________________ 38 ભાવનામૃતમ્-I : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ - ફલિતાર્થ એ છે કે - - નિર્ભય જીવ જ મધ્યસ્થભાવમાં સ્થિર રહી શકે છે. કારણ કે, નિર્ભય જીવ જ તમામ પ્રકારના પ્રલોભનો-માનહાનિ આદિથી ઉપર ઉઠીને તત્ત્વદૃષ્ટિને જીવંત રાખી શકે છે. જીવને સત્તા-પદ-યશ-કીર્તિ-માનસન્માન આદિનું પ્રલોભન છે અને ભૂલ સ્વીકારવામાં માનહાનિ-પ્રતિષ્ઠાહાનિનો ભય છે, તે જીવ ગમે ત્યારે ગમે પક્ષમાં ઢળ્યા વિના રહેતો નથી. - આથી સત્તા આદિ ન મળવાનો કે ચાલ્યા જવાનો ભય તથા પ્રતિષ્ઠા-હાનિનો ભય એને મધ્યસ્થ રહેવા દેતો નથી. - જેનામાં સત્તા આદિનું પ્રલોભન છે કે પ્રતિષ્ઠાહાનિનો ભય છે, તે જીવ ગમે ત્યારે ગમે તે પ્રકારના સમાધાનો કરીને પરાગમાં ફસાયા વિના રહેતો જ નથી. - આથી મધ્યસ્થભાવમાં સ્થિર રહેવા તમામ પ્રકારના ભયોનો ત્યાગ કરવો જરૂરી છે. માન-અપમાન, યશ-અપયશ, બાહ્ય લાભ-નુકશાન આદિ આત્માને કોઈપણ રીતે લાભદાયી કે નુકશાનકારક નથી. પરંતુ પક્ષરાગપક્ષદષ્ટિ-દષ્ટિરાગ આદિ મિથ્યાત્વના વર્ધક છે, જે આત્માને નુકશાનકારક છે અને સાચો મધ્યસ્થભાવ તત્ત્વપ્રાપ્તિ દ્વારા સમ્યકત્વની શુદ્ધિનું પરમ અંગ હોવાથી આત્માને લાભદાયી છે - આ વાત જેને સમજાઈ ગઈ છે, તે સર્વ ફોરવીને તમામ ભયોને ઓળંગી જાય છે - ઘોળીને પી જાય છે અને તત્ત્વદૃષ્ટિ જ જીવંત રાખવાનો પુરુષાર્થ કરે છે. પ્રશ્નઃ મધ્યસ્થભાવનો પ્રારંભ ક્યારે થાય છે? ઉત્તર : મધ્યસ્થભાવનો પ્રારંભ અપુનબંધક અવસ્થાથી થાય છે. ક્રમશઃ તે ખીલતો જાય છે. સાતમા ગુણસ્થાનકથી તે પ્રકૃષ્ટ કોટીનો બને છે અને વીતરાગ અવસ્થામાં તે પૂર્ણતાને પામે છે અને સ્થિર બની જાય છે. પ્રશ્નઃ મધ્યસ્થભાવવાળા જીવને પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષ હોય કે ન હોય? ઉત્તર : છઠા ગુણસ્થાનક સુધી મધ્યસ્થભાવ અને પ્રશસ્ત રાગવૈષ બંને સાથે રહે છે. તે પછી પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષ ન હોય.
