________________ 190 ભાવનામૃતમ્ H અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ કશાની એકાંતે અનુમતિ આપી નથી, આ શાસ્ત્રીય વિધાનનું રહસ્ય. (D) ક્યાં ક્યાં એકાતે હોય છે અને કયા વિષયમાં અનેકાંતનો સ્વીકાર કરવાનો છે. (E) “સ્યાદ્વાદ' સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ અન્યદર્શનો. (F) સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ નવા પંથો. (G) શાસ્ત્રવચનોની ત્રિવિધતા હવે ક્રમશઃ દરેક મુદ્દાઓની વિચારણા કરીશું. (A) સ્યાદ્વાદનું સ્વરૂપ વસ્તુની અનંતધર્માત્મકતા સ્યાદ્વાદ (અનેકાંતવાદ) સ્યાદ્વાદ જૈનદર્શનનો મહત્ત્વનો સિદ્ધાંત છે. દરેક કાળના સાધકોના મનમાં એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે, આ જગતના પદાર્થોનું સ્વરૂપ શું છે? આ પ્રશ્નનું સમાધાન આપવા માટે તે તે દર્શનના તત્કાલીન દર્શનકારોએ પોતપોતાની રીતે પ્રયત્ન કર્યો છે. જૈનદર્શને સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતના આધારે જગતના પદાર્થોને અનંતધર્માત્મક (અનંત ધર્મોથી યુક્ત) બતાવ્યા છે - સમજાવ્યા છે. અન્યદર્શનોએ જગતના પદાર્થોને સમજાવવા એકાંતનો આશરો લીધો હોવાથી તેઓ જગતના પદાર્થોને સર્વાગીણ રીતે સમજાવી શક્યા નથી. તેમની વાતોમાં પૂર્વાપર વિરોધ આવે છે. તદુપરાંત, સંશયાદિ દોષો ઉભા થાય છે. જ્યારે જૈનદર્શને અનેકાંત (સ્યાદ્વાદ) નો આશરો લીધો હોવાથી જગતના પદાર્થોને સર્વાગીણ રીતે સમજાવી શક્યા છે અને તેમની વાતોમાં પૂર્વાપર વિરોધો કે સંશયાદિ દોષો પણ આવતા નથી. અહીં યાદ રાખવું કે, અનેકાંતવાદ, વિભજ્યવાદ કે સાપેક્ષવાદ એ સ્યાદ્વાદના જ બીજા નામો છે. જૈનદર્શને જગતના પદાર્થોને અનંતધર્માત્મક જણાવ્યા છે અને તે વાત પ્રતીતિમાં પણ આવે છે. સામાન્યજનને સહજતાથી સમજાય એ માટે સ્યાદ્વાદનો આશરો લીધો છે. કોઈપણ વસ્તુમાં એક નહીં પણ
