Book Title: Agam Sutra Satik 06 Gnatadharmakath AngSutra 06
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003340/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमो नमो निम्मल दंसणस्स आगमसुत्नाणि (सटीकं) भागः -७ संशोधक सम्पादकश्च । मनि दीपरत्नसागर . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः आगम सुत्ताणि (सटीक) %3 भागः-७ ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं, उपासकदशाङ्गसूत्रं, अन्तकद्दशाङ्गसूत्रं, अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं, प्रश्नव्याकरणदशाङ्गसूत्रं -: संशोधकः सम्पादकश्चः :मुनि दीपरत्नसागर - - - ता. १४/४/२००० रविवार २०५६ चैत्र सुद ११ ४५- आगम सुत्ताणि सटीक ___ मूल्य रू.११०००/卐 आगम श्रुत प्रकाशन + ---- संपर्क स्थल :-- "आगम आराधना केन्द्र' शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर, अहमदाबाद (गुजरात) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम्, उपासकदशाङ्गसूत्रम्, अन्तकद्दशाङ्गसूत्रम्, अनुत्तरांपपातिकदशाङ्गसूत्रम्, प्रश्नव्याकरणदशाङ्गसूत्रम् -७५ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः | पृष्टाङ्कः मून्नाङ्कः विपयः पृष्टाङ्क: श्रुतस्कन्धः १ श्रुतस्कन्धः २ [१-४१ / अध्ययनं-५ उत्क्षिप्तजातं .-२२४ | वर्ग:-१ चमरेन्द्र अग्रमहिधी । अध्ययनं-२ संघाटकं काली, राजी, रजनी, विद्युत, अध्ययन-३ अण्डः मेघा (पञ्च अध्ययनानि) अध्ययनं-४ कूर्मः १०५-२२५ वर्ग:-२ बलीन्द्रअग्रमहिषी । अध्ययन-५ शेलकः १०८ "शुभा" दि पञ्च अध्ययनानि -७४ अध्ययन-६ तुम्बकः १२२]-२२६ / वर्गः ३ धरणादिमहिषी २५७ | अध्ययनं ७ रोहिणी १२३ “दूला'' दि. ५४ अध्ययनानि |-१०९ | | अध्ययनं ८ मल्ली १२९/-२२७/ वर्गः-४ भूतानंदादिमहिषी । अध्ययनं ९ माकन्दो 'रुचा' दि ५४ अध्ययनानि |-१४१ अध्ययन-१० चन्द्रमा १७९/-२३३ | वर्गः-५ पिशाचादिमहिषि २५७ |-१४२ | अध्ययन-११ दावद्रवः १८० 'कमला' दि ३२ अध्ययनानि |-१४४ | अध्ययनं १२ उदकज्ञातः | १८२-२३४ || वर्गः-६ महाकालेन्द्रमहिषी |-१४७ | अध्ययनं १३ ददुरकः | १८६-२३५ वर्गः-७ मूर्यअग्रमहिषी 1-१५६ | अध्ययनं-१४ तेतली पुत्रं ] १९२] | 'सूर्यप्रभा' दि ४ अध्ययनानि |-१५७ | अध्ययन-१५ नन्दीफलं | वर्गः-८ चन्द्र अग्रमहिपी -१८३ | अध्ययनं-१६ अपरकङ्का | २०३२३७ | वर्ग:-१ शक्र अग्रमहिषी . । २५९ -२०७| अध्ययनं-१७ अश्वः 'पद्मा' दि ८ अध्ययनानि |-२१२ | अध्ययनं-१८ मुंसुमा २४१-२४१ वर्ग:-१० ईशानेन्द्रमहिषी २१९ | अध्ययन-१९ पुंडरीकः | 'कृष्णा' दि ८ अध्ययनानि १४० २५८ २५९ २४८ उपासकदशाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः पृष्टाङ्कः। मूलाङ्क: विषयः १-१९ | १- आनंद: -२८ २. कामदेवः ३१ । ३- चुलनापिता -३३ | ४- सुरादेवः | ५. चुल्ल शतकः पृष्टाङ्कः मूलाङ्कः! विषयः २६१-४० । कुण्डकोलिकः २८०८६ | "... सहालपुत्रः २९३-५६ ८. महाशतक: T९६.७ नन्दानिपिता | २१७-७३ | १०- लेट्यापिता ३१४ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषयानुक्रमः अन्तकद्दशाङ्ग सूत्रस्य विषयानुक्रमः मूलाङ्कः विषयः | पृष्टाङ्कः मूलाङ्कः विषयः पृष्टाङ्क: वर्गः-१ गौतम आदि १० ३१७/२० | वर्गः-, 'पद्मावती आदि' १० ३३५ । अध्ययनानि अध्ययनानि वर्गः-२ 'अक्षोभा' दि ८ | ३१९-४० । वर्गः-६ ‘मकाई' आदि १६| ३३५ अध्ययनानि अध्ययनानि -१४ | वर्गः-३ 'अनीयशा दि' १३ | ३२०/-४५ । वर्गः-७ 'नंदा' दि १३ ३४२ अध्ययनानि अध्ययनानि -१७ वर्ग:-४ 'जालि' आदि १० ३३०/-६ । वर्गः-८ ‘कालि' आदि १० ३४२ अध्ययनानि अध्ययनानि अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग सूत्रस्य विषयानुक्रमः पृष्ठाः मूलाङ्कः| विषयः वर्ग:-१ जालि, मयालि, उवयालि आदि १० अध्ययनानि वर्ग:-२ दीर्घसेन, महासेन, लष्टदंत आदि १३ अध्ययनानि पृष्ठाङ्क: मूलाङ्कः विपयः वर्गः-३ धन्य, सुनक्षत्र, ऋषिदास, पेल्लक, रामपुत्र, चन्द्र, पृष्टिम, पेढालपुत्र, पोट्टिल. वेहल्ल इति १० अध्ययनानि प्रश्नव्याकरणाङ्ग सूत्रस्य विषयानुक्रमः मनाङ्कः पृष्टाङ्क: १२ विषयः विषयः आथवद्धार [श्रुत०-१] संवरद्वार [श्रुत०-२] अध्ययनं १, प्राणातिपातः । ३६१-३., अध्वयनं १ अहिंसा अध्ययनं २, मृपावाद: ३८६-३७ अध्ययनं २ मत्यं | अध्ययन-३ अदत्तादानं ४०-३८ अध्ययनं ३ दनानुज्ञा अध्ययनं । अब्रह्म ४.४३ | अध्ययन, ब्रह्मचर्य जयवन , परिग्रहः 015 | अध्ययन, अपरिग्रहः ४७३ ४८२ ८ ४९० । ५०३ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम् समाविष्टाः आगमाः (१) ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम् (२) उपासकदशाङ्गसूत्रम् (३) अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रम् (४) अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रम् (५) प्रश्नव्याकरणदशाङ्गसूत्रम् - -- - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આર્થિક અનુદાતા -પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક. -પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ. સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ છે. મૂર્તિ. જેન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એફ. પ.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિયાશગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ચકચંદ્ર | સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ, સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરતન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે.ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ. વૈચાવૃત્યકારિકા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ. સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર “જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ, સખ્યમૂર્તિ સાથ્વીથી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સાશ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક, -પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના ચશસ્વી ચાતુમસ નિમિત્તે શ્રી પાપમાવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે. -પ.પૂ. રત્નાસચારાધકો સાધ્વી શ્રી સમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મતિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એફ. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નાટયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિર્નયા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર. -પ.પૂ. પ્રશમરસનિમના સાધ્વીથી પ્રશમશીલાથીજી મ. ની પ્રેરણાથીસમેતશિખર તિર્થોદ્ધારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થે| અરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવત પ.પૂજ્ય | વૈયાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણતંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક. -પ.પૂ, વૈયાવૃત્યકારિકા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્યપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા | કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, | આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વર્ષોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જેની પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે. -શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન છે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિતે નકલ બે. - શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના II સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-9 नमो नमो निम्मल दंसणस्स पंचम गणधर श्री सुधर्मास्वामिने नमः ६ ज्ञाताधर्मकथाङ्गम् सटीक (षष्ठं अङ्गसूत्रम्) 119 11 ५ (मूलसूत्रम् + अभयदेवसूरिविरचिता वृत्तिः) प्रथमः श्रुतस्कन्ध : फ नवा श्रीमन्महावीरं, प्रायोऽन्यग्रन्थवीक्षितः । ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्यानुयोगः कश्चिदुच्यते ॥ तत्र च फलमङ्गलादिचर्चः स्थानान्तरादवसेयः, केवलमनुयोगद्वारा वेशेषस्योपक्रमस्य प्रतिभेदरूपप्रक्रान्तशास्त्र वीरजिनवरेन्द्रापेक्षयाऽर्थतः आत्मागमत्वं तच्छिष्यं तु पञ्चमगणधरं सुधर्मस्वा-मिनमाश्रित्यानन्तरागमत्वं तच्छिष्यं च जम्बूस्वामिनमपेक्ष्य परम्परागमतां प्रतिपिपादयिषुः अथवा अनुगमाख्यस्य तृतीयस्यानुयोगद्वारस्य भेदभूताया उपोद्घातनिर्युक्तेः प्रतिभेदभूतनिर्गमद्वारस्वभावं प्रस्तुतग्रन्थस्यार्थतो महावीरनिर्गतत्वमभिधित्सुः सूत्रकारः - 'तेणं कालेण' मित्यादिकमुपोद्घातग्रन्थं तावदादावाह ● अध्ययनं - १ - उत्क्षिप्तः मू. (१) ॐ नमः सर्वज्ञाय । ते णं काले णं ते णं समए णं चंपानामं नयरी होत्था वण्णओ वृ. तत्र योऽयं णंशब्दः स वाक्यालङ्कारार्थः, ते इत्यत्र च य एकारः स प्राकृ तशैलीप्रभवो यथा 'करेमि भंते!' इत्यादिषु, ततोऽयं वाक्यार्थो जातः - तस्मिन् काले तस्मिन् समये यस्मिन्नसौ नगरी बभूवेति, अधिकरणे चेयं सप्तमी, अथ कालसमययोः कः प्रति विशेषः ?, उच्यते, काल इति सामान्यकालः अवसर्पिण्याश्चतुर्थविभागलक्षणः समयस्तु तद्विशेषो यत्र सा नगरी स राजा सुधर्म्मस्वामी च बभूव, अथवा तृतीयैवेयं, ततस्तेन कालेन - अवसर्पिणीचतुर्थारकलक्षणेन हेतुभूतेन तेन समयेन तद्विशेषभूतेन हेतुना " 'चंपा नाम नगरी होत्य'त्ति अभवत् आसीदित्यर्थः ननु चेदानीमपि साऽस्ति किं पुनरधिकृतग्रन्थकरणकाले ?, तत्कथमुक्तमासीदिति ?, उच्यते, अवसर्पिणीत्वात् कालस्य वर्णकग्रन्थवर्णिविभूतियुक्ता तदानीमासीद् इदानीं नास्तीति 'बण्णओ' त्ति चम्पानगर्या वर्णकग्रन्थोऽत्रावसरे वाच्यः, स चायं - 'ऋद्धत्थिमियसमिद्धा' ऋद्धा-भवनादिभिर्वृद्धिमुपगता स्तिमिता - भयवर्जितत्वेन स्थिरा समृद्धाधनधान्यादियुक्ता ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः 'पमुइयजणजाणवया' प्रमुदिताः प्रमोदकारणवस्तूनां सद्मावाञ्जनाः नगरीवास्तव्यलोका जानपदाश्च - जनपदभवास्तत्रायाताः सन्तो Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1919 यस्यां सा प्रमुदितजनजानपदा 'आइण्णजणमणुस्सा' मनुष्यजनेनाकीर्णा-संकीर्णा, मनुष्यजनाकीर्णेति वाच्ये राजदन्तादिदर्शनादाकीर्णनमनुष्येत्युक्तं, 'हलसयसहस्ससंकिट्ठवियट्ठलट्ठपन्नत्तसेउसीमा हलानां-लाङ्गलानां शतैः सहस्रैश्च शतसहस्रैर्वा-लक्षः संकृष्टा-विलिखिता विकृष्टं-दूरं यावदविकृष्टा वा-आसन्ना लष्टा-मनोज्ञा कर्षकाभिमतफलसाधनसमर्थत्वात् ‘पन्नत्तेति योग्या कृता बीजवपनस्य सेतुसीमामार्गसीमा यस्याः सा तथा, अथवा संकृष्टादिविशेषणानि सेतूनि-कुल्याजलसेक्यक्षेत्राणि सीमासु यस्याः सा तथा, अनेन तञ्जनपदस्य लोकबाहुल्यं क्षेत्रबाहुल्यं चोक्तं, 'कुक्कुडसंडेयगामपउरा' कुक्कुटाः-ताम्रचूडा पाण्ढेयाः षण्डपुत्रकाः षण्ढा एव तेषां ग्रामाः-समूहास्ते प्रचुराः-प्रभूता यस्यां सा तथा, अनेन लोकप्रमुदितत्वं व्यक्तीकृतं, प्रमुदितो हि लोकः क्रीडार्थ कुक्कुटान्पोषयतिषष्डांश्चकरोतीति, उच्छुजवसालिकलिया' अनेनचजनप्रमोदकारणमुक्तं, नह्येवंप्रकारवस्त्वभावेन प्रमोदोजनस्यस्यादिति, गोमहिसगवेलगप्पभूया' गवादयः प्रभूताः-प्रचुरा यस्यामिति वाक्यं गवेलका-उरभ्राः, ___ 'आयारवंतचेइयजुवइविधिहसन्निविट्ठबहुला' आकारवन्ति-सुन्दराकाराणि यानि चैत्यानि-देवतायतनानि युवतीनां च-तरुणीनां पण्यतरुणीनामिति हृदयं यानि विविधानि संनिविष्टानि-संनिवेशनानि पाटकास्तानि बहुलानिबहूनि यस्यां सा तथा 'उक्कोडियगायगंठिभेयभडतक्करखंडरक्खरहिया' उक्कोडा उत्कोटा-लञ्चेत्यर्थः तयायेव्यवहरन्ति तेउत्कोटिकाः गात्रान्-मनुष्यशरीरावयवविशेषान् कट्यादेः सकाशाद्ग्रन्थिकार्षापणादिपोट्टलिकां भिन्दन्ति-आच्छिन्दन्तीतिगात्रग्रन्थिभेदा भटाः-चारभट्बलात्कारप्रवृत्तयः तस्कराः-तदेव-चौर्य कुर्वन्तीत्येवंशीलास्तस्कराः खण्डरक्षा-दण्डपाशिकाः शुल्कपाला वा एभी रहिता या सा तथा, अनेन तत्रोपद्रवकारिणमभावमाह, 'खेमा' अशिवाभावात् 'निरुवढुवा' निरुपद्रुता अविद्यमानराजादिकृतोपद्रवेत्यर्थः, ‘सुभिक्षा' सुष्ठु-मनोज्ञा प्रचुरा भिक्षा भिक्षुकाणां यस्यां सा सुभिक्षा, अत एव पाखण्डिकानां गृहस्थानां च वीसत्थसुहावासा' विश्वस्तानां निर्भयानामनुत्सुकानां वा सुखः-सुखस्वरूपः शुभो वा आवासो यस्यां सा तथा, ‘अनेगकोडीकोटुंबियाइण्णनिव्वुयसुहा' अनेकाः कोट्यो द्रव्यसंख्यायां स्वरूपपरिमाणे वा येषां ते अनेककोट्यः तैः कौटुम्बिकैःकुटुम्बिभिश्चाकी संकुला या सा तथा सा चासौ निर्वृता च–संतुष्टजनयोगात् संतोषवतीति कर्मधारयोऽत एव सा चासौ सुखा च शुभा च वेति कर्मधारयः, नडनट्टगजल्लमुट्ठियवेलंगबगकहकपवकलासकआइक्खयलंखमंखतूणइल्लतुंबवीणियअनेगतालाचराणुचरिया' नटा-नाटकानां नाटयितारो नर्तका-ये नृत्यन्ति अंकोल्ला इत्येके जल्ला--वरनाखेलकाः राज्ञः स्तोत्रपाटका इत्यन्ये मल्लाः-प्रतीताः मौष्टिका-मल्ला एव ये मुष्टिभिः प्रहरन्ति विडम्बका-विदूषकाः कथकाः-परतीताः-प्लवका-ये उत्प्लवन्ते नद्यादिकंवा तरन्ति लासका ये रासकान्गायन्ति जयशब्दप्रयोक्तारोवा भाण्डा इत्यर्थः आख्यायिका ये शुभाशुभमाख्यान्ति लक्षा-महावंशानखेलका मङ्खाः-चित्रफलकहस्ता भिक्षाकाः तूणइल्ला-तूणाभिधानवाद्यविशेषवन्तः तुम्बवीणिका-वीणावादका अनेके च ये तालाचराः-तालादानेन प्रेक्षाकारिणस्तैरनुचरिता-आसेविता या सा तथा, 'आरामुजाणअगडतलायदीहियवप्पिणगुणोववेया' Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्गः, अध्ययनं -१ आरमन्ति येषु माधवीलतागृहादिषु दाम्पत्यादीनि ते आरामा उद्यानानि पुष्पादिमद्ववृक्षसंकुलान्युत्सवादी बहुजनभोग्यानि, 'अगड' त्ति अवटाः -- कूपास्तडागानि प्रतीतानि दीर्घिकाः - सारण्यः, 'वप्पिण' त्ति केदाराः एतेषां ये गुणा - रम्यतादयस्तैरुपपेता - युक्ता या सा तथा, उप अप इत इत्येतस्य शब्दत्रस्य स्थाने शकन्ध्वादिदर्शनादकारलोपे उपपेतेति भवतीति, 'उव्विद्धविपुलगंभीरखायफलिहा' उद्विद्धं-उण्डं विपुलं विस्तीर्णं गम्भूरम् - अलब्धमध्यं खातम् उपरि विस्तीर्ण अधः संकटं परिखाच - अध उपरि च समखातरूपा यस्याः सा तथा, 'चक्कगयमुसुंढिओरोहसयग्धि'जमलकवाडघणदुप्पवेसा' चक्राणि - अरघट्टयन्त्रिकाचक्राणि गदाः - प्रहरणविशेषाः, मुसुण्ढ्योऽप्येवं, अवरोधः - प्रतोलीद्वारेष्ववान्तरप्राकारः संभाव्यते, शतघ्न्यो- महायष्टयो महाशिलामप्यः याः पातिताः शतानि पुरुषाणां घ्नन्ति यमलानि - समसंस्थितद्वयरूपाणि यानि कपाटानि धनानि च - निश्छिद्राणि तैर्दुष्प्रवेशाया सा तथा, 'धनुकुटिलवंकपागारपरिखित्ता' धनुः - कुटिलंकुटिलधनुः, ततोऽपि वक्रेण प्राकारेण परिक्षिप्ता या सा तथा, 'कविसीसयवट्टरइयसंठियविरायमाणा' कपिशीर्षकैर्वृत्तरचितैः- वर्तुलकृतैः संस्थितैः - विशिष्टसंस्थानवद्मिविराजमाना - शोभमाना या सा तथा 'अट्टालयचरियदारगो-पुरतोरणउन्नयसुविभत्तरायमग्गा' अट्टालकाः - प्राकारोपरिवत्याश्रयविशेषाः चरिका - अष्टहस्तप्रमाणो नगरप्राकारान्तरालमार्गेः द्वाराणि भवनदेवकुलादीनां गोपुराणि - प्राकारद्वाराणि तोरणानि - प्रतीतानि उन्नतानि - गुणवन्ति उच्चानि च यस्यां सा तथा, सुविभक्ता विविक्ता राजमार्गा यस्यां सा तथा ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, 'छेयायरियरइयदढफलिहइंदकीला' छेकेन निपुणेनाचार्येणशिल्पिना रचितो ढो - बलवान् परिघः--अर्गला इन्द्रकीलश्च - गोपुरावयवविशेषो यस्यां सा तथा 'विवणिवणिछेत्तसिप्पियाइण्णनिव्युयसुहा' विपणीनां - वणिक्पथानां हट्टमार्गाणां वणिजांच-वाणिजकानां क्षेत्रं - स्थानं या सा तथा शिल्पिभिः कुम्भकारादिभिराकीर्णा सुनिर्वृतैः सुखैश्च सुखिभिर्या राजदन्तादिदर्शनात् सा तथा 'सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरपणियावणविविहवत्थुपरिमंडिया' शृङ्गाटकं - त्रिकोणं स्थानं त्रिकं यत्र रथ्यात्रयं मिलति चतुष्कं रथ्याचतुष्कमीलकः चत्वरं - बहुरथ्यापातस्थानं पणितानि - भाण्डानि तप्रधाना आपणा - हट्टाः विविधवस्तूनि - अनेकविधद्रव्याणि एभिः परिमण्डिता या सा तथा ७ 'सुरम्मा' अतिरमणीया 'नरवइपविइन्नमहिवइपहा' नरपतिना - राज्ञा प्रविकीर्णो-गमनागमनाभ्यां व्याप्तः महीपतिपथो - राजमार्गो यस्यां सा तथा, अथवा नरपतिना प्रविकीर्णा - विक्षिप्ता निरस्ता शेषमहीपतीनां प्रभा यस्यां सा तथा, 'अनेगवरतुरगमत्तकुंजररहपहकरसीयसंदमाणी आइनजाणजुग्गा' अनेकैर्वरतुरगैर्मत्तकुञ्जरैः 'रहपहयर' ति रथनिकरैः शिबिकाभिः स्यन्दमानाभिराकीर्णा-व्याप्ता यानैर्युग्यैश्च या सा तथा, तत्र शिविकाः - कूटाकारेण छादिता जम्पानविशेषा स्वन्दमानिकाः - पुरुषप्रमाणजम्पानविशेषाः यानानि शकटादीनि युग्यानि - गोल्लविषयप्रसिद्धानि द्विहस्तप्रमाणानि वेदिकोपशोभितानि जम्पानान्येवेति 'विमलउलनवनलिणिसोभियजला' विमुकुलाभिः - विकसितकमलाभिर्नवार्नलिनीभिः पद्मिनीभिः शोभितानि जलानि यस्यां सा तथा, 'पंडुरवरभवणसन्निमहिया' पाण्डुरैः - सुधाधवलेर्वरभवनैः - प्रासादैः सम्यक् नितरां महितेव महिता पूजिता या सा तथा, 'उत्ताणनयणपेच्छणिज्जा' सौभाग्यातिशयादुत्तानैः - अनिमि - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-9/19/ षैर्नयनैः-लोचनैः प्रेक्षणीयायासा तथा पासाईया' चित्तप्रसत्तिकारिणी दरिसणिज्जा यांपश्यच्चक्षुः श्रमं न गच्छति, 'अभिरूपा' मनोज्ञरूपा 'पडिरूवा' प्रतिरूपा द्रष्टारं द्रष्टारं प्रति रूपं यस्याः सा तथेति। मू. (२) तीसे णं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए पुन्नभजद्दे नामं चेइए होत्या । वण्णओ वृतस्याणमित्यलङ्कारेचम्पायानगय्या उत्तरपुरत्तिमे तिउत्तरपौरख्येउत्तरपूर्वायामित्यर्थः 'दिसीभाए'त्ति दिग्भागे पूर्णभद्रं नाम चैत्यं-व्यन्तरायतनं, 'वन्नओ'त्ति चैत्यवर्णो वाच्यः,स चायं--'चिराइए पुव्वपुरिसपत्रत्ते' चिर:-चिरकाल आदि:-निवेशो यस्य तच्चिरादिकं, अत एव पूर्वपुरुषैः--अतीतनरैः प्रज्ञप्तं-उपादेयतया प्रकाशितं पूर्वपुरुषप्रज्ञप्तं 'पुराणे'त्तिचिरादिकत्वात् पुरातनं ‘सहिए' शब्द:-प्रसिद्धिः स संजातो यस्य तच्छब्दितं वित्तए' वित्तं-द्रव्यं तदस्ति यस्य तद्वित्तिकं वृत्तिवा आश्रितलोकानां ददाति यतवृत्तिदं 'नाए न्यायनिायकत्वात् न्यायः ज्ञातं वा-ज्ञातसामर्थ्यमनुभूततत्प्रसादेन लोकेनेति, _ 'सच्छत्ते सज्झए सघंटे सपडागाइपडागमंडिए' सह पताकया वर्तत इति सपताकं एकां पताकामतिक्रम्य या पताका सातिपताका तया मण्डितं यत्तत्तथा तच्च तच्चेति कर्मधारयः, 'सलोमहत्थे लोममयप्रमार्जनकयुक्तं 'कयवेयय(ए' कृतंवितकं-रचितवेदिकं लाउल्लोइयमहिए' लाइयं यद्यमेश्छगणादिनोपलेपनं उल्लोइयं-कुड्यमालानांसेटिकादिभिः संमृष्टीकरणंततस्ताभ्यां महितमिव महितं-पूजितं यत्तत्तथा, 'गोसीससरसरत्तचंदणदद्दरदिन्नपंचंगुलितले गोशीर्षेण-- सरसरक्तचन्दनेनचदर्दरण-बहलेनचपेटाकारेण वा दत्ताः पंचाङ्गलास्तला-हस्तकाःयत्रतत्तथा, 'उवचियचंदण- कलसे' उपचिता-निवेशिताःचन्दनकलशा-भङ्गल्यघटा यत्र तत्तथा, 'चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागे चन्दनघटाश्च सुष्ठुकृतास्तोरणानिच द्वारदेशभागं प्रति यस्मिंस्तच्चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभाग, देशभागाश्च देशा एव, 'आसत्तोसत्तविपुलवट्टवग्धारियमल्लदामकलावे' आसक्तो-भूमौसंबद्धः उत्सक्त-उपरि संबद्धः विपुलो-विस्तीर्णः वृत्तो-वर्तुलः 'वग्घारिय' त्ति प्रलम्बमानः माल्यदामकलापः-पुष्पमालासमूहो यत्र तत्तथेति 'पंचवण्णसुरभिमुक्कपुष्फपुञोवयारकलिए' पंचवर्णेन सुरभिणा मुक्तेन-क्षिप्तेन पुष्पपुअलक्षणेनोपचारेण-पूजया कलितंयत्तत्तथा 'कालागरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमधमधंतगंधुद्धयाभिरामे' कालागरुप्रभृतीनां धूपानां यो मधमधायमानो गन्ध उद्भूत-उझूतस्तेनाभिरामं यत्तत्तथा, तत्र कुंदुरुक्कं-चीडा तुरुक्कसिल्हकं 'सुगंधवरगंधगंधिए' सद्गन्धा ये वरगन्धा-वासास्तेषां गन्धो यत्रास्ति तत्तथा गंधवट्टिभूए' सौरभ्यातिशयात् गन्धद्रव्यगुटिकाकल्पमित्यर्थः _ 'नडनट्टकजल्लमल्लमुट्ठियवे लंबगपवककहकलासकआइक्खयलंखमंखतूणइल्लतुंबवीणियभुयगमागहपरिगए' पर्ववन्नवरं भुजगा–भोगिन इत्यर्थः भोजका वा तदर्चका मागधा-भट्टाः 'बहुजणजाणवयस्स विस्सुयकित्तिए' बहोर्जनस्य पौरस्य जानपदस्य च-जनपदभवलोकस्य विश्रुतकीर्तिकं-प्रतीतख्यातिकं, 'बहुजणस्स आहुस्स आहुणिज्जे' आहोतुः-दातुः आहवनीयं-संप्रदानभूतं ‘पाहुणिज्जे' प्रकर्षेण आहवनीयमिति गमनिका 'अच्चणिज्जे' चन्दनगन्धादिभिः 'वंदणिज्जे' स्तुतिभिः पूयणिजे पुष्पैः 'सक्कारणिजे वस्त्रैः ‘सम्मानणिज्जे' बहुमानविषय Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ तया कल्लाणंमंगलंदेवयंचेइयंविणएणपञ्जुवासणिजे कल्याणमित्यादिधियाविनयेन पर्युपासनीयं 'दिव्ये दिव्यं प्रधानं 'सच्चे' सत्यं सत्यादेशत्वात् “सच्चोवाए' सत्यवषातं 'सत्यसेवं सेवायाः सफलीकरणात् 'सन्निहियपाडिहेरे विहितदेवताप्रातिहार्य जागसहस्स भागपडिच्छए' यागाःपूजाविशेषाब्राह्मणप्रसिदअधास्तत्सहाणांभागम्-अंशंप्रतीच्छतिआभाव्यत्वात्यत्तत्तथा 'बहुजणो अच्चेइआगम्म पुन्नभदंचेइ। सेणंपुण्मभद्देचेइए एक्केणंमहया वनसंडेणसव्वओ समंतासंपरिखित्ते सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तात्-विदिक्षु च से णं वनसंडे किण्हे किण्होभासे' कृष्णावभासः-कृष्णप्रभः कृष्ण एव वाऽवभासत इति कृष्णावभासः, 'नीले नीलोभासे' प्रदेशान्तरे 'हरिए हरिओभासे' प्रदेशान्तर एव, तत्र नीलो मयूरगलवत् हरितस्तुशुकपिच्छवत्, हरितालाभ इति वृद्धाः, 'सीए सीओभासे' शीतः स्पर्शापेक्षया वल्लयाद्याक्रान्तत्वादिति वृद्धाः, निद्धे निद्धोभासे स्निग्धे न तु रूक्षः, तिच्चे तिब्बोभासे तीव्रो वर्णादिगुणप्रकर्षवान्, 'किण्हे किण्हचछाए' इह कृष्णशब्दः कृष्णच्छाय इत्यस्य विषेशणमिति न पुनरुक्तता, तथाहि-कृष्णः सन् कृष्णच्छायः, छाया चादित्यावरणजन्यो वस्तुविशेषः, __-एवं 'नीले नीलच्छाए हरिएहरियच्छाएसीएसीयच्छाए निद्धेनिद्धच्छाएतिव्वेतिव्वच्छाए घणकडियकडिच्छाए' अन्योऽन्यंशाखानुप्रवेशाद्वहलनिरन्तरच्छायः 'रम्मे महामेहनिकुरंबभूए' महामेघवृन्दकल्पे इत्यर्थः, तेणंपायवामूलमंतो कंदमंतो कन्दो-मूलानामुपरि खंधमंतो' स्कन्धःस्थुडं 'तयामंतो' सालमंतोशाला-शाखा पवालमंतो' प्रवाल:-पल्लवाङ्कुरः, पत्तमंतो पुप्फमंतो फलमंतो बीयमंतो' 'अणुपुव्वसुजायरुइलवट्टभावपरिणया' आनुपूव्येण-मूलादि- परिपाट्या सुष्टुजातारुचिराः वृत्तभावंचपरिणता येतेतता ‘एक्कखंधा अणेगसालाअमेगसाहप्प-साहविडिमा' अनेकशाखाप्रशाखो विटपस्तन्मध्यभागो वृक्षविस्तारो येषां ते तथा अनेगणरवाम-सुप्पसारियअगेज्झधणविपुलवट्टखंधा' अनेकाभिर्नरवामाभिः सुप्रसारिताभिरग्राह्यो धनो-निबिडो विपुलो-विस्तीर्णोवृत्तश्च स्कन्धोयेषांतेतथा अच्छिद्दपत्ता नीरन्ध्रपर्णा अविरलपत्ता निरन्तरदला. 'अवाईणपत्ता' अवाचीनपत्राः-अधोमुखपलाशाः अवातीनपत्रावा-अवातोपहतबर्हाः अणईइपत्ता' ईतिविरहितच्छदाः, निद्धयजरठपंडुरयपत्ता' अपगतपुराणपाण्डुरपत्राः, 'नवहरियभिसंतपत्तभारंधकारगंभीरदरिसणिज्जा' नवेन हरितेन 'भिसन्तत्तिदीप्यमानेन पत्रभरेण-दलसंचयेनान्धाकारा-अन्धकारवन्तःअतएव गम्भीराश्चदृश्यन्ते ये येतथा उवनिग्गयनवतरुणपत्तपल्लवकोमलउज्जलचलंतकिसलयसुकुमालपवालसोहियवरंकुरग्गसिहरा' उपनिर्गतैर्नवतरुणपत्रपल्लवैरिति-अभिनवपत्रगुच्छैः तथा कोमलोज्वलैश्चलमिः किशलयैःपत्रविशेषैस्तथा सुकुमालप्रावालैः शोभितानि वराडराण्यग्रहशिखराणि येषांते तथा, इहचाङ्गुरप्रवालकिशलयपत्राणां अल्पबहुबहुतरादिकालकृतावस्थाविशेषाद् विशेषः संभाव्यत इति, 'निच्छं कुसुमिया निच्चं माइया' मयूरिताः 'निच्चं लवइया पल्लविताः 'निच्चं थवइया स्तबकवन्तः 'निच्चं गुल्लइया' गुल्मवन्तः, निच्चं गोच्छिया' जातगुच्छाः, यद्यपिस्तबकगुच्छयोरविशेषो नामकोशेडधीतस्थथाऽपीह विशेषो भावनीयः, 'निच्चं जमलिया' यमलतया समश्रेणितया व्यवस्तिताः, 'निच्चं जुयलिया' युगलतया स्थिताः 'निचं विणपिया' विशेषेण फलपुष्पभारेण नताः, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1१/२ 'निचंपणमिया' तथैव नन्तुमारब्धाः, निच्चकुसुमियमाइयलवइयथवइयगुलइयगोच्छियजमलियजुवलियविणमियपणमियसुविभत्तपिंडिमंजरिवडेंसगधरा' केचित् कुसुमिताघेकैकगुणयुक्ताः अपरेतु समस्तगुणयुक्तास्ततः कुसुमिताश्च ते इत्येवं कर्मधारयः, नवरं सुविभक्ता-विविक्ताः सुनिष्पन्नतया पिण्ड्यो-लुम्ब्यः मञ्जर्यश्च प्रतीतास्ता एवावतंसकाः-शेखरकास्तान धारयन्तिये ते तथा, 'सुयबरहिणमयणसालकोइलकोभंडकबिंगारककोमलकजीवंजीवकनंदीमुहकविलपिंगलक्खगकारंडचक्कवायकलहंससारसअणेगसउणगणमिहुणविरइयसढुण्णइयमहुरसरनाइए' शुकादीनां सारसान्तानां अनेकेषां शकुनगणानां मिथुनैर्विरचितं शब्दोन्नतिकंच-उन्नतशब्दकं मधुरस्वरं च नादितं-लपितं-यस्मिन् स तथा, वनखण्ड इति प्रकृतं 'सुरम्मे संपिंडियदरियभमरमहुकरिपहकरपरिलिंतमत्तछप्पयकुसुमासवलोलमहुरगुमगुमिंतगुंजतदेसभागे' संपिण्डिता दप्तभ्रमरमधुरकरीणां वनसत्कानामेव 'पहकर'त्ति निकरा यत्र स ताथा तथा परिलीयमाना-अन्यत आगत्य लयं यान्तो मत्तषट्पदाः कुसुभासवलोला:-किअल्कलम्पटाः मधुरं गुमगुमायमानाः गुञ्जन्तश्च-शब्दविशषं विदधानाः देशभागेषु यस्यस तथा, ततः कर्मधारयः, अभिंतरपुप्फफलाबाहिरपत्तुच्छन्ना पत्तैहियपुप्फेहि य उच्छन्न पलिच्छन्ना' अत्यंतमाच्छादिता इत्यर्थः, एतानि पुनर्वृक्षाणां विशेषणानि 'साउफले मिट्ठफले' इत्यतो वनषण्डस्य भूयो विशषणानि 'निरोयए' रोगवर्जितः, नाणाविहगुच्छगुम्ममंडवगसोहिए विचित्तसुहकेउभूए' विचित्रान्-शुभान् केतून्-ध्वजान् भूतः प्राप्तः, . ___ 'वाविपुक्खरिणीदीहियासुनिवेसियरम्मजालहरए' वापीषु-चतुरासुपुष्करिणीषु-वृत्तासु पुष्करवतीषु वा दीर्घिकासु-ऋजुसारणीषु सुष्ठुनिवेशितानि रम्याणि जालगृहकाणि यत्र सतथा 'पिंडिमनीहारिमसुगंधिसुहसुरभिमणहरं महयागंधद्धणि मुयंता पिंडिमनि रिमांपुद्गलसमूहरूपां दूरदेशगामिनी च सद्गन्धिकांशुभशुरभिभ्यो गन्धान्तरेभ्यः सकाशान्मनोहरा या सा तथा तांच महतामोचनप्रकारेण विभक्तिव्यत्ययात्महतीं वागन्ध एवघ्राणहेतुत्वात्-तॉप्तिका-रित्वाद्गन्धध्राणिस्तां मुञ्चन्त इति वृक्षविशेषणमेवमितोऽन्यान्यपि 'नाणाविहगुच्छगुम्म- मंडवकधरकसुहसेउकेउबहुला' नानाविधाः गुच्छा गुल्मानि मण्डपका गृहकाणि च येषां सन्ति ते तथा, तथा शुभाः सेतवो-मार्गा आलवालपाल्यो वा केतवश्च-ध्वजा-बहुला-बहवो येषां ते तथा, ततः कर्मधारयः, 'अणेगरहजाणजोग्गसिबियपविमोयणा अनेकेषांरथादीनामधोऽ-तिविस्तीर्णत्वात् प्रविमोचनं येषु ते तथा 'सुरम्मा पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा।। तस्सणं वनसंडस्स बहुमज्झदेसभागे एस्थ महं एक्के असोगवरपायवेपन्नत्ते, कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूले कुशा-दर्भाविकुशा-वल्वजादयस्तैर्विशुद्धं-विरहितंवृक्षानुरूपं मूलं-समीपं यस्य स तथा, 'मूलमंते' इत्यादिविशेषणानि पूर्ववद्वाच्यानि यावत् पडिरूवे, सेणंअसोगवरपायवे अन्नेहिं बहूहिं तिलएहिं लउएहिं छत्तोएहिं सिरिसेहिं सत्तवण्णेहिं दहिवण्णेहिं लोद्धेहिं धवेहिं चंदणेहिं अज्जुणेहिं निबेहिं कुडएहिं कलंबेहिं सव्वेहि फणसेहिं दाडिमेहिं सालेहिं तालेहिं तमालेहिं पिएहिं पियंगूहिं पुरोवएहिं रायरुक्खेहिं नंदिरुक्केहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, ते णं तिलया लउया जावनंदिरुक्खा कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूलामूलमंतो' इत्यादिपूर्ववत्, यावत्, पडिरूवा, तेणं तिलया जाव नंदिरुक्खा अन्नाहिं बहूहिं पउमलयाहिं नागलयाहिं असोगलयाहिं Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:, अध्ययनं -१ 99 चंपयलयाहिं चूयलयाहिं वणलयाहिं वासंतियलयाहिं कुंदलयाहिं सामलयाहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता, ताओ गं पउमलयाओ निच्चं कुसुमियाओ जाव पडिरूवाओ, तस्स णं असोगवरपायवस्स हेट्ठा ईसिखंधंसमल्लीणे' स्कन्धासन्नमित्यर्थः, 'एत्थ णं महं एक्के पुढविसिलापट्टए पन्नत्ते' 'एत्थ णं' तिशब्दोऽशोकवरपादपस्य यदधोऽत्रेत्येवं सम्बन्धनीयः, 'विक्खंभायामसुप्पमाणे किण्हे अंजणकवाणकुवलयहलहरकोसेज्ज आगासकेसकज्जलंगीखंजणसिंगभेयरिद्वयजंबूफल असणकसणबंधणनीलुप्पलपत्तनिकर अयसिकुसमप्पयासे' नील इत्यर्थः अञ्जनको-वनस्पतिः हलधरकोशेयं-बलदेववं कज्जलागी - कज्जलगृहं शृङ्गभेदो - महिषादिविषाणच्छेदः रिष्ठकं - रलं असनको - बियकाभिधानो वनस्पतिः सनबन्धनं- सनपुष्पवृन्तं 'मरकतमसारकलित्तनयणकीयरासिवन्ने' मरकतं - रत्नं मसारो-मसृणीकारकः पाषाणविशेषः 'कडित्तं ' त्ति कडित्रं कृत्तिविशेषः नयनकीका- नेत्रमध्यतारा तद्राशिवर्णः काल इत्यर्थः, 'निद्धघणे' स्निग्धघनः 'अट्ठसिरे' अष्टशिराः अष्टकोण इत्यर्थः, 'आयंसतलोवमे सुरन्मे ईहामिगउसभतुरगनरमगरवालगकिन्नररुरुसरभचमरवणलयपउमलयभत्तिचित्ते' ईहामृगाः - वृकाः व्यालकाः-श्वापदाः भुजगा वा ‘आईणगरुयबूरणवणीयतूलफासे' आजिनकं - चर्म्ममय वस्त्रं रूतं प्रतीतं बूरो- वनस्पतिविशेषः तूलम् - अर्कतूलं 'सीहासणसंठिए पासाईए जाव पडिरूवे 'त्ति । मू. (३) तत्थ णं चंपाए नयरीए कोणिको नाम राया होत्था वन्नओ । वृ . इह ग्रन्थे वाचनाद्वयमस्ति, तत्रैकां बृहत्तरां व्याख्यास्यामो, द्वितीया तु प्रायः सुगमैव, यच्च तत्र दुरवगमं तदितरव्याख्यानतोऽबोद्धव्यमिति । 'कूणिए नाम राय ' त्ति कूणिकनामा श्रेणिकराजपुत्रो राजा 'होत्थ' त्ति अभवत् । 'वन्न ओ'त्ति तद्वर्णको वाच्यः, स च 'महया हिमवंतमहंतमलयमंदरमहिंदसारे' इत्यादि 'पसंतडिंबडमरं रज्जं पसासेमाणे विहरति' इत्येतदन्तः, तत्र महाहिमवानिव महान् शेषराजापेक्षया तथा मलयः - पर्वतविशेषो मन्दरो - मेरुर्महेन्द्रः - शक्रादिदेवराजस्तद्वत्सारः - प्रधानो यः स तथा, तथा प्रशान्तानि डिम्बानि - विघ्नाः डमराणि - राजकुमारादिकृतविङ्घरा यस्मिंस्तत्तथा 'प्रसाधयन्' पालयन् 'विहरति' आस्ते स्मेति, समग्रं पुनरग्रे व्याख्यास्यामः । मू. (४) ते णं काले णं ते णं समए णं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी अजसुहम्मे नाम थेरे जातिसंपन्ने कुलसंपण्णे बलरूवविनयनाणदंसणचरित्तलाघवसंपन्ने ओयंसी तेयंसी वच्छंसी जसंसी जियकोहे जियमाणे जियमाए जियलोहे जियइंदिए जियनिद्दे जियपरिसहे जीवियासमरणभयविप्पमुक्के तवप्पहाणे गुणप्पहाणे एवं करणचरणनिग्गहनिच्छयअजबमद्दवलाघवखंतिगुत्तिमुत्ति १० विज्ञामंतबंभवयनयनियमसच्चसोयणाणदंसण २० चारित० ओराले घोरे घोरव्वए घोरतवस्सी घोरवंभचेरवासी उच्छूढशरीरे संखित्तविउलतेयल्लेसे चोदसपुची चउणाणोवगते पंचहिं अणगारसएहं सद्धिं संपरिवुडे पुव्वाणुपुव्विं चरमाणे गामाणुगामं दूतिज्रमाणे सुहंसुहेणं विहरमाणे जेणेव चंपा नयरी जेणेव पुण्ण भद्दे चेतिए तेणामेव उबागच्छइ० त्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति । वृ. 'थेरे'त्ति श्रुतादिभिर्वृद्धत्वात् स्थविरः, 'जातिसंपन्न' इति उत्तममातृकपक्षयुक्त इति प्रतिपत्तव्यमन्यथा मातृकपक्षसंपन्नत्वं पुरुषमात्रस्यापि स्यादिति नास्योत्कर्षः कश्चिदुक्तो भवेद्, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/४ उत्कर्षभिधानार्थं चास्य विशेषणकलापोपादानं चिकीर्षितमिति, एवं कुलसंपन्नोऽपि, नवरं कुलं - पैतृकः पक्षः तथा बलं संहननविशेषसमुत्थः प्राणः रूपम् - अनुत्तरसुररुपादनंतगुणं शरीरसौन्दर्यं विनयादीनि प्रतीतानि नवरं लाघवं - द्रव्यतोऽल्पोपधित्वं भावतो गौरवत्रयत्यागः एभिः संपन्नो यः स तथा, 'ओयंसि 'त्ति ओजोमानसोऽवष्टम्भस्तद्वानोजस्वी तथा तेजस्वी तेज:शरीरप्रभा तद्वांस्तेजस्वी वचो - वचनं सौभाग्याद्युपेतं यस्यास्ति स वचस्वी अथवा वर्चः - तेजः प्रभाव इत्यर्थस्तद्वान् वर्चस्वयशस्वी - ख्यातिमान्, इह विशेषणचतुष्टयेऽपि अनुस्वारः प्राकृतत्वात्, जितक्रोध इत्यादि तु विशेषणसप्तकं प्रतीतं, नवरं क्रोधादिजय उदयप्राप्तक्रोधादिविफलीकरणतोऽवसेयः, तथा जीवितस्य - प्राणधारणस्याशा वाञ्छामरणाञ्च्चा यद्मयं ताभ्यां विप्रमुक्तः जीविताशामरणभयवि-प्रमुक्तस्तदुभयोपेक्षक इत्यर्थः, तथा तपसा प्रधान- उत्तमः शेषमुनिजना पेक्षया तपो वा प्रधानं यस्य स तपः प्रधानः, एवं गुणप्रधानोऽपि, नवरं गुणाः- संयमगुणाः, एतेन च विशेषणद्वयेन तपः संयमौ पूर्वबद्धाभिनवयोः कर्मणोर्निर्जरणानुपादानहेतू मोक्षसाधने मुमुक्षूणामुपादेयावुपदर्शितौ, गुणप्रधान्ये प्रपञ्चार्थमेवाह १२ 'एवं करणे' त्यादि, यथा गुणशब्देन प्रधानशब्दोत्तरपदेन तस्य विशेषणमुक्तमेवं करणादिभिरेकविंशत्या शब्दैरेकविंशतिविशेषणान्यध्येयानि, तद्यथा-करणप्रधानश्चरणप्रधानो यावच्चरित्रप्रधानः, तत्र करणं-पिण्डविशुद्धयादिः, यदाह - "पिंडविसोही समिई भावणे" त्यादि, चरणं-महाव्रतादि, आहच- 'वयसमणधम्मसंजमवेयावच्चं चे 'त्यादि, निग्रहः - अनाचार - प्रवृत्तेनिषेधनं निश्चयः-तत्त्वानां निर्णयः, विहितानुष्ठानेषु वाऽवश्यंकरणाभ्युपगमः आर्जवं मायानिग्रहो मार्दवं-माननिग्रहो लाघवं - क्रियासु दक्षत्त्वं क्षान्तिः - क्रोधनिग्रहः गुप्तिर्मनोगुप्तयादिका, मुक्तिर्निर्लोभता, विद्याः - प्रज्ञत्यादिदेवताधिष्ठिता वर्णानुपूर्व्यः, मन्त्रा - हरिणेगमिष्यादिदेवताधिष्ठितास्ता एव अथवा विद्याः ससाधनाः साधनरहिता मन्त्रा ब्रह्म - ब्रह्मचर्य सर्वमेव वा कुशलानुष्ठानं वेदः–आगमो लौकिकलोकोत्तरकुप्रावचनिकभेदः नया-नैगमादयः सप्त प्रत्येकं शतविधाः नियमा-विचित्रा अभिग्रहविशेषाः सत्यं-वचनविशेषं शौचं - द्रव्यतो निर्लेपता भावतोऽनवद्यसमाचारता ज्ञानं-मत्यादि दर्शनं चक्षुर्दर्शनादि सम्यकत्वं वा चारित्रं बाह्यं सदनुष्ठानं, यच्चेह करणचरणग्रहणेऽपि आर्जवादिग्रहणं तदार्जवादीनां प्राधान्यख्यापनार्थं, ननु जितक्रोधत्वादीनां आर्जवादीनां च को विशेषः ?, उच्यते, जितक्रोधादिविशेषणेषु तदुदयविफलीकरणमुक्तं मार्दवप्रधानादिषु तु उदयनिरोधः, अथवा यत एव जितक्रोधादिरत एव क्षमादिप्रधान इत्येवं हेतुहेतुमद्मावात् विशेषः, तथा ज्ञानसंपन्न इत्यादी ज्ञानादिमत्त्वमात्रमुक्तं ज्ञानप्रधान इत्यादौ तु तद्वतां मध्ये तस्य प्राधान्यमित्येवमन्यत्राप्यपौनरुक्तयं भावनीयं, तथा 'ओराले ' त्ति भीमो भयानकः, कथम् ? - अतिकष्टं तपः कुर्वन् पार्श्ववर्त्तिनामल्पसत्त्वानां भयानको भवति, अपरस्त्वाह 'उराले 'त्ति उदारः - प्रधानः 'धोरि' त्ति धोरो निर्घृणः परिषहेन्द्रियकषायाख्यानां रिपूणां विनाशे कर्तव्ये, अन्ये त्वात्मनिरपेक्षं घोरमाहुः, तथा 'घोरव्वए' त्ति घोराणि - अन्यैर्दुरनुचराणि व्रतानिमहाव्रतानि यस्य स तथा, घौरैस्तपोभिस्तपस्वीच, तथा घोरंच दहह्मचर्यं चाल्पसत्त्वैर्दुःखं यदनुचर्यते तस्मिन् घोरब्रह्मचर्ये वस्तुं शीलमस्येति घोरब्रह्मचर्यवासी 'उच्छढशरीरे' 'उच्छूढं 'ति उज्झितमि Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-१ वोज्झितं शरीरं येन स तत्सत्कारंप्रति निःस्पृहत्वात्, तथा 'संखित्त'त्ति संक्षिप्ता शरीरान्तर्वर्तिनी विपुला अनेकयोजनप्रमाणक्षेत्राश्रितवस्तुदहनसमर्था तेजोलेश्या-विशिष्टतपोजन्यलब्धि विषयप्रभवा तेजोज्वाला यस्यस संक्षिप्तविपुलतेजोलेश्यः,तथा चतुर्दशपूर्वीति वेदप्रधान इत्येतस्यैव विशेषाभिधानं, चतुर्ज्ञानोपगतः केवलवर्जज्ञानयुक्त इत्यर्थः, अनेन च ज्ञानप्रधान इत्येतस्य विशेषोऽभिहितः, पञ्चभिरनगारशतैः-साधुशतैः 'सार्द्ध' सह समन्तात्परिकरित इत्यर्थः, तथा 'पुव्वाणुपुचिन्तिपूर्वानुपूर्व्यानपश्चानुपूर्व्याअनानुपूा वेत्यर्थः, करमेणेति हृदयं, 'चरन्' संचरन्, एतदेवाह गामाणुगामंदूइज्जमाणे'त्ति ग्रामश्चानुग्रामश्च विवक्षितग्रामानन्तरग्रामो ग्रामानुग्रामं तत् द्रवन्-गच्छन् एकस्माद्गामादनन्तरं ग्राममनुल्लङ्घयन्तित्यर्थः, अनेनाप्यप्रतिबद्धविहारमाह, तत्राप्यौत्सुक्याभावमाह,तथा 'सुहंसुहेणं विहरमाणे'त्ति अत एव सुखंसुखेनशरीरखेदाभावेन संयमबाधाऽभावेन च विहरन-स्थानातस्थानान्तरंगच्छन्नामादिषु वा तिष्ठन् 'जेणेव'त्ति यस्मिन्नेव देशे चम्पा नगरी यस्मिन्नेव च प्रदेशे पूर्णभद्रं चैत्यं 'तेणामेवे ति तस्मिन्नेव देशे उपागच्छति, क्वचिद्राजगृहे गुणसिलके इति दृश्यते, स चापपाठ इति मन्यते, उपागत्य च यथाप्रतिरूपं यथोचितं मुनिजनस्व अवग्रहम्-आवासमवगृह्य-अनुत्रापनापूर्वकं गृहीत्वा संयमेन तपसा चात्मानं भावयन् विहरति--आस्ते स्म । - मू. (५) तएणं चंपानयरीए परिसा निग्गया कोणिओ निग्गओ धम्मो कहिओ परिसा जामेव दिसंपाउब्भूया तामेव दिसिं पडिगया।तेणं कालेणं तेणं समयेणं अजसुहम्मस्सअनगारस्स जेटे अंतेवासीअनजंबू नामंअनगारे कासवगोतेणंसत्तुस्सेहेजाव अजसुहम्मस्स थेरस्स अदूरसामंते उद्धंजाणू अहोसिरे झाणकोट्टोवगते संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति, -तते णं से अजजंबूनामे जायसढे जायसंसए जायकोउहल्ले संजातसड़े संजातसंसए संजायकोउहल्ले उप्पन्नसड्ढे उप्पन्नसंसएउप्पन्नकोउहल्ले समुप्पन्नसड़े समुप्पन्नसंसए समुप्पनकोउहल्ले उठाए उद्वेति उहाए उद्वित्ता जेणामेव अज्जसुहम्मे थेरे तेणामेव उवागच्छति २ अजसुहम्मे थेरे तिखुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ २ वंदति नमंसति वंदित्ता नमंसित्ता अञ्जसुहम्मस्स थेरस्स नचासन्ने नतिदूरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे अभिमुहं पंजलिउडे विनएणंपज्जुवासमाणे एवं वयासी जतिणंभंते! समणेणंभगवया महावीरेणंआइगरेणंतित्थग० सयंसंवु० पुरिसु० पुरिससी० पुरिसव० पुरिसवरगं० लोगु० लोगनाहे लोगहिएणं लोगप० लोगपञ्जोय० अभयद० सरणद० चक्खुद० मग्गद० बोहिद० धम्मद० धम्मदे० धम्मना० धम्मसा० धम्मवरचा० अप्पडिह० दसणध० वियदृछ० जिणेणंजाणएणं तिनेणं तार० बुद्धेणं बोहएणं मुत्तेणं मोअगेणं सव्वन्नेणं सव्वद० सिवमयलमरुतमनंतमक्खयमव्याबहमपुणरावित्तियं सासयं ठाणमुवगतेणं पंचमस्स अंगस्स अयमढे पन्नत्ते, छठ्ठस्सणं अंगस्स णं भंते ! नायाधम्मकहाणं के अड्डे पं०?, जंबूत्ति तए णं अज्जसुहम्मे धेरे अनजंबूनाम अनगारं एवं व०-एवं खलु जंबू समणेणं भगवता महावीरेणं जाव संपत्तेणं छट्ठस्स अंगस्स दो सुयक्खंधा पन्नत्ता, तंजहा नायाणि य धम्मकहाओ य, जतिणंभंते! समणेणं भगवता महावीरेणंजाव संपत्तेणं छट्ठस्स अंगस्स दो सुयखंधा पं० २०-नायाणि यधम्मकहाओ य, पढमस्सणं भंते ! सुयकखंधस्स समणेणंजाव संपत्तेणं नायाणं कति अज्झयणा पन्नत्ता?, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-19/५ एवं खलु जंबू! समणेणं जाव संपत्तेणं नायाणं एगूणवीसं अज्झयणा पं०, तं० वृ. 'तए णं'ति ततोऽनन्तरंणमित्यलंकारे चम्पाया नगर्याः परिषत्-कूणिकराजादिका निर्गता-निःसृता सुधर्मस्वामिवन्दनार्थं, "जामेव दिसिंपाउब्भूया तामेव दिसिंपडिगए'तियस्या दिशः सकाशात् प्रादुर्भूता-आविर्भूता आगता इत्यर्थः तामेव दिशं प्रतिगतेति। तस्मिन् कालेतस्मिन् समये आर्यसुधर्मणोऽन्तेवासीआर्यजम्बूनामनगारः काश्यपगोत्रेण 'सत्तुस्सेहे'त्ति सप्तहस्तोच्छ्रयो यावत्करणादिदंश्यं "समचउरससंठाणसंठिए वारिसहनारायसंघयणे कणगपुलगनिधसपम्हगोरे" कनकस्य-सुवर्णस्य 'पुलग'त्ति यः पुलको लवस्तस्य यो निकषः-कषपट्टे रेखालक्षणः तथा पम्ह'त्ति पद्मगर्भस्तद्वत् गौरो यः स तता, वृद्धव्याख्या तु कनकस्य न लोहादेर्यः पुलकः-सारो वर्णातिशयः तप्रधानोयोनिकषो-रेखातस्य यत्पक्ष्मबहुलत्वं तद्वद्यो गौरः स कनकपुलकनिकषपक्ष्मगौरः, तथा 'उग्रतपा' उग्रम्-अप्रधृष्यं तपोऽस्येतिकृत्वा, तथा 'तत्ततवे' तप्तं-तापितं तपो येन सतत्पतपाः, एवं तेनतत्तपस्तप्तं येन कर्माणि संताप्य तेन तपसा स्वात्मापितपोरूपः संतापितो यतोऽन्यस्यास्पृश्यमिवजातमिति, तथा महातपाः-प्रशस्ततपाबृहत्तपावा, तथा दीप्तं तपो यस्य सदीप्ततपाः, दीप्तं तु हुताशन इव ज्वलत्तेजः कर्मेन्धनदाहकत्वात्, तथा “उरालेघोरेघोरगुणेघोरतवस्सी घोरबंभचेरवासीउच्छूढसरीरेसंखित्तविउलतेयलेसे" इति पूर्ववत्, एवंगुणविशिष्टो जम्बूस्वामी भगवान् आर्यसुधर्मणः स्थविरस्य अदूरसामंतेत्ति दूर-विप्रकर्षः सामन्तं-समीपं उभयोरभावोऽदूरसामन्तं तस्मिन्नातिदूरे नातिसमीपे उचिते देशे स्थित इत्यर्थः, कथं ? -“उटुंजाणू इत्यादि शुद्धपृथिव्यासनवर्जनात् औपग्रहिकनिषद्याभावाञ्च उत्कटुकासनः सवपदिस्यते ऊर्द्धजानुनी यस्यसऊर्द्धजानुः ‘अधःशिराः' अधोमुखो नोतिर्यग् वा विक्षिप्तष्टिः किं तु नियतभूभागनियमितदृष्टिरिति भावना, 'झाणकोट्टोवगए'त्ति ध्यानमेव कोष्ठोध्यानकोष्ठस्तमुपगतोध्यानकोष्ठोपगतः, यथा हि कोष्ठके धान्यंप्रक्षिप्तमविप्रकीर्णं भवत्येवं स भगवान् धर्मध्यानकोष्ठकमनुप्रविश्येन्द्रियमनांस्याधिकृत्य संवृतात्मा भवतीति भावः, संयमेन-संवरेण तपसा-ध्यानेनात्मानंभावयन्-वासयविहरति-तिष्ठति। 'तएणं से' इत्यादि, तत इत्यानन्तर्ये तस्मात् ध्यानादनन्तरं णमित्यलंकारे, 'स' इति पूर्वप्रस्तुतपरामर्शार्थः तस्य तु सामान्योक्तस्य विशेषावधारणार्थं आर्यजम्बूनामेति, स च उत्तिष्ठतीति सम्बन्धः, किम्भूतः सन्नित्याह--'जायसद्धे' इत्यादि, जाता-प्रवृत्ता श्रद्धा-इच्छाऽस्येतिजातश्रद्धः, क्व ?-वक्ष्यमाणानां पदार्थानां तत्त्वपरिज्ञाने स तथा, जातः संशयोऽस्येति जातसंशयः, संशयस्त्वनिर्धारितार्थंज्ञानमुभयवस्त्वंशावलम्मिबतया प्रवृत्तं, सत्वेवंतस्य भगवतोजातः-यथा भगवता श्रीमन्महावीरवर्द्धमानस्वामिना त्रिभुवनभवनप्रकाशप्रदीपकल्पेनपञ्चमस्यांगस्य समस्तवस्तुस्तोमव्यतिकराविर्भावनेनार्थोऽभिहित एवंषष्ठस्याप्युक्तोऽन्यथा वेति, तथा जातकुतूहलो' जातं कुतूहलंयस्य सतथा, जातीत्सुक्य इत्यर्थः, विश्वस्यापिविश्वव्यतिकरस्यपञ्चमाङ्गेप्रतिपादितत्वात्षष्ठाङ्गस्य कोऽन्योऽर्थो भगवताऽभिहितो भविष्यतीति, संजातश्रद्ध इत्यादौ समुत्पन्नश्रद्ध इत्यादौ च संशब्दः प्रकर्षादिवचनः, तथा उत्पन्नश्रद्धः प्रागभूता उत्पन्ना श्रद्धा यस्येत्युत्पन्नश्रद्धः, अथोत्पन्नथद्धत्वस्य जातश्रद्धत्वस्य च कोऽथभेदो?, न कश्चिदेव, वि.मा तटायोगः?, हेतुत्व Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं- 9 प्रदर्शनार्थं, तथाहि-- उत्पन्न श्रद्धत्वाज्जातश्रद्धः प्रवृत्तश्रद्ध इत्यर्थः, अपरस्त्वाह-जाता श्रद्धा यस्य प्रष्टुं स जात श्रद्धः, कथं जात श्रद्धो ?, यस्माज्जातसंशयः, षष्ठाङ्गार्थः पञ्चमाङ्गार्थवत् प्रज्ञप्तः उतान्यथेति, कथं संशयोऽजनि ?, यस्मात् जातकुतूहलः, कीशो नाम षष्ठाङ्गस्यार्थो भविष्यति कथं च तमहमव- भोत्स्ये ? इति तावदवग्रहः, एवं संजातोत्पन्नसमुत्पन्न श्रद्धादय ईहापायधारणाभेदेन वाच्या इति, 'उडाए ० ' तिउत्थानमुत्था - ऊध्व "वर्त्तनं तया उत्थया उत्तिष्ठति उत्थाय च 'जेणे' त्यादि प्रकटं, 'अज्जसुहम्मे थेरे' इत्यत्र षष्ठयर्थे सप्तमीति 'तिखुत्तो' त्ति त्रिकृत्वस्त्रीन् वारान् 'आदक्षिणप्रदक्षिणां' दक्षिणपार्थ्यादारभ्य परिभ्रमणतो दक्षिणपार्श्वप्राप्तिरादक्षिणप्रदक्षिणा तां 'अजसुहम्म थेरं' इत्यत्र पाठान्तरे आदक्षिणात्प्रदक्षिणो--दक्षिणपार्श्वर्ती यः स तथा तं 'करोति' विदघाति बन्दते - वाचा स्तौति नमस्यति कायेन प्रणमति नात्यासन्ने नातिदूरे उचिते देशे इत्यर्थः 'सुस्सूसमाणे' त्ति श्रोतु मिच्छन् 'नमंसमाणे' त्ति नमस्यन् प्रणमन् अभिमुखः 'पंजलिउडे' त्ति कृतप्राञ्जलिः विनयेन प्रणमति-उक्तलक्षणेन 'पज्जुवासमाणे' त्ति पर्युपासनां विदधानः 'एव' मिति वक्ष्यमाणप्रकारं 'वदासि' त्ति अवादीत्, १५ यदवादीत् तदाह-‘जई’त्यादि प्रकटं, नवरं यदि भदन्त ! श्रमणेन पञ्चमाङ्गस्यायमर्थःअनन्तरोदितत्वेन प्रत्यक्षः प्रज्ञप्तस्ततः षष्ठाङ्गस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्त इति प्रश्नवाक्यार्थः, अथोत्तरदानार्थं 'जम्बूनामे' त्ति जम्बू ! इति एवंप्रकारेणामन्त्रणवचसाऽऽमन्त्र्य आर्यसुधर्मा स्थविरः आर्यजम्बूनामानं अनगारमेवमवादीत् - 'नायाणि' त्ति ज्ञातानि - उदाहरणानीति प्रथमः श्रुतस्कन्धः 'धम्मक हाओ' त्ति धर्म्मप्रधानाः कथाः धर्मकथा इति द्वितीयः मू. (६) उक्खित्तणाए १ संघाडे २, अंडे ३ कुम्मे य ४ सेलगे ५ । तुंबे य ६ रोहिणी ७ मल्ली ८, मायंदी ९ चंदिमा इय १० ॥ वृ. 'उक्खित्ते 'त्यादि श्लोकद्वयं सार्द्ध, तत्र मेघकुमारदजीवेन हस्तिभवे वर्तमानेन यः पाद उत्क्षिप्तस्तेनोत्क्षिप्तेनोपलक्षितं मेघकुमारचरितमुत्क्षिप्तमेवोच्यते, उत्क्षिप्तमेव ज्ञातम् उदाहरणं विवक्षितार्थसाधनमुत्क्षिप्तज्ञातं, ज्ञातता चास्यैवं भावनीया - दयादिगुणवन्तः सहन्त एव देहकष्टं, उत्क्षिप्तैकपादो मेघकुमारजीवहस्तीवेति, एतदर्थाभिधायकं सूत्रमधीयमानत्वादध्ययनमुक्तमेवं सर्वत्र १ । तथा संघाटकः श्रेष्ठिचौरयोरेकबन्धनबद्धत्वमिदमप्यभीष्टार्थज्ञापकत्वात् ज्ञातमेव, एवमौचित्येन सर्वत्र ज्ञातशब्दो योज्यः, यथा यथं च ज्ञातत्वं प्रत्यध्ययनं तदर्थावगमादवसेयमिति २ । नवरं अण्डकं-मयूराण्डं ३ । कूर्म्मश्च कच्छपः ४ | सैलको राजर्षिः ५ । तुम्बं च - अलाबुः ६ रोहिणी श्रेष्ठिवधूः ७ । मल्ली - एकोनविंशतितमजिनस्थानोत्पन्ना तीर्थकरी ८ । माकन्दी नाम वणिक् तत्पुत्री माकन्दी शब्देनेह गृहीतः ९ । चंद्रमा इति च १० | मू. (७) दावद्दवे ११ उदगणाए १२, मंडुक्के १३ तेयलीविय १४ । नंदीफले १५ अवरकंका १६, अतिने १७ सुंसुमा इय १८ ॥ वृ. 'दावद्दवे 'ति समुद्रतटे वृक्षविशेषाः ११ । उदकं - नगरपरिखाजलं तदेव ज्ञातम् - उदाहरणं उदकज्ञातं १२ | मण्डूकः नन्दमणिकार श्रेष्ठिजीवः १३ । 'तेयली इय'त्ति तेतलि Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-19/७ सुताभिधानोऽमात्य इति च १४ । 'नंदीफल'त्तिनन्दिवृक्षाभिधानतरुफलानि १५। 'अवरकंका' धातकीखण्डभरतक्षेत्रराजधानी १६। आइण्णो त्तिआकीर्णा-जात्याः समुद्रमध्यवर्तिनोऽश्वाः १७ । 'सुंसुमा इय'त्ति सुंसुमाभिधाना श्रेष्ठिदुहिता १८॥ मू. (८) अवरे य पुंडरीयनायए १९ एगुणवीसतिमे। वृ.अपरं च पुण्डरीकज्ञातमेकोनविंशतितममिति १९। मू. (१) जति णं भंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं नायाणं एगूणवीसा अझयणा पं०, तं०-उक्खित्तणाए जाव पुंडरीएत्ति य, पढमस्स गंभंते ! अज्झयणाति के अढे पन्नत्ते ? एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं २ इहेव जंबूद्दीवे दीवे भारहे वासे दाहिणद्धभरहे रायगिहे नामं नयरे होत्था, वण्णओ, चेतिए वन्नओ, तत्य गं रायगिहे नगरे सेणिए नामं राया होत्था महताहिमवंत० वन्नओ, तस्स णं सेणियस्स रन्नो नंदा नामं देवी होत्था सुकुमालपाणिपाया। वृ.यदि प्रथमश्रुतस्कन्धस्यैतान्यध्ययनानिभगवतोक्तानिततःप्रथमाध्ययनस्य कोऽर्थो भगवताप्रज्ञप्तइति शास्त्रार्थप्रस्तावना ।। अथैवं पृष्टवन्तंजम्बूस्वामिनंप्रतिसुधर्मस्वामी यथाश्रुतमर्थं वक्तुमुपक्रमते स्मेति । एव'मित्यादि सुगम, नवरं 'एव'मिति वक्ष्यमाणप्रकारार्थः प्रज्ञप्त इति प्रक्रमः,खलु-र्वाक्यालङ्कारेजम्बूरिति शिष्यामन्त्रणे इहैवेतिदेशतःप्रत्यक्षासन्नेनपुनरसंख्येयत्वात् जम्बूद्वीपा-नामन्यत्रेतिभावः भारते वर्षे-क्षेत्रे 'दाहिणभरहे'त्ति दक्षिणार्धभरते नोत्तरार्द्धभरते 'देवी'ति राजभार्या 'वण्णओत्ति वर्णको वाच्यः, सच वक्ष्यमाणधारिण्या इव दृश्यः, मू. (१०) तस्स णं सेणियस्स पुत्ते नंदाए देवीए अत्तए अभए नाम कुमारे होत्था अहीण जाव सुरूवे सामदंडभेयउवप्पयाणणीतिसुप्पउत्तणयविहिन्नू ईहावूहमग्गणगवेसणअत्थसत्यमइविंसारएउप्पत्तियाए वेणइयाए कम्मियाए पारिणामिआएचउव्विहाए बुद्धिएउववेए सेणियस्स रण्णो बहुसु कज्जेसु य कुटुंबेसु य मंतेसु य गुज्झेसु य रहस्सेसु य निच्छएसु य आपुच्छणिज्जे पडिपुच्छणिज्जे मेढी पमाणं आहारे आलंबणं चक्खू मेढीभूए पमाणभूए आहारभूए आलंबणभूए चक्खूभूए सव्वकज्जेसु सव्वभूमियासुलद्धपच्चए विइण्णवियारे रजधुरचिंतए यावि होत्था, सेणियस्स रन्नो रज्जं च रटुं च कोसं च कोडागारं च बलं च वाहणं च पुरं च अंतेउरं च सयमेव समुवेक्खमाणे २ विहरति वृ. 'अत्तए'त्ति आत्मजः अङ्गज इत्यर्थः, 'अहीण जाव सुरूवेत्ति इह यावत्करणादिदं द्रष्टव्यं 'अहीनपंचिंदियसरीरे' अहीनानि-अन्यूनानि लक्षणतः स्वरूपतो वा पञ्चापीन्द्रियाणि यस्मिंतस्तत्तथाविधंशरीरंयस्य सतथा, 'लक्खणवंजणगुणोववेए लक्षणानि-स्वस्तिकचक्रादीनि व्यञ्जनानि-मषतिलकादीनि तेषां यो गुणः-प्रशस्तता तेनोपपेतो-युक्तो यः स तथा, उप अप इत इति शब्दत्रयस्य स्थाने शकन्ध्यादिदर्शनादुपपेत इति स्यात्, ‘माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगे' तत्र मान-जलद्रोणप्रमाणताकथं?-जलस्यातिभृते कुण्डे पुरुषे निवेशिते यजलं निस्सरति तद्यदि द्रोणमानं भवति तदा स पुरुषो मानप्राप्त उच्यते, तथा उन्मानं-अर्द्धभारप्रमाणता, कथं ?, तुलारोपितः पुरुषो यर्द्धभारं तुलति तदा स उन्मानप्राप्त इत्युच्यते, प्रमाणं-खाङ्गुलेनाष्टोत्तरशतोच्छ्रयता, ततश्चमानोन्मानप्रमाणैः प्रतिपूर्णानि-अन्यूनानि सुजातानि-सुनिष्पन्नानि सर्वाणि अङ्गानि-शिरःप्रभृतीनि यस्मिन् तत्तथाविधं सुन्दरभंग-शरीरं Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:, अध्ययनं -१ १७ यस्य स, 'ससिसोमाकारे कंते पियदंसणे' शशिवत् सौम्याकारं कान्तं - कमनीयमत एव प्रियं द्रष्टणां दर्शनं-रूपं यस्य स तथा, अत एव 'सुरूवे' त्ति सुरूप इति, तथा सामदण्डभेदउपप्रदानलक्षणा या राजनीतयः तासां सुष्टुं प्रयुक्तं-प्रयोगो व्यापारणं यस्य स तथा, नयानां - नैगमादीनां उक्तलक्षणनीतीनां चयाविधा-विधयः प्रकारास्तान् जानाति यः स तथा, पश्चात्पदद्वयस्य कर्मधारयः, तत्र परस्परोपकारप्रदर्शनगुणकीर्तनादिना शत्रोरात्मवशीकरणं साम, तथाविधपरिक्लेशे धनहरणादिको दण्डः, विजिगीषितशत्रुपरिवर्गस्य स्वाण्यादिस्नेहापनयनादिको भेदः, गृहीतधनप्रतिदानादिकमुपप्रदानं, नयविधयस्तु सप्त नैगमादयो नयाः प्रत्येकं शतभेदा, नीतिभेदास्तु सामनीतेः पञ्च दण्डस्य त्रयः भेदस्य उपप्रदानस्य च पञ्च कामन्दकादिप्रसिद्धा । इति । तथा हाच - स्थाणुरयं पुरुषो वेत्येवं सदर्थालोचनाभिमुखा मतिचेष्टा अपोहश्च - स्थाणुरेवायमित्यादिरूपो निश्चयः मार्गणं च - इह वल्ल्युत्सर्णादयः स्थाणुधर्मा एव प्रायो घटन्ते इत्याद्यन्नयधर्मालोचनरूपं गवेषणंच - इह शरीरकण्डव्यनादयः पुरुषधर्माः प्रायो न घटन्त इति व्यतिरेकधर्मालोचनरूपं ईहाव्यहमार्गणागवेषणानि तैरर्थशास्त्रे अर्थोपायव्युत्पादग्रंथे कौटिल्यराजधानीत्यादौ या मतिर्बोधस्तया विशारदः - पण्डितो यः स ईहाव्यूहमार्गणगवेषणार्थशास्त्रमतिविशारदः, तथौत्पत्तिक्यादिकया बुद्धया उपपेतो- युक्तः, तन्त्रौत्पत्तिकी अष्टाश्रुताननुभूतार्थविषयाऽऽकस्मिकी वैनयिकी गुरुविनयलभ्यशास्त्रार्थसंस्कारजन्या कर्म्मजा कृषिबाणिज्यादिकर्माभ्यासप्रभवा पारिणामिकी- प्रायो वयोविपाकजन्या, तथा श्रेणिकस्य राज्ञः बहुषु कार्येषु च - भक्तसेवकराज्यादिदानलक्षणकृत्येषु विषयभूतेषु तथा कुटुम्बेषु च - स्वकीयपरकीयेषु विषयभूतेषु ये मन्त्रादयो निश्चायन्तास्तेषु आप्रच्छनीयः, तत्र मन्त्रामन्त्रणानि पर्यालोचनानि तेषु च गुह्यानीव गुह्यानि - लञ्जनीयव्यवहारगोपितानि तेषु च रहस्यानि - एकान्तयोग्यानि तेषु निश्चयेषु वा - इत्थमेवेदं विधेयमित्येवंरूपनिर्णयेषु अथवा स्वतन्त्रेषु कार्यादिषु षट्सु विषयेषु चकाराः समुच्चयारार्थाः आप्रच्छनीयः - सकृत् प्रतिप्रच्छनीयो द्वित्रिकृत्वः किमिति ? - यतोऽसौ 'मेढि 'त्ति खलकमध्यवर्त्तिनी स्थूणायस्यां नियमिता गोपंक्तिर्धान्यं गाहयति तद्वद्यमालम्ब्य सकलमन्त्रिमडलं मन्त्रणीयार्थान् धान्यमिव विवेचयति सा मेढी, प्रमाणं-प्रत्यक्षादि तद्वद्यः तद्द्वं धर्थानमव्यभिचारित्वेन तथैव प्रवृत्तिनिवृत्तिगोचरत्वात् स ० T तथा 'आधारे' आधारस्येव सर्वकार्यषु लोकानामुपकारित्वात् तथा 'आलंबनं' रज्वादि तद्वदापद्गर्त्तादिनिस्तारकत्वादालम्बनं तथा चक्षुः- लोचनं तद्वल्लोकस्य मन्त्र्यमात्यादिविविधकार्येषु प्रवृत्तिनिवृत्तिविषयप्रदर्शनकत्वचक्षुरिति, एतदेव प्रपञ्चयति- 'मेढिभूए' इत्यादि भूतशब्द उपमार्थः सर्वकार्येषु - सन्धिविग्रहादिषु सर्वभूमिकासु - मन्त्रिअमात्यादिस्थानकेषु लब्धः - उपलब्धः प्रत्ययः - प्रतीतिरविसंवादिवचनं च यस्य स तथा विइण्णवियारे' त्ति वितीर्णोराज्ञाऽनुज्ञातो विचारः - अवकाशो यस्य विश्वसनीयत्वात् असौ वितीर्णविचारः सर्वकार्यादिष्विति प्रकृतं, अथवा 'विण्णवियारे' विज्ञापिता राज्ञो लोकप्रयोजनानां निवेदयिता, किं बहुना ? - राज्यधुरश्चिन्तकोऽपि - राज्यनिर्वाहक श्चाप्यभूत्, एतदेवाह - श्रेणिकस्य राज्ञो राज्यं च-राष्ट्रादिसमुदायात्मकं राष्ट्रं च - जनपदं कोशं च - भाण्डागारं कोष्ठागारं च - धान्यगृहं बलं 7 2 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-9-19/१० च-हस्त्यादि सैन्यं वाहनं च-वेसरादिकंपुरंच-नगरमन्तःपुरंच-अवरोधनं स्वयमेव-आत्मनैव समुप्रेक्षमाणो-निरूपयन् समुप्रेक्षमाणो वा व्यापारयन् इह च द्विवचनमाभीक्ष्यण्येऽवसेयं, 'विहरति आस्ते स्म। मू. (11) तस्स णं सैणियस्स रनो धारिणी नामं देवी होत्या। . जाव सेणियस्स रन्नो इवा जाव विहरइ। वृ. 'धारणी नामं देवी होत्था जाव सेणियस्स रन्नो इट्ठा जाव विहरइ' इत्यत्र द्विर्यावच्छब्दकरणादेवं द्रष्टव्यं 'सुकुमालपाणिपाया अहीनपंचेंदियसरीरा लक्खणवंजणगुणोववेया मानुम्माणपमाणसुजायसंव्वगंसुदरंगी ससिसोमाकारा कंता पियदंसणा सुरूवा करतलपरिमिततिवलियबलियमज्झा' करतलपरिमीतो-मुष्टिग्राह्यस्त्रिवलीको-रेखात्रयोपेतो बलितो-बलवान् मध्यो-मध्यभागो यस्याः सा तथा, 'कोमुईरयणिकरविमलपडिपुन्नसोमवयणा' कौमुदीरजनीकरवत् कार्तिकीचन्द्र इव विमलं--प्रतिपूर्ण सौम्यंच वदनंयस्याःसातथा कुंडलुल्लिहियगंडलेहा'; कुण्डलाभ्यामुल्लिखिता-धृष्ट गण्डलेखाः कपोलविरचितमृगमदादिरेखा यस्याः सा तथा सिंगारागारचारुवेसा' शृङ्गारस्यरसविशेषस्यागारमिवागारंअथवा शृङ्गारो-मण्डनूषणाटोपातप्रधानःआकारः-आकृतिर्यस्याः सा तथा, चारुर्वेषो-नेपथ्यं यस्याःसा तथा, ततः कर्मधारयः, तथा संयगगयहसियभणियविहिय विलाससललियसंलावणिउणजुत्तोवयार कुसला' संगता-उचिता गतहसितमणितविहितविलासा यस्याःसा तथा, तत्र विहितं-चेष्टितं, विलासोनेत्रचेष्टा, तथा सह ललितेन-प्रसन्नतया से संलापा:-परस्परभाषणलक्षणास्तेषु निपुणा या सा तथा, युक्ता-संगता येउपचारालोकव्यवहारास्तेषुकुशलायासा तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, ___'पासाईया' चित्तप्रसादजनिका 'दरिसणिज्जा' यां पश्यञ्चक्षुर्न श्राम्यति, 'अभिरूपा' मनोज्ञरूपा पडिरूवा' द्रष्टारं द्रष्टारं प्रति रूपं यस्याः सा तथा, 'सेणियस्स रन्नो इट्ठा वल्लभा' कांता काम्यत्वात् प्रिया प्रेमविषयत्वात् मणुन्ना सुन्दरत्वात् 'नामधेजा' नामधेयवती प्रशस्तनामधेयवतीत्यर्थः नाम वाधार्य-हृदिधरणीयं यस्याः सा तथा, 'वेसासिया विश्वसनीयत्वात् ‘सम्मया' तत्कृतकार्यस्य सम्मतत्वाद्बहुमता-बहुशो बहुभ्यो वाऽन्येभ्यः सकाशान्मता बहुमता बहुमानपात्रं वा 'अणुमया' विप्रियकरणस्यापि पश्चात्मता अनुमती 'भंडकरंडगसमाणा' आभारणकरण्डकसमानोपादेयत्वात् 'तेल्लकेला इव सुसंगोविया' तैलकेला-सौराष्ट्रप्रसिद्धोमृन्मयस्तैलस्यभाजनविशेषः सच भङ्गभयाल्लोचनभयाच्च सुष्टुसंगोप्यते एवं साऽपि तथोच्यते 'चेलपेडा इव सुसंपरिगिहीया' वस्त्रमञ्जूषेवेत्यर्थः, 'रयणकरंडगोविव सुसारविया सुसंरक्षितेत्यर्थः, कुत इत्याह, ‘मा णं सीयं मा णं उण्हं माणंदंसामाणंमसगामाणंवालामाणंचोरामाणंवाइयपित्तियसंभियसन्निवाइयविविहरोगायंका फुसंतुत्तिकटु सेणिएणं रन्ना सद्धिं विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणा विहरति' माशब्दा निषेधार्थाः,णकारावाक्यालङ्कारार्थाः,अथवा मानणंतिमैनामितिप्राकृतत्वात्, व्यालाः-श्वापदभुजगाः रोगाः कालसहाः आतङ्काः-सद्योघातिनः, इतिकट्ठ इतिकृत्वा इतिहेतोभॊगभोगान्अतिशयवद्भोगानिति, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ १९ मू. (१२) तए णं सा धारिणी देवी अन्नया कयाइ तंसि तारिसगंसि छक्कट्ठकलट्ठमहसंठियखंभुग्गयं पवरवरसालभंजियउज्जलमणिकणगरणभूमियंविडकजालद्धचंदणिज्जूहकंतरकणयालिचंदसालियाविभत्तिकलिते सरसच्छधाऊवलवण्णरइए बाहिरओ दूमियघट्टमढे अभितरओ पत्तसुविलिहियचित्तकम्मे नानाविहपंचवण्णमणिरयणकोट्टिमतले पउमलयाफुल्लवल्लिवरपुप्फजातिउल्लोयचित्तियतले वंदनयरकणगफलससुविणिमम्मियपडिपुंजिय-सरसपउमसोहंतदारभाए पयरगालंबंतमणिमुत्तदामसुविरइयदारसोहेसुगंधवरकुसुम-मउयपम्हलसयणोवयारे मणहिययनिव्वुइयरे कपूरलवंगमलयचंदनकालागुरुपवरकुंदुरुक्कतु-रुक्कधूवडझंतसुरभिमधमधंतगंधुद्धयाभिरामे सुगंधवरगंधिए गंधवट्टिभूते मणिकिरण-पणासियंधकारे किंबहुना?-- जुइगुणेहिं सुरवरविमाणवेलंबियवरधरए तंसि तारिसगंसि सयणिजंसि सालिंगणवट्टिए उभओ बिब्बोयणे दुहओ उन्नउ मन्त्रेणयगंभीरे गंगापुलिणवालुयाउद्दालसालिसए उयचियखोमदुगुल्लपट्टपडिच्छण्णे अच्छरयमलयनयतयकुसत्तलिंबसीहकेसरपच्चुत्थए सुविरइयरयत्ताणे रततंसुयसंवुए सुरम्मे आइणगरूयबूरणवणीयतुल्लफासे पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि सुत्तजागरा ओहीरमाणी २ एगमहं सत्तुस्सेहं रययकूडसन्निहनहयलंसिसोमंसोमागारं लीलायंतंजंभायमाणं मुहमतिगयं गयं पासित्ताणं पडिबुद्धा। ततेणं सा धारिणी देवीअयमेयारूवं उरालं कल्लाणं सिवं धन्नं मगलंसस्सिरीयंमहासुमिणं पासित्त णं पडिबुद्धा समाणी हट्टतुट्ठा चित्तमाणंदिया पीइमणा परमसोमणस्सिया हरिसवसविसप्पमाणहियया धाराहयकलंबपुष्फगंपिव समूससियरोवमकूवा तं सुमिणं ओगिण्हइ २ सयणिज्जाओउटेति २ पायपीढातोपच्चोरुहइ पच्चोरुहइत्ताअतुरियमचवलमसंभंताएअविलंबियाए रायहंससरिसीए गतीए जेणामेव से सेणिए राया तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छइत्ता सेणियं रायं ताहि इट्टाहिं कंताहिं पियाहि मणुनाहि मणामाहिं उरालाहिं कल्लाणाहिं सिवाहिं धन्नाहिं मंगल्लाहिं सस्सिरियाहिं हिययगमणिज्जाहिं हिययपल्हायणिजाहिं मियमहुररिभियंगंभीरसस्सिरीयाहिं गिराहिं सलंवमाणी २ पडिबोहेइ पडिबोहेत्ता सेणिएणं रन्ना अब्भणुनाया समाणी नानामणिकणगरयणभत्तिचित्तंसि भदासणंसि निसीयति र त्ता आसत्थाविसस्था सुहासणवरगया करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट सेणिय रायं एवं वदासी एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! अज्ज तंसि तारिसगंसि सयणिजंसि सालिंगणवट्टिए जाव नियगवयणमइवयंतं गयं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा, तं एयस्स णं देवाणुप्पिया ! उरालस्स जाव सुमिणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सति?। . 'तए णं'ति ततोऽनन्तरं 'तंसि तारिसयंसि' ति यदिदं वक्ष्यमाणगुणं तस्मिंस्ता शके यादृशमुपचितपुण्यस्कन्धानामङ्गिनामुचितं 'वरघरए'त्ति संबन्धः वासभवने इत्यर्थः, कथंभूते?-'षटकाष्ठकं गृहस्यबाह्यालन्दकंषड्दारुकमितियदागमप्रसिद्धं, द्वारमित्यन्ये स्तम्भविशेषणमिदमित्यन्ये, तथा लष्टा-मनोज्ञामृष्टा-मसृणाः संस्थिता-विशिष्टसंस्थानवन्तोयेस्तम्भास्तथाउद्गता-ऊर्द्धगता स्तम्भेषुवा उद्गता-व्यवस्थिताः स्तम्भोद्गताःप्रवराणांवराःप्रवरवराः-- अतिप्रधाना याः शालभञ्जिकाः-पुत्रिकास्तथा उज्वलानां मणीनां-चंद्रकान्तदीनां कनकस्य रत्नानां-कर्केतनादीनां या स्तूपिका-शिखरं, तथा विटङ्कः-कपोतपाली वरण्डिकाधोवर्ती Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/१२ अस्तरविशेषः जालं- सच्छिद्रो गवाक्षविशेषः, अर्द्धचन्द्रः - अर्धचन्द्रकारं सोपानं निर्यूहकंद्वारपार्श्वविनिर्गतदारु अंतरं - अस्तरविशेष एव पानीयान्तरमिति सूत्रधारैर्यद् व्यपदिश्यते निर्यूहकद्वयस्य यान्यन्तराणि तानि वा निर्यूहकान्त राणि कणकालीअस्तरविशेषश्चन्द्रसालिका च - गृहोपरि शाला एतेषां गृहांशानां या विभक्तिः - विभजनं विविक्तता तया कलितं युक्तं यत्तत्तथा तस्मिन्, 'सरसच्छवाडवडंबसरइए' त्ति स्थाप्यं, कैश्चित् पुनरेवं संभावितमिदं २० 'सरसच्छधाउवलवन्नरइए' ति तत्र सरसेन अच्छेन धातूपलेन - पाषाणधातुना गैरिकविशेषेणेत्यर्थः वर्णो रचितो यत्र तत्तथा 'बाहिरओ दूमियघट्टमट्ठे त्ति दूमितं - धवलितं धृष्टं-कोमलपाषाणादिना अत एव मृष्टं-मसृणं यत्तत्तथा तस्मिन्, तथा अभ्यन्तरतः प्रशस्तं - स्वकीय २ कर्मव्यापृतं शुचि - पवित्र लिखितं चित्रकर्म यत्र तत्तथा तस्मिन्, तथा नानिविधानां जातिभेदेन पञ्चवर्णानां मणिरत्नाना सत्कं कुट्टिमतलं - मणिभूमिका यस्मिंस्तत्तथा तत्र तथा पद्मः - पद्माकारैरेवं लताभिरशोकलताभिः पद्मलताभिर्वा मृणालिकाभिः पुष्पवल्लीभिः पुष्पप्रधानाभिः पत्रवल्लिभिः तथा वराभिः पुष्पजातिभिः - मालतीप्रभृतिभिश्चित्रितमुल्लोकतलं- उपरितनभागो यस्मिन् तत्तथा तत्र, इह च प्राकृतत्वेन ‘उल्लोयचित्तियतले' इत्येवं विपर्ययनिर्देशो द्रष्टव्य इति, अथवा पद्मादिभिरुल्लोकस्य चित्रितं तलं - अधोभागो यस्मिन्निति, तथा वन्द्यन्त इति वन्दना - मङ्गल्याः ये वरकनकस्य कलशाः सुष्ठु –'निम्मिय'त्तिन्यस्ताः प्रतिपूजिताः - चन्दनादिचर्चिताः सरसपद्माः -- सरसमुखस्थगनकमलाः शोभमाना द्वारभागेषु यस्य पाठान्तरापेक्षया चन्दनवरकनककलशैः सुन्यस्तैस्तथा प्रतिपुञ्जितैःपुञ्जीकृतैः सरसपद्यैः शोभमाना द्वारभागा यस्य तत्तथा तस्मिन्, तथा प्रतरकाणि-स्वर्णादिम या आभरणविशेषास्तत्प्रधानैर्मणिमुक्तानां दामभिः - नग्भिः सुष्ठु विरचिता द्वारशोभा यस्य तत्तथा तस्मिन्, तथा सुगन्धिवरकुसुमैर्मृदुकस्य- मृदोः पक्ष्मलस्य च - पक्ष्मवतः शयनस्य – तूल्यादिशयनीयस्य यः उपचारः - पूजा उपचारो वा स विद्यते यस्मिन्मण इत्यस्य मत्वर्थीयत्वात् तत् सुगन्धिवरकुसुममृदुपक्ष्मलशयनीयोपचारवत्तञ्च यद् हृदयनिर्वृतिकरं च--मनःस्वास्थ्यकरं तत्तथा तस्मिन्, तथा कर्पूरश्च लवङ्गानि च फलविशेषाः मलयचन्दनं च-पर्वतविशेषप्रभवं श्रीखण्डं कालागुरुश्च- कृष्णागरुः प्रवरकुन्दुरुक्कं च-चीडाभिधानो गन्धद्रव्यविशेषः तुरुष्कं च- सिल्हकं धूपश्च गन्धद्रव्यसंयोगज इति द्वन्द्वः, एतेषां वा संबन्धी यो धूपः तस्य दह्यमानस्य सुरभिर्यो मघमघायमानः - अतिशयवान् गन्धः उद्भूतः - उद्भूतः तेनाभिरामम्-अभिरमणीयं यत्तत्तथा तस्मिन्, तथा सुठु गन्धवराणां - प्रधानचूर्णानां गन्धो यस्मिन् अस्ति तत् सुगन्धवरगन्धिकं तस्मिन्, तथा गंधवर्त्तिः - गन्धद्रव्यगुटिका कस्तूरिका वा गन्धस्तद्गुटिका गन्धवर्त्तिस्तद्भूते - सौरभ्यातिशया- त्तत्कल्पे, तथा मणिकिरणप्रनाशितान्धकारे, किंबहुना वर्णकेन ?, वर्णकसर्वस्वमिदं द्युत्या गुणैश्च सुरवरविमानं विडम्बयति जयति यद्वरगृहकं तत्तथा तत्र तथा तस्मिन् ताशे शयनीये सहालिङ्गनवर्त्या शरीरप्रमाणोपधानेन यत्तत्सालिङ्गनवर्त्तिकं तत्र, 'उभओ विव्वोयणे' त्ति उभयतः उभौ-शिरोऽन्तपादान्तावाश्रित्य 'विव्वोयणे' त्ति उपधाने यत्र तत्तथा तस्मिन्, 'दुहओ' त्तिउभयतः उन्नतेमध्ये नतं च तन्निम्नत्वाद्गभीरं च महत्त्वान्नतगम्भीरं अथवा मध्येन च भागेन तु गम्भीरे-अवनते गङ्गापुलिनवालुकायाः अवदातः - अवदलनं पादादिन्यासेऽधोगमनमित्यर्थः तेन 'सालिसए' त्ति सध्शकमति Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-१ नम्रत्वाद्यत्तत्तथा तत्र, श्यतेच हंसतूल्यादिष्वयं न्याय इति । तथा उयचिय'त्ति परिकर्मितं यत् क्षौमं दूकूलं-कासिकमतसीमयं वा वस्त्रं तस्य युगलापेक्षया यः पट्टः-एकः शाटकः स प्रतिच्छादनम्--आच्छादनं यस्य तत्तथा तत्र, तथा आस्तरको मलको नवतः करुशको लिम्बः सिंहकेसरश्चैते आस्तरणविशेषास्तैःप्रत्यवस्तृतम्-आच्छादितंयत्तत्तथा, इहचास्तरको लोकप्रतीत एव मलककुशक्तौ तु रूढिगम्यौ नवतस्तु ऊर्णाविशेषमयो जीनमिति लोके यदुच्यते, लिम्बो-बालोरभ्रस्योर्णायुक्ता कृतिः सिंहकेसरो-जटिलकम्बलः,तथा सुष्टुविरचितंशुचि वा रचितं रजस्त्राणं-आच्छादनविशेषोऽपरिभोगावस्थायां यस्मिंस्तत्तथा तत्र, रक्तांशुकसंवृते-मशकगृहाभिधानवस्त्रवृते सुरम्ये तथा आजिनक-चर्ममयो वस्त्रविशेषः सच स्वभावादतिकोमलो भवति तथा स्तं-कसिपक्ष्म बूरो-वनस्पतिविशेषः नवनीतं-म्रक्षणं एभिस्तुल्यः स्पर्शेयस्य, तूलंवा-अर्कतूलंतत्रपक्षे एतेषामिवस्पर्शीयस्य तत्तथा तत्र, पूर्वरात्रश्चासावपररात्रश्च पूर्वरात्रापररात्रःसएव काललक्षणःसमयः नतुसामाचारादिलक्षणःपूर्वरात्रापररात्रकालसमयस्तत्र, मध्यरात्रे इत्यर्थः, इह चार्षत्वादेकरेफलोपेन 'पुव्वरत्तारवरत्ते'त्युक्तं, अपररात्रशब्दोवाऽयमिति, सुप्तजागरा-नातिसुप्ता नातिजानती, अत एवाह 'ओहीरमाणी २'ति वारं वारमीषन्निद्रां गच्छन्तीत्यर्थः, एक महान्तं सप्तोत्सेधमित्यादिविशेषणं मुखमतिगतंगजं दृष्टाप्रतिबुद्धेति योगः, तत्र सप्तोत्सेधं सप्तसु-कुम्भादिषु स्थानेषून्नतं सप्तहस्तोच्छ्रितं वा ‘रययंति रूप्यं नहयलंसि'ति नभस्त-लान्मुखमतिगतमिति योगः, __वाचनान्तरे त्वेवं श्यते-'जाव सीहं सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धा' तत्र यावत्करणादिदं द्रष्टव्यं एवं चणं महंतं पंडुरंधवलयं सेयं एकार्थशब्दत्रयोपादानं चात्यन्तशुक्लताख्यापनार्थ, एतदेवोपमानेनाह–'संखउलविमलदहिधणगोखीर (विमल) फेणरयणिकरपगासं' शंखकुलस्येव विमलदध्न इव धनगोक्षीरस्येव विमलफेनस्येव रजनीकरस्येव प्रकाशः-प्रभा यस्य स तथा तं, अथवा 'हाररजतखीरसागरदगरयमहासेलपंडुरतरोरुरमणिजदरिसणिज्ज हारादिभ्यः पाण्डुरतरो यः सतथा, इहच महाशैलो-महाहिमवान्तथा उरुः-विस्तीर्णः रमणीयो-रम्योऽत एव दर्शनीय इति पदचतुष्टयस्य कर्मधारयोऽतस्तं, तथा 'थिरलट्टपउट्टपीवरसुसिलिट्ठविसिट्ठतिक्खदाढाविडंबियमुहं' स्थिरौ--अप्रकम्पौ लष्टौ-मनोज्ञौ प्रकोष्ठौ कूर्परागेतनभागौ यस्य स तथा, तथा पीवरा:-स्थूलासुश्लिष्टाः-अविसर्वराविशिष्टा-मनोहरास्तीक्ष्णा यादंष्ट्रास्ताभिः कृत्वा विडंबियंति विवृतमुखंयस्यसतथा ततःकर्मधारयस्तं, तथा परिकम्मियजञ्चकमलकोमलमाईयसोहंतलहउटुं परिकर्मितं-कृतपरिकर्मा 'माइय'त्ति मात्रावान् परिमित् इत्यर्थः, शेषं प्रतीतं, तथा 'रत्तुप्पलपत्तमउयसुकुमाल-तालुनिल्लालियग्गजीह रक्तोत्पलपत्रमिव मृदुकेभ्यः सुकुमारमतिकोमलं तालु चनिलालिताग्रा-प्रसारिताग्रा जिह्वा च यस्य स तथा तं, तथा 'महुरगुलियभिसंतपिंगलच्छं'मधुगुटिकेव-क्षौद्रवतिरिव 'भिसंत'त्ति दीप्यमाने पिङ्गले-कपिले अक्षिणी यस्यसतथातं, तथा मूसागयपवरकणयतावियआवत्तायंतवट्टतडियविमलसरिसनयणं' मूषागतं-मृन्मयभाजनविशेषस्थं यप्रवरकनकं तापितमाग्निधमनात् 'आवत्तायंत'त्ति आवर्तत कुर्चत् तद्वत् तथा वृत्तेच तर्दिते -विवृत्ते विमले च सशे च-समाने नयने यस्य स तथा तं, अत्र च वट्टत' इत्यातावदेव पुस्तके दृष्टं संभावनया तु वृत्ततदित इति Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-19/१२ व्याख्यातमिति, पाठान्तरेण तु 'वट्टपडिपुण्णपसत्यनिद्धमहुगुलियपिंगलच्छं' स्फुटश्चायं पाठः, __तथा 'विसालपीवरभमरोरुपडिपुण्णविमलखंध' विशालो-विस्तीर्णः पीवरो-मांसलः 'भ्रमरोरुः' भ्रमरा-रोमावर्ता उखो-विस्तीर्णा यत्र स तथा परिपूर्णो विमलश्च स्कन्धो यस्य स तथा तं, अथवा 'पडिपुन्नसुजायखंध' तथा 'मिदुविसदसुहमलक्खणपसत्यविच्छिन्नकेसरसर्ड' मृद्व्योविशदा-अविमूढाः सूक्ष्मा लक्षणप्रशस्ताः-प्रशस्तलक्षणा विस्तीर्णाः"केसरसटाः स्कन्धकेशरजटायस्यसतथातं, अथवा 'निम्मलवरकेसरधरं तथा 'ऊसियसुनिम्मियसुजाय-अप्फोडियलंगूलं उच्छ्रितम्-ऊर्ध्वं नीतंसुनिर्मितंसुष्टुभंगुरतयान्यस्तंसुजातंसद्गुणोपपेततयाआस्फोटितं भुवि लाङ्गुलं-पुच्छं येन स तथा तं, सौम्यं-उपशान्तं सौम्याकारं-शान्ताकृति, 'लीलायंत'ति लीलां कुर्वन्तं 'जंभायंतं' विजृम्भमाणं शरीरचेष्टाविशेषं विदधानं 'गगणतलाओ ओवयमाणं सीहं अभिमुहं मुहे पविसमाणं पासित्ता पडिबुद्ध'त्ति 'अयमेयारूवं ति इमंमहास्वप्नमिति संबंधः एतदेव-वर्णितस्वरूपं रूपं यस्य स्वप्नस्य न कविकृतमूनमर्धिकं वा स तथा तं, -'उरालंति उदारंप्रधानं कल्याणं-कल्याणानां शुभसमृद्धिविशेषाणांकारणत्वात् कल्ये वा-नीरोगत्व- मणति-गमयति कल्याणं तद्धेतुत्वात्, शिवम्-उपद्रवोपशमहेतुत्वात् धन्यं धनावहत्वात् ‘मंगल्यं मङ्गले दुरितोपशमे साधुत्वात्सश्रीकं-सशोभनमिति 'समाणी'त्ति सती हृष्टतुष्टा-अत्यर्थं तुष्टाअथवा हष्टा--विस्मिता तुष्टा-तोषवती, 'चित्तमाणंदिय'त्ति चित्तेनानन्दितं वा चित्तं यस्याः सा चित्तानन्दिता, मकारः प्राकृतत्वात्, प्रीतिर्मनसि यस्याः सा प्रीतिमनाः, 'परमसोमणस्सिया' परमं सौमनस्य संजातं यस्याः सा परमसौमनस्थिता, हर्षवशेन विसर्पद्विस्तारायायि हृदयं यस्यः सा तथा, सर्वाणि प्राय एकार्थिकान्येतानि पदानि प्रमोदप्रकर्षप्रतिपादनार्थत्वात् स्तुतिरूपत्वाच न दुष्टानि, आह च-- ॥१॥ “वक्ता हर्षभयादिभिराक्षिप्तमनास्तथा स्तुवनिन्दन् । यत्पदमसकृद्धयात्तनुपनरुक्तंन दोषाय ।।" इति, 'पञ्चोरुहइ तिप्रत्यवरोहति,अत्वरित मानसौत्सुक्याभावेनाचपलं कायतःअसंभ्रान्त्याऽस्खलन्त्याअविलम्बितया अविच्छिन्नतया राजहंससरिसीए तिराजहंसगमनसध्या गत्या 'ताहिं' ति या विशिष्टगुणोपेतास्ताभिर्गीभिरिति संबन्धः, इष्टाभिः-तस्य वल्लभाभिः कान्ताभिःअभिलषिताभिः सदैवतेन प्रियाभिः-अद्वेष्याभिःसर्वेषामपिमनोज्ञाभिः-मनोरमाभिःमनःप्रियाभिश्चिन्तयापि उदाराभिः-उदारनादवर्णोच्चारादियुक्ताभिः कल्याणाभिःसमृद्धिका- रिकाभिः शिवाभिः-गीर्दोषानुपद्रुतानि धन्याभिः-धनलम्भिकाभिर्मङ्गल्याभिः-मङ्गलसाध्वीभिः सश्रीकाभिः-अलङ्कारादिशोभावनिः हदयगमनीयाभिः-ह्यदये या गच्छन्ति कोमलत्वात् सुबोधत्वाच तास्तथा ताभिः, हदयप्रह्लादिकाभिः-हदयप्रसादनीयाभिः आह्लादजनकाभिः 'मितमधुररिभित- गंभीरसश्रीकाभिः' मिताः-वर्णपदवाक्यापेक्षया परिमिताः मधुराः-स्वरतःरिभिताः-स्वरघोलना-प्रकारवत्यः गम्भीराः अर्थतशब्दतश्चसहश्रिया-उक्तगुणलक्ष्यायास्तास्तथा ततः पदपञ्चकस्यकर्मधारयस्ततस्ताभिः गीर्भिः-वाग्भिः संलपन्ती-पुनः पुनर्जल्पन्तीत्यर्थः नानमणिकनकरलानां भक्तिभिः-विञ्चित्तिभिश्चित्रं-विचित्रं यत्तत्तथा तत्र Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ २३ भद्रासने-सिंहासने आश्वस्ता गतिजनित-श्रमापगमात् विश्वस्ता संक्षोभाभावात् अनुत्सुका वा 'सुहासणवरगयत्ति सुखेन शुभे वा आसनवरे गता-स्थिता या सा तथा, करतलाभ्यां परिगृहीतः आत्तःकरतलपरिगृहीतस्तं शिरस्यावर्तआवर्तनं-परिभ्रमणं यस्य स तथा शिरसावत इत्येके, शिरसाअप्राप्त इत्यन्ये, तमंजलिं मस्तके कृत्वाएवमवादीत्-'किं मन्ने' इत्यादि, को मन्ये कः कल्याणफलवृत्तिविशेषो भविष्यति, इह मन्ये वितर्थोि निपातः, 'सोच'त्ति श्रुत्वा श्रवणतः निशम्य अवधार्य हृष्टतुष्टो यावद्विसर्पघृदयः तथा वाचनान्तरे पुनरिह राज्ञीवर्णके चेदमुपलभ्यते।। मू. (१३) तते णं सेणिए राया धारिणीए देवीए अंतिए एयमलु सोच्चा निसम्म हट्ठ जाव हिययेधाराहयनीवसुरभिकुसुमचुचुमालइयणुऊससियरोमकूवे तंसुमिणंउग्गिण्हइ उग्गिाहइत्ता ईहं पविसति २ अप्पणो साभाविएणं मइपुब्बएणं बुद्धिविन्नाणेणं तस्स सुमिणस्स अत्थोग्गहं करेतिर धारणिं देवीं ताहिं जाव हिययपल्हायणिजाहि मिउमहुररिभियगंभीरसस्सिरयाहिं वग्गूहिं अनुवूहेमाणे २ एवंवयासी-उरालेणं तुमे देवाणुप्पिए! सुमिणे दिढे कल्लाणाणं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणे दिढे सिवे धन्ने मंगल्ले सस्सिरीए णं तुमे देवाणुप्पिए सुमिणे दिडे आरोग्गतुहिदीहाउयकल्लाणमंगल्लकारए णं तुमे देवी सुमिणे दिढे अत्यलाभो ते देवाणुप्पिए ! पुत्तलाभो ते देवारज्जलाभो भोगसोक्खलाभो ते देवाणुप्पिए! एवंखलुतुमंदेवाणुप्पिएनवण्हंमासाणंबहुपडिपुत्राणंअट्ठमाण यरादिदियाणंविइक्ताणं अहंकुलकेउंकुलदीवंकुलपव्वयंकुलवडिंसयंकुलतिलकंकुलकित्तिकरंकुलवित्तिकरंकुलनंदिकरं कुलजसकरंकुलाधारं कुलपायवं कुलविवद्धणकं सुकुमालपाणिपायंजावदारयंपयाहिसि, सेवि यणं दारए उम्मुक्कबालभावे विनायपरिणयमेत्ते जोव्वणगमणुपत्ते सूरे वीरे विक्कंते विच्छिन्नविपुलबलवाहणे रज्जवती राया भविस्सइ, तंउरालेणंतुमेदेवीएसुमिणे दिढेजाव आरोग्गतुट्टिदीहाउकल्लाणकारए णं तुमे देवी! सुमिणे दिउत्तिकट्ठभुञ्जो २ अनुवूहेइ।। वृ. धाराहयनीयसुरभिकुसुमचंचुमालइयतणुऊसवियरोमकूवे तितत्रनीयः-कदम्बाधाराहतनीयसुरभिकुसुममिव चंचुमालइय'त्ति पुलकिता तनुर्यस्य स तथा, किमुक्तं भवति?''उसविय'त्ति उत्सृता रोमकूषा-रोमरन्ध्राणि यस्य स तथा, तं स्वप्नमवगृह्णाति अर्थावग्रहतः ईहामनुप्रविशति-सदर्थप्रर्यालोचनलक्षणांततः 'अप्पणो'त्तिआत्मसंबन्धिनास्वाभाविकेन सहजेन मतिपूर्वेण-आभिनिबोधिकप्रभवेनबुद्धिज्ञानेन-मतिविशेषभूतीत्पत्तिक्यादिबुद्धिरूपपरिच्छेदेन अर्थावग्रह-स्वप्नफलनिश्चयं करोति, ततोऽवादीत् 'उराले णमित्यादि, अर्थलाभ इत्यादिषु भविष्यतीति शेषो दृश्यः, एवं उपद्व्हयन्–अनुमोदयन् ‘एवं खलु'त्ति एवंरूपादुक्तफलसाधनसमर्थात् स्वप्नात् दारकं प्रजनिष्यसीति सम्बन्धः, 'बहुपडिपन्नाणं'त्ति अतिपूर्णेषुषष्ठयाः सप्तम्यर्थत्वात् अर्द्धमष्टमं येषु। तान्यष्टिमानि तेषु रात्रिन्दिवेषु-अहोरात्रेषु व्यतिक्रान्तेषु कुलकेत्वादीन्येकादश पदानि, तत्र केतुचिह्नध्वज इत्यर्थः केतुरिव केतुरद्भुतत्वात्कुलस्य केतुः कुलकेतुः, पाठान्तरेण 'कुलहेर्ड' कुलकारणंएवंदीपइव दीपःप्रकाशकत्वात्पर्वतोऽनभिभवनीयस्थिराश्रयसाधात् अवतंसः-- शेखरः उत्तमत्वात्तिलको-विशेषकः भूषकत्वात् कीर्तिकरः-ख्यातिकरः, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/१३ क्वचिद्वृत्तिकरमित्यपि दृश्यते, वृत्तिश्च - निर्वाहः, नन्दिकरो - वृद्धिकरः यशः - सर्वदिग्गामि- प्रसिद्धिविशेषस्तत्करः पादपोवृक्ष आश्रयणीयच्छायत्वात् विवर्द्धनं विविधैः प्रकारैर्वृद्धिरेव तत्करं 'विन्नायपरिणयमेते त्ति विज्ञकः परिणतमात्रश्च कलादिष्विति गम्यते, तथा शूरो दानतोऽभ्युपेतनिर्वाहणतो वा वीरः संग्रामतः विक्रान्तो भूमण्डलाक्रमणतः विस्तीर्णे विपुले अतिविस्तीर्णे बलवाहने - सैन्यगवादिके यस्य स तथा, राज्यपती राजा स्वतन्त्र इत्यर्थः मू. (१४) तते णं सा धारणी देवी सेणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणी हट्टतुट्टा जाव हियया करतलपरिग्गहियं जाव अंजलिं कट्टु एवं वदासी- एवमेयं देवाणुप्पिया ! तहमेवं अवितहमेयं असंदिद्धमेयं इच्छियमेयं दे० पडिच्छियमेयं इच्छियपडिच्छियमेयं सच्चे णं एसमट्टे जं णं तुज्झे वदहत्तिकट्टु तं सुमिणं सम्मं पडिच्छइ पडिच्छइत्ता सेणिएणं रना अब्भणुण्णाया समाणि नानामणिकणगरयणभत्तिचित्ताओ भद्दासणाओ अब्भुट्टेइ अब्भुट्टेत्ता जेणेव सए सयणिज्जे तेणेव उवागच्छइ २ त्ता सयंसि सयणिज्वंसि निसीयइ निसीयइत्ता एवं वदासी-मा मे से उत्तमे पहाणे मंगल्ले सुमिणे अन्नेहिं पावसुमिणेहिं पडिहमिहित्तिकड्ड देवयगुरुजणसंबद्धाहिं पसत्याहिं धम्मियाहिं कहाहिं सुमिणजागरियं पडिजागरमाणी विहरइ वृ. 'त' मिति यस्मादवं तस्मादुदारादिविशेषणः स्वप्नः 'तुमे' त्ति त्वया दृष्ट इति निगमनं 'एतमेत' दिति राजवचने प्रत्याविष्करणम्, एतदेव स्फुटयति- 'तहमेयं 'ति तथैव तद्यथा भवन्तः प्रतिपादयन्ति, अनेनान्वयतस्तद्वचनसत्यतोक्ता 'अवितहमेयं ति अनेन व्यतिरेकभावतः 'असंदिद्धमेय' मित्यनेन संदेहाभावतः 'इच्छियं' ति इष्टं ईप्सितं वा 'पडिच्छियं' ति प्रतीष्टं प्रतीप्सितं वा अभ्युपगतमित्यर्थः, इष्टप्रतीष्टम् ईप्सितप्रतीप्सितं वा धर्मद्वययोगात्, अत्यन्तादरख्यापनाय चैवं निर्देशः, 'इतिकट्टु' त्ति इति भणित्वा 'उत्तमे 'त्ति स्वरूपतः 'पहाणे' त्ति फलतः, एतदेवाह - 'मंगल्ले' त्ति मंगले साधुः स्वप्न इति 'सुमिणजागरियं' ति स्वप्नसंरक्षणार्थं जागरिका तां 'प्रतिजाग्रती' प्रतिविदधती मू. (१५) तए णं सेणिए राया पञ्चसकालसमयंसि कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ सद्दावइत्ता एवं वदासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! बाहिरियं उवट्ठाणसालं अज्ज सविसेसं परमरम्मं गंधोदगसित्तसुइयसंमज्जिओवलित्तं पंचवन्नसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं कालागरुपवरकुंदुरुक्क तुरुक्क धूवडज्झतमघमघंतगंधुद्धयाभिराम सुगंधवरगंधिय गंधवट्टिभूतं करेह य कारवेह य २ एवमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, २४ तते णं ते कोडुंबियपुरिसा सेणिएणं रन्ना एवं वृत्ता समाणा हट्टतुट्टा जाव पञ्च्चप्पिणंति, तते णं सेणिए राया कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए फुल्लुप्पलकमलकोमलुम्मिलियंमि अहापंडुरे पभाए रत्तासोगपगासकिंसुयसुयमुह गुंजद्धरागबंधुजीवगपारावयचलणनयणपरहुयसुरत्तलोयण जासुयणकुसुमजलियजलणतवणिज्जकलसहिंगुलयनिगररूवाइरंगरेहन्तसस्सिरीए दिवागरे अहकमेण उदिए तस्स दिन कर करपरपरावयापारद्धमि अंधयारे बालातवकुंकुमेण खइयव्व जीवलोए लोयणविस आणु आसविगसंतविसददंसियंमि लोए कमलागरसंडबोहए उट्टियंमि सूरे सहस्सरस्सिमि दिनयरे तेयसा जलते सयणिजाओ उट्ठेति २ - जेणेव अट्टणसाला तेणेव उवागच्छइ २ अट्टणसालं अनुपविसति २ अनेगवायम Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१ जोगवग्गणवामद्दणमल्लजुद्धकरणेहिं संतेपरिस्संते सयपागेहिं सहस्सपागेहिं सुगंधवरतेलमादिएहिं पीणणिज्जेहिं दीवणिज्जेहिं दप्पणिज्जेहिं मदणिजेहिं विहणिजेहिं सबिंदियगायपल्हायणिज्जेहिं अभंगएहिं अब्भंगिए समाणे तेल्लचम्मंसिपडिपुन्नपाणिपायसुकुमालकोमलतलेहिं पुरिसेहिं छेएहिं दक्खेहिं पडेहिं कुसलेहिं मेहाचीहि निउणेहिं निउणसिप्पोवगतेहिं जियपरिस्समेहिं अब्भंगणपरिमद्दणुव्वलणकरणगुणनिम्माएहिं अडिसुहाए मंससुहाए तयासुहाए रोमसुहाए चउविहाए संबाहणाए संबाहिए समाणे अवगयपरिस्समे नरिंदे अट्टणसालाओ पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमइत्ता जेणेव मञ्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छइत्ता मजणघरं अनुपविसति अनुपविसित्ता समंत (मुत्त) जालाभिरामे विचित्तमणिरयणकोट्टिमतले रमणिज्जेण्हाणमंडवंसि नानामणिरयणभत्तिचिततंसिण्हाणपीटंसि -सुहनिसन्ने सुहोदगेहिं पुप्फोदएहिं गंधोदएहिं सुद्धोदएहि य पुणो पुणो कल्लाणगपवरमजणविहीए मजिए तत्थ कोउयसएहिं बहुविहेहिं कल्लाणगपवरमजणावसाणे पम्हलसुकुमालगंधकासाईयलूहियंगेअहतसुमहग्धदूसरयणसुसंवुए सरससुरभिगोसीसचंदणाणुलित्तगत्ते सुइमालावन्नग विलेवणे आविद्धमणिसुवने कम्पियहारद्धहारतिसरयपालंबपलंबमाणकडिसुत्तसुकयसोहे पिणद्धगेवजे अंगुलेजगललियंगललियकयाभरणे नानामणिकडगतुडियथंभियभुए अहियरुवसस्सिरीए कुंडलुञ्जोइयाणणे मउडदित्तसिरए हारोत्थयसुकतरइयवचअछे पालंबपलंबमाणसुकयपडउत्तरिजे मुद्दियापिंगलं गुलीए नानामणिकणगरयणविमलमहरिहनिउणोवियमिसिमिसंतविरइयसुसिलिट्ठविसिठ्ठलट्ठसंठियपसत्थआविद्धवीरवलए, किंबहुना? कप्परुक्खए चेव सुअलंकियविभूसिए नरिंदे सकोरिटमल्लदामेण छत्तेणं धरिजमाणेणं उभओचउचामरवालवीइयंगे मंगलजयसद्दकयालोए अनेगगणनायगदंडनायगराईसरतलवरमाडंबियकोडुंबियमंतिमहामंतिगणगदोवारियअमच्चचेडपीढमदनगरनिगमसेहिसैणावइसत्थवाहदूयसंधिवाल सद्धिं संपरिवुडे धवलमहामेहनिग्गएविव गहगणदिप्पंतरिक्खतारागणाण मज्झे ससिव्व पियदसणे नरवई मजणघराओ पडिनिक्खमति पडिनिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्टाणसाला तेणेव उवागच्छि उवागच्छइत्ता सीहासणवरगते पुरत्थाभिमुहे सन्निसन्ने । तते णं से सेणिए राया अप्पणो अदूरसामंते उत्तरपुरच्छिमे दिसिभागे अट्ठभद्दासणाई सेयवत्थपञ्चुत्थुयाति सिद्धत्थमंगलोवयारकतसंतिकम्माईरयावेइरयावित्ता नानामणिरयणमंडियं अहियपेच्छणिजरूवं महग्यवरपट्टणुग्गयं सण्हबहुभत्तिसयचित्तट्ठाणं ईहाभियउसभतुरयणरमगरविहगवालगकिंनरुरुसरभधमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं सुखचियवरकणगपवरपेरंतदेसभागं अभिंतरियं जवणियं अंछावेइ अंछावइत्ता अच्छरगमउअमसूरगउच्छइयं धवलवस्थपञ्चत्थुयं विसिलु अंगसुहफासयं सुमउयं धारिणीए देवीए भद्दासणं रयावेइ रयावइत्ता कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ एवं वदासी-खिप्पामेवभो देवाणुप्पिया! अटुंगमहानिमित्तसुत्तत्थपाढए विविहसत्यकुसले सुमिणपाढए सद्दावेह २ ता एयमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिणह । तते णं ते कोडुबियपुरिसा सेणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा हट्ट जाव हियया करयलपरिग्गहियंदसनहंसिरसावत्तंमत्थए अंजलिं कट्टएवंदेवोतहत्ति आणाए विनएणंवयणंपडिसुणेति २ सेणियस्स रनो अंतियाओ पअिनवमति रायगिहस्से नगरस मन्मज्जेणं जेणेव Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/१५ सुमिणपाढगगिहाणि तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सुमिणपाढए सद्दावेति । ततेणं ते सुमिणपाढगा सेणियस्स रन्नो कोडुंबियपुरिसेहिं सद्दाविया समाणा हट्ट २ जाव हियया बहाया कयबलिकम्मा जाव पायच्छित्ता अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरा हरियालियसिद्धत्थयकयमुद्धाणा सतेहिं सतेहिं गिहेहितोपडिनिक्खमंतिर रायगिहस्समझमझेणंजेणेव सेणियस्स रनो भवनवडेंसगदुवारे तेणेव उवागच्छंति २ एगतओ मिलयंति २ सेणियस्स रनो भवणवडेंसगदुवारेणं अनुपविसंति अनुपविसित्ताजेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सेणियं रायं जएणं विजएणं वद्धावेति, सेणिएणं रना अच्चिय वंदिय पूतिय माणिय सक्कारिया सम्मानिया समाणा पत्तेयं २ पुव्वनत्थेसु भद्दासनेसु निसीयंति, तते णं सेणिए राया जवणियंतरियं धारणी देवी ठवेइ ठवेत्ता पुष्फफलपडिपुन्नहत्थे . परेणं विनएणं ते सुमिणपाढए एवं वदासी एवंखलु देवाणुप्पिया! धारिणीदेवी अज्जतंसितारिसयंसि सयणिज्जंसिजाव महासुमिणं पासित्ता णं पडिवुद्धा, तंएयस्स णं देवाणुप्पिया! उरालस्स जाव सस्सिरीयस्स महासुमिणस्स के मन्ने कल्लाणे फलवित्तिविसेसे भविस्सति, तते णं ते सुमिणपाढगा सेणियस्स रन्नो अंतिए एयमट्ठ सोमानिसम्म हट्ठ जाव हिययातं सुमिणं सम्मंओगिण्हति र ईहं अनुपविसंति २ अन्नमन्नेण सद्धिं संचालेतिसंचालित्तातस्स सुमिणस्सलट्ठा गहियापुच्छियट्ठा विणिच्छियहाअभिगयट्ठा सेणियस्स रनो पुरओ सुमिणसत्थाई उच्चारेमाणा २ एवं वदासी-एवं खलु अम्हं सामी ! सुमिणसत्यंसि बायालीसं सुमिणा तीसं महासुमिणा बावत्तरिंसव्वसुमिणा दिट्ठा, तत्थ णं सामी! अरिहंतमायरो वाचकवट्टिमातरो वा अरहंतसि वा चक्कवटिसिवागभंवक्कममाणसिएएसिंतीसाए महासुमिणाणं इमे चउद्दस महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुझंति, तंजहामू. (१६) गयउसभसीहअभिसेयदामससिदिनयरं झयं कुंभ। पउमसरसागरविमाणवणरयणुच्चय सिहिं च ॥ मू. (१७) वासुदेवमातरोवावासुदेवंसिगब्भवक्कममाणसिएएसिंचोद्दसण्हं महासुमिणाणं अनतरे चत्तारिमहासुमिणेपासित्ताणं पडिवुझंति, बलदेवमातरोवाबलदेवंसिगभंवक्कममाणंसि एएसिं चोद्दसण्हं महासुमिणाणंअन्नतरे चत्तारिमासुविणेपासित्ताणं पडिवुझंति, मंडलियमायरो वा मंडलियंसिगब्भवक्कममाणसिएएसिं चोद्दसण्हं महासुमिणाणं अन्नतरंएगेमहासुमिणंपासित्ताणं पडिबुझंति, इमे यणं सामी ! घारणीए देवीए एगे महासुमिणे दिट्टे, तं उराले णं सामी ! धारणीए देवीए सुमिणे दिट्टे, जावआरोग्गतुहिदीहाउकल्लाणमंगल्लकारएणंसामी! धारिणीए देवीए सुमिणे दिट्टे, अत्थलाभो सामी ! सोक्खलाभो सामी ! भोगलाभो सामी ! पुत्तलाभो, रज्जलाभो एवं खलु सामी! धारिणीदेवी नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं जाव दारगं पयाहिसि, सेवियणं दारए उम्मुक्कबालभावे विनायपरिणयमित्तेजोव्वणगमणुपत्ते सूरे वीरे विक्कते विच्छिन्नविउलबलवाहणे रज्जवती राया भविस्सइ अनगारे वा भावियप्पा, तं उराले णं सामी! धारिणीए देवीए सुमिणे दिट्टे, जाव आरोग्गतुडिजावदिटेत्तिकट्ठभुञ्जो २ अनुबूहेति। तते णं सेणिए राया तेसिं सुमिणपाढगाणं अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म हट्ट जाव हियए Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-१ २७ करयल जाव एवं वदासी एवमेयं देवाणुप्पिया ! जाव जन्ने तुब्भे वदहत्तिकटु तं सुमिणं सम्म पडिच्छति २ ते सुमिणपाढए विपुलेणंअसनपानखाइमसाइमेणं वत्थगंधमल्लालंकारेणय सक्कारेति सम्माणेति २ विपुलं जीवियारिहं पीतिदाणं दलयति २ पडिविसजेइ। तते णं से सेणिए राया सीहासणाओ अब्भुटेति २ जेणेव धारिणी देवी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छइत्ताधारिणीदेवी एवं वदासी-एवंखलु देवाणुप्पिए! सुमिणसत्थंसिबायालीसंसुमिणा जाव एगंमहासुमिणंजाव भुजो २ अनुवूहति, तते गंधारिणीदेवी सेणियस्सरनोअंतिए एयमटुं सोच्चा निसम्म हट्ठजाव हिययातं सुमिणं सम्म पडिच्छति २ जेणेव सए वासघरे तेणेव उवागच्छति २ ण्हाया कयबलिकम्मा जाव विपुलाहिं जाव विहरति । वृ. 'पञ्चूसे' त्यादि प्रत्यूषकाललक्षणो यः समयः-अवसरः स तथा तत्र कौटुम्बिकपुरुषान्-आदेशकारिणः “सद्दावेइ'त्ति शब्दं करोति शब्दयति 'उपस्थानशालां' आस्थानमण्डपं 'गन्धोदकेने त्यादि गन्धोदकेने सिक्ता शुचिका-पवित्रा संमार्जिता कचवरापनयनेन उपलिप्ता छगणादिना या सा तथा तां, इदं च विशेषणं गन्धोदकसिक्तसंमार्जितोपलिप्तशुचिकामित्येवं दृश्य, सिक्ताद्यनन्तरभावित्वाच्छुचिकत्वस्य, तथा पञ्चवर्णः सरसः सुरभिश्च मुक्तः-क्षिप्त पुष्पपुञ्जलक्षणो यः उपचारः-पूजा तेन कलिता या सा तथा तां 'काले त्यादि पूर्वत, -'आणत्तियं पञ्चप्पिणह'त्ति आज्ञाप्तिम्-आदेश प्रत्यर्पयत-कुतां सती निवेदयत, 'कल्ल'मित्यादि 'कल्ल'मिति श्वः प्रादुः-प्राकाश्ये ततः प्रकाशप्रभातायं रजन्यां 'फुल्लोल्पलकमलकोमलोन्मीलितं फुल्लं-विकसितंतच्च तदुत्पलंच-पद्मफुल्लोत्पलंतच्च कमलश्च-हरिणविशेषः फुल्लोत्पलकमलौतयोः कोमलम्-अकाठोरमुन्मीलितं-दलानां नयनयोश्चोन्मीलनं यस्मिंस्तत्तथा तस्मिन्, अथरजनीविभातानन्तरं पाण्डुरे-शुक्ले प्रभाते-उषसि रत्तासोगे' त्यादि रक्ताशोकस्य प्रकाश:-प्रभा स च किंशुकं च-पलाशपुष्पं शुकमुखं च गुञ्जा-फलविशेषोरक्त कृष्णस्तदर्धं बंधुजीवीकंच बन्धुकंपारापतं० पक्षिविशेषः तच्चलननयने च परभृतः-कोकिलः तस्य सुरक्तं लोचनंच 'जासुमिण इतिजपावनस्पतिविशेषः तस्याः कुसुमंचज्वलितज्वलनश्चतपनीयकलशश्च हिङ्गुलको-वर्णकविशेष- स्तनिकरश्च-राशिरिति द्वन्द्वः, तत एतेषां यद्रूपं ततोऽतिरेकेणआधिक्येन 'रेहंत'त्तिशोभमानास्वा स्वकीया श्रीः-वर्णलक्ष्मीर्यस्य स तथा तस्मिन्, 'दिवाकरे, आदित्ये अथ-अनन्तरं क्रमेण-रजनीक्षयपाण्डुर-प्रभातकरणलक्षणेन 'उदिते' उद्गते 'तस्स दिनकरकरपरंपरावयारपारद्धंमि अंधकारे'त्ति तस्य-दिवाकरस्य दिने-दिवसे अधिकरणभूते दिनाया वा यः करपरम्परायाः-किरणप्रवाहास्या-वतार:-अवतरणंतेन प्रारब्धम् आरब्धमभिभवितुमिति गम्यते अपराद्धं वा-विनाशितं दिनकरपरम्परावतारप्रारब्धं तस्मिन् सति, ____-इहच तस्येति सापेक्षत्वेऽपि समासः, तथादर्शनादन्धकारे-तमसि तथा बालातप एव कुड्डमं तेन खचिते इव जीवलोके सति, तथा लोचनविषयस्य-दृष्टिगोचरस्य योऽणुयासोत्ति-अनुकाशो विकाशः प्रसरत्यर्थस्तेन विकसंश्चासौ वर्द्धमानो विशदश्च स्पष्टः स चासो दर्शितश्चेति लोचनविषयानुकाशविशददर्शितस्तस्मिन्, कस्मिन्नित्याह-लोके अयमभिप्रायः--- अन्धकारस्य क्रमेण हानौ लोचनविषयविकाशःक्रमेणैव भवतिसच विकसन्तं लोकं दर्शयत्येव, अंधकारसद्भावेदष्टेरप्रसरणेलोकस्यसंकीर्णस्येवप्रतिभासनादिति, तथा कमलाकरा-इदादयस्तेषु Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/१७ पण्डानि-नलिनीषण्डानि तेषां बोधको यः तस्मिन् उत्थिते-उदयानन्तरावस्थावाप्ते 'सूरे आदित्ये किंभूते? --सहमरश्मी तथा “दिनकरे' दिनकरणशीले तेजसा ज्वलति सतीति । ___ 'अट्टणसाल'त्ति अट्टनशाला व्यायामशालेत्यर्थः, अनेकानि यानि व्यायामानि योग्या च-गुणनिका वल्गनंच-उल्ललनव्यामर्दनंच-परस्परेणबाह्यद्यङ्गमोटनंमल्लयुद्धंच-प्रतीतंकरणानि च-बाहुभङ्गविशेषा मल्लशास्त्रप्रसिदअधानि तैः श्रान्तः सामान्येन परिश्रान्तो अङ्गप्रत्यङ्गापेक्षया सर्वतः शतकृत्वो यत्पक्वंशतेन वा कार्षापणानां यत्पक्वं तच्छतपक्वमेवमितरदपि सुगन्धिवरतैलादिभिरभ्यंगैरिति योगः आदिशब्दात् घृतकर्पूरपानीयादिग्रहः किम्भूतैः? 'प्रीणनीयैः' रसरूधिरादिधातुसमताकारिभिद्दीपनीयैः-अग्निजननैः दर्पणीयैः-बलकरैः मदनीयैः मन्मथबृंहणीयैर्मासोपचयकारिभिः सर्वेन्द्रियगात्रप्रसादनीयैः अभ्यंगः-स्नेहनैः अभ्यंगः क्रियतेयस्यसोऽभ्यङ्गितःसन्, ततस्तैलचर्मणि-तैलाभ्यक्तस्यसंबाधनाकरणाय यच्चर्मततैलचर्म तस्मिन् संवाहिते समणे'त्ति योगः, कैरित्याह?-पुरुषैः, कथम्भूतैः?-प्रतिपूर्णानां पाणिपादानां सुकुमालकोमलानि-अतिकोमलानितलानि-अधोभागा येषांतेतथा तैः, छेकैः-अवसरज्ञैर्द्धिसततिकलापण्डितैरिति च वृद्धाः, दक्षैः-कार्याणामविलम्बितकारिभिः प्रष्टैः-वाग्गिमभिरिति वृद्धव्याख्या, अथवा प्रष्टैः--अग्रगामिभिः कुशलैः-साधुभिःसंबाधनाकर्मणिमेधाविभिः-अपूर्वविज्ञानग्रहणशक्तिनिष्ठैः निपुणैः-क्रीडाकुशलैर्निपुणशिल्पोपगतैः-निपुणानि--सूक्ष्माणि यानि शिल्पानि-अङ्गमर्दनादीनी तान्युपगतानि-अधिगतानि यैस्ते तथा तैर्जितपरिश्रमैः,, ___ -व्याख्यान्तरंतुछेकैः प्रयोगर्दक्षैः-शीघ्रकारिभिः एत्त हिंतिप्राप्ताथै रधिकृतकर्मणि निष्ठांगतैः कुशलैः-आलोचितकारिभिःमेधाविभिः सुकृच्छ्रुतदष्टकर्मज्ञैःनिपुणैः-उपायारम्भिभिः नमिपुणशिल्पोपगतैः-सूक्ष्मशिल्पसमन्वितैरिति, अभयङ्गनपरिमर्दनोद्वलनानांकरणे ये गुणास्तेषु निर्मातैः, अस्थ्नां सुखहेतुत्वादस्थिसुखा तया 'संवाहनये ति विश्रामणया अपगतपरिश्रमः 'समंतजालाभिरामे'त्ति समन्तात्-सर्वतो जालकैर्विच्छित्तिभिः छिद्रवद्गहावयवविशेषैरभिरामो-रम्यो यः स्नानमण्डपः स तथा, पाठान्तरे 'समत्तजालाभिरामे'त्ति तत्र समस्तैर्जालकैरभिरामो यः स तथा, पाठान्तरेण 'समुत्तजालाभिरामे' सह मुक्ताजालो वर्ततेऽभिरामश्च स तथा तत्र, शुभोदकैः पवित्रस्थानाहतैः गन्धोदकैः-श्रीखण्डादिमित्रैः पुष्पोदकैः-पुष्परसमित्रैः शुद्धोदकैश्च स्वाभाविकैः, कथं मज्जित इत्याह- 'तत्र स्नानावसरे यानि कौतुकशतानि रक्षादीनि तैः 'पक्ष्मले त्यादि पक्ष्मला-पक्ष्मवतीअत एव सुकुमाला गन्धप्रधाना काषायिका-कषायरक्ता शाटिका तया लुषितमङ्गंयस्य स तथा,अहतं-मलमूषिकादिभिरनुपद्रुतंप्रत्यग्रमित्यर्थः, सुमहाध दूष्यरलं-प्रधानवस्त्रंतेन सुसंवृतः-परिगतस्तदवासुष्ठुसंवृतं परिहितंयेनसतथा, शुचिनी-पवित्रे माला च-पुष्पमाला वर्णकविलेपनं च-मण्डनकारि कुमादि विलेपनं यस्य स तथा, आविद्धानि-परिहितानिमणिसुवर्णानि येन सतथा, कल्पितो-विन्यस्तो हारः-अष्टादशसरिकः अर्द्धहारो-नवसरिकः त्रिसरिकंच प्रतीतमेव यस्य स तथा, प्रालम्बो-झुम्बनकं प्रलम्बमानो यस्य स तथा, कटिसूत्रेण-कट्याभरणविशेषेण सुष्टु कृता शोभा यस्य स तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, अथवा कल्पितहारादिभिः सुकृता शोभा यस्य स तथा, तथा पिनद्धानि-परिहितानि नैवेयकाङ्गुलीयकानि येन स तथा, तथा ललिताङ्गके Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१ अन्यान्यपि ललितानि कृतानि - न्यस्तानि आभरणानि यस्य स तथा ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, तथा नानामणीनां कटकत्रुटिकैः - हस्तबाहाभरणविशेषैर्बहुत्वात् स्तम्भिताविव स्तम्भिती भुजौ यस्य स तथा अधिकरूपेण सश्रीकः - सशोभो यः स तथा कुण्डलोद्योतिताननः मुकुटदीप्तशिरस्कः हारेणावस्तृतम् - आच्छादितं तेनैव सुष्ठु कृतरतिकंवक्षः - उरो यस्यासौ हारावस्तृत सुकृत रतिकवक्षाः, मुद्रिका पिङ्गलाङ्गलीकः - मुद्रिका - अङ्गुलयाभरणानि ताभिः पिङ्गलाः - कपिला अङ्गुलयो यस्य स तथा, प्रलम्बेन--दीर्घेण प्रलम्बमानेन च सुष्टुं कृतं पटेनोत्तरीयम् - उत्तरासङ्गो येन सतथा, नानामणिकनकरलैर्विमलानि महार्हाणि - महार्घाणि निपुणेन शिल्पिना 'उविय'त्ति परिकर्मितानि 'मिसिमिसंत' त्ति दीप्यमानानि यानि विरचितानि - निर्मितानि सुश्लिष्टानि सुगन्धीनि विशिष्टानिविशेषवन्त्यन्येभ्यो लष्टानि - मनोहराणि संस्थितानि प्रशस्तानि च आविद्धानि - परिहितानि वीरवलयानि येन स तथा, सुभटो हि यदि कश्चिदन्योऽप्यस्ति वीरव्रतधारी तदाऽसौ मां विजित्य मोचयत्वेतानि वलयानीति स्पर्द्धयन् यानि परिदधाति तानि वीरवलयानीत्युच्यन्ते, २९ किं बहुना ? वर्णितेनेति शेषः, कल्पवृक्ष इव सुष्ठु अलङ्क तो विभूषितश्च फलपुष्पादिभिः कल्पवृक्षो राजा तु मुकुटादिभिरलङ्कृतो विभूषितस्तु वस्त्रादिभिरिति, सह कोरण्टकप्रधानैर्माल्यदामभिर्यच्छत्रं तेन ध्रियमाणेन, कोरण्टकः - पुष्पजातिः, तत्पुष्पाणि मालान्तेषु शोभार्थ दीयन्ते, मालायै हितानि माल्यानि-पुष्पाणि दामानि - माला इति, चतुर्णां चामराणां प्रकीर्णकानां वालैर्वीजितमङ्ग यस्येति वाक्यं मङ्गलभूतो जयशब्दः कृत आलोके-दर्शने लोकेन यस्य स तथा, - - तथा अनेके ये गणनायकाः- प्रकृतिमहत्तरा दण्डनायकाः -- तन्त्रपाला राजानोमाण्डलिकाः ईश्वरा - युवराजानो मतान्तरेणाणिमाद्यैश्वर्ययुक्तैः " तलवराः - परितुष्टनरपतिप्रदत्तपट्टबन्धिभूषिताः राजस्थानीयाः माडम्बिकाः - छिन्नमडम्बाधिपाः कौटुम्बिका ः– कतिपयकुटुम्ब - प्रभवोऽवलगकाः मन्त्रिणः - प्रतीताः महामन्त्रिणो- मन्त्रिमण्डलप्रधानाः हस्तिसाधनोपरिका इति वृद्धाः गणका - गणितज्ञाः भाण्डागारिका इति वृद्धाः दौवारिकाः - प्रतीहाराः राजद्वारिका वा अमात्या-राज्याधिष्ठायकाः चेटा:- पादमूलिकाः पीठमर्दा - आस्थाने आसनासीनसेवकाः वयस्या इत्यर्थः 'नगर' नगरवासिप्रकृतयो निगमाः - कारणिकाः श्रेष्ठिनः -श्रीदेवताध्यासितसौवर्णपट्टविभूषितोत्तमाङ्गाः सेनापतयः - नृपतिनिरूपिताश्चतुरङ्गसैन्यनायकाः सार्थवाहाःसार्थनायकाः दूताः - अन्येषां गत्वा राजादेशनिवेदकाः सन्धिपाला - राज्यसन्धिरक्षकाः एषां द्वन्द्वः ततस्तैः, इह तृतीयाबहुवचनलोपो द्रष्टव्यः सार्द्धं-सह, न केललं तत्सहितत्वमेवापि तु तैः समितिसमन्तात् परिवृतः - परिकरित इति, नरपतिर्मज्जनगृहात्प्रतिनिष्त्रामतीति संबन्धः, किंभूतः ? - प्रियदर्शनः, क इव ? - धवलमहामेघनिर्गत इव शशी, तथा 'ससिव्व'त्ति वत्करणस्यान्यत्र सम्बन्धस्ततो ग्रहणदीप्यमानक्षतारागणानां मध्ये इव वर्तमान इति । सिद्धार्थकप्रधानो यो मङ्गलोपचारस्तेन कृतं शान्तिकर्म-विघ्नोपशमकर्म येषु तानि तथा । - 'नानामणी' त्यादि, यवनिकामाञ्छयतीति सम्बन्धः, अधिकं प्रेक्षणीयं रूपं यस्यां रूपाणि वा यस्यां सा तथा तां, महार्धा चासौ वरपत्तने-वरवस्त्रोत्पत्तिस्थाने उद्गता च-- व्यूता तां श्लक्ष्णानि बहुभक्तिशतानि यानि चित्राणि तषां स्थानं, तदेवाह - ईहामृगाः - वृकाः ॠषभाः " वृषभाः “ तुरगनरमगरविहगाः प्रतीताः व्यालाः- श्वापदभुजगाः किन्नरा - व्यन्तरविशेषाः रूरवो-भृगविशेषाः -- —- Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-9/१७ सरमा-आटव्याः महाकायपशवः पराशरेतिपर्यायाः चमरा-आटव्या गावः कुञ्जरा-दन्तिनः वनलता-अशोकादिलताः पद्मलताः-पद्मिन्यः एतासांयका भक्तयो-विच्छित्तयस्ताभिशश्चित्रा या सा तथा तां, सुष्टु खचिता-मण्डिता वरकनकेन प्रवरपर्यन्तानाम् अञ्चलकर्णवर्त्तिलक्षणानां देशभागा-अवयवा यस्यां सा तथा तां, आभ्यन्तरिकी-आस्थानशालायाअभ्यन्तरभागवर्तिनी यवनिकां-काण्डपटं 'अंछावेइ'त्ति आयतां कारयति, आस्तरकेण प्रतीतेन मृदुकमसूरकेण च प्रतीतेनावस्तृतं यत्तत्तथा, धवलवेण प्रत्यवस्तृतम्-आच्छादितं विशिष्टं-शोभनं अङ्गस्य सुखः स्पर्शो यस्य तत्तथा, अष्टाङ्गम्-अष्टभेदं दिव्योत्पातान्तरिक्षादिभेदं यन्महानिमित्तं--शास्त्रविशेषः तस्य सूत्रार्थपाठका येते तथा तान् विनयेणवयणं पडिसुणेति'त्तिप्रतिश्रृण्वन्ति-अभ्युपगच्छन्ति वचनं, विनयेन किम्भूतेनेत्याह _ “एव'मिति यथैव यूयं भणथ तथैव 'देवोत्ति हे देव ! 'तहत्ति'त्ति नान्यथा आज्ञाया-- भवदादेशेन करिष्याम इत्येवमभ्युपगमसूचकपदचतुष्टयभणनरुपेणेति जाव हिययत्ति 'हरिसवसविसप्पमाणहियया' स्नानान्तरं कृतं बलिकर्म यैः स्वगृहदेवतानां ते तथा 'जाव पायच्छित्त'त्ति 'कयकोउयमंगलपायच्छित्ता' तत्र कृतानि कौतुकमंगलान्येवेति प्रायच्छित्तानि दुःस्वप्नादिविधातार्थमवश्यकरणीयत्वाद्यैस्ते तथा, तत्र कौतुकानि-मषीतिलकादीनि मंगलानि तु-सिद्धार्थकदध्यक्षतर्वाङ्कुरादीनि हरितालिका-दूर्वा सिद्धार्थकाअक्षताश्च कृतामूर्द्धनि यैस्ते तथा क्वचित् 'सिद्धत्थयहरियालियाकयमंगलमुद्धाणा' एवं पाठः, स्वकेभ्यआत्मीयेभ्य इत्यर्थः “जएणं विजएणं वद्धान्ति' जयेन विजयेन च वर्द्धस्व त्वमित्याचक्षत इत्यर्थः, तत्र जयः-परैरनभिभूयमानता प्रतापवृद्धिश्च विजयस्तु परेपामभिभव इति, अर्चिताः-चर्चिताश्चन्दनादिना वन्दिताः-सद्गुणोत्कीर्तनेन पूजिताः-पुष्पैर्मानिता-टिपणामतः सत्कारिता:-फलवस्त्रादिदानतः सन्मानितास्तथाविधया प्रतिपत्त्या 'समाण'त्ति सन्तः, 'अन्नेमन्नेण सद्धिं ति अन्योऽन्येनंसह इत्येवं संचालति'त्तिसंचालयन्ति संचारयन्तीतिपरकर्यालोचन्तीत्यर्थः लब्धार्थाः स्वतःपृष्टार्थाः परस्परतःगृहीताः पराभिप्रायग्रहणतःततएव विनिश्चितार्थाःअतएव अभिगतार्था अवधारितार्थाइत्यर्थः, 'गभंवक्कमणाणंसित्तिगर्भे व्युत्तामति' उत्पद्यमाने,अभिषेकइति-श्रियाः सम्बन्धी, विमानं यो देवलोकादलतरति तन्माता पश्यति यस्तु नरकादुद्धृ त्योत्पद्यते तन्माता भवनमिति चतुर्दशैव स्वप्नाः, विमानभवनयोरेकतरदर्शनादिति। 'विन्नायपरिणयमेत्ते' विज्ञातं-विज्ञानं परिणतमात्रं यस्य स तथा क्वचिद्विन्नय'त्ति पाठः स च व्याख्यात एव, 'जीवियारिहत्ति आजन्मनिर्वाहयोग्यं मू. (१८) तते णं तीसे धारिणीए देवीए दोसु मासेसु वीतिकतेसु ततिए मासे वट्टमाणे तस्स गब्भस्स दोहलका लसमयंसि अयमेयारूवे अकालमेहेसु दोहले पाउब्मवित्था-धनाओणं ताओअम्मयाओ सपुत्राओणंताओअम्मयाओकयत्याओणंताओकयपुन्नाओकयलक्खणाओ कयविहवाओसुलद्धेणंतासिं माणुस्सएजम्मजीवियफलेजाओणमेहेसुअब्भुग्गतेसुअब्भुजुएसु अन्भुन्नतेसु अब्भुट्टिएसु सगजिएसु सविजुएसु सफुसिएसु सथणिएसु धंतधोत्तरुप्पपट्टअंकसंखचंदकुंदसालिपिठ्ठरासिसमप्पभेसु चिउरहरियालभेयचंपगसणकोरंटसरिसयपउमरयसमयप्पभेसुलक्खारससरसत्तकिंसुयजासुमणरत्तबंधुजीवगजातिहिंगुलयसरसकुंकुमउरभ ___ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-१ ससरुहिरइंदगोवगसमप्पभेसु बरहिणनीलगुलियसुगचासपिच्छभिंगपत्तसासगनीलुप्पलनियरनवसिरीसकुसुमणवसद्दलसमप्पभेसुजचंजणभिंगभेयरिटअठगभमरावलिगवलगुलियकज्जलसमप्पभेसु फुरंतविजुतसगजिएसु वायवसविपुलगगणचवलपरिसक्किरेसु निम्मलवरवारिधारापगलियपयंडमारुयसमाहयसमोत्थरंतउवरिउवरितुरियवासं पवासिएसु धारापहकरणिवायनिव्वाविय मेइणितले हरियगणकंचुए पल्लविय पायवगणेसु वल्लिवियाणेसु पसरिएसुउनएसु सौभग्गमुवागएसुनगेसुनएसुवा वेभारगिरिप्पवायतडकडगविमुक्केसु उज्झरेसु तुरियपहावियपलोडफेणाउलं सकलुसंजलं वहंतीसु गिरिनदीसु सञ्जञ्जुणनीवकुडयकंदल-सिलिंधकलिएसु उववनेसु -मेहरसियहद्वतुट्ठचिट्ठिय हरिसवसपमुक्ककंठकेकारवं मुयंतेसु बरहिणेसु उउवसमयजणियतरुणसहयरिपणच्चितेसु नवसुरभिसिलिंधकुडयकंदलकलंबगंधद्धर्णि मुयंतेसु उववणेसु परहुयरुयरिभितसंकुलेसु उद्दायंतरत्तइंदगोवयथोवयकारुनवलिलवितेसु ओणयतणमंडिएसु दुगुरपयंपिएसुसंपिडियदरियभमरमहुकरिपहकरपरिलिंतमत्तछप्पयकुसुमा-सवलोलमधुरगुंजंतदोसभाएसु उववणेसु परिसामियचंदसूरगहगणपणहनक्खत्ततारगपहे इंदाउहबद्धचिंधपट्टसि अंबरतले उड्डीणबलागपंतिसोभंतमेहविंदे कारंडगचक्वायकलहंसउस्सुयकरे संपत्ते पाउसंमि काले बहाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ताओ ___-किंते वरपायपत्तणे उरमणिमेलहारराइयकडगखुडडयविचित्तरवरवलयभियभुयाओ कुंडलउज्जीवियाणणाओ रयणभूसियंगाओ नासानीसासवायवोझंचखुहरंवण्णफरिससंजुत्तं हयलालापेलवाइरेयं धवलकणयखचियन्तकम्मंआगसफलिहसरिसप्प अंसुर्यपवर परिहियाओ दुगूलसुकुमालउत्तरिजाओसव्वोउयसुरभिकुसुमपवरमल्लसोभितसिराओकालगरूधूवधूवियाऔ सिरिसमाणवेसाओ सेयणयगंधहत्थिरयणं दुरूढाओ समाणीओ सकोरिटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंडसंखकुंददगरयअमयमियफेणपुंजसन्निगासचउचामरवालवीजितंगीओ सेणिएणं रवा सद्धिं हत्थिखंधवरगएणं पिट्टओ समगुच्छमाणीओ _ -चाउरंगिणीए सेनाएमहत्ता हयाणीएणं गयाणिएणं रहाणिएणं पायत्ताणीएणं सब्बड्डीए सव्यजुइएजाव निग्घोसणादियरवेणंरायगिहनगरं सिंघाडगतियचउक्कचच्चरचउम्मुहमहापहपहेसु आसित्तसित्तसुचियसमंजिओवलितं जाव सुगंधवरगंधियं गंधवट्टीभूयं अवलोएमाणीओ नागरजणेणं अभिनंदिजमाणीओगुच्छलयारुक्खगुम्मवल्लिगुच्छओच्छाइयंसुरम्मंवेभारगिरिकडगपायमूलं सबओसमंताआहिँडेमाणीओ २ दोहलं विणियंति, तंजइणं अहमवि मेहेसुअब्भुवगएसु जाव दोहलं विणिजामि वृ.दोहलो पाउमविस्थ"त्तिदोहदो-मनोरथः प्रादुर्भूतवान्, तथाहि-धनंलब्धारोधन्यास्ता याअकालमेघदोहदं विनयन्तीतियोगः 'अम्मयाओ'त्ति अम्बाः पुत्रमातरः,स्त्रिय इत्यर्थः, संपूर्णाःपरिपूर्णाः आदेयवस्तुभिः कृतार्थाः कृतप्रयोजनाः कृतपुण्याःजन्मान्तरोपात्त-सुकृताः कृतलक्षणा:कृतफलवच्छरीरलक्षणाः कृतविभवाः कृतसफलसंपदः सुलब्धतासांमानुष्यकं-मनुष्यसंबन्धि जन्मनि-भवे जीवितफलं-जीवितव्यप्रयोजनं जन्मजीवितफलं, सापेक्षत्वेऽपि च समासः छान्दसत्वात, यामेघेषुअभ्युङ्गतेषु-अङ्गुरवदुत्पन्नेषुसत्सु, एवं सर्वत्र सप्तमी योज्या, अभ्युद्यतेषु Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ ज्ञाताधर्मकयाङ्ग सूत्रम् - 9/-/१/१८ वर्द्धितुं प्रवृत्तेषु अभ्युन्नतेषु - गगनमण्डलव्यापनेनोन्नतिमत्सु अभ्युत्थितेषु - प्रवर्षणाय कृतोद्योगेषु सगर्जितेषु - मुक्तमहाध्वनिषु सविद्युत्केषु प्रतीतं 'सफुसिएसु' त्ति प्रवृत्तप्रवर्षणबिन्दुषु सस्तनितेषु - कृतमन्दमन्दध्वनिषु ध्मातेन - अग्नियोगेन यो धीतः - शोधितो रूप्यपट्टो - रजतपत्रकं स तथा अङ्गो - रत्नविशेषः शङ्खचन्द्री - प्रतीतौ कुन्दः - पुष्पविशेषः शालिपिष्ट- राशि:- व्रीहिविशेष - चूर्णपुञ्ज एतत्समा प्रभा येषां ते तथा तेषु शुक्लेष्वित्यर्थः, तथा चिकुरो - रागद्रव्यविशेष एव हरितालो वर्णकद्रव्यं भेदस्तद्गुटिकाखण्डं चम्पकसन कोरण्टकसर्षपग्रहणात्तत्पुष्पाणि गृह्यन्ते पद्मरजः प्रतीतं तत्समप्रभेषु, वाचनान्तरे सनस्थाने काञ्चनं सर्षपस्थाने सरिसगोत्ति पठ्यते, तत्र चिकुरादिभिः सध्शाश्च ते पद्मरजः समप्रभाश्चेति विग्रहोऽतस्तेषु पीतेष्वित्यर्थः, तथा लाक्षारसेन सरसेन सरसरक्तकिंशुकेन उवासुमनोभिः रक्तबन्धुजीवकेन, बन्धुजीवकं हि पञ्चवर्णं भवतीति रक्तत्वेन विशिष्यते, जातिहिङ्गुलकेन- वर्णकद्रव्येण स कृत्रिमोऽपि भवतीति जात्या विशेषितसरसकुङ्कुमेन, नीरसं हि विवक्षितवर्णोपेतं न भवतीति सरसमुक्तं, तथा उरभ्रः--ऊरणः शशः - शशकस्तयो रुधिरेण रक्तेन इन्द्रगोपको - वर्षासु कीटकविशेषस्तेन च समा प्रभा येषां ते तथा तेषु रक्तेष्वित्यर्थः, तथा बर्हिणो - मयूराः नीलं - रत्नविशेषः गुलिका - वर्णकद्रव्यं शुकचाषयोः पक्षिविशेषयोः पिच्छंपत्रं भृङ्गः--कीडविशेषस्तस्य पत्रं - पक्षः सासको - बीकनामा वृक्षविशेषेः अथवा सामत्ति पाठः तत्र श्यामा-प्रियङ्गुः नीलोत्पलनिकरःप्रतीतः नवशिरीषकुसुमानि च नवशावलं - प्रत्यग्रहरितं एतत्समप्रभषु नीलप्रभेषु नीलवर्णोष्वित्यर्थः, तथा जात्यं - प्रधानं यदञ्जनं-सौवीरकं भृङ्गभेदः - भङ्गाभिधानंः कीटविशेषः विदलिताङ्गारो वा रिष्ठकं - रत्नविशेषः भ्रमरावली प्रतीता गवलगुलिका - महिषशृङ्गगोलिका कज्जलं - मषी तत्समप्रभेषु कृष्णेष्वित्यर्थः, स्फुराद्विद्युत्काश्च सगर्जिताश्च ये तेषु, --तथा वातवशेन विपुले गगने चपलं यथा भवत्येवं 'परिसक्किरेसु' त्ति परिष्वष्कितुं शीलं येषां ते तथा तेषु, तथा निर्मलवरवारिधाराभिः प्रगलितः - क्षरितः प्रचण्डमारुतसमाहतः सन् 'समोत्थरंत 'त्ति समवस्तृणंश्च महीपीठमाक्रामन् उपर्युपरि च सातत्येन त्वरितश्च शीघ्रो यो वर्षो - जलसमूहः स तथा तं प्रवृष्टेषु वर्षितुमारब्धेषु मेघेष्विति प्रक्रमः, धाराणां 'पहकरो' ति निकरस्तस्य निपातः- पतनं केन निर्वापितं शीतलीकृतं यत्तत्तथा तस्मिन्, निर्वापितशब्दाच्च सप्तम्येकवचनलोपो दृश्यः, -- - कस्मिन्नित्याह- मेदिनीतलेभूतले, तथा हरितकानां ह्रस्वतृणानां यो गण; स एव कञ्चुको यत्राच्छादकत्वात् तत्तथा तत्र, 'पल्लविय'त्ति इह सप्तमीवहुवचनलोपो ६श्यः, ततः पल्लवितेषु पादपगणेषु तथा वल्लीवितानेषु प्रसृतेषु - जातप्रसरेष्वित्यर्थः, तथोन्नतेषु भूप्रदेशेष्विति गम्यते सौभाग्यमुपगतेषु अनवस्थितजलत्वेनाकर्दमत्वात् पाठान्तरे नगेषु - पर्वतेषु नेदेषु वा-हदेषु तथा वैभाराभिधानस्य गिरेः ये प्रपाततटाः- भृगुतटा : कटकाश्च पर्वतैकदेशास्तेभ्यो ये विमुक्ताःप्रवृत्तास्ते कथा तेषु केषु ? 'उज्झरेसु' त्ति निज्झरिषु त्वरितप्रधावितेन यः 'पल्लोट्ट' तिप्रवृत्त उत्पन्नः फेनस्तेन आकुलं व्याप्तं । 'सकलुसं' ति सकालुष्यं जलं वहन्तीषु गिरिनदीषु सञ्जर्जुननीपकुटजानां वृश्रविशेषाणां यानि कन्दलानि -- प्ररोहाः शिलन्ध्राश्च - छत्रकाणि तैः कलितानि यानि तानि तथा Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययन-१ तेषु उपवनेषु, तथा मेघरसितेन हृष्टतुष्टा-अतिहष्टाश्चेष्टिताश्च-कृतचेष्टा ये ते तथा तेषु, इदं सप्तमीलोपात्, हर्षवशात्प्रमुक्तो मुत्कलीकृतः कण्ठो-गलो यस्मिन्स तथा सचासौ केकारवश्व तं मुञ्चत्सु बर्हिणेषु-मयूरेषु, तथा ऋतुवशेन-कालविशेषबलेन यो मदस्तेन जनितं तरुणसहचरीभिः-युवतिमयूरीभिः सह प्रनृत्तं-प्रनर्तनं येषां ते तथा तेषु, बर्हिर्णेष्वित्यन्वयः, -नवः सुरभिश्च यः शिलीन्ध्रकुटजकन्दलकदम्बलक्षणानां पुष्पाणां गन्धस्तेन या प्राणिः-तृप्तिस्तां मुञ्चत्सु गन्धोत्कर्षतां विदधानेष्वित्यर्थः उपवनेषु-भवनासन्नवनेषु, तथा परभूतानां-कोकिलानां यद्रुतं-रवोरिभितं-स्वरघोलनावत्तेन संकुलानि यान्युपवनानि तानि तथा तेषु, 'उद्दाइंत'त्ति शोभमाना रक्ता इन्द्रगोपकाः-कीटविशेषाः स्तोककानां-घातकानां कारुण्यप्रधानं विलपितं च येषु तानि तथा तेषूपवनेष्वित्यन्वयः, तथा अवनततर्मण्डितानि यानितानितथातेषु, दर्दुराणांप्रकृष्टंजल्पितंयेषुतानि तथा तेषुसंपिण्डिता-मिलिताः दप्ता-दर्पिताः भ्रमराणां मधुकरीणां च 'पहकर'त्ति निकरा येषु तानि तथा, 'परिलिन्त'त्ति परिलीयमानाः संश्लिष्यन्तोमत्ताः षट्पदाः कुसुमासवलोला:-मकरन्दलम्पटाः मधुरं-कलंगुअन्तः-शब्दायमानाः देशभागेषुयेशांतानि तथा ततः कर्मधारयः ततस्तेषुउपवनेषु, तथापरिश्यामिताः--कृष्णीकृताः सान्द्रमेघाच्छादनात्, पाठान्तरेण परिभ्रामिताः-कृतप्रभाभ्रंशाः चन्द्रसूरग्रहाणां यस्मिन्प्रनष्टय च नक्षत्रतारकप्रभा यस्मिंस्तत्तथा तस्मिन्नम्बरतले इति योगः, -इन्द्रायुधलक्षणो बद्ध इव बद्धः चिह्नपट्टो-ध्वजपटो यस्मिंस्तत्तथा तत्राम्रतले-गगने उड्डीनवलाकापङ्कित्तशोभमानमेघवृन्देऽम्बरतले इति योगः, तथा कारण्डकादीनां पक्षिणां मानससरोगमनादि प्रत्यौत्सुक्यकरे संप्राप्ते-उक्तलक्षणयोगेन समागते प्रावृषि काले, किंभूता अम्मयाओ? इत्याह-- ‘ण्हायाओ' इत्यादि, किं ते इति किमपरमित्यर्थः, वरौ पादप्रकाप्तनूपुर मणिमेखला रलकाञ्ची हारश्च यासां तास्तथा रचितानि-न्यस्तानि उचितानि-योग्यानि कटकानि--प्रतीतानिखुड्डकानिच-अङ्गुलीयकानियासांतास्तथा विचित्रैर्वरवलयैः स्तम्भिताविव स्तम्भितौ भुजौ यासांतास्तथा ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः। 'तथा “कुंडलोजोतितानना वरपायपत्तनेउरमणिमेहलाहाररइयउचियकडगखुड्यएगावलिकंठमुरयतिसरयवरवलयहेमसुत्तकुंडलुञ्जोवियाणणाओ"त्ति पाठान्तरं तत्र वरपादत्राप्तनूपुरमणिमेखलाहारास्तथा रचितान्युचितानि कटकानिचखुड्डकानिचएकावलीच-विचित्रमणिकृता एकसरिका कण्ठमुरजश्च-आभरणविशेषः त्रिसरकं च वरवलयानि च हेमसूत्रकं च-संकलकं यासांतास्तथा, तथा कुण्डलोद्योतिताननास्ततो वरपादप्राप्तनूपुरादीनां कर्मधारयः रलविभूषिताङ्गयः नासानिः श्वासवातेनोह्यते यल्लधुत्वात्तत्तथा चक्षुहरं दृष्टयाक्षेपकत्वात्, ___-अथवा प्रच्छादनीयाङ्गदर्शनाच्चक्षुहरति धरति वा निवर्तयति यावत्वात्तत्तथा, वर्णस्पर्शसंयुक्तं वर्णस्पर्शातिशायीत्यर्थः हयलालाया-अश्वलालायाः सकाशात् 'पेलव'त्ति पेलवत्वेन मूदुत्वलघुत्वलक्षणेनातिरेकः-अतिरिक्तत्वंयस्यतत्तथाधवलंचतत्कनकेन खचितंमंडितमन्तयोःअञ्चलयोः कर्मवानलक्षणं यस्य तत्तथा तच्चेति वाक्यं, आकाशस्फटिकस्य सःशी प्रभा यस्य धवलत्वात्तत्तथा, अंशुक-वस्त्रविशएष प्रवरमिहानुखारलोपो दृश्यः परिहिताः[7131 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ हाताधर्मकयाह्न सूत्रम्-91-19/१८ निवसिताः दुकूलं च-वस्त्रं अथवा दुकूलो-वृक्षविशेषः तद्वल्कलानातं दुकूलं-वस्त्रविशेष एव तत् सुकुमालमुत्तरीयम्-उपरिकायाच्छादानं यासां तास्तथा, सर्वर्तुकसुरभिकुसुमैः प्रवरैमाल्यैश्च-ग्रथितकुसुमैः “शोभितं शिरोयासांतास्तथा, पाठान्तरे 'सर्वर्तुकसुरभिकुसुमैःसुरचिता प्रलम्बमाना शोभमाना कान्ता विकसन्ती चित्रा माला यासां तास्तथा, एवमन्यान्यपि पदानि बहुवचनान्तानि संस्करणीयानि, ___ इह वर्णके बृहत्तरोवाचनाभेदः, तथा चन्द्रप्रभवरवैडूर्यविमलदण्डाः शशकुन्ददकरजोडमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशाश्च ये चत्वारश्चामराः-चामराणितद्वालीजितमङ्गंयासांतास्तथा, अयमेवार्थोवाचनान्तरेइत्थमधीतः सेयवरचामराहिं उद्धब्दमाणीहिं २ सब्लिट्टीए'त्तिछत्रादिराजचिहरूपया, इह यावत्करणादेवं द्रष्टव्यं 'सव्वजुइए' सर्वधुत्या आमरणादिसम्बन्धिन्या सर्वयुक्तया वा-उचिकतेष्टवस्तुघटनालक्षणया सर्वबलेन’ सर्वसैन्येन सर्वसमुदायेन पौरादिमीलनेन ‘सर्वादरेण' सर्वोचितकृत्यकरणरूपेण सर्वविभूत्या' सर्वसंपदा 'सर्वविभूषया' समस्तशोभया 'सर्वसंध्नमेण' प्रमोदकृतौत्सुक्येन सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारेण सर्वतूर्यशब्दसंनिनादेन' तूर्यशब्दानां मीलनेन यः संगतो नितरांनादो-महानं घोषस्तेनेत्यर्थः, -अल्पेष्वपि ऋद्धयादिषु सर्वशब्दप्रवृत्तिर्दष्टा अतआह 'महयाइट्टीएमहयाजुईए जुत्तीए वा महया बलेणं महया समुदएणं महया वरतुडियजमगसमगप्पवाइएणं यमकसमकं युगपत, एतदेव विशेषेणाए-'संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहिहुड्डुक्कमुरवमुइंगदुंदुहिनिग्घोसनाइयरइवेणं' तत्रशङ्खादीनां नितरांघोषो निर्घोषो-महाप्रयत्नोत्पादितःशब्दोनादितं-ध्वनिमात्रमेतद्वयलक्षणो योरवः सतथातेन, सिंघाडे त्यादि, सिंघाडकादीनामविशेषः, सिंघाडकं जलजबीजंफलविशेषः तदाकृतिपथयुक्तं स्थानं सिंघाटकं, त्रिपथयुक्तं स्थानं त्रिकं चतुष्पथयुक्तं चतुष्कं त्रिपथभेदि चत्वरं चतुर्मुखं-देवकुलादि महापथो राजमार्गः पथः-पथमात्रं, तथा आसिक्तं-गन्धोदके नेषसिक्तं सकृता सिक्तं सिक्तं त्वन्यथा शुचिकं पवित्रं संमार्जितम्-अपहृतकचवरं उपलिप्तं च गोमयादिना यत्तत्तथा यावत्करणादुपस्थानशालावर्णकः पूर्वोक्तएव वाच्यः, एवंभूतंनगरमवलोकयन्त्यो गुच्छावृन्ताकीप्रभृतीनांलताः सहकारादिलतावृक्ष सहकारादयः गुल्मा वंशीप्रभृतयः वल्लयात्रपुष्यादिकाः एतासांये गुच्छा:-पल्लवसमूहास्तै र्यत् 'ओच्छवियं तिअवच्छादितं वैभारगिरेथैः कटकाः-देशास्तेषां ये पादा-अधोभागास्तेषांयन्मूलंसमीपं तत्तथा तत्सर्वतः समन्तात् आहिंडन्ति'त्तिआहिण्डन्ते, अनेन चैवमुक्तव्यतिकरभाजांसामान्येन स्त्रीणां प्रशंसाद्वा रेणात्मविषयोऽकालमेघदोहदो धारिण्याः प्रादुरभूदित्युक्तं, वाचनान्तरे तु 'ओलोएमाणीओ २ आहिँडेमाणीओ २ डोहलं विणिति विनयन्त्यपनयन्तीत्यर्थः, तंजतिणंअहमविमेहेसुअब्मुग्गएसुजावडोहलंविणेजामि विनयेयमित्यर्थः, संगतश्चायं पाठ इति। उक्तदोहदाप्राप्ती यत्तस्याः संपन्न तहाह मू. (१९) तए णं सा धारिणी देवी तंसि दोहलंसि अविणिजमाणंसि असंपन्नदोहला असंपुन्नदोहला असंमाणियदोहला सुक्का भुक्खा निम्मंसाओलग्गा ओलुग्गसरीरापमइलदुब्बला किलंता ओमंथियवयणनयणकमला पंडुइयमुही करयलमलियव्व चंपगमाला नित्तेया दीनविवण्णवयणा जहोचियपुष्फगंधमल्लालंकारहारं अनभिलसमाणी कीडारमणकिरियं च Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययन-१ परिहावेमाणी दीनादुम्मणा निरानंदा भूमिगयदिट्ठीया ओहयमनसंकप्पाजाव झियायइ, ततेणं तीसे धारिणीएदेवीए अंगपडियारियाओअभितरियाओ दासचेडीयाओधारिणी देवी ओलुग्गं जाव झियायमणि पासंतिपासित्ता एवं वदासी-किण्णं तुमे देवाणुप्पिए! ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव झियायसि?, ततेणं साधारणी देवी ताहिं अंगपडियारियाहिं अभितरियाहिं दासचेडियाहिं एवं वुत्ता समाणी नो आढाति णो य परियाणाति अणाढायमाणी अपरियाणमाणी तुसिणिया संचिट्ठति, ततेणंताओअंगपडियारियाओ अमितरियाओदासचेडियाओधारिणीं देवींदोचंपि तचंपि एवं वयासी-किन तुमे देवाणुप्पिए! ओलुग्गा ओलुग्गसरीराजाव झियायसि?, ततेणं सा धारिणीदेवी ताहिं अंगपडियारियाहिं अभिंतरियाहिं दासचेडियाहिं दोचंपि तचंपि एवं वुत्ता समाणी नो आढाति नो परियाणतअनाढायमाणा अपरियायमाणा तुसिणिया संचिट्ठति, ततेणंताओअंगपडियारियाओदासचेडियाओधारिणीएदेवीए अनाढातिजमाणीओ अपरिजाणिज्जमाणिओ तहेव संभंताओ समाणीओ धारणीए देवीए अंतियाओ पडिनिक्खमंति २जेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छंति २ करतलपरिग्गहियंजाव कटुजएणं विजएणवद्धावेंति वद्धावइत्ता एवं व० एवं खलु सामी! किंपि अज धारिणीदेवी ओलुग्गा ओलुग्गसरीरा जाव अट्टझाणोवगया झियायति। . वृ.'तएण'मित्यादि, 'अविणिज्जमाणंसि'त्ति दोहदे अविनीयमाने-अनपनीयमाने सति असंप्राप्तदोहदा मेघादीनामजातत्वात् असंपूर्णददोहदा तेषामजातत्वेनैवासंपूर्णत्वात् अत एव असन्मानितदोहदा तेषामननुभवनादिति, ततः शुष्का मनस्तापेन शोणितशोषात् 'भुक्ख'त्ति बुभुक्षाक्रान्तेवअत एव निर्मासा ओलुग्ग'त्तिअवरुग्गणा-जीर्णेव, कथमित्याह-'ओलुगंति अवरुग्गमिव-जीर्णमिवशरीरं यस्याः सा तथा, अथवाअवरुग्णाचेतसाअवरुग्णशरीरातथैव प्रमलितदुर्बलास्नानभोजनत्यागात् क्लान्ता-ग्लानीभूता 'ओमंथिय'त्ति अधोमुखीकृतं वदनं च नयनकमले चयया सा तथा, पांडुकितमुखी-दीनास्येव विवर्णं वदनं यस्याः सा तथा, -क्रीडा-जलक्रीडादिका रमणमक्षादिभिः तक्रियांच परिहापयन्ती दीना दुःस्था दुःस्थं मनो यस्याः सा तथा यतो निरानन्दा उपहतो मनसः संकल्पः-युक्तायुक्तविवेचनं यस्याः सा तथा, यावत्करणात् 'करतलपल्हत्यमुही अट्टज्झाणोवगया झियाइ'त्ति आर्तध्यानं ध्यायतीति, 'नो आढाइत्ति नाद्रियते-नादरं करोति नो परिजानाति-न प्रत्यभिजानाति विचित्तत्वात्, 'संभंताउत्तिआकुलीभूताः,शीघ्रमित्यादीनिचत्वार्यकार्थिकानिअतिसंभ्रमोपदर्शनार्थ जेणेवेत्यादि यत्रधारिणीदेवीतत्रोपागच्छतिस्मागत्य चावरुग्णादिविशेषणांधारणीदेवीं पश्यति, वाचनान्तरे तु 'जेणेव धारणीदेवी तेणेवेत्यतः पहारेत्थ गमणाए' इत्येतश्यते, तत्र 'पहारेत्थ' संप्रधारितवान्-विकल्पितवानित्यर्थः गमनाय-गमनाथ, तथा- . - मू. (२०) ततेणं से सेणिए राया तासिं अंगपाडियारियाणं अंतिएएयमढें सोचानिसम्म तहेव संभंते समाणे सिग्धंतुरियंचवलं वेइयंजेणेव धारिणीदेवी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता धारणी देवी ओलुग्गं ओलुग्गसरीरं जाव अट्टझाणोवगंयं झियायमाणिं पासइ पासित्ता एवं वदासी-किनं तुमे देवाणुप्पिए! ओलुग्गा ओलुग्गसरीराजाव अट्टझाणोवगया झियायसि?, -तते णं सा धारणी देवी सेणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणी नो आढाइ जाव तुसिणीया Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/२० संचिट्ठति, ततेणं से सेणिए रायाधारिणीं देवीं दोच्चंपितचंपि एवं वदासी-किवंतुमे देवाणुप्पिए ओलुग्गा जाव झियायसि ?, तते णं सा धारिणीदेवी सेणिएणं रम्ना दोचंपि तचंपि एवं वुत्ता समाणी नो आढाति नो परिजाणाति तुसिणीया संचिट्टइ, -तते णं सेणिए राया धारणिं देविं सवहसावियं करेइ २ ता एवं वयासी-किण्णं तुम देवाणुप्पिए! अहमेयस्सअट्ठस्सअणरिहे सवणयाए? ताणंतुमममंअयमेयारूवंमनोमानसियं दुक्खं रहस्सी करेसि, तते णं सा धारिणीदेवी सेणिएकरना सवहसाविया समाणी सेणियं रायं एवं वदासी-एवंखलु सामी! ममतस्सउरालस्सजावमहासुमिणसतिण्हंमासाणंबहुपडिपुत्राणं अयमेयासवे अकालमेहेसु दोहले पाउन्भूए धनाओ णं ताओ अम्मयाओ कयत्थाओ णं ताओ अम्मयाओ जाव वेभारगिरिपायमूलं आहिंडमाणीओ डोहलं विणिति, तंजइणं अहमविजाव डोहलं विणिजामि, ततेणं हंसामी! अयमेयारूवंसिअकालदोहलंसि अविणिजमाणंसि ओलुग्गा जावअट्टज्झाणोवगया झियायामि, एएणं अहंकारणेणंसामी! ओलुग्गाजावअट्टज्झाणोवगया झियायामि, ततेणं से सेणिए रायाधारिणीए देवीए अंतिए एयमढें सोचा णिसम्म धारिणिं देविं एवं वदासी-माणं तुमं देवाणुप्पिए! ओलुग्गा जाव झियाहि, -अहंणंतहा करिस्सामि जहाणं तुभ अयमेयारूवस्स अकालदोहलस्स मनोरहसंपत्ती भविस्सइत्तिकटुधारिणीं देवीं इटाहिं कंताहिं पियाहिं मणुनाहिं मणामाहिं वग्गूहि समासासेइ २ जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणामेव उवागच्छइउवागच्छइत्तासीहासणवरगते पुरत्याभिमुहे सत्रिसत्रेधारिणीए देवीए एयंअकालदोहलं बहूहिं आएहियउवाएहि य उप्पत्तियाहिय वेणइयाहि य कम्मियाहि य परिणामियाहि य चविहाहिं बुद्धीहिं अनुचिंतेमाणे २ तस्स दोहलस्स आयंवा उवायं वा ठिइंला उप्पत्तिं वा अविंदमाणे ओहयमणसंकप्पे जाव झियायति। . तदानंतरंअभए कुमारेहाते कयबलिकम्मेजाव सव्वालंकारविभूसिए पायवंदते पहारेत्य गमणाए, ततेणं से अभयकुमारेजेणेव सेणिए राया तेणेव उवागच्छइउवागच्छइत्ता सेणियं रायं ओहयमणसंकप्पं जाव पासइ २ त्ता अयमेयारूवे अब्भत्यिए चिंतिए मनोगत संकप्पे समुप्पञ्जित्था-अन्नयायममंसेणिए राया एजमाणं पासति पासइत्ता आढाति परिजाणति सकारेइ सम्माणेइ आलवति संलवति अद्धासणेणं उवणिमंतेति मत्थयंसि अग्धाति, इयाणि ममं सेणिए राया णो आढाति णो परियाणइ णो सक्कारेइ णो सम्माणेइ नो इट्टाहिं कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहि ओरालाहिं वग्गूहिआलवति संलवति नो अद्धासणेणंउवनिमंतेति नो मत्थयंसि अग्धाति य किंपि ओहयमणसंकप्पे झियायति, तं भवियव णं एत्य कारणेणं, तंसेयं खलु मे सेणियं रायं एयमट्ठ पुच्छित्तए, एवं संपेहेइ २ जेणामेव सेणिए राया तेणामेव उन्नागच्छइ २ करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टजएणं विजएणंवद्धावेइ वदद्धावइत्ता एवं वदासी- तब्भे णं ताओ! अन्नया ममं एजमाणं पासित्ता आदाह परिजाणह जाव मत्थयंसि अग्घायह आसणेणंउवणिमंतेह, इयाणिंताओ! तुब्भेममनोआढाहजाव नोआसणेणंउवनिमंतेह किंपि ओहयमनसंकप्पा जाव झियायह तं भक्यिव्वं ताओ ! एत्य कारणेणं, तओ तुझे मम ताओ! एवं कारणं अगृहेमाणाअसंकेमाणा अनिण्हवेमाणा अप्पच्छाएमाणा जहाभूतमवितहमसंदिद्धं एयमट्ठमाइक्खह, ततेणं हं तस्स कारणस्स अंतगमनं गमिस्सामि, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:, अध्ययनं- 9 ३७ तणं से सेणिए राया अभएणं कुमारेणं एवं वृत्ते समाणे अभयकुमारं एवं वदासी- एवं खलु पुत्ता ! तव चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए तस्स गब्भस्स दोसु मासेसु अइक्कंतेसु तइयमासे वट्टमाणे दोहलकालसमयंसि अयमेयारूवे दोहले पाउब्भवित्याधन्नाओ गं ताओ अम्मयाओ तहेव निरवसेसं भाणियव्वं जाव विणिंति, तते णं अहं पुत्ता धारिणीए देवीए तस्स अकालदोहलस्स बहूहिं आएहिय उवाएहिं जाव उप्पत्तिं अविंदमाणे ओहयमणसंकप्पे जाव झियायामि तुमं आगयंपि न याणामि तं एतेणं कारणेणं अहं पुत्ता ! ओहय जाव झियामि, तते णं से अभयकुमारे सेणियस्स रन्नो अंतिए एयमहं सोचा निसम्म हट्ट जाव हियए सेणियं रायं एवं वदासी- मा णं तुब्मे ताओ ! ओहयमण० जाव झियायह अहन्नं तहा करिस्सामि जहा णं मम चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवस्स अकालडोहलस्स मनोरहसंपत्ती भविस्सइत्तिकट्टु सेणियं रायं ताहिं इट्टाहिं कंताहिं जाव समासासेइ, तते णं सेणिए राया अभयेणं कुमारेणं एवं वृत्ते समाणे हट्टतुट्टे जाव अभयकुमारं सकारेति संमाणेति २ पडिविसञ्जेति । वृ. 'तए णं से सेणिए राया जेणेव धारणीदेवी तेणेव उवागच्छति २ पासइ'त्ति पश्यति सामान्येन ततोऽवरुग्णादिविशेषणां पश्यतीति, 'दोघंपि' त्ति द्वितीयामपि वारामिति गम्यते, 'सवहसाविय'त्ति शपथान्--देवगुरुद्रोहिका भविष्यसि त्वं यदि विकल्पं नाख्यासीत्यादिकान् वाक्यविशेषान् श्राविता–श्रोत्रेणोपलम्भिता शपथैर्वा श्राविता शपथश्राविता शपथशापिता वा तां करोति, 'किण्हं किन्न' मिति वा पाठो देवानुप्रिये ! एतस्यार्थस्यानर्हः श्रावणतायां 'मनोमानसियं' ति मनसि जातं मानसिकं मनस्येव यद्वर्तते मानसिकं - दुःखं वचनेनाप्रकाशितत्वान्मनोमानसिकं रहस्यीकरोषि गोपयसीत्यर्थः, 'तिण्ह' मित्यादि त्रिषु मासेषु 'बहुपडिपुन्नाणं' ति ईषदूनेषु 'जत्तिहामि' त्ति यतिष्ये क्वचित्करिष्यामीति पाठः, 'अयमेयारूवस्स' त्ति अस्यैवंरूपस्य 'मनोरहसंपत्ती' ति मनोरथप्रधाना प्राप्तिर्यथा विचिन्तितेत्यर्थः, आयैः - लारीप्सितार्थहेतूनामुपायैः - अप्रतिहतलाभकारणैः आयं वा उवायं वा ठियं वा स्थितं वा क्रमं वा स्थिरहेतुदोहदानां वेप्सितार्थस्य पाठान्तरे उत्पत्तिं वा तस्यैवेत्यर्थः 'अविंदमाणे 'त्ति अलभमानः 'अयमेयारूवेत्ति अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकःआत्माश्रयः चिन्तितः-स्मरणरूपः प्रार्थितो-- लब्धुमाशंसितः मनोगतः - अबहिः प्रकाशितः संकल्पो - विकल्पः 'संपेहेति' त्ति संप्रेक्षते पर्यालोचयति 'ताओ' त्ति हे तातेत्यामन्त्रणं 'एयं कारणं' ति अपध्यानहेतुं दोहदापूर्त्तिलक्षणमितिभावः, कारणमिति क्वचिन्नाधीयत इति, एवं 'अगूहमाणे 'ति अगोपायन्तः आकारसंवरेण अशङ्कमानाः- विवक्षितप्राप्तौ संदेहमविदधतः अनिहुवाना - अनपलपन्तः, किमुक्तं भवति ? - अप्रच्छादयन्तः यथाभूतं - यथावृत्तं अवितथं नत्वन्यथाभूतं असंदिग्धम् - असंदेहं 'एयमट्ठेति प्रयोजनं दोहदपूरणलक्षणमिति भावः 'अंतगमणं गमिस्सामि'त्ति पारगमनं गमिष्यामीति, मू. (२१) तते गं से अभयकुमारे सक्कारियसम्माणिए पडिविसज्जिए समाणे सेणियस्स रनो अंतियाओ पडिनिक्खमइ २ जेणामेव सए भवणे तेणामेव उवागच्छति २ सीहासणे निसन्ने, ततेणं तस्स अभयकुमारस्स अयमेयारूवे अब्भस्थिए जाव समुप्पज्जित्था - नो खलु सक्का माणुस्सएणं उवाएणं मम चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अकालडोहलमनोरहसंपत्ति करेत्तए नन्नत्य दिव्वेणं Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-9/२१ उवाएणं, अस्थि मज्झ सोहम्मकप्पवासी पुब्बसंगतिए देवे महिहीएजाव महासोखे, तसेयं खलुमम पोसहसालाए पोसहियस्सबंभचारिस्स उम्मुक्कमणिसुवनस्स ववगयमालावनगविलेवणस्स निक्खित्तसत्थमुसलस्सएगस्स अबीयस्सदब्मसंथारोवगयस्स अट्ठमभत्तंपरिगिण्हित्तापुवसंगतियं देवं मणसि करेमाणस्स विहरित्तए, ततेणं पुब्बसंगतिए देवे ममतुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवे अकालमेहेसु डोहलंविणेहिति, एवं संपेहेति २ जेणेवपोसहसाला तेणामेव उवागच्छति र पोसहसाल पमञ्जतर उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेइ २ दमसंथारगं पडिलेहेइ २ डब्मसंधारगं दुरूहइ २ अहमभत्तं परिगिण्हइ २ पोसहसालाए पोसहिए बंभयारीजाव पुव्वसंगतियं देवं मनसि करेमाणे २ चिट्ठाइ, तते णं तस्स अभयकुमारस्स अट्ठमभत्ते परिणममाणे पुव्वसंगतिअस्स देवस्स आसनं चलति, ततेणंपुव्वसंगतिए सोहम्मकप्पवासी देवेआसनंचलियंपासति २ ओहिं पउंजति, तते णं तस्स पुव्वसंगतियस्स देवस्स अयमेयारूवे अब्भत्थिए जाव समुप्पञ्जित्था एवं खलु मम पुव्वसंगतिए जंबूद्दीवे २ भारहे वासे दाहिणड्डभरहे वासे रायगिहे नयरे पोसहसालाए पोसहिए अभए नाम कुमारे अट्ठमभत्तं परिगिण्हित्ताणं मम मनसि करेमाणे २ चिट्ठति, तंसेयं खलु मम अभयस्स कुमारस्सअंतिए पाउब्मवित्तए, एवं संपेहेइ२ उत्तरपुरछिमं दिसीभागं अवक्कमति २ वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणति र संखेजाइंजोयणाई दंड निसिरति, तंजहा रयणाणं वइराणं २ वेरुलियाणं२ लोहियक्खाणं४ मसालरगल्लाणं ५ हंसगब्माणं ६ पुलगाणं ७ सोगंधियाणं ८ जोइरसाणं ९ अंकाणं १० अंजणाणं ११ रयणाणं १२ जायसवाणं १३ अंजणपुलगाणं १४ फलिहाणं १५रिहाणं १६, ... अहाबायरे पोग्गलेपरिसाडेइ २ अहासुहमेपोग्गले परिगिण्हति परिगिण्हइत्ताअभयकुमारनुकंपमाणे देवे पुष्वभवजणियनेहपीइबहुमाणजायसोगे तओविमाणवरपुंडरीयाओरयणुत्तमाओ धरणियलगमणतुरियसंजणितगमणपयारोवाघुण्णितविमलकणगपयरग-वडिंसगमउडुक्कडाडोवदंसणिजो अनेगमणिकणगरतणपहकरपरिमंडितभत्तिचित्तविणि- उत्तगमणगजणियहरिसे खोलमाणवरललितकुंडलुजलियवयणगुणजनितसोमवेउदितोविवकोमुदीनिसाए सनिच्छरंगार उज्जलियमज्झभागते नयणाणंदो सरयचंदो दिव्वोसहिपज्जलुञ्जवलियदंसणा- भिरामो उउलच्छिसमत्तजायसोहे पइट्टगंधुद्धयाभिरामो मेरुरिवनगवरो विगुब्बियविचितवेसे दीवसमुद्दाणं असंखपरिमाणनामधेजाणंमज्झंकारेणंवीइवयमाणो उज्जोयंतो पभाए विमलातेजीवलोगंरायगिहं पुरवरं च अभयस्स य तस्स पासं उवयति दिव्वरूवधारी।। वृ. 'चुल्लमाउयाए'त्ति लघुमातुः 'पुव्वसंगइयत्ति पूर्व-पूर्वकाले संगतिः-मित्रत्वं येन सहसपूर्वसंगतिकः महर्द्धिको विमानपरिवारादिसंपदुपेतत्वाद्यावत्करणादिदंश्यं महाद्युतिक:शरीराभरणादिदीप्तियोगान्महानुभागो-वैक्रियादिकरणशक्तियुक्तत्वात्महायशाः-सत्कीतियोगान्महाबलः-पर्वताधुत्पाटनसामथ्योपेतत्वात्महासौख्यो-विशिष्टसुखयोगादिति पोसहसालाएत्ति पौषध-पर्वदिनानुष्ठानमुपवासादि तस्य शाला-गृहविशेषः पौषधशाला तस्यां पौषधिकस्यकृतोपवासादेः व्यपगतमालावर्णकविलेपनस्य, वर्णकं-चन्दनं, तथा निक्षिप्तं-विमुक्तं शस्त्र-क्षुरिकादिमुशलंचयेनसतथा तस्य एकस्यआन्तरव्यक्तरागादिसहायवियोगात्अद्वितीयस्य Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं -१ तथाविधपदात्यादिसहायविरहात्, 1 'अट्ठमभत्तं’ति समयभाषयोपवासत्रयमुच्यते, 'अट्ठमभत्ते परिणममाणे 'त्ति पूर्यमाणे परिपूर्णप्राय इत्यर्थः, 'वेउव्वियसमुग्धाएण' मित्यादि, वैक्रियसमुद्घातो वैक्रियकरणार्थो जीवव्यापार- विशेषः तेन समुपहन्यते - समुपहतो भवति समुपहन्ति वा क्षिपति प्रदेशानिति गम्यते, व्यापारविशेषपरिणतो भवतीति भावः, तत्स्वरूपमेवाह - 'संखेजाई' इत्यादि, दण्ड इव दण्डः-ऊर्द्धाध आयतः शरीरबाहल्यो जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसमूहः, तत्र च विधिधपुद्गलनादत्ते इति दर्शयन्नाह - तद्यथा रत्नानां - कर्केतनादीनां सम्बन्धिनः १ तथा वैराणां २ वैडूर्याणां ३ लोहिताक्षाणां ४ मसारगल्लाणां ५ हंसगर्भाणां ६ पुलकानां ७ सौगन्धिकानां ८ ज्योतीरसानां ९ अङ्गानां १० अञ्जनानां ११ रजतानां १२ जातरूपाणां १३ अञ्जनपुलकानां १४ स्फटिकानां १५ रिष्ठानां १६, किमत आह ३९ यथाबादरान्-असारान् यथासूक्ष्मान् सारान् ततो वैक्रियं करोति, 'अभयकुमारम - नुकंपमाणे 'ति अनुकम्पयन् हा तस्याष्टमोपवासरूपं कष्टं वर्त्तते इति विकल्पयन्नित्यर्थः, पूर्वभवेपूर्वजन्मनि जनिता-जाता या स्नेहा प्रीतिः - प्रियत्वं न कार्यवशादित्यर्थः बहुमानश्च - गुणानुरागस्ताभ्यां सकाशात् जातः शोकः - चित्तखेदो विरहसद्भावेन यस्य स पूर्वजनितस्नेहप्रीतिबहुमानजातशोकः, - - वाचनान्तरे - 'पूर्वभवजनितस्नेहप्रीतिबहुमानजनितशोभस्तत्र शोभा - पुलकादिरूपा, तस्मात्स्वकीयात् विमानवरपुण्डरीकात्, पुण्डरीकता च विमानानांमध्ये उत्तमत्वात् 'रयणुत्तमाउ' त्ति रत्नोत्तमात् रचनोत्तमाद्वा 'धरणीतलगमनाय' भूतलप्राप्तये त्वरितः - शीघ्रं संजनितः - उत्पादितो गमनप्रचारो--गतिक्रियावृत्तिर्येन स तथा, वाचनान्तरे 'धरणीतलगमनसंजनितमनः प्रचार' इति प्रतीतमेव, व्याघूर्णितानि - दोलायमानानि यानि विमलानि कनकस्य प्रतरकाणिच-प्रतरवृत्तरूपाणि आभरणानिच- कर्णपूरे मुकुटंच - मौलिः तेषामुत्कटो य आटोपः - स्फारता तेन दर्शनीयः आदेयदर्शनो यः स तथा, तथा अनेकेषां मणिकनकरलानां 'पहकर 'त्ति निकरस्तेन परिमण्डितो -- भक्तिभिश्चित्रो विनियुक्तकः - कट्यां निवेशितो 'मणु'त्ति मकारस्य प्राकृतशैलीप्रभवत्वात् योऽनुरूप गुणः -कटिसूत्रं तेन जनितो हर्षो, यस्य स तथा, - प्रेङ्खोलमानाभ्यां – दोलायमानाभ्यां वरललितकुण्डलाभ्यां यदुज्वलितम्-उज्वलीकृतं वदनं मुखं तस्य यो गुणः - कान्तिलक्षणः तेन जनितं सौम्यं रूपं यस्य स तथा, वाचनान्तरे पुनरेवं विशेषणत्रयं दृश्यते 'वाधुन्नियविमलकणगपयरगवडेंसगपकंपमाणचललोलललियपरिलं बमाणनरमगरतुरगमुहसयविणिग्गउग्गिनपवरमोत्तियविरायमाणमउडुक्कडाडोवदरिसणिज्जे" तत्र व्याघूर्णितानि चञ्चलानि विमलकनकप्रतरकाणि च अवतंसके च प्रकम्पमाने चललोलानिअतिचपलानि ललितानि - शोभावन्ति परलम्मानानि - प्रलम्बमानानि नरमकरतुरगमुखशतेभ्योमुकुटाग्रविनिर्मिततन्मुखाकृतिशतेभ्यो विनिर्गतानि - निःसृतानि उद्गीर्णानीव - वान्तानीवोद्गीर्णानि यानि प्रवरमौक्तिकानि - वरमुक्ताफलानि तैर्विराजमानं - शोभमानं यन्मुकुटं तच्चेति द्वन्द्वः तेषां य उत्कट आटोपस्तेन दर्शनीयो यः स तथा, तथा Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ४० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/२१ अनेगमणिकणगरयणपहकरपरिमंडियभागभत्तिचित्तविणिउत्तगमणगुण-जणियखोलमाणवरललितकुंडलुञ्जलियअहियआभरणजणियसोभे' अनेकमणिकनकरलनिकरपरिमण्डितभागेभक्तिचित्रे-विच्छित्तिविचित्रेविनियुक्ते-कर्णयोनिवशितेगमनगुणेन-गतिसामथ्येन जनिते-कृते प्रेखोलमाने-चञ्चले येवरललितकुंडले ताभ्यामुज्वलि-तेनउद्दीपनेनाधिकाभ्यामाभरणाभ्यामुज्वलिताधिकैर्वाऽऽभरणैश्च कुण्डलव्यतिरिक्तैरेजनिता शोभा यस्य स तथा, तथा "गयजलमलविमलदसणविरायमाणसवे" गतजलमलं-विगतमालिन्यं विमलं दर्शनम्-आकारो यस्य स तथा, अत एव विराजमानं रूपं यस्य स तथा ततःकर्मधारयः, अयमेवोपमीयते-उदित इव कौमुदीनिशायां-कार्तिकपौर्णमास्यां शनीश्चराङ्गारकयोः--प्रतीतयोरुज्जवलित;-दीप्यमानः सन् यो मध्यभागे तिष्ठति स तथा नयनानन्दो-लोचनालदाकः शरच्चन्द्र इति, -शनीश्चरांगरकवत्कुण्डले चन्द्रवच्च तस्य रुपमिति, तथाऽयमेव मेरुणोपमीयतेदिव्यौषधी- नां प्रज्वलेनेव मुकुटादितेजसा उज्ज्वलितं यदर्शनं-रूपं तेनाभिरामो-रम्यो यः स तथा,ऋतुलक्ष्म्येव-सर्वर्तुककुसुमसंपदा समस्ता-सर्वा समस्तस्य वा जाता शोभा यस्यस तथा, प्रकृष्टेन गन्धेनोद्यूतेन-उद्गतेनाभिरामो यः स तथा,स मेरुरिव नगवरः विकुर्वितविचित्रवेषः सन्नसौ वर्तते इति, 'दीवसमुद्दाणं;ति द्वीपसमुद्राणां 'असंखपरिमाणनामधेजाणं' ति असंख्य परिमाणंनामधेयानि च येषां ते तथा तेषां मध्यकारेण' मध्यागेन 'वीइवयमाणे'त्ति व्यतिव्रजन् गच्छन् उद्योतयन् विमलया प्रभया जीवलोकं ओवयइत्ति अवपतति अवतरति, मू. (२२) तते णं से देवे अंतलिक्खपडिवन्ने दसद्धवन्नाइं सखिंखिणियाइं पवरवस्थाई परिहिए एक्को ताव एसो गमो, अन्नोऽविगमो-ताए उक्किट्ठाए तुरियाए चवलाए चंडाए सीहाए उद्धयाए जातिणाए छेयाए दिव्वाए देवगतीए जेणामेव जंबुद्दीवे २ भारहे वासे जेणामेव दाहिणद्धभपरहे रायगिहे नगरे पोसहसालाए अभयए कुमारे तेणामेव उवागच्छइ २ अंतरिक्खपडिवन्ने दसद्धवन्नाई सखिखिणियाइं पवरवस्थाई परिहिए अभयं कुमारं एवं वयासी अहन्नं देवाणुप्पिया! पुव्वसंगतिए सोहम्मकप्पवासी देवेमहड्डिएजन्नतुमंपोसहसालाए अहमभत्तं पगिण्हित्ता णं ममं मणसि करेमाणे चिट्ठसि तं एस णं देवाणुप्पिया ! अहं इहं हब्वमागए, संदिसाहिणं देवाणुप्पिया! किं करेमि किं दलामि किं पयच्छामि किंवा ते हियइच्छितं?, -ततेणं से अभए कुमारे तंपुव्यसंगतियं देवं अंतलिक्खपडिवन्नं पासइ पासित्ता हट्टतुट्टे पोसहं पारेइ २ करयल० अंजलिं कटु एवं चयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! मम चुल्लमाउयाए धारिणीएदेवीए अयमेयारवेअकालडोहले पाउन्भूते-धन्नाओणंताओअम्मयाओतहेव पुब्वगमेणं जाव विणिजामि, तनंतुमंदेवाणुप्पि० मम चुल्लमाउयाएधारिणीए देवीएअयमेयास्त्वंअकालडोहलंविणेहि, ततेणं से देवे अभएणं कुमारेणं एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट्ठ अभय० एवं वदासीतुमण्णं देवाणुप्पिया सुनिव्वुयवीसत्थे अच्छाहि, अहन्नं तव चुल्लमाउयाए धारिणीए देवीए अयमेयारूवं डोहलं विणैमीतिक?अभयस्स कु० अंतियाओ पडिनिक्खमति र उत्तरपुरच्छिमेणंवेभारपव्वएवेउब्वियसमुग्घाएणंसमोहण्णति २ संखेज्जाइंजोयणाइंदंडं निस्सरति जावदोच्चंपि वेउब्धिय-समुग्धाएणं समोहण्णति २ खिप्पामेव सगज्जतियं सविजुयं सफुसियं तं पंचवन्नमेहणिणाओवसोहियं दिव्वं Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ पाउससिरिं विउव्वेइ २ जेणेव अभए कुमारे तेणामेव उवागच्छइ २ अभयं कुमारं एवं वदासी एवंखलु देवाणुप्पिया! मएतव पियट्टयाए सगजियासफुसिया सविजुयादिव्वा पाउससिरी विउब्बिया, तंविणेउणं देवाणुप्पिया! तव चुल्लमाउया धारिणीदेवी अयमेयारूवं अकालडोहलं, तते णं से अभयकुमारे तस्स पुव्वसंगतियस्स देवस्स सोहम्मकप्पवासिस्स अंतिए एयमढे सोचा निसम्म हट्टतुट्टे सयातो भवणाओ पडिनिक्खमति २ जेणामेव सैणिए राया तेणामेव उवागच्छति करयल० अंजलिं कटु एवं वदासी-एवं खलु ताओ ! मम पुव्वसंगतिएणं सोहम्मकप्पवासिणा देवेणं खिप्पामेव सगजिता सावित्रुतापंचवन्नमेहनिनाओवसोभिता दिव्वा पाउससिरी विउब्बिया, तं विणेउ णं मम चुल्लमाउया धारिणी देवी अकालदोहलं। तते णं से सेणिए राया अभयस्स कुमारस्स अंतिए एतमढे सोचा निसम्म हट्टतुट्ट० कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ सद्दावइत्ता एवं वदासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! राहगिह नयरं सिंघाडगतियचउक्कचच्चर० आसित्तित्त जाव सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूयं करेह य २ मम एतमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तते णं ते कोडुबियपुरिसा जाव पञ्चप्पिणंति, तते णं से सेणिए राया दोचंपि कोडुंबियपुरिसे २ वदासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! हयगयरहजोहपवरकलितं चाउरंगिणिं सेनं सन्नाहेह सेयणयंचगंधहत्थिंपरिकप्पेह, तेवि तहेव जाव पच्चप्पिणंति, ततेणं से सेणिए राया जेणेव धारिणीदेवी तेणामेव उवागच्छति र धारिणीं देवीं एवं वदासी एवं खलु देवाणुप्पिए ! सगजिया जाव पाउससिरी पाउन्भूता तण्णं तुमं देवाणुप्पिए! एवं अकालदोहलं विनेहि । तते णं सा धारणीदेवी सेणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणी हट्टतुट्ठा जेणामेव मञ्जणघरे तेणेव उवागच्छत्ति २ मजणघरं अनुपविसति २ अंतो अंतेउरंसि पहाता कयबलिकम्माकयकोउयमंगलपायतच्छित्ता किं तेवरपायपत्तणेउर जावआगासफालियसमपपभं अंसुयं नियत्था सेयणयं गंधहत्थिं दूरूढा समाणी अमयमहियफेणपुंजसण्णनिगासाहिं सेयचामरवालवीयणीहिं वीइजमाणी २ संपत्थिता, ___-तते णं से सेणिए राया पहाए कयबलिकम्मे जाव सस्सिरीए हत्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणंछत्तेणंधरिजमाणेणंचउचामराहिं वीइजमाणेणंधारिणीदेवीं पिट्ठतोअनुगच्छति, तते णं सा धारिणीदेवी सेणिएणं रना हत्थिखंधवरगएणं पिट्टतो पिट्ठतो समणुगम्ममाणमग्गा हयगयरहजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेनाए सद्धिं संपरिवुए महत्ता भडचडगरवंदपरिखित्ता सव्विदीए सव्वजुइए जाच दुंदुभिनिग्घोसनादितरवेणं -रायगिहे नगरे सिंघाडगतिगचउकचर जाव महापहेसु नागरजणेणं अभिनंदिजमाणा २जेणामेव वेब्भारगिरिपब्बए तेणामेव उवागच्छति २ वेभारगिरिकडगतडपायमूले आरामेसु य उज्जानेसु य काननेसु य वनेसु वनसंडेसुय रुक्खेसु य गुच्छेसु य गुम्मेसु य लयासु य वल्लीसु य कंदरासु यदरीसुय चुण्ढीसुय दहेसुय कच्छेसु य नदीसुय संगमेसु यविवरतेसु य अच्छमाणीय पेच्छमाणी य मजमाणी य पत्ताणिय पुप्फाणियफलाणिय पल्लवाणिय गिण्हमाणी यमाणेमाणी यअग्घायमाणीय परिभुंजमाणीयपरिभाएमाणी यवेब्भारगिरिपायमूले दोहलं विनेमाणी सव्वतो समंता आहिंडति, तते णं धारिणी देवी विणीतदोहला संपुन्नदोहला संपन्नडोहला जाया यावि होत्या, ततेणंसे धारिणीदेवी सेयणयगंधहत्थिं दूरुढा समाणी सेणिएणं हत्थिखंधवरगएणं पिट्टओ Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथासूत्रम्- 9/19/२२ २ समणुगम्ममाणमग्गा हयगय जाव रहेणं जेणेव रायगिहे नगरे तेणेव उवागच्छइ २ रायगिहं नगरंमझमज्झेणंजेणामेवसएभवणेतेणामेवउवागच्छति रत्ता विउलाइंमाणुस्साइंभोगभोगाई जाव विहरति। वृ.अन्तरिक्षप्रतिपत्रः-आकाशस्था दशार्द्धवर्णानिसकिङ्किणीकानि-क्षुद्रघण्टिकोपेतानि एकस्तावदेषगमः-पाठः,अन्योऽपि-द्वितीयोगमो-वाचनाविशेषःपुस्तकान्तरेषुश्यते, 'ताए' तया उत्कृष्टया गत्या त्वरितया-आकुलया न स्वाभाविक्या आन्तराकूततोऽप्येषा भवत्यत आह-चपलया कायतोऽपि घण्डया-रौद्रयाऽत्युत्कर्षयोगेन सिंहया-तद्दाढयस्थैर्येण उद्धतया-दिितशयेनजयिन्या-विपक्षजेतृत्वेनछेकया-निपुणया दिव्वया-देवगत्या, अयंच द्वितीयोगमोजीवाभिगमसूत्रवृत्यनुसारेण लिखितः, किं करेमि'तिकिमहं करोमि भवदभिप्रेतं कार्यं किंवा 'दलयामित्तितुभ्यं ददामि, किंवाप्रयच्छामिभवत्संगतायान्यस्मै, किंवातेहदयेप्सितंमनोवाञ्छितं वर्तत इति प्रश्नः, 'सुनिव्वुयवीस्तते'त्ति सुष्टुं निर्वृतः-स्वस्थात्मा विश्वस्तोविश्वासवान् निरुत्सुको वा यः स तथा, 'तातोति हे तात! -परिकप्पेह'त्तिसत्राहवन्तं कुरुत अंतोअंतेउरंसित्तिअन्तरन्तःपुरस्य "महयामडचडगरवंदपरिखित्त"त्तिमहाभटानांयचटकरप्रधानं-विच्छप्रधानंवृन्दंतेनसंपरिक्षिप्ता, वैभारगिरेः कटतटानि-तदेकदेशतटानि पादाश्च-तदासनलघुपर्वतास्तेषां यन्मूलं तत्र, तथा आरामेषु च आरमन्ति येषु माधवीलतागृहादिषु दम्पत्या(दी)नि ते आरामास्तेषु पुष्पादिमद्ववृक्षसंकुलानि उत्सवादीबहुजनभोग्यानिउद्यानानितेषुचतता सामान्यवृक्षवृन्दयुक्तानिनगरासननिकाननानि तेषुचनगरविप्रकृष्टानिवनानितेषुचतथावनखण्डेषुच-एकजातीवयवृक्षसमूहेषुवृक्षेषुचैकैकेषु गुच्छेषु च-वृन्ताकीप्रभृतिषु गुल्मेषु च-वंशजालीप्रभृतिषु लतासु-च-सहकारलतादिषु वल्लीषु-च-नागवल्लयादिषुच कन्दरासुच-गुहासु दरीषुच-शृगालादिउत्कीर्णभूमिविशेषेषु 'चुंढीसुयतिअखाताल्पोदकविदरिकासुयूथेषुच-वानरादिसम्बन्धिषुपाठान्तरेण इदेषु च कक्षेषुच गहनेषुचनदीषुच-सरित्सुसंगमेषुच-नदीमीलकेषुचविदरेषुच-जलस्थानविशेषेषु 'अच्छमाणी यत्ति तिष्ठन्ती प्रेक्षमाणा च पश्यन्ती श्यवस्तूनि मजन्ती च-स्नान्ती पल्लवाणि यति पल्लवान् किशलयानि 'माणमाणी यत्ति मानयन्ती स्पर्शनद्वारेण "विणेमाण'त्ति दोहलं विनयन्ती मू (२३)ततेणंसेअभएकुमारेजेणामेवपोसहसालातेणामेव उवागच्छइ र पुव्वसंगतियं देवंसकारेइ सम्माणेइ २ पडिविसजेति २, तते णं से देवेसगज्जियं पंचवन्नं मेहोवसोहियं दिव्वं पाउससिरि पडिसाहरतिर जामेव दिसि पाउब्भूए तामेव दिसि पडिगते। मू (२४) तते णं सा धारिणीदेवी तंसि अकालदोहलंसि विनीयंसि सम्मानियडोहला तस्स गभस्स अनुकंपणट्ठाए जयं चिट्ठतिजयं आसयति जयंसुवतिआहारंपियणं आहारेमाणी नाइतितं नातिकडुयं नातिकसायं नातिअंबिलं नातिमहुरंजं तस्स गन्मस्स हियं मियं पत्थयं देसे य काले य आहारं आहारेमाणी नाइचिन्तं नाइसोगं नाइदेन्नं णनइमोहं नाइभयं नाइपरितासं भोयणच्छायणगंधमल्लालंकारेहिं तंगब्भं सुहसुहेणं परिवहति।। वृ. 'तंसिअकालदोहलंसि विनीयंसित्ति अकालमेघदोहदे विनीतेसति सम्मानितदोहदा Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-,अध्ययनं-१ ४३ पूर्णदोहदेत्यर्थः, 'जयंचिट्ठइत्तियतनया यथा गब्माबाधान भवति तथा तिष्ठति ऊद्धर्वस्थानेन 'आसयइत्ति आस्ते आश्रयति वा आसनं स्वपिति चेति हितं-मेघायुरादिवृद्धिकारण. त्वान्मितमिन्द्रियानुकूलत्वात्पथ्यमरोगकारणत्वात् 'नाइचिंतं तिअतीवचिन्तायमिंस्तदतिचिन्तं तथा यथा न भवतीत्येवं गब्मं परिवहतीति सम्बन्धः, नातिशोकं नातिदैन्यंनातिमोहं-न नातिकामासक्तिं नातिभयमेतदेव संग्रहवचनेनाह-'व्यपगते'त्यादि, तत्र भयं-भीतिमात्रं परित्रासोऽकस्मात्, ऋतुषु यथायथं भज्यमानाः सुखायेति ऋतुभज्यमानसुखाः तैः। मू. (२५) ततेणंसाधारिणीदेवी नवण्हंमासाणं बहुपडिपुन्नाणं अट्ठमाणरातिदियाणं वीतिवंताणं अद्धरत्तकालसमयसि सुकुमालपाणिपादं जाव सव्वंगसुंदरंगं दारगं पयाया, तएणंताओअंगपडियारिआओधारिणीं देवीं नवण्हंमासाणंजावदारगंपयायं पासन्ति २ सिग्धंतुरियंचवलं वेतियंजेणेव सेणिए रायातेणेव उवागच्छतिर सेणियंरायंजएणं विजएणं वद्धाति २ करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टएवं वदासी एवं खलु देवाणुप्पिया! धारिणीदेवी नवण्हं मासाणं जाव दारगं पयाया तनं अम्हे देवाणुप्पियाणं पियं निवेदेमो पियं भे भवउ, तते णं से सेणिए राया तासिं अंगपडियरियाणं अंतिए एयमढं सोचा निसम्म हट्टतुट्ठ० ताओअंगपडियारियाओ महुरेहिं वयणेहिं विपुलेणयपुप्फगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेति सम्माणेति २ मत्थयधोयाओ करेति पुत्ताणुपुत्तियं वित्तिं कप्पेति २ पडिविसजेति।. ततेणंसेसेणिएरायाकोडुबियपुरिसे सद्दावेतिर एवं वदासी-खिप्पामेवभो देवाणुप्पिया रायगिह नगरं आसियजाव परिगयंकरेह २ चारगपरिसोहणं करेहर तामाणुम्माणवद्धणंकरेह २ एतमाणत्तियं पञ्चप्पिणह जाव पञ्चपिणंति । तते णं से सैणिए राया अट्ठारससेणीप्पसेणीओ सद्दावेतिर एवं वदासी-गच्छइणंतुब्भे देवाणुप्पिया! रायगिहे नगरे अभितरबाहिरिए उस्सुक्छ उक्करं अभडप्पवेसं अदंडिमकुडंडिमं अधरिमं अधारणिजं अणुद्धयमुइगं अमिलायमल्लदामं गणियारणाडइजकलियं अनेगतालायराणु-चरितं पमुइपक्कीलियाभिरामं जहारिहं ठिइवडियं दसदिवसियं करेह २ एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह तेवि करिति २ तहेव पञ्चप्पिणंति, तएणंसे सेणिए रायाबाहिरियाए उवट्ठाणसालाए सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सन्त्रिसन्ने सइएहि य साहस्सिएहि य सयसाहस्सेहि य जाएहिं दाएहभागेहिं दलयमाणे २ पडिच्छेमाणे २ एवं चणं विहरति, ततेणं तस्स अम्मापियरो पढमेदिवसे जातकम्मं करेंति २ बितियदिवसे जागरियं करेंति २ ततिए दिवसे चंदसूरदसणियंकरेतिर एवामेव निव्वत्ते सुइजातकम्मकरणे संपत्ते बारसाहदिवसे विपुलं असनं पानं खातिमं सातिमं उवक्खडावेति २ मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरिजणं बलं चबहवे गणनायगदंडनायग जाव आमन्तेति ततो पच्छाहाता कयबलिकम्मा कयकोउयजाव सव्वालंकारविभूसिया महतिमहालयंसि भोयणमंडवंसि तं विपुलं असनं पानं खाइमं सातिमं मित्तनातिगणनायग जाव सद्धिं आसाएमाणा विसाएमाणा परिभाएमाणा परिभुंजेमाणा एवं च णं विहरति जिमितभुत्तुतरागतावि य णं समाणा आयंता चोक्खा परमसुइभूया तं मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरितणगणनायग० विपुलेणं पुप्फवस्थगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेति Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ ज्ञाताधर्मकया सूत्रम्-१/-19/२५ सम्माणेति र एवं वदासी जम्हाणं अम्हं इमस्स दारगस्स गब्भत्थस्स चेव समाणस्स अकालमेहेसुडोहले पाउन्भूते तं होउ णं अम्हं दारए मेहे नामेणं मेहकुमारे, तस्स दारगस्स अम्मापियरो अयमेयारूवं गोण्णं गुणनिप्पन्नं नामधेजं करेति, तएणंततेणं से मेहकुमारे पंचधातीपरिग्गहिए, तंजहा___-खीरधातीए मंडणधातीएमजणधातीएकीलावणधातीए अंधातीए अन्नाहि यबहूहिं खुजाहिं चिलाइयाहिं वामणिवडभिबब्बरिबउसिजोणियपल्हविणइसिणियाचाधोरुगिणिलासियलउसियदमिलिसिंहलिआरबिपुलिंदिपक्कणिबहलिमसंडिसबरिपारसीहिणाणादेसीहिं विदेसपरिमंडियाहिं इंगितचिंतियपत्थियवियाणियाहिं सदेसनेवस्थगहितसाहिं निउणकुसलाहिं विणीयाहिं चेडियाचकवालवरिसधरकंचुइअमहयरगवंदपरिखित्ते हत्थओ हत्तं संहरिजमाणे अंकाओअंकंपरिभुजमाणे परिगिजमाणे चालिजमाणे उवलालिजमाणेरम्मंसिमणिकोट्टिमतलंसि परिमिजमाणे २ निव्वायनिव्वाघायंसि गिरिकंदरमल्लीणेव चंपगपायवे सुहं सुहेणं वड्डइ, तते णं तस्स मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरो अनुपुव्वेणं नामकरणं च पजेमणं च एवं चंकम्मणगंच चोलेवणयं च महत्ता महया इवीसक्कारसमुदएणं करिसु। तते णं तं मेहकुमारं अम्मापियरो सातिरेगट्ठवासजातगं चेव गब्मट्ठमे वासे सोहणंसि तिहिकरणसु हुत्तंसि कलायरियस उवणेति, तते णं से कलायरिए मेहं कुमारं लेहाइयाओ गणितप्पहाणाओ सउणरुतपञ्जवसाणाओ बावत्तरिंकालाओ सुत्तओय अत्थओय करणओय सेहावेति सिक्खावेति तं०-लेहंगणियंसवं नटुंगीयंवाइयंसरमयं पोक्खरगयंसमतालंजूयं १० जणवायंपासयं अट्ठावयंपोरेकचंदगमट्टियं अन्नविहिं पानविहिं वत्यविहिं विलेवणविहिं सयणविहिं २० अखं पहेलियं मागहियं गाहं गीइयं सिलोयं हिरन्नजुत्तिं सुवन्नजुत्तिं चुनजुत्तिं आभरणविहिं ३० तरुणीपडिकम्म इथिलक्खणं पुरिसलक्खणं हयलक्खणं गयलक्खणं गोणलक्खणं कुक्कुडलक्खणं छत्तलक्खणं डंडलक्खणं असिलक्खणं४० मणिलक्खणं कागणिलक्खणं वत्थुविजं खंधारमाणं नगरमाणं वूहं परिवूहं चारं परिचारं चक्कवूह ५० गरुलवूहं सगडवूहं जुद्धं निजुद्धं जुद्धातिजुई अहियुद्धं मुठियुद्धं बाहयुद्धं लयाजुद्धं ईसत्यं ६० छरुप्पवायं धणुव्वेयं हिरनपागं सुवनपागं सुत्तखेडं वट्टखेडं नालियखेडं पत्तच्छेनं कडच्छेजं सजीवं ७० निजीवं सऊणरुयमिति वृ, 'मत्थयघोयाउ'त्ति घौतमस्तकाः करोति अपनीतदासत्वा इत्यर्थः पौत्रानुपुत्रिकां पुत्रपौत्रादियोग्यामित्यर्थः 'वृत्तिं जीविकां कल्पयतीति, __'रायगिहनगरंआसिय'इहयावत्करणादेवंश्यं आसियसंमजिओवलितं आसिक्तमुदकच्छटेन संमार्जितं कचवरशोधनेन उपलिप्तं गोमयादिना, केषु ?- "सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरचटउमुहमहापहपहेसु तथालित्तसुइयसंमठ्ठरत्थतरावणवीहियं सिक्तानिजलेनात एव शुचीनि-पवित्राणि संमृष्टानि कचवरापनयनेन रथ्यान्तराणि आपणवीथयश्चहट्टमार्गा यस्मिन् तत्तथा मंचातिमंचकलितं मचा मालकाःप्रेक्षणकद्रष्ट जनोपवेशननिमित्तंअतिमञ्चाः तेषामप्युपरिये तैः कलितं नानाविहरागभूसियज्झयपडागमंडियं नानाविधरागैः"कुसुम्मादिभिर्भूषिता ये ध्वजाः सिहंगरुडादिरूपकोपलक्षितबृहटरूपाःपताकाश्च तदितरास्ताभिमंडितं, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:, अध्ययनं- 9 - "लाउल्लोइयमहियं' लाइयं - छगणादिना भूमी लेपनं उल्लोइयं - सेटिकादिना कुड्यादिषु धवलनं ताभ्यां महितं -पूजितं ते एव वा महितं पूजनं यत्र तत्तथा 'गोसीससरसरत्तचंदनदद्दरदिनपंचंगुलितलं' गोशीर्षस्य - चन्दनविशेषस्य सरसस्य च - रक्तचन्दविशेषस्यैव दर्दरण - चपेटारूपेण दत्ता - न्यस्ताः पञ्चाङ्गुलयस्तला - हस्तका यस्मिन् कुड्यादिषु तत्तथा 'उवचियचंदनकलसं' उपचिता-उपनिहिता गृहान्तः कृतचतुष्केषु चन्दनकलशा - मङ्गल्यघटाः यत्र तत्तथा 'चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं' चंदनघटाः सुठुकृताः तोरणानि च प्रतिद्वारं द्वारस्य २ देशभागेषु यत्र तत्तथा 'आसात्तोसत्तविपुलवट्टवग्घारियमल्लदामकलावं' आसक्तो - भूमिलग्नः उत्सक्तश्च-उपरिलग्नो विपुलो वृत्तो 'वग्घारिय'त्ति प्रलम्बी माल्यदाम्नां - पुष्पमालानां कलापः- समूहो यत्र तत्तथा - 'पंचवन्त्रसरससुरभिमुक्कपुष्प्फपुंजोवयारकलियं' पञ्चवर्णाः सरसाः सुरभयो ये मुक्ताःकरप्रेरिताः पुष्पपुञ्जास्तैर्य उपचारः- पूजा भूमेः तेन कलितं 'कालागरूपवरकुंदुरुक्कतुरुक्वधूवडज्झंतमधमधंतगंधुद्धयाभिरामं' कुंदुरुक्कं - चीडा तुरुक्कं - सिल्हकं ' सुगन्धवरगन्धियं गंधवट्टिभूयं नडनट्टगजल्लमल्लगमुट्ठियवेलंबगकहकहगपवगलासग आइक्खगलंखमंखतूणइल्लतुंबवीणियअणेगतालायरपरिगीयं तत्र नटा - नाटकानां नाटयितारः नर्त्तका - ये नृत्यन्ति अंकिला इत्येके जल्ला - वरनाखेलका राज्ञः स्तोत्रपाठका इत्यन्ये मल्लाः- प्रतीताः मौष्टिका - मल्ला एव ये मुष्टिभिः प्रहरन्ति विडम्बकाः - विदूषकाः कथाकथकाः - प्रतीताः प्लवका ये उत्प्लवन्ते नद्यादिकं वा तरन्ति लासकाः- ये रासकान् गायन्ति जयशब्दप्रयोक्तारो वा भाण्डा इत्यर्थः, आख्यायका- ये शुभाशुभमाख्यान्तिलखा- वंशखेलकाः मयाः- चित्रफलकहस्ता भिक्षाटाः तूणइल्लाः - तूणाभिधान वाद्यविशेषवन्तः, तुम्बवीणका - वीणावादकाः अनेके ये तालाचराः-तालाप्रदानेन प्रेक्षाकारिणः तेषां परि-समन्ताद्गीतं - ध्वनितं यत्र तत्तथा कुरुत स्वयं कारयतान्यैस्तथा चारगशोधनं कुरुत कृत्वा च मानोन्मानवर्द्धनं कुरुत, तत्र मानं-धान्यमानं सेतिकादि उन्मानं - तुलामानं कर्षादिकं श्रेणयः - कुम्भकारादिजातयः प्रश्रेणयः- तत्प्रभेदरूपाः । 'उस्सुक्क' मित्यादि, उच्छुल्कां - उन्मुक्तशुल्कां स्थितिपतितां कुरुतेति सम्बन्धः, शुल्कं तु विक्रेतव्यं भाण्डं प्रति राजदेयं द्रव्यं, उत्करां - उन्मुक्तकरां, करस्तु गवादीनां प्रति प्रतिवर्षं राजदेयं द्रव्यं, अविद्यमानो भटानां-राजपुरुषाणां आज्ञादायिनां प्रवेशः कुटुम्बिमन्दिरेषु यस्यां सा तथा तामभटप्रवेशां, दण्डेन निर्वृत्तं दण्डिमं कुदण्डेन निर्वृत्तं कुदण्डिमं राजद्रव्यं तन्नास्ति यस्यां सा तथा तामदंडिमकुदंडिमां, तत्र दण्डोऽपराधानुसारेण राजग्राह्यं द्रव्यं कुदण्डस्तु कारणिकानां प्रज्ञाद्यपराधान्महत्यप्यपराधिनोऽपराधे अल्पं राजग्राह्यं द्रव्यम्, - - अविद्यमानं 'धरिमं' ति ऋणद्रव्यं यस्यां सा तथा तां, अविद्यमानो धारणीयः - अधमर्णो यस्यां सा तथा तां, ‘अणुद्धयमुइंग' त्ति अनुद्धूता० अआनुरूप्येण वादनार्थमुत्क्षिप्ता अनुद्धता वा - वादनार्थमेव वादकैरत्यक्ता मृदङ्गा-मर्दला यस्यां सा तथा तां, 'अम्मायमिलायमल्लदाम' न्ति अम्लानुपुष्पमालां गणिकावरैः - विलासिनीप्रधानैर्नाटकीयैः - नाटकप्रतिबद्धपात्रैः कलिता या सा तथा तां, अनेकतालाचरानुचरितां - प्रेक्षाकारिविशेषैः सेवितां प्रमुदितैः - हृष्टैः प्रक्रीडितैश्चक्रीडितुमारब्धैर्जनैरभिरामाया सा तथा तां, 'यथाह' यथोचितां 'स्थितिपतितां' स्थितौ - कुलमर्या Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/२५ दायां पतिता-अन्तर्भूता या प्रक्रिया पुत्रजन्मोत्सवसबन्धिनी सा स्थितिपतिता तां, -वाचनान्तरे ‘दसदिवसियं ठियपडियन्ति दशाहिकमहिमानमित्यर्थः कुरुत कारयत वा, 'सएहि तिशतपरिमाणैः, दायेहितिदानैः, वाचनान्तरेशतिकांश्चेत्यादि, यागान्-देवपूजा, दायान-दानानि मागान्-लब्धद्रव्यविभागनिति, प्रथमे दिवसेजातकर्म-प्रसवकर्मनालच्छेदननिखननादिकं द्वितीयदिने जागरिकां-रात्रिजागरणं तृतीये दिवसे चन्द्रसूर्यदर्शनं उत्सदविशेष एतइति, पाठान्तरे तुप्रथमदिवसे स्थितिपतितांतृतीये चंद्रसूर्यदर्शनिकांषष्ठे जागरिकां निव्वत्ते असुइजायकम्मकरणे'त्ति निवृत्ते-अतिक्रान्ते अशुचीनां जातका करणे निव्वत्ते सुइजायकम्मकरणेति वा पाठान्तरं, तत्र निवृत्ते कृते शुचीनां जामतकर्मणां करणे 'बारसाहे दिवसे'त्ति द्वादशाख्ये दिवसे इत्यर्थः, अथवा द्वादशानामह्यां समाहारो द्वादशाहं तस्य दिवसो येन द्वादशाहः पूर्यते तत्र तथा, मित्राणि-सुहृदःज्ञातयो-मातापितृमात्रादयः निजकाः-स्वकीयापुत्रादयःस्वजना:-पितृव्यादयः सम्बन्धिनः-श्वशुरपुत्रश्वशुरादयः परिजनो-दासीदासादिः बलंच-सैन्यं च गणनायकादयस्तु प्रागभिहिताः, महइमहालइ'त्तिअतिमहति, आस्वादयन्तावास्वादनीयं, परिभाजयन्तौ अन्येभ्यो यच्छन्तौमातापितरावितिप्रक्रमः, जेमिय'तिजैमितीमुक्तवन्तौ, भुत्तुत्र'तिमुक्तोत्तर--भुक्तोत्तरकालं आगयतिआगतावुप-वेशनस्थानेइतिगम्यते, समाणेत्तिसन्ती, किंभूतौभूत्वेत्याह?-आचान्तौ शुद्धोदकयोगेन चोक्षी लेपसिक्थाद्यपनयनेन अत एव परमशुचिभूताविति, 'अयमेयारूवे'त्ति इदमेतद्रूपं गौणं कोऽर्थो ?-गुणनिष्पन्नं नामधेयं-प्रशस्तं नाम मेघ इति । क्षीरधात्र्या-स्तन्यायिन्या मण्डनधात्र्या-मण्डिकया मजनधात्र्या-स्नापिकया क्रीडनधात्र्या-क्रीडनकारिण्या अधात्र्याउत्सङ्गस्थापिकया कुब्जिकाभिः-वक्रजाभिः चिलातीभिः-अनार्यदेशोत्पन्नाभिमिनाभिः-इस्वशरीराभिः वटभाभिः महत्कोष्ठाभिःबर्बरीभिःबर्बरदेशसंभवाभिः बकुसिकाभिर्योनकाभिः पल्हविकाभिः ईसिनिकाभिः घोरुकिनिकाभिः लासिकाभिः लकुसिकाभिविडीभिः सिंहलीभिः आरबीभिः पुलिन्द्रीभिः पक्वणीभिः बहलीभिः मुरुंडीभिः शबरीभिः पारसीभिः 'नानादेशीभिः' बहुविधाभिः अनार्यप्रायदेशोत्पन्नाभिरित्यर्थः विदेशः-स्वकीयदेशापेक्षया राजगृहनगरदेशस्तस्य परिमण्डिकाभिः, इङ्गितेन नयनादिचेष्टाविशेषेण चिन्तितं च-अपरेण हृदि स्थापितं प्रार्थितं च-अभिलषितं विजानन्ति यास्ताः तथा ताभिः, स्वदेशे यन्नेपथ्यं परिधानादिरचना तद्वद्गृहीतो वेषो यकाभिस्तास्तथा ताभिः, -नि पुणानां मध्ये कुशलायास्तास्तथा ताभिः, अत एव विनीताभिर्युक्त इति गम्यते, तथा चेटिकाचक्रवालेन अर्थात् स्वदेशसंभवेन वर्षधराणां-वर्द्धितकरिंथनरुन्धनप्रयोगेण नपुंसकीकृता- नामन्तः पुरमहल्लकानां 'कंचुइज्जत्ति कंचुकिनामन्तः पुरप्रयोजननिवेदकानां प्रतीहाराणांवामहत्तरकाणांच-अन्तःपुरकार्यचिन्तकानांवृन्देनपरिक्षिप्तोयःसतथा, हस्तद्धस्तं-ह स्तान्तरं संद्रियमाणः अकादक-उत्सङ्गादुत्सङ्गान्तरं, परिभोज्यमानः परिगीयमानः तथाविधबालोचित- गीतविशेषैः उपलाल्यमानः क्रीडादिलालनया, पाठान्तरे तु 'उवणचिजमाणे २ उवगाइजमाणे २ उवलालिजमाणे २ अवगृहज्जमाणे २ आलिङ्गयमान इत्यर्थः, 'अवयासिजमाणे २ कथञ्चिदालिङ्गयमान एव, परिवंदिजमाणे २ स्तूयमान इत्यर्थः, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-,अध्ययनं-१ ४७ 'परिचुंबिजमाणे २ इति प्रचुम्ब्यमानः चंक्रम्यमाणः", निति-नियाघाते 'गिरिकन्दरे'त्ति गिरिनिकुञआलीन इवचम्पकपादपः सुखंसुखेनवर्द्धते स्मैति, प्रचङ्कमणकं-भ्रमणंचूडापनयनंमुण्डनं, 'महया इहीसक्कारसमुदएणं ति महत्या ऋद्धया एवं सत्कारेण पूजया समुदयेन च जनानामित्यर्थः, 'अर्थत'इतिव्याख्यानतः ‘करणतः प्रयोगतः 'सेहावए'तिसेधयतिनिष्पादयति शिक्षयति-अभ्यासं कारयति। मू. (२६) तते णं से कलायरिए में कुमारं लेहादीयाओ गणियप्पाहाणाओ सउणरुयपज्जवसाणाओबाक्त्तरिंकलाओ सुत्तओयअत्यओयकरणओयसिहावेतिसिक्खावेइ सिहावेत्ता सिक्खा अम्मापिऊणं उवणेति, ततेणंमेहस्स कुमारस्सअम्पापितरोतंकलायरियंमधुरेहिं वयणेहिं विपुलेणंवत्यगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेति सम्माणेति २ ता विपुलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयंति र त्ता पडिविसज्जेति मू. (२७) तते णं से मेहेकुमारे बावत्तरिकलापंडिए नवंगसुत्तपडिबोहएए अट्ठारसविहिप्पगारदेसीभासाविसारए गीइरई गंधवननट्टकुसले हयजोही गयजोही रहजोही बाहुजोही बाहुप्पमद्दी अलं भोगसमत्थे साहसिए वियालचारी जाते यावि होत्या, -ततेणंतस्स मेकुमारस्सअम्मापियरोमेहं कुमारंबावत्तरिकलापंडितंजाव वियालचारी जायं पासंति २ ता अट्ठ पासातवडिंसए करोति अब्मुग्गयमुसियपहसिए विव मणिकणगरयणभत्तिचितेवाउद्धृतविजयवेजयंतीपडागाछत्ताइच्छत्तकलिए तुंगेगगनतलमभिलंघमाणसिहरे जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्य मणिकणगथूभियाए वियसितसयपत्तपुंडरीए तिलयरयणद्धयचंदच्चिएनानामणिमयदामालंकिते अंतो बहिचसणहे तवणिजरुइलवालुयापत्यो सुहफासे सस्सिरीयसवे पासादीए जाव पडिरूवे एगचणं महंभवणं करेतिं . अनेगखंभसयसनिविट्ठ लीलट्ठियसालभंजियागं अब्मुग्गयसुकयवइरवेतियातोरणवररइयसालभंजियासुसिलिट्ठविसिहलहसंठितपसत्यवेरुलियखंभनाणा- मणिकणगरयणखचितउन्जल बहुसमसुविभत्तनिचियरमणिजभूमिमागंईहामियजावभत्तिचित्तंखमुग्गयवयरवेयापरिगयाभिरामं विज्ञाहरजमलजुयलजुत्तपिव अच्चीसहस्समालणीयं रूवगसहस्सकलियं भिसमाणं मिब्मिसमाणं चक्खुल्लोयणलेसं सुहफासं सस्सिरीयरुवं कंचणमणिरयणथूभियागं नाणाविहपंचवनघंटापडागपरिमंडियग्गसिरंधवलमिरीचिकवयं विणिम्मुयंत लाउल्लोइयमहियं जाव गंधवहिभूयं पासादीयं दरिसणिशं अभिरूवं पडिरूवी . . 'नवंगसुत्तपडिबोहिए'त्तिनवाङ्गानि द्वेद्वेश्रोत्रेनयनेनासिकेजिलैका त्वगेका मनश्चैकं सुप्तानीव सुप्तानि-बाल्यादव्यक्तचेतनानि प्रतिबोधितानि-यौवनेन व्यक्तचेतनावन्ति कृतानि यस्य स तया,-आह च व्यवहारभाष्ये-'सोत्ताई नव सुत्ता'इत्यादि अष्टादश विधिप्रकाराःप्रवृत्तिप्रकाराःअष्टादशभिर्वा विधिभिः भेदैः प्रचारः-प्रवृत्तिर्यस्याः सा तथा तस्यां, देशीभाषायांदेशभेदनवर्णावलीरूपायांविशारदः-पण्डितोयःसतथा, गीतिरतिर्गंधर्वे गीतेनाट्येच कुशलः, हयेन युध्यत इति हययोधी, एवं रथयोधी बाहुयोधी बाहुभ्यां प्रभृद्गातीति बाहुप्रमर्दी, साहसिकत्वाद्विकाले चरतीति विकालचारी। 'पासायवडिसएतिअवतंसकाइवापतंसकाः शेखराः प्रासादाश्चतेऽवतंसकाश्चप्रासादाव www Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-19/२७ तंसका प्रधानप्रासादा इत्यर्थः 'अब्मुग्गयमूसिय'त्ति अभ्युद्गतोच्छ्रितान् अत्युच्चानित्यर्थः,अत्र च द्वितीयबहुवचनलोपो दृश्यः, 'पहसिएविव'त्तिप्रहसितानिव श्वेतप्रभाप्रबलपटलतया हसन्त इवेत्यर्थः, तथा मणिकनकरत्नानां भक्तिभिः-विच्छित्तिमिश्चित्रायेतेतथावातोद्भूता याः विजयसूचिका वैजयन्त्याभिधानाः पताकाः छत्रातिच्छत्राणि च तैः कलिता येते तथा ततः कर्मधारयस्ततस्तान्, तुङ्गान् कथमिव?--गगनतलमभिलङ्घयच्छिखरान् ‘जालंतररयणपंजरुमिल्लियव्य'त्ति जालान्तेषु मत्तालम्बपर्यन्तेषु जालान्तरेषु वा-जालकमध्येषु रत्नानि येषां ते तथा ततो द्वितीयाबहुवचनलोपोदृश्यः पञ्जरोन्मीलितानिच-पृथक्कृतपञ्जराणिच प्रत्यग्रच्छायानित्यर्थः, अथवाजालान्तररलपरैः-तत्समुदायविशेषैरुन्मीलितानीवोन्मीलितानिचोन्मीषितलोचनानि चेत्यर्थः,मणिकनकस्तूपिकानिति प्रतीतं विकसितानि शतपत्राणि पुण्डरीकाणि च प्रतिरूपापेक्षया साक्षाद्वा येषु ते तथा तान्, तिलकैः-पुण्ड्रैः रलैः कर्केतनादिभिः अर्द्धचन्द्रे:सोपानविशेषैः भित्तिषुवा-चन्दनादिमयैरालेख्यैः अर्चितायेतेतथातान, पाठान्तरेण तिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्रान्' नानामणिमयदामालङ्क तान्अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णान्मसृणान्तपनीयस्यया रुचिरा वालुका तस्याः प्रस्तरः-प्रतरःप्राङ्गणेषु येषां ते तथा तान्, सुखस्पर्शान्सश्रीकाणि सशोभानिनिरूपाणि-रूपकाणियेषुते तथा तान्, प्रसादीयान्चित्तालादकान् दर्शनीयान्-यान् पश्यच्चक्षुर्न श्राम्यति, अभिरूपान्-मनोज्ञरूपान् द्रष्टारं द्रष्टारं प्रति रूपं येषां ते तथा तान्, एकं महद्भवनमिति, अथ भवनप्रासादयोः को विशेषः?, उच्यते, भवनमायामापेक्षया किञ्चित्न्यूनोच्छ्रायमानभवति, प्रासादस्तुआयामद्विगुणोच्छ्राय इति, अनेकेषु स्तम्भशतेषु संनिविष्टं यत्तत्तथा, लीलया स्थिताः शालभञ्जिकाः-पुत्रिका यस्मिन् तत्तथा, अभ्युद्गता-सुकृता वज्रस्य वेदिका-द्वारमुण्डिकोपरि वैदिका तोरणं च यत्र तत्तथा, वराभिः रचिताभीरतिदाभिर्वा शालभलिकाभिः सुश्लिष्टाः संबद्धाःविशिष्टालष्टाः संस्थिताः प्रशस्ताःवैडूर्यस्य स्तम्भायत्रतत्तथा, नानामणिकनकरलैखचितंच उज्वलंचयत्तत्तथा ततः पदत्रयस्यकर्मधारयः, 'बहुसमत्तिअतिसमःसुविभक्तोनिचितो-निबिडोरमणीयश्च भूभागोयत्र तत्तथा,ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहग- व्यालकिनररुरुसरभचमरकुअरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रमिति यावत्करणात् श्य, तथास्तम्भोद्गतया स्तम्भोपरिवर्तिन्यावज्रस्य वेदिकयापरिगृहीतं-परिवेष्टितमभिरामं चयत्तत्तथा विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्तंति विद्याधरयोर्यत्यमलंसमश्रेणीकंयुगलं-द्वयं तेनैव यन्त्रेण-संचरिष्णुपुरुषप्रतिमाद्यवयरूपेण युक्तं यत्तत्तथा आर्षत्वाचैवंविधः समास इति, तथा अर्चिषांकिरणानां सहस्रैर्मालनीयं-परिवारणीयं 'भिसमाणं'ति दीप्यमानं 'भिब्मिसमाणं'ति अतिशयेन दीप्यमानं चक्षुः कर्तृ लोकने अवलोकने दर्शने सति लिशतीव-दर्शनीयत्वातिशयात् श्लिष्यतीवयत्रतत्तथा, नानविधाभिः पञ्चवर्णाभिर्घण्टाप्रधानपताकाभिः परिमण्डितमनशिखरं यस्य तत्तथा धवलमरीचिलक्षणं कवचं-कङ्कटं तत्समूहमित्यर्थः विनिर्मुअन्-विक्षिपन् मू. (२८) तते णं तस्स मेकुमारस्स अम्मापियरो मेहं कुमारं सोहणंसि तिहिकरणनक्खत्तमुहत्तंसि सरिसियाणं सरिसब्बयाणं सरित्तयाणं सरिसलावन्नरूवजोव्वणगुणोववेयाणं सरिसएहितो रायकुलेहितो आणिअल्लियाणं पसाहणटुंगअविहवबहुओवयणमंगलसुजंपियाहिं Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९ - श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-१ अट्ठहिं रायवरकण्णाहिं सदअदि एगदिवसेणं पाणिं गिण्हाविंसु। ततेणं तस्स मेहस्स अम्मापितरो इमं एतारूवं पीतिदाणंदलयइअट्ठहिरन्नकोडीओ अट्ठ सुवन्नकोडीओ गाहानुसारेण भावियव्वं जावपेसणकारियाओ, अन्नं च विपुलंधनकणगरयण- . मणिमोतियसंखसिलवप्पवालरतरयणसंतसारसावतेज़ अलाहिजाव आसत्तमाओ कुलवंसाओ पकामं दाउं पकामं भोत्तुं पकामं परिभाएछ, ततेणं से मेहे कुमारे एगमेगाए भारियाए एगमेगहिरन्नकोडिंदलयति एगमेगंसुवन्नकोडिं दलयति जाव एगमेगं पेसणकारिंदलयति, अन्नं च विपुलं धणकणग जाव परिभाएउंदलयति, तते णं से मेहे कुमारे उप्पिंपासातवरगते फुट्टमाणेहिं मुइंगमत्थएहिं वरतरुणिसंपउत्तेहिं बत्तीसइबद्धएहिं नाडएहिं उवगिजमाणे उ०२ उवलालिजमाणे २ सद्दफरिसरसरुवगंधविउले माणुस्सए कामभोगे पञ्चणुभवमाणे विहरति । वृ. सहशीनां शरीर प्रमाणतो मेघकुमारापेक्षया परस्परतो वा सहगवयससमानकालकृतावस्थाविशेषाणां सहकत्वचा-सशच्छवीनां सदशैलावण्यरूपयौवनगुणैरूपपेतानां, तत्र लावण्यं मनोज्ञता रूपम्-आकृतियॊवनं-युवता गुणाः-प्रियभाषित्वादयः, तथा प्रसाधनानि च-मण्डानानि अष्टासु चाङ्गेषु अविधववधूभिः-जीवत्पतिकनारीभिर्यदवपदन-प्रोयनकंतच मङ्गलानिचदध्यक्षतादीनिगानविशेषो वासुजल्पितानिच-आशीर्वचनानीति द्वन्द्वस्तैःकरणभूतैरिति, इदंचास्मैप्रीतिदानंदत्तेस्म, तद्यथा-अष्टौ हिरण्यकोटीः हिरण्यंच-रूप्यं, एवं सुवर्णकोटीः, शेषं च प्रीतिदानं गाथाऽनुसारेण भणितव्यं यावत्रेक्षणकारिकाः, गाथाश्चेह नोपलभ्यन्ते, केवलं ग्रन्थान्तरानुसारेण लिख्यन्ते॥१॥ “अहिरण्णसुवनय कोडीओ मउडकुंडला हारा। ___ अट्टहार एकावली उ मुत्तावली अट्ठ॥ ॥२॥ कण्णावलिरयणावलिकडगजुगा तुडियजोयखोमजुगा। वडजुगपट्टजुगाण दुकूलजुगलाई अट्ट(वग्ग)? ।। सिरिहिरिधिइकित्तीउ बुद्धी लच्छी य होंति अट्ठट्ठ । नंदा भद्दा य तला झय वय नाडाइआसेव ॥ ॥४॥ हत्थी जाणा जुग्गा उसीया तह संदमाणी गिल्हीओ। थिल्लीइ वियडजाणा रह गामा दास दासीओ।। किंकरकंचुइ मयहर वरिसधरे तिविह दीवे थाले य। पाई थासग पल्लग कतिविय अवएड अपवपक्का ।। ॥६॥ पावीढ भिसिय करोडियाओ पल्लंकए य पडिसिजा। हंसाईहिं विसिट्टा आसणभेया उ अट्ट । ॥७॥ हंसे १ कुंचे २ गरुडे ३ ओयण ४ पयण ५ यदीह ६ भद्दे ७य। पक्खे ८ मयरे ९ पउमे १० होइ दिसासोत्थिए ११ कारे॥ ॥८॥ तेल्ले कोहसमुग्गा पत्ते चोए य तगर एला य । Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० ॥९॥ ॥ १० ॥ 1199 ́11 ॥ १२ ॥ ॥१३॥ 1198 11 ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/२८ हरियाले हिंगुलए मनोसिला सासव समुग्गे ॥ सुज्जा चिलाइ वामणि वडभीओ बब्बरी उ वसियाओ । जोय पह्नवियाओ ईसिणिया घोरुइणिया या ।। लासिय लउसिया दमिणी सिंहलि तह आरबी पुलिंदी य । पक्वणि बहणि मुरंढी सबरीओ पारसीओ य ॥ छत्तधरी चेडीओ चामरधरतालियंटधरीओ । सकसोडियाधरीउ खीराती पंच धावीओ ॥ अगमद्दियाओ उम्मद्दिगविगमंडियाओ य । वण्यण्णय पीसिय कीलाकारी य दवगारी ॥ उच्छाविया उ तह नाडइल्ल कोडुंबिणी महाणसिणी । भंडारि अज्जधारि पुप्फधरी पाणीयधरी या ॥ चलकारिय सेज्जाकारियाओ अब्यंतरी उ बाहिरिया । पडिहारी मालारी पेसणकारीउ अड्डड ॥" अत्र चायं पाठक्रमः, स्वरूपं च- 'अड्ड मउडे मउडपवरे अट्ठ कुंडले कुंडलजोयप्पवरे,' एवमौचित्येनाध्येयं, हारार्द्धहारी अष्टादशनवसरिकी एकावली - विचित्रमणिका, मुक्तावलीमुक्ताफलमयी, कनकावली - कनकमाणिकमयी, कटकानि - कलाचिककाभरणानि योगो - युगलं तुटिका - बाहुरक्षिका क्षौमं - कार्पासिकं वटकं - त्रिसरीमयं पट्टे - पट्टसूत्रमयं दुकूलं - दुकूलाभिधानवृक्षनिष्पन्नं वल्कं - वृक्षवल्कनिष्पन्नं, श्रीप्रभृतयः षट् देवताप्रतिमाः संभाव्यन्ते, नन्दादीनां लोकतोऽर्थोऽवसेयः, अन्ये त्वाहुः - नंदं - वृत्तं लोहासनं भद्रं - शरासनं, मूढक इति यत्प्रसिद्धं, 'तल' त्ति - अस्यैवं पाठः, “अट्ठ तले तलप्पवरे सव्वरयणामए नियगवरभवणकेऊ" ते च तालवृक्षाः संभाव्यन्ते, ध्वजाः - केतवो 'वए' त्ति गोकुलानि दशसाहस्रिकेण गोव्रजेनेत्येवं दृश्यं 'नाइय'त्ति 'बत्तीसइबद्धेणं नाडगेण 'मिति दश्यं, द्वात्रिंशद्बद्धं द्वात्रिंशत्पात्रबद्धमिति व्याख्यातारः, 'आसे' त्ति 'आसे आसप्पवरे सव्वरयणामए सिरिघरपडिरूवे - श्रीगृहं भाण्डागारं एवं हस्तिनोऽपि, यानानि शकटादीनि युग्यानि - गोल्लविषये प्रसिद्धानि जम्पानानिद्विहस्तप्रमाणानि चतुरस्राणि वेदिकोपशोभितानि शिषिकाः - कूटाकारेणाच्छादिताः स्यन्दमानिकाः - पुरुषप्रमाणायामा जम्पानविशेषाः, गिल्लयः - हस्तिन उपरि कोल्लररूपा मानुषं गिलन्तीवेति गिल्लयः, लाटानां यानि अड्डपल्यानानि तान्यन्यविषयेषु धिल्लीओ अभिधीयन्ते, वियडजाणत्ति अनाच्छादितानि वाहनानि रहत्ति-संग्रामिकाः परियानिकाष्टाष्टाष्ट, -- तत्र संग्रामरथानां कटीप्रमाणाफलकवेदिका भवन्ति, वाचनान्तरे रथानन्तरमश्वा हस्तिनश्चाभिधीयन्ते तत्र ते वाहनभूताः ज्ञेयाः, 'गाम' त्ति - दशकुलसाहस्रिको ग्रामः तिविहदीवत्तित्रिविधा दीपाः अवलंबनदीपाः शृङ्खलाबद्धा इत्यर्थः, उत्कम्पनदीपाः - ऊध्वदण्डवन्तः पञ्जरदीपा अभ्रपटलादिपञ्जरयुक्ताः त्रयोऽप्येते त्रिविधाः सुवर्णरूप्यतदुभयमयत्वादिति, एवं स्थालादीनि सौवर्णादिभेदात त्रिविधानि वाच्यानि, कविका - कलाचिका अवएज इति - तापिकाहस्तकः 'अवपक्व' त्ति अवपाक्या तापिकेति संभाव्यते, भिसियाओ आसनविशेषाः करोटि Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-,अध्ययनं-१ काधारिकाः-स्थगिकाधारिकाः द्रवकारिकाः-परिहासकारिकाः, शेषं रूढितोऽवसेयं, 'अन्नं घे'त्यादि, विपुलं-प्रभूतं धनं-गणिमधरिममेयपरिच्छेद्यभेदेन चतुर्विधं कनकं च-सुवर्णं रत्नानि च-कर्केतनादीनिस्वस्वजातिप्रधानवस्तूनिवामणयश्चन्द्रकान्ताद्यामौक्तिकानिच शङ्खाश्चप्रतीता एव शिलाप्रवालानि च-विद्रुमाणि अथवा शिलाश्च-राजपट्टा गन्धपेषणशिलाश्च प्रवालानि च-विद्रुमाणि रक्तरत्नानि च-पद्मरागादीनि एतान्येव 'संत'त्ति सत् विद्यमानं यत्सारं-प्रधानं स्वापतेयं-द्रव्यं तद्दन्तवन्ताविति प्रक्रमः, किंभूतं ?-'अलाहित्ति अलं-पर्याप्तं परिपूर्णं भवति 'यावत्तियावत्परिमाणंआसप्तमात् कुललक्षणेवंशे भवः कुलवंश्यस्तस्मात्सप्तमपुरुषयावदित्यर्थः प्रकाम-अत्यर्थं दातुं-दीनादिभ्यो दाने एवं भोक्तुंस्वयं भोगेपरिभाजयितुं-दायादादीनां परिभाजने तत्परिमाणंदत्तवन्ताविति प्रकृतं, 'उप्पिं तिउपरि ‘फुट्टमाणेहिंमुयंगमत्थएहिं स्फुटद्भिरिवातिरभासाऽऽस्फालनात् मृदङ्गमस्तकैः-मर्दलमुखपुटैः। मू.(२९) तेणंकालेणं२ समणेभगवंमहावीरे पुवाणुपुब्बिं चरमाणे गामाणुगामंदूइज्जमाणे सुहंसुहेणं विहरमाणे जेणामेव रायगिहे नगरे गुणसिलए चेतिए जाव विहरति। मू. (३०) ततेणं से रायगिहे नगरे सिंधाडग० महया बहुजणसद्देति वा जाव बहवे उग्गा भोगा जाव रायगिहस्स नगरस्स मज्झमझेणं एगदिसि एगाभिमुहा निग्गच्छंति इमं च णं मेहे कुमारे उप्पिंपासातवरगतेफुट्टमाणेहिं मुयंगमत्थएहिंजावमाणुस्सए कामभोगे जमाणे रायमग्गं च ओलोएमाणे २ एवं च णं विहरति । तए णं से मेहे कुमारे ते बहवे उग्गे भोगे जाव एगदिसाभिमुहे निग्गच्छमाणे पासति पासित्ता कंचुइज्जपुरिसं सद्दावेति २ एवं वदासी-किन्नं भो देवाणुप्पिया! अज्ज रायगिहे नगरे इंदमहेति वा खंदमहेति वा एवं रुद्दसिववेसमणनागजक्खभूयनईतलायरुखचेतियपव्वयउजाणगिरिजत्ताइ वा जओ णं बहवे उग्गा भोगा जाव एगिदिसि एगाभिमुहा निग्गच्छंति, तते णं से कंचुइज्जपुरिसे समणस्स भग० महावीरस्स गहियागमणपवत्तीए मेहं कुमारं एवं वदासी-नो खलु देवाणुप्पिया! अज्ज रायगिहे नयरे इंदमहेति वा जाव गिरिजत्ताओ वा, जनं एए उग्गा जाव एगदिसिंएगाभिमुहा निग्गच्छन्ति एवं खलु देवाणुप्पिया! समणे भगवं महावीरे आइकरे तित्थकरे इहमागते इह संपत्ते इह समोसढे इह चेव रायगिहे नगरे गुणसिलए चेइए अहापडि० जावविहरति । ततणं से मेहे कंचुइञ्जपुरिसस्सअंतिए एतमढे सोचा निसम्म हट्टकतुढे कोडुबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं वदासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया चाउग्घंटेआसरह जुत्तामेव उवट्टवेह, तहत्ति उवणेति तते णं से मेहे बहाते जाव सब्बालंकारविभूसिए चाउग्धंट आसरह दूरूढे समाणे सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं महया भडचडगरविंदपरियालसंपरिचुडे रायगिहस्स नगरस्समझमझेणं निग्गच्छति २जेणामेव गुणसिलए चेतिए तेणामेव उवागच्छति २त्ता समस्स भगवओ महावीरस्स छत्तातिछत्तं पडागातिपडागं विज्ञाहरचारणे जंभए य देवे ओवयमाणे उप्पयमाणे पासति पासित्ता चाउग्घंटाओ आसरहाओ पच्चोरुहति र समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छति, तंजहा-सचित्ताणंदव्वाणं विसरणयाए अचित्ताणंदव्वाणं अविउसरणयाएएगसाडिय Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-19/३० उत्तरासंगकरणेणंचक्खुप्फासे अंजलिपग्गहेणंमणसोएगत्तीकरणेणं, जेणामेव समणेभ० महावीरे तेणामेव उवागच्छति र समणं३ तिक्खुत्तो आदाहिणं पदाहिणं करेति २ वंदति नमसइ २ समणस्स ३ नच्चासन्ने नातिदूरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे अंजलियउडे अभिमुहे विनएणं पञ्जुवासति, तए णं समणे ३ मेहकुमारस्स तीसे य महतिमहालियाए परिसाए मज्झगए विचित्तं धम्ममातिक्खति जहा जीवा बुझंति मुचंति जह य संकिलिस्संति धम्मकहा भाणियव्वा जाव परिसा पडिगया। वृ. 'रायगिहे नगरे सिंघाडग' इत्यनेनालापकांशेनेदं द्रष्टव्यं-'सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरघउम्मुहमहापहपहेसु महया जणसद्देइ वा' इह यावत्करणादिदं श्यं 'जणसमूहेइ वाजणबोलेइ वा जणकलकलेइ वा जणुम्मीइ वा जणुकलियाइ वा जणसन्निवाएइ वा बहुजनो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ एवं पन्नवेइ एवं भासइ एवं परूवेइ-एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे ३ आइगरे तित्थगरे जाव संपाविउकामे पुव्वाणुपुट्विं चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे इहमागए इह संपत्ते इह समोसढे इहेव रायगिहे नगरे गुणसिलए चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरइ-तं महाफलं खलु भो देवाणुप्पिया ! तहारूवाणं अरहंताणं भगवं० नामगोयस्सविसवणयाए किमंग पुण अभिगमणवंदननमसणपडिपुच्छणपज्जुवासणयाए,एगस्सविआयरियस धम्मियस्स सुवयणस्ससवणयाएकिमंग पुण विउलस्स अट्ठस्स गहणयाए?,तंगच्छामोणंदेवा० समणं भगवं महावीरंवंदामोनमंसामो सक्कारेमो सम्माणेमो कल्लाणं मंगल देवयंचेइयं पञ्जुवासामी एयंनो पेञ्चभवे हियाए सुहाए खमाए निस्सेसाएअणुगामित्ताए भविस्सइ'त्तिकट्टत्ति 'बहवे उग्गा' इह यावत्करणादिदंद्रष्टव्यं-उग्गपुत्ता भोगा भोगपुत्ता एवं राइन्ना खत्तियामाहणा भडाजोहा मल्लई लेच्छई अन्ने यबहवेराइसरतलवरमाडंबियकोडुंबियइब्मसेडिसैनावइसत्थवाहप्पभियओअप्पेगइया वंदणवत्तियंअप्पे० पूयणवत्तियं एवं सकार० सम्माण० कोउहल्ल० असुयाइंसुणिस्सामो सुयाई निस्संकियाइंकरिस्सामो अप्पे० मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारियं पव्वइस्सामो अप्पे० पंचाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवज्जिस्सामो अप्पे० जिनभत्तिरागेणंअप्पे०जीयमेयंतिकटुण्हायाकयबलिकम्माकयकोउयमंगलपायच्छित्ता सिरसाकंठेमालकडाआविद्धमणिसुवत्रा कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंबपलंबमाणकडिसुत्तय० सुकयसोभाभरणा पवरवत्थपरिहिया चंदनोवलितगायसरीराअप्पे० हयगया एवं गयरहसिवियासंदमाणिगया अप्पे० पायविहारचारिणो पुरिसवग्गुरापरिखित्ता महया उक्किट्ठिसीहणायबोलकलकलरवेणंसमुद्दरवभूयंपिव करेमाणा रायगिहस्सनगरस्समझं-मज्झेणं तिअस्यायमर्थः-शृङ्गाटिकादिषु यत्र महाजनशब्दादयः तत्र बहुजनोऽन्योमेवामाख्यातीति वाक्यार्थः, _ 'महयाजणसद्देइव'त्तिमहान् जनशब्द:-परस्परालापादिरूपःइकारोवाक्यालङ्कारार्थः वाशब्दः पदान्तरापेक्षया समुच्छयार्थः अथवा सद्देइ वत्ति--इह संधिप्रयोगादितिशब्दो द्रष्टव्यः, स चोपप्रदर्शने, यत्र महान् जनशब्द इति वा, यत्र जनव्यूह इति वा तत्समुदाय इत्यर्थः, जनबोल:-- अव्यक्तवर्णो ध्वनिः कलकलः-सएचोपलभ्यमानवचविभागःउर्मिः-संबाधः एवमुत्कलिकालघुतरः समुदाय एवं सन्निपातः-अपरापरस्थानेभ्योजनानामेकत्र मीलनंतत्र, बहुजनोऽन्योऽ Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं -१ ५३ न्यस्याख्याति सामान्येन प्रज्ञापयति विशेषेण, एतदेवार्थद्वयं पदद्वयेनाहभाषते प्ररूपयति चेति, अथवा आख्याति सामान्यतः प्रज्ञापयति विशेषतो बोधयति वा भाषते व्यक्तपर्यायवचनतः प्ररूपूपयति उपपत्तितः 'इह आगए 'त्ति राजगृहे 'इह संपत्ते' त्ति गुणशिलके 'इह समोसढे त्ति साधूचितावग्रहे । एतदेवाह 'इहेव रायगिहे 'त्यादि 'अहापडिरूवं' ति यथाप्रतिरूपमुचितं इत्यर्थः, 'त' मिति तस्मात् 'महाफलं 'ति महत्फलं - अर्थो भवतीति गम्यं, 'तहारूवाणं 'ति तत्प्रकारस्वभावानां महाफल- जननस्वभावानामित्यर्थः, 'नामगोयस्स' त्ति नाम्नोयादृच्छिकस्याभिधानकस्य गोत्रस्यगुणनिष्पन्नस्य 'सवणयाए 'त्ति श्रवणेन किमङ्ग पुण'त्ति किमङ्ग पुनरिति पूर्वोक्तार्थस्य विशेषद्योतनार्थः अङ्गेत्यामन्त्रणे अथवा परिपूर्ण एवायं शब्दो विशेषणार्थ इति, अभिगमनं - अभिमुखगमनंवन्दनं स्तुतिः नमस्यनं- प्रणमनं प्रतिप्रच्छनं- शरीरादिवार्ताप्रश्नः पर्युपासनं - सेवा एतद्भावस्तत्ता तथा, तथा एकस्याप्यार्यस्य आर्यप्रणेतृकत्वात् धार्मि'कस्य-धर्मप्रतिबद्धत्वात् वन्दामोत्ति-स्तुमो नमस्यामः -प्रणमामः सत्कारयामः - आदरं कुमोवस्त्राद्यर्चनं वा सन्मानयामः -- उचितप्रतिपत्तिभिः कल्याणं- कल्याणहेतु मङ्गलं-दुरितोपशमहेतुं दैवतं - दैवं चैत्यमिव चैत्यं पर्युपास्यामः - सेवामहे, - एतत् नो - अस्माकं प्रेत्यभवे - जन्मान्तरे हिताय पथ्यान्नवत् सुखाय-शर्मणे क्षमायसंगतत्वाय निःश्रेयसाय - मोक्षाय आनुगामिकत्वाय - भवपरम्परासुखानुबन्धिसुखाय भविष्यतीतिकृत्वा - इतिहेतोर्बहव उग्रा - आदिदेवावस्थापितारक्षवंशजाः उग्रपुत्राः - त एव कुमाराद्यवस्था एवं भोगाः - आदिदेवेनैवावस्थापितगुरुवंशजाताः राजन्या - भगवद्वयस्यवंशजाः क्षत्रियाःसामान्यराजकुलीनाः भटाः- शौर्यवन्तो योधाः तेभ्यो विशिष्टतरा मल्लकिनो लेच्छकिनश्च राजविशेषाः, यथा श्रूयन्ते चेटकराजस्याष्टादश गणराजानो नव मल्लकिनो नव लेच्छकिन इति, लेच्छइत्ति क्वचिद्वणिजो व्याख्याताः लिप्सव इति संस्कारेणेति, राजेश्वरादयः प्राग्वद्, - - 'अप्पेगइय'त्ति अप्येके केचन 'वंदणवत्तियं' ति वन्दनप्रत्ययं वन्दनहेतोः शिरसा कण्ठे च कृता - धृता माला यैस्ते शिरसाकण्ठेमालाकृताः कल्पितानि हारार्द्धहारत्रिसरकाणि प्रालम्बश्चप्रलम्बमानः कटसूत्रकं च येषां ते तथा, तथाऽन्यान्यपि सुकृतशोभान्याभरणानि येषां ते तथा, ततः कर्मधारयः, चन्दनावलिप्तानि गात्राणि यत्र तत्तथाविधं शरीरं येषां ते तथा, पुरिसवग्गुरत्तिपुरुषाणां वागुरेव वागुरा - परिकरं च महया - महता उत्कृष्टिश्च - आनन्दमहाध्वनिः गम्भीरध्वनिः सिंहनादश्च बोलश्च-वर्णव्यक्तिवर्जितो ध्वनिरेव कलकलश्च व्यक्तवचनः स एव एतल्लक्षणो यो रवस्तेन समुद्ररवभूतमिव - जलधिशब्दप्राप्तमिव तन्मयमिवेत्यर्थो नगरमिति गम्यते कुर्वाणाः 'एगदिसिं' ति एकया दिशा पूर्वोत्तरलक्षणया एकाभिमुखा - एकं भगवन्तं अभिमुखं येषां ते एकाभिमुखा निर्गच्छन्ति, 'इमंच णं'ति इतश्च 'रायमग्गंच ओलोएमाणे एवं च णं विहरइ, तते सेमे कुमारे ते बहवे उग्गे जाव एगदिसाभिमुहे निग्गच्छमाणे पासइ पासित्ता' इत्यादि स्फुटं, इन्द्रमहः – इन्द्रोत्सवः एवमन्यान्यपि पदानि, नवरं स्कन्दः - कार्त्तिकेयः रुद्रः--प्रतीतः शिवो- महादेवः वैश्रमणो - यक्षराट् नागो-भवनपतिविशेषः यक्षो भूतश्च व्यन्तरविशेषी चैत्यं - सामान्येन प्रतिमा पर्वतः -- प्रतीत उद्यानयात्रा - उद्यानगमनं गिरियात्रा - गिरिगमनं 'गहियागमणपवित्तिए' ति परिगृहीतागमनप्रवृत्तिको गृहीतवार्त्त इत्यर्थः Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१/३० 'चाउग्घंटं आसरह तिचतम्रो घण्टाअवलम्बमाना यस्मिन् स तथा, अश्वप्रधानोरथोऽश्वरथः, युक्तमेव अश्वादिभिरिति, 'दूरूढे त्तिआरूढः 'महया' इत्यादि महद्यत्भटानांचटकरं वृन्दं विस्तारवत्समूहस्तल्लक्षणो यः परिवारस्तेन संपरिवृतो यः स तथा। जृम्भकदेवास्तिर्यग्लोकचारिणः ‘ओवयमाणे'त्ति अवपततो-व्योमाङ्गणादवतरतः 'उप्पयंते'त्तिभूतलादुत्पततोदष्ट्वा सचित्ते'त्यादि सचित्तानांद्रव्याणांपुष्पताम्बूलादीनां विउसरणयाए'त्ति व्यवसरणेन व्युत्सर्जनेनाचित्तानांद्रव्याणामलङ्कारवस्त्रादीनाम-व्यवसरणेन-अव्युत्सजनेन, क्वचिद्वियोसरणयेति पाठः, तत्र अचेतनद्रव्याणां छत्रादीनां व्युत्सर्जनेन-परिहारेण, उक्तंच॥१॥ अवणेइपंच ककुहाणि रायवरवसभचिंधभूयाणि । छत्तं खग्गोवाहण मउडं तह चामराओ य ।।' त्ति . एका शाटिका यस्मिंस्तत्तथा तच्च तदुत्तरासकरणं च-उत्तरीयस्य न्यासविशेषस्तेन, चक्षुःस्पर्शे-दर्शने अञ्जलिप्रग्रहेण हस्तजोटनेनमनस एकत्वकरणेन एकाग्रत्वविधानेनेति भावः, क्वचिदेगत्तभावेणंति पाठः, अभिगच्छतीति प्रक्रमः ‘महइमहालयाए'त्ति महातिमहत्याः धर्मश्रुतचारित्रात्मक आख्याति, स च यथा जीवा बध्यन्ते कर्मभिः मिथ्यात्वादिहेतुभिर्यथा मुच्यन्ते तैरेव ज्ञानाधासेवनतः तथा संक्लिश्यन्ते अशुभपरिणामां भवन्ति तथा आख्यातीति, इहावसरे धर्मकथा उपपातिकोक्ता भणितव्या, अत्र च बहुर्गन्थ इति न लिखितः। मू. (३१) ततेणं से मेहे कुमारे समणस्स भगवओमहावीरस्सअंतिए धम्म सोचानिसम्म हट्टतुट्टे समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तोआदाहिणं पदाहिणंकरेति २ वंदति नमसइर एवं वदासी सद्दहामिणंभंते! निग्गंथं पावयणं एवं पत्तियामिनंरोएमिनं अब्भुट्टैमिनं भंते! निग्गंथं पावयणं एवमेयं भंते! तहमेयं अवितहमेयं इच्छितमेयं पडिच्छियमेयं इच्छितपडिच्छियमेयंभंते से जहेव तंतुब्भे वदह जं नवरं देवाणुप्पिया! अम्मापियरो आपुच्छामि तओ पच्छा मुंडे भवित्ता गं पव्वइस्सामि, अहासुहं देवाणु० मा पडिबंधं करेह, तते णं से मेहे कुमारे समणं ३ वंदति नमसति २ जेणामेव चाउग्घंटे आसरहे तेणामेव उवागच्छति र त्ता चाउग्घंटे आसरहंदुरूहति २ महया भडचडगरपहकरेणं रायगिहस्स नगरस्स मझमझेणंजेणामेव सह भवणे तेणामेव उवागच्छति र त्ताचाउग्धंटाओआसरहाओपचोरुहति २ जेणामेव अम्मापियरो तेणामेव उवागच्छति २ त्ता अम्मापिऊणं पायवडणं करेति २ एवं वदासी--एवं खलु अम्मयाओ! मए समणस्स भगवतो महावीरस्स अंतिए धम्मे निसंते सेवियमे धम्मे इच्छिते पडिच्छिते अभिरुइए, तते णं तस्स मेहस्स अम्मापियरो एवं वदासी-धन्नेसि तुमं जाया! संपुत्रो० कयत्यो० कयलक्खणोऽसि तुम जाया! जन्नं तुमे समणस्स ३ अंतिए धम्मे निसंते सेवि य ते धम्मै इच्छिते पडिच्छिते अभिरुइए, तते णं से मेहे कुमारे अम्मापियरो दोचंपि तपि एवं वदासीएवं खलु अम्मयातो ! मए समणस्स ३ अंतिए धम्मे निसंते सेवि य मे धम्मे० इच्छियपडिच्छिए अभिरुइएतं इच्छामिणं अम्मयाओ! तुब्भेहिं अब्भणुनाए समाणे समणस्स भगवतो महावीरस्स अंतिए मुंडे भवित्ताणं आगारातो अनगारियं पव्वइत्ताए, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-१ ततेणं साधारिणी देवी तमनिट्ठ अकंतं अप्पियं अमणुन्नं अमणामं असुयपुव्वंफरुसं गिरं सोचा निसम्म इमेणं एतारूवेणं मनोमानसिएणं महया पुत्तदुखेणं अभिभूता समाणी सेयागयरोमकूवपगलंतविलीणगाया सोयभरपवेवियंगी नित्तेया दीनविमणवयणा करयलमलियब्व कमलमाला तक्खणउलुगदुब्बलसीरा लावन्नसुन्ननिच्छायगयसिरीया पसिढिलभूसणपडतखुम्मियसंचुनियधवलवलयपन्भट्ठउत्तरिज्जा सूमालविकिनकेसहत्था मुच्छावलसणट्ठचेयगरुई परसुनियत्तव्वं चंपकलया निव्वत्तमहिमव्व इंदलट्ठी विमुक्कसंधिबंधणा कोट्टिमतलंसि सव्वंगेहिं धसत्तिपडिया, ततेणंसाधारिणी देवी ससंभभोवत्तियाए तुरियंकंचणभिंगारमुहविणिग्गयसीयलजलविमलधाराए परिसिंचमाणा निव्वावियगायलट्ठी उखेणवतालवंटवीयणगजणियवाएणं सफुसिएणंअंतेउरपरिजणेणं आसासिया समाणी मुत्तावलिसन्निगासपवडतअंसुधाराहिं सिंचमाणी पओहरे कलुणविमणदीणा रोयमाणी कंदमाणी तिप्पमाणी सोयमाणी विलवमाणी मेहं कुमारं एवं वयासी वृ. 'सद्दहामी'त्यादि, श्रद्दधे-अस्तीत्येवं प्रतिपद्ये नैर्ग्रन्थं प्रवचनं-जैनं शासनं, एवं 'पत्तियामि'त्तिप्रत्ययंकरोम्योति भावः, रोचयामि-करणरुचिविषयीकरोमि चिकीर्षामीत्यर्थः, किमुक्तंभवति?-अभ्युत्तिष्ठामिअभ्युपगच्छामीत्यर्थः, तथाएवमेवैतत्यद्भवद्भिः प्रतिपादितं तत्तथैवेत्यर्थः, तथैव तद्यथा वस्तु, किमुक्तंभवति?-अवितथं सत्यमित्यर्थः,अत 'इच्छिए'इत्यादि प्राग्वत्, ‘इच्छिए'त्ति इष्टः, 'पडिच्छिए'त्ति पुनः पुनरिष्टः भावतो वा प्रतिपन्नः अभिरुचितःस्वादुभावमिवोपगतः 'आगाराओ'त्ति गेहात् निष्क्रम्यानगारिता-साधुतां प्रव्रजितुं मे, 'मनोमानसिएणं ति मनसि भवं यन्मानसिकं तन्मनोमानसिकं तेन अबहिर्वृत्तिनेत्यर्थः, तथा स्वेदागता:-आगतस्वेदा रोमकूपा येषु तानि सेवेदागतरोमकूपाणि, तत एव प्रगल्ति-क्षरन्ति विलीनानि चक्लिन्नानि गात्राणि यस्याःसा तथा शोकभरेण प्रवेपिताङ्गी-कम्पितगात्रा या सा तथा, निस्तेजा, दीनस्येव-विमनस इववदनंवचनं वा यस्याः सा तथा, तक्षणमेव-प्रव्रजामीति वचनश्रवणक्षणे एव अवरुग्णं-म्लानं दुर्बलं च शरीरं यस्याः सा तथा, लावण्येन शून्या लावण्यशून्या निश्छाया-गतश्रीका च यासा तथेति, पदचतुष्टयस्य कर्मधारयः,दुर्बलत्वात् प्रशिथिलानि भूषणानि यस्याः सा तथा, कृशीभूतबाहुत्वात्पनतन्ति-विगलन्ति खुम्मियत्ति-भूमिपतनात् प्रदेशान्तरेषु नमितानि चूर्णितानि च-भूपातादेव भग्नानि धवलवलयानि यस्याः सा तथा, प्रभ्रष्टमुत्तरीयं च यस्याःसा तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, सुकुमारो विकीर्णः केशहस्तः-केशपाशो यस्याः सा तथा, मूछविशानष्टे चेतसिसतिगुर्ची-अलघुशरीराया सा तथा, परशुनिकृत्तेव चम्पकलता कुट्टिमलतले पतितेति संबन्धः, निवृत्तमहेवेन्द्रयष्टिः--इन्द्रकेतुर्वियुक्तसन्धिबन्धना-श्लथीकृतसन्धाना धसतीत्युनकरणेससंभ्रमंव्याकुलचित्ततया उवत्तियाए'त्तचिअपवर्तितया क्षिप्तया त्वरितं-शीघ्रं काञ्चनभृङ्गारमुखविनिर्गतायाशीतलजलविमलधारातयापरिषिच्यमाना निर्वापिता-शीतलीकृता गात्रयष्टिर्यस्याः सा परिषिच्यमाननिर्वापितगात्रयष्टिः, -उत्क्षेपको वंशदलादिमयो मुष्टिग्राह्योदण्डमध्यभागःतालवृन्तं तालाभिधानवृक्षपत्रवृन्तं Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/३१ पत्तछोट इत्यर्थः, तदाकारं वा चर्ममयं वीजनकंतु-वंशादियममेवान्तग्राह्यदण्डं एतैर्जनितो यो वातस्तेन ‘सफुसिएणं' सोदकबिन्दु अन्तः पुरजनेन समाश्वासिता सती मुक्ता वलीसन्निकाशा याः प्रपतन्त्योऽश्रुधारास्ताभिः सिञ्चन्ती पयोधरौ, करुणा च विमनाश्च दीना च या सा तथा, रुदन्ती-साश्रुपातं शब्दं विदधाना क्रदन्ती-ध्वनिविशेषेण तेपमना-स्वदेललादि क्षरन्ती शोचमाना-हृदयेन विलपन्ती-आर्तस्वरेण । मू. (३२) तुमंसिणं जाया! अम्हं एगे पुत्ते इढे कंते पिए मणुन्ने मणामे थेन्जे वेसासिए सम्मए बहुमए अनुमए मंडकरंडगसमाणे रयणे रयणभूते जीवियउस्सासय हिययानंदजणणे उंबरपुष्पं व दुल्लभेसवणयाए किमंग पुण पासणयाए ? नो खलु जाया! अम्हे इच्छामो खणमवि विप्पओगं सहित्तते तं मुंजाहि ताव जाया ! विपुले माणुस्सएकामभोगे जाव ताव वयं जीवामो तओ पच्छा अम्हेहिं कालगतेहिं परिणयवए वड्डियकुलवंसतंतुकजंमिनिनिरावयखे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए मुंडे भवित्ता आगारातो अनगारियं पवइस्ससि। ततेणं से मेहे कुमारे अम्मापिऊहिं एवं वुत्ते समाणे अम्मापियरो एवं वदासी तहेवणं तं अम्मतयो! जहेवणंतुम्हे ममंएवं वदह तुमंसिणंजाया! अम्हं एगे पुत्तेतंचेव जाव निरावयक्खे समणस्स ३ जाव पव्वइस्ससि, एवं खलु अम्मयाओ ! माणुस्सए भवे अधुवे अनियए असासए वसणसउवद्दवाभिभूते विजुलयाचंचले अनिच्चे जलबुब्बुयसमाणे कुसग्गजलबिंदुसन्निभे संझब्भरागसरिसे सुविणदंसणोवमे सडणपडणविद्धंसणधम्मे पच्छा पुरंचणंअवस्स विप्पजहणिजे से केणं जाणति अम्मयाओ! के पुब्बिं गमणाए के पच्छा गमणाए?, तंइच्छामि णं अम्याओ ! तुब्भेहिं अब्मणुनातेसमाणे समणस्स भगवतो० जावपव्वतित्तए, ततेणंतं मेहंकुमारं अम्मापियरी एवंवदासी-इमातोतेजाया! सरिसियाओसरिसत्तयाओसरिसव्वयाओसरिसलावनस्वजोव्वणगुणोववेयाओ सरिसेहितो रायकुलेहितो आणियल्लियाओ भारियाओ, -तं भुंजाहि णं जाया ! एताहिं सद्धिं विपुले माणुस्सए कामभोगे तओ पच्छा भुत्तभोगे समणस्स ३ जाव पव्वइस्ससि, ततेणं से मेहे कुमारे अम्मापितरंएवं वदासी-तहेवणं अम्मयाओ जनं तुब्भे ममं एवं वदह-इमाओ तेजाया! सरिसियाओ जाव समणस्स ३ पव्वस्ससि, एवंखलुअम्मयाओ! माणुस्सगा कामभोगाअसुईअसासया वंतासवा पित्तासवा खेलासवा सुक्कासवा सोणियासवा दुरुस्सासनीसासादुरूयमुत्तपुरिसपूयबहुपडिपुन्ना उच्चारपासवणखेलजलसिंघाणगवंतपित्तसुक्कसोणितसंभवा अधुवा अणितिया असासया सडणपडणविद्धंसणधम्मा पच्छा पुरं चणं अवस्सविप्पजहणिज्जा, से के णं अम्मयाओ! जाणंति के पुट्विं गमणाए के पच्छा गमणाए?, तं इचअचामिणं अम्मयाओ! जाव पव्वतित्तए। ततेणंतं मेहं कुमारंअम्मापितरो एवं वदासी-इमे ते जाया! अजयपज्जयपिउपजयागए सुबहु हिरन्ने यसुवण्णे य कंसे य दूसेयमणिमोत्तिएय संखसिलप्पवालरत्तरयणसंतसारसावतिज्जे यअलाहि जावआसत्तमाओ कुलवंसाओ पगामंदाउँ पगाम भोतुं पकामं परिभाएउंतं अणुहोहि ताव जाव जाया ! विपुलं माणुस्सगं इड्डिसकारसमुदयं तओ पच्छा अनुभूयकल्लाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए पव्वइस्ससि, ततेणं से मेहे कुमारे अम्मापियर एवं वदासी-तहेवणं अम्मयाओ! जण्णं तं वदह इमेते Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१ जाया! अजगपजगपि० जाव तओ पच्छा अणुभूयकल्लाणे पब्वइस्ससि, एवंखलु अम्मयाओ! हिरन्नेयसुवन्नेयजावसावतेजे अग्गिसाहिएचोरसाहिए रायसाहिए दाइयसाहिए मच्चुसाहिए अग्गिसामन्ने जाव मघुसामन्ने सडणपडणविद्धंसणधम्मे पच्छापुरं च णं अवस्सविप्परजहणिजे सेकेणंजाणइअम्मयाओ! केजाय गमणाएतंइच्छामिणंजावपव्वतित्तए ततेणंतस्स मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरोजाहे नो संचाएइ मेहं कुमारंबहूहिँ विसयानुलोमाहिं आधवणाहि य पन्नवणाहि य सन्नवणाहि य विनवणाहि य आधवित्तए वा पन्नवित्तए वा सन्नवित्तए वा विनवित्तए वाताहेविसयपडिकूलाहिं संजमभउव्वेयकारियाहिं पन्नवणाहिं पन्नवेमाणा एवं वदासी एसणंजाया! निग्गंथे पावयणे सच्चे अनुत्तरे केवलिए पडिपुन्ने नेयाउएसंसुद्धे सलगत्तणे सिद्धिमग्गे मुत्तिमग्गे निजाणमग्गे निव्वाणमग्गे सम्बदुक्खप्पहीणमग्गे अहीव एगंतदिट्ठीए खुरो इव एगंतधाराए लोहमया इव जवा चायेयव्वा वासलुयाकवले इव निरस्साए गंगा इव महानदी पडिसोयगमणाए महासमुद्दो इव भुयाहिंदुत्तरे तिक्खं चंकमियव्वं गरुअंलंबेयव्वं असिधारब्ब संचरियव्वं, नोय खवु कम्पति जाया! समणाणं निग्गंथाणं आहाकम्मिए वाउद्देसिए वा कीयगडे वा ठवियए वारइयए वादुभिखभत्ते वा कतारभत्ते वा वद्दलियाभत्ते वा गिलाणभत्ते वा मूलभोयणे वा कंदभोयणे वा फलभोयणे वा बीयभोयणे वा हरियभोयणे वा भोत्तए वा पायए वा, तुमंच णं जाया ! सुहसमुचिए णो घेवणं दुहसमुचिए नालं सीयं नालं उण्हं नालं खुहं नालं पिवासं नालं वाइयपित्तियसिंभियसन्निवाइयविविहे रोगायंके उच्चावए गामकंटए बावीसं परीसहोवसग्गे उदिने सम्मं अहियासित्तए, भुंजाहिताव जाया! माणुस्सए कामभोगे ततो पच्छा भुत्तभोगी समणस्स ३ जाव पव्वतिस्ससि, ततेणं से मेहे कुमारे अम्मापियऊहिं एवं वुत्ते समाणे अम्मापितरं एवं वदासी-तहेवणं तं अम्मयाओ! जन्नं तुब्भे ममं एवं वदह एसणंजाया!निग्गंथे पावयणे सच्चे अनुत्तरे पुनरवित चैव जाव तओ पच्छा भुत्तभोगी समणस्स ३ जाव पव्व इस्ससि, एवंखलुअम्मयाओ! निग्गंथे पावयणे कीवाणंकायराणंकापुरिसाणंइहलोगपडिबद्धाणं परलोगनिप्पिवासाणं दुरनुचरे पाययजणस्स णो चेवणं धीरस्स निच्छियस्स ववसियस्स एत्थं किं दुक्करं करणयाए?, तंइच्छामिणंअम्मयाओ! तुब्भेहिं अब्मणुनाए समाणे समणस्स भगवओ० जाव पव्वइत्तए वृ. 'जाय'त्ति हे पुत्र! इष्टः इच्छाविषयत्वात् कान्तः कमनीयत्वात् प्रियः प्रेमनिबन्धत्वात् मनसा ज्ञायसे उपादेयतयेति मनोज्ञः मनसा अम्यसे-गम्यसे इति मनोऽमः, स्थैर्यगुणयोगात् स्थैर्योवैश्वासिको विश्वासस्थानं संमतः कार्यकरणेबहुमतः बहुष्वपि कार्येषुबहुर्वाऽनल्पतयाऽस्तोकतया मतो बहुमतः, कार्यविधानस्य पश्चादपि मतोऽनुमतः, “भाण्डकरण्डकसमानो' भाण्ड-आभरणं, रत्नमिवरलं मनुष्यजातावुत्कृष्टत्वात्र जनो वा रक्षक इत्यर्थः रत्नभूतः-चिन्तामणिरत्नादिकल्पो जीवितमस्माकमुच्छ्वासयसि-वर्द्धयसीति Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ - ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-19/३२ जीवितोच्छ्वासःसएवजीवितोच्छ्वा-सिकः, वाचनान्तरे तुजीविउस्सइएत्ति-जीवितस्योत्सव इव जीवितोत्सवः स एव जीवितोत्सविकः, हदयानन्दजननः उदुम्बरपुष्पं ह्यलम्यं भवति अतस्तेनोपमानं, 'जावतावअम्हेहिंजीवामो'त्तिइह मुझवतावोगान्यावद्वयंजीवामइत्येतावतैव विवक्षितसिद्धौ यत्पुनः तावरशब्दस्योचारणं तद्भापामात्रमेवेति, परिणतवया वड्दियकुलवंसतंतुकजंमि' वर्द्धिते-वृद्धिमुपागतेपुत्रपौत्रादिभिः कुलवंशएव-संतान एवतंतुः दीर्घत्वसाधम्यात् कुलवंशतन्तुः स एव कार्य-कृत्यं तस्मिन्, ततो 'निरवएक्खे'त्ति निरपेक्षः सकलप्रयोजनानां 'अधुवेति न ध्रुवः सूर्योदयवत् न प्रतिनियतकाले अवश्यंभावी, अनियतः ईश्वरादेरपि दरिद्रादिभावात्, अशाश्वतः क्षणविनश्वरत्वा व्यसनानि-धूतचौर्यादीनितच्छतैरुपद्रवैः स्वपरसंभवैः सदोपद्रवैर्वाऽभिभूतो-व्याप्तः, शटनं-कुष्ठादिनाअङ्गुल्यादेः पतनं-बाह्यदेः खगच्छेदादिना विध्वंसनं-क्षयः एते एवधायस्य स तथा, पश्चात्-विवश्रितकालात्परतः 'पुरंच'तिपूर्वतश्च णमलंकृतौ 'अवस्सविप्पजहणिज्जे;' अवश्यत्याज्यः । ‘से के णंजाणइत्ति अथ को जानाति?, न कोऽपीत्यर्थः, ____ अंबातातक! पूर्व-पित्रोः पुत्रस्यचान्योऽन्यतः गमनाय परलोकेउत्सहतेकः पश्चाद्गमनाय तत्रैवोत्सहते इति, कः पूर्वंको वापश्चाप्रियते इत्यर्थः वाचनान्तरे मेधकुमारभार्यावर्णक एवमुपलभ्यते ‘इमाओ ते जायाओ विपुलकुलबालियाओ कलाकुसलसव्वकाललालियसुहोइयाओ मद्दवगुणजुत्तनिउणविण-ओवयारपंडियवियक्खणाओ' पण्डितानां मध्ये विचक्षणाः पण्डितविचक्षणा अतिपण्डिता इत्यर्थः ‘मंजुलमियमहुरभणियहसियविप्पेक्खियगइविलासवट्ठियांवसारायाओ' मञ्जुलं-कोमल शब्दतः मितं-परिमितं मधुरं-अकठोरमर्थतोयद्भणितं तत्तथाऽवस्थितं-विशिष्टस्थितिशेषंकण्ठयं अविकलकुलसीलसालिणीओ विसुद्धकुलवंससंताणतंतुबद्धणपगब्मुभवुप्पभाविणीओ'--विशुद्धकुलवंश एव सन्तानतन्तुः-विस्तारवत्तन्तुःतद्वर्द्धना येप्रकृष्टा गमाः-पुत्रवरगर्भास्तेषांय उद्भवः-संभवस्तल्लक्षणोयः प्रभावो--माहात्मयंस विद्यते यासांताःतथा 'मनोनुकूलहिय-यइच्छियायो'- मनोऽनुकूलाचताहृदयेनेप्सिताश्चेतिकर्मधारयः ____ अट्ठ तुझगुणवल्लहाओ-गुणैर्वल्लभा यास्तास्तथा मञ्जाओ उत्तनाओ निचं भावानुरत्ता सव्वंगसुंदरीओ'त्ति 'माणुस्सगाकामभोग'त्तिइह कामभोगग्रहणेनतदाधारभूतानिस्त्रीपुरुषशरीराण्यभिप्रेतानि अशुचयःअशुचिकारणत्वात्वान्तं-वमनंतदाश्रवन्तीति वान्ताश्रवाः एवमन्यान्यपि, नवरं पित्तंप्रतीतंखेलो-निष्ठीवनं शुक्र-सप्तमो धातुशोणितं-रक्तंदुरूपाणि-विरूपाणि यानि मूत्रपुरीषपूयानि तैर्बहुप्रतिपूर्णाः उच्चारः-पुरीषंप्रवर्ण-मूत्रंखेलः-प्रतीतः सिंघानो-नासिकामलः वान्तादिकानि प्रतीतान्येतेभ्यः संभवः-उत्पत्तिरेयेशांते तथा 'इमे यते'इत्यादि, इदं च ते आर्यकः-पितामहः प्रार्यकः-पितुः पितामहःपितृप्रार्यकः-पितुः प्रपितामहः तेभ्यः सकाशादागतं यत्तत्तथा अथवा आर्यकप्रार्यकपितृणां यः पर्यायः परिपाटिरित्यनर्थान्तरं तेनागतंयत्तत्तथा, अग्गिसाहिए'त्यादि, अग्नेः स्वामिनश्च साधारणं 'दइयत्तिदायादाःपुत्रादयः, एतदेव द्रव्यस्यातिपारवश्यप्रतिपादनार्थं पर्यायान्तरेणाह-'अग्गिसामण्णे;'इत्यादि, शटनं वस्त्रादेरतिस्थगितस्यपतनं-वर्णादिविनाशः विध्वंसनंच प्रकृतेरुच्छेदः धर्मोयस्यतत्तथा, 'जाहे Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ नो संचाएति'त्ति यदा न शक्नुवन्ती, 'बहूहिँ विसए'त्यादि, बहवीभिः विषयाणां शब्दादीनामनुलोमाः तेषु प्रवृत्तिजनकत्वेन अनुकूला विषायनुलोमास्ताभिः आख्यापनाभिश्च-सामान्यतः प्रतिपादनैः प्रज्ञापनाभिश्च-विशेषतः कथनैः संज्ञापनाभिश्च-संबोधनाभिर्विज्ञापनाभिश्चविज्ञप्तिकाभिश्च सप्रमणयप्रार्थनः, चकाराः समुच्चयार्थाः,आख्यातुंवा प्रज्ञापयितुंवा संज्ञापयितुं वा विज्ञापयितुंवान शक्नुत इति प्रक्रमः 'ताहे'त्ति तदा विषयप्रतिकूलाभिः-शब्दादिविषयाणां परिभोगनिषेधकत्वेन प्रतिलोमाभिः संयमाद्भयमुद्वेगंच-चलनं कुर्वन्तियास्ताः संयमभयोद्वेगकारिकाः-संयमस्य दुष्करत्वप्रतिपादन- परास्ताभिः प्रज्ञापनाभिः प्रज्ञापयन्ती एवमवादिष्टाम् निग्गन्थे'त्यादि, निर्ग्रन्थाः--साधवस्तेषामिदं नैर्ग्रन्थं प्रवचनमेव प्रावचनं सद्भ्यो हितं सत्यं सद्भूतंवानास्मादुत्तरं-प्रधानतरंविद्यत इत्यनुत्तरं, अन्यदप्यनुत्तरंभविष्यतीत्याह-कैवलिकंकेवलं -अद्वितीयं केवलिप्रणीतत्वाद्वा कैवलिकं प्रतिपूर्ण-अपवर्गप्रापकैर्गुणैर्भूतं नयनशीलं नैयायिकं मोक्षगमकमित्यर्थः न्याये वा भवं नैयायिकं मोक्षगमकमित्यर्थः संशुद्धं-सामस्त्येन शुद्धमेकान्ता- कलङ्गमित्यर्थः शल्यानि-मायादीनि कृन्ततीति शल्यकर्तनं सेधनं सिद्धिःहितार्थप्राप्तिस्तन्मार्गः सिद्धिमार्गः मुक्तिमार्गः-अहितकर्मविच्युतेरुपायः यान्तितदितियानं निरुपम यानं निर्याणं-सिद्धिक्षेत्रं तन्मार्गो निर्याणमार्गः एवं निर्वाणमार्गोऽपि नवरं निर्वाणसकलकर्मविरहजसुखमितिसर्वदुःखप्रक्षीणमार्गः-सकलाशर्मक्षयोपायः अहिरिव एकोऽन्तोनिश्चयोयस्याः साएकान्ता सादृष्टि:-बुद्धियस्मिनिर्गन्थेप्रवचने-चारित्रपालनंप्रतितदेकान्तदृष्टिकं, अहि पक्षे आमिषग्रहणैकतानतालक्षणा एकान्ता-एकनिश्चया दृष्टि:-दक् यस्य स एकान्तष्टिकः, क्षुरप्रइव एकधारा द्वितीयधाराकल्पाया अपवादक्रियाया अभावात् पाठान्तरेण एकान्ता-एकविभागाश्रया धारा यस्य तत्तथा लोहमया इव यवाः चयितव्याः प्रवचनमिति प्रक्रमः, लोहमययवचर्वणमिव दुष्करंचरणमिति भावः, वालुकाकवल इव निरास्वादं वैषयिकसुखास्वादनापेक्षया प्रवचनं, गङ्गेव महानदी प्रतिश्रोतसा गमनं प्रतिश्रोतोगमनं तद्भावस्तत्ता तया, प्रतिश्रोतोगमनेन गनेव दुस्तरंप्रवचनमनुपालयितुमिति भावः, एवं समुद्रोपमानं प्रवचनमिति, तीक्ष्णं खगकुन्तादिकं चंक्रमितव्यं-आक्रमणीयं यदेतप्रवचनं तदिति, यथा खङ्गादिक्रमितुमशक्यमेवमशक्यं प्रवचनमनुपालयितुमिति भावः, गुरुकं महाशिलादिकंलम्बयितव्यं-अवलम्बनीयंप्रवचनंगुरुकलम्बनमिवदुष्करंतदितिभावः, असिधारायांसञ्चरणीयमित्येवंरूपयव्रतं-नियमस्तदसिधाराव्रतंचरितव्यं-आसेव्यं यदेतप्रवचनानुपालनं तद्वदेतद्दुष्करमित्यर्थः, कस्मादेकतस्य दुष्करत्वमत उच्यते-'नोय कप्पई त्यादि, 'रइएव'त्ति औद्देशिकभेदस्तच्च मोदकचूर्णादि पुनर्मोदकतयारचितंभक्तमिति गम्यते, दुर्भिक्षभक्तंयद्भिक्षुकार्थंदुर्भिक्षे संस्क्रियते, एवमन्यान्यपि, नवरंकान्तारं-अरण्यंवलिका-वृष्टिः ग्लानः सन्नारोग्याय यद्ददातितद्ग्लानभक्तं, मूलानि पद्मसिन्नाटिकादीनांकन्दाः-सूरणादयः फलानि-आम्रफलादीनि बीजानि-शाल्यादीनि हरितं-मधुरतृणकटुभाण्डादि भोक्तुं वा पातुं वा नालं-न समर्थः शीताधधिसोदुमिति योगः रोगाः-कुष्ठादयः आतङ्काः--आशुघातिनःशूलादयः उच्चावचान्-नानाविधान् ग्रामकण्टकान्इन्द्रियवर्गप्रतिकूलान्, “एवं खलु अम्मयाओ!' इत्यादि, यथा लोहचर्वणाधुपमया दुरनुचरं Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/३२ दुःखासेव्यं नैर्ग्रन्थं प्रवचनं भवििभरुक्तमेवं-दुरनुचरमेव, केषां?-क्लीबानां-मन्दसंहननानां कातराणां-चित्तावष्टम्भ-वर्जितानामत एव कापुरुषाणांकुत्सितनराणां, विशेषणद्वयं तु कण्ठ्यं, पूर्वोक्तमेवार्थमाह--दुरनुचरं-दुःखासेव्यं नैर्ग्रन्थं प्रवचनमितिप्रकृतं, कस्येत्याह-प्राकृतजनस्य, एतदेव व्यतिरेकेणाह- 'नो चेव णं' नैव धीरस्य--साहसिकस्य दुरनुचरमिति प्रकृतं, एतदेव वाक्यान्तरेणाह-निश्चितंनिश्चयवद् व्यवसितं-व्यवसायः कर्म यस्य स तथा तस्य, -‘एत्य'त्ति अत्रनैर्ग्रन्थेप्रवचने किंदुष्करं, ? नकिञ्चित्दुरनुचरमित्यर्थः, कस्यामित्याह'कतरणतायां' करणानांसंयमव्यापाराणां भावः करणता तस्यां, संयमयोगेषु मध्ये इत्यर्थः तत्-तस्मादिच्छाम्यम्बतात!। मू. (३३) ततेणं तं मेहं कुमारंअम्मापियरोजाहे नो संचाइंति बहूहि विसयानुलोमाहि य विसयपडिकूलाहि य आघवणाहिय पन्नवणाहि य सन्नवणाहि य विनवणाहि य आधवित्तए वा पनवित्तए वा सन्नवित्तए वा विनवित्तए वा ताहे अकामए चेव मेहं कुमारं एवं वदासी इच्छामो ताव जाया ! एगदिवसमवि ते रायसिरिं पासित्तए, तते णं से मेहे कुमारे अम्मापितरमणुवत्तमाणे तुसिणीए संचिट्ठति, ततेणं से सेणिए राया कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ त्ता एवं वदासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! मेहस्स कुमारस्स महत्थं महग्यं महरिहं विउलं रायाभिसेयं उवट्ठवेह, तते णं ते कोडुबियपुरिसा जाव तेवि तहेव उवट्टवेति, ततेणं से सेणिए राया बहूहिंगननायगदंडणायगेहि य जावसंपरिबुडे मेहंकुमारं अट्ठसएणं सोवनियाणं कलसाणं एव रुप्पमयाणं कलसाणं सुवन्नरुप्पमयाणं कलसाणं मणियमाणं कलसाणं सवन्नणिमयाणं० रुप्पमणिमयाणं० सुवन्नरुपमणिमयाणं० भोमेजाणं०सब्बोदएहिं सव्वमट्टियाहिं सव्वपुप्फेहिं सव्वगंधेहि सव्वमल्लेहिं सव्वीसहिहि य सिद्धत्थएहि यसविडीए सव्वजुईएसव्वबलेणं जाव दुंदुभिनिग्घोसणादितरवेणं महया २ रायाभिसेएणं अभिसिंचति २ करयल जाव कट्ठ एवं वदासी-- जय जय नंदा ! जय २ भद्दा ! जय नंदा० भदं ते अजियं जिणेहि जियं पालयाहि जियमझे वसाहि अजियं जिणेहि सत्तुपक्खंजियंच पालेहि मित्तपक्खंजाव भरहो इव मणुयाणं रायगिहस्स नगरस्स अन्नेसिंच बहूणंगामागरनगरजाव सन्निवेसाणं आहेवचं जाव विहराहित्ति कट्टु जय र सदं पउंजंति, ततेणं से मेहे राया जाते महया जाव विहरति, तते णं तस्स मेहस्स रन्नो अम्मापितरो एवं वदासी-भण जाया! किंदलयामो किं पयच्छामो किंवा ते हियइच्छिए सामत्थे (मन्ते) ?, तते णं से मेहे राया अम्मापितरो एवं वदासी-इच्छामिणं अम्मयाओ! कुत्तियावणाओ रयहरणं पडिग्गहगं च उवणेह कासवयं च सद्दावेह, तते णं से सेणिए राया कोडुंबियपुरिसे सदावेति सदावेत्ता एवं वदासी-गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया! सिरिधरातो तिनि सयसहस्साति गहाय दोहिंसयसहस्सेहिं कुत्तियावणाओ रयहरणं पडिग्गहगंच उवणेह सयसहस्सेणं कासवयं सद्दावेह, तते णं ते कोडुबियपुरिसा सेणिएणं रना एवं वुत्ता समाणा हहतुहा सिरिधराओ तिन्नि सयसहस्सातिंगहाय कुत्तियावणातो दोहिंसयसहस्सेहिं रयहरणपडिग्गहंच उवणेति सयसहस्सेणं कासवयं सदावेति, तते णं से कासवए तेहिं कोडुबियपुरिसेहिं सद्दाविए समाणे हद्देजाव हयहियए Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १, वर्ग:-, अध्ययनं-१ श्रुतस्कन्धः - १, ६१ Verd कलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते सद्धप्पावेसातिं वत्थाई मंगलाई पवरपरिहिए अप्पमहग्घाभरणालंकितसरीरे जेणेव सेणिए राया तेणामेव उवागच्छति २ सेणियंरायं करयलमंजलिं कडु एवं व्यासी- संदिसए णं देवाणुप्पिया ! जं मए करणिजं, तते णं से सेणिए राया कासवयं एवं वदासी - गच्छाहि णं तुमं देवाणुप्पिया ! सुरभिणा iutari निक्के हत्थपाए पक्कालेह सेयाए चउप्फालाए पोत्तीए मुहं बंधेत्ता मेहस्स कुमारस्स चउरंगुलवज्जे निक्खमणपाउग्गे अग्गकेसे कप्पेहि, तणं से कासव सेणिएणं रन्ना एवं वृत्ते समाणे हट्ट जाव हियए जाव पडिसुणेति २ सुरभिणा गंधोदएणं हत्थपाए पक्खालेति २ सुद्धवत्थेणं मुहं बंधति २ त्ता परेणं जत्तेणं मेहस्स कुमारस्स चउरंगुलवज्रे निक्खमणपाउग्गे अग्गकेसे कम्पति, तते णं तस्स मेहस्स कुमारस्स माया महरिहेणं हंसलकखणेणं पडसाडएणं अग्गकेसे पडिच्छति २ सुरभिणा गंधोदएणं पक्कवालेति २ सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चाओ दलयति २ सेयाए पोतीए बंधेति २ रयणसमुग्गयंसि पक्खिवति २ मंजूसाए पक्खिवति २ हारवारिधारसिंदुवार छिन्नमुत्तावलिपगासाई अंसूइं विणिम्मुयमाणी २ रोयमाणी २ कंदमाणी २ विलवमाणी २ एवं वदासी एस णं अम्हं मेहस्स कुमारस्स अब्भुदएसु य उस्सवेसु य पव्वेसु य तिहीसु य छणेसु य जन्नेव पव्वणीसु य अपच्छिमे दरिसणे भविस्सइत्तिकड्ड उस्सीसामूले ठवेति, तते णं तस्स मेहस्स कुमारस्स अम्मापितरो उत्तरावक्कमणं सीहासणं रयावेति मेहं कुमारं दोच्चंपि तच्चपि सेयपीयएहिं कलसेहिं ण्हावेति २ पम्हलसुकुमालाए गंधकासाइयाए गायातिं लूहेति २ सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाति अनुलिंपति २ नासानीसासवायवोज्झं जाव हंसलक्खणं पडगसाडगं नियंसेति २ हारं पिणद्धति २ अद्धहारं पिद्धति २ एगावलिं मुत्तावलिं कणगावलिं रयणावलिं पालंबं पायपलंबं कडगाई तुडिगाई केउराति अंगयातिं दसमुद्दियानंतयं कडिसुत्तयं कुंडलातिं चूडामणि रयणुक्कडं मउडं पिणद्धति २ दिव्वं सुमणदामं पिणणिं २ दद्दुरमलयसुगंधिए गंधे पिणदित, तणं तं मेहं कुमारं गंठिमवेढिमपूरिमसंघाइमेण चउविव्हेणं मल्लेणं कप्परुक्खगंपिव अलंकितविभूसियं करेति, ततेणं से सेणिए राया कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं वयासी- खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अनेगखंभसयसन्निविद्वं लीलट्ठियसालभंजियागं ईहामिगउसभतुरयनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं घंटावलिमहुरमणहरसरं सुभकंतदरिसणिज्जं निउणोचियमिसिमिसिंतमणिरयणघंटियाजालपरिखित्तं अब्भुग्गयवइरवेतियापरिगयाभिरामं विज्जाहरजमलजंतजुत्तंपिव अच्चीसहस्समालणीयं रूवगसहस्सकलियं भिसमाणं भिब्भिसमाणं चक्खुलोयणलेस्सं सुहफासं सस्सिरीयरूवं सिग्धं तुरितं चवलं वेतियं पुरिससहरसवाहिणीं सीयं उवट्ठवेह, तते णं ते कोडुंबियपुरिसा तुट्ठा जाव उवट्ठवेति, तते णं से मेहे कुमारे सीयं दूरुहति २ तासीहासणवरगए पुरत्याभिमुहे सन्निसन्ने, ततेणं तस्स मेहस्स कुमारस्स माया पहाता कयबलिकम्मा जाव अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरा सीयं दूरुहति २ मेहस्स कुमारस्स दाहिणे पासे भद्दासणंसि निसीयति, तते णं तस्स मेहस्स कुमारस्स अंबधाती रयहरणं च पडिग्गहगं च गहाय सीयं दूरुहति २ मेहस्स कुमारस्स वामे पासे भद्दासणंसि निसीयति, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१/३३ तते णं तस्स मेहस्स कुमारस्स पिट्टतो एगा वरतरुणी सिंगारागारचारुवेसा संगयगयहसियभणियचेट्ठियविलाससलावुल्लावनिउणजुत्तोवयारकुसला आमेलगजमलजुयलवट्टिय अब्भुन्नयपीणरतियसंठितपओहरा हिमरययकुंदेंदुपगासंसकोरेंटमल्लदामधवलं आयवत्तंगहाय सलीलं ओहारेमाणी २ चिट्ठति, ततेणंतस्स मेहस्स कुमारस्स दुवे वरतरुवाओ सिंगारागार चारवेसाओ जावकुसत्साओ सीयं दुरूहंती २ मेहस्स कुमारस्स उमओ पासिंनानामणिकणगरयणमहरिहतवणिजुञ्जलविचित्तदंडाओ चिल्लियाओ सुहुमवरदीहवालाओ संखकुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसन्निगासाओ चामराओ गाहाय सलील ओहारेमाणीओ २ चिट्ठति, तते णं तस्स मेहकुमारस्सएगा वरतरुणी सिंगाराजाव कुसलासीयंजाव दूरूहति २ मेहस्स कुमारस्स पुरतो पुरथिमेणं चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंड तालविंटं गहाय चिट्ठति, तणं तस्स मेहस्स कुमारस्स एगा वरतरुणी जाव सुरूवा सीयं दूरूहति २ मेहस्स कुमारस्स पुव्वदक्खिणेणं सेयं रययामयं विमलसलिलपुन्नं मत्तगयमहामुहाकितिसमाणं भिंगारंगहाय चिट्ठति, ततेणंतस्स मेहस्स कुमारस्स पिया कोडुंबियपुरिसे सदावेतिर ताएवंवदासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! सरिसयाणं सरिसत्तयाणं सरिव्वयणं एगाभरणगहितनिजोयाणं कोडुबियवरतरुणाणंसहस्संसद्दावेह जाव सद्दावंति, तएणंकोडुबियवरतरुणपुरिसा सेणियस्सरन्नो कोडुंबियपुरिसेहिं सद्दाविया समाणाहट्टाहायाजावएगाभरगणहितणिज्जयाजेणामेव सेणिए रायातेणामेव उवागच्छंति २ सेणियं रायं एवं वदासी-संदिसएणं देवाणुप्पिया! जन्नं अम्हेहिं करणिज्जं, ततेणं से सेणिए तं कोडुंबियवरतरुणसहस्सं एवं वदासी-गच्छह णं देवाणुप्पिया ! मेहस्स कुमारस्स पुरिससहस्सवाहिणिं सीयं परिवहेह, तते णंतं कोडुबियवरतरुणसहस्सं सेणिएणं रन्ना एवं वुत्तं संतं हटुं तुटुं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरिससहस्सवाहिणीं सीयं परिवहति, तए णं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरिससहस्सवाहिणिं सीयं दूरूढस्स समाणस्सइ इमे अट्ठट्ठमंगलया तप्पढमयाए पुरतो अहाणुपुब्बीए संपडिया, तं०-सोत्थिय सिरिवच्छ नंदियावत्त वद्धमाणगभद्दासण कलसमच्छ दप्पण जावबहवे अत्यत्थिया जाव ताहि इटाहिं जाव अनवरयं अभिनंदंताय अभिथुणंता य एवं वदासी जय २ नंदा! जय २ नंदा जय २ भद्दा ! भई ते अजियाइं जिणाहि इंदियाइं जियं च पालेहिसमणधम्म जियविग्धोऽविय वसाहि तं देव! सिद्धिमझे निहणाहि रागदोसमले तवेणं धितिधणियबद्धकच्छे महाहि य अट्ठकम्मसत्तू झाणेणं उत्तमेणं सुक्केणं अप्पमत्तो पावय वितिमिरमनुत्तरं केवलं नाणं गच्छ य मोक्खंपरमपयंसासयंचअयलं हंतापरीसहचमुणंअभीओ परीसहोवसग्गाणं धम्मे ते अविग्धं भवउत्तिकट्ठ पुणो २ मंगलजय २ सदं पउंजंति, ततेणं से मेहे कुमारे रायगिहस्स नगरस्समझंमज्झेणं निग्गच्छति २ जेणेव गुलसिलए चैतिए तेणामेव उवागच्छति २ पुरिससहस्सवाहिणीओ सीयाओ पचोरुभति । वृ. 'महत्य'तिमहाप्रयोजनं महाधु-महामूल्यं महार्ह-महापूज्यंमहतां वा योग्यं राज्याभिषेकं-राज्याभिषेकसामग्री उपस्थापयत-सम्पादयत, सौवर्णादीनां कलशानामष्टौ शतानि चतुःषष्टधिकानि 'भोमेजाणं'ति भौमानां पार्थिवानामित्यर्थः, सर्वोदकैः-सर्वतीर्थसंभवैः एवं Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ मृत्तिकाभिरिति। जयजयेत्यादि, जयजयत्वं-जयंलभस्वनन्दति नन्दयतीति वानन्दः-समृद्धः समृद्धिप्रा-पको वा तदामन्त्रणं हे नन्द!,एवं भद्र-कल्याणकारिन् हे जगन्नन्द भद्रं ते भवत्विति शेषः, इह गमेयावत्करणादिदंश्यं नगरखेडकब्बडदोणमुहमडंबपट्टणसंबाहसन्निवेसाणं आहेवच्चं पोरेवञ्चं सामित्तं भत्तितं महत्तरगतं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे महयाहयनदृगीयवाइयतंती-तलतालतुडियधणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणंविउलाई भोगभोगाइं जमाणे विहराहित्ति, तत्र करादिगम्योग्रामःआकरो-लवणाधुत्पत्तिभूमिः अविद्यमानकरंनगरंधूलीप्राकारंखेटंकुनगरं कर्बर्ट यत्रजलस्थलमार्गाभ्यां भाण्डान्यागच्छन्ति तद्रोणमुखं यत्र योजनाभ्यन्तरे सर्वतो ग्रामादि नास्ति तन्मडम्बं, पत्तनं द्विधा-जलपत्तनं स्थलपत्तनं च, तत्र जलपत्तनं यत्र जलेन भाण्डान्यागच्छन्ति, यत्रतुस्थलेन तत्स्थलपत्तन, यत्पपर्वतादिदुर्गेलोका धान्यानि संवहन्तिससंवाहः, सार्थादिस्थान सनिवेशः, आधिपत्यं अधिपतिकर्मरक्षेत्यर्थः, 'पोरेवच्चं' पुरोवर्त्तित्वमग्रेसरत्वमित्यर्थःस्वामित्वंनायकत्वं भर्तत्वं-पोषकत्वं महत्तरकत्वं-उत्तमत्वं आज्ञेश्वरस्य-आज्ञाप्रधानस्य सतः तथा सेनापतेर्भावः आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन् अन्यैर्नियुक्तकैः पालयन् स्वयमेव महता-प्रधानेन 'अइहय'त्ति आख्यानप्रतिबद्धं नित्यानुबन्धं वा यन्नाट्यं च-नृत्यं गीतंच-गानं तथा वादितानि यानि तन्त्रीच-वीणा तलौ च-हस्तौ तालश्च कंसिका तुडितानिच-वादित्राणि तथा घनसमानध्वनिर्यो मृदङ्गः पटुना पुरुषेण प्रवादितः स चेति द्वन्द्वः ततस्तेषां यो रवस्तेनेति, इतिकट्ठ इतिकृत्वाएवमभिधाय जय २ शब्दं प्रयुङ्कते श्रेणिकराज इति प्रकृतं, ततोऽसौ राजाजातः, महया' इहयावत्करणात्एवंवर्णको वाच्यः-"महयाहिमवन्तमहंतमलयमंदरमहिंदसारे अचंतविसुद्धदीहरायकुलवंसप्पसूए निरंतरं रायलक्खणविराइयंगमंगे बहुजणबहुमाणपूइए सव्वगुणसमिद्धे खत्तिए मुदिएमुद्धाभिसित्ते' पित्रादिभिर्मूर्द्धन्यभिषिक्तत्वात् 'माउपिउसुजाए दयपत्ते' दयावानित्यर्थः,सीमंकरेमर्यादाकारित्वात्सीमंधरेकृतमर्यादापलकत्वात्, ___ -एवं खेमंकरे खेमंधरे, क्षेमं अनुपद्रवता, 'मणुस्सिंदेजणवयपिया हितत्वात् 'जणवयपुरोहिए' शान्तिकारित्वात् सेउकरे मार्गदर्शकः केउकरे अद्भुतकार्याकारित्वात् केतुः-चिह्न, 'नरपवरे नराःप्रवराः यस्येतिकृत्वा, पुरिसवरे' पुरुषाणांमध्येवरत्वात्, 'पुरिससीहे' शूरत्वात्, 'पुरिसआसीविसे' शापतमर्थत्वात्, 'पुरिसपुंडरीए' सेव्यत्वात, 'पुरिसवरगंधहत्थी' प्रतिराजगजभञ्जकत्वात् 'अड्डे' आढ्यः 'दित्ते' दपर्वान् ‘वित्ते' प्रतीतः 'विच्छिन्नविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइन्नं विस्तीर्णविपुलानि-अतिविस्तीर्णानि भवनशयनासनानि यस्य स तथा यानवाहनान्याकीर्णानि-गुणवन्ति यस्य स तथा ततः कर्मधारयः, 'बहुधणबहुजायरूवरयए' बहु धनं-गणिमादिकंबहुनी च जातरूपरजते यस्य स तथा, '-आयोगपयोगसंपउत्ते' आयोगस्य-अर्थलाभस्यप्रयोगा-उपायाः संप्रयुक्ता-व्यापारिता येन सतथा 'विच्छड्डियपउरभत्तपाणे' विच्छर्दिते त्यक्तेबहुजनभोजनदानेनावशिष्टोच्छिष्टसंभवात्संजातविच्छेद्द वा नानाविधभक्तिके भक्तपाने यस्य स तथा 'बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूए' बहुदासीदासश्वासौ गोमहिपीगवेलगप्रभूतश्चेति समासः, गवेलका-उरभ्राः, 'पडिपुण्णजंतकोसकोट्टगाराउहागारे' यन्त्राणि-पाषाणक्षेपयन्त्रादीनि कोशो-भाण्डागारं Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१/३३ कोठागारं-धान्यगृहं आयुधगारं-प्रहरणशाला, बलवंदुब्बलपञ्चमित्ते' प्रत्यमित्राः-प्रातिवेशिकाः, 'ओहयकंटयं निहयकंटयंगलियकंटयंउद्धियकंटयंअकंटयं कण्टकाः-प्रतिस्पर्द्धिनो गोत्रजाः उपहता विनाशनेन निहताः समृद्धयापहारेण गलिताः मानभङ्गेन उद्ध ता देशनिर्वासनेन अत एवाकण्टकमिति, एवं उवहयसत्तु'मित्यादि, नवरं शत्रवो गोत्रजा इति, ___ 'ववगयदुब्भिवक्खमारिभयविप्पमुक्कं खेमं सिवं सुभिक्खं पसंतडिंबडमरं' अन्वयव्यतिरेकाभिधानस्य शिष्टसंमतत्वालपुनरुक्ततादोषोऽत्र 'रजंपसाहेमाणे विहरईत्ति। 'जाया इति हे जात ! पुत्र 'किं दलयामो'त्ति भवतोऽभिमतं कि विघटयामविनाशयाम इत्यर्थः, अथवा भवतोऽभिमतेभ्याः किंदद्मः, तथा भवते एव किंप्रयच्छामः?, किंवा ते हियइच्छिय-सामत्थे'त्ति को वा तव हृदयवाञ्छितो मन्त्र इति ‘कुत्तियावणाउ'त्ति देवताधिष्ठितत्वेन स्वर्गमर्त्यपाताललक्षणभूत्रि-तयसंभविवस्तुसंपादक आपणो हट्टः कुत्रिकापणः तस्मात् आनीतं काश्यपकं च-नापितं शब्दितुं-आकारितुमिच्छामीति वर्तते, श्रीगृहात्-भाण्डागारात् 'निक्केत्ति सर्वथा विगतमलान् ‘पोत्तियाइ'त्तिवस्त्रेणं महरिहे' त्यादि, महरिहेणं'त्तिमहतां योग्येन महापूजने वा हंसस्येव लक्षणं-स्वरूपं शुक्लता हंसा वा लक्षणं-चिह्नं यस्य स तथा तेन शाटको-वस्त्रमात्रं स चपृथुलः पटोऽभिधीयतइतिपटशाटकस्तेन 'सिंदुवारे तिवृक्षविशेषोनिर्गुण्डीति केचित्तकुसुमानि सिन्दुवाराणि तानि च शुक्लानि । ___'एस गंति एतत् दर्शनमिति योगः णमित्यलंकारे, अभ्युदयेषु-राज्यलाभादिषु उत्सवेषुप्रियसमागमादिमहेषु प्रसवेषु-पुत्रजन्मसु तिथिषु-मदनत्रयोदशीप्रभृतिषु क्षणेषुइन्द्रमहादिषु यज्ञेषु-नागादिपूजासु पर्वणीषु च-कार्तिक्यादिषु अपश्चिम-अकारस्यामङ्गलपरिहारार्थत्वात् पश्चिमं दर्शनं भविष्यति, एतत्केशदर्शनपनीतकेशावस्थस्य भेषकुमारस्य यद्दर्शनं सर्वदर्शनपाश्चात्यं तद्भविष्यतीति भावः, अथवा न पश्चिममपश्चिमं--पौनःपुन्येन मेघकुमारस्य दर्शनमेतद्दर्शनेन भविष्यतीत्यर्थः । _ 'उत्तरावक्कमण तिउत्तरस्यांदिश्यपक्रमणं अवतरणंयस्मात्तदुत्तराप्रक्रमणं-उत्तराभिमुखं राज्याभिषेककाले पूर्वाभिमुखं तदासीदिति, 'दोच्चंपि' द्विरपि 'तच्चंपि' त्रिपपि 'श्वेतपीतैः' रजतसौवर्णेः 'पायपलंब'तिपादौ यावद्यःप्रलम्बतेऽलङ्कारविशेषः सपादप्रलम्बः, 'तुडियाईति बाहुरक्षकाः,केयूबराङ्गदयोर्यद्यपि नामकोशे बाह्यभरणतया न विशेषः तथापीहाकारभेदेन भेदो दृश्यः, 'दशमुद्रिकानन्तकं' हस्ताङ्गुलिसंबन्धि मुद्रिकादशक 'सुमणदाम'ति पुष्पमालां पिनध्यतः-परिधत्तः दर्दर:-चीवरावनद्धकुण्डिकादिभाजनमुखं तेन गालितास्तत्र पक्का वा ये 'मलय'त्तिमलयोद्भवं श्रीखण्डंतत्संबन्धिःसुगन्धयो-गन्धास्तान् पिनध्यतः,हारादिस्वरूपंप्राग्वत्, ___ ग्रन्थिमं यद्ग्रथ्यते सूत्रादिनां वेष्टिमं यद्ग्रथितं सद्वेष्टयते यथा पुष्पलम्बूसकः गेन्दुक इत्यर्थः, पूरिमं-येन वंशशलाकामयपञ्जरकादि कूर्चादि वा पूर्यते सायोगिक-यत्परस्परतो नालसंघातनेन संघात्यते अलङ्कतं कृतालों , विभूषितं-जातविभूषं । 'सद्दावेह जाव सदाविंति' “एगा वरतरुणी त्यादि श्रृङ्गारस्यागारमिव शृङ्गारगारं अथवा शृङ्गारप्रधान आकारो यस्याश्चारुश्च वेषो यस्याः सातथा, सङ्गतेषु गतादिषुनिपुणायुक्तेषूपचारेषु कुशला च या सा तथा, तत्र विलासो-नेत्रविकारो, यदाह Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं - 9 119 11 119 11 "हावो मुखविकारः स्याद्भावश्चित्तसमुद्भवः । विलासी नेत्रजो ज्ञेयो, विभ्रमो भ्रूसमुद्भवः ॥” -संलापो - मिथो भाषा उल्लापः -- काकुवर्णनं, आह च“अनुलापो मुहुर्भाषा, प्रलापोऽनर्थकं वचः । काक्वा वर्णनमुल्लापः, संलापो भाषणं मिथः ॥” इति । 'आमेलग' त्ति आपीडः - शेखरः स च स्तनः - प्रस्तावाचुचुकस्तव्यधानौ आमेलको वा-परस्परमीषत्सम्बद्धौ यमली - समश्रेणिस्थितौ युगली - युगलरूपौ द्वावित्यर्थः वर्तिती - वृती अभ्युन्नतौ - उचौ पीनी - स्थूली रतिदी - सुखप्रदी संस्थिती - विशिष्टसंस्थानवन्ती पयोधरी - यस्याः सा तथा, हिमं च रजतं च कुन्दश्चैन्दुश्चेति द्वन्द्वः, एषामिव प्रकाशो यस्य तत्तथा, , सकारेण्टीनमि- कोरेण्टक पुष्पगुच्छयुक्तानि माल्यदामानि-पुष्पमाला यत्र तत्तथा, धवलमातपत्र छ नानामणिकनकरत्नानां महार्हस्य महार्धस्य तपनीयस्य च सत्कायुज्वलौ विचित्रौ दण्डौ ययोस्त तथा, अत्र कनकतपनीययोः को विशेषः ?, उच्यते, कनकं पीतं तपनीयं रक्तं इति, 'चिल्लियाओ' त्ति दीप्यमाने लीने इत्येकेसूक्ष्मवरदीर्घवाले शङ्खकुन्ददकरजसां अमृतस्य मथितस्य सत्तो यः फेनपुंजस्तस्य च सन्निकाशे -सध्शे ये ते तथा, चामरे चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्यविमलदण्डे, इह चन्द्रप्रभः -- चन्द्रकान्तमणिः, तालवृन्त-व्यजनविशेषः मत्तगजमहामुखस्य आकृत्या - आकारेण समानः- सध्शो यः स तथा तं भृङ्गारं 'एगे 'त्यादि, एकः - सध्शः आभरणलक्षणो गृहीतो निर्योगः - परिकरो यैस्ते तथा तेषां कौटुम्बिकवरतरुणानां सहमिति । 'तणं ते कोडुंबियवरतरुणपुरिसा सद्दाविय'त्ति शब्दिताः 'समाण' ति सन्तः, 'अट्ठट्ठमंगलय'त्ति अष्टावष्टाविति वीप्सायां द्विर्वचनं मङ्गलकानि - माङ्गल्यवस्तूनि, अन्ये त्याहु:अष्टसंख्यानि अष्टमङ्गलसंज्ञानि वस्तूनिति 'तप्पढमयाए ' त्ति तेषां विवक्षितानां मध्ये प्रथमता तत्प्रथमता तया 'बद्धमाणयं ति शरावं, पुरुषारूढः पुरुष इत्यन्ये, स्वस्तिकपञ्चकमित्यन्ये, प्रासादविशेष इत्यन्ये 'दप्पण' त्ति आदर्शः, इह यावत्करणादिदं दृश्यं-'तयानंतरं च णं पुण्णकलभिंगारा दिव्वा य छत्तपडागा सचामरा दंसणरइय आलोइयदरिसणिज्जा वाउयविजयंती य ऊसिया गगनतलमनुलिहंती पुरओ अहानुपुविए संपट्टिया, ६५ - तयानंतरं च वेरुलियाभिसंतविमलदंडं पलंबकोरेंटमल्लदामोवसोहियं चंदमंडलनिभं विमलं आयवत्तं पवरं सीहासणं च मणिरयणपायपीढं सपाउयाजोयसमाउत्तं बहुकंकरकम्मकरपुरिसपायत्तपरिखित्तं पुरओ अहानुपुब्विए संपट्टियं, तयानंतरंच णं बहवे लट्ठिग्गाहा कुंतग्गाहा चावग्गाहा धयग्गाहा चामरग्गाहा कुमरग्गाहा पोत्थयग्गाहा फलयग्गाहा पीढयग्गाहा वीणग्गाहा कूबग्गाहा हडप्फग्गाहा पुरओ अहानुपुवीए संपट्ठिया, तयानंतरं च णं बहवे दंडिणो मुंडिणो सिहंडिओ पिंछिणो हासकरा डमरकरा चाडुकरा कीडंता य वायंता य गायंता य नच्चंता य हासंता य सोहिंता य साविता य रक्खता य आलोयं च करेमाणा जयजयसद्दं च पउंजमाणा पुरओ अहानुपुव्विए संपट्टिया, 73 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/३३ तयाणंतरंचणंजचाणंतरमल्लिहायणाणंथासगअहिलाणाणंचामरगंडपरिमंडियकडीणं अट्टसयं वरतुरगाणं पुरओ अहाणुपुम्चिए संपट्टियं, तयानंतरं च णं ईसिदन्ताणं ईसिमत्ताणं ईसिउच्छंगविसालधवलदंताणं कंचणकोसिपविद्वंदंताणं अट्ठसयं गयाणं पुरओ अहानुपुवीए संपट्ठियं, तयानंतरं चणं सछत्ताणं सज्झयाणं सघंटाणं सपडागाणं सतोरणवराणं सनंदिधोसाणं सखिंखिणीजालपरिखित्ताणं हेममयचित्ततिणिसकणकनिजुत्तदारुयाणं कालायससुकयनेमिजंतकम्माणंसुसिलिट्ठवित्तमंडलधुराणं आइण्णवरतुरगसंपउत्ताणं कुसलनरछेयसारहिसुसंपरिग्गहियाणंवत्तीसतोणपरिमंडियाणंसकंकडबडंसकाणंसचावसरपहरणावरणभरियजुद्धसञ्जाणं अट्ठसयं रहाणं पुरओ अहानुपुब्बीए संपट्ठियं, तयानंतरं च णं असिसत्तिकोंततोमरसूल लउडभिंडिमालधणुपाणिसज्जं पायत्ताणीयं पुरओ अहाणुपुल्चीए संपट्ठियं, तए णं से मेहे कुमारे हारोत्थयसुकयरइयवच्छे कुंडलुक्खोइयाणणे मउडदित्तसिरए अमहियरायतेयलच्छीए दिप्पमाणे सकोरेंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं सेयवरचामराहिं उद्धव्यमाणीहिंहयगयपवरजोहकलियाए चाउरंगिणीएसेनाए समणुगम्माणमग्गेजेणेवगुणसिलए चेइए तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स पुरओ महं आसा आसधरा उभओ पासे नागा नागधरा करिवरा पिट्ठओ रहा रहसंगेल्ली, तएणं से मेहे कुमारेअब्भागयभिंगारेपग्गहियतालियंटेऊसवियसेयच्छत्तेपवीजियबालावियणीए सब्विटीएसव्वजुईएसव्वबलेणंसव्वसमुदएणंसव्वादरेणं सव्वविभूईएसव्विवभूसाए सव्वसंभमेणं सव्वगंधपुष्फमल्लालंकारेण सव्वतुडियसद्दसन्निनाएणं महया इट्टीए महया जुईए महयाबलेणंमहया समुदएणंमहयावरतुडियजमगसमगपवाएणसंखपणवपडरहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुक्कमुरवमुइंगदुंदुभिनिग्घोसनाइयरवेणं रायगिहस्स नगरस्स मज्झज्झेणं णिग्गच्छइ, तएणं तस्स मेहस्स कुमारस्स रायगिहस्स नगरस्स मझमज्झेणं निग्गच्छमाणस्स बहवे अत्थत्थिया कामस्थिया भोगस्थियालामस्थिया किब्बिसियाकरोडियाकारवाहिया संखिया चक्किया लंगलिया मुहमंगलियापूसमाणवा वद्धमाणगा ताहिं इटाहिं कंताहि पियाहिं मणुन्नाहिं मणामाहिं मणाभिरामाहिं हिययगमणिचाहिं वहिति, अयमस्यार्थः-तदनन्तरं च छत्रस्योपरि पताका छत्रपताका सचामरा-चामरोपशोभिता तथा दर्शनरतिदाष्टिसुखदा आलोके-४-टिविषयेक्षेत्रे स्थिताऽत्युचतया श्यते या सा आलोकदर्शनीया, ततः कर्मधारयः, अथवा दर्शने दृष्टिपथे भेषकुमारस्यरचिता-घृता याआलोकदर्शनीया च या सातथा, वातोद्भूता विजयसूचिकाच या वैजयन्ती-पताकाविशेषः सा तथा, साच ऊसिया-उच्छ्रिता ऊद्धाकृता पुरतः-अग्रतः यथानुपूर्वी-क्रमेण सम्प्रस्थिताप्रचलिता, 'भिसंत'त्ति दीप्यमानः, मणिरलानां सम्बन्धि पादपीठं यस्य सिंहासनस्य तत्तथा, स्वेन-स्वकीयेन मेधकुमारसम्बन्धिनापादुकायेगनसमायुक्तंयत्तत्तथा, बहुभिः किङ्करः-किंकुर्णिः कर्मकरपुरुषः पादातेन च-पदातिसमूहेन शस्त्रपाणिना परिक्षिप्तं यत्तत्तथा 'कूय'त्ति कुतुपः 'हडप्फोत्तिआभरणकरण्डकं मुंडिणो'मुण्डिताः 'छिडिणो शिखावन्तः ‘डमरकराः' परस्परेण कलहविधायकाः 'चाटुकराः' 'प्रियंवदा ‘सोहंताय'त्ति शोभां कुर्वन्तः 'सावंता यत्तिश्रावयन्तः आशीर्वचनानिरक्षन्तःन्यायं आलोकंच कुर्वाणा:-मेघकुमारंतत्समृद्धिंच पश्यन्तः, जात्यानां Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-१ काम्बोजादिदेशोद्मवानां तरोमल्लिनो--बलाधायिनो वेगाधायिनो वा हायनाः-संवत्सरा येषां ते तथा तेषां, अन्ये तु भायल'त्ति मन्येते तत्र भायला-जात्यविशेषाएवेति गमनिकैवैषा, पासकादर्पणकाराःअहिलाणानिच-कविकानियेषांसन्तितेतथामतुष्मोपात् 'चामरगंडा' चामरदण्णस्तैः परिमणिता कटी येषांतेतथा तेषांईषद्दान्तानां मनागग्राहितशिक्षाणामीषन्मत्तानां-नातिमत्तानां, ते हि जनमुपद्रवयन्तीति, ईषत्-मनागुत्सङ्गः इवोत्सङ्गः-पृष्ठिशस्तत्र विशाला-विस्तीर्णा धवलदन्ताश्च येषांते तथा तेषां, कोशी-प्रतिमा, नन्दिघोषः तूर्यनादः, अथवा सुनंदी सत्समृद्धिको घोषो येषां ते तथा तेषां, सकिङ्किणि-सक्षुद्रघण्टिकंयज्जालं-मुक्ताफलादिमयं तेन परिक्षिप्ता येतेतथा तेषां, तथा हैमवतानि-हिमवत्पर्वतोद्भवानि चित्राणि तिनिशस्य-वृविशेषस्य सम्बन्धीनि कनकनियुक्तानि हेमखचितानि दारूणि-काष्ठानि येषां ते तथा तेषां, कालयसेन--लोहविशेषेण सुष्टुं कृतं नेमे:-गण्डमालायाः यन्त्राणां च-रथोपकरणविशेषाणां कर्म येषां ते तथा तेषां, सुश्लिष्टे वित्तत्ति-वत्रदण्डवत्मण्डलेवृत्तेधुरौयेषांतेतथातेषां, आकीर्णा-वेगादिगुणयुक्ताः येवरतुरगास्ते संप्रयुक्ता-योजिता येषु ते तथा तेषां, कुशलनाराणां मध्ये ये छेकाः-दक्षाः सारथयस्तैः सुसंप्रगृहीता ये ते तथा तेषां, तोणत्ति-शरभस्त्राः सह कण्टकैः-कवचैर्वशैश्च वर्तन्ते येते तथा तेषां, सचापा:-धनुर्युक्ता ये शराःप्रहरणानिच-खणादीनि आवरणानिच-शीर्षकादीनि तैर्येभृता युद्धसज्जाश्च-युद्धप्रगुणाश्च येते तथा तेषां, 'लउड'त्ति लकुटाः अस्यादिकानि पाणौ हस्ते यस्य तत्तथा तच्च तत्सनं च-प्रगुणं युद्धस्येति गम्यते, पादातानीकं-पदातिकटकंहारावस्तृतं सुकृतरतिकं विहितसुखं वक्षो यस्य स तथा, मुकुटदीप्तशिरस्कः, 'पहारेत्यगमणयाए'त्तिगमनाय प्रधारितवान्-संप्रधारितवान्, 'मह'त्ति महान्तःअश्वाः, अश्वधराः ये अश्वान्धारयन्ति, नागा-हस्तिनः, नागधरायेहस्तिनोधारयन्ति, क्वचिद्वरा इति पाठः, तत्राश्वा नागाश्च किंविधाः?-अश्ववरा अश्वप्रधानाः एवं नागवरः, तथा रथा रथसंगिणेल्ली-रथमाला क्वचित्रहसंगेल्लीति पाठः तत्र रथसङ्गेल्ली-रथसमूहः । 