________________
૮૫
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢારમો ભવ. એ પ્રમાણે સાંભળતાં તેઓ કહેવા લાગ્યા–અરે ! તારી તે શી શ્રેષતા છે? કારણ કે તારા જેવા હાલિકે-હળ ચલાવનારા જોઈ કહાડયા છે, અને મુશળ તે મહિલા પણ લીલાથી ધારણ કરે છે.” એમ બેલતાં શત્રુઓ સામે બળદેવ–અચલ હાથમાં હળ લઈને એકદમ ધર્યો, અને કેટલાક સુભટને તે મુષ્ટિ–પ્રહારથી તાડન કરવા લાગ્ય, સ્વભાવથી ઉભટ એવા કેટલાકને મુશળથી ચૂરવા લાગ્યો, હળના અગ્રભાગથી કેટલાકના ઉરૂ–સાથળ ચીરવા લાગે અને કેટલાકને પાદ પ્રહારથી જમીનદોસ્ત કરવા લાગે. એક ઘાતથી તે મહા હાથીઓને પાડો અને તૃણ-પુળાની જેમ મેટા રથને આકાશમાં ઉડાવી દે, છતાં જેઓ બધા આયુધ તજી દેતા, તેમને તે કરૂણા લાવીને છેવ મૂકો. તેના તેજની પ્રખરતાને લીધે નિર્ગતપ્રતાપ-બાલસૂર્ય પણ તેના મુખપર રહી શકતો નહિ. એમ મજબૂત શરીર અને અનુપમ સત્વશાળી પરાકમી બળદેવે, અશ્વગ્રીવની સેનાના સામર્થ્યને તથા સુભટોના મદને સત્વર નાશ કરી દીધે, જેથી તેઓ તરફ નાશ-ભાગ કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે પ્રતિદિન બંને સેનાનું યુદ્ધ ચાલતાં તે સમરાંગણ અનેક પ્રકારે ભીષણ ભાસવા લાગ્યું. તેમજ વળી એક બાજુ માર્યા ગયેલા રાજાઓની રમણીઓના કરૂણ રૂદનથી ભયંકર અને બીજી બાજુ બંદિજનેની તર્જનાથી પ્રતિસુભટે પાછા આવતા, એક તરફ હાથીઓના દંતાગ્રથી ભેદાયેલા શૂરાઓની તરવારથી રથિક માર્યા જતા અને એક તરફ ભય પામેલા કાયરજને પિતાના મુખમાં આંગળી નાખી રહ્યા હતા. એકત્ર વીર પુરૂષે અન્ય હાથ ઉંચા કરીને એકબીજાને બેલાવતા અને અન્યત્ર અજાણ્યા મહાવતથી ભાગી જતા હાથીઓને પરિચિત મહાવત પરિભ્રમણ કરાવી રહ્યા હતા. એક સ્થળે તાળી દઈ મળતા ઘેર વેતાળો કિલાહલ કરતા અને અન્ય સ્થાને શીયાલણે મરેલા માણસને ખાતી હતી. વળી એક તરફ દાંત સમાન તીક્ષણ ચક્રથી જમીનપરના ઘણુ લકે છેદાતા અને બીજી બાજુ માગધજનેથી ગવાતા શ્રેષ્ઠ ચરિત્રે સાંભળતાં સુભટે સંતોષ પામતા હતા. એમ ઉભય સૈન્યના સુભટોએ વિવિધ ભીષણ ક્રિયાઓ કરતાં, તે સમરાંગણ દેવતાઓને પણ ભારે ભય ઉપજાવનારૂં થઈ પડયું, અને વળી રણસ્થાનમાં પડેલા કાન, શિર, હાથ, પગ, જંઘા અને શરીરના ટુકડા જોતાં, જગતના લેકેને ઘડવા તૈયાર થયેલા એવા વિધાતાના ઘર જેવું તે ભાસતું હતું.
એ રીતે ઘણા દિવસ મહાસંમ–સંગ્રામ ચાલતાં, તીક્ષણ બાણથી કુંભસ્થળમાં ભેદાયેલા અનેક શ્રેષ્ઠ હાથીઓ જમીનદોસ્ત થતાં, વળી સુંદર અને ઉંચા રથે ચૂરણ થઈ જતાં, હજારે રાજાઓ નાશ પામતાં અને “માર, ઠાર કર, કાપી નાખ” એવા ભયાનક શબ્દ સંભળાતાં. ત્યાં બહુ લેકેને ક્ષય થતે જોઈને ત્રિપૃષ્ઠ દૂતના મુખથી અશ્વગ્રીવને જણાવ્યું–આ નિરર્થક