________________ 188 ભાવનામૃતમ્II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ ઉપાદેય, કર્તવ્ય-અકર્તવ્ય, ભક્ષ્ય-અભક્ષ્ય, પેચ-અપેય આદિનો તાત્વિક વિવેક હોતો નથી. - વિપરીત શ્રદ્ધા કે અશ્રદ્ધા : મિથ્યાદષ્ટિ ક્યાં તો અતત્ત્વને તત્ત્વરૂપ માને છે અથવા તો તત્ત્વને જ મૂળથી માનતો નથી. એટલે (વિપરીત માનવું કે સર્વથા ન માનવું, તે મિથ્યાત્વનું કાર્ય છે : જેમ કે, મોક્ષને સર્વથા ન માનવો અથવા તો (ભૌતિક સામગ્રીથી સંપન્ન) વૈકુંઠને મોક્ષ માનવો, એ મિથ્યાત્વ છે. આથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોને સર્વથા ન માનવા કે વિપરીત માનવા એ મિથ્યાત્વ છે. (2) સંસારનું કારણ ? મિથ્યાષ્ટિનું જ્ઞાન એકાંતવાસનાથી દૂષિત અને ભ્રાન્તિઓથી યુક્ત હોય છે. તેના કારણે હેય-ઉપાદેયના વિશિષ્ટ સંવેદનથી રહિત હોય છે અને તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટ સંવેદન વિના લોકોત્તર અનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી. લૌકિક અનુષ્ઠાનનું ફળ જ્ઞાનીઓએ સંસાર કહ્યું છે. સાદી ભાષામાં કહીએ તો મિથ્યાષ્ટિની બુદ્ધિ વિપર્યાસ (ભ્રાન્તિ)થી સભર હોય છે. તેના કારણે તેની પાસે અભ્રાન્ત બોધ નથી. અભ્રાન્ત બોધ વિના (ભ્રાન્ત બોધથી) અનુષ્ઠાન (ધર્મપ્રવૃત્તિ) પણ ભ્રાન્ત બને છે. તેનાથી સંસાર કપાતો નથી પણ વધે છે. તેથી મિથ્યાષ્ટિનું જ્ઞાન સંસારનું કારણ છે. બ્રાન્તબોધયુક્ત અનુષ્ઠાનથી પાપાનુબંધી પુણ્ય બંધાય અને તેવું પુણ્ય સંસારનું કારણ છે. (3) મતિકલ્પનાથી અર્થ કરવો : મિથ્યાદૃષ્ટિ જીવો સર્વ પદાર્થોને પોતાની રીતે સમજે છે. તેઓ સ્વચ્છંદ મતિવાળા હોય છે. શ્રી વીતરાગવચનને આધીન હોતા નથી. તેના યોગે અર્થનો અનર્થભૂત અને અનર્થને અર્થભૂત માનવાની ભૂલ કરે છે. આ વિપર્યાસ જ્ઞાનને દૂષિત કરે છે. (4) જ્ઞાનકુળનો અભાવ : જ્ઞાનનું ફલ વિરતિ અને અવિરતિનો (પાપનો) પશ્ચાત્તાપ છે.