'तए णं से मेहे कुमारे अब्भागयभिंगारे इत्यादिवर्णकोपसंहारवचनमिति न पुनरुक्तं 'सब्बिड्डीए'त्यादि दोहदावसरे व्याख्यातं, शङ्खः प्रतीतः, पणवो-भाण्डानां पटहः पटहस्तुप्रतीत एव भेरी-ढक्काकाराझल्लरी-वलयाकार खरमुहीकाहला हुडुक्का-प्रतीतामहाप्रमाणो मद्दलोमुरजः सएवलधुर्मुदङ्गोदुन्दुभिः-भेाकारा सङ्कटमुखी एतेषांनिर्घोषो-महाध्वानोनादितंच-घण्टायामिव वादनोत्तरकालभावी स तथा तद्धवनिस्तल्लक्षणो यो रवस्तेन, अर्थार्थिनो-द्रव्यार्थिनः कामार्थिनः-शब्दरूपार्थिनः लाभार्थिनः-सामान्येन लाभेप्सवः किल्बिषिकाः-पातकफलवंतो निःस्वान्धपङ्ग्वादयः कारोटिकाः-कापालिकाःकरो-राजदेयं द्रव्यं तद्वहन्ति येते कारवाहिकाः करेण वा बाधिताः-पीडिता येते करबाधिताः, शंखवादनशिल्पमेषामिति शाटिकाः शङ्खो वा विद्यते येषां मङ्गल्यचन्दनाधारभूतः ते शासिकाः, चक्रप्रहरणमेषामिति चाक्रिकाः-योद्धारः चक्र वाऽस्तियेषांते चाक्रिकाः-कुम्ङकारतैलिकादयःचक्रवोपदी याचन्ते येतेचाक्रिकाः चक्रधरा इत्यर्थः, लाङ्गलिकाः-हालिकाः लागलं वा प्रहरणं येषां गले वा लम्बमानं सुवर्णादिमयंतधेषां ते लाङ्गलिकाः-कार्पटिकविशेषाः, मुखमङ्गलानि-चाटुवचनानि ये कुर्वन्ति ते मुखमङ्गलिकाः, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/३३ पुष्पमाणवा - नग्नाचार्या वर्द्धमानकाः स्कन्धारोपितपुरुषः, 'इट्ठाही 'त्यादि पूर्ववत्' 'जियविग्धोविय वसाहित्ति इहैव सम्बन्धः, अपि च जितविघ्नः त्वं हे देव ! अथवा देवानां सिद्धेश्च मध्ये वसआस्व, 'निहणाहि ' त्ति विनाशय रागद्वेषी मल्लौ, केन करणभूतेनेत्याह- तपसाअनशनादिना, किंभूतः सन् ? - धृत्या - चित्तस्वास्थ्येन 'धणियं' ति अत्यर्थं पाठान्तरेण बलिका-दृढा वद्धा क्षा येन स तथा, मल्लं हि प्रतिमल्लो मुथ्यादिना करणेन वस्त्रादिदृढबद्धकक्षः सन्निहन्तीति एवमुक्तमिति, तथा मर्दय अष्टी कर्मशत्रून ध्यानेनोत्तमेन - शुक्लेनाप्रमत्तः सन् तथा 'पावय'त्ति प्राप्नुहि वितिमिरं-- अपगताज्ञानतिमिरपटलं नास्मादुस्तरमस्तीति अनुत्तरं - केवलज्ञानं, गच्छ च मोक्षं परं पदं शाश्वतमचलं चेत्येवं चकारस्य सम्बन्ध ?, किं कृत्वा ? - हत्वा परीषहचमूं परीषहसैन्यं, णमित्यलंकारे अथवा किंभूतस्तंव ? - हन्ता - विनाशकः परीषहचमूनां । मू. (३४) तते णं तस्स मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरो मेहं कुमारं पुरओ कड्ड जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव उवागच्छति २ त्ता समणं भगवं महावीरं तिखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेति २ त्ता वंदंति नमंसंति २ त्ता एवं वदासी - एस णं देवाणुप्पिया! मेहे कुमारे अम्हं एगे पुत्ते इट्टे कंते जाव जीवियाउसासए हिययणंदिजणए उंबरपुष्पंपिव दुल्लहे सवणयाए किमंग पुण दरिसणयाए ?, से जहा नामए उप्पलेति वा पउमेति वा कुमुदेति वा पंके जाए जले संवडिए नोवलिप्पइ पंकरएणं नोवलिप्पइ जलरएणं एवामेव मेहे कुमारे कामेसु जाए भोगेसु संवुड्ढे नोवलिप्पति कामरएणं नोवलिप्पति भोगरएणं, एस णं देवाणुप्पिया ! संसारभउव्विगे भीए जम्मणजरमरणाणं इच्छइ देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारियं पव्वतित्तए, अम्हे णं देवाणु० सिस्सभिक्खं दलयामो, पडिच्छंतु णं देवाणु० ! सिस्सभिक्खं, तते णं से समणे भगवं महावीरे मेहस्स कु० अम्मापिऊएहिं एवं वृत्ते समाणे एयम सम्मं पडिसुणेति, तते णं से मेहे कुमारे समणस्स भगवओ महा० अंतियाओ उत्तरपुच्छिमं दिसिभागं अवक्कमति २ त्ता सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुयति, तते गं से मे कुमारस्स माया हंसलक्खणेणं पडसाएणं आभरणमल्लालंकारं पडिच्छति २ हारवारिधारसिंदुवारछिन्नमुत्तावलिपगासातिं अंसूणि विणिम्मुयमाणी २ रोयमाणी २ कंदमाणी २विलवमामी २ एवं वदासी--जतियव्वं जाया ! घडियव्वं जाया ! परक्कमियव्वं जाया ! अस्सि चणं अट्ठे नो पमादेयव्वं अम्हंपि णं एमेव मग्गे भवउत्तिकट्टु मेहस्स कुमारस्स अम्मापियरो समणं भगवं महावीरं वंदंति नमंसंति २ जामेव दिसिं पाउब्भूता तामेव दिसिं पडिगया । वृ. 'एगे पुत्ते ' इति धारिण्यपेक्षया श्रोणिकस्य बहुपुत्रत्वात् जीवितोच्छ्वासको हृदयनंदिजनकः, उत्पलमिति वा नीलोत्पलं पद्ममिति वा - आदित्यबोध्यं कुमुदमितिवा - चन्द्रबोध्यं 'जइयव्व' मित्यादि, प्राप्तेषु संयमयोगेषु यत्नः कार्यों हे जात ! - पुत्र ! घटितव्यं - अप्राप्तप्तये घटना कार्या पराक्रमितव्यंच-पराकारमः कार्यः, पुरुषत्वाभिमानः सिद्धफलः कर्तव्य इति भावः, किमुक्तं भवित? - एतस्मिन्नर्थे प्रव्रज्यापालनलक्षणे न प्रमादयितव्यमिति । मू. (३५) तते गं से मेहे कुमारे सयमेवं पंचमुट्ठियं लोयं करेति २ जेणामेव समणे २ तेणामेव उवागच्छति २ समणं भगवं मगावीरं तिखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेति २ वंदति Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्णः- अध्ययनं-१ नमंसति र एवं वदासी आलितेणंभंते! लोए पलितेणं मंते! लोए आलित्तपलितेणं भंते ! लोए जराए मरणेण य, से जहानामए केई गाहावती आगारंसि झियायमाणंसि जे तत्थ भंडे भवति अप्पभारे मोल्लगुरुए तं गहाय आयाए एगंतं अवक्कमति एस में नित्थारिए समाणे पच्छा पुरा हियाए सुहाए खमाए निस्सेसाए आणुगामियत्तिए भविस्सति एवामेव ममविएगे आयाभंडे इढे फते पिए मणुने मणामे एस मे नित्थारिए समाणे संसारवोच्छेयकरे भविस्सति तं इच्छामि णं देवाणुप्पियाहिं सयमेव पव्वावियं सयमेव मुंडावियं सेहावियं सिक्खावियं सयमेव आयारगोयरविनयवेणइय-चरणकरणजायामायावत्तियं धम्ममाइक्खियं, तते णं समणे भगवं महावीरे मेहं कुमार सयमेव पव्वावेति सयमेव आयारजाव धम्ममातिक्खइ--एवं देवाणुप्पिया! गंतव्वं चिट्टितब्बंनिसीयव्वं तुयट्टियव्वं जियवव्वं भासियव्वं एवं उठाए उट्ठाय पाणेहिं भूतेहिं जीवेहिं सत्तेहिं संजमेणंसंजमितव्वं अस्सिंचणंअढे नो पमादेयत्वं, - ततेणं से मेहे कुमारे समणस भगवओ महावीरस्स अंतिए इमं एयारूवं धम्मियं उवएसं निसम्म सम्म पडिवज्जइ तमाणाए तह गच्छइतए चिट्ठइ जाव उट्ठाए उहाय पाणेहिं भूतेहिं जीवेहिं सत्तेहिं संजमइ वृ. आदीप्त-ईषद्दीप्तः प्रदीप्तः-प्रकर्षेण दीप्त आदीप्तप्रदीप्तोऽत्यन्तप्रदीप्त इति भावः, 'गाहावइतिगृहपतिः, 'झियायमाणंसित्तिध्यायमानेभाण्डं-पण्यं हिरण्यादिअल्पभारंपाठान्तरे अल्पंचतत्सारंचेत्यल्पसारंमूल्यगुरुकं, 'आयाए'त्तिआत्मना 'पच्छापुराय'त्ति पश्चादागामिनि कालेपुरा चपर्वमिदानीमेव लोके-जीवालोके अथवा पश्चाल्लोके आगामिजन्मनिपुरालोके-इहैव जन्मनि, पाठान्तरे पछाउरस्स'त्तिपश्चादग्निभयोत्तरकालं आतुरस्य-बुभुक्षादिभिः पीडितस्येति “एगेभंडे'त्तिएक-अद्वितीयंभाण्डमिव भाण्डं 'सयमेवे'त्यादि स्वयमेवप्रव्राजितं वेषदानेन आत्मानंइति गम्यतेभावेवा क्तः प्रत्ययः प्रजाजनमित्यर्थः मुण्डितंशिरोलोचेन सेधितं-निष्पादितं करणप्रत्युपेक्षणादिग्राहणतः, शिक्षितंसूत्रार्थग्राहणतः,आचारो-ज्ञानादिविषयमनुष्ठानं कालाध्ययनादि गोचरो-भिक्षाटनं विनयः-प्रतीतो वैनयिकं-तत्फलं कर्मक्षयादि चरण-व्रतादि करणं-पिण्डविशुध्यादि यात्रा-संयमयात्रा मात्रा-तदर्थमेवाहारमात्रा ततो द्वन्द्वः तत एषामाचारादीनां वृत्तिः-वर्त्तनंयस्मिन्नसौ आचारगोचरविनयवैनयिकचरणकरणयात्रा-मात्रावृत्तिकस्तं धर्ममाख्यातं-अभिहितं, ततः श्रमणोभगवान्महावीरःस्वयमेव प्रव्राजयतियावत्धर्ममाख्याति, कथमित्याह-एवं गन्तव्यं-युगमात्रभून्यस्तदृष्टिनेत्यर्थः, एवं चिट्ठियव्वं'तिशुद्धभूमौऊद्धर्वअधस्थानेनस्थातव्यं, एवं निषीदितव्यं-उपवेष्टव्यं संदंशकभूमिप्रमार्जनादिन्यायेनेत्यर्थः, एवं त्वरवर्तितव्यंशयनीयसामायिकाधुच्चारणापूर्वकं शरीरप्रमार्जनां विधाय संस्तारकोत्तरपट्टयोर्बाहूपधानेन वामपार्श्वत इत्यादिना न्यायेनेत्यर्थः, भोक्तव्यं-वेदनादिकारणतो अङ्गारादिदोषहितमित्यर्थः भाषितव्यं-हितमितमधुरादिविशेषणतः, एवमुत्थायोत्थायप्रमादनिद्राव्यपोहेन विबुध्य २ प्राणादिषु विषयेषुसंयमो-रक्षा तेन संयंतव्यम्-संयतितव्यमिति, तत्र॥१॥ “प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ताः, भूतास्तु तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रिया ज्ञेयाः, शेषाः सत्त्वा उदीरिताः॥" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० ज्ञाताधर्मकथासूत्रम्-१/-/१/३५ किं बहुना?-अस्मिन् प्राणादिसंयमे न प्रमादयितव्यमुद्यम एव कार्य इत्यर्थः । मू. (३६) जंदिवसंचणं मेहे कुमारे मुंडे भवित्ता आगाराओ अणगारियंपब्वइए तस्सणं दिवसस्सपुव्वावरण्हकालसमयंसि समणाणं निग्गंथाणं अहारातिणियए सेज्जासंथारएसुविभज्जमाणेसुमेहकुमारस्स दारमूले सेजासंधारएजाएयावि होत्था, ततेणंसमणा निग्गंधापुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि वायणाए पुच्छणाए परियट्टणाए धम्माणुजोगचिंताए य उच्चारस्स य पासवणस्स य अइगच्छमाणा य निगग्च्छमाणा य अप्पेगतिया मेहं कुमारं हत्थेहिं संघति एवं पाएहिं सीसे पोट्टे कार्यसि अप्पेगतिया ओलंडेति अप्पेगइया पोलंडेइ अप्पेगतिया पायरयरेणुगुंडियं करेंति, एवंमहालियं च णं रयणी मेहे कुमारे नो संजाएति खणमवि अच्छि निमीलित्तए, ततेणं तस्स मेहस्स कुमारस्स अयमेयारूवे अब्भत्थिएजाव समुप्पञ्जित्था-एवंखलु अहं सेणियस्सरनो पुत्तेधारिणीए देवीए अत्तए मेहे जाव समणयाएतंजयाणं अहं अगारमज्झे वसामि तयाणं मम समणा निग्गंथा आढायंति परिजाणंति सक्कारेंति सम्माणेति अट्ठाई हेऊतिं पसिणांति कारणाई आतिक्खंति इट्टाहिं कंताहि वग्गूहिं आलवेति संलवेति, जप्पभितिं च णं अहं मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारियं पव्वइए तप्पभितिं च णं मम समणा नो आढायंति जावनो संलवंति, अदुत्तरंचणं मम समणा निग्गंथा राओ पुव्यरत्तावरत्ताकालसमयंसि वायणाए पुच्छणाए जाव महालियंच णं रत्ति नो संचाएमि अच्छि निमिलावेत्तए, तं सेयं खलु मन्झं कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव तेयसा जलंते समणं भगवं महावीरं आपुच्छित्ता पुनरवि आगारमझे वसित्तएत्तिकड्ड एवं संपेहेति २ अदुहट्टवसट्टमाणसगए निरयपडिरूवियं च णं तंरयणि खवेति २ कतल्लं पाउप्पभायाए सुविमलाए रयणीए जाव तेयसा जलते जेणेव समणे भगवं० तेणामेव उवागच्छति र तिखुत्तो आदाहिणं पदाहिणं करेइ २ बंदइ नमसइ २ जाव पञ्जुवासइ। वृ. प्रत्यपराह्नकालसमयो-विकालः, 'अहाराइणियाए'त्तियथारत्नाधिकतया यथाज्येष्ठमित्यर्थः, शय्या शयनंतदर्थसंस्तारकभूमयः “अथवाशय्यायां-वसतौसंस्तारकाः-शय्यासंस्तारकाः, वाचनायै-वाचनार्थं धर्मार्थमननुयोगस्य-व्याख्यानस्यचिन्ताधर्मानुयोगस्यवा-धर्मव्याख्यानस्य चिन्ता धर्मानुयोगचिन्ता तस्यै अतिगच्छन्तःप्रविशन्तो निर्गच्छन्तश्चालयादिति गम्यते, 'ओलंडिंति'त्ति उल्लङ्घयंति पोलंडेन्ति'त्तिप्रकर्षेण द्विस्त्रिोल्लघयंतीत्यर्थः, पादरजोलक्षणेन रेणुना पादरयाद्वा-तद्वेगात् रेणुना गुण्डितो यः स तथा तं कुर्वन्ति। एवंमहालियं च णं रयणिन्ति इतिमहतीं च रजनी यावदिति शेषः, मेघकुमारो 'नो संचाएति'त्ति न शक्नोति क्षणमप्यक्षि निमीलयितुं निद्राकरणायेति, आध्यात्मिकःआत्मविषयश्चिन्तितः-स्मरणरूपः प्रार्थितः-अभिलाषात्मकः मनोगतः-मनस्येव वर्तते यो न बहिःसतथासङ्कल्पो-विकल्पःसमुत्पन्नः आगारमध्ये गेहमध्येवसामि-अधितिष्ठामि, पाठान्तरतो अगारमध्ये आवासामि, 'आढ़ति' आद्रियन्ते परिजानन्ति' यदुतायमेवविध इति ‘सक्कारयंति सत्कारयन्ति च वस्त्रादिभिरभ्यर्चयन्तीत्यर्थः ‘सन्मानयन्ति' उचितप्रतिपत्तिकरणेन, अर्थान्-जीवादीन् हेतून्-तद्गमकानन्वयव्यतिरेकलक्षणान् प्रश्नानपर्युनुयोगान् कारणानि-उपपत्तिमात्राणि व्याकरणानि-परेण प्रश्ने कृते उत्तराणीत्यर्थः, आख्यान्ति-ईषत् Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१ संलपन्ति-मुहुर्मुहुः, अदुत्तरंचणं तिअथवापरं एवं संपेहेइत्तिसंप्रेक्षते-पालोचयति अट्टदुहट्ट वट्टमाणसगए ति आर्तेन-ध्यानविशेषेण दुःखार्त-दुःखपीडितं वशात-विकल्पवशमवपगतं यन्मान सं तद्गतः-प्राप्तो यः स तथा, निरयप्रतिरूपिकां च-नरकसशी दुःखसाधात् तां रजनी क्षपयति-गमयति। मू. (३७) तते णं मेहाति समणे भगवं महावीरे मेहं कुमारं एवं वदासी से नूनं तुम मेहा राओ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि समणेहिं निग्गंथेहिं वायणाए पुच्छणाए जाव महालियं च णं राइनो संचाएमि मुहुत्तमवि अच्छि निमलावेत्तए, तते णं तुभ मेहा ! इमे एयारूवे अब्मथिए० समुपज्जित्था-जया णं अहं अगारमझे वसामि तया णं मम समणा निग्गंथा आढायंति जाव परियाणंति, जप्पभितिं च णं मुंडे भवित्ता आगाराओ अणगारियं पव्वयामि तप्पभितिं चणं मम समणा नो आढायंति जाव नो परियाणति अदुत्तरं चणं समणा निग्गंथा राओ अप्पेगतिया वायणाए जाव पायरयरेणुगुंडियं करेंति, तंसेयं खलु मम कल्लं पाउप्पभायाएसमणंभगर्वमहावीरं आपुच्छिता पुनरविआगारमन्झे आवसित्तएत्तिकटु एवं संपेहेसि २ अट्टदुहवसट्टमाणसे जाव रयणी खवेसि २ जेणामेव अहं तेणामेव हव्वमागए?, से नूनं मेहा! एस अत्थे समढे ?, हंता अत्थे समढे, एवं खलु मेहा! तुम इओ तच्चे अईएभवग्गहणे वेयद्दगिरिपायमूले वणयरेहिं निव्वत्तियनामधेजे सेते संखदलउजलविमलनिम्मलदहियणगोखीरफेणरयणियरप्पयासे सत्तुस्सेहेनवायए दसपरिणाहे सत्तंगपतिहिए सोमे समिए सुरूवेपुरतो उदग्गे समूसियरसिरे सुहासणे पिट्ठओ वराओ अतियाकुच्छी अच्छिद्दकुच्छी अलंबकुच्छी पलंबलंबोदराहरकरे धणुपट्टा- गिइविसिट्ठ पुढे अल्लीणपमाणजुत्तवट्टियापीवरगत्तावरे अल्लीणपमाणजुत्तपुच्छे पडिपुन्नसुचारुकुम्मचलणे पंडुरसुविसुद्धनिद्धणिरुवहयविंसतिणहे छदंते सुमेरुप्पभे नाम हस्थिराया होत्था, तत्थ णं तुम मेहा! बहूहिँ हत्थीहि य हत्थीणियाहि य लोट्टएहि य लोहियाहि य कलभेहि य कलभियाहि य सद्धिं संपरिबुडे हस्थिसहस्सणायए देसए पागट्टी पट्ठवए जूहबई वंदपरियट्टए अन्नेसिंच बहूणं एकल्लाणं हस्थिकलभाणं आहेवचं जाव विहरसि, ततेणंतुममेहा! निच्चप्पमत्ते सइंपललिएकंदप्परई मोहणसीले अवितण्हे कामभोगतिसिए बहूहिँ हत्थीहि य जाव संपरिबुडे वेयवगिरिपायमूले गिरीसु य दरीसु य कुहरेसु य कंदरासु य उज्झरेसु यनिग्झरेसु यवियरएसुय गद्दासुयपल्लवेसुयचिल्ललेसुय कडयेसु य कायपल्ललेसुय तडीसु य वियडीसु य टंकेसु य कूडेसु य सिहरेसु य पब्मारसु य मंचेसु य मालेसु य काणणेसु य बनेसुयवनसंडेसु यवनराईसुयनदीसुय नदीकच्छेसुयजूहेसुय संगमेसुयवावीसुयपोखरिणीसु यदीहियासुय गुंजालियासु य सरेसु य सरपंतियासु यसरसरपंतियासु य वनयरएहिं दिनवियारे बहूहिंहस्थीहि यजावसद्धिं संपरिबुडे बहुविहतरुपल्लवपउरपाणियतणे निभए निरुब्बिग्गेसुहंसुहेणं विहरसि। ततेणं तुम मेहा! अन्नया कयाई पाउसवरिसारत्तसरयहेमंतवसंतेसु कमेण पंचसु उऊसु समतिकतेसु गिम्हकालसमयंसि जेट्ठामूलमासे पायवघंससमुट्ठिएणं सुक्कतणपत्तकयवरमारुतसंजोगदीविएणं महाभयंकरेणं हुयवहेणं वनदवजालासंपलित्तेसुवनंतेसुधूमाउलासु दिसासु Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथासूत्रम्-१/-19/३७ महावायवैगेणं संघट्टिएसु छिन्नजालेसु आवयमाणेसु पोल्लरुक्खेसु अंतो २ झियायमाणेसु मयकुहितविनिविट्ठकिमियकद्दमनदीवियरगजिण्यामागीयंतेसुवनंतेसुभिंगारकदीशंकंदियरवेसु खरफरुसअणिहरिहवाहितविदुमगोमु नुमेसुनहारमुक्तपक्खपयडियजिब्मतालुयअसंपुडिततुंडपक्खिसंधेसु ससंतेसु गिम्दसम्हउण्हारा फसचंडमारुयसुक्कतणपत्तकयवरवउलिभमंतदित्तसंभंतसावयाउलमिगताहाबादचिहाटेसु गिरिवरेसु संवट्टिएसु तत्थमियपसवसिरीसिवेसुअवदालियवयणविवरणिलालिगग्गजीहे महंततुंबइव पुनकनेसंकुचियथोरपीवरकरे ऊसियलंगूले पीणाइयविरसरडियसद्देणं फोडयंतेव अंबरतलं पायददरएणं कंपयंतेव मेइणितलं विणिम्मुयमाणे य सीयारंसबतो समंता वल्लिवियाणाइंछिंदमाणे रुक्खसहस्सातिं तत्य सुबहूणि नोल्लायंते विणट्टरटेब्वनरवरिदेवायाइद्धेव्वपोए मंडलवाएव्व परिब्यमंतेअभिक्खणं २ लिंडणियां पमुंचमाणे २ बहूहिं हत्थीहि य जाव सद्धिं दिसोदिसिं विप्पलाइत्था, तत्थणंतुर्म मेहा! जुन्नेजराजजलरियदेहे आउरे झंझिएपिवासिएदुब्बले किलंतेनट्ठसुइए मूढदिसाए सयातो जूहातो विष्पहूणे वणदवजालापारद्धे उण्हेण तण्हाए य छुहए य परब्भाहए समाणेभीएतत्ये तसिए उब्विग्गे संजातभएसव्वतोसमंता आधावमाणे परिधावमाणे एगंचणं पहंसरंअप्पोदयं पंकबहुलं अतित्येणं पाणियपाए उइन्नो, तत्य णं तुम मेहा! तीरमतिगते पाणियं असंपत्ते अंतरा चेव सेयंसि विसन्ने, तत्यण तुमं मेहा! पाणियं पाइस्सामित्तिकठ्ठ हत्तं पसारेसि, सेवि यते हत्थे उदगं न पावति, तते णं तुम मेहा! पुणरवि कार्य पच्चुद्धरिस्सामीतिकट्ठ बलियतरायं पंकसि खुत्ते। तते णं तुमे मेहा ! अन्नया कदाइ एगे चिरनिजूढे गयवरजुवाणए सगाओ जूहाओ करचरणदंतमुसलप्पहारेहिं विप्पर समाणे तं चेव महद्दहं पाणीयं पादेउंसमोयरेति, तते णं से फलभए तुमं पासति २ तं पुबवेरं समरति २ आसुरुत्ते रुढे कुविए चंडिक्किए मिसिमिसेमाणे जेणेव तुमंतेणेव ज्वागच्छति र तुमंतिखेहिं दंतमुसलेहिं तिक्खुत्तोपिट्ठतो उच्छुभतिउच्छुभित्ता पुबवेरं निजाएति र हट्टतुट्टे पाणियं पियति र जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए, तते णं तव मेहा ! सरीरगंसि वेयणा पाउब्भवित्था उज्जला विउला जाव दुरहियासा पित्तज्जरपरिगयसरीरे दाहवकंतीए यावि विहरित्था । तते णं तुम मेहा! तं उज्जलं जावदुरहियासं सत्तराइंदियं वेयणं वेदेसिसवीसंवाससतं परमाउंपालइत्ताअवसदृदुहट्टे कालमासे कालं किच्चा इहेव जंबुद्दीवे भारहे वासे दाहिणभरहे गंगाए महानदीए दाहिणे काले विंझगिरिपायमूले एगेणं मत्तवरगंधहत्थिणा एगाए गयवरकरेणूए कुञ्छिसि गयकलभए जणिते, तते णं सा गयकलभिया नवण्हं मासाणं वसंतमासंमि तुमं पयाया, तते णं तुम मेहा! गब्भवासाओ विप्पमुक्के समाणे गयकलभए यावि होत्था, रत्तुप्पलरतसूमालए जासुमणारत्तपारिजत्तयलक्खारससरसकुंकुमसंझब्भरागवन्ने इट्टा निगस्सजूहनइणोगणियायारकणेरुकोत्यहत्थी अनेगहत्यिसयसंपरिवुडे रम्मेसु गिरिकाणणेसु सुहंसुहेणं विहरसि । तते णं० उम्मुक्कबालभावे जोव्वणगमणुपत्ते जूहवइणा कालधम्पुणा संजुत्तेणं तंजूहं सयमेव पडिवजसि, ततेणं तुममेहा! वणयरेहिं निव्वत्तियनामधेजे जाव चउदंते मेरुप्पभे हत्थिरयणे होत्था, उत्य णं तुम मेहा ! सत्तंगपइट्ठिए तहेव जाव पडिलवे, तत्थ णं तुम मेहा ! सत्तसइयस्स जूहस्स आहेवबंजाव अभिरमेत्था, ततेणंतुमंअनया कयाइगिम्हकालसमयंसिजेट्टामूले वनदवजाला Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३, वर्ग:-, अवनं-9 १३ पलित्तेसु वनंतेसु सुधूमाउलासु दिसासु जाव मंडलवाएव्व तते गं परिब्भमंते भीते तत्थे जाव संजाय भए बहूहिं हत्थीहि य जाव कलभियाहि य सद्धिं संपरिवुडे सव्वतो समंता दिसोदिसिं पिलाइत्था, तणं तव मेहा! तं वनदवं पासित्ता अयमेयारूवे अज्झत्थिए जाव समुप्पचित्थाकहिण्णं मन्ने मए अयमेयारूवे अग्गिसंभवे अणुभूयपुब्वे ?, तब मेहा ! लेस्साहिं विसुज्झमाणीहिं अज्झव-साणेणं सोहणेणं सुभेणं परिणामेणं तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहापूहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्निपुव्वे जातिसरणे समुपज्जित्था, श्रुतस्कन्ध:-9, तते गं तुमं मेहा ! एयमहं सम्मं अभिसमेसि, एवं खलु मया अतीए दोचे भवग्गहणे इहेव जंबुद्दीवे २ भारहे वासे वियड्ढगिरिपायमूले जाव तत्थ गं महया अयमेयारूवे अग्गिसंभवे समणुभूए, तणं तुमं मेहा! तस्सेव दिवसस्स पुव्वावरण्हकालसमयंसि नियएणं जूहेणं सद्धिं समन्नागए यावि होत्था, तते गं तुमं मेहा ! सतुस्सेहे जाव सन्निजाइस्सरणे चउद्दंते मेरुप्पभे नाम हत्थी होत्था, तणं तुझं मेहा अयमेयारूवे अज्झत्थिए, जाव समुप्पज्जित्था तं सेयं खलु मम इयाणिं गंगाए महानदीए दाहिणिल्लेसि कूलंसि विंझगिरिपायमूले दवग्गिसंताणकारणडा सएणं जूहेणं महालयं मंडलं घाइत्तएत्तिकट्टु एवं संपेहेसि २ सुहंसुहेणं विहरसि, तते गं तुमं मेहा ! अन्नया कदाई पढमपाउसंसि महावुट्टिकायंसि सन्निवइयंसि गंगाए महानदीए अदूरसामंते बहूहिं हत्थीहिं जाव कलभियाहि य सत्तहि य हत्थिसएहिं संपरिवुडे एवं महं जोयणपरिमंडलं महतिमहालयं मंडलं धाएसि, जं तत्थ तणं वा पत्तं वा कटुं वा कंटए वा लया वा वल्ली वा खाणुं वा रुक्खे वा खुवे वा तं सव्यं तिखुत्तो आहुणिय एगंते एडेसि २ पाएण उट्ठवेसि हत्थेणं गेण्हसि ततेणं तुमं मेहा! तस्सेव मंडलस्स अदूरसामंते गंगाए महानदीए दाहिणिल्ले कूले विंझगिरिपायमूले गिरीसु य जाव विहरसि, तणं मेहा ! अन्ना कदाइ मज्झिमए वरिसारत्तंसि महाविद्विकायंसि सन्निवइयंसि जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि २ दोघंपि तचंपि मंगलं धाएसि २ एवं चरिमे वासारत्तंसि महावुट्टिकायंसि सन्निवइयमाणंसि जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि २ तच्छंपि मंडलघायं करेसि जं तत्थ तणं वा जाव सुहंसुहेणं विहरसि, अह मेहा! तुमं गइंदभामि वट्टमाणो कमेणं नलिनिवनविवहनगरे हेमंते कुंदलोद्धउद्धत - तुसारपउरंमि अतिक्कंते अहिनवे गिम्हसमयंसि पत्ते वियट्टमाणेसु वनेसु वनकरेणुविविहदिण्णकयपंसुधाओ तुमं उउयकुसुमकयचामरकन्नपूर परिमंडियाभरामो मयवसविगसंतकडतडfaraiधमदवारिणा सुरभिजणियगंधी करेणुपरिवारिओ उउसमत्तजणितसोभो काले दिनयरकरपयंडे परिसोसियतरुवरसिहर भी मतदंसणजे भिंगाररवंतभेरवरणे नानाविहपत्तकट्ठतणकयवरुद्धतपइमारुयाइद्धनहयलदुमगणे वाउलियादारुणतरे तण्हावसदोसदूसियभमंतविविहसावयसमाउले भीमदरिसणिजे वट्टंते दारुणंमि गिम्हे मारुतवसपरसपसरियवियंभिएणं अब्भहियभीमभेरवरवप्पगारेणं महुधारपडियसित्तउद्धायमाणधगधगधगंतसहुद्धएणं दित्ततरसफुलिंगेणं धूममालाउलेणं सावयसयंतकरणेणं अब्भहियवणदवेणं जालालोवियनिरूधूमंधकार भीयो आयवालोयमहंततुंबइयपुन्नकन्नो आकुंचियथोरपीवरकरो भयवसभयंतदित्तनयणो वेगेण महामेोव्व पवणोल्लियमहल्लरूवो जेणेव कओ ते पुरा दवग्गिभयभीयहियएणं Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ ज्ञाताधर्मकथासूत्रम्-१/-19/३७ अवगयतणप्पएसरुक्खोरुक्खोद्देसोदवग्गिसंताणकारणहाएजेणेव मंडले तेणेव पहारेत्य गमणाए, एक्को ताव एस गमो। तते णं तुम मेहा ! अन्नया कदाई कमेणं पंचसु ऊउसु समतिकतेसु गिम्हकालसमयंसि जेट्ठामूले मासे पायवसंघससमुहिएणं जाव संवट्टिएसु मियपसुपक्खिसिरीसिवे दिसो दिसिं विप्पलायमाणेसु तेहिं बहूहि हत्थीहि य सद्धिं जणेव मंडले तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तत्थ णं अण्णे बहवेसीहा य वग्धा य विगया दीविया अच्छा य तरच्छायपारासरा य सरभा य सियाला विराला सुणहा कोला ससा कोकंतिया चित्ता चिल्लला पुवविठ्ठा अग्गिभयविहुया एगयाओ बिलधम्मेणं चिट्ठति, तए णं तुम मेहा! जेणेव से मंडले तेणेव उवागच्छसि २ ता तेहिं बहूहिं सीहेहिं जाव चिल्ललएहि य जाव चिट्ठसि, तते गं० पाएणं गत्तं कंडुइस्सामीतिकट्ठ पाए उक्खित्ते तंसिं च गं अंतरंसि अन्नेहिं बलवन्तेहिं सत्तेहिं पणोलिजमणे २ ससए अणुपविट्टे ततेणंतुम मेहा! गायंकंडुइत्तापुणरविपायं पडिनिक्खमिस्सामित्तिकडतंससयं अणुपविठं पाससि २ पाणाणुकंपायाए भूयाणुकंपाए जीवाणुकंपाए सत्ताणुकंपयाए सो पाए अंतरा चैव संघारिए, नोचेवणं निक्खित्ते, ततेणंतुममेहा! ताए पाणाणुकंपयाए जाव सत्ताणुकंपयाए संसारे परित्तीकते माणुस्साउए निबद्धे, तते णं से वनदवे अवातिजाति रातिदियाइंतं वनं जामेइ २ निहिए उवरए उवसंते विज्झाए यावि होत्या, तते णं ते बहवे सीहा य जाव चिल्लला य तं वनदवं निट्ठियं जाव विज्झायं पासंति र त्ता अग्गिभयविप्पमुक्का तण्हाए यछुहाए य परब्भाइया समाणा मंडलातो पडिनिक्खमंति २ सब्बतो समंता विप्पसरित्था, [तएणं ते बहवे हत्यि जाव छुहाए य परब्भाहया समाणा तओ मंडलाओ पडिनिक्खमंति २ दिसो दिसिं विप्पसरित्था,] . तएणं तुममेहा! जुनेजराजजरियदेहे सिढिलवलितयापिणिद्धगत्तेदुबलेकिलंतेज़ुजिए पिवासिते अत्थामे अबले अपरक्कमे अचंकमणो वा ठाणुखंडे वेगेण विष्पसरिस्सामित्तिकट्ठ पाए पसारेमाणे विजुहते विव रयतगिरिपब्भारे धरणितलंसि सव्वंगेहि य सन्निवइए, तते गंतव मेहा सरीरगंसि वेयणा पाउब्भूता उज्जला जाव दाहवक्कंतिए यावि विहरसि, ततेणं तुममेहा! तंउज्जलं जावदुरहियासं तिनि राइंदियाइंवेयणं वेएमाणे विहरित्ता एगं वाससतं परमाउं पालइत्ता इहेवजंबुद्दीवे २ भारहे वासे रायगिहे नयरे सेणितस्स रनो धारिणीए देवीए कुछिंसि कुमारत्ताए पञ्चायाए। वृ.'मेहाइ'त्ति हे मेघ इति, एवमभिलाप्य महावीरस्तमवादीत् । ___'सेनून'मित्यादि, अथ नूनं-निश्चितं मेघ! अस्ति एषोऽर्थः?, 'हते'ति कोमलामन्त्रणे अस्त्येषोऽर्थ इति मेधेनोत्तरमदायि, वनचरकैः-शबरादिभिः, 'संखे'त्यादि विशेषणं प्रागिव सत्तुस्सेहे-सप्तहस्तोच्छ्रितः,नवायतो-नवहस्तायतः, एवंदशहस्तप्रमाणः मध्यभागेसप्ताहानिपादकरपुच्छलिङ्गलक्षणानि प्रतिष्ठितानि भूमौ यस्य स तथा समः-अविषमगात्रः सुसंस्थितोविशिष्टसंस्थानःपाठान्तरेण सौम्यसम्मितः तत्र सोम्यः-अरौद्राकारो नीरोगो वा सम्मितः-- प्रमाणोपेताङ्गः, पुरतः अग्रतः उदग्रः-उच्चः समुच्छ्रितशिराः शुभानि सुखानि वा आसनानिस्कन्धादीनि यस्य सतथा, पृष्ठतः-पश्चाद्भागेवराहइव-शूकरइववराहःअवनतत्वात्, अजिकाया इवोन्नतत्वात् कुक्षी यस्य स तथा, अच्छिद्रकुक्षी मांसलत्वात् अलम्बकुक्षिरपलक्षणवियोगात् Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:, अध्ययनं- 9 ७५ पलम्बलंबोयराहरकरेत्ति- प्रलम्बं च लम्बी च क्रमेणोदरं च - जठणरधरकरौ च - ओष्ठहस्तौ यस्य स तथा पाठान्तरे लम्बी लम्बोदरस्येवगणपतेरिव अधरकरौ यस्य स तथा, धनुः पृष्ठाकृति - आरोपितज्यधनुराकारं विशिष्टं - प्रधानं पृष्ठं यस्य स तथा आलीनानि - सुलिष्टानि प्रमाणयुक्तानि वर्त्तितानि - वृत्तानि पीवराणि - उपचितानि गात्राणि - अङ्गानि अपराणि - वर्णितगात्रेभ्योऽन्यानि अपरभागगतानि वा यस्य स तथा, अथवा आलीनादिविशेषणं गात्रं--उरः अपरश्च--पश्चाद्भागो यस्य स तथा, वाचनान्तरे विशेषणद्वयमिदं - अभ्युद्गता - उन्नता मुकुलमल्लिकेव- कोरकावस्थविचक्लिकुसुमवद्धवलाश्च दन्ता यस्य सोऽभ्युद्गतमुकुलमल्लिकाधवलदन्तः आनामितं यच्चापं - धनुस्तस्येव ललितं-विलासो यस्याः सा तथा सा च संवेल्लिता घ- संवेल्लन्ती सङ्कोचिता वा अग्रसुण्डा - सुण्डानं यस्य स आनामितचापललितसंवेल्लिताग्रसुण्डः, आलीनप्रमाणयुक्तपुच्छः प्रतिपूर्णाः सुचारवः कूर्म्मवच्चरणायस्य स तथा पाण्डुराः -- शुक्ला: सुविशुद्धाः-निर्मलाः स्निग्धाः - कान्ता निरुपहताः - स्फोटादिदोषरहिता विंशतिर्नखा यस्य स तथा, तत्र त्वं हे मेघ १ ‘बहुभिर्हस्त्यादिभिः सार्द्ध संपरिवृतः आधिपत्यं कुर्वन् विहरसीति सम्बन्धः तत्र हस्तिनः - परिपूर्णप्रमाणाः लोट्टकाः- कुमारकावस्थाः कलभाः - बालकावस्थाः हस्तिसहस्य नायकः - प्रधानः न्यायको वा देशको हितमार्गादिः प्राकर्षी प्राकर्षको अग्रगामी प्रस्थापको - विविधकार्येषु प्रवर्तको यूथपतिः तत्स्वामी वृन्दपरिवर्द्धकः तदूवृद्धिकारकः 'सई पललिए'त्ति सदा प्रललितः - प्रक्रीडितः कन्दर्परतिः - केलिप्रियः मोहनशीलो - निधुवनप्रियः अवितृप्तो–मोहने एवानुपरतवाञ्छः, तथा सामान्येन कामभोगेऽतृषितः गिरिषुच - पर्वतेषु दरीषु च - कन्दरविशेषेषु कुहरेषु च पर्वतान्तरालेषु कन्दरासुच - गुहासु उज्झरेषुच - उदकस्य प्रपातेषु निर्झरिषु च स्यन्दनेषु विदरेषु च - क्षुद्रनद्याकारेषु नदीपुलिनस्यन्दजलगतिरूपेषु चा गर्तासु चप्रतीतासु पल्वलेषु च - प्रह्लादनशीलेषु चिल्ललेषु च चिक्खिल्लमिश्रेषु कटकेषु च - पर्वततटेषु कटकपल्चलेषु - पर्वततटव्यस्थितजलाशयविशेषेषु तटीषु च -- नद्यादीनां तदेषु वितटीषुच - तास्वेद विरूपासु अथवा वियडिशब्देन लोके अटवी उच्यते, षु च - एकदिशि छिन्नेषु पर्वतेषु कुटकेषु च अधोविस्तीर्णेषूपरि संकीर्णेषु वृत्तपर्वतेषु हस्त्यादिबन्धनस्थानेषु वा शिखरेषुच - पर्वतोपरिवर्त्तिकूटेषु प्राग्भारेषुच ईषदवनतपर्वतभागेषु मञ्चेषुच-स्तम्मन्यस्तफलकमयेषु नद्यादिलङ्घनार्थेषु मालेषु च श्वापदादिरक्षार्थेषु तद्विशेषेष्वेव मञ्चमालकाकारेषु पर्वतदेशेष्वित्यन्ये काननेषु च - स्त्रीपक्षस्य पुरुषपक्षस्य चैकतरस्य भोग्येषु वनविशेषेषु अथवा यत्परतः पर्वतोऽटवी वा भवति तानि काननानि जीर्णवृक्षाणि वा तेषु वनेषु च - एकजातीयवृक्षेषु वनखण्डेषु च - अनेकजातीयवृक्षेषु वनराजीषुच - एकानेकजातीयवृक्षाणां पङ्कितषु नदीषु च प्रतीतासु नदीकक्षेषु च तद्गहनेषु यूथेषु च वानरादियूथाश्रयेषु सङ्गमेषु च - नदीमीलकेषु वापीषु च चतुरासु पुष्करिणीषु च वर्तुलासु पुष्करवतीषु वा दीर्घिकासु च - ऋजुसारिणीषु गुंजालिकासु च वक्रासिणीषु सरस्सु च जलाशयविशेषेषु सरः पङ्कितकासु च - सरसां पद्धतिषु सरः सरः पङ्कितकासु च - यासु सरः पङ्कितषु एकस्मात्सरसोऽ न्यस्मिन्नन्यस्मादन्यत्रैवं सञ्चारकपाटकेनोदकं संचरति तासु बहुविधास्तरुपल्लवाः प्रचुराणि पानीयतृणानि च यस्य भोग्यतया स तथा, निर्भयः शूरत्वात्, निरुद्विग्नः सदैव अनुकूलविषयप्राप्तेः, -- Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधमंकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/३७ गुखंसुखेन-अकृच्छ्रेण। पाउसे'त्यादि, प्रावृट्-आषाढश्रावणौ वर्षारात्रो-माद्रपदाश्वयुजौ शरत्-कार्तिकगर्गशीर्षी हेमन्तः-पोषमाधौ वसन्तः-फाल्गुनचैत्रौ एतेषु पञ्चसु ऋतुषु समतिक्रान्तेषु, 'ज्येष्ठामूलमासे'त्तिज्येष्ठमासे पादपघर्षणसमुत्थितेनशुष्कतृणपत्रलक्षणं कचवरंमारुतश्चतयोः संयोगेन दीप्तो यः स तथा तेन ‘महाभयंकरेण' अतिभयकारिणा 'हुतवहेन' अग्नना यो जनित इति हदयस्थं, 'वनदवो' वनाग्निः, तस्य ज्वालाभिः संप्रदीप्ता ये ते तथा तेषु च वनान्तेषु सत्सु अथवा पायवधंससमुट्ठिएण'मित्यादिषुणंकाराणां वाक्यालङ्कारारअथत्वात्सप्तम्येकवचनान्तता व्याख्येया, तथा धूमाकुलासुदिक्षु, तथा महावायुवेगेनसंघट्टितेषु छिन्नज्वालेषु-त्रुटितज्वालासमूहेषु आपतत्सु-सर्वतः संपतत्सुतथा पोल्लरुक्खेसुत्तिशुषिरवृक्षेषुअन्तरन्तः मध्येमध्येमायमानेषुदह्यमानेषुतथा मृतै गादिभिः कुथिताः--कोथमुपनीता विनष्टाः-विगतस्वभावाः 'किमिणकद्दमत्ति कृमिवत्कर्दमाः नदीनां विवरकाणांच क्षीणपानीयाः अन्ताः-पर्यन्ता येषु, क्वचित् किमवत्ति' पाठः तत्र मृतैः कुथिताः विनष्टकृमिकाः कर्दमाः-नदीविदरकलक्षणाः क्षीणा जलक्षयात्पानीयान्ता-जलाशयायेषुतेतथा तेषुवनान्तेषु-वनविभागेषुसत्सु, तथा भृङ्गारकाणां-पक्षिविशेषाणां दीनः क्रन्दितरवो येषु ते तथा तेषु वनान्तेष्विति वर्तते, तथा खरपरुषं-अतिकर्कशमनिष्टं रिष्ठानां-काकानां व्याहतं-शब्दितं येषु ते तथा, विद्रुमाणीव-प्रवालानीव लोहितानि अग्नियोगात्पल्लवयोगाद्वा अग्राणि येषां ते विद्रुमारास्ततः पदद्वयस्य २ कर्मधारयः, ततस्तेषुवृक्षोत्तमेषु सत्सु. वाचनान्तरेखरपरुषरिष्ठव्याहतानि विविधानि द्रुमाग्राणियेषुतेखरपरुषरिष्ठव्याहतविधधद्रुमानास्तेषुवनान्तेष्विति, तथा तृष्णावशेनमुक्तपक्षाःश्लथीकृतपक्षाः प्रकटितजिह्वातीलुकाः असंपुटिततुण्डाश्च-असंवृतमुखाः ये पक्षिसङ्घास्ते तथा तेषु 'ससंतेसुत्ति श्वसत्सु-श्वासं मुञ्चत्सु, तथा ग्रीष्मस्य ऊष्मा च-उष्णता उष्णपातश्चरविकरसन्तापः खरपरुषचण्डमारुतश्च-अतिकर्कशप्रबलवातःशुष्कतृणपत्रकचवरप्रधानवातोली चेति द्वन्द्वः ताभिर्धमन्तः--अनवसअथिता दप्ताः संभ्रांता ये श्वपदाः-सिंहादयः तैराकुला येते तथा, मृगतृष्णा-मरीचिका तल्लक्षणो बद्धः चिह्नपट्टो येषु ते तथा, ततःपदद्वयस्य कारयोऽतस्तेषु सत्सु, गिरिवरेषु-पर्वतराजेषु, तथा संवर्तकितेषुसंजातसंवर्तकेषु त्रस्ता-भीता ये मृगाश्च प्रसयाश्च-आटव्यचतुष्पदविशेषाः सरीसृपाश्चगोधादयस्तेषु, ततश्चासौ हस्ती अवदारितवदनविवरो निर्लालितानजिह्वश्च य इति कर्मधारयः 'महंततुबइयपुण्णकण्णे' महान्ती तुम्बकितौ-भयादरघट्टतुम्बाकारौ कृतौ स्तब्धावित्यर्थः, पुण्यौ-व्याकुलतयाशब्दग्रहणेप्रवणी कर्णीयस्यसतथा, संकुचितः 'थोर त्तिस्थूलःपीवरो-महान् करो यस्य स तथा उच्छ्रितलाङ्गुलः ‘पीणाइय'ति पीनाया-मड्डा तया निर्वृत्तं पैनायिकं तद्विधं यद्विरसं रटितं तल्लक्षणेन शब्देन स्फोटयन्निवाम्बरतलं पाददर्दरणपादघातेन कम्पयन्निव 'मेदिनीतल'मित्यादि, कण्ठंय दिसो दिसिं तिदिक्षुचापदिक्षुचविपलायितवान्, आतुरो-व्याकुलः 'जुंजिए'त्तिबुभुक्षितः दुर्बलः-क्लान्तोग्लानः नष्टश्रुतिको-मूढदिक्कः 'परब्माहए'त्तिपराभ्याहतो बाधितो भीतो-जातभयः त्रस्तोजातक्षोभः 'तसिएत्ति शुष्क आनन्दरसशोषात् उद्विग्नःकथमितोऽनर्धान्मोक्ष्येऽहमित्यध्यवसायवान्, किमुक्तंभवति?-संजातभयः-सर्वात्मनोत्पन्नभयः Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१ ७७ आघावमान-ईषत् परिधावमानः- समन्तात् 'पाणियपाए त्ति पानं पायः पानीयस्य पायः पानीयपायस्तस्मिन्, जलपानायेत्यर्थः, सेयंसिविसन्नेत्तिपङ्केनिमग्नः, कायंप्रत्युद्धरिष्यामीतिकृत्वा कायमुद्धर्तुमारब्ध इति शेषः, 'बलियतराय'ति गाढतरं। "तए णमित्यादि, इहैवमक्षरघटना-त्वया हे मेघ ! एको गजवरयुवा करचरणदन्तमुशलप्रहारकैर्विप्रालब्धो विनाशयितुमिति गम्यते, विपराद्धोवा-हतःसन् अन्यदा कदाचित् स्वकाधूथात् चिरं 'निजूढे ति निर्घाटितो यः स पानीयपानाय तमेव महाहदं समवतरति स्मेति, 'आसुरुत्ते'त्ति स्फुरितकोपलिङ्गः रुष्ट :-उदितक्रोधः कुपितः--प्रवृद्धकोपोदयः चाण्डिक्यितःसंजातचाण्डिक्यः प्रकटितरौद्ररूप इत्यर्थः 'मिसिमिसीमाणे'त्ति क्रोधाग्निना देदीप्यमान इव, एकाथिका वैतेशब्दाःकोपप्रकर्षप्रतिपादनार्थंनानादेशजनिवेयानुग्रहार्थवा, उच्छुहइ अवष्टभ्नाति विध्यतीत्यर्थः, 'निजाए'त्तिनिर्यातयति समापयति, वेदना किंविधा?-उज्ज्वला विपक्षलेशेनापि अकलङ्किता विपुला शरीरव्यापकत्वात् क्वचित्तितुलेत्ति पाठस्तत्र त्रीनपि मनोवाक्यलक्षणानर्थास्तुलयति-जयति तुलारूढानिव वा करोतीति त्रितुला कर्कशा-कर्कशद्रव्यमिवानिष्टेत्यर्थः, प्रगाढा-प्रकर्षवतीचण्डा-रौद्रा दुःखा-दुःखरूपा न सुखेत्यर्थः, किमुक्तं भवति ?- दुरधिसह्या, 'दाहवकंतीए'त्ति दाहो व्युत्क्रान्त-उत्पन्नो यस्य स तथा स एव दाहव्युत्क्रान्तिकः ‘अट्टक्स- दृदुहट्टे'त्ति आर्तवशं-आर्तध्यानवशतामृतो-गतो दुःखार्तश्चयः स तथा, 'कणेरुए'त्तिकरेणुकायाः रत्तुपल्ले'त्यादि रक्तोत्पलवद्रक्तः सुकुमारकश्च यःसतथा जपासुमनश्चआरक्तपारिजातकश्च वृक्षविशेषौलाक्षारसश्च सरसकुडमंचसन्ध्या-रागश्चेतिद्वन्द्वः एतेषामिवव!यस्यस तथा, गणियार'त्तिगणिकाकाराः-समकायाः करेणवस्तासां 'कोत्थं तिउदरदेशस्तत्र हस्तो यस्य कामक्रीडापरायणत्वात् सतथा, इह चेत्समासान्तो द्रष्टव्यः । 'कालधंमुण'त्ति कालः-मरणं स एव धर्मो-जीवपर्यायः कालधर्मः 'निव्वत्तियनामधेजो'इ यावत्करणेन यद्यपि समग्रः पूर्वोक्तो हस्तिवर्णकः सूचितस्थापि श्वेततावर्णकवर्को द्रष्टव्यः, इह रक्तस्य तस्य वर्णितत्वादत एवाने 'सत्तुस्सेहे'इत्यादिकमतिदेशं वक्ष्यति यत् पुनरिह दृश्यते 'सत्तंगे'त्यादि तद्वाधनान्तरं, वर्णकापेक्षं तु लिखितमिति । "लेसाही'त्यादि तेजोलेश्याधन्यतरलेश्यां प्राप्तस्येत्यर्थः अध्यवसानं-मानसी परिणतिः परिणामो-जीवपरिणतिः,जातिस्मरणावरणीयानिकर्माणिमतिज्ञानावरणीयभेदाः क्षयोपशमःउदितानांक्षयोऽनुदितानांविष्कम्भितोदयत्वंईहा-सदाभिमुखो वितर्कइत्यादि प्राग्वत्, संज्ञिनः पूर्वजातिः-प्राक्तनं जन्म तस्या यत् स्मरणं तत्संज्ञिपूर्वजातिस्मरणं व्यस्तनिर्देशे तु संज्ञी पूर्वो भवोयत्र तत्संज्ञिपूर्वसंज्ञीतिच विशेषणंस्वरूपज्ञापनार्थं, नवसंज्ञविनोजातिविषयंस्मरणमुत्पद्यत इति, 'अभिसमेसित्तिअवबुध्यसे प्रत्यपराण:-अपराह्नः, _ -तएणमित्यादिकोग्रन्थोजातिस्मरणविशेषणमाश्रित्यवर्णितः, दवग्गिजायकारणट्टत्ति दवाग्नेः संजातस्यकारणस्य-भयहेतोर्निवृत्तयेइदंदवाग्निसंजातकारणार्थं, अर्थशब्दस्यनिवृत्त्यर्थत्वात्, क्वचित्त दवग्गिसंताणकारण?'त्ति दृश्यते, तत्र दवाग्निसन्त्राणकारणायेति व्याख्येयं, 'मंडलंघाएसि' वृक्षाधुपघातेन तत्करोतीत्यर्थः 'खुवेतयतिवत्तिक्षुवोहस्वशिखः शाखी आहुणियति २ प्रकम्य चलयित्वेत्यर्थः, 'उद्ववेसित्ति उद्धरसि ‘एडेसि'त्ति छईयसि, 'दोचंपि' द्वितीयं Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्- 9/19/३७ तस्यैवमण्डलस्यधातं, एवंतृतीयमिति, नलिनीवनविवधनकरे, इह विवधनं-विनाशः, 'हेमंते'ति शीतकालेकुन्दाः-पुष्पजातीयविशेषाः लोध्राश्च-वृक्षविशेषास्तेचशीतकालेपुष्यन्त्यतस्तेउद्धताःपुष्पसमृद्धया उद्धवरा इव यत्र सतथा, तथा तुषारं-हिमं तत् प्रचुरं यत्र स तथा, ततः कर्मधारयः ततस्तत्र, ग्रीष्मे-उष्णकाले विवर्तमानो-विचरन् वनेषु वनकरेणूनां ताभिर्वा विविधा दिन्न'त्ति दत्ताः कजप्रसवैः-पद्मकुसुमैर्घाताः-प्रहारायेषुयस्य वा सतथा वनरेणुविविहदिन्नकय-पंसुधा ओ'त्ति पाठान्तरे तु वनरेणवो-वनपांशवो विविधं-अनेकधा 'दिन्न'त्ति दत्ता दिक्ष्वात्मनि च क्रिडापरतया क्षिप्ता येन स तथा, तथा क्रीडयैव कृताः पांशुघाता येन स तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, 'तुम'ति त्वं, तथा कुसुमैः कृतानियानिचामरवत्वकर्णपूराणितैः परिमण्डितोऽभिरामश्च यःतथा, क्वचित् 'उउयकुसुम'त्तिपाठः, तत्रऋतुजकुसुमैरिति व्याख्येयं, तथामदवशेन विकसन्ति कटतटानि-गण्डतटानि क्लिन्नानि-आर्द्राकृतानि येन तत्तथा तच्च तद्गन्धमदवारि च तेन सुरभिजनितगन्धः-मनोज्ञकृतगन्धः करेणुपरिवृतःऋतुभिः समस्ता समाप्ता वा-परिपूर्णाजनिता शोभा यस्य स तथा, काले किंभूते ?-दिनकरः करप्रचण्डो यत्र स तथा तत्र, परिशोषिताःनीरसीकृताःतरुवराः श्रीधराः-शोभावन्तोयेन परिशोषिता वातरुवराणांश्री:-संपद्धरायां-भुवि वा येन, पाठान्तरे परिशोषितानि तरुवरशिखराणि येन स तथा स चासौ भीमतरदर्शनीयश्चेति, __तत्र, भृङ्गाराणां-पक्षिविशेषाणां रुवतां-रवं कुर्वतां भैरवो-भीमो रवः-शब्दो यस्मिन् सतथा तत्र, नानाविधानि पत्रकाष्ठतृणकचवराण्युद्धतानि-उत्पाटितानि येन स तथा स चासो प्रतिमारुतश्च-प्रतिकूलवायुस्तेन आदिग्धं-व्याप्तं नमस्तलं-व्योम ‘पडुममाणे'त्ति पटुत्वादुपतापकारि यस्मिन्, पाठान्तरे उक्तविशेषणेन प्रतिमारुतेनादिग्धं नभस्तलं द्रुमगणश्च यस्मिन् स तथा, तत्र वातोल्या-वात्यया दारुणतरो यः स तथा तत्र, तृष्णावशेन ये दोषा-वेदनादयस्तैोषिता-जातदोषा दूषिता वानमन्तो विविधा ये श्वपदास्तैः समाकुलो यः स तथा तत्र, भीमं यथा भवत्येवं श्यतेयः सभीमदर्शनीयः तत्र वर्तमानोदारुणे ग्रीष्मे,केनेत्याह-मारुतवशेन यः प्रसरः-प्रसणं तेन प्रसृतो विजृम्भितश्च-प्रबलीभूतो यः स तथा तेन, वनदवेनेति योगः, अभ्यधिकंयथा भवत्येवंभीमभैरवः-अतिभीष्मो रवप्रकारोयस्यस तथा तेन, मधुधाराया यत्पतितं-पतनं तेन सिक्त उद्धावमानः-प्रवर्द्धमानो धगधगायमानो-जाज्वल्यमानः स्पन्दोद्धतश्च-दह्यमानदारुस्पन्दप्रबलः पाठान्तरे शब्दोद्धतश्चयः सतथा तेनदीप्ततरो यः सस्फुलिङ्गश्च तेन, धूममालाकुलेनेति प्रतीतं, श्वापदशतान्तकरणेन-तद्विनाशकारिणा ज्वालाभिरालोपितः-कृताच्छादनो निरुद्धश्च-विवक्षितदिग्गमनेन निवारितो धूमजनितान्धकाराभीतश्च यः सतथा,आत्मानमेवपालयतीत्यात्मपालः,पाठा०'आयवालोय'त्तितत्रआतपालोकेन-हुतवहतापदर्शनेन महान्तौ तुम्बकितौ स्तब्धतया अरघट्टतुम्बाकृती ससंघ्रमौ कर्णौ यस्य स तथा, ... आकुञ्चतस्थूलपीवरकरः भयवशेन भजन्ती दिश इति गम्यते दीप्ते नयने यस्य स तथा 'आकुंचियथोरपीवरकराभोयसव्वभयंतदित्तनयणो' तिपाठान्तरंतत्राभोगो-विस्तरः सर्वादिशो भजन्ती दीप्ते नयने यस्येति, वेगेन महामेध इव वातेनोदितमहारूपः, किमित्याह-येन यस्यां दिशि कृतो-विहितस्ते- त्वयापुरा-पूर्वं दवाग्निभयभीतहदयेन अपगतानि तृणानि तेषामेव च Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ प्रदेशा-मूलादयोऽवयवा वृक्षाश्चयस्मात्सोऽपगतृणप्रदेशवृक्षः, कौऽसौ?-वृक्षोद्देशः-वृक्षप्रधानो भूमेरेकदेशो रूक्षोद्देशो वा, किमर्थ ?-दवाग्निसन्त्राणकारणार्थ-दवाग्निसन्त्राणहेतुरिदं भवत्वित्येतदर्थ, तथा येनैव-यस्यामेव दिशि मण्डलं तेनैव-तत्रैव प्रधारितवान् गमनाय, कथं बहुभिर्हस्त्यादिभिः सार्द्धमित्ययमेको गमः । __यत् पुनः 'तए णं तुम मेहा ! अन्नया कयाई कमेण पंचसु' इत्यादि दृश्यते तद्गमान्तरं मन्यामहे, तच्च एवं द्रष्टव्यं 'दुचंपि मंडलघायं करेसि जाव सुहंसुहेणं विहरसि, तए णं तुम मेहा ! अन्नयाकयाइपंचसुउऊसुअइछतेसु'इत्यादि, यावत् 'जेणेवमण्डलेतेणेव सिंहादयःप्रतीताः नवरंवृका-वरुक्षाःद्वीपिका:-चित्रकाः अच्छत्ति-रिच्छा तरच्छा-लोकप्रसिद्धाः परासराः-शरभा शृगालविरालशुनकाः प्रतीताः कोला:-शूकराः शशकाः-प्रतीताः कोकन्तिका-लोमटकाः चित्राः चिल्ललगा-आरण्या जीवविशेषाः, एतेषां मध्येऽधिकृतवाचनायां कानिचिन्न दृश्यन्ते, अग्निभयविद्रुताः-अग्निभयाभिभूताः एगओत्ति एकतो बिलधर्मेण-बिलाचारेण यथैकन बिले यावन्तो मर्कोटकादयः संमान्ति तावन्तस्तिष्ठन्ति एवं तेऽपीति, ततस्त्वया हे मेघ ! गात्रेण गात्रं कण्डूयिष्ये इतिकृत्वा-इतिहेतोः पाद उक्षिप्तः-उत्पाटितः, तंसि च णं अंतरंसि-तस्मिंश्चान्तरे पादाक्रान्तपूर्वे अन्तराले इत्यर्थः । पादं निक्खेविस्सामित्तिकट्ठ' इह भुवं निरूपयन्नति शेषः, प्राणानुकम्पयेत्यादि पदचतुष्टयमेकार्थं दयाप्रकर्षप्रतिपादनार्थं, निहिए'त्तिनिष्ठां गतः कृस्वकार्योजात इत्यर्थः, उपरतोऽनालिङ्गितेन्धनाद्व्यावृत्तः उपशान्तो-ज्वालोपशमाविध्यातोऽङ्गारमुर्मुराधभावात् 'वापी तिसमुच्चये 'जीर्ण'इत्यादिशिथिला वलिप्रधाना या त्वक् तया पिनद्धं गात्रं-शरीरं यस्य स तथा अस्थामा--शारीबलविकलत्वात् अबलः अवष्टम्भवर्जितत्वात् अपराक्रमो-निष्पादितस्वफलभिमानविशेषरहितत्वात्, अचंक्रमणतोवा 'ठाणुखंडे'त्तिऊर्द्धस्थानेन स्तम्भिगात्रइत्यर्थः ‘रययगिरिपब्भारेत्तिइहप्रागम्भारईषदवनतं खण्ड, उपमा चानेनास्य महत्तयैव, न वर्णतो, रक्तत्वात्तस्य, वाचनान्तरे तु सित एवासाविति। म. (३८) ततेणं तुम मेहा! आनुपुब्वेणं गमवासाओ निक्खते समाणे उम्मुक्कबालभावे जोव्वणगमणुपत्ते मम अंतिए मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारियं पव्वइए, तंजति जाव तुमे मेहा! तिरिक्खजोणियभावमुवगएणं अपडिलद्धसंमत्तरयणलंभेणं से पाणे पाणाणुकंपयाए जाव अंतरा चेव संधारिते नो चेव णं निक्खित्ते किमंग पुण तुम मेहा! इयाणिं विपुलकुलसमुब्भवेणं निरुवहयसरीरदंतलद्धपंचिंदिएणं एवं उट्ठाणबलवीरियपुरिसगारपरक्कमसंजुत्तेणं मम अंतिए मुंडे भवित्ता आगारातो अनगारियं पव्वतिए समाणे समणाणं निग्गंधाणं राओ पुब्वरत्तावरत्तकालसमयंसि वायणाए जाव धम्माणुओगचिंताए य उच्चारस्स वा पासवणस्स वा अतिगच्छमाणाण य निग्गच्छमाणाणय हत्यसंघट्टणाणिय पायसंघट्टणाणिय जाव रयरेणुगुंडणाणि य नो सम्मंसहसि खमसि तितिक्खसि अहियासेसि? तते णं तस्स मेहस्स अनगारस्स समणस्स भगवतो महावीरस्स अंतिए एतमटुं सोचा निसम्म सुभेहिं परिणामेहि पसत्थेहि अज्झवसाणेहिं लेस्साहिं वुस्जअझमाणीहिं तयावरणिजाणं कम्माणं खओयसमेणं ईहावूहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स सन्निपुब्बेजातीसरणे समुप्पन्ने, एतमटुं Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/३८ सम्मं अभिसमेति । तते णं से मेहे कुमारे समणेणं भगवया महावीरेणं संभारियपुव्वजातीसंभरणे दुगुणाणीयसंवेगे आणंदयंसुपुन्नमुहे हरिसवसेणं धाराहयकदंबकं पिव समुस्ससितरोमकूवे समणं भगवं महावीरं वंदति नम॑सति २ त्ता एवं वदासी - अज्जप्पभिती णं भंते! मम दो अच्छीणि मोत्तूर्ण अवसेसे काए समणाणं निग्गंथाणं निसट्टेत्तिकट्टु पुणरवि समणं भगवं मावीरं वंदति नम॑सति २ एवं वदासी-- इच्छामि णं भंते! इयाणिं सयमेव दोच्चंपि सयमेव पव्वावियं सयमेव मुंडावियं जाव सयमेव आयारगोयरं जायामायावत्तियं धम्ममातिक्खह, तए णं समणे भगवं महावीरे मेहं कुमारं सयमेव पव्वावेइ जाव जायामायावत्तियं धम्भमाइक्खइ, ८० एवं देवाणुप्पिया ! गन्तव्वं एवं चिट्ठियव्वं एवं निसीयव्वं एवं तुयट्टियव्वं एवं भुंजियव्वं भासियव्वं उड्डाय २ पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं संजमेणं संजमितव्वं, तते णं से मेहे समणस्स भगवतो महावीरस्स अयमेयारूवं धम्मियं उनवएसं सम्मं पडिच्छति २ तह चिट्ठति जाव संजमेणं संजमति, तते णं से मेहे अणगारे जाए इरियासमिए अणगारवन्नओ भाणियच्चो, तते णं से मेहे अणगारे समणस्स भगवतो महावीरस्स अंतिए एतारूवाणं थेराणं सामातियमातियाणि एक्कारस अंगातिं अहिजति २ त्ता बहूहिं चउत्थछट्टट्ठमदसमदुवालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं अप्पाणं भावेमाणे विहरति, तते गं स० भ० महावीरे रायगिहाओ नगराओ गुणसिलाओ चेतियाओ पडिनिक्खिमति २ बहिया जणवयविहारं विहरति । वृ. 'अपडिलद्धसंमत्तरयणलंमेणं' ति अप्रतिलब्धः - असंजातः, 'विपुलकुलसमुब्भवेणमित्यादौ का वाक्यालङ्कारे निरुपहतं शरीरं यस्य स तथा दान्तानि - उपशमं नीतानि प्राक्काले लब्धानि सन्ति पञ्चेन्द्रियाणि येन स तथा, ततः कर्म्मधारयः, पाठान्तरे निरुपहतशरीरप्राप्तश्चासौ लब्धपञ्चैन्द्रियश्चेति समासः, 'एव' मित्युपलभ्यमानरु पैरुत्थानादिभिः संयुक्तो यः स तथा, तत्र उत्थानं - चेष्टाविशेषः बलं - शारीरं वीर्यं - जीवप्रभवं पुरुषकारः - अभिमानविशेष पराक्रमः - स एव साधितफल इति । नो सम्यक् सहसे भयाभावेन क्षमसे क्षोभाभावेन तितिक्षसे दैन्यानवलम्बनेन अध्यासयसि अविचलितकायतया, एकार्थिकानि वैतानि पदानि, तस्य मेघस्यानगारस्य जातिस्मरणं समुत्पन्नमिति सम्बन्धः, समुत्पन्ने च तत्पर किमित्याह - एतमार्थं - पूर्वोक्तं वस्तु सम्यक् 'अभिसमेइ' त्ति अभिसमेति अवगच्छतीत्यर्थः । 'संभारियपुव्वजाईसरणे' त्ति संस्मारितं पूर्वजात्योः - प्राक्तजन्मनोः सम्बन्धि सरणं-गमनं पूर्वजातिसरणं यस्य स तथा, पाठान्तरे संसमारितपूर्वभवः, तथा प्राकालापेक्षया द्विगुण आनीतः संवेगो यस्य स तथा आनन्दाश्रुभिः पूर्णं भृतं प्लुतमित्यर्थो मुखं यस्य स तथा, 'हरिसवस' त्ति अनेन 'हरिसवसविसप्पमाणहियए' त्ति द्रष्टव्यं, धाराहतं यत्कदम्बकं-कदम्बपुष्पं तद्वत् समुच्छ्रितरोमकूपो रोमाञ्चित इत्यर्थः 'निसट्टे' त्ति निःसृष्टो दत्तः । अनगारवर्णको वाच्यः, स चायं 1 'ईरियासमिए भासासमिए एसणासमिए आयाणभंड- मत्तनिक्खेवणासमिए उच्चारपासवणखेल सिंघाणजल्लपरिद्वावणियासमिए मणसमिए वयसमिए कायसमिए मणगुत्ते ३' मनःप्रभृतीनां समितिः - सठप्रवृत्तिः गुप्तिस्तु निरोधः अत एव 'गुत्ते गुत्तिंदिए गुत्तबंभयारी;' ब्रह्मगुप्तिभिः धाई--सङ्गानां वण्णे लज्जू-परज्जुरिवावक्रव्यवहारात् लज्जालुर्वा संयमेन लौकिकलज्जया वा 'तवस्सी Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः, अध्ययनं -१ खंतिखमे' क्षान्त्या क्षमते यः स तथा 'जिइंदिए सोही' शोधयत्यत्मपराविति शोधी शोभी वा 'अनिदाने अप्पुस्सुए’अल्पौत्सुक्योऽनुत्सुक इत्यर्थः, 'अबहिल्लेसे 'संयमादबहिर्भूतचित्तवृत्तिः 'सुसामण्णरए इणमेव निग्गंधं पावयणं पुरओत्तिकड्ड विहरइ' निर्ग्रन्थप्रवचनानुमार्गेण इत्यर्थः । मू. (३९) तते णं से मेहे अणगारे अन्नया कदाइ समणं भगवं० वदंति नंसति एवं वदासी - इच्छामि णं भंते! तुब्भेहिं अब्भणुनाते समाणे मासियं भिक्खुपडिमं उवसंपचित्ताणं विहरित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबन्धं करेह, ८१ तते से मेहे समणं भगवया० अब्मणुन्नाते समाणे मासियं भिक्खुपडिमं उवसंपज्जित्ताणं विहरति, मासियं भिक्खुपडिमं अहासुत्तं अहाकप्पं अहामग्गं० सम्मं कारणं फासेति पालेति सोभेति तीरेति किट्टेति सम्मं कारणं फासेत्ता पालित्ता सोभेत्ता तीरेत्ता किट्टेत्ता पुनरवि समणं भगवं महावीरं वंदति नम॑सति २ त्ता एवं वदासी इच्छामि णं भंते! तुमेहि अब्भणुनाते समाणे दोमासियं भिक्खुपडिमं उवसंपद्मित्ताणं विहहिरत्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिबन्धं करेह, जहा पढमाए अभिलावो तहा दोघाए तच्चाए चउत्थाए पंचमाए छम्मासियाए सत्तमासियाए पढमसत्तराइंदियाए दोच्चं सत्तरातिंदियाए तइयं सत्तरातिंदियआए अहोरातिंदियाएवि एगराइंदियाएवि, तणं से मे अनगारे बारस भिक्खुपडिमाओ सम्मं कारणं फासेत्ता पालेत्ता सोभेत्ता तीरेत्ता किट्टेत्ता पुनरवि वंदति नमंसइ २ ता एवं वदासी- इच्छामि णं भंते! तुभेहिं अब्भुणुन्नाए समाणे गुणरतणसंवच्छरं तवोकम्मं उवसंपञ्जिता णं विहरित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिबंधं करेह, तते गं से मेहे अनगारे पढमं भासं चउत्थंचउत्थेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं दिया ठाणुक्कडुए सूराभिमूहे आयावणभूमीए आयावेमाणे रत्तिं वीरासणेणं अवाउडएणं दोघं मासं छट्टछट्टेणं० तच्चंमासं अट्ठमं अट्टमेणं० चउत्थं मासं दसमंर अनिक्खितेणं तवोकम्मेणं दिया ठाणु ककुडुए सूराभिमूहे आयावणभूमीणे रतिं वीरासणेणं अवाउडएणं पंचमं मासं दुवालसमं २ अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं दिया ठाणुक्कुडूए सूराभिमुहे आयावणभूमिए आयावेमाणे रत्तिं वीरासणेणं अवाउडतेणं, एवं खलु एएणं अभिलावेणं छट्टे चोह समं २ सत्तमे सोलसमं २ अट्ठमे अट्ठारसमं २ नवमे वीसतिमं २ दसमे बावीसतिमं २ एक्कारसमे चउव्वीसतिमं २ बारसमे छव्वीसतिमं २ तेरसमे अट्ठावीसतिमं २ चोइसमे तीसइमं २ पंचदसमे बच्चीसतिमं २ चउत्तीसतिमं २ सोलसमे अनिक्खितेणं तवोकम्मेणं दिया ठाणुक्कुडुएणं सूराभिमूहे आयावणभूमीए आयावेमाणे रत्तिं वीरासणेणं य अवाउडतेण य, तते णं से मेहे अणगारे गुणरयणसंवच्छरं तवोकम्मं अहासुतं जाव सम्पं काएणं फासेइ पालेइ सोइ तीरेइ किट्टेइ अहासुतं अहाकप्पं जाव किट्टेत्ता समणं भगवं महावीरं वंदति नम॑सति २ बहूहिं छट्टट्टमदसमदुवालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं विचित्तेहिं तवोकम्भेहिं अप्पाणं भावेमाणे विहरति । घृ. 'अहासुहं ति यथासुखं सुखानतिक्रमेण मा पडिबन्धं - विघातं विधेहि विवक्षितस्येति गम्यं, भिक्खुपडिम' त्तिअभिग्रहविशेषः, प्रथमा एकमासिकी एवं द्वितीयाद्याः सप्तम्यन्ताः क्रमेण 6 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/३९ द्वित्रिचतुष्पञ्चषट्सप्तमासमानाः, अष्टमीनवमीदशम्यः प्रत्येकं सप्ताहोरात्रमानाः एकादशी अहोरात्रमाना द्वादशी एकरात्रमानेति, ॥१॥ तत्र ‘परडिवञ्जइ एयाओ संघणयधिइजुओ महासत्तो। पडिमाओ भावियप्पा सम्मं गुरुणा अणुन्नाओ॥ ॥२॥ गच्छेचिया निम्माओ जा पुव्वा दस भवे असंपुण्णा। नवमस्स तइय वत्थू होइजहन्नो सुयाहिगमो।। ॥३॥ वोसट्टचत्तदेहो उवसग्गसहो जहेव जिणकप्पी। एसण अभिग्गहिया भत्तं च अलेवडं तस्स ॥ ॥४॥ दुट्ठस्सहत्थिमाइ तओभएणं पयंपिनोसरइ । एमाइ नियमसेवी विहरइ जाऽखंडिओ मासो ।।" इत्यादिग्रन्थान्तराभिहितो विधिरासां द्रष्टव्यः यच्चेह एकादशाङ्गविदोऽपि मेघानगारस्य प्रतिमानुष्ठानं भणितं तत्सर्ववेदिस-मुपदिष्टत्वादनवद्यमवसेयमिति, 'यथासूत्र' सूत्रानतिक्रमेण 'यथाकल्प' प्रतिमाचारानतिक्रमेण यथामार्ग ज्ञानादयनतिक्रमेणक्षायोपशमिकभावानतिक्रमण वाकायेन न मनोरथमात्रेण 'फासेइ'त्तिउचितकाले विधिना ग्रहणात् पालयति' असकृदुपयोगेन प्रतिजागरणात् 'शोभयति' पारणकदिने गुरुदत्तशेषभोजनकरणात् शोधयति वा-अतियारपकक्षालनात् 'तीरयति' पूर्णेऽपि काले स्तोककालमवस्थानात् 'कीर्तयति' पारणकदिने इदं चेदं चैतस्याः कृत्यं कृमित्येवं कीर्तनात् । गुणानां-निर्जराविशेषाणां रचना-करणं संवत्सरेण-सत्रिभागवर्षेण यस्मिंस्तत्तपो गुणरचनसंवत्सरं गुणा एव वा रलानि यत्र स तथा गुणरलः संवत्सरो यत्र तपसि तद्गुणरलसंवत्सरमिति, इह च त्रयोदश मासाः सप्तदश दिनाधिकास्तपःकालः, त्रिसप्ततिश्च दिनानि पारणककाल इति, एवं चायं॥१॥ ___पन्नरस वीस चउवीस चेवचउवीस पण्णवीसाय। चउवीस एक्कवीसा चउवीसा सत्तवीसाय॥ तीसा तेतीसावि यचउवीस छवीस अट्ठवीसा य। तीसा बत्तीसाविय सोलस मासेसुतवदिवसा ।। एन्नरसदसट्टछप्पंचचउर पंचसुय तिण्णि तिण्णित्ति। पंचसु दो दो यतहा सोलसमासेसुपारगणा ॥" इह च यत्र मासे अष्टमादितपसो यावन्ति दिनानि न पूर्यन्ते तावन्त्यग्रेतमासादाकृष्य पूरणीयान्यधिकानि चाग्रेतनमासे क्षेप्तव्यानीति । चउत्थ;मित्यादि, चत्वारिभक्तानियत्र त्यज्यन्ते तच्चतुर्थ, इयं चोपवासस्य संज्ञा, एवंषष्ठादिरूपवासद्वयादेरिति, अणिक्खित्तेणं'ति अविश्रान्तेन 'दिया ठाणुक्कुडुएणं' दिवा-दिवसे स्थानं-आसनमुत्कुटुकं आसनेषु पुतालगनरूपं यस्य स तथा आतापयन्-आतापनांकुर्वन् वीरासणेणं ति सिंहासनोपविष्टस्य भुविन्यस्तपादस्यापनीतसिंहासनस्येवयदवस्थानंतद्वीरासनंतेन व्यवस्थित इतिगम्यते।किंभूतेन अप्रावृतेन-अविद्यमानप्रावरणेन स एव वा अप्रावृतः णंकारस्तु अलङ्कारार्थः । Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१ A मू.(४०) तते णं से मेहे अनगारे तेणं उरालेणं विपुलैणं सस्सिरीएणं पयत्तेणं पग्गहिएणं कल्लाणेणं सिवेणं धन्नेणं मंगलणं उदग्गेणं उदारएणं उत्तमेणं महानुभावेणं तवोकम्मेणं सुक्के मुक्खे लुख निम्मंसे निस्सोणिए किडिकिडियाभूए अद्विचम्मावणद्धे किसे धमणिसंतए जाते यावि होत्या, जीवंजीवेणं गच्चतिजीवंजीवेणं चिट्ठतिभासंभासित्ता गिलायतिभासंभासमाणे गिलायति भासं भासिस्सामित्ति गिलायति से जहा नामए इंगालसगडियाइ वा कट्ठसगडियाइ वा पत्तसग० तिलसगडि० एरंडकट्ठसगडियाइवा उण्हे दिना सुक्का समाणी ससदं गच्छइससदं चिट्ठति एवामेव मेहे अणगारे ससदं गच्छइ ससदं चिट्ठइ उवचिए तवेणं अवचिते मंससोणिएणं हुयासणे इव भासरासिपरिच्छन्ने तवेणं तेएणं तवतेयसिरीए अतीव अतीव उवसोभेमाणे २ चिट्ठति। तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थगरे जाव पुव्वाणुपुट्विं चरमाणे गामाणुगामंदुतिञ्जमाणे सुहंसुहेणं विहरमाणेजेणामेव रायगिहे नगरे जेणामेव गुणसिलए चेतिए तेणामेव उवागच्छति २त्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विव्हरति, ततेणं तस्स मेहस्सअनगारस्स राओ पुव्यरत्तावरत्तकालसमयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स अयमेयारवे अज्झस्थिते जाव समुपञ्जित्या-एवं खलु अहं इमेणं उरालेणं तहेव जाव भासंभासिस्सामीति गिलामितं अत्थिता मे उहाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसकारपरक्कमे सद्धा धिई संवेगे तंजाव ता मे अस्थि उठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसगारपरक्कमे सद्धा धिई संवेगे जाव इमे धम्मायरिए धम्मोवदेसए समणे भगवं महावीरे जिणे सुहत्थी विहरति ताव ताव मे सेयं कलं पाउप्पभायाए रयणीए जाव तेयसा जलते सूरे समणं ३ बंदित्ता नमंसित्ता समणेणं भगवता महावीरेणं अब्मणुन्नायस्स समाणस्स सयमेव पंच महाव्बयाई आरुहिता गोयमादिए समणे निग्गंथे निग्गंधीओय खामेत्ता तहारूवेहि कडाईहि थेरेहिं सद्धिं विउलं पब्वयंर सणियं सणियं पुरुहित्ता सयमेव मेहधणसन्निगासं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेत्ता संलेहणाझूसणाए झूसियस भत्तपाणपडियाइदिखतस्स पाओवगयस्स कालं अणवकंखमाणस्स विहरित्तए, एवं संपेहेति २ कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव जलंते जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छति २ समणं ३ तिक्खुत्तो आदाहिणं पदाहिणं करेइ २ ता वंदति नमंसति २ नच्चासन्ने नातिदूरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे अभिमुहे विनएणं पंजलियपुडे पञ्जुवासति, मेहेत्ति समणे भगवं महावीरे मेहं अणगारंएवं वदासी सेनूनंतव मेहा! राओपुब्बरतावरत्तकालसमयंसिधम्मजागरियंजागरमाणस्स अयमेयारूवेअझस्थितेजाव समुपजित्या-एवंखलुअहंइमेणंओरालेणंजावजेणेव अहंतेणेव हव्वमागए, सेणूणं मेहा अढे समढे?, हंता अस्थि, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंध करेह, ततेणं से मेहे अनगारे समणेणं भगवया० अब्भणुनाए समाणे हह जाव हियए ! उठाइ २ ता समणं २ तिक्खुत्तोआयाहिणं पयाहिणं करेइर त्ता वंदइनमसइर तासयमेव पंच महब्बयाईआरुभेइ२ त्ता गोयमाति समणे निग्गंथे निग्गंधीओ य खामेति खामेत्ता यतहासवेहिं कडाईहिं थेरेहिं सद्धिं विपुलं पव्वयं सणियं २ दुरूहति २ सयमेव मेहघणसन्निगासं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहति २ उच्चारपासवणभूमिं पडलेहति २ दमसंथारगंसंथरति २ दन्भसंथारगं दुरूहति २ पुरत्याभिमुहे Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/४० संपलियंकनिसन्ने करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं वदासी नमोऽत्यु णं अरिहंताणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं, नमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव संपाविउकामस्स मम धम्मायरियस्स वंदामि णं भगवंतं तत्थगयं इहगए पासउ मे भगवं तत्थगते इहगतंति कट्टु वंदति नम॑सइ २ त्ता एवं वदासी पुव्विंपिय णं मए समणस्स ३ अंतिए सव्वे पाणाइवाए पञ्चक्खाए मुसावाए अदिन्नादाणे मेहुणे परिग्गहे कोहे माणे माया लोभे पेजे दोसे कलहे अब्भक्खाणे पेसुन्ने परपरिवाए अरतिरति मायामोसे मिच्छादंसणसल्ले पञ्चक्खाते, इयाणिपि णं अहं तस्सेव अंतिए सव्वं पाणातिवायं पञ्चक्खामि जाव मिच्छादंसणसल्लं पञ्चक्खामि सव्वं असनपानखादिमसातिमं चउव्विहंपि आहारं पञ्चक्खामि जावज्जीवाए, जंपि य इमं सरीरं इट्टं कंतं पियं जाव विविहा रोगायंका परीसहोवसग्गा फुसंतीतिकड्ड एयंपिय णं चरमेहिं ऊसासनिस्सासेहिं वोसिरामित्तिकट्ट संलेहणाझूसणाझूसिए भत्तपाणपडिया- इक्खिए पाओवगए कालं अनवकंखमाणे विहरति, तते णं ते थेरा भगवंतो मेहस्स अनगाररस अगिलाए वेयावडियं करेति । ततेणं से मेहे अणगारे समणस्स भगवओ महावीरस्स तहारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाई एक्कारस अंगाई अहिजित्ता बहुपडिपुन्नाई दुवालस वरिसाई सामन्नपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झोसेत्ता सद्धिं भत्ताइं अणसणाए छेदेत्ता आलोतियपडिक्कते उद्धियसल्ले समाहिपत्ते आनुपुव्वेणं कालगए, तते णं ते थेरा भगवंतो मेहं अनगारं आनुपुव्वेणं कालगयं पासेति २ परिनिव्वाणवत्तियं काउस्सगं करेति २ मेहस्स आयारभंडयं गेण्हंति २ विउलाओ पव्वयाओ सणियं २ पचोरुहंति २ जेणामेव गुणसिलए चेइए जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणनमेव उवागच्छंति २ ता समणं ३ वंदति नमति २ ता एवं व्यासी- एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी मेहे नामं अनगारे पगइभद्दए जाव विनीते से णं देवाणुप्पिएहिं अब्भणुन्नाए समाणे गोतमातिए समणे निग्गंथे निग्गंधीओ य खामेत्ता अम्हेहिं सद्धिं विउलं पव्वयं सणियं २ दुरूहति २ सयमेव मेघघणसन्निगासं पुढविसिल्लं पट्ट्यं पडिलेहेति २ भत्तपाणपडियाइक्खित्ते अनुपुव्वेणं कालगए, एस गं देवाणुप्पिया मेहस्स अनगारस्स आयारभंडए । वृ. 'उरालेण' मिव्र्यादि, उरालेन - प्रधानेन विपुलेन - बहुदिनत्वाद्विस्तीर्णेन सश्रीकेणसशोभेन 'पयत्तेणं' ति गुरुणा प्रदत्तेन प्रयत्नवता वा प्रमादरहितेनेत्यर्थः प्रगृहीतेन - बहुमानप्रकर्षाद्गृहीतेन कल्याणेन - नीरोगताकरणेन शिवेन शिवहेतुत्वात् धन्येन धनावहत्वात् मङ्गल्येन दुरितोपशमे साधुत्वात् उदग्रेण - तीव्रेण उदारेण - औदार्यवता निःस्पृहत्वातिरेकात् 'उत्तमेणं' ति ऊर्द्धं तमसः-अज्ञानद्यत्तत्तथा तेन अज्ञानरहितेनेत्यर्थः महानुभागेन अचिन्त्यसामर्थ्येन शुष्को नीरस शरीरत्वात, 'भुक्खे'त्ति बुभुक्षुवशेन रूक्षीभूतत्वात् किटिकिटिका -निर्मांसास्थिसम्बन्धी उपवेशनादिक्रियाभावी शब्दविशेषः तां भूतः - प्राप्तो यः स तथा, अस्थीनि चर्मणाऽवनद्धानि यस्य स तथा कृशो - दुर्बलो धमनीसन्ततः - नाडीव्याप्तो जातश्चाप्यभूत, 'जीवं जीवेणं गच्छति' जीवबलेन शरीरबलेनेत्यर्थः 'भासं भासित्ता' इत्यादी कालत्रयनिर्देशः 'गिलायति 'त्ति ग्लायति ग्लानो भवति 'से' इति अथार्थः अथशब्दश्च वाक्योपक्षेपार्थः यथा दृष्टान्तार्थः Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-,अध्ययन-१ नामेतिसंभावनायएवेति वाक्यालङ्कारे अङ्गाराणां भृताशकटिका-गन्त्री अङ्गारशकटिका, एवंकाष्ठानांपत्राणांपर्णानां तिल त्तितिलदण्डकानां, एरण्डशटिका-एरण्डकाष्ठमयी, आतपे दत्ता शुष्का सतीति विषेषणद्वयं आर्द्रकाष्ठपत्रभृतायाः तस्या न (शब्दः) संभवति, इतिशब्द उपप्रदर्शनार्थः वाशब्दा विकल्पार्थाः, सशब्दं गच्छति तिष्ठतिवा, एवमेव मेघोऽनगारः सशब्दं गच्छति सशब्दं तिष्ठति हुताशन इव भस्पराशिप्रतिच्छनः, 'तवेणं तितपोलक्षणेनतेजसा, अयमभिप्रायो-यथा भस्मच्छन्नोऽग्निर्बहिर्वृत्त्या तेजोरहितोऽन्तर्वृत्त्या तु ज्वलति एवं मेघोऽनगारोऽपि बहिर्वृत्त्याऽपचितमांसादित्वान्निस्तेजा अन्तवृत्त्या तु शुभध्यानतपसाज्वलतीति, उक्तमेवाह-तपस्तेजःश्रिया अतीवातीवउपशोभमानः२ तिष्ठतीति 'तं अत्थिता मेति तदेवमस्ति तावन्मे उत्थानादि न सर्वथा क्षीणं तदिति भावः 'तंजाव तामेत्तितत्-तस्मात्यावन्मेऽस्तिउत्थानादिता इतिभाषामात्रेणयावच्चमेधर्माचार्यः 'सुहत्थी'ति पुरुषवरगन्धहस्ती शुभाःवा क्षायिकज्ञानादयोऽर्था यस्यसतथा 'तावतार'त्तितावच्च तावच्चेति वस्तुद्वयापेक्षा द्विरुक्तिः 'कडाईहिंति कृतयोग्यादिभिः, 'मेहघणसन्निगासं'ति घनमेघसशं कालमित्यर्थः, 'भत्तापाणपडियाइक्खियस्स'त्तिप्रत्याख्यातभक्तपानस्य, 'कालं'तिमरणं 'जेणेव इहंति इहशब्दविषयं स्थानं इदमित्यर्थः, 'संपलियंकनिसण्णेति पद्मासनसन्निविष्टः ‘पेजेत्ति अभिष्वङ्गमानं 'दोस'त्ति अप्रीतिमात्रं अभ्याख्यानं-असदोषारोपणं पैशून्यं-पिशुनकर्म परपरिवादः-विप्रकीर्णपरदोषकथा अरतिरती धर्माधर्माङ्गेषु मायामृषा-वेषान्तरकरणतो लोकविप्रतारणं संलेखनां-कषायशरीरकृशतां स्पृशतीति संलेखनास्पर्शकः, पाठान्तरेण 'संलेहणाझूसणाझूसिय'त्ति संलेखनासेवनाजुष्टः इत्यर्थः । ___ 'मासियाए'त्तिमासिक्या मासपरिमाणया 'अप्पाणंझूसिते'त्ति क्षपयित्वा षष्टिं भक्तानि 'अणसणाए'त्ति अनशनेन छित्त्वा-व्यवच्छेद्य,स किल दिने २ द्वे द्वे भोजने लोकः कुरुते एवं च त्रिंशता दीनैः षष्टिभक्तानां परित्यक्ता भवतीति, 'परिनिवव्वाणवत्तिय'त्ति परिनिर्वाणमुपरतिर्मणमित्यर्थः तत्प्रत्ययो-निमित्तं यस्य स परिनिर्वाणप्रत्ययः मृतकपरिष्ठापनाका-योत्स र्गइत्यर्थः, तं कायोत्सर्गं कुर्वन्ति, 'आयारभंडगं'ति आचाराय-ज्ञानादिभेदभिन्नाय भाण्डकंउपकरणं वर्षाकल्पादि आचारभाण्डकं, पगइभद्दए' इत्यत्र यावत्करणादेवं श्यं पगइउवसन्ते पगइपयणुकोहमाणयामालोभे मिउमद्दवसंपन्ने आलीणे भद्दए विणीए'त्तितत्रप्रकृत्यैव-स्वभावेनैव भद्रकः-अनुकूलवृत्तिः प्रकृत्यैवोपशान्तः-उपशान्ताकारः, मृदु च तन्माईवं च मृदुमा वंअत्यन्तमार्दवं इत्यर्थः, आलीनः-आश्रितो गुर्वननुशासनेऽपि सुभद्रक एव यः स तथा मू. (४१) भंतेत्ति भगवं गोतमे समणं उ वंदति नमंसति र त्ता एवं वदासी-एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी मेहे नामं अनागारे सेणं भंते ! मेहे अनगारे कालमासे कालं किच्चा कहिं गए कहिं उववन्ने ?, गोतमादि समणे भगवं महावीरे भगवं गोयम एवं वयासी एवंखलु गोयमा!ममअंतेवासी मेहे नामंअनगारे पगतिभद्दएजाव विनीए सेणंतहारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाति एक्कारस अंगाति अहिञ्जति २ बारस भिक्खुपडिमाओ गुणरयणसंवच्छरंतवोकम्मकाएणं फासेत्ता जाव किट्टेत्ता मए अब्भणुनाए समाणे गोयमाइ थेरे खामेइ २ तहारूवेहिं जाव विउलं पव्वयं दुरूहति २ दब्भसंथारगं संथरति २ दब्भसंथरोवगए सयमेव पंच महब्बए उच्चारेइ बार, वासतिं सामण्णपरिगाय पाउणित्ता मासियाए Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१/४१ संलेहणाए अप्पाणं झूसित्ता सङ्घिभत्तातिं अणसणाए छेदेत्ता आलोइयपडिक्कते उद्धियसले समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा उद्धं चंदिमसूरगहगणन क्खत्ततारारूवाणं बहूई जोयणाई बहूइं जोयणसयाई बहूइंजोयणसहस्साइं बहूई जोयण सय सहस्साइं बहूइ जोयणकोडीओ बहूइ जो अणकोडाकोडीओ उडुं दूरं उप्पइत्ता सोहंमीसा नसणंकुमारमाहिदबंभलंतगमहासुक्कसहस्साराणयपाणयारणचुते तिन्निय अट्ठारसुत्तरे गेवेज्जविमाणावाससए वीइवइत्ता विजए महाविमाणे देवत्ताए उववन्ने, तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पन्नत्ता, तत्थ णं मेहस्सवि देवरस तेत्तीसं सागरोवमातिंठिती पं०, एसणं भंते! मेहेदेवे ताओ देवलोयाओ आउक्खएणं ठितिक्खएणं भवक्खएणं अनंतरं चयं चइत्ता कहिं गच्छिहिति कहिं उववज्जिहिति ?, गो० ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिति बुज्झिहिति मुच्चिहिति परिनिव्वाहिति सव्वदुक्खाणमंतं काहिति । एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया महावीरेणं आइगरेणं तित्थगरेणं जाव संपत्तेणं अप्पोपालंभनिमित्त पढमस्स नायज्झयणस्स अयमट्टे पन्नत्ते तिबेमि । वृ. 'कहिं गए' त्ति कस्यां गती गतः ? क्वच देवलोकादौ उत्पन्नो ? जातः, विजयविमानमनुत्तरविमानानां प्रथमं पूर्वदिगभागवर्त्ति, तत्रोत्कृष्टादिस्थितेर्भावादाह 'तत्थे'त्यादि, आयुः क्षयेण - आयुर्दलिकनिर्जरणेन स्थितिक्षयेण - आयुः कर्मणः स्थितेर्वेदनेन भवक्षयेण - देवभवनिबन्धभूतकर्मणां गत्यादीनां निर्जरणेनेति । अनन्तरं देवभवसम्बन्धि चयं शरीरं 'चइत्त' त्ति त्यक्त्वा अथवा च्यवं व्यवनं कृत्वा सेत्स्यति निष्ठितार्थतया विशेषतः सिद्धिगमनयोग्यतया महर्द्धिप्राप्तया वा भोत्स्यते केवलालोकेन मोक्ष्यते सकलकर्माशैः परिनिर्वास्यतिस्वस्थो भविष्यति सकलकर्म्मकृतविकारविरहिततया, किमुक्तं भवति ? - सर्वदुःखानामन्तं करिष्यतीति । 'एवं खल्वि' त्यादि निगमनं 'अप्पोपालंभनिमित्तं’आप्तेन हितेन गुरुणेत्यर्थः उपालम्भो - विनेयस्याविहितविधायिनः आप्तोपालम्भः स निमित्तं यस्य प्रत्रापनस्य तत्तथा । प्रथमस्य ज्ञाताध्ययनस्यां - अनन्तरोदितः मेघकुमारचरितलक्षणोऽर्थोऽभिधेयः प्रज्ञप्तः–अभिहितः अविधिप्रवृत्तस्य शिष्यस्य गुरुणा मार्गे स्थापनाय उपालम्भो देयो यथा भगवता दत्तो मेघकुमारायेत्येवमर्थं प्रथममध्ययनमित्यभिप्रायः । इह गाथा - ॥१॥ मुहुरेहिं निउणेहिं वयणेहिं चोययंति आयरिया । सीसे कहिंचि खलिए जह मेहमुणिं महावीरो ॥ इतिशब्दः समाप्तौ, ब्रवीमीति - प्रतिपादयाम्येतदहं तीर्थकरोपदेशेन, न स्वकीयबुद्धया, इत्येवं गुरुवचनपारतन्त्र्यं सुधर्मस्वामी आत्मनो जम्बूस्वामिने प्रतिपादयति, एवमन्येनापि मुमुक्षणा भवितव्यमित्येतदुपदर्शनार्थमिति । अध्ययनं - १ - समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे प्रथमे श्रुतस्कन्धे प्रथम अध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परीसमाप्ता Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययनं-२ ८७ (अध्ययनं-२- संघाटः वृ.अस्य चपूर्वेणं सहायंसम्बन्धः, पूर्वस्मिन्ननुचितप्रवृत्तिकस्य शिष्यस्य उपालम्भ उक्तः, इह त्वनुचितप्रवृत्तिकोचितप्रवृत्तिकयोरनार्थप्राप्तिपरम्पराऽभिधीयते इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदमुपक्षेपसूत्रं मू. (४२) जतिणं भंते! समणेणं भगवया महावीरेणं पढमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्ते बितीयस्स णं भंते ! नायज्झयणस्स के अढे पन्नत्ते?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे होत्था वन्नओ, तस्स णं रायगिहस्स नगरस्स बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीमाए गुणसिलए नामं चेतिए होत्था वनओ, तस्स णं गुणसिलयस्स चेतियस्स अदूरसामंते एत्य णं महंएगे जिण्णुजाणे याविहोत्था विणट्ठदेवउले परिसडियतोरणधरे नाणाविहगुच्छगुम्मलयावल्लिवच्छच्छाइए अनेगवालसयसंकणिजे यावि होत्था, तस्सणं जिनुजाणस्स बहुमज्झदेसभाएएत्थणंमहं एगे भग्गकूवए यावि होत्था, तस्सणं भग्गकूवस्स अदूरसामंते एत्थ णं महंएगे मालुयाकच्छए यावि होत्था, किण्हे किण्होभासे जाव रम्मे महामेहनिउरंबभूते बहूहि रुक्खेहि य गुच्छेहि य गुम्मेहि य लयाहि य वल्लीहि य कुसेहि य खाणुएहि य संच्छन्ने पलिच्छन्ने अंतो झुसिरे बाहिं गंभीरे अनेगवालसयसंकणिज्जे यावि होत्था। वृ. 'जइण'मित्यादि, कण्ठ्यं ‘एवं खल्वि'त्यादि तु प्रकृताध्ययनार्थसूत्रं सुगमं चैतत्सर्वं नवरंजीर्णोद्यानं चाप्यभूत्, चापीति समुच्चयेअपिचेत्यादिवत्, विनष्टानि देवकुलानि परिसटितानि तोरणानिप्राकारद्वारदेवकुलसम्बन्धीनिगृहाणिचयत्रतत्तथा, नानाविधायेगुच्छा-वृन्ताकीप्रभृतयः गुल्मा--वंशजालीप्रभृतयाः लताः-अशोकलतादयःवल्लयः-त्रपुषीप्रभृतयः वृक्षाः-सहकारादयः तैः छादितं यत्तत्तथा, अनेकैालशतैः-श्वापदशतैः शङ्कनीयं-भयजनकं चाप्यभूत, शङ्कनीयमित्येद्विशेषणसम्बन्धत्वाक्रियावचनस्य न पुनरुक्तता___-मालुकाकच्छए'त्ति एकास्थिफलाः वृक्षविशेषाः मालुकाःप्रज्ञापना- भिहितास्तेषां कक्षो-गहनमालुकाकक्षः, चिरर्भिटकाकच्छक इतितुजीवाभिगमचूर्णिकारः । किण्हे किण्होभासे इह यावत्करणादिदं दृश्य, “नीले नीलोभासे, हरिएहरिओमासे सीए सीओभासे निद्धे निद्धोभासे तिव्वे तिव्वोभासे किण्हे किण्हच्छाए नीले नीलच्छाए हरिए हरियच्छाए सीये सीयच्छाए निद्धे निद्धच्छाए तिव्वे तिव्वच्छाए घणकडियडच्छाए"ति कृष्णः-कृष्णवर्णः अञ्जनवत् स्वरूपेण कृष्णवर्णएवावभासते-द्रष्टुणांप्रतिभातीतिकृष्णावभासः, किल किञ्चिद्वस्तुस्वरूपेण भवत्यन्याशं प्रतिभासते तु सन्निधानविप्रकर्षादेः कारणादन्याद्दशमिति । एवं क्वचिदसौ नीलो मयूरग्रीवेव क्वचित् हरितः शुकपिच्छवत्, हरितालाभइति वृद्धाः, तथा शीतः स्पर्शतः वल्लयाद्याक्रान्तत्वादितिचवृद्धाः,स्निग्धोनरूक्षः तीव्रोवर्णादिगुणप्रकर्षवान् तथाकृष्णःसन्वर्णतः कृष्णच्छायः, छाया च-दीप्तिरादित्य-करावरणजनिता वेति, एवमन्यत्रापि 'घणकडियडच्छाए'त्ति अन्योऽन्यशाखाप्रशाखानुप्रवेशात् धननिरन्तरच्छायो रम्यो महामेघानां निकुरम्बःसमूहस्तद्वद् यः स महामेघनिकुरम्बभूतः Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/२/४२ वाचनान्तरेत्विदमधिकंपठ्यते-'पत्तिएपुष्फिएफलिए हरियगरेरिज्झमाणे हरितकश्चासौ रेरिज्जमाणेत्ति-भृशं राजमानश्च यः स तथा “सिरीए अईव २ उवसोभेमाणे चिट्ठइति श्रियावनलक्ष्म्या अतीव २ उपशोभमानस्तिष्ठति 'कुसेहि यत्ति दर्भः क्वचित् 'कूविएहि य'त्ति पाठः तत्र कूपिकाभिः लिङ्गव्यात्ययात् 'खाणुएहिन्ति स्थाणुभिश्च पाठान्तरेण 'खत्तएहिति खातैर्गतॆरित्यर्थः, अथवा 'कुविएहिति चोरगवेषकैः ‘खत्तएहिति खातकैः क्षेत्रस्येति गम्यते चौरेरित्यर्थः, अयमभिप्रायो-गहनत्वात् तस्य तत्र चौराः प्रविशन्ति तद्ववेषणार्थमितरे चेति, संछन्नो-व्याप्तः परिच्छन्नः-समन्तात् अन्तःमध्ये शुषिरः सावकाशत्वात् बहिर्गभीरो हटेरप्रक्रमणात् मू. (४३) तत्थ णं रायगिहे नगरे धन्ने नामं सत्यवाहे अड्डे दित्ते जाव विउलभत्तपाणे, तस्स णं धन्नस्स सत्यवाहस्स भद्दा नाम भारिया होत्या सुकुमालपाणिपाया अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरा लक्खणवंजणगुणोवेवाया मानुम्मानप्पमाणपडिपुनसुजातसव्वंगसुंदरंगी -ससिसोमागारा कंता पियदसणा सुरूवा करयलपरिमियतिवलियमज्झाकुंडलुल्लिहियगंडलेहा कोमुदिरयणियरपडिपुण्णसोमवयणा सिंगारागारचारुवेसाजावपडिरूवा वंझा अवियाउरी जाणुकोप्परमाया यावि होत्था। वृ. 'अड्डे दित्ते' इह यावत्करणादिदं द्रष्टव्यं "विच्छिन्नविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइन्नेबहुदासदासीगोमहिसमवेलप्पभूए बहुधणवहुजायसवरयएआओगपओगसंपउत्ते विच्छड्डियविउलभत्तपाणे"त्ति व्याख्या त्वस्य मेघकुमारराजवर्णकवत् भद्रावर्णकस्य तु धारिणीवर्णकवनवरं 'करयल'त्ति अनेन करयलपरिमियतिवलियमज्झा इति दृश्यं 'बंझ'त्ति अपत्यफलापेक्षया निष्फला अवियाउरित्तिप्रसवानन्तरमत्यमरणेनापिफलतो वन्ध्या भवतीत्यत उच्यते-अवियाउसिति-अविनलनशीलाअपत्यानामत एवाह-जानुकूर्पराणामेवमाता-जननी जानुकूपरमाता, एतान्येव शरीरांशभूतानि तस्याः स्तनौ स्पृशन्ति नापत्यमित्यर्थः, अथवा जानुकूपराण्येवमात्रा-परप्रणोदेसाहाय्ये समर्थउत्सङ्गनिवेशनीयो वापरिकरोयस्यानपुत्रलक्षणः सा जानुकूपरमात्रा। मू. (४)तस्सणंधन्नस्स सत्यवाहस्सपंथए नामदासचेडे होत्था सव्वंगसुंदरंगे मंसोवचिते बालकीलावणकुसले यावि होत्था, ततेणं से धन्ने सत्यवाहे रायगिहे नयरे बहूणं नगरनिगमसेडिसत्थवाहाणं अट्ठारसण्हं य सेणियप्पसेणीणं बहुसु कजेसुय कुटुंबेसु यमंतेसुयजाव चक्खुभूते याविहोत्था, नियगस्सविय णं कुटुंबस्स बहुसु य कजेसु जाव चक्खुभूते यावि होत्था वृ. 'दासचेडे'त्तिदासस्य-भृतकविशेस्य चेट:-कुमारकः दासचेटः “अथवा दासश्चासी चेटश्चेति दासचेटः। मू. (४५) तत्थ णरायगिहे नगरे वजए नामंतक्करे होत्या, पावे चंडालरूवेभीमतररूद्दकम्मे आरुसियदित्तरत्तनयणे खरफरुसमहल्लविगयबीभत्थदाढिए असंपुजितउडेउडुयपइनलंबंतमुद्धए भमरराहुवन्ने निरणुक्कोसे निरणुताचे दारुणे पइभए निसंसतिए निरनुकंपे अहिव्व एगंतदिहिए खुरेव एगंतधाराए गिद्धव आमिसतल्लिच्छे अग्गिमिव सव्वभक्खे जलमिव सव्वगाही Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः, अध्ययनं-२ उकंचणवंचणमायानियडिकूडकवडसाइसंपओगबहुले चिरनगरविणदुट्ठसीलायारचरित्ते -जूयपसंगी मञ्जपसंगी भोजपसंगी मंसपसंगी दारुणे हिययदारए साहसिए संघिच्छेयए उवहिएविस्संभघाती आलीयगतित्थभेयलहत्यसंपउत्तेपरस्सदव्वहरणमि निचं अणुबद्धेतिव्ववेरे रायगिहस्स नगरस्स बहूणि अइगमणाणि य निग्गमणाणि य दाराणि य अवदाराणि य छिंडिओ य खंडओ य नगरनिद्धमणाणि य संवट्टणाणि य निव्वदृणाणि य जूवखलयाणि य पाणागाराणि य वेसागाराणि य तद्दारहाणाणि य तकरट्ठाणाणि य तक्करघराणि य सिंगाडगाणि य तियाणि य चउक्काणि य चच्चराणि य नागधराणिय भूयधराणि यजक्खदेउलाणि य सभाणि य पवाणि य पणियसालाणि य सुन्नघराणि य आभोएमाणे २ मग्गमाओ गवेसमाणे बहुजणस्स छिद्देसु य विसमेसु य विहुरेसु य वसणेसु य अब्भुदएसु य उस्सवेसु य पसवेसु यतिहीसुय छणेसु यजनेसु य पव्वणीसुयमत्तपमत्तस्स य वक्खित्तस्स य वाउलस्स य सुहितस्स यदुखियस्स विदेसत्यस्स य विप्पवसियस्स य मग्गं च छिदंच विरहं च अंतरंच मग्गमाणे गवेसमाणे एवं चणं विहरति, बहियावि य णं रायगिहस्स नगरस्स आरामेसु य उज्जानेसु य वाविपोक्खरणीदिहियागुंजालियासरेसुयसरपंतिसुयसरसपंतियासुयजिण्णुजाणेसुयभग्गकूवएसुयमालुपाकच्छएसु य सुसाणएसु य गिरिकंदरलेणउवट्ठाणेसु य बहुजणस्स छिद्देसु य जाव एवं चणं विहरति। वृ. 'तक्कारे'त्ति चौरः ‘पापस्य पापकर्मकारिणः चाण्डालस्येव रूपं-स्वभावो यस्य स तथा, चण्डालकमपेिक्षया भीमतराणिरौद्राणि कर्माणियस्य स तथा, 'आरुसिय'त्ति आरुष्टस्येव दीप्ते-रक्ते नयने यस्य सतथा,खरपरुषे-अतिकर्कशेमहत्यौ विकृते बीभत्से दंष्ट्रिके-उत्तरोष्ठकेशगुच्छरुपे दंशनविशेषरूपे वा यस्य स तथा, असंपुटितौ असंवृतौ वा परस्परालाभौ तुच्छत्वाद्दशन दीर्घत्वाच्च औष्ठौ यस्यस तथा उद्भूता-वायुना प्रकीर्णा लम्बमाना मूर्द्धजा यस्य स तथा, भ्रमरराहुवर्णः कृष्ण इत्यर्थः, “निरनुकोशो' निर्दयो 'निरनुलापः' पश्चात्तापरिहतः अत एव 'दारुणो'रौद्रः अतएव प्रतिभयो' भयजनकः 'निःसंशयिकः' शौर्यातिशयादेवतत्साधयिष्याम्येवेत्येवंप्रवृत्तिकः पाठान्तरे निसंसे'तिनृन्-नारान्शंसति-हिनस्तीतिनृशंसःनिःशंसोवा-विगतश्लाधः, 'निरनुकंपे'त्ति विगतप्राणिरक्षः निर्गता वा जनानामनुकम्पा यत्र स तथा, अहिरिव एकान्ताग्राह्यमेवेदं मयेत्यवेमेवनिश्चया दृष्टिर्यस्य स तथा खुरेव एगंतधाराए'त्ति एकत्रान्ते-वस्तुभागेऽ. पहर्तव्यलक्षणेधारापरोपतापप्रधानवृत्तिलक्षणायस्यस तथा, यथा क्षुरप्रः एकधारः, मोषतलक्षणेकप्रवृत्तिक एवेति भावः, 'जलमिव सव्वगाहि' ति यथा जलं सर्वं स्वविषयापनमभ्यन्तरीकरोति तथाऽयमपि सर्वं गृह्णातीति भावः, तथा उत्कञ्चनवञ्चनमायानिकृतिकूटकपटैः सह योऽतिसंप्रयोगोगायन बहुलः-प्रचुरोयःसतथा, तत्र ऊद्धर्वंकञ्चनंमूल्याद्यारोपणार्थं उत्कञ्चनंहीनगुणस्य गुणोत्कर्षप्रतिपादनमित्यर्थः वञ्चनं-प्रतारणंमाया–परवञ्चनबुद्धिःनिकृतिः बकवृत्यागलकर्तकानामिवावस्थानं कूट-कार्षापणतुलादेः परवञ्चनार्थं न्यूनाधिककरणं कपट-नेपथ्यभाषाविपयर्यकरणं एभिरुत्कञ्चनादिभिस्सहातिशयेनयः संप्रयोगो-योगस्तेन यो बहुलः सतथा, यदिवा सातिशयेन द्रव्येण कस्तूरिकादिना परस्य द्रव्यस्य संप्रयोगः सातिसंप्रयोगः, ततश्चोत्कञ्चटनादिभिः सातिसंप्रयोगेण च यो बहुलः स तथा, उक्तं च सातिप्रयोगशब्दार्थाय Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९० ज्ञाताधर्मकथा सूत्रम्-१/-१२/४५ ॥१॥ “सो होइ साइजोगो दव्वं जं छुहिय अन्नदव्वेसु । दोसगुणा वयणेसु य अत्थविसंवायणं कुणि ॥त्ति" एकीयं व्याख्यानं, व्याख्यानान्तरं पुनरेवं-उत्कोचनं उत्कोचः निकृतिः-वञ्चनप्रच्छादनार्थ कर्म सातिः-अविश्रम्भः एतत्संप्रयोगेबहुलः, शेषतथैव, चिरं-बहुकालं यावत् नगरे नगरस्य वा विनष्टो-विप्लुतःचिरनगरविनष्टः, बहुकालीनो यो नगरविनष्टो भवति स किलात्यन्तं धूर्तो भक्तीत्येवं विशेषितः, तथा दुष्टं शीलं-स्वभावः आकारः-आकृतिश्चरित्रंच-अनुष्ठानं यस्य स तथा ततः कर्मधारयः, द्यूतप्रसङ्गी-छूतासक्तः एवमितराणि, नवरंभोज्यानि-खण्डखाद्यादीनि, पुनरुणग्रहणं हृदयदारक इत्यस्य विशेषणार्थत्वान्न पुनरुक्तं, लोकानां हदयानि दारयतिस्फोटयतीति हदयदारकः, पाठान्तरेण 'जणहियकारए' जनहितस्याकर्तेत्यर्थः, 'साहसिकः' अवितर्कितकारी 'सन्धिच्छेदकः' क्षेत्रखानकः 'उपधिको मायित्वेन प्रच्छन्नचारी विश्रम्मघाती' विश्वासघातकःआदीपक:-अग्निदातातीर्थानि-तीर्थभूतदेवद्रोण्यादीनि भिनत्ति-द्विधा करोति तद्रव्यमोषणाय तत्परिकरभेदनेनेति तीर्थभेदः, लघुभ्यां--क्रियासु दक्षाभ्यां हस्ताभ्यां संप्रयुक्तो यः स तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, परस्य द्रव्यहरणे नित्यमनुबद्धः प्रतिबद्ध इत्यर्थः, –'तीव्रवैरः' अनुबद्धविरोधः 'अतिगमनानि' प्रवेशमार्गान् 'निर्गमनानि' निस्सरणमार्गान् 'द्वाराणि प्रतोल्यः 'अपरद्वाराणि' द्वारिकाः 'छिण्डीः' छिण्डीकाः-वृत्तिच्छिद्ररूपाः 'खण्डीः' प्राकारच्छिद्ररूपाः नगरनिर्द्धमनानि-नगरजलनिर्गमक्षालान् 'संवर्तनानि' मार्गमिलनस्थानानि 'निवर्तनानि' मार्गनिर्घटनस्थानानि चूतखलकानि' द्यूतस्थण्डिलानि पानागाराणि मद्यगेहानि 'वेश्यागाराणि' वेश्याभवनानि 'तस्करस्थानानि शून्यदेवकुलागारादीनि 'तस्करगृहाणि' तस्करनिवासान्शृङ्गाटकादीनि प्राग्व्याख्यातानि सभा:-जनोपवेशनस्थानानिप्रपाः-जलस्थानानि, लिङ्गव्यत्ययश्च प्राकृतत्वात्, ‘पणितशालाः' हटान् शून्यगृहाणि-प्रतीतानि 'आभोगयन्' पश्यन् ‘मार्गयन्' अन्वयधर्मपालोचनतः 'गवेषयन्' व्यतिरेकधर्मपालोचनतः बहुजनस्य 'छिद्रेषु' प्रविरलपरिवारत्वादिषु चौरप्रवेशावकाशेषु -विषमेषु'तीव्ररोगादिजनितातुरत्वेषु 'विधुरेषु' इष्टजनवियोगेषु 'व्यसनेषु' राज्याधुपप्लवेषु तथा अभ्युदयेषु राज्यलक्षम्यादिलाभेषु 'उत्सवेषु' इन्द्रोत्सवादिषु 'प्रसवेषु' पुत्रादिजन्मसु 'तिथिषु' मदनत्रयोदश्यादिषु 'क्षणेषु' वडुलोकभोजनदानादिरूपेषु 'यज्ञेषु' नागादिपूजासु पर्वणीषु कौमुदी-प्रभृतिषुअधिकरणभूतासुमत्तः पीतमद्यतयाप्रमत्तश्चप्रमादवान् यः स तथा तस्य बहुजनस्येति योगः, 'व्याक्षिप्तस्य प्रयोजनान्तरोपयुक्तस्य व्याकुलस्य च नानाविधकार्यक्षेपेण सुखितस्य दुःखितस्य च विदेशस्थस्य च देशान्तरस्थस्य विप्रोषितस्य च-देशान्तरंगन्तुंप्रवृत्तस्य मार्गच पन्थानं 'छिद्रंच' अपद्वारं 'विरहंच' विजनं अन्तरंच-अवसरमिति आरामादिपदानि प्राग्वत् 'सुसाणेसु यत्ति श्मशानेषु 'गिरिकन्दरेषु' गिरिरन्ध्रेषु 'लयनेषु' गिरिवर्तिपाषाणगृहेषु 'उपस्थानेषु तथाविधमण्डपेषु बहुजनस्य छिद्रेष्वित्यादि पुनरावर्तनीयं यावद् एवं च णं विहरइति । मू. (४६) तते णं तीसे भद्दाए भारियाए अन्नया कयाइं पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि कुडुंबजागरियंजागरमाणीए अयमेयारूवे अज्झथिए जावसमुपज्जित्था-अहंधन्नेन सत्यवाहेण Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-२ सद्धिं बहूणि वासाणिसद्दफरिसरसगंधरूवाणिमाणुस्सागाइंकामभोगाईपञ्चणुभवमाणी विहरामि, नो चेव णं अहं दारगंवा दारिगं वा पयायामि, तंधनाओणंताओ अम्मयाओजावसुलद्धेणंमाणुस्सएजम्मजीवियफले तासिं अम्मयाणं जासिं मन्ने निगयकुच्छिसंभूयाति थणदुद्धलुद्धयातिं महुरसमुल्लावगातिं मम्मणपयंपियाति थणमूलकक्खदेसभागं अभिसरमाणाति मुद्धयाइं थणयं पिवंति, ततो य कोमलकमलोवमेहिं हत्थेहिं गिहिऊणं उच्छंगे निवेसियाई देति समुल्लावए पिए सुमहुरे पुणो २ मंजुलप्पभणिते, तं अहन्नं अधन्ना अपुवा अलक्खणा अकयपुत्रा एत्तो एगमवि न पत्ता, । -तंसेयं मम कलं पाउप्पभायाए रयणीए जाव जलते धनं सत्यवाहं आपुच्छित्ता धन्नेनं सत्तवहेणं अब्भणुनाया समाणी सुबहुं विपुलं असणपणाखातिमसातिमं उवक्खडावेत्ता सुबहुं पुष्फवस्थगंधमल्लालंकारंगहायबहूहिमित्तनातिनिवगसयणसंबंधिपरिजणमहिलाहिं सद्धिंसंपरिवुडा जाई इमाइंरायगिहस्स नगरस्स बहिया नागाणि य भूयाणि यजक्खाणि य इंदाणिय खंदाणिय रुदाणि य सेवाणि य वेसमणाणि य तत्थ णं बहूणणं नागपडिमाण य जाव वेसमणपडिमाण य महरिहं पुप्फच्चणियं करेत्ता जाणुपायपडियाए एवं वइत्तए जइणं अहं देवाणुप्पिया! दारगंवा दारिगं वा पयायामि तोणं अहं तुब्भंजाय च दायंच भायं च अक्खयनिहिं च अनुवड्वेसित्ति कट्ट उवातियं उवाइत्तए, एवं संपेहेति २ कलं जाव जलते जेणामेव धन्नेसत्थवाहे तेणामेव उवागच्छतिउवागच्छित्ता एवंवदासी-एवं खलु अहं देवाणुप्पिया तुब्भेहिं सद्धिं बहूई वासाति जाव देति समुल्लावए सुमहुरे पुणो २ मंजुलप्पभणिते तण्णं अहं अहन्ना अपुत्रा अकयलक्खणा एतो एगमवि न पत्ता, तं इच्छामि णं देवाणुप्पिया ! तुब्भेहिं अब्मणुनाता समाणी विपुलं असणं ४ जाव अणुवढेमि उवायइयं करेत्तए ततेणंधन्ने सत्यवाहे भई भारियं एवं वदासी-ममंपिय णं खलु देवाणु०! एस चेव मनोरहे-कह णं तुमंदारगं दारियं वा पयाएजसि ?, भद्दाए सत्यवाहीए एएयमट्ठमणुजाणति, ततेणं साभद्दा सत्यवाही धन्नेनंसत्यवाहेणं अब्भणुनाता समाणी हट्टतुट्ठ जाव हयहियया विपुलं असनपानखातिमसातिमं उवक्खडावेति र त्ता सुबहुं पुप्फगंधवत्थमल्लालंकारं गेण्हति २ सयाओ गिहाओनिग्गच्छति २ रायगिहं नगरं मझमझेणं निग्गच्छति र ताजेणेव पोक्खरिणी तेणेव उवागच्छति २ पुक्खरिणीए तीरे सुबहुं पुप्फजावमल्लालंकारं ठवेइ २ पुक्खरिणिं ओगाहइ २ जलमजणं करेतिजलकीडं करेति २ ण्हाया कयबलिकम्मा उल्लपडसाडिगा जाइंतत्थ उप्पलाई जाव सहस्सपत्ताई ताइंगिण्हइ २ पुक्खरिणीओ पञ्चोरुहइ २ तं सुबहु पुष्फगंधमल्लं गेण्हति २ जेणामेव नागघरए यजाव वेसमणधरए य तेणेव उवागच्छति २ तत्थ णं नागपडिमाण य जाव वैसमणपडिमाण य आलोए पणामं करेइ ईसिं पधुत्रमइ २ लोमहत्थगं परामुसइ २ नागपडिमाओ य जाव वेसमणपडिमाओ य लोमहत्थेणं पमञ्जति उदगधाराए अब्भुक्खेति २ पम्हलसुकुमालाए गंधकासाईएगायाइं लूहेइ २ महरिहं वत्थारुहणंच मल्लारुहणं च गंधारुहणं च चुन्नारुहणं चवन्नारुहणंच करेति र जावधूवंडहति र जानुपायपडियापंजलिउडाएवं वदासी जइणं अहं दारगंवा दारिगंवा पयायामि तो णं अहं जायं च जाव अणुवड्डेमित्ति कट्ट उवतियं करेति २ जेणेव पोक्खरिणी तेणेव उवागच्छति २ विपुलं असणं ४ आसाएमाणी जाव Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/२/४६ विहरति, जिमिया जाव सुईभूया जेणेव सए गिहे तेणेव उवागया अदुत्तरं च णं भद्दा सत्यवाही चाउद्दसमुद्दिट्टपुन्नमासिणीसु विपुलं असण ४ उवक्खडेति २ बहवे नागा य जाव वेसमणा य उवायमाणी जाव एवं च णं विहरति ९२ मू. (४७) तते णं सा भद्दा सत्थवाही अन्नया कयाइ केणति कालंतरेणं आवन्नसत्ता जाया यावि होत्था तते णं तीसे भद्दाए सत्य० दोसु मासेसु वीतिक्कंतेसु ततिए मासे वट्टमाणे इमेयारूवे दोहले पाउन्भूते - धन्नाओ णं ताओ अम्मयाओ जाव कयलक्खणाओ णं ताओ अम्मयाओ जाओ णं विउल असणं ४ सुबहुयं पुप्फवत्थगंधमल्लालंकारं गहाय मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरियणमहिलियाहि य सद्धिं संपरिवुडाओ रायगिहं नगरं मज्झमज्झेणं निग्गच्छंति २ - जेणेव पुकअखरिणी तेणेव उवागच्छंति २ पोक्खथरिणीं ओगाहिंति २ व्हायाओ कयबलिकम्मा ओसव्यालंकारविभूसियाओविपुलं असणं ४ आसाएमाणीओ जाव पडिभुंजेमाणीओ दोहलं विणेति एवं संपेहेति २ कल्लं जाव जलते जेणेव धन्ने सत्यवाहे तेणेव उवागच्छति २ धन्नं सत्यवाहं एवं वदासी एवं खलु देवाणुप्पिया ! मम तस्स गब्भस्स जाव विणेति तं इच्छामि णं देवाणुप्पिया ! तुमेहिं अब्भणुन्नाता समाणी जाव विहरित्तए, अहासुहंदेवाणुप्पिया ! मा पडिबंधं करेह, तते णं सा भद्दा सत्यवाही धन्नेणं सत्यवाहेणं अब्भणुन्नाया समाणी हट्ठतुट्ठा जाव विपुलं असणं ४ जाव ण्हाया जाव उल्लपडसाडगा जेणेव नागधरते जाव धूवं दहति २ पणामं करेति पणामं करेत्ता जेणेव पोक्खरिणी तेणेव उवागच्छति २ तते गंतओ मित्तनाति जाव नगरमहिलाओ भद्दं सत्यवाहिं सव्वलालंकारविभूसितं करेति, ततेणंसा भद्दा सत्यवाही ताहिं मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरिजणनगरमहिलियाहिं सद्धिं तं विपुलं असणं ४ जाव परिभुंजमाणी य दोहलं विणेति २ जामेव दिसिं पाउब्भूत्ता तामेव दिसिं पडिगया, तणं सा भद्दा सत्यवाही संपुन्नडोहला जाव तं गब्धं सुहंसुहेणं परिवहति, तते णं सा भद्दा स० नवहं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अद्धट्टमाण राइंदियाणं सुकुमालपाणिपादं जाव दारगं पयाया, तते णं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे जातकम्मं करेति २ तहेव जाव विपुलं असणं ४ उवक्खडावेति २ तहेव मित्तनाति० भोयावेत्ता अयमेयारूवं गोत्रं गुणनिष्पन्नं नामधेजं करेति जम्हाणं अम्हं इमे दारए बहूणं नागपडिमाण य जाव वेसमणपडिमाणा य उवाइयलद्धे णं ते होउ णं अम्हे इमे दार देवदिन्ननामेणं, तते णंतस्स दा० अम्मापियरो नामधिज्जं करेति देवदिनेत्ति, तते णं तस्स दा० अम्मापियरो जायं च दायं च भायं च अक्खयनिहिं च अनुवड्डेति । वृ. 'कुटुंबजागरियं जागरमाणीए 'त्ति कुटुम्बचिन्ताया जागरणं-निद्राक्षयः कुटुम्बजागरिका, द्वितीयायास्तृतीयार्थत्वात् तया 'जाग्रत्या;' विबुध्यमानया, अथवा कुटुम्बजागरिकां जाग्रत्याः 'पयायामि’त्ति प्रजनयामि 'यासिं मन्त्रे' इत्यत्र तासां सुलब्धं जन्म जीवितफलं अहं मन्ये' वितर्कयामि यासां निजककुक्षिसंभूतानीत्येवमक्षरघटना कार्या, निजकुक्षिसंभूतानि डिम्मरूपाणि इति गम्यते, स्तनदुग्धलुब्धकानि मधुरसमुल्लाषकानि मन्मनं-स्खलव्यजल्पितं येषां तानि तथा स्तनमूलात्कक्षा देशभागमभिसरन्ति - संचरन्ति स्तनजं पिबन्ति, ततश्च कोमलकमलोपमाभ्यां हस्ताभ्यां गृहीत्वा उत्सङ्गे निवेशितानि ददति समुल्लापकान् Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:, अध्ययनं - २ ९३ सुमधुरान् 'एत्तो एगमवि न पत्त ' त्ति इतः पूर्वं एकमपि - डिम्भकविशेषणकलापादेकमपि विशेषणं न प्राप्ता, 'बहिया नागरधराणि ये' त्यादिप्रतीतं, 'जण्णुपायवडिय'तिजानुभ्यां पादपतिता जानुपादपतिता जानुनी भुवि निन्यस्य प्रणतिं गतेत्यर्थः । 'जायं वे' त्यादि, यागं - पूजां दायं - पर्वदिवसादी दानं भागं - लाभांशं अक्षयनिधिं - अव्ययं भाण्डागारं अक्षयनिधिं वा मूलधनं येन जीर्णीभूतदेवकुलस्योद्धारः करिष्यते अक्षीणिकां वा प्रतीतां वर्द्धयामि-पूर्वकाले अल्पं सन्तं महान्तं करोमीति भावः — ‘उववाइयं’तिउपयाच्यते—मृग्यते स्म यत्तत् उपयाचितं - ईप्सितं वस्तु 'उपयाचितुं' प्रार्थयितुं 'उल्लपडसाडय'त्ति स्नानेनार्द्रे पटशाटिके - उत्तरीयपरिधानवस्त्रे यस्याः सा तथा 'आलोए 'त्ति दर्शने नागादिप्रतिमानां प्रणामं करोति, ततः प्रत्युन्नमति, लोमहस्तं प्रमार्जनीकं 'परामृशति' गृह्णाति, ततस्तेन ताः प्रमार्जयति 'अब्भुक्खेइ' त्ति अभिषिञ्चति वस्त्रारोषणादीनि प्रतीतानि । 'चाउद्दसी' त्यादौ 'उद्दिट्टि त्ति अमावस्या 'आवन्नसत्ते' ति आपन्नः - उत्पन्नः सत्त्वो - दजीवो गर्भे यस्याः सा तथा । मू. (४८) तते गं से पंथए दासचेडए देवदिन्नस्स दारगस्स बालग्गाही जाए, देवदिन्नं दारयं कडीए गेण्हति २ बहूहिं डिंभएहि य डिंभगाहि य दारएहि य दारियाहि य कुमारियाहि य सद्धिं संपरिवुडे अभिरममाणे अभिरमति । तते सा भद्दा सत्यवाही अन्नया कपाइं देवदिन्नं दारयं ण्हायं कयबलिकम्मं कयकोउयमंगलपायच्छित्तं सव्वालंकारभूसियं करेति पंथयस्स दासचेडयस्स हत्थयंसि दलयति, ततेां से पंथए दासचेडए भद्दाए सत्थवाहीए हत्याओ देवदिन्नं दारगं कडिए गिण्हति २ सयातो गिहाओ पडिनिक्खमति २ बहूहिं डिंभएहि य डिंभिया हि य जाव कुमारियाहि य सद्धिं संपरिवुडे जेणेव रायमग्गे तेणेव उवागच्छइ २ देवदिन्नं दारगं एगंते ठावेति २ बहूहिं डिंभएहि य जाव कुमारियाहि य सद्धिं संपरिवुडे पमत्ते यावि होत्या विहरति, - इमं च णं विजए तकरे रायगिहस्स नगरस्स बहूणि बाराणि य अवदाराणि य तहेव जाव आभोएमाणे मग्गेमाणे गवेसेमाणे जेणेव देवदिने दारए तेणेव उवागच्छइ २ देवदिन्ने दारगं सव्वालंकारविभूसियं पासति पासित्ता देवदिन्नस्स दारगस्स आभरणालंकारेसु मुच्छिए गढिए गिद्धे अज्झोववन्त्रे पंथयं दासचेडं पमत्तं पासति २ दिसालोयं करेति करेत्ता देवदिनं दारगं गेण्हति २ कक्खंसि अल्लियावेति २ उत्तरिज्जेणं पिइ २ सिग्धं तुरियं चवलं चेतियं रायगिहस्स नगरस्स अवदारेणं निग्गच्छति २ जेणेव जिण्णुञ्जाणे जेणेव भग्गकूवए तेणेव उवागच्छति २ देवदिन्नं दारयं जीवियाओ ववरोवेति २ आभरणालंकारं गेण्हति २ देवदिन्नस्स दारगस्स सरीरगं निष्पाणं निचेट्टं जीवियविप्प - जढं भग्गकूवए पक्खिवति २ जेनेव मालुयाकच्छए तेणेव उवागच्छति २ मालुयकच्छयं अणुपविसति २ निचले निष्कंदे तुसिणीए दिवसं खिवेमाणे चिट्ठति डिम्भदारककुमारकाणामल्पबहुबहुतरकालकृतो विशेषः मूर्च्छितो- मूढो गतविवेकचैतन्य इत्यर्थः ‘ग्रथितो' लोभततन्तुभिः संदर्भितः 'गृद्ध' आकाङ्क्षवान् 'अभ्युपपन्नः' अधिकं तदेकाग्रतां गत इति, शीघ्रादीनि एकार्थिकानि शीघ्रतातिशयख्यापनार्थानि निष्प्राणं- उच्छ्वासादिरहितं निश्चेष्टं व्यापाररहितं 'जीवविप्पजढं 'ति आत्मना विप्रमुक्तं वृ. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/२/४८ निश्चलो - गमनागमनादिवर्जितः निष्पन्दोहस्तद्यवयवचलनरहितः तूष्णीको वचनरहितः 'क्षेपयन् ' प्रेरयन् मू. (४९) तते गं से पंथए दासचेडे तओ मुहुत्तंतरस्स जेणेव देवदिने दारए ठविए तेणेव उवागच्छति २ देवदिनं दारगं तंसि ठाणंसि अपासणाणे रोयमाणे कंदमाणे विलवमाणे देवनहारगस्स सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं करेइ २ देवदिन्नस्स दारगस्स कत्थइ सुतिं वा खुतं वा पउत्तिं वा अलभमाणे जेणेव सए गिहे जेणेव धन्ने सत्यवाहे तेणेव उवागच्छति २ धन्नं सत्थवाहं एवं वदासी एवं खलु सामी ! भद्दा सत्यवाही देवदिनं दारयं ण्हायं जाव मम हत्यंसि दलयति तते गं अहं देवदिनं दारयं कडीए गिण्हामि २ जाव मग्गणगवेसणं करेमि तं न नज्जति णं सामी ! देवदिने दार केणइ हते वा अवहिए वा अवखित्ते वा पायवडिए धन्नरस सत्थवाहस्स एतमहं निवेदेति, तणं से धन्ने सत्थवाहे पंथयदासचेडयस्स एतमट्टं सोचा णिसम्म तेण य महया पुत्तसोएणाभूभूते समाणे परसुणियत्तेव चंपगपायवे धसति धरणीयलंसि सव्यंगेहिं सन्निवइए, तसे धन्ने सत्यवा ततो मुहुत्तंतरस्स आसत्थे पच्छागयपाणे देवदिन्नस्स दारगस्स सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं करेति देवदिन्नस्स दारगस्स कत्थइ सुइं वा खुइं वा पउत्तिं वा अलभमाणे जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ २ महत्थं पाहुडं गेण्हति २ जेणेव नगरगुत्तिया तेणेव उवागच्छति .२ तं महत्थं पाहुडं उवणति उवणतित्ता एवं व्यासी एवं खलु देवाणुप्पिया ! मम पुत्ते भद्दाए भारियाए अत्तए देवदिन्ने नाम दारए इट्ठे जाव उंबरपुप्फंपिव दुल्लहे सवणयाए किमंग पुण पासणयाए ?, तते णं सा भद्दा देवदिन्नं हायं सव्वालंकारविभूतियं पंथगस्स हत्थे दलाति जाव पायवडिए तं मम निवेदेति, तं इच्छामि गं देवाणुप्पिया ! देवदिन्नदारगस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेसणं कयं । तए णं ते नगरगोत्तिया धन्नेणं सत्यवाहेणं एवं वृत्ता समाणा सन्नद्धबद्धवम्मियकवया उम्पीलियस रासणवट्टिया जाव गहियाउहपहरणा धन्नेणं सत्यवाहेणं सद्धिं रायगिहस्स नगरस्स बहूणि अतिगमणाणि य जाव पवासु य मग्गणगवेसणं करेमाणा रायगिहाओ नगराओ पडिनिक्खमंति२ जेणेव जिष्णुञ्जाणे जेणेव भग्गकूवए तेणेव उवागच्छति २ देवदिन्नस्स दारगस्स सरीररगं निप्पाणं निचेद्वं जीवविप्पजढं पासंति २ हा हा अहो अकज्जमितिकड्ड देवदिन्नं दारगं भग्गकूवाओ उत्तरेति २ धन्नस्स सत्यवाहस्स हत्थेणं दलयंति । वृ. 'श्रुतिं' वार्त्तामात्रं 'क्षुतं' तस्येव सम्बन्धिनं शब्दं तच्चिह्नं वा 'प्रवृत्ति' व्यक्ततरवात्त नीतो मित्रादिना स्वगृहे अपहृतश्चौरेण आक्षिप्तः -- उपलोभितः 'परसुनियत्तेव्व 'त्ति परशुना - कुठारेण निकृत्तः - छिन्नो यः स तथा तद्वत् 'नगरगोत्तिय' त्ति नगरस्य गुप्तिं - रक्षां कुर्वन्तीति नगरगुप्तिकाःआरक्षकाः 'सत्रद्धबद्धवम्मियकवय' त्ति सन्नद्धाः - संहननीभिः कृतसन्नाहाः बद्धाः - कसाबन्धनेन वर्मिताश्च - अङ्गरक्षीकृताः शरीरारोपणेन कवचाः कङ्कटा यैस्ते तथा ततः कर्धारयः, अथवावर्मितशब्दः क्वचिन्नाधीयत एव, 'उप्पीलियसरासणपट्टिया' उत्पीडिता - आक्रान्ता गुणेन शरासनं - धनुस्तल्लक्षणा पट्टिका यैस्ते तथा, अथवा उत्पीडिता - बद्धा शरासन - पट्टिका बाहुपको वैस्ते तथा दृश्यते च धनुर्धराणां बाहौ चर्म्मपट्टबन्ध इति, इह स्थाने यावत्करणादिदं दृश्यं Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्गः, अध्ययनं - २ ९५ "पिणद्धगेवेज्जा बद्ध आविद्धविमलवरचिंधपट्टा" पिनद्धानि - परिहितानि ग्रैवेयकाणि - ग्रीवारक्षाणि यैस्ते तथा, बद्धो गाढीकरणेन आविद्धः - परिहितो मस्तके विमलो वरचिह्नपट्टो यौस्ते तथा ततः कर्मधारयः 'गहियाउहपहरणा' गृहीतान्यायुधानि प्रहरणाय - प्रहारदानाय यैस्ते तथा, अथवाऽऽयुधप्रहरणयोः क्षेप्याक्षेप्यकृतो विशेषः, 'ससक्खं 'ति ससाक्षि ससाक्षिणोऽध्यक्षान् विधायेत्यर्थः । मू. (५०) तते णं ते नगरगुत्तिया विजयस्स तक्करस्स पयमग्गमणुगच्छमाणा जेणेव मालुयाकच्छए तेणेव उवागच्छंति २ मालुयाकच्छयं अणुपविसंति २ विजयं तक्करं ससक्खं सहोढं सगेवेज्जं जीवग्गाहं गिण्हंति २ अट्ठिमुट्टिजाणुकोप्परपहारसंभग्गमहियगत्तं करेति २ अवउडाबन्धणं करेति २ देवदिन्नगस्स दारगस्स आभरणं गेण्हति २ विजयस्स तक्करस्स गीवाए बंधति २ मालुयाकच्छगाओ पडिनिक्खमंति २ जेणेव रायगिहे नगरे तेणेव उवागच्छंति २ रायगिहं नगरं अनुपविसंति २ रायगिहे नगरे सिंघाडगतियचरकचच्चरमहापहपहेसु कसप्पहारे य लयप्पहारे य छिवापहारे य निवाएमाणा २ छारं च धूलिं च कथवरं च उवरिं पक्किरमाणा २ महया २ सद्देणं उसे माणा एवं वदंति - एस णं देवाणुप्पिया ! विजए नामं तक्करे जाव गिद्धे विव आमिसभक्खी बालघाrए बालमारए, तं नो खलु देवाणुप्पिया ! एयस्स केति राया वा रायपुत्ते वा रायमचे वा अवरज्झति एत्थट्टे अप्पणी सयातिं कम्माई अवरज्झंतित्तिकट्टु जेणामेव चारगसाला तेणामेव उवागच्छंति २ हडिबंधणं करेति २ भत्तपाणनिरोहं करेति २ तिसंझं कसप्पहारे य जाव निवाएमाणा २ विहरंति, तणं से धन्ने सत्यवाहे मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरियणेणं सद्धिं रोयमाणे जाव विलवमाणे देवदिन्नस्स दारगस्स सरीरस्स महया इड्डीसकारसमुदएणं निहरणं करेति २ बहूई लोतियातिं मयगकिञ्चाई करेति २ केणइ कालंतरेणं अवगयसोए जाए यावि होत्था । वृ. 'सहोढं' ति समोषं 'सगेवेज्जं' ति सह ग्रैवेयकेण - ग्रीवाबन्धनेन यथा भवति तथा गृह्णन्ति 'जीवग्गाहं गिण्हंति 'त्ति जीवतीति जीवस्तं जीवन्तं गृह्णन्ति अस्थिमुष्टिजानुकूपरैस्तेषु वा ये प्रहारास्तैः संभग्नं--मथितं मोटितं - जर्जरितं गात्रं - शरीरं यस्य स तथा तं कुर्वन्ति 'अवउडगबंधणं' ति अवझोटनेन - अवमोटनेन कृकाटिकायाः बाह्योश्च पश्चाद्भागनयेन बन्धनं यस्य स तथा तं कुर्वन्ति 'कसप्पहारेय' त्ति वर्धताडनानि 'छिव' त्तिश्लक्ष्णः कषः 'लता' कम्बा 'बालघातकः' प्रहारदानेन 'बालमारकः' प्राणवियोजनेन । 'रायमच्चे' त्ति राजामात्यः 'अवरज्झइ' त्ति अपराध्यति अनर्थं करोति 'नन्नत्थ' त्ति नत्वन्यत्रेत्यर्थः, वाचनान्तरे त्विदं नाधीयत एव, स्वकानि निरुपचरितानि नोपचारेणात्मनः सम्बन्धीनि मू. (५१) तते णं से धन्ने सत्थवाहे अन्नया कयाइं लहूसयंसि रायावराहंसि संपलत्ते जाए यावि होत्था, तते णं ते नगरगुत्तिया धन्नं सत्यवाहं गेण्हति २ जेणेव चारगे तेणेव उवागच्छति २ चारगं अनुपवेति २ विजएणं तक्करेणं सद्धिं एगयओ हडिबंधणं करेति । तते णं सा भद्दा भारिया कल्लं जाव जलते विपुलं असणं ४ उवक्खडेति २ भोयणपिंडए करेति २ भोयणाई पक्खिवति लंछियमुद्दियं करेइ २ एगं च सुरभिवारिपडिपुन्नं दगवारयं करेति २ पंथंय दासचेडं सद्दावेति २ एवं वदासी- गच्छ णं तुमं देवाणुप्पिया ! इमं विपुलं असणं ४ गहाय चारगसालाए धन्नस्स Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/२/५१ सत्थवाहस्स उवणेहि, तते गं से पंथए भद्दाए सत्यवाहीए एवं वुत्ते समाणे हट्ठतुट्टे तं भोयणपिंडयं तं च सुरभिवरवारिपडिपुन्नं दगवारयं गेण्हति २ सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमति २ - - रायगिहे नगरे मज्झमज्झेणं जणेव चारगसाला जेणेव धन्ने सत्थवाहे तेणेव उवागच्छति २ भोयणपिडयं ठावोति र उल्लंछति २ ता भायणाई गेण्हति २ भायणाई धोवेति २ हत्थसोयं दलयति २ धन्नं सत्यवाहं तेणं विपुलेणं असण० ४ परिवेसति, तणं से विजए तकरे धन्नं सत्यवाहं एवं वदासी-तुमण्णं देवाणुप्पिया ! मम एयाओ विपुलातो असण० ४ संविभागं करेहि, तते गं से धन्ने सत्थवाहे विजयं तक्करं एवं वदासीअवियाई अहं विजया ! एयं विपुलं असणं ४ कायाणं वा सुणगाणं वा दलएज्जा उक्छुरुडियाए वाणं छड्डेजा नो चेवणं तव पुत्तधायगस्स पुत्तमारगस्स अरिस्स वेरियस्स पडिणीयस्स पच्चामित्तस्स एतो विपुलाओ असण० ४ संविभागं करेज्जामि, तते गं से धण्णे सत्यवाहे तं विपुलं असणं ४ आहारेति २ तं पंथयं पडिविसजेति, तते गं से पंथए दासचेडे तं भोयणपडिगं गिण्हति २ जामेव दिसिं पाउब्भूते तामेव दिसिं पडिगए, तते णं तस्स धन्नस्स तं विपुलं असणं ४ आहारियस्स समाणस्स उच्चारपासवणे णं उच्चाहित्था, तते णं छन्ने विजयं तक्करं एवं वदासी ९६ एहि ताव विजया ! एगंतमवक्कमामो जेणं अहं उच्चारपासवणं परिट्ठवेमि, तते णं से विज्जए तकरे धन्नं सत्यवाहं एवं वयासी-तुब्भं देवाणुप्पिया ! विपुलं असणं ४ आहारियस्स अत्थि उच्चारे वा पासवणे वा ममन्नं देवाणुप्पिया ! इमेहिं बहूहिं कसप्पहारेहिय जाव लयापहारेहि य तहाए य छुहाए य परब्भवमाणस्स णत्थि केइ उच्चारे वा पासवणे वा तं छंदेणं तुमं देवाणुप्पिया एगते अवक्कमित्ता उच्चारपासवणं परिद्ववेति, तते णं से धण्णे सत्थवाहे विजएणं तक्करेणं एवं वुत्ते समाणे तुसिणीए संचिइति, तते गं से धन्ने सत्थवाहे मुहुत्तंतरस्स बलियतरागं उच्चारपासवणेणं उव्वाहिज्रमाणे विजयं तकरं एवं वदासी- एहि ताव विजया ! जाव अवक्कमो, तते णं से विजए धन्नं सत्थवाहं एवं वदासी- जइ गं तुमं देवाणुप्पिया ! ततो विपुलाओ असंण० ४ संविभागं करेहि ततो ऽहं तुमेहिं सद्धिं एगंतं अवक्कमामि, तते गं से धन्ने सत्थवाहे विजयं एवं वदासी अहनं तुब्भं ततो विपुलाओ असण० ४ संविभागं करिस्सामि, तते णं से विजए धन्नस्स सत्यवाहसस एयमहं पडिसुपणेति, तते णं से विजए धन्नेणं सद्धिं एगते अवक्कमेति उच्चारपासवणं परिद्ववेति आयंते चोक्खे परमसुइभूए तमेव ठाणं उवसंकमित्ता णं विहरति । तणं सा भद्दा कल्लं जाव जलंते विपुलं असणं ४ जाव परिवेसेति, तते णं से धन्ने सत्यवाहे विजयस्स तक्करस्स ततो विपुलाओ असण० ४ संविभगं करेति, तते णं से धन्ने सत्थवाहे पंथयं दासचेडं विसज्जेति, तते णं से पंथए भोयणपिडयं गहाय चारगाओ पडिनिक्खमति २ रायगिहं नगरं मज्झमज्झेणं जेणेव सए गेहे जेणेव भद्दा भारिया तेणेव उवागच्छइ २ त्ता भद्दं सत्यवाहिणि एवं वायासी- एवं खलु देवाणुप्पिए! धन्ने सत्थवाहे तव पुत्तघायगस्स जाव पच्चामित्तस्स ताओ विपुलाओ असण० संविभागं करेति । वृ. 'लहुस्सगंसि' त्ति लघुः स्व- आत्मा स्वरूपं यस्य स लघुस्वकः - अल्पस्वरूपः राज्ञि विषये अपराधो राजापराधस्तत्र 'संप्रलप्तः' प्रतिपादितः पिशुनैरिति गम्यते । 'भोयणपडिय'त्ति भोजनस्थालाद्याधारभूतं वंशमयं भाजनं पिटकं तत् करोति, सज्जकरोतीत्यर्थः, पाठान्तरेण 'भरेइ'त्ति Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः, अध्ययनं-२ पूरयतिपाठान्तरेणभोजनपिटके करोतिअशनादीनि लाञ्छितं रेखादिदानतोमुद्रितंकृतमुद्रादिगुद्रं 'उल्लंछेइति विगतलाञ्छनं करोति परिवेशयति भोजयति, 'आवियाई तिअपिः संभावनेआईतिभाषायांअरेः-शत्रौरिणः-सानुबन्धशत्रुभावस्य प्रत्यनीकस्य-प्रतिकूलवृत्तेःप्रत्यमित्रस्य-वस्तु २ प्रति अमित्रस्य धन्नस्सति कर्मणिषष्ठी उच्चारप्रश्रवर्णकर्तृणमित्यलङ्कारे उव्वाहित्य'त्ति उद्बाधयति स्म, एहि तावे'त्यादि, आगच्छ तावदिति भाषामात्रेहे विजय! एकान्तं-विजन मपक्रमामो-यामः 'जेणं तियेनाहमुच्चारादिपरिष्ठापयामीति 'छंदेणं ति अभिप्रायेण यथारूचीत्यर्थः। मू. (५२) ततेणंसाभदासत्थवाही पंथयस्सदासचेडयस्स अंतिएएयमहूँ सोच्चाआसुरुत्ता रुट्ठा जाव मिसिमिसेमाणा धन्नस्स सत्यवाहस्स पओसमावति, तते णं से धन्ने सत्यवाहे अन्नया कयाइं मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरियणेणं सएणय अत्थसारेणं रायकजातो अप्पाणं मोयावेति २ चारगसालाओ पडिनिक्खमति २ जेणेद अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छति २ अलंकारियकम्मं करेति २ जेणेव पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छति २ अह धोयट्टियं गेण्हति पोखरिणी ओगाहति २ जलमजणं करेति २ ण्हाए कयबलिकम्मे जाव रायगिहं नगरं अणुपविसति २ रायगिह० मझमझेणं जेणेव सए गिहे तेणेव पधारेत्य गमणाए।ततेणंतं धन्नं एत्रमाणं पासित्ता रायगिहे नगरे बहवे नियगसेडिसत्यवाहपभितओ आदति परिजाणंति सक्कारेति सम्मा० अब्भु० सरीरकुसलंपुच्छंति। तते णं से धन्ने जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छति २ जाविय से तत्थ बाहिरिया परिसा भवति तं०-दासाति वा पेस्साति वा भियगाइ वा भाइलागइवा, सेवियणंधण्णं सत्थवाहं एजंतं पासतिर पायवडियाएखेमकुसलंपुच्छंति, जावियसेतत्य अभंतरिया परिसाभवतितं०-मायाइ वापियाइवाभायातिवा भगिणीतिवा, सावियणंधन्नसत्थवाहंएजमाणंपासतिर आसाणाओ अन्मुट्टेति २ कंठाकंठियं अवयासिय बाहप्प-मोक्खणं करेति, तते णं से धन्ने सत्थवाहे जेणेव भद्दा भारिया तेणेव उवागच्छति, तते णं सा भद्दा धन्नं सत्यवाहं एजमाणं पासति पासित्ता नोआढाति नो परियाणाति अणाढायमाणी अपरिजाणमाणी तुसिणीया परम्मुही संचिट्ठति, ततेणंसे धन्ने सत्तवाहे भदंभारियंएवं वदासी-किन्तुब्भंदेवाणुप्पिए न तुट्ठी वा न हरिसे वा नाणंदे वा जंमएसएणं अत्थसारेणं रायकजातो अप्पाणं विमोतिए, ततेणं साभदाधनंसस्थवाहंएवं वदासी-कहनं देवाणुप्पिया! मम तुट्ठीवा जाव आणंदे वा भविस्सति जेणं तुममम पुत्तघायगस्स जाव पच्चामित्तस्स ततो विपुलातोअसण०४ संविभगं करेसि, ततेणं सेधन्नेभदं एवंवदासी नो खलु देवाणुप्पिए! धम्मोति वा तवोत्तिवाकयपडिकइया वा लोगजत्ताति चा नायएति वा घाडिएति वा सहाएति वा सुहितिवा लतो विपुलातो असण० ४ संविभागे कए नन्नत्य सरीरचिंताए, तते णं सा भद्दा धन्नेणं सत्थवाहेणं एवं वुत्ता समाणी हट्ट जाव आसणातो अब्भुटेति कंठाठिंअवयासेतिखेमकुसलंपुच्छति र व्हायाजावपायच्छित्ता विपुलार्तिभोगभोगाई जमाणी विहरति। ततेणं से विजएतकरे चारगसालाए तेहिं बंधेहिं कसप्पहारेहियजावतण्हाएयछुहाए Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८ य परभवमाणे कालमासे कालं किच्चा नरएसु नेरइयत्ताए उववत्रे । सेणं तत्थ नेरइए जाते काले कालोभासे जाव वेयणं पचणुभवमाणे विहरइ, से णं ततो उव्वट्टित्ता अनादीयं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं अणुपरियट्टिस्सति एवामेव जंबू ! पव्वतिए समाणे विपुलमणिमुत्तियधनकणगरयणसारेणं लुब्भति सेविय एवं चेव । ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/२/५२ बृ. 'अलंकारियसह'न्ति यस्यां नापितादिभिः शरीरसत्कारो विधीयते अलङ्कारिककर्मनखखण्डनादि दासा - गृहदासीपुत्राः प्रेष्या - ये तथाविधप्रयोजनेषु नगरान्तरादिषु प्रेष्यन्ते भृतका-ये आबालत्वात्पोषिताः 'भाइल्लग' ति ये भागं लाभस्य लभन्ते ते, क्षेमकुशलं - अनर्थानुद्भवानर्थप्रतिघातरूपं, कण्ठे च कण्ठे च गृहीत्वा कण्ठाकण्ठि, यद्यपि व्याकरणे युद्धविषय एवैवंविधौऽव्ययीभाव इष्यते तथापि योगविभागादिभिरेतस्य साधुशब्दता दृश्येति, 'अवयासिय'त्ति आलिङ्गय बाष्प्रमोक्षणं आनन्दाश्रुजल प्रमोचनं । 'नायए वे' त्यादि, नायकः - प्रभुययदो वा - न्यायदर्शी ज्ञातको वा स्वजनपुत्रक इतिरुपदर्शने वा विकल्पे 'घाडिय'त्ति सहचारी सहायः - साहाय्यकारी सुहृद् - मित्रं । 'बंधेहि य'त्ति बन्धो रज्ज्वादिबन्धनं 'वध' यष्ट्यादिताडनं कशप्रहारादयस्तु तद्विशेषाः 'काले कालोभासे' इत्यादि कालःकृष्णवर्णः काल एवावभासलते द्रष्टृटणां कालो वाऽवभासोदीप्तिर्यस्य स कालावभासः इह यावत्करणादिदं दृश्यं 'गम्भीरलोमहरिसे भीमे उत्तासणए परमकण्हे वण्णेणं, से णं तत्थ निघं भीए निच्चं तत्थे निच्चं तसिए निच्चं परमसुहसम्बद्धं नरगं' ति तत्र गम्भीरोमहान् रोमहर्षोभयसंभूतो रोमाञ्च यस्य यतो वा सकाशात् स तथा, किमित्येवमित्याह - 'भीमो ' भीष्मः, अत एवोत्रासकारित्वादुत्रासकः, एतदपि कुत इत्याह- परमकृष्णो वर्णेनेति, परां - प्रकृष्टां अशुभसंबद्धां-पापकर्मणोपनीतां 'अनाइय' मित्यादि, अनादिकं 'अनवदग्गं' ति अनन्तं 'दीहमद्धं' ति दीर्घाद्धं - दीर्घकालं दीर्घाध्वं वा - दीर्घमार्गं चातुरंतं चतुर्विभागं संसार एव कान्तारं अरण्यं संसारकान्तारमिति । इतोऽधिकृत ज्ञातं ज्ञापनीये योजयन्नाह - एवमेव-विजयचौरवदेह 'सारे णं' ति सारे णमित्यलङ्कारे करणे तृतीया वेयं, लुभ्यते-लोभी भवति, 'सेवि एवं चेव 'त्ति सोऽपि प्रब्रजितो विजयदेव नरकादिकमुक्तरूपं प्राप्नोति । मू. (५३) तेणं कालेणं तेणं समएणं धम्मधोसा नामं थेरा भगवंतो जातिसंपन्ना २ जाव पुव्वाणुपुधिं चरमाणे जाव जेणेव रायगिहे नगरे जेणेव गुणसिलए चेतिए जाव अहापडिरूवं उग्गहं उग्गण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा विहरंति, परिसा निग्गया धम्मो कहिओ, ततेणं तरस धन्नस्स सत्यवाहस्स बहुजणस्स अंतिए एतमहं सोच्चा निसम्म इमेतारूचे अज्झत्थिते जाव समुपचित्या- एवं खलु भगवंतो जातिसंपन्ना इहमागया इह संपत्ता तं इच्छामि णं थेरे भगवंते वंदामि नमसामि हाते जाव सुद्धप्पावेसातिं मङ्गलाई वत्थाई पवरपरिहिए पायविहारचारेणं जेणेव गुणसिले चेतिए जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छति २ वंदति नम॑सति । तते णं थेरा धन्नस्स विचित्तं धम्ममातिक्खंति, तते गं से धन्ने सत्थवाहे धम्मं सोचा एवं वदासी - सद्दहामि णं भंते! निग्गंथे पावयणे जाव पव्वतिए जाव बहूणि वासाणि सामन्नपरियागं पाउणित्ता भत्तं पञ्चक्खातित्ता मासियाए संलेहणाए सद्धिं भत्ताई अणसणाए छेदेइ २ त्ता कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे देवत्ताए उबवन्ने, तत्थ णं अत्थेगतियाणं देवाणं चत्तारि पलि ओवमाइं दिती पत्रत्ता, तत्थ णं धन्नस्स देवस्स चत्तारि पलिओवमाई ठिती पन्नत्ता, से णं धन्ने देवे ताओ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-२ देवलोयाओआउक्खएणंठितीक्खएणंभवक्खएणअनंतरंचयंचइत्ता महाविदेहे वासे सिज्झिहिति जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेहिति मू. (५४) जहाणंजंबू! धन्नेणं सत्यवाहेणं नो धम्मेत्ति वा जाव विजयस्स तक्करस्स ततो विपुलाओ असन० ४ संविभागे कए नन्नत्य सरीरसारक्खणट्ठाए, एवामेव जंबू ! जे णं अम्हं निग्गंधे वा २ जाव पव्वतिए समाणे ववगयण्हाणुम्मद्दणपुप्फगंधमल्लालंकारविभूसे इमस्स ओरालियसरीरस्स नो वनहेउं वा रूबहेउवा विसयहेउँवा असणं ४ आहारमाहरेति, नन्नत्य नाणदंसणचरित्ताणं वहणयाए, सेणंइहलोएचेव बहूणंसमणाणं समणीणं सावगाण य साविगाण य अचणिज्जे जाव पज्जुवासणिज्जे भवति, परलोएवियणं नो बहूणि हत्थच्छेयणाणि यकन्नच्छेयणाणियनासाछेयणाणियएवं हिययउप्पायणाणिय वसणुप्पाडणाणि य उल्लंबणाणि य पाविहिति अनातीयं चणं अनवदग्गं दीहं जाव वीतिवतिस्सति जहा व से धन्ने सत्थवाहे । एवं खलु जंबू! समणेणं जाव दोच्चस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि ।। वृ. 'जहा णमित्यादिनाऽपि ज्ञातमेव ज्ञानपनीये नियोजितं, 'नत्ररथ सरीसारक्खणहाए'त्ति न शरीरसंरक्षणार्थदन्यत्र तदर्थमेवेत्यर्थः 'जहा व से धन्ने'त्ति दृष्टान्तनिगमनं इह पुनर्विशेषयोजनामिमामभिदधति बहुश्रुताः-इह राजगृहनगरस्थानीयं मनुष्यक्षेत्रं धन्यसार्थवाहस्थानीयः साधुजीवः विजयचौरस्थानीयं शरीरं पुत्रस्थानीयो निरुपमनिरन्तरानन्दनिबन्धनत्वेन संयमो, भवति ह्यसत्प्रवृत्तिकशरीरात्संयमविधातः,आभरणस्थानीयाः शब्दादिविषयाः, तदर्थप्रवृत्तहिशरीरंसंयमविघातेप्रवर्तते, हडिबन्धस्थानीयंजीवशरीरयोरविभागेनावस्थानं राजस्थानीयः कर्मपरिणामः राजपुरुषस्थानीयाः कर्भेदाः लघुस्वकापराधस्थानीया मनुष्यायुष्कबन्धहेतवः, मूत्रादिमलपरिस्थानीयाः प्रत्युपेक्षणादयो व्यापाराः, यतो भक्तादिदानाभावे यथासौ विजयः प्रश्रवणादिव्युत्सर्जनाय न प्रवर्तितवान् एवं शरीरमपि निरशनं प्रत्युपेक्षणादिषु न प्रवर्तत्ते, पान्थकस्था नीयो मुग्धसाधुः, सार्थवाहीस्थानीय आचार्याः, ते हि विवक्षितसाधुंभक्तादिभिः शरीरमुपष्टम्भयन्त साध्वन्तरादुपश्रुत्योपालम्भयन्ति विवक्षितसाधुनैव निवेदिते वेदनावैयावृत्त्यादिके भोजनकारणे परितुष्यन्ति चेति, पठ्यते च॥१॥ “सिवसाहणेसुआहारविरहिओ जंन वट्टए देहो। तम्हा धन्नोव्व विजयं साहू तं तेण पोसेजा ।।" ‘एवं खल्वि'त्यादि निगमनं'इतिशब्दः समाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववदेवेति ॥ अधययनं-२ - समाप्तम् मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रे प्रथमश्रुतस्कन्धे द्वीतीय अध्ययनस्य अमयदेवसूरि विरचिता टीका परीसमाप्ता। (अध्ययनं-३-अण्डकः) वृ. अथ तृतीयमण्डकाख्यमध्ययनं, तस्य च पूर्वेण सहायं सम्बन्धः-अनन्तराध्ययने साभिष्वङ्गस्यनिरभिष्वङ्गस्यचदोषगुणानभिदधताचारित्रशुद्धिर्विधेयतयोपदिष्टा, इह तु शङिकतस्य निःशङ्कस्य च तानभिदधता संयमशुद्धेरेव हेतुभूता सम्यक्त्वशुद्धिर्विधेयतयोपदिश्यते Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/३/५४ इत्येवंसंबन्धस्यास्येदमुपक्षेपसूत्रं भू. (५५) जति णं भंते! समणेणं भगवया महावीरेणं दोघस्स अज्झयणस्स नायाधम्मकहाणं अयमट्टे पन्नत्ते तइअस्स अज्झयणस्स के अड्डे प०?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ चंपा नामं नयरी होत्था वन्नओ, तीसे णं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए सुभूमिभाए नाम उज्जाणे होत्था सव्वोउय० सुरम्मे नंदनवने इव सुहसुरभिसीयलच्छायाए समनुबद्धे, तस्स णं सुभूमिभागस्स उज्जाणस्स उत्तरओ एगदेसंमि मालुयाकच्छए बन्नओ, तत्थ णं एगा वरमऊरी दो पुट्ठे परियागते पिडुंडीपंडुरे निव्वणे निरुवहए भिन्नमुट्टिप्पमाणे मऊरी अंडए पसवति २ सतेणं पक्खवाएणं सारक्खमाणी संगोवमाणी संविद्वेमाणी विहरति, तत्थ णं चंपाए नयरीए दुवे सत्थवाहदारगा परिवसंति तं०-- जिणदत्तपुत्ते य सागरदत्तपुत्ते य, सहजायया सहवडियया सहपंसुकीलियया सहदारदरिसी अन्नमन्नमणुरत्तया अन्नमन्नमणुब्वयया अन्नमन्नच्छंदाणुवत्तया अन्नमन्नहियतिच्छियकारया अन्नमन्नेसु गिहेसु किच्चाई करणिजाई पचणुभवमाणा विहरन्ति । वृ. 