________________ ૧૫ર ભાવનામૃત-II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ (વિનિગમક) ન મળે, ત્યારે શાસ્ત્રકારો ‘તત્ત્વ તુ વતિ પમ્’ કહેતા હોય છે. પરંતુ શાસ્ત્રોક્ત પ્રબળ પ્રમાણ-યુક્તિ મળતા હોય તો કયો પક્ષ સાચો અને ક્યો પક્ષ ખોટો તે નિર્ણય કરવાનો પુરુષાર્થ કરે જ છે. આથી જ પૂ. મહોપાધ્યાયશ્રીજીએ “કેવલીને ક્રમશઃ જ્ઞાનદર્શનનો ઉપયોગ હોય કે માત્ર જ્ઞાનોપયોગ હોય કે બંનેનો એક સાથે એક સમયમાં ઉપયોગ હોય?” - આ વિષયમાં ત્રણ શાસ્ત્રકાર મહાપુરુષોની અલગ-અલગ માન્યતા સામે આવી છે, ત્યારે તેનો નયસાપેક્ષ રીતે સમન્વય કર્યો છે, પરંતુ “તત્ત્વ કેવલી જાણે' એમ કહીને વાત મૂકી દીધી નથી. જેની વિગતો નીચે ટિપ્પણીમાં આપી છે.' 1. “કેવલીને ક્રમશઃ જ્ઞાન-દર્શનનો ઉપયોગ હોય કે માત્ર જ્ઞાનોપયોગ હોય કે બંનેનો એક સાથે એકસમયમાં ઉપયોગ હોય' - આ વિષયમાં ત્રણ શાસ્ત્રકાર મહાપુરુષો અલગઅલગ માને છે. પોતાની માન્યતાની તરફેણમાં પ્રબળ યુક્તિઓ પણ આપી છે. છતાં પણ ત્રણેય મહાપુરુષોની માન્યતામાં જે પરસ્પર વિરોધ દેખાય છે, તે માત્ર નયસાપેક્ષ વિવક્ષાના કારણે જ છે. તે પરસ્પર વિરોધિ માન્યતાઓ નયભેદ પર અવલંબિત હોવાથી દોષરહિત છે અને અલગ-અલગ નયને અવલંબીને ત્રણે મહાપુરુષોની માન્યતા કઈ રીતે સાચી છે, તે પૂ. મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી મહારાજાએ જ્ઞાનબિંદુ ગ્રંથમાં નયસાપેક્ષ રીતે સિદ્ધ કરી આપેલ છે. જે નીચે મુજબ છે - भेदग्राहिव्यवह्रतिनयं संश्रितो मल्लवादी, पूज्याः प्रायः कारणफलयोः सीम्नि शुद्धर्जुसूत्रम्। भेदोच्छेदोन्मुखमधिगतः सङ्ग्रहं सिद्धसेनस्तस्मादेते न खलु विषमाः સૂરિપક્ષાઢયોપિ પરા અર્થ: શ્રીમદ્ભવાદીસૂરિ મહારાજે ભેદગ્રાહી વ્યવહાર નયનો આશ્રય કર્યો છે. તેથી તેઓ જ્ઞાન-દર્શનમાં કાળભેદે ભેદ માનતા નથી, પરંતુ સ્વરૂપભેદ અવશ્ય માને છે. પૂજ્ય શ્રી જિનભદ્રગણિ મહારાજાએ કાર્ય-કારણ ભાવની મર્યાદા અંગે લગભગ શુદ્ધ ઋજુસૂત્ર નયનું અવલંબન કર્યું છે. તેથી તેઓ ક્ષણભેદથી પણ જ્ઞાન-દર્શનમાં ભેદ માનીને ક્રમવાદનું નિરૂપણ કરે છે. જ્યારે શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ મહારાજ, ક્ષણભેદ કે સ્વરૂપભેદ બન્નેનો ઉચ્છેદ કરવામાં અભિમુખ એવા સંગ્રહનયનો આશરો લે છે. તેથી તેઓ દર્શનને જ્ઞાનથી અભિન્ન માને છે. આ ત્રણે આચાર્યોના મતમાં પરસ્પર વૈમુખ્ય ભાસતું હોવા છતાં પણ નયભેદના કારણે તેમાં કોઈ વૈષમ્ય નથી, વિરોધ નથી. રા.
