________________ 26 ભાવનામૃતમ્ II અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ (2) માન-અપમાન આદિ વિષમ પરિસ્થિતિમાં રાગ-દ્વેષથી રહિત બની સમભાવની પરિણતિ હોવી એને મધ્યસ્થભાવ કહેવાય છે. સુધરી ન શકે તેવા અવિનયી-કુશીલ અને અધમ પરિણતિવાળા જીવોની (પોતાના પરિણામો મલિન ન થાય એ માટે) જે ઉપેક્ષા કરવી એને મધ્યસ્થભાવ કહેવાય છે. - પ્રથમ પ્રકારનો મધ્યસ્થભાવ તત્ત્વનિર્ણય વખતે આવશ્યક છે અને બીજા-ત્રીજા પ્રકારનો મધ્યમ્ભાવ ચિત્તશુદ્ધિ - ધર્મધ્યાન - સમતાને અખંડ રાખવા માટે જરૂરી છે. તે વાત પૂર્વે જોઈ જ છે. પ્રશ્નઃ મધ્યસ્થ જીવનો સત્ય-અસત્ય, સિદ્ધાંત-અપસિદ્ધાંત, હેયઉપાદેય વગેરે પદાર્થોની (તત્ત્વોની) પરીક્ષા કરતી વખતે કેવા પ્રકારનો અભિગમ હોય છે? ઉત્તર : મધ્યસ્થ જીવ કદાગ્રહી હોતો નથી. તેથી તેને પક્ષદષ્ટિ નથી હોતી પરંતુ તત્ત્વદૃષ્ટિ હોય છે. આથી તે ધર્મતત્ત્વની પરીક્ષાના અવસરે સ્વપક્ષના આગ્રહમાં ખેંચાયા વિના તત્ત્વને પ્રધાન બનાવવાનો અભિગમ ધરાવે છે. વળી, મધ્યસ્થ જીવ તત્ત્વદૃષ્ટિવાળો હોવાના કારણે તેની મતિ આગમ અને સુયુક્તિ તરફ પ્રસરતી હોય છે. આગમવચન અને સુયક્તિ, પદાર્થના સ્વરૂપને જે રીતે સ્પષ્ટ કરતા હોય, તે જ રીતે નિહાળવાનો તેનો અભિગમ હોય છે. પરંતુ બદ્ધાગ્રહી બનીને પોતાની મતિ મુજબ યુક્તિને પોતાના મત તરફ ખેંચવાનો અભિગમ હોતો નથી. સાદી ભાષામાં જોઈએ તો વાછરડું ગાયની પાછળ પાછળ જાય છે. જ્યારે વાંદરો ગાયને પુંછડાથી ખેંચી પોતાની તરફ લઈ જાય છે. એ જ રીતે મધ્યસ્થ જીવનું મનરૂપી વાછરડું યુક્તિરૂપી ગાય પાછળ જાય છે અને કદાગ્રહી જીવનો મનરૂપી વાંદરો યુક્તિરૂપી ગાયને પુછડાથી ખેંચીને પોતાના તરફ લાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આ જ વાતને જ્ઞાનસાર ગ્રંથમાં નીચે મુજબ જણાવી છે -