'जइण' मित्यादि ' एवं खल्वि' त्यादि, प्रकृताध्ययनसूत्रं च समस्तं कण्ठ्यं नवरं 'सव्वोउए' त्ति सर्वे ऋतवो वसन्तादयः तत्संपाद्यकुसुमादिभावानां वनस्पतीनां समुद्भवात् यत्र तत्तथा, क्वचित् 'सव्वोउय'त्ति दृश्यते, तेन च 'सव्वोउयपुष्पफलसमिद्धे इत्येत्सूचित्तं, अत एव सुरम्यं नन्दनवनं-मेरोर्द्वितीयवनं तद्वत् शुभा सुखा वा सुरभिः शीतला च या छाया तया समनुबद्धव्याप्तं 'दो पुट्टे' इत्यादि, द्वे - द्विसंख्ये पुष्टे - उपचिते पर्यायेण प्रसवकालक्र मेणागते पर्यायागते प्राकृतत्वेन यकारलोपात् परियागएत्ति भणितं, पिष्टस्य - शालिलोट्टस्य - उण्डी - पिण्डी पिष्टोण्डी तद्वत् पाण्डुरे ये ते तथा, निर्व्रणे- व्रणकै रहिते निरुपहते - वातादिभिरनुपहते भिन्ना - मध्यशुषिरा या मुष्टिः सा प्रामाणं ययोः ते भिन्नमुष्टिप्रमाणे मयूर्या अण्डके मयूराण्डके न कुर्कुट्या अण्डके प्रसूते - जनयति, संरक्षयन्ती - पालयन्ती सङ्गोपायन्ती - स्थगयन्ती संवेष्टयन्ती - पोषयन्ती, सहजाती जन्मदिनस्यीवकत्वात् सहवृद्धी - समेतयोर्वृद्धिमुपगतत्वात् । - सहपांशुक्रीडितको समानबालभावत्वात् सहदारदर्शिनी समानयौवनारम्भत्वात् सदैव - एकावसर एव जातकाम-विकारतया दारान् स्वकीये २ भार्ये तथाविधः ष्टिभिर्दष्टवन्तौ अथवा सह-सहिती सन्ती अन्योऽन्य- गृहयौद्धरि पश्यतः तत्प्रवेशनेनेत्येवंशीली यौ तौ तथा, एतच्चानन्तरोक्तं स्वरूपमन्योऽन्यानुरागे सति भवतीत्याह--अन्योऽन्यनुरक्तौ - स्नेहवन्तौ अत एवान्योऽन्यमनुव्रजत इत्यन्तयोऽन्यानुव्रजौ, एवं छन्दोऽनुवर्त्तकौ - अभिप्रायानुवर्त्तिनौ एवं हृदयेप्सितकारको 'किच्चाहं करणीयाई ति कर्त्तव्यानि यानि प्रयोजनानीत्यर्थः अथवा कृत्यानि - नैत्यकानि करणीयानि - कादाचित्कानि 'प्रत्यनुभवन्तौ ' विदधानी । भू. (५६) तते णं तेसिं सत्यवाहदारगाणं अन्नया कयाई एगतओ सहियाणं समुवागयाणं सन्निसन्नाणं सन्निविद्वाणं इमेयारूवे मिहोकहासमुल्लावे समुप्पञ्जित्था - जन्नं देवाणुप्पिया ! अम्हं सुहं वा दुक्खं वा पव्वज्जा वा विदेसगमणं वा समुप्पजति तनं अम्हेहिं एगयओ समेच्चा नित्थरियव्वंतिकड्ड अन्नमन्नमेयारूवं संगारं पडिसुर्णेति २ सकम्मसंपउत्ता जाया यावि होत्या । वृ. 'एगउ'त्ति क्वचिदेकस्मिन् देशे सहितयोः - मिलितयोः समुपागतयोरेकतरस्य गृहे Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-३ १०१ सन्निपषण्णयोः--उपविष्टयोः संनिविष्टयोः-संहततया स्थिरसुखासनतया च व्यवस्थितयोमिथः कथा-परस्परकथा तस्यां समुल्लापो-जल्पो यः स तथा समुदपद्यत, 'समेच्च'त्ति समेत्य पाठान्तरे 'संहिचत्ति संहत्य सह संभूय “संगारंति सङ्केतं 'पडिसुणेति'त्ति अभ्युपगच्छतः। मू. (५७) तत्थ णं चंपाए नयरीए देवदत्ता नामं गणिया परिवसइ अड्डा जाव भत्तपाणा वउसद्विकलापंडिया चउसद्विगणियागुणोववेया अउणत्तीसं विसेसे रममाणी एकवीसरतिगुणप्पहाणा बत्तीसपुरिसोवयारकुसला नवंगसुत्तपडिबोहिया अट्ठारसदेसीभासाविसारया सिंगारागारचारुवेसा संगयगयहसिय० ऊसियझया सहस्सलंभाविदिन्नछत्तचामर-बालवियणिया कन्नीरहप्पयाया यावि होत्था बहूणं गणियासहस्साणं आहेवच्चं जाव विहरति, ततेणं तेसिं सत्यवाहदारगाणंअन्नया कदाइ पुव्वावरण्हकालसमयंसि जिमियभुत्तुत्तरागयाणं समाणाणं आयन्ताणं चोक्खाणं परमसुतिभूयाणं सुहासणवरगयाणं इमेयारूवं मिहोकहासमुलावे समुप्पज्जित्था, तं सेयं खलु अम्हं देवाणुप्पिया! कल्लं जाव जलते विपुलं असणं ४ उवक्खडावेत्तातं विपुलं असणं ४ धूवपुष्फगंधवत्थं गहाय देवदत्ताए गणियाए सद्धिं सुभूमिभागसस उज्जाणस्स उजाणसिरिंपच्चणुभवमाणाणं विहरित्तएत्तिकट्ठअनमनस्स एयमट्ठ पडिसुणेति २ कल्लं पाउब्भूए कोडुंबियपुरिसे सदावेतिर एवं वदासी गच्छह णं देवाणुप्पिया! विपुलं असणं ४ उवक्खडेह २ तं विपुलं असणं ४ धूवपुर्फ गहायजेणेव सुभूभिभागे उजाणेजेणेव नंदापुक्खरिणी तेणामेवउवागच्छह २ नंदापुक्खरिणीतो अदूरसामंते थूणामंडवं आहणह २ आसितसम्मनितोवलितं सुगंध जाव कलियं करेह २ अम्हे पडिवालेमाणा २ चिट्ठह जाव चिट्ठति, . तएणंसत्यवाहदारगादोचंपिकोडुबियपुरिसे सद्दावेतिर एवंवदासी-खिप्पामेवलहुकरणजुत्तजोतियं समखुरवालिहाणं समलिहियतिक्खग्गसिंगएहिं रययामयघंटसुत्तरञ्जपवरकंचणखचियणत्यपग्गहोवग्गहितेहिं नीलुप्पलकयामेलएहिं पवरगोणजुवाणएहिनाणामणिरयणकंचणघंटियाजालपरिक्खित्तं पवरलक्खणोववेयं जुत्तमेव पवहणं उवणेह, तेऽवितहेव उवणेति, तते णं से सत्यवाहदारगा बहाया जाव सरीरा पवहणं दुरूहतिर जेणेव देवदत्ताए गणियाए गिह तेणेव उवागच्छति २ ता पवहणातो पचोरुहति २ देवदत्ताए गणियाए गिहं अणुपविसेंति, तते णं सा देवदत्ता गणिया सत्थवाहदारए एजमाणे पासति २ हट्ट २ आसणाओ अब्भुट्टेति २ सत्तट्ठ पदाति अणुगच्छति २ ते सत्यवाहदारए एवं वदासी-संदिसंतु णंदेवाणुप्पिया! किमिहागमणप्पतोयणं?, ततेणंते सत्यवाहदारगा देवदत्तं गणियं एवं वदासीइच्छामो णं देवाणुप्पिए ! तुम्हेहिं सद्धिं सुभूमिभागस्स उजाणस्स उजाणसिरि पञ्चणुब्भवमाणा विहरित्तए, तते णं सा देवदत्ता तेसिं सत्थवाहदारगाणं एतमट्ठ पडिसुणेति २ ण्हाया कयकिच्चा किं ते पवर जाव सिरिसंमाणवेसा जेणेव सत्यवाहदारगा तेणेव समागया, तते णं ते सत्यवाहदारगा देवदत्ताए गणियाए सद्धिं जाणं दुरूहति २ चंपाए नयरीए मझमझेणं जेणेव सुभूमिभागे उजाणे जेणेव नंदापुक्खरिणी तेणेव उवागच्छंति २ पवहणातो पञ्चोरुहंति २ नंदापोखरिणीं ओगाहिंति २ जलमज्जणं करेंतिजलकीडं करेंति बहाया देवदत्ताए __ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/३/५७ सद्धिं पचत्तरंति जेणेव थूणामंडवे तेणेव उवागच्छंति २ धूणामंडवं अणुपविसंति २ सव्वालंकारविभूसिया आसत्था वीसत्था सुहासणवरगया देवदत्ताए सद्धिं तं विपुलं असणं ४ धूयपुप्फगंधवत्थं आसाएमाणा वीसाएमाणा परिभुंजेमाणा एवं च णं विहरंति, जिमियभुत्तुत्तरागयाविय णं समाणा देवदत्ताए सद्धिं विपुलातिं माणुस्सगाइं कामभोगाई भुंजमाणा विहरंति । १०२ 'वृ. 'चउसडी' त्यादि, चतुःषष्टिकलाः गीतनृत्यादिकाः स्त्रीजनोचिता वात्स्यायनप्रसिद्धाः चतुःषष्टिगणिकागुणाः आलिङ्गनादिकानामष्टानां क्रियाविशेषाणां प्रत्येकमष्टभेदत्वात्, एतेऽपि वात्स्यायनप्रसिद्धाः, एवं विशेषादयोऽपि, 'नवंगसुत्तपडिबोहिय' त्ति प्राग्वत् नवयौवनेति भावः 'संगयगयहसिय' इत्येनेनेदं सूचितं 'संगयगयहसियभणियविहियविलाससललियसंलावनिउणजुत्तोवयारकुसला' व्याख्यात्वस्य पूर्ववत्, वाचनान्तरे त्विदमधिकं 'सुंदरथणजघणवयणचरणनयणलावण्णरूव जोव्वणविलासकलिया' उच्छ्रितध्वजा सहैर्भाट्यां लाभो यस्याः सा तथा, वितीर्णानि राज्ञा छत्रचामराणि वालवीजनिका च चामरविशेषो यस्याः सा तथा, कर्णीरथः - प्रवहणविशेषस्तेन प्रयातं - गमनं यस्याः सा तथा, कर्णीरथो हि ऋद्धिमतां केषांचिदेव भवतीति सोऽपि तस्या अस्तीत्यतिशयप्रतिपादनार्थोऽपिशब्द इति, स्थूणाप्रधानो वस्त्राच्छादिती मण्डपः स्थूणामण्डपः ‘आहणह' त्ति निवेशयतेति भावः, 'लघुकरणे' यादि, लघुकरणं गमनादिका शीघ्रक्रिया दक्षत्वमित्यर्थः तेन युक्ता ये पुरुषास्तैर्योजितं यत्रयूपादिभिः सम्बन्धितं यत्तत्तथा प्रवहणमिति सम्बन्धः, पाठान्तरेण 'लघुकरणजुत्तएहिं ति तत्र लघुकरणेन - दक्षत्वेन युक्तौ यौजितौ यौ तौ तथा ताभ्यां ककार इह स्वार्थिकः, गोयुवभ्यां युक्तमेव प्रवहणमुपनयतेति सम्बन्धः, समखुरवालधानौ -- समानशफपुच्छौ समे-तुल्ये लिखिते - शस्त्रेणापनीतबाह्यत्वक्के तीक्ष्णे शृङ्गे ययोस्ती तथा ततः कर्मधारयः, ताभ्यां वाचनान्तरे - , जंबूणयमयकलावजुत्तपइविसिट्ठएहिं' जम्बूनदमयी- सुवर्णमयी कलॉपी- कण्ठाभरणविशेषौ योस्त्रे च-यूपेन सह कण्ठसंयमनरज्जू प्रतिविशिष्टे ययोस्तौ च तथा ताभ्यां रजतमयीरूप्यविकारौ घण्टे ययोस्तौ तथा, सूत्ररज्जुके- कार्पासिकसूत्रदवरकमय्यौ वरकनकखचिते ये नस्ते--नासिकान्यस्तरज्जुकेतयोः प्रग्रहेण - रश्मिना अवगृहीतकौ - बद्धौ यौ तथा ततः कर्मधारयोऽतः ताभ्यां नीलोत्पलकृतापीडाभ्यां आपीडः - शेखरः, प्रवरगोयुवभ्यां, नानामणिरत्नकाञ्चनघण्टिकाजालेन परिक्षिप्तं प्रवरलक्षणोपेतं, वाचनान्तरेऽधिकमिदं 'सुजातजुगजुत्तउज्जुगपसत्यसुविरइयनिम्मियं 'ति तत्र सुजातं - सुजातदारुमयं युगं-यूपः युक्तं संगतं ऋजुकं - सरलं प्रशस्तं शुभं सुविरचितं - सुघटितं निर्मितं - निवेशितं यत्र तत्तथा, युक्तमेव-सम्बद्धमेव प्रवहणं - यानं परिदक्षमन्त्रीत्यर्थः ' किन्ते जाव सिरी' त्यादि व्याख्यातं धारिणीवर्णके । भू. (५८) तते णं ते सत्थवाहदारगा पुव्वावरण्हकालसमयंसि देवदत्ताए गणियाए सद्धिं थूणामंडवाओ पडिनिक्खमति २ हत्थसंगेल्लीए सुभूमिभागे बहुसु आलिधरएसु य कयलीधरेसु य लयाधरएसुय अच्छणधरएसु य पेच्छणधरएसु य पसाहणधरएसु य मोहणधरएसु य सालधरएसु य जालधरएसु य कुसुमधरएसु य उज्जाणसिरिं पञ्चणुभवमाणा विहरंति । वृ. 'हत्थसंगेल्लीए' त्ति अन्योऽन्यं हस्तावलम्बनेन, 'आलिघरसुय कयलिधरएसुय' आलीकदल्यौ वनस्पतिविशेषौ, 'लताघर ऐसु य' लताः - अशोकादिलता 'अच्छणघरएसुय' अच्छणंति Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-,अध्ययन-३ आसनं, पेच्छणघरएसुय' प्रेक्षणं-प्रेक्षणकं, पसाहणधरएसुय प्रसाधनं-मण्डनं, 'मोहनघरएसु य'मोहनं-निधुवनं, सालघरएसुय'सालाः शाखाः अथवा शाला-वृक्षविशेषाः, 'जालघरएसु य' जालगृह-जालकान्वितं, 'कुसुमधरएसु य' कुसुमप्रायवनस्पतिगृहेष्वित्यर्थः, क्वचित्कदलीगृहादिपदानि यावच्छब्देन सूच्यन्त इति। मू. (५९) तते णं ते सत्थवाहदारया जेणेव से मालुयाकच्छए तेणेव पहारेत्थ गमणाए, ततेणंसा वणमऊरी ते सत्यवाहदारएएजमाणे पासतिर भीया तत्था० महया २ सद्देणं केकारवं विणिम्मुयमाणी २ मालुयाकछाओपडिनिक्खमति२ एगंसिरुक्खमालयंसि ठिच्चा ते सत्यवाहदारए मालुयाकच्छयं च अणिमिसाए दिट्ठीए पेहमाणी २ चिट्ठति। ततेणं ते सत्यवाहदारगा अन्नमन्नं सदावेंति २ एवं वदासी-जहाणं देवाणुप्पिया! एसा वणमऊरी अम्हे एजमाणा पासित्ता भीता तत्था तसिया जब्बिग्गा पलाया महता २ सद्देणं जाव अम्हे मालुयाकच्छयं च पेच्छमाणी २ चिट्ठति तं भवियवमेत्य कारणेणंतिकट्ठ मालुयाकच्छंयं अंतो अनुपविसंति र तत्थ णं दो पुढे परियागये जाव पासित्ता अन्नमन्नं सद्दावेंति २ एवं वदासी सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हे इमे वणमऊरीअंडए साणंजाइमंताणं कुक्कुडियाणं अंडएसु अपक्खिवावेत्तए, तते णं ताओ जातिमन्ताओ कुक्कुडियाओ ताए अंडए सए य अंडए सएणं पक्खवाएणं सारक्खमाणीओ संगोवेमाणीओ विहरिस्संति, तते णं अम्हं एत्थं दो कीलावणगा मऊरपोयगा भविस्संतित्तिक? अन्नमन्नस्स एतमटुं पडिसुणेति २ सए सए दासचेडे सद्दावेंति २ एवं वदासी-गच्छह णं तुब्भे देवाणुणुप्पिया! इमे अंडए गहाय सगाणं जाइमंताणं कुक्कुडीणं अंडएसु पक्खिवह जाव तेवि पक्खिवेति, ततेणं ते सत्थवाहदारगा देवदत्ताए गणियाए सद्धिं सुभूमिभागस्स उजाणस्स उजाणसिरि पञ्चणुभवमाणा विहरितातमेवजाणंदुरूढासमाणाजेणेव चंपानयरीएजेणेव देवदत्ताए गणियाए गिहे तेणेव उवागच्छंति २ देवदत्ताएगिह अणुपविसंति र देवदत्ताए गणियाए विपुलंजीवियारिहं पीइदाणंदलयंति २ सक्कारेंति २ सम्माणेति २ देवदत्ताएगिहातो पडिनिक्खमंति२ जेणेव सयाई २ गिहाई तेणेव उवागच्छंति २ सकम्मसंपउत्ता जाया यावि होत्था । मू. (६०) तते णं जे से सागरदत्तपुत्ते सत्यवाहदारए से णं कल्लं जाव जलंते जेणेव से वणमऊरीअंडए तेणेव उवागच्छति २ तसिमऊरीअंडयंसि संकिते कंखिते वितिगिच्छासमावन्ने भेयसमावन्ने कलुससमावन्ने किन्नमम एत्थकिलावणमऊरीपोयए भविस्सति उदाहुणोभविस्सइत्तिकट्टतं मउरीअंडयं अभिक्खणं २ उव्वत्तेति परियत्तेति आसारेति संसारेति चालेति फंदेइ घद्देति खोभेति अभिक्खणं २ कन्नमूलंसिटिट्टियावेति, ततेणं से मऊरीअंडएअभिक्खणं २ उव्वत्तिजमाणे जाव टिट्टियावेजमाणे पोचडे जाते यावि होत्या, तते णं से सागरदत्तपुत्ते सत्तवाहदारए अन्नया कयाईजेणेव से मऊरअंडए तेणेव उवागच्छति २ तं मऊरीअंडयं पोच्चडमेव पासतिर अहोणं मम एस कीलावणए मऊरीपोयए न जाएत्तिकट्ठ ओहतमण जाव झियायति । एवामेव समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंथो वा निग्गंधी वा आयरियउवज्झायाणं अंतिए पव्वतिए समाणे पंचमहब्बएसुजावछब्बीवनिकाएसुनिरगंथे पावयणे संकितेजाव कलुससमावन्ने से णं इह भवे चेव बहूणं समणाणं बहूणं समणीणं सावगाणं साविगाणं हीलणिज्जे निंदणिजे Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-१३/६० खिंसणिजेगरहणिजे परिभवणिजे परलोएवियणंआगच्छतिबहूणिदंडणाणियजावअनुपरियट्टए वृ.शङ्कितः-किमिदं निष्पत्स्यते नवेत्येवं विकल्पवान् काशितः-तत्फलाकाङ्क्षवान् कदा निष्पत्स्यतेइतो विवक्षितं फलमित्यौत्सुक्यवानित्यर्थः विचिकित्सितः-जातेऽपीतो मयूरपोतेऽतः किंममक्रीडालक्षणं फलं भविष्यतिनवेत्येवं फलं प्रतिशङ्कावान्, किमुक्तंभवति?-भेदसमापन्नो मतेधाभावं प्राप्तः सद्भावासद्भावविषयविकल्पव्याकुलित इति भावः, कलुषसमापन्नो-मतिमालिन्यमुपगतः, एतदेवलेशतआह-कित्र'मित्यादि, उद्वर्तयतिअधोदेश्योपरिकरणेन परिवर्तयतित्थैव पुनः स्थापनेन 'आसारयति' ईषत्स्वस्थानत्याजनेन 'संसारयति' पुनरीषत्स्वस्थानात् स्थानान्तरनयनेन चालयति-स्थानान्तरयनेन स्पन्दयतिकिंचिचलनेन घट्टयति-हस्तस्पर्शनेन क्षोभयति-ईषद्भूमिमुत्कीर्यतत्प्रवेशनेन 'कण्णमूलंसित्ति स्वकीयकर्मसमीपे धृत्वा 'टिट्टियावेति' शब्दायमानं करोति ‘पोच्चडंति असारं, हीलनीयो गुरुकुलायुद्धट्टनतः निन्दनीयः कुत्सनीयो-मनसा खिंसनीयो-जनमध्ये गर्हणीयः-समक्षमेव च परिभवनीयोऽनभ्युत्थानादिभिः, __ मू. (६१) तते णं से जिनदत्तपुत्ते जेणेव से मऊरीअंडए तेणेव उवागच्छति २ तसि मऊरीअंडयंसि निस्संकिते, सुक्त्तए णं मम एत्य कीलावएण मऊरीपोयए भविस्सतीतिकटुंतं मउरीअंडयं अभिक्खणं २नो उव्वत्तेति जाव नो टिट्टियावेति, . ततेणं सेमउरीअंडए अणुवत्तिजमाणेजाव अटिट्टियाविजमाणे तेणंकालेणं तेणंसमएणं उन्भिन्नेमऊरिपोयएएत्थजाते, ततेणं से जिणदत्तपुत्तेतंमऊरपोययंपासतिर हडतुडे मऊरपोसए सद्दावेति २ एवं वदासी-तुब्भेणं देवाणुप्पिया ! इमं मऊरपोययं बहूहि मऊरपोसणपाउग्गेहिं दव्वेहिं अनुपुव्वेणं सारक्खमाणा संगोवेमाणासंवड्वेइ नटुल्लगंचसिक्खावेह, ततेणंतेमऊरपोसगा जिनदत्तस्स पुत्तस्स एतमटुं पडिसुणेति २ तंमउरपोययं गेहंतिजेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छति २ तं मयूरपोयगंजाव नट्ठलगं सिक्खावेति । ततेणं से मऊरपोयए उम्मुक्कबालभावे विनाय० जोव्वणग० लक्खणवंजण० मानुम्मानप्पमाणपडिपुन पक्खपेहुणकलावे विचित्तापिच्छे सत्तचंदए नीलंकठए नच्चणसीलए एगाए चप्पुडियाए कयाए समाणीए अनेगातिं नझुल्लगसयाति केकारवसयाणि य करेमाणे विहरति, तते णं ते मऊरपोसगा तं मऊरपोयगं उम्मुक्कजाव करेमाणं पासित्ता २ तं मऊरपोयगं गेण्हंति २ जिनदत्तस्स पुत्तस्स उवणेति, ततेणं से जिनदत्तपुत्ते सत्यवाहदारएमउरपोयगंउम्मुक्क जाव करेमाणं पासित्ता हडतुडे तेसिं विपुलं जीवियारिहं पीतिदाणं जाव पडिविसजेइ, । तए णं से मऊरपोतए जिनदत्तपुत्तेणं एगाए चप्पुडियाए कयाए समाणीए नंगोलाभंगसिरोधरे सेयावंगे गिण्हइ अवयारियपइन्नपक्खेउक्खित्तचंदकातियकालावे केक्काइयसयाणि विमुच्चमाणे नचइ, तते णं से जिनदत्तपुत्ते तेणं मउरपोयएणंचंपाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु सतिएहि य साहस्सिएहि य सयसाहस्सिएहि य पणिएहि य जयं करेमाणे विहरति । एवामेव समणाउसो! जो अम्हं निग्गंथो वा निग्गंथी वा पव्वतिएसमाणे पंचसुमहव्वएसु छसु जीवनिकाएसु निग्गंथे पावयणे निसंसकिते निक्कंखिए निव्वितिगिच्छे से णं इह भवे चेव बहूणं समणाणं समणीणं जाव वीतिवतिस्सति । एवं खलु जंबू ! समणेणं० नायाणं तबस्स Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्गः, अध्ययनं - ३ अज्झयणस्स अयमट्टे पन्नत्तेत्तिबेमि वृ. मयूरपोषका ये मयूरान् पुष्णन्ति 'नडुलगं' ति नाट्यं 'विन्नाये' त्यादौ विन्नायपरिणयमेत्ते जोव्वणगमणुपत्ते लक्खणवंजणगुणोववेए' इत्येवं दृश्यं, मानेन - विष्कम्मतः उन्मानेन - बाहल्यातः प्रमाणेन चट-आयामतः परिपूर्णोपक्षी 'पेहुणकलावित्ति मयूराङ्गकलापश्चयस्य स तथा, विचित्राणि पिच्छानि शतसंख्याश्च चन्द्रका यस्य स तथा, वाचनान्तरे विचित्रा:-पिच्छेष्ववसक्ताः संबद्धाश्चन्द्रका यस्य स विचित्परपिच्छावसक्तचन्द्रकः नीलकण्ठको नर्त्तनशीलकः चप्पुटिका-प्रतीता केकायितं - मयूराणां शब्दः एकस्यां चप्पुटिकायां कृतायां सत्यां- - ' नंगोलाभंगसिरोहरि' त्ति लाङ्गलाभङ्गवत् - सिंहादिपुच्छवक्रीकरणमिव शिरोधरा-ग्रीवा यस्य स तथा स्वेदापन्नो जातस्वेदः श्वेतापाङ्गी वा सितनेत्रान्तः अवतारितौ-शरीरात्पृथक्क तौ प्रकीर्णो-विकीर्णपिच्छौ पक्षौ यस्य स तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, उत्क्षिप्तः - ऊर्द्धिकृतश्चन्द्रकादिक:-- चन्द्रकप्रभृतिकमयूराङ्गविशेषोपेतश्चन्द्रकै रचितैर्वा कलापः- शिखण्डो येन स तथा, केकायितशतं - शब्दविशेषशतं 'पणिएहिं ति पणितैः - व्यवहारैर्होद्दादिभिरित्यर्थः 'एवमेवेत्यादि उपनयवचनमिति, भवन्ति चात्र गाथा:-- 119 11 ॥२॥ ॥३ ॥ ॥ ४ ॥ 11411 'जिनवभासियभावेसु भावसचेसु भावओ मइमं । नो कुजा संदेहं संदेहोऽ नत्थहेउत्ति ॥ निस्संदेहत्तं पुण गुणहेउं जं तओ तयं कजं । एत्थं दो सिट्ठिसुया अंडयगाही उदाहरणं ॥ तथा 'कत्थइ मइदुब्बल्लेण तव्विहायरियविरहओ वा वि । नेयगहणत्तणेणं नाणावरणोदएणं च ॥ ऊदाहरणासंभवे य सइ सुटु जं न बुज्झिज्जा । सव्वनुमयमवितहं तहावि इह चिंतए मइमं ॥ अनुवकयपराणुग्गहपरायणा जं जिणा जगप्पवरा । जियरागदोसमोहा य नन्नहावाइणो तेण ॥" अध्ययनं - ३ समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रे प्रथम श्रुतस्कन्थे द्वितीय अध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परी समाप्ता १०५ अध्ययनं - ४ - "कूर्मः " वृ. अथ कूर्माभिधानं चतुर्थमध्ययनं विव्रियते, अस्य चायं पूर्वेण सहाभिसम्बन्धःअनन्तराध्ययने प्रवचनार्थेषु शङ्किताशङ्कितयोः प्राणिनोर्दोषगुणावुक्ताविह तु पञ्चेन्द्रियेषु गुप्तागुप्तयोस्तावेवाभिधीयेते इत्येवं सम्बन्धस्यास्येदमुपक्षेपादिसूत्रं मू. (६२) जति णं भंते! समणेणं भगवया महावीरेणं नायाणं तचस्स नायज्झणस्स अयम पत्रत्ते चउत्थस्स णं नायाणं के अट्टे पन्नत्ते ?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ वाणरसी नां नयरी होत्या वन्नओ, तीसे णं वाणारसीए Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-1४/६२ नयरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसिभागे गंगाए महानदीए मयंगतीरद्दहे नामं दहे होत्या, अनुपुब्बसुजायवप्पगंभीरसीयलजले अच्छविमलसलिलपलिच्छन्ने संछन्नपत्तपुप्फपलासे बहुउप्पलपउमकुमुयनलिणसुभगसोगंधियपुंडरीयमहापुंडरीयसयपत्तसहसपत्तकेसरपुप्फोवचिए पासादीए४, तत्थ णं बहूणं मच्छाण य कच्छभाण य गाहाण यमगराण य सुंसुमाराण य सइयाण यसाहस्सियाणयसयसाहस्सियाण यजूहाइंनिब्बयाईनिरुब्बिग्गाइंसुहंसुहेणं अभिरममाणगार्ति २विहरंति, तस्सणं मयंगतीरदहस्स अदूरसामंते एत्थणं महंएगे मालुयाकच्छए होत्था वनओ, तत्थ णं दुवे पावसियालगा परिवसंति, पावा चंडा रोद्दा तल्लिच्छा साहसिया लोहितपाणी आमिसत्थी आमिसाहारा आमिसप्पिया आमिसलोलाआमिसंगवेसमाणा रत्तिवियालचारिणो दिया पच्छन्नं चावि चिट्ठति, तते णं ताओ मयंगतीरद्दहातो अन्नया कदाई सूरियंसि चिरत्थमियंसि लुलियाए संझाएपविरलमाणुसंसिणिसंतपडिणिसंतसिसमाणंसि दुवे कुम्मगा आहारत्थी आहारंगवेसमाणा सणियं २ उत्तरंति, तस्सेव मयंगतीरद्दहस्स परिपेरंतेणं सव्वतो समंता परिघोलेमाणा २ वित्ति कप्पमाणा विहरंति, तयानंतरं चणंते पावसियालगा आहारथी जाव आहारंगवेसमाणा मालुयाकच्छयाओ पडिनिक्खमंतिर ताजेणेव मयंगतीरे दहे तेणेव उवागच्छति तस्सेव मयंगतीरद्दहस्स परिपेरंतेणं परिघोलेमाणा र वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, ततेणं ते पावसियाला ते कुम्मए पासंति २ जेणेवते कुम्मए तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तते णं ते कुम्मगा ते पावसियालए एज्जमाणे पासंति २ भीता तत्या तसिया उब्बिग्गा संजातभया हत्थे य पादेयगीवाए यसएहिं २ काएहिंसाहरंति रनिचला निप्फंदा तुसिणीया संचिट्ठति, तते णं ते पावसियालयाजेणेव ते कुम्मगा तेणेव उवागच्छंति २ ते कुम्मगा सव्वतो समन्ता उव्वतेंति परियत्तेति आसारेंति संसारात चालेंति घटेति फंदेति खोभेति नहेहिं आलुपंति दंतेहि य अक्खो.ति नो वेवणं संचाएंति तेसिं कुम्मगाणं सरीरस्स आबाहं वा पबाहं वा वाबाहं वा उप्पाएत्तए छविच्छेयं या करेत्तए, ततेणं ते पावसियालयाएएकुम्मए दोघंपि तचंपिसव्वतो समंता उव्वतेति जाव नो चेव णंसंचाएन्ति करेत्तए, ताहे संता तंतापरितंतानिचिन्नासमाणा सणियं २ पञ्चोसक्केतिएगंतमवक्कमंति निचला निष्फंदा तुसिणीया संचिट्ठति, तत्थ णं एगे कुम्मगे ते पावसियालए चिरंगते तदूरंगए जाणित्ता सणियं २ एगं पायं निच्छुभति, ततेणं ते पावसियाला तेणंकुम्मएणं सणियं२ एगं पायं नीणियंपासंति २ ताए उकिट्ठाए गईए सिग्धं चवलं तुरियं चंडं जतिणं वेगितं जेणेव से कुम्मए तेणेव उवागच्छति २ तस्स णं कुम्मगस्सतं पायं नहिं आलुपंति दंतेहिं अक्खोडेति ततो पच्छा मंसंच सोणियं च आहारैति २ तंकुम्मगंसव्वतो समंता उव्वतंति जाव नो चेवणं संचाइन्ति करेत्तए ताहे दोच्चंपि अवक्कमंति एवं चत्तारिविपाया जाव सणियं २ गीवं नीति, ततेणं ते पावसियालगातेणं कुम्मएणं गीवं नीणियं पासंति २ सिग्धं चवलं ४ नहेहिं दंतेहिं कवालं विहाडेति २ तं कुम्मगंजीवियाओ ववरोवेति २ मंसंच सोणियंच आहारेति, एवामेव समणाउसो! जो अम्हंनिग्गंथो वार आयरियउवज्झायाणां अंतिएपब्बतिए समाणे पंच इंदिया अगुत्ता भवंति सेणंइह भवे चैवबहूणं समणाणं४ हीलणिजे Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०७ - - - श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-४ परलोगेऽविय णं आगच्छति बहूणं दंडणाणं जाव अनुपरियति, जहा से कुम्मए अगुत्तिदिए, तते णं ते पालसियालगा जेणेव से दोच्चए कुम्मए तेणेव उवागच्छति २ तं कुम्मगं सव्वतो समंता उव्वतेतिजाव दंतेहिं अक्खुडेति जाव करेत्तए, ततेणंते पावसियालगा दोचंपितचंपिजाव नो संचाएन्ति तस्स कुम्मगस्स किंचि आबाहं वा विवाहं वा जाव छविच्छेयं वा करेत्तए तहे संता तंता परितंता निम्विन्ना समाणा जामेव दिसिं पाउन्भूता तामेव दिसिं पडिगया, तते णं से कुम्मए ते पावसियालए चिरंगए दूरगए जाणित्ता सणियंर गीवं नेणेति र दिसावलोयंकरेइ२ जमगसमगंचत्तारिविपादे नीति २ ताए उक्किद्वाए कुम्मगईए वीइवयमाणे २ जेणेव मयंगतीरहहे तेणेव उवागच्छइ २ मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरियणेणं सद्धिं अभिसमन्नागए यावि होत्था, एवामेव समणाउसो! जो अम्हं समणो वा २ पंच से इंदियाति गुत्तातिं भवंति जाव जहा उसे कुम्मए गुत्तिदिए। एवं खलु जंबू! समणेणं भगवया महावीरेणं चउत्थस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेति बेमि॥ वृ. 'जई त्यादि, सुगमं सर्वं, नवरं 'मयंगतीरद्दहे'त्ति मृतगङ्गातीरहद्ः मृतगङ्गा यत्र देशे गङ्गाजलं व्यूढमासीदिति, आनुपूव्येण परिपाट्यासुष्टुजाता वप्राः-तटायत्रस तथागम्भीरं-अगा, शीतलं जलं यत्र स तथा ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, क्वचिदिदमधिकं दृश्यते 'अच्छविमलसलिलपलिच्छन्ने प्रतीतं नवरंभृतत्वाप्रतिच्छन्नः आच्छादितः क्वचित्तु संछन्ने'त्यादिसूचनादिदं श्यं 'संछन्नपउमपत्तभिसमुणाले' संछन्नानि-आच्छादितानि पद्मः पत्रैश्च-पद्मिनीदलैः विशानि-पद्मिनीमूलानि मृणालानिच-नलिननालानि यत्र स तथा, क्वचिदेवं पाठः 'संछन्नपतपुष्फपलासे संछन्नैः पत्रैः-पद्मिनीदलैः पुष्पपलाशैश्च-कुसुमदलैर्यः स तथा 'बहुउप्यलकुमुयनलिणसुभगसोगंधियपुंडरीयमहापुंडरीयसयपत्तसहस्सपत्तकेसर-फुल्लोवइए' बहुभिरुत्पलादिभिः केसरप्रधानैः फुल्लैः जलपुष्पैरुपचितः-समृद्धोयःसतथा,तत्रोत्पलानि-नीलोत्पलादीनिकुमुदानिचन्द्रबोध्यादीनि पुण्डरीकाणि-सितपद्मानिशेपाणि लोकरूढ्याऽवसेयानि 'छप्पयपरिभुज्जमाणकमले अच्छविमलसलिलपत्थपुण्णे' अच्छं च विमलं च यत्सलिलं-जलं पथ्यं-हितं तेन पूर्णः 'परिहत्थभमंतमच्छकच्छभअणेगसउणगणमिहुण-पविचरिए 'परिहत्थ'त्ति दक्षा भ्रमन्तो मत्स्याः कच्छपाश्च यत्र स तथा अनेकानि शकुनगणानां मिथुनानि प्रविचरितानि यत्र स तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, पासाईए दरिसणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे'इति प्राग्वत, 'पावे'त्यादि, पाषौ पापकारित्वात् चण्डी क्रोधनत्वात् रौद्रौ भीषणाकारतया तत्तद्विवक्षितं वस्तु लब्धुमिच्छत इति तल्लिप्सू साहसिकौ-साहसात् प्रवृत्तौ लोहितौ पाणी-अग्रिमौ पादौ ययोस्ती तथा, लोहितपानं वाअनयोरस्तीति लोहितपानिनौ, आमिषं-मांसादिकमर्थयतः-प्रार्थयतो यौ तौ तथा, आमिषाहारौ-मांसादिभोजिनौ आमिषप्रियौ-वल्लभमांसादिकी आमिषलोलीआमिषलम्पटीआमिषंगवेषयमाणौ सन्तौ रात्रौ रजन्यां विकालेच-सन्ध्यायांचरत इत्येवंशीली यौ तौ तथा, दिवा प्रच्छन्नं चापि तिष्ठतः। 'सूरिए' इत्यादि, सूर्ये-भास्करे "चिरास्तमिते' अत्यन्तास्तं गते 'लुलितायां' अतिक्रान्तप्रायायांसन्ध्यायां 'पविरलमाणुस्संसिनिसंतपडिनिसंतंसित्ति कोऽर्थः-प्रविरलंकिल Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1४/६२ मानुषं सन्ध्याकाले यत्र तत्र देशे आसीत् तत्रापि निशान्तप्रतिनिशान्ते अत्यन्तं भ्रमणाद्विरते निशान्तेषुवा-गृहेषुप्रतिनिश्रान्ते--विश्रान्तेनिलीने अत्यन्तजनसञ्चारविरह इत्यर्थः 'समाणंसित्ति सतिआवाधां-ईषद्वाधांप्रबाधां-प्रकृष्टांबाधांव्याबाधांवाछविच्छेदं-शरीरच्छेदं, श्रान्ती-शरीरतः खिन्नौ तान्ती-मनसा परितान्तौ-उभयतः, 'ताए उक्किट्ठाए'इहएवंध्यं 'तुरियाएचवलाए चंडाए सिग्याए उद्धृयाए जयणाए छेयाए'त्ति तत्र उत्कृष्टा-कूर्माणां यः स्वगत्युत्कर्षः तद्वती त्वरितत्वं मनस औत्सुक्यात् चपलत्वं कायस्य चण्डत्वं संरम्भारब्धत्वात् शीघ्रत्वं अत एव उद्भुतत्तंव अशेषशरीरावयवकम्पनात्, जयनीत्वं शेषकूर्मगतिजेतृत्वात् छेतत्वमपायपरिहारनैपुण्यादिति ज्ञातपनयनिगमने च कण्ठ्ये, केवलं 'आयरियउवज्झायाणं अंतिए पव्वइए समाणे' इत्यत्र विहरतीति शेषो द्रष्टव्यः,विशेषोपनयनमेवं कार्य-इह कूर्मस्थानीयौ साधूशृगालस्थानीयौ रागद्वेषौ ग्रीवापञ्चमपादचतुष्यस्थानीयानि पञ्चेन्द्रियाणि पादग्रीवाप्रसारणस्थानीयाः शब्दादिविषयेष्विन्द्रियप्रवृत्तयः शृगालप्राप्तिस्थानीयो रागद्वेषोद्भवः पादादिच्छेदकूर्ममरणस्थानीयानि रागादिजनितकर्मप्रभवानि तिर्यग्नरनरकजातिभवेषु नानिविधदुःखानि पादादिगोपनस्थानीया इन्द्रियसंलीनता शृगालाग्रहणलक्षणा रागाद्यनुत्पत्तिः मृतगङ्गानदप्रवेशतुल्या निर्वाणप्राप्तिरिति । इह गाथा॥१॥ “विसएसुइंदिआई रुंभंता रागदोसनिम्मुक्का। .. पावंति निव्वुइसुहं कुम्मुव्व मयंगदहसोक्खं ।। ॥२॥ अवरे उ अणत्थपरंपरा उ पाति पापकम्मवसा । संसारसागरगया गोमाउग्गसियकुम्मोच्च ॥" अध्ययनं-४- समाप्तम् । मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादिता ज्ञाता धर्मकथाजसूत्रे प्रथमश्नुतस्कन्धे चतुर्यअध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परीसमाप्ता । ( शतकं-५-- शैलका) वृ. अथ पञ्चमं शैलकाख्यं ज्ञाताध्ययनं विव्रियते, अस्य च पूर्वेण सहायं सम्बन्धःपूर्वात्रासंलीनेन्द्रियेतरयोरनार्थावुक्तौ इहतुपूर्वमसंलीनेन्द्रियो भूत्वाऽपियः पश्चात्सलीनेन्द्रियो भवति तस्यार्थप्राप्तिरभिधीयत इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदं सूत्रं मू. (६३) जति णं भंते ! समणेणं भगवया महावीरेणं चउत्थस्स नायज्झणस्स अयमद्वे पन्नत्ते पंचमस्स णं भंते ! नायज्झयणस्स के अढे पन्नत्ते?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ बारवतीनामनयरी होत्या पाईणपडीणायया उदीणदाहिणविच्छिन्ना नवजोयणविच्छिन्नादुवालसजोयणयामा धणवइमतिनिम्मिया चामीयरपवरपागारनानामणिपंचवन्नकविसीसगसोहिया अलयापुरिसंकासा पमुतियपक्कीलिया पच्चक्खं देवलोयभूता, तीसे णं बारवतीए नयरीए बहिया उत्तरपुरछिमे दिसीभाए रेवतगे नाम पव्वए होत्था तुंगे गगनतलमणुलिहंतसिहरे नानाविहगुच्छगुम्मलयावल्लिपरिगते हंसमिगमयूरकोंचसारसचक्कवायमयणसालकोइलकुलोववेए अनेगतडकडगवियरउज्झरयपवायपब्भारसिहरपउरे Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-५ मच्छरगणदेवसंघचारणविजाहरमिहुणेसिचिने निच्चच्छणए दसारवरवीरपुरिसतेलोक्कबलवगाणं सोमे सुभगे पियदसणे सुरूवे पासातीए ४, . तस्स णं रेवयगस्स अदूरसामंते एत्य णं नंदनवने नाम उजाणे होत्या, सव्वोउयपुप्फफलसमिद्धे रम्मे नंदनवनपगासे पासातीए ४, तस्स णं उजाणस्स बहुमज्झदेसभाए सुरप्पिए नामंजक्खाययणे होत्या दिव्वे वन्नओ, तत्थणंबारवतीए नयरीएकण्हे नामं वासुदेवेराया परिवसति, सेणंतत्यसमुद्दविजयपामोक्खाणं दसण्हं दसाराणं बलदेवपामोक्खाणं पंचण्हं महावीराणं उग्गसेणपामोक्खाणं - सोलसण्हंराईसहस्साणं पञ्जुनपामोक्खाणं अट्ठाणंकुमारकोडीणं संबपामोक्खाणं सहीए दुइंतसाहस्सीणं वीरसेनपामोक्खाणं एकवीसाए वीरसाहस्सीणं महासेनपामोक्खाणं छप्पत्राए बलवगसाहस्सीण रुप्पिणीपामोक्खाणंबत्तीसाए महिलासाहस्सीणं अनंगसेनापामोक्खाणं अनेगाणं गणियासाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं ईसरतलवर जाव सत्यवाहपभिईणं वेयडगिरिसायरपेरंतस्स यदाहिणभरहस्स बारवतीए नयरीए आहेचंजाव पालेमाणे विहरति।। वृ. 'जईणमित्यादि,सर्वंसुगम, नवरं धणवइमइनिम्माय'त्तिधनपतिः वैश्रमणस्तन्मत्या निर्मापिता-निरूपिताअलकापुरी-वैश्रमणपुरीप्रमुदितप्रक्रिडिता तद्वासिजनानांप्रमुद्तप्रक्रीडितत्वात रैवतकः-उज्जयन्तः 'चक्कवाग'त्ति चक्रवाकः 'मयणसालत्ति मदनसारिका अनेकानि तटानिकटकाच-गण्डशैला यत्र सेतथा, विअर'त्ति विवराणिचअवज्झराच-निर्झरविशेषाः प्रपाताश्च- भृगवः प्राग्भाराश्च-ईषदवनता गिरिदेशाः शिखराणि च-कूटानि प्रचुराणि यत्र स तथा, ततः कर्मधारयः । अप्सरोगणैः-देवसङ्घः चारणैः. जकाचारणादिभिः साधुविशेषेर्विद्याधरमिथुनश्च संवि-चिण्णे'त्तिसंविचरित आसेवितो यः स तथा, 'नित्यं सर्वदा 'क्षणा' उत्सवा यत्रासौ नित्यक्षणिकः, केषामित्याह-'दशाराः' समुद्रविजयादयः तेषुमध्ये वरास्तएव वीरा-धीरपुरुषायेतेतथा 'तेलोक्कबलवगाणं त्रैलोक्यादपि बलवन्तोऽतुलबलनेमिनाथयुक्तत्वात् येते तथा तेच ते चेति तेषां । मू. (६४) तस्स गं बारवईए नयरीए थावचा नाम गाहावतिणी परिवसति अवा जाव अपरिभूता तीसे णं थावच्चाए गाहावतिणीए पुत्ते थावच्चापुत्ते नामं सत्थवाहदारए होत्था सुकुमालपाणिपाए जाव सुरूवे, ततेणंसा थावच्चागाहावइणी तं दारयं सातिरेगअहवासजाययं जाणित्ता सोहणंसितिहिकरणनक्खत्तमुहुतंसि कलायरियस्सउवणेति, जाव भोगसमत्थंजाणित्ता बत्तीसाए इब्भकुलबालियाणं एगदिवसेणं पाणिं गेहाति बत्तीसतो दाओ जाय बत्तीसाए इन्भकुलबालियाहिं सद्धिं विपुले सदफरिसरसरुपवनगंधे जाव भुंजमाणे विहरति । तेणं कालेणं २ अरहा अरिट्ठनेमी सो चैव वण्णओ दसधनुस्सेहे नीलुप्पलगवलगुलियअयसिकुसुमप्पगासे अट्ठारसहिंसमणसाहस्सीहिं सद्धिं संपरिबुडे चत्तालीसाएअज्जियासाहस्सीहिं सद्धिं संपरिबुडे पुव्वाणुपुब्बिं चरमाणे जाव जेणेव बारवती नगरी जेणेव रेवयगपव्वए जेणेव नंदनवने उजाणेजेणेवसुरप्पियस्सजक्खस्स जखाययणेजेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ २ अहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्हित्ता संजमेणंतवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति, परिसा निग्गया धम्मो कहिओ।तते णं से कण्हे वासुदेवे इमीसे कहाए लद्धढे समाणे कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/५/६४ एवं वदासीखिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! सभाए सुहम्माए मेघोघरसियं गंभीरं महुरसई कोमुदितं भेरिं तालेह, तते णं ते कोडुबियपुरिसा कण्हेणं वासुदेवेणं एवं वुत्ता समाणा हट्ट जाव मत्थए अंजलिंकटु-एवंसामी! तहत्तिजाव पडिसुणेतिर कण्हस्सवासुदेवस्सअंतियाओपडिनिक्खमंति २ जेणेव सहा सुहम्मा जेणेव कोमुदिया भेरी तेणेव उवागच्छंति तं मेघोघरसियं गंभीरं महुरसदं कोमुदितं भेरितालेति। ततो निद्धमहुरगंभीरपडिसुएणपिव सारइएणं बलाहएणपिव अनुरसियं भेरीए, . तते णं तीसे कोमुदियाए भेरियाए तालियाए समाणीए बारवतीए नयरीए नवजोयणविच्छिनाए दुवालसजोयणायामाए सिंघाडगतियचउक्कचच्चकंदरदरीए विवरकुहरगिरिसिहरनगरगोउरपासातदुवारभवणदेउलपडिसुयासयसहस्ससंकुलं सदं करेमाणे बारवति नगरिं सभितरबाहिरियं सव्वतो समंता से सद्दे विप्पसरित्था, तते णं बारवतीए नयरीए नवजोयणविच्छिन्नाएबारसजोयणायामाए समुद्दविजयपामोक्खादसदसाराजाव गणियासहस्साई कोमुदीयाए भेरीए सदं सोचा निसम्म हट्टतुट्ठा जाव बहाया आविद्धवग्धारियमल्लदामकलावा अहतवत्थचंदणोक्किन्नगायसरीरा अप्पेगतिया हयगया एवं गयगया रहसीयासंदमाणीगयाअप्पेगतिया पायविहारचारेणं पुरिसवग्गुरापरिखित्ता कण्हस्स वासुदेवस्स अंतियं पाउब्भवित्था। तते णं से कण्हे वासुदेवे समुद्दविजयपामोक्खे दस दसारे जाव अंतियं पाउब्भवमाणे पासति पासित्ता हट्टतुट्ठजाव काडुबियपुरिसे सद्दावेतिर एवंवयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया चाउरिंगिणी सेनं सजेह विजयं च गंधहत्थिं उवट्ठवेह, तेवि तहत्ति उवट्ठति, जाव पञ्जुवासंति वृ. 'बत्तीसओ दाओ' द्वात्रिंशयासादाः द्वात्रिंशद्धिरण्यकोट्यः द्वात्रिंशत्सुवर्णकोट्य इत्यादिको दायो-दानवाच्यो, यथामेघकुमारस्य सोचेववण्णोओ'त्तिआइगरे तित्थगरेइत्यादिर्यो महावीरसय अभिहितः । 'गवल;'त्तिमहिष्यशृङ्गंगुलिकानीलीगवलस्य वागुलिका गवलगुडिकाआसी-मालवकप्रसिद्धो धान्यविशेषः, 'कोमुइयंति उत्सावाचं वचित्सापुदायिकीमिति पाठः तत्र सामुदायिकी-जनमीलकप्रयोजना। निद्धमहुरगंभीरपडिसुएणंपिवत्ति स्निग्धं मधुरं गम्भीरं प्रतिश्रुतं-प्रतिशब्दो यस्य स तथा तेनेव, केनेत्याह-'शारदिकेन' शरत्कालजातेन 'बलाहकेन' मेघेनानुरसितं-शब्दायितं भेाः, शृङ्गाटकादीनि प्राग्वत्, गोपुरं-नगरद्वारंप्रासादो-राजगृहं द्वाराणिप्रतीतानि भवनानि-गृहाणि देवकुलानि-प्रतीतानि तेषु याः ‘पडिसुय'त्तिप्रतिश्रुताः-प्रतिशब्दकास्तासां यानि शतसहाणिलक्षस्तैः संकुला या सा तथा तां कुर्वन, कामित्याह-द्वारकावती नगरी, कथंभूतामित्याह 'सब्मिंतरवाहिरियं तिसहाभ्यन्तरेण-मध्यभागेनबाहिरिकयाच-प्राकाराद्वहिर्नगरदेशेन या सा तथा साभ्यन्तरबाहिरिका तां, 'से' इति सभेरीसम्बन्धी शब्दः 'विप्पसरित्य'त्ति विप्रासरत् 'पामोक्खाईति प्रमुखाः 'आविद्धवग्घारिय-मल्लदामकलावत्तिपरिहितप्रलम्बपुष्पमालासमूहा इत्यादिवर्णकः प्राग्वत 'पुरिसवग्गुरापरिखित्ता' वागुरा-मृगबन्धनं वागुरेव वागुरा समुदायः । मू. (६५) थावच्चापुत्तेवि निग्गए जहा मेहे तहेव धम्म सोच्चा निसम्म जेणेव थावत्रा गाहावतिणी कतेणेव उवागच्छति २ पायग्गहणं करेति जहा मेहस्स तहा चेव निवेयणा जाहे नो संचाएति विसयाणुलोमाहिय विसयपडिकूलेहि यवहूहिं आघवणाहिय पत्रवणाहिय सन्त्रवणाहि .. . Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्गः, अध्ययनं - ५ य विन्नवणाहि य आघवित्तए वा ४ ताहे अकामिया चैव थावच्चापुत्तदारगस्स निक्खमणमणुमन्नित्था नवरं निकूखमणाभिसेयं पासामो, १११ तए णं से थावच्चापुत्ते तुसिणीए संचिट्ठइ, तते णं सा थावच्चा आसाणाओ अब्भुट्टेति २ महत्थं महग्घं महरिहं पाहुडं गेण्हति २ मित्त जाव संपरिवुडा जेणेव कण्हस्स वासुदेवस्स भवनवरपडिदुवारदेसभाए तेणेव उवागच्छति २ पडिहारदेसिएणं मग्गेणं जेणेव कण्हे वासुदेवे तेणेव उवागच्छति २ करयलव्वद्धवेति २ तं महत्थं महग्धं महरिहं रायरिहं पाहुडं उवणेइ २ एवं वदासी- एवं खलु देवाणुपिया ! मम एगे पुत्ते थावच्चापुत्ते नामं दारए इट्ठे जाव से णं संसारभयउब्बिग्गे इच्छति अरहओ अरिट्ठनेमिस्स जाव पव्वित्तए, अहन्नं निक्खमणसक्कारं करोमि, इच्छामि णं देवाणुप्पिया ! थावच्चापुत्तस्स निक्खममाणस्स छत्तमउडचामराओ य विदिन्नाओ, तणं हे वासुदेवे थावचागाहावतिणीं एवं वदासी- अच्छाहि गं तुमं देवाणुप्पिए! सुनिव्युया वीसत्था, अहन्नं सयमेव थावच्चापुत्तस्स दारगस्स निक्खमणसक्कारं करिस्सामि, तते णं से कहे वासुदेवे चाउरंगिणीए सेनाए विजयं हत्थिरयणं दुरूढे समाणे जेणेव थावच्चाए गाहावतिणीए भवणे तेणेव उवागच्छति २ धावद्यापुत्तं एवं वदासी माणं तु देवाणुप्पिया! मुंडे भवित्ता पव्ववयाहि भुंजाहि णं देवाणुप्पिया ! विउले माणुस्सए कामभीए मम बाहुच्छायापरिग्गहिए, केवलं देवाणुप्पियस्स अहं नो संचाएमि वाउकायं उवरिमेणं गच्छमाणं निवारित्तए, अन्ने णं देवाणुप्पियस्स जे किंचिवि आबाहं वा वाबाहं वा उप्पाएति तं सव्वं निधारेमि, तते गं से थावच्चापुत्ते कण्हेणं वासुदेवेणं एवं बुत्ते समाणे कण्हं वासुदेवं एवं वयासी- जइ णंतुमं देवाणुप्पिया ! मम जीवियंतकरणं मधुं एजमाणं निवारेसि जरं वा सरीररूवविणासिणि सरीरं वा अइवयमाणि निवारेसि तते णं अहं तव बाहुच्छायापरिग्गहिए विउले माणुस्सए कामभोगे भुंजमाणे विहरामि, तणं से कहे वासुदेवे थावच्चापुत्तेणं एवं वुत्ते समाणे थावच्चापुत्तं एवं वदासी एए देवाणुप्पिया दुरतिकमणिजा नो खलु सक्का सुबलिएणावि देवेण वा दानवेण वा निवारित्तए नन्नत्थ अप्पणो कम्मक्खएणं, तं इच्छामि णं देवाणुप्पिया ! अन्नाणमिच्छत्तअविरइकसायसंचियस्स अत्तणो कम्मक्खयं करितए, तते से कहे वासुदेवे थावच्चापुत्तेणं एवं वृत्ते समाणे कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं वदासी - गच्छहणं देवाणुपिया! बारवतीए नरयरीए सिंघाडगतियगचउक्कचच्चर जाव हत्थिखंधवरगया महया २ सद्देणं उग्घोसेमाणा २ उग्घोसणं करेह एवं खलु देवा० थावच्चापुत्ते संसारभउव्विग्गे भीए जम्मणमरणाणं इच्छति अरहतो अरिट्ठनेमिस्स अंतिए मुंडे भवित्ता पव्वइत्तए तं जो खलु देवाणुप्पिया ! राया वा जुयराया वा देवी वा कुमारे वा ईसरे वा तलवरे वा कोडुंबिय० मांडबियo इब्मसेट्ठिनावइसत्यवाहे वा थावच्चापुत्तं पव्वयंतमणुपव्वयति तस्स णं कण्हे वासुदेवे अणुजाणति पच्छातुरस्सविय सेमित्तनातिनियगसंबंधिपरिजणस्स जोगखेमं वट्टमाणं पडिवहतित्तिकट्टु घोसणं घोसेह जाव घोसंति, तते णं थावच्चापुत्तस्स अणुराएणं पुरिससहस्सं निक्खमणाभिमुहं व्हायं सव्वालंकारविभूसियं पत्तेयं २ पुरिससहरसवाहिणीसु सिवियासु दुरूढं समाणं मित्तनातिपरिवुडं थावच्चापुत्तस्स अंतियं पाउब्भूयं, तते णं से कण्हे वासुदेवे पुरिससहस्समंतियं पाउब्भवमाणं Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1५/६५ पासति २ कोडुबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं वदासी जहामेहस्स निक्खमणाभिसोओतहेव सेयापीएहिं हावेतिर जावरहतोअरिट्टनेमिस्स छत्ताइच्छत्तं पडागातिपडागं पासंति २ विजाहरचारणे जाव पासित्ता सीवियाओ पचोरुहंति, ततेणंसेकण्हे वासुदेवेथावधापुत्तं पुरओकाउंजेणेव अरिहा अरिहनेमी सव्वंतंचेवआभरणं०, ततेणंसेथावच्चागाहावइणीहंसलक्खणेणंपडगसाडएणं आभरणमल्लालंकारेपडिच्छइहारवारिधारछिन्नमुत्तावलिप्पगासाति अंसूणि विनिम्मुंचमाणी २ एवं वदासी-जतियव्वं जाया! घडियध्वं जाया! परिक्कमियव् जाया! अस्सिं च णं अढे नो पमादेयव्वं जामेव दिसि पाउब्भूता तामेव दिसि पडिगया, तते णं से थावच्चापुत्ते पुरिससहस्सेहिं सद्धिं सयमेव पंचमुडियं लोयं करेति जाव पव्वतिए । तते णं से थावच्चापुत्ते अनगारे जाते ईरियासमिए भासासमिए जाव विहरति, ततेणं से थावच्चापुत्ते अरहतोअरिट्टनेमिस्स तहारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयातिं चोद्दस पुवाई अहिजति २ बहूहिं जाव चउत्थेणं विहरति । ततेणंअरिहाअरिहनेमीथावच्चापुत्तस्सअनगारस्सतंइब्माइयंअनगारसहस्सं सीसत्ताए दलयति, तते णंसे थावच्चापुत्ते अत्रया कयाइं अरहं अरिट्टनेमि वंदति नमंसति २ एवं वदासीइच्छामिणं भंते ! तुब्भेहिं अज्मणुनाते समाणे सहस्सेणं अनगारेणं सद्धिं बहिया जणवयविहारं विहरितेए, अहासुहं देवाणुप्पिआ! तते णं से थावच्चापुत्ते अनगारसहस्सेणं सद्धिं तेणं उरालेणं उग्गेणं पयत्तेणं पग्गहिएणं बहिया जणवयविहारं विहरति। .. वृ. 'नन्नत्थअप्पणोकम्मखएणं तिनइतियदेतन्मरणादिवारणशक्तेर्नषेधनंतदन्यत्रात्मना कृतात्आत्मनो वा सम्बन्धिनः कर्मक्षयात,आत्मना क्रियमाणंआत्मीयंवा कर्मक्षयंवर्जयित्वेत्यर्थः, 'अज्ञाने'त्यादि 'अप्पणाअपणो वा कम्मक्खयंकरित्तए'त्ति कर्मणइहषष्ठी द्रष्टव्या, 'पच्छाउरस्से'त्यादि, पश्चाद् अस्मिन् राजादौ प्रव्रजिते सति आतुरस्यापि च द्रव्याधभावाद्दुःस्थस्य ‘से' तस्य तदीयस्येत्यर्थः मित्रज्ञातिनिजकसम्बन्धिपरिजनस्य योगक्षेमवार्त्तमानी प्रतिवहति, तत्रालब्धस्योप्सितस्य वस्तुनो लाभो योगो लब्धस्य परिपालनं क्षेमस्ताभ्यां वर्तमानकालभवा वार्त्तमानी वार्ता योगक्षेमवार्त्तमानी तां-निहिं राजा करोतीति तात्पर्यं, 'इतिकट्ठ' इतिकृत्वा इतिहेतोरेवंरूपामेव वा घोषणां घोषयत-कुरुत, 'पुरिससहस्स'मित्यादि, इह पुरुषसहं स्नानादिविशेषणंथावचापुत्रस्यान्तिके प्रादुर्भूतमिति सम्बन्धः 'विजाहरचारणे'त्तिइह जंभएय देवेवीइवयमाणे इत्यादि ष्टव्यं, एवमन्यदपि मेघकुमारचरितानुसारेण पूरयित्वाऽध्येतव्यमिति 'ईरियासमिए'इत्यादि, इह यावत्करणादिदं श्यं, “एसणासमिए आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिए" आदानेन-ग्रहणेन सह भाण्डमात्राया-उपकरणलक्षणपरिच्छदस्य या निक्षेषणा-मोचनं तस्यां समितः-सम्यकप्रवृत्तिमान् ‘उच्चारपासवणखेलसिंघाणजल्लपारिद्वावणियासमिए'उच्चारः-पुरीषं,प्रश्रवणं-मूत्रं, खेलोनिष्ठीवन, सिङ्घानो-नासामलः,जल्ल:-शरीरमलः, मणसमिए वयसमिए कायसमिए' चित्ता- दीनां कुशलानां प्रवर्तक इत्यर्थः, 'मणगुत्ते वइगुत्ते कायगुत्ते' चित्तादीनामशुभानां निषेधकः, ___अत एवाह गुत्ते-योगापेक्षयागुत्तिदिए-इन्द्रियाणांविषयेष्वसत्यवत्तिनिरोधात् 'गुत्तबंभचारी' वसत्यादिनवब्रह्मचर्यगुप्तियोगात, अकोहे ४, कथमित्याह-सन्ते-सौम्यमूर्तित्वात् पसन्ते Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-,अध्ययनं-५ ११३ कषायोदयस्य विफलीकरणात् उपसन्ते-कषायोदयाभावात् परिनिव्वुडेस्वास्थ्यातिरेकात्, अनासवे-हिंसादिनिवृत्तेः अममे ममेत्युल्लेखस्याभिष्वङ्गतोऽप्यसद्भवात् 'अकिंचणे निर्द्रव्यत्वात्, छिन्नगंथे मिथ्यात्वादिभावग्रन्थिच्छेदात् निरुवलेवे-तथाविधबन्धहेत्वभावेन तथाविधकर्मानुपादानात्, एतदेवोपमानरुच्यते-'कंसपाईव मुक्कतोए' बन्धहेतुत्वेन तोयाकारस्य स्नेहस्याभावात्, “संखो इव निरंजणे' रञ्जनस्य रागस्य कर्तुमशक्यत्वात्, 'जीवो विवअप्पडिहयगई सर्वत्रौचित्येनास्खलितविहारित्वात्, 'गगणमिव निरालंबणे' देशग्रामकुलादीनामनालम्बकत्वात् 'वायुरिव अपडिबद्धे' क्षेत्रादौ प्रतिबन्धाभावेनौचित्येन सततविहारित्वात्, 'सारयसलिलंव सुद्धहियए' शाठ्यलक्षणगडुलत्ववर्जनात, 'पुक्खरपत्तंपिव निरुलेवे पद्मपत्रमिव भोगाभिलाषलेपाभावात् 'कुम्मोइव गुत्तिदिए' कूर्म:-कच्छपः, खग्गिविसाणं वएगजाए' खङ्गिः-आरण्यः पशुविशेषःतस्य विषाणं-शृङ्गतदेकंभवति तद्वदेकीजातोयोऽसंगतः सहायत्यागेनसतथा, 'विहगइवविप्पमुके आलयाप्रतिबन्धेन 'भारंडपक्खीव अप्पमत्ते'भारण्डपक्षिणो हि एकोदराः पृथग्ग्रीवाअनन्यफलभक्षिणोजीवद्वयरूपा भवन्ति, तेच सर्वदाचकितचित्ता भवन्तीति, 'कुंजरो इव सोंडीरे' कर्मशत्रुसैन्यं प्रति शूर इत्यर्थः - वसभो इव जायधामे आरोपितमहावतभारवहनं प्रति जातबलो निर्वाहकत्वात्, 'सीहो इवदुद्धरिसे' दुर्द्धर्षणीयः उपसर्गमृगे: “मंदरोइव निप्पकंपे' परीषहपवनैःस, 'सागरोइव गंभीरे' अतुच्छचित्तत्वात्, 'चंदो इव सोमलेसेशुभपरिणामत्वात्, 'सूरोइव दित्ततेए परेषांक्षोभकत्वात्, 'जच्चकंचणं व जायसवे' अपगतदोषलणश्रकुद्रव्यत्वेनोत्पन्नस्वस्वभावः, “वसुंधरा इव सव्वफासविसहो' पृथ्वीवत् शीतातपाद्यनेकविधस्पर्शक्षमः, 'सुहुयहुयासणोव्व तेजसा जलंते' घृतादितर्पितवैश्वानरवत्प्रभया दीप्यमानः, ___'नथिणं तस्स भगवंतस्स, कत्थइ पडिबंधो भवइ नास्त्ययं पक्षो यदुत् तस्य (भगवतः)प्रतिबन्धो भवति सेयपडिबंधे चउविहेपण्णत्ते, तंजहा-दव्यओ४, दब्बओसचित्ताचित्तमीसेसु खेत्तओ गामे वा नगरे वारण्णे वा खले वा अंगणे वा,' खलं-धान्यमलनादिस्थण्डिलं 'कालओ समएवाआवलियाएवा-असंख्यातसमरूपायां, 'आणापाणूए वा' उच्छ्वासनिश्वासकाले थोवे वा-सप्तोच्छ्वासरूपे खणे वा-बहुतरोच्छ्वासरूपे लवे वा-सप्तस्तोकरूपे मुहुर्ते वा-लवसतसप्ततिरूपे 'अहोरत्ते वा पक्खे वा मासे वा अयणे वा' दक्षिणायनेतररूपे प्रत्येकं षण्मासप्रमाणे संवत्सरे वा, 'अन्नतरे वा दीहकालसंजोए' युगादी। ___ 'भावओ कोहे वा ४ भये वा हासे वा'; हास्ये हर्षे वा, “एवं तस्स नभवई एवमनेकधा तस्य प्रतिवन्धोनमवति, सेणंभगवं वासीचंदणकप्पे वास्यांचन्दनकल्पोयःसतथा, अपकारिणोऽ प्युपकारकारीत्यर्थः, वासींवाअङ्गछेदनप्रवृत्तांचन्दनं कल्पयतियःसतथा समतिणमणिलेटुकंचणे समसुहदुक्खे' समानि उपेक्षणीयतया तृणादीनि यस्य स तथा, 'इहलोगपरलोगऽपडिबद्धे जीवियमरणे निरवकंखे संसारपारगामी कम्मनिग्धायणट्ठए अब्भुट्टिए एवं चणं विहरइत्ति, मू. (६६) तेणंकालेणं तेणंसमएणं सेलगपुरे नां नगरं होत्था, सुभूमिभागे उज्जाणे, सेलए राया पउमावती देवी मंडुए कुमारे जुवराया, तस्स णं सेलगस्स पंथगपामोक्खा पंच मंतिसया Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/५/६६ होत्या उप्पत्तियाए वेणइयाए ४ उववेया रजधुरं चिंतयंति। धावच्चापुत्ते सेलगपुरे समोसढे राया निग्गतो धम्मकहा, धम्मं सोचाजहाणंदेवाणुप्पियाणं अंतिए बहवे उग्गा भोगाजाव चइत्ता हिरनंजाव पव्वइत्ता तहाणं अहं नो संचाएमि पच्वत्तिए, अहन्नं देवाणुप्पियाइणं अंतिए पंचाणुव्वइयं जाव समणोवासए जाव अहिगयजीवाजीवे जाव अप्पाणं भावमाणे विहरति, पंथगपामोक्खा पंच मंतिसया समणोवासया जाया, थावच्चापुत्ते बहिया जणवयविहारं विहरति। मू. (६७) तेणंकालेणं र सोगंधिया नाम नयरी होत्था वन्नओ, नीलासोएउजाणे वनओ, तत्थ णं सोगंधियाए नयरीए सुदंसणे नामं नगरसेट्ठी परिवसति अढे जाव अपरिभूते। तेणं कालेणं २ सुए नां परिव्वायए होत्था रिउव्वेयजजुब्वेयसामवेयअथव्वणवेयसद्वितंतकुसले संखसमए लढे पंचजमपंचनियमजुत्तं सोयमूलयं दसप्पयारं परिव्वायगधम्म दानधम्मं च सोयधम्मं च तित्थाभिसेयं च आघवेमाणे पन्नवेमाणे धाउरत्तवत्थपवरपरिहिए तिदंडकुंडियछत्तछलु (करोडियछण्णाल)यंकुसपवित्तयकेसरीहत्यगए परिव्वायगसहस्सेणं सदद्धिंसंपरिवुडे जेणेव सोगंधियामगरी जेणेव परिव्वायगावसहे तेणेव उवागच्छइ २ परिवायगावसहंसि भंडगनिक्खेवं करेइ २ त्ता संखसमएणं अप्पाणं भावेमाणे विहरत्ति। ततेणंसोगंधियाएसिंघाडग० बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ-एवंखलुसुएपरिवायए इह हव्वमागते जाव विहरइ, परिसा निग्गया सुदंसणो निग्गए, तते णं से सुए परिव्वायए तीसे परिसाए सुदस्सणस्स यअन्नेसिंचबहूर्ण संखाणं परिकहेति-एवं खलु सुदंसणा! अम्हं सोयमूलए धम्मे पन्नत्ते सेऽविय सोए दुविहे पं०, तं०-दव्वसोए य भावसोए य, दव्वसोए य उदएणं मट्टियाए य, भावसोए दन्भेहि य मंतेहि य, जनं अम्हं देवाणुप्पिया! किंचि असुई भवति तं सव्वं सज्जो पुढवीए आलिप्पतिततो पच्छा सुद्धेण वारिणा पक्खाविज्ञति ततोतं असुईसुई भवति, एवं खलु जीवा जलाभिसेयपूथप्पाणो अविग्घेणं सग्गंगच्छंति, ततेणं से सुदंसणे सुयस्स अंतिए धम्मं सोचा हट्ठे सुयस्स अंतियं सोयमूलयं धम्मंगेण्हति २ परिव्वायए विपुलेणं असण ४ वत्थ० पडिलाभेमाणे जाव विहरति ।ततेणं से सुए परिव्वायगे सोगंधियाओ नगरीओ निगच्छति २त्ता बहिया जणवयविहारं विहरति । तेणं कालेणं २ थावच्चापुत्तस्स समोसरणं, परिसा निग्गया, सुदंसणोविणीइ, थावधापुत्तं वंदति नमंसति २ एवं वदासी-तुम्हाणं किंमूलए धम्मे पन्नत्ते?, तते णं थावच्चापुत्ते सुदंसणेणं एवं वुत्ते समाणे सुदंसणं एवं वदासी-सुदंसणा! विनयमूले धम्मे पन्नत्ते, सेविय विण० दुविहे पं०, तं०-अगारविणए अनगारविणए य, तत्य णं जे से अगारविणए से णं पंच अणुव्वयाति सत्तसिक्खावयातिएकारसउवासगपडिमाओ, तत्थगंजेसे अनगारविणए सेणं पंच महव्वयाई, तंजहा-सव्वातो पाणातिवायाओ वेरमणं जाव सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं सव्वाओ राइभोयणाओ वेरमणं जाव मिच्छादसणसल्लाओ वेरमणं, दसविह पञ्चक्खाणे बारस भिक्खुपडिमाओ, इच्छेएणंदुविहेणं विनयमूलएणं धम्मेणं अणुपुव्वेणं अट्ठकम्मपगंठीओ खवेत्ता लोयग्गपइट्ठाणे मवंति, ततेणंथावच्चापुत्ते सुदंसणं एवं वदासी-तुभेणं सुदंसणा! किंमूलएधम्मे पन्नते?, अम्हाणं देवाणुप्पिया! सोयमूले धम्मे पन्नत्ते जाव सग्गं गच्छंति, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-५ तते णं धावश्चापुत्ते सुदंसणं एवं वदासी-सुदंसणा!से जहा नामए केइ पुरिसे एगं महं रुहिरकयंवत्थं रुहिरेणचेवधोवेजा ततेणंसुदंसणा! से जहानामए केइ पुरिसे एगमहरुहिरकयं वत्यं रुहिरेण चेवधोवेजा ततेणंसुदंसणा! तस्स रुहिरकयस्स वत्थस्स रुहिरेणचेवपक्खालिज्जमाणस्स अस्थिकाइ सोही?, नो तिणढे समढे, एवामेव सुदंसणा! तुन्मंपि पाणातिवाएणंजाव मिच्छादसणसल्लेणं नत्थि सोहीजहा तस्स रुहिरकयस्स वत्थस्स रुहिरेणं चेव पक्खालिजमाणस्स नथिसोही, सुदंसणा! से जहा नामए केइ पुरिसेएगंमहरुहिरकयंवत्थंसज्जियाखारेणं अनुलिपति २ पयणं आरुहेति २ उण्हं गाहेइ २ ता ततो पच्छा सुद्धणं वारिणा धोवेज्जा, से नूनं सुदंसणा! तस्स रुहिरकयस्स वत्थस्स सज्जियाखारेणंअणुलित्तस्स पयणं आरुहियस्स उण्हंगाहितस्स सुद्धणं वारिणा पक्खालिजमाणस्स सोही भवति?, हंताभवइ, एवामेव सुदंसणा! अम्हंपि पाणाइवायवेरमणेणं जाव मिच्छादसणसल्लवेरमणेणं अस्थि सोही, जहा बीयस्स परुहिरकयस्स वत्थस्स जाव सुद्धणं वारिणा पखालिज्जमाणस्स अस्थि सोही, तत्थणं से सुदंसणे संबुद्धे थावच्चापुत्तं वंदति नमसतिर एवं वदासी-इच्छामिण भंते धम्म सोचा जाणित्तएजाव समणोवासएजातेअहिगयजीवाजीवेजावसमुप्पजित्था-एवंखलुसुदंसणेणं सोयं धम्मं विप्पजहाय विनयमूले धम्मे पडिवन्ने, तंसेयं खलु मम सुदंसणस्स दिलुि वामेत्तए० पुनरवि सोयमूलए धम्मे आघवित्तएत्तिक? एवं संपेहेति २ परिव्वालायगसहस्सेणं सद्धिं जेणेव सोगंधिया नगरी जेणेव परिव्वायगावसहे तेणेव उवागच्छति २ परिव्वायगावसहसि भंडनिक्खेवं करेति २ धाउरत्तवत्थपरिहिते पविरलपरिव्वाथगेणं सद्धिं संपरिबुडे परिव्वायगावसहाओ पडिनिक्खमति २ सोगंधियाए नयरीए मझमझेणं जेणेव सुदंसणस्स गिहे जेणेव सुदंसणे तेणेव उवागच्छति तते णं से सुदंसणे तंसुयं एजमाणं पासति २ नो अब्भुट्टेति नो पञ्चुग्गच्छति नो आढाइ नो परियाणाइ नो वंदति तुसिणीए संचिट्ठति तए णं से सुए परिव्वायए सुदंसणं अणभुट्टियं० पासित्ता एवं वदासी तुमणं सुदसणा! अन्नदा ममं एजमाणं पासित्ता अब्भुट्टेसिजाव वंदसि इयाणि सुदंसणा तुम मम एजमाणं पासित्ताजाव नो वंदसितंकस्सणंतुमे सुदंसणा! इमेयासवे विनयमूलधम्मे पडिवन्ने, ततेणं से सुदंसणे सुएणं परिव्वयएणंएवंवुत्ते समाणे आसणाओ अब्भुटेति २ करयल० सुयं परिव्वायगंएवंवदासी-एवंखलु देवाणुप्पिया! अरहतो अरिट्टनेमिस्सअंतेवासीथावच्चापुत्ते नाम अनगारे जाव इहमागए इह चेव नीलासोए उजाणे विहरति, तस्सणं अंतिए विनयमूले धम्मे पडिवन्ने, तते णं से सुए परिव्वायए सुदंसणं एवं वदासी तंगच्छामो णं सुदंसणा! तव धम्मायरियस थावच्चापुत्तस्स अंतियं पाउब्भवामो इमाई चणं एयारूवाति अट्ठाई हेऊई पसिणातिं कारणातिं वागरणातिं पुच्छामो, तंजइणं मे से इमाइंअट्ठाति जाव वागरति तते णं अहं वदामि नमसामि अह मे से इमाति अट्ठातिंजाव नो से वाकरेतिततेणंअहंएएहिं चैव अद्वेहिं हेऊहिं निप्पट्ठपसिणवागरणंफरिस्सामि, तते णं से सुए परिव्वायगसहस्सेणं सुदंसणेण य सेटिणा सद्धिं जेणेव नीलासोए उज्जाणे जेणेव यावच्चापुत्ते अनगारे तेणेव उवागच्छति २त्ता थावच्चापुत्तं एवं वदासी जताते भंते ! जवणिज ते अव्वाबाहपि ते फासुयं विहारं ते?, तते णं से थावमापुत्ते Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/५/६७ सुएणं परिव्वायेणं एवं वृत्ते समाणे सुयं परिव्वायगं एवं वदासी - सुया ! जत्तावि मे जवणिज्जंपि मे अव्वाबाहंपि मे फासूयविहारंपि मे, तते गं से सुए थावद्यापुत्तं एवं वदासी-किं भंते ! जत्ता !, सुया ! जन्नं मम नाणदंसणचरित्ततवसंजममातिएहिं जोएहिं जोयणा से तं जत्ता, + से किं तं भंते! जवणिजं ?, सुया ! जवणिज्जे दुविहे पं० तं० - इंदियजवणिज्जेय नोइंदियजाणिजे य, से किं तं इंदियजवणिज्जं ?, सुया ! जन्नं ममं सोतिंदियचक्खिदियघाणिदियजिब्भिदियफासिंदियाई निरुवहयाई बसे वट्टंति से तं इंदियजवणिज्जं, से किं तं नोइंदियजवणिजे ? सुया ! कोहमाणमायालोभा खीणा उवसंता नो उदयंति से तं नोइंदियजवणिज्जे, से किं तं भंते! अव्वाबाहं ?, सुया! जन्नं मम वातियपित्तियसिंभियसन्निवाइया विविहा रोगातंका नो उदीरेति सेत्तं अव्वाबाहं, से किं तं भंते! फासुयविहारं ?, सुया ! जन्नं आरामेसु उज्जानेसु देवउलेसु सभासु पव्वासु इत्थिपसुपंडगविवज्जियासु वसहीसु पाडिहारियं पीठफलगसेज्जासंथारयं उग्गिण्हित्ताणं विहसमि सेत्तं फासुयविहारं । सरिसवया ते भंते! किं भक्खेया अभक्खेया ?, सुया! सरिसवया भक्खेयावि अभक्खेयावि, सेकेणणं भंते! एवं बुच्चइ ? - सरिसवया भक्खेयावि अभक्खेयावि ?, सुया ! सरिसवया दुविहा पं०, तं० - मित्तसरिसवया धन्नसरिसवया य, तत्थ णं जे ते मित्तसरिसवया ते तिविहा पं०, - सहजायया सहवड्डियया सहपंसुकीलियया, ते णं समणाणं णिग्गथाणं अभक्खेया, तत्थ णं जे ते धन्नसरिसवया ते दुविहा पं० - सत्यपरिणया य असत्यपरिणया य, तत्थ णं जे ते असत्यपरिणया ते समणाणं निग्गंधाणं अभक्खेया, तत्थ गंजे ते सत्थपरिणया ते दुविहा पं०, तं०-फासुगा य अफासुगा य, अफासुया णं सुया ! नो भक्खेया, तत्थ णं जे ते फासूया ते दुविहा पं०, तं०-जातिया य अजातिया य, तत्थ णं जे ते अजातिया ते अभक्खेया, -तत्थ णं जे ते जाइया ते दुविहा पं० तं०- एसणिज्जा य अनेसणिज्जा य, तत्थ णं जे ते अनेसणिज्जा ते णं अभक्खेया, तत्थ णं जे ते एसणिज्जा ते दुविहा पं० तं० - लद्धा य अलद्धा य, तत्थ णं जे ते अलद्धा ते अभक्खेया, तत्थ णं जे ते लद्धा ते निग्गंथाणं भक्खेया, एएणं अड्डेणं सुया एवं वुच्चतिसरिसवया भक्खेयावि अभक्खेयावि, एवं कुलत्थावि भाणियव्वा, > नवरि इमं नाणत्तं - इत्थिकुलत्था य धन्नकुलत्था य, इत्विकुलत्था तिविहा पं० तं०-कुलवधुयाय कुलमाउया इय कुलधूयाइय, धनकुलत्था तहेव, एवं मासावि, नवरि इमं नाणत्तं- मासा तिविहा पं० तं० - कालमासा य अत्यमासास य धन्नमासा य, तत्थ णं जे ते कालमासा ते णं दुवालसविहा पं०, तंजहा - सावणे जाव आसाढे, ते णं अभक्खेया, अत्यमासा दुविहा- हिरन्नमासा व सुवन्नमासा य, ते णं अभक्खेया धन्नमासा तहेव । एगे भवं दुवे भवं अनेगे भवं अक्खए भवं अव्यए भवं अवट्टिए भवं अनेगभूयभावे भविएवि भवं ?, सुया ! एगेवि अहं दुवेदि अहं जाव अनेगभूयभावभविएवि अहं, से केणट्टेण भंते! एगेवि अहं जाव सुया ! दव्वट्टयाए एगे अहं नाणदंसणट्ट्याए दुवेवि अहं पएसइयाए अक्खएवि अहं अव्वएवि अहं अवट्ठिएवि अहं उवओगट्टयाए अनेगभूयभावभविएवि अहं, एत्थ णं से सुए संकुद्धे यथावच्चापुत्तं वंदति नम॑सति २ एवं वदासी इच्छामि णं भंते! तुमे अंतिए केवलिपन्नत्तं धम्मं निसामित्तए धम्मका भाणियव्वा, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं ५ ११७ तए णं से सुए परिव्वायए थावच्चापुत्तस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म एवं वदासी-इच्छामिणं भंते परिव्वायगसहस्सेणं सद्धिं संपरिवुडे देवाणुपियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता पवव्वइत्तए, अहासुहं जाव उत्तरपुरच्छिमे दिसीभागे तिडंडयं जाव धाउरत्ताओ य एगंते एडेति २ सयमेव सिहं उप्पडेति २ जेणेव थावच्चापुत्ते ० मुंडे भवित्ता जाव पव्वतिए सामाइयमातियाइं चोद्दस पुव्वाति अहिज्जति, तते गंथावच्चापुत्ते सुयस्स अनगारस्सहस्सं सीसत्ताए वियरति, तते गंथावच्चापुत्ते सोगंधियाओ नीलासोयाओ पडिनिक्खमति २ बहिया जणवयविहारं विहरति, तते णं से थावच्चापुत्ते अनगारसहस्सेणं सद्धिं संपरिवुडे जेणेव पुंडरीए पव्वए तेणेव उवागच्छइ २ पुंडरीयं पव्वयं सणियं २ दुरूहति २ मेघघणसन्निगासं देवसन्निवायं पुढविसिलापट्टयं जाव पाओवगमणं नुवन्ने, तणं से धावद्यापुत्ते बहूणि वासाणि सामन्नपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए सट्टिं भत्तातिं अनसणाए जाव केवलवनाणदंसणं समुप्पाडेत्ता ततो पच्छा सिद्धे जाव पहीणे । वृ. एवमीर्यासमित्यादिगुणयोगेनेति । 'पंचाणुव्वइयं' इह यावत्करणात् एवं दृश्यं 'सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं गिहिधम्मं पडिवजित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिबधं काहिसि । तणं से सेलए राया धावद्यापुत्तस्स अनगारस्स अंतिए पंचाणुव्वइयं जाव उवसंपज्जइ, तए णं से सेलए राया समणोवासए जाए अभिगयजीवाजीवे' इह यावत्करणादिदं दृश्यं 'उवलद्धपुन्नपावे आसवसंवरनिज्जरकिरियाहिगरणबंधमोक्खकुसले' क्रिया- कायिक्यादिका अधिकरणंखङ्गनिर्वर्त्तनादि, एतेन च ज्ञानितोक्ता, 'असहेजे' विद्यमानसाहाय्यः कुतीर्थिकप्रेरितः सम्यकत्त्वविचलनं प्रति न परसाहाय्यमपेक्षते इति भावः, अत एवाह 'देवासुरनागजक्खरक्खसकिन्नरकिंपुरुसगरुलगंधव्वमहोरगाइएहिं देवगणेहिं निग्गंथाओ पावयणाओ अनतिक्कमणिजे देवा - वैमानिकज्योतिष्काः शेषा भवनपतिव्यन्तरविशेषाः गरुडाः - सुवर्णकुमाराः एवं चैतद्यतो 'निग्गंथे पावयणे निस्संकिए' निःसंशयः, निक्कंखिए- मुक्तदर्शनान्तरपक्षपातो निव्वितिगिच्छे-फलं प्रति निःशङ्कः लद्धट्ठे - अर्थश्रवणतः गहियट्ठेअर्थावधारणेन पुच्छियट्टे संशये सति अहिगवट्ठे-बोधात्, विणिच्छियट्टे-ऐदम्पर्योपलम्भात् अत एव अट्ठिभिंजपे माणुरागत्तेत्ति - अस्थीनि च प्रसिद्धानि मिञ्जाच तन्मध्यवर्त्ती धातुरस्थिमिञ्जस्ताः प्रेमानुरागेण - सर्वज्ञप्रवचनप्रीतिलक्षणकुसुम्भादिरागेण रक्ता इव रक्ता यस्य स तथा, केनोल्लेखेनेत्याह- 'अयमाउसो ! निग्गंथे पावयणे अट्टे अयं परमट्ठे सेसे अण्णट्टे' 'आउसो'त्ति आयुष्मन्निति पुत्रादेरामन्त्रणं शेषं - धनधान्यपुत्रदारराज्यकुप्रवचनादि, उस्सियफलिहे - उच्छ्रितं स्फटिकमिव स्फटिकं–अन्तःकरणं यस्य स तथा, मौनीन्द्रप्रवचनावाप्तया परितुष्टमना इत्यर्थः इति वृद्धव्याख्या, केचित्त्वाहुः उच्छ्रितः - अर्गलास्थानादपनीया ऊद्धर्वीकृतो न तिरश्चीनः कपाटपश्चाद्भागादपनीत इत्यर्थः उत्सृतो वा - अपगतः परिघः - अर्गला गृहद्वारे यस्यासौ उत्सृतपरिघः उच्छ्रितपरिघो वा औदार्यातिरेकादतिशयदानदायित्वेन भिक्षुप्रवेशार्थमनर्गलितगृहद्वार इत्यर्थः, 'अवंगुयदुवारे' अप्राकृतद्वारः कपाटादिभिर्भिक्षुकप्रवेशार्थमेव अस्थगितगृहद्वार इत्यर्थः इत्येकीयं व्याख्यानं, वृद्धानां तु भावनावाक्यमेवं यदुत सद्दर्शनलोभेन कस्माच्चित्पाषण्डिकान्न बिभेति शोभनमार्गप्रतिग्रहेणोद्द्घाटशिरास्तिष्ठतीति भावः, 'चियत्तंतेउरघरदारप्पवेसे' चियत्तत्ति--नाप्रीतिकरः अन्तःपुरगृहे Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-3/-1५/६७ द्वारेण प्रवेशः शिष्टजनप्रवेशनं यस्य स तथा,अनीष्यालुत्वं चास्यानेनोक्तं, अथवा चियत्तोत्तिलोकानां प्रीतिकर एवअन्तःपुरे गृहद्वारे वा प्रवेशो यस्य स तथा, अतिधार्मिकतया सर्वत्रानाशकनीयत्वादिति ___'चाउद्दसमुद्दिपुणिमासिणीसुपडिपुण्णंपोसहं सम्मंअणुपालेमाणे उद्दिय-अमावास्या पौषधं-आहारपौषधादिचतूरूपं समणे निरगंथे फासुएणं एसणिजेणं असनपानखाइमसाइमेणं वस्थपडिग्गहकंबलपायपुंछणेणं' पतद्ग्रहः-पात्रं पादप्रोञ्छनं-रजोहरणं 'ओसहभेसजेणं' भेषजंपथ्यं पाडिहारिएणंपीढफलगसेज्जासंथारेणंपडिलाभेमाणे प्रातिहारिकेण-पुनःसमर्पणीयेन पीठः-आसनंफलकम्-अवष्टम्मार्थशय्या-वसतिःशयनवायत्रप्रसारितपादैः सुप्यतेसंस्तारकोलघुतरः 'अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावमाणे विहरइ मू. (६८)तते णं से सुए अन्नया कयाइंजेणेव सेलगपुरे नगरे जेणेव सुभूमिभागे उजाणे समोसरणंपरिसानिग्गया सेलओनिग्गच्छतिधम्मसौच्चा जनवरं देवाणुप्पिया! पंधगपामोक्खाति पंच मंतिसयांतिं आपुच्छामि मण्डुयं च कुमारं रजे ठावेमि, ततो पच्छा देवाणुप्पि-याणं अंतिए मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारियं पव्वयामि, अहासुहं, तते णं से सेलए राया सेलगपुरं नयरं अणुपवसति र जेणेव सए गिहे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ २ सीहासणं सन्निसन्ने, तते णं से सेलए राया पंथयपामोक्खे पंच मंतिसए सद्दावेइ सद्दावेत्ता एवं वदासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! मए सुयस्स अंतिए धम्मे निसंते सेवियधम्मेइच्छिएपडिच्छिए अभिरुतिएअहंणंदेवाणुप्पिया! संसारभयउदिग्गेजावपव्ययामि, तुब्भे देवाणुप्पिया किं करेह किं ववसह किंवा ते हियइच्छंति?, ततेणंतपंथयपामोक्खा सेलगंरायंएवं वदासी-जइणंतुब्भे देवा० संसार जाव पव्वयह अम्हाणं देवाणुप्पिया! किमन्ने आहारे वा आलंबे वा अम्हेऽविय णं देवा० संसारभयउब्धिग्गा जावपव्ययामो, जहादेवाणुप्पिया! अम्हं बहुसुकजेसुय कारणेसुयजावतहाणंपव्वतियाणवि समाणाणं बहुसु जाव चक्खुभूते, तते णं से सेलगे पंथगपामोक्खे पंच मंतिसए एवं व० जतिणं देवाणु० तुझे संसार जाव पव्वयह तं गच्छह णं देवा० सएसु र कुडुंबेसुजेडे पुत्ते कडंबमझे ठावेत्ता पुरिससहस्स-वाहिणीओसीयाओदुरूढा समाणा मम अंतियंपाउन्भवहत्ति, तहेव पाउन्भवंति, तते णं से सेलए राया पंच मंतिसयाई पाउब्भवमाणातिं पासति २ हट्टतुट्टे कोडुबियपुरिसे सदावेति २ एवं वदासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! मंडुयस्स कुमारस्स महत्थं जावरायाभिसेयं उवठ्ठवेह० अभिसिंचति जाव राया विहरति। ततेणं से सेलए मंडुयं रायंआपुच्छइ, ततेणं से मंडुए रायाकोडुंबियपुरिसे० एवं वदासीखिप्पामेव सेलगपुरं नगरंआसितजाव गंधवट्टभूतं करेह यकारवेह यर एवमाणत्तियंपञ्चप्पिणह, ततेणं से मंडुए दोच्चंपि कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ एवं वदासी-खिप्पामेव सेलगस्स रन्नो महत्थं जाव निक्खमणाभिसेयं जहेव मेहस्स तहेव णवरं पउमावतीदेवी अग्गकेसे पडिच्छति सव्वेवि पडिग्गहंगहाय सीयंदुरुहंति, अवसेसंतहेव जाव सामायियमातियाति एक्कारसअंगाई अहिजति २ बहूहं चउत्थ जावविहरति, तएणं से सुए सेलयस्सअनगारस्स ताईपंथयपामोक्खाति पंच अनगारसयाई सीसत्ताए वियरति, तते णं से सुए अन्नया कयाई सेलगपुराओ नगराओ Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-५ ___११९ सुभूमिभागाओ उजाणाओ पडिनिक्ख-मति र त्ता बहिया जणवयविहारं विहरति, ततेणं से सुए अनगारे अन्नया कयाइतेणंअनगारसहस्सेणं सद्धिं संपरिबुडे पुव्याणुपुर्दि घरमाणे गामाणुगामं विहरमाणे जेणेव पोंडरीए पव्वए जाव सिद्धे। - घृ. 'सुए परिव्वायगेतिशुको व्यासपुत्रः ऋग्वेदादयश्चत्वारोवेदाःषष्टितन्त्रं-सायिमतं सांख्यसमये-सायसमाचारे लब्धार्थो वाचनान्तरे तु यावत्करणादेवमिदमवगन्तव्यं ऋग्वेदजुर्वेदसामवेदाथर्वणवेदानामितिहास- पञ्चामानां इतिहासः--पुराणं 'निघण्टुषष्ठानां' निघण्टुः-नामकोशः 'साङ्गोपाङ्गाना' अङ्गानि-शिक्षादीनि उपाङ्गानि-तदुक्तप्रपञ्चनपराः प्रबन्धाः सरहस्यानां-ऐदम्पर्ययुक्तानांसारकः-अध्यापनद्वारेण प्रवर्तकः स्मारको वाअन्येषां विस्मृतस्य स्मारणात् वारकोऽशुद्धपाठनिषेधकः पारगः-पारगामी षडङ्गवित्षष्टितन्त्रविशारदःषष्टितन्त्रंकापिलीयशास्त्रं, षङ्गवेदकत्वमेव व्यनक्ति-सङ्ख्याने-गणितस्कन्धे 'शिक्षाकल्पे' शिक्षायांअक्षरस्वरूपनिरूपके शास्त्रे कल्पे- तथाविधसमाचारप्रतिपादके व्याकरणे-शब्दलक्षणे छन्दसि-पद्यवचनलक्षणनिरूपकेनिरुक्ते-शब्दनिरुक्तप्रतिपादकेज्योतिषामयने-ज्योतिःशास्त्रे अन्येषु च-ब्राह्मणकेषु शास्त्रेषु सुपरिनिष्ठित इति, वाचनान्तरं 'पञ्चयमपञ्चनियमयुक्तः' तत्र पञ्च यमाः-प्राणातिपातविरमणादयः नियमास्तु-शौचसंतोषतपः स्वाध्यायेश्वरुप्रणिधानानि शौचमूलकं यमनियमलीनाद्दशप्रकारं, धातुरक्तानि वस्त्राणि प्रवराणि परिहितो यः स तथा, त्रिदण्डादीनि सप्त-हस्ते गतानि यस्य स तथा, तत्र कुण्डिका-कमण्डलूः, क्वचित्काञ्चनिकाकरोटिका वाऽधीयेते तेच क्रमेण रुद्राक्षकृतमालामृद्भाजनंचोच्यते, छण्णालकं-त्रिकाष्ठिकाअगुशो-वृक्षपल्लवच्छेदार्थः पवित्रकं-ताम्रमयमङ्गुलीयकं केसरी-चीवरखण्डंप्रमार्जनार्थं, संखाणं तिसाङ्क्षयमतं “सज्जपुढवित्तिकुमारपृथिवी 'पयणं आरुहेइ' पाकस्थाने चुल्लायादावारोपयति उष्माणं-उष्णत्वं ग्राहयति 'दिहि वमित्तए' मतं वमयितुं त्याजयितुमित्यर्थः। 'अट्ठाईति अर्थान् अर्यमाणत्वादधिगम्यमानत्वादित्यर्थः, प्रार्थ्यमानत्वाद् याच्यमानत्वादित्यर्थाः, वक्ष्यमाणयात्रायापनीयादीन्, तथा तानेव 'हेऊइंति हेतुनु, अन्तर्वतिन्यास्तदी यज्ञानसम्पदोगमकत्वात्, पसिणाईति प्रश्नान् पृच्छ्यमानत्वात् 'कारणाइंतिकारणानि विवक्षितार्थनिश्चयस्य जनकानि 'वागरणाईति व्याकरणानि प्रत्युत्तरतया व्याक्रियमाणत्वादेषामिति, 'निप्पट्ठपसिणवागरणं ति निर्गतानि स्पष्टानि स्फुटानि प्रश्नव्याकरणानि-प्रश्नोत्तराणि यस्य स तथा 'खीणा उवसंत'त्ति क्षयोपशममुपगता इत्यर्थः, एतेषां च यात्रादिपदानामागमिकगम्भीरार्थत्वेनाचार्यस्य तदर्थपरिज्ञानमस,म्भावयताऽपभ्राजनार्थप्रश्नः कृत इति, सरिसवय'त्ति एकत्र सध्शवयसः-समानवयसः अन्यत्रसर्षपाः-सिद्धार्थकाः 'कुलस्थित्तिएकत्र कुले तिष्ठन्तीति कुलस्थाः, अन्यत्र कुलत्थाः धान्यविशेषाः, सरिसवयादिपदप्रश्नः छलग्रहणेनोपहासार्थं कृत इति 'एगे भवंति एको भवान् इति, एकत्वाभ्युपगमे आत्मनः कृते भवंति द्वौ भवानितिच, द्वित्वाभ्युपगमे अहमित्येकत्वविशष्टस्यार्थस्य द्वित्वविरोधेन द्वित्वं दूषयिष्यमीतिबुद्धयापर्यनुयोगो विहितः,अक्षयःअव्ययः अवस्थितो भवाननेन नित्यात्मपक्षः पर्यनुयुक्तः,अनेके भूता-अतीता Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/५/६८. भावाः-सत्ताः परिणामा वाभव्याश्च--भाविनो यस्यसतथा, अनेन चातिक्रान्त माविसत्ताप्रश्नेन अनित्यात्मपक्षः पर्यनुयुक्तः, एकतरपरिग्रहे अन्यतरस्य दूषणायेति । तत्राचार्येण स्याद्वादस्य निखिलदोषगोचरातिक्रान्तत्वात्तमवलम्ब्योत्तरमदायि-एकोऽप्यहं, कथं ?, द्रव्यार्थतया जीवद्रव्यस्यैकत्वात, न तु प्रदेशार्थतया, तथा ह्यनेकत्वान्ममेत्यवयवादी (मश्रोत्राद्यवयवा) नामनेकत्वोपलम्भोन बाधकः, तथाकश्चित् स्वभावमाश्रित्यैकत्वसङ्ख्याविशिटिस्यापिपदार्थस्य स्वभावान्तरद्वयापेक्षया द्वित्वमपिनविरुद्धमित्यत उक्तं-द्वाग्यहं ज्ञानदर्शना तया, न चैकस्भावे भेदो न दृश्यते, एको हि देवदत्तादिपुरुषः एकदैव तत्तदपेक्षया पितृच्चपुत्रत्वभ्रातृत्वपितृव्यत्वमातुलत्वभागिनेयत्वादीननेकान् स्वभावांल्लभत इति, तथा प्रदेशार्थतया असङ्ख्यातान् प्रदेशानाश्रित्याक्षयः, सर्वथा प्रदेशानांक्षयाभावात्, अव्ययः कियतामपि च व्ययाभावात्, किमुक्तं भवति?-अवस्थितो नित्यः, असद्धेयप्रदशता हि न कदाचनापिव्यपैति अतो नित्यताभ्युपगमेऽपिनदोषः, उपयोगार्थतया-विविधविषयानुपयोगानाश्रित्य अनेकभूतभावभविकोऽपि, अतीतानागतयोर्हि कालयोरनेकविषयबोधानामात्मनः कथंचिदभिन्नानामुत्पादाद्विगमाद्धाऽ नित्यपक्षोनदोषायेति । पुण्डरीकेण-आदिदेवगणधरेण निर्वाणत उपलक्षितः पर्वत तस्य तत्र प्रथमं निवृतत्वात्पुण्डरीकपर्वतः-शत्रुञ्जयः। मू. (६९) ततेणं तस्स सेलगस्स रायरिसिस्स तेहिं अंतेहि य पंतेहि य तुच्छेहि य लूहेहि य अरसेहि य विरसेहि य सीएहि यउण्हेहि यकालातिकंतेहिय पमाणाइक्कतेहि य निचं पाणभोयणेहि य पयइसुकुमालयस्स सुहोचियस्स सरीरगंसि वेयणा पाउब्भूता उज्जला जाव दुरहियासा कंडुयदाहपित्तज्जरपरिगयसरीरे यावि विहरति, तते णं से सेलए तेणे रोयायंकेण सुक्के जाए यावि होत्या, तते णं सेलए अन्नया कदाईपुव्वाणुपुचिचरमाणे जावजेणेव सुभूमिभागे जाव विहरति, परिसा निग्गया, मंडुओऽवि निग्गओ, सेलयं अनगारं जाव वंदति नम०२ पज्जुवासति, तते णं से मंडुए राया सेलयस्स अनगारस्स सरीरयं सुकं भुक्कं जाव सव्वाबाहं सरोगं पासतिर एवं वदासी-अहंगं भंते! तुभंअहापवित्तेहिं तिगिच्छएहिं अहापवित्तेणंओसहभेसज्जेणं भत्तपाणेणं तिगिच्छं आउंटावेमि, तुब्भे णं भंते ! मम जाणसालासु समोसरह फासुअंएसणिजं पीढफलगसेजासंथारगं ओगिहित्ताणं विहरह, ___ ततेणं से सेलए अनगारे मंडुयस्स रन्नो एयम8 तहत्ति पडिसुणेति, तते णं से मंडुए सेलयं वंदति नमसति २ जामेव दिसिं पाउन्भूते तामेव दिसिं पडिगए। ततेणं से सेलए कल्लं जाव जलंते सभंडमत्तोवगरणमायाए पंथयपामोस्खेहिं पंचहि अनगारसएहिं सद्धिं सेलगपुरमनुपविसति २ जेणेव मंडुयस्स जाणसाला तेणेव उवागच्छति २ फासुयं पीढ़ जाव विहरति, तते णं से मंडुए चिगिच्छए सद्दावेति २ एवं वदासी-तुब्भे णं देवाणुप्पिया! सैलयस्स फासुएसणिज्जेणं जाव तेगिच्छंआउट्टेह, तते णं तेगिच्छया मंडुएणं रन्ना एवं वुच्चा हट्ट सेलयस्स अहापवित्तेहिं पओसहभेसज्जभत्तपाणेहिं तेगिच्छं आउद्देति, मज्जपाणयं च से उवदिसंति, ततेणंतस्स सेलयस्स अहावत्तेहिं जाव मज्जपाणेण रोगायंके उवसंते होत्था हटे मल्लसरीरे जाते ववगयरोगायके, तते णं से सेलए तंसि रोयायंकंसि उवसंतंसि समाणंसि तसि विपुलंसि असन ४ मञ्जपाणएओ यमुच्छिए गढिए गिद्धे अज्झोववन्ने ओसन्नो ओसन्नविबहारी एवं पासत्थे Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-५ २ कुसीले २ पमत्ते संसत्ते उउबद्धपीढफलगसेञ्जासंथारए पमते यावि विहरति, नो संचाएति फासुएसणिज्जं पीढं पञ्चप्पिणित्ता मंडुयं च रायं आपुच्छित्ता बहिया जाव (जणवयविहारं अब्भुजएण पक्त्तेणं पग्गहिएण) विहरित्तए। . वृ. 'अंतेहि'इत्यादि, अन्तैः-वालवणकादिभिः प्रान्तैः-तैरेव भुक्तावशेषः पर्युषितैर्वा रुक्षः-निःस्नेहैस्तुच्छैः-अल्पैःअरसैः-हिङ्ग्वादिभिरसंस्कृतैर्विरसैः-पुराणत्वाद्विगतरसैः शीतैः-शीतलैः उष्णैः-प्रतीतैः कालातिक्रान्तैः-तृष्णाबुभुक्षाकालाप्राप्तः प्रमाणातिक्रान्तैःबुभुक्षापिपासामात्रानुचितैः, चकाराः समुच्चयार्थाः, एवंविधविशेषणान्यपिपानादीनिनिष्ठुरशरीरस्य न भवन्ति बाधायै अत आह-'प्रकृतिसुकुमारकस्ये'त्यादि, वेयणा पाउब्भूया इत्यस्य स्थाने रोगायंकेत्ति कवचित् दृश्यते, तत्र रोगाश्चासावातश्च-कृच्छ्रजीवितकारीति समासः, कण्डू:-कण्डूतिः दाहः-प्रतीतस्तत्प्रधानेन पित्तज्वरेण परिगतं शरीरं यस्य स तथा, 'तेइच्छं;'ति चिकित्सां 'आउट्टावेमि'त्तिआवर्त्तयामि कारयामि। 'सभंडमत्तोवगरणमायाए'त्ति भाण्डमात्रापतद्ग्रहं परिच्छदश्च उपकरणंच-वर्षाकल्पादि भाण्डमात्रोपकरणं स्वंच तदात्मीयंभाण्डमात्रोपकरणंचस्वभाण्डमात्रोपकरणंतदादाय-गृहीत्वा, 'अभ्युद्यतेन' सोद्यमेन ‘प्रदत्तेन गुरुणोपदिष्टेन 'प्रगृहीतेन' गुरुसकाशादङ्गीकृतेन 'विहारेण' साधुवर्तनेन 'विहर्तुं वर्तितुंपावें-ज्ञानादीनांबहिस्तिष्ठतीति पार्श्वस्थः गाढग्लानत्वादिकारणं विना शय्यातराभ्याहृतादिपिण्डभोजकत्वाद्यागमोक्तविशेषणः, स च सकृदनुचितकरणेनाल्पकालमपि भवति तत उच्यते-पार्श्वस्थानां यो विहारो-बहूनि दिनानि यावत्तथा वर्तनं स पार्श्वस्थविहारः सोऽस्यास्तीति पार्श्वस्थविहारी, एवमसन्नादिवशेषणान्यपि, नवरमवसन्नोविवक्षितानुष्ठानालसः,आवश्यकस्वाध्यायप्रत्युपेक्षणाध्यानादीनामसम्यक्कारीत्यर्थः, कुत्सितशीलः कुशीलः-कालविनयादिभेदभिन्नानां ज्ञानदर्शनचारित्राचाराणां विराधक इत्यर्थः,प्रमत्तः-पञ्चविधप्रमादयोगात, संसक्तः कदाचिसंविग्नगुणानांकदाचित्पावस्थादिदोषाणां सम्बन्धात् गौरवत्रयसंसजनाचेति, ऋतुबद्धेऽपि-अवर्षाकालेऽपि पीठकलकानि शय्यासंस्तारकार्थं यस्य स। __ मू. (७०) ततेणंतेसिंपंधयवजाणं पंचण्हअनगारसयाणं अन्नयाकयाईएगयओसहियाणं जाव पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि धम्मजागरियं जागरमाणाणं अयमेयारूवे अब्भत्थिए जाव समुप्पजित्था-एवं खलु सेलए रायरिसी चइत्तारजंजाव पव्वतिए, विपुलेणं असन ४ मजपाणए मुच्छिए नो संचाएति जाव विहरित्तए, नो खलु कप्पइ देवाणुप्पिया ! समणाणं जाव पमत्ताणं विहरित्तए, तं सेयं खलु देवा० अम्हं कल्लं सेलयं रायरिसिं आपुच्छित्ता पाडिहारियं पीढफलगसेज्जासंथारगं पञ्चप्पिणित्ता सेलगस्स अनगारस्स पंथयं अनगारं वेयावच्चकरं ठवेत्ता बहिया अब्भुञ्जएणं जाव विहरित्तए, एवं संपेहेति २ कल्लं जेणेव सेलए आपुच्छित्ता पाडिहारियं पीढ० पञ्चप्पिणंति २ पंथयं अनगारं वेयावच्चकरं ठावंति २ बहिया जाव विहरंति।। मू. (७१) ततेणं से पंथए सेलयस्स सेजासंथारउच्चारपासवणखेलसंघाण-मत्तओसहभेसजभत्तपाणएणंअगिलाएविनएणं वेयावडियं करेइ, ततेणं से सेलएअन्नयाकयाइंकत्तियाचाउम्मासियंसि विपुलं असन०४ आहारमाहारिए सुबहुं मजपाणयं पीए पुव्वावर-एहकालसमयंसि सुहप्पसुत्ते, तते णं से पंथए कत्तियचाउम्मासियंसि कयकाउस्सग्गे देवसियं पडिक्कमणं पडिकते Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/५/७१ चाउम्मासियं पडिक्कमिउंकामे सेलयं रायरिसिं खामणट्टयाए सीसेणं पाएसु संघट्टेइ, तते गं से सेलए पंथएणं सीसेणं पाए सु संघट्टिए समाणे आसुरुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे उद्वेति २ एवं वदासी से केसणं भो एस अप्पत्थियपत्थिए जाव परिवज्जिए जेणं ममं सुहपसुत्तं पाएसु संघट्टेति ? ततेणं से पंथए सेलएणं एवं वृत्ते समाणे भीए तत्थे तसिए करयल० कड्ड एवं वदासी- अहण्णं भंते ! पंथए कायकाउस्सग्गे देवसियं पडिक्कमणं पडिक्कंते चाउम्मासियं पडिक्कंते चाउम्मासियं खामेमाणे देवाणुप्पियं वंदमाणे सीसेणं पाएसु संघट्टेमि, तं खमंतु णं देवाणुम्पिया ! खमन्तु मेऽवराहं तुमण्णं देवाणुप्पिया ! नाइमुखी एवं करणयाएत्तिकट्टु सेलयं अनगारं एतमहं सम्मं विनएणं भुजो २ खामेति, ततेणं तस्स सेलयस्स रायरिसिस्स पंथएणं एवं वृत्तस्स अयमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था एवं खलु अहं रज्जुं च जाव ओसन्नो जाव उबद्धपीढ० विहरामि, तं नो खलु कप्पति समणाणं निग्गंथाणं अपसत्थाणं जाव विहरित्तए, तं सेयं खलु मे कल्लं मंडुयं रायं आपुच्छित्ता पाडिहारियं पीढफलगसेज्रासंथारयं पञ्चप्पिणित्ता पंथएणं अनगारेणं सद्धिं बहिया अब्भुज्जएणं जाव जणवयविहारेणं विहरित, एवं संपेहेति २ कल्लं जाव विहरति । १२२ वृ. तथा 'नाइमुञ्जो एवं करणयाए' त्ति नैवः भूयः पुनरपि एवं इत्थंकरणाय प्रवर्त्तिष्ये इति शेषः, 'एवमेवे' त्यादिरपनयः, इह गाथा - 11911 “सिढिलियसंजमकज्जावि होइउं उज्जमंति जइ पच्छा । संवेगाओ तो सेलउव्व आराहया होंति ।। ' मू. (७२) एवामेव समणाउसो ! जाव निग्गंथो वा २ ओसने जाव संधारए पमत्ते विहरति से इह लोए चेव बहूणं समणाणं ४ हीलणिजे संसारो भाणियव्वो । तते णं रायरिसी पंथएणं बहिया जाव विहरति, तं सेयं खलु देवा० ! अम्हं सेलयं उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए, एवं संपेर्हेति २ त्ता सेलयं रायं उवसंपजित्ताणं विहरति । .मू. (७३) तते णं ते सेलयपामोक्खा पंच अनगारसया बहूणि वासाणि सामन्नपरियागं पाउणित्ता जेणेव पोंडरीये पव्वए तेणेव उवागच्छंति २ जहेव थावच्चापुत्ते तहेव सिद्धा । एवामेव समणाउसो ! जो निग्गंथो वा २ जाव विहरिस्सति एवं खलु जंबू! समणेणं पंचमस्स णनयज्झयणस्स अयमट्टे पणन्नत्तेत्तिबेमि ॥ अध्ययनं - ५ - समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथासूत्रे प्रथम श्रुतस्कन्धे पचमअध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परिसमाप्ता । अध्ययनं - ६ - तुम्बकः बृ. पञ्चमानन्तरं षष्ठं व्याख्यायते, तस्य च पूर्वेण सहायं सम्बन्धः - अनन्तराध्ययने प्रमादवतोऽप्रमादवतश्चानर्थेतरावुक्तौ, इहापि तयोरेव तावेवोच्येते इत्येवसम्बद्धमिदम् मू. (७४) जति णं भंते! समणेणं जाव संपत्तेणं पंचमस्स नायज्जयणस्स अयमट्टे पन्नत्ते छस्स णं भंते! नायज्झयणस्स समणेणं जाव संपत्तेगं के अद्वे पत्ते ?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ रायगिहे समोसरणं परिसा निग्गया, Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं -६ तेणं कालेणं २ समणस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूती अदूरसामंते जाव सुक्कझाणोवगए विहरति, तते गं से इंदभूति जायसड्डे० समणस्स ३ एवं वदासी-कहण्णं भंते! जीवा गुरुयत्तं वा लहुयत्तं वा हव्वमागच्छंति ?, गोयमा ! से जहा नामए केइ पुरिसे एगं महं सुक्कं तुंबं निच्छिड्ड निरुवहयं दब्भेहिं कुसेहिं वेढेइ २ मट्टियालेवेणं लिंपति उन्हे दलयति २ सुक्कं समाणं दोघंपि दमेहि य कुसेहि य वेढेति २ मट्टियालेवेणं लिंपति २ उण्हे सुकं समाणं तचंपि दब्भेहि य कुसेहि य वेढेति २ मट्टियालेवेणं लिंपति, एवं खलु एएणुवाएणं अंतरा वेढेमाणे अंतरा लिंपेमाणे अंतरा सुकवेमाणे जाव अट्ठहिं मट्टियालेवेहिं आलिंपति, अत्थाहमतारमपोरिसियंसि उदगंसि पक्खिवेजा, से नूनं गोयमा ! से तुंबे तेसिं अट्ठण्हं मट्टियालेवेणं गुरुययाए भारिययाए गुरुयभारिययाए उप्पिं सलिलमतिवइत्ता अहे धरणियलपइट्ठाणे भवति, एवामेव गोयमा ! जीवावि पाणातिवाएणं जाव मिच्छादंसणसल्लेणं अनुपुव्वेणं अट्ठ कम्मपगडीओ समनिजिणन्ति, तासिं गरुययाए भारिययाए गरुयभारिययाए कालमासे कालं किञ्च्चा धरणियलमतिवतित्ता अहे नरगतलपइट्टाणा भवंति, एवं खलु गोयमा ! जीवा गुरुयत्तं हव्वमागच्छंति । अहणं गोतमा ! से तुंबे तंसि पढमिल्लुगंसि मट्टिया लेवंसि तिन्नंसि कुहियंसि परिसडियंसि ईसिंधणरियलाओ उम्पतित्ता णं चिट्ठति, ततोऽनंतरं च णं दोघंपि मट्टियालेवे जाव उप्पतित्ता णं चिट्ठति, एवं खलु एएणं उवाएणं तेसु अट्ठसु मट्टियालेवेसु तिनेसु जाव विमुक्कबंधणे अहेधरणियलमइवइत्ता उपिं सलिलतलपइट्टाणे भवति, एवामेव गोयमा ! जीवा पाणातिवातवेरमणेणं जाव मिच्छादंसणसल्लवेरमणेणं अनुपुव्वेणं अट्ठ कम्मपगडीओ खवेत्ता गगणतलमुप्पइत्ता उप्पिं लोयग्गपतिट्टाणा भवंति, १२३ एवं खलु गोयमा ! जीवा लहुयत्तं हव्वमागच्छंति । एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया महावीरेणं छट्टस्स नायज्झणस्स अयमट्टे पन्नत्तेत्तिबेमि ॥ वृ. सर्वं सुगमं, नवरं, निरुपहतं - वातादिभिः दर्भीः- अग्रभूतैः कुशैः--मलभूतैः, जात्या दर्भकुशभेद इत्यन्ये, 'अत्थाहंसि' त्ति अस्थाघे अगाधे इत्यर्थः, पुरुषः परिमाणमस्येति पौरुषिकं तनिषेधादषौरुषिकं, मृल्लेपानां सम्बन्धात् गुरुकतया, गुरुकतैव कुतः ? - भारिकतया, मृल्लेपजनितभारवत्त्वेनेति भावः, गुरुकभारिकतयेति तुम्बकधर्मद्वयस्याप्यधोमज्जनकारणताप्रतिपादनायोक्तं, 'उप्पिं' उपरि 'अइवइत्ता' अतिपत्यातिक्रम्य 'तिन्नंसि' त्ति स्तिमित आर्द्रतां गते ततः 'कुथिते' कोथमुपगते ततः 'परिसटिते' पतिते इति । इह गाथे“जह मिउलेवालित्तं गरुयं तुंबं अहो वयइ एवं । आसवकयकम्मगुरु जीवा वच्चंति अहरगयं ॥ तं चैव तव्विमुक्कं जलोवरिं ठाइ जायलहुभावं । जह तह कम्मविमुक्का लोयग्गपइट्टिया होति ॥" श्रुतस्कन्ध :- १ - अध्ययनं - ६ - समाप्तम् ॥१॥ ॥२॥ अध्ययनं - ७ - रोहिणी वृ. अथ सप्तमं विव्रियते, अस्य च पूर्वेण सहायं सम्बन्धः, इहानन्तराध्ययने प्राणातिपातादिमतां कर्मगुरुताभावेनेतरेषां च लघुताभावेन अनर्थप्राप्तीतरे उक्ते, इह तु प्राणातिपा Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-19/७५ तादिविरतिमञ्जकपरिपालकानां ते उच्यते, इत्येवंसम्बद्धम् मू. (७५) जतिणं भंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं छहस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्ते सत्तमस्सणं भंते ! नायज्झयणस्स के अढे पन्नते?, एवं खलु जंबू!तेणं कालेणं २ रायगिहे नाम नयरे होत्या, सुभूमिभागे उजाणे, तत्यणं रायगिहे नगरे धन्ने नामं सत्यवाहे परिवसति, अड्डे०, महाभारियाअहीणपंचेदिय० जाव सुरुवा, तस्स णं धन्नस्स सत्यवाहस्स पुत्ता भदाए भारियाए अत्तया चत्तारि सत्यवाहदारया होत्था, तंजहा-धनपाले धनदेवे धनगोवे धनरखिए, तस्स णं धन्नस्स सत्यवाहस्स वउण्हं पुत्ताणं भारियओ चत्तारि सुहाओ होत्था, तं०-उन्झिया भोगवतिया रक्खतिया रोहिणिया, तते णं तस्स धन्नस्स अन्नया कदाई पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि इमेयास्त्वे अब्भत्थिए जाव समुप्पज्जित्या-एवं खलु अहं रायगिहे बहूणं ईसर जाव पभिईणं सयस्स कुडुंबस्स बहू कज्जेसु य करणिज्जेसु कोडुबेसु य मंतणेसु य गुझे रहस्से निच्छए ववहारेसु य आपुच्छणिज्ने पडिपुच्छणिज्जे मेढी पमाणे आहारे आलंबणे चक्खुमेढीभूते कज्जवट्टावए, तंणं नजति जंमए गयंसि वा चुयंसि वा मयंसि वा भग्गंसि वा लुग्गंसि वा सडियंसिवा पडियंसि वा विदेसत्थंसि वा विप्पवसियंसि वा इमस्स कुटुंबस्स किं मन्ने आहारे वा आलंबे वा पडिबंधे वा भविस्सति ?, तं सेयं खलु मम कल्लं जाव जलते विपुलं असनं ४ उवक्खडावेत्ता मित्तनाति० चउण्हं सुण्हाणं कुलघरवग्गंआमंतेत्तातं मित्तनाइणियगसयण य चउण्ह सुण्हाणं कुलघरवग्गं विपुलेणं असनं ४ धुवपुप्फवस्थगंध जाव सकारेत्तासम्माणेत्ता तस्सेव मित्तनाति० चउण्हं य सुण्हाणं कुलघरवग्गरस पुरतो चउण्हं सुण्हाणं परिक्खणट्टयाए पंच २ सालिअक्खए दलइत्ता जाणामिताव का किहं वा सारक्खेह वा संगोवेइ वा संवढेति वा?, एवं संपेहेइ २ कल्लं जाव मित्तनाति० चउण्हं सुण्हाणं कुलघरवगं आमंतेइ २ विपुलं असनं४उवक्खडावेइ ततो पच्छा बहाए भोयणमंडवंसि सुहासण० मित्तनाति० चउण्ह य सुण्हाणं कुलघरवग्गेणं सद्धिं तं विपुलं असन ४ जाव सक्कारेति २ तस्सेव मित्तनाति० चउण्ह य सुण्हाणं कुलघरवग्गस्स य पुरतो पंच सालिअक्खए गेण्हतिर जेट्टा सुण्हा उज्झितियातं सद्दावेतिर एवं वदासी-तुमंणं पुत्ता मम हत्थाओ इमे पंच सालिअक्खए गेण्हाहि २ अनुपुव्वेणं सारक्खेमाणी संगोवेमाणी विहराहि, जया णंऽहं पुत्ता! तुमंइमे पंच सालिअक्खए जाएजातयाणं तुममम इमे पंच सालिअक्खए पडिदिजाएजासित्तिकट्ठ सुहाए हत्थे दलयति २ पडिविसजेति, तते णं सा उझिया धन्नस्सतहत्तिएयमट्ठ पडिसुणेतिर धन्नस्स सत्यवाहस्स हत्याओ ते पंच सालिअक्खए गेण्हति २ एगंतमवक्कमति एगंतमवक्कमियाएइमेयास्वेअब्भस्थिए० एवंखलुतायाणकोडागारंसि बहवे पल्ला सालीणं पडिपुण्णा चिट्ठति, तंजया णं ममं ताओ इमे पंच सालिअक्खए जाएस्सति तयाणं अहं पल्लंतराओ अन्ने पंच सालिअक्खएगहायदाहामित्तिकट्ठएवं संपेहेइ २ तंपंच सालिअक्खए एगंतेएडेतिर सकम्मसंजुत्ता जाया यावि होत्था ! एवं भोगवतियाएवि, नवरं सा छोल्लेति २ अनुगिलति २ सक्कम्मसंजुत्ता जाया। एवं रक्खियावि, नवरं गेण्हति २ इमेयासवे अब्भत्थिए०-एवं खलु ममं ताओ इमस्स मित्तनाति० चउण्ह य सुण्हाणं कुलघरवग्गस्स य पुरतो सद्दावेत्ता एवं वदासी-तुमण्णं पुत्ता मम Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-७ हत्याओजावपडिदिजाएजासित्तिकच मम हत्थंसि पंच सालिअक्खए दलयतितं भवियब्वमेत्य कारणेणंतिकट्ठएवं संपेहेतिरतेपंचसालिअक्खए सुद्धेवत्ये बंधइ २ रयणकरंडियाए पक्खिवेइ २ ऊसीसामूले ठावेइ र तिसंझं पडिजागरमाणी विहरइ।। तएणं से धन्ने सत्यवाहे तस्सेव मित्त जाव चउत्यिं रोहिणीयं सुण्हं सद्दावेति २ जावतं भवियध्वं एत्य कारणेणं तं सेयं खलु मम एए पंच सालिअक्खए सारखेमाणीए संगोवेमाणीए संवढेमाणीएत्तिकट्ठएवं संपेहेति २ कुलघरपुरिसे सद्दावेति र एवं वदासी-तुब्भेणं देवाणुप्पिया एते पंच सालिअक्खए गेण्हह २ पढमापाउसंसि महावुट्टिकायंसि निवइयंसि समाणंसि खुडागं केयारं सुपरिकम्मियं करेह २त्ता इमे पंच सालिअक्खए वावेह २ दोपि तचंपि उक्खयनिहए करेह २ वाडिपक्खेवं करेह २ सारखेमाणा संगोवेमाणा अनुपुब्वेणं संवदेह, ततेणंतेकोडुबिया रोहिणीएएतमट्ठ पडिसुगंतितेपंचसालिअक्खएगेण्हतिर अनपुब्वेणं सारखंति संगोवंति विहरंति, तएणं ते कोडुंबिया पढमपाउसंसि महावुट्टिकायंसि निवइयंसि समाणंसि खुट्टायं केदारं सुपरिकम्मियं करेति २ ते पंच सालिअक्खए ववंति दुचंपि तच्चपि उक्खयनिहए करेति २ याडिपरिक्खेवं करेंति २ अणुपुब्वेणं सारक्खेमाणा संगोवेमाणा संवड्डेमाणा विहरंति, ततेणं ते साली अनुपुव्वेणं सारखिजमाणा संगोविजमाणा संवहिज्जमाणा साली जाया किण्हा किण्होभासा जाव निउरंबभूया. पासादीया ४, । तते णं साली पत्तिया वत्तिया गम्भिया पसूया आगयगंधा खीराइया बद्धफला पक्का पररियागया सल्लइया पत्तइया रियापव्वकंडा जाया यावि होत्या, ततेणं ते कोडुंबिया ते सालीए पत्तिएजावसल्लइए पत्तइएजाणित्ता तिक्खेहिं नवपञ्जणएहिं असियएहिंलुणेति २ करयलमलिते करेंति २ पुणंति, तत्य णं चोक्खाणं सूयाणं अक्खंडाणं अफोडियाणं छड्डुछडापूयाणं सालीणं मागहण पत्थए जाए, तते णं ते कोडुंबिया ते साली नवएसुघडएसु पक्खिवंति २ उपलिपंति २ लंछियमुदिते करेंति २ कोडागारस्स एगदेसंसि ठावेति २ सारक्खेमाणा संगोवेमाणा विहरंति, ततेणं ते कोडुंबिया दोछमि वासारत्तंसिपढमपाउसंसि महावुट्टिकार्यसि निवइयंसिखुड्डागं केयारं सुपरिकम्मियं करेति ते साली ववंति दोच्चंपि तचंपि उक्खयनिहए जाव लुणेति जाव चलणतलमलिए करेंति २ पुणंति, ___ तत्थ णं सालीणं बहवे कुडवा जावएगदेसंसि ठाति २ सारक्ख० संगो० विहरंति, तते गंते कोडुंबिय तच्चंसि वासारत्तंसि महावुट्टिकायंसि बहवे केदारे सुपरि० जाव लुणेति २ संवहंति २ खलयं करेति २ मलेति जाव बहवे कुंभा जाया, तते णं ते कोडुबिया साली कोट्ठागारंसि पक्खिवंति जाव विहरंति, चउत्थे वासारत्ते बहवे कुंभसया जाया। ततेणं तस्स धन्नस्स पंचमयंसिसंवच्छरंसिपरिणममाणंसि पुव्वारत्तावरत्तकालसमयंसि इमेयासवे अब्मथिएजाव समुप्पज्जित्था एवं खलु ममइहोअतीते पंचमे संवच्छरे चउण्हंसुण्हाणं परिक्खणट्ठयाएतेपंच सालिअक्खता हत्थे दिन्नातंसेयंखलुममकल्लंजावजलंते पंचसालिअक्खए परिजाइत्तए जाव जाणामि ताव काए किहं सारखिया वा संगोविया वा संविड्डिया जावत्तिक? एवं संपेहेति २ कलं जाव जलते विपुलं असन ४ मित्तनाय० चउण्ह य सुण्हाणणं कुलघर जाब Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-१७/७५ सम्माणित्ता तस्सेव मित्त० चउण्ह य सुण्हाणं कुलघरवग्गस्स पुरओ जेट्टं उझियं सद्दावेइ २ त्ता एवं वयासी-एवं खल अहं पुत्ता! इतो अतीते पंचमंसि संवच्छरंसि इमस्स मित्त० चउण्ह य सुण्हाणं कुलघरवग्गस्स य पुरतो तव हत्यसि पंच सालिअखए दलयामि जया णं अहं पुत्ता! एएपंच सालियअखए जाएजा तयाणंतुम्ममइमे पंच सालिअक्खएपडिदिज्जाएसित्तिकटुतं इत्थंसि दलयामि, से नूणं पुत्ता! अत्थे समझे ?, हंता अस्थि, तन्नं पुत्ता! मम ते सालिअक्खए पडिनिज्जाएहि, तते णं सा उज्झितिया एयमढें धन्नस्स पडिसुणेति २ जेणेव कोट्ठागारं तेणेव उवागच्छति २ पल्लातो पंच सालिअक्खए गेण्हति २ जेणेव धन्ने सत्यवाहे तेणेव उवागच्छति २ धण्णं० एवं वदासी एएणं ते पंच सालिअक्खएत्तिकट्टधन्नस्स हत्यंसि ते पंच सालि०दलयति, तते णं धन्ने उझियं सवहसावियं करेति २ एवं वयासी-किण्णं पुत्ता ! एए चैव पंच सालिअक्खए उदाहु अन्ने ?, तते णं उजअझिया धन्नं सत्यवाहं एवं वयासी-एवं खलु तुब्भे तातो! इओऽतीए पंचमे संवच्छरे इमस्स मित्त० नाति० चउण्ह य कुल० जाव विहरामितते णंऽहं तुब्भं एतमट्ठ पडिसुणेमि २ ते पंच सालिअखए गैण्हामि एगंतमवक्कमामि तते णं मम इमेयासवे अब्भत्थिए जाव समुष्पज्जित्था एवं खलु तायाणं कोट्ठागारंसि०सकम्मसंजुत्ता तं नो खलु ताओ !ते चैव पंच सालिअक्खए एएणं अन्ने, तते णं से धन्ने उज्झियाए अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म आसुरुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे उज्झितियं तस्स मित्तनाति० चउण्ह य सुण्हाणं कुलघरवग्गस्सयपुरओतस्स कुलघरस्सछारुझियंचछाणुज्झियंचकायवरुज्झियंच समुच्छियं च सम्मज्जिअंच पाउवदाइंचण्हाणोवदाइंच बाहिरपेसणकारिंठवेति, एवामेव समणाउसो! जो अम्हं निग्गंथो वा २ जाव पव्वतिते पंच य से महब्बयातिं उझियाइं भवंति से णं इह भवे चेव बहूणं समणाणं ४ जाव अनुपरियट्टइस्सइ जहा साउज्झिया। एवंभोगवइयावि, नवरंतस्स कंडिंतियं वा कोतियंचपीसंतियंचएवं रुच्चंतियरधतिय परिवेसंतियंच परिभायंतियंच अब्भंतरियंच पेसणकारिंमहानसिणिंठवेंति, एवामेव समणाउसो जो अम्हं समणो पंच य से महब्बयाइंफोडियाईभवंति सेणं इह भवेचेव बहूणं समणाणं४ जाव हील ४ जहा व सा भोगवतिया । एवं रखितियावि, नवरंजेणेव वासधरे तेणेव उवागच्छइर मंजूसंविहाडेइ २ रयणकरंड-गाओ ते पंच सालिअक्खए गेण्हतिर जेणेवधन्ने तेणेव उवा०२ पंचसा लिअक्खए धन्नस्स हत्थे दलयति, तते णं से धन्ने रक्खितियं एवं वदासी-किनं पुत्ता ते चेव ते पंच सालिअक्खया उदाहु अनेत्ति?, ततेणं रखितिया धन्नंएवं०ते चेव ताया! एए पंच सालिअक्खया नो अन्ने, कहनं पुत्ता!, एवं खलुताओ! तुब्भेइओपंचमंमिजावभवियव्बंएत्यकारणेणंतिकटुतेपंच सालिअक्खए सुद्धे वत्थे जाव तिसंझं पडिजागरमाणी य विहरामि, ततो एतेणं कारणेणं ताओ ! ते चेव ते पंच सालिअक्खए नो अने, तते णं से धन्ने परक्खितियाए अंतिए एयमढे सोचा हट्टतुट्ठ तस्स कुलघरस्स हिरनस्स य कंसदूसविपुलधनजावसावतेजस्सयभंडागारिणिंठवेति, एवामेव समणाउसो! जावपंच यसे महव्ययाति रक्खियाति भवंति से णं इह भवे चेव बहूणं समणाणं ४ अचणिज्जे जहा जाव सा रक्खिया। रोहिणियाविएवं चेव, नवरंतुब्भे ताओमम सुबहुयं सगडीसागडं दलाहिजेणं अहं तुम Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-७ :: १२७ ते पंच सालिअक्खए पडिनिजाएमि, तते णं से धन्ने रोहिणि एवं वदासीकहण्णं तुम मम पुत्ता! ते पंच सालिअक्खए सगडसागडेणं निज्जाइस्ससि?, ततेणंसा रोहणी धन्नं एवं वदासी-एवं खलु तातो! इओ तुन्भे पंचमे संवच्छरे इमस्स मित्त जाव बहवे कुंभसया जाया तेणेव कमेणं एवं खलु ताओ ! तुब्भे ते पंच सालिअक्खए सगडसागडेणं निजाएमि, तते णं से धन्ने सत्यवाहे रोहिणीयाए सुबहुयं सगडसागडं दलयति, ततेणंरोहिणी सुबहुंसगडसागडं गहायजेणेव सए कुलघरे तेणेव उवागच्छइ कोट्ठागारे विहाडेति २ पल्ले उन्भिदति २ सगडीसागडं भरेति २ रायगिह नगरं मज्झमझेणं जेणेव सए गिहे जेणेव धन्ने सत्यवाहे तेणेव उवागच्छति, ततेणं रायगिहे नगरे सिंघाडगजावबजहुनो अन्नमनएवमाति खति०-धन्ने णं देवा०! धन्ने सत्यवाहे जस्सणं रोहिणिया सुण्हा जीएणं पंच सालिअक्खए सगडसागडिएणं निञ्जाएति, -ततेणं से धन्ने सत्य ते पंच सालिअक्खए सगडसागडेणं निजाएतितेपासतिर हव० पडिच्छति २ तस्सेव मित्तनाति० चउण्ह य सुण्हाणं कुलधरपुरतो रोहिणीयं सुण्हं तस्स कुलघरस्स बहुसु कज्जेसुय जाव रहस्सेसु य आपुच्छणिजंजाव वट्टावितं पमाणभूयं ठावेति, एवामेव समणाउसो ! जाव पंच महव्वया संवड्डिया भवंति से णं इह भवे चेव बहूणं समणाणंजाववीतीवइस्सइजहाव सारोहिणीया। एवंखलुजंबू! समणेणंभहगवया महावीरेणं सत्तमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि ।। वृ.इदमपि सुगमम्, नवरं 'मए'त्तिमयि ‘गयंसित्तिगते ग्रामादौएवं 'च्युते कुतोऽप्यनाचारात् स्वपदात् पतिते 'मृते' परासुतां गते 'भग्ने वात्यादिना कुब्जखमत्वकरणेनासमर्थीभूते 'लुग्गंसि वत्ति रुग्ने जीर्णतां गते शटिते' व्याधिविशेषाच्छीर्णतां गते पतिते' प्रासादादेर्मश्चके वाग्लानभावात् विदेशस्थे विदेशंगत्वा तत्रैव स्थिते विप्रोषिते' स्वस्थानविनिर्गते देशान्तरगमनप्रवृत्ते आधारः-आयो भूरिव आलम्बनं-वस्त्रादिकमिव प्रतिबन्धः प्रमानिकाशलाकादीनां लतादवरक इवकुलगृहं-पितृगृहं तद्वर्गोमातापित्रादिः संरक्षतिअनाशनतःसङ्गोपयतिसंवरणतः संवर्द्धयति बहुत्वकरणतः 'छोल्लेइ'त्ति निस्तुषीकरोति 'अनुगिलइत्ति भक्षयति, कवचित् फोल्लेईत्येतदेव दृश्यते, तत्र च भक्षयतीत्यर्थः, 'पत्तिय;'त्तिसातपत्राः 'वत्तियतिव्रीहीणांपत्राणिमध्यशलाकापरिवेशष्टनन नालरूपतया वृत्तानि भवन्ति तद्वृत्ततया जातवृत्तत्वाद्वर्तिताःशाखादीनां वा समतया वृत्तीभूताः सन्तो वर्तिता अभिधीयन्ते, पाठान्तरेण तइया वत्ति सातत्वच इत्यर्थः, गर्भिता-जातगर्भाडोडकिता इत्यर्थः, प्रसूताः-कणिशानांपत्रगर्भेभ्यो विनिर्गमात्आगतगन्धा-जातसुरभिगन्धाः आयातगन्धा वा दूरयायिगन्धा इत्यर्थः, क्षीरकिताः-सआतक्षीरकाः बद्धफलाः क्षीरस्य फलतया बन्धनात् जातफला इत्यर्थः, पक्काः-काठिन्यमुपगताः, पर्यायागताः पर्यायगता वा सर्वनिष्पन्नतां गता इत्यर्थः, सल्लइपत्तय'त्ति सल्लकी वृक्षविशेषस्तस्या इव पत्रकाणि-दलानि कुतोऽपि साधात् सनातानियेषां ते तथेति, गमनिकैवेयं पाठान्तरेण शल्यकिताः-शुष्कपत्रतया सञ्जातशलाकाः पत्रकिताः-सञ्जातकुत्सिताऽल्पपत्राः, “हरियपव्वकंड'त्ति हरितानि-हरितालवर्णानि नीलानि पर्वताण्डानि–नालानि येषां ते तथा, जाताश्चप्यभूवन्, 'नवपज्जणएहिति नवं-प्रत्यग्रंपायनं Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ ज्ञाताधर्मकथासूत्रम्-9/10/७५ लोहकारेणातापितं कुट्टितं तीक्ष्णधारीकृतं पुनस्तापितानां जले निबोलनं येषां तानि तथा तैः, 'असिएहिं तिदात्रैः, 'अखंडाणं'ति सकलानांअस्फुटितानां-असभातराजीकानांछड २ इत्येवमनुकरणतः सूर्पादिणा स्फुटाःस्फुटीकृता शोधिता इत्यर्थः स्पृष्टा वा पाठान्तरेण पूता वा येते तथा तेषां 'मागहए पत्थए'त्ति ॥१॥ "दो असईओपसई दो पसइओ उ सेइया होइ। चउसेइओ उकुडओचटकुडओ पत्थओ नेउ॥"त्ति __ अनेन प्रमाणेन मगधदेशव्यवहृतः प्रस्थो मागधप्रस्थः, 'उपलिंपति' घटकमुखस्य तत्पिधानकस्य च गोमयादिनारन्ध्रभञ्जन्ति लिंपति घटमुखंतत्स्थगितंचछगणादिना पुनर्मसणीकुर्वन्ति, लाञ्छितं रेखादिना, मुद्रितं मृन्मयमुद्रादानेन तत्कुर्वन्ति, मुरलो-मानविशेषः, खलकंधान्यमलनस्थण्डिलं, चतुष्प्रस्थं आढकः आढकानांषष्टया जघन्यः कुम्भः अशीत्या मध्यमः शतेनोत्कृष्ट इति, क्षारोष्ट्रिकां' भस्मपरिष्ठाषिका कचवरोज्झिका' अवकरशोधिकां समुक्षिकां' प्रातर्गृहाङ्गणे जलच्छटकदायिका, पाठान्तरेण संपुच्छिय'त्ति तत्र समयोच्छिकां पादादिलूषिकां 'सम्मार्जिकां' गृहस्यान्तर्बहिश्च बहुकरिकावाहिकां 'पादोदकदायिकां' पादशौचदायिकां स्नानोदकदायिकां प्रतीतां, बाह्यानि प्रेषणानि कर्माणि करोति या सा 'बाहिरपेसणगारियत्ति भणिया, 'कंडयंतिका-'मितिअनुकम्मपिताकण्डयन्तीति-तन्दुलादीन् उदूखलादौ क्षोदयन्तीति कंडयन्तिकातां, एवं कुट्टयन्तिका तिलादीनांचूर्णनकारिको पेषयन्तिका' गोधूमादीनांघरट्टादिना पेषणकारिका 'रुन्धयंतिका' यन्त्रके व्रीहिकोद्रवादीनां निस्तुषत्वकारिका रन्धयन्तिका' ओदनस्य पाचिका परिवेषयन्तिकां' भोजनपरिवेषणकारिकां परिभाजयन्तिकां' पर्वदिने स्वजनगृहेषु खण्डखाद्याथैः परिभाजनकारिकांमहानसे नियुक्ता महानसिकी तांस्थापयति, सगडीसागडंति शकट्यश्च-गन्त्रःशकटानां समूहः शाकटंच शकटीशाकटं गड्डीओ गडिया यत्ति उक्तं भवति, 'दलाइत्तिदत्तप्रयच्छतेत्यर्थः, 'जाणतियेन 'ण' मित्यलंकारे, प्रतिनिर्यातयामि' समर्पयामीति, अस्य च ज्ञातस्यैवं विशेषेणोपनयनं निगदति, यथा॥१॥ "जह सेट्ठी तह गुरुणोजह नाइजणो तहा समणसंधो। जह वहुया तह भव्वा जह सालिकणा तह वयाई॥ ॥२॥ जह सा उज्झियनामा उज्झियसाली जहत्यमभिहाणा। पेसणगारित्तेणं असंखदुक्खरखणी जाया। ॥३॥ जह भव्वो जो कोई संघममक्खं गुरुविदिन्नाई। पडिवजिउं समुज्जइ महव्वयाइंमहामोहा॥ ॥४॥ सो इव चेव भवंमी जणाण धिक्कारभायणं होइ । परलोए उ दुहत्तो नाणाजोणीसुसंचरइ॥ (उक्तंच)- "धम्माओ भट्ठ" वुत्तं, "इहेवउऽहम्मो" वुतं॥५॥ "जह वा सा भोगवती जहत्थनामोवभुत्तसालिकणा! पेसणविसेसकारितणेण पत्ता दुहं चेव।। तहजो महव्वयाई उवभुंजइ जीवियत्ति पालितो। आहाराइसु सत्तो चत्तो सिवसाहणिच्छाए। Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-७ १२९ ॥७॥ ॥८॥ ॥९॥ ॥१०॥ ॥११॥ सो एस्थ जहिच्छाए पावइआहारमाइ लिंगित्ति। विउसाण नाइपुज्जो परलोयम्मी दुही चेव ॥ जह वा रक्खियवहुया रक्खियसालीकणा जहत्थक्खा । परिजणमण्णा जाया बोगसुहाइंच संपत्ता । तह जो जीवो सम्म पडिवञ्जडित्ता महव्वए पंच । पालइ निरइयारे पमायलेसंपि वजेंतो॥ सो अप्पहिएक्करई इहलोयंमिवि विऊहिं पणयपओ । एगंतसुही जायइ परंमि मोक्खंपि पावेइ ।। जह रोहिणी उ सुण्हा रोवियसाली जहत्थमभिहाणा। वद्धित्ता सालिकणे पत्ता सव्वस्ससामित्तं ।। तह जो भव्यो पाविय वयाई पालेइ अप्पणा सम्मं । अन्नेसिवि भव्वाणं देइ अणेगेसिं हियहेउं ।। सो इह संघपहाणो जुगप्पहाणेत्ति लहइ संसदं । अप्पपरेसिंकल्लाणकारओ गोयमपहुव्व ।। तित्थस्स वुड्डिकारी अखेवणओ कतित्थियाईणं। विउसनरसेवियकमो कमेण सिद्धिपि पावेइ ।।"त्ति श्रुतस्कन्धः -१ अध्ययन-७-समाप्तम् ॥१२॥ ॥१३॥ ॥१४॥ (अध्ययन-८-मल्ली) वृ.अथाष्टमं ज्ञातंव्याख्यायते, अस्य चपूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन् महाव्रतानां विराधनाविराधनयोरनार्थावुक्तौ इह तुमहाव्रतानामेवाल्पेनापि मायाशल्येन दूषितानामयथावत्स्वफलसाधकत्वमुपदर्श्यते इत्यनेन सम्बन्धेन सम्बद्धमिदम् मू.(७६) जतिणं भंते! समणेणं० सत्तमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्ते अट्ठमस्सणं भंते ! के अड्डे पन्नते?, एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेवजंबूद्दीवे दीवे महाविदेहे वासे २ मंदरस्स पव्वयस्स पञ्चत्थिमेणं निसढस्स वासहरपव्वयस्स उत्तरेणं सीयोयाए महानदीए दाहिणेणं सुहावहस्स वक्खारपव्वतस्स पञ्चत्थिमेणं पञ्चस्थिमलवणसमुहस्स पुरच्छिमेणं एत्थणं सलिलावती नामं विजए पन्नत्ते, तत्थ णं सलिलावतीविजए वीयसोगा नामं रायहाणी पं०, नवजोयणविच्छिन्ना जाव पञ्चक्खं देवलोगभूया तीसे णं वीयसोगाए रायहाणीए उत्तरपुरच्छिमे दिसिभाए इंदकुंभे नामं उजाणे, तत्थ णं वीयसोगाए रायहाणीए बले नाम राया, तस्सेव धारणीपामोक्खं देविसहस्सं उवरोधे होत्था, तते णं सा धारिणी देवी अन्नया कदाइ सीहं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धा जाव नहब्बले नामंदारए जाए उम्मुक्क जाव भोगसमत्थे, ततेणंतं महब्बलं अम्मापियरो सरिसियाणं कमलसिरीपामोक्खाणं पंचण्हं रायवरकन्नासयाणं एगदिवसेणं पाणिं गेण्हावेंति, 719 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १ /-/ ८ /७६ -पंच पासायसया पंचसतो दातो जाव विहरति, थेरागमणं इंदकुंभे उज्जाणे समोसढे परिसा निग्गया, बलोवि निग्गओ धम्मं सोचा निसम्म जं नवरं महब्बलं कुमारं रज्जे ठावेति जाव एक्कारसंगवी बहूणि वासाणि सामण्णपरियायं पाउणित्ता जेणेव चारुपव्वए मासिएणं भत्तेणं सिद्धे, तते णं सा कमलसिरी अन्नदा सीहं सु० जाव लभद्दो कुमारो जाओ, जुवराया यावि होत्या, - तस्स णं महब्बलस्स रन्नो इमे छप्पिय बालवयंसगा रायाणी होत्या, तंजहा - अयले धरणे पूरणे वसु वेसमणे अभिचंदे सहजायया जाव संहिचाते णित्थरियव्वेत्तिकट्टु अन्नमन्नस्सेयमठ्ठे पडिसुर्णेति, तेणं कालेणं २ इंदकुंभे उज्जाणे थेरा समोसढा, परिसा० महब्बले णं धम्मं सोचा जं नवरं छप्पिय बालवयंसए आपुच्छामि बलभद्दं च कुमारं रज्जे ठावेमि जाव छप्पिय बालवयंसए आपुच्छति, तते णं ते छप्पिय० महब्बलं रायं एवं वदासी-जति णं देवाणुप्पिया ! तुब्भे पव्वयह अम्हं के अन्ने आहारे वा जाव पव्वयामो, तते णं से महब्बले राया ते छप्पिय० एवं०-जति णं तुब्भे मए सद्धिं जाव पव्वयह तो णं गच्छह जेट्टे पुत्ते सएहिं २ रज्जेहिं ठावेह पुसिससहस्सवाहिणीओ सीयाओ दुरूढा जावल्पाउब्भवंति, तते णं से महब्बले राया छप्पिय बालवयंसए पाउब्भूते पासति २ हदु० कोडुंबियपरिसे० बलभद्दस अभिसेओ, आपुच्छति, तते णं से महब्बले जाव महया इड्डीए पव्वतिए एक्कारस अंगाई बहूहिं चउत्थ जाव भावेमाणे विहरति, तते णं तेसिं महब्बलपामोक्खाणं सत्तण्हं अनगाराणं अन्नया कयाइ एगयओ सहियाणं इमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुपज्जित्था - जण्णं अमाह देवाणु एगे तवोकम्मं उब्वसं पचित्ता णं विहरति तण्णं अम्हेहिं सव्वेहिं तवोकम्मं उवसंपजित्ताणं विहरित्तएत्तिकड्ड अन्नमन्नस्स एयमहं पडिसुर्णेति २ बहूहिं चउत्थ जाव विहरति, तते से महब्बले अनगारे इमेणं कारणेणं इत्थिनामगोयं कम्मं निव्वत्तेसु-जति णं ते महब्बलवज्जा छ अनगारा चउत्थं उवसंपजित्ताणं विहरंति ततो से महब्बले अनगारे छवं उब संपजित्ता णं विहरइ, जति णं ते महब्बललवज्जा अनगारा छवं उवसंपजित्ता णं विहरति ततो से महब्बले अनगारे अट्टमं उवसंपजित्ताणं विहरति, एवं अट्ठमं तो दसमं अह दसमं तो दुवाल, इमेहि यणं वीसाएहि य कारणेहिं आसेवियबहुलीकएहिं तित्थयरनामगोयं कम्मं निव्वत्तिंसु, तं० वृ. सर्वं सुगमं, नवरं शीतोदायाः पश्चिमसमुद्रगामिन्या दक्षिणे कूले सलिलावतीति यदुक्तमिह तद्ग्रन्थान्तरे नलानावतीत्युच्यते, चक्रवर्त्तिविजयं चक्रवर्त्तिविजेतव्यं क्षेत्रखण्ड, 'इमेणं कारणेणंति अनेन वक्ष्यमाणेन हेतुनाऽन्यथाप्रतिज्ञायान्यथा करणलक्षणेन, मायारूपत्वादस्य, माया हि स्त्रीत्वनिमित्तं तत्र श्रूयते, तस्य चैतदन्यथाभिधानान्यथाकरणं किल कुतोऽपि मिथ्याभिमानादहं नायक एते त्वनुनायकाः इह च को नायकानुनायकानां विशेषो यद्यहमुत्कृष्टतरतया न भवामीत्येवमादेस्सम्भाव्यते, १३० 'इत्थीनाम गोय' न्ति स्त्रीनामः - स्त्रीपरिणामः स्त्रीत्वं यदुदयाद्भवति गोत्रं - अभिधानं यस्य तत् स्त्रीनामगोत्रं अथवा यत् स्त्रीप्रायोग्यं नामकर्म गोत्रं च तत् स्त्रीनामगोत्रं कर्म निर्वर्तितवान्, तत्काले च मिध्यात्वं सास्वादनं वा अनुभूतवान्, स्त्रीनामकर्मणो मिथ्यात्वनानन्तानुबन्धिप्रत्ययत्वात्, 'आसेवियबहुलीकएहिं 'ति आसेवितानि सकृत्करणात् बहुलीकृतानि बहुशः सेवनात् यानि तैः, मू. (७७) अरहंता सिद्ध २ पवयण ३ गुरु ४ थेर ५ बहुस्सुए ६ तवस्सीसुं ७ । वच्छल्लया य तेसिं अभिक्ख नाणोवओगे य ८ ॥ Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-८ घृ. 'अरहंतगाहा' अर्हदादीनि सप्त पदानि, तत्र प्रवचनं श्रुतज्ञानं तदुपयोगानन्यत्वाद्वा सः गुरवोधर्मोपदेशकाः स्थविराः-जातिश्रुतपर्यायभेदभिन्नास्तत्र जातिस्थविरः षष्टिवर्षः श्रुतस्थविरः समवायधरः पर्यायस्थविरोविंशतिवर्षपर्यायः बहुश्रुताः परस्परापेक्षया तपस्विनःअनशनादिविचित्रतपोयुक्ताः सामान्यसाधवो वा, इह च सप्तमी षष्ठ्यर्थे द्रष्टव्या, ततोऽर्हत्सिद्धप्रचनगुरुस्थविरबहुश्रुततपस्विनांवत्सलतया-वात्सल्येनानुरागयथावस्थितगुणोत्कीर्तनानुरूपोपचारलक्षणया तीर्थकरनामकर्म बद्धवानिति सम्बन्धः, 'तेसिं'ति ये एते जगद्वन्दनीया अर्हदादयस्तेषां, अभीक्ष्ण-अनवरतं ज्ञानोपयोगे च सति त बध्यते इत्यष्टौ, ।-- मू. (७८) सण ९ विनए १० आवस्सए य ११ सीलव्वए निरइयारं १२ । खणलव १३ तव १४ चियाए १५ वेयावच्चे १६ समाही य १७॥ वृ. 'दसणगाहा, दर्शन-सम्यकत्वं ९,विनयोज्ञानादिविषयः,तयोर्नितरिचारःसंस्तीर्थकरत्वं बद्ववान् १०, आवश्यकं अवश्यकर्त्तव्यं संयमव्यापारनिष्पन्नं तस्मिंश्च निरतिचारः सन्निति ११ तथाशीलानिच-उत्तरगुणा व्रतानिच-मूलगुणास्तेषुपुनर्निरतिचार इति १२, क्षणलवग्रहणं कालोपलक्षणं, क्षणलवादिषुसंवेगभावनाध्यानासेवनतश्च निर्वर्तितवान् १३ तथा तपस्त्यागयोः सतो निर्वर्तितवान्, तत्र तपसा चतुर्थादिना १४ त्यागेन च यतिजनोचितदानेनेति १५, तथा वैयावृत्त्येसति दशविधेनिवर्त्तितवान् १६समाधीच गुर्वादीनांकार्यकरणद्वारेणचित्तस्वास्थ्योत्पादने सति निर्वर्तितवान् १७, द्वितीयगाथायां नव,।मू. (७९) अप्पुब्वनाणगहणे १८ सुयभत्ती १९ पवयणे पभावणया २०॥ एएहिं कारणेहं तित्थयरत्तं लहइ जीओ।" वृ. 'अप्पुव्वगाहा अपूर्वज्ञानग्रहणेसति निर्वर्त्तितवान् १८श्रुतभक्तियुक्ताप्रवचनप्रभावना श्रुतभक्तिप्रवचनप्रभावना तयाच निर्वर्तितवान् श्रुतबहुमानेन १९यथाशक्तिमादिशनादिकया चप्रवचनप्रभावनयेति भावः२०, तीर्थकरत्वकारणतायामुक्ताया हेतुविंशतःसर्वजीवसाधारणतां दर्शयत्राह-एतैः कारणैस्तीर्थकरत्वं अन्योऽपिलभतेजीवंइति, पाठान्तरेतु एसोत्तिएषमहाबलो लब्धवानिति। मू. (८०) तएणतेमहाब्बलपामोक्खासत्तअनगारामासियंभिक्खुपडिमंउवसंपज्जित्ताणं विहरंतिजाव एगरायइयं उव०, ततेणं ते महब्बलपामोक्खा सत्त अनगारा खुडागंसीहनिक्कीलियं तवोकम्मं उवसंपज्जित्ताणं विहरंति, तं०-चउत्थं करेति २ सव्वकामगुणियं पारेति २ छटुं करेंति २ चउत्थं करेंति २ अट्ठमं करते २ छटुं करेंति २ दसमं करेंति २ अट्ठमं करेति २ दुवालसमं करेंति २ दसमं करेंति २ चाउद्दसमं करेंति २ दुवालसमं करेंति २ सौलसमंकरोतिर चोद्दसमं करेंति २ अट्टारसमं करेंति २ सोलसमं करेंति २ वीसइमं करेंति २ अट्ठारसमं करेंति २ वीसइमं करेंति र सोलसमं करेंति २ अट्ठारसमं करेंते २ चोद्दसमं करेंति र सोलसमं करेंति २ दुवालसमं करेंति र चाउद्दसमं करेंति २ दसमं करेंति २ दुवालसमं करेति २ अट्ठमं करेंति २ दसमं करेंति २ छटुं करेंति २ अट्ठमं करेंति २ चउत्यं करेंति २ छठं करेंति २ चउ० क० सव्वत्थ सव्वकामगुणिएणं पारेंति, एवं खलु एसा खुड्डागसीहनिक्कीलियस्स तवोकम्मस्स पढमा परिवाडी छहिं मासेहिं सत्तहि Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-1८1८० य अहोरत्तेहि य अहासुत्ता जाव आराहिया भवइ, तयानंतरं दोच्चाए परिवाडीए चउत्यं करेंति नवरं विगइवजं पारेति, एवं तच्चावि परिवाडी नवरं पारणए अलेवाडं पारेति, एवं चउत्थावि परिवाडी नवरं पारणए आयंबिलेण पारेति, तएणं ते महब्बलपामोक्खा सत्त अणगारा खुड्डागं सीहनिक्कीलियंतवोकम्मंदोहिं संवच्छरेहिं अट्ठावीसाए अहोरत्तेहिं अहासुतंजावआणाए आराहेत्ता जेणेव थेरे भगवंते तेणेव उवागच्छति र धेरे भगवंते वंदति नमसंति र एवं वयासी-इच्छामोणं भंते! महालयं सीहनिक्कीलियं तहेव जहाखुडागंनवरंचोत्तीसइमाओ नियत्तएएगाएपरिवाडीए कालो एगेणं संवच्छरेणं छहिं मासेहिं अट्ठारसहि य अहोरत्तेहिं समप्पेति, सव्वंपि सीहनिक्कीलियं छहिं वासेहिं दोहि य मासेहिं बारसहि य अहोरत्तहिं समप्पेति, तए णं ते महब्बलपामोक्खा सत्त अनगारा महालयं सीहनिक्कीलियं अहासुत्तं जाव आराहेत्ता जेणेव थेरे भगवंते तेणेव उवागच्छंति २ थेरे भगवंते वंदति नमसंति २ बहूणि चउत्थ जाव विहरंति, तते णं ते महब्बलपामोक्खा सत्त अनगारा तेणं ओरालेणं सुक्का मुक्खा जहा खंदओ नवरं थेरेआपुच्छित्ता सामण्णपरियागंपाउणंति २ चुलसीतिं पुव्वसयसहस्सातिं सब्बाउयंपालइत्ता जयंते विमाणे देवत्ताए उववन्ना । वृ. 'जाव एगरायंति इह यावत्करणात् 'दोमासियं तेमासियं चउम्मासियं पंचमासियं छम्मासियं सत्तमासियं पढमसत्तराईदिय बीयसत्तराईदियं तच्चसत्तराइंदियं अहोराइंदियंति द्रष्टव्यमिति, ‘सीहनिक्कीलिय'ति सिंहनिष्क्रीडितमिव सिंहनिष्क्रिडितं, सिंहो हि विहरन् पश्चाद्गगमवलोकयतिएवंयत्र प्राक्तनंतप आवोत्तरोत्तरंत विधीयतेतत्तपःसिहनिष्क्रीडितं, तच्च द्विविधं महत् क्षुद्रकंचेति, तत्र क्षुल्लकमनुलोमगतौ चतुर्भक्तादि विंशतितिमपर्यन्तं प्रतिलोमगतौ तु विंशतितमादिकं चतुर्थान्तं, उभयं मध्येऽष्टादशकोपेतं, चतुर्थषष्ठादीनि तु एकैकवृद्धयैकोपवासादीनि, इह चत्वारि २ चतुर्थादीनि त्रीण्यष्टादशानि द्वे विंशतितमे तदेवं चतुष्पञ्चाशदधिकंशतं तपोदिनानांत्रयस्त्रिंशच्च पारणकदिनानामेवमेकस्यांपरिपाट्यांषष्मासाः सप्तरात्रिन्दिवाधिका भवन्ति, प्रथमपरिपाट्यां च पारणकं सर्वकामगुणिक, सर्वे कामगुणा:-- कमनीयपर्याया विकृत्यादयो विद्यन्ते यत्र तथा, द्वितीयायां निर्विकृतं तृतीयायामलेपकारि चतुथ्यामा-माम्लमिति, प्रथमपरिपाटीप्रमाणं चतुर्गुणं सर्वप्रमाणं भवतीति महासिंहनिष्क्रीडितमप्येवमेव भवति, नवरं चतुर्थादि चतुस्त्रिंशत्पर्यन्तं प्रत्यावृत्ती चतुस्त्रिंशादिकं चतुर्थपर्यन्तं मध्ये द्वात्रिंशोपेतं सर्वं स्वयमूहनीयं, स्थापना चास्य 'खंदओ'ति भगवत्यां द्वितीयशते इहैव वा यथा मेधकुमारो वर्णितस्थता तेऽपि, नवरं 'थेर'त्ति स्कन्दको महावीरमापृष्टवानेते तु स्थविरानित्यर्थः, प्रतिदिनं द्विभॊजनस्य प्रसिद्धत्वात् मासद्वयोपवासे विंशत्त्युत्तरभक्तशतविच्छेदः कृतो भवतीति, जयन्तविमानं अनुत्तरविमानपञ्चके पश्चिमदिग्वति मू. (८१) तत्थणं अत्थेगतियाणंदेवाणं बत्तीसंसागरोवमाइंठिती, तत्थणंमहब्बलवजाणं छहं देवाणं देसूणाईबत्तीसं सागरोवमाइंठिती, महब्बलस्स देवस्स पडिपुन्नाइंबत्तीसंसागरोवमाई ठिती। ततेणतन जाछप्पिय देवा ताओदेवलोगाओआउखएणं ठिइक्खएणं भवक्खएर्ण अनंतरं चयं घइत्ता इहेव जंबुद्दीवे २ भारहे वासे विसुद्धपितिमातिवंसेसु रायकुलेसु पत्तेयं २ कुमारत्ताए पञ्चायासी, तंजहा-पडिबुद्धि इक्खागराया चंदच्छाए अंगाराय संखे कासिराया रुप्पी Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययन-८ कुणालाहिवती अदीनसत्तू कुरुराया जितसत्तू पंचालाहिवई, ततेणंसे महब्बले देवेतीहिं नाणेहिं समग्गे उच्चट्ठाणहिएसुगहेसु सोमासुदिसासुवितिमिरासु विसुद्धासु जइतेसु सउणेसु पयाहिणाणुकूलंसि भूमिसप्पिंसि मारुतंसि पवायंसि निप्फनसस्समेइणीयसि कालंसिपमुइयपक्कीलिएसुजणवएसुअद्धरत्तकालसमयंसि अस्सिणीनक्खत्तेणंजोगमुवागएणजे से हेमंताणंचउत्थेमासे अट्टमे पक्खे फग्गुणसुद्धे तस्सणंफगुणसुद्धस्स चउत्थिपक्खेणं जयंताओ विमाणाओ बत्तीसं सागरोवमट्टितीयाओ अनंतरं चयं चइत्ता इहेव जंबुद्दीवे २ भारहे वासे मिहिलाए रायहाणीए कुंभगस्स रन्नो पभावतीए देवीए कुच्छिसि आहारवकंतीए सरीरवक्तीए भववकंतीए गब्भत्ताए वक्ते, तरयणिं चणं चोद्दस महासुमिणा वन्नओ, भत्तारकहणंसुमिणपाढगपुच्छा जाव विहरति तते णं तीसे पभावतीए देवीए तिण्हंमासाणं बहुपडिपुन्नाणं इमेयारूवे डोहले पाउड्भूते-धन्नओ णं ताओ अम्मयाओ जाओ णं जलथलयभासुरप्पभूएणं दसद्धवन्नेणं मल्लेणं उत्थुयपञ्चत्युयंसि सयणिशंसि सन्निसन्नाओ सन्निवन्नाओ य विहरति, एगंचमहंसिरीदामगंडं पाडलमल्लियचंपयअसोगपुन्नागनागमरुयगदमणगअणोज्जकोज्जयपउरं परमसुहफासदरिसणिज्जं महया गंधद्धणि मुयंतं अग्घायमाणीओ डोहलं विणेति, ततेणंतीसे पभावतीए देवीए इमेयारूवंडोहलं पाउड्भूतं पासित्ताअहासन्निहिया वाणमंतरा देवा खिप्पामेव जलथलय० जाव दसद्धवनन्नमलं कुंभग्गसो य भारपग्गसो य कुंभगस्स रन्नो भवणंसिवा० साहरंति,एगंचणं महं सिरिदामगंडंजाव मुयंतंउवणेति, तएणं सापभावती देवी जलथलय जाव मल्लेणं डोहलं विणेति, तए णं सा पभावतीदेवी पसत्थडोहला जाव विहरइ, ___तए णं सा पभावतीदेवी नवण्हं मासाणं अट्ठमाण य रतिंदियाणं जे से हेमंताणं पढमे मासे दोचे पक्खे मग्गसिरसुद्धे तस्सणं० एक्कारसीए पुव्वरत्तावरत्त० उस्सिणीनक्खत्तेणं उच्चट्ठाण० जाव पमुइयपक्कीलिएसुजणवएसु आरोयाऽरोयं एकूणवीसतिमं तित्थयरं पयाया। वृ. 'इक्खागराय'त्तिइक्ष्वाकूणां-इक्ष्वाकुवंशजानां अथवा इक्ष्वाकुजनपदस्य राजा, स चकोशलजनपदोऽप्यभिधीयतेयत्रअयोध्यानगरीति, अंगराय'त्तिअङ्गा-जनपदोयत्र काम्पिल्य (चम्पा) नगरी, एवं काशीजनपदो यत्र वाराणसी नगरी, कुलाणा यत्र श्रावस्ती नगरी, कुरुजनपदो यत्र हस्तिनागपुरं नगरं, पाञ्चाला यत्र काम्पिल्यं नगरं, "उच्चट्ठाणट्ठिएसुत्ति उच्चस्थानानि ग्रहाणामादित्यादीनां मेषादीनां दशादिषु त्रिंशांशकेष्वेवमवसेयानि॥१॥ "अजवृषमृगाङ्गनाकर्ममीनदणिजोंऽशकेष्विनाथुच्चाः । दश १० शिख्य ३ टाविंशति २८ तिथि १६ इन्द्रिय ५ निधन २७ विशेषु २० ।।" · इति, 'सोमासु' इत्यादि, सौम्यासु' दिग्दाहाद्युत्पातवर्जितासु 'वितिमिरासु' तीर्थकरगर्भाधानानुभावेन गतान्धकारासु 'विशुद्धासु' अरजस्वलत्वादिना ‘जयिकेषु' राजादीनां विजयकारिषु शकुनेषुयथा 'काकानां श्रावणे द्वित्रिचतुःशब्दाः शुभावहा' इति, प्रदक्षिणः प्रदक्षिणावर्त्तमानत्वात् अनुकूलश्चयः सुरभिशीतमन्दत्वात्सतथा तत्र 'मारुते' वायौ 'प्रवाते' वातुमारब्धे निष्पन्नशस्या मेदिनी-भूर्यत्र काले, अत एव प्रमुदितप्रक्रीडितेषु-हृष्टेषु क्रीडावत्सु च जनपदेषु-विदेहजनपदवास्तव्येषुजनेषु, हेमंताणं तिशीतकालमासानांमध्ये चतुर्थोमासः अष्टमः पक्षः, कोऽसावि Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/८/८१ त्याह-फाल्गुनस्य शुद्धः-शुक्लः - द्वितीय इत्यर्थः, तस्य फाल्गुनशुद्धस्य पक्षस्य या चतुर्थी तिथिस्तस्याः पक्षः - पार्श्वोऽर्द्धरात्रिरिति भावः, तत्र 'ण' मित्यालङ्कारे, वाचनान्तरे तु गिम्हाणं पढमे इत्यादि ६श्यते तत्रापि चैत्रसितचतुर्थ्या मार्गशीर्षसितैकादश्यां तज्जननदिने नव सातिरेका मासाः अभिवर्द्धितमासकल्पनया भवन्तीति तदपि सम्भवति, अतोऽत्र तत्त्वं विशिष्टज्ञानिगम्यमिति, 'अनंतरं चयं चइत्त' त्ति अव्यवहितं च्यवनं कृत्वेत्यर्थः, अथवा अनन्तरं चयं - शरीरं देवसम्बन्धीत्यर्थः 'चईत्ता' त्यक्त्वा 'आहारे' त्यादि आहारापक्रान्त्या देवाहारपरित्यागेन भवापक्रान्त्या – देवगतित्यागेन शरीरापक्रान्त्या -- वैक्रियशरीरत्यागेन अथवा आहारव्युत्क्रान्त्या - अपूर्वाहारोत्पादेन मनुष्योचिताहारग्रहणेणेत्यर्थः, एवमन्यदपि पदद्वयमिति, गर्भतया व्युकान्तः - उत्पन्नः, 'मल्लेणं' तिमालभ्यो हितं माल्यं कुसुमं जातावेकवचनं 'अत्थुयपच्चत्थुयंसि त्ति आस्तृतेआच्छादिते प्रत्यवस्तृते पुनः पुनराच्छादिते इत्यर्थः शयनीये निषण्णा निवन्नाः - सुप्ताः, 'सिरिदामगंड' ति श्रीदाम्नां - शोभावन्मालानां काण्डं - समूह: श्रीदामकाण्डं, अथवा गण्डो- दण्डः तद्वद्यत्तद् गण्ड एवोच्यते, श्रीदाम्नां गण्डः श्रीदामगण्ड:, पाटलाद्याः पुष्पजातयः प्रसिद्धाः, नवरं मल्लिका–विचकिलः मरुबकः - पत्रजातिविशेषः 'अणोज्ज' त्ति अनवद्यो - निर्दोषः कुब्जकः-‍ तपत्रिका - विशेषः एतानि प्रचुराणि यत्र तत्तथा, परमशुभदर्शनीयं परमसुखदर्शनीयं वा 'महया गंधद्धणिं मुयंतं'ति महताप्रकारेण गंधभ्राणि-सुरभिगन्धगुणं तृप्तिहेतुं पुद्गलसमूहं मुञ्चत् आजिघ्रन्त्यः-उत्सिङ्घन्त्यः, 'कुंभग्गसो य'त्ति कुम्भपरिमाणतः 'भारग्गसो य'त्ति भारपरिमाणतः, 'आरोग्गारोग्गं 'ति अनाबाधा माता अनाबाधं तीर्थकरम् । मू. (८२) तेणं कालेणं २ अहोलोगवत्यव्वाओ अट्ठ दिसाकुमारीओ मयहरीयाओ जहा जंबुद्दीवपन्नत्तीए जम्मणं सव्वं नवरं मिहिलाए कुंभयस्स पभावतीए अभिलाओ संजोएव्वो जाव नंदीसरवरे दीवे महीमा, तया णं कुंभए राया बहूहिं भवणवति ४ तित्थयर० जाव कम्मं जाव नामकरणं, जम्हा णं अम्हे इमीए दारियाए माउए मल्लसयणिज्जुंसि डोहले विणीते तं होउ णं नाणं मल्ली, जहा महाबले नाम जाव परिवड्डिया । वृ. 