaNAkhaNDa likhA hI hai| isI saMkSepa-prarUpaNa-heta ko lekara anyatra kadi, phAsa aura kamma Adi anuyogadvAroM ke khaNDagrantha hone kA niSedha kiyA gayA hai| taba avAntara anuyogadvAroM ke bhI avAntara bhedAntargata isa saMkSipta vargaNAprarUpaNa ko 'vargaNAkhaNDa' kaise kahA jA sakatA hai? aisI hAlata meM sonI jI jaise vidvAnoM kA ukta kathana kahA~ taka ThIka hai, ise vijJa pAThaka itane parase hI svayaM samajha sakate haiM, phira bhI sAdhAraNa pAThakoM ke dhyAna meM yaha viSaya aura acchI taraha se A jAe, isaliye maiM ise yahA~ aura bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ aura yaha khule rUpa meM batalA denA cAhatA hU~ ki 'dhavalA' vedanAnta cAra khaNDoM kI TIkA hai-pA~caveM vargaNAkhaNDa kI TIkA nahIM hai| vedanAkhaNDa kI Adi meM diye hue 44 maMgalasUtroM kI vyAkhyA karane ke bAda zrIvIrasenAcArya ne maMgala ke 'nibaddha' aura 'anibaddha' aise do bheda karake una maMgalasUtroM ko eka dRSTi se anibaddha aura dUsarI dRSTi se nibaddha batalAyA hai aura phira usake anantara hI eka zaMkA-samAdhAna diyA hai, jisameM ukta maMgalasUtroM ko Upara kahe hue tIna khaNDoM-vedaNA, baMdhasAmittavicao aura khuddAbaMdho-kA maMgalAcaraNa batalAte hue yaha spaSTa sUcanA kI gaI hai ki 'vargaNAkhaNDa' kI Adi meM tathA 'mahAbandhakhaMDa' kI Adi meM prathak maMgalAcaraNa kiyA gayA hai, maMgalAcaraNa ke binA bhUtabali AcArya grantha kA prArambha hI nahIM karate haiN| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki jina kadi, phAsa, kamma, payaDi, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anekAnta-57/1-2 (baMdhaNa) anuyogadvAroM kA bhI yahA~ (ettha)-isa vedanAkhaNDa meM-prarUpaNa kiyA gayA hai, unheM khaNDagrantha saMjJA na dene kA kAraNa unake pradhAnatA kA abhAva hai, jo ki unake saMkSepa kathana se jAnA jAtA hai| isa kathana se sambandha rakhane vAle zaMkA-samAdhAna ke do aMza isa prakAra haiM :"uvari uccamANesu tisu khaMDesu kassedaM maMgalaM? tiNNaM khNddaannN| kudo? vaggaNAmahAbaMdhANaM AdIe mNglkrnnaado| Na ca maMgaleNa viNA bhUdabali-maDArao gaMthassa pAraMbhadi tassa aNAiriyattappa sNgaado|" "kAdi-phAsa-kamma-payaDi-(baMdhaNa)-aNiyogaddArANi vi ettha parUvidANi tesiM khaMDagaMthasaNNA-makAUNa tiNNi ceva khaMDANi tti kimaLaM uccade? Na tesiM phaannttaabhaavaado| taM pi kudo Navvade? saMkheveNa pruuvnnaado|"5 ukta, 'phAsa' Adi anuyogadvAroM meM se kisI ke bhI zurU meM maMgalAcaraNa nahIM hai-'phAse tti', 'kamme tti' 'payaDi tti', 'baMdhaNe tti' sUtroM ke sAtha hI kramazaH mUla anuyogadvAroM kA prArambha kiyA gayA hai, aura ina anuyogadvAroM kI prarUpaNa vedanAkhaNDa meM kI gaI hai tathA inameM se kisI ko khaNDagrantha kI saMjJA nahIM dI gaI, yaha bAta Upara ke zaMkAsamAdhAna se spaSTa hai| aisI hAlata meM sonIjI kA 'vedanA' anuyogadvAra ko hI 'vedanAkhaNDa' batalAnA aura phAsa, kamma, payaDi anuyogadvAroM ko tathA baMdhaNa-anuyogadvAra ke bandha aura baMdhanIya adhikAroM ko milAkara 'vargaNAkhaNDa' kI kalpanA karanA aura yahA~ taka likhanA ki ye anuyogadvAra "vargaNAkhaMDa ke nAma se prasiddha haiM" kitanA asaMgata aura bhramapUrNa hai use batalAne kI jarUrata nahIM rhtii| 'vargaNAkhaMDa' ke nAma se ukta anuyogadvAroM ke prasiddha hone kI bAta to bar3I hI vicitra hai! abhI to yaha grantha lokaparicaya meM bhI adhika nahIM aayaa| phira usake kucha anuyogadvAroM kI 'vargaNAkhaMDa' nAma se prasiddhi kI to bAta hI dUra hai| sonIjI ko yaha saba likhate hue itanI bhI khabara nahIM par3I ki yadi akelA vedanA-anuyogadvAra hI vedanAkhaMDa hai to phira 'kadi' anuyogadvAra ko kauna se khaMDa meM zAmila kiyA jAegA? 'baMdhasAmittavicao' nAma ke pUrvakhaMDa meM to usakA samAveza ho nahIM sakatA-vaha apane viSaya aura maMgalasUtroM Adi ke dvArA usase pRthak ho cukA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 111 hai| isI taraha yaha bhI khabara nahIM par3I ki yadi baMdhaNa-anuyogadvAra ke baMdha aura bandhanIya adhikAroM ko vargaNAkhaMDa meM zAmila kiyA jAyagA to zeSa adhikAra ke kramazaH prApta kathana ke liye kauna se naye khaMDa kI kalpanA karanI hogI? kyA use kisI bhI khaMDa meM zAmila na karake alaga hI rakhanA hogA? AzA hai ina saba bAtoM ke vicAra para se sonIjI ko apanI bhUla mAlUma pdd'egii| ___ aba maiM una bAtoM ko bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ jinase sonIjI ko bhrama huA jAna par3atA hai aura jinheM ve apane pakSa kI puSTi meM heturUpa se prastuta karate haiN| (ka) sabase pahalI bAta hai vedanA anayogadvAra ke anta meM vedanAkhaMDa kI samApti kA likhA jAnA, jisakI zabda racanA isa prakAra hai"evaM veyaNaappAbahugANiogaddAre samatte veyaNAkhaMDa smttaa|" isa vAkya meM "veyaNAkhaMDa samattA" yaha pada azuddha hai- "veyaNA samattA" aisA honA cAhiye; kyoMki veyaNakasINapAhuDa athavA kammapayaDipAhuDa ke 24 anuyogadvAroM meM se, jinakA grantha meM uddeza-krama se kathana kiyA hai, 'veyaNA' nAma kA dUsarA anuyogadvAra hai, jisakI TIkA prAraMbha karate hue vIrasenAcArya ne bhI, "veyaNamahAhiyAraM vivihiyAraM parUvemo" isa pratijJAvAkya ke dvArA use vividha adhikAroM se yukta 'veyaNA' nAma kA mahAadhikAra sUcita kiyA hai- 'veyaNAkhaMDa' nahIM likhA hai-vahI adhikAra athavA anuyogadvAra apane avAntara 16 anuyogadvAroM aura unake bhI phira avAntara adhikAroM ke sAtha vahA~ pUrA huA hai| 'veyaNA' ke 16 anuyAgadvAroM meM anta kA anuyogadvAra 'veyaNaappAbahuga' hai, usI kI samApti ke sAtha 'veyaNA' kI samApti kI bAta ukta samApti sUcaka vAkya meM kahI gaI hai| 'veyaNA' pada strIliMga hone se usake sAtha meM 'samattA' (samApta huI) kriyA ThIka baiTha jAtI hai| donoM ke bIca meM par3A huA 'khaMDa' zabda asaMgata aura prakSipta jAna par3atA hai| zrIvIrasenAcArya ne apanI dhavalA TIkA meM kahIM bhI akele 'veyaNa' anuyogadvAra ko 'veyaNAkhaMDa' nahIM likhA hai- ve 'veyaNAkhaNDa' anuyogadvAroM ke usa samUha ko batalAte haiM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anekAnta-57/1-2 jisakA prArambha 'kadi' anuyogadvAra se hotA hai aura isI se 'kadi' anuyogadvAra ke zurU meM diye hue ukta 44 maMgalasUtroM ko unhoMne 'vedanAkhaNDa' kA maMgalAcaraNa batalAyA hai; jaisA ki unake nimnavAkya meM prayukta hue "veyaNAkhaNDassa AdIe maMgalaTTha" zabdoM se spaSTa hai "Na tAva NibaddhamaM lamidaM mahAkammapapaDipAhuDassa kadiyAdicaubIsaaNiyogAvayavassa AdIe godamasAmiNA parUvidassa bhUdabalibhaDAraeNa veyaNAkhaMDassa AdIe maMgalaTTha tatto ANodUNa Thavidassa NibaddhattavirohAdo / " ! aisI hAlata meM aura isase pUrva meM DAle hue prakAza kI rozanI meM ukta 'khaMDa' zabda ke prakSipta hone meM koI sandeha mAlUma nahIM hotA / 'khaNDa' zabda lekhaka kI kisI asAvadhAnI kA pariNAma hai| ho sakatA hai ki yaha usa lekhaka ke dvArA hI bAda meM bar3hAyA gayA ho jisane ukta vAkya ke bAda adhikAra kI samApti kA cinha hote hue bhI nIce likhe vAkyoM ko prakSipta kiyA hai " Namo NANArAhaNAe Namo daMsaNArAhaNAe Namo caritArAhaNAe Namo tavArAhaNAe / Namo arahaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe savvasAhUNaM / Namo bhayavado mahadimahAvIravaDDhamANabuddhirisissa Namo bhayavado goyamasAmissa namaH sakalavimalake valajJAnAvabhAsine namo vItarAgAya mahAtmane namo varddhamAnabhaTTArakAya / vedanAkhaNDasamAptam / / " " ye vAkya mUlagrantha athavA usakI TIkA ke sAtha koI khAsa sambandha rakhate hue mAlUma nahIM hote-vaise hI kisI pahale lekhaka dvArA adhikAra - samApti ke anta meM die hue jAna par3ate haiM / aura bhI aneka sthAnoM para isa prakAra ke vAkya pAye jAte haiM, jo yA to mUlaprati ke hAziye para noTa kiye hue the athavA adhikAra- samApti ke nIce chUTe hue khAlI sthAna para bAda ko kisI ke dvArA noTa kiye hue the; aura isa taraha kApI karate samaya grantha meM prakSipta ho gaye haiM / vIrasenAcArya kI apane adhikAroM ke anta meM aise vAkya dene kI koI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 113 paddhati bhI nahIM pAI jAtI-adhikAMza adhikAra hI nahIM kintu khaMDa taka aise vAkyoM se zunya pAye jAte haiM aura kitane hI adhikAroM meM aise vAkya prakSipta ho rahe haiM jinakA pUrvApara koI bhI sambandha ThIka nahIM baitthtaa| udAharaNa ke lie 'jIvATThANa' kI eka cUlikA (saMbhavataH 7vIM yA 8vIM) meM "tavvadirittaThANANi asaMkhejjaguNANi paDivAduppAdaThANANi mottUNa sesasavvaTThANANaM ghnnaado|" isa vAkya ke anantara hI binA kisI sambandha ke ye vAkya diye hue haiN| "zrIzrutikIrtitraividyadevasthiraM jiiyaao||10|| namo vItarAgAya zAntaye"7 __ aisI hAlata meM ukta 'khaMDa' zabda nizcita rUpa se prakSipta athavA lekhaka kI kisI bhUla kA pariNAma hai| yadi vIrasenAcArya ko 'vedanA' adhikAra ke sAtha hI 'vedanAkhaMDa' kA samApta karanA abhISTa hotA to ve usake bAda hI krama prApta vargaNAkhaMDa kA spaSTa rUpa se prAraMbha karate-phAsANiyogadvAra kA prAraMbha karake usakI TIkA ke maMgalAcaraNa meM 'phAsaNioaM parUvemo' aisA na likhte| mUla 'phAsa' anuyogadvAra ke sAtha meM koI maMgalAcaraNa na hone se usake sAtha vargaNAkhaMDa kA prArambha nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki vargaNAkhaMDa ke prAraMbha meM bhUtabali AcArya ne maMgalAcaraNa kiyA hai, yaha bAta zrIvIrasenAcArya ke zabdoM meM hI Upara spaSTa kI jA cukI hai| ataH ukta samApti sUcaka vAkya meM 'khaMDa' zabda ke prayoga mAtra se sonIjI ke tathA unhIM ke sadRza dUsare vidvAnoM ke kathana ko koI poSaNa nahIM miltaa| unakI isa pahalI bAta meM kucha bhI jAna nahIM hai, vaha eka nirdoSa hetu kA kAma nahIM de sktii| (kha) dUsarI bAta bahuta sAdhAraNa hai| phAsANiyogadvAra kI TIkA ke anta meM eka vAkya nimna prakAra se pAyA jAtA hai"jadi kammaphAse payadaM to kammaphAso sesapaNNArasaaNiogaddarehi bhUdabalibhayavadA so ettha kiNNa parUvido? Na esa doso, kammakkhaMdhassa phAsasaNNidassa sesANiyogaddArehiM parUvaNAe kIramANAe veyaNAe parUvidatthAdo viseso khatthi tti|" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anekAnta-57/1-2 isa vAkya ke dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki phAsaNiogaddAra ke 16 anuyogadvAroM meM se eka kA kathana karake zeSa 15 anuyogadvAroM kA kathana bhUtabali AcArya ne yahA~ isaliye nahIM kiyA hai ki unakI prarUpaNA meM 'vedanA' adhikAra meM prarUpita artha se koI vizeSa nahIM hai| isI taraha paDi (prakRti) anuyogadvAra ke anta meM bhUlabali AcArya kA eka vAkya nimna prakAra se upalabdha hotA hai sesaM veyaNAe bhNgo|" isa vAkya kI TIkA meM vIrasenAcArya likhate haiM "sesANiogaddArANaM jahA veyaNAe parUvaNA kadA tahA kAyavyA / " arthAt zeSa anuyogadvAroM kI prarUpaNA jisa prakAra vedanA - anuyogadvAra meM kI gaI hai usI prakAra yahAeN bhI kara lenI cAhiye / ukta donoM vAkyoM ko dekara sonIjI likhate haiM- " ina do uddharaNoM se spaSTa hotA hai ki 'phAsANiyogaddAra' ke pahale taka hI 'vedanAkhaMDa' hai / " parantu kaise spaSTa hotA hai? ise sonI jI hI samajha sakate hai ! yaha saba usI bhrama tathA bhUla kA pariNAma hai jisake anusAra 'phAsANiyogaddAra' samajha liyA gayA hai aura jisakA Upara kAphI spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai| ukta vAkyoM meM prayukta huA 'veyaNa' zabda 'vedanA anuyogadvAra' kA vAcaka hai -- vedanAkhaNDa' kA vAcaka nahIM hai / (ga) tIsarI bAta vargaNAkhaNDa ke ullekha se sambandha rakhatI hai| sonIjI 'jayadhavalA' se "sippoggahAdINaM attho jahA vaggaNAkhaMDe parUvido tahA ettha parUvedavvo" yaha vAkya uddhRta karake likhate haiM " jayadhavala meM na to avagraha Adi kA artha likhA hai aura na matijJAna ke 336 bheda hI spaSTa ginAye gaye haiM / 'prakRti' anuyogadvAra meM ina sabakA spaSTa aura savistara varNana TIkA meM hI nahIM balki mUla meM bhI hai| isase mAlUma hotA hai ki vedanAkhaNDa ke Age ke ukta anuyogadvAra vargaNAkhaNDa ke antargata haiM yA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 115 unakA sAmAnya nAma vargaNAkhaNDa hai| yadi aisA na hotA to AcArya 'prakRti' anuyogadvAra ko vargaNAkhaNDa ke nAma se na likhte|" kitanA bar3hiyA athavA vilakSaNa yaha tarka hai, isa para vijJa pAThaka jarA gaura kareM! sonIjI prakRti (payaDi) anuyogadvAra ko 'vargaNAkhaNDa' kA aMga siddha karane kI dhuna meM vargaNAkhaNDa ke spaSTa ullekha ko bhI 'prakRti' anuyogadvAra kA ullekha batalAte haiM aura yahA~ taka kahane kA sAhasa karate haiM ki khuda jayadhavalAkAra AcArya ne 'prakRti' anuyogadvAra ko vargaNAkhaNDa ke nAma se ullekhita kiyA hai! isI kA nAma atisAhasa hai! kyA eka viSaya kA varNana aneka graMthoM meM nahIM pAyA jAtA? yadi pAyA jAtA hai to phira eka grantha kA nAma lekara yadi koI ullekha karatA hai to use dUsare grantha kA ullekha kyoM samajhA jAya? isake sivAya, yaha bAta Upara spaSTa kI jA cukI hai ki vargaNAkhaNDa kI Adi meM bhUtabali AcArya ne maMgalAcaraNa kiyA hai aura jina 'phAsa' Adi cAra anuyogadvAroM ko 'vargaNAkhaNDa' batalAyA jAtA hai unameM se kisI kI bhI Adi meM koI maMgalAcaraNa nahIM hai, isase ve 'vargaNAkhaNDa' nahIM haiM kintu 'vedanAkhaNDa' ke hI adhikAra haiM, jinake kramazaH kathana kI graMtha meM sUcanA kI gaI hai| (gha) cauthI bAta hai kucha vargaNAsUtroM ke ullekha kii| sonIjI ne vedanAkhaNDa ke zurU meM diye hue maMgalasUtroM kI vyAkhyA meM se nimnalikhita tIna vAkyoM ko uddhRta kiyA hai, jo vargaNAsUtroM ke ullekha ko liye hue haiM"ohiNANAvaraNassa asaMkhenjamettAo ceva payaDIo tti vggnnsuttaado|" "kAlo cauNNa uDDhI kAlo bhajidavvo khettavuDDhIe vuDDhIe dabbapajjaya bhajidabbo khettakAlA du|| edamhAdo vaggaNasuttAdo nnvvde|" "AhAravaggaNAe davvA thovA, teyAvaggaNAe davvA aNaMtaguNA, bhAsAvaggaNAe davvA aNaMtaguNA, maNa. davvA aNaMtaguNA, kammaiya aNaMtaguNA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anekAnta-57/1-2 tti vaggaNasuttAdo nnvvde|" __ ye vAkya yadyapi dhavalAdi sambandhI merI usa noTsabuka meM noTa kiye hue nahIM hai jisake AdhAra para yaha saba paricaya likhA jA rahA hai, aura isase mujhe inakI jA~ca kA aura inake pUrvApara sambandha ko mAlUma karake yatheSTa vicAra karane kA avasara nahIM mila sakA; phira bhI sonIjI ina vAkyoM meM ullekhita prathama do vargaNAsUtroM kA 'prakRta' anuyogadvAra meM aura tIsare kA 'bandhanIya' adhikAra meM jo pAyA jAnA likhate haiM usa para mujhe sandeha karane kI jarUrata nahIM hai| parantu isa pAye jAne mAtra se hI 'prakRta' anuyogadvAra aura 'bandhanIya' adhikAra vargaNAkhaNDa nahIM ho jaate| kyoMki prathama to ye adhikAra aura inake sAtha ke phAsAdi adhikAra vargaNAkhaNDa ke koI aMga nahIM haiM, yaha bAta Upara spaSTa kI jA cukI hai-inameM se kisI ke bhI zurU, madhya yA anta meM inheM vargaNAkhaMDa nahIM likhA, anta ke 'bandhanIya' adhikAra ko samApta karate hue bhI itanA hI likhA hai ki "evamogAhaNappAbahue suvutte baMdhaNijjaM samattaM hodi|" dUsare, 'vargaNAsUtra' kA abhiprAya vargaNAkhaMDa kA sUtra nahIM kintu vargaNAviSayaka sUtra hai| vargaNA kA viSaya aneka khaMDoM tathA anuyogadvAroM meM AyA hai, 'vedanA' nAma ke anuyogadvAra meM bhI vaha pAyA jAtA hai- "vaggaNaparUvaNA" nAma kA usameM eka avAntarAntara adhikAra hai| usa adhikAra kA koI sUtra yadi vargaNAsUtra ke nAma se kahIM ullekhita ho to kyA sonIjI usa adhikAra athavA vedanA anuyogadvAra ko hI 'vargaNAkhaMDa' kahanA ucita samajheMge? yadi nahIM to phira ukta vargaNAsUtroM ke prakRti Adi anuyogadvAra meM pAye jAne mAtra se una anuyogadvAroM ko 'vargaNAkhaMDa' kahanA kaise ucita ho sakatA hai? kadApi nhiiN| ataH sonIjI kA ukta vargaNAsUtroM ke ullekha para se yaha natIjA nikAlanA ki "yahI vargaNAkhaMDa hai-isase judA aura koI vargaNAkhaMDa nahIM hai" jarA bhI tarkasaMgata mAlUma nahIM hotaa| yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki SaTkhaNDAgama ke upalabdha cAra khaMDoM meM saikar3oM sUtra aise haiM jo aneka khaMDoM tathA eka khaMDa ke aneka anuyogadvAroM meM jyoM ke tyoM athavA kucha pAThabheda ke sAtha pAye jAte Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - 57/1-2 117 haiM- jaise ki 'gai iMdie ca kAe' nAma kA mArgaNAsUtra jIvaTThANa, khuddAbaMdha aura veyaNA nAma ke tIna khaMDoM meM pAyA jAtA hai| kisI sUtra kI ekatA athavA samAnatA ke kAraNa jisa prakAra ina khaMDoM meM se eka khaMDa ko dUsarA khaMDa tathA eka anuyogadvAra ko dUsarA anuyogadvAra nahIM kaha sakate usI prakAra vargaNAkhaMDa ke kucha sUtra yadi ina khaMDoM athavA anuyogadvAroM meM pAye jAte ho to itane para se hI inheM vargaNAkhaMDa nahIM kahA jA sktaa| vargaNAkhaMDa kahane ke liye tadviSayaka dUsarI Avazyaka bAtoM ko bhI usI taraha dekha lenA hogA jisa taraha ki ukta sUtra kI ekatA ke kAraNa khuddAbaMdha ko jIvaTThANa kahane para jIvaTThANa -viSayaka dUsarI jarUrI bAtoM ko vahAM dekha lenA hogaa| ataH sonIjI ne vargaNAsUtroM ke ukta ullekha para se jo anumAna lagAyA hai vaha kisI taraha bhI ThIka nahIM hai / (Ga) eka pA~cavIM bAta aura hai, aura vaha isa prakAra hai "AcArya vIrasenA likhate haiM - avasesaM suttaTTha vaggaNAe parUvaissAmo' arthAt sUtra kA avaziSTa artha 'vargaNA' meM prarUpaNa kreNge| isase spaSTa ho jAtA hai ki 'vargaNA' kA prarUpaNa bhI vIrasenasvAmI ne kiyA hai / vargaNA kA vaha prarUpaNa dhavala se bahirbhUta nahIM hai kintu dhavala hI ke antarbhUta hai / " yadyapi AcArya vIrasena kA ukta vAkya mere pAsa noTa kiyA huA nahIM hai, jisase usa para yatheSTa vicAra kiyA jA sakatA; phira bhI yadi vaha vIrasenAcArya kA hI vAkya hai aura 'vedanA' anuyogadvAra meM diyA huA hai to usase prakRta viSaya para koI asara nahIM par3atA - yaha lAjimI nahIM AtA ki usameM vargaNAkhaNDa kA ullekha hai aura vaha vargaNAkhaNDa phAsAdi anuyogadvAroM se banA huA hai-usakA sIdhA saMbaMdha svayaM 'vedanA' anuyogadvAra meM dI huI hai 'vaggaNaparUvaNA' tathA 'baMdhaNijja' adhikAra meM dI huI vargaNA kI vizeSa prarUpaNA ke sAtha ho sakatA hai, joki dhavala ke bahirbhUta nahIM hai aura yadi jude vargaNAkhaNDa kA hI ullekha ho to usa para vIrasenAcArya kI alaga TIkA honI cAhiye, jise vartamAna meM upalabdha hone vAle dhavalabhASya athavA dhavalA TIkA meM samAviSTa nahIM kiyA gayA hai| ho sakatA hai ki jisa vikaTa paristhiyoM meM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anekAnta-57/1-2 yaha graMthaprati mUDabidrI se AI hai usameM zIghratAdi ke vaza vargaNAkhaNDa kI kApI na ho sakI ho aura adhUrI granthaprati para yatheSTha puraskAra na mila sakane kI AzA se lekhaka ne grantha kI antima prazasti ko 'vedanAkhaNDa' ke bAda jor3akara graMthaprati ko pUrA prakaTa kiyA ho, jisakI AzA bahuta hI kama hai| kucha bhI ho, upalabdha prati ke sAtha meM vargaNAkhaNDa nahIM hai aura vaha cAra khaNDoM kI hI TIkA hai, itanA to spaSTa hI hai| zeSa kA nirNaya mUDabidrI kI mUla prati ko dekhane se hI ho sakatA hai| AzA hai paM. lokanAtha jI zAstrI use dekhakara isa viSaya para yatheSTa prakAza DAlane kI kRpA kareMge yaha spaSTa likhane kA jarUra kaSTa uThAe~ge ki vedanAkhaNDa athavA kammapayaDipAhaDa ke 24veM adhikAra kI samApti ke bAda hI- "evaM cauvIsadi-maNiogaddAraM samattaM" ityAdi samAptisUcaka vAkyoM ke anantara hI-usameM 'jassa sesANNamae' nAma kI prazasti lagI huI hai yA ki usake bAda 'vargaNAkhaNDa' kI TIkA dekara phira vaha prazasti dI gaI hai| ___ haoN, sonIjI ne yaha nahIM batalAyA ki vaha sUtra kaunasA hai jisake avaziSTa artha ko 'vargaNA' meM kathana karane kI pratijJA kI gaI hai aura vaha kisa sthAna para kauna sI vargaNAprarUpaNa meM spaSTa kiyA gayA hai? use jarUra batalAnA cAhiye thaa| usase prakRta viSaya ke vicAra ko kAphI madada milatI aura vaha bahuta kucha spaSTa ho jaataa| astu| ___ yahA~ taka ke isa saMpUrNa vivecana para se aura graMtha kI aMtaraMga sAkSI para se maiM samajhatA hU~, yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki upalabdha dhavalA TIkA SaTkhaNDAgama ke prathama cAra khaNDoM kI TIkA hai, pA~caveM vargaNA khaNDa kI TIkA usameM zAmila nahIM hai aura akelA 'vedanA' anuyogadvAra hI vedanAkhaNDa nahIM hai balki usameM dUsare anuyogadvAra bhI zAmila haiN| ___ indranandI aura vibudha zrIdhara ke zrutAvatAroM kI bahiraMga sAkSIpara se bhI kucha vidvAnoM ko bhrama huA jAna par3atA hai; kyoMki indranandI ne "itiSaNNA~ khaNDAnAM...TIkAM vilikhya dhavalAkhyAm" isa vAkya ke dvArA dhavalA ko chaha khaNDoM kI TIkA batalA diyA hai! aura vibudha zrIdhara ne 'paMcakhaMDe SaTkhaMDa saMkalpya' jaise vAkya ke dvArA dhavalA meM pA~ca khaNDoM kA honA sUcita kiyA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 119 isa viSaya meM maiM sirpha itanA hI batalA denA cAhatA hU~ ki ina graMthakAroM ke sAmane mUla siddhAntagraMtha aura unakI prAcIna TIkAe~ to kyA dhavala aura jayadhavala graMtha taka maujUda nahIM the aura isaliye inhoMne isa viSaya meM jo kucha likhA hai vaha saba prAyaH kiMvadantiyoM athavA sune-sunAye AdhAra para likhA jAna par3atA hai| yahI vajaha hai ki dhavala-jayadhavala ke ullekhoM se inake ullekhoM meM kitanI hI bAtoM kA antara pAyA jAtA hai, jisakA kucha paricaya pAThakoM ko anekAnta ke dvitIya varSa kI prathama kiraNa ke pRSTha 7,8 ko dekhane se mAlUma ho sakatA hai aura kucha paricaya isa lekha meM Age diye hue phuTanoToM Adi se bhI jAnA jA skegaa| aisI hAlata meM ina graMthoM kI bahiraMga sAkSI ko khuda dhavalAdika kI aMtaraMga sAkSI para koI mahatva nahIM diyA jA sktaa| antaraMga-parIkSaNa se jo bAta upalabdha hotI hai vahI ThIka jAna par3atI hai| SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhRta kI utpatti aba yaha batalAyA jAtA hai ki dhavala ke mUlAdhAra-bhUta 'SakhaMDAgama' kI aura jayadhavala ke mUlAdhArarUpa 'kaSAyaprAbhRta' kI utpatti kaise huI kaba kisa AcArya-mahodaya ne inameM se kisa graMtha kA nirmANa kiyA aura unheM tadviSayaka jJAna kahA~ se athavA kisa krama se (guruparamparA se) prApta huaa| yaha saba varNana athavA graMthAvatAra kathana yahA~ dhavala aura jayadhavala ke AdhAra para unake varNanAnusAra hI diyA jAtA hai| __dhavala ke zurU meM, kartA ke 'arthakartA' aura 'granthakartA' aise do bheda karake, kevalajJAnI bhagavAna mahAvIra ko dravya-kSetra-kAla-bhAva-rUpa se arthakartA pratipAdita kiyA hai aura usakI pramANatA meM kucha prAcIna padyoM ko bhI uddhRta kiyA hai| mahAvIra-dvArA-kathita artha ko gotama gotrI brAhmaNottama gautama ne avadhArita kiyA, jisakA nAma indrabhUti thaa| yaha gautama sampUrNa duHzruti kA pAragAmI thA, jIvAjIva-viSayaka sandeha ke nivAraNArtha zrIvardhamAna mahAvIra ke pAsa gayA thA aura unakA ziSya bana gayA thaa| use vahIM para usI samaya kSayopazama-janita nirmala jJAna-catuSTaya kI prApti ho gaI thii| isa prakAra bhAva-zruta paryAya-rUpa pariNata hue indrabhUti gautama ne mahAvIra kathita artha kI bAraha aMgoM-caudaha pUrvo Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anekAnta-57/1-2 meM grantha-racanA kI aura ve dravyazruta ke kartA hue| unhoMne apanA vaha dravya-bhAva-rUpI zrutajJAna lohAcArya ke prati saMcArita kiyA aura lohAcArya ne jambUsvAmI ke prti| ye tInoM-gautama, lohAcArya aura jambUsvAmI-saptaprakAra kI labdhiyoM se sampanna the aura unhoMne sampUrNa zruta ke pAragAmI hokara kevalajJAna ko utpanna karake kramazaH nirvRti ko prApta kiyA thaa| jambUsvAmI ke pazcAt kramazaH viSNu, nandimitra, aparAjita, govarddhana aura bhradabAhu ye pAMca AcArya caturdaza-pUrva ke dhArI arthAt sampUrNa zrutajJAna ke pAragAmI hue| bhadrabAhu ke anantara vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jayAcArya', nAgAcArya, siddhArthadeva, dhRtiSeNa, vijayAcArya", buddhilla, gaMgadeva aura dharmasena ye kramazaH 11 AcArya gyAraha aMgoM aura utpAdapUrvAdi daza pUrvo ke pAragAmI tathA zeSa cAra pUrvo ke ekadeza dhArI hue| ___ dharmasena ke bAda nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, dhruvasena' aura kaMsAcArya ye kramazaH pAMca AcArya gyAraha aMgoM ke pAragAmI aura caudaha pUrvo ke ekadeza dhArI hue| kaMsAcArya ke anantara subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura lohAcArya ye kramazaH cAra AcArya AcArAMga ke pUrNapAThI aura zeSa aMgoM tathA pUrvo ke deza dhArI hue| ___ lohAcArya ke bAda sarva aMgoM tathA pUrvo vaha eka-dezazruta jo AcArya-paramparA se calA AyA thA dharasenAcArya ko prApta huaa| dhanasenAcArya aSTA~ga mahAnimitta ke pAragAmI the| ve jisa samaya soraTha deza ke girinagara (giranAra) pahAr3a kI candra-guhA meM sthita the unheM apane pAsa ke grantha (zruta) ke vyuccheda ho jAne kA bhaya huA, aura isaliye pravacana-vAtsalya se prerita hokara unhoMne dakSiNA-patha ke AcAryoM ke pAsa, jo usa samaya mahimA 15 nagarI meM sammilita hue the ('dakkhiNA-vahAiriyANaM mahImAe miliyANaM') 16 eka lekha (patra) bhejaa| lekhasthita dharasena ke vacanAnusAra una AcAryoM ne do sAdhuoM ko, jo ki Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 121 grahaNa-dhAraNa meM samartha the, bahuvidha nirmala vinaya se vibhUSita tathA zIla-mAlA ke dhAraka the, guru-sevA meM santuSTa rahane vAle the, deza kula-jAti se zuddha the aura sakala-kalA-pArAgAmI evaM tIkSNa-buddhi ke dhAraka AcArya the- Andhra deza ke veNyAtaTa" nagara se dharasenAcArya ke pAsa bhejaa| (aMdhavi-sayaveNNAyaDAdo pesidaa)| ve donoM sAdhu jaba A rahe the taba rAtri ke pichale bhAga meM dharasena bhaTTAraka ne svapna meM sarva-lakSaNa sampanna do dhavala vRSabhoM ko apane caraNoM meM par3ate hue dekhaa| isa prakAra santuSTa hue dharasenAcArya ne 'jayatu zrutadevatA' 18 aisA khaa| usI dina ve donoM sAdhujana dharasenAcArya ke pAsa pahuMca gaye aura taba bhagavAn dharasena kA kRtikarma (vandanAdi) karake unhoMne do dina vizrAma kiyA, phira tIsare dina vinaya ke sAtha dharasena bhaTTAraka ko yaha batalAyA ki 'hama donoM jana amuka kArya ke liye ApakI caraNa-zaraNa meM Ae haiN|' isa para dharasena bhaTrAraka ne 'suSThu bhadraM' aisA kahakara una donoM ko AzvAsana diyA aura phira ve isa prakAra cintana karane lage "selghnn-bhggghdd-ahi-caalnni-mhisaa'vi-jaa-hysuehi|" 20 maTTiya-masayasamANaM vakkhANai jo sudaM mohaa||1|| dudha (?) gAravapaDivaddho visayAmisavisavaseNa ghummNto| so NaTThabohilAho bhamai ciraM bhavavaNe muuddho|| 2 / / isa vacana se svacchandacAriyoM ko vidyA denA saMsAra-bhaya kA bar3hAne vAlA hai| aisA cintana kara, zubha-svapna ke darzana se hI puruSa meM bheda ko jAnane vAle dharasenAcArya ne phira bhI unakI parIkSA karanA aMgIkAra kiyaa| suparIkSA hI niHsandeha hRdaya ko mukti dilAtI hai| taba dharasena ne unheM do vidyAe~ dIMjiname eka adhikAkSarI, dUsarI hInAkSarI thI-aura kahA ki inheM SaSThopavAsa ke sAtha sAdhana kro| isake bAda vidyA siddha karake jaba ve vidyAdevatAoM ko dekhane lage to unheM mAlUma huA ki ekakA dA~ta bAhara ko bar3hA huA hai aura dUsarI kAnI (ekAkSiNI) hai| devatAoM kA aisA svabhAva nahIM hotA yaha vicAra kara jaba una maMtra-vyAkaraNa meM nipuNa muniyoM ne hInAdhika akSaroM kA kSepaNa-apanayana Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anekAnta-57/1-2 vidhAna karake-kamIvezI ko dUra kara ke-una maMtroM ko phira se par3hA to turanta hI ve donoM vidyA-deviyA~ apane-apane svabhAva-rUpa meM sthita hokara najara Ane lgiiN| tadanantara una muniyoM ne vidyA-siddhi kA saba hAla pUrNa vinaya ke sAtha bhagavada dharasena se nivedana kiyaa| isa para dharasena jI ne santuSTa hokara unheM saumya tithi aura prazasta nakSatra ke dina usa grantha kA par3hAnA prArambha kiyA, jisakA nAma 'mahAkammapayaDipAhuDa' (mahAkarmaprakRtiprAbhRta) thaa| phira krama se usakI vyAkhyA karate hue (kucha dina vyatIta hone para) ASAr3ha zuklA ekAdazI ko pUrvAhna ke samaya grantha samApta kiyA gyaa| vinayapUrvaka grantha kA adhyayana samApta huA, isase santuSTa hokara bhUtoM ne vahA~ para eka muni kI zaMkha-turahI ke zabda sahita puSpabali se mahatI pUjA kii| use dekhakara dharasena bhaTTAraka ne usa muni kA 'bhUtabali' nAma rakkhA, aura dUsare muni kA nAma 'puSpadanta' rakkhA, jisako pUjA ke avasara para bhUtoM ne usakI astavyasta rUpa se sthita viSamadanta-paMkti ko sama arthAt ThIka kara diyA thaa| phira usI nAmakaraNa ke dina dharasenAcArya ne unheM rukhasata (vidA) kara diyaa| guruvacana alaMghanIya hai, aisA vicAra kara ve vahA~ se cala diye aura unhoMne aMkalezvara 4 meM Akara varSAkAla vyatIta kiyaa| 25 varSAyoga ko samApta karake tathA 'jinapAlita' 26 ko dekhakara puSpadantAcArya to vanavAsa deza ko cale gaye aura bhUtabali bhI dramila (drAviDa) deza ko prasthAna kara gye| isake bAda puSpadantAcArya ne jinapAlita ko dIkSA dekara, bIsa sUtroM (viMzati prarUpaNAtmakasUtroM) kI racanA kara aura ve sUtra jinapAlita ko par3hAkara use bhagavAn bhUtabali ke pAsa bhejaa| bhagavAn bhUtabali ne jinapAlita ke pAsa una viMzatiprarUpaNAtmaka sUtroM ko dekhA aura sAtha hI yaha mAlUma kiyA ki jinapAlita alpAyu hai| isase unheM 'mahAkarmaprakRtiprabhRta' ke vyuccheda kA vicAra utpanna huA aura taba unhoMne (ukta sUtroM ke bAda) 'dravyapramANAnugama' nAma ke prakaraNa ko Adi meM rakhakara grantha kI racanA kii| isa grantha kA nAma hI 'SaTkhaNDAgama' hai; kyoMki isa Agama grantha meM 1. jIvasthAna, 2. kSullakabaMdha, 3. bandhasvAmitvavicaya, 4. vedanA, 5. vargaNA aura 6. mahAbandha nAma ke chaha khaNDa arthAt vibhAga haiM, jo saba mahAkarma-prakRtiprAbhRta-nAmaka mUlAgama grantha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 123 ko saMkSipta karake athavA usa para se samuddhRta karake likhe gaye haiN| aura vaha mUlAgama dvAdazAMgazruta ke agrAyaNIya-pUrvasthita paMcama vastu kA cauthA prAbhRta hai| isa taraha isa SaTkhaMDAgama zruta ke mUlataMtrakAra zrI varddhamAna mahAvIra, anutaMtrakAra gautamasvAmI aura upataMtrakAra bhUtabalipuSpadantAdi AcAryoM ko samajhanA caahiye| bhUtabali-puSpadanta meM puSpadantAcArya sirpha 'satprarUpaNa' nAmaka prathama adhikAra ke kartA haiM, zeSa sampUrNa grantha ke raciyatA bhUtabali AcArya haiN| grantha kA zloka-parimANa indranandi-zrutAvatAra ke kathanAnusAra 36 hajAra hai, jinameM se 6 hajAra saMkhyA pAMca khaNDoM kI aura zeSa mahAbandha khaNDa kI hai; aura brahma hemacandra ke zrutaskandhAnusAra 30 hajAra hai| yaha to huI dhavalA ke AdhArabhUta SaTkhaNDAgama zruta ke avatAra kI kathA; aba jayadhavalA ke AdhArabhUta 'kasAyapAhuDa' zruta ko lIjiye, jise 'pejjadosa pAhuDa' bhI kahate haiN| jayadhavalA meM isake avatAra kI prArambhika kathA to prAyaH vahI dI hai jo mahAvIra se AcArAMga-dhArI lohAcArya taka Upara varNana kI gaI hai-mukhya bheda itanA hI hai ki yahAM para eka-eka viSaya ke AcAryo kA kAla bhI sAtha meM nirdiSTa kara diyA gayA hai, jabaki 'dhavalA' meM use anyatra 'vedanA' khaNDa kA nirdeza karate hue diyA hai| dUsarA bheda AcAryoM ke kucha nAmoM kA hai| jayadhavalA meM gautamasvAmI ke bAda lohAcArya kA nAma na dekara sudharmAcArya kA nAma diyA hai, jo ki vIra bhagavAn ke bAda hone vAle tIna kevaliyoM meM se dvitIya kevalI kA prasiddha nAma hai| isI prakAra jayapAla kI jagaha jasapAla aura jasabAhU kI jagaha jayabAhU nAma kA ullekha kiyA hai| prAcIna lipiyoM ko dekhate hue 'jasa' aura 'jaya' ke likhane meM bahuta hI kama antara pratIta hotA hai isase sAdhAraNa lekhakoM dvArA 'jasa' kA 'jaya' aura 'jaya' kA 'jasa' samajha liyA jAnA koI bar3I bAta nahIM hai| haoN, lohAcArya aura sudharmAcArya kA antara avazya hI cintanIya hai| jayadhavalA meM kahIM kahIM gautama aura jambUsvAmI ke madhya lohAcArya kA nAma diyA hai; jaisA ki usake 'aNubhAgavihatti' prakaraNa ke nimna aMza se prakaTa hai : "viulagirimatthayatthavaDhDhamANadivAyarAdoviNiggamiyagodama Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta-57/1-2 lohajja-jaMbusAmiyAdi Airiya paraMparAe AgaMtUNa guNaharAiriyaM pAviya... (ArA kI prati patra 313) jaba dhavalA aura jayadhavalA donoM graMthoM ke racayitA vIrasenAcArya ne eka hI vyakti ke liye ina do nAmoM kA svataMtratApUrvaka ullekha kiyA hai, taba ye donoM eka hI vyakti ke nAmAntara haiM aisA samajhanA cAhiye; parantu, jahA~ taka mujhe mAlUma hai, isakA samarthana anyatra se athavA kisI dUsare puSTa pramANa se abhI taka nahIM hotA-pUrvavartI graMtha 'tiloyapaNNattI' meM bhI 'sudharmasvAmI' nAma kA ullekha hai| astu; jayadhavalA para se zeSa kathA kI upalabdhi nimna prakAra hotI hai :___ AcArAMga-dhArI lohAcArya kA svargavAsa hone para sarva aMgoM tathA pUrvo kA jo ekadezazruta AcArya paramparA se calA AyA thA vaha guNadharAcArya ko prApta huaa| guNadharAcArya usa samaya pA~cave jJAnapravAda-pUrvasthita dazama vastu ke tIsare 'kasAyapAhuDa' nAmaka grantha-mahArNava ke pAragAmI the| unhoMne graMtha-vyuccheda ke bhaya se aura pravacana vAtsalya se prerita hokara solaha hajAra pada parimANa usa 'pejjadosapAhuDa' ('kasAyapAhuDa') kA 180 27 sUtra gAthAoM meM upasaMhAra kiyA-sAra khiiNcaa| sAtha hI, ina gAthAoM ke sambandha tathA kucha vRtti-Adi kI sUcaka 53 vivaraNa-gAthAe~ bhI aura racI, jisase gAthAoM kI kula saMkhyA 233 ho gii| isake bAda ye sUtra-gAthAe~ AcArya paramparA se calakara AryamaMkSu aura nAgahastI nAma ke AcAryoM ko prApta huii| 28 ina donoM AcAryoM ke pAsa se guNadharAcArya kI ukta gAthAoM ke artha ko bhale prakAra sunakara yativRSabhAcArya ne una para cUrNi-sUtroM kI racanA kI, jinakI saMkhyA chaha hajAra zloka-parimANa hai| ina cUrNi-sUtroM ko sAtha meM lekara hI jayadhavalA-TIkA kI racanA huI hai, jisake prArambha kA eka tihAI bhAga (20 hajAra zloka-parimANa) vIrasenAcArya kA aura zeSa (40 hajAra zloka-parimANa) unake ziSya jinasenAcArya kA likhA huA hai| jayadhavalA meM cUrNi sUtroM para likhe hue uccAraNAcArya ke vRtti sUtroM kA bhI kitanA hI ullekha pAyA jAtA hai parantu unheM TIkA kA mukhyAdhAra nahIM banAyA gayA hai aura na sampUrNa vRtti-sUtroM ko uddhRta hI kiyA jAna par3atA hai, jinakI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 125 saMkhyA indranandi-zrutAvatAra meM 12 hajAra zloka parimANa batalAI hai| isa prakAra saMkSepa meM yaha do siddhAntAgamoM ke avatAra kI kathA hai, jinake AdhAra para phira kitane hI graMthoM kI racanA huI hai| isameM indranandi ke zrutAvatAra se aneka aMzoM meM kitanI hI vizeSatA aura vibhinnatA pAI jAtI hai, jisakI kucha mukhya mukhya bAtoM kA digdarzana, tulanAtmaka dRSTi se, isa lekha ke phuTanoToM meM karAyA gayA hai| ___ yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki dhavalA aura jayadhavalA meM gautamasvAmI se AcArAMgadhArI lohAcArya taka ke zrutadhara AcAryo kI ekatra gaNanA karake aura unakI rUr3ha kAla-gaNanA 683 varSa kI dekara usake bAda dharasena aura guNadhara AcAryoM kA nAmollekha kiyA gayA hai, sAtha meM inakI guruparamparA kA koI khAsa ullekha nahIM kiyA gayA 29 aura isa taraha ina donoM AcAryoM kA samaya vIra-nirvANa se 683 varSa bAda kA sUcita kiyA hai| yaha sUcanA aitihAsika dRSTi se kahA~ taka ThIka hai athavA kyA kucha Apatti ke yogya hai usake vicAra kA yahA~ avasara nahIM hai| phira bhI itanA jarUra kaha denA hogA ki mUla sUtra graMthoM ko dekhate hue TIkAkAra kA yaha sUcana kucha truTipUrNa avazya jAna par3atA hai, jisakA spaSTIkaraNa phira kisI samaya kiyA jaaegaa| ___ bhASA aura sAhitya-vinyAsa donoM mUla sUtragraMthoM-SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhRta kI bhASA sAmAnyataH prAkRta aura vizeSarUpa se jaina zaurasenI hai tathA zrIkundakundAcArya ke graMthoM kI bhASA se milatI-julatI hai| SaTkhaNDAgama kI racanA prAyaH gadya sUtroM meM hI huI hai| parantu kahIM kahIM gAthA sUtroM kA bhI prayoga kiyA gayA hai; jaba ki kaSAyaprAbhRta kI saMpUrNa racanA gAthA-sUtroM meM hI huI hai| ye gAthA-sUtra bahuta saMkSipta haiM aura adhika artha ke saMsUcana ko liye hue haiN| isI se unakI kula saMkhyA 233 hote hue bhI ina para 60 hajAra zloka-parimANa TIkA likhI gaI hai| dhavala aura jayadhavala kI bhASA ukta prAkRta bhASA ke atirikta saMskRta bhASA bhI hai-donoM mizrita haiM-donoM meM saMskRta kA parimANa adhika hai| aura Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta-57/1-2 donoM meM hI ubhaya bhASA meM 'uktaM ca' rUpa se padya, gAthAe~ tathA gadya-vAkya uddhRta haiM- kahIM nAma ke sAtha aura adhikAMza binA nAma ke hii| aisI gAthAe~ bahuta sI 'a' rUpa se uddhRta haiM jo 'gommaTasAra' meM prAyaH jyoM kI tyoM tathA kahIM kahIM kucha thor3e se pATha-bheda ke sAtha upalabdha hotI haiM aura cUMki gommaTasAra dhavalAdika se bahuta bAda kI kRti hai isaliye ve gAthAe~ isa bAta ko sUcita karatI haiM ki dhavalAdi kI racanA se pahale koI dUsarA mahatva kA siddhAnta graMtha bhI maujUda thA jo isa samaya anupalabdha athavA aprasiddha jAna par3atA hai| sandarbha 1. brahma hemacandra ne 'zrutaskandha' meM dhavala kA parimANa jaba 70 hajAra zloka jitanA diyA hai, jaba indranandi AcArya ne apane 'zrutAvatAra' meM use 'granthasahanairdvisaptatyA' pada ke dvArA 72 hajAra sUcita kiyA hai| 2. dekho, 'jainasiddhAntabhAskara' ke pAMcaveM bhAga kI tRtIya kiraNa meM prakAzita sonIjI kA 'SaDkhaNDAgama aura bhramanivAraNa' zIrSaka lekha / Age bhI sonIjI ke mantavyoM kA isI lekha ke AdhAra para ullekha kiyA gayA hai| 3. dekho, ArA jaina siddhAntabhavana kI 'dhavala' prati, patra 552 / 4 jaisA ki usake nimna vAkya se prakaTa hai "teNa baMdhaNijjaparUpavaNe kIramANe vaggaNaparUvaNA nnicchennkaayvvaa| aNNahA tevIsa vaggaNA suiyA ceva vaggaNA badhapAogA aNNA jo baMdhapAogA Na hotiattigamANu vpttiido|" 5. dekho, ArA-jainasiddhAntabhavana kI 'dhavala' prati patra 532 / 6. dekho, ArA-jainasiddhAntabhavana kI 'dhavala' prati patra 371 7. dekho, ArA-jainasiddhAntabhavana kI 'dhavala' prati patra 341 / 8. dhavala ke 'vedanA' khaNDa meM bhI lohAcArya kA nAma diyA hai| indranandi ke zrutAvatAra meM isa sthAna para sudharma muni kA nAma pAyA jAtA hai| 9, 10, 11. indranandi-zrutAvatAra meM jayasena, nAgasena, vijayasena, aise pUre nAma diye haiN| jayadhavalA meM bhI jayasena, nAgasena-rUpa se ullekha hai parantu sAtha meM vijaya ko vijayasena-rUpa se ullekhita nahIM kiyaa| isase mUla nAmoM meM koI antara nahIM pdd'taa| 12. yahA~ para yadyapi drumasena (dumaseNo) nAma diyA hai parantu isI graMtha ke 'vedanA' khaDa meM aura Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/1-2 127 jayadhavalA me bhI use dhruvasena nAma se ullekhita kiyA hai-pUrvavartI gratha 'tiloyapaNayattI' meM bhI dhruvasena nAma kA ullekha milatA hai| isase yahI nAma ThIka jAna par3atA hai athavA drumasena ko isakA nAmAntara samajhanA caahiye| indranandi-zrutAvatAra me drumasena nAma se hI ullekha kiyA hai| 13 aneka paTTAvaliyo me yazobAhu ko bhadrabAhu (dvitIya) sUcita kiyA hai aura indranandi-zrutAvatAra me 'jayabAhu' nAma diyA hai tathA yazobhadra kI jagaha abhayabhadra nAma kA ullekha kiyA hai| 14 indranandi-zrutAvatAra me ina AcAryo ko zeSa agoM tathA pUrvo ke ekadeza dhArI nahI likhA, na dharmasenAdi ko caudaha pUrvo ke ekadeza-dhArI likhA aura na vizAkhAcAryAdi ko zeSa cAra pUrvo ke ekadezadhArI hI batalAyA hai| isaliye dhavalA ke ye ullekha khAsa vizeSatA ko lie hue haiM aura buddhi grAhya tathA samucita mAlUma hote hai| 15. 