________________ પ્રકરણ-૩ પ્રશ્નોત્તરી 193 છે તેમાં બીજી કોઈ વ્યક્તિ શું કરી શકે ? જો પદાર્થને અનેકાન્તાત્મક (અનેકાંતસ્વરૂપ) માનવામાં ન આવે, તો જગતનો કોઈ વ્યવહાર ચાલી શકે તેમ નથી, પરમાર્થથી વિચારીએ તો વસ્તુમાં અનેક ધર્મો માનવામાં જે વિરોધ આવે છે, તે વાસ્તવમાં વિરોધ જ નથી, માત્ર વિરોધનો આભાસ છે. પુત્રપણું અને પિતાપણું, આમ જોઈએ તો વિરુદ્ધ લાગે છે, પરંતુ વ્યવહારમાં જોઈ શકીએ છીએ કે, એક જ વ્યક્તિમાં પોતાના પુત્રની અપેક્ષાએ પિતાપણું અને પોતાના પિતાની અપેક્ષાએ પુત્રપણું રહેતું હોય છે. તેથી અપેક્ષાઓના ભેદથી એક જ વ્યક્તિમાં જુદા જુદા ધર્મો રહે તેમાં કોઈ વિરોધ જ નથી. આથી લોકનો સમગ્ર વ્યવહાર અનેકાંત (સ્યાદ્વાદ) સિદ્ધાંત વિના ચાલી શકતો જ નથી.' - વસ્તુ (પદાર્થ)ની અનંતધર્માત્મકતા : સ્યાદ્વાદ પ્રત્યેક પદાર્થને અનંતધર્માત્મક માને છે અર્થાત્ ભિન્નભિન્ન અપેક્ષાએ એક જ પદાર્થમાં અનંતધર્મનો સ્વીકાર સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંત કરે છે. પ્રદર્શન સમુચ્ચય નામના ગ્રંથમાં વસ્તુની અનંતધર્માત્મકતાને સુવર્ણના ઘટના દૃષ્ટાંતથી સુંદર રીતે સમજાવી છે. અનેક અપેક્ષાએ વસ્તુના સ્વ-પર પર્યાયોનું વિભાગીકરણ કરીને, જે રીતે વસ્તુની અનંતધર્માત્મકતા સમજાવી છે, તે હવે જોઈશું. વિવક્ષિત એક ઘટ સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ અને સ્વભાવથી વિદ્યમાન છે અને પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ અને પરભાવથી અવિદ્યમાન છે. (પ્રત્યેક દ્રવ્યોને પોતાની અપેક્ષાએ “સ્વ” કહેવાય છે અને પોતાને છોડીને અન્ય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ “પર' કહેવાય છે. જેમ કે, માટીનો 1. जेण विणा लोगस्स वि ववहारो सव्वहा न निव्वहइ / तस्स भुवणेक्कगुरूणो નમો મતવીયસ (સમ્મતિ ત. 3/62). 2. विवक्षितो हि घटः स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावै विद्यते, परद्रव्यक्षेत्रकालभावैश्च न विद्यते / (, સમુ. વૃક્રવૃત્તિ-પત્નો. ૧૯-ટા) તેવ સર્વ લો નેઋત્ સ્વરૂપત્રિતુષ્ટથાત્ aa સદેવ વિપરાતું ને વૈવ વ્યવતિeતે ! (માતની, પત્નો. 26)