'अहोलोयवत्थव्याओ' त्तिगजदन्तकानामधः अधोलोकवास्तव्या अष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिका:, इह चावसरे यदभिधेयं तन्महतो ग्रन्थस्य विषय इतिकृत्वा सङ्क्षेपार्थमतिदेशमाह - 'जहा जंबुद्दीवपन्नत्तीए जम्मणं सव्वं 'ति यथा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तयां सामान्यतो जिनजन्मोक्तं तथा मल्लीतीर्थकृतो जन्मेति-जन्मवक्तव्यता सर्वा वाच्येति, नवरमिह मिथिलायां नगर्यां कुम्भस्य राज्ञः प्रभावत्या देव्याः इत्ययमभिलाषः संयोजितव्यो, जम्बूद्वीपप्रज्ञप्त्यां तु नायं विद्यते इति, किंपर्यवसानं जन्म वक्तव्यमित्याह - यावन्नन्दीश्वरे 'महिम 'त्ति अतिदिष्टग्रन्यश्चार्यत एवं द्रष्टव्यो, यथा अष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिकाः भोगङ्कराप्रभृतयस्तत्समयमुपजातसिंहासनप्रकम्पाः प्रयुक्तावधिज्ञानाः समवसितैकोनविंशतितमतीर्थनाथजननाः ससम्भ्रममनुष्ठितसमवायाः समस्तजिननायकजन्मसुमहामहिमविधानमस्माकंजीतमिति विहितनिश्चयाः स्वकीयस्वकीयाभि-योगिकदेवविहितदिव्यविमानारूढाः सामानिकादिपरिकरवृताः सर्वर्ध्या मल्लिजिनजन्मनगरीमागम्य जिनजन्मभवनं यानविमानैस्त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य उत्तरपूर्वस्यां दिशि यानविमानानि चतुर्भिरङ्गुलैर्भुवम प्राप्तानि १३४ - -- Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययन-८ १३५ व्यवस्थाप्य जिनसमीपंजिनजननीसमीपंचगत्वा त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य कृतप्राञ्जलिपुटाइदमवादिषुःनमोऽस्तु ते रत्नकुक्षिधारिके! नमोऽस्तु ते जगप्रदीपदायिके! क्यमधोलोकवास्तव्या दिक्कुमार्यो जिनस्य जन्ममहिमानं विधास्यामः अतो युष्माभिर्न भेतव्यमिति अभिधाय च विहितसंवर्त्तवाताः जिनजन्मभवनस्य समन्तायोजनपरिमण्डलक्षेत्रस्य तृणपत्रकचवरादेर-शुचिवस्तुनोऽपनयनेन विहितशुध्योर्जिनजनन्योरदूरतो जिनस्यासाधारणमगणितगुणगण- मागायन्त्यस्तस्थुः, एवमेवोर्ध्वलोकवास्तव्या नन्दनवनकूटनिवासिन्य इत्यर्थः अष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिकास्तथैवागत्यविरचिताभ्रवलिकाः आयोजनमानक्षेत्रंगन्धोदकवर्षपुष्पवर्षं धूपघटीश्च कृत्वा जिनसमीपमागत्यपरिगायन्त्यआसांचक्रु. तथापौरस्त्यरुचकवास्तव्या रुचकाभिधानस्य त्रयोदशस्य द्वीपस्य मध्यवर्तिनः प्राकाराकारेण मण्डलव्यवस्थितस्योपरि पूर्वदिग्व्यवस्थितेष्वष्टासु कूटेषु कृतनिवासा इत्यर्थः आगत्य तथैवादहिस्ता गायन्त्यस्तस्थुः, एवं दक्षिणरुचकवास्तव्या जिनस्य दक्षिणेन भृङ्गारहस्ताः पश्चिमरुचकवास्तव्या जिनस्यपश्चिमेनतालवृन्तहस्ता उत्तररुचकवास्तव्याशामरहस्ता जिनस्य उत्तरेण, एवंचतम्रो रुचकस्य विदिग्वास्तव्याआगत्य दीपिकाहस्ता जिनस्य चतसृषु विदिक्षु तथैव तस्थुः, मध्यमरुचकवास्तव्या रुचकद्वीपस्याभ्यनतरार्द्धवासिन्य इत्यर्थः चतस्रस्तास्तथैवागत्य जिनस्य चतुरङ्गुलवर्जनाभिनालच्छेदनं च विवरखननं च नाभिनालनिधानं च विवरस्य रलपूर्ण चतदुपरि हरितालिकापीठबन्धंच पश्चिमावर्जदिक्त्रयेकदलीगृहत्रयंचतन्मध्येषुचतुःशालभवनत्रयं चतन्मध्यदेशे सिंहासनत्रयं च दक्षिणे सिंहासने जिनजनन्योरुपवेशनं च शतपाकादितैलाभ्यङ्गन चगन्धद्रव्योद्वर्तनंचपुष्पोदकंचपूर्वत्र पुष्पोदकगन्धोदकशुद्धोदकमज्जनंच सर्वालङ्कारविभूषणं च उत्तरत्र गोशीर्षचन्दनकाष्ठैर्वह्नयुज्वलनं चाग्निहोमं च भूतिकर्मचरक्षापोहलिकांच मणिमयपाषाणद्वयस्य जिनकर्णाभ्यनुप्रताडनंचभवतुभगवान्पर्वतायुरितिभणनंचपुनः समातृकजिनस्य स्वभवननयनं च शय्याशायनं च चक्रुः कृत्वा च गायन्त्यस्तस्थुरिति। सौधर्मकल्पेच शक्रस्य सहसाआसनंप्रचकम्पेअवधिंचासौप्रयुयुजेतीर्थकरजन्मचालुलोके ससंभ्रमंच सिंहासनादुत्तस्थौपादुकेचमुमोचउत्तरासङ्गंचचकारसप्ताष्टानिच पदानि जिनाभिमुखमुपजगाम भक्तिभरनिर्भरो यथाविधि जिनं च ननाम पुनः सिंहासनमुपविवेश हरिणेगमेषीदेवं पदात्यनीकाधिपतिं शब्दयांचकार तं चादिदेश यथा सुधर्मायां सभायां योजनपरिमण्डला सुघोषाभिधानांघण्टां त्रिस्ताडयन्नुद्घोषणां विधेहि, यथा-भो भो देवा ! गच्छति शक्रो जम्बूद्वीपं तीर्थकरजन्ममहिमानं कर्तुमतो यूयं सर्वसमृध्या शीघ्रं शक्रस्यान्तिके प्रादुर्भवतेति, स तु तथैव चकार, तस्यां च घण्टायां ताडितायामन्यान्येकोनद्वात्रिंशदघण्टालक्षाणि समकमेव रणरणारवं चक्रुः, उपरते च घण्टारवे घोषणामुपश्रुत्य यथादिष्ट देवाःसपदि विदधुः, ततोपालकाभिधानाभियोगिकदेवविरचितेलक्षयोजनप्रमाणेपश्चिमावर्जदिक्त्रयनिवेशिततोरणद्वारे नानामणिमयूखमञ्जरीरञ्जितगगनमण्डले नयनमनसामतिप्रमोददायिनि महाविमानेऽधिरूढः सामानिकादिदेवकोटीभिरनेकाभिः परिवृतः पुरःप्रवर्तितपूर्णकलशभृङ्गारछत्रपताकाचामराद्यनेकमङ्गल्यवस्तुस्तोमः पञ्चवर्णकुडभिकासहपरिमण्डितयोजनसहोच्छ्रितमहेन्द्रध्वजप्रदर्शितमार्गो नन्दीश्वरद्वीपे दक्षिणपूर्वे रतिकरपर्वते कृतावतारो दिव्यविमानर्द्धिमुप Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/८/८२ संहरन् मिथिला नगरीमाजगाम, विमानारूढ एव भगवतो जिनस्य जन्मभवनंत्रिः प्रदक्षिणीकृतवान्, उत्तरपूर्वस्यां दिशि चतुर्भिरङ्गुलैर्भुवमप्राप्तं विमानमवस्थापितवान्, ततोऽवतीर्य भगवन्तं सम् ॐ दिक्कुमारीवदभिवन्द्य जिनमातरमवस्पाप्य जिनप्रतिबिम्बं तत्सन्निधौ विधाय पञ्चधाऽऽत्मानमाधाय एकेन रूपेण करतलपल्लवावधृतजिनः अन्येन जिननायको परिविधृतच्छत्रः अन्याभ्यां करचालितप्रकीर्णकः अन्येन च करकिशलयकलितकुलिशः पुरः प्रगन्ता सुरगिरिशिखरोपरिवर्त्तिपण्डकवनं गत्वा तद्व्यवस्थितातिपाण्डुकम्बलाभिधानशिलासिंहासने पूर्वाभिमुखो निषण्णः, एवमन्ये ईशानादयो वैमानिकेन्द्राश्चमरादयो भवनपतीन्द्राः कालादयो व्यन्तरेन्द्राः चन्द्रसूर्यादयो ज्यौतिष्काः सपरिवाराः मन्दरेऽवतेरुः, ततश्चाच्युतदेवराजी जिनाभिषेकमत्याऽऽभियोगिकदेवानादिदेश, ते चाष्टसहस्रं सौवर्णिकानां कलशानामेवं रूप्यमयानां मणिमयानां एवं द्विकसंयोगवतां त्रीण्यष्टसहस्राणित्रिसंयोगवतामष्टसहस्रं भोमेयकानां च तथाऽष्टसह चन्दनकलशानां भृङ्गाराणामादर्शानां स्थालानामन्येषां च विवधानमभिषेकोपयोगिनां भाजनानामष्टसहस्रं २ विचक्रुः, तैश्च कलशादिभाजनैः क्षीरोदस्य समुद्रस्य पुष्करोदलस्य च मागधादीनां च तीर्थानां गङ्गादीनां च महानदीनां पद्मादीनां महाह्रदानामुदकमुत्पलादीनी मृक्तिकांच हिमवदादीनां च वर्षधराणां वर्त्तुलविजयार्द्धानां च पर्वतानां भद्रशालादीनां च वनानां पुष्पाणि गन्धान् सर्वौषधीः तूवराणि सिद्धार्थकान् गोशीर्षचन्दनं चानिन्युः, ततोऽसावच्युतदेवराजोऽनेकैः सामानिकदेवसहस्रैः सह जिनपतिमाभिषिषेच, अभिषेके च वर्त्तमाने इन्द्रादयो देवाः छत्रचामरकलशधूपकडुच्छुकपुष्प- गन्धाद्यनेकविधाभिषेकद्रव्यव्यग्रहस्ताः वज्रशूलाद्यनेकायुधसम्बन्धबन्धुरपाणयः आनन्द - जललवप्लुतगण्डस्थलाः ललटापट्टघटितकरसम्पुटा जयजयारवमुखरितदिगन्तराः प्रमोदमदिराम-न्दमदवशविरचितविविधचेष्टाः पर्युपासांचक्रिरे, तथा केचित् चतुर्विधं वाद्यं वादयामासुः केचिच्चतुर्विधं गेयं परिजगुः केचिच्चातुर्विधं नृत्तं ननृतुः केचिच्चतुर्विधमभिनयमभिनिन्युकेचिद् द्वात्रिंशद्विधं नाट्यविधिमुपदर्शयामासुरिति, ततो गन्धकाषायिकया गात्राण्यलूपयन् ततश्चाच्युतेन्द्रो मुकुटादिभिर्जिनमलञ्चकार, ततो जिनपतेः पुरतो रजतमयतन्दुलैर्दर्पणादीन्यष्टाष्टमङ्गलकान्यालिलेख पाटलादिबहलपरिमलकलितकुसुमनिकरं व्यकिरत् शुभसुरभिगन्धबन्धुरं धूपं परिददाह, अष्टोत्तरेण वृत्तशतेन च सन्तुष्टस्तुष्टाव - नमोऽस्तु ते सिद्ध ! बुद्ध ! नीरजः ! श्रमण ! समाहित समस्तसम ! योगिन् शल्यकर्तन ! निर्भय ! नीरागद्वेष ! निर्मम ! निःशल्य ! निःसङ्ग ! मानमूरणागण्यगुणरत्न ! शीलसागर ! अनन्ताप्रमेयभव्यधर्मवरचतुरन्तचक्रवर्त्तिन् ! नमोऽस्तु तेऽर्हते नमोऽस्तु ते भगवते इत्यभिधाय वन्दते स्म, ततो नातिदूरे स्थितः पर्युपासांचक्रे, एवं सर्वेऽप्यभिषिषेचुः, केवलं सर्वान्ते शक्रोऽभिषिक्तवान्, तदभिषेकावसरे च ईशानः शक्रव दात्मानं पञ्चधा विधाय जिनस्योत्सङ्गधरणादिक्रियामकरोत्, ततः शक्रो जिनस्य चतुर्दिशि चतुरो धवलवृषभान् विचकार, तेषां च शृङ्गाग्रेभ्योङष्टी तोय धारा युगपद्विनिर्ययुः वेगेन च वियति समुत्पेतुः एकत्र च मिलन्तिस्म भकवतो मूर्द्धनि च निपेतुः, शेषमच्युतेन्द्रवदसावपिचकार, ततोऽसौ पुनर्विहितपञ्चप्रकारात्मा तथैव गॉहीतजिनश्चतुर्निकायदेवपरिवृतः तूर्यनिनादापूरिताम्बरतलो जिननायकं जिनजनन्याः समीपे स्थापयामास, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-८ १३७ जिनप्रति-बिम्बमवस्वापं च प्रतिसञ्जहार, क्षोमयुगलं कुण्डलयुगंल च तीर्थकरस्योच्छीर्षकमूले स्थापयति स्म श्रीदामगण्डकं च नानामणिमयं जिनस्योल्लोके दृष्टिनिपातनिमित्तमतिरमणीय निचिक्षेप, ततः शक्रो वैश्रमणमवादीत्-भोदेवानुप्रिय! द्वात्रिंशद्धिरण्यकोटीर्वात्रिंशत्सुवर्णकोटीश्च जिनजन्मभवने यथा संहरेति, तदादेशाच्च जृम्भका देवास्तथैव चक्रुः शक्रः पुनर्देवैर्जिनजन्मनगाँ त्रिकादिष्वेवं घोषणं कारयामास, यथा-हन्त ! भुवनवास्यादिदेवाः ! श्रृण्वन्तु भवन्तो यथा यो जिने जिनजनन्यां वाऽशुभं मनः सम्प्रधायरयति तस्यार्जकमञ्जरीव सप्तधा मूर्द्धा स्फुटतु, ततो देवा नन्दीश्वरे महिमानं विदधुः, स्वस्थानानिचजग्मुरिति ।मालाचैहितं तत्र वा साध्वितिमाल्यं कुसुमं तद्गतदोहदपूर्वकंजन्मत्वेनान्वर्थतः शब्दतस्तु निपातनात् मल्लीति नाम कृतं, यस्तु स्त्रीत्वेऽपि तस्याहज्जिनस्तीर्थकर इत्यादिशब्दव्यपदेशः सोऽहंदा-दिशब्दानांबाहुल्येनपुंस्खेव प्रवृत्तिदर्शनादिति, 'यथा महाबल'इति भगवत्यां महाबलोऽभिहित इहैव वा यथा मेघकुमार इति। मू. (८३) सा वद्धती भगवती दियलोयचुता अणोवमसिरीया। दासीदासपरिवुडा परिकिन्ना पीढमद्देहिं ।।। वृ. 'सावड्डए भगवती'त्यादि गाथाद्वयंआवश्यकनियुक्तिसम्बन्धि ऋषभमहावीरवर्णकरूपं बहुविशेषसाधादिहाधीतं नपुनर्गाथाद्वयोक्तानि विशेषणानि सर्वाणि मल्लिजिनस्यघटन्त एव, तच्चदर्शयिष्यामः, ततःसा वर्द्धते-वृद्धिमुपगच्छतिस्म भगवती ऐश्वर्यादिगुणयोगात् देवलोकाच्युताअनुत्तरविमानावतीर्णत्वात् अनुपमश्रीका-निरुपमानशोभादासीदासपरिवृतेतिप्रतीतं, परिकीर्णा--परिकरिता पीठमर्दै:-वयस्यैरिति, एतत्किल प्रायः स्त्रीणामसम्भवि, वयस्यिकानामेव तासां सम्भवात्, अथवा अलौकिकचरितत्वेन पीठमईसम्भवेऽपि निर्दूषणत्वेन भगवत्या नेदं विशेषणं न सम्भवविति। मू. (८४) असियसिरया सुनयणा बिंबोडी धवलदंतपंतीया। वरकमलकोमलंगी फुल्लुप्पगंधनीसासा ।।" वृ. असितशिरोजा-कालकुन्तला सुनयना-सुलोचना बिम्बोष्ठी-पक्वगोल्हाभिधानफलविशेषाकारोष्ठीधवलदन्तपङ्कितका पाठान्तरेण धवलदन्तश्रेणिका वरकमलगर्भगौरीत्येतद्विशे षणंन सम्भवति तस्याः कमलगर्भस्य सुवर्णवर्णत्वात्भगवत्याश्चमल्लयाः प्रियङ्गुवर्णत्वेनश्यामत्वाद्, उक्तंच॥१॥ “पउमाभ वासुपुज्जा रत्ता ससिपुष्पदंत ससिगोरा। सुब्बयनेमी काला पासो मल्ली पियंगाभा ।।'' इति, अथवा वरकमलस्य-प्रधानहरिणस्य गर्भ इव गर्भो जठरसम्भूतत्वसाधात् वरकमलगर्भ:-कस्तूरिका तद्वद् गौरी-अवदातावरकमलगर्भगौरी श्यामवर्णत्वात्, कस्तूरिकाया इव श्यामेत्यर्थः, पाठान्तरेण वरकमलगर्भवर्णा, तत्रापि श्यामवर्णेत्यर्थः, वाचनान्तरेण वरकमलकोमलाङ्गीत्यनवद्यमेव, फुलं-विकसितं यदुत्पलं-नीलोत्पलादि तस्य यो गन्धस्तदनिःश्वासो गन्धसाधाद्यस्याः सा तथा सुरभिनिःश्वासेत्यर्थः, पाठान्तरेण ‘पउमुप्पलुप्पलगंधनीसास'त्ति तत्र पद्म-शतपत्रादि गन्धद्रव्यविशेषो वा ___ Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ ज्ञाताधर्मकयाङ्ग सूत्रम्-१/-1८1८४ उत्पलं-नीलोत्पलमित्यादि उत्पलकुठं च-गन्धद्रव्यविशेष इति, मू. (८५) तएणं सामल्ली विदेहवररायकन्ना उम्मुक्कबालभावाजावरूवेण जोवनेणय लावन्नेण य अतीव २ उक्किट्ठा उक्किट्ठसरीरा जाया यावि होत्था, ततेणं सा मल्ली देसूणवाससयजाया ते छप्पि रायाणो विपुलेण ओहिणा आभोएमाणी २ विहरति, तं०-पडिबुद्धिं जाव जियसत्तुं पंचालाहिवइ, तते णंसा मल्ली कोडुंबि० तुब्बेणं देवा० असोगवणियाए एगं महं मोहणघरं करेह अनेगखंभसयसन्निविटुं, -तस्सणंमोहणघरस्स बहुमज्झदेसभाएछगब्मघरए करेह, तेसिणंगभघरगाणंबहुमज्झदेसभाए जालघरयं करेह, तस्स णं जालघरयस्स बहुमज्झदेसभाए मणिपेढियं करेह २ जाव पञ्चप्पिणंति, तते णं मल्ली मणिपेढियाए उवरि अप्पणो सरिसियं सरित्तयं सरिव्वयं सरिसलावन्नजोव्व-णगुणोववेयं कणगमई मत्थयच्छिष्टुं पउमुप्पलप्पिहाणं पडिमं करेति २ जं विपुलं असनं४ आहारेति ततोमणुनाओअसन४ कल्लाकलिंएगमेगं पिंडंगहायतीसे कणगामतीए मत्थयछिड्डाएजाव पडिमाए मत्थयंसि पक्खिवमाणी २ विहरति, तते णंतीसे कणगमतीए जाव मच्छयछिड्डाए पडिमाए एगमेगंसि पिंडे पक्खिप्पमाणे २ ततो गंधे पाउन्भवति, से जहा नामए अहिमडेत्ति वा जाव एत्तो अनिद्रुतराए अमनामतरए। वृ.विदेहरायवरकन त्तिविदेहा-मिथिलानगरीजनपदस्तस्याराजाकुम्भकस्तस्यवरकन्या या सा तथा, “उक्किट्ठा उक्किदुसरीर'त्ति रूपादिभिरुत्कृष्टा, किमुक्तं भवति ?-उत्कृष्टशरीरेति, 'देसूणवाससयजाय'त्तिदेशोनं वर्षशतंजातायायस्याः सातथा, 'मोहणघरय'तिसम्मोहोत्पादक गृहं रतिगृहं वा 'गब्मघरए'त्ति मोहनगृहस्य गर्भभूतानि वासभवनानीति केचित् ‘जालघरगति दादिमयजालकप्रायकुड्यं यत्र मध्यव्यवस्थितं वस्तु बहिः स्थितैःश्यते, ___ 'से जहा नामए अहिमडे इव'त्ति स गन्धो यथेति हष्टान्तोपन्यासे यादश इत्यर्थः नाभए इत्यलङ्कारे अहिमृते-मृतसर्प सर्पकलेवरस्य गन्ध इत्यर्थः, अथवा अहिमृतं-सर्पकलेवरं तस्य यो गन्धः सोऽप्युपचारात् तदेव, इतिरुपदर्शने वा विकल्पे अथवा 'से जह'त्ति उदाहरणोपन्यासोपक्षेपार्थः, 'अहिमडेइव'त्तिअहिमृतकस्येव अहिमृतकमिववेति, यावत्करणादिदंश्यं-'गोमडेइ वा सुणगमडेइ वा दीवगमडेइ वा मज्जारमडेइ वा मणुस्समडेइ वा महिसमडेइ वा मूसगमडेइ वा आसमडेइ वा हत्थिमडेइ वा सीहमडेइ वा वग्घमडेति वा विगमडेइ वा दीवियमडेइ वा,' द्वीपिकः-चित्रकः किंभूते अहिकडेवरादौ किंभूतं वा तदित्याह–'मयकुहियविणट्ठदुरभिवावण्णदुब्भिगंधे' मृतं जीवविमुक्तमात्रं सत् यत् कुथितं-कोथमुपगतं तत् मृतकुथितमीषद्दुर्गन्धमित्यर्थः, तथा विनष्टं-उच्छनत्वादिभिर्विकारैः स्वरूपादपेतंसत्यद्दरभि-तीव्रतरदुष्टगन्धोपेतं तत्तथा व्यापन्नं-शकुनिश्र गालादिभिर्भक्षणाद्विरूपां बिभत्सामवस्यां प्राप्तं सद्यद् दुरभिगन्धंतीव्रतमाशुभगन्धं तत्तथा,ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, तत्र तदेव वा 'किमिजालाउलसंसत्ते' कृमिजालैराकुलैः-व्याकुलैः आकुलं वा-सङ्कीर्ण यथा भवतीत्येवंसंसक्तं-सम्बद्धंयत्रतत्तथा, तत्रतदेववा असुइविलीणविगयविभच्छदरिसणिज्जें अशुचि-अपवित्रमस्पृश्यत्वात् विलीनं-जुगुप्सासमुत्पादकत्वात् विकृतं-विकारवत्त्वात् बीभत्सं द्रष्टुमयोग्यत्वात् एवंभूतं श्यते इति दर्शनीयं, ततः कर्मधारयः, तत्र तदेव वा भवेतारूवे सिया' Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्ध: -१, वर्ग:-, अध्ययनं ८ १३९ याध्शः सर्पादिकलेवेरे गन्धो भवेत् यादशं वा सर्पादिकलेवरं गन्धेन भवेत् एतद्रूपस्तद्रूपो वा स्यादू- - भवेत्तस्य भक्तकवलस्य गन्ध इति सूत्रकारस्य विकल्पोल्लेख: ?, 'नो इणट्ठे समट्टे' नायमर्थः समर्थः--सङ्गत इत्ययं तु तस्यैव निर्णयः, निर्णीतमेव गन्धस्वरूपमाह - 'एत्तो अनिट्टतराए चेव' इतः - अहिकडेवरादिगन्धात् सकाशादनिष्टतर एव - अभिलापस्याविषय एव अकान्तरकःअकमनीयतरस्वरूपः अप्रियतरः- अप्रीत्युत्पादकत्वेन अमनोज्ञतरकः - कथयाऽप्यनिष्टत्वात् अमनोज्ञतरश्चिन्तयाऽपि मनसोऽनभिगम्य इत्यर्थः । मू. (८६) तेणं कालेणं २ कोसला नाम जणवए, तत्थ णं सागेए नाम नयरे तस्स णं उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए, एत्थ णं महं एगे नागधरए होत्था दिव्वे सच्चे सच्चोवाए संनिहियपाडिहेरे, तत्य णं नगरे पडिबुद्धिनाम इक्खागुराया परिवसति पउमावती देवी सुबुद्धी अमचे सामदंड० तते णं पउमावतीए अन्नया कयाई नागजन्नए यावि होत्था, तते णं सा पउमावती नागजन्नमुवट्ठियं जाणित्ता जेणेव पडिबुद्धि० करयल० एवं वदासी- एवं खलु सामी ! मम कल्लं नागजन्नए यावि भविस्सति तं इच्छामि णं सामी ! तुब्भेहिं अब्भणुन्नाया समाणी नागजन्नयं गमित्तए, तुब्भेऽविणं सामी ! मम नागजन्नयंसि समोसरह, तते गं पडिबुद्धी पउमावतीए देवीए एयमहं पडि सुणेति, तते णं पउमावती पडिबुद्धिणा रन्ना अब्भणुन्नाया हट्ट० कोडुंबिय० सद्दावेति २ एवं वदासी- एवं खलु देवाणुप्पिया! मम कल्लं नागजन्नए भविस्सति तं तुब्भे मालागारे सद्दावेह २ एवं वदह-एवं खलु पउमावईए देवीए कल्लं नागजन्नए भविस्सइ तं तुभे णं देवाणुप्पिया ! जलथलय० दसद्धवन्नं मल्लं नागधरयंसि साहरह एगं च णं महं सिरिदामगंड उवणेह, तणं जलथलय० दसद्धवत्रेणं मल्लेणं नानाविहभत्तिसुविरइयं हंसमियमउरकोंचसारसचक्कवायमयणसालकोइलकुलोववेयं ईहामियजावभत्तिचित्तं महग्घं महरिहं विपुलं पुप्फमंडवं विरह, तस्स णं बहुमज्झदेसभाए एगं महं सिरिदामगंडं जाव गंधद्धणि मुयंतं उल्लोयंसि ओलंबेह २ पउमावतिं देविं पडिवालेमाणा २ चिट्ठह, तते णं ते कोडुबिया जाव चिट्ठति, ततेणं सा पउमावती देवी कल्लं. कोडुंबिए एवं वदासी- खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! सागेयं नगरं सब्मिंतर बाहिरियं आसितसम्मज्जितोवलित्तं जाव पञ्चप्पिणंति, तते गं सा पउमावती दोच्चंपि कोडुंबिय० खिप्पामेव लहुकरणत्तं जाव जुत्तामेव उवट्टवेह, तते णं तेऽवि तहेव उवट्ठावेति, तते णं सा पउमावती अंती अंतेउरंसि व्हाया जाव धम्मियं जाणं दूरूढा, तए णं सा पउमावई नियगपरिवालसंपरिवुडा सागेयं नगरं मज्झंमज्झेणं निजति २ जेणेव पुक्खरणी तेणेव उवागच्छति २ पुक्खरणि ओगाहइ २ जलमज्जणं जाव परमसूइभूया उल्लपडसाडया जातिं तत्थ उप्पलातिं जाव गेण्हति २ जेणेव नागघरए तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तणं पभावतीए दासचेडीओ बहूओ पुप्फपडलगहत्थगयाओ धूवकडुच्छुगहत्थगयाओ पिट्ठतो समनुगच्छंति, तते णं पउमावती सव्विड्डिए जेणेव नागघरे तेणेव उवागच्छति २ नागघरयं अनुपविसति २ लोमहत्थगं जाव धूवं डगति २ पडिबुद्धिं पडिवालेमाणी २ चिट्ठति, तते णं पडिबुद्धी पहाए हत्थिखंधवरगते सकोरंट जाव सेयवरचामराहिं हयगयरहजोहमहयाभडगचडकर पहकरेहिं साकेयनगरं० निग्गच्छति २ जेणेव नागधरे तेणेव उवागच्छति २ हत्थखंधाओ पचोरुहति २ आलोए पणामं करेइ २ पुप्फमंडवं अणुपविसति २ पासति तं एवं Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1८1८६ महं सिरिदामगंडं, तएणं पडिबुद्धीतं सिरिदामगंडं सुइरं कालं निरिक्खइर तंसि सिरिदामगंडसि जायविम्हए सुबुद्धिं अमचं एवं वयासी-तुमन्नं देवाणुप्पिया! मम दोघेणं बहूणि गामागर जाव सन्निवेसाइं आहिंडसि बहूणि रायईसर जाव गिहातिं अणुपविससि तं अस्थि णं तुमे कहिंचि एरिसए सिरिदामगंडेदिठ्ठपुब्वे जारिसए णं इमे पउमावतीए देवीए सिरिदामगंडे ?, तते णं सुबुद्धी पडिबुद्धिं रायं एवं वदासी-एवं खलु सामी! अहं अनया कयाइं तुब्ध दोनेणं मिहिलं रायहाणि गते तत्थणं मए कुंभगस्सरनोधूयाए पमावईए देवीए अत्तयाए मल्लीए संवच्छरपडिलेहणगंसि दिव्ये सिरिदामगंडे दिट्ठपुब्वे तस्स णं सिरिदामगंडस्स इमे पउमावतीए सिरिदामगंडे सयसहस्सतिमंकलं न अग्धति, ततेणं पडिबुद्धी सबुद्धिं अमञ्चं एवंवदासी-कैरिसियाणंदेवाणुप्पिया! मल्ली विदेहरायवरकन्ना जस्स णं संवच्छरपडिलेहणयंसि सिरिदामगंडस्स पउमावतीए देवीए सिरिदामगंडे सयसहस्सतिमंपिकलं न अग्धति?, ततेणंसुबुद्धी पडिबुद्धिं इक्खागुरायंएवं वदासी-विदेहरायवरकन्नगा सुपइट्टियकुमुत्रयचारुचरणावत्रओ, ततेणंपडिबुद्धि सुबुद्धिस्सअमच्चस्स अंतिएसोनानिसम्म सिरिदामगंडजणितहासे दूयं सद्दावेइर एवंव०-गच्छाहिणं तुमंदेवाणुप्पिया! मिहिलं रायहाणि तत्थ णं कुंभगस्स रन्नो धूयं पभावतीए देवीए अत्तियं मल्लिं विदेहवररायकण्णगंमम भारियत्ताए वरेहि जतिवियणं सासयं रजसुंका, ततेणं से दूए पडिबुद्धिणा रन्ना एवं वुत्ते समाणे हट्ट० पडिसुणेति २ जेणेव सए गिहे जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छति २ चाउग्घंटं आसरहं पडिकप्पावेति २ दुरुढे जाव हयगयमहयाभडचडगरेणं साएयाओ निग्गच्छति २ जेणेव विदेहजणवए जेणेव मिहिला रायहाणी तेणेव पहारेत्थ गमणाए वृ. 'नागघरए'त्ति उरगप्रतिमायुक्तं चैत्यं 'दिव्वे'त्ति प्रधानं 'सच्चे'त्ति तदादेशानामवितथत्त्वात्, 'सच्चोवाए'त्ति सत्यावपातं सफलसेवमित्यर्थः ‘संलिहियपाडिहेरे'त्ति सन्निहितंविनिवेशितं प्रातिहार्य-प्रतीहारकर्म तथाविधव्यन्तरदेवेन यत्र तत्तथा देवाधिष्ठिततमित्यर्थः, 'नागजण्णए'त्तिनागपूजा नागोत्सव इत्यर्थः, सिरिदामगंड;'मित्यादौ यावत्करणात् पाडलमल्लि' इत्यादिवर्णको दृश्यः, 'दोच्चेणं ति दौत्येन दूतकर्मणा, 'अस्थियाईति इह आइंशब्दो भाषायां 'सर्वच्छर-पडिलेहणगंसित्ति जन्मिनादारभ्य संवत्सरः प्रत्युपेक्ष्यते-एतावतिथः संवत्सरोऽद्य पूर्णइत्येवं निरूप्यतेमहोत्सवपूर्वकंयत्रदिनेतत्संवत्सरप्रत्युपेक्षणकं, यत्रवर्षं वर्ष प्रति सङ्ख्याज्ञानार्थ ग्रन्थिबन्धः क्रियते यदिदानीं वर्षग्रन्थिरिति रूढं, तस्येत्यादेरयमर्थः मल्लीश्रीदामकाण्डस्य पद्मावतीश्रीदामकाण्डं शतसहस्रतमामपि कलां-शोभाया अंश नार्धति-नप्राप्नोति, कूर्मोन्नतचारुचरणा इत्यादिस्त्रीवर्णकोजम्बूद्वीपप्रज्ञप्तयादिप्रसिद्धोमल्लीविषये अध्येतव्यः, 'सिरिदामगंडजणियहासे'त्ति श्रीदामकाण्डेन जनितो हर्षः-प्रमोदोऽनुरागो यस्य सतथा, अत्तियन्तिआत्मजां सर्यरजसुंक'त्ति स्वयं-आत्मना स्वरूपेण निरूपमचरिततेयियावत् राज्यं शुल्कं--मूल्यं यस्याः सा तथा, राज्यप्राप्त्येत्यर्थः, तथापि वृण्विति सम्बन्धः, चाउग्घंटे'त्ति चतम्रो घण्टाः पृष्ठतोऽग्रतः पार्थतश्च यस्य स तथा अश्वयुक्तो रथोऽश्वरथः 'पडिकप्पावेइ'त्ति सञ्जयति पहारेत्य गमणाए'त्ति प्रधारितवान्-विकल्पितवान् गमनाय-गमनार्थम् ॥ Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-८ : मू. (८७) तेणं कालेणं २ अंगानामजणवए होत्या, तत्थणं चंपानामे नयरी होत्या, तत्थ गंचंपाए नयरीए चंदच्छाए अंगराया होत्था, तत्थ णं चंपाए नयरीए अरहन्नगपामोक्खा बहवे संजत्ता नावावाणियगा परिवसंति अड्डा जाव अपरिभूया, तते णं से अरहन्नगे समणोवासए यावि होत्था अहिगयजीवाजीवे वन्नओ, तते णं तेसिं अरहन्नगपामोक्खाणं संजुत्तानावावाणियगाणं अन्नया कयाइ एययओ सहिआणं इमे एयारवे मिहो कहासंलावे समुपजित्था-सेयं खलु अम्हं गणिमं धरिमं च मेजं च पारिच्छेनं च भंडगं गहाय लवणसमुद्दपोतवहणेण ओगाहित्तएत्तिकटु अन्नमन्नं एयमढें पडिसुणेति २ गणिमं च ४ गेण्हंति २ सगडिसागडियं च सजेंति २ गणिमस्स ४ भंडगस्स सगडसांगडियंसजेंति २ सोहणंसि तिहिकरणनक्खत्तमुत्तसि विपुलं असन४ उवक्खडावेति मित्तनाइभोअणवेलाए सुजावेतिजाव आपुच्छंति २ सगडिसागडियंजोयंति २ चंपाए नयरीए मज्झमझेणं जेणेव गंभीरए पोयषट्टणे तेणेव उवा० २ सगडिसागडियं मोयंति २ पोयवहणं सजेतिर गणिमस्सय जाव चउट्टिहस्स भंडगस्स भरेतितंदुलाण य समितस्स यतेल्लयस्सय गुलस्सयघयस्सयगोरसस्सयउढयस्स यउदयभायणाणयओसहाणयभेसज्जाण यतणस य कट्टस्स य आवरणाण य पहरणाण य अन्नेसिंच बहूणं पोयवहणपाउग्गाणं दव्याणं पोतवहणं भरेति, सोहणंसि तिहिकरणनक्खत्तमुहुतंसि विपुलं असन ४ उवक्खडावेंति २ मित्तनाति आपुच्छंति २ जेणेव पोतहाणे तेणेव उवागच्छति। ततेणं तेसिं अरहन्नग जाव वाणियगाणं परियणो जाव तारिसेहिं वग्गूहिं अभिनंदंताय अभिसंधुणमाणा यएवंवदासी-अज्ज तायभायमाउल भाइणजे भगवतासमुद्देणं अनभिखिज्जमाणा २ चिरंजीवह भदं च भे पुनरवि लद्धढे कयकले अणहसमग्गे नियगंधरं हव्वमागए पासामो तिकड ताहिं सप्पिवासाहि पप्पुयाहिं दिट्ठीहिं निरीक्खमाणा मुत्तमेत्तं संचिट्ठति तओसामाणिएसुपुष्फबलिकम्मेसु दिनेसुसरसरत्तचंदणदद्दरपंचंगुलितलेसुअनुक्खित्तंसि धूवंसि पूतिएसु समुद्दवाएसुसंसारियासु वलयबाहासु ऊसिएसुसिएसु झयग्गेसु पडुप्पवाइएसु तूरेसु जइएसु सव्वसउणेसु गहिएसु रायवरसासणेसु महया उक्विडिसीहणाय जाव रवेणं पक्खुभितमहासमुद्दरवभूयंपिव मेइणि करेमाणा एगदिसिं जाव वाणियगा नावं दुरूढा, ततो पुस्समाणवो वक्कमुदाहु-हं भो ! सव्वेसिमवि अत्थसिद्धी उवट्टिताई कल्लाणाई पडिहयातिसव्वपावाइजुत्तो पूसोविजओ मुहुत्तोअयं देसकालो, ततो पुस्समाणएणं वक्के मुदाहिए हट्टतुढे कुच्छिधारकनधारगभिजसंजत्ताणावावाणियगा वावारिसुतं नावं पुत्रुच्छंगं पुण्णमुहिं बंधणेहिंतो मुंचंति, ततेणं सा नावा विमुक्कबंधणा पवणवलसमाहया उस्सियसिया विततपक्खा इय गरुडजुवई गंगासलिलतिरखसोयवेगेहि संखुन्भमाणी २ उम्मीतरंगमालासहस्साई समतिच्छमाणी २ कइवएहिं अहोरत्तेहिं लवणसमुद्दे अणेगाति जोयणसताति ओगाढा, तते णं तेसिं अरहन्नगपामोक्खाणं संजुत्तानावावाणियगावं लवणसमुदं अनेगाई जोयणसयाई ओगाढाणं समाणाणं वहूतिं उप्पातियसताति पाउ जहा-अकाले गजिते अकाले विजुते अकाले थणियसदे, अभिक्खणं २ आगासे देवताओ नचंति, एगचणं महं पिसायरूवं पासंति, तालजंघं दिवं गयाहिं बाहाहि मसिमूसगमहिसकालगं Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/८/८७ भरियमेवनं लंबोदुं निग्गयग्गदंतं मिलालियजमलजुयलजीहं आऊसियवयणगंडदेसं चीणचिपिटनासियं विगयभुग्गभग्गभुमयं खज्जोयगदित्तचक्खुरागं उत्तासणगं विसालवच्छं विसालकुच्छि पलंबकुच्छि पहसियपयलियपयडियगत्तं पणञ्च्चमाणं अप्फोडंतं अभिवयंतं अभिगर्जतं बहुसो २ अट्टट्टहासे विणिम्मुयंतं नीलुप्पलगवलगुलियअयसिकुसुमप्पगासं खुरधारं असिं गहाय अभिमुहमावयमाणं पासंति । १४२ तते णं ते अरहण्णगवज्जा संजुत्तानावावाणियगा एगंच णं महं तालपिसायं पासंति तालजंघ दिवं गयाहिं बाहाहिं फुट्टसिरं भमरनिगरवरमासरासिमहिसकालगं भरियमेहवन्नं सुप्पण फालसरिसजीहं लंबोट्टं धवलवट्टअसिलिट्टतिक्खथिरपीणकुडिलदाढोवगूढवयणं विकोसिय धारासिजुयलसमसरिसतणुयचंचलगलंतरसलोलचवलफुरुफुरंत निल्लालियग्गजीहं अवयच्छियमहल्लविगयबीभत्सलाल पगलंतरत्तातालुयं हिंगुलुयसगब्भकंरदबिलंव अंजणगिरिस्स - अग्गिजालुग्गिलंतवयणं आउसियअक्खचम्मउइट्टंगडदेसं चीणचिपिडवंकभग्गनासं रोसागयधम्मधर्मेतमारुतनिडुरखफरुसझुसिरं ओभुग्गनासियपुडं धाडुब्भडरइयभीसणमुहं उद्धमुहकन्न सक्कुलिय महंतविगयलोमसंखालगलंतचलियकनं पिंगलदिप्पंतलोयणं भिउडितडियनिडालं नरसिरमालपरिणद्धचिद्धं विचित्तगोणससुबद्धपरिकरं अवहोलंतपुप्फुयायंतसप्पविच्छ्रयगोधुंदरनउलसरडविरइयविचित्तवेयच्छमालियागं -भोगकरकण्सप्पधमधर्मेतलंबतकन्नपूरं मज्जारसियाललइयखंधं दित्तधुधुयंतधूयकयकुंतलसिरं घंटारवेणभीमं भयंकरं कायरजणहिययफोडणं दित्तमट्टट्टहासं विर्णिम्मुयंतं वसारुहिरपूयमंसमलम वलिणपोच्चडतणुं उत्तासणयं विसालवच्छं पेच्छंता भिन्नणहमुह नयणकन्नवरवग्घचित्तकत्तीणिवसणं सरसरुहिरगयचम्मविततऊसवियबाहुजुयलं ताहि य खरफरुस असिणिद्ध अणिदृदित्त असुभ अप्पिय अमणुत्र अकंतवग्गूहि य तज्जयंतं पासंति तं तालिपिसायरूवं एजमाणं पासंति २ भीया संजायभया अन्नमन्नस्स कार्य समतुरंगेमाणा २ बहूणं इंदाण य खंदाण य रुद्दसिववेसमणणागाणं भूयाण य जक्खाण य अज्जुकोट्टकिरियाण य बहूणि उवाइयस्याणि ओवातियमाणा २ चिट्ठति, तए णं से अरहनए समणोवासए तं दिव्वं पिसायरूवं एजमाणं पासति २ अभीते अतत्थे अचलिए असंभंते अनाउले अनुव्विग्गे अभिन्नमुह-रागणयणवन्ने अदीनविमनमाणसे पोयवहणस्स एगदेसंसि वत्थंतेणं भूमिं पमज्जति २ ठाणं ठाइ २ करयलओ एवं क्यासी नमोऽत्थु णं अरहंताणं जाव संपत्ताणं, जइ गं अहं एत्तो उवसग्गातो मुंचामि तो मे कष्पति पारित्तए अह णं एत्तो उवसग्गाओ ण मुंचामि तो मे तहा पच्चक्खाएयव्वेत्तिकट्टु सागारं भतं पच्चक्खाति, तते गं से पिसायरूवे जेणेव अरहन्नए समणोवासए तेणेव उवा० २ अरहन्नगं एवं वदासी - हं भो ! अरहन्नगा अपात्थयपत्थिया जाव परिवज्जिया नो खलु कप्पति तब सीलव्वयगुणवेरमणपञ्चक्खाणे पोसहोववासातिं चालित्तए वा एवं खोभेत्तए वा खंडित्तए वा भंजित्तए वा उज्झित्तए वा परिचइत्तए वा, तं जति णं तुमं सीलव्वयं जाव न परिचयसि तो ते अहं एवं पोतवहणं दोहिं अंगुलियाहिं गेण्हामि २ सत्तट्ठतलप्पमाणमेत्ताति उड्डुं वेहासं उव्विहामि २ अंतो जलंसि निच्छोलेमि जेणं तुमं अट्टदुहट्टवसट्टे असमाहिपत्ते अकाले चेव जीवियाओ ववरोविजसि, तते णं से अरहन्ते समणोवासए तं देवं मणसा चेव एवं वदासी- अहं णं देवाणु० ! Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४३ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-८ अरहन्नए नामंसमणोवासए अहिगयजीवाजीवे नोखलु अहंसक्का केणइदेवंण वा जाव निरगंथाओ पावयणाओ चालित्तए वा खोभेत्तए वा विपरिणामेत्तए वा तुमणं जा सद्धा तं करेहित्तिकट्ट अभीएजाव अभिन्नमुहरागणयणवन्ने अदीनविमनमाणसे निचले निष्फंदे तुसिणीए धम्मज्झाणोवगते विहरति, तए णं से दिव्ये पिसायरूवे अरहन्नगं समणोवासगं दोच्चंपि तच्चंपि एवं वदासी-हं भो अरहन्नगा!० अदीनविमनमाणसे निचले निफंदे तुसिणीए धम्मज्झाणोवगए विहरति, ततेणं से दिव्ये पिसायरूवे अरहन्नगं धम्मज्झाणोवगयं पासति २ पासित्ता बलियतरागं आसुरुत्ते तं पोयवहणं दोहिं अंगुलियाहिं गिण्हति २ सत्तकृतलाई जाव अरहन्नगं एवं वदासी-- हंभोअरहन्नगा! अप्पत्थियपत्थिया नोखलु कप्पतितवसीलव्यय तहेवजावधम्मज्झाणोवगए विहरति, तते णं से पिसायरूवे अरहन्नगंजाहे नो संचाएइ निग्गंथाओ० चालित्तए वा० ताहे उवसंते जाव निचिन्ने तं पोयवहणं सणियं २ उवरि जलस्स ठवेति २ तं दिव्वं पिसायरूवं पडिसाहरइ २ दिव्वं देवरूवं विउव्वइ २ अंतलिक्खपडिक्ने सखिंखिणियाइंजाव परिहितेअरहन्नगं स० एवं वयासी-हंभो! अरहन्नगा! धन्नोऽसिणं तुम देवाणुप्पिया! जाव जीवियफले जस्सणं तव निग्गंथे पावयणे इमेयारूवा पडिवत्ती लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, एवं खलु देवाणुप्पिया! सक्के देविंदे देवराया सोहम्मेकप्पे सोहम्मवडिंसए विमाणे सभाए सुहम्माए बहूणं देवाणं मझगते महया सद्देणं आतिक्खति४ -एवं खलु जंबूद्दीवर भारहे वासे चंपाए नयरीएअरहन्नए सम० अहिगयजीवाजीवे नो खलु सक्का केणति देवेण वा दानवेण वा निग्गंथाओ पावयणाओचालित्तए वाजाव विपरिणामेत्तए वा, तते णं अहं देवाणु०! सक्कस्स नो एयमद्वंसदहामि० ततेणं मम इमेयासवे अब्भत्थिए ५ गच्छामिणं अरहन्नयस्स अंतियं पाउन्भवामि जाणामि ताव अहं अरहन्नगं किंपियधम्मे नो पियधम्मे? दढधम्मो नो दढधम्मे? सीलब्बयगुणे किं चालेति जाव परिचयति नो परिपञ्चयतित्तिकट्ट, एवं संपेहेमि २ ओहिं पउंजामि २ देवाणु०! ओहिणा आभोएमि २ उत्तरपुरच्छिमं२ उत्तरविउव्वियं० ताए उकिट्ठाएजेणेव समुद्दे जेणेव देवाणुप्पिया तेणेव उवागच्छामि २ देवाणु० उवसग्गं करेमि, नो घेवणं देवाणुप्पिया भीया वा०, तंजण्णं सक्के देविंदे देवराया वदति सचेणंएसमद्रुतं दिवेणं देवाणुप्पियाणं इड्डी जुई जसे जाव परक्कमे लद्धे पत्ते अभिसमन्नागएतं खामेमिणं देवाणु०! खमंतु मरहंतु णं देवाणुप्पिया! नाइभुञ्जो २ एवं करणयाएत्तिक१ पंजलिउडे पायवडिए एयमद्वं विनएणं भुजो २ खामेइ २ अरहन्नयस्स दुवे कुंडलजुयले दलयति २ जामेव दिसि पाउन्भूए तामेव पडिगए। वृ. 'संजत्तानावावाणियगा' सङ्गता यात्रा-देशान्तरगमनं संयात्रा तत्प्रधाना नौवाणिजकाः-पोतवणिजः संयात्रानौ वाणिजकाः 'अरहण्णगे समणोवासगे आवि होत्य'त्ति न केवलमाढ्यादिगुणयुक्तःश्रमणोपासकश्चाप्यभूत्, ‘गणिमंचे त्यादि, गणिमं नालिकेर-पूगीफलादि यद् गणितं सत् व्यवहारे प्रविशति, धरिमं-यत्तुलाधृतं सत् व्यवह्रियते, मेयं यत्सेतिकापल्यादिना मीयते, परिच्छेद्यं यद् गुणतः परिच्छेद्यते-परीक्ष्यते वस्त्रमण्यादि, 'समियस्सय'त्ति कणिक्कायाश्च 'ओसहाणं तित्रिकटुकादीनां भेसज्जाणय'त्तिपथ्यानामा Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-14/८७ हारविशेषाणां अथवा ओषधानां-एकद्रव्यरूपाणां भेषजानां द्रव्यसंयोगरूपाणां आवरणानांअङ्गरक्षकादीनां बोधिस्थप्रक्षराणां च 'अज्जेत्यादि, आर्य!-हे पितामह ! तात!-हे पितः! हे भ्रातः ! हे मातुल ! हे भागिनेय ! भगवता समुद्रेण अभिरक्ष्यमाणा यूयं जीवत, भद्रं च 'भे'त्ति भवतांभवत्विति गम्यते, पुनरपिलब्धार्थान् कृतकार्यान् अनघान्समग्रान्, अनधत्वं-निर्दूषणतया समग्रत्वम्-अहीनधनपरिवारतया, निजकं गृहं ‘हब्वं'ति शीघ्रमागतान् पश्याम इतिकृत्वाइत्यभिधाय 'सोमाहिति निर्विकारत्वात् निद्धाहिति सस्नेहत्वात् 'दीहाहिं'तिदूरयावदवलोकनात् 'सप्पिवासाहितिसपिपासाभिः पुनदर्शनाकाङ्क्षवतीभिर्दर्शनातृप्ताभिर्वा पप्पुयाहिं'ति प्रप्तुतभिः अश्रुजलार्द्राभिः “समाणिएसु'त्ति समापितेषु दत्तेषु नावीति गम्यते सरसरक्तचन्दस्य दरण-चपेटाप्रकारेण पञ्चाङ्गुलितलेषु हस्तकेष्वित्यर्थः, 'अनुक्खित्तंसी ति अनूक्षिप्ते-पश्चादुत्पाटिते धूपे पूजितेषु समुद्रवातेषा नैसांयात्रिकप्रक्रियया समुद्राधिपदेवपादेषुवा संसारियासुवलयबाहासु'त्तिस्थानान्तरादुचितस्थाननिवेशितेषु दीर्घकाष्ठलक्षणबाहुषु आवल्लकेष्विति सम्भाव्यते, तथा उच्छ्रितेषु-ऊर्धीकृतेषु सितेषु ध्वजाग्रेषु-पताकाग्रेषु पटुभिः पुरुषैः पटु वा यथा भवतीत्येवं प्रवादितेषु तूर्येषु जयिकेषु जयावहेषसर्वशकुनेषु-वायसादिषु गृहीतेषु राजवरशासनेषु-आज्ञासु पट्टकेषु वा प्रक्षुभितमहासमुद्ररवभूतमिव तदात्मकमिव तं प्रदेशमिति गम्यते 'तओ पुस्समाणवो वक्कमुयाहुत्ति ततोऽनन्तरंमागधोमङ्गलवचनं ब्रवीतिस्मइत्यर्थः, तदेवाह-सर्वेषामेव भे' भवतामर्थसिद्धिर्भवतु, उपस्थितानि कल्याणानि प्रतिहतानि सर्वपापानि-सर्वविघ्नाः, 'जुत्तो'त्तियुक्तः 'पुष्यो' नक्षत्रविशेषः चन्द्रमसाइहावसरे इति गम्यते, पुष्यनक्षत्रं हि यात्रायां सिद्धिकरं,यदाह-“अपि द्वादशमे चन्द्रे, पुष्यः सर्वार्थसाधन" इति, मागधेन तदुपन्यस्तं, विजयो मुहूर्तस्त्रिंशतोमुहूर्तानां मध्यात्, अयंदेशकालः--एषप्रस्तावोगमनस्येतिगम्यते वक्केउदाहिए'त्ति वाक्येउदाहतेहृष्टतुष्टाः कर्णधारोनियमिकः कुक्षिधारा- नौपावनियुक्तकाः आवेल्लकवाहकादयः गर्भे भवाः गर्भजाः-नौमध्ये उच्चावचकर्मकारिणः संयात्रानौवाणिजका-भाण्डपतयः, -एतेषांद्वन्द्वः, वावरिसुत्तिव्यापृतवन्तः स्वस्वव्यापारेष्विति, ततस्तां नावंपूर्णोत्सङ्गांविविधभाण्डभृतमध्यां पण्यमध्यां वा मध्यभागनिवेशितमङ्गल्यवस्तुत्वात् पूर्णमुखीं पुण्यमुखीं वातथैववन्धनेभ्यो विसर्जयन्ति-मुञ्चन्ति, पवनबलसमाहता-वातसामथ्र्यप्ररिताः ऊसियसिय'त्ति उच्छ्रितसितपटा, यानपात्रे हि वायुसङ्ग्रहार्थं महान् पट उच्छ्रितः क्रियते, एवं चासावुपमीयते विततपक्षेव गरुडयुवतिः गङ्गासलिलस्य तीक्ष्णाः ये श्रोतोवेगाः-प्रवाहवेगास्तैः सक्षुभ्यन्ती २. प्रेर्य- माणा समुद्रं प्रतीति ऊर्मयो-महाकल्लोलाः तरङ्गा-हस्वकल्लोलास्तेषां मालाः-समूहाः तत्सहस्राणि 'समतिच्छमाणि'त्तिसमतिक्रामन्ती 'ओगाढ'त्तिप्रविष्टा, तालजंघ'मित्यादि तालोवृक्षविशेषः सचदीर्घस्कन्धो भवति ततस्तालवज्जोयस्य तत्तथा, दिवंगयाहिं बाहाहितिआकाशप्राप्ताभ्यमतिदीर्घाभ्यां बाहुभ्यांयुक्तमित्यर्थः, मसिमूसग-महिसकालगं'तिमषी-कज्जलं मूषकःउन्दुरविशेषः अथवा मषीप्रधाना मूषा-ताम्रादिधातु-प्रतापनभाजनं मषीमूषा महिषश्च प्रतीत एव तद्वत्कालकं यत्तत्तथा भरियमेहवणं ति जलभृत- मेघवर्णमित्यर्थः, तथा लम्बोष्ठं 'निग्गयग्गदंतंति निर्गतानि मुखादग्राणि येषां ते तथा निर्गताना दन्ता यस्य तत्तथा, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः, अध्ययनं - ८ १४५ - निल्ला लियजमलजुयलजीहं ति निर्मालितं विवृतमुखान्निः सारितं यमलं - समं युगलं-द्वयं जिह्वयोर्येन तत्तथा 'आऊसियवयणगडदेसं' ति आऊसियत्ति-प्रविष्टौ वदने गण्डदेशौ - कपोलभागौ ग्रस्य तत्तथा 'चीणचिपिडनासियं' ति चीना-ह्रस्वा चिपिटा च- निम्ना नासिका यस्य तत्तथा 'विगयभुग्गभुमयं ' ति विकृते - विकारवत्यौ भुग्ने - भग्ने इत्यर्थः, पाठान्तरेण 'भुग्ग भग्गे' अतीव क्रे भुवौ यस्य तत्तथा, 'खज्जोयगदित्तचक्खुरागं' ति खद्योतका - ज्योतिरिङ्गणाः तद्वद्दीप्तश्चक्षूरागोलोचनरक्तत्वं यस्य तत्तथा, उन्नासनकं भयंकरं विशालवक्षो - विस्तीर्णोरः स्थलं विशालकुक्षिविस्तीर्णोदरदेशं एवं प्रलम्बकुक्षि 'पहसियपयलियपयडियगत्तं' त्ति प्रहसितानि - हसितुमारब्धानि प्रचलितानि च स्वरूपात् प्रवलिकानि वा प्रजातवलीकानि प्रपतितानिच-प्रकर्षेण श्लथीभूतानि गात्राणि यस्य तत्तथा, वाचनान्तरे 'विगयभुग्गभुमयपहसियपयलियपयडियफुलिंगखज्जोयदित्तचक्खुरागं' ति पाठः, तत्र विकृते भग्ने भ्रुवौ प्रहसिते च प्रचलिते प्रपतिते यस्य स्फुलिङ्गवत् खद्योतकवच दीप्तश्चक्षूरागश्च यस्य तत्तथा, 'पणचमाणमित्यादि विशेषणपश्ञ्चकं प्रतीतं, 'नीलुप्पले त्यादौ गवलं-महिषशृङ्गं अतसी-मालवकदेशप्रसिद्धो धान्यविशेषः, 'खुरहारं 'ति क्षुरस्येव धारा यस्य स तथा तमसि - खङ्ग, क्षुरो ह्यतितीक्ष्णधारो भवत्यन्यथा केशानाममुण्डनादिति क्षुरेणोपमा खङ्गधरायाः कृतेति, अभिमुखमापतत् पश्यन्ति सर्वेऽपि सांयात्रिकाः, तत्रार्हन्नकवर्णा यत् कुर्वन्ति तद्दर्शयितुमुक्तमेव पिशाचस्वरूपं सविशेषं तेषां तद्दर्शनं चानुवदन्निदमाह- 'तए ण' मित्यादि, ततस्ते अर्हन्नकवर्णाः सांयात्रिकाः पिशाचरूपं वक्ष्यमाणविशेषणं पश्यन्ति दृष्ट्वा च बहूनमिन्द्रादीनां बहून्युपयाचितशतान्युपयाचितवन्तस्तिष्ठन्तीति समुदायार्थः, अथवा 'तएणं’ति ‘अरहन्नगवज्जा' इत्यादि गमान्तरं 'आगासदेवयाओ नच्चंति' इतोऽनन्तरं द्रष्टव्यम्, अत एव वाचनान्तरे नेदुमुपलभ्यते, उवलभ्यते चैवम्- 'अभिमुहं आवयमाणं पासंति, तए णं ते अरहन्नगवज्जा नावावाणियगा भीया' इत्यादि, तत्र 'तीलपिसायं' ति तालवृक्षाकारोऽतिदीर्घत्वेन पिशाचः तालपिशाचः तं, विशेषणद्वयं प्रागिव, 'फुट्टसिरं' ति स्फुटितम् - अबन्धत्वेन विकीर्णशिर इति - शिरोजातत्वात् केशा यस्य स तथा तं भ्रमरनिकरवत् वरमाषराशिवत् महिषवच्च कालको यः स तथा तं भृतमेघवर्णं तथैव, सूपमिव-धान्यशोधकभाजनविशेषवत् नखा यस्य स सूर्पनखःतं, 'फालसदशजिह्न 'मिति फालं-द्विपञ्चाशत्पलप्रमाणो लोहभयो दिव्यविशेषस्तच्च वह्निप्रतापितमिह ग्राह्यं तत्साधर्म्यं चेह जिह्वाया वर्णदीप्तिदीर्घत्वादिभिरिति लम्बोष्ठं प्रतीतं धवलाभिर्वृत्ताभिरश्लिष्टाभिर्विशरारुत्वेन तीक्ष्णाभिः स्थिराभिः निश्चलत्वेन पीनाभिरुपचतत्वेन कुटिलाभिश्च वक्रतया दंष्ट्राभिरवगूढं व्याप्तं वदनं यस्य स तथा तं, - -विकोशितस्य- अपनीतकोशकस्य निरावरणस्येत्यर्थः धारास्योः - धाराप्रधानखड्गयोर्यद्युगलं - द्वितयं तेन समय दृश्यौ--अत्यन्ततुल्ये तनुके- प्रतले चञ्चलं--विमुक्तस्थैर्यं यथा भवत्यविश्रामित्यर्थो गलन्त्यौ - रसातिलौल्यात् लालाविमुञ्चन्त्यौरसलोले- भक्ष्यरसलम्पटे चपले चञ्चले फुरफुरायमाणे - प्रकम्प्रेनिललिते - मुखान्निष्काशिते अग्रजिह्वे अग्रभूते जिले जिल्लात्रे इत्यर्थो येन स तथा तं ‘अवच्छियं' ति प्रसारितमित्येके, अन्ये तु यकारस्यालुप्तत्वात् 'अवयच्छिय' 7110 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ जाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-1८/८७ प्रसारितमुखत्वेन दृश्यमानमित्याहुः, 'महल्लं'तिमहत् विकृतं-बीभत्सं लालाभिः प्रगलत् रक्तंच तालु-काकुन्दं यस्य स तथा तं, तथा हिङ्गुलकेन-वर्णकद्रव्यविशेषेण सगर्म कन्दरलक्षणं बिलं यस्यसतथा तमिव 'अंजणगिरिस्स'त्ति विभक्तिविपरिणामादञ्जन-गिरि-कृष्णवर्णपर्वतविशेष तथाऽग्निज्वालाउद्गिरत् वदनं यस्य स तथा तं, -अथवा 'अवच्छियेत्यादि हिंगलुए'त्यादि अग्निज्चाले त्यादि प्रत्यंतरेच कर्मधारयेण वक्ष्यमाणवदनपदस्य विशेषणं कार्यं यस्य तमित्येवंरूपश्च वाक्यशेषोद्रष्टव्यः, तथा अग्निज्वाला उद्गिरद्वदनं यस्य स तथा तं, 'आऊसिय'त्ति सङ्कुचितं यदक्षचमे-जलाकर्षकणकोशस्तद्वत् 'उइट्टत्तिअपकृष्टोअपकर्षवन्तौ सङ्कुचितौगण्डदेशौ यस्य सतथा तं, अन्ये त्वाहुः-आमूषितानिसङ्घटितानि अक्षाणि-इन्द्रियाणि च चर्म च ओष्ठौ च गण्डदेशौ च यस्य स तथा तं, चीना हस्वा 'चिवड'त्ति चिपटा निम्ना वंका वक्रा भग्नेव भग्ना-अयोधनकुट्टितेवेत्यर्थो नासिका यस्य स तथा तं, रोषादागतो धमधमेंत'त्तिप्रबलतया धमधमेंतत्तिशब्दं कुर्वाणो मारुतो-वायुर्निष्ठुरोनिर्भरः खरपरुषः-अत्यन्तकर्कशः शुषिरयोः-रन्ध्रयोर्यत्र तत्तथा, तदेवंविधमवभुग्न-वर्क नासिकापुटं यस्यतथातं, इहच पदानामन्यथा निपातःप्राकृतत्वादिति, घाताय-पुरुषादिवधाय घाटाभ्यां वा-मस्तकायवविशेषाभ्यां उद्भटं-विकरालं रचितमत एव भीषणं मुखं यस्य सतथा तं,ऊर्द्धमुखे कर्णशष्कुल्यौ कर्णावती ययोस्तौ तथातौ च महान्ति-दीर्घाणि विकृतानि लोमानि ययोस्तौ तथा तौ च 'संखालग'त्ति शङ्खवन्तौ च शङ्खयोः-अक्षिप्रत्यासन्नावयवविशेषयोः संलग्नौ-सम्बद्धावित्येके, -लम्बमानौच-प्रलम्बौचलितौ-चलन्तौ कर्णीयस्य स तथा तं, पिङ्गले-कपिले दीप्यमानेभासुरे लोचने यस्य स तथा तं, भृकुटि:-कोपकृतो भूविकारः सैव तडिद्-विद्युधस्मिंस्तत्तथा तथाविधंपाठान्तरेणभ्रूकुटितं-कृतभ्रूकुटिललाटंयस्यसतथातं, नरशिरोमालयापरिणद्धं-वेष्टितं चिन्हं-पिशाचकेतुर्यस्य स तथा तं, अथवा नरशिरोमालया यत्परिण-परिणहनं तदेव चिन्हें यस्य स तथा तं, विचित्रैः-बहुविधैर्गोनसैः-सरीसृपविशेषैः सुबद्धः परिकरः-सन्नाहो येन स तथा तं, 'अवहोलंत त्तिअवधोलयन्तोडोलायमानाः ‘फुप्फुयायंत'त्तिफूत्कुर्वन्तोयेसप्पाः वृश्चिका गोधाः उन्दुरान नकुलाःसरटाश्च तैर्विचिता विचित्रा-विविधरूपवती वैकेक्षण-उत्तरासङ्गेन मर्कटबन्धेन स्कन्धलम्बमात्रतया वा मालिका-माला यस्य स तथा तं, ___ -भोगः--फणः स क्रूरो-रौद्रो ययोस्ती तथा ती च कृष्णसी च तौ धमधमायमानौ च तावेव लम्बमाने कर्णपूरे-कर्णाभरणविशेषौयस्य सतथा तं, मारिश्र गालौ लगितौ-नियोजिती स्कन्धयोर्येन स तथा तं, दीप्तं-दीप्तस्वरं यथा भवत्येवं 'धुधुयंत'त्ति धूत्कारशब्दं कुर्वाणो यो धूकः-कौशिकः स कृतो-विहितो 'कुंतल'त्ति शेखरकः शिरसि येन स तथा तं, घण्टानां रवणं शब्दस्तेन भीमो यः सतथा स चासौ भयङ्करश्चेति तं, कातरजनानां ह्यदयं स्फोटयति यः स तथा तं, दीप्तमट्टहासंघण्टारवेण भीमादिविशेषणविशिष्टं विनिर्मुञ्चन्तंवसारुधिरपूयमांसमलैर्मलिना 'पोच्चड'त्ति विलीना च तनुः-शरीरं यस्य स तथा तं, उत्रासनकं वशालवक्षसं च प्रतीते, ___ -'पेच्छंत'त्ति प्रेक्ष्यमाणा-श्यमाना अभिन्ना-अखण्डा नखाश्च-नखरा रोम च मुखंच नयने च की च यस्यां सा तथा सा चासौ वरव्याघ्रस्य चित्रा-कर्बुरा कृत्तिश्च-चर्मेति सा तथा Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-८ १४७ सैव निवसनं-परिधानं यस्य स तथा तं, सरसं-रुधिरप्रधानं यद्गजचर्म तद्विततं-विस्तारितं यत्र तत्तथा तदेवंविधं 'ऊसवियंति उच्छृतं-ऊर्धीकृतं बाहुयुगलं येन स तथा तं, ताभिश्च तथाविधाभिःखरपरुषा-अतिकर्कशाःअस्निग्धाः-स्नेहविहीना दीप्ता-ज्वलन्त्य इवोपतापहेतुत्वात् अनिष्टा-अभिलाषाविषयभूताःअशुभाः स्वरूपेणअप्रियाः अप्रीतिकरत्वेन अकान्ताश्चविस्वरत्वेन था वाचस्ताभिः त्रस्तान् कुर्वाणं-त्रस्तयन्तं तर्जयन्तं च पश्यन्ति स्म, __-पुनस्तत्तालपिशाचरूपं “एजमाणं'ति नावं प्रत्यागच्छत् पश्यन्ति 'समतुरंगेमाणे'त्ति आश्लिष्यन्तः, स्कन्दः कार्तिकेयः रुद्रः-प्रतीतःशिवो-महादेवः वैश्रमणो-यक्षनायकः नागोभवनपतिविशेषः भूतयक्षा-व्यन्तरभेदाःआर्या-प्रशान्ताप्रसन्नरूपादुर्गा कोट्टक्रिया सैव महिषारूढरूपा, पूजाभ्युपगमपूर्वकाणि प्रार्थनानि उपयाचटितान्युच्यन्ते, उपयाचितवन्तोविदधतस्तिष्ठन्ति स्मेति, अर्हन्नकवर्जानामियमितिकर्तव्यतोक्ता, अधुनाऽर्हन्नकस्य तामाह 'तएणमित्यादि, 'अपत्थियपत्थिय' त्ति अप्रार्थितं यत्केनापिन प्राथ्यते तप्राथ्यति यः सतथा तदामन्त्रणं पाठान्तरेण अप्रस्थितःसन्यः प्रस्थितइवमुमूर्षुरित्यर्थःसतथोच्यतेतस्यामन्त्रणं हे अप्रस्थितप्रस्थित!, यावत्करणात् 'दुरंतपं तलक्खणे'त्ति दुरन्तानि-दुष्टपर्यन्तानि प्रान्तानिअपसदानि लक्षणानि यस्य स तथा तस्यामन्त्रणं 'हीणपुण्णचाउद्दसी' इति हीना-असमग्रा पुण्या-पवित्रा चतुर्थी तिथिर्यस्य जन्मनि सतथा, चतुर्दशीजातो हि किल भाग्यवान् भवतीति आक्रोशे तदभावो दर्शित इति, सिरिहिरिधीकित्तिवज्जिय'त्ति प्रतीतं, 'तवसीलव्वए'त्यादि, तत्र शीलव्रतानि-अणुव्रतानिगुणाः--गुणव्रतानि विरमणानि-रागादिविरतिप्रकाराःप्रत्याख्यानानिनमस्कारसहितादीनि पौषधोपवासः-अष्टम्यादिषु पर्वदिनेश्र्वसनं आहारशरीरसत्काराब्रह्मव्यापारपरिवर्जनमित्यर्थः, एतेषां द्वन्द्वः, 'चालित्तए'त्ति मङ्गकान्तरगृहीतान् भङ्गकान्तरेण कर्तुक्षोभयितुं-एतान्येवं परिपालयाम्युतोज्झामीति क्षोभविषयान् कर्तुखण्डयितुं-देशतः भऋतुं सर्वतः उज्झितुं-सर्वस्या देशविरतेस्त्यागेन परित्यक्तुं-सम्यकत्वस्यापि त्यागत इति, _ 'दोहिं अंगुलीहिं'तिअङ्गुष्टकतर्जनीभ्यां अथवा तर्जनीमध्यामाभ्यामिति, 'सत्तट्टतलप्पमाणमेत्तायतितलो-हस्ततलःतालाभिधानोवाऽतिदीर्घवृक्षविशेषः स एव प्रमाणं-मानंतलप्रमाणं सप्ताटी वा सप्ताष्टानि तलप्रमाणानि परिमाणं येषां ते सप्ताष्टतलप्रमाणमात्रास्तान गगनभागान यावदिति गम्यते 'उड्डवेहासंति ऊर्ध्वं विहायसि-गगने 'उबिहामि त्ति नयामि 'जेणं तुम'ति येन त्वं 'अदुहट्टवसट्टे'त्ति आर्तस्य-ध्यानविशेषस्य यो 'दुहट्ट'त्ति दुर्घटः दुःस्थगो दुर्निरोधो वशः-पारतन्त्र्यं तेन ऋतः-पीडितः आतंदुर्घटवशातः, किमुक्तं भवति? --- असमाधिप्राप्तः, ववरोविज्जसि तिव्यपरोपयिष्यसिअपेतोभविष्यसीत्यर्थः, 'चालित्तए'त्ति इह चलनमन्यथाभावत्वं, कथं ? -'खोभित्तए'त्ति क्षोभयितुं संशयोत्पादनतः तथा विपरिणामित्तए'त्ति विपस्णिमयितुं विपरीताध्यवसायोत्पादनत इति, 'संते'इत्यादौ यावत्करणात् 'तंते परितंते' इति द्रष्टव्यं, तत्र श्रान्तो वा मनसा तान्तः-कायेन खेदवान् परितान्तः-सर्वतः खिन्नः निर्बिण्णः-तस्मादुपसर्गकरणादुपरतः, लद्धे'त्यादि, तत्र लब्धा-उपार्जनतःप्राप्ता तप्राप्तेरभिसमन्वागता-सम्यगासेवनतः, 'आइक्खई'इत्यादि, आख्याति सामान्येन भाषते विशेषतः, एतदेव द्वयंक्रमेण पर्यायशब्दाभ्यामुच्यते प्रज्ञापयति प्ररूपयति, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ -- ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1८/८७ 'देवेण वादावण' त्यादाविदंद्रष्टव्यमपरं किन्नरेण वा किंपुरिसेण वामहोरगेण वा गंधव्वेण व'त्तितत्र देवो-वैमानिकोज्योतिको वा दानवो-भवनपतिःशेषा व्यन्तरभेदाः, 'नो सद्दहामि'इत्यादि न श्रद्दधे-प्रत्ययं न करोमि ‘नो पत्तियामि'तत्र प्रीतिकं प्रीतिं न करोमि न रोचयामिअस्माकमप्येवंभूता गुणप्राप्तिर्भवत्वेवं न रुचिविषयीकरोमीति, “पियधम्मे'त्ति धर्मप्रियो देवधर्मा-आपद्यपि धर्मादविचलः, यावत्करणात् ऋद्धयादिपदानि दृश्यानि, तत्र 'इड्डित्ति गुणद्धिःधुतिः-आन्तरं तेजः यशः-ख्यातिः बलं-शारीरं वीर्य-जीवप्रभवं पुरुषकार:अभिमानविशेषः पराक्रमः स एव निष्पादिस्वविषयः लब्धादिपदानि तथैव, __ मू. (८८)तते णं से अरहन्नए निरुवसग्गमितिकट्ठ पडिमं पारेति, तए णं ते अरहन्नगपामोक्खा जाववाणियगा दस्खिणानुकूलेणं वाएणंजेणेवगंभीरएपोयपट्टणे तेणेव उवागच्छति २ पोयं लंबेति २ सगडसागडें सन्जेति २ गणिमं४ सगडि० संकामेति २ सगडी० जोएंति २ जेणेव मिहिला तेणेव उवा०२ मिहिलाए रायहाणीए बहिया अगुजाणंसि सगडीसगडं भोएइ २ मिहिलाए रायहाणीए तं महत्थं महग्धं महरिहं विउलं रायरिहं पाहुडं कुंडलजुयलं च गेण्हंति २ अनुपविसंति २ जेणेव कुंभए तेणेव उवा०२ करयल० तं महत्थं दिव्वं कुंडलजुयलं उवणेति २ ततेणंकुंभएतेसिं संजत्तगाणंजाव पडिच्छइ २ मल्ली विदेहवररायकन्नं सदावेति २ तं दिव्वं कुंडलजुयलं मल्लीए विदेहवररायकन्नगाए पिणद्धति २ पडिविसजेति, ततेणं से कुंभए राया ते अरहन्नगपामोस्खे जाव वाणियगे विपुलेणं असनवत्थगंधजाव उस्सुकं वियरति २ रायमग्गमोगाढेइ आवासे वियरति पडिविसजेति, तते णं अरहन्नगसंजत्तगा जेणेव रायमग्गमोगाढे आवासे तेणेव उवागच्छंति २ भंडववहरणं करेंति २ पडिभंडं गेण्हति २ सगडी० भरेंतिजेणेव गंभीरए पोयपट्टणे तेणेवर पोतवहणं सजेतिर भंड संकामेति दक्खिणाणु० जेणेव चंपा पोयट्ठाणे तेणेव पोयं लंबेति २ सगडी० सजेति २ तं गणिमं ४ सगडी० संकामेति र जाव महत्थं पाहुडं दिव्यं च कुंडलजुयलंगेण्हति २ जेणेव चंदच्छाए अंगराया तेणेव उवा०तंमहत्यं जाव उवणेति, ततेणं चंदच्छाए अंगरायातंदिव्वंमहत्थं च कुंडलजुयलं पडिच्छति २ ते अरहन्नगपामोक्खे एवं वदासी-तुब्भेणं देवा०! बहूणि गामागार जाव आहिंडह लवणसमुई चअभिक्खणं २ पोयवहणेहिं ओगाहेह गाहहतं अत्थियाई भे केइ कहिंचि अच्छेरए दिठ्ठपुव्वे?, तते णं ते अरहन्नपामोखा चंदच्छायं अंगरायं एवं वदासी-एवं खलु सामी! अम्हे इहेव चंपाए नयरीए अरहन्नपामोक्खा बहवे संजत्तगा नावावाणियगा परिवसामो, -तते णं अम्हे अन्नया कयाइं गणिमं च ४ तहेव अहीनमतिरित्तं जाव कुंभगस्स रन्नो उवणेमो, तते णं से कुंभए मल्लीए विदेहरायवरकन्नाए तं दिव्वं कुंडलजुयलं पिणद्धति २ पडिव्विसजेति, तं एस णं सामी! अम्हेहिं कुंभरायभवणंसि मल्ली विदेहे अच्छेरए दिढे तं नो खलु अन्ना कावि तारिसिया देवकन्ना वा जाव जारिसिया णं मल्लिविदेहा, तते णं चंदच्छाए ते अरहन्नगपामोक्खे सक्कारेति सम्माणेति २ पडिवसजेति, तते णं चंदच्छाए वाणियगजणियहासे दूतं सद्दावेति जाव जइविय णं सा सयं रजसुक्का, तते णं ते दूते हढे जाव पहारेत्य गमणाए । वृ, 'उस्सुकं वियरइत्तिशुल्काभावमनुजानातीत्यर्थः, 'गामागरे त्यादाविदंद्रष्टव्यं-'नगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणनिगमसनिवेसाइं;इति तत्र ग्रामो-जनपदाध्यासितः आकरोहिर Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-८ ग्याधुत्पत्तिस्थानं नगरं-करविरहितं खेट-धूलीप्राकारकर्बर्ट-कुनगरं मडम्बं-दूरवर्तिसन्निवेशान्तरं दोमुखं-जलपथस्थलपथयुक्तंपत्तनं-जलपथस्थलपथयोरेकतरयुक्तं निगमो-वणिग्जनाधिष्ठितः -सन्निवेशः-कटकादीनामावासः, 'देवकन्नगा वे' त्यादाविदं दृश्यं-'असुरकन्ना वा नागकना वा जक्खकन्ना वा गंधव्वकन्ना वा रायकन्ना वेति, 'वाणियगजणियहासे' त्ति नैगमोत्पादितमल्लीविषयानुराग इत्यर्थः२॥ मू. (८९) तेणं कालेणं २ कुणाला नाम जणवए होत्या, तत्थ णं सावत्थी नाम नगरी होत्या, तत्थ णं रुप्पी कुणालाहिवई नाम राया होत्था, तस्स णं रुप्पिस धुया धारिणीए देवीए अत्तया सुबाहुनामंदारियाहोत्था, सुकुमाल० रूवेण यजोव्वणेणं लावण्णेणय उक्किट्ठाउक्किट्ठसरीरा जाया यावि होत्था, तीसे णं सुबाहुए दारियाए अन्नदा चाउम्मासियमजणए जाए यावि होत्या, तते णं से रुप्पी कुणालाहिवई सुबाहुए दारियाए चाउम्मासियमजणयं उवडियं जाणति २ कोडुबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! सुबाहुए दारियाए कल्लं चाउम्मासियमज्जणए भविस्सतितंकल्लंतुब्भेणं रायमग्गमोगाढंसिचउक्कंसिजलथलयदसद्धवन्नमल्लं साहरेह जाव सिरिदामगंडे ओलइन्ति, तते णं से रुप्पी कुणालाहिवती सुवनगरसेणि सद्दावेति २ एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! रायमग्गमोगाढंसिपुप्फमंडवंसिनानाविहपंचवन्नेहिं तंदुलेहिं नगरं आलिहह तस्स बहुमज्झदेसभाए पट्टयंरएह २ जाव पञ्चप्पिणंति, ततेणं से रुप्पी कुणालाहिवई हत्थिखंधवरगए चाउरंगिणी सेनाए महया भड० अंतेउरपरियाल संपरिघुडे सुबाहुंदारियंपुरतो कटुजेणेव रायमग्गे जेणेव पुप्फमण्डवे तेणेव उवागच्छति २ हत्थिखंधातो पच्चोरूहति २ पुष्फमंडवं अनुपविसति २ सीहासनवरगए पुरत्याभिमुहे सन्निसन्ने, तते णंताओअंतेउरियाओ सुबाहुंदारियंपट्टयंसिदुरूहेति २ सेयपीतएहिं कलसेहिं ण्हाणेति २ सव्वालंकारविभूसियं करेंत २ पिउणो पायं वंदिउंउवणेति, तते णं सुबाहुदारिया जेणेव रुप्पी राया तेणेव उवागच्छति २ पायग्गहणं करेति, तते णं से रुप्पी राया सुबाहुं दारियं अंके निवेसेति २ सुबाहुए दारियाए रूवेण य जो० लाव० जाव विम्हिए वरिसधरं सदावेति २ एवं वयासी तुमण्णं देवाणुप्पिया! मम दोघेणं बहूणि गामागरनगरगिहाणि अनुपविससि, तं अस्थि याई ते कस्सइ रन्नो वा ईसरस्स वा कहिंचि एयारिसए मञ्जणए दिट्ठपुब्वे जारिसए णं इमीसे सुबाहुदारियाए मजणए?, तते णं से वरिसधरे रुप्पिं करयल० एवं व०-एवं खलु सामी! अहं अन्नया तुडभेणं दोच्चेणं मिहिलं गए तत्थणंमए कुंभगस्स रन्नो धूयाए पभावतीए देवीए अत्तयाए मल्लीए विदेहरायकनगाए मजणए दिढे, तस्स णं मजणगस्स इमे सुबाहुए दारियाए मज्जणए सयसहस्सइमंपि कलं न अग्धेति, तए णं से रूप्पी राया वरिसधरस्स अंतिए एयमढं सोचा णिसम्म सेसं तहेव मज्जणगजणितहासे दूतं सद्दावेति २ एवं वयासी०-जेणेव मिहीला नयरी तेणेव पहारित्यगमणाए ३ । मू. (९०) तेणं कालेणं २ कासी नामजनवए होत्या, तत्थ णं वाणारसीनाम नगरी होत्था, तत्थणं संखे नाम कासीराया होत्या, ततेणंतीसे मल्लीए विदेहरायवरकन्नाए अन्नया कयाइंतस्स दिवस्स कुंडलजुयलस्स संधी विसंघडिए यावि होत्या, तते णं से कुंभए राया सुवनगार- सेणिं Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/८/१० सहावेति २ एवं वदासी - तुभे णं देवाणुप्पिया ! इमस्स दिव्वरस कुंडलजुयलस्स संधि संघाडेह, तए णं सा सुवन्नगारसेणी एतमट्टं तहत्ति पडिसुर्णेति २ तं दिव्यं कुंडलजुयलं गेण्हति २ जेणेव सुवन्नगारभिसियाओ तेणेव उवागच्छंति २ सुवन्नगार- भिसियासु निवेसेति २ बहूहिं आएहि य जाव परिणामेमाणा इच्छंति तस्स दिव्वस्स कुंडलजुयलस्स संधि घडित्तए, - नो चेव णं संचाएंति संघडित्तए, तते णं सा सुवन्नगारसेणी जेणेव कुंभए तेणेव उवा गच्छति २ करयल० वद्धावेत्ता एवं वदासी- एवं खलु सामी ! अज्ज तुब्भे अम्हे सद्दावेह २ जाव संधि संघाडेत्ता एतमाणं पचप्पिणह, तते णं अम्हे तं दिव्यं कुंडलजुयलं गेव्हामो जेणेव सुवन्नगारभिसियाओ जाव नो संचाएमो संघाडित्तए, तते णं अम्हे सामी ! एयस्स दिव्वस्स कुंडलस्स अन्नं सरिसयं कुंडलजुयलं घडेमो, तते गं से कुंभए राया तीसे सुवन्नगारसेणीए अंतिए एयमट्ठ सोचा निसम्म आसुरुते तिवलियं भिउडी निडाले साहड एवं वदासी सेकेणं तुभे कलायाणं भवह ? जे णं तुब्भे इमस्स कुंडलजुयलस्स नो संचाएह संधि संघाडेत्तए ?, ते सुवनगारे निव्विस आणवेति, तते णं ते सुवन्नगारा कुंभेणं रण्णा निव्विसया आणत्ता समाणा जेणेव सातिं २ गिहातिं तेणेव उवा० २ सभंडमत्तोवगरणमायाओ मिहिलाए रायहाणीए मज्झमज्झेणं निक्खमंति २ विदेहस्स जणवयरस मज्झमज्झेणं जेणेव कासी जणवए जेणेव वाणारसी नयरी तेणेव उवा० २ अग्गुज्जाणंसि सगडीसागडं मोएन्ति २ महत्थं जाव पाहुडं गेण्हति २ ता वाणारसीनयरीं मज्झमज्झेणं जेणेव संखे कासीराया तेणेव उवागच्छंति २ करयल० जाव एवं अम्हे णं सामी ! मिहिलातो नयरीओ कुंभएणं रन्ना निव्विसया आणत्ता समाणा इहं हव्वमागता इच्छामो णं सामी ! तुब्भं बाहुच्छायापरिग्गहिया निब्भया निरुव्विग्गा सुहंसुहेणं परिवसिउं, तते णं संखे कासीराया ते सुवन्नगारे एवं वदासी - किन्नं तुब्भे देवा० ! कुंभएणं रन्ना निव्विसया आणत्ता ?, -तते णं ते सुवन्नगारा संखं एवं वदासी- एवं खलु सामी ! कुंभगस्स रन्नो धूयाए पभावतीए देवीए अत्तयाए मल्लीए कुंडलजुयलस्स संधी विसंघडिए तते गं से कुंभए सुवन्नगारसेणिं सद्दावेति २ जाव निव्विसया आणत्ता, तं एएणं कारणेणं सामी ! अम्हे कुंभएणं निव्विसया आणत्ता, तते से संखे सुवनगारे एवं वदासी- केरिसिया णं देवाणुप्पया ! कुंभगस्स धूया पभावतीदेवीए अत्तया मल्ली वि० तते णं ते सुवन्नगारा संखरायं एवं वदासी - नो खलु सामी ! अन्ना काई तारिसिया देवकन्ना वा गंधव्यकन्नगा वा जाव जारिसिया णं मल्ली विदेहवररायकत्रा, तते णं से संखे कुंडलजुअलजणितहासे दूतं सद्दावेति जाव तहेव पहारेत्थ गमणाए बृ. 'भिसियाओ' त्ति आसनानि 'तिवलियं भिउडिं निडाले साहडु' त्ति त्रिवलीकां - वलित्रयोपेतां भृकुटीं - ध्रुविकारं संहृत्य - अपनीयेति, 'केणं तुम्मे कलायाणं भवह' त्ति के यूयं कलादानांसुवर्णकाराणां मध्ये भवथ ? न केऽपीत्यर्थो, निर्विज्ञनत्वात्, अथवा के यूयं सुवर्णका राणां पुत्राद्यन्यतमा भवथ, अथवा के यूयं कलादाः ?, न केऽपीत्यर्थः, णमित्यलङ्कारे, शेषं सुगमं । मू. (९१) तेणं कालेणं २ कुरुजणवए होत्था हत्थिणाउरे नगरे अदीनसत्तू नामं राया होत्था जाव विहरति, तत्थ णं मिहिलाए कुंभगस्स पुत्ते पभावतीए अत्तए मल्लीए अणुजायए मल्लदिनए नाम कुमारे जाव जुवराया यावि होत्था, तते णं मल्लदिने कुमारे अन्नया कोडुंबिय ० Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं ८ सहावेति २ गच्छहणं तुब्भे मम पमदवणंसि एवं महं चित्तसभं करेह अनेग जाव पञ्चप्पिणंति, १. तणं से मल्लदिने चित्तगरसेणि सद्दावेति २ एवं वयासी तुम्भे गं देवा० ! चित्तसभं हावभावविलासविब्बोयकलिएहिं रूवेहिं चित्तेह २ जाव पञ्चप्पिणह, ततेणं सा चित्तगरसेणी तहत्ति पडिसुणेति २ जेणेव सयाई गिहाइ तेणेव उवा० २ तूलियाओ मन्त्रए य गेण्हति २ जेणेव चित्तसभा तेणेव उवागच्छंति २ त्ता अनुपविसंति २ भूमिभागे विरंचंति २ भूमिं सर्जेति २ चित्तसभं हावभाव जाव चित्तेडं पयत्ता यावि होत्था, तते णं एगस्स चित्तगरस्स इमेयारूवा चित्तगरलद्धी लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया- जस्स णं दुपयस्स वा चउपयस्स वा अपयस्स वा एगदेसमवि पासति तस्स णं देसाणुसारेणं तयाणुरूवं निव्वत्तेति, तए णं से चित्तगरदारए मल्लीए जवणियंतरियाए जालंतरेण पायंगुडं पासति, १५१ ततेणं तस्स णं चित्तगरस्स इमेयारूवे जाव सेयं खलु ममं मल्लीएवि पायंगुट्टाणुसारेणं सरिसगं जाव गुणोववेयं रूवं निव्वत्तित्तए, एवं संपेहेति २ भूमिभागं सचेति २ मल्लीएवि पायंगुट्टाणसारेण जाव निव्यत्तेति, तते णं सा चित्तगरसेणी चित्तसभं जाव हावभावे चित्तेति २ जेणेव मल्लदिने कुमारे तेणेव २ जाव एतमाणत्तियं पञ्चपिणंति, तए णं मल्लदिन्ने चित्तगरसेणि सकारेइ २ विपुलं जीवियारिहं पीइदाणं दलेइ २ पडिविसज्जेइ, तए णं मल्लदिने अन्नया हाए अंतेउरपरियालसंपरिवुडे अम्मधाईए सद्धिं जेणेव चित्तसभा तेणेव उवा० २ चित्तसभं अणुपविसइ २ हावभावविलासविब्बोयफलियाई रुवाई पासमाणे २ जेणेव मल्लीए विदेहवरराय कन्नाए तयाणुरूवे निव्वत्तिए तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तणं से मल्लदिने कुमारे मल्लीए विदेहवररायकत्राए तयाणुरूवं निव्वत्तियं पासति २ इमेयारूवे अन्भथिए जाव समुप्पज्जित्था - एस णं मल्ली विदेहवररायकन्नत्तिकट्टु लञ्जिए वीडिए विअडे सणियं २ पञ्च्चोसक्कइ, तए णं मल्लदिनं अम्मधाई पच्चोसक्कंतं पासित्ता एवं वदासी - किन्नं तुमं पुत्ता ! लज्जिए वीडिए विअडे सणियं २ पच्चीसक्कइ ?, तते णं से मल्लदिने अम्मधाति एवं बदासी- जुत्तं णं अम्मो ! मम जेट्टाए भगिणीएगरुदेव - यभूयाए लज्जणिजाए मम चित्तगरनिव्वत्तियं सभं अणुपविसित्तए ?, तरणं अम्मधाई मल्लदिन्नं कुमारं व० - नो खलु पुत्ता ! एस मल्ली, एस णं मल्ली विदे० चित्तगरएणं तयाणुरूवे निव्वत्तिए, तते णं मल्लदिने अम्मघाईए एयमहं सोच्चा आसुरुत्ते एवं वयासी-केस गंभो चित्तयरए अपत्थियपत्थिए जाव परिवज्जिए जे णं मम जेट्ठाए भगिणीए गुरुदेवयभूयाए जाव निव्वत्तिएत्तिकट्टु तं चित्तगरं वज्झं आणवेइ, तणं सा चित्तगरस्सेणी इमीसे कहाए लद्धट्ठा समाणा जेणेव मल्लदिने कुमारे तेणेव उबागच्छइ २ त्ता करयलपरिग्गहियं जाव बद्धावेइ २ त्ता २ एवं वयासी एवं खलु सामी ! तस्स चित्तगरस्स इमेयारूया चित्तकरलद्धी लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया जस्स णं दुपयस्स वा जाव निव्वतेति तं मा णं सामी ! तुब्भे तं चित्तगरं वज्झं आणवेह, तं तुब्भे गं सामी ! तस्स चित्तगरस्स अनं तयाणुरूवं दंड निचत्तेह, तए णं से मल्लदिन्ने तस्स चित्तगरस्स संडासगं छिंदावेइ २ निव्विसयं आणवेइ, तए णं से चित्तगरए मल्लदिनेणं निव्विसए आणत्ते समाणे सभंडमत्तांवगरणमायाए मिहिलाओ नयरीओ निक्खमइ २ विदेहं णवयं मज्झमज्झेणं जेणेव हत्थिणाउरे नयरे जेणेव कुरुजणवए जेणेव उदीणसत्तू राया तेणेव उवा० २ त्ता भंडणिक्खेवं करेइ २ चित्तफलगं सज्जेइ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२ ज्ञाताधर्मकयाङ्ग सूत्रम् - १/-/ ८/९१ २ मल्लीए विदेह० पायगुडाणुसारेण रूवं निव्वत्तेइ २ कक्खंतरंसि छुब्भइ २ महत्थं ३ जाव पाहुड गेहइ २ हत्थिणापुरं नयरं मज्झंमज्झेणं जेणेव अदीनसत्तू राया तेणेव उवागच्छति २ तं करयल जाव वद्धावे २ पाहुडं उवणेति २ एवं खलु अहं सामी ! मिहिलाओ रायहाणीओ कुंभगस्स रनो पुत्तेणं पभावतीए देवीए अत्तएणं मल्लदित्रेणं कुमारेणं निव्विसए आणत्ते समाणे इह हव्वमागए, तं इच्छामि णं सामी! तुब्भं बाहुच्छायापरिग्गहिए जाव परिवसित्तए, तते णं से अदीनसत्तू राया तं चित्तगदारयं एवं वदासी- किनं तुभं देवाणुप्पिया ! मल्लदिन्नेणं निव्विसए आणते ?, तए णं से चित्तयरदारए अदीनसत्तुरायं एवं वदासी- एवं खलु सामी ! मल्लदिने कुमारे अन्नया कयाई चित्तगरसेणि सद्दावेइ २ एवं व०-तुब्भे गं देवाणुप्पिया ! मम चित्तसभं तं चैव सव्वं भाणियव्वं जाव मम संडासगं छिंदावेइ २ निव्विसयं आणवेइ, तं एवं खलु सामी ! मल्लदित्रेणं कुमारेणं निव्विसए आणत्ते, तते णं अदीनसत्तू राया तं चित्तगरं एवं वदासी-से केरिसए णं देवाणुप्पिया! तुमे मल्लीए तदानुरूवे रूपे निव्वत्तिए ?, तते से चित्त० कक्खंतराओ चित्तफलयं नीणेति २ अदीनसत्तुस्स उवणेइ २ एवं व०- एस णं सामी ! मल्लीए वि० तयाणुरूवस्स स्वस्स केइ आगारभावपडोयारे निव्वत्तिए नो खलु सक्का केणइ देवेण वा जाव मल्लीए विदेहरायवरकन्नगाए तयाणुरूवे रूवे निव्यत्तित्त, तते गं अदीणसत्तू पडिरूवजणितहासे दूयं सद्दावेति २ एवं वदासी - तहेव जाव पहारेत्थ गमणयाए । वृ. 'पमयवणंसि 'त्ति गृहोद्याने ' हावभावविलासविव्वोयकलिएहि 'ति हावभावादयः सामान्येन स्त्रीचेष्टाविशेषाः, विशेषः पुनरयम् ॥ १ ॥ 119 11 119 11 "हावो मुखविकारः, स्याद् भावश्चित्तसमुद्भवः । विलासो नेत्रजो ज्ञेयो, विभ्रमो भूसमुद्भवः ॥” - इति, अन्ये त्वेवं विलासमाहुः“स्थानसनगमनानां हस्तभ्रूनेत्रकर्मणां चैव । उत्पद्यते विशेषो यः श्लिष्टोऽसौ विलासः स्यात् ॥” विब्बोकलक्षणं चेदम्-“इष्टानामर्थानां प्राप्तवभिमानगर्भसम्भूतः । स्त्रीणामनादरकृतो विब्बोको नाम विज्ञेयः ॥” 'तूलियाउ' त्ति तूलिका बालमय्यश्चित्रलेखनकूर्चिकाः, तदनुरूवं रूवं'ति ध्ट्वा द्विपदाद्युचितमाकारमिति, 'अंतेउरपरियालेण' न्ति अन्तःपुरं च परिवारश्च अन्तः पुरलक्षणो वा परिवारो यः स तथा ताभ्यां तेन वा सम्परिवृतः लज्जितो व्रीडितो व्यर्द्दः इत्येते त्रयोऽपि पर्यायशब्दाः लज्जाप्रकर्षाभिधानायोक्ताः, 'लज्जणिज्जाए' त्ति लज्यते यस्याः सा लज्जनीया । मू. (९२) तेणं कालेणं २ पंचाले जणवए कंपिल्ले पुरे नयरे जियसत्तू नाम राया पंचालाहिवई, तस्स णं जितसत्तुस्स धारिणीपामोक्खं देविसहस्सं ओरोहे होत्ता, तत्थ णं मिहिलाए चोक्खा नामं परिव्वाइया रिउव्वेद जाव परिणिट्टिया यावि होत्या, तते णं सा चोक्खा परिव्वाइया मिहिलाए बहूणं राईसर जाव सत्थवाहपभितीणं पुरतो दानधम्मं च सोयधम्मं च तित्थाभिसेयं च आघवेमाणी पन्नवेमाणी परूवेमाणी उवदंसेमाणी विहरति, Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:, अध्ययनं ८ १५३ तते णं सा चोक्खा परिव्वाइया अन्नया कयाई तिदंडं चकुंडियं च जाव धाउरत्ताओ य गेहइ २ परिव्वाइगावसहाओ पडिनिक्खमइ २ पविरलपरिव्वाइया सद्धिं संपरिवुडा मिहिलं रायहाणि मज्झमज्झेणं जेणेव कुंभगस्स रनो भवणे जेणेव कण्णंतेउरे जेणेव मल्ली विदेह० तेणेव उवागच्छइ २ उदयपरिफासियाए दब्भोवरि पञ्चत्थुयाए भिसियाए निसियति २ त्ता मल्लीए विदेह० पुरतो दानधम्मं च जाव विहरति, तते णं मल्ली विदेहा चोक्खं परिव्वाइथं एवं वयासी-तुटणं घोक्खे! किंमूल धम्मे पन्नत्ते ?, तते णं सा चोक्खा परिव्वाइया मल्लिं विदेहं एवं वदासी -अम्हं णं देवाणुप्पिए ! सोयमूलए धम्मे पन्नवेमि, जण्णं अम्हं किंचि असुई भवइ तण्णं उदएण य मट्टियाए जाव अविग्घेणं सग्गं गच्छामो, तए णं मल्ली विदेह० चोक्खं परिव्वाइयं एवं वदासी-चोक्खा ! से जहा नामए केई पुरिसे रुहिरकयं वत्थं रुहिरेण चेव धोवेज्जा अत्थि णं चोक्खा ! तस्स रुहिरकयस्स वत्थस्स रुहिरेणं धोव्यमाणस्स काई सोही ?, नो इणट्टे समट्टे, एवामेव चोक्खा ! तुब्भे णं पाणाइवाएणं जाव मिच्छादंसणसल्लणं नत्थि काई सोही, जहा व तस्स रुहिरकयस्स वत्थस्स रुहिरेणं चैव धोव्यमाणस्स, तए णं सा चोक्खा परिव्वाइया मल्लीए विदेह० एवं चुत्ता समाणा संकिया कंखिया विइगिच्छिया भेयसमावण्ण जाया यावि होत्था, मल्लीए नो संचाएति किंचिवि पामोक्खमाइक्खित्तए तुसिणीया संचिट्ठति, तते णं तं चोक्खं मल्लीए बहुओ दासचेडीओ हीलेति निंदंति खंसंति गरहंति अप्पेगतिया हेरुयालंति अप्पे० मुहमक्कडिया करेंति अप्पे० वग्घाडीओ करेंति अप्पे० तज्रमाणीओ निच्छुभंति, तए णं सो चोक्खा मल्लीए विदेह० दासचेडियाहिं जाव गरहिज्रमाणी हीलिज्रमाणी आसुरुत्ता जाव मिसिमिसेमाणी मल्लीए विदेहरायवरकन्नाए पओसमावज्जति, भिसियं गेण्हति २ कण्णतेउरा ओ पडिनिक्खमति २ मिहिलाओ निग्गच्छति २ परिव्वाइयासंपरिवुडा जेणेव पंचाल - जणव जेणेव कंपिल्लपुरे बहूणं राइसर जाव परूवेमाणी विहरति, तए णं से जियसत्तू अन्नदा कदाई अंतेउरपरियाल सद्धिं संपरिवुडे एवं जाव विहरति, तते णं सा चोक्खा परिव्वाइयासंपरिवुडा जेणेव जितसत्तुस्स रन्नो भवणे जेणेव जितसत्तू तेणेव उवागच्छइ २ ता अणुपविसति २ जियसत्तुं जएणं विजएऐणं वद्धावेति, तते णं से जितसत्तू चोक्खं परि० एजमाणां पासति २ सीहासणाओ अब्भुट्टेति २ चोक्खं सक्कारेति २ आसणेणं उवणिमंतेति, तते णं सा चोक्खा उदगपरिफासियाए जाव भिसियाए निविसइ, जियसत्तुं रायं रज्जे य जाव अंतेउरे य कुसलोदंतं पुच्छइ, तते गं साचोक्खा जियसत्तुस्स रन्नो दानधम्मं च जाव विहरति, तते णं से जियसत्तू अप्पणो ओरोहंसि जाव विम्हिए चोक्खं एवं वदासी- तुमं णं देवाणु० बहूणि गामागर जाव अडह बहूण य रातीसर गिहातिं अणुपविससि तं अत्थियाई ते कस्सवि रन्नो वा जाव एरिसए ओरोहे दिट्टपुव्वे जारिसए णं इमे मह उवरोहे ?, तए णं सा चोक्खा परिव्वाइया जियसत्तुं एवं वदासी ईसिं अवहसियं करेइ २ ( एवं वयासी०) एवं च सरिसए गं तुमं देवाणुप्पिया! तस्स अगडदहुरस्स ?, के णं देवाणुप्पिए! से अगडदद्दुरे ?, जियसत्तू ! से जहा नामए अगडदद्दुरे सिया, से णं तत्थ जाए तत्थेव बुड्ढे अन्नं अगडं वा तलागं वा दहं वा सरं वा सागरं वा अपासमाणे चेवं मन्नणइ -- अयं चेव अगडे वा जाव सागरे वा, तए णं तं कूवं अन्ने सामुद्दए दहुरे हव्वभागए, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1८/९२ तएणंसेकूवद्दुरेतं सामुद्ददगुरंएवं वदासी-सेकेसणंतुमदेवाणुप्पिया! कत्तोवाइहहब्वमागए?, ___-तएणंस सामुद्दए दुहुरेतंकूवदहुरंएवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! अहं सामुद्दए दुहुरे, तए णं से कूवदहुरे तं सामुद्दयं ददुरं एवं वयासी-केमहालए णं देवाणुप्पिया! से समुद्दे ?, कतए णं से सामुद्दए दुहुरे तं कूवदहुरं एवं वयासी-महालए णं देवाणुप्पिया! समुद्दे, तएणं से दद्दूरे पाएणं लीहं कड्डेइ २ एवं वयासी-एमहालए णं देवाणुप्पिया! से समुद्दे ?, नो इणट्टे समढे, महालए णं से समुद्दे, तएणं से कूवदहुरे पुरच्छिमिल्लाओतीराऔउप्फिडिताणं गच्छइर एवंवयासी-एमहालए णं देवाणुप्पिया ! से समुद्दे ?, नो इणढे समझे, तहेव एवामेव तुमंपि जियसत्तू अन्नेसिं बहूणं राईसर जाव सत्यवाहपभिईणं भज्जं वा भगिणीं वाधूयं वा सुण्हं वाअपासमाणे जाणेसिजारिसए मम चेवणं ओरोहे तारिसए नो अण्णस्स, तंएवं खलु जियसत्तू! मिहिलाए नयरीए कुंभगस्सधूता पभावतीए अत्तिया मल्ली नामंति रूवेण य जुब्वणेण जाव नो खलु अन्ना काई देवकन्ना या जारिसिया मल्ली, विदेहवररायकन्नाए छिन्नस्सविपायंगुढगस्स इमेतवोरोहे सयसहस्सतिमंपिकलंनअग्घइत्तिकट्ठजामेव दिसंपाउब्भूया तामेव दिसंपडिगया, तते णं से जितसत्तू परिवाइयाजणितहासे दूर्य सद्दावेति २ जाव पहारेत्य गमणाए। वृ. 'पामोक्खंतिउत्तरं आक्षेपस्य परिहार इत्यर्थः 'हीलंती'त्यादि हीलयन्ति जात्याद्युद्घट्टनतः निन्दन्ति-मनसा कुत्सन्ति खिसंति परस्परस्याग्रतः तद्दोषकीर्तनेन गर्हन्ते-तत्समक्षमेव 'हरुयालिं'ति विकोपयन्तिमुखमर्कटिकातः असूयया स्वमुखवक्रताः कुर्वन्ति, 'वग्घाडियाओ'त्ति उपहासार्थास्तविशेषाः, कुसुलोदंतति कुशलावार्तातां, अगडदुरेसियत्तिकूपमण्डूको भवेत्। मू. (९३) तते णं तेसिं जियसतुपामोक्खाणं छण्हं राईणं दूया जेणेव मिहिला तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तते णंछप्पिय दूतकाजेणेव मिहिला तेणेव उवाग०२ मिहिलाए अग्गुजाणंसि पत्तेयं २ खंधावारनिवेसं करेति २ मिहिलं रायहाणी अनुपविसंति २ जेणेव कुंभए तेणेव उवा० २ पत्तेयं २ करयल० साणं २ राईणं वयणातिं निवेदेति, तते णं से कुंभएतेसिंदूयाणं अंतिए एयमटुं सोचा आसुरुतेजाव तिवलियं भिडिं एवं वयासी-न देमि णं अहं तुब्भ मल्ली विदेहवरकन्नतिक? ते छप्पि दूते असक्कारिय असम्माणिय अवदारेणं निच्छुभावेति, ततेणं जितसत्तुपामोक्खाणंछण्हराईणं दूया कुंभएणंरना असक्कारिया असम्माणिया अवदारेणं निच्छुभाविया समाणाजेणेव सगार जाणवया जेणेव सयाति २ नगराई जेणेव सगा २ रायाणो तेणेव उवा० करयलपरि० एवं बयासी-एवं खलु सामी ! अम्हे जितसत्तुपामोक्खाणंछण्हंराईणंदूयाजमगसमगंचेवजेणेव मिहिलाजावअवदारेणंनिच्छुभावेति, तंन देइ णं सामी ! कुंभए मल्ली वि०, साणं २ राईणं एयमट्ठ निवेदंति, तते णं ते जियसत्तुपामोक्खा छप्पि रायाणो तेसिं दूयाणं अंतिए एयमढे सोचा निसम्म आसुरुत्ता अन्नमन्नस्स दूयसंपेसणं करेंति २ एवं वदासी-एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं छण्हं राईणं दूया जमगसमगं चेव जाव निच्छूढा, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं कुंभगस्स जतं गेण्हित्तएत्तिक? अन्नमन्नस्स एतमढे पडिसुणेति २ ण्हाया सन्नद्धा हत्थिखंधवरगया Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तस्कन्धः -१, वर्गः, अध्ययनं -८ १५५ कोरंटमल्लदामा जाव सेयवरचामराहिं० महयाहयगमरहपवरजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेनाए द्धिं संपरिवुडा सव्विड्डीए जाव रवेणं सएहिं २ नगरेहिंतो जाव निग्गच्छंति २ एगयओ मिलायंति ★ जेणेव मिहिला तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तते णं कुंभए राया इमीसे कहाए लट्टे समाणे मतवाउयं सद्दावेति २ एवं वदासी - खिप्पामेव० हय जाव सेन्नं सन्नाहेइ जाव पञ्चप्पिणंति, तते कुंभए हाते सण्णद्धे हत्थिबंध० सकोरंट० सैयवरचामरए महया० मिहिलं मज्झमझेणं निजाति २ विदेहं जणवयं मज्झमज्झेणं जेणेव देसअंते तेणेव उवा० २ खंधावारनिवेसं करेति २ लियसत्तुपा० छप्पिय रायाणो पडिवालेमाणे जुज्झसज्जे पडिचिट्ठति, तते णं ते जियसत्तुपामोक्खा पिय रायाणो जेणेव कुंभए तेणेव उवा० २ कुंभएणं रन्ना सद्धिं संपलग्गा यावि होत्या, तते णं ते जियसत्तुपामोक्ख छप्पि रायाणी कुंभयं रायं हयमहियपवरवीरधाइयनिवडियचिंधद्धयप्पडागं किच्छप्पाणोवगयं दिसो दिसिं पडिसेहिं, ततेणं से कुंभए जितसत्तुपामोक्खेहिं छहं राहिं हयमित जाव पडिसेहिए समाणे अत्थामे अबले अवीरिए जाव अधारिणिज्जमितिकड सिग्धं तुरियं जाव वेइयं जेणेव मिहिला तेणेव उवा० २ मिहिलं अनुपविसति २ मिहिलाए दुवारातिं पिहेइ २ रोहसने चिट्टति, तते णं ते जितसत्तुपामोक्खा छप्पि राया णो जेणेव मिहिला तेणेव उवागच्छति २ मिहिलं रायहाणि निस्संचारं निरुच्चारं सव्वतो समंता ओरुंभित्ताणं चिट्ठति, तते णं से कुंभए मिहिलं रायहाणिं रुद्धं जाणित्ता अब्भंतरियाए उवट्ठाणसालाए सीहासणवरगए सिं जितसत्तुपामोक्खाणं छण्हं रातीणं छिद्दाणि य विवराणि य मम्माणि य अलभमाणे बहूहिं आएहि य उवाएहि य उप्पत्तियाहि य ४ बुद्धीहिं परिणामेमाणे २ किंचि आयं वा उवायं वा अलभमाणे ओहतमणसंकप्पे जाव झियायति, इमं च णं मल्लीवि० ण्हाया जाव बहूहिं खुज्जाहिं परिवुडा जेणेव कुंभए तेणेव उ० २ कुंभगस्स पायग्गहणं करेति, तते णं कुंभए मल्लिं विदेह० नो आढाति नो परियाणाइ तुसिणीए संचिट्ठति, तते णं मल्ली वि० कुंभगं एवं वयासी- तुब्भे णं ताओ ! अन्नदा ममं एजमाणं जाव निवेसेह, किन्नं तुब्भं अज्ज ओहत० झियायह?, तते णं कुंभए मल्लिं वि० एवं व० - एवं खलु पुत्ता ! तव कजे जितसत्तुपमुक्खेहिं छहिं रातीहिं दूया संपेसिया, ते णं मए असक्कारिया जाव निच्छूढा, तते णं ते जितसतुपामुक्खा तेसिं दूयाणं अंतिए एयमहं सोचा परिकुविया समाणा मिहिलं रायहाणिं निरसंचारं जाव चिह्नंति, तते णं अहं पुत्ता तेसिं जितसत्तुपामोक्खाणं छण्हं राईणं अंतराणि अलभमाणे जाव झियामि, तते णं सा मल्ली वि० कुंभयं रायं एवं वयासी- मा णं तुब्भे ताओ ! ओहयमनसंकप्पा जाव झियायह, तुब्भेणं ताओ! तेसिं जियसत्तुपामोक्खाणं छण्हं राईणं पत्तेयं २ रहसियं दूयसंपेसे करेह, एगमेगं एवं वदह-तव देमि मल्लिं विदेहवररायकन्नंतिकट्टु संझाकालसमयंसि पविरलमणूसंसि निसंतंसि पडिनिसंतंसि पत्तेयं २ मिहिलं रायहाणि अनुष्पवेसेह २ गब्भघरएसु अनुप्पवेसेह मिहिलाए रायहाणीए दुवाराई पिधेह २ रोहसज्जे चिट्ठह, तते णं कुंभ एवं ० ते चैव जाव पवेसेति रोहसज्जे चिट्ठति, तते णं ते जितसत्तुपामोक्खा छप्पिय रायाणो कल्लं पाउब्भूया जाव जालंतरेहिं कणगमयं मत्थयछिड्डुं पउमुप्पलपिहाणं पडिमं पासति, एस णं मल्ली विदेहरायवरकण्णत्तिकट्टु मल्लीए विदेह० रूवे य जोव्वणे य लावण्णे य मुच्छिया गिद्धा जाव अज्झोववण्णा अनिमिसाए दिट्ठीए पेहमाणा २ चिट्ठति, तते णं सा मल्ली Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/ ८/९३ वि० व्हाया जाव पायच्छित्ता सव्वालंकार • बहूहिं खुजाहिं जाव परिक्खित्ता जेणेव जालघरए जेणेव कणयपडिमा तेणेव उवाग० २ तीसे कणगपडिमाए मत्थयाओ तं परमं अवणेति, ततेणं गंधे नणद्धावति से जहा नामए अहिमडेति वा जाव असुभतराए चेव, तते णं ते जियसत्तुपामोक्खा तेणं असुभेणं गंधेणं अभिभूया समाणा सएहिं २ उत्तरिजएहिं आसातिं पिर्हति २ त्ता परम्भुहा चिट्टंति, तते गं सा मल्ली वि० ते जितसत्तुपामोक्खे एवं वयासीकिन्नं तुब्भं देवाणुप्पिया! सएहिं २ उत्तरिचेहिं जाव परम्मुहा चिट्टह ?, तते गं ते जितसत्तुपामोक्खा मल्ली वि० एवं वयंति एवं खलु देवाणुप्पिए! अम्हे इमेणं असुभेणं गंधेणं अभिभूया समाणा सएहिं २ जाव चिट्ठामो, तते णं मल्ली वि० ते जितसत्तुपामुक्खे० जइ ता देवाणुपिया ! इमीसे कणग० जाव पडिमाए कल्लाकाल्लिं ताओ मणुन्नाओ असन ४ एगमेगे पिंडे पक्खीप्पमाणे २ इमेयारूवे असुभे पोग्गल परिणामे इमस्स पुण ओरालियसरीरस्स खेलासवरस वंतासवरसपित्तावस्स सुक्को सोणि-यपूयासवस्स दुरूवऊसासनीसासस्स दुरूवमुत्तत्पुतियपुरीसपुण्णस्स सडण जाव धम्मस्स केरिसए परिणामे भविस्सति ?, तं माणं तुब्बे देवाणु ० ! माणुस्सएसु कामभोगेसु सजह रज्जह गिज्झह मुज्झह अज्झोववजह, एवं खलु देवाणु० ! तुम्हे अम्हे इमाओ तच्चे भवग्गहणे अनवरविदेहवासे सलिलावतिंसि विजए वीयसोगाए रायहाणीए महब्बलपामोक्खा सत्तवि य बालवयंसया रायाणी होत्था सहजाया जाव पव्वतिता, तए णं अहं देवाणुप्पिया ! इमेणं कारणेणं इत्थी नामगोयं कम्मं निव्वत्तेमि जतिणं तुब्भं चोत्थं उवसंपचित्ताणं विहरह तते णं अहं छवं उवसंपजित्ताणं विहरामि सेसं तहेव सव्वें, तणं तुभेदेवाणुप्पिया! कालमासे कालं किच्या जयंते विमाणे उववण्णा तत्थ णं तुभे देसूणार्ति बत्तीसातिं सागरोवमाई ठिती, तते गं तुब्भे ताओ देवलोयाओ अनंतरं चयं इत्ता इहेव जंबुद्दीचे २ जाव साई २ रजातिं उवसंपञ्चित्ताणं विहरह, तते णं अहं देवाणु० ! ताओ देवलोयाओ आउक्खएणं जाव दारियत्ताए पच्छायाया - ॥ वृ. 'जमगसमगं' ति युगपत् 'जत्तं गिव्हित्तए' त्ति यात्रां-विग्रहार्थं गमनं ग्रहीतुं - आदातुं विधातुमित्यर्थः, 'बलवाड्यं 'ति बलव्यापृतं सैन्यव्यारावन्तं 'संपलग्गे 'त्यत्र योद्धमिति शेषः, 'हयमहियपवरवीरधाइयविवडियचिंधद्धयपडागे' ति हतः सैन्यस्य हतत्वात् मथितोमानस्य निर्मथनात् प्रवरा वीर-भटा घातिता-विनाशिता यस्य स तथा विपतिता चिह्नध्वजाः-~चिह्नभूतगरुडसिंहधरा वलकध्वजादयः पताकाश्च हस्तिनामुपरिवर्त्तिन्यः प्रबलपरबलप्रयुक्तानेकतीक्ष्ण क्षुरप्रहारप्रकरेण दण्डादिच्छेदनाद्यस्य स तथा ततः पदचतुष्कस्य कर्मधारयः, अथवा हयमथिताः -- अश्वमर्द्दिताः प्रवरवीरा यस्य घातिताश्च सत्यो विपतिताश्चिहध्वजपताका यस्य स तथातं, 'दिसोदिसं' ति दिशो दिशि सर्वत इत्यर्थः, 'पडिसेहंति' त्ति आयोधनाद्विनिवर्तयन्ति निराकुर्वनीत्यर्थः, ‘अधारणिज्जं’ति अधारणीयं धारयितुमशक्यं परवलमितिकृत्वा, अथवा अधारणीयंअयापनीयं थापना कर्तुमानत्मनो न शक्यत इतिकृत्वा 'निस्संचारं' ति द्वारापद्वारैः जनप्रवेशनिर्गमवर्जितं यथा भवति 'निरुच्चारं' प्राकारस्योध्व जनप्रवेशनर्गमवर्जितं यथा भवति अथवा उच्चारः- - पुरीषं तद्विसर्गार्थं यजनानां बहिर्निर्गमनं तदपि स एवेति तेन वर्जितं यथा भवत्येवं सर्वतो दिक्षु समन्तात् - विदिक्षु 'अवरुध्य' रोधकं कृत्वा तिष्ठन्ति स्मेति, 'रहस्सिए 'ति Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:, अध्ययनं ८ १५७ रहसिकान् गुप्तान् 'दूतसंप्रेषान्' दूतप्रेषणानि 'पविरलमणूसंसि 'त्ति प्रविरलाः मनुष्याः मार्गादिषु यस्मिन् सन्ध्याकाल समये स तथा तस्मिन्, तथा 'निशान्तेषु' गृहेषु 'प्रतिनिश्रान्ता' विश्रान्ता यस्मिन् मनुष्या इतीह द्रष्टव्यं स तथा व्रत, अथवा सन्धायाकालसमये सति तथा तत्रैव यः प्रविरलो मनुष्यो - मानुषजनो मार्गेषु भवति तत्र निशान्तेषु प्रतिनिश्रान्ते इत्यर्थः 'जइ तावे' त्यादि, -यदि तावदस्याहारपिण्डस्यायं परिणामः अस्य पुनरौदारिकशरीरस्य कीदशो भविष्यतीति सम्बन्धः,इह च ‘किमंग पुण’त्ति यत्क्वचिद् दृश्यते ततः 'इमस्स पुण' त्ति पठनीयं वाचनान्तरे तथादर्शनात्, 'कल्लाकल्लिं'ति प्रतिदिनं 'खेलासवे' त्यादि खेलं निष्ठीवनं तदाश्रवति-क्षरतीति खेलाश्रवं तस्य एवं शेषाण्यपि पदानि, नवरं वान्तं वमनं पित्तदोषविशेषः शुक्रं - सप्तमो धातुः शोणितं - आर्तवं सामान्येन वा रुधिरं 'पूयं' परिपक्कं तदेव दूरुपी-विरुपावुच्छ्रयासनिःश्वासौ यस्य तत्तथा तस्य, दुरूपेण मूत्रकेण पूतिकेन वा - अशुभगन्धवता पुरीषेण पूर्णनं यत्तत्तथा तस्य, तथा शटनं - अङ्गुल्यादेः कुष्ठादिना पतनं छेदनं- बाह्यादेर्विध्वसनं च-क्षयः एते धर्माः-स्वभावा यस्य तत्तथा तस्य, ‘सज्जह' सज्जत सङ्गं कुरुत 'रज्यत' रागं कुरुत 'गिन्झह' गृध्यत गृद्धिं प्राप्तभोगेष्वतृप्तिलक्षणां कुरुत 'भुज्झह' मुह्यत मोहं तद्दोषदर्शने मूढत्वं कुरुत 'अज्झोववज्रह' अध्युपपद्यध्वं तदप्राप्तप्रापणायाध्युपपत्तिं- तदेकाग्रतालक्षणां कुरुत । मू. (९४) किं ध तयं पम्हुहुं जंथ तया भो जयंत पवरंमि । बुत्था समयनिबद्धं देवा ! तं संभरह जातिं ॥ वृ. 'किं थ तयं' गाहा 'कि' मिति प्रश्ने, 'ध' इति वाक्यालङ्कारे, 'तकत्' तत् 'पम्हुडं ति विस्मृतं 'जं' ति यत् थ इति वाक्यालङ्कारे 'तदा' तस्मिन् काले 'भो' इत्यामन्त्रणे 'जयंतप्रवरे' जयन्ताभिधाने प्रवरेऽनुत्तरविमाने 'वुत्थति उषिता निवासं कृतवन्तः 'समयनिबद्धं' मनसा निबद्धसङ्केत यथा प्रतिबोधनीया वयं परस्परेणेति, समकनिबद्धां वा - सहितैर्या उपात्ता जातिस्तां देवाः अनुत्तरसुराः सन्तः, 'तं'ति त एव तां वा देवसम्बन्धनीं स्मरत जाति-जन्म यूयमिति । मू. (९५) तते णं तेसिं जियसत्तुपामोक्खाणं छण्हं रायाणं मल्लीए विदेहराय० अंतिए एतम सोचा निसम्म सुभेणं परिणामेणं पसत्थेणं अज्झवसाणेणं लेसाहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणिज्जाणं - ईहावूह० जाव सण्णिजाइस्सरणे समुप्पन्ने, एयमट्टं सम्मं अभिसमागच्छंति, तणं मल्ली अरहा जितसत्तुपामोक्खे छप्पि रायाणो समुप्पन्नजाइसरणे जाणित्ता गब्भघराणं दाराई विहाडावेति, तते णं ते जितसत्तुपामोक्खा जेणेव मल्ली अरहा तेणेव उवागच्छति २ तते णं महब्बलपामोक्खा सत्तविय बालवयंसा एगयओ अभिसमन्नागया यावि होत्या, तते णं मल्लीए अरहाते जितसत्तूपामोक्खे छप्पिय रायाणो एवं व०-एवं खलु अहं देवा० ! संसारभयउव्विग्गा जाव पव्वयामि तं तुब्भे णं किं करेह किं च ववसह जाव किं भे हियसामत्थे ?, जियसत्तू 0 मल्लिं अरहं एवं वयासी-जति णं तुब्भे देवा० ! संसार जाव पव्वयह अम्हे णं देवा० ! के अन्ने आलंबणे वा आहारे वा पडिबंधे वा जह चेव णं देवा० ! तुब्बे अम्हे इओ तच्चे भवग्गहणे बहुसु कजेसु य मेढी पमाणं जाव धम्मधुरा होत्था तहा चैव णं देवा० ! इण्हिपि जाव भविस्सह, अम्हेवियणं देवाणु० ! संसारभउब्विग्गा जाव भीया जम्मणमरणाणं देवाणुप्पियाणं सद्धिं मुंडा भवित्ता जाव पव्वयामो तते णं मल्ली अरहा ते जितसत्तुपामोक्खे एवं वयासी Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्- १/-1८/९५ जण्णं तुब्भे संसार जावमए सद्धिं पव्वयहतं गच्छहणं तुब्भे देवा०! सएहिं २ रज्जेहिं जेट्टे पुत्तेरजे ठावेहरत्ता पुरिससहस्सवाहिणीओसीयाओदुरूहहदुवढासमाणाममअंतियं पाउब्भवह, ततेणंतेजितसत्तुपामुक्खा मल्लिस्स अरहतो एतमट्ट पडिसुणेति, ततेणंमल्लीअरहातेजितसत्तु० गहाय जेणेव कुंभए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता कुंभगस्स पाएसुपाडेति, तते णं कुंभएते जितसत्तु० विपुलेणंअसन४ पुष्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सकारेति जाव पडिविसजेति, तते णं ते जियसत्तुपामोक्खा कुंभएणं रन्ना विसनिया समाणा जेणेव साई२ रजाति जेणेव नगरातिं तेणेव उवा०२ सगाइं रज्जाति उवसंपज्जित्ता विहरंति, ततेणं मल्ली अरहा संवच्छरावसाणे निक्खमिस्सामित्ति मणं पहारेति। मू. (९८) तेणं कालेणं २ सक्कास्सासणं चलति, तते णं सक्के देविंदे ३ आसनं चलियं पासति २ ओहिं पउंजित २ मल्लिं अरहं ओहिणा आभोएति २ इमेयारूवे अब्भथिए जाव समुष्पज्जित्था एवं खलुजंबुद्दीवेर भापरहेवासे मिहिलाएकुंभगस्स० मल्ली अरहानिक्खमिस्सामित्ति मणं पहारेति, तंजीयमेयंतीयपचुप्पन्नमणागयाणं सक्काणं ३अरहंताणंभगवंताणं निक्खममाणाणं इमेयारूवं अत्थसंपयाणं दलित्तए, तंजहामू. (९७) तिन्नेव य कोडिसया अट्ठासीतिंच होति कोडीओ। असितिं च य सहस्सा इंदा दलयंति अरहाणं॥ मू. (९८) एवं संपेहेति २ वेसमणं देवं सदावेति २ ता० एवं खलु देवाणु० जंबुद्दीवे २ भारहे वासे जाव असीतिं च सयसहस्साई दलइत्तए, तं गच्छह णं देवाणुप्पिया! जंबु० भारहे० कुंभगभवणंसि इमेयारूवं अत्थसंपदाणं साहराहि २ खिप्पामेव मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणाहि, तते णं से वेसमणे देवे सक्केणं देविदेणं० एवं वुत्ते हढे करयल जाव पडिसुणेइ २ जंभए देवेसद्दावेइ २ एवं वयासी-गच्छहणंतुभे देवाणु०! जंबुद्दीवंदीवंभारहं वासं मिहिलंरायहाणि कुंभगस्स रन्नो भवर्णसि तिनेव य कोडिसया अट्ठासीयं च कोडीओ असियं च सयसहस्साई अयमेयावं अत्थसंपयाणं साहरह २ मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, ततेणं तेजंभगा देवा वेसमणेणंजाव सुणेत्ता उत्तरपुच्छिमंदिसीभागंअवक्कमति २ जाव उत्तरवेउब्वियाई रुवाइं विइव्वंति २ ताए उक्किट्ठाए जाव वीइवयमाणा जेणेव जंबुद्दीवे २ भारहे वासे जेणेव मिहिला रायहाणी जेणेव कुंभगस्स रन्नो भवणे तेणेव उवागच्छंति २ कुंभगस्स रनो भवणंसि तिनि कोडिसया जाव साहरंति २ जेणेव वेसमणे देवे तेणेव उवा० २करयल जाव पच्चप्पिणंति, तते णं से वेसमणे देवे जेणेव सक्के देविंदे देवराया तेणेव उवागच्छइ २ करयल जाव पञ्चप्पिणति, ततेणंमल्लीअरहा कलाकल्लिं जावमागहओपायरासोत्तिबहूर्णसणाहाणयअणाहाण य पंथियाण य पहियाण य करोडियाण य कप्पडियाण य एगमेगं हिरण्णकोडिं अट्ठय अणूणार्ति सयसहस्साति इमेयारूवं अत्थसंपदाणं दलयति, तएणं से कुंभए मिहिलाए राय० तत्थ २ तहिं २ से २ बहूओ महाणसालाओ करेति, तथ णं बहवे मणुया दिन्नभइभत्तवेयणा विपुलं असन ४ उवक्खडेंत २ जे जहा आगच्छति तं०-पंथिया वा पहिया वा करोडिया वा कप्पडिया वा पासंडत्था वा गिहत्था वा तस्स य तहा आसत्थस्स वीसत्थस्स सुहासणवरगत तं विपुल असणं ४ परिभाएमाणापरिवेसेमाणा विहरंति, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ · श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-८ ततेणंमिहिलाए सिंघाडगजावबहुजणो अण्णमण्णस्सएवमातिक्खति-एवं खलुदेवाणु०! कुंभगस्स रन्नो भवणंसि सव्वकामगुणियं किमिच्छियं विपुलं असणं ४ बहूर्ण समणाण य जाव परिवेसिजति। वृ. 'जाव मागहओ पायरासोति मगधदेशसम्बन्धिनं प्रातराश-प्राभातिकं भोजनकालं यावत् प्रहरद्वयादिकमित्यर्थः, 'बहूण'मित्यादि, सनाथेभ्यः-सस्वामिकेभ्यः अनाथेभ्यो-रङ्केभ्यः 'पंथियाणं' तिपन्थानं नित्यं गच्छन्तीतिपान्थास्तएव पान्धिकास्तेभ्यः 'पहियाणं'तिपथिगच्छन्तीति पथिकास्तेभ्यः प्रहितेभ्यो वा केनापि क्वचित् प्रेषितेभ्या इत्यर्थः करोट्याकपालेन चरन्तीति करोटिकास्तेभ्यः क्वचित् 'कायकोडियाणं ति पाठस्तत्र काचो-भारोद्वहनं तस्य कोटी-भागः काचकोटी तया ये चन्ति काचकोटिकास्तेभ्यः, कर्पटैश्चरन्तीति कार्पटिकाः कापटिका वा-कपटचारिणस्तेभ्यः, 'एगमेगं हत्थामासंति वाचनान्तरे दृश्यते तत्र हस्तेन हिरण्यस्यामर्शः-परामर्शो ग्रहो हस्तामर्शः तत्परिमाणं हिरण्यमपि स एवोच्यते अतस्तमेकैकमेकैकस्मै ददाति स्म, प्रायिक चैतत्सम्भाव्यते 'वरवरिया घोसिज्जइ किमिच्छियं दिज्जए बहुविहीयंतिवचनात्, अत एव 'एगा हिरण्णकोडी'त्याद्यपि शकार्पितहिरण्यदानप्रमाणमेव, यतोऽन्यदपि स्वकीय-धनधान्यादिगतं दानंसम्भवतीति, 'तत्थ तत्त्व'त्तिअवान्तरपुरादौ देशे देशे-श्रृङ्गाटकादौ "तहिं तर्हिति तत्र तत्र महापथपथादीनां भागे भागे अतिबहुषु स्थानेष्विति तात्यर्यमिति, महानससाला-रसवतीगृहाणि 'दिन्नभयभत्तवेयणत्तिदत्तं-वितीर्णंभृतिभक्तलक्षणंद्रव्यभोजनस्वरूपं वेतन-मूल्यं येभ्यस्ते तथा 'पासंड'त्ति लिङ्गिनः ___-'सव्वकामगुणिय'ति सर्वे कामगुणा-अभिलषणीयपर्याया रुपरसगन्धस्पर्शलक्षणाः सन्ति साता वायत्रत्तसर्वकामगुणिकं सर्वकामगुणितं वा, कः किमीप्सतीत्येवमिच्छानुसारेण यद्दीयते तत्किमीप्सितं, बहुभ्यः श्रमणेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः सनाथेभ्य इत्यादि पूर्ववत्, __ 'सुरासुरिय'ति वाचनान्तरे दृश्यतेतत्रभोजने अयंचसूरोऽयंचसूरोभुक्तांचयथेष्टमित्येवं या परिवेषणक्रिया सा सूरासिरीका पुटापुटाकादीनामिवात्र समासः तया सूरासिकया, तृतीयार्थे चेह सूत्रनिर्देशे द्वितीया द्रष्टव्येति । मू. (९९) वरवरिया घोसिजति किमिच्छियं दिज्जए बहुविहीयं । सुरअसुरदेवदानवनरिंदमहियाण निक्खमणे॥ वृ. 'वरवरिया' गाहा वरस्य-इष्टार्थस्य वरण-ग्रहणं वरवरिका, वरं वृणुत वरं वृणुतेत्येवं संशब्दनं वरवरिकेति भावः, सुरासुरैर्देवदानवनरेन्द्रैश्च महिता येते तथा तेषां, मू.(१००) ततेणंमल्ली अरहा संवच्छरेणं तिनि कोडिसया अट्ठासीतिं च होति कोडीओ असितिं च सयसहस्साई इमेयारूवं अत्थसंपदाणं दलइत्ता निक्खमामित्ति मणं पहारेति । मू. (१०१) तेणं कालेणं २ लोगंतिया देवा बंभलोए कप्पे रिट्टे विमाण पत्थडे सरहिं २ विमाणेहिं सएहिं २ पासायवडिंसएहिं पत्तेयं र चउहिं सामानियसाहस्सीहिं तिहिं परिसाहिं सत्तहिं अनिएहिं सत्तहिं अनियाहिवईहिं सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि यबहूहिं लोगंतिएहिं देवेहिं सद्धिं संपरिवुडा महयाहयनट्टगीयवाइय जाव रवेणं भुंजमाणा विहरइ, तंजहा-- Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-1८/१०२ मू. (१०२) 'सारस्सयमाइचा वण्ही वरुणाय गहतोया य। तुसिया अव्वाबाहा अग्गिना चेव रिठ्ठा य॥ वृ. 'सारस्सय'गाहा सारस्वताः १ आदित्याः २ वह्ययो ३ वरुणाश्च ४ गतोयाश्च ५ तुषिताः ६ अव्याबाधाः ७ आग्नेयाश्चे ८ त्यष्टौ कृष्णराज्यवकाशान्तरस्थविमानाष्टकवासिनो रिष्ठाश्चेतिरिष्टा-ख्यविमानप्रस्तटवासिनः, क्वचित् दशविधा एते व्याख्यायन्ते, अस्माभिस्तुस्थानाङ्गानुसारेणैवमाभिहिताः। मू. (१०३) तते णं तेसि लोयंतियाणं देवाणं पत्तेयं २ आसनाति चलति तहेव जाव अरहंताणं निक्खममाणाणं संबोहणं करेत्तएत्तितंगच्छामोणं अम्हेवि मल्लिस्स अरहतो संबोहणं करेमित्तिकट्ठएवं संपेहेति र उत्तरपुरच्छिमंदीसभाय० वेउब्वियसमुग्घाएणंसमोहणंति र संखिजाई जोयणाई एवं जहा जंभगा जाव जेणेव मिहिला रायहाणी जेणेव कुंभगस्स रन्नो भवेण जेणेव मल्ली अरहा तेणेव उवागच्छतिर अंतलिक्खपडिवनसखिंखिणियाइंजाव वत्थातिपवर परिहिया करयल० ताहिं इट्ठा० एवं चयासी- बुज्झाहिभगवं! लोगहनाहा पवत्तेहिंधम्मतित्थंजीवाणंहियसुहनिस्सैयसकरं भविस्सतित्तिकटु दोच्चंपि तन्नपि एवं वयंति २ मल्लिं अरहं बंदंति नमसंति २ जामेव दिसि पाउब्भूआ तामेव दिसिं पडिगया, तते णं मल्ली अरहातेहिं लोगंतिएहिं देवेहिं संबोहिए समाणे जेणेव अम्मापियरो तेणेव उवा०२ करयल० इच्छामि णं अम्मायाओ ! तुब्भेहिं अब्भणुण्णाते मुंडे भवित्ता जाव पव्वतित्तए, अहासुहं देवा० ! मा पडिबंधं करेहि, तते गं कुंए कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं वदासी-खिप्पामेव अट्ठसहस्संसोविण्णयाणं जाव भोमेजाणंति, अण्णंम च महत्थंमजाव नित्ययराभिसेयं उवट्ठवेह जाव उवट्ठवेति, तेणंकालेणं २ चमरे असुरिदे जाव अच्चुयपज्जवसाणा आगया, ततेणंसक्के ३ आभिओगिएदेवेसहावेतिर एवं वदासी खिप्पामेव अट्ठसहस्संसोवण्णियाणं जाव अन्नं च तं विउलं उवठ्ठवेह जाव उवठ्ठति, तेवि कलसा ते चैव कलसे अनुपविठ्ठा, ततेणं से सक्के देविंदे देवरायाकुंभराया मलं अरहंसीहासणंसि पुरत्याभिमुहं निवेसेइ अट्ठसहस्सेणं सोवणियाणं जाव अभिसिंचंति, तते णं मल्लिस्स भगवओ अभिसेए वट्टमाणे अप्पेगतिया देवा मिहिलं च सभिंतरं बाहिं आवसब्बतो समंता परिधावंति, तएणकुंभए रायादोच्चंपिउत्तरावक्कमणंजाव सव्वालंकारविभूसियं करेति २ कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ त्ता एवंवयासी-खिप्पामेवमणोरमंसीयंउवट्ठवेह तेउवठ्ठवेति, तते णं सक्के ३ आभिओगिए० खिप्पामेव अनेगखंभ० जाव मनोरमं सीयं उवट्ठवेह जाव सावि सीया तं चेव सीयं अणुपविट्ठा, तते णं मल्ली अरहा सीहासणाओ अब्भुटेति २ जेणेव मनोरमा सीया तेणेव उवा०२ मनोरमं सीयं अणुपयाहिणीकरेमाणा मनोरमं सीयं दुरूहति २ सीहासणवरगए पुरत्याभमुहे सन्निसन्ने, तते णं कुंभए अट्ठारस सेणिप्यसेणीओ सद्दावेति २ एवं वदासी-तुब्भे णं देवाणुप्पिया! व्हाया जाव सव्वालंकारविभूसिया मल्लिस्स सीयं परिवहह जाव परिवहंति, तते णं सक्के दंविंदे देवराया मनोरमाए दक्खिणिलं उवरिलं बाहं गेण्हति, ईसाणे उत्तरिलं उवरिलं बाहं गेण्हति, चमरे दाहिणिलं हेडिल्लं, बली उत्तरिल्लं हेडिल्लं, अवसेसा देवा जहारिहंमनोरमं सीयं परिवहति । Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-८ १६१ * मू. (१०४) "पुब्बिं उक्खित्ता माणुस्सेहिं तो हट्टरोमकूवेहिं । पच्छा वहति सीयं असुरिंदसुरिंदनागेंदा ॥ मू. (१०५) चलचवलकुंडलधरा सच्छंदविउब्धियाभरणधारी। देविंददानविंदा वहति सीयं जिणिंदस्स॥ वृ. 'हट्ठरोमकूवेहिति रोमाञ्चितैः ‘चलचवलकुंडलधर तिचलाश्चतेचवलकुण्डलधराश्चेति विग्रहः, 'सच्छंदविउब्बियाभरणधारि'त्ति खच्छन्दाश्च ते विकुर्विताभरणधारिणश्च स्वच्छन्देन वा-स्वाभिप्रायेण विकुर्वितान्याभरणानि धारयन्तीति विग्रहः, मू. (१०६) तते णं मल्लिस्स अरहओ मनोरमं सीयं दुरूढस्स इमे अट्ठमंगलगा पुरतो अहाणु० एवं निग्गमो जहा जमालिस, तते णं मल्लिस्स अरहतो निक्खममाणस्स अप्पे० देवा मिहिलं आसिय० अभितरवासविहिगाहा जाव परिधावंति, . तते णं मल्ली अरहा जेणेव सहस्संबवणे उज्जाणे जेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवा० सीयाओ पञ्चोरुभतिर आभरणालंकारं पभावती पडिच्छति, ततेणंमल्लीअरहासयमेवपंचमुट्ठियं लोयं करेति, तते णं सक्के देविंदे ३ मल्लिस्स केसे पडिच्छति, खीरोदगसमुद्दे पविखवइ, ततेणं मल्ली अरहा नमोऽत्थु णं सिद्धार्णतिकट्ठ सामाइयचरित्तं पडिवज्जति, जंसमयंच गं मल्ली अरहा चरित्तं पिवजति तं समयं च णं देवाणं माणुसाण य निग्घोसे तुरियनिणायगीयवातियनिग्धोसे य सक्कस्स वयणसंदेसेणं णिलुक्के यावि होत्या, जं समयं च णं मल्ली अरहा सामातियं चरित्तं पडिबन्ने तंसमयं चणं मल्लिस्सअरहतोमाणुसधम्माओ उत्तरिएमणपज्जवनाणे समुप्पन्ने, मल्ली णं अरहा जे से हेमंताणं दोच्चे मासे धउत्थे पक्खे पोससुद्धे तस्स णं पोससुद्धस्स एक्कारसीपक्खेणं पुव्वण्कालसमयंसि अट्टमेणं भत्तेणं अपाणएणं अस्सिणीहिं नक्खत्तेणं जोगमुवागएणं तिहिं इत्थीसएहिंअभितरियाए परिसाए तिहिं पुरिससएहिं बाहरियाए परिसाए सद्धिं मुंडे भवित्ता पव्वइए, मल्लिं अरहं इमे अट्ट रायकुमारा अणुपव्वइंसु तंजहा वृ. 'जहाजमालिस्स'त्ति भगवत्यां यथा जमालेः निष्क्रमणं तथेह वाच्यमिहैव वा यथा मेधकुमारस्य, नवरंचामर धारितरुण्यादिषुशक्रेशानादीन्द्रप्रवेशतइह विशेषः, 'आसिय० अब्अंतरा वास विहि गाही' इति अप्पेगइयादेवा मिहिलं रायहाणिसभितरबाहिरंआसियसंमिज्जियं संमहसुइरत्थंतरावणवीहियं करेंति, अप्पेगइया देवा मंचाइमंचकलियं करेंती'त्यादिर्मेघकुमारनिष्क्रमणोक्तनगरवर्णकस्य तथा 'अप्पेगइया देवा हिरण्णवासं वासिंसु एवं सुवन्नवासं वासिसुं एवंरयणवइरपुष्फमल्लगंधचुण्णआभरणवासं वासिंसु' इत्यादिवर्षसमूहस्य तथा 'अप्पेगइया देवा हिरण्णविहिं भाईसुएवं सुब्वण्णचुण्णविहिं भाइंसु' इत्यादिविधिसमूहस्यतीर्थकरजनमाभिषेकोक्तसङ्ग्रहार्थायाः क्वचित् गाथा; सन्तिताः अनुश्रित्य सूत्रमध्येयं यावद् ‘अप्पेगइया देवाआधाति परिधावन्ती'त्येतदवसानमित्यर्थः, इदं च राजप्रश्नकृतादौ द्रष्टव्यमिति, ___-निलुक्के'त्ति निलुक्कोऽन्तर्हित इत्यर्थः 'सुद्धस्स एक्कारसीपक्खेणीति शुद्धपक्षस्य या एकादशी तिथिस्तत्पक्षे-तद॰ णमित्यलङ्कारे 'नायकुमार'त्ति ज्ञाताः-इक्ष्वाकुवंशविशेषभूताः तेषां कुमाराः- राज्याऱ्या ज्ञातकुमाराः, 'तस्सेव दिवसस्स पुव्वा (पञ्च)वरणहकालसमयंसित्ति 11 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ ज्ञाताधर्मकया सूत्रम्-१/-1८/१०६ पत्र दिवसे दीक्षांजग्राह तस्यैव पोषमासशुद्धैकादशीलक्षणस्य प्रत्यपराह्नकालसमये-पश्चिमे भागे इदमेवावश्यक पूर्वाह्नह्वे मार्गशीर्षेच श्रूयते, यदाह-'तेवीसाए नाणंउप्पन्नंजिणवराणपुव्वण्हेत्ति तथा मग्गसिरसुद्धएक्कारसीए मल्लिस्सअस्सिणीजोगि'त्तितथातत्रैवास्याहोरात्रंयावच्छद्मस्थपर्यायः श्रूयते तदत्राभिप्रायं बहुश्रुता विदन्तीति । मू. (१०७) नंदे य नंदिमित्ते सुमित्त बलमित्त भानुमित्तेय। अमरवत अमरसेने महसेने चेव अट्ठमए। मू. (१०८) तए णं से भवनवई ४ मल्लिस्स अरहतो निक्खमणमहिमं करेंति २ जेणेव नंदीसरवरे० अट्ठाहियं करेंति २ जाव पडिगया, तते णं मल्ली अरहा जंचेव दिवसं पव्वतिए तस्सेव दिवसस्स पुव्या (पञ्च) वरण्हकालसमयंसि असोगवरपायवस्स अहे पुढविसिलापट्टयंसि सुहासणवरगयस्स सुहेणं परिणामेणं पसत्येहिं अज्झवसाणेहिं पसत्याहिं लेसाहिं विसुज्झमाणीहिं तयावरणकम्मरयविकरणकरं अयुवकरणं अनुपविट्ठस्सअनंते जाव केवलनाणदंसणे समुप्पन्ने वृ. 'कम्मरयविकरणकरं तिकर्मरजोविक्षेपणकारिअपूर्वकरणमष्टमगुणस्थानकं, अनन्तं विषयानन्तत्वात् यावत्करणादिदं द्रष्टव्यं अनुत्तरं-समस्तज्ञानप्रधानं निर्व्याघातं-अप्रतिहतं निरावरणं श्रायिकंकृत्स्नं-सर्वार्थग्राहकत्वात्प्रतिपूर्ण-सकलखांशयुक्तत्वात् पौर्णमासीचन्द्रवत् केवलवरज्ञानदर्शनं संशुद्धं वरविशेषग्रहणं सामान्यग्रहणं चेत्यर्थः। मू. (१०९) तेणं कालेणं २ सव्वदेवाणं आसनातिंचलंति समोसढा सुणेतिअट्ठाहियमहा० नंदीसरं जामेव दिसंपाउ० कुंभएवि निग्गच्छति । तते णं ते जितसत्तुपा० छप्पि० जेट्टपुत्ते रज्जे ठावेत्ता पुरिससहस्सवाहिणीयाओ दुरूढा सब्विटीएजेणेव मल्ली अ० जाव पञ्जुवासंति, तते णं मल्ली अ० तीसे महालियाए कुंभगस्स तेसिं च जियसत्तुपामुक्खाणं धम्मं कहेति परिसा जामेव दिसिं पाउब्भूया तामेव दिसिं पडिगया, कुंभए समणोवासए जाते, पडिगए, पभावती य, ततेणं जितसत्तूछप्पिराया धम्मं सोचा आलित्तएणंभंते! जावपव्वइया, चोद्दसपुब्विणो अनंते केवले सिद्धा, तते णं मल्ली अरहा सहसंबवणाओ निक्खमति २ बहिया जणवयविहारं विहरइ, मल्लिस्स णं भिसगपामोक्खा अट्ठावीसं गणा अट्ठावीसं गणहरा होत्था, मल्लिस्सणं अरहओ चत्तालीसं समणासाहस्सीओ उक्को० बंधुमतिपामोक्खाओ पणपन्नं अज्जियासहस्सीओ उक्को० सावयाणं एगा सतसाहस्सी चुलसीतिं सहस्सा० सावियाणं तिन्नि सयसाहसीओ पन्नहिँ च सहस्सा छस्सया चोद्दसपुवीणं वीससया ओहिनाणीणं बत्तीसं सया केवलनाणीणं पणतीसं सया वेउब्बियाणं अट्ठसया मनपज्जवनाणीणं चोद्दससया वाईणं वीसं सया अनुत्तरववातियाणं, मल्लिस्स अरहओ दुविहा अंतगडभूमी होत्था तंजहा-जुयंतकरभूमी परियायतकरभूमीय, जाववीसतिमाओपुरिसजुगाओजुयंतकरभूमी, दुवासपरियाए अंतमकासी, मल्लीणंअरहा पणुवीसंधणीतिमुहूं उच्चत्तेणं वण्णेणं पियंगुसमे समचउरंससंठाणे वञ्जरिसभणारायसंघयणेमज्झदेसेसुहंसुहेणं विहरित्ताजेणेव सम्मेह पव्वएतेणेव उवागच्छइर त्तासंमेयसेलसिहरे पाओवगमणुववण्णे मल्लीणयएगंवाससतंआगारवासंपणपन्नं वाससहस्सातिं वाससयऊणातिं केवलिपरियागं पाउणिता पणपन्नवाससहस्साइंसव्वाउयं पालइत्ता -जे से गिम्हाणं पढमे मासे दोच्चे पक्खे चित्तसुद्धे तस्स णं चेत्तसुद्धस्स चउत्थीए भरणीए Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-८ १६३ नखत्तेणं अद्धरत्तकालसमयंसि पंचहिं अज्जियासएहिं अभितरियाए परिसाएपंचहिं अनगारसएहिं बाहिरियाए परिसाए मासिएणं भत्तेणं अपाणएणं वग्धारियापाणी खीणे वेयणिज्जे आउए नामे गोए सिद्धे एवं परिनिव्वाणमहिमा भाणियव्या जहाजंबुद्दीवपन्नत्तीए, नंदीसरे अट्ठाहियाओ प्रडिगयाओ, एवंखलुजंबू! समणेणंभगवया महावीरेणं अट्ठमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि। वृ. 'अट्टाहियामहिमतिअष्टानामह्नांसमाहारोऽष्टाहंतदस्तियस्यां महिमायांसाऽष्टाहिका, इदं च व्युत्पत्तिमात्र, प्रवृत्तिस्तु महिमामात्र एवेति दिवसस्य मध्ये तववयं न विरुध्यते इति, 'दुविहाअंतकरभूमि'त्तिअन्तकराः-भवान्तकराः निर्वाणयायिनस्तेषांभूमिः-कालान्तरभूमिः, 'जुयंकरभूमी त्तिइहयुगानि-कालमानविशेषास्तानिचक्रमवर्तीनितत्साधायेक्रमवर्तिनो गुरुशिष्यप्रशिष्यादिरूपाः पुरुषास्तेऽपियुगानि तैःप्रमिताऽन्तरकभूमिः, परियायतकरभूमी'ति पर्यायः-तीर्थकरस्य केवलित्वकालस्माश्रित्यान्तकभूमिर्यासा तथा तत्र, 'जावे त्यादिइह पञ्चमी द्वितीयार्थे द्रष्टव्याततोयावविंशतितमपुरुषएव युगपुरुषयुगंविंशतितमंप्रतिशिष्यं यावदित्यर्थः युगान्ततरभूमिमल्लिजिनस्याभवत्, मल्लिजिनादारभ्यातत्तीर्थे विंशतितमं पुरुषं यावत् साधवः सिद्धास्ततः परं सिद्धिगमनव्यवच्छेदोऽभूदिति हृदयं, 'दुवासपरियाए'त्ति द्विवर्षपर्याये केवलिपर्यायपेक्षया भगवति जिने सतिअन्तमकार्षीत्-भवान्तमकरोत्तत्तीर्थे साधुारात्कश्चिदपीति, 'दुमासपरियाए' इति क्वचित् क्वचित्र 'चउमासपरियाए' इति दृश्यते, ___'वग्घारियपाणी ति प्रलम्बितभुजः, 'जहा जंबुद्दीवपन्नत्तीए'त्ति यथा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्त्यां ऋषभस्य निर्वाणमहिमोक्तस्तथेह मल्लिजिनस्य वाच्यइत्यर्थः, सचैवमर्थतः-यत्र समये मल्लिरहन् कालगतो व्यतिक्रान्तः समुद्घातः छिन्नजातिजरामणबन्धनः सिद्धः तत्र समये शक्रश्चलितासनः प्रत्युक्तावधिर्विज्ञातजिननिर्वाणः सपरिवारः सम्मेतशैलशिखरेऽवततार, ततोऽसौ विमना निरानन्दोऽश्रुपूर्णनयनो जिनशरीरकं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य अनतिदूरासन्ने नमस्यन् पर्युपास्ते स्म, एवंसर्वेऽपिवैमानिकादयोदेवराजाः, ततःशक्रोदेवैनन्दवनात्आनायिगोशीर्षसहसदारुविहितचितित्रयः क्षीरसमुद्रादानीतक्षीरोदकेन जिनदेहं स्नापयामास गोशीर्षचन्दनेनानुलिलेपहंसलक्षणं शाटकं निवासयामास सर्वालङ्कारविभूषितंचकार, शेषा देवा गणधरानगरशीरकाण्येवं चक्रुः, . -शक्रस्ततोदेवैस्तिनः शिबिकाः कारयामास, तत्रैकत्रासौ जिनशरीरमारोपयामासमहा च चितिस्थाने नीत्वा चितिकायांस्थापयामास,शेषदेवागणधरानगारशरीराणिद्वयोःशिबिकयोरारोप्यचित्योः स्थापयामासुः, ततः शक्रादेशादग्निकुमारा देवास्तिसृष्वपिचितिष्वग्निकार्यविकृतवन्तो वायुकुमारस्तु वायुकायं शेषदेवाश्च कालागुरुप्रवरकुन्दरुक्कतुरुक्कधूपान् घृतं मधु च कुम्भारशः प्रचिक्षिपुः, ततो मांसादिषु दग्धेषु मेघकुमारा देवाः क्षीरोदकेन चितीनिपियामासुः, ततः शक्रो भगवतो दक्षिणमुपरितनं सक्थि जग्राह ईशानश्च वामं चमरोऽधस्तनं दक्षिणं बलिवमिं शेषा यथाऽर्गमङ्गोपाङ्गानि गृहीतवन्तः, ततस्तीर्थकरादिचितिक्षितिषु महास्तूपान् चक्रुः परिनिर्वाणमहिमानंच, ततःशक्रोनन्दीश्वरे गत्वापूर्वस्मिन्नजनकपर्वतेजिनायतनमहिमानंचकार तल्लोकपालास्तुचत्वारश्चुतुषुपूर्वाअन-पार्श्ववर्त्तिषुदधिमुखपर्वतेषुसिद्धायतनमहिमानंचक्रुः, एवमीशानः उत्तरस्मिंस्तल्लोकपालस्त-त्पारर्श्ववर्त्तिदधिमुखेषुचमरो दक्षिणाजनकेतल्लोकतपालास्तथैवबलिः Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-1८/१०९ पश्चिमेऽअनकेतल्लोकपालास्तथैव, ततः शक्रः स्वकीये विमाने गत्वा सुधर्मसभामध्यव्यवस्थितमाणवका-भिधानस्तम्भवर्तिवृत्तसमुद्गकानवतार्यसिंहासनेनिवेश्यतन्मध्यवर्धिजिनसक्थीन्यपूपुजत् मल्लिजिनसक्थि च तत्र प्राक्षिपद् एवं सर्वे देवा इति, 'एव'मित्यादि निगमनम् । इह च ज्ञाते यद्यपिष्टान्तदान्तिकयोजनासूत्रेणनदर्शिता तथापिद्रष्टव्या, अन्यथा ज्ञातत्वानुपपत्तेः, साच किलैवम्॥१॥ __"उग्गतवसंजमवओ पगिट्ठफलसाहगस्सवि जियस । धम्मविसएवि सुहुमावि होइ माया अणत्थाय ।। ॥२॥ जह मल्लिस्स महाबलभवंमि तित्थयरनामबंधेऽवि। तवविसय थेवमाया जाया जुवइत्तहेउत्ति।" अध्ययनं-- ८ समाप्तम् मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे प्रथम श्रुतस्कन्धे अष्टमअध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परिसमाप्ता। (अध्ययन-९- माकन्दी) वृ.अथ नवमं विव्रियते, अस्यचपूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वत्र मायावतोऽनर्थं उक्तः इह तु भोगेष्वविरतिमतोऽनर्थो विरतिमतश्चार्थोऽभिधीयते इत्येवंसम्बद्धं मू. (११०) जइणंभंते! समणेणंजाव संपत्तेणं अट्ठमस्स नायज्झयणस अयमढे पन्नते नवमस्स णं भंते ! नायज्झयणस्स समणेणं जाव संपत्तेणं के अड्डे पन्नते?, एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं २ चंपा नामं नयरी पुन्नभद्दे तत्थ णं माकंदी नामं सत्यवाहे परिवसति, अड्डे०, तस्स गं भद्दा नाम भारिया, तीसे गं भद्दाए अत्तया दुवे सत्यवाहदारया होत्या, तं०- जिणपालिए य जिणरक्खिए य,ततेणंतेसिंमागंदियदारगाणंअन्नया कयाईएगयओइमेयारूवे मिहोकहासमुल्लावे समुप्पज्जित्था एवं खलु अम्हे लवणसमुदं पोयवहणेणं एकारस वारा ओगाढा सव्वत्थविय णं लट्ठा कयकजा अणहसमग्गा पुनरवि निययघरं हव्वमागया तं सेयं खलु अम्हं देवाणुप्पिया! दुवालसमंपि लवणसमुदं पोतवहणेणं ओगाहित्तएत्तिकट्ठ अन्नमन्नस्सेतमढें पडिसुणेति २ त्ता जेणेव अम्मापियरो तेणेव उवा० एवं वदासी एवंखलु अम्हे अम्मयाओ! एक्कारस वारातंचेवजाव निययंघरं हब्वमागया, तंइच्छामो णं अम्मयाओ! तुम्हेहिं अब्मणुण्णाया समाणा दुवालसमंलवणसमुदं पोयवहणेणं ओगाहित्तए, तते णं ते मागंदियदाए अम्मापियरो एवं वदासी-इमे ते जाया! अजग जाव परिभाएत्तए तं अणुहोह ताव जाया ! विउलसे माणुस्सए इवीसकारसमुदए, किं भे सपञ्चवाएणं निरालंबणेणं लवणसमुद्दोत्तारेणं?, एवं खलु पुत्ता! दुवालसमी जता सोवसग्गा यावि भवति, तंमा णं तुब्भे दुवे पुत्ता! दुवालसमंपिलवण जाव ओगाहेह, माहुतुब्भं सरीरस्स वावत्ती भविस्सति, ततेणं मागंदियदारगा अम्मापियरो दोच्चंपि तचंपि एवं वदासी-एवं खलु अम्हे अम्मयाओ! एक्कारस वारा लवणं ओगाहित्तए, Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-९ । तते णं ते मागंदीदारए अम्मापियरो जाहे नो संचाएंति बहूहिं आघवणाहिं पन्नवणाहिय आघवित्तए वा पन्नवित्तए वा ताहे अकामा चैव एयमद्वं अणुजाणित्या, तते णं ते मागंदियदारगा अम्मापिऊहिं अब्भणुण्णाया समाणा गणिमंचधरिमंच मेजंच पारिच्छेज्जं च जहा अरहण्णगस्स जाव लवणसमुदं बहूइंजोअणसयाई ओगाढा।। वृ. सर्वं सुगम, नवरं 'निरालंबणेणं' निष्कारणेन प्रत्यपायसम्भवे वा त्राणायाऽऽलम्बनीयवस्तुवर्जितेन। मू. (१११) तते णं तेसिं मागंदियदारगाणं अनेगाइं जोयणसयाइं ओगाढाणं समाणाणं अनेगाइं उप्पाइयसयातिं पाउड्भूयातिं, तंजहा-अकाले गजियं जाय थणियसद्दे कालियवाते तत्य समुहिए, ततेणंसा नावा तेणं कालियवातेणं आहुणिजमाणी र संचालिजमाणी र संखोभिजमाणी २ सलिलतिक्खवेगेहिं आयट्टिजमाणी २ कोट्टिमंसिकरतलाहते विव तेंदूसएतत्थेवर ओवयमाणी य उप्पयमाणी य उप्पयमाणीविव धरणीयलाओ सिद्धविज्जाहरकन्नगा ओवयमाणीविव गगणतलाओ भट्टविजा विजाहरकन्नगाविव पसायमाणीविवमहागरुलवेगवित्तासिया भुयगवरकन्नगा धावमाणीविवमहाजणरसियसद्दवित्तत्था ठाणभट्ठाआसकिसोरीणिगुंजमाणीविव गुरुजणदिहावराहा सुयणकुलकन्नगा धुम्ममाणीविव वीचीपहारसततालिया गलियलंवणाविव गगनतलाओ रोयमाणीविव सलिलगंडिविप्पइरमाणधोरंसुवाएहिं नववहू उवरतभत्तुया विलवमाणीविव परचक्करायाभिरोहिय परममहब्भयाभिदुया महापुरवरी झायमाणीविव कवडच्छोमप्प-ओगजुत्ता जोगपरिव्वाइया निसासमाणीविव महाकंतारविणिग्गयपरिस्संता परिणयवया अम्मया सोयमाणीविय तवचरणखीरणपरिभोगा चयणकाले देववरवहू संचुण्णियकट्टकूवरा भग्गीढिमोडियसहस्समाता सूलाइयवंकपरिमासा फलहंतरतडतडेंतफुतसंधिवियलंत- लोहकीलिया सव्यंगवियंभिया परिसडियरज्जुविसरंतसव्वगत्ता आमगमल्लगभूया -अकयपुग्णजणमणोरहोविव चिंतिजमाणगुरुई हाहाकयकण्णधारणावियवाणियगजण-कम्मगारविलविया नानाविहरयणपणियसंपुण्णा बहूहिं पुरिससएहिं रोयमाणेहिं कंद० तोय० तिप्प० विलवमाणेहिं एगं महं अंतो जलगयं गिरिसिहरमासायइत्ता संभग्गकूवतोरणा मोडियझयदंडावलयसयखंडिया कररस्सतत्येव विद्दवं उवगया, ततेणंतीए नावाए भिजमाणीए वहवे पुरिसा विपुलपडियं भंडमायाए अंतो जलंमि निमजावि यावि होत्था वृ. 'कालियावाए तत्थ'त्ति कालिकावातः-प्रतिकूलवायुः, 'आहुणिज्जमाणी'त्यादि आधूयमाना कम्पमाना विद्रवमुपगतेति सम्बन्धः, सञ्चाल्यमाना-स्थानात् स्थानान्तरनयनेन सोभ्यमाना-अधो निमज्जनतः तद्गतलोकक्षोभोत्पादाद्वा सलिलातीक्ष्णवेगैरतिवत्यमानाआक्रम्यमाणा कुट्टिमे करतलेनाहतो यः स तथा स इव तेंदूसए'त्ति कन्दुकः तत्रैव प्रदेशेऽधः पतन्ती वा अधो गच्छन्ती उत्पतन्ती वा-ऊर्द्धं यान्ती तथोत्पतन्तीव धरणीतलात् सिद्धविद्या विद्याधरकन्यका तथाऽधः पतन्तीव गगनतलाद् भ्रष्टविद्या विद्याधरकन्यका तथा विपलायमानेव-भयाद्धावन्तीवमहागरुडवेगवित्रासिता भुजगकन्यका धावन्तीव महाजनस्वरसितशब्देन वित्रस्ता स्थानभ्रष्टाऽश्वकिशोरी तथा विगुअन्तीव-अव्यक्तशब्दं कुर्वन्तीव अवनमन्तीव वा Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ ज्ञाताधर्मकयाङ्ग सूत्रम्-१/-/९/१११ गुरुजनदृष्टापराधा-पित्राद्युपलब्धव्यलीका सुजनकुलकन्यका कुलीनेति भावः, तथा घूर्णन्तीव-वेदनया थरथरायमाणेव वीचिप्रहारशतताडिता हि स्त्री वेदनया घूर्णतीति वेदनयेव घूर्णयन्तीत्येवमुपमानं द्रष्टव्यं, गलितलम्बनेव-आलम्बनाद् भ्रष्टेव गगनतलात्-आकाशात् पतितेति गम्यते, यथा क्षीणबन्धनं फलाद्याकाशात् पतति एवं साऽपीति, क्वचित्तुगलितलम्बना इत्येतावदेव दृश्यते, तत्रलम्ब्यन्तेइति लम्बनाः-नङ्गरास्तेगलितायस्यांसा तथा, तथारुदन्तीव, कैः केत्याह-सलिलभिन्ना ये ग्रन्थयस्ते सलिलग्रन्थयः तेचते विप्पइरमाण'त्ति विप्रकिरन्तश्च सलिलंक्षरन्त इति समासःत एव स्थूरा अश्रुपातास्तैर्नववधूरुपरतभर्तृका तथा विलपन्तीव, कीशी केत्याह-परचक्ररजेनअपरसैन्यनृपतिनाऽमिरोहिता-सर्वतः कृतनिरोधायासातथा, परममहाभयाभिद्रुतामहापुरवरी, तथा क्षणिकस्थिरत्वासाधात् ध्यायन्तीव कीशी केत्याह-कपटेन-वेषाद्यन्यथात्वेन यच्छद्मतेनप्रयोगः-परप्रतातरणव्यापारः तेन युक्तायासातथायोगपरिव्राजिका-समाधिप्रधानव्रतिनीविशेषः, तथा निःश्वसन्तीव अधोगमनसाधात् तद्गतजननिःश्वाससाधाद्वा निःश्वसन्तीव कीशी केत्याह-महाकान्तारविनिर्गता परिश्रान्ता च या सा तथा परिणतवयाविगतयौवना 'अम्मय'त्ति अम्बा पुत्रजन्मवती, एवंभूता हि स्त्री श्रमप्रचुरा भवति ततश्चात्यर्थं निःश्वसितीत्येवंसा विशेषितेति, तथा तद्गतजनविषादयोगात्शोचन्तीव, कीशी केवेत्याहतपश्चरणं-ब्रह्मचर्यादि तत्फलमपि उपचारात् तपश्चरणं स्वर्गसम्भवभोगजातंतस्य क्षीणः परिभोगो यस्याः सा तथा, च्यवनकालेदेववरवधूः, 'उप्पयमाणीविवे'त्यादाविवशब्दस्यान्यत्र योगादुत्पतन्ती नौः, केव?-सिद्धविद्याविद्याधरकन्यकेवेत्यादि व्याख्येयमिति, तथा सञ्चूर्णितानि काष्ठानिकूवरं च-तुण्डं यस्याः सा तथा, तथा भग्ना मेढी-सकलफलकाधारभूतकाष्ठरूपा यस्याः सा तथा, मोटितो-भग्नः सहसा-अकस्मात् सहसङ्ख्यजनाश्रयभूतो वा मालो-मालक; उपरितनभागो जनाधारो यस्याः सा तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, तथा शूलाचितेव-शूलाप्रोतेव गिरिश्र-ङ्गारोहणेन निरालम्बनतां गतत्वाच्छूलाचिता वङ्को-वक्रः परिमर्शो-जलधिजलस्पर्शो यस्याः सा तथा ततः कर्मधारयः अथवा शूलायितः-आचरितशूलारूपः स्कन्दितपरिकरत्वात् ‘सूलाइत्त'त्ति पाठे तुशूलायमानो वश्व-वक्रः परिमासोत्ति नौगतकाष्ठविशेषो नाविकप्रसिद्धो यस्यां सा तथा, __-फलकान्तरेषु-सङ्घटिकफलकविवरेषु तटतटायमानाः-तथाविधध्वनि विदधानाः स्फुटन्तो-विघटमानाः सन्धयो-मीलनानि यस्यां सा तथा, विगलन्त्यो लोहकीलिका यस्यां सा तथा, ततः कर्मधारयः,तथासङ्गिः-सर्वावयवैर्विजृम्भिता-विवृततांगतायासा तथा, परिशटिता रज्जवः-फलकसङ्घातनदवरिका यस्याः सा तथा, अत एव 'विसरंत'ति विशीर्यमरणानि सर्वाणि गात्राणियस्याः सातथा, ततः कर्मधारयः,आमकमल्लकभूता-अपक्वशरावकल्पा, जलसम्पर्के क्षणेन विलयनात्, तथा अकृतपुण्यजनमनोरथइव चिन्त्यमाना-कथमियमेतामापदंनिस्तरिष्यतीत्येवं विकल्प्यमाना गुर्वी-गुरुका, आपदः सकाशात् दुःसमुद्धरणीयत्वात्, -निष्पुण्यजनेनापि स्वो मनोरथः कथमयं पूरयिष्यत इत्येवं चिन्त्यमानो दुर्निर्वहत्वाद् गुरुरेवभवन्तीतितेनोपमेति, तथाहाहाकृतेन-हाहाकारेणकर्णधाराणां-निर्यामकाणां नाविकानां Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययनं-९ १६७ नां वाणिजकजनानां कर्मकराणां च प्रतीतानां विलपितं-विलापोयस्यांसा तथा, नानाविधै *पण्यैश्च-भाण्डेः सम्पूर्णा या सातथा, रोयमाणेहि तिसशब्दमश्रूणि विमुञ्चत्सु 'कंदमाणेहिं ति कात् महाध्वनि मुञ्चत्सु 'सोयमाणेहिं शोचत्सु मनसा खिद्यमानेषु 'तिप्पमाणेहिति भयात् दलालादि तर्पत्सु 'विलपत्सुः आर्त जल्पत्सु एकं महत् 'अंतो जलगय'ति जलान्तर्गतं शिखरमासाद्य सम्भग्नः कूपकः-कूपकस्तम्भो यत्र यत्र सितपटो निबध्यते तोरणानि च कमां सा तथा, तथा मोटिता ध्वजदण्डा यस्यां सा तथा, वलकानां-दीर्घदारुरूपाणां शतानि हानियस्यांसातथाअथवावलयशतैः-वलयाकारखण्डशतैःखण्डितायासा तथा, करकर'त्ति करकरतिशब्दं विदधाना तत्रैव जलधौ विद्रवं-विलयमुपगतेति। * मू. (११२) ततेणं ते मागंदियदारगाछेया दक्खा पत्तहा कुसला मेहावी निउणसिप्पोवपया बहुसु पोतवहणसंपराएसु कयकरणलद्धविजया अमूढा अमूढहत्था एगं महं फलगखंड जासादेति, जंसि च णं पदेसंसि से पोयवहणे विवन्ने तंसिंचणं पदेसंसि एगे महं रयणद्दीवे नामं दीवे होत्या अनेगाइं जोअणाति आयामविखंभेणं अनेगाइं जोअणाई परिक्खेवेणं नानादुमसंडमंडिउद्देसे सस्सिरीए पासातीए ४, : तस्स र्ण बहुमज्झदेसभाएतत्थ णं महंएगे पासायव.