________________ 236 ભાવનામૃત-II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ સિદ્ધ છે, તે સર્વે સિદ્ધાંતો કહેવાય છે. - આવા શાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતો દ્રવ્યાનુયોગના પણ હોય છે. ચરણકરણાનુયોગ અને ગણિતાનુયોગના પણ હોય છે. દ્રવ્યાનુયોગના સિદ્ધાંતોમાં ઉત્સર્ગ-અપવાદ હોતા નથી. જેમ કે.. આત્મા નિત્યાનિત્ય (પરિણામી નિત્ય) છે, આ સિદ્ધાંત અપરિવર્તનશીલ છે. જ્યારે ચરણકરણાનુયોગના કેટલાક સિદ્ધાંતો ઉત્સર્ગ-અપવાદથી યુક્ત પણ હોઈ શકે છે. જેમ કે, સાધુએ આધાર્મિક ગોચરી ગ્રહણ ન કરવી' - આ સિદ્ધાંત = નિયમ, ઉત્સર્ગરૂપે છે. આ જ સિદ્ધાંતને કોઈવાર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવના પુણાલંબને અપવાદથી બીજી રીતે પણ જણાવાય છે. પરંતુ તે મતિકલ્પિતાથી નહીં પણ તેનો વિષય પણ તે તે ગ્રંથો દ્વારા જ જણાવાય છે, એ યાદ રાખવું. (10) બીજી એક વાત ઉલ્લેખનીય છે કે - વ્યવહાર ભાષ્યગુરુતત્ત્વવિનિશ્ચય-ધર્મપરીક્ષા આદિ ગ્રંથોમાં જણાવ્યું છે કે... શાસ્ત્રમાં બતાવેલા આચારોથી વિપરીત આચારો પ્રરૂપવામાં આવે, તો તે પણ ઉસૂત્ર પ્રરૂપણા છે અને તેવી ઉસૂત્રપ્રરૂપણા કરનારમાં યથાવૃંદાપણું છે. પાંચ પ્રકારના અવંદનીકમાં યથાવૃંદા સૌથી ખતરનાક અને ખરાબ ગણાવેલ છે. અને એવા યથાછંદપણાને પામેલો મોક્ષમાર્ગની બહાર છે એમ આગમગ્રંથો અને બત્રીસીમાં જણાવ્યું છે. હવે ખરી વાત એ છે કે - જો શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ આચારોથી વિપરીત આચારો પ્રરૂપવામાં આવે, તો પણ ઉત્સુત્ર પ્રરૂપવાનો દોષ લાગતો હોય, તો પછી શાસ્ત્રીય નિયમોનો અપલાપ કરે, શાસ્ત્રીય વિધાનોના ખોટા અર્થો કરે - પ્રરૂપે તેને તો ઉસૂત્ર પ્રરૂપણાનો દોષ સુતરામ્ લાગે જ. તે સ્ટેજે સમજી શકાય તેવી વાત છે. (11) જ્યાં ઉસૂત્રપ્રરૂપણા-પ્રવૃત્તિ હોય, ત્યાં સિદ્ધાંતભંગનો જ દોષ હોય. આચરણા ભંગનો દોષ ન હોય. તદુપરાંત, સિદ્ધાંતભંગમાં
