________________ 214 ભાવનામૃતમ્-Iઃ અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ પકડ્યો અને દુર્નયની વાસનામાં બદ્ધ બન્યા ત્યારે તેમનું ખંડન પણ કર્યું છે. યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં પૂ. હરિભદ્રસૂરિજીએ અન્યદર્શન સાથે સમન્વય પણ કર્યો છે અને અન્યદર્શનની માન્યતાઓનું ખંડન પણ કર્યું છે. એ જ રીતે શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય ગ્રંથમાં પણ સમન્વય-ખંડન કર્યું છે. અહીં યાદ રાખવું કે, સુનયોની મર્યાદામાં રહીને સમન્વય થઈ શકે, પરંતુ એકાંત પકડાય ત્યાં સમન્વય ન થાય. તદુપરાંત, જ્યાં વસ્તુના સ્વરૂપ અંગેનો વિવાદ નથી, પરંતુ વિધિ-અવિધિ અંગેનો વિવાદ કે માન્યતાનો વિવાદ છે, ત્યાં આપણા મહાપુરુષોએ શાસ્ત્રીય વિધિ અને શાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતોનું ઉલ્લંઘન કરનાર સાથે સમન્વય સાધ્યો નથી. પણ તેમનો વિરોધ કર્યો છે અને યાવત્ તેમની સાથે વ્યવહાર તોડ્યો છે. એ યાદ રાખવાની જરૂર છે. સ્ત્રીને સ્ત્રીરૂપે સ્વીકાર્યા પછી તેને પુત્ર, પતિ, સાસુ-સસરા, ભાણેજ, ભત્રીજા આદિની અપેક્ષાએ અનુક્રમે માતા, પત્ની, પુત્રવધુ, મામી, કાકી આદિ અનેક સ્વરૂપે સ્વીકારવામાં વાંધો નથી. પરંતુ તેને પુરુષરૂપે તો ન જ સ્વીકારાય. હા, નાસ્તિરૂપે તેનામાં પુરુષત્વ” ધર્મ રહેલો છે. છતાં પણ અતિરૂપે તો ન જ સ્વીકારાય. આ જ વાત બતાવે છે કે, સમન્વય સાપેક્ષ હોય છે. એકાંત આવે ત્યાં વિરોધ ઉભો થાય છે. કોઈ સ્ત્રીને (અતિરૂપે) પુરુષ માનવાની વાત કરે, ત્યારે વિરોધ જ ઊભો થાય. ત્યાં સમન્વય ન કરાય. (3) શ્રી પતંજલિ આદિ મુનિઓને “મહામુનિ' કહ્યા. પૂ.આ.ભ.શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ શ્રી પતંજલિ આદિ ઋષિઓના “માર્ગાનુસારિતા' આદિ ગુણોને સામે રાખીને તેમના માટે મહામુનિ' વગેરે શબ્દો પ્રયોજ્યા છે. તે પૂજ્યપાદશ્રીની ગુણગ્રાહિતા છે. એનો એવો અર્થ નથી કરવાનો કે, પૂજ્યપાદશી પતંજલિ ઋષિની તમામ વાતો સાથે સંમત હતા અને એમને છઠા ગુણસ્થાનકના સાધક માનતા હતા. તેઓશ્રીમદે પોતાના ગ્રંથોમાં એ બધા ઋષિઓની વાતોનું ખંડન પણ કર્યું છે એ યાદ રાખવાની જરૂર છે.