सए होत्था अब्भुग्गयमूसियए जाव सस्सिरीभूयरूवे पासातीए ४, तत्थ णं पासायवडेंसए रयणद्दीवदेवया नामं देवया परिवसति पावाचंडारुद्दा साहसिया, तस्सणंपासायचडिंसयस्स चउद्दिसिं चत्तारिवनसंडाकिण्हा किण्होभासा, - -तते णं ते मागंदियदारगा तेणं फलयखंडेणं उवुज्झमाणा २ रयणदीवंतेणं संवुढा यावि सोत्था, तते णं ते मागंदियदारगा थाहं लभंति २ महत्ततरं आससंति २ फलगखंडं विसजेतिर रयणद्दीवं उत्तरंति २ फलाणं मग्गणगवेसणं करेंति २ फलातिं गिण्हतिर आहारेति २ नालिएराणं भग्गणगवेसणं करेंति २ नालिएराइंफोडेंति २ नालिएरतेलेणं अन्नमन्नस्स गत्ताई अब्भंगेति २ पोखरणीतो ओगाहिंति २ जलमजणं करेंति २ जाव पच्चुत्तरंति २ पुढविसिलापट्टयंसि निसीयंति २ आसत्था वीसतअता सुहासणवरगया चंपानयरिं अम्मापिउआपुच्छणं चलवणसमुद्दोत्तारंच फालियवायसमुत्थणं च पोतवहणविवत्तिं च फलयखंडस्स आसायणं च रयणद्दीवुत्तारं च अनुचिंतेमाणा२ ओहतमणसंकप्पाजाव झियायेन्ति, ततेणंसारयणद्दीवदेवयातेमागंदियदारए ओहिणा आभोएति असिफलगवग्गहत्था सत्तकृतलप्पमाणं उर्ल्ड वेहासं उम्पयत २ ताते उक्किट्ठाए जाव देवगईए वीइक्यमाणीरजेणेवमागंदियदारएतेणेव आगच्छति२ आसुरुत्तामागंदियदारए स्वरफरुसनिझुरवयणेहिं एवं वदासी-हं भो मागंदियदारया ! अप्पत्थियपत्थिया जति णं तुब्भे मए सद्धिं विउलाति भोगभोगाइं जमाणा विहरह तो भे अस्थि जीविअं ___अहन्नं तुब्भे मए सद्धिं विउलातिं नो विहरह तो भे इमेणं नीलुप्पलगवलगुलिय जाव पुरधारेणं असिणा रत्तगंडमंसुयाई माउयाहिं उवसोहियाइतालफलाणीव सीसाइंएगते एडेमि, ततेणं ते मागंदियदारगा रयणदीवदेवयाए अंतिए सो० भीया करयल० एवं जण्णं देवाणुप्पिया वतिस्ससतस्स आणाउववायवयणनिद्देसे चिहिस्सामो, - तते णं सा रयणद्दीवदेवया ते मागंदियदारए गेण्हति २ जेणेव पासायवडिंसए तेणेव उवागच्छइ २ असुभपोग्गलावहारं करेति २ सुभपोग्गलपक्खेवं करेति २ ता पच्छा तेहिं सद्धिं Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ ___ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/९/११२ विउलाति भोगभोगाई भुंजमाणी विहरति कल्लाकलिंच अमयफलातिं उवनेति। वृ. 'पोयवहणसंपराएसुतिसम्परायः-सङ्ग्रामः तद्वद्यानि भीषणानि पोतवहनकार्याणि तानि तथोच्यन्ते तेषु, देवताविशेषणानि विजयचौरविशेषणवद् गमनीयानि, 'असिखेडगवग्गहत्य'त्ति खङ्गफलकाभ्यां व्यग्री हस्तौ यस्याः सा तथा, रत्तगंडमंसुयाइंति रक्तौ-रजिती गण्डौ यैस्तानि रक्तगण्डानि तानि श्मश्रूणि-कूर्चकेशाः ययोस्ते रक्तगण्डश्मश्रुके 'माउयाहिं उवसोहियाईति इह माउयाउ उत्तरौष्ठरोमैणि सम्भाव्यन्ते अथवा 'माउया' सख्यो मातरो वा ताभिः उपशोभिते-समारचितकेशत्वादिना जनितशोभे उपशोभिते वा-निर्मलीकृते शिरसी-मस्तके छित्त्वेति वाक्यशेषः, 'जण्णंदेवाणुप्पिए'त्यादि, यंकञ्चनप्रेष्याणामपिप्रेष्यं देवानुप्रिया वदिष्यति-उपदेक्ष्यति यदुतायमाराध्यः ‘तस्सत्ति तस्यापिआस्तां भवत्याः आज्ञा-अवश्यं विधेयतयाआदेशः उपपातःसेवावचनं अनियमपूर्वक आदेश एव निर्देशः-कार्याणिप्रतिप्रश्ने कृते यन्नियतार्थमुत्तरमेतेषां समाहारद्वन्द्वः तत्र, अथवा यद्देवानां प्रिया वदिष्यति 'तस्स'त्ति तत्र आज्ञादिरूपे स्थास्यामःवर्तिष्याम इति, 'अमयफलाइंति अमृतोपमफलानि॥ मू. (११३) तते णं सा रयणदीवदेवया सक्कवयणसंदेसेणं सुट्टिएणं लवणाहिवइणा लवणसमुद्दे तिसत्तखुत्तो अनुपरियट्टियव्वेत्ति जं किंचि तत्थ तणं वा पत्तं वा कटुं वा कयवरं वा असुइ पूतियं दुरभिगंधमचोक्खंतं सव्वं आहुणिय २ तिसत्तखुत्तो एगंते एडेयवंतिकड निउत्ता, तते णं सा रयणद्दीवदेवया ते मागंदियदारए एवं वदासी-एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! सक्क० सुट्ठिय० तं चेव जाव निउत्ता, तंजाव अहं देवा० ! लवणसमुद्दे जाव एडेमि ताव तुब्भे इहेव पासायचडिंसए सुहंसुहेणं अभिरममाणा चिठ्ठह, जति णं तुब्भे एयंसि अंतरंसि उब्विग्गा वा उस्सुया वा उप्पुया वा भवेजाह तोणं तुब्भे पुरच्छिमिलं वनसंडं गच्छेज्जाह, तत्थ णं दो ऊऊसया साहीणा तं०-पाउसे य वासारत्ते य। वृ. 'सक्कवयणसंदेसेणं ति शक्रवचनं चासौ सन्देशश्च-भाषकान्तरेणदेशान्तरस्थस्य भणनं शक्रवचनसन्देशः तेन, अशुचिकं-अपवित्रं समुद्रस्याशुद्धिमात्रकारकं पत्रादीतिप्रक्रमः पूतिकंजीर्णतया कुथितप्रायंदुरभिगन्धं-दुष्टगन्धं, किमुक्तंभवति?--अचोक्ष-अशुद्धं, तिसत्तखुत्तो'त्ति त्रिभिर्गुणिताः सप्त त्रिसप्तत्रिसप्तवाराःत्रिसप्तकृत्व एकविंशतिवारानित्यर्थः, 'एयंसिअंतरंसित्ति एतस्मिन्नवसरे विरहे वा 'उब्विग्ग'त्तिऊद्विग्नौ उद्वेगवन्तौ उप्पिच्छत्तिभीतौ पाठान्तरेणउस्तुतीभीतावेव 'उस्सुय'त्ति उत्सुकौ अस्मतसमागमनं प्रति, 'तत्थ णं दो उदू'इत्यादि, तत्र-पौरस्त्ये. नवखण्डे द्वौ ऋतू-कालविशेषौ सदास्वाधीनौ-अस्तित्वेन स्वायत्तौ, तज्जन्यानां वनस्पतिविशेषपुष्पादीनां सद्भावात्, तद्यथा-प्रावृष्ट वर्षारात्रश्च, आषाढश्रावणी भाद्रपदाश्वयुजौ चेत्यर्थः, अनयोरेव रूपकालगरेण वर्णनाय गीतिकाद्वयम्,। मू. (११४) तत्थ उ कंदलसिलिंधदंतो निउरवरपुप्फपीवरकरो। कुडयऋणणीवसुरभिदाणो पाउसउऊगयवरो साहीणो ।। वृ. 'तत्थ उ'इत्यादि, तत्रैव पूर्ववनखण्डे नान्यत्रौदीच्ये पश्चिमे वेत्यर्थः, कन्दलानि चप्रत्यग्रलताः सिलिन्ध्राश्च-भूमिस्फोटाः, अन्ये त्वाहुः कन्दलप्रधानाः सिलिन्ध्रा-वृक्षविशेषा ये Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६९ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-९ प्रावृषि पुष्यन्ति सितकुसुमाश्च भवन्ति त एव कुसुमिताः सन्तो दन्ता यस्य धवलत्वासाधात् सकन्दलसिलीन्ध्रदन्तः, इहचसिलीन्ध्राणांकुसुमितत्वविशेषणं सामर्थ्याव्याख्यातं, कुसुमाभावे तेषां प्रावृषोऽन्यत्रापि कालान्तरेसम्भवादिति, तथा निउरो'त्ति वृक्षविशेषः तस्ययानिवरपुष्पाणि तान्येवपीवरः-स्थूरःकरोयस्यसतथा, कुटजार्जनुनीपा-वृक्षविशेषास्तत्पुष्पाणिकुटजार्जुननीपानि तान्येव सुरभिदानं-सुगन्धिमदजलं यस्य स तथा, प्रावृट् ऋतुरेव गजवरः प्रावृऋतुगजवरः स्वाधीनः, इह सिलिन्ध्रादिवनस्पतीनां कालान्तराकृतकुसुमानां सदाकुसुमितानां भावादात्मवशोऽस्तीति भावः। भू. (११५) तत्थ य-सुरगोवमणिविचित्तो दहुरकुलरसियउज्झररयो। बरहिणविंदपरिणद्धसिहरो वासारत्तो उऊपव्वतो साहीणो। वृतथा तत्रैव वनखण्डे सुरगोपा-इन्द्रगोपकाभिधाना रक्तवर्णाः कीटास्त एव मणयः पद्मरागादयः तैर्विचित्र:-कर्बुरो यः स तथा, तथा दर्दुरकुलरसितं-मण्डूकसमूहरटितं तदेव उज्झररवो-निर्झरशब्दो यत्र स तथा, बर्हिणवृन्देन-शिखण्डिसमूहेन परिणद्वानि-परिगतानि शिखराणि ऋतुपक्षे वृक्षसम्बन्धीनि पर्वतपक्षे कूटानि यत्र स तथा वर्षारात्रऋतुरेव पर्वत इति विग्रहः, स्वाधीनः-स्वायत्तस्तद्धर्माणां सर्वदा तत्र भावादिति । मू. (११६) तत्थ णं तुब्भे देवाणुप्पिया! बहुसु बावीसु य जाव सरसरपंतियासु बहूसु आलीघरएसुयमालीघरएसुयजाव कुसुमघरएसु य सुहंसुहेणं अभिरममाणा विहरेजाह, जति गंतुन्भे एत्थवि उद्विग्गावा उस्सुयावा उप्पुयावाभवेजाह तो गंतुब् उत्तरिलं वणसंडं गच्छेञ्जाह, तत्थ णं दो ऊऊ सया साहीणा तं०-सरदो य हेमंतो य। वृ. 'वावीसु' इत्यादिप्रथमाध्ययनवत्, ‘सरओहेमंतोय'त्तिकार्तिकमार्गशीर्षी पौषमाधौ चेत्यर्थः, इहापि गीतिकाद्वयंमू. (११७) तत्थ उ सणसत्तवण्णकउओ नीलुप्पलपउमनलिणसिंगो। सारसचक्कवायरवितघोसो सरयऊऊगोवती साहीणो। वृ. 'तत्याउ'इत्यादि, तत्रैवसनो-वल्कप्रधानो वनस्पतिविशेषः सप्तपर्णः-सप्तच्छदस्तयोः पुष्पाणि सनसप्तपर्णानि तान्येव ककुदं स्कन्धदेशविसेषो यस्य स तथा, नीलोत्पलपद्मनलिनानि-जलजकुसुमविशेषास्तान्येव श्रृङगेयस्य स तथा, सारसाश्चक्रवाकाश्च-पक्षिविशेषां 'रवियं'ति रुतं तदेव घोषो-नर्दितं यस्य स तथा शरदतुरेव गोपतिः-गवेन्द्रः शरदतुगोपतिः स्वाधीनः। मू. (११८) तत्थय सियकुंदधवलजोण्हो कुसुमितलोद्धवणसंडमंडलतलो । तुसारदगधारपीवरकरो हेमंतऊऊससी सया साहीणो । वृ.तथैव तत्र वनखण्डे सितानि यानि कुन्दानि-कुन्दाभिधनवनस्पतिकुसुमानि तान्येव धवलाज्योत्स्ना-चन्द्रिका यस्यस तथा, पाठान्तरेण 'सितकुंदविमलजोण्हो'त्ति स्पष्टं, कुसुमितो यो लोनवनखण्डः स एव मण्डलतलं-बिम्ब यस्य स तथा, तुषारं-हिमंतप्रधानाः या उदकधारा-उदकबिन्दुप्रवाहास्ता एव पीवराः-स्थूलाः कराः-किरणा यस्य स तथा, हेमन्तऋतुरेव शशी-चन्द्र इति विग्रहः स्वाधीनः। Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्- १/-/९/११९ मू. (११९) तत्थ णं तुब्भे देवाणुप्पिया! बावीसु य जाव विहरेजाह, जति णं तुझे तत्यविउब्बिग्गा वा जाव उस्सुया वा भवेजाहतोणं तुब्भे अवरिलं वनसंडंगच्छेजाह, तत्थणं दो ऊऊ साहीणा, तं० वृ.तथैव वसंते गिम्हे य'त्ति फाल्गुनचैत्री वैशाखज्येष्ठौ चेत्यर्थः,। मू. (१२०) वसंते य गिम्हे य, तत्व उसहकारचारुहारो किंसुयकण्णियारासोगमउडी ___ ऊसिततिलगबउलायवत्तो वसंतउऊणरवती साहीणो। वृ. 'तत्थ उ'इत्यादि गीतिकाद्वयं, तत्र च सहकाराणि-चूतपुष्पाणि तान्येव चारुहारो यस्य सतथा, किंशुकानि-पलाशस्य कुसुमानि कर्णिकाराणि-कर्णिकारस्य अशोकानिचाशोकस्य तान्येव मुकुटं-किरीटं यस्य स तथा, उच्छ्रितं-उन्नतं तिलकबलुकानितिलकबकुलकुसुमानि तान्येवातपत्रं-छत्रं यस्य स तथा, वसन्ति ऋतुर्नरपतिः स्वाधीनः प्रतीतम्। मू (१२१) तत्थ य पाडलसिरीससलिलो मलियावासंतियधवलवेलो। सीयलसुरभिअनिलमगरचरिओ गिम्हऊऊसागरो साहीणो ।। वृ. तत्र पाटलाशिरीषाणिपाटलाशिरीषकुसुमानि तान्येव सलिलं यत्र स तथा मल्लिकाविचकिलो वासन्तिका-लताविशेषः तत्कुसुमानि मल्लिकावासन्तिकानि तान्येव धवलासिता वेला-जलवृद्धिर्यस्य स तथा, शीतलः सुरभिश्च योऽनिलो-वायुः स एव मकरचरितं यत्र स तथा, इह चानिलशब्दस्य अकारलोपः प्राकृतत्वात् 'अरण्णं रणं अलायं लाउय'मित्यादिवत्, ग्रीष्मऋतुसागरःस्वाधीन इति। मू. (१२२) तत्थ णं बहुसु जाव विहरेज्जाह, जति णं तुन्भे देवा० ! तत्थवि उब्बिग्गा उस्सुया भवेजाह तओ तुब्भे जेणेव पासायवडिंसए तेणेव उवागच्छेजाह, ममं पडिवालेमाणा २ चिटेज्जाह, मा णं तुन्भे दक्खिणिलं वनसंडं गच्छेज्जाह, -तत्थणं महंएगे उग्गविसे चंडविसे घोरविसे महाविसे अइकायमहाकाएजहातेयनिसग्गे मसिमहिसामूसाकालए नयणविसरोसपुण्णे अंजणपुंजनियरप्पगासे रत्तच्छे जमलजुयलचंचलचलंतजीहे धरणियलवेणिभूए उक्कडफुडकुडिलजडिलक्खडवियडफडाडोवकरणदच्छे लोगाहारधम्ममाणधमधमेतघोसे अणागलियचंडतिब्बरोसेसमुहिं तुरियंचवलंधमधमंतदिट्टीविसे सप्पे य परिवसति, माणं तुब्भं सरीरगस्स वावत्ती भविस्सइ, ते मांगदियदारए दोच्चंपि तच्चपि एवं वदति २ वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणति २ ताए उक्किट्ठाए लवणसमुदं तिसत्तखुत्तो अनुपरियडेउं पयत्ता याविहोत्था। दृ. 'उग्गविसे' इत्यादि, उग्रं दुर्जनत्वाद्विषं यस्य स उग्रविषः, एवं सर्वत्र, नवरं चण्डं झगिति व्यापकत्वात्, पाठान्तरे तु भोगविसे' इति तत्र भोगः शरीरं स एव विषं यस्येति, धोरं परम्परया पुरुषसहनस्यापिघातकत्वात्, महत्जम्बूद्वीपप्रमाणशरीरस्यापिविषतयाऽऽभवनात्, कायान्-शरीराणि शेषाहीनामतिक्रान्तोऽतिकायः, अत एव महाकायः, ।। 'जहातेयनिसग्गे'तिशेषविशेषणानि यथागोशालकचरितेतहाध्येतव्यानीत्यर्थः, तानि चैतानि 'मसिमहिसमूसाकालगे' मषी च महिषश्च मूषा च स्वर्णादितापनभाजनविशेषः इति Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७१ तस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-९ छन्दः एता इव कालको यः स तथा, 'नयणविसरोसपुण्णो' नयनविषेण-दृष्टिविषेण रोषेण च से इत्यर्थः, 'अंजणपुंजिगरप्पगासे' कज्जलपुञ्जानां निकर इव प्रकाशते यः स तथा, 'रत्तच्छे बमलजुयलचंचलचलतजीहे' यमलंसहवर्ति युगलं-द्वयं चञ्चलं च यथा भवत्येवं चलन्त्योःप्रतिचपलयोर्जिलयोर्यस्य स तथा, 'धरणितलवेणिभूए' धरणीतलस्य वेणीभूतो-वनिताशिरसः केशबन्धविशेष इव यः कृष्णत्वदीर्घत्वश्लक्ष्णत्वपश्चाद्भागत्वादिसाधात् स तथा, उकडफुडकुडिलजडिलकक्खडविगड-फडाडोवकरणदच्छे उत्कटोबलवताऽम्येनाध्वंसनीयत्वात् स्फुटो-व्यक्तः प्रयलविहितत्वात् कुटिलः-तत्स्वरूपत्वात् जटिलः-स्कन्धदेशेकेसरिणामिवाहीनां केसरसद्मावात् कर्कशो-निष्ठुरो बलवत्त्वात् विकटश्च-विस्तीर्णो यः स्फटाटोपः-फणासंरम्भः तत्करणे दक्षो यः स तथा, - 'लोहागरधम्ममाणधमधमेंतघोसे' लोहाकरे भायमानं अग्निना ताप्यमानं लोहमिति पम्यते तस्येव यद्धमधमायमानो-धमधमेतिवर्णव्यक्तिमिवोत्पादयन् घोषः-शब्दो यस्य स तथा, 'अनागलियचंडतिव्वोरेस' अनर्गलितः-अनिवारितोऽनाकलितो वा-अप्रमेयश्चण्डतीव्रःअत्यर्थतीव्रो रोषो यस्य स तथेति, समुर्हि तुरियंचवलं धर्मतंति शुनो मुखं श्वमुखं तस्येवाचरणं श्वमुखिं-कौलेयकस्येव भषणतां त्वरितचपलं-अतिचटुलतया धमन्-शब्दं कुर्वन्नित्यर्थः ! मू. (१२३) तए णं ते मार्गदियदारया तओ मुहुत्तंतरस्स पासायवडिसए सइंवा रतिंवा थितिं वाअलभमाणा अन्नमन्नएवंवदासी-एवंखलु देवा०! रयणद्दीवदेवया अम्हेएवंवदासी-एवं खलु अहं सक्कवयणसंदेसेणं सुट्टिएणं लवणाहिवइणा जाव वावत्ती भविस्सइ, तंसेयंखलुअम्हदेवाणुप्पिया! पुरच्छिमिल्ले वनसंडंगमित्तए, अन्नमन्नस एयमलैंपडिसुणेति २ जेणेव पुरच्छिमिल्ले वनसंडे तेणेव उवागच्छंति २ तत्थ णं वावीसु य जाव अभिरममाणा आलीघरएसुयजाव विहरंति, तते णं ते मागंदियदारया तत्थवि सइंवा जाव अलभमाणाजेणेव उत्तरिल्ले वनसंडे तेणेव उवा० २ तत्थ णं वावीसुय जाव जालीघरएसुय विहरंति, तते णं ते मागंदियदारया तत्थवि सतिं वा जाव अलभ० जेणेव पच्चथिमिल्ले वणसंडे तेणेव उवा०२ जाव विहरति, तते णं ते मागंदिय० तत्थवि सतिं वा जाव अलभ० अन्नमन्नं एवं वदासी-एवं खलु देवा० ! अम्हे रयणदीवदेवया एवं वयासी-एवं खलु अहं देवाणुप्पिया! सक्कस्स वयणसंदेसेणं सुटिएणलवणाहिवइणाजावमाणंतुभंसरीरगस्स वावत्ती भविस्सतितं भवियव्यं एत्थ कारणेणं, तं सेयं खलु अम्हं दक्खिणिल्ले वनसंडे तेणेव पहारेत्य गमणाए, तते णं गंधे निद्धाति से जहा नामए अहिमडेति वा जाव अनिट्टतराए चेव, तते णं ते मागंदियदारया तेणं असुभेणं गंधेणं अभिभूया समाणा सएहिं २ उत्तरिज्जेहिं आसातिं पिहेति २ जेणेव दखिणिल्ले वनसंडे तेणेव उवागया तत्थ णं महं एगं आघातणं पासंति २ अडियरासिसतसंकुलं भीमदरिसणिजंएगंचतत्थ सूलाइतयंपुरिसंकलुणातिं विस्सरातिकट्ठातिं कुबमाणं पासंति, भीता जाव संजातभया जेणेव से सूलातियपुरिसे तेणेव उवागच्छंति २ तं सूलाइयं एवं वदासी-एस णं दे० ! कस्साधयणे तुमं च णं के कओ वा इहं हव्वमागए केण वा इमेयारूवं आवतिं पाविए?, तते णं से सूलातियए पुरिसे मागंदियदारए एवं वदासी Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/९/१२३ __ एसणं देवाणु०! रयणदीवदेवयाआझयणे अहण्णं देवाणुप्पिया! जंबुद्दीवाओ दीवाओ भारहाओ वासाओ कागंदीए आसवाणियए विपुलं पणियभंडमायाए पोतवहणेणं लवणसमुई ओयाए, ततेणं अहं पोयवहणविवत्तीए निव्वुड्डभंडसारे एग फलगखंडं आसाएमि, ततेणं अहं उवुज्झमाणे २ रयणदीवंतेणं संवूढे, तते णं सा रयणदीवदेवया ममंओहिणा पासइ २ ममं गेहइ : २ मए सद्धिं विपुलाति भोगभोगाति भुंजमाणी विहरति, ततेणंसा रयणदीवदेवया अन्नदा कयाईअहालहुसगंसिअवराहसि परिकुविया समाणी ममं एतारूबं आवतिं पावेइ, तंन नजतिणं देवा०! तुम्हपि इमेसिं सरीरगाणं का मन्ने आवती भविस्सइ?,तते णं ते मागंदियदारया तस्स सूलाइयगस्स अंतिएएयमत्थं सोच्चा निसम्म बलियतरं भीया जाव संजायभया सूलाइतयं पुरिसं एवं व०-कहण्णं देवाणु० ! अम्हे रतणदीवदेवयाए हत्थाओ साहत्थिं नित्थरिजामो? तते णं से सूलाइयए पुरिसे ते मागंदिय० एवं वदासी-एस णं देवाणु०! पुरच्छिमिल्ले वनसंडे सेलगस्स जक्खस्स जक्खाययणे सेलए नामं आसरूवधारी जक्खे परिवसति, तएणं से सेलएजस्खे चोद्दसट्टमुद्दिठ्ठपुण्णमासिणीसुआगयसमए पत्तसमये महया र सद्देणं एवं वदति-क तारयामि कं पालयामि?, तं गच्छह णं तुब्भे देवा० ! पुरच्छिमिल्लं वनसंडं सेलगस्स जखस्स : महरिहं पुप्फच्चणियं करेह २ जण्णुपायवडिया पंजलिउडा विनएणं पञ्जुवासमाणा चिट्टह, जाहेणं से सेलएजक्खे आगतसमए पत्तसमए एवं वदेजा-कंतारयामिकं पालयामि?, ताहे तुब्भे वदह--अम्हे तारयाहि अम्हे पालयाहि, सेलए भेजक्खे परंरयणदीवदेवयाए हत्थाओ साहत्थिं नित्थारेजा, अन्नहा भे न याणामि इमेसिं सरीरगाणं का मन्ने आवई भविस्सइ? वृ. 'सई वत्ति सुखलक्षणफलबहुलतां स्मृति वा स्मरणं अतिव्याकुलचित्ततया न लभते स्मरति-चित्तरमणं धिइंवत्तिधृति चित्तस्वास्थ्यमिति, आसयाईति आस्ये-मुखे 'पिहिति'ति पिधन्तः-स्थगयन्तः आघयणति वधस्थानं 'सूलाइयगं'तिशूलिकाभिन्नं 'कलुणाईतिकरुणाजनकत्वात् 'कट्ठाइंति कट-दुःखंतप्रभवत्वात् ‘वसिसराईति विरूपशब्दस्वरूपत्वात्वचनानीति गम्यते, 'कूजन्तं' अव्यक्तं शब्दायमानं 'काकंदीए'त्ति काकन्दीनगरी तद्भवः, 'ओयाए'त्ति उपायातः-उपागतः, अहालहुस्सगंसि'त्ति यथाप्रकारे लघुस्वरूपे०,। मू. (१२४) तते णं ते मागंदिय० तस्स सूलाइयस्स अंतिए एयमढें सोचा निसम्म सिग्धं चंडंचवलं तुरियं चेइयंजेणेव पुरच्छिमिल्ले वनसंडे जेणेव पोक्खरिणी तेणेव उवा० पोस्खरिणिं गार्हति २ जलमजणं करेन्ति २ जाई तत्थ उप्पलाई जाव गेण्हति २ जेणेव सेलगस्स जक्खस्स जक्खाययणे तेणेव उ०२ आलोए पणामं करेंति २ महरिहंपुष्फच्चणियंकरेति २ जण्णुपायवडिया सुस्सूसमाणा नमसमाणा पञ्जुवासंति, ततेणं से सेलए जक्खे आगतसमए पत्तसमएएवं वदासी-कंतारयामिकंपालयामि?, ततेणं तेमागंदियदारया उद्याए उडेतिकरयल० एवं व०-अम्हे तारयाहि अम्हे पालयाहि, तएणं से सेलए जरखे ते मार्गदिय० एवं वया०-एवं खलु देवाणुप्पिया! तुब्भमए सद्धिं लवणसमुद्देणं मझं २ वीइवयमाणेणं सा रयणदीवदेवया पावा चंडा रुद्दा खुद्दा साहसिया बहूहि स्वरएहि य मउएहि य अनुलोमेहिय पडिलोमेहिय सिंगारेहि य कलुणेहि यउवसग्गेहि य उवसग्गं करेहिति, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुतस्कन्धः-१, वर्गः, अध्ययनं - ९ T तं जति णं तुभे देवा० ! रयणदीवदेवयाए एतमठ्ठे आढाह वा परियाणह वा अवयेक्खह प्रा तो भे अहं पिट्ठातो विधुणामि, अह णं तुब्भे रयणदीवदेवयाए एतमट्टं नो आढाह नो परियाणह नो अवेक्खह तो भे रयणदीवदेवयाहत्थातो साहत्थिं नित्थारेमि, तए णं ते मागंदियदारया सेलगं जक्खं एवं वदासी-जण्णं देवाणु० ! वइस्संति तस्स णं उववावयणणिसे चिट्ठिस्सामो, तते णं से सेलए जक्खे उत्तरपुरच्छिमं दिसीभागं अवक्कमति २ उब्वियसमुग्धाएणं समोहणति २ संखेज्जातिं जोयणाइं दंडं निस्सरइ दोघंपि तच्चंपि वेडव्वियसमु० २ एगं महं आसरूवं विउव्वइ २ ते मागंदियदारए एवं वदासी-हं भो मागंदिया ! आरुह णं देवाणुपिया ! मम पिट्ठसि तते णं ते मागंदिय० हट्ट० सेलगस्स जक्खस्स पणामं करेंति २ सेलगस्स पिट्ठि दुरूढा, तते गं से सेलए ते मागंदिय० दुरुढे जाणित्ता सत्तट्ठतालप्पमाणमेत्तातिं उडुं वेहासं उप्पयति, उप्पइत्ता व ताए उक्किट्ठाए तुरियाए देवयाए लवणसमुद्दे मज्झंमज्झेणं जेणेव जंबुद्दीवे दीवे जेणेव भारहे जेणेव चंपा नयरी तेणेव पहारेत्थ गमणाए । वृ. 'उद्दिट्ठ' त्ति अमावास्या, 'आगयसमए 'त्ति आसन्नी भूतोऽवसरो यस्य स इत्यर्थः, प्राप्तस्तु साक्षादेव, 'हत्थाओ' ति हस्ताद् ग्रहणप्रवृत्तात् 'साहत्थि' ति स्वहस्तेन 'सिंगारेहि' ति श्रृङ्गाररसोपेतैः कामोत्कोचकैः करुणैस्तथैव उवसर्गोः - उपद्रवैर्वचनचेष्टाविशेषरूपैः 'अवयक्खह' अपेक्षद्धं 'भए सद्धिं हसियाणि' इत्यादि, इह क्तप्रत्ययो भावे तस्य चोपाधिभेदेन भेदस्य विवक्षणाद् बहुवचनं, अन्यथा यद्युवाभ्यां मया सार्द्धं हसितं चेत्यादि वाच्यं स्यात्, तथा रतानि च अक्षादिभिः ललितानि च ईप्सितानि लीला वा 'कीलियाणि यत्ति जलान्दोलनकक्रीडादिभिः हिण्डितानि च वनादिषु विहतानि मोहितानि च-निधुवनानि, एतच्च वाक्यं काक्काऽध्येयं, तत उपालम्भः प्रतीयते । मू. (१२५) तते णं सा रयणदीवदेवया लवणसमुदं तिसत्तखुत्तो अनुपरियदृति जं तत्थ तणं वा जाव एडेति, जेणेव पासायवडेंस एतेणेव उवागच्छति २ ते मागंदिया पासायवडिंसए अपासमाणी जेणेव पुरच्छिमिल्ले वनसंडे जाव सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं करेति २ तेसिं मायंदियदारगाणं कच्छइ सुतिं वा ३ अलभमाणी जेणेव उत्तरिल्ले एवं चेव पञ्च्चत्थिमिल्लेवि जाव अपासमाणी ओहिं पउंजति, ते मागंदियदारए सेलएणं सद्धिं लवणसमुद्दं मज्झमज्झेणं वीइवयमाणे २ पासति २ आसुरुत्ता असिखेडगं गेण्हति २ सत्तट्ठ जाव उप्पयति २ ताए उक्किट्ठाए जेणेव मागंदिय० तेणेव उवा० २ एवं व०-हं भो मागंदिय० अप्पत्धियपत्थिया किण्णं तुब्भे जागह ममं विप्पजहाय सेलएणं जक्खेणं सद्धिं लवणसमुद्दं मज्झंमज्झेणं वीतीवयमाणा ?, १७३ तं एवमवि गए जइ णं तुब्भे ममं अवयक्खह तो भे अत्थि जीवियं, अहन्नं नावयक्खह तो इमेणं नीलुप्पलगवल जाव एडेमि, तते णं ते मागंदियदारया रयणदीवदेवयाए अंतिए एयमट्ठे सो० निस० अभीया अतत्था अणुव्विग्गा अक्खुभिया असंभंता रयणदीवदेवयाए एयमहं नो आढंति नो परि० नो अवयक्खंति, अनाढायमाणा अपरि० अनवयक्खमाणा सेलएण जक्खेण सद्धिं लवणसमुद्दे मज्झमज्झेणं वीतिवयंति, तते णं सा रयणदीवदेवया ते मागंदिया जाहे नो संचाएति बहूहिं पडिलोमेहि य उवसग्गेहि यचालित्तए वा खोभित्तए वा विपरिणामित्तए वा लोभित्तए वा ताहे महुरेहि सिंगारेहि य कलुणेहि Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1९/१२५' यउवसग्गेहि यउवसग्गेउं पयत्ता यावि होत्था, हंभोमार्गदियदारगा! जति णं तुब्भेहिं देवाणुप्पिया मए सद्धिं हसियाणि यरमियाणि यललियाणि यकीलियाणिय हिंडियाणिय मोहियाणि यताई गंतुब्भे सव्वाति अगणेमाणाममं विप्पजहाय सेलएणं सद्धिं लवणसमुदं मझमज्झेणं वीइवयह, तते णं सा रयणदीवदेवया जिनरक्खियस्स मणं ओहिणा आभाएति आभोएत्ता एवं वदासी-निचंऽपियणं अहं जिनपालियस्स अनिट्ठा ५ निचं मम जिनपालिए अनिट्टे ५ निच्चंपिय णं अहं जिनरक्कियस्स इट्ठा ५ निच्चंपिय णं ममं जिणरखिए इढे ५, जति णं ममं जिनपालिए रोयमाणी कंदमाणी सोयमाणी तिप्पमाणी विलवमाणी नावयखति किण्णं तुमंजिनरस्खिया! ममं रोयमाणिजाव नावयक्खसि?, तते णं वृ. 'तए णं सा रयणदीवे त्यादि सूत्रं वाचनान्तरे रूपकविशेषद्वयभ्रान्तिं करोति,। मू. (१२६) “सा पवररयणदीवस्स देवया ओहिणा उंजिनरक्खियस्स मनं । नाऊण वधनिमित्तं उवरिमागंदियदारगाणं दोण्हपि।। व. तथाहि-'सापवररयणदीवस्स देवयाओहिणा उजिनरक्खिअस्सनाऊण वहनिमित्तं उवरि माइंदिदारगाण दोण्हंपि' इत्येकं 'दोसकलिया सलीलयं नाणाविहचुण्णवासमीसियं दिव्वं घाणमणनिव्वुइकरं सव्वोउयसुरहिकुसुमवुट्ठिकरं पमुंचमाणी'इति द्वितीयं, एवमन्यान्यपि परिभावनीयानि पद्यानि, पद्यबन्धं हि विना तुकारादिनिपातानां पादपूरणार्थानां निर्देशो नघटते, अपरिमितानि च छन्दःशास्त्राणीति, अर्थस्त्वेवम्-सा देवता जिनरक्षितस्य ज्ञात्वा भावमितिशेषो वधनिमित्तं तस्यैव, वचनमिदं ब्रवीति स्मेति सम्बन्धः,। मू. (१२७) दोसकलिया सललियं नानाविहचुण्णवासमीसं (सिय) दिव्वं । घाणमणनिव्वुइकरं सव्वोउयसुरभिकुसुमवुढेि पमुंचमाणी ॥ वृ. 'दोसकलिय'त्ति द्वेषयुक्ता, 'सलीलय'ति सलीलं यथा भवतीत्यर्थः, 'चुण्णवास'त्ति चूर्णलक्षणा वासाः चूर्णवासाः तर्मिश्रा या सा तथा तां दिव्यां घ्राणमनोनिवृत्तिकारी सर्वर्तुकानां सुरभीणां च कुसुमानां या वृष्टिः सा तथा तां प्रमुञ्चन्ती। मू. (१२८) नानामणिकणगरयणघंटियखिंखिणिणेऊरमेहलभूसणरवेणं । दिसाओ विदिसाओ पूरयंती वयणमिणं बेति सा सकलुसा ।। वृ.तथा नानामणिकनकरत्नानां सम्बन्धीनिघण्टिकाश्च किङ्किण्यश्च-क्षुद्रघण्टिका नुपूरी चप्रतीतौ मेखलाच-रसना एतल्लक्षणानि यानि भूषणानितेषांयोरवस्तेन इति रूपका) 'दिसाओ विदसाओ पूरयंति वयणमिणं वेइ यत्ति दिशो विदिशश्च पूरयन्ती वचनमिदं वक्ष्यमाणं ब्रवीति सा देवता, 'सकलुस'त्ति सह कलुषेण पापेन वर्त्तते या सा तथेति तृतीयं । मू. (१२९) होल वसुल गोल नाह दइत पिय रमण कंत सामिय निग्धिण नित्थक्क । छिन्न निक्किव अकयलुय सिढिल भाव निल्लज्ज लुक्ख ___ अकलुण जिनरक्किय मन्झं हिययरक्खगा!॥ वृ.हेहो (हा) ल हे वसुल हेगोल एतानिच पदानिनानादेशापेक्षया पुरुषाधामन्त्रणवचनानि गौरवकुत्सादिगर्भाणि वर्तन्ते, हो(हा)ल इति दशवैकालिके होल इति दृश्यते, तथा नाथ ! Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-९ १७५ -योगक्षेमकरिन्! दयित!-वल्लभ! रक्षित! इति वा प्रिय!-प्रेमकतः! रमण-भतः ! कान्त!-- कमनीय! स्वामिक!-अधिपते! निघृण!-निर्दय! सस्नेहाया वियोगदुःस्थायामम परित्यागात् 'नित्थक्क'त्तिअनवसरज्ञ अनुरक्ताया ममाकाण्डे एव त्यागादित्यर्द्धं । 'छिन्नत्ति स्त्यान ! कठिन मदीयात्यन्तानुकूलचरिताद्रवीकृतहदयत्वात् निष्कृप! मम दुःखिताया अप्रतीकारातू, अकृतज्ञ! मदीयोपकारस्यानपेक्षणात् शिथिलभाव! अकस्माद् मम मोचनात् निर्लज्ज ! प्रतिपन्नत्यागात् रूक्ष! स्नेहकार्याकरणात् अकरुण! हे जिनरक्षितमम हदयरक्षक !-वियोगदुःखेन शतधास्फुटतो हदयस्य त्रायक पुनर्मम स्वीकरणत इत्यर्थः इति चतुर्थं, । मू. (१३०) नहु जुञ्जसि एक्कियं अनाहं अबंधवं तुज्झ चलणओवायकारियं उज्झिउं महण्णं । अहं तुमे विहूणा न समत्थावि जीविउंखणंपि।। वृ. 'नहु' नैव युज्यसे-अर्हसि एककामनाथामबान्धवां तव चलनोपपातकारिकांपादसेवाविधायिनीमुज्झितुमधन्यामिति, इह च समानार्थनेकशब्दोपादानेऽपि न पुनरुक्तदोषः सम्भ्रमाभिहितत्वात्, यदाह॥१॥ “वक्ता हर्षभयादिभिराक्षिप्तमनाः स्तुवंस्तथा निन्दन् । यत्पदमसकृद् ब्रूयात् तत्पुनरुक्तं न दोषाया।" इति अर्धं, हे गुणसंकर!-गुणसमुदायरूप! हं इति अकारलोपदरअसनादहमिति दृश्यं त्वयाविहीना न समर्था जीवितुं क्षणमपीति पञ्चमं ।। मू. (१३१) इमस्स उ अनेगझसमगरविविधसावयसयाउलधरस्स। रयणागरस्स मज्झे अप्पाणं वहेमि तुझ पुरओ एहि नियत्ताहि जइसि कुविओ खमाहि एकावराहं मे ।। वृ.तथा 'इमस्स उत्तिअस्यपुनः अनेके ये झषा-मत्स्या मकरा-ग्राहाःविविधश्चापदाश्चजलचरश्रुद्रसत्त्वरूपास्तेषां यानि शतानि तेषामाकुलगृहं आकीर्णगेहं झषादीनां वा सदा-नित्यं कुलगृहमिव कुलगृहं यः स तथा तस्येत्यर्द्ध, रत्नाकरस्य-समुद्रस्य मध्ये आत्मानं 'वहेमित्ति हन्मि तव-भवतः पुरतः-अग्रतः तथा एहि निवर्तस्व ‘जइसि'त्ति यदि भवसि कुपितः क्षमस्वैकापराधं त्वं मे इति षष्ठं! मू. (१३२) तुज्झ य विगयघणविमलसमिमंडलगारसस्सिरीयं सारयनवकमलकुमुदकुवलयविमलदलनिकरसरिसनिभं। नयणं वयणं पिवासागयाए सद्धा मे पेच्छिउंजे अवलोएहि ता इओ ममं नाह जा ते पेच्छामि वयणकमलं ।। ख. 'तुज्झ यत्ति तव च विगधनं विमलंच यच्छशिमण्डलं तस्येवाकारो यस्य श्रिया च सह यद्वर्त्तते तत्तथा, पाठान्तरेण विगतघनविमलशशिमण्डलेनोपमा यस्य सश्रीकं च यत्तत्तथा, शारदं-शरत्कालसमभवं यन्नवं-प्रत्यग्रं कमलं च-सूर्यबोध्यं कुमुदं च-चन्द्रबोधं कुवलयं च-नीलोत्पलं तेषां योदलनिकरः-दलवृन्दं तत्सदशे नितरांभात इति-निभेच नयने यत्र तत्तथा, पाठान्तरेण शारदनवकमलकुमुदे च ते विमुकुले च ते विकसिते शेषं तथैव, Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/९/१३२ __ -वदनं-मुखं प्रतीतिवाक्यशेषः,पिपासागतायाः- मुखजर्शनजलपानेच्छया आयातायाः तांवा गतायाः-प्राप्तायाः कस्याः?-मे-मम श्रद्धा-अभिलाषः किं कर्तु?-प्रेक्षितुं-अवलोकयितुं जे इति पादपूरणे निपातः अवलोकय ता इति-ततस्तावदिति वा इतः-अस्यां दिशि मां नाथ जा इति-येन यावदिति वा ते-तव प्रेक्षे वदनकमलमिति रूपकं। मू. (१३३) एवंसप्पणयसरलमहरातिं पुणो २ कलुणाई वयणाति जंपमाणी सा पावा मग्गओ समग्णेइ पावहियया। वृ. एवं सप्रणयानि-सेहानीव सरलानि-सुखावगम्याभिधेयानि मधुराणि च-भाषया कोमलानि यानि तानि तथा, तथा करुणानि-करुणोत्पादकत्वात् वचनानि जल्पन्ती सा पापा क्रियया मार्गतः-पृष्ठतः समन्वेति-समनुगच्छति पापहदयेति । मू. (१३४) तते णं से जिनरखिए चलमणे तेणेव भूसणरवेणं कण्णसुहमणोहरेणं तेहि य सप्पणयसरलमहुरभणिएहिं संजायविउणराए रयणदीवस्स देवयाए तीसे सुंदरथणजहणवयणकरचरणनयणलावनरूवजोव्वणसिरिंच दिव्वं सरभसउवगहियाईजाति विब्बोयविलसियाणियविहसियसकडक्खदिहिनिस्ससियमलियउवललियठियगमण-पणयखिज्जियपासा दियाणि य सरमाणे रागमोहियमई अवसे कम्मवसगए अवयवति मग्गतो सविलियं, तते णं जिणरक्खियं समुप्पन्नकलुणभावं मच्चुगलत्यल्लणोलियमई अवयक्खंतं तहेव जवखे य सेलए जाणिऊण सणियं २ उबिहति नियगपिट्टाहि विगयसत्तं, तते णं सा रयणदीवदेवया निस्संसा कलुणं जिनरक्खियं सकलुसा सेलगपिट्ठाहिउवयंतंदास! मओसित्तिजपमाणीअप्पत्तंसागरसलिलं गेण्हय बाहाहिं आरसंतंउटुंउब्विहति, अंबरतले ओवयमाणंच मंडलग्गेण पडिच्छित्ता नीलुप्पलगवलअयसिप्पगासेण असिवरेणं खंडाखंडिं करेतर तत्य विलवमाणं तस्सय सरसवहियस्स घेत्तूण अंगमंगाति सरुहिराइं उक्खित्तबलिं चउद्दिसिं करेति सा पंजली पहिट्ठा। वृ.ततोऽसौ जिनरक्षितश्चलमनाः-अभ्युपगमाच्चलितचेताः अवयक्खइत्ति सम्बन्धः, किंभूतः?-सञ्जातद्विगुणरागःपूर्वकालापेक्षया, कस्यां?-रलद्वीपदेवतायां, केन कैश्चेत्याह-तेन च-पूर्वोक्तेन भूषणरवेणकर्णसुखो मनोहरश्चयस्तेन तैश्चपूर्ववर्णितैः सप्रणयसरलमधुरभणितैः, तथा तस्या देवतायाः सुन्दरं यत्स्तनजघनवदनकरचणनयनानां लावण्यं-स्पृहणीयत्वं तत्र रूपं च-शरीरसुन्दरत्वंच यौवनंच-तारुण्यं तेषां या श्रीः-सम्पत् सातथा तांच दिव्यां-देवसम्बन्धिनी स्मरन्निति सम्बन्धः, तथा सरभसानि-सहर्षाणि यान्युपगृहितानि-आलिङ्गितानि तानि तथा _ 'विब्बोयकाः' स्त्रीचेष्टाविशेषाः विलसितानि च-नेत्रविकारलक्षणानि च तानि तथा, विहसितानिच-अर्द्धसितादीनि सकटाक्षाः- सापाङ्गदर्शनाः ष्टयो-विलोकितानिनिःश्वसितानि च-कामक्रीडायाः समुद्भवानिमलितानिच-पुरुषाभिलषणीययोषिदङ्गमर्दनानिचपाठान्तरेण मणितानि च-रतकूजितानि उपललितानि च-क्रीडितविशेषरूपाणि पाठान्तरेण ललितानिईप्सितानि क्रीडितानि वा स्थितानि च-स्वभवनेषु उत्सङ्गासनादिषु वा अवस्थानानि गमनानि च-हंसगत्या चङ्कमणानिप्रणयखेदितानिच-प्रणयरोषणानिप्रसादितानिच-कोपप्रसादनानीति द्वन्द्वस्तानि च स्मरन्-चिन्तयन्। रागमोहितमतिः अवश आत्मन इति गम्यते, कर्मवशं-कर्मणः पारातन्त्रयं गतो यः स ___ Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७७ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-९ तथा पाठान्तरे कर्मवशात् वेगेन मोहस्य नडितो-विडम्बितो यः सकर्मवशवेगनडितः, 'अवइक्खइत्तिअवेक्षते-निरीक्षतेस्ममार्गतः-पृष्ठतोऽवलोकयतितामागच्छन्तीमित्यर्थः, सविलियंति सव्रीडं, सलज्जमित्यर्थः । मच्चुगलथल्लणोल्लिमयइंति मृत्युना यमराक्षसेन 'गलत्थल्ला' हस्तेन गलग्रहणरूपातयानोदिता-स्वदेशगमनवैमुख्येन यमपुरीगमनाभिमुखीकृतामतिर्यस्य स तथा तं अवेक्खमाणं तथैव यक्षस्तु शैलको ज्ञात्वा शनैः २ 'उबिहइ'त्ति उद्विजहाति-ऊर्द्धं क्षिपति, 'तहेव सणियं' इत्येतत् पदद्वयं वाचनान्तरे नोपलभ्यते निजकपृष्ठात् शरीरावयवविशेषात् 'विगयसत्थं ति विगतस्वास्थ्यं पाठान्तरे विगतश्रद्धो यक्षःशैलक इति, 'ओवयंतंति अवपतन्तं 'सरसबहियस्स'त्ति सरसं-अभिमानरसोपेतं वधितोहतो यः सतथा तस्य 'अंगमंगाईति शरीरावयवान् ‘उक्खित्तबलिं'ति उत्क्षिप्तः-ऊर्द्ध आकाशे क्षिप्तो न भूमिपट्टादिषु निवेशितो यो बलिः-देवतानामवपहारः स तथा तं चतुर्दिशं करोति, सा देवता 'पंजलि'त्ति प्रकृताञ्जलिः प्रकृष्टतोषवती। मू. (१३५) एवामेव समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंथाण वा २ अंतिए पव्वतिए समाणे पुनरवि माणुस्सए कामभोगे आसायति पत्थयति पीहेति अभिलसति से णं इह भवे चेव बहूणं समणाणं ४ जाव संसारं अणुपरियट्टिस्सति, जहा वा से जिनरखिए वृ. 'एवमेवे त्यादि निगमनं आसाय'त्तिप्राप्तानाश्रयतिमजते-अप्राप्तान्प्रार्थयतेऋद्धिमन्तं याचते स्पृहयति-अप्रार्थित एव यद्ययं श्रीमान् भोगान् मे ददाति तदा साधु भवति इत्येवंरूपां स्पृहां करोति अभिलषति-हटाहटेषु शब्दादिषु भोगेच्छां करोतीत्यर्थः,। मू. (१३६) “छलओ अवयक्खंतो निरावयखो गओ अविग्घेणं। तम्हा पवयणसारे निरावयक्खेण भवियव्यं ।। वृ.अत्रार्थे 'छलिउं' गाहा-छलितो-व्यंसितोऽनर्थं प्राप्तः अवकाशन पश्चाद्भागमवलोकयजिनरक्षितइतिप्रस्तुतमेव 'निरक्यक्खो निरवकाङ्क्षः पश्चाद्भागमनवेक्षमाणस्तन्निस्स्पृह इत्यर्थो गतः-स्वस्थानं प्राप्तोऽविघ्नेन–अन्तरायभावेन जिनपालित इति वक्ष्यमाणं, एष धान्तानुवादो, दार्शन्तिकस्त्वेवं-यस्मादेवं तस्मात् 'प्रवचनासारे' चारित्रे लब्धे सतीति गम्यते 'निरवकाङ्क्षण' परित्यक्तभोगान् प्रति निरपेक्षेण-अनभिलाषवता भवितव्यमिति। मू. (१३७) भोगे अवयक्खंता पडंति संसारसायरे घोरे। भोगेहिं निरवयक्खा तरंति संसारकतारं ।।" वृ. 'भोगे' गाहा चारित्रं प्रतिपद्यापि भोगानवकाङ्क्षन्तः पतन्ति संसारसागरे घोरे जिनरक्षतवत्, इतरे तु तरन्ति जिनपालितवत् समुद्रमिति॥ इह विशेषोपनयमेवं वर्णयन्ति व्याख्यातार:॥१॥ “जह रयणदीवदेवी तह एत्थं अविरई महापावा । जह लाहत्थी विणिया तह सुहकामा इहं जीवा ।। ॥२॥ जह तेहिं भीएहिं दिट्ठो आधायमंडले पुरिसो। संसारदुक्खभीया पासंति तहेव धम्मकहं ।। जह तेण तेसि कहिया देवी दुक्खाण कारणं घोरं । 712 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ तत्तो चि नित्थारो सेलगजवक्खाओ नत्रत्तो ॥ तह धम्मकही भव्वाण साहए दिट्ठअविरइसहावो । सयलहहेउभूओ विसया विरयंति जीवाणं ।। सत्ताणं दुहत्ताणं सरणं चरणं जिणिंदपन्नत्तं । आनंदरूविनिव्वाणसाहणं तहय देसेइ ॥ जह तेसिं तरियव्वो रुद्दसमुद्दो तहेव संसारो । जह तेसि सगिहगमणं निव्वाणगमो तहा एत्वं ॥ जह सेलगपिट्टाओ भट्ठो देवीइ मोहियमईओ । सावयसहस्सपउरंमि सायरे पाविओ निहणं ।। तह अविरईइ नडिओ चरणचुओ दुक्खसावयाइण्णे । निवडइ उपारसंसारसायरे दारुणसरुवे ॥ जह देवी अक्खोहो पत्तो सट्ठाण जीवियसुहाई । तह चरणडिओ साहू अक्ख ओहो जाइ निव्वाणं ॥ मू. (१३८) तते सा रयणद्दीवदेवया जेणेव जिनपालिए तेणेव उवा० बहूहिं अनुलोमेहि य पडिलोमेहि य खरमहुरसिंगारेहिं कलुणेहि य उवसग्गेहि य जाहे नो संचाएइ चालित्तए वा खोभि० विप्प० ताहे संता तंता परितंता निव्विण्णा समाणा जामेव दिसिं पाउ० तामेव दिसं पडिगया, तते गं से सेलए जक्खे जिनपालिएण सद्धिं लवणसमुदं मज्झंमज्झेणं वीतियवति २ जेणेव चंपानयरी तेणेव उवागच्छति २ चंपाए नयरीए अग्गुज्जाणंसि जिनपालियं पट्ठातो ओयारेति २ एवं वं० - एस णं देवा० ! चंपानयरी दीसतित्तिकट्टु जिनपालियं आपुच्छति २ जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए । ॥ ४ ॥ ॥ ५ ॥ ॥ ६ ॥ ॥७॥ ॥ ८ ॥ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/९/१३७ ॥९॥ मू. (१३९) तते गंजिनपालिए चंपं अनुपविसति २ जेणेव सए गिहे जेणेव अम्मापियरो तेणेव उवागच्छइ २ अम्मापिऊणं रोयमाणे जाव विलवमाणे जिनरक्खियवावत्तिं निवेदेति, तते णं जिन पालिए अम्मापियरी मित्तनाति जाव परियणेणं सद्धिं रोयमाणातिं बहूई लोइयाई मयकिच्चाई करेति २ कालेणं विगतसोया जाया, तते गंजिणपालियं अन्नया कयाइ सुहासणवरगतं अम्मापियरो एवं वंदासी - कहण्णं पुत्ता! जिनरक्खिए कालगए ?, तते गं से जिणपालिए अम्मापिऊणं लवणसमुद्दोत्तारं च कालिय- वायसमुत्थणं पोतवहणविवत्तिं च फलहखंड आसातणं च रयणदीवुत्तारं च रयणदीवदेवयागिनं च भोगविभूइं च रयणदीवदेवया अप्पाहणं च सूलाइयपुरिसदरिसणं च सेलगजक्ख आरुहणं च रयणदीवदेवयाउवसग्गं च जिनरक्खयविवत्तिं च लवणसमुद्दउत्तरणंच चंपागमणं च सेलगज- क्ख आपुच्छणं च जहाभूयमवितहमसंदिद्धं परिकहेति, तते णं जिनपालिए जाव अप्पसोगे जाव विपुलातिं भोगभोगाई भुंजमाणे विहरति । मू. (१४०) तेणं कालेणं २ समणे० समोसढे, धम्मं सोचा पव्वतिए एक्कारसंगवी मासिएणं सोहम्मे कप्पे दो सागरोवमे, महाविदेहे सिज्झिहिति । एवामेव समणाउसो ! जाव माणुस्सए कामभोए नो पुणरवि आसाति से णं जाव वीतिवतिस्सति जहा वा से जिनपालिए। एवं खलु जंबू Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-९ १७९ सपणेणं भगवया नवमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि ।। अध्ययनं-९-समाप्तम् मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादिता ज्ञाताधर्मकथाजसूत्रे प्रथम श्रुतस्कन्धे नवम अध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परिसमाप्ता। (अध्ययनं-१०-चन्द्रमा वृ. अथ दशमं विद्रियते, तस्य चायं पूर्वेण सह सम्बन्धः-अनन्तराध्ययनेऽविरतिवशववशवर्त्तिनोरनर्थेतरावुक्ती, इह तुगुणहानिवृद्धिलक्षणावनार्थीप्रमाद्यप्रमादिनोरभिधीयते इत्येवंसम्बद्धमिदम् मू. (१४१) जति णं भंते ! समणेण० नवमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्ते दसमस्स के अटे० ?, एवं खलु जंबू? तेणं कालेणं २ रायगिहे नगरे सामी समोसढे गोयमसामी एवं वदासी-कहन्नं भंते ! जीवा वडंति वा हायन्ति वा ?, गो० ! से जहा नामए बहुलपक्खस्स पाडिवयाचंदे पुन्निमाचंदंपणिहाय हीणो वण्णेणंहीणे सोम्मयाएहीणे निद्धयाए हीणे कंतीए एवं दित्तीए जुत्तीए छायाए पभाए ओयाए लेस्साए मंडलेणं तयानंतरं चणंबीयाचंदे पाडिवयं चंदं पणिहाय हीनतराएवण्णेणंजावमंडलेणंतयानतरंचणंततिआचंदेबितियाचंदंपणिहाय हीनतराए वण्णेणं जाव मंडलेणं, एवं खलु एएणं कमेणं परिहायमाणे-२ जाव अमावास्या चंदे चाउद्दसि चंदं पणिहाय नढे वण्णेणं जावनडे मंडलेणं, एवामेव समणाउसो! जो अम्हं निग्गंथो वा निग्गंधी वाजाव पव्वइए समाणे हीणे खंतीए एवं मुत्तीए गुत्तीए अञ्जवेणं मद्दवेणं लाघवेणं सच्चेणं तवेणं चियाए अकिंचणयाए बंभचेरवासेणं, तयानंतरं च णं हीने हीनतराए खंतीए जाव हीणतराए बंभरवासेणं, एवं खलु एएणं कमेणं परिहायमाणे २ नढे खंतीएजाव नढे बंभचेरवासेणं, से जहा वा सुक्कपक्खस्स पाडिवायचंदे अमावासाए चंदंपणिहाय अहिएवण्णेणंजावअहिए मंडलेणंतयाणंतरंचणं बिइयाचंदेपडिवयाचंद पणिहाय अहिययराए वण्णेणंजाव अहियतराए मंडलेणं एवं खलु एएणं कमेणं परिवुड्डेमाणे २ जाव पुण्णिमाचंदे चाउद्दसिं चंदं पणिहाय पडिपुण्णं वण्णणं जाव पडियुन्ने मंडलेणं, एवामेव समणाउसो!जाव पव्वतिए समाणे अहिएखंतीएजावबंभचेरवासेणं, तयानंतरं च णं अहिययराए खंतीए जाव बंभचेरवासेणं, एवं खलु एएणं कमेणं परिवढे माणे २ जाव पडिपुन्ने बंभचेरवासेणं, एवं खलु जीवा वटुंति वा हायंति वा, एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवता महावीरेणं दसमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि ।। वृ. सर्वं सुगमम्, नवरं जीवानां द्रव्यतोऽनन्तत्वेन प्रदेशतश्च प्रत्येकमसङ्ख्यातप्रदेशत्वेनावस्थितपरिमाणत्वात् वर्द्धन्ते गुणैः हीयन्ते च तैरेव । अनन्तरनिर्देशत्वेन हानिमेव तावदाह-'से जहे त्यादि, 'पणिहाए'त्ति प्रणिधायापेक्ष्य 'वर्णेन' शुक्लतालक्षणेन 'सौम्यतया' सुखदर्सनीयतया स्निग्धतया' अरुक्षतया ‘कान्त्या' कमनीयतया 'दीप्तया' दीपनेनवस्तुप्रकाशनेनत्यर्थः 'जुत्तीय'त्ति युक्तत्या आकाशसंयोगेन,। खण्डेन हि मण्डलेनाल्पतरमाकाशं युज्यते न पुनर्यावत्सम्पूर्णेन, 'छायाया' जलादी Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१०/१४१ प्रतिबिम्बलक्षणया शोभयावा 'प्रभया' उद्गमनसमयेयधुतिस्फुरणंतया ओयाए'त्तिओजसा दाहापनय नादिस्वकार्यकरणशक्त्या 'लेश्यया' किरणरूपया 'मण्डलेन' वृत्ततया, क्षान्त्यादिगुणहानिश्च कुशीलसंसर्गात् सद्गुरूणाम पर्युपासनात् प्रतिदिनं प्रमादपदासेक्नात् तथाविधचारित्रावरणकर्मोदयाच्च भवतीति, गुणवृद्धिस्त्वेतद्विपर्यायादिति, एवं च हीयमानानां जीवानां न वाञ्छितस्य निर्वाणसुखस्यावाप्तिरित्यनर्थः, आह च॥१॥ "चंदोव्व कालपक्खे परिहाई पए पए पमायपरो। तह उग्घरविग्घरनिरंगणोविन य इच्छियं लहइ ॥"त्ति गुणैर्वर्द्धमानानां तु वाञ्छितार्थावाप्तेर्थ इति, विशेषयोजना पुनरेवम्॥१॥ "जह चंदो तह साहू राहुवरोहो जहा तह पमाओ। वण्णाई गुणगणो जह तहा खमाई समणधम्मो ।। ॥२॥ पुण्णोवि पइदिनं जह हायंतो सव्वहा ससी नस्से । तह पुण्णचरित्तोऽविहु कुसीलसंसग्गिमाईहिं ।। ॥३॥ जणियपमाओ साहू हायंतो पइदिणं खमाईहिं । जायइ नहचरित्तो तत्तो दुक्खाई पावे ॥ ॥४॥ (तथा) -- 'हीणगुणोविहु होउं सुहगुरुजोगाइजणियसंवेगो। पुण्णसरूवो जाइय विवड्डमाणो ससहरोव्व ।। श्रुतस्कन्ध :१ - अध्ययनं-१०--समाप्तम् (अध्ययनं-११-दावद्रवः) वृ.अथैकादशमं विव्रियते-अस्य पूर्वेण सहायं सम्बन्धः-पूर्वत्र च प्रमाद्यप्रमादिनौगुणहानिवृद्धिलक्षणावनर्थार्थावुक्ती, इह तु मार्गाराधनविराधनाभ्यां तावुच्येते इतिसम्बद्धमिदम् मू. (१४२) जति णं भंते! दसमस्स नायम्झणस्स अयमढे एक्कारसमस के अटे०?, एवं खलुजंबू!तेणं कालेणं २ रायगिहे गोयमे एवं वदासी-कहणं भंते! जीवाआराहगा वा विराहगा वा भवंति ?, गो० ! से जहा नामए एगंसि समुद्दकूलंसि दावद्दवा नामं रुक्खा पन्नत्ता किण्हा जाव निउरुंबभूया पत्तिया पुफिया फलिया हरियगरेरिजमाणा सिरीए अतीव उवसोभेमाणा २ चिट्ठति, जया णं दीविच्चगा ईसिं पुरेवाया पच्छावाया मंदावाया महावाया वायंति तदा णं बहवे दावद्दवा रुक्खा पत्तिया जाय चिटुंति अप्पेगतिया दावद्दवा रुक्खा जुन्ना झोडा परिसडियपंडुपतपुष्फफला सुक्करुक्खओ विव मिलायमाणा २ चिट्ठति,। एवमामेव समणाउसो ! जे अम्हं निग्गंथो वा निग्गंथी वा जाव पव्वतिते समाणे बहूणं समणाणं ४ सम्मं सहति जाव अहियासेति बहूणं अन्नउत्थियाणं बहूणं गिहत्थाणं नो सम्मंसहति जाव नो अहियासेति एसणं महे पुरिसे देसविराहए पन्नत्ते समणाउसो! जयाणं सामुद्दगा ईसिं पुरेवाया पच्छावाया मंदवाया महावाता वायंति तदाणं बहवे दावद्दया रुक्खा जुण्णा झोडा जाव मिलायमाणा २ चिट्ठति, अप्पेगइया दावद्दवा रुक्खा पत्तिया पुफिया जाव उवसोभेमाणा २ चिति, एवामेव समणाउसो!जो अम्हं निरगंथोवा निग्गंधी वापचतिए समाणेबहूणंअन्नउत्थियाणं Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-११ बहूणंगिहत्थाणं सम्म सहति बहूणं समणाणं ४ नो सम्मं सहति एस गंमए पुरिसे देसाराहए पन्नत्ते समणाउसो!। जयाणं नो दीविचग्गा नो सामुद्दगा ईसिं पुरेवाया पच्छावाया जाव महावाया तते णं सव्वे दावद्दवा रुक्खा जुण्णा झोडा० एवामेव समणाउसो ! जाव पव्वतिए समाणे बहूणं समणाणं २ बहूणं अन्नउत्थियगिहत्थाणं नो सम्मंसहति एसणं मए पुरिसे सव्वविराहए पन्नत्ते समणाउसो!, जया णं दीविच्चगावि सामुद्दगावि ईसिं पुरेवाया पच्छावाया जाव वायंति तदा णं सब्वे दावद्दवा रुक्खा पत्तिया जाव चिट्ठति, एवामेव समणाउसो ! जे अम्हं पव्वतिए समाणे बहूणं समणाणं बहूणं अन्नउत्थियगिहत्याणं सम्मं सहति एसणं मए पुरिसे सव्वाराए प०!, एवं खलु गो०! जीवा आराहगा वा विराहगा वा भवंति, एवं खलु जंबू! समणेणं भगवया एक्कारसमस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि॥ वृ. सर्वं सुगम, नवरं आराधका ज्ञानादिमोक्षमार्गस्य विराधका अपि तस्यैव ‘जया णमित्यादि 'दीविच्चगा' द्वैप्या द्वीपसम्भवा ईषत् पुरोवाताः-मनाक्-सस्नेहवाता इत्यर्थः,पूर्वदिक्सम्बन्धिनोवा, पथ्या वाता-वनस्पतीनांसामान्येन हिता वायवः पश्चाद्वाता वामन्दाः-शनैः सञ्चारिणः महावाताः-उदंडवाता वान्ति तदा 'अप्पेगाइय'त्ति अप्येके केचनापि स्तोका इत्यर्थः, 'जुण्ण त्तिजीर्णाइवजीर्णाः, झोड:-पत्रादिशाटनं, तद्योगात्तेऽपिझोडाः,अतएवपरिशटितानि कानिचिच्च पाण्डूनि पत्राणिपुष्पफलानि च येषां ते तथा शुष्कवृक्षक इव म्लायन्तस्तिष्ठन्ति इत्येष दृष्टान्तो, योजना त्वस्यैवं 'एवामेवे त्यादि, अन्नउत्थियाणं ति अन्ययूथिकानां-तीर्थान्तरीयाणां कापिलादीनामित्यर्थः, दुर्वचनादीनुपसर्गान् नो सम्यक् सहते इति, ‘एस णति य एवंभूतः एष पुरुषो देशविराधको ज्ञानादिमोक्षमार्गस्य, इयमत्र विकल्पचतुष्टयेऽपि भावना-यथा दावद्रव्यवृक्षसमूहः स्वभावतो द्वीपवायुभिः बहुतरदेशैः स्वसम्पदः समृद्धिमनुभवतिदेशेन चासमृद्धिं १ समुद्रवायुभिश्चदेशैरसमृद्धिं देशेन च समृद्धि २ मुभयेषां च वायूनामभावे समृध्यभाव ३ मुभयसद्भावेच सर्वतः समृद्धि ४ मेवं क्रमेण साधुःकुतीर्थिकगृहस्थानांदुर्वचनादीन्यसहमानः शान्तिप्रधानस्यज्ञानादिमोक्षमार्गस्य देशतो विराधनां करोति, श्रमणादीनांबहुमानविषयाणांदुर्वचनादिक्षमणेन बहुतरदेशानामाराधनात् १ श्रमणादिदुर्वचनानां त्वसहने कुतीर्थिकादीनां सहने देशानां विराधनेन देशत एवाराधनां करोति २ उभयेषामसहमानो विराधनायां सर्वथा तस्य वर्त्तते ३ सहमानश्च सर्वथाऽऽराधनायामिति ४, इह पुनर्विशेषयोजनामेवं वर्णयन्ति॥१॥ "जह दावद्दवतरुवणमेवं साहू जहेव दीविच्चा । वाया तह समणाइयसपखवयणाइंदुसहाई।। ॥२॥ जह सामुद्दयवाया तहऽन्नतित्थाइकडुयवयणाई। कुसुमाइसंपया जग सिवमग्गाराहणा तह उ ।। ॥३॥ जह कुसुमाइविणासो सिवमग्गविराहणा तहा नेया । जह दीववाउजोगे बहु इट्टी ईसिय अणिड्डी। ॥४॥ तहसाहम्मियवयणाण सहमाणाराहणा भवे बहुया । Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ ॥ ५ ॥ ॥ ६॥ ॥७॥ ॥ ८ ॥ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/११/१४२ इराणसहणे पुण सिवमग्गविराहणा थोवा || जह जलहि वाउजोगे थेविड्डी बहुयरा यऽणिड्डी य । तह परपक्खक्खमणे आराहणमीसि बहुययरं ॥ जह उभयवाउविरहे सव्वा तरुसंपया विणट्ठत्ति । अनिमित्तोभयमच्छररुवे विराहणा तह य ।। जह उभयवाउजोगे सव्वसमिड्डी वनस्स संजाया । तह उभयवयणसहणे सिचमग्गाराहणा वृत्ता ॥ ता पुत्रसमणधम्माराहणचित्तो सया महासत्तो । सव्वेणवि कीरंतं सहेज सव्वंपि पडिकूलं ॥" श्रुतस्कन्ध : १, अध्ययनं - ११ – समाप्तम् अध्ययनं - १२ - उदकज्ञातः वृ. अधुना द्वादशं विक्रियते, अस्य चैवं सम्बन्धः -- अनन्तरज्ञाते चारित्रधर्म्मस्य विराधकधर्म्मस्य विराधकत्वमाराधकत्वं चोक्तमिह तु चारित्राराधकत्वं प्रकृतिमलीमसानामपि भव्यानां सद्गुरुपरिकर्म्मणातो भवतीत्युदकोदाहरणेनाभिधीयते, इत्येवं सम्बद्धमिदम् मू. (१४३) जति णं भंते! समणेणं जाव संपत्तेणं एक्कारसमस्स नायज्झयणस्स अयम० बारसमस्स णं नायज्झयणस्स के अट्टे पं० ?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ चंपा नाम नयरी पुन्नभद्दे जितसत्तू राया धारिणी देवी, अदीनसत्तू नामं कुमारे जुवराया यावि होत्या, सुबुद्धी अमचे जाव रज्जधुराचिंतए समणोवास, तीसे णं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमेणं एगे परिहोदए यावि होत्या, मेयवसामंसरुहिरपूयपडलपोच्चडे मयगकलेवरसंछण्णे अमणुण्णे वण्णेणं जाव फासेणं, से जहा नाम अहिमडेति वा गोमडेति वा जाव मयकुहियविणडकिमिणवाण्णदुरभिगंधे किमिजालाउले संसत्ते असुइविगयबीभत्थदरिसणिज्जे, भवेयारुवे सिया ?, नो इणडे समट्टे, एत्तो अनिट्टतराए चेव जाव गंधेणं पन्नत्ते । वृ. सर्व सुगमं नवरं 'फरिहोदए' त्ति परिखायाः खातवलयस्योदकं परिखोदकं चापीति समुच्चये, ततश्चंपादिकोऽर्थोऽभूद् एवं परिखोदकं चाभूदित्येवं, चः समुच्चये इति, 'मेये 'त्यादि, अत्र मेदः प्रभृतीनां पटलेन-समूहेन 'पोखडं' विलीनं मृतकानां यथा वा द्विपदादीनां कडेवरैः संछन्नंयत्तत्तथा, अह्यादिकडेवरविशेषणायाह - मृतं - जीवविमुक्तमन्त्रं सद्यत् कुथितं - ईषदुर्गन्धमित्यर्थः तथा विनष्टं-उच्छूनत्वादिविकारवत् 'किमिणं' ति कतिपयकृमिवत् व्यापन्नं च शकुन्यादिभक्षणाद्वीभत्सतां गतं सद्यद्दुरभिगन्धं - तीव्रतरदुष्टगन्धं । मू. (१४४) तते णं से जितसत्तू राया अन्नदा कदाइ हाए कयबलिकम्मे जाव अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरे बहूहिं राईसर जाव सत्थवाहपभितिहिं सद्धिं भोयणवेलाए सुहासणवरगा विपुलं असनं ४ जाव विहरति, जिमितभुत्तत्तरायए जाव सुइभूते तंसि विपुलंसि असन ४ जा जयविम्ह ते बहवे ईसर जाव पभितीए एवं वयासी- अहो णं देवा० ! इमे मणुन्ने असन Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८३ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययनं-१२ पणेणं उववेए जाव फासेणं उपवेते अस्सायणिज्जे विस्सायणिज्जे पीणणिज्जे दीवणिज्जे दप्पणिज्ने मयणिजे बिहणिजे सब्बिंदियगायपल्हायणिजे, तते णं ते बहवे ईसर जाव पभियओ जितसतुं एवं व०-तहेव णं सामी! जण्णं तुब्भे वदह अहोणं इमे मणुण्णे असनं ४ वण्णेणं उववेए जाव वल्हायणिजे, ततेणं जितसत्तू सुबुद्धिं अमचं एवं व०-अहो णं सुबुद्धी ! इमे मणुण्णे असनं ४ जाव पल्हायणिज्जे, तए णं सुबुद्धि जितसत्तुस्सेयम४ नो आढाइ जाव तुसिणीए संचिट्ठति, ततेणं जितसत्तुणा सुबुद्धी दोच्चंपि तच्चंपि एवं वुत्ते समाणे जितसत्तुं रायं एवं वदासी-नो खलु सामी ! अहं एयंसि मणुण्णसि असन ४ केइ विम्हए, एवं खलु सामी 'सुब्भिसद्दावि पुग्गला दुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति दुब्भिसद्दावि पोग्गला सुभिसदत्ताएपरिणमंति, सुरुवावि पोग्गलादुरूवत्ताएपरिणमंतिदुरूवाविपोग्गला सुरूवत्ताए परिणमंति, सुभिंगंधाविपोग्गला दुभिगंधत्ताए परिणमंतिदुभिगंधावि पोग्गलासुभिगंधत्ताए परिणमंति सुरसावि पोग्गला दुरसत्ताए परिणमंति दुरसावि पोग्गला सुरसत्ताए परिणमंति सुहफासावि पोग्गला दुहफासत्ताए परिणमंति दुहफासावि पोग्गला सुहफासत्ताए परिणमंति पओगवीससापरिणयावि यणं सामी ! पोग्गला पन्नता, ततेणं से जितसत्तू सुबुद्धिस्स अमच्चस्स एवमातिक्खमाणस्स ४ एयमद्वंनो आढाति नो परियाणाई तुसिणीए संचिट्ठइ, तएणं से जितसत्तू अन्नदा कदाई पहाए आसखंधवरगते महया भडचडगरहआसवाहणियाए निज्जायमाणे तस्स फरिहोदगस्स अदूरसामंतेणं वीतीवयइ । ततेणं जितसत्तू तस्स फरिदोदगस्स असुभेणं गंधेणं अभिभूते समाणे सएणं उत्तरिञ्जगेणं आसगं पिहेइ, एगंतं अवक्कमति, तेबहवेईसर जाव पभितिओएवं वदासी-अहोणं देवाणुप्पिया इमे फरिहोदए! अमणुन्ने वण्णेणं ४ से जहा नामए अहिमडेति वा जाव अमणामतराए चेव, तए गं ते बहवे राईसरपभिइ जाव एवं व०-तहेवणं तं सामी! जणं तुब्भे एवं वयह, अहो णं इमे फरिहोदए अमणुण्णे वण्णेणं ४ से जहा नामए अहिमडे इ वा जाव अमनामतराए चेव, तएणं से जियसत्तू सुबुद्धिं अमच्चं एवं वदासी-अहोणं सुबुद्धी! इमे फरिहोदएअमणुण्णे वण्णेणं से जहा नामए अहिमडेइ वा जाव अमणामतराए चेय, तए णं सुबुद्धी अमचे जाव तुसिणीए संचिट्ठइ, तए णं से जियसत्तू राया सुबुद्धिं अमच्छं दोच्चंपि तच्चपि एवं व०-अहो णं तं चेव, तएणंसे सुबुदद्धीअमच्चेजियसत्तुणा रना दोचंपि तचंपिएवं वुत्ते समाणे एवं व०-नोखलु सामी! अम्हएयंसि करिहोदगंसि केइ विम्हए, एवं खलु सामी! सुब्भिसद्दाविपोग्गलादुब्बिसद्दत्ताए परिणमंति, तं चेव जाव पओगवीससापरिणयावि य णं सामी ! पोग्गला पन्नत्ता, ततेणं जितसत्तुसुबुद्धि एवं चेव, माणं तुमदेवाणु०! अप्पाणंच परं च तदुभयं वा बहूहि यअसब्भावुब्भावणाहिं मिच्छत्ताभिनिवेसेणय घुग्गाहेमाणे वुप्पाएमाणे विहराहि, ततेणं सुबुद्धिस्स इमेयारूवे अब्मथिए ५ समुपज्जित्था--अहोणंजितसत्तू संतेतच्चेतहिए अवितहेसब्भूतेजिणपन्नत्ते भावे नो उवलभति, तं सेयं खलु मम जितसत्तुस्स रन्नो संताणं तच्चाणं तहियाणं अवितहाणं सब्भूताणं जिनपन्नत्ताणं भावाणं अभिगमणट्टयाए एयमद्वं उवाइणावेत्तए, एवं संपेहेति २ पञ्चतिएहिं पुरिसेहिं सद्धिं अंतरावणाओ नवए घडयपडए पगेण्हति २ संझाकालसमयंसि पविरलमणुस्संसि निसंतपडिनिसंतसि जेणेव फरिहोदए तेणेव उवागए २ तं Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१२/१४४ फरिहोदगंगेहावेति २ नवएसु घएडसुगालावेति २ नवएसुघडएसु पक्किवावेति २ लंछियमुद्दिते करावेति र सत्तरत्तं परिवसावेतिर दोच्चंपिनवएसुघडएसुगालावेतिनवएसुघडएसुपक्खिवावेति २ सज्जक्खारं पक्खिवावेइ लंछियमुहिते कारवेति २ सत्तरत्तं परिवसावेति २ तच्चपि नवएसु घडएसु जाव संवसावेति एवं खलु एएणं उवाएणं अंतरा गलावेमाणे अंतरा पक्खिवावेमाणे अंतराय विपरिवसावेमाणे२ सत्त २ रातिंदिया विपरिवसावेति, ततेणं सेफरिहोदए सत्तमसत्तर्यसि परि-णममाणंसि उदगरयणे जाए यावि होत्था अचअछे पत्ते जच्चे तणुए फलिहवण्णाभे वण्णेणं उववेते ४ आसायणिजे जाव सब्बिंदियगायपल्हायणिजे, तते णं सुबुद्धी अमचे जेणेव से उदगरयणे तेणेव उवा०२ करयलंसि आसादेति २ तं उदगरयणं वण्णेणं उववेयं ४ आसायणिजे जाव सव्विंदियगायपल्हयणिइज्जं जाणित्ता हट्टतुढे बहूहिं उदगसंभारणिज्जेहिं संभारेति २ जितसत्तुस्सरण्णो पाणियधरियंसद्दावेतिर एवं व०-तुमं चणं देवाणुप्पिया! इमं उदगरयणं गेण्हाहि २ जितसत्तुस्स रन्नो भोयणवेलाए उवणेञ्जासि, तते णं से पाणियघरिए सुबुद्धियस्स एतमढे पडिसुणेति २ तं उदगरयणं गिण्हाति २ जितसत्तुस्स रन्नो भोयणवेलाए उवद्ववेति, तते णं से जितसत्तू राया तं विपुलं असन ४ आसाएमाणे जाव विहरइ, जिमियभुत्तुत्तराययावियणंजाव परमसुइभूए तंसिउदगरयणेजायविम्हएते बहवेराईसर जावएवंव०-अहो णं देवाणु०! इमे उदगरयणे अच्छे जाव सब्बिंदियगायपल्हायणिज्जे तते णं बहवे राईसर जाव एवं व०-तहेवणं सामी ! जण्णं तुब्भे वदह जाव एवं चेव पल्हायणिज्जे, तते णं जितसत्तू राया पाणियधरियं सद्दावेति २ एवं व०-एस णं तुमे देवा० ! उदगरयणे कओ आसादिते?, तते णं से पाणियघरिए जितसत्तुं एवं वदासी-एस णं सामी ! मए उदगरयणे सुबुद्धिस्स अंतियाओ आसादिते, तते णं जितसत्तू सुबुद्धिं अमच्चं सदावेति २ एवं व०-अहोणं सुबुद्धी केणं कारणेणं अहं तव अनिटे ५ जेणं तुम मम कल्लाकल्लिं भोयणवेलाए इमं उदगरयणं न उवट्ठवेसि?, तए णं तुमे देवा० ! उदगरयणे कओ उवलद्धे ?, तते णं सुबुद्धी जितसत्तुं एवं व०-एसणं सामी ! से फरिहोदए, तते णं से जितसत्तू सुबुद्धिं एवं व०-केणं कारणेणं सुबुद्धि ! एस से फरिहोदए ?, तते णं सुबुद्धी जितसकत्तुं एवं व०-एवं खलु सामी ! तुम्हे तया मम एवमातिक्ख-माणस्स४ एतमट्ठनो सद्दहह तते णं मम इमेयासवे अब्भत्थिते ६ अहोणं जितसत्तू संते जाव भावे नो सद्दहति नो पत्तियति नो रोएति तं सेयं खलु ममं जियसत्तुस्स रन्नो संताणं जाव सब्भूताणं जिनपन्नत्ताणंभावाणं अभिगमणट्टयाए एतमलु उवाइणावेत्तए, एवं संपेहेमिर तंचेव जाव पाणियधरियं सद्दावेमि २ एवं वदामि-तुमंणं देवाणु० ! उदगरतणं जितसत्तुस्स रन्नो भोयणवेलाए उवणेहि, तं एएणं कारणेणं सामी ! एस से फरिहोदए। ततेणं जितसत्तू राया सुबुद्धिस्सअमच्चस्स एवमातिक्खमाणस्स४ एतमटुं नो सद्दहति ३ असद्दहमाणे ३ अभितरट्ठाणिजे पुरिसे सद्दावेति २ एवं वदासी-गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया! अंतरावणाओ नवघडए पडए य गेण्हह जाव उदगसंहारणिजेहिं दब्वेहिं संभारेह तेऽवि तहेव संभारेति २ जितसत्तुस्स उवणेति, तते णं जितसतूं राया तं उदगरयणं करयलंसि आसाएति आसातणिजंजावसबिंदियगायपल्हायणिज्जंजाणित्तासुबुद्धि अमचं सद्दावेति २ एवं व०-सुबुद्धी Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८५ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययनं-१२ एएणं तुमे संता तचा जाव सब्भूया भावा कतो उक्लद्धा?, . ततेणं सुबुद्धी जितसत्तु एवं वदासी-एएणं सामी! मए संताजाव भावा जिणवयणातो उवलद्धा, तते णं जितसत्तू सुबुद्धिं एवं व०-तं इच्छामि णं देवाणु० ! तव अंतिए जिनवयणं निसामेत्तए, ततेणंसुबुद्धी जितसत्तुस्स विचित्तं केवलिपनत्तंचाउजामंधम्मपरिकहेइ, तमाइक्खति जहा जीवा बझंति जाव पंच अणुव्वयातिं, तते णं जितसत्तू सुबुद्धिस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हट्ट० सुबुद्धिं अमचं एवं व०-सदहामि णं देवाणुप्पिया ! निग्गंथं पावयणं ३ जाव से जहेयं तुब्भे वयह, तंइच्छामिणं तव अंतिएपंचाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइयंजाव उवसंपजित्ताणं विहरित्तए, अहासुहं देवा० ! मा पडिबंधं०, तए णं से जियसत्तू सुबुद्धिस्स अमच्चस्स अंतिए पंचाणुव्वइयं जाव दुवालसविहं सावयधम्म पडिवज्जइ, तते णं जितसत्तू समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव पडिलाभेमाणे विहरति । तेणं कलेणं २ थेरागमणं जियसत्तू राया सुबुद्धी य निग्गच्छति, सुबुद्धी धम्म सोच्चा जनवरं जियसतूं आपुच्छामि जाव पव्वयामि, अहासुहं देवा०!, तते णं सुबुद्धी जेणेव जितसत्तू तेणेव उवा०२ एवं व०--एवं खलु सामी ! मए थेराणं अंतिए धम्मेनिसन्ते सेऽविय धम्मे इच्छियपडिच्छिए ३, तएणं अहंसामी! संसारभउब्विग्गेभीएजाव इच्छामिणंतुब्बेहिं अब्भणुनाए स० जावपव्वइत्तए, ततेणंजितसत्तू सुबुद्धिं एवं व०-अच्छासुताव देवाणु०! कतिवयातिं वासाइंउरालाति जाव जमाणाततो पच्छा एगयओथेराणं अंतिएमुंडे भवित्ता जाव पव्वइस्सामो, ततेणं सुबुद्धी जितसत्तुस्स एयमढे पडिसुणेति, तते णं तस्स जितसत्तुस्स सुबुद्धीणा सद्धिं विपुलाई माणुस्स० पञ्चणुभवमाणस्स दुवालस वासाइं वीतिकताइं तेणं कालेणं २ थेरागमणंततेणं जितसत्तू धम्म सोचा एवं नवरं देवा० ! सुबुद्धिं आमंतेमि जेट्टपुत्तं रज्जे ठवेमि, तए णंतुभं जाव पव्वयामि, अहासुहं, तते णं जितसत्तू जेणेव सए गिहे तेणेव उवा०२ सुबुद्धिं सदावेति २ एवं वयासी एवं खलु मए थेराणं जाव पव्वजामि, तुमंणं किं करेसि?, ततेणं सुबुद्धी जितसतुं एवं व०-जाव के० अन्ने आहारे वा जाव पव्वयामि, तं जति णं देवा० जाव पव्वयह गच्छह णं देवाणु० ! जेट्ट-पुत्तं च कुटुंबे ठावेहि २ सीयं दुरूहिताणं ममं अंतिए सीया जाल पाउब्भवेति, ततेणंसुबुद्धीए सीयाजाव पाउब्भवइ, ततेणंजितसत्तू कोडुंबियपुरिसेसद्दावेतिर एवंव०-गच्छह गंतुभे देवा० ! अदीनसत्तुस्स कुमारस्स रायाभिसेयं उवट्ठवेह जाव अभिसिंचंतिजाव पव्वतिए । तते णं जितसत्तू एक्कारस अंगाई अहिज्जति बहूणि वासाणि परियाओ मासियाए सिद्धे, तते णं सुबुद्धी एक्कारस अंगाई अ० बहूणि वासाणि जाव सिद्धे । एवं खलु जंबू !समणेणं भगवया महावीरेणं बारसमस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि॥ वृ. तत्तथा 'सुब्भिसद्दावित्ति शुभशब्दा अपि, 'दुभिसद्दत्ताए'त्ति दुष्टशब्दतया, 'पओगवीससापरिणय'त्तिप्रयोगेण-जीवव्यापारेण विश्रसयाच-स्वभावेन परिणताः-अवस्थान्तरमापना येतेतथा आसखंधवरगए'त्ति अश्वएव स्कन्धः-पुद्गलप्रतचयरूपो वरः-प्रधानोऽ. श्वरोऽथवा स्कन्धप्रदेशप्रत्यासत्तेः पृष्ठमपिस्कन्ध इति व्यपदिष्टमिति, 'असब्भावुब्भावणाहिति असतां भावानां-वस्तूनां-वस्तुधर्माणां वा या उद्भावना-उत्क्षेपणानितास्तथा ताभिर्मिथ्यात्वाभिनिवेशेन च-विपर्यासाभिमानेन व्युद्ग्राहयन्-विविधत्वेनाधिक्येन च ग्राहयन् व्युत्पा Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-9/-1१२/१४४ दयन्-अव्युत्पन्नमर्तिव्युत्पन्नं कुर्वन् संते' इत्यादिसतो विद्यमानान् तच्चे तितत्त्वरूपानैदंपर्यसमन्वितानित्यर्थः, अतएवतथ्यान्-सत्यान्, एतदेवव्यतिरेकेणोच्यते-अस्तिथान्न वितथानित्यर्थः, किमुक्तं भवति ?-- सद्भूतान् सता प्रकारेण भूतान्–यातान् सद्भूतान् एकार्था वैते शब्दाः, 'अभिगमणठ्ठयाए' अवगमलक्षणाय अर्थायेत्यर्थः, एतमटुं'तिएव--पुद्गलानामपरापररिणामलक्षणमर्थं 'उवाइ- णावित्तए'त्ति उपादापयितुं ग्राहयितुमित्यर्थः, ___'अंतरावणाउ'त्ति परिखोदकमार्गान्तरालवर्त्तिनो हट्टात् कुम्भकारसम्बन्धिन इत्यर्थः, 'सज्जखारं'ति सद्यो भस्म, 'अच्छे'त्यादि, अच्छं-निर्मल, पथ्यं-आरोग्यकरंजात्यं-प्रधानमिति भावः, तुनक-लघुसुजरमितिह्यदयं, उदगसंभारणिज्जेहिं'तिउदकवासकैः-वालकमुस्तादिभिः संभारयति-संभृतं करोति । इहाध्ययने यद्यपि सूत्रेणोपनयो न दर्शितःतथाऽप्येवं द्रष्टव्यः॥१॥ “मिच्छत्तमोहियमणा पावपसत्ताविपाणिणो वगुणा। फरिहोदगंव गुणिणो हवंति वरगुरुपसायाओ ।।" त्ति श्रुतस्कन्धः-१ अध्ययनं-१२-समाप्तम् ( अध्ययनं-१३-दुर्दुरकः ) वृ.अथ त्रयोदशं व्याख्यायते, अस्यच पूर्वेण सहायंसम्बन्धः-अनन्तराध्ययने संसर्गविशोषाद् गुणोत्कर्ष उक्तः, इह तु संसर्गविशेषाभावाद् गुणापकर्ष उच्यते, इत्येवं सम्बद्धमिदम् मू. (१४५) जति णं भंते ! समणेणं० बारसमस अयमढे पन्नत्ते तेरसमस णं भंते ! नाय० के० अढे पन्नत्ते?,एवंखलुजंबू तेणं कालेणं २ रायगिहे गुणसिलए चेतिए, समोसरणं, परिसा निग्गया, तेणं कालेणं २ सोहम्मे कप्पे गुरवडिंसए विमाणे सभाए सुहम्माए दगुरंसि सीहासणंसि दगुरे देवे चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं चउहिं अग्गमहिसीहिं सपरिसाहिं एवं जहा सुरियाभो जाव दिव्वाति भोगभोगाई भुंजमाणो विहरइ, इमंचणंकेवलकप्पंजंबुद्दीवर विपुलेणं ओहिणा आभोएमाणे २ जाव नट्टविहिं उवदंसित्ता पडिगते जहा सुरियाभेभिंतेति भगवं गोयमे समणं भगवंमहावीरं वंदइ नमसतिर एवंव०-अहो णंभंते ! दुहुरे देवे महिड्डिए २ दगुरस्सणं भंते ! देवस्स सा दिव्या देविड्डी ३ कहिं गया० ? गो० सरीरं गया सरीरं अणुपविठ्ठा कूडागारदिट्टतो, दुहुरेणं भंते ! देवेणं सा दिव्या देविही ३ किण्णा लद्धा जाव अभिसमन्नागया?, एवं खलु गो०! इहेवजंबुद्दीवे २ भारहे वासे रायगिहे गुणसिलए चेतिए सेणिए राया, तत्यणरायगिहे नंदे नाममणियारसेट्ठी अड्डे दित्ते, तेणं कालेणं २ अहं गोयमा! समोसद्धे परिसा निग्गया, सेणिए राया निग्गए, तते णं से नंदे मणियारसेट्टी इमीसे कहाए लद्धडे समाणे ण्हाए पायचारेणंजाव पञ्जुवासति, नंदे धम्म सोचा समणोवासए जाते, तते णं अहं रायगिहाओ पडिनिक्खन्ते बहिया जणवयविहारं विहरामि, तते नं से नंदे मणियारसेट्ठी अन्नया कदाइ असाहुदंसणेण य अपज्जुवासणाए य अननुसासणाए य असुस्सूसणाए य सम्पत्तपनवेहि परिहायमाणेहिं २ मिच्छत्तपज्जवेहिं परिवडमाणेहिं २ मिच्छत्तं विप्पडिवन्ने जाए यावि होत्या, तते णं नंदे मणियारसेट्ठी अन्नता For Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८७ कुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१३ शिम्हकालसमयंसिजेट्ठमूलंसि मासंसि अट्ठमभत्तं परिगेण्हति २ पोसहसालाए जाव विहरति, तते णं नंदस्स अट्ठमभत्तंसि परिणममाणसि तण्हाए छुहाए य अभिभूतस्स समाणस्स इमेयानवे अब्भत्थिते ५-धन्ना णं ते जाव ईसरपभितओ जेसिं णं रायगिहस्स बहिया बहूओ धावीतो पोखरणीओ जाव सरसरपंतियाओ जत्तणं बहुजणो हाति य पियति य पाणियं च संवहति, तं सेयं खलु ममं कलं पाउ० सेणियं आपुच्छित्ता रायगिहस्स बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसिभाए वेभारपव्वयस्स अदूरसामंते वत्युपाढगरोइतंसि भूमिभागंसि जाव नंदं पोक्खरणि खणावेत्तएत्तिकटु एवं संपेहेति २ कल्लं पा० जाव पोसह पारेति २ हाते कयबलिकम्मे मित्तनाइ जाव संपरिबुडे महत्व जाव पाहुडं रायारिहं गेण्हति २ जेणेव सेणिए राया तेणेव उवा०२ जाव पाहुडंउवट्ठवेति २ एवंव०-इच्छामिणंसामी! तुब्भेहिं अब्मणुनाए समाणे रायगिहस्स बहिया जाव खणावेत्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! ततेणं नंदे सेणिएणं रन्ना अब्भणुण्णाते समाणे हट्ट० रायगिह मज्झंमज्झेणं निग्गच्छति २ वत्थुपाढयरोइयंसि भूमिभागसि नंदं पोक्खरणिं खणाविउं पयत्ते यावि होत्या, ततेणं सानंदा पोक्खरणी अणुपुव्वेणं खणमाणा २ पोक्खरणी जाया यावि होत्था चाउकोणा समतीरा अणुपुब्बसुजायवप्पसीयलजला संछण्णपत्तबिसमुणाला बहुप्पलपउमकुमुदनलिणसुभगसोगंधियपुंडरीयमहापुंडरीयसयपत्तसहस्सपत्तपफुल्लकेसरोववेया परिहत्थभमंतमच्छछप्पयअनेगसउणगणमिहुणवियरियसहुबइयमहुरसरनाइया पासाईया ४ । ततेणं से नंदे मणियारसेट्ठी नंदाए पोक्खरणीए चउद्दिसिं चत्तारि वनसंडे रोवावेति।तए गते वनसंडाअणुपुब्वेणं सारक्खिञ्जमाणा संगोविजमाणाय संवड्डियमाणा यसे वनसंडाजाया किण्हा जाव निकुरुंबभूया पत्तिया पुस्फिया जाव उवसोभेमाणा २ चिट्ठति।। ततेणं नंदेपुरच्छिमिल्लेवनसंडे एगंमहं चित्तसभं करावेति अणेगखंभसयसंनिविलृपा०, तत्थ णं बहूणि किण्हाणि य जाव सुकिलाणि य कट्टकम्माणि य पोत्थकम्माणि चित्त० लिप्प० गंथिमवेढिमपूरिमसंघातिम० उवदंसिजमाणइं२ चिट्ठति, तत्थ णंबहूणि आसणाणियसयणाणि य अत्थुयपञ्चत्युयाई चिटुंति, तत्थणंबहवे नडाय नहाय जाव दिनभइभत्तवेयणा तालायरकम्म करेमाणा विहरंति, रायगिहविणिग्गओयजत्यबहूजणोतेसुपुब्वन्नत्थेसुआसणसयणेसुसंनिसन्नो य संतुयट्टो य सुणमाणो य पेच्छमाणो य सोहेमाणो य सुहंसुहेणं विहरइ, तते णं नंदे दाहिणिल्ले वनसंडे एगं महं महाणससालं करावेति अणेगखंभ० जाव एवं तत्थ णं बहवे पुरिसा दिनभइभत्तवेयणा विपुलं असन ४ उवक्खडेति बहूणं समणमाहणअतिहीकिवणवणीमगाणं परिभाएमाणा २ विहरंति, तते णं नंदे मणियारसेट्ठी पञ्चत्थिमिल्ले वनसंडे एगं महं तेगिच्छियसालं करेति, अनेगखंभसय० जाव रूवं, तत्थ णं बहवे वेजा य वेजपुत्ता य जाणुया य जाणुयपुत्ता य कुसला य कुसलपुत्ताय दिनभइभत्तवेयणा बहूणं वाहियाणं गिलाणाण यरोगियाण य दुब्बलाण य तेइच्छं करेमाणा विहरंति, अन्ने य एत्य बहवे पुरिसा दिन्न तेसिं बहूणं विहायाण य रोगि० गिला० दुब्बला० ओसहभेसज्जभत्तपाणेणं पडियारकम्मं करेमाणा विहरंति, ततेणं नंदे उत्तरिल्लेवनसंडे एगमहंअलंकारियसभंकरोति, अनेगखंभसत-जाव पडिरूवं, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१३/१४५ तत्थ णं बहवे अलंकारियपुरिसा दिन्नभइभत्त० बहूणं समणाण य अणाहाण य गिलाणाण य रोगि० दुव्व० अलंकारियकम्मं करेमाणा २ विहरति । तते गं तीए नंदाए पोक्खरणीए बहवे सणाहा य अणाहाय पंथिया य पहिया य करोडिया कारिया० तणहार० पत्त० कट्ट० अप्पेगतिया व्हायंति अप्पेगतिया पाणियं पियंति अप्पेगतिया पाणियं संवहंति अप्पे० विसज्जितसेय जल्लमल परिस्समनिद्दखुप्पिवासा सुहंसुहेणं विहरंति । रायगहविणिग्गओवि जत्थ बहुजणो किं ते जलमरणविविहमज्जणकयलिलयघरयकुसुमसत्थरय अणेगसउणगणरुयरिभितसंकुलेसु सुहंसुहेणं अभिरममाणो २ विहरति । तते णं नंदाए पोक्खरिणीए बहजणो ण्हायमाणो पाणियं च संवहमाणो अन्नमन्नं एवं वदासी- धन्ने णं देवा० ! नंदे मणियारसेट्ठी कयत्थे जाव जम्मजीवियले जस्स णं इमेयारूवा गंदा पोक्खरणी चाउकोणा जाव पडिरूवा, जस्स णं पुरत्थिमिल्ले तं चैव सव्वं चउसुवि वनसंडेसु जाव रायगिहविणिग्गओ जत्थ बहुजणो आसणेसु य सयणेसु य सन्निसन्नो य संतुयट्टो य पेच्छमाणो य साहेमाणो य सुहंसुहेणं विहरति, तं धन्ने कयत्थे कयपुन्ने कयाणं० लोया ! सुलद्धे माणुस्सए जम्मजीवियफले नंदस्स मणियारस्स, तते णं रायगिहे संघाडग जाव बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमातिक्खति ४ धत्रे णं देवाणुप्पिया नंदे मणियारे सो चैव गमओ जाव सुहंसुहेणं विहरति । तणं से नंदे मणियारे बहुजणस्स अंतिए एतमहं सोचा० हट्ट २ धाराहयकलंबगंपिव समूससियरोमकूवे परं सायासोक्खमणुभवमाणे विहरति वृ. सर्वं सुगमं, नवरं 'एवं सुरियाभे 'त्ति यथा राजप्रश्नकृते सूरिकाभो देवो वर्णितः एवं अयमपि वर्णनीयः, कियता वर्णकेनेत्याह- 'जाव दिव्वाई' इत्यादि, स चायं वर्णकः 'तिहिं परिसाहिं सत्तहिं अणिएहिं सत्तहिं अणियाहवईहिं' इत्यादि, 'इमंचणं केवलकप्पं' ति इमं च केवलः - परिपूर्णः सचासौ कल्पश्च - स्वकार्यकरणसमर्थं इति केवलकल्पः केवल एव वा केवलकल्पः तं 'आभोएमाणे' इह यावत्करणादिदं दृश्यं - 'पासइ समणं भगवं महावीर' मित्यादि, 'कूडागारदिनंते' त्ति एवं चासी 'सेकेणट्टेणं भंते! एवं बुच्चइ सरीरगं अणुपविट्ठा ?, गोयमा ! से जहा नामए कूडागारसाला सिया दुहओ' बहिरन्तश्च 'गुत्ता लित्ता' सावरणत्वेन गोमयाद्युपलेपनेन च, उभयतो गुप्तत्वमेवाहगुप्ता - बहिः प्राकारावृता गुत्तदुवारा अन्तर्गुप्तेत्यर्थः, अथवा गुप्ता गुप्तद्वारा द्वाराणां केषांचित् स्थगितत्वात् केषांचिच्चास्थितत्वादिति 'निवाया' वायोरप्रवेशात् 'निवायगंभीरा' किल महद् गृहं निवातं प्रायो न भवतीत्यत आह-निवातगम्भीरा निवातविशालेत्यर्थः, 'तीसे कूडागारसालाए अदूरसामंते एत्य णं महं एगे जनसमूहे चिट्ठइ, तए णं से जनसमूहे एगं महं अब्भवद्दलयं वा वासवद्दलयं वा महावायं वा एजमाणं पासइ पासित्ता तं कूडागारसालं अंतो अणुपविसित्ताणं चिट्ठइ, से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ सरीरगं गया सरीरगं अणुपविट्ठ'त्ति, 'असाधुदर्शनेने' ति साधूनामदर्शनेनात एव 'अपर्युपासनया' असेवनया 'अननुशासनया' शिक्षाया अभावेन 'अशुश्रूषणया' श्रवणेच्छाया अभावेन सम्यकत्वपर्यवैः सम्यकत्वरूपपरिणामविशेषैरेवं मिथ्यात्वपर्यवैरपि मिथ्यात्वं विशेषेण प्रतिपन्नो विप्रतिपन्नः, काष्ठकर्माणि - दारुमयपुत्रिकादिनिर्मापणानि एवं सर्वत्र, नवरं पुस्तं वस्त्रं चित्रं लेप्यंच प्रसिद्धं ग्रन्थिमानि यानि सूत्रेण ग्रथ्यन्ते मालावत् वेष्टिमानि यानि वेष्टनतो निष्पाद्यन्ते पुष्पमालाल Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१३ १८९ म्यूसकवत् पूरिमाणि-यानि पूरणतो भवन्ति कनकादिप्रतिमावत्सङ्घातिमानि-सङ्घातनिष्पाद्यानि रयादिवत् उपदर्यमानानि लोकैरन्योऽन्यमित्यर्थः, 'तालायरकम्मति प्रेक्षणककर्मविशेषः, 'तेगिच्छियसालं'ति चिकित्साशालं-अरोगशालां वैद्या-भिषग्वराः आयुर्वेदपाठकाः वैद्यपुत्राःतत्पुत्रा एव 'जाणुय'त्ति ज्ञायकाः शास्त्रानध्यायिनोऽपि शास्त्रज्ञप्रवृत्तिदर्शनेन रोगस्वरूपतः चिकत्सावेदिनः कुशालः-स्ववितर्काचिकित्सादिप्रवीणाः, वाहियाणं तिव्याधितानां विशिष्टचितापीडावतांशोकादिविप्लुतचित्तानामित्यर्थः अथवा विशिष्टा आधिर्यस्मात् स व्याधिः-स्थिररोगः कुष्ठादिस्तद्वतां ग्लानानां-क्षीणहर्षाणामशक्तानामित्यर्थः रोगितानां-सञ्जातज्जरकुष्ठादिरोगाणामाशुधातिरोगाणां वा, 'ओसहमित्यादिऔषधं-एकद्रव्यरूपं भैषजं-द्रव्यसंयोगरूपंअथवाऔषधं-एकानेकद्रव्यरूपं भैषजंतु-पथ्यं भक्तंतु-भोजनमात्रंप्रतिचारककर्म-प्रतिचारकत्वं अलंकारियसहति नापितकर्मशाला, 'विसज्जिए'त्यादि विसृष्टस्वेदजल्लमलपरिश्रमनिद्राक्षुत्पिपासाः, तत्रजल्लोऽस्थिरो मालिन्यहेतुर्मलस्तु स एव कठिनीभूत इति, ‘रायगिहे त्यादि राजगृहविनिर्गतोऽपिचात्र बहुजनः 'किंते'तिकिंतयत्करोति?,उच्यते-जलरमणैः-जलक्रीडाभिःविविधमज्जनैः-बहुप्रकारस्नानैः कदलीनां च लतानां च गृहकैः कुसुमश्रस्तरेः अनेकशकुनिगणरुतैश्च रिभितैः-स्वरघोलनावद्भिर्मधुरैरित्यर्थः सकुलानियानि तानितथातेषुपुष्करणीवनखण्डलक्षणेषुपञ्चसुवस्तुष्विति प्रक्रमः, संतुयट्टोय'त्तिशयितः, 'साहेमाणोय'त्ति प्रतिपादयन् ‘गमय'त्तिपूर्वोक्तः पाठः, सायासोक्खंति सातात्-सातवेदनीयोदयात् सौख्यं सुखं ।। मू. (१४६) ततेणंतस्सनंदस्स मणियारसेहिस्स अन्नया कयाईसरीरगंसि सोलस रोयायंका पाउन्भूया तं० "सासे कासे जरे दाहै, कुच्छिसूले भगंदरे ६। __अरिसा अजीरए दिट्टिमुद्धसूले अगारए"। वृ. 'सासे'त्यादिश्लोकःप्रतीतार्थः, नवरं अजीरए'त्तिआहारापरिणतिः दिट्ठी-मुद्धसूले'त्ति शूलं-नेत्रशूलं मूर्द्धशूलं-मस्तकशूलं, 'अकारएत्तिभक्तद्वेषः अच्छिवेयणे त्यादिश्लोकातिरिक्तं, 'कंडु'त्ति खर्जुः, 'दउदरे'त्ति दकोदरंजलोदरमित्यर्थः०। ___मू. (१४७) अच्छिवेयणा कन्नवेयणा कंडूधउदरे कोढे? ६।तते णं से नंदे मणियारसेट्टी सोलसहिं रोयायंकेहिं अभिभूते समाणे कोडंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं व०-गच्छह णं तुब्भे देवा० ! रायगिहे सिंगाडग जाव पहेसु महया सद्देणं उग्धोसेमाणा २ एवं व०-एवं खलु देवाणु० नंदस्स मणियारसेट्ठिस्स सरीरगंसिसोलस रोयायंका पाउन्भूतातं०- 'सासे जाव कोढे' तंजो गंइच्छतिदेवाणुप्पिया! वेजो वावेजपुत्तोवा जाणुओवार कुसलोवार नंदस्स मणियारस्स तेसिं चणं सोलसण्हं रोयायंकाणं एगमवि रोयायंकं उवसामेत्तए तस्स णं दे० ! मणियारे विउलं अस्थसंपदाणं दलयतित्तिकटु दोच्चंपि तच्चंपि घोसणं घोसेह २ पञ्चप्पिणह, तेवि तहेव पञ्चप्पिणंति, तते णं रायगिहे इमेयारूवं घोसणं सोचा निसम्म बहवे वेजा य वेजपुत्ता यजाव कुसलपुत्ताय सत्थकोसहत्थगया य कोसगपायहत्तगया य सिलियाहत्थगयाय गुलिया० य ओसहभेसज्जहत्थगया य सएहिं २ गिहेहितो निक्खमंति २ रायगिह मज्झमझेणं Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-१३/१४७ जेणेव नंदस्स० गिहे तेणेव उवा० २ नंदस्स सरीरं पासंति, तेसिं रोयायंकाणं नियाणं पुच्छंति नंदस्स० बाहिं उब्बलणेहि य उव्वट्टणेहि य सिणेहपाणेहि य वमणेहि य विरेयणेहि य सेयणेहि य अवदहणेहि य अवण्हाणेहि य अणुवासणेहि य वत्तिकम्मेहि य निरूहेहि य सिरावेहेहि य तच्छणाहि य पच्छणाहि य सिरावेढेहि यतप्पणाहिय पुढवाएहि यछल्लीहि य वल्लीहि य मूलेहिय कंदेहि य पत्तेहि य पुप्फेहि य फलेहि य बीएहि य सिलियाहि य गुलियाहि य ओसहेहि य भेसजेहि य इच्छंति तेसिं सोलसण्हं रोयायंकाणं एगमवि रोयायंकं उवसामित्तए, नो चेव णं संचाएति उवसामेत्तए, तते णं ते बहवे वेज्जा य ६ जाहे नो संचाएंति तेसिं सोलसण्हं रोगाणं एगमवि रोगा० उव० ताहे संता तंता जाव पडिगया। ततेणं नंदे तेहिं सोलसेहिं रोयायंकेहि अभिभूतेसमाणे नंदापोक्खरणीएमुच्छिए४तिरिक्खजोणिएहिं निबद्धाउतेबद्धपएसिए अदुहवसट्टे कालमासे कालं किचा नंदाए पोक्खरणीए दुहुरीए कुच्छिसिं दुहुरत्ताए उववन्ने । तए णं नंदे दगुरे गब्भाओ विणिम्मुक्के समाणे उम्मुक्कबालभावे विनायपरिणयमिते जोव्वणगमणुपत्ते नंदाए पोक्खरणीए अभिरममाणे २ विहरति, तते णं नंदाए पोक्खरणीए बहू जणेण्हायमाणो यपियइयपाणियंचसंवहमाणो अन्नमनस्स एवामातिक्खति ४ धन्नेणंदेवाणुप्पिया नंदे मणियारे जस्स णं इमेयारूवा नंदा पुक्खरणी चाउक्कोणा जाव पडिरूवा जस्स णं पुरत्तिमिल्ले वनसंडे चित्तसभा अनेगखंभ० तहेव चत्तारि सहाओ जाव जम्मजीवियफले, ततेणंतस्स द्गुरस्सतं अभिक्खणं २ बहुजणस्स अंतिए एयंढ सोचा निसम्म इमेयासवे अभत्थिए ६-सेकहिं मन्ने मए इमेयारूवे सद्दे निसंतपुब्वेत्तिकट्ठसुभेणंपरिणामेणंजाव जाइसरमे समुप्पन्ने, पुव्वजातिं सम्मं समागच्छति, तते णं तस्स दगुरस्स इमेयासवे अब्भथिए ५-एवं खलु अहं इहेव रायगिहे नगरे नंदे नाम मणियारे अड्डे। तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवंम० समोसढे, तएणंसमणस्स भगवओ० अंतिए पंचाणुव्वइए सत्तसिक्खावइए जाव पडिवन्ने, तए णं अहं अन्नया कयाई असाहुदंसणेण य जाव मिच्छत्तं विप्पडिक्ने, तएणंअहं अन्नयाकयाईगिम्हे कालसमयंसिजाव उवसंपज्जित्ताणविहरामि, एवं जहेव चिंता आपुच्छणा नंदापुरख० वनसंडा सहाओतं चेव सव्वंजाव नंदाए पु० दगुरत्ताए उववन्ने, तंअहोणं अहं अहन्ने अपुन्ने अकयपुग्ने निग्गंथाओ पावयणाओ नढे भट्ठे परिभढे तं सेयं खलु ममं सयमेव पुव्वपडिवन्नातिं पंचाणुव्वयाति० उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए, एवं संपेहेतिर पुव्वपडिवन्नाति पंचाणुव्वयाइं० आरुहेति २ इमेयास्वं० अभिग्गहं अभिणिग्हति-कप्पइ में जावजीवं छटुंछटेणं अनि० अप्पाणं भावमाणस विहरित्तए, छट्ठस्सवियणं पारणगंसि कप्पइमे नंदाए पोक्खरणीए परिपेरतेसु फासुएणं ण्हाणोदएणं उम्मद्दणोलोलियाहि य वित्तिं कप्पेमाणस्स विहरित्तए, इमेयारूवं अभिगगह अभिगेण्हति, जावजीवाए छटुंछट्टेणं जाव विहरति तेणं कालेणं २ अहंगो०! गुणसिलए समोसढे परिसा निग्गया, तएणं नंदाए पुस्खरिणीए बहुजणो ण्हाय०३ अन्नमन्नं० जाव समणे ३ इहेव गुणसिलए०, तं गच्छामोणं देवाणु० समर्थ भगवं० वंदामोजाव पजुवासामो एवं मेइहभवे परभवेयहियएजावअणुगामियत्ताए भविस्सइ, तए णं तस्स ददुरस्स बहुजणस्स अंतिए एयमढं सोचा निसम्म० अयमेयारूवे अब्भत्थए ५. समुप्पजित्था-एवं खलु समणे० तं गच्छामि णं वंदामि० एवं संपेहेति २ नंदाओ पुक्खरणीओ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययनं-१३ १९१ सणियं र उत्तरइजेणेव रायमग्गे तेणेव उवा०२ ताए उक्किट्ठाए ५ दुहुरगईए वीतियमाणेजेणेव ममं अंतिए तेणेव पहारेत्य गमणाए, इमं चणं सेणिए राया भंभसारेण्हाए कयकोउय० जावसव्वालंकारविभूसिएहत्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणंछत्तेणं० सेयवरचामरा० हयगयरह० महया भडचडगर० चाउरंगिणीए सेनाए सद्धिं संपरिवुडे मम पायवंदते हव्व मागच्छति, तते णं से दहुरे सेणियस्स रनो एगेणं आसकिसोरएणं वामपाएणं अक्ते समणे अंतनिग्घातिए कते यावि होत्था, तते णं से दुहुरे अत्थामे अबले अवीरिए अपुरिसकारपरक्कमे अधारणिज्जमितिकट्ठ एगंतमवक्कमति० करयलपरिग्गहियं० नमोऽत्युणंजाव संपत्ताणं नमोऽत्युणंममधम्मायरियस्सजाव संपाविउकामस्स पुब्बिंपियणंमएसमणस्स भगवतो महावीरस्स अंतिए थूलए पाणातिवाए पञ्चक्खाए जाव धूलए परिग्गहे पञ्चक्खाए, -तं इयाणिपि तस्सेव अंतिए सव्वं पाणातिवायं पञ्चस्खामि जाव सव्वं परि० पञ्च० जावजीवं सव्वं असण ४ पच्च० जावजीवं जंपिय इमं सरीरं इ8 कंतं जाव मा फुसंतु एयंपिणं चरिमेहिं ऊसासेहिं वोसिरामित्तिकट्ट, तए णं से दुगुरे कालमासे कालं किच्चा जाव सोहम्मे कप्पे दगुरवडिंसए विमाणे उववायसभाए दहुरदेवत्ताए उववन्ने, एवं खलु गो० ! दुहुरेणं सा दिव्वा देविड्डी लद्धा३।९रस्सणंभंते! देवस्स केवतिकालं ठिईपण्णता?, गो०! चत्तारिपलिओवमाई ठिती पं०, सेणं दहुरे देवे० महाविदेहे वासे सिज्झिहिति बुझि० जाव अंतं करेहिइ य। एवं खलु समणेणं भग० महावीरेणं तेरसमस नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि ७. 'सत्थकोसे त्यादि, शस्त्रकोश:-क्षुरनखरदनादिभाजनं सहस्ते गतः-स्थितो येषां ते तथा, एवे सर्वत्र, नवरं शिलिकाः-किराततिक्तकादितृणरूपाः प्रततपाषाणरूपा वा शस्त्रतीपणीकरणार्थाः, तथा गुटिका-द्रव्यसंयोगनिष्पादितगोलिकाः ओषधभेषजे तथैव 'उब्वलणेही त्यादि उद्वेलनानि-देहोपलेपनविशेषाः यानि देहाद्धस्तामर्शनेनापनीयमानानि मलादिकमादायोद्वलंतीति उद्वर्तनानि-तान्येव विशेषस्तु लोकारूढिसमवसेय इति, स्नेहपानानि-द्रव्यविशेषपक्वघृतादिपानानि वमानानि प्रसिद्धानि विरेचनानि-अधोविरेकाः स्वेदनानि-सप्तधान्यकादिभिः अवदहनानि-दम्भनानिअपस्नानानि-स्नेहापनयनहेतुद्रव्यसंस्कृतजलेन स्नानानि अनुवासनाः-चर्मयन्त्रप्रयोगेणापानेन जठरे तैलविशेषप्रवेशनानि बस्तिक- माणिचर्मवेष्टनप्रयोगेण शिरःप्रभृतीनां स्नेहपूरणानि गुदेवा वत्यादिक्षेपणानि निरुहा-अनुवासना एव केवलं द्रव्यकृतो विशेषः। शिरोवेधा-नाडीवेधनानि रुधिरमोक्षणानीत्यर्थःतक्षणानि-त्वचाक्षुरप्रादिना तनूकरणानि प्रक्षणानि-इस्वानि त्वचो विदारणानि शिरोबस्तयः-शिरसि बद्धस्य चर्मकोशस्य संस्कृततैलापूरलक्षणाः, प्रागुक्तानि बस्तिकर्माणि सामान्यानि अनुवासनानिरुहशिरोबस्तयस्तु तभेदाः, तर्प-णानि-स्नेहद्रव्यविशेषैहणानि पुटपाकाः-कुष्ठिकानांकणिकावेष्टितानामग्निना पचनानि अथवा पुटपाकाः-पाकविशेषनिष्पन्ना औषधविशेषाःछल्लयो-रोहिणीप्रभृतयःवल्लयो-गुडूचीप्रभृतयः कन्दादीनि प्रसिद्धानि, एतैरिच्छन्ति एकमपि रोगमुपशमयितुमिति, 'निबद्धाउए'त्ति प्रकृतिस्थित्यनुभागबन्धापेक्षया बंधपएसिए'त्ति प्रदेशबन्धापेक्षयेति 'अंतनिग्याइए'त्तिनिर्धातितान्तः, 'सव्वं पाणाइवायं पच्चक्खामि' इत्यनेन यद्यपि सर्वग्रहणं तथापि Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ तिरश्चां देशविरतिरेव, इहार्थे गाथे ॥ १ ॥ ॥२॥ 119 11 ॥ २ ॥ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१३/१४७ " तिरियाणं चारित्तं निवारियं अह य तो पुणो तेसिं । सुव्वइ बहुयाणंपिहु महव्वयारोहणं समए । न महव्वयसब्भावेवि चरणपरिणामसम्भवो तेसिं । न बहुगुणापि जओ केवलसंभूइपरिणामो ॥” इति - इह यद्यपि सूत्रे उपनयो नोक्तः तथाऽप्येवं द्रष्टव्यः"संपन्नगुणोवि जओ सुसाहसंसग्गिवज्जिओ पायं । पावइ गुणपरिहाणीं दहुरजीवोव्व मणियारो ।।"त्ति, “तित्थयरवंदणत्थं चलिओ भावेण पावए सग्गं । जहदहुरदेवेणं पत्तं वेमाणियसुरतं ॥" श्रुतस्कन्धः १ - अध्ययनं - १३ – समाप्तम् अध्ययनं -१४ तेतलिपुत्र वृ. अथ चतुर्दशज्ञातं विव्रियते अस्य चायं पूर्वेण सहाभिसम्बन्धः - पूर्वस्मिन् सतां गुणानां सामग्ग्रयभावे हानिरूक्ता, इह तु तथाविधसामग्रीसभावे गुणसम्पदुपजायते इत्यभिधीयते, इत्येवंसम्बद्धमिदम् मू. (१४८) जति णं भंते! तेरसमस्स ना० अयमट्टे पन्नत्ते चोदसमस्स के अड्डे पन्नत्ते ?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ तेयलिपुरं नाम नगरं पमयवणे उज्जाणे कणगरहे राया, तस्स णं कनगरहस्स पउमावती देवी, तस्स णं कनगरहस्स तेयलिपुत्ते नामं अमचे सामदंड० तत्थ गं तेयलिपुरे कलादे नामं मूसियारदारए होत्या अड्डे जाव अपरिभूते, तस्स णं भद्दा नामं भारिया, तस्स णं कलायस मूसियारदारयस्स धूया भद्दाए अत्तया पोट्टिला नामं दारिया होत्था रूपेण जोव्वणणं य लावत्रेण उक्किट्ठा २, -तते णं पोट्टिला दारिया अन्नदा कदाह पहाता सव्वालंकरविभूसिया चेडियाचकवालसंपरिवुडा उप्पिं पासायवरगया आगासतलगंसि कणगमएणं तिंदूसएणं कीलमाणी २ विहरति, इमं च णं तेयलिपुत्ते अमचे पहाए आसखंधवरगए महया भडचडगर आसवाहणियाए निज्जायमाणे कलायरस मूसियारदारगस्स गिहस्स अदूरसामंतेणं वीतियवयति, ततेणं से तेयलिपुत्ते मूसियारदारगगिहस्स अदूरसामंतेणं वीतीवयमाणे २ पोट्टिलं दारियं उप्पिं पासायवरगयं आगासतलगंसि कणगतिंदूसएणं कीलमाणीं पासति २ पोट्टिलाए दारियाए रूवे य ३ जाव अज्झोववन्ने कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं व०- एस णं देवा० ! कस्स दारिया किंनामधेजा ?, तते कोडुंबिय पुरि से तेयलिपुत्तं एवंवदासी- एस णं सामी ! कलायरस मूसियारदारयस्स धूता भद्दाए अत्तया पोट्टिला नामंदारिया रूवेण य जाव सरीरा, ततेणं से तेयलिपुत्ते आसवाहणियाओ पडिनियत्ते समाणे अमितरट्टाणिज्जे पुरिसे सद्दावेति २ एवं व०- गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया ! कलादस्स मूसियार० धूयं भद्दाए अत्तयं पोट्टिलं दारियं मम भारियत्ताए वरेह, तणं ते अब्भंतरट्ठाणिज्जा पुरिसा तेतलिणा एवं वुत्ता समाणा हट्ट० करय० तहत्ति Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९३ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१४ जेणेव कलायस्स मूसि० गिहे तेणेव उवागया, तते णं से कलाए मूसियारदारते पुरिसे एजमाणे पासति २ हट्टतुढे आसणाओ अब्भुढेति २ सत्तहपदाति अणुगच्छति २ आसणेणं उवनिमंतेति २ आसत्थे वीसत्ते सुहासणवरगए एवं व०-संदिसंतुणं देवाणु० ! किमागमणपओयणं?, ततेणं ते अभितरट्टाणिज्जा पुरिसा कलायमूसिय० एवं व०-अम्हे णंदेवाणु०! तवधूयं भदाए अत्तयं पोट्टिलं दारिय तेयलिपुत्तस्स भारियत्ताए वरेमो, तंजति णं जाणसि देवाणु० जुत्तं वा पत्तंवा सलाहणिजं वा सरिसो वा संजोगो ता दिजउणं पोट्टिला दारिया तेयलिपुत्तस्स, ता भण देवाणु० ! किं दलामो सुक्कं ?, तते णं कलाए मूसियारदारए ते अभितरहाणिजे पुरिसे एवं वदासी-एस चैव णं दे० ! मम सुंके जनं तेतलिपुत्ते मम दारियानिमित्तेणं अणुग्गहं करेति, ते ठाणिज्जे पुरिसे विपुलेणं असन ४ पुष्फवत्थ जाव मल्लालंकारेणं सक्कारेइ स०२ पडिविसजेइ, तएणं कलायस्सवि मूसिक गिहाओ पडिनि०२ जेणेव तेयलिपुत्ते अ० तेणब उवा०२ तेयलिपु० एयमहूं निवेयंति, तते णं कलादे मूसियदारए अन्नया कयाइं सोहणंसि तिहिन क्खत्तमुहत्तंसि पोट्टिलंदारियंण्हायंसव्वालंकारभूसियं सीयंदुरूहइरत्ता मित्तणाइसंपरिबुडे सातो गिहातो पडिनिक्खमति र सव्विड्डीएतेयलीपुरमझमझेणंजेणेव तेतलिस्स कगिहे तेणेव उवा० २ पोहिलं दारियं तेतलिपुत्तस्स सयमेव भारपियत्ताए दलयति, ततेणं तेतलिपुत्ते पोट्टिलं दारियं भारियत्ताए उवणीयं पासति २ पोट्टिलाए सद्धिं पट्टयं दुरूहति २ सेतापीतएहिं कलसेहिं अप्पाण मञ्जावेति २ अग्गिहोमं करेति ३ पाणिग्गहणं करेति २ पोट्टिलाए भारियाए मित्तनाति जाव परिजणं विपुलेणं असनपानखातिमसातिमेणं पुष्फ जाव पडिविसजेति, तते णं से तेतलिपुत्ते पोट्टिलाए भारियाए अनुरत्तेअविरत्ते उलालाइंजाव विहरति वृ. सर्वं सुगम, नवरं 'कलाए'त्ति कलादो नाम्ना मूषिकारदारक इति पितृ-व्यपदेशेनेति, 'अभिंतरठाणिज्जेत्ति आभ्यन्तरानाप्लानित्यर्थः । . मू. (१४९) तते णं से कनगरहे राया रजे यरट्टै य बले य वाहणे य कोसे य कोट्ठागारे य अंतेउरे य मुच्छिते ४ जाते २ पुत्ते वियंगेति, अप्पेगइयाणं हत्थंगुलियाओ छिंदति अप्पेगइयाणं हत्यंगुट्ठए छिंदति एवं पायंगुलियाओपायंगुट्ठएविकन्नसकुलीएविनासापुडाइंफालेति अंगमंगाति वियंगेति, ततेणंतीसे पउमावतीए देवीए अनया पुव्वरत्ताव०अयमेयारूवे अमथिए समुप्पञ्जित्था ४-एवं खलु कनगरहे राया रजे यजाव पुत्ते वियंगेति जाव अंगमंगाई वियंगेति, तंजति अहंदारयं पयायामि सेयं खलुममंतंदारगंकनगरहस्सरहस्सियंचेव सारस्खमाणीए संगोवेमाणीए विहरित्तएत्तिकट्ठ एवं संपेहेति २ तेयलिपुत्तं अमचं सद्दावेति २ एवं व०-एवं खलु देवा०! कनगरहे राया रज्जे य जाव वियंगेति तंजति णं अहं देवाणु० ! दारगं पयायामि तते णं तुमं कनगरहस्स रहस्सियं चेव अनुपुव्वेणं सारक्खमाणे संगोवेमाणे संवदेहि, ततेणंसेदारए उम्मुक्कबालभावेजोब्वणगमणुप्पत्ते तवयममयभिक्खाभयणे भविस्सति, तते णं से तेयलिपुत्ते पउमावतीए एयमहुँ पडिसुणेति २ पडिगए, तते णं पउमावतीय देवीए पोहिलाय अमचीए सयमेव गब्भंगेण्हति सयमेव परिवहति, ततेणंसा पउमावती नवण्हं मासाणं जाव पियदसणं सुरूवं दारगं पयाया, जं रयणिं च णं पउमावती दारयं पयाया तं रयणिं च णं पोहिलावि अमची नवण्हं मासाणं विनिहायमावन्नं दारियं पयाया, 713 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1१४/१४९ ___ ततेणंसाफउमावती देवी अम्मधाइंसदावेतिर एवंव०-गच्छहणंतुमे अम्मो! तेयलिगिहे तेयलिपु०रहस्सिययं चेव सद्दावेह, ततेणंसा अम्मधाईतहत्तिपडिसुणेति २ अंतेउरस्सअवदारेणं निग्गच्छति २ जेणेवतेयलिस्स गिहे जेणेव तेयलिपुत्तेतेणेव उवा०२ करयल जावएवं वदासी-एवं खलु देवा०! पउमावती देवी सद्दावेति, तते णं तेयलिपुत्ते अम्मधातीए अंतिए एयमढं सोचा हट्ठ २ अम्मधातीएसद्धिं सातोगिहाओ निग्गच्छतिर अंतेउरस्स अवदारेणंरहस्सियं चेव अणुपविसति २ जेणेव पउमावती तेणेव उवाग० करयल० एवं व०-संदिसंतुणं देवाणुप्पिया! जं मओए कायव्वं ?, तते णं पउमावती तेयलीपुत्तं एवं व० एवं खलु कनगरहे राया जाव वियंगेति अहं च णं देवा० ! दारगं पयाया तं तुमणं देवाणु०! तंदारगंगेण्हाहि जावतवममय भिक्खाभायणेभविस्सतित्तिकडतेयलिपुत्तंदलयति, तते णं तेयलिपुत्ते पउमावतीए हत्थातो दारगं गेण्हति उत्तरिजेणं पिहेति २ अंतेउरस्स रहस्सियं अवदारेणं निग्गच्छति २ जेणेव सए गिहे जेणेव पोट्टिला भारिया तेणेव उवा० २ पोटिलं एवं व०-एवं खलु देवाणु० ! कनगरहे राया रज्जे य जाव वियंगेति अयं चणं दारए कनगरहस्स पुत्ते पउमावईएअत्तए तेणं तुमं देवा० ! इमंदारगंकनगरहस्सरहस्सियं चेव अणुपुव्वेणं सारखाहि यसंगोवेहि यसंकहिं यतते णं एस दारए उम्मुक्कबालभावे तव यममय फउमावतीए य आहारे भविस्सतित्तिकटु पोट्टिलाए पासे निस्खिवति पोट्टिलाओ पासाओ तं विणिहायमावन्नियं दारियं गेण्हति २ उत्तरिजेणं पिहेति २ अंतेउरस्स अवदारेणं अणुपविसति २ जेणेव पउमावती देवी तेणेव उवा० २ पउमावतीए देवीए पासे ठावेति २ जावपडिनिग्गते। ततेणंतीसेपउमावतीए अंगपडियारियाओ पउमावइं देवि विनिहायमावन्नियंचदारियं पयायं पासंति र त्ता जेणेव कनगरहे राया तेणेव०२ ता करयल० एवं व०--एवं खलु सामी! पउमावती देवी मइल्लियं दारियंपयाया, ततेणं कनगरहे राया तीसे मइल्लियाए दारियाए नीहरणं करेति बहूणि लोइयाई मयकिचाइ० कालेणं विगयसोए जाते, तते णं से तेतलिपुत्ते कल्ले कोडुबियपुरिसे सद्दावेतिर एवंव०-खिप्पामेव चारगसो० जाव ठितिपडियंजम्हाणं अम्हं एस दारए कनगरहस्स रखे जाएतं होउणं दारए नामेणं कनगज्झए जाव भोगसमत्थे जाते। . वृ. वियंगेइ'त्ति व्यङ्गयति विगतकर्णनाशाहस्ताद्यङ्गान् करोतीत्यर्थः, 'विइंतेति'त्ति विकृतन्तति छिनत्तीत्यर्थः, 'संरक्खमाणीय'त्ति संरक्षन्त्याः आपदः सङ्गोपयन्त्याः प्रच्छादनतः 'भिक्खा भायणे'त्ति भिक्षाभाजनमिव भिक्षाभाजनं तदस्माकं भिक्षोरिव निर्वाहकारणमित्यर्थः। मू. (१५०) ततेणं सा पोट्टिला अन्नया कयाई तेतलिपुत्तस्स अनिट्ठा ५ जायायावि होत्था मेच्छइ य तेयलिपुत्ते पोट्टिलाए नामगोत्तमविसवणयाए, किं पुण दरिसणं वा परिभोगं वा?, ततेणं तीसे पोट्टिलाए अन्नया कयाई पुव्वरत्त० इमेयारवे ५ जाव समुप्पञ्जित्था एवं खलु अहं तेतलिस्स पुब्बिं इठ्ठा ५ आसि इयाणिं अनिट्टा ५ जाया, नेच्छइ य तेयलिपुत्ते मम नामं जाव परिभोगंवा ओहयमणसंकप्पाजाव झियायति, तएणंतेतलिपुत्ते पोट्टिलं ओहयमणसंकप्पं जाव झियायमाणं पासतिर एवं व-मा णं तुमं दे० ! ओहयमणसं० तुमणं मम महानसंसि विपुलं असन ४ उवक्खडावेहि २ बहूणं समणमाहण जाव वणीमगाणं देयमाणी य दवावेमाणी य विहराहि, ततेणंसा पोटिला तेयलिपुत्तेणं एवं वुत्ता समाणा हट्ठ० तेयलिपुत्तस्स एयमद्वंपडिसुणेति Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१४ १९५ २ कल्लाकल्लं महानसंसि विपुलं असन ४ जाव दवावेमाणी विहरति।। वृ. 'पढमाएपोरुसीए सज्झाय'मित्यादी यावत्करणादिदंद्रष्टव्यं–'बीयाएपोसिसीए झाणं झियायइतईयाएपोरिसीए अतुरियमचवलमसंभंतेमुहपोत्तियंपडिलेहेइभायणवत्थाणि पडिलेहेइ भायणाणि पमञ्जइ भायणाणि उग्गाहेइ २ जेणेव सुव्वयाओ अजाओ तेणेव उवागच्छन्ति २ सुव्वयाओ अजाओ वंदन्ति नमंसन्ति २ एवं वयासी इच्छामोणंतुब्भेहिं अब्मणुनाएतेयलिपुरेनयरे उच्चनीयमज्झियाइंकुलाइंघर समुयाणस्स भिक्खायरियाए अडित्तए, अहासुइंदेवाणुप्पिया! मापडिबंधं,तएणंताओअज्जयाओसुब्वयाहिं अजाहिं अब्भणुण्णायाओसमाणीओ सुव्बयाणं अजाणं अंतियाओपडिस्सयाओपडिनिक्खमिति अतुरियमचवलमसंभंताए गतीए जुगंतरपलोयणाए दिट्ठीए पुरओ रियं सोहेमाणीओ तेयलिपुरे नयरे उच्चनीयमज्झिमाइं कुलाई घरसमुयाणस्स भिक्खायरियं अडमाणीउत्ति। गृहेषु समुदान-भिक्षा गृहेषु समुदानं-भिक्षा गृहसमुदानं तस्मै गृहसमुदानायभिक्षाचर्यांमिक्षानिमित्तं विचरणंअटन्त्यः-कुर्वाणाः, अत्थियाइंभे'त्तिआइंति-देशभाषायंभेत्ति-भवतीनां, 'चुण्णजोए'त्ति द्रव्यचूर्णानां योगः स्तम्भनादिकर्मकारी, ___ 'कम्मजीए'त्ति कुष्ठादिरोगहेतुः, 'कम्मजोए'त्ति काम्पयोगः कमनीयताहेतुः, 'हियउड्डावणे'ति हृदयोड्डापनं चित्ताकर्षणहेतुः 'काउड्डावणे'त्ति कार्याकर्षणहेतुः ‘आभिओगिए'तिपराभिभवनहेतुः वसीकरणे तिवश्वाताहेतुः कोउयकम्मे तिसौभाग्यनिमित्तंस्नपनादि 'भूइकम्मे'त्ति मन्त्राभिसंस्कृतभूतिदानं। मू. (१५१) तेणं कालेणं २ सुव्वयाओ नामं अजाओ ईरियासमिताओ जाव गुत्तबंभयारिणीओ बहुस्सुयाओ बहुपरिवाराओ पुव्वाणुपुट्विं जेणामेव तेयलिपुरे नयरे तेणेव उवा०२ अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हति २ संजमेण तवसा अप्पाणंभावेमाणीओ विहरंति, तते णं तासिं सुब्बयाणं अजाणं एगे संघाडए पढमाए पोरसीए सज्झायं करेति जाव अडमाणीओ तेतलिस्स गिहं अणुपविट्ठाओ, ततेणं सा पोट्टिला ताओ अजाओ एजमाणीओ पासति २ हट्ट० आसणाओ अब्भुटेति २ वंदति नमसतिर विपुलं अनिट्ठा ५जावदसणंवा परिभोगंवा०, तंतुणं अजातो सिक्खियाओ बहुनायाओ बहुपढियाओबहूणियामागर जाव आहिँडह बहूर्णराईसर जाव गिहातिअणुपविसह तं अत्ति याइं भे अजाओ! केइ कइंचि चुन्नजोए वा मंतजोगे वा कम्मणजीए वा हियउड्डावणे का काउड्डावणे वा आभिओगिए वा वसीकरणे वा कोउयकम्मेवा भूइ-मूले कंदे छल्ली वल्ली सिलिया वा गुलिया वा ओसहे वा भेसज्जे वा उक्लद्धपुव्वे जेणाहं तेयलिपुत्तस्स पुनरवि इट्ठा ५ भवेज्जामि, तते णं ताओ अजाओ पोट्टिलाए एवं वुत्ताओ समाणीओ दोवि कन्ने ठाइति २ पोट्टिलं एवं वदासी-अम्हे णं देवा० ! समणीओ निग्गंधीओ जाव गुत्तबंभचारिणीओ नो खलु कप्पइ अम्हं एयप्पयारं कन्नेहिवि निसामेत्तए, किमंग पुण उवदिसित्तए वा आयरित्तए दा?, अम्हे णं तव देवा०! विचित्तं केवलिपन्नत्तं धम्म पडिकहिजामो, ततेणंसा पोटिला ताओ अजाओ एवंव०-इच्छामिणंअजाओ! तुम्हंअंतिए केललिपन्नत्तं धम्म निसामित्तए, ततेणं ताओ अज्जाओ पोट्टिलाए विचित्तं धम्मे परिकहेंति, ततेणं सा पोट्टिला Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१४/१५१ धम्मं सोचा निसम्म हट्ट० एवं व० - सद्दहामि णं अजाओ ! निग्गंथं पावयणं जाव से जहेयं तुब्भे वयह, इच्छामि णं अहं तुब्बं अंतिए पंचाणुव्वयाई जाव धम्मं पडिवजित्तए, अहासुहं, तए णं सा पोट्टिला तासिं अज्जाणं अंतिए पंचाणुव्वइयं जाव धम्मं पडिवज्जइ ताओ अज्जाओ वंदति नम॑सति २ पडिविसज्ज्ञेति, तए णं सा पोट्टिल समणोवासिया जाया जाव पडिलाभेमाणी विहरइ मू. (१५२) तते णं तीसे पोट्टिलाए अन्नया कयाइ पुव्वरत्तावरत्तकालस० कुटुंबजागरियं० अयमेयारूवे अब्भत्थिते ० एवं खलुं अहं तेतलि० पुव्विं इट्ठा ५ आसि इयाणि अनिट्टा ५ जाव परिभोगं वा तं सेयं खलु मम सुव्वयाणं अज्जाणं अंतिए पव्वतित्तए, एवं संपेहेतिर कल्लं पाउ० जेणेव तेतलिपुत्ते तेणेव उवा० २ करयलपरि० एवं व० - एवं खलु देवाणुप्पिया ! भए सुव्वयाणं अज्राणं अंतिए धम्मे निसंते जाव अब्भणुन्नाया पव्वइत्तए, तते णं तेयलिपुत्ते पोट्टिलं एवं व०-एवं खलु तुमं देवाणुप्पिए ! मुंडा पव्वइया समाणी कालमासे कालं किच्चा अन्नतरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववज्जिहिसि तं जति णं तुमं देवा० ! ममं ताओ देवलोयाओ आगम्म केवलिपत्ते धम्मे बोहिहि तोऽहं विसज्जेमि, अह गं तुमं ममं न संबोहेसि तो ते न विसज्जेमि, तते णं सा पोट्टिला तेयलिपुत्तस्स एयमट्टं पडिसुणेति, तते णं तेयलिपुत्ते विपुलं असन ४ उवक्खडावेति २ मित्तणातिजावआमंतेइ २ जाव सम्माणेइ २ पोट्टिलं हायं जाव पुरिससहरसवाहणीयं सिअं दुरूहित्ता मित्तनाति जाव परिवुडे सव्विड्डिए जाव रवेणं तेतलीपुत्तस्स मज्झमज्झेणं जेणेव सुव्वयाणं उवस्सए तेणेव उवा० २ सीयाओ पच्चरुहति २ पोट्टिलं पुरतो कट्टु जेणेव सुव्वया अज्जा तेणेव उवागच्छति २ वंदति नम॑सति २ एवं व०- एवं खलु देवा० ! मम पोट्टिला भारिया इट्ठा ५ एस णं संसारभउव्विग्गा जाव पव्वतित्तए पडिच्छंतु णं देवा० । सिस्सिणिभिक्खं दलयामि, अहासुहं मा० प०, तते णं सा पोट्टिला सुव्वयाहिं अजाहिं एवं वुत्ता समाणा हट्ट० उत्तरपुर० सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुयति २सयमेव पंचमुट्ठियं लोयं करेइ २ जेणेव सुव्वयाओ अज्जाओ तेणेव उवागच्छइ २ वंदति नम॑सति २ एवं व०-आलित्ते णं भंते! लोए एवं जहा देवानंदा जाव एक्कारस अंगाई बहूणि वासाणि सामन्नपरियागं पाउणाइ २ मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झोसेत्ता सट्टि भत्ताई अत० आलोइयपडि० समाहिं पत्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नतरेसु देवलोएसु दैववत्ताए उववन्ना । मू. (१५३) तते गं से कनगरहे राया अन्नया कयाई कालधम्मुणा संजुत्ते यावि होत्या, तणं राईसर जावनीहरणं करेति २ अन्नमन्नं एवं व० - एवं खलु देवाणु० ! कनगरहे राया रजे य जाव पुत्रे - वियंगित्था, अम्हे णं देवा० ! रायाहीणा रायाहिट्टिया रायाहीणकज्जा अयं च णं तेतली अमचे कनगरहस्स रनो सवट्ठाणेसु सव्वभूमियासु लद्धभूमियासु लखपच्चए दिन्नवियारे सव्वकज्रवट्टावए यावि होत्या, तं सेयं खलु अम्हं तेतलिपुत्तं अमचं कुमारं जातित्तएत्तिकट्टु अन्नमन्नस्स एयमहं पडिसुर्णेति २ जेणेव तेयलिपुत्ते अमचे तेणेव उवा० २ तेयलिपुत्तं एवं व० - एवं खलु देवाणु ! कनगरहे राया रज्जे य रज्जेय रहे य जाव वियंगेइ, अम्हे य णं देवाणु ० ! रायाहीणा जाव रायाहीणकज्जा, तुमं च णं देवा०! कनगरहस्स रन्नो सव्वाणेसु जाव रजधुराचिंतए, तं जणं देवा ! अत्ति केइ कुमारे रायलक्खणसंपन्ने अभिसेयारिहए तण्णं तुमं अम्हं Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१४ १९७ दलाहि, जाणं अम्हे महया २ रायाभिसेएणं अभिसिंचामो, तएणं तेतलिपुत्ते तेसिंईसर० एतमढ़ पडिसुणेति २ कनगज्झयं कुमारं हायं जाव सस्सिरीयं करेइ २ ता तेसि ईसर जाव उवणेति २ एवं व०-एस णं देवा० ! कनगरहसस रनो पुत्ते पउमावतीए देवीए अत्तए कनगज्झए नामं कुमारे अभिसेयारिहे रायलक्खणसंपन्ने मए कणगरहस्स रन्नो रहसिययं संवड्डिए, एयंणं तुब्भे महया २ रायाभिसेएणं अभिसिंचह, सव्वं च तेसिं उठाणपरियावणियं परिकहेइ। तते णं ते ईसर० कनगझयं कुमारं महया र अभिसिंचंति। तते णं से कनगज्झए कुमारे राया जाए महया हिमवंतमलय० वण्णओ जाव रज्जं पसासेमाणे विहरइ । तते णं सा पठमावती देवी कनगज्झयं रायं सद्दावेति २ एवं व०-एस णं पुत्ता ! तव० रज्जे जाव अंतेउरे य० तुमंच तेतलिपुत्तस्स पहावेणं, तंतुमंगंतेतलिपुत्तं अमचं आढाहि परिजाणाहि सकारेहि सम्मागेहि इंतं अब्भुट्टेहि ठियं पञ्जुवासाहि वच्चंतं पडिसंसाहेहि अद्धासणेणं उवनिमंतेहि भोगं च से अनुवदेहि, तते णं से कनगज्झए पउमावतीए तहत्ति पडि० जाव भोगं च से वहेति। वृ. 'रायहीणा इत्यादि, राजाधीनाः राज्ञो दूरेऽपि वर्तमाना राजवशवर्त्तिन इत्यर्थः, राजाधिष्ठितास्तेन स्वयमध्यासिताः, राजाधीनानि-राजायत्तानि कार्याणि येषां ते वयं राजाधीनकार्याः 'सव्वं च से उट्ठाणपरियाणवियं ति सर्वंच से-तस्य उत्थानं च-उत्पत्तिं परियापनिका च-कालान्तरं यावत् स्थितिरित्युत्थानपरियापनिकं तत्परिकथयतीति, 'वयंतं पडिसंसाहेहि'त्ति विनयप्रस्तावाव्रजन्तंप्रतिसंसाधय-अनुव्रज,अथवा वदन्तंप्रति संश्लाधय-साधूक्तंसाध्वित्येवं प्रशंसां कुर्वित्यर्थः, भोग-वर्तनं ।। मू. (१५४) ततेणं से पोट्टिले देवे तेतलिपुत्तं अभिक्खणं २ केवलिपुन्नत्ते धम्मे संबोहेति, नोचेवणं से तेतलिपुत्ते संबुज्झति, ततेणं तस्स पोट्टिलदेवस्स इमेयारवेअब्भस्थिते ५-एवं खलु कनगझए राया तेयलिपुत्तं आढाति जाव भोगं च संवड्वेति तते णं से तेतली अभिक्खणं २ संबोहिन्जमाणेविधम्मे नो संबुज्झति, तंसेयंखलु कनगज्झयंतेतलिपुत्तातो विप्परिणामेत्तएत्तिक? एवं संपेहेति रत्ता कनगझयं तेतलिपुत्तातो विप्परिणामेइ। तते णं तेतलिपुत्ते कल्लं पहातेजाव पायच्छित्ते आसखंधवरगए बहूहिं पुरिसेहिं संपरिबुडे सातो गिहातो निग्गच्छति रजेणेव कनगज्झए राया तेणेव पहारेत्य गमणाए, तते णं तेतलिपुत्तं अमचंजे जहा बहवे राईसरतलवर जावपभियओ पासंतितेतहेव आढायंतिपरिजाणंति अब्भुढेति २ अंजलिपरिग्गहं करेंति इट्टाहिं कंताहिं जाव वग्गूहिं आलवेमाणा य संलवेमाणा य पुरतो य पिट्टतो य पासतो य मग्गतो य समणुगच्छंति, तते णं से तेतलिपुत्ते जेणेव कनगज्झए तेणेव उवागच्छति, तते णं कनगज्झए तेतलिपुत्तं एजमाणं पासतिरनो आढाति नो परियाणाति नो अब्भुटेति अणाढायमाणे ३ परम्मुहे संचिट्ठति, तते णं तेतलिपुत्ते कनगज्झयस्स रन्नो अंजलिं करेइ, तते णं से कनगज्झए राया अणाढायमाणे तुसिणीए परम्मुहे संचिट्ठति, तते णं तेतलिपुत्ते कनगज्झयं विप्परिणयं जाणित्ता भीते जाव संजातभए एवं व०-रुडे णंममंकनगज्झएराया हीणेणं मम करनज्झएराया अवज्झाएणंकणगज्झए, तंन नजइणं मम केणइ कुमारेण मारेहितित्तिक? भीते तत्थे य जाव सणियं २ पच्चोसक्केति २ तमेव आसखंधं दुरूहेति २ तेतलिपुरं मझमझेणं जेणेव सए गिहे तेणेव पहारेत्य गमणाए, Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१४/१५४ तते णं तेयलिपुत्तं जे जहा ईसर जाव पासंति ते तहा नो आढायंति नो परियाणंति नो अब्भुटेंति नोअंजलि० इटाहिंजाव नो संलवंति नो पुरओ य पिट्टओयपासओय समणुगच्छंति, तते णं तेतलिपुत्ते जेणेव सएगिहे तेणेव उवागच्छति, जाविय से तत्थ बाहिरिया परिसा भवति, तं०-दासेति वा पेसेति वा भाइल्लएति वा सावि यणं नो आढाइ २, जाविय से अभितरिया परिसा भवति, तंदहापियाइ वा मातातिवाजावसुण्हाति वा सावियणं वा नो ववरोवित्तएत्तिकट्ट एवं संपेहेति २ तालउड विसं आसगंसि पक्खिवति से य विसे नो संकमति, ततेणंसे तेतलिपुत्ते नीलुप्पल जाव असिं खंधे ओहरति, तत्थविय से धारा ओपल्ला, तते णं से तेतलिपुत्ते जेणेव असोगवणिया तेणेव उवागच्छति २ पासगं गीवाए बंधति २ रुक्खं दुरूहति २ पासंरक्खे बंधति २ अप्पाणं मुयति तत्थविय से रज्ज छिन्ना, तते णं से तेतलिपत्ते महतिमहालयंसिलंगीवाएबंधतिर अत्थाहमतारमपोरिसियंसिउदगंसि अप्पाणं मुयति, तत्थवि से थाहे जाते, तते णं से तेतलि० सुक्कंसितणकूडंसि अगनिकायं पक्खिवति २ अप्पाणं मुयति तत्थवि य से अगनिकाए विज्झाए, तते णं से तेतली एवं व०-सद्धेयं खलु भो समणा वयंति सद्धेयं खलु भो माहणावयंति सद्धेयं खलु भो समणा माहणा वयंति, अहंएगोअसद्धेयंवयामि एवं खलु अहं सह पुत्तेहिं अपुत्ते को मेदं सद्दहिस्सति? सह मित्तेहिं अमित्ते को मेदं सद्दहिस्सति?, एवं अस्थेणं दारेणंदासेहिं परिजणेणं, एवं खलु तेयलिपुत्ते णं अ० कनगज्झएणंरना अवज्झाएणं समाणेणं तेयलिपुत्ते तालपुडगे विसे आसगंसि पक्खित्ते सेविय नो कमति को मेयं सद्दहिस्सति?, तेतलिपुत्ते नीलुप्पल जाव खंधंसि ओहरिए तत्थविय से धारा ओपल्ला को मेदं सद्दहिस्सति ?, तेतलिपुत्तस्स पासगंगीवाए बंधेत्ता जाव रज्जू छिन्ना को मेदं सद्दहिस्सति?, तेतलिपुत्ते महासिलयंजावबंधित्ता अस्थाह जाव उदगंसिअप्पामुक्के तत्ववियणंथाहेजाएको मेयंसद्दहिस्सति तेतलिपुत्ते सुक्कंसि तणकूडे अग्गी विज्झाए को मेदं सद्द०?, ओहतमणसंकप्पे जाव झियाइ तते णं से पोट्टिले देवे पोट्टिलारूवं विउव्वति २ तेतलिपुत्तस्स अदूरसामंते ठिच्चा एवं व०-हं भो ! तेतलिपुत्ता ! पुरतो पवाए पिओ हत्यिभयं दुहओ अचक्खुफासे मज्झे सराणि परिसयंति गामे पलिते रने झियाति रम्ने पलिते गामे झियाति आउसो ! तेतलिपुत्ता ! कओ वयामो?,ततेणंसे तेतलिपुत्ते पोटिलं एवंवयासी-भीयस्सखलु भो! पव्यज्जा सरणं उत्कंद्वियस्स सद्देसगमणंछुहियस्स अनंतिसियरस पाणंआउरस्सभेसजंनाइयस्सरहस्संअभिजुत्तस्स पञ्चयकरणं अद्धाणपरिसंतस्स वाहणगमणं तरिउकामस्स पवहणं किच्चं परंअभिओजितुकामस्स सहायकिचं खंतस्स दंतस्स जितिंदियस्स एत्तो एगमवि न भवति, तते णं से पोट्टिले देवे तेयलिपुत्तं अमचं एवं व०-सुटु णं तुम तेतलिपुत्ता ! एयम8 आयाणिहित्तिकड दोच्चंपि एवं वयइ २ जामेव दिसंपाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए। वृ. 'रुटेण'मित्यादौ हीनोऽयं मम प्रीत्येति गन्यते, अपध्यातो-दुष्टचिन्तावान् ममेति०ममोपरि कनकध्वजः, पाठान्तरेण दुध्यातोऽहं-दुष्टाचिन्ताविषयीकृतोऽहं कनध्वजेन राज्ञा, तत्-तस्मान्न ज्ञायते केनापि कुमारेण-विरूपमारणप्रकरेण मारयिष्यतीति खंधंसिउवहरइ'इति स्कन्धे उपहरति विनाशयतीति धारा ओपल्ल'त्ति अपदीर्णा कुण्डीभूतेत्यर्थः, Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १, वर्ग:-, अध्ययनं -१४ १९९ 'अत्यहं 'ति अस्तं- निरस्तमविद्यमानमधस्तलं प्रतिष्ठानं यस्य तदस्ताधं स्ताधो वा प्रतिष्ठानं तदभावादस्ताधं, अतारं यस्य तरणं नास्ति पुरुषः परिमाणं यस्य तत्पौरुषेयं तन्निषेधादपौरुषेयं ततः पदत्रयस्य कर्मधारयो, मकारौ च प्राकृतत्वात्, अतस्तत्र, 'सद्धेय 'मित्यादि, श्रद्धेयं श्रमणा वदन्ति आत्मपरलोकपुण्यपाषादिकमर्थजातं, अतीन्द्रियस्यापि तस्य प्रमाणाबाधितत्वेन श्रद्धानगोचरत्वात्, अहं पुनरेकोऽश्रद्धेयं वदामि पुत्रादिपरिवारयुक्तस्यात्यर्थं राजसम्मतस्य च अपुत्रादित्वमराजसम्मतत्वं च विषखङ्गपाशकजलाग्निभिरहिंस्यत्वं चात्मनः प्रतिपादयतो मम युक्तिबाधितत्वेन जनप्रतीतेरविषयत्वेनाश्रद्धेयत्वादिति प्रस्तुतसूत्रभावना, 'तए ण' मित्यादि, हं भो ! इत्यामन्त्रणे, पुरतः - अग्रतः, प्रपातो - गर्तः पृष्ठतो हस्तिभयं 'दुहओ' त्ति उभयतः अचक्षुः स्पर्शः - अन्धकरं मध्ये-मध्यभागे यत्र वयमास्महे तत्र शरा - बाणा निपतन्ति, ततश्च सर्वतो भयं वर्त्तते इत्यर्थः, तथा ग्रामः प्रदीप्तोऽग्निना ज्वलति, अरण्यं तु ध्यायते ऽनुपशान्तदाहं वर्तते, अथवा ध्यायतीव ध्यायति, श्रुतस्कन्धः - १, अग्नेरविध्यानेन जागर्त्तीिवेत्यर्थः, अथवा अरण्यं प्रदीप्तं ग्रामो ध्यायते न विध्यायति, एवं सर्वस्यापि भयानकत्वात् स्थानान्तरस्य चाभावादायुष्मसंतेतलिपुत्र ! 'कउ'त्ति क्वव्रजामः भीतैर्गन्तव्यमस्माभिरिवान्येनापि भवतीति प्रश्नः, उत्तरं च भीतस्य प्रव्रज्या शरणं भवतीति गम्यते, यथोत्कण्टितादीनां स्वदेशगमनादीनि, तत्र 'छुहियस्स' त्ति बुक्षुक्षितस्य मायिनो - वंचकस्य रहस्यगुप्तत्वं शरणमिति सर्वत्र गमनीयं अभियुक्तस्य - सम्पादितदूषणस्य प्रत्यकरणं-दूषमापोहेन प्रतीत्युत्पादनं अध्वानं अरियतो - गन्तुमशक्तस्य वाहनगमनं शकटाद्यारोहणं तरीतुकामस्य नद्यादिकं प्लवनं तरणं कृत्यं कार्यं यस्य तत् प्लवनकृत्यं - तरकाण्डं परमभियोक्तुकामस्यअभिभवितुकामस्य सहायकृत्यं - मित्रादिकृतं सहायकर्मेति, अथ कथं भीतस्य प्रव्रज्या शरणं भवति अत उच्यते- 'खंते' त्यादि क्षान्तस्य क्रोधनिग्रहेण दान्तस्येन्द्रियनोइन्द्रियदमेन जितेन्द्रियस्य विषयेषु रागादिनिरोद्धुः 'एत्तो' त्ति एतेभ्योऽनन्तरोदितेभ्योऽग्रतः प्रपातादिभ्यो भयेभ्यः एकमापि भयं न भवति, प्रब्रजितस्य सामायिकपरिणत्या शरीरादिषु निरभिष्वङ्गत्वात् मरणादिभयाभावादिति, एवं देवेनामात्यः स्ववाचा भीतस्य प्रव्रज्या श्रेयसीत्यभ्युपगमं कारयित्वा एवमुक्तः 'सुट्टु' इत्यादि, अयमर्थो-भीतस्य प्रव्रज्या शरणमिति यदि प्रतिज्ञायते तदा सुष्ठु ते मतं, भयाभिभूतस्त्वमिदानीमसीति एतमर्थमाजानीहि० अनुष्ठानद्वारेणावबुध्यस्व प्रव्रज्यां विधेहीतियावत् ॥ 119 11 -इह च यद्यपि सूत्रे उपनयो नोक्तः तथाप्येवं द्रष्टव्यः, “जाव न दुक्खं पत्ता माणब्भसं च पाणिणो पायं । ताव न धम्मं गेण्हंति भावओ तेयलीसु उव्व ॥” मू. (१५५) तते णं तस्स तेयलिपुत्तस्स सुभेणं परिणामेणं जाइसरणे समुप्पन्ने, तते णं तस्स तेयलिपुत्तस्स अयमेयारूवे अब्भत्थिते ५ समु० - एवं खलु अहं इहेव जंबुद्दीवे २ महाविदेहे वासे पोक्खलावतीविजये पोंडरीगिणीते रायहाणीए महापउमे नामं राया होत्था, तते णं अहं धेराणं अंतिए मुंडे भवित्ता जाव चोद्दस पुव्वातिं० बहूणि वासाणि सामन्नपरियाए० मासियाए संलेहणाए महासुके कप्पे देवे, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१४/१५५ तते णं अहं ताओ देवलोयाओ आउक्खएणं इहेव तेयलिपुरे तेयलिस्स अमञ्चस्स भद्दाए भारियाए दारगत्ताए पञ्चायाते, तं सेयं खलु मम पुन्वदिट्ठाई महव्वयाइं सयमेव उवसंपजित्ताणं विहरित्तए, एवं संपेहेतिर सयमेव हव्वयाई आरुहेति २ जेणेव पमयवणे उज्जाणे तेणेव उवा० २ असोगवरपायवस्स अहे पुढविसिलापट्टयंसि सुहनिसन्नस्स अणुचिंतेमाणस्स पुव्वाहीयातिं सामाइयमातियाइं चोद्दसपुव्वाइं सथमेव अभिसमन्नागयाई, २०० ततेणं तस्स तेयलिपुत्तस्स अनगारस्स सुभेणं परिणामेणं जाव तयावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं कम्मरयविकरनकरं अपुव्यकरणं पविद्वस्स केवलवरणाणदंसणे समुप्पन्ने । मू. (१५६) तए णं तेतलिपुरे नगरं अहासन्निहिएहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं देवीहिय देवदुंदुभीओ समाहयाओ दसद्धवन्ने कुसुमे निवाइए, दिव्वे गीयगंधव्यनिनाए कए यावि होत्था, तते णं से कनगज्झए राया इमीसे कहाए लद्धट्टे एवं व०- एवं खलु तेतलिं मए अवज्झाते मुंडे भवित्ता पव्वतिते तं गच्छामि णं तेयलिपुत्तं अनगारं वंदामि नम॑सामि २ एयमट्टं विनएणं भुजो २ खामेमि, एवं संपेहेति २ पहाए चाउरंगिणीए सेनाए जेणेव पमयवणे उज्जाणे जेणेव तेतलिपुत्ते अनगारे तेणेव उवागच्छति २ तेतलिपुत्तं अनगारं वंदति नम॑सति २ एयमहं च विनएणं भुजो २ खामेइ नच्चासत्रे जाव पज्जुवासइ, तणं से तेयलिपुत्ते अनगारे कनगज्झयस्स रन्नो तीसे य महइ० धम्मं परिकहेइ, तते णं से कनगज्झए राया तेतलिपुत्तस्स केवलिस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म पंचाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइयं सावगधम्मं पडिवज्जइ २ समणोवासए जाते जाव अहिगयजीवाजीवे । तणं तेतलिपुत्ते केवली बहूणि वासाणि केवलिपरियागं पाउणित्ता जाव सिद्धे । एवं खलु जंबू ! भगवया समणेणं महावीरेणं चोद्दसमस्स नायज्झयणस्स अयमट्टे पन्नत्तेत्तिबेमि । श्रुतस्कन्धः - १ - अध्ययनं - १४, समाप्तम् अध्ययनं - १५ - नन्दीफलं वृ. अधुना पञ्चदशं विव्रियते, अस्य चैवं पूर्वेण सह सम्बन्धः - पूर्वस्मिन्त्रपमानाद्विषयत्यागः प्रतिपादितः, इह तु जिनोपदेशात्, तत्र च सत्यर्थप्राप्तिस्तदभावे त्वनर्थप्राप्तिरभिधीयत इत्येवंसम्बद्धमिदम् मू. (१५७) जति णं भंते! चोद्दसमस्स नायज्झयणस्स अयमट्टे पन्नत्ते पन्नरसमस्स० के अट्ठे पत्ते ?, एवं खलु जंबु ! तेणं कालेणं २ चंपा नाम नयरी होत्था, पुन्नभद्दे चेइए जियसत्तूराया, तत्थ णं चंपाए नयरीए धन्ने णामं सत्यवाहे होत्था अड्डे जाव अपरिभूए, तीसे णं चंपाए नयरीए उत्तरपुरच्छिमे दिसिभाए अहिच्छत्ता नाम नयरी होत्या, रिद्धत्थिमि- यसमिद्धा वन्नओ, तत्थ णं अहिच्छत्ताए नयरीए कनगकेउ नामं राया होत्था, महया वन्नओ, तस्स धन्नरस सत्थवाहस्स अन्नदा कदाइ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि इमेयारूवे अब्भत्थिते चिंतिए पत्थिए मनोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था - सेयं खलु मम विपुलं पणियभंडमायाए अहिच्छत्तं नगरं वाणिजाए गमित्तए, एवं संपेहेति २ गणिमं च ४ चउव्विहं भंडगेण्हइ २ सगडीसागडं सज्जेइ २ सगडीसागडं भरेति २ कोडुंबियपुरिसे सहावेति २ एवं व०-गच्छहणं तुब्भे देवा० ! चंपाए नगरीए सिंघाडग ( Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१५ जाव पहेसुंएवं खलु देवाणु० ! धन्ने सत्यवाहे विपुले पणिय० इच्छति अहिच्छत्तं नगरं वाणिजाए गमित्तते, तंजोणंदेवाणु०! चरए वा चीरिए वा चम्मखंडिएवाभिच्छुडेवा पंडुरगेवा गोतमेवा गोवतीते वा गिहिधम्मेवागिहिधम्मचिंतएवाअविरुद्धविरुद्धवुनसावगरत्तपड-निग्गंथप्पभितिपासंडत्येवा गिहत्ये वातस्सणंधनेणंसद्धिं अहिच्छत्तंनगरिंगच्छइतस्सणंधण्णे अच्छत्तगस्स छत्तगंदलाइ अणुवाहणस्स उवाहणाउदलयइ अकुंडियस्स कुंडियंदलयइअपत्थयणस्स पत्थयणं दलयइ अपक्खेवगस्स पक्खेवं दलयइ अंतराऽविय से पडियस्स वा भग्गलुग्गसाहेशं दलयति सुहंसुहेणयणं अहिच्छत्तं संपावेतित्तिकडदोच्चंपितचंपि घोसेह २ मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तते णं ते कोडुबियपुरिसा जाव एवं व० हंदि सुणंतु भगवंतो चंपानगरीवस्थव्वा बहवे चरगा य जाव पञ्चप्पिणंति, तते णं से कोडुबियघोसणंसुच्चा चंपाएनयरीएबहवेचरगायजावनिहत्थायजेणेव धन्ने तेणेव उवागच्छन्ति तते णंध्ने तेसिंचरगाणा य जाब गिहत्थाण य अच्छत्तगस्स छत्तंदलयइजाव पत्थयणं दलाति, गच्छह णं तुभे देवा० चंपाए नयरीए बहिया अगुजाणंसि ममंपडिवालेमाणा चिट्ठह, ततेणंचरगाय० धन्नेणं सत्यवाहेणं एवंवुत्तासमाणा जाव चिट्ठति, ततेणंधन्ने सत्यवाहे सोहणंसितिहिकरणनक्खत्तंसि विपुलं असनं ४ उवक्खडावेइरत्ता मित्तनाई आमंतेति-२भोयणं भोयावेतिर आपुच्छति २ सगडीसागडं जोयावेति २ चंपानगरीओ निग्गच्छति नाइविष्पगिदेहिं अद्धाणेहिं वसमाणे २ सुहेहिं वसहिपायरासेहिं अंगं जणवयं मज्झमझेणं जेणेव देसगं तेणेव उवागच्छति २ सगडीसागडं मोयावेति २ सस्थनिवेसं करेति २ कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति एवं व० तुम्भे णं देवा० ! मम सत्थनिवेसंसि महया २ सद्देणं उग्घोसेमाणा २ एवं वदह एवंखलु देवाणु०! इमीसेआगामियाएछिन्नावायाए दीहमद्धाएअडवीए बहुमज्झदेसभाए बहवे नंदिफला नामं रुक्खा पन्नत्ता किण्हा जाव पत्तियाप पुफिया फलिया हरियरेरिजमाणा सिरीए अईव अतीव उवसोभेमाणा चिदंति मणुण्णा वन्नेणं४ जाव मणुना फासेणं मणुना छायाए, तंजो णं देवाणुप्पिया! तेसिं नंदिफलाणं रुक्खाणं मूलाणि वा कंद० तय० पत्त० पुप्फ० फल० बीयाणि वा हरियाणि वा आहारेतिछायाए वा वीसमति तस्सणं आवाए भद्दए भवति ततो पच्छा परिणममाणा २ अकाले चेव जीवियातो ववरोवेति तं माणं देवाणुप्पिया! केइ तेर्सि नंदिफलाणं मूलाणि वा जाव छायाए वा वीसमउ, मा णं सेऽवि अकाले चेव जीवियातो ववरोविजिस्सति, तुझे णं देवाणु० ! अन्नेसिं रुक्खाणं मूलाणि य जाव हरियाणि य आहारेथ छायासु वीसमहत्ति घोसणं घोसेह जाव पञ्चप्पिणंति, ततेणंधन्ने सत्थवाहे सगडीसागडंजोएतिरजेणेव नंदिफला रुक्खा तेणेव उवागच्छति २ तेसिंनंदिफलाणं अदूरसामंते सत्थनिवेसं करेति २ दोच्चंपि तचंपिकोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं व०-तुब्भे गं देवाणु०! मम सत्थनिवेसंसि महता सद्देणं उग्घोसेमाणा २ एवं वयह-एएणं देवाणु० ! ते मंदिफला किण्हा जाव मणुना छायाए तं जो णं देवाणु० ! एएसिं नंदिफलाणं रुक्खाणं मूलाणि वा कंद० पुप्फ० तय० पत्त० फल० जाव अकाले चेव जीवियाओ ववरोति, तमाणं तुभेजाव दूरंदूरेणंपरिहरमाणा वीसमह, माणंअकाले जीवितातो ववरोविस्संति, अन्नेसिं रुक्खाणं मूलाणि य जाव वीसमहत्तिकट्ठ घोसणं पञ्चप्पिणंति, Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१५/१५७ तत्थ णं अत्थेगइया पुरिसा धन्नस्स सत्यवाहस्स एयमङ्कं सद्दहंति जाव रोयंति एयमठ्ठे सद्दहमाणा तेसिं नंदिफलाणं दूरं दूरेण परिहरमाणा २ अन्नेसिं रुक्खाणं मूलाणि य जाव वीसमंति, तेसिणं आवाए नो भद्दए भवति, ततो पच्छा परिणममाणा २ सुहरूवत्ताए ५ भुज्जो २ परिणमंति, एवामेव समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंथो वार जाव पंचसु कामगुणेसु नो सज्जेति नो रज्जेति सेणं इह भवे चैव बहूणं समणाणं ४ अच्चणिज्जे परलोए नो आगच्छति जाव वीतीवतिस्सति, २०२ तत्थणंजे से अप्पेगतिया पुरिसा धन्नस्स एयमहं नो सद्दहंति ३ धन्नस्स एतमहं असद्दहमाणा ३ जेणेव ते नंदिफला तेणेव उवागच्छंति २ तेसिं नंदिफलाणं मूलाणि य जाव वीसमंति तेसि णं आवाए भद्दए भवति ततो पच्छा परिणममाणा जाव ववरोवेति, एवामेव समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंथो वा निग्गंधी वा पव्वतिए पंचसु कामगुणेसु सज्ज्ञेति३ जाव अनुपरियट्टिस्सति जहा व ते पुरिसा, तते गं से धन्ने सगडीसागडं जोयावेति २ जेणेव अहिच्छत्ता नगरी तेणेव उवागच्छति २ अहिच्छत्ताए नयरीए बहिया अग्गुज्जाणे सत्यनिवेसं करेति २ सगडीसागडं मोयावेइ, तए णं से धन्ने सत्थवाहे महत्थं ३ रायरिहं पाहुडं गेण्हइ र बहुपुरिसेहिं सद्धिं संपरिवुडे अहिच्छत्तं नयरं मज्झमज्झेणं अणुप्पविसइ जेणेव कणगकेऊ राया तेणेव उवागच्छति, करयल जाव वद्धावेइ, तं महत्थं ३ पाहुडं उवणेइ, तए णं से कनगऊ राया हङतुट्ट० धन्नस्स सत्थवाहस्स तं महत्थं ३ जाव पडिच्छइ २ धन्नं सत्यवाहं सक्कारेइ सम्माणेइ२ उस्सुक्कं वियरतिर पडिविसज्जेइ भंडविणिमयं करेइ २ पडिभंड गेहतिर सुहंसुहेणं जेणेव चंपानयरी तेणेव उवागच्छति २ मित्तनाति० अभिसमन्नागते विपुलाई माणुस्सगाई जाव विहरति, तेणं कालेणं २ थेरागमणं धन्ने धम्मं सोचा जेडुपुत्तं कुडुंबे ठावेत्ता पव्वइए एक्कारस सामाइयातिं अंगातिं बहूणि वासाणि जाव मासियाए सं० अन्नतरेसु देवलोएस देवत्ताए उववन्ने महाविदेहे वासे सिज्झिहिति जाव अंतं करेति । एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया महावीरेण पन्नरसस्स नायज्झयणस्स अयमद्वे पन्नत्तेत्तिबेमि । वृ. सर्वं सुगमं, नवरं 'चरए वे 'त्यादि, तत्र चरको - घाटिभिक्षाचरः चीरिको-रध्यापतितची - वरपरिधानः चीरोपकरण इत्यन्ये चर्भखण्डकः - चर्मपरिधानेः चर्मोपकरण इति चान्ये भिक्षाण्डो - भिक्षाभोजी सुगतशासनस्थ इत्यन्ये, पाण्डुरागः - शैवः गौतमः - लघुतराक्षमालाचर्चितविचित्रपादपतनादिशिक्षाकलापवद्वद्वृषभकोपायतः कणाभिक्षाग्राही गोव्रतिकः - गोश्चर्यानुकारी, 119 11 (उक्तं च - ) " गावीहिं समं निग्गमपवेसठाणासणाइ पकरेंति । भुंजंति जहा गावी तिरिक्खवासं विभावेंता ॥” गृहिधर्मा - गृहस्थधर्म एव श्रेयानित्यभिसन्धाय तद्यथोक्तकारी धम्र्म्मचिन्तको धर्मसंहितापरिज्ञानवान् सभासदः अविरुद्धो - वैनयिकः, उक्तं च 119 11 “अविरुद्धो विनयकारी देवाईणं पराए भत्तीए । जह वेसियायणसुओ एवं अन्नेवि नायव्वा !!" विरुद्धोः - अक्रियावादी परलोकानभ्युपगमात् सर्ववादिभ्यो विरुद्धः एवं वृद्धः-तापसः प्रथममुत्पन्नत्वात् प्रायो वृद्धकाले च दीक्षाप्रतिपत्तेः श्रावको-ब्राह्मणः अन्ये तु वृद्धश्रावक इति व्याचक्षते, स च ब्राह्मण एव, रक्तपटः - परिव्राजको निर्गन्धः - साधुः प्रभृतिग्रहणात् कापिलादि Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१५ २०३ परिग्रह इति, पत्थयण'तिपथ्यदनं-शम्बलं पक्खिवं ति अर्द्धपथेत्रुटितशम्बलस्य शम्बलपूरणं द्रव्यं प्रक्षेपकः, पडियस्स'त्ति वाहनात्पतितस्य रोगे वा पतितस्य 'भग्गरुग्गस्स तिवाहनात् स्खलनाद्वा पतने भग्नस्यरुग्णस्यच-जीर्णतांगतस्येत्यर्थः, 'हंदि'त्ति आमन्त्रणे 'नाइविगिट्टेहिं अद्धाणेहिति नातिविप्रकृष्टेषु-नातिदीर्घष्वध्वसु-प्रयाणकमार्गेषु वसन् शुभैरनुकूलैः ‘वसतिप्रातराशैः' आवासस्थानः प्रातर्भोजनकालैश्चेत्यर्तः 'देसग्गति देशान्तं । इहोपनयः सूत्राभिहित एव । विशेषतः पुनरेवंतं प्रतिपादयन्ति॥१॥ "चंपा इव मणुयगती धणोव्व भयवं जिणो दएक्करसो। अहिछत्तानयरिसमं इह निव्वाणं मुणेयव्वं ॥ ॥२॥ घोसणया इव तित्थंकरस्स सिक्मग्गदेसणमहग्धं । चरगाइणोव्व इत्थं सिवसुहकामा जिया बहवे ॥ ॥३॥ मंदिफलाइ व्व इहं सिवपहपडिवण्णगाण विसया उ। . तब्मक्खणाओ मरणं जह तह विसएहिं संसारो।। ॥४॥ तव्वजेणेणजह इट्टपुरगमो विसयवजण तहा। परमानंदनिबंधनसिवपुरगमणं मुणेयव्वं ।।" अध्ययनं -१५ - समाप्तम् मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे, प्रथमश्रुतस्कन्धे पञ्चदशअध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परिसमाप्ता। ( अध्ययनं--१६-अपरका ) वृ.अथषोडशंव्याख्यायते, अस्य चपूर्वेणसहायमभिसम्बन्धः-पूर्वत्र विषयाभिष्वङ्गस्यानर्थफलतोक्ता इह तु तद्विषयनिदानस्य सोच्यते इत्येवंसम्बद्धमिदम् मू. (१५८) जतिणंभंते! स० भ० म० पत्ररसमस नायज्झयणस्स अयमढे प० सोलसमस्स णं नायज्झयणस्स णं सम० भग० महा० केअड्डे पन्नते?, एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं २ घंपा नाम नयरी होत्था, तीसे णं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसिभाए सुभूमिभागे उजाणे होत्या, तत्य णंचंपाए नयरीए तओ माहणा भातरो परिवसंति, तंजहा-सोमे सोमदत्ते सोमभूती अड्डाजावरिउव्वेद ४ जावसुपरिनिट्ठिया, तेसिणं माहणाणंतओ भारियातोहोत्था, तं० नागसिरी भूयसिरीजक्खसिरी सुकुमाल जाव तेसिणं माहणाणं इटाओ विपुले माणुस्सएजाव विहरति । तते णं तेसिं माहणाणं अन्नया कयाई एगयओ समुवागयाणं जाव इमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पञ्जित्था, एवं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं इमे विपुले धने जाव सावतेजे अलाहि जाव आसत्तमाओ कुलवंसाओ पकामं दाउं पकामं भोत्तुं पकामं परिभाए० तं सेयं खलु अम्हें देवाणु० अन्नमन्नस्स गिहेसुकल्लाकल्लिं विपुलं असन४ उवक्खडेउं २ परिभुंजमाणाणं विहरित्तए, अन्नमन्नस्स एयमट्ठ पडिसुणेति, कल्लाकल्लिं अन्नमन्नस्स गिहेसु विपुलं असन ४ उवक्ख Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1१६/१५८ डाति २ परिभुंजमाणा विहरंति, तते णं तीसे नागसिरीए माहणीए अन्नदा भोयणवारए जाते यावि होत्या, तते णं सा नागसिरी विपुलं असनं ४ उवक्खडेतिर एगंमहं सालतियं तित्तालाउअं बहुसंभारसंजुत्तं नेहावगाढंउवक्खडावेति, एग बिंदुयंकरयलंसिआसाएइतंखारं कड्डयं अक्खज्जं अभोजं विसन्भूयंजाणित्ता एवंव०-धिरतुणंमम नागसिरीएअहनाए अपुत्ताए दूभगाए दूभगसत्ताए दूभगनिंबोलियाए जीए णं मए सालइए बहुसंभारसंभिए नेहावगाढे उवक्खडिए सुबहुदव्वक्खएणं, नेहक्खए य कए, तंजतिणंममंजाज्याओ जाणिस्संति तोणं मम खिसिस्संतितंजाव ताव ममंजाउयाओ न जाणंति ताव मम सेयं एवं सालतियं तित्तालाउ बहुसंभारणेहकयं एगते गोवेत्तए अनं सालइयं महुरालाउयंजाव नेहावगाढंउवक्खडेत्तए, एवं संपेहेति २तंसालतियंजाव गोवेइ, अनंसालतियं महुरालाउयं उवक्खडेइ, तेसिं माहणाणं व्हायाणं जाव सुहासणवरगयाणं तं विपुलं असन ४ परिवेसेति, तते णं ते माहणा जिमितभुत्तुत्तरागया समाणा आयंता चोक्खा परमसुइभूया सकम्मसंपउत्ता जाया यावि होत्था, तते णं ताओ माहणीओ पहायाओ जाव विभूसियाओ तं विपुलं असन ४ आहारैतिर जेणेव सयाइं २ गेहाईतेणेव उवा०२ सककम्मसंपउत्तातो जायातो वृ. सर्वं सुगम, नवरं 'सालइय'ति शारदिकं सारेण वा-रसेन चितं-युक्तं सारचितं, 'तित्तालाउयंति कटुकतुम्बकं 'बहुसंभारसंजुत्तं' बहुभिः सम्भारद्रव्यैः-उपरि प्रक्षेपद्रव्यस्त्वगेलाप्रभृतिभिः संयुक्तं यत्तत्तथा स्नेहावगाढ स्नेहव्याप्तं 'दूभगसत्ताए'त्तिदुर्भगः सत्त्वःप्राणीयस्याः सा तथा, 'दूभगनिंबोलियाए त्तिनिम्बगुलिकेव-निम्फलमिव अत्यनादेयत्वसाधात् दुर्भगाणां मध्ये निम्बगुलिका दुर्भगनिम्बगुलिका, अथवा दुर्भगानां मध्ये निर्वोलिता-निमज्जिता दुर्भगनिर्बोलिता, 'जाउयाउति देवराणांजाया भार्या इत्यर्थः। मू. (१५९) तेणं कालेणं २ धम्मघोसा नाम थेरा जाव बहुपरिवारा जेणेव चंपा नाम नगरी जेणेव सुभूमिभागे उज्जाणे तेणेव उवा० २ अहापडिरूवंजाव विहरंति, परिसा निग्गया, धम्मो कहिओ, परिसा पडिगया, तएणंतेसिंधम्मघोसाणंथेराणंअंतेवासीधम्मरूई नाम अनगारे ओराले जावतेउलेस्सेमासंमासेणं खममाणे विहरति, ततेणं सेधम्मेरुई अनगारेमासखमणपारणगंसि पढमाएपोरिसीए सज्झायं करेइ २ बीयाए पोरसीए एवंजहा गोयमसामी तहेव उग्गाहेति २ तहेव धम्मघोसं थेरं आपुच्छइ जाव चंपाए नयरीए उच्चनीयमज्झिमकुलाइं जाव अडमाणे जेणेव नागसिरीए माहणीए गिहे तेणेव अनुपविट्ठे, ततेणं सा नागसिरी माहणी धम्मरूइंएज्जमाणं पासत्तिरत्ता तस्स सालइयस्स तित्तकडुयस्स बहु० नेहा० निसिरणट्टयाए हट्टतुट्ठा उद्वेति २ जेणेव भत्तघरे तेणेव उवा०२२सालतियंतित्तकडुयं च बहुनेहं धम्मरुइस्स अनगारस्स पडिग्गहंसि सव्वमेव निसिरइ, तते णं से धम्मरुई अनगारे अहापजत्तमितिकट्ठ नागसिरीएमाहणीए गिहातो पडिनिक्खमति २ चंपाए नगरीए मज्झमझेणं पडिनिक्खमति २ जेणेव सुभूमिभागे उज्जाणे तेणेव उवागच्छति २ धम्मघोसस्स अदूरसामंते अन्नपाणं पडिदंसेइ २ अन्नपाणं करयलंसि पडिदंसेति, ततेणं ते धम्मघोसा घेरा तस्स सालइतस्स नेहावगाढस्स गंधेणं अभिभूया समाणा ततो सालइयातो नेहावगाढाओ एगं बिंदुगं गहाय करयलंसि आसादेति तित्तगं खारं कडुयं अखङ्गं Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं -१६ २०५ अभोजं विसभूयं जाणित्ता धम्मरूई अनगारं एवं वदासी-दति णं तुमं देवाणु० ! एवं सालइयं जाव नेहावगाढं आहारेसि तो गं तुमं अकाले चेव जीवितातो ववरोविजसि, तं मा णं तुमं देवाणु० इमं सालतियं जाव आहारेसि, मा णं तुमं अकाले चेव जीविताओ ववरोविजसि, तं गच्छ णं तुमं देवाणु ० ! इमं सालतियं एगंतमणावाए अचित्ते थंडिले परिद्ववेहि २ अन्नं फासूयं एसणिज्जं असन४ पडिगाहेत्ता आहारं आहारेहि, तते से धम्मरुई अनगारे धम्मघोसेणं थेरेणं एवं वृत्ते समाणे धम्मघोसस्स थेररस अंतियाओ पडिनिक्खमति २ सुभूमिभागउज्जाणाओ अदूरसामंते थंडिल्लं पडिलेहेति २ ततो सालइयातो एवं बिंदुगं गइ २ थंडिलंसि निसिरति, तते णं तस्स सालतियस्स तित्तकडुयस्स बहुनेहावगाढस्स गंधेणं बहूणि पिपीलिगासहस्साणि पाउ० जा जहा य णं पिपीलिका आहारेति सा तहा अकाले चेव जीवितातो ववरोविजति, तते णं तस्स धम्मरुईस्स अनगारस्स इमेयारूवे अब्भत्थिए५ जइ ताव इमस्स सालतियस्स जाव एगंमि बिंदुगंमि पक्खित्तंमि अनेगातिं पिपीलिकासहस्साइं ववरोविजंति तं जति णं अहं एवं सालइयं थंडिल्लंसि सव्वं निसिरामि तते गं बहूणं पाणाणं ४ वहकरणं भविस्सति, तं सेयं खलु ममेयं सालइयं जाव गाढं सयमेव आहारेत्तए, मम चैव एएणं सरीरेणं निज्जाउत्तिकड्डु एवं संपेहेति २ मुहपोत्तियं २ पडिलेहेति २ ससीसोवरियं कायं पमज्जेति २ तं सालइयं तित्तकडुयं बहुनेहावगाढं बिलमिव पन्नगभूतेणं अप्पाणेणं सव्वं सरीर कोहंसि पक्खिवति, तते णं तस्स धम्मरुइस्स तं सालइयं जाव नेहावगाढं आहारियस्स समाणस्स ममहुत्तंतरेणं परिणममाणंसि सरीर गंसि वेयणा पाउब्भूता उज्जला जाव दुरहियासा, तते गं से धम्मरुची अनगारे अथामे अबले अवीरिए अपुरिसक्कारपरक्कमे अधारणिज्जमितिकड आयारभंडगं एगंते ठवेइ २ थंडिल्लं पडिलेहेति २ दब्भसंधारगं संथारेइ २ दब्भसंधारगं दुरूहति २ पुरत्याभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयलपरिग्गहियं एवं व० नमोऽत्यु अरहंताणं जाव संपत्ताणं, नमोऽत्यु णं धम्मघोसाणं थेराणं मम धम्मायरियाणं धम्मोवएसगाणं, पुव्विपि णं मए धम्मघोसाणं थेराणं अंतिए सव्वे पाणातिवाए पञ्चक्खाए जावज्जीवाए जाव परिग्गहे, इयाणिपि णं अहं तेसिं चेव भगवंताणं अंतियं सव्वं पाणाति० पच्चक्खामि जाव परिग्हं पञ्चक्खामि जावजीवाए, जहा खंदओ जाव चरिमेहिं उस्सासेहिं वोसिरामित्तिकड्ड आलोइयपडिक्कंते समाहिपत्ते कालगए, तते णं ते धम्मघोसा थेरा धम्मरुइं अनगारं चिरं गयं जाणित्ता समणे निग्गंथे सहावेति २ एवं व० - एवं खलु देवाणु० ! धम्मरुइस्स अनगारस्स मासखमणपारणगंसि सालइयस्स जाव गाढस्स निसिरणट्टयाए बहिया निग्गते चिराति तं गच्छह णं तुब्भे देवाणु० ! धम्मरुइस्स अनगारस्स सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं करेह, तणं ते समणा निग्गंथा जाव पडिसुणेति २ धम्मघोसाणं थेराणं अंतियाओ पडिनिक्खमंति २ धम्मरुइस्स अनगारस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेसणं करेमाणा जेणेव थंडिल्लं तेणेव उवागच्छंति २ धम्मरुइस्स अनगारस्स सरीरगंनिष्पाणंनिचेट्टं जीवविप्पजढं पासंति २ हा हा अहो अकज्जमितिकट्टु धम्मरुइस्स अनगारस्स परिनिव्वाणवत्तियं काउस्सग्गं करेति, धम्मरुइस्स आयारभंडगं गेण्हति २ जेणेव धम्मघोसा थेरा तेणेव उवागच्छंत २ गमनागमनं पडिक्कमति २ एवं व०- -एवं खलु अम्हे तुब्भं अंतियाओ पडिनिक्कमामो२ सुभूमिभागस्स उ० Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम्- 9/1१६/१५९ परिपेरंतेणं धम्मरुइस्स अनगारस्स सव्वं जाव करेमाणे जेणेव थंडिल्ले तेणेव उवा०२ जाव इहं हव्वमागया, तं कालगएणं भंते! धम्मरुई अनगारे इमे से आयारभंडए, ततेणंतेधम्मघोसाथेरापुव्वगएउवओगंगच्छतिर समणे निग्गंथे निग्गंधीओय सद्दावेतिर एवंव०-एवंखलुअजो! ममअंतेवासीधम्मरुचीनामअनगारे पगइभद्दएजावविणीएमासंमासेणं अनिक्खित्तेणंतवोक्कमेणं जाव नागसिरीए माहणीएगिहे अणुपविढे, तएणंसा नागसिरी माहणी जाव निसिरइ, तएणं से धम्मरुई अनगारे अहापज्जत्तमितिकटुजाव कालं अनवकंखेमाणे विहरति, से णं धम्मरुई अनगारे बहूणि वासाणि सामनपरियागं पाउणित्ता आलोइयपडिक्कते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा उर्ल्ड सोहम्मजाव सव्वट्ठसिद्धे महाविमाणे देवताए उववन्ने, तत्यणं अजहन्नमनुक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइंठिती पन्नत्ता, तत्थधम्मरुइस्सवि देवस्स तेत्तीसं सागरीवमाइंठिती प० सेणं धम्मरुई देवे ताओ देवलोगाओ जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिति वृ. 'बिलमिवे' त्यादि बिले इव-रन्ध्रे इव पन्नगभूतेन-सर्पकल्पेन आत्मना करणभूतेन सर्वंतदलाबुशरीरकोष्ठ के प्रक्षिपति, यथा किल बिले सर्प आत्मानं प्रक्षिपति पाश्र्वान् असंस्पृशन् एवमसौ वदनकन्दरपाश्र्वान् असंस्पृशन्आहारेण तदसञ्चारणतस्तदलाबुजठरविलेप्रवेशितवानिति भावः, 'गमणागमणाए पडिक्कमंति'त्ति गमनागमनं ईर्यापथिकीं। मू. (१६०)तंधिरत्थुणं अजो! नागासिरीए माहणीए अधनाए अपुनाए जाव निंबोलियाएजाएणंतहारूवेसाहू धम्मरुई अनगारे मासखमणपारणगंसि सालइएणंजावगाढेणंअकाले चेव जीवितातो ववरोविए, तते ण ते समणा निग्गंथा धम्मघोसाणं थेराणं अंतिए एतमढे सोचा निसम्म चंपाए सिंघाडगतिगजाव बहुजणस्स एवमातिक्खंति धिरत्युणंदेवा०! नागसिरीएमाहणीएजाव निंबोलियाए जाएणंतहारूवे साहू साहूलवे सालतिएणं जीवियाओ ववरोवेइ, तएणं तेसिं समणाणं अंतिए एयमझे सोचा निसम्म बहुजणो अन्नमत्रस्स एवमातिक्खति एवं भासति-धिरत्यु णं नागसिरीए माहणीए जाव जीवियाओ ववरोविते, तते णं ते माहणा चंपाए नयरीए बहुजणस्स अंतिए एतमढे सोच्चा निसम्म आसुरुत्ता जाव मिसिमिसेमाणाजेणेव नागसिरी माहणी तेणेव उवागच्छति २ नागसिरीमाहणीं एवं वदासी हंभो! नागसिरी ! अपत्तियपत्थिए दुरंतपंतलक्खणे हीनपुण्णचाउद्दसे धिरत्थु णं तव अधनाए अपुनाए जाव निंबोलियाते जाए णं तुमे तहारूवे साहू साहुरूवे मासखमणपारणगंसि सालतिएणंजाव ववरोविते, उच्चावएहिं अकोसणाहिं अकोसंतिउच्चावयाहिं उद्धंसणाहिं उद्धंसेति उच्चावयाहिं निब्भत्थणाहिं निब्भत्थंति उच्चावयाहिं निच्छोडणाहिं निच्छोडेति तजति तालेतितजेत्ता तालेत्ता सयातो गिहातो निच्छुभंति, ततेणंसा नागसिरी सयातोगिहातो निच्छूढा समाणी चंपाए नगरीए सिंघाडगतियचउक्कचचरचउम्मुह० बहुजणेणं हीलिजमाणी खिंसिज्जमाणी निंदिज्जमाणी गरहिजमाणी तजिज्जमाणी पव्वहिजमाणी धिक्कारिज्जमाणी थुक्कारिजमाणी कत्थइ ठाणंवा निलयंवा अलभमाणी २ दंडीखंडनिवसणा खंडमल्लयखंडधडगहत्थगया फुट्टहडाहडसीसा मच्छियाचडगरेणं अनिजमाणमग्गा गेहंगेहेणं देहंबलियाए वितिं कप्येमाणी विहरति, तते णं तीसे नागसिरीए माहणीए तब्भवंसि चेव सोलस रोयायंका पाउब्भूया, तंजहा-सासे कासे जोणिसूले जाव कोढे, - Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः, अध्ययनं -१६ तए णं सा नागसिरी माहणी सोलसहिं रोयायंकेहिं अभिभूता समाणी अट्टदुहट्टवसट्टा कालमासे कालं किच्चा छट्टीए पुढवीए उक्कोसेणं बावीससागरोवमट्ठितीएसु नरएसु नेरइयत्ताते उववन्ना, साणं तओऽनंतरंसि उव्वट्टित्ता मच्छेसु उववन्ना, तत्थ णं सत्थवज्झा दाहवक्कतिए कालमासे कालं किच्चा असत्तमीए पुढवीए उक्कोसाए तित्तीसंसागरोवमट्टितीएस नेरइएसुउववन्ना, साणं ततोऽणंतरं उव्वट्टित्ता दोच्चंपि मच्छेसु उववज्जति, तत्थविय णं सत्थवज्झा दाहवकंतीए दोच्द्यपि अहे सत्तमीए पुढवीए उक्कोसं तेत्तीससागरोवमट्टितीएसु नेरइएसु उववज्जति, २०७ साणं तओहिंतो जाव उच्चट्टित्ता तचंपि मच्छेसु उववन्ना, तत्थविय णं सत्थवज्झा जाव कालं किच्चा दोञ्चंपि छडीए पुढवीए उक्कोसेण० तओऽ नंतरं उव्वट्टित्ता नरएसु एवं जहा गोसाले तहा नेयव्वं जाव रयणप्पभाए सत्तसु उववन्ना, ततो उव्वट्टित्ता जाव इमाई खहयरविहाणाई जाव अदुत्तरं च णं खरबायरपुढविकाइयत्ताते तेसु अनेगसतसहस्स खुत्तो । वृ. 'उच्चावयाहिं' ति असमञ्जसाभिः 'अक्कोसणाहिं' ति मृताऽसि त्वमित्यादिभिर्वचनौः, 'उर्द्धसणाहिं 'ति दुष्कुलीनेत्यादिभिः कुलाद्यभिमानपातनार्थैः, 'निच्छुहणाहिं 'ति निःसरास्मद्गेहादित्यादिभिः 'निच्छोडणाहिं' ति त्यजास्मदीयं वस्त्रादीत्यादिभिः 'तजेंति' त्ति ज्ञास्यसि पापे इत्यादिभणनतः ‘तालिंति'त्तिचपेटादिभिः हील्यमाना- जात्याद्युद्घट्टनेन खिस्यमानापरोक्ष- कुत्सनेन निन्द्यमाना--मनसा जनेन गर्ह्यमाणा - तत्समक्षमेव तज्यमाना - अङ्गुलीचालनेन ज्ञास्यसि पापे इत्यादिभणनतः प्रव्यथ्यमाना-यष्टयादिताडनेन धिक्कियमाणा - धिक्शब्दविषयीक्रियमाणा एवं थूत्कियमाणा दण्डी - कृतसन्धानं जीर्णवस्तंर तस्य खण्डं निवसनं परिधानं यस्याः सा तथा, - खण्डमल्लकं-खण्डशरावं भिक्षाभाजनंखण्डघटकश्च - पानीयभाजनं ते हस्तयोर्गते यस्याः सातथा, 'फुट्ट 'ति स्फुटितया स्फुटितकेशसञ्चयत्वेन विकर्णकेशं 'हडाहडं' ति अत्यर्थं ' शीर्ष शिरो यस्याः सा तथा, मक्षिकाचट करेण-मक्षिकासमुदायेन अन्वीयमानमार्गा- अनुगम्यमानमार्गा मलाविलं हि वस्तु मक्षिकाभिर्वेष्टयते एवेति, देह बलिमित्येतस्याख्यानं देहबलिका तया, अनुस्वारो नैपातिकः, 'सत्यवज्झ' त्ति शस्त्रवध्या जातेति गम्यते, 'दाहवक्कंतिए 'त्तिदाहव्युत्क्रान्त्या - दाहोत्पत्त्या 'खहयकविहाणाई जाव अदुत्तरं चे' त्यत्र गोशालकाध्ययनसमानं सूत्रं तत एव दृश्यं, बहुत्यात्तु न लिखितं ॥ मू. (१६१) साणं तओऽ नंतरं उब्वद्दित्ता इहेव जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे चंपाए नयरीए सागरदत्तस्स सत्यवाहस्स भद्दाए भारियाए कुच्छिसि दारियत्ताए पच्छायाया, तते णं सा भद्दा सत्यवाही नवण्हं मासाणं दारियं पयाया सुकुमालकोमलियं गयतालु यसाणं, तीसे दारियाए निव्वत्ते बारसाहियाए अम्मापियरो इमं एतारूवं गोन्नं गुणनिप्फन्नं नामधेजं करेति जम्हाणं अम्हं एसा दारिया सुकुमाला गयतालुयसमाणा तं होउ णं अम्हं इमीसे दारियाए नामधे जे सुकुमालिया, तते णं तीसे दारियाए अम्मापितरो नामधेज्जं करेति सूमालियत्ति, तए णं सासूमालिया दा० पंचधाईपरिग्गहिया तंजहा- खीरधाईए जाव गिरिकंदरमल्लीणा इव चंपकलया निव्वाए निव्वाघायंसि जाव परिवड्डइ, तते णं सा सूमालिया दारिया उम्मुक्कबालभावा जाव रूपेण य जोव्वणेण य लावण्णेण य उक्किट्ठा उक्किट्ठसरीरा जाता यावि होत्था। वृ. सुकुमालककोमलिकां - अत्यर्थं सुकुमारां, गजतालुसमानां, गजतालुकं ह्यत्यर्थं सुकुमालं Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१६/१६१ भवतीति । मू. (१६२) तत्वणं चंपाए नयरीए जिनदत्ते नाम सत्यवाहे अड्डे०, तस्स णं जिनदत्तस्स भद्दा भारियासूमाला इट्ठाजाव माणुस्सएकामभोए पञ्चणुब्भवमाणा विहरति, तस्सणंजिनदत्तस्स पुत्ते भद्दाए भारियाए अतए सागरए नामंदारए सुकुमाले जाव सुरूवे, ततेणं से जिणदत्ते सत्यवाहे अन्नदा कदाईसातो गिहातो पडिनिक्खमति २ सागरदत्तस्स गिहस्स अदूरसामंतेणं वीतीवयइ इमं च णं सूमालिया दारिया बहाया चेडियासंघपरिचुडा उप्पि आगासतलगंसि कणगतेंदूसएणं कीलमाणी २ विहरति, तते णं से जिनदत्ते सत्यवाहे सूमालियं दारियं पासति २ सूमालियाए दारियाए रूवे य ३ जायविम्हए कोडंपबियपुरिसे सहावेति २ एवं व०-एस णं देवा० ! कस्स दारिया किंवा नामधेनं से?, तते णं ते कोडुंबियपुरिसा जिनदतेण सत्यवाहेणं एवं वुत्ता समाणा हट्ट करयल जाव एवं वयासी एसणं देवाणु०! सागरदत्तस्स सत्यवाहस्स धूया भद्दाए अत्तया सूमालिया नाम दारिया सुकुमालपाणिपाया जाव उक्किट्ठा, ततेणं से जिनदत्ते सत्यवाहे तेसिंकोडुंबियाणं अंतिए एयमढें सोया जेणेव सए गिहे तेणेव उवा०२ ण्हाए जाव मित्तनाइपरिवुडे चंपाए० जेणेव सागरदत्तस्स गिहे तेणेव उवागच्छइ, तए णं सागरदत्ते सत्यवाहे जिनदत्तं सत्थवाहं एजमाणं पासइ एज्जमाणं पासइत्ता आसणाओअब्भुट्टेइ २ त्ता आसणेणं उवनिमंतेति र आसत्थं वीसत्थं सुहासणवरगयं एवं वयासी-भण देवाणुप्पिया! किमागमनपओयणं?, .. ततेणं से जिनदत्ते सत्थवाहे सागरदत्तं सत्यवाहं एवं वयासी-एवं खलु अहं देवा०! तव धूयं भद्दाए अत्तियं सूमालियं सागरस्स भारियत्ताए वरेमि, जतिणंजाणाह देवा० जुत्तं वा पत्तं वा सलाहणिजं वा सरिसो वा संजोगो ता दिजउ णं सूमालिया सागरस्स, तते णं देवा० ! किं दलयामो सुकं सूमालियाए ?, तएणं से सागरदत्ते तं जिनदत्तं एवं वयासी-एवंखलु देवा० सूमालिया दारियाममएगा एगजाया इहाजाल किमंगपुण पासणयाए तं नो खलु अहं इच्छामि सूमालियाए दारियाए खणमवि विप्पओगं, तं जति णं देवाणुप्पिया! सागरदारए मम घरजामाउए भवति तो णं अहं सागरस्स दारगस्स सूमालियं दलयामि, तते णं से जिनदत्ते सत्थवाहे सागरदत्तेणं सत्थवाहेणं एवं वुत्ते समाणे जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ २ सागरदारगं सद्दावेति २ एवं व०-एवं खलु पुत्ता ! सागरदत्ते स० मम एवं वयासी-एवं खलु देवा०! सूमालिया दारिया इवातंचैवतंजतिणं सागरदारएममधरजामाउए भवइ तादलयामि, ततेणंसे सागरएदारए जिनदत्तेणं एवं वुत्ते समाणे तुसिणीए, ततेणंजिनदत्ते स० अन्नदा कदाइ सोहणंसि तिहिकरणे विउलं असन ४ उवक्खडावेति २ मित्तनाई आमंतेइ जाव सम्माणिता सागरं दारगं व्हायं जाव सव्वालंकारविभूसियं करेइ २ पुरिससहस्सवाहिणि सीयं दुरूहावेति र मित्तनाइ जाव संपरिबुडे सविडीए सातो गिहाओ निग्गच्छति २ चंपानयरिं मझमज्झेणं जेणेव सागरदत्तस्स गिहे तेणेव उवागच्छति २ सीयाओ पचोरुहति २ सागरगं दारगं सागरदत्तस्स सत्थ० उवणेति, तते णं सागरदत्ते सत्यवाहे विपुलं असन ४ उवक्खडावेइ २ जाव सम्माणेत्ता सागरगं दारगं सूमालियाए दारियाए सद्धिं पट्टयं दुरूहावेइ २ सेयापीतएहिं कलसेहिं मज्जावेति २ होम Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०९ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१६ करावेति २ सागरं दारयं सूमालियाए दारियाए पाणि गेहाविति । घृ. 'जुत्तं वे'त्यादियुक्तंसङ्गतं पत्तं तिप्राप्तंप्राप्तकालं पात्रं वा गुणानामेषपुत्रः, श्लाधनीयं वा सशो वा संयोगो विवाह्ययोरिति,०। मू. (१६३) तते णं सागरदारए सूमालियाए दारि० इमएयारूवं पाणिफासं पडिसंवेदेति से जहा नाम ए असिपत्ते इ वा जाव मुम्मुरे इ वा इतो अनिद्वतराए चेव पाणिफासं पडिसंवेदेति, तते णं से सागरए अकामए अवसव्वसे तंमुहुत्तमित्तं संचिट्ठति, तते णं से सागरदत्ते सत्थवाए सागरस्स दारगस्स अम्मापियरो मित्तणाइ विउलं असन ४पुष्फवत्थ जावसम्माणेत्तापडिविसज्जति, ततेणं सागरएदारएसूमालियाए सद्धिंजेणेव वासघरे तेणेव उवा०२ सूमालियाए दारियाए सद्धिं तलिगंसि निवजइ, तते णं ते सागरए दा० सूमालियाए दा० इमं एयास्वं अंगफासं पडिसंवेदेति, से जहा नामए असिपत्तेइ वा जाव अमणामयरागं चेव अंगफासं पच्चणुब्भवमाणे विहरति, तते णं से सागरए अंगफासं असहमाणे अवसब्बसे मुहुत्तमित्तं संचिट्ठति, तते णं से सागरदारए सूमालियं दारियं सुहपसुत्तं जाणित्ता सूमालियाए दारियाए पासाउ उद्वेतिर जेणेव सए सयणिजे तेणेव उवा० २ सयणीयंसि निवजइ, तते णं सूमालिया दारिया तओ मुहत्तंतरस्स पडिवुद्धा समाणी पतिवया पइमणुरत्ता पति पासे अपस्समाणीतलिमाउ उद्देतिर जेणेव से सयणिजे तेणेव उवागच्छति २ सागरस्स पासे नुवजइ, ततेणं से सागरदारए सूमालियाए दारि० दुचंपि इमं एयावं अंगफासं पडिसंवेदेति जाव अकामए उवसव्वसे मुहुत्तमित्तं संचिट्ठति, ततेणं से सागरदारए सूमालियंदारियंसुहपसुत्तंजाणित्ता सयणिज्जाओ उट्टइ र वासघरस्स दारं विहाडेति २ मारामुक्के विव काए जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए वृ. 'से जहा नामए असिपत्तेइ वा' इत्यत्र यावत्कारणादिदं द्रष्टव्यं करपत्तेइ वा खुरपत्तेइ वा कलंबचीरिगापत्तेइ वा सत्तिअग्गेति वा कोतग्गेति वा तोमरग्गेति व बिंडिमालग्गेइ वा सूचिकलावएति वा विच्छुयडंकेइ वा कविकच्छूइवाइंगालेइति वा मुम्मुरेति वा अञ्चीइ वाजालेइ वाअलाएति वा सुद्धागणीइवा, भवेतारूवे?, नो इणढे समढे, एत्तो अनिद्रुतराए चेव अकंततराए चैव अप्पियतराए चेवअमणुनतराएचेव अमणातराएचेव'त्तितत्रासिपत्रं-खङ्गः करपत्रं-क्रकचं क्षुरपत्रं-छुरः कदम्बचीरिकादीनि लोकरूढ्याऽवसेयानि, वृश्चिकण्टकः-वृश्चिक- कण्टकः, कपिकच्छु:-खर्जुकारी वनस्पतिविशेषः, अङ्गारो-विज्वालोऽग्निकणः मुर्मुरः-अग्निक-णमिश्र भस्म आर्चिः-इन्धनप्रतिबद्धा ज्वाला ज्वाला तु-इन्धनच्छिन्ना अलातं-उल्मुकं शुद्धाग्नि:-अयस्पिण्डान्तर्गतोऽग्निरिति 'अकामए'त्ति अकामकोनिरभिलाषः, 'अवस्सवसे'त्ति अपस्ववशः, अपगतात्मतन्त्रत्व इत्यर्थः, 'तलियंसि निवज्जइत्ति तल्पे-शयनीये निषद्यते-शेते 'पइवय'ति पति-भर्तारं व्रतयति-तमेवाभिगच्छामीत्येवं नियम करोतीति पतिव्रता, पतिमनुरक्ता-भत्तरि प्रति रागवतीति, 'मारामुक्केविव काए'त्ति मार्यन्ते प्राणिनो यस्यांशालायांसामारा-शूना तस्यामुक्तोयः समारामुक्तोमाराद्वा-मरणान्माकपुरुषाद्वा मुक्तो-विच्छुटितः काको-वायसः, मू(१६४)ततेणंसूमालियादारिया ततो मुहत्तंतरस्सपडिबुद्धा पतिवयाजाव अपासमाणी 17|14 Jailheciderio International Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकयाग सूत्रम्-91-19६/१६४ सयणिजाओ उद्वेति सागरस्स दा० सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं करेमाणी २ वासघरस्स दारं विहाडियं पासइ २ एवं व०-गए से सागरेत्तिकद्दुओहयमणसंकप्पा जाव झियायइ, तते णं सा भद्दा सत्यवाही कल्लं पाउ० दासचेडियं सद्दावेति २ एवं व० गच्छह णं तुम देवाणुप्पिए! बहुवरस्स मुहसोहणियं उवणेहि, तते णं सा दासचेडी भद्दाए एवं वुत्ता समाणी एयमट्टतहत्तिपडिसुणंति, मुहधोवणियं गेण्हति रजेणेव वासघरे तेणेव उवागच्छति र सूमालियं दारियं जाव झियायमाणिं पासति २ एवं व०-किन्नं तुमं देवाणु०! ओहयमणसंकप्पा जाव झियाहिसि?, तते णं सा सूमालिया दारिया तं दासचेडीयं एवं व० एवंखलु देवा०! सागरए दारए ममसुहपसुत्तंजाणित्ता ममपासाओउटेतिर वासघरदुवारं अवगुण्डति जाव पडिगए, तते णं ततो अहं मुहुत्तंतरस्स जाव विहाडियं पासामि, गए णं से सागरएत्तिक? ओहयमण जाव झियायामि, तते णं सा दासचेडी सूमालियाए दारि० एयमढें सोचा जेणेव सागरदत्ते तेणेव उवागच्छइ २ ता सागरदत्तस्स एयमटुं निवेएइ, तते णं से सागरदत्ते दासचेडीए अंतिए एयमढे सोचा निसम्म आसुरुत्तेजेणेव जिनदत्तसत्थवाहगिहे तेणेव उवा० २ जिनद० एवं व०-किण्णं देवाणुप्पिया! एवं जुत्तं वा पत्तं वा कुलाणुरूवं वा कुलसरिसंवा जनसागदरदारए सूमालियंदारियं अदिट्टदोसंपइवयं विप्पजहाय इहमागओ बहूहिं खिजणियाहि य रुंटणियाहि य उवालभति, तए णं जिनदत्ते सागरदत्तस्स एयमढं सोचा जेणेव सागरए दारए तेणेव उवा०२ सागरयं दारयं एवं व०-दुगुणं पुत्ता ! तुमे कयं सागरदत्तस्स गिहाओ इहं हव्वमागते, तेणं तं गच्छह णं तुम पुत्ता! एवमवि गते सागरदत्तस्स गिहे, तते णं से सागरए जिनदत्तं एवं व०-अवि याति अहं ताओ ! गिरिपडणं वा तरुपडणं वा मरुप्पवायं वा जलप्पवेसं वा विसभक्खणं वा वेहाणसं वा सत्थोवाडणं वा गिद्धापिटुं वा पव्वजं वा विदेसगमणं वा अब्भुवगच्छिामि नो खलु अहं सागरदत्तस्स गिहं गच्छिज्जा, तते णं से सागरदत्ते सत्थवाहे कुटुंतरिए सागरस्स एयमद्वंनिसामेतिर लजिए विलीए विड्डे जिनदत्तस्स गिहातो पडिनिक्खमइजेणेव सए गिहे तेणेव उवा०२ सुकुमालियंदारियं सदावेइ२ अंके निवेसेइर एवं व०-किण्णं तव पुत्ता! सागरएणंदारएणमुक्का?, अहंगंतुमंतस्स दाहामिजस्सणंतुमंइट्ठाजावमणामा भविस्ससित्ति सूमालियंदारियं ताहिं इट्टाहिं वग्गूहि समासासेइ २ पडिविसज्जेइ। तएणं से सागरदत्ते सत्थ० अन्नया उप्पिं आगासतलगंसि सुहनिसण्णे रायमगंओलोएमाणेर चिट्ठति, तते णं से सागरदत्ते एगं महं दमगपुरिसं पासइ दंडिखंडनिवसणं खंडगमल्लगधडगहत्थगयंमच्छियासहस्सेहिंजावअग्निजमाणमग्गं, ततेणं से सागरदत्ते कोडुबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं व०-तुब्भेणं देवा०! एवंदमगपुरिसं विउलेणं असन४पलोभेहिरगिहं अणुप्प वेसेह २ खंडगमल्लगंखंडघडगतेएगंतेपडेह २ अलंकारियकम्मंकारेह २ पहायंकयबलि० जाव सव्वालंकारविभूसियं करेह २ मणुण्णं असन ४ भोयावेह २ मम अंतियं उवणेह, तए णं कोडुंबियपुरिसा जाव पडिसुणेति २ जेणेव से दमगपुरिसे तेणेव उवा०२ तातं दमगं असनं उवप्पलोभेति र त्ता सयं मिहं अणुपवेसिंति २ तं खंडगमलगं खंडगधडगंच तस्स दमगपुरिसस्स एगंते एडति, तते णं से दमगे तं खंडमल्लगंसि खंडघडगंसि य एगंते एडिजमाणंसि महयार सद्देणं Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं -१६ २११ आरसति, तए णं से सागरदत्ते तस्स दमगपुरिसस्स तं महयार आरसियसद्दं सोचा निसम्म कोडुंबियपुरिसे एवं व० - किण्णं देवाणु ० ! एस दमगपुरिसे महया २ सद्देणं आरसति ?, तते णं ते कोडुंबियपुरिसा एवं व०- एस णं सामी ! तंसि खंडमल्लांसि खंडघडगंसि एगंते एडिज्रमाणंसि महया र सद्देणं आरसइ, तते गं से सागरदत्ते सत्य ते कोडुंबियपुरिसे एवं व० मा णं तुब्बे देवा० ! एयस्स दमगस्स तं खंड जाव एडेह पासे ठवेह जहा णं पत्तियं भवति, तेवि तहेव ठविंति, तए णं ते कोडुंबियपुरिसा तस्स दमगस्स अलंकारियकम्पं करेति र सयपागसहस्सपागेहिं तिल्लेहिं अब्भंगेति अब्भंगिए समाणे सुरभिगंधुव्वट्टणेणं गायं उव्वट्टिति २ उसिणोदगगंधोदएणं सीतोदगेणं ण्हाणेति पम्हलसुकुमालगंधकासाईए गायाई लूहंति २ हंसलक्खणं पट्टसाडगं परिहंति २ सव्वालंकारविभूसियं करेति २ विउलं असन ४ भोयावेंति२ सागरदत्तस्स उवणेन्ति, तए णं सागरदत्ते सूमालिय दारियं हायं जाव सव्वालंकारभूसियं करिता तं दमगपुरिसं एवं व० - एस णं देवा० मम धूया इट्ठा एवं णं अहं तव भारियत्ताए दलामि भद्दियाए भद्दतो भविज्जासि, तते णं से दमगपुरिसे सागरदत्तस्स एयमहं पडिसुर्णेति २ सूमालियाए दारियाए सद्धिं वासघरं अणुपविसति सूमालियाए दा० सद्धिं तलिगंसि निवज्जइ, तते गं से दमगपुरिसे सूमालियए इमं एयारूवं अंगफासं पडिसंवेदेति, सेसं जहा सागरस्स जाव सयणिज्जाओ अब्भुट्टेति २ वासघराओ निग्गच्छति २ खंडमल्लगं खंडघडं च गहाय मारामुक्के विव काए जामेव दिसं पाउब्भूए तामेव दिसं पडिगए, तते णं सा सूमालिया जाव गए णं से दमगपुरिसेत्तिकट्टु ओहयमण जाव झियायति । वृ. 'बहुवरस्स' त्ति वधूश्च वरश्च वधूवरं तस्य, 'कुलानुरूवं' ति कुलोचितं वणिजां वाणिज्यमिव 'कुलसरिसं 'ति श्रीमद्वणिजां रत्नवाणिज्यमिव 'अदिट्ठदोसवडियं' तिन दृष्टे - उपलभ्यस्वरूपे दोषे - दूषणे पतिता - समापन्ना अदष्टदोषपतिता तां, 'खिज्जणियाहिं'ति खेदक्रियाभिः रुण्टनकादिभिः - रुदिताक्रियाभिः, 'मरुप्पवायंव' त्ति निर्जलदेशप्रपातं 'सत्थोबाडणं' ति शस्त्रेणवपाटनं विदारणमात्मन इत्यर्थः, 'गिद्धपिडं' ति गृध्रस्पृष्टं - गृधैः स्पर्शनं कडेवराणां मध्ये निपत्य गृधैरात्मनो भक्षणमित्यर्थः, 'अब्भुवेञ्जामि' त्ति अभ्युपैमि । मू. (१६५) तते णं सा भद्दा कल्लं पाउ० दासचेडिं सद्दावेति २ एवं व्यासी जाव सागरदत्तस्स एयमहं निवेदेति, तते णं से सागरदत्ते तहेव संभंते समाणे जेणेव वासहरे तेणेव उवा० २ समालियं दारियं अंके निवेसेति २ एवं व० - अहो णं तुमं पुत्ता ! पुरापोराणेणं जाव पञ्चणुब्भवमाणी विहरसि तं मागं तुमं पुत्ता ! ओहयमण जाव झियाहि तुमं णं पुत्ता मम महाणसंसि विपुलं असनं ४ जहा पुट्टिला जाव परिभाएमाणी विहराहि तते गं सा सूमालिया दारिया एयमठ्ठे पडिसुणेति२ महाणसंसि विपुलं असन जाव दलमाणी विहरइ । तेणं कालेणं २ गोवालियाओ अज्जाओ बहुस्सुयाओ एवं जहेव तेयलिणाए सुव्वयाओ तव समोसढाओ तव संघाडओ जाव अणुपविट्टे तहेव जाव सूमालिया पडिलाभित्ता एवं वदासी- एवं खलु अज्जाओ ! अहं सागरस्स अनिट्ठा जाव अमणामा नेच्छइ न सागरए मम नामं वा जाव परिभोगं वा, जस्स २ विय णं दिजामि तस्स २ विय णं अनिट्ठा जाव अमणामा भवामि, तुमेय णं अजाओ! बहुनायाओ एवं जहा पुट्टिला जाव उवलद्धे जे णं अहं सागरस्स दार० इट्ठा कंता जाव भवेज्जामि, अज्जाओ तहेव भांति तहेव साविया जाया तहेव चिंता तहेव सागरदत्तं Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1१६/१६५ सत्यवाहं आपुच्छति जाव गोवालियाणं अंतिए पव्वइया, तते णं सा सूमालिया अज्जा जाया ईरियासमिया जाव बंभयारिणी बहूहिँ चउत्थछट्टम जाव विहरति, तते णं सा सूमालिया अज्जा अन्नया कयाइ जेणेव गोवालियाओ अजाओ तेणेव उवा०२वंदति नमसतिर एवंव०-इच्छामिणं अजाओ! तुब्भेहिंअब्मणुनायासमाणी चंपाओ बाहिं सुभूमिभागस्स उजाणस्स अदूरसामते छटुंछट्टेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं सूराभिमुही आयावेमाणी विहरित्तए, तते णं ताओ गोवालियाओ अजाओ सूमालियं एवं व० अम्हे णं अजे ! समणीओ निग्गंथीओ ईरियासमियाओ जाव गुत्तबंभचारिणीओ नो खलु अम्हं कम्पति बहिया गामस्स जाव सन्निवेसस्स वाण्टुं २ जाव विहरित्तए, कम्पतिणं अम्हं अंतो उवस्सयसस वतिपरिक्खित्तस्स संघाडिबद्धियाए णं समतलपतियाए आयावित्तए, ततेणं सासूमालिया गोवालिया एयमद्वंनो सद्दहति नो पत्तियइ नो रोएति एयमटुंअ०३ सुभूमिभागस्स उजाणस्स अदूरसामंते छटुंछट्टेणं जाव विहरति । वृ. 'पुरा पोराणाणमित्यत्र यावत्करणादेवंद्रष्टव्यं 'दुच्चिण्णाणंदुप्परकंताणंकडाणंपावाणं कम्माणं पावगं फलवित्तिविसेसं'ति अयमर्थः-पुरा-पूर्वभवेषु पुराणानां-अतीतकालभाविनां तथा दुश्चीर्णं-दुश्चरितं मृषावादनपारदार्यादि तद्धेतुकानि कर्माण्यपि दुश्चीर्णानि व्यपदिश्यन्ते अतस्तेषामेव दुष्पराक्रान्तानांनवरंदुष्पराक्रान्तं-प्राणिघातादत्तापहारादिकृतानांप्रकृत्यादिभेदेन, पुराशब्दस्येह सम्बन्धः, पापानां-अपुण्यरूपाणां 'कर्मणां' ज्ञानावरणादीनां पापकं-अशुभं 'फलवृत्तिविशेष' उदयवर्तनभेदं प्रत्यनुभवन्ती' वेदयन्ती 'विहरसि' वर्तसे, 'कप्पइ णं अम्हं'इत्यादि 'अम्हंति अस्माकं मते प्रव्रजिताया इति गम्यते, अन्तः-मध्ये 'उपाश्रयस्य वसतेवृत्तिपरिक्षिप्तस्य परेषामनालोकवतइत्यर्थः, “संघाटी' निर्गन्धिकाप्रच्छदविशेषः सा बद्धा-निवेशिता काये इति गम्यते यया सा संघाटीबद्धिका तस्याः, णमित्यलङ्कारे समतले द्वयोरपि भुवि विन्यस्तत्वात् पदे-पादौ यस्याः सासमतलपदिका तस्याः 'आतापयितुं' आतापनां कर्तुं कल्पते इति योगः। मू. (१६६) तत्थ णं चंपाए ललिया नाम गोडी परिवसति, नरवइदिन्नवि (प)यारा अम्मापिइनिययनिप्पिवासा वेसविहारकयनिकेया नाणाविहअविणयप्पहाणा अड्डा जाव अपरिभूया, तत्थ णं चंपाए देवदत्ता नामंगणिया होत्था सुकुमाला जहा अंडणाए, तते णं तीसे ललियाए गोडीए अनया पंच गोहिल्लगपुरिसा देवदत्ताए गणियाए सद्धिं सुभूमिभागस्स उजाणस्स उज्जाणसिरिंपञ्चणुभवमाणाविरंति, तत्थ णंएगेगोहिल्लगपुरिसे देवदत्तं गणियं उच्छंगेधरति एगेपिट्ठओ आयवत्तं धरेइ एगे पुष्फपूरयंरएइएगे पाए रएइ एगे चामरुक्खेवं करेइ, तते णं सा सूमालिया अजा देवदत्तं गणियं तेहिं पंचहिं गोहिल्लपुरिसेहिं सद्धिं उरालाई माणुस्सगाईभोगभोगाइं जमाणीं पासति र इमेयारूवेसंकप्पे समुप्पञ्जित्या अहोणंइमाइस्थिया पुरा पोराणाणं कम्माणं जाव विहरइ, तंजतिणं केइइमस्स सुचरियस्स तवनियमबभचेरवासस्स कल्लाणे फलवित्तिविसेसे अस्थि तो णं अहमवि आगमिस्सेणं भवग्गहणेणं इमेयारूवाइं उरालाई जाव विहरिजामित्तिकट्ठ नियाणं करेति र आयावणभूमिओ पचोरुहति। वृ. 'ललिय'त्तिक्रीडाप्रधाना गोहित्तिजनसमुदायविशेषः नरवइदिन्नपयार'त्तिनृपानुज्ञा Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-१६ तकामचारा 'अम्मापिइनियगनिप्पिवास'त्ति मात्रादिनिरपेक्षा 'वेसविहारकयनिकेय'त्ति वेश्याविहारेषु-वेश्यमान्दिरषुकृतोनिकेतो-निवासो ययासा तथा, 'नानाविहअविनयप्पहाणा' कण्ठ्यं 'पुष्फपूरयंरएइत्तिपुष्पशेखरंकरोति, पाए रएइ पादावलक्तादिनारञ्जयति, पाठान्तरे 'रावेइ'त्ति घृतजलाभ्यामार्द्रयति ।। ____ मू. (१६७) तते णं सा सूमालिया अजा सरीरबउसा जाया यावि होत्था, अभिक्खणं २ हत्ये धोवेइ पाए धोवेइसीसं घोवेइ मुहं धोवेइ धणंतराइं धोवेइ कक्खंतराइंधोवेइ गोज्झंतराई धोवेइ जत्थ णं ठाणं सेजं वा निसीहियं वा एत्ति तत्थवि यणं पुवामेव उदएणं अब्मुक्खइत्ता ततो पच्छा ठाणं वा ३ चेएति, तते णं तातो गोवालियाओ अजाओ सूमालियं अजं एवं व०-एवं खलु देवा०! अज्जे अम्हे समणीओ निग्गंधीओ ईरियासमियाओ जाव बंभरधारिणीओ, नो खलु कप्पति अम्हं सरीरबाउसियाए होत्तए, तुमं च णं अजे ! सरीरबाउसिया अभिक्खणं २ हत्थे धोवसि जाव चेदेसि, तंतुमंणं देवाणुप्पिए! तस्स ठाणस्स आलोएहि जाव पडिवजाहि, ततेणं सूमालिया गोवालियाणं अजाणं एयमटुंनो आढाइनो परिजाणतिअणाढायमाणी अपरिजाणमाणी विहरति, तए णं ताओ अजाओ सूमालियं अजं अभिक्खणं २ अभिहीलंति जाव परिभवंति, अभिक्खणं २ एयमढे निवारेति, तते णं तीए सूमालियाए समणीहिं निग्गंधीहिं हीलिज्जमाणीए जाव वारिजमाणीए इमेयारूवे अब्भथिए जाव समुप्पज्जित्था, जया णं अहं अगारवासमझे वसामि तया णं अहं अप्पवसा, जयाणं अहं मुंडे भवित्ता पव्वइया तया णं अहं परवसा, पुट्विं च णं ममं समणीओ आढायंति २ इयाणि नो आटंति २ तं सेयंखलुममकल्लं पाउ० गोवालियाणंअंतियाओ पडिनिक्कमित्तापाडिएकउवस्सगंउवसंपञ्जित्ताणं विहरित्तएत्तिकट्ठ एवं संपेहेति २ कल्लं पा० गोवालियाणं अजाणं अंतियाओ पडिनिखमति २ त्ता पाडिएक्कं उवस्सगं उवसंपज्जित्ताणं विहरति, ततेणं सा सूमालियाअजाअणोहट्टिया अनिवारिया सच्छंदमईअभिक्खणंर हत्थे धोवेइ जाव चेएति तत्थविय णं पासत्था पासत्थविहारी ओसन्ना ओसन्नविहारी कुसीलार संसत्तार बहूणि वासाणिसमाण्णपरियागं पाउणति अद्धमासिए संलेहणाए तस्स ठाणस्स अनालोइयअपडिककता कालमासे कालं किच्चाईसाणेकप्पे अन्नमयरंसिविमाणसिदेवगणियत्ताए उववन्ना, तत्यंगतियाणं देवीणं नव पलिओवमाइंठिती पन्नत्ता, तत्यणसूमालियाए देवीए नव पलिओवमाई ठिती पन्नत्ता। वृ. 'सरीरबाउसियंति बकुशः-शबलचरित्रः स च शरीरत उपकरणतश्चेत्युक्तं शरीरबकुशतद्विभूषानुवर्तिनीति, 'ठाणं ति कायोत्सर्गस्थानं निषदनस्थानं वा शय्यां त्वग्वर्तनं 'नषेधिकीं स्वाध्यायभूमिचेतयति-करोति, 'आलोएहि जावे'त्यत्र यावत्करणात् निन्दाहि गरिहाहि पडिक्कमाहि विउट्टाहिविसोहेहि अकरणयाए अदभुट्टेहि अहारिहंतवोकम्मंपायच्छित्तंपड़िवजाहित्ति दृश्यमिति, तत्रालोचनं-गुरोनिवेदनं निन्दनं पश्चात्तापो गर्हणं-गुरुसमक्षं निन्दनमेव प्रतिक्रमणंमिथ्यादुष्कृतदानलक्षणं अकृत्यान्निवर्त्तनं वा विनोटनं-अनुबन्धनच्छेदनं विशोधनं-व्रतानां पुनर्नवीकरणं शेषं कण्ठ्यमिति, पडिएक्कं ति पृथक्, 'अणोहट्टिय'त्ति अविद्यमानोऽपघट्टकोय Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-9/1१६/१६७ दृच्छया प्रवर्त्तमानायाः हस्तग्राहादिना निवर्तको यस्याः सा तथा, तथा नास्ति निवारको मैवं कार्षीरित्येवं निषेधको यस्याः सा तथा। मू. (१६८)तेणं कालेणं २ इहेवजंबुद्दीवे भारहे वासे पंचालेसुजणवएसुकंपिल्लपुरे नामं नगरे होत्था, वन्नओ, तत्थ णं दुवए नाम राया होत्या, वन्नओ, तस्स णं चुलणी देवी घट्टजुणे कुमारे जुवराया, तएणं सा सूमालिया देवी ताओ देवलोयाओ आउक्खएणं जाव चइत्ता इहेव जंबुद्दीवे २ भारहे वासे पंचालेसु जनवएसु कंपिल्लपुरे नयरे दुपयस्स रन्नो चुलणीए कुछिंसि दारियत्ताए पञ्चायाया, ततेणं साचुलणी देवी नवण्हं मासाणं जाव दारियं पयाया, तते णंतीसे दारियाए निव्वत्तबारसाहियाए इमं एयारूवं नामं० जम्हा णं एस दारिया दुवयस्स रन्नो धूया चुलणीए देवीए अत्तिया तं होउ णं अम्हं इमीसे दारियाए नामधिले दोवई, तए णं तीसे अम्मापियरो इमं एयारूवं गुण्णं गुणनिष्फन्नं नामधेझं करिति दोवती, तते णं सा दोवई दारिया पंचधाइपरिग्गहिया जाव गिरिकंदरमल्लीण इव चंपगलया निवायनिव्वाघायंसि सुहंसुहेणं परिवड्डइ। तते णं सा दोवई रायवरकन्ना उम्मुक्कबालभावा जाव उकिडसरीरा जाया यावि होत्था, ततेणंतंदोवति रायवरकन्नंअन्नया कयाईअंतेउरियाओग्रहायजावविभूसियंकरेंति र दुवयस्स रन्नो पायवंदिउं पेसंति, तते णं सा दोवती राय० जेणेव दुवए राया तेणेव उवागच्छइ २ दुवयस्स रन्नो पायग्गहणं करेति, तएणं सेदुवएरायादोवति दारियंअंकेनिवेसेइ र दोवईएरायवरकन्नाए रूपेण यजोव्वणेण य लावण्णेण य जायविम्हए दोवई रायवरकन्न एवं व० जस्स णं अहं पुत्ता! रायरस वा जुवरायस्स वा भारियत्ताए सयमेव दलइस्सामितत्थ णं तुमं सुहिया वा दुखिया वा भविञ्जासि, तते णं ममंजावजीवाए हिययडाहे भविस्सइ, तंणं अहं तव पुत्ता! अज्जयाए सयंवरं विरयामि, अज्जयाएणंतुमंदिन्नं सयंवराजेणं तुमं सयमेव रायं वा जुवरायंवा वरेहिसि सेणंतव भत्तारे भविस्सइत्तिकटुताहिं इटाहिंजावआसासेइ २ पडिविसजेइ घृ. 'अञ्जयाए'त्ति अद्यप्रभृति। मू. (१६९) तते णं से दुवए राया दूयं सदावेति २ एवं व०-गच्छह णं तुम देवा० ! बारवई नगरि तत्थ णं तुमं कण्हं वसुदेवं समुद्दविजयपामोक्खे दस दसारे बलदेवपामुक्खे पंच महावीरे उग्गसेनपामोक्खे सोलस रायसहस्से पज्जुण्णपामुक्खाओ अछुढ़ाओ कुमारकोडीओ संबपामोक्खाओ सद्धिं दुइंतसाहस्सीओ वीरसेनपामुक्खाओ इक्कवीसं वीरपुरिससाहस्सीओ महसेनपामोक्खाओ छप्पन्नं बलवगसाहस्सीओ अन्ने य बहवे राईसरतलवरमाडंबियकोडुंबियइन्भसिद्विसैनावइसत्यवाहपभिइओकरयलपरिग्गहियंदसनहंसिरसावतंअंजलि मत्थए कट्ठजएणं विजएणं वद्धावेहि २ एवं वयाहि-एवं खलु देवाणुप्पिया! कंपिल्लपुरे नयरे दुवयस्स रन्नोधूयाए चुल्लणीए देवीए अत्तयाएधज्जुणकुमारस्स भगिणीए दोवईएरायवरकन्नाएसयवरे भविस्सइ तंणं तुब्भे देवा० ! दुवयं रायं अणुगिण्हेमाणा अकालपरिहीणं चैव कंपिल्लपुरे नयरे समोसरह, तएणं से दूए करयल जाव कट्ठ दुवयस्सरण्णो एयमट्ठ पडिसुणेति र जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ २ कोडुंबियपुरिसे सदावेइ २ एवं व०-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! चाउग्घंटे आसरहं जुत्तामेव उवट्टवेह जाच उवट्ठति, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्ध: -१, वर्ग:, अध्ययनं -१६ २१५ तए णं से दूर हाते जाव अलंकार० सरीरे चाउग्घंटं आसरहं दुरुहइ २ बहूहिं पुरिसेहिं सश्रद्ध जाव गहियाऽऽउहपहरणेहिं सद्धिं संपरिवुडे कंपिल्लपुरं नगरं मज्झमज्झेणं निग्गच्छति, पंचालजनवयस्स मज्झंमज्झेणं जेणेव देसप्पंते तेणेव उवागच्छइ, सुरट्ठाजणवयस्स मज्झंमज्झेणं जेणेव बारवती नगरी तेणेव उवागच्छइ २ बारवई नगरिं मज्झमज्झेणं अणुपविसइ २ जेणेव कण्हरस वासुदेवस्स बाहिरिया उवट्टाणसाला तेणेव उवागच्छइ २ त्ता चाउग्घंटं आसरहं ठवेइ २ रहाओ पच्चोरुहति २ मणुस्सवग्गुरापरिक्खित्ते पायचारविहारचारेणं जेणेव कण्हे वासुदेवे तेणेव उवा० २ खण्डं वासुदेवं समुद्दविजयपामुक्खे य दस दसारे जाव बलवगसाहस्सीओ करयल तं चैव जाव समोसरह । तते गं से कण्हे वासुदेवे तस्स दूयस्स अंतिए एयमट्टं सोचा निसम्म हट्ठ जाव हिपए तं दूयं सकारेइ सम्माणेइ २ पडिविसञ्जेइ । तए णं से कण्हे वासुदेवे कोडुंबियपुरिसं सद्दावेइ एवंव०- गच्छहणं तुमं देवाणुप्पिया ! सभाए सुहम्माए सामुदाइयं भेरिं तालेहि, तए णं से कोडुंबिय - पुरिसे करयल जाव कण्हरस वासुदेवस्स एयमद्वं पडिसुणेति २ जेणेव सभाएसुहम्माए सामुदाइया भेरी तेणेव उवागच्छइ २ सामुदाइयं भेरिं महया २ सद्देणं तालेइ, तए णं ताए सामुदाइयाए भेरीए तालियाए समाणीए समुद्दविजयपामोक्खा दस दसारा जाव महसेनपामुक्खाओ छप्पन्नं बलवसाहसीओ पहाया जाव विभूसिया जहा विभवइड्डिसकारसमुदएणं अप्पेगइया जाव पायविहारचारेणं जेणेव कण्हे वासुदेवे तेणेव उवागच्छंति २ करयल जाव कण्हं वासुदेवं जएणं विजएणं वद्धावेति, तसे कहे वासुदेवे कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं व० - खिप्पामेव भो ! देवाणुप्पिया अभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह हयगय जाव पञ्चप्पिणंति, तते णं से कण्हे वासुदेवे जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवाग० २ समुत्तजालाकुलाभिरामे जाव अंजनगिरिकूडसन्निमं गयवई नरवई दुरूढे, तते गं से कहे वासुदेवे समुद्दविजयपामुक्खेहिं दसहिं दसारेहिं जाव अनंगसेणापामुक्खेहिं अणेगाहिं गणियासाहस्सीहिं सद्धिं संपरिवुडे सच्विड्डीए जाव रवेणं बारवइनयरिं मज्झंमज्झेणं निग्गच्छइ २ सुरट्ठाजणवयस्स मज्झंमज्झेणं जेनेव देसप्पंते तेणेव उवागच्छइ २ पंचालजनवयस्स मज्झमज्झेणं जेणेव कंपिल्लपुरे नयरे तेणेव पहारेत्थगमणाए । तणं से दुवए राया दोघं दूयं सद्दावेइ २ एवं व०- गच्छ णं तुं देवाणुप्पिया ! हत्थिणाउरं नगरं तत्थ णं तुमं पंडुरायं सपुत्तयं जुहिट्ठिल्लं भीमसेनं अज्जुणं नउलं सहदेवं दुज्जोहणं भाइसयसमग्गं गंगेयं विदुरं दोणं जयद्दहं सउणी कीवं आसत्थामं करयल जाव कट्टु तहेव समोसरह, तए णं से दूए एवं व० - जहा वासुदेवे नवरं भेरी नत्थि जाव जेणेव कंपिल्लपुरे नयरे तेणेव पहारेत्थ गमणाए एएणेव कमेणं तच्चं दूयं चंपानयरिं तत्थ गं तुमं कण्हं अंगरायं सेल्लं नदिंरायं करयल तहेव जाव समोसरह । चउत्थं दूयं सुत्तिमं नयरिं तत्थ णं तुमं सिसुपालं दमघोससुयं पंचभाइसयसंपरिवुडं करयल तहेव जाव समोसरह ! पंचमगं दूयं हत्थीसीसनयरं तत्थ णं तुमं दमदंतं रायं करयल तहेव जाव समोसरह । छटुं दूयं महुरं नयरिं तत्थ णं तुमं धरं रायं करयल जाव समोसरह । सत्तमं दूयं राहगिहं नगरं तत्थ णं तुमं सह देवं जरकासिंधुसुयं करयल जाव समोसरह । अडमं दूयं कोडिन्नं नयरं तत्थ णं तुमं रूप्पिं भेसगसुयं करयल तहेव जाव समोसरह । नवमं दूयं विराडनयरं तत्थ णं तुमं कियगं भाउससमग्गं करयल जाव समोसरह । दसमं दूयं अवसेससु य गामागरनगरेसु Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१६/१६९ अनेगाई रायसहस्साइं जाव समोसरह, तणं से दूए तहेव निगच्छइ जेणेव गामागर जाव समोसरह । तए णं ताइं अनेगाई रायसहस्साइं तस्स दूयस्स अंतिए एयमङ्कं सोचा निसम्म हव० तंय दूयं सक्कारेति २ सम्मार्णेति २ पडिविसजिंति, तए णं ते वासुदेवणमुक्खा बहवे रायसहस्सा पत्तेयं २ ण्हाया सन्नद्धहत्थिखधवरगया हयगयरह० महया भडचडगररहपहकर० सएहिं २ नगरेहिंतो अभिनिग्गच्छंति २ जेणेव पंचालेजनवए तेणेव पहारेत्थ गमणाए । मू. (१७०) तए णं से दुवए राया कोटुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ एवं व०- गच्छहणं तुमं देवा ! कंपिल्लपुरे नयरे बहिया गंगाए महानदीए अदूरसामंते एवं महं सयंवरमंडवं करेह अनेगखंभसयसन्निविट्ठलीलट्ठियसालभंजिआगं जाव पञ्चष्पिणंति, तएण से दुवए राया कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ एवं वयासी- खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया वासुदेवपामुक्खाणं बहूणं रायसहस्साणं आवासे करेह तेवि करेत्ता पञ्चप्पिणंति, तए णंच पचंच गहाय सव्विड़िए कंपिल्लपुरा ओ निग्गच्छइ २ जेणेव ते वासुदेवपामुक्खा बहवे रायसहस्सा तेणेव उवागच्छइ २ ताइं वासुदेवपामुक्खाई अग्घेण य पज्रेण य सक्कारेति सम्माणेइ २ तेसिं वासुदेव पामुक्खाणं पत्तेयं २ आवासे वियरति, तए णं ते वासुदेवपामोक्खा जेणेव सया २ आवासा तेणेव उवा० २ हत्थिखंधाहिंतो पञ्चोरुहंति २ पत्तेयं खंधावारनिवेसं करेति २ सएर आवासे अणुपविसंति २ सएसुर आवासेसु आसनेसु य सयनेसु य सन्निसन्ना य संतुयट्टा य बहूहिं गंधव्वेहि य नाडएहि य उवगिजमाणा य उवणचिमाणाय विहरंति, ते णं से दुवए राया कंपिल्लपुरं नगरं अणुपविसति२ विउलं असन ४ उवक्खडावेइ २ कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ एवं व०- गच्छहणं तुब्भे देवाणुप्पिया ! विउलं असनं ४ सुरं च मजं च मंसं च सीधुं पसन्नं च सुबहुपुप्फवत्थगंधमल्लालंकारं च वासुदेवपामोक्खाणं रायसहस्साणं आवासेसु साहरह, तेवि साहरंति, तते णं ते वासुदेवापामुक्खा तं विपुलं असनं ४ जाव पसन्नं च आसाएमाणा ४ विहरंति, जिमियभुत्तुत्तरगयाविय णं समाणा आयंता जाव सुहासणवरगया बहूहिं गंधव्वेहि जाव विहरंति, तते से दुवए राया पुव्वावरण्हकालसयंसि कोडुबियपुरिसे सद्दावेइ २ ता एवं व०- गच्छह गं तुमेदेवाणुप्पिया! कंपिल्लपुरे संघाडग जाव पहे वासुदेवपामुक्खाण य रायसहस्साणं आवासेसु हत्थिखंधवरगया महया २ सद्देगं जाव उग्घोसेमाणा२ एवं वदह-एवं खलु देवाणु० कल्लं पाउ० दुवयरस रन्नो धूयाए चुलणीए देवीए अत्तयाए धट्टज्जुण्णस्स भगिणीए दोवईए रायवरकन्नाए सयंवरे भविस्सइ, तंतुभेणं देवा० ! दुवयं रायाणं अणुगिण्हेमाणा व्हाया जाव विभूसिया हत्थिखंधवरगया सकोरंट० सेयलरचामर० हयगयरह० महया भडचरगरेणं जाव परिक्खित्ता जेणेव सयंवरामंडवे तेणेव उवा० २ पत्तेयं नामंकेसु आसणेसु निसीयह २ दोबई रायकणन्नं पडिवालेमाणा २ चिट्ठह, घोसणं घोसेह २ मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तणं ते कोडुंबिया तहेव जाव पञ्चप्पिणंति, तए णं से दुवए राया कोडुंबियपुरिसे सद्दा० २ एवं व०- गच्छहणं तुभे देवाणु० ! सयंवरपंडपं आसियसंमज्जि ओवलित्तं सुगंधवरगंधियं Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१७ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः:, अध्ययनं-१६ पंचवण्णपुप्फपुंजोवयारकलियंकालागरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कजाव गंधवट्टिभूयं मंचाइमंचकलियं करेह २ वासुदेवपामुक्खाणं बहूर्ण रायसहस्साणं पत्तेयं २ नामंकाई आसनाई अत्थुपयञ्चत्युयाई रएह २ एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तेवि जाव पञ्चप्पिणंति, ततेणंतेवासुदेवपामुक्खा बहवेरायसहस्साकलंपाउ० व्हायाजावविभूसियाहत्थिखंधवरगया सकोरंट० सेयवरचामराहिं हयगय जाव परिवुडा सव्विड्डीए जाव रवेणं जेणेव सयंवरे तेणेव उवा०२ अणुपविसंति २ पत्तेयं २ नामंकेसुनिसीयंति दोवइं रायवरकण्णं पडिवालेमाणा चिट्ठति, तए णं से पंडुए राया कल्लं बहाए जाव विभूसिए हत्यिखंधरवगए सकोरंट० हयगय० कंपिल्लपुरमझमझेणं निग्गच्छंतिजेणेव सयंवरामंडवेजेणेव वासुदेवपामुक्खा बहवे रायसहस्सा तेणेव उवा०२ तेसिं वासुदेवपामुक्खाणं करयल० वद्धावेत्ता कण्हस्स वासुदेवस्स सेयवरचामरं उववीयमाणे चिट्ठति। वृ. 'अग्धंच'त्तिअर्धं पुष्पादीनि पूजाद्रव्याणि, 'पजंच'त्तिपादहितं पाय-पादप्रक्षालनस्नेहनोर्द्वर्तनादि, मधसीधुप्रसनाख्याःसुराभेदा एच०। मू. (१७१) तए णं सा दोवई रायवरकन्ना जेणेव मजणधरे तेणेव उवागच्छइ २ पहाया । कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता सुद्धप्यावेसाई मंगल्लाइं वत्थाई पवर परिहिया मजणघराओ पडिनिक्खभइ २ जेणेव जिनघरे तेणेव उवागच्छइ २ जिनधरं अणुपविसइ २ जिनपडिमाणं आलोए पणामं करेइ २ लोमहत्थयं परामुसइ एवं जहा सूरियाभो जिनपडिमाओ अच्छेइ २ तहेव भाणियव्वं जाव धूवंडहइ २ वामं जाणुंअञ्चेति दाहिणंजाणुंधरणियलंसि निवेसेतिर तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणियलंसि नमेइ२ ईसिं पच्चुण्णमति करयल जाव कट्ठ एवं वयासी-नमोऽत्यु णं अरिहंताणं भगवंताणं जाव संपत्ताणं वंदइ नमसइ २ जिनघराओ पडिनिक्खमति २ जेणेव अंतेउरे तेणेव उवागच्छइ। वृ. 'जिनपडिमाणं अच्चणं करेइ'त्ति एकस्यां वाचनायामेतावदेव दृश्यते, वाचनान्तरे तु 'व्हाया जाव सव्वालंकारविभूसिया मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ २ जेणामेव जिनघरे तेणामेव उवागच्छति २ जिनघरंअणुपविसइ२ जिनपडिमाणं आलोएपणामं करेइ २ लोमहत्थयं परामुसइ २ एवंजगा सूरियाभोजिनापडिमाओअच्चेतितहेवभाणियव्वंजावधूवंडहइ'त्तिइहयावत्करणात् अर्थात् इदं दृश्यं लोमहस्तकेन जिनप्रतिमाः प्रमार्टि सुभिणा गन्धोदकेन स्नपयति गोशीर्षचन्दनेनानुलिम्पति वस्त्राणि निवासयति, ततः पुष्पाणां माल्यानां-ग्रथितानामित्यर्थः, गन्धानां घूर्णानां वस्त्राणामाभरणानांचारोपणंकरोतिस्म, मालाकलापावलम्बनंपुष्पप्रकरं तन्दुलैर्दर्पणाद्यष्टमङ्गलालेखनं च करोति, ___ 'वामंजाणुंअञ्चइत्ति उत्क्षिपतीत्यर्थः, दाहिणंजाणुंधरणीतलंसिनिहटुनिहत्य स्थापयिवेत्यर्थः, 'तिक्खुत्तोसुद्धाणंधरणीतलंसि निवेसेइ-निवेशयतीत्यर्थः, 'ईसिंपचुन्नमति २ करतलपरिग्गहियं अंजलिं मत्थएऐकट्ठएवं वयासी-नमोत्थुणंअरहंताणंजाव संपत्ताणं वंदति नमसति २ जिनधराओपडिनिक्खमइ'त्ति तत्र वन्दते चैत्यवन्दविधिनाप्रसिद्धेन नमस्यति पश्चात्प्रणिधानादियोगेनेति वृद्धाः, न च द्रौपद्याः प्रणिपातदण्डकमात्रंचैत्यवन्दनमभिहितं सूत्रे इति सूत्रमात्रप्रामाण्यादन्यस्यापि श्रावकादेस्तावदेव तदिति मन्तव्यं, चरितानुवादरूपत्वादस्य, न च चरिता Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१६/१७१ नुवादवचनानि विधिनिषेधसाधकानि भवन्ति, अन्यथा सूरिकाभादिदेववक्तव्यतायां बहूनां शस्त्रादिवस्तूनामर्चनं श्रूयते इतितदपि विधेयं स्यात्, किञ्च-अविरतानांप्रणिपातदण्डकमात्रमपि चैत्यवन्दनं सम्भाव्यते, यतो वन्दते नमस्यतीति पदद्वयस्य वृद्धान्तरव्याख्यानमेवमुपदर्शितं जीवाभिगमवृत्तिकृता-"विरतिमतामेव प्रसिद्धचैत्यवन्दनविधिर्भवति, अन्येषा तथाऽभ्युपगमपुरस्सरकायोत्सर्गासिद्धेः, ततो वन्दते सामान्येन नमस्करोति आशयवृद्धेः प्रीत्युत्थानरूपमनस्कारेणे"ति किञ्च॥१॥ "समणेण सावएण य अवस्स कायव्ययं हवइ जम्हा। ___ अंतो अहो निसिस्स य तम्हा आवस्सयं नाम ।।" (तथा) “जण्णं समणो वासमणी वा सावओ वा साविया वा तचित्ते तल्लेसे तम्मणे उभओकालं आवस्सए चिट्ठति तन्नं लोउत्तरिए भावास्सए" इत्यादेरनुयोगद्वारक्चनात्, तथा 'सम्यग्दर्शनसम्पन्नःप्रवचनभक्तिमानषविधावश्यकनिरतः षट्स्थानयुक्तश्च श्रावको भावती'त्युमास्वातिवाचकवचनाच्च श्रावकस्य षविधावश्यकस्य सिद्धावावश्यकान्तर्गतं प्रसिद्ध चैत्यवन्दनं सिद्धमेव भवतीति। मू. (१७२) ततेणं तं दोवइंरायवरकन्नं अंतेउरियाओ सव्वलंकारविभूसियं करेंति किं ते? वरपायपत्तनेउराजावचेडियाचक्कवालमयहरगविंदपरिक्खित्ताअंतेउराओ पडिनिक्खमति २जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसालाजेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवा०२ किड्डावियाए लेहियाए सद्धिं चाउग्धंट रायवरकन्ना कंपिल्लपुरं नयरं मझमज्झेणं जेणेव सयंवरमंडवे तेणेव उवा०२ रहंठवेति रहाओ पञ्चोरुहति र किड्डावियाए लेहियाएयसद्धिंसयंवरं मंडपंअणुपविसति करयल तेसिं वासुदेवपामुक्खाणं बहूणं रायवरसहस्साणं पणामं करेति, ततेणं सा दोवती रायवर० एगं महं सिरिदामगंडं किं ते? पाडलमल्लियचंपय जाव सत्तच्छायईहिं गंधद्धणि मुयंतं परमसुहफासं दरिसणिशं गिण्हति, तते णं सा किड्डाविया जाव सुरूवा जाव वामहत्येणं चिल्ललगदप्पणं गहेऊण सललियं दप्पणसंकंतबिंबं संदसिए यसे दाहिणेणं हत्थेणं दरिसिए पवररायसीहे फुडविसयविसुद्धरिभियगंभीरमहरभणिया सा तेसिं सब्वेसिं पत्थिवाणं अम्मापऊणं वंससत्तसामत्यगोत्तविकतिकतिबहुविहआगममाहप्परूवजोव्वणगुणलावण्णकुलसीलजाणिया कित्तणं करेइ, पढमं ताव वहिपुंगवाणंदसदसारवीरपुरिसाणंतेलोक्कबलवगाणंसत्तुसयसहस्समाणावमद्दगाणंभवसिद्धिपवरपुंडरीयाणं चिल्ललगाणं बलवीरियरूवजोव्यणगुणलावन्नकित्ति या कित्तणं करेति, ततो पुणो उग्गसेनमाईणं जायवाणं, भणति य-सोहग्गरूवकलिए बरेहि वरपुरिसगंधहत्थीणं । जो हु ते होइ हिययदइओ, तते णं सा दोवई रायवरकनगा बहूणं रायवरसहस्साणं मज्झमझेणं समतिच्छमाणी २ पुव्वकयनियाणेणंजोइजमाणी रजेणेवपंच पंडवा तेणेव उवा० २ ते पंचपंडवे तेणं दसद्धवण्णेणं कुसुमदाणेणं आवेढियपरिवेढियं करेतिर ता एवं वयासी-एए गंमए पंच पंडवा वरिया, . तते णं तेसिं वासुदेवपामोक्खाणं बहूणि रायसहस्साणि महयारसद्देणं उग्घोसेमाणा २ एवं वयंति-सुवरियं खलु भो! दोवइए रायवरकन्नाएरतिकट्ठ सयंवरमंडवाओ पडिनिक्खमंति Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:, अध्ययनं - १६ २१९ २ जेणेव सया २ आवासा तेणेव उवा०, तते णं धट्टजुण्णे कुमारे पंच पंडवे दोवंति रायवरकन्नं चाउग्घंटं आसरहं दुरूहति २ त्ता कंपिल्लपुरं मज्झंमज्झेणं जाव सयं भवणं अणुपविसति, तते णं दुवए राया पंच पंडवे दोवई रायवरकण्णं पट्ट्यं दुरुहेतिर सेयापीएहिं कलसेहिं मज्जावेति २ अग्गिहोमं कारवेति पंचण्डं पंडवाणं दोवतीए य पाणिग्गहणं करावे, तते णं से दुवए राया दोवतीए रायवरकन्नयाए इमं एयारूवं पीतिदाणं दलयती, तंजहा - अट्ट हिरण्णकोडीओ जाव अट्ठ पेसणकारीओ दासचेडीओ, अन्नं च विपुलं धणकणग जाव दलयति तते गं से दुवए राया ताई वासुदेवपामोक्खाइं विपुलेणं असन ४ वत्थगंध जाव पडिविसज्जेति । वृ. 'सारत्थं' ति सारथ्यं सारथिकर्म, 'तए णं सा किड्डाविए' त्यादौ यावत्करणादेवं दृश्यं 'साभावियहंसा चोद्दहजणस्स उस्सुयकरं विचित्तमणिरयणबद्धच्छरुहं' ति तत्र क्रिडापिका - क्रीडनधात्री 'साभावियहंस' त्ति साद्भाविक:- अकैतवकृतो घर्षोघर्षणं यस्य स तथा तं दर्पणमिति योगः, 'चोद्दहजणस्स ऊसुयकरे' ति तरुणोलकस्य औत्सुक्यकरं-प्रेक्ष्णलम्पटत्वकरं 'विचित्तमणिरयणवद्धच्छरुहं' ति विचित्रमणिरत्नैर्बद्धः छरुको पुष्टिग्रहणस्थानं यस्य स तथा तं 'चिल्लगे' दीप्यमानं दर्पम् - आदर्श 'दप्पणसंकंतविंबसंदंसिए य से 'त्तिदर्पणे सङ्ककान्तानि यानि राज्ञां विम्बानि- प्रतिबिम्बानि तैः संदर्शिताः - उपलम्भिता येते तथा तांश्च से-तस्या दक्षिणहस्तेन दर्शयति स्म द्रोपद्या इति प्रक्रमः प्रवरराजसिंहान्, स्फुटमर्थतो विशदं वर्णतः विशुद्धं शब्दार्थदोषरहितं रिभितं - स्वरधोलनाप्रकारोपेतं गम्भीरं - मेघशब्दवत् मधुरं - कर्णसुखकरं भणितं - भाषितं यस्याः क्रीडापिकायाः सा तथा तां, मातापितरौ वंश --हरिवंशादिकं सत्त्वं - आपत्स्ववैक्लव्यकरमध्यवसानकरं च सामर्थ्य-बलं गोत्रं - गौतमगोत्रादि विक्रान्ति - विक्रमं कान्ति-प्रभां पाठान्तरेण कीर्तिं वा प्रख्यातिं बहुविधागमंनानाविधशास्त्रविशारदमित्यर्थः माहाल्यं - महानुभावतांकुलं-वंशस्यावान्तरभेदं शीलं च-स्वभावं जानाति या सा तथा कीर्त्तनं करोति स्मेति, वृष्णिपुङ्गवानां - यदुपुङ्गवानां यदुप्रधानानां दशाराणां - समुद्रविजयादीनां दशारस्य वा वासुदेवस्य ये वरा वीराश्च पुरुषास्ते तथा ते च ते त्रैलोक्येऽपि बलवन्तश्चेति विग्रहस्तस्तेषां, शत्रुशतसहस्राणां - रिपुलक्षाणां मानमवमृद्गन्ति ये ये तथा तेषां तथा भविष्यतीति भवा- भाविनी सा सिद्धिर्येषां ते भवसिद्धिकास्तेषां मध्ये वरपुण्डरीकाणीव वरपुण्डरीकाणि ये ते तथा तेषां, 'चिल्लगाणं 'ति दीप्यमानानां तेजसा तथा बलं - शारीरं वीर्यं - जीवप्रभवं रूपं शरीरसौन्दर्यं यौवनं -- तारुण्यं गुणान् - सौन्दर्यदीन् लावण्यं च - स्पृहणीयतां कीर्त्तयति या सा तथा, क्रीडापिका कीर्त्तनं करोति स्म, पूर्वोक्तमपि किञ्चिद्विशेषाभिधानायाभिहितमिति न दुष्टं, 'समइच्छमाणी' ति समतिक्रामन्ती, 'दसद्धवण्णेणं' तीह श्रीदामगण्डेन पूर्वगृहीतेनेति सम्बन्धनीयं । मू. (१७३) तते णं से पंडू राया तेसिं वासुदेवपामोक्खाणं बहूणं रा० करयल एवं व०एवं खलु देवा० ! हत्थिणाउरे नयरे पंचण्हं पंडवाणं दीवतीए य देवीए कल्लाणकरे भविस्सति तं तुमेणं देवा० ! ममं अणुगिण्हमाणा अकालपरिहीणं समोसरह, तते णं वासुदेवपामोक्खा पत्तेयं २ जाव पहारेत्थ गमणाए । तते से पंडुराया कोडुंबियपुरिसे सद्दा० २ एवं व०- गच्छहणं तुडभे देवा० ! हत्थिणाउरे Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्- 9/-१६/१७३ पंचण्हं पंडवाणं पंच पासायवडिंसए कारेह अब्भुग्गयमूसिय वण्णी जाव पडिरूवे, तते णं ते कोडुबियपुरिसा पडिसुणेति जाव करावेति, तते णं से पंडुए पंचहिं पंडवेहिं दोवईए देवीए सद्धिं हयगयसंपरिवुडे कंपिल्लपुराओ पडिनिक्खमइ जेणेव हस्थिणारे तेणेव उवागए, तते णं से पंडुराया तेसिं वासुदेवपामोक्खाणं आगमणं जाणित्ता कौटुंबिक सद्दावेइ २ एवं व०-गच्छह णं तुब्भे देवाणुप्पिया ! हत्थिणाउरस्स नयरस्स बहिया वासुदेवपामोक्खाणं बहूणं रायसहस्साणं आवासे कारेह अनेगखंभसय तहेव जाव पञ्चप्पिणंति, तते णं ते वासुदेवपामोक्खा बहवै रायसहस्सा जेणेव हत्थिणाउरे तेणेव उवागच्छन्ति, तते णं से पंडुराया तेसिं वासुदेवपामोक्खाणं आगमणं जाणित्ता हडतुडे पहाए कयबलि० जहा दुपए जाव जहारिहं आवासे दलयति, तते णं ते वासुदेवपा० बहवे रायसहस्सा जेणेव सयाई२ आवासाई तेणेव उवा० तहेव जाव विहरंति, तते णं से पंडुराया हत्थिणाउनयरं अनुपविसति २ कोडुंबिय० सद्दावेति २ एवं व०-तुब्भेणं देवा०! विउलं असन ४ तहेव जाव उवणेति, ततेणं ते वासुदेवपामोक्खा बहवे राया ण्हाया कयबलिकम्मा तं विपुलं असनं ४ तहेव जाव विहरंति, तते णं से पंडुराया पंच पंडवे दोवतिं च देविं पट्टयं दुरूहेति २ सीयापीएहिं कलसेहिं राहावेंति २ कल्लाणकारं करेति २ ते वासुदेवपामोक्खे बहवे रायसहस्से विपुलेणंअसण४ पुप्फवत्थेणं सकारेति जाव पडिविस ति, तते णं ताइवासुदेवप० बहुहिं जाव पडिगयाति। वृ. 'कल्लाणकारे'त्ति कल्याणकरणं मङ्गलकरणमित्यर्थः,। मू. (१७४) तते णं ते पंच पंडवा दोवतीए देवीए सद्धिं अंतोअंतेउरपरियाल सद्धिंकल्लाकल्लिं वारंवारेणं ओरालाति भोगभोगाइं जाव विहरति, तते णं से पंडू राया अन्नया कयाई पंचहिं पंडवेहिकोंतीए देवीए दोवतीए देवीएयसद्धिं अंतोअंतेउरपरियाल सद्धिं संपरिबुडे सीहासनवरगते यावि विहरति, इमं च णं कच्छुल्लनारए दसणेणं अइभद्दए विणीए अंतो २ य कलुसहियए मज्झत्थोवथिए य अल्लीणसोमपियदंसणे सुरूवे अमइलसगलपरिहिए कालमि- यचम्मउत्तरासंगरइयवत्थे दण्डकमण्डलुहत्थे जडामउडदित्तसिरए जन्नोवइयगणेत्तियमुंजमेहल-वागलधरे __ -हत्यकयकच्छभीए पियगंधव्वे धरणिगोयरप्पहाणे संवरणावरणओवयणउपयणिलेसणीसुयसंकामणिअभिओगपन्नत्तिगमणीथंभणीसुयबहुसुविजाहरीसुविजासुविस्सुयजसे इढे रामस्सय केसवस्सयपज्जुनपईवसंबअनिरुद्धनिसढउम्मुयसारणगयसुमुहदुम्मुहातीणजायवाणं अट्ठाण कुमारकोडीणं हिययदइए संथवए कलहजुद्धकोलाहलप्पिए भंडणाभिलासी बहुसु य समरसयसंपराएसु दंसणरए समंतओ कलहसदक्खिणं अणुगवेसमाणे असमाहिकरे दसावरवीरपुरिसतिलोक्कबलवगाणं आमंतेऊणं तें भगवतीं एकमणिं गगनगमणदच्छं उप्पइओ गगनमभिलंघयंतो गामागरनगरखेडकब्बडमडंवदोणमुहपट्टणसंवाहसहस्समंडियंथिमियमेइणीतलं वसुहं ओलोइंतो रम्मं हत्थिणारं उवागए पंडुरायभवणंसि अइवेगेण समोवइए, ततेणं से पंडुराया कच्छुलनारयं एजमाणं पासति २ पंचहिं पंडवेहिं कुंतीएयदेवीए सद्धिं आसणातो अब्भुटेति २ कच्छुल्लनारयंसत्तट्ठपयाई पच्चुग्गच्छइर तिक्खुत्तो आयाहिण-पयाहिणं करेति २ वंदतिनमंसतिमहरिहेणं आसणेणंउवनिमंतेति, ततेणंसेकछुल्लनारए उदगपरिफोसियाए दब्भोवरिपञ्चत्थुयाए भिसियाए निसीयति २ पंडुरायं रखे जाव अमतेउरे य कुसलोदंतं पुच्छइ, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्गः, अध्ययनं -१६ २२१ तते णं से पंडुराया कोंतीदेवी पंच य पंडवा कच्छुल्लणारयं आढंति जाव पज्जुवासंति, तए णं सा दोवई कच्छुल्लनारयं अस्संजयं अविरयं अपडिहयपञ्चक्खायपावकम्मंतिकट्टु नो आढाति नो परियाणइ नो अब्भुट्टेति नो पञ्जुवासति । वृ. 'इमंच णं' ति इतश्च 'कण्डुल्लनारए' त्ति एतन्नामा तापसः, इह क्वचिद्यावत्करणादिदं दृश्यं, 'दंसणेणं अइभद्दए' भद्रदर्शनं इत्यर्थः, 'विणीए अंतो अंतो य कुलुसहियए' अन्तरान्तरा दुष्टचित्तः केलीप्रियत्वादित्यर्थः, 'मज्झत्थुवत्थिए य' माध्यस्थ्यं समतामभ्युपगतो व्रतग्रहणत इति भावः, 'अल्लीणसोमपियदंसणे सुरूवे' आलीनानां - आश्रितानां सौम्यं - अरौद्रं प्रियं च दर्शनं यस्य स तथा 'अमइलसगलपरिहिए' अमलिनं सकलं- अखण्डं शकलं वा खण्डं वल्कवास इति गम्यते परिहितं - निवसितं येन स तथा, 'कालमियचम्मउत्तरासंगरइयवत्थे' कालमृगचर्म उत्तरासङ्गेन रचितं वक्षसि येन स तथा 'दंडकमंडलुहत्थे जडामउडवित्तसिरए जन्नोवइयगणेत्तियमुंजमेहलावागलधरे' गणेत्रिका-रुद्राक्षकृतं कलाचिकाभरणं मुञ्जमेखला - मुअमयः कटीदवरकः वल्कलतरुत्वक्, ‘हत्थकयकच्छभीए' कच्छपिका तदुपकरणविशेषः, 'पियगंधच्चे' गीतप्रियः, 'धरणिगोयरप्पहाणे' आकाशगामित्वात्, 'संचरणावरणउवयणिवलेसणीसु य संकामणिअभिओगपन्नत्तिगमणीथंभणीसुय बहुसु विज्जाहरी सुविज्ज्ञासु विस्सुयजसे' इह सञ्चरण्यादिविद्यानामर्थः शब्दानुसारतो वाच्यः, 'विजाहरिसुति विद्याधरसम्बन्धिनीषु विश्रुतयशाः - ख्यातकीर्त्तिः, 'इट्टे रामस्स केसवस्स यपज्जुन्नईवसंबअनिरुद्धनिसढउम्मुयसारणगयसुमुहदुम्मुहाईण जायवाणं अद्भुट्टाणं कुमारकोडीणं हिययदइए' वल्लभ इत्यर्थः, 'संथवे' एतेषां संस्तवकः, 'कलहजुद्धकोलाहलप्पिए' कलहो- बाग्युद्धं युद्धं तु - आयुधयुद्धं कोलाहलो बहुजनमहाध्वनिः, 'भंडणाभिलासी' भंडनं पिष्टातकादिभिः 'बहुसु य समरसंपराएस' समरसङ्गामेष्वित्यर्थः, 'दंसणरए समंतओ कलहं सदक्खिणं' सदानमित्यर्थः 'अनुगवेसमाणे असमाहिकरे दसावरवरवीरपुरिसतेलोक्कबलवगाणं आमंते ऊणं तं भगवतिं एकमणि गमणत्थं उप्पइओ गगणतलमभिलंघयंतोगामागरनगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणसंबाहसहस्समंडियं थिभियमेइणीयं निब्भरजनपदं वसुहं ओलोयंतो रम्मं हत्थिणपुरं उवागए' 'असंजय अविरय अप्पडिहयपञ्च- क्खायपावकम्मेत्तिकड्ड' असंयतः संयमरहितत्वात् अविरतो विशेषतस्तपस्यरतत्वात् न प्रतिह- तानि - न प्रतिषेधितानि अतीतकालकृतानि निन्दनतः न प्रत्याख्यातानि च भविष्यत्कालभावीनि पापकर्माणि प्राणातिपातादिक्रिया येन अथवा न प्रतिहतानि सागरोपमकोटीकोटयन्तः प्रवेशनेन सम्यकत्वलाभतः न च प्रत्याख्यातानि सागरोपमकोटीकोटयाः सङ्ख्यातसागरोपमैन्यूनताकरणेन सर्वविरतिलाभतः पापकर्माणि - ज्ञानावरणादीनि येन स तथेति पदत्रयस्य कर्मधारयः । मू. (१७५) तते णं तरस कच्छुल्लनारयरस इमेयार वे अब्भत्थिए चिंतिए पत्थिए मनोगए संकप्पे समुप्पजित्था अहो णं दोवती देवी रूवेणं जाव लावन्नेण य पंचहिं पंडवेहिं अनुबद्धा समाणी ममं नो आढाति जाव नो पज्जुवासइ तं सेयं खलु मम दोवतीए देवीए विप्पियं करित्तएत्तिकड एवं संपेहेति २ पंडुयरायं आपुच्छइ २ उप्पयणिं विज्जं आवाहेति २ ताए उक्किट्ठाए जाव विज्जाहरगईए लवणसमुदं मज्झंमज्झेणं पुरत्थाभिमुहे वीइवतिउं पयत्ते यावि होत्था । Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1१६/१७५ तेणं कालेणं तेणं समएणं धायइसंडे दीवे पुरथिमद्धदाहिणभरहवासे अवरकंका नाम रायहाणी होत्या, तते णं अमरकंकाए रायहाणीए पउमनाभे नाम राया होत्था महया हिमवंत० तस्सणं पउमनाभस्स रन्नो सत्त देवीसयाति ओराहे होत्या, तस्सणं पउमनाभस्सरन्ने सुनाभे नाम पुतेजुवरायायवि होत्या, ततेणंसेपउमणाभैरायाअंतोअंतेउरंसिओरोहसंपरिबुडे सिंहासणवरगए विहरति, तएणसे कच्छुल्लनारएजेणेव अमरकंका जेणेव पउमनाहस्स भवणे तेणेव उवागच्छति २ पउमनाभस्स रन्नो भवणंसि झतिं वेगेणं समोवइए, तते णं से पउमनाभे राया कच्छुलं नारयं एज्जमाणं पासति २ आसणातो अब्भुटेति र अग्घेणं जाव आसणेणं उवनिमंतेति, तए णं से कच्छुल्लनारए उदयपरिफोसियाए दभोवरिपचत्युयाते भिसियाए निसीयइ जाव कुंसलोदंतं आपुच्छइ, ततेणं से पउमनाभे राया नियगओरोहे जायविम्हए कच्छुल्लनारयंएवंव०-तुब्मंदेवाणुप्पिया! बहूणि गामाणिजावगेहाति अणुपविससि, तं अत्थिं याइं ते कहिंचि देवाणुप्पिया! एरिसए ओरोहे दिठ्ठपुब्वे जारिसएणं मम ओरोहे ?, तते णं से कच्छुलनारए पउमनाभेणं रन्ना एवं वुत्ते समाणे ईसि विहसियं करेइर एवं व०-सरिसे णं तुम पउमनाभा !तस्स अगडदगुरस्स, के णं देवाणुप्पिया! से अगडदुरे?,एवं जहा मल्लिणाए एवं खलु देवा० ! जंबूद्दीवे २ भारहे वासे हथिणाउरे दुपयस्स रन्नो धूया चूलणीए देवीए अत्तया पंडुस्स सुण्हा पंचण्हं पंडवाणं भारिया दोवती देवी रूवेण य जाव उक्किट्ठसरीरा दोवईए णं देवीए छिन्नस्सवि पायंगुट्टयस्स अयं तव ओरोहे सतिमपि कलं ण अग्घतित्तिक१, पउमनाभं आपुच्छति २ जाव पडिगए २, तते णं से पउमनाभे राया कच्छुल्लुनारयस्स अंतिए एयमढे सोचानिसम्म दोवतीए देवीएसवेय ३ मुच्छिए४दोवईए अज्झोववन्ने जेणेव पोसहसाला तेणेव उव०२ पोसहसालं जाव पुव्वसंगतियं देवं एवं व०-एवं खलु देवा०! जंबुद्दीवे २ भारहे वासे हथिणाउरे जाव सरीरातं इच्छामि णं देवा० ! दोवती देवी इहमाणियं, तते णं पुव्यसंगतिए देवे पउमनाभं एवं व०-नो खलु देवा०! एवं भूयं वा भव्वं वा भविस्सं वाजण्णं दोवती देवी पंच पंडवे मोत्तूणअन्नेणं पुरिसेणं सद्धिं औरालातिंजाव विहरिस्पति, तहाविय णं अहं तव पियट्टतयाए दोवती देविं इहं हव्यमाणैमित्तिक? पउमनाभं आपुच्छइ २ ताए उक्किट्ठाए जाव लवणसमुदं मझमज्झेणं जेणेव हत्थिणाउरे नयरे तेणेव पहारेत्थ गमणाए तेणं कालेणं २ हथिणाउरे जुहिडिल्ले राया दोवतीए सद्धिं उपिंआगासतलंसि सुहपसुत्ते यावि होत्था, तएणं से पुव्वसंगतिए देवे जेणेव जुहिडिल्ले राया जेणेव दोवती देवी तेणेव उवाग० २ दोवतीएदेवीए ओसोवणियंदलयइरदोवतिं देविंगिण्हइरताएउक्किट्ठाएजावजेणेव अमरकंका जेणेव पउमनाभस्स भवणे तेणेव उवा०२ पउमनाभस्स भवणंसि असोगवणियाए दोवतिं देवीं ठावेइ २ ओसोवणिं अवहरति २ जेणेव पउमनाभे तेणेव उ०२ एवं व०-एस णं देवा० ! मए हत्थिणाउराओ दोवती इह हब्वमाणीया तव असोगवणियाए चिट्ठति, अतोपरंतुमंजाणसित्तिकट्टु जामेव दिसिं पाउब्भूए तामेव दिसिं पडिगए। तते णं सा दोवई देवी ततो मुहत्तंतरस्स पडिबुद्धा समाणी तं भवणं ओसगवणियं व अपञ्चभिजाणमाणी एवंव०-नोखलु अम्हएसेसएभवणे नोखलु एसाअम्हंसगाअसोगवणिया, न नन्नतिणं अहं केणई देवेण वा दानवेण वा किंपुरिसेण वा किन्नरेण वा महोरगेण वा गंधव्वेण Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययन-१६ २२३ वा अन्नस्स रन्नो असोगवणियं साहरियत्तिक? ओहयमणसंकप्पाजाव झियायति, तते णं से पउमणा भे राया पहाए जाव सव्वालंकारभूसिए अंतेउरपरियालसंपरिबुडे जेणेव असोगवणियाजेणेव दोवती देवी तेणेव उवा०२ दोवती देवीं ओहय० जाव झियायमाणी पासति २ ता एवं व०-किण्णं तुमं देवा० ! ओहय जाव झियाहि ?, एवं खलु तुमं देवा० ! मम पुषसंगतिएणं देवेणं जंबुद्दीवाओ २ भारहाओ वासाओ हत्थिणापुराओ नयराओ जुहिडिलस्स रन्नो भवणाओ साहरिया तं माणं कुमं देवा० ! ओहय० जाव झियाहि, तुम मए सद्धिं विपुलाई भोग भोगाइं जाव विहराहि, तते णं सा दोवती देवी पउमनाभं एवं १०-एवं खलु देवा० ! जंबुद्दीवे २ भारहे वासेव बारवतिए नयरीए कण्हे नाम वासुदेवे ममप्पियभाउए परिवसति, तंजति णं से छह मासाणं ममंकूवं नो हव्वमागच्छइ तते णं अहं देवा० ! जंतुमं वदसि तस्स आणाओवायवयणनिद्देसे चिहिस्सामि, तते णं से पउमे दोवतीए एयमट्ठ पडिसुणेत्तार दोवतं देविं कन्नतेउरे ठवेति, ततेणंसादोवती देवी छटुंछद्रेणं अनिक्खत्तेणं आयंबिलपरिग्गहिएणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणी विहरति। वृ. 'कू'ति कूजकं व्यावर्त्तकबलमिति भावः, मू. (१७६)तते णं से जुहुहिल्लै राया तओ मुहुत्तंतरस्स पडिबुद्धे समाणे दोवति देविंपासे अपासमाणो सयणिजाओ उठेइ २ ता दोवतीएदेवीएसव्वओसमंता मग्गणगवेसणं करेइर त्ता दोवतीए देवीए कत्थइ सुइंवा खुइं वा पवत्तिं वा अलभमाणे जेणेव पंडुराया तेणेव उवा०२ त्ता पंडुरायं एवंव०-एवंखलु ताओ! ममं आगासतलगंसिपसुत्तस्स पासातो दोवती देवी न नजति केणइ देवेण वा दानवेण वा किन्नरेण वा महोरगेण वा गंधव्वेण वाहिया वा नीया वाअवक्खित्ता वा?, इच्छामिणं ताओ ! दोवतीए देवीए सव्वतो समंता मग्गणगवेसणं कयं, ततेणं से पंडुराया कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ एवंव०-च्छहणंतु देवा०! हस्थिणाउरे नयरे सिंघाडगतियचउक्कचचरमहापहपहेसु महया र सद्देणं उग्घोसेमाणा २ एवं व०-एवं खलु देवा० ! जुहिछिल्लस्स रन्नो आगासतलगंसि सुहपसुत्तस्स पासातो दोवती देवी न नजति केणइ देवेण वा दानवेण वा किंपुरिसेण वा किन्नरेण वा महोरगेण वा गंधब्वेण वा हिया वा नीया वा अवविखत्ता वा, तंजोणं देवाणुप्पिया! दोवतीएदेवीए सुति वा जाव पवित्तिंवा परिकहेतितस्स शंपडुराया विउलं अत्थसंपयाणंदानंदलयतित्तिकट्टघोसणंघोसावेह २३एयमाणत्तियंपञ्चप्पिणह, तते णंते कोडुवियपुरिसा जाव पञ्चप्पिणंति, तते णं से पंडू राया दोवतीए देवीए कस्थति सुई वा जाव अलभमाणे कोंती देवीं सद्दावेति २ एवं व०-गच्छह णं तुमं देवाणु० ! बारवति नयरिंकण्हस्स वासुदेवस्सएयमटुंनिवेदेहि, कण्हेणं परं वासुदेवे दोवतीए मग्गणगवेसणं करेजा अन्नहा न नजइ दोवतीए देवीए सुती वा खुती वा पवत्तीं वा उक्लभेजा, तते णं सा कोंती देवी पंडुरन्ना एवंवुत्ता समाणी जावपडिसुणेइ २ पहाया कयबलिकम्माहत्थिखंधवरगया हस्थिणाउरं मझमझेणं निग्गच्छइर कुरु जणवयं मझमझेणं जेणेव सुरजणवए जेणेव बारवती नयरी जेणेव अग्गुजाणे तेणेव उवा० २ हस्थिखंधाओ पच्चोरुहति २ कोडुंबियपुरिसे सद्दा० २ एवं व०--गच्छह णं तुम्भे देवा० ! जेणेव बारवई नयरिं बारवतिं णयरिं अणुपसिह २ कण्हं वासुदेवं करयल एवं वयह-एवं खलु सामी ! तुब्भं पिउच्छा कोंती देवी हथिणाउराओ नाराओ इह Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ हव्वमागया तुम्भं दंसणं कंखति, तते णं ते कोडुंबियपुरिसा जाव कहेत, तणं हे वासुदेवे कोंडुबियपुरिसाणं अंतिए सोचा निसम्म हत्थिखंधवरगए हयगय बारवतीए य मज्झमज्झेणं जेणेव कोंती देवी तेणेव उ० २ हत्थिखंधातो पचोरुहति २ कोंतीए देवीए पायग्गहणं करेति २ कोंतीए देवीए सद्धिं हत्थिखंधं दुरूहति २ बारवतीए नयरीए मज्झमज्झेणं जेणेव सए गिहे तेणेव उवा० २ सयं गिहं अणुपविसति । तते गं से कण्हे कोंती देविं हायं कयबलिकम्मं जिमियभुत्तुत्तरगयं जाव सुहासणवरगयं एवं व० - संदिसउ णं पिउच्छा ! किमागमनपओयणं ?, तते णं सा कोंती देवी कण्हं वासुदेवं एवं व०--एवं खलु पुत्ता ! हत्थिणाउरे नयरे जुहिल्लिस आगासतले सुहपसुततस्स दोवती देवी पासाओ न नज्जति केणइ अवहिया जाव अवक्खित्ता वा, तं इच्छामि णं पुत्ता ! दोवतीए देवीए मग्गपणगवेसणं कयं, ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१६/१७६ तणं से कहे वासुदेवे कोंती पिउच्छि एवं व० - जं नवरं पिउच्छा ! दोवतीए देवीए कत्थइ सुई वा जाव लभामि तो गं अहं पायालाओ वा भवणाओ वा अद्धभरहाओ वा समंतओ दोवंति साहत्थि उवनेमित्तिकट्टु कोंती पिउत्थि सक्कारेति सन्माणेति जाव पडिविसज्जेति, तते णं सा कोंती देवी कण्हेणं वासुदेवेणं पडिविसज्जिया समाणी जामेव दिसिं पाउ० तामेव दिसिं पडि० तणं से कहे वासुदेवे कोडुंबियपुरिसे सद्दा० २ एवं ब० - गच्छह णं तुब्मे देवा० ! बारवति एव जहा पंडू तहा घोसणं गोसावेति जाव पचप्पणंति, पंडुस्स जहा, तते णं से कण्हे वासुदेवे अन्नया अंतो अंतेउफरगए ओरोहे जाव विहरति, इमं च णं कच्छुल्लए जाव समोवइए जाव निसीइत्ता कण्हं वासुदेवं कुसलोदंतं पुच्छइ, तते गं से कण्हे वासुदेवे कच्छुल्लं एवं ब०- २ - तुमं यणं देवा० ! बहूणि गामा जाव अणुपविससि, तं अत्थि याइं ते कहिं वि दोवतीए देवीए सुती वा जाव उवलद्धा?, तते गं से कच्छुल्ले कण्हं वासुदेवं एवं व० - एवं खलु देवा० ! अन्नया धायतीसंडे दीवे पुरत्थिमद्धं दाहिणड्डूभरहवासं अवरकंकारायहाणिं गए, तत्थ णं मए पउमनाभस्स रनो भवणंसि दोवती देवी जारिसिया दिवपुव्वा यावि होत्था, तणं कण्हे वासुदेवे कच्छुल्लं एवं व०-तुब्भं चेव णं देवाणु० ! एवं पुव्वकम्मं, तते णं से कच्छुल्लनारए कण्हेणं वासुदेवेणं एवं वुत्ते समाणे उप्पयणिं विज्रं आवाहेति २ जामेव दिसिं पाउब्भूए तामेव दिसिं पडिगए, तते गं से कण्हे वासुदेवे दूयं सद्दावेइ २ एवं व०-गच्छह णं तुमं देवा० ! हत्थिणा उरं पंडुस्स रनो एयमहं निवेदेहि-एवं खलु देवाणु० ! धायइसंडेदीवे पुरच्छिमद्धे अवरकंकाए रायहाणीए पउमनाभभवणंसि दोवतीए देवीए पउत्ती उवलद्धा, तं गच्छंतु पंच पंडवा चाउरंगिणीए सेनए सद्धिं संपरिवुडा पुरत्थि मवेयालीए ममं पडिवालेमाणा चिट्टंतु, तते णं से दूए जाव भणति, पडिवालेमाणा चिट्ठह, तेवि जाव चिट्ठति, तते णं से कण्हे वासुदेवे कोडुंबियपुरिसे सहावेइ२ ता एवं व०- गच्छह णं तुब्भे देवा० ! सन्नाहियं भेरिं ताडेह, तेवि तार्लेति, तते णं तीसे सण्णाहियाए भेरीए सद्दं सोचा समुद्दविजयपामोक्खा दसदसारा जाव छप्पन्नं बलवयसाहस्सीओ सत्रद्धबद्ध जाव गहियाउपहरणा अप्पेगतिया हयगया गयगया जाव वग्गुरापरिक्खित्ता जेणेव सभा सुधम्मा जेणेव कण्हे वासुदेवे तेणेव २ करयल जाव वद्धावेति, तणं कण्हे वासुदेवे हत्थिखंधवरगए सकोरेंटमल्लदामेणं छत्तेणं० सेयवर० हयगय ९ महया भडचडगरपहकरेणं बारवती नयरी मज्झमज्झेणं निग्गच्छति, जेणेव पुरत्थिमवेयाली तेणेव Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१६ उवा०२ पंचहिं पंडवेहिं सद्धिंएगयओमिलइ र खंधावारनिवेसंकरेतिर पोसहसालं अणुपविसति २ सुट्टियं देवं मणसि करेमाणे २ चिट्ठति, ततेणं काहस्स वासुदेवस्स अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि सुडिओ आगतो, भण देवा०! जंमए कायव्वं, ततेणं से कण्हे वासुदेवे सुट्ठियं एवंव०-एवं खलु देवा०! दोवती देवीजाव पउमनाभस्स भवणंसि साहरिया तण्णं तुमदेवा०! ममपंचहिं पंडवेहिंसद्धिं अप्पछट्टस्स छपहरहाणंलवणसमुद्दे मगमगं वियरेहि, जण्णं अहं अमरकंकारायहाणीं दोवतीए कूवं गच्छामि, तते णं से सुटिए देवे कण्हं वासुदेवं एवं वयासी-किण्हं देवा० जहा चैव पउमनाभस्स रनो पुव्वसंगतिएणं देवेणं दोवती जाव संहरिया तहा चेव दोवतिं देविंधायतीसडाओ दीवाओ भारहाओ जाव हत्थिनांपुरं साहरामि, उदाहु पउमनाभं रायंसपुरबलवाहणं लवणसमुद्दे परिखवामि?, ततेणंकण्हे वासुदेवे सुट्टियं देवं एवं व०-माणं तुम देवा०! जाव साहराहि तुमणं देवा० १ लवणसमुद्दे अप्पछट्ठस्स छण्हं रहाणं मग्गं वियराहि, सयमेवणं अहं दोवतीए कूवं गच्छामि, तएणं से सुट्ठिएदेवे कण्हं वासुदेवंएवंवयासी-एवंहोउ, पंचहिं पंडवेहिं सद्धिं अप्पछडस्स छण्हं रहाणं लवणसमुद्दे मग्गं वितरति, तते णं से कण्हे वासुदेवे चाउरंगिणीसेनं पडिविसजेति २ पंचहिं पंडवेहिं सद्धिं अप्पछटेछहि रहेहिं लवणसमुदंमझमझेणं वीतीयवतिर जेणेवअमरकंका रायहाणीजेणेव अमरकंकाए अग्गुजाणे तेणेव उवागच्छइ २ रहं ठवेइ २ दारुयं सारहिं सद्दावेति एवंव०-गच्छह णंतुर्मदेवा०! अमरकंकारायहाणी अनुपविसाहि २ पउमानाभस्सरन्नो वामेणं पाएणं पायपीढं अक्कमित्ता कुंतग्गेणं लेहं पणामेहि तिवसियं भिउडि निडोले साहटुआसुरुत्ते रुढे कुद्धे कुविए चंडिक्किए एवं व०-हं भो पउमनाहा ! अपत्थियपत्थिया दुरंतपंतलक्खणा हीणपुनचाउद्दसासिरीहिरिधीपरिवज्जिया अज्जन भवसि किन्नं तुमंन याणासि कण्हस्स वासुदेवस्स भगिणिं दोवतिं देविं इह हव्यं आणमाणे, तं एयमवि गए पञ्चप्पिणाहिणं तुम दोवतिं देविं कण्हस्स वासुदेवस्स अहवणंजुद्धसजे निग्गच्छाहि, एसणं कण्हे वासुदेवे पंचहिं पंडवेहि अप्पछडे दोवतीदेवीए कूवं हव्वमागए, तते णं से दारुए सारही कण्हेणं वासुदेवेणं एवं वुत्ते समाणे हट्टतुढे जाव पडिसुणेइ २ अमरकंकारायहाणिं अणुपविसति २ जेणेव पउमनाहे तेणेव उवा०२ करयल जाव वद्धावेत्ता एवंव०-एसणं सामी! मम विनयपडिवित्ती इमाअन्ना मम सामिस्स समुहाणत्तित्तिकडआसुरुत्ते वामपाएणं पायपीढं अणुक्कमति २ कोतग्गेणं लेहं पणामति २ त्ता जाव कूवं हव्वमागए, ततेणं से पउमनाभेदारुणेणंसारहिणा एवं वुत्तेसमाणे आसुरुत्ते तिवलि भिउडिं निडाले साहस एवं व०-नो अप्पिणामिणं अहं देवा०! कण्हस्स वासुदेवस्स दोवर्ति, एसणं अहं सयमेव जुल्झसोनिग्गच्छामित्तिकटुदारुयंसारहिं एवंव०-केवलं भो ! रायसत्थेसुदूये अवजअझेत्तिकट्ट असक्कारियअसम्माणिय अवदारेणं निच्छुभावेति, ततेणंसेदारुए सारहीपउमणाभेणं असक्कारिय जाव निच्छूढे समाणे जेणेव कण्हे वासुदेवे तेणेव उ० २ करयल० कण्हंजाव एवं व०-एवं खलु अहं सामी! तुब्बं वयणेणं जाव निच्छुभावेति, ततेणं से पउमनाभेबलवाउयं सद्दावेति २ एवं व०-खिप्पामेवभो देवाणु० आभिसेकं 715 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-1१६/१७६ हस्थिरयणं पडिकप्पेह, तयानंतरं चणं छेयायरियउवदेसमइविकप्पणाविगप्पेहिं जाव उवणेति, तते णं से पउमनाहे सन्नद्ध० अभिसेयं० दूरूहति २ हयगयजेणेव कण्हे वासुदेवे तेणेव पहारेत्य गमणाए, तते णं से कण्हे वासुदेवे पउमनाभं रायाण एजमाणं पासतिर ते पंच पंडवे एवं व०-हं भो दारगा! किन्नं तुब्भे पउमनाभेणं सद्धिं जुज्झिहिह उयाहु पेच्छिहिह?, तते णं ते पंच पंडवा कण्हं वासुदेवं एवं च०-अम्हे णं सामी! जुज्झामो तुब्भे पेच्छह, तते णं पंच पंडवे सण्णद्ध जाव पहरणा रहे दुरूहति २ जेणेव पउम० नाभे राया तेणेव उ०२ एवं व०-अम्हे पउमनाभे या रायत्तिकह पउमनाभेणं सदद्धिं संपलग्गा यावि होत्या, तते णं से पउमनाभे राया ते पंच पंडवे खिप्पामेव हयमहियपवरविवडियचिन्धद्धयपडागा जाव दिसोदिसिं पडिसेहेतित्ति, ततेणंते पंच पंडवा पउमनाभेणं रन्ना हयमहियपवरविवडियाजाव पडिसेहिया समाणा अत्थामा जावअधारणिज्जत्तिकटु जेणेव कण्हे वासुदेवे तेणेव उवा०, तते णं से कण्हे वासुदेवे ते पंच पंडवे एवं व०-कहण्णं तुब्भे देवाणु०! पउमनाभेण रन्ना सद्धिं संपलग्गा?, तते णं ते पंच पंडवा कण्हं वासुदेवं एवंव०-एवं खलु देवा! अम्हे तुब्भेहिं अब्भणुनायासमाणा सनद्ध रहे दुरूहामो २ जेणेव पउमनाभेजावपडिसेहेति, ततेणं से कण्हे वासुदेवेते पंच पंडवे एवंव०-जति गंतुब्भे देवा०! एवं वयंता अम्हे नो पउमनाभे रायत्तिक? पउमनाभेणं सद्धिं संपलग्गंता तोणं तुझे नो पउमनाहे हयमहियपवर जाव पडिसेहंते, तं पेच्छहणंतुब्भे देवा० ! अहं नो पउमनाभे रायत्तिकट्ठ पउमनाभेणं स्ना सद्धिं जुझ्जामि रहंदुरूहति २ जेणेव पउमनाभे राया तेणेव उवाग० २ सेयं गोखीरहारधवलं तणसोल्लियसिंदुवारकुंदेंदुसन्निगासं निययबलस्स हरिसजणणं रिउसेण्णविनासकर पंचवण्णं संखं परामुसति २ मुहवायपूरियं करेति, तते णं तस्स पउमनाहस्स तेणं संखसद्देणं बलतिभाए हते जाव पडिसेहिए, तते णं से कण्हे वासुदेवे धणुं परामुसति वेढोधणुंपूरेति २ धणुसदं करेति, ततेणं तस्स पउमनाभस्स दोच्चे बलतिभाएतेणांधणुसद्देणं हयमहियजाव पडिसेहिए, ततेर्ण से पउमणाभेराया तिभागबलावसेसे अत्यामेअबले अवीरिए अपुरिसक्कारपरक्कम्मे अधारणिज्जत्तिक सिग्धंतुरियंजेणेव अमरकंका तेणेव उ०२ अमरकंका रायहाणिं अणुपविसति २ दारातिं पिहेति २ रोहसजे चिट्ठति, . तते णं से कण्हे वासुदेवे जेणेव अमरकंका तेणेव उ० २ रहं ठवेति २ रहातो पच्चोखहति २ वेउब्वियसमुग्घाएणंसमोहणति, एगंमहं नरसीहरूवं विउव्वति २ महया र सद्देणं पाददद्दरियं करेति, तते णं से कण्हेणं वासुदेवेणं महया २ सद्देणं पादददरएणं करणं समाणेणं अमरकंका रायहाणीसंभग्गपागारगोपुराहलयचरियतोरणपल्हत्थियपवरभवणसिरिधरा सरस्सरस्सधरणियले सन्निवइया, तते णं से पउमनाभे राया अमरकंकं रायहाणि संभग्ग जाव पासित्ता भीए दोवर्ति देविं सरणं उवेति, तते णं सा दोवई देवी पउमनाभं रायं एवं व० किण्णं तुमंदेवा०! न जाणसि कण्हस्स वासुदेवस्स उत्तमपुरिसस्स विप्पियं करेमाणे ममं इहहब्बमाणेसि, तंएवमवि गए गच्छहणं तुमंदेवा०! हाए उल्लपडसाडए अवचूलगवत्थणियत्ये अंतेउरपरियालसंपरिखुडे अग्गाईवराइंरयणाइंगहाय ममंपुरतो काउंकण्हं वासुदेवं करयलपायपडिए सरणं उवेहि, पणिवइयवच्छला णं देवानिप्पिया ! उत्तमपुरिसा, तते णं से पउमनाभे Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १, वर्ग:-, अध्ययनं -१६ श्रुतस्कन्धः - १, २२७ दोवती देवीए एयमहं पडिसुणेति २ ण्हाए जाव सरणं उवेत्ति २ करयल० एवं व० - दिट्ठा णं देवाणुम्पियाणं इड्डी जाव परक्कम्मे तं खामेमि णं देवाणुप्पिया ! जाव खमंतु णं जाव नाहं भुज्जो २ एवं करणयाएत्तिक पंजलिवुडे पायवडिए कण्हस्स वासुदेवस्स दोवतिं देविं साहत्यि उवणेति, तते णं से कण्हे वासुदेवे पउमणाभं एवं व० - हं भो पउमनाभा ! अप्पत्थियपत्थिया ४ किण्णं तुमं न जाणसि मम भगिनिं दोवती देवीं इह हव्यमाणमाणे तं एवमवि गए नत्थि ते ममाहिंतो इयाणिं भयमत्थित्तिकट्टु पउमनाभं पडिविसज्जेति, दोवतिं देविं गिण्हतिर रहं दुरुहेति २ जेणेव पंच पंडवे तेणेव उवा० २ पंचण्हं पंडवाणं दोवतिं देविं साहत्थि उवणेति, तते गं से कण्हे पंचहिं पंडवेहिं सद्धिं अप्पछड़े छहिं रहेहिं लवणसमुदं मज्झमज्झेणं जेणेव जंबुद्दीवे २ जेणेव भारहे वासे तेणेव पहारेत्य गमणाए । वृ. 'सई व 'त्ति श्रूयते इति श्रुतिः - शब्दः तां, 'खुतिं व'त्ति क्षुतिः छीत्कारादिशब्दविशेष एव तां प्रयुक्ति-वार्तातां, वार्तातापर्यायाश्चैते इति, 'हिया व 'त्ति हता पररदेशान्तरे स्थापिता 'नीता' नेत्रा स्वास्थानं प्रापिता 'आक्षिपिता' आकृष्टैवेति, 'इमा अन्ने' त्यादि, इयमन्या अपरा मदीयस्वामिनः सम्बन्धनी विनयप्रतिपत्तिरिति वर्त्तते, 'समुहाणत्तित्तिकट्टु' स्वमुखेन स्वकीयवदनेन भणिता आज्ञाप्तिः -आदेशः स्वमुखाज्ञप्ति रितिकृत्वा एवमभिधाय, 'आसुरुत्ते 'ति क्रुद्धः, 'बलवाउए 'त्ति बलव्यापृतः सैन्यवल्यापारवान्, 'अभिसेक्क 'न्ति अभिषेकमर्हतीत्याभिषेक्यं मूर्द्धाभिषिक्तमित्यर्थः, 'छेयायरियउवएसमइविगप्पणाविगप्पेहिं ति छेको - निपुणो य आचार्य:- कलाचार्यः तस्योपदेशात्-तत्पूर्विकाया मतेः- बुद्धेर्याः कल्पनाःविकल्पाः क्लृप्तिभेदास्ते तथा तैरिति, इह यावत्करणादिदं दृश्यं 'सुनिउणेहिं' ति सुनिपुणैर्नरैः 'उज्जलने वत्थहव्वपरिवच्छियं' ति उज्वलनेपथ्येन - निर्मलवेषेण 'हव्वन्ति शीघ्रं परिक्षिप्तःपरिगृहीतः परिवृतो यः स तथा तं 'सुसज्ज' सहु प्रगुणं, 'चम्मियसन्नद्धबद्धकवचियउप्पीलियकच्छवच्छबद्धगेवज्जगलयवरभूसणविरायंतं' वर्म्मण नियुक्ता वार्मिकास्तैः सन्नद्धः - कृतसन्नाहो यः स वार्मिक सत्रद्धः बद्धं कवचं सन्नाहविशेषो यस्य स बद्धकवचः, स एव बद्धकवचिकः, अथवा वर्मितः सन्नद्धः बद्धस्त्वक्त्राबणन्धनात् कवचितश्च यः स तथा भेदश्चैतेषां लोकतोऽवसेयः, एकार्थश्चैते शब्दाः सन्नद्धताप्रकर्षाभिधानायोक्ता इति, तथा उत्पीडिता - गाढीकृता कक्षा - हृदयरज्जुर्वक्षसि यस्य स तथा ग्रैवेयकं - ग्रीवाभरणंबद्धंगले - कण्ठे यस्य स तथा वरभूषणैर्विराजमानो यः स तथा, ततो वर्मितादिपदानां कर्मधारयोऽतस्तं, 'अहियतेयजुत्तं सललितवरकण्णपूरविराजितं पलंबओचूलमहुयरकयंघगारं' प्रलम्बानि अवचूलानि - करक (ट) न्यस्ताऽधोमुखकूर्चकाः यस्य सः प्रलम्बावचूलः मधुकरैः--भ्रमरैर्मदलगन्धाकुष्टैः कृतमन्धकारं येन स तथा, ततः कर्मधारयोऽतस्तं, 'चित्तपरिच्छेयपच्छदं' चित्रो - विचित्रः परिच्छेको - लघुः प्रच्छदो - वस्त्रविशेषो यस्य स तथा तं, 'पहरणावरणभरियजुद्धसज्जं ' प्रहरणानां - कुन्तादीनामावरणानां च - कङ्कटानां भृतो यः स तथा स च युद्धसज्जश्चेति कर्मधारयः अतस्तं 'सच्छत्तं सज्झयं सघंटं पंचामेलयपरिमंडियाभिरामं ' पञ्चभिलापीडैः- शेखरैः परिमण्डितोऽत एवाभिरामश्चट - रम्यो यः, 'ओसारियजमलजुयलघंट' अवसारितं - अवलम्बितं यमलं - समं युगलं - द्वयं घण्टयोर्यत्र स तथा तं, 'विज्जुप्पणिद्धं व कालमेह' Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१६/१७६ घण्टाप्रहरणादीनामुचलत्वेन विद्युत्कल्पत्वात् हस्तिदेहस्यकालत्वेन महत्त्वेन वामेधकल्पत्वादिति, 'उप्पाइयपब्वयंवचंक्रमंतं' चङ्कममाणमिवौत्पातिकपर्वतं, पाठान्तरेणओत्पातिकपर्वतमिव, 'सक्खंति साक्षात् 'मत्तंति मदवन्तं 'गुलुरगुलंतं' 'मणपवणजइणवेगं' मनः पवनजयी वेगो यसेय स तथा तं, भीमं संगामियजोग्गं' साचामिक आयोगः-परिकरो यस्य स तथा तं, ___ 'अभिसेकंहत्थिरयणंपडिकप्पंति२ उवणेति'त्ति हयमहियपवरविवडियवचिंधधयपड़ागे' हतमथिता-अत्यर्थं हताः अथवा हताः प्रहारतो मथिताः मानमथनात् हतमथिताः तथा प्रवरा विपतिताश्चिन्हध्वजादयः पताकाश्चतदन्या वेषांते तथा ततः कर्मधारयोऽतस्तान्, यावत्करणात् 'किच्छोवगयप्पाणे'ति दृश्यं कष्टगतजीवितव्यानित्यर्थः, 'अम्हे वा पउमनाभे वा रायत्तिकटु' इति अस्माकं पद्मनाभस्य च बलवत्त्वादिह सङ्गामे वयं वा भवामः पद्मनाभो वा, नोभयेषामपीह संयुगे त्राणमस्तीतिकृत्वा-इति निश्चयं विधाय सम्प्रलग्नाः यो मिति शेषः, 'अम्हे नो पउमनाभे रायत्तिकटु वयमेवेह रणे जयामो न पद्मनाभो राजेति, यदि स्वविषये विजयनिश्चयंकृत्वा पद्मनाभेन सार्द्ध योद्धंसम्प्रालगिष्यथततोन पराजयं प्राप्स्यथ, निश्चयसारत्वात् फलप्राप्तेः, आह च-- ॥१॥ “शुभाशुभानि सर्वाणि, निमित्तानि स्युरेकतः। एकतस्तु मनो याति, तद्विशुद्धं जयावहम् ।। (तथा)॥२॥ स्यान्निश्चयैकनिष्ठानां, कार्यसिद्धिः परा नृणाम्। संशयक्षुण्णचित्तानां, कार्ये संशीतिरेव हि ॥" शङ्खविशेषाणानि कवचिद्श्य न्ते-'सेयं गोखीरहारधवलं तणसोल्लियसिंदुवारकुंदेंदुसनिगासं' 'तणसोल्लिय'न्तिमल्लिका सिंदुवारो-निर्गुण्डिः, निययस्स बलस्स हरिसजणणंरिउसेण्णविणासकरं पंचजण्णन्ति पाञ्चजन्याभिधानं 'वेढो'त्ति वेष्टकः एकवस्तुविषया पदपद्धतिः,स चेहधनुर्विषयोजम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिप्रसिद्धोऽध्येतव्यः, तद्यथा-'अइरुग्णयबालचंदइंदधणुसन्नकासं' अचिरोद्गतो योबालचन्द्रः-शुक्लपक्षद्वितीयाचन्द्रः तेनेन्द्रधनुषाच वक्रतया सन्निकाश-सशं यत्तत्तथा 'वरमहिसदरियदप्पियदढधणसिंगग्गरइयसारं' वरमहिषयस्य दप्तदर्पितस्य सातदतिशयस्य यानि ढानि धनानि च शृङ्गाग्राणि तै रचितं सारं यत्तत्तथा, 'उरगवरपवरगवलपवरपरहुयभमरकुलनीलघंतघोयपटें उरगवरो-नागवरः प्रवरगवलंवरमहिषशृङ्गप्रवरपरभृतो-वरकोकिलोभ्रमरकुलं--मधुकरनिकरोनीली-गुलिकाएतानीवस्निग्धं कालकान्तिमत्ध्मातमिवध्मातंच-तेजसा ज्वलत् धौतमिवधीतं च-निर्मलं पृष्ठं यस्य तत्तथा, 'निउणोवियमिसिमिसिंतमणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्तं' निपुणेन शिल्पिना ओपितानांउज्ज्वलितानां मणिरत्नघण्टिकानां यञ्जालं तेने परिक्षिप्तं-वेष्टितं यत्तत्तथा 'तडितरुणनकिरणतवणिज्जबद्धचिंध तडिदिव-विधुदिव तरुणाः-प्रत्यग्राः किरणा यस्य तत्तथा तस्य तपनीयस्य सम्बन्धीनि बद्धानि चिन्हानि-लाञ्छनानियत्रतत्तथा दद्दरमलयगिरिसिह-रकेसरचामरवालयद्धचंदबिंब दर्दरमलयाभिवानौयौगिरीतयोर्यानि शिखराणितत्सम्बन्धिनोये केसरचामरवालाःसिंहस्कन्धचमरपुच्छकेशाः अर्द्धचन्द्राश्च तल्लक्षणानि चिह्नानि यत्र तत्तथा, 'कालहरियरत्तपीयसुकिल्लबहुगुणिसंपिनद्धजीय' कालादिवर्णाःया स्नायवः-शरीरान्त Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१६ ___२२९ वास्ताभिः सम्पिनद्धा-बद्धीजीवा-प्रत्यञ्चायस्यतत्तथा जीवियान्तकरं तिशत्रूणामिति गम्यते, 'संभग्गे'त्यादि, सम्भग्नानि प्राकारोगोपुराणिच-प्रतोल्यः अट्टालकाश्च-प्राकारोपरिस्थानविशेषाः चरिका च-नगरप्राकारान्तरेऽष्ट हस्तो मार्गः तोरणानिच यस्यांसा तथा, पर्यस्तितानि-पर्यस्तीकृतानि सर्वतः क्षिप्तानि इत्यर्थः प्रवरभवनानि श्रीग-हाणि च-भाण्डागाराणि यस्यां सा तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, ___सरसरस्स'त्तिअनुकरणशब्दोऽयमिति, ‘उल्लपडसाडए'त्ति सद्यःस्नानेनआर्ची-पट्टशाटकौउत्तरीयपरिधाने यस्य सतथा, 'अवचूलगवत्थनियत्यत्तिअवचूलं-अधोमुखचूलं मुल्कलाञ्चलं यथा भवतीत्येवं वस्त्रनिवसितं येनस तथा, 'तंएवमविगएनत्थितेममाहितोइयाणि भयमत्पित्ति तत्-तस्मादित्थमपि गते अस्मिन् कार्येनास्ति अयं पक्षो यदुत ते-तव मत्तो भयमस्ति-भवति । मू. (१७७) तेणं कालेणं २ धायतिसंडे दीवे पुरच्छिमद्धे भारहे वासे चंपा नामं नयरी होत्या, पुण्णभद्दे चेतिए, तत्थणंचंपाए नयरीएकविले णामवासुदेवे राया होत्था, महया हिमवंत० वण्णओ, तेणंकालेणं २ मुनिसुव्वएअरहा चंपाए पुण्णभद्दे समोसढे कपिले वासुदेवेधम्मसुणेति, तते णं से कविले वासुदेवे मुनिसुव्वयस्स अरहतो धम्म सुणेमाणे कण्हस्स वासुदेवस्स संखसई सुणेति, तते णं तस्स कविलस्स वासुदेवस्स इमेयासवे अब्भत्थिए समुप्पञ्जित्था-किं मण्णे धायइसंडे दीवे भारहे वासे दोच्चे वसुदेवे समुप्पण्णे? जस्सणं अयंसंखसद्दे ममंपिव मुहवायपूरिते वियंभति, कविले वासु० सद्दातिं सुणेइ, मुनिसुब्बए अरहा कविलं वासुदेवं एवं व० से नूनं ते कविला वासुदेवा ! मम अंतिए धम्म निसामेमाणस्स संखसई आकण्णित्ता इमेयासवे अब्भत्थिए-किं मन्ने जाव वियंभइ, से तून कविला वासुदेवा! अयमढे समढे ? हता! अस्थि, नो खलु कविला! एवं भूयं वा ३ जनं एगे खेत्ते एगे जुगे एगे समए दुवे अरहंता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा उपजिंसु उप्पज्जिति उप्पजिस्संति वा, एवं खलु वासुदेवा! जंबुद्दीवाओ भारहाओवासाओ हथिणाउरणयराओ पंडुस्सरन्नो सुण्हापंचण्हं पंडवाणं भारिया दोवती देवी तव पउमनाभस्स रन्नो पुव्वसंगतिएणं देवेणं अमरकंकाणयरिं साहरिया, तते णं से कण्हे वासुदेवे पंचहिं पंडवेहिं सद्धिं अप्पछठे छहिं रहेहिं अमरकंकं रायहाणि दोवतीए देवीए कूवंहव्वमागए, ततेणंतस्स कण्हस्स वासुदेवस्सपउमनाभेणं रन्ना सद्धिं संगाम संगामेमाणस्स अयं संखसद्दे तब मुहवाया० इव इवे कंते इहेव वियंभति, तए णं से कविले वासुदेवेमुनिसुव्वयं वंदति २ एवंव०-गच्छामिणंअहंभंते! कण्हं वासुदेवं उत्तमपुरिसंसरिसपुरिसं पासामि, तए णं मुनिसुव्बए अरहा कविलं वासुदेवं एवं व०-नो खलु देवा० ! एवं भूयं वा ३ जण्णं अरहंता वा अरहंतं पासंति चक्कवट्टी वा चक्कवट्टि पासंति बलदेवा वा बलदेवं पासंति वासुदेवा वा वासुदेवंपासंतितहविय णंतुमंकण्हस्सवासुदेवस्स लवणसमुदंमझमझेणं वीतिवयमाणस्स सेयापीयाइंधयग्गाति पासिहिसि, तते णं से कविले वासुदेवे मुनिसुव्वयं वंदति २ हत्थिखंधं दुरूहति २ सिग्धं २ जेणेव वेलाउले तेणेव उ०२ कण्हस्स वासुदेवस्सलवणसमुइंमझमझेणं वीतियवयमाणस्स सेयापीयाहिं धयग्गाति पासति २ एवं वयइ-एसणं मम सरिसपुरिसे उत्तमपुरिसे कण्हे वासुदेवे लवणसमुदं मझमझेणं वीतीवयतित्तिक१ पंचयन्नं संखं परामुसति मुहवायपूरियं करेति, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-१६/१७७ तते णं से कण्हे वासुदेवे कविलस्स वालुदेवस्स संखसई आयन्नेति २ पंचयन्नं जाव पूरियं करेति, ततेणंदोवि वासुदेवा संखसद्दसामायारिंकरेति, ततेणं सेकविलेवासुदेवेजेणेव अमरकंका तेणेव उ० २ अमरकंकं रायहाणि संभग्गतोरणं जाव पासति २ पउणणाभं एवं व०-किनं देवाणुप्पिया! एसा अमरकंका संभग्ग जाव सन्निवइया?, तते णं से पउमनाहे कविलं वासुदेवं एवं व०-एवं खलु सामी ! जंबुद्दीवाओ दीवाओ भारहाओवासाओइहं हव्यमागम्मकण्हेणं वासदेवेणंतुब्धे परिभूयं अमरकंका जाव सन्निवाडिया, ततेणंसे कविले वासुदेवे पउमनाहस्सअंतिएएयमढे सोच्चा पउमनाहं एव व०-हंभो ! पउमनाभा अपत्थियपत्थिया किन्नं तुमं नजाणसि मम सरिसपुरिसस्स कण्हस्सवासुदेवस्स विप्पियं करेमाणे आसुरुत्ते जाव पउमनाहं निविसर्य आणवेति, पउमनाहस्स पुत्तं अमरकंकारा-यहाणीए महया २ रायाभिसेएणं अभिसिंचति जाव पडिगते। मू. (१७८) तते णं से कण्हे वासुदेवे लवणसमुई मज्झमझेणं वीतियवति, ते पंच पंडवे एवंव०-गच्छहणंतुब्भे देवा०! गंगामहानदि उत्तरहजावताव अहं सुट्टियं लवणाहिवईपासामि, तते णं ते पंच पंडवा कण्हेणं वासुदेवेणं एवं वुत्ता समाणा जेणेव गंगामहानदी तेणेव उ०२ एगट्टियाए नावाए मग्गणगवेसणं करेंति २ एगट्टियाए नावाए गंगामहानदि उत्तरंति २ अन्नमन्नं एवं वयन्ति-पहू णं देवा० ! कण्हे वासुदेवे गंगामहानदि वाहाहिं उत्तरित्तए उदाहु नो पभू उत्तरित्तएत्तिकट्ठ एगद्वियाओ नावाओ नूमेति २ कण्हं वासुदेवं पडिवालेमाणा २ चिट्ठति, ततेणं से कण्हे वासुदेवेसुट्टियं लवणाहिवइंपासतिर जेणेव गंगा महानदी तेणेव उ०२ एगट्टियाएसव्वओसमंतामग्गणगवेसणं करेतिर एगद्वियं अपासमाणे एगाएबाहाएरहंसतरगं संसारहिं गेण्हइ एगाए बाहाए गंगं महाणदिबासढि जोयणातिं अद्धजोयणं च विच्छिन्नं उत्तरिउं पयत्ते यावि होत्था, तते णं से कण्हे वासुदेवे गंगामहानदीए बहुमज्झंदेसभागं संपत्ते समाणे संते तंते परितंते बद्धसेए जाए यावि होत्था, तते णं कण्हस्स वासुदेवस्स इमे एयारूवे अब्भत्थिए जाव समुप्पग्जित्था-अहो णं पंच पंडवा महाबलवगा जेहिं गंगामहानदीबासद्धिंजोयणाइंअद्धजोयणंचविच्छिन्नावहाहिं उत्तिण्णा, इच्छंतएहिणं पंचहिं पंडवेहिं पउमानाभे राया जाव नो पडिसेहिए, ततेणंगंगादेवी कण्हस्स वासुदेवस्स इमएयारूवंअब्भत्थियंजाव जाणित्ताथाहं वितरति, तते णं से कण्हे वासुदेवे मुहुत्तंतरं समासासति र गंगामहानदिबावडिंजाव उत्तरतिर जेणेव पंच पंडवातेणेव उवा० पंच पंडवेएवंव०-अहोणं तुभेदेवा०! महाबलवगाजेणंतुब्भेहिं गंगामहानदी बासद्धिं जाव उत्तिण्णा, इच्छंतएहिं तुब्भेहिं पउम जाव नो पडिसेहिए, तते णं तेपंच पंडवा कण्हेणं वासुदेवेणं एवं वुत्ता समाणा कण्हं वासुदेवं एवं व०-एवं खलु देवा० ! अम्हे तुम्भेहिं विसजिया समाणा जेणेव गंगा महानदी तेणेव उवा०२ एगट्ठियाए मग्गणगवेसणं तं चेव जाव नूमेमोतुबब्भे पडिवालेमाणा चिट्ठामो, तते णं से कण्हे वासुदेवे तेसिं पंचण्हं पांडवाणं एयमढं सोचा निसम्म आसुरुत्ते जाव तिवलियं एवं व०-अहो णं जया मए लवणसमुदं दुवे जोयणसयसहस्सा विच्छिन्नं वीतीवइत्ता पउमनाभं हयमहिय जाव पडिसेहित्ता अमरकंका संभग्ग० दोवती साहत्थिं उवणीया तया णं तुन्भेहिं मम माहप्पं ण विन्नायं इयाणिं Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं-१६ जाणिस्सहत्तिकटुलोहदंडं परामुसति, पंचण्हं पंचवाणं रहे चूरेतिर निव्विसए आणवेति र तत्थ णं रहमद्दणे नामं कोड्डे णिविट्टे, ततेणं से कण्हे वासुदेवे जेणेव सए खंधावारे तेणेव उवागच्छइर सएणं खंधावारेणं सद्धिं अभिसमन्नागए याचि होत्या, तते णं से कण्हे वासुदेवजेणेव बारवई नयरी तेणेव उवा०२ अनुपविसति। त. 'एगट्टिय'त्ति नौः 'नूमंति'त्ति गोपयन्ति, श्रान्तः--खिन्नः तान्तः-तरकाण्डकाङ्क्षावान् जातः परितान्तः-सर्वथा खिन्नः एकार्थिका वैते, 'इच्छंतएहिंति इच्छया कयाचिदित्यर्थः, 'वेयालीए'त्ति वेलाटते इति। मू. (१७९) तते णं ते पंच पंडवा जेणेव हथिणाउरे तेणेव उवागच्छन्तिर जेणेव पंडू तेणेव उ० २ करयल एवं व०-एवं खलु ताओ ! अम्हे कण्हेणं निबिसया आणत्ता, तते णं पंडुराया ते पंच पंडवे एवं व०-कहण्णं पुत्ता! तुब्भे कण्हेणं वासुदेवेणं निच्चिसया आणता?, ततेणंते पंच पंडवा पंडुरायंएवंव०-एवं खलुताओ! अम्हे अमरकंकातो पडिणियत्तालवणसमुदं दोनि जोयणसयसहस्साई वीतिवतित्ता तएणं से कण्हे अम्हे एवं धयासि-गच्छह णं तुब्भे देवा० गंगामहानदि उत्तरह जाव चिट्ठ ताव अहं एवं तहेव जाव चिट्ठामो, तते णं से कण्हे वासुदेवे सुट्टियं लवणाहिवई दलूणं तं चेव सव्वं नवरंकण्हस्स चिंता ण जुञ्ज ति जाव अम्हे निव्विसएआणवेति, तएणं से पंडुराया ते पंच पंडवे एवं व०-दुटुंणं पुत्ता! कयं कण्हस्स वासुदेवस्स विप्पियं करेमाणेहिं, तते णं से पंडू राया कोंतिं देविं सद्दावेति २ एवं व०-गच्छणं तुमंदेवा०! बारवति कण्हस वासु० निवेदेहि-एवं खलु देवा०! तुम्हे पंच पंडवा णिव्विसया आणत्ता तुमं च णं देवा० ! दाहिणड्डभरहस्स सामी तं संदिसंतुणं देवा० ! तुम्हे पंच पंडवा निविसया आणत्ता तुमं च णं देवा०! दाहिणड्डभरहस्स सामी तं संदिसंतु णं देवा०! ते पंच पंडवा कयरं दिसिं वा विदिसंवा गच्छंतु ?, तते णं सा कोंती पंडुणा एवं वुत्ता समाणी हत्थिखंधंदुरूहति २ जहा हेट्ठा जाव संदिसंतु णं पिउत्था! किमागमणपओयणं?, तते णंसा कोंती कण्हं वासुदेवं एवंव०-एवं खलु पुत्ता तुमे पंच पंडवा निव्विसया आणत्ता तुमंच णं दाहिणड्डभरह जाव वि दिसं वा० गच्छंतु?, तते णं से कण्हे वासुदेवे कोतिं देविं एवं व०-अपूईवयणा णं पिउत्था ! उत्तमपुरिसा वासुदेवा बलदेवा चक्कवट्टी तंगच्छंतुणंदेवाणु०! पंच पंडवादाहिणिलंबेयालिं तत्थ पंडुमहुरंनिवसंतुममंअदिट्टसेवगा भवंतुत्तिकट्ठ कोतिं देविं सकारेतिं सम्माणेति जाव पडिविसज्जेति, ततेणंसा कोंती देवी जाव पंडुस्सएयमटुंनिवेदेति, तते णं पंडूपंच पंडवे सद्दावेति २ एवं व०-गच्छह णं तुम्भे पुत्ता! दाहिणिलं वेयालिं तत्थ णंतुन्भे पंडुमहुरं निवेसेह, ततेणं पंच पंडवा पंडुस्स रन्नो जाव तहत्ति पडिसुणेति सवलवाहणा हयगय० हस्थिणाउराओ पडिनिक्खमंतिर जेणेव दक्खिणिल्ले वेयाली तेणेव उवा० २ पंडुमहुरं नगरि निवेसेति २ तत्थ णं ते विपुलभोगसमितिसमण्णागया यावि होत्था। मू. (१८०) तते णं सा दोवई देवी अनया कयाइं आवण्णसत्ता जाया यावि होत्या, तते णं सा दोवती देवी नवण्हं मासाणं जाव सुरूवं दारगं पयाया सूमालं निव्वत्तबारसाहस्स इमं एयारूवं जम्हा णं अम्हं एस दारए पंचण्हं पंडवाणं पुत्ते दोवतीए अत्तए तं होउ अम्हं इमस्स Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्- १/-/१६/१८० २३२ दारगस्स नामधे पंडुसेने, तते णं तस्स दारगस्स अम्मापियरो नामधेज्जं करेइ पंडुसेनत्ति बावत्तरिं कलाओ जाव भोगसमत्थे जाए जुवराया जाव विहरति, थेरा समोसढा परिसा निग्गया पंडवा निग्गया धम्मं सोचा एवं व० --जं नवरं देवा० ! दोवतिं देविं आपुच्छामो पंडुसेनं च कुमारं रज्जे ठावेमो ततो पच्छा देवा० ! अंतिए मुंडे भवित्ता जाव पव्वयामो, अहासुहं देवा० ! तते णं ते पंच पंडवा जेणेव सए गिहे तेणेव उवा० २ दोवतिं देविं सद्दावैति २ एवं व० - एवं खलु देवा० ! अम्हेहिं थेराणं अंतिए धम्मे निसंते जाव पव्वयामो तुमं देवाणुप्पिए! किं करेसि ?, तते णं सा दोवती देवी ते पंच पंडवे एवं व० - जति णं तुब्भे देवा० ! संसारभउव्विग्गा पव्वयह ममं के अन्ने आलंबे वा जाव भविस्सति ?, अहंपि य णं संसारभउव्विग्गा देवाणुप्पिएहिं सद्धिं पव्वतिस्सामि, तते णं ते पंच पंडवा पंडुसेनस्स अभिसेओ जाव राया जाए जाव रज्जं पसाहेमाणे विहरति, तते णं ते पंच पंडचा दोवती य देवी अन्नया कयाइं पंडुसेणं रायाणं आपुच्छंति, तते णं से पंडुसेने राया कोडुंबियपुरिसे सद्दावेति २ एवं व्यासी- खिप्पामेव भो ! देवाणु० निक्खमणाभिसेयं जाव उवट्टवेह पुरिससहस्सवाहणीओ सिबियाओ उवट्ठवेह जाव पचोरुहंति जेणेव थेरा तेणेव० आलित्ते णं जाव समजा जाया चोद्दस्स पुव्वाइं अहिवंत २ बहूणि वासाणि छट्ठट्ठमद समदुवालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं अप्पाणं भावेमाणा विहरंति । मू. (१८१) तते णं सा दोवती देवी सीयातो पच्चोरूहति जाव पव्वतिया सुव्वयाए अज्जाए सिस्सिणीयत्ताए दलयति, इक्कारस अंगाई अहिज्जइ बहूणि वासाणि छट्टट्टमद- समदुवालसेहिं जाव विहरति । मू. (१८२) तते णं थेरा भगवंतो अन्नया कमाई पंडुमहुरातो नयरीतो सहसंबवणाओ उज्जाणाओ पडिनिक्खमंत २ बहिया जणवयविहारं विहरति, तेणं कालेणं २ अरिहा अरिट्ठनेमी जेणेव सुरट्टाजणवए तेणेव उवा० २ सुरट्ठाजणवयंसि संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति, तणं बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमातिक्खइ० - एवं खलु देवाणुप्पिया! अरिहा अरिट्ठनेमी सुरट्ठाजणवए जाव वि०, तते गं से जुहिल्लिपामोक्खा पंच अनगारा बहुजनस्स अंतिए एयमठ्ठे सच्चा अन्नमन्नं सदावेति २ एवं व०- एवं खलु देवाणु० ! अरहा अरिट्ठनेमी पुव्वाणु० जाव विहरइ, तं सेयं खलु अम्हं थेरा आपुच्छित्ता अरहं अरिट्टनेमि वंदणाए गमित्तए, अन्नमन्नस्स एयमहं पडिसुर्णेति २ जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवा० २ थेरे भगवंते बंदंति नमंसंति २ ता एवं व० - इच्छामो णं तुब्भेहि अब्भणुन्नाया समाणा अरहं अरिट्ठ नेमिं जाव गमित्तए, अहासुहं देवा० तते णं ते जुहिल्लिपामोक्खा पंच अनगारा थेरेहिं अब्भणुनाया समाणा धेरे भगवंते वंदति नम॑सति २ थेराणं अंतियाओ पडिनिक्खमंति मासंमासेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं गामा गामं दूईजमाणा जाव जेणेव हत्थकप्पे नयरे तेणेव उवा० हत्थकम्पस्स बहिया सहसंबवने उज्जाणेज्झाजाव विहरंति, तते गं ते जुहिडिल्लवज्जा चत्तारि अनगारा मासखमणपारणए पढमाए पोरसीए सझायं करेति बीयाए एवं जहा गोयमसामी नवरं जुहिट्टिल्लं आपुच्छंति जाव अडमाणा बहुजणसद्द निसामेति, एवं खलु देवा० ! अरहा अरिट्टनेमी उज्जितसेलसिहरे मासिएणं भत्तेणं अपाणएणं पंचहिं छत्तीसेहिं अनगारसएहिं सद्धिं कालगए जाव पहीणे, तते णं ते जुहिट्टिल्लवज्जा चत्तारि अनगारा बहुजनस्स अंतिए एयमहं सोचा हत्यकप्पाओ Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३३ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१६ पडिनिक्खमंति २ जेणेव सहसंबवने उजाणे जेणेव जुहिडिल्ले अनगारे तेणेव उवा० २ भत्तपाणं पचुवेक्खंति २ गमणागमणस पडिक्कमति २ एसणमणेसणं आलोएंति २ भत्तपाणं पडिदंसेति २एवंव०-एवं खलु देवाणुप्पिया! जाव कालगएतंसेयं खलु अम्हं देवाणुपिया! इमपुब्बगहियं भतपाणं परिहवेत्ता सेतुञ्ज पव्वयं सणियंसणियं दुरूहित्तए संलेहणाए झूसणा सियाणं कालं अनवकंखमाणाणं विहरित्तएत्तिकट्ठ अन्नमन्नस्स एयमढे पडिसुणेति २ तं पुव्वगहियं भत्तपाणं एगते परिवेति २ जेणेव सेतु पब्वए तेणेव उवागच्छइ २ त्ता सेत्तुओं पव्वयं दुरूहंति २ जाव कालं अनवकंखमाणा विहरंति। ततेणं तेजुहिडिल्लपामोक्खापंच अनगारा सामाइयमातियाति चौद्दसपुव्वाइंबहूणि वासाणि दोमासियाएसंलेहणाए अत्ताणं झोसित्ताजस्सट्टाए कीरति नग्गभावे जाव तमट्ठमाराहेति २ अनंते जाव केवलवरनाणदसणे समुप्पन्ने जाव सिद्धा। मू. (१८३) ततेणंसा दोवती अजासुब्बयाणं अज्जियाणंअंतिए सामाइयमाइयाईएक्कारस अंगाति अहिज्जति २ बहूणि वासाणि मासियाए संलेहणाए० आलोइयपडिक्कंता कालमासे कालं किचा बंभलोए उववना, तत्थ णं अत्थेगतियाणं देवाणं दस सागरोवमाइं ठिती प० तत्थ णं दुवतिस्स देवस्स दस सागरोवमाइंठिती पन्नत्ता, सेणं भंते! दुवए देवे ततो जाव महाविदेहे वासे जाव अंतं काहिति। एवं खलु जंबू! समणेणं सोलमस्स अयमढे प० तिबेमि। वृ.-इहापि सूत्रे उपनयो न दृश्यते, एवं चासौ द्रष्टव्यः-- ॥१॥ "सुबहुंपि तवकिलेसो नियाणदोसेण दूसिओ संतो! न सिवाय दोवतीए जह किल सुकुमालियाजम्मे ।।" (अथवा) ॥२॥ "अमणुन्नमभत्तीए पत्ते दानं भवे अनत्थाय । जह कड्डयतुंबदानं नागसिरिभवंमि दोवइए।।" त्ति श्रुतस्कन्धः-१ - अध्ययनं-१६-समाप्तम् । ( अध्ययनं--१७-अश्वः) वृ. अथ सप्तदशं व्याख्यायते, अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः- इहानन्तराध्ययने निदानात् कुत्सितदानाद्वा अनर्थ उक्त इह त्विन्द्रियेभ्योऽनियन्त्रितेभ्यः स उच्यते, इत्येवंसम्बद्धमिदम् मू. (१८४) जति णं भंते ! समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपत्तेणं सोलसमस्स नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्ते सत्तरसमस्सणं नायज्झयणस्स के अटअठे पन्नते?,एवं खल जंबू ! तेणं कालेणं २ हस्थिसीसे नयरे होत्था, वण्णओ, तत्थ णं कनगकेऊ नामं राया होत्या, वण्णओ, तत्थ णं हथिसीसे नयरे बहवे संजुत्ताणावावणियगा परिवसंति अड्डा जाव बहूजनस्स अपरिभूया यावि होत्या, ततेणंतेसिं संजुत्ताणावावाणियगाणंअन्नया एगयओजहा अरहन्नओजावलवणसमुई अनेगाई जोयणसयाइं ओगाढा यावि होत्था, तते णं तेसिं जाव बहूणि उप्पातियसयातिं जहा मागंदियदारगाणं जाव कालियवाए य तत्थ समुत्थिए, तते णं सा नावा तेणं कालियवाएणं आघोलिजमाणी २ संचालिञ्जमाणीर संखोहिञ्जमाणीर तत्थैव परिभमति, तते णं से निजामए Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-91-1१७/१८४ नट्ठमतीते नसुतीते नहसण्णे मूढदिसाभाए जाए यावि होत्या, न जाणइ कयरं देसं वा दिसंवा विदिसंवा पोयवहणे अवहितत्तिक? ओहयमनसंकप्पे जाव झियायति, तते णं ते बहये कुच्छिधारा य कण्णधारा य गभिल्लगा य संजुत्तानावावाणियगा य जेणेव से निजामए तेणेव उवा०२ एवं व०-कित्रं तुम देवा० ! ओहयमणसंकप्पा जाव झिया यह?, तते णं से निजामए ते बहवे कुच्छिधारा य एवं व०-एवं खलु देवा० ! नट्ठमतीते जाव अवहिएत्तिक१ ततो ओहयमनसंकप्पे जाव झियामि, तते णं ते कण्णधारा तस्स निजामयस्स अंतिए एयमहूं सोचा निसम्म भीया ५ ण्हाया कयबलिकम्मा करयल बहूणं इंदाणं यखंधाण य जहा मल्लिनाए जाव उवायमाणा २ चिट्ठति, तते णं से निजामए ततो मुहत्तंतरस्स लद्धमतीते ३ अमूढदिसाभाए जाए यावि होत्था, ततेणं से निजामएते बहवे कुच्छिधारा य ४ एवं व०-एवं खलु अहं देवा०! लद्धमतीए जाव अमूढदिसाभाए जाए, अम्हेणंदेवा०! कालियदीवंतेणंसंबूढा, एसणं कालियदीवेआलोक्कति, तते णं ते कुच्छिधारा य ४ तस्स निजागमस्स अंतिए सोचा हट्टतुट्टा पयविखणानुकूलेणं वारणं जेणेव कालीयदीवे तेणेव उवागच्छंति २ पोयवहणं लंबेति २ एगडियाहि कालियदीवं उत्तरंति, तत्थ णं बहवे हिरण्णागरे यसुवण्णागरे य रयणागरे य वइरागरे य बहवे तत्थ आसे पासंति, किं ते?, हरिरेणुसोणिसुत्तगा आईणवेढो, ततेणते आसा ते वाणियए पासंतितेसिंगंधं अगघायंति २ भीया तत्था उबिग्गा उब्बिग्गमणा ततो अनेगाइजोइणाति उन्भमंति, ते णं तत्थ पउरगोयरा पउरतणपाणिया निब्भया निरुब्बिग्गा सुहंसुहेणं विहरंति, तएणं संजुत्तानावावाणियगा अन्तमन्नं एवं व०-किण्हं अम्हे देवा०! आसेहिं ?, इमे णं वहवे हिरण्णागरा य सुवण्णागरा य रयणागरा य वइरागरा यतं सेयं खलु अम्हं हिरण्णस्स य सुवण्णस्स य रयणस्स य वइरस्स य पोयवहणं भरित्तएत्तिकटु अन्नमन्नस्स एयमढें पडिसुणेतिर हिरण्णस्स य सुवण्णस्स य रयणस्स य वइरस्स य तणस्स य अन्नस्स य कट्ठस्स य पाणियस्स य पोयवहणं भरेति २ पयविखणानुकूलेणंवाएणजेणेव गंभीरपोयवहणपट्टणेतेणेव उ०२ पोयवहणं लंबेति २ सगडीसागडं सजेति २ तं हिरणं जाव वरंच एगडियाहिं पोयवहणाओ संचारेंति २ सगडीसागडंसंजोइंतिर जेणेव हत्थिसीसए नयरे तेणेव उवा०२ हथिसीसयस्स नयरस्स बहिया अगुजाणे सत्थणिवेसं करेति र सगडीसागडं मोएंति र महत्थं जाव पाहुडं गेहंति २ हथिसीसं च नगरं अनुपविसंति २जेणेव कनगकेऊ तेणेव उ०२ जाव उवणेति, तते णं से कणगकेऊ तेसिं संजुत्ताणावावाणियगाणं तं महत्थं जाव पडिच्छति। वृ. सर्वं सुगम, नवरं नहमतीएत्ति-चक्षुर्ज्ञानस्य विषयानिश्चायकत्वात् नष्टश्रुतिकोनिर्यामकशास्त्रेण दिगादिविवेचनस्य करणे अशक्तत्वात, नष्टसंज्ञो मनसो भ्रान्तत्वात्, किमुक्तं भवति ? -मूढः-अविनिश्चितो दिशां भागो-विभागो यस्य स मूढदिग्भागः, कुक्षिधारादयो यानपात्रव्यापारविशेषनियोगिनः, 'हिरण्णागरे'त्यादि, हिरण्याकरांश्चसुवर्णाकरांश्चरत्नाकरांश्च वैराकरांश्च तदुत्पत्तिभूमिरित्यर्थः, बहूंश्चात्राश्वान्-घोटकान् पश्यन्तिस्म, किंते'त्ति किंभूतान्? अत्रोच्यते-'हरी'त्यादि, 'आइनवेढो'त्ति आकीर्णा-जात्याः अश्वाः तेषां 'वेढोति वर्णनार्था वाक्यपद्धतिराकीर्णवेष्टकः, स चायं Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१७ २३५ ॥१॥ "हरिरेणुसोणिसुत्तग सकलिमज्जारपायकुक्कडबोंडसमुग्गयसामवन्ना । गोहुमगोरंगगोरीपाडलगोरा पवालवण्णा य धूमवण्णा य केइ ।। ॥२॥ तलपत्तरिट्ठवण्णासालीवन्ना य भासवन्ना य। केई जंपियतिलकीडगाये सोलोयरिट्टगाय पुंडपइया य कणगपट्टा य केइ ।। ॥३॥ चक्कागपिट्ठवण्णा सारसवण्णा यहंसवण्णा य केई। केइत्थ अब्भवना पक्कतलमेहवन्नाय बहुवन्ना य केइ ।। ॥४॥ संझाणुरागसरिसा सुयमुहगुंजद्धरागसरिसऽत्थ केई। एलापाडलगोरा सामलयागवलसामला पुणो केइ । बहवे अन्ने अनिद्देसा सामाकासीसरत्तपीया अनंतविसुद्धाविय णं आइण्णजाइकुलविणीयगयमच्छरा हयवरा जहोवएसकमवाहिणोऽविय णं सिक्खाविणीयविणया लंघवग्गणधावणधोरणत्तिवईजईणसिक्खियगइ, किं ते ?, मणसावि उब्विहंताई अनेगाई आससयाई पासंति"त्ति तत्र हरिद्रेणवश्च-नीलवर्णपांसवः श्रोणिसूत्रकं च-बालकानां वर्मादिदवरकरूपंकटीसूत्रं, तद्विप्रायः कालं भवति, सह कपिलेन-पक्षिविशेषेण यो मार्जारोबिडालः स च तथा पादकुक्कुट:-कुक्कुटविशेषः स च तथा बोडं-कर्पासीफलं तस्य समुद्गकं सम्पुटमभिन्नावस्थंकर्पासीफलमित्यर्थः, तच्चेति द्वन्द्वस्ततएषामिव श्यामो वर्णो येषां ते ते तथा, इह चे सर्वत्र द्वितीयार्थे प्रथमा, अतस्तानिति, तथा गोधूमो-धान्यविशेषः तद्वद् गौरमङ्गं येषां ते तथा गौरीयापाटला-पुष्पजातिविशेषस्तद्वद्येगौरास्तेतथा ततः पदद्वयस्यकर्मधारयः, गोधूमगौरागौरवपाटलागौरास्तान तथा प्रवालवर्णाश्च-विद्रुमवर्णान् अभिनवपल्लववर्णान्वारक्तानित्यर्थःस धूमवर्णांश्च-धूम्रवर्णान् पाण्डुरानत्यर्थः, केइ'त्तिकांश्चिन्न सनित्यर्थः, इदं च हरीत्यत आरभ्य बोण्डशब्दे कल्पितार्द्धरूपकं भवति । तलपत्राणि-तालाभिधानवृक्षपर्णानि रिष्ठा च-मदिरा तद्वद्वर्णो येषां ते तलपत्ररिष्ठावर्णास्तान, तथा शालिवर्णाश्चशुक्लानित्यर्थः, “भासवण्णा यत्तिभस्मवर्णाश्च भाषो वापक्षिविशेषस्तद्वर्णाश्च कांश्चिदित्यर्थः, 'जंपियतिलकीडगाय'त्ति यापिताः-कालान्तरप्रापिता ये तिलाःधान्यविशेषास्तेषां ये कीटकाः-जीवविशेषस्तद्वद् ये वर्णसाधात् ते तथा तांश्च यापिततिलकीटकांश्च 'सोलोयरिद्वगायत्तिसावलोकं-सोद्योतयद्रिष्टकं-रत्नविशेषस्तद्वद्ये वर्णसा धात् ते सावलोकरिष्ठास्तांश्च 'पुंडपइया वत्ति पुण्डानि-धवलानि पदानि-पादा येषां ते यथा ते एव पुण्डपदिकास्तांश्च, तथा कनकपृष्ठान् कांश्चिदितिरूपकं २। 'चक्कागपिट्टवण्ण'त्ति चक्रवाकः-पक्षिविशेषस्तत्पृष्ठस्येव वर्णो येषां ते तथा तान् सारसवर्णांश्च हंसवर्णान् कांश्चिद् इति पद्यार्द्ध, 'केतित्य अब्भवण्णे'ति कांश्चिदत्राभ्रवर्णान् 'पक्वतलमेहवण्णा यत्ति पक्वपत्रो यस्तलः-तालवृक्षः स च मेघश्चेति विग्रहस्तस्येव वर्णो येषां ते तथा तान्, 'परिवरलमेहवण्ण'त्ति क्वचित्पाठः,तथा 'बहुवण्णा केइ'त्ति बभ्रुवर्णान् कांश्चिपिङ्गानि-त्यर्थः,बाहुवर्णानिति क्वचित् दृश्यते, रुपकमिदं ३ । तथा संझाणुरागसरिस'त्ति सन्ध्यानुरागेण सहशान् वर्णत इत्यर्थः, 'सुयमुहगुंजद्धरागसरिसत्थ केइ'त्ति शुकमुखस्य गुआर्द्धस्य च प्रतीतस्य रागेण सध्शो रागो येषां ते तथा तान्, Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-१७/१८४ अत्र-इह कांश्चिदित्यर्थः, 'एलापाडलगोर'त्ति एलापाटला--पाटलाविशेषोऽथवा एलाच पाटला च तद्वत् गौरा ये ते तथा तान्, 'सामलयागवलसामला पुणो केइत्ति श्यामलता-प्रियङ्गुलता गवलं च-महिषशृङ्गं तद्वत् श्यामलान्-श्मामान् पुनः कांश्चिदिति रूपकं ४। ___'बहवे अन्ने य निद्देस'त्ति एकवर्णेनाव्यपदेश्यानित्यर्थः, अत एवाह ‘सामाकासीसरत्तपियत्ति श्यामकाश्च काशीस-रागद्रव्यं तद्वद्ये ते कासीसास्ते च रक्ताश्च पीताश्च येते तथा तान् शबलानित्यर्थः, 'अच्चंतविसुद्धाविय णं'ति निर्दोषांश्चेत्यर्थः णमित्यलङ्कारे 'आइण्णजाइकुलविणीयगयमच्छर'त्ति आकीर्णानां-जवादिगुणयुक्तानां सम्बन्धिनी जातिकुले येषां ते तथा ते च ते विनीताश्च गतमत्सराश्च-परस्परासहनवर्जिता निर्मसका वेति तथा तान्, 'हयवर'त्ति हयानां-अश्वानां मध्ये वरान् प्रधानानित्यर्थः, 'जहोवदेसकमवाहिणोऽविय णं'ति यथोपदेशक्रममिव-उपदिष्टपरिपाट्यनतिक्रमेणैव वोढुंशीलं येषांतेतथा तानापि च णमित्यलङ्कारे, _ 'सिक्खाविणीयविणय'त्तिशिक्षयेव-अश्वदमकपुरुषशिक्षाकरणादिव विनीतः-अवाप्तः विनयो यैस्ते तथा तान्, 'लंघणवग्गणधावणधोरणतिवईजइणसिक्खियगइ'त्ति लङ्घन गर्तादीनं वल्गनं-कूर्द्दनं धावन-वेगवद् गमनं धोरणं-चतुरत्वं गतिविषयं त्रिपदी-मल्लस्येव रङ्गभूम्यां गतिविशेषः एतद्रूपाजविनी-वेगवती शिक्षितेव शिक्षिता गतिर्यैस्ते तथा तान्, किंतेइति किमपरं, 'मणसावि उविहंताईति मनसाऽपि-चेतसाऽपि न केवलं वपुषा 'उव्विहंताईति उत्पतन्ति, 'अनेगाई आससयाईति न केवलमश्वानेकैकशः अपि तु अश्वशतानि पश्यन्ति स्मेति, गमनिकामात्रमेतदस्य वर्णकस्य भावार्थस्तु बहुश्रुतबोध्यइति । 'पउरगोयर'त्तिप्रचुरचरणक्षेत्राः। ___ मू. (१८५) ते संजुत्तानावावाणियगा एवंव०-तुब्भेणं देवा०! गामागर जाव आहिंडह लवणसमुदं च अभिक्खणं २ पोयवहणेणं ओगाहहतं अत्थि याइं केइ भे कहिंचि अच्छेरए दिट्ठ पुवे?, तते णं ते संजुत्तानावावाणियगा कनगकेउं एवं व०-एवं खलु अम्हे देवा० ! इहेव हत्थिसीसे नयरे परिवसामो तं चैव जाव कालियदीवंतेणं संवूढा, तत्य णं बहवे हिरण्णगरा य जाव बहवे तत्थ आसे, किं ते?, हरिरेणु जावअनेगाइं उब्भमंति, तते णं सामी 'अम्हेहिं कालियदीवे ते आसा अच्छेरए दिट्ठपव्वे, तते णं से कनगकेऊ तेसिं संजत्तगाणं अंतिए एयमढं सोचा ते संजुत्तए एवं व०-गच्छह णं तुब्भे देवा० ! मम कोडुबियपुरिसेहिं सद्धिं कालियदीवाओ ते आसे आणेह, तते णं से संजुत्ता० कनगकेउं एवं व०-एवं सामित्तिकट्ठ आणाए विनएणं वयणं पडिसुणेति, तते णं कनगकेऊ कोडुबियपुरिसे सद्दावेति २ एवंव०-गच्छहणंतुब्भे देवा०! संजुत्तएहिं सद्धिं कालियदीवाओमम आसे आणेह, तेवि पडिसुणेति, ततेणं ते कोडुंबिय० सगडीसागडंसजेंति २ तत्थ णंबहूणं वीणाण य वल्लकीण य भाम-रीण य कच्छभीण य भंभाण य छब्भामरीण य विचित्तवीणाण य अन्नेसिं च बहूणं सोतिंदियपाउग्गाणंदव्वाणं सगडीसागडं भरेति २ बहूणं किण्हाण यजाव सुक्किलाणं यकट्टकम्माण य४ गंथिमाण य४ जाव संघाइमाण यअनेसिंच बहूणं चक्खिदियपाउग्गाणंदव्वाणं सगडीसागडं भरेति २ बहूणं कोट्ठपुडाण य केयइपुडाण य जाव अन्नेसिं च बहूणं घाणिदियपाउग्गाणं दव्वाणं सगडीसागडं भरेति २ बहुस्स खंडस्स य गुलस्स य सक्कराए य मच्छंडियाए य पुप्फुत्तरपउमुत्तर० अन्नेसिं च जिभिदियपाउग्गाणं दव्वाणं भरेति र बहूणं कोयवयाण य कंबलाण य पावरणाणय Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१७ २३७ नवतयाण यमलयाण यमसूराणयसिलावट्टाण जाव हंसगभाण यअन्नेसिंच फासिंदियपाउग्गाणं दव्वाणंजाव भरेति रसगडीसागडंजोएंति २ जेणेव गंभीरए पोयट्ठाणेतेणेवय उवा०२ सगडीसागडं मोएंति २ पोयवहणं सजेति २ तेसिं उक्किट्ठाणं सदफरिसरसरूवगंधाणं कठ्ठस्स य तणस्स य पाणियस्स य तंदुलाण य समियस्स यगोरसस्सयजावअन्नेसिंचबहूणं पोयवहणपाउग्गाणं पोयवहणंभरेति र दक्खिणानुकूलेणं वाएणं जेणेव कालियदीवे तेणेव उवा०२ पोयवहणं लंबेति २ ताई उकिट्ठाई सद्दफरिसरसरूवगंधाई एगट्ठियाहिं कालियदीवं उत्तारेति २ जहिं २ चणं ते आसा आसयंति वा सयंति वा चिटुंति वा तुयटृति वा तहिं २ चणंते कोडुंबियपुरिसा ताओ वीणाओयजाव वि चित्तवीणातो यअन्नाणि बहूणि सोइंदियपाउग्गाणि य दव्वाणि समुद्दीरेमाणा चिट्ठति तेसिं परिपेरंतेणं पासए ठति २ निचला निष्फंदा तुसिणीया चिट्ठति, जत्थ २ ते आसा आसयंति वा जाव तुयहृति वा तत्थ तत्थ णं ते कोइंबिय० बहूणि किण्हाणि य५कट्टकम्माणि य जाव संघाइमाणिय अन्नाणिय बहूणि चक्खिदियपाउग्गाणि यदव्वाणि ठवेति तेसिंपरिपेरतेणंपासएठवेतंति २ निचला निफदा० चिट्ठति जत्थ २ ते आसा आसयंति ४ तत्थ रणं तेसिं बहूर्ण कोट्टपुडाण य अन्नेसिंच घाणिंदियपाउग्गाणं दव्वाणं पुंजेयनियरे य करेंतिरतेसिंपरिपेरंतेजाव चिट्ठतिजत्थर णंतेआसाआसयंति ४ तत्थ २ गुलस्स जाव अन्नेसिं च बहूणं जिभिदियपाउग्गाणंदव्वाणं पुंजे य निकरे य करेंति २ वियरए खणंति २ गलपाणगस्स खंडपाणगस्स पारपाणगस्स अन्नेसिंच बहणि पाणगाणं वियरे भरेति २ तेसिं परिपेरंतेणं पासए ठवेंति जाव चिट्ठति, जहिं २ चणं ते आसा आस० तहिं २ च ते बहवे कोयवया य जाव सिलावट्टया अन्नाणि य फासिंदियापागाइं अत्युयपच्चत्थुयाइं ठवेंति २ तेसिं परिपेरंतेणं जाव चिट्ठति, ततेणंआसाजेणेवएतेउक्किट्ठा सदफरिसरसरूवगंधा तेणेव उवा०२ तत्थणं अत्थेगतिया आसाअपुव्वाणंइमेसद्दफरिसरसरूवगंधा इतिकट्टतेसुउक्कि सुसद्दफरिसरसरूवगंधेसुअमुच्छिया ४ तेसिं उक्किट्ठाणं सद्द जाव गंधाणं दूरंदूरेणं अवक्कमंति, ते णं तत्थ पउरगोयरा पउरतणपाणिया निब्भया निरुब्बिग्गा सुहंसुहेणं विहरंति, एवामेवसमणाउसो! जो अम्हं निगंथो वा २ सद्दफरिसरसरूवगंधा नो सञ्जति से णं इहलोए चैव बहूणं समणाणं ४ अञ्चणिज्जे जाव वीतियवति । वृ. 'वीणाणयेत्यादि, वीणादीनांतन्त्रीसङ्ख्यादिकृतो विशेषः, भंभा-ढक्का कोट्ठपुडे त्यादि, कोष्ठपुष्टे ये पच्यन्ते ते कोष्ठपुटाः-वासविशेषाः तेषा च, इह यावत्करणादिदं दृश्यं-पत्तपुडाण य'पत्राणितमालपत्रादीनि चोयपुडाणय' 'चोय'त्तित्वक्टपुटं-पत्रादिमयंतद्भाजनं तगरपुडाण यएलापुडाण यहिरिबेरपुडाणय चंदणपुडाण य कुंकुमपुडाण यओसीरपुडाणयचंपगपुडाणय मरुअगपुडाणयदमणगपुडाणयजातिपुडाणयजूहियापुडाणयमल्लियापुडाणयनोमालियापडाण यवासंतियापुडाणयकेयइपुडाणयकपूरपुडाणयपाडलपुडाणय'त्ति, इह तगरादीनि गन्ध्रद्रव्याणि गान्धिकप्रसिद्धानि, हिरिबेरं-वालकः उसीरं-वेरणीमूलं, केचित्तु पुष्पजातिविशेषाः लोकप्रसिदअधाः, पुष्पजातयश्चप्रायोयद्यपि बहुदिनक्षमा नभवन्तितथाऽप्युपायतः कतिपयदिनक्षमाः सम्भाव्यन्ते, नच शुष्कतायामपितासांसर्वथा सुगन्धाभावा इति तद्ग्रहणमिहादुष्टमिति, तथा 'वहुस्स'त्ति बहोः खण्डादेः पुष्पोत्तरा पद्मोत्तरा च शर्कराभेदावेव, 'कोयवगाण Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१७/१८५ यत्तिरूतपूरितपटानांप्रावाराः-प्रावरणविशेषानवतानि-जीनानिमलयानिमसूरकाणिचासनविशेषाः,अथवामलयानि- मलयदेशोत्पन्नाःवस्त्रविशेषाः, पाठान्तरेण 'मसगाणयत्तिमशकाःकृत्तिमण्डिताः वस्त्रिविशेषाः शिलापट्टाः-मसृणशिलाः, 'समियस्स'त्ति कणिक्कायाः। मू. (१८६) तत्थणं अत्यंगतियाआसाजेणेव उक्किद्वसद्दफरिसरसरूवगंधा तेणेव उवा० २ तेसु उक्किडेसु सद्दफरिस ५ मुच्छिया जाव अज्झोववण्णा आसेविउं पयत्ते यावि होत्था, ततेणं ते आसा एए उक्किडे सद्द ५ आसेवमाणा तेहिं बहूहिं कूडेहि य पासेहि य गलएसुय बझंति, तते णं ते कोडुबिया एए आसे गिण्हंति २ एगट्टियाहिं पोयवहणे संचाति २ तणस्स कहस्स जाव भरेति, ततेणंते संजुत्ता दक्खिणाणुकूलेणंवाएणंजेणेव गंभीरपोयपट्टणे तेणेव उवा०२ पोयवहणं लंबेति २ ते आसे उत्तारेति २ जेणेव हथिसीसे णयरे जेणेव कनगकेऊ राया तेणेव उवागच्छन्ति २ त्ता करयल जाव वद्धाति २ तेआसे उवणेति, ततेणं से कणगकेऊ तेसिं संयुत्तावाणियगाणं उस्सुक्कं वितरति २ सक्कारेति संमाणेति २ ता पडिविसज्जेति, तते णं से कनगकेऊ कोडुबियपुरिसे सद्दावेइ २ सक्कारेति० पडिविसज्जेति, तते णं से कनगकेऊ आसमद्दए सद्दावेति २ एवं व०-तुन्भे णं देवा० ! मम आसे विनएह, तते णं ते आसमद्दगा तहत्ति पडिसुणंति २ ते आसे बहूहिं मुहबंधेहि य कण्णबंधेहि य नासाबंधेहि य बालबंधेहि य खरबंधेहि य कडगबंधेहि यखलिणबंधेहियअहिलाणेहियपडियाणेहि य अंकणाहि य वेलप्पहारेहि य चित्तप्पहारेहि य लयप्पहारेहि य कसप्पहारेहि य छिवप्पहारेहि य विणयंति २ कनगकेउस्स रन्नो उवणेति २ तते णं से कणगकेऊ ते आसमदए सकारेति र पडिविसजेति, तते णं ते आसा बहूहिं मुहबंधेहि य जाव छिवप्पहारेहि य बहूणि सारीमाणसाणि दुक्खाति पाति, एवामेव समणाउसो ! जो अम्हं निग्गंथो वा २ पब्वइए समाणे इडेसु सद्दफरिस जाव गंधेसु य सर्जतिरजंति गिझंति मुजति अज्झोववजंति सेणंइहलोएचेवबहूणंसमणाण यजाव सावियाण यहीलणिजे जाव अनुपरियट्टिस्सति। घृ. 'खलिणबंधेहिय'त्तिखलिनैः-कविकैः, उवीलणेहिय'त्तिअवपीडनाभिर्बन्धनविशेषैः, पाठान्तरे अहिलाणेहिं मुखबन्अधनविशेषः 'पडियाणएहियात्तिपटतानकंपर्याणस्याधोयद्दीयते इति, शेषप्रायःप्रसिद्धं अथेन्द्रियासंवृतानांस्वरूपस्येन्द्रियासंवरगदोषस्य चाभिधायकंगाथाकदम्बकं वाचानान्तरेऽधिकमुपलभ्यते, तत्र--- मू. (१८७) कलरिभियमहुरतंतीतलतालवंसकउहाभिरामेसु। सद्देसु रज्जमाणा रमंती सोइंदियवसट्टा ।। वृ. 'कलरिभियमहुरतंतितलतालवंसककुहाभिरामेसुत्ति कलाः-अत्यन्तश्रवणहृदयहराः अव्यक्तध्वनिरूपा अथवा कलावन्तः-परिणामवन्त इत्यर्थः रिभिताः-स्वरघोलनाप्रकारवन्तः मधुराः-श्रवणसुखकरा ये तन्त्रीतलतालवंशाः ते तथा, तत्र तन्त्रीचीणा तलतालाः-हस्ततालाः अथवा तलाः-हस्ताः तालाः-कंसिकाः वंशाः-वेणवः, इह च तन्त्र्यादयः कलादिभिः शब्दधमैंर्विशेषिताः शब्दकारणत्वात्तेचतेककुदा;-प्रधानाः स्वरूपेणाभिरामाश्च-मनोज्ञा इतिकर्मधारयोऽतस्तेषु, रमन्ति-रतिकुर्वन्तीति इतियोगः, सद्देसुरज्जमाणा रमंतिसोइंदियवसदृ'तिशब्देषुमनोज्ञध्वनिषु श्रोतोविषये। रज्यमाना-रागवन्तः श्रोत्रेन्द्रियस्य वशेन-बलेन ऋताः-पीडिता Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१७ ____२३९ इति विग्रहः, ये शब्देषु रज्यन्ते तत्कारणेषु तन्त्र्यादिषु श्रोत्रेन्द्रियवशाद्रमन्ते इति वाक्यार्थः, अनेन च कार्यतः श्रोत्रेन्द्रियस्वरूपमुक्तं । मू. (१८८) सोइंदियदुइन्तत्तणस्स अह एत्तिओ हवति दोसो। दीविगायमसहंतो वहबंधं तित्तिरो पत्तो॥ वृ. कण्ठ्या, नवरं शाकुनिकपुरुषसम्बन्धी पञ्जरस्थतित्तिरो द्वीपिका उच्यते तस्य यो रवस्तमसहमानः स्वनिलयानिर्गतो वधं मरणं बन्धंच-पअरबन्धन प्राप्त इत्यर्थः । मू. (१८९) थणजहणवयणकरचरणनयनगवियविलासियगतीसु। स्वेसु रज्जमाणा रमंति चक्खिदियवसट्टा ॥ वृ. 'थण- जघणवयणकरचरण० त्ति स्तनादिषु तथा गर्वितानां- सौभाग्यमानवतीनां स्त्रीणां या विलसिता-जातविलासाः सविकारा गतयस्तासुचेत्यर्थः । मू. (१९०) चक्खिदियदुईतत्तणस्स अह एत्तिओ भवति दोसो। जं जलणंमि जलंते पडति पयंगो अबुद्धीओ। वृ. 'रूवेसु रज्जमाणा रमंति चक्विंदियवसट्टा' प्रतीतमेव । मू. (१९१) अगुरुवरपवरधूवणउउयमल्लाणुलेवणविहीसु । गंधेसु रज्जमाणा रमंतिघाणिंदियवसट्टा ॥ वृ. 'कण्ठ्याः ,नवरं अगुरुवरः-कृष्णागरुः प्रवरधूपनानि-गन्धयुक्त्युपदेशविरचिता धूपविशेषाः, 'उउय'त्ति ऋतौ २ यान्युपचितानि तानि आर्ततानि माल्यानि-जात्यादिकुसुमानि अनुलेपनानि च-श्रीखण्डकुडमादीनि विधयः-एतत्प्रकारा इति ॥ मू. (१९२) घाणिदियदुईतत्तणस्स अह एत्तिओ हवइ दोसो। जंओसहिगंधेणं बिलाओ निद्धावती उरगो॥ मू. (१९३) तित्तकडुयं कसायंब महुरं बहुखज्जपेजलेज्झेसु। आसायंमि उ गिद्धा रमंति जिभिदियवसट्टा ॥ वृ. पूर्ववत्, नवरं तिक्तानि-निम्बकटुकादीनि कटुकानि-शृङ्गबेरादीनि कषायाणिमुद्गादीनि अम्लानि-तक्रादिसंस्कृतानि मधुराणि-खण्डादीनि खाद्यानि-कूरमोदकादीनि पेयानि-जलमद्यदुग्धादीनि लेह्यानि-मधुशिखरिणीप्रभृतीनि आस्वादे--रसे। मू. (१९४) जिभिदियदुइंतत्तणस्स अह एत्तिओ हवइ दोसो। जंगलगलग्गुक्खित्तो फरइधलविरल्लिओ मच्छो।। वृ. कण्ठ्या, नवरं गलं-बिडि, तत्र लग्नः कण्ठे विद्धत्वात् उत्क्षिप्तो जलादुद्ध तस्ततः कर्मधारयः स्फुरति-स्पन्दते स्थले-भूतले 'विरेल्लिओत्ति प्रसारितः क्षिप्त इत्यर्थः यः स तथा ।। मू. (१९५) उउभयमाणसुहेहि य सविभवहिययगमणनिब्बुइकरेसु । फासेसु रज्जमाणा रमंति फासिंदियवसट्टा ।।। वृ.कण्ठ्या, नवरंऋतुषु हेमन्तादिषुभज्यमानानि-सेव्यमानानि सुखानि-सुखकराणि तानि तथा तेषु, सविभवानि समृद्धियुक्तानि महाधनानीत्यर्थः, हितकानि-प्रकृत्यनुकूलानि सविभवानां वा श्रीमतां हितकानि यानि तानि तथा मनसो निर्वृतिकराणि यानि तानि तथा ततः Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१७/१९५ पदत्रयस्य तद्दवयस्य वा कर्मधारयोऽतस्तेषु, सक्रचन्दनाङ्गनावसनतूल्यादिषुद्रव्येष्वितिगम्यते। मू. (१९६) फासिंदियदुइंतत्तणस्स अह एत्तिओ हवइ दोसो। जं खणइ मत्थयं कुंजरस्स लोहंकुसो तिक्खो। वृ. भावना प्रतीतैव, अथेन्द्रियाणां संवरे गुणमाहमू. (१९७) कलरिभियमहुरतंतीतलतालवंसकउहाभिरामेसु । सद्देसुजे न गिद्धा वसट्टमरणं न ते मरए। वृ. पूर्ववत्, नवरमिह तन्त्र्यादयः शब्दकारणत्वेनोपचाराच्छब्दा एव विवक्षिता अतः शब्देष्वित्येतस्य विशेषणतया व्याख्येयाः, तथावशेन-इन्द्रियपारतन्त्र्येणऋताः पीडिता वशार्ताः वशं वा-विषयपारतन्त्र्यं ऋताः-प्राप्ता वशार्ताः तेषां मरणं वशार्त्तमरणं वशर्तमरणं वा न ते 'मरए'त्ति म्रियन्ते छान्दसत्वादेकवचनप्रयोगेऽपि बहुवचनं व्याख्यातमिति । मू. (१९८) थणजहणवयणकरचरणनयनगब्वियविलासियगतीसु। रूवेसुजेन रत्ता वसट्टमरणं न ते मरए। वृ. एवमन्यास्तिस्रो गाथाः पूर्वोक्तार्था वाच्याः। मू. (१९९) अगरुवरपवरधूवणउउयमल्लाणुलेवणविहीसु। गंधेसुजेन गिद्धा वसट्टमरणं न ते मरए ।। मू. (२००) तित्तकडुयं कसायंब महुरं बहुखज्जपेजलेज्झेसु । आसाये जे न गिद्धा वसट्टमरणं न ते मरए। मू. (२०१) उउभयमाणसुहेसु य सविभवहिययमणनिब्बुइकरेसु। फासेसुजे न गिद्धा वसट्टमरणं न ते मरए। मू. (२०२) सद्देसु य भद्दयपावएसु सोयविसयं उवगएसु । तुढेण व रुडेण व समणेण सया न होयव्वं ॥ मू. (२०३) रूवेसु य भद्दगपावएसु चक्खुविसयं उवगएसु। तुडेण व रुटेण व समणेण सया न होयव्वं ।। मू. (२०४) गंधेसुय भद्दयपावएसु घाणविसयं उवगएसु। तुद्वेण व रुद्वेण व समणेण सया न होयव्वं ।। मू. (२०५) रसेसु य भद्दयपावएसु जिब्मविसयं उवगएसु । तुट्टेण व रुद्रेण व समणेण सया न होयब्वं ।। मू. (२०६) फासेसु य मद्दयपावएसु कायविसयं उवगएउ। तुटेण व रुद्वेण व समणेण सया न होयध्वं ॥ वृ. उपदेशमिन्द्रियाश्रितमाह-सद्देसु य० कण्ठ्या , नवरं भद्रकेषु-मनोज्ञेषु पापकेषुअमनोज्ञेषु क्रमेण तुष्टेन-रागवता रुष्टेन-रोषवतेति, एवमन्या अपि चतम्रोऽध्येतव्या इति ।। मू. (२०७) एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपत्तेणं सत्तरसमस नायज्झयणस्स अयमढे पन्नत्तेत्तिबेमि॥ वृ.इह विशेषोपरनयमेवमाचक्षते Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४१ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-,अध्ययनं-१७ ॥१॥ "जह सो कालियदीवो अणुवमसोक्खो तहेव जइधम्मो । जह आसा तह साहू वणियव्वऽणुकूलकारिजणा।। ॥२॥ जह सच्छंदविहारो आसाणं तह य इह वरमुणीणं । जरमरणाई विवजियसंपत्तानंदनिव्वाणं ।। ॥४॥ जह सद्दाइसु गिद्धा बद्धा आता तहेव विसयरया। पावेंति कम्मबंधं परमासुहकारणं धोरं ॥ जह ते कालियदीवा नीया अन्नत्थ दुहगणं पत्ता। तह धम्मपरिब्मट्ठा अधम्मपत्ता इहं जीवा ।। पावेंति कम्मनरवइवसया संसारवाहयालीए। आसप्पमद्दएहि व नेरइयाइहिं दुक्खाई॥" श्रुतस्कन्धः-१ अध्ययनं-१७-समाप्तम् (अध्ययनं-१८-सुंसुमा) वृ. अथाष्टादशमारभ्यते, अस्य चायं पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन्निन्द्रियवशवर्त्तिनामितरेषां चानर्थेतरावुक्ताविह तु लोभवशवर्तिनामितरेषां च तावेवोच्येते इत्येवंसम्बद्धमिदम् - मू. (२०८) जति णं भंते ! समणेणं० सत्तरसमस्स अयमढे पन्नते अट्ठारसमस के अटे पन्नत्ते?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं रायगिहे नामं नयरे होत्था, वण्णओ, तत्थ णं धन्ने सत्थवाहे भद्दा भारिया, तस्स णं धन्नस्स सत्यवाहस्स पुत्ता भद्दाए अत्तया पंच सत्यवाहदारगा होत्या, तं०-घने धनपाले धनदेवेघनगोवेधनरक्खिए, तस्सणंधनस्स सत्यवाहस्सधूया भद्दाए अत्तया पंचण्हं पुत्ताणं अणुमग्गजातीया सुंसुमाणामंदारिया होत्था सूमालपाणिपाया, तस्सणंधन्नस्स सस्थवाहस्सचिलाएनामंदासचेडे होत्या अहीणपंचिंदियसरीरे मंसोवचिए बालकीलावणकुसले यावि होत्था, तते णं से दासचेडे सुंसुमाए दारियाए बालग्गाहे जाए यावि होत्या, सुंसुमंदारियं कडीए गिण्हति २ बहूहिं दारएहि य दारियाहि य डिंभएहि य डिभियाहि य कुमारएहि य कुमारियाहि य सद्धिं अभिरममाणे २ विहरति, तते णं से चिलाए दासचेडे तेसिं बहूणं दारियाण य ६ अप्पेगतियाणं खल्लए अवहरति, एवं वट्टएआडोलियातो तेंदुसए पोत्तुल्लए साडोल्लए अप्पेगतियाणं आभरणमल्लालंकारं अवहरति अप्पेगतिया आउस्सति एवं अवहसइ निच्छोडेति निब्भच्छेति तजेति अप्पे० तालेति, तते णं ते बहवे दारगाय ६ रोयमाणा य५ साणं २ अम्मापिऊणं निवेदेति, तते णं तेर्सि बहूणं दारगाण यह अम्मापियरोजेणेवधन्ने सत्यवाहे तेणेव उवा० धन्नसत्यवाहंबहूहिं खेजणाहि यसंटणाहि य उवलंभणाहि य खेजमाणा जाव उवलंभेमाणा य धन्नस्स एयमटुंनिवेदेति, तते णं धन्ने सत्यवाहे चिलायं दासचेड एयमट्ठ भुजो २ निवारेति नो चेवणं चिलाए दासचेडे उवरमति, तते णं से चिलाए दासचेडे तेसिं बहूणं दारगाण य ६ अप्पेगतियाणं खुलाए [716 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१८/२०८ अवहरति जाव तालेति, तते णं ते बहवे दारगाय ६ रोयमाणा य जाव अम्मापिऊणं निवेदेति, ततेणं ते आसुरुत्ता ५जेणेवधन्ने सत्यवाहे तेणेव उवा०२ ता बहूहिं खिज्ज जावएयमटुं णिवेदिति, ततेणं से धन्नेसत्यवाहे बहूणंदारगाणं ६ अम्मापिऊणं अंतिए एयमढं सोचा आसुरुत्ते चिलायं दासचेडं उन्नावयाहिं आउसणाहिं आउसति उद्धंसति निभच्छेति निच्छोडेति तज्जेति उच्चावयाहिं तालणाहिं तालेति सातो गिहातो निच्छुभति। वृ. सर्वं सुगमं नवरं 'खुल्लए'त्ति कपईकविशेषान् ‘वर्तकान्' जत्वादिमयगोलकान् 'आडोलियाउत्तिरुद्धा उन्नइया इति वा योच्यते, तेंदूसए'त्तिकन्दुकान् पोत्तुल्लए'त्ति वस्त्रमयपुत्रिका अथवा परिधानवस्त्राणि, 'साडोल्लए'त्ति उत्तरीयवस्त्राणि, खेज्जणाहि यति केदनाभिः खेदसंसूचिकाभिः वाग्भिः रुदनादिभिः-रुदितप्रायाभिरुपालम्भनाभिः--युक्तमेतद्भवाद्देशामित्यादिभिरिति। मू. (२०१) तते णं से चिलाए दासचेडे सातो गिहातो निच्छूढे समाणे रायगिहे नयरे सिंघाडए जाव पहेसुदेवकुलेसु य सभासु य पवासु य जूयखलएसु य वेसाधरेसु य पानघरएसुय सुहंसुहेणं परिवति, तते णं से चिलाए दासचेडे अनोहट्टिए अनिवारिए सच्छंदमई सइरप्पयारी मजपसंगी चोजपसंगी मंसपसंगी जूयप्पसंगी वैसापसंगी परदारप्पसंगी जाए यावि होत्या, तते णं रायगिहस्स नगरस अदूरसामंते दाहिणपुरत्तिमे दिसिभाए सीहगुहा नामं घोरपल्ली होत्या विसमगिरिकडग-कोडंबसंनिविट्ठावंसीकलंकपागारपरिकित्ताछिन्नसेलविसमप्पवायफरिहोवगूढा एगदुवारा अनेगखंडी विदितजणणिग्गमपवेसाअभितरपाणिया सुदुल्लभजलपेरंता सुबहुस्सवि कूवियबलस्स आगयस्स दुप्पंसायाविहोत्था, तत्थ णं सीहगुहाए चोरपल्लीए विजए नामं चोरसेणनवती परिवसति अहम्मिए जाव अधम्मे केऊ समुट्टिए बहुणगरणिग्गयजसे सूरेदढप्पहारीसाहसीएसद्दवेही, सेणंतत्यसीहगुहाए चोरपल्लीए पंचण्हं चोरसयाणं आहेवच्चंजाव विहरति, ततेणं से विजएतकरे चोरसेनावती बहूणं चोराण य पारदारियाण य गंठिभेयगाण य संधिच्छेयगाण य खत्तखणगाण य रायावगारीण य अणधारगाण य बालधायगाण य वीसंभधायगाण य जूयकाराण य खंडरक्खाण य अन्नवेसिंच बहूणं छिन्नभिन्नबहिराहयाणं कुडंगे यावि होत्या, ततेणंसेविजए तक्करे चोरसेनावती रायगिहस्सुदाहिणपुरच्छिमंजणवयंबहूहिंगामघाएहि य नगरघाएहि य गोग्गहणेहि य बंदिग्गहणेहि य पंथकुट्टणेहि य खत्तखणणेहि य उवीलेमाणे २ विद्धंसेमाणे २ नित्थाणं निद्धणं करेमाणे विहरति, तते णं से चिलाए दासचेडे सयगिहे बहूहिं अत्याभिसंकीहि य चोजाभिसंकीहि य दाराभिसंकीहि यधणिएहि य जूइकरेहि य परब्भवमाणे २ रायगिहाओनगरीओनिच्छतिरजेणेव सीहगुफाचोरपल्ली तेणेवउवा०२ विजयंचोरसेनापतीं उवसंपञ्जिताणं विहरति, तते णं से चिलाए दासचेडे विजयस्स चोरसेनावइस्स अग्गे असिलट्टग्गाहे जाए यावि होत्या, जाहेवियणं से विजए चोरसेनावती गामघायं वा जावपंथकोहि वा काउं वच्चति ताहेविय गंसे चिलाएदासचेडे सुबहुंपिहुकूवियबलंइयविमहियजाव पडिसेहिति, पुणरविलढे कयकले अणहंसमग्गे सीहगुहं चोरपलिं हब्बमागच्छति, तते णं से विजए चोरसेनावती चिलायं तकर Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययनं-१८ ___२४३ बहूइओ चोरविञ्जाओ य चोरमंते य चोरमायाओ चोरनिगडीओ य सिक्खावेइ, तते णं से विजए चौरसेनाव्वई अन्नया कयाइं कालधम्मुणा संजुत्ते यावि होत्या, तते णं ताई पंचचोरसयाति विजयस्स चोरसेनावइस्स महया २ इड्डीसक्कारसमुदएणं नीहरणं करेंति २ बहूई लोइयातिं मयकिच्चाई करेइ २ जाव विगयसोया जाया यावि होत्या, ततेणं ताई पंच चोरसयाति अन्नमन्नंसद्दावेतिर एवं व०-एवं खलु अम्हं देवा०! विजए चौरसेनाचई कालधम्मुणा संजुत्ते अयं च णं चिलाए तक्करे विजएणं चोरसेनावइणा बहूइओ चोरविज्ञाओ य जाव सिक्खाविए तं सेयं खलु अम्हं देवाणुप्पिया ! चिलायं तकरं सीहगुहाए चोरपल्लीए चोरसेनावइत्ताए अभिसिंचित्तएत्तिक? अनमन्नस्स एयमढें पडिसुणेति २ चिलायं तीए सीहगुहाए चोरसेनावइत्ताए अभिसिंचंति, तते णं से चिलाए चोरसेनावती जाए अहम्मिए जाव विहरति, तए णं से चिलाए चोरसेनावती चोरनायगे जाव कुंडगे यावि होत्था, से णं तत्थ सीहगुहाए चोरपल्लीए पंचण्हं चोरसयाण य एवं जहा विजओ तहेव सव्वं जाव रायगिहस्स दाहिणपुरच्छिमिल्लंजणवयं जाव नित्थाणं निद्धणं करेमाणे विहरति। - वृ, 'अणोहट्टए'त्तिअकार्येप्रवर्त्तमानंतंहस्ते गृहीत्वायोऽपहरति-व्यावर्त्तयति तदभावादनपहर्तृकः अनपघट्टको वा वाचा निवारयितुरभावादनिवारकः,अत एव स्वच्छन्दमतिःनिरर्गलबुद्धिरत एव स्वैरप्रचारी स्वच्छन्दविहारी, 'चोजपसंगे'त्ति चौर्यप्रसक्तः,अथवा 'चोज्जत्ति आश्चर्येषु कुहेटकेषु प्रसक्त इत्यर्थः, "विसमगिरिकडगकोलंबसन्निविट्ठत्ति विषमो योऽसौ गिरिकटकस्य-पर्वतनितम्बस्यकोलम्बः-प्रान्तस्तत्र सन्निविष्टा-निवेशिता यासा तथा, कोलम्बो हि लोकेऽवनतं वृक्षशाखाग्रमुच्यते इह चोपचारतः कटकाग्रं कोलम्बो व्याख्यातः, 'वंसीकलंकपागारपरिक्तित्त'त्ति वंशीकलङ्का-वंशजालीमयी वृत्तिः सैव प्राकारस्तेन परिक्षिप्ता-वेष्टिता या सा तथा, पाठान्तरे तु वंशीकृतप्राकारेति, 'छिन्नसेलविसमप्पवायपरिहोवगूढ'त्ति छिन्नो विभक्तोऽवयवान्तरापेक्षया यः शैलस्तस्य सम्बन्धिनो ये विषमाः प्रपाता-गर्ताःत एव परिखा तयोपगूढा-वेष्टिता या सा तथा, एकद्वारा-एकप्रवेशनिर्गममार्गा, 'अणेगखंडि'त्तिअनेक-नश्यन्नरिनिर्गमापद्वारा विदितानामनेव-प्रतीतानांजनानां निर्गमपरवेशी यस्यांहेरिकादिभयात्सा तथा, अभ्यन्तरेपानीयंयस्याः सातथा, सुदुर्लभंजलंपर्यन्तेषु-बहिःपार्श्वेषु पस्याः सातथा, सुबहोरपि कूवियबलस्स'त्तिमोषव्यावर्तकसैन्यस्यागतस्य दुष्प्रध्वंस्या, वाचनान्तरे पुनरेवंपठ्यते जत्य चउरंगबलनिउत्ताविकूवियबला हयमहियपवरवीरधाइयनिवडियचिन्धधयवडया कीरंति'त्ति, अत्र चतुर्णामङ्गानां हस्त्यश्वरथपदानतिलक्षणानां यद्वलं-सामथ्यं तेन नियुक्तानि-नितरांसङ्गतानियानितानितथा, कूवियबल'ति निवर्त्तकसैन्यानीति, अधम्मिए'त्ति अधर्मेण चरतीत्यधार्मिकः, यावत्करणात्, 'अधम्मिटे' अधर्मिष्टोऽतिशयेन निर्द्धा निस्तृशकर्मकारित्वात्, ‘अधम्मक्खाई' अधर्ममाख्यातुंशीलं यस्यस तथा, 'अधम्माणुए' अधर्मे कर्तव्येऽनुज्ञा-अनुमोदनं यस्य सोऽधमानुज्ञः अधर्मानुगो वा 'अधम्मपलोई' अधर्ममेव प्रलोकयितुं शीलं यस्यासावधर्मप्रलोकी 'अधम्मपलज्जणे' अधर्मप्रायेषु कर्मसु प्रकर्षेण रज्यते इत्यधर्मप्ररजनः, रलयोरैक्यामितिकृत्वा रस्यस्थानेलकारः, अधम्मसीलसमुदायारे' अधर्म एव शीलं-स्वभावः समुदाचारश्चयत्किञ्चना Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम् - १/-/१८/२०१ नुष्ठानं यस्य स तथा, 'अधम्मेण चेव वित्तिं कप्पेमाणे विहरति ' अधर्मेण - पापेन सावद्यानुष्ठानेनैव दहनाङ्कननिर्लाञ्छनादिना कर्णा वृत्तिं वर्त्तनं कल्पयन् – कुर्वाणो विहरति-आस्ते स्म 'हणछिंदभिंदवियत्तए' हन- विनाशय छिन्द - द्विधा कुरु भिंद - कुंतादिना भेदं विधेहीत्येवं परानपि प्रेरयन् प्राणिनो विकृन्ततीति हनच्छिन्दभिन्दविकर्त्तकः, हनेत्यादयः शब्दाः संस्कृतेऽपि न विरुद्धः, अनुकरणरूपत्वादेषां, 'लोहियपाणि' प्राणविकर्तनो लोहितौ रक्तरक्ततया पाणी--हस्तौ यस्य स तथा, 'चंडे' चण्डः उत्कटरोपत्वात्, 'रुद्दे' रौद्रोद निस्तृशत्वात्, क्षुद्रः क्षुद्रकर्म्मकारित्वात्, साहसिकः - असमीक्षितकारित्वात्, 'उक्कंचणवंचणमायानियडिकवडकूड-स.. जोगबहुले' उत्कञ्चनमुत्कोचा, मुग्धं प्रति तव्यतिरूपदानादिकमसदव्यवहारं कर्तुं प्रवृत्तस्स पाशवर्तिविचक्षणभयात् क्षणं यत्तदकरणं यदुत्कञ्चनमित्यन्ये, वञ्चनं प्रतारणं माया- परवञ्चनबुद्धिः निकृतिः - बकवृत्त्या कुर्कुटादिकरणं अधिकोपचारकरणेन परच्छलनमित्यन्ये मायाप्रच्छादनार्थं मायान्तरकरणमित्यन्ये कपट-वेषादिविपर्ययकरणं कूटं कार्षापणतुलाव्यवस्थापत्रादीनामन्यथाकरण 'साइ'त्ति अविश्रम्भः एषां सम्प्रयोगः-प्रवर्त्तनं तेन बहुलः स वा बहुलो यस्य स तथा, ‘निस्सीले ' अपगतशुभस्वभावः 'निव्वए' अणुव्रतरहितः 'निर्गुणो' गुणव्रतरहितः 'निप्पञ्चक्खणपोसहोववासे' अविद्यमानपीरुष्यादिप्रत्याख्यानोऽसत्पर्वदिनोपवासश्चेत्यर्थः, 'बहूणंदुपयचउप्पयमियपसुपक्खिसिरीसवाणं घायाए बहाए उच्छायणयाए अधम्म केऊसमुट्ठिए' त्ति प्रतीतं नवरंघातः- प्रहारोवधोहिंसाव्यत्ययो वा उच्छादना - जातेरपिव्यवच्छेदनंतदर्थं 'अधमर्म्मकेतुः पापप्रधानः केतुः - ग्रहविशेषः स इव यः स तथा, द्विपदादिसत्त्वानां हि क्षयाय यथा केतुर्ग्रहः समुद्गच्छति तथाऽयं समुत्थित इति भावना, बहुनगरेषु निर्गतं जनमुखान्निःसृतं यशः - ख्यातिर्यस्य स तथा, सूरो- विक्रमी ढप्रहारी गाढप्रहारः शब्दं लक्षीकृत्य विध्याति यः सः शब्दवेधी, चौरादीन्येकादश पदानि प्रतीतानि, नवरं ग्रन्थिभेदकाः -न्यासकान्यथाकारिणः धुघुरकादिना वा ये ग्रन्थीन् छिन्दन्ति, सन्धिच्छेदका ये गृहभित्तिसन्धीन् विदारयन्ति, क्षात्रखानका ये सन्धानवर्जितभित्तीः काणयन्ति, 'अणधारयं ति ऋणं - व्यवहरकदेयं द्रव्यं तद्ये तेषां धारयन्ति, खंडरक्षा - दण्डपाशिकाः, तथा छिनन्ना - हस्तादिषु भिन्ना नासिकादौ बाह्याः देशात् आहता - दण्दादिभिः ततो द्वन्द्वः, कुडंगंवंशादिगहनं तद्वद्यो दुर्गमत्वेन रक्षार्थमाश्रयणीयत्वसाधर्म्यात् स तथा, 'नित्थाणं' ति स्थानभ्रष्टं 'अग्गअसिलट्टिगाहि' त्ति पुरस्तात् खङ्गयष्टिग्राहः अथवा अग्रयः- प्रधानः । मू. (२१०) तते गं से चिलाए चोरसेनावती अन्नया कयाइं विपुलं असणन ४ उवक्खडावेत्ता पंच चोरसए आमंतेइ तओ पच्छा पहाए कयबलिकम्मे भोयणमंडवंसि तेहिं पंचहिं चोरसएहिं सद्धिं विपुलं असनं ४ सुरं च जाव पसण्णं च आसाएमाणे ४ विहरति, जिमियभुत्तुत्तरागए ते पंच चोरसए विपुलेणं धूवपुप्फगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेति सम्माणेति २ एवं व० - एवं खलु देवा० ! रायगिहे नयरे धन्ने नामं सत्थवाहे अड्डे, तस्स णं धूया भद्दाए अत्तया पंचण्हं पुत्ताणं अणुमग्गजातिया पुंसुमानामंदारिया यावि होत्था अहीणा जाव सुरूवा, तं गच्छामो णं देवा ० ! धन्नस्स सत्यवाहस्स गिहं विलुंपामो तुब्भं विपुले धणकणग जाव सिलप्पवाले ममं सुंसुमा दारिया, तते णं ते पंच चोरसया चिलायस्स० पडिसुणेति, तते णं से चिलाए चोरसेनावती तेहिं पंचहिं चोरसएहिं सद्धिं अल्लचम्मं दुरूहति २ Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-१, वर्ग:-, अध्ययन-१८ २४५ पुवावरण्हकालसमयंसिपंचहिं चोरसएहिंसद्धिं सण्णद्धजाव गहियाउहपहरणामाइयगोमुहिएहिं फलएहिं निकट्ठाहिं असिलट्ठीहिं अंसगएहिं तोणेहिं सजीवेहिं धहिं समुक्खित्तेहिं सरेहिं समुल्लालियाहिं दीहाहिं सारियाहिं उरुघंटियाहिं छिप्पतूरेहिं वजमाणहिं महया २ उक्किट्ठसीहनायचोरकलकलरवंजाव सद्दरवभूयंकरमाणा सीहगुहातोचोरपल्लीओपडिनिक्खमति २ जेणेव रायगिहे नगरे तेणेव उवा०२ रायगिहस्स अदुरसामंते एगं महं गहणं अणुपविसति २ दिवसं खवेमाणा चिट्ठति, ततेणं से चिलाए चोरसेणावई अद्धरत्तकालसमयंसिनिसंतपडिनिसंतंसिपंचहिं चोरसएहिं सद्धिं माइयगोमुहितेहिं फलएहिं जाव मूइआहिं उरुघंटियाहिं जेणेव रायगिहे पुरथिमिल्ले दुवारे तेणेव उवा० २ उदगवत्थिं परामुसति आयंते ३ तालुग्घाडणिविजं आवाहेइ २ रायगिहस्स दुवारकवाडे उदएणं अच्छोडेति कवाडं विहाडेति २ रायगिहं अणुपविसति २ महया र सद्देणं उग्घोसेमाणे २ एवंव०-एवं खलु अहं देवा०! चिलाए नामंचोरसेनावई पंचहिं चोरसएहिं सद्धिं सीहगुहातो चोरपल्लीओ इह हब्बमागए धन्नस्स सत्यवाहस्स गिहं धाउकामे तं जो णं णवियाए माउयाए दुद्धं पाउकामे से णं निग्गच्छउत्तिकट्टजेणेव धन्नस्स सत्यवाहस्स गिहे तेणेव उवा०२ धन्नस्स गिहं विहाडेति, ततेणं सेधन्ने चिलाएणं चोरसेनावतिणा पंचहिं चोरसएहिं सद्धिं गिहंघाइजमाणं पासति २ भीते तत्थे ४ पंचहिं पुत्तेहिं सद्धिं एगंतं अवक्कमति, तते णं से चिलाए चोरसेनावती धन्नस्स सत्यवाहस्स गिहं घाएति २ सुबहुं धणकणग जाव सावएजं सुसुमं च दारियं गेण्हति २ त्ता रायगिहाओ पडिनिक्खमति २ जेणेव सीहगुहा तेणेव पहारेत्य गमणाए। वृ. 'अल्लचम्मं दुरूहति'त्ति आर्द्र चारोहति माङ्गल्यार्थमिति, 'माइय'त्ति ककारस्य स्वार्थिकत्वात् 'माइत्तिरुक्षादिवालयुक्तत्वात्पक्ष्मलानितानिचतानि गोमुहीअत्तिगोमुखवदुरःप्रच्छादकत्वेन कृतानि गोमुखितानिचेतिकर्मधारयस्ततस्तैःफलकैः-स्फुरकैः' अत्रार्थेवाचानान्तराण्यपि सन्ति तानि च विमर्शनीयानीति, गमनिकैवेयं, निकृष्टाभिः-कोशाबहिष्कृताभिरसियष्टिभिः असङ्गत्तैः स्कन्धावस्थितैस्तूणैः-शरमस्त्रादिभिःसजीवैः-कोट्यारोपित-प्रत्यञ्चै र्द्धनुर्भिः समुक्षिप्तैः-निसर्गार्थमाकृष्टः शरधेः सकाशाच्छरैः-बाणैः ‘समुल्लासियाहिं'तिप्रहरणविशेषाः 'ओसारियाहिं तिप्रलम्बीकृताभिः ऊरुघंटाभिः-जाघण्टाभिः छिप्पतूरेणं ति क्षिप्ततूर्येण, द्रुतं वाद्यमानेन तूर्येणेत्यर्थः,तूर्येणेत्यर्थः, प्रतिनिःक्रामन्ति, इह बहुवचनंचौरव्यक्त्यपेक्षया अन्यथा चौरसेनापतिप्रक्रमादेकवचनमेव स्यादिति।। मू. (२११) तते णं से धन्ने सत्यवाहे जेणेव सए गिहे तेणेव उवा०२ सुबहुं धणकणगं सुंसुमंच दारियं अवहरियंजाणित्ता महत्थं ३ पाहुडं गहायजेणेव नगरगुत्तिया तेणेव उवा०२ तं महत्थं पाहुडं जाव उवणेति २ एवं व०-एवं खलु देवा०! चिलाए चोरसेनावती सीहगुहातो चोरपल्लीओ इहं हव्वमागम्मं पंचहिं चोरसएहिं सद्धिं मम गिहं घाएत्ता सुबहुंधणकणगं सुंसुमंच दारियं गहाय जाव पडिगए, तं इच्छामो णं देवा० ! सुंसुमादारियाए कूवं गमित्तए, तुब्भे णं देवाणुप्पिया! से विपुले धणकणगे ममं सुंसुमा दारिया, तते णं ते नयरगुत्तिया धन्नस्स एयमढे पडिसुणेति २ सन्नद्ध जाव गहियाउहपहरणा Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-/१८/२११ महया २ उकिट्ट० जाव समुद्दरवभूयंपिव करेमाणा रायगिहाओ निग्गछंति २ जेणेव चिलाए चोरे तेणेव उवा०२चिलाएणं चोरसेनावतिणा सद्धिं संपलग्गा याविहोत्या, ततेणं नगरगुत्तिया चिलायं चोरसेनावति हयमहिया जाव पडिसेहेति, तते गं ते पंच चोरसया नगरगोत्तिएहिं हयमहिय जाव पडिसेहिया समाणा तं विपुलं धणकणगं विच्छुड्डेमाणा य विप्पकिरेमाणा यसब्बतोसमंता विप्पलाइत्था, तते णं तेनयरगुत्तिया तं विपुलंधणकणगं गेण्हंति र जेणेव रायगिहे तेणेव उवा०, ततेणं से चिलाएतं चोरसेण्णं तेहिं नयरहगुत्तिएहिं हयमहिय जावभीते तत्थे सुसुमंदारियंगहाय एगंमहं अगामियं दीहमद्धं अडविं अनुपविटे, तते णं धन्ने सस्थवाहे सुंसुमं दारियं चिलाएणं अडवीमुहिं अवहीरमाणिं पासित्ताणं पंचहिं पुत्तेहिं सद्धिं अप्पछट्टे सन्नद्धबद्ध० चिलायस्स पदमग्गविहिं अभिगच्छति, अणुगज्जेमाणे हक्कारेमाणे पुकारेमाणे अभितओमाणे अभितासेमाणे पिट्ठाओ अणुगच्छति, तते णं से चिलाए तं धन्नं सत्थवाहं पंचहिं पुत्तेहिं अप्पछट्टे सन्नद्धबद्धं समणुगच्छमाणं पासतिर अत्थामे४ जाहे नोसंचाएति सुंसुमंदारयं निब्वाहित्तए ताहे संते तंते परिसंते नीलुप्पलं असिं परामुसति २ सुंसुमाए दारियाए उत्तमंग छिंदति २तंगहायतंअगामियं अडविंअणुपविटे, तते णं चिलाए तीसे अगामियाए अडवीए तण्हाते अभिभूते समाणे पम्हढदिसाभाए सीहगुहं चोरपल्लिं असंपत्ते अंतरा चेव कालगए एवामेव समणाउसो! जाव पव्वतिए समाणे इमस्स ओरालियसरीरस्स वंतासवस्स जाव विद्धंसणधम्मस्स वण्णहेउं जाव आहारं आहारेति से णं इहलोए चेव बहूणं समणाणं हीलणिजे जाव अणुपरियट्टिस्पति जहा व से चिलाए तकरे । तते णं से धन्ने सत्यवाहे पंचहिं पुत्तेहिं अप्पछट्टे चिलायं परिधडेमाणे २ तण्हाए छुहाए य संते तंते परितंते नो संचाइए चिलातं चोरसेणावतिं साहत्थिं गिण्हित्तए, सेणं तओपडिनियत्तइ २ जेणेव सा सुंसुमा द्वारिया चिलाएणं जीवियाओ ववरोविल्लिया तेणंतेणव उवागच्छति र सुंसुमंदारियं चिलाएणं जीवियाओ ववरोवियं पासइ २ परसुनियंतेव चंपगपायवे, तते णं से धन्ने सत्यवाहे अप्पछडे आसत्थे कूवमाणे कंदमाणे विलवमाणे महया र सद्देणं कुह २ सुपरुन्ने सुचिरं कालं वाहमोक्खं करेति, तते णं से वण्णे पंचहिं पुत्तेहिं अप्पछ? चिलायं तीसे अगामियाए सब्बतोसमंता परिघाडेमाणातण्हाएछुहाए य परिभंतेसमाणे तीसे आगामियाए अडवीएसव्वतोसमंताउदगस्समग्गणगवेसणं करेतिर संते तंते परितंते निवित्रेतीसे आगामियाए अडवीए उदगस्स मग्गणगवेसणं करेमाणे नो चेवणं उदगं आसादेति, तते णं उदगंअणासाएमाणे जेणेव सुंसमा जीवियातो ववरोएल्लिया तेणेव उवा०२ जेटुं पुत्तं धन्ने सद्दावेइ २ एवं वयासी-एवं खलु पुत्ता ! सुंसुमाए दारियाए अट्ठाए चिलायं तक्कर सव्वतो समंता परिघाडेमाणा तण्हाए छुहाए य अभिभूया समाणा इमीसे आगामियाए अडवीए उदगस्स मग्गणगवेसणं करेमाणा नो चेवणं उदगं आसादेमो, तते णं उदगं अणासाएमाणा नो संचाएमो रायगिहं संपावित्तए, तण्णंतुब्भं ममं देवा०! जीवियाओ ववरोवेह मंसंच सोणियंच आहारेह र तेणं आहारेणंअवहिट्ठा समाणाततो पच्छा इमंआगामियंअडविं नित्थरिहिह रायगिहं च संपाविहिह मित्तनाइयअभिसमागच्छिहिह अत्थस्सयधम्मस्सयपुण्णस्सयआभागी भविस्सह, ततेणं से जेट्टपुते धन्नेणं एवं वुत्ते समाणे धन्नं सत्यवाहं एवं वतुब्भे णं ताओ! अम्हं वपिया Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - श्रुतस्कन्धः-१, वर्गः-, अध्ययनं -१८ २४७ गुरूजणया देवयभूया ठावकापतिद्वावका संरक्खगा संगोवगा तं कहण्णं अम्हे तातो! तुब्भे जीवियाओ ववरोवेमो तुब्मंणं मंसंच सोणियंच आहारमो? तंतुब्भेणं तातो ! ममंजीवियाओ ववरोवेह मंसंच सोणियंच आहारेहआगामियं अडविं णित्थरहतंचेवसव्वं भणइजावअत्थस्स जाव पुण्णस्स आभागी भविस्सह, ततेणंधनंसत्य० दोचे पुत्ते एवं व०-माणंताओ! अम्हे जेटुंभायरंगुरूंदेवयंजीवियाओ ववरोवेमो तुब्भेणं ताओ! मम जीवियाओ ववरोवेह जाव आभागी भविस्सह, एवं जाव पंचमे पुत्ते, तते णं से जण्णे सत्यवाहे पंच पुत्ताणं हियइच्छियंजाणित्ता ते पंच पुत्ते एवं व०-माणं अम्हे पुता! एगमविजीवियाओ ववरोवेमो एसणंसुंसुमाएदारियाए सरीरए निप्पाणेजाव जीवविप्पजढे तंसेयं खलु पुत्ता! अहं सुंसुमाए दारियाए मंसंच सोणियंच आहारेत्तए, ततेणं अम्हे तेणं आहारेणं अवस्थद्धा समाणा रायगिहं संपाउणिस्सामो, तते णं ते पंच पुत्ता धन्नेणं सत्थवाहेणं एवं वुत्ता समाणा एयमझु पडिसुणेति, तते गंधण्णे सत्थ० पंचहिं पुत्तेहि सद्धिं अरणिं करेति र सरगंच करेति २ सरएणं अरणिं महेति २ अगिपाडेति २ अग्गिसंधुक्खेति २ दारुयाति परिक्खेवेति २ अग्गि पज्जालेति सुंसुमाए दारियाए मंसंच सोणियं च आहारेति, तेणं आहारेणं अवत्थद्धा समाणा रायगिह नयरिं संपत्ता मित्तनाईअभिसमण्णागया तस्स य विउलस्सधणकणगरयणजाव आभागीजायाविहोत्था, ततेणंसेधन्ने सत्यवाहे सुंसुमाए दारियाए बहूई लोइयाति जाव विगयसोए जाए यावि होत्था। वृ. 'मूइयाहिंति मूकीकृताभिर्निःशब्दीकृताभिरित्यर्थः, 'उदगवत्थि'त्ति जलभृततिः जलाधारचर्ममयभाजनमित्यर्थः, जोणं नवियाए त्यादियो हिनविकायाः--अग्रेतनभवभाविन्याः मातुर्दुग्धं पातुकामः स निर्गच्छतु, योमुमूर्षुरित्यर्थः, 'आगामिय'ति अग्रामिकं 'दीहमद्धं ति दीर्घमार्ग, दीर्घमार्ग, ‘पयमग्गविहिंति पदमार्गप्रचारं, 'पम्हुट्टदिसाभाए'त्ति विस्मृतदिग्भागः, 'अंतराचेवकालगए'त्तिइह एतावदेवोपयोगीति आवश्यकादिप्रसिद्धं तदीयंशेषचरितं साधुदर्शनोपशमाधुपदेशेन सम्यकत्वपरिभावनवज्रतुण्डकीटिकाभक्षणदेवलोकगमनलश्रणं नोक्तमिति न विरोधः सम्भावनीयः, उपनयग्रन्थः पूर्ववत्, “वाहपामोक्खंति अश्रुविमोचनं 'पिया' इत्यादौ पितोपचारतो लोकेऽन्योऽपि रूढो, यदाह॥१॥ “जनेता चोपनेता च, यस्तु विद्यां प्रयच्छति। अन्नदाता भयत्राता, पञ्चैते पितरः स्मृताः ।।" इतिजनकग्रहणंस्थापकाः-गृहस्थधर्मेदारादिसङ्गङ्ग्रहणात्प्रतिष्ठापकाः-राजादिसमक्ष स्वपदनिवेशनेनसंरक्षकाः-नानाव्यसनेभ्यः सङ्गोपकाः-यदच्छाचारितायां संवरणात्, अरणिति अरणिरग्नेः उत्पादनार्थं निर्मथ्यते यदारु 'सरगं करेइत्ति शरको निर्मथ्यते तद्येनेति। __ मू. (२१२) तेणं कालेणं २ समणे भगवं महावीरे गुणसिलए चेइए समोसढे, सेणंधन्ने सत्यवाहे, संपत्ते धम्मं सोचा पव्वतिएएक्कारसंगवीमासियाएसंलेहणाएसोहंमेउववण्णोमहाविदेहे वासे सिज्झिहिति, जहाविय गं जंबू ! धन्नेणं सत्यवाहेणं नो वण्णहेउं वा नो रूवहेउवा नो बलहेउं वा नो विसयहेउं वा सुंसुमाए दारियाए मंससोणिए आहारिए नन्नत्थ एगाए रायगिहं संपावणद्वायए, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - १/-/१८/२१२ एवामेव समणाउसी ! जो अम्हं निग्गंधी वा २ इमस्स ओरालियसरीस्स वंतासवसस पित्तासवस्स सुक्कासवस्स सोणियासवस्स जाव अवस्सं विप्पजहियव्वरस वा नो वण्णहेतुं वा नो रूवहेउं वा नो बल० विसयहेउं वा आहारं आहारेति नन्नत्थ एगाए सिद्धिगमणसंपावणट्टयाए, से इहभवे चैव बहूणं समणाणं २ बहूणं सावयाणं बहूणं साविगाणं अच्चणिज्जे जाव वीतीवतस्सति, एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया अट्ठारसमस्स अयमठ्ठे पन्नत्तेत्तिबेमि ।। वृ. 'नो वनहेतु' मित्यादि, अनेन च किमुक्तं भवति ? - 'नन्नत्य'त्ति एकस्याः सिद्धिगमनप्रापणार्थतया अन्यत्र नाहारमाहारयति, तां वर्जयित्वा कारणान्तरेण नाहारयतीत्यर्थः, तत्र सिद्धिगमनस्य - सिद्धिगतेयः प्रापणलक्षणोऽर्थः प्राप्तिरित्यर्थः तस्य भावस्तत्ता तस्या इति, इह चैवं विशेषोपनयः 119 11 २४८ ॥२॥ ॥३॥ ॥ ४ ॥ ॥५॥ "जह सो चिलाइपुत्ती सुंसुमगिद्ध अकपडिबद्धो । पारद्धो पत्तो महाडविं वसणसयकलियं || तह जीवो विसयसुहो लुद्धो काऊण पावकिरियाओ । कम्मवसेणं पावइ भवाडवीए महादुक्खं ॥ धनसेट्ठिविव गुरुणो पुत्ता इव साहवो भवो अडवी । सुयमंसमिवाहारो रायगिहं इह सिवं नेयं ॥ जह अडविनयरनित्थरणपावणत्यं तएहिं सुयमंसं । भुत्तं तह साहू गुरूण आणाए आहारं ॥ भवलंघणसिवपावणहेउं भुज्दजंति न उण गेहीए । वण्णबलरूवहेउं च भावियप्पा महासत्ता ॥" अध्ययनं - १८ - समाप्तम् । मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रे प्रथम श्रुतस्कन्थे अष्टादशअध्ययनस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परिसमाप्ता । अध्ययनं - १९ - पुण्डरीकः वृ. अथैकोनविंशतितमं व्याख्यायते, अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धःपूर्वत्रासंवृताश्रवस्येतरस्य चानर्थेतरावुक्ताविह तु चिरं संवृताश्रवो भूत्वाऽपि यः पश्चादन्यथा स्यात्तस्य अल्पकालं संवृताश्रवस्य च तावुच्येते इत्येवंसम्बद्धमिदम् मू. (२१३) जति णं भंते ! समणेणं भगवया महावीरेण भगवया महावीरेणं तेणं कालेर इहेव जंबुद्दीवे दीवे पुव्वविदेहे सीयाए महानदीए उत्तरिल्ले कूले नीलवंतस्स दाहिणेणं उत्तरिल्लस सीतामुहवनसंडस्स पच्छिमेणं एगसेलगस्स वक्खारपव्वयस्स पुरत्थिमेणं एत्थ णं पुक्खलावई नाम विजए पन्नत्ते, तत्थ णं पुंडरिगिणी नामं रायहाणी पन्नता नवजोयणविच्छिन्ना दुवालसजीयणायामा जाव पञ्चक्खं देवलीयभूया पासातीया ४ । तीसे णं पुंडरिगिणीए नयरीए उत्तरपुरच्छिमे दिसिभाए नलिनिवनेनामं उज्जाणे, तत्थ णं पुंडरिगिणीए रायहाणीए महापउगे नामं राया होत्या, तस्स णं पउमावती नामं देवी होत्था, तस्स Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्गः, अध्ययनं - १९ २४९ महाउस रनो पुत्ता उमावतीए देवीए अत्तया दुवे कुमारा होत्या, तं०- पुंडरीए य कंडरीए य सुकुमालपाणिपाया०, पुंडरीयए जुवराया, तेणं कालेणं २ थेरागमण महापउमे राया निग्गए धम्मं सोचा पोंडरीयं रज्जे ठवेत्ता पव्वतिए, पोंडरीए राया जाए, कंडरीए जुवराया, महापउमे अनगारे चोदसपुव्वाइं अहिज्जइ, तते णं थेरा बहिया जणवयविहारं विहरति, तते णं से महापउमे बहूणि वासाणि जाव सिद्धे । मू. (२१४) तते णं थेरा अनया कयाई पुनरवि पुंडरिगिणीए रायहाणीए नलिणवने उज्जाणे समोसढा, पोंडरीए राया णिग्गए, कंडरीए महाजणसद्दं सोच्चा जहा महब्बलो जाव पज्जुवासति, धेरा धम्मं परिकहेति, पुंडरीए समणोवासए जाए जाव पडिगते, तते णं कंडरीए उट्टाए उट्टेति उठा उठेत्ता जाव से जहेयं तुब्भे वदह जं गवरं पुंडरीयं रायं आपुच्छामि तए णं जाव पव्वयामि, अहासुहं देवाणुप्पिया !, तए णं से कंडरीए जाव थेरे वंदइ नमसइ० अंतियाओ पडिनिक्खमइ तमेव चाउग्घंटं आसरहं दुरूहति जाव पचोरुहइ जेणेव पुण्डरीए राया तेणेव उवागच्छति करयल जाव पुंडरीयं एवं वयासी एवं खलु देवा० ! मए थेराणं अंतिए जाव धम्मे निसंते से धम्मे अभिरुइए तए णं देवा० ! जाव पव्यइत्तए, तए णं से पुंडरीए कंडरीयं एवं वयासी - मा णं तुमं देवाणुप्पिया इदाणिं मुंडे जाव पव्वयाहि अहं णं तुमं महया २ रायाभिसेएणं अभिसिंचयामि, सेकंडरी पुंडरीयस रन्नो एयमट्ठ नो आढाति जाव तुसिणीए संचिट्ठति, तते गं पुंडरीए राया कंडरीयं दोच्चंपि तचंपि एवं व० - जाव तुसिणीए संचिद्वति, तते णं पुंडरीए कंडरीयं कुमारं जानो संचाएति बहूहिं आघवणाहिं पन्नवणाहि य ४ ताहे अकामए चेव एयमहं अणुमन्त्रित्था जाव निक्खमणाभिसेएणं अभिसिंचति जाव थेराणं सीसभिक्खं दलयति, पव्वतिए अनगारे जाए एक्कारसंगविऊ, तते गं थेरा भगवंतो अन्नया कयाइं पुंडरीगिणीओ नयरीओ नलिणीवनाओ उज्जाणाओ पडिनिक्खमंति बहिया जणवयविहारं विहरति । मू. (२१५) तते णं तस्स कंडरीयस्स अनगारस्स तेहिं अंतेहि य पंतेहि य जहा सेलगस्स जाव दाववक्त्रंतीए यावि विहरति, तते णं धेरा अन्नया कयाई जेणेव पोंडरिगिणी तेणेव उवागच्छइ २ नलिनवने समोसढा, पोंडरीए निग्गए धम्मं सुणेति, तए णं पोंडरीए राय धम्मं सोच्चा जेणेव कंडरीए अनगारे तेणेव उवा० कंडरीयं वंदति नम॑सति २ कंडरीयस्स अनगाररस सरीरगं सव्वाबाहं सरोयं पासति २ जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवा० २ थेरे भगवंते वंदति नमंसइ २ त्ता एवं व० - अहण्णं भंते ! कंडरीयस्स अनगारस्स अहापवत्तेहिं ओहभेसजेहिं जाव तेइच्छं आउट्टामि तं तुब्भे णं भंते! मम जाणसालासु समोसरह, तते णं थेरा भगवंतो पुंडरीयस्स पडिसुणेति २ जाव उवसंपचित्ताणं विहरंति, तते णं पुंडरीए राया जहा मंडुए सेलगस्स जाव बलियसरीरे जाए, तते णं थेरा भगवंतो पोंडरीयं रायं पुच्छंत २ बहिया जणवयविहारं विहरंति, तते णं से कंडरीए ताओ रोयायंकाओ विप्पमुक्के समाणे तंसि मणुष्णंसि अनपानखाइमसाइमंसि मुच्छिए गिद्धे गढिए अज्झोववण्णे संचाएइ पोंडरीय आपुच्छित्ता बहिया अब्भुजएणं जणवयविहारं विहरित्तए, तत्थेव ओसण्णे जाए, तते गं से पोंडरीए इमीसे कहाए लद्धडे समाणे पहाए अंतेउरपरियालसंपरिवुडे जेणेव कंडरीए अनगारे तेणेव उवा० २ कंडरियं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ २ वंदति नम॑सति २ एवं व० - धनेसि णं तुमं देवा० ! कयत्थे कयपुत्रे कयलक्खणे सुलद्धे णं देवा० ! तव माणुस्सए Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-१/-१९/२१५ जम्मजीवियफले जेणं तुम रजं च जाव अंतेउरंच छड्डइत्ता विगोवइत्ता जाव पव्वतिए, अहं णं अहण्णे अकयपुग्ने रज्जे जाव अंतेउरे य माणुस्सएसुय कामभोगेसु मुच्छिए जाव अन्झोववन्ने नो संचाएमि जाव पव्वतित्तए, तं धन्नेऽसि णं तुमं देवा० ! जाव जीवियफले, तते णं से कंडरीए अनगारे पुंडरीयस्स एयमद्वं नो आढति जाव संचिट्ठति, तते णं कंडरीए पोंडरीएणं दोछपि तचंपि एवं वुत्ते समाणे अकाम अवस्सवसे लज्जाए गारवेण य पोंडरीयं रायं आपुच्छति २ थेरेहिं सद्धिं बहहिया जणवयविहारं विहरति, तते णं से कंडरीए धेरेहिं सद्धिं किंचि कालं उग्गं उग्गेणं विहरति, ततो पच्छा समणत्तणपरितंते समणत्तणनिविण्णे समणत्तणनिब्भत्थिए समणगुणमुक्कजोगी थेराणं अंतियाओसणियं २ पच्चोसक्कति २ जेणेव पुंडरिगिणी नयरी जेणेव पुंडरीयस्स भवणे तेणेव उवा० असोगवणियाए असोगवरपायवस्स अहे पुढविसिलापट्टगंसि निसीयति २ ओहयमणसंकप्पे जाव झियायमाणे संचिट्ठति, तते णं तस्स पोंडरीयस्स अम्मघाती जेणेव असोगवणिया तेणेव उवा० २ कंडरीयं अनगारं असोगवरपायवस्स अहे पुढविसिलावट्टयंसिओहयमणसंकप्पंजाव झियायमाणं पासति २ जेणेव पोंडरीए राया तेणेव उवा०२ पोंडरीयं रायं एवं व०-एवं खलु देवा० ! तव पिउभाए कंडरीय अनगारे असोगवणियाए असोगवरपायवस्स अहे पुढविसिलावट्टे जाव झियायति, तते णं पोंडरीए अम्मधाइए एयमहूँ सोच्चा निसम्म तहेव संभंते समाणे उठाए उद्देति २ आअंतेउरपरियालसंपरिवुडे जेणेव असोगवणियाजाव कंडरीयं तिक्खुत्तो० एवंव०-धण्णेसि णं तुमं देवा० ! जाव पव्वतिए, अहण्णं अधन्ने ३ जाव पव्वइत्तए, तं धन्नेऽसिणं तुमं देवा० ! जाव जीवियफले, ततेणं कंडरीए पुंडरीएणं एवं वुत्ते समाणे तुसिणीए संचिट्ठति दोघंपि तचंपि जाव चिट्ठति, तते णं पुंडरीए कंडरीयं एवं व०-अट्ठो भंते ! भोगेहिं ?, हता! अट्टो, तते णं से पोंडरीए राया कोडुबियपुरिसे सद्दावेइ २ एवं व०-खिप्पमाव भो देवा० ! कंडरीयस्स महत्थं जाव रायाभिसेअंउवट्टवेह जाव रायाभिसेएणं अभिसिंचएति मू. (२१६)ततेणंपुंडरीएसयमेव पंचमुट्टियेलोयंकरेति सयमेव चाउञ्जामंधम्मपडिवजति २ कंडरीयस्स संतियं आयारभंडयं गेण्हति २ इमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ कप्पति मे थेरे वंदित्ता नमंसित्ता थेराणं अंतिए चाउज्जामं धम्म उवसंपजित्ता णं ततो पच्छा आहारं आहारित्तएत्तिकच, इमंचएयारूवंअभिग्गहं अभिगिण्हेत्ताणं पोंडरिगिणीए पडिनिक्खमतिर पुव्वाणुपुब्बिं चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे थेरा भगवंतो तेणेव पहारेत्य गमणाए मू. (२१७) ततेणं तस्स कंडरीयस्सरण्णोतंपणीयं पाणभोयणं आहारियस्स समाणस्स अतिजागरिएण य अइभोयणप्प संगेण यसे आहारे नो सम्मं परिणमइ, ततेणं तस्स कंडरीयस्स रण्णो तंसि आहारंसि अपरिणममाणंसि पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि सरीरंसि वेयणा पाउब्भूया उज्जला विउला पगाढा जाव दुरहियासा पित्तजरपरिगयसरीरे दाहवकंतीए यावि विहरति ।। ततेणं से कंडरीए रायारजेयरडेय अंतेउरे यजाव अज्झोववन्ने अदृदुहट्टवसट्टे अकामते अवस्सवसे कालमासे कालं किच्चा अहे सत्तमाए पुढवीए उक्कोसकालट्टिइयंसि नरयंसि नेरइयत्ताए उववण्णे । एवामेव समणाउसो १ जाव पव्वतिए समाणे पुनरवि माणुस्सए कामभोगे आसाइए जाव अणुपरियट्टिस्सति जहा व से कंडरीए राया। मू. (२१८)ततेणं से पोंडरीए अनगारे जेणेव थेरा भगवंतोतेणेव उवा०२ थेरे भगवंते Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -१, वर्ग:-, अध्ययनं - १९ २५१ वंदति नम॑सति २ थेराणं अंतिए दोघंपि चाउज्जामं धम्मं पडिवज्जति, छट्टखमणपारणगंसि पढमाए पोरिसीए सज्झायं करेति २ जाव अडमाणे सीयलुक्खं पाणभोयणं पडिगाहेति २ अहापचत्तमितिकड्ड पडिणियत्तति, जेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवा० २ भत्तपाणं पडिदंसेति २ धेरेहिं भगवंतेहिं अब्भणुन्नाए समाणे अमुच्छिते ४ बिलमिव पन्नगभूएणं अप्पाणेणं तं फासुएसणिज्जं असण ४ सरीरकोट्टगंसि पक्खिवति, ततेणं तस्स पुंडरीयस्स अणगारस्स तं कालाइक्कतं अरसं विरसं सीयलुक्खं पानभोयणं आहारियस्स समाणस्स पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स से आहारे नो सम्मं परिणमति, तते णं तस्स पुंडरीयस्स अनगारस्स सरीरगंसि वेयणा पाउब्भूया उज्जला जाव दुरहियासा पित्तज्ञ्जरपरिगयसरीरे दाहवक्कंतीए विहरति, तते गं से पुंडरीए अनगारे अत्थामे अबले अवीरिए अपुरिसक्कारपरक्कमे करयल जाव एवं व० नमोऽत्यु णं अरिहंताणं जाव संपत्ताणं नमोऽत्यु णं थेराणं भगवंताणं मम धम्मयरियाणं धम्मोवएसयाणं पुव्विपि य णं मए थेराणं अंतिए सव्वेपाणातिवाए पच्चक्खाए जाव मिच्छादंसणसल्ले णं पञ्चखाए जाव आलोइयपडिक्कंते कालमासे कालं किच्चा सव्वट्टसिद्धे उववन्ने । ततो अनंतरं उव्यट्टित्ता महाविदेहे वासे सिज्झिहिति जाव सव्वदुक्खाणमंतं काहिति । एवामेव समणाउसो ! जाव पव्वतिए समाणे माणुस्साएहिं कामभोगेहिं नो सज्जति नो रज्जति जाव नो विप्पडिघायमावज्जति से णं इहभवे चेव बहूणं समणाणं बहूणं समणाणं बहूणं समणीणं बहूणं सावयाणं बहूणं साविगाणं अच्चणिजे वंदणिज्जे पूर्याणिज्जे सक्कारणिजे सम्माणणिजे कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुबासणिज्जेत्तिकट्टु परलोएऽ विय णं नो आगच्छति बहूणि दंडणाणि य मुंडणाणि य तज्ज्रणाणि य ताडणाणि य जाव चाउरंतं संसारकंतारं जाव वीतीवइस्सति जहा व से पोंडरीए अनगारे । एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया महावीरेणं आदिगरेणं तित्थगारेणं जाव सिद्धिंग - इणामधेनं ठाणं संपत्तेणं एगूणवीसइमस्स नायज्झयणस्स अयमट्टे पन्नत्ते ।। एवं खलु जंबू ! समणे भगवया महावीरेणं जाव सिद्धिगइणामधेज्जं ठाणं संपत्तेणं छट्टस्स अंगस्स पढमस्स सुयक्खंधस्स अयमट्टे पण्णत्तेत्तिबेमि ॥ यू. (२१९) तस्स णं सुयक्खंधस्स एगूणवीसं अज्झयणाणि एकसरगाणि एगूणवीसाए दिवसेसु समप्र्पति वृ. सर्वं सुगमं, नवरं उपनयविशेषोऽयम्, - 119 11 ॥२॥ "वाससहस्संपि जई काऊणं संजमं सुविउलंपि । अंते किलिट्टभावो न विसुज्जइ कंडरीउव्व ॥ तथा - अप्पेणवि कालेणं केइ जहागहियसीलसामण्णा । साहिंति निययकचं पुंडरीयमहारिसिव्व जहा ॥" अध्ययनं - १९ – समाप्तम् प्रथमश्रुत स्कन्धः समाप्तः मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रस्य अभयदेवसूरि विरचिता प्रथम श्रुतस्कन्धस्य टीका परिसमाप्ता । Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५२ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम् - २/१/१/२२० श्रुतस्कन्धः -२ वर्ग :- १ अध्ययनं - १ - काली वृ. अथ द्वितीयो व्याख्याते, अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः - पूर्वात्राप्तोपालम्भादिभिज्ञतैिर्धम्र्म्मार्थे उपनीयते, इह तु स एव साक्षात्कथाभिरभिधीयते इत्यवंसम्बन्धोऽयम्मू. (२२०) तेणं कालेणं २ रायगिहे नामं नयरे होत्या, वण्णओ, तस्स णं रायगिहस्स बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसिभाए तत्थ णं गुणसीलए णामं चेइए होत्था वण्णओ, तेणं कालेणं २ समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी अजसुहम्मा नामं थेरा भगवंतो जातिसंपन्ना कुलसंपन्ना जाव चउद्दसपुच्ची चउनाणीवगया पंचहिं अनगारसएहिं सद्धिं संपरिवुडा पुव्वाणुपुव्विं चरमाणा गामाणुगामं दुइज्रमाणा सुहं सुहेणं विहरमाणा जेणेव रायगिहे नयरे जेणेव गुणसीलए चेइए जाव संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा विहरंति, परिसा निग्गया, धम्मो - कहिओ, परिसा जामेव दिसं पाउन्भूया तामेव दिसिं पडिगया, ते काणं २ अजसुम्मस्स अनगारस्स अंतेवासी अज्जजंबू नामं अनगारे जाव पज्जुवासमाणे एवंव० जति णं भंते! समणेणं जाव संपत्तेणं छडस्स अंगस्स पढमसुयक्खंधस्स गनयसुयाणं अयमट्टे पन्नत्ते दोच्चस्स णं भंते! सुयक्खंधस्स धम्मकहाणं समणेणं जाव संपत्तेणं के अड्डे प० ?, एवं खलु जंबू ! समणेणं जाव संपत्तेणं धम्मकहाणं दस वग्गा पं०, तं० चमरस्त अग्गमहिसीणं पढमे वग्गे १ बलिस्स बइरोयणिंदस्स वइरोयणरन्नो अग्गमहिसीणं बीए वग्गे २ असुरिंदवत्राणं दाहिणिल्लाणं इंदाणं अग्गमहिसीणं तइए वग्गे ३ उत्तरिल्लाणं असुरिंदवज्जियाणं भवणवासिइंदाणं अग्गमहिसीणं चउत्थे वग्गे ४ दाहिणिल्लाणं वाणमंतराणं इंदाणं अग्गमहिसीणं पंचमे वग्गे ५ उत्तरिल्लाणं वाणमंतराणं इंदाणं अग्गमहिसीणं छट्टे वग्गे ६ चंदस्स अग्गमहिसीणं सत्तमे वग्गे ७ सूरस्स अग्गमहिसीणं अट्टमे वग्गे ८ सक्कस्स अग्गमहिसीणं नवमे वग्गे ९ ईसाणस्स अग्गमहिसीणं दसमे वग्गे १० / जति णं भंते समणेणं जाव संपत्तेणं धम्मकहाणं दस वग्गा पं० पढमस्स गं भंते! वग्गस्स समणेणं जाव संपत्तेणं के अड्डे पन्नत्ते ?, एवं खलु जंबू ! समणेणं जाव संपत्तेणं पढमस्स वग्गस्स पंच अज्झयणा पं० तं०- काली राई रयणी विजू मेहा, जइ णं भंते! समणेणं जाव संपत्तेणं पढमस्स वग्गस्स पंच अज्झयणा पं० पढमस्स णं भंते! अज्झयणस्स समणेणं जाव संपत्तेणं के अट्ठे पं० ?, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ रायगिहे णयरे गुणसीलए चेइए सेणिए राया चेलणा देवी सामी समोसरिए परिसा निग्गया जाव परिसा पज्जुवासति, तेणं कालेणं २ काली नामं देवी चमरचंचाए रायहाणीए कालवडिंसगभवणे कालंसि सीहासणंसि चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं चउहिं मयहरियाहिं सपरि वाराहिं तिहिं पसिसाहिं सत्तहिं अणिएहं सत्तहिं अणियावहिवतीहिं सोलसहिं आयरक्ख- देवसाहस्सीहिं अन्नेहिं बहुएहि य कालवडिंसयभवणवासीहिं असुरकुमारेहिं देवीहिं देवेहि य सद्धिं संपरिवुडा महयाहय जाव विहरइ Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५३ श्रुतस्कन्धः-२, वर्ग:-१, अध्ययन-१ इमंच णं केवलकप्पंजंबुद्दीवं २ विउलेणं ओहिणा आभोएमाणी २ पासइ, तत्थ समणं भगवंमहावीरंजंबुद्दीवेर भारहे वासेरायगिहेनगरे गुणसिलएचेइएअहापडिसवंउग्गहंउग्गिहित्ता संजमेणंतवसा अप्पाणंभावमाणे पासति र त्ता हतु चित्तमाणंदिया पीतिमणाजाव हयहियया सीहासणाओअब्भुढेति २ पायपीढाओ पचोरुहति २ पाउयाओमुयतिर तित्थगराभिमुही सत्तट्ठ पयाई अणुगच्छति २ वामंजा'अंचेति २ दाहिणं जाणुं धरणियलंसि निहट्ट तिखुत्तो मुद्धाणं धरणियलंसि निवेसेति २ ईसिं पच्चुण्णमइ २ कडयतुडियर्थभियातो भुयातो साहरति २ करयल जाव कट्ट एवंद० नमोऽत्यु णं अरहंताणंजाव संपत्ताणं नमोऽत्यु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव संपाविउकामस्स चंदामिणंभगवंत तत्थगयं इह गए पासउ मे समणे भगवं महावीरे तत्थ गए इह गयंतिकट्ठ वंदति २ नमंसति र सीहासणवरंसि पुरत्याभिमुहा निसण्णा, तते णं तीसे कालीए देवीए इमेयारूचे जाव समुप्पञ्जित्था-सेयं खलु मे समणं भगवं महावीरं वंदित्ता जाव पञ्जुवासित्तएत्तिकट्ठ एवं संपेहेति २ आभिओगिए देवे सदावेति र एवं व०--एवं खलु देवा० ! समणे भगवं महावीरे एवं जहा सुरियाभो तहेव आणत्तियं देइ जाव दिव्वं सुरवराभिगमणजोग्गं करेह र जाव पचिपणह, तेवितहेव करेत्ता जावपञ्चप्पिणंति, नवरंजोयणसहस्सविच्छिन्नं जाणं सेसं तहेव तहेव णामगोयं साहेइ तहेव नट्टविहिं उवदंसेइ जाव पडिगया। भंतेत्ति भगवं गोयमे समणं महावीरं वंदति नमसंति २ एवं व०-कालिएणंभंते ! देवीए सा दिव्या देविड्डी ३ कहिं गया० कूडागारसालादिहतो, अहो णं भंते ! काली देवी महिड्डिया, कालिएणं भंते ! देवीए सा दिव्या देविड्डी ३ किण्णा लद्धा किण्ण पत्ता किण्णा अभिसमण्णगया एवं जगा सूरियाभस्स जाव एवं खलु गोयमा ! तेणं कालेणं २ इहेव जंबुद्दीवे २ भारहे वासे आमलकप्पा नामं नयरीहोत्थावण्णओ अंबसालवणेचेइएजियसत्तूराया, तत्थणंआमलकप्पाए नयरीएकाले नामंगाहावती होत्थाअड्डे जाव अपरिभूए, तस्स गं कालस्स गाहावइस्स कालसिरी नामं भारिया होत्था, सुकुमाल जाव सुरूवा, तस्स णं कालगस्स गाहावतिस्स धूया कालसिरीए मारियाए अत्तया काली नामंदारिया होत्या, वष्वावडुकुमारीजुण्णा जुण्णकुमारी पडियपुयत्थणी निम्विन्नवरा वरपरिवज्जियावि होत्या, तेणं कालेणं २ पासे अरहा पुरिसादाणीए आइगरे जहा बद्धमाणसामी नवरं नवहत्थुस्सेहे सोलसहिंसमणसाहस्सीहिं अट्टत्तीसाएअज्जियासाहस्सीहिं सद्धिं संपरिवुडे जाव अंबसालवणे समोसढे परिसा णि जाव पजुवासति, ततेणंसाकालीदारियाइमीसेकहाएलद्धडासमाणी हट्ठजावहियया जेणेव अम्मापियरो तेणेव उवा०२ करयल जावएवं व०-एवं खलु अम्मयाओ! पासे अरहा पुरिसादाणीए आइगरे जाव विहरति, तं इच्छामि णं अम्मयाओ ! तुब्भेहिं अब्भणुन्नाया समाणी पासस्स अरहओ पुरिसादाणीयस्स पायवंदिया गमित्तए?, अहासुहं देवा०! मा पडिबंधं करेहि, तते णं सा कालिया दारिया अम्मापिईहिं अब्भणुनाया समाणी हट्ट जाव हिययाण्हाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छिता सुद्धप्पवेसाई मंगल्लातिं वत्याति पव्वर परिहिया अप्पमहग्याभरणालंकियसरीराचेडियाचक्कवालपरिकिण्णासातो गिहातो पडिनिक्खमतिरजेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव धम्मिय जाणप्पवरे तेणेव उवा०२ धम्मियं जाणवरं दुरूढा, तते Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-२/१/१/२२० णं सा काली दारिया धम्मियं जाणपवरं एवं जगा दोवती जाव पञ्जवासति, तते णं पासे अरहा पुरिसादाणीए कालीए दारियाए तीसे यमहतिमहालयाए परिसाए धम्मं कहेइ, ततेणं सा काली दारिया पासस्स अरहओ पुरिसादाणीयस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्ट जाव हियया पासं अरहं पुरिसादाणीयं तिक्खुत्तो वंदति नमसति २ एवं य०-- सदहामिणं भंते ! निगंध पावयणंजाव से जहेयं तुभेवयह, जनवरं देवा० अम्मापियरो आपुच्छामि, तते णं अहं देवाणुप्पियाणं अंतिए जाव पव्वयामि, अहासुहं देवा०! तते णं सा काली दारिया पासेणं अरहया पुरिसादाणीएणं एवं वुत्ता समाणी हट्ट जाव हियया पासंअरहवंदति २ तमेव धम्मियं जाणप्पवरंदुरुहति २ पासस्स अरहओ पुरिसादाणीयस्स अंतियातो अंबसालवणाओचेइयाओ पडिनिक्खमतिर जेणेव आमलकप्पा नयरी तेणेव उवा० २ आमलकप्पंनयरिंमज्झमझेणंजेणेवबाहिरियाउवट्ठाणसाला तेणेव उवा०२ धम्मियं जाणपवरं ठवेति २ धम्मियाओ जाणप्पवराओ पच्चोरुहति २ जेणेव अम्मापियरा तेणेव उवा०२ करयल एवं०-एवं खलु अम्मयाओ! मए पासस्स अरहतो अंतिएधम्मे निसंते सेऽविय धम्मे इच्छिए पडिच्छिए अभिरूतिए, तएणं अहं अम्मयाओ! संसारभविग्गा भीया जम्मणमरणाणं इच्छामि णं तुभेहिं अब्भणुन्नाया समाणी पासस्स अरहतो अंतिए मुंडा भवित्ता आगारातो अनगारियं पव्वतित्तए, अहासुहं देवा० ! मा पडिबंध क०, तते णं से काले गाहावई विपुलं असनं ४ उवक्खडावेति २ मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरियणं आमंतेतिर ततो पच्छा बहाएजाव विपुलेणं पुष्फवस्थगंधमल्लालंकारेणं सकारेत्ता सम्माणेत्तातरसेव मित्तनातिनियगसयणसंबंधिपरियणस्स पुरतोकालियंदारियंसेयापीएहिं कलसेहिं पहावेति २ सव्वालंकारविभूसियं करेति २ पुरिससहस्सवाहिणीयं सीयं दुरुहेति २ मित्त नाइनियगसयणसंबंधिपरियणेणं सद्धिं संपरिवुडा सब्बिड्डीए जाव रवेणं आमलकप्पं नयरि मझमझेणं निग्गच्छति २ जेणेव अंबसालवने चेइए तेणेव उवा० २छत्ताइए तित्यगराइसए पासति २ सीयं ठवेइ २ कालियं दारियं अम्मापियरो पुरओ काउं जेणेव पासे अरहा पुरिसा० तेणेव उवा०२ वंदइ नमसइ २त्ता एवं व०-एवं खलु देवा०! कालीदारिया अम्हंधूया इट्टा कंता जाव किमंग पुन पासणयाए?, एसणं देवा० ! संसारभउब्बिग्गा इच्छइ देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडा भविताणं जाव पव्वइत्तए, तं एयं णं देवाणुप्पियाणं सिस्सिणिभिक्खं दलयामो पडिच्छंतु णं देवाणुप्पिया! सिस्सिणिभिक्खं, अहासुहं देवाणुप्पिया! मापडिबंध, ततेणं काली कुमारी पास अरहं वंदति २ उत्तरपुरच्छिमं दिसिभागं अवक्कमति २ सयमेव आभरणमल्लालंकारं ओमुयति २ सयमेव लोयं करेति २ जेणेव पासे अरहा पुरिसादाणीए तेणेव उवा०२ पासं अरहं तिखुत्तो वंदति २ एवं व०-आलित्ते णं भंते ! लोए एवं जहा देवानंदा जाव सयमेव पव्वाविउं, तते णं पासे अरहा पुरिसादानीए कालिं सयमेव पुप्फचूलाए अज्जाए सिस्सिणियत्ताए दलयति, तते णं सा पुष्कघूला अज्जा कालिं कुमारि सयमेव पवावेति, जाव उवसंपजित्ताणं विहरति, तते णं सा काली अजा जाया ईरियासमिया जाव गुत्तबंभयारिणी, तते णं सा काली अज्जा पुप्फचूलाअजाए अंतिए सामाइयमाइयाति एक्कारस अंगाई अहिज्जइ बहूहिं चउत्थ जाव Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः-२, वर्ग:-१, अध्ययनं-१ २५५ विहरति, तते णंसा काली अजा अन्नया कयाति सरीरबाउसिया जाया यावि होत्था, अभिक्खणं २ हत्येधोवइ पाएधोवइसीसंधोवइ मुहं धोवइ थणंतराइंधोवइ कक्खंतराणिधोवति गुज्झतराई धोवइ जत्थ २ वियणं ठाणं वा सेजं वाणिसीहियं वा चेतेइ तंपुवामेव अब्भुक्खेत्ता ततो पच्छा आसयति वा सयइ वा,तते णंसा पुष्पचूला अजा कालिं अजं एवं व०-नो खलु कप्पति देवा०! समणीणं निग्गंधीणं सरीरबाउसियाणं होत्तए तुमं च णं देवाणुप्पिया ! सरीरबासिया जाया अभिक्खणं २ हत्ये धोवसि जाव आसयाहि वा सयाहि वा तं तुमं देवाणुप्पिए! एयस्स ठाणस्स आलोएहि जाव पायच्छित्तं पडिवजाहि, तते णं सा काली अन्जा पुप्फचूलाए अजाए एयम४ नो आढाति जाय तुसिणीया संचिकृति, तते णं ताओ पुप्फचूलाओ अज्ञाओ कालिं अजं अभिक्खणं र हीलेंति निदति विंसंति गरिहंति अवमण्णंति अभिक्खणं २ एयमद्वं निवारेति, तते णं तीसे कालीए अजाए समणीहिं निग्गंधीहिं अभिक्खणं २ हीलिजमाणीए जाल वारिज्जमाणीए इमेयासवे अब्भथिए जाव समुप्पज्जित्थाजया णं अहं आगारवासं मजे वसित्था तया णं अहं सयंवसा जप्पिभिइंच णं अहं मुंडे भवित्ता आगाराओअनगारियं पव्वतिया तप्पभिइंचणं अहं परवसाजाया, तंसेयं खलु मम कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव जलंते पाडिक्कियं उवस्सयं उवसंपञ्जित्ता णं विहरित्तएत्तिक? एवं संपेहेति २ कल्लं जाव जलते पाडिएकं उवस्सयं गिण्हति, तत्थ णं अनिवारिया अनोहट्टिया सच्छंदमती अभिक्खणं २ हत्ये धोवेति जाव आसयइ वा सयइ वा, तएणंसाकाली अजा पासत्या पासत्यविहारीओसन्नाओसन्नविहारीकुसीला २ अहाछंदा २ संसत्तार बहूणि वासाणिसामनपरियागं पाउणइ २ अद्धमासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेति २ तीसं भत्ताइं अनसणाएछएइ २ तस्स ठाणस अनालोइयअपडिक्कंता कालमासे कालं किच्चा चमरचंचाए रायहाणीएकालवडिंसएभवणेउववायसभाएदेवसयणिजंसि देवदूसंतरिया अंगुलस्स असंखेज्जाइभागमेत्ताए ओगाहणाएकालीदेवीत्ताएउववन्ना, ततेणंसाकाली देवी अहुणोववन्ना समाणी पंचविहाए पजत्तीएजहा सूरियाभो जावल भासमणपजत्तीए, ततेणं सा काली देवी चउण्हं सामाणियसाहस्सीणंजाव अन्नेसिंच बहूणं कालवडेंसगभवणवासीणं असुरकुमाराणं देवाणयदेवीण य आहेवचंजाव विहरति, एवं खलु गो०! कालीए देवीए सा दिव्वा देविटी ३ लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, कालीएणं भंते! देवीए केवतियं कालं ठिती पन्नत्ता?, गो०! अड्डाइजाई पलिओवमाइंठिई पन्नत्ता, काली गं भंते ! देवी ताओ देवलोगाओ अनंतरं उववट्टित्ता कहिं गच्छिहिति कह उववजिहिति?, गो०! महाविदेहे वासे सिज्झिहिति, एवंखलुजंबू!समणेणंजाव संपत्तेणं पढमवग्गस्स पढमज्झयणस्स अयमढे पन्नतेत्तिबेमि। वृ.सर्वः सुगमः, नवरं 'किण्णा लद्धत्तिप्राकृतत्वात् केन हेतुना लब्धा-भवान्तरे उपार्जिता प्राप्ता-देवभवे उपनीता अभिसमन्वागता-परिभोगतः उपयोग प्राप्तेति, ‘वड्ड'त्ति बृहती वयसा सैव बृहत्त्वादपरिणीतत्त्वाचबृहत्कुमारी जीर्णाशरीरजरणावृद्धेत्यर्थः सैवजीर्णत्वापरिणत्वाभ्यां जीर्णकुमारी जीर्णशरीरत्वादेव पतितपुतस्तनी-अवनतिगतनितम्बदेशवक्षोजा निर्विण्णाश्च वरा:-परिणेतारो यस्याः सा निर्विण्णवरा अत एव वरपरिवर्जितेति, शेषं सूत्रसिद्धम् ।। श्रुतस्कन्ध :--२, वर्ग:-१, अध्ययनं १ --समाप्तम् Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-२/१/२/२२१ (धर्ग:-१ अध्ययनं-२-राई) मू. (२२१) जतिणंभंते! समणेणंजाव संपत्तेणंधम्मकहाणं पढमस्स वग्गस्स पढमज्झयणस्स अयमढे प० बितियस्सणं भंते ! अज्झयणस्स समणेणं भगवया महावीरेणंजाव संपत्तेणं के० अढे पन्नते?, एवंखलु जंबू! तेणं कालेणं२ रायगिहे नगरे गुणसीलए चेइए सामी समोसढे परिसा निग्गया जाव पञ्जुवासति, तेणं कालेणं २ राई देवी चमरचंचाए रायहाणीएएवं जहा काली तहेव आगया नट्टविहिं उवदंसेत्ता पडिगया, भंतेत्तिभगवंगो०! पुब्वभवपुच्छा, एवंखलु गो० तेणंकालेणं २ आमलकप्पा नयरी अंबसालवने चेइए जियसत्तू राया राई गाहावती राईसिरी राई दारिया पासस्स समोसरणं राई दारिया जहेव काली तहेव निक्खंता तहेव सरीरबाउसिया तं चेव सव्वंजाव अंतं काहिति। एवं खलु जंबू! विइयज्झयणस्स निक्खेवओ २ । (वर्ग:१-अध्ययनं-३-रयणी मू. (२२२) जति णं भंते ! तइयज्झयणस्स उक्खेवतो, एवं खलु जंबू ! रायगिहे नयरे गुणसिलए चेइए एवं जहेव राती तहेव रयणीवि, नवरं आमलकप्पा नयरी रयणी गाहावती रयणसिरी भारिया रयणी दारिया सेसं तहेव जाव अंतं काहिति३ । (वर्गः१ अध्ययनं-४-विथ ) मू. (२२३) एवं विजूविआमलकप्पा नयरी विज्जुगाहावती विज्जुसिरिभारिया विजुदारिया सेसंतहेव ४॥ (वर्ग:-१ अध्ययनं-५-मेघा) मू. (२२४) एवं मेहावी आमलकप्पाए नयरीए मेहे गाहावती मेहसिरि भारिया मेहा दारिया सेसं तहेव ५। एवं खलु जंबू समणेणं जाव संपत्तेणं धम्मकहाणं पढमस्स वग्गस्स अयमढे पन्नते। (वर्गः२ अध्ययानि-१-५) मू. (२२५) जति णं भंते! समणेणं जाव संपत्तेणं दोच्चस्स वग्गस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू ! समणेणं जाव संपत्तेणं दोच्चस्स वग्गस्स पंच अज्झयणा पं०, तं०-सुंभा निसुंभा रंभा निरंभामदणा, जतिणं भंते! समणेणंजावसंपत्तेणंधम्मकहाणंदोच्चस्स वग्गस्सपंच अज्झयणा पं०, दोच्चस्स णं भंते ! वग्गस्स पढमज्झयणस्स के० अट्टे पं०?, एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं २ रायगिहे नयरे गुणसीलए चेइए सामी समोसढो परिसा णिग्गया जाव पञ्जुवासति, तेणंकालेणं २ सुंभा देवी बलिचंचाए रायहाणीए सुंभवडेंसए भवणे सुभंसि सीहासणंसि कालीगमएणं जाव णट्टविहिं उवदंसेता जाव पडिगया, पुव्वभवपुच्छा, सावत्थी नयरी कोहए चेइए जियसत्तू राया सुंभेगाहावती सुंभसिरी भारिया सुंभा दारिया सेसं जहा कालिया Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५७ श्रुतस्कन्धः-२, वर्गः-२, अध्ययनं-५ नवरं अछुट्टातिं पलिओवमाइं ठिती, एवं खलु जंबू ! निक्खेवओ अज्झयणस्स एवं सेसाविचत्तारिअल्झयणा, सावत्थीएनवरंमाया पिया सरिसनामया, एवं खलु जंबू! निस्नेवओ बितीयवग्गस्स ! (वर्ग-३-अध्ययनानि-१....५४) मू. (२२६) उक्खेवओ तइयवग्गस्स एवं खलु जंबू! समणेणं भगवया महावीरेणं जात संपत्तेणं तइयस्स वग्गस्स चउपण्णं अज्झयणा पन्नत्ता, तं०-पढमे अज्झयणे जाव चउपन्नति अज्झयणे, जतिणं भंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं के अढे पन्नते?, एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं २ रायगिहे नयरे गुणसीलए चेइए सामी समोसर्ट परिस णिग्गया जाव पज्जुवासति, तेणं कालेणं २ इला देवी धरणीए रायहाणीए इलावडसए भवणे इलसि सीहासणंसिए कालीगमएणंजाव नट्टविहिं उवदंसेत्ता पडिगया, पुब्वभवपुच्छा, वाणारसीए नयरे काममहावणे चेइए इले गाहावती इलसिरी भारिया इला दारिया सेसं जहा कालीए नवरंधरणस्स उग्गमहिसित्ताएउववाओ सातिरेगअद्धपलिओवमठिती सेसंतहेव, एवं खलु निक्लेवओ पढमज्झयणस्स, एवं कमा सतेरा सोयामणी इंदा घणा विजुयावि, सव्वाओ एयाओ धरणस्स अग्गमहिसीओ एव, एते छ अज्झयणा वेणुदेवस्सवि अविसेसिया भाणियव्वा एवं जाव गोसस्सवि एए चेव छ अज्झयणाएवमेते दाहिणिलाणं इंदाणं चउप्पण्णं अज्झयणा भवंति, सव्वाओवि वाणारसीए काममहावणे चेइए तइयवग्गस्स निखेवओ।। (वर्ग:-४-अध्ययनानि-१-५४) चउत्थस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू! समणेणंजाव संपत्तेणंधम्मकहाणं चउत्थवग्गस्स चउप्पण्णं अज्झयणा पं०, तं०-- पढमे अज्झयणे जाव चउप्पन्नइमे अज्झयणे, पढमस्स अज्झयणस्स उक्खेवओ गो०! एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं २ रायगिहे समोसरणं जाव परिसा पञ्जुवासति, तेणं कालेणं २ रूया देवी रूयाणंदा रायहाणी रूयगवडिंसए भवणे रूयगंसि सीहासणंसिजहा कालीए तहा नवरं पुव्वभवे चंपाए पुण्णभद्दे चेतिए रूयगगाहावई रूयगसिरी भारिया रूया दारिया सेसं तहेव, नवरं भूयानंद अग्गमहिसित्ताए उववाओ देसूर्ण पलिओवमं ठिई निक्खेवओ, एवं खलु सुरूयावि रूयंसावि रूयगावतीवि रूयकतावि रूयप्पभावि, एयाओ चेव उत्तरिल्लाणं इंदाणं भाणियव्वाओ जाव महाघोसस्स, निक्खेवओ चउत्थवग्गस्स ।। (वर्गः-५ अध्ययना नि-१...५४ ) पंचमवग्गस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू ! जाव बत्तीसं अज्झयणापं०, तं०मू. (२३०) कमला कमलप्पभा चैव, उप्पला य सुदंसणा। . स्ववती बहुरूवा, सूरूवा सुभगाविय ।। 17[17] Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्-२/५/१-५४/२३१ मू. (२३१) पुण्णा बहुपुत्तिया चेव, उत्तमा भारियावि। पउमा वसुमती चेव, कणगा कणगप्पभा ।। मू. (२३२) बडेंसा केउमती चेव, वइरसेणा रयिप्पिया। रोहिणी नमिया चेव, हिरी पुष्फवतीतिय ॥ मू. (२३३) भुयगा भुयगवती चेव, महाकच्छाऽपराइया। सुघोसा विमला चेव, सुस्सरा य सरस्वती ।। __उक्खेवओ पढमज्झयणस्स, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ रायगिहे समोसरणं जाव परिसा पजुवासति, तेणंकालेणं २ कमला देवी कमलाए रायहाणीए कमलवडेंसएभवणे कमलंसि सीहासणेसि सेसं जहा कालीए तहेव नवरं पुव्वभवे नागपुरे नयरे सहसंबवणे उज्ज्ञाणे कमलस्स गाहावतिस्स कमलसिरीए भारियाए कमला दारिया पासस्स० अंतिए निक्खंता कालस्स पिसायकुमारिदस्स अग्गमहिसी अद्धपलिओवमं ठिती, एवं सेसावि अज्झयणा दाहिणिल्लाणं वाणमंतरिंदाणं, भाणियवाओ सव्वाओ नागपुरे सहसंबवने उज्जाणे माया पिया धूया सरिसनामया, ठिती अद्धपलिओवमं । (वर्ग:-६-अध्ययनानि- १...३२) मू. (२३४) छट्ठोवि वग्गो पंचमवग्गसरिसो, नवरं महाकालिंदाणं उत्तरिललाणं इंदाणं अगमहिसीओपुब्बभवेसागेयनयरे उत्तरकुरुउजाणेमाया पिया धूया सरिसणामया सेसंतंचेव। (वर्गः-७ अध्ययनानि-१-४) मू. (२३५) सत्तमस वग्गस्स उवखेवओ, एवं खलु जंबू ! जाव चत्तारि अज्झयणा पं०, तं०-सूरप्पभा आयवा अचिमाली पभंकरा, पढमज्झयणस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं २ रायगिहे समोसरणं जाव परिसा पञ्जुवासइ, तेणं कालेणं २ सूरप्पभा देवी सूरंसि विमाणंसिसूरप्पभंसि सीहासणंसि सेसंजहा कालीए तहा नवरंपुव्वभवो अरक्खुरीएनयरीएसूरप्पभस्स गाहावइस्स सूरसिरीए भारियाए सुरप्पभादारिया सूरस्सअग्गमहिसी ठिती अद्धपलिओवमं पंचहिं वाससएहिं अमहियं सेसंजहा कालीए, एवं सेसाओवि सव्वाओ अरक्खुरीए नयरीए। (वर्गः-८-अध्ययननि-१-४) मू. (२३६) अट्ठमस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू ! जाव चत्तारि अन्झयणा पं०, तं०-चंदप्पभा दोसिणाभा अचिमाली पभंकरा, पढमस्स अज्झयणस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं २ रायगिहे समोसरणं जाव परिसापजुवासति, तेणं कालेणं चंदप्पभा देवी चंदप्पभंसि विमाणंसि चंदप्पमंसि सीहासणंसि सेसं जहा कालीए, नवरं पुवभवे महुराए नयरीए भंडिवडेंसए उजाणे चंदप्पभेगाहावती चंदसिरी भारिया चंदप्पभादारियाचंदस्स अग्गमहिसी ठिती अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अमहियं सेसं जहा कालीए, एवं सेसाओवि महुराए नयरीए मायापियरोवि धूयासरिसणामा । Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रुतस्कन्धः -२, वर्ग: ९, अध्ययनं - ९-८ वर्ग:- ९ अध्ययनानि - १...८ मू. (२३७) नवमस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू ! जाव अट्ठ अज्झयणा पं०, तं० - पउमा सिवाय सती अंजू रोहिणी नवमिया अचला अच्छरा, पढमज्झयणस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू तेणं कालेणं रायगिहे समोसरणं जाव परिसा पजुवासइ, तेणं कालेणं २ पउमावई देवी सोहम्मे कप्पे पउमवडेंसए विमाणे सभाए सहम्माए पउमंसि सीहासांसि जहा कालीए एवं अट्ठवि अज्झयणा कालीगमएणं नायव्वा, नवरं सावत्थीए दो जणीओ हत्थिणाउरे दो जणीओ कंपिल्लपुरे दो जणीओ सागेयनयरे दो जणीओ पउमे पियरो विजया मायराओ सव्वाओऽ वि पासरस अंतिए पव्वतियाओ सक्कस्स अग्गमहिसीओ ठिई सत्त पलिओबमाई महाविदिहे वासे अंतं काहिति । वर्ग: :- १० - अध्ययनानि - १... ८ २५९ मू. (२३८) दसमस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू ! जाव अट्ठ अज्झयणा पं० तं०मू. (२३९) कण्हा य कण्हराती रामा तह रामरक्खिया वसू या ! वसुगुत्ता वसुमित्ता वसुंधरा चेव ईसाणे ॥ मू. (२४०) पढमज्झयणस्स उक्खेवओ, एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे समोसरणं जाव परिसा पज्जुवासति, तेणं कालेणं २ कण्हा देवी ईसाणे कप्पे कण्हवडेंसए विमाणे सभाए सुहम्माए कण्हंसि सीहासांसि सेसं जहा कालीए एवं अडवि अज्झयणा कालीगमएणं नेयव्वा, नवरं पुव्वभवे वाणारसीए नयरीए दो जणीओ रायगिहे नयरे दो जणीओ सावत्थीए नयरीए दो जणीओ कोसंबीए नयरीए दो जणीओ रामे पिया धम्मा माया सव्वाओऽवि पासस्स अरहओ अंतिए पव्वइयाओ पुप्फचूलाए अज्जाए सिस्सिणीयत्ताए ईसाणस्स अग्गमहिसीओ ठिती नव पनिओवमानं महाविदेहे वासे सिज्झिहिंति वुज्झिहिंति मुचिर्हिति सव्वदुक्खाणं अंतं काहिति । एवं खलु जंबू ! निक्खेवओ दसमवग्गस्स ।। वर्ग:- १० – समाप्तः मू. (२४१) एवं खलु जंबू ! समणेणं भगवया महावीरेणं आदिगरेणं तित्थगरेणं संयसंबुद्धेणं पुरिसोत्तमेणं जाव संपत्तेण० । धम्मकहा सुयक्खंधी समत्तो दसहिं वग्गेहिं नायाधम्मकहाओ समत्ताओ। श्रुतस्कन्धः २ - समाप्तः नमः श्रीवर्द्धमानाय, श्रीपार्श्वप्रभवे नमः । श्रीमत्सरस्वत्यै, सहायेभ्यो नमो नमः ॥ वृ. ।। १ ।। ॥ २ ॥ इह हि गमनिकार्थं यन्मया व्यूहयोक्तं, किमपि समयहीनं तद्विशोध्यं सुधीभिः । नहि भवति विधेया सर्वथाऽस्मिन्नुपेक्षा, दयितजिनमतानां तायिनां चाङ्गिवर्गे ।। Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रम्--1-1-1॥३॥ परेषां दुर्लक्षा भवति हि विपक्षाः स्फुटमिदं, विशेषाद् वृद्धानामतुलवचनज्ञानमहसाम् । निराम्नायाधीभिः पुनरतितरां मादशजनैस्ततः शास्त्रार्थे मै वचनमनधंदुर्लभमिह ।। ॥४॥ ततः सिद्धान्ततत्त्वज्ञैः, स्वयमूह्यः प्रयत्नतः । न पुनरस्मदाख्यात, एव ग्राह्यो नियोगतः॥ ॥५॥ तथापि माऽस्तु मे पापं, सङ्घमत्युपजीवनात् । वृद्धान्यासानुसारिवाद्धितार्थं च प्रवृत्तितः।। तथाहि--किमपि स्फुटीकृतमिह स्फुटेऽप्यर्थतः, सकष्टमतिदेशतो विविधवाचनातोऽपि यत् । समर्थपदसंश्रयाद्विगुणपुस्तकेभ्योऽपि यत्, परात्महितहेतवेऽनभिनिवेशिना चेतसा ॥ ॥७॥ यो जैनाभिमतं प्रमाणमनधं व्युत्पादयामासिवान्, प्रस्थानैर्विविधैर्निरस्य निखिलं बौद्धादि सम्बन्धि तत् । नानावृत्तिकथाकथापथमतिक्रान्तं च चक्रे तपो निःसम्बन्धविहारमप्रतिहतशास्त्रानुसारात्तथा ॥ ॥८॥ तस्याचार्यजिनेश्वरस्य मदवद्वादिप्रतिस्पर्द्धिनः, तबन्धोरपि बुद्धिसागर इति ख्यातस्य सूरे वि। छन्दोबन्धनिबद्धबन्धुरवचःशब्दादिसल्लक्ष्मणः, श्रीसंविग्नविहारिणः श्रुतनिधेश्चारित्रचूडामणेः॥ ॥९॥ शिष्येणाभयदेवाख्यसूरिणा विवृतिः कृता । ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्य, श्रुतभक्त्या समासतः ।। ॥१०॥ निर्वृतककुलनभस्तलचन्द्रदोणाख्यसूरिमुख्येन । पण्डितगुणेन गुणवप्रियेण संशोधिता चेयम् ॥ ॥११॥ प्रत्यक्षरं गणनया, ग्रन्थानं विनिश्चितम् । अनुष्टुभां सहनाणि, त्रीण्येवाष्टशतानि च ॥ ॥१२॥ एकादशसु शतेष्वथ विंशत्यधिकेषु विक्रमसमानाम् । अणहिलपाटकनगरे विजयदशम्यांच सिद्धेयम् ।। ६ षष्ठं अङ्गसूत्रं ज्ञाताधर्मकथा-समाप्तम् मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादीता ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रस्य अभयदेवसूरि विरचिता टीका परिसमाप्ता। Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1]. ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન “આગમસાહિત્યમાં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓનેપંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી | ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભદૂબાહ સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શબૈભવસૂરિ (અનામી) સર્વે શ્રુતિ વીર મહર્ષિઓ દેવવાચક ગણિ શ્રી શ્યામાચાર્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ સિદ્ધસેન ગણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર અગસ્યસિંહ સૂરિ શીલાંકાચાર્ય અભયદેવસૂરિ મલયગિરિસૂરિ ક્ષેમકીર્તિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) દ્રોણાચાર્ય ચંદ્ર સૂરિ વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી વિજય વિમલગણિ. ઋષિપાલ ! બ્રહ્મમુનિ તિલકસૂરિ સૂત્ર-નિર્યુક્તિ-ભાગ્ય-ચૂર્ણિ-વૃત્તિ - આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા | સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્ય પુરુષોને આનંદ સાગરસૂરિજી | ચંદ્રસાગર સૂરિજી મુનિ માણેક જિન વિજયજી પુન્યવિજયજી ચતુરવિજયજી બુ વિજયજી અમરમુનિજી કનૈયાલાલજી લાભસાગરસુરિજી આચાર્ય તુલસી ચંપક સાગરજી સ્મરણાંજલિ બાબુ ધનપતસિંહ ] પ૦ બેચરદાસ પ૦ જીવરાજભાઈ પ૦ રૂપેન્દ્રકુમાર | પં૦ હીરાલાલ શ્રુત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ વીરભદ્ર ગવાનદાસ Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] ४०० ૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम | आगमसूत्रनाम | वृत्ति-कर्ता वृत्ति श्लोक प्रमाण श्लोकप्रमाण । १. आचार २५५४ | शीलाङ्काचार्य १२००० | २. सूत्रकृत २१०० शीलाझाचार्य १२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि १४२५० ४. | समवाय १६६७ | अभयदेवसूरि ३५७५ ५. भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि १८६१६ । ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि ३८०० ७. उपासकदशा ८१२ | अभयदेवसूरि ८०० ८. अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसूरि ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ | अभयदेवसूरि १०० १०. |प्रश्नव्याकरण १३०० | अभयदेवसूरि ५६३० |११. विपाकंश्रुत १२५० | अभयदेवसूरि ९०० |१२. |औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि ३१२५ १३. | राजप्रश्निय २१२० | मलयगिरिसूरि ३७०० १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० मलयगिरिसूरि १४००० प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसरि १६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ | मलयगिरिसूरि ९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि ९१०० |१८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय १८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि ६०० २३. 1 (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० | विजयविमलयगणि (?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्नसूरि (अवचूरि) (?) १५० |२६. महाप्रत्याख्यान १७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) | १७६ | २७. भक्तपरिज्ञा २१५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २१५ २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि (?) ५०० |संस्तारक १५५ गुणरल सूरि (अवचूरि) ११० गच्छाचार १७५ | विजयविमलगणि १५६० ३१. गणिविद्या १०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५ २९. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] • वृत्ति । ८३७ ४०. क्रम आगमसूत्रनाम • मूल वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण श्लोकप्रमाण 1३२. | देवेन्द्रस्तव ३७५ |आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ३७५ |३३. मरणसमाधि * ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ३४. | निशीथ ८२१ जिनदासगणि (चूणि) २८००० (सङ्घदासगणि (भाष्य) ७५०० ३५. | बृहत्कल्प ४७३ मलयगिरि+क्षेमकीर्ति ४२६०० सङ्घदासगणि (भाष्य) ७६०० ३६. व्यवहार ३७३ | मलयगिरि ३४००० | सङ्घदासगणि (भाष्य) ६४०० | ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ८९६ - ? - (चूर्णि) २२२५ ३८. जीतकल्प - १३० | सिद्धसेनगणि (चूणि) १००० ३९. | महानिशीथ ४५४८ आवश्यक १३० हरिभद्रसूरि २२००० ४१. | ओपनियुक्ति नि.१३५५ | द्रोणाचार्य (?)७५०० पिण्डनियुक्ति * नि. ८३५ | मलयगिरिसूरि ७००० ४२. दशवकालिक ८३५ हरिभद्रसूरि ४३. | उत्तराध्ययन २००० शांतिसूरि १६००० ४४. नन्दी ७०० मलयगिरिसूरि ४५. | अनुयोगद्वार २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि ५९०० ___ नों:(१) 61 ४५ भागम सूत्रोमा वर्तमान आणे ५८ १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३ उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी 36 छेदसूत्रो, ४० धी४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रोन्नामेडल प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અને ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3) 651 वृत्ति-Ruled नोध छे ते ममे ३८ संपाइन भु४मनी छ. d सिवायनी 48 ... वृत्ति-चूर्णि सत्य भुद्रित अमुद्रित अवस्थामा ५९०५ छ ४. (४) गच्छाचार भने मरणसमाधि नावि चंदावेज्झय भने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे छ.४ मे "आगमसुत्ताणि" मां भूण ३थे भने "मममहा५'मा भक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ ७००० ७७३२ Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] પંચત્ત્વનું માપ્ય અમે ‘ગામનુજ્ઞાનિ’માં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) ઔષ અને વિષ્ણુ એ બંને નિર્યુક્તિ વિકલ્પે છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માળની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૬) ચાર પ્રીજ સૂત્રો અને મહાનિશીય એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રજી ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીય-વજ્ઞા-નિતષએ ત્રણેની વૃત્તિ આપી છે. જેમાં વશ અને નીત' એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશિથ ઉપર તો માત્ર વીસમા ઉદ્દેશઃની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે. * વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિત્તિઃ क्रम नियुक्ति ૧. |આવા-નિવૃત્તિ २. सूत्रकृत-निर्युक्ति રૂ. વૃકલ્પ-નિવૃત્તિ ૪. व्यवहार- नियुक्ति ★ दशाश्रुत०-निर्युक्ति . श्लोकप्रमाण क्रम नियुक्ति ४५० २६५ ૧૮૦ ६. आवश्यक - नियुक्ति ७. ओघनियुक्ति ८. पिण्डनिर्युक्ति ९. दशवैकालिक नियुक्ति १०. उत्तराध्ययन-निर्युक्ति નોંધ : - श्लोकप्रमाण २५०० १३५५ (૧) અહીં આપેલ શ્લોક પ્રમાળ એ ગાથા સંખ્યા નથી. ‘૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક’1 એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ ોજ પ્રમાણ છે. ८३५ ५०० goo (૨) * વૃહત્ત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિર્મુત્તિ હાલ ભાષ્ય માં ભળી ગઈ છે. જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિાર મહર્ષિ એ ભાષ્ય ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું જોવા મળેલ છે. (૩) સોય અને પિન્ડ નિયુક્તિ સ્વતંત્ર મૂત્રજ્ઞાામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું સ્વતંત્ર સંપાદન ગમ-૪૧ રૂપે થયેલ છે. (તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિવૃત્તિમાંથી દશાશ્રુતન્ય નિવૃત્તિ ઉપર વૃત્તિ અને અન્ય પાંચ નિર્વવિઘ્ન ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ નિર્યુવિજ્ઞ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિત્તિકર્તા તરીકે મદ્રવાદુસ્વામી નો ઉલ્લેખ જ જોવા મળે છે, Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क्रम १. २. ३. ४. ५. [5] વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ માબં भाष्य निशीष भाष्य वृहत्कल्पभाष्य व्यवहारभाष्य पञ्चकल्पभाष्य जीतकल्पभाष्य श्लोकप्रमाण क्रम ६. ७. ७५०० ७६०० ६४०० ८. ३१८५ ९. ३१२५ १०. भाष्य नोंध : (१) निशीष, बृहत्कल्प अने व्यवहारभाष्य ना डर्ता सङ्घदासगणि होवानुं भगाय छे. अभारा संपाद्दनमां निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथै जने बृहत्कल्प तथा व्यवहार भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साधे समाविष्ट थयुं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य अभा२श आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां प्राशीत थयुं. (3) आवश्यकभाष्य भां गाथा प्रभास ४८३ सच्युं मां १८३ गाथा मूळभाष्य ३५ छे भने ३०० गाथा अन्य भेड भाष्यनी छे छेनी समावेश आवश्यक सूत्र-सटीकं भां अर्यो छे. [भे } विशेषावश्यक भाष्य भूषण प्रसिध्ध थयुं छेपारा ते समग्र आवश्यक सूत्र- ५२नुं भाष्य नथी जने अध्ययन अनुसारनी अलग अलग वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો ગવશ્ય અને નીતત્ત્વ એ બંને ઉપર મળે છે, જેનો અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] - आवश्यकभाष्य ★ ओघनियुक्तिभाष्य ★ पिण्डनिर्युक्तिभाष्य * दशवैकालिकभाष्य ★ उत्तराध्ययनभाष्य (?) (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनिर्युक्ति, दशवैकालिकभाष्य नो सभावेश तेनी तेनी वृत्ति भां थ्यो ४ छे. पारा तेनो र्ता विशेनो उल्लेख अमोने भणेस नथी. [ ओघनियुक्ति ઉપર ૩૦ શ્લોક પ્રમાણ માથ્યનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે. (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी गाथा नियुक्तिभां लजी गयानुं संभणाय छे (?) (ई) या रीते अंग - उपांग प्रकीर्णक चूलिका ने ३५ आगम सूत्रो (परनो डोई માળનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ स्व३पे भाष्यगाथा भेवा भजेछे. (७) भाष्यकर्ता तरी मुख्य नाम सङ्घदासगणि भेवा भणेस छे तेम४ जिनभद्रगणिक्षमाश्रमण ने सिद्धसेन गणि नो पर उस्ले भणे छे. उटलांs भाष्यना डर्ता અજ્ઞાત જ છે. - गाथाप्रमाण ४८३ ३२२ ४६ ६३ Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] वर्तमान अणे ४५ खागभभां उपलब्ध चूर्णिः श्लोकप्रमाण क्रम ९. १०. पञ्चकल्पचूर्णि ११. जीतकल्पचूर्णि १२. आवश्यकचूर्णि क्रम चूर्णि र-चूर्णि १. आचार २. सूत्रकृत - चूर्णि ३. भगवती - चूर्णि ४. जीवाभिगम - चूर्णि ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति - चूर्णि ६. निशीथचूर्णि ७. वृहत्कल्पचूर्णि ८. व्यवहारचूर्णि चूर्णि दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि ८३०० ९९०० ३११४ १५०० १८७९ २८००० १६००० १५. नन्दीचूर्णि १२०० १३. | दशवैकालिकचूर्णि १४. उत्तराध्ययनचूर्णि १६. अनुयोगदारचूर्णि नोंध : (१) (३÷९ १८ चूर्णिमांथी निशीथ, दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प खे त्राश चूर्णि अभारा मा સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. श्लोकप्रमाण २२२५ ३२७५ १००० १८५०० ७००० ५८५० १५०० २२६५ (२) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार એ સાત રૂŕિ પૂજ્યપાદ આગોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकभी भी भेड़ चूर्णि ४ अगत्स्यसिंहसूरिकृत छे तेनुं प्रकाशन पूभ्य श्री પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे टीरासास अपडीया अश्रार्थचिह्न उत्सुं डरे छे. भगवती चूर्णि तो भजेष्ठ छे, पाशक प्राशीत धई नथी. तेभ४ वृहत्कल्प, व्यवहार, પદ્મવત્ત્વ એ ત્રણ હસ્તપ્રતો અમે જોઈ છે પણ પ્રકાશીત થયાનું જાણમાં નથી. ( 4 ) चूर्णिकार तरी जिनदासगणिमहत्तरन्तुं नाम मुख्यत्वे संभणाय छे साना भते અમુક ચૂર્ણના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી. "भागम-पंथांगी" खेड यिन्त्य पाजत " ૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वातो डेटसी विन्त्य छे. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका खे उप यागमो (५२ માપ્ય નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. आ रीते ज्यांड भाष्य, झ्यां नियुक्ति भने ज्यां चूर्णिन । भावे वर्तमान अजे सुव्यवस्थित पंचांगी खेड मात्र आवश्यक सूत्र भी गलाय. २ नंदीसूत्र भां पंचांगी ने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्ति जो वगेरेना पत्र (सेज छे. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો ) સૂિચના:- અમે સંપાદિત કરેલ સામસુત્તળિ-સટી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો . ઉપર જમણી બાજુ મા મસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧૩૨/૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક શ્રતધનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક પૂજા છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયનનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો એકદ્દેશવ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છૂટુ લખાણ છે અને થા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી I - || ગોઠવેલ છે. ' પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં (7) પછી ના વિભાગને તેના તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા. જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (9) आचार - श्रुतस्कन्धः/चूला/अध्ययन/उद्देशकः/मूलं “ના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધ માં જ છે. (२) सूत्रकृत · श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (૩) થાન - થાનધ્યયનમૂન (૪) સમવાય - સવી:મૂર્ત (५) भगवती - शतक/वर्ग:-अंतरशतक/उद्देशकः/मूलं અહીં શતકના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) અંતરીત કેમકે શા ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શત ના પેટા વિભાગનું નામ : જણાવેલ છે. શત • રૂરૂ, રૂ૪,૩૫,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને સંતશત અથવા શતશત નામથી ઓળખાવાય છે. ज्ञाताधर्मकथा- श्रुतस्कन्धः/वर्गः/अध्ययन/मूलं પહેલા કૃતજ માં ધ્યાન જ છે. બીજા ભૃતજ નો પેટાવિભાગ ૪ રામે છે અને તે જે ના પેટા વિભાગમાં મધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययन/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्ग:/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्ग:/अध्ययनं/मूलं (૧૦) प्रश्नव्याकरण- द्वारं अध्ययन/मूलं કાવ અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને કાશ્રવદાર અને સંવાર કહ્યા છે. (કોઈક દ્વાર ને બદલે શ્રુતસ્ક્રન્દ શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે (9) વિસ્કૃત- કુતઋત્ત્વ: મધ્યયન/મૂi (१२) औपपातिक- मूलं (૩) Tw - મૂi (૭) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] (१४) जीवाजीवाभिगम - * प्रतिपत्तिः /* उद्देशकः / मूलं भागभांत विभाग छे तो पक्ष सम भाटे प्रतिपत्तिः पछी पेटविलाएग नोधनीय छे, प्रेम प्रतिपत्ति - ३-५ नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव सेवा यार पेटाविभागो पड़े छे. तेथी तिपत्ति/ (नेरइय आदि)/उद्देशकः / मूलं थे रीते स्पष्ट अलग पाडेला छे, श्रेष्ठ रीते शभी प्रतिपत्ति ना उद्देशकः नव नधी पक्ष ते पेटाविभाग प्रतिपत्तिः नामे ४छे. (१५) प्रज्ञापना- पदं / उद्देशकः /द्वारं/मूलं पदना पेटा विलासभां ज्या उद्देशकः छे, ज्याद्वारे छेद-२८ना पेटा विभागमा उद्देशकः અને તેના પેટા વિભાગમાં કાર પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति - प्राभृतं / प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति - प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं साम १६-१७मा प्राभृतप्राभृतना प्रतिपत्तिः नाम भेटा विभाग छे पक्ष उद्देशकः यहि મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति - वक्षस्कारः /मूलं (१९) निरयावलिका अध्ययनं/मूलं (२०) कल्पवतंसिका अध्ययनं / मूलं (२१) पुष्पिता अध्ययनं/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं / मूलं (२३) वहिदशा - अध्ययनं / मूलं आगम १८ थी २३ निरयायलिकादि नामर्थी साथै कोवा भणे छेतेने यांगना भांथ वर्ग तरी सूत्रद्वारे योगभावेषा छे. वर्ग-१, निरयावलिका, १-२ कल्पयतंसिका... वगेरे काशवा - (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं (३४) निशीथ - उद्देशकः /मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः / मूलं ( ३६ ) व्यवहार उद्देशकः/मूलं दशा/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध (३८) जीतकल्प ( ३९ ) महानिशीथ - · - - मूलं (४०) आवश्यक ( ४१ ) ओघ / पिण्डनियुक्ति (४२) दशवैकालिक (४३) उत्तराध्ययन अध्ययनं //मूलं (४४-४५) नन्दी - अनुयोगद्वार मूलं अध्ययनं / उद्देशकः / मूलं अध्ययनं / मूलं · मूलं अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 क्रम | गाथा ८२ અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા आगमसूत्र मूलं | गाथा | क्रम | आगमसूत्र । | मूलं | आचार | ५५२ । १४७ | २४. चतुःशरण । सूत्रकृत ८०६ ७२३ | २५. आतुरप्रत्याख्यान ७१ । ७० स्थान 1१०१० १६९ २६. महाप्रत्याख्यानं १४२ | १४२ समवाय | ३८३ | २७. भक्तपरिज्ञा १७२ | १७२ ५. | भगवती १०८७ ११४ । २८. तंदुलवैचारिक ज्ञाताधर्मकथा २४१ संस्तारक । १३३ । १३३ उपासक दशा ७३ १३ । ३०. | गच्छाचार १३७ | १३७ अन्तकृद्दशा | ३१. गणिविद्या अनुतरोपपातिक | ४ | ३२. देवेन्द्रस्तव ३०७ | ३०७ १०. प्रश्नव्याकरण ४७ १४ | ३३. ] मरणसमाधि |६६४ |११.| विपाकश्रुत ३ | ३४. । निशीष १४२० १२.| औपपातिक ७७ बृहत्कल्प १३.| राजप्रश्निय | - | ३६. व्यवहार २८५ | जीवाभिगम ३९८ दशाश्रुतस्कन्ध ११४ । ५६ १५. प्रज्ञापना ६२२ ॥ २३१ ३८. जीतकल्प १०३ | १०३ १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २१४ १०३ | ३९. | महानिशीथ १५२८ १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २१८ १०७ । ४०. आवश्यक | जम्बूदीपप्रज्ञप्ति ३६५ १३१ ४१. ओधनियुक्ति ११६५ |१९. निरयावलिका २१ | ४१. पिण्डनियुक्ति ७१२ । ७१२ २०. कल्पवतंसिका दशवैकालिक ५४० | ५१५ २१.| पुष्पिता ११ उत्तराध्ययन १७३१ १६४० २२. पुष्पचूलिका नन्दी १६८ । ९३ २३. वहिदशा | ५ | १ | ४५. | अनुयोगद्वार ३५० १४१ ४७ ९२ ११६५ नों :- 60 गाथा संध्यानी समावेश मूलं मां 45 x 14 छे.ते. मूल सिपायनी मला गाथा सम४वी नही. मूल श६ मे अभी सूत्र भने गाथा ने भाटे नो मापेको संयुक्त अनुमछ. गाथा Mi०४ संपाहनोमां. सामान्य घरावती होवाधीनो मल આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] [૧૦] [૧૧]. [૧૨] . [૧૩] [૧૪] [૧૫] [૧] [૧૭] [૧૮] – અમારા પ્રકાશનો – अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - साप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चौविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૫ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર-પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ] તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ - બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ – બે] શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બારવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ [સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં] શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજ અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના (આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટકા - અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪ [૧૯] [0] [૨૧] [૨] [૩] [૨૪] [૨૫ [૨] [૨૭]. [૨૮] રિ૯]. [30] [૩૧] [૩૨] [૩૩] [૩૪] [૩પ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૫ [39] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૬ [३८] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૧ [3] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૮ [४०] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૯ [४१] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧૦ પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [४२] आयारो [ ४३] सूयगडो [४४] ठाणं [४५] समवाओ [४६] विवाहपति [ ४७ ] नायाधम्भकहाओ [४८] उवासगदसाओ [ ४९] अंतगडदसाओ [५० ] [५१] पण्हावागरणं [५२] विवागसूयं [ ५३ ] उववाइयं [ ५४ ] रायप्पसेणियं [ ५५ ] जीवाजीवाभिगमं [ ५६ ] [५७] अनुत्तोववाइयदसाओ पत्रवणासुतं सूरपन्नतिः [ ५८ ] चंदपन्नत्तिः [ ५९ ] जंबूद्दीवपत्रति [६०] निरयावलियाणं [६१] कप्पवडिंसियाणं [६२ ] पुम्फियाणं [ ६३ ] पुप्फचूलियाणं वहिदसाणं [ ६४ ] [ ६५ ] चउसरणं [ ६६ ] आउरपच्चक्खाणं [ ६७ ] महापञ्चक्खाणं [ ६८ ] भत्तपरिण्णा [आगमसुत्ताणि-9] [आगमसुत्ताणि-२] [आगमसुत्ताणि-३] [आगमसुत्ताणि-४] [आगमसुत्ताणि-५] [आगमसुत्ताणि-६] [आगमसुत्ताणि-७] [आगमसुत्ताणि-८] [आगमसुत्ताणि-९] [आगमसुताणि १० ] [आगमसुत्ताणि- ११ ] [आगमसुत्ताणि- १२] [आगमसुत्ताणि- १३ ] [आगमसुत्ताणि- १४ ] [आगमसुताणि- १५ ] [आगमसुत्ताणि १६ ] [आगमसुत्ताणि १७] [आगमसुत्ताणि-१८ ] [आगमसुत्ताणि १९] [आगमसुत्ताणि २० ] [आगमसुत्ताणि-२१] [आगमसुत्ताणि-२२ ] [आगमसुत्ताणि २३ ] [आगमसुत्ताणि २४ ] [आगमसुत्ताणि- २५ ] [आगमसुत्ताणि-२६ ] [आगमसुत्ताणि-२७] पढमं अंगसुतं बीअं अंग तइयं अंगसुतं चत्यं अंगसुतं पंचमं अंगसुतं छठ्ठे अंगसुतं सत्तमं अंगसुतं अट्टमं अंगसुतं नवमं अंगसुतं दसमं अंगसुतं एक रसमं अंगसुतं पढमं उवंगसुतं बीअंउवंगसुतं तइयं उवंगसुतं चउत्थं उवंगसुत्तं पंचमं उवंगसुतं छठ्ठे उदंगसुतं सत्तमं उवंगतं अट्टमं उवंगसुतं नवमं उवंगसुतं दसमं उवंगसुतं एक्कारसमं उवंगसुतं बारसमं उवंगसुतं पढमं पण्णगं बीअं पण्णगं तीइयं पईण्णगं चडत्थं पण्णगं Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ६९ ] [ ७०] तंदुलवेयालियं संधारगं [ ७१] गच्छायार [७२] चंदावेज्झयं [ ७३] गणिविचा [७४] देविंदत्थओ [ ७५ ] मरणसमाहि [ ७६ ] वीरत्थव निसीह बुहत्कप्पो ववहार [७७] [ ७८ ] [ ७९] [ ८० ] [८१] जीयकप्पो [८२] पंचकष्पमास [ ८३] महानिसीहं [२४] आवसस्यं [ ८५] ओहनिजुत्ति [ ८६] पिंडनित्ति [८७] दसवेयालियं [८] उतरज्झयणं दसासुयक्खंधं [ ८९] नंदीसूर्य [१०] अनुओगदारं [१] खायार [२] सूर्यगड - [12] [आगमसुत्ताणि-२८ ] [आगमसुत्ताणि २९] [आगमसुत्ताणि- ३० / १ ] [आगमसुत्ताणि - ३० / २ ] [आगमसुत्ताणि- ३१] [आगमसुत्ताणि ३२ ] [आगमसुत्ताणि- ३३/१ ] [आगमसुत्ताणि - ३३ / २ ] - [आगमसुत्ताणि ३४ ] [आगमसुत्ताणि- ३५ ] [आगमसुत्ताणि- ३६ ] [आगमसुताणि- ३७ ] [आगमसुत्ताणि- ३८ / १ ] [आगमसुत्ताणि- ३८/२ ] [आगमसुताणि- ३९ ] [आगमसुत्ताणि ४० ] [आगमसुत्ताणि-४१ / १ ] [आगमसुत्ताणि - ४१/२ ] [आगमसुत्ताणि ४२ ] [आगमसुत्ताणि ४३ ] [आगमसुत्ताणि-४४ ] [आगमसुत्ताणि-४५ ] પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [3] [२४] समवाय[य] विवाहपशक्ति - [es] नायाधग्याहा - ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ गुभराती अनुवाद [१] उपासगहसा - [८] अंतगउद्दसा - [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ [१०] पहायागरक्ष पंचमं पईण्णगं छठ्ठे पण्णगं सत्तमं पईण्णगं- 9 सत्तमं पण्णगं - २ अठ्ठमं पईण्णगं नवमं पईण्णगं दसमं पईण्णगं- 9 दसमं पईष्णगं - २ पढमं छेयसुत्तं बीअं छेयसुतं तइयं छेयसुतं उत्थं छेत्तं ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ पंचमं छेयसुत्तं- 9 पंचमं छेयसुत्तं - २ छठ्ठे छेयसुत्तं पढमं मूलसुतं बीअं मूलसुतं - 9 बीअं मूलसुतं - २ तइयं मुलसुतं चउत्थं मूलसुतं ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૧] पढमा चूलिया बितिया चूलिया [આગમદીપ-૧] આગમદીપ-૧] [આગમદીપ-૨] [આગમદીપ-૩] [આગમદીપ-૩] [खागमद्दीप-3] [આગમદીપ-૩] ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] પહેલું અંગસૂત્ર બીજું અંગસૂત્ર ત્રીજું અંગસૂત્ર ચોથું અંગસૂત્ર પાંચમું અંગસૂત્ર છઠ્ઠું અંગસૂત્ર સાતમું અંગસૂત્ર આઠમું અંગસૂત્ર નવમું અંગસૂત્ર દશમું અંગસૂત્ર Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] [૧૦૧] વિવાદસ્ય- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમર્દીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૨] ઉવવાઈયા ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] રાયખસેણિય - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧] જીવાજીવાભિગમ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૫] પન્નવણાસુર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] સૂરપત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૭] ચંદપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપમ્પ છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૮] જંબુદ્દીવપન્નતિ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૯] નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૭] કમ્પવડિસિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧] પુફિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુષ્કચૂલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૩] વહિદસા - ગુજરાતી અનુવાદ અગમર્દીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] ચઉસરણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પહેલો પત્રો [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] બીજો પયગ્નો [૧૧] મહાપચ્ચખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજે પયગ્નો [૧૧૭] ભત્તપરિણા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ચોથો પડ્યો [૧૧૮] તંદુવેયાલિય – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ પાંચમો પડ્યો [૧૧૯ો સંથારગ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] છઠ્ઠો પડ્યો [૨૦] ગચ્છાચાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] સાતમો પયગ્નો-૧ [૧૨] ચંદા વેક્ટય- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ- સાતમો પત્રો-૨ [૧૨૨ ગણિવિજ્જા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ- આઠમો પત્રો [૧૩] દેવિંદત્ય- ગુજરાતી અનુવાદ (આગરદીપ-૬] નવમો પયગ્નો (૧૨૪] વીરWવ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ- દશમો પયજ્ઞો [૧૨૫ નિસીહ ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ- પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતકપ્ય – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] બીજું છેદસૂત્ર [૧૭] વવહાર - . ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૨૮] દસાસુમખંધ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] ચોથું છેદસૂત્ર [૧૨] જીયકપ્યો - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩] મહાનિસીહ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] છછું છેદસૂત્ર [૧૩૧] આવસ્મય - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭ પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩] ઓહનિજુત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૧૩૩ પિંડનિજુત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૧૩૪] દસયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] [१3५] त२४५५ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ૭ ચોથું મૂલસુત્ર [१35] नंहीसुतं - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭ પહેલી ચૂલિકા [१७७] मनुयोगद्वार - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणागसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं 'सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६२] वण्हिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] [१६७ ] तंदुलवैचारिक प्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [१६८ ] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६९ ] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [ १७० ] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [ १७१ ] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [ १७२ ] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [ १७३ ] निशीथछेदसूत्रं सटीकं [१७४ ] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीक [ १७५ ] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं [ १७६ ] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं [ १७७ ] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं [१७८ ] महानिशीथसूत्रं (मूलं ) [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८१] पिण्डनिर्युक्तिमूलसूत्रं सटीक [१८२ ] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीक [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं [१८४] नन्दी चूलिकासूत्रं सटीकं [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १५-१६-१७ आगमसुत्ताणि सटीकं - १८-१९-२० आगगम सुत्ताणि सटीकं - २१-२२ आगमसुत्ताणि सटीक - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुताणि सटीक - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २४-२५ आगम सुत्तामि सटीक - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं -२७ आगमसुत्ताणि सटीकं २८-२९ आगमसुत्ताणि सटीकं - ३० आगमसुत्ताणि सटीकं - ३० પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. -: संपर्क स्थण : ‘આગમ આરાધના કેન્દ્ર’ शीतखनाथ सोसायटी-विभाग-१, इसेट नं-१३, ४थे भागे શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, બ્લાઈ સેન્ટર, ખાનપુર અમદાવાદ-૧ Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] "आगमसुत्ताणि-सटीकं" मग थी 30 वि१२९५ समाविष्टाआगमाः आगमसुत्ताणि भाग-१ |आयार भाग-२ सूत्रकृत भाग-३ स्थान भाग-४ समवाय भाग-५-६ भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७ ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा, प्रश्नव्याकरण भाग-८ विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय भाग-९ जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा, चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा, तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७ नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भाष्य