Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
वीर सेवा मन्दिर
दिल्ली
1203 * क्रम संख्या
"_२८८०६) मुखता काल न खण्ड
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
वीर सेवामन्दिर-ग्रन्थ-माला
जैनग्रन्थ- प्रशस्ति-संग्रह
प्रथमावृति ५०० प्रति
प्रथम भाग
संयोजक और सम्पादक जुगल किशोर मुख्तार 'युगवीर'
अधिष्ठाता 'वीर सेवामन्दिर' सरसावा नि० सहारनपुर
सहायक सम्पादक
प० परमानन्द जैन शास्त्री
चीरसेवामन्दिर, दरियागंज, दिल्ली
प्रकाशक
वीर-सेवा-मन्दिर दरियागंज, दिल्ली
कार्तिक, वीर सं० २४८० वि० सं० २०११ अक्तूबर सन् १६५४
ग्रन्था १२
{चार रूपये
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशक
वीर-सेवा-मन्दिर दरियागंज, दिल्ली
प्रकाशन - व्यय
१०४) छपाई २६ फार्म ४८० ) + ४२४ ) १०० ) विज्ञापन
२७०) कागज १३॥ रिम
२५) पोस्टेज
२०० ) जिल्द बँधाई
४००) सहसम्पादन और प्रस्तावना १८२) प्रफ संशोधन २६०) कार्यालय - व्यवस्था
२००) भेंट समालोचनादि ५० प्रति १२० ) कम तय्यार हुई ३० प्रति ४२०) कमीशन ४२० प्रति
३१०१ )
१०००) प्राप्त सहायता
प्रतियां छपी ५००
लागन एक प्रति ४1 ) के लगभग मूल्य ४) रुपये ।
कुल पृष्ठसंख्या ४१६
मुद्रक
१ रामा प्रिंटिंग प्रेस, दिल्ली
मूल ग्रन्थ पृष्ठ १ से १६२ तक ।
२ रूपवाणी प्रिंटिंग हाउस, दिल्ली
शेष प्रन्थ पृ० १६३ से २२६, टाइटिलादि के पु० १ और प्रस्तावनादिके पृष्ठ १ से १४४ तक
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशकीय वक्तव्य कुछ वर्ष हुए यह ग्रन्थ रामा प्रिंटिंग प्रेस दिल्लीको छापनेके लिये दिया गया था और उस समय इसके लगातार १६२ पृष्ठ छप भी गये थे। छपाईका यह सब काम दिल्ली ठहरकर ही कराया गया था। कुछ परिस्थितियोंके वश सर. सावा आदि जाना हुआ और छपाईका काम बन्द करना पड़ा। बादको जय छपाई. का काम पुनः शुरू करना चाहा तब नसके टाइप काफी घिस गये थे और नया टाइप मँगाकर काम शुरू करना प्रसने मंजूर नहीं किया। इस तरह छाईका काम टलता रहा। इस बीचमें पं० परमानन्दजीने परिचयात्मक प्रस्तावना लिखनेकी अनुमति मांगी और उसे पाकर वे प्रस्तावना लिखने में प्रवृत्त होगये। प्रस्तावना लिखनेमें धारणासे कहीं अधिक समय लग गया। क्योंकि कितने ही ग्रंथोंकी प्रशस्तियोंको जांच के लिये दूसरी पुरानी शुद्ध प्रतियां बाहरसे मंगानी पड़ी और कितने ही ग्रन्थकारोंके समय तथा कृतियोंका निश्चय करनेके लिये काफी रिसर्च (सोज) का काम करना पडा । साथमें 'अनेकान्त' तथा अन्य ग्रन्थोंके प्रकाशनादि सम्बन्धी दूसरे काम भी करने पड़े। इससे ग्रन्थको पुनः प्रेसमें जानेके लिये और भी विलम्ब हो गया। जब वह पुनः प्रेममें जानेके योग्य हुश्रा तो संस्थाको अर्थिक संकटने प्रा घेरा और इससे उसका प्रेसमें जाना रोकना पड़ा। हाल में बाबू छोटेलालजी कलकत्ताकी एक हजारकी महायताको पाकर छपाई श्रादिका शेष कार्य पूरा किया गया है । यही सब इस ग्रन्थके पाशातीत विलन्बसे प्रकाशित होनेका कारण है । यह ग्रन्थ जैन साहित्य और इतिहासके विषय पर बहुत कुछ प्रकाश डालनेवाला है। ऐसे ग्रंथों के प्रकाशनकी इस समय बड़ी ज़रूरत है। इसका दूसरा भाग, जो अपनश भाषाके ग्रन्थोंसे सम्बन्ध रखता है और बहुत कुछ ऐतिहासिक सामग्रीको लिये हुए है, तय्यारीके निकट है । श्राशा है उसके प्रकाशनके लिये कोई टानी महानुभाव अपना आर्थिक सहयोग प्रदान करेंगे, जिससे वह शीघ्र प्रकाशमें लाया जा सके।
अन्तमें मैं डाक्टर ए. एन. उपाध्ये एम. ए., डीलिट. का भारी आभार व्यक्त करता हूं जिन्होंने अपना अंग्रेजी प्राक्कथन (Fore word) बहुत पहले लिखकर भेजनेकी कृपा की थी, और जो समय-समय पर अपनी शुभ सम्मतियोंसे बराबर अनुगृहीत करते रहे हैं।
जुगलकिशोर मुख्तार
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
धन्यवाद
::
श्रीमान् बाबू छोटेलालजी जैन कलकत्ता ने, जो कि साहित्य इतिहास और पुरातत्रके विषय में गहरी रुचि तथा दिलचस्पी रखते हैं. इस ग्रन्थ के प्रकाशन में वीरसेवामन्दिरको एक हजार १०००) रुपयेकी सहायता प्रदान की है, जिसके लिये उन्हें हार्दिक धन्यवाद समर्पित है ।
जुगलकिशोर मुख्तार
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
FOREWORD
The idea ot writing a history of literature with the various works classified according to language religion, subject-matter, regional or dynastic affiliation, or literary form ctc, is not quite indigenous in India. It is the eminent ouental scholars from the West who were amazed at the antiquity, importance and richness of Indian literature that tried to take a historical survey of some tract or the other of Indian literature When one looks at the various volumes of the Grundriss der Indo-Auschen Philologie and Altertumskunde (Encyclopedia of Indo-Aryan Research ) edited by Buhler and his colleagues or at the Geschichte der Indischen Litteratur, 1-3 ( A History of Indian Literature, vols 1-2, so far published ) by M. Winternitz, one has to admire not only the stupendous labour of the surveyors but also the continued researches of various scholars which supplied material for such a survey. It is such histories that have given us an allIndia outlook, beyond the limitations and prejudices created by the difterences of religion and language, and it is this approach that would enable us in the iung run to evaluate the literary achievements and cultural heritage of India in the march of world civilization.
Jainism possesses many an important religious aspect. its Atman-Karman philosopby; its course ot spiritual evolution without any intervention of Divinity, the stress laid on ascetic morality; and its ethico-moral principles like Ahimsa. As a representative of the Sramanic culture, which appears to have been prevalent along the fertile banks of Ganges in
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Eastren India long before the adven of Vedic Aryans, Jaina religion has close affinities with Buddhism but it is essentially independent of and distinct from Vedic religion or its later forms, now loosely called by the name Hinduism. As Jacobi has remarked' In conclusion let me assert my conviction that Jainism is an original system, quite distinct and independent from all others; and that therefore, it is of great importance for the study of philosophical thought and religious life in ancient India. ( Transactions of the Third International Congress for the History of Religions, vol. II, pp. 59-66, oxford 1908 ).
The Jaina authors have given a distinctive position anů an intellectual basis to their religious and cultural ideology by their religious snd secular writings, both ancient and modern, in different languages like Prakrit. Sanskrit, Apabhramsa, Old-Rajasthani, Old-Hindi, Old-Gujarati, Tamil and Kannada. As Winternitz puts it : There is scarcely any province of Indian literature in which the Jainas have not been able to hold their own. Above all they have developed a voluminous narrative literature. they have written epics and novels, they have composed dramas and hymns; sometimes they have written in the simple language of the people, at other times they have competed in highly elaborate poems, with the best masters of ornate court poetry and they have also produced important works of scholarship.' (A History of Indian Literature, II. p. 483 )
The Jaina works unmistakably possess the stamp of religious spirit, but their authors have never carried their literary pursuits in isolation : they are essentially
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Indian and bear close relation with earlier and contemporary literature. This is evident from the works of authors like Pujyapada and siddhasena, Akalanka and Hemacandra etc. Another peculiarity about these authors is that very often they supply a good deal of information about their predecessors and contemporaries, monks, laity and princes. In some cases they also mention the date and place of composition. Such details occur at the beginning of the works or at the end of them generally in an independent section known by the name Prasasti.
A historian of literature is not only interested in the contents of the works but also in the biographic details about the authors, and most of the Jaina authors mention at least some facts about themselves. This is a phenomenon rare in early Indian literature, and hence all the more coveted by historians. Even when books were still in Mss. And not published, various oriental scholars like Bhandarkar, Peterson, Keilhorn and others published in their Descriptive catalogues of Sanskrit and Prakrit Mss. Those extracts from the beginning and close of a work which give some inforniation about the author and about the work. These passages have been of immense value for the historian of literature; and many paragraphs in the History of Indian Literature by Winternitz are based on such excerpts given by Peterson and others.
The Mss. of Sanskrit and Prakrit works in Jaina Bhandaras are rich in Prasastis; some of them belong to the authors themselves and others to the donors etc. of the Mss. : in either case they have a documentary value. Besides the Descriptive Catalogues, some inde
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
pendent collections of Prasasts have been published, for instance : Sri-prasasti-samgrahah by A. m. Shaha, Ahmedabad Samvat 1993; Jaina pustaka-prasastı-samgraha, vol. I, ed. Jinavíjaya Muni, Singhi Jain Series 17, Bombay 1943 Even a cursory glance through these publications will convince any one of the great value and usefulness of the material.
Pt. Jugalkishore Mukthar is a front-rank scholar who has worked hard throughout his lengthy career to unearth inportant information about rare works and unknown authors, His contributions have enlightened many dark corners of Indian literature in general and Jaina literature in particular He has spent his valuable time in many Ms.-collections and gathered together a lot of useful material. He has a linnger and thirst for new facts and fresh evidence His various articles in the Jaina Hitaishi and Anekanta speak eloquently for his strenuous labour and deep scholar. ship. He weighs his evidence with a remarkable legal acumen; and as a critic he is thorough and unsparing. What he has achieved singlehanded through his manifold writings should be a matter of pride for any Institution
In this Jainagrantha-prasasti-samgraha Pt. Jugal. kishore has presented from his personal colection Prasastis from 171 works embracing various subjects like logic,religion, narrative, didactic and hymnal poetry, ritual, metaphysics, drama, grammar etc. both in Sanskrit and Parkrit. Some of these Prasastis give important bits of informotion. The Prasastis of Ganitasara-sa mgtaha and Jayadhavala refer to Amoghavarsa Nrpatungą, the Rashtrakuta rules; and
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
k
numerous Prasastis give the dates of composition as well. Indranandi gives so much of useful information about himself and his contemporaries that one must hesitate now to say that Indian aulhors were lacking in historical sense as it was once alleged by early European scholarrs.
This handy volume is equipped with the necessary Appendices which heighten its referential value. It is simply indispensable to an earnest student of Indian literature in general and Jaina literature in particular.
Kolhapur January 1, 1949
A. N. Upadhye
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्ताव ना
प्रशस्ति-परिचय भारतीय पुरातत्त्वमें जिस तरह मूर्तिकला, दानपत्र, शिलालेख, स्तूप, मूर्तिलेग्व, कृप-बावड़ी, तड़ाग, मन्दिर प्रशस्तियों और सिक्के आदि वस्तुएँ उपयोगी और आवश्यक हैं। इनकी महत्ता भारतीय अन्वेषक विद्वानोंसे छिपी हुई नहीं है । ये सब चीजें भारतकी प्राचीन आर्य संस्कृतिकी समु. ज्वल धाराकी प्रतीक हैं । और इतिहासकी उलझी हुई समस्याओं और गुत्थियोंको सुलझानेमें अमोघ अस्त्रका काम देती हैं तथा पूर्वजोंकी गुणगरिमाका जीता-जागता सजीव इतिहास इनमें संकलित रहता है।
इसी तरह भारतीय साहित्यादिके अनुसंधानमें ग्रन्थकर्ता विद्वानों. प्राचार्यो और भट्टारकोंद्वारा लिखी गई महत्वपूर्ण ग्रन्थ-प्रशस्तियाँ भी उतनी ही उपयोगी और आवश्यक हैं जितने कि शिलालेख अादि । प्रस्तुत ग्रन्थमें संस्कृत प्राकृत भाषाक १७१ ग्रन्थोंकी प्रशस्तियोंका संकलन किया गया है जो ऐतिहासिक दृष्टिसे बड़े ही महन्वका है। ये प्रशस्तियाँ प्रन्थका विद्वानों और प्राचार्यो श्रादिके द्वारा समय-समय पर रची गई हैं। इन प्रशस्तियों में संघ, गण, गच्छ, वंश, गुरुपरम्परा, स्थान तथा समय संवतादिके साथ तत्कालीन राजाओं, राजमन्त्रियों, विद्वानों, राजश्रेष्ठियों
और अपने पूर्ववर्ती ग्रन्थकर्ता विद्वानों तथा उनकी कृतियोंके नाम भी जहाँतहाँ दिये हुए हैं, जो अनुसन्धाता विद्वानों ( रिसर्चस्कॉलरों) के लिए • बहुत ही उपयोगी हैं । इन परसे अनेक वंशों, जातियों, संघों, गण-आच्छों
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२) गुरुपरम्पराओं, उनके स्थान, समय, कार्यक्षेत्र और उनकी ज्ञानलिप्साके साथ साथ तत्कालीन परिस्थितियों, राजाओं, महामात्यों और नगर सेठ आदिके इतिवृत्त सहज ही संकलित किये जा सकते हैं।
इन प्रशस्तियोंको दो विभागोंमें बाँट दिया गया है, उनमेंसे इस प्रथम विभागमें मुख्यतया संस्कृत और प्राकृत ग्रन्थोंकी प्रशस्तियों ही दी गई हैं। अपभ्रंशभाषा प्रन्थोंकी प्रशस्तियोंका एक जुदा ही संग्रह निकालनेका विचार है इसीसे उन्हें इस विभागमें स्थान नह दिया गया है। उन प्रशस्तियोंका संग्रह भी प्रायः पूरा हो चुका है जो सम्पादित होकर प्रेसमें दिया जायगा । ये सब प्रशस्तियां प्राय अप्रकाशित हस्त. लिम्वित ग्रन्थों परसे नोट की गई हैं और उन्हें मावधानीसे संशोधित कर देनेका उपक्रम किया गया है। फिर भी दृष्टि-दोष तथा प्रेम श्रादिकी असावधानीसे कुछ अशुद्धियोंका रहजाना सम्भव है। प्रस्तुत संग्रहमें ४-५ ऐसे ग्रन्थोंकी प्रशस्तियाँ भी संग्रह की गई हैं जो अन्यत्र अपूर्ण तथा अशुद्ध रूपमें प्रकाशित हो चुकी हैं। उन्हें कुछ विशेषताओंके साथ शुद्ध प्रतियों परसे संशोधित करके दिया गया है। दो-चार ऐसे ग्रन्थोंकी प्रशस्तियां भी अंकित की गई हैं जो संग्रह करते अथवा छपाते समय तो अप्रकाशित थे लेकिन बादको प्रकाशित हो गये हैं। फिर भी समयादिककी दृप्टिसे उनका संग्रह भी उपयोगी है।
इस प्रशस्तिसंग्रहके अन्तमें कुछ परिशिष्ट भी दिये गये हैं जिनमें प्रशस्ति गत भौगोलिक नामों, संधों, गणों, गच्छों स्थानों, राजाओं, राजमन्त्रियों, विद्वानों प्राचार्यो, भट्टारकों तथा श्रावक श्राविकाओंके नामोंकी सूचीको अकारादि क्रमसे दिया गया है, जिससे अन्वेषक विद्वानोंको विना किसी विशेष परिश्रमकं उनका पता चल सके । ___ इस १७१ अन्य-प्रशस्तियों के संग्रहमें, जिनके नाम अन्यत्र दिए हुए हैं, जिनमें उनके कर्ता १०४ विद्वानों श्रादिका संक्षिप्त परिचय भी निहित है
और उनका संक्षिप्त परिचय प्रागे दिया जायगा जिनके नाम इस प्रकार हैं:
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(1)
१. वादिराज २. जयसेन ३. पद्मनाम कायस्थ ४. वासवसेन ५. वाग्भट ६. पं० शाधर ७. ब्रह्म जिनदास ८. मुमुतु विद्यानन्द ६. ब्रह्म नेमिदन्त १०. ब्रह्म श्रुतसागर ११. भ० सकलभूषण १२. मुनि पद्मनन्दि १३. भ० ललितकीर्ति १४. सिंहनन्दि १५. पं० नेमिचन्द १६. वादिचन्द्र १७. केशवसेनमूरि १८. अक्षयराम १६ सोमदेवसूरि २०. विबुध श्रीधर २१. सहस्रकीर्ति २२. मुनि रामचन्द्र २३ भ० जिनेन्द्रभूषण २४. भ० गुणचन्द्र २५. भ० धर्मकीर्ति २६. पं० रामचन्द्र २७. ब्रह्म कामराज २८. भ० शुभचन्द्र २६. सोमकीर्ति ३० भ० रत्नचन्द्र ३१. पं० जिनदास ३२. ब्रह्म कृष्णदास ३३. कवि दामोदर ३४. दीक्षित देवदत्त ३५. भास्क
नन्दि ३६. देवेन्द्रकीर्ति ३७. पं० धरषेण ३८. चारित्रभूषण ३६. कवि नागदेव (जिनदेव ) ४०. कवि जगन्नाथ ४१. गुणचन्द्र ४२. शिवाभिराम ४३. चन्द्रकोर्ति ४४. जयकीर्ति ४५. महासेनसूरि ४६. देवेन्द्रकीर्ति ४७. सुमतिमागर ४८. ब्रह्मगोपाल ४६. शुभद्र ५०. कवि हस्तिमल्ल ५१. श्रजितसेनाचार्य ५२. भानुकीर्ति ५३. पं० योगदेव ५४. नागचन्द्रसूरि ५५. भ० श्रीभूषण ५६. पं० श्ररुणमणि ५७. भ० ज्ञानभूषण ५८. ब्रह्म रायमल ५६. नरेन्द्रसेन ६०. जिनसेनसूरि ६६. कवि असग ६२. अय्यपार्य ६३. गुणभद्र ६४ अनन्तवीर्य ६५. नन्दिगुरु ६६. नागराज ६७. भ० कमलकीर्ति ६८. श्रीदेव ६६. कवि गोविन्द ७०. मल्लिषेणसूरि इन्द्रनन्दियोगीन्द्र ७२. पं० बुधवीरु ०३ प्रभावन्द्र ७४. त्रिविक्रम ७५. अमरकीर्ति ७६. ज्ञानभूषण ७७. रामचन्द्र मुमुक्षु ७८. सुमतिकीर्ति ७६. पांडे रूपचन्द्र ८० प्रभाचन्द्र ८१. धर्मदेव ८२. माधवचन्दत्रैविद्य ८३. श्रीचन्द्र ८४. म० श्ररिष्टनेमि ८५. महावीराचार्य ८६. भ० श्रीभूषण ८७. भ० चन्द्रकीर्ति मम वीरसेनाचार्य ८६ जिनसेन १० वीरभद्राचार्य ११. दुर्गदेव १२. श्रुतमुनि ६३. भट्टवोसरि ६४. मुनि गणधरकीर्ति २५. सोमदेव ६६ पं० प्रभाचन्द्र ६० प्रभाचन्द्राचार्य ६८. वामदेव ३६. भ० ललितकीर्ति १०० वादिराज १०१. कवि वाग्भट १०२. हरिपाल १०३. विश्वसेन मुनि १०४. और भ० ज्ञानकीर्ति ।
७१.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(8)
प्रशस्ति संग्रह में ग्रंथकर्ता इन विद्वानों श्रादिका संक्षिप्त परिचय क्रमसे नीचे दिया जाता है:
इस प्रशस्तिसंग्रहकी प्रथम प्रशस्ति 'न्यायविनिश्चयविवरण' की है, जिसके रचयिता श्राचार्य वादिराज हैं । वादिराज द्राविडसंघस्थित नन्दिसंघकी रुगल नामक शाखाके विद्वान थे, श्रीपालदेवक प्रशिष्य तथा मतसागरके शिष्य थे । सिंहपुराधीश चालुक्य राजा जयसिंहकी सभाके वे प्रख्यातवादी और उक्त राजाके द्वारा पूजित थे । प्रस्तुत ग्रन्थ उन्हींके राज्यकालमें रचा गया है। प्रशस्तिमें उनकी विजय कामना की गई है। इस ग्रंथ अतिरिक्त श्रापकी अन्य रचनाएँ भी उपलब्ध हैं, जो प्रायः प्रकाशित हो चुकी हैं, और वे हैं -प्रमाण निर्णय, पार्श्वनाथचरित्र, यशोधरचरित्र, एकीभावस्तोत्र, अध्यात्माष्टकस्तोत्र । इनके सिवाय मल्लिषेण प्रशस्ति नामक शिलावाक्य में ' त्रैलोक्य दीपिका' नामक ग्रन्थका भी नामोल्लेख मिलता है जो अभी तक अनुपलब्ध है ।
चार्य वादिराजका समय विक्रमकी ११वीं शताब्दीका उत्तरार्ध है, क्योंकि उन्होंने अपना पार्श्वनाथ चरित्र शक सं० १४७ (वि० सं० १०८२) में बनाकर समाप्त किया है।
दूसरी प्रशस्ति 'धर्मरत्नाकर' की है। जिसके कर्त्ता श्राचार्य जयसेन । जयसेनने प्रशस्तिमें अपनी जो गुरु परम्परा बनलाई है वह यह है कि जयसेनके गुरु भावसेन, भावसेनके 'गुरु गोपसेन, गोपसेनके गुरु शांतिषेण और शांति के गुरु धर्मसेन । ये सब प्राचार्य लाडबाड संघ के विद्वान हैं, जो बागड़ संघका ही एक उपभेद है । बागडसंघका नाम 'वाग्वर' भी है और वह सब वागडदेशके कारण प्रसिद्धि को प्राप्त हुआ है, और इसलिये देशपरक नाम है ।
श्राचार्य जयसेनका समय विक्रमकी ११वीं शताब्दीका मध्य भाग जान पडता है । यह श्राचार्य अमृतचन्द और यशस्तिलकचम्पूके कर्त्ता सोमदेव (शकः सं०८८१ = वि० सं० १०१६ ) से बादके विद्वान हैं । धर्मरत्नाकरके अंतमें पाई जाने वाली प्रशस्तिका अन्तिम पद्य लेखकोंकी कृपासे प्रायः छूट
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५ )
गया है, वह देहली के पंचायतीमंदिर और धारा जैनसिद्धांत भवनकी प्रतियोंमें नहीं है, जिन परसे उक्त प्रशस्तिको नोट किया गया था । बादको ऐलक पन्नालाल दि. जैन सरस्वतिभवन व्यावरकी प्रति परसे प्रशस्तिका उक्त अन्तिम पद्य निम्न रूपमें उपलब्ध हुआ है
Į
वाणेन्द्रियव्योमसोम - मिते संवत्सरे शुभे । १०५५। प्रन्थोऽयं सिद्धतां यात सबलीकरहाटके ॥
इस पद्यसे ग्रन्थका रचनाकाल सं० १०५५ और रचना स्थान सबलीकरहाटक स्पष्ट जाना जाता है और इसलिये ग्रन्थकार जयसेनका समय विक्रमकी ११वीं शताब्दीका मध्यभाग सुनिश्चित है । सबलीकरहाटक नामका नगर अथवा ग्राम कहाँ पर स्थित है इसके अनुसन्धानका अभी तक अवसर नहीं मिल सका ।
तीसरी प्रशस्ति 'यशोधर चरित्र' की है जिसके कर्ता पद्मनाभ कायस्थ हैं, पद्मनाभ कायस्थने भट्टारक गुणकीर्तिके उपदेशसे पूर्व सूत्रानुसार यशोधरचरित्र अथवा दयासुन्दरविधानकी रचना राजा वीरमेन्द्र या वीरमदेव के राज्यकालमें महामात्य (मंत्री) साधू (साहू) कुशराज जैसवालके अनुरोधसे की है। पद्मनाभा वंश कायस्थ था और वे संस्कृत भाषा अच्छे विद्वान थे । और जैनधर्म पर विशेष अनुराग रखते थे । 'संतोष' नामके जैसवालने उनके इस ग्रन्थकी प्रशंसा की तथा विजय सिंहके पुत्र पृथ्वीराजने अनुमोदना की थी ।
कुशराज जैसवालकुलवे भूषण थे, इनके पिताका नाम जैनपाल और माताका नाम 'लोणा' देवी था, पितामहका नाम भुल्लण और पितामहीका नाम उदिता देवी था। आपके पांच भाई और भी थे। जिनमें चार डे और एक छोटा था । हंसराज, मेराज, रैराज, भवराज ये बड़े भाई श्र र हेमराज छोटा भाई था । कुशराज बडा ही धर्मात्मा तथा राजनीति में कुशल था । इसने ग्वालियरमें चन्द्रप्रभ जिनका एक विशाल जिनमंदिर Water था और उसको प्रतिष्ठादिकार्यको बड़े भारी समारोहके साथ संपन किया था । कुशराजकी तीन स्त्रियां थीं, रल्लो, लक्षणश्री, और कौशीरा ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६ )
ये तीनों ही पत्नियाँ मती, साध्वी तथा गुणवती थीं और नित्य जिनपूजन किया करती थीं; रल्होले कल्याणसिंह नामका एक पुत्र उत्पन्न हुश्रा था, जो बडा ही रूपवान, दानी और जिनगुरुके चरणाराधनमें तत्पर था । इस सर्वगुण सम्पन्न कुशराजने श्रुतभक्तिवश उक्त यशोधरचरित्रकी रचना कराई थी जिसमें राजा यशोधर और रानी चन्द्रमतीका जीवन परिचय दिया हुआ है । यह पौराणिक चरित्र बडा ही रुचिकर प्रिय और treat मृतक श्रोत बहाने वाला है। इस पर अनेक विद्वानों द्वारा प्राकृत, संस्कृत अपभ्रंश और हिन्दी गुजराती भाषा में ग्रन्थ रचे गए हैं।
में
कविवर पद्मनाभने अपना यह ग्रन्थ जिस राजा वीरमदेवके राज्यकाल'रचा है वह ग्वालियरका शासक था और उसका वंश 'तोमर' था । यह वही प्रसिद्ध क्षत्रिय वंश है जिसे दिल्लीको चपाने और उसके पुनरुद्धार करनेका श्रेय प्राप्त है । वीरमदेवके पिता उद्धरणदेव थे, जो राजनीति में दक्ष और सर्वगुण सम्पन्न थे । सन् १४०० या इसके ग्राम पास ही राज्यसता वीरमदेव हाथमें आई थी। हिजरी सन ८०५ और वि० सं० १४६२ में अथवा १४०५ A. D. में मल्लू इकबालखाने ग्वालियर पर चढ़ाई की थी; परन्तु उस समय उसे निराश होकर ही लौटना पड़ा । फिर उसने दूसरी बार भी ग्वालियर पर घेरा डाला; किन्तु इस बार भी उसे आस-पास के कुछ इलाके लूट कर हो वापिस लौटना पडा ।
I
श्राचार्य अमृतचन्द्रकी 'तत्त्वदीपिका' (प्रवचनमार टीका ) की लेखक प्रशस्तिमें, जो वि० सं० १४६६ में लिखी गई है, गोपादिमें ( ग्वालियर में ) उस समय वीरमदेवक राज्यका उल्लेख किया गया है। और अमरकीर्ति षट्कर्मोपदेशकी प्रामेरप्रतिमें जो सं० १४७६ की लिखी हुई है उसमें भी वीरमदेव राज्यका उल्लेख है और वीरमदेवका पौत्र हूंगरसिंह अपने पिता गणपतिदेव के राज्यका उत्तराधिकारी मं० १४८१ रहा है । १४६२ से
कुछ बादमें भी
में 'हुआ। वीरमदेवका राज्य सं० १४६६ से इससे यह जाना जाता है कि प्रन्थकर्ता कवि
पद्मनाभने सं०
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७) सन् १४७६ के मध्यवर्ती किसी समयमें इस यशोधर चरितकी रचना भ० गुणकीर्तिके उपदेशसे की है।
चौथी प्रशस्ति मुनि वासवसेनके यशोधरचरितकी है । मुनिवासघसेनने अपनी प्रशस्तिमें उसका रचनाकाल और अपना कोई परिचय नहीं दिया और न दूसरे किन्हीं साधनोंसे ही यह ज्ञात हो सका है कि उक्त चरित कब रचा गया । इस ग्रन्थकी एक प्रति सं०१५८१ की लिखी हुई जैनसिद्धान्तभवन श्रारामें मौजूद है, जो रामसेनान्वयी भ० रनकीर्तिके प्रपट्टधर और भ० लखमसेनके पट्टधर भ० धर्मसनके समयमें लिखी गई है, उमसे इतना ही ज्ञात होता है कि वासबसेन सं० १५८१ से पूर्ववर्ती विद्वान हैं, कितने पूर्ववर्ती हैं, यह अभी अज्ञात है।
/ पांचवीं प्रशस्ति 'नेमिनिर्वाणकाव्य' की है जिसके कर्ता कवि वाग्भट हैं । कवि वाग्भट्ट प्राग्वाट ( पोरवाड़) वंशके कुलचन्द्र थे, और अहिछत्रपुरमें उत्पन हुए थे। इनके पिताका नाम छाहरू था। इनकी यह एक ही कृति अभी तक उपलब्ध है, जो १६० पद्योंकी संख्याको लिये हुए है। यह मारा ग्रन्थ १५ सो अथवा अध्यायोंमें विभक्त है। इसमें जैनियों के बाईसवें तीर्थकर नेमिनाथका चरित्र अंकित किया गया है। ग्रन्धकी रचना सुन्दर, सरस, मधुर तथा विविध अलंकारों श्रादिसे विभूषित है। इसके सातवें सर्गमें 'मालिनी' श्रादि संस्कृतक ४४ छन्दोंका स्वरूप भी दिया हुश्रा है और पद्यक उपान्त्य चरणमें चन्दके नामकी सूचना भी कर दी गई है । ग्रन्थ के अनेक पद्योंका उपयोग वाग्भट्टालंकारक कर्ता वाग्भटने अपने ग्रन्थमें यत्र तत्र किया है। कि वाग्भट्टालंकारक कर्ता कवि वाग्भटका समय विक्रमकी १२ वीं शताब्दीका उत्तराद्ध (सं० ११७३) है अतः यह ग्रन्थ उससे पूर्व ही रचा है । इस काम्य ग्रन्थ पर भ० ज्ञानभूषणकी एक पंजिका टीका भी उपलब्ध है, जो देहलीके पंचायती मन्दिरके शास्त्रभंडार में मौजूद है। प्रन्थकर्ताने अपने सम्प्रदायका कोई उल्लेख नहीं किया, फिर भी १९वें तीर्थकर मल्लिनाथ जिनकी स्तुति करते हुए उन्हें
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुरु सुत ( इचवाकुवंशी) राजाका पुत्र बतलाया है x श्वेताम्बरीष मतानुसार सुता नहीं, इससे इस ग्रन्थके कर्ता दिगम्बराचार्य हैं ।
छठवीं प्रशस्ति 'भूपालचतुर्विशति-टीका' की है जिसके कर्ता पंडित प्रवर आशाधर हैं जो विक्रमकी १३वीं शताब्दीके प्रतिभासम्पन्न बहुश्रुत विद्वान थे। इन्होंने अपने जीवनका अधिकांश भाग जैनसाहित्यके निर्माण
और उसके प्रचार में व्यतीत किया था। वे संस्कृत भाषाके प्रौढ़ विद्वान थे। सपादलक्ष देशमें स्थित मांडवगढके निवासी थे। सं० १२४६ में जब शहाबुढीनगौरीने देहली और अजमेर पर अधिकार कर लिया, तब वे उस स्थानको छोड़कर सुप्रसिद्ध धारानगरीमें श्रा बसे और वहां उन्होंने ब्याकरण तथा न्यायशास्त्रका अध्ययन किया । धाराके बाद वे नालछे ( नलकच्छपुरस) के नेमिनाथ चैत्यालयमें रहकर पठन-पाठन और माहिन्यकी उपासनामें तत्पर हो गये।
इनकी जाति वघेरवाल थी। इनके पिताका नाम मल्लक्षण, माताका श्रीरनी और धर्मपत्नीका सरस्वती तथा पुत्रका नाम छाहड था । इनके समय में विन्ध्यवर्मा, सुभटवर्मा, अर्जुनवर्मा, देवपाल और जैतुगिदेव नामक पांच राजा हुए हैं, जिनका उल्लेख इन्होंने अपने ग्रन्थोंकी प्रशस्तियोंमें किया है। पंडित प्राशाधरजीकी कितनी ही कृतियां अप्राप्य हैं, एक दो प्राप्त कृतियाँ भी अभी अप्रकाशित हैं और शेष रचनाएँ प्रकाशित हो चुकी हैं। प्रस्तुत भूपाल चतुर्विंशतिका टीका विनयचन्द्रके अनुरोधसे लिखी गई है । ये विनयचन्द्र वे ही जान पड़ते हैं जिनके अनुरोधसे पंडितजीने इष्टोपदेशकी x तपः कुठार-क्षत-कर्मचल्लि-मल्लिर्जिनो वः श्रियमातनोतु । कुरोः सुतस्यापि न यस्य जात, दुःशासनत्वं भुवनेश्वरस्य ॥ १६ ॥
मिनिर्वाणकाव्य ॐ यह नालछा या नलकच्छपुर विक्रमकी १३वीं शताब्दी में जनधनसे समाकीर्ण था यह नगर धार और मांडव (मांड) गढ़के मध्यवर्ती स्थानमें बसा हुआ था। इस नगरके चिन्ह अाज भी अवशिष्ट हैं या नहीं, यह कुछ ज्ञात नहीं हो सका।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(&)
टीका बनाई थी और जो सागरचन्द्र मुनिके शिष्य थे। उनकी शेष कृतियों
के नाम इस प्रकार हैं:
सागार - अनगारधर्मामृत स्वोपज्ञटीका सहित, मूलाराधनादर्पण, सहस्रनाम मूल व स्वोपज्ञटीका सहित, पं० हीरालालजी सिद्धान्तशास्त्री साहूमल और सोनागिरके भट्टारकीय ज्ञानभण्डार में उपलब्ध है । जिनयज्ञकरुप, fafe स्मृतिशास्त्र सटीक, नित्यमहोद्योत, अमरकोष टीका ( अनुपलब्ध ) श्राराधनासारटीका ( अनुपलब्ध ) क्रियाकलाप, अध्यात्मरहस्य ( अनुपलब्ध ), राजीमतिविप्रलंभ, ज्ञानदीपिका, भरतेश्वराभ्युदय, प्रमेयरत्नाकर काव्यालंकार टीका, रत्नत्रयविधान और अष्टांग हृदयोद्योतिनी टीका |
D
पंडित श्रशाधरजीने सं० १२८५ में जिनयज्ञकल्प. सं० १२६२ में त्रिषष्ठि स्मृतिशास्त्र, सं० १२६६ में सागारधर्मामृत टीका और सं० १३०० में नगारधर्मामृत टीकाका निर्माण किया है। शेष सब ग्रन्थ सं० १२८५ और सं० १३०० के मध्यवर्ती समयमें रचे गये हैं। इनका विशेष परिचय 'जैनसाहित्य और इतिहास' नामक पुस्तककं पृष्ठ १२६ में देखना चाहिए । वीं, ७५वीं और १४२वीं प्रशस्तियाँ जम्बूस्वामिचरित हरिवंशपुराण और रामचरित्रकी हैं जिनके कर्ता ब्रह्मजिनदास हैं जो कुन्दकुन्दान्वय सरस्वतीगच्छुके भट्टारक सकलकीर्तिके कनिष्ठ भ्राता और शिष्य ये 1 ये मदनरूपी शत्रुको जीतने वाले ब्रह्मचारी, क्षमानिधि, षष्ठमादितपके विधाता और अनेक परीष होंके विजेता थे । इन्होंने अनेक देशों में विहार करके जनताका कल्याण किया था - -उन्हें सन्मार्ग दिखलाया था । ये जिनेन्द्र के चरणकमलोंके iate, देव-शास्त्र-गुरुकी भक्रिमें तत्पर, प्रत्यन्त दयालु तथा सार्थक जिनदास नाम से प्रसिद्धिको प्राप्त थे और प्राकृत, संस्कृत, गुजराती तथा हिंदी भाषा के अच्छे विद्वान एवं कवि भी थे। इनके गुरु भट्टारक सकलकीर्ति प्रसिद्ध. विद्वान थे, जिनका संस्कृत भाषा पर अच्छा अधिकार था, तात्कालिक भट्टारकोंमें इनकी अच्छी प्रतिष्ठा थी । इन्होंने अपने समय में अनेक मन्दिर
* पंडित हीरालालजीले ज्ञात हुआ है कि सहस्रनामका प्रकाशन हाल हमें भारतीयज्ञानपीठ काशीले हो चुका है।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १० )
arrare, सैकड़ों मूर्तियोंका निर्माण कराया और उनके प्रतिष्ठादि महोत्सव कार्य भी सम्पन्न किये हैं । इनके द्वारा प्रतिष्ठित मूर्तियोंके कितने ही अभि लेख सं० १४८० से १४६२ तकके मेरी नोट बुकमें दर्ज हैं। इनके प्रतिरिक्त अनेक मूर्तियां और उनके अभिलेख श्रौर नोट किये जाने को हैं, जिन सबके संकलित होने पर तत्कालीन ऐतिहासिक बातोंके अन्वेषणमें बहुत कुछ सुविधा प्राप्त हो सकती है ।
भ० सकलकीर्तिने सं० १४८१ में सघ सहित बड़ालीमें चातुर्मास किया था और asia अमीरा पार्श्वनाथ चैत्यालयमें बैठकर 'मूलाचारप्रदीप' नामका एक संस्कृत ग्रन्थ सं० १४८१ की श्रावण शुक्ला पूर्णिम.. को अपने कनिष्ट भ्राता जिनदासके अनुग्रहसे पूरा किया था । इसका उल्लेख गुजराती कविता निम्न उपयोगी श्रशसे जाना जा सकता है।
--
तिहि अवसरे गुरु आविया, बाली नगर मकार रे, चतुर्मास तिहां करो शोभनो, श्रावक कीधा हर्ष अपाररे । अमीरे पधरावियां, बधाई गावे नरनार रे, सकल संघ मिल बंदियां, पाम्या जय जयकार रे ||
X
X
X
X
संवत् चौदह सौ पूर्णिमा दिवसे पूरण कर्या, मूलाचार महंतरे ॥
X
X
मी भला, श्रावण मास लसंतरे,
X
भ्राताना अनुग्रह थकी कीधा प्रन्थ महानरे ||
X
* १५ शताब्दी में बडाली जन धनसे सम्पन्न नगर था, उस समय वहां हूमड़ दि० जैन श्रावकों की बहुत बडी बस्ती थी । वहांका अमीरा पार्श्वनाथका दि० मन्दिर बहुत प्रसिद्ध था । उस समय देवसी नामक एक बीसाहूमड़ने केशरियाजीका संघ भी निकाला था और भ० सकलकीर्ति उस समय के प्रसिद्ध विद्वान भट्टारक थे, बागढ़ और गुजरातमें उनका अच्छा प्रभाव था । ये अपने शिष्य प्रशिष्यादि सहित उन प्रान्त में विहार करते रहते थे ।
1
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११) यद्यपि सकलकीर्तिने अपने किसी भी प्रन्थमें उसका रचनाकाल नहीं दिया, फिर भी, अन्य साधनोंसे-मूर्तिलेस्णादिके द्वारा-उनका समय विक्रमकी १५वीं शताब्दीका उत्तरार्ध सुनिश्चित है । भट्टारक सकलकीर्ति ईडरकी गहीके भट्टारक थे और भ. पद्मनन्दीके पट्टपर प्रतिष्ठित हुए थे। कहा जाता है कि वे सं० १४४४ में उत गद्दी पर श्रासीन हुये थे और मं० १४६६के पुषमासमें उनकी मृत्यु महसाना (गुजरात) में हुई थी। महसानामें उनका समाधिस्थान भी बना हुआ है । भ० सकलकीर्ति द्वारा रचित प्रन्थोंके नाम इस प्रकार हैं, जिनसे उनकी विद्वत्ता और साहित्य-सेवाका अनुमान किया जा सकता है .--
१ पुराणसार २ सिद्धान्तसारदीपक ३ मल्लिनाथ चरित्र ४ यशोधर चरित्र ५ वृषभचरित्र (आदिनाथ पुराण) ६ सुदर्शनचरित्र ७ सुकमालचरित्र ८ वर्धमानचरित्र ६ पार्श्वनाथपुराण १० मूलाचार प्रदीप ११ सारचतुर्विशतिका १२ धर्मप्रश्नोत्तर श्रावकाचार १३ सद्भाषितावली १४ धन्यकुमारचरित्र १५ कर्मविपाक १६ जम्बूस्वामिचरित्र १७ श्रीपालचरित्र आदि ।
ब्रह्म जिनदासने भी अनेक ग्रन्थोंकी रचना की है जिनमें भ० सकलकीर्तिका बड़े गौरवके साथ स्मरण किया है । चूक जिनदास सकलकीर्तिके कनिष्ठ भ्राता थे। इसलिए इनका समय भी विक्रमकी १५ वीं शताब्दीका उत्तरार्द्ध और सोलहवीं शताब्दीका पूर्वाद्ध जान पड़ता है। क्योंकि सं० १४८१ में इन्हींके अनुरोधसे बडालीमें मूलाचारप्रदीपके रचे जानेका उल्लेख ऊपर किया जा चुका है । और सं० १५२० में इन्होंने गुजराती भाषामें हरिवंशरास' की रचना की है। आपकी रचनाओंमें जम्बूस्वामी चरित और हरिवंशपुराण और रामचरित ( पद्मपुराण ) ये तीन ग्रन्थ तो संस्कृत भाषामें रचे गए हैं । जम्बूस्वामीचरितकी रचनामें इनके शिष्य ब्रह्मचारी धर्मदासके मित्र द्विजवंशरत्न कवि महादेवने सहायता पहुँचाई थी। 'धर्मपंचविंशतिका' अथवा 'धर्मविलास' नामकी एक छोटी सी रचना
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२ )
भी इन्हीं जिनकी कृति है । इनके अतिरिक्त जिनदास रचित जिन रचनाओं का उल्लेख मिल सका उनके नाम इस प्रकार हैं :
१ यशोधररास २ आदिनाथरास ३ श्रेणिकरास ४ समकितरास ५ करकंडुरास ६ कर्मविपाकरास ७ श्रीपालरास प्रद्युम्नरास ● धनपालरास १० हनुमच्चरित ११ और व्रतकथा कोषx - जिम में दशलक्षरणव्रतकथा, सोलहकारणव्रतकथा, वाहणषष्ठीव्रतकथा, मोक्षसप्तमीकथा, निर्दोषसप्तमीकथा, श्राकाशपंचमीव्रतकथा और पंचपरमेष्ठी गुण वर्णन प्रादि रचनाओंका संग्रह एक गुटके में पाया जाता है। ये सब रचनाएँ प्रायः गुजराती भाषा में की गई हैं; परन्तु इनमें हिन्दी और राजस्थानी भाषा के शब्दोंका बाहुल्य पाया जाता है । इनके सिवाय निम्न ग्रन्थ पूजा-पाठ विषयक भी हैं और जिनकी संख्या इस समय तक ७ ही ज्ञान हो सकी है उनके नाम इस प्रकार हैं- १ जम्बूद्वीप पूजा २ अनन्तत्रतपूजा ३ सार्द्धद्वय द्वीपपूजा ४ चतुर्विंशत्युद्याप नपूजा ५ मेद्यमालोयापन पूजा ६ चतुस्त्रिंशदुत्तर द्वादशशतोद्यापन बृहत्सद्धचक्रपूजा ।
F
७
इस तरह ब्रह्मजिनदासकी संस्कृत प्राकृत और गुजराती भाषाकी सब मिलाकर २५-३० कृतियोंका अब तक पता चल सका है। इन सब ग्रन्थोका परिचय प्रस्तावनाकी कलेवर वृद्धिके भयसे छोड़ा जाता है । इनके सिवाय इनकी धन्य रचनाएँ और भी गुटको में यत्र तत्र ग्रन्थ भंडारो में मिलती हैं, पर ये सब इन्हीं की कृति हैं इसका निर्णय उनका श्राद्योपात अवलोकन किये बिना नहीं हो सकता, समय मिलने पर इस सम्बन्ध में फिर विचार किया जाएगा ।
वीं प्रशन 'सुदर्शन चरित' की है जिसके कर्ता भ० विद्यानन्द हैं
x इनमें से नं० ६ और ११ के ग्रन्थ श्रामेर भट्टारकीय भंडार में पाये जाते हैं। शेष रासोंमें अधिकांश राखे देहलीके पंचायती मन्दिरखे शास्त्रभंडारमें पाये जाते हैं । और कुछ पूजाएँ, जो गुटकों में सन्निहित हैं ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३) जो कुन्दकुन्दान्वय सरस्वती गच्छके भ. पचनन्दिके प्रशिष्य तथा भ. देवेन्द्रकीर्तिके शिष्य थे, और सूरतकी गही पर प्रतिष्ठित हुए थे । विद्यानन्दिने 'सुदर्शनचरित' में अपनी गुरुपरम्परा इस प्रकार दी है:-कुन्द कुन्दमन्तानमें विशालकीर्ति हुए, उनके पद पर शुभकीर्ति हुए, शुभकीर्तिक पट्ट पर धर्मचन्द्र, और धर्मचन्द्रकं पट्ट पर रत्नकीर्ति, रस्नकीर्तिके पट्ट पर प्रभाचन्द्र, प्रभाचन्द्र के पट्ट पर पद्मनन्दी, पमनन्दीके पट्ट पर देवेन्द्रकीर्ति,
और देवेन्द्रकीर्तिके पट्ट पर प्रस्तुत विद्यानन्दि हुए। ये विक्रमकी १६वीं शताब्दीके विद्वान थे। ___ भ० विद्यानन्दीकी इस समय दो रचनाओंका पता चला है जिनके नाम हैं सुदर्शनचरित्र और श्रीपालचरित्र । इनमें सुदर्शनचरित्रकी रचना गन्धारपुरीके पार्श्वनाथ चैत्यालयमें हुई है । प्रस्तुत ग्रन्थमें रचनाकाल दिया हुश्रा नहीं है। किन्तु सूरत श्रादिके मुर्तिलेखोंसे प्रकट है कि विद्यानन्दि मूरतकी गहीके पट्टधर हैं। इनके बाद उक्र पट्ट पर भ० मल्लिभूषण
और लक्ष्मीचन्द प्रतिष्ठिन हुए थे। भ० विद्यानन्दिक वि० सं० १४६६ से वि० सं० १५२३ नक के ऐसे मूर्तिलेख पाये जाते हैं जिनकी प्रतिष्ठा भ. विधानन्दिने स्वयं की है अथवा जिनमें भट्टारक विद्यानन्दिके उपदेशसे प्रतिष्टित होनेका उल्लेख पाया जाता है । इससे भ० विद्यानन्दिका समय विक्रमकी १५वीं शताब्दीका उत्तरार्द्ध और सोलहवीं शताब्दीका पूर्वाद्ध जान पड़ता है । इनके प्रधान शिष्य श्रुतसागर थे, जो देशयति या ब्रह्मश्रुत. सागरक नामसं प्रसिद्धिको प्राप्त हैं । उनका परिचय आगे दिया गया है ।
हवीं, ११वी, १२वीं, १०५वीं और १०६ नम्बरकी प्रशस्तियों सुदशनचरित्र, श्रीपालचरित्र धर्मोपदेशपीयूषवर्ष, रात्रिभोजनत्याग कथा और नेमिनाथपुराणकी यथाक्रम संकलित की गई हैं जिनके कर्ता ब्रह्मनेमिदत्त हैं, जो मूलसंघ सरस्वतिगच्छ और बलात्कारगणके विद्वान थे। इनके दीमागुरु भ० विद्यानन्दि थे। और विद्यानन्दिके पट्ट पर प्रति
१ देखो, गुजराती मन्दिर सूरत के मूर्तिलेख, दानवीर माणिकचन्द्र पृष्ठ ५३,५४ ।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १४ )
ठित होनेवाले मल्लभूषण गुरुके ये शिष्य थे । मल्लिभूषणके एक शिष्य भ० सिंहनन्दिगुरु थे, जो मालबाकी गडीके भट्टारक थे। इनकी प्रार्थनासे श्रुतसागरने सोमदेवाचार्य 'यशस्तिलक चम्पू' को 'चन्द्रिका' नामकी टीका fear थी और ब्रह्म नेमिदत्तने नेमिनाथपुराण भी मल्लिभूषण के उपदेश से बनाया था और वह उन्हींके नामांकित किया गया था ।
ब्रह्मदत्त अनेक ग्रन्थोंकी रचना की है किन्तु ये सब रचनाएँ इस समय मेरे सामने नहीं हैं जिनसे यह निश्चय किया जा सके कि उन्होंने atra सी रचना कब और कहाँ निर्माण की । उनकी ज्ञात रचनाओंके नाम इस प्रकार हैं:
१. रात्रिभोजनत्याग कथा, २. सुदर्शनचरित, ३. श्रीपालचरित, ४. धर्मोपदेशपीयूष वर्ष श्रावकाचार, ५. नेमिनाथपुराण ६. आराधनाकथाकोश, ७. प्रीतिंकरमहामुनि चरित और म धन्यकुमारचरित । इनमेंसे इस संग्रहमें चार प्रन्थोकी प्रशस्तियाँ दी गई हैं ।
एच. डी. वेलंकरके 'जिनरत्नकोष' में ब्रह्म नेमिदत्तके 'नेमिनिर्वाण' काव्यका नाम दर्ज है जिसकी अवस्थिति ईडरके शास्त्र भण्डारमें बतलाई गई है ।
इनका समय विक्रमकी १६वीं शताब्दीका अन्तिम चरण है । इनका जन्म सम्भवतः संवत् १५५० या १५५५के आस-पास हुआ जान पडता है । क्योंकि इन्होंने अपना श्राराधना कथाकोश सं० १५७५ के लगभग बनाया था और श्रीपालचरित सं० १५८५ में बनाकर समाप्त किया है। शेष ग्रन्थ उक्त समयोंके मध्यवर्ती समयकी रचनाएँ ज्ञात होती हैं ।
१० वीं, २२ वीं और ४८ वीं और १४३ १६६ तककी २४ प्रशस्तियाँ अर्थात कुल २७ प्रशस्तियां क्रमश: श्रीपाल चरित, यशोधरचरित और ज्ञानार्णवगद्यटीका, ज्येष्ट जिनवरकथा, रविव्रतकथा, सप्तपरमस्थान व्रतकथा, मुकुटसप्तमीकथा, अक्षयनिधिव्रतकथा, षोडशकार कथा, मेघमालात्रतकथा, चन्दनषष्टीकथा, लब्धिविधानकथा, दशलाक्षिणीव्रतकथा, पुष्पाञ्जलित्रतकथा, आकाशपंचमीकथा, मुक्तावलीव्रतकथा, निदु:खसप्तमीकथा, सुगन्ध
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशमी कथा, श्रवण द्वादशी कथा, रत्नत्रय व्रतकथा, अन त व्रतकथा, अशोकरोहिणीकथा, तपोलक्षणपंक्तिकथा, मेरुपंक्तिकथा, विमानपंक्तिकथा, और पल्यविधानकथा की हैं, जिनके कर्ता देशयती ब्रह्म श्रुतसागर हैं, जो मूलसंध सरस्वतीगच्छ और बनास्कारगणके विद्वान थे। इनके गुरुका नाम विद्यामन्दि था जो भट्टारक पदमनन्दीके प्रशिप्य और देवेन्द्रकीर्तिके शिष्य थे । और नो भ. देवेन्द्र कीर्तिके बाद भट्टारक पद पर श्रामीन हुए थे। विद्यानन्दीके बाद उक पट्ट पर क्रमशः मल्लिभूषण और लचमीचन्द प्रतिष्ठित हुए थे। इनमें श्री मल्लिभूषण गुरु श्रु तसागरको आदरणीय गुरु भाई मानते थे। इनको प्रेरणासे श्रुतमारने कितने ही ग्रन्थोंकी रचना की है। ये सब सूरतको गही. के भहारक हैं। ___ ब्रह्मश्रुतसागरने अपनी किमी कृतिमें रचनाकाल नहीं दिया । जिससे यह बतलाया जा सके कि उन्होंने अमुक समयसे लेकर अमुक समय तक किन-किन ग्रन्थोंकी रचना किस क्रमसे की है । किन्तु अन्य दूसरे साधनोंक प्राधारसे यह अवश्य कहा जा सकता है कि ब्रह्म तसागरका समय विक्रमकी सोलहवीं शताब्दीका मध्य भाग है अर्थात् वे वि० सं० १५०० से १५७५ के मध्यवर्ती विद्वान जान पड़ते हैं। इसके दो श्राधार है । एक तो यह कि भट्टारक विद्यानन्दीके वि० सं० १४६१ से वि० सं० १५२३ तकके ऐसे मूर्तिलेख पाये जाते हैं जिनकी प्रतिष्ठा भ० विद्यानन्दीने स्वयं की है । अथवा जिनमें भ० विद्यानन्दीके उपदेशसे प्रतिष्ठित होनेका समुल्लेख पाया जाता है। और मल्लिभूषण गुरु वि० सं० १५५४ या उसके कुछ समय बाद तक भ० पट्ट पर आसीन रहे हैं । ऐसा सूरत श्रादिके कतिपय मूर्तिलेखांसे स्पष्ट जाना जाता है। इससे स्पष्ट है कि भ० विद्यानन्दीके शिष्य श्रुतमागरका प्रायः यही समय होना चाहिये।
दूसरा प्राधार उनके द्वारा रचित 'पल्यविधान कथा' है, जिसे उन्होंने ईडरके राजा भानु अथवा रावभाणजीके राज्यकालमें रचा है। उसकी प्रशस्तिके पद्यों में लिखा है कि-'भानुभूपतिकी भुजारूपी तलवारके जल
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६) प्रवाहमें शत्रुकुलका विस्तृत प्रभाव निमग्न हो जाता था और उनका मन्त्री हुबंडकुलभूषण भोजराज था। उसकी पत्नीका नाम विनयदेवी था जो अतीव पतिव्रता, साध्वी और जिनदेवके चरणकमलोंकी उपासिका थी । उससे चार पुत्र उत्पन्न हुए थे, उनमें प्रथम पुत्र कर्मसिंह जिसका शरीर भूरिरस्नगुणोंसे विभूषित था और दूसरा पुत्र कुलभूषण था जो शत्रुकुलके लिये कालस्वरूप था, तीसरा पुत्र पुण्यशाली श्रीधोषर, जो सघन पापरूपी गिरीन्द्र के लिये वज्रके समान था और चौथा गंगाजलके समान निर्मल मनवाला 'गङ्ग' । इन चार पुत्रों के बाद इनकी एक बहिन भी थी जो ऐसी जान पड़ती थी कि जिनवरके मुखसे निकली हुई सरस्वती हो, अथवा दृढ़ सम्यक्त्ववाली रेवती हो, शीलवती मीता हो और गुणरत्नराशि राजुल हो। ब्रह्मश्रुतसागरने स्वयं उसके साथ संघ सहित गजपंथ और तुंगीगिर प्रादिकी यात्रा की थी और वहाँ उसने नित्य जिन पूजनकर तप किया और संघको दान दिया था।
प्रशस्ति गत पयोंमें उल्लिखित भानभूपति ईडरके राठौर वंशी राजा थे। यह राव जोजी प्रथमके पुत्र और राव नारायणदासजीके भाई थे और उनके बाद राज्यपद पर आसीन हुए थे। इनके समय वि० सं० १५०२ में गुजरातक बादशाह मुहम्मदशाह द्वितीयने ईडर पर चढ़ाई की थी, तब उन्होंने पहाडोंमें भागकर अपनी रक्षा की। बादमें उन्होंने सुलह कर ली थी। फारसी तबारीखोंमें इनका नाम वीरराय नामसे उल्लेखित किया गया है। इनके दो पुत्र थे सूरजमल्ल और भीमसिंह । राव भाणजीने मं० १५०२ से १५२२ तक राज्य किया हैx । इनके बाद राव सूरजमल्लजी सं० १५५२ में राज्यापीन हुए थे। राव भाणजीके राज्यकालमें श्रुतसागरजीने उन पल्यविधानकथाकी रचना की है। इससे श्रुतसागरजीका समय विक्रमकी सोलहवीं शताब्दीका प्रथम द्वितीय चरण सुनिश्चित है।
ब्रह्म श्रुतसागरकी मृत्यु कहाँ और कब हुई इसका कोई निश्चित अाधार अब तक नहीं मिला।
x देखो, भारतके प्राचीन राजवंश भाग ३, पृष्ठ ४२७ !
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १७ ) श्रुतसागरने पं० आशाधरजीके महा अभिषेकपाठ पर एक टीका लिखी है उस टीकाकी एक प्रति भट्टारक सोनागिरके भण्डारमें सुरक्षित है जो संवत् १९७० की लिखी हुई है। जिससे उसकी रचना सं० १५७० से पूर्व हो चुकी थी, दूसरी प्रति सं० १५८२ की लिखी हुई है जिसे भ० लक्ष्मीचन्द्र के शिष्य ब्रह्म ज्ञानसागरके पठनार्थ श्रार्या विमलश्रीकी चेली और भ० लक्ष्मीचन्द्र द्वारा दीक्षित विनयश्रीने स्वयं लिखकर प्रदान की थी । ब्रह्म नेमिदत्तने भी इनका अपने ग्रन्थों में प्रादरपूर्वक उल्लेख किया है।
अब तक ब्रह्मश्रुतसागरकी ३८ रचनाओंका पता चला है, जिनमेंसे अाठ तो टीका ग्रन्थ हैं। और चौबीस कथाएँ हैं जो भिन्न-भिन्न समयों में विभिन्न व्यक्रियांक अनुरोधसे रची गई हैं। इन सब कथाओंमें आदि अंत प्रशस्तियां भी अंकित हैं जिनसे वे एक ग्रन्थका अंग नहों कही जा सकती हैं । अवशिष्ट सब रचनाएँ भी स्वतन्त्र कृतियों है उनकी उपलब्ध सब कृतियोंके नाम इस प्रकार हैं:
१ यशस्तिलक चन्द्रिका २ तत्त्वार्थवृत्ति, ३ तत्त्वत्रयप्रकाशिका, ४ जिनसहस्रनामटीका, ५ महाअभिषेक टीका ६ षट्पाहुडटीका ७ सिद्धभक्ति टीका, ८ सिद्धचक्राष्टक टीका, ६ ज्येष्टजिनवर कथा, १० रवित्रत कथा, ११ सप्तपरमस्थान कथा १२ मुकुटसप्तमी कथा १३ अक्षयनिधि कथा १४ षोडशकारण कथा १५ मेघमालाव्रतकथा १६ चन्दनपष्ठी कथा १७ लब्धिविधान कथा १८ पुरन्दरविधानकथा १६ दशलाक्षिणीव्रत कथा २० पुष्पांजलिव्रत कथा २१ आकाशपंचमी कथा २२ मुक्तावलिव्रतकथा २३ निर्दु खसप्तमी कथा २४. सुगन्धदशमी कथा २५ श्रवणद्वादशीकथा २६ रत्नत्रयव्रतकथा २७ अनन्तव्रतकथा २८ अशोकरोहिणीकथा २६ तपोलक्षणपंक्तिकथा ३० मेरूपंक्तिकथा ३१ विमानपंक्तिकथा ३२ पल्लविधानकथा ३१. श्रीपालचरित, ३४ यशोधरचरित ३५ औदार्य चिन्तामणि स्वोपज्ञवृत्तियुक्त (प्राकृत व्याकरण) ३६ श्रुतस्कंध पूजा ।।
इनके दो स्तोत्र अभी हमें नया मन्दिर देहलीके शास्त्रभंडारके ७ वें
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १८ )
नम्बरके गुटके परसे उपलब्ध हुए हैं। जिनमें एक स्तवन पार्श्वनाथका है और दूसरा शान्तिनाथका । ये दोनों ही स्तवन श्रनेकान्त वर्ष १२ किरण ८-8 में प्रकाशित हो चुके हैं। संभव है श्रम्वेषण करने पर इनकी और भी कृतियाँ उपलब्ध हो जाय ।
११ वीं और १२ वीं प्रशस्तियों 'श्रीपालचरित्र' और 'धर्मोपदेशपोपूषवर्ष' नामके ग्रंथों की हैं, जिनके कर्ता ब्रह्मनेमिदत्त हैं और जिनका परिचय 8 वीं प्रशस्तिमें दिया गया है ।
१३ वीं प्रशस्ति 'उपदेशरत्नमाला' की है जिसके कर्ता भट्टारक सकलभूषण हैं, जो मूलसंघस्थित नन्दिसंघ और मरस्वतीगच्छके भट्टारक विजयकीर्तिके प्रशिष्य और भट्टारक शुभचन्द्रके शिष्य एवं भट्टारक सुमतिकीर्तिके गुरुभ्राता थे । भ० सुमतिकीर्ति भी शुभचन्द्रके शिष्य थे और उनके बाद पट्टधर हुए थे ।
भट्टारक सकलभूषणने नेमिचन्द्राचार्य श्रादि यतियोंके श्राग्रहसे तथा वर्धमानला श्रादिकी प्रार्थनासे 'उपदेशरत्नमाला' नामक ग्रन्थकी रचना वि० सं० १६२७ में श्रावणसुदी षष्ठीके दिन की है। इस ग्रंथकी श्लोकसंख्या तीन हजार तीन सौ अस्सी है। भट्टारक सकलभूषणने भ० शुभचन्द्रको 'पाण्डवपुराण' और 'करकंद्वचरित' इन दोनों ग्रन्थोंके निर्माण में तथा लेखन और पाठनादि कार्योंमें सहायता की थी जिसका उल्लेख भ० शुभचन्द्रने स्वयं करकण्ढ्रचरितकी प्रशस्तिमें किया है। और इससे भ० सकलभूषण विक्रमको १७वीं शताब्दीके सुयोग्य विद्वान थे । उपदेशरत्नमालाके अतिरिक्त इनकी अन्य क्या क्या रचनाएँ हैं यह कुछ ज्ञात नहीं हो सका ।
१५ वीं प्रशस्ति 'श्रावकाचारसारोद्धार' की है। जिसके रचयिता मुनि पद्मनन्दी हैं । पद्मनन्दी नामके अनेक विद्वान हुए हैं। उनमें प्रस्तुत पद्मनंदी भट्टारक प्रभाचन्द्रके पट्टधर शिष्य हैं । जो भट्टारक रत्नकीर्तिके देहली
*"श्रीमत्प्रभाचन्द्रमुनीन्द्रपट्टे शस्वत् प्रविष्ठाप्रतिभागरिष्टः । त्रिशुद्धसिद्धान्तरहस्यरत्नरत्नाकरो नन्दतु पद्मनन्दी ॥ २८ ॥”
- शुभचन्द्र गुर्वावली
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१६)
पट्टपर प्रतिष्ठित हुए थे। भट्टारक पद्मनन्दीको पदावलियोंमें अपने समयक बहुत ही प्रभावशाली और विद्वान भट्टारक बतलाया है । इनके पट्ट पर प्रतिप्ठित होनेका समय वि० सं० १३७५ पाया जाता है । संवत् १४६५ और सं० १४८३ क विजोलियाके शिलालेखोंमें जिनकी प्रशंसा की गई है। और वहाँ के मानस्तम्भोंमें जिनकी प्रतिकृति भी अंकित मिलती है। इनके अनेक शिष्य थे। उनमें भट्टारक शुभचन्द्र इनके पट्टधर शिष्य थे, और दूसरे शिष्य भ० सालकीर्ति थे, जिनसे ईडरको भट्टारकीय गद्दीकी परम्परा चली है । यह अपने समयके बहुत ही प्रभावक तपस्वी और मंत्रवादी थे। इनके शिष्य-प्र-शिष्योंमें मतभेद हो जानेके कारण गुजरातकी गहीको दो परम्पराएँ चालू हो गई थीं। एक "भट्टारक मकलकीर्तिकी और दूसरी देवेन्द्र कीर्ति की।
श्रावकाचारमारोद्धार नामक ग्रन्थमें तीन परिच्छेद हैं जिनमें गृहस्थविषयक श्राचारका प्रतिपादन किया गया है । ग्रन्थमें रचनाकाल दिया हश्रा नहीं है जिमसे यह निश्चय करना अत्यन्त कठिन है कि यह ग्रन्थ कब रचा गया है ? ग्रन्थकी यह प्रति विक्रम संवत् १५६४ की लिखी हुई है। जिससे इतना तो स्पष्ट हो जाता है कि मुनि पद्मनन्दी सं० १५६४ से पूर्ववर्ती हैं. कितने पूर्ववर्ती हैं यह नीचे विचारोंसे स्पष्ट होगा।
भगवती आराधनाकी पंजिकाx टीका जो संवत् १४१६ में चैत्रसदी
x“संवत् १४१६ वर्षे चैत्रसुदिपंचम्यां सोमवासरे सकलराजशिरोमुकुटमाणिक्यमरीचिपिंजरीकृतचरणकमलपादपीठस्य श्रीपेरोजसाहेः सकलसाम्राज्यधुरीविभ्राणस्य समये श्री दिल्यां श्री कुन्दकुन्दाचार्यान्वये सरस्वती गच्छे बलात्कारगणे भट्टारक श्रीरत्नकीर्तिदेवपट्टोदयाद्रितरुणतरणित्वमुर्वीकुर्वाणं भट्टारक श्रीप्रभाचन्ददेव तस्छिष्याणां ब्रह्मनाथूराम इत्याराधनापंजिकायां (?) ग्रन्थ प्रारमपठनार्थ लिखापितम् ॥"
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २० )
पंचमी दिन देहली बादशाह पेरोजशाहके राज्यकालमें + लिखी गई है । मुनि पद्मनंदिने अपने श्रावकाचारसारोद्धार की प्रशस्ति में भट्टारक रत्नकीर्तिका भी आदरपूर्वक उल्लेख किया है । प्रशस्तिमें उन श्रावकाचारके निर्माण में प्रेरक लंबकंचुक (लमेचू ) कुलान्वयी साहू वासाधरके पितामह 'गोकर्ण' थे, जिन्होंने 'सूपकारसार' नामके ग्रन्थकी रचना भी की थी । इन्हीं गोकर्णके पुत्र सोमदेव हुए। इनकी धर्मपत्नीका नाम 'प्रेमा' था, उससे सात पुत्र उत्पन्न हुए थे । वासाधर, हरिराज, प्रल्हाद, महाराज, भवराज, रतन और सतनाख्य । इनमें साहू वासाधरकी प्रार्थनासे ही उक्त ग्रन्थ रचा गया है ।
I
प्रस्तुत पद्मनन्दीने इस श्रावकाचारके अतिरिक्त और किन किन ग्रन्थोंकी रचना की है यह विषय ग्रन्थ भण्डारोंके श्रन्वेषणसे सम्बन्ध रखता है, इस सम्बन्धमें मेरा अन्वेषण कार्य चालू है । श्रनेकान्तमें पद्मनन्दी मुनिके नामसे कई स्तोत्र प्रकाशित हुए हैं । १ वीरागस्तोत्र २ शान्ति जिनस्तोत्र ३ रावणपार्श्वनाथस्तोत्र, ४ जीरावलीपार्श्वनाथस्तवन, ५ और भावनापद्धति ( भावना चतुस्त्रिंशतिका ) । इन ५ स्तोत्रोंमेंसे नं० ४ श्रौर ५ के रचियता तो प्रस्तुत पद्मनन्दी हैं अवशिष्ठ तीन स्तोत्रोंके कर्ता उक्त
+ पेरो या फीरोजशाह तुगलक सन् १३५१ में दिल्लीके तख़्त पर बैठा था, उसने सन् १३५१ से सन् १३७८ तक अर्थात् वि० संवत् १४०८ से संवत् १४४५ तक राज्य किया है। संवत् १४४५ में उसकी मृत्यु हुई थी । इससे स्पष्ट है कि भट्टारक रत्नकीर्तिके पट्ट पर प्रतिष्ठित होने वाले प्रभाचन्द्र सं० १४१६ में उक्त पट्टपर मौजूद थे। वे उस पर कब प्रतिष्ठित हुए, यह अभी विचारणीय है ।
* 'सूपकारसार' नामका यह ग्रन्थ अभी तक प्राप्त नहीं हुआ । इस ग्रन्थका अन्वेषण होना चाहिए । सम्भव है वह किसी ग्रन्थ भण्डारकी काल कोठरी में अपने शेष जीवनको घड़ियाँ व्यतीत कर रहा हो, और खोज करनेसे वह प्राप्त हो जाय ।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २१ )
rest हैं या अन्य कोई दूसरे पद्मनन्दी, यह कुछ ज्ञात नहीं होता; क्योंकि उनमें भट्टारक प्रभाचन्द्रका उल्लेख नहीं है ।
पद्मनन्दिमुनि द्वारा रचित 'चद्ध' मानचरित्र' नामका एक संस्कृत ग्रन्थ जो सं० १५२२ फाल्गुण वदि ७ मीका लिखा हुआ गोपीपुरा सूरतके शास्त्र भंडार, और ईडरके शास्त्र भंडारमें विद्यमान है। बहुत सम्भव है कि वह इन्हीं पद्मनन्दीके द्वारा रचा गया हो। ग्रन्थ प्राप्त होने पर उसके सम्बन्धमें विशेष प्रकाश डालनेका यत्न किया जायगा ।
अभी हाल में टोडा नगर में जमीनमेंसे २६ दिगम्बर जैन मूर्तियाँ निकली हैं, जिन्हें संवत् १४०० में प्रभाचन्द्रके शिष्य भ० पद्मनन्दीके शिष्य भ० विशालकीर्तिके उपदेशसे, खंडेलवाल जातिके गंगेलवाल गोत्रीय किसी श्रावक प्रतिष्ठित कराया था। इससे स्पष्ट है कि भ० पद्मनन्दी वि० सं० १४७० से पूर्ववर्ती हैं। और उनकी पूर्वीय सीमा सं० १३७५ है । अनेक पालियों में उक्त पद्मनन्दीका पट्ट पर प्रतिष्ठित होनेका समय सं० १३७५ दिया हुआ है । वह प्रायः ठीक जान पड़ता है ।
१५वीं प्रशस्ति महापुराणकी संस्कृत टीका की है जो श्राचार्य जिनसेन और उनके शिष्य गुणभद्राचार्यको कृति है । महापुराणके दो भाग हैं, जो आदिपुराण और उत्तरपुराणके नामसे प्रसिद्ध हैं । महापुराणको इस संस्कृत टीका कर्ता भ० ललितकीर्ति हैं जो काष्टासंघके माथुरगच्छ और पुष्कर भट्टारक जगत्कीर्तिके शिष्य थे । यह दिल्ली की भट्टारकीय गडीके पधर थे, बड़े ही विद्वान और प्रभावशाली थे । मन्त्र-तन्त्रादि कार्योंमें भी निपुण थे | आपके समय में दिल्लीकी भट्टारकीय गद्दीका महत्व लोकमें ख्यापित था । श्रापके पास अलाउद्दीन खिलजी द्वारा प्रदत्त वे बत्तीस फर्मान और फीरोजशाह तुगलक द्वारा प्रदत्त भट्टारकोंको ३२ उपाधियां सुरक्षित थीं, पर आज उनका पता नहीं चलता है, कि वे कहाँ और किसके पास हैं । आप देहलीसे कभी-कभी फतेहपुर भी आया जाया करते थे ।
* कहा जाता है कि उम्र फर्मानोंकी कापियाँ नागौर और कोल्हापुरके भट्टारकी भण्डारों में मौजूद हैं। नागौरके भट्टारक देवेन्द्रकोर्तिजीने नागौर
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२) और वहां महीनों ठहरते थे । आप अनेक शिष्य थे। सम्यन्व. कौमुदी संस्कृतकी एक प्रति सं० १८५१ में भट्टारक ललितकीर्तिक पठनार्थ जेठ वदी १२ को फर्रुखनगरकं जैन मन्दिरमें माहबरामने लिखी थी। भधारक ललितकीर्तिने महापुराणकी इस टीकाको तीन भागोंमें बांटा है जिसमें प्रथम भाग ४२ पोका है, जिसे उन्होंने सं० १८८४ के मंगशिर शुक्ला प्रतिपदा रविवारक दिन समाप्त किया था , और ४३३ पर्वसे ४७वे पर्व तक ग्रन्थकी टीकाका दुसरा भाग है जिसे उन्होंने सम्बत १८८५में पूर्ण किया है। इनके अतिरिक्त उत्तरपुराणको टीका सं० १८८८ में बनाकर समाप्त की गई है। महापुराणकी इस टीकाके अतिरिक्र और भी अनेक ग्रन्थोंके नाम मिलने है जो भ. ललितकीर्तिक बनाये हुए कहे जाते हैं । पर चूँ कि वे ग्रन्थ इस समय अपने सामने नहीं हैं जिससे यह निश्चय पूर्वक नहीं कहा जा सकता कि उनके रचयिता भी प्रस्तुत ललितकोर्ति ही हैं या कोई दूसरे । उन प्रन्थोंके नाम इस प्रकार हैं:
१ सिद्धचक्रपाठ २ नन्दीश्वरव्रतकथा ३ अनन्तव्रतकथा ४ सुगन्धदशमीकथा ५ षोडशकारण कथा ६ रत्नत्रयव्रतकथा ७ आकाश पंचमीकथा ८ रोहिणीव्रतकथा धनकलशकथा १० निर्दोष सप्तमी कथा ११ लब्धिविधानकथा १२ पुरंदरविधान कथा १३ कर्मनिर्जरचतुर्दशी कथा, १४ मुकुटसप्तमीकथा १५ दशलाक्षिणीव्रत कथा १६ पुष्पांजलिव्रतकथा १७ ज्येष्टजिनबरकथा १८ अक्षयनिधि दशमी कथा १६ निःशल्याष्टमी विधानकथा २० रक्षा विधानकथा २१ श्रुतस्कंधकथा २२ कंजिकाव्रत कथा और २३ सातपरमस्थानकथा और २४ षटरस कथा।
१६वीं प्रशस्ति पंचनमम्कारदीपक' की है जिपक कर्ना भट्टारक
में मुझे कुछ वर्ष पूर्व ३-४ बादशाही फर्मान दिखलाए भी थे, जो अरबी भाषामें लिखे हुए थे । भ. देवेन्द्रकीर्तिजीको चाहिए कि वे उन फर्मानोंको जरूर प्रकाशित करें ।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २३ )
सिंहनदी हैं । जो मूलसंघ पुष्करगच्छके भट्टारक शुभचन्द्रके पट्ट पर प्रतिष्ठित हुए थे । इन्होंने 'पंचनमस्कार दीपिका' नामका ग्रन्थ सं० १६६७ में कार्तिक शुक्ल पूर्णिमा दिन समाप्त किया है । इस प्रन्थक अतिरिक्त भट्टारक सिंहनन्दने अन्य किन ग्रन्थोंकी रचना की यह कुछ ज्ञात नहीं हो सका । हों, ऐलक पमालाल दिगम्बर जैन सरस्वती भवन, बम्बईकी ग्रन्थसूची में 'वतनिधिनिर्णय' नामका एक ग्रन्थ भ० सिंहनन्दीके नामसे दर्ज हैं । यह ग्रन्थ आरके जैनमिद्धान्त भवनमें भी पाया जाता है पर वह इन्हीं मिनन्दीकी कृति है या श्रम्य की, यह ग्रन्थके अवलोकन बिना निश्चित रूपसे नहीं कहा जा सकता ।
१७वीं प्रशस्ति द्विसंधानकाव्यकी टीका 'पदकौमुदी' की है। मूल प्रन्थका दूसरा नाम 'राघव पाण्डवीय काव्य' है और उसके कर्ता प्रसिद्ध कवि धमंजय हैं। इस 'पदकौमुदी' टीका कर्ता पंडित नेमिचन्द्र हैं जो पंडित विनय प्रशिष्य और देवनन्दीक शिष्य हैं। प्रशस्ति में पंडित नेमिचन्द्रने ' त्रैलोक्यकीर्ति' नामक एक विद्वानका उल्लेख और किया है जिसके चरण कमलोंक प्रसादसे वह ग्रन्थ समुद्रकं पारको प्राप्त हुआ है। टीकाकारने प्रशfeaमें अन्य कोई परिचय नहीं दिया, जिससे उसके समयादिके सम्बन्ध में विचार किया जा सके । टीकाकारका समय दूसरे साधनोंसे भी ज्ञात नहीं हो सका ।
१८वीं प्रशस्ति 'ज्ञानसूर्योदयनाटक' की और १२२वीं प्रशस्ति 'सुभगसुलोचनाचरित' की है। जिन दोनोंके कर्ता भट्टारक वादिचन्द्रसूरि हैं, जो मूलसंघ सरस्वती गच्छके भट्टारक ज्ञानभूषणकं प्रशिष्य और भट्टारक प्रभाचन्द्रके शिष्य थे । इन्होंने अपना 'ज्ञानसूर्योदयनाटक' विक्रम सम्वत् १६४८ की माघ सुदी श्रष्टमीके दिन 'मधूकनार' में पूर्ण किया है। इस Treat af उस्थानिकामें ब्रह्म कमलसागर और ब्रह्मकीर्त्तिसागर नामके दो ब्रह्मचारी विद्वानोंका भी उल्लेख किया गया है, जिनकी श्राज्ञासे सूत्र धारने उक्त नाटक खेलनेकी इच्छा व्यक्र की है। ये दोनों ही ब्रह्मचारी चादिन्द्रके शिष्य जान पड़ते हैं t
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २४ )
1
सुभग सुलोचनाचरितकी रचना इन्होंने कब और कहां पर की, यह प्रशस्ति परसे कुछ ज्ञात नहीं होता। इनके अतिरिक्त इनकी दूसरी कृतियोंका पता और भी चलता है । जिनके नाम पवनदूत, पार्श्वपुराण, श्रीपाल - आख्यान, पाण्डवपुराण, और यशोधरचरित हैं । इनमें से पवनदृत्त एक खंडकाव्य है, जिसकी पद्य संख्या एक सौ एक है और जो हिन्दी अनुवादके साथ प्रकाशित भी हो चुका है । पार्श्वपुराण वि० सं० १६४०की कार्तिक शुक्ला पंचमीको 'बाल्हीक' नगर में रचा गया है १ । इसकी श्लोकसंख्या पन्द्रह सौ है । श्रीपाल श्राख्यान हिन्दी गुजराती - मिश्रित रचना है, जिसे उन्होंने धनजी सवाके अनुरोधसे संवत् १६५१ में रचा है२ । और पाण्डवपुराण नोधकनगर में वि० सं० १६५४ में पूर्ण हुआ है३ | तथा यशोधरचरित वि० सं० १६५७ में अलेश्वर ( भरोंच ) के चिन्तामणि मन्दिरमें रचा गया है । इनके सिवाय 'होलिका चरित्र' और 'सुलोचना
I
8
२.
१. "शून्याब्दी रसाब्जांके वर्षे पते समुज्जले । कार्तिकमासे पari बाल्हीके नगरे मुद्रा ||३||” "संवत सोल इकावना वर्षे कीधो य परबंध जी । भवियन थिरमन करीने सुराज्यो नित्य संबंधजी ॥ " ३. "वेद-वाण षडब्जांके वर्षे तिषेध (?) मामिचन्द्र । araaraitsकारि पाण्डवानां प्रबन्धकः ॥ ६७" - तेरापंथी बडामंदिर जयपुर ।
४. ( अ ) " अंकलेश्वर सुग्रामे श्रीचिन्तामणिमन्दिरे । सप्तपंच रसाब्ज वर्षेऽकारि सुशास्त्रकम् ॥८१॥ " (आ) अंकलेश्वर ( भरोंच ) प्रसिद्ध एवं प्राचीन नगर हैं। यहां पहले कागज़ बनता था। अब नहीं बनता । विबुध श्रीधरके श्रुतावतारके अनुसार इस नगरको षट्खण्डागम ग्रन्थ रचे जाने और उन्हें लिवाकर ज्येष्ठ शुक्ला पंचमीको संघ सहित भूतबलीने पूजा की थी। इससे इस नगरकी महत्ता और भी अधिक हो जाती है ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २५ )
afts' नामके ग्रन्थोंका भी पता चला है। इनमें सुलोचना चरित्रकी प्रति ऐलक पन्नालाल दि० जैन सरस्वती भवन बम्बई में मौजूद है जिसके कर्ता वादिचन्द्र मुनीन्द्र बतलाये गये हैं । ऊपर जिस सुभगसुलोचनाचरितका उल्लेख किया गया है। उससे यह भिन्न नहीं जान पड़ता क्योंकि एकही ग्रन्थकार एक नामके दो ग्रन्थोंका निर्माण नहीं करता । अस्तुः मधके सामने न होने से उनके सम्बन्धमें विशेष विचार नहीं किया जा सका ।
1
भ० वादिचन्द्र १७वीं शताब्दी के सुयोग्य विद्वान थे । इन्होंने गुजरातमें अनेक मूर्तियों की प्रतिष्ठा भी कराई है। संभवतः यह ईडरकी गद्दी भट्टारक थे 1
१६वीं प्रशस्ति 'पोडशकारणव्रतोद्यापन' की और ४१वीं 'कर्णामृतपुराण' नामक ग्रन्थकी हैं, जिन दोनोंके कर्ता कवि केशवसेनसूरि हैं जो काष्ठासंघ भट्टारक रत्नभूषणके प्रशिष्य जयकीर्तिके पट्टधर शिष्य थे । यह कवि कृष्णदासके नामसे भी प्रसिद्ध थे । बाग्वर अथवा बागडदेशके दम्पति 'वीरा' और 'कान्तहर्ष' के पुत्र थे । तथा ब्रह्म मंगलके अग्रज ( ज्येष्ठ भ्राता ) थे । कर्णामृतपुराणकी प्रशस्तिमें कविने गंगासागर पर्यंत तथा दक्षिण देशमें, गुजरातमें, मालवा और मेवाड में अपने यश एवं प्रतिष्ठाका होना सूचित किया है। इससे केशवसेन उस समयके सुयोग्य विद्वान जान पड़ते हैं । इन्होंने अपना कर्णामृतपुराण सम्वत् १६८८ में मालवदेशकी 'भूतिलकभागापुरी' के पार्श्वनाथ जिनालय में माघमहीने में पूर्ण किया है। इस ग्रन्थकी रचनायें ब्रह्म वर्धमानने सहायता पहुँचाई थी । इससे ब्रह्म वर्धमान सम्भवतः इनके शिष्य प्रतीत होते हैं । षोडशकारण व्रतोद्यापनको इन्होंने विक्रम सम्वत् १६६४ के मार्गशिर शुक्ला सप्तमीके. दिन रामनगरमें बनाकर समाप्त किया है।
२०वीं प्रशस्ति 'चतुर्दशीव्रतोद्यापन' की है, जिसके कर्ता पं० अक्षयराम भ० विद्यानन्दीके शिष्य थे । भट्टारक विद्यानन्द १८वीं शताब्दी के विद्वान थे। जयपुरके राजा सवाई जयसिहके// प्रधानमन्त्री श्राचक
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाराचन्दने चतुर्दशीको व्रत किया था उसीका उद्यापन करनेके लिये पंडिन अक्षयगमने इस ग्रन्थकी रचना मं० १८०० के चैत्र महीने में पूर्ण की है।
२१वीं प्रशस्ति 'त्रिभंगीसारटोका' की है जिसके कर्ता सोमदेष सूरि हैं । इनका वंश वघरवाल था, पिताका नाम अभयदेव और माताका 'वैजेणी' था। सोमदेवने नेमिचन्द्र सिद्धान्त चक्रवर्तीके त्रिभंगीसार ग्रन्थकी पूर्व बनी हुई कर्णाटकीय वृत्तिको लाटीय भाषामें बनाया था। ग्रन्थमें मोमदेवने 'गुणभद्रसूरि' का स्मरण किया है जिससे वे सोमदेवके गुरु जान पड़ते हैं।
'त्रिवर्णाचार' के कर्ता भ० मोमसनने भी अपने गुरु गुणभद्रसूरिका उल्लेख किया है जो मूल संघीय पुष्कर गक्छमें हुए हैं । भद्दारक सोमसेन ने अपना 'त्रिवर्णाचार' सं० १६६७में और 'पपुराण' नामक ग्रन्थकी रचना २० १६५६में की है। यदि यह सोमसेन और उक्त मोमदेव दोनों एक हों, जिसके होने की बहुत कुछ संभावना है, तो त्रिभंगीसारकी टीकाके कर्ताका समय विक्रमकी १७वीं शताब्दीका उत्तरार्ध होना चाहिये। क्योंकि दोनोंके गुरु एक ही गुणभद्र हैं या भिन्न-भिन्न यह विचारणीय है।
२२वीं प्रशस्ति 'यशोधचरित्र' की है जिसके कर्ता देशयती ब्रह्मश्रतमागर हैं, जिनका परिचय १०वीं प्रशस्तिमें दिया गया है।
२३ वीं प्रशस्ति 'भविष्यदत्तचरित्र' की है. जिसके कत्ता धिबुध श्रीधर हैं । प्रस्तुत ग्रन्थ संस्कृत भाषामें रचा गया है । रचना प्रौद तथा अर्थगौरवको लिये हुए है । ग्रन्थमें कविने अपना कोई परिचय नहीं दिया
और न ग्रन्थका रचनाकाल ही देनेकी कृपा की । ग्रन्थमें गुरु परम्परा भी नहीं है । श्रीधर या विबुध श्रीधर नामक अनेक विद्वान विभिन्न समयोंमें हो गए हैं। उनमेंसे यह कौन हैं ? ऐसी स्थितिमें यह निश्चित करना कठिन है कि प्रस्तुत प्रन्यके कर्ता कवि श्रीधर कब हुए हैं और उनकी गुरु परम्परा
देखो अनेकान्त वर्ष किरण १२ पृष्ठ ४६२में प्रकाशित 'श्रीधर या विबुध श्रीधर नामका मेरा लेख ।
-
---
-
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७ ) क्या है। हाँ, उपलब्ध प्रति परसे इतना जरूर कहा जा सकता है कि इस प्रन्थकी रचना विक्रमकी १५वीं शताब्दीके उत्तरार्धसे पूर्व हो चुकी थी, क्योंकि उक ग्रन्धकी ७६ पत्रात्मक एक प्रति वि० सं० १४८६ की लिखी हुई नयामन्दिर धर्मपुरा देहलीक शास्त्रभण्डारमें सुरक्षित है । जिसे भ. गुगणकीर्तिके लघुभ्राता एवं शिप्य भ. यशःकीर्तिने लिखवाया था।
प्रस्तुत ग्रन्थ लम्बकंचुक कुलके प्रसिद्ध साहू लक्ष्मणकी प्रेरणासे रचा गया है और वह उन्हींक नामांकित भी किया गया है। पर वे कौन थे
और कहाँ के निवासी थे, यह प्रशस्ति-पद्योंकी अशुद्धिता कारण ज्ञात नहीं हो सका।
२४वीं प्रशस्ति 'त्रिलोकसारटीका' की है, जिसके कर्ता भ० सहस्रकीर्ति हैं, जिन्होंने अाशापल्लीके वासुपूज्यजिनालयमें प्राचार्य नेमिचन्द्र सिद्धान्त चक्रवर्तीके त्रैलोक्यसारग्रन्थकी टीका लिखी है । सहस्रकीर्ति नामके अनेक भट्टारक हो गए हैं, उनमेंसे यह कौन हैं? और प्रशस्तिमें उल्लिखित श्राशापल्ली कहां है, यह विचारणीय है। प्रशस्तिमें रचनाकाल भी दिया हुश्रा नहीं है इससे ठीक समय निश्चय नहीं किया जा सका।
२५ ची प्रशस्ति 'धर्मपरीक्षा' ग्रन्थकी है, जिसके कर्ता मुनि रामचन्द्र है । मुनि रामचन्द्र पूज्यपादके वंशमें (ब्राह्मण कुलमें) उत्पन्न हुए थे। इनके गुरुका नाम पद्मनन्दी था । परन्तु प्रशस्तिमें रचना समय और गुरु परम्पराका इतिवृत्त न होनेसे समयका निश्चय करना कठिन है। रामचन्द्र नामके अनेक विद्वान हो गए हैं।
२६ वीं प्रशस्ति 'करकण्डुचरित' की है जिसके रचयिता भ० जिनेन्द्रभूषण हैं, जो भट्टारक विश्वभूषणके पट्टधर थे, और ब्रह्महर्षसागरके पुत्र
x “सम्बत १४८६ वर्षे आषादवदी । गुरुदिन गोपाचलदुर्गे राजा हूंगरसिंह राज्यप्रवर्तमान श्रीकाष्ठासंघे माथुरान्वये पुष्करगणे प्राचार्य श्री महसकीर्तिदेवास्तत्पष्टुं प्राचार्य श्रीगुणकीर्तिदेवास्ताच्छिष्य श्रीयशःकीतिदेवम्नेन निजज्ञानावरणीयकर्मक्षयार्थ इदं भविष्यदत्तपंचमीकथा लिखापितम् ।"
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८) थे। इनका समय विक्रमकी १६ वीं शताब्दी है भ० जिनेन्द्रभूषणके शिप्य रत्नसागरने सं० १८७५ में पंचपरमेष्ठीकी पूजा लिखी थी और इन्हीं के शिष्य भ० महेन्द्रभूषणने सं० १८७५ में 'जयकुमारचरित' लिखा था । संभवत: यह वटेश्वर (शोरीपुर) के भट्टारक थे। इनके द्वारा कितने ही स्थानोंमें (इटावा, वटेश्वर, रूरा श्रादिमें) मंदिर बनवाए गए हैं। इनके शिष्य सुमतिकीर्ति द्वारा सं० १८३६ में प्रतिष्ठित भगवान पार्श्वनाथकी एक मूर्ति जो शौरीपुर वटेश्वरमें प्रतिष्ठित हुई थी इटावाके पंसारी टोलाके जैनमन्दिर में विद्यमान है।
२७वों प्रशस्ति अनंतजिनव्रतपूजा की और ५७वीं प्रशस्ति मौन व्रतकथा की हैं, इन दोनोंके रचयिता भहारक गुणचन्द्र हैं, जो मूलसंघ सरस्वतीगच्छ बलात्कारगणके भट्टारक रत्नकीर्तिके प्रशिष्य और रत्नकोतिके द्वारा दीक्षित यशः कीर्तिक शिष्य थे। प्रस्तुत ग्रन्थ भ० गुणचन्द्रने वाग्वर (बागड़) देशके मागवाडाके निवासी हुमड़ वंशी सेठ हरग्वचन्द दुर्गादासकी प्रेरणासे उनके बतक उद्यापनार्थ सं० १६३३ में वहाँ के आदिनाथ चैत्यालयमें बना कर समाप्त की है। मौनव्रतकथा भी इन्हींकी बनाई हुई है। इनके सिवाय पूजा और उद्यापनके और भी अनेक ग्रन्थ इनके द्वारा बनाये हुए बतलाए जाने हैं । पर वे ग्रन्थ इस समय सामने न होनेसे इस सम्बन्धमें यहाँ अधिक कुछ नहीं लिखा जा सका।
२८वों और २६ वीं प्रशस्तियाँ क्रमशः 'पद्मपुराण और हरिवंश पुराण' की हैं, जिनके रचयिता भट्टारक धर्मकीर्ति हैं, जो मूलसंघ सरस्वती गच्छ और बलात्कारगणके विद्वान् भट्टारक ललितकीर्तिके शिष्य थे। इन्होंने श्राचार्य रविषेणके पद्मचरितको देखकर उक्त 'पद्मपुराण' ग्रन्थकी रचना वि. सं० १६६ हमें मालव देशमें श्रावण महीनेकी तृतिया शनिवारके दिन पूर्ण की थी। और अपना हरिवंशपुराण मालवामें संवत् १६७१के आश्विन कृष्णा पंचमी रविवारके दिन पूर्ण किया था । इससे भहारक धर्मकीर्ति विक्रमकी १: शताब्दीके उत्तरार्धक विद्वान् हैं । ग्रन्थकर्ताने ग्रन्थोंकी प्रशस्तियों में अपनी गुरुपरम्पराका तो उल्लेख किया है । किन्तु शिष्यादिका
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २ )
कोई समुल्लेख उनके द्वारा किया हुआ मेरे देखनेमें नहीं श्राया । और न यही बताया है कि ये कहांके भट्टारक थे । ग्रंथमें उल्लिखित उनकी गुरुपरम्परा निम्न प्रकार है : देवेन्द्रकीर्ति, त्रिलोककीर्ति, सहस्रकीर्त्ति, पद्मनन्दी, यशः कीर्ति, ललितकीर्ति, और धर्मकीर्ति ।
३० वीं प्रशस्ति 'हरिवंशपुराण' की है, जिसके कर्ता पण्डित रामचन्द्र हैं, जो लंबकंचुक (लमेचू ) वंशमें उत्पन्न हुए थे । इनके पिताका नाम 'सुभग' और Hraat नाम 'देवको' था । इनकी धर्मपत्नीका नाम 'मल्हणा' देवी था, जिससे 'अभिमन्यु' नामका एक पुत्र उत्पन्न हुआ था । जो शीलादि गुणोंसे अलंकृत था । कविने उक्त श्रभिमन्युकी प्रार्थनासे आचार्य जिनसेनके हरिवंशपुराणानुसार संक्षिप्त 'हरिवंशपुराण' को रचना की है । ग्रन्थकी रचना कब और कहां पर हुई इसका प्रशस्ति में कोई उल्लेख नहीं है । परन्तु कारंजाके बलात्कारगणके शास्त्रभंडारकी एक प्रति सं० १५६०की लिखी हुई है। उससे सिर्फ इतना ही जाना जाता है कि पंडित रामचन्द्र वि० सं० १५६० से पूर्ववतीं हैं। कितने पूर्ववर्ती हैं ? यह कुछ भी ज्ञात नहीं हो सका ।
३१वीं प्रशस्ति 'जयपुराण' की है जिसके कर्ता ब्रह्मकामराज हैं । यह बलात्कार गणक भट्टारक पद्मनंदीके अन्वय में हुए हैं और जो भ० शुभचन्द्रके शिष्य सकलभूषण के शिष्य भट्टारक नरेन्द्रकीर्तिक शिष्य ब्रह्म सह, afe शिष्य थे । ब्रह्म कामराजने भ० सकलकीर्तिके श्रादिनाथचरितको देखकर संवत् १५६० में भ० रामकोर्तिके पट्टधर भ० पद्मनन्दीके उपदेशसे और पण्डित जीवराजकी सहायतासे फाल्गुन महीने में जयपुराण नामक ग्रंथ बनाकर समाप्त किया है।
३२वीं, प्रशस्तिसे लेकर ४०वीं ११२वीं, ११४वीं और ११६वीं ये सब प्रशस्तियाँ क्रमसे कार्तिकेयानुप्रेक्षाटीका, चन्द्रप्रभचरित, पार्श्वनाथकाव्य-पंजिका, श्रेणिकचरित्र, पाण्डवपुराण, जीवंधरचरित्र, चन्दनाचरित, प्राकृतलक्षणसटीक, अध्यात्मतरंगिणी, करकंडुचरित्र और frontoल्प नामके ग्रन्थों की हैं। जिनके कर्ता भट्टारक शुभचन्द्र
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३०) हैं, जो कुन्द कुन्दान्वयमें प्रसिद्ध नन्दिसंघ और बलात्कारगणक भट्टारक विजयकोर्तिके शिष्य और भट्टारक ज्ञानभूषणके प्रशिष्य थे। भट्टारक शुभचंद्र १६वीं १७वीं शताब्दीके विद्वान थे। इन्होंने अनेक देशोंमें विहारकर धर्मोपदेशादि द्वारा जगतका भारी कल्याण किया है । यह अपने समयके प्रसिद्ध भट्टारक थे। इन्होंने अनेक ग्रन्थोंकी रचना की है, जिनका उल्लेख ग्रन्थकर्ताने अपने पांडवपुराणकी प्रशस्तिमें स्वयं कर दिया है । पांडवपुराणकी रचना श्रीपाल वर्णीकी सहायतासे वि० सं० १६०८में वाग्वर (बागड) देशक शाकलाटपुर (सागवाड़ा ) के प्रादिनाथ जिनालयमें हुई है। उससे पूर्व वे जीवंधरचरित ( मं० १६०३ में) चन्दनाचरित, अंगप्रज्ञप्ति, पार्श्वनाथकाव्य-पंजिका, चन्द्रप्रभचरित, मंशयवदनविदारण, म्वरूप सम्बोधन वृगि, प्राकृतव्याकरण, अपशब्द खंडन, स्तोत्र, ( तर्कग्रन्थ ) नन्दीश्वरकथा, कर्मदाह-विधि, चिन्तामणि पूजा, पल्योपमउद्यापन विधि और श्रेणिकचरित इन ग्रन्थोंकी रचना कर चुके थे । संवत् १५७३में इन्होंने प्राचार्य अमृतचन्द्रक समयमार कलशों पर अध्यात्मतरंगिणी नामकी एक टीका लिम्बी थी। पाण्डवपुराणकी रचनाके बाद संवत् १६११में करकण्डुचरितकी रचना और मंवत् १६१३में स्वामिकार्तिकयानुप्रेक्षाकी संस्कृत टीका वर्णी क्षेमचन्द्रकी प्रार्थनासे रची गई है।
इससे स्पष्ट है कि भ० शुभचन्द्रका समय सोलहवीं शताब्दीका उत्रगर्ध और १७वीं शताब्दीका पूर्वार्ध रहा है; क्योंकि सं० १५७३से १६१३ तक रचनाएँ पाई जाती हैं। हां, भ० शुभचन्द्र के जीवन-परिचय और उनके अवसानका कोई इति वृरा उपलब्ध नहीं है। पर इतना सुनिश्चित है कि वे अपने समयके योग्य विद्वान और साहित्यकार थे। इन्होंने भट्टारक श्री. भूषणके अनुरोधसे प्राचार्य वादिराजके पार्श्वनाथकाव्यकी पंजिका टीका लिखी थी। इनके भी कितने ही शिष्य थे पर उनकी निश्चित गणना ज्ञात नहीं हो सकी है । इसीसे उनका नामोल्लेख नहीं किया गया।
३३, ३४, ३५, ३६, ३७, ३८, ३६, और ४० नं. की प्रशस्तियाँ चंद्रप्रभचरित, पार्श्वनाथकाव्य-पंजिका, श्रेणिकचरित्र, पांडवपुराण,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३१ )
जीवंधरचरित्र, चन्दनाचरित, प्राकृत लक्षण-सटीक और अध्यात्मतरंगिणी नामके आठ ग्रन्थोंकी हैं, जिनके कर्त्ता भट्टारक शुभचंद्र हैं । जिनका परिचय ३२ नं० की कार्तिकेयानुप्रक्षा-टीका प्रशस्तिमें दिया गया है ।
४१वीं प्रशस्ति कर्णामृतपुराण की है जिसके कर्ता केशवसेनसूरि हैं। जिनका परिचय १६वीं षोडशकारण व्रतोद्यापन' की प्रशस्तिमें दिया गया है ।
४२वीं, ४३वीं और ७८वीं प्रशस्तियाँ क्रमशः सप्तव्यसनकथासमुच्चय, प्रद्युम्नचरित्र और यशोधरचरित्र की हैं। इन प्रन्थोंके कर्ता भट्टारक सोमकीर्ति काष्ठासंघस्थित नन्दीतट गच्छके रामसेनान्वयी भट्टाto भीमसेनके शिष्य और लक्ष्मीसेनके प्रशिष्य थे । इन्होंने उक्त ग्रन्थोंकी रचना क्रमशः सम्वत् १५२६, १५३१, और सं० १५३६ में की है। इनमेंसे सप्तव्यसन कथा समुच्चयको भट्टारक रामसेनके प्रसादसे दोहजार सदस श्लोकोंमें बनाकर समाप्त किया है। और प्रद्युम्नचरित्र भट्टारक लक्ष्मीसेनके पट्टधर भ० भीमसेनके चरणप्रसादसे रचा गया है । तथा यशोधरचरित्रकी रचना कविने गोंढिल्ल मेदपाट (मेवाड़) के भगवान शीतलनाथ के सुरम्य भवनमें मं० १५३६ पौष कृष्णा पंचमीके दिन एक हजार अठारह श्लोकोंमें पूर्ण की है। शेष प्रन्थोंको प्रशस्तियोंमें स्थानादिका कोई निर्देश नहीं है । इन तीन प्रन्थोंके सिवाय इनकी और क्या कृतियाँ है यह कुछ ज्ञात नहीं हो सका । पर इनका समय विक्रमको १६वीं शताब्दीका पूर्वार्ध है ।
४३वीं प्रशस्ति 'प्रद्युम्नचरित्र' की है जिसके कर्ता महारक सोमकीर्ति हैं, जिनका परिचय ४२ नं० की प्रशस्त्रिमें दिया जा चुका है 1
४४वी प्रशस्ति 'सुभौमचक्रचरित्र' की है, जिसके कर्ता भट्टारक रतनचन्द्र हैं । भ० रतनचन्द्र हुंबद जातिके महीपाल वैश्य और चम्पा - देवीकी कुक्षीसे उत्पन्न हुए थे। और वे मूलसंघ सरस्वती गच्छके भट्टारक पद्मनन्दीके श्राश्रयमें हुए हैं तथा भट्टारक सकलचन्द्रके शिष्य थे ।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३२ )
भट्टारक रत्नचन्द्र संवत् १६८३ में उक्त चरित ग्रन्थको रचना विबुध तेजपालकी सहायतासे की है । ग्रन्थकर्त्ताने यह ग्रन्थ खंडेल वाल वंशोत्पन्न हेमराज पाटनी नामांकित किया है जो सम्मेद शिखरकी याथार्थ भ० रतनचंद्रके साथ गए थे । हेमराजकी धर्मपत्नी का नाम 'हमीरदे' था । और यह पाटनीजी वाग्वर ( बागड़ ) देशमें स्थित सागपत्तन (सागवाडा ) के निवासी थे ।
1
४५वीं प्रशस्ति 'होली रेणुकाचरित्र' की है जिसके कर्त्ता पंडित जिनदास हैं | पण्डित जिनदास वैद्य विद्यामें निष्णात विद्वान् थे । इनके पूर्वज 'हरिपति' नामके वणिक थे । जिन्हें पद्मावती देवीका वर प्राप्त था, और जो पेरोजशाह नामक राजासे सम्मानित थे । उन्हींके वंशमें 'पद्म' नामक श्रेष्ठी हुए, जिन्होंने अनेक दान दिये और ग्यासशाह नामक राजासे बहुमान्यता प्राप्त की । इन्होंने साकुम्भरी नगरीमें विशाल जिनमन्दिर बनवाया था, वे इतने प्रभावशाली थे कि उनकी आज्ञाका किसी राजाने उल्लंघन नहीं किया । वे मिथ्यात्व घातक थे तथा जिनगुणोंके नित्य पूजक थे । इनके पुत्रका नाम 'बिंझ' था, जो वैद्यराट् थे fort शाह नसीरसे उत्कर्ष प्राप्त किया था । इनके दूसरे पुत्रका नाम 'सुहृजन' था, जो विवेकी और वादिरूपी गजोंको लिये सिंहके समान था । सबका उपकारक और freeteer करने वाला था । यह भट्टारक जिनचन्द्र के पट्ट पर प्रतिष्ठित हुआ था और उसका नाम 'प्रभाचन्द्र' रक्खा गया था, इम्पने राजाओं जैमी विभूतिका परित्याग किया था । उक्त बिकका पुत्र धर्मदास हुआ, जिसे महमूद शाहने बहु मान्यता प्रदान की थी । यह भी वैद्य शिरोमणी और विख्यात कीर्त्ति थे । इन्हें भी पद्मावती का वर प्राप्त था । इसकी धर्मपत्नीका नाम 'धर्म श्री' था, जो अद्वितीय दानी, सदृष्टि, रूपसे मन्मथ विजयी और प्रफुल्ल वदना थी । इसका 'रेखा' नामका एक पुत्र था जो वैद्यकलामें दक्ष, वैद्योंका स्वामी और लोकमें प्रसिद्ध था । यह वैद्य कला अथवा विद्या आपकी कुल परम्परामें चली आ रही थी और उससे आपके वंशकी बड़ी प्रतिष्ठा थी । रेखा अपनी वैद्य विद्याके कारण रास्तम्भ ( रणथम्भौर )
1
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३३ ) नामक दुर्गमें बादशाह शेरशाहके द्वारा सम्मानित हुए थे। प्रस्तुत जिनदास इन्हींके पुत्र थे, इनकी माताका नाम 'रिग्वश्री' और धर्मपत्नीका नाम जिनदासी था, जो रूप लावण्यादि गुणोंसे अलंकृत थी। पण्डित जिनदास रणस्तम्भदुर्गके समीपस्थ नवलक्षपुरके निवासी थे । जिनदासके मातापितादिके नामोंसे यह स्पष्ट जाना जाता है कि उस समय कतिपय प्रान्तोंमें जो नाम पतिका होता था वही नाम प्रायः पत्नीका भी हुमा करता था। इनका एक पुत्र भी था जिसका नाम नारायणदास था।
पण्डित जिनदासने शेरपुरके शान्तिनाथ चैत्यालयमें ५१ पद्यों वाली 'होलीरेणुकाचरित्र' की प्रति अवलोकन कर संवत् १६०८ के ज्येष्ठ शुक्ला दशमी शुक्रवारके दिन इस ग्रन्थको ८४३ श्लोकोंमें समाप्त किया है । प्रन्थफर्ताने ग्रन्थकी अन्तिम प्रशस्तिमें अपने पूर्वजोंका भी कुछ परिचय दिया है जिसे उक प्रशस्ति परसे सहज ही जाना जा सकता है । पण्डित जिनदासजीने यह ग्रन्थ भट्टारक धर्मचन्द्रजीके शिष्य भ. ललितकीर्तिके नामांकित किया है, यह सम्भवतः उन्हींके शिष्य जान
__४६वों प्रशस्ति 'मुनिसुत्रतपुराण' की है, जिसके कर्ता ब्रह्म कृष्णदास हैं, जो लोहपत्तन नगरके निवासी थे। इनके पिताका नाम हर्ष और माताका नाम 'वीरिका' देवी था। इनके ज्येष्ठ भ्राताका नाम मंगलदास था । यह दोनों ब्रह्मचारी थे । इन्होंने प्रशस्तिमें अनेक भट्टारकोंका स्मरण किया है जो भष्टारक रामसेनकी परम्परामें हुए हैं। यह काष्ठासंघके भट्टारक भुवनकीर्तिके पट्टधर भ० रत्नकीर्तिके शिष्य थे। भ० रत्नकीर्ति न्याय, नाटक और पुराणादिमें विज्ञ थे। ब्रह्म कृष्णदासने श्रीकल्पवल्लीनगरमें इस प्रन्थको वि० सं० १९८१ के कार्तिक शुक्ला त्रयोदशीके दिन अपराग्रह समय समाप्त किया था। प्रन्थ पूरणमल्लक नामसे अंकित है। इसमें जैनियोंके बीसवें तीर्थकर मुनिसुव्रतके चरित्रका चित्रण किया गया है। प्रस्तुत ग्रन्थ २३ संधियों और ३०२५ श्लोकोंमें समाप्त हुआ है।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३४ )
४७वीं प्रशस्ति 'चन्द्रप्रभचरित्र' की है, जिसके कर्ता कवि दामोदर हैं, जो भट्टारक धर्मचन्द्रके शिष्य थे । कवि दामोदरने उक्त प्रन्थकी रचना - सम्वत् १७२७ में महाराष्ट्र ग्रामके श्रादिनाथ भवनमें निवास करते हुए चार हज़ार श्लोकोंमें की है ।
४८वीं प्रशस्ति 'ज्ञानार्णवगद्य-टीका' की है, जिसके कर्ता देशयति ब्रह्मश्रुतसागर हैं । इनका परिचय, १०वें नं० की प्रशस्ति में दिया गया है ।
४६वीं और है२वीं प्रशस्तियाँ 'सम्मेदशिखर माहात्म्य' और 'स्वर्णाचलमाहात्म्य' की हैं जिनके कर्ता कवि देवदत्तजी दीक्षित हैं, जो कान्यकुब्ज ब्राह्मणकुलमें उत्पन्न हुए थे और जो भदौरिया राजाओं के राज्यमें स्थित टेर नामक नगरके निवासी थे । इन्होंने भट्टारक जिनेन्द्रभूषणकी श्रज्ञासे 'सम्मेदशिखरमाहात्म्य' और 'स्वर्णाचलमाहात्म्य' ( वर्तमान सोनागिरिक्षेत्रका माहाम्य) इन दोनों ग्रन्थोंकी रचना की है। भट्टारक जिनेन्द्रभूषण शौरीपुरके निवासी थे, जो जैनियोंके बाईसवें तीर्थंकर भगवान नेमिनाथकी पवित्र जन्मभूमि थी । शौरीपुरसे पश्चिममें जमुना नदी बहती है । भट्टारक जिनेन्द्रभूषण ब्रह्म हर्षमागरके पुत्र थे, जो भट्टारक विश्वभूषण उत्तराधिकारी थे । कवि देवदत्तने उक्त दोनों ग्रन्थोंको रचना कब की इसका कोई उल्लेख प्रशस्तियोंमें नहीं पाया जाता; फिर भी ये दोनों रचनाएँ १६वीं शताब्दीके प्रारम्भकी जान पड़ती हैं; क्योंकि मैनपुरी ( मुहकमगंज ) के दिगम्बर जैन पञ्चायती मन्दिरके यन्त्रोंकी जो प्रशस्तियाँ बाबू कामताप्रसादजीने जैन सिद्धान्तभास्कर भाग २ की किरया ३ में प्रकाशित की हैं उनसे स्पष्ट मालूम होता है कि भट्टारक जिनेन्द्रभूषण
टेरकी गद्दी भट्टारक थे और वे भ० विश्वभूषणके पट्ट पर प्रतिष्ठित होने वाले भ० लक्ष्मीभूषणजीके पट्ट पर प्रतिष्ठित हुए थे। यह षोडशकारणयन्त्र संवत् १८२८ मिती भादव कृष्णा पंचमी शुक्रवारका उत्कीर्ण किया हुआ है। और इससे पूर्ववाला यंत्र सम्वत् १७३१ का है उस समय तक लक्ष्मीभूषण भ० पद पर आसीन नहीं हुए थे, वे १७६१ और १८२८ के मध्यवर्ती किसी सरायमें भ० पद पर प्रतिष्ठित हुए हैं । ऐसी स्थितिमें
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३५) कवि दीक्षित देवदराका समय विक्रमकी १६वीं शताब्दीका पूर्वार्ध जान
५०वीं प्रशस्ति 'ध्यानस्तव' नामक ग्रंथ की है, जिसके कर्ता भास्करनन्दी हैं । जो मुनि जिनचंद्रके शिष्य थे और जिनचंद्र सर्वसाधुके शिष्य थे। जैसा कि 'तत्वार्थवृत्ति' की अंतिम प्रशस्तिके निम्न पद्योंसे प्रकट है :
नो निष्ठीवेन्न शेते वदति च न परं ह्योहि याहीति यातु, नो कण्डूयेत गात्रं व्रजति न निशि नोद घट्टयेद्वान दत्ते । नावष्टं भाति किंचिद्गुणनिधिरिति यो बद्धपर्ययोगः, कृत्वा सन्यासमन्ते शुभगतिरभवत्सर्वसाधुः स पूज्यः ।।२।। तस्याऽऽसीत्सुविशुद्धदृष्टिविभवः सिद्धान्तपारंगतः, शिष्यः श्रीजिनचंद्रनामकलितश्चारित्रभूषान्वितः । शिष्यो भास्करनन्दिनाम विवुधस्तस्याऽभवत्तत्ववित् , तेनाऽकारि सुखादिबोधविषया तत्त्वार्थवृत्तिः स्फुटम् ॥३॥
भास्करनन्दीकी इस समय दो कृतियों सामने हैं-एक ध्यानस्तव और दूसरी तत्वार्थवृत्ति, जिसे 'सुखबोधवृत्ति' भी कहा जाता है। इनमें तत्त्वार्थवृत्ति प्राचार्य उमास्वातिके तत्त्वार्थसूत्रकी संक्षिप्त एवं सरल ब्याख्या है। इसकी रचना कब और कहाँ पर हुई यह ग्रन्थ प्रतिपरसे कुछ भी मालूम नहीं होता।
जिनचन्द्रनामके अनेक विद्वान् भी हो गए हैं उनमें प्रस्तुत जिनचन्द्र कौन हैं और उनका समय क्या है यह सब सामग्रीके प्रभावमें बतलाना कठिन जान पड़ता है । एक जिनचंद्र चंद्रनंदीके शिष्य थे, जिसका उल्लेख कबाड़ कवि पम्पने अपने शांतिनाथ पुराणमें किया है।
दूसरे जिनचंद्र वे हैं जो भट्टारक जिनचंद्रके नामसे लोकमें विश्रुत है और जो भ० पानंदीके अन्वयमें शुभचंद्रके पह पर प्रतिष्ठित हुए थे और जिनका समय विक्रमकी १६ वीं शताब्दी है । इन्होंने सं० १५४८ में शहर मुबासामें सहस्रों मूर्तियोंको प्रतिष्ठा जीवराज पापड़ीवाला के अनुरोधसे कराई
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ३६ ) थी। इनका एक 'चतुर्विंशति जिनस्तोत्र' भी मिला है जो अनेकांतवर्ष " किरण ३ में प्रकाशित हो चुका है। इनके प्रधान शिष्य पं० मेधावी थे। महारक रस्मकीर्ति भी इन्हींक शिष्य थे। जिन्होंने सं० १५४१ में अपना उकय पूरा किया है। यह दिल्ली गद्दीके भट्टारक थे और उस पर बैठनेका समय वि० सं० १९०७ पट्टावलियों में लिखा मिलता है।
तीसरे जिनचंद्र वे हैं जिनका उल्लेख श्रवणबेलगोलके शिला-वाक्य मं० १५ (६६) में किया गया, जो शक संवत् १०२२ (वि० सं० ११५७) के लगभगका उत्कीर्ण किया हुआ है।
चौथे जिनचंद्र भास्करनंदीके गुरु हैं ही, जो सर्वसाधुमुनिके शिष्य थे। ये चारों ही जिनचंद्र एक दूसरेसे भिन्न प्रतीत होते हैं। पर प्रस्तुत जिनचंद्रका क्या समय है यह निश्चयतः नहीं बतलाया जा सकता। पर अनुमानसे वे विक्रमकी १३ वी १४ वीं शताब्दीके विद्वान् जान पड़ते हैं ।
५१ वीं प्रशस्ति 'पदार्थदीपिका' नामक ग्रन्थ की है जिसके का भहारक देवेन्द्रकीर्ति हैं, जो भट्टारक जगतकीर्तिके पद पर प्रतिष्ठित हए थे। प्रस्तुत ग्रंथ 'समयसार' ग्रंथकी टीका है, जिसे भट्टारक देवेन्द्रकीर्तिने ईसरदा प्राममें संवत् १७८८ में भाद्रपद शुक्ला चतुर्दशीको बना कर समाप्त किया था। इससे भद्दारक देवेन्द्रकीर्ति १८ वीं शताब्दीके विद्वान् थे।
१२ वीं प्रशस्ति 'नागकुमारपंचमी कथा' की है, जिसके कर्ता पं० धरसेन हैं जो वीरसेनके शिष्य थे और उन्होंने सोढदेव तथा रहके लिये उक्त पंचमी कथाको गोनदेवकी बस्तीमें बनाया था। प्रस्तुत धरसेन कब और कहाँ हुए और इनका जीवन-सम्बन्धी क्या कुछ परिचय है यह कुछ शात नहीं हो सका।
५३ वीं प्रशस्ति 'महीपालचरित' की है, जिसके कर्ता भट्टारक चारित्रभूषण हैं, जो वाणी (सरस्वती) नामक गच्छ और सारकर गणके विद्वान् रत्ननन्दीके शिष्य थे । प्रशस्तिमें दी हुई गुरुपरम्परामें विजयचन्द्रसरि, खेमकीर्ति, रत्नाकरसूरि, अभयनन्दी, जयकीर्ति और रत्ननंदी मामके विद्वानोंका उखेख किया गया है। पर प्रथस्तिमें ग्रंथरचनाका समय
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिया हुआ नहीं है । ग्रंथ प्रति भी बहुत अशुद्धियोंको लिए हुए है इसीलिये सामग्रीके प्रभावले उस पर विशेष विचार करना सम्भव नहीं है। यह प्रति सं० १८३६ की लिखी हुई है । ग्रंथके भाषा साहित्यादि परसे वह ११ वी १६ वीं शताब्दीकी रचना जान पड़ती है।
५४ वीं प्रशस्ति 'मदनपराजय' की है, जिसके कर्ता कवि नागदेव हैं। नागदेवने प्रशस्तिमें अपने कुटुम्बका परिचय इस प्रकार दिया हैचंगदेवका पुत्र हरदेव, हरदेवका नागदेव, नागदेवके दो पुत्र हुए हेम और राम, ये दोनों ही वैद्यकलामें अच्छे निष्णात थे। रामके प्रियंकर और प्रियंकरके मल्लुगित और मल्लुगितके नागदेव नामका पुत्र हुमा जो इस मथक रचयिता हैं। जो अपनी लघुता व्यक्त करते हुए अपनेको अल्पज्ञ तथा छन्द अलंकार, काव्य, व्याकरणादिसे अनभिज्ञता प्रकट करता है । हरदेवने सबसे पहले 'मदनपराजय' नामका एक ग्रंथ अपभ्रंश भाषाके पद्धडिया और रड्ढाछंदमें बनाया था । नागदवने उसीका अनुवाद एवं अनुसरण करते हुए उसमें यथावश्यक मंशोधन परिवर्धनादिके साथ विभिन छंदों भादिसे ममलंकृत किया है।
यह प्रथ म्बएड रूपक काव्य है, जो बड़ा ही सरस और मनमोहक है इसमें कामदेव राजा मोहमंत्री, अहंकार और अज्ञान प्रादि सेनानियों के साथ जो भावनगरमें राज्य करते हैं। चारित्रपुरके राजा जिनराज उनके शत्रु हैं क्योंकि वे मुनिरूपी कम्यासे पाणिग्रहण करना चाहते हैं । कामदेवने राग. दंष नामके दूत द्वारा महाराज जिनराजकं पास यह संदेश भेजा कि पाप या तो मुक्ति कन्यास अपने विवाहका विचार परित्याग कर अपने प्रधान सुभट दर्शन, ज्ञान, चारित्रको मुझे सोंप दें, अन्यथा युद्धके लिए तय्यार हो जांय । जिनराजने उत्तरमें कामदेवसे युद्ध करना ही श्रेयस्कर सममा और अन्नमें कामदेवको पराजित कर अपना विचार पूर्ण किया। ___ यहा यह बात अवश्य नोट करने की है कि ग्रन्थकी सन्धि-पुष्पिकानों में निम्न वाक्य पाया जाता है जिम्मका अशुद्ध रूप होनेके कारण सम्बन्ध टीक नहीं बैठता । “इति श्री ठक्कर माइन्द सुतजिनदेवविरचिते स्मरपराज्ये"
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३८) इस संधि वाक्यमें ठक्कुर माइन्द सुतके स्थानमें ठक्कुर माइन्दस्तुत होना चाहिए। और जिनदेवके स्थान पर नागदेव होना चाहिए। ऐसा संशोधन हो जानेसे अन्धकी श्राद्य प्रशस्तिके साथ इसका सम्बंध ठीक बैठ जाता है। यह हो सकता है कि नागदेवके स्मरपराजय नामक ग्रन्थकी टक्कर माइन्दने बहुत प्रशंसा की हो । परन्तु इस ग्रंथके रचयिता जिनदेव नहीं, नागदेव हैं। भारतीय ज्ञानपीठ काशीसे मुद्रित 'मदन पराजय' की प्रस्तावनामें भी पं० राजकुमारजी साहित्याचार ने उक्त पुप्पिका वाक्यमें भी ऐसा ही संशोधन किया है ।
अब रही समयकी बात, प्रथकर्ताने ग्रन्थमें कोई रचनासमय नहीं दिया, जिससे यह निश्चित करना कठिन है कि नागदेव कब हुए हैं। चूंकि वह प्रति जिस परसे यह प्रशस्ति उद्धृत की गई है सं० १५७३ की लिखी हुई है। अतः यह निश्चित है कि उन ग्रन्थ १५७३ से बादका बना हुआ नहीं है, वह उससे पहले ही बना है। कितने पूर्व बना यह निश्चित नहीं है, पर ऐसा ज्ञात होता है कि ग्रंथका रचनाकाल विक्रमकी १५ वीं शताब्दीसे पूर्वका नहीं है।
५५वीं, ५६वीं और १०८वीं प्रशस्तियां क्रमसे 'श्वेताम्बर पराजय' (केवलभुक्निनिराकरण ) 'चतुविशति संधान स्वोपक्ष टीका' सहित और 'सुखनिधान' नामके ग्रन्थों की हैं, जिनके कर्ता कवि जगन्नाथ है। इनके गुरु भट्टारक नरेन्द्रकीर्ति थे । इनका वंश खंडेलवाल था और यह पोमराज श्रेष्ठीके सुपुत्र थे । इनके दूसरे भाई वादिराज थे जो संस्कृत भाषाके प्रौढ विद्वान् और कवि थे। इन्होंने संवत् १७२६ में वाग्भट्टालङ्कार की 'कविचन्द्रिका' नामकी एक टीका बनाई थी। इनका बनाया हुश्रा 'ज्ञान लोचन' नामका एक संस्कृत स्तोत्र भी है जो माणिकचन्द्रग्रन्थमालासे प्रकाशित हो चुका है। ये तक्षक + (वर्तमान टोडा) नामक नगरक निवासी थे, इनमें
ॐ देखो मदनपराजयकी प्रस्तावना ।
+टोडा नगरका प्राचीन नाम 'तक्षकपुर' था। यहां भट्टारक नरेंद्रकीर्ति रहते थे। इनके समयमें टोडामें संस्कृतभाषाके पठन-पाठनादिका अच्छा
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(.३६ ) पादिराज जगनाथके कनिष्ठ भ्राता जान पाते हैं । पं. दीपचन्द्रजी पाएख्या केकड़ीके पास एक गुटका है जिसके अन्तकी संवत् १७५१ की मगशिर वदी ५ की लिखी-प्रशस्तिसे ज्ञात होता है कि शाह पोमराज श्रेष्ठीका गोत्र सोगानी था और इनके पुत्र बादिराजके भी चार पुत्र थे, जिनके नाम रामचन्द्र. लालजी, नेमीदास और विमलदास थे। विमलदासके उन समयमें टोडामें उपद्रव हुआ और उसमें वह गुटका भी लुट गया था, बादमें उसे छुटाकर लाये जो फट गया था उसे संचार कर ठीक किया गया। उक्त वादिराज राजा जयसिंहके सेवक थे-अर्थात् वे राज्यके किसी ऊँचे पदका कार्य सबालन करते थे।
कविवर जगन्नाथकी इस समय उक्क तीन रचनाएँ ही उपलब्ध हैं। इसका रचना काल वि० सं० १६६६ है । यह ग्रन्थ टीका सहित प्रकाशित हो चुका है। कार्य चलता था, लोग शास्त्रोंके अभ्यास द्वारा अपने ज्ञानकी वृद्धि करते थे। यहां शास्त्रोंका भी अच्छा संग्रह था। लोगोंको जैनधर्मसे विशेष प्रेम था. शास्त्रभण्डार आज भी वहां अस्त-व्यस्त हालतमें मौजूद है, अष्टसह स्त्री और प्रमाणनिर्णय श्रादि न्यायग्रन्थोंका लेखन, प्रवचनसार, पंचास्तिकाय प्रादि सिद्धान्तग्रन्थों आदिका प्रातेलेखन कार्य तथा अन्य अनेक नूतन प्रन्थोंका निर्माण यहां हुआ है।
xप्रस्तुत गुटकेकी प्रथम प्रति सं० १६१० की लिखी हुई थी उसी परसे दूसरी कापी सं० १७५१ में की गई है :___ "सं० १७५१ मगसिर बदी तकनगरे खण्डेलवालान्वये सोगानी गोत्रे साहपोमराज तत्पुत्र साह वादिराजस्तपुत्र चत्वारः प्रथम पुत्र रामचन्द्र द्वितीय लालजी तृतीय नेमिदास चतुर्थ विमलदास टोडामें विषो हुवो, जब याह पोथी लुटी यहां थे छुदाई फटी-तुटी सवारि सुधारि प्राधी करी, शानाचरणकर्मक्षयाथं पुत्रादिपठनार्थ शुभं भवतु ।"
-गुटका प्रशस्ति
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४०)
इनमें सबसे पहली कृति चतुर्विंशति-संधान है, इस ग्रन्थके एक पथको हो चौबीस जगह लिखकर उसकी स्वोपज्ञटीका लिखी है, जिसमें चौबीस तीर्थंकरोंकी स्तुति की गई है ।
दूसरी कृति 'सुख - निधान' है इसकी रचना कवि जगन्नाथने 'तमालपुर में की थी । इस ग्रन्थ में कविने अपनी एक और कृतिका उल्लेख " श्रन्यच्च”starfren' 'शृङ्गारसमुद्रकाव्ये' वाक्यके साथ किया है । तीसरी कृति 'श्वेताम्बर पराजय' है । इसमें श्वेताम्बर सम्मत केवलभुक्रिका सयुक्तिक निराकरण किया गया है। इस ग्रन्थमें भी एक और अन्य कृतिका उल्लेख किया है और उसे एक स्वोपज्ञ टीकासे युक्र बतलाया है । तदुक्र- - 'नेमिनरेंद्रस्तोत्रे स्वोपज्ञे' इम्पसे नेमिनरेंद्रस्तोत्र नामकी स्वोपज्ञकृतिका और पता चलता है । और उसका एक पद्यभी उद्धृत किया है जो अंतिम
में कुछ अशुद्धिको लिये हुए है। वह इस प्रकार है :
" यदुत तव न भुर्निष्टदुःखोदयत्वासनमपि न चांगे वीतरागत्वतश्च । इति निरूपमहेत् नह्यसिद्धाद्यमिद्धौ विशद-विशदडप्टीनां हृदुल्लासयुक्तौ ॥
इनकी एक और अन्य रचना 'सुषेण चरित्र' है जिसकी पत्र संख्या ४६, हे और जो सं० १८४२ की लिखी हुई है । यह ग्रन्थ भ० महेंद्रकीर्ति श्रामे शास्त्र भण्डारमें सुरक्षित है ।
इस तरह कवि जगन्नाथकी ६ कृतियों का पता चल जाता है। इनकी अन्य क्या रचनाएँ हैं, यह अन्वेषणीय है। इनकी मृत्यु कब और कहां हुई, इसके जानने का कोई साधन इस समय उपलब्ध नहीं है। पर इनकी रचनाओं के अवलोकनसे यह १७वीं १८वीं शताब्दीके सुयोग्य विद्वान् जाज पडते हैं।
५७वीं प्रशस्ति मौनव्रतकथा' की है, जिसके कर्ता भ० गुणचंद्रसूरि हैं। इनका परिचय २७वीं प्रशस्ति में दिया गया है ।
५८वीं प्रशस्ति 'षट्चतुर्थ- वर्तमान जिनार्चनकी' तथा १३२वीं प्रशस्ति 'अष्टमजिनपुराण संग्रह' (चंद्रप्रभपुराण) की है। इन दोनों ग्रंथोंके कर्ता पं० शिवाभिराम हैं । इनमें से प्रथम ग्रन्थको रचना मालवनाम देशमें स्थित
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४१ )
विजयसारके 'दिविज' नगरके दुर्गमें स्थित देवालयमें जब अरिकुल शत्रु सामन्तसेन हरितनुका पुत्र अनुरुद्ध पृथ्वीका पालन करता था, जिसके राज्यका प्रधान सहायक रघुपति नामका महात्मा था | उसका पुत्र धन्यराज ग्रंथ कर्ताका परम भक्त था उसीकी सहायतासे सं० १६३२ में हुई है ।
दूसरे ग्रन्थमें जैनियोंके वें तीर्थंकर चंद्रप्रभ भगवानका जीवन परिचय दिया हुआ है। इस प्रथमें कविने भद्रबाहु, समंतभद्र, अकलंकदेव, जिनसेन, गुणभद्र और पद्मनंदी नामके पूर्ववर्ती विद्वानोंका स्मरण किया है यह ग्रंथ सात सर्गों में समाप्त हुआ है 1
I
थकी अंतिम प्रशस्तिमें बतलाया गया है कि बृहद्गुर्जरवंशका भूषण राजा तारासिंह था जो कुम्भ नगरका निवासी था और दिल्लीके बादशाह द्वारा सम्मानित था । उसके पट्ट पर सामंतसिंह हुआ जिसे दिगम्बराचार्यक उपदेशसे जैनधर्मका लाभ हुआ था । उसका पुत्र पद्मसिंह हुआ जो राजनीति में कुशल था, उसकी धर्मपत्नीका नाम 'वीणा' देवी था, जो शीलादि सद्गुणोंसे विभूषित थी । उसीके उपदेश एवं अनुरोधले उक्त aft प्रथकी रचना हुई है। प्रशस्तिमें रचनाकाल दिया हुआ नहीं है । इसलिये यह निश्चितरूपसे बतलाना कठिन है कि शिवाभिरामने इस ग्रंथकी रचना कब की है । पर ऊपरको प्रशस्तिसे यह स्पष्ट जाना जाता है कि sent रचना विक्रमकी १७ वीं शताब्दीके अंतिम चरण में हुई है।
५१ वीं और १२१ वीं प्रशस्तियाँ क्रमसे पार्श्वपुराण और वृषभदेवपुराणकी हैं। जिनके कर्ता भट्टारक चन्द्रकीर्ति हैं जो सग्रहवीं शताब्दीके विद्वान थे । इनके गुरुका नाम भ० श्रीभूषण था । ये ईडरकी गद्दीके भट्टारक थे । उस समय ईडरकी गडीके पट्टस्थान सूरत, डूंगरपुर, सोजित्रा,
र और कल्लोल श्रादि प्रधान नगरोंमें थे । उनमेंसे भ० चंद्रकीर्ति किस स्थानके पट्टधर थे यह निश्चित रूपसे मालूम नहीं हो सका, पर जान पड़ता है कि वे ईडरके समीपवर्ती किसी स्थानके पट्टधर थे । भ० चंद्रकीर्ति विद्वान् होनेके साथ कवि थे और प्रतिष्ठादि कार्योंमें भी दक्ष थे। इन्होंने
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४२)
अनेक मंदिर एवं मूर्तियोंकी प्रतिष्ठा भी कराई थी। भ० चंद्रकीति काठा. संघ और नंदीतट गच्छके महारक थे और भ० विद्याभूषणके प्रशिष्य तथा श्रीभूषणके शिष्य एवं पट्टधर थे । थकी अंतिम प्रशस्तिमें उन्होंने अपनी गुरुपरम्परा भारक रामसेनसे बतलाई है।
पार्श्वपुराण १५ सोंमें विभक्त है, जिसकी श्लोक संख्या २७१५ है। और वह देवगिरि नामक मनोहर नगरके पर्श्वनाथ जिनालयमें वि० संवत्१६५४ के वैशास्त्र शुक्ला सप्तमी गुरुवारको समाह किया गया है। दूसरी कृति वृषभदेव पुराण हैं जो २५ सर्गोंमें पूर्ण हुभ्रा है। इस प्रथमें रचना. काल दिया हुश्रा नहीं है। अतः दोनों ग्रंथोंके अवलोकन विना यह नहीं कहा जा सकता कि उनमें से कौन पीछे और कौन पहले बना है। इनके अतिरिक्त भ० चंद्रकीर्तिने और भी अनेक ग्रन्थोंकी रचना की है। उनमें कुछ नाम इस प्रकार हैं:-पद्मपुराण, पंचमेरूपूजा, अनंतवतपूजा और नंदी. श्वरविधान अादि। चूंकि ये ग्रंथ सामने नहीं हैं अतः इनके सम्बंधमें कोई यथेष्ट सूचना इस समय नहीं की जा सकती।
६. वो प्रशस्ति 'छन्दोनुशासन' मथकी है, जिसके कर्ता जयकीर्ति हैं । जयकीर्तिक गुरुका क्या नाम था यह ज्ञात नहीं हो सका । जयकीर्तिकी यह एक मात्र कृति जैसलमेरके ज्ञानभण्डार में स्थित है। जो सं० ११६२ की प्राषाढ़ सुदी १०मी शनिवार की लिखी हुई है। और अभी जयदामन् नामक छंदशास्त्र के साथमें प्रकाशित हो चुकी है। जिसका सम्पादन मि. H. D. वेलंकरने किया है। प्रस्तुत जयकीर्तिके शिष्य श्रमलकीर्तिने 'योगसार' की प्रति सं० १११२ की ज्येष्ट सुदी प्रयोदशीको लिखवाई थी। एपिमाफिया इंडिका जिल्द २ में प्रकाशित चित्तौड़गढ़के निम्न शिलावाक्यमें जो संवत् १२०७ में उत्कीर्ण हुआ है लिखा है कि जयकीर्तिके शिप्य दिगम्बर रामकीर्तिने उक्त प्रशस्ति लिखी है। __श्री जयकीर्तिशिष्येण दिगम्बरगणेशिना । प्रशस्तिरीदृशीचक्रे [ मुनि ] श्री रामकीर्तिना ॥-सं० १२०७ सूत्र धा ।" इन सब उल्लेखोंसे जयकोर्तिका समय विक्रम की १२वी शताब्दीका अन्तिम भाग है।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४३) ६१वीं प्रशस्ति 'प्रद्युम्न चरित्र' की है, जिसके कर्ता भार्य महासेन हैं जो लाडबागड संघके पूर्णचन्द्र, श्राचार्य जयसेनके प्रशिष्य और गुणकरसेन सूरिके शिष्य थे। प्राचार्य महासेन सिद्धान्तज्ञ, वादी, वाग्मी और कवि थे, तथा शब्दरूपी ब्रह्मक विचित्र धाम थे। यशस्वियों द्वारा मान्य और सजनोंमें अग्रणी, एवं पाप रहित थे, और परमार वंशी राजा मुजके द्वारा पूजित थे। ये सम्यग्दर्शन, ज्ञान, चारित्र और तपकी सीमा स्वरूप थे और भव्यरूपी कमलोंके विकसित करने वाले बांधव थेसूर्य थे-तथा सिंधुराजक महामात्य श्री पर्यटके द्वारा जिनके चरण कमल पूजित थे। और उन्हींके अनुरोधसे इस ग्रन्थकी रचना हुई है। ___ महासेनसूरिका समय विक्रमकी ११वीं शताब्दीका मध्य भाग है। क्योंकि राजा मुंजक दो दान पत्र वि० सं० १०३१ और वि० सं० १०३६ के प्राप्त हुए है । प्राचार्य श्रमितगतिनं इन्हीं मुझदेवके राज्यकाल वि० सं० १०५० में पौष सुदी पंचमीके दिन 'सुभाषितरत्नसन्दोह' की रचना पूर्णकी है। इससे मुंजका राज्य सं० १०३१ से १०५० तक तो सुनिश्चित ही है
और कितने समय रहा यह निश्चित रूपसे नहीं कहा जा सकता। पर यह ज्ञात होता है कि तेलपदवने सं० १०५० और १०५५ के मध्यवर्ती किसी समयमें मुञ्जका वध किया था। चूंकि ग्रन्थकर्ता महासेन मुञ्ज द्वारा पूजित थे। अतएव यह ग्रंथ भी उन्हींके राज्यकालमें रचा गया है। अर्थात् यह ग्रन्थ विक्रमकी ११वीं शताब्दीके मध्य समय की रचना है।।
६२वों प्रशस्ति 'त्रिपंचाशक्रियाव्रतोद्यापन' की है, जिसके कर्ता भ. देवेन्द्रकीर्ति हैं। देवेन्द्रकीर्ति नामके अनेक भट्टारक हो गए हैं। परन्तु यह उन सबसे भिन्न प्रतीत होते हैं। क्योंकि इन्होंने अपना परिचय निम्नरूपमें दिया है । इनका कुल अग्रवाल था। यह राज्य मान्य भी थे। इन्होंने वि० सं० १६४४ में उक्त ग्रन्थकी रचना की है।
१ श्रीसिन्धुराजस्य महत्तमेन श्रीपर्पटेनाचिंतपादपद्मः । चकार तेनाभिहितः प्रबंधंस पावनं निष्ठितमङ्गजस्य ॥१॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४४) १३वीं प्रशस्ति 'बृहत्षोडशकारणपूजा' की है, जिसके कर्ता भट्टारक सुमतिसागर हैं जो मूलसंघ ब्रह्मतपा गच्छ और बलशालि गणके विद्वान थे। यह भारक पद्मनन्दी और देवेन्द्रकीर्तिकी पट्ट-परम्परामें हुए हैं। यह प्रन्थ इन्होंने खंडेलान्वयके सुधी प्रह्लादके श्राग्रहसे बनाया था । ग्रंथगत जयमालाके अन्तिम घत्त में अभयचन्द्र और अभयनन्दीका उल्लेख किया गया है। साथ ही अवन्ति देशस्थित उज्जैन नगरीके शान्तिनाथ जिनालयका भी उल्लेख हुया है। यह ग्रन्थ प्रति सं० १८०० की लिखी हुई है अत: सुमतिसागरका समय इससे बादका नहीं हो सकता । ग्रन्थमें रचनाकाल नहीं होनेसे निश्चयतः कुछ नहीं कहा जा सकता कि यह ग्रन्थ कब बना है ? इनकी दूसरी कृति 'जिनगुणवतोद्यापन' है जो २१ पत्रात्मक प्रति है और देहली पञ्चायती मन्दिरके शास्त्र भण्डारमें सुरक्षित है। तीसरी कृति 'नवकार पैंतीस पूजा' है । जिसकी पत्र संख्या १२ है । ये प्रतियां भी इस समय सामने न होनेसे इनके सम्बंधमें भी विचार करना सम्भव नहीं है। अनुमानतः सुमतिसागर १७वीं ८वीं शताब्दीक विद्वान् होगे।
६वीं प्रशस्ति पंचकल्याणकोद्यापनविधि' की है, जिसके कर्ता गोपालवी हैं । गोपालवर्णीके गुरु भ० हेमचन्द्र थे। प्रस्तुत भ० हेमचन्द्र की गुरु-परम्परा क्या है और वे कहां की गहीके भट्टारक थे । यह कुछ ज्ञात नहीं हो सका। क्योंकि इस नामक भी अनेक विद्वान हो चुके हैं। गोपालवर्णीने उक्त ग्रन्थ ब्रह्म भीमाके श्राग्रहसे बनाया है।
६५वीं प्रशस्ति 'सिद्धचक्र-कथा' की है, जिसके कर्ता भट्टारक शुभचन्द्र हैं, जो भट्टारक मुनि पद्मनन्दीके पट्टधर थे । इनकी यह एक ही कृति देखने में आई है, अभी अन्य कृतियोंके सम्बन्धमें कुछ भी ज्ञात नहीं हो सका।
इस सिद्धचक्रकथाको जिनधर्म-वत्सल एवं सम्यग्दृष्टि किसी जालाक नामके श्रावकने बनवाई थी। इनकी दूसरी कृति 'श्रीशारदास्तवन' है। इस स्तवनके अन्तिम पद्यके पूर्वार्धमें अपना और अपने गुरुका नाम उल्लेखित किया है-"श्रीपद्मनन्दीन्द्र मुनीन्द्रपट्टे शुभोपदेशी
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४५) शुभचन्द्रदेवः । भ० शुभचन्द्रका यह स्तवन अनेकांत वर्ष १२ किरण १० में प्रकाशित हो चुका है । प्रस्तुत शुभचंद्रका समय विक्रमकी १५वीं शताब्दी जान पड़ता है, क्योंकि जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति तथा त्रिलोकप्रशप्ति नामक प्राकृत ग्रन्थोंकी प्रतिलिपि करा कर दान करने वाले सज्जनोंकी 'दानप्रशस्तियोंमें, जो पं० मेधावीके द्वारा संवत् १५१८ तथा १५१६ की लिस्वी हुई हैं। उनमें भट्टारक शुभचन्द्र के पट्ट पर भ० जिनचन्द्र के प्रतिष्ठित होनेका उल्लेख पाया जाता है। क्योंकि भ० जिनचन्द्रका दिल्ली पट्ट पर सं० १५०७ के करीब प्रतिष्ठित होना पट्टावलियोंमें पाया जाता है, जिससे स्पष्ट है कि भ० शुभचन्द्र संवत् १५०० या उसके ५-६ वर्ष बाद तक उक्त पट्ट पर प्रतिष्ठित रहे हैं । कब प्रतिष्ठित हुए यह विचारणीय है। ___६६वीं प्रशस्ति 'अंजनापवनंजयनाटक' की है जिसके कर्ता कवि हस्तिमल्ल हैं । हस्तिमलके पिताका नाम गोविन्दभट्ट था जो वत्सगोत्री दक्षिणी ब्राह्मण थे। इन्होंने प्राचार्य समन्तभद्रके 'देवागमस्तोत्र' को सुनकर सदृष्टि प्राप्त की थी—पर्वथा एकान्तरूप मिथ्याप्टिका परित्यागकर अनेकांत रूप सम्यक् दृष्टिके श्रद्धालु बने थे। उनके छह पुत्र थे-श्रीकुमार, सत्यवाक्य, देवरवल्लभ, उदयभूषण, हस्तिमल्ल, और वर्धमान । ये छहों ही संस्कृतादि भाषाओंके मर्मज्ञ और काव्यशास्त्रके अच्छे जानकार थे।
इनमें कवि हस्तिमल्ल गृहस्थ विद्वान् थे। इनके पुत्रका नाम पार्श्व पण्डित था। जो अपने पिताके समान ही यशस्वी, शास्त्र मर्मज्ञ और धर्मास्मा था। हस्तिमलने अपनी कीर्तिको लोकव्यापी बना दिया था और स्याद्वाद शासन द्वारा विशुद्ध कीर्तिका अर्जन किया था, वे पुण्यमूर्ति और अशेष कवि चक्रवर्ती कहलाते थे और परवादिरूपी हस्तियोंके लिये सिंह थे। अतएव हस्तिमल्ल इस सार्थक नामसे लोकमें विश्रुत थे । इन्हें अनेक विरुद अथवा उपाधियाँ प्राप्त थीं जिनका समुल्लेख कविने स्वयं विक्रान्तकौरव नाटकमें किया है । 'राजावलीकथे' के कर्ता कवि देवचन्द्रने हस्तमल
कविके विशेष परिचयके लिये देखें, जैन साहित्य और इतिहास
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४६) को 'उभयभाषा कविचक्रवर्ती' सूचित किया है । इससे वे संस्कृत और कनड़ी भाषाके प्रौद विद्वान जान पड़ते हैं । उनके नाटक तो कवि की प्रतिभाके संघोतक हैं ही, किन्तु जैनसाहित्यमें नाटक परम्पराके जन्मदाता भी हैं। मेरे ख़यालमें शायद उस समय तक नाटक रचना नहीं हुई थी। कविवर हस्तिमझने इस कमीको दूर कर जैन समाजका बड़ा उपकार किया है । यह उस समयके कवियोंमें अग्रणी थे और नाटकोंके प्रणयनमें दक्ष थे। आपके ज्येष्ठ भ्राता सत्यवाक्य आपकी सूकियोंकी बडी प्रशंसा किया करते थे।
ग्रन्थकर्ताने पाण्ड्य राजाका उल्लेख किया है जिनकी कृपाके वे पात्र रहे हैं । और उनकी राजधानीमें अपने बन्धुओं और विद्वान् प्राप्तजनोंके साथ बसे थे। राजाने अपनी सभामें उनका खूब सन्मान किया था। पांड्यमहीश्वर अपनी भुजाओंके बलसे कर्नाटक प्रदेश पर शासन करते थे । पांड्य राजाओंका राज्य दक्षिण कर्नाटकमें रहा है कार्कल वगैरह भी उसमें शामिल थे। इस राजवंशमें जैनधर्मका काफी प्रभाव रहा है और इस वंशके प्रायः सभी राजा लोग जैनधर्म पर प्रेम और आस्था रखते थे। कविवर हस्तिमल्लका समय विक्रमकी १४वीं शताब्दी है । कर्नाटक कवि चरित्रके कर्ता श्रार. नरसिहाचार्यने हस्तिमल्लका समय ईसाकी तेरहवीं शताब्दीका उत्तराधं १२६० और वि० सं० १३४७ निश्चित किया है। ___ कविवर हस्तिमल्लकी इस समय तक छह रचनात्रोंका पता चलता है, जिनमें चार तो नाटक हैं और दो पुराण ग्रन्थ कनड़ी भाषामें उपलब्ध हुए हैं । विक्रान्तकौरवनाटक, मैथिलीकल्याणनाटक, अंजना पवनंजयनाटक
और सुभद्राहरण तथा श्रादिपुराण और श्रीपुराण । इन दोनों पुराण ग्रंथोंसे थे कनड़ी भाषाके भी अच्छे विद्वान जान पड़ते हैं। प्रतिष्ठातिलक नामका एक ग्रन्थ और है जो हस्तिमल्लका बतलाया जाता है । अय्यपार्य ने जिन प्रतिष्ठा प्रन्थोंका उल्लेख किया है उनमें हस्तिमल्लके प्रतिष्ठा ग्रन्थका भी उल्लेख निहित है। पर चूं कि वह ग्रन्थ सामने नहीं है अतः उसके सम्बंध में कुछ नहीं लिखा जा सकता।
६७ वीं प्रशस्ति 'शृंगारमंजरी' की है, जिसके कर्ता आचार्य अजित
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५७) सेन हैं जो सेनगणके विद्वानोंमें प्रमुख थे। इन्होंने सुशीला रानी विट्ठल. देवीके सुपुत्र 'कामीराय' के लिए इस ग्रन्थकी रचना की थी, जो 'राय' इस नामसे प्रसिद्ध थे । ग्रन्थमें रस रीति और अलंकार आदिका सुन्दर विवेचन किया गया है और वह तीन परिच्छेदोंमें समाप्त हश्रा है। ग्रन्थकर्ताने ग्रन्थमें उसका रचना काल नहीं दिया। चूंकि अजितसेन नामके अनेक विद्वान् प्राचार्य हो गये हैं। उनमें यह किसके शिष्य थे यह कुछ ज्ञात नहीं होता।
६८वीं प्रशस्ति 'शंखदेवाष्टक' की है, जिसके कर्ता भानुकीर्ति हैं। जिन-चरणोंके भ्रमर मुनिचन्द्रके शिष्य राजेन्द्रचन्द्र थे। इससे मालूम होता है कि भानुकीर्ति भी मुनिचन्द्र के शिष्य थे । प्रशस्तिमें गुरुपरम्परा व समयादिकका कोई वर्णन नहीं दिया, जिससे उस पर विचार किया जाता।
६९वीं प्रशस्ति तत्त्वार्थसूत्रकी 'सुखबोधवृत्ति की है, जिसके कर्ता पं० योगदेव हैं, जो कुम्भनगरके निवासी थे । यह नगर कनारा (Kanara) जिले में हैं। पं० योगदेव भुजबली भीमदेवके द्वारा राज मान्य थे । वहाँ की राज्य सभामें भी आपको उचित सम्मान प्राप्त था । ग्रन्थकर्ताने प्रशस्तिमें अपनी गुरुपरम्परा और ग्रन्थका रचनाकाल नहीं दिया । अन्य साधनोंसे भी इस समय इनका समय निश्चित करना शक्य नहीं है।
७०वीं प्रशस्ति 'विषापहारस्तोत्र टीका' की है, जिसके कर्ता नागचन्द्रसूरि है। जो मूलसंघ, देशोगण, पुस्तकगच्छ और पनशोकावलीके अलंकार रूप थे। तौलबदेश और विदेशोंको पवित्र करने वाले भट्टारक ललितकीर्तिके प्रधान शिष्य देवचन्द्र मुनीन्द्र के शिष्य थे और ब्राह्मण कुलमें उत्पन्न हुये थे । इनका गोत्र श्रीवत्स था । पिताका नाम 'पार्श्वनाथ' और माताका नाम 'गुमटाम्बा' देवो था । नागचन्द्रसूरि कर्नाटक आदि देशोंमें प्रसिद्ध थे, और उन्हें 'प्रवादिगज केसरी' नामका विरुद भी प्राप्त था। वे कविमदके विदारक सदृष्टि थे। इन्होंने बागडदेशमें प्रसिद्ध भट्टारक ज्ञानभूषणके द्वारा बार-बार प्रेरित होकर ही 'गुरु वचन अलंध्यनीय हैं। ऐसा
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४८) समझ कर महाकवि धनञ्जयके इस विषापहार स्तोत्रकी टीका रची है। इस टीकाके अतिरिक्त वादिराज सरिके एकीभावस्तोत्रकी टीका भी इनकी बनाई हुई अपने पास है। इससे यह सम्भावना होती है कि सम्भवतः इन्होंने 'पंचस्तोत्र' की टीका लिखी होगी।
उपर जिस पंचस्तोत्र टीकाकी सम्भावना व्यक्त की गई है, उसकी दो प्रतियाँ (नं. ५३४, ५३५) जयपुरमें पं० लूणकरण जीके शास्त्र-भण्डारमें मौजूद हैं । नागचन्द्रसूरिने और किन ग्रन्थोंकी रचना की, यह अभी
___टीका प्रशस्तिमें रचना समय दिया हुश्रा नहीं है। फिर भी चूँ कि भद्दारक ज्ञानभूषण वि० की १६वीं शताब्दीके विद्वान हैं, उन्होंने अपना 'तत्त्वज्ञानतरंगिणी' नामका ग्रन्थ वि० सं० १५६० में बना कर समाप्त किया है और नागचन्द्रसूरि अपनी टीकामें ज्ञानभूषणका उल्लेख कर ही रहे हैं । अतः प्रस्तुत नागचन्द्रसूरि भी विक्रमकी १६वीं शताब्दीके विद्वान हैं।
७१वीं और १२०वीं प्रशस्तियाँ क्रमशः 'पाण्डवपुराण' और 'शान्तिनाथ पुराण' की है। जिनके कर्ता भ० श्रीभूषण हैं जो काष्ठासंघ नन्दीतटगच्छ और विद्यागणमें प्रसिद्ध होने वाले रामसेन, नेमिसेन, लक्ष्मीसेन, धर्मसेन, विमलसेन, विशालकीर्ति. विश्वसेन श्रादि भट्टारकोंकी परंपरामें होने वाले भट्टारक विद्याभूषणके पट्टधर थे । यह भट्टारक गुजरात के पासपासके गद्दीधर जान पडते हैं । बड़ौदाके बाडी मुहल्लेके दि० जैन मन्दिरमें विराजमान भ. पार्श्वनाथकी मूर्तिकी प्रतिष्ठा सं० १६०४ में काष्ठासंघके भट्टारक विद्याभूषणके उपदेशसे हुँबडज्ञातीय अनन्तमतीने कराई थी+।
से देखो, राजस्थान के जैन शास्त्रभण्डारोंकी सूची भाग २, पृ० ४६
+सं० १६०४ वर्षे वैशाख वदी ११ शुक्र काष्ठासंघे नन्दीतट गच्छे विद्यागणे भट्टारक रामसेनान्वये भ. श्री विशालकीर्ति तत्प? भट्टारक श्री विश्वसेन तत्प? भ० विद्याभूषणेन प्रतिष्ठितं, हूँबडज्ञातीय गृहीत दीक्षाबाई मनन्तमती नित्यं प्रथमति।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४६ )
भ० विद्याभूषणने अनेक ग्रन्थोंकी रचना की है उनमें ऋषिमण्डलयन्त्रपूजा, वृक्तलिकुडपूजा, चिन्तामणि पार्श्वनाथस्तवन, सिद्धचक्रमन्त्रोद्धार - स्तवन-पूजन | ये सब कृतियों देहलीके पंचायती मन्दिरके शास्त्र भण्डार में सुरक्षित हैं ।
I
भ० श्रीभूषणने 'पाण्डवपुराण' की रचना सौर्यपुर (सूरत) के चन्द्रनाथ चैत्यालय में सं० १६५७ के पौष महीनेके शुक्लपक्ष तृतीयाके दिन समात की थी । और इन्होंने अपना 'शान्तिनाथपुराण' वि० सं० १६५३ के मार्गशीर्ष महीनेकी त्रयोदशी गुरुवारके दिन गुजरातके 'सौजित्रा' नामक नगरके भगवान नेमिनाथके समीप समाप्त किया था जिसकी श्लोक संख्या चार हजार पचीस है।
भट्टारक श्रोभूषणने 'हरिवंशपुराण' की भी रचना की है, जिसकी ३१७ पात्मक एक प्रति जयपुरके तेरापंथी बडामंदिरके शास्त्र भण्डारमें मौजूद है जिसका रचनाकाल सं० १६७५ चैत्र शुक्ला त्रयोदशी है। जिसकी प्रतिलिपि सं० १७६७ जेठवदी ४ को पं० खतेसीने की थीx ।
ग्रन्थ-प्रशस्तियोंमें श्रीभूषणने अपनेसे पूर्ववर्ती अनेक पूर्वाचार्योंका स्मरया किया है । इनकी चौथी कृति 'अनन्तत्रत पूजा' है जो सं० १६६७ में रची गई है। यह प्रति १३ पत्रात्मक है और देहलीके पंचायती मंदिरके शास्त्रभण्डार में सुरक्षित है । पाँचवीं रचना 'ज्येष्ठ जिनवरव्रतोद्यापन' है। और छठी कृति 'चतुर्विन्शतितीर्थंकर पूजा' है। इन भट्टारक श्रीभूषणके शिष्य भ० ज्ञानसागर हैं जो 'भक्तामरस्तवनपूजन' के कर्ता हैं ।
७२वीं प्रशस्ति 'अजितपुराण' की है, जिसके कर्ता पं० श्ररुणमणि या लालमणि हैं जो भ० श्रुतकीर्तिके प्रशिष्य और बुधराघवके शिष्य थे । जिन्होंने ग्वालियर में जैन मन्दिर बनवाया था । इनके ज्येष्ठ शिष्य बुधरत्नपाल थे और दूसरे बनमाली तथा तीसरे कान्हर सिंह थे । प्रस्तुत अरुणमणि इन्हीं कान्हरसिंह के पुत्र थे । प्रशस्तिमें इन्होंने अपनी गुरुपरम्परा इस प्रकार
xदेखो, राजस्थानके जैनशास्त्र-भण्डारोंकी ग्रन्थ-सूची भा० २५० २१८
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५० )
बतलाई है— काष्ठासंघ में स्थित माथुरगच्छ और पुष्करगण में लोहाचार्यके अन्वयमें होने वाले भ० धर्मसेन, भावसेन, सहस्त्रकीर्ति, गुणकीर्ति, यश:कीर्ति, जिनचन्द्र, श्रुतकीर्तिके शिष्य बुधराघवके शिष्य बुधरत्नपाल, बनमाली और कान्हरसिंह । इनमें कान्हरसिंहके पुत्र अरुणमणिने प्रस्तुत ग्रन्थ मुगल बादशाह अवरंगशाह (औरंगजेब) के राज्यकाल में सं० १७१६ में जहानाबाद नगर (वर्तमान न्यू देहली) के पार्श्वनाथ जिनालय में बनाकर समाप्त किया है
1
७३वीं प्रशति 'आदिनाथफाग' और १०२वीं प्रशस्ति कर्मकांडटीका ( कम्मपरडी ) की है जो १६० गाथात्मक है । और जिनके कर्ता भट्टारक ज्ञानभूषण और सुमतिकीर्ति हैं । जो मूलसंघ सरस्वतीगच्छ और बलात्कारगणके भट्टारक सकलकीर्तिके पट्ट पर प्रतिष्ठित होने वाले भुवनकोर्तिक शिष्य एवं पट्टधर थे और सागवाडेकी गद्दी पर आसीन हुए थे। यह विद्वान थे और गुजरात निवासी थे। गुजरात में इन्होंने सागारधर्म और आभीरदेशमें arasat gaire प्रतिमाओं को धारण किया था । और बाग्वर ( बागड़ ) देशमें पंचमहाव्रत धारण किए थे। इन्होंने भट्टारक पद पर आसीन होकर श्राभीर, बागड, तौलव, तैलंग, द्राविड, महाराष्ट्र और दक्षिण प्रान्तके नगरों और ग्रामों में विहार ही नहीं किया; किन्तु उन्हें सम्बोधित भी किया और सन्मार्गमें लगाया था । द्राविड़देशके विद्वानोंने इनका स्तवन किया था
सौराष्ट्र देशवासी धनी श्रावकोंने उनका महोत्सव किया था । इन्होंने केवल उम्र प्रांतोमें ही धर्मका प्रचार नहीं किया था किन्तु उत्तर प्रदेशमें भी जहाँ तहाँ विहार कर धर्म-मार्गको विमलधारा बहाई थी। जहां यह विद्वान और कवि थे वहां ऊँचेद जैक प्रतिष्ठाचार्य भी थे । आपके द्वारा प्रतिष्ठित मूर्तियों आज भी उपलब्ध है । लौकिक कार्यो के साथ आप आध्यात्मिक शास्त्रों भी अभ्यासी थे, और आध्यात्मकी चर्चा करनेमें आपको बड़ा रस श्राता था । आप सं० १५३२ से १५५७ तक भट्टारक पद पर आसीन रहे हैं। और बादमें उससे विरक्त हो, अपना पद विजयकीर्तिको सोंप अध्यामोर अग्रसर हुए, और फलस्वरूप संवत् १५६० में 'तत्त्वज्ञान
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
तरंगणी' नामका एक अध्यात्म ग्रन्थ लिखा और उसकी स्वोपज्ञ वृत्ति भी बनाई थी। __इनके सिवाय भ० ज्ञानभूषणकी निम्न रचनाएँ और भी उपलब्ध हैंसिद्धान्तसार भाष्य,परमार्थोपदेश,नििनर्माणकाव्यपंजिका,सरस्वतिस्तवन,आत्मसम्बोधन, और कर्मकाण्ड अथवा (कम्म पयडि) टीका कर्ता भ० ज्ञानभूषण और सुमनिकीर्ति बतलाये गये है यह टीका ज्ञानभूषणके नामांकित भी है । और उसे 'कर्मकाण्ड टीका' के नामसे उल्लेखिन किया गया है । परन्तु भ० ज्ञानभूषण कर्मकाण्ड या कर्मप्रकृतिके टीकाकार नहीं हैं, उनके शिष्य भ० सुमतिकोति हैं । इस टीकाकी ८१ पत्रा. मक एक प्रति पहले तेरापंथी बडे मन्दिरके शास्त्र भण्डारमें देखनेको मिली थी, जो संवत् १८५४ की लिखी हुई है । वह प्रति इस समय सामने नही है। उसमें टीकाका समय सं० १६२० सम्भवतः दिया हुश्रा है। अतः वह भ० ज्ञानभूषणकी कृति नहीं उनके शिष्य सुमतिकीर्ति की है, इमी लिए उनके नामांकित की गई मालूम होती है । इन्होंने अनेक ग्रन्थ भी लिखवाये हैं। मं० १५६० में गोम्मटमारका 'प्राकृत टिप्पण' भी इन्हींका लिखवाया हुया है जो अब मौजमावाद (जयपुर) के शास्त्र भंडारमें है।
ज्ञानभूषण अपने समयके सुयोग्य भट्टारक थे। इनका बागड देशमें अच्छा प्रभाव रहा है। इन्होंने 'तत्त्वज्ञान तरङ्गिणी' नामक ग्रन्थकी रचना विक्रम मं० १५६० में की है । अतः यह विक्रमकी १६वीं शताब्दीके विद्वान हैं। इनको प्रेरणासं कर्नाटक प्रान्त वाग्मी नागचन्द्रसूरिने पंचस्तोत्रकी टीका भी लिखी है। इनकी मृत्यु कब और कहाँ हुई इसका कोई उल्लेख अभी तक मेरे देखनेमें नहीं आया। __७४वीं प्रशस्ति 'भक्तामरस्तोत्र वृत्ति' की है जिसके कर्ता ब्रह्मरायमल्ल हैं । यह हूबडवंशके भूषण थे । इनके पिताका नाम 'मह्य' और माताका नाम 'चम्पा' देवी था । ये जिनचरणकमलोंके उपासक थे । इन्होंने महासागरके तट भागमें समाश्रित 'ग्रीवापुर' के चन्द्रप्रभ जिनालयमें वर्णी कर्ममीके वचनोंसे भक्कामरस्तोत्रकी वृत्तिकी रचना वि० सं० १६६७
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५२) प्राषाढ़ शुक्ला पंचमी बुधवार के दिन की है । सेठके कूचा मन्दिर दिल्ली शास्त्र भण्डारकी प्रतिमें उसे मुनि रतनचन्द्रकी वृत्ति बतलाया गया है अतएव दोनों वृत्तियोंको मिलाकर जांचनेकी अावश्यकता है कि दोनों वृत्तियों जुदी-जुदी हैं या कि एक ही वृत्तिको अपनी-अपनी बनानेका प्रयन किया गया है।
ब्रह्मरायमल मुनि अन्तकीर्तिक जो भ. रत्नकीतिक पट्टधर थे। यह जयपुर और उसके आस-पासके प्रदेश के रहने वाले थे। यह हिन्दी भाषा के विद्वान थे। पर उसमें गुजराती भाषाकी पुट प्रांकित है दोनों भाषाओं के शब्द मिले हुए हैं। इनको हिन्दी भाषाको ७-८ रचनाएँ और भी उपलब्ध हैं । नेमिश्वरसार, हनुवन्तकथा, प्रद्युम्नचरित, सुदर्शनसार, 'निर्दोष सप्तमीव्रतकथा, श्रीपालरास, और भविष्यदत्तकथा । इनमें नेमिश्वरराम सं० १६२५ में, हनुवन्तकथा सं० १६१६ में, प्रद्युम्नचरित सम्बत् १६२८ में, सुदर्शनसार सम्वत् १६२६ में, श्रीपालरास सं० १६३० में, और भविष्यदत्त कथा सम्वत् १६३३ में बनाकर समाप्त की है। निर्दोष सप्तमी व्रतकथामें रचनाकाल दिया हुअा नहीं है । सम्भव है किसी प्रतिमें वह हो और लेखकोंसे छूट गया हो । इन ग्रन्थोंके अतिरिक्त इनकी और भी रचनाओंका होना संभव है जिनका अन्वेषण करना आवश्यक है। ____७६वीं प्रशस्ति 'सिद्धान्तसार' ग्रन्थकी है जिसके कर्ता प्राचार्य नरेन्द्रसेन हैं। जो लाडबागडसंघमें स्थित सेनवंशके विद्वान थे, और गुणसेनके शिष्य थे। प्रशस्तिमें गुरुपरम्पराका निम्न प्रकार उल्लेख किया गया है-पासन, धर्मसेन शान्तिषेण, गोपसेन, भावसेन, जयसेन, ब्रह्मसेन, वीरसेन, गुणसेन, उपयसेन. जयसेन और नरेन्द्रसेन । इनमेंसे गुणसेन उदयसेन और जयसेन ये तीनों विद्वान सम-सामयिक जान पड़ते हैं। नरेन्द्रसेनकी इस एक ही कृतिका पता चला है । ग्रन्थ-प्रशसि. में रचनाकाल दिया हुमा नहीं है, जिससे यह निश्चित नहीं कहा जा सकता कि यह ग्रन्थ कब रचा गया। पर दूसरे साधनोंसे यह अवश्य कहा जा सकता
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५३)
है कि यह ग्रन्य १२वी १३वीं शताब्दीको रचना है। क्योंकि 'धर्मरत्नकर' ग्रन्थके कर्ता जय सेनने जो भाव सेनके शिष्य थे अपना उक्त ग्रन्थ वि० सम्बर १०५५ में बना कर समाप्त किया है। इससे अधिकसे अधिक सौ या सका सौ वर्ष बाद सिद्धान्तसारकी रचना नरेन्द्रसेनने की होगी। ग्रन्थ इस समय पामने नहीं है इसलिए उसका अान्तरिक परीक्षण नहीं किया जा सका और न बिना परीक्षण झप-पट कोई नतीजा ही निकाला जा सकता है। ७७वीं प्रशस्ति 'द्रौपदी नामक प्रबन्ध' की है, जिसके कर्ता जिनसेनसूरि हैं। जिनसेन नामके अनेक विद्वान हुये हैं उनमें प्रस्तुत जिनसेन किसके शिष्य थे, कहांके निवासी थे और कब हुए हैं ? इस विषयमें बिना किसी साधन सामग्रीके कुछ नहीं कहा जा सकता । ग्रन्थमें रचनाकाल भी दिया हुआ नहीं है और न इस प्रन्थकी रचना इतनी प्रौढ़ ही जान पड़ती है, जिससे
आदिपुराणके कर्ता भगवजिनसेनको द्रौपदी-प्रबन्धका रचयिता ठहराया जा सके। यह कृति तो उनसे बहुत बादक किमी जिनसेन नामक विद्वान द्वारा रची गई है। __७८वीं प्रशस्ति 'यशोधरचरित्र' की है, जिसके कर्ता भहारक सोमकीति हैं, जिनका परिचय ४२ नं० की प्रशस्तिमें दिया गया है।
७६ और ८०वीं प्रशस्तियों क्रमशः वर्द्धमान चरित और 'शान्तिनाथ पुराण' की हैं, जिनके कर्ता कवि असग हे । इनके पिताका नाम 'पटुमांत' था जो गुद्व, सम्यक्त्वले युक्र श्रावक था पार माताकानाम वैरित्ति' था, वह भी शीलादिसद्गुणोंके साथ शुद्ध सम्यक्त्वसे विभूषित थी । वमानचरित्र की दूसरी प्रशस्ति श्रारा जैन सिद्धान्तभवनकी ताडपत्रीय प्रति की है। इस ग्रन्थकी प्रथम व द्वितीय प्रशस्तियोंको सामने रखकर पढ़नेसे यह जान पडता है कि वास्तवमें ये दोनों प्रशस्तियाँ एक हैं-द्वितीय प्रशस्ति प्रथम प्रशस्तिका ऊपरी भाग है। वे दो अलग अलग प्रशस्तियाँ नहीं हैं। संभवतः वे लेखकों की कृपाले किसी समय जुदी पड़ गई हैं।
द्वितीय प्रशस्तिके उपरके दोनों पद्योंमें बतलाया गया है कि पुरुरवा
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
को श्रादि लेकर अन्तिम बोरनाथ तक ३७ भव-सम्बन्धि-प्रबन्धरूप महावीर चरितको मैंने स्व-पर-बोधनार्थ बनाया है, जो महानुभाव इस वद्ध मानचरितको प्रख्यापित (प्रसिद्ध ) करता है, सुनता है वह परलोकमें सुख्ख प्राप्त करता है। कवि असगने अपना यह चरित सं० ११० में बनाकर समाप्त किया है। ग्रन्थकर्ताने मुनिनायक भावकीर्तिके पादमूलमें मौद्गल्य पर्वत पर रहकर श्रावकके व्रतोंका विधिवत अनुष्ठान पूर्वक ममता रहित होकर विद्या 'अध्ययन किया, जिससे मुनि भावकीर्ति अमगके विद्यागुरु थे । और बादमें चोड या चोल देशकी वरला नगरीमें जनताके उपकारक श्रीनाथके राज्यको पाकर जिनोपदिष्ट अाठ ग्रन्थोंकी रचना की है। वे आठ ग्रन्थ कौनसे है। यह प्रशस्ति परसे कुछ भी ज्ञात नहीं होता।
प्रथम प्रशस्तिके चार पद्य तो वे ही है जो श.न्तिनाथपुराणकी प्रशस्तिमें ज्योंके त्यों रूपसं पाये जाते हैं। और जिनमें अपने माता पिनाके नामोल्लेखिके साथ शब्द समय रूप समुद्रक पारको प्राप्त होने वाले प्राचार्यनागनन्दीके, जिनका चन्द्रमाके समान शुभ्रयश लोकमें विद्यमान था, शिष्य थे। तथा सद्वृत्तके धारक, मृदुस्वभावी, और निश्रेयमक प्रार्थी श्री श्रार्यनन्दी गुरुकी सत्प्रणासे उक्र चरित ग्रन्थकी रचना की गई हैं।
दूसरी शान्तिनाथ पुराणकी अन्तिम प्रशस्तिकं पद्यसे मालूम होता है है कि कविने सन्मतिचरित बनानेके बाद ही इस शान्तिनाथपुराणको रचना की है और उस रचनाका उल्लेख करते हुए बतलाया गया है कि कविका एक मित्र 'जिनाप्य' नामका था, जो ब्राह्मण होने पर भी पक्षपात रहित था, भव्यजनोंके द्वारा सेव्य. जिनधर्ममें श्रासन, बहादुर, और परलोक भीरु था, उम्मकी व्याख्यान शीलता और पुराणश्रद्धाको देखकर ही शान्तिनाथ पुराणकी रचना की गई है। कविकी ये दो ही रचनाए उपलब्ध हुई हैं। शेष ग्रन्थ अन्वेषणीय हैं प्रशस्तिमें इस ग्रन्थ की रचना का समय दिया हुआ नहीं है । पर इतना निश्चित है कि वह सं० ११० के बाद बनाया गया है।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५५) ८१ वी प्रशस्ति 'जिनेन्द्र कल्याणाभ्युदय' नामक प्रतिष्ठासंग्रह की है, जिसके कर्ता कवि अय्यपार्य हैं, जो मूल संघान्वयी मुनि पुप्पसेनके शिष्य करुणाकर श्रावक और अम्बिा माताके पुत्र थे । उनका गोत्र काश्यप था
और वे जैनधर्मके प्रतिपालक थे । कवि अय्यपार्यने वीराचार्य पूज्यपाद और जिनसेनाचार्य भाषित तथा गुणभद्र, वसुनन्दी, अाशाधर, एकसंधि और कविहस्तिमल्लके द्वारा कथिन पूजा क्रमको धरसेनाचार्यके शिप्य अय्यपायेने कुमारसेन मुनिकी प्रेरणासे उक्त प्रतिष्ठापाठकी रचना शक संवत् १२४१ (वि० सं० १३७६ के सिद्धार्थ मंवत्मरमें माघ महीने शुक्ल पक्षकी दशमी. के दिन राजा रुद्र कुमारके राज्य कालमें पूर्ण की है। ग्रन्थकार कवि हस्तिमल्लके ही वंशज जान पड़ते हैं। ___ ८२वी प्रशस्ति 'धन्यकुमारचरित' की है, जिसके कर्ता प्राचार्य गुणभद्र हैं, जो मुनि माणिक्यसनके प्रशिप्य और नेमिसेनके शिष्य थे। श्राचार्य गुणभद्ने प्रशस्तिमें अपना जीवन परिचय, तथा गण गच्छ और रचनाकाल आदिका कोई उल्लेख नहीं किया, जिससे ग्रंथके समयका परिचय दिया जाता। हां ग्रन्थकर्ताने अपना यह ग्रन्थ राजा परमादिके राज्यकालमें विलासपुरमें लंबकंचुक (लेमच ) गोत्रमें समुत्पन्न साधु शुभचन्द्र के सुपुत्र दानी वल्हणक धर्मानुरागसे बनाया है । राजा परमर्दि किस वंशका राजा था यह प्रशस्ति परसे कुछ मालूम नहीं होता। ग्रन्थकी यह प्रति संवत् १५०१ की लिखी हुई है, जिससे यह स्पष्ट हो जाता है कि उन ग्रन्थ संवत् १५०१ से पूर्व रचा गया है, परन्तु कितने पूर्व यह कुछ ज्ञात नहीं होता।
इतिहासमें अन्वेषण करने पर हमें परमादि नामक दो राजाओंका उल्लेख मिलता है, जिनमें एक कल्याणक हैहय वंशीय राजाओं में जोगमका पुत्र पेमादि या परमादि था, जो शक सन्वत् १५०१ (वि० सम्वत् ११८६) में विद्यमान था । यह पश्चिमी सोलंकी राजा सोमेश्वर तृतीयका सामन्त था । तर्दवाड़ी जिला बीजापुरके निकटका स्थान उसके आधीन
१ देखो, भारतके प्राचीन राजवंश प्रथम भाग पृ० ६१
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५६ ) था। इसके पुत्रका नाम विज्जलदेव था। सन्भव है इसके राज्यका विस्तार विलासपुर तक रहा हो।।
दूसरे परमादि या परमादिदेव ये हैं जिनका राज्य महोवामें था । जिसकी राजधानी खजुराहा थी। वीं सदी में वहाँ चन्देल राजाओंका व बल बढ़ा उसका प्रथम राजा नानकदेव था और पाठवां राजा धंगराजने, जैसा कि ईस्वी सन् १५४ के लेख से प्रकट है । इनमें एक राजा परमहया परमार्दिदेव नामका हो गया है जिसके यहाँ प्रसिद्ध श्राला ऊदल नौकर थे और जो पृथ्वीराज चौहानके युद्ध में पराजित हुए थे। युद्ध में राजा परमल हार गया था जिसका उल्लेख ललितपुरके पास मदनपुरके लेख २ में मिलता है। बहुत सम्भव है कि इसका राज्य विलासपुरमें रहा हो, क्योंकि इसके वहाँ राज्य होनेकी अधिक सम्भावना है। यदि यह अनुमान ठीक हो तो यह ग्रन्थ विक्रमकी १३वीं शताब्दीकी के प्रारम्भ की रचना हो सकती हैं।
८३वीं प्रशस्ति सिद्धिविनिश्चय-टीकाकी है जिसके कर्ता प्राचार्य अनन्तवीर्य हैं जो रविभद्रके पादोपजीवी अर्थात् उनके शिष्य थे। टीका कार अनन्तवीर्य आचार्य अकलंकदेवके ग्रन्थोंके मर्मज्ञ, विशिष्ट अभ्यासी और विवेचयिता विद्वान थे जो उनके प्रकरणोंके तलदृष्टा तथा व्याख्याता
१ देखो, इण्डियन एण्टी क्वेरी भाग १०
२ मदनपुरमें एक बारादरी है, जो खुली हुई ६ समचौरस खम्भोंस रक्षित है । इसके ग्वंभों पर बहुत ही मूल्यवान एवं उपयोगी लेख अंकित हैं। इनमें दो छोटे लेख चौहान राजा पृथ्वीराजके राज्य समयके हैं । जिनमें उक राजा परमादिको व उसके देश जेजा मकृतीको सं० १२३६ या 1182
A.D. में विजित करनेका उल्लेग्व है। इस मढनपुरको चन्देलवंशी प्रसिद्ध गजा मदनवर्माने वपाया था, इसीसे इसका नाम मदनपुर श्राज नक प्रमिति में श्रा रहा है।
-देखो, संयुक्रा प्रा. प्राचीन जैन स्मारक पृ० ५४
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५७ ) . होने के साथ साथ कुशल टीकाकार भी थे । टीकाकारने प्रन्थके गहन एवं विषम-पदोंका विवेचन कर अभ्यासार्थियोंके लिये उसे सुगम बना दिया है। चूंकि टीकाके अन्तमें कोई प्रशस्ति आदि नहीं है इस कारण टीकाकार और उनके गुरुके समयादि सम्बन्धमें निश्चयतः कहना संभव नहीं है । पर इतना अवश्य कहा जा सकता है कि प्रस्तुत धनन्तवीर्य विक्रम की ११वीं शताब्दीके विद्वान वादिराज और प्रभाचन्द्र से पूर्व वी हैं। और वे सम्भवतः ६ वी दशमी शताब्दीके विद्वान जान पड़ते हैं।
__ ८४वीं और वीं प्रशस्तियां क्रमशः 'प्रायश्चित्तसमुच्चय सचू. लिकवृत्ति' और 'योगसंग्रहसार' नामके ग्रन्थों की है, जिनके कत्ता श्रीनन्दोगुरु हैं जो गुरुदासके शिष्य थे। प्रस्तुत वृत्तिकी श्लोक संख्या दो हजार श्लोक प्रमाण बतलाई गई है।
श्रीनन्दी नामके अनेक विद्वान हो चुके हैं उनमें एक श्रीनन्दी कल्याणकारक वैद्यक ग्रन्थके कर्ता उपदिन्याचार्य के गुरु थे । इनका समय विक्रम की नवमी शताब्दी है। दूसर श्रीनन्दी बलात्कारगणके प्राचार्य थे जो श्रीचन्द्र के गुरु थे। श्रीचन्द्र ने अपना पुराणसार वि० सं० १०८० में बनाकर समाप्त किया है, अतः इन श्रीनन्दीका समय ग्यारहवीं शताब्दीका मध्य काल जानना चाहिये । तीमर श्रीनन्दी वे हैं जिनका उल्लेख वसुन्धाचार्यने अपने उपासकाध्ययनकी प्रशस्ति में किया है और उन्हें नयनन्दीका गुरु सूचित किया है जो वसुनन्दी प्राचार्य से कमसे कम ७५ वर्ष पूर्व हुए होंगे। संभवतः यह श्रीनन्दी बे भी हो सकते है जो श्रीचन्द्र के गुरु थे। और x देखो, कल्याणकारक प्रशस्ति । * देखो जन साहित्य और इतिहास पृष्ठ ३३५ * कित्ती जस्सिंदु सुम्भा सयलभुवणमझे जहिच्छ भमिक्षा णिरचं सा सज्जणाणं हिययवयण सोए णिवासं करे। जो सिद्ध तंबुरासि सु-णयतरणिमासेज्ज लीलाए तिएणो , वरणेउ को ममन्यो मयल गुणगण सेवियड्ढो वि लोए ।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (५८)
भिन्न हों तो भी कोई आश्चर्य नहीं । चौथे श्रीनन्दी वे हैं जिनका उल्लेख होयसल वंशके शक सं० १०४७ के श्रीपाल त्रैविद्यवाले शिलालेखमें किया गया है । और पांचवें श्रीनन्दीका उल्लेख ऊपर किया जाचुका है । इन चारोंमें से किसी भी श्रनन्दीके साथ गुरुदास नामके विद्वानका कोई सम्बन्ध प्रतीत नहीं होता, अतएव सामग्रीके अभाव में यह कहना कठिन है । कि प्रस्तुत श्रीनन्दी और गुरुदास कब हुए हैं। यह विशेष अनुसंधान की अपेक्षा रखता
1
है
1
व प्रशस्ति 'भावशतक' नामक ग्रन्थ की है। जिसके कर्ता कवि नागराज हैं । कार्पाटि गोत्र रूप समुद्रकेलिये चन्द्रसम मुनि 'श्रीधन' हुए जो 'विद्याधर' इस नामसे लोक में विश्रुत हुए । इनका पुत्र द्यालपाल था और द्यालपालकी भार्या लक्ष्मीसे उत्पन्न पुत्र नागराज नामका हुआ। प्रस्तुत नागराज ही 'भाव' का कर्ता है। नागराज नामके कई विद्वान हुए हैं । समन्तभद्र भारतीनामस्तोत्रकं कर्ता भी नागराज हैं। और नागराज नामके एक कवि शक १२५३ में हो गए हैं ऐसा कर्णाटक कविचरितसे ज्ञात होता है । भावशतक के कर्ता नागराज क्या इन दोनोंसे भिन्न हैं या एक ही हैं । इसके जाननेका साधन श्रभीतक उपलब्ध नहीं है । वह विशेष अन्वेषण से प्राप्त हो सकेगा।
va प्रशस्ति 'तत्त्वसार- टीका' की है जिसके कर्ता भ० कमलकीर्ति हैं । मूल ग्रन्थ प्राचार्य देवसेनकी प्रसिद्ध कृति है जो विमलसेन गणधरक शिष्य थे । भट्टारक कमलकीर्ति काष्ठासंघ, माथुरगच्छ और पुष्करगणके भट्टारक क्षेमकीर्ति, हेमकीर्ति, संयमकोर्तिकी परम्परामें हुए और भ० अमलकीर्तिके शिष्य थे । उन्होंने कायस्थ भाथुरान्वयमें अग्रणी अमरसिंहके मानसरूपी अरविन्दको विकसित करनेके लिए दिनकर (सूर्य) स्वरूप इस टीकाकी रचना की है । अर्थात् यह टीका उनके लिये लिखी गई और उन्हें बहुत पसन्द आई है ।
एक कमलकीर्ति नामके विद्वान और हुए हैं जो भ० शुभचन्द्र के पट्टधर थे। महाकवि रहधूने अपने 'हरिवंशपुराण' की प्रशस्ति में उनका
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ५६ )
उल्लेख निम्न वाक्योंमें किया है---
"कमलकित्ति उत्तम खमधारउ, भव्वह भव अम्भोणिहितारउ । तम्स पट्ट करणयट्टि परिट्टिउ, सिरिसुहचन्द सु-तवडक कंट्टिउ ।” - आदि प्रशस्ति "जिसुत्तत्थ अलहन्तएण सिरिकमलकित्तिपयसेवरण ।” सिरिकंजकित्ति पट्टवरे, तच्चत्थ सत्यभासण - दिसु । उइण मिच्छत्ततमोहणासु, सुहचन्द भडारज सुजस वासु ।” अन्तिम प्रशस्ति इन वाक्योंमें उल्लिखित कमलकीर्ति कनकाद्रि (सोनागिर ) के पट्ट गुरु थे, और कनकादिके पट्ट पर भ० शुभचन्द्र प्रतिष्ठित हुए थे 1
यदि इन दोनों कमलकीर्ति नामके विद्वानोंका सामंजस्य बैठ सके, तो समय निर्णय में सहायता मिल सकती है, परन्तु इन दोनों कमलकीर्तियों की गुरु परम्परा एक नहीं जान पड़ती है प्रथम कमलकीर्ति श्रमलकीर्तिक शिष्य हैं। और दूसरे कमलकीर्तिक पद पर शुभचन्द्र प्रतिष्ठित थे हुए 1 इनका समय १५वीं शताब्दीका अन्तिम चरण और १६वीं का पूर्वाद्ध है । प्रथमका समय क्या है ? यह ग्रन्थ प्रशस्ति परसे ज्ञात नहीं होता । हो सकता है कि दोनों कमलकीर्ति भिन्न भिन्न समयवर्ती विद्वान हों पर वे १२वीं ११वीं शताब्दीसे पूर्वक विद्वान नहीं ज्ञात होते, संभव है व पूर्ववत भी रहे हों, यह विचारणीय है ।
rai प्रशस्ति 'यशोधर महाकाव्य-पंजिका' की है। जिसके कर्ता पं० श्रीदेव हैं। श्रीदेवने पंजिका में अपनी कोई गुरु परम्परा नहीं दी और न पंजिकाका कोई रचना समय ही दिया है इस पंजिकाका समय निश्चित करना कठिन है। पंजिकाकी यह प्रति स० १५३६ की लिखी हुई हैं, जो फाल्गुन सुदी ८ रविवार के दिन लिखाकर मूलसंधी मुनि रन्नकीर्तिके उपदेश एक खंडेलवाल कुटुम्बकी ओरसे ब्रह्म होलाको प्रदान की गई है । इससे इतना तो स्पष्ट है कि उक्त पंजिका मं० १५३३ के बादकी कृति न होकर उससे पहले ही रची गई है। कितने पहले रची गई इसकी
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्वावधि शक सं० ८८१ (वि० सं० १०१६) के बाद किसी समय होना चाहिये, जो कि उक काव्यका रचनाकाल है।
८६वीं प्रशस्ति पुरुषार्थानुशासन' नामक ग्रन्थ की है जिसके कर्ता कवि गोविन्द हैं जो पद्मश्री मातासे उत्पन्न हींगाके सुपुत्र थे। इनकी जाति अग्रवाल और गोत्र गर्ग था। यह जिनशासनके भक्र थे। ग्रन्थ में उल्लेख है कि माथुर कायस्थोंके वंशमें खेतल हुआ, जो बन्धुलोक रूपी ताराग्गणोंसे चन्द्रमाके समान प्रकाशमान था। खेतलके रतिपाल नामका पुत्र हुआ, रतिपाल के गदाधर और गदाधर के अमरसिंह और अमरसिंह के लपमण पुत्र हुश्रा, जिसकी बहुत प्रशंसा की गई है । श्रमरमिह मुहम्मद बादशाहके द्वारा अधिकारियों में सम्मलित होकर प्रधानताको प्राप्त करके भी गर्वको प्राप्त नहीं हए थे इनकी इस कायस्थ आति में अनेक विद्वान हुए हैं जिन्होंने जैनधर्मको अपनाकर अपना कल्याण किया है। कितने ही अच्छे कवि हुए हैं, जिनकी सुन्दर रचनाओं से साहित्य विभूषित है। कितने ही लेखक भी हुए हैं। कवि ने यह ग्रन्थ उक्र लक्ष्मण के ही नामांकित किया है । क्योंकि वह इन्हीं की प्रेरणादि को पाकर उसके बनाने में समर्थ हुए हैं।
प्रन्थ प्रशस्तिमें कहीं पर भी रचनाकाल दिया हुश्रा नहीं है, जिससे कविका निश्चित समय दिया जा सकता। हो, प्रशस्तिमें अपनेसे पूर्व वती कवियोंका स्मरण जरूर किया गया है जिनमें समन्तभद्र, भट्ट अकलंक, पूज्यपाद, जिनसेन, रविषेण, गुणभद्र, बहकेर, शिवकोटि, कुन्दकुन्दाचार्य, उमा स्वाति, सोमदेव, वीरनन्दी, धनंजय, असग, हरिचन्द जयसेन, और अमितगति १ ये नाम उल्लेखनीय हैं। __ इन नामोंमें हरिश्चन्द्र और जयसेन ११वीं और १३वीं शताब्दीक विद्वान् है अता गोविन्द कवि १३वीं शताब्दीके विद्वान तो नहीं हैं । किन्तु इस प्रशस्तिमें मलयकीर्ति और कमलकीर्ति नामक प्राचार्योका भी उल्लेख
१-देखो बम्बई प्रान्तके प्राचीन जैन स्मारक, पृ० १२०
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६१ )
किया है, जिनका समय वि० की १२वीं शताब्दी है, अतः यह १५वीं शताब्दी के बादकी रचना जान पड़ती है ।
६०, ६७,६८,६६, १००, १०१ की ये छह प्रशस्तियों क्रमशः नागकुमारचरित्र सरस्वती ( भारतो ) कल्प, कामचाण्डाली कल्प ज्वालिनी कल्प, भैरव पद्मावती कल्प सटीक और महापुराण नामक - ग्रन्थोंसे सम्बन्ध रखते हैं, जिनके कर्ता उभय भाषा कवि चक्रवर्ती श्राचार्य मल्लिषेण हैं, जो महामुनि जिनसेनके शिष्य और कनकसेनके प्रशिष्य थे । यह कनकसेन उन श्रजितसेनाचार्य के शिष्य थे जो गङ्गवंशीय नरेश राचमल्ल और उनके मन्त्री एवं सेनापति चामुण्डरायके गुरु थे । गोम्मटसारके कर्ता श्राचार्य नेमिचन्द्र सिद्धान्त चक्रवर्तीने उनका 'भुषण गुरु' नामसे उल्लेख किया है। जिनसेनके अनुज नरेन्द्रसेन भी प्रख्यात कोति थे । कवि मलिषेण विद्वान कवि तो थे ही, साथ ही उन्होंने अपनेको सकलागम में निपुण और मंत्रवादमें कुशल सूचित किया है। मंत्र-तंत्रविषयक आपके ग्रन्थोंमें स्तंभन, मारण, मोहन और वशीकरण श्रादिक प्रयोग भी पाये जाते हैं, जिनके कारण समाजमें आपकी प्रसिद्धि मंत्र-तंत्र वादी रूपमें चली आ रही है । आप उभयभाषा (सं० प्रा० ) के प्रौद विद्वान थे, परन्तु आपको प्रायः सभी रचनाएँ संस्कृत भाषामें प्राप्त हुई हैं । प्राकृत भाषाकी कोई भी रचना प्राप्त नहीं हुई । महापुराणको छोड़कर आपके उपलब्ध सभी ग्रन्थोंमें रचना समय दिया हुआ नहीं हैं जिससे यह बतला सकना संभव नहीं है कि आपने ग्रन्थ प्रणयनका यह कार्य से कब तक किया है और अपने जन्मसे इस भूमण्डल को कबसे कब तक अलंकृत किया है ।
परन्तु कविने अपना महापुराण नामका संस्कृत ग्रन्थ शक संवत् ६६* ( वि० संवत् ११०४ ) में ज्येष्ठ शुक्ला पंचमीके दिन मूलगुन्द, नामक नगरके जैनमन्दिरमें, जो उस समय तीर्थरूप में प्रसिद्धिको प्राप्त था, स्थित होकर रचा है। प्रस्तुत मुलगुन्ढ़ बम्बई प्रान्तके प्राचीन
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६२ )
जैन ल्मारक पृ० १२० में धारवाड जिले की गढ़ तहसील से १२ मील दक्षिण पश्चिमी और बतलाया गया है । और वहां पर चार जैन मन्दिर इस समय भी बतलाए गए हैं, जिनमें शक मं० ८२४,८२५, १०२, १७५, १०५३, ११६७, १२७५, और १५६७ के शिलालेख भी अङ्कित हैं । इन मन्दिरोंमें तीन मन्दिरोंके नाम श्री चन्द्रप्रभु श्री पार्श्वनाथ और हीरी मन्दिर बतलाए गए हैं ।
मूलगुन्डके एक शिलालेख में प्रसार्य द्वारा सेनवंशके कनकसेन मुनिको नगरके व्यापारियोंकी सम्मति से एक हजार पानके वृक्षों का एक खेत मन्दिरोंकी सेवार्थ देनेका उल्लेख है । महापुराणके उक रचनाकाल से मल्लिषेणाचार्यके समय विक्रमकी ११वीं शताब्दीका उत्तरार्ध और १२वीं शताब्दीका पूर्वार्ध जान पड़ता है ।
उक्त छह ग्रन्थों की प्रशस्तियोंके अतिरिक 'सज्जन चित्त वल्लभ नामका एक २५ पद्यात्मक संस्कृत ग्रन्थ भी इन्हींकी कृति बतलाया जाता है जो हिन्दी पद्यानुवाद और हिन्दी टीका साथ प्रकाशित हो चुका है ।
इनके सिवाय 'विद्यानुवाद' नामका एक ग्रन्थ और भी जयपुर के पं० लूणकरणजीके शास्त्र भण्डार में मौजूद है जिसकी पत्र संख्या २३८ और २४ अध्यायोंमें पूर्ण हुआ है । यह ग्रन्थ प्रति सचित्र है
६१वीं प्रशस्ति “ज्वालिनीकल्प' नामके ग्रन्थ की है, जिसके कर्ता आचार्य इन्द्रनन्दी योगांन्द्र है, जो मन्त्र शास्त्र के विशिष्ट विद्वान थे तथा वासवनन्दीक प्रशिष्य और वप्पनन्दीके शिष्य थे। इन्होंने हेलाचार्य द्वारा उदित हुए अर्थको लेकर इस 'ज्वालिनी कल्प' नामक मन्त्र शास्त्र की रचना की है। इस ग्रन्थमें मन्त्रि, ग्रह, मुद्रा, मण्डल, कटुतैल, चश्यमन्त्र, तन्त्र, स्नपनविधि नीराजनविधि और साधन-विधि नामके दश अधिकारों द्वारा मन्त्र शास्त्र विषयका महत्वका कथन दिया हुआ
देखो, राजस्थानके जैनशास्त्र भण्डारोंकी ग्रन्थ-सूची भाग २ पृ० ४१
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६३ )
है । इस ग्रन्थको श्राद्य प्रशस्तिके २२वे पथमें ग्रन्थ की रचनाका प्रायः पूरा इतिवृत्त' बतलाया गया है कि देवीके श्रादेशसे 'ज्वालिनीमत' नामका एक ग्रन्थ 'मलय नामक दक्षिण देशके हेम नामक ग्राम में द्रवणाधीश्वर हेलाचार्य ने बनाया था । उनके शिष्य गंगमुनि, नीलग्रीव और बीजाव नामके हुए, और 'सांतिरसव्वा' नामक आर्यिका तथा 'विरुवट्ट' नामक क्षुल्लक भी हुआ इस गुरूपरिपाटी एवं अविच्छिन्न सम्प्रदायसे आया हुआ मन्त्रवादका यह ग्रन्थ कंदर्पने जाना और उसने भी अपने पुत्र गुणनन्दी नामक मुनिके प्रति व्याख्यान किया उन दोनोंके पास रहकर इन्दनन्दीने उस मन्त्र शास्त्रका ग्रन्थतः और अर्थतः सविशेषरूपसे ग्रहण किया । इन्द्रनन्दीने उसक्लिष्ट प्राचीन शास्त्र को हृदयमें धारणकर ललित आर्या और गीतादि छन्दोंमें हेलाचार्य के उक्त अर्थको ग्रन्थ परिवर्तनके साथ सम्पूर्ण जगतको विस्मय करने वाले 'भव्य हितंकर' इस ग्रन्थ की रचना मान्यखेट ( मलखेडा) के कटकमें राजा श्रीकृष्ण के राज्यकाल में शक सं० ८६१ ( वि० संवत् ६६६ ) में समाप्त की थी। इससे यह इन्द्रनन्दी विक्रमकी १०वीं शताब्दी के उत्तरार्धके विद्वान हैं । इस नामके और भी
4
अनेक विद्वान हुए हैं। परन्तु यह इन्द्रनन्दी उन सबमें ग्राचीन और प्रभावशाली जान पड़ते हैं । गोम्मटसारके कर्ता आचार्य नेमिचन्द्र सिद्धान्त चन्द्रवर्तीने जिन इन्द्रनन्दीका 'श्रुतसागर के पारको प्राप्त' जैसे विशेषणोंक द्वारा स्मरण किया है वे इन्द्रनन्दी संभवतः यही जान पड़ते हैं, जो उनके दादागुरु थे । पर वे इन्द्रनन्दी इनसे भिन्न प्रतीत होते हैं जो इन्द्रनन्दी संहिता ग्रन्थके कर्ता और नीति शास्त्र नामक संस्कृत ग्रन्थके कर्ता हैं । और यह इनसे बाद विद्वान जान पड़ते हैं ।
१२वीं प्रशस्ति 'स्वर्णाचलमाहात्म्य' की है जिसके कर्ता दीक्षित देवदत्त हैं जिनका परिचय ४१ वीं प्रशस्तिमें दिया गया है।
६३वीं और १७०वीं प्रशस्तियाँ क्रमशः 'धर्मचक्र पूजा तथा वृहत् सिद्धचक्रपूजा' की है, जिनके कर्ता बुधवीरु या वीर कवि हैं । इनका वंश
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६४) प्रामवाल था और यह माह 'तोतू' के पुत्र थे, जो भट्टारक हेमचन्द्र के शिष्य थे। कवि बोरुने 'धर्मचक्र' की यह पूजा विक्रम संवत् १५८६ में रोहितासपुर (रोहतक) नगरके पार्श्वनाथ जिनमन्दिरमें की है । जिसे पद्मावतीपुरचालक पंडित जिनवासके उसदेशसे बनाया गया है । इस पुजा ग्रन्थकी प्रशस्तिमें इससे पूर्व तीन ग्रन्थोंक रचेजानेके नामोल्लेख पाये जाते है। उनमें अन्तक दो ग्रन्थ 'नन्दीश्वरपूजा' और ऋषिमएडलयंत्रपूजा-पाठ ये दोनों प्रन्थ अभी मेरे देखने में नहीं आए। इनके अतिरिक्त उन्होंने और ग्रन्थोंकी रचना की यह कुछ ज्ञात नहीं होता।।
वृहन्सिद्धचक्रपूजाकी प्रशस्तिस ज्ञात होता है कि कवि वीरुने उसे विक्रमसम्बत् ११८४ में देहलीके मुगल बादशाह बाबरक राज्यकालमें उक्त रोहितासपुरक पार्श्वनाथमन्दिरमें बनाया है। पंडित जिनदास काष्ठासंघ माथुरान्वय और पुष्करगणके भट्टारक कमलकीर्ति कुमुदचन्द्र और भट्टारकयशसेनके अन्वयमें हुए हैं । यशसनकी शिष्या राजश्री नामकी थी, जो संयमनिलया थी। उसके भ्राता पद्मावतीपुरवाल वंशमें समुत्पन नारायणसिंह मामकं थे, जो मुनि दान देनेमें दक्ष थे । उनके पुत्र जिनदास नामके थे जिन्होंने विद्वानोंमें मान्यता प्राप्त की थी। इन्हीं पंडित जिनदासके आदेश से उन पूजापाठकी रचना की गई है और इसीलिए यह ग्रन्थ भी इन्हीं के नामांकित किया गया है। ____१४वीं, ११३वीं, १३५वीं, १३६वीं, १३७वीं, १३८वीं, प्रशस्तियों क्रमशः 'शब्दाम्भोजभास्कर' 'तत्त्वार्थवृत्तिपद विवरण' 'पंचास्तिकाय प्रदीप' 'श्रात्मानुशासनतिलक' 'अाराधना गद्य कथा-प्रबन्ध और 'प्रवचनसरोजभास्कर' नामक ग्रन्थों की हैं। इनमें प्रथम प्रशस्ति एक व्याकरण ग्रन्थ की है, जो 'जैनेन्द्रमहान्यासके नामसे प्रसिद्ध है। यह ग्रन्थ अपूर्णरूपमें ही उपलब्ध है---ग्रन्थ की अधिकांश प्रतियाँ तीन अध्याय तक
और कोई कोई प्रति साढ़े तीन अध्याय की भी लिखित प्राप्त होती है। ___ x इसके सम्बन्ध में पं० महेन्द्रकुमारजी 'न्यायाचार्यने न्याय कुमुदचन्द्र द्वितीयाभागकी प्रस्तावनामें विशेष विचार किया है।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६५ )
दूसरी प्रशस्ति 'तत्त्वार्थवृत्तिपद विवरण' की है जो आचार्य देवनन्दी या पूज्यपाद द्वारा गृद्धपिच्छाचार्यके तत्त्वार्थसूत्र पर लिखी गई 'तत्त्वार्थवृत्ति' (सर्वार्थसिद्धि) नामकी एक अर्थ बहुल गंभीर व्याख्या है जिसके विषम-पदोंका संक्षिप्त अर्थ उक्त टिप्पणमें दिया हुआ है। तीसरी प्रशस्ति श्राचार्य कुन्दकुन्द के पंचस्थिपाहुड या पंचास्तिकाय की प्रदीप नामक टीका ग्रन्थ है । चौथी प्रशस्ति श्राचार्य गुणभद्रके आत्मानुशासनके 'तिलक' नामक टिप्पण की है । पांचवीं प्रशस्ति 'आराधनाकथा - प्रबन्ध' नामक गद्यकथाकोशकी है और छठवीं प्रशस्ति श्राचार्य कुन्दकुन्दके प्रवचनसार नामक ग्रन्थ पर लिखे गये 'प्रवचन - सरोजभास्कर' नामक टिप्पण की है। इन छहों टीकादि ग्रन्थोंके कर्ता आचार्य प्रभाचंद्र हैं, जो पद्मनंदी सैद्धान्तिकके शिष्य थे 8 और दक्षिया देशसे श्राकर राजा भोजकी सुप्रसिद्ध धारानगरीके निवासी प्राचार्य माणिक्यनन्दीके, जो न्यायशास्त्र में पारंगन विद्वान थे, न्यायविद्याके शिष्य हुए थे 1 माणिक्यनंदी अनेक शिष्य उस समय धर्म, न्याय, दर्शन, व्याकरण और काव्य अलंकारादिक विषयोंका अध्ययन-अध्यापन कर रहे थे । उनमें 'सुसरा चरिउ' के कर्ता श्रीनन्दीके शिष्य नयनन्दी भी आचार्य माणिक्यनन्दीके प्रथम विद्याशिष्य थे । इस समय माणिक्यनन्दीकी एक महत्वपूर्ण सूत्रात्मक कृति उपलब्ध है, जो उनके दर्शनशास्त्र के मर्मज्ञ विद्वान् होनेकी सूचना करती है । उस समय तक दर्शनशास्त्रपर ऐसी अनमोल बहुअर्थ - मूलक सूत्ररचना जैन समाजमें नहीं रची गई थी, जिसकी पूर्ति श्राचार्य माणिक्यनन्दीने की है और जिसका संक्षिप्त परिचय श्रागे दिया गया है । श्राचार्य माणिक्यनन्दीके गुरु त्रैलोक्यनन्दी थे, जो शेष ग्रन्थोंमें पारंगत थे और गणी रामनंदोके शिष्य थेx |
ॐ भव्याम्भोजदिवाकरो गुणनिधिर्योऽभूज्जगद्भूषणः, सिद्धान्तादिसमस्तशास्त्रजलधिः श्रीपद्मनन्दि प्रभु । तच्छ्रिप्यादकलङ्कमार्गनिरतात्सन्न्यासमार्गोऽखिलः, सुन्योऽनुपमप्रमेयरचितो जातः प्रभाचन्द्रतः ॥ x गरिंदामरिंदाहिया दवंदी, हुआ तस्स सीसो गणी रामशंदी |
-न्याय कुमुदचन्द्र
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
नयनंदीने अपने 'सकलविधि-विधान काव्य' नामक ग्रंथकी प्रशस्तिमें उन्हें महापंडित सूचित किया है और उनका उल्लेख निम्न पंक्रियोंमें किया है। साथ ही अपने सहाध्यायी प्रभाचन्द्रका स्मरण भी किया है।
यथा
पच्चक्ख-परोक्ख पमाणणीरे, णय-तरल तरंगालि गहोरे । वर सत्तभंग-कल्लोलमाल, जिणसासण-सरि णिम्मल सुसाल । पंडियचूडामणि विबुहचंदु, माणिक्कणंदि उप्पण्णु कंदु ॥
इन पद्योंमें ग्रन्थकर्ताने माणिक्यनन्दीको प्रत्यक्ष, परोक्ष प्रमाणरूप चंचल तरंग समूहसे गम्भीर, उत्तम सप्तभंगरूप कल्लोलमालास भूषित तथा जिनशासनरूप निर्मल सरोवरके सरोज तथा पंडितोंका चूडामणि प्रकट किया है, जिससे वे न्यायशास्त्रके अद्वितीय विद्वान जान पडते है। इनकी 'परीक्षामुख नामकी एक सुन्दर कृति है जो न्यायशास्त्रके दोहनस निकाले हुए अमृतके समान उपयोगी हैx यह मंक्षिप्त, सरल और अर्थगाम्भीर्यसे युक्त है तथा न्यायशास्त्रके प्रारम्भिक विद्वानों के लिये बड़े कामकी चीज है। परीक्षामुखकी रचना माणिवयनन्दीने न्यायशास्त्रको लक्ष्यमें रख कर ही की है उसमें प्रागमिक परम्परासे सम्बन्ध रखनेवाले अवग्रह, ईहा, अवाय और धारणा तथा नयादिके स्वरूपका समावेश नहीं किया गया है । परीक्षामुखमें छह अध्याय हैं । जिनमें प्रमाणका स्वरूप, संख्या, परोक्षप्रमाण, फल और प्रमाणाभास और प्रमाणका विषय विवेचन किया गया है, जो मनन करने योग्य है । इस पर विशाल टीका लिखी गई है। और अनेक टिप्पण ।
श्येताम्बरीय विद्वान् देवसूरिने तो 'प्रमाणनयतत्त्वालोककी रचना करते हुए परीक्षामुखके सूत्रोंको शब्द-परिवर्तनके साथ पूरे प्रन्थको अपना
असेसाण गंथम्मि पारम्मि पत्तो तवेयंग बीभष्व राईव मित्तो ॥ गुणावासभूश्रो सु-तेलोक्कएंदी, महापंडिओ तस्स माणक्कणंदी ॥
-सुदर्शनचरित प्रशस्ति, भामेर भंडार x अकलंकवचोम्भोधेरुद, येन धीमता । न्यायविद्यामृतं तस्मै नमो माणिक्यनन्दिने ॥ --प्रमेयरत्नमाला
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६७) लिया है, पर कृतज्ञताके नाते उनका स्मरण भी नहीं किया । ___श्रवणबेलगोलके ४० वें नं० के शिलालेखमें मूलसंघान्तर्गत नन्दीगणके भेदरूप देशीयगणके गोल्लाचार्यके शिष्य एक अविद्धकर्ण कौमारवती पद्मनन्दी सैद्धान्तिकका उल्लेख है जो कर्णवेध संस्कार होनेसे पूर्व ही दीक्षित हो गए थे, उनके शिष्य और कुलभूषणके सधर्मा एक प्रभाचन्द्रका उल्लेख पाया जाता है जिसमें कुलभूषणको चारित्रसागर और सिद्धान्तसमुद्रके पारगामी बतलाया है, और प्रभाचन्द्रको शब्दाम्भोरुहभास्कर तथा प्रथित तर्कग्रन्थकार प्रकट किया है । इस शिलालेखमें मुनि कुलभूषणकी शिष्यपरम्पराका भी उल्लेख निहित है।
अविद्धकर्णादिकपद्मनन्दी सैद्धान्तिकास्योऽजनि यस्य लोके । कौमारदेवव्रतिता प्रसिद्धिर्जीयात्तु सज्ज्ञाननिधिः स धीरः ।। तच्छिष्यः कुलभूषणाख्ययतिपश्चारित्रवानिधिःसिद्धान्ताम्बुधिपारगो नतविनेयस्तत्सधर्मो महान । शब्दाम्भोरुहभास्करः प्रथिततकेग्रन्थकारः प्रभाचन्द्राख्या मुनिराज पंडितवरः श्रीकुन्दकुन्दान्वयः ।। तस्य श्रीकुलभूषणाख्यसुमुनेशिशष्यो विनेयस्तुतसवृत्तः कुलचन्द्रदेवमुनिपस्सिद्धान्तविद्यानिधिः ॥ श्रवणबेलगोलके ५५ वे शिलालेखमें मूलसंघ देशीयगणके देवेन्द्र सैद्धान्तिकसे शिष्य चतुमुखदेवके शिष्य गोपनन्दी और इन्हीं गोपनन्दीके सधर्मा एक प्रभाचन्द्रका उल्लेख और भी किया गया है। जो प्रभाचन्द्र धाराधीश्वर राजा भोज द्वारा पूजित थे और न्यायरूप कमलसमूहको विकसित करने वाले दिनमणि, और शब्दरूप अब्जको प्रफुल्लित करने वाले रोदोमणि ( भास्कर ) सदृश थे । और पण्डितरूपी कमलोंको विकसित करनेवाले सूर्य तथा रुद्रवादिदिगजोंके वश करने के लिये अंकुशके
र देखो अनेकान्त वर्ष २ किरण १० पृ० ५८४ में प्रकाशित 'प्रमाणनय तत्त्वालोककी आधारभूमि नामका मेरा लेख ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६८) समान थे तथा चतुर्मुख देवके शिष्य थे ।
इन दोनों ही शिलालेखोंमें उल्लिखित प्रभाचन्द्र एक ही विद्वान जान पड़ते हैं । हाँ, द्वितीय लेख ( ५५ ) में चतुर्मुख देवका नाम नया जरूर है, पर यह सम्भव प्रतीत होता है कि प्रभाचन्द्र के दक्षिणसे धार में पाने के पश्चात् देशीयगणके विद्वान चतुर्मुखदेव भी उनके गुरु रहे हों तो कोई आश्चर्य नहीं, क्योंकि गुरु भी कई प्रकारके होने हैं-दीक्षागुरु, विद्यागुरु प्रादि एक-एक विद्वानके कई-कई गुरु और कई-कई शिष्य होते थे । अतएव चतुमुखदेव भी प्रभाचन्द्र के किसी विषयमें गुरु रहे हो, और इसलिए वे उन्हें समादरकी दृष्टिसे देखते हों तो कोई आपत्तिकी बात नहीं, अपनेसे बड़ेको आज भी पूज्य और आदरणीय माना जाता है।
विक्रमकी १०वी, ११वीं और १२वीं शताब्दीमें धारानगरी जन-धनसे पूर्ण और संस्कृत विद्याका केन्द्र बनी हुई थी। वहाँ जैन जैनेतर विद्वानोंका खामा जमघट लगा रहता था। अवन्ति देशका शासक राजा भोज जितना पराक्रमी और प्रतापी था वह उतना ही विद्या व्यसनी भी था। वहां पर विद्यासदन (सरस्वती पाठशाला) नामका एक विशाल विद्यापीट भी था। जिसमें सुदूर दशोंके विद्यारसिक अपनी ज्ञान-पिपासाको शान्त करते थे। उस समय धारा नगरी और प्राम-पासके स्थानोमें अनेक जैन विद्वान और विविध गण-गच्छोंक दिगम्बर साधु निवास करते थे। अनेक मुनियों प्राचार्यो और विद्वानोंने धारा और तत् समीपवर्ती नगरोंमें रहते हुए ग्रन्थx श्रीधाराधिपभोजराज-मुकुट-प्रोताश्म-रश्मि-च्छटा--
च्छाया-कुछ म-पंक-लिप्तचरणाम्भोजात-लक्ष्मीधवः न्यायाब्जाकरमण्डने दिनमणिश्शब्दाब्ज-रोदोमणिः-- स्थयात्पण्डित-पुण्डरीक-तरणिः श्रीमान्प्रभाचंद्रमाः ॥१७॥
श्रीचतुर्मुखदेवानां शिष्योऽष्यः प्रवादिभिः । पण्डितश्रीप्रभाचंद्रो रुद्रवादि-गजांकुशः ॥१८॥
-जैन शिलालेख सं० भा० १ पृ. ११८
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६६ )
रचनाएँ की हैं । धारामें उस समय जैन विद्वानोंके कितने ही संघ विद्यमान थे, खासकर माथुरसंघ और लाडवागड़ संघके अनेक मुनियोंका वह विहार-स्थल बना हुआ था । दशवीं शताब्दीसे १३वीं शताब्दि तक धारामें जैनधर्मका खूब उत्कर्ष रहा है। उसके बाद वहाँ मुसलमानोंका शासन हो जानेसे हिंदू संस्कृतिक साथ जैन संस्कृतिको भी विशेष हानि उठानी पडी । पुरातत्वकी दृष्टिसे धारा और उसके आस-पासके स्थान श्राज भी महत्व के हैं और वहाँ के भूगर्भ में महत्व की पुरातत्त्व सामग्री दबी पडी है ।
आचार्य प्रभाचन्द्र ने इसी धारा नगरीमें रहते हुए विशाल दार्शनिक terri निर्माणके साथ अनेक ग्रन्थोंकी रचना की है । प्रमेयकमलमार्तण्ड (परीक्षामुख टीका) नामक विशाल दार्शनिक ग्रन्थ सुप्रसिद्ध राजा भोज राज्यकालमें रचा गया है और न्याय कुमुदचन्द्र (लघीयस्त्रय टीका) आराधना गद्य कथाकोश, पुष्पदन्तके महापुराण (आदि पुराण उत्तरपुराण) पर टिप्पण ग्रन्थ, समाधितंत्र टीका ये सब ग्रन्थ राजा जयसिंहदेवके राज्यकालमें रचे गए हैं। शेष ग्रन्थ प्रवचन- सरोज-भास्कर, पंचास्तिकायप्रदीप श्रात्मानुशासन तिलक, क्रियाकलापटीका, रत्नकरण्ड श्रावकाचारटीका, वृहत्स्वयंभू स्तोत्र टीका, शब्दाम्भोजभास्कर और तत्त्वार्थवृत्तिपदविवरण ये सब ग्रन्थ कब और किसके राज्यकालमें रचे गए है यह कुछ ज्ञात नहीं होता । बहुत सम्भव है कि ये सब ग्रन्थ उक्त ग्रन्थोंके बाद ही बनाये गए हों । अथवा उनमें कोई ग्रन्थ उनसे पूर्व भी रचे हुए हो सकते हैं ।
अब रही समयकी बात, ऊपर यह बतलाया जा चुका है कि प्रभाचन्द्र प्रमेयकमलमार्तण्डको राजाभोजके राज्यकाल में बनाया है । राजा भोजका राज्यकाल वि० सं० १०७० से १११० तकका बतलाया जाता
मूडबिद्रीके मटकी समाधितंत्र प्रथकी प्रतिमें पुष्पिका वाक्य निम्न प्रकार पाया जाता है --' इति श्रीजयसिहदेवराज्ये श्रीमद्वारानिवासिना परापरपरमेष्टि प्रणामोपार्जितामल पुण्यनिराकृताखिलमलकलंकेन श्रीमत्प्रभाचन्द्र पंडितेन समाधिशतक टीका कृतेति ॥"
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७०) है। उसके राज्यकालके दो दानपत्र सं० १०७६ और १०७६ के मिले हैं।
प्राचार्य प्रभाचन्द्रने तस्वार्थवृत्तिके विषम-पदोंका विवरणात्मक टिप्पण लिखा है उसके प्रारंभमें अमितगतिके संस्कृत पंचसंग्रहका निम्न मस्कृत पथ उद्धृत किया है :
वर्गः शक्ति ममूहोणोरणूनां वर्गणोदिता ।
वर्गणानां समूहस्तु स्पर्धक स्पर्धकापहैः ।। अमिनगतिने अपना यह पंचसंग्रह मसूतिकापुरमें, जो वर्तमान में 'ममीद बिलौदा' ग्रामके नामसे प्रसिद्ध है। वि० सं० १०७३ में बनाकर समाप्त किया है। अमितगति धाराधिप मुजकी मभाके रन भी थे। इससे भी स्पष्ट है कि प्रभाचन्द्रने अपना यह टिप्पण वि० सं० १०७३ के बाद बनाया है, कितने बाद बनाया गया है यह बात अभी विचारणीय है ।
यहां एक बात और नोट कर देने की है और वह यह कि 'न्याय विनिश्चय विवरण के कर्ता प्राचार्य वादिराजने अपना पार्श्वपुराण शक संवत् १४७ (वि० सं० १०८२ में बनाकर समाप्त किया है, यदि राजा भोजके प्रारंभिककालमें प्रभाचंद्रने अपना प्रमेयकमलमानण्ड बनाया होता तो वादिराज उसका उल्लेख अवश्य ही करते। पर नहीं किया, इससे यह ज्ञात होता है कि उस समय तक प्रमेयकमलमार्तण्डकी रचना नहीं हुई थी। हां, सुदर्शन चरित्रके कर्ता मुनिनयनंदीने, जो माणिक्यनंदीके प्रथम विद्या शिष्य थे और प्रभाचंद्रके समकालीन गुरुभाई भी थे, अपना सुदर्शनचरित वि० सं० ११००में बनाकर समाप्त किया था और उसके बाद मकल विधि विधान नामका एक काव्य पथ भी बनाया था जिसमें पूर्ववर्ती
और समकालीन अनेक विद्वानोंका नामोल्लेख करते हुए प्रभाचंदका भी नामोल्लेख किया है पर उसमें उनके प्रमेयकमलमार्तण्डका कोई उल्लेख नहीं है । इमसे माफ जाना जाता है कि प्रमेयकमलमार्तण्डकी रचना सं० ५१०० या उसके एक दो वर्ष बाद हुई है। प्रभाचंद्रने जब प्रमेयकमल
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्तण्ड बनायाः उस समय तक उनके न्याय विद्या गुरु भी जीवित थेx
और उन्हें उनक अतिरिक्त अन्य विद्वानोंका भी सहयोग प्राप्त था, पर न्याय कुमुदचंद्रके लिखते समय उन्हें अन्य विद्वानोंके सहयोग मिलनेका कोई अभास नही मिलता और गुरु भी संभवतः उस समय जीवित नहीं थे। क्योंकि न्याय कुमदचंद्र सं० १११२ के बादकी रचना है कारण कि जयसिंह राजा भोज के बाद वि० सं० १११० के बाद किसी समय राज्यका अधिकारी हुश्रा है । जयसिंहने संवत् १११० से १११६ तक राज्य किया है। यह तो सुनिश्चित ही है इनके गज्यका सं० १११२ का एक दानपत्र भी मिला है। उसके बाद वह कहां और कब तक जीवित रहकर राज्य करते रहे यह अभी अनिश्चित है । अत. प्राचार्य प्रभाचंद्रने भी अपनी रचनाएं जिन्हें राजाभोज और जयसिंहके राज्यमें रचा हुश्रा लिखा है। म. ११०० से लेकर १११६ नकके मध्यवर्ती समयमें रची होंगी। शेष ग्रंथ जिनमें कोई उल्लेख नहीं मिलता, वे कब बनाये इस सम्बंधमें कोई जानकारी प्राप्त नहीं है।।
इस सब विवेचन परसे स्पष्ट है कि प्रभाचन्द्र विक्रमकी 11वीं शताब्दीके उत्तरार्द्ध और १२ शताब्दीक पूर्वाद्ध के विद्वान हैं ।
६५वीं प्रशस्ति 'प्राकृतशब्दानुशासन' की है जो स्वोपज्ञवृत्तिसे युक्त है और जिनके कर्ता कवि त्रिविक्रम हैं। ये कवि अर्हनंदी विद्य
xजैसाकि प्रमेयकमलमार्तण्डके ३-११ सूत्रकी व्याख्यासे स्पष्ट है
'न च बालावस्थायां निश्चयानिश्चयाभ्यां प्रतिपन्नसाध्यसाधनस्वरूपस्य पुनर्वृद्धावस्थायां तद्विस्मृतौ तत्स्वरूपोपलम्भेऽप्यविनाभाव प्रतिपत्तेरभावात्तयोस्तदहेतुत्वम्। स्मरणादरपि तद्धतुत्वात् । भूयो निश्चयानिश्चयौ हि स्मर्यमाण प्रत्यभिज्ञायमानौ तत्कारणमिति स्मरणादरपि तबिमिसत्व. प्रसिद्धिः । मूलकारणत्वेन नपलम्भादेरनोपदेशः, स्मरणादेस्तु प्रकृतत्वादेव तत्कारणात्व प्रसिद्ध रनुपदेश इप्यभिप्रायो गुरूणाम् ॥' ।
-अनेकांत वर्ष ८, कि० १०,११
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७२ ) मुनिके चरणकमलोंके भ्रमर (शिष्य) थे वाणसकुल कमलको विकसित करने वाले प्रादित्यशर्माके पौत्र और मल्लिनाथके पुत्र थे। इनके भाईका नाम मोम था, जो वृत्त और विद्याका धाम था । प्रस्तुत व्याकरणमें चार अध्याय हैं, अपनेको पहला ही अध्याय प्राप्त हो सका है, इसीसे ग्रन्थका अन्तभाग नहीं दिया जा सका । हम अध्यायको भूमिकामें श्रीवेंकट रंगनाथ शर्माने लिखा है कि यह ग्रन्थ साङ्गसिद्धशब्दानुशासनके कर्ता हेमचन्द्राचार्य से बादका और कालिदासके शकुन्तलादि नाटकायके व्याख्याता काट्यवेमसे पहलेका बना हुआ है, क्योंकि इसमें हेमचन्द्रके उन ग्रन्थ-वाक्योंका उल्लेग्वपूर्वक खण्डन है और काव्यबेमके व्याख्या-ग्रन्थों में इस ग्रन्थ के सूत्रोंका ही प्राकृत विषयों में प्रमाण रूपसे निर्देश पाया जाता है। अतः यह वि० का १३ वों शताब्दी या इससे भी कुछ बादका रचित होना चाहिये ।
१६वीं प्रशस्ति 'जिनसहस्त्रनाम टीका' की है जिसके रचयिता अमरकीर्ति हैं जो भ० मल्लिभूषणके शिष्य थे। मल्लिभूषण मालवाक पट्ट पर पदारूढ थे। इन्हों के समकालीन विद्यानन्दि और श्रुतमागर थे। अमर. कीर्तिने इस प्रशस्तिमें विद्यानन्दि और श्रुतसागर दोनोंका श्रादर पृवक स्मरण किया है । प्रशस्तिमें रचनाकाल नहीं दिया, फिर भी अमरकीर्तिका समय विक्रमकी १६ वीं शताब्दी जान पडना है । यह टीका अभी तक अप्रकाशित है, इस प्रकाशमें लानेका प्रयत्न होना चाहिए। अमरकीर्तिकी यह टीका भ. विश्वसेनके द्वारा अनुमोदित हुई है ।।
प्रशस्ति नम्बर १७, १८, १६, १००, और १०५ नम्बरकी प्रशस्तियां सरस्वती (भारती कल्प, कामचण्डालीकल्प, ज्वालिनी कल्प, भैरवपद्मावतीकल्प सटीक और महापुराण नामक ग्रन्थों की हैं। जिनके कर्ता आचाय मल्लिषेण हैं । जिनका संक्षिप्त परिचय ६० नं. की प्रशस्तिमें दिया गया है।
५०० वीं प्रशस्ति 'कर्मकाण्ड टीका की है जिसके कर्ता भ०ज्ञानभूषण और सुमतिकीर्ति है । इसके कर्ताका परिचय नं० ७३ की प्रशस्तिमें दिया गया है।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७३ )
१०३ वीं प्रशस्ति 'पुण्यास्त्रव कथाकोश' की है जिसके कर्ता रामचन्द्रमुमुक्षु हैं, जो कुन्दकुन्दान्त्रयमें प्रसिद्ध मुनि केशवनन्दीके शिष्य थे | राम चन्द्रमुमुक्षुने पद्मनसेि शब्दों और अपशब्दों का ज्ञान प्राप्त कर उक्त पुण्याच ग्रन्थकी रचना की है । प्रशस्ति में वादीभसिंहकी भी बन्दना की गई है । इस ग्रन्थकी श्लोक संख्या चार हजार पाँच सौ है । ग्रन्थ प्रशस्ति में समयादिकका कोई उल्लेख नहीं है जिससे यह बतलाया जा सके कि यह ग्रन्थ अमुक समयमें रचा गया है। चूँकि इस ग्रंथकी एक लिखित प्रति सम्वत् १५८४ की देहलीके पंचायती मन्दिरके शास्त्र भण्डार में उपलब्ध है जिससे यह स्पष्ट है कि यह ग्रन्थ सं० १५८४ से पूर्वका रचा हुग्रा है। कितने पूर्वका यह अनुसन्धानसं संबन्ध रखता है ।
रामचन्द्र नामके अनेक विद्वान हो गये हैं। एक रामचन्द्र वह हैं जो बालचंद पंडितके शिष्य थे और जिसका उल्लेख श्रवणबेलगोलके शिलालेख नं० ४१ में पाया जाता है इनकी उपाधि 'मलधारी' श्री । यह उन रामचन्द्रमुमुक्षु भिन्न जान पडते हैं ।
दूसरे रामचन्द्र मुनि वे हैं जिनका उल्लेख मालपुरांरंज (Salpura Renge) जिला बडवानीमें नरवदा नदीके पास वहाँकी ८५ फुट ऊँची मूर्तिके समीप पूर्व दिशामें बने हुए जैन मन्दिर में अंकित शिलावाक्य में पाया जाता है । यह लेख संवत् १२२३ भाद्रपद वदि १४ शुक्रवारका १ 1
१ यस्य स्वच्छतुषारकुन्दविशदा कीर्तिगुणानां निधिः । श्रीमान् भूपतिवृन्दवन्दितपदः श्रीरामचन्द्रो मुनिः ॥ विश्व क्ष्माभृद खर्ब शेखरशिखासञ्चारिणी हारिणी । उप शत्रुजितो जिनस्य भवनव्याजेन विस्फूर्जति ॥ १॥ रामचन्द्रमुनेः कीर्ति संकीर्ण भुवनं किल । श्रनेकलोकसंङ्घर्षाद् गता सवितुरन्तिकं ॥ २ ॥ सम्वत् १२२३ वर्षे भाद्रपद वदि १४ शुक्रवार ।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७४) उक्र मन्दिरकी दक्षिण दिशामें एक लेख और भी है जो उक्त सं० १२२३ का उत्कीर्ण किया हुआ है, इस लेखमें रामचन्द्र मुनिको मुनि लोकनन्दीके शिष्य मुनि देवनन्दिके वंशका विद्वान तपस्वी सूचित किया है जिसने विद्याहर्म्य (पाठशाला) को बनवाया था साथ ही उन्हें अनेक राजाओंसे पूजित भी बतलाया है। अतः बहत सम्भव है कि केशवनन्दिके शिष्य उक्त रामचन्द्रमुमुक्षु भी इसी नंद्यन्तनाम वाली परम्पराके विद्वान हों, तो इनका समय भी वि० की १२वीं १३वीं शताब्दी हो सकता है । पर अभी इस सम्बन्धमें प्रामाणिक अनुसन्धानकी श्रावश्यकता है, उसके होने पर फिर निश्चय पूर्वक कुछ कहा जा सकता है ।
१० वीं प्रशस्ति 'प्राकृत पंचसंग्रह-टीकाकी' है, पंचसंग्रह नामका एक प्राचीन प्राकृत ग्रन्थ है, जो मूलतः ५ प्रकरणोंको लिये हुए है । और जिस पर मूलके साथ भाप्य तथा वृणि और संस्कृतटीका उपलब्ध है । इस ग्रन्थका सबसे पहले पता इन पक्रियोंके लेखकने लगाया था जिम्मका परिचय अनेकांत वर्ष ३ किरण ३ में दिया गया है। यह ग्रन्थ बहुत पुराना है, आचार्य अमितगतिने सं० १०७३ में प्राकृत पंचसंग्रहका
मदिरकी दक्षिण तरफका शिलालेख१ नमो वीतरागाय ।।
श्रासीधः कलिकालकल्मवकरिध्वंसककंठीरवी. ऽनेकच्मापतिमौलिचुम्बितपदो यो लोकनन्दी मुनिः ॥ शिष्यस्तस्य समूल सङ्घतिलकश्रीदेवनन्दी मुनिः।। धर्मज्ञानतपोनिधिर्यति-गुण-ग्रामः सुवाच निधिः ॥१॥ वंशे तस्मिन् विपुलतपमां सम्मत. पत्वनिष्ठो । वृत्तिपापां विमलमनसा संन्यजद्योविवेकोः ॥ रम्यं हम्यं सुरपति जितः कारितं येन विद्या (१) शेषां कीर्तिभांति भुवने रामचन्द्रः स एषः॥
संवत् १२२३ वर्षे । See cunninghanı archer suruey India XX1 P. 68
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७५ ) संशोधन परिवर्धनादिके साथ 'संस्कृत पंचसंग्रह' नामक ग्रन्थ बनाया है। पं० श्राशाधरजीने मूलाराधनादर्पण नामकी टोकामें इस ग्रन्थको ५ गाथारा उद्धृत की हैं। प्राचार्य वीरसेनकी धवला टीकामें भी इस ग्रन्थकी मूल गाथाएँ समुन्द्र त पाई जाती हैं। जिससे ग्रन्थकी प्राचीनता पर प्रकाश पडता है। कसायपाहुडकी कुछ गाथाएँप्रायः ज्यों के-त्यों रूपमें और षट्खण्डागमके कुछ मूलसूत्रोंका विषय कहीं कहीं पर मिल जाता है। प्रकृति समुत्कीतन प्रकरणके गद्य मूत्र तो षट् ग्वण्डागमके सूत्रोंका स्मरण कराते ही है । उक्त पंचमंग्रहको टीकाके कर्ता भ० समतिकीति हैं, जो मूल संघमें स्थित नन्दिसंघ बलात्कारगण और सरस्वतिगच्छके भट्टारक ज्ञानभूषणके शिष्य थे। लक्ष्मीचंद्र और वीरचन्द्र नामके भट्टारक भी इनके सम-सामयिक थे । भट्टारक आन भूषण इन्हींक अन्वयमें हुए हैं।
भ० सुमतिकीर्तिने प्रस्तुत ग्रन्थको टीका ईडर (ईलाव) के ऋषभदेवके मन्दिरमें वि० सं० १६२० भाद्रपद शुक्ला दशमीके दिन ममाप्त की थी। इस ग्रन्थका उपदेश उन्हें 'हंस' नामके वर्णीम प्राप्त हुअा था । इस टीकाका मंशोधन भी भ०ज्ञानभूषणने किया था। कर्मकाण्ड टीका . १६० गाथात्मक कर्मप्रकृति टीका को भी भ० सुमतिकीर्तिने ज्ञानभूषणके साथ बनाया था और उन्हींके नामांकित किया था।
इनके अतिरिक्त 'धर्मपरीक्षारास' नामका एक ग्रन्थ और भी मेरे देखनमें पाया है, जिसकी पत्र संख्या ८३ है, जो गुजराती भाषामें पद्यबद्ध है और जिम्मकी रचना हांसौट नगरमें विक्रम सम्वत १६२५ में बन कर समाप्त हुई है । इसके सिवाय, ऐ. प. दि. जैन सरस्वतीभवन बम्बईकी सूचीमें 'उत्तर छत्तीसी' नामका एक संस्कृत ग्रन्थ और भी गणित विषय पर लिखा गया है और उसके कर्ता भी भ. सुमतिकीर्ति बतलाए गये हैं। मम्भव है कि यह भी उन्हींकी कृति हो । और भी उनकी रचनाएँ होंगी, पर वे सामने न होनेसे उनके सम्बन्धमें विशेष कुछ नहीं कहा जा सकता। सुमतिकीर्ति भी ईडरकी भट्टारकीय गहीके भट्टारक थे।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७६ )
१०५वीं और १०६ वीं प्रशस्तियाँ 'रात्रिभोजन त्याग और 'नेमिनाथ पुराणकी हैं, जिनके कर्ता ब्रह्मनेमिदत्त हैं । ब्रह्मदत्तका परिचय वीं प्रशस्ति में दिया गया है ।
१०७ वीं प्रशस्ति 'समवसरण पाठ' की है, जिसके कर्ता प० रूपचन्द्रजी हैं। जो विक्रमकी १७वीं शताब्दीके विद्वान थे और भट्टारकीय पंडित होनेके कारण 'पाडे' की उपाधि से अलंकृत थे । आपको हिन्दीके सिवाय संस्कृत भाषाके विविध छन्दोंमें कविता करनेका अच्छा अभ्यास था । आपका जन्म स्थान कुह नामके देशमें स्थित 'सलेमपुर' था । आप अग्रवाल वंशके भूषण गर्गगोत्री थे । आपके पितामहका नाम मामट और पिता का नाम भगवानदास था। भगवानदासकी दो पत्नियां थीं, जिनमें प्रथमसे ब्रह्मदास नामके पुत्रका जन्म हुआ। दूसरी 'चाचो' से पांच पुत्र समुत्पन्न हुए थे --- हरिराज, भूपति, अभयराज कीर्तिचन्द्र और रूपचन्द्र इनमें अन्तिम रूपचन्द्र ही प्रसिद्ध कवि थे और जैन सिद्धान्तके अच्छे मर्मज्ञ विद्वान थे । वे ज्ञान-प्राप्ति के लिये बनारस गए और वहांसे शब्द और रूप सुधारका पानकर दरियापुरमें लौटकर आये थे । दरियापुर वर्तमान में बाराबंकी और अयोध्याके मध्यवर्ती स्थानमे बसा हुआ है, जिसे दरियावाद भी कहा जाता है। वहां श्राज भी जैनियोंकी बस्ती है और जिनमन्दिर बना हुआ है ।
हिन्दी के प्रसिद्ध कवि बनारसीदासजीने अपने 'अर्धकथानक' मे लिखा है कि सवत् १६७२ मे आगरा में पं० रूपचन्द्रजी गुनीका आगमन हुना और उन्होंने तिहुना साहूके मन्दिर में डेरा किया । उस समय आगरा में सब अध्यात्मियोंने मिलकर विचार किया कि उक्त पांडेजीसे श्राचार्य नेमिचन्द्र सिद्धान्तचक्रवर्ती द्वारा संकलित गोम्मटसार ग्रन्थका वाचन कराया जाय । चुनांचे पंडितजीने गोम्मटसार ग्रन्थका प्रवचन किया और मार्गणा, गुणस्थान, जीवस्थान तथा कर्मबन्धादिके स्वरूपका विशद विवेचन किया। साथ ही, क्रियाकाण्ड और निश्चयनय व्यवहारनयकी यथार्थ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७७ )
कथनीका रहस्य भी समझाया और यह भी बतलाया कि जो नयदृष्टिसे विहीन हैं उन्हें वस्तुतत्वकी उपलब्धि नहीं होती तथा वस्तु स्वभावसे रहित पुरुष सम्यग्दृष्टि नहीं हो सकते। पांडे रूपचन्द्रजीके वस्तुतत्त्व विवेचनसे पं० बनारसीदासजीका वह एकान्त अभिनिवेश दूर हो गया, जो उन्हें और उनके साथियोंको 'नाटक समयसार' की रायमल्लीय टीकाके अध्ययनसे हो गया था और जिसके कारण वे जप, तप, सामायिक, प्रतिक्रमणादि क्रियाश्रोंको छोड़कर भगवानको बढा हुआ नैवेद्य भी खाने लगे थे । यह दशा केवल बनारसीदामजीकी ही नहीं हुई किन्तु उनके साथी चन्द्रभान, उदयकरन और थानमल्लकी भी हो गई थी । ये चारों ही जने नग्न होकर एक कोठरीमें फिरते थे और कहते थे कि हम मुनिराज हैं । हमारे कुछ भी परिग्रह नहीं है, जैसाकि अर्ध कथानकके निम्न दोहे से स्पष्ट है :--
"नगन होहिं चारों जनें, फिरहिं कोठरी मांहि । कहहिं भये मुनिराज हम, कछू परिग्रह नांहि ॥"
पांडे रूपचन्द्रजीके वचनोंको सुनकर बनारसीदामजीका परिणमन और ही रूप हो गया। उनकी दृष्टिमें सत्यता और श्रद्धामें निर्मलताका प्रादु भाव हुआ । उन्हें अपनी भूल मालूम हुई और उन्होने उसे दूर किया। उस समय उनके हृदयमें अनुपम ज्ञानज्योति जागृत हो उठी थी और इसीसे उन्होंने अपनेको 'स्याद्वाद परिणति से परिणत' बतलाया है ।
सं० १६६३ में ६० बनारसीदासजीने श्राचार्य अमृतचन्द्रके 'नाटक समयसारकशका' हिन्दी पद्यानुवाद किया और संवत् १६६४ में पांडे रूपचन्द्रजीका स्वर्गवास हो गया १ ।
१ - अनायास इसही समय नगर आगरे थान । रूपचन्द्र पंडित गुनी आयो आगम जान ||६३०॥ तिनसाहु देहरा किया, तहां श्राय तिन डेरा लिया ।
सब अध्यात्मीकियो विचार, ग्रन्थ वचांयो गोम्मटसार ॥६३१॥ तामें गुनधानक परवान, को ज्ञान अरु क्रिया विधान ।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७८)
अर्ध कथानकके इस उल्लेखसे मालूम होता है कि प्रस्तुत पांडे रूपचन्द्र हो उक 'समवसरण' पाठके रचयिता हैं । चूँकि उक्त पाठ भी संवत् १६६२ में रचा गया है और पं० बनारसीदासजीने उक्त घटनाका समय भी अर्ध कथानकमें सं० १६६२ दिया है, इससे मालूम होता है कि उम्र पाठ गरेकी उपर्युक्त घटनासे पूर्व ही रचा गया है। इसीसे प्रशस्ति में उसका कोई उल्लेख नहीं है । अन्यथा पांडे रूपचन्द्रजी उस घटनाका उल्लेख उसमें अवश्य ही करते। अस्तु, नाटक समयसारमें इन्हीं रूपचन्द्रजीका समुल्लेख किया गया है वे संवत् १६६२ के रूपचन्द्र जोसे भिन्न नहीं है ।
इनकी संस्कृत भाषाको एक मात्र कृति 'समवसरण पाठ' प्रथवा 'केवलज्ञानकल्याणाचा' है । इसमें जैन तीर्थंकरके केवलज्ञान प्राप्त कर लेने पर जो अन्तर्बाह्य विभूति प्राप्त होती है अथवा ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय और अन्तरायरूप घातिया कर्मोंके विनाशसे अनन्तचतुष्टयरूप श्रात्म-निधिकी समुपलब्धि होती है उसका वर्णन है। साथ ही बाह्यमें जो समवसरणादि विभूतिका प्रदर्शन होता है वह सब उनके गुणातिशय अथवा पुण्यातिशयका महत्व है - वे उस विभूतिसे सर्वथा अलिप्त अंतरीक्ष विराजमान रहते हैं और वीतराग विज्ञानरूप आत्मनिधिके द्वारा जगतका कल्याण करते हैं - संसारके दुखी प्राणियोको छुटकारा पाने और शाश्वत सुख प्राप्त करनेका सुगम मार्ग बतलाते हैं ।
जो जिय जिस गुनथानक होइ, जैसी क्रिया करें सब कोई ॥६३२ ॥ भिन्न भिन्न विवरण विस्तार, अन्तर नियत बहुरि व्यवहार । सबकी कथा सब विध कही, सुनिकै संसै कछु ना रही ॥६३३॥ तब बनारसी रहि भयो, स्याद्वादपरिनति-परिनयो । पांडे रूपचन्द्र गुरुपास, सुन्यौ ग्रन्थ मन भयौ हुलास ॥ ६३४ ॥ फिर ति सबै बरस के बीच, रूपचन्द्रकौं श्रई मीच । सुन-सुन रूपचन्द्रके बैन, बनारसी भयौ दिन जैन ||६३५ ॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
कविन इस पाठको रचना प्राचार्य के प्रादिपुराणगत 'समवसरण' विषयक कथनको दृष्टिमें रखते हुए की प्रस्तुत ग्रन्थ दिल्लीके बादशाह जहांगीरके पुत्र शाहजहांके राज्यकालमें, सं२१६७२ के अश्विन महीनेके कृष्णपक्षमें, नवमी गुरुवारके दिन, सिद्धयोगमार पुनर्वसु नक्षत्रमें समाप्त हुआ है। जैसाकि उसके निम्न पद्यसं स्पष्ट है :
श्रीमत्संवत्सरेऽस्मिन्नरपतिनुतद्विक्रमादित्यराज्येऽतीते हगनंद भद्रांशुक्रतपरिमिते (१६७२) कृष्णपक्षेष मो (?) देवाचार्य प्रचारे शुभनवमतिथौ सिद्धयोगे प्रसिद्धे, पौनर्वस्वित्पुडस्थे (?) समवसृतिमहं प्राप्तमाप्ता समाप्तिं ॥३४॥
ग्रन्यकर्ताने इस पाठके बनवाने वाले श्रावकके कुटुम्बका विस्तृत परिचय दिया है। जो इस प्रकार है :
मूलसंघान्तर्गत नन्दिसंघ बलात्कारगण, सरस्वतिगच्छके प्रसिद्ध कुन्दकुन्दान्वयमें वादीरूपी हस्तियोंके मदको भेदन करने वाले सिहकीर्ति हुए, उनके पट्टपर धर्मकोर्ति, धर्मकीर्तिके पद्दपर ज्ञानभूषण, ज्ञानभूषणक पट्ट पर भारती भूषण तपस्वी भट्टारकोंके द्वारा अभिवन्दनीय विगतदूषण भट्टारक जगत्भूषण हुए । इन्हीं भट्टारक जगद्भूषणकी गोलोपूर्व १ श्राभ्नायमें दिव्यनयन हुए । उनकी पत्नीका नाम दुर्गा था। उससे दो पुत्र हुए । चक्रपेन और मित्रसेन । चक्रसेनकी स्त्रीका नाम कृष्णा
१ गोलापूर्व जाति जैन समाजकी ८४ उपजातियोंमें से एक है । इस जातिका अधिकतर निवास बुंदेलखंडमें पाया जाता है । यह जाति विक्रमको ११वी, १२वीं, १३वीं और १४वीं शताब्दीमें खूब समृद्ध रही है। इसके द्वारा प्रतिष्ठित मूर्तियाँ सं० १२०२ से लेकर १९वीं शताब्दी तककी पाई जाती हैं। ये प्राचीन मूर्तियाँ महोबा, छतरपुर, पपौरा, आहार और नावई श्रादि के स्थानों में उपलब्ध होती हैं, जिन पर प्रतिष्ठा करने कराने आदिका समय भी अंकित है। इनके द्वारा निर्मित अनेक शिखरबन्द मन्दिर भी यन्त्र तत्र मिलते हैं जो उस जातिको धर्मनिष्ठाके प्रतीक हैं, अनेक ग्रन्थोंका
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( oc
तथा धर्मसेन नामक दो पुत्र हुए। मित्रसेन - ती था और उससे केवल दो था उससे भी दो पुत्र उत्पन्न हुए थे। उनमें
नायक था । श्रना
की धर्मपत्नीका नाम गवानदास था, जो बड़ा ही प्रतापी और संघका अधिप्रथम पुत्रका नाम भारा पुत्र हरिवंश भी धर्म प्र ेमी और गुण सम्पन था । नाम केशरिदे था, उससे तीन पुत्र उत्पन्न हुए थेभगवानदासदास और मुनिसुव्रत । संघाधिप भगवानदासने जिनेन्द्र महासेन, प्रतिष्ठा करवाई थी और संघराजकी पदवीको भी प्राप्त किया भगवान वह दान-मानमें कके समान था । इन्हीं भगवानदासकी प्रेरणाले "पंडित रूपचन्द्रजीने प्रस्तुत पाठकी रचना की थी। पांडे रूपचन्द्रजी ने इस sirat प्रशस्ति सिंह नामके अपने एक प्रधान शिष्यका भी उल्लेख किया है पर वे कौन थे और कहां के निवासी थे, यह कुछ मालूम नहीं हो
था
सका ।
उक्त पाठ के अतिरिक्त पांडे रूपचन्द्रजी की निम्न कृतियोंका उल्लेख और भी मिलता है जिनमेंसे रूप चन्द शतक, पंचमंगल पाठ और कुछ जकड़ी आदि प्रकाशित हो चुके हैं, परन्तु 'नेमिनाथरासा' और अनेक निर्माण भी किया कराया गया है । सं० १५४० में श्रावणवदि १० को श्रावण वदि १० को मूलसंघ सरस्वतिगच्छके भ० जिनचन्द्रके प्रशिष्य भ० भुवनकोर्तिके समय गोलापूर्व जातिकं माहू सानपतिके सुपुत्र पहंपाने कर्मक्षयनिमित्त उत्तरपुराण लिखा था । यह ग्रन्थ नागौर भंडारमें सुरक्षित हैं । इन सब उल्लेखोंसे इस जातिको महत्ता और ऐतिहासिकताका भलीभांति परिज्ञान हो जाता है। आज भी इसमें अनेक प्रतिष्ठित विद्वान, त्यागी और श्रीमान पाये जाते है । अन्वेषण होने पर इस जातिके विकास आदि पर विशेष प्रकाश पड सकता है। चंदेरी और उसके आस-पासके स्थानोंमें भी इस जातिके अनुयायी रहे हैं ।
x पंचमंगलपाठ अर्थ सहित प्रकाशित हो चुका है, कुछ जकड़ी और रूपचन्द शतक पं० नाथूरामजी प्रेमीने 'जैनहितेषी' मासिक पत्रमें प्रकाशित किये थे; उनके अच्छे संस्करण निकालने की आवश्यकता है ।
-
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८१ )
पद तथा संस्कृतका उक्त पाठ अभी तक अप्रकाशित ही हैं। रूपचन्द शतकमें सौ दोहे पाए जाते है जो बड़े ही शिक्षाप्रद हैं और विषयाभिलाषी भोगीजनोंको उनसे विमुख करानेकी प्रौढ़ शिक्षाको लिए हुए हैं। साथ ही मरूपके निर्देशक हैं ।
नेमिनाथरासा एक सुन्दर कृति है जिसे मैने सं० १९४४ में जयपुरमें मेरके भट्टारक महेन्द्रकोर्तिके ग्रन्थ-भण्डारको अवलोकन करते हुए एक hi देखा था और उसका आदि अन्त भाग नोट कर लिया था, जो इस प्रकार है.
पण विविपंच परमगुरु मरण-बच-काय ति-सुद्धि । नेमिनाथ गुण गावउ उपजै निर्मल बुद्धि || सोरठ देश सुहावनौ पुहमीपुर परसिद्ध रस-गोरस परिपूरनु धन-जन- कनक समिद्ध |
X
x
x
X
रूपचन्द जिन विनवै, हो चरननिको दासु । मैं इय लोग सुहावनौ, विरच्यौ किंचित रासु ॥ ४६ ॥ जो यह सुरधरि गावहि, चितदे सुनहिं जि कान । मनवांछित फल पावहिं ते नर नारि सुजान ॥ ५० ॥
इनकी एक और नवीन रचना देहलीके शास्त्र भण्डारमें मुझे प्राप्त हुई थी उसका नाम है 'खटोलनागीत' । इस रूपक खटोलनागीतमें १३ पद्य दिये हुए हैं जो भावपूर्ण हैं और आत्मसम्बोधनकी भावनाको लिए हुए हैं, जिन्हें भावार्थ के साथ श्रनेकान्त वर्ष १० किरण २ में दिया जा चुका है । इन सब रचनाओं परसे विश पाठक पांडे रूपचन्दजीके व्यक्तित्वका अनुमान कर सकते हैं। उनकी रचनायें कितनी सरल और भावपूर्ण हैं इसका भी सहज ही अनुभव हो जाता है ।
१०८वीं प्रशस्ति 'सुखनिधान' नामक ग्रन्थकी है, जिसके कर्ता कवि जगन्नाथ हैं। जिनका परिचय २५वीं प्रशस्तिमें दिया गया है ।
१०वीं और ११वीं प्रशस्तियों क्रमशः पद्मचरितटिप्पण' और
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८२ )
'पुराणसार' नामके प्रन्थों की हैं, जिनके कर्ता मुनि श्रीचन्द्र हैं, जो लालबाग संघ और बलात्कारगणके आचार्य श्रीनन्दीके शिष्य थे श्रीचन्द्र पण्डित प्रवचनसेनसे रविषेणाचार्यके पद्मचरितको सुनकर विक्रम सम्वत् १०८७ में सुप्रसिद्ध धारानगरीमें राजा भोज देवके राज्यकालमें पद्मafta' टिप्पणको बनाकर समाप्त किया है ।
इनकी दूसरी कृति 'पुराणसार' है जिसे उन्होंने उक्त धारा नगरीमें जयसिंह नामक परमार वंशी राजा भोजके राज्यकालमें सागरसेन मुनिले महापुराण जानकर वि० सं० १०८५ में अथवा इसके श्रास-पासके समय में रचा है। चूँकि प्रशस्तिमें लेखकोंकी कृपासे सम्वत् सम्बन्धी पाठ शुद्ध हो गया है। इससे आस-पास के समयकी कल्पना की गई है । इन दो कृतियोंके अतिरिक्त मुनि श्रीचन्द्रकी दो कृतियोंका पता और भी चलता है । उनमें प्रथम ग्रन्थ महाकवि पुष्पदन्तके उत्तरपुराणका टिप्पण है, जिसे उन्होंने सागरसेन नामके सैद्धान्तिकसे महापुराणके विषमपदोंका विवरण जानकर और मूल टिप्पणका अवलोकनकर उन टिप्पणकी रचना वि० सम्वत् १०८० में अपने भुजदण्डसे शत्रुराज्यको जीतने वाले राजा भोजदेवके राजकालमें की है १ ।
art कृतिका उल्लेख विक्रमको १३वीं शताब्दीके विद्वान पंडित श्राशाधरजीने भगवती आराधनाकी 'मूलाराधनादर्पण' नामक टीकाको ५८६ नम्बरको गाथाकी टीका करते हुए निम्न वाक्योंके साथ किया है'कूरं भक्त', श्रीचन्द्र टिप्पणके त्वेवमुक्त । अत्र कथयार्थप्रतिपत्तियथा चन्द्रनामा सूपकार इत्यादि । इससे स्पष्ट है कि पं० श्राशा
१ --- ' श्रीविक्रमादित्य संवत्सरे वर्षाणामशीत्यधिकसहस्रं महापुराणविषमपदविवरणं सागरसेन सैद्धान्तात्परिज्ञाय मूलटिप्पणिकां चालोक्य कृतमिदं समुच्चय टिप्पणं अज्ञपातभीतेन श्री संघा ( नन्या ) चार्य सत्कवि शिष्येण श्रीचन्द्रमुनिना निजदोर्दण्डाभिभूतरिपुराज्यविजयिनः श्रीभोजदेवस्य ।' -- उत्तरपुराण टिप्पण
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८३) धरजोके समयमें भगवती अाराधना पर श्रीचन्द्रका कोई टिप्पण मौजूद था। इस टिप्पण ग्रन्थके कर्ता उन श्रीचन्द्र ही जान पड़ते हैं। यह भी हो सकता है कि इस टिप्पणके कर्ता उक्त श्रीचन्द्रसे भिन्न कोई दूसरे। ही व्यक्ति हों, पर अधिक सम्भावना तो इन्हीं श्रीचन्द्रकी जान पड़ती है।
११०वीं प्रशस्ति 'श्री देवताकल्प' की है जिसके कर्ता भट्टारक अरिष्टनेमि अथवा मुनि नेमिनाथ त्रैविद्यचक्रवर्ती हैं। विद्यचक्रवर्ती नामकी एक उपाधि थी जिसके धारक अनेक प्राचार्य एवं भट्टारक हो गये हैं । यह उपाधि तीन भाषाओंके विज्ञ विद्वानोंको दी जाती थी। भ० अरिष्टनेमि गुणसेनके शिष्य और वीरसेनके प्रशिष्य थे ।।
ग्रन्थमें कोई रचनाकाल दिया हुश्रा नहीं है और न किसी राजादिकका भी कोई समुल्लेख किया गया है । ऐसी हालतमें भट्टारक अरिष्टनेमिका समय निश्चित करना इस समय साधन-सामग्रीके अभावमें सम्भव नहीं है। प्रशस्तिमें वीरसेनके शिष्य गुणसेन बतलाये गए हैं। ये गुणलेन वे ही जान पड़ते हैं जो सिद्धान्तसारके कर्ता नरेन्द्रसेन द्वारा स्मृत हुए हैं। यदि यह अनुमान ठीक हो तो कहना होगा कि भ० अरिष्टनेमि सेन-परम्पराके विद्वान थे और उनका काल विक्रमकी ११वी १२वीं शताब्दी जान पड़ता है।
१११ वीं प्रशस्ति 'क्षपणासारगद्य' की है, जिसके कर्ता प्राचार्य माधवचन्द्र विद्यदेव हैं, जो भाषात्रयमें निपुण होनेके कारण 'विच देव' की उपाधिसे अलंकृत थे। माधवचन्द्र ने इस ग्रन्थको रचना राजा भोजराजके बाहुबली नामक महामात्यकी संज्ञप्ति (ज्ञान प्राप्ति) के लिये की है। ये राजा भोजराज कौन थे, उनका राज्य कहाँ पर था और बाहुबली मंत्रीका क्या कुछ जीवन-परिचय है ? आदि बातों पर प्रशस्ति परसे कोई प्रकाश नहीं पड़ता। हाँ, अन्धका रचनाकाल प्रशस्तिमें जरूर दिया हुआ है, उससे मालूम होता है कि यह ग्रन्थ शक सं० ११२५ (वि० सं० १२६०)
देखो, श्रीचन्द्र नामके तीन विद्वान नामका मेरा लेख, अनेकान्त वर्ष ७ किरण १-१. पृष्ठ १०३ ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८४) के दुदुभि संवत्सरोंमें 'दुल्लकपुर' नामके नगरमें समाप्त हुआ है। यह दुल्लकपुर नगर आज कल कहाँ है यह कुछ ज्ञात नहीं हो सका।
प्रशस्ति में उल्लिखित भ० सकलचन्द्र ही माधवचन्द्र विद्यदेवके गुरु जान पड़ते हैं, जो मुनिचंद्रसूरिके शिष्य थे। प्रस्तुत सकलचन्द्र वे भट्टारक ज्ञात होते हैं जिनका उल्लेख श्रवणबेल्गोलके शिलालेग्व नं. ५० में पाया जाता है जो लगभग शक सं० १०६८ का लिखा हुआ है । इसमें अभयनन्दीके शिष्य सकलचन्द्रको सकलागममें निपुण बतलाया है । हो सकता है कि इन सकलचन्द्र के साथ क्षपणासारके कर्ताका कोई सामंजस्य बैठ सके । अथवा क्षपणासारके कर्ताके गुरु कोई भिन्न ही सकलचन्द्र हों। रुपणासार गद्यकी प्रति जयपुरके तेरापंथी मन्दिरके शास्त्रभण्डारमें सं. १८१८ को लिखी हुई है।
माधवचन्द्र विद्यदेव नामके कई अन्धकार हो गए हैं। जिनमें एक माधवचन्द्र विधदेव वे हैं जो प्राचार्य नामचन्द्र सिद्धान्तचक्रवर्तीक शिष्य थे और जिन्होंने त्रिलोकसारकी संस्कृतटीका लिखी है और माधवचन्द्र द्वारा रचित कतिपय गाथाएँ भी त्रिलोकसारमें आचार्य नेमिचंद्रकी सम्मतिसे मूलग्रंथमें यत्र तत्र समाविष्ट की गई है। प्राचार्य नेमिचन्द्रका समय विक्रमको ११वों शताब्दी सुनिश्चित है; क्योंकि राजा राचमल द्वितीयके मंत्री और प्रधान सेनापति चामुण्डरायने अपना पुराण शक स. ६०० (वि० सं० १०३५) में समाप्त किया है। अतः यही समय उनक शिष्य माधवचन्द्र त्रिविद्यदेवका है। पर नेमिचन्द्रके शिष्य माधवचन्द्र विद्य इस क्षपणासारके कर्तासे भिन्न जान पड़ते हैं । वे एक नहीं हो सकते ; क्यों कि इन दोनोके समयमें १२५ वर्षके करीबका अन्तर पडता हैं । इनके सिवाय, मुनिदेवकीर्तिके शिष्य माधवचन्द्रवती और शुभचन्दके शिष्य माधवचन्द्र इन दोनोंसे भी वह भिन्न प्रतीत होते हैं, जिनका उल्लेख क्रमशः श्रवणबेलगोलके शिलालेख नं. ३६ और ४१ में पाया जाता है।
१ गुरुणेमिचन्द्रसम्मदकदिवयगाहा तर्हि तहिं रइया । माहवचंदतिविज्जेणियमणुमरणिज्ज मज्जेहिं ॥ .
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८५) १९२ वीं प्रशस्ति 'षट्दर्शनप्रमाणप्रमेयसंग्रह' नामक ग्रन्थ को हैं। जिमके कर्ता भट्टारक शुभचन्द्र हैं। ये शुभचन्द्र कारगरगण के विद्वान श्रे, जो रावान्तरूपी समुद्र के पारको पहुँचे हुए थे और विद्वानोंके द्वारा अभिवंदनीय थे । भट्टारक शुभचन्द्रने इस ग्रन्थ में प्राचार्य समन्तभद्रकी प्राप्तमीमांमागत प्रमाणके 'तत्त्वज्ञानं प्रमाणं' नामक लक्षणका उल्लेख करते हुए उसके भेद-प्रभेदोंकी चर्चा की है । ग्रन्थमें रचनाकाल दिया हुया नहीं है, ये शुभचन्द्र कर्नाटक प्रदेशके निवासी हैं।
११३ वीं प्रशस्ति 'तत्त्वार्थवृत्तिपद' की है, यह अन्य गृद्धपिच्छाचार्य के तत्त्वार्थ सूत्रपर प्राचार्य प्रवर देवनन्दी अपर नाम (पज्यपाद) के द्वारा रची गई 'तत्वार्थवृत्ति' (मर्वार्थसिद्धि) के अप्रकट (विषय) पदोंका टिप्पण है। जिसके कर्ता आचार्य प्रभाचन्द्र हैं जो पानंदीके शिष्य थे। इनका परिचय १४ वीं प्रशस्तिमें दिया गया है।
११४ वीं प्रशस्ति 'करकण्ड चरित्र' की है। जिसके कर्ता भट्टारक शुभचंद्र हैं। जिनका परिचय ३२वीं प्रशस्तिमें दिया गया है ।।
११५ वीं प्रशस्ति 'शांतिविधि' की है जिसके कर्ता पं० धर्मदेव हैं, जो पौरपाटान्वय (परवारकुल ) में उत्पन्न हुए थे। और वाग्भट्ट नामक श्रावकके पुत्र वरदेव ( नरदेव ) प्रतिष्ठा शास्त्रके जानकार हुए । उनके छोटे भाई श्रीदत्त थे जो मर्व शास्त्र विशारद थे। उनकी मानिनी नामकी धर्मपत्नी थी उससे धर्मदेव नामका एक पुत्र उत्पन्न हुआ था और गोगा नामका दूसरा । प्रस्तुत धर्मदेव ही इस शान्तिकविधिके रचयिता हैं । इनका समय क्या है यह ग्रन्थ-प्रशस्ति परसे कुछ भी ज्ञात नहीं होता। पर विक्रमकी १५वीं, १६वीं शताब्दीसे पूर्वका यह ग्रन्थ नहीं जान पड़ता।
* काणूरगणमें अनेक विद्वान् हो गए हैं। श्रवणबेलगोलके समीपवर्ती सोमवार नामक ग्रामकी पुरानी बस्तिके समीप शक सं० १००१ के उत्कीर्ण किये हुए शिलालेखमें काणूरगणके प्रभाचन्द्र सिद्धान्तदेवका उल्लेम्ब निहित है।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६६ )
११६वीं प्रशस्ति 'अम्बिकाकल्प' की है जिसके कर्ता भ० शुभचन्द्र हैं, जिन्होंने जिनदत्तके अनुरोधसे ब्रह्मशील पठनार्थ एक दिनमें इस ग्रन्थकी रचना की है । भ० शुभचन्द्र नामके कई विद्वान हो गए हैं । उनमें से यह प्रन्थ कृति कौनसे शुभचंद्रकी है यह ग्रन्थ की अन्तिम प्रशस्तिपरसं कुछ भी ज्ञात नहीं होता, बहुत सम्भव है कि इसके रचयिता ३२ नं० की प्रशस्ति वाले भ० शुभचन्द्र हों जिनका समय १६वीं १७वीं शताब्दी सुनिश्चित है।
9
११७वीं प्रशस्ति 'तत्त्वार्थरत्नप्रभाकर' अर्थात तत्त्वार्थ टिप्पण' की है जिसके कर्ता भट्टारक प्रभाचंन्द्र हैं जो प्राचार्य नयसेनकी संततिमें होने वाले हेमकीर्ति भट्टारकके शिष्य औद भ० धर्मचन्द्रके पट्ट शिष्य थे और काष्ठान्वयमें प्रसिद्ध थे । इन्होंने सकीट नगरमें जो एटा जिलेमें आबाद हैं, लंबकंचुक (लमेच् ) ग्राम्नायके सकरू (तू) साहू के पुत्र पंडित मोनिककी प्रार्थना पर उमास्वातिके प्रसिद्ध तत्त्वार्थसूत्र पर 'तत्त्वाथ रत्न प्रभाकर' नामकी यह टीका 'जैता' नामक ब्रह्मचारीके प्रबोधनार्थ लिखी हैं । इसका रचनाकाल वि० सं० १४८३ भाद्रपद शुक्ला पंचमी है जिससे यह प्रभाचन्द्र विक्रमकी ११वीं शताब्दीके उत्तरार्धके विद्वान हैं ११८वीं प्रशस्ति 'गणितसारसग्रह' की है, जिसके कर्ता आचार्य महावीर हैं । प्रस्तुत ग्रन्थ में गणितका सुन्दर विवेचन किया गया है इस ग्रन्थ की रचना श्राचार्य महावीरने राष्ट्रकूट राजा अमोघवर्षके राज्यकालमें की है। अमोघवर्षके राज्यकालकी प्रशस्तियों शक सं० ७३८ से ७६६ तक की मिली हैं । शक सम्बत ७८८ का एक ताम्रपत्र भी मिला है, जो उनके राज्यके ५२ वर्षमें लिखा गया हैx । इन उल्लेखोंसे स्पष्ट है कि राजा अमोघवर्ष मन् ८१५ से ८७७ तक राज्य किया है । श्रमोघवर्षके गुरु
* देखो, भारतके प्राचीन राजवंश भाग ३ पृ० ३६ ।
x Dr. Altekar, The Rasetrakuta and Their Times. P. 71.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७) जिनसेनाचार्य थे । पार्वाभ्युदयकान्यके सोंकी अन्तिम पुष्पिकाओं में अमोघवर्षको 'परमगुरु' लिखा है और अन्यकी अन्तिम प्रशस्तिमें उनके राज्यके सर्वदा बने रहनेकी कामना की गई है। और गणितसारसंग्रहके छठवें पद्यमें नृप तुगदेवके धर्मशासनकी वृद्धिकी कामना की गई है३ । इतना ही नहीं, किन्तु ग्रन्थके प्रारंभिक मंगलपद्योंके बाद ५ पद्योंमें राजा अमोघवर्षके जैनदीक्षा लेनेके बाद उन्हें प्राणिवर्गको सन्तुष्ट करने तथा निरीति निरवग्रह करने वाला स्वेष्टहितैषी बतलाया गया है । साथ ही पापरूपी शत्रुओंका अनीहित चित्तवृत्तिरूपी तपोग्निमें भस्म होनेका समुल्लेख है और वे काम-क्रोधादि अन्तरंग शत्रुओं पर विजय प्राप्त करनेके कारण प्रवन्ध्यकोप हो गए थे। तथा सम्पूर्ण जगतको वशमें करनेवाले और स्वयं किसीके वशमें नहीं होने वाले अपूर्वमकरध्वज भी थे। राजमण्डलको वश करनेके अतिरिक्र तपश्चरण द्वारा संसारचक्रके परिभ्रमणको विनिष्ट करने वाले रत्नगर्भ (सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्ररूप रत्नत्रयक धारक) ज्ञानवृद्धि और मर्यादावज्रवेदी द्वारा यथाख्यात चारित्ररूपी समुद्रको प्राप्त हुए थे। इन सर्व उल्लेखोंमें राजा अमोघवर्षकी मुनिवृत्तिका चित्र अंकित किया गया है । राजा अमोघवर्षके विवेकपूर्वक राज्यत्याग करनेका उल्लेख उन्होंने स्वयं अपनी 'रत्नमाला' के अन्तिम पद्यमें किया है। जिसमें उनका विवेक पूर्वक राज्य छोड़कर अन्तिम जोवन जैनमुनिके रूपमें बितानेका स्पष्ट उल्लेख किया गया है।
प्राचार्य महावीरने अपना यह ग्रन्थ कब बनाया इसका स्पष्ट उल्लेख अन्य प्रशस्तिमें नहीं है । हो सकता है कि ग्रंथका समाप्ति-सूचक कोई १ 'इत्यमोघवर्ष परमेश्वर परमगुरु श्रीजिनसेनाचार्य विरचिते भेषदूत वेष्टिते
पार्वाभ्युदये भगवत्कैवल्य वर्णनं नाम चतुर्थः सर्गः ।। २ 'भुवनभवतुदेवः सर्वदामोघवर्षः ।' ३ विध्वस्तैकान्तपक्षस्य स्याद्वादन्यायवादिनः ।
देवस्य पतुगस्य वर्षों तस्य शासनम् ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 55 )
अन्तिम पद्य ग्रन्थ में रहा हो, और वह लेखकोंकी कृपासे छूट गया हो क्योंकि ग्रंथमें अन्तिम समाप्ति-सूचक कोई प्रशस्ति लगी हुई नहीं है । यह प्रशस्ति ऐलक पन्नालाल दि० जैन सरस्वती भवन बम्बईको सम्बत् १७७५ की लिखी हुई प्रति परसे ली गई है। श्राद्य प्रशस्तिके पद्योंसे यह स्पष्ट है कि यह ग्रन्थ राजा अमोघवर्षके विवेकसे राज्यत्याग देनेके बाद लिखा गया है । अतः इस ग्रन्थकी रचना सन् ८०७ के बाद हुई जान पडती है ।
११वीं प्रशस्ति 'पुराणसार' की है, जिसके कर्ता मुनि श्रीचन्द्र हैं । जिनका परिचय १०वीं प्रशस्तिमें दिया गया है ।
१२०वीं प्रशस्ति 'शान्तिनाथपुराण' की है जिसके कर्ता भट्टारक श्री भूषण हैं। जिनका परिचय ७१वीं प्रशस्ति में दिया गया है।
१२१वीं प्रशस्ति 'वृषभदेवपुराण' की है जिसके कर्ता भट्टारक चन्द्रकीर्ति हैं, जिनका परिचय (हवीं पार्श्वपुराणकी प्रशस्तिमें दिया गया है । १२२वीं प्रशस्ति 'सुभगसुलोचनाचरित' की है जिसके कर्ता भट्टारक 'वादिचन्द्रसूरि' हैं, जिनका परिचय १८वीं 'ज्ञानसूर्योदय नाटक' की प्रशस्तिमें दिया गया है ।
१२३ वो और १२४ वीं प्रशस्तियों आचार्य पुंगव धरसेनके शिष्य भगवान पुष्पदन्त भूतबलीके पट्खण्डागमकी प्रसिद्ध टीका धवला और गुणधराचार्य 'पेज्जदोसपाहुड' ( कषाय प्राभृत) की टीका जयधवलाकी हैं। जिनमेंसे प्रथमके कर्ता आचार्य वीरसेन और दूसरीके वीरसेन तथा उनके शिष्य जिनसेनाचार्य हैं । श्राचार्य वीरसेन और जिनसेन अपने समयके महान विद्वान और तपस्वी योगीन्द्र थे । आचार्य जिनसेननं १ अपने गुरु
ง -श्री वीरसेन इत्यात्तभट्टारकपृथुपथः ।
स नः पुनातु पूतात्मा वादिवृन्दारको मुनिः ॥ लोकवित्वं कवित्वं च स्थितं भट्टारके द्वयं । वाग्मिता वाग्मिनो यस्य वाचा वाचस्पतेरपि ॥
- आदिपु०
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(52)
वीरसेनकी प्रशंसा करते हुए लिखा है कि वे वादिवृंदारक, लोकवित, afa और वामी थे इतना ही नहीं; किन्तु उन्हें श्रुतकेवलितुल्य भी बतलाया है, उनकी सर्वार्थगामिनी नैसर्गिक प्रज्ञाका अवलोकनकर मनीषियों को सर्वज्ञकी सत्ता में कोई सन्देह नहीं रहा था । धवला टीकाकी अन्तिम प्रशस्तिमें उन्हें सिद्धान्त छन्द ज्योतिष व्याकरण और प्रमाणशास्त्रों में निपुण बतलाया है। साथ ही यह भी सूचित किया है कि सिद्धांत सागरके पवित्र जलमें धोई हुई शुद्धबुद्धि व प्रत्येकबुद्धोंके साथ स्पर्धा करते थे । श्राचार्य जिनसेनके शिष्य गुणभने उनकी देहको ज्ञान और चारित्रकी अनुपम सामग्री से निर्मित बतलाया है २ । इसमें सन्देह नहीं कि आचार्य वीरसेन असाधारण प्रज्ञाके धनी, कविचक्रवर्ती कुशल टीकाकार और विविध विषयोंक प्रकाण्ड विद्वान थे । धवला टीका उनके विशाल पाडित्य और बहुश्रुतताका फल है । वह कितनी प्रमेय बहुल है और सूत्ररूप गंभीर विवेचनाको कितने साक्षप्त रूपमे प्रस्तुत करती है और सचमुच में कैसी सूत्रार्थ दर्शिनी है यह अध्येताजन भलीभांति जानते है । प्राकृत और संस्कृत मिश्रित भाषा भी उनकी बडी ही प्राजल और मधुर प्रतीत होती है । तपश्चर्या और ज्ञानसाधना के साथ-साथ उनकी अनुपम साहित्य सेवाने उन्हें और उनकी कृतियोको अमर बना दिया है ।
१- प्राहुः प्रस्फुरद बोधदीधितिप्रसरोदयं । श्रुतकेवलिनं प्राज्ञा. प्रज्ञाश्रमण सत्तमम् ॥ यस्य नैसर्गिक प्रज्ञां दृष्ट्वा सर्वार्थगामिनीं । जाताः सर्वज्ञसद्भावे निरारेका मनीषिणः ॥ प्रसिद्ध सिद्धसिद्धांतवार्धिवाधतशुद्धधीः । सार्धं प्रत्येकबुद्धयः स्पर्धते धीद्धबुद्धिभिः ॥
२ - ज्ञानचारित्रसामग्रीम ग्रहीदिव विग्रहम् । विराजते विधातु यो विनेयानामनुग्रहम् ॥
-जयधवला
--उत्तरपुराण प्रशस्ति
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६०) प्राचार्य वीरसेन मूलसंघके 'पंचस्तूपान्वय' में हुए है। पंचस्तूपान्वयकी परम्परा एक प्राचीन परम्परा है जो बादमें 'सेनसंघ' के नामसे लोकमें प्रसिद्धिको प्राप्त हुई बतलाई जाती है । वीरसेन प्राचार्य चन्द्रसेनके प्रशिष्य और प्राचार्य प्रार्यनंदीके शिष्य थे । वीरसेनने चित्रकूटमें जाकर एलाचार्यके समीप षटम्वण्डागम और कषाय-प्राभूत जैसे सिद्धान्त ग्रंथोंका अध्ययन किया था और फिर उन्होंने ७२ हजार श्लोक प्रमाण 'धवला' और बीस हजार श्लोक प्रमाण जयधवलाके पूर्वभागका निर्माण किया था। इन दोनो टीकाग्रन्थोंके अतिरिक्त प्राचार्य गुणभद्रने अपने उत्तरपुराणमें, 'सिद्धभूपद्धति टीका' के रचे जानेका और भी उल्लेख ES 'पंचस्तूपान्वय' की दिगम्बर परम्परा बहुत प्राचीन है। प्राचार्य हरिषेणने अपने कथाकोशमें वैरमुनिके कथाके निम्नपद्यमें मथुरामें पंचस्तूपोंके बनाये जानेका उल्लेख किया है
महारजतनिर्माणान ग्वचितान् मणिनायकः ।
पञ्चस्तूपान्विधायाप्रे समुच्चजिनवेश्मनाम् ॥ प्राचार्य वीरसेनने धवलामें और उनके प्रधान शिष्य जिनसेनने जय. धवला टीका प्रशस्तिमें पंचस्तूपान्वयके चन्द्रसेन और आर्यनंदी नामके दो प्राचार्योंका नामोल्लेख किया है जो प्राचार्य वीरसेनके गुरु प्रगुरु थे। इन दोनों उल्लेखोंसे स्पष्ट है कि पंचस्तूपान्वयकी परम्परा उस समय चल रही थी और वह बहुत प्राचीनकालसे प्रचारमें आ रही थी। पंचस्तूपनिकायके प्राचार्य गुहनंदीका उल्लेख पहाड़पुरक ताम्रपत्र में पाया जाता है. जिसमें गुप्त संवत् १५६ सन् ४७८ में नाथशर्मा ब्राह्मणके द्वारा गुहनंदीक बिहारमें अर्हन्तोकी पूजाके लिये तीन ग्रामों और अशर्फियोंके देनेका उल्लेख है (एपिग्राफिया इंडिका भा० २० पेज ११)। इससे स्पष्ट है कि सन् ४७८ से पूर्व 'पंचस्तूपनिकाय' का प्रचार था और उसमें अनेक प्राचार्य होते रहे हैं। १ सिद्धभूपद्धतिर्यस्य टीका संवीक्ष्य भिक्षुभिः । टोक्यते हेलयान्येषां विषमापि पदे पदे ।।-उत्तरपुराण ६
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
किया है। जो सिद्धभूपद्धति ग्रन्थ पद पद पर अत्यन्त विषम अथवा कठिन था वह वीरसेनकी उक्त टीकासे मितुओंके लिये अत्यन्त सुगम हो गया । यह अन्य किस विषयका था, इसकी कोई सूचना कहोंसे प्राप्त नहीं होती। हाँ, श्रद्धय 'प्रेमी'जीने उसे गणितका अन्य बतलाया है। हो सकता है कि वह गणितका ग्रन्थ हो अथवा अन्य किसी विषयका । यदि गणितका ग्रन्थ होता तो श्राचार्य वीरसेन और जिनसेन उसका धवला जयधवलामें उल्लेख अवश्य करने । अस्तु, खेद है कि ऐसा महत्वपूर्ण ग्रन्थ आज भी हमारी आंखोंसे श्रोझल है। नहीं मालूम किसी भण्डारमें उसका अस्तित्व है भी, अथवा नहीं । वास्तवमें इस दिशामें समाजकी उपेक्षा बहुत खलती है । उसके प्रमादसे जैन संस्कृतिकी कितनी ही महत्वपूर्ण कृतियों दीमकों व कीटकादिकों का भय बन गई और बनती जा रही हैं।
धवला टोकाको अन्तिम प्रशस्तिका पाठ लेग्वकोंकी कृपासे कुछ भ्रष्ट एवं अशुद्ध हो गया है। डा. हीरालालजी एम० ए० ने धवलाके प्रथम ग्वएडमें प्रशस्तिके उन पद्योंका कुछ संशोधन कर उसे शक सम्बत् ७३८ (वि० सं० ८७३) की कृति बतलाया है । परन्तु बाबू ज्योतिप्रसादजी एम० १० लखनऊने उसे विक्रम सम्बत् ८३८ की रचना बतलाया है ।
और डा• हीरालालजीके द्वारा संशोधित पाठको अशुद्ध बतलाते हुए ज्योतिष के आधारसे उन गणनाको भ्रामक ठहराया है। इस कारण धवला टीकाका रचनाकाल अभी विवादका विषय बना हुआ है। उसके सम्बन्धमें अभी और भी अन्वेषण करनेकी आवश्यकता है, जिससे उक्त दोनों मान्यनाओं पर पूरा विचार किया जा सके और अन्तिम निष्पक्ष निर्णय किया जा सके। इसके लिये हैदराबादके आस-पासके प्राचीन स्थानों, मूर्तिलेखों, शास्त्रभंडारों और शिलालेखोंका संकलन एवं मनन करनेका प्रयत्न करना श्रावश्यक है। इन परस सामग्रीका संकलन होने पर नया प्रकाश पड़नेके
-
-
-
--
---
१ देखो, धवला प्रथमखण्ड प्रस्तावना पृष्ठ ३५ २ देखो, अनेकान्त वर्ष किरण २
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६२ )
साथ-साथ कई ऐतिहासिक गुत्थियों भी सुलझनेकी श्राशा 1
इसमें तो कोई सन्देह नहीं है कि प्राचार्य वीरसेनने धवला टीकाको राष्ट्रकूट राजा जगत् गदेव ( गोविन्द तृतीय ) के राज्यकालमें प्रारम्भ करके उनके उत्तराधिकारी राजा बोडणराय ( अमोघवर्ष ) के राज्यकालमें समाप्त किया था । अमोघवर्ष गोविन्द तृतीयके पुत्र थे और जो नृपतुरंग, पृथिवी - वल्लभ, लक्ष्मीवल्लभ, वीरनारायण महाराजाधिराज और परम भट्टारक जैसी अनेक उपाधियोंके स्वामी थे । इन्होंने ६३ वर्ष पर्यन्त राज्यशासन किया है । अमोघवर्ष राज्य करते हुए भी जैनगुरु जिनसेनाचार्य के समीप में बीच बीच में कुछ समय के लिये जाया करते थे और एकान्तवास द्वारा श्रम साधना की ओर अग्रसर होनेका प्रयत्न करते थे । फलस्वरूप उन्होंने विवेकपूर्ण राज्यका परित्याग कर 'रत्नमाला नामकी पुस्तक बनाई है । उनके जैन संग्रमी जीवनका दिग्दर्शन उन्हींके राज्य में रचे जाने वाले महावीराचार्य 'गणितसारसंग्रहके प्रारम्भिक पद्योंमें पाया जाता है । कुछ भी हो, वीरसेनाचार्य विक्रमकी स्वीं शताब्दीके बहुश्रुत विद्वान थे। उनके अनेक शिष्य थे जिनमें जिनसेनाचार्यको प्रमुख स्थान प्राप्त था जिनसेन विशाल बुद्धि धारक, कवि और विद्वान् थे । इसी श्राचार्य गुणभद्रने लिखा है कि - जिस प्रकार हिमाचलसे गंगाका, सकलज्ञसे ( सर्वज्ञसे ) दिoreafter और उदयाचलसे भास्कर ( सूर्य ) का उदय होता है उसी प्रकार वीरसेनसे जिनसेन उदयको प्राप्त हुए हैं । जिनसेन वीरसेनके वास्तविक उत्तराधिकारी थे। जयधवलाकी अन्तिम प्रशस्ति में उन्होंने अपना परिचय बड़े ही सुन्दर ढंग से दिया है और लिखा है कि 'वे श्रविद्धकर्ण थे - कर्णवेध संस्कार होने से पूर्व ही दीक्षित हो गए थे और बादमें उनका कर्णवेध संस्कार ज्ञानशलाकास हुआ था । वे बालब्रह्मचारी थे और
१ श्राचार्य वीरसेनके शिष्योंमें सम्भवतः जिनसेन विनयसेनके सिवाय पद्मसेन और देवसेन भी रहे हों तो कोई आश्चर्य नहीं, पर ऐसा निश्चित उल्लेख मेरे देखनेमें नहीं श्राया |
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३ )
शरीर से दुबले-पतले थे परंतु तप गुणमें दुर्बल नहीं थे I बड़े साहसी. गुरु और विनयी थे और बाल्यावस्था मे जीवनपर्यंत अखण्ड ब्रह्मचर्य व्रत के धारक थे | स्वाभाविक मृदुता और सिद्धांतमर्मज्ञता गुण उनके जोवनसहचर थे । इनकी गम्भीर और भावपूर्ण सूत्रियां बड़ी हो सुन्दर और रसीली हैं, कवितारस और अलंकारोंके विचित्र श्राभूषणों श्रलंकृत हैं । बाल्यावस्था से ही उन्होंने ज्ञानकी सतत श्राराधनामें जीवन विताया था, सैद्धांतिक रहस्योंके मर्मज्ञ तो थे हो और उनका निर्मल यश लोकमें सर्वत्र विश्रुत था । इन्होंने अपने गुरु वीरसेनाचार्थकी मृत्यु के बाद जयधबलाकी अधूरी टीकाको शक सम्बत् ७५६ [वि० सम्बत ८६४ ] में समाप्त किया था । इसके अतिरिक्र इनकी दो कृतियाँ और हैं, आदिपुराण और पाश्वभ्युदय काव्या इनमें आदिपुराण पौराणिक ग्रंथ होते हुए भी उच्चकोटिका एक महाकाव्य है जो भव्य, मधुर, सुभाषित और रस- अलंकारादि काव्योचित गुणोंसे अलंकृत है । रचना सौष्ठव देखते ही बनता है रचना सूक्ष्म अर्थ और गृढ़ पदवाली है । यह ग्रंथ अधूरा रह गया था जिसे उनके शिष्य गुणभद्रने १६२० श्लोक बनाकर पूरा किया है और फिर उत्तरपुराण की रचना स्वयं की है पार्श्वाभ्युदय काव्य तो अपनी कोटिका एक ही है, उसमें मेघदूतके विरही यक्षकी कथा और पथोंको कितने अच्छे are समाविष्ट किया गया है यह देखते ही बनता है ।
जयधबलाकी इस प्रशस्ति में पद्मसेन, देवसेन और श्रीपाल नामके तीन विद्वानोंका उल्लेख किया गया है। जिससे वे जिनसेनके सधर्मा अथवा गुरुभाई जान पडते हैं और जयधवलाको तो उन्होंने श्रीपालके द्वारा सम्पादित भी बतलाया है । इससे श्रीपाल श्राचार्य उस समयके सिद्धांतज्ञ सुयोग्य विद्वान् जान पड़ते हैं ।
१२५ वीं प्रशस्ति 'आराधना पताका' की है, जिसके कर्ता वीरभद्राचार्य हैं । प्रस्तुत ग्रंथ में ६६० गाथाएँ पाई जाती हैं और ग्रन्थका रचनाकाल वि० सं० २००८ दिया है। वीरभद्राचार्यको गुरुपरम्परा क्या है और वे कहाँ के निवासी थे, यह उक्त प्रशस्ति परसे कुछ ज्ञात नहीं होता ।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६४) ५२६ वीं और १२७ वीं प्रशस्तियों क्रमशः 'रिष्ट समुच्चय-शास्त्र' और 'अर्धकाण्ड' की हैं, जिनके रचयिता दुर्गदेव हैं जो संयमसेन मुनीन्द्रके शिष्य थे। संयमसेनकी बुद्धि षदर्शनोंके अभ्याससे तर्कमय हो गई थी, वे पंचांग शब्द-शास्त्रमें कुशल तथा समस्त राजनीतिमें निपुण थे और वादिरूपी गजोंके लिये सिंह थे, तथा सिद्धांत समुद्रक रहस्यको पहुँचे हुए थे। उन्होंकी प्राज्ञामे 'मरणकरण्डिका' अादि अनेक प्राचीन ग्रंथोंका उपयोगकर 'रिष्ट समुच्चय' नामक इस ग्रन्थकी रचना की गई है। यह ग्रंथ वि० संवत् १०८ की श्रावण शुक्ला एकादशीको मूलनक्षत्रके समय लचमी निवास श्रीनिवास राजाके राज्यकालमें कुम्भनगरके शांतिनाथ मंदिरमें बनकर समाप्त हुआ है । प्रशस्तिमें दुर्गदेवने अपनेको 'देशयती' बतलाया है, जिससे वे श्रावकके व्रतोंके अनुष्ठाता क्षुल्लक साधु जान पड़ते हैं। इस ग्रंथकी कुल गाथा संख्या २६१ है और यह ग्रंथ बादको 'सिघी जैन सीरीज' में प्रकाशित भी हो चुका है।
इनकी दूसरी कृति 'अर्घकांड' है जिसकी गाथा संख्या १४६ है, जो वस्तुओंकी मन्दी-तेजोके विज्ञानको लिए हुए है । यह इस विषयका महस्वपूर्ण ग्रन्थ जान पड़ता है। ग्रन्थमें रचनाकाल दिया हुआ नहीं है। यह ग्रन्थ अभी अप्रकाशित है और प्रकाशनके योग्य है।
मीसरा ग्रन्थ मत्रमहोदधि' है जिसका उल्लेख 'वृहटिप्पणिका' १ में 'मंत्रमहोदधि प्रा. दिगंबर श्री दुर्गदेवकृत-मू० गा. ३६' इस रूपमें किया गया है। यह अभीतक अप्राप्य है। इसके अन्वेषणकी आवश्यकता है।
१२८वीं और १२वीं प्रशस्तियां क्रमशः 'परमागमसार' और 'भावसंग्रह' ग्रंथों की हैं, जिनके कर्ता श्रुतमुनि हैं । श्रुतमुनि मूलसंघ. देशीयगण और पुस्तकगच्छुकी इंग्लेश्वर शाखामें हुए हैं। उनके अणुव्रत गुरु बालेदु या बालचंद्र थे, महावतगुरु अभयचद् सद्धांतिक थे और शास्त्रगुरु अभयसूरि तथा प्रभाचंद्र नामक मुनि थे, जो सारत्रयमें-समयसार प्रवचनसार
१ देखो, जैन साहित्य संशोधक प्रथमखण्ड, अंक ४ पृ० १५७
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६५ )
और पंचास्तिकायसार - निपुण थे । श्रुतमुनिने चारुकीर्ति नामके मुनिका भी जयघोष किया है जो श्रवणबेलगोलकी भट्टारकीय गडीके पट्टधर थे और चारुकीर्ति नाम उनका रूढ हुआ जान पड़ता है; क्योंकि उस गद्दी पर बैठनेवाले सभी भट्टारक 'चारुकीर्ति' नामले सम्बोधित होते हैं। भावसंग्रहको प्रशस्तिमें उसका रचनाकाल दिया हुआ नहीं है, किन्तु परमागमसारकी प्रशस्ति में उसका रचनाकाल शक सम्वत् १२६३ ( वि० सम्वत् १३३८ ) वृषसम्वत्सर मगसिर सुदी सप्तमी गुरुवार के दिन बतलाया गया है । जिससे श्रुतमुनि विक्रमकी १४वीं शताब्दी के उत्तराद के विद्वान जान पड़ते हैं । १३०वीं प्रशस्ति 'आयज्ञानतिलक' सटीक की है, जिसके कर्ता भट्टवोसरि हैं जो दिगम्बराचार्य श्रीदामनन्दीके शिष्य थे । यह प्रश्न शास्त्रका एक महत्वपूर्ण ग्रन्थ है जिसमें २५ प्रकरणों में ४१५ गाथाएँ दी हुई है । ग्रन्थकर्ताकी स्वोपज्ञ वृत्ति भी साथमें लगी हुई है, जिससे विषयको सम
३
नेमें बहुत कुछ सहायता मिल जाती है । यह महत्वपूर्ण ग्रन्थ अभी तक प्रकाशित ही हैं । ग्रन्थकी रचना कब हुई और यह टीका कब बनी इनके जानने का भी कोई स्पष्ट आधार प्राप्त नहीं है ।
हाँ, यह बतलाया गया है कि भट्टवोसरिके गुरु दामनन्दी थे । यह दामनन्दी वे ही प्रतीत होते हैं जिनका उल्लेख श्रवणबेलगोलके शिलालेख नं० ५५ में पाया जाता है। जिसमें लिखा है कि दामनन्दीने महावादी 'विष्णुभट्ट' को वाद में पराजित किया था । इसी कारण लेखमें उन्हें विष्णुभट्ट घरट्ट' जैसे विशेषणसे उल्लेखित किया है । उक्त लेखके अनुसार दामनन्दी उन प्रभाचन्द्राचार्यके सधर्मा अथवा गुरुभाई थे जिनके चरण धाराधोश्वर जयसिंह द्वारा पूजित थे और जिन्हें उन गोपनन्दी श्राचार्यका धर्मा भी बतलाया गया है जिन्होंने कुत्रादि दैत्य 'धूर्जटि' को वादमें
१ सगगाले हु सहस्से विसय-तिसट्ठी १२६३ गदे दु विसवरसे । मगसिर सुद्ध सत्तमि गुरवारे गंध संपुरणो ॥
-- परमागमसार प्रशस्ति ।
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६६ )
पराजित किया था । 'धूर्जटि' का अर्थ महादेव भी होता है अतः यह संभव प्रतीत होता है कि यह महादेव वही हों जिनका उल्लेख टीकामें किया गया है ।
यदि उक्त दामनन्दी शिलालेख-गत ही हैं जिसकी बहुत कुछ सम्भाना है तो इनका समय श्राचार्य प्रभाचन्द्रके समकक्ष विक्रमको ११ वीं शताब्दी होना चाहिये और इनके शिष्य भट्टबोसरिका विक्रम की १२ वीं शताब्दीका पूर्वार्ध अथवा दस-पांच वर्ष पीछेका हो सकता है। क्योंकि प्रभाचन्द्र का समय १२ वीं शताब्दी के पूर्वार्ध तक पहुंचता है ।
१३१वीं प्रशस्ति 'अध्यात्म तरंगिणी टोका' की है, जिसके कर्ता गिधरकीर्ति है । अध्यात्म तरंगिणी नामक संस्कृत भाषाका एक छोटा सा ग्रन्थ है जिसकी श्लोक संख्या चालीस है । इस ग्रन्थका नाम बम्बईके ऐ० पन्नालाल डि० जैन सरस्वती भवनकी प्रतिमें, तथा श्री महावीरजी शास्त्र भण्डारकी प्रतिमें भी योगमार्ग' दिया हुआ है। चूंकि ग्रन्थमें ' योगमार्ग' और योगीका स्वरूप बतलाते हुये श्रात्म-विकासको चर्चा की गई है। इस कारण ग्रन्थका यह नाम भी सार्थक जान पड़ता है। इस अन्य कर्ता हैं प्राचार्य सोमदेव । यद्यपि सोमदेव नामके अनेक विद्वान हो गए हैं; परन्तु प्रस्तुत सोमदेव उन सबसे प्राचीन प्रधान और लोकप्रसिद्ध विद्वान थे । सोमदेवकी उपलब्ध कृतियाँ उनके महान पाण्डित्यकी निदर्शक हैं । संस्कृत भाषा पर उनका असाधारण अधिकार था, केवल काव्यमर्मज्ञ ही न थे; किन्तु राजनीतिके प्रकाण्ड पण्डित थे । वे भारतीय काव्य-प्रन्थोंके विशिष्ट अध्येता थे। दर्शनशास्त्रोंके मर्मज्ञ और व्याकरण शास्त्र अच्छे विद्वान थे उनकी वाणीमें प्रोज, भाषामें सौष्ठवता और काव्य-कलामें दक्षता तथा रचनामें प्रसाद और गाम्भीर्य है । सोमदेवकी सूक्तियाँ हृदयहारिणी थीं। इन्हीं सब कारणोंसे उस समयके विद्वानोंमें श्राचार्य सोमदेवका उल्लेखनीय स्थान था ।
आचार्य सोमदेव 'गौड़संघ' के विद्वान आचार्य यशोधरदेवके प्रशिष्य
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६७ )
और नेमि देवक शिष्य थे । सोमदेवने अपना यशस्तिलक चम्पू नामका काव्य ग्रन्थ बनाकर उस समय समाप्त किया था, जब शक सम्वत् ८८१ (वि० सं० १०१६ ) में सिद्धार्थ संवत्सरान्तर्गत चैत्रशुक्ला त्रयोदशीके दिन, श्रीकृष्णदेव (तृतीय), जो राष्ट्रकूट वंशके राजा अमोघवर्षके तृतीय पुत्र थे, जिनका दूसरा नाम 'अकालवर्ष' था, पाण्ड्य, सिंहल, चोल और चेर श्रादि राजाको जीतकर मेल्पाटी (मेलाड़ि नामक गाँव) के सेना शिविरमें विद्यमान थे। उस समय उनके चरणकमलोपजीवी सामन्त बहिगकी जो चालुक्यवंशीय राजा अरिकेसरी प्रथमके पुत्र थे-गंगधारा नगरीमें उक्त ग्रंथ समाप्त हुआ था। शक सम्वत् वि० स० १०२३) के अरिकेसरी वाले दानपत्रसे, जो उनके पिता aferवके बनवाए हुए शुभधाम जिनालयके लिए श्राचार्य सोमदेवको दिया गया था । उससे यह स्पष्ट है कि यशस्तिलकचम्पूकी रचना इस ताम्रपत्र से सात वर्ष पूर्व हुई हैx |
यहाँ पर यह जान लेना श्रावश्यक है कि जैन समाजके दिगम्बर श्वेताम्बर विभागोंमेंसे श्वेताम्बर समाजमें राजनीतिपर सोमदेवके 'नीतिवाक्यामृत' जैसा राजनीतिका कोई महत्वपूर्ण ग्रन्थ लिखा गया हो यह ज्ञात नहीं होता, पर दिगम्बर समाजमें राजनीति पर सोमदेवाचार्यका 'नीतिवाक्यामृत तो प्रसिद्ध ही है । परन्तु यशस्तिलकचम्पूमें राजा यशोधरका
& शकनृपकालातीतसंवत्सरशतेष्वष्टस्वे काशीत्यधिकेषु गतेषु (८८१) सिद्धार्थसंवत्सरान्तर्गत चैत्रमास- मदनत्रयोदश्यां पाण्ड्य - सिंहल - चोलचेरमप्रभृतीन्महीपतीन्प्रसाध्य मेलपाटी प्रवर्धमानराज्यप्रभावे सति तत्पादपद्मोपजीविनः समधिगत पञ्चमहाशब्दमहासामन्ताधिपतेश्चालुक्यकुलजन्मनः सामन्तचूडामणेः श्रीमदरिकेसरिणः प्रथमपुत्रस्य श्रीमद्वद्यगराजस्य लक्ष्मीप्रवर्धमान वसुधारायां गङ्गधारायां विनिर्मापितमिदं काव्यमिति ।
---यशस्तिलकचम्पू प्रशस्ति x देखो, एपिग्राफिका इंडिका पृष्ठ २८१ में प्रकाशित करहाड ताम्रपत्र |
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ६८ )
चरित्र चित्रण करते हुए कविने उक्त ग्रन्थके तीसरे आश्वासमें राजनीतिका विशद विवेचन किया है । परन्तु राजनीतिकी वह कठोर नीरसता, कवित्वकी कमनीयता और सरसताके कारण ग्रन्थमें कहीं भी प्रतीत नहीं होती और उससे प्राचार्य सोमदेवकी विशाल प्रज्ञा एवं प्रांजल प्रतिभाका सहजही पता चल जाता है ।
सोमदेवाचार्य इस समय तीन ग्रन्थ उपलब्ध होते हैं, नीतिवाक्यामृत, यशस्तिasaम्पू और अध्यात्मतरंगिणी । इनके अतिरिक्त नीतिवाक्यामृतकी प्रशस्तिसे तीन ग्रन्थोंके रचे जानेका और भी पता चलता है— युक्तिचिंतामणि, त्रिवर्गमहेन्द्रमातलिसंजल्प और परणवतिप्रकरण । इसके सिवाय, शकसंवत् के दानपत्रमें श्राचार्य सोमदेवके दो ग्रन्थोंका उल्लेख और भी है जिसमें उन्हें 'स्याद्वादोपनिषत्' और अनेक सुभाषितोंका भी कर्ता बतलाया है । परन्तु खेद है कि ये पांचों ही ग्रन्थ अभी तक अनुपलब्ध है सम्भव है अन्वेषण करने पर इनमें से कोई ग्रन्थ उपलब्ध हो जाय । ऊपर उल्लिखित उन आठ ग्रन्थोंके अतिरिक्त उन्होंने और किन ग्रन्थोंकी रचना की है यह कुछ ज्ञात नहीं होता ।
1
प्राचार्य सोमदेव इस अध्यात्मतरंगिणी ग्रन्थ पर एक संस्कृत टीका भी उपलब्ध है, जिसके कर्ता मुनि गणधरकीर्ति है । टीकामें पद्य गत वाक्यों एवं शब्दोंक अर्थके साथ-साथ कहीं-कहीं उसके विषयको भी स्पष्ट किया गया है। विषयको स्पष्ट करते हुए भी कहीं कहीं प्रमाणरूपमें समन्तभद्र, अकलंक और विद्यानंद आदि श्राचार्यों के नामों तथा ग्रन्थोंका उल्लेख किया गया है, टीका अपने विषयको स्पष्ट करनेमें समर्थ है। इस टीकाकी इस समय दो प्रतियां उपलब्ध हैं, एक ऐलक पन्नालाल दिगंबर जैन सरस्वती भवन झालरापाटनमें और दूसरी पाटनके श्वेताम्बरीय शास्त्रभडारमें, परन्तु वहाँ वह खण्डित रूपमें पाई जाती है-उसकी श्रादि अन्त प्रशस्ति तो खण्डित है ही । परन्तु ऐ० पन्नालाल दि० जैन सरस्वतीभवन झालरापाटनको प्रति अपने में परिपूर्ण है । यह प्रति संवत् १५३३
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(EL ) श्राश्विन शुक्ला २ के दिन हिसारमें (पेरोजापतन) में कुतुबखानके राज्यकाल में सुवाच्य अक्षरों में लिखी गई है, जो सुनामपुरके वासी खडेलवाल वशी संधाधिपति श्रावक 'कल्हू' के चार पुत्रोंमेंसे प्रथम पुत्र धीराकी पत्नो धनश्री के द्वारा जो श्रावकधर्मका अनुष्ठान करती थी, अपने ज्ञानावरणीय कर्मके क्षयार्थ लिखाकर तात्कालिक भट्टारक जिनचंद्रके शिष्य पंडित मेधावीको प्रदान की गई है । इससे यह प्रति १०० वर्षके लगभग पुरानी है।
टीकाकार मुनि गणधरकीर्ति गुजरात दशके रहने वाले थे । गणधरकोर्निने अपनी यह टीका किसी सोमदेव नामके सज्जनके अनुरोधसे बनाई है, टीका संक्षिप्त और ग्रन्थार्थकी अवबोधक है । टीकाकी अन्तिम प्रशस्तिमें टीकाकारने अपनी गुरुपरम्पराके साथ टीकाका रचनाकाल भी दिया है। गुरु परम्परा निम्न प्रकार है:सागरनंदी,स्वर्णनंदी,पद्मनंदी,पुष्पदंत कुवलयचंद्र और गणधरकीति ।
गणधरकीर्तिने अपनी यह टीका विक्रम संवत् ११८६ में चैत्र शुक्ला पंचमी रविवारके दिन गुजरातके चालुक्यवंशीय राजा जयसिह या सिद्धराज जयसिंहके राज्यकालमें बनाकर समाप्त की है-जैसाकि उम्पके निम्न पद्योंसे प्रकट है :
एकादशशताकीर्णे नवाशीत्युत्तरे परे । संवत्सरे शुभे योगे पुष्पनक्षत्रसंज्ञके ॥१७॥ चैत्रमासे सिते पक्षेऽथ पंचम्यां रवौ दिने । सिद्धा सिद्धिप्रदा टीका गणभृत्कीर्तिविपश्चितः ।।१८।। निस्त्रिंशतजिताराति विजयश्रीविराजनि । जयसिंहदेवसौराज्ये सज्जनानन्ददायनि ॥१६॥
8 सम्बत् १५३३ वर्षे श्रासोज सुदि २ दिने हिसार पेरोजापत्तने लिखितमिति । ग्रन्थवृद्धिके भयसे प्रशस्ति पद्य नहीं दिये हैं।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१००) १३२वीं प्रशस्ति 'चन्द्रप्रभपुराण' को है जिसके कर्ता पं० शिवाभिराम हैं। जिनका परिचय ५८ वी 'षट् चतुर्थवर्तमानजिनार्चन' की प्रशस्तिमें दिया हुआ है।
१३४ वी प्रशस्ति 'द्रव्यसंग्रहवृत्ति की है जिसके कर्ता पं० प्रभाचन्द्र हैं जो समाधितंत्रादिके प्रसिद्ध टीकाकार प्रभाचन्द्राचार्यले भिन्न जान पडते हैं। क्योंकि इस प्रशस्निके श्रादि मंगल पद्यकी भी वृत्ति दी गई है, जिसमें इस ग्रन्थका नाम 'षटद्रव्यनिर्णय' बतलाया गया है। प्रभाचन्द्राचार्यने अपने ग्रन्थोंके मंगलपद्योंकी कहीं पर भी कोई टीका नहीं की है। ऐसी स्थितिमें उक्र 'द्रव्यसंग्रहवृत्ति' उन प्रभाचन्द्राचार्यको कृति नहीं हो सकती, वह किसी दूसरे ही प्रभाचन्द्र नामके विद्वानको कृति होनी चाहिए। हों, यह हो सकता है कि षटद्रव्यनिर्णय नामका कोई विवरण प्रभाचन्द्राचार्यका बनाया हुआ हो, जो ग्रंथक मंगलाचरणमें प्रयुक्त है और मंगलाचरण वाले पथकी वृत्ति बनाने वाले कोई दूसरे ही प्रभाचंद्र रहे हों और यह भी संभव है कि उक्त पद्य भी वृत्तिकारका ही हो, प्रभाचन्द्राचार्यका नहीं हो; क्योंकि इस नामके अनेक विद्वान हो चुके हैं। पं० प्रभाचंद्र कब हुए, उनकी गुरु परम्परा क्या है और उन्होंने इस वृत्तिको रचना कब की? यह कुछ ज्ञात नहीं होता।
१३श्वी, १३६वों, १३७वीं और १३८वीं ये चारों प्रशस्तियाँ क्रमशः 'पंचास्तिकाय-प्रदीप', 'आत्मानुशासनतिलक', 'श्राराधनाकथाप्रबंध'
और 'प्रवचनसरोजभास्कर' नामके ग्रंथोंकी हैं जिनके कर्ता प्रभाचन्द्राचार्य हैं, जिनका परिचय ६४ वीं प्रशस्तिमें दिया गया है। ___१३६ वीं प्रशस्ति त्रैलोक्यदीपक' की है, जिसके कर्ता पं० वामदेव हैं । जो मूलसंबके भधारक विनयचन्द्र के शिष्य-त्रैलोक्यकीर्तिके प्रशिष्य और मुनि लक्ष्मीचन्द्र के शिष्य थे। पंडित वामदेवका कुल नैगम था। नैगम या निगम कुल कायस्थोंका है, इससे स्पष्ट है कि पंडित वामदेव कायस्थ थे । अनेक कायस्थ विद्वान जैनधर्मके धारक हुए हैं। जिनमें हरिचंद,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०१ )
।
पद्मनाम और विजयनाथ माधुर आदिका नाम उल्लेखनीय है । पण्डित वामदेव प्रतिष्ठादिकार्यो के ज्ञाता और जिनभक्तिमें तत्पर थे। उन्होंने नेमिचन्द्र सिद्धान्त चक्रवर्तीके त्रिलोकसारको देखकर इस ग्रन्थकी रचना की है। इस ग्रन्थकी रचनायें प्रेरक पुरवाडवंशमें कामदेव प्रसिद्ध थे उनकी पत्नीका नाम नामदेवी था, जिनसे राम लक्ष्मणके समान जोमन और लक्ष्मण नामक दो पुत्र उत्पन्न हुए थे। उनमें जोमनका पुत्र नेमदेव नामका था, जो गुणभूषण और सम्यक्त्वसे विभूषित था, वह बड़ा उदार, न्यायी और दानी था। उक्त नेमदेवकी प्रार्थनासे ही इस ग्रन्थकी रचना की गई है । इस ग्रन्थ में तीन अधिकार हैं जिनमें क्रमशः अधः, मध्य और ऊर्ध्वलोकका वर्णन किया गया है । ग्रन्थ में रचनाकाल दिया हुआ नहीं है जिससे यह निश्चित बतलाना तो कठिन है कि बामदेवने इस ग्रन्थकी रचना कब की है। परन्तु इस ग्रन्थकी एक प्राचीन मूल प्रति संवत् १४३६ में फीरोजशाह तुगलकके समय योगिनोपुर ( देहलो) में लिखी हुई ८६ पत्रात्मक उपलब्ध हैं । वह अतिशय क्षेत्र श्रीमहावीरजीके शास्त्र भण्डारमें मौजूद है | और जिससे उक्त ग्रंथका रचनाकाल सं० १४३६ से बादका नहीं हो सकता | बहुत सम्भव है कि उक्त ग्रंथ संवत् १४३६ के आस-पास रचा गया हो। ऐसी स्थितिमे वामदेवका समय विक्रमकी १५ वीं शताब्दीका पूर्वार्ध है । इनकी दूसरी कृति 'भावसंग्रह' है जो देवनके प्राकृत भाव संग्रहका संशोधित अनुवादित और परिवर्धित रूप | यह ग्रन्थ माणिकचंद्र दि० जैन इंथमालामें छपा हुआ है और इनकी क्या रचनाएँ हैं यह निश्चित रूपसे कुछ ज्ञात नहीं होता । यहाँ यह बात खास तौर से नोट करने लायक है कि मुनिश्री कल्याणविजयजीने 'श्रमण भगवान महवीर' नामक पुस्तक जिनकल्प और स्थविरकल्प नामक प्रकरणके पृष्ठ ३१४ में वामदेवका समय सोलहवीं शताब्दी और रत्ननंदीका समय १७वीं शताब्दी लिखा है, जो उक्तग्रन्थमें की गई ऐतिहासिक भूलोंका नमूना मात्र है,
देखो, महावीर अतिशय क्षेत्र कमेटी द्वारा प्रकाशित श्रामेर शास्त्र भण्डार, जयपुरकी ग्रंथ सूची पृ० २१८, ग्रन्थ नं० ३०६, प्रति नं० २ ।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०२ ) उन्होंने इस प्रकरणमें जो भही भूलें की हैं उन्हें यहां दिखलानेका अवसर नहीं है। वस्तुत: वामदेवका समय १६ वीं शताब्दी नहीं है बल्कि विक्रमकी १५ वीं शताब्दीका पूर्वार्ध है । इसी तरह भद्रबाहु चरित्रके कर्ता रत्ननंदीका समय १६ वीं शताब्दीका द्वितीय तृतीय चरण है, १७ वीं शताब्दी नहीं है।
१४० वीं प्रशस्ति 'आदिपुराणटीका के ४३ से ४७ पर्षों तक की टीका की है, जिसके कर्ता भट्टारक ललितकीर्ति हैं जिनका परिचय १५ वीं प्रशस्तिमें दिया जा चुका है।
१४१वीं प्रशस्ति 'वाग्भट्टालकारावचूरि-कविचन्द्रिका' की है जिसके कर्ता कवि वादिराज हैं । जो तक्षकपुर ( वर्तमान टोडानगर ) के निवासी थे और वहांके राजा राजसिह के मन्त्री थे, जो भीमसिहके पुत्र थे। इनके पिताका नाम पोमराजश्रेष्ठी था और ज्येष्ठ भ्राताका नाम पं० जगन्नाथ था, जो संस्कृत भाषाके विशिष्ट विद्वान और अनेक ग्रन्थोंके रचयिता थे । इनकी जाति खण्डेलवाल और गोत्र सोगानी था। इनके चार पुत्र थे, रामचन्द्र, लालजी, नेमिदास और विमलदास । विमलदासक समय टोडामें उपद्रव हुश्रा था और उसमें एक गुटका लुट गया और फट गया था, बादमें उस छुड़ाकर, सुधार तथा मरम्मत कराकर अच्छा किया गया था । कविने राज्यकार्य कितने समय किया, यह कुछ ज्ञात नहीं होता। __ कविको इस समय दो रचनाएँ उपलब्ध हैं वाग्भट्टालंकारकी उक्त टीका और ज्ञानलोचन स्तोत्र नामका एक स्तोत्र ग्रन्थ । दूसरा अन्य माणिक चन्द्र दिगम्बरजैन ग्रन्थमालासे प्रकाशित मिन्द्वान्तसारादि संग्रहमें मुद्रित हो चुका है और पहला ग्रन्य अभीतक अप्रकाशित है। कविने उस सम्बत् १७२६ को दीपमालिकाके दिन गुरुवारको चित्रा नक्षत्र और वृश्चिक लग्नमें बनाकर समाप्त किया है । कविवर वादिराजने अन्य किन-किन ग्रन्थोंकी रचना की, यह अभी कुछ ज्ञात नहीं है । यह अपने समयकं सुयोग्य विद्वान और राजनीतिमें दक्ष सुयोग्य मन्त्री थे।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०३ )
१४२वीं प्रशस्ति 'रामचरित्र' की है जिसके कर्ता ब्रह्मजिनदास हैं । जिनका परिचय 9वीं प्रशस्तिमं दिया गया है ।
१४३ से १६६वीं तककी २४ प्रशस्तियों, ज्येष्ट जिनवरकथा, रविचतकथा, सप्तपरमस्थानव्रतकथा मुकुटसप्तमीकथा, अक्षयनिधि व्रतकथा, षोडशकारणकथा, मेघमालाव्रतकथा, चन्द्रनषष्ठी कथा, लधिविधानकथा, पुरन्दरविधानकथा, दशलाक्षणीब्रतकथा, पुष्पाजलिव्रतकथा, श्राकाशपंचमीकथा, मुक्तावलीव्रतकथा, दुमीकथा, सुगन्धदशमीकथा, श्रवणद्वादशीकथा, रत्नअनन्तव्रतकथा, अशोक रोहिणीकथा, तपोल क्षणपंक्रिकथा, मेरुपक्रिकथा, विमानपक्रिकथा, और पल्लविधानकथा की हैं। जिनके कर्ता ब्रह्मश्रुतसागर 'हैं, जिनका परिचय १०वीं प्रशस्तिमें दिया गया है ।
त्रयव्रतकथा.
१६७वीं प्रशस्ति 'छन्दोऽनुशासनको है जिसके कर्ता कवि वाग्भट x हैं जो नेमकुमारके पुत्र थेः व्याकरण, छन्द, अलंकार, काव्य, नाटक, चम्पू और साहित्य मर्मज्ञ थे कालीदास, दण्डी, और वामन आदि विद्वानोंके काव्य-ग्रन्थों खूब परिचित थे और अपने समय के अखिल प्रज्ञालुत्रोंमें चूड़ामणि थे, तथा नूतन काव्यरचना करनेमें दक्ष थे। इन्होंने अपने पिता नेमकुमारको महान् विद्वान् धर्मात्मा और यशस्वी बतलाया है और लिखा है कि ये कान्तेय कुलरूपी कमलोंको विकसित करने वाले अद्वितीय भास्कर थे और सकल शास्त्रों में पारङ्गत तथा सम्पूर्ण लिपि भाषाओंसे
x वाग्भट नामके अनेक विद्वान हुए है। उनमें श्रष्टाङ्गहृदय नामक वैद्यक ग्रन्थकर्ता वाग्भट सिंहगुप्तके पुत्र और सिन्धुदेशके निवासी थे । निर्माण काव्य कर्ता वाग्भट प्राग्वाट या पोरवाड़वंशके भूषण तथा छresh पुत्र थे । और वाग्भट्टालङ्कार नामक ग्रन्थके कर्ता वाग्भट सोमपुत्र थे । इनके अतिरिक्त वाग्भट नामके एक चतुर्थ विद्वानका परिचय ऊपर दिया गया है।
1
* नव्यानेक महाप्रबन्धरचनाचातुर्यविस्फूर्जित
स्फारोदारयशःप्रचारसततब्याकीर्णविश्वत्रयः ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०४ )
परिचित थे और उनकी कीर्ति समस्त कविकुलोंके मान सन्मान और दानसे लोकमें व्याप्त हो रही थी । और मेवाड़ देशमें प्रतिष्ठित भगवान पार्श्वनाथ जिनके यात्रामहोत्सवसे उनका श्रद्भुत यश अखिल विश्वमें विस्तृत हो गया था | नेमकुमारने हडपुरमें भगवान नेमिनाथका और नलोटकपुर में वाईस देवकुलका सहित भगवान आदिनाथका विशाल मन्दिर बनवाया था x | नेमकुमार पिताका नाम 'मक्कलप' और माताका नाम महादेवी था, इनके राहड और नेमिकुमार नामके दो पुत्र थे, जिनमें नेमिकुमार लघु और राह ज्येष्ठ थे | नेमकुमार अपने ज्येष्ठ भ्राता राहडके परम भक्त थे और उन्हें श्रादर तथा प्रेमकी दृष्टिसे देखते थे । राहडने भी उसी नगरमें भगarr दिनाथ मन्दिरकी दक्षिण दिशामें वाईस जिन-मन्दिर बनवाये थे, जिससे उनका यशरूपी चन्द्रमा जगत में पूर्ण हो गया था—याप्त हो
गया था + ।
afa वाग्भट्ट भक्तिरसके श्रद्वितीय प्रेमी थे, उनकी स्वोपज्ञ काव्यानुशासनवृत्ति आदिनाथ नेमिनाथ और भगवान पार्श्वनाथका स्तवन किया
श्रीमन्नेमि कुमार - सूरिरखिलप्रज्ञालुचूड़ामणिः ।
arooran शामनं वरमिदं चक्रे कविर्वाग्भटः ॥
छन्दोऽशासन की अन्तिम प्रशस्ति में भी इस पद्यके ऊपर के तीन चरण ज्योंके त्यों पाये जाते हैं, सिर्फ चतुर्थ चरण बदला हुआ है, जो इस प्रकार है
'छन्द शास्त्रमिदं चकार सुधियामानन्दकृद्वाग्भट.' ।
* जान पड़ता है कि 'राहडपुर' मेवाडदेशमे ही कहीं नेमिकुमार के ज्येष्ट भ्राता Resh नामसे बसाया गया होगा ।
x देखो, काव्यानुशासनटोकाकी उत्थानिका पृष्ठ १ ।
+ नाभेयचैत्यसदने दिशि दक्षिणस्यां मन्ये निजाग्रजवरप्रभुराहडस्य,
द्वाविंशति विदधता जिनमन्दिराणि । पूर्णीकृतो जगति येन यशः शशांकः । --- काव्यानुशाशन पृष्ठ ३४
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०५ )
गया है । जिससे यह सम्भव है कि इन्होंने किसी स्तुति ग्रन्थकी भी रचना की हो; क्योंकि रसोंमें रति ( श्रृंगार ) का वर्णन करते हुए देव विषयक रतिके उदाहरणमें निम्न पद्य दिया है
नो मुक्त्यै स्पृहयामि विभवैः कार्य न सांसारिकैः, किंत्वायोज्य करौ पुनरिदं त्वामीशमभ्यर्चये । स्वप्ने जागरणे स्थितौ विचलने दुःखे सुखे मन्दिरे, कान्तारे निशिवासरे च सततं भक्तिर्ममास्तु त्वयि ।
इस पद्यमें बतलाया है - 'कि हे नाथ ! मैं मुक्किपुरी की कामना नहीं करता और न मांसारिक कार्योंके लिये विभव धनादि सम्पत्ति ) की ही कांता करता हूँ; किन्तु हे स्वामिन् हाथ जोडकर मेरी यह प्रार्थना है कि स्वप्नमें, जागरणमें, स्थितिमें, चलने में दुःख-सुखमें, मन्दिरमें, बनमें, रात्रि और दिनमें निरन्तर आपकी ही भक्ति हो ।'
--
इसी तरह कृष्ण नील वर्णोंका वर्णन करते हुए राहडके नगर और वहां प्रतिष्ठित नेमिजिनका स्तवन-सूचक निम्न पद्य दिया हैसजलजलदनीला भातियस्मिन्वनाली मरकतमणिकृष्णो यत्र नेमिजिनेंद्रः । विकच कुवलयालि श्यामलं यत्सरोम्भ प्रमुदयति न कांस्कांस्तत्पुरं राहडस्य ||
इस पद्य में बतलाया है- 'कि जिसमें वन-पंक्तियां सजल मेघ के समान free मालूम होती हैं और जिस नगरमें नीलमणि सदृश कृष्णवर्ण श्री मिजिनेन्द्र प्रतिष्ठित हैं तथा जिसमें तालाब विकसित कमलममूहसे पूरित हैं वह हडका नगर किन- किनको प्रमुदित नहीं करता ।
महाकवि वाग्भट्टकी इस समय दो कृतियां उपलब्ध हैं छन्दोऽनुशासन और काव्यानुशासन । उनमें छन्दोऽनुशासन काव्यानुशासन से पूर्व रचा गया है; क्योंकि काव्यानुशासनकी स्वोपज्ञवृत्ति में स्वोपशछन्दोऽनुशासनका उल्लेख करते हुए लिखा है कि उसमें छन्दोंका कथन विस्तारसे किया गया | श्रतएव यहांपर नहीं कहा जाता छ ।
है
* 'श्रयं च सर्वप्रपंच: श्रीवाग्भट्टाभिधस्वोपज्ञछन्दोऽनुशासने प्रपंचित इति नानोच्यते ।"
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०६ )
जैन साहित्य में छन्दशास्त्र पर 'छन्दोऽनुशासन +, स्वयम्भूछन्द १ छन्दकोष२ और प्राकृतपिंगल३ आदि अनेक छन्द ग्रन्थ लिखे गये हैं । उनमें प्रस्तुत छन्दोऽनुशासन सबसे भिन्न है । यह संस्कृत भाषाका छन्द ग्रन्थ है और पाटन श्वेताम्बरीय ज्ञानभण्डारमें ताडपत्र पर लिखा हुआ विद्यमान है ४ ४ । उसकी पत्रसंख्या ४२ और श्लोक संख्या ५४० के करीब है और स्वोपज्ञवृत्ति या विवरण से अलंकृत है । इस ग्रन्थका मंगल पद्य निम्न प्रकार है
+ यह छन्दोनुशासन जयकीर्तिके द्वारा रचा गया है । इसे उन्होंने मांडव पिंगल, जनाश्रय, सेतव, पूज्यपाद (देवनन्दी) और जयदेव आदि विद्वानोंके छन्द ग्रन्थोंको देखकर बनाया है । यह जयकीर्ति श्रमलकीर्तिके शिष्य थे । सम्वत् १०१२ में योगसारकी एक प्रति श्रमलकोर्तिने faraarई थी इससे जयकीर्ति १२वीं शताब्दीके उत्तरार्द्ध और १३वीं शादी पूर्वार्ध विद्वान जान पडते है । यह ग्रन्थ जैसलमेरके श्वेताम्ब रीय ज्ञानभण्डारमें सुरक्षित है। (दम्बो गायकवाड संस्कृतसीरीज मे प्रकाशित जैसलमेर भाण्डागारीय ग्रन्थानां सूची । )
१ यह अपभ्रंश भाषाका महत्वपूर्ण मौलिक छन्द ग्रन्थ है इसका सम्पादन एच० डी० वेलंकरने किया है। देखो बम्बई यूनिवर्सिटी जनरल सन् १६३३ तथा रायल एशियाटिक सोसाइटी जनरल सन् १९३५ /
२ यह रत्नशेखरसूरिद्वारा रचित प्राकृतभाषाका छन्दकोश है ।
३ पिंगलाचार्य के प्राकृत पिगलको छोडकर, प्रस्तुत पिगल ग्रन्थ अथवा 'छन्दोविया' कविवर राजमलको कृति है जिसे उन्होंने श्रीमाल कुलोत्पन्न वणिक्पति राजा भारमल्लके लिये रचा था । इस ग्रन्थमें छन्दोंका निर्देश करते हुए राजा भारमलके प्रताप यश और वैभव श्रादिका अच्छा परिचय दिया गया है। इन छन्द ग्रन्थोंके अतिरिक्त छन्दशास्त्र वृत्तरत्नाकर और श्रुतबोध नामके छन्दग्रन्थ और हैं जो प्रकाशित हो चुके हैं।
* See Patan Catalague of Manuecripts P. 117.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०७ )
विभुं नाभेयमानम्य छन्दसामनुशासनम् । श्रीमन्नेमि कुमारस्यात्मजोऽहं वक्रिम वाग्भटः
यह मंगल पद्य कुछ परिवर्तनक साथ काव्यानुशासनको स्वोपज्ञवृत्ति में भी पाया जाता है, उसमें 'छन्दसामनुशासनं' के स्थान पर 'काव्यानुशासनम' दिया हुआ है।
यह छन्दग्रन्थ पाँच अध्यायोंमें विभक्त है, संज्ञाध्याय १, समवृत्ताख्य २, अर्धसमवृत्ताख्य ३, मात्रासमक ४, और मात्रा छन्दक ५ । ग्रन्थ सामने न होनेसे इन छन्दोंके लक्षणादिका कोई परिचय नहीं दिया जा सकता और न यह ही बतलाया जा सकता है कि ग्रन्थकारने अपनी दूसरी किन-किन रचनाओं का उल्लेख किया है।
काव्यानुशासनकी तरह इस ग्रन्थमें भी राहड और नेमकुमारकी कीर्तिका खुला गान किया गया है और राहडको पुरुषोत्तम तथा उनकी विस्तृत चैत्यपद्धतिको प्रमुदित करने वाली प्रकट किया है। यथा-
पुरुषोत्तम राहुडप्रभो कस्य न हि प्रमदं ददाति सद्यः वितना तव चैत्यपद्धतिर्वात चलध्वजमालभारिणी ।
अपने पिता नेमकुमारकी प्रशंसा करते हुए लिखा है कि 'घूमने वाले भ्रमर से कम्पित कमलके मकरन्द ( पराग समूहसे पूरित, भडोच अथवा भृगुक्रच्छनगरमें नेमिकुमारकी अगाध बावड़ी शोभित होती हैं। यथा-
परिभमिर भमर कंपिरसर रूहमयरंदपु जपंजरिया | वाची सहइ अगाहा रोमिकुमारस्स भरुअच्छे ||
इस तरह यह छन्दग्रन्थ बडा ही महत्वपूर्ण जान पडता है और प्रकाशित करने के योग्य है ।
काव्यानुशासन नामका प्रस्तुत ग्रन्थ मुद्रित हो चुका है। इसमें काव्यसम्बन्धी विषयों का रस, अलङ्कार छन्द और गुण, दोष आदिका कथन किया गया है। इसकी स्वोपज्ञवृत्ति में उदाहरण स्वरूप विभिन्न प्रन्थोंके
--
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०८ )
अनेक पत्र उद्धृत किये गये हैं जिनमें कितने ही पद्य ग्रन्थकर्ताके स्वनिर्मित भी होंगे, परन्तु यह बतला सकना कठिन है कि वे पथ इनके किस ग्रन्थके हैं। समुद्धृत पद्योंमें कितने ही पद्य बड़े सुन्दर और सरस मालूम होते हैं। पाठकों की जानकारीके लिये उनमेंसे दो तीन पद्य नीचे दिये जाते हैं। :कोऽयं नाथ जिनो भवेत्तव वशी हुं हुं प्रतापी प्रिये हुं हुं तर्हि विमुञ्च कातरमते शौर्यावलेपक्रियां. मोहोऽनेन विनिर्जितः प्रभुरसौ तत्किङ्कराः के वयं
इत्येवं रतिकाम जल्पविषयः सोऽयं जिनः पातु व. ॥ एक समय कामदेव और रति जङ्गलमे विहार कर रहे थे कि अचानक उनकी दृष्टि ध्यानस्थ जिनेन्द्रपर पड़ी, उनके रूपवान प्रशान्त शरीरको देखकर कामदेव और रनका जो मनोरंजक संवाद हुआ है उसीका चित्रण इस पद्यमे किया गया है । जिनेन्द्रको मेरुवत् निश्चल ध्यानस्थ देखकर रति कामदेव पूछती है कि हे नाथ ! यह कौन है ? तब कामदेव उत्तर देता है कि यह जिन हैं, --राग-द्वेषादि कमशत्रुत्रों को जीतने वाले है- - पुनः रति पूछती है कि यह तुम्हारे वशमें हुए ? तब कामदेव उत्तर देता है कि हे प्रिये ! यह मेरे वश में नहीं हुए क्योंकि यह प्रतापी है । तब फिर रति पूछती है यदि यह तुम्हारे वशमें नहीं हुए तो तुम्हें 'त्रिलोकविजयी' की शूरवीरताका अभिमान छोड़ देना चाहिए । तब कामदेव रनिले पुनः कहता है कि इन्होंने मोह राजाको जीत लिया है जो हमारा प्रभु है, हम उसके किङ्कर हैं । इस तरह रति और कामदेव संवादविषयभूत यह जिन तुम्हारा संरक्षण करें ।
:
शठकमठ विमुक्ताग्राव संघात घात-व्यथितमपि मनो न ध्यानतो यस्य नेतुः । अचलदचलतुल्यं विश्वविश्वैकधीरः, स दिशतुशुभमीशः पार्श्वनाथोजिनोवः
इस पद्यमें बतलाया है कि दुष्ट कमठके द्वारा मुक्त मेघसमूहसे पीड़ित होते हुए जिनका मन ध्यानले जरा भी विचलित नहीं हुआ वे मेरुके समान अचल और विश्व अद्वितीय धीर, ईश पार्श्वनाथ जिन तुम्हें कल्याण प्रदान करें ।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०६ )
इसी तरह 'कारणमाला' के उदाहरण स्वरूप दिया हुआ निम्न पद्य भी बड़ा ही रोचक प्रतीत होता है । जिसमें जितेन्द्रियताको विनयका कारण बतलाया गया है और विनयसे गुणोत्कर्ष, गुणोत्कर्षसे लोकानुरंजन और जानु सम्पदाकी श्रभिवृद्धिका होना सूचित किया है. वह पद्य इस प्रकार हैं
जितेन्द्रियत्वं विनयस्य कारणं, गुणप्रकर्षो विनयाद वामते । गुण प्रकर्षेणजनोऽनुरज्यते, जनानुरागप्रभवा हि सम्पदः ॥ इस rat valvagत्तिमें कविने अपनी एक कृतिका 'स्वोपज्ञ ऋषभदेव महाकाव्ये' वाक्यके साथ उल्लेख किया है और उसे 'महाकाव्य ' बतलाया है, जिससे वह एक महत्वपूर्ण काव्य-ग्रन्थ जान पड़ता है, इतना ही नहीं कितु उसका निम्न पद्य भी उद्धृत किया है
"
यत्पुष्पदन्त-मुनि सेनमुनीन्द्रमुख्यैः पूर्वैः कृतं सुकविभिस्तदहं विधित्सुः । हास्यायकय ननु नास्ति तथापि संतः शृण्वंतु कंचन ममापि सुयुक्तिसूक्तम् । इसके सिवाय, कविने भव्यनाटक और प्रलंकारादि काव्य बनाए थे t परन्तु वे सब अभी तक अनुपलब्ध हैं, मालूम नहीं कि वे किस शास्त्रresent काल कोठरीमें अपने जीवनकी सिसकियाँ ले रहे होंगे ।
ग्रंथकर्ताने अपनी रचनाओं में अपने सम्प्रदायका कोई समुल्लेख नहीं किया और न यही बतलानेका प्रयत्न किया है कि उक्त कृतियों कब और किसके राज्यकालमें रची गई हैं ? हाँ, काव्यानुशासनवृत्तिके ध्यानपूर्वक समीक्षणसे इस बातका अवश्य श्राभास होता है कि कविका सम्प्रदाय 'दिगम्बर' था; क्योंकि उन्होंने उक्त वृत्तिके पृष्ठ ६ पर विक्रमकी दूसरी तीसरी शताब्दिके महान् आचार्य समन्तभद्रके 'बृहत्स्वयम्भू स्तोत्र' के द्वितीय पथको 'आगम आप्तवचनं यथा' वाक्यके साथ उद्धृत किया है । और पृष्ठ ५ पर भी 'जैनं यथा' वाक्यके साथ उक्त स्तवनका
ॐ प्रजापतिर्यः प्रथमं जिजीविषुः शशास कृष्यादिषु कर्मसु प्रजाः । प्रबुद्धतत्त्वः पुनरद्भुतोदयो ममत्वतो निर्विविदे विदांवरः ||२||
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११०) 'नयास्तव स्यात्पदसत्यलांछिता रसोपविद्धा इव लोहधातवः । भवन्त्यभिप्रेतगुणा यतस्ततो भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः ।।' यह ६५ वा पद्य समुद्धृत किया है। इसके सिवाय पृष्ठ १५ पर ११ वीं शताब्दीके विद्वान श्राचार्य वीरनन्दीके 'चन्द्रप्रभचरित' का श्रादि मङ्गलपद्य+ भी दिया है और पृष्ठ १६ पर सज्जन-दुर्जन चिन्तामें 'नेमिनिर्वाण कान्य' के प्रथम सर्गका निम्न २० वां पद्य उद्धृत किया है
गुणप्रतीतिः सुजनांजनस्य, दोषेष्ववज्ञा खलजल्पितेषु ।
अतो ध्रुवं नेह मम प्रबन्धे, प्रभूतदोषेऽप्ययशोऽवकाशः ।। उसी १६वें पृष्ठमें उल्लिखित उद्यानजलकेलि मधुपानवर्णन नेमिनिर्वाण राजीमती परित्यागादौ' इस वाक्यके साथ नेमिनिर्वाण और राजमती परित्याग नामके दो ग्रन्थोंका समल्लेख किया है। उनमेंसे नेमिनिर्वाणके ८ वें सर्गमें जलक्रीडा और १० वें सर्गमें मधुपानसुरतका वर्णन दिया हुआ है। हाँ. 'राजीमती परित्याग' नामका अन्य कोई दूसरा ही काव्यग्रन्थ है जिसमें उक्र दोनों विषयोंके कथन देखनेकी सूचना की गई है। यह काव्यग्रन्थ सम्भवतः पं० श्राशाधरजीका 'राजमती विप्रलम्भ' या परित्याग जान पड़ता है। क्योंकि उसी सोलहवे पृष्ठ पर 'विप्रलम्भ वर्णनं राजमती परित्यागादौ वाक्य के साथ उक्र ग्रन्थका नाम 'राजमनी परित्याग' सूचित किया है। जिससे स्पष्ट मालूम होता है कि उक्त काव्यग्रन्थमें 'विप्रलम्भ' विरहका वर्णन किया गया है । विप्रलम्भ और परित्याग शब्द भी एकार्थक है । यदि यह कल्पना ठीक है तो प्रस्तुत अन्यका रचनाकाल १३ वीं शताब्दीके विद्वान् पं० श्राशाधरजोक बादका हो सकता है।
इन सब ग्रन्थोल्लेखोंसे यह स्पष्ट जाना जाता है कि ग्रन्थकर्ता उल्लि. खित विद्वान् श्राचार्योंका भक्त और उनकी रचनाओंसे परिचित तथा उन्हींके द्वारा मान्य दिगम्बरसम्प्रदायका अनुसर्ता अथवा अनुयायी था। अन्यथा + श्रियं क्रियाद्यस्य सुरागमे नटत्सुरेदनेत्रप्रतिबिंबलांछिता ।
सभा बभौ रत्नमयी महोत्पलैः कृतोपहारेव स वोऽप्रजो जिनः ।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १११ ) समन्तभद्राचार्यके उक्र स्तवन पद्यके साथ भक्ति एवं श्रद्धावश 'भागम और प्राप्तवचन जैसे विशेषणोंका प्रयोग करना सम्भव नहीं था।
अब रही 'रचना समयको बात' सो इनका समय विक्रमकी १४ वी शताब्दीका जान पड़ता है। क्योंकि काव्यनुशासनवृत्तिमें इन्होंने महाकवि दण्डी वामन और वाग्भटादिकके द्वारा रचे गये दश काव्य-गुणोंमेंसे सिर्फ माधुर्य ओज और प्रमाद ये तीन गुण ही माने हैं और शेष गुणोंका इन्हीं तीनमें अन्तर्भाव किया है। इनमें वाग्भट्टालङ्कारके कर्ता वाग्भट विक्रमकी १२ वीं शताब्दीके उत्तरार्धके विद्वान हैं। इससे प्रस्तुत वाग्भट वाग्भट्टलंकार के कर्ताले पश्चाहर्ती हैं यह सुनिश्चित है। किन्तु उपर ११ वीं शताब्दीके विद्वान पं० श्राशाधरजीके 'राजीमती विप्रलम्भ या परित्याग' नामके ग्रन्थ का उल्लेख किया गया है और जिसके देखनेकी प्रेरणा की गई है। इस ग्रन्थोल्लेखसे इनका समय तेरहवीं शताब्दीके बादका सम्भवतः विक्रमकी १४ वीं शताब्दीका जान पडता है।।
१८वीं प्रशस्ति 'षण्णवतिक्षेत्रपालपूजा' की है जिसके कर्ता मुनि विश्वसेन हैं, जो काष्ठासंघके नन्दीतट नामक गच्छके रामसेनके वंशमें हुये थे। ग्रन्थकर्ताने प्रशस्तिमें उसका रचनाकाल नहीं दिया है जिसस साधन-सामग्रीके अभावमें यह बतलाना कठिन है कि मुनिविश्वसेनने इस ग्रन्थको रचना कब की है। फिर भी दूसरे प्राधारले उनके समय सम्बन्धमें विचार किया जाता है:
भट्टारक श्रीभूषणने अपने शान्तिनाथ पुराणमें अपनी गुरु-परम्पराका उल्लेख करते हुए जो गुरु परम्परा दी है उसमें काष्ठासंघके नन्दीतट गच्छ और विद्यागणके भट्टारकोंकी नामावली देते हुए भट्टारक विशालकीर्तिके
8 इति दण्डिवामनवाग्भटादिप्रणीता दशकाव्यगुणाः । वयं तु माधुर्योजप्रसादलक्षणास्त्रीनेव गणा मन्यामहे, शेषास्तेष्वेवान्तर्भवन्ति । तद्यथामाधुर्ये कान्तिः सौकुमार्य च, प्रोजसि श्लेषः समाधिरुदारता च । प्रसादेऽर्थव्यक्निः समता चान्तर्भवति ।
काम्यानुशासन २, ३,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११२ )
शिष्य भ० विश्वसेनका नामोल्लेख किया है और उन्हें गुणीजनोंमें मुख्य, वीतभय, विख्यातकीर्ति, कामदेवको जीतने वाले, तथा अपने तर्कके द्वारा मायाचार या छल-कपटको विनष्ट करने वाले लिखा है । इनके पट्टधर शिष्य भट्टारक विद्याभूषण थे, जो श्रीभूषणके गुरु थे । भ० श्रीभूषणने अपने उक्त पुराणकी रचना त्रि० स० १६५६ मगसिर शुक्ला त्रयोदशीके दिन समाप्त की है ।
astch बाड़ी मुहल्लेके दि० जैनमन्दिरमें विराजमान भगवान पार्श्वनाथकी मूर्तिको प्रतिष्ठा सं० १६०४ में भट्टारक विद्याभूषणके उपदेशसे हूंबडवंशी अनन्तमतीने कराई थी । इससे स्पष्ट है कि विद्याभूषणके पर गुरु विश्वसेनका समय विक्रमकी १६ वीं शताब्दीका उत्तरार्ध जान पड़ता है ।
१६
व प्रशस्ति 'वैद्यकशास्त्र' की है जिसके कर्ता वैद्य हरपाल हैं । ग्रन्थ- कर्ताने अपनी गुरुपरम्परा आदिका कोई उल्लेख नहीं किया है; किन्तु ग्रन्थ अन्तमें उसका रचनाकाल विक्रम सं० १३४१ उद्घोषित किया है। जिससे उक्त ग्रन्थ विक्रमकी १४वीं शताब्दीके मध्यकालका बना हुआ है । ग्रन्थकर्ताकी दूसरी कृति 'योगसार' है जिसकी रचना इससे पूर्व हो चुकी थी । यह ग्रन्थ अभी श्रप्राप्त है, प्राप्त होने पर उसका परिचय दिया जायगा ।
१७० वीं प्रशस्ति 'बृहत्मिकपूजा' की है जिसके कर्ता बुध वीरु हैं । जिनका परिचय ९३ नं० की धर्मचक्रपूजा की प्रशस्तिमें दिया गया है ।
१७१ वीं प्रशस्ति यशोधर चरित्र' की है । जिसके कर्ता भट्टारक ज्ञानकीर्ति हैं, जो मूलसंघ कुन्दकुन्दान्वय सरस्वती गच्छ और बलात्कार
* विशालकीर्तिश्च विशालकीर्तिः जम्बू द्रुमांके त्रिमले स देवः । विभाति विद्याव एव नित्यं, वैराग्यपाथोनिधिशुद्धचेताः ॥ श्रीविश्वसेनो यतिवृन्दमुख्यो विराजते वीतभयः सलीलः । स्वतर्कनिर्नाशितसर्वडिम्भः विख्यातकीर्तिर्जितमारमूर्तिः ॥ ५५ ॥
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११६ )
I
Tuके भट्टारक वादभूषणके पट्टधर शिष्य थे और पद्मकीर्तिके गुरुभाई थे । इन्होंने इसे बंगदेशमें स्थित चम्पानगरीके समीप 'अकच्छपुर' (अकबरपुर ) नामक नगर आदिनाथ चैत्यालय में वि० सम्वत् १६५९ में माघशुक्ला पंचमी शुक्रवारके दिन बनाकर पूर्ण किया । साह नानू वैरिकुलको जीतने वाले राजा मानसिहके महामात्य ( प्रधानमंत्री ) खण्डेलवाल वंशभूषण गोधागोत्रीय साह रूपचन्दके सुपुत्र थे । साह रूपचन्द जैसे श्रीमन्त थे वैसे ही समुदार, दाता, गुणज्ञ और जिनपूजनमें तत्पर रहते थे । साह नानूकी प्रार्थना और बुध जयचन्द्रके आग्रहसे इस प्रन्धकी रचना हुई है।
अष्टापदशैल (कैलाश) पर जिस तरह भरत चक्रवर्तीने जिनालयोंका निर्माण कराया, उसी तरह साह नानूने भी सम्मेदशैल पर निर्वाण प्राप्त बीस drisis मन्दिर बनवाए थे और उनकी अनेक बार यात्रा भी की थी ।
भट्टारक ज्ञानकीर्तिने सोमदेव, हरिषेण, वादिराज, प्रभंजन, धनंजय, पुष्पदन्त और वासवसेन श्रादि विद्वानोंके द्वारा लिखे गए यशोधर महाराजके चरितको अनुभव कर स्वल्पबुद्धिले संक्षिप्तरूपमें इस ग्रन्थको रचना की है । अथक प्रशस्तिमें भ० ज्ञानकीर्तिने अपने पूर्ववर्ती उमास्वाति, समन्तभद्र, वादीभसिंह, पूज्यपाद, भट्टाकलंक और प्रभाचंद्र इत्यादि farrier स्मरण किया है। प्रस्तुत ग्रंथ ६ सर्गो में समाप्त हुआ है और उसे साह नानुके नामांकित किया गया है ।
- परमानन्द जैन
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्तावनाकी नाम-सूची
m८८
विषय
पृष्ठ विषय अकलंक
१८ अपशब्दखण्डन अकलंकदेव
४१, ५६ अभयचन्द्र अकलंक ( भट्ट)
६० अभयचन्द्रसैद्धान्तिक अकच्छरपुर ( अकबरपुर) ११३ अभयदेव अक्षयराम (पंडित) २५, २६ अभयनन्दी
३६, ४४, ८४ अक्षयनिधि दशमीकथा
अभयराज अक्षयनिधिव्रतकथा
अभयसूरि अग्रवाल (वंश)
अभिमन्यु (पुत्र पं० रामचन्द्र) अजमेर
अभिषेकपाठटीका अजितपुराण ४६ अमरकीर्ति
६, ७२ अजितसेन ( प्राचार्य)
अमरकोषटीका अजितसेनाचार्य
अमरसिंह अध्यात्मतरंगिणी २६, ३०, ९८
अमलकीर्ति ( शिप्य जयकोति ) अध्यात्मतरंगिणी टोका
४२, १०६ अध्यात्म रहस्य अध्यात्माष्टकस्तोत्र
अमलकीर्ति ( गुरु कमलकीर्ति ) अनगारधर्मामृत स्वो. टी.
५८, ५६ अनन्तकीर्ति
अमितगति ४३, ६०, ७०, ७४ अनन्तवतजिन पूजा
अमीझरा ( पार्श्वनाथ चैत्यालय ) १० अनन्तमती
१८, ११२
अमृतचन्द्र ( प्राचार्य) ४, ६, ३०, अनन्तवीर्य ( प्राचार्य) ५६, ५७
५४, ७७ अनन्तव्रतकथा १५, १७, २२ अमोघवर्ष (गोविन्द तृतीय -पुत्र ) अनन्तव्रतपूजा १२, ४२, १
__८६,८७, ८, १२ अनिरुद्ध
___४१ अमोधवर्ष ( तृतीय-अकालवर्ष) १७ अनेकान्त (मासिक पत्र ) २०, ४५ अम्बिकाकल्प
२६, ८६
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११५ )
पृष्ठ
Cी
विषय
पृष्ठ विषय अयोध्या
७६ अंगप्रज्ञप्ति (अंगपएणत्ती) ३० अय्यपाय
४६,५५ अंजनापवनंजस्य नाटक १५, १६ रिक्शरी ( चाल्युक्यवंशी राजा) १७ आकाशपंचमी कथा १२, १४, १७, २२ अरिष्टनेमि भट्टारक-(नेमिनाथ श्रागरा विद्य चक्रवर्ती ) ८३ प्रात्मानुशासन तिलक ६४, ६५ अरुणमणि ( लालमणि ) ४६, ५०
६६, १०० अरुंगल ( मन्दिसंघकी एक शाखा) ४ प्राप्तमीमांसा अर्काम्बा (माता अय्यपार्य) ५५ अात्मसम्बोधन अर्घकाण्ड
६४ आदित्यशर्मा अर्जुनवर्मा
८ आदिनाथचरित अटेरनगर
आदिनाथ चैत्यालय अर्धकथानक ७६, ७७, ७८ श्रादिनाथ फाग अर्हनन्दी त्रैविद्य
७१ आदिनाथ भवन अलाउद्दीन खिलजी २१ आदिनाथ-मन्दिर
१०४ अवन्तिदेश
६८ ग्रादिनाथरास अवरंगशाह (ोरंगजेब) ५० आदिपुराण २१, ४६, ७६, १३, १०२ अशोकरोहिणी कथा १५, १७ श्राभीरदेश अष्टम जेनपुराण सग्रह (चन्द्रप्रभ आमेर ( जयपुर ) पुराण)
४. आयज्ञानतिलक अष्टसहस्री
३६ अाराधना कथाकोश अष्टागहृदयोद्योतिनीटीका
अाराधना कथा-प्रबन्ध
५३, ५४, ६० आराधना गद्य कथा प्रबन्धप्रहार (क्षेत्र)
(कोश) अहिछत्रपुर
आराधनापताका अंकलेश्वर ( भडौंच ) २४ आराधनासार टीका
५
३४
.
०
०
०
असग
१३
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
प्रार्यनन्दी
६०
आशीधर ८, १७,५५,७५, ११०,१११
श्राशापरली
श्रासा
इटावा
इष्टोपदेशटीका
इन्द्रनन्द योगीन्द्र
इन्द्रनन्दि संहिता
इंगलेश्वरशाखा ईडर
उदित्याचार्य
उज्जैन (नगरी) उत्तरछत्तीसी
उत्तरपुराण
( ११६ )
उत्तरपुराणका टिप्पण
उदयकरन
२७
६२
२८
५
६२, ६३
६३
६४
१५, १६, १६, २१
५७
४४
७५
२१, ८०, ६०
८२
७७
पृष्ठ विषय
उदयभूषण
उदयसेन
५२
उदितादेवी ( पितामही कुशराज ) ५
६
उद्धरणदेव (राजा) उपदेशरत्नमाला
95
उपासकाध्ययन
४४
५७
उमास्वाति
६०, ८६, ११३
ऋषभदेव महाकाव्य ( स्वोपज्ञ ) १०६ ऋषिमंडल यंत्रपूजा
४६, ६४
एकसंधि ( भट्टारक ) एकीभावस्तोत्र
एच. डी. वेलंकर
एलाचार्य
औदार्य चिंतामणि (स्त्रो० वृत्तियुक्र) १७
कनकसेन ( जिनसेन शिष्य )
६१
कनकसेन मुनि
६२
४७
पृष्ठ
५५
४, ४८
कनारा
कमलकीर्ति (भट्टारक) ५८,५६,६०,६४
कमलसागर (ब्रह्मचारी ) करकण्डुचरित २७, २१, ३०,
करकण्डुरास
करुणाकर (श्रावक ) कर्णामृत पुराण कर्नाटकविचरित्र
कर्नाटकप्रदेश
कर्मकाडटीका ( कम्मपयडो )
1
१४, ४२, १०६
६०
कर्मदाह - विधि
कर्मनिर्जरचतुर्दशी कथा
कर्मविपाक
कर्मविपाकरास
कर्मसिंह
कर्मसी ( बर्णी) कल्पवल्लीनगर
२३ ८५
१२, १८
५५
२५, ३१
४६
४६, ८१
५०, ५१, ७२
३०
२२
११
१२
१६
५१
३३
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११७ )
विषय
पृष्ठ विषय कल्याणकारक (वैद्यकग्रन्थ ) ५७ काव्यानुशासनवृत्ति कल्याणविजय
१०१ काव्यालंकार-टीका कल्याणसिंह
___६ काश्यप (गोत्र ) कल्लोल
४१ काष्ठान्वय कल्हू
१६ काष्ठासंध २१, २५, ३१, ३३ ४२, कविचन्द्रिका ( टीका वाग्भट्टालंकार) ४७. ४८, ५०, ५८, ६४, १११
३. कान्हरसिंह कषायप्राभूत
कीर्तिचन्द्र कषायपाहुड
कीर्तिसागर ( ब्रह्म) कंजिकावतकथा
२२ कुतुबखान ( क्यामखाँ)
कुन्दकुन्द ( श्राचार्य) कारणूर (गण)
कुन्दकुन्दाचार्य कानकुन्ज (ब्राह्मणकुल ) कुन्दकुन्दाचार्य ६, १३, ३०, ६७,
७३, ७६, ११२ कान्तहर्ष
कुम्भनगर कामचण्डाली कल्प
६१, ६२ कुमारसेन कामताप्रसाद
कुमुदचन्द्र कामदेव
कुलचन्द्रदेव कार्तिकेयानुप्रेक्षाटीका
कुलभूषण काटि (गोत्र)
कुवलयचन्द्र कामराज ( ब्रह्म)
कुशराज ( महामात्यवीरमदेव ) ५ कामीराय
कृष्णदास ब्रह्म) २५, ३३ कायस्थ
कृष्णावती (पत्नी चक्रसेन) ७६ कारंजा कालिदास
७२, १०३ केवलज्ञान कल्याणार्या काव्यानुशासन
१८७ (समवसरण पाठ)
१६,६७
२६
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११८)
७५
४३
४०
५२, ८३
विषय पृष्ठ विषय
पृष्ठ केवलसेन
गुजराती ( भाषा) केशरिदे (धर्मपत्नी भगवानदास ) ८० गुणकरसेन केशवनन्दी
७३, ७४ गुणकीर्ति केशवसेनसूरि २५, ३१ गुणचन्द्र (भ०)
२८ कौशीरा
५ गुणचन्द्रसूरि क्रियाकलाप १ गुणधराचार्य
८८ क्रियाकलाप टीका
गुणनन्दी ( मुनि) तपणासार गद्य
८३ गुणभद्र ५५, ६०, ६०, क्षेमकीर्ति (भ०) ३६, ५८ गुणभद्राचार्य २१, २६, ४१, ६५ क्षेमचन्द्रवर्णी
गुणसेन खटोलना गीत
८१ गुमटाम्बा खंडेलवाल २१, ३२, ३८, ५६, ६६, गुरुदास (शिष्य श्रीनन्दी) ५७, ५६ खंडेलवालान्वय
गुहनन्दी खेतषी ( पंडित )
गृद्धपिच्छाचार्य गजपंथ
गोकर्ण गदग ( तहसील)
गोगा गणधरकीर्ति (मुनि) १६, १८, ६६ गणितसार संग्रह ८६,
गोधा (गोत्र ) गणपतिदेव ( राजा)
गोनदेव (वसति) गर्गगोत्री
गोपनन्दी गंगमुनि
गोपसेन गंग या गंगराज
गोपादि गंगवंशीय
गोपालवर्णी गंगेलवाल (गोत्र)
गोपीपुरा ( सूरत) गुजरात २५, ४८, ५० गोम्मटसार
६१, ७६
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
गोम्मटसार प्राकृत टिप्पण गोला पूर्व (जाति)
गोह्राचार्य
गाविन्द (कवि )
गोविन्द भट्ट
गौड़ संध
प्रोवापुर
ग्वालियर
ग्यामशाह
चक्रसेन
चतुर्दशी व्रतोद्यापन
चतुमुखदेव
चतुर्विंशतिजिनस्तोत्र चतुविशति तीर्थकर पूजा
( ११६ )
पृष्ठ
५१
चन्द्रप्रभपुराण
चन्द्रप्रभ (भगवान)
VE, E
६७
६०
४५
६६
५१
६
३२
७६
२५
६७, ६८
३६
४६
चतुर्विंशतिसंधानस्वोपज्ञ टीका ३८,४० चतुर्विंशत्युद्यापन पूजा चतुस्त्रिंशदुत्तरद्वादशशतोद्यापन
१२
१२
१४, १७
•
. ६, ३०
४१,४२,८८
विषय
चन्द्रभान
चन्द्रमती (रानी)
चन्द्रसूरि
चन्द्रसेन
चम्पा ( माता रायमल्ल )
चम्पादेवी
चम्पा (नगरी)
चंगदेव
चंदेरी
चाचो ( पत्नी भगवानदास )
चामुण्डराय
चारित्रपुर
चारित्रभूषण ( भ० )
चारुकीर्ति (मुनि)
चित्रकूट
चिन्तामणि- पार्श्वनाथ - स्तवन
चिन्तामणि पूजा
चिन्तामणि मन्दिर
चन्द्रनषष्ठीका
चन्दनाचरित
चन्द्रकीर्ति ( भट्टारक ) चन्द्रनन्दी (जिनचन्द्र गुरु) ३५
चन्द्रप्रभचरित २६, ३०, ३४, ११० चन्द्रप्रभजिनालय
छतरपुर
५१
छन्द कोष
१००
छन्दोनुशासन ४१ छन्दोविद्या
चेर (देश)
चोल
चोलदेश
पृष्ठ
७७
६
३६
६०
५१
३१
११३
३७
ΤΟ
७६
६१, ८४
३७
३६
६५
६०
४६
३०
२४
३७
'9
५४
७६
१०६
४२, १०३, १०६
१०६
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ
१०६
जिनदत्त
( १२० ) विषय
पृष्ठ विषय छाहड़
७, ८ जहाँगीर ( बादशाह) ७६ जगत्कीर्ति
जहानावाद वर्तमान न्यू देहली) जगतुंग (गोविन्द तृतीय) जगत्भूषण (भ०)
७६ जिनगुणवतोद्यापन जगनाथ (कवि) ३८,३६,४०,८१,१०२ जिनचन्द्र (भ० शुभचन्द्रके पट्टधर) ३५ अनाश्रय
जिनचन्द्र (भ०) ३२,४५,५०,८०,६६ जम्बूद्वीप पूजा
जिनचन्द्र (मुनि) ३५, ३६ जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति
८६ जम्बूस्वामिचरित
जिनदास ( पंडित) ३२, ३३, ६४ जयकीर्ति २५, ३६, ४२, १०६
जिनदास (ब्रह्म १, ११, १२, १०३ जयकुमार चरित
२८ जिनदासी धर्मपत्नी जिनदास) ३३ जयचन्द्र
११३ जिनयज्ञ कल्प जयदामन्
३२ जिनरत्नकोष जयधवला
८८, १०, १३ जिनराज जयपुर
५२, ६२,८१ जिनसेन २१, ४१, ६०, ६१, जयपुराण २६ जिनसेन सूरि
१ जयसिंह
जिनसेनाचार्य ५५,८७,८८, जयसिंह (सवाई) २५ जिनमहस्रनाम टीका १७, ७२ जयसिंह ( चालुक्यवंशीय रामासिद्धराज)
६६ जिनेन्द्रकल्याणाभ्युदय जयसिंह (धाराधीश्वर ) ९ चारधारवर )
जिनेन्द्रभूषण (भ०) २७, २८, ३४ जयसिंह
७१
जीवराज (पंडित) जयसिंहदेव
६६ जीवराज पापड़ीवाल जयसेन ४, ५२, ५३, ६० जीवंधर चरित जयसेन ( प्राचार्य) ४३ जैता ( ब्रह्मचारी)
४
जिनाप्य
M० *
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
जैतुगदेव
जैनपाल
जैनसाहित्य और इतिहास
जैनेन्द्र महान्यास
जैसलमेर
जैसवाल
जोमन
ज्ञानसूर्योदय नाटक ज्ञानार्णवगद्यटीका
( तत्वत्रय प्रकाशिका )
ज्येष्ट जिनवर कथा ज्येष्ट जिनवरवतोद्यापन
ज्योतिप्रसाद एम० ए० ज्वालिनीकल्प
झालरापाटन
फेर
टोडानगर
डूंगरपुर
( १२१ )
ज्ञानकीर्ति
ज्ञानदीपिका
ज्ञानभूषण ( भ० ) ७, २३, ३०, ४७,
५०, ५१, ७०, ७२ ७६
१७
ज्ञानसागर (ब्रह्म) ज्ञानसागर भट्टारक ( श्री ज्ञानभूषण - शिष्य )
४६
पृष्ठ
८
५
ह
६४
४२
५
१०१
११२, ११३
६१, ६२,
२३,८८
१४, ३४
१४, १७, २२
४६
६१
७२
१८
४१
२१, ३६
४१
विषय
सिंह
तक्षकपुर (टोडानगर ) तत्वज्ञानतरंगिणी
तवय प्रकाशिका
तदीपिका ( प्रवचनसारटीका )
तत्त्वसारटीका
तत्वार्थवृत्ति
पृष्ठ
६
१०२
४८, ५०, ११
१७
६
५८
१७, ३५, ७०
तत्त्वार्थवृत्तिपद
८५
स्वार्थवृत्तिपद विवरण ६४ ६५, ६६
तत्वार्थ सूत्र
६५, ८६
४४
१५, १७
तपागच्छ (ब्रह्म ? )
तपोल क्षण पंक्तिकथा
तवाड़ी जि० बीजापुर
ताराचन्द्र ( प्रधानमंत्री सवाई
जयसिंह )
तारासिंह
तिहुना (साहू)
तुरंगीगिर
तेजपाल विबुध
तेरापंथी बड़ा मन्दिर ( जयपुर )
तेरापंथी मन्दिर
तैलपदेव
तोमर (वंश)
तौलब (देश)
तलब देश
५५
२५
४१
७६
१६
३२
४६
८४
२०
६
५०
४७
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१२२ )
पृष्ठ
my
१८
U
V
20
विषय
पृष्ठ विषय त्रिपंचाशक्रियावतोद्यापन ४३ दिगम्बरचार्य त्रिभंगीसारटोका
२६ दिल्ली ६, २१, ३६, ४१, त्रिलोककीर्ति
२६ दिविजदुर्ग त्रिलोकप्रज्ञप्ति
दिव्यनयन त्रिलोकसार
८४, १२१ दीपचन्द्र पाण्ड्या त्रिलोकसारटीका
२७ दुगदेव त्रिवर्ग महेन्द्रमातलिसजल्प दुर्गा (पत्नी दिव्यनयन) त्रिवर्णाचार
२६ दुल्लकपुर त्रिविक्रम
७१ देवकी (माता पं० रामचन्द्र) त्रिषष्ठिस्मृतिशात्र
देवकीर्ति मुनि त्रिलोककीर्ति
देवगिरि त्रैलोक्यकीर्ति
देवचन्द्र (कवि) त्रैलोक्यदीपक
देवचन्द्र (मुनि)
४७ त्रैलोक्यदीपिका
देवदत्त (दीशित)
, ३४, ६३ त्रैलोक्यनन्दी
देवनन्दि (गुरु नेमचन्द्र) थानमल्ल ७७ देवनन्दि (पूज्यपाद)
६५,६१ दक्षिण प्रान्त
देवपाल दण्डी
१०३ देवरवल्लभ दरियापुर
७६ देवागमस्तोत्र दरियावाद
७६ देवेन्द्रकीर्ति (भट्टारक) ३१, १५, दशलक्षणवतकथा
५२ २६, ३६, ४३ ४४ दशलक्षिणीव्रतकथा १४, ७१, २२, देशीगण ४७, ६७, ६८, १४ दामनन्दी
___ १५, ६६ देवसूरि दोमोदर
३४ देवसेन दिगम्बर ६४ देवसेन
१३, १०१
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठ
देहली ८, १७३८, २०, ६४,
देहली- पंचायती मन्दिर
४४
थापाल (नागराजके पिता)
५८
दवणाधीश्वर
६३
afasia
द्राविड (संघ) द्रव्यप्रवृत्ति
( १२३ )
धनपालरास
धरसेन
धरसेनाचार्य
५३
द्रोपदि नामक प्रबन्ध द्विसंधreator- टीका (पदकौमुदी ) २३
धनकलशकथा
२२
धनजी सवा
२४
१२
८८
५५
६८,६०
२३, ४८, ६०, ११३
धन्यकुमारचरित्र ११, १४, ४१, ५५
धवला
धनंजय
विषय
धर्मपरीक्षारास
धर्मप्रश्नोत्तर श्रावक चार
धर्मरत्नाकर
४
५० धर्मोपदेशपीयूषवर्ष
100
धर्मकीर्ति ( भ० )
धर्मचक्र पूजा
धर्मचन्द्र धर्मदास (ब्रह्मचारी)
धर्मदास (बिराज पुत्र )
धर्मदेव
धर्मपं चविंशतिका (धर्मविलास ) ११ धर्मपरीक्षा
२७
धर्मश्री ( पत्नी धर्मदास )
धर्मसेन ४, ७, ४८, ५०,
धंग
धरवाड
धरसेन ( पं०
धारा (नगरी)
धीरा कल्हू पुत्र )
धूर्जटि
ध्यानस्तव
नन्दीसंघ
नन्दी ( गण )
नन्दीतटगच्छ ३१, ४२, ४८, नन्दीश्वर कथा
नन्दीश्वर पूजा
नन्दीश्वरविधान
नन्दीश्वरव्रतकथा
पृष्ठ
७०, ७२
११
४, ५३
३२
नयनन्दी
नयसेन
५२,८०
१३, १४, १८
५६
६२
३६
६५, ६८, ६६, ८२
と
६५, ६६
३५
१८, ३०, ७५, ७६
६७
२८, २६, ७६
६३, ६४, ११२
१३, ३३, ८६
११
३२
८६
८५ नयामन्दिर धर्मपुरा ( देहली ) २७
७३
४६
नवदा (नदी) नरसिंहाचार्य
१११
३०
६४
४२
२२
६५, ६६, ७०
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठ
नरेन्द्रकीर्ति (भट्टारक )
२६, ३८
नरेन्द्रसेन श्राचार्य ५२, ५३, ६१, ८३
नलोटकपुर
१०४
नवकार पैंतीसपूजा
४४
नवलक्षपुर
३३
नागकुमारचरित्र
६१
३६
४७, ५१
३७
नागदेव (कवि ) नागराज (समन्तभद्रभारतीस्तोत्र ) ५८
नाठकसमयसार कलश
७७
नागकुमार पंचमोकथा
नान्द्रसूरि
( १२४ )
नाथशर्मा
नानकदेव
नानू ( साहमहामात्य राजामानसिंह )
६०
५६
११३
नामदेवी
नारायणदास ( पुत्र जिनदास ) ३३
नाल (नलकच्छपुर)
८
नावई
नित्य महोद्योत
१०१
विषय
नृपतङ्गदेव
नेमकुमार
नेमिचन्द्र
नेमिचन्द्र सिद्धान्तचक्रवर्ती
७६, १०१
८७
१०३, १०४, १०७
२३
२६, ६१,
नेमिचन्द्राचार्य
१८
नेमिदत्त (ब्रह्म) १३, १४, १७, १८, ७१
नेमिदास ( वादिराजपुत्र)
३६, १०२
६७, १०१
४०
59, 909
१३, १४, ७६
50, ८१
७, १४, ११०
५१
४८, ५५,
५२
१००
२४
नेमिदेव
नेमि नरेन्द्र स्तोत्र स्वोपज्ञ)
नेमिनाथ
नेमिनाथपुराण
नेमिनाथरासा
नेमिनिर्वाणकाव्य नेमिनिर्वाणकाव्यपंजिका
नेमिसेन
नेमीश्वरसार नैगम (कुल)
नोक नगर
न्याय कुमुदचन्द्र
७६
ह
निदु: ख सप्तमीकथा १२,१४, १७,
२२
निर्दोष सप्तमीव्रतकथा
५२
निःशल्याष्टमी विधानकथा
२२
नीतिवाक्यामृत
४७, ६८ पदार्थदीपिका
नीलीव
६३
पद्म ( श्रेष्ठी)
पृष्ठ
(लघीयस्त्रयटीका)
६६,
न्यायविनिश्वयविवरण पटुमति (श्रसगके पिता
पट्टावली
७०
४, ७०
५३
२१
३६
३२
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ko
१२
विषय
पृष्ठ विषय पद्मकीर्ति
११३ परीक्षामुग्व पाचरित
२८ पपंट (महामात्य सिन्धुराज) ४३ पनचरितटिप्पण
८१ पल्यविधानकथा पद्मनन्दि
१३ पल्योपम विधानविधि पानन्दी १५, १६, २०, २१, २७, पवनदूत
२६, ३१, ११, ४४, ८५, पहपा (सानपतिपुत्र) पभनन्दी (मुनि-प्रभाचन्द्र शिष्य) १८ पहाड़पुर पद्मनन्दी (सैद्धान्तिक) ६५, ६७ ।। पंचकल्याण कोद्यापन विधि पद्मनाभ (कायस्थ) ५,६ पंचित्थिपाहुड पद्मनाभ
१०१ पंचनमस्कार दीपक पद्मपुराण
२६, २८, ४२ पंचमङ्गल पाठ पद्मसिह
पंचपरमेष्ठिवर्णन पद्मसेन
पंच परमेष्ठिपूजा এখী
६० पंचमेरूपूजा पद्मावती (देवी)
पंचसंग्रह पनशोकावली
पंचसंग्रह (संस्कृत) पन्नालाल दि. जैन सरस्वती भवन ७५,
पंचस्तूपनिकाय
पंचस्तूपान्वय पपौरा
पंचस्तोत्र-टीका परमागमसार
पंचायती मंदिर [देहली ४६, ७३ परमार्थोपदेश
पंचास्तिकाय परमादि (राजा)
५५ पंचास्तिकाय प्रदीप ६४,६५,६६,१०० परमार्दिदेव
५६ पंचास्तिकायसार परमादि (परमाचिदेव
५६ पाएड्य परमाल (परमादिदेव) ५६ पारख्यराजा
४८,५१
१४.
A
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२६ )
my FY
ki m
६५
विषय
पृष्ठ विषय पाण्डव पुराण १८, २४, २६,३०, पुष्पसेन (मुनि)
४८, ४६, पुष्पांजलिव्रतकथा १४, १७.२२ पार्श्वनाथकाव्य-पंजिका २६,३० पुहमीपुर पाश्वनाथ
___४७ पूज्यपाद (देवनंदी) ५५, ६०, ५०६, पार्श्वनाथ [भ०] पाश्वनाथचरित्र
४ पूरणमल्ल पार्श्वनाजिन
१०४ पृथ्वीराज चौहान पार्श्वनाजिनालय २५, ४२, ५० पेज्जदोसपाहुड (कषायप्राभृत) ८८ पार्श्वनाथजिनेन्द्र
१०८ पेमादि (जोगमका पुत्र) पार्श्वनाथपुराण
११ पेरोजशाह (बादशाह) २०,३२ पाश्वनाथमन्दिर रोहितामपुर) ६४ पोमराज ( श्रेष्ठो) १०२ पार्श्वनाथ-स्तवन
पौरपाटान्वय ( परवारकुल ) पार्श्वपुराण २४, ४१, ४२, ७०, ८७, प्रकृतिसमुत्कीर्तन
८८, ६३ प्रतिष्ठातिलक पिगल
१०६ प्रतिष्ठापाठ पिंगलाचार्य १०६ प्रद्युम्नचरित्र
३१, ४३, ५१ पुण्यास्रवकथाकोश
प्रद्युम्नराम
१२ पुरवाड-वंश
१०१ प्रभंजन पुरंदरविधानकथा
२२ प्रभाचन्द्र १३, ५७, ६५, ६६, ६७ पुस्तक गच्छ
४७, १४ ६८, ६६, ७०, ८५, ८६, ६४, ६६ पुष्कर (गच्छ)
२३, २६, १३ पुष्करगण २१, ५०, ५८, ६४ प्रभाचन्द्र पण्डित पुराणसार १०,१७, ८२, ८८ प्रभाचन्द्राचार्य ६५, १००, पुरुषार्थानुशासन
६० प्रमालनयतस्वालोक पुष्पदन्त ८, ९, १०, ११३ प्रमाणनिर्णय
४, ३६,
७५
४६
७३
११३
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
2 m दज
( १२७ ) पृष्ठ विषय
पृष्ठ प्रमेयकमलमार्तण्ड परीक्षामुखटीका) बरला नगरी (चोल देश)
६६,७० बलशालि (बलात्कारगण) ४४ प्रमेयरत्नाकर
. बलात्कार (गण) १३,१५,२८,२६,३० प्रवचन सरोजभास्कर ६४,६५,६६,१०० बलात्कारगण, २८, ५०७५, ७६, ८२, प्रवचनसार
३६,६५ प्रवचनसन (पंडित) ८२ बागड प्रह्लाद
२०, ४४, बागड देश (बाग्बर) पचसंग्रह (प्राकृत) टीका ७४ बाडी-मुहल्ला (बड़ौदाका) प्राकृत पिंगल
१०६ बावर ( मुगल बादशाह) प्राकृतलक्षण सटीक २६, ३०
बाराबंकी प्राकृत शब्दानुशासन
७१ बालेन्दु (बालचन्द्र) प्राग्वाट (पोरघाड)
बाल्हीक नगर प्रायश्चित समुच्चय सचूलिक वृत्ति ५७ बाहुबली (भोजराज महात्म्य)
३७ बिंझ (वैद्यराज) प्रीतिकर महामुनि चरित
बीजाच प्रेम (धर्मपन्नी मोमदेव) २० बुन्देलखण्ड फतेहपुर
२१ बृहटिप्पणिका फारसीतवारीख
बृहत्षोडशकारण पूजा फोरोजसाह तुग़लक
बृत्सिद्धचक्र पूजा बटेश्वर (शोरोपुर)
ब्रह्मदास बडवानी
ब्रह्मशील बडाली
ब्रह्मसेन बडौदा
ब्राह्मण (कुल) बहिग
१७ भक्कामरस्तवनपूजन बनारसीदास
७६ ७६ म त प्रति
प्रियंकर
U
४४
८६
४
४९
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठ
भगवती आराधना
८२,७३
भगवती श्राराधना-पंजिका
१६
भगवानदास (रूपचन्द पिता) ७६, ७८,
Το
भट्टाकलंक
भौंच (भृगुकच्छ नगर)
भदौरिया (राजा)
भद्रबाहु भद्रबाहु चरित्र
भरतेश्वराभ्युदय
भवराज
भविष्यदतकथा
भविष्यदत्तचरित्र
भानुकीर्ति
भानुभूपति
भारमल्ल राजा )
भावकीर्ति (अविद्यागुरु)
भावनापद्धति ( भावनाचतुस्त्रिशिका
भारतीय ज्ञानपीठ
भाव शतक
भाव संग्रह
भावसेन
( १२८ )
विषय
भुल्ला (कुशराज पितामह)
भुवनकीर्ति
भूतबली
भूतिलक भागापुरी
भूपति
भास्कर नदी
भीम सिंह
भीमसेन ( भ० )
११३
१०७
३४
४१, १६७
१०२
६
२, २०
३८
१०६
૨૪
५८
४, ६५, १०१
४, ५०, ५२
३५, ३६
१६, १०२
३१
भूपालचतुर्विन्शति- टीका भैरवपद्मावतीकल्प- सटीक
५२
मकलय
२६
मतिसागर
४७ मदनपराजय
१६
पृष्ठ
५
३३, ५०, ८०
दम,
२५
७६
६१,७२
भोज (धाराधीश्वर ) राजा ६५,६७, ६८, ६६, ७०,
७१,
८३
१६
१०४
४
भोजराज (राजा) भोजराज मंत्री (रावभाणजी)
८
मदनपुर
मधूक नगर
मलय (देश)
मरण करfuser
मलय कीर्ति
मल्लिनाथ
मल्लिनाथ चरित्र
३७
५६
२३
६३
६४
६०
७२
११
मल्लि भूषण
१३, १५, ७२
मल्लिषेण (आचार्य) ६१, ६२, ७२
मल्लुगित
३७
मल्लू इकबाल खां
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठ
महरा (धर्मपत्नी पं० रामचन्द्र ) २६ मसूतिकापुर
७०
महापुराण
महाअभिषेक
महादेवी
महापुराण
महापुराण-संस्कृत टीका
महाराज
महाराष्ट्र
महाराष्ट्र ग्राम
महावीरजी
महासेन (आचार्य)
महासेन (भगवानदास पुत्र )
महीपाल (वैश्य)
महीपाल चरित
( १२६ )
महेन्द्रकीर्ति (भ० )
महेन्द्रदत्त (पुत्र विमलू )
महेन्द्रभूषण (भ० )
महोबा
म (रायमल्ल पिता) मंगल (ब्रह्म)
६१, ८२,
१७
६६
४३
Το
३१
३६
८१
२०८
२८
५६, ७६,
५१
२५
मंगलदास (ज्येष्ट भ्राता कृष्णदास ) ३३
मन्त्र महोदधि
माइन्द्र ( ठक्कुर ) मांडवगड ( मांडू)
६६, ७२
२१
२०
५०
३४
विषय
पृष्ठ
माणिकचन्द्र ग्रन्थमाला ३८, १०१, १०२ माणिक्यनन्दी
६५, ६६, ७०
माणिक्यसेन (मुनि)
माथुर (गच्छ)
माथुर
माथुर (संघ)
मानिनी
मान्यखेट ( मलखेडा)
६६
माथुरान्वय
५८, ६४
माधत्रचन्द्र ( भ० शुभचन्द्र शिष्य ) ८४
माधचन्द्र (व्रती
८४
माधवचन्द्र (त्रैविद्यदेव)
८४
माधचन्द्र ( श्राचार्य
८३
मानसिह (राजा)
११३
मा ( पितामह )
मालव (देश)
मालवा
मित्रसेन
मुकुटसप्तमीकथा
मुक्तावलीव्रतकथा
५५
मुडासा
मुनिचन्द्र
३४
मुनिचंद्रसूरि
३८ मुनिसुव्रतपुराण
-
प्रतियेत्र
२१, ५०, ५८
६०
८५
६३
७६
४०
१४
७६, ८०
१४, १७, २२,
१४, १७
३५
४७
८४
३३
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३० )
पृष्ठ
१०
विषय
पृष्ठ विषय मुज (धाराधिप)
१६० मौजमाबाद (जयपुर) मुज (राजा)
४३ मौनव्रतकथा मुअदेव
४३ यशसेन (भट्टारक) मूलगुन्द
६१,६२ यशः कीर्ति २७, २८, २६, ५०, मूलसघ, १३, १५, १८, २३, २६, यशस्तिलकचन्द्रिका
१७ २८, ३१, ४४, ४७, ५०, ५१, यशस्तिलकचम्पू ४, १४, १७, १८ ६५, ६७, ७५, ७६, २०, २०, यशोधरा (ध० ५० मित्रसेन) ८०
यशोधर (राजा) मूलसंघान्वयी
५५ यशोधर चरित्र ४, ५, ७, ११,१४,१७, मूलसंघी
२४, २६, ३१, ५३, ११२ मूलाचार
यशोधर देव मूलाचार-प्रदीप
११ यशोधर महाकाव्य-पंजिका मूलाराधनादर्पण ६ ७५, १२, यशोधर रास
१२ मेघदूत
युक्रि चिन्तामणि मेघमालाव्रतकथा
१४,१७
योगदेव (७०) मेघमालोद्यापन पूजा १२ योगसंग्रहसार भेदपाट (मेवाड़)
३१ योगसार मेधावी
योगिनीपुर (देहली) १०१ मेधावी (जिनधन्द्र शिष्य) ३६,४५ रइधू (कवि) मेरुपंक्निकथा
१५, १७ रक्षाविधानकथा मेल्पाटी (मेलाड़ि नामक गांव) १७ रघुपति (महात्मा) मेवाड़
२५ रहदेव (देव) मेवाड़ (देश)
१०४ रणस्तम्भ ( रणथम्भौर ) मैथिली कल्याणनाटक ४६ रतन (चन्द्र) मैनपुरी
रतनचन्द्र (भट्टारक) मोक्षसप्तमीकथा
१२ रत्नकरण्डश्रावकाचारटीका
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३१)
विषय
पृष्ठ विषय रत्नकीर्ति (भ०) ७, १३, १८, २८, राजावलीकथे
३३, ३६, ५२ रस्नकोर्ति (मुनि)
५६ राजेन्द्र चन्द्र रत्नत्रयव्रतकथा १५, १७, २२, रात्रि भोजनत्यागकथा ७६, १३, १४, रत्नत्रयविधान ___ राम चन्द] (नागदेव पुत्र) ३७ रत्ननन्दी ३६, १०१, १०२ रामकीर्ति (भ०) रत्नभूषण
२५ रामचन्द्र रत्नपाल (बुध)
रामचन्द्र (पं०) रस्नमाला
८७,६२ रामचन्द्र (वादिराज पुत्र) ३६ रत्नपागर
२७ रानचन्द्र (मुनि) २७, ७२, ७५ रत्नशेखरसूरि
रामचन्द्र (मुमुक्ष) ७३, ७४ रत्नाकरसूरि
रामचरित्र
१,३१,१०३ रल्लो
रामनगर रविभद्र (अनन्तवीर्यगुरु) १६ रामनन्दी (गणी) रविव्रतकथा
१४, १७ रामसेन (भट्टारक) ३१,३३ ४२, रविषेण (प्राचार्य) २८, ६०
४८, १११ राघव (बुध)
४६, ५० रामसेनान्वय (ग०) राघवपाण्डवीयकाव्य
२३ रायमल्ल (ब्रह्म) ८४ रायल एशियाटिक सोसाइटी जनरल १०६
रावणपार्श्वनाथस्तोत्र राजकुमार
राव नारायणदास राजमल
राव पुजो जो राज (जी) मती विप्रलम्भ
राव भाणजी (राजा) १५,१६ (परित्याग) १,१०,१११ राष्ट्रकूटवंश राजश्री (शिष्या यशसेन) ६४ राजसिंह (राजा)
१०२ राहपुर
राचमल
राचमल्ल
m
१६
१०४
१०४
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठ विषय मुख (धाराधिप)
१६० मौजमाबाद (जयपुर) मुआ (राजा) ४३ मौनव्रतकथा
२८,४० मुलदेव
४३ यशसेन (भट्टारक) मूलगुन्द
६१,६२ यशः कीर्ति २७, २८, २६, ५०, मूलसब, १३, १५, १८, २३, २६, यशस्तिलकचन्द्रिका
२८, ३१, ४४, ४७, ५०, ५१, यशस्तिलकचम्पू ५, १४, १७, १८ ६५, ६७, ७५, ७६, ८०, ६०, यशोधरा (ध० ५० मित्रसेन) ८० १४, १००, ११२
यशोधर (राजा) मूलसंघान्वयी
५५ यशोधर चरित्र ४, ५, ७, ११,१४,१७, मूलसंधी
२४, २६, ३१, ५३, ११२ मूलाचार
यशोधर देव मूलाचार-प्रदीप
११ यशोधर महाकाव्य-पंजिका मूलाराधनादर्पण ६ ७५, ८२, यशोधर रास मेघदूत
३ युक्रि चिन्तामणि मेघमालाव्रतकथा १४,१७ योगदेव (10) मेघमालोद्यापन पूजा
योगसंग्रहमार मेदपाट (मेवाड़)
योगसार
१०६,११२ मेधावी
योगिनीपुर (दहली) मेधावी (जिनचन्द्र शिष्य) ३६,४५ रइधू (कवि) मेरुपंक्लिकथा
रक्षाविधानकथा मेल्पाटी (मेलादि नामक गांव) १७ रघुपति (महात्मा) मेवाड़
रहदेव (देव) मेवाड़ (देश)
१०४ रणस्तम्भ ( रणथम्भौर ) मैथिली कल्याएनाटक ४६ रतन (चन्द्र) मैनपुरी
३४ रतनचन्द्र (भट्टारक) मोक्षसप्तमीकथा
१२ रस्नकरण्डश्रावकाचारटीका
२२
३६
०
०
mmm
.
m
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठ
रत्न कीर्ति (०) ७, १३, १८, २८,
३३, ३६, ५२
५६
रनकीर्ति (मुनि)
रत्नत्रयव्रतकथा
रत्नत्रय विधान
रत्ननन्दी
रत्नभूषण
रत्नपाल (बुध)
रत्नमाला
रत्नसागर
रत्नशेखरसूरि
रत्नाकरसूरि
राघव (बुध) Taaresataकाव्य
१५, १७, २२,
६
रल्लो
रविभद्र (अनन्तवीर्य गुरु)
रविवतकथा
विषेण ( श्राचार्य)
( १३१ )
३६, १०१, १०२
२५
४६
राचमल
राचमल
राजकुमार
राजमल
राज (जी) मती विप्रलम्भ
राजश्री ( शिष्या यशसेन) राजसिंह (राजा)
८७,६२
२७
१०६
३६
५
५६
१४, १७
२८, ६०
४६,५०
२३
८४
६१
३८
१०६
विषय
राजावलीकथे
राजेन्द्र चन्द्र
रात्रि भोजनत्यागकथा ७६, १३.१४,
राम [ चन्द्र ] ( नागदेव पुत्र ) रामकीर्ति ( भ० )
रामचन्द्र
रामचन्द्र (पं० )
रामचन्द्र ( वादिराज पुत्र )
रामचन्द्र (मुनि)
रामचन्द्र (मुमुक्षु)
रामचरित्र
रामनगर
रामनन्दी ( गण ) रामसेन (भट्टारक)
राव नारायणदास
राव पुजो जी
राव भाजी (राजा)
( परित्याग ) ६, ११०, १११ राष्ट्रकूटवंश
६४
१०२
पृष्ठ
४५
राहड
राइडपुर
४७
३१,३३४२,
४८, १११
रामसेनान्वय ( ग ० )
३१
रायमल्ल (ब्रह्म)
५१
रायल एशियाटिक सोसाइटी जनरल १०६ रावणपार्श्वनाथस्तोत्र
२०
३७
२६, ४२
१०२
२६
३६
२७, ७२, ७५
७४
७३,
६, ११, १०३
२५
६५
१६
१६
१५, १६
६७
१०४
१०४
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
रिखश्री (माता जिनदास)
रिप्टसमुच्चय
रूपचन्द्र ( पं० ) रूपचन्द पांडे
रूपचन्दशतक
रूरा
रेखा ( पुत्र धर्मदास ) रैराज
रोहिणी व्रत कथा रोहितासपुर (रोहतक)
लक्ष्मण (साहू)
लक्ष्मण
लक्ष्मी (माता नागराज )
लक्ष्मीचन्द्र
लक्ष्मीचन्द्र (मुनि)
लक्ष्मीभूषण
लक्ष्मणश्री
लक्ष्मीसेन
लखमसेन
( १३२ )
पृष्ठ
३३
*
७६, ७१, ११३
७७,८०
50
२८
३२
५
२२
६४
६७
१०१
५८
१३, १५, १७
१००
३४
लब्धिविधानकथा
१५१६, २२
ललितकीर्ति
२८,२६,१०२
ललितकीर्ति ( भ० ) २१,२२,३३,४७
ललितपुर
लंबकचुक (कुल) लंबकंचुक (लमेचू ) लालजी
विषय
पृष्ठ
लालजी (लालजीमल पुत्र वादिराज )
३६
४, ४३
५६
२०, २६, २६
५६,८६
१०२
लाल (ड) बागड ( स घ )
लाड बागडसंघ
५२,६६,६२
लूकरण ( पं० ) जीकाशास्त्र भंडार ६२
लूणकरण ( पं० )
४८
लोणा
लोहपत्तन (नगर)
लोहाचार्य श्रन्वय
घेरवाल (जाति)
५
वर्धमrearra
३१, ४८ वर्धमानटोला
७
चट्टर
वत्स (गोत्र)
वनमाली
प्पनन्दी
वर ( नर ) देव
वर्धमान
aa मानचरित्र
aa मान चरित्र
वसुनन्दी
देश
वागडदेश
वागडसंघ
५
३३
५०
८,२६
६०
४५
४६
६२
वाग्भट (ह) कवि
वाग्भट (वाग्भट्टालंकारके कर्ता)
८५
४५
ប
१८
२१
५३
५५,५७
१५३
४७
४
७, १०३, १०४
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३३ )
विषय
२३,८८
पृष्ठ विषय वाग्भट (श्रावक) ८६७ विट्ठलदेवी वाग्भटालंकार
७ विद्यागण वाग्भटालंकारावरि-कविचन्द्रिका १०२ विद्या (गण) वाग्वर (वागढ़) ४३०३२ विद्यानन्द वाणस (कुल)
७२ विद्यानन्दि १२, १३, १५, २५, ७२ वाणी (सरस्वती) गच्छ ३६ विद्यानुवाद । वादिचन्द्रसूरि
विद्याभूषण (भट्टारक) ४२, ४८, ५६, वादिभूषण
११३ वादिराज (प्राचार्य) ४,३०,५७,७०,११३
विनयचन्द्र ८,२३,१००, वादिराज (भ्राता जगन्नाथ कवि) ३८,३१
विनयदेवी (पत्नी भोजराज) १६ वादिराज ( मंत्री राजसिंह) १०२
विनयश्री (आर्या) वादिराज सूरि
विन्ध्य वर्मा बादीभसिंह
७३, ११३
विमलदास वामदेव
१००,१०१,१०२ विमलश्री (आर्या ) वासवनन्दी (पंडित)
विमलसेन वासवसेन (मुनि)
७ विमलसेन गणधर वासवसेन
विमानपंक्रिकथा वामाधार (साहू)
विरुवट्ट (सुल्लक) वासुपूज्य जिनालय
२७ विलासपुर वाहणषष्ठोव्रतकथा
१२ विशालकीर्ति १३,२१,४७,१११ विक्रान्त कौरव नाटक
विश्वभूषण (भ०) विजयकीर्ति (भट्टारक) १८,३० विश्वसेन (भ०) ७८,७२ विजयनाथ माथुर ५०, १०१ विश्वसेन (मुनि) १११, ११२ विजयसार
विषापहारस्तोत्रटीका ४१, ४८ विजोलिया
१६ विष्णु भट्ट विज्जलदेव
५६ वीणा (धर्मपस्नोपद्मसिंह)
३६,
११३
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १३४)
६४.
विषय पृष्ठ विषय
पृष्ठ वीररागस्तोत्र २० वोसरि (भट्ट)
६५,६६ वीरनन्दी ६०,११० शकुन्तला
७२ वीरभद्राचार्य
१३ शहाबुद्दीन गौरी वीर भोजदेव (राजा) २०० शब्दाम्भोजभास्कर वीरमदेव
२.६. शब्दाम्भोरुह भास्कर वीयराय
१६ शङ्खदेवाष्टक वीरलेन ५२,८३,८८, १०, ११, १२ शाकवाटपुर (सागवाडा) वीरसेन (प्राचार्य)
७५ शांतिविधि वीरसेनाचार्य
शान्तिजिनस्तोत्र वीरिका
२५ शान्तिनाथ चैत्यालय वीरिका (माता कृष्णदास) ३३ शान्तिनाथ जिनालय वीरु (कवि)
६४ शान्तिनाथ पुराण ३५,५३,५४, ४८, वीरु (बुध) वेंकट रंगनाथ शर्मा — ७२ शान्तिनाथ मन्दिर वृत्तरत्नाकर
१०६ शान्तिनाथ स्तवन वृषभ-चरित्र (आदिनाथपुराण) ११ । शान्तिषेण वृषभदेवपुराण ४१,४२, शारदा स्तवन वृहती (भार्या विमलू) २८ वृहत्कनिकुण्डपूजा
शिवकोटि वृहत्सिद्धचक्रपूजा ६३,६४,५१२ शिवाभिराम (पं०) ४०,१०० वृहद्गुर्जरवंश
४१ शीतलनाथ व्रतकथाकोष
शुभकीर्ति व्रततिथिनिर्णय
२३ शुभचन्द्र (भट्टारक) १,१६, २३, वैजेणी
२६, ३०, ४४, ४५, ५५, ५८, वैद्यकशास्त्र
११२ ५६, ८४, ८५, ८६ वैरित्ति (असगकी माता) ५३ शुभधाम जिन्गलय
४
१८
, ४४
AT
१७
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
शृङ्गारसमुद्रकाव्य
शृङ्गारमञ्जरी
शेरशाह (बादशाह)
शौरिपुर
श्रमण भगवान महावीर
श्रवण द्वादशी कथा
श्रवणबेलगोल
श्रावकाचार सारोवार
श्रीकुमार
श्रीघोषर
श्रीकृष्णदेव (तृतीय)
श्रीकृष्ण (राजा)
श्रीचन्द्र
श्रीचन्द्र- टिप्पण
श्रीदत्त
श्रीदेव पं० )
श्रीदेवताकल्प
( १२५ )
पृष्ठ
४०
४०
३३
३४
१०१
१५.१७
६७, ८४, १५
१८,१६
४५
१६
६७
६३
५७, ८२, ८३, ८८
श्रीधन (मुनि - विद्याधर)
श्रीधर (विबुध)
श्रीनाथ (राजा)
श्रीनन्दी (नयनन्दी गुरु)
श्रीनन्दी (बलात्कारगणाचार्य)
श्रीनन्दी चतुर्थ)
श्रीनन्दी
श्रीनन्दी गुरू
श्रीनिवास (राजा)
६५,८२
८२ ८५ श्रुतबोध
५६ श्रुतमुनि
८३
५८
२६
श्रुतस्कंधकथा
५४ श्रुतस्कंध पूजा
५७
श्रेणिक चरित्र
५७
श्रेणिकरास
५८
श्वेताम्बर
५७
विषय
पृष्ठ
श्रीपाल
१३
श्रीपाल श्राख्यान
२४
श्रीपाल चरित (x) ११, १३, १४, १७, १८
श्रीपाल (त्रैविद्य)
५८
श्रीपालदेव
४
श्रीपालरास
श्रीपाल (वर्णी)
श्रीपुराण
४६
श्रीभूषण ( भट्टारक) ३०, ४१, ४२,
४८,४६,८८, १११
१०६
५
४७
६४
श्रीमाल (कुल)
श्रीरस्नी
श्रीवत्स (गोत्र)
श्रुतकीर्ति ( भट्टारक)
१२,५२
३०
४६,२०
१०६
६४, ६५
श्रुतसागर (ब्रह्म) ४३, १४, १५, १६, १७,
३४ ७२
२२
१७
२६-३०
१२
६७
श्वे० ज्ञानभंडार - जैसलमेर श्वेताम्बरयज्ञानभंडार
षट्खण्डागम
१०६
६८, १०६
७५,६०
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
r
विषय
- पृष्ठ विषय षदचतुर्थवर्तमानजिनार्चन ४०, १०० समन्तभद्र-भारती षट्दर्शनप्रमाणप्रमेयसंग्रह
समवसरणपाठ
७६,८० षद्ग्यनिर्णय १०. समाधितन्त्र
१०० षट् पाहुडटीका
१७ समाधितंत्र(शतकोटीका षट्रसकथा २२ सम्मेदशिखर
३२,३४ षण्णवतिक्षेत्रपालपूजा
ममयसार षण्णवतिप्रकरण
सम्यक्त्वकौमुदी षोडशकारण कथा
संयमकीति षोडशकारणवतोद्यापन
संयमसेन षोडशकारणयन्त्र
३४ सरस्वतिगच्छ ६,१३,१५, १८,२३ सकरू (तू) साहू
२६,३१,५०,७५,७६,८०,१२ सकलकीर्ति (भट्टारक) १,१०,११, सरस्वति-स्तवन
१६,२६,५० सरस्वती सकलचन्द्र (भट्टारक) ३१,८४ सरस्वती(भारतो) कल्प ६,७२ सकलभूषण (भट्टारक) १८,२६ सर्वसाधु
३५,३६ सकलविधिविधान (काव्य) ६६ सल्लक्षण सकीटनगर (एटा)
सलेमपुर सजानचित्तवल्लभ
सहस्रकीर्ति (भट्टारक) २७, २६, सतना
सहस्रनामस्वोप० टी० सत्यवाक्य
सन्तोष (जैसवाल) सद्भाषितावली
मंशयवदन विदारण सप्तव्यसन-कथा-समुच्चय
माकुम्भरी सपादलक्ष सबलीकरहाटक
मागपत्तन (सागवाड़ा) ममकितराम
सागरचन्द्र (मुनि) समन्तभद्र (प्राचार्य) ४१,४५,६०
___८५, ६८,१०१, ५१३ मागरसेन (मुनि)
F
S
ur
m
०
४
०
०
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
सागवाड़ा
२८,५०
सागारधर्मामृत (स्वोपज्ञटीका सहित)
साङ्ग सिद्धशब्दानुशासन
सानपति (साहू) सामन्तसिंह
सारचतुर्विंशतिका द्वीपपूजा
मालपुरा रंज
सप्तपरमस्थानकथा
सांतिरसा (आर्थिक)
सिद्धचक्रकथा
सिद्धचक्रपाठ
सिद्धचक्रमन्त्रोंद्धार स्तवन-पूजन
सिद्धचकाष्टकटीका
सिटिीका
faraant
सिद्धान्तसार दीपक सिद्धान्तसार
सिद्धान्तसार-भाष्य
सिद्धान्तसारादिसंग्रह
सिद्धिविनिश्चय-टीका
सिवीजेनसीरीज
( १३७ )
सिंधुराज
fugata
सिह नन्दी
पृष्ठ
१४, १७, २२
६३
४४
२२
४६
૧૭
१७
६०, ६१
११
ह
७२
Το
४१
११
१२ सुदर्शनसार
७३
५२,५३,८३
५१
१०२
५६
६४
विषय
सिहपुरा
सिंहल
४३
७६
१४,२३
सुकमालचरित्र सुखनिधान
३८,४०,८१
सुखबोधवृत्ति ( तत्वार्थ सूत्रटीका ) ४७
सुगंधदशमीकथा
१५, १७, २२
१२, १४,७०
५२
६५
६६
२६
२३,८८
८
४६
४३
३१
सुदर्शनचरित
सुदंसणचरिउ
सुनामपुर
सुभग (रामचन्द्र पिता )
सुभगसुलोचना-चरित
सुभटवर्मा
सुभद्राहरण सुभाषितरत्नसन्देह
सुभमचक्रचरित्र सुमतिकीर्ति (भट्टारक)
सुमतिमगर ( भट्टारक) सुलोचनाचरित्र
सुहृज्जन
सूपकारसार (शास्त्र)
सूरजमल्ल
पृष्ठ
४
सूरत
सेठकृचा मन्दिर दिल्ली
संतव
६७
११
१८,२८,५०,
_५१,७२,७५
४४
२४.२५
३२
२०
१६
१५,४१
५२
१०६
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
६०,१००
( १३८) विषय
पृष्ठ विषय सोमकीति (भहारक) ३१,५३ स्वयंभूस्तोत्र सोगानी (गोत्र)
३६,१०२ स्वयंभूस्तोत्र-टीका सोजित्रा
४१,४६ स्वरूपसम्बोधन-वृत्ति सोनिक
९६ हनुमच्चरित सोमदेव (गोकर्ण-पुत्र)
२० हनुवन्तकथा सोमदेव
४,६०,११३ हमीरदे (धर्मपत्नी हेमराज) सोमदेव (श्रावक) १६ हरखचन्द दुर्गादास सोमदेव (सूरि)
२६ हरदेव (चंगदेव पुत्र) सोमदेव (यति) १६६ हरपाल (वैद्य)
११२ सोमदेव (प्राचार्य) १४,६६,६७,९८ हरिचंद्र सोमवार (ग्राम
८५ हरितनु सोमेश्वर तृतीय (सोलंकी राजा) ५५ हरिपति सोरठ देश ८. हरिराज
२०,७६ सोलहकारणव्रतकथा १२ हरिवंश
८० सेनगण
४७ हरिवंशपुराण १,११,२८,२६,४६,२८ सेनवंश
६२ हरिवंशरास सेनसंघ १० हरिषेण
२१३ सराज
हर्ष (कृष्णदास पिता) सौराष्ट्र (देश)
१० हर्षसागर (ब्रह्म) २७,३४ सौर्यपुर (सूरत) ४६ हस्तिमल्ल
४५५५ स्वर्णनन्दी
१६ हंस (वर्णी) स्वर्णाचल-माहात्म्य ३४, ६३ हंसराज स्तोत्र (तर्क ग्रंथ)
३० हिसार (पेरोजापत्तन) स्मरपराजय
३८ हीरालाल एम. ए. स्याद्वादोपनिषत्
१८ हींगा (कविगोविन्द पिता) स्वयंभूछन्द
१०६ हुँबड (जाति)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
हुबड (वंश)
हूँमड (वंश)
हेम ग्राम)
मकीर्ति
हेमचन्द्र (नागदेव पुत्र)
हेमचन्द्र
हेमचन्द्राचार्य
( १३६ )
पृष्ठ
५१
२८,११२
६३
१८,८६
३७
४४,६४
७२
विषय
हेमराज
हेमराज पाटनी
लाचार्य
होलिका चरित्र
होली रेणुकाचरित्र
होयसल (वंश)
हैदराबाद हैहय (वंश)
पृष्ठ
૧૨
६२, ६३
२४
३२,३३
५८
६१
५५
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धि-पत्र
पृष्ठ
पंक्ति
चक्रवाल: लिवन्ति
१२
२०
स्मरण गुरूणामुपसुदर्शनचरित
अशुद्ध चचक्रवालः लिखते स्मण गुरुणामुपयशोधरचरित सुगरुमकल गुणनिधः दोषैरवालोकितहु मान (?) (१८७४) विजयनिवरत्नं विश्वभूषण-विरचित
२४
सकलगुणनिधिदोषैरनालोकितमहान् (१८८४) विजयिनि वररत्नं विश्वभूषण-पट्टाभरणजिनेन्द्रभूषण-विरचिते। कार्यो कोविदाः भुवनत्रयम् ॥ वृषभावितम् ।
३८
६
को
कोविदः
स्तुते
भुवनत्रये वृषभावित। संस्ते तदा 'च्छी काव्य"जिका कवित्तमदतः सूरिश्चन्द्रादिमहान ॥१७१ सदा ॥१७२॥
४७८ ४६ २३
तदाज्ञया श्री काव्यपंजिका कवित्वमदत. सुरेन्द्रचन्द्रादि महान् । सदा ॥१७॥
* इसमे पागेके सब श्लोकनम्बर एक अड्व कम जानने चाहिए ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ
५३
५४
५
39
५८
६१
६३
६७
"
"
६५
93
७४
७६
७६
49 is if
७७
59
11
८२
८३
29
८७
17
65
८६
पंक्ति
२०
६
१६
१०
२४
१५
१०
१८
७
१५
१
७
१६
१५
१७
२०५
२३
५
१३
२१
१३
१७
२३
१५
36
अशुद्ध
बाबुद्ध
( १४१ )
गुणगेय (?) कीर्त्ति -
समाप्तेद
यथागमः
जयत्परं ।
(सु)
संसुतां
मवेद्
शास्त्रेऽस्मिन्नादितं कनकच्चार संछायं
श्रीयशः कीर्त्तिरेन (?)
यांश देशेप्सित
( जिनदेव )
यदामल पदपद्मं
(जिन ?)
तस्माच्चि (न्त्य) तिमिद
सिद्धाक्षरे " :
..
शिवाभिरामात्र
विद्याचिणो (2)
समस्यलं (?)
परदेव तत्र ( ? ) लक्ष्मादिचन्द्रो
श्रद्धाकं
मंडलं
वनीसेवति ( ? )
शुद्ध
बालसंबुद्धय
गुणकीर्त्ति
समाप्तमिदं
यथागमम् । जयत्रं ॥
( सदा सु )
गुरुभुवन
संस्तुतां
भवेद
शास्त्रेऽस्मिन् गदितं
कनकाञ्चनसच्छायं
श्रीयश कीर्त्तिरेषः ।
यस्यांसंदेशे स्थित
( नागदेव ) यदमलपदपद्म
X
तस्माच्चिन्त्यमिदं farar: स्वकैः
शिवाभिरामाच्य
विद्याचसो
समस्त्यलम् ।
परदेवताऽय |
लक्ष्म्यादिचन्द्रो
श्रद्धदु
मंडल
वनीसविते
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
19
99
६६
34
"
१००
99
99
१०२
"
१०३
१०४
3"
१०५
१०६
999
११२
११३
१२१
35
"
39
पंक्ति
१२२
७
片
२२
२
१७
१०
१२
२४
१३
१७
११
१०
२३
IS
,
१०
२०
ह
१७
१८
१६
( १४२ )
अशुद्ध
चित्तेनाचालमेव
निःकाशित
समाप्ताः
माश्रुलभ्या (?)
सर्वे
पामिती तामिधा (१) ॥६॥ चम्पावतीत्याभिधा ।
वादीन्दुकं ॥७॥
दर्शज्ञान
बेत्ता
चारित्र
श्रीमते (?)
मेदुरामति: १)
परमा
गणिः
शुद्ध
चित्त नाचलमेव
निःकाषित
समाप्ता
माशु लब्ध्वा ।
सर्वैः
कल्याभ्युदये
स्वनादिष्यति
विरहति दनिश: (?)
भात
ग्याटवाभडः
लाटवागड:
सष्टिवन्तो (वान) त्र सद्द्दष्टिवान्सोऽत्र
अष्टादशतोर्थेन
अष्टादशतीर्थाय
वादीन्दुकम् ॥६॥
दर्शनज्ञान
वेता
चरित्र
श्रीमत्
मेदुरां मतिम्
दुर्जयदाभुयंग
कृतानागरः
तत्वोसारोप
* इससे आगे एक अंक कम समझना चाहिए ।
परया
गणी
कल्याणाभ्युदये
स्वाद
विहरति ह्यनिशं
भाति
दुर्जनता भुजंग
कृताऽऽननगरः
तत्तत्वसारोप
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ १२२ १२३ १२४
पंक्ति २४
१३५
१३६
२१
१५३ १४५ १४६ १४८
२२ १२
१७
( १४३) अशुद्ध
शुद्ध गामितं मसंग्निलित् (१) गामि-संतमससंग्लपित् गगणाऽपगाः
गगनाऽऽपगाः शुकुन
शकुन गृहिता
गृहीता सरसलिलवत् सर सलिलवत् प्रवत ते (तु ?) प्रवत (ताम्। स्वामि विनेयानां स्वामी विनेयानां नरोचनाकात: (१) लोचनकान्तः श्रासाद्या सदा [१] प्रासाद्य घुसदां मुरगोपेता
मुद्गरोपेता कृत्वा
कृता तुच्छतमा (?) त्र (खलु) तुच्छतमेन शीलनिधि शलीलं (१) शीलनिधिः सुशीला घनाथ तारकाः (१) धनाधनोऽथ तारकाः वर्णालंकाहारिणी वर्णालंकारधारिणी नेमिचचन्द्र
नेमिचन्द्र पटिय दुष्ट (?) पटिष्ठगमकि
गमक माधवेनः सूइवंडात्मक माधवेन षखंडात्मक पर्याम,
पर्यायमलमप्रतिमबोधं ममलप्रतिमप्रबोधं द्वाप्टे
द्वयप्टे विशस्य ? दूरीकृतलागुण ? विज्ञस्यादूरीकृतकलागुण । गुरुणामवदेशो (?) न गुरूणामुपदेशेन
१५८
५६०
१६४
१
"
१६
१६८८
१६८
८
१७० १७,
२२
२
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ पंक्ति १७२ १२ १७३ २४ १७६ १३
(१४४ ) अशुद्ध आर्यवे (?) सुरसत्प्रिये। आर्यवर्षे सुरप्रिये विदुषो
विज्ञो यो शक
शुक्र जयात्युच्चकैः (?)
जयत्युच्चकैः जिनभूतिराम्यं (?) লিনমুনি देवेन्द्रस्त्वद्यशः पेतुः करैः देवेन्द्रास्त्वद्यशः पेतुः करे धृत्वास्ववकीम् (?) धृत्वा स्वबल्लकीम् ।
शक
१७७
1८०
२२
त
५१
१८५
विदो मथत् (१) विदोऽभवन् । १८५ यत्करणौ
यत्कणों १८७
निर्लोडितान्यगम- निर्लोडितान्यागमं १८८ महरिणो
महरिसिणो १८८१ करणाए
करुणाण तावेत्थो महीफलंमि विदितावन्थेय महीयलम्मि विदिद णयरणए (?) णयरणाहे नामिऊण
नमिऊण सब्वन्न
सवण्णु १६६ ११ नवासीत्युत्तरे नवाशीत्युत्तरे १६८८ विद्वष
विद्वेष २१८ १२ सद्गवाक्य
सद्गुरुवाक्य२२४ १५-१६ श्लोक नं. १६ दुवारा छप गया है । अत: उसे निकाल
कर आगे के श्लोक नम्बर सुधार लेवें।
१४
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
PAN
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
(आद्यन्तादिमागमंचयात्मक)
___-0:k:१.न्यायविनिश्चय-विवरणम् (वादिराजसूरिः) आदिभाग:
श्रीमज्ज्ञानमयो दयोन्नतपढव्यक्तो विविक्तं जगत् कुर्वन्मवतनूमदीक्षणसखैर्विश्वं वचोरश्मिभिः । व्यातन्वन्भुवि भव्यलोकनलिनीषंडेष्वखंडश्रियं
श्रेयः शाश्वतमातनोतु भवता देवो जिनोऽहर्पतिः ॥१॥ विस्तीर्ण-दुर्नयमय-प्रबलान्धकार-दुर्बोध-तत्त्वमिह वस्तुहितावबद्धं । व्यक्तीकृतं भवतु नः सुचिरं समंतात् सामंतभद्रवचनस्फुटरत्नदीपैः ।।२।। गूढमर्थमकलंकवाङ्मयागाधभूमिनिहितं तदर्थिनाम् ।। व्यञ्जयत्यमलमनन्तवीर्यवाक् दीपवतिरनिशं पदे पदे ॥३॥ यत्सूक्तसारसलिलस्नपनेन संतश्चेतो मलं सकलमाशु विशोधयन्ति । लंघ्यन्न यत्पदमतीवगभीरमन्यैस्ते मा पुनस्तु(न्तु)मतिसागरतीर्थमुख्याः ॥४ प्रणिपत्य स्थिरभक्त्या गुरून्परान युदारबुद्धिगुणान् । न्यायविनिश्चय-विवरणमभिरमणीयं मया क्रियते ॥५॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिमंग्रह
विद्यासागरपारगैर्विरचितास्संत्येव मार्गः परे गंभीर-पद-प्रयोग-विषया गम्याः परं तादृशैः । बालाना तु मया सुखोचितपदन्यामक्रमश्चिन्त्यते मार्गोऽयं सुकुमारवृत्तिकतया लीलाऽऽगमाऽन्वेषिणाम् ||६|| अभ्यस्त एव बहुशोऽपि मयैव पन्था जानामि निर्गममनेकमनन्यदृश्यं । तन्मामिहादरवशेन कृतप्रचारं के नामदूपण शरैः परिपन्थयन्ति ||७|| श्रथवा येषामस्ति गुणेषु सहमतियें वतुमारं विदुः तेषामत्र मनः प्रविष्टमसकृत्तुष्टिं परा गच्छति । ये वस्तु व्यवसाय - शून्य - मनसो दोषाभिदित्सा पराः क्लिश्नतोऽपि हिते न दोषकणिकामप्यत्र वक्तुं क्षमाः ||८||
२
अपि च-
यस्य हृद्यमलमस्ति लोचनं वस्तुवेदि सुजनस्स मद्यति । मत्सरेण परिमते परो विद्यया तु परया न मद्यते ॥६॥
तदास्ता प्रस्तुतमुच्यते
जयति सकल-विद्या- देवता रत्नपीठं हृदयमनुपलेषं यस्य दीर्घे स देवः । जयति तदनु शास्त्रं तस्य यत्सर्वमिथ्या समय- तिमिग्घाति ज्योतिरेक नराणाम् १०
अन्तभाग :
श्रीमन्न्यायविनिश्चयस्तनुभृता चेतादृगुर्वीनलः सन्मार्ग प्रतिबोधयन्नपि च तान्निःश्रेयसप्रापणं । Dasi जगदेकवत्सलधिया लोकोत्तरं निर्मितो देवस्तार्किक - लोकमस्तक मणिर्भुगात्स वः श्रेयसे ॥१॥ विद्यानंदमनन्तवीर्यसुखदं श्री पूज्यपादं दयापालं सन्मतिसागरं कनकसेनाराध्यमभ्युद्यमी । शुद्धयनीतिनरेन्द्र सेन मकलकं वादिराज सदा श्रीमत्स्वामिसमन्तभद्रमतुलं वंदे जिनेन्द्रं मुदा ॥२॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मरत्नाकर - प्रशस्ति
भूयो भेदनयावगाहगहनं देवस्य यद्वाङ्मयं कस्तद्विस्तरतो विविच्य वदितुं मदः प्रभुर्मादृशः । स्थूलः कोपि नयस्तदुक्तिविषयो व्यक्तीकृतोऽय मया स्याच्चेतसि धीमता मतिमल-प्रक्षालनै कक्षमः ||३|| व्याख्यान रत्नमालेयं प्रस्फुरन्नयदीधितिः । क्रियता हृदि विद्वद्भिस्तुदंती मानम तमः ||४|| श्रीमहिमहीपतेः परिषदि प्रख्यातवादोन्नति - स्तर्कन्याय तमोपहोदयगिरिः सारस्वतः श्रीनिधिः । शिष्यः श्रीमतिसागरस्य विदुषा पत्युस्तपःश्रीभृतां भर्तुः सिंहपुरेश्वरो विजयते स्याद्वादविद्यापत्तिः ||५|| इत्याचार्यवर्य स्याद्वादविद्यापति- विरचिताया न्यायविनिश्वयतात्पर्याव यो तिन्या व्याख्यानरत्नमालाया तृतीयः प्रस्तावः समाप्तः । समाप्त च शास्त्रं । २. धर्मरत्नाकर ( जयसेनसूरि )
श्रदिभाग
लक्ष्मी निरस्तनिग्विलापदमाप्नुवन्तो लोकप्रकाशरखयः प्रभवन्ति भव्याः । यत्कीर्ति कीर्तनपरा जिनबर्धमानं तं नौमि कोविदनुत सुधिया सुधर्मम ॥ १ ॥
अन्तभागः
यस्य नैवोपमानं किमपि हि सकलद्योतकेषु प्रतर्क्स
मंत्येनैकेन नित्यं श्लथयति सकलं वस्तुतत्वं विवक्ष्यं ।
अन्येनान्येन नीति जिनपतिमहिता संविकर्षत्यजलं,
३
गोपी मथानवद्या जगति विजयता सा सखी मुक्तिलक्ष्म्याः ||६६|| इति श्रीसूरि श्रीजयसेन - विरचिते धर्मरत्नाकरे उक्ताऽनुक्त-शेषविशेषसूचको विंशतितमोऽवसरः ॥
श्रीवर्धमाननाथस्य मेदार्थो दशमोऽजनि । भृद्दशधा धर्मो यो मूर्ती वा व्यवस्थितः ॥ १॥ा मेदा महाभिर्विहरता तेपे तपो दुश्वरं
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह श्रीखंडिल्लकपत्तनान्तिकरणाभ्यद्धिप्रभावात्तदा । शाट्येना पुपततना सुग्नरुप्रग्व्या जनाना श्रियं तेनागीयत झाडवागड इति त्वेको हि संघोऽनघः ॥२॥ धर्मज्योत्स्ना विकिरति मदा यत्र लक्ष्मी-निवामाः प्रापुश्चित्र मकलकुमुदायत्युपेता विकाशम। श्रीमान्मोभून्मुनिजननुतो धर्मसेनो गाद्र
स्तस्मिन रत्नत्रितयमदनीभूतयोगीन्द्रवंशे ॥३॥ भंजन्वादीन्द्रमानं पुरि पुरि नितरा प्राप्नुवन्नुद्यमान तन्वन् शास्त्रार्थदानं रुचि रुचि रुचिरं सर्वथा निनिंदानं । विद्यादर्शोपमानं दिशि दिशि विकिरन स्वं यशो योऽसमानं
तेभ्यः श्री(तस्मान्छी) शांतिषेणः समजनि सुगुमः पापधूली-ममीरः ॥४॥ यत्रास्पद विदधती परमागमश्रीगत्मन्यमन्यन्मतीत्वमिदं तु चित्रम् । वृद्धा च संततमनेकजनोपभोग्या श्रीगोपसेनगुरुराविरभूत्स तस्मात् ॥५॥
उत्पत्तिस्तपसां पदं च यशमामन्यो रविस्तेजमामादिः सदचमा विधिः सुतरसामामीनिधिः श्रेयसा। श्रावासो गुणिना पिता च शमिना माता च धर्मात्मना न ज्ञातः कलिना जगत्सुबलिना श्रीभावसेनस्ततः ॥६॥ ततो जातः शिष्यः सकलजनतानंदजनन:(कः) प्रसिद्धः साधूना जगति जयसेनाख्य इह सः । इदं चक्रे शास्त्रं जिनसमय-सारार्थ-निचित हितार्थ जंतना स्वनिविभवाद्गर्व-विकलः ॥७॥ यावद्योतयतः सुधाकररवी विश्वं निजाशत्करै। विल्लोकमिमं विभति धरणी यावच्च मेरुः स्थिरः। रत्नाशुच्छुरितोत्तरंगपयसो यावत्पयोराशय
स्तावच्छाम्नमिदं महर्षिनिवहैः स्तात्पाठ्यमानं श्रिये ॥८॥ इति श्रीसूरिजयसेनविरचितं धर्मरत्नाकरनामशास्त्रं समाप्तम् ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
यशोधरचरित्र-प्रशस्ति
३. यशोधरचरित्र (पद्मनाभ कायस्थ) आदिभाग:
परमानन्दजननी भवसागरतारिणीं ।
सता हि तनुता ज्ञानलक्ष्मी चन्द्रप्रभः प्रभुः ॥१॥ अन्तभाग :
उपदेशेन ग्रंथोऽयं गुण कीर्तिमहामुनेः। कायस्थ-पद्मनाभेन चितः पूर्वसूत्रतः ॥१०७॥ संतोष-जैसवालेन संतुष्टेन प्रमोदिना । अतिश्लाघितो ग्रंथाऽयमर्थमंग्रहकारिणा ॥१०॥ साधार्विजयसिहस्य जैसवालान्वयस्य च
मुतन पृथ्विराजेन ग्रंथोयमनुमोदितः ॥१०॥ इति श्रोयसाधर चरित्रे दयामुन्दराभिधाने महाकाव्ये माधुश्रीकुशराजकारापिते कायस्थ-श्रीपद्मनाभ-विरचिते अभयरुचिप्रभृतिसर्वेषा स्वर्गगमनं (स्वर्गगमगवणनो नाम) नवमः सर्गः।
जातः श्रीवीरसिहः सकलरिपुकुलवानिर्घातपातो वंशे श्रीतोमराणा निजविमलयशाव्याप्तदिक्चवक्रवालः। दानैर्मानै विवेकन भवति समता येन साकं नृपाणा कषामेषा कवीना प्रभवति धिषणा वर्णने तद्गुणाना ॥१॥ ईश्वरचूडारत्नं विनिहतकरघातवृत्तसंहातः चन्द्र इव दुग्धसिधोस्तस्मादुद्धरणभूपतिर्जनितः ॥२॥ यस्य हि नृपतः यशसा सहमा शुभ्रीकृतत्रिभुवनेऽस्मिन् । कैलाशति गिरिनिकरः तीरति नीरं शुचीयते तिमिरं ॥३॥ तत्पुत्री वीरमेन्द्रः सकलवसुमतीपालचूडामणिर्यः प्रख्यातः सर्वलाके सकलबुधकलानंदकारी विशेषात् । तस्मिन् भूपालरत्ने निखिलनिधिगृहे गोपदुर्गे प्रसिद्धि भुजाने प्राज्यराज्यं विगतरिपुभयं सुप्रजासेव्यमानं ॥४॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह वंशेऽभूज्जैसवाले विमलगुणनिधि लणः साधुरत्नं माधुश्राजैनपालोभवदुदितयास्तत्सुतो दानशीलः । जैनेन्द्राराधनंषु प्रमुदितहृदयः सेवकः सद्गुरूणा लोणाख्या सत्यशीलाऽजनि विमलमतिजैनपालस्य भार्या।।५।। जाताः पट तनयास्तयोः सुकृतिनोः श्रीहंसराजोभवत् तेषामाद्यतमस्ततस्तदनुजः सेराजनामाऽजनि । रैराजो भवराजकः ममजनि प्रख्यातकीतिर्महासाधुश्रीकुशराजकस्तदनु च श्रीक्षमराजो लघुः ॥६॥ जातः श्रीकुशराज एव सकलदमापालचूडामणः श्रीमत्तोमर-वीरमस्य विदितो विश्वासपात्र महान । मत्री मंत्रविचक्षणः क्षणमयः क्षीणारिपक्षः क्षणात् क्षोणीमीक्षणरक्षणक्षम मतिजैनेन्द्रपृजारतः ॥७॥ स्वगस्पद्धिसमृद्धिकोतिविमलश्चैत्यालयः कारिता लोकाना हृदयगमा बहुधनेश्चन्द्रप्रभस्य प्रभाः । यनैतत्समकालमेवरुचिर भव्यं च काव्यं तथा साधुश्रीकुशराजकन मुधिया कीर्ते श्चिरस्थापक ।।८।। तिम्रस्तस्यैव भार्या गुणचरितयुपस्तासु रल्होभिधाना पत्नी धन्या चरित्रा व्रतनियमयुता शीलशौचेन युक्ता । दात्री देवाचनादृया गृहकृतिकुशला तत्सुतः कामरूपा दाता कल्याणसिहो जिनगुरुचरणाराधने तत्परोऽमृत ।।६।। लक्षणश्री: द्वितीयाभूत्सुशीला च पतिव्रता कौशीरा च तृतीयेयमभद्गुणवती सती ॥१०॥ शातिर्देशस्य भूयात्तदनु नरपतेः सुप्रजाना जनाना वक्तृणा वाचकाना तथैव (१) ॥११॥ यावत्कर्मस्य पृष्ठे भुजगपतिरयं तत्र तिष्ठेद्गरिष्ठे यावत्तत्रापि चचद्विकटफारणफणामडले क्षोणिरेषा ।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
यशोधरचरित्र-प्रशस्ति यावन्दोणी समस्तत्रिदशपतिवृतश्चारुचामीकराद्रिस्तावद्भव्यं विशुद्ध जगति विजयता काव्यमेतच्चिराय ॥१२॥ कायस्थ-पद्मनाभेन बुधपादान्जरेणुना।
कृतिरेषा विजयता स्थेयादाचन्द्रतारकं ॥१३॥ [ इति श्रीपद्मनाभ-कायस्थ-विरचितं यशोधरचरित्र समाप्तम् ]
यशोधरचरित्र ( वासबसेन मुनि) आदिभाग :
जितायतीन् जिनान्नत्या सिद्धान् सिद्धार्थसंपदः । सूरीनाचारसपन्नानुगाध्यायास्तथा यतीन् ॥१॥ जनन्या समवेतस्य यशोधर-महीभुजः।। चरित पावन वक्ष्ये यथाशक्ति यथागम ॥२॥ सवशास्त्रविदा मान्यैः सर्वशास्त्रविशारदैः । प्रभंजनादिभिः पूर्व हरिषेण-समन्वितैः ।।३।। यदुक तत्कथ शक्यं मया बालेन भाषित । तथापि तत्क्रमामाज-प्रणामाजित-पुण्यतः ॥४॥ प्रोच्यमान समासेन संसारासातशातन।।
वदता शृण्वता यच तत्सतः शृणुतादयत् ॥५॥ अन्तभाग :--
मारिदत्तादयश्चान्ये आर्यासघं तथैव च । सौधर्मादिकवयपर्यत नाकमाश्रिताः ॥१८७॥
"कृतिर्वासबसेनस्य वागडान्वयजन्मनः। १ यह प्रशस्ति-पद्य जैनसिद्धान्तभवन आराकी सं० १७३२ वाली एक प्रतिमे नही है किन्तु दूसरी मं० १५८१ की लिखी हुई उस प्रतिमें पाया जाता है जो रामसेनान्वयी भ० श्रीरत्नकीर्तिके प्रपधर और भ० लखमसेन के पट्टधर भ. धर्मसेनके समयमें लिखी गई है।
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह इमा याशोधराभिख्या सशोध्याधीयता बुधैः ॥१०॥" इति यशोधरचरिते मुनिवासवसेनकृते काव्ये अभयरुचिभट्टारक-अभयमत्योः स्वर्गगमनी चडमारी-धर्मलाभो यशोमत्यादयोन्ये यथायथं नाकनिवासिनो नाम अष्टमः सर्गः समाप्तः ।
नेमिनिर्वाणकाव्य (कविवाग्भट ) आदिभाग:
श्रीनाभिसूनोः पदपद्मयुग्मनखाः सुम्बानि प्रथयतु ते वः ।
समन्नमनाकि-शिरःकिराट-संघट्ट-विनम्तमणोयित येः ||१|| अन्तभाग :
'भिल्लो विध्यनगे वणिग्वरगुणश्चेभ्यादिकेतुः सुरः । चितायाति खगे महेन्द्रसुमना भूपोऽपरादिर्जितः। साऽव्यादच्युतनायका नरपतिः स्वादिप्रतिष्ठाऽयहमिन्द्रो यश्च जयंतके सुरवरा नेमीश्वरः पातु वः ॥८६॥ अहिछत्रपुरोत्पन्न-प्राग्वाट-कुलशालिनः ।
छाहडस्य सुतश्चक्रे प्रबन्धं वाग्भटः कविः ।।८७॥ इति श्रीनेमिनिर्वाणे महाकाव्ये महाकविश्रीवाग्भटविरचित नेमिनिर्वाणाभिधानी नाम पंचदशमः सर्गः समाप्तः ।
६. भूपाल-चतुर्विशति-टीका (पं. आशाधर ) आदिभाग:
प्रणम्य जिनमज्ञाना सज्ञानाय प्रचक्षते ।
आशाधरो जिनस्तोत्रं श्रीभूपालकवेः कृतिः ॥१॥ १ ये अन्तके दोनों पद्य निर्णयसागर बम्बई से प्रकाशित हुए ग्रन्थमें नहीं है किन्तु आरा सि० भवन तथा देहलीकी प्रतियोंमे पाये जाते हैं ।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूस्वामिचरित्र - प्रशास्त
अन्तभाग :
उपशमइव मूर्तिः पूतकीर्तिः स तस्मादजनि विज (न) चंद्रः सच्च कोरै कचद्रः । जगदमृतमगर्भाः शास्त्रसंदर्भगर्भाः शुचिचरितसहिष्णोर्यस्य धिन्वंति वाचः ||२६|| विनयचन्द्रस्यार्थ मित्याशाधरविरचिता भूपाल चतुर्विंशतिजिनेन्द्रस्तुते
टीका परिसमाप्ता ।
[ जयपुर प्रति
७. जम्बूस्वामिचरित्र (ब्र० जिनदास )
आदिभाग :
श्री वर्धमानतीर्थश वंदे मुक्तिवधूवरम् । arraft देव देवाधिप- नमस्कृतम् ||१||
अन्तभाग:
ε
श्रीकुंदकुंदान्त्रयमालिरत्न श्रीपद्मनदी विदितः पृथिव्याम् सरस्वतीगच्छ विभूषणं च बभूव भव्यालिसरोजहसः ||२३|| ततोभवत्तस्य जगत्प्रसिद्ध पट्ट मनाज्ञे सकलादिकार्तिः । महाकविः शुद्धचरित्रधारी निर्ग्रथराजा जगति प्रतापी ||२४|| जयति सकलकीर्तेः पट्टपकेजभानु जगति भुवन कीर्तिविश्वविख्यातकीर्तिः । बहुयतिजन युक्तः सर्वसावद्यमुक्तः कुसुमशरविजेता भव्यसन्मार्गनेता ||२५|| विबुवजन निषेत्र्यः सत्कृताने ककाव्यः परमगुणनिवासः सद्व्रतालीविलासः । विजितकरणमारः प्राप्तमसारपारः स भवतु गतदोषः शर्मणे वः सतोषः ||२६||
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह
पष्ठाष्टमादेस्तपसो विधाता, क्षमाभिधः श्रीनिलय धरित्र्याम् । जीयाजितानेकपरीपहारिः, सबोधयन् भव्यगण चिरं सः ॥२७॥ भ्रातास्ति तस्य प्रथितः पृथिव्या, मद्ब्रह्मचारी जिनदासनामा । तनेति तेने चरितं पवित्र, जब्यादिनाम्नो मुनिसत्तमस्य ॥२८॥ दशे विदेशे सततं विहार, वितन्वता येन कृताः सुलोकाः । विशुद्धसर्वज्ञ मत-प्रवीणाः, परोपकारवततत्परेण ||२६|| स ब्रह्मचारी किल धर्मदासस्तस्यास्तिशिष्यः कविबद्धमख्यः । सोजन्यवल्लीजलदः कृतोय, तद्योगतो व्याकरणप्रवीणः ॥३०॥ कविर्महादेव इति प्रसिद्धस्तन्मित्रमास्ते द्विजवशरत्नम् । महीतले नूनमसौकृत(ति)श्च साहाय्यतस्तस्य मुधमहेतोः ॥३१॥ ग्रथः कृतोऽयं जिननाथभक्त्या गुणानुगगाच महामुनीनाम् । पूजाभिधानादहिनेन नित्य(नून)महाप्रशस्तः परमार्थबुद्धया ॥३२॥
एकविशतिप्रमाणानि शतानि च चरित्रके ।
त्रिंशद्युक्तानि श्लोकाना शुभाना संति निश्चितम् ।।३७|| इति श्रीजम्बूस्वामिचरित्रे भ० सकलकीर्तिशिप्य-ब्रह्मजिनदाम-विचित विद्युच्चर महामुनि-सर्वार्थसिद्धिगमनो नामैकादशमः सर्गः ॥११॥
८. सुदर्शनचरित्र ( विद्यानंदी मुमुक्षु) आदिभाग:
ज्ञानरत्नाब्धितारेश सर्वविद्याधिपं प्रभु । आदिदेवं नमस्यामि भव्यगजीवभास्कर ॥१॥ चंद्रप्रभोः द्युतिः पायात्मतामंतःप्रकाशिनी। नित्यं करोति चद्रस्य न कृष्णे साततोधिका ॥२॥ कारातिजये शूरं वदे शाति शिवश्रिये । ससारवनदावाग्नौ पतज्जीवेषु तायिनं ॥३॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुदर्शनचरित्र - प्रशस्ति
स्मरादीना विजेतारं त वीरं प्रणमाम्यहं । ज्ञानलक्ष्म्या हि भर्त्तारं निःप्रत्यूहं च शकर ||४|| शत्रुणा ये विजेतारश्चाभ्यतरनिवत्तिना । प्रणमामि जिनान शेषान् सर्वपापापनुत्तये ||५|| सुदर्शनमुनि वदे धीरं सद्द्ब्रह्मचारिणं ! येन कर्मारिमाहत्य प्राप्तं सिद्धत्वमद्भ ुत || ६ || तनुता गुरवः सर्वे पूज्या मे शर्मसपदम् । सर्वविघ्नहरा वंद्यास्तुत्याः सुरनराधिपः ||७|| जिनराजमुवोत्पन्ना विमला ज्ञानसपदम् । दामिनी शारदां स्तोष्य मुहुरजानहानये ॥८॥ मोहाधकार तरिणि तपस्तेजोऽनुमारिणं । गणेश गौतमं वदे मयत जगदुत्तमं ॥ ६ ॥ कवित्व- नलिनीग्राम-निबोधन- सुधारिण । वह वंदे कुदकुदाभिध मुनि ||१०|| यम्य यशारवनष्टा कृष्णास्या बौद्धकौशिकाः । स्वये कलंकसूरिं तं माह मार ग कन्धरम् ॥११॥ क्राधमार गीलाल जिनसेनमहाकवि । कुवादिहंममारग वदेऽह तद्गुणाप्तये ||१२||
ग्रावश्यकलना कन्द-प्रसारण- घनागम । रत्नकीर्तिमह भक्त्या स्तौमि गच्छाधिप विभु ॥ १३ ॥ परवादि-महाक्रव्याद्वारणे लक्ष्मणाग्रजं ।
वागर्थमिह वंदेऽह प्रभेन्दुं सूरसत्तम ||१४|| क्षमा सर्वस्व धरणि बोधबीजस्य भूमिका । मुनीन्द्रं गतमन्देह पद्मनन्दि स्तुवेऽनिशम् ||१५|| जीवाजीवादितत्त्वाना देशकं च गुणार्णव । देवेन्द्र कीर्तिं भक्त्याse मुनि नौमि मुनीश्वरम् ||१६||
११
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह
विधानन्दि-मुनीन्द्रेण तस्य शिष्येण धीमता । स्वस्यान्यस्योपकाराय दिने जातु मनोहर ||१७|| चिन्तित मानसे श्रेयो यतिना तत्कथ भवत् । शुभोपदेशतोऽस्माकं पुनस्तस्य च योगतः ॥१८॥ (युग्मं ) येन श्रुतन भव्यानामघ याति भवाजितं ।
सुदर्शनमुनेवं त्तवक्ष्यऽहं तत्समासतः ।।१६।। अन्तभाग:
योगत्रयेषु निष्णातः विशालकीर्तिशुद्धधीः । श्रीकंदकंदसंताने बभूव मुनिसत्तमः ||८|| तत्पऽनि विख्यातः पचाचारपवित्रधीः। शुभकीनिमुनिश्रेष्ठः शुभकीतिः शुभप्रदः ||६|| धर्म चन्द्रस्तता रत्नकीर्तिः शुद्धवचीनिधिः । प्रभेन्दुः पद्मनन्दिश्च ख्यातः कामाहिमद नः ॥१०॥ भारतीगच्छपकेज-विकाशन-दिवाकरः । देवेन्द्रनामकीय॑ते कीर्त्यते लाकविश्रुतः ॥१०१॥ विद्यानन्दिमुनिख्यातस्तस्य शिप्यो गुणाग्रणीः । सुदर्शनस्य तेनेदं चरित शर्मणे कृत ॥१०॥ तनुता माधवः सर्व चतुःसघसमुद्भवाः । मया कृति(त)मिदं शाध्यं लोके तैविशदाशयः ॥१०३।। य लेखयति लिखत पठति पाठयति च । सुदर्शनमुनेरेप चरित्रं ते सुखाश्नुते ॥१०४॥ यदक्षरस्वरैमांत्राहीनं प्रमाढता इह । तं शोव्यं शुद्धचरितः मुनिभिः मे कृत तथा ॥१०५|| गान्धारपुर्या जिननाथचैत्ये छत्रध्वजाभूषितरम्यदेशे । कृतं चरित्रं स्वपरोपकारकृते पवित्रं हि सुदर्शनस्य ॥१०॥
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुदर्शनचरित्र-प्रशस्ति नित्यं नमामि तमहं जिनपार्श्वनाथं पद्मावती-धरणयत्त-नुतं त्रिकालं । येनारिवलं निरमितं किलकर्मजालं नाल क्षमो रचयितं स्तवनं तदीयं ।।१०७॥
जिनान्तिमं नागनरेद्रवंद्यं, श्रीवर्द्धमानं गतगगबंध । अंनातिगं सर्वगुणाबुराशि, वंदे भवाब्व्युत्तरणैकहेतोः ॥१८॥
पंचते परमेष्टिनः मुखकराः कारुण्यपूर्णाशयाः, माद्ध श्रीजिनधर्म आगमयुतः सद्भव्यराशिस्तुनः । चत्यं श्रीजिननायकस्य सततं चैत्यालय मेस्य(१) वे,
शश्वन्मे शरणं भवाब्धितरणं भूयाद्भवापन्नुदे ॥१०॥ इति श्रीसुदर्शनचरित्रे पंचनमस्कारमाहात्म्यप्रदर्शके मुमुक्षुश्रीविद्यानन्टिविरचिते सुदर्शनमहामुनिमुक्तिगमनो नाम द्वादशमः परिच्छेदः ममाप्तः। मंवत् १७७६ वर्ष शुभं भव । [दिल्ली, धर्मपुरा, नयामन्दिर ।
६. सुदर्शनचरित्र ( मुमुक्षु विद्यानन्दी) श्रादिभाग :
नत्वा पचगुरून् भक्त्या पंचर्म गतिनायकान् । सुदर्शनमुनेश्चारुचरित्रं रचयाम्यहं ॥१॥ येपा स्मरणमात्रेण मर्वे विघ्ना घना यथा ।
वायुना प्रलयं याति तान्स्तुवे परमेष्ठिनः ॥२॥ ( इसके बाद वृषभादि चतुर्विशतितीर्थकरों तथा सिद्धोंका स्मण है)
जिनेन्द्र वदनाभोज-समुत्पन्ना सरस्वतीं । मंस्तुवे त्रिजगन्मान्या सन्मतेव सुखप्रदा ॥१८॥ यस्याः प्रसादतो नित्यं सता बुद्धिः प्रसर्पति । प्रभाते पद्मनीवोच्चैस्ता स्तुवे जिनभारती ॥१६॥ नमामि गुणरत्नानामाकरान्-श्रुतसागरान् । गौतमादिगणाधीशान् संसाराम्बोधितारकान् ॥२०॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
जैनग्रन्थ- प्रशस्ति संग्रह
aaraama - ग्राम-प्रबोधन - दिवामरिं । कुंदकुंदाभिधं नौमि मुनीन्द्रं महिमास्पद ||२१|| जिनोक्त सप्ततत्त्वार्थ सूत्रकर्ता कवीश्वरः । उमास्वातिमुनिनिंत्य कुर्यान्मे ज्ञानसंपदा ||२२|| स्वामी समन्तभद्राख्यां मिथ्यातिमिरभास्करः । भव्यपद्मस्कर्ता जीयान्मे (द्यो ) भावितीर्थकृत ॥ २३॥ विप्रशाऽग्रणीः सूरिः पवित्रः पात्रकेशरी । संजीयाज्जिनपादाब्जसे वनैकमधुव्रतः ||२४|| rer afterfer बौद्धौघाः कौशिका यथा । भास्करस्योदये सस्यादकलङ्कः श्रिये कविः ||२५|| श्रीजिनेन्द्र-मताभोधि-वर्द्धने व विधूत्तमं । जिनसेन जगद्वंद्य मस्तुवे मुनिनायक ||२६|| मूलसाग्रणीर्नित्यं रत्नकीर्तिगुरुर्महान् । रत्नत्रय - पवित्रात्मा पायान्मा चरणाश्रित ||२७|| कुवादिमत्तमातंग-विमदीकरण हरिः । गुणभद्रो गुरुर्जीयात्कवित्वकरणे प्रभुः ||२८|| भट्टारको जगतपूज्यः प्रभाचन्द्रो गुणाकरः । बंद्यते स मया नित्यं भव्यराजीव भास्करः ॥ २६ ॥ जीवाजीवादितत्त्वाना समुद्यतदिवाकर । वंदे देवेन्द्रकीर्ति च सूविर्य दयानिधि ||३०|| मद्गुरुविशेषेण दीक्षा लक्ष्मीप्रसादकृत् । तमहं भक्तितो वंदे विद्यानन्दी सुसेवकः ||३१|| सूरिराशाघरो जीवात् सम्यग्दृष्टिशिरोमणिः । श्रीजिनेन्द्रोक्त सद्धर्म- पद्माकर-दिवामणिः ||३२|| इत्यात भारती- साधु-संस्तुति शर्मदाविनीं । मंगलाय विधायोच्चैः सच्चरित्रं सता ब्रुवे ॥ ३३ ॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुदर्शनचरित्र-प्रशस्ति तुच्छमेधोऽपि संक्षेपात् सुदर्शनमहामुनेः ।
वृत्तं विधाय प्रतोस्मि सुधा-स्पर्शोपि शर्मणे ॥३४॥ इति श्रीसुदर्शनचरित पचनमस्कारमाहात्म्यप्रदर्शके मुमुक्षुश्रीविद्यनंदि. विरचिते श्रीमहावीरतीर्थकरपरमदेवसमागमारव्यवर्णनो नाम प्रथमोधिकारः ! अन्तभाग :
गांधारपुर्या जिननाथगेहे छत्रध्वजाद्यैः परिशोभितेऽत्र । कृतं चरित्र स्वपरोपकार कृते पवित्रं हि सुदर्शनस्य ॥४२॥ श्रीमूलसघे वरभारतीये गच्छे बलात्कारगणेऽतिरम्ये।
श्रीकुंदकुदारव्यमुनीन्द्रवंशे जातः प्रभाचन्द्र महामुनीन्द्रः ।।४७ पढ़े तदीये मुनिपद्मनंदी भट्रारको भव्यसरोजभानुः। जातो जगत्प्रयहितो गुणरत्नसिधुः कुर्यात्मता सारसुग्वं यतीशः ॥४८॥
तत्पट्टपद्माकरभास्करोऽत्र देवेन्द्रकीर्तिमनिचक्रवर्ती । तत्पादपंकेजमुक्तियुक्ती विद्यादिनंदी चरितं चकार ॥४६॥ तत्प? जिनमल्लिभूषणगुरुचारित्रचूडामणिः संसाराम्बुधितारणेकचतुरश्चिन्तामणिः प्राणिना। मूरिश्रीश्रुतसागरो गुणनिधिः श्रीसिहनन्दी गुमः । सर्वे ते यतिसत्तमाः शुभतरा कुर्वन्तु वो मगल |॥५०॥ गुरुणामुपदेशेन सच्चरित्रमिदं शुम ।
नेमिदत्तो व्रती भक्न्या भावयामास शर्मदं ॥५१॥ इति श्रीसुदर्शनचरिते पंचनमस्कारमाहात्म्यप्रदर्शके ब्रह्मश्रीनेमिदत्तविरचिते ....... एकदशमोधिकारः।
[जयपुर प्रति नोट-१०वीं संधितक ग्रन्थकारका नाम मुमुक्षुविद्यानन्दी ही दिया है और
इस ग्यारहवे अधिकारके उक्त श्लोक न० ४६ मे भी इसे विद्यानंदिकृत सूचित किया है। परन्तु इस अन्तिम संधिमे ब्रह्मनेमिदत्तका नाम दिया है, जो चिन्तनीय है। क्या ५१वे पद्यानुसार बन्नेमिदत्तके द्वारा
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिमंग्रह
इस ग्रन्थके भावित ('भावयामास') होनेसे ही यह नाम बादको दिया गया है ? विद्यानंदिके नामका दूसग भी यशोधरचरित है जिसकी प्रशस्ति इससे पहले नं० ८ पर दी गई है। दोनोंमें विद्यानन्दीको गुरुपरम्परा एक है और पद्योंका कितना ही साग्य है। फिर भी दोनोंको रचनापरसे सर्वथा एक नहीं कहा जा सकता ।
१०. श्रीपालचरित्र ( श्रुतसागर ) आदिभाग:
अर्हतः संस्तुवे सिद्धान वंदे निग्रंथनायकान् । श्रयामि पाठकान् सेवे साधूनाराधये मुदा ॥१॥ सिद्धान् जगच्छिरोरत्नप्रायान् वंदामहे मदा।। त्रिशुद्धथ षा यदाऽध्येति मानवः श्लाघ्यते तदा ॥२॥ मंसारसरितानाथ-समुत्तरण कारणम् ।। जिनं नत्वा ब्रुवे वृत्तं श्रीपालनृपतेः शुभम् ॥३॥
(मध्यका कथाभाग गद्यात्मक है) अन्तभाग:
सिद्धचक्रवतात्मोऽयमीदृशाऽभ्युदयो बभौ । निःश्रेयसमितोऽस्मभ्यं ददातु स्वगति प्रभुः ॥१॥ श्रीविद्यानंदिपादाब्जे मत्तगेणधीमता। श्रृतादिसागरेणेयं सपत्पालकथा कृता ॥२॥
इति श्रीपालनृपचरित्रं समाप्तं ।
११. श्रीपालचरित्र (ब्र० नेमिदत्त) आदिभाग:
नत्वा श्रीमजिनाधीशं सुराधीशाचिंतक्रमं । श्रीपालचरितं वक्ष्ये सिद्धचक्रार्चनोत्तमं ॥१॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीपाल चरित्र - प्रशस्ति
( वृषभादि २४ तीर्थेकरों, सिद्धों श्रादिके स्मरणके अनन्तर - ) एतेषां शर्महेतूनां चरणस्मृतिमंगलं 1
कृत्वाऽहं तुच्छबुद्धयापि श्रीपालचरितं ब्रुवे ||२२|| यच्चरित्रं सदासर्व्वरोगसंतापनाशनं । सिद्धचक्रव्रतोपेतं सिद्धौषधिमिवोत्तमं ||२३|| यत्पुरा रचितं पूर्वसूरिभिः श्रतसागरैः । तदहापि वक्ष्यामि किमाश्वर्यमतः परं ||२४||
अन्तभाग:
2.
गच्छे श्रीमति मूल संघतिल के सारस्वतीये शुभे । श्रीभट्टारकपद्म नन्दिमुनिपो देवेन्द्र कीर्तिस्ततः ॥३२॥ विद्यानन्दिगुरुस्ततो गुरसनिधिः पट्टे तदीये सुधीः । श्रीमद्दारकमल्लि भूषरणगुरुः सद्बोधसिंधुर्महान् ॥३३॥ तच्छिष्यो गुणरत्नर जितमतिः श्री सिंह नन्दी गुरु सद्रत्नत्रय मंडितोऽति नितरा भव्यौघनिस्तारकः । तापादयुग्ममधुः श्रीनेमिदत्तो यती चक्रे चारुचरित्रमेतदुचित श्रीपालजं शं क्रियात् ||३४|| प्रोतोत्तमवशमंडनमणिः सब्रह्मचारी शुभः श्रीभट्टारक- मल्लि भूषणगुरोः पादाब्जसेवारतः । जीयादती सज्ञानवान्निर्मलः सूरिः श्रीभुतसागरादियतिना सेवापरः सम्मतिः ||३५|| ख्यातं मालव देशस्थे पूर्णाशानगरे वरे । श्रीमदादिजिनागारे सिद्ध शास्त्रमिदं शुभं ||३६|| संवत्सार्द्धसहस्त्रे च पचाशीतिसमुत्तरे (१५८५) । पाढे शुक्लपचम्या संपूर्ण रविवासरे ||३७||
इति श्रीमद्धचक्रपूजातिशय प्राप्त श्रीपाल महाराज - बरि भट्टारक
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ - प्रशस्तिसंग्रह
श्रीमल्लि भूपण शिष्याचार्य श्रीसिंहनदि ब्रह्मशान्तिदासानुमोदिते ब्रह्मनेमिदत्त-विरचिते श्रीपालमुनीन्द्र निर्वाणगमन वर्णनो नाम नवमो सर्गः ॥ धः
५.
.. १२. धर्मोपदेशपीयूषवर्ष ( द्र० नेमिदन्त )
आदिभाग :
श्रीसर्वज्ञ प्रणम्योच्चैः केवलज्ञानलोचनं । सद्ध देशयाम्ये भव्याना शर्महेतवे ॥१॥
अन्तभाग:
इत्थं श्रीजिनभाषितं शुभतरं धर्मे जगद्योतकं सद्रत्नत्रयलक्षणं द्वितयम देवेन्द्र चन्द्राचितं ।
"
ये भव्या निजशक्तिभक्तिसहिताः संपालयंत्यादरात् तेनाकी (के) द्र - नरेंद्र- चक्रि पदवीं भुक्त्वा शिवं याति च ॥ १६६ गच्छे श्रीमति मूल [घ] तिल के सारस्वतीये शुभे विद्यानं गुरुप्रपकमलोल्लामग्रटी भास्करः । श्रीभट्टारकमल्लि भूषण गुरुः सिद्धात मधुमेहास्तच्छिष्य मुनिसिहनंदिगरुर्जीयात सता भूतले ||१७| निहितनिजमतिर्नेमिदत्तः स्वशक्त्या भक्त्या शास्त्रं चकार प्रचुरमुरक्करं श्रावकाचारमुच्चैः । नित्यं भव्य विशुद्धः सकलगुणनिधैः प्राप्तिहेतुं च मत्वा युक्त्या ससेवितोऽसौ दिशतु शुभतमं मंगलं सबनाना || १८ || लेखकाना वाचकाना पाटकाना तथैव च ।
पालकानां सुखं कुर्यान्नित्यं शास्त्रमिदं शुभं ||१६
इति धर्मोपदेशपीयूष वर्ष नामश्रावकाचारे भट्टारक श्रीमल्लि भूषणशिष्यब्रह्मनेमिदत्त-विरचिने सल्लेखनाक्रम व्यावर्णनो नाम पंचमोऽधिकारः ।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
उपदेशरत्नमाला - प्रशस्ति
१३. उपदेशरत्नमाला (अ० सकलभूषण)
-दिभाग:
चंदे श्रीवृषभं देवं दिव्यलक्षणलक्षितम् । प्रीणित- प्राणिसद्वर्गे युगादिपुरुषोत्तमम् ||१||
X
x
X
श्रीकुंदकुंद नामानं यतीशं जितमत्सरम् । उमास्वातिं समंतादिभद्रातं पूज्यपादकम् ॥ १५ ॥ कलकं कलाधारं नेमिचन्द्रं मुनीश्वरम् । विद्यानंद प्रभाचन्द्रं पद्मनंदिगुरु परम् ||१६|| श्रीमत्कख्यं भट्टारकशिरोमणिम् । भुवनादिसुकीर्त्यन्तं गच्छाधीशं गुणोद्धरम् ||१७|| ज्ञान भूषरणनामानं ज्ञानज्ञातभवस्थितिम् । वरं विजयकीर्ति च कीतिव्याप्त सुभूतलं ||१८|| शुभच्छोभाभरभ्राजमानं श्रीशुभचन्द्रकम् । सुबुद्धि ( सुमति) कीर्तिसंयुक्तं नोमि प्रारब्धसिद्धये ||१EN
X
अन्तभाग:--
श्रीमूल संघ तिलके वरनंदिसंघे गच्छे सरस्वतिसुनाम्नि जगत्प्रसिद्ध १ श्रीकुदकुंद गुरु पट्टपरंपराया श्रीपद्मनदिमुनिपः समभूजिताः ॥२२५॥ 'तत्पट्टधारी जनचित्तद्दारी पुराणमुख्योत्तमशास्त्रकारी। मारकः श्रीमकलादिकीर्तिः प्रसिद्ध नामाऽजनि पुण्यमूर्तिः ॥ २२६॥ भुवनकीर्त्तिगुरुस्तत ऊर्जितो भुवनभासनशासनमंडनः। अजनि तीव्र तपश्चरणक्षम विविधर्मसमृद्धिसुदेशकः ।। २२७||
t
श्री (सं) ज्ञानभूषेण परि(वि) भूपितागः प्रसिद्ध पाडित्यकला निधानः । श्रीज्ञान भूषाख्यगुरुस्तदीयपड़ोदयाद्राविव भानुरासीत् ॥२२८॥ भट्टारकः श्रीविजयादिकीर्तिस्तदीयपट्टे परिलब्धकीर्तिः ।
१६
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह महामना मोक्षसुखाभिलाषी बभूव जैनावनिपावपादः ॥२२६।। भट्टारकः श्रीशुभचन्द्रसूरिस्तपट्टपकेमहतिग्मरश्मिः। विद्यवंद्यः सकलप्रसिद्धो वादीभमिहो जयताद्धरित्र्या ॥२३॥ फ्टे तस्य प्रीणितप्राणिवर्गः, शातो दांतः शोलशाली सुधीमान । जीयात्सूरिः श्रीसुमत्यादिकीर्तिर्गच्छाधीशः कमेकान्तिः कलावान् ॥२३॥
तस्याभूच्च गुरुभ्राता नाम्ना सकलभूषणः । सूरिजिनमते लीनमनाः संतोषपोषकः ॥२३२|| तेनोपदेशमद्रन्नमालासंज्ञो मनोहरः।। कृतः कृतिजनानंद-निमित्तं प्रथ एपकः ॥२३॥' श्रीनेमिचन्द्राचार्याढियतीनामाग्रहात्कृतः । मद्वर्धमानाटोलाटि-प्रार्थनानो मयेषकः ॥२३४॥ मप्ताविशत्यधिके घोडशशतवत्ममेषु(१६२७) विक्रमतः । श्रावणमासे शुक्ल पक्षे पष्टया कृता ग्रन्थः ।।२३।। न मया रव्यातिनिमितं न चाभिमानेन विरचितो ग्रथः। धर्मस्ताना गृहिगमा हिताय च स्वस्य पुण्याय ।।२३६।।
सहस्रत्रितयं चैव त्रिशतं व्य(तथैवा)ीति-मंयुतम् ।
अनुष्टुपछंटसा चाम्य प्रमाग निश्चितं बुधः ॥२४३॥ इति श्रीभट्टारक श्रीशुभचन्द्रशिण्याचार्य श्रीमकलभूषण-विचिनायामुपदेशरत्नमालाया पुराय पटकर्मप्रकाशिकाया तपादानमाहात्म्य-वगन नामाऽशादशः परिच्छेद' ममाम ।
१४. श्रावकाचारमागेद्धार ( मुनि पद्मनन्दी) श्रादिभाग:
स्व-संवेदन-मुव्यक्त-महिमानमनश्वरं । परमात्मानमाद्यंतविमुक्त चिन्मयं नुमः ॥२॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रावकाचारसारोद्धार - प्रशस्ति
श्रीनाभेयो जिनो भूयाद्भूयसे श्रेयसे स वः । जगज्ज्ञानले यस्य दधाति कमलाऽक्षति ॥२॥ वंदre - त्रिदशाधीश - शिरोमणि- विभावितं । यहिद्वितयं सोऽस्तु संपदे शशिलांछनः ॥३॥
२१
अन्तभाग:
ति श्रावकाचारसारांद्वारे श्रीपद्मनन्दिमुनिविरचिते द्वादशतवर्णमा
नाम तृतीयः परिच्छेद समाप्तः ||३||
यस्य तीर्थकरस्येव महिमा भुवनातिगा | रत्नकीर्तिर्यतिः स्तुत्यः स न केषामशेषवित् ॥ १॥ कारस्फारी भवदमितवेदात विबुधांल्लसत्सिद्धात श्रेणी-क्षपण-निपुणो क्तिद्युतिभरः । अधीती जैनेन्द्रेऽजनि रजनिनाथ- प्रतिनिधिः प्रभाचन्द्रः सान्द्रोदयशमितापद्यतिवरः ||२|| महाव्रत- पुरंदरः प्रशमदग्धा ( दग्धभवा ) ङ्करः स्फुरत्मपरपौरुषस्थितिरशेषशास्त्रार्थवित् । यशोभर-मनोहरीकृत-समस्तविश्वंभरः परोपकृति-तत्परो जयति पद्मनन्दीश्वरः ||३|| श्रीमत्प्रभेन्दु प्रभुपादसेवा हेवा किचेत्ताऽप्रसरत्यप्रभावः । सच्छ्रावकाचारमुदारमेनं श्रीपद्मनन्दी रचना चकार ||४||
श्रीलंबकंचुककुले विततात रिक्षे, कुर्वन् स्ववाधवस रोजविकाश लक्ष्मीं । लुंपन् विपक्षकुमुदत्रजभूरिकातिं, गोकर्ण्यहेलिरुदियाय लसत्प्रतापः ॥५॥ भुवि सूपकारसारं पुण्यवता येन निम्मे कर्मा | भीमइव सोमदेवो गोकर्णात्सोभवत्पुत्रः ||६|| सती मतल्लिका तस्य यशः कुसुमवल्लिका । पत्नी श्रीसोमदेवस्य प्रेमा प्रेमपरायणा ||७||
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
विशुद्धयोः स्वभावेन ज्ञानलक्ष्मी जितेन्द्रियोः । नया इवाऽभवन् सप्तगंभीरास्तनयास्तयो. ॥८॥ वासाधर- हरिराजौ प्रह्लादः शुद्धधीव महराजः । भवराज रत्नाख्यः सतनाख्यश्चेत्यमी सन्त || वासाधरस्याद्भुतभाग्यराशेमिंत्रात्तयोर्वेश्मनि कल्पवृक्षः ।
पुण्योदयतोऽवतीर्णो वितीर्णचेतोऽभिमंतार्थसार्थः ॥१०॥ वासाधरेण सुधिया गांभीर्याद्यदि ऋणीकृतो नाब्धिः । कथमन्यथा स वडवाज्वलनज्वलन सूत्रस्थितोद्वलति ||११|| साद्रानन्दस्वरूपाद्भुतमहिमपरब्रह्मविद्याविनोदम
1
A
तं जैनेन्द्रपादाच्च विमलविधौ पात्रदानाच्च पाणि । वाणी सन्मंत्रजापी प्रवचनवचना कर्णनात्कर्णयुग्मं
लोकालोकावलोकान्न विरमति यशः साधुवासाधरस्य ||१२|| शीताशूराजहंसत्य मितकुवलयत्युल्लसत्तारकालिस्तिग्माशुः स्मेररक्तोत्थस्थलति जगदिदं चातरीयत्यशेष । जंबालत्यंतरिक्षं कनकगिरिरयं चक्रवाकत्युदग्रः साधोवासाधरौदार्यगुणनिलय यशो वारिपूरो त्वदीयः ॥१३॥ द्वितीयाप्यद्वितीय भूद्ध यदार्यादिभिर्गुणैः ।
1
पुत्रः सोमदेवस्य हरिराजाऽभिधः सुधीः ||१४|| गुणैः सदात्मप्रतिपक्षभूतैः संग करोत्येष विवेकचक्षुः । इतीव सेष्यैर्ह रिराजसाधुर्दोषैरवालोकितशीलसिंधुः ॥ १५॥ संप्राप्य रत्नत्रयैकपात्रं रत्नं सुतं मंडनमुर्व्वरायाः । श्रीसोमदेवः स्वकुटुम्बभार निर्वाह - चिंता-रहितो बभूव ||१६|| हृष्टं शिष्टजनैः सपत्नकमलैः कुत्रापि लीनं जवादर्थिप्रोद्धत नीलकंठनिव हैश्छत्रं प्रमोदो हु मान् (१) । तृष्णाधूलिकणोत्करै र्विगलितं स्थाने मुनीन्द्रैः स्थितिं । वृष्टिं दानमर्थविन्वति (?) परा रत्नांकरोम्भोधरो ||१७|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
महापुराणटीका-प्रशस्ति
२३ संतोनाम्नां पल्या जिनराजध्यानकृत्सहरिसजः। पुत्रं मनःसुखाख्यं धर्मादुत्पादयामास ॥१६॥ सति प्रभुत्वे पि मदो न यस्य रतिः परस्त्रीषु न यौवनेऽपि । परोपकारकनिधिः स साधुर्धर्मात्सुखः कस्य न माननीयः ॥१६॥ जैनद्राह्रिसरोजभक्तिरचला बुद्धिविवेकाचिता 'लक्ष्मीर्दीनसमर्पिता सकरुणं चेतः सुधायुग्वचः । रूपं शीलयुत परोपकरणव्यापारनिष्ठं वपुः शास्त्रं चापि मनःसुखे गतमदं काले कलौ दृश्यते ॥२०॥
संघभारधरो धीरः साधुर्वासाधरः सुधीः । सिद्धये श्रावकाचारमचीकरदमु मुदा ॥२१॥ यावत्सागरमेखला वसुमती यावत्सुवर्णाचलः स्व र्णररी कुलसंकुगमित(१) ..........। चिन्तास्क(१). ........... लोकप्रकाशोद्यतो तावन्नंदतु पुत्र-पौत्रसहितो वासाधरः श्रावकः ॥२२॥
आमेर प्रति १५. महापुराण-टीका (भ० ललितकीर्ति) आदिभागः
नत्या श्रीमज्जिनेशानं लोकालोकप्रकाशकम् ।
टीका महापुराणस्य कुर्वे स्वाभीष्टसिद्धये ॥१॥ अथ श्रीमज्जिनसेनाचार्यः श्रीमद्गुणभद्राचार्यवर्यसंसेवितपादपंकेरुहयुग्मो रत्नत्रयमंडितमूर्तिनिःशेषविघ्नसमाप्त्यर्थं भगवन्नमस्क्रियारूपं मंगलमाचष्टे । ......... अन्तभागः. . वर्षे सागरनागभोगिकुमिते (१८७४) मार्गे च मासेऽसिते
पक्षे पक्षति-सत्तिथौ रविदिने टीका कृतेयं बरा।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह काष्ठासंघवरे च माथुरवरे गच्छे गणे पुष्करे देवः श्रीजगदादिकीर्तिरभवत्ख्यातो जितात्मा महान् ॥१॥ तच्छिष्येण च मंदतान्वितधिया भट्टारकत्वं यता शुभदै ललितादिकोय॑भिषया ख्यातेन लोके ध्रुवम् । राजच्छोजिनसेनभाषितमहाकाव्यस्य भक्त्या मया संशोध्यैव सुपठयता बुधजनैः क्षाति विधायादरात् ।।२।।
१६. पंचनमस्कार-दीपक (भ• सिहनन्दि) प्रादिभाग:
नमाम्यहन्तं देवेश लक्ष्मीरात्यंतिकी स्वयं ।
यस्य निर्दूत-कर्मेन्ध-धूमस्यापि विराजते ।।१।। अन्तभाग:
श्रीमूलसंघे वरपुष्कराख्ये गच्छे सुजातः शुभचन्द्रसूरिः। तस्यास्त्र पट्टेऽजनि सिंहनन्दिर्भट्टारकोऽभूद्विदुषा वरेण्यः ॥५॥
तेनेदं रचितं ग्रंथं नाम्ना पचनमस्कृतिदीपकं विस्तरभिया संक्षिप्तं चाल्पमेधसा ।।५४।। अब्देस्तत्त्वरसर्तुचद्रकलिते (१६६७) श्रीविक्रमादित्यजे मासे कार्तिकनामनीह धवले पक्षे शरत्संभवे । वारे भास्वति सिद्धनामनि तथा योगेषु पूर्णातिथौ नक्षत्रेऽश्विनिनाम्नि तत्त्वरसिकः पूर्णीकृतो ग्रंथकः ॥५५॥ श्लोकं सहस्रगणितं वक्तुः श्रोतुः सुखप्रदं ।
अन्यस्य पंचनस्याख्यदीपकस्याऽस्य तिष्ठतां ॥५६॥ इति बहुतरमपि फलविषयं पंचनमस्कारग्रन्ये संक्षिप्य पूर्णीकृतं ।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानसूर्योदयनाटक-प्रशस्ति
२५ १७. द्विसंधानकाव्य-टीका (पं० नेमिचन्द्र) पादिभाग:
श्रीमान् शिवानन्दनयीशवंद्यो भूयाद्विभूत्यै मुनिसुव्रतो वः । सद्धर्मसंभूतिनरेन्द्रपूज्यो भिन्नेन्द्रनीलोल्लसदंगकातिः ॥१॥ जीयान्मृगेन्द्रो विनयेन्दुनामा संवित्सदाराजितकठपीटः। प्रक्षीववादीभ-कपोलभित्ति प्रमाक्षरैः स्वैर्नखरै विदार्य ।।२।। तस्याथ शिष्योऽजनि देवनन्दी सद्ब्रह्मचर्यव्रत-देव-नन्दी । पादाम्बुजद्वंद्वनिद्यमर्थ्य तस्योत्तमागेन नमस्करोमि ॥ ३ ॥ त्रैलोक्यकीर्तश्चरणारविंदं पारं भवार्णोधितटी' प्रणम्य ।
पिपासता राघव-पाडवीया टीका करिष्ये पदकौमदी ता ॥४॥ अन्तभाग:
इति निरवद्यविद्यामण्डनमण्डित-पण्डितमण्डली-मण्डितस्य घट्तर्कचक्रवर्तिनः श्रीमद्विनयचन्द्रपण्डितस्य गुरोरंतेवासिनो देवनन्दिनाम्नः शिष्येण सकलकलोद्भव-चारुचातुरी-चंद्रिकाच कोरेण नेमिचन्द्रेण विरचिताया द्विमंधानकवेर्धनंजयस्य राघवपाडवीयापरनाम्नः२ काव्यस्य 'पदकौमुदी'नाम दधानाया टीकाया श्रीरामकृष्णयुधिष्ठराभ्युदयवर्णनं नामाष्टा. दशः सर्गः समाप्तः ॥१८॥
१८. ज्ञानसूर्योदय-नाटक (भ० वादिचन्द्र) श्रादिभाग:
अनाद्यनन्तरूपाय पचवर्णात्ममूर्तये। अनंतमहिमाप्ताय सदौकार नमोस्तु ते ॥१॥
१ 'पारे नयाोंदधिसं' इति श्रारा सि० भ• प्रतौ पाठः । २ 'राघवपांडवीयाभिधानस्य' इति श्रारा सि० म. प्रतौ पाठः। ३ 'नायकाभ्युदय-रावण जरासंध-वर्णनं'इति श्रा०सि०म०प्रतौ पाठः।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
तस्मादभिन्नरूपस्य वृषभस्य जिनेशतुः । तस्य पदाभोज-भूषिताऽखिलभूतल ||२|| भूपीठ भ्रातभूताना भूयष्ठानंददायिनी । भजे भवापहा भाषां भवभ्रमणभंजिनी ||३|| पा ग्रन्थस्य संदर्भों प्रस्फुरीति विदा हृदि । वंदे तान् गुरून् भूयो भक्तिभारनमच्छिरः || ४ || नायते सूत्रधारः - श्रादिष्टोस्मि ।
ब्रह्मश्रीकमलसागर - ब्रह्मश्री कीर्तिसागराभ्या सकलागमामवारिधिचंद्रावताराणा सरस्वतीगच्छचं गारहाराणा श्रीमन्मूलसंघोदयाद्रिप्रकटनप्रभाकराणा चंचच्छिखि-शिखडशोभितकर कमलाना त्रिविद्यविद्या चक्रवर्तिना दिगम्बरशिरोमणीना श्रीमत्प्रभाचन्द्रसूरीश्वराणा शिष्यैरस्मद् गुरुभिश्च । श्रीमद्वादिचन्द्रसूरिभिर्निर्माय ज्ञानसूर्योदयं नामनाटक प्रदत्तमासीत् तत्सभ्याना पुरतोऽभिनेतन्यं अस्ति चाधुना सर्वेषा कुतूहललालसं चेतः । इति प्रस्तावः ।
अन्तभाग:
मूलसघे समासाद्य ज्ञानभूषं बुधोत्तमाः । दुस्तरं हि भवाधि तरि मन्यते हृदि || १ || तत्पट्टामलभूषण समभवद्द गम्बये मते चंचकरः स भाति चतुरः श्रीमत्प्रभाचन्द्रमाः । तत्पऽजनि वादिवृन्दतिलकः श्रीवादिचन्द्रो यतिस्तेनायं व्यरचि प्रबोधतरणिर्भव्याब्जसंबोधनः ||२|| वसुवेदरसाब्जाके (१६४८) वर्षे माघे सिताष्टमी - दिवसे । श्रीमन्मधूकनगरे सिद्धोऽयं बोधसंरंभः ॥३॥ १८३॥
इति सूरि श्रीवादिचन्द्रं विरचिते ज्ञानसूर्योदय नाटके चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ संपूर्णोयं ग्रन्थः । स्वस्ति ।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
चतुर्दशीव्रतोद्यापन प्रशस्ति
१६. षोडशकारणव्रतोद्यापन (केशवसेन सूरि )
श्रादिभाग
-:
1
श्रीमंतं धरणीश्वराच्चितपट पापापह हंसभं हंसास्य हरिहदोदयमहं स्तुत्वार्षभं देवता । भक्त्या षोडशकारणाच्चनविधि विद्वज्जनोल्लासकं । 1 कुर्वे केशवसेनसूरिरतुलश्रीश्रर्म्मणे सन्मणिः ॥१॥
अन्तभाग :
दिक्संघेऽभूद्रामसेनक्रमेण श्रीमान् विद्वद्वत्नभूषो भदंतः । चारित्रानो जातभानुश्चकास्ति, तत्पट्टे वै श्रीजयाद्यंतकीर्तिः ||१३|| वेदनंदरसचं द्रवत्सरे (१६६४ ) मार्गमासि सितसप्तमीविधौ (तिथौ ) । रामनामनगरे मया कृताच्चन्य पुण्यनिवहाय सूरिणा || १४ || श्रीमत्केशवसेनसूरिगदिता पूजा पठत्येव ये
शृण्वन्ति त्वथ पाठयन्ति सुनरा नार्यश्व सद्भावतः । ये चात्रैव लिखाप्य पुस्तकमथ प्रायः सुत्राय वै दास्येत्यर्थमिनप्रतापमखिलैश्वर्यं लभतेऽन्तके ||१५||
इति श्रीश्राचार्य केशवसेन-विरचितं षोडशकारणव्रतोद्यापनं संपूर्ण ॥
२०. चतुर्दशीव्रतोद्यापन ( अक्षयराम ),
आदिभाग :
श्रीवीरं शिरसानम्य वक्ष्ये संक्षेपतस्तरा । | चतुर्दश्युपवासानामष्टषष्टिशतप्रमा ॥१॥
२७
अन्तभाग:--
शास्त्राब्धेः पारगामी परममुनिरभून्मंडलाचार्य्यमुख्यः श्रीविद्यानन्दिनामा निखिलगुणनिधिः पुण्यमूर्तिः प्रसिद्धः ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
तच्छिष्यो सप्रधारी (१) विबुधजनमनोहर्षसदानदक्षी दक्ष रामनामविधिरमकरोत्लूजनाया विवेश्व ||१|| श्रीजयसिह भूपत्य मंत्रिमुख्योऽप्रणीः सतां । श्रावकस्ताराचंद्राख्यस्तेनेदं व्रतसमुद्धृतं ||२|| तदवसरमुद्दिश्य पूर्व्वशास्त्रानुवृत्तितः । व्रतोद्योतनमेतेन कारितं पुण्यहेतवे ॥३॥
दे द्विशून्याष्टका (१८००) चैत्रमासेसिते दले । पंचम्या च चतुर्दश्या व्रतस्योद्योतनं कृतं || ४ || इति प्रतिमासान्तचतुर्दशीक्तोद्यापन विधि-पूजा- जयमाला संपूर्ण ।
२१. त्रिभंगीसारटीका ( सोमदेवसूरि )
आदिभाग:
सर्वज्ञं करुणावं त्रिभुवनाधीशापादं विभुं यज्जीवादिपदार्थसार्थकलने लब्धप्रशसं सदा । तं त्वाऽखिल मंगलास्पदमहं श्रीनेमिचन्द्र जिनं वक्ष्ये भव्यजनप्रबोधनननी टीका सुबोधाऽभिधा ||१|| जिनेन्द्र वक्त्राम्बुरुहाद्विनिर्मता स्याद्वादरूपा गुणशालिनी सदा । निरस्य जाड्यं प्रददाति या मति ता भारतीं नौमि परंपवित्रां ॥२॥ कर्म्मद्रुमोन्मूलनदिक्कन्द्वं सिद्धान्तपाथोनिधिदृष्टारं । त्रिशदाचार्यगुणैः प्रयुक्तं नमाम्यहं श्रीगुणभद्रसूरिं ||३|| यापूर्वी तटीका कर्णाट[मु ] भाषया विहिता । लाटी भाषा सा विरच्यते सोमदेवेन ||४|| श्रतीन्द्रियसुखप्राप्त्यै निर्मुक्तैर्जन्मसंततेः । भविता जायते सम्यग्भावना बंधमोक्षयोः ||५|| प्रणिपत्य नेमिचन्द्रं वृषभाद्यान् वीरपश्चिमाञ्जनान् सर्वान् । वक्ष्ये सुभाषयाऽहं विशदा टीकां त्रिभंग्याया ||६||
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रन्तभाग :
यशोधरचरित्र - प्रशस्ति
श्रमितगुणगणः साध्वीभदेवाब्धिसोमः विजय निवरत्नं काममुद्योतकारी । गतकलिलकलंकः सर्वदा यः स्ववृत्तः
स जयति जिनबिंबस्थापनाचार्य चार्या : (वर्य:) ||१|| यथाऽमरेन्द्रस्य पुलोम[जा]प्रिया नाराय [ग]स्याब्धिसुता बभूव । तथाभदेवस्य वैजैरिणनाम्नी प्रिया सुधर्मा सुगुणा सुशीला ||२|| तयोः सुतः सद्गुणवान् मुत्तः सोमोऽभिधः कौमुदवृद्धिकारी । व्याघेरवालंबुनिधेः मुरत्नं जीयाच्चिरं सव्र्व्वजनीनवृत्ति ||३|| श्रीमज्जिनेोक्तानि ममंजसानि शास्त्राणि लेभे स यथात्मशक्त्या । श्रीमूलसंघाब्धिविवर्द्धनेन्द्राः श्रीपूज्यपाद प्रभुमत्प्रसादात ॥४॥ न ज्ञातृत्त्वाभिमानेन न यशःप्रसरेच्छया । कृतिः किन्तु मदीयेयं स्वबोधायैव केवल ||५|| शब्दशास्त्रविरोध यत यदागमविरोधि च । न्यूनाधिकं च यत्प्रोक्त शोधित तन्मनीषिभिः ||६ ॥ श्रीयुगे जिनस्य नितरा लीन: शिवाशाधरः । मोमः सद्गुणभाजनं सविनयः सत्पात्रदाने रतः ॥ मद्रत्नत्रययुक् सदा बुधमनो ( जना )ह्लादी चिर भूतले । नद्यान विवेकिना विरचिता टीका सुवोधाभिधा || इति त्रिभंगीमार टीका नमाप्ता ।
२२. यशोधरचरित्र (भः श्रुतसागर )
श्रदिभाग :
विद्यानंदीश्वरं देवं नाभिराजसमुद्भवं । स्तुवेहं मरुदेव्यंग संभव वृषभ जिनं ||१||
२६
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
J कलंक जिनाधीशमजितं विजयात्मजे । जितशत्रुमहाराजनंदनं प्रणमाम्यह ||२|| समंतभद्रं सर्वज्ञं स्वस्ति श्रावस्तिसंभवं । दृढ राज- सुषेणोत्थं संभवं चितयाम्यहं ॥२॥ शिवकोटिप्रदं वंदे शरण्यमभिनंदनं । स्वयंवर महाराज - सिद्धार्थ-स्वामिनी-मुतं ॥४॥ उमास्वामिनमर्हतं श्रयामि सुमतीश्वर । श्री मेघरथराजेद्र मगलाजं सुमंगलं ||५|| भद्रबाहुं जगद्भद्रं भजे पद्मप्रभं विभुं । कौशांबी- धरणाधीश सुसीमा - सुतनूद्भवं ॥ ६ ॥ गुप्तिगुप्तं पुरीकाशीपतिश्रीप्रतिष्ठितं । सुपार्श्व पृथिवीषेरणा-सुत नीलाग [भ] भजे ॥७॥ ( ग्रन्थ सामने न होने से अगले पद्म नहीं दिये जा सके । ) अन्तभाग :
श्रीमद्वीर जिनेन्द्र शासन - शिरोरत्नं सता मंडनं साक्षादक्षय मोक्षकारि करुणाकृन्मूलसंघेऽभवत् । वंशे श्रीमत्कुंदकुंदविदुषो देवेन्द्र कीर्तिर्गरुः
पट्टे तस्य मुमुक्षुरक्षयगुणां विद्यादिनंदीश्वरः || २७१ || तत्पादपावनपयोरुहमत्तभृंगः श्रीमल्लभूषण गुरुरिमप्रधानः । संप्रेरितोहममुनाभयरुच्यंमिख्ये मट्टारकेण चरितं श्रुतसागराख्यः ॥ २७२॥ दाँत्यार्जवादिगुणवेश्म तपोनिधान चरित्र करुणानिधिराप्तपूज्यः । सद्धर्ममूर्तिरिह सोपि महेंन्द्रकी र्तिराचार्य वयं विनुतो [ऽनु]मर्त चका॥२७३॥ विद्यादिनंदिगुरुपूर्वगिरा च भक्त्या ।
संप्रार्थितश्च मुनिना मर कीर्तिनाम्ना ।
J
शु
श्रीरत्नराज - ऋषिणा गुरुभक्तिभाजा
राजाधिराज-नत-पादकज- द्वयेन ॥ २७४ ॥
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
भविष्यदत्तचरित्र-प्रशस्ति तर्क-व्याकरणाहत-प्रविलसत्सिद्धातसारामलछंदोलंकृतिपूर्वनव्यकृतधोसंश्रव्यकाव्योच्चये । चंच्चारुधिया प्रमोदितमतिर्भयः कृताभ्यर्थनः साधुश्रीमतिसागरेण कृतवानेतच्चरित्र शुभं ।।२७५|| गंधारसारनगरे सघाभ्यनुनमनेकशः शुचा(श्रुत्वा)।
श्रुतसागरेण रचितं शास्त्रमिद सिद्धिदं भवतु ॥२७६।। इति श्रीभट्टारकश्रीविद्यानंदि-प्रियशिष्यसूरिश्रीश्रुतसागर-विरचिते यशोधरमहाराजचरिते अभयाच्याऽभयमति-मारदत्त-यशोमति कल्याणमित्रकुसुमावली-श्रीसुदत्तभट्टारक-स्वर्गगमनवर्णनं नाम चतुर्थः परिच्छेदः।।
. [आमेर-प्रति २३. भविष्यदत्तचरित्र (विबुध श्रीधर) आदिभाग :
श्रीमतं त्रिजगन्नाथं नमामि वृषभं जिनं ।
इन्द्रादिभिः सदा यस्य पादपद्वयी नताशा (आगे चन्द्रप्रभ, शान्ति, पार्श्व, महावीर आदिकी स्तुति है) यज्जिनेन्द्रमुखोद्गीतं यद्गणेशप्रकाशित । यन्मुनीन्द्रगणैग्रंथ कथितं ग्रथवेदिभिः ।।८।। श्रेमद्वेदोमयूताया(?)स्थितेन नयशालिना । श्रीलबकचुकाऽनूकनभोभूपणभानुना ॥६॥ प्रसिद्धसाधुधामैकदनुजेन दयावता। प्रवरोपासकाचार विचाराहित चेतसा ॥१०॥ गुरुदेवार्चनादानध्यानाध्ययनकर्मणा। । साधुना लक्ष्मणाख्येन प्रेरितो भक्तिसंयुता ॥११॥ तदहं शक्तितो वक्ष्ये चरितं दुरितापहं । । श्रीमद्भविष्यदत्तस्य कमलश्रीतनूभुवः ॥१२॥
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह समोपरोधतः संतः शृण्वंतु स्थिरमानसाः ।
निःश्रेयसाय मुचंतु खलभा खलाहदः (१)॥१३॥ अन्तभाग :चन्द्रप्रभस्य जगतामधिपस्य तीथे यातेयमद् तकथा कविकंठभूषा । विस्तारिता च मुनिनाथगणैः क्रमेण शाता मया'यपरसूरिमुखाम्बुजेभ्यः ॥५१॥ भक्त्याऽत्र ये चरितमेतदनूनबुद्धया शृण्वंति संसदि पठति च पाठयति । दत्वा धन निजकरेण च लेखयति व्युद्ग्राहभावरहिताश्च लिखति संतः।।५२।। तं भवंति बललक्षणशुद्धाः श्रीधरामलमुखा जनमुख्याः। प्राप्तचितितसमस्तमुखार्थाः शुभ्रकीर्तिधवलीकृतलोकाः ॥५३॥
इति श्रीभविष्यदत्तचरिते' विबुधश्रीधर-विरचिते साधुलक्ष्मण-नामाकिते श्रीवर्धन नदिवर्द्धन-मोक्षगमनवर्णन नाम पचदशः मर्गः समामः ॥
२४. त्रिलोकमार-टीका ( महमकीर्ति ) आदिभाग :-- यस्योक्ति-शीतलसुधारसविप्रमंगाजन्माग्नितापपरितापित-भव्यजीवः । निर्वान्ति नेमिमवनम्य मुनीन्द्र चन्द्र त्रैलोक्यसारवरवृत्तिमह करिष्ये ॥२॥ ।
मकलसेद्धान्तिकचक्रचूडामणि-श्रीनेमिचन्द्रभट्टारकोऽभिमनदेवता-श्री नेमिजिननमस्कारप्रतिपादनार्थ निविनाभिप्रेतार्थसिद्धयर्थ च स्वशास्त्रादौ नमस्कारमाह । अन्तभाग:
असापल्यां सुधीः माधुर्वासुपूज्य-जिनालये ।
महस्रकीर्तिराख्यानो नानाभ-यावबोधनः ॥११॥ १ इस ग्रन्थकी एक जीर्णप्रति, संवत् १४८६ आषाढ वदि । गुरुवारकी लिखी हुई, देहली-धर्मपुराके नया मन्दिरम मौजूद है, जिसमें प्रारंभके दो पत्र नहीं और कुछ पत्र जीर्णोद्धार द्वारा नये भी शामिल किये गये हैं ।
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३
तेनाकृते त्रिजगती वय-बुद्धि-वृद्धा वृत्तिदिंगम्बरधरार्णववर्ण कीर्णा । यावज्जगद्भुतमिदं मरुतां त्रयेण तावत्सतामियमलं मुदमातनोतु ॥२॥ इति त्रैलोक्यसार- टीका समाप्ता ।
२५. धर्मपरीक्षा (रामचन्द्र मुनि)
दिभाग
करकडुचरित्र प्रशस्ति
अन्तभाग:--
प्राणिपत्य जिनं भक्त्या स्याद्वादवर नायकम् ] कथा धर्मपरीक्षाग्व्यामभिधास्ये यथागमम् ||१||
·
इति श्रीरामचन्द्रेण मुनिना गुणशालिना । ख्याता धर्मपरीक्षा सा कृता कृतिरियं ततः ||११॥ श्रीपूज्यपादसद्वशे जातोऽसौ मुनिपुगवः ।
विभाग :
पद्म इति ख्याती भव्यन्गृह- प्रवन्दितः ॥ तच्छियो रामचन्द्राग्व्यो भद्रश्चारुगुणान्वितः । वेदिता सर्वशास्त्राणाख्यातो धर्मरताशयः ॥३॥ स च शुद्धव्रतोपेतः समयादिविवर्जितः । समयः सर्वसत्त्वाना तत्प्रार्थनवशादरः ||४|| यावद्वयोग्नि प्रवर्त्तते शशाकरवितारकाः । नावद्धर्मपरीक्षेय वर्तिष्यति महाशये ||५|| पद्मनाभूता हि कथा पद्मायनी वरा । तथा धर्मपरीक्षा व मिथ्यात्वाज्ञानश्वमिनी ॥६॥ इति परीक्षाका समाना ।
२६. करकण्डुचरित्र ( ० जिनेन्द्रभूषण )
पार्श्वनाथ जिनं वन्दे विश्वविघ्नौघनाशनम् । कमठोपसर्ग- दैत्यारि-नाशनं सौख्य कारणम् ॥20
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
अन्तभाग :
वक्तं सर्वमिह क्षमः किल भवेत्कस्योत्तमा भारती ॥१५॥ इति श्रीमुमुक्षु-सिद्धान्तचक्रवति श्रीकुन्दकुन्दाचार्यानुक्रमेण श्रीभट्टारकविश्वभूषण-विरचिते श्रीमजिनेन्द्रपुराणान्तर्गत-भगवत्पूजाफल-व्यावर्णने श्रीकरकण्डु-सहस्रारकाप्तिवर्णनो नाम चतुर्थोधिकारः सम्पूर्णः ।
करकण्डुकथा सम्पूर्णा । २७. अनन्तजिन-व्रतपूजा (भ० गुणचन्द्र) आदिभाग:
श्रीसर्वज्ञं नमस्कृत्य सिद्धं सास्त्रिधा पुनः।
अनन्तव्रतमुख्यस्व पूजा कुर्वे यथाक्रमम् ॥१॥ अन्तभाग :
इत्यनतविधेः पूजा व्यरचद्गुणचंद्रकः । श्लोकः सप्तशती पचसप्तत्यूना यतीश्वरः ॥१॥ संवत्षोडशत्रिशत्रैष्यफलके(१६३३) पक्षेऽवदाने तिथी पक्षल्या गुरुवासरे पुरुजिनेट्-श्रीशाकमार्ग पुरे। श्रीमद्धम्बडवशपद्मविता हर्षाख्यदुर्गी वणिक्
सोयं कारितवाननंत जिनसत्पूजां वरे वाग्वरे ।।२।। श्रीमूलसघेघविघातिनीह प्रद्योनमानेऽन्यमतानि नेशुः। सारस्वतो गच्छ इहैव नद्यात् श्रीमद्वलात्कारगगाभियुक्त ॥३॥ श्रीरत्नकीर्तिभगवजगना वरेण्यश्चारित्ररत्ननिवहस्य बभार भारम् । तद्दीक्षितो यतिवरो यशकीर्तिकीर्तिश्चारित्ररंजितजनोद्वहिता सुकीर्तिः॥४॥
तच्छिाप्यो गुग्गचद्रसूरिरभवच्चारित्रचेतोहरस्तेनेदं वरपूजनं जिनवरानन्तस्य युक्त्याऽरचि । येऽत्र ज्ञानविकारिणो यतिवरास्तैः शोध्यमेतद्धवं
नंद्यादारविचंद्रमक्षयतरं संघस्य मांगल्यकृत् ॥५॥ इत्याचार्यगुणचंद्रविरचिता श्रीअनन्तनाथजिनपूजा उद्यापनसहिता समाप्ता।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मपुराण- प्रशस्ति
२८. पद्मपुराण ( भ० धर्मकीर्ति )
दिभाग:
शकाली - मौलि - रत्नाशु-वारिधौत-पदाम्बुजं । ज्ञानादिमहिमव्यामविष्टपं विष्टाधिपं ॥ १ ॥ मुनिसुव्रतनामान मुव्रताराधितक्रमं । वंदे भक्तिनम्रः श्रेयसे श्रेयमि स्थितं ||२||
३५
अन्तभाग :--
थाभचन्मूलसुध एवं गच्छे सरस्वत्यधिके (भिधे) गणे च । बलात्कृतt श्रीमुनिपद्मनन्दी श्रीकुंदकुंदान्वयजप्रसूतिः ||२४|| देवेन्द्रकीर्तिश्च बभूव तस्य पट्टे महिष्टे सुमहानुभावः । त्रिलोककीर्तिस्तस तत्र (एव) दीक्षो भट्टारकस्तत्पदलक्ष्यनिष्ठः ||२५|| सहस्त्रकीर्तिर्मुनिवृन्दसेव्यस्तत्पपाथोधिनिशाधिनाथः |
नदीयशिष्यः पद-पद्मनन्दी बभूव नाम्ना मुनिपद्मनन्दी ||२६|| पट्टे तदीयेऽखिल संघसेव्यां यशः सुकीर्तिः शुभकीर्तिसिधुः । बभूव भट्टारक-सत्पदस्थो मुनिः स्मरारेः हनने प्रवीणः ॥२७॥ तत्परूप के जविकारानेयः साम्यं विभत्तीह सहस्रभानोः । हतस्मरार्जितदुःकषायो (?) विनष्टदुर्भावतयो महात्मा ||२८|| यं वीक्ष्य लोके व्रतभासुराग तपस्विन शास्त्रविदं मुनीशं । भजति मिथ्यात्वचय न जातु क्रियापरं शीलनिधि मुशातं ||२६|| सेवमाना मतत मुशिष्या विज्ञाततत्त्व- व्रत -भासुरागाः । भवति नून जगती - प्रकाशास्तपः कृशागा रविणां गुणोत्रैः ||३०|| | यं सेवमानः समकुक्षिजातं मुनीशमासीदुद्धररत्नपालः । 'पटुत्व- वाग्मित्व- कवित्त्व- वेत्ता • "सद्गुणरत्नपात्र ||३१|| एवं विधोऽसौ मुनिसंघ सेव्यो भद्दारको भासितदिकसमूहः । संत्रस्य कल्याणततिः प्रदेया नाम्ना गुरुः श्रीललितादिकीर्तिः ॥३२॥
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह तच्छिष्यस्तत्पदस्थो व्रतनिचययुतो जैनपादाब्जभृगो नाम्ना धर्मादिकीर्तिर्मुनिविमलमनास्तेन चैतत्पुराणं । स्वल्पप्रज्ञेन दृब्धं निजदुरितचय-प्रक्षयाय हिताय भव्याना च परेषा श्रवण-मुपठने प्रोद्यतानामजलं ॥३३॥ मूलकर्ता पुराणस्य श्रीजिनश्चोत्तरस्तथा । गणीशो यतयोन्ये च उत्तरोत्तरकर्तृ काः ॥३४॥ इदं श्रीरविषेणस्य पुराण वीक्ष्य निर्मितः । चिरं स्थयात् क्षितौ भव्यैः श्रुतं चाधीतमन्वह ॥३५॥ संवत्सरे द्वयष्टशते मनोज्ञे चैकोनसप्तत्यधिके(१६६६) सुमासे । श्रीश्रावणे सूर्यदिने तृतीयातिथौ च देशेषु हि मालवेषु ॥३६॥
इति श्रीपद्मपुराणे भट्टारकश्रीधर्मकीर्तिविरचिते पद्मदेवनिर्वाणगमनं नाम चतुश्चत्वारिशः पर्वः ॥४४॥
२६. हरिवंशपुराण (भ० धर्मकीर्ति) आदिभाग:
श्रीमंतं त्रिजगन्नाथ नेमिनाथं जिनाधिपम् । अरिष्टग्वडने नेमि वन्देऽनन्तगुणार्णवम् ।।१।। पुरुदेवादि-वीरान्तान शेषास्तीर्थकरान्मुदा । वन्देऽनन्तगुणालीदान्प्रातिहार्यादिभूपितान् ॥२॥ मप्तत्यग्रशतक्षेत्र्यान्सता भृतान्भविष्यतः। नमामि श्रीजिनान घातिकर्मसंघातघातकान् ॥३॥ सिद्धानष्टगुणोपेतान्पचाचारादिसंगतान् ।
आचार्यान्पाठकान्वंदे तथासाधूस्तपोधनान् ॥४॥ जिनेन्द्र-वक्त्र-संजाता सुरासुरमुनीडिताम् । भारती नौमि दुर्जाडय-नाशिनीं विश्वदीपिकाम् ॥५॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
हरिवंशपुराण-प्रशस्ति वन्दे वृषभसेनादीन् गौतमान्तान् गणेशिनः । चतुर्ज्ञानधरान्सम्यक् पूर्वाङ्ग-रचनोद्यतान् ॥६॥ कुन्दकुन्दादिकाचार्यान् कवीन्द्रान्नौमि भक्तितः । प्रदीपायितमेतत्र (2) मिथ्यात्वतमोवृत ॥७॥ तथा ललितकी.ख्यमीडे भट्टारकं गुरुम् ।
क्रियते यत्प्रसादेन कृतिरेपा बुधोचिता ।।८।। अन्तभाग:
वीरेणोक्त पुरा चैतद्गौतमायैस्ततोऽखिलम् । श्रतकेवलिभिस्तद्वत्ततः श्रीगुणभद्रकैः ॥१०॥ सक्षेपेण च तीक्ष्य प्रोक्तं तच्च मया पुनः ।
उक्तमेतच्चिरं नद्यात्पठितं पाठित बुधैः ॥६॥ नानाकथातत्त्वरहस्यपूर्ण पूजाव्रतत्याग-तपोगुणाट्यम् । स्वर्गापवर्गोरुनिदानभूत पुराणमेतत्सुचिर प्रजीयात् ||२|| श्रीमूलसंघेऽजनि कुन्दकुन्दः सृरिमहात्माखिलतत्ववेदी। सीमधरस्वामिपदप्रवन्दी पञ्चायो जेन-मत-प्रदीपः ॥६३|| तदन्वयेऽभूद्यशकीर्तिनामा भट्टारको भाषितजैनमार्गः। तत्पट्टवान् श्रीललितादिकीर्तिभट्टारकोऽजायत सक्रियावान् ||१४||
जयति ललितकीर्तितितत्त्वार्थसार्थो नय-विनय-विवेक-प्रोज्वलो भव्यबन्धुः। अनपदशतमुख्ये मालवेऽल यदाज्ञा समभवदिह जैन-द्योतिका दीपिकेव ||५|| तत्पट्टाम्बुजहर्ष-वर्ष-तरणिर्भट्टारको भासुरो जैनग्रन्थविचार-केलिनिपुणः श्रीधर्मकीर्त्याहयः । तेनेद रचितं पुराणममलं गुर्वाज्ञया किञ्चन संक्षेपेण विबुद्धिनापि सुहृदा तत्शोध्यमेतद् ध्रुवम् ||६||
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
द
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
यशोलाभाभिमानार्थ न ग्रन्थोऽयं कृतो मया। स्वश्रेयसे तथान्येषामुपकाराय केवलम् ॥७॥ एतद्ग्रन्थकृते वाछे फलं कर्मक्षयं ध्रुवं । ततः संसारवाराब्धिः सुतरो मे भविष्यति ॥९८| होनाधिकमभूत्किचिद्यदिह विदुपावरैस्तच्छोव्य कृपया तत्र हास्यः कयों न मे मनाक् ॥er को हेयो विदुषामनातिरथ कः पोपणीयोऽपि कः । को मासो गदितश्च का वरनदी कि पाठनीयं पुरा ॥ निद्या का महता तथा जिनपतेः का पूजनीया मुदा ।
ज्ञातव्यस्त्रिकवर्णनामसुगतैर्मध्याक्षरै ग्रंथकृत् ॥१०॥ अधमः । कार्मणः । स्वकीयः । कार्तिक । यमुना । गणित । विकृतिः। प्रतिमा । धर्मकीर्तिमुनिकृति।
वर्षे द्वथष्टशते चैकाग्रसप्तत्यधिके(१६७१) रवौ । आश्विने कृष्णपचम्या ग्रन्थोऽय रचितो मया ॥१०॥
३०. हरिवंसपुराण (पं० रामचन्द्र) आदिभाग:
श्रीमते नेमिनाथाय केवलज्ञानमूर्तये । स्याद्वादवादिने नित्यं नमोस्तु भवहारिणे ॥२॥ यल्लोकेन्द्रानलं नेमि प्रहीकृत्य गुणार्णवम् । हरिवंशपुराणस्य समासो वय॑ते मया ॥२॥ जिनसेन-समुद्रस्य पारं गन्तुं न पार्यते । भव्यैः कालप्रभावन तदर्थ-श्रुति-सुन्दरः ॥३॥ लम्बकंचुकवंशेऽसौ जातो जन-मनोहरः। शोभनाङ्गी सुभगाख्यो देवकी यस्य वल्लभा ।
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
जयपुराण- प्रशस्ति
- तदात्मजः कलावेदी विश्वगुणविभूषितः । रामचन्द्राभिधः श्रेष्ठी मल्हरणा वनिता प्रिया ॥ ५ ॥ तत्सूनुर्जनविख्यातः शीलपूजाद्यलंकृतः । अभिमन्युर्महादानी तत्प्रार्थनवशादसी ||६|| शृण्वन्ति य इदं भक्त्या भव्याः सुकृतमूर्तयः । प्राप्नुवन्ति महाभोगान्तपा(तो)ऽपवर्गमच्युतम् ॥७॥ चारुवाक्यप्रबोधन कथा सकलनात्मना । प्रोच्यते जिनसेनेन शृण्वन्तु भुवि कोविदः ||८||
अन्तभाग :
यादवान्वय-विभूषिणी भुवा दान-पूजन- विनोद चेतसा 1 कारितेयमभिमन्युना मुदा सान्वयश्रवणहेतुका कथा ||३|| यदुक्तं जिनसेनेन सूरिणा भव्यबंधुना । तन्मया रामचन्द्रेण संक्षेपेणैव भाषितम् ||४|| यावद्रत्नाकरो लोके यावन्मेरुधुरीशिता ।
तावदयं समासो हि तिष्ठता महदाशये ||५||
श्रदिभाग :
इति श्रीहरिवंशपुराणसमासे अभिमन्युश्रेष्ठिनामाकिते नेमिनाथ- परिनिवर्णनं पंचमाऽधिकरणं समाप्तं ॥
३१. जयपुराण (ब्रह्म कामराज )
श्रीमन्तं श्री (त्रि) जगन्नाथं वृषभं नृसुराचितम् । भव-भीति-निहन्तारं वन्दे नित्यं शिवासये ||१|
अन्तभाग :--
w
प्रकथ्यतेऽन्वयोऽथात्र ग्रंथकृद्ग्रंथभक्तयः । मूलसंघे वरे बीरपारं पर्याच्चतुर्गुणे ॥७६॥
१६
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
भूद्गणो बलात्कारः पद्मनन्द्यादिपंचसु । नामास्मिन् च मुनिग्रावशारदाबलवाचकात् ॥ 5011 प्राचार्यात्कुन्दकुन्दाख्यात्तस्मादनुक्रमादभूत् । स सकलकीर्तियोगीशो ज्ञानी भट्टारकेश्वरः ||१|| येनो[]धृतो गतो धर्मो गुर्जरे वाग्वरादिके । निर्मथेन कवित्वादिगुणेनेवार्हता पुरा ॥ ८२ ॥ तस्माद्भुवनकीर्तिः श्रीज्ञान भूषणयोगिराट् । विजयकीर्तयोऽभूवन् भट्टारकपदेशिनः ॥८३॥ तेभ्यः श्रीशुभचन्द्रः श्रीसुमति कीर्तिमंयमी । गुणकीर्त्याह्वया श्रासन् बलात्कारगणेश्वराः ॥८४॥ ततः श्रीगुणकीर्तेर्यः पट्ट-व्योमदिवाकरः । वादिना भूषणो भट्टारकोऽभूद्वादिभूषणः ॥८५॥ तत्पट्टाधीश्वरो विश्वव्यापिनिश्वेतकीतिधृत् । राम कीर्तिरभूदन्य[द]रामो वा सुखदैर्गुणैः ॥ ८६ ॥ तस्मात्स्वगच्छपतिरस्ति स पद्मनन्दी निष्णातकोक सुखकारकपद्मनंदी । भट्टारको जिनमताम्बर- पद्मनंदी श्रीरामकीर्तिपदभूधर - पद्मनंदी ॥८७॥ यः शब्दतर्कपरमागमविद्विरागी रागी शिवे विहित सर्वतपःसमूहः । भात्यत्र वस्त्रपरिवर्जन-जातरूपः काले कलौ परिहृता खिलवस्तुलोभः ||८|| वस्त्रारणा त्यजनक्षणेऽस्य यतिनो वंशादिवालस्य विद्धृत्वाग्रे समरादिसिंहनृपतिः खङ्गां पुरस्येति सः । प्राऽसि प्रवितीर्य मा मुनिवर त्व चाम्बराणि प्रभो
४०
राजन्यं कुरु संप्रगृह्य स तदा स्वाङ्गीकृतान्नाचलत् ॥८६॥ गिरिपुराधिपति पपुंगवस्तमभिवीक्ष्यमुदोल्लसते प्रभुः । गिरिधरादिमदाससमाह्वयः जलधिरम्बुचयेन विधुं यथा ॥६०॥
तदुपदेशवशेन तदीयसत्प्रवर पुण्य भराकृतसाहसं । जयपुराणमिदं तनुबुद्धिना रचितमंगजनाथ सुवर्णिना ॥६९॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
जयपुराण- प्रशस्ति
नामवंशभव-पडितजीवराज- मेघाबलात्सकल मौख्य करकृतोयं । जैनालयः स्थपति-बुद्धि भरादपूर्वो ग्रंथानु वा जयभृतो जिनदर्शनोव्यं (१) ॥६२ भट्टारकस्य गुरुबन्धुरभूत्प्रसिद्धी मेधावतः सुमतिकीर्तिमुनेर्गुणाः । श्राचार्य मुख्य सकला दिम भूषणाख्यस्तच्छिष्य सूरिरभवत्स नरेन्द्रकीर्तिः॥६३ पूर्णस्य वक्तृकवितादिगुणैरभैः शिष्यो बभूव नृपमान्य नरेन्द्र कीर्तेः । वर्णीस्मराभवपुः सहिला द्रकाख्यः शिष्योस्ति तस्य जयसेवक कामराजः॥६४ मात्रा-सधि-विभक्ति लिङ्ग-वचनालकार - रीत्यादिभिः प्रोक्तं यद्रहितं सरस्वति मया प्रथेत्र सूरीश्वरैः । निर्वाचिदभावतः क्षम माय त्व तद्धिते बालके मातेव स्फुटवाते शिवकरा तारुण्यकालात ( ? ) ||६५॥ दुःसध्यादिमल विनाश्य गुणिनः सवीक्ष्य यूय बुधा हर्षतः कविचिल्लवं कुरुत भो ग्रथद्रह स्वात्मनि । शुद्धं सज्जनतागुणाद्दमिवाकृतादिनैर्मल्यद
गभीरं पृथुल त्रिवर्गसलिल पंक शरद्वारा: ( ? ) ||६ ६ || भूयात्पुराणरचनाभवपुण्यतो मे सम्यक्पदेन सहितो भवमोख्यवर्गात् । अन्योत्थकर्मजनकाद्विमुखस्य दृक्चिच्चारित्ररत्ननिचयो न हितस्वतोन्यः॥ ६७ ॥ अमृतवार्द्धखभूमिसुदर्शना विजयनामनगाचलमंदिर (?) । चपलरूकसमूहैः सहिता दुमे (?) जयतु यावदिदं भुवनत्रये ||६८ || शिल्पिरुत्पादयत्येव जिनबिम्ब तथा कविः ।
४१
शास्त्रं तन्मान्यतामेति मान्यं तन्मानितं जनैः ॥६६॥ राष्ट्रस्यैतत्पुराण शकमनुजपतदपाटस्य पुर्या पश्चात्सवत्सरस्य प्ररचितमटतः पंचपंचाशतो हि । अभ्राभ्राक्षैक संवच्छ र निकरयुजः (१५५५) फाल्गुणे मासि पूर्णे मुख्यायामौदयाया सुकविविनयिनो लालजिष्णोश्च वाक्यात् ॥ १००॥ सकलकीर्तिकृतं पुरुदेवजं समवलोक्य पुराणमियं कृतिः । जयमुनेर्गुणपाल सुतस्य च बृहदलं जिनसेनकृतं कृता ॥ १०१ ॥
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
इति श्रीजयाङ्क जयनाम्नि पुराणे भहारक- श्रीपद्मनंदि-गुरूपदेशाद्ब्रह्मकामराजविरचिते पडितजीवराजसाहाय्यात् त्रयोदशमः सर्गः ।
४२
३२. कार्तिकेयानुप्रेक्षा- टीका ( भ० शुभचन्द्र ) आदिभाग :
शुभचंद्र जिनं नत्वाऽनंतानतगुणार्णवम् । कार्तिकेयानुप्रेक्षाष्टीका वक्ष्ये शुभश्रिये ॥१॥
अन्तभाग:
श्रीमूलसंघेऽजनि नन्दिसंघो वरो बलात्कारगणः प्रसिद्धः । श्रीकुंदकुंदा वरसूरिवर्यो विभाति भाभूषणभूषिताः ॥२॥ तदन्वये श्रीमुनिपद्मनन्दी ततोऽभवच्छीसकलादिकीर्तिः । तत्पट्टधारी भुवनादिकीर्तिः श्रीज्ञानभूपो वरचित्तभूषः ||३|| तदन्वये श्रीविजयादिकीर्तिस्तत्पष्डधारी शुभचंद्र देवः । तेनेयमाकारि विशुद्धटीका श्रीमत्सुमत्यादि सुकीर्तिकीतिः ॥४॥ सूरिश्रीशुभचद्रेण वादि- पर्वत-बज्रिणा | त्रिविद्येनानुप्रेक्षाया वृत्तिर्विरचिता वरा ||५||
श्रीमद्विक्रमभूपतेः परिमिते वर्षे शते षोडशे
माघे मासि दशावन्हिसहिते (१६१३) ख्याते दशम्यां तिथौ । श्रीमच्छी म हिसार-सारनगरे चैत्यालये श्रीगुरोः श्रीमच्छीशुभ चंद्र देव विहिता टीका सदा नन्दतु ||६|| वर्णिश्री क्षेमचंद्रेण विनयेन कृतप्रार्थना । शुभचद्रगुरो स्वामिन् कुरु टीका मनोहरा ||७|| तेन श्री शुभचन्द्रेण त्रैविद्येन गणेशिना । कार्तिकेयानुप्रेक्षाया वृत्तिर्विरचिता वरा ||८|| तथा साधुसुमत्यादिकीर्तिना कृतप्रार्थना । सार्थीकृता समर्थेन शुभचन्द्रेण सूरिया ||६||
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रप्रभचरित-प्रशस्ति
भट्टारक पदाधीशा मूलसंघे विदावराः । रमा- वीरेन्दु- चिद्रूप गुरवो हि गणेशिनः ॥१०॥ लक्ष्मीचद्रगुरुः स्वामी शिष्यस्तस्य सुधीयशाः । वृत्तिर्विस्तारिता तेन श्रीशुभेन्दुप्रसादतः ||११|| इति स्वामिकार्तिकेयानुप्रेक्षा- टीकाया त्रैविद्यविद्याधर- पड्भाषा कविचक्रवर्तिभट्टारक श्रीशुभचद्र-विरचिताया धर्मानुप्रेक्षाया द्वादशोऽधिकारः ||
३३. चन्द्रप्रभचरित ( भ० शुभचन्द्र )
आदिभाग :
श्रीवृष वृषभं वन्दे वृपदं वृषभाङ्कित | वृषभादिसमाश्लिष्ट - पादद्वितयपकजं ॥१॥ ( इसके आगे चन्द्रप्रभादिकी स्तुति के आठ पद्य हैं । ) ज्ञानभूषान जिनान् शेषान् सदर्थप्रतिपादकान् । मुक्तयङ्गनासमाश्लिष्टानीडेऽनन्तनुशर्मणे ॥१०॥ सप्तभगीविधि प्राप्ता गां जैनीं वैष्णवी' स्तुवे । यस्य प्रसादतः सर्व बोबुध्यन्ते जनाः समे ||११| गुरूनखिलसन्मार्ग द्योतकान् ज्ञानभूषणान् । विजये कीर्तिसंप्राप्तास्तोष्टुवीमि स्वसिद्धये ||१२|| जिनसेनादयः पूर्वसूरयः सूरसन्निभाः । मया संस्ते शिवं दद्युः परमात्मध्यानवेदिन. ॥१३॥ तदध्वनि विवक्षामो गंतु शक्तिविवर्जिताः । स्थाने तत्सूरसंद्योत्ये मार्गे गच्छति तारकाः || १४ ॥
अन्तभाग:
ET
श्रीमूलसंघेऽजनि पद्मनन्दी तत्पट्टधारी सकलादिकीर्तिः । तत्पट्टधारी भुवनादिकीर्तिजीयाच्चिरं धर्मधुरीणदक्षः ||५६ || १ व्यापनशीला ।
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
VV
जैनमन्थ-प्रशस्तिसंग्रह तत्पट्टेऽजनि बोधबुद्धिनिखिलन्यायादिशास्त्रार्थक श्चिद्रपामृतपानलालसमतिः श्रीज्ञानभूपा जयी । जीयात् पंचमकालकल्पशिखरी तत्पधारी चिर
श्रामक्लीविजयादिकीर्तिमुनिपी जीयाच्च शास्त्रार्थवित् ॥५७|| सोमप्रभः सोमसमानतेजाः श्रीसोमसल्लाछन इद्धकातिः । सोमः सुमूर्तिश्च करोतु साम्यं श्रीशौभचद्रस्य सुयोगिनः सः ॥५८||
यः सशृणोति भजते निखिल चरित्र यः कामयति प्रथयतीन्दुनिभस्य भावात् । यः पाठयन् पठयति जिनभक्तिरागात् स सिद्धिभीरुमुखपकजमश्नुते हि ॥५॥ श्लोकाः पष्ठयधिकाः सर्वे शतपचदशामलाः ।
प्रमाणमस्य विज्ञेयं लेखकः पाटकैः सदा ॥६०॥ इति श्रीचन्द्रप्रभचरित भट्टारकश्रीशुभचन्द्रविरचिने भगवतो निर्वाणगमनो नाम दशमो सगः ।
३४. पार्श्वकाव्य-पंजिका ( भ० शुभचन्द्र ) आदिभाग:
श्रीपाश्वं पार्श्वमानम्य सुपार्श्व-निहितोत्तमम् ।
पद-वैषम्य-संभेत्री वक्ष्ये तत्काव्यपजिकाम् ॥१॥ अन्तभाग :
श्रीमूलसंघेऽजनि नन्दिसंघस्तत्राभवच्छोसकलादि कीर्तिः । शास्त्रार्थकारी खलु तस्य पट्टे भट्टारकः श्रीभुवनादिकीर्तिः ॥१॥
तत्पट्टोदयपर्वते रविरभूत् श्रीज्ञानभूषो यतिः मिथ्यामार्ग[महान्धकारतरणिश्चारित्रचूडामणिः । सम्यक्स्वीकृतशास्त्रसद्बतभरः सच्छामलीलायुतः पायादो भवदुःखतस्त्रिजगति प्रख्यातनामा मुनिः ॥२॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
पार्श्वकाव्यपंजिका-प्रशस्ति प्रकटतत्पदपंकजभानुमान् सकलतार्किकवंदितपद्युगः । विजयकीर्ति गुणी] गुणमागरः स भवताम[व]ताद्यतिनायकः ॥३॥
तदीय-पट्ट-पर्वत-प्रचण्ड-चण्डीधितिः स्फुरद्यशाः सुधीधनः कृपापरः परोदयः । मुनव्य-भव्य-गद्य-पद्य-गीति-रीति-वेटकः मुशौभचन्द्रसन्मुनिर्गणाधिपः पुनातु नः ||४|| वादविद्याविनोदेन रञ्जितानेकभूपतिः।
सौभद्रः(शोभेन्दुः) मे श्रियं देयाद्वाचा तर्पित-मजनः ॥५॥ विजित-वादिगणो गतमत्सरः सकलमूरिगुणोदयसुन्दरः । शममयः सुकलः सुविदावरः सुशुभचन्द्र गुरुगुणबंधुरः ॥६॥
दुर्व्याख्येदं मंदधीभिः पार्श्वकाव्य सुभाकरम ।
मत्वेति मतिमास्तम्य पंजिकामकरोद्गणी ॥७॥ श्रीभूषणः स्वस्य गुरोः सुशिष्यः मृरिः स्वयं शास्त्रविदा मतश्च । तदा...'च्छीशुभचन्द्रदेवः चक्रे मुपंजी जिनकाव्यवाण्याः ||
वगिश्रीपालनामा मतिमतमहितो मार्गसर्गो निमर्गादग्रस्त्रविद्यविद्याविधिविकचसरो जातभास्वद्विवस्वान् । मार्थ ग्रंथार्थवेत्ता विशटमिदमरं पुस्तकं प्राक मुपार्श्वकाव्यस्य वै सुपज्याः लिग्वितललितवाक् वाग्मिना चोपजीव्यः | पंजिकेयं चिरं चित्ते स्थेयात्मद्विदुपा स्थिरम् । कृता श्रीशुभचन्द्रेण श्रीभूषणाममाग्रहात ॥१०॥ श्रीपावपूज्यपादो गणिगणविनुतः श्रीप्रभाचन्द्रदेवः मिद्धः श्रीवर्धमानो वरविजययशाः ज्ञानभूषोऽकलंकः । दिव्यश्रीभूपणोप्रवरविधिविदुपा शाश्वतश्रीशुभेन्दुः श्रीपालः पातु पापात्प्रमितिपरिणतिर्वादिराजश्च युष्मान् ॥११॥
इति श्रीपार्श्वनाथ-काव्य- जिका समाप्ता ।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
३५. श्रेणिक चरित्र (भ० शुभचन्द्र )
आदिभाग:
श्रीवर्द्धमानमानदं नौमि नानागुणाकरं । विशुद्ध ध्यानदीप्ताचिहुतकर्मसमुच्चयं ॥१॥ बाल्येपि मुनि-संदेह-निर्नाशाय जिनेश्वरः । सन्मतित्व समापन्नः सन्मत्याख्या समाश्रितः ||२|| श्रमराहिफणामर्दान्महावीर सुनाम भाक् । बाल्ये यो बलता प्राप्तो वीराणा वीरता गतः ॥३॥ जरत्तणमिवात्यंत राज्यं प्राज्य नरेश्वर ( च नश्वरं ) । मत्वा त्यक्त्वाश्रितो दीना यो वीरो विश्ववंदितः ||४||
अन्तभाग:--
जयतु जितविपक्षी मूलसंघः मुपक्षो
हरतु तिमिरभारं भारती - गच्छवारः ( बारा :- प्रकाशः १) । नयतु सुगतमार्ग शासनं शुद्धवर्ग
जयतु च शुभचंद्रः कुंदकुंदो मुनीन्द्रः ॥ १७ ॥
तदन्वये श्रीमुनि पद्मनंदी विभाति भव्याकर- पद्मनन्दी | शोभाधिशाली वरपुष्पदंतः मुकाति-संभिन्न सुपुष्पदन्तः ||१८|| पुराण - काव्यार्थ विदावरत्व विकाशयन्मुक्तिविदावरत्वं ।
विभातु वीरः सकलायकीर्तिः कृतापक्रेनो (?) सकलाद्य कीर्तिः ॥ १६ ॥ भुवनकीर्तियतिर्जयताद्यमी भुवनप्रतिकीर्तित्रयः सदा । सुनबिम्बजिनागमकारणो भव- नवाम्बुद- वातभरः परः ||२०|| तत्पष्ादयपर्वते रविरभूद्भव्याम्बुज भासयन् सन्नेत्रास्त्रहरं तमो विघटयन्नाना करें र्भासुरः ।
भव्याना सुगतश्च विग्रहमतः श्रीज्ञानभूषः सदा चित्रं चंद्रकसंगतः शुभकरः श्रीवर्द्धमानोदयः ॥ २१ ॥
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रेणिक चरित्र - प्रशस्ति
जगति विजयकीर्तिः पुण्यमूर्तिः सुकीर्तिः जयतु च यतिराजों भूमिपैः स्पृष्टपादः । नय- नलिन - हिमाशुर्ज्ञान भूषस्य पट्टे विविध परविवादि- दमाघरे वज्रपातः ||२२|| तच्छिष्येण शुभेन्दुना शुभमनः श्रीज्ञानभावेन वै पूत पुण्य पुराणमानुषभवं संमारविध्वंसकः । नो कीर्त्या व्यरचि प्रमोहवशतो जैने मते केवलं नाहंकारवशात्कवित्तमतः श्रीपद्मनाभेहितं ॥ २३॥ इदं चरित्रं पठतः शिवं वै श्रोतुश्च पद्मश्वरवत्पवित्रं । भविष्णु संसारमुखं नृदेवं संभुज्य सम्यक्त्वफलप्रदीपं ||२४|| चंद्रार्क हेमगिरि-सागर-भू-विमानं
गंगा नदीगमन सिद्धशिलाश्च लोके ।
तिष्टंति यावदभितो वरमर्त्य शेवा ( देवा ? ) स्तिष्ठतु कोविदमनोम्बुजमध्यभूताः ||२५||
इति श्रीश्रेणिकभवानुबद्ध-भविष्यत्पद्मनाभपुराणे पंचकल्याणवर्णन नाम पचदशः पर्वः | १५||
३६. पाण्डवपुराण ( भ० शुभचन्द्र )
श्रदिभाग :
सिद्धं सिद्धार्थ सर्वस्वं सिद्धिदं सिद्धिसत्पटं । प्रमाण-नय-संभिद्ध सर्वज्ञ नौमि सिद्धये ||१|| वृषभ वृषभं भातं वृषभाकं वृषोन्नतं । जगत्सृष्टि-विधातारं वन्दे ब्रह्माणमादिमं ||२|| चन्द्राभं चन्द्रशोभादयं चन्द्रार्च्य चन्द्रसंस्तुतं । चन्द्रप्रभं सदाचन्द्रमीडे सच्चन्द्रलालने ||३||
४७
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह शान्तिं शान्तविधातारं सुशातं शातकिल्विषम् । तन्नमामि निरस्ताऽघं मृगाकं षोडशं जिनम् ||४|| नेमिधर्मरथेनेमिः शास्तु सशितशासनः । जग(जीया)जगत्त्रयीनाथो निजितानगसम्मदः ॥५॥ वर्धमानो महावीरो वीरः सन्मति-नामभाक् । स पातु भगवान् विश्व येन बाल्ये जितः स्मरः ॥६॥ गौतमो गौतमो गीष्पो गणेशो गणनायकः । गिरः गणनतो नित्य भातु भा भारभूपितः ॥७॥ युधिष्ठिरं कर्मशत्र-युधिस्थिर स्थिरात्मकं । दधे धर्मार्थससिद्धं मानसे महित मुदा ॥८॥ भीमं महामुनि भीमं पापारिक्षयकारणे। ससारासातशान्त्यर्थ दधे हृदि धृतोन्नति ||६|| अर्जुनस्य प्रमिद्धस्य विशुद्धस्य जितात्मनः । म्मरामि स्मर मुक्तम्थ स्मररूपस्य सुस्मृतः ॥१०॥ नकुलो चै मदा देवैः सेवितः शुद्धशामनः । सहदेवो बली कौल्यमलनाशी विभाति च ॥११॥ भद्रबाहुमहाभद्री महाबाहुमहातपाः । स जीयात् सकलं येन श्रुतं ज्ञानं कलौ विढा ॥१२॥ विशाग्बो विश्रुता शाग्वा मुशारखो यस्य पातु मा । म भूतले मिलन्मौलिहस्तभूलोक-संस्तुनः ।।१३।। कुन्दकुन्दो गी येनोजयंतगिरिमस्तके । मोऽवतावादिता ब्राह्मी पापाणघटिता कलौ ॥१४॥ ममन्तभद्रा भद्रार्थो भातु भारतभूषणः । देवागमेन येनाऽत्र व्यक्तो देवागमः कृतः ॥१५॥ पूज्यपाद: मदा पूज्य पादः पूज्य: पुनातु म। ज्याकरणार्णवो येन तीणो विस्तीर्णसद्गुणः ॥१६॥
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाण्डवपुराण - प्रशस्ति
कलंकोऽक्लंकः स कलौ कलयतु श्रुतं । 'पादेन ताडिता येन मायादेवी घटस्थिता ||१७// जिनसेना यतिजया जिनसेन कृतं वरं । 'पुराणपुरुषाख्यार्थ पुराणं येन धीमता ॥ १८ ॥ गुणभद्रभदन्तोऽत्र भगवान् भातु भूतले 1 पुराणादौ प्रकाशार्थं येन सूर्यायितं लघु ॥ १६ ॥ तत्पुराणार्थमालोक्य धृत्वा सारस्वतं श्रुतम् । मानसे पाण्डवाना हि पुराणं भारतं ब्रुवे ॥ २० ॥
X
X
X
x
वीरो विश्वगुणाश्रितो गुणगणा वीरं श्रिता सिद्धये । वीरेव विधीयते व्रतचयो वीराय स्वस्त्यस्तु च ॥ वीराद्वर्तत एव धर्मनिचयो वीरम्य सिद्धिर्वरा ।
वीरे याति जगत्त्रयं जितमदं संजायते निश्चितं ।। १५४ ||
इति श्री पाण्डवपुराणे महाभारतनाम्नि भट्टारकश्रीशुभचन्द्रप्रणीते ब्रह्मश्रीपाल - साहाय्यसापेक्षे श्रोणकस्य जिनवन्दनोत्साहवर्णनं नाम प्रथमं
पर्व ॥ १ ॥ अन्तभाग:
श्रीमूल संघेऽजनि पद्मनन्दी तत्पट्टधारी सकलादिकीर्तिः । कीतिः कृता येन च मर्त्यलोके शास्त्रार्थकर्त्री सकला पवित्रा ॥१६७॥ भुवन कीर्तिरभूद्भुवनाधिपैर्भुवनभासनचारुमतिः स्तुतः । वरतपश्वरणोद्यतमानमो भवभयाहिखगे चिनिवत् क्षमी ॥१६८॥ चिद्रूपवेत्ता चतुरश्चिरन्तनश्चिद्भूषणश्चचितपादपद्मकः 1 सूरिश्वन्द्रादिचयेश्चिनोतु वै चारित्रशुद्धि खलु नः प्रसिद्धिटा || १६६॥ विजयकीर्तियतिर्मुदितात्मको जितता ( १ ) ऽन्यमतः सुगतैः स्तुतः ।
तु जैनमतः सुमतो मतो नृपतिभिर्भवतो भवतो विभुः ॥ १७० ॥ तस्य गुणाम्बुधिरो धीमान् गरीमान् वर'
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
जैनग्रन्थ-प्रशम्तिमंग्रह श्रीमच्छीशुभचन्द्र एष विदितो वादीभमिहो महान् ॥१७॥ तेनेदं चरितं विचारसुकर चाकारि चन्द्रुचा। पाडो: श्रीशुभसिद्धिमातजनक सिद्धर्थ सुताना मदा ॥१२॥ चन्द्रनाथचरितं चरितार्थ पद्मनाभचरितं शुभचन्द्र। मन्मथस्य महिमानमतंद्री जीवकस्य चरितं च चकार ॥१७॥ चन्दनायाः कथा येन दृब्धा नान्दीश्वरी तथा । आशाधरकृतार्चायाः वृत्तिः सद्वृत्तशालिनी ॥१७४।। त्रिशचतुर्विंशतिपूजनं यः सवृद्धसिद्धार्चनमाव्यधत्त ।
सारस्वतीयार्चनमत्र शुद्ध चिंतामणीयार्चनमुच्चरिष्णुः ॥१७॥ श्रीकर्मदाहविधिबंधुरसिद्धसेवां नानागुणौघ गणनाथममर्चनं च । श्रीपार्श्वनाथवरकाव्यसुपंजिकां च यः संचकार शुभचन्द्रयतीन्द्रचन्द्रः१७६
उद्यापनमदीपिष्ट पल्योपमविधेश्च यः ।
चारित्रशुद्धितपसश्च चतुस्त्रिद्विन्दशात्मनः ॥१७॥ संशयवदनविदारणमपशब्दसुखडनं पर तर्के । सतत्त्वनिर्णयं च वरस्वरूपसंबोधनी वृत्ति ॥१८॥ अध्यात्मपद्यवृत्तिं सर्वार्थापूर्वसर्वतोभद्रम। योऽकृत सद्व्याकरण चिन्तामणिनामधेयं च ।।१७।। कृता येनाऽङ्गप्रज्ञप्तिः सर्वाङ्गार्थ-प्ररूपिका । स्तोत्राणि च पवित्राणि षड्वादाः श्रीजिनेशिना ॥१८० तन श्रीशुभचन्द्रदेवविदुपा सत्पाण्डवानां पर दीप्यद्वंशविभूषणं शुभभग्भ्राजिणुशोभाकरं । शभद्भारतनाम निर्मलगुणं सच्छब्दचिन्तामणि पुष्यत्पुण्यपुगणमत्र सुकर चाकारि प्रीत्या महत् ॥१८॥
श्रीपालवर्णिना येनाकारि शास्त्रार्थसंग्रहे। साहाय्यं स चिरं जीयाद्वरविद्या-विभूषणः ॥१८॥
x
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
ativraरित्र - प्रशस्ति
श्रीमद्विक्रमभूपतेर्द्धिकहते स्पष्टाष्टसंख्ये शते रम्येऽधिकत्मरे (१६०८) सुग्वकरे भाद्रे द्वितीया-तिथौ । श्रीमद्वारवर नीवृतीदमतुले श्रीशाकवाटे पुरे श्रीमच्छ्रीरुधानि च विरचितं स्थेयात्पुराण चिरं ||१८६ |
५१
इति श्रीपाडवपुराणे भारतनाम्नि भट्टारक- श्रीशुभचन्द्र प्रर्ण. ते ब्रह्मश्रीपाल साहाय्यसापेक्षे पाडवोपसर्गसहन - केवलोत्पत्ति-मुक्ति- सर्वार्थसिद्धिगमनश्री मिनर्वा गमन - वर्णनं नाम पंचविशतितमं पर्व ||२५||
३७. जीवंधरचरित्र ( भ० शुभचन्द्र )
आदिभाग :--
श्री सन्मतिः सता कुर्यात्समीहितफलं परं । tara महामुक्तराजस्य वग्वैभवः ॥ १ ॥ ( इसके बाद सिद्धादि परमेष्ठि-स्मरण के ४ प हैं । ) गौतमं धर्मपारीणं पूज्यपादं प्रबोधकं समंतभद्रमानंदमकलकं गुणाकरं ||६|| जिनसेनं शुभासीन ज्ञानभूष परं गुरु 1 शुभचंद्र प्रणम्योच्चैर्वक्ष्ये श्रीजीवकोद्भवं ||७||
इति श्रीजीवंधरस्वामिचरिते काष्ठांगार बर्णनो नाम प्रथमोल्लासः ।
अन्तभाग:
ये (ते) या धर्मकामुयोगभुविधिज्ञानप्रमादागमा
चार- श्रीशुभचंद्र एष भविना समारतः संभवं । मार्गदर्शन कोविदं हतहितं तामस्यभारें सदा छियाद्वाकिरणैः कथंचिदतुः सर्वत्र सुव्यापिभिः ॥ शा श्रीमूलसंघो यतिमुख्य सेव्यः श्रीभारती गच्छविशेषशोभ: । मिभ्यामतध्वान्तविनाशदक्षा जीयाच्चिरं श्रीशुभचन्द्रभासी ॥८६॥
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
श्रीमद्विक्रमभपतर्वसुहत द्वैतशते'
.१६०० मप्तह (के ?)
४
वे न्यनतरे मे (१६०३ ? ) शुभतरे मासे वरेण्ये शुचौ । वारे पति त्रयोदशतिथों सन्नूतने पत्तने श्रीचंद्रप्रभवानि वै विरचितं चेदं मया तोषतः ॥८७॥
चंद्रार्के चिरं जीयाच्छुभचद्रेण भाषितं ।
चरितं जीवकस्याऽत्र स्वामिनः शुभकारणं ॥ ८८॥
इति श्रीमुमुक्षु शुभचंद्रविरचिते श्रीमज्जीयं धरस्वामिचरिते जीवंधरस्वामिमोक्ष-गमनवर्णन नाम त्रयोदशी लभः || १३॥
३८. चंदनाचरित ( भ० शुभचन्द्र )
श्रदिभाग :
चकार करुणाक्रातः कृतिं कर्मठकर्मणः । यस्तं केवलिनं कामं चेक्रियेहं कृतार्थकं ॥ १॥ सिद्धध्यानाः सदासिद्धाः सिद्धिवृद्धिसमृद्धयः । एते स्म विशुद्धा नः शुद्धि ददतु धर्मिंगा ||२|| अन्तभाग:--
जयति जितविपक्षः पालितानेकपनः कृतसकलमुशिक्षः प्राप्तदीप्यत्सुदक्षः । विहित समितिरक्षो मूल संघाग्यलक्षः जिनपटकरपतो ध्वस्तपापाकरेतः ६३॥ स्वगुरु विजय कीर्तिः प्रस्फुरत्मोमकीर्तिवजलधिमुतृर्तिः शास्त्रा (वार)ब्धिपूर्तिः । जिन पतिमतवतिविश्वदुःस्यारिहतिजयतु जनमुभूतिर्नष्टष्टोत्तरातिः ॥६४॥ शास्त्राण्यनेकान्यवगाह्य कृत्वा पुराणसल्लक्षणकानि भूरि । सच्चंदनाचारुचरित्रमेतच्चकार च श्रीशुभचन्द्रदेवः ||१५|| श्रीज्ञानभूषणपदे विजयादिकीर्तिस्तत्पादपंकजमधुव्रत एव सेव्यः । श्रीमूलसंघपदभृत् शुभचन्द्रदेवः शीलेशशीलमहिमानमिमं चकार ॥१६॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राकृतलक्षणसटीक प्रशस्ति
कृत सुकृत-कर्ता सर्व्व- सावद्य-हर्ता शम-दम-यम-हर्ता (भर्त्ता) शौभचन्द्रः सुभर्ता । चरितममलवर्ता चदनायाश्च पर्ता जनन - जलधिभतो कर्मकामाग्शित ||६|| शीलं सर्वगुणान्वितं वरगुणाः शीलं चुधाः कुर्व्वते शीलेनैव समाप्यते परगुणः स्वस्त्यस्तुशीलाय वै । शीलात्मद्व्रतसचयः सममयाच्छीलस्य सर्वे गुणाः शीले चित्तमहं वे धृतिधरे हे शील मा पाहि वै ॥६८॥ श्रीनायाश्वरित पवित्रं ये चिन्ते चेतसि चित्स्यभावाः । ईन एवं क्षणतः समक्ष मोक्षं तके क्षीणविपक्षपक्षाः ॥ २६६॥ arrat arraरे देशे वाग्वरै विदितं क्षितौ । चंदनाचरितं चक्रे शुभचंद्रो गिरौपुरे ॥ २००॥
नाशीलतो जयति चंदनवालिकेयं वीरस्य संसदि समाप जयं जयंती | मरिपक्षमखिलं च समेष्यतीद्धं मोक्षं पर परमका दशकागवेत्री ||२०१ ||
इति श्रीशीलविलासे चंदनाचरिते भट्टारक- श्रीशुभचंद्र- विरचिते - दनार्यकादिभवान्तरवर्णनं नाम पंचमपर्व || इति चंदनाचरित्रं संपूर्णम्
३६. प्राकृतलक्षण-सटीक ( भ० शुभचन्द्र )
आदिभाग:
श्री ज्ञानभूषणं देवं परमात्मानमव्यय । प्रणम्य बालसवुद्ध वक्ष्ये प्राकृतलक्षण ||१||
अन्तभाग:
यदुक्तं सूत्रतन्त्रेऽस्मिन् शब्दचिन्तामणौ कुटं । विचार्य बुद्धिसंसिद्ध शुभचन्द्रेण सूरिणा ॥१॥ श्रीमूलसंघे शिवसाधुसंचे श्रीकुन्दकुन्दान्वयपद्मसूर्य्यः । निरस्तमोहः सकलादिकीर्तिजीयात्सदा श्रीभुवनादिकीर्त्तिः॥२॥
५३
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
पद्म रविवद्विभाति विभासुरो भोगभवारिमेदी । श्री ज्ञानभूषो नरलोकलोक्यो लोकालोको तमलोकनेच्छः ॥३॥ विजयकीर्तियतिर्जगता गुरुर्गरिमगीर्गदितागिगणो गणी । गिरति गा गुणिनो गतयेऽग्रणीः सुगुरुणा रविगुः समगुः समः ॥४॥ पट्तर्कचंचुचरणोद्धतवादिमत्तमातङ्गकुम्भमदमेदनप चतुण्डः । श्रीमच्छुभेन्दुगणपो गुणगेय (?) कीर्तिश्चिन्तामणि विशदशब्दमयं चकार ॥५॥ शुभचन्द्रमुनीन्द्रेण लक्षणाब्धि विगाह्य वै ।
प्राकृतं लक्षणं चक्रे शब्द चिन्तामणौ स्फुटं || ६ | शब्दचिन्तामणि धीमान् योऽभ्येति धृतिसिद्धये ।
प्राकृतानां सुशब्दाना पारं याति सुनिश्चितं ॥७॥ प्राकृतं लक्षण रम्यं शुभचन्द्रेण भाषितं । योऽध्येति वै सुशब्दार्थधनराजो भवेन्नरः ||८||
इति मुमुक्षु भट्टारक- श्रीशानभूषणपट्रोदयाचल घुमणि-सकलताकिकचूडामणि भट्टारकश्री विजयकीत्तिपट्टद्म कट त्रैविद्यविद्या विशद भट्टारक श्री शुभचंद्रविरचिताया स्वोपज्ञराब्दचिन्तामणिवृत्तौ तृतीयस्याऽध्यायस्य चतुर्थपादः समाप्तः। समाप्तेट प्राकृतव्याकरणम् ||
४०. अध्यात्मतरङ्गिणी ( भ० शुभचन्द्र )
"
,
श्रदिभाग:
जयतु जितविपक्षः पालिताशेषशिष्यो विदितनिजस्वतत्त्वश्चोदितानेकसत्वः । अमृतविधुयतीशः कुन्दकुन्दो गणेशः श्रुतसुजिनविवादः स्याद्विवादाधिवादः ।।
अन्तभाग:--
सम्यक्संसारवल्लीवलय-विदलने मत्तमातङ्गमानी पापातापेभकुम्भोद्गमनकरा कुण्ठकण्ठीरवारिः विद्वद्विद्याविनोदा कलितमतिरहो मोहतामस्य सार्था (१) ... चिद्रूपोत सिचेता विदितशुभयतिर्ज्ञानभूषस्तु भूयात् ॥ २१॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्णामृतपुराण-प्रशस्ति विजयकीर्तियतिर्जगता गुरुर्विधृतधर्मधुरोतिधारकः । जयतु शासन-भासन-भारतीमयमतिर्दलितापरवादिकः ॥३॥ शिष्यस्तस्प विशिष्टशास्त्रविशदः संसारभीताशयो भावाभावविवेकवारिधितरस्स्यावादविद्यानिधिः। टीका नाटकपद्यजा वरमुणाध्यात्मादिस्रोतस्विनी
श्रीमलीशुभचन्द्र एष विधिवत्संचरीति स्म वै ।। त्रिभुवनवरकीर्तेर्जातरूपात्तमूर्तेः शमदममयपूर्तेराग्रहान्नाटकस्य । विशदविभववृत्तो वृत्तिमाविश्वकार गतनयशुभचन्द्रो ध्यानसिद्धयर्थमेवबापा
विक्रमबरभूपालात्यंचत्रिशते त्रिसप्ततिव्यधिके(१५७३)। वर्षेण्याश्विनमासे शुक्ले पक्षेऽथ पंचमी-दिवसे ॥६॥ रचितेयं वरटीका नाटक-पद्यस्य पद्ययुक्तस्य । शुभचन्द्रेण सुजयताद्विद्यासवलं(?) न पद्माकात् ॥णा ....... 'पातनिकाभिश्च भिन्नभिन्नाभिः । जीयादाचन्द्रार्के स्वाऽध्यात्मतरङ्गिणी टीका 11८11 .'
इति कुमतद्रममूलान्मूलन महानिर्भरणीश्रीमदध्यात्मतरंगिणी रोका प्समाप्ता।
समाप्तश्वायं प्रन्थः । ४१. कर्णामृतपुराण ( केशवसेन सूरि ) आदिभाग:
लीलावासमलक्षं च श्रीपति परमेश्वरं । । सुलक्षं शानिमां वंदे पुतं पावन-शासनं . मातरं जगता ज्ञान-विधान-परमोदयां। . . . ध्यायामि मनसि प्रायो गिरं श्रीशमहेतवे ॥२॥ अशानतिमिरं येन दारितं शान-दीप्तिभिः ।
मित्रेणेव सदा तस्मै गुरुवे स्यान्नमस्कृतिः ॥३॥ (प्राओ.सजन, खल, वक्ता, श्रोताके लक्षण १० पयोमें है)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
355
६
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
दानिनां चक्रिणा तीर्थकृता शीलवतां सतो । राम कृष्ण-मनोज्ञाना कथा तच्छास्त्रमुच्यते || १४ | अमृताख्यपुराणेऽस्मिन कसाकल्यमुच्यते । मरीचिभवप्राचुर्याकुरः सम्यक्त्वसत्फलं ||१५|| बहुनां प्रेमयुक्तानां दानशीलवता व्रतं । कामदेवचरित्रं श्रीश्रीपालकथानकं ||१६|| तपः पूजा - भावानां कुभावाना कथानकं । शूराणा विरहाकान्तदेहिनो वृत्तमित्यलं ||१७|| [त्रिभिः ] कुलक । इति पुराणद्वारं अगाधोऽयं पुराणन्धिर्मतिर्मेऽल्या प्रवर्त्तते । तथापि तर्तुमिच्छामि गगनं पक्षिराडिव ॥ १८ ॥ सिद्धोक - नीतिसारादि-पुराणोद्भ तसन्मति । विधास्यामि प्रसन्नार्थे ग्रंथ संदर्भगर्भितं ॥ १६ ॥ स्वाभिरसवाणेन्दुश्लोकसंख्या (१५६३००) प्रसूत्रिता । नीतिसारपुराणस्य सिद्धसेनादिसूरिभिः ||२०| पूर्वाचार्योद्घृतं तत्त्वं निरीक्ष्य परमात्मनः । प्रसादेन सदानन्द करिष्यामि मनोज्ञ(ग) तं ॥ २१॥
X
X
X
X
इति श्रीकर्णामृतपुराणे धर्मशास्त्रे तत्त्वोद्धारे भ० श्रीरत्नभूषणाम्नायालंकार-ब्रह्मश्रीमंगलाग्रज-श्रीपूरमल्लापति-स्थविराचार्य श्रीकेशवसेन-विरचिते ब्रह्मवर्द्धमानसहाय्यसापेक्षे श्रीभगवदागमनं नाम प्रथमः स्कन्धः ॥१॥
अन्तभाग:
काष्ठासंघे गरिष्ठ प्रचलमुनियुते रामसेनो भदन्तः श्रीमानासीत् क्रमेणेन्दुकविशदयशा रत्नभूषाभिधानः । तत्पदाभोज गोविमलतरमतिः श्रीजयाद्यन्तकीर्तिराते विदजनाना प्रथम इह जिनाराधनैकस्वभावः ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्णामृतपुराण-प्रशस्ति वाग्वरे जनपदे च वीरिका-कान्त-हर्ष इति नाम तत्सुतः । कृष्णदासमुनिपो विराजते प्रेमपूरपरमो दयान्तरः ॥६॥ नीतिसंग्रहपुराणसागरादुद्धृतोऽखिलहिताय मेऽप्यं(?)। धर्मशास्त्रमणिरुत्तमोऽघहाः श्राव्य एव नितरा मनस्विभिः ॥६॥ केवलं मुमनसा मया कृतो ग्रन्थ एष परमार्थबुद्धितः । श्रीपुराण गुरुप-प्रसादतः कृष्णदामकविवेधसा शुभः ||१|| मालवे जनपदे मनोरमे भाति भूतिलकभागा पुरी। स्वर्गपस्य भ्रंशपूरिव पावना परमपावनैर्नरः ॥२॥ तत्र पार्श्वजिनालये शुभे माघमासि उडुनविवसारे(१)। सत्तिथौ प्रतिपदि प्रभासिनाऽकार्ययः(१) च कविता यथागमः ॥१३॥ शोधयंतु निपुणा इदं सदा कर्णदेवसुपुराणमादरात् ।
ये विरोधरहिता विचारिणः सन्तु तेल(?) हितकारणाम् ॥६४॥ लेलिहान-वसु-षड्-विधुप्रमे(१६८८) वत्सरे विविधभावसंयुतः।
एष एव रचितो हिताय मे ग्रंथ अात्मन इहाखिलागिना ||५|| अाकर्णयन्ति खलु ये सुनरा नतागा श्रीकर्णभूपतिपुराणमिदं पवित्रं । पुत्रं लभंत इह ते परमा रमा च कृष्णेन चन्द्रवदनेन निरूपितार्थ ॥६६॥
श्लोकसंख्या समाख्याता खखाम्बर चतुःप्रमा(४०००)। सदोदयैः सता श्रेष्ठैः केशवाद्यन्तसूरिभिः ॥९॥ श्रागंगासागरं यस्य दक्षिणे गूर्जरे तथा ।
मालवे मेदपाटे च यशो जयति सत्कवेः९८॥ दिशा ......."शिबिकाधिरूढो भट्टारकस्थापकसूरिमंत्री। भट्टारकाचार्य इहास्ति कृष्णके नः पृथिव्या यत ईशपूज्यः ||६||
नृपैर्भट्टारकाचार्यपदं दत्तं च दक्षिणे।
यस्य स कृष्णसेनाख्यः कविनाथोजयस्परं ॥१०॥ इति श्रीकर्णामृतपुराणे धर्मशास्त्रे भ० श्रीरत्नभूषणाम्नायालंकारवृषभ-जिनपरण-परिशीलन-लब्धप्रताप-ब्रह्ममंगलाग्रज-राजराजेश्वरपूरमजेष्ट
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह ब्रह्मचारीश्वर-स्थविराचार्य-श्रीकेशवसेन-कृष्पजिष्णु-विरचिते समवर्धमानसाहाय्यसापेक्षे श्रीकर्ष देवातिशय-निर्वाण-वर्णनं नाम चतुर्विशतितमः स्कन्धः समाप्तः ॥२४॥
) . । ४२. सप्तव्यसनकथासमुच्चय ( भ० सोमकीर्ति') आदिभाग:
प्रणम्य श्रीजिनान सिद्धान् प्राचार्यान् पाठकान् यतीन् । सर्वद्धन्दविनिर्मुक्तान् सर्वकामार्थदायकान् ॥१५॥
ततोपि शारदादेवीं कल्याणावलिबल्लरी । जिनेन्द्रवदनाद्भूता नत्वा भक्त्या प्रमोदिनः २॥ गुरूणा चरणं(णौ) नत्वा वक्ष्ये बुद्धत्रानुसारतः ।
सप्तातर व्यास नाना, हि कथा भव्यहिताय वै ॥३॥ अन्तभाग:
नन्दीतटाके विदित हि संघे श्रीरामसेनास्य पद-प्रसादात् । विनिर्मितो मंदधिया ममायं विस्तारपीयो भुवि माधुसंधैः ॥६६॥ यो वा पठति विमृश्यति भयोपि [सु]भावनायुक्तः । लभते स सौख्यमनिशं ग्रन्थं [श्री]सोमकीर्तिना रचितं १७०||
रसनयनसमेत्ते वाणयुक्तेन चन्द्र(१५२६) गतवति सति नूनं बिक्रमस्यैव काले। प्रतिपदि धवलाया माघमासस्य सोमे हरिभदिनमनोज्ञे निर्मितो ग्रन्थ एषः ॥७॥ सहस्रद्वयसंग्ख्योऽयं सप्तपष्ठिसमन्वितः (२०६७)। सप्तैव व्यसनाद्यश्च कथासमुच्चयो ततः ॥७२॥ यावत्सुदर्शनो मेगावच्च सागरा धरा।
तावनन्दत्वयं लोके ग्रन्थो भव्यजनाभितः ॥७३॥ ... इतिश्री इत्यार्षे भट्टारक श्रीधर्मसेनाभः-श्रीभीमसेनदेवशिष्य आजार्य
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्युम्नचरित्र - प्रशस्ति
५६
सोमकीर्ति - विरचिते सप्तव्य सनकथासमुच्चये परस्त्रीव्यसनफलवर्णनो नाम सप्तमः सर्गः । इति सप्तव्यसनचरित्रकथा सपूर्णा ।
1
४३. प्रद्युम्नचरित्र ( भ० सोमकीर्ति )
श्रदिभाग:
श्रीमंतं सन्मति नत्वा नेमिनाथं जिनेश्वरं । विश्वजेताऽपि मदनो बाधितुं न शशाक यं ॥ १ ॥ वर्द्धमानं जिनं नत्वा वर्द्धमानं सतामिह । यद्रूपदर्शनाज्जातस्सहस्रनयनां हरिः || २ || प्रणम्य भारतीं देवी जिनेन्द्रवदनोद्गता । कृष्णपुत्रस्य चारित्र वक्ष्ये सूत्रानुसारतः ||३|| यदुक्तं चात्र विद्वद्भिर्महासेनाविसूरिभिः । तत्कथं शक्यते नूनं मया बालेन भाषित ||४|| तथापि तत्क्रमाभोजप्रणामाजितपुण्यतः । श्री नाभि ग्रन्थं प्रवक्तुं मे श्रमो न हि ||५||
X
X
x
जिनसेनादिभिः पूज्यैराचायैर्यन्निरूपितं । करोमि शक्तिहीनोऽहं तत्पादाम्बुज सेवनात् ||१२| अन्तभाग :
नन्दीता विमले गच्छे श्रीरामसेनो गुणवारिराशिः । बभूव तस्यान्वयशोभकारी श्रीरत्न कीर्तिदुरितापहारी ||१६६॥ श्रीलक्ष्मिसेनेोत्र ततो बभूव शीलालयः सर्वगुणैरुपेतः । तस्यैव पट्टोद्धरणैकधीरः श्रीभीमसेनः प्रगुणः प्रवीरः ॥१६७॥ श्री भीमसेनस्य पदप्रसादात् सोमादिसत्कीर्तियुतेन भूमौ (लोके) । रम्यं चरित्रं विततं स्वभक्त्या संशोध्य भव्यैः पठनीयमेतत् ॥ १६८ ॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
जैनग्रन्थ - प्रशस्तिसंग्रह
संवत्सरे सत्तिथिसंज्ञके वै वर्षेऽत्र त्रिशैकयुते (१५३१) पवित्रे । विनिर्मितं पौष सुदेश्व (?) तस्या त्रयोदशी या बुधवारयुक्ता ॥ १६८ ॥ ( आगे ३ पद्य आशीवादादिके हैं )
इति श्रीप्रद्युम्नचरित्रे श्रीसोमकीर्त्याचार्य विरचिते श्री प्रद्युम्न शबरश्रनुरुद्धादिनिर्वाणगमनो नाम षोडशः सर्गः समाप्तः ||१६|| सर्वसघस्यकल्याणमस्तु | ग्रन्थाग्रंथ ४८५० ॥
:
[ नोट -- आरके जैन सिद्धान्तभवन में इस ग्रन्थकी जो प्रति संवत् १७६६ ज्येष्ठ शुक्ल ६ की लिखी हुई सन् १६२० म नं० १४७ पर दर्ज है उसके अन्तमे सुखोंसे यह एक लाइन लिखी हुई है " सवत् १७६५ वर्षे फाल्गुणमासे सुकलर द्वादसी दिने नादरसाह बादसाहनै दिल्लीमै कतलाम कीया मनुष्यांका प्रहर तीन ३" ]
४४. सुभौम- चक्रि - चरित्र ( भ० रत्नचन्द्र )
श्रादिभाग:
श्रीमंतं त्रिजगन्नार्थं प्राप्तानंतचतुष्टयं ।
सरताऽरं जिनाधीशं ससारोत्तारकारण || १ ||
( श्रागे शेष तीर्थकरों तथा सिद्धादिके स्मरण के ६ पद्य हैं ) वन्दे वृषभ सेनादीन् गौतमान्तान् गणेशिनः । दीप्तसप्तर्द्धिदीप्राङ्गाश्चतुर्थावगमत्विषः ||८||
गुरवः कुन्दकुन्दाद्या गुणचन्द्रा गुणाकराः । ध्यानोष्मप्रहतोग्राधशैत्यास्ते सन्तु सिद्धये ॥ ६ ॥ श्रीरत्नकीर्तये नित्यं नमः श्रीयशकीर्तये । नमः श्रीगुणचन्द्राय जिनपूर्णेन्दवे नमः ॥१०॥ कृत्वेति मंगलं भव्यं क्रियमाणार्थसिद्धिदं । समुद्धृत्य पुराणाब्धेश्चरित्रं रच्यते मया ॥ ११ ॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुभौमचक्रचरित्र - प्रशस्ति
अतीर्थकृतस्तीर्थे वर्तमानेऽजनिष्ट तत् । सत्मपारशुरामीयं सौभौमं चरितं वरम् ||१२||
अन्तभाग :
श्रथासीन्मूलसंघेस्मिन् गच्छेसारस्वताभिधे । मुनिश्री कुन्दकुन्दाख्यः श्री सीमंधरतीर्थगः ||१|| तस्यान्वये विदा मान्यः पद्मनन्दी यतीश्वरः । भव्यागि पद्मनंदीव समभूत्तपसा निधिः ||२|| भट्टारकवरेण्योऽस्य पट्टे सकलकीर्तिवाक् (भाक् १) । धर्मः प्रकाशितो येन सजीयाज्जगदीश्वरः ॥ ३॥ गुरुर्भवनकी यस्तत्पडोदय भानुमान् । जातवान् जनितानन्दो वनवासी महातपः ||४|| गुरुभ्राता तदीयोऽभूद्ररत्न कीर्तिर्गणाऽग्रणीः । स्थविरो मंडलाचार्य्यपदभाग्धर्मकार्यकृत् ||५|| तत्पट्टे मंडलाचार्यो यशः कीर्तिर्य शोनिधिरजायताऽऽगमाभ्यात्मपुराणार्थविचक्षणः ||६|| वादित्वस्य परं सीमा गमकस्य परं पद । कवित्वादेः पर धाम गुणचन्द्रस्तदन्वये ||७|| जिनचन्द्रो जयत्व बलात्कार गणाग्रणी
पट्टे सर्वथैकान्तनिर्जिताशेपवाक्सूरिः (वादिनः १) ॥८॥ तत्पट्टे सकल चन्द्रोऽभूत्तदीये विपुलोदये । सैद्धान्तिकः सता वंद्यः सूवियों विदाम्बरः ॥६ तस्य पट्टे वरीवति भट्टारकपद स्थितः । रत्नचन्द्रो विदामान्यः स्याद्वादसकलार्थवित् ॥१०॥ सम्वत्पोडशाख्याते व्यशीतिवत्सराकिते (१६८३) | मासे भाद्रपदे श्वेतपंचम्या गुरुवारके ॥११॥
६१
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिम्ग्रह पत्तने पाटलीपुत्रे मगधांतःप्रतिनी । स्वर्धनीतटगे पार्श्व सुदर्शनालयमाश्रिते ॥१२॥ सलमसाहिसद्राज्ये सर्वग्लेच्छाधिपाधिपे । रक्षत्यत्र धराचक्र निजिताखिलविद्विपि ॥१३॥ श्रीमत्प्रभाचन्द्रगणीन्द्रपट्टे भट्टारकश्रीमुनिचन्द्र कीर्तेः । पट्टाबरोद्भासनभानमाली भट्टारकोऽभूहिविजेन्द्रकीर्तिः ।।१४।। तच्छिष्यदाम्रायको हि सुभगौ खण्डेलवालान्वयौ । श्रीतेजपाल-हेमनामपरमौ धनराज-रेखांगजौ । संप्रीत्यौ गुरुभक्तिभाजनपरौ सद्दर्शनालंकृतौ । चक्राते सुभौमचक्रिचरिते साहाय्यसाक्षेपता ॥१५।।
सौमण्यगोत्रे तेजाख्यो बुधादिपटसंयुतः । पट्टणिगोत्रजो हेमपट्टणे च तदन्वये । सम्मेदाचलयात्रायै रत्नचन्द्रास्समागताः। जगन्महन्नात्मजाचार्यजयकीर्तिभिरन्वतः ॥१६।। श्रीमत्कमलकाद्वैः सूरिभिश्च सुवर्णिभिः। कल्याण-कचराख्यान-कान्हजी-भोगिदासकैः॥१७॥ श्रीमद्हुम्बडजातीय-महीअक्षवणिक्पतिः । चम्पाकुक्षिसमुत्पन्नो रत्नचन्द्रो व्यरीरचन।।१८(त्रिभिः कुलक) श्रीमत्खडेलवालेषु श्यप्रयालेषु दानिषु । जैसवालेषु मद्भक्तिकुबत्सु श्रावकेषु च ॥१६॥ धनराड्-केसि-पुत्रस्य तेजपालविपश्चितः ।। साहाय्याखिलसामग्रीसापेक्ष्य स्वेप्सितप्रट ॥२०॥ श्रीमत्खडेलवालाय्यों हीराख्यभ्रातृजान्वितः । हमीर देपतिहेमराजः कारितवानिदं चरितं ॥२१॥(युग्म) श्रादयवाम्बरदेशस्थ सागपत्तन-वासिनः । हेमाख्य-श्रेष्टिनः पुत्रो जयसान्मङ्गलाभिधः ॥२२॥
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
होलीरेणुकाचरित्र-प्रशस्ति बहुग्राणकृष्णदा सम्य क्षत्रियान्वयसन्मणेः । महौजमौ कुमागै स्त राजसिहऽमराऽभिधौ ॥२३॥ भीमाद्याह्वाननात्तत्राकार्य श्रीहेमकीर्तयः ।
यं पट्टे स्थापयामासूरत्नेन्दु मघमादरात ॥२४॥ ' 'तेनेदं चरित वणिजेमराज प्रसादतः।।
वादिचन्द्रानुभावाचाऽऽचन्द्रार्क जयताच्चिरं ॥२५॥ एकोऽपि सिहसदृशस्सकलावनीशो हत्वा पितुर्वधकृतो नरक प्रपद्य । दुःखं प्रभुज्य बहुधा भरतेऽत्र तस्मान्निगत्य तीर्थपदभाग्भविताऽस्तु सिद्धय २६ __इति श्रीसुभौमचरित्रे सूरिश्रीसकलचन्द्रानुचर-भट्टारकश्रीरतनचन्द्र-विरचिते विवुधश्रीनेजपालसाहाय्यसापेक्ष्ये श्रीखण्डेलवालान्वयपट्टणिगोत्राम्बरादित्य श्रेष्ठिश्रीहेमराजनामाकिते सुभौमनरकप्राप्तिवर्णनो नाम सप्तमसर्गः।
४५. होलीरेणुकाचरित्र (पं० जिनदास) आदिभाग:--
श्रीसर्वश नाभिसूनु जिनेन्द्र भक्त्या वंदे मोहवल्ली-गजेन्द्र । स्वात्मज्ञानैः सदशीभूतखेन्द्र लक्ष्म्या युक्तं कामपद्मद्विजेन्द्र ॥१॥ सद्धर्माणा कल्पवल्ली कवीना भूयो नत्वा शारदां पारदा च । संसागब्धभंव्यलोकानुकुला नित्या वंद्या दायिनी सन्मतेश्च ॥२॥ सवै: ससुता चन्द्रमुरन्ट नागेन्द्रायः संनुता पूजिता च । मत्यल्लोक चक्रिमुख्यैः किमुक्तं प्राज्येना- वाचयाऽगोचरां च ॥३॥ 'सत्याचारान गौतमादीन् गुरूश्च मद्धर्माणा मंगलाना च दातृन् । वक्ष्ये होलीपर्व धूलेश्च पर्व सम्यग्दृष्टेनिग्मलत्वाय स्वस्य ॥४॥
ललितकीर्तिमुनीश्वर नोदितस्तदपि सच्चरितं रचयाम्यहम् । न हि कथं समुदेति कलंकयुक् शशधरो विमले गगमाङ्गणे
॥
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
अन्तभाग:--
पूर्व हर पतिना लब्ध- पद्मावती-वरः । पेरोसाहिनरेन्द्रास - सत्पंडितपदोऽप्यभूत् ||२६|| पद्माऽभिधः पद्मविशालनेत्रः तदीयषंशांवरभानुरासीत् । येन प्रदत्तं बहुधा जनेभ्यो दान सदानेकगुणालयेन ||३०|| ग्यास साहिनरेन्द्राच्च येनासा बहुमान्यता । साकुंभरीपुरे रम्यं कारितं जिनमन्दिरं ||३१|| प्राशा यस्य न लोपिता चितितले कैश्विन्नरेन्द्रैरपि दुष्टव्याधिगजेन्द्र पंचवदनो मिथ्यात्वविध्वंसकः । नित्यं यः कृतवान् जिनेश्वरमहा कल्याणकाना विधि सत्पाण्डित्यपदस्थितश्चतुरताहसीसरो भासुरः ||३२|| तत्पुत्रो बिझनामाभूत् प्रसिद्धो भुवि वैद्यराट् । नसीरसा हिभूपाल लब्धोत्कर्षो विशालधीः ॥ ३३॥ माननीय नरेन्द्रारणा भूपतिर्वणिजामिव । दान - प्रजाद्वितीयश्च सर्वविद्याविदावरः ||३४|| अयं चिरं स्थिरीभूय गृहे वैभवसयुते । पश्चाद्धि व्रतिको नूनं समभूत्कर्महानये ||३५|| द्वितीयपुत्रेोपि सुहृज्जनाख्यो विवेकवान्वादिगजेन्द्रसिंहः । श्रीमत्सदा सर्वजनोपकारी खानिः सुखाना जिनधर्मचारी ||३६|| भट्टारक- श्रीजिनचन्द्र पट्टे भट्टारकोऽयं समभूद्गुणादयः । प्रभेन्दुसशी हि महाप्रभावः त्यक्त्वा विभूति नृपराजसाम्या ||३७|| बिझाभिधस्य तनयो धर्मदासादयोप्यभूत् । अभिमानहिरण्याद्रिर्वा दिनक्षत्र भास्करः ||३८||
विवेकिनो वै महमूदमा हि नृपेण दत्ता बहुमानता हि । प्रस्यापि सद्वैद्यशिरोमणेश्च पद्मावतीदत्तवरस्य नित्यं ||३६||
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
होलीरेणुकाचरित्र-प्रशस्ति अयं विख्यातकीर्तिश्च रूपनिर्जितमन्मथः । सर्वलोकोपकारी च दयालुर्बुद्धिसागरः ॥४०॥ यत्समो दृश्यते नैव कोप्यन्यः पृथिवीतले ।
महाभाग्यश्च सद्वैद्यो बहुना भाषितेन कि ॥४१॥ धर्मश्रीरिनिनामतोऽस्य वनिता देवादि-पूजा-रता।। सौभाग्यादि-गुणान्विताऽतिविमला विख्यातकीतिः खलु ।
आसीत्सर्वहिता सुवाक्यकथका दानाऽद्वितीया परा सम्यग्दृष्टियुता प्रफुल्लवदना दीनोपकारान्विता ॥४२॥
विवेकसत्क्षेत्रस्य परा सीमेव याऽभवत् ।।
रोरुसंतापिताना च शरदश्चन्द्रिकेव हि ॥४३॥ रेग्यानामास्ति पुत्रो वरगुणनिलयो ह्य तयोः सत्प्रतापो वैद्याधीशः प्रसिद्धो विविधजननुतो धैर्यमेरुः सदैव । भोगाढयो बुद्धिमिधुः शशधरवदनः स्वर्णकातिः सभाहः सद्विद्यालंकृतागो विविधसुनिधिः भाग्यवाश्चोपकारी ॥४४॥
सन्मानितो रणस्तभे दुर्गेऽयं बहुसंपदः । शेरसाहिनरेन्द्रेण गाभीर्यगुणसागरः ॥४५।। माननीयो नरेद्राणा बहूना वणिजा तथा । साहसी चास्त्यसौ नूनमहंकारसुरालयः ॥४६॥ यस्य हत न मर्यादा क्षमः कोऽपि न दृश्यते । नरः प्रियतमस्याऽपि सर्वेषा च विवेकिना ||४७|| सोन्दर्य-जितकन्दप्पः सुहृदजदिवाकरः । योऽस्ति दुर्जननक्षत्रहमो विमलमानसः ॥४८॥ वाछितार्थप्रदो योऽस्ति सेवकाना हितार्थिना। कलाचयप्रवीणश्च मन्मनुष्यशिरोमणिः ||४६।। भार्याऽस्य सद्गुणोपेता नाम्ना रिषसिरि स्मृता। गृहे दक्षा च दीनाना कल्पवल्लीव निर्मला ।।५०॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
सदाचाररता नूनं महाविनयकारिणी । ख्यातनिर्मलकीर्तिश्च शीलसम्यक्त्वसंभृता ॥५१॥ विद्यते ह्य तयोः पुत्रो जिनदासाभिधो वरः। बुधः सजनमर्यादा माननीयो मनीषिणा ॥५२।। अधीती बहुविद्यासु आयुर्वेदे विशेषतः । अपि योऽस्ति महाघीमान् वरिष्टो हि विवेकिना ॥५३॥ नाम्ना भर्तुर्जवणाद(पणादे?)इति ज्ञानदयान्विता । जिनदासाऽभिधानस्य भार्या स्याच्छीलसंभृता ॥५४॥ सती सीतासमा साऽपि भर्तारमनुसारिणी। धर्मदान-क्रियायुक्ता दम्पत्योर्वरयोस्तयोः ॥५५॥ पुत्रोऽस्य(स्ति)नारायणदाससंज्ञो विराजते निर्मललक्षणैहि ।
स्वर्णप्रभः पंकजपत्रनेत्रः पितामहादृष्टिपयोजभानुः ॥५६॥ स्वकीयवंशाम्बरपूर्णचन्द्रः सुबुद्धिमान् यः शुकनाश(स)कोस्ति । सुहृजनानंदकरो वरिष्ठो दरिद्रवल्ली द्विरदः प्रहृष्टः ॥१७॥
श्रीरणस्तंभसदुर्ग-समीपस्थे मुम्बप्रदे । नानावृक्षः समाकीणें सरोभिः सकजैस्तथा ॥५८|| जिनागारयुते रम्ये नवलक्षपुरे शुभे । वासिना जिनदासेन पंडितेन सुधीमता ॥५६॥ दृष्ट्वा पूर्वकथामेकपंचाशत्(५१)श्लोकसंयुता। पुरे सेरपुरे शांतिनाथचैत्यालये वरे ॥६०॥ वसुखकायशीतांशुमित(१६०८) सवत्सरे तथा। ज्येष्ठमासे सिते पक्षे दशम्या शुक्रवासरे ॥६१॥ अकारि ग्रंथः पूर्णोऽयं नाम्ना दृष्टिप्रबोधकः। श्रेयसे बहुपुण्याय मिथ्यात्वापोहहेतवे ॥६२।। भट्टारक-प्रभाचन्द्र-शिष्यो यो विद्यते भुवि । अनेकगुग्णसम्पन्नी धर्मचन्द्राभिधो मुनिः ॥६॥
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनिसुव्रतपुराण-प्रशस्ति मम्पूर्ण सिद्धात-विचारणैकः धीगे वरो ज्ञातमहाविवेकः । चारित्रपात्रं विधिप्तगात्रः स मे क्रियाद्वोधयुतो रमा हि ॥६४|| अस्यास्ति शिष्यो ललितादिकीर्तिः मुनिः मदा भव्यजनैश्च पूज्यः । दयाचित्तो विनयेन युक्तः प्रभाववान शीलपरश्च विद्वान् ॥६५|| जिनेन्द्रपादाबुज-सत्प्रसादाजीयाच्चिरं श्रीजिनदाससंशः। माकं हि नारायणदास-नाम्ना पुत्रेण सल्लक्षणसयुतेन ॥६६॥
जिनेन्द्रचरणाभोजपूजनं च मवेद्भुवि ।
यावत्तिष्ठति हेमाद्रिर्यावच्चद्रटिवाकरौ॥६॥ जिनेशवाणी सुखदा च यावत्सतः कृपाश्चि महीतलेऽपि । मुरापगा श्रीजिनदेवभक्तिमहामुनीना निवहः कृपाद्रः ॥६६॥
यावत्पंचनमस्कारमंत्रस्तावदयं शुभः । ग्रंथस्तिष्ठतु पुण्याय वाच्यमानो बुधैर्जनः ॥६६॥ शातिः श्रीजिनमार्गस्य नरेद्रस्य तपोभूता। प्रजाना काव्यकर्तृणा भवतात्सुहृदोऽपि च १७०॥ यत्किंचिदधिकं न्यून शास्त्रेऽस्मिन्नादितं मया । जाड्यात्तज्जिन क्षंतव्य दयासागरवारिज ॥७१।। त्रिवाद्धिवसुसंख्यरनुष्ट्रपश्लोकः(८४३)प्रमाणता।
ग्रथस्यास्य सुविद्वद्भिर्जिनदासैः कृता स्वयं ॥७२॥ इति श्रीपडितजिनदासविरचिते मुनिश्रीललितकीर्तिनामाङ्कित होली-रेणुकापर्वचरित्रे दर्शनप्रबोधनाम्नि धूलिपर्व-समयधर्म-प्रशस्तिवर्णनोनाम सप्तमोऽध्यायः।
४६. मुनिसुव्रतपुराण (ब्रह्म कृष्णदास) आदिभाग:
देवेन्द्रार्चितसत्पाद पंकजं प्रणमाम्यहं । आदीश्वरं जगन्नाथं सृष्टिधर्मकरं भुवि ।।१।।
जयपुर प्रति
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
कनकच्चारसंछायं वृषभाकं वृषोद्धुरं ।
वृषभं जगता साक्षाच्छमणेऽनतसिद्धये ।।२।। अन्तभाग:
काष्ठासंघे वरिष्ठेऽजनि मुनिपनुतो रामसेनो भदंतस्तत्पादाभोजसेवाकृत-विमलमतिःश्रीभीमसेनः क्रमेण । तत्पट्टे सोमकीर्तिर्यवनपति-कराभोज-मयूजिताहिरेतत्पट्रोदयाद्रौ जिनकरणलयी श्रीयश कीर्तिरेन:(१)||१||
कमलपतिरिवाभूत्सदुदयाद्यंतसेन उदितविशदपट्टे सूर्यशैलेन तुल्ये । त्रिभुवनपतिन्मथाहिद्वयामक्तचेता
स्त्रिभुवनजनकीर्तिनाम तत्पट्टधारी HE | रत्नभूषणभदंत इनाभो न्याय-नाटक-पुगम-सुविद्यः । वादि-कंजर-घटाकर-सिंहस्तत्पदेऽजनि रजनभक्तः ॥६३|| देवतानिकरसेवितपादः श्रीवृषेश विभुपादप्रमादात् । कोमलेन मनसा कुत एप ग्रथ एव विदुपा हृदिहार' ||४|| शोधयंतु विबुधा विविरोधा यत्पुराणमद एव मयोक्तं । सभवन्ति मुजनाः खलु भूमौ ते सदा हितकरा हतपापाः ||५|| इन्द्वष्टषट्चंद्रमितेऽथ वर्ष(१६८१) श्रीकार्तिकाख्ये धवले च पक्षे । जीवे त्रयोदश्यपरान्हया मे कृष्णेन सौख्याय विनिर्मितोऽयं ॥६६॥ लोहपत्तननिवासमहेभ्यो हर्ष एव वणिजामिव हर्षः। तत्सुतः कविविधिः कमनीयो भाति मंगल-सहोदर कृष्णः ॥१७॥ श्रीकल्पवल्लीनगरेगरिष्ठे श्रीब्रह्मचारीश्वर एष कृष्णः । कंठावलंब्यूजितपूरमल्लः प्रवर्द्धमानो हितमाततान ॥६॥
पंचविशतिर्मयुक्तं सहस्त्रयमुत्तमं (३०२५)।
श्लोकमंग्व्येति निदिष्टा कृष्णेन कविवेघसा ||६|| इति श्रीपुण्य चन्द्रोदये मुनिसुवतपुराणे श्रीपूरमल्लाके हर्ष-वीरिका देहज
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रप्रभचरित्र-प्रशस्ति ब्रह्मश्रीमंगलदासाग्रज-ब्रह्मचारीश्यर-कृष्णदास-विरचिते रामदेव शिवगमनं नाम त्रयोविशतितमः सर्ग समासः ॥२३॥
४७. चन्द्रप्रभ-चरित ( कवि दामोदर ) आदिभाग :
श्रियं चन्द्रप्रभो नित्या चन्द्रदश्चन्द्रलाछनः । भव्यकुमुदचन्द्रो वश्चन्द्र-प्रभो जिनः क्रियात् ॥११ कुशासन-वचोटजगत्तारण हेतबे । तेन स्ववाक्य सूरास्त्रै धर्मपातः प्रकाशित ॥२॥ युगादौ येन तीथेंशा धर्मतीर्थः प्रवर्तितः । तमहं वृषभं वन्दे वृषद वृषनायकम् ।।३।। चक्री तीथकरः कामो मुक्तिप्रियो महाबली । शान्तिनाथः सदा शान्ति करोतु नः प्रशान्तिकृत् ।।४।। येन विध्वंसितो दुष्टः प्रद्युम्नभूपतिर्वरं । मुक्तिसीमंतिनीनाथ वीरं नमामि तं जिनम् ||५|| ( इसके बाद शेष तीर्थकरो तथा सिद्धादिकोका स्मरग्म है)
गुस्सान्विता शुभाकाय वृत्तमुक्ताफलाचिगाम् । मालामिव सदाभूपा स्वकण्ठे भारती दधे ॥१२॥ जगद्धितकर सार विश्वतत्वप्रकाशकं । स्तौमि जिनागम नित्यं ज्ञानासयेघनाशनं ॥१२॥ परहित समुद्युक्तास्त्रैलोक्य श्वर सस्कृतान् । गौतमादीन्मुनीन् भक्त्या स्तुवे तद्गुणमिद्धये ॥१३॥ सीमंधर-मुखात् श्रुत्वागमं येनाऽत्र दुःपमे । प्रवर्तितं हितं कुन्दकुन्दाचाये नमाम्यहम् ॥१४॥ 'परमतेभ-नागारियः कवेर्गुण-मागरः । तद्गुणसिद्धये तस्मै नमोऽकलङ्क-योगिने ||१५||
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह
यद्भारत्याः कविः सर्वोऽभवत्सज्ज्ञान-पारगः । तं कविनायकं स्तौमि समन्तभद्र-योगिनम् ॥१६॥ नाभेयस्य पुराणाब्धिः कृतो येन सुबुद्धिदः । स्वसिद्धय शिरमा वन्दे जिनसेनकवीश्वरं ।।१७।। सर्वेषा तीर्थकर्तृणा चरिताब्धिः प्रकाशितः । येन तं गुणाभद्राचार्यकवि नौमि संततम् ॥१८॥ चन्द्रप्रभजिनेशस्य चरितं येन वर्णित । तं वोरनन्दिनं वन्दे कवीशं ज्ञानलब्धये ॥१६॥ येऽन्येऽपि कवयोऽभूवन जिनगुण-प्रकाशका. ।
कवित्वसिद्धये सन्तु मर्वे ते मम संस्तुताः ॥२०॥ अन्तभाग:भव्याबुजौघदिनकृद्गणभृत्समानो निश्शेषमुन्यधिपतिः शुभमडलेशः। राजाधिराज-गणसेवित-पादपद्मः ख्यातो बभूव मुवचा भुवि नेमिचन्द्रः॥६८ सुगुण-गण समुद्रो विष्टपे रख्यातकीर्तिर्मुनिनरपतिवृन्दैः पूजिनानिः सुम्पी । विजितसकलवादी तस्य पट्टे बभूव महिमितजिनधर्मा श्रीयश-कीर्तिनामा ।।
योगीशभूभृद्गगालब्धपूजः कवीशसेव्यः भुवनप्रसिद्धः । पट्टे तदोये जितकाममायः श्रीभानुकीर्निदृढशान्तमूर्तिः ॥७॥ मिद्धान्तादि-पुगणकाशजलधिः प्रध्वस्त मिथ्यातमः भन्यामाज-रविः समस्तगुणभृद्ध ब्धिचन्द्रोपमः । विख्यातो भुवने तपोभरधृतो गच्छाधिराजः शमी शिष्यस्तस्य सुयोगिसस्तुतपट: श्रीभूषणो राजते ॥७॥ भव्याभोजाऽर्कभानुर्मनिनृपतिगणैः सेवितानिः प्रसिद्धस्तर्कालंकारशास्त्रप्रवचन-पटुधीर्वस्त-मिथ्यारवादः । उद्यद्भानुप्रतापो गुणगणनिलयो जैनधर्मप्रकाशी तत्पद्देशस्तपस्वी प्रकटमुमहिमा धर्मचन्द्रो विभाति ।।७२।।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानार्णवगटीका प्रशस्ति
श्रीमूलस्रघ सुपतेः परिशान्तमूर्तेः चन्द्रप्रभेशचरितं भुवि सारमेतत् । शिष्येण तम्य चरितं बहुसौख्य हेतुर्दामोदरेगा विदुषा तनुबुद्धिभाजा ||७३ || निश्शेपशास्त्रनिपुणाः परकृत्यचित्ताः कृत्स्नप्रदोषरहिता बहुकीर्तिभाजः । चन्द्रप्रभस्य चरितं परिशोधयन्तु सारं सता समुदयाः स्वगुणाप्रभुज्याः||७४॥ जिनरुचिमूला ज्ञानविज्ञानपीठ: शुभवितरणशाखश्चारुशीलादिपत्रः । सुगुणचय समृद्धः स्वर्गसौख्यप्रसूनः शिवसुवफलदो चै जैनधर्मद्रुमोऽस्तु ॥८४॥ भूभृन्नेत्राचलशशधराङ्कप्रमे (१७२७) asara नवमदिवसे मासि भाद्रे सुयोगे । रम्ये ग्रामे विरचितमिदं श्रीमहाराष्ट्रनाम्नि नाभेयस्य प्रवरभवने भूरिशोभानिवासे ||५|| रम्यं चतुःसहस्राणि पंचदशयुतानि (४०१५) वै ।
मुटुकैः समाख्यातं श्लोकैरिदं प्रमाणतः || ८६ ॥ इति श्रीमण्डलसुरिश्रीभूषण तत्पट्टगच्छेश श्री धर्मचन्द्रशिष्य-कविदामोदर- विरचिते श्रीचन्द्रप्रभचरिते श्रीचन्द्रप्रभनिर्वाणगमनवर्णनो नाम ससविशतितमः सर्गः ।
४८. ज्ञानार्णवगद्य-टीका ( श्रुतसागर सूरि )
आदिभाग :--
शिवोऽयं वैनतेयश्व स्मरश्वास्यैव कीर्तितः । श्रणिमादि-गुणाऽनर्घ्यरत्न-वार्धिर्बुधैर्मतः ॥१॥
श्रन्तभाग :
श्राचार्यैरिह शुद्धतत्वमतिभिः श्रीसिंहनंद्याहयैः संप्रार्थ्य श्रुतसागरं कृतिवरं भाष्यं शुभं कारितम् । गद्यानां गुणवत्प्रियं विनयतो ज्ञानार्णवस्यान्तरे विद्यानन्दिगुरु प्रसाद - जनितं देयादमेयं सुखम् ॥ इति श्रीज्ञानाव-स्थित-गद्य-टीका तत्वत्रय - प्रकाशिनी समासा ।
७१
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
जैनग्रन्थ - प्रशस्तिमंग्रह
४६. सम्मेदशिखरमाहात्म्य ( दीक्षित देवदत्त )
श्रदिभाग :
ध्यात्वा यत्पदपाथोजं भव्याः ससारपारगाः । सारात्सारं सदाधारं तमर्हन्तं नमाम्यहम् ||१|| गुरु गणेश वाण च ध्यात्वा स्तुत्वा प्रणम्य च । सम्मे दशैलमाहात्म्यं प्रकटीक्रियते मया ||२|| जिनेन्द्र भूषरणयति ति-धर्मपरायणः । तस्योपदेशात्सम्मेदवर्णने मद्विरोत्सुका ||३|| भट्टारकपदस्थायी स यतिः सत्कविप्रियः । भवाब्धितरणायेह सत्कथापोतसज्ञकः ||४|| माहात्म्यपूर्तिसिद्धयर्थं वन्दे सिद्धगणं हृदि । सद्बुद्धि ते प्रयच्छंतु वाणीं मे काव्यरूपिणीम् ||५|| सम्मेदलवृत्तातो महावीरेण भाषितः । गौतमं प्रति भूयः स लोहार्येण धीमता ||६|| तत्सद्वाक्यानुसारेण देवदत्ताख्यसत्कविः । सम्मेदलमाहात्म्यं प्रकटीकुरुतेऽधुना ||७||
अन्तभाग :
इति श्रीभगवल्लोहाचार्यानुक्रमेण - श्री भट्टारकजिनेन्द्र भूपणोपदेशाच्छीमद्दीक्षित-देवदत्तकृते श्रीसम्मेदशिखर-माहात्म्ये समातिसूचको एकविंशतितमोऽध्यायः ||२१|| समाप्तोऽयंग्रन्थः ॥
५०. ध्यानस्तवः ( भास्करनन्दि )
श्रदिभाग :
परमज्ञानसंवेद्यं वीतबाध सुखादिवत् । सिद्धं प्रमाणतत्सार्व सर्वज्ञं सर्वदोषक (कृत् ? ) ॥१॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
आदिभाग:
पदार्थदीपिका - प्रशस्ति
अन्तभाग :
तस्याऽभवत् श्रुतनिधिर्जिन चंद्रनामा शिष्योऽनु तस्य कृति-भास्कर नंदिनाम्ना ! शिष्येण संस्तवमिम निजभावनार्थ ध्यानानुगं विरचितं सुविदो विदंतु ॥१०० इति ध्यानस्तवः समाप्तः ।
५१. पदार्थदीपिका ( भ० देवेन्द्रकीतिं )
श्रीसर्वज्ञं जिनं नन्वा सर्वसत्वहितावह । पदार्थदीपिका सारा टीका कुर्वे सुकोमला || १ ||
अन्तभाग :
७३
वस्वष्टयुक्तम तेन्दुयुते (१७८८) वर्षे मनोहरे । शुक्ले भाद्रपदे मासे चतुर्दश्या शुभे तिथी || १ || ईसर देति सद्ग्रामे टीका पूणितामिता । भट्टारक- जगत्कीर्तेः पट्टे देवेन्द्र कीर्तिना ||२|| दुष्कर्महानये शिष्य मनोहर -गिरा कृता । टीका समय सारस्य सुगमा तत्त्वबोधिनी ||३|| बुद्धिमद्भिः बुधैर्हास्यं कर्तव्यं न विवेकिभिः । शोधनीयं प्रयत्नेन नयतो विस्तरता व्रजेत् ||४| बुधैः संपाठयमानं च वाच्यमानं श्रुतं सदा । शास्त्रमेतच्छुभंकारि चिरं संतिष्ठता भुवि ||५|| पूज्य देवेन्द्र कीर्ते शं (तीश - ) शिष्येण स्वां तहारिणा । नाम्नेयं लिखिता टोका स्वहस्तेन स्वबुद्धये ||६|| [ इति समयसारस्य पदार्थदीपिका टीका समाप्ता । ]
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
५२. नागकुमार पंचमीकथा ( पं० धरसेन )
आदिभाग :--
नेमि नमत्सुराधीश मुनाशमनत्रश्रियम् । नागकुमारस्य वदये क्षेपतः कथा || १ |
अन्तभाग:
ग्रामी भूरिगुणाकरस्य गुणिनः श्रीवीरसेनस्तुतः शिष्यः श्रीधरसेनपंडित इति ख्यातः मतामीशितुः । गोचितापस्य वसतौ तेन प्रशान्तात्मना सवेगार्थमयं विशुद्धमनसा साध्वी कथा श्रेयसे ||१|| सोढदेवाख्य- रट्टाभ्या सद्धर्मरसिकत्वतः । कारिता पंचमी सेयमाऽऽचन्द्रमभिनन्दतु ||२||
इति श्रीधरसेनविरचितं नागकुमारपचमीकथाममुच्चये नागकुमार निर्वाण गमनवर्णनो नाम अष्टमः सर्गः ||८||
५३. महीपालचरित्र (भ० चारित्रभूषण )
आदिभाग:
यस्याश देशेप्सितकुन्तलाली दूब्र्वाङ्कगलीच विभाति नीजा (त्यनीचा १) । कल्याणलक्ष्मीवमतिः म दिश्यादादीश्वरो मगलमालिका वः ॥१॥ यस्याः क्रमोपास्तित्रशाजडोपि विना श्रमं वाङ्मयपारमेति । सदा चिदानंदमय रूपा मा शारदा रातु रति परा मे || २ ||
* यह प्रशस्ति आजसे कोई ३०-३५ वर्ष पहले सेठ माणिकचन्द हीराचन्द जे० पी० बम्बई के 'प्रशस्तिसंग्रह ' रजिष्टर न० १ परसे उद्धृत की गई थी । मूल ग्रन्थ सामने न होने से इस ग्रन्थकी रचना करानेवाले सोढदेव आदिका परिचय नही दिया जा सका ।
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
महीपाल चरित्र - प्रशस्ति
मनोवचः काकृतोपकारा: जयति संत. मुकुतेकसाराः । त्राभियान स्खलते सता धीति करास्तेपि जयंत्यस्तः ॥ ३॥ अशोषि विज्ञाय कृतप्रसादः परोपकाराय रसाभिरामं । श्रीमन्महीपाल - नरेश्वरस्य चरित्रमेतद्रचयामि कामं || ४ ||
अन्तभाग:
नित्यं सच्छुक्लपक्षस्थितिरतिविशदो नाशितश्यामपक्षो । विध्वस्ताशेषदोषो बहुमुनिमहितो भूरिशोमाभिरामः । विश्वाल्हाद ददानो इतनिखिलनमाः शश्वदामोदयांच श्रीमद्वाण्याख्यगच्छो परिविधुवदयं राजते शुद्ध वृत्त ||१|| कल्याणावलिशालिनोऽत्र सुमनःश्रेणीश्रितो विश्रुतः श्रीमान् मारक गो विजयते यं (यो?) मरुवन्निश्चलः । विश्वालंकरणस्य विस्तृतपः सन्नंदतस्याऽन्वह भाति स्फीतियुतस्य यस्य पुरतः पादा इवान्ये गुणाः ||२|| तस्मिन् विस्मयकारिचारुचग्निश्चारित्रचूडामणिः श्रीमान् श्रीविजयेन्दुसूरिरभवद्भव्यागि चितार्माणः । तत्पट्टे ममभून्महीन्द्रमहितः श्रीक्षेमकीर्तिर्गकः काकाशेविबुधान् धिनोति नितरा यत्कल्पवृत्तिस्तथा || ३ ||
श्रीरत्नाकर सूरयः समभवन् ज्ञानाबुरत्नाकराः कीर्तिस्फीतिमनोहरा शुभगुणश्रेणीलनाभोधरा । यन्नाम्नाsaaji गणोयमभवद्रत्नाकराख्या परा ख्यातेन क्षितिमंडलेपि सकले सत्या तमोहारिणा ||४|| तस्यानुक्रमपूर्व्वशैलकरणिः कामद्विपोद्यत्सूणिः सूरीशोऽभयनन्दि इत्यजनि सद्योगीन्द्रचूडामणिः । तत्पट्टे प्रकटप्रभावविदिते विध्वस्तवादिघृणिः जज्ञे श्रीजयकीर्तिसूरिरसमो भव्यात्मचिन्तामणिः ||५||
७1
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
कीर्तिर्यस्य निरस्ततापनिवहा मच्छीलदंडस्थिता चंचच्चद्रकलोज्वला दशदिशा श्वेतातपत्रायते । तत्पट्टे स्फुटकादिकजरघटासिहो रुदहोवजः । सूरीन्द्रो जयताच्चिरं गणधरः श्रीरत्ननंद्याभिधः ॥६॥ तस्यानेकविनेय-सेवितपदाभोज 'भव्यावली चचन्नेत्रचकोरचंद्रमदृशस्थानम्रभूमीपतेः। शिष्याणू रचयांचकार चतुरश्चारित्ररम्याऽभिधो।
विश्वाश्चर्यकरं महीपचरितं नानाविचारोद्धर ॥७॥ श्रीरवनंदिगुरुगदसरोरुहालिचारित्रभूषणविर्य दिदं ततान । तस्मिन्महीपरिते भववर्णनाख्यः सर्गः समाप्तमगमत्किल पंचमोऽय|८||
इति श्रीभट्टार कश्रीरत्ननंदिमूरिशिष्य-महाकविवरचारित्रभूपण-विरचिते श्रीमहीपालचरिते पंचमः सर्गः । इति श्रीमहीपालचरित्र काव्य संपूर्ण । ग्रन्थ सं०६६५। संवत्सरे गुण-रुद्रनेत्र-वसु-चन्द्रयुते १८३६ का भाद्रपदमामकृष्णपन्नपष्ठया तिथौ।
। जयपुर प्रति ५४. मदनपराजय ( ठक्कुर जिनदेव ) आदिभाग :यदामलपदपद्म श्रीजिनेशस्य नित्य शतमख-शतसेव्य पद्मग दिवंद्य । दुरितवन-कुठारं ध्वस्लमोहाधकारं सदखिलसुखहेतु त्रिःप्रकारैर्नमामि ॥१॥ यः शुद्ध-रामकुल-पद्म-विकाशनाकों जातोऽर्थिना सुरतरुभुवि चगदेवः । तन्नंदनो हरिरसत्कविनागसिहः तस्माद्धि]षगजनपति वि नागदेवः ।।२।। तजावुभौ सुमिपजाविह हेम-रामौ रामात्प्रियंकर इति प्रियदोऽर्थिना यः । तजश्चिकित्सित-महांबुधि-पारमासः श्रीमल्लु गिजिनपदाबुज-मत्त भृगः ॥३॥
तजोहं नाग(जिन)देवाख्यः स्तोकशानेन संयुतः । छदऽलकार-काव्यानि नाभिधानानि वेम्यहं ॥४॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वेताम्बरपराजय-प्रशस्ति कथा प्राकृतबधेन हरदेवेन या कृता। वक्ष्ये संस्कृतबंधेन भव्याना धर्मवृद्धये ॥५॥
इति श्रीठक्कुरमाइदसुत-जिनदेव विरचिते स्मरपराजये सुसंस्कृतबंधे मुक्तिस्वयवरो नाम पंचमः परिच्छेदः । अन्तभाग :
पाठयते यः शृणोतीदं स्तोत्रं स्मरपराजयं । तस्य ज्ञानं च मोक्षः स्यात् स्वर्गादीना च का कथा ॥१॥ तावद् दुर्गतयो भवन्ति विविधास्तावन्निगोद-स्थितिः तावत्सप्तसुदारुणा हि नरकास्तावद्दरिद्रादयः । तावद्दुःमहघोरमोहतमसाच्छन्नं मनः प्राणिना
यावन्मार-पराजयोद्भवकथामेता च शृण्वंति न ॥२॥ तथा च-शृणोति वा वक्ष्यति वा पठेत्तु यः कथामिमा मारपराजयोद्भवा ।
सोऽमंशय वै लभतेऽक्षयं सुरव शीघेण कायस्य कदर्थनं विना ||३|| अज्ञानेन धिया विना किल मिनस्तोत्रं मया यत्कृतं कि वा शुद्धमशुद्धमस्ति मकलं नैवं हि जान, म्यह । तत्सर्वं मुनिपंगवा: सुकवयः कुर्चतु सर्वे क्षमा संशोध्याशु कथामिमा स्वसमये विस्तारयंतु ध्रुवं ॥४॥
इति मदनपराजयं समाप्तं । ५५. श्वेताम्बरपराजय (कवि जगन्नाथ) आदिभाग:
बुभुक्षाद्या यमीशानं न हि दुःखयितुं क्षमाः । अनंतसुखसद्भावात्तस्मै श्री नेमये नमः ॥१॥ पदाबुज-मधुव्रतो भुवि नरेन्द्रकीर्तेर्गुरोः सुवादिपदभृद्बुधः प्रकरणं जगन्नाथवाक् ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
सिताम्बरपराजयाह्वयमिदं हि चेक्रीयते जिनागम- विशालधी-विबुध-लालजीकाशया ॥२॥ पचसहस्रयाद्यक्त साशयिकैर्यन्कुयुक्ति चलतस्तत् । सर्वे प्रत्याचष्टे धीरो वाडी जगन्नाथः ||३|| इह हि ने मिनरेन्द्रस्त्रोत्रे स्वोपज्ञे
" यदुत तव न भुक्तिर्नष्टदुःखोदयत्वाद्वसनमपि न चागे वीतरागत्वतश्च । इति निरुपम हेतू न ह्यसिद्धाद्यसिद्धौ विशदविशददृष्टीना हृदिल: (१) सुयुक्तये"
इति पद्यमाकर्ण्य लालजीनामवणिभिरवादि पद्यस्यास्य वृत्तिकरणमिवा (घा) पंचसहस्रीमतं साशयिककल्पितं खंडनीय ततस्तन्निमित्तमासाद्य मिताम्बरपराजयं नाम प्रकरणं कुरुते । तत्र तावत् केवलिनि कवलाहारवत्वेन विरोधमभिधत्ते
20
➖➖➖
अन्तभाग:---
इति दर्पता प्रबलतम युक्ति-कुलिश - चूर्णिताखिलै कान्त-वादिभूधरे - fornarratर्मा विवादेनेति ।
वत्से गुणाभ्रवीतेन्दुयुते (१७०३) दीपोत्सव दिने । भुक्तिवादः समातोयं सितम्बर - कुयुक्तिहा ॥१॥
इति श्वेताम्बरपराजये कवि गमक- वादि - वाग्मित्वगुणालकृतन खांडिल्ल शोद्भव पामराज श्रेष्ठसुतेन जगन्नाथवादिना कृते केवलिमुक्तिनिराकरणं समाप्तम् ।
५६. चतुर्विंशतिसन्धानकाव्य- सटीक ( कवि जगन्नाथ ) आदिभाग :
श्रेयान् श्रीवासुपूज्यो वृषभजिनपतिः श्रीक्रमांकोऽथ धर्मो हर्यकः पुष्पदन्तो मुनिसुव्रतजिनोऽनंत वाक् श्रीसुपार्श्वः । शांतिः पद्मप्रभोऽरो विमलविभुरसौ वर्द्धमानोप्यजांको मल्लिनेमिर्नमिर्मा सुमतिरवतु सच्छीजगन्नाथधीर ॥१॥
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्विशतिसन्धानकाव्यसटीक-प्रशस्ति ७६ (स्नग्धरा छन्दात्मक इसी पद्यको २५ वार लिखकर उमका २५ प्रकारसे अर्थ किया है, एक एक प्रकारमें २४ तीर्थकरोंकी स्तुति अलग अलग और २५ वे में समुच्चय स्तुति २४ तीर्थंकरोंकी की है।)
प्रणम्याघ्रियुग्मं जिनाना जगन्नाथपुयाघ्रिपाथोरुहाणां। वरै काक्षरार्थैर्महायुक्तियुक्तः सुवृत्तिं च तेषां नुतेश्चर्करोमि ॥१॥ वाग्देवतायाश्चरणाम्बुजद्वयं स्मरामि शब्दांबुधिपारदं वरं । यन्नाममात्रस्मरणोछयुक्तो(द्यतानि ?)हरंत्यघं कोविदमानसानि ||२||
अप्रसिद्धनिनादेषु नात्र कार्या विचारणा । एकाक्षरसुकोषस्य पद्यं दृष्ट्वाऽवगम्यता ॥३॥ पद्यस्य यस्य कस्यापि वाच्ययुग्मं हि चित्रकृत् ।
चतुर्विंशतिसद्वाच्यरेतत्कुर्वीत किं न शं ॥४॥ इति प्रस्तावना । चतुर्विशतिजिनानामेकपद्यं कृत्वा तस्य चतुर्विंशतिभिरथर्जगन्नाथस्तान् स्तोतीति तावदादिजिनस्य वृषभस्य स्तुतिः। तथा हिअमौ लोकोत्तरः वृषभजिनपतिः ।
इति श्रीचतुर्विशतिजिनस्तुतावेकातर-प्रकाशिकाया भट्टारकश्री. नरेन्द्रकीति-मुख्य शिष्य-पंडितजगन्नाथ-विरचिताया प्रथमतीर्थकर श्रीवृषभनायस्तुतिः समासा । अन्तभाग:
नयनय(नवनव ?)धररूपाने(१६६६) मुवत्से तपोमास इह विशदपंचम्या च सत्सौरिवारे । विहितजिनमहोबावत्पुरे सौधशुभ्रे
मुजिननुतिमकार्षीच्छीजगन्नाथनामा ॥२६॥ इति श्रीमदेकाक्षरप्रकाशिका चतुर्विशतिजिनस्तुतिः समासमगमत् श्रीरस्तु । श्रथ काव्यफलं स्वरूपं च वच्मः ।।
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
जैनग्रन्थ-> - प्रशस्तिसंग्रह
पद्येस्मिन् मयकाकृतानुतिमिमा श्रीमच्चतुर्विशतितीर्थेशा कलुषापा च नितरा तावद्भिरथैर्वरैः । प्रत्येकं किल वाच्य वाचकरवैर्बोध्या बुधैर्वृत्तितः पूर्वाह्नादिषु यो ब्रवीति लभते स्थानं जगन्नाथतः ॥ १॥ काव्येऽस्मिन्भुवि कोविदाः स्तुतिमये तीर्थेकराणा वरे । सल्लभ्ये बुधचिच्चमत्कृतिकरे चित्तं दधीध्वं सदा । वाक्याशुद्धवचोपि यद्भणितितः कुर्वीध्वम (?) त्रापि सत् ( शं ?) तस्माच्चि (नृत्य) तिमिद समस्तसुखद न ज्ञायते किं फलं ||२|| जननि भारति सजिनत एडजे सुमति लोकलतावन (?) तत्परे । भव सरस्वति मे क्लुषापहा तव पदाबुजभक्तियुजः सदा ||३|| इति श्रीचतुर्विशतिजिन स्तुति. कविजगन्नाथकृता पूर्णा ॥
५७. मौनव्रतकथा ( गुणचन्द्र सूरि )
आदिभागः
सकलज्ञानमम्पूर्णान् नत्वा श्रीजिननायकान् । tradari ये भव्याना हितसिद्धये || १ ||
अन्तभाग:
श्रीमूल संवेऽविधातिनीह प्रद्योतमानान्यमतानि नेशुः । सारस्वतो गच्छ इहैव नद्याच्छ्रीमद्बलात्कारगणाभिमुक्तः ॥ २६ ॥ श्रीरत्नकीर्तिरभवजगतावरेण्यश्चारित्ररत्ननिवहस्य बभार भारं । तदीक्षितो यतिवरः कृतिदेवकीर्तिः चारित्ररजितजनोद्वहितासुकीर्तिः॥ २७ तदशि (तच्छि ) यो गुणचन्द्रसूरिरभवच्चारित्रचेतोहरस्तेनेयं रचिता कथा व्रतत्रता पुण्याकुरोत्पादिका । श्रीमत्पंच मतीर्थचैः यसदने सद्दामलेन्द्र गके (?) श्रीमौनव्रत सत्फलार्थकथका नन्दत्वियं भूतले ||२८|| इति मौनव्रतकथा समाप्ता ।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
षट्चतुर्थ व• जिनार्चन - प्रशस्ति
O
८१
५८. षट्चतुर्थ वर्त्तमान- जिनार्चन ( प ० शिवाभिराम )
आदिभाग :--
अथ षट्चतुर्थवर्तमानजिनाचैनं समुदीरयामः ।
यशः समानंदति विष्टपत्रयं यदुग्रतेजः प्रसरत्प्रभाभिरं । नरेडिव प्रस्खलिताहितयतेजिनेशिनस्तं हृदयेऽनिश दधे ||१||
अन्तभाग:
भवति मन्मथारातिभक्तो नृपनिक शिरोरुमौलिरत्नप्रभाः । पदवनिपसूनुर्यः शिवार रामनाम्ना व्यरचि जिनवराचवृत्तरत्नप्रभार्केः॥११॥ परममुखविचित्र शुद्धसद्भावजात गुणगणितविनाश कम कातारदाव । विभय विभवसारं शुद्ध जीवावतार जिनवर पदभक्तेर्यातु भक्त्यास्पदं भोः ॥ १२ ॥ भवतु विभवभूरिक्ति काताचकाना भवतु विभवभूरिस्तद्रना नदिताना । भवतु विभवभूरिः सद्गुरूगा जनाना भवतु विभवभूरिः सर्वजीवात्मकाना ॥ १३॥ विशद विजयसारे मालवाख्याख्ययाख्ये दिविजनगर दुर्गभाति देवालयो वा जिनवर - पद - भक्तिविद्यते यजनाना न तु कुमतकुवृत्तिर्यथपथात्मकाना ||१४|| अरिकुलवनदाहो यत्र सामतसेनः स्वकुलगतसुवृत्तित्कंधसालयभूतः । हरितनुज तनूजो वानुरुद्धः पृथिव्यामिव कविकुलपालो राज्यरामा बभार ॥१५ तदखिलवरराज्यप्राज्यमाहाय्यसाने रघुपतिरित नामाभून्महेज्यां महात्मा । तदखिलकुलभूपस्तत्सुतो धन्यराजो मम परममुमक्को मोत्र साहाय्य को भूत् ॥ १६॥ रहितविभवमुषास्त्यक्ततारस्वदेशा जिनवर पदभक्तिमात्रमम्यग्धनादयाः । शिवगर्ता जनभूमेर्वदनासक्तचित्ताः सुचिरतविहारं कुर्महे धर्मसिद्धये ॥ १७॥ नवशि (?) च नयनाख्ये कर्मयुक्तेन चंद्रे गतिवति सति जता विक्रमस्यैव काले । निपतदतितुपारे माघचद्रावतारे जिनवरपदचर्चासिद्धये सप्रसिद्धा ||१८|| गुणभद्रभदतोक्त्या स्वयसिद्धाक्षरे "कैः । जातेयं atarra नमस्कर्तव्यमत्र वै ॥१६॥
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
यावत्सजनचित्तनिश्चलधरा यावजलश्रीधरा यावञ्चक्रधरा सुरेश्वरधरा पातालपाताधरा । यावच्चन्द्रदिवाकरपृथुधश यावच्च धर्मस्थिति
स्तावच्छीजिनराजचंद्रचरणपूजा समानदतु ॥२०॥ शिवाभिरामाय शिवाभिरामं शिवाभिरामात्र शिवाभिरामः। शिवाभिरामप्रदकं भज त्वं मुहुर्मुहुभों वद कि वदामि ॥२१॥
इति श्रीषट्चतुर्थवर्तमानजिनार्चा शिवाभिरामावनिपसूनुकृताद्भुततरेई, समासा।
५६. पार्श्वपुराण ( भ० चन्द्रकीर्ति) आदिभाग:
मुक्तिस्त्रीहृदयाश्लिष्टं केवल श्रीविभूषणं । श्रीसर्वज्ञमह वन्दे प्राप्तानंतचतुष्टयम् ॥१॥ - X X X स जीयाद्रामसेनाख्यः काष्ठांबरनभाशुमान् । भट्टारकः सदाश्रेष्टः शब्दशास्त्राब्धिपारगः ॥३०॥ महापुराणसत्काव्य-कीर्तनान्निचितं यशः । भूतले यस्य जीयात्त जिनसे नो यत्तीश्वरः ॥३१॥ यदुत्तरपुराणस्य कर्ता नैयायिकः सुधीः ।
सूरिः श्रीगुणभद्राख्यो भू(जी)याद्भुमंडले कविः ॥३२॥ अन्तभाग :
स्वस्ति श्रीमति काष्ठसंघतिलके गच्छे सुनन्दीतटे यादीन्द्रोरुसुपण्डितेन्द्रकविसच्चन्द्रावलीभूषिते । श्रासीदन्वयमण्डितो गुणनिधिर्विद्यागणाधीश्वरः सूरिः श्रीयुतरामसेन इह वै विद्यानवद्यः सदा १६५।।
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
पावपुराण-प्रशस्ति यस्मिन्निवासं विदधे प्रसिद्धा स्याद्वादविद्या सततं मनोशा । वृत्तं प्रवृत्तं विशदं च यत्र विज़ भत्ते तस्य कथं न कीर्तिः ॥६६॥ तदन्वयेऽभूत्किल धर्मसेनः सूरिस्तपोभूषितधर्मसेनः । नमत्पदाम्भोजसुरेन्द्रसेनः स्याद्वादविनिर्जितवादिसेनः ६७|| विशदपाद[सुपकजभास्करः सकलशास्त्रसुपीतरसोत्करः। अखिलसूरिवरस्तपसा निधिमिलसेनमुनिः समभूत्सुधीः॥६मा तत्पपूर्वाचलचण्डरोचिः सूरीश्वरोऽभूत्सुविशालकीर्तिः। यह शनाकर्णनतः प्रहृष्टा बुधा न मुह्यन्ति सुधारसेऽपि ॥६॥ तत्पवारानिधिशीतरोचिभट्टारकोऽभूत्किल 'दिव्यरोचिः। बभूव गच्छेश्वर विश्वसेनः स्वदेशनारंजितसद्रसेनः ॥७॥ काष्ठासंघे गच्छनन्दीतटीयः श्रीमद्विद्याभूषणाख्यश्च सूरि-1
आसीत्प? तस्य कामान्तकारी विद्यापात्रं दिव्यचारित्रधारी॥७॥ तत्पट्टाम्बरभूषणैकतरणिः स्याद्वादविद्याचिणो(?) विद्वद्धृन्दकुलाभिमानशिश्वरीप्रध्वंसतीवाशनिः । सच्चारित्रतपोनिधिर्मतिवरो विद्वत्सु शिष्यैयुतः ।
श्रीश्रीभूषणसूरिराट् विजयते श्रीकाष्ठसंघाग्रणीः ॥७२॥ यदग्रतो नैति गुर्गुरुत्व श्लाध्यं न गच्छत्युशनोऽपि बुद्धथा । भारत्यापि नैति माहात्म्यमुन श्रीभूषणः सूरिकरः स पायात् ॥७॥ वाणी यस्योत्कृष्टपीयूषजेची रूप यस्यानन्तसौन्दर्यहारी। धत्ते वृत्ताद्यो गणे शोभमान श्रीश्रीभूपाख्यश्च सरिः स जीयात् ।।७४ तस्य श्रीजयचच्छिष्यो जाड्यपात्र ममस्यल(?) ।
आचार्यश्रीचन्द्रकान्यो रोलबोऽहत्पदाम्बुजे 1/७५|| श्रीपार्श्वनाथस्य पुराणमुत्तमं सन्तोषकृतेन सता तदुत्तमम् । विनिर्मितं भाववतो न भूरिणा श्रीचन्द्रकीयांख्यकवीन्द्रसूरिणाम भूरिशास्त्रनिपुणा विमत्सरा शोधयन्तु सुधियश्च सन्नराः । कूटमत्र भणितं च यन्मया पार्श्वनाथसुपुरारपसागरे ॥७७॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह
श्रीमद्देवगिरी मनोहरपुरे श्रीपार्श्वनाथालये वर्षेब्धीपुरसैकमेय(१६५४) इह वै श्रीविक्रमाकेस(श्व)रे ।
सप्तम्या गुरुवामरे श्रवणभे वैशाखमासे मिते पार्वाधीशपुगणमुत्तममिद पर्याप्तमेवोत्तरम् ।। यावद्धरामेरुकुलाचलेन्द्रमन्दाकिनीमुख्यपदार्थवर्गाः। तिष्ठतु तावत्परम पुगणं नन्द्यादिदं पाव जिनेश्वरस्य ।।
द्वमले तथा ममशतीपंचदशोत्तरे(२७१५) ।
अत्यंव ग्रन्थराजन्य मानमुक्तं कवीशिनः ।। इति श्रीत्रिजगदेकचूडामणि श्रीपार्श्वनाथपुगणे श्रीचन्द्रकीत्याचार्यप्रणीते भगन्निर्वाण कल्याणकव्यावणना नाम पचदशः सग।
समाप्तश्चाय ग्रन्थः।
६०. छन्दोनुशासन ( जयकीर्ति ) आदिभाग:
श्रीवर्धमानमानम्य छन्दमा पूर्वमक्षरं । लक्ष्यलक्षण्मावीक्ष्य वक्ष्ये छन्दानुशासनं ।।१।। छन्दःशास्त्रं हि तद्विवतीः काव्यसागरं ।
छन्दो भाग्याश्रय सर्वे न किचिछन्दमो विना ।।२।। अन्सभाग:
माण्डव्य-पिंगल-जनाश्रय-संतवाख्यश्रीपूज्यपाद-जयदेव-बुधादिकानाम् । छन्दासि वीक्ष्य विविधानपि सत्प्रयोगान्
छन्दोऽनुशासनमिदं जयकीर्तिनोक्तं ॥ इति जयकीर्तिकृतौ छन्दोनुशासन' ....... ' सम्बत् ११६२ असादसुदि १० शनो लिखितमिदमिति ।
[ जैसलमेर प्रति
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्युम्नचरित-प्रशस्ति
६१. प्रद्युम्नचरित (महासेन सूरि)
आदिभाग :
श्रीमन्तमानस्य जिनेन्द्र नेमि ध्यानाग्निदग्धाखिलघातिकक्षम् । व्यापारयामास न यत्र वारणान जगद्विजेता मकरध्वजोऽपि ||१|| बाल्येपि यस्याप्रतिमं सुरेन्द्रो विलोक्य रूप पुनरीक्षते स्म । चतुः सहस्रं युगपद्विधाय नत्वा च तं वीरजिनं विरागम् ||२|| जिनेन्द्रवक्त्राम्बुजराजहमी प्रणम्य शुक्लामथ भारतीं च । उपेन्द्रसूनचरितं प्रवक्ष्ये यथागमं पावनमात्मशक्त्या ||३|| कवीन्द्र सोमानमितैर्यदुक्तं गणेश्वरायैरपि विस्तरे । तत्पादपद्मद्वय भक्तिशक्त्या संक्षिप्य तद्वक्तुमय श्रमो नः ||४|| अन्तभाग :
श्री लाट वर्गटनभस्तलपूर्णचन्द्रः शास्त्रार्णवान्तगसुधीस्तपसा निवासः । काता(कतोः) कलावपि न यस्य शरै विभिन्नं स्वान्त बभूव स मुनिर्जयसेन नामा ॥ तीर्णागमाम्बुधिरजायत तस्य शिष्यः श्रीमद्गुणाकर- गुणाकर सेनसूरिः । यो वृत्त-बोध-तपसा यशसा च नूनं प्रापत्परामनुपमामुपमा मुनीना ॥२॥ तच्छिष्य विदिताखिलो समय वादी च वाग्मी कविः शब्दब्रह्म विचित्रधामयशसा मान्या सतामग्रणीः । श्रामीत् श्रीमह्सेनग्रिरनघः श्रीमुंजराजाचितः सीमा दर्शन बोधवृत्ततपसा भव्याब्जनी - बाधवः ||३|| श्री सिन्धुराजस्य महत्तमेन श्रीपर्पटेनाचितपादपद्मः । चकार तेनाभिहितः प्रबन्ध स पावनं निष्ठितमङ्गजस्य ॥४॥ श्रीमत् काममहानरस्य चरितं संसारविच्छेदनः श्रद्धाभक्तिपराः प्रबुद्धमनसाः शृण्वन्ति ये सत्तमाः । संवेगात्कथयन्ति ये प्रतिदिनं योऽधीयते संततं भूयासुः सकलास्त्रिलोकमहिताः श्रीवल्लभेन्दुश्रियः ||५||
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्छ
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
श्री भूपतेरनुचरो मघनो विवेकी शृङ्गारभावघनसागररागसारं । काव्यं विचित्रपरमाद्भुतवर्ण - गुम्फ सलेख्य कोविदजनाय ददौ सुवृत्तं ||६|| • माणिक्येन लिखितं । सं० १५६६ वर्षे फाल्गुणसुदि ६ गुरौ । [ कारंजा प्रति
६२. त्रिपंचाशत्क्रियात्रतोद्यापन ( भ० देवेन्द्रकीर्ति )
आदिभाग :
श्री देवेन्द्र फणीन्द्रवृन्दविनुतं नत्वा जिनं सन्मति हारासार तुषारगौरतनुभां श्रीशारदां शारदाम् । वदित्वा गुणधारिणो मुनिगणान् श्रीगौतमादीन् ब्रुवे त्रिः पंचाशदभिक्रियाव्रतविशिष्टोद्यापनाचविधिः ॥ चन्द्रोपकैः शोभितपुष्पमालाजालं लसत्तोरणमुत्पताकं । यो वारकाद्यैः सहितं हिताय विधाय जैनालय मंडपं सत् ॥ यूजोपचारं प्रचुरं पवित्रं पवित्रचित्तः श्रित नीतिवित्तः । लावा गृही वाऽथ महोत्सवेन भव्यैर्युतश्चैत्यगृहं समेति ॥
X
X
X
X
साहं बीजपयोजमध्यममलं कृत्वा शुभ मंडलं । त्रिःपंचाशदभीष्टकोष्टकयुतं सत्पंचवणैर्वरैः || वृणैः रत्नभवै रर(१) कमलसच्छुभ्रवासो युगैः सुस्नाताचितभूषितैर्जिनमहः प्रारभ्यते पंडितैः ।
अन्तभाग:
भव्याऽग्रवालसुकुलोत्पल पूर्णचन्द्र श्रीराजमान्य - सुमहत्तर नाथनाम्नः । श्राद्धक्रियामहविधिः सदनुग्रहेण देवेन्द्रनामकविना विहितः श्रियैः स्यात् ॥ पद्मावद्धरणीधराढ्यविभवः श्रीविक्रम स्वीकृतः ।
भ्राजत्सम्भवविप्रराजविबुधो देवेन्द्रपूज्यस्य (व)यः ॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृहत्षोडशकारणपूजा-प्रशस्ति
त्रिःपचाशदभिक्रियात्रतविधिः पूजाक्रमोऽसौ चतुश्वत्वारिश दिशेव (?) षोडशशतेऽब्दे (१६४४) निर्मितो नन्दतु ॥१॥
X
X
X
X arrant fafa विहाय प्रपठ्य शान्त्यै किल शान्तिपाठं । विसर्ज पुष्पाक्षत कैस्तदीशान् प्रपूज्य संघं सुखमेधतां सः ॥ इति त्रिपंचाशत् क्रियात्रतोद्यापन समाप्तं ।
६३. बृहत्षोडशकारणपूजा ( सुमतिसागर ) आदिभाग :
&
अनन्तसौख्यं सुपदं विशाल परं गुगोयं (गौघं ?) जिन देवसेव्यं । अनादिकालप्रभव व्रतेशं विधाये षोडशकारणं वै ॥१॥
अन्तभाग :
अवन्तिका नाम सुदेशमध्ये विशालशालेन विभाति भूतले । सुशान्तिनाथोऽस्तु जयोऽस्तु नित्यमुज्जेनिकाया परदेव तत्र (१) ॥१॥ श्रीमूलसंधे विपुलेऽथ दूरे (?) ब्रह्मागच्छे बलशालिने गये। तत्राऽस्ति यो गौतमनामधेयान्वये प्रशान्तो जिनचन्द्रसूरिः ॥२॥ श्रीपद्मनन्दिर्भवतापहारी देबेन्द्रकीर्ति विद्यादिनंदिर मल्लि भूषो लक्ष्मादिचन्द्रोऽभयचन्द्रदेवः ॥३॥ पट्टेऽभयनन्दीशो रत्नकीर्तिगुणाग्रणीः ।
के लोके रत्नकीर्तिर्जगोत्तमः ||४||
सुमतिसागरो देवश्चक्रे पूजामत्रापहा । खण्डेलवालान्वये सेयः प्रल्हादोल्हादवान् सुधीः ॥ कसपरोधपूजाय (?) मूलसंघ विदाप्रणीः । सुमतिसागरं देवं श्रद्धाकं षोडशकारणं ||६||
इति श्रीषोडशकारणोद्यापनपूजा समाप्ता ।
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
हड
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिमंग्रह
६४. पंचकल्याणकोद्यापन विधि ( ब० गोपाल )
आदिभाग :
श्री वीरनाथं प्रणिपत्य मूर्ध्ना वक्ष्ये जिनाना मुवि पंचकं च
कल्याणकाना
I
अन्तभाग :
श्री हेमचन्द्रसुगुरोः परमप्रसादात्सारा स्तुतिः सकललोक मनो मेयं (हरेयं १) । यादतूरपि (?) च कौचविरं जिनाना (?) एकातमास गणना विधिरत्र मुख्यः॥ १ ॥ गोपालवीनाकारीषुकल्याणकवर्णनं ।
यदि शुद्धमशुद्धं वा शोधयंतु बहुश्रुताः ||२||
इति श्रीब्रह्मभीमा महाह्म गोपालकृत - श्री चतुर्विंशतिजिनपंचकल्याणक समुचयोद्यापन विधिरयं संपूर्णः ॥
६५. सिद्धचक्र -कथा ( शुभचन्द्र )
श्रदिभाग :
प्रणम्य परमात्मानं जगदानन्ददायकं । सिद्धचककथां वक्ष्ये भव्याना शुभहेतवे ॥१॥
अन्तभाग:
श्रीपद्मनंदीमुनिराजपट्टे शुभोपदेशी शुभचन्द्रदेवः । श्री सिद्धचक्रस्य कथाSवतारं चकार भव्यांबुजभानुमाली ॥१॥ सम्यग्दृष्टिविशुद्धात्मा जिनधर्मे च वत्सलः ।
जालाकः कारयामास कथा कल्याणकारिणीं ॥२॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
शृङ्गारमंजरी - प्रशस्ति
६६. अंजनापवनंजय - नाटक ( कवि हस्तिमल्ल )
आदिभाग :
श्रादौ यस्य पुरश्चराचरगुरोरारब्धसंगीतकवक्रे नाट्यरमान् क्रमादभिनयन्नाखडलस्ताडवं । यस्मादाविरभूदचित्यमहिमा वागीश्वराद्भारती स श्रीमान् मुनिसुव्रतो दिशतु वः श्रेयः पुराणः कविः ॥ १ ॥ नाद्यंते सूत्रधारः । मतिप्रसंगेन मारिष । इतस्तावत्प्रविश्य पारिपार्श्वकः । भावं श्रयम् । सूत्रधारः - श्राज्ञापितोऽस्मि परिषदा । यथा । श्रद्य त्वया तत्र भवतः सरस्वती स्वयं वृतपत भंडारगोविन्दस्वामिनः सूनुना, श्रीकुमार-सत्यवाक्य- देवरवल्लभोदय भूषणनामार्यमिश्राणामनुजेन कवेवर्धमानस्याग्रजेन कविना हस्तिमल्लेन विरचित विद्याधरनिबंधन - 'जनापवनंजयनामनाटक यथावत्प्रयोगेन नाटयितव्यमिति ।
अन्तभाग:
श्रीमत्पांड्य महीश्वरे निजभुजादडावलंबीकृते । कर्णा[टा] निमंडल पदनताने कावनी सेवति (१) । तत्प्रीत्यानुमरन् स्वबन्धुनि हैर्विद्वद्भिराप्तैः समं ।
जैनागारसमेत गमे श्रीहस्तिमल्लो वसन् ॥ निष्क्रान्ताः सर्वे । इति श्रीगोविन्दभट्टारस्वामिनः सूनुना श्रीकुमार - सत्यवाक्य- देवरवल्लभोदयभूषणानामार्यमिश्राणामनुजेन कवेर्वर्धमानस्याग्रजेन कविना हस्तिमल्लेन विरचिते अंजनापवनं जयं नामनाटके सप्तमोऽङ्कः । समाप्तं चेदमंजनापवनंजयं नाम नाटकं । कृतिरियं हस्तिमल्लस्य ।
श्रदिभाग
८६
६७. शृङ्गारमंजरी ( अजित सेनाचार्य )
--
श्रीमदादीश्वरं नत्वा सोमवंशभवार्थितः । रायाख्य- जैनभूपने (पार्थ?) वक्ष्ये शृङ्गारमंजरीम् ॥१॥
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह अष्टाविंशं शतं तस्याः प्रमाणं श्लोकपद्यतः । अनुष्टुपसंख्यया पंचचत्वारिशं शतं मतं ॥२॥ विदोषं सगुणं रीतिरसालकारगं मुदे । काव्यं कुर्वीत शब्दार्थरचनानिपुणः कविः ॥३॥
श्रन्तभाग:
राज्ञी विट्ठलदेवीति ख्याता शीलविभूषणा । तत्पुत्रः कामिरायाख्यो 'राय' इत्येव विश्रुतः ॥४६॥ तद्भूमिपालपाठार्थमुदितेयमल-क्रिया ।
सक्षेपेण बुधैापा यद्यत्रास्ति(?) विशोध्यताम् ॥४७॥ इति श्रीमदजितसेनाचार्य-विरचिने शृङ्गारमंजरीनामालंकारे तृतीयः परिच्छेदः ।।
(दूसरी प्रतिमे' ) श्रीसेनगणाग्रगण्यतपोलक्ष्मीविराजिताजितसेनदेवयतीश्वरविरचितः शृङ्गारमंजरो नामालकारोऽयम् ।।
६८. शङ्खदेवाष्टक ( भानुकीर्ति) आदिभाग:
शतमखशतवन्द्यो मोक्षकान्ताभिनन्द्यो दलितमदनचापः प्राप्तकैवल्यरूपः । कुमतवनकुठारः शङ्खरत्नावतारः
त्रिभुवननुतदेवः पातु मा शङ्खदेवः ॥१॥ अन्तभाग :
जिनपदकमलालिर्जनभूतेपि कालि
मुनिपतिमुनिचन्द्रः शिष्यराजेन्द्रचन्द्रः । १ दोनो प्रति ऐ०प० सरस्वतीभवन बम्बईमें हैं । अगस्त सन् १९२८ में उन्हीं परसे यह प्रशस्ति ली गई थी।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्वार्थसूत्रसुखबोधवृत्ति-प्रशस्ति ११ सकलविमलसूक्ति नुकीर्तिप्रयुक्तिस्त्रिभुवननुतदेवः पातु मा शङ्खदेवः ॥८॥
६६. तत्वार्थसूत्र-सुखबोधवृत्ति (भ० योगदेव ) आदिभाग:
विनष्टसर्वकर्माणं मोक्षमार्गोपदेशकं । तद्गुणोद्भूतिलाभाय सर्वज्ञं जगतो गुरु ॥१॥ आलंबनं भवामोधौ पतता प्राणिना परं । प्रणिपल्य महावीरं लब्धानंतचतुष्टयं ॥२॥ सक्षेपितागमन्यासा मुग्धबुद्धिप्रबोधिका ।
सुखबोधाभिधा वक्ष्ये वृत्ति तत्त्वार्थगोचरा ॥३॥ पादपूज्य(पूज्यपाद)विद्यानन्दाभ्या यत्तिद्वयमुक्तं तत्केवलं' 'तर्कागमयोः पाठकैरबलाबालादिभितिं न शक्यत ततः संस्कृतप्राकृतपाठकाना सुखजानकारणवृत्तिरियमभिधीयते।
( इसके बाद 'मोक्षमार्गस्य नेतार' इत्यादि मगल पद्य देकर उसकी व्याख्या की है और उसे सूत्रकारकृत सूचित किया है।) अन्तभाग :
शुद्धद्धतपःप्रभावपवित्रपादपद्मरजः किजल्कपजस्य मनःकोणकदेशकोडीकृताऽखिलशास्त्रार्थाम्बरस्य पंडितश्रीबन्धुदेवस्य गुणप्रबन्धाऽनु स्मरणाजातानुग्रहेण प्रमाणनयनिर्णीताखिलपदार्थप्रपंचेन श्रीमद्भुजबलभीमभूपाल-मार्तडसभायामनेकधालब्धतर्क-चक्राकत्वेनाबलाब(बा)लादीनामात्मनश्चोपकारार्थ न पाडित्यमदविलासात्सुखबोधाऽभिधा वृत्ति कृता महाभट्टारकेण कुम्भनगरवास्तव्येन पंडितश्रीयोगदेवेन प्रकटयंतु संशोध्य बुधा यदत्रायुक्तमुक्तं किचिन्मतिविभ्रमसंभवादिति ॥
[इति] श्रीप्रचंडपंडितमंडली-मौनव्रतदीक्षागुरोयोंगदेवविदुषः कृतौ सुखबोधाभिधानतत्वार्थवृत्तौ दशमोऽध्यायः समाप्तः।
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
जैन ग्रन्थ - प्रशस्तिसंग्रह
७०. विषापहार - टीका ( नागचन्द्रसूरि )
आदिभाग:
वंदित्वा मद्गुरून् पंचज्ञानभूपणहेतवः । व्याख्या विषापहारस्य नागचन्द्रेण कथ्यते || १ || अथातः स्याद्वादविद्यापूर्वकुल्कीलकोटकिरण मालिना गृहस्थाचार्य कुजरे धनंजयसूरिणा सामायिकमनुतिष्ठता तदानीमेव स्वकीयपुत्रस्य सर्पदष्टत्वमाकर्ण्यापि ततोऽचलता भगवद्गुणग्रामदत्तचित्तनाचालमेव स्तुवता कृतस्य स्वस्य प्रभावनिःकाशिततद्गतविषनिषेकाद्रेकस्य तत एव विपापहार इति व्यपदेशभाजोऽति गहनग भारस्य सुखावबोधार्थ बागड़देशमडलाचार्यज्ञानभूषणदेवैर्मुहुर्मुहुरुप रुद्धः काटादिराजममें प्रसिद्धः प्रवादिगजकेशरी बिरुद कविमदविदारी सद्दर्शनज्ञानधारी नागचंद्रसूरिर्धनजयसूर्यभिहितार्थ व्यक्तीकतुमशक्नुवन्नपि गुरुवचनमलवनीयमिति न्यायेन तदभिप्रायं विवरीतुं प्रति - जानीते ।
अन्तभाग:
इयमर्हन्मत क्षीरपारावारपार्वणशशाकस्य मूलसघदेशीगणपुस्तकगकुछ पनशोकावलीतिलकालंकारस्य तौलव देशविदेश - पवित्रीकरणप्रवणश्रीमल्ललितकीर्ति भट्टारकस्याग्रशिष्य गुग्गवद्दणपोपण-सकलशास्त्राध्ययनप्रतिष्ठायात्राद्युपदेशानूनधर्मप्रभावनाधुरीण- देवचद्रमुनीन्द्रचरणनख किरणचंद्रिकाचकोरायमाणेन कर्णाय ( ? ) विप्रकुलोत्तस - श्रीवत्स गोत्रपवित्रपार्श्वनाथगुमटाम्बातनूजेन प्रवादिगजकेशरिणा नागचंद्रसूरिणा विषापहारस्तोत्रस्य कृतव्याख्या कल्पान्त तत्त्वबोधायेति भद्रम् ।
इति विपापहारस्तोत्र - टीका समाप्ताः
७१. पाण्डवपुराण (श्री भूपणकृत ) आदिभाग :
प्रणम्य श्रीजिनं देवं सर्वज्ञं संभवं शिवं । कुर्वे हि पाण्डवाना हि चरित्रं चित्तरंजनम् ॥१॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाण्डवपुराण-प्रशस्ति
६३ (प्रथम पद्य के बाद वृषभ, चंद्रनाथ, शान्ति, नेमि और महावीर भगवानकी स्तुति करके तदन्तर ब्राह्मीवाणी, गौतमगाधर, युधिष्ठिर, भीम, अर्जन, नकुल और सहदेवकी स्तुति की गई है।)
भद्रबाहुर्मुनिर्जीयात् महाज्ञानी महादमी। येन कृत्स्न श्रुतं ज्ञातं पंचमो श्रतकेवली ॥१२॥ विशाग्याचार्यो मा पातु विशाखा भूतलेऽग्विले । अद्यापि वर्तते शुद्धा देवेन्द्ररपि मरतुतः ॥१३॥ म जीयाद्रामसेनोऽपि प्रतिबोधनपडितः । दिग्वासा शुद्धचेतस्को निमित्तज्ञानभास्करः ॥१४॥ समंतभद्रो भद्रार्थो भानुभाभारभूषितः । येन देवागमस्तोत्रं कृतं व्यक्तमिहावनौ ॥१५॥ अमित्यादिगतिर्येष्ट:(१) शब्दव्याकरणार्णवः । पुनातु पावनाभूनिर्यस्य मवर्तत दिती ।।१६।। अकलंकश्चिरं जीयादकलंकोऽयनिश्रतः । पादेन ताडिता येन मायादेवी घटस्थिता ॥१७॥ त्रिपष्टिपुरुषाणा वै पुराणं येन निर्मितम् । म जीयाजिनसेनश्च सदेह वातभास्करः ॥१८॥ गुग्णादिभद्रपर्यता सूरयो भातु भूतले। पुराणपूर्णसन्मार्गदर्शका रवयो यथा ॥१६॥ त पुराण समालोक्य गौण भद्रं विशारदं । पुराण पाडवाना हि व सूत्रानुसारतः ॥२०॥ नेमिसेनश्चिरं जीयाद्वियञ्चारिः भवेद्यलात् । पद्मावल्यपरं तीर्थमकरोच्चारणद्धिवत् ॥२१॥ रत्नकीर्तिः भवेद्रत्नरोहणाचलवत् सदा । बाल्येपि येन निष्कामकामोपि कृतवान्मुनिः ॥२२॥ अन्वर्थो धर्मसेनोऽभूद्धर्मसेनो गुणाग्रणीः ।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
वैराग्यरसवारीशो दिक्चेलो दमसयुतः ॥२३॥ विमलसेनको सूरिः रविरिव विराजते । नानावस्तुकदंबाना द्योतको भुवनीदरे ॥२४॥ विश्वसेनमुनिर्जीयाद्विशालः सर्वकीर्तिकः । स्वन्यायचक्रचक्रेण जितं येनारिमंडलम् ॥२५॥ भाति भूवलये भूरिशोभाभरविभूषितः । विद्याभूषणसूरीन्द्रो ग्रथाना ग्रंथने क्षमः ॥२६॥ प्रथार्णवमुगभीरः काऽत्र मे बुद्धिलाघवी । अतोऽह माहस मेने सर्वेमा हाम्यदायकम् ॥२७॥ बहव कवयोऽभूवन् जिनसेनादिका वराः । तत्पदाभोजनमनात्करिये तत्पुराणकम् ॥२८॥ विवक्षन् हास्यता याति यथा मूको तथा'यहं । हास्यस्य भाजनं शास्त्र विविक्षुनिलेशतः ।।२६ ।। पगुजिगमिषुर्मे रुमस्तकं निखिलैर्जनः । विहस्यतेऽग्यहं शास्त्रं चिकीर्षर जसा तथा ॥३०॥ शास्त्र कर्तुमशक्तोह यद्यपि सादरो यतः । मदा धेनुर्यथा वत्स रक्षति क्षीरदानतः ||३१|| पूर्वाचार्यकृत ग्रन्थे मार्गदर्शनाल्लघु । क्रियते पावनं शास्त्रं मया स्वज्ञानशुद्धये ॥३२॥ सूर्यप्रकाशितो मार्गः दीप: कि न प्रकाशयेत् । पूर्वाचार्यः कृती ग्रंथी मया कि न करिष्यते ॥३३॥
(आगे दुर्जनादिका तथा कथा, वक्ता, श्रीताका स्वरूप वर्णित है।) अन्तभाग :
छंदास्यले कारगणान्न वेद्मि अनेकशास्त्राणि विवेकजानि । जैनेन्द्रमुख्यानि सुलक्षणानि काव्यानि न्यायानि प्रयोधकानि ॥३॥
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
पाण्डवपुराण-प्रशस्ति गोमट्टसाराणि महार्णवानि त्रैलोक्यसाराणि सुतर्ककाणि । नो विद्मयह चाष्टसहस्रकानि नानाप्रकाशोद्गमकानि सद्यः ||४|| ईट्टग्विधोऽहं सततं विबुध्य भोः साधुवर्गाः प्रविमुच्य कोपं । विशोध्यता मे कृतिमेव बुध्या बाले जने को हि हितं न कुर्यात् ॥६शा काष्ठासंघाव्हगच्छे जगति मुविदितः सारनंदीतटांको धर्माधारोऽस्ति शस्तो मुनिगणसहितस्तत्र विद्यागणोऽपि । पूज्याः श्रीरामसेना गुरव इह बभूवुः पुरा पौरमान्याः शान्दातोक्तोपपल्या चरणमनुपमं ये चरते शरण्याः ॥६६॥ वशे तेषा प्रशस्येऽजनियत् गुरवो धर्मसेनाभिधानास्तत्पट्टे लब्धवर्णः सुविमलपदतः सेनसंज्ञाः मुनीद्राः । सूरीशास्तत्पदेपि प्रचुरगुगयुताः श्रीविशालारसुकीतिसज्ञा विज्ञातशास्त्रास्तृणमणिसुजनाऽमित्रतुल्यस्वभावा ॥१७॥ तेषा पट्टे सुदक्षाः मुनिजनमहिता विश्वसेनाभिधानाः सूरदा वै वितद्रा स्वत शेरणिसममहाद्योतिताशा बभूवुः। सूरिस्तेषा हि पट्टे सकलगुणगणाः प्रौदविद्याविभूपाः ||८|| जीयात्तेपा हि पट्टे सकलगुणनिधिश्चारुचारित्रभूषः श्रीमच्छीभूषणारख्यो विबुधजननुनो जैनतत्वार्थवेदी । ज्ञाता दाता सुवक्ता परमात मकलान् वेत्ति विज्ञानदक्षः तत्त्वातत्त्वप्रणेता विमलतरगुणश्चारुचारित्रयुक्तः ॥६॥ शृण्वति ये भावधिया पटति चारित्रमेवं प्रवरं विशाल । लिख्याफ्यंत्यादरता नितातं भजति त सौख्यपरंपरा च ॥१०॥
(आगे दो पद्योमे आशीर्वाद है।) विद्याविभूषोत्तमपट्टवारी शास्त्रस्य वत्ता वरदिव्यवाणी। जीयात्पृथिव्या जिनधर्मदाता श्रीभूषणोऽसौ यतिराट् नितातं ॥१०॥ कृतं चरित्रं शुभपाडवाना भटोत्तमाना प्रवरं सुपुण्यं । सुश्यादिभूषेण विशुद्धबोधात् पुरातनं वीक्ष्य पुराणमेव ॥१०४।।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
श्रीगुर्जरे सौर्यपुरे विशाले वर्णाश्रये वर्णविवर्णनीये । इदं चरित्रं कृतमेव भक्त्या श्रीचद्रनाथालयमाश्रुल या (१) ॥१०५॥ काष्ठासंघमहाल्लोके भाति भूवलये सदा । श्रीनंदीतटनामा को विद्यागरणगुणाबुधिः ||१०६॥ तद्रच्छे रामसेनो नुन्नेमिसेनो महामुनिः । तथा श्रीलक्ष्मसेनश्च धर्मसेनो महायतिः ॥ १०७ ॥ विमल सेनसूरिश्व विशालकीर्तिः कीर्तिभृत् । विश्वसेनसरीद्रो द्विद्याभूपणनामभाक् ||१०८ ॥ तत्वबोधनं मानुः श्रीभूपशा सूरीश्वरः ।
जीयाज्जैनरतो धीमान चारित्राचणे रतः ॥ १०६ ॥
श्रीविक्रमार्व समयागतपोडशार्के मत्गुदराकृतिवरे शुभवारे वै ।
बर्षे कृतं सुग्वकरं मुपुराणमेतत पंचाशदुत्तरमुमतयुते ( १६५७) वरेण्ये ||११०
पौषमासे तथा शुक्ल पक्षे च तृतिया दिने ।
रविवारे शुभे योगे चरित निर्मित मया ॥ १११ ॥
अस्य ग्रथस्य विज्ञेयाः श्लोका: पिडीकृतास्तथा ।
महायुताः सर्वे वराः सप्तशतान्विताः (६७०० ) ||११२ ॥
श्लोककाव्यान्यपि सर्वे ज्ञेयानि लेखकैस्तथा । यत्र भ्रातिर्न कर्तव्या ग्रन्थामे च विचक्षणैः ॥ ११३ ॥ श्रीभूषणेन शुद्धेन निर्मितं चरित वर । पांडवानां सुपुण्याना सदा मागल्यकारिणाम् ||११४|| पांडवानां पुराण हि नानाशब्दार्थ पूरितं ।
जगत्यस्मिन विरजीयात् पवित्र मौग्व्यकारकं ||११५ ॥
इति श्रीपादत्रपुरा भारतनाम्नि भट्टारक श्रीविद्याभूषण- तत्पट्टाभरणरिश्रीश्री भूपाविरचितं पाडवोपसर्ग - केवलोत्पत्ति-मुक्तिगमन - सर्वार्थसिद्धिग मन-नेमिनाथमुक्तिगमन वर्णन नाम पंचविशतिपर्व ॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजितपुराण-प्रशस्ति ७२. अजितपुराण (पं० अरुणमणि ) मादिभाग :
सर्वज्ञाय नमो नित्यं निरावरण-चक्षुषे। यद्बोधविशदादरों भुषनं भु(भ१)वनायते ।।१।।
x सुभद्रं च यशोभद्रं लोहाचार्य महामुनि । जिनसेनं जितानंग सर्वसंयतसेवितं ॥३०॥ पुराणं गदितं येन त्रिषष्टिपुरुषाश्रितं । वंदेऽह गुणभदं च महागुणगणेवृतम् ॥३१॥ सूरिः श्रीश्रतकीाख्यः सर्वशास्त्रार्थकोविदः । तनोतु भवता भावं भवभ्रमणनाशनम् ॥३२॥ नेषा वाणीं नमाम्युच्चैः त्रैलोक्यार्थप्रदीपिकां ।
त्रिजगन्मंगलकरी मुनीन्द्रः सेविता सदा ॥३३॥ अन्तभाग :
श्रीमच्छीकाष्ठसघे मुनिगणनातीतदिग्वस्त्रयु(जु)ष्टे तस्मिंश्रीमाथुराख्ये वृषभ-वृषयुते गच्छश्रेष्ठाधिपूज्ये । तन्मध्ये सर्वश्रेष्ठे परमपदप्रदे पुष्कराख्ये गणे च लोहाचार्यान्वये च विगतकलुषितसयतानेकजाताः ॥१९॥ काष्टसंघगणनायकवीरं धर्मसाधनविधानपटीरें। राजते सकलसंघसमेतं धर्मसेनगुरुरेष विदेतं ॥१२॥ धर्मोद्धारविधिप्रवीणमतिकः सिद्धातपारगमी शीलादिवतधारकः शम-दम-क्षाति-प्रभा-भासुराः। वेभारादिकतीर्थराजरचितः प्राज्यप्रतिष्ठोदयः तत्पद्यान्जविकाशनैकतरणिः श्रीभावसेनो गुरुः ॥१३||
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
85
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह कर्मग्रंथ-विचारसारसरिणी रत्नत्रयस्याकरः श्रद्धाधुरलोकलोकनलिनी-नाथोपमः सांप्रतम् । तत्पट्टेऽचलचूलिकासुतरणिः कीर्त्यादिविश्वंभरे नित्यं भाति सहस्रकीर्तियतिपः ख्यातोऽसि(स्ति) दैगंबरः॥१४ श्रीमांस्तस्य सहस्रकीर्तियतिनः पट्टे विकष्टेऽभवत् क्षीणागो गुणकीर्तिसाधुरनघो विद्वज्जनानंदितः । मायामानमदादिभूधरपवी राद्धान्तवेदी गणी। हेयाहेयविचारचारुधिषणः कामेभकंठीरवः ॥१५॥ जीयाच्छीगुणकीर्तिसाधुरसिकश्चारित्रहरज्ञानभाक् श्रीमन्माथुरसघपुष्करशशी निर्मक्तदंभारवः । तत्पट्टे व्रतशीलसंयमनदीनाथो यशःकीर्तिराट् दुर्दडैककुदकाममथनो निग्रन्थमुद्रावरः॥१६|| निःपापे जिनपादपंकजधरं विष्णुष्टचेतोगृहः(१)। शास्त्रारंभसुतंडताडवकरः स्याद्वादसप्रेक्षणः ॥१७॥ नत्पट्टे श्रीजिनचंद्रसूरिाणी जिनस्येव बभौ बुधेषु ।
विद्यात्रयी कठविराजमानः तस्य त्रयीरत्नपवित्रगात्रः ॥१८॥ तच्छिष्यजातः श्रुतकीर्तिमाधुः श्रुतेषु सर्वेषु विशालकीर्तिः । तपामयी ज्ञानमयी च कीर्तिर्यस्यर्षिसंघेषु बभौ शशीव ॥१६॥ तच्छिष्यजातो बुधराघवाख्यो गोपाचले कारितजैनघामा । तपाधनश्रीश्रुतसर्वकोविदः नरेश्वरैर्वदितपादपद्मः ॥२०॥ तच्छिष्यज्येष्ठो बुधरत्नपालो द्वितीयकः श्री वनमालिनामा । तृतीयकः कान्हरसिघसंज्ञः तस्यात्मजो लालमणिः प्रवीणः ॥२१॥ स्वशक्तिभाजा मणिना सुभक्तिना धियाल्पयोक्ता रविवंशपद्धतिः।
यदत्र किंचिद्रचितं प्रमादतः परस्परव्याहतिदोषदूषितं ॥२२॥ तदप्रमादास्तु पुराणकोविदाः सजंतु जंतुस्थितिशातिवेदिनः । प्रशस्तवंशो रविवंशपर्वतः क मे मतिः काल्पतराल्पशक्तिका ॥२३॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रादिनाथफाग-प्रशस्ति व्युत्सृष्टापरसंघसंततिबृहच्छीकाष्टसंघान्वये संपा[सारुणरत्ननामकविना लाभाय बोधे पुनः । दृष्टोऽयं रविवंशपुण्यचरितः श्रीपार्वतः सर्वतो व्याताशामुखमंडलः स्थिरतरः स्थेयापृथिव्यां चिरं ॥२६॥ रस-वृष-यति-चंद्रे ख्यातसंवत्सरे(१७१६)ऽस्मिन् नियमितसितवारे वैजयंती-दशम्या । अजितजिनचरित्रं बोधपात्रं बुधाना रचितममलवाग्मि-रक्तरत्नेन तेन ॥४०॥ मुद्गले भूभुजा श्रेष्ठे राज्येऽवरंगसाहिके। जहानावाद-नगरे पार्श्वनाथजिनालये ॥४१॥
[सरसावा मन्दिर-प्रति ७३. आदिनाथ-फाग ( भ० ज्ञानभूषण) आदिभाग:
यो वृन्दारक-वृन्द-वन्दित-पदो जातो युगादौ जयी हत्वा दुर्जय मोहनीयमखिलं शेषश्च घातित्रयम् । लब्ध्वा केवल-बोधन जगदिदं संबोध्य मुक्ति गत
स्तत्कल्याणक-पञ्चकं सुरकृतं व्यावर्णयामि स्फुटं ॥१॥ अन्तभाग:
सर्वानेव नवोनषट्शतमितान्(५६१)श्लोकान्विबुध्याऽत्र वै शुद्ध ये मुधियः पठन्ति सततं ते पाठयन्त्वादरात् । ये केचिन्निपुणा लिग्वन्ति लिखने ते शुद्धवर्णैः स्वयमन्यार्थ किल लेखयन्तु च पुरोः कल्याण-व्यावर्णनम् ॥ . विख्यातो भुवनादिकीर्तिमुनिपः श्रीमूलसंघेऽभवत् तत्पट्टेऽजनि बोधभूषणमुनिः स्वात्मस्वरूपे रतः। जाता प्रीतिरतीव तस्य महता कल्याणकेषु प्रभोस्तेनेदं विहितं ततो जिनपतेराद्यस्य तद्वर्णनम् ।।
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०.
जैनग्रन्ध-प्रशस्तिसंग्रह ७४. भक्तामरस्तोत्र-वृत्तिः (ब्र० रायमल्ल) आदिभाग:
श्रीवर्धमानं प्रणिपत्य मूर्ना दोषैर्व्य पेतं ह्यविरुद्धवाचं ।
वक्ष्ये फलं तवृषभस्तवस्य सूरीश्वरैर्यत्कथितं क्रमेण ॥१॥ अन्तभाग:
सकलेन्द्रोणुरो_तुर्जेसेति वर्णिनः सतः ।
पादस्नेहेन सिद्धेयं वृत्तिः सारसमुच्चया ॥३॥ (इसके पश्चात् दो श्लोकोंमे काव्योंका फल वर्णन किया है) श्रीमद्हूंबड़वंशमंडणमणिमोति नामा वणिक् । तद्भार्यागुणमंडिता व्रतयुता चम्पामितीताभिधा(?)॥६॥ तत्पुत्रो जिनपादकंजमधुपो रायादिमल्लो व्रती। चक्रे वृत्तिमिमा स्तवस्य नितरा नत्वा श्री(सु ?)वादीदुकं ॥७॥ सप्तषष्ठय किते वर्षे षोडशाख्ये हि संवत(१६६७)। अाषाढश्वेतपक्षस्य पंचम्या बुधवारके ।।८।। प्रीवापुरे महासिन्धोस्तटभागं समाश्रिते । प्रोत्तंग-दुर्ग-सयुक्त श्रीचन्द्रप्रभ-सद्मनि ॥६|| वर्णिनः कर्मसीनाम्नः वचनात् मयकाऽरचि ।
भक्तामरस्य सद्वृत्तिः रायमल्लेन वर्णिना ॥१०॥ इति श्रीब्रह्मरायमल्ल-विरचिता भक्कामरस्तोत्रवृत्तिः समाप्ता ।
[ रोहतक मन्दिर प्रति ७५. हरिवंशपुराण ( ब्रह्म जिनदास) आदिमाग:
सिद्धं सम्पूर्ण-भव्यार्थ सिद्धेः कारणमुत्तम । प्रशस्त-दर्शज्ञान-चारित्र-प्रतिपादनम् ॥१॥
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
हरिवंशपुराण - प्रशस्ति
सुरेन्द्र मुकटाश्लिष्ट- पादपद्माशुकेशरं । प्रणमामि महावीरं लोकत्रितय-मंगलम् ||२||* वन्दे नेमीश्वरं भक्त्या त्रिदशाधिप-वंदितं । त्रिजगत्पूज्यपादाब्जं समस्ताऽघविनाशनं ॥३॥
X
X
x
श्रीवीर जिननाथोक्तो गौतमं गणनायकं । सोऽर्थः प्राप्तः सुषम् च श्रीजम्बूस्वामिनं ततः ॥ ४६ ॥ विद्युच्चरं ततः कीर्तिमनुत्तरविदं क्रमात् । रविषेणाभिधाचार्ये जिनसेन गुरु ं ततः ॥४७॥ तद्वाक्यरचना प्राप्य मयाऽत्र क्रियते स्फुट | ग्रन्थं सुखेन मनुजा यथा जानंति सत्कथां ||४८ || भद्रबाहुं प्रणम्याथ यतिसंघनमस्कृतं ।
श्री कुन्दकुन्दाचार्यादीन् मुनीन् रत्नत्रयाकितान् ||४६ गुरु सकलकीर्तिं च श्रुताभोधि महामुनि । भक्त्या भुवनकीर्ति च चचत्कीर्ति तपोनिधि ||५०|| निर्मथान् शुद्ध चारित्रानित्याद्यानपरानपि । अनुक्रमात्संगमुक्तान् रागद्वेषातिगान् सदा ||५१|| तन्मया जिनदासेन संक्षेपादुच्यतेऽधुना । हरिवंशस्य चरित भव्य श्रुति-सुखाकरं ॥ ५२॥
अन्तभाग:
श्रीमन्नेमि चरित्रमुत्तममिदं नानाकथापूरित पापध्वान्त-विनाशनैक-तरणिः कारुण्यक्ल्लीवनं ।
१०१
* ये दोनों श्लोक मूलतः श्रीरविषेणाचार्यकृत पद्मचरितके हैं । अन्य पद्योंकी तरह इन्हे भी ग्रन्थमें उद्धृत किया गया है।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह भव्यश्रेणिमनःप्रमोदसदनं भक्त्याऽनघं कीर्तनं नानासत्पुरुषालिचेष्ठितयुतं पुण्यं शुभं पावनं ॥३२॥ श्रीवर्द्धमानेन जिनेश्वरेण त्रैलोक्यवंद्येन [यदुक्त]मादौ । ततः परं गौतमसंज्ञकेन गणेश्वरेण प्रथितं जनाना ॥३३॥ ततः क्रमाच्छीजिनसेननाम्नाचार्येण जैनागम-कोविदेन । सत्काव्य केलीसदनेन पृथ्व्या नीतं प्रसिद्ध चरितं हरेश्च ॥३४॥ श्रीकुन्दकुन्दान्वयभूषणोऽथ बभूव विद्वान् किल पद्मनन्दी। मुनीश्वरो वादिगजेन्द्रसिहः प्रतापवान् भूवलये प्रसिद्धः ॥३५॥ तत्पट्टपकेजविकाशभास्वान् बभूव निग्रन्थवरः प्रतापी। महाकवित्वादिकलाप्रवीणस्तपोनिधिः श्रीसकलादिकीर्तिः ॥३६॥ पट्टे तदीये गुणवान्मनीषी क्षमानिधानो भुवनादिकीर्तिः ।
जीयाच्चिरं भव्यसमूहवंद्यो नानायतित्रातनिषेवणीयः ॥३७॥ जगति भुवनकीर्तिः भूतले ख्यातकीतिः श्रुतजलनिधिबेत्ताऽनंगमानप्रभेत्ता। विमलगुणनिवासश्छिन्नसंसारपाशः स जयति जिनराजः साधुराजीसमाजः॥३८
सद्ब्रह्मचारी गुरुपूर्वकोऽस्य भ्राता गुणज्ञोऽस्ति विशुद्धचित्तः। जिनस्य दासो जिनदासनामा कामारिजेता विदितो धरित्र्या ॥३६॥ श्रीनेमिनाथस्य चारित्रमेतदनेन नीत्वा रविषेण(जिनसेन)सूरेः। समुद्धृतं स्वान्यसुखप्रबोधहेतोश्चिरं नंदतु भूमिपीठे ॥४०॥
इति श्रीहरिवंशपुराणे भट्टारक सकलकीर्तिशिष्यब्रह्मजिनदास-विरचिते श्रीनेमिनाथ-निर्वाणवर्णनो नामैकोनचत्वारिशत्तमः सर्गः।
७६. सिद्धान्तसार ( नरेन्द्रसेनाचार्य) आदिभाग :
भूर्भुवःस्वस्त्रयीनाथं त्रिगुणात्मत्रयात्मकं । त्रिभिः प्राप्तपर धाम वन्दे विध्वस्तकल्मषं ॥१॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धान्तसार-प्रशस्ति
१०३
नित्यायेकान्त-विध्वसि मत मतिमता मत । यस्य सः श्रीजिनः श्रेयान् श्रेयासि वितनोतु नः ॥२॥ श्रीमच्छीजिनचन्द्रस्य वर्द्धमानस्य शासन । देवैर्दीप्तगुणैष्टमिष्टमत्राऽभिनन्दतु ॥३॥ जैनी द्विसप्तति नत्वाऽतीतानागतवतिनी ।
तत्त्वार्थसप्रह वक्ष्ये दृष्ट्वागमपरम्परा ॥४॥ अन्तभाग:
श्रीवर्द्ध मानस्य जिनस्य जातो मेदायनामा दशमो गणेशः। श्रीपूर्णतल्लाकि(छि)त-देह सस्थो यत्राभवत्स्वर्गसमा धरित्री ||८||
कल्पोक्षी(वा)कहतुल्याश्च हारकेयूरमण्डिताः । जाता ज्ञाय(त)स्ततो ज्ञाता सघोऽसौ ग्याटवागडः ॥४॥ जातस्तत्र सता मित्रः पद्मसेनो महामुनिः।
यच्छिष्यकिरणाः सर्वे सप्रतप्यन्ति दुस्सहा ॥८५|| श्रीधर्मसेनोऽजनि तत्र सधे दिगम्बरः श्वेततरैगणैः स्वैः। व्याख्या सुदन्ताशुभिरुल्लसद्भिर्वस्त्रावृतो यः प्रतिभासते स्य(स्म) भजन्वादीन्द्रमान पुरि पुरि नितरा प्राप्नुवन्नुद्यमानं तन्वन शास्त्रार्थदान रुचि रुचि रुचिर सर्वथानिनिदान। विद्यादर्शोपमान दिशि दिशि विकिरिन् स्वय(स्व) यशो योऽसमान
तस्माछोशान्तिषणः समनि सुगुरु. पाप-धूली-समीरः ॥७॥ यत्रास्पदं विदधती परमागमश्रीरात्मन्यमन्यतसतीत्वमिद तु चित्रं । वृद्धा च सततमनेकजनोपभोग्या श्रीगोपसेनगुरुराविरभूत्स तस्मात् ॥८॥
उत्पत्तिस्तपसा पदं च यशसामन्यो रविस्तेजसामादिः सदचसा विधिः सुतरसामासीनिधिः श्रेयसा ।
आवासो गुणिना पिता च शमिना माता च धर्मात्मना न ज्ञातः कलिना जगत्सुकलिना श्रीभावसेनस्ततः ICCH
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ प्रशस्तिसंग्रह ख्यातस्ततः श्रीजयसेननामा नातस्तप:श्रीक्षतदुःकृतौषः । सत्तकविद्यार्णव-पारदृष्वा विश्वासगेहं करुणास्पदानाम् ॥६॥ प्राचार्यः प्रशमैकपात्रमसमः प्रज्ञादिभिस्वैगुणैः पट्टे श्रीजयसेननामसुगुरोः श्रीब्रह्मसेनो यतिः । सजल्पाम्बुधिमध्यमग्नवपुषः शश्वद्विकल्पोर्मित:(भिः?)
जल्पाका परवादिनोऽत्र विकला: के के न जाता क्षिती ॥१॥ तस्मादजायत गणी गुणिनां गरिष्टो भन्याम्बुजप्रतिविकाशन-पद्मबन्धुः। कंदर्पदर्पदलने भुवन कमल्लो विख्यातकोतिरवनौ कविवीरसेनः ॥२॥ श्रीवीरसेनस्य गुणादिसेनो जातः सुशिष्यो गुणिना विशेषः । शिष्यस्तदीयोऽजनि चारुचित्तः सदृष्टिवन्तो(वान)त्र नरेन्द्रसेनः ॥६शा
गुणसेनोदयसेनौ जयसेनो सम्बभूवुराचार्याः ।
तेषा श्रीगुणसेनः सूरिर्जातः कलाभूरिः ॥१४॥ अतिदुःषमानिकटवर्तिनि कालयोगे नष्टे जिनेन्द्रशिववमनि यो बभूव । आचार्यनामनिरतोऽत्र नरेन्द्रसेनस्तेनेदमागमवचो विशदं निबद्धम् ।।६।।
इति श्रीसिद्धान्तसार(तत्त्वार्थ)सग्रहे प्राचार्यश्रीनरेन्द्रसेन-विरचिते द्वादशमः परिच्छेदः ॥१२॥
७७. द्रौपदी-प्रबंध (जिनसेन सूरि) आदिभाग:
स्रष्ट्र (सप्टे:) षोडशतीर्थाय कृतनामेति शान्तये । चक्रेशाय जिनेशाय नमः शान्ताय शान्तये ॥१॥ येन सप्तदश तीर्थ प्रावर्त पृथुकीर्तिना। तस्मै कुन्थुजिनेन्द्राय नमः प्राक्चक्रवर्तिने ॥२॥ नमोऽष्टादशतीर्थेन प्राणिनामिष्टकारिणे । चक्रपाणिजिनाऽराय निरस्तदुरितारये ॥३॥
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
द्रौपदीप्रबन्ध-प्रशस्ति भास्यते हरिवंशादिश्रीशिखामणये नमः। द्वाविशत्तीर्थसच्चक्रनेमयेऽरिष्टनेमये ॥४॥ त्रिहीननवकोटीना मुनीनां पादपंकजान् । स्मरामि स्मरजेतृणा तातृणा भववारिधी ॥५॥ गौतमः श्रीसुधर्मा च जंब्वाख्यो मुनिपुङ्गवाः। त्रयः केवलिनः पूज्या नित्यं नः सन्तु सिद्धये ॥६॥ सृष्टिः(ष्टे:) समयसारस्य को सूरिपदेश्वरः। श्रीमते(?) कुंदकुंदाख्यस्तनुते मे दुरामतिः(१) ॥७॥ समन्तभद्रो भद्रार्थो मातु भारतभूषणः । देवागमेन येनाऽत्र व्यक्तो देवागमः कृतः ॥८॥* यथा मूको विवक्षुः सन् याति हास्यं जगत्रये । तथा शास्त्रं विवतुः सन् लोकेऽहं हास्यभाजनम् ॥६॥ यथा जिगिमिषुः पंगुः मेरुमूर्द्धानमुन्नतं ।
विहस्यते जनैः शास्त्रं चिकीर्षुश्चाहमंजसा ॥१०॥ अन्तभाग :
द्वाविंशतिसमुद्रायुः अप्रवीचारसत्सुखं । कथिता जिनसेनेन द्रौपदीयप्रबधके ॥६॥ वक्ता श्रोता प्रबन्धो शीलसंयुक्तभाग्यः । जिनकथितसुमार्गः क्रियते(?) भव्यराशिः। (...) द्रौपद्याल्पचरित्रमेतदमिह (ह) पिंडीकृतामासनैः(१) चतुर्विशति पंचशतानि गदिता सूरिस्य(?)जिनसेनवा(१) ॥६५॥
• भ० शुभचन्द्रके पाण्डवपुराण की प्रशस्तिमे भी यही श्लोक पाया नाता है (पृ. ४८)। और इस ग्रन्थके कर्ता जिनसेन कौनसे जिनसेन हैं तथा कब हुए है, यह अमी निर्णीत नहीं। आदिपुराण तथा हरिवंशपुराणके कर्ता जिनसेनकी तो यह कृति मालूम नहीं होती।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
७८. यशोधर - चरित ( भ० सोमकीर्ति )
श्रादिभाग :
प्रणम्य शंकरं देवं सर्वज्ञं जितमन्मथं । रागादिसर्वदोषघ्नं मोहनिद्रा - विवर्जितं ॥१॥ अर्हतः परमाभक्त्या सिद्धान्सूरीश्वरांस्तथा । पाठकान साधव (का) श्च ेति नत्वा परमया मुदा ॥२॥ यशोधरनरेन्द्रस्य जनन्या सहितस्य हि । पवित्रं चरित वक्ष्ये समासेन यथागमं ||३|| जिनेन्द्रवदनोद्भूता नमामि शारदां परा । श्रीगुरुभ्यः प्रमोदेन श्रेयसे प्रणमाम्यहम् ||४|| यत्प्रोक्त हरिषेणाद्यैः पुष्पदंतपुरस्सरैः । श्रीमद्वासवसेनाद्यैः शास्त्रस्यार्णवपारगैः ॥५॥ तच्चरितं मया नूनं बालेन शक्यते कथं । बाहुम्या सागरं घोरं केनापि तरितुं यथा || ६ || तेषा हि क्रमयोर्द्वद्वं नमस्कृत्यातिभक्तितः । समुपार्ज्जु महत्पुण्यं कुर्वे दूरेण पातकं ||७||
अन्तभाग:--
नंदीतटाख्यगच्छे वंशे श्रीराम सेन देवस्य ।
जातो गुणार्णवैकश्च (वश्चैकः) श्रमाश्च (मान् ) श्रभीमसेनेति ॥ ६० ॥ निर्मितं तस्य शिष्येण श्रीयशोधरसज्ञकं । श्रीसोमकीर्तिमुनिना विशोध्याऽधीयता बुधाः ॥६९॥ वर्षे षट्त्रिशसंख्ये तिथिपरगण नायुक्त संवत्सरे (१५३६) वै । पचम्बा पौषकृष्ण दिनकरदिवसे चोत्तरास्ये (स्थे) हि चंद्रे । गोढिल्यां मेदपाटे जिनवर भवने शीतलेन्द्रस्य रम्ये सोमादिकीर्तिनेदं नृपवरचरितं निर्मितं शुद्ध भक्त्या ||६२||
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्द्धमानचरित-प्रशस्ति प्रन्थान तु सहस्रकमष्टादशसमन्वित(१०१८)।
चरितेद चिरं जीयात्पवित्र पापनाशन ॥६३॥ इति श्रीयशोधरचरिते श्रीसोमकीर्त्याचार्य-विरचिते अभयरुचिभट्टारक-स्वर्गगमनो नाम अष्टमः सर्गः ॥८॥ ग्रन्थाग्रन्थ १०१८ ॥
इति श्रीयशोधरचरित समाप्त ।
७६. वर्धमानचरित ( कवि असग) आदिभाग:
श्रिय त्रिलोकीतिलकायमानामात्यन्तकी ज्ञातसमस्ततत्त्वम् ।
उपागत सन्मतिमुज्ज्वलोक्ति वदे जिनेन्द्र हतमोहतद्रम् ॥१॥ अन्तभाग :
(प्रथम प्रशस्ति) मुनिचरणरजोभिः सवदा भू(पू)तधात्र्या, प्रणतिसमयलग्नः पावनीभृतमूर्धा । उपशमइवमूर्तः शुद्धसम्यक्त्वयुक्तः पटुमतिरितिनाना विश्रुतः श्रावकोऽभूत्॥१ तनुमपि तनुता य' सर्वपोपवासैस्तनुमनुमप(पम१)धीः स प्रापयन्सचिनोति । सततमपि विभूति भूयसीमन्नदान-प्रभृतिभिरुरुपुण्य कुन्दशुभ्र यशश्च ॥२॥ भक्ति परामविरता समपक्षपातामातन्वती मुनिनिकायचतुष्टयेऽपि । वेरित्तिरित्यनुपमा भुवि तस्य भार्या सम्यक्त्वशुद्धिरिख मूर्तिमती सदाऽभूत्॥३ पुत्रस्तयोरसग इत्यवदातकीयोरासीन्मनीषिनिवहप्रमुखस्य शिष्यः। चन्द्राशुशुभ्रयशसो भुवि नागनंद्याचार्यस्य शब्दसमयार्णवपारगस्थ ॥४॥
सद्वृत्त दधता स्वभावमृदुना निःश्रेयसप्रार्थिना साधूना हृदयोपमेन शुचिना सप्रेरितः प्रेयसा। एतत्सादरमाऽऽयेनदिगुरुणा सिद्धये व्यधत्ताऽसगः कोयुत्कीर्तनमात्रचारुचरित श्रीसन्मतेः सन्मतेः ।।५।।
इति वर्धमानचरित्रं समाप्तम् ||* * यह प्रशस्ति पिटर्सन साहबकी चौथी रिपोर्ट में प्रकाशित हुई थी
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह (द्वितीय प्रशस्ति)
कृतं महावीरचरित्रमेतन्मया पर-स्व-प्रतिबोधनार्थ । सप्ताधिकं त्रिंशभवप्रबंधं पुरूरवाद्यन्तिमवीरनाथ ॥१०३॥ बर्द्धमानचरित्र यः प्रव्याख्याति श्रुणोति च ।
तस्येह परलोकेऽपि सौल्यं संजायते तराम् ॥१०४॥ संवत्सरे दशनवोत्तरवर्षयुक्त(६१०) भावादिकीर्तिमुनिनायकपादमूले । मौद्गल्यपर्वतनिवासव्रतस्थसंपत्सच्छावकाजनिते सति निर्ममत्वे ॥१०॥ विद्या मया प्रपठितेत्यसगाहकेन श्रीनाथराज्यमखिलं-जनतोपकारि । प्रापे च चौडविषये वरलानगयो ग्रन्थाष्टकं च समकारि जिनोपदिष्टं ॥१०६॥
इत्यसगकृते वर्द्धमानचरिते महाकाव्ये महापुराणोपनिषदि भगवन्निर्वाणगमनो नामाष्टादशः सर्गः ॥ नोट-इन दोनो प्रशस्तियोका विशेष ऊहापोह सम्पादक-द्वारा जैनहितैषी
भाग ११ के अन्तर्गत 'पुरानी बातोंकी खोज' शीर्षक लेखमालामें किया गया है ( देखो, उक्तलेखमालाका 'असगकृत वर्द्धमानचरित्रकी दो विभिन्न प्रशस्तियाँ' नामका ६ वॉ लेख, पृ० ३३६ से ३४३)।
और उन्होंने इसे संवत् १६७६ आश्विनमासकी लिखी उस प्रतिपरसे लिया था जो किसी समय मूलसघी हर्षकीर्ति मुनिको थी ( देखो, रायल एशियाटिक सोसाइटी बम्बई बाचके जर्नलका ऐक्स्ट्रा नम्बर, सन् १८६४ )।
* यह प्रशस्ति श्रारा जैनसिद्धान्तभवनकी एक ताडपत्रीय प्रतिपरसे ली गई है, जिसका प्रथम-सर्गात्मक आदिमाग खण्डित है। बम्बई के मन्दिरकी प्रतिमें भी यह प्रशस्ति साधारणसे पाठभेद तथा कुछ अशुद्धियोंके साथ पाई जाती है।
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
शातिनाथपुराण-प्रशस्ति ८०. शान्तिनाथ-पुराण ( कवि असग) आदिमाग -
श्रिय समग्रलोकाना पायिनीमनपायिनी । बिभ्रतेऽपि नमस्तुभ्य वीतरागाय शान्तये ॥१॥ अशेषभव्यसत्वाना ससारार्णवतारण । भक्त्या रत्नत्रय नौमि विमुक्तिसुखकारण ॥२॥ लीलोत्तीर्णाखिलामेयविपुलशेयसागरान् । इन्द्राभ्यान यतीन् वन्दे शुद्धान् गणधरादिकान् ।।३।। मुमेधोभि पुरा गीत पुराण यन्महात्मभि ।
तन्मया शान्तिनाथस्य यथाशक्ति प्रवक्ष्यत ||४|| अन्तभाग - मुनिचरणरजोभि सवदाभू(१)तधाच्या प्रणतिसमयलग्नै पावनीभूतमूर्दा उपशम इव मूत शुद्धसम्यक्त्वयुक्त पटुमतिरिति नाम्ना विश्रत श्रावकोभूत् । तनुमपि तनुता य सवपर्वोपवासैस्तनुमनुपमधी स प्रापयन् मचिनोति मततमपि विभूतिं भूयसीमन्नदानप्रभृतिभिरुरुपुण्य कुदशुभ्र यशश्च ।।२४३।। भक्ति परामविरता समपक्षपातामानन्वती मुनिनिकायचतुष्प्रयेऽपि। वैरेतिरियनुपमा भुवि तस्य भार्या सम्यक्त्वशुद्धिरिव मूतिमती पराऽभूत्॥२४४ पुत्रस्तयोरसग इत्यवदातकीर्त्यारासी-मनीषिनिवप्रमुखस्य शिष्य । चद्राशुशुभ्रयशसा भाव नागनद्याचार्यस्य शब्समयाणवपारगस्य ॥२४५॥ तस्याऽभवद्भव्यजनस्य सेव्य सखा जिनाप्यो जिनधमसक्त । ख्यातोऽपि शौर्यात्परलोकभीरुद्विजातिनाथाऽपि विपक्षपात ॥२४६॥ व्याख्यानशीलत्वमवेक्ष्य तस्य श्रद्धा पुराणेषु च पुण्यबुद्धे । श्रौचित्यहीनोऽपि गुरौ निबधे तस्मिन्नहासीदसग प्रबन्धम् ॥२४॥ चरितं विरचय्य सन्मतीय सदलकारविचित्रवृत्तबध । स पुराणमिद न्यचत्त शान्तेरसग साधुजनप्रमोद-शान्त्यै ॥२४॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह इत्यसग-कृतौ शान्तिपुराणे मंगवतो निर्वाणगमनो नाम षोडशः सर्गः ॥१६॥
[ जयपुर प्रति ____८१. जिनेन्द्र-कल्याणाभ्युदय (अय्यपार्य) पादिभाग:
लक्ष्मी दिशतु वो यस्य शानादर्श जगत्रयं । व्यदीपि स जिनः श्रीमान् नाभेयो नौरिबाम्बुधौ ।।१।। मागल्यमुत्तमं जीयाच्छरण्यं यद्रजोहरं । नि(नी)रहस्यमरिघ्नन्तत्पंचब्रह्मात्मकं महः ॥२॥ टोपसतापशमनी वाग्ज्योत्स्ना जिनचन्द्रजा। वर्धयन्ती श्रुताम्भोधि स्वान्तध्वान्त धुनोतु नः ।।३।। मोक्षलक्ष्म्या कृतं कंठहार-नायक-रत्नता । रत्नत्रयं नुमः सम्यग्दृग्शानाचारलक्षणं ॥४॥ स्याद्वादाकाशपूर्णेन्दु व्याम्भोरुहभानुमान् । दयागुणसुधाम्भोधिर्धर्मः पायादिहाहतां ॥५॥ अहिंमा-सूनृत-स्तेय-ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहं । सर्वपापप्रशमनं वर्धता जिनशासनं ।।६।। पंचकल्याणसम्पूर्णः पंचमशानभासुरः । वः पंचगुरुवः पान्तु पंचमीगतिसाधकाः (१७॥ घृषभादीनह वर्धमानान्तान् जिनपगवान् । चतुर्विंशतितीर्थेशान स्तुवे त्रैलोक्यपूजितान् ॥८॥ वन्दे वृषभसेनादीन् गणिनो गौतमान्तिमा(का)न् । श्रुतकेवलिनः सूरीन् मूलोत्तरगुणान्वितान् ॥६॥ अनुयोगचतुष्कादिजिनागमविशारदान् । जातरूपधरान्स्तोष्ये कविवृन्दारकान् गुरून ॥१०॥
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनेन्द्रकल्याणाभ्युदय-प्रशस्ति अहंदादीनभीष्टार्थसिद्धय शुद्धित्रयान्वितः । स्तुत्यानन्तगुणोपेतान् ध्यात्वा स्तुत्वा प्रणम्य च ॥११॥ श्रीमत्समंतभद्रादिगुरुपर्वक्रमागतः । शास्त्रावतारसम्बन्धः प्रथमं प्रतिपाद्यते ॥१२॥ पुरा वृषभसेनेन गणिना वृषभाईतः । अवधार्याऽभ्यधाय्येतद्भरतेश्वरचक्रिणे ||१३|| ततोऽजितजिनेन्द्रादितीर्थकृद्भयोऽवधार्य गा। तत्तद्गणधरा लोके धामिकाणामिहाऽब्रुवन् ।।१४।। ततः श्रीवर्द्धमानार्हदगिरमाकर्ण्य गौतमः। राज्ञे लोकोपकारार्थ श्रेणिकायाऽब्रवीद्गणिः ॥१५॥ तस्माद्गणभेदाचार्याद्यनुक्रमसमागतः । नाम्ना जिनेन्द्र कल्याणाभ्युदयोऽयमिहोच्यते ॥१६॥ सेन-वीर-सुवीर्य-भद्र-समाख्यया मुनिपंगवाः नन्दि चद्र-सुकीर्ति-भूषण-मया मुनिसत्तमाः। सिह-सागर-कभ प्रास्रवनामभिर्यतिनायकाः
देव-नाग सुदत्त-तंग-समायैर्मनयोऽभवन् ॥१७॥ तेभ्यो नमस्कृत्य मया मुनिभ्यः शास्त्रोदधिसूक्तिमणींश्च लब्ध्वा । हारं विरच्यार्यजनोपयोग्यं जिनेन्द्रकल्याणविधिय॑धायि ॥१८॥
वीराचार्य-सुपूज्यपाद-जिनसेनाचार्य-संभाषितो यः पूर्वं गुणभद्रसूरि-वसुनन्दीन्द्रादिनन्धर्जितः । यश्चाशाधर-हस्तिमल्ल कथितो यश्चैकसंधिस्ततः । तेभ्यः स्वाहृत्सारमध्यरचितः स्याज्जैनपूजाक्रमः ॥१६॥ तर्क-व्याकरणागमादि-लहरीपूर्ण-श्रुताम्भोनिधेः स्याद्वादाम्बरभास्करस्य धरसेनाचार्यवर्यस्य च । शिष्येणाऽय्यपकोधिदेन रचितः कौमारसेनेमुनेथोऽयं जयताज्जगत्रयगुरोबिम्बप्रतिष्ठाविधिः॥२०॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
पूर्वस्माद् परमागमात्समुचितान्यादाय पद्यान्यहं तत्र प्रस्तुतसिद्धयेऽत्र विलिखाम्येतन्न दोषाय तत् । कल्याणेषु विभूषणानि धनिकादानीय निष्किचनः शोभा स्वतनुं न भूषयति कि साराजते नाऽस्य तैः ॥ २१॥ जिनेन्द्र बाणी - मुनिसंघ- भक्त्या जिनेन्द्र कल्याणनुति पठित्वा । जिनेन्द्रपूजा रचयन्ति तेऽमी जिनेन्द्रसिद्ध श्रियमाश्रयन्ति ||२२||
इति विद्यानुवादागविश्रुतजिनसंहिताश्रयोपासकाध्ययनेऽर्हत्प्रतिष्ठासारसंग्रहे जिनेन्द्रकन्याभ्युदये शास्त्रावतारसम्बन्धो नाम प्रथमाभ्युदयः ॥ १ ॥ अन्तभाग :
नमस्कृत्य जिन वीरं नृसुरासुरपूजितं । गुरुणामन्वयं वक्ष्ये प्रशस्तगुणशालिनाम् ||१|| श्रीमूलसंघव्योम्नेन्दुर्भारते भावितीर्थंकृद् । देशे समन्तभद्रार्यो जीयात्प्राप्तपदर्द्धिकः ||२|| तत्त्वार्थसूत्रव्याख्यान- गंधहस्ति-विधायकः । स्वामी समन्तभद्रोऽभूदेवागम निदेश (दर्श) कः ||३|| अवटुतटमरति झटिति स्फुटपटुवा चाटधूर्जटेजिह्वा । वादिनि समन्तभद्र स्थितिर्वाति का कथाऽन्येषाम् ||४|| शिष्यौ तदीयौ शिवकोटिनामा शिवायनः शास्त्रविदा वरेण्यौ । कृत्स्नश्रुतं श्रीगुरुपादमूले ह्यधीतवन्तौ भवतः कृतार्थो ||५|| तदन्येऽभूद्विदुषा बरिष्ठः स्याद्वादनिष्टः सकलागमशः । श्री वीरसेनोऽजनि तार्किक श्रीविध्वस्तरागादिसमस्तदोषः ||६|| यस्य वाचा प्रसादेन ह्यमेयं भुवनत्रयं । श्रासीदष्ठागरूपेण गणितेन प्रमाणितं (नैमित्तज्ञानरूपं बिदा बरं) ||७|| तच्छिष्पप्रबरो जातो जिनसेनमुनीश्वरः । यद्वाग्म पुरोरासीत्पुराणं प्रथमं भुवि ॥ ८ ॥
११२
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनेन्द्रकल्याणाभ्युदय-प्रशस्ति तदीयप्रियशिष्योऽभूत गुणमदः मुनीश्वर । शलाकापुरुषा यस्य सूक्तिभिर्मूषिताः सदा ।। गुणभद्रगुरोस्तस्य माहात्म्यं केन वर्ण्यते । यस्य वाक्सुधया भूमावभिषिक्ता जिनेश्वराः ॥१०॥ सच्छिष्यानुक्रमे याते सख्येये विभुको भुषि। गोविन्दभट्ट इत्यासीद्विद्वान्मिथ्यात्वर्जितः ॥१९॥ देवागमनसूत्रस्य भित्या सदनान्धितः । अनेकान्तमतं तत्त्वं बहुमेने विदावरः ॥१२॥ नन्दनास्तस्य सजाता बर्षिताखिलकोविदः । दाक्षिणात्याटयन् तब स्वर्णयक्षीप्रसादतः ॥१३॥ श्रीकुमारकविस्तथ्यवाक्यो देवरवल्लभः । उद्यद्रषनामा च हस्तिमल्साभिधानका ॥१४॥ वर्धमानकषिश्चेति षडभूवन् कवीश्वराः । सम्पकत्व स परीक्षित मदगजे मुक्ते सरण्यापुरे. भास्याः पाएडयमहीश्वरेण कपटान्त स्वमन्यागते । शैलूष जिनमुद्रधारिणमपास्यासौ मदध्वतिना
श्लोकेनापि मदेभमल्ल इति यः प्रख्यातवान् परिभिः ॥१५॥ तद्यथाः-तिर्यक् पश्यति पृष्ठतोपसरति स्तब्धे करोति श्रुती
शिक्षा न क्षमते शिरो विधुनते घटास्बनादिय॑ति । संदिग्धप्रतिहस्तिनं निममदस्याघ्राय गंधं स्वयं
क्षामा हन्ति करेण याति न वशः क्रोधोदुरः सिन्धुरः ।।१६।। सोऽय समस्तजगदूर्जितचारुकीर्तिः स्याद्वादशासनरमाश्रितशुदकीर्तिः । जीयादशेषकविराजकचक्रवर्ती श्रीहस्तिमाल इति विश्रुतपुण्यमूर्तिः ॥१७॥
तस्यान्वये वरगुणो गुणवीरसूरिः । साक्षात्तपोबल विनिर्जित-सम्बरारिः ॥१८॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
धर्मामृताम्बुभृत्मूक्तनरो विहारी । जैनो मुनिर्जयतु भव्यजनोपकारी ॥१९॥ श्रासीत्तत्प्रियशिष्यः कामक्रोधादिदोषरिपुविजयी। श्रीपुष्पसेननामा मुनीश्वरः कोविदैकगुरुः ॥२०॥ श्रीमूलसंघ-भव्याब्ज-मानुमान् विदुषा पतिः ।
पुष्पसेनार्यवर्योऽभूत्परमागमपारगः ॥२१॥ यश्चार्वाकानजैषीत् सुगत-कणभुजोर्वाक्यभगीरभाक्षीदक्ष्यपीदक्षपादोदितमतमतनीतपारमर्षापकर्ष(१)। शोभा प्राभाकरी तामपहृतविमता भाट्ट-विद्या मनीषी देवोऽसौ पुष्पसेनो जगति विजयते वर्धिताहन्मतश्रीः ॥२२॥ तच्छिष्योऽन्यमतान्धकारमथनः स्यादादतेजोनिधिः साक्षादाधवपाण्डवीयकविताकान्तारमूदात्मनाम् । व्याख्यानाशुचयैः प्रकाशितपदन्यासो विनेयात्मना स्वान्ताम्भोजविकाशको विजयते श्रीपुष्पसेनार्यमान् ॥२३॥
श्रीमद्धर्मे गुणाना गणमिह दयया सम्यगारोप्य रूढो बाह्यान्तस्सत्तपोऽश्व व्रतनियमरथ मागणौघेर्गणाकैः । लक्षीकुर्वन् न लक्ष्य मनसिजमजयन् मोक्षसदानचित्त स्त्रैलोक्यं शासितारं जयति जिनमुनिः पुष्पसेनः सधर्मा ॥२४॥ पुष्पसेनमुनि ति भीमसेनइवाऽपरः। वृहत्याग-दया-युक्तो दुःशासनमदापहः ॥२५॥ वाणस्तपो धनुर्धर्मो गुणा नामावलिगण. । पुष्पसेनमुनिर्धन्वी शरव्य पुष्पकेतन ॥२६॥ त पुष्पसेनदेवं कलिकालगणेश्वरं सदा वन्दे।
यस्य पदपद्मसेवा विबुधाना भवति कामदुधा ॥रणा तदीयशिष्योऽजनि दाक्षिणात्यः श्रीमाद्विजन्मा भिषजावरिष्ठः । जिनेन्द्रपादाम्बुरुहेकभक्तः सागारधर्मः करुणाकराख्यः ॥२८॥
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिनेन्द्रकल्याणाम्बुदय-प्रशस्ति तस्यैव पत्नी कुलदेवतेव पतिव्रतालंकृतपुण्यलक्ष्मीः । यदकमाम्बा जगति प्रतीता चारित्रमूर्तिर्जिनशासनोत्का ||२६।। तयोरासीत्सूनुस्सदमलगुणाढयः सविनयो जिनेन्द्र-श्रीपादाम्बुरुह-युगलाराधनपरः ॥ अधीतिः शास्त्राणामखिलमणिमन्त्रौषधवता ।
विपश्चिन्निरोंता नयविनयवानाऽऽर्य इति यः ॥३०॥ श्रीमूलसङ्घकथिताखिलसन्मुनोना श्रीपादपद्मसरसीरुहराजहंसः । स्यादय्यपार्य इति काश्यपगोत्रवयों जैनालपाकवरवंशसमुद्रचन्द्रः ||३|| प्रसन्नकविरावृतैः प्रवचनागविद्यामृतैः परमतत्त्वधर्मामृतैः सुधाकर इवाऽपरोऽखिलकराभिरामः सदा चकास्ति सुकृतोदयः कुवलयोत्सवः श्रीयुतः ॥३२॥
कवितानाम काप्यन्या सा विदग्धेषु रज्यते।। केपि कामयमानास्ता क्लिश्यंते हन्त बालिशा ॥३३॥ स्वस्त्यस्तु सज्जनेभ्यो येषा हृदयानि दर्पणसमानानि । दुर्वचन-भस्म-संगादधिकतर यान्ति निर्मलताम् ॥३४॥ स्वस्त्यस्तु दुर्जनेम्यो यदीयभीत्या कविजाः सर्वे । रचयन्ति सरससूक्ति कवित्वरचनासु ये कृतिषु ॥३५॥ असता मंगपंकेन यदंगं मलिनीकृतं । तदह धौतुमिच्छामि साधुसंगतिवारिणा ॥३६॥ मुस्वरत्वं सुव्रतत्वं साहित्यं भाग्यसंभवं । बलात्कारेण बन्नीतं स्वाधीनं नैव आयते ॥३॥ शब्दशास्त्रमपि काव्यलक्षणं छंदसः स्थितिमजानता धृ(क)तिः। अय्यपार्य-विदुषा विनिर्मिता कृतवरप्रसादतः(१)॥३८॥ शाकान्दे विधुवाधिनेत्रहिमगो(१२४१)सिद्धार्थसम्वत्सरे
माधे मासि विशुद्धपक्षदशमी-पुष्पीचारेऽहनि । ग्रंथो रुद्रकुमारराज्यविषये जैनेन्द्रकल्याणभाक् संपूर्णोऽभववेकशैलनगरे श्रीपालबन्(नन्यू का बन्धोजितः ॥३६॥
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
जैनबन्ध-प्रशस्तिसंग्रह इति सकलतार्किक-चक्रवर्ति-ममन्तभद्र-मुनीश्वर-प्रमुख-कविवृन्दारकवृन्द-मानस-सरोवर-राजहंसायमानहत्प्रतिमाभिषेक-विशेष-विशिष्ट-गंधोदकपवित्रीकृतोत्तमाङ्गन अय्यपाउँन श्रीपुष्पसेनार्योपदेशक्रमेण सम्यग्विचार्य पूर्वशस्त्रेभ्यः सारमुद्धृत्य विरचितः श्रीमज्जिनेद्रकल्याणभ्युदयापरनामधेयोऽयं त्रिंशदभ्युदयो ग्रंथः समातः॥ (ग्रन्थ-श्लोकसंख्या ३५६०)
[श्रवणबेल्गोल-दौर्बलिशास्त्रि-प्रति ८२. धन्यकुमार-चरित्र (भ० गुणभद्र) आदिभाग:
स्वयंभुवं महावीरं लब्धाऽनंतचतुष्टयं । शतेन्द्रप्रणतं वन्दे मोक्षाय शरणं सताम् ॥शा प्रणमामि गुरुश्चैव सर्वसत्वाऽभयंकरान् । रत्नत्रयेण मंयुक्तान्संसारार्णवतारकान् ॥२॥ दिश्यात्सरस्वती बुद्धिं मम मन्दधियो दृदा। भक्त्यानुरंजिता जेनी मातेव पुत्रवत्सला ॥३॥ स्याद्वादवाक्यसंदर्भ प्रणम्य परमागमम् । श्रुताथेभावनां वक्ष्ये कृतपुण्येन भाविताम् ॥४॥ क्षमंतु सजनाः सर्वे ये समंजस-बुद्धयः। शोधयंतु पद दुष्टं विशुद्ध स्थापयन्तु ते ॥५॥
मन्तभाग:
इति धन्यकुमारचरिते तत्त्वार्थभावनाफलदर्शके प्राचार्यश्रीगुणमद्र. कते भन्य-वल्हण-नामाङ्किते धन्यकुमार-शालिभद्रयति-सर्वार्थसिदिगमनो नाम सप्तमः परिच्छेदः ॥७॥
यः संसारमसारमुन्नतमतिर्शात्वा विरक्तोऽभवदत्वा मोहमहामटं शुभमना रागाधकार तथा ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
धन्यकुमारचरित्र-प्रशस्ति
श्रादायेति महाक्त भवहर माणिक्यसेनो मुनिनैर्ग्रन्थ्य सुखद चकार हृदये रत्नत्रय मण्डनं ॥ शिष्योऽभूत्पदपकजैकभ्रमरः श्रीनेमिसेनो विभु. स्तस्य श्रीगुरुप गवस्य सुतपाश्चारित्रभूषान्वितः । कामक्रोधमदान्ध-गन्धकरिणो ध्वसे मृगाणापतिः सम्यग्दर्शन-बोध-साम्य-निचितो भव्याऽबुजाना रषिः ॥२॥ प्राचार समितीर्दधौ दशविध धर्म तप सयमम् सिद्धान्तस्य गणाधिपस्य गुणिनः शिष्यो हि मान्योऽभवत् । सैद्धान्तो गुणभद्रनाममुनिपो मिथ्यात्व-कामान्तकृत् स्याद्वादामलरत्नभूषणघरो मिथ्यानयध्वंसकः ॥३॥ तस्येय निरलकारा ग्रन्थाकृतिरसुन्दर । अलंकारवता दृष्या सावकाराकृता न हि ॥४॥ शास्त्रमिद कृत राज्ये राशो श्रीपरमादिनः । पुरे विलासपूर्वे च जिनालयैविराजिते ॥५॥ यः पाठयति पठत्येव पठन्तमनुमोदयेत् । स स्वर्ग लभते भव्यः सर्वाक्षसुखदापकं ॥६॥ लम्बकचुकगोत्रोऽभूच्छुभचन्द्रो महामनाः । साधुः सुशीलवान् शान्त. श्रावको धर्मवत्सलः ॥७॥ तस्य पुत्रो बभूवाऽत्र बल्हणो दानवान्वशी। परोपकारचेतस्को न्यायेनार्जित-सद्धनः ।।८।। धर्मानुरागिणा तेन धर्मकथा-निबन्धन । चरित कारित पुण्य शिवायेति शिवायिनः ॥६॥ इति धन्यकुमारचरित्र पूर्ण वातं ॥
[ देहली-पचायती मन्दिर प्रति
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
बेनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह ८३. सिद्धिविनिश्चक-टीका ( आचार्य अनन्तवीर्य ) आदिभाग:
अकलकं जिनं भक्त्या गुरुं देवी सरस्वतीं। नत्वा टीका प्रवक्ष्यामि शुद्धा सिद्धिविनिश्चये ॥१॥ अकलंकं वचःकाले कलौ न कलयाऽपि यत् । नृषु लभ्यं क्वचिल्लन्ध्वा तत्रैवाऽस्तु मतिमम ॥२॥ देवस्याऽनन्तवीर्योऽपि पदं व्यक्तं तु सर्वतः । न जानीतेऽकलंकस्य चित्रमेतत्परं भुवि ॥३॥ अकलंकवचोऽम्भोधेः सूक्तरत्नानि यद्यपि । गृह्यन्ते बहुभिः स्वैरं सद्रत्नाकर एव सः॥४॥ सर्वधर्मस्य नैराग्यं कथयन्नपि सर्वथा।
धर्मकीर्तिः पदं गच्छेदाकलंकं कथं ननु ।।५।। शास्त्रस्यादौ तदविघ्नप्रसिद्धिप्रथनादिकं । फलमभिसमीक्ष्य सर्वज्ञमित्यादिमगलमाह । तस्यायमर्थः। ( इसके बाद "सर्वशं सर्वतत्वार्थ-स्याद्वादन्यायदेशिन | श्रीवर्द्धमानमभ्यर्च्य वक्ष्ये सिद्धिविनिश्चयम्" मूलके इस मंगलपद्यका अर्थ तथा व्याख्यान है और फिर प्रथम प्रस्तावके अन्यपद्योकी टीका है)।
इति श्रीरविभद्रपादोपजीव्यनन्तवीर्य-विरचिताया सिद्धिविनिश्चयटोकाया प्रत्यक्षसिद्धिः प्रथमः प्रस्तावः ॥१॥ अन्तभाग:
"यथेन्द्र इत्यादि निदर्शनमत्रैवेत्थं भूतस्येत्यादिना शास्त्रार्थमुपसहरमाह-तदेवमित्यादि शास्त्रान्ते मगलमार-जीयादित्यादि ।।
इति सिद्धिविनिश्चयटीकायामनन्तवीर्यविरचिताया निक्षेपसिद्धिादशमः प्रस्तावः समाप्तः॥ (इसके आगे ग्रन्थदान-प्रशस्ति है। टीकाकारकी कोई प्रशस्ति नहीं)।
[ कच्छदेशस्थ कोडायग्रामकी प्रति परसे पुरातत्वमन्दिर अहदाबादमें कराई गई प्रति
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
योगसंग्रहसार-प्रशस्ति ८४. प्रायश्चिचसमुच्चय-सचूलिक-वृत्ति (श्रीनन्दिगुरु) मादिभाग :
शुद्धात्मरूपमापन्न प्रणिपत्य गुरोर्गुरुं । निबन्धनं विधास्येऽहं प्रायश्चित्तसमुच्चये ॥१॥
प्रणम्य परमात्मान केवलं केवलेक्षणं ।
मयाऽभिधास्यते किंचिच्चूलिकाविनिबन्धनम् ।।२।। अन्तभाग:
यः श्रीगुरूपदेशेन प्रायश्चित्तस्य संग्रहः । दासेन श्रीगुरो धो भव्याशय-विशुद्धये ॥१॥ तस्यैषानूदितावृत्तिः श्रीनदिगुरुणा हि सा ।
विरुद्ध यदभूदत्र तत्क्षाम्यतु सरस्वती ॥२॥ प्रवरगुरुगिरीन्द्र-प्रोद्गता वृत्तिरेषा सकलमलकलंकक्षालनी सजनाना । सुरसरिदिव शश्वत्सेव्यमाना द्विजेन्द्रःप्रभवतु जननूना यावदाचन्द्रतारं ॥३॥
समाप्तोऽयं ग्रन्थः। (वृत्तिसख्या प्रायः २००० श्लोकपरिमाण है)
८५. योगसंग्रहसार ( श्रीनन्दिगुरु) आदिभाग :
भद्रं भूरिभवाम्भोधि-शोषिणे दोषमीषिणे । जिनेशशासनायाऽलं कुशासनविशासिने ॥१॥ संयमोदाममारामश्रीगुरोः पादपंकजम्।। वंदे देवेन्द्र-वृन्दोद्यन्मौलिमालाकराचितम् ॥२॥ योगीन्द्रो रुन्द्रयोगाग्नि-दग्धकौन्धनोऽङ्गिनाम् । विश्वको विश्वश्वाऽस्तु मंगलं मंगलाथिनाम् ॥३॥
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
जैनग्रन्थ - प्रशस्तिसंग्रह
सद्वाम्वृत्त-पदन्यास-वर्णालंकारहारिणी । सन्मार्गात सदैवाऽस्तु प्रसन्ना नः सरस्वती ||४|| यस्माद्ध्यानं बुधैरिष्टं साक्षान्मोक्षस्य साधनम् । तो मोक्षार्थि भव्येभ्यस्तदेवाऽस्माभिरुच्यते ||५||
अन्वभाग :
विपुल-वाङ्मय-वारिधि-तत्वसन्मणि-मयूस्व-लवाश कलाकृतः । स्मरणमात्रमिदं गदितं मया किमिह दृष्टमहो न महात्मभिः || १७६ || नानोपदेशकोशोऽयं सरस्वत्या मदर्पितः । भव्यैराधीयमानोऽपि सर्वदास्त्वक्षयस्थितिः || १७७ ॥ श्रीनन्दनन्दिवत्सः श्रीनन्दीगुरुपदाब्जषट् चरणः । श्रीगुरुदासो नन्द्यान्मुग्धमतिश्रीसरस्वतीसूनुः ॥१७८॥ इति श्रीनन्दिगुरुकृतः योगसग्रहसारः समाप्तः ।
८६. भावशतक ( कवि नागराज ) आदिभाग :
शुभ्रं क्वचित्क्वचिदतीवसितेतराभं क्वापि प्रफुल्लनवपल्लवसन्निकाशं । तसं क्वचित्कवचन शीतलमस्तु वस्तु कैवल्यसंसृतिपथानुगतं मुदे बः ॥ १ ॥ नागराजशतग्रंथं नागराजेन तन्वता ।
अकारि गतबक(क्त्र) श्रीर्नागराज गिरागुरुः ||२|| वसंतकाले चकिता नतागी विज्ञाय चक्रीकृतचापदंडं । मनोभवं सौरभशोभमानैरपूरयत् पाणियुगं प्रसूनेः ॥३॥
अन्तभाग :---
श्रासीत्कार्प टिगोत्रसागर-सुधाधामो मुनिः श्रीधनः श्रीविद्याधर इत्यशेषभुषन - प्रख्यातनामा मृतः ।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावशतक - प्रशस्ति
यः केदार पदारविंद - युगल- प्रत्यग्रपूजाविधिः प्राप्ताशेषपवित्र भव्यविभवैः सार्थीकृतार्थी (थि) श्रमः ॥६७॥ तत्पुत्रः सर्वमित्रं सुरसकविकुलश्रूयमाणोनुकीर्तिः । प्रख्यातोद्यालपादो जगति विजयते शङ्करेशारतंसः || विष्णुर्दैत्येन्द्र युद्ध वितिकरस फलवृत्तकुतरता(?) स्वभार्या लक्ष्मीं निक्षिप्य यस्मिन् विरहति दनश: (१) स्वेच्छया स्वस्थचित्तः ॥ १८॥ तस्माजात जातो निजगुणमणिभिः प्रीणता शेषलोकः काहंकारिकारि स्मितमहिषसुखेष्टकवंशावतंसः । भात श्रीनागराजो परनृपतिशिरो दर्शितोद्यत्प्रतापो राजेतेयं (?) समेते विगलितकलहे वाद्युपद्मालया (?) च ॥९६॥ भारत्यय दिपूस्त्वामामरतरुजाते (१) विवादोस्ति चेत् सागत्वं यदिमन्मथे सकलता नित्यं शशांके यदि । सिहे चेन्नरता जितारियशसो भावच्चचूडामणे (?) स्त्रस्तस्तद्गुण तोपमानघटनागराजप्रभो (१) ॥१००॥ यस्तीक्ष्णाय धीर (?) दुर्द्धरमहा कौक्षेय काक्षेपणा (१) तुभ्यक्षापति बल्लवोदर दरो निशिन्नगर्भायते (?) । सोऽर्यं दुर्जयदाभुयंगनियत (?) प्रौढप्रता[पा]नलज्वालाज्वालखिलीकृतानागरः (?) श्रीनागराजो जयी ||१०१ || इतिश्रीनागराजकृतं भावशतकं सम्पूर्ण ॥
[ बम्बई ऐ०प०स० प्रति नोट- यह प्रति बहुत ही अशुद्ध लिखी हुई है तथा त्रुटियोंसे पूर्ण है।
८७. तस्वसार- टीका ( भ० कमलकीर्ति )
आदिभाग:
यदज्ञानं विश्व - भावार्थ- दीपकं संशयादि-इन् । तं बन्दे तत्त्वसारशं देवं सर्वविदावरं ||१||
१२१
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
नैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह सर्वविद्-हिमवदुक्त-सरो-द्वार-विनिर्गता । माग्गंगा हि भवत्वेषा मे मनोमलहारिणी ।।२।। गुरूणा पादपद्म च मुक्तिलक्ष्मीनिकेतनं। मे हत्सरसि सानंदं क्रीडतामन्तरायहत् ॥३॥ पुनः श्रीगौतमादीना स्मृत्वा चरणपकजे ।
वक्ष्ये श्रीतत्वसारस्य वृत्ति संक्षेपतो मुदा ॥४॥ स्वस्ति । अथ श्रीनेमीश्वरमहातीर्थादियात्राविहारकर्मविधाय द्वथाद्यद्य (१) च श्रीय(प )यपुरमागत्य महामहोत्सवपूर्वक धर्मोपदेशं कुर्वतः स सतो मे यथा भेदेतररत्नत्रयात्मकमोक्षमाग्ग-भावना भावय तथेत्वदान (१) क्ष्मीकृतपरमार्थतरपलक्षणेन ठ• अं(सं)तोषतनयेन सतिमयेन ठ० श्रीलधूनामधेयेनेदं वचः प्रोक्तं-भो कृपावारिसागर चतुर्गतिसंसाराबुधियान भट्टारकश्रीकमलकीर्तिदेव चतुर्विधसत्रकृतसेव संसारशरीरभोगनिर्ममो मदीयो सामोऽयं तत्त्वाऽतत्त्व-हेयोपादेय-परिशानलालसः ठ० श्रीअमरसिहो वरीवर्तितस्तत्त्वोपदेशेन बोध्यते चेत्तदा चमिताकाकुलीभूतमानसे [न] मुहविमृश्याल्पमतिनाऽपि मया चिंतितमिति। सर्वं विद्योक्ततत्त्वोपदेशे पुण्य भविष्यति । पुण्येन तत्तत्त्वोसारोपदेशाख्य शास्त्र सम्पूर्ण भविष्यतीति मत्वा तत्त्वसारविस्तराऽवतारं भावनाग्रंथं कर्तुं समुद्यतोऽहमभव ॥छ।। अथासन्नीकृतोपारमंसारतीरेण अन्तभक्ति-सकलविमलकेवलज्ञानमूर्ति-सर्वविन्महावीरेण समाविष्कृतसमयसार-चारित्रसार-पचास्तिकायसार-सिद्धान्तसारादिसारेण समू-कृतबाह्याभ्यतरदुद्धरद्वादशविधतपोभारेण समभ्यसितसम्यक्त्वाद्यष्टगुणालकृतपरमात्मस्वभावेन तिरस्कृतासंसारायाताशानोद्भव-लोकमात्रसंकल्पविकल्पास्मकविभावेन भस्मीकृतद्रव्यकर्म-भावकर्म-नोकर्ममलकलकाना सिद्धानां द्रव्यभावरूप स्तुति कत्तुकामेण मेदोऽभेदरत्नत्रयानुभकोद्भवसम्यग्ज्ञानमहाधामेन श्रासंसारप्रधावित-मोहमहाराजशीघ्रगामितं मसंग्निलित(?) पदमायमानादिमिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिभावादिविषयकषायठकपेटकदुर्जयनिर्शायसर्वविदोतरागोपदिष्टागमाध्यात्मसिद्धातशास्त्राऽवतारितोपयोगेन समीप्सितसाक्षादूपे
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
तस्वसारटीका-प्रशस्ति
१२३ यसंसिदिशिष्टाचार-प्रपालन-नास्तिकता]परिहार-निर्विघ्नपरिसमत्ती(माप्ती) ति फल चतुष्टयेन स्वगततत्त्वपरगततत्त्वभेदभिन्न तत्त्वसाराख्यं ग्रन्थमहं प्रकक्यामीति कृतप्रतिशेन परमाराध्यपरमपूज्यभद्वारफश्रीदेवसेनदेवेन सूत्रमिदं संवर्ण्यते ॥
इति श्रीतत्त्वसारविस्तरावतारेऽत्यासन्न-भव्यजनानंदकरे भट्टारकश्री. कमलकीर्तिदेव-विरचिते कायस्थमाथुरान्वयशिरोमणीभूतभन्यवरपुण्डरीफाsमरसिंहमानसारविन्द-दिनकरे स्वगतपरगततत्त्वलक्षणवर्णनं नाम प्रथम पवं । अन्तभाग :
ग्रन्थेऽस्मिन् भावनारूपे पुनरुक्तस्य दूषणं । भ(भा)वविद्भिर्नतद्ग्राह्य ज्ञानवैराग्य भूषणं ।।१।। इति तत्त्वं स्वपरगतं प्रोक्तं सक्षेपमात्रतोऽपि मया
सम्यग्यदि विस्तरतो ब्रूते जिनसन्मतिः सत्यं ॥२॥ इति कतिपयवर्णणिताऽध्यात्मसारा परमसुखसहाया तत्त्वसारस्य टी[का]। अवगतपरमार्था. शोध्य चैना पठतु सुरमृगपतिकठे हारभूता सुरम्या ॥३॥
यावन्मेरु-मही-स्वर्ग-कुलाद्रि-गगणाऽपगाः।
तत्त्वसारस्य टीकेय तावन्नद[तु] भूतले ॥४॥ इति तत्त्वसारविस्तारावतारेऽत्यासन्नभव्यजनानदकरे भट्टारकश्रीकमलकीर्तिदेव-विरचिते कायस्थ-माथुरान्वय-शिरोमणीभूत-भव्यवरपुडरीकाऽमरसिह-मानसारविन्द-दिनकरे सिद्धस्वरूपवर्णन षष्टं पर्व ।।६।।
सिद्धाः सिद्ध(द्धि)प्रदास्ते स्युः प्रसिद्धाष्टगुणैर्युताः। भोऽमर्त्यसिह भो(१)शुद्धाः प्रसिद्धा जगतात्रयैः(ये) ॥६॥ आशीर्वादः
श्रीमन्माथुरगच्छपुष्करगणे श्रीकाष्ठसंघे मुनिः संभूतो यतिसंघनायकमणिः श्रीक्षेमकीर्तिमहान् । तत्पट्टाम्बरचंद्रमा गुणगणी श्रीहेमकीर्तिर्गुरुः श्रीमत्संयमकीर्तिपूरितदिशापूरो गरीयानभूत् ॥११॥
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह अभवदमलकीर्तिस्तत्पदामोजभानुर्मुनिगणनुतकोर्तिविश्वविख्यातकीर्तिः। शम-यम-दम-मूर्तिः खंडितारातिकीर्तिनगति कमलकीर्तिः प्रार्थितज्ञानमूर्तिः।।
[देहली-पंचायती-मंदिर प्रति नोट-यह अन्य प्रति बहुत कुछ अशुद्ध है। और इस प्रतिके शुरू तथा अन्त आदिमें कितने ही पत्र वादको प्रतिलिपि करके जोड़े गये हैं।
८८. यशोधर महाकाव्य-पंजिका (पं० श्रीदेव) पादिभाग:
यशोधर-महाकाव्ये सोमदेवैर्विनिर्मिते। श्रीदेवेनोच्यते पंजी नत्वा देवं जिनेश्वरं ॥१॥ छंद-शब्द-निघट्वलकृति-कला-सिद्धांत-सामुद्रकज्योतिवैद्यक-वेद-वाद-भरताऽनंग-द्विपाऽश्वायुध-। ताख्यानक-मंत्र-नीति-शुकुन-क्ष्मारुह-पुराण-स्मृतिश्रेयोऽध्यात्मजगत्क्षितिप्रवचनी-व्युत्पत्तिरत्रोच्यते ॥२॥ अहं वा काव्यकर्ता वा द्वावेवेश्वराविह। विधु-बध्नातिरेकेण को नामान्यस्तमोपहः ॥३॥ किच कवेरपि विदग्धोऽहमेतत्सूक्तिसमर्थने । यत्सौभाग्यविधौ स्त्रीणा पतिपन्न पिता प्रभुः ॥४॥ प्रयोगास्तमयाच्छन्देष्वप्रसिद्धिमयं तमः । तत्प्रयोगोदयाों हि निरस्यत्यसमंजसं ॥२॥ रुष्यत्याकर्षकायाऽन्धः स्वदोषेण यथा स्खलन् । स्वयमशस्तथा लोकः प्रयोक्तारं विनिदति ॥६॥ नाऽप्रयुक्तं प्रयुजीतेत्येतन्मार्गानुसारिभिः । निघंटु-शब्दशास्त्रेभ्यो नूनं दत्तो जलाजलि ||७॥ जहे-पेलवयोन्याद्यान् शब्दांस्तेऽत्र प्रयुजतां। नाऽप्रयुक्तं प्रयुजीतेत्येष येषा नयो हृदि ।
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
यशोधर महाकाव्यपंजिका - प्रशस्ति
नाsप्रयुक्तं प्रयोक्तव्यं प्रयुक्तं वाऽप्रयुज्यते । इत्येकांतस्ततो नास्ति वागर्थौचित्यवेदिनां ॥ ६ ॥ साग्रा दशशतीवाचामपूर्वा समभूदिह । कवेर्वागर्थ सर्वज्ञाद्वर्णकत्रिशती तथा ॥१०॥
सुमुखः समाहितमतिरुदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा कविः सकलैहिकामुत्रिकव्यवहारव्युत्पत्तिकारणं काव्यमिद चिकीर्षुः पुण्यावाप्ति- प्रत्यूह-व्यूहव (व्यु) दासो नास्तिकतापरिहारः शिष्टाचारप्रतिपालनं परं परया परकृतोप - काराद्य विस्मरणं वेति पंचविधं फलं । श्राशीर्निमस्क्रिय बस्तुनिद्द शो वा ऽपि तन्मुखमिति वा मनसि निधाय श्रियमित्यादिकान् श्लोकानाह || || कुवलयमुत्पलं भूमंडल च । संदर्शनमवलोकनं सम्यग्दर्शनं च | कंतुः कामः । निकेतन गृहं ।
इति श्रीसोम (श्री) देवसूरि - विरचिताया यशोधर - पंजिकायां प्रथम श्रश्वाक्षः ||१|| [ देहली - पंचायती- मन्दिर प्रति नोट १ – इस ग्रन्थ प्रतिकी सब संधियोंमें श्रीदेव की जगह मूलग्रन्थकार सोमदेवका ही नाम दे दिया है, जो लिपिकारकृत अशुद्धिका परिणाम जान ड़ता है।
१२५
नोट २- - इस ग्रन्थप्रतिके अन्तमें पंनिकाके कर्ताकी कोई प्रशस्ति नहीं है । यह प्रति संवत् १५३६ फाल्गुण सुदि ८ रविवार के दिन लिखाकर मूलसंधी मुनि रत्नकीर्तिके उपदेशसे एक खंडेलवाल कुटुम्बकी ओरसे ब्रह्म होला को दान की गई है।
८६. पुरुषार्थानुशासन (पं० गोविन्द )
आदिभाग :
श्रियं कुर्यात्स वः कविद्देवो देवेन्द्रवन्दितः । दृग्ानसुखवीर्याणि यस्याऽनतान्यनन्तवत् ॥१॥ स्वभूर्विष्णुः शिवो भास्वान् शीतगुः सुगतो गुरुः ।
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिर्मग्रह
धर्मराजश्च देवेन्द्रो जिनेन्द्रः स्वस्तिटोऽस्तु नः ||२|| शक्तिव्यक्तिकृताऽनन्तगुणाय परमात्मने । भक्त्यात्मनः सतां शक्त्या गुणाना व्यक्तये नमः ||३|| तां नमामि गिरं ब्राह्मीं गुरू व ददतेऽङ्गिना । यादेयोपदेशेन सेविता ये हितं परं ||४||
ser मा श्रीपथान्नाम पुरीन्नाकिपुरीमिव । स्वां श्रियं मर्त्यलोकेऽस्मिन्नावि: कर्तुमिता स्थितं ॥ ५ ॥ श्रीमतो नरसिंहस्यामरसिंहस्य सन्नयः । तनयो विनयोपेत इतिश्रीलक्ष्मणोऽभणत् ||६|| (द्वयं) शुद्धयर्थं यशः श्रेयश्व धीमता ।
स्वर्जनीयं भवेता भोः काव्येनैवात्र ते भृशं ॥ ७॥ काव्यं विधीयता किंचित्पुरुषार्थोपदेशितं । स्वार्थकृत्ये न धीमंतो भवंति यदनुद्यताः ||८||
श्रुत्वा तस्येति सुश्लिष्टरचन वचनं मया । इति सोऽभाणि भो युक्तं त्वयोक्त किंत्वितः श्रृणु ॥ ६ ॥ योगक्षेमौ सुराजाद्वा जायेते ते सुकान्यतः । कुराजादिव तावेव नश्यत्तस्तु कुकाव्यतः ||१०|| काव्यं निराहुराचार्या मावं वा कर्म वा कवेः । तन्नष्टाऽशेपदोषं स्यात्सुकाव्यं परथा परं ॥ १२ ॥ श्रशत्वाद्वा प्रमादाद्वा शब्दादौ स्खलनं कवेः । दोषः स्यात्ते तु शब्दाद्याः प्रभूताः काव्यहेतवः ||१२|| तत्तास्ते जानते केचिदप्रमत्ताः सुमेधसः । विश्ववाङ्मयवाराशेः पारेयै रुद्यतेर्गतं ॥ १३ ॥ ताशा मादृशां येषा नाभूद्योगोपि तेपि चेत् । काव्यायाद्यमं कुर्य धृष्टत्वं विमतः परं ||१४||
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषार्थानुशासन प्रशस्ति
किञ्च - भगवन्समन्तभद्रः श्रीमद्भट्टाकलङ्क इत्याद्याः । चक्रस्तर्कग्रन्थान्कुतर्क विक्षेपक्षांस्तान् ||१५|| श्रीपूज्यपादभगवत्प्रमुखाः विमुखा कुमार्गतो कुर्वन् । व्याकरणानि नृणा वाङ्मल [न? ]व्याकरणनिपुणानि ॥ १६ ॥ जिनसेनो गुणभद्रो र विषेणश्चैवमादिकविराजाः । महता निहताहांसि व्यधुः पुराणानि पुरुषाणा ॥ १७॥ श्री भट्ट वरादयो दुरंताघपाशशस्त्राणि । सुमधुरगिरां व्यरचय ननगाराचारशास्त्राणि ॥ १८॥ श्री शिवको टिमुनीश्वरपुरोगमाः स्ववगतागमा नृणा । ज्ञानतपश्चारित्रं सदर्शनं दर्शयामासुः || १६ || श्री कुन्दकुन्दसूरिः श्रीमद्डमाम्बातिदेव इत्याद्याः । साधु व्यदधुस्तत्त्वग्रन्थानुद्दिष्टपरमार्थान् ॥२०॥ श्री सोमदेव कुर्वताऽपूर्व शब्द सर्वस्वाः । निरवद्यगद्यपद्यश् चम्पूःकृतबुधशिरःकम्पाः ॥२१॥ श्रीवीरनन्दिदेवो धनञ्जयश्वाऽसगो हरिश्चन्द्रः । व्यधुरित्याद्याः कवयः काव्यानि सदुक्तियुक्तीनि ॥ २२॥ श्रीजयसेनाचार्योऽमितगतियतिरेवमादयः सदयाः । ग्रन्थीकृत्य सदनगारिणामूचुराचारान् ||२३|| इत्याद्यागमभेदान्विदितमनोवाग्वपुः मलछेदान् । सर्वानपि जित दुयचक्राः कविचक्रिणश्चक्रुः ||२४| इत्यादिपौरस्त्य महाकवीना रुग्भी रवीनामिव यत्र वाग्भिः । प्रकाश्यते विश्वपदार्थ जातं न तत्र भात्यन्यवचः प्रदीपः || २५ || श्रन्यच्च - भूवाच्यते कलौ जाताः प्रभूताः साप्रतं खलाः । कुर्व्वतोऽपकृतीरेव नृणामाराधिताश्च ये ||२६|| वंद्यानामपि निन्दन्ति ये गिराविमलाः खलाः । माशा किनते गोधनाः कृपा कुर्य्यरजासु किं ||२७|
१२७
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
तथा च
पुरुषार्थानुशासन- प्रशस्ति
द्वित्रा एवात्र ते सन्तो मण्यो वा सुजातयः । नयंति सुत्रमाभास्य सुबर्णमपि ये स्वयं ॥ २८ ॥ तावन्त एव ते मन्येऽणवः स्पष्टाः ससर्ज यैः F सन्तोऽसतोऽन्यथा मृज्यान स नास्ति विविविंधीः ॥ २६ ॥ तत्किं काव्याधानेन यशः श्रेयोऽर्थिभिन्नभिः । कार्यः सदा सदाचारो लभ्येते लघु ते यतः ||३०| सुमनोगतमाख्याय मयीत्युपरते सति । सम्मितं स ततोऽवो चल्लक्ष्मणः सुविचक्षणः ||३१|| नृभिर्विपश्चिता वाच्या न पुरः प्रचुरा गिरः । कथ्यतेऽदस्ततस्तथ्यं संक्षेपेण मया वचः ॥ ३२॥ भवन्मानसजं काव्यवारिजं निनकर्णयोः ।
सीकर्तुमिच्छामि विधेयस्तदनुग्रहः ||३३|| साहाय्यं स्वामिभक्ताना शारदा वो विधास्यति । काव्यसिद्ध सता सैव मातेव हितकारिणी ॥ ३४॥ तस्येत्यावश्यकं वाक्यं निशम्याऽहं स्वमानसे । वाग्देवीं प्रणमंस्तस्याः प्रसादायेत्यचितयं ॥ ३५ ॥
मईति मे भक्तिग्देवी तन्मुखोद्भवा । काव्यं मे कुर्वतः किन्न सा सहायी भविष्यति ॥ ३६ ॥ कुर्वे मंदोऽपि तत्काव्यमहं शोचामि किं बहुः । सहायं सबलं प्राप्य किं न हीनोपि वल्गति ॥३७॥ काव्यसंस्कारकर्तारः संतिबा गुरवो मम । शाततद्धेतवः संचिन्तया मम कि तया ॥ ३८ ॥ निश्चित्येति ज्ञयं पश्चादिति चिंतामुपागमं । विचित्रा रुचयः पुंसामनुशास्मि तदत्र किं ॥ ३६ ॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषार्थांनुशासन - प्रशस्ति
इच्छंत्याचे पिणीं श्रोतुं केचिद्विपि परे । संवेगिनीं कथां केचित्परे निवैदिनीं जनाः ॥४०॥ केचिद्धर्म्मार्थिनः केचिदर्थकामार्थिनोऽङ्गिनः । मुमुक्षवोऽन्ये तत्सर्वान्के रंजयितुमीशते ||४१|| प्रायः सर्व्वप्रियं यद्वा पुरुषार्थानुशासनं । Fast तत्तथा स्वस्मिन् जिते रेंजितं जगत् ॥४२॥ इति स्वगतमालोच्य शास्त्रमन्वर्थसंज्ञकं । मया प्रसूयते नाम्ना पुरुषार्थानुशासनम् ||४३|| पुरुषार्थश्चतुरंग उपदेशो ऽनुशासनं । चतुर्वर्गश्व धर्माऽर्थ-काम-मोक्षः प्रकीर्तितः ॥४४॥ चतुर्वगपि मानुष्यैः कैश्विदद्भुतचेष्टितैः । प्राप्य कालादिसामग्री साध्यसे कृतसत्क्रियैः ॥ ४५ ॥ विना मोक्षं वतुर्वर्गत्रिवर्गः सद्भिरुच्यते । स एव साध्यते कैश्विदलब्ध्वाऽखिललधिभिः ॥४६॥ जन्मसाफल्यकृत्पुंसां स्यात्रि गोंपि साधितः । परस्पराविरोधेन सुखश्रेयस्करो यतः ॥४७॥ विरोधयेन्न वा धर्मे साधयन्शुद्धधीः परौ । परौ तु साधयन्व न हि जातु विरोधयेत् ॥४८॥ नृणा विरोधितावर्थकामौ किं किल कुर्व्वतः । धर्मस्तु हंति तावत्रामुत्र चेषद्विरोधितः ॥४६॥ धर्मादेव प्रसूतं श्रर्थकामौ नृणामिह । सम्यत्क्त्रादिव सुज्ञानचरित्रे सुखसाधने ॥ ५० ॥ एक एव क्षमो धर्मः सर्वकल्याण योजने । एक एव न किं भानुरल सर्वार्थदर्शने ॥२१॥ उत्कल्लोपि वाशिर्षाहुभ्यां जातु तीर्यते न स धर्ममाहात्म्यं वक्तुं केनापि पार्यते ||४२||
1
PRE
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह त्रिवर्गसाधने तस्माद्धर्ममुख्यतया नृभिः। . यतितव्यं सदा जन्मसाफल्यं नेतुमात्मनः ||५शा दुरापं प्राप्य मानुष्यं यैस्त्रिवर्गो न साधितः । केवल नेह लोकस्तैः परलोकोऽपि बाधितः ।।५४४ विना त्रिवर्गसंसिद्धया मानुषस्य पशोरपि । केवलं खुरशृंगादिकृतो भेदोऽभिवेदितः ॥५५॥ मानुष्येऽपि न यः स्वार्थसाधनायोद्यतोऽधमः । तं तिरश्चन गति कांचित्प्राप्तं को बोधयिष्यति ॥५६॥ स्वार्थसिद्धिर्भवेद्यत्र तिर्यतमपि तद्वरं । मानुष्यमपि तन्निछ स्वार्थभ्रंशो भवेद्यतः ॥५॥ यथाऽनर्थकमाप्तत्वं विनाऽनन्तचतुष्टय । पुरुषार्थ विना नृणा पुरुषत्वं तथा वृथा ॥५८।। पुमर्थसाधनोपायमवबुध्य ततः सुधीः।। साधयेत् तथा नृत्वं कृतार्थ जायते यथा ||५|| इति कतिचिदुदीर्याधुनिंद्यपद्यानि लोकद्वितयगतसुखार्थी श्रोतृशुश्रूषुतायै । जिनपतिमतसूत्रात् कथ्यतेऽथाप्त्युपायः
कृतसफलसमृद्धः सच्चतुर्वर्गसिद्धः ॥६०॥ इति पंडितश्रीगोविन्द विरचिते पुरुषार्थानुशासने कायस्थमाथुरवंशाऽवतंस-श्रीलक्ष्मणनामाकिते कथामुखाऽभिधानोऽयं प्रथमोऽवसरः परः ।।।। अत्राशीर्वादः --
भोगींद्रो भोगिवर्गः कथमपि विदितः प्रस्फुरद्भोगरत्नैअन्द्रोंकेनोडुवृन्दैरपि सुरनिकरैक्सहस्रेण चेन्द्रः । कीर्त्या यस्य त्रिलोक्यामिव सुरसरिताश्चेतितायां स्वसंगाच्छीमान्सोऽमर्त्यर्सिहश्चिरमुरुचरितो नन्दतान्नंदनाभ्यां ॥१०॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषार्थानुशामन - प्रशस्ति
( इसी तरह हर एक अगले श्रध्यायके शुरू में भी श्राशीर्वादात्मकपत्र दिये हैं जिनमें प्रायः 'लक्ष्मण' को आशीर्वाद देते हुए उसके गुणोंका भी कुछ वर्णन किया है । )
१३१
अन्तभागः-
श्री सद्महासः कुमुदाऽनिलाशस्तमाविनाशः सुपथप्रकाशः । यत्रादितेऽत्र प्रभवन्ति लोके नमाम्यहं श्रीजिनभास्करं ते ||१|| दोषाsप्रकाशः कमलाऽवकाशस्तापस्य नाशः प्रसरश्च भासः । यत्र प्रसन्नेऽत्र जने भवति श्रीमज्जिनेन्द्र तमहं नमामि ||२|| कुर्वेतु धीरविणसमृद्धि विवेकवार्द्धेश्च जनेऽत्र वृद्धि । श्रीमूलसंघाकर- चन्द्रपादा भट्टारक श्रीजिनचन्द्रपादाः ||३|| विमलसद मलकाप्रासंघ पट्टोदयाऽद्राबुदित उरुषचोंशुध्वस्तदोषाधकारः । छुवजन जलजानामुद्विलासं ददाना जयति मलयकीतिर्मानुसाम्यं दधानः॥४॥ काष्ठासघेऽनघयतिभिर्यः कान्तो भात्याकाशे स्फुर दुडुभिर्वा चन्द्रः । सत्प्रशाना भवति न केषा तुत्यः कात्याऽचारः स कमलकीय चार्यः ||५|| परे च परमाचारा जिनसघमुनीश्वराः । प्रसन्नमेतत्कुर्वतु मयि सर्वेपि मानम ॥६॥ कायस्थानामस्त्यथी माथुराणां वंशो लब्ध्वा मर्त्यसमत्प्रशंसः । ताप श्रीखेतलो बन्धुलोकैः ग्वे ताचैरुत्प्रकाशं शशाव ||७||
गिरिरिव धीरोवारिधिर्वा गभीरो विधुरिव हततापः सूर्यवत्सुप्रतापः । नरपतिरिव मान्यः कवयो वदान्यः समजनि रतिपालस्तत्सुतः साऽरिकालद दुःशामनाऽपायपरो नराग्रणीः मदोयतो धर्मसुतार्थसाधने । ततः सुतोऽभूत् गदाधरोषि यो न भीमता क्वापि दधौ सुदर्शनः ॥६॥ स तस्मात्सत्पुत्रो जनितजनितासयदजनि
क्षितौ ख्यातः श्रीमानमरहरिरित्यस्तकुनयः ।
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह गुणा यस्मिस्ते श्री-नय-विनय-तेजःप्रभृतयः
समस्ता ये व्यस्ता अपि न सुलभाः क्वाऽपि परतः ॥१०॥ महम्मदेशेन महामहीभुजा निजाधिकारिष्वखिलेष्वपीह यः। सम्मान्य नीतोपि सुधीः प्रधानता न गर्वमप्यल्पमधत्त सत्तमः ॥११॥ सर्वैरहपूर्विकया गुणैर्वृतं निरीक्ष्य दोषा निखिला यमत्यजन् । . स्थाने हि तद्भरिभिराश्रितेऽरिभिः स्थाने वसंतीह जना न केचन ॥१२॥ श्रुतशताये विनयेन धीमता तया नयस्तेन च येन संपदा । तया च धर्मो गुणवनियुक्तया सुखंकरं तेन समस्तमीहितं ॥१३॥ सत्योक्तित्वमजातशत्रुरखिलक्ष्मोद्धारसारं नयं रामः काममुदाररूपममलं शीलं च गंगांगजः। कर्णधारुवदान्यतां चतुरता भोजश्च यस्मायिति स्वं खं पूर्वनृपा वितीय सुगुण लोकेऽत्र जग्मुः परं ॥१४॥ धनं धनार्थिनो यस्मान्मानं मानार्थिनो जनाः। प्राप्यासन् सुखिनः सर्वे तवयं तवयार्थिनः ॥१५॥ निशीनोः कौमुदस्येष्टो नाब्जानामन्यथा रवेः । यस्योदयस्तु सर्वेषा सर्वदेवेह वल्लभः ॥१६॥ स्त्रीकुलीनाऽकुलीना श्रीः स्थिरा धीः कीर्तिरस्थिरा । यत्र चित्रं विरोधिन्योऽप्यऽमूर्तेनुः सहस्थितिं ॥१॥ तस्यानेकगुणस्य शस्यधिष्णस्याऽमयसिहस्य स । स्यातः सूनुरभूत्प्रतापवसतिः श्रीलक्ष्मणाख्यः क्षितौ। यो वीक्ष्येति वितय॑ते सुफविभिर्नीत्वा तनु मानवीं भर्मोऽयं नु नयोऽथवाऽथ विनयः प्राप्तः प्रजापुण्यतः ॥१८॥
यशो यैर्लक्ष्मणस्यैणलक्ष्मणाऽत्रोपमीयते। शंके न तत्र तैः साक्षाञ्चिलाक्षलक्ष्मलक्षितं ॥१६॥ श्रीमान्सुमित्रोन्नतिहेतुजन्मा सल्लक्षणः सन्नपि लक्ष्मणाल्यः। रामातिरिक्तो न कदाचनासीदधाच यो रावणसोदरत्वं ॥२०॥
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषार्थानुशासन-प्रशस्ति
१३३ म नयविनयोपेतैर्वात्यैर्मुहुः कविमानसं सुकृतसुकृताऽपेक्षो दक्षो विधाय समुद्यतं । श्रवणयुगलस्यात्मीयस्यावतंसकृते कृतीस्तु विशदमिदं शास्त्राभोज सुबुद्धिरकारयत् ॥२९॥ अथास्त्यप्रोतकाना सा पृथ्वी पृथ्वीव संततिः। सच्छायाः सफलाः यस्या जायते नरभूहाः ॥२२॥ गोत्रं गायेमलंचकार यं इह श्रीचन्द्रमाश्चन्द्रमो बिम्बास्यस्तनयोऽस्य धीर इति तत्पुत्रच हींगाऽभिधः। दोहे लब्धनिजोद्भवेन सुधियः पद्मश्रियस्तस्त्रियो नव्यं काव्यमिदं व्यधायि कविनाऽहत्पादपद्यालिना ॥२३॥ पाटादिवर्णसंज्ञेनेति शेषः॥ शब्दार्थोभयदुष्ट यव्यधाय्यत्र मया पदं ।
सद्भिस्ततस्तदुत्सायं निघेयं तत्र सुन्दरं ॥२४॥ जीवाच्छोजिनशासनं सुमतयः स्युः क्ष्माभुजोहचतास्सर्वोप्पस्तु निरामयः सुखमयो लोकः सुभिक्ष्यादिभिः । संतः सन्तु चिरायुषोऽमलधियो विज्ञातकाव्यश्रमाः शास्त्र चेदममी पठन्तु सततं यावत्रिलोकोस्थितिः॥२५॥
यदेतच्छास्त्रनिर्माणे मवात्यल्पधिया कृतं ।
दंतव्यमपरागैर्मे तदागः सर्वसाधुभिः ॥२६॥ इति प्रशस्तिः ॥ समाप्तं चेदं पुरुषार्थानुशासननाम शास्त्रमिति ॥
[बम्बई ऐ०५० स० भ० प्रति नोट-यह ग्रन्थप्रति अच्छी साफ और शुद्ध लिखी हुई है और किसी किसी स्थानपर टिप्पणको भी लिये हुए है।
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह १०. नागकुमार-चरित ( मल्लिषेण सूरि ) आदिभाग:
श्रीनेमिं जिनमानम्य सर्वसत्वहितप्रदम् । वक्ष्ये नागकुमारस्य चरितं दुरितापहं ॥१॥ कविभिर्जयदेवाद्यैर्गद्यैर्पद्यैर्विनिर्मितम् । यत्तदेवास्ति चेदत्र विषमं मन्दमेधसाम् ।।२।। प्रसिद्धः संस्कृतैर्वाक्यै विद्वजन-मनोहरम् ।
तन्मया पद्यबन्धेन मल्लिषेणेन रच्यते ।।३।। अन्तभाग :
श्रुत्वा नागकुमार-चारुचरितं श्रीगौतमेनोदितं । भव्याना सुखदायकं भवहरं पुण्यासवोत्पादकं । नत्वा तं मगधाधिपो गणधरं भक्त्या पुरं प्रागम
च्छीमद्राजगृहं पुरंदरपुराकारं विभूत्या समं ।।१।। इत्युभयभाषाकविचक्रवर्ति-श्रीमल्लिषणसूरि-विरचिताया श्रीनागकुमारपंचमीकथाया नागकुमार-मुनीश्वर-निर्वाणगमनो नाम पंचमः सर्गः ।
* जितकषायरिपुर्गुणवारिधिनियतचारुचरित्रतपोनिधिः । जयतु भूपतिरीटविघट्टितक्रमयुगोऽजितसेनमुनीश्वरः ।।१।। अजनि तस्य मुनेर्वरदीक्षितो विगतमानमदो दुरितातकः । कनकसेनमुनिमनिपंगवो वरचरित्रमहाव्रतपालकः ।।२।। गतमदोऽजनि तस्य महामुनेः प्रथितवान् जिनसेनमुनीश्वरः । सकलशिष्यवरो हतमन्मथो भवमहोदधितारतरं[]कः ॥३॥ तस्याऽनुजभारुचरित्रवृत्तिः प्रख्यातकीति वि पुण्यमूतिः । नरेन्द्रसेनो जितवादिसेनो विज्ञाततत्त्वो जितकामसूत्रः ॥४॥ तच्छिष्यो विबुधाग्रणीर्गुणनिधिः श्रीमल्लिषेणायः संजातः सकलागमेषु निपुणो वाग्देवतालंकृतः।
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्वालिनीकल्प-प्रशस्ति तेनैषा कविचक्रिणा विरचिता श्रीपंचमीसत्कथा - भव्याना दुरितोषनाशनकरी संसारविच्छेदिनी ॥५॥ स्पष्ट श्रीकविचक्रवर्तिगणिना भव्याजधर्मा शुना ग्रंथी पंचशती मया विरचिता विद्वजनाना प्रिया । ता भक्त्या विलिखंति चारुवचनावणयंत्यादरा द्ये शृण्वंति मुदा सदा सहृदयास्ते याति मुक्तिश्रियं ॥६॥
इति नागकुमारचरित्रं समाप्तम् ।
११. ज्वालिनीकल्प ( इन्द्रमन्दियोगीन्द्र ) आदिभाग:
चन्द्रप्रभजिननाथ चन्द्रप्रभमिन्द्रनंदिमहिमानम् । ज्वालामालिन्यचित-चरणसरोजद्वयं वंदे ॥१॥ कुमुददलधवलगात्रा महिषमहावाहनोज्वलाभरणा । मा पातु वन्हिदेवी ज्यालामालाकरालागी ॥२॥ जयताद्देवी ज्वालामालिन्युद्यस्त्रिशूल-पाश-झषकोदण्ड-काण्ड-फल-वरद-चक्रचिन्होज्वलाऽष्टभुजा ॥३॥ अहे सिद्धाचार्योपाध्यायान् सकलसाधुमुनिमुख्यान् । प्रणिपत्य मुहुर्मुहुरपि वक्ष्येऽहं ज्वालिनीकल्पं ॥४॥ दक्षिणदेशे मलये हेमप्रामे मुनिमहात्मासीत् । हेलाचार्यो नान्ना द्रविडगणाधीश्वरो धीमान् ॥५॥ तच्छिष्या कमलश्रीः श्रुतदेवी वा समस्तशास्त्रज्ञा। सा ब्रह्मराक्षसेन गृहिता रौद्रेण कर्मवशात् ॥६॥
*-* इन चिन्होंके अन्तर्गत यह षट्पद्यात्मक अन्तका भाग 'श्राराजैनसिद्धान्तभवन'की ताडपत्रीय दो प्रतियों परसे लिया गया है, अन्य कितनी ही प्रतियोमें यह नही पाया जाता–छूटा हुआ है।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
रोदिति हाहाकारैः स्फुटाट्टहासं करोति सन्ध्याया । पति पठत्यथ वेदान् इसति पुनः कहकह-ध्वनिना ||७|| कोसावास्ते मंत्री यो मोचयति स्वमंत्रशकत्या मा । वक्तीति सावलेपं सविकारं जृम्भणं कुरुते ||||| दृष्ट्वा तामतिदुष्ट परिपीडिता मुनीन्द्रोऽसौ । व्याकुलितोऽभूत्तत्प्रतिविधानकर्तव्यतामूढः ||६|| तद्ग्रहविमोक्षणार्थं तद्ग्रामसमीपनीलगिरिशिखरे । विधिनैव वन्हिदेवीं स साधयामास मुनिमुख्यः ॥१०॥ दिन सकेन देव्या प्रत्यक्षीभूतया पुरः स्थितया । मुनिः किं कार्य तकार्यं वद मुनिरुवाचेत्थम् ॥११॥ कामार्थाद्यैहिक - फलसिद्धयर्थं देवि नोपरुद्धासि । किन्तु मया कमलश्री - ग्रह - मोक्षायोपरुद्धासि ॥१२॥ तस्माद् ग्रहमोक्षं कुरु देव्येतावदेव मम कार्ये । तद्वचनं श्रुत्वा सा बाण तदिदं कियन्मात्रम् ॥१३॥ मा मनसि कृथाः खेदं मंत्रेणानेन मोचयेत्युक्त्या । मृदुतरमा यसपत्रं विलिखितमंत्रं ददौ तस्मै ॥ १४ ॥ तन्मंत्रविधिमजानन् पुनरपि मुनिपो बभास ता देवीं । नास्मिन् वेद्मि किमप्यहमतो विवृत्यै तदभिधेहि ||१५|| तस्मै तथा ततस्तद्द्व्याख्यातं सोपदेशमयतत्त्वं । पुनरपि तद्भक्ति - शाददायि तत्सिद्धविद्येत्थम् ॥१६॥ साधनविधिना यस्मै त्वं दास्यसि होमनपविहीनोऽपि । भविता स सिद्धविद्यो को दास्यसि यस्य सोऽत्र पुनः ||१७|| उद्यानवने रम्ये जिनभवने निम्नगातटे पुलिने । गिरिशिखरेऽन्यस्मिन् वा स्थित्वा निर्जतुके देशे ॥ १८ ॥ हृदयहृदयमंत्र प्रजाप्य नियुतं तथा युतं हुत्वा । प्रकरोतु पूर्वसेवा प्रणिगद्यैवं स्वधाम गता ||१६||
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्वालिनीकल्प - प्रशस्ति
तत्र स्थित एव ततस्तमसौ ददह्यमानमाध्याय । दहनाक्षरै रुदन्तं दुष्टं निर्द्वाटयामास ||२०|| निर्द्धाटितो महश्चेद् ध्यात्वैकं भूनदहनररररबीजं । शेत्रदशनिग्रहाणां किमस्त्य साध्या ग्रहः कोऽपि ॥ २१२ ॥ देव्यादेशाच्छास्त्रं तेन पुनर्व्वालिनीमतं रचितम् | तच्छिष्यां गांगमुनिर्नीलप्रीवो वीजावाख्यः ॥२२॥ आर्या तांतिरसब्बा विरुवट्टः क्षुल्लकस्तथेत्यनया । गुरुपरिपाट्याविच्छिन्न सम्प्रदायेन चागच्छत् ||२३|||| कन्दर्पेण ज्ञातं तेनापि स्वसुत निर्विशेषाय । गुणनंदिश्रीमुनये व्याख्यातं सोपदेशं तत् ||१४|| पार्श्वे तयोर्द्वयोरपि तच्छास्त्रं प्रथतोऽर्थतश्चापि । मुमिनेन्द्रनन्दिनाम्ना सम्यन्नादितं विशेषेण || २५ ॥ क्लिष्टग्रंथं प्राक्तनशास्त्रं तदिति स (स्व) चेतसि निधाय । तेजेन्द्रनन्दिमुनिना ललितार्यावृत्तगीताद्यैः ॥२६॥ लाचार्योक्तार्थे ग्रंथपरावर्तनेन रचितमिदं । सकलजगदेक विस्मयजननं जनहितकरं शृणुत ॥२७॥ मंत्रि-ग्रह-सन्मुद्रा - मण्डल - कटुतैल- वश्ययंत्र - सुतंत्रं । स्पनविधिर्नीराजनविधिरथ साधनविधिश्चेति ॥ २८ ॥ अधिकाराणामेषां दशभेदाना स्वरूपनिर्देशं । Terse संक्षेपात् प्रकटं देव्या यथोद्दिष्टम् ||२६| मौनी नियमितचित्तो मेधावी बीजधारणसमर्थः । मायामदनमदोनः सिद्धयति मंत्री न संदेहः ||३०|| सम्यग्दर्शनशुद्धी देव्यर्चनतत्पुरो व्रतसमेतः । मंत्रजपहोमनिरतोऽनालस्यो जायते मंत्री ॥३१॥ देवगुरुसमयभक्तः सविकल्पः सत्यवाग्विदग्धश्च । वाक्पटुरपगतशंकः शुचिरार्द्धमना भवेन्मंत्री ||३२||
१३७
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
देव्याः पदयुगभक्तो लाचार्यक्रमाब्जभक्तियुतः । स्वगुरूपदेशमार्गेण वर्तते यः स मत्री स्यात् ||३३|| विद्यागुरुभक्तियुते तुष्टिं पुष्टि ददाति खलु देवी | विद्यागुरुभक्तिवियुक्तचेतसे द्वेष्टि नितरा सा ||३४|| सम्यग्दर्शन वाक्क छान्दसो भयसमेतः ।
शून्यहृदयः सलजः शास्त्रेऽस्मिन् नो भवेन्मंत्री ||३५||
इति हेलाचार्य प्रणीतार्थे श्रीमदिन्द्रनन्दियोगीन्द्र - विरचित ग्रंथसंदर्भे ज्वालिनीमते मंत्रिलक्षण निरूपणाधिकारः प्रथमः ॥
अन्तभाग:
द्रविडग समय मुख्यो जिनपतिमार्गोचितक्रियापूर्णः । व्रतसमिति गुप्तिगुती लाचार्यो मुनिर्जयति ॥ १६ ॥ यावत् क्षितिजलधिशशाका म्बर तार का कुलाचलास्तावत् । हेलाचार्योक्तार्थ: स्पेयाच्छ्रीज्वालिनी कल्पः ||२०|| इनि हेलाचार्य प्रणीतार्थे श्रीमदिन्द्रनन्दियोगीन्द्रविरचितग्रंथसन्दर्भे ज्वालिनी साधनविधिर्दशमः परिच्छेदः ॥
श्रासीदिन्द्रादिदेवस्तुतपद कमल भीन्द्रनंदिर्मुनीन्द्रो नित्योत्सच्चरित्रो जिनमतजलधिधौतपा पोपलेपः । प्रज्ञानावामलोद्यत्प्रगुणगणभृतोत्कीर्ण विस्तीर्ण सिद्धान्ताम्भोराशि स्त्रिलोक्याबुजवनविचरत्सद्यशोराजहंसः ||१|| यद्वृत्तं दुरितारिसैन्यहनने चण्डासिधारायितम् चित्तं यस्य शरत्सरसलिलवत् स्वच्छं सदा शीतलं । कीर्तिः शारद कौमुदी शशिभृतो ज्योत्स्नेव यस्याऽमला स श्रीवासवनं दिसन्मुनिपतिः शिष्यस्तदीयो भवेत् ॥२॥ शिष्यस्तस्य महात्मा चतुरनियोगेषु चतुरमतिविभवः । श्रीबप्पनंदिगुरुरिति बुधमधुपनिषेवितपदाब्जः ॥३॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्णाचलमाहात्म्य - प्रशस्ति
लोके यस्य प्रसादादजनि मुनिजनस्तत्पुराणार्थ वे दी यस्याशास्तंभ मूर्धान्यतिविमलयशः श्रीवितानो निबद्धः । कालास्तायेन पौराणिककविवृषभा द्योतितास्तत्पुराणव्याख्यानाद्बप्पनंदिप्रथितगुणगणस्तम्य किं वण्यतेऽत्र ॥४॥
शिष्यस्तस्येन्द्र नंदिर्विमलगुणगणोद्दामधामाभिरामः प्रज्ञा- तीक्ष्णास्त्रधारा - विदलितबहलाऽज्ञानवल्लीवितानः । जैने सिद्धान्तवा विमलित हृदयस्तेन सद्गधतोय ( ग्रंथतोऽयं ) लाचार्योदितार्थो व्यरचि निरूपमो ज्वालिनीमंत्रवादः ||५|| शतस्यैकषष्ठि(८६१) प्रमाण शकवत्स रेष्वतीतेषु । श्रीमान्यखेट कटके पर्वण्यक्ष [य] तृतीयायाम् ||६|| शतदल सहितचतुःशतपरिमाणग्रंथरचनया युक्त । श्रीकृष्णराजराज्ये समासमेतन्मतं देव्याः ||७||
(नोट - अन्तका पद्य बम्बई सरस्वतोभवनकी प्रतिम न होकर कारजा
की प्रतिमे पाया जाता है | )
६२. स्वर्णाचलमाहात्म्य ( दीक्षित देवदत्त ) श्रादिभाग :
१३६
श्रीमोक्षसिद्धि-समवाप्ति-निदानमेकं शैलान्वयाम्बुजवन - प्रतिबोध - भानुं । ध्यानात्समस्तकल्लुपाबुधिकुंभजातं वंदे सुवर्णमयमुच्च सुवर्णशैलं ॥१॥
अन्तभाग:
श्रीमच्छीमूतसंघेऽस्मिन् बलात्कारगणे तथा । कुन्दकुन्दाभिधाचार्यान्वये विश्वप्रदीपिते || ४३ ॥ नन्द्याम्नाये बभूव श्रीभट्टारकपदस्थितः । जगभूषरण देवोऽभूज्नगभूषणमर्थतः ||४४ || यस्य वागमला नूनं धर्मशास्त्र- प्रकाशिका | गगेव पठता नून पुनाति मुखपकजं ||४५||
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनप्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
महारकोऽभूत्तपट्टे विश्वभूषणनामभृत् । सोऽपि विद्यावता श्रेष्ठो विद्यावद्भिनिषेवितः ॥४६॥ तत्पट्टदीपकः श्रीमानभू देवेन्द्रभूषणः। सोऽपि भट्टारको शेयो मट्टारकगुणेर्युतः॥४७॥ सुरेन्द्रभूषणस्तद्वत्तत्प? समशोभयत् । भट्टारकपदस्थायी सदा धर्मोपदेशकृत् ॥४८॥ एषा(बु) भट्टारको योऽभूद्विश्वभूषणसशकः। तच्छिष्यो ब्रह्मपदवी-स्थितो विनयसागरः ॥६॥ तददेव समाख्यातस्तच्छिष्यो हर्षसागरः । एतस्यैव गुरूभूतः पंडितो हरिकृष्णकः ॥२०॥ जीवनादिपदस्तस्य शिष्यो राम इति श्रुतः । तच्छिष्यः पंडितो हेमराजोऽभूद्बुद्धिमान् किल ॥५१॥ एषा मध्ये सूरिपुरे विश्वविख्यातसद्गुणे। पुण्यक्षेत्रे दर्शनाच्च वदनाद्वा सतोऽथवा ॥१२॥ पूर्वोपार्जित-पापौघ-महासंहारकारिणी। श्रीनेमिनाथ-जनुषो भूमिभूने शुभावहे ॥५३॥ प्रतीचोमुखकालिंदी-प्रवाहपरिशोभिते । द्विजादिवर्ण-वसति-प्रदीप्ते क्षेत्रभूमिपे ॥५४॥ श्रीब्रह्महरेसिंधोश्च तनूजो धर्मवित्तमः ।। जिनेन्द्रभूषणः श्रीमद्भट्टारकपदे स्थितः ॥५५॥ शानवान् गुणवास्तद्वद्दयावानतिपुण्यवान् । विराजते सदाभव्यजनैः संपरिवारितः ॥५६॥ कालिदीकूलबहुधावित्तव्ययवलात्किल । निर्माप्य चैत्यभवनं स्थितः सद्धर्मसंमुखः ॥१७॥ तदाशया घटेरस्थ-देवदत्त-कवीशिना । कान्यकुब्जकुलोद्भूत-दीक्षितेन सुबुद्धिना ॥५॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मचक्रपूजा-प्रशस्ति दयापरेण हिंसादिरहितेन हृदापि वै । जैनशासन-प्रामाण्य-करणोन्मुख-भाविना ॥५॥ श्रीस्वर्णाचल-माहात्म्यं यथाक्द्रचितं मया । पठनीयं भव्यजीवैः श्रोतव्यं भक्तिभावतः ॥६॥ सद्बुद्धिर्नवसत्पुराणकृतये काव्यंकरेषु स्थितः । श्रीमान्सैष जिनेन्द्रभूषणयतिभूमौ चिरं जीवतात् ॥६॥ श्रीमज्जिनेन्द्रदेवोऽत्र जिनेन्द्रपरिवारितः ।
जिनेन्द्रभूषण-मनोवाछितं कुरुताद्ध्वं ॥६५॥ इत्याचारागे(?) श्रीभगवत्कुन्दकुन्दाचार्यानुक्रमेण श्रीभट्टारकविश्वभूषणपट्टाभरण-श्रीब्रह्महर्षसागरात्मज-श्रीभट्टारकजिनेन्द्रभूषणोपदेशात् श्रीमद्दीक्षिदेवदत्तकृते श्रीस्वर्णाचलमाहात्म्ये माहात्म्यफलसूचनो नाम षोडशो ऽध्यायः ॥१६॥ इति स्वर्णाचलमाहात्म्यं सम्पूर्ण ।
[ देहली-पंचायती-मन्दिर प्रति ६३. धर्मचक्रपूजा (बुध वीर) आदिभाग:
प्रणिपत्य बर्द्धमानं विदिताखिलतत्त्व-संततेर्मानं ।
श्रीधर्मचक्रनाम्नः पूजायाः पीठिका वक्ष्ये ॥१॥ अन्तभाग:
चन्द्रबाणाष्टषष्टाकैः(१५८६१) वर्तमानेषु सर्वतः । श्रीविक्रमनृपान्नूनं नयविक्रमशालिनः ॥८॥ पोषमासे सिते पक्षे षष्ठींदु-दिननामकै (के)। रुहितासपुरे रम्ये पार्श्वनाथस्य मन्दिरे ॥६॥ तत्रासीद्विदुषां मान्यो पद्मावतिपुराहयः। मूरिः श्रीजिनदासाख्या काष्टसंपाधिचन्द्रमाः ॥१॥ तस्योपदेशतो श्रीमानप्रोतकसुवंशजः ।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
तोतू - साधु-सुतः शान्तः बीरुनामा बुधः स्मृतः ॥ ११ ॥ श्रीधर्मचक्र यंत्रस्य पूजां पद्यविरीययन् (यंरीरचत ) । [[]]श्रीसिद्धचक्रस्य तथा नंदीश्वरस्य वैः ||१२|| ऋषिमडलयंत्रस्य पूजापाठं च कारवैः (कः) । श्री चिन्तामणि पायर्याश्लोकैधं व्यधादलं ||१३|| अग्रवालान्वयः श्रीमान लसद्गोयलगोत्रकः । साधारण - सुतः साधुररणमल्लोऽभिनन्दनः || १४ || तरंगजः समुत्पन्नो जिनशामनवत्सलः । चिरंजीव्यालोके स्मिन् मल्लिदासाऽभिधानतः ||१५||
धर्मचक्रस्य सत्पूजा बुधवीरेण निर्मिता ।
।
नात्रा ( ना ?) श्रीरणमल्लस्य संयता नतदा ( दता) दभुवि ॥ १६ ॥ श्रीहेमचन्द्रशिष्येण यत्कृत वीरकेन वैः । पूजाचतुष्कमालोक्य विस्तार्य तद्विचक्षणैः ॥ १७॥ यावन्मेरुगिरिः शश्वद् यावच्चन्द्रार्कतारकाः । तावत् श्रीधर्मचक्रस्य सपर्याऽत्र प्रवर्तत (तु) ||१८|| भव्यः शुद्धमतिः सदैव निरतः सद्वानपुष्ठानैः सद्ध्यानपुण्यार्जने ?). माताद्धर्मकथा विचारचतुरस्तत्वार्थवेदी गुणी ।
श्री साधारण साधुवशतिलकः सम्यकत्वरत्नाकितः श्रीमान् श्रीरणमल्लसाधुरखिलं सौख्य समालिगतु ॥ १६ ॥
मार्द्ध अष्टशती (८५०) संख्या प्रथाग्रस्य बभूव च । शुद्धश्लोकप्रमाणेन गणिता गणकोत्तमैः ॥२०॥
इति श्रीधर्मचक्र पूजा [बुध वीर ] विरचिता माधुमाधाररगागज - साधरण - मल्लनामाकिता समाप्ता ।
[ देहली- पचायती मन्दिर प्रति
नोट- यह ग्रन्थ प्रति बेहद अशुद्ध है और रघुनाथ शर्मा नामके किसी अनाड़ी लेखककी संवत् १६०० की लिखी हुई है।
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनेंद्र-महान्यास-प्रशस्ति
६४. शब्दाम्भोजभास्कर जैनेंद्र-महान्यास (प्रभाचन्द्राचार्य) आदिभाग:
श्रीपूज्यपादमकलकमनंतबोधं शब्दार्थसशयहर निखिलेषु बोधं । सच्छन्दलक्षणमशेषमतः प्रसिद्ध
वक्ष्ये परिस्फुटमलं प्रति(णि ?)पत्य सिद्धं ॥१॥ सविस्तरं यद्गुरुभिः प्रकाशित महामतीनामभिधानलक्षणं । मनोहरैः स्वल्पपदैः प्रकाश्यते महद्भिरुपदिष्ट....॥२॥
याति सर्वापि मागें... ......... तदुक्त-कृतशिक्षश्लाध्यमेतद्वितस्य । विमुक्तमखिलजर्भाषमाणो गणेन्द्रैः विविक्तमाखिलाथै श्लाध्येतेऽतो मुनींद्रेः ।।३।। शब्दानामनुशासनानि निखिलान्याध्यायताहनिशं यो यः सारतरो विचार चतुरस्तल्लक्षणाशो गतः। त स्वीकृत्य तिलोत्तमेव विदुषा चेतश्चमत्कारक
सुव्यक्तरसमें प्रसन्नवचनैन्यास. समारभ्यते ||४|| श्रीपूज्यपादस्वामिविनेयाना शब्दसाधुत्वाऽसाधुत्वविवेक-प्रतिपत्यर्थ शब्दलक्षण-प्रणयनं कुर्वाणा निर्विघ्नतः शास्त्रपरिसमाप्त्यादिकफलमभिलषनिष्टदेवतास्तुतिविषय नमस्कुर्वन्नाह ॥छ।। लक्ष्मीरात्यंतकी यस्य इत्यादि । अन्तभाग:त्रिमयं । चतुर्मयं निमेयसबंधे श्राभिहित्यनिमानसंबंधे ता इति ॥छ।।
इति श्रीप्रभाचन्द्रविरचिते शद्धाभोजभास्करे जैनेद्र-महान्यासे तृतीयाऽध्यायस्य चतुर्थः पादः समासः ॥
सन्मार्ग-प्रतिबोधको बुधजनैः संस्तूयमानो हठादशानांधतमोपहः क्षितितले श्रीपूज्यपादो महान् ।
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
rrr
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
सार्वः संतत - सनिसंधिनियतः पूर्वापरानुक्रमः शब्दांभोजदिवाकरोऽस्तु सहसा नः श्रेयसे यं ( १ ) च वै ॥ १ ॥ नमः श्रीवर्द्धमानाय महते देवनन्दिने । प्रभाचन्द्राय गुरवे तस्मै चाऽभयनन्दिने ||२||
६५. प्राकृतशब्दानुशासन, स्वोपज्ञवृत्तिसहित (कवि त्रिविक्रम)
आदिभाग :
श्रीवीरं प्राच्याचल - समुदितमखिलप्रकाशकं वन्दे । दिव्यध्वनिपदीधितिमहमक्षरपद्धतिप्राप्त्यै ॥१॥ श्रुतभर्तुरनन्दित्रैविद्यमुनेः पदाम्बुजभ्रमरः । श्रीवासकुलकमलद्यमणेरादिस्वशर्मणः पौत्रः ||२|| श्री मल्लिनाथ- पुत्रो लक्ष्मीगर्भामृताम्बुधिसुधाशुः । सोमस्य वृत्त-विद्या- घाम्नो भ्राता त्रिविक्रमस्तु कविः ॥३॥ श्री वीरसेन - जिनसे नार्यादिवचः पयोधिपूरात्कतिचित् । प्राकृतपदरत्नानि प्राकृतकृति - सुकृति - भूषणाय चिनोति ॥४॥ अनल्पार्थ सुखांचारश्शब्द साहित्य जीवितम् । स च प्राकृतमेवेति मतं मुक्तानुवर्तिनाम् ||५|| प्राकृतं तत्समं देश्यं तद्भव चेत्यदस्त्रिधा । तत्समं संस्कृतसमं नेयं संस्कृतलक्षणात् ॥६॥ देश्यमार्षे च रूढत्वात्स्वतंत्रत्वाच्च भूयसा । लक्ष्म नापेक्षते तस्य सम्प्रदायो हि बोधकः ||७|| प्रकृतेस्संस्कृतात्साध्यमानात्सिद्धाच्च यद्भवेत् । प्राकृतस्याऽस्य लक्ष्यानुरोधिलक्ष्म प्रवक्ष्महे ॥८॥ प्राकृतपदार्थसार्थप्राप्त्यै निजसूत्रमार्गमनुजिगमिषताम् । वृत्तिर्यथार्थसिद्धये त्रिविक्रमेणागमक्रमेण क्रियते ||६||
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिन सहस्रनामटीका - प्रशस्ति
तत्सम-तद्भव-देश्य - प्राकृतरूपाणि पश्यतां विदुषां । दर्पणति यमवनौ वृत्तिस्त्रैविक्रमी जयति ||१०|| प्राकृतरूपाणि यथा प्राच्यैररा हेम चन्द्रमाचार्यैः । विवृतानि तथा तानि प्रतिबिम्बन्तीह सर्वाणि ॥११॥ सिद्धिर्लोकाच् ||१|| ( प्रथमसूत्र )
(४
इति श्रीमदनन्दित्रैविद्यदेवश्रुतधर - श्रीपादप्रसादासादितसमस्त विद्याप्रभावश्रीमत्त्रिविक्रम देवविरचितप्राकृतव्याकरणवृत्तौ प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः । [ नोट - इस ग्रन्थमें चार अध्याय हैं और प्रत्येक अध्याय में पाणिनीय व्याकरणकी तरह चार पाद हैं । यह ग्रन्थ साङ्ग सिद्धशब्दानुशासन के कर्ता हेमचन्द्राचार्य से वादा और कालिदासके शाकुन्तलादि नाटकत्रय के व्याख्याता काटयबेमसे पहलेका बना हुआ है; क्योंकि इसमें हेमचन्द्र के उक्त ग्रन्थवाक्योंका उल्लेखपूर्वक खण्डन है और काटयबेमके व्याख्याग्रन्थों में इस ग्रन्थके सूत्रांका ही प्राकृतविषयमें प्रमाणत्वरूपसे निर्देश पाया जाता है, ऐसा श्रीचे कटरंगनाथ शर्माने इस ग्रन्थके प्रथम अध्यायकी भूमिका में प्रकट किया, जो सन् १८६६ में प्रेस विजिगापट्टमसे छपकर प्रकाशित हुआ है । ग्रन्थका अन्तभाग पासमें न होनेसे नहीं दिया जा सका । ]
६६. जिनसहस्रनाम - टीका ( श्रमर कीर्तिसूरि )
अन्तभाग :--
नत्वा जिनसेनाचार्यं विद्यानं [दं] समंतभद्रमर्हत | श्रीमत्सहस्रनाम्ना' "च्मि ससिद्धये ॥ ॥ अथ श्रीमज्जिनसेनाचार्यः चातुर्वर्ण्य सघसमुद्धरेण धीरः सकललोकनरोचनाकातः (१) खंडितापाखंडमंडलाहंकारः शुनिवचनविधीविचितfreeमत्कारः स्वर्गापवर्गपुर मार्गस्पंदनः चारुचारित्रचमत्कृत सक्रंदनः सकलजगज्जय जातदर्प कंदर्प निष्कंदनः शुभोपदेशवचन शैत्यगुणा व गणित
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह हरिचन्दनः श्रीमद्गीर्वाणभाषारचितश्रीमहापुराणः जिनयज्ञादिसकलशास्त्रप्रवीणः श्रीमद्गुण मद्राचार्यवर्यसेवितपादांभोजः प्रशापंजः इति विरुदावली विराजमानः जिनसहस्रनामस्तवनं संचिकीर्षः प्रसिद्धाष्टसहस्रद्धलक्षणमित्यादिस्वाभिप्रायस म्]चूनपरः श्लोकमित्याह
इति सूरिश्रीमदमरकीर्तिविरचिताया जिनसहस्रनामटीकाया प्रथमोध्यायः॥१॥ अन्तभाग:अथ प्रशस्तिः । स्वस्तिस्यात्कारकोत्तमाय श्रीमदनेकांतशासनाय ।
सद्धृतो 'लोकमहितः .. .. ... ... ....." .... ... ... ... ... ... .... .... ." य । रत्नाना ". .. .... "सुमनाः स्याद्वादचंद्रोदयः साक्षान्सोऽत्र सनातनो विजयते श्रीमूलसंघोदधिः ॥१॥ श्रासाद्यासदा(?) सहायमसमं गत्वा विदेहं जवादद्राक्षीत् किल केवलेक्षणमिनं द्योतक्षमध्यक्षतः । स्वामी साम्यपदादिरूढधिपणः श्रीनंदिसंघश्रियो मान्यः सोऽस्तु शिवाय शातमनसा श्रीकुन्दकुन्दाऽभिधः ॥२॥ श्रीपद्मनंदिविद्वन् विख्याता त्रिभुवनेऽपि कात्तिस्ते ।
हारति हीरति हंसति हरति हरोत्तंसमनुहरति ॥३॥ भोपननंदिपरमात्मपरः पवित्रो देवेन्द्रकीर्तिरथ साधुजनाऽभिवंद्यः । विद्यादिनंदिवरसूरिरनल्पबांधः श्रीमल्लिभूषण इतोऽस्तु च मगलं वै ॥४॥
प्रायो व्याकरणं येन धातुपाठेऽवतारितं । स जीयात् शब्दमाणिक्यनिवासः श्रुतसागरः ।।५।। मल्लिभूषणशिष्येण भारत्या नंदनेन च ।
सहस्रनामटीकेयं रचिताऽमरकीर्तिना ॥६॥ इति श्रीसूरिश्रीमदमरकीर्तिविरचिताया भट्टारकश्रीविश्वसेनाऽनुमोदितायां संपाधिपति-सुधाचन्द्र-चन्द्रिका जिनसहस्रनामटीका सम्पूर्णा ।।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४७
कामचाण्डालोकल्प-प्रशस्ति १४. १७. सरस्वती(भारती)कल्प ( मल्लिषेणसूरि) श्रादिभाग:
जगदीशजिनं देवमभिवन्द्याभिनन्दनं(शंकर)। पक्ष्ये सरस्वतीकल्पं समासाद(सेना)ल्पमेधसान्(म्) ॥९॥ अभयज्ञानमुद्राक्षमालापुरतकधारिणी। त्रिनेत्रा पातु मां वाणी जटाबालेन्दुमण्डिता ॥२॥ लब्धवाणीप्रसादेन मल्लिषेणेन सूरिणा ।
रच्यते भारतीकल्पः स्वल्पजाप्य-फलप्रदः ॥३॥ अन्तभाग:
वापतेर्वादिवेतालादभयेन्दोश्च पद्मलात् । श्रीमल्लिषेणयोगींद्रादेशाद्विद्या समागता ||६|| कृतिना मल्लिषेणेन श्रीषेणस्य च सूनुना । रचितो भारतीकल्पः शिष्टलोकमनोहरः ॥६६॥ सूर्याचन्द्रमसौ यावन्मेदिनी भूधराणवाः।
तावत्सरस्वतीकल्पः स्थेयाच्चेतसि धीमताम् ।।९७|| इत्युभयभाषाकविशेषर-श्रीमल्लिषेणसूरिविरचितः श्रीभारतीकल्पः समाप्तः।
१८. कामचाण्डालीकल्प ( मल्लिषेणहि) मादिभाग:
श्रीवीरं जिनमानम्य खडित-स्मर-सायकम् । वयेहं कामचाण्डालीकल्पमिष्टफलप्रदम् ॥१॥ भूषिताभरणैः सर्वैर्मुक्तकेशा निरम्बरा । पातु मा कामचाण्डाली कृष्णवर्णा चतुर्भुजा ।।२।।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
फल कांच कलशकरा शाल्मलिदएडोद्धमुरगोपेता 1 जयतात् त्रिभुवनवन्द्या जगति श्रीकामचाण्डाली ||३|| विरचयति मन्त्रवाद संक्षेपात्सकल जनहितार्थमिदम् । कलिकालोभयभाषा - कविशेखर - मल्लिषेरणगणी ॥४॥ साधक देव्याराधनमशेषजन वश्ययन्त्रतन्त्राणि । ज्वालागईभभेदः शास्त्रेऽस्मिन् कथ्यते स्पष्टम् ||५||
अन्तभाग :--
निःशेषागममन्त्रवादकुशलं वाग्देवताऽलंकृतं । तनत्वा कविशेखरं मुनिवरं श्रीमल्लिपेरणाह्वय ॥ दद्यात्स्त्रर्ण समन्वितोन्नतघटाद् धाराजलं तत्करे ।
साक्षीकृत्य हुताशनानिलय (प) यश्चन्द्रार्कतारागणान् ॥ श्राज्ञाप्रक्रमः १ उद्यन्निर्मल कीर्तिपूरितदिशो विज्ञातजैनागमो । नाम्ना श्रीजिनसे नमूरिरभवद्भव्याम्बुजाना रविः ।
तच्छिष्यः कविशेखरोऽजनि मुनिः श्रीमल्लिषेणो गणी । तेनैष स्वपरोपकारजनकः श्रीमन्त्रवादः कृतः ॥ इत्युभय भाषा कविशेखर श्रीमल्लिषेण सूरि-विरचिते कामचाण्डालीकल्पे ज्वालागर्दभलक्षणाधिकारः पंचमः ।
भाषाद्वय - कविताया कवयो टर्पे वहन्ति तावदिह नालोकयन्ति यावत्कविशेखर - मल्लिषेणमुनिम् ||१||
छन्दोलंकारशास्त्रं किमपि न च परं प्राकृतं संस्कृतं वा काव्यं तच्च प्रबन्धं सुकविजनमनोरंजनं यत्करोति । कुर्वन्नुर्वी - शिलादौ न लिखति किल तत्या ( द्या) ति यावत्समाति स भीमान् मल्लिषेरणो जयतु कविपतिर्वाग्वधूमण्डितास्यः ॥२॥
इति कामचाण्डाली कल्पः समाप्तः ।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
भैरवपद्मावती कल्प- प्रशस्ति
६६. ज्वालिनीकन्प (मल्लिषेण सूरि )
आदिभाग :
चन्द्रप्रभं जिन नत्वा शरच्चन्द्रसमप्रभम् । वक्ष्येहं ज्वालिनीकल्पं संकल्पितसमप्रभम् ॥१॥
अन्तभाग:
श्रीमतोऽजित सेनस्य सूरेः कर्मातिंधूरिणः । शिष्यः कनकसेनोभूद्वाणि (१) कमुनिजनस्तुतः ॥२॥ तदीयशिष्यो जिनसेन सूरिः तस्याग्रशिष्योऽजनि मल्लिषेणः । वाग्देवतालक्षितचारुवक्त्रस्तेनारचि [श्री] शिखि देविकल्पः ॥ ३॥ कुमतिमतविभेदी जैनतत्त्वार्थवेदी हृतदुरितसमूहः क्षीण संसारमोहः । भवज्जलधितरण्डो वाग्ब[रो] वाक्करण्डो विबुध कुमुदचन्द्रो मलिषेणो गणीन्द्रः४ इति ज्वालिनीकल्पं समाप्तम् ।
१००. भैरवपद्मावतीकल्प सटीक ( मलिषेणसूरि )
आदिभाग :
टी० मं० - श्रीमच्चातुणिकायामरखचरवधूनृत्य संगीतकीति
I've
व्याप्ताशामंडलं मंडितसुरपटहाद्यष्टसत्प्रातिहार्ये । नत्वा श्रीपार्श्वनाथं जितकमठकृतोद्द डघोरोपसर्ग पद्मावत्या हि कल्पप्रवर विवरणं वक्ष्यते मल्लिषेणैः ॥१॥
* साराभाई नवाब द्वारा मुद्रित प्रतिमे 'बन्धुषेणै:' पाठ दिया है और उसके द्वारा टीकाको बन्धुषेणकृत सूचित किया है, परन्तु ऐ० प० सरस्वती भवन बम्बईकी प्रतिमे और ला• मनोहरलालजी जौहरी देहलीकी दो प्रतियों में भी 'मलिषेणै: ' पाठ पाया जाता है और उससे टीकाका स्वोपज्ञ होना जाना जाता है, ग्रन्थकी सन्धियोंमें भी मल्लिषेणका ही नाम है । बन्धुषेणके टीकाकार होनेका उनसे कोई समर्थन नहीं होता । और न अन्तमें ही बन्धुturer टीकाकार - रूपसे कोई नामोल्लेख तथा परिचय उपलब्ध होता है।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्य-प्रशस्तिसंग्रह
मूल मं.-कमठोपसर्गदलन त्रिभुवननाथं प्रणम्य पार्श्वजिनम् ।
वक्ष्येऽभीष्टफलप्रद-भैरवपद्मावतीकल्पम् ॥१॥ पाशफलवरदगजवशकरणकरा पद्मविष्टरा पद्मा। सा मा रक्षतु देवी त्रिलोचना रक्तपुष्पाभा ॥२॥ त्रोतला त्वरिता नित्या त्रिपुरा कामसाधनी । देव्या नामानि पद्मायास्तथा त्रिपुरभैरवी ॥३॥ पाशवज्रफलाभोजभृत्करा त्रोतलाया। शंखपद्माभया वरदा त्वरिताख्याऽरुणप्रभा ॥४॥ पाशाकुशपयोजातसाक्षमूल(माल)करा वरा। हंसवाहाऽरुणा नित्या जटा बालेन्दुमण्डिता ॥५॥ शूल-चक्र-कशांभोज-चाप-वाण-फलाकुशैः। राजिताऽष्टभुजा देवी त्रिपुरा ककुमप्रभा ॥६॥ शंख-पम-फलाभोजभृत्करा कामसाधनी। बन्धूकपुष्पसंकाशा कुक्कुटोरगवाहना ॥७॥ पाशचक्रधनुर्वाणखेटखड्गफलाम्बुजैः । लसद्भुजेन्द्रगोपाभा व्यक्षा त्रिपुरभैरवी ॥८॥ श्रादौ साधकलक्षणं सुसकला देव्यर्चनायाः क्रम पश्चाद्वादशयंत्रभेदकथनं स्तंभोऽङ्गनाकर्षणं । यंत्रं वश्यकरं निमित्तमपरं वश्यौषधं गारुडं वक्ष्येऽहं क्रमशो यथा निगदिताः कल्पेऽधिकारास्तथा ॥६॥ इति दशविद्याधिकारैर्ललितार्याश्लोकगीतिसद्धत्तैः । विरचयति मल्लिषेणः कल्प पद्मावतीदेव्याः ॥१०॥ निर्जितमदनाटोपः प्रशमितकोपो विमुक्तविकथालापः। देव्यर्चनानुरक्तो जिनपदभक्तो भवेन्मंत्री ॥११॥ मंत्राराधनशूरः पापविदूरो गुणेन गम्भीरः । मोनी महाभिमानी मंत्री स्यादीदृशः पुरुषः ॥१२॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
भैरवपद्मावतीकल्प-प्रशस्ति १५१ गुरुजनकृतोपदेशो गततंद्रो निद्रया परित्यक्तः। परिमितभोजनशीलः स भवेदाराधको देव्याः॥१३॥ निजितविषयकषायो धर्मामृतजनितहर्षगतकायः। गुरुतरगुणसंपूर्णः स भवेदाराधको देव्याः ॥१४॥ शुचिः प्रसन्नो गुरुदेवभक्तो दृढव्रतः सत्यदयासमेतः ।
दक्षः पटु/जपदावधारी मंत्री भवेदीदृश एव लोके ॥१५॥ एते गुणा यस्य न संति पंसः क्वचित्कदाचिन्न भवेत्स मंत्री। करोति चेद्दपंवशात्स जाप्यं प्राप्नोत्यनर्थ फाणशेखरायाः ॥१६॥
इत्युभयभाषाकविशेखर-श्रीमल्लिषेणसूरिविरचिते भैरवपद्मावतीकल्पे मंत्रिलक्षणनिरूपकः प्रथमोऽधिकारः ।। चन्तभाग:
सकलनृपमुकुटघटितचरणयुगः श्रीमदजितसेनगणी। जयतु दुरितापहारी भव्यौषभवार्णवोत्तारी ॥५॥ जिनसमयागमवेदी गुरुतरसंसारकाननच्छेदी। कर्मेन्धन-दहनपटुस्तच्छिष्यः कनकसेनगणी ॥५८॥ चारित्रभूषितागो निःसंगो मथितदुर्जयाऽनंगः । तच्छिष्यो जिनसेनो बभूव भव्याजघर्मा शुः ॥५६॥ तदीयशिष्योऽनि मल्लिषणः सरस्वती-लब्धवरप्रसादः। तेनोदितो भैरवदेवतायाः कल्पः समासेन चतुःशतेन(४००) ॥६॥
यावदाधि-महीधर-तारागण-गगन-चन्द्र-दिनपतयः।
तिष्ठति तावदास्तां भैरवपद्मावतीकल्पः ॥६१।। इत्युभयभाषा-कविशेखरश्रीमल्लिषेणसूरिविरचिते भरैवपद्मावतीकल्पे गवडाधिकारो दशमः ॥
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
१११
जेनग्रन्थ प्रशस्तिसंग्रह
१०१. महापुराण ( मल्लिषेणसूरि ) पादिभाग:
................।
............... ॥१॥
अन्तमाग :
तीर्थे श्रीमुलगुन्दनाम्नि नगरे श्रीजैनधर्मालये स्थित्वा श्रीकवि चक्रवर्तियतिपः श्रीमल्लिषेणाह्वयः । संक्षेपात्प्रथमानुयोगकथनव्याख्यान्वितं शृण्वतां भव्याना दुरितापहं रचित बानिःशेषविद्याम्बुधिः।। वर्षेकत्रिशताहीने सहस्र(९६६) शकभूभुजः। सर्वजिद्वत्सरे ज्येष्ठे सशुक्ल पंचमीदिने ॥२॥ अनादि तत्ममाप्तं तु पुराणं दुरितापहम् । जीयादाचन्द्रताराके विदग्धजनचेतसि ॥३॥ श्रीजिनसेनसूरितनुजेन कुदृष्टिमतप्रभेदिना गारुडमंत्रवादसकलागमलक्षणतर्कवेदिना। तेन महापुराणमुदितं भुवनत्रयवतिकीर्तिना प्राकृतसस्कृतोभयकवित्वधृता कविचक्रवर्तिना ॥
[विद्वद्रत्नमाला, कोल्हापुर ल• भ० मठ प्रति १०२. कर्मकाण्ड-टीका (भ० झानभूषण व सुमतिकीर्ति) पादिभाग:
महावीरं प्रणम्यादौ विश्वतत्त्व-प्रकाशकं । भाष्यं हि कर्मकाण्डस्य वक्ष्ये भाहतं कर ॥२॥ विद्यानंदि-सुमल्ल्यादिभूष-लक्ष्मीन्दु-सद्गुरून् । धीरेन्द-ज्ञानभूषं हि वंदे सुमतिकीर्तियुक् ॥२॥
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुण्याखचकथाकोष-प्रशस्ति
१५३
सिद्धांतपरिशानी चक्रवर्तिश्रीनेमिचन्द्रकविः ग्रंथप्रारम्भपूर्व ग्रन्थनिर्विघ्नपरिसमाप्त्यादिफलमभिलषन् श्रीइष्टदेवनेमिनाथं नमत्कुर्वन्नाह -
अन्तभाग :―
मूलसंघे महासाधुर्लक्ष्मीचन्द्रो यतीश्वरः । तस्य पट्टे च वीरेन्दुर्विबुधो विश्ववंदितः ||१|| तदन्वये दयाम्भोधिर्ज्ञानभूषो गुणाकरः । टीका हि कर्मकाण्डस्य चक्रे सुमति कीतियुक् ॥२॥ टीका गोम्मटसारस्य विलोक्य विहितध्रुव । परंतु सज्जनाः सर्वे भाष्यमेतन्मनोहरं ॥३॥ प्रमादाद् भ्रमतो वापि यद्यशुद्धं कदाचन । टीकायामत्र संशोध्यं विबुधे द्वेषवर्जितैः ||४||
:
इति श्रीभट्टारक श्रीज्ञान भूषण-विरचिता # कर्मकाण्डप्रथटीका समाप्ता ||
[ वारसेवामन्दिर - प्रति
१०३. पुण्यासव - कथाकोष ( रामचन्द्र मुमुक्षु )
श्रदिभाग:
श्रीवीरं जिनमानम्य वस्तुतत्त्व - प्रकशकं ।
वक्ष्ये कथामयं ग्रन्थं पुण्यास्त्रत्राभिधानकं || १॥
अन्तभाग :
इति पुण्यास्रवाभिधाने ग्रन्थे केशवनन्दिदिव्यमुनिशिष्य - रामचन्द्रमुमुक्षु विरचिते दानफलव्यावर्णनो नाम षोडशवृत्ताः (अधिकाराः) समाप्ताः ॥ १६॥
* जयपुर और देहलीकी कितनी ही प्रतियोंमे 'ज्ञानभूषणनामाकिता सूरि सुमति कीर्ति-विरचिता' ऐसा पाठ पाया जाता है, जो ग्रन्थकी दोनों भट्टारकों द्वारा संयुक्त रचना होनेका परिणाम जान पड़ता है। और जिस arrest 'कर्मates' नाम दिया गया है वह १६० गाथात्मक 'कम्मपयडि' ( क प्रकृति ) नामका गोम्मटसारी प्रकरण है ।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
यो भव्याज - दिवाकरो यमकरो मारेभपञ्चाननो नानादुःखविधायि कर्मकुभृतो वज्रायते दिव्यधीः । यो योगीन्द्र-नरेन्द्र - वन्दितपदो विद्यार्णवोत्तीर्णवान् ख्यातः केशवनन्दिदेव-यतिपः श्री कुन्दकुन्दान्वयः ||१|| शिष्योऽभूत्तस्य भव्यः सकलजनहितो रामचन्द्रो मुमुक्षुशत्वा शब्दापशब्दान् सुविशदयशमः पद्मनन्द्याभिधानात् (ह्वया है ) । वन्याद्वादी मसिहात्परमयतिपतेः सो व्यधाद्भव्य हेताअँन्थं पुण्यास्रवाख्यं गिरिसमितिमिते दिव्यपद्यैः कथार्थेः ||२|| सार्द्धंश्चतुःसहस्रैय(४५००) मितः पुण्यास्रवाह्वयः । ग्रन्थः स्थेयात् सता चित्ते चन्द्रादिवत्सदाम्बरे ॥३॥ * कुन्दकुन्दान्वये ख्याते ख्यातो देशिगरणामणीः । अभूत सवाधिपः श्रीमान्पद्मनन्दी त्रिरात्रिकः ||४| वृषाधिरूढो गणपो गुणोयतो विनायकानन्दितचित्तवृत्तिकः । उमासमालिङ्गितईश्वरोपमस्ततोप्यभून्माधवनन्दि पण्डितः ||५|| सिद्धातशास्त्रार्णवपारदृश्वा मासोपवासी गुणरत्नभूषितः । शब्दादिवार्थी (१) विबुधप्रधानो जातस्ततः श्रीवसुनन्दिसूरिः ॥ ६ ॥
૪
दिनपतिरिव नित्यं भव्यपद्माब्धिबोधी
सुरगिरिरिव देवैः सर्वदा सेव्यपादः । जलनिधिरिव शश्वत् सर्व्वसत्वानुकम्पी गणभृदजान शिष्यो मौलिनामा तदीयः ||७||
* पंचायती मन्दिर देहलीमे इस ग्रन्थकी दो प्रतियॉ है-एक सं० १५८४ की लिखी हुई, जिसमें प्रशस्तिके इस * चिन्ह तक कुल तीन ही पद्य हैं, दूसरी सं० १७६६ की लिखी हुई है जिसमें ६ पद्य है; परन्तु श्रादिके उक्त तीन पोको छोड़कर शेष ६ पद्योमे जो प्रशस्ति है वह एक जुदी तथा अधूरी जान पडती है - प्रन्थकर्ता के साथ उसका सम्बन्ध व्यक्त नहीं होता ।
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रा० • पंचसंग्रहटीका प्रशस्ति
-
कलाविलासः परिपूर्ण वृत्तो दिगम्बरालंकृतिहेतुभूतः । श्रीनन्दिसृरिर्मुनिवृन्दवन्द्यस्तस्मादभूच्चन्द्रसमानकीर्तिः ॥८॥
चार्वाक - बौद्ध-जिन - साङ्ख्य- शिवद्विजाना,
वाग्मित्व - वादि - गमकत्व - कवित्व - वित्तः । साहित्य- तर्क - परमागम-भेदभिन्नः, श्रीनन्दिसूरिगगनाङ्गणपूर्णचन्द्रः ||६||
इति समासोऽयं पुण्याश्रवाभिधो ग्रंथः ।
आदिभाग :
[ देहली पंचायती मन्दिर प्रति
१०४. प्रा० पंचसंग्रह - टीका ( भ० सुमतिकीर्ति )
1
॥१॥
१५५
अन्तभाग:-~
श्रीमूल संघेऽजनि नन्दिसंघो वरो बलात्कार गरणप्रसिद्धः । श्रीकुंदकुंदो वरसूवियों बभौ बुधो भारतिगच्छसारे || १ || तदन्वये देवमुनीन्द्रवंद्यः श्रीपद्मनन्दी जिनधर्म्मनंदी | ततो हि जातो दिविजेन्द्रकी र्तिर्विद्या[[दि]नदी वरधर्म्ममूर्तिः ||२|| तदीयपट्टे नृपमाननीय मल्ल्यादिभूषो मुनिवंदनीयः । ततो हि जातो वरधर्म्मधर्त्ता लक्ष्म्यादिचन्द्रो बहुशिष्यकर्ता ॥३॥ पंचाचाररतो नित्यं सुरिसद्गुणधारकः । लक्ष्मीचंद्रगुरुस्वामी भट्टारक शिरोमणिः ||४|| दुर्वारदुर्वादिकपर्वतानां वज्रायमानो वरवीरचन्द्रः । तदन्वये सूरिवरप्रधानो ज्ञानादिभूषो गणिगच्छराजः ||५||
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ प्रशस्तिसंग्रह
विद्यविद्याधरचक्रवर्ती भट्टारको भूतलयातकीर्तिः । ज्ञानादिभूषो वरधम्मंमूर्तिस्तदीयवाक्यात् कृतसारवृत्तिः ||६|| महारको भुवि ख्यातो जीयाच्छी ज्ञानभूषणः । तस्य पट्टोदये भानुः प्रभाचन्द्रो वचोनिधिः ||७|| विशदगुणगरिष्टां ज्ञानभूषोगणीन्द्रस्तदनुपदविधाता धर्म्मधर्ता सुभर्त्ता । कुवलयसुखकर्त्ता मोहमिथ्याधहर्ता
१५३
तथावि
स जयतु यतिनाथः श्रीप्रभाचन्द्रचन्द्रः ||८|| दीक्षा - शिक्षा-पदं दत्तं लक्ष्मीवीरेन्द्र (न्दु ?) सूरिणा । येन मे ज्ञानभूषेण तस्मै श्रीगुरुवे नमः ||६|| आगमेन विरुद्धं यद् व्याकरणेन दूषितं । शुद्धीकृत च तत्सर्वे गुरुभिर्ज्ञान भूषणैः ॥१०॥
त्र हीनादिकं किचिद्रचितं मतिविभ्रमात् । शोधयन्तु महाभव्याः कृपा कृत्वा ममोपरि ||११|| हंसाख्यवनिः येन ग्रन्थोऽयमुपदेशितः । तस्य प्रसादतो वृत्तिः कृत्वा सुमतिकीर्तिना ||१२|| श्रीमद्विक्रमभूपतेः परिमिते वर्षे शते षोडशे । विंशत्यप्रगते (१६२०) सिते शुभतरे भाद्रे दशम्या तिथौ । ईला वृषभालये वृषकरे सुश्रावके धार्मिके सूरिश्रीसुमतीशकीर्ति-विहिता टीका सदा नंदतु || १३ ||
इति श्रीपंचसंग्रहाऽपरनामलघुगोम्मट्टसार सिद्धातग्रन्थ टीकाया कम्मा सप्ततिनाम सप्तमोऽधिकारः ॥ इति श्रीलघुगोम्मट्टसारटीका [ देहली पंचायती मन्दिर प्रति
समाप्ता ॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
नेमिनाथपुराण-प्रशस्ति १०५. रात्रिभोजनत्याग-कथा (ब्रह्म नेमिदत्त ) आदिभाग :
श्रीमजिनं जगत्पूज्यं भारती भुवनोत्तमाम् । नत्या गुरून्प्रवक्ष्येऽहं रात्रिभोजनवर्जनम् ।।३।।
भन्तभाग :
जिनपतिमुखपद्मात् निर्गता दिव्यभाषा मुनिपतिशतसेव्या सारतत्त्वप्रकाशा।। कुमतितिमिर नाशा भानुभेव प्रशस्या दिशतु मम मुखानि सर्वलोकैकभूषा ॥१॥ श्रीभट्टारकर्माल्लभूषणगुरुः सूरिश्रुताब्धिः सुधी
राचार्यों वरमिहनन्दी सुगुरुः कुर्यात्सता मंगलम् ॥२॥ इति भट्टारकश्रीमल्लिभूपण-शिष्याचार्यश्रीसिहनन्दिगुरूपदेशेन ब्रह्मनेमिदत्तविरचिता रात्रिभोजन-परित्यागफलदृष्टान्त-श्रीनागश्रीकथा समाप्ता।
१०६. नेमिनाथ-पुराण (ब्रह्म नेभिदत्त) श्रादिभाग:
श्रीमन्नेमि जिनं नत्वा लोकालोकप्रकाशकम् ।
तत्पुराणमहं वक्ष्ये भव्याना सौख्यदायकम् ॥१॥ भन्तभाग :
गच्छे श्रीमति मूलसंघतिलके सारस्वतीये शुमे विद्यानन्दगुरुप्रपट्टकमलोल्लासप्रदो भास्करः । शानध्यानरतः प्रसिद्धमहिमा चारित्रचूडामणिः श्रीभट्टारकमल्लिभूषणगुरुः जीयात्सतां भूतले ॥१॥ प्रोद्यत्सम्यक्त्वरत्नो जिनकथितमहासप्तभंगी-तरंगैः कान्तं मिथ्यामलनिकरः(१) क्रोधनकादिदूरः।
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनप्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह श्रीमज्जैनेन्द्रवाक्यामृतविशदरसः श्रीजिनेंद्रप्रवृद्धिः जोयान्मे सूरिवों व्रतनिचयलसत्पुण्यपण्यश्रुताब्धिः।।२।। मिथ्यावादान्धकारक्षयकिरणरविः श्रीजिनेद्राघ्रिपद्मदंढे निद्वभक्तिर्जिनगदितमहाज्ञानविज्ञानसिन्धुः । चारित्रोत्कृष्टभारो भवभयहरणो भव्यलोकैकमन्धु
र्जीयादाचार्यों विशदगुणनिधिः सिहनन्दी मुनीन्द्रः ॥३॥ यस्योपदेशवमिता(रानो) जिनपगवस्य नेमेः पुराणमतुल शिवसौख्यकारी। चक्रे मयापि तुच्छतमा(?)ऽत्र भक्त्या कुर्यादिमं श्रुततमं मम मंगलानि ॥४॥ (अगले एक पद्ममें नैमिपुराणात्मक श्राशीर्वाद है।)
इति श्रीत्रिभुवनैकचूडामणिश्रीनेमिजिनपुराणे भट्टारकश्रीमल्लिभूषणशिष्याचार्यसिहनंदिनामाङ्किते ब्रह्मनेमिदत्तविरचिते श्रीनेमितीर्थकर-परमदेवपंचकल्याणकव्यावर्णनो नाम पोडशोऽधिकारः ॥
१०७. समवसरणपाठ (प० रूपचन्द) भादिभाग :
नमस्कृत्यार्हतः सिद्धान सूरीन सत्पाठकान्मुनीन ।
विदधे केवलज्ञानकल्याणार्चा शुभाप्तये ॥१॥ अन्तभाग:
नामेय भुक्तिरुचिरे कुहना निदेशे शुद्धे सलेमपुरवाक्पहिरूपसिद्धे । अग्रोतकान्वयविभूषणगगंगोत्रः श्रीमामटस्य तनयो भगवानदासः॥१॥ तत्पूर्वपत्न्या प्रभवः प्रतापी श्रीब्रह्मदासेति समासवृत्तः । द्वितीय चाचो इति संज्ञिकाया पल्या भवाः पंचसुताः प्रसिद्धाः ॥२॥ हरिवि हरिराजो भूपतिर्भूमिर्वोच्य(१)भवदभयराजः कीर्तिचन्द्रः सुकीर्तिः । तदनुजकविरूपो रूपचन्द्रो वितंद्रो विमलसुमतिचतुर्जेनसिद्धातदक्षः ॥३॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
समवसरणपाठ - प्रशस्ति
सरूपचन्द्रोऽथ समाव्रजत्पुरीं वानारसीं बोधविधानलब्धये । श्रास्वाद्य शब्दार्थसुधारसं ततः संप्राप्तवास्तद्दरियापुर परं ॥४॥ विराजिते यत्र महोदये कुलं न राजते कि न महोदयाकुलं । न यत्र न क्रियतेऽयस क्रिया न ( ना ?) क्रियने केन य एव सत्क्रियाः ॥५॥
X
X
X
X
श्रीमत् साहिजलालदीन विलसद्वंशाद्रि भास्वान्महानुयद्विश्वमहोमहोदय जहांगीरात्मजः सज्जयः । स श्री साहिजहांनरेन्द्रमहितो मद्या ( ह्या ) चकत्तान्वयः श्रीन्द्रप्रस्थपुरप्रतापविदितो यत्पालने प्रोद्गतः ॥१०॥
१५९
श्रीमन्मूलमहोदयै कतिलक श्रीनं दिसंघप्रभुः प्रायः प्रोल्लसदुत्तरस्याग (१) बलात्कारे गणे गौरवः । गच्छे स्वच्छ सरस्वती प्रविदिते श्री कुन्दकुन्दान्वये वादीभेदमदप्रभेदनविधौ श्री सिहकीर्तिर्महान् ॥ ११॥ तत्पट्टाद्रिविभास्करो धृतिधरः श्रीधर्मकीर्ति कृती तस्मात्शीलविभुषणो गुणनिधियो गणीन्द्रोऽजनि । सिद्धाम्बुधिपारसारसहितः प्रायः प्रतापस्ततः प्रोद्यत्पुण्यपरः प्रसिद्धमुनिराट् श्रीज्ञान भूपोऽभवत् ||१२|| तत्पट्टे प्रमदप्रकाशषिलमत् श्रीभारती भूषण: चारित्राचरणाश्चमत्कृतदृशः कि वा तपोभूषणः । श्री भट्टारकबंदिता हियुगलो गरायोऽपनुदूदूषणः शश्वत् किन्ननमस्यतं बुधगणैः श्रीमज्जगद्भूषणः ॥१३॥ श्रीमद्गोला पूर्वान्वय गिरिशिरसि प्रोतो विश्वविद्यालोलाविध्वस्त मिथ्यात्त्वविभवतिमिरस्तोमलब्धप्रतापः । भास्वानाधोगोत्रप्रविदितविभवः श्रीजगद्भूषणानामाम्नाये सन्निधानोऽभवदखिलगुणो दिव्यनेत्राविधानः || १४ ||
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
जनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
तत्पत्नीकृतवर्गपोपविधितः स्वर्गेकसंपत्करः धर्माश्लिष्टविशिष्टमाण सुगुणा दुर्गाख्यया सर्गतः । श्रासीत् शक्रसमः सुपूर्वतनयः श्रीचक्र सेनस्तयोः प्रोयचित्रविचित्रतागुणमयः श्री मित्रसेनोऽपरः ||१५|| यद्विद्याप्रभवत्प्रतापभयभाग् विद्वद्घटाभ्यमा ।
व्याज प्राप्तवनातrपि भवता श्रीचक्रपाणिश्रुते || १६ ॥ व विम्तरता किमत्र तदिह प्रायष्युनर्चण्यते (१) । प्राज्ञैस्तद्गुणगौरवस्य जयतु श्रीचक्रसेनो महान् ||१७|| तस्य प्रिया शीलनिधिशलील (?) कृष्णावती तत्प्रभवोऽतिविद्यः । यो गाजितो भोगसमीक्षितात्मा सुयोगभावोपि विभाति भूत्या ॥ १८ ॥ इजा इवाख्यात्र तद्गनास्तयो भूवतुः केवल-धर्म से नकौ । सुतौ मुशीलौ विलसत प्रभापरी जगत्त्रये पुष्पवता सुसपदः ॥ १६ ॥ श्रीमद्दशो द्वितीयतनयः पूर्णप्रतापप्रभाभासच्चारुललाटपिंत जनस्तौमैक चेतोऽम्बुजः ।
श्रीचित्र पवित्रतात्मविभवः श्री मित्रमेनो महान् सद्दानैकनिधानता प्रविधत् संप्राप्तमानो बभौ ||२• ॥ सुशीलया तत् प्रिया प्रभूतौ यशोच्या गीतगुणो यशोभि । संघापिः श्रीभगवानदासो विराजतेऽसौ परमप्रतापी ||२१|| तद्भामिनी केशरिने शुभानना तयोः प्रजातान्तु सुताश्रमी त्रयः । महादिसेनो जिनवाससंज्ञिकस्ततो मुनिः सुत्रतवाक मुखप्रदाः ||२२|| श्री मित्रसेन - तनयो हरिवंशो द्वितीयकः । fareगुणसंपन्न विभाति वृषवत्सलः ||२३|| श्रीमान् श्रीभगवानदास इति वाक्पूर्णप्रतापो महान् भक्त्या श्रीजिनराजपादयुगलप्रायः प्रतिष्ठापनं । कृत्वा यो भुवि संघराजपदवीं चिक्राय (?) सद्विक्रमी भूयो दानविधानमा न करणैर्जी' - • चिरं ||२४||
....
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
समवसरणपाठ-प्रशस्ति
१६१ श्रीमान्कि भरतेश्वरः किमथवा श्रेयान्नृपः श्रेयसा शक्रः किं किमु देवसूरिरनघः कि राजराजो महान् । यस्यालोकविधौ प्रसिद्धविबुधाः मंदिग्धभाजोऽभवन् सोऽयं श्रीभगवानसंघपतिराट प्रायश्चिरं जिन्य(नीय)ताम् ॥२५॥
तेन श्रीवरसंघराजभगवदासेन संपोषिता वाग्देवी बुधरूपचंद्रमभितः संप्रेयमाणाऽभवत् । श्रीसर्वशपदाबुजार्चनकृतौ कैवल्यकेलीमयं
चक्रे चारुपदावलीललितमाचार्यसा(?)विधि ॥३२॥ सात्वा श्रीमुनिपाणिनीयमतुलालंकारपारं दधत् षटतर्काविधिना(१) प्रपद्य श्रु(१)वृहत्तारादिकानागमान् । सिद्धान्तान् परिचित्य वाग्भटकृतामा(ना)शाधरी(म)द्भुता
बुध्वा वृत्तिमचीकरं किमपरं कैवल्यसंपूजनम् ॥३३॥ श्रीमत्संवत्सरेऽस्मिन्नरपतिनुतयद्विक्रमादित्यराज्येऽतीते गनदभद्राम(शु)कृत्परिमित(१६६२) कृष्णपक्षे ष(?)मासे। देवाचार्यप्रचारे शुभनवमतिथौ सिद्धयोगे प्रसिद्ध पौन-स्वित्पुडस्थे(?) समवसृत्तिमहं प्राप्तमाप्तासमाप्ति ||४||
अनेकतर्कसंकर्ष-प्रहर्षित-बुधोत्तमः स्वर्ध्वनीव यशस्फूतिर्जीयात श्रीप्रीतिवर्द्धनः ॥३५॥ जीयात् श्रीरूपचन्द्रश्चिरमिह महितः शन्दशास्त्रार्थधीरैः वीरः प्रशावतां यो बुधगण वनिता-गीयमानी यशोभिः । सदादे सर्वविद्यावरद इतिपदं विश्वलोके प्रसिद्ध विद्ववाधिदेवः प्रवरजिनमते स्रग्धराभ्यज़मानः ॥३६॥ चीयात् श्रीनेत्रसिंहोऽयं शाश्वशिष्यामणीमहान् । नित्यं नेत्रमिधाभाति विद्वज्जनवचो(मनो)हरः ॥३७॥
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
शब्दार्थरीतिरूपाढ्या गुणालंकारधारिणी । जिनाच भामिनी भूयात् प्रसिद्धेयं महीतले ||३८|| श्रीमता रूपचन्द्रेण कृतेयं श्रीजिन्नार्हणा ।
कारिता भगवद्दास - सघराजेन भक्तितः ॥३६॥
आचार्य क श्री जिनेशेन (जिनसेन) भाषितमहापुराणोक्तविधरनुक्रमात । कृते मर्चा जिनकेवलादया भव्यात्मानः सविदधातु मंगल ||४०|| X
X
X
जिन - सिद्ध-महाचार्योपाध्यायसाधवः सदा ।
कुर्वन्तु संस्तुताः श्रीमद्रूपचन्द्राय मंगल ॥४८॥
१६२
X
इति श्रीमत्पंडित रूपचन्द्र-कृतं श्रसघाधिपति - भगवानदास-कारित
भगबत्समवसरणाचनविधानं समाभं ||
१०८. सुखनिधान ( कवि जमनाथ )
श्रादिभाग :
नाभेयं करुणासि भव्यपंकज - भास्कर ।
शाम्यतं मौख्यमदन नमामि भवशान्तये ||१||
X
X
X
श्री श्रीपाल चरित्रस्य रचने महती मम ।
air प्रजायतेऽत्यंत विदेहस्वस्य चक्रिणः || ४७|| मदबद्ध कलामूढो विद्याभ्यामपरिच्युतः ।
यह शास्त्रकर्तेति गमिष्यामि हसं बुधा ( धान् १) ||४||
तथा च-- कवयः सिद्धसेनाद्या [वय तु] कवयो मताः । मण्यः पद्मरागाचा ननु काचोपि मेचकः ॥४६॥ परं किमत्र पाडित्यं सरलैर्निनदैखिं (रह?) ।
रि रचयाम्येष नाम्ना सुखनिधानकं ॥५०॥
X
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मचरित टिप्पण - प्रशस्ति
अन्तभाग:--
विशुद्धमतो मम सच्चरित्रं कुर्वन्तु शुद्धमिह यत्र विपर्ययोक्तं । दीपो भवेत्किल करे न तु यस्य पुंसो दोषो न चास्ति पतने खलु तस्य लोके आचार्य पूर्णेन्दु - समस्तकीर्ति-सरोजकीर्त्यादिनिदेशतो मे ।
॥
१६३
कृतं चरित्रं सुपुरांतमाले श्रीपालराज्ञः शंधामनाम्ना ॥ २०६॥ दिवाकरो निशाकरो नदीश्वरोथ भूतलं नभोपि भानि भाति वै घनाथ तारकाः (१) उमापती रमापतिः शचीपतिर्जगत्पतिर्भवेत्स यावदेष कोपि तावदेव राजतां ॥२१० स्वखर्षभूमीन्दुयुते (१७००) सुवत्से शुच्या दशम्यां च शुभाऽश्विनस्य । पुरातमाले सुपुरे महेन ग्रन्थं जगन्नाथसुधीरकार्षीत् ॥२११॥
मंगल श्रीमहाभामत् महाराजमहानग
तमन्नाम भो नाथ म (य) तीनां धीमता वरः ॥२१२॥ नामगर्भित - कमलवन्धमिदं ।
आदिभाग :
इति विमलसकला गमावलीमंडित - खंडितानेककुवादि-परिरं जिताखिललोक-सच्चातुरी कातरीकृतमिथ्यात्वनिवहस्य राजेन्द्रकीर्त्ति* मुख्यातेवासिना गद्यपद्यविद्या विनोदाम्बुधिना कविचक्रवर्तिना जगन्नाथनाम्ना कृते सुखनिधाननाम्नि प्रथे विदेहक्षेत्रस्थश्रीपाल - मुक्तिगमननामः पंचमः परिच्छेदः ॥५॥
१०६. पद्मचरित - टिप्पण ( श्रीचन्द्रमुनि )
शंकरं वरदातारं जिनं नत्वा स्तुतं सुरैः ।
कुर्वे पद्मचरितस्य टिप्पित (पण) गुरुदेशनात ॥ १५
अन्तभाग:---
'लाडवागड - श्रीप्रवचन सेन- पंडितात्पद्मचरितस्स करायों (माकर्य )
* पूर्वकी सब मंधियोंमें 'नरेन्द्रकीर्ति' नाम है, यहाँ यह 'राजेन्द्रकीर्ति' उसका पर्यागनाम जान पड़ता है।
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह बलात्कारगणश्रीश्रीनंद्याचार्यसत्कशिष्येण श्रीचंद्रमुनिना श्रीमविक्रमादित्यसंवत्सरे सप्ताशीत्यधिकवर्षसहस्र(१०८७) श्रीमद्धाराया श्रीमतो भोजदेवस्य राज्ये पद्मचरित [टिप्पमं कृन]। एवमिदं पद्मचरितटिप्पितं श्रीचन्द्रमुनिकृत ममाममिति ।
११०. श्रीदेवताकल्प ( भ० अरिष्टनेमि) प्रादिभाग:
प्रणम्य जिनमुत्तग-स्याद्वादनयभासुरं। क्रियते श्रीदेवताकल्प कल्पामरसुसेवित ॥२॥ नामवृत्त-पदन्यास-वर्यालकाहा रिसी।
मन्मार्मागी मिता जेनी प्रसन्ना नः सरस्वती ||२|| विद्यानुवादनिलयं श्रुतमारविद्भिभव्योपकार इति चित्य महर्षिभिस्त । सृष्टीकृत पुनरह विधेऽल्पबध नात्यन्तविस्तरकृतं न विदत्यशेषं ॥३॥
मंत्री मविधिोमो देवत्ताराधन किया।
यंत्र-मंत्र-प्रयोगाश्च दृश्यन्तेऽत्र विशेषतः ॥४॥ अन्तभाग:
श्रीयुवतिमदनपझं राजेन्द्रशिरस्सुशेवरीकृतपद्म । भव्यानिहितपन(१) श्रीवीरसेनपदयुगपद्म ॥२०॥ शिष्यः श्रीवीरसेनस्य विद्वद्विनयनायकः । गुग्णसेनो महारख्यातो मदवादीमकेशरी ॥२१०॥ नस्य शिष्यो भख्यातो विद्वदभोजभास्करः । विशिष्टोऽरिष्टने मीशो दुष्टवादिमदापहः ॥२११॥ रचित नेमिनाथेन त्रैविद्येन यतीशिना।
स्थेयाच्छीदेवताकल्पं यावच्चन्द्र-दिवाकरौ ॥२१॥ इत्यरिष्टनेमि-भट्टारकविरचिते श्रीदेवताकल्पे तंत्राधिकारः समाप्तः ।
[ जौहरी मनोहरलाल देहली प्रति
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षपणासार प्रशस्ति १११. क्षपणासार (माधवचन्द विद्यदेव) आदिभाग:
श्रीसदमसमुद्रनंदनवरः सदरत्नाकरः सत्सेव्यो विमलोऽतुलः सुखकरो लोकप्रकाशप्रदः। उद्यदीबलभद्रमाधवतुतश्रीपादपद्मद्वयो
यो यूयं नमतादराकृधियस्तं नेमिचचन्द्रं सदा ॥१॥ क्षपणासारशास्त्रस्य नादीसूत्रव्याख्यानमिद
श्रीसद्धर्मसमुद्रनदनवरः सप्तागराज्यलक्ष्म्या विशिष्टक्षात्रधर्मेण च युतः समुद्रबिजयप्रियपुत्रः, संवृद्धरत्नाकरः x x x x x एब विध हरिकुलातलकभूतनