________________ 23 પ્રકરણ-૧ અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ માટે અને જૈનશાસ્ત્રોના જ્યારે અલગ-અલગ અર્થઘટન થતા હોય ત્યારે સાચા અર્થધટનને પકડવા-નિષ્કર્ષ સુધી પહોંચવા અર્થાત્ દરેક વિષયમાં તત્ત્વનિર્ણય કરવા માટે મધ્યસ્થભાવની આવશ્યકતા છે. તદુપરાંત, આ વિષમકાળમાં તત્વના નામે ઘણા તત્વાભાસોનો તથા ધર્મના નામે અનેક ધર્માભાસોનો અપપ્રચાર જોરશોરથી ચાલે છે. તેવી અવસ્થામાં તત્ત્વ-ધર્મની પરીક્ષા કરવી ખૂબ અનિવાર્ય છે. તત્ત્વ-ધર્મની પરીક્ષા શાસ્ત્રવચનોના આધારે જ કરવાની છે. પરંતુ શાસ્ત્રના નામે જ્યારે ઘણા પ્રવાદો ચાલતા હોય ત્યારે તે તમામ પ્રવાદોને મધ્યસ્થભાવે સાંભળીને વિચારીને શ્રીજિનેશ્વરના વચનને અનુપાતી (અનુસરતો) કયો પ્રવાદ છે અને કયો પ્રવાદ શ્રીજિનેશ્વરના વચનને અનનુપાતી છે (અનુસરતો નથી) તે નક્કી કરવાનું હોય છે. વળી, તત્ત્વ કે ધર્મ વિષયક જ્ઞાન પણ જ્યારે જિનવચનને (સર્વજ્ઞના વચનને) અનુપાતી (અનુસરતું) હોય ત્યારે જ તે સભ્ય શ્રુતજ્ઞાન બને છે અને ભગવાનના વચનને અનુપાતી ન હોય તો તે મિથ્યાશ્રુત બને છે. આથી તત્ત્વ-ધર્મ-આચરણા વિષયક ક્યાંય પણ સાંભળવામાં આવે કે વાંચવામાં આવે, ત્યારે તે તત્ત્વ-ધર્મ, આચરણાની પરીક્ષા માટે પ્રયત્ન અવશ્ય કરવો જ જોઈએ. પરીક્ષા વિના બોધ તાત્ત્વિક = અભ્રાન્ત બનતો નથી અને અભ્રાન્ત બોધ વિના (બ્રાન્ત બોધ સહિતની) ધર્મસાધના પણ ભ્રાન્ત બને છે અને એવી સાધના સંસારનાશક અને મોક્ષપ્રાપક બની શકતી નથી. તથા પરીક્ષાનું પ્રકૃષ્ટ કારણ (સાધન) મધ્યસ્થભાવ છે. આથી ધર્મપરીક્ષા (ગાથા 1 ની ટીકામાં) કહ્યું છે કે - “માધ્યથ્યમેવ ધર્મપરીક્ષામાં પ્રષ્ટ RUામ્ " ધર્મપરીક્ષામાં મધ્યસ્થભાવ જ પ્રકૃષ્ટ કારણ છે. અહીં ઉલ્લેખનીય છે કે....... જ્યારે ધર્મ-તત્ત્વના અર્થી જીવો ધર્મતત્ત્વને જાણવાનો પ્રયત્ન કરે છે, તે માટે મુનિવરો પાસે જાય, ધર્મનું શ્રવણ કરે, ધર્મશાસ્ત્રનું વાંચન કરે તથા પોતાની બુદ્ધિપ્રતિભા દ્વારા ધર્મશાસ્ત્ર કથિત તત્ત્વોને સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે, ત્યારે તે સર્વે ધર્મપરીક્ષાના કારણ છે.
