________________ 134 ભાવનામૃત-II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ ક્રિયાશીલ પણ કરી શકતો નથી. જ્ઞાનસાર ગ્રંથના ક્રિયાષ્ટકમાં જ્ઞાની અને ક્રિયાશીલ આત્મા જ સ્વયં તરે છે અને બીજાને તારે છે, એમ સ્પષ્ટ કહ્યું છે. ज्ञानी क्रियापरः शान्तो भावितात्मा जितेन्द्रियः / स्वयं तीर्णो भवाम्भोधेः, परं तारयितुं क्षमः // 9-1 // જ્ઞાની, ક્રિયામાં તત્પર, શાંત (કષાયના તાપથી રહિત), ભાવિતાત્મા (શુદ્ધસ્વરૂપમાં રમમાણ) અને જિતેન્દ્રિય આત્મા સ્વયં સંસારસાગરથી તરે છે અને ઉપદેશ દ્વારા) બીજાને તારે છે. - જ્ઞાનસાર ગ્રંથના ક્રિયાષ્ટકમાં ક્રિયાની અનન્ય કારણતા અને તેની ઉપર થયેલા આક્ષેપોનો સુંદર પરિહાર કરતાં કહ્યું છે કે, (1) ક્રિયા વિનાનું એકલું જ્ઞાન નિરર્થક છે. કોઈ વ્યક્તિ ઈષ્ટ નગરે જવાનો માર્ગ જાણે છે અર્થાત્ તેની પાસે માર્ગનું જ્ઞાન છે. પરંતુ જો તે ગતિ (ચાલવાની ક્રિયા) જ ન કરે, તો શું ઈષ્ટ નગરે પહોંચી શકે છે? ન જ પહોંચી શકે. આથી એકલા જ્ઞાનથી સ્વસાધ્યની સિદ્ધિ થઈ જતી નથી. તે માટે સાધ્યને અનુકૂળ ક્રિયા પણ જોઈએ જ. (2) જ્ઞાનથી પૂર્ણ જીવને (સ્વ-પરના ભેદને બરાબર જાણનાર જીવને) પણ અવસરે (સ્વકાર્યને સાધવાના અવસરે) કાર્યને અનુકૂલ ક્રિયાની અપેક્ષા હોય જ છે. જેમ દીપક પોતે સ્વપ્રકાશ રૂપ છે. છતાં પણ જેમ તે તેલ પુરવા વગેરે ક્રિયાની અપેક્ષા રાખે છે. તેમ જ્ઞાની 1. क्रियाविरहितं हन्त ! ज्ञानमात्रमनर्थकम् / गतिं विना पथज्ञोऽपि, नाप्नोति पुरमीप्सितम् // 2 // स्वानुकूलां क्रियां काले, ज्ञानपूर्णोऽप्यपेक्षते। प्रदीपः स्वप्रकाशोऽपि तैलपूर्त्यादिकं यथा // 3 // बाह्यभावं पुरस्कृत्य, ये क्रियाऽव्यवहारतः। वदने कवलक्षेपम्, विना ते तृप्तिकाङ्क्षिणः // 4 // गुणवद्बहुमानादेर्नित्यस्मृत्या च सत्क्रिया / जातं न पातयेद् भावमजातं जनयेदपि // 5 // क्षायोपशमिके भावे या क्रिया क्रियते तया। पतितस्यापि तद्भावप्रवृद्धिर्जायते पुनः // 6 // गुणवृद्ध्यै ततः कुर्यात् क्रियामस्खलनाय वा / एकं तु संयमस्थानं जिनानामवतिष्ठते // 7 // वचोऽनुष्ठानतोऽसङ्गक्रियासंगतिमङ्गति। सेयं ज्ञानक्रियाऽभेदभूमिरानन्दपिच्छला // 8 //
