________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–શૂળપાણી યક્ષના પૂર્વ વૃતાંત.
૧
ખરાખર છે, પરંતુ પરમ મિત્રની જેમ સાવશાળી આ બિચારાને હું મૂકી શકતા નથી.' ત્યારે પરિજને કહ્યું કે- અહીં શું ઉચિત છે, તે તમે જાણા ’ પછી તે વૃષભના પરિહાર કરવામાં કાયર છતાં ધનદેવે વર્ધમાનક ગામના પ્રધાન પુરૂષોને ખેલાવ્યા. તેમને શુભ આસન પર બેસારી, તાંબૂલાદિકથી સત્કાર કરી, પ્રેમપૂર્વક વૃષભ સમક્ષ તેમને જણાવ્યુ કે આ મારે પ્રવર વૃષભ આવી દુષ્ટ અવસ્થાને પામ્યા છે, તે તમે આ સો રૂપીયાથી એના ઔષધ અને ચારા પાણીની ખરાખર કાળજી રાખો. આ મારી એક થાપણની જેમ હું તમને સોંપુ છું માટે કંઇ પણ વિપરીત ન કરશો.’ એમ ગામના મુખીજનાને ભળાવી વૃષભની આગળ સ્નેહપૂર્વક બહુ ચારા-પાણી મૂકાવી, તેને ખમાવીને ધનદેવ સાર્થવાહ પોતાના અભીષ્ટ સ્થાને ગયા. ત્યાં ગાઢ વેદનાથી વ્યાકુલ બની જેઠ માસના સૂર્ય તાપથી સંતપ્ત થતાં ગ્રીષ્મની ઉષ્ણતાથી તપેલ મહીતલ પર દેહે દાઝતાં અને વિષમ–વિરસ શબ્દ કરતાં તે દિવસે ગાળવા લાગ્યા. વળી પેલા તૃણાદિક હતાં તે બીજા જાનવરો ખાઇ ગયા એટલે ચારા-પાણી વિના તથા ગાઢ વ્યાધિથી પીડા પામતા અત્ય'ત દીનતાથી ચાતરમ્ અવલેાકન કરતાં તૃણુ–પાણી હાથમાં લઇ, ત્યાંથી નીકળતા લેાકેાને જોતાં તે ચિંતવતા કે-‘ખરેખર ! આ લેાકેા મારા નિમિત્તે તૃતિ લાવે છે.' એવામાં લોકે તેને મૂકીને પાતાતાના કાર્યાંમાં પ્રવર્ત્તતા. એમ પ્રતિનિ તેવું જોતાં તે વૃષભ છેવટે નિરાશ થતા. વખત જતાં તે ચર્મ અને અસ્થિ-હાડકાંના પંજરરૂપ બનતાં વિચારવા લાગ્યા કે “અહા ! આ ગ્રામ્ય જના મહાપાપિષ્ટ, વાની ગાંઠ જેવા નિષ્ઠુર મનવાળા, દયાહીન, ચંડાલ જેવા, પેાતાની પ્રતિજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ અને કલિકાલરૂપ કાદવથી કલુષિત લાગે છે કે આમ દુ:ખ પામતા મને કરૂણાથી તૃણાદિ આપવાનું તે દૂર રહેા, પરંતુ તે વખતે ધનદેવ સાર્થવાહે મારી સમક્ષ ચારા-પાણી માટે જે આપ્યું હતું, તે પચાવી બેઠા” એ પ્રમાણે પ્રતિદિન દ્વેષ ધરતાં અકામ તૃષ્ણા, અકામ ક્ષુધા, તીવ્ર વેદનાથી ભારે વ્યાકુળ થતાં, મહાનગરના દાહુમાં જાણે પડયા હોય તેમ ક્રેડ-દાહથી અતિસ’તમ થઇ મરણુ પામી તે જ ગામની પાસેના ઉદ્યાનમાં શૂલપાણિ નામે વાણુવ્યંતર થયે। અને ત્યાં ઉત્પન્ન થતા તથા વિશ્વદેવ-ઋદ્ધિ જોઈને તે વિચારવા લાગ્યા કે–અહા ! પૂર્વ ભવે મેં શું દાન આપ્યું હશે ? શુ તપ આચર્યું. હશે.? કોના ઉપકાર કર્યાં હશે ? અથવા કયા ધર્મ ખરાખર આાધ્યા હશે ? કે કયાં સુતી માં દેહત્યાગ કર્યાં હશે ?”—એમ ચિંતવતાં અધિ જ્ઞાનનાં ઉપયાગે તે અત્યંત વિકરાળ વૃષભનું શરીર તેના જોવામાં આવ્યું. એટલે મહાકાપાનળ ઉત્ચા, અવિવેક ઉદય પામ્યા અને અકાર્ય કરવાન