'mahimAnagaDa' nAmaka eka gAva satArA jile me haiM (dekho, 'sthalanAmakoza'), saMbhavata yaha vahI jAna paDatA hai| 16 indranandi-zrutAvatAra ke nimna vAkya se yaha kathana spaSTa nahI hotA-vaha kucha gar3abaDa ko liye huye jAna paDatA hai :"dezendra ('ndhra) dezanAmani veNAkalaTIpure mhaamhimaa| samudita munIn prati..." isame 'mahAmahimAsamuditamunIn' likhA hai to Age, lekhapatra ke artha kA ullekha karate hue, usameM 'veNAkataTasamuditayatIn' vizeSaNa diyA hai jo ki 'mahimA' aura 'veNyAtaTa' ke vAcyoM ko ThIka rUpa meM na samajhane kA pariNAma ho sakatA hai| 17 'veNyA' nAma kI eka nadI satArA jile meM hai (dekho 'sthalAma kosh')| saMbhavataH yaha usI ke taTa para basa huA nagara jAna par3atA hai| 18 indranandizrutAvatAra me 'jayatu-zrIdevatA' likhA hai, jo kucha ThIka mAlUma nahI hotA, kyoMki prasaga zrutadevatA kA hai| 19. indranandi-zrutAvatAra meM tIna dina ke vizrAma kA ullekha hai| 20. ina gAthAoM kA saMkSipta Azaya yaha hai ki 'jo AcArya gauravAdika ke vazavartI huA moha se aise zrotAoM ko zruta kA vyAkhyAna karanA hai jo zailaghana, bhagna ghaTa, sarpa, chalanI, mahiSa, meSa, joMka, zuka, miTTI aura mazaka ke samAna hai-ina jaisI prakRti ko liye hue haiM vaha mUr3ha bodhilAbha se bhraSTa hokara cirakAla taka sasAra vana me paribhramaNa karatA hai|' 21 indranandi-zrutAvatAra meM 'suparIkSA hunnivartikarIti, ityAdi vAkya ke dvArA parIkSA kI yahI bAta sUcita kI hai, parantu isase pUrvavartI cintanAdi-viSayaka kathana, jo isa para 'dharasena' se prArambha hotA hai, usameM nahIM hai| 22. indranadinda-zrutAvatAra meM ukta muniyo kA yaha nAmakaraNa dharasenAcArya ke dvArA na hokara bhUtoM dvArA kiyA gayA, aisA ullekha hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anekAnta-57/1-2 23. indranadinda-zrutAvatAra meM granthasamApti aura nAmakaraNa kA eka hI dina vidhAna karake, usase dUsare dina rukhasata karanA likhA hai| 24. yaha gujarAta ke bharoMca jile kA prasiddha nagara hai| 25. indranandi zrutAvatAra me aisA ullekha na karake likhA hai ki khuda dharasenAcArya ne una dono muniyoM ko 'kurIzvara' pattana bheja diyA thA jahA~ ve 9 dina meM pahuMce the aura unhoMne vahIM ASAr3ha kRSNA paMcamI ko varSAyoga grahaNa kiyA thaa| 26. indranandi-zrutAvAra meM jinapAlita ko puSpadanta kA bhAnajA likhA hai aura dakSiNa kI ora bihAra karate hue donoM muniyoM ke karahATa pahuMcane para usake dekhane kA ullekha kiyA hai| 27. indranandi-zrutAvatAra meM 'tryadhikAzItyA yuktaM zataM' pATha ke dvArA mUlasUtragAthAoM kI saMkhyA 183 sUcita kI hai, jo ThIka nahIM hai aura samajhane kI kisI galatI para nirbhara hai| jayadhavalA meM 180 gAthAoM kA khUba khulAsA kiyA gayA hai| 28. indranandi-zrutAvatAra meM likhA hai ki 'guNadharAcArya ne ina gAthAsUtroM ko racakara svayaM hI inakI vyAkhyA nAgahastI aura AryamaMzu ko btlaaii|' isase aitihAsika kathana me bahuta bar3A antara par3a jAtA hai| 29. indranandi ne to apane zrutAvatAra me yaha spaSTa hI likha diyA hai ki ina guNadhara aura dharasenAcArya kI guruparamparA kA hAla hameM mAlUma nahI hai; kyoMki usako batalAne vAle zAstroM tathA muni-janoM kA abhAva hai| - anekAnta 3/1 se uddhRta vIra sevA mandira, sarasAvA, tA. 20-11-1939 prasiddha-siddhAntAgamastimAlI, samasta vaiyyaakrnnaadhiraajH| / guNAkarastArkika-cakravartI, pravAdIsiMho vrviirsenH|| / -dhavalA, sahAranapura prati, patra-718 arthAt-zrI vIrasenAcArya prasiddha siddhAntoM-SaTkhaNDAgamAdikoM ko prakAzita karane vAle sUrya the, samasta vaiyyAkaraNa ke adhipati the, guNoM kI khAna the, tArkika cakravartI the aura | ! pravAdirUpI jajoM ke liye siMha-samAna the| -------- Page #132 -------------------------------------------------------------------------- Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F1HHHHHME || THE HIHHHHHHHHHH-----}} + HHHHH #Shi Shi Shi Shi +-++Shi Shi Shi HHHHHHHHHHHHHYi INTIME | LIHHI4 || LIHH Shi Shi Yi Shi Shi Shi Shi Shi Shi , Qi S<Page #134 -------------------------------------------------------------------------- Page #135 -------------------------------------------------------------------------- Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57/34 anekAnta Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vIra sevA maMdira bhanekAnta kA traimAsika pravartaka : A. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' isa aMka meM varSa-57. kiraNa-3-4 kahA~/kyA? julAI-disambara 2004 1. adhyAtma-pada - kavivara banArasIdAsa / / sampAdaka : 2. digambaratva ko kaise chalA jA rahA hai -pacandra zAstrI 2 DaoN. jayakumAra jaina 3. abhIkSNa saMvega meM jagat svarUpa kA cintana 429, paTela nagara -prophesara lakSmIcandra jaina 6 mujaphpharanagara (u.pra.) 4. AcArya mallavAdI kA naya viSayaka cintana phona: (0131) 2603730 -DaoN. anekAntakumAra jaina 12 5. vividha zrAvakAcAroM meM varNita guru kA svarUpa, parAmarzadAtA : vandana evaM upAsanAvidhi -DaoN jayakumAra jaina 21 paM. padmacandra zAstrI / 6. pahAr3I laghu citrazailiyo meM ziva-parivAra viSayaka citra saMsthA kI ku. rUpA jaina 35 7. padArthoM ke yathArtha jJAna se jJAna-dhyAna ko sArthaka banAveM AjIvana sadasyatA -DaoN. rAjendrakumAra basala 45 1100/8. prAcIna bhArata meM rAjakIya vibhAga -DaoN. mukeza basala 63 vArSika zulka 9. zramaNacaryA kA abhinna aMga aniyatavihAra 30/DaoN. zreyAsakumAra jaina 75 isa aka kA mUlya 10.DhUMDhArI bhASA kI eka prAcIna kRti-holI kI kathA 10/-anUpacanda nyAyatIrtha 86 11 mugala sAmrAjya kI ahiMsA itihAsa ke pannoM meM sadasyoM va maMdiroM ke -surezacandra baroliyA 93 lie niHzulka 12.paM. nAthUrAma premI ke sAhitya meM dalitotthAna ke svara prakAzaka: -DaoN. surendrakumAra jaina 101 13. pacAsa varSa pUrva bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa satya anekAntAtmaka hai -bAbU jayabhagavAna jaina 107 mudraka : 14.jaina darzana meM vastu kA anekAntAtmaka svarUpa mAsTara prinTarsa-110032 -DaoN. basantalAla jaina 122 vizeSa sUcanA : vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka unake vicAroM se sahamata ho| vIra sevA maMdira (jaina darzana zodha saMsthAna) 21, dariyAgaMja, naI dillI -110002, dUrabhASa : 23250522 | saMsthA ko dI gaI sahAyatA rAzi para dhArA 80-jI ke aMtargata Ayakara meM chUTa (raji. Ara 10591/62) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-pada jyoM suvAsa phala phUla meM, dahI dUdha meM ghIva, pAvaka kATha paSANa meM, tyoM zarIra meM jIva / cetana pudgala yoM mile, jyoM tila meM khali tela, prakaTa ekase dIkhie, yaha anAdi ko khela / / vaha vAke rasa meM rameM, vaha vAsoM lapaTAya, cumbaka kara loha ko, loha lage tiha dhAya / karmacakra kI nIMda soM, mRSA svapna kI daura, jJAnacakra kI Dharani meM, sajaga bhAMti saba Thaura / / | vIra sa ... kavivara banArasIdAsa cAlaya 7141 riyAdI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNIya digambaratva ko kaise chalA jA rahA hai? -padmacandra zAstrI "bharate haiM merI Aha ko voha grAmophona meN| kahate haiM phIsa lIjie aura Aha kiijiye||" hama 'anekAnta' meM pahale likha cuke haiM ki hamAre paramapUjya mUla AcArya padmanandi AcArya (kundakunda) svayaM hI sImaMdhara rhe| kundakunda kI videha ke sImaMdhara tIrthaMkara ke pAsa jAne kI kalpanA nirAdhAra hai aura kundakunda ne svayaM bhI kahIM unakA smaraNa nahIM kiyA hai-ve bArambAra zrutakevalI kA hI upakAra mAnate rahe haiN| phalataH unake videha gamana kI kiMvadantI mAtra rahI jo kramazaH bhinna-bhinna kalpita virodhI kathAoM se gar3hI jAtI rhii| hameM darzanasAra kI gAthA dekhane meM aayii| svayaM devasenAcArya ne likhA hai ki darzanasAra saMgraha graMtha hai, unakA svayaM racita nhiiN| unhoMne saMgraha kahA~ se kiyA hai isakA bhI pramANa dekhane meM nahIM aayaa| tathAhi "puvAyariyakayAiM gAhAiM saMciUNa eytth| siridevaseNagaNiNA dhArAe sNvsNtenn|| raio dasaNasAro hAro bhavvANa nnvsennve| siri pAsaNAgehe suvisuddhe maahsuddhdsmiie||" -(darzanasAra-49-50) arthAt pUrvAcAryoM dvArA kahI gayIM gAthAoM ko ikaTThA karake dhArA meM rahate hue zrI devasena gaNi ke dvArA bhavyajIvoM ke hArarUpa darzanasAra saM.-909 mAgha sudI dazamI ko prasiddha pArzvanAtha maMdira meM racA gyaa| ___ ukta kathana se spaSTa hai ki darzanasAra graMtha devasena gaNi kI maulika racanA na hokara pUrva kinhIM bhinna-bhinna AcAryoM dvArA racita gAthAoM kA saMkalita graMtha hai| jise logoM ne devasena kA svaracita mAnakara prAmANikatA de dI hai| isI AdhAra para nimna gAthA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 "jai paumaNaMdiNAho siimNdhrsaami-divvnnaannenn| Na vivohai to samaNA kahaM sumaggaM pyaannti||" -(darzanasAra-43) ke galata artha ko prAmANika mAnakara padmanandi AcArya ko sImaMdhara svAmI (videha ke tIrthaMkara) ke samIpa jAne kI mithyA kalpanA bhI kara lii| jabaki ukta gAthA se yahI spaSTa hotA hai ki padmanandi AcArya hI sImaMdhara vizeSaNa se yukta the aura unhIM ne divyajJAna ke dvArA muniyoM ko sambodhita kiyA thA na ki videha ke tIrthaMkara sImaMdhara svAmI ne padmanandi AcArya aura anya zramaNoM ko| gAthA ke anvayArtha se bhI yahI spaSTa hotA haianvaya- jai sImaMdhara sAmi paumaNaMdi NAho divvaNANeNa Na 'vivohai' to samaNA sumaggaM kahaM pyaannNti| spaSTa hai ki ukta gAthA meM sImaMdhara svAmI videha ke tIrthaMkara nahIM apitu padmanandi AcArya svayaM sImaMdhara haiM kyoMki unhIM ne aise kaThina samaya meM jabaki zvetAmbaroM ne dharma kI sImAoM kA ullaMghana kara diyA thA taba digambara dharma kI rakSA ke lie AgamAnusAra digambaratva kI sImAoM kA avadhAraNa kiyA aura karAyA-"sImAM maryAdAM pUrvapuruSakRtAM dhaaryti| na AtmanA vilopayati yaH saH tthaa| kRtmryaadaapaalke|" -(abhidhAna rAjendra) ataH gAthA meM sImaMdhara svAmI padmanandi kA vizeSaNa hai, na ki videha ke tIrthaMkara sImaMdhara ke prasaMga meN| yadi videha ke tIrthaMkara sImaMdhara svAmI ke pAsa kundakundAcArya kA jAnA huA hotA aura unase upadeza prApta huA hotA to gAthA meM kriyA kA rUpa karmavAcya hone ke kAraNa 'vivohia' hotA na ki kartRvAcya kA rUpa 'vivohai / jabaki uparyukta gAthA meM kartRvAcya ke rUpa kA prayoga kiyA gayA hai, jisase spaSTa hai ki isakA prayoga padmanandi AcArya ke lie hI kiyA gayA hai na ki videha ke tIrthaMkara sImaMdhara svAmI ke liye| yadi padmanandi AcArya videha ke tIrthaMkara sImaMdhara svAmI se upadiSTa hote to gAthA meM karmavAcya 'vivohia' kA prayoga kiyA gayA hotA na ki kartRvAcya ke rUpa vivohai kaa| videha ke tIrthaMkara sImaMdhara svAmI se kundakundAcArya ne upadeza grahaNa kiyA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 isa bhrAnta dhAraNA ke pracalita hone se logoM ne videha ke sImaMdhara taka kI mUrti yahA~ sthApita kara diiN| vAstavikatA to yaha hai ki kundakunda kA guNagAna karake kucha chadma loga apane svArthoM ko siddha karane ke lie kundakunda ke digambaratva poSaka siddhAntoM kA pracchanna virodha hI karate rahe haiN| jabaki kundakundAcArya ne"paramANumittayaM pi rAgAdINaM tu vijjade jassa / Na vi so jANadi appANayaM tu savvAgamadharovi / / " "cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samottiNidiTTho / mohakkhoha vihINI pariNAmo appaNo ha samo / / " jaisI gAthAoM dvArA rAgAdi ke kiJcit mAtra bhI hone para AtmajJAna hone kA sarvathA niSedha kiyA hai / taba bhI ye kundakunda ke guNagAna kA svA~ga bharane vAle svArtha siddhi ke liye gRhastha avasthA meM hI AtmAnubhUti kI carcA karane lage haiM; jo kundakunda ke digambaratva sambandhI siddhAntoM ke sarvathA viparIta hai / Agama meM mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ina pA~ca jJAnoM kA upadeza hai tathA yaha bhI upadeza hai ki inameM se cAra jJAna rUpI padArtho ko jAnate haiM arUpI AtmA ko mAtra kevalajJAna hI jAnatA hai / kahA gayA hai - ' rUpiSvavadheH' 'tadanantabhAge mana:paryayasya' 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' / aise meM chadmasthoM ko AtmAnubhava kI bAta karanA Agama aura pAThakoM ko dhokhA denA aura digambaratva ke viruddha pracAramAtra hai / isase to lagatA hai ki yaha digambaroM ko naSTa karane kA suniyocita SaDyaMtra mAtra hI hai| kyoMki unheM to parigrahI ko mukti iSTa hai na ki kundakunda ke siddhAnta digambaratva se / yaha mAnyatA bhI bhrAmaka hai ki vyavahAra naya sarvathA mithyA hotA hai aura nizcaya naya samyak hotA hai tathA nizcaya naya ko grahaNa aura vyavahAra naya ko chor3anA cAhie / jabaki nizcaya naya se grahIta padArtha kA anubhava kevalI ke sivAya anya nahIM kara sakatA / tathAhi suddho suddhAdeso NAdavvo paramabhAvadarasihiM / vavahAradesido puNa je du aparame ThidA bhAve / / - ( samayasAra - 14 ) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 chahaDhAlA ke pAThaka isa para vicAra kareM ki-'sakala dravya ke guNa ananta paryAya anantA' ko prakAzita karane vAlA nizcaya jJAna kyA chadmastha ko ho sakatA hai? yadi kahA jAye ki inakA aMzajJAna to ho sakatA hai, to vaha aMzajJAna nayAdhIna hai pratyakSa nahIM hai| yadi vyavahAra naya mithyA hotA to kevalI bhagavAna ke bhI mithyAtva kA prasaMga utpanna ho jAtA kyoMki jANadi passadi savvaM vavahAraNayeNa kevalI bhgvN| kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM / / -(niyamasAra-154) jaba kevalI bhagavAna svayaM vyavahAra se jAnate dekhate haiM taba vyavahAra naya kaise mithyA ho sakatA hai? vIra sevA maMdira ke saMsthApaka zrI jugalakizora jI mukhtAra dvArA 1954 meM kI gaI sambhAvanA aba yathArtha rUpa dhAraNa kara cukI hai| unhoMne kahA thA-"Apa (kahAna jI) vAstava meM kundakundAcArya ko nahIM mAnate aura na svAmI samantabhadra jaise dUsare mahAna jainAcAryoM ko hI vastutaH mAnya karate haiN| kyoMki unameM se koI bhI AcArya nizcaya vyavahAra donoM meM se kisI eka hI naya ke pakSapAtI nahIM hue haiM; balki donoM nayoM kA paraspara sApekSa, avinAbhava sambandha ko lie hue eka-dUsare ke mitra ke rUpa meM mAnate aura pratipAdana karate Ae haiN| -(anekAnta/julAI/954, pR.-8) kucha mithyAdhAraNA vAle cAritra kI upekSA kara mAtra darzana ke hI guNagAna ko pramukhatA dene meM lage haiN| jabaki kundakundAcArya kA svayaM kA kathana hai daMsaNaNANacarittANi sevidavvANi sAhaNA nnicvN| tANi puNa jANi tiNNi vi appANaM ceva nnicchydo|| ___ ataH darzana jJAna cAritra tInoM kI pramukhatA meM vyavahAra cAritra ko dikhAvA mAtra kahakara usakI upekSA karanA zocanIya aura digambaratvaghAtaka hai| AcArya kundakunda ne 'cArittaM khalu dhammo' kI spaSTa ghoSaNA kI hai aura cAritra meM vyavahAra nizcaya donoM hI cAritra garbhita haiN| -vIra sevA maMdira 21/4674 aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhIkSNa saMvega meM jagat svarUpa kA cintana -prophesara lakSmIcandra jaina tattvArtha sUtra meM saMvega evaM jagat svarUpa ke sandarbha meM mukhyataH ullekha nimna prakAra hai darzanavizuddhirvinayasampannatAzIlavrateSvanatIcAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAga-tapasI sAdhusamAdhi yAvRtyakaraNamarha dacAryabahuzruta pravacanabhaktirAvazyaka parihANimArgaprabhAvanApravacanavatsalatvamiti tiirthNkrtvsy| -6/24 (2) jagatkAyasvabhAvau vA saMvega vairAgyArthama - 7/12 prathama sUtra tIrthaMkara padavI ko iMgita karatA hai, dvitIya jJeya ke samagra ko saMvega se jor3atA hai| ahiMsA athavA rAga dveSa kI samApti kI parAkASThA taka le jAtA pratIta hotA hai| ___ isa prakAra uparokta viSaya meM jahAM eka ora Adhunika manovijJAna meM saMvega kI avadhAraNA meM naye rahasya kA hama udghATana kara rahe hote haiM, vahIM khagola vijJAna ke kSetra meM jagat ke samagra svarUpa kA jJeya rUpa meM zruta kevala jJAna kI sAkSI meM Age bar3hate haiN| nizcita rUpa se hameM usa dizA meM isa dArzanika cintana ko le jAnA hotA hai, jisa ora nobela puraskRta baraTreMDa rasaila ne yUnAniyoM meM gaNitIya darzana kA vizva meM prathama bAra avalokana kara use apanI advitIya pratibhA meM priMsipiyA methAmeTikA meM vistAra rUpa se prastuta kiyA thaa| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anekAnta-57/3-4 kisI bhI mUla siddhAnta (Principle) yA vistRta siddhAnta (Theory) meM prAmANikatA, aTUTatA, nirvivAditA tabhI praveza kara pAtI hai jabaki use gaNita ke sUtroM meM piroyA jaaye| jagat ke svarUpa meM karma siddhAnta kI maulikatA aura usameM bhI gaNita kA AcchAdana, jaina dharma bhAvanA meM eka naye AyAma va vidyA ke rUpa meM lAye gaye jo pratIkamaya sAdhanoM, sUtroM dvArA aura bhI gahare jJAna ke lie atyaMta vilakSaNa aura apratima pAye gye| sAdhAraNataH hameM pahale mana aura cetanA meM bheda karanA sIkhanA hotA hai| jahA~ mana, vacana, kAyA yoga meM nimitta hote haiM, vahA~ cetanA ke tIna rUpa dekhane meM Ate haiM-karmaphala cetanA, karma cetanA aura jJAna cetnaa| citavana yA ciMtana mana ke Alambana se hotA hai| eka mana usa mastiSka se sambandha rakhatA jo prazAsakIya kSamatA kI ora bar3hatA hai, dUsarA bhAga vidvattA kI ora bar3hatA hai| jo vidvattA kI ora bar3hatA hai vaha punaH do dizAoM meM se kisI eka ko cunatA hai-yA to vaha tarka kI gaharAI va vizAlatA kI ora bar3hatA calA jAtA hai athavA vaha prajJA dvArA lI gaI chalAMgoM dvArA alpa samaya meM AnumAnika natIjoM para pahu~ca jAne kI ora bar3hatA calA jAtA hai| tarka kI gaharAI va sudRr3hatA evaM sampRktatA kI ora ruci rakhane vAlA mana aneka jaTila samasyAoM ko bIjagaNita va jaTila aMkagaNita kI ghabar3A dene vAlI gaNanAoM meM praveza kara dUra taka sahI sahI ucita aMta taka pahu~cA dene kI kSamatA prApta kara letA hai| prajJA kI ora ruci rakhane vAlA rekhAcitroM Adi se sampUrNa jJeya ko ekasAtha apane meM samAviSTa, samanvita kara letA hai| isa prakAra cintana meM, bhAvanAoM ko prabalatama banAne hetu ina do upAyoM kA Alambana liyA jAtA rahA hai| tArkika rUpa bIjAdigaNita ke rUpa meM hameM kezavavarNI kRta gommaTasAra kI kannar3a meM racita TIkA meM karaNAdi viSaya para tathA labdhisAra evaM kSapaNAsAra kI TIkAoM meM dRSTigata hotA hai| vahIM prajJAzIla bhAvanA ke rUpa kA nikhAra dhyAna kI ora le jAne ke lie yaMtroM tathA maMDaloM ke rUpa meM dikhAI detA hai| isa prakAra mana ne apanI sImA ko adhikatama rUpoM meM jo le jAne kA prayAsa kiyA hai vaha pratyeka sabhyatA vAle dezoM meM dharma bhAvanA ke rUpa meM uccatama prayAsoM ke rUpa meM dekhA gayA hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4. dharma bhAvanA kyA mAtra bhrama hI hai-athavA usameM koI tathya bhI haiM, kyA usake udbhava kA koI srota anAdikAla se rahA hai-yaha khoja kA viSaya bhI banA jisa para AiMsTIna ke samAna mAne jAne vAle pratibhAvAn manovaijJAnika DaoNkTara phrAyaDa ne vizeSa kArya kiyaa| dharma bhAvanA pratyeka mAnava meM pAI jAtI hai-eka anubhUti ke rUpa meM, jo sarvakAlika, sArvabhaumika hotI hai| usa anubhUti (feeling) hone ke mukhyataH tIna kAraNa batalAye jAte haiM, jinheM koI bhI prAcIna sabhyatAe~ yA Adhunika sabhyatA dvArA nirAkaraNa ke abhUtapUrva prayAsoM ke bAvajUda saphalatAeM kevala sImita rUpa meM hI upalabdha huI yA hotI rahI haiM1. prAkRtika prakopa-akAla, bAr3ha, mahAmArI aadi| 2. zarIra (kAyA) kA nAzavAn honaa| 3. mAnavoM ke bIca sambandha-yuddha, hatyAe~, narasaMhAra aadi| __ bhUkampa, bAr3ha, akAla Adi prAkRtika prakopoM se yA anya saMkaTamaya paristhitiyoM se surakSA kI bhAvanA svabhAvataH mAnava ko dharma bhAvanA kI ora le jAtI hai, koI aisI zakti kI upAsanA kI ora mana jAtA hai jo unheM saMkaToM se bacA ske| usI ke rUpa ko dinoMdina pariSkRta kiyA jAtA rahA aura usa zakti ko, cAhe vaha kisI bhI nAma se pukArI jAya, prasanna karane hetu aneka prakAra ke tyAga va balidAna Adi kI prathAeM calatI giiN| __Aja bhI vijJAna ke AviSkAroM kI carama sImAeM dekhate hue koI nahIM bacA sakA zarIra yA kAyA ke vinAza ko| ataH AtmA (sat) ke astitva ko mAnyatA dekara usameM ajaratA va amaratA kI avadhAraNA se, karmajanya kAyA se pare, zuddha rUpa meM upalabdha karane, dharma bhAvanAeM vikasita huiiN| isI prakAra kaSAyoM yA moha se pratibandhita mana jo aneka prakAra se vikRta tathA vizuddhi rUpa pariNAmoM se sukRta huA saMsAra ke mAnavoM ke madhya vibhinna prakAra ke sambandha sthApita kara letA hai| parataMtra huA mana, smRtiyoM ke jAla meM ahama, mama tathA rAgadveSa pariNatiyoM vaza aneka prakAra ke duSkarma karatA hai, jo sAmUhika rUpa meM Ane para aura bhI adhika bhayAnaka yuddha, AtaMka, saMhAra Adi kRtya karate dekhe jAte haiN| samAja apane sAmUhika mana se pratibaMdhita Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 huA, duSTa se duSTa daNDoM kI samAyojanA karatA hai, jo kisI anya jor3e, sukhI parivAra, duHkhI jIva samUha, samAja yA deza videza ko saMkaTApanna avasthA meM lAne hetu sakriyatA kI sImAeM bar3hAtA calA jAtA hai| sabhyatA kI zikhara para pahu~cakara bhI ina sthitiyoM se bhAgA nahIM jA skaa| mana kI isa prakAra khaMDa, khaMDa rUpa smRti Adi bimboM ko vAstavikatA athavA kArmikatA kahA jA sakatA hai kiMtu vaha na to samagra hai, na akhaNDa yA nizcala hai, jaisA ki sat yA satya hotA hai| paryAya yA guNa dRSTi sImAoM se baMdhI hotI hai ataeva dravya dRSTi ke rUpa kI, paryAya va guNa ko lie samagratA rUpa, jagat kA svarUpa saMvega kI ora le jAtA hai| ukta saMvega dharmabhAvanA ke udbhava meM kAryakArI ho jAtI hai| saMvega niraMtara ho to maMda, tIvra, nizcala rUpa meM anubhUta hotA rahatA hai| yaha saMvega manoyoga rUpa na hokara cetanA rUpa hotA hai| jaisA ki hama pahale batalA cuke haiM ki cetanA tIna rUpoM meM karma nirapekSa hone se, hote hue bhI apane tIna rUpoM meM vikasita hotI hai-karmaphala cetanA (Subconscious) rUpa meM, karma cetanA (conscious) rUpa meM tathA jJAna cetanA (superconsciuos) rUpa meN| jahA~ mana karmoM dvArA, prakRtiyoM dvArA, kaSAyoM dvArA pratibaMdhita huA, sImita upalabdhiyoM vAlA hotA hai, vahA~ cetanA svataMtra rUpa se mana ke zAMta hone para upasthita ho jAtI hai| Alambana dene ke lie jo asImita upalabdhiyoM ke prAMgaNa meM svameva le jAtI hai| yahI jagat svarUpa ke cintana kA pariNAma hai, jo aise saMvega ko utpanna karane kA sAmarthya rakhatA hai jo dasa lakSaNoM vAle dharma kI ora unmukha karatA huA tIvratama kaSAyoM ko kSINa evaM naSTa karane meM sahAyaka ho jAtA hai| prazna uThA hai ki jagat ke svarUpa ko samagra rUpa meM kaise cintavana meM lAyA jAye? eka to tarka kA patha hai aura dUsarA sarala prajJA kA patha jisakA anusaraNa aneka yogI karate haiN| rekhAcitra aneka raMga maya, aneka varNAkSaroM sahita, triloka ko prakaTa karate hue, tInoM lokoM ke saMbhAvya rUpoM kI kahAnI digdarzita karate hue nirmita kiye jAte haiN| pahale dhAraNAeM nirmita kI jAtI haiM, phira dhyAna kI vastu banAyI jAtI haiN| dhAraNA kA nirmANa ciMtana kA phala Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 hai| jagat jJeya rUpa citavana meM AtA hai-akhila saSTi ko lie hae-usa jJeya kA jJAtA ukta dhAraNA ko apane svarUpa ko jJAna rUpa se samanvita kara letA hai aura jJAna, jJAtA, jJeya ke tInoM rUpoM ko apanI dhAraNA meM le AtA hai| vahA~ saMvega cetanA maMda hotI haI laghu jJAna cetanA ko sthAna detI calI jAtI hai aura jIva pratIkSA karatA hai ki kaba karma lipti (lepa) ko jalAne ke lie dhyAna rUpI agni rakhakara tapa kI dhauMkanI se zIghra hI AtmA yA cetana ko karma ke jAla se mukta kara liyA jaaye| cetanA ko kevalajJAna cetanA meM pariNata kara liyA jaaye| ___ abhIkSNa saMvega kI nirantaratA meM samaSTi kI samagratA kA jo dRzya upasthita hotA hai vaha samaya, prati samaya ke rUpAMtaraNoM ko sAmane lAtA hai kintu unameM eka chipI huI nizcalatA hotI hai jise Invariance kahate haiN| vahI sat kI pahicAna kA mAdhyama bana jAtI hai| gaNitIya darzana kI yahI upalabdhi hai ki vaha nizcalatA se bhijJa karAne kA sAmarthya rakhatA hai| jaise, bhautikI meM jaba mAikelasana, morle ke prakAza gati saMbaMdhI prayoga se eka apanI sadI kI vizAlatama duvidhA (dilemma) upasthita huI to AiMsTAina ne chipI huI nizcalatA ko khoja nikAlA, viziSTa aura vyApaka sApekSatA kA siddhAnta pracalita huA, aNuzakti kA prAdurbhAva huA aura akhila vizva meM samagra rUpa se citraNa karane vAle eka-sUtrI siddhAnta kI racanA kI ora sabhI mahAn vaijJAnikoM kA dhyAna AkarSita huaa| jagata ke gaNitIya darzana meM jo svarUpa upalabdha hotA hai vaha karma ko va usake sampUrNa siddhAnta ko vikasita karane meM use gaNitIya vastu banAkara usameM chipI huI nizcalatA ko tarka yA bIjagaNita tathA prajJA yA aMka aura rekhA gaNita dvArA khojane kA prayAsa hotA calA gyaa| vaha kyA hai jisakA svarUpa nizcala rahatA hai, yaha khoja zatAbdiyoM, yuga yugAntaroM kI khoja kI sAmagrI ko vizAla rUpa detI gayI jo gaNita ke Alambana dvArA paripuSTa hotI calI gyii| jaba cintana cetanA meM pariNata hotA calA gayA, taba saMvega nirvega meM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - 57/3-4 11 pariNata hotA calA gayA, aura ina sabhI rUpAntaroM meM mAtra eka nizcalatA apanI svayaM kI bhUmikA ati rahasyamaya rUpa meM nibhAtI calI gii| vahIM zRMkhalAbaddha zaktiyAM bhI mauna huI rukI raha gaIM / isa prakAra nizcalatA kI pahicAna va pakar3a itanA AsAna kArya nahIM hai, jo Aja ke vijJAna ko cunautI dene ke lie eka vizAla kendrIya karma vijJAna sambandhI saMsthAna ke nirmANa kI apekSA rakhatI hai, jo vizva meM apratima, advitIya evaM alaukika ho / jahA~ uccatama mastiSkoM ko sabhI upalabdha lokottara evaM laukika jJAna, vijJAna kI suvidhAeM upalabdha hotI raheM jo kisI kAla yA yuga meM laukika zAsanoM dvArA dI jAtI rahI thIM / vigata zatAbdI meM aisA prayAsa vilahaima kaiMsara iMsTiTyUTa, jarmanI meM tathA bAda meM saMyukta rASTra amerikA meM elaikjeMDara phlaiksanara kI priMsaTana kI iMsTiTyUTa oNpha eDavAMsDa sTUDIja (garden of the lonely wise) meM kiyA gayA, jahA~ AiMsTAina ko hI sarvaprathama joDane AmaMtrita kiyA gyaa| graMtha nirdeza 1. AcArya umAsvAmi, tattvArthasUtra / 2. phrAyaDa, sivilijezana eNDa iTsa DisgasTa |, 3. baraTreMDa rasaila, iMTroDakzana TU methAmeTikala philAsaphI / 4. jaina, ela. sI., tAo oNpha jaina sAMiseja / , 5. pvAMkare, velyu oNpha sAMisa 1, 6. AiMsTAina, mIniMga oNpha rileTiviTI / -nidezaka gulAba rAnI karmA sAiMsa myUjiyama dIkSA jvailarsa, sarAphA, jabalapura - 482002 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mallavAdI kA naya viSayaka cintana ___-DaoN. anekAnta kumAra jaina AcArya mallavAdI jaina paramparA meM eka krAntikArI vidvAna AcArya huye haiN| jaina darzana ke cintana ke vikAsa meM unakA mahatvapUrNa yogadAna hai| unakI pratiSThA eka gUr3ha jaina dArzanika ke rUpa meM hai| ___ AcArya mallavAdI ne nayoM kA vizleSaNa dvAdazAra nayacakra meM eka alaga hI tarIke se kiyA hai| mallavAdI jaisI zailI inase pUrvavartI AcAryoM meM kama hI dikhatI hai, isalie mallavAdI pUrNataH maulika haiN| mallavAdI ke paravartI AcAryoM ne bhI isa prakAra kI zailI kA anusaraNa nahIM kiyaa| mallavAdI kA samaya vikrama kI 402 se lekara vikrama 482 taka nirdhArita kiyA gayA hai| mallavAdI aura AcArya siddhasena ko samakAlIna bhI mAnA jAtA hai| AcArya mallavAdI kA dvAdazAra nayacakra jainetara darzanoM kA samAveza kI dRSTi se vizeSa mahatva kA hai, kyoMki yaha pUrA kA pUrA grantha sAta nayoM ke bIca hI samasta dArzanikoM kA samAveza pradarzita karane ke lie likhA gayA hai| anya jainAcAryoM ne nayoM meM vibhinna darzanoM ke samAviSTa hone kI carcA AnusaMgika rUpa meM to kI hai kintu isa viSaya ko hI apanA mukhya viSaya banAkara vivecana karane vAlA akelA dvAdazAra nayacakra hI hai| ____eka apekSA se eka naya eka vaktavya detA hai to dUsarI apekSA se dUsarA naya dUsarA vaktavya detA hai jo pahale vaktavya kA virodhI vaktavya hotA hai ataH eka naya se dUsarA naya kaTa jAtA hai| isa sthiti kA lAbha uThAte hue AcArya mallavAdI ne vibhinna dArzanika prasthAnoM ko eka bAraha aroM vAle cakra ke rUpa meM isa taraha prastuta kiyA ki eka naya kI dRSTi ko mAnyatA dene vAlA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 dArzanika prasthAna usake viparIta naya kI dRSTi ko mAnyatA dene vAle dUsare dArzanika prasthAna ke dvArA khaMDita kara diyA gyaa| pariNAma yaha nikalA ki koI bhI dArzanika prasthAna apane virodhI dArzanika prasthAna ke sAmane na Tika pAne ke kAraNa siddhAnta rUpa meM sthApita na ho sakA aura sabhI dArzanika prasthAna eka dUsare kI apekSA pUrvapakSa hI bana kara raha gye| aisI sthiti meM yaha prazna upasthita huA ki Akhira siddhAntapakSa hai kyA? isa prazna kA uttara dhvanita huA ki siddhAnta pakSa vaha hai jo sabhI nayoM ko, bhale hI ve paraspara virodhI bhI kyoM na ho, apanI-apanI apekSA se mAnyatA pradAna kareM aura kisI eka naya ke prati aisA pakSapAtapUrNa durAgraha na rakheM ki dUsare nayoM kA apalApa karanA par3e kyoMki jainadarzana vahI karatA hai isalie jaina darzana hI siddhAnta pakSa bana jaayegaa| jaina darzana ko siddhAntapakSa ke rUpa meM aura sabhI jainetara darzanoM ko pUrvapakSa ke rUpa meM prastuta karane kA yaha prakAra AcArya mallavAdI kA apanA maulika hai jisakA upayoga unake pahale vAle yA bAda vAle kisI jaina AcArya ne aba taka nahIM kiyaa| isa saMdarbha meM dalasukha mAlavaNiyA kA kathana hai ki -'nayacakra meM jainetara matoM ko hI naya ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai aura una matoM ke uttarapakSa, jo ki svayaM bhI eka jainetara pakSa hI hote haiM-unake dvArA bhI pUrvapakSa kA mAtra khaNDana hI nahIM, kintu pUrvapakSa meM jo guNa hai unake svIkAra kI ora nirdeza bhI kiyA gayA hai| isa prakAra uttarottara jainetara matoM ko hI naya mAnakara samagra grantha kI racanA huI hai| yahA~ jainetara mata jo loka meM pracalita hai unhIM ko naya mAnakara unakA saMgraha vividha nayoM ke rUpa meM kiyA gayA hai aura kisa prakAra jaina darzana sarvanayamaya hai yaha siddha kiyA gayA hai| siddhasena divAkara ne prasiddha sAta nayoM ko hI do mUla nayoM meM samAviSTa kiyA hai, kintu mallavAdI ne naya vicAra ko eka nayacakra kA rUpa diyA aura cakra kI kalpanA ke anurUpa nayoM kA aisA vargIkaraNa kiyA hai jo anyatra dekhane ko nahIM miltaa| cakra ke bAraha Are hote haiN| mallavAdI ne sAta nayoM meM bAraha dArzanika prasthAnoM kA samAveza kiyA, ve dArzanika prasthAna ye haiM :1. vidhiH, 2. vidhi-vidhiH, 3. vidhyubhayam, 4. vidhiniyamaH, 5. vidhiniyamau, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anekAnta-57/3-4 7 naigamanaya 6. vidhiniyamavidhiH, 7. ubhayobhayam, 8. ubhayaniyamaH, 9. niyamaH, 10. niyamavidhiH, 11. niyamobhayam, 12. niyama-niyamaH mallavAdI ne dvAdazAra nayacakra kI racanA kI to una bAraha prasthAnoM kA sambandha ukta do nayoM ke sAtha batalAnA Avazyaka thaa| ataeva AcArya ne spaSTa kara diyA hai ki vidhi Adi prathama ke chaha prasthAna dravyArthika naya ke antargata hai aura zeSa chaha prasthAna paryAyArthika naya ke antargata haiN| AcArya ne prasiddha naigamAdi sAta nayoM ke sAtha bhI ina bAraha prakAra ke prasthAnoM kA sambandha batalAyA hai vaha isa prakAra hai1. vidhiH vyavahAranaya 7. ubhayobhayam RjusUtranaya 2. vidhi-vidhiH 8. ubhayaniyamaH . zabdanaya 3. vidhyubhayam | saMgrahanaya 9. niyamaH " 4. vidhiniyamaH ___10. niyamavidhiH samabhirUDhanaya 5. vidhiniyamau 11. niyamobhayam 6. vidhiniyamavidhiH evaMbhUtanaya 12. niyamaniyamaH isa prakAra AcArya mallavAdI ne pUrvakathita dravyArthika paryAyArthika ina do nayoM tathA naigamAdi sapta nayoM meM bAraha prasthAnoM ko garbhita kiyaa| ___ AcArya mallavAdI ne vibhinna jainetara bhAratIya darzanoM kA samAveza ina bAraha prasthAnoM meM kiyA hai| dvAdazAra nayacakra meM unhoMne cakra yA pahiye ko pratIka svarUpa mAnakara saMpUrNa viSaya vastu nirUpita kI hai| cakra ke Are eka kendra para saMlagna hote haiM usI prakAra se ye sabhI bAraha prasthAna (bAraha Are) syAdvAda yA anekAnta rUpI kendra para jur3e huye haiN| do AroM ke bIca jo antara hotA hai usameM mallavAdI pUrva naya tathA tadanusArI kisI eka darzana kA bhI khaNDana karate haiN| phira punaH naye Are meM naye "naya" kA tathA naye darzana kI sthApanA karate haiN| dvitIya naya prathama naya kA nirAsa karake apanI sthApanA karatA hai| phira tRtIya naya kA nirAsa karake caturtha naya apanI sthApanA karatA hai aura isI krama meM gyArahaveM naya kA nirAsa karake bArahavAM naya apanI sthApanA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 karatA hai- punaH bArahaveM naya kI sthApanA ko khaNDita karake prathama naya apanI sthApanA karatA hai isa prakAra yaha vivecana eka cakra kI bhAMti anavarata ghUmatA huA pratIta hotA hai| AcArya siddhasena ne dravyArthika aura paryAyArthika nayoM ke mAdhyama se kaI bhAratIya darzanoM ko samAhita karane kA prathama prayAsa kisa prakAra kiyA hai isa bAta kI carcA hama pUrva meM kara cuke haiN| aba yahA~ yaha dekhanA hai ki AcArya mallavAdI ne kina-kina nayoM meM kina-kina darzanoM ko samAhita kiyA hai| 1. vyavahAra naya : isake antargata nayacakra kA prathama ArA vidhi prasthAna AtA hai| yahA~ vyavahAra naya ke AdhAra se ajJAnavAda kA utthAna kiyA gayA hai| isa naya kA abhiprAya yaha hai ki loka vyavahAra hI pramANa hai tathA usI se apanA vyavahAra calAnA caahie| laukika puruSa kA artha cArvAka grahaNa kiyA jA sakatA hai| AcArya mallavAdI ne pUrvamImAMsA ko bhI vyavahAra naya ke antargata hI grahaNa kiyA hai|' 2. saMgraha naya : isa naya ke antargata kramazaH dvitIya, tRtIya tathA caturtha prasthAna arthAt vidhi-vidhi, vidhyubhaya tathA vidhiniyama Ate haiN| isameM AcArya ne dvitIya Are ke antargata pramukha rUpa se puruSAdvaitavAda kI carcA kI hai| tRtIya Are ke antargata sAMkhya tathA IzvaravAda kA pramukhatA se pratipAdana kiyA hai|' caturtha Are ke antargata brahmavAda kI carcA pramukha hai| 3. naigama naya : naigamaya naya ke antargata paMcama aura SaSTha prasthAna arthAta vidhiniyamau tathA vidhi-niyamavidhi Are Ate haiN| isameM AcArya ne paMcama Are ke antargata vaiyAkaraNa darzana" tathA SaSTha Are ke antargata vaizeSika darzana kA pratipAdana kiyA hai| yahAM taka ke naya to dravyArthika naya mAne haiM tathA aba zeSa ko paryAyArthika naya ke antargata ginA hai|" 4. RjusUtra naya : RjusUtra naya ke antargata saptama ubhayobhaya prasthAna AtA hai| AcArya ne isake antargata bauddha darzana ke apohavAda kI carcA kI hai|" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anekAnta-57/3-4 5. zabda naya : zabdanaya ke antargata aSTama prasthAna ubhayaniyama tathA navama prasthAna niyama Ate haiN| AcArya aSTama naya ke antargata bauddhAcArya diGnAga ke mata kA pratipAdana karate haiN| tathA navama Are meM avaktavyatva mata kA pratipAdana kiyA hai|16 6. samabhirUr3ha naya : samabhirUr3hanaya ke antargata dazama prasthAna niyamavidhi naya AtA hai jisameM saMbhavataH AcArya ne bauddhadharma ke hI eka mata kA pratipAdana kiyA hai| 7. evaMbhUta naya : evaMbhUta naya ke antargata ekAdaza-niyamobhaya prasthAna tathA dvAdaza niyama ko liyA gayA hai| ekAdaza naya ke antargata kSaNikavAda kA tathA dvAdazanaya ke antargata zUnyavAda kA pratipAdana kiyA gayA hai| mallavAdI ke vivecana kI maulikatA - isa prakAra hama dekhate hai ki mallavAdI ne tatkAlIna bhAratIya darzanoM ko naya meM samAhita karane kA prayAsa kiyaa| prastuta nibandha meM paravartI jaina dArzanikoM ke matAnusAra hamane sAtoM nayoM meM vibhinna darzanoM kA samAveza kiyA hai| AcArya mallavAdI ne bhI jainAcAryoM ke matAnusAra liyA hai| jaise-naigama naya ke antargata paravartI dArzanikoM ne vaizeSika darzana ko liyA, mallavAdI bhI naigama naya ke antargata pAMcaveM aura chaThaveM Are ko darzAte hue chaThaveM Are meM to vaizeSika darzana ko le lete haiM, kintu pAMcaveM Are meM ve vaiyAkaraNa darzana ko lete haiN| yaha mallavAdI kI apanI vizeSatA hai| naigama naya ke antargata vaiyAkaraNa darzana ko lene kI bAta pUrvavartI aura paravartI kinhIM bhI AcAryoM ne nahI khii| dUsare saMgraha naya ke antargata paravartI AcAryo ne sAMkhya, brahmavAda aura samasta advaitavAdoM ko liyaa| mallavAdI ne dvitIya, tRtIya tathA caturtha Are ko saMgrahanaya ke antargata liyA tathA advaitavAda, sAMkhya, IzvaravAda aura brahmavAda kA samAveza kiyaa| yahAM mallavAdI ne sabhI ke atirikta IzvaravAda ko bhI rkhaa| vyavahAra naya ke antargata paravartI sabhI dArzanikoM ne mAtra cArvAka ko liyA hai| mallavAdI ne prathama Are meM usakI sthApanA karake laukika puruSa (jise hama cArvAka kaha sakate haiM) ke atirikta ajJAnavAda tathA pUrva-mImAMsaka ko bhI liyA hai| ina darzanoM ko pUrvavartI tathA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 paravartI kinhI bhI jaina dArzanikoM ne vyavahAra naya ke antargata nahIM liyaa| yaha samAyojana mallavAdI kA nitAnta maulika hai| RjusUtra naya ke antargata pUrvavartI tathA paravartI sabhI dArzanikoM ne bauddhadarzana ko liyA, yahAM mallavAdI bhI sAtaveM Are meM bauddhadarzana ke apohavAda ko le rahe haiN| yahAM eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki chaThaveM Are taka to dravyArthika naya kI carcA pramukha thI kintu aba zeSa sAtaveM se bArahaveM Are meM paryAyArthika naya kI dRSTi se carcA kI gayI hai| paravartI sabhI dArzanikoM ne jahAM eka tarapha zabda naya, samabhirUr3ha naya, tathA evaMbhUta naya ina sabhI nayoM kI tulanA vaiyAkaraNoM (vyAkaraNa darzana) ke sAtha kI hai vahIM pUre jaina dArzanikoM meM mallavAdI hI aise prathama va antima dArzanika haiM jinhoMne ina tInoM nayoM meM bauddhadarzana ke hI kisI na kisI vAda ko mukhya banAyA hai| jaise-zabda naya ke antargata AThaveM aura nauveM Are Ate haiM jisameM AThaveM Are ke antargata diGganAga (bauddha vidvAn) ke kisI viziSTa mata ko samAhita kiyA hai aura nauveM Are meM avaktavyatva nAma kA hI koI bauddha mata pratipAdita kiyA hai| isI prakAra samabhirUr3ha naya arthAt dasaveM Are meM bhI koI bauddhamata hI liyA hai| evambhUta naya ke antargata gyArahaveM Are meM bauddhoM ke hI kSaNikavAda tathA bArahaveM are ke antargata bauddhoM ke hI zUnyavAda kI sthApanA kI hai| isa prakAra nayoM ke vivecana meM jainetara darzanoM kA samAveza karate samaya bauddha mata ke bheda prabhedoM kA vivaraNa itane vistAra se dene vAle mallavAdI akele jaina naiyAyika haiN| __paryAyArthika naya ke antargata Ane vAle sabhI RjusUtra naya, zabda naya, samabhirUr3ha naya tathA evaMbhUta naya ko bauddha darzana ke hI kisI na kisI vAda se vizeSa rUpa se tulanA karane ke pIche kAraNa mallavAdI para AcArya siddhasena kA prabhAva samajha meM AtA hai| AcArya siddhasena ne paryAyAstika naya kI tulanA bauddhadarzana.se kI hai| 20 isI kAraNa mallavAdI ne bhI paryAyAstika naya ke antargata bauddhadarzana kI gaharAI meM jAkara unhIM ke mata matAntaroM ko nayoM meM samAvezita karane kA prayAsa kiyA hai jo ki mallavAdI kI maulika dena hai| zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta naya kI tulanA vyAkaraNa darzana se karane kI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta-57/3-4 paraMparA paravartI AcAryoM ne vikasita kii| mallavAdI AcArya siddhasena se prabhAvita hote hue bhI naigama naya ko pAMcaveM aura chaThe Are meM garbhita karate haiM jabaki siddhasena ne naigama naya ko chor3akara mAtra SaDnaya hI svIkRta kiye hai| Agamika paraMparA se prApta naigama naya ko punaH sthApita karane kA bhI zreya isa dRSTi se mallavAdI ko jAtA hai| yahAM eka bAta aura bhI vicAraNIya hai ki mallavAdI ne vyavahAra naya ko prathama liyA aura naigama naya ko saMgraha ke bAda tIsare sthAna para rkhaa| isa laghu vimarza ke bAda hama yaha kaha sakate haiM ki mallavAdI jainadarzana ke kSetra meM eka aise dArzanika hue haiM jinhoMne nayoM ke kSetra meM advitIya yogadAna diyA aura paravartI kinhIM AcAryoM ne unakI isa vidhi ko nahIM apnaayaa| sandarbha 1. (ka) dvAdazAra nayacakram, tRtIyovibhAgaH, saMpAdaka-munijambUvijayasya prAkkathanam, pRSThasaMkhyA-7 prakAzaka-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, prathamAvRtti-1988 (kha) Agamayuga kA jaina darzana, pariziSTa-2 AcArya mallavAdI kA nayacakra-dalasukha bhAI mAlavaNiyA, pR. 297 2. tulanIya, Agamayuga kA jainadarzana, dalasukha mAlavaNiyA, pR. 307-308 3. tayorbhagA-(1) vidhiH, (2) vidhividhiH, (3) vidhervidha-niyamaH, (4) vidherniyamaH, (5) vidhi -niyamam, (6) vidhi-niyamasya vidhiH, (7) vidhi-niyamasya vidhiniyamas, (8) vidhiniyamasyaniyamaH, (9) niyamaH, (10) niyamasya vidhiH, (11) niyamasya vidhiniyamam, (12) niyamasya niyamaH / -dvAdazAra nayacakram prathamovibhAgaH, prathamevidhyare, pR. 10 saMpAdaka-muni jambUvijayaH, prakAzaka-jaina AtmAnaMdasabhA, bhAvanagara, prathamAvRtti 1966 vidhyAdayaH SaDnayA dravyArthikasya bhedAH, ubhayobhayAdayazca SaDnayAH paryAyArthikasya bhedaaH| evaM naigamAdiSvapi nayeSu yathA vidhyAdayo nayA antarbhavanti tathA tattadvidhyAdinayanirUpaNAnte vistareNa varNitaM mallavAdisUribhiH / dinAM va tvavopadazayati-prathamasya vidhinayasya vyavahAranaye, dvitIyacaturthAnA saMgraha-naye, pNcmsssstthyonegme, saptamasya RjusUtranaye, aSTamanavamapoMH zabdanaye, dazamasya samabhirUr3he, ekAdazadvAdazeyostu evmbhuutnye'ntrbhaavH| / 5. -vahI, prAkkathanam -munijambu vijayaH, pR. 18 vidhyAdinayanirUpaNavyAje na tattannayAnusAriNastatkAlInAH sarve pi dArzanikavicArA mallavAdisUribhiratropanyastAH / -dvAdazAranayacakra bhAga-1, prAkkathanama, pR. 18 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 19 6. yathA ca rathAdicakre rANA parasparato ntaramevamatrApi Adau parapaMkSa nirasyAnantara svapakSasthApanAya vidhyAdinayAnAM pravRttatvAt parapakSanirasanAtmako yoM zastaT dvAdazAnAmarANAM prsprto'ntrmuu| . ....... tatra sarveSAmapyarANAmAdhArabhUtastumbAparapayAyo nAbhirUpathA tadasambadvAnAM teSAM vizaraNAt svakAryakaraNAsAmarthyAccaivamatrApi vartate sarveSAmapi vidhyAdidvAdazanayArANAmAdhArabhUtaH syAdvAdanAbhiH, tatpatibadasarvanayAvasthInAdato'nyathA vishrnnaat|...ckraakaarruupep sarveSAM nayAmAmatra nivezitatvAda dvAdazasyApyarasya mataM punaH prathamA-dinayena nissidhyte| evaM cAnavaratabhidaM nayacakraM krmte| vahI, pR. 18-19 7. ata etacchailyanusAreNa "yathAlokagrAhameva vastu" iti manyamAno laukiko vidhinaya itayAjJAnikavAdaM bahu manyate yaM laukiko vidhinayaH / ... ato vidhinaya nirUpaNadvAreNa mImAMsakamatamasmin naya upnystm| -dvAdazAranaya cakra, bhAga-1 prakkathanam, pR. 26 8. idaM tu dhyeyam-etatsiddhAntAvalambinaH sarve'pyadvaitavAdA asmin nye'ntrbhvnti| ........ "puruSa evedaM sarvam' ityAdirvedopaniSatsu pratipAditaH purUSadvaitavAda Adau nirUpitaH / tataH purUSAdvaitavAdaM nirasya niyatyadvaitavAdaH prtipaaditH| -vahI, pR. 27 9. prakRtipurUSa rUpeNa dvaitavAdinaH sAMkhyAH "Izvaro'dhiSThAtA, tadadhiSThitaM cedaM sarva jagata pravatti "iti IzvarezitadvayAtmakatvena dvaitamabhyupagacchanta IzvaravAdi-nazcAsmin naye antrbhvnti| -vahI, pR. 27 10. cetanAcetanAtmakasya sarvasya parivRtyA anyonyAtmakatvAnubhavanAt karmasambada-puruSANAM karmakRtvAt karmaNAM ca purUSakRtatvAdAtmanaivAtmanaH kAryakAraNatvAd ekaM sarva caikam" iti hi vidhiniyamanayadarzanam, vidherniyamyatvAd / asmiMzca naye dravayameva zabdArtho nityaH sarvAtmakaH / OM prmaarthH| -vahI, pR. 27 . 11. paMcamere ubhayanayamataM vaiyAkaraNasiddhAntaM manasikRtya nirUpitaM grnthkRtaa| ayaM nayo naigmdeshH| -dvAdazAranayacaka-bhAga-2 prAstAvika, pR. 11 12. SaSThe're ubhayanayamataM nirAkRtya vidhi-niyamayauH sAmAnya-vizeSayoH vidhiH vaizeSikamatAnusAreNa ___vrnnitH| ayaM nayo naigmaikdeshH| -vahI, pR. 11 13. ime ssdddrvyaastiknyaaH| ataH paraM SaNNAM paryavAstikanayAnAM praarmbhH| -vahI, pR. 11 14. bauddhamatAnusAreNa apohaH zabdArtho varNitaH / RjusUtradezau yaM nyH| -vahI, pR. 12 15. aSTame're mallavAdisUribhiH bauddhAcAryadiDnAgasya mataM vistareNa carcitam / -dvAdazAranayacakra, bhAga-3, prAstAvika, pR. 12 16. navame niyamanayAre sAmAnya-vizeSAdibhirvividhaiH prakAraiH vastuno vaktavyatvaM zabdanayamavalambya __sAdhitam / nayo yaM shbdnyaikdeshH| -dvAdazAranayacakra, bhAga-3, prAkkathanam, pR. 8 17. dazame niyamavidhyAkhye're ekAntena avaktavyapakSe'pi doSAnudbhAvya-avayavAvaya Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4. vidharmadhAdi-bhedAMzca nirasya bhAvarUpo-vizeSarUpa eva padArtha iti saadhitm| ..... kasmAdgranthavizeSAdudratamiti na jJAyate tathApi sa bauddhagrantho bhavediti smbhaavyte| -vahI, pR. 9 18. ekAdaze niyamobhayAkhyate're "sarvo'pi padArthAHkSaNikAH" iti saadhitm| evaMbhUta-nayasyabhedarUpe ___ upayogaivaMbhUtanaye cA'yaM niymobhynyo'ntrbhvti| -vahI, pR. 9 19. dvAdarza niyamaniyamAkhye're kSaNikapadArthavAdamapinirasya zUnyavAda prsaaditH| -vahI, pR. 9 20. suddhoaNataNaassa u parisuddho pjjvviappo|| -sanmati prakaraNa-3/48 adhyakSa, jaina darzana vibhAga zrI lAla bahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha (mAnita vizvavidyAlaya) naI dillI-110016 bandhurnanaH sa bhagavAn ripavo'pinAnye, sAkSAnna dRSTacara ekatamo'pi caiSAm / zrutvA vacaH sucaritaM ca prathag vizeSaM, vIraM guNAtizayalolatayA zritAH smH|| 'bhagavAna mahAvIra hamAre koI sage bhAI nahIM aura na dUsare kapila gotamabuddhAdika RSi hamAre koI zatru hI haiM-hamane to inameM se kisI eka ko sAkSAt dekhA taka nahIM hai| hA~, inake pRthak-pRthak vacanavizeSa tathA carita vizeSa ko jo sunA hai to ! usase mahAvIra meM guNAtizaya pAyA gayA hai aura usa guNAtizaya ! para mugdha hokara athavA usakI prApti kI utkaTa icchA se hI hamane mahAvIra kA Azraya liyA hai|' -------------------- Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha zrAvakAcAroM meM varNita guru kA svarUpa, vandana evaM upAsanAvidhi -DaoN. jayakumAra jaina guru kA svarUpa :- guru zabda kA vAcyArtha hai mhaan| jo svayaM mokSamArga kA pathika hai tathA anya logoM ko apane sadupadeza dvArA mokSamArga para ArUr3ha karatA hai, vaha guru kahalAtA hai| AcArya vAdIbhasiMha ne kSatracUDAmaNi meM guru kA varNana karate hue kahA hai 'ratnatrayavizuddhaH san pAtrasnehI praarthkRt| paripAlitadharmo hi bhavAbdhestArako guruH||| arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se vizuddha, sajjana, supAtra ziSya se sneha karane vAlA, paropakArI, dharma kA paripAlana karane vAlA guru saMsAra rUpI samudra se pAra karAne vAlA hotA hai| unhoMne guru ke sneha ko kAmanAoM ko pUrA karane vAlA tathA garbhAdhAna mAtra se nyUna mAtA-pitA kahakara guru kI mahattA kA pratipAdana kiyA hai| bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM 'samyagdarzanajJAnacAritrairgurutayA guravaH ityucyante AcAryopAdhyAyasAdhavaH' kahakara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se mahAn AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina tIna parameSThiyoM ko guru mAnA gayA hai| ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM zrI samantabhadrAcArya ne pA~coM indriyoM ke viSayoM kI AzA se rahita, kRSi, pazupAlana Adi AraMbha se rahita, dhana-dhAnyAdi parigraha se rahita, jJAna-dhyAna evaM tapa kiMvA jJAnatapa aura dhyAna tapa meM lavalIna tapasvI nirgrantha guru ko prazaMsanIya kahA hai| lATI saMhitA meM deva ko saccA guru batAte hue unase nIce bhI jo alpajJa haiM, kintu usI rUpa meM digambaratva, vItarAgatva aura hitopadezitva ko dhAraNa karane vAle ko guru Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4. kahA gayA hai tebhyo'rvAgapi chadmastharUpA tdpdhaarinnH| guravaH syuguronyAyAt nyAyo'vasthAvizeSabhAk / / ' umAsvAmI zrAvakAcAra meM guru kA kathana karate hue kahA gayA hai mhaavrtaanvitaastttvjnyaanaadhisstthitmaansaaH| dharmopadezakAH pANipAtrAste guravo matAH / / paJcAcAravicArajJAH zAntAH jitpriisshaaH| ta eva guravo granthairmuktA baayairivaantraiH|| arthAt jo mahAvratoM se saMyukta haiM, jinakA mana tattvajJAna ke vicAra meM saMlagna hai, jo dharma ke upadezaka haiM aura pANipAtra meM AhAra karate haiM, ve hI guru mAne gaye haiN| jo darzanAcAra Adi paJcavidha AcAroM ke vicArajJa haiM, jinakI kaSAyeM zAnta haiM, jo zIta-uSNa Adi parISahoM ke vijetA haiM aura jo bAhya parigraha ke samAna antaraMga parigrahoM se bhI rahita haiM, ve hI sacce guru haiN| ina donoM zlokoM ko uddhRta karate hue AcArya padyanandi ne guru kA yahI svarUpa svIkAra kiyA hai|' zrI zivakoTi ne kahA hai digambaro nirArambho nityaanndpdaarthnH| dharmadik karmadhik sAdhugururityucyate budhaiH|| arthAt jo sarva parigraha se rahita digambara haiM, sarva prakAra ke AraMbhoM se rahita haiM, nityAnanda svarUpa mokSa ke abhilASI haiM, dharma ke upadeSTA haiM aura karmo ke vinAzaka haiM, aise sAdhu ko vidvAnoM ne guru kahA hai| paNDita govinda ne guru kA vistAra se kathana kiyA hai| unake anusAra jo krodharahita hai, madarahita hai, lobharahita hai, jitendriya hai, samasta prayojanabhUta tattvoM ko jAnane vAlA hai, paramArthasvarUpa mokSamArga meM avasthita hai, jo parama durdhara brahmacarya ko mana-vacana-kAya kI zuddhi se dhAraNa karatA hai, parISahoM ko sahana karatA hai, bhayaMkara upasarga Ane para bhI dhIra-vIra rahatA hai, sarvaparigraha se vinirmukta hai, sarva jantuoM kI dayA karane meM tatpara hai, jo sarvathA binA dI huI vastu ko grahaNa nahI karatA hai, jo Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 apane zarIra meM bhI mamatA se rahita hai, jo isa loka aura paraloka ke phala kI AkAMkSA ke binA hI jIvoM ko dharma kA upadeza detA hai, jo prAsuka zuddha AhAra ko pANipAtra meM grahaNa karatA hai, indriyoM ko vaza meM rakhatA hai, jo digambara hai, AzAoM se vimukta hai, sukha aura duHkha meM samAna hai, jIvana-maraNa, lAbha-alAbha aura ucca-nIca meM samabhAvI hai, sva-para kA tAraka hai, vahI saccA guru hai aura vahI sadA samyagdRSTiyoM dvArA mAnya hai| isake viparIta sva-para kA pravaMcaka saccA guru nahI hai| AcArya amitagati ne jJAnI evaM AcAravAn guruoM ke vacanoM kI grAhyatA kA varNana karate hue likhA hai ye jJAninazcArucAritrabhAjo grAhyA gurUNAM vacanena teSAm / sandehamatyasya budhena dharmo vikalpanIyaM vacanaM pareSAm / / arthAt jo jJAnavAn aura uttama cAritra ke dhArI haiM, una guruoM ke vacana sandeharahita hone se grAhya haiN| jo jJAnavAna aura uttama cAritradhArI nahIM haiM, unake vacana sandehAspada hone se svIkAra karane yogya nahI haiN| kyA zrAvaka bhI guru kahA jA sakatA hai? - AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThiyoM se nIce kisI kI bhI guru saMjJA nahI hai| koI bhI zrAvaka isa saMjJA ko prApta nahI hai| gyAraha pratimAdhArI kSullaka aura ailaka bhI zrAvaka kI zreNI meM hI hai, ve guru nahI hai| kintu lokavyavahAra meM upadezaka sAdhubhinna zrAvaka ko bhI guru kaha diyA jAtA hai| harivaMzapurANa meM jinadharmopadezaka hone se devoM ne cArudatta zrAvaka ko guru kahA hai tathA use muni se bhI pahale namaskAra kiyA hai| isa sandarbha meM eka kathA AI hai-eka samaya ratnadvIpa meM cAraNa RddhidhArI munirAja ke pAsa cArudatta zrAvaka aura do vidyAdhara baiThe hue the| usI samaya do deva svargaloka se Aye aura unhoMne muni ko chor3akara pahale cArudatta zrAvaka ko namaskAra kiyaa| vahA~ baiThe hue donoM vidyAdharoM ne Agata devoM se namaskAra ke isa vyutkrama kA kAraNa puuchaa| isake uttara meM devoM ne kahA ki cArudatta ne hama donoM ko bakarA kI yoni meM jinadharma kA upadeza diyA thA, jisake Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekAnta-57/3-4 phalasvarUpa hamArA kalyANa huA hai| ataeva ye cArudatta hama donoM ke sAkSAt guru haiM akramasya tadA hetuM khecarau paryapRcchatAm / devAvRSimatikramya prAgnatau zrAvakaM kutaH / / tridazAvUcaturhetuM jindhrmopdeshkH| cArudatto guruH sAkSAdAvayoriti budhyatAm / / tatkathaM kathamityukte chAgapUrvaH suro'bhnniit| zrUyatAM me kathA tAvat kathyate khecaro sphuTam / / " isI prakAra AdipurANa meM prItiMkara munirAja kI vandanA karate hue kahA gayA hai ki ye munirAja mahAbala ke bhava meM bhI mere svayaMbaddha maMtrI ke rUpa meM guru the| isa bhava meM samyagdarzana pradAna kara vizeSa rUpa se guru ho gaye haiM mahAbalabhave'pyAsIt svayaMbuddho guruH sa nH| vitIrya darzanaM samyagadhunA tu vishesstH|||2 AcArya :- nirgrantha digambara sAdhu banane ke icchuka logoM ko parIkSANoparAnta dIkSA dene vAlA, unake doSoM kA nivAraNa karane vAlA saMghanAyaka sAdhu AcArya kahalAtA hai| umAsvAmizrAvakAcAra meM AcArya kA svarUpa varNita karate hue kahA gayA hai ki jo ziSyoM kA anugraha karane vAlA ho, pApa rUpa indhana ko jalAne ke lie agnitulya ho, pA~coM indriyoM ke bhogoM se virakta ho, vizvavandita ho, pramAda aura mada se vimukta ho, jina AjJA kA pratipAlaka ho, zAstroM ke par3hAne meM sadA nirata rahatA ho aura svayaM bhI zAstra paThana meM paTu ho, dharmopadeza rUpa amRta se logoM ke manomala ko dho dene vAlA ho, samyaktva rUpa se alaMkRta ho, samyagjJAna rUpa uttama bhojana karane vAlA ho, jisakA zarIra samyakcAritra rUpa uttama vastra se veSTita ho, vizuddha buddhi ho, mahAn upazamabhAva rUpa gajarAja para samArUr3ha ho, uttama abhiprAya vAlA ho, sarva jIvoM kA hitaiSI aura sarva prANiyoM kA kalyANakartA ho, pApa, mithyAtva aura duSkarmoM ko dUra karane vAlA ho, saMsAra se pAra utArane vAlA ho, bAharI aura bhItarI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 parigraha se vimukta ho, jainadharma kI prabhAvanA karane vAlA ho, gaNa kA svAmI ho, sarvagaNa kA AdhAra ho aura jaina dharma ke mUla mArga kA pradarzaka ho, aneka uttama guNarUpI ratnoM kA sAgara ho, saMsAra sAgara meM par3e hue bhavya jIvoM ko sahArA dene vAlA ho, vaha AcArya parameSThI kahalAtA hai| amitagatizrAvakAcAra meM AcArya parameSThI kI vandanA karate hue AcArya ke svarUpa kA bhI kathana kiyA gayA hai ye cArayante caritaM vicitraM svayaM caranto jnmrcniiyaaH| AcAryavaryA vicarantu te me pramodamAne hRdayAravinde / / arthAt jo nAnA prakAra ke cAritra kA svayaM AcaraNa karate hue logoM ko AcaraNa karAte haiM, aise arcanIya AcAryavarya mere pramudita hRdayakamala meM sadA vicaraNa kreN| Age punaH AcArya parameSThI kA varNana karate hue kahA hai ki jo pA~ca prakAra ke AcAra kA svayaM AcaraNa karate haiM, dUsaroM ko AcaraNa karAte haiM aura AcaraNa karane vAloM ko anumati dete haiM, jo pitA ke tulya saba jIvoM ke hitakArI haiM, jaise candramA kI kiraNoM kA sparza karake candrakAntamaNi jala ko chor3atA hai, usI prakAra jinake caraNoM kA sparza karake jIva apane pApoM ko chor3a dete haiM, jinake upadezoM se sAdhujana apane cAritra ko atyanta dRr3ha karate haiM, ve AcArya parameSThI zreSThapada ko pAne ke icchuka bhavya puruSoM ke dvArA mana-vacana-kAya se pUje jAte haiN| 15 upAdhyAya :- upAdhyAya parameSThI kA mukhya kArya adhyayana-adhyApana hai| inameM AcArya ke sabhI guNa pAye jAte haiM, yaha AcArya ke samAna dharmopadeza to de sakate haiM, parantu inameM Adeza dene kI pAtratA nahI hai| upAdhyAya parameSThI kI vandanA karate hue amitagati zrAvakAcAra meM kahA gayA hai yeSAM tapaHzrIranadhA zarIre vivecikA cetasi tttvbuddhiH| ' sarasvatI tiSThati vaktrapadye punantu te'dhyApakapuGgavA vH||" arthAt jinake zarIra meM pAparahita nirmala tapolakSmI suzobhita hai, jinake citta meM bhedavijJAna karAne vAlI vivecaka tattvabuddhi vidyamAna hai aura jinake Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 mukhakamala meM sarasvatI virAjamAna hai; aise upAdhyAya parameSThI hameM aura Apako pavitra kreN| Age punaH upAdhyAya parameSThI kA varNana karate hue kahA gayA hai ki jaise unnata parvatoM se pAvana nadiyA~ nikalatI haiM, usI prakAra jina vidyonnata sattvazAlI upAdhyAyoM se pApoM kA dalana karane vAlI pavitra vidyAyeM utpanna hotI haiM, jo saMsAra-kAnana ko jalAne ke lie dAvAnala ke samAna paJca AcAroM kA svayaM pAlana karate haiM, jo dvAdazAMga rUpa zrutaskandha ko svayaM par3hate haiM aura anya ziSyoM ko par3hAte haiM, jinake vacana rUpa sarovara meM snAna karane vAle malina puruSa bhI malina nahI rahate, pratyuta nirmala ho jAte haiM, aise pAparahita upAdhyAya parameSThI catura puruSoM ke dvArA avazya hI pUje jAte haiN| sAdhu :- zramaNa, saMyata, RSi, muni, sAdhu, vItarAgI, anagAra, bhadanta aura dAnta ye saba paryAyavAcI zabda haiN| ratnakaraNDazrAvakAcAra meM viSayoM kI AzA se rahita, nirAraMbha, aparigrahI tathA jJAna, dhyAna aura tapa (kiMvA jJAnatapa aura dhyAnatapa) meM lIna ko tapasvI yA sAdhu kahA gayA hai| tattvArthasAra meM vyavahArAlaMvI sAdhu kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki jo sAta tattvoM kA bhedapUrvaka zraddhAna karatA hai, bhedarUpa se jAnatA hai tathA vikalpAtmaka bheda rUpa ratnatraya kI sAdhanA karatA hai, vaha vyavahArI sAdhu hai| 20 amitagatizrAvakAcAra meM sAdhu parameSThI kI vandanA karate hue kahA hai kaSAyasenAM pratibandhinIM ye nihatya dhIrAH shmshiilshstraiH| siddhiM vibAdhAM laghu sAdhayante te sAdhavo me vitarantu siddhim / / arthAta jo dhIra vIra siddhi ko rokane vAlI krodha Adi kaSAya rUpI senA ko zama aura zIla rUpa zastroM ke dvArA vinaSTa kara bAdhA rahita siddhi ko alpakAla meM zIghra hI siddha kara lete haiM, ve sAdhujana mujhe siddhi pradAna kreN| Age punaH kahA gayA hai ki jinhoMne tInoM lokoM ko santApita karane vAlI tIvra kAmAgni ko pApapaMka ke prakSAlaka zamabhAva rUpI jala se bujhA diyA hai, jo bhavakAnana ko jalAne kI icchA se nirdoSa tapa ko karate haiM, jinhoMne sarva prakAra ke parigraha ko dUra kara diyA hai, jo apane zarIra ke prati bhI niSpaha haiM, jo khajAne kI taraha ratnatraya kI atyanta AdarapUrvaka rakSA karate haiM, aise Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 bhavyabandhu sAdhujana sajjanoM ke dvArA nirantara ArAdhanA kiye jAte haiN| 22 sAdhu ke bheda :- zrI cAmuNDarAyakRta cAritrasAra meM jinarUpa ko dhAraNa karane vAle digambara sAdhuoM ke cAra bheda kahe gaye haiM-anagAra, yati, muni aura Rssi| sAmAnya sAdhuoM ko anagAra kahate haiN| upazama zreNI aura kSapaka zreNI para ArUDha aura karmo kI upazamanA aura kSapaNA karane meM udyata sAdhu ko yati kahate haiN| avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAnI sAdhu ko muni kahA jAtA hai tathA RddhiprApta sAdhu RSi kahalAte haiN| RSi cAra prakAra ke hote haiM-rAjarSi, brahmarSi, devarSi aura paramarSi / vikriyA aura akSINa Rddhi se yukta sAdhu brahmarSi kahe jAte haiN| AkAzagagana Rddhi vAle sAdhu devarSi aura kevalajJAnI sAdhu paramarSi kahalAte haiN| zrI paNDita medhAvIkRta dharmasaMgrahazrAvakAcAra meM anagAra ke sthAna para sAdhu kA prayoga kiyA gayA hai| zeSa varNana cAritrasAra ke hI samAna hai| mithyAdRSTi sadoSa sAdhu :- ratnakaraNDazrAvakAcAra meM mithyAdRSTi mohI sAdhu kI apekSA nirmohI samyagdRSTi mokSamArgI gRhastha ko acchA batAyA gayA hai| 25 lATIsaMhitA meM samyagdarzana se girakara mithyAdRSTi bane gyAraha aMga ke pAThI sAdhuoM kA varNana karate hue kahA gayA hai ki yadyapi unheM zuddhAtmA kA anubhava nahIM hotA hai. tathApi unase jinAgama kA upadeza sunakara aneka jIva samyagdRSTi aura samyagjJAnI bana jAte haiN| 26 aise sAdhuoM ko AcArya vAdIbhasiMha ne 'upajAtarujo'pyeSa dhArmikANAM bhiSaktamaH' arthAt svayaM rogI hone para bhI anya dhArmikoM ke lie zreSTha cikitsaka kahA hai| gRhastha kI bhAvasAdhutA kA niSedha :- AcArya zubhacandra kA kathana hai ki AkAzapuSpa athavA kharaviSANa kadAcit saMbhava ho jAyeM, parantu gRhastha ko kisI bhI dezakAla meM kabhI bhI dhyAnasiddhi (bhAvasAdhupanA) nahI ho sakatA hai| yathA khapuSpamathavA zrRGga kharasyApi prtiiyte| na punardezakAle'pi dhyAnasiddhi gRhAzrame / / 28 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 isase spaSTa hai ki muniyoM ko hI AtmadhyAna ho sakatA hai| cAra maMgaloM meM AcArya evaM upAdhyAya kyoM nahIM? :- paJca parameSThiyoM meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kI pRthak-pRthak vandanA kI gaI hai, kintu cAra maMgaloM meM arihanta, siddha, sAdhu aura kevalipraNIta dharma kA kathana kiyA gayA hai| yahA~ eka jijJAsA hotI hai ki maMgaloM meM AcArya evaM upAdhyAya kA pRthak grahaNa kyoM nahI hai| sAmAnyataH yaha kahA jAtA hai ki sAdhu meM hI tInoM kA grahaNa ho jAne se AcArya, upAdhyAya kA pRthak samAveza nahIM hai| yaha satya hai ki sAdhu meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhu tInoM A jAte haiN| para isameM eka aura rahasya pratIta hotA hai| AcArya evaM upAdhyAya pada yA upAdhi haiN| ina padoM yA upAdhiyoM ke rahate hue dUsaroM kA kalyANa yA maMgala bhale hI ho jAve parantu svayaM kA maMgala saMbhava nahIM hai| isI kAraNa sallekhanA kAla meM padatyAga kA vidhAna hai| kadAcit cAra maMgaloM meM svamaMgala rUpa na hone se hI AcArya evaM upAdhyAya kA grahaNa nahI kiyA gayA hai| guruvandana :- guNa pUjAsthAna mAne gaye haiN| isI kAraNa guNAdhika kI vandanA kA niyama hai| sAdhuoM meM paraspara jyeSThatA dIkSAkAla ke AdhAra para mAnI gaI hai| vandanA meM vinaya kI anivAryatA hotI hai kintu yaha vinaya bhI mokSahetuka honA caahie| lokAnuvRttihetuka, kAmahetuka, arthahetuka yA bhayahetuka vinaya AzrayaNIya nahI hai| vasunandizrAvakAcAra meM darzanavinaya, jJAnavinaya, cAritravinaya, tapavinaya aura upacAravinaya ko zrAvaka ke lie Avazyaka mAnA gayA hai| paJcamagati yA mokSaprApti ke lie paJcavidha vinaya anivArya hai| niHzaMkita, saMvega Adi ke paripAlana ko darzanavinaya kahate haiN| jJAna, jJAna ke upakaraNa zAstrAdi tathA jJAniyoM ke prati bhaktipUrvaka tadanukUla AcaraNa kA nAma jJAnavinaya hai| cAritra aura cAritradhAriyoM kI vinaya ko cAritravinaya kahate haiN| bAlaka, vRddha Adi ke vicAra ko chor3akara tapasviyoM kI vandanA tapavinaya hai| upacAravinaya mana-vacana-kAya ke bheda se vividha hai| mana ko khoTe pariNAmoM se haTAkara zubha meM lagAnA mAnasika vinaya kahI gaI hai| paNDita medhAvI ne dharmasaMgraha zrAvakAcAra meM muniyoM kI caraNavandanA ko nitya pUjana kA hI eka Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 bheda svIkAra kiyA hai devArcanaM gRhe svasya trisaMdhyaM devvndnm| munipAdArcanaM dAne sApi nityArcanA mtaa|| brahma nemidatta dvArA racita dharmopadeza pIyUSa varSa zrAvakAcAra meM atithisaMvibhAga zikSAvrata ke antargata supAtra ko dAna kA vidhAna karate hue muniyoM ko uttama supAtra kahakara unheM dAna dene kA vidhAna navadhA bhakti pUrvaka kiyA gayA hai| navadhA bhakti meM pratigraha, uccasthAna, pAdaprakSAlana, pUjana, namaskAra, manaHzuddhi, vacanazuddhi, kAyazuddhi evaM bhojyazuddhi kA kathana kiyA gayA hai| paM. daulatarAma ne kriyAkoSa ke maMgalAcaraNa meM guruvandanA kI hai 'AcArija upAdhyAya kauM vinaUM saadhumhnt||' 'tIna kAla ke munivarA vaMdoM loka prasiddha / / 32 vandanA ke battIsa doSa - A. amitagati ne vandanA ke 32 doSa kahe haiM1. anAdara Adara rahita hokara vandanA krnaa| 2. stabdha aSTavidha madoM meM se kisI madapUrvaka vandanA krnaa| 3. pIDita aMgoM ko dabAkara vandanA krnaa| 4. kuMcita keza maror3akara vandanA krnaa| 5. dolAdita zarIra ko jhUlate hue ke samAna vandanA krnaa| 6. kacchapariMgita kachue ke samAna saMkoca-vistAra pUrvaka vandanA krnaa| 7. aMkuzita aMgUThe ko mastaka para rakhakara vandanA krnaa| 8. matsyodvartana - machalI kI taraha uchalakara vandana krnaa| 9. drAviDIvijJATita - vakSa para donoM hAtha karake vandanA krnaa| 10. AsAdanA avajJApUrvaka vandanA krnaa| 11. vibhIta guru Adi ke bhaya se vandanA krnaa| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 12. bhaya sAta bhayoM se Darate hue vandanA krnaa| 13. Rddhigaurava parivAra kI Rddhi ke garva se vandanA krnaa| 14. lajjita lajjAkulita ho vandanA krnaa| 15. pratikUla guru ke pratikUla ho vandanA krnaa| 16. zabda vacanAlApa karate hue vandanA krnaa| 17. praduSTa krodhita hokara kSamA na mA~gakara vandanA krnaa| 18. manoduSTa batAkara, tarjanI ghumAte hue vandanA krnaa| 19. hasanodghaTTana ha~sate hue aMga ragar3ate hue vandanA krnaa| 20. bhRkuTikuTila bhauheM Ter3hI karake vandanA krnaa| 21. praviSTa atyanta nikaTa jAkara vandanA krnaa| 22. dRSTa dekhane para ThIka DhaMga se na dekhane para yadvA tadvA vaMdanA krnaa| 23. karamocana saMgha meM kara (Tax) mAnakara vandanA krnaa| 24. Alabdha upakaraNa pAkara vandanA krnaa| 25. hIna adhUrI vandanA krnaa| 26. pidhAyaka sUtra kathita artha ko Dhakakara vandanA krnaa| 27. adRSTa guru kI dRSTi vacAkara vandanA krnaa| 28. anAlabdha - upakaraNa Adi pAne kI icchA se vandanA krnaa| 29. mUka - gUMge ke samAna huMkAra karate hue vandanA krnaa| 30. dardura dUsare kI vandanA ko apane zabda se Dhakate hue vandanA krnaa| 31. agra __ - guru ke ThIka Age khar3e hokara vandanA krnaa| 32. uttaracUlika - jaldI-jaldI yA kramabhaMga se vandanA krnaa| vandanA karane vAloM ko ukta battIsa doSa chor3anA caahie| kyoMki prayatnapUrvaka doSarahita kI gaI vandanA khetI ke samAna zIghra hI abhISTa phala ko Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 dene vAlI hotI hai| sAdhuveSa se hI mokSasaMbhava hai| ataH zrAvaka ko guruvandanA avazya karanA caahie| paM. medhAvI ne spaSTa rUpa se kahA hai gRhAzramaM yaH parihRtya ko'pi, taM vAnaprasthaM kticiddinaani| prapAlya bhikSurjinarUpadhArI, kRtvA tapo'nuttarameti mokSam / / arthAt jo mokSAbhilASI puruSa gRhasthAzrama chor3akara kucha dinoM taka vAnaprastha Azrama kA yathAvidhi pAlana karake jinarAja ke samAna digambara munimudrA kA dhAraka hotA hai, vaha nAnA prakAra ke duSkara tapa karake anta meM mokSa ko prApta kara letA hai| guru-upAsanA-vidhi :- paNDita AzAdhara ne siddhoM evaM arihantoM ke samAna digambara sAdhu kI upAsanA karane kA vidhAna kiyA hai| unakA kahanA hai ki arihanta, siddha, jinadharma aura guru ye cAroM hI lokottama evaM zaraNabhUta haiN| paramotkRSTa hone se ye lokottama tathA duHkhanAzaka evaM vidhnavighAtaka hone se zaraNa haiN| pramAdarahita mokSa ke icchuka vyaktiyoM ke dvArA guruoM kI sadaiva upAsanA kI jAnA caahie| kyoMki jaise garur3a ke paMkhoM ko or3hakara calane vAloM ko sarpa bhaya nahI rahatA hai, sarpa unake samIpa nahI A sakate haiM, usI prakAra guru kI upAsanA (bhakti) karane vAloM ko kisI prakAra kA vighna nahI AtA hai| unakA kathana hai ki uttama gRhastha arihantoM kI taraha vartamAna kAla sambandhI muniyoM meM caturthakAla sambandhI muniyoM kI sthApanA karake zaktipUrvaka pUjana kre| kyoMki atyanta carcA karane vAloM kA kalyANa kaise ho sakatA hai? isa kalikAla meM jinazAsana kI bhakti se jinarUpa ko dhAraNa karane vAle vyakti bhI jinendra bhagavAna ke samAna mAnya haiN| aisI dharmAnurAgiNI buddhi se citta meM vikAra na lAkara dhIra bananA caahie| kyoMki bhAva hI puNya evaM pApa kA kAraNa hai| isalie use dUSita hone se bacanA caahie| anazana Adi tapa kA kAraNa hone se jJAna pUjanIya hai, usa jJAna kI vRddhi kA kAraNa hone se tapa pUjanIya hai| jJAnI, tapasvI aura jJAnI tapasvI puruSa apane-apane guNoM ke kAraNa pUjanIya haiN| paM. medhAvI ne dharmasaMgrahazrAvakAcAra meM paM. AzAdhara kA hI anusaraNa karate Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 hue sAdhuoM-AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu parameSThiyoM kI upAsyatA kA kathana kiyA hai| unhoMne yathAyogya paJcaparameSThiyoM kI upAsyatA kA varNana karate hue likhA hai bhajanIyA ime sadiH smyktvgunnsiddhye| snaanpuujnsddhyaanjpstotrsdutsvaiH|| 98 arthAt inakI abhiSeka, pUjana, dhyAna, japa, stuti evaM mahotsavoM ke dvArA upAsanA karanA caahie| inakI upAsanA se sajjanoM ko samyaktva guNa kI siddhi hotI hai| umAsvAmizrAvakAcAra meM kahA gayA hai ki zrAvakoM ko manovAMchita kArya kI siddhi ke lie, isa loka meM saMzaya rUpa aMdhakAra ke nAza ke lie aura paraloka meM sukha pAne ke lie guruoM kI upAsanA karanA caahie| saMsAra meM jitane bhI uttama, madhyama aura jaghanya manuSya haiM, ve guru ke binA nahI rahate haiN| ataH zrAvaka ko guru kI upAsanA karanA hI caahie| manuSya sadA hI zubhAzubha karma karate rahate haiN| ve guru ke dvArA upadiSTa AcAra se zuddha hokara mahAn bana jAte haiN| 39 ___ zrI padmanandi muni ne muniyoM ke sakala samyakcAritra ko pApoM kA vidhvaMzaka batAkara cAritra aura cAritradhAriyoM kI upAsanA kA saMketa kiyA hai| zrI zivakoTi ne to spaSTa rUpa se likhA hai ki kalikAla meM zreSTha muniyoM dvArA vanavAsa chor3A jA rahA hai, ve jinAlaya meM yA grAmAdika meM rahane lage haiM, phira bhI unakI caturvidha dAnAdika se upAsanA karanA caahie| jisa puruSa ne Aja ke vartamAna kAla meM harSapUrvaka sAdhuoM kI vaiyAvRtti kI hai, usane hI sukha ke kAraNabhUta jaina zAsana kA uddhAra kiyA hai|" padmanandipaJcaviMzAtikA meM kahA gayA hai ki bhavya jIvoM ko prAtaHkAla uThakara jina bhagavAn aura gurujanoM kA darzana karanA cAhie, bhakti se unakI vandanA karanA cAhie tathA dharma kA upadeza sunanA caahie| isake bAda hI upAsaka gRhasthoM ko sAMsArika kArya karanA caahie| guru kI kRpA se hI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 jJAnarUpI netra prApta hotA hai| unake dvArA samasta vizva ke padArtha hastarekhA ke samAna spaSTa dikhAI dete haiN| ataH jJAnArthI gRhastha ko bhaktipUrvaka gurujanoM kI vaiyAvRtti aura vandanA karanA caahie| jo gurujanoM kA sammAna nahI karate haiM, na unakI upAsanA karate haiM, sUryodaya hone para bhI unake hRdaya meM ajJAnAndhakAra banA hI rahatA hai|" rayaNasAra meM gurubhakti kA mahattva batAte hue kahA gayA hai ki gurubhakti se vihIna ziSya niyama se durgati ke mArga para cala rahe haiN| Usara kheta meM boye gaye bIja ke samAna gurubhakti se vihIna sarvaparigraharahita bhI ziSyoM kA tapa Adi niSphala samajhanA caahie| jaise pradhAna ke binA rAjya, svAmI ke binA deza, grAma, rASTra evaM senA kA vinAza ho jAtA hai, usI prakAra gurubhaktihIna ziSyoM ke sabhI anuSThAna vinAza ko prApta hote haiN| 43 sandarbha 1. kSatracUDAmaNi, 2/30, 2. vahI, 2/2 evaM 2/59, 3. bhagavatI ArAdhanA 300 kI vijayodayA TIkA 4. viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnataporaktastapasvI sa prshsyte|| -ratnakaraNDazrAvakAcAra 10 evaM usakI prabhAcandrI TIkA 5. lATI saMhitA, tRtIya sarga, 6. umAsvAmizrAvakAcAra, 14-15, 7. zrAvakAcArasAroddhAra, 140-141, 8. ratnamAlA, 8, 9. puruSArthAnuzAsana, 3/30-35, 10. amitagatizrAvakAcAra, 1/43, 11. harivaMzapurANa, 21/128-131, 12. AdipurANa, 9/172, 13. umAsvAmizrAvakAcAra, 186-192, 14. amitagati zrAvakAcAra, 1/3, 15. vahI, 12/25-27 16. 'yaddhayeti svayaM cApi ziSyAnadhyApayet guruH|| paJcAdhyAyI, uttarArddha 661 17. amitagatizrAvakAcAra, 1/4, 18. vahI, 12/28-30 19. samaNo saMjado ti ya risi muNi sAdhu tti vIdarAgo tti| NAmANi suvihidANaM aNagAra bhadaMta daMto tti|| mUlArAdhanA, 888 20. tattvArthasAra, 9/5, 21. amitagatizrAvakAcAra, 1/5, 22. vahI, 12/31-33, 23. cAritrasAra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta-57/3-4 zIlasaptakavarNana, padya 22 aura Upara kA gadya, 24. dharmasaMgraha zrAvakAcAra, 6/283-290 25. gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH / / - ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 33 26. lATIsaMhitA, 4/18-20, 27. kSatracUDAmaNi 2 / 16, 28. jJAnArNava, 4 / 17, 29 vasunandizrAvakAcAra, 320-326, 30. dharmasaMgrahazrAvakAcAra, 6/29, 31. dharmopadezapIyUSavarSa zrAvakAcAra, 4 / 156, 32. kriyAkoSa, maMgalAcaraNa 34-35, 33. amitagati zrAvakAcAra, 8/76-86, 34. vahI, 8/87, 35. dharmasaMgrahazrAvakAcAra, 6 / 294, 36. draSTavya-sAgAra dharmAmRta, 2/42-45, 37. vahI, 2/64-66, 38. dharmasaMgraha zrAvakAcAra, 7/120, 39. umAsvAmi zrAvakAcAra, 183-185, 40. zrAvakAcArasAroddhAra, 3/5, 41. ratnamAlA, 22-25, 42. padmanandi paJcaviMzatikA, 16-19, 43. rayaNasAra, 70-72 - upAcArya evaM adhyakSa - saMskRta vibhAga esa. DI. kaoNleja, mujaphpharanagara "nAzAmbaratve na sitAmbaratve, na tarkavAde na ca tattvavAde / na pakSasevAzrayaNena muktiH, kaSAyamuktiH kila muktireva / / " mukti na to kevala digambara hone meM hai aura na zvetAmbara banane meM, vaha na kore tarkavAda meM rakhI hai aura na tattvavAda meM hI pAyI jAtI hai, pakSa sevA kA Azraya lene se bhI mukti nahIM milatI, mukti to vAstava me kaSAyamukti hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "pahAr3I laghu citrazailiyoM meM ziva-parivAra viSayaka citra" -ku. rUpA jaina, zodhachAtrA __ pahAr3I citrakalA ke janma kI kahAnI jJAta nahIM hai, hama nahIM jAnate kaba aura kahA~ citrakalA ke kSetra meM isa kalA ne apanA mahatvapUrNa sthAna banA liyA? Ananda kumAra svAmI prathama vidvAn the jinhoMne lagabhaga 8 dazaka pUrva isa kalA ke prati saMsAra kA dhyAna AkarSita kiyA aura inhIM kAloM ke daurAna sAhityika vikAsa huaa| vibhinna vidvAnoM ke isa sambandha meM, vizeSataura para pahAr3I citrakalA ke prArambha se sambandhita aneka mata hone ke kAraNa isake janma kI kahAnI anizcita banI huI hai| pahAr3I citrakalA se sambandhita prAmANika tathya zocanIya rUpa se atyanta alpa haiM evaM jo thor3e bahuta upalabdha haiM, ve bhI spaSTa nahIM haiN| pahAr3I citrakalA ke pracAra-prasAra ke lie bahuta sI paristhitiyA~ uttaradAyI thiiN| samakAlIna kAvya do viSayoM ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA-isakA prathama rUpa yA to pUrNa rUpa se Izvara ke pUrNatva kI ora kendrita thA yA zRMgArika prema se sambandhita thaa| citra ina donoM viSayoM kA mizraNa the aura unake bIca kI vibhAjana rekhA atyanta sUkSma thii| citra pUrNataH kartavyaniSThA evaM tIvra lagana ke pramANa the jinakA citraNa viSayoM ko anubhava kiye binA yA samajhe binA nahIM kiyA jA sktaa| rAjA sAmAnya janatA ke manoraMjana ke lie sabhI prakAra ke bAharI sAMskRtika kAryoM meM jaise-nRtya, saMgIta, nATaka Adi aneka kArya, jo sAmAnya janatA ke Ananda hetu the, apanA pUrNa yogadAna dete the| citrakAra sUkSmatA pUrvaka una avasaroM ko apane kArya se kaida kara lete the| AijAjuddIna ne pahAr3I citrakalA ke viSaya meM sUkSmatApUrvaka adhyayana kiyA evaM citrakAroM kI upalabdhi aura saMrakSakoM kI mahattvapUrNa bhUmikA kA varNana kiyaa| ve likhate haiM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anekAnta-57/3-4 "Without the Pahari Painters, the Pahari states and their rules might wall have been forgotton; without the Pahari rajas, the Painters would certainly have been forgotton." pahAr3I citrakalA ko sahajatA evaM tAjagI meM samakAlIna mugala zailI ke aura kAvyAtmaka guNa meM rAjasthAnI kalA ke rUpa meM pahacAnA jA sakatA hai| vaha kyA hai jo pahAr3I kalA ko itanA AkarSita banAtI hai? usake kAvyAtmaka viSaya yA usakI AkarSita raMga yojanA yA sundara rekhAMkana yA usake bhAvapUrNa cehare? inameM se mAtra eka nahIM balki samasta vizeSatAeM eka sAtha hameM pahAr3I kalama kI samasta zailiyoM meM dikhAyI detI haiN| prAyaH yaha kahA jAtA hai ki pahAr3I citrakalA apane caritra meM dhArmika hai| yaha bAta kucha sImA taka sahI hai| pahAr3I kalama kI vibhinna zailiyoM jaise-kAMgar3A, basauhalI, gar3havAla, gulera, cambA, maNDI, kullU, nUrapura Adi ke citrakAroM ke pAsa viSaya sAmagrI pahale se hI upalabdha thii| rAjasthAnI citrakAroM dvArA aneka saMskRta granthoM jaise-rAmAyaNa, mahAbhArata, bhAgavata purANa, mArakaNDeya purANa, rasamaMjarA Adi ke udAharaNoM ke hI punarvyAkhyA pahAr3I citrakalA kI vibhinna zailiyoM meM kI gii| dhArmika viSayoM ke sAtha-sAtha prema bhI vibhinna pahAr3I zailiyoM meM pramukha viSaya bana gayA thaa| yaha sarvaprathama Ananda kumAra svAmI ne spaSTa kiyaa| ve svIkAra karate haiM : "unakI viziSTatA advitIya hai; jo sthAna bhU-dRzya kalA meM cIniyoM ko prApta hai, yahA~ vahI sthAna mAnavIya prema ko prApta hai|" DablyU. jI. Arcara ke anusAra : "Exquisite rendering of the subtle ectasies of romance are seen only in the pictures from the Punjab Hills.". premapUrNa viSayoM ko cAritrika rUpa se citrita karane meM citrakAroM ne Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 kRSNa-rAdhA ke sAtha-sAtha ziva-pArvatI ko bhI citrita kiyA hai| zivapurANa ke vibhinna rUpoM se sambandha rakhate hue hameM ziva ke vyaktitva ke viSaya meM jJAna milatA hai| ziva ko yogI evaM premI donoM rUpoM meM citrita kiyA gayA hai| mahAn granthoM, purANoM, kathAnakoM Adi ke AdhAra para ziva eka bhramaNazIla, jaMgalo va zmazAna bhUmi ke nivAsI, jAnavaroM kI carma va sarpAbhUSaNoM se susajjita dhyAna magna pAye jAte haiN| ve adhikAzataH nagna evaM zarIra para bhasma ramAye pAye jAte haiN| ___ bhAratIya vicAradhArA ke anusAra bhagavAna ziva' antima puruSatva va unakI patnI pArvatI antima strItva ko prastuta karatI hai evaM unakA saMyoga, milana aMtima nirmANa kAryo ko pradarzita karatA hai| pahAr3I citrakAroM ne ziva-pArvatI ke isI zRMgArika jIvana, phArivArika jIvana ko apane citroM kA viSaya bnaayaa| ziva-pArvatI ke vivAha evaM zRMgArika jIvana kA varNana kAlidAsa ne "kumArasambhavam" meM atyanta sundaratA se kiyA hai| usI zabdAtmaka varNana kA citrAtmaka varNana hameM pahAr3I citrakalA meM dekhane ko milatA hai| ziva se sambandhita citroM ko viziSTatAoM ke AdhAra para do bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai :- pahale ve citra jinameM ziva saumya rUpa meM citrita hai evaM dUsare ve jinameM unheM ugra rUpa meM citrita kiyA gayA hai| kintu pahAr3I kalama kI vibhinna zailiyoM meM-kAMgar3A, gulera, gar3havAla, basauhalI, cambA, maNDI, nUrapura-ziva ke sambandhita vibhinna kathAnakoM kA, nRtyakAra ziva, zmazAnacArI ziva, saMgItakAra rAgamAlA meM varNita ziva vibhinna dhArmika rItiyoM ko milAne vAle, pArivArika sadasyoM ke sAtha evaM ziva-pArvatI ke aneka zrRMgArapUrNa citroM ko citrakAroM ne citrita kiyA hai| ___ pahAr3I laghu citrazailiyoM meM ziva ko sarvAdhika una rUpoM meM citrita kiyA hai jinameM ve apane parivAra-patnI pArvatI, do putroM gaNeza va kArtikeya ke sAtha haiN| kucha citroM meM sabhI sadasyoM ko apane apane vAhano kramazaH naMdI, siMha, cUhA evaM mora ke sAtha bhI citrita kiyA gayA hai| ziva ko pArivArika sadasyoM ke rUpa meM bhI do prakAra se citrita kiyA hai-eka to sAmAnya sadasya ke rUpa meM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 va dUsarA mAhezvara, sadAziva ke rUpa meN| ___ 18vIM zatAbdI ke aMta meM kAMgar3A ke eka citra meM ziva parivAra ko kailAza parvata para ghUmate hue darzAyA gayA hai| prastuta citra aba bhArata kalA bhavana vArANasI meM hai| gaNeza ziva ke vAhana naMdI para savAra haiN| barAbara meM gaNeza kA vAhana cUhA cala rahA hai evaM pIche siMha, pArvatI kA vAhana A rahA hai| ziva eka hAtha meM pArvatI kA hAtha pakar3akara unheM pahAr3I ke nIce utAra rahe haiM va dUsare hAtha meM vyAghracarma liye hue haiN| ziva ne kaMdhe para poTalI laTakAyI huyI hai| ziva ko karNa-kuNDala, sarpAhAra, tRtIya netra va bhuMjabaMda se suzobhita citrita kiyA gayA hai| pArvatI ne goda meM kArtikeya ko liyA huA hai va usakA sira pUrNa rUpa se or3hanI se DhakA huA hai| prastuta citra meM eka navIna parivartana dikhalAyI detA hai vaha hai vAnara kA citrnn| vAnara ko poTalI evaM mRdaMga laTakAye citrita kiyA gayA hai| prAkRtika saundarya atyanta sundara hai jo citrakAra kI kAryakuzalatA ko prakaTa karatA hai| isI prakAra kA anya citra gar3havAla zailI meM milatA hai| pArivArika yAtrA kA anya citra nUrapura kA hai jo aMba jammU kI DogarA ArTa gailarI meM hai| pArvatI ko naMdI para donoM ora paira kiye evaM bAyeM hAtha meM gaNeza ko pakar3e citrita kiyA gayA hai| citra meM Age calate zigha, bAyeM hAtha meM kArtikeya ko liye pIche mur3akara dekha rahe haiN| ziva ke dAyeM hAtha meM trizUla, jisa para vRSabha-cinha se aMkita tikonA kapar3A baMdhA hai| pArivArika yAtrA kA yaha atyanta suMdara citra hai| pahAr3I citrakAroM ne ziva ko unake 'mahezvara' rUpa meM bhI parivAra ke sAtha citrita kiyA hai| 18vIM zatAbdI ke aMta ke kAgar3A-gulera zailI ke eka citra meM mahezvara ko parivAra ke sAtha pahAr3iyoM ke Upara baiThA darzAyA gayA hai| paMcamukhI mahezvara ko cAra hAthoM meM vibhinna upAdAna liye parivAra sameta vyAghracarma rUpI cAdara para pahAr3iyoM ke bIca baiThA citrita kiyA gayA hai| mahezvara ke bAyIM ora pArvatI va dAyIM ora kArtikeya baiThe haiN| kArtikeya ke barAbara meM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 gaNeza baiThe haiN| agrabhUmi meM naMdI, siMha, naMdI ke Upara mora va pIche cUhA citrita hai| sabhI ke madhya meM agni prajjvalita hai| gulera-kAMgar3A ke anya citra meM mahezvara ko parivAra ke sAtha pahAr3iyoM meM vyAghra-carma para baiThA dikhAyA gayA hai| sAhityika evaM paurANika varNanoM meM ziva ke pazcAta pArvatI kA nAma hotA hai| pArvatI kA nAma 'parvata' se liyA gayA hai| unheM aneka nAmoM se pukArA jAtA hai jo unheM ziva kI prApti hetu kaThina tapasyA karane hetu diye gaye the- "umA", "gaurI" aura "apArA" | pArvatI svayaM meM itanI zaktizAlI haiM ki ve sabhI ora se ziva ko Dhake rahatI haiN| bhaktoM ke lie ve samasta saMsArI aura sarvAtirikta zaktiyoM ko bar3hAne vAlI hai va isI kAraNa unheM "rAjezvarI" ke nAma se pukArA jAtA hai| ___ parvatArAja kI putrI hone ke kAraNa unheM "girijA" aura "hemavatI' ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| gaNapati va skaMda kI dekhabhAla karane ke kAraNa unheM "ambA" aura "ambikA" ke nAma se pukArA jAtA hai| "nArAyaNI" aura "vaiSNavI" bhI unake prasiddha nAma hai| ziva kI patnI ke rUpa meM ve "vimarzinI" haiN| ziva kI icchAoM kI pUrti karane hetu ve "annapUrNA" haiN| "mInAkSI" aura "gaurI" ke rUpa meM ve svayaM ko ziva bhakti meM samarpita kara detI haiN| kAlidAsa ne "kumAra sambhavam" meM pArvatI ke caritra ko gaMgAjala se bhI adhika pavitra mAnA hai vikIrNasaptarSibaliprahAsibhi stathA na gAMDaigH slilaidivshcyutaiH| tathA tvadIyaizcaritairanAbilai mahIdharaH pAvita eSa sAnvayaH / / __ (kAlidAsa, kumArasambhavam-5/37) 'pArvatI ke caritra meM upasthita udAtta evaM utkRSTa guNa pArvatI ko sAdhAraNa mAnava kI koTi se uThAkara devatA kI zreNI meM biThA dete hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 ziva-pArvatI ke putra evaM hasta-mukhI devatA 'gaNeza' kA janma aneka prakAra se mAnA jAtA hai| kucha grantha unakA janma pUrNarUpa se pArvatI se mAnate hai to kucha ziva se janmita mAnate hai| liMga purANa ke anusAra devatAoM ke dhyAna meM vighna DAlane vAle rAkSasoM ke nAza hetu ziva ne vighnezvara kA nirmANa kiyaa| varAha purANa ke anusAra devatAoM kI sahAyatA hetu ziva ke zarIra se pasIne kI bUMdo se vinAyaka kA janma hotA hai| ziva purANa meM rUdrasaMhitA ke anusAra gaNeza kA janma pArvatI ke zarIra ke maila se huA thaa| padmapurANa, skaMdapurANa, matsyapurANa meM bhI gaNeza ko pArvatI ke maila se utpanna huA batalAyA gayA hai| ziva-pArvatI se gaNeza kA janma mAnane vAloM ke matAnusAra eka bAra ziva-pArvatI jaMgala meM ghUmate huye hasta yugala ko saMyogAvasthA meM dekhate haiM evaM svayaM ko usI rUpa meM socakara eka dUsare ke saMyoga kA Ananda lene lagate hai| phalasvarUpa jo bAlaka janma letA hai vaha hastamukhI hotA hai| bauddha matAnusAra hasta-mukhI gaNeza kA janma rAjA vikramAjIta kI rakSA karane hetu huA thaa| bauddha dharma ke vicAra hindU dharma se bhinna haiN| nepAlI bauddha na to pArvatI se aura na hI ziva se gaNeza kA janma mAnate haiN| unake matAnusAra ve svayaM saMsAra meM avatarita huye evaM sUrya kI kiraNoM ke samAna cmke| isI kAraNa ve sUryavinAyaka ke nAma se pukAre jAte haiN| pahADI citrakAroM ne adhikAMzataH gaNeza ko hasta-makhI evaM unakI bAlyAvasthA meM parivAra ke sAtha citrita kiyA hai| kahIM-kahIM citrakAroM ne unheM unakI patniyoM riddhI, siddhI ke sAtha bhI citrita kiyA hai kintu adhikAMzataH unako parivAra ke sAtha aneka kAryoM meM vyasta darzAyA gayA hai| ziva-pArvatI ke dUsare putra kArtikeya, skaMda kA janma pUrNa rUpa se ziva dvArA mAnA jAtA hai| tArakAsura ke atyAcAroM se devatAoM ko bacAne hetu ziva, kArtikeya ko utpanna karate haiN| isa advitIya bAlaka kI rozanI se sabhI devatAgaNa zraddhAyukta evaM bhaya se bhayabhIta hote haiM evaM isI kAraNa isa bAlaka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 ko skaMda-prabala pravAha, mahAsenA-mahAnanetA, pAvakI-agnI kA putra, gaMgaiya-gaMgA kA putra, kumAra-bAlaka, sarabhu-bIca meM paidA huA va kArtikeya-kRtikA kA putra Adi nAmoM se pukArA gyaa| kArtikeya ko akele pahAr3I citrakAroM ne sambhavataH citrita nahIM kiyaa| mAtra eka citra meM unako mAtA-pitA ke sAtha darzAyA gayA hai| gaNeza. kArtikeya ke atirikta ziva pArvatI kA eka anya putra mAnA jAtA hai-andhkaa| inake janma ke viSaya meM kahA jAtA hai ki eka bAra pArvatI khela-khela meM ziva kI A~kheM Dhaka detI haiN| unake hAthoM meM pasInA Ane lagatA hai| ziva ke netroM kI garmI aura pArvatI ke pasIne se eka durbala evaM kSINa bAlaka kA janma hotA hai| ziva rAkSasoM ke rAjA hiraNyAkSa kI bhakti se prasanna hokara apanA putra unheM de dete haiN| aMdhakA pArvatI ke saundarya para mohita hokara unheM pAne hetu kailAza parvata para pahuMcatA hai| taba ziva unheM apana trizUna se ghera lete haiM evaM aMdhakA apanI divya dRSTi kho detA hai| ___ pahAr3I citrakAroM ne ziva ko aMdhakA ke Upara AkramaNa karate hue eka citra meM citrita kiyA hai| isa prakAra pahAr3I citrakAroM ne ziva parivAra ke pArivArika sadasyoM ko alaga-alaga evaM sAtha-sAtha vibhinna prakAra se citrita kiyA hai| ziva parivAra ko pahAr3iyoM ke madhya baiThe hue vibhinana kriyA kalApoM meM vyasta darzAyA gayA hai| kahIM pArvatI, gaNeza evaM kArtikeya ziva ko unake priya mAdaka peya bhAMga banAne meM madada kara rahe hai to kahIM naramuNDoM kI mAlA banAne meM yA rajAI banAne meM gaNeza, kArtikeya apane mAtA-pitA kI sahAyatA kara rahe haiN| kahIM sabhI sadasyoM ko apane-apane vAhanoM para savAra hokara vicaraNa karate darzAyA gayA hai to kahIM gaNeza, pArvatI, kArtikeya va ziva ke anya gaNa ziva kA nRtya dekhane meM vyasta haiN| kisI citra meM ziva parivAra ko vRkSa ke nIce vyAghra-carma para ArAmadAyaka mudrA meM citrita kiyA gayA hai to kisI meM ziva-parivAra ko ThaNDa se bacane hetu hastacarma meM lipaTA huA darzAyA gayA hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anekAnta-57/3-4 1 citroM meM zivAkRti ko sAmAnya puruSa ke rUpa meM hI adhikAzataH do hAthoM va eka mukha meM citrita kiyA gayA hai / citrakAroM ne unako vyAghra carma kI dhotI, karNa-kuNDala, tRtIya netra, jaTA jUTa bAloM, bhujabaMda, sarpAhAra, arddhacaMdrakalA se susajjita darzAyA hai| ziva ke sAtha unake vAhana naMdI kA citraNa adhikAMzataH milatA hai| ziva ko unake trizUla evaM usa para vRSabha ke cinha se cinhita tikone kapar3e ke sAtha citrita kiyA gayA hai| pArvatI ko laMhagA, colI, or3hanI va AbhUSaNoM se susajjita darzAyA gayA hai| unakA sira adhikAMzataH or3hanI se DhakA rahatA hai| pArvatI pratyeka kriyAkalApa meM ziva kI madada kara rahI hai anya vivAhita yugaloM ke samAna ve lar3ate-jhagar3ate hai, caupar3a khelate hai aura khelate-khelate jhagar3A karane lagate hai / unake putra gaNeza va kArtikeya ko mAtA-pitA ke sAtha kAryoM meM hAtha baMTAte darzAyA gayA hai| gaNeza ko pratyeka citra meM hasta-mukhI va kArtikeya ko paMcamukhI citrita kiyA gayA hai / kahIM - 2 bhaktajanoM ko ziva parivAra ke prati apanI bhakti bhAvanA ko prakaTa karate hue darzAyA gayA hai 1 18vIM zatAbdI ke madhyakAla kI zailI kA cambA kA eka citra aba bhUrI siMha myUjiyama, cambA meM hai / prastuta citra meM ziva parivAra ko khule maidAna meM vRkSa ke nIce vyAghra carma rUpI cAdara para baiThA citrita kiyA gayA hai| ziva ke sAmane cambA ke rAjA hAtha jor3e bhakti bhAvanA prakaTa karate hue citrita hai / pRSThabhUmi meM vRkSa ke atirikta sampUrNa samatala hai / ziva-parivAra ko bhAMga taiyAra karate hue pahAr3I citrakAroM ne sarvAdhika citrita kiyA hai| isI viSaya para 1810 I. meM kAgar3A meM atyanta sundara citra citrita kiyA gyaa| ziva-pArvatI hasta carma para baiThe bhAMga chAna rahe haiN| ziva kA ceharA saumyatA se pUrNa hai| ziva ko sarpAbhUSaNa, karNa-kuNDala, tRtIya netra, arddhacaMdrakalA se suzobhita dekhA jA sakatA hai| ziva ko kaMdhe para khule bikhare bAloM evaM vyAghra carma kA citraNa atyanta suMdaratA ke sAtha kiyA gayA hai| nIce maidAna meM gaNeza kucha pIsa rahe haiM evaM kArtikeya pyAle meM kucha DAla rahe haiM / kArtikeya ko cAroM hAthoM meM vibhinna upAdAna liye hue aMkita kiyA gayA hai 1 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 pAsa hI lakar3iyA~ jalatI huI citrita hai| agrabhUmi meM naMdI, siMha evaM cUhe ko ArAmadAyaka mudrA meM darzAyA gayA hai| pRSThabhUmi meM vRkSa para mora citrita hai| ziva evaM ziva-parivAra se sambandhita pahAr3I citrakalA kI vibhinna zailiyoM meM vibhinna viSayoM para vibhinna citroM ko alaga-2 takanIkI kuzalatA evaM sUkSmatA ke sAtha citrita kiyA gayA hai| lagabhaga 1800-05 I. kA eka citra kAMgar3A ke rAjA saMsAracaMda kI kAryazAlA kA pariNAma pratIta hotA hai| ziva-pArvatI vyAghracarma para baiThe hai| pArvatI eka aura ziva kI bhAMga chAnane meM madada kara rahI haiM to dUsarI ora mur3hakara goda meM baiThe gaNeza ko ghUra rahI haiM cUhA, mora, naMdI evaM siMha pUrNa ArAmadAyaka mudrA meM aMkita haiN| pArvatI sira taka or3hanI evaM AbhUSaNoM se yukta darzAyA gayA hai aura ziva ko vyAghra-carma oDhe hue, sAhAra, tIsare netra, bhujabaMda, rudrAkSamAlA evaM arddhacaMdrakalA se suzobhita citrita kiyA gayA hai| pahAr3I citrakalA kI laghu zailI meM dhArmika viSaya bhakti-bhAvanA ke sAtha komala gharelU vicAroM kI takanIka ko zuddhatA se jor3ate haiN| ___ gulare ke eka citra meM ziva ko kapar3A silate evaM pArvatI ko naramuNDoM kA hAra banAte citrita kiyA gayA hai| unakA putra kArtikeya mAtA kI hAra banAne meM madada kara rahA hai evaM gaNeza pitA ke sarpAhAra ke sAtha khela rahA hai| vAhana naMdI, siMha, mora va cUhe ko ArAmadAyaka mudrA meM citrita kiyA gayA hai| uparyukta citroM ke atirikta pahAr3I citrakAroM ne ziva evaM ziva-parivAra viSaya para itane adhika citroM kA nirmANa kiyA ki unakI ginatI karanA kaThina hai| ye citra pahAr3I citrakAroM dvArA itane adhika upasthita the ki unheM pahAr3I rAjyoM kI bar3I-2 imAratoM meM dekhA jA sakatA hai| ina citroM kI racanA citrakAra bhAvanAtmaka pravRttiyoM ke kAraNa karate haiM na ki zraddhAyukta bhaya ke kaarnn| ina citroM ke kAraNa hI hameM ziva-parivAra ke viSaya meM, unake vibhinna kriyA kalApoM ke viSaya meM, unake raMga, rUpa, AkAra, vastrAbhUSaNa, vAdyayantroM Adi ke viSaya meM jJAna milatA hai| yadyapi ina sabhI kA zabdAtmaka varNana hameM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta-57/3-4 vibhinna purANoM, sAhityoM meM milatA hai kintu unheM sabhI nahIM samajha skte| hamAre deza meM bahuta se anapar3ha vyakti haiM jo ina purANoM kA adhyayana karane meM asamartha haiM kintu citroM ke mAdhyama se ve ziva-parivAra ke viSaya meM, unake kAryo ke bAre meM jAnakArI prApta kara sakate haiM kyoMki citroM ko samajhane hetu bhAvoM kI AvazyakatA hotI hai bhASA kI nhiiN| citroM kI bhASA ko hama kisI sImA meM nahIM bAMdha skte| ataH ziva evaM ziva-parivAra ke viSaya meM jAnakArI prApta karane hetu ina citroM kA adhyayana Avazyaka hai| -citrakalA vibhAga di. jaina kaoNleja, bar3auta Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthoM ke yathArtha jJAna se jJAna-dhyAna ko sArthaka banAveM ___-DaoN. rAjendrakumAra baMsala AcArya umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM mokSa mArga kI prarUpaNA nimna sUtra meM kIsamyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH (1/1) artha - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM milakara mokSa kA mArga hai| zrI bhagavat-puSpadanta-bhUtabali-praNIta SaTkhaNDAgama kI vIrasenAcArya viracita dhavalA TIkA-satparUpaNA-1 kI nimna gAthA meM samyagdarzana evaM padArtho ke jJAna kA mahatva darzAyA hai chapAMca-Nava-vihANaM atthANaM jiNavarova itttthaannN| ANAe ahigameNa va saddahaNaM hoi sammattaM / / 212 / / (dhavalA pustaka-9, pRSTha 397 : 1-1-114) artha-jinendra deva ke dvArA upadiSTa chaha dravya pA~ca astikAya, nava padArthoM kA AjJA athavA adhigama zraddhAna karane ko samyaktva kahate haiN| yaha vyavahAra samyagdarzana kA svarUpa hai jo nizcaya samyagdarzana kA kAraNa yA nimitta hai| ukta kathanoM meM mokSamArga meM samyagdarzana kI pradhAnatA aura samyagdarzana hetu padArtho ke yathArtha svarUpa kA jJAna-avabodha kA mahatva nirvivAda rUpa se spaSTa jhalakatA hai| bhAvavihIna kriyA kI nirarthakatA - AcArya kundakunda deva ne darzana pAhuDa meM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anekAnta-57/3-4 daMsaNa mUlo dhammo-arthAt dharma kA mUla samyagdarzana hai aura darzana hIna vyakti avaMdanIya hai, aisA kahA hai (gaa.2)| unake anusAra jo darzana se bhraSTa haiM, ve bhraSTa hI haiM unheM nirvANa nahIM hotaa| cAritra se bhraSTa ko punaH cAritra dhAraNa karane para siddhi mila sakatI hai para darzana hIna ko nahIM (gA. 3) / darzana rahita vyakti ugra tapazcaryA ke bAda bhI bodhi arthAt ratnatraya ko prApta nahIM hotA bhale vaha eka hajAra koTi varSa taka tapa kyoM na kare (gA. 5) / samyaktva se cAritra hotA hai| cAritra se mukti hotI hai| samyaktva ke abhAva meM cAritra bhI mithyAcAritra kahalAtA hai| (gA. 31/15 / jisake hRdaya meM samyaktva rUpI nirmala jala pravAhita hotA hai use karmaraja AvRta nahIM karatI tathA pUrvabaddha karmo kI bhI nirjarA hotI hai (gA. 7) / ___ AcArya kundakunda ne cAritra/dharma kA svarUpa pravacanasAra kI gAthA 7 meM nimna rUpa se darzAyA hai cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samotti nniddittttho| mohakkhoha vihINo pariNAmo appaNo hu smo|| artha-cAritra vAstava meM dharma hai| jo dharma hai vaha sAmya hai aisA zAstroM meM kahA hai| sAmya moha-kSobha rahita aisA AtmA kA pariNAma (bhAva) hai| ___ moha-kSobha rahita AtmA ke vItarAgI-zuddha pariNAmoM kI prApti hetu moha kSayArtha AcArya kundakunda deva ne kahA ki jo arahaMta ko dravyapane, guNapane aura paryAyapane jAnatA hai, vaha apane AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha avazya laya ko prApta hotA hai| isa sambhAvanA meM pravacanasAra kI nimna gAthA draSTavya jo jANadi arahaMtaM davvatta guNatta pjjyttehiN| so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / (pra. sA. 80) pravacanasAra kI gAthA-86 meM AcArya kundakunda ne prakArAntara se moha kSaya hetu kahA ki 'jinazAstra dvArA pratyakSAdi pramANoM se padArthoM ko jAnane vAle ke Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 niyama se mohopacaya-moha kA samUhakSaya ho jAtA hai isalie zAstra kA samyak prakAra se adhyayana karanA caahiye| __ AcArya deva ke anusAra, zuddhanaya se zuddhAtmA kI upalabdhi hotI hai jisameM sAdhaka 'maiM para kA nahIM hU~, para mere nahIM haiM, maiM eka jJAna hUM' isa prakAra dhruva AtmA kA dhyAna karatA hai| vaha dhyAtA dhyAna kAla meM (ekAgraciMtA nirodha ke samaya) vAstava meM zuddhAtmA hotA hai (gA. 191) / parama AtmA kA dhyAna karane vAle vizuddhAtmA sAdhaka kI mohagraMthi kA kSaya ho jAtA hai, bhale hI vaha sAkAra ho yA nirAkAra (gAthA 194) / mohagraMthi ke kSaya ke pazcAt rAga-dveSa kA kSaya kara samatva bhAva se zramaNa akSaya sAMkhyA ko pAtA hai| (gA. 195) / isa kathana se mokSamArga ko sopAnoM kA bhI jJAna hotA hai| __ bhAva-vihIna arthAt samyagdarzana rahita dharma-karma kI bAhya kriyAe~ japa-tapa nirarthaka hote haiM isa sambandha meM bhAva pAhuDa meM AcArya kundakunda deva kahate haiM ki 'bhAva rahita sAdhu yadi janma-janmAtaroM taka kAyotsarga mudrA meM vastrAdika kA tyAga kara, karor3oM varSoM taka tapasyA kare taba bhI use siddhi kI prApti nahIM hotI (gA. 4) / padArtho ke yathArtha bodha rUpa jJAna kI mahimA darzAne vAle chahaDhAlAkAra paM. daulatarAma jI ke nimna pada bhI dRSTavya haiM jJAna samAna na Ana, jagata meM sukha ko kaarnn| ihi paramAmRta janma-jarA-mRturoga nivaarnn|| koTi janma tapa tapeM, jJAna bina karma jhare je| jJAnI ke china mAhiM, trigupti taiM sahaja Tarai te|| munivrata dhAra anaMtabAra, grIvaka upjaayo| pai nija Atama jJAna binA, sukha leza na paayo|| je pUraba-ziva gaye jAhiM, aru Age jai haiN| so saba mahimA jJAna-tanI, muninAtha kahai haiM / / (chahaDhAlA-cauthI DhAla) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 , sUtrakAra AcArya umAsvAti ne tatvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| 'tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' (tattvArtha sUtra 1/2) / 'tattvena artha : tattvArthaH'-tattva arthAta vastu ke yathArtha bhAva-svarUpa sahita artha-jIvAdi padArthoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| niyamasAra meM jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza yaha tattvArtha kahe haiM, jo vividha guNa paryAya yukta haiM (gA. 9) / AtmA ke saMdarbha meM zuddhAtmA kA jaisA svarUpa hai usako usI rUpa jAnanA, samajhanA aura anubhava karanA samyagdarzana hai| AtmAnubhava yukta jJAna hI samyagjJAna nAma pAtA 'tannisargAdadhigamAdvAH (tattvArtha sUtra 1/3) / samyagdarzana nisarga arthAta svabhAva se athavA adhiyama-para ke upadeza se utpanna hotA hai| ise hI dezanAlabdhi kahate haiN| sarvArthasiddhi ke anusAra adhigama kA artha padArtha kA jJAna hai, jo naya-pramANa dvArA hotA hai| adhigamo'rthAvavodhaH (sa. si. 1/3/12) evaM pramANanayairadhigamaH (tattvArtha sUtra 1/6) / dhavalAkAra ke anusAra adhigama aura jJAna pramANa ye donoM ekArthavAcI haiM- 'adhigamo NANapamANamidi egaTTho' (dhvlaa-3/1-2-5/39/1)| adhigama ke do bheda haiM- svArthAdhigama jo jJAnAtmaka hai aura parArthAdhigama jo vacanAtmaka __ yaha bhI ullekhanIya hai ki sabhI jIvAtmAe~ dravya dRSTi se siddha samAna zuddha, svataMtra, svAdhIna aura paripUrNa haiN| dravya-tattva-padArthoM ke mamatva tathA kartRtva-bhoktRtva buddhi evaM tadanusAra AcaraNa ke kAraNa aSTa karma ke baMdhanoM se Abaddha haiM aura karmodaya ke anusAra anAdikAla se cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM ke dukha uThA rahIM haiN| ajJAna janya vibhAva pariNati ke kAraNa ve dravyakarma, bhAvakama ora naukarmo se apane ko baMdhI huI mAnatI haiM aura karma prakRti ke udaya anusAra nara-narakAdi paryAya se apane ko ekAkAra mAnatI haiN| jJAna, darzana, sukha rUpa Atma-zakti ke aMzoM meM hAni-vRddhi rUpa paryAya bheda mAnatI haiN| akhaMDa AtmA ke jJAna, darzana Adi guNoM ko bheda rUpa mAnatIM hai tathA karmodaya se AtmA meM utpanna moha-rAga-dveSAdi manovikAroM se apane ko Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 sukhI-duHkhI mAnatI haiN| jabaki yathArtha meM AtmA karmo se abaddha-aspRSTa, payAryo se dravya, calAcalatA rahita, vizeSa rahita aura krodhAdi bhAva karmo se asaMyukta pRthaka haiN| isa prakAra saMsAra duHkha kA mUla padArtho kA ayathArtha jJAna evaM usase utpanna Atma vismRti hai| ukta vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki saMsAra meM duHkha kA mUla jIvAdi padArthoM ke prati ajJAna-azraddhAna hai tathA mokSa aura mokSa mArga kA AdhAra padArtho-dravyoM-tattvoM kA jJAna evaM bhAva bodha hai| isase hI vidyamAna tridoSamaya para-samaya kI pravRtti se AtmIka, avinAzI, atIndriya AnaMda kI prApti zakya hai aura usI se karmoM ke saMvara tathA nirjarA ke hetu jJAna-dhyAna kI pariNati phalIbhUta hogii| isa pariprekSaya meM dravya, astikAya, tattva aura padArthoM kA yarthAtha svarUpa samajhanA apekSita hai| sampUrNa jainAgama meM inakA vizada, sUkSmagrAhI varNana anekAMta svarUpa meM ati vaijJAnika dRSTikoNa se tarka-yukti pUrvaka kiyA gayA hai| Adhunika vaijJAnika anusaMdhAnoM ke niSkarSa inake svarUpa kI puSTi karate haiN| isa dRSTi se jaina-darzana kA padArtha-vijJAna vizva kI amUlya dharohara hai| dravya, tattva aura padArthoM kA svarUpa evaM mahattva : zrI mAghanandi yogIndra ne 'zAstrasAra samuccaya' zAstra ke dravyAnuyogaveda meM nimna cAra sUtroM kA ullekha kiyA hai1. SaDU dravyANi, 2. paJcAstikAyAH, 3. sapta tattvAni, 4. nava padArthAH ___ ina sUtroM kA saMkSipta paricaya isa prakAra haiSaD dravyANi :- yaha loka dravyoM kA samUha hai| jo mUla padArtha apanI krama niyamiti paryAya ko prApta ho vaha dravya hai| dravya-utpAda, vyaya aura dhrauvyayukta hotA hai| dravya chaH haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kaal| inameM jIva dravya cetana hai zeSa pAMca dravya acetana haiN| pudgala dravya rUpI hai, zeSa pAMca dravya arUpI haiN| dRzyamAna jagata meM rUpI pudgala hI anubhava meM A rahA hai| pudgala meM rUpa, rasa, gaMdha, varNa aura sparza guNa pAye jAte haiN| dravya karma aura Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 nokarma jIva ke sAtha anAdi se lage haiM, ve saba pudgala rUpa haiN| jIva dravya jJAna, darzana, cAritra sukha aura vIrya jaise anaMta anupama guNoM se yukta hai| arUpI hote hue bhI sukha-duHkha, jJAna-darzana Adi kA anubhava jIva hI karatA hai| jIva dravya aura pudgala dravya kA pariNamana svabhAva aura vibhAva rUpa hotA hai| zeSa cAra dravyoM kA pariNamana svabhAva rUpa hI hotA hai| dharma dravya gati hetutva, adharma dravya sthiti hetutva, AkAza dravya avagAhana hetutva aura kAla dravya pariNamana hetutva svabhAva vAle haiN| chahoM dravya anAdi-anaMta haiM, svataMtra, svAdhIna aura svayaMbhU haiM, nitya haiN| svayaM upadAna zakti anusAra niraMtara pariNamana karate haiN| ina dravyoM ke madhya kartA-karma sambandha na hokara mAtra nimitta-naimittika sambandha hotA hai| SaTaprakAra kI kriyA ke kAraNa kartA-karma eka hI dravya meM ghaTita hote haiM, isakA AdhAra hai bhAvya-bhAvaka bhAva kI vidyamAnatA jaise-miTTI aura ghdd'aa| bhAvya-bhAvakabhAva ke abhAva ke kAraNa koI kisI kA bhoktA bhI nahIM hai| cetana aura jar3a jagata ke madhya jJAyaka-jJeya sambandha haiN| sabhI dravyoM meM paraspara eka kSetrAvagAhI sambandha hai| svayaM pariNamanazIla dravyoM kA samUha loka hone ke kAraNa isa loka kA koI kartA-hartA, rakSaka-vinAzaka nahIM hai| AcArya umAsvAti evaM anya AcAryoM ne dravya kA lakSaNa 'sat dravyalakSaNam' (sUtra 5/29), 'utpAdavyapadhrautyayuktaM sat' (sUtra 5/30) evaM 'guNa paryayavad dravyam' (sUtra 5/38) kahA hai| jo sattA rUpa hai vaha dravya hai| sattA svabhAvataH utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM se yukta hotI hai| yahI sat kA lakSaNa hai| brahmA, maheza aura viSNu sat ke pratIka rUpa haiN| pratyeka sat pratikSaNa pariNamana karatA hai| apane maulika tatva arthAt dravyatvaM ko sthira. (dhrauvya) rakhakara pUrva paryAya kA vinAza aura uttara paryAya kI utpatti honA, dravya kI niyati hai| pudgala dravya ke rUpAMtaraNa hamArI dRSTi meM Ate haiM aura pudgala dravya ke mAdhyama se jIva dravya ke pariNamana anubhava meM Ate haiN| zeSa dravyoM kA pariNamana Agama pramANa hai| isa prakAra dravya svabhAva nityAnitya hai| dravya rUpa se nitya, paryAyarUpa se anity| / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 jaina darzana kI loka vyavasthA kA mUla maMtra hai, ki kisI bhAva arthAt sat kA atyanta nAza nahIM hotA aura kisI abhAva yA asat kI utpAda nahIM hotaa| sabhI padArtha apane guNa aura paryAya rUpa se utpAda vyaya karate rahate haiN| isa sambandha meM nimna gAthA dRSTavya hai "bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa ceva uppaado| guNa pajjaesu bhAvA uppAyavayaM pakuvvaMti (-paMcA. gAthA 15, jaina darzana-pRSTha 68) sattA, satva, sat, sAmAnya, dravya, anvaya, vastu, artha aura vidhi ye nau sAmAnya rUpa se artha ke hI vAcaka haiN| dravya ko guNa aura paryAya vAlA kahA gayA hai| 'anvayino guNAH' arthAt guNa anvayI hote haiM aura dravya ke sAtha sadaiva rahate haiN| 'vyatirekiNaH paryAyAH' arthAt paryAya vyatirekI yA kSaNakSayI hotI haiN| pratyeka dravya meM sahabhAvI guNa aura kramabhAvI paryAyeM hotI haiN| guNa dravya kI zaktiyA~ haiN| 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' (tattvArtha sUtra 5/41)! jo dravya ke Azraya se rahatA huA bhI dUsare guNa se rahita hotA hai, use guNa kahate haiN| dravya aura guNa ke madhya AdhAra-Adheya sambandha hotA hai| guNa do prakAra ke hote hai-sAmAnya aura vizeSa! astitva, vastutva, prameyatva, dravyatva, pradezatva aura agurulaghu ye sAmAnya guNa haiM tathA cetanatva, rUpAditva Adi vizeSa guNa haiN| dravya ke guNoM meM paraspara avinAbhAva sambandha hotA hai| isa dRSTi se, jahA~ eka guNa hai vahA~ usa dravya ke anya guNa bhI rahate haiN| isI prakAra dravya aura guNoM ke madhya nitya tAdAtmya sambandha hotA hai| isa kAraNa dravya se guNa kabhI bhinna nahIM hote| dravya ke sabhI guNa svataMtra hote haiN| eka guNa dUsare guNa meM hastakSepa nahIM krtaa| * dravya kI pariNati yA kArya ko paryAya kahate haiN| dravya ke guNoM meM niraMtara parivartana hotA rahatA hai| isa avasthA parivartana ko hI paryAya kahate haiN| kSaNa-kSayI paryAyeM tatkAla kI yogyatA se hotI haiN| paryAyeM bhI sat haiN| AcArya kundakunda ne pravacanasAra meM sat dravya, sat guNa aura sat paryAya kahakara sattA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 guNa kA vistAra kiyA hai (gA. 107) / paryAya do prakAra kI hotI haiM-vyaMjana paryAya aura artha pryaay| AkAravAna pradezatva guNa kI apekSA dravya kI jo pariNati hotI hai use vyaMjana paryAya kahate haiN| anya guNoM kI apekSA SaDguNI hAni-vRddhi rUpa pariNati artha paryAya hai| svabhAva aura vibhAva paryAya rUpa se yaha donoM do-do prakAra kI hotI haiN| sva nimittika svabhAva aura paranimittika vibhAva paryAya hotI hai| jIva aura pudgala kI jo paranimitta paryAya hai vaha vibhAva paryAya kahalAtI hai| paranimitta dUra hone para svabhAva paryAya hogii| dravya paryAya se abhinna hai| isa kAraNa dravyaparyAyAtmaka padArtha ko sAmAnya vizeSAtmaka kahA jAtA hai| paJcAstikAyAH - astikAya pAMca haiN| jIvAdi chaH dravyoM ko pradezoM ke AdhAra para do bhAgoM meM vargIkRta kiyA hai-astikAya aura anstikaay| baha pradezI dravyoM ko astikAya kahate hai| ve pAMca hai-jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza astitva meM niyata, astitva se ananyabhaya aura aNumahAna (pradeza meM bar3e) hone se astikAya haiN| kAla dravya eka pradezI hone ke kAraNa anastikAya hai| asti kA artha hai sat aura kAya kA artha 'zarIra' hotA hai| kAla ko chor3akara zeSa pA~ca dravyoM ke vividha guNoM aura paryAyoM ke sAtha apanatva hai ataH ve astikAya haiM (paMcAstikAya saMgraha gA. 4-5) / ___ jIva dravya anaMta haiN| pudgala dravya anaMtAnaMta haiM, dharma dravya, adharma dravya aura AkAza dravya eka-eka hai| kAla dravya asaMkhyAta loka pramANa hai| inameM jIva dravya, dharma dravya aura adharma dravya asaMkhyAta pradezI haiN| AkAza dravya anaMta pradezI hai, kintu lokAkAza vAlA bhAga dharmAstikAya ke barAbara asaMkhyAta pradezI hai| pudgala aNurUpa eka pradezI hokara zakti apekSA skandharUpa aneka pradezI ho jAne ke kAraNa saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradezI bhI hote haiN| jIva dravya aura pudgala dravya meM svabhAva (zuddha) aura vibhAva (azuddha) rUpa pariNamana kI kriyAvatI zakti hai| yaha ina do dravyoM ke madhya nimitta-naimittika sambandhoM kA sUcaka hai| zeSa cAra dravya niSkriya-sthira haiN| unakA pariNamana niraMtara zuddha hI hotA hai| jIva eka bAra zuddha hone ke bAda phira kabhI azuddha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 nahIM hotaa| SaD dravyoM kI anaMta svataMtratA kI udghoSaNA jinendra deva ke mata meM hI sammata hai| dravya guNa aura paryAyoM kI kathaMcita svataMtratA kI svIkRti evaM tadanusAra arahaMta bhagavAna samAna apane svarUpa kI zraddhA-anubhava.se mokSa mArga pragaTa ho jAtA hai| isase hRdaya meM samatA bhAva kI kiraNeM phUTa paDatIM haiM aura sabhI jIva-ajIva ke prati vAtsalyamayI bhAvanA udbhUta hotI haiM jo dhArmikatA, jIvadayA aura karuNA kA srota hai| sat svarUpa kI svIkRti-pratiSThA satyadharma ke saundarya kA bodha karAtA hai| isase hI maitrI, pramoda, karUNA aura mAdhyastha bhAva udbhUta hotA hai| sat zabda ke bhAvabodha se hI jIvana kA rUpAMtaraNa vibhAva se svabhAva kI ora zakya hai| jinopAdiSTa chaH dravyoM ke kathana kA uddezya nija dravya ko jAnanA hai| (nayacakra 284) sapta tatvAni - tatva sAta haiN| jIvAjIvAsavabaMdhasaMvaranirjarAmokSAstattvam (sUtra 1/4) / jIva, ajIva, Asava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiN| sAta tatvoM meM jIva aura ajIva svataMtra dravyarUpa dharmI haiN| inameM chaH dravya samAhita haiN| zeSa pAMca tatva arthAta Amrava baMdha, saMvara nirjarA aura mokSa ye jIva-ajIva ke vibhAva-svabhAva paryAya rUpa dharma haiN| tatva bhAva paraka saMjJA hai| prayojanabhUta arthAt zuddhAtmA ke bhAva ko tatva kahate haiN| 'tad bhAvastatvam'-AcArya pUjyapAda ke anusAra jisa vastu kA jo bhAva hai vaha tatva hai| bhaTTAkalaMka deva ke anusAra 'sva tattvaM svatattvaM, svabhAvoM'sAdhAraNo dharmaH'-apanA tattva sva tatva hotA hai, svabhAva asAdhAraNa dharma ko kahate haiM arthAta vastu ke asAdhAraNa rUpa sva tattva ko tatva kahate haiN| tatva zabda 'tat' aura 'tva' ke yoga se banA hai| tat = 'taha' aura tva = bhAva yA pnaa| vastu kA bhAva hI tatva hai jaise-jala kA zIlatva, agni kA agnitva, AtmA kA jJAyakatva ora pudgala kA ruuptv| zruta jJAna evaM aviparIta artha ke viSaya ko bhI tattva kahA hai| Atma tattva arthAt AtmA kA svruup| paramArtha, tatva, dravya svabhAva, parama, paramaparama, dhyeya aura zuddha ye saba ekArthavAcI haiN| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 sAta tatvoM meM prayojanabhUta tatva zuddhAtmA rUpa jIva tatva hI hai jo upAdeya, bhajanIya aura bhAva karane yogya hai| jIva hI uttamaguNoM kA dhAma hai, saba dravyoM meM uttama dravya hai aura saba tatvoM meM parama tatva hai, aisA nizcaya pUrvaka jAnanA cAhiye (kArtikeyAnuprekSA gA. 204) / nizca se AtmA eka, zuddha, jJAnadarzana rUpa, arUpI hai| anya paradravya paramANu mAtra bhI AtmA kA nahIM hai (samayasAra gAthA 38) / AtmA kA saundarya usake jJAyaka bhAva meM hai kyoMki vaha apramatta yA pramatta rUpa na hokara zuddha hI hai (sa. sAra. gAthA 6) / jIva ke sAtha ajJAna bhAva ke kAraNa anAdi kAla se pudgala (ajIva) kI paryAya rUpa dravya karma aura nokarmo kA sambandha hai| karmodaya se AtmA meM krodhAdi vikArI bhAvoM kI utpatti hotI hai jo bhAva karma kahalAte haiN| yaha bhI pudgala janya hone se jIva ke svabhAva bhAva nahIM hote| isa kAraNa jIva kI azuddha pariNati duHkha-AkulatA rUpa ho rahI hai| isa prakAra dravya karma, bhAva karma aura nokarma ajIva tatva meM sammalita haiN| mana-vacana-kAya kI zubha-azubha rUpa yoga kriyA se Atma pradezoM kA spandana hotA hai jo karmAnava kA kAraNa hai| AcArya kundakunda ke anusAra mithyAtva, avrati kaSAya aura yoga se karmoM kA Azrava hotA hai| Azrava azuci azaraNa aura AkulatA rUpa hai| AtmA aura karmAzrava kA sambandha badhya-ghAtaka jaisA hai| AtmA badhya hai aura AzravabhAva ghAtaka hai jaise vRkss-laakh| Amrava zubha aura azubha rUpa hotA hai| rAgAdi se karma baMdha hotA hai| jo para dravya ko grahaNa karatA hai vaha aparAdhI hotA hai, isa kAraNa baMdha meM par3atA hai| jo AtmA apagata rAdha arthAt rAdha (siddhi-ArAdhanA) se rahita hai vaha AtmA aparAdha hai (sa. sA. 304) / niraparAdha AtmA niHzaMka hotA hai| sAparAdha AtmA apane ko azuddha sevana karatA huA niraMtara anaMta karmoM se baMdhatA hai aura niraparAdha AtmA zuddhAtmA (jo zuddha AtmA hai so hI maiM hU~ aisA bhAgavAn AtmA) kA sevana karatA huA bandhana ko kadApi sparza nahIM karatA (kalaza 187) / karma baMdha kA mukhya kAraNa kisI ko mArane-jilAne, duHkhI-sukhI karane rUpa mithyA abhiprAya aura moha-rAga rUpa buddhi hai| (samayasAra gA. 259-261) / baMdha tatva jIva aura dravya karmoM ke madhya ekakSetrAvagAha rUpa baMdha kI sthiti darzAtA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 zuddhAtmA ke Azraya se karmAgamana nirodha ko saMvara kahate haiN| Agama kI dRSTi se gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya, cAritra aura tapa se karmo kA saMvara aura nirjarA hotI hai| adhyAtma dRSTi se Atma svabhAva evaM krodhAdi manobhAvoM ke madhya AdhAra-Adheya sambandha na hone ke kAraNa donoM alaga-alaga haiM, yaha bheda-vijJAna hote hI zuddhAtma tatva kI upalabdhi-anubhUti hotI hai aura usase karmo kA saMvara hotA hai| saMvara tatva dharmAcaraNa kI prathama sIr3hI hai| yahIM se jIvana kA dharmarUpa rUpAMtaraNa hotA hai| saMvara hone kA dArzanika sUtra hai-jo apanI AtmA ko zuddha dekhatA hai vaha zuddhAtmA ko pAtA hai aura jo azuddha dekhatA hai, vaha azuddhAtmA ko pAtA hai (sa. sAra gA. 186) zuddhAtmA ke Azraya se karmoM kA ekadeza kSaya honA nirjarA tatva hai| karmoM kI nirjarA samyagdRSTi jJAnI jIva kI jJAna-vairAgya zakti se hotI hai jisameM jJAnI vairAgya aura jJAnapUrvaka karmodaya janya bhoga karatA huA bhI karmo se avadya rUpa rahatA hai| jisa prakAra vaidha purUSa jahara ko bhogatA huA bhI nahIM maratA aura aratibhAva se madyapAna karatA huA bhI jIva unmukta nahIM hotA usI prakAra jJAna-vairAgya pUrvaka jJAnI viSayoM kA sevana karatA huA bhI karmo se nahIM baMdhatA (sa. sAra 195-196) / vaha to apane ko 'eka jJAyaka bhAva hU~' aisA mAnatA hai aura karmodaya evaM rAga ko karma kA vipAka mAnakara chor3atA hai (gA. 198-199) / ___ vartamAna meM AtmA vibhAva rUpa apada meM sthita hai| AcArya kundakunda kahate haiM ki jJAna guNa ke binA anya kisI kriyAkAMDa se mokSa kI prApti nahIM hotI, ataH niyata jJAna ko grahaNa kara (gA. 205) / tU usa jJAna meM nityarati-prativAlA ho, usameM nitya saMtuSTa ho aura usase tRpta ho tabhI tujhe uttama sukha milegA (gA. 206) / AcArya kundakunda kahate haiM ki jJAnI kA parigraha jJAna hI hai| jJAnI anicchuka hone se aparigrahI hotA hai| use dharmarUpa puNya, adharmarUpa pApa, bhojana, peya Adi aneka prakAra ke sarva bhAvoM kI icchA rUpa parigraha nahIM hotA (sa. sAra gA. 207-214) / vedha-vedaka bhAva ke abhAva ke kAraNa use bhogAkAMkSA bhI nahIM hotI aura karmodaya janya para-ke-aparAdha ke kAraNa use baMdha bhI nahIM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anekAnta-57/3-4 hotA (samayasAra kalaza 150 ) / isa prakAra jJAnI Atma jAgarUkatA pUrvaka zuddhAtmA kA Azraya karatA huA karmoM kI ekadeza nirjarA karatA hai / bhoga ke prati AMkAkSA - rAga aura viyoga buddhi pUrvaka bhoga ke madhya sUkSma bheda-rekhA tatvajJAnI AtmAnubhavI AtmA hI khIMca sakatI hai / jJAnI - ajJAnI kI bAhya pravRtti eka jaisI dikhAI dete hue abhiprAya meM AkAza-pAtAla jaisA aMtara hotA hai / sAtavAM mahatvapUrNa tatva mokSa tatva hai / baMdhahetvAbhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH (sUtra 10 / 2 ) / baMdha ke hetuoM kA abhAva saMvara aura nirjarA dvArA sampUrNa karmo kA kSaya ho jAnA mokSa hai| adhyAtma dRSTi se jIva svayaM baMdha ke svabhAva aura AtmA ke svabhAva ko jAnakara rAgadika baMdhoM ke prati virakta hotA hai, tabhI karmoM se mukta hotA hai ( sa. sAra gA. 293 ) / AtmA aura rAgAdika bhAva cetya- cetaka bhAva ke kAraNa eka jaise dikhAI dete haiM / jJAnI prajJA chainI se donoM ko pRthaka kara zuddhAtmA ko grahaNa karatA hai aura zeSa vibhAva bhAvoM ko chor3atA hai / isa prakAra AtmA hI AtmA dvArA, AtmA ke lie, AtmA meM se, AtmA meM AtmA ko grahaNa karatA hai| isa kAraNa AtmA svayaMbhU hai / sAta tatvoM meM jIva upAdeya, ajIva jJeya, Azrava-baMdha heya, saMvara nirjarA ekadeza upAdeya aura mokSa sarvakarma ke abhAva rUpa parama upAdeya hai / yaha tatva jaina dharma/darzana meM varNita AtmA kI azuddhatA se zuddha hone kI prakriyA ke mIla - patthara rUpa dizA - bodhaka evaM prANa rUpa haiN| nava padArthAH padArtha nau haiN| ukta sAta tatvoM meM puNya aura pApa sammalita kara dene se sAta tatva nau padArtha ho jAte haiM / yadyapi puNya-pApa bhAva Anava tatva meM sammalita haiM, phira bhI svarNa aura lohe kI beDiyoM meM svarNatva ke prati bahubhAva na ho jAveM, ataH AcAryoM ne dono ( puNya-pApa) ko kuzIla rUpa zubha-azubha karmabaMdha kA kAraNa mAnA hai ( sa. sA. gA. 146 ) / aura unase rAga yA saMsarga na karane hetu upadeza diyA hai| puNya-pApa bhAva jIva ke azuddha pariNAma haiM jo zuddha pariNAmoM ke bAdhaka-virodhI haiM / zuddha bhAva binA mukti nahIM aura azuddha bhAva binA karma baMdha nahIM / ataH dRSTi meM donoM bhAva heya haiN| yadyapi mokSa mArga meM jinendra deva kI pUjA - bhakti Adi ke prazasta rAga rUpa vizuddha pariNAmoM kA - Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 apanA sthAna hai jo upekSaNIya nahIM hai| jIva ke vizuddha pariNAmoM se puNya baMdha aura saMkleSa pariNAmoM se pApa-baMdha hotA hai| zuddha bhAva abaMdharUpa hai| AcArya amRtacandra ne samayasAra kI TIkA meM jIvo nAma padArthaH sa samayaH' arthAt aisA jIva nAmaka padArtha samaya hai kahA hai| isa prakAra samaya meM sabhI padArtha A jAte haiM jo dravya rUpa haiN| 'atho'bhidheyaH pada syArthaH padArthaH' - arthAt artha (abhidheya) aura pada se padArtha banA hai| saMsAra meM jitane bhI padArtha haiM ve kisI-na-kisI pada-zabda ke vAcya artha avazya haiN| isa dRSTi se padArtha do prakAra kA bhI hai-zabda brahma aura artha brhm| nyAya sUtra ke anusAra vyakti, AkRti aura jAti se saba milakara pada kA artha arthAt padArtha hote haiM (nyAya darzana sUtra 2/2/63/142) / padArtha zabdArtha kI pradhAna dRSTi se padArtha kahalAte haiN| mokSa mArga meM padArthoM ke yathArtha jJAna kI upayogitA :- nava padArtho ke bIca chipI haI jJAna jyoti padArthoM ke yathArtha jJAna se hI prakAzamAna hotI hai| nava tattvoM/padArtho meM ekamAtra zuddha jIva tattva hI prakAzamAna hai| jaba vaha zuddha jIvAstikAya jJAna kA jJeya, zraddhAna kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya banatA hai arthAt AtmA kA anubhava hotA hai, AtmAnubhUti hotI hai taba sabhI dvaita kA abhAva hokara eka AtmA hI prakAzamAna hotA hai| isa sambandha meM samayasAra kI gAthA 13 mananIya hai bhUdattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNa pAMva ca Asava saMvara Nijjara baMdho mokkho ya sammattaM (sa. sAra. 13) bhUtArtha se jAne hue jIva, ajIva, puNya, pApa, Azraya saMvara nirjarA baMdha aura mokSa- ye nava tatva hI samyagdarzana haiN| AcArya kundakunda ne samayasAra kI gyArahavIM gAthA meM zuddha naya ko bhUtArtha aura vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA hai| jo jIva bhUtArtha kA Azraya letA hai vaha jIva nizcaya se samyagdRSTi hotA hai| naya va pramANa ke vikalpa pUrvaka jIvAdi padArthoM kA yathArtha jJAna samyagjJAna hai (sa. vA. 1/1/2/4/3) / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 jJAna-dhyAna kI sAdhanA kA svarUpa aura mahatva :- jaina dharma jJAnAtmaka aura bhAvAtmaka haiN| isake bAda kriyA rUpa cAritra kA sthAna hai| AtmAnubhava ke sAtha jur3A jJAna samyagdarzana ke sAtha hI samyagjJAna nAma pA jAtA hai| muni zivabhUti maMdabuddhi ke the phira bhI trikarma rahita zuddhAtmA kA anubhava hote hI ve samyagjJAna aura dhyAna kI ArAdhanA karate hue usI bhava se mukta ho siddhaparameSThI ho gye| sarvajJa deva ne AtmA ko jJAnasvarUpa batAyA hai, vaha svayaM jJAna hI hai, vaha jJAna ke atirikta anya kyA kare? AtmA para bhAva kA kartA hai aisA mAnanA vyavahArI jIvoM kA moha (ajJAna hai)| AcArya amRta candradeva ke zabdoM meM AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyatkoti kim| para bhAvasya kartAtmA moho'yaM vyvhaarinnaam|| (sa. sAra. kalaza 62) mahAkavi zrImad bhoja ne dravyAnuyoga tarkaNA meM jJAna kI mahattA nimna rUpa darzAyI hai jJAnaM nidhAnaM paramaM pradhAnaM jJAnaM samAnaM na bahukriyAbhiH jJAnaM mahAnandarasaM rahasyaM jJAnaM paraM brahma jayatyanantam (dravyA. 15/9) 'jJAna sarvottama nidhi hai, jJAna saba meM pradhAna hai, jJAna samAna koI kriyA nahI hai, jJAna mahAsukha dene vAlA rasa hai, jJAna hI parama brahma kA rahasya hai aura aMta rahita hai| aisA jJAna sarvotkarSatA karake vartatA hai|' jJAnarahita bAhya kriyA jinamata meM niMdita hai| AcArya kundakunda ke anusAra padArtha sambandhI atIndriya jJAna sukha rUpa hotA hai isaliye vaha upAdeya hai| punazca, kevalajJAna sukha svarUpa hai (pravacanasAra gAthA 53 evaM 61) / jo jAnatA hai so jJAna hai arthAt jo jJAyaka hai vahI jJAna hai| AtmA svayaM hI jJAna rUpa pariNamita hotA hai aura sarva padArtha jJAnasthita haiN| isaliye jIvajJAna hai aura trikAlavartI dravya jJeya haiN| jJAna svapara jJAyaka hai, yaha jJeya kI dvividhatA hai| (sa. sAra gAthA 35-36) / AtmajJAna yukta jJAna to samyagjJAna hai hI, 'zrutaM hi tAvatsUtram' ke anusAra zruta hI sUtra hai| usa zabda brahma rUpa sUtra kI jJapti so jJAna hai| zruta usakA kAraNa hone se jJAna ke rUpa meM upacAra se Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 59 hI kahA jAtA hai / isI dRSTi se AcArya kundakunda deva samayasAra kI aMtima gAthA (415) meM ghoSita karate haiM ki 'jo AtmA isa samayasAra ko par3hakara artha aura tattva ko jAnakara usake artha meM sthita hogA, vaha uttama saukhya rUpa hogA / -pa svAdhyAya evaM dhyAna tapa jJAna kA AdhAra svAdhyAya hai / sva + adhi + Aya = svAdhyAya arthAta nija kA jJAna honA / 'svAdhyAyaH paramaM tapaH ' svAdhyAya ko parama tapa kahA hai| sat sAhitya kA par3hanA - adhyayana karanA, pUchanA (tatvacarcA), ciMtana-manana- anuprekSA AmnAma - bArambAra smaraNa karanA aura dharmopadeza denA Adi svAdhyAya ke hI aMga haiM / ekAgracitta se NamokAra maMtra kA jApa evaM zAstra svAdhyAya yaha parama tapa hai ( tatvAnu. 40 ) / 'karmakSayArthaM tapyate iti tapaH' karma kSaya hetu jo tapA jAtA hai, vaha tapa hai / Agamika dRSTi se chaH bAhya tapa aura chaH abhyaMtara tapa hote haiM, adhyAtma dRSTi se zuddhopayoga hI parama tapa hai / abhyaMtara tapa meM svAdhyAya aura dhyAna tapa mahatvapUrNa haiN| svAdhyAya aura dhyAna eka hI sikke ke do pahalU haiN| jJAna vyagra hotA hai aura dhyAna ekAgra / AcArya amitagati ke anusAra dhyAnaM vinirmala jJAna pusAM saMpadyate sthirama - arthAta jaba nirmalajJAna sthira ho jAtA ho taba vaha dhyAna ho jAtA hai (yogasAra prA. 9 / 15 ) / ' ekAgraciMtAnirodhodhyAnam' - eka padArtha ko jAnate hue ciMtavana rUka jAnA (jJAna meM Thahara jAnA) hI dhyAna hai AcArya rAmasiMha ke anusAra sthira mana aura sthira tAtvika zruta jJAna kA nAma bhI dhyAna hai ( tattvAnu. 68 ) / dohA pAhuDa kA yaha kathana bhI mahatvapUrNa hai - jisa prakAra namaka jala meM vilIna ho jAtA hai usI prakAra citta zuddhAtmA meM vilIna ho jAye taba jIva samarasa rUpa samAdhimaya ho jAtA hai ( gA. 207 ) / 1 cAra prakAra ke dhyAnoM meM Artta aura raudra dhyAna azubhopayogI haiM jabaki dharma dhyAna mukhyataH zubhopayogI hai aura gauNa rUpa se zuddhopayogI hai| zukla dhyAna ke prathama do dhyAna arthAta pRthaktvavirtaka vIcAra aura ekatva vitarka avIcAra zruta jJAna ke viSaya ke sambandha meM zruta ke Azraya se hote haiM jisase cAra dyAtiyA karma naSTa hote haiN| aMta ke do dhyAna arthAt sUkSmakriyA pratipAtI aura vyapuratakriyA nivarti, jinendra deva ke saba prakAra ke avalambana se rahita haiM / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 ina cAra zukladhyAnoM meM prathama dhyAna mana, vacana aura kAya ina tIna yoga vAloM ke, dUsarA dhyAna tIna yogoM meM kisI eka yoga vAle ke, tIsarA dhyAna kAya yoga vAle ke aura cauthA dhyAna yoga se rahita ayoga kevalI ke hotA hai| isa sambandha meM yaha ullekhanIya hai ki rAgAdi parigraha se rahita muni zukla dhyAna dvArA aneka bhavoM ke saMcita karmoM ko zIghra jalA detA hai| AcArya kundakunda ke anusAra 'jo karma ajJAnI lakSa koTi bhavoM meM khapAtA hai, vaha karma jJAnI tIna prakAra se gupta (trigupti) hone se ucchavAsa mAtra meM khapA detA hai (pra. sAra 238) / ' isase zuddhAtmAnubhAva aura zuddhopayoga kI mahimA svayaM siddha hotI hai| svAdhyAya aura samAdhimaraNa - jIvana kI saphalatA samAdhimaraNa pUrvaka deha tyAga meM hai| ise sallekhanA bhI kahate haiN| sallekhanA - sat lekhana arthAt kAyA (zarIra) evaM manovikAroM rUpa kaSAyoM ko samyak rUpa se kRza (kSINa) karane ko kahate haiN| yaha do mukhI kArya karatI hai| bAhya rUpa se zarIra ko kRza karatI hai aura abhyaMtara rUpa se kaSAyoM ko kaza kara akartA-abhoktA rUpa AtmA ko usake jJAyaka/samatA bhAva meM sthApita karatI hai| sallekhanA jIvana bhara kI Atma sAdhanA kA suphala hai isake liye niraMtara zAstroM kA abhyAsa karanA caahiye| bhagavatI ArAdhanA kI nimna gAthA mananIya hai AdahidapaiNyA bhAva saMvaro NavaNavo na sNvego| NikkaMpadAtavo bhAvaNA ya paradesigattaM ca / / 100 / / artha- (1) jinAgama kA abhyAsa karane vAle ke Atmahita kA jJAna hotA hai, (2) pApa karmoM kA saMvara hotA hai, (3) navIna-navIna saMvega bhAva utpanna hotA hai, (4) mokSamArga meM sthiratA AtI hai, (5) tapasyA meM vRddhi hotI hai, (6) gupti pAlana meM tatparatA AtI hai, (7) itara bhavya jIvoM ko upadeza karane kI sAmarthya utpanna hotI hai| yaha sAta guNa jinAgama ke svAdhyAya karane vAle AtmA meM prakaTa hote haiN| isakA phala samAdhimaraNa/sallekhanA pUrvaka deha tyAgakara uttama gati prApta karanA hai| niSpatti - svAdhyAya-zrutAbhyAsa dvArA zuddhopayoga meM pravRtti sahaja hotI hai| isa rahasya kA udghATana paM. pravara AzAdhara jI ne adhyAtma rahasya zloka 55 meM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 isa prakAra kiyA hai-maiM zrutAbhyAsa ke dvArA zubha upayoga kA Azraya karatA huA, zuddha upayoga meM hI adhikAdhika sthira rahU~ yahI merI zreSTha-niSThA zraddhA hai| isa prakAra azubhopayoga se nivRtti (tyAga) zAstrAbhyAsa dvArA zubhopayoga kA Azraya lete hue zuddhopayoga meM pravRtti kA krama nirdeza spaSTa hai| ukta vivecana se yaha spaSTa hai ki padArtho ke yathArtha jJAnapUrvaka zuddhAtmA ke zraddhAna-jJAna evaM AcaraNa se anAdi karma baMdha se mukta hokara AtmA svataMtra hotA hai| saMdarbha graMtha sUcI 1. tatvArtha vArtikam (rAjavartikama) : bhaTTa akalaMkadeva, dulIcaMda vAkalIvAla, yUnivarsala ejensIja deragAMva (AzrAma) varSa-1987 2. SaTkhaMDAgama, jIvasthAna-sata prarUpaNA? khaNDa-1, bhAga-1, pustaka-1 AcArya vIrasena jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura-2, varSa-1973 / 3. aSTapAhuDa-darzana-pAhuDa : AcArya kundakunda, zrIkundakunda kahAna di. jaina tIrtha surakSA TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura varSa-1994 4. pravacana sAra : AcArya kundakunda, prakAzaka uktAnusAra, varSa 1985 / 5. samayasAra : AcArya kundakunda, prakAzaka uktAnusAra, varSa 1995 / 6. paMcAskiAya : AcAryA kundakunda, prakAzaka uktAnusAra, varSa-1990 / 7. chahaDhalA : paM. daulatarAma jI, kundakunda bhAratI, naI dillI varSa-1994 1 8. kArtikeyAnuprekSAH svAmI kArtikeya, zrI di. jaina dharma zikSaNa saMyojana samiti, malhAra gaMja indaura, vrss-1994| 9. savArthasiddhiH - AcArya pUjyapAda, bhAratIya jJAnapITha prakAzana varSa-1989 / 10. tiloyapaNNatti bhAga-3, siddhaloka, yativRSabhAcAryaH zrI 1008 candraprabha di. jaina atizaya kSetra deharA-tijArA, varSa-19971 11. jainatatva vidyAH munipramANa sAgara jI, (AcArya gAdhavadi yogIndra viracita zAstrasAra samuccaya) bhAratIya jJAnapITha varSa-2000 12. tatvAnuzAsana - zrInAgasena muniH bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSada varSa-1993 13. yogasAra prAbhRtaH AcArya yogIdudevaH zrI di. jaina mumukSu maNDala svAdhyAya maMdira TrasTa sivanI, Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 varSa-19891 14. dravyAnuyogatarkaNAH zrI mad bhoja kavi viracita zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImad rAjacandra Azrama agAsa : varSa -1977 / 15. adhyAtma-rahasyaH paM. AzAdhara jI, vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI varSa-19571 16. dohA pAhuDaH muni rAmasiMha, bhAratIya jJAnapITha dillI, varSa-19981 17. naya cakra bRhataH AcArya devasena : mANika graMthamAlA bambaI sana-1920 (vi. saM. 1977) / 18. jainendra siddhAnta koSa bhA-1-4, kSullaka jenendra varNI, bhAratIya jJAnapITha vArANasI san-1971 (vi. saM. 2028) 19. nyAyadarzana sUtra : mujaphpharanagara sana-1934 (jai. si. koSa bhAga-3, pRSTha 8 se uddhRt)| 20. samayasAra kalaza TIkA : AcArya amRtacanda : zrIvItarAga sat sAhitya prasAraka TrasTa, bhAvanagara vIra saM. 25031 21. mokSa zAstra (tattvArtha sUtra) -- zrI umA svAmI : bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad / 22. aSTapAhuDaH adhyana - DaoN. rAjendrakumAra baMsala, bAhubalI prakAzana, lAlakoThI, jayapura, san-1993 / 23. bhagavatI ArAdhanA gAthA 100, (saMyama prakAza pUrvAddha-dvitIya bhAga pRSTha 766 se uddhRt)| - bI-369 o. pI. ema. kaoNlonI, amalAI (ma. pra.)-484117 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhArata meM rAjakIya vibhAga -DaoN. mukeza baMsala jisa prakAra zarIra meM sthita jJAna kendra ko mastiSka ke AdezoM ko pUrA karane ke lie zarIra ke vibhinna aMgoM aura indriyoM kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra rAjA ko rAjakIya kAryoM ke sampAdana-hetu zAsana-kAryAlaya evaM vibhinna zAsakIya vibhAgoM kI AvazyakatA hotI hai| prAcIna bhAratIya rAjyAnuzAsana ke siddhAnatoM se jJAta hotA hai ki kalyANakArI AdezoM kA sAmAnya loka meM pAlana karanA aura prajA-hita-sAdhana karanA hI rAjA kA sarvapramukha karttavya thA, jisake abhAva meM loka kI sthiti aura sukha asambhava thaa| prajAnuraMjana aura lokalyANa meM tatpara rAjA ko rAjya kI sudRr3ha zAsana-vyavasthA banAe rakhane ke lie vibhinna rAjakIya vibhAgoM aura unameM niyukta padAdhikAriyoM kI AvazyakatA par3atI thii| ina rAjakIya vibhAgoM evaM unameM niyukta padAdhikAriyoM ko rAjA ke dvArA hI prAyaH samasta adhikAra pradAna kiye jAte the| samasta vibhAgoM kA apanA-apanA kArya-kSetra nizcita thaa| usa vibhAga kA adhyakSa svataMtra rUpa se apane kSetrAdhikAra kA prayoga karatA thA, kintu vaha kisI bhI dazA meM nirakuMza na ho pAe isalie pratyeka sthiti meM aMtima nirNaya rAjA kA hI hotA thaa| prAcIna bhAratIya sAhitya meM zAsana ko suvyavasthita evaM dRr3hatApUrvaka calAne hetu rAjA dvArA jina vibhinna rAjakIya vibhAgoM kI sthApanA ke ullekha prApta hote haiM, unheM 'tIrtha' kahA gayA hai| vibhinna kAloM meM vibhinna vibhAga, unake padAdhikArI evaM kAryapAlaka rahe haiN| vaidika kAla meM rAjasUya yajJa ke sampAdana meM kucha aisI AhutiyoM kA ullekha prApta hotA hai jo 'raninAM haviSi' ' kahI jAtI thii| yadyapi unake nAmoM evaM kramoM meM kAlAntara meM kucha hera-phera ho gayA thA, kintu phira bhI bahudhA ve sabhI granthoM meM usI rUpa meM pAyI jAtI haiN| prAcIna vaidika sAhitya meM rAjA ke Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 atirikta gyAraha ratniyoM kA ullekha prApta hotA hai, jinheM rAjyoM kA dAtA kahA gayA hai-ete vai rASTrasya prdaataarH| ka kAlAntara meM ina vaidika kAlIna ratniyoM ko 'tIrtha' nAma se pukArA jAne lagA aura jinakI saMkhyA aThAraha ho gayI thii| rAmAyaNa tathA mahAbhArata mahAkAvyoM meM ina tIrthoM kI saMkhyA aThAraha batAyI gayI hai|' raghuvaMza, zizupAlavadha Adi mahAkAvyoM, paMcatantra Adi nItikathAoM evaM arthazAstra Adi se bhI aThAraha tIrthoM ke astitva kI jAnakArI prApta hotI hai| vastutaH Arambhika kAlAvadhiyoM evaM apekSAkRta choTe rAjyoM meM ina prAzAsanika vibhAgoM kI saMkhyA bahuta kama thii| viSNusmRti evaM rAjataraMgiNI meM kramazaH cAra aura sAta vibhAgoM kA ullekha AyA hai| yahA~ eka mahattvapUrNa prazna vicAraNIya hai ki 'tIrtha' zabda zAsakIya vibhAgoM ke lie prayukta kiyA gayA hai athavA vibhAgAdhyakSoM ke lie? sAmAnyataH DA. jAyasavAla, rAdhAkumuda mukharjI Adi kucha itihAsakAroM kA mAnanA hai ki prAcIna bhAratIya sAhitya meM 'tIrtha' zabda vibhAgoM ke adhyakSoM athavA viziSTa kAryAdhikAriyoM ke lie prayukta huA hai na ki vibhAgoM ke lie|' kintu rAjataraMgiNI meM spaSTa kahA gayA hai ki prAcIna kAla meM kevala sAta karmasthAna (vibhAga) the jo kAlAntara meM aThAraha ho gaye tathA Age calakara unameM pA~ca karmasthAna aura jor3a diye gaye yathA-mahApratihAra, mahAsandhivigraha, mahAzvazAla, mahAbhANDAgAra aura mhaasaadhnmaatr| ina vibhAgoM ke adhikAriyoM ko 'abhigatapaMcamahA' zabda se abhihita kiyA gyaa| _spaSTa hai ki prAcIna bhAratIya rAjyAnuzAsana ke antargata 'tIrtha' zabda zAsakIya vibhAgoM ke lie prayukta kiyA gayA tathA vibhAgoM ke nAma ke sAtha 'mahA' zabda jor3akara vibhAgAdhyakSa ko sambodhita kiyA gyaa| udAharaNArtha samrATa azoka ke abhilekhoM meM vibhAga ke uccAdhikAriyoM ko mahAmAtra, dharmamahAmAtra tathA anya padAdhikAriyoM ko yukta, rAjuka prAdezika Adi kahA gayA hai| niHsandeha tIrtha zabda prazAsakIya vibhAgoM ke lie prayukta kiyA gayA na ki vibhAgAdhyakSoM ke lie| rAjya ke kAryo kA aThAraha tIrthoM ke antargata paramparAgata vibhAjana kA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 kAraNa sambhavatayA yaha thA ki rAjya ke prAyaH sabhI kArya ina vibhAgoM ke antargata samAviSTa ho jAte the aura jo rAjya kI sabhI AvazyakatAoM kI pUrti karate the| kauTilya ne bhI arthazAstra meM aThAraha tIrthoM ke atirikta 28 adhyakSoM ke nAma diye haiM aura unake kAryo kA pRthak se vistRta vivecana prastuta kiyA hai| arthazAstra ke prathama khaNDa ke dUsare adhikaraNa kA zIrSaka hI 'adhyakSa-pracAra' ke nAma se abhihita hai, jisameM vibhinna vibhAga aura usake mukhyAdhikAriyoM tathA adhIkSakoM ko pRthak-pRthaka nAma diye gaye haiN| raghuvaMza meM kAlidAsa dvArA tIrtho kA isI artha meM prayoga kiyA gayA hai| kauTilya ke 'adhyakSa-pracAra' nAmaka adhikaraNa ke AdhAra para hI prAcIna bhAratIya abhilekhoM meM bhI vibhinna adhikAriyoM kI niyuktiyoM kA ullekha prApta hotA hai| udAharaNArtha bhojavarmadeva ke belavA-dAnapatra evaM vijayasena ke bairakapura-dAnapatra meM ullekha AyA hai- 'anyAMzca sakalarAjapadopajIvino'dhyakSa-pracAroktAna ihAkIrtitAn caTTabhaTajAtIyAn janapadAn kSetrakarAMzca / ' 10 suvyavasthita-zAsana-saMcAlana hetu sapariSada rAjA ko 'kendrIya sacivAlaya' aura unameM kAryarata kAryAlayAdhyakSoM kI atyadhika AvazyakatA par3atI thii| vaidika kAla meM lekhana-kalA ke AviSkAra ke abhAva meM zAsana-kAryAlaya ke vikAsa kI AzA karanA ucita nahIM hai, sambhavataH isa kAla meM rAjA ke Adeza maukhika rUpa se athavA saMdezavAhakoM ke dvArA hI ghoSita kiye jAte the| kAlAntara meM lekhana-kalA ke vikAsa tathA zAsana-kAryo ke abhilekhoM ke rakharakhAva ke lie nizcita rUpa se eka kAryAlaya kI AvazyakatA huii| mauryakAla taka Ate-Ate zAsana-vyavasthA pUrNataH saMghaTita aura vyApaka ho cukI thii| vividha bar3e-bar3e vibhAga arthAt tIrtha sthApita kiye jA cuke the| zAsana kI zreSThatA bahuta kucha kendrIya zAsana-kAryAlaya para nirbhara mAnI jAne lagI thii| kauTilya ne kahA hai 'zAsane zAsanamityAcakSate' " arthAt zAsana (sarakArI Adeza) hI sarakAra hai| zukra ke anusAra rAjasattA rAjA ke zarIra meM nahIM, usake hastAkSarita aura mudrAMkita zAsana meM rahatI hai| mauryakAla meM kendrIta sacivAlaya kA pradhAna adhikArI akSapaTala nAma se jAnA jAtA thaa| gahaDavAla aura cAlakya rAjya meM sarakArI lekhoM ke pradhAna nirIkSaka jo kabhI-kabhI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anekAnta-57/3-4 tAmrapatra likhane kA kArya bhI karatA thA, ko akSapaTalika athavA mahAkSapaTalika kahA gayA hai| sacivAlaya meM kArya karane vAle choTe karmacAriyoM ko yukta kahA gayA hai aura ucca padAdhikAriyoM ko upayukta nAma diyA hai| azokakAlIna kAryAlayoM meM kAma karane vAle choTe adhikAriyoM athavA klarkoM ko yukta kahA gayA hai, jo mahAmAtroM aura rajjukoM ke nIce kArya karate the / inake atirikta eka mudrAdhyakSa nAma kA adhikArI hotA thA jo sarakArI kAgajoM ke rakharakhAva aura rAjakIya mohara kA saMrakSaka hotA thA / " rAjataraMgiNI meM kendrIya zAsanAlaya ke karmacAriyoM dvArA rAjAoM ke Adeza lekhabaddha kiye jAne kI jAnakArI ke sAtha cAhamAna aura cAlukya zAsana meM sacivAlaya kA ullekha prApta hotA hai jise 'zrIkaraNa' kahA jAtA thA / " 1 prAcIna bhArata meM adhikAMzataH nRpatantra zAsana vyavasthA hI pracalita thI, jisa kAraNa rAjamahala athavA rAja- prAsAda kA atyadhika mahattva thA ataH usakI vyavasthA ke lie eka pRthak vibhAga anivArya thaa| prAcIna bhAratIya sAhitya meM rAjaprasAda sambandhI vistRta vivaraNa prApta hote haiM / dRzyakAvyoM meM rAjaprasAda ke lie nRpabhavana, nRpagRha, rAjakula Adi abhidhAnoM kA prayoga kiyA gayA hai / " sAmAnya gRhoM aura sArvajanika bhavanoM kI tulanA meM rAjaprAsAdoM kI eka nirAlI hI zAna hotI thI jisakI vyavasthA aura rakharakhAva ke lie rAjasevakoM kA bar3A varga eka alaga hI vibhAga ke AdhIna kAryarata rahatA thaa| rAjamahala aura usake sampUrNa ahAte kI dekharekha ke lie atyanta vizvAsapAtra adhikArI kI niyukti kA ullekha milatA hai, jise 'saudhagehAdhipa' nAma se jAnA jAtA thA / 16 baMgAla meM isa adhikArI ko 'Avasathika' kahA jAtA thA / " rAjaprasAda ke do pramukha vibhAga hote the eka antarbhAga aura dUsarA bahirbhAga / antarbhAga meM antaHpura yA rAjakIya kArya hotA thA aura bahirbhAga meM rAjakIya gRha aura sabhA bhavana Adi hote the / rAjaprasAda aura usake zivira meM AvAgamana kA niyantraNa ' dvArapAla' nAmaka adhikArI dvArA kiyA jAtA thaa| kisI bhI prakAra se prAsAda meM praveza ke lie sarvaprathama dvArapAla se hI anumati prApta karanI hotI thI aura isake lie pravezapatra prApta karanA hotA thA, jisa para mudrAdhipa nAmaka adhikArI kI mohara Avazyaka thI / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 Agantuka pratihAra yA mahApratihAra nAmaka adhikArI kI upasthiti meM hI rAjA se mila sakate the| rAjaprasAda meM rAjA kI rakSA ke lie aMgarakSaka dala niyukta rahatA thA, jise zirorakSaka nAma se abhihita kiyA gayA hai| pANini ne ina aMgarakSakoM ko 'rAjapratyenAH' kahA hai, jisase pulisa adhikArI kA bodha hotA hai| kauTilya ne aMgarakSakoM ko AtmarakSita nAma diyA hai| rAjaprasAda tathA rAjA kI rakSA karane vAle ina adhikAriyoM ke atirikta rAjA kA abhivAdana karanevAle rAjyAdhikArI bhI hote the, jinheM adhonirdiSTa pA~ca koTiyoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai1. svAgatika (rAjA ko dekhate hI svAgata kA udghoSa krnevaale)| 2. sauvastika (rAjA ke prati svastivAcana krnevaale)| 3. saukhazayanika (rAjA se sukhapUrvaka nidrA ke viSaya meM puuchnevaale)| 4. saukharAtrika (rAjA se sukhada aura zAnta rAtri ke viSaya meM puuchnevaale)| 5. sausnAtika (snAnoparAMta abhivAdana krnevaale)| cAlukya kAla meM aMgarakSakoM ke nAyaka ko aMganigUhaka kahA gayA hai| rAjaprAsAda kI vyavasthA meM adhikAriyoM aura sevakoM kA eka vizAla vRnda eka pRthak vibhAga ke adhIna dina-rAta kAryarata rahatA thaa| rAjaprasAda kI pAkazAlA pAkAdhipa nAmaka adhikArI kI dekharekha meM rahatI thii| antaHpura kA prabandha kaMcukI nAmaka adhikArI ke niyaMtraNa meM hotA thA jo eka vRddha tathA rAjA kA sabase adhika vizvAsapAtra adhikArI hotA thaa| kaMcukI ke atirikta kirAta, kubja, paricArikA Adi vibhinna sevaka-sevikAe~-rAjaprAsAda vibhAga ke adhIna kAryarata rahatI thii| rAjA evaM rAjaparivAra kI cikitsA Adi ke lie rAjavaidya kI niyukti kA bhI vivaraNa prApta hotA hai, jise 'ArAmAdhipa' kahA gayA hai| prAcIna bhAratIya rAjyAnuzAsana meM sainya-vibhAga niHsandeha sabase mahattvapUrNa thaa| zatruoM se rAjya kI rakSA hetu rAjAoM ke pAsa akSauhiNI senAe~ hotI thiiN| jinakI vyavasthA ke lie eka pRthak sainya-vibhAga kA gaThana kiyA jAtA thaa| prAcIna bhArata meM caturaMgiNI senAoM meM paramparAgata cAra vibhAga-gaja, Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 azva, ratha aura paidala hote the aura unake rakharakhAva ke nimitta lekhA tathA rasada ApUrti ke kArya meM saMlagna nAgarika karmacAriyoM kA eka bar3A varga kAryarata rahatA thaa| senA-vibhAga kA sarvocca padAdhikArI senApati hotA thA, jise 'balAdhyakSa' kahA gayA hai| arthazAstra meM senApati kA sthAna rAjya ke aThAraha tIrthAdhikAriyoM meM tIsarA mAnA gayA hai aura sambhavataH yaha pada senAmaMtrI kA thaa| rAmAyaNa mahAbhArata kAla meM senApati, yuddha-kSetroM meM senAnAyaka aura zAnti-samaya meM maMtripariSad kA sadasya hotA thaa| kintu bAda ke kAla meM Ate-Ate senApati kA kArya kevala senA kA nAyakatva raha gayA, jabaki anya kArya senA-vibhAga ke adhIna hote the| senA-vibhAga ke adhyakSa ke lie vibhinna kAloM meM senApati, mahAsenApati, mahAbalAdhikRta, mahApraMcaDadaMDanAyaka Adi vividha nAmoM ko prayukta kiyA gyaa| senA ke vibhinna aMgoM ke pRthak-pRthak adhyakSa hote the| pattyadhyakSa, hastyadhyakSa, azvapati, rathAdhipati aadi| nausenA-vibhAga ke adhyakSa ko nAvadhyakSa kahA jAtA thaa| sainya-vibhAga dvArA sainikoM kI gaNanA Adi ke lie vibhAga meM eka pustaka athavA sUcI banAe jAne kA ullekha bhI prApta hotA hai| yuddha meM vIratA pradarzita karanevAle yoddhAoM ko sainika sammAna pradAna karane, pustaka meM unake raNakauzala, vIrakRtya aMkita karane, vIroM kI vedanA ke vicAraNArtha unako samucita sammAna Adi pradAna karane kA vivaraNa bhI sainya-vibhAga dvArA rakhA jAtA thaa| senA ke sampUrNa aMgoM ke rasada, Ayudha, veSa tathA anya yuddhopakaraNa-saMbaMdhI ApUrti kA uttaradAyitva raNabhANDArAdhikaraNa dvArA kiyA jAtA thaa|" sainya-vibhAga meM aneka asainika adhikArI bhI vibhAga kI; Aya-vyaya, sainikoM ke vetana, AvAsa, bhojana Adi kI vyavasthA meM kAryarata rahate the| zastroM ke nirmANa aura saMgraha ke lie AyudhAgAra athavA zastrAgAra hotA thA jisake adhyakSa ke rUpa meM AyudhAgArAdhyakSa kI niyukti kA ullekha prAcIna sAhitya meM prApta hotA hai| senA-vibhAga ke adhIna hI cikitsakoM kA eka dala bhI saMgaThita kiyA jAtA thA, jo yuddha evaM zAnti ke samaya sainikoM kI dekhabhAla kA kArya karatA thaa| inake atirikta guptacara-vyavasthA, durga-vyavasthA Adi bhI sainya-vibhAga ke adhIna hI AtI thii| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 deza-videza evaM par3osI rAjyoM kI jAnakArI rakhane kI dRSTi se pararASTra-vibhAga atyadhika mahattvapUrNa sthAna rakhatA thaa| isa vibhAga ke adhIna yuddha, zAnti aura vaidezika saMbaMdha Adi mAmale Ate the| sAdhAraNataH isa vibhAga ko zAntikAla meM vibhinna adhInastha sAmaMta zAsakoM tathA svataMtra rAjyoM se saMbaMdha banAye rakhanA par3atA thA aura unakI samasta gatividhiyoM kI jAnakArI ekatra karanI par3atI thii| deza-videza kI jAnakArI prApta karane ke lie pararASTra-vibhAga ke pAsa ucca koTi ke guptacaroM kI Tukar3iyA~ bhI hotI thI jo chadma veSa meM vibhinna rAjyoM meM praveza karake unake bhedoM kI jAnakArI prApta karake vibhAgAdhyakSa ke pAsa gupta-rUpa se sUcanAe~ bhejA karate the| pararASTra-vibhAga mahAsandhivigrAhika nAmaka adhikArI ke adhIna hotA thaa| mahAkAvyoM, dRzyakAvyoM tathA smRtiyoM meM isa adhikArI ko 'dUta' kahA gayA hai| rAjataraMgiNI meM ise 'kampana' aura abhilekhoM meM mahApracaNDanAyaka kahA gayA hai| videzI nAgarikoM ke praveza saMbaMdhI niyama evaM anumati patra Adi denA bhI pararASTra-vibhAga ke hI kAryakSetra ke antargata nihita the| yaha kArya 'mahAmudrAdhyakSa' nAmaka padAdhikArI dvArA kiyA jAtA thA, jisakA eka pRthak upavibhAga hotA thA, jo videziyoM ko rAjya meM praveza kI anumati dene ke sAtha-sAtha unakI gatividhiyoM para kar3I najara rakhatA thaa| vibhinna sAmantoM ke kAryakalApoM kI dekharekha tathA unase nizcita avadhi meM upahAra, bheMTa Adi prApta karane kI vyavasthA bhI isI vibhAga ke adhIna hotI thii| rAjakIya bhUmi kA prabandha, vanoM kI dekhabhAla, pazuoM kA pravandha, rAjya kI samasta bhUmi kA lekhA-jokhA evaM bhUmikara vasUlanA Adi mahattvapUrNa kArya rAjasva vibhAga ke adhIna the| isa vibhAga kA kAryakSetra anya vibhAgoM kI apekSA adhika vyApaka thaa| bahuAyAmI hone ke kAraNa isa vibhAga meM niyukta adhikAriyoM kI saMkhyA anya vibhAgoM ke mukAbale kahIM adhika hotI thii| * rAjakIya bhUmi ke prabandhana kA kArya sItAdhyakSa, vanoM kI dekhabhAla kA kArya araNyAdhyakSa, bhUmikara ke rUpa meM ekatra kiye gaye dhAnyoM kA saMgraha karane ke kArya koSThAgArAdhyakSa, dhAnyAdhyakSa athavA bhANDAgArika ke adhIna hotA thaa|" prAcIna bhAratIya sAhitya meM rAjya ke saMdarbha meM 'artha' kI mahattA para Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 atyadhika bala diyA gayA hai| rAmAyaNa meM rAjya kI pratyeka prakAra kI sampannatA aura naitikatA kA mUla 'artha' ko hI batalAyA gayA hai| isI prakAra arthazAstra meM bhI rAjA tathA puruSArtho ke vivecana meM 'artha' ko hI pradhAna mAnA gayA hai|" ina saMketoM se spaSTa ho jAtA hai ki vitta-vibhAga rAjya tathA zAsana-tantra kA AdhAra-stambha thA isI kAraNa isa vibhAga ko kabhI-kabhI sarvocca sthAna bhI pradAna kiyA gayA hai| rAjya kI samasta Aya-vyaya kA nirdhAraNa vitta vibhAga ke adhIna hI hotA thaa| isa vibhAga kA sarvocca padAdhikArI svayaM rAjA hotA thaa| rAjA hI vyaya ke lie antima svIkRti pradAna karatA thaa| isa kArya-hetu rAjA jina vibhinna adhikAriyoM kI niyukti karatA thA, unheM 'vyayAdhikArI' athavA 'vyayakaraNamahAmAtya' kahA gayA hai| arthazAstra meM artha-vibhAga ke adhikArI ko samAhartA kahA gayA hai kintu mantriyoM kI sUcI meM isakA sthAna bahuta nIcA darzAyA gayA hai| 36 zukranIti meM vitta-vibhAga ke sarvocca padAdhikArI ko 'vittadhipa' kahA gayA hai, jisake adhIna aneka adhikArI niyukta kiye jAte the| ina adhikAriyoM meM sabase mahattvapUrNa koSThAgArAdhyakSa ko mAnA gayA hai, jisake adhIna rAjya kA surakSita anna-bhaNDAra rahatA thaa| abhilekhoM meM isake lie bhANDAgArAdhikRta tathA zukranIti meM ise dhAnyAdhyakSa kahA gayA hai| __prAcIna bhArata meM aneka udyogoM evaM vyavasAyoM kI vikasita avasthA kI jAnakArI prApta hotI hai jinakI vyavasthA eka pRthak vibhAga dvArA kI jAtI thii| udyogoM kI vyavasthA-hetu prAcIna bhAratIya rAjya bar3e sakriya rahate the| udyoga rAjakIya evaM vyaktigata donoM hI prakAra ke hote the| vibhAga meM ina udyogoM kI vyavasthA evaM dekharekha hetu vibhinna karmacAriyoM kI niyukti kI jAtI thii| prAcIna bhArata meM sabase pramukha aura vyApaka udyoga vastra udyoga thaa| vastra udyoga ke lie sUtrAdhyakSa niyukta kiye jAte the| vastra udyoga, rAjakIya Aya vRddhi evaM rAjya meM nirdhana aura durbala Aya varga ke vyaktiyoM ke lie rojagAra ke avasara upalabdha karAne hetu, eka pramukha vyavasAya ke rUpa meM apanAye jAne kA ullekha prApta hotA hai| 38 udyoga-vibhAga ke antargata vibhinna adhikAriyoM kI niyukti kI jAtI thii| isa vibhAga ke eka adhikArI ko Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 zukra dvArA vastrAdhyakSa nAma se abhihita kiyA gayA hai| rAjya kI samasta khAnoM para sarakArI niyantraNa hotA thA, jinameM kucha khAnoM se rAjya kI ora se svayaM khanana kArya karAyA jAtA thA tathA kucha khAnoM ko vibhinna vyavasAyiyoM ko utkhanana-hetu diyA jAtA thA aura unase nizcita dhanarAzi rAjya-koSa meM jamA karA lI jAtI thii| khanija padArtho ko khodane, ratna nikAlane, machalI pakar3ane Adi ke lie rAjakIya adhikAriyoM kI niyuktiyA~ kI jAtI thiiN| ye adhikArI vibhinna udyogoM para niyantraNa rakhane ke vicAra se vyavasthA saMbaMdhI nirdeza jArI karate the| sarakArI mudrAoM kA nirmANa bhI vyavasAyiyoM dvArA Theke para lie jAne ke ullekha milate haiN| 40 prAcIna bhArata meM rAjya kI janatA dvArA nirmita sAmagrI kA unheM ucita dAma dilAne hetu vyApAra-vibhAga athavA vANijya-vibhAga kA gaThana kiyA jAtA thaa| rAjya ke samasta bAjAroM para paNyAdhyakSa nAmaka adhikArI kA niyantraNa rahatA thA, jise haTTapati evaM TAMgika nAma se bhI jAnA jAtA thaa| isa vibhAga kA pramukha kArya bAjAroM athavA hAToM kI dekhabhAla karanA, rAjya kI sAmagrI ko lAbha para becane kI vyavasthA karanA tathA AyAta aura niryAta evaM mUlyoM para niyantraNa rakhanA thaa| ye vibhAga dainika prayoga meM Ane vAlI vastuoM ke mUlya nirdhArita karate the aura anucita saMcaya aura munAphAkhorI para niyantraNa rakhate the|" vyApAra-vibhAga dvArA hI vibhinna vyApArika vastuoM para cuMgI vasUlane kA kArya bhI kiyA jAtA thA, cuMgI vasUlane ke lie zulkAdhyakSa nAmaka adhikArI ke adhIna vibhinna karmacAriyoM kI niyukti kI jAtI thii| abhilekhoM meM zulkAdhyakSa ko 'zaullika' bhI kahA gayA hai| zaullki para kara adAyagI na karane vAle vyApAriyoM kA daNDa ke rUpa meM jurmAnA karane kA adhikAra thaa| vyApAra-vibhAga bAjAroM para pUrNa niyantraNa hetu mApa-taula adhikAriyoM kI niyukti bhI karatA thA, jo samaya-samaya para bATa Adi kA nirIkSaNa karake una para sarakArI muhara lagAte the| rAjyoM ke vistAra aura vizAla sAmrAjyoM kI sthApanA ke sAtha nyAya kA kSetra bhI vyApaka ho gayA thaa| samasta vivAdoM kA samAdhAna akele rAjA ke Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 lie sambhava nahIM thaa| ataH isake lie pRthak nyAya vibhAga kI sthApanA Avazyaka thii| isa vibhAga kA sarvocca adhikArI rAjA hotA thA kintu kArya kI adhikatA ke kAraNa nyAya vitaraNa karane ke lie rAjA kI ora se prADvivAka athavA pradhAna nyAyAdhIza kI niyukti kI jAtI thii| nyAyAdhIzoM ko prAcIna bhAratIya sAhitya meM dharmAdhyakSa athavA nyAyakaraNika kahA gayA hai| nyAya-vyavasthA ko banAye rakhane ke lie vibhinna nyAyAlayoM, adhikaraNoM, nyAyAdhIzoM, pradeSTA, lekhaka Adi kI niyuktiyoM kA pramANa pracuratA se milatA hai| nyAya-vyavasthA ke saMbaMdha meM vistRta vivecanA isI adhyAya meM alaga se kI gayI hai| rAjya meM Antarika zAnti evaM vyavasthA banAye rakhane ke lie Antarika surakSA vibhAga kI sthApanA kI jAtI thii| abhilekhoM meM isa vibhAga ke adhikAriyoM ko coroddharaNika aura daNDapAzika nAma se abhihita kiyA gayA hai| isa vibhAga ke karmacArI nagaroM meM coroM aura aparAdhiyoM ko pakar3akara tathA unheM daNDa dene ke uddezya se kAlapAzika, daNDapAzika athavA coroddharaNika nAmaka padAdhikAriyoM ke supurda karate the| prAcIna bhAratIya saMskRta sAhitya meM saiddhAntika rUpa se svIkAra kiyA gayA hai ki cAroM varNAzramoM ko apane-apane karmoM aura kartavya-bhAvanA meM saMlagna kiye rakhanA rAjA kA parama kartavya hai| isI uddezya kI pUrti-hetu rAjA dvArA pRthak dharma-vibhAga kI sthApanA kI jAtI thii| rAjA apane isa parama dAyittva kA nirvAha dhArmika viSayoM ke maMtrAlaya dvArA karatA thA, jo paramparAgata rUr3hiyoM ke pAlana ke sAtha apavAdI aura Akasmika paristhitiyoM kI bhI vyavasthA karatA thaa| rAjA apane dhArmika uttaradAyitva kI pUrti 'purohita' athavA 'paNDita' nAmaka padAdhikArI ko mAdhyama se karatA thA, jise vibhinna samaya meM bhinna-bhinna nAmoM se pukArA gayA hai, yathA-dharmAdhyakSa, dharmamahAmAtya, vinayasthiti, zramaNamahAmAtra, sthApaka, dharmAkuza Adi / 45 rAmAyaNa meM isa vibhAga ke pradhAna adhikArI ko 'dharmapAla' nAma se abhihita kiyA gayA hai|+6 isa vibhAga ke adhIna vibhinna dhArmika kAryo ke lie dAna Adi dene ke lie eka pRthak Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 adhikArI kA ullekha prApta hotA hai, jise 'dAnapati' kahA jAtA thaa| mandira Adi dhArmika sthaloM kI dekhabhAla ke lie 'agrahArika' nAmaka adhikArI kI niyukti kiye jAne kA ullekha prApta hotA hai| agrahArika rAjya meM isa bAta kA dhyAna rakhatA thA ki rAjya dvArA diye gaye dAna kA ucita vyaktiyoM athavA vyakti dvArA ucita prayoga kiyA jA rahA hai athavA nhiiN| dAna prApta karanevAlA vyakti kahIM apane adhikAroM se kisI kAraNavaza vaMcita to nahIM kara diyA gayA hai, yaha dekhanA bhI 'agrahArika' kA kArya thaa|" rAjya kI sarvAgINa unnati tathA vikAsa-yojanAoM ko kriyAnvita karanA rASTra-vikAsa-vibhAga kA dAyitva thaa| rAjya kI bhautika zrIvRddhi tathA kRSi kA vikAsa bhI isI vibhAga ke antargata AtA thaa| isa vibhAga ke maMtrI ko 'rASTravardhana' kahA gayA hai| 48 sandarbha-saMketa / kANe, pI vI., dharmazAstra kA itihAsa, bhAga-2, 1 628 ka. atharvaveda, 3/5/6-6; pacaviza brAhmaNa, 19/1/4 2 vA rAmAyaNa, 2/100/30, mahAbhArata, virATaparva, 5/38 3. paramAtmAzaraNa, prAcIna bhArata me rAjanItika vicAra eva sasthAga, 1 392 4 viSNusmRti, 3/16, rAjataragiNI, 1/118/200 4/141 aura Age 5. jAyasavAla, kAzIprasAda, hindU rAjatatra, pR. 260 6 alTekara, e. esa., prAcIna bhAratIya zAsana paddhati, pR 143 7 bhaTTa, janArdana, azoka ke dharmalekha, pR 68-82 8 lA, ena. ena, inTarasTeTa rilezana ina ainziyaNTa iNDiyA, e 943 9. raghuvaMza, 17/68 10 kANe, pI. vI., dharmazAstra kA itihAsa, bhAga-2, pR 644-45 11. arthazAstra, 2/10 12. alTekara, e. esa , prAcIna bhAratIya zAsana paddhati, pR 139 13 bainIprasAda, dI sTeTa ina enziyaNTa iNDiyA, pR. 212 14. epi. iNDi., jilda 3, pR. 206, epi iNDi. jilda 9, pR 64 15. avimAraka, aMka 3 16. zukranIti, 2/119 17. majUmadAra, Ara. sI., hisTrI Av bagAla, pR. 284 18 mizra, saTAmA, prAcIna bhArata meM janapada rAjya, pR. 121 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 19. arthazAstra, 1/20 20. agravAla, vAsudevazaraNa, iNDiyA ej nona TU pANini, pR. 406 21 abhijJAnazAkuntala, 5/3, mRcchakaTika, aka 9 22 mAlavikA., aMka 5 23 zukranIti, 2/119 24. abhiSeka, aka 4 25 raghuvaMza, 4/36 26 paMcarAtram, aMka 2 27. siMha, sabhApati, prAcIna bhAratIya sainya vyavasthA, pR 313 28. pratijJA., aMka 4 29. alTekara, e. esa., prAcIna bhAratIya zAsana paddhati, pR. 146 30. rAjAraMgiNI, 7/365, epI. iNDi., bhAga-2, pR. 225 31 mizra, sudAmA, prAcIna bhArata meM janapada rAjya, pR. 115 32 alTekara, e. esa, prAcIna bhAratIya zAsana paddhati, pR 147 33 vA rAmAyaNa, 3/43/33, 6/83/35-39 34 ardhazAsA, 1/117 35. manusmRti, 7/65 36 arthazAstra, 1/12/8 37 zukranIti, 2/118 38 alTekara, e. esa., prAcIna bhAratIya zAsana paddhati, pR 148 39. zukranIti, 2/119 40 epi. iNDi , bhAga-13, pR. 239 41. majUmadAra, Ara. sI., hisTrI oNpha bagAla, pR 224 42 epi. iNDi , bhAga-13, pR. 71 43 epi. iNDi , bhAga-16, pR 73 44 mahAbhArata, zAntiparva, 25/35 45 alTekara, e esa , prAcIna bhAratIya zAsana paddhati, pR 152 46. vA. rAmAyaNa, 1/5723 47. majUmadAra, Ara. sI., hisTrI oNpha bagAla, pR. 224-226 48 vA rAmAyaNa, 1/57/2-4 -upAcArya-itihAsa vibhAga saM. dha. snAtakottara mahAvidyAlaya mujaphpharanagara (u. pra.) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNacaryA kA abhinna aMga aniyatavihAra -DaoN. zreyAMsakumAra jaina zramaNa kA jIvana sarvazreSTha hai, isIlie gRhastha vratoM kA pAlana karatA huA pratipala pratikSaNa yahI cintana karatA hai ki vaha dina kaba AyegA jisa dina maiM zramaNadharma ko grahaNa kara apane jIvana ko sArthaka kruuNgaa| cintana manana ke phalasvarUpa gRhastha gRhavAsa kA tyAga kara ratnatrayadhArI nirgrantha vItarAgI guru kI zaraNa meM pahuMcakara svecchAcAra virodhinI jainezvarI dIkSA aMgIkAra karake zramaNa (sAdhu) ke svarUpa ko prApta karatA hai| jIvana ko maMgalamaya banAtA hai, usakA mUla uddezya vibhAva se haTakara svabhAva meM ramaNa karanA, pradarzana na kara Atmadarzana karanA, kevala AtmavikAsa ke patha para Age bar3hate rahanA hotA hai| mUla uddezya ko dhyAna meM rakhakara nava dIkSita sAdhu apane guru ke sAtha saMghIya paramparAoM kA pAlana karate hue deza dezAntara meM vihAra karatA hai| AtmA kI sAdhanA meM lIna rahate hue dharma prabhAvanA karatA hai| dIkSA lene ke bAda sAdhu kA vihAra nirantara hotA hai| sAdhu ke vihAra ke prasaMga meM AcArya vaTTakera svAmI likhate haiM gahidattheya vihAro vidio'gihidattha saMsido cev| etto tadiya vihAro NANuNNAdo jiNavareMhiM / / 140 / / mUlAcAra vihAra ke gRhItArtha vihAra aura agRhItArtha vihAra aise do bheda haiM, inake sivAya jinezvaroM ne vihAra kI AjJA nahIM dI hai| . jIvAdi tattvoM ke svarUpa ke jJAtA muniyoM kA jo caritra kA pAlana karate hue dezAntara meM vihAra hai, vaha gRhItArthavihAra hai aura jIvAdi tattvoM ko na jAnakara caritra kA pAlana karate hue jo muniyoM kA vihAra hai, vaha agRhItArthasaMzritavihAra hai| ina donoM prakAra ke vihAroM ke artha ko samajhakara Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 yaha jJAta hotA hai ki sAdhu ko eka sthAna para hI rahane kA vidhAna nahIM hai, vaha to eka gAMva se dUsare gaoNva yA eka nagara se dUsare nagara meM jAtA rahatA hai, mUlAcAra meM kahA hai-gAMva meM eka dina tathA nagara meM pAMca dina adhika se adhika rahakara vihAra kara jAtA hai jaisA ki AcArya sakalakIrti ne likhA hai-prAsuka sthAna meM rahane vAle vivikta ekAnta sthAna meM nivAsa karane vAle muni kisI gAMva meM eka dina rahate haiM aura nagara meM pAMca dina rahate haiN| caryAparISaha ke varNana prasaMga meM yahI bAta bhaTTAkalaMkadeva ne kahI hai|' zvetAmbara sAhitya meM bhI yahI bAta AyI hai| nirgranthamuni ko eka sthAna para rahane kI anumati nahIM dI gaI hai| vaha to bhAruNDa pakSI kI taraha apramatta hokara grAmAnugrAma vihAra karatA hai| vihAra kI dRSTi se kAla do bhAgoM meM vibhakta hai eka varSAkAla aura dUsarA Rtubaddha kaal| varSAkAla meM zramaNa ko sAr3he tIna mAha yA cAra mAha taka eka sthAna para rukanA caahie| hA~ kArtika kRSNA amAvasyA ko cAturmAsa pUrNa ho jAya to kArtika zuklA paJcamI taka to avazya usI sthAna para rukanA cAhie isake bAda kArtika pUrNimA taka bhI dharmaprabhAvanA yA anya aparihArya kAryavaza usI sthAna para sAdhu ruka sakate haiN|' dUsarA Rtu kAla hai jisameM svAdhyAya Adi ke nimitta guru AjJApUrvaka eka mAha rukane kA bhI vidhAna hai| kahA bhI hai-vasantAdi chahoM RtuoM meM se pratyeka Rtu meM eka mAsa paryanta hI eka sthAna para sAdhu rhe| anagAra dharma 9/68-69 varSAkAlasya caturSu mAseSu ekatraivAvasthAnaM bhrmnntyaagH|| bha. a. vi. TI. 421 arthAt varSAkAla ke cAra mAhoM meM bhramaNa kA tyAgakara eka hI sthAna para AvAsa karanA caahie| ___ varSA Rtu meM cAra mAha eka sthAna para rukane kA kAraNa hai, varSA Rtu meM cAroM ora hariyAlI hone se mArgo ke avaruddha hone tathA pRthivI trasa-sthAvara jIvoM kI saMkhyA bar3ha jAne se saMyama Adi kA pAlana kaThina ho jAtA hai| anagAradharmAmRta meM varSAvAsa ke sambandha meM kahA hai ki-ASAr3ha zuklA caturdazI kI rAtri ke prathama prahara meM caityabhakti Adi karake varSAyoga grahaNa karanA cAhie tathA kArtika kRSNA caturdazI kI rAtri ke pichale prahara meM caityabhakti Adi karake varSAyoga chor3anA caahie| anagAradharmAmRta 9/68-69 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . anekAnta-57/3-4 gAmeyarAdivAsI Nayare paMcAtavAsiNo dhiiraa| savaNA phAsuvihArI vivikta egaaNtvaasii|| mU. A.-487 bodhapAhuDa TIkA meM isa prakAra kahA hai ki-vasitai vA grAma nagarAdau vA sthAtavyaM nagare paMcarAtre sthAtavyaM grAme vizeSeNa na sthAtavyam (42/107) arthAt nagara meM pAMcarAtri aura gAMva meM vizeSa nahIM rahanA caahie| varSAvAsa samApta hone para zramaNa ko vihAra to karanA hI hotA hai kintu yadi varSA kA Adhikya ho nadI nAloM ke tIvra pravAha ke kAraNa mArga durgama ho gaye hoM kIcar3a Adi kI adhikatA ho yA bImArI Adi kA bhI kAraNa ho to sAdhu varSAyoga ke bAda bhI nagara grAma ke jinamandira meM Thahare raha sakate haiN| AcAryavarya siddhAntasAra saMgraha meM varSAkAla meM muni ko samiti kSetra se bAhara jAne kI paristhiyoM ko bhI darzAte haiM dvAdaza yojanAnyeva vrssaakaale'bhigcchti| yadi saMghasya kAryeNa tadA zuddho na dussyti|| 10/59 yadi vAda-vivAdaH syaanmhaamtvighaatkRt| dezAntaragatistasmAnna ca duSTo varSAsvapi / / 10/60 varSAkAla meM saMgha ke kArya ke lie yadi muni bAraha yojana taka kahIM jAyegA to usakA prAyazcitta hI nahIM hai aura yadi vAda-vivAda se mahAsaMgha ke nAza hone kA prasaMga ho to varSAkAla meM bhI dezAntara jAnA doSayukta nahIM hai| bhagavatI ArAdhanA meM to aniyatavihAra nAmaka sAdhu kI caryA kA pRthaka adhikAra hI hai| isameM aniyatavihAra dvArA sAdhu meM darzana kI zuddhatA, sthitikaraNa, bhAvanA, atizayArthakuzalatA, kSetraparimArgaNA guNoM kI utpatti batAyI hai| - aneka kSetroM meM vihAra karane se sAdhu tIrthakaroM kI janma, tapa, jJAna aura samavazaraNa kI bhUmiyoM ke darzana aura dhyAna karane se apane samyaktva ko nirmala rakhatA hai| jagaha-jagaha vihAra ke kAla meM anya vItarAgI sAdhakoM se milane para saMyama kI abhivRddhi hotI he unake uttama cAritra ko jAnakAra svayaM uttama Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anekAnta-57/3-4 cAritra pAlana ke prati utsAha bar3hatA hai / sadAkAla vihAra karate rahane para dharma meM prIti bar3hatI haiN| pApa se bhayabhIta rahatA hai / sUtrArtha meM pravINatA AtI hai / ' dUsare ke saMyama ko dekhane se dharmArAdhakoM kI dharmArAdhanA ko dekhane se svayaM ko dharma meM sthitikaraNa kI bhAvanA jagatI hai / ' nirantara vihAra karane vAle sAdhu ko caryA parISaha hotI hai, kaMkaNa miTTI pairoM meM cubhatI hai / pAdatrANa rahita caraNoM se mArga meM calane para jo vedanA utpanna hotI hai use saMkleza bhAva rahita sahana karane para caryAparISaha sahana hotI hai jisase saMyama kI vRddhi hotI hai / kSudhA, tRSA, zIta uSNa parISaha sahana kI zakti bar3hatI hai|' aneka kSetroM meM vihAra karane vAle sAdhu ko atizaya rUpa artha meM pravINatA bhI A jAtI hai| jaisA ki kahA hai NANA se kusalo NANAdese gadANa satthANaM / abhilAva atthakusalo hodi ya desappaveseNa / / bhaga. A. 153 navIna navIna sthAnoM para vihAra karane se aneka dezoM ke rIti-rivAja kA jJAna hotA hai logoM ke cAritra pAlana kI yogyatA - ayogyatA kI jAnakArI hotI hai / aneka mandiroM Adi sthAnoM para virAjamAna zAstroM meM pravINatA hotI hai | artha bodha hotA hai / aneka AcAryoM ke darzana lAbha se atizaya rUpa artha meM kuzalatA bhI hotI hai / ' dezAntaroM meM vihAra karane vAle sAdhu ko usa kSetra kA parijJAna hotA hai jo kSetra kardama, aMkura trasa jIvoM kI bahulatA se rahita haiN| jIva bAdhA rahita gamana yogya kSetra ko bhI jAna letA hai| jisa kSetra meM AhAra pAna milanA sulabha hotA hai aura sallekhanA Adi ke yogya hotA hai usakA bhI jJAna hotA hai| isalie aniyatavihAra Avazyaka hai / " isI sambandha meM aura bhI kahA haiprekSyante bahudeza saMzrayavazAtsaMvegitAdyAMptayastIrthAdhIzvara kevalI dvayamahI nirvANabhUmyAdayaH / sthairyaM dhairyaM virAgatAdiSu guNeSvAcAryavarye, kSaNadvidyA vittasamAgamAdhigamo nUnArtha sArthasya ca / / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 aniyatavihAra karane meM aneka dezoM kA Azraya lenA par3atA hai jisameM saMvega vairAgya Adi aneka guNoM ko dhAraNa karane vAle aneka AptajanoM ke pUjya puruSoM ke darzana hote haiN| tIrthaGkaroM ko jahA~ jahA~ kevalajJAna pragaTa huA hai athavA jahA~ jahA~ nirvANa prApta huA hai una samasta tIrthakSetroM ke darzana prApta hote haiN| aneka uttamottama AcAryoM ke darzana se dhIratA vairAgya Adi tathA uttama guNoM se sthiratA prApta hotI hai aura vidyArUpI dhana kI prApti hone se nizcita artho ke samUha kA jJAna hotA hai| __ aniyatavihArI sAdhaka kI sallekhanA bhI ThIka taraha se hotI hai kyoMki vaha jagaha-jagaha vihAra karate rahane ke kAraNa una sthAnoM meM bhI paricita hotA hai, jahA~ dhArmikatA hotI hai| ekAnta, zAnta, nirAkulatA raha sakatI hai| niyatavAsI prAyaH sthAna viSayaka athavA apane nikaTastha logoM ke prati rAgabhAva rakhane lagate haiM ataH dUsare aparicita sthAna aura manuSyoM ke bIca pahuMcakara sAdhaka bhalI prakAra se sallekhanA grahaNa kara AtmakalyANa kara sakatA hai kahA bhI hai sadrUpaM bahusUri bhaktikayutaM kSamAdi doSojjhitaM, kSetrapAtramIkSyate tanuparityAgasya niHsNgtaa| sarvasminnapi cetanetara bahiH saMge svaziSyAdike, garvasyApacayaH parISahajayaH sallekhanA cottmaa|| munirAja ko sallekhanA dhAraNa karane ke lie aise kSetra dekhane cAhie, jahA~ para rAjA uttama dhArmika ho, jahA~ ke loga saba AcAryAdikoM kI bahuta bhakti karane vAle hoM tathA jahA~ ke loga AcAryAdikoM kI bahuta bhakti karavAne vAle hoN| jahA~ para nirdhana aura daridra prajA na ho| isI prakAra pAtra aise dekhane cAhie jinake zarIra tyAga karane meM bhI nirmohapanA ho tathA apane ziSyAdikoM meM bhI abhimAna na ho aura jo pariSahoM ko acchI taraha jItane vAle hoM aisA kSetra aura pAtroM ko acchI taraha dekhakara sallekhanA dhAraNa karanI caahie| ukta vyavasthA aniyatavihArI sAdhu kI hI bana sakatI hai, jo eka sthAna Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 para rahate haiM, unakI sallekhanA samAdhi bhI Agamokta rIti se kaise saMbhava hai? ataH vartamAna meM muni/AryikA/tyAgI/vratI sabhI ko vicAra karanA cAhie ki jIvana bhara kI sArthakatA nihita svArtha ke kAraNa na kho jaay| mUlAcAra pradIpa meM kahA hai-prAsuka sthAna meM rahane vAle aura vivikta ekAnta sthAna meM nivAsa karane vAle muni kisI gA~va meM eka dina rahate haiM aura nagara meM pA~ca dina rahate haiN| sarvathA ekAnta sthAna ko DhU~r3hane vAle aura zakladhyAna meM apanA mana lagAne vAle munirAja isa loka meM gaMdha-gaja (madonmatta) hAthI ke samAna dhyAna ke Ananda kA mahAsukha prApta karate haiN| 31-32 AcArya zivArya vasatikA Adi meM mamatva ke abhAva ko bhI aniyatavihAra mAnate haiM vasadhIsu ya uvadhIsu ya gAme Nayare gaNe ya snnnnijnne| savvattha apaDibaddho samAsado anniydvihaaro|| bhaga. A. 153 ___ vasatikA meM, upakaraNa meM, grAma meM, nagara meM, saMgha meM, zrAvakoM meM mamatA ke bandhana ko na prApta hone vAlA aniyatavihAra karane vAlA sAdhu hai| arthAt jo aisA nahIM mAnatA ki yaha vasatikA merI hai, maiM isakA svAmI hU~ sabhI paradravyoM, parakSetroM, parakAloM se nahIM baMdhA hU~ vaha aniyamitavihAra karane vAlA hai| ukta sabhI lAbha aniyatavihAra karane vAle ko hI prApta ho sakate haiM, jo eka sthAna para rahakara dharma kA pAlana karanA cAheM, vaha saMbhava nahIM hai| sAdha ko nirantara vihArI hone ke kAraNa zreSTha kahA hai kavi RSabhadAsa ne kahA hai strI pIhara, narasAsare saMyamiyAM thirvaas| ai vaNave jalakhAmaNA jo mnnddecirvaas|| arthAt strI kA mAyake rahanA, puruSa kA sasurAla meM rahanA aura sAdhuoM kA eka sthAna para rahanA tInoM hI aniSTakArI haiN| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekAnta-57/3-4 hindI ke kisI kavi ne bhI kahA hai vahatA pAnI nirmalA, bandhA so gandA hoy| sAdhu to ramatA bhalA dAga na lAge koy|| sAdhu vratI zreSTha kahA gayA hai jo eka sthAna chor3akara dUsare sthAnoM ko jAtA hai| sAdhu ke nivAsa ke viSaya meM zAstroM meM vizada vivecana kiyA gayA hai| ve munirAja pahAr3oM para hI paryakAsana ardhaparyakAsana va utkRSTa vIrAsana dhAraNa kara va hAthI kI sUMDa ke samAna Asana lagAkara athavA magara ke mukha kA sA Asana lagAkara athavA eka karavaTa se leTakara athavA kaThina AsanoM ko dhAraNa kara pUrNa rAtri bitA dete haiN| ___ bhaTTAkalaMkadeva sAdhu ke yogya nivAsa ke sambandha meM likhate haiM "zayyA aura Asana kI zuddhi meM tatpara sAdhu ko strI, kSudra, cora, mahApApI, juArI, zarAbI aura pakSiyoM ko pakar3ane vAle pApI janoM ke sthAna meM vAsa nahIM karanA cAhie tathA zrRMgAra vikAra, AbhUSaNa, ujjavala veza, vezyA kI krIr3A se abhirAma (sundara) gIta nRtya vAditra Adi se vyApta zAlA Adi meM nivAsa kA tyAga karanA caahie| zayanAsana zuddhi vAle haiM saMyatoM ko to akRtrima (prAkRtika) parvata kI guphA vRkSa, se nahIM banAye gaye ho aura jinake banane banAne meM apanI ora se kisI taraha kA Arambha nahIM huA hai aise svAbhAvika rIti se (akRtrima) bane hue parvata kI guphAeM yA vRkSoM ke koTara Adi tathA banavAye hue sUne makAna vasatikA Adi athavA jinameM rahanA chor3a diyA gayA hai athavA chur3A diyA gayA hai aise mocitAvAsa Adi sthAnoM se rahanA caahie| vartamAna meM vasatikAeM nirmANa kI hor3a lagI huI hai cAhe vaha kisI bhI nAma se nirmita karAyI jaay| hA~ gRhastha kA AvAsa ATha dasa kamaroM kA ho sakatA hai kintu muni kI vasatikAeM bahumajalI imAratoM se yukta vizAla parisara meM nAnA vibhAgoM se alaMkRta hone se hI gaurava hai| tabhI to muni yA AryikA pacAsa lAkha yA karor3oM kI pariyojanA meM juTe hue haiN| aisA karane meM hI to pUrvAcAryoM ke kathana kA ullaMghana kara apanA zreSThatva Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 sthApita karane kI saphalatA hai kyoMki pUrvAcAryoM ne to girI kaMdarA yA vana meM nivAsa karane ko kahA haiM-zUnyaghara, parvataguphA, vRkSamUla, akRtrimaghara, zmazAnabhUmi, bhayAnaka vana, udyAnaghara, nadI kA kinArA Adi upayukta vasatikAeM haiN| bodhapAhur3a meM bhI kahA hai inake atirikta anudiSTa deva mandira, dharmazAlAeM, zikSAghara Adi bhI upayukta vasatikAeM haiN| jinendramandire sAre sthitiM kurvanti ye'ngginH| tebhyaH saMvarddhate dharmo dharmAtsaMpat parAnRNAm / / zreSTha jinamandira meM jo munirAja Adi Thaharate haiM, unase dharma bar3hatA hai aura dharma se manuSyoM ko zreSTha sampatti kI prApti hotI hai aura bhI kahA hai muniH kazcit sthAnaM racayati yato jainabhavane, vidhatte vyAkhyAnaM yadavagamato dhrmnirtaaH| bhavanto bhavyaughA bhavajaladhimuttIryasukhinaratatastatkArI kiM janayati jano yanna sukRtam / / yatazca jinamandira meM koI munirAja Akara Thaharate haiM, tathA vyAkhyAna karate haiM, jinake jJAna se bhavya jIvoM ke samUha dharma meM lIna hote hue saMsAra samudra ko pArakara sukhI hote haiN| ataH jinamandira ke nirmANa karAne vAlA puruSa aisA kauna puNya hai, jise na karavAtA ho| sAdhu ke yogya nivAsa ke sambandha meM AcArya akalaMka yaha likhate haiMsaMyatena zayanAsana zaddhipareNa / strIkSadracaurapAnAkSazauNDa zAkunikAdipApajanavAsAvAH zRMgAravikArabhUSaNojjavalaveSavezyAkrIr3AbhirAmagItanRtyavA-dittAkulazAlAdayazca prihrtvyaa| akRtrimagiriguhAtarukoTarAdayaHkRtrimAzca zUnyAgArAdayo, muktamocitAvAsA anAtmoddezanirvatitA nirAmbhA sevyaa| (tattvArthavArtika 9/5 pR. 552) zayyA aura Asana kI zuddhi meM tatpara sAdhu ko strI, kSudra, caura, madyapAyI, juArI, zarAbI aura pakSiyoM ko pakar3ane vAle AdiM pApI janoM ke sthAna meM vAsa nahIM karanA cAhie tathA zRMgAra, AbhUSaNa, ujjavala, veza kI krIr3A se abhirAma Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnta-57/3-4 (sandara) gIta, nRtya, kAditra Adi se vyApta zAla Adi meM rahane kA tyAga karanA caahie| zAsanAsana zuddhi vAle saMyato ko to akRtrima (prAkRtika) parvata kI guphA, vRkSa ke koTara Adi tathA kRtrima zUnyAgAra chor3e hue ghara Adi aise sthAnoM meM rahanA cAhie, jo unake uddezya se nahIM banAye gaye ho aura jinameM unake lie koI Arambha na kiyA gayA ho| ___ muniyoM kA nivAsa tIna prakAra kA hotA hai| sthAna-khar3e honA, Asana-baiThanA aura aura shyn-sonaa| isa prakAra kI vasatikAoM meM nivAsa karane para hI parISahajaya nAmaka tapa kI pUrNatA hogI AcAryoM ne pratyeka parISaha kA svarUpa batAkara una para jaya prApta karane vAle sAdhakoM kI prazaMsA kI hai| jainAcArya maTha, Azrama Adi meM sthAyI nivAsa karane kI muni/AryikA ko anumati pradAna nahIM karate haiN| na jAne vartamAna meM yaha pravRtti kyoM bar3ha rahI hai ki sAdhu / sAdhvI/tyAgI vratI apanI dekha-rekha meM koI na koI Azrama/maTha/saMsthAna/saMsthA kA nirmANa karAkara usI ko apanA nivAsa banA rahe haiN| AsthA se jakar3I samAja sAdhu sAdhvI/tyAgI/vratI ke kahane para zakti ke anusAra artha sahayoga karatI hai aura unakI balavatI icchAoM ko pUrNa karanA apanA karttavya samajhatI hai| yadi koI prabuddha samAja ke madhya kahatA hai ki aparigrahI sAdhaka ko parigrahI banAkara dharma kI hAni kyoM kI jA rahI hai| sAdhuoM ko eka sthAna para nahIM rahanA cAhie gRhasthoM ke sAtha rahane para parISaha bhI A jAte haiM jisase sAdhaka kI sAdhanA meM doSa lagane kI saMbhAvanA rahatI hai| isakA uttara samAja ke pAsa hotA hai ki ye muni/AryikA apane sAtha to nahIM le jaayegeN| rahegI to apane pAsa apane logoM ke hI kArya aayegii| inake nimatti se bAhara kA rupayA hamAre gRha sthAna yA tIrtha sthAna para laga rahA hai| isI lobha, kaSAyavaza sthAnIya samAja sAdhu sAdhvI/tyAgI/vratI kA pUrNa bar3ha car3hakara sahayoga karate haiN| yaha sahayoga nahIM hai apitu zramaNa saMskRti ko doSapUrNa banAne kA kAraNa hI hai kyoMki yaha vyavasthA sAdhuoM ko bhI pralobhana meM phaMsA detI hai aura yAcanA bhI karanI par3atI hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8A anekAnta-57/3-4 sAdhu socane ko taiyAra nahIM ki yAcanAzIla hone para maiM mokSamArga se cyuta ho jaauuNgaa| AcArya kundakunda svAmI ne yAcanA karane vAle ko mokSamArga se pRthak mAnA hai| je paMca cela sattA gathaggAhIya jaaynnaasiilaa| adhA kammammi rayA te cattA mokkhmggmmi|| 79 mo. pAhur3a jo pAMca prakAra ke vastroM meM Asakta haiM parigraha ko grahaNa karane vAle haiM yAcanA karate haiM tathA adhaHkarma niMdyakarma meM rata haiM, ve muni mokSamArga se patita haiN| parigrahI sAdhaka vizuddhi ko bhI prApta nahIM hotA hai jaisA ki kahA hai vaiSamyayatyapyaM divyaM svIyamanindhaM yad drvym| nizcayanayasya viSayagRhIva parigRhI naavym|| yaha parigrahavAn muni bhI nizcayanaya ke viSayabhUta anindanIya divya aura avinAzI svakIya dravya ko gRhastha ke samAna prApta nahIM hotA arthAt jisa prakAra parigrahI gRhastha zuddha AtmA ko prApta nahIM hotA usI prakAra parigrahI sAdhu bhI nahIM prApta hotA hai| ataH vizuddhi ko bar3hAne ke lie sAdhuoM kA eka sthAna vizeSa para jIvana bhara yA lambI avidha rukane kA moha nahIM honA cAhie jisase unakA 'aniyamita vihAra' calatA rahegA aura ve Agama kI maryAdA kI surakSA karate hue mokSamArga kI mahatI prabhAvanA kara skeNge| sandarbha 1. mUlAcAra pradIpa 31 2. tatvArthavArtika bhA. pR. 595 3. bRhatkalpabhASya 1/36 4. daMsaNasodhI ThidikaraNabhAvaNA adisayattakusalattaM / khetaparimaggaNAvi ya aNiyadavA te guNA hoti / / bhaga. ArAdhanA gA. 147 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 85 5 vahI pRSTha 148, 149, 150 saviggadare pAsiya piyadhammadare avjjbhiirudre| saMyamavi piyathiradhammo sAdhu viharatao hodi|| bhaga, ArAdhanA gA. 151 7. vahI gA. 152 8. suttatthathirIkaraNaM adisayidatthANa hodi uvlddhii| AyariyadaMsaNeNa du tahmA sevejja AyariyaM / / bhaga. ArAdhanA gA. 155 9. saMjadajaNassa ya jahiM phAsuvihAro ya sulabhavRttI y| taM khetaM virahanto NAhidi sallehaNAjoggaM / / bhaga. ArAdhanA gA. 157 10. mUlAcAra samAcAra adhikaar| 11. mUlAcAra pradIpa 31 12 tattvArthavArtika bhAga-2, pRSTha 595 (AryikA supArzvamatI mAtA jI kRta hindI TIkA) -upAcArya-saMskRta, di. jaina kaoNlija, bar3auta Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhUMDhArI bhASA kI eka prAcIna kRti - holI kI kathA -anUpacanda nyAyatIrtha abhI kucha dina pUrva digambara jaina mandira caudharI pAna chAjUlAla jI sAha kI galI jayapura meM hastalikhita graMtha bhaNDAra ko dekhate samaya chItaraTholiyA dvArA racita DhUMDhArI bhASA kI eka prAcIna padya racanA 'holI kI kathA' para dRSTi pdd'ii| racanA ke donoM ora ke milAkara 14 pRSTha haiM AkAra 14 x 5 iMca hai, hAsiyA meM dono tarapha 1 x 12, iMca kI jagaha chor3a lAla syAhI kI borDara hai| lipi devanAgarI hai| pratyeka pRSTha meM 8 paMktiyAM tathA pratyeka paMkti meM kAlI syAhI se sAMgAnerI kAgaja para ucca akSara haiM-likhAvaTa sundara hai| racanA aitihAsika hai| prAraMbha meM maMgalAcaraNa ke sAtha jayapura nagara ke vaibhava tathA nivAsiyoM kI zrAvakoM kI jAnakArI prastuta kI hai prAraMbha U~ namoH zrI vItarAgAya namaH atha holikA carita likhyte|| caupAI baMdoM AdinAtha jagasAra, jA prasAda pAU~ bhvpaar| varddhamAna kI sevA karau, jyoM saMsAra bahurinahi phirau|| 1 / / sAradamAtA taNe pasAI, holI kathA kahauM nirtaaii| paMDitajana hAsau mati karau, bhUloakSara sodhi vidvttvrau|| 2 / / jaMbUdIpa jANai sabakoi tihamai meru sudarzana hoii| mera bhAga kI dakSiNa disai, bharatha kSetra mahipura basai / / 3 / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 jayapura nagara basai tihi mAhi, dhana karana sobhA kahI na jaahi| strI jana sobhai tahAM bhalI, jANika citrataNI phuutlii|| 4 / / jiNa caityAla somai atI, zrAvaka pUja karai dina prtii| karai mahochava maMgalAcAra, kAmiNi gAvai gIta apAra / / 5 / / zrAvaka loka basai dhanavaMta, pUjA karai japai arihNt| jo varNe rAjA tihi bhaloM, rAjanIti sobhai guNa nilau / / 6 / / paTarANI jai priyA sujANi, guNa lAvaNya rUpa kI khaani| seTha manoratha sobhai bhalo, dAna puNya jANai guNa nilau|| 7 / / lakSmImati seThANI jANi, tihakI sobhA adhika brnnaanni| bIca meM holikA dahana kAma kathA kA varNana karate hue holI khelanA mithyAtva kahakara jalatI huI holI dekhanA bhI naraka gati kA kAraNa kahA hai| aMtima 96 se 100 padyoM meM racanAkAra racanA sthAna racanA kAla Adi kA aitihAsika varNana upalabdha hai solAsaisATha zubha varSa, phAguNa zukla pUrNa mahA harSa / / 17 / / so hai mojamAvAda nivAsa, pUjai mana kI sagalI aas| sobhai rAimAna ko rAja, jihividhI pUraba laga yaaj|| 18 / / sukhI vasai nagara meM loga, dAna puNya jANai shulog| ihavidhi kAla gamai dinarAta, jANai nahI duHkha kI jAti / / 19 / / chItaraTholayA vinatI kare, hIyA meM jiNavANI dhrai| paMDita Agai joDai hAtha, bhUlau ho to jyo naath|| 2011 bhAva bheda hUM jANai nahI, holI taNI kathA maiM khii| jo sIkhai pAlai mana lAi, so nara svargataNI gati jaai|| mojamAbAda jayapura rAjya kA prAcIna nagara hai jahAM bAdazAha akabara ke Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 pramukha senApati rAjA mAnasiMha kA rAjya thaa| kavi ne saMvata 1690 meM vahIM baiThakara racanA kI hai tathA vahAM ke tatkAlIna vaibhava kA varNana kiyA hai| mojamAbAda meM saMvata 1694 meM vizAla paMcakalyANaka pratiSThA karAne vAle nAnUgodhA bhI mahArAjA mAnasiMha ke AmAtya the tathA sadaiva mAnasiMha ke sAtha rahate the| baMgAla vijaya, aphagAnistAna yuddha meM unake sAtha rahakara vahAM jaina pratimAe~ bhI virAjamAna kI jo Aja bhI upalabdha hotI haiN| grantha ke aMta meM lekhaka prazasti atyaMta mahatvapUrNa evaM aitihAsika tathyoM kA digdarzana karAne vAlI hai| isameM jayapuranagara, rAjA kA nAma tathA chAjUlAla sAha kI vaMzAvalI tathA caudhariyoM ke caityAlaya (mandira) meM prati likhavAkara virAjamAna karane kA ullekha hai lekhaka prazasti jaMbUdIpa dIpa siNagAra, SaTakhaMDa tAmAhI vistAra / jAmai ArijakhaMDamahAna, tAmaddhidesa ddhuNddhaahrjaan|| 103 / / jai nagara sobhA atisAra, rAja karai jaisiMdha avatAra / ItibhIti jaiThe kahu nAhi, jina mandira sobhAtI chaahi|| 104 / / jainadharma ko bhalo ujAsa, jainIjana ko tahAM hai vaas| copaDi bici tahAM sobhAsAra, tAmaddhi hai Avairi bajAra / / 105 / / tAhA mandira codharipAtaNau, rikhavadeva nemIsara bhnne| rAjai aura mUrati jinataNI, darasana karipAtai aghhrnni|| 106 / / nitya pUjA jahAM hoya sukAla, rAtadivasa zrutabacai bisaal| suNi naranArI hara lahAya, AnaMda usa meM ati hI pAya / / 107 / / holI kA caritra hai sahI jAna, jAmaddhi dharma taNo vyaakhyaan| tAhilikhAya caDhAyo sahI, puNya taNI mahimA ati khii|| 108 / / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 dohA nAvaja motIrAma ko, jaitarAma sukhaay| tAkai putra jatIna hai, nAva suNo mana laay|| 109 / / pahalo to syolAla hai, dUjo kaaluuraam| tIjo mohanarAma hai, jAti sAha abhiraam|| 110 / / caupaI jAkai potA doya su sAra, pahalo chAjUlAla vicaar| dUjo rAjUlAla kahAya, guNa jAke varaNe nahiMjAya / / 111 / / soraThA bicalo kAlUrAma surasa likhavAyo bhAvasu / caDhavAyo jinadhAma, paDho suNo saba cAvasu / / 112 / / caupaI posavadi asaTamisubhabAra, bAra bhalo jANo sukrvaar| saMvata aThArasai subha jANi, Upara tIyAsIja vkhaannnn|| 113 / / soraThA likhiyo kAlUrAma, pustaka baDA ju bhAvasu / caDhavAyo jinadhAma, paDho suNo bhavi cAvasu / / 113 / / dohA maMgala paMca parama gurasahI, maMgala rAja-pirajA lhii| paDhe suNai tiNa maMgalakahI, sabake maMgala jetai mhii|| 114 / / / / iti holI kI kathA saMpUraNa / / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 chAjalAla jI sAha jayapura meM rAjya ke sammAnIya pada para AsIna the| unake nAma se kizanapAla bAjAra meM godIkoM ke rAste meM chAjUlAla sAha kI galI prasiddha hai jisameM Aja bhI unakI vizAla havelI maujUda hai tathA unake vaMzaja zrI harizacandrajI evaM kailAzajI sAha raha rahe haiN| chAjUlAla jI kI banavAyI eka vizAla nasiyAM va kuA dausA jilA ke saiMthala gAMva meM Aja bhI maujUda nasiyAM meM mandira bhI banA huA hai| kathA kI nAyikA 'holikA' hai jo nagara seTha manohara evaM lakSmI mati seThAnI kI aMtima cauthI putrI hai| vivAha ke 4-5 dina pazcAt hI vaidyavya kA pahAr3a TUTa pdd'aa| pitA apane ghara le AtA hai-bahuta dukhI hotA hai-nIti zAstra bhI kahate haiM putropi mUo vidhavA ca kanyA, zaThaM ca mitraM capalaM kltrN| vinAsa kAle ca daridratAM ca, vinAsinA paMca daMhati dehN|| pati vihIna vidhavA kA jIvana abhizApa hai| yauvana meM bharapUra holikA ne eka dina eka seTha-putra kAmapAla (kaMvara) ko dekha kAmAtura ho utthii| udhara kAmapAla bhI ise dekha milane kA nicchala ho utthaa| kAmAgni se jvalita holikA ne khAnA pInA chor3a diyA aura bImAra ho gii| koI cikitsaka ke bImArI hAtha nahIM lgii| bImArI kI khabara suna tapasvinI ke bheSa meM dUtI ne kisI bhI prakAra kI bImArI ko ThIka karane kI nagara meM ghoSaNA kraaii| duHkhI pitA kI prArthanA svIkAra kara dUtI ghara gii| holikA se najara milAkara bImArI kA kAraNa jAna liyA aura prakaTa meM kaha diyA ki mere sAmane koI bImArI muzkila nahIM hai| ise avazya ThIka kara duuNgii| dUtI ke pUchane para holikA ne batAyA ki mujhe kAmapAla se milA do suNo vInatI merI, kAmapAla kI vaaNchaajem| karoM upAva kaMvara pai jAi, jyomanavAMchita bhogkraai|| suNi dUtI vinavai tuma joga, melaukumarajAi tumrog|| dUtI tatkAla kAmapAla (kaMvara) ke yahAM gaI, vaha bhI holikA ke liye becaina Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 thaa| dUtI ne kaMvara ke mana kI bAta jAnakara kahA ki sUrya mandira kI jAta (yAtrA) ke bahAne holikA kA milana karA duuNgii| dUtI ne manoratha seTha ko putrI kI bImArI batAI tathA kahA ki sUrya mandira kI jAta (yAtrA) karane para bImArI mittegii| seTha ne sUrya mandira le jAne kI svIkRti de dii| dUtI ke sAtha holikA jAta dene gayI to kAmapAla ne usakA hAtha pakar3a liyaa| holikA ne dUtI se kahA- maiM vidhavA hU~-chUne yogya nahIM hUM-maiM agni meM bhasma ho jAUMgI 'mhAro hAtha chivaNa nahi joga, hU~ raMDApaDa kiNavidhi joga' dUtI use pitA ke ghara le gaI-dUtI ke sAtha so rahI holikA ne socA ki dUtI merI badanAmI kara degI-ataH isakI hatyA karUMgI-holikA ne dUtI ko Aga lagAkara mAra diyA tathA Apa svayaM kaMvara ke sAtha calI gii| manoratha seTha ne samajhA ki usakI putrI jala gii| dUtI jalakara marane se vyaMtarI ho gaI aura nagara vAsiyoM ko duHkhI kiyaa| eka dina dUtI kisI ke svapna meM AyI aura kahane lagI-rAjya meM sukha cAhate ho to eka laMbI (UMcI) lakar3I ke cAroM ora ghAsa phUsa lagAkara jalAo aura usa rAkha (bhasma) ko mastaka para lagAo isase vyaMtarI zAMta hogI yaha kArya phAguNa zuklApUrNimA ko hI honA hai U~ce kASTha ko hI holI nAma diyA gayA hai-yathA / kATha eka U~co aNijyo holI nAma tAhikA jANajyo ghara AkAra karau sudanAI phUsalA kaDI adhikaaNAI kATha phUsa bhasama taju karau rAkha le siramAdi dharau thAnai zAMti ho isI zapa nizcaikAliprajA kI jaap|| suNI bAta mana mAhi gharair3a sarva sarva pati nizcai karau phAguNa suda 505 dina hoi, holI bAlaNaho dina joi| nagara meM vyAdhi samApta hone para kaMvara holikA ke sAtha kahIM anya pradeza meM calA gayA jahAM kAma krIDA meM magna rhe| para-strI evaM para-puruSa ke sevana Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 ke mahApApa se daridrI ho gye| usI nagara meM vApasa Aye tathA manoratha seTha kI dUkAna para apanI pasaMda kI sAr3I kharIdane gye| purAnI pasaMda ke anusAra sAr3I lene para pitA ne holikA ko pahicAna liyA aura apane ghara le gayA-donoM vahI rahane lage kathA meM kavi ne tatkAlIna sAmAjika sthiti para prakAza DAlate hue yuvAvasthA meM vidhavA kI manodazA, badanAmI ke Dara se dUtI kI hatyA, para-strI gamana Adi burAiyoM para prakAza DAlA hai tathA durgati kAraNa mahApApa batAyA hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - jADayaM dhiyo harati, siJcati vAci satyaM, mAnonnatiM dizati, paapmpaakroti| cetaH prasAdayati, dikSu tanoti kIrti, satsaGgatiH kathaya kiM na karoti puMsAm ? / / sajjanoM kA saGga manuSyoM ke buddhi kI jar3atA ko naSTa karatA hai| / vANI meM satya ko sIMcatA hai| sammAna ko vRddhi detA hai| pApa ko| | dUra karatA hai| citta ko prasanna kara detA hai| dizAoM meM yaza ko | | phailA detA hai| kahiye, kyA nahIM karatA? Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mugala sAmrAjya kI ahiMsA itihAsa ke pannoM meM -surezacandra jaina, vAroliyA bhAratavarSa meM jaina samAja apanI samarpita niSThA evaM dharmAcaraNa ke lie itihAsa meM prasiddha rahA hai| jaina dharmAnuyAyiyoM ne apane AcaraNa evaM vyavahAra meM ekarUpatA kA pradarzana karake bhAratIya samAja ke sabhI vargoM kA sneha arjita kiyA hai| itihAsa meM kucha apavAda bhI hote haiN| kabhI-kabhI kaThora zAsaka sattA meM A jAte haiM aura ve rAjasattA kA prayoga apane dharma pracAra ke lie anya dharmAvalambiyoM kI dhArmika mAnyatAoM para prahAra bhI karate rahe haiN| jaina AcAryoM evaM muniyoM ne sadA se prANI mAtra ke kalyANa ke lie apanA pAvana sandeza diyA hai| hRdaya kI gaharAI se nikalI huI bhAvanA samAdara kI dRSTi se dekhI jAtI hai| musalamAna jaba bhArata Aye taba ve isa deza kI paramparAoM evaM mAnyatAoM se paricita nahIM the| ve apane vibhinna jalavAyu evaM bhogolika sthiti ke deza se Aye the| mAMsAhArI hone ke kAraNa muslima zAsaka pazu rakSA ke lie itane saceSTa nahIM the jitane mugala zAsaka the| isa yuga meM mugala zAsaka pUrI taraha se bhAratIyatA ke raMga meM raMga gaye the| bhArata meM mugala zAsana kI nIva DAlane vAlA bAbara bahuta hI ucca caritra evaM udAra vicAro kA zAsaka thaa| itihAsakAro ne hindu-muslima sAMskRtika ekatA ke itihAsa kA vistRta varNana kiyA hai| bAbara ne humAyUM ke lie eka vasiyatanAmA likhA thaa| "bhArata ke aneko bhAgoM meM sabhI dharmoM ke loga nivAsa karate haiN| unakI bhAvanA kA dhyAna rkhnaa| gAya ko hindu pavitra mAnate hai ataH govadha nahIM karanA tathA kisI ke pUjA ke sthAna ko naSTa nahIM krnaa|" bAbara kI isa vasiyata kA pAlana akabara-jahAMgIra tathA zAhajahA~ ne bhI kiyA thaa| isa niSpakSa nIti kA patA purtagAlI yAtrI sevAzciyana mAnadika ke eka vivaraNa se patA calatA hai| humAyUM ke pAsa 50 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 gAyeM thii| vaha kevala gAya kA dUdha pItA thaa| usane kabhI gomAMsa kA bhakSaNa nahIM kiyaa| akabara kA zAsanakAla :- mugala samrATa akabara eka rASTrIya zAsaka thaa| akabara ne hindI bhASA ke aneko kaviyoM ko rAjyAzraya pradAna kiyA darabArI kavi yazogAna ke sAtha satapatha para calane ke lie bhI prerita karate the| usa samaya jaina santa bhI apane AcAra-vicAra evaM cAritraka zuddhatA ke kAraNa vizva meM mAne jAte the| yahI kAraNa hai samaya-samaya para aneko rAjAoM evaM bAdazAhoM ne vibhinna jainAcAryoM se pratibodha pAkara apane jIvana ko dhanya hI nahIM kiyA balki janahita meM aise kArya bhI kiye jo itihAsa ke panno meM svarNa akSaroM meM aMkita ho gaye haiN| itihAsa ke panno ko palaTa kara dekheM to hamAre pUrvacAryoM meM AcArya suhastisUri ne samprati rAjA ko AcArya siddhasena divAkara ne vikramAditya aura kalikAla sarvajJa hemacandra ne kumArapAla rAjA ko prabhAvita kiyA isa prakAra aneko muniyoM ne vibhinna mugala rAjAoM para apanA prabhAva DAlakara unakA jIvana parivartana kara jainadharma kI prabhAvanA kI hai| yadi sabhI para prakAza DAlA jAye to grantha ke grantha taiyAra ho jAyeMge lekina hama yahA~ AgarA se jisakA vizeSa sambandha rahA hai aise samrATa akabara kA ullekha karate haiN| AgarA meM akabara para kisa prakAra jaina dharma kA prabhAva par3A usakA eka rocaka kissA hai| akabara rAjamahala meM baiThA rAjamArga kA nirIkSaNa kara rahA thaa| mArga meM jainadharma kI jayakAro ke sAtha eka julUsa nikala rahA thaa| rAjA ne ToDaramala se jAnakArI kii| ToDaramala ne batAyA ki eka jaina mahilA campA nAma kI hai usane chaha mahine kA vrata-upavAsa kiyA hai| kevala rAtrI se pUrva garma jala ke sivA kucha bhI khAyA-piyA nahIM hai| usake upavAsa ke 5 mAha ho cuke haiN| Aja jainadharma kA koI vizeSa parva hone ke kAraNa utsava ke sAtha jina mandira meM darzana hetu jA rahI hai| rAjA ko itanI kaThora sAdhanA kA vizvAsa nahIM huaa| usane parIkSaNa hetu campA bahina kI pAlakI ko rAjamahala meM lAne kI AjJA dI thii| usane usa mahilA kI AkRti kI parIkSA kI thii| usakA tejasvI mukha dekhakara tapasyA ke viSaya meM kAphI kucha satyatA pratIta hone para bhI usakI pUrI parIkSA karane ke lie eka mAsa taka apane ekAnta mahala meM Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 95 pUrNa surakSA ke sAtha rahane kI AjJA dI tathA apane sevako ko campA bahina kI dinacaryA ke bAre meM pUrNa jAnakArI dene kA Adeza diyaa| eka mAha bAda rAjA ko usake AcaraNa kA patA claa| bAdazAha Azcaryacakita ho gayA tathA campA bahina se pUchA tuma aisA kyoM karatI ho| usane kahA maiM apane AtmakalyANa hetu guru ke Adezo se karatI hU~ taba se akabara ne jaina guruoM se samparka kiyaa| basa yahIM se akabara ke mana meM jaina AcAryo ke darzana kI jijJAsA huI / unako AgarA Ane kA nimantraNa diyA / usa samaya ahamadAbAda meM harivijaya sUrI virAjamAna the| rAjA ke anurodha para jyeSTha sudI 13 saMvat 1634 (san 1582) ko AcArya harivijayasUri phatehapurasIkarI pahu~ca gye| vaha 13 vidvAnoM ke sAtha akabara ke darabAra meM padhAre / bAdazAha ne ratnajar3ita siMhAsana para baiThane ke lie anurodha kiyA / AcArya ne kahA jaina zAstroM meM kevalI (sarvajJa) dvArA ahiMsA vAdiyo ke lie vastra Adi para pA~va rakhane kI bhI manAhI hai / hamArA AcaraNa dekhakara calanA va baiThanA hai| jisase kisI jIva ko duHkha nA ho| jIvo ke prati aisI dayA dekhakara rAjA Azcarya meM par3a gayA / usane mana meM socA ki roja saphAI hotI hai jIva nahIM haiM usane galIce ko thor3A uThAyA to cIMTiyA dikhAI dIM / tyAgiyoM ke lie vastra tathA dhAtu ko sparza karanA AcaraNa ke virUddha hai / guru vaha hote hai jo pA~ca mahAvrato kA satya, ahiMsA, AcArya, brahamacarya aura aparigraha kA pAlana karate haiM tathA svabhAva rUpa sAmayika meM hamezA lIna rahate hai / janatA ko dharma kA upadeza tathA janakalyANa kI bAtoM se avagata karAte haiN| vaha kisI vAhana gAr3I-ghoDA, ratha, U~Ta kA bhI upayoga nahIM karate / mana-vacana-kAyA se kisI jIva ko kaSTa nahIM pahu~cAte tathA 5 indriyoM ko vaza meM karate haiN| samrATa se ahiMsA, dayA ke bAre meM carcA huI / hiMsA va mAMsAhAra karane vAlA pApa kA bhogI hotA hai| mArane vAlA, mAMsa khAne vAlA, pakAne vAlA, becane vAlA, kharIdane vAlA, anumati dene vAlA ye 'sabhI pApa ke bhAgIdAra hote haiN| ahiMsA ke bAre meM vistAra se carcA huii| zaMkA samAdhAna huaa| isase akabara ke Upara gaharA prabhAva par3A akabara ne vizuddhatA evaM cAritra se prabhAvita hokara AcAryoM se AgarA meM hI cArtumAsa karane kA anurodha kiyA / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 anekAnta-57/3-4 paryuSaNa ke dina nikaTa Ane para pramukha zrAvaka bAdazAha ke pAsa gaye, unhoMne paryuSaNa ke dinoM meM jIva hiMsA niSedha kA nivedana kiyA / bAdazAha ne hiMsA banda karane kA pharamAna likha diyA / samvat 1634 ( san 1582 ) meM paryuSaNa ke dinoM jIva hatyA para roka lagA dI / akabara ne piMjaDo meM banda pakSiyoM ko mukta kara diyaa| phatehapurasIkarI ke DAvara tAlAba meM machaliyA nA pakaDane kA Adeza diyaa| akabara ko jaina santo ke cAritra, vizuddhatA ne itanA prabhAvita kiyA ki jo zAsaka savAsera cir3iyoM kI jIbha pratidina khAyA karatA thA; usane mAMsAhAra kA tyAga kara diyA / bAdazAha akabara aura kavivara paM. banArasIdAsa :- kavivara banArasIdAsa bAdazAha akabara ke snehapAtra the / kavivara banArasIdAsa ne apanI AtmakathA meM likhA hai ki akabara kI mRtyu kA samAcAra sunA to vaha behoza ho gaye / janatA meM hAhAkAra maca gayA / yaha tathya usa samrATa kI lokapriyatA kA sUcaka thA / eka aitihAsika tamila grantha meM likhA hai banArasIdAsa dvArA sadupadeza dene se bhI akabara kAphI prabhAvita huA thA / grantha meM likhA hai- akabara ke rAjyakAla meM AgarA meM banArasIdAsa nAma ke eka gRhastha rahate the / rAjA ne unako darabAra meM bulAyA aura kahA ki maiM tumhAre sAdhu jIvana se bahuta prabhAvita huuN| tuma apanI icchA se kucha mAMga lo| unakA uttara thA ki parama brahmA ne (bhAgya ne mujhako AvazyakatA anusAra se jyAdA diyA hai mujhe koI jarUrata nahIM hai| akabara ne bAra-bAra kucha mAMgane kA Agraha kiyA / banArasIdAsa ne kahA ki yadi denA hai to merI prArthanA hai ki mujhe phira kabhI isa rAjamahala meM nA bulAyeM / merA samaya bhagavAna kI bhakti Atma cintana meM lagA rahe / rAjA ne kahA aisA hI hogaa| lekina eka prArthanA hai ki Apa mujhe kucha sadupadeza dIjiye jinheM maiM smaraNa kara anusaraNa kara skuuN| banArasIdAsa kucha kSaNa vicAra kara kahane lage dekhiye " ApakA bhojana svAsthyakara evaM svaccha zuddha ho aura vizeSakara rAta kA dhyAna rkheN| khAdya evaM pIne ke Upara vizeSa dhyAna deM / akabara ne use sadaiva yAda rakhane kA vacana diyaa| jisa dina upadeza diyA vaha dina roje upavAsa kA thA / rAjamahala meM saMdhyA ke samaya nAnA prakAra ke vyaMjana sone-cA~dI ke thAlo meM sajA kara rakhe gaye the / akabara ke sAmane rAtrI zeSa Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 97 rahane para bhojana parosA gyaa| akabara ko bhojana karate samaya banArasIdAsa kA upadeza yAda A gyaa| usane bhojana kI thAlI satarkatApUrvaka dekhI / usameM lAla cIMTI kA jhuNDa paayaa| yaha lAla cITiyAM usake bhojana meM praveza kara gaI usane bhojana kI thAlI vApisa kara dii| isa ghaTanA ke dvArA usako jo mUlyavAna upadeza milA, usake mana meM jIvadayA kI bhAvanA bar3ha gii| banArasIdAsa akabara ko kevala lAla cITiMyoM ke bAre meM upadeza dete so nahIM vaha vizeSa rUpa se AhAra ke bhI jo zarIra aura mana ko vikRta kare virUddha the| akabara para jainadharma kA prabhAva - vizvAsa -: eka bAra kI ghaTanA hai ki akabara ke sira meM bhayAnaka darda huA / usane vaidya - hakImoM ko nahIM bulAyA / usane jaina yatijI ko bulvaayaa| unhoMne sira para hAtha rakhA, maMtrocAra kiyA aura sira kA darda dUra ho gyaa| isa khuzI meM darabAriyoM ne pazuoM kI kurbAnI karake khuzI manAne kA kAryakrama rkhaa| pazuo ko ekatrita kiyA gyaa| rAjA ko jAnakArI huI ki mere sira ke darda ke ThIka hone para kurbAnI dvArA khuzI manAI jaavegii| usane roka lagA dI pazu chor3a diye| Adeza diyA mere sira ke darda ke ThIka hone kI khuzI hai maiM sukhI hUM, para isa khuzI se dUsare prANiyoM ko duHkha pahu~ce yaha anucita hai| yaha kArya galata hai| isI prakAra kI eka ghaTanA aura hai / akabara ke darabAra meM muni zAnticanda jI virAjamAna the aura agale dina Ida va bakarA Ida jo musalamAno kA pramukha tyauhAra Ane vAlA thA / muni zAnticanda ne rAjA kahA ki maiM kala kisI anya sthAna para jAU~gA / kyoMki Ida para hajAro pazuoM kA vadha hogA unakI bali car3hAI jAvegI / muni ne kurAna kI AyatoM se siddha kara diyA ki kurbAnI kA mAMsa va khUna khudA ko nahIM jAtA hai vaha hiMsA se kabhI prasanna nahIM hotA hai| rAjA ne ghoSaNA kara dI Ida para pazu hatyA nahIM hogii| san 1592 meM usane jinacanda suri ko khambhAta kaccha kI khAr3I se bulAyA vaha lAhaura padhAre, svAgata kiyA aura unake kahane se usane Adeza nikAlA ki khambhAta kI khAr3I meM machalI pakar3ane para pratibandha rahegA tathA ASTanikA parva para pazuvadha kA niSedha kiyA / akabara ke zAsanakAla meM jainetara kavi narahari the unhoMne apane samaya meM gorakSA kA abhiyAna calA diyA thA / samrATa akabara kA dhyAna AkarSita karane Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 anekAnta-57/3-4 ke lie eka dina unhoMne eka gAya ko lAkara khar3A kara diyA thA aura samrATa kI phariyAda sthala para prastuta kii| narahari kavi kI vANI meM gAya kI pIDA ke bhAva the| jise sunakara akabara kA hRdaya pasIja gayA usane turanta hI dezavyApI govadha niSedha kI AjJA prasArita kara dI aura gau-hatyA karane vAloM ko mRtyudaNDa dene kI ghoSaNA kara dii| abulaphajala ne Aine akabarI nAmaka pustaka ke bhAga 1 pRSTha 193 para isakA spaSTa ullekha kiyA hai| akabara ke bAda jahA~gIra va zAhajahA~ ne bhI pazu hatyA niSedha kI nIti ko jArI rkhaa| khAnadAna mugaliyA ke zahanazAha jahA~gIra kA Ida ke mauke para zAhI pharamAna jArI kiyaa| Aja se 398 sAla pUrva 26 pharavIra san 1605 ko jainadharma ke mAha bhAdo ke bAre meM pharamAne jahA~gIra jArI kiyA gayA jisakI asalI nakala anta meM darzAyI gaI hai jahA~gIra ne apane pitA kI pazu-hatyA kI nIti kA anusaraNa kiyaa| apane Atmacaritra tuMjuke jahA~gIra ke anusAra usane rAjyadhikAra prApta hote hI ghoSaNA kara dI thii| saptAha meM eka dina aise hoMge jinameM pazuvadha kA niSedha hogaa| mere rAjyabhiSeka ke dina guruvAra ko tathA ravivAra ko janmadina ke dina koI mAMsAhAra nahIM kregaa| mere pitA ne 11 varSoM taka isa niyama kA pAlana kiyA ataH maiM bhI jIva hiMsA niSedha kI ghoSaNA karatA huuN| gujarAta meM jaino kI prArthanA para jIva hiMsA niSedha ke kaI pharamAna jArI kiye| jahAMgIra ke uttarAdhikArI zAhajAhA~ ke samaya meM bhI pazuhiMsA niSedha kI nIti kA pAlana hotA thA usakA eka udAharaNa isa bAta ko pramANita karatA hai| zAhajAhA~ kI isa niSpakSa nIti kA patA purtagAlI yAtrI vazciyana mAnadika ke eka vivaraNa se patA calatA hai| zAhajahA~ ke eka muslima aphasara ne eka musalamAna kA dAhinA hAtha isalie kATa diyA thA kyoMki usane do mora pakSiyoM kA zikAra kiyA thaa| bAdazAha kI AjJA thI ki jina jIvoM kA vadha karane se hinduoM ko Thesa pahu~catI hai unakA vadha nahIM kiyA jaaye| aise dharma nirapekSa zAhajahA~ ne san 1732 meM bhI aisA hI pharamAna jArI kiyA thaa| zAhajahA~ ke bAda auraMgajeba gaddI para baiThA yadyapi vaha kaTTara kaThora musalamAna thA aneko mandiroM ko tor3A, naSTa kiyA phira bhI pazu hiMsA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makAnta-57/3-4 99 niSedha kI nIti meM jo zAhadayAla maMtrI kA Adeza nikalA thA usameM likhA thA ki : (1) prAcInakAla se jainiyoM ke mandira aura pUjA ke sthAno ko adhikAra milA huA koI manuSya unakI sImA (hada) meM jIvavadha na kare yaha unakA purAnA haka hai 1 aMtima mugala samrATa bahAdurazAha japhara ke samaya gauhatyA karane vAlo ko prANa daNDa dene kI vyavasthA thI / aMgrejo dvArA prakAzita presa lisTa tathA tArIkhe arUje saltanate iMgliziyA nAmaka grantha ke peja 688 para spaSTa aMkita hai ki suprasiddha vidvAn maulAnA phajale haka khairAvAdI ne bahAdura zAha ke prazAsana ke lie jo saMvidhAna taiyAra kiyA thA usakI prathama dhArA yaha thI ki bAdazAha ke rAjya meM kahIM bhI gAya jivAha na kI jaaye| usa samaya prasiddha khavaranavIsa jIvanalAla ne apanI bahucarcita DAyarI meM dinAMka 28 julAI 1857 ko ullekha kiyA ki bAdazAha ne senA ke adhikAriyoM ke pAsa bhI isa Azaya ke patra bheje the ki Ida ke avasara para koI gAya jivAha na ho yadi kisI ne aisA kiyA to topa se ur3A diyA jAyegA tathA govadha ke lie protsAhita karane vAle ko prANa daNDa diyA jAvegA / senApati ke Adeza se zahara kotavAla dvArA zahara meM DhiMDhorA piTavA diyA thA ki koI bhI gAya kI hatyA nahIM kregaa| zahara kI nAkabandI kI gii| bakarA Ida ke tIna dina taka zahara meM gAya-baila becane ke lie na lAye jaayeN| jo gAya ko chipAkara vadha karegA use mauta kI sajA dI jaavegii| jinake ghara gAya hai unase mucalake le lie jAe ki ve gAyo kA vadha nahIM kreNge| isakI jA~ca bhI kI jAve / gAya na milane para vyakti ko mRtyu daNDa diyA jaave| presa lisTa oNpha myuniTI peyarsa 61 saMkhyA 245 para aMkita thA vartamAna meM 1938 meM nijAma haidarAbAda ne apane rAjya meM gAya va U~Ta kI kurbAnI karanA kAnUnana banda kara diyA thaa| san 1890 meM mAnanIya misTara hacinasana ne bhAratIya kausiMla meM pazu nirdayatA nivAraNa bila peza kiyA thA / sitambara 1938 meM bhArata kI lejisaleTiva asembalI ne pazu nirdayatA kAnUna meM Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anekAnta-57/304 bhI saMzodhana kiye the jisase pazuo ko adhika kaSTa nA ho| Aja bhI jaina mandiro meM prAyaH kabUtaro ko cArA DAlA jAtA hai hamArA unake prati eka vizeSa kartavya hai| videzo meM mAMsAhArI haiM kintu prayogazAlA ko chor3akara anyatra pazuoM ko yaMtraNA pahu~cAkara nahIM mArA jAtA hai| pazuoM ke Upara nirdayatApUrNa vyavahAra karane ke virUddha kAnUna bane huye hai| jurmAnA bhI kiyA jAtA hai tathA jela jAne taka kA daNDa bhI diyA jAtA hai| amerikA meM dayAbhAva pradarzita karane kA prayAsa reDiyo, TI.vI, samAcAra patra lekhana kArya Adi se hote haiM aneko saMsthAyeM kAryarata haiN| amerikana raivareDa DAkTara hAnapenahAlaTIsa ne to jIvadayA para eka hajAra se adhika kavitAyeM likhI haiN| ___ bhArata yaha dAvA karatA hai ki vaha saMsAra ke sabase bar3e dharmo kA janaka hai| jisakA AdhAra prema aura ahiMsA hai| kintu jIvadayA ke premI jaina aura bauddhadharma kI janmabhUmi hote huye bhI jIva rakSA ke lie jo kucha videzo meM kiyA jA rahA hai bhArata meM abhI usakI chAyA~ bhI dekhane ko nahIM milatI hai| balki dinodina vRddhi ho rahI hai| hamArA naitika dAyitva hai ki hama pazurakSA hetu sakriya rUpa se kAryarata rheN| saMdarbha sUcI 1. jaina itihAsa ke aitihAsika mahilA evaM purUSa, 2. arthakathAnaka-kavivara banArasIdAsa 3. AgarAnAmA, 4. abhinandana grantha-zrI sunaharIlAla jaina bI-677, kamalA nagara, AgarA dUrabhASa : 0562-2181645 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. nAthUrAma premI ke sAhitya meM dalitotthAna ke svara -DaoN. surendrakumAra jaina dalita zabda se sAmAnyatayA usa vyakti, varga yA jAti kA bodha hotA hai, jo sadiyoM pada-dalita, zoSita, atyAcAra kA zikAra, pIr3ita, dabI kucalI, asahAya, daridra aura nirdhana tathA vipanna rahI ho| paM. nAthUrAma premI ne isake viSaya meM bhI socA, samajhA aura anveSaNa kiyA hai| unakI prasiddha pustaka 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM parigraha parimANa vrata meM dAsI-dAsa nAmaka eka lekha hai| yaha lekha mahattvapUrNa hai| isameM ve kahate haiM ki prAcInakAla meM sAre hI dezoM meM dAsa-prathA yA gulAma rakhane kA calana thA aura vaha bhAratavarSa me bhI thaa| isa deza ke anya prAcIna granthoM ke samAna jaina granthoM meM bhI isake aneka pramANa milate haiN| jainadharma ke anusAra bAhya parigraha ke dasa bheda haiM bahirasaMgA khettaM vatthaM dhndhnnnnkupybhNddaani| dupaya cauppaya jANANi ceva sayaNAsahe ya thaa|| -bhagavatI ArAdhanA 112 vijayodayA TIkA meM isakA artha kiyA hai "bahirasaMgA baahyprigrhaaH| khettaM krssnnaadhikrnnN| vatthaM vaastugRhN| dhaNaM suvaarnnaadiH| dhAnyaM biihyaadiH| kupy| kupyaM vstrN| bhaMDa-bhANazabdena hiNgubhricaadikmucyte| dvipadazabdena dAsadAsImRtyavargAdiH / cauppaya gajanuragAdayaH catuSpadAH / jANadi zivikAviyAnAdikaM yaanN| sayaNAsaNe zayannani aasnaanic|" kheta, vAstu (makAna), dhana (sonA, cA~dI), dhAnya (cAvaka, gehU~ Adi) kupya (kapar3e), bhANDa (hiMga mircAdi masAle), dvipada (do-pAye dAsa-dAsI, catuSpada caupAye hAthI, ghor3e Adi), yAna (pAlakI, vimAna Adi) zayana (bichaune) aura Asana ye bAhya parigraha haiN| lagabhaga yahI artha AzAdhara aura amitagati ne bhI apanI TIkAoM meM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anekAnta-57/3-4 kiyA hai ina dasa meM se dvipada aura catuSpada arthAt dopAye aura caupAye zabdoM para dhyAna diijie| ye donoM parigraha haiN| jisa taraha sonA, cA~dI, makAna, vastra Adi cIjeM manuSya kI mAlikI kI samajhI jAtI hai, usI taraha dopAye aura caupAe jAnavara bhii| caupAe to khaira aba bhI manuSya kI jAyadAda meM gine jAte haiM, parantu pUrvakAla meM dAsa-dAsI bhI jAyadAda ke antargata the| pazuoM se inameM yahI bhinnatA thI ki unake cAra pA~va hote haiM aura inake do| pA~caveM parigraha-tyAga vrata ke pAlana meM jisa taraha aura saba cIjoM ke chor3ane kI jarUrata hai, usI taraha inakI bhii| parantu zAyada ina dvipadoM ko svayaM chUTane kA adhikAra nahIM thaa| dAsa-dAsiyoM kA svatantra vyaktitva kitanA thA, isake lie dekhie saccittA puNa gaMthA baMdhadi jIve sayaM ca dukkhNti| pAvaM ca taNNimittaM pariggahaM tassa se hoii|| 1162 / / vijayodayA TIkA- saccittA puNa gaMthA baMdhati jIve gaMthA parigrahaH dAsIdAsa gomahiSyAdayo hananti jIvAn svayaM ca duHkhitA bhvnti| karmaNi niyujyamAnAH kRSyAdike pApaM ca svaparigRhItajIvakRtasaMyamanimittaM tasya bhvti| arthAta- jo dAsI, dAsa, gAya, bhaiMsa Adi sacitta parigraha haiM, ve jIvoM kA ghAta karate haiM aura khetI Adi kAmoM meM lagAe jAne para svayaM duHkhI hote haiN| inakA pApa inake svIkAra karane vAle mAlikoM ko hotA hai; kyoMki mAlikoM ke nimitta se hI ve jIvavadhAdi karate haiN| isase spaSTa hai ki unakA svatantra vyaktitva eka taraha se thA hI nahIM, apane kie hue puNya-pApa ke mAlika bhI ve svayaM nahIM the| arthAt isa taraha ke bAhya parigrahoM meM jo dAsa-dAsI parigraha haiM, usakA artha naukara naukarAnI nahIM, jaisA ki Ajakala kiyA jAtA hai, kintu gulAma hai| isa samaya naukara kA svatantra vyaktitva hai| vaha paisA lekara kAma karatA hai gulAma nahIM hotaa| kauTilIya arthazAstra meM gulAma ke lie dAsa aura naukara ke lie karmakara zabdoM kA vyavahAra kiyA gayA hai| anagAra dharmAmRta adhyAya 4 zloka 121 kI TIkA meM svayaM AzAdhara ne dAsa zabda kA artha kiyA hai-'dAsaH krayakrItaH Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 108 karmakaraH' arthAt kharIdA huA kAma karane vaalaa| paM. rAjamala ne lATI saMhitA meM chaThe sarga meM likhA hai dAsakarmaratA dAsI krItA vA svIkatA stii| tatsaMkhyA vratazuddhayarthaM kartavyA sAnatikramAt / / 105 / / arthAt- dAsa karma karane vAlI dAsiyA~, cAhe ve kharIdI huI hoM aura cAhe svIkAra kI huI, unakI saMkhyA bhI vrata kI zuddhi ke lie binA atikrama ke niyata kara lenI caahie| isI taraha dAsoM kI bhI............ Age aura bhI likhA haidevazAstragurunnatvA bndhuvrgaatmsaakssikm| patnI parigrahItA syAdanyA ceTikA mtaa|| arthAt jisake sAtha vidhipUrvaka deva, zAstra, guru ko namana karake bandhujanoM ke samakSa byAha kiyA gayA ho, vaha patnI aura usase bhinna ceTikA mAnI gaI hai yA daasii| Age spaSTa kiyA hai pANigrahaNa zUnyA cecceTikA sukhpriyaa|| 184 ceTikA bhogapatnI ca dvayorbhogAMgamAtrakaH / / 185 arthAt ceTikA sukhapriyA hotI hai aura vaha kevala bhoga kI cIja hai| isase mAlUma hotA hai ki kAma karane vAlI dAsiyA~ kharIdI jAtI thIM aura unameM se kucha svIkAra bhI kara lI jAtI thiiN| svIkRtA kA artha zAyada rakhaila hai| yazastilaka meM somadeva ne likhA hai vadhU vittastriyau muktvA sarvamanyatra tjjne| mAtA zvasA tanUjeti matirbrahma gRhAzrame / / arthAta patnI aura vitta-strI ko chor3akara anya saba striyoM ko mAtA, bahina aura beTI samajhanA brahmacaryANuvrata hai| vitta kA artha dhana hotA hai, isalie vitta strI se tAtparya dhana se kharIdI huI dAsI honI caahie| isakA artha vezyA bhI kiyA jAtA hai, parantu vAstava meM dAsI artha hI adhika upayukta hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anekAnta-57/3-4 zabda-kozoM meM vezyA ke vArayoSita, gaNikA, paNyastrI Adi nAma milate haiM, jinake artha samUha kI, bahutoM kI yA bAjArU aurata hotA hai, para dhanastrI yA vitta- strI jaisA nAma kahIM nahIM milaa| gRhastha apanI patnI aura dAsI ko bhogatA huA bhI caturtha aNuvrata kA pAlaka tabhI mAnA jA sakatA hai, jaba dAsI gRhastha kI jAyadAda mAnI jAtI hai| jo loga isa vrata kI ukta vyAkhyA para nAka bhauMha sikor3ate haiM ve usa samaya kI sAmAjika vyavasthA se anabhijJa haiM, jisameM ki dAsI eka parigraha yA jAyadAda thI / avazya hI vartamAna dRSTi se jabaki dAsa prathA kA astitva nahIM rahA aura dAsI kisI kI jAyadAda nahIM rahI, brahmacaryANu meM usakA grahaNa niSiddha mAnA jAnA cAhie / paM. nAthUrAma premI ne kauTilIya arthazAstra ke 'dAsa kalpa' nAmaka adhyAya kA uddharaNa diyA hai, jisase jJAta hotA hai ki dAsa-dAsI kharIde jAte the, giravI rakhe jAte the aura dhana pAne para mukta kara die jAte the / dAsiyoM para mAlika kA itanA adhikAra hotA thA ki vaha unameM santAna bhI utpanna kara sakatA thA aura santAna hone para ve gulAmI se chuTTI pA letI thiiN| dekhie - svAmino'syA dAsyAM jAtaM samAtRkamadAsaM vidyAt / / 32 / / gRhyA cetkuTumbArthacintanI mAtA bhrAtA bhaginI cAsyAH dAsyAH syuH / / 33 - dharmasthIya, tIsarA adhikaraNa arthAt svAmI yA mAlika se usakI dAsI meM santAna utpanna ho jAya to vaha santAna aura usakI mAtA donoM hI dAsatA se mukta kara die jA~e / yadi vaha strI kuTumbArthacintanI hone se grahaNa kara lI jAe, bhAryA bana jAe to usakI mAtA, bahina aura bhAIyoM ko bhI dAsatA se mukta kara diyA jAe / manusmRti meM sAta prakAra ke dAsa batalAe gae haiM dhvajAhata (saMgrAma meM jItA huA) bhuktadAsa ( bhojana ke badale rakhA huA ) gRhaja ( dAsIputra), krIta ( kharIdA huA) datrima ( dUsare kA diyA huA), paitRka ( purakhoM se calA AyA) aura daNDadAsa ( daNDa ke dhana ko cukAne ke lie jisane Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 105 dAsatA svIkAra kI ho) yAjJavalkya smRti ke TIkAkAra vijJAnezvara (12vIM sadI) ne pandraha prakAra ke dAsa batalAe haiN| pUrvakAla meM bhArata meM dAsI-dAsoM kA kraya vikraya hotA thaa| bhale hI amerikA, yUropa ke samAna gulAmoM para utane bhISaNa atyAcAra na hote hoM, jinakA varNana par3hakara roMgaTe khar3e ho jAte haiN| phira bhI isa bAta se inkAra nahIM kiyA jA sakatA ki bhAratavarSa meM gulAma rakhane kI prathA thI aura unakI hAlata pazuoM jaisI thii| san 1855 meM briTiza pArliyAmeNTa ne eka niyama banAkara ise banda kara diyA gyaa| san 1860 meM 'iNDiyana painala koDa' meM gulAma kharIdanA, becanA aparAdha ThaharAyA gyaa| premI jI ne eka purAnA dAsI vikraya patra kA uddharaNa diyA hai| yaha 1288 kI eka dastAveja hai| isase jJAta hotA hai ki rAjA loga yuddhakara striyoM ko dAsI rUpa meM lUTakara lAte the aura unheM caurAhe para khar3I karake becate the| mArapITa se taMga Akara yadi ve AtmahatyA kara letI thI to usakA mAlika kevala gaMgAsnAna kara zuddha ho jAtA thaa| aisI dAsI ko dUsare janma meM kuttI yA cANDAlI ke rUpa meM janma lenA par3atA thaa| ___ isa prakAra aneka uddharaNa dekara premI jI ne prAcIna bhArata aura vizva meM dAsa prathA kA bhayAvaha citra khIMcA hai| isase usa samaya ke logoM kI mAnasika sthiti aura kutsita rivAja kA patA calatA hai| Adhunika yuga meM yaha dAsa prathA apane badale hue aneka rUpoM meM prApta hotI hai| ise dUra karane kA prayAsa kiyA jA sakatA hai| mAnavIya adhikAra Ayoga kA gaThana honA, vibhinna sahakArI sosAyaTI kA gaThana honA, aneka janakalyANa kI rAjakIya yojanAyeM isa dizA meM acchA kadama hai| dAsa prathA kA mArmika citraNa kie jAne kA uddezya dalitotthAna ko svara pradAna karatA hai| zUdroM ke lie jinamUrtiyA~- prAyaH jaina mandiroM ke zikharoM para aura daravAjo kI caukhaToM para jinamUrtiyA~ dikhalAI detI haiN| unake viSaya meM kucha sajjanoM ne kucha hI samaya se yaha kahanA zurU kiyA hai ki ukta mUrtiyA~ zUdroM aura aspRzyoM ke lie sthApita kI jAtI rahI haiM, jisase ve mandiroM meM praveza kie binA bAhara se hI bhagavAna ke darzanoM kA saubhAgya prApta kara skeN| yaha bAta kahane sunane Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta-57/3-4 meM to bahuta acchI mAlUma par3atI hai, parantu abhI taka isa viSaya meM kisI zilpazAstra, pratiSThA pATha yA pUjA prakaraNa kA koI pramANa upasthita nahIM kiyA gayA hai aura yaha bAta kucha samajha meM nahIM AtI ki jo loga darzana-pUjana pAThAdi ke adhikArI hI nahIM mAne jAte haiM, unake lie zikharoM para yA dvAroM para mUrtiyA~ jar3ane kA parizrama kyoM Avazyaka samajhA gayA hogA? yadi zUdroM yA aspRzyoM ko dUra se darzana karane denA hI abhISTa hotA aura unake Ane jAne se mandiroM kA bhItarI bhAga hI apavitra hone kI AzaMkA hotI, taba to mandiroM ke bAhara yA dIvAroM meM yA Age khule cabUtaroM para hI mUrtiyA~ sthApita kara dI jaatiiN| aisA prabandha kara diyA jAtA, jisase ve samIpa Ae binA dUra se hI vandana kara lete| isake sivAya jo loga ina abhAge prANiyoM ko dUra se darzana karane dene meM koI hAni nahIM samajhate haiM, unhoMne kyA kabhI yaha bhI socA hai ki dUra se darzana karane vAle ukta pratimAoM ke uddezya se puSpAdi bhI to car3hA sakate haiN| taba kyA dUra se kiyA huA pUjana pUjana nahIM kahalAyagA? aura kyA mandira mUrti se bhI adhika pavitra hotA hai? ___ merI samajha meM to zikhara yA dvAra para jo mUrtiyA~ rahatI haiM, unakA uddezya kevala yaha prakaTa karanA hotA hai ki usa mandira meM kauna sA deva pratiSThita hai arthAt vaha kisa devatA kA mandira hai| vAstava meM vaha mukhya deva kA saMkSipta cinha hotA hai, jisase loga dUra se hI pahacAna jAe ki yaha amuka mandira hai| ___ isa lekha meM premI jI ne eka samAdhAna karane ke sAtha sAtha zUdra kahe jAne vAle vyaktiyoM ke prati sahAnubhUti bhI vyakta kI hai| yadyapi spaSTa rUpa se yaha nahIM kahA hai ki zUdra pratimA darzana kara sakate haiM, kintu unakA abhiprAya yahI dyotita hotA hai| abhAge prANI zabda se zUdroM ke prati unakI karuNA prakaTa hotI hai| -ela-65 nyU indirA nagara, e ahiMsA mArga, burahAnapura Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacAsa varSa pUrva satya anekAntAtmaka hai - bAbU jayabhagavAna jaina, vakIla satya' anekAntAtmaka hai yA anantadharmAtmaka hai, isa vAda ke samarthana meM itanA kahanA hI paryApta hogA ki satya kA anubhava bahurUpAtmaka hai| jIvana meM vyavahAravaza vA jijJAsAvaza saba hI satya kA nirantara anubhava kiyA karate hai; parantu kyA vaha anubhava sabakA eka samAna hai? nahIM, vaha bahurUpa hai| anubhava kI isa vibhinnatA ko jAnane ke liye jarUrI hai ki tattvavetAoM ke satyasambandhI una gUDha mantavyoM kA adhyayana kiyA jAya, jo unhoMne satya ke sUkSma nirIkSaNa, gaveSaNa aura manana ke bAda nizcita kiye haiN| isa adhyayana se patA calegA ki yadyapi una sabake anveSaNa kA viSaya eka satyamAtra thA, to bhI usake phalasvarUpa jo anubhava unako prApta hue haiM, ve bahuta hI vibhinna haiM - vibhinna hI nahIM kintu eka dUsare ke virodhI bhI pratIta hote haiM / AdhidaivikadRSTi (Animistic Outlook ) rakhanevAle bhogabhaumika loga samasta anubhavya bAhya jagata aura prAkRtika abhivyaktiyoM ko anubhAvaka arthAt apane hI samAna svatantra, sajIva, saceSTa sattA mAnate haiN| ve unheM apane hI samAna hAvabhAva, Ayojana prayojana, viSaya-vAsanA, icchA-kAmanA se otaprota pAte haiN| ve jalabADha, ulkApAta, vajrapAta, agnijvAlA, ativRSTi, bhUkampa, roga, marI, mRtyu Adi niyama vihIna upadravo ko dekhakara nizcita karate haiM ki yaha jagata niyama vihIna, ucchRGkhala devatAoM kA krIDAsthala hai|' manuSya kI yaha Arambhika adhidaivikadRSTi hI saMsAra ke pracalita devatAvAda (Theism) aura pitRvAda (Ancestorworshiop) kI kAraNa huI hai| yahI vaidika RSiyoM kI dRSTi thI / anubhavyadRSTiM (Objective outlook) vAle jar3avAdI vaijJAnika anubhavyajagata Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anekAnta-57/3-4 (object) ko hI satya mAnate haiM aura anubhAvaka AtmA (Subject) ko sthUla jar3a kI hI eka abhivyakti samajhate haiN| yaha dRSTi hI jar3avAda kI AdhAra hai| ve loga, jagata meM niyamAnuzasita vyavasthA kA anubhava karate haiM, pratyeka prAkRtika abhivyakti ko vizeSa kAraNoM kA kArya batalAte haiM, una kAraNoM meM eka krama aura niyama dekhate haiM aura una kAraNoM para vijaya pAne se abhivyaktiyoM para vijaya pAne kA dAvA karate haiN| unake liye abhivyakti aura kAraNoM kA kAryakAraNa sambandha itanA nizcita aura niyamita hai ki jyotiSajJa, zakunavijJa, sAmudrikajJa Adi niyata vidyAoM ke jAnane vAle vaijJAnika, vizeSa hetuoM ko dekhakara, bhaviSya meM hone vAlI ghaTanAoM taka ko batalA dene meM apane ko samartha mAnate haiN| saca pUchiye to yaha kAryakAraNa sambandha (Law of causation) hI ina tamAma vijJAnoM kA AdhAra hai| ___ anubhAvakadRSTi (Subjective outlook) ko hI mahattA dene vAle tattvajJa AtmA ko hI sarvasva satya mAnate haiN| jJAna-dvArA anubhava meM Ane vAle jagata ko svapnatulya mohagrasta jJAna kI hI sRSTi mAnate haiN| unake vicAra meM jJAna se bAhara anubhavya-jagata (Objective reality) kI apanI koI svataH siddha satta nahIM hai| yaha dRSai hI anubhava-mAtravAda (Idealism) kI jananI hai aura zaMkara ke advaitavAda kA AdhAra hai| vyavahAradRSTi (Practical View) se dekhane vAle cArvAka loga una hI tattvoM ko satya mAnate haiM jo vartamAna laukika jIvana ke liye vyavahArya aura upayogI haiN| isa dRSTi se dekhane vAloM ke liye paraloka koI cIja nhiiN| una aparAdhoM aura paropakArI kAryo ke atirikta, jo samAja aura rASTra-dvArA daNDanIya aura stutya haiM, puNya-pApa aura koI vastu nhiiN| kaJcana aura kAminI hI Ananda kI vastueM haiN| vAyu, agni, jala, pRthvI hI paramatattva haiN| ve hI pratyeka vastu ke janaka aura AdhAra haiN| mRtyujIvana kA anta hai| indriya bodha hI jJAna hai-isake atirikta aura prakAra kA jJAna kevala bhramamAtra hai| indriya bodha se anubhava meM Ane vAlI prakRti hI satya hai| yaha dRSTi hI sAmAjika aura rAjanaitika anuzAsana kI dRSTi hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 109 naigamadRSTi yA saMkalpadRSTi (Imaginary View) se dekhane vAle vastu kI bhUta aura bhAvI avasthA anupasthita hote hue bhI, saMkalpa zakti dvArA upAdAna aura ayojana kI sadRzyatA aura vibhanna kAlika avasthAoM kI vizeSatAoM ko saMyojana karate hue vastu ko vartamAna meM trikAlavartI sAmAnya-vizeSarUpa dekhate haiM / yaha dRSTi hI kavi logoM kI dRSTi hai| ___ naiyyAyikadRSTi (Logical View) se dekhane vAle vastu ko sambandha dvArA saMkalita vibhinna sattAoM kI eka saMgRhItA vyavasthA mAnate haiN| unakA mUlasiddhAnta yaha hai ki pratyeka anubhUti ke anurUpa koI sattA jarUra hai, jisake kAraNa anubhUti hotI hai| cUMki ye anubhUtiyA~ sapta mUla vargoM meM vibhakta ho sakatI haiM-dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, sambandha (samavAya ?) aura abhaav| ataH satya kA ina sAta padArtho se nirmANa huA hai| yaha dRSTi hI vaizeSika aura nyAyadarzana ko abhipreta hai| __ anubhUti ke zabdAtmaka nirvAcana para bhI nyAyavidhi se vicAra karane para hama uparyukta prakAra ke hI niSkarSa para pahu~cate haiN| saMsAra meM vAkya-racanA isIliye arthadyotaka hai ki vaha artha vA satyAnubhUti ke anurUpa hai| vaha satyaracanA kA pratibimba hai| jaise vAkya, kartA, kriyA, vizeSaNa sUcaka zabdoM vA pratyayoM se saMgRhIta eka zabda-samUha hai vaise hI vastu bhI dravya, guNa, karma padArtho kA samavAya-sambandha se saMkalita vibhinna sattAoM kA samUha haiN| ___ vartamAna indriyabodha ko mahattA dene vAle RjusUtradRSTi (Physical View) vAle vastu ko nirantara udaya meM Ane vAlI, anitya paryAyoM, bhAvoM aura kriyAoM kI eka zRGkhalA mAtra anubhava karate haiN| ve usa udbhava ke upAdAna kAraNa rUpa kisI nitya AdhAra ko nahIM dekha paate| kyoMki ve vastu kI bhUta tathA bhAvI avasthA ko lakSya meM na lAkara kevala usakI vartamAna avasthA ko hI lakSya banAte haiN| unakA kahanA hai ki cUMki indriyoM dvArA jo kacha bhI bAhyajagata kA bodha hotA hai, vaha jJeya padArtha ke zRGkhalAbaddha vikAroM kA phala hai, isaliye vastu pariNAmoM kI zRGkhalAmAtra hai| yaha dRSTi hI kSaNikavAdI bauddha dArzanikoM kI hai / yahI dRSTi Adhunika bhUtavidyAvijJoM kI hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anekAnta-57/3-4 jJAnadRSTi (Epistimological View) se dekhane vAle tattvavettA, jo jJAna ke svarUpa ke AdhAra para hI jJeya ke svarUpa kA nirNaya karate haiM, kahate haiM ki vastu vastubodha ke anurUpa aneka lakSaNoM se viziSTa hote hue bhI, eka akhaNDa, abhedya sattA hai| arthAta jaise jJAna vividha, vicitra anekAntAtmaka hote hue bhI khaNDa-khaNDarUpa aneka jJAnoM kA saMgraha nahIM hai, pratyuta AtmA kA eka akhaNDa abhedya bhAva hai, vaise hI jJAna-dvArA jJAta vastu bhI aneka guNoM aura zaktiyoM kA sAmUhika saMgraha nahIM hai balki eka abhedya sattA hai| sAmAnya-jJeyajJAna kI dRSTi kA saMgrahadRSTi (Synthetic view) vAle tattvajJoM ko vastu ekatAtmaka advaitarUpa pratIta hotI hai| aisA mAlUma hotA hai ki samasta carAcara jagata ekatA ke sUtra meM baMdhA hai, ekatA ke bhAva se ota-prota hai, ekatA kA bhAva sarvavyApaka, zAzvata aura sthAyI hai| anya samasta bhAva aupAdhika aura naimittika haiM, anitya haiM aura mithyA haiN| yahI dRSTi thI jisake Aveza meM Rgveda 1-164-46 ke nirmAtA RSi ko vaidika kAlIna vibhinna devatAoM meM ekatA kA mAna jaga uThA aura usakI hRdayatantrI se 'eka sat viprAH bahudhA vadanti' kA rAga baha niklaa| yaha dRSTi hI vedAnta-darzana kI dRSTi hai / vizeSa-jJeyajJAna kI dRSTi vA bhedadRSTi (Analytic-view) se dekhane para, vastu aneka vizeSa bhAvoM kI banI huI pratIta hotI hai| pratyeka bhAva bhinna svarUpa vAlA, bhinna saMjJAvAlA dikhAI par3atA hai| jitanA jitanA vizleSaNa kiyA jAya, utanA hI utanA vizeSa bhAva meM se avAntara vizeSa aura avAntara vizeSa meM se avAntara vizeSa nikalate nikalate cale jAte haiM, jisakA koI anta nahIM hai| yahI dRSTi vaijJAnikoM kI dRSTi hai| yaha dRSTi hI vibhinna vijJAnoM kI sRSTi kA kAraNa hai| samanvayakAri-jJAna kI dRSTi (Philosophical View) se dekhane para vastu sAmAnya vizeSa, anubhAva-anubhavya, (subjective and objective), bhedya-abhedya, niyamita-aniyamita, nitya-anitya, eka-aneka, sat-asat tat-atat Adi aneka sahavartI pratidvandoM kI banI huI eka suvyavasthita, saMkalanAtmaka, parantu Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 111 abhedya sattA dikhAI par3atI hai, jo sarvadA sarva ora prasArita, vistRta aura udbhava ho rahI hai| yaha dRSTi hI 'vIrazAsana' kI dRSTi hai| isI dRSTi dvArA niSpakSa ho, sAhasapUrvaka vividha anubhavoM kA yathAvidhi aura yathAsthAna samanvaya karate hue satya kI aisI vizvavyApI sarvagrAhaka dhAraNA banAnI cAhiye jo deza, kAla aura sthiti se avicchinna ho, pratyakSa-parokSa tathA tarka-anumAna kisI bhI pramANa se kabhI bAdhita na ho, yuktisaMgata ho aura samasta anubhavoM kI satyAMzarUpa saMtoSajanaka vyAkhyA kara ske| ___ kyA satyanirIkSaNa kI itanI hI dRSTiyA~ haiM jinakA ki Upara vivecana kiyA gayA hai? nahIM, yahA~ to kevala tattvavettAoM kI kucha dRSTioM kI rUparekhA dI gaI hai| varanA vyaktitva, kAla, paristhiti aura prayojana kI apekSA satyagrahaNa kI dRSTiyA~ asaMkhyAta prakAra kI haiN| aura dRSTi anurUpa hI bhinna bhinna prakAra se satyagrahaNa hone ke kAraNa satya sambandhI dhAraNAyeM bhI asaMkhyAta ho jAtI haiN| tattvajJoM kI mAnyatAoM meM vikAra sasAra ke tattvajJoM kI dhAraNAoM meM sabase bar3A doSa yahI hai ki kisI ne eka dRSTi ko, kisI ne dUsarI dRSTi ko, kisI ne do vA adhika dRSTiyoM ko sampUrNa satya mAnakara anya samastadRSTiyoM kA bahiSkAra kara diyA hai| yaha bahiSkAra hI unakI sabase bar3I kamajorI aura niHssAhasa hai| isa bahiSkAra ne hI aneka virodhAbhAsi-darzanoM ko janma diyA hai / dharmadravya arthAt Ether ke bahiSkAra ne AtmA aura prakRti ke pArasparika sambandha ke samajhAne meM kaThinAI upasthita kI hai| AtmA aura mana kA bahiSkAra dUsarI kamajorI hai| yaha bahiSkAra hI jar3avAda kA AdhAra huA hai| prakRti kA bahiSkAra bhI kucha kama bhUla nahIM hai-isane saMkIrNa anubhava-mAtravAda . (Idealism) ko janma diyA hai| jIvana ke vyavahArya pahalU para adhika jora dene se lokAyata-mArga ko mahatva milA hai| laukika jIvana-caryA-jIvana ke vyavahArya pahalU ko bahuta gauNa karane se chAyAvAda kA udaya huA hai"| satyAnubhUti ke sAtha jIvanalakSya kA ghaniSTa sambandha - jagata aura jIvana Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anekAnta-57/3-4 sambandhI vividha anubhUtiyoM aura dhAraNAoM ke sAtha sAtha jIvana ke Adarza aura lakSya bhI vividha nirdhArita hue haiN| vaha lakSya tAtkAlika indriya sukha se lekara duSprApya AdhyAtmika sukha taka aneka bhedavAlA pratIta hotA hai| ___ laukika dRSTivAloM ke liye, arthAt una logoM ke liye jo vyavahAra meM pravRtta vartamAna laukika jIvana ko hI sarvasva samajhate haiM, jo isI ko jIvana kA Adi aura anta mAnate haiM, jo jIvana ko bhautika indriya kI eka abhivyakti dekhate haiM, yaha saMsAra sukhamaya pratIta hotA hai| unake liye indriya-sukha hI jIvana kA rasa aura sAra hai| isa rasa se manuSya ko vaJcita nahIM karanA caahiye| jar3avAdI cArvAka dArzanikoM (Hedonsists) kA aisA hI mata hai| parantu pAramArthikadRSTi (Transcendental view) vAloM ke liye, jo vartamAna jIvana ko anantapravAha kA eka dRzyamAtra mAnate haiM, jinake liye janma AtmA kA janma nahIM hai aura mRtyu AtmA kI mRtyu nahIM hai aura jinake liye 'ahaM' pratyaya rUpa AtmA zarIra se bhinna eka vilakSaNa, ajara, amara, saccidAnanda sattA hai, saMsAra dukhamaya pratIta hotA hai aura indriya sukha nissAra tathA duHkha kA kAraNa dikhAI par3atA hai| anubhava kI taraha satya ke prati prANiyoM kA AcAra bhI bahurUpAtmaka hai - satya kA jIvana lakSya kA - anubhava hI bahurUpAtmaka nahIM hai pratyuta ina anubhavoM ke prati kriyA rUpa prANadhAriyoM ne apane jIvana nirvAha ke liye apane jIvana ko niSkaNTaka, sukhamaya aura samunnata banAne ke liye jina mArgo ko grahaNa kara rakhA hai, ve bhI vibhanna prakAra ke haiN| koI bhogamArga ko koI tyAga mArga ko, koI zraddhA mArga ko, koI bhakti mArga ko, koI jJAna mArga ko, koI karmayoga ko, koI haThayoga ko upayogI mArga batalAte haiN| ye samasta mArga do mUla zreNiyoM meM vibhakta kiye jA sakate haiM- eka pravRttimArga dUsarA nivRttimaarg"| pahalA mArga bAhyamukhI aura vyavahAra dRSTivAlA hai, dUsarA mArga antarmukhI aura AdhyAtmikadRSTivAlA hai aura pAramArthika kalpanAoM ko liye hue hai| pahalA ahaMkAra, mUr3hatA aura moha kI upaja hai, dUsarA AtmavizvAsa, satjJAna aura pUrNatA kI utpatti hai| pahalA preyasa hai dUsarA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anekAnta-57/3-4 113 zreyasa hai / pahalA indriyatRpti, icchApUrti aura ADambara - saMcaya kA anuyAyI hai| dUsarA indriyasaMyama, icchAnirodha aura tyAga kA hAmI hai| pahalA anAtma, bAhya, sthUla padArtho kA grAhaka hai / dUsarA svAdhIna, akSaya, sarvaprApya sUkSma-dazA kA anveSaka hai| pahalA janmamaraNAcchAdita nAma-rUpa- karmavAle saMsAra kI jananI aura dhAtrI hai| dUsarA isa saMsAra kA ucchedaka aura antakara hai| jIvana ke saba mArga ina hI do mUla mArgoM ke avAntarabheda haiM / satya-sambandhI AcAra aura vicAra meM jo sarva ora vibhinnatA dikhAI detI hai, vaha bahurUpAtmaka satya kA hI pariNAma hai| satya aneka satyAMzoM kI vyavasthAtmaka sattA hai - yaha pratyakSa siddha hai ki eka bAta ko nizcita rUpa se jAnane ke liye hameM kitanI hI aura bAtoM ko jAnanA jarUrI hotA hai / yaha saba isaliyeM na ki jo bAta hameM jAnanI abhISTa hai, usakI loka meM koI svatantra sattA nahIM hai / vaha to virATa satya kA eka satyAMza mAtra hai " / ye samasta satyAMza, samasta tattva, jinako jAnane kI hameM icchA hai, guNa-guNI, kAraNa-kArya, sAdhana-sAdhya, vAcaka-vAcya, jJAna- jJeya, Adhara- Adheya Adi aneka sambandhoM dvArA eka dUsare ke itane Azrita aura anugRhIta haiM ki yadi hameM eka tattva kA sampUrNa bodha ho jAya to vaha sampUrNa tattvoM kA, sampUrNa satya kA bodha hogA / isIliye RSiyoM ne kahA hai ki jo brahma ko jAnatA hai vaha brahmANDa ko jAnatA hai" / isaliye AtmA hI jJAtavya hai, manana karane yogya hai, zraddhA karane yogya hai / isako jAnane se sarvakA jAnane vAlA, sarvajJa ho jAtA hai 20 / isa prakAra kA bodha hI jo samasta satyAMzoM kA, samastatattvoM kA, unake pArasparika sambandhoM aura anugraha kA yugapata jAnane vAlA hai, jaina paribhASA meM 'kevalajJAna' kahalAtA hai| yaha bodha, loka- anubhAvita sAmAnya-vizeSa, eka-aneka, nitya-anitya, bhedya- abhaya, tat-atat Adi samasta * pratidvandoM kI banI huI suvyavasthita sattA kA yugapat bodha hone ke kAraNa uparyukta samasta virodhAbhAsoM parimANoM (?), vikalpoM, truTiyoM aura apUrNatAoM se rahita hai| yaha advitIya aura vilakSaNa bodha hai" / vAstava meM jo sampUrNa satya ko jAnatA hai vahI sampUrNatayA satyAMza ko jAnatA hai / aura jo sampUrNatayA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anekAnta-57/3-4 satyAMza ko jAnatA hai vahI sampUrNa satya ko jAnatA hai| jo sampUrNa satya ko nahIM jAnatA vaha pUrNatayA satyAMza ko bhI nahIM jaantaa| satya alpajJoM dvArA pUrA nahIM jAnA jA sakatA - jIvana aura jagata kI racanA aura vyavasthA, jIvana ke lakSya aura mArga, loka ke upAdAna kAraNabhUta dravyoM ke svarUpa aura zaktiyoM ke sambandha meM yadyapi tattvajJoM ne bahuta kucha anubhava kiyA hai- bahuta kucha bhASA dvArA usakA nirvAcana bhI kiyA hai-yaha sabakucha hone para bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki kisI bhI prastuta viSaya-sambandhI jo kucha anubhava honA thA so ho cukA aura jo kucha kahane yogya thA vaha kahA jA cukaa| vastu ina samasta anubhavoM aura nirvAcanoM se pradarzita hone ke bAvajUda bhI inase bahuta jyAdA hai| vaha to ananta hai-vaha kAla kSetra parimita indriya bodha, abhiprAya-parimita buddhi aura avayavamayI jaDa zabdoM se nahIM DhakA jA sktaa| jijJAsuoM kA anubhava isa bAta kA sAkSI hai ki jitanA jitanA gaharA adhyayana kiyA jAtA hai, jitanA jitanA bodha bar3hatA jAtA hai, utanA utanA hI jJAtavyaviSaya kA ajJAta antarhita kSetra aura adhika gaharA aura vistIrNa hotA calA jAtA hai| aisI sthiti meM vicAraka ko, mahAna tattvavetA sukRtIza ke zabdoM meM, vastu kI asIma-athAha anantatA aura apanI buddhi kI alpajJatA kA anubhava hone lagatA hai| use pratIta hotA hai ki vastutattva na vacanoM se mila sakatA hai, na buddhi se prApta ho sakatA hai aura na zAstra kA pATha karane se pAyA jA sakatA hai| isaliye aupaniSadika zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki jo yaha kahatA hai ki maiM bahuta jAnatA hU~ vaha kucha nahIM jAnatA aura jo yaha kahatA hai ki maiM kucha nahIM jAnatA vaha bahuta kucha jAnatA hai / ___jaina paribhASA meM vicAraka ke isa duHkhamaya anubhava ko ki itanA vastu sambandhI kathana sunane, zAstra par3hane, manana karane aura vicArane para bhI usako vastu kA sampUrNa jJAna na ho pAyA aura vastu jJAna abhI bahuta dUra hai, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 115 'ajJAnapariSaha' se prakaTa kiyA gayA hai / ajJAnavAda aura saMzayavAda kI utpatti ke kAraNa bhI uparyukta bhAva haiM - isa anubhava ke sAtha hI vicAraka ke hRdaya meM aisI AzaMkA paidA hone lagatI hai ki kyA satya kA vAstavika svarUpa jJAnagamya hai bhii| usakI buddhi sandigdhavAda aura ajJAnavAda se anuracita ho jAtI hai| vaha Rgveda 10-129 sUkta ke nirmAtA RSi parameSThI kI taraha socane lagatA hai ki "kauna puruSa aisA hai jo jAnatA hai ki sRSTi kyoM banI aura kahA~ se banI aura isakA kyA AdhAra hai| mumakina hai ki vidvAna loga isa rahasya ko jAnate hoN| parantu yaha tattva vidvAna loga kaise batalA sakate haiN| yaha rahasya yadi koI jAnatA hogA to vahI jAnatA hogA jo parama vyoma meM rahane vAlA adhyakSa hai 26 / vaha pArasa deza ke suprasiddha kavi, jyotiSajJa aura tattvajJa umarakhayyAma kI taraha nirAzA se bharakara kahane lagatA hai | bhUmaNDala ke madhya bhAga se uThakara maiM Upara aayaa| sAtoM dvAra pAra kara U~cA zani kA siMhAsana paayaa|| kitanI hI ulajhaneM mArga meM sulajhA DAlI maiMne kintu| manuja-mRtyu kI aura niyati kI khulI na granthimayImAyA 31 yahA~ 'kahA~ se kyoM' na jAnakara paravaza AnA par3atA hai| vAhita vivaza vAri-sA nijako nitya bahAnA par3atA hai| kahA~ cale? phira kucha na jAnakara icchA ho, ki anicchA ho parapaTapara sarapaTa samIra-sA hamako jAnA par3atA hai|| tattvajJoM ke isa prakAra ke anubhava hI darzana-zAstroM ke sandigdhavAda aura ajJAnavAda siddhAntoM ke kAraNa hue haiN| to kyA sandigdhavAda aura ajJAnavAda sarvathA ThIka haiM? nhiiN| sandigdhavAda aura ajJAnavAda bhI satyasambandhI uparyukta anaka dhAraNAoM ke samAna ekAntavAda haiM, eka vizeSa prakAraka ke anubhava kI upaja haiN| isa anubhava kA AbhAsa vicAraka ko usa samaya hotA hai jaba vaha vyavahArya Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anekAnta-57/3-4 satyAMza bodha ke samAna hI virATa satya kA sUkSma satya kA bodha bhI indriyajJAna, buddhi aura zAstrAdhyayana ke dvArA hAsila karane kI koziza karatA hai| isa prayatna meM asaphala rahane ke kAraNa vaha dhAraNa karatA hai ki satya-sarvathA ajJeya pUrNasatya kevalajJAna kA viSaya hai- parantu vAstava meM satya sarvathA ajJeya nahIM hai| satya aneka dharmo kI aneka satyAMzoM kI, aneka tattvoM kI vyavasthAtmaka sattA hai| unameM se kucha satyAMza jo laukika jIvana ke liye vyavahAya haiM aura jinheM jAnane ke liye prANadhAriyoM ne apane ko samartha banAyA hai, indriyajJAna ke viSaya haiM, nirIkSaNa aura prayogoM (Experiments) dvArA sAdhya haiN| kucha buddhi aura tarka se anubhavya hai, kucha zruti ke Azrita haiM, kucha zabda-dvArA kathanIya haiM aura lipi-baddha hone yogya haiN| parantu pUrNasatya ina indriya-grAhya, buddhigamya aura zabdagocara atyAMzoM se bahuta jyAdA hai| vaha itanA gahana aura gambhIra hai-bahulatA, bahurUpatA aura pratidvandvoM se aisA bharapUra hai ki use hama alpajJajana apane vyavahRta sAdhanoM-dvArA-indriya nirIkSaNa, prayoga, tarka, zabda Adi dvArA-jAna hI nahIM sakate; isIliye vaijJAnikoM ke samasta parizrama jo inhoMne satya-rahasya kA udghATana karane ke liye Aja taka kiye haiM, niSphala rahe haiN| satya Aja bhI amedya vyUha ke samAna aparAjita khar3A huA hai| vAstava meM bAta yaha hai ki indriya, buddhi aura vacana Adi vyavahRta sAdhanoM kI sRSTi pUrNasatya ko jAnane ke liye nahIM huii| unakI sRSTi to kevala laukika jIvana ke vyavahAra ke liye huI hai| isa vyavahAra ke satya-sambandhI jina jina tattvoM kA jitanI jitanI mAtrA meM jAnanA aura prakaTa karanA Avazyaka aura upayogI hai usake liye hamAre vyavahRta sAdhana ThIka paryApta haiN| parantu pUrNasatya ina satyAMzoM se bahuta bar3A hai, usake liye uparyukta sAdhana paryApta nahIM haiN| "vaha indriya bodha, tarka aura buddhi se pare hai- vaha zabda ke agocara hai-vaha hama alpajJoM-dvArA nahIM jAnA jA sktaa| isa apekSA hama saba hI ajJAnI aura sandigdha haiM 281 pUrNasatya usa AvaraNarahita, nivikalpa, sAkSAta-antaraMga jJAna kA viSaya hai, jo dIrghatapazcaraNa aura samAdhi-dvArA karmaklezoM se mukta hone para Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 117 yogIzvaroM ko prApta hotA hai, jo jJAna kI parAkASThA hai, jo kevalajJAna ke nAma se prasiddha hai 29 / jisake prApta hone para AtmA sarvajJa, sarvAnubhU 0 sarvavit kahalAtA hai|" pratyeka manuSya apanI vartamAna avikasita dazA meM isa kevalajJAna kA pAtra nahI hai| kevalajJAna to dUra rahA, sAdhAraNatayA adhikAMza manuSya to satya ko dekhate hue bhI ise nahIM dekha pAte aura sunate hue bhI use nahIM suna pAte", ataH jo satya kA labdhA, jJAtA aura vaktA hai vaha niHsandeha bahuta hI kuzala aura AzcaryakArI vyakti hai / zraddhAmArga kA kAraNa bhI uparyukta Aptatva hI hai- yahI kAraNa hai ki saba hI dharmapanthanetAoM ne sAdhAraNa janatA ke liye, jo alpajJAna ke kAraNa baccoM ke samAna hai antaHanubhavI RSi aura mahApuruSoM ke anubhavoM, mantavyoM aura vAkyoM ko IzvarIya jJAna ThaharAkara-Aptavacana kahakara-una para zraddhA, vizvAsa aura ImAna lAne ke liye bahuta jora diyA hai| isa zraddhApUrvaka hI jIvana-nirvAha karane ko zreyaskara batalAyA hai| pratyeka dhArmika sampradAya kA batalAyA huA mArga, usake batalAye hue siddhAntoM para zraddhA karane se prArambha hotA hai| vAcya aura usake aneka vAcya- yaha satya ke bahuvidha anubhava kI hI mahimA hai ki satya kA bahuvidha-sAdhanoM, bahuvidha saMjJAoM aura bahuvidha-zailI se sadA pradarzana kiyA jAtA rahA hai| isI ke pradarzana ke liye zabda, sthApanA, dravya, bhAva Adi sAdhanoM se kAma liyA jAtA hai| isa hI vAcya ke aneka vAcaka zabda prasiddha haiN| usa hI ke sugama bodha ke liye AlaMkArika aura tArkika zailI pracalita hai| kisI vastu ke vAcaka jitane zabda Aja upayoga meM A rahe haiN| una sabake vAcya anubhava eka dUsare se bhinna haiM, parantu eka dUsare ke virodhI nahIM haiN| ve eka hI vastu kI bhinna bhinna paryAyoM ke vAcaka haiM aura isIliye unakA nAma paryAyavAcI zabda (Synonym) hai| yaha bAta dUsarI hai ki ajJAnatA ke kAraNa Aja una saba zabdoM ko hama binA unakI vizeSatA samajhe eka hI artha meM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anekAnta-57/3-4 upayukta kareM, parantu, bhASAvijJAnIjana una samasta paryAyavAcI zabdoM kI bhinna vizeSatA jAnate haiN| ye vibhinna paryAyavAcI zabda eka hI deza, eka hI kAla, eka hI jAti, eka hI vyakti kI sRSTi nahIM haiM, pratyuta vibhinna yugoM, vibhinna dezoM, vibhanna jAtiyoM aura vibhinna vyaktiyoM kI sRSTi haiN| yaha bAta zabdoM ke itihAsa se jJAta ho sakatI hai| hamArA jJAnagamya aura vyavahAragamya satya ekAdhika aura sApekSa satya haiuparyukta vivecana se spaSTa hai ki hama kevala satyAMzoM kA grahaNa karate haiM pUrNasatya kA nhiiN| aura satyAMza meM bhI kevala unakA darzana karate haiM jo vartamAna dazA meM vyavahArya aura jIvanopayogI haiN| sAdhAraNajana kA to kathana hI kyA hai, bar3e-bar3e tattvavettA bhI apanI alaukika pratibhA aura tarka dvArA sampUrNa satyAMzoM ko nahIM jAna paate| Ayukarma unakI pUrNatA kI pratIkSA nahIM krtaa| ataH unheM apane adhUre anubhavoM ke AdhAra para hI apane darzana kA saMkalana karanA hotA hai| ye anubhava sabake eka sAmAna nahIM hote| jaisA ki Upara batalAyA hai, ve pratyeka ke dRSTi bheda ke kAraNa vibhinna prakAra ke hote haiN| dRSTi kI vibhinnatA hI vijJAnoM aura darzanoM kI vibhinnatA kA kAraNa hai| parantu isa vibhinnatA kA yaha Azaya nahIM hai ki samasta vijJAna aura darzana mithyA haiM yA eka satya hai aura anya mithyA hai| nahIM, saba hI vijJAna aura darzana vastu kI usa vizeSa dRSTi kI jisase vicAraka ne use adhyayana kiyA hai- usa vizeSa prayojana kI jisako pUrti ke liye manana kiyA hai, upaja haiN| ataH apanI apanI vivakSita dRSTi aura prayojana kI apekSA saba hI vijJAna aura darzana satya haiN| koI bhI siddhAnta kevala isa kAraNa mithyA nahIM kahA jA sakatA ki vaha pUrNasatya na hokara satyAMza-mAtra hai| cUMki pratyeka satyAMza aura usake AdhAra para avalambita vijJAna aura darzana apane apane kSetra meM jIvanopayogI aura vyavahAra meM kAyakArI haiN| ataH pratyeka satyAMza apanI apanI dRSTi aura prayojana kI apekSA satya hai| siddhAnta usI samaya mithyA kahA jA sakatA hai ki jaba vaha pUrNa-satya na hote hue bhI use pUrNasatya mAnA jaave| udAharaNa ke liye 'manuSya' ko hI le lIjiye, yaha kitanI vizAla aura Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 bahurUpAtmaka sattA hai isakA andAjA una vibhinna vijJAnoM ko dhyAna meM lAne se ho sakatA hai jo 'manuSya' ke adhyayana ke AdhAra para bane haiN| jaise :zArIrika-racanAvijJAna (Anatomy), zArIrika vyApAra vijJAna (Physiology), garbhavijJAna (Emibryology), bhASA-vijJAna (Phiology), manovijJAna (Psychology), sAmAjika jIvana-vijJAna (Sociology), jAtivijJAna (Ethnology), mAnava virvatavijJAna (Anthropology), aadi| inameM pratyeka vijJAna apane apane kSetra meM bahuta upayogI aura satya hai / parantu koI bhI vijJAna pUrNasatya nahIM hai, kyoMki 'manuSya' na kevala garbhastha vastu hai - na kevala saptadhAtu-upadhAtu-nirmita aGgopAGga vAlA eka vizeSa AkRti kA sthUla padArtha hai - na kevala zvAsocchavAsa letA huA calatA-phiratA yantra hai- na kevala bhASAbhASI hai... vaha uparyukta saba kucha hotA huA bhI inase bahuta jyAdA hai| isaliye pratyeka manuSya sambandhI vijJAna usa dRSTi kI apekSA jisase ki 'manuSya' kA adhyayana kiyA gayA hai- usa prayojana kI apekSA jisakI pUrti ke liye vijJAna kA nirmANa huA hai, satya hai aura isaliye upayogI hai; parantu anyadRSTiyoM, anyaprayojanoM kI apekSA aura sampUrNasatya kI apekSA vahI vijJAna nirarthaka hai / ataH yadi uparyukta vijJAnoM meM se kisI eka vijJAna ko sampUrNa manuSya vijJAna mAna liyA jAe to vaha hamArI dhAraNA mithyA hogI / ataH hamArA jJAnagamya, vyavahAragamya satya ekAMzika satya, sApekSa satya hai / vaha apanI vivakSita dRSTi aura prayojana kI apekSA sataya hai / yadi use anyadRSTi aura anyaprayojana kI kasauTI se dekhA jAya yA yadi use pUrNasatya mAna liyA jAya to vaha nirarthaka, anupayogI aura mithyA hogA " / sandarbha 1. dravya, vastu, artha, sAmAnya, sattA, tattva Adi satya ke hI ekArthavAcI nAma hai| - paJcAdhyAyI I-143 2. 119 3. (a) Haeckle- Riddle of the universe P32 (A) Loar Averburg The origin of civilization 1912P 242-245 (i) A A Macdonel - Vedic Mythology P 1 Das Gupta-A History of Indian Philosophy 1922, P 439 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anekAnta-57/3-4 4. S Radha Krishnon-Indian Philosophy Vol 1, 2nd edition, P 279 5. (a) rAjavArtika pR. 454 (A) dravyAnuyoga tarkaNa 6-9 6. Das Gupta-A History of Indian Philosophy, P 312 7. B. Russil-Analysis of Matter, 1927, P 39 8. Das Gupta- A History of Indian Philosophy 1922, P. 158 9. RussikFR S The Analysis of Matter 1927, P 244-247 10. Das Gupta-A History of Indian Philosophy, P 177 11. (31) B Russil-The Analysis of Matter London 1927 Chap-XXIII (A) tattvArthasUtra 1-33 para kI huI rAjavArtika TIkA (i) nyAyAvatAra, 29 kI siddharSigaNi kRta ttiikaa| 12. (a) gommaTasAra-karmakANDa, 894, (A) harivaMzapurANa, 58-62 13 gommaTasAra-karmakANDa 895 14. Sir Oliver Lodge FRS-Ether and Reality, London, 1930 P 20 15. (a) haribhadrasUriH-SaDdarzana samucayaH, 80-85 (A) zrImAdhavAcArya-sarvadarzanasaMgraha-cArvAka darzana (i) sUtrakRtAMga-2-1, 15-21 (I) AdipurANa 5, 53-75 (u) dIghanikAya-sAmaJjasaphalasutta 16. (a) uttarAdhyayanasUtra-13-16, 14-21-23 / (A) kundkund-dvaadshaanuprekssaa| (i) bauddha sAhitya meM 'sasAra duHkhamaya hai' yaha cAra AryasatyoM meM eka Aryasatya kahA gayA hai| dhammapada 47, diighnikaay-mhaastiptttthaansutt| (I) mahAbhArata-zAntiparva, 175-1, 174-7-1213 17. (a) kaThopaniSad 2-1 (A) manusmRtiH 12 99, (i) aMguttaranikAya 8-2-1-3 18. Sir Oliver Lodge, Ether and Reality P 19 19. tadAtmAnameva vedahaM brahmAsmIti tasmAta tatsarva abhvt| -zata. brA. 143-2-21 20. (a) AtmA vA are draSTavyaHzrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH / maitreyyAtmano vA are darzanena, zravaNena, matyA, vijJAnenedaM sarva viditm| -vRhadA. upaniSad 2-4-5 (A) evaM hi jIvarAyo Nadavvo tahaya sddhedvyo| aNucaridavyo ya puNo so ceva du mokkhkaamenn| -samayasAra, 1-18 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 121 21. (a) tatvArthasUtra 1-29 (A) gommaTasAra jIvakANDa, 459, (i) aalaappddhti| 22. pravacanasAra 1-48 23. nAyamAtmA pravacanene labhyo na medhayA na bahunA shruten| kaThothAniSat 2-22 24. yasyAmataM tasyamataM, mataM yasya na veda sH| avijJAtaM vijAnatAM, vijnyaatmvijaantaam|| - kenopaniSad 2-3 25. tatvArthasUtra 9-9 / uttarAdhyayasUtraM 2-2-45 26. zrInaradeva zAstrI-RgvedAlocana, saMvat 1985, pR. 203-205 27. rubAiyAta umarakhayyAma-anuvAdaka zrI maithilI-zaraNa gupta, 1931 28. (1) A E Taylor-Elements of Metaphysics, London 1924, P 412 (1) Sir Oliver Lodge-Ether and Reality, 1930, P 58 and 83 (III) gommaTasAra jIvakANDa-gA. na. 333 (IV) paMcAdhyAyI-2, 616 29. (a) nyAyAvatAra- 27 (A) yogadarzana-"tadAsarvAvaraNamalApetasya jJAna-syAnantyAjjJeyamalpam" 4-31 (i) praznopaniSat 4-11 / vRhadA. upaniSat 1-5-10 30. "sasarvajJaH sarvavit" mu. u. 1-1-9 / 'ayamAtmA brahmasarvAnubhU' vR u 2-5-19 31. "uttvaH pazyannadadarza vAcamutatvazrRNavannazRNotyenAm" - Rgveda 10-71-4 32. zravaNayApi bahubhiryonalabhyaH zRNvanto'pivahavo ya na vidya Azcaryo vaktA kuzalo'sya labdhAzcaryo jJAtA kuzalAnuziSTA - kaThopaniSat 2-7 33. A E Taylor-Elements of Metaphysics, London 1924-P 214 "For a proposition is never untrue simply becae it is not the whole truth, but only when, not being the whole truth, it is mistaken to be so" 34. (a) dravyAnuyogatarkaNa-9-6 (A) pajjAdhyAyI- 1 590 (i) nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthkRt| - AptamImAMsA, 108 / (I) AE Taylor-Elements of Metaphysics P.214, Postnot "The degree of turth. a doctrine contains cannot be determined apart from consideration of the purpose It is meant to fulfil" Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana meM vastu kA anekAntAtmaka svarUpa -DaoN. basantalAla jaina "jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na nnivvhdi| tassa bhuvarNekka gurUNo Namo annegNtvaayss||" jinendra varNI ke zabdoM meM- "jo kucha bhI yahA~ dikhAI de rahA hai yA vyavahAra meM A rahA hai, una sabako vastu yA padArtha kahane kA vyavahAra loka meM pracalita hai| vastu, padArtha aura dravya tInoM kA eka hI artha hai| isI ko saiddhAntika bhASA meM kahA jAtA hai ki jo sattA rakhatA hai yA jo sat hai vahI vastu padArtha yA dravya hai"|' isa prakAra vastu dravya, sat padArtha Adi saba eka hI artha kA pratipAdana karate haiN| jaina darzana kA vAstavavAda, vAstavikatA tathA sattA meM bheda nahIM krtaa| usake anusAra vastu hI sat hai aura sattA hI vastu hai| ___ vastu ke svarUpa kA vivecana karate hue digambarAcArya malliSeNa ne kahA hai ki-"vasanti guNa paryAyA asminniti vastu" arthAt jisameM guNa aura paryAyeM rahatI haiM, vaha vastu hai| yaha paribhASA digambarAcArya umAsvAmI jI kI dravya kI paribhASA se sAmyatA rakhatI hai| AcArya umAsvAmI jI ne likhA hai ki"guNa paryAyavad-dravyam" ' arthAt guNa aura paryAya vAlA dravya hai| ina paribhASAoM se spaSTa hai ki jaina mAnya vastu aura dravya eka hI artha ke dyotaka haiN| jisa prakAra agni kA uSNatva se aura jala kA zItalatva se pRthak astitva nahIM hotA, usI prakAra guNa tathA paryAyoM se yukta vastu kA apane guNa tathA paryAyoM se pRthaka astitva nahIM hotaa| bauddhadarzana kI mAnyatA hai ki koI bhI vastu nitya nahIM ho sktii| pratyeka vastu apane utpanna hone ke dUsare kSaNa meM hI naSTa ho jAtI hai, kyoMki naSTa honA padArtho kA svabhAva hai| kUTastha nitya vastu meM artha kriyA nahIM ho sakatI aura Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 123 vastu meM arthakriyA na hone se use sat bhI nahIM kahA jA sakatA hai| isa prakAra bauddhamata meM kSaNasthAyI sattA ko hI yathArtha mAnA gayA hai|' vedAnta darzana ke anusAra jo sat hai, vaha kabhI parivartita nahIM ho sakatA, isalie brahma hI eka parama sat hai, jagata kevala AbhAsa mAtra hai| ajJAna ke kAraNa jagata meM anekattva dRSTigocara hotA hai| yathArtha meM brahma hI eka mAtra vAstavika sattA hai|' sAMkhya darzana ne nitya aura anitya donoM sattAoM ko purupa aura prakRti ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| puruSa nitya, sthira aura cetana tattva kA dyotaka hai aura prakRti anitya, asthira aura acetana tattva kA dyotaka hai| 6 nyAya vaizeSika darzana meM bhI sattA ke dvaita ko svIkAra kiyA gayA hai| vizva kA nirmANa vibhinna prakAra ke paramANuoM aura jIvAtmAoM ke sahayoga se huA mImAMsA darzana bhI nyAya vaizeSika kI bhAMti bahuvAdI hai aura bhautika sattA ke mUla meM aneka tattvoM ko svIkAra karatA hai, parantu mImAMsA darzana meM sthiratA ke sthAna para parivartanazIlatA ke siddhAnta ko mAnA hai| nitya hote hue bhI dravya ke rUpa AgamApAyI hote hai| isa prakAra kumArila bhaTTa ne padArtho ke utpAdavyaya aura sthiti rUpa ko svIkAra kiyA hai| __ jaina darzana ke anusAra sat ko utpAda-vyaya aura dhrauvya yukta mAnA gayA hai| AcArya umAsvAmI jI ne likhA hai ki "utpaad-vyy-dhrauvyyuktN-st|" arthAt utpAda vyaya aura dhrauvya se sahita sat kA lakSaNa hai| yahI lakSaNa jaina darzana meM sat kA lakSaNa anya darzanoM se pRthaka karatA hai| jaina mAnya vastu yA dravya na to vedAnta kI bhAMti pUrNa kUTastha hai aura na hI sAMkhya darzana kI bhAMti sattA kA cetana bhAga kUTastha-nitya aura anitya bhAga pariNAmi-nitya hai| isI prakAra jainamAnya vastu vauddha darzana kI bhAMti mAtra utpAda-vyaya, yukta bhI nahIM hai| nyAya vaizeSika kI bhAMti jainamata meM cetana va jar3a tattvoM meM niSkriyatA bhI nahIM hai| jaina mAnyatA anusAra cetana aura jar3a, mUrta aura amUrta, sUkSma aura sthUla sabhI sat padArtha utpAda vyaya aura dhrauvya rUpa se trirupa hai|" pratyeka sattAtmaka vastu meM do aMza vidyamAna hote haiN| vastu kA eka aMza tInoM kAloM Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta-57/3-4 meM zAzvata rahatA hai, isI kAraNa vastu ko dhrauvya kahA jAtA hai aura dUsarA aMza sadA parivartita hotA hai jisake kAraNa vastu ko utpAda-vyaya yukta kahA jAtA hai| donoM aMzoM para dRSTi DAlane se hI vastu kA pUrNa aura yathArtha svarUpa jJAta ho sakatA hai, donoM dRSTiyoM se samanvita svarUpa hI sat hai| AcArya guNabhadra svAmI ne vastu ke anekAntika svarUpa ko pratipAdita karate hue kahA hai ki "zAstrAbhyAsa karane vAle jJAnI anAdi nidhana samasta jIvAdi vastuoM ke bAre meM cintavana karate hai vastu vivakSita svarUpa ko tathA usase pratipakSI svarUpa ko prApta hone para bhI naSTa nahIM hotI hai| dUsare zabdoM meM AcArya kI bAta ko isa prakAra kaha sakate hai ki zAstrAbhyAsa karane vAle jJAnI kevala zabdoM aura aMlakAroM meM hI mana ko nahIM ramAte, ve vastu svarUpa kA cintana karate haiM ki jIvAdi vastueM nitya bhI haiM, anitya bhI haiM sattArupa bhI haiM asattArupa bhI haiM, eka bhI hai aneka bhI hai, tat svarUpa bhI hai, atat svarupa bhI hai| isa prakAra paraspara viruddha dharmasvarupa jIvAdi vastueM kabhI naSTa nahIM hotI sadA apane svabhAva rUpa rahatI haiN| anAdi nidhana samasta jIvAdi padArtho kA yahI svarUpa hai| tattvajJAnI jIva zAstra dvArA isa prakAra cintavana karate haiN| aise cintavana se unheM vastu svarUpa bhAsita hotA hai jisase samyagdarzana Adi prApta karake ve apanA kalyANa kara lete haiN| eka hI vastu eka hI samaya meM dhrauvya utpAda-vyaya ina tInoM svarUpa hai- AcArya guNabhadra svAmI ne eka vastu meM eka hI samaya meM dhauvya, utpAda, vyaya tInoM kA eka sAtha upasthiti kA jJAna karAte hue kahA hai ki eka hI vastu eka hI samaya meM dhrauvya, utpAda, vyaya ina tInoM svarUpa hai, anyathA pramANa se abAdhita vastu meM "yaha vahI hai" aisI pratIti aura 'yaha anya hai' aisI pratIti siddha nahIM hogii| yadi eka hI apekSA se vastu ko tadpa bhI kahA jAe aura atadpa bhI kahA jAya to bhrama hI hai, parantu yadi anya apekSA se kahA jAya to virodha nahI hai, jaise kisI puruSa ko eka hI vyakti kA pitA bhI kahA jAya aura putra bhI kahA jAya to bhrama hI hai| parantu yadi use kisI vyakti kA pitA aura kisI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 125 anya vyakti kA putra kahA jAya to virodha nahIM hai, apitu vastu svarUpa kI siddhi hI hai| eka hI vastu nitya bhI hai aura anitya bhI hai| jaise-koI vyakti pahale raMka thA phira rAjA ho gayA, vahAM usakI avasthA palaTane kI apekSA usameM anyatva bhAsita hotA hai, isalie "yaha anya hai" aisA mAnA jAtA hai| parantu manuSyapane kI apekSA pahale bhI manuSya thA aura aba bhI vahI manuSya hai- aisA bhAsita hotA hai, isalie 'yaha vahI hai' aisA mAnA jAtA hai| aisI pratIti pratyakSa Adi pramANoM se badhita nahIM hai, vastu svarUpa 'aisA hI' bhAsita hotA hai isalie vahI puruSa eka samaya meM utpAda, vyaya, dhrauvya svarUpa ko dhAraNa karatA hai| jisa samaya vaha raMka se rAjA huA, usI samaya rAjApane kA utpAda hai, raMkapane kA vyaya hai aura manuSyapanA dhruva hai| vastu kA svarUpa sarvathA eka nahIM haiM-aneka apekSAoM se aneka svarUpa hai- vastu kA svarUpa sarvathA eka na hokara aneka apekSAoM se aneka svarUpa hai| sAMkhya, naiyAyika, Adi mata vAloM ne vastu ko sarvathA nitya hI mAnA hai, jabaki bauddhamatI sarvathA kSaNika hI mAnate haiN| jJAnAdvaita vAdI bauddhamatI mAtra jJAna kA hI astitva mAnate haiM, bAhya vastue hai hI nahIM, aisA mAnate haiN| zUnyavAdI bauddhamatI sabhI vastuoM kA abhAva mAnate haiN| isa prakAra aneka loga vastu ko ekAnta rUpa mAnate haiM, parantu vastu svarUpa aisA nahIM haiM, kyoMki vicAra karane para aise ekAnta meM virodha bhAsita hotA hai| ___ eka hI vastu meM avasthA badale binA artha-kriyA kI siddhi nahIM hotI. isalie vaha sarvathA nitya kaise ho sakatI hai? aura anya-anya avasthAeM hone para bhI kisI bhAva kI nityatA kI apekSA vastu sadaiva eka rUpa bhAsita hotI hai, isalie use sarvathA kSaNika kaise mAnA jA sakatA hai? isI prakAra jJAna kA astitva bhI bhAsita hotA hai aura bAhya padArtho kA astitva bhI bhAsita hotA hai| yadi bAhya padArtho kI sattA na mAnI jAya to pramANa aura apramANa jJAna kA vibhAga nahIM ho sakatA, isalie sarvathA jJAna kI hI sattA nahIM hai| padArtho kA astitva to pratyakSa bhAsita hotA hai| yadi unakA abhAva mAneM to abhAva kA pratipAdana karane vAle bhI zabdarUpa padArtha haiM, ataH unakA bhI abhAva rahegA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta-57/3-4 aura pratyakSa ko jhUTha kahanA ucita nahIM hai, isalie vastu sarvathA abhAvarUpa nahIM isa prakAra sarvathA ekAnta rUpa vastu kA svarUpa nahIM hai| vastu usa svarUpa bhI hai aura usa svarUpa nahIM bhI hai| vastu dravya kI apekSA nitya hai aura paryAya palaTane kI apekSA kSaNa-vinazvara hai| jJAna meM bhAsita hone kI apekSA jJAnamAtra hai| bAhya sattArUpa vastuoM kI apekSA jJAnamAtra nahIM hai, bAhya vastu bhI hai| paradravya-kSetra kAla-bhAva kI apekSA nAstirUpa hone se abhAvarUpa hai aura svadravya kSetra-kAla-bhAva kI apekSA astirUpa hone se abhAvarUpa nahIM hai sadbhAva rUpa hai| isa prakAra anAdi-nidhana anekAnta rUpa vastu kA svarUpa hai| eka padArtha meM ukta anekAnta rUpa ghaTita hotA hai| jaise-eka jIva-cetanatvAdi bhAvoM kI apekSA nitya bhI hai aura nara-nArakAdi paryAyoM kI apekSA anitya bhI hai| jJAna meM pratibhAsita jIvana ke AkAra kI apekSA jJAnamAtra bhI hai| jIva apane astitva ko lie hue svataMtra padArtha bhI hai| pudagala Adi ke dravya-kSetra, kAla bhAva meM jIva kA sadbhAva bhI hai| isa prakAra jaise jIva anekAnta svarUpa eka padArtha hai, vaise hI sabhI padArtha anAdi nidhana aneka apekSAoM se usa rUpa bhI hai aura usarUpa nahIM bhI hai| ataH jaisA vastu kA svarUpa hai vaisA hI mAnane para samyagjJAna hotA hai, isalie vaisA hI mAnanA caahie| AcArya guNabhadrasvAmI ne vastu kA aneka apekSAoM se aneka svarUpa batAte hue kahA hai ki- "vastu sarvathA nitya arthAta sthira nahIM hai, aura sarvathA kSaNika arthAta vinAzI bhI nahIM hai| sarvathA jJAnamAtra nahIM hai aura sarvathA abhAvarUpa bhI nahIM hai, kyoMki sarvathA akhaNDa eka hI dharmarUpa pratibhAsita hone meM virodha hai, avirodha rUpa se aisA bhAsita nahIM hotA kyoMki vastu pratisamaya usa rUpa (apane svarUpa) bhI hai aura usa rUpa nahIM bhI hai| vastu kA anAdinidhana svarUpa aisA hI hai| jaise eka padArtha aisA anekAnta rUpa bhAsita hotA hai, vaise hI sabhI padArtho kA svarUpa jAnanA caahie|" jisa samaya kevala vastu dRSTigata hotI hai aura pariNAma dRSTigata nahIM hotA usa samaya dravyArthika naya kI apekSA sarva vastu nitya hai| jisa samaya Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-57/3-4 127 yahAM kevala pariNAma dRSTigata hotA hai aura vastu dRSTigata nahIM hotI usa samaya paryAyArthika naya kI apekSA navIna paryAya rUpa se utpanna aura pUrva paryAya rUpa se vinaSTa hone se saba vastu anitya hai| sata-asat kI taraha tat atat bhI vidhi niSedha rUpa hote haiM, kintu nirapekSapane nahIM, kyoMki paraspara sApekSapane se ve donoM tat atat bhI tattva haiN| kathaMcita ekatva batAnA vastu kI akhaNDatA kA prayojaka hai|" syAt nitya kA phala cirakAla taka sthAyIpanA hai| syAdanitya kA phala nija hetuoM ke dvArA anitya svabhAvI karma ke grahaNa va parityAgAdi hote haiN| sandarbha 1. (ka) jinendravarNI, padArthavijJAna 1982, pRSTha 6 (kha) "havadi puNo aNNa vA tamhA davya saya sttaa|" pravacanasAra 2/13 2. malliSeNAcArya, syAdvAdamaMjarI, san 1935, zloka 23, pRSTha 262 3. AcArya umAsvAmI, tattvArthasUtra adhyAya 5, sUtra 37 4. harendrasinhA, bhAratIya darzana kI rUparekhA, 1980, pRSTha 105 5 jagadviktakSaNaM brahmabrahmaNo'yatra na kicn| zakarAcArya Atmabodha sUtra 63 6 sAMkhya kArikA 11 7. harendrasinhA, bhAratIya darzana kI rUparekhA pRSTha 210 8. harendrasinhA, bhAratIya darzana kI rUparekhA pRSTha 232 9 AcArya umAsvAmI, tattvArthasUtra adhyAya 5, sUtra 30 10. AcArya umAsvAmI, tattvArthasUtra adhyAya 5, sUtra 7 11. saMghavI sukhalAla, tattvArthasUtra vivecanA, pRSTha 134 12. AcArya guNabhadrasvAmI, AtmAnuzAsana gAthA 171 13. AcArya guNabhadrasvAmI, AtmAnuzAsana 172 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anekAnta-57/3-2 14. AcArya guNabhadrasvAmI, AtmAnuzAsana 173 15 paMcAdhyAyI pUrva, zloka saMkhyA 339 16. paMcAdhyAyI pUrva, zloka saMkhyA 332, 442 17. nayacakra, zrutabhavana, pRSTha 65-67 -zrI di. jaina zramaNa saMskRti saMsthAna vIrodaya nagara, sAMgAnera, jayapura-rAjasthAna - - - - - - - - - -- - - - - "te uNa Na diTTha smo| vihayai sacce va alIe vaa||" -jayadhavalA 1/233 / anekAnta rUpa samaya ke jJAtA puruSa 'yaha naya saccA hai, yaha ny| | jhUThA' aisA vibhAga nahIM karate haiN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- _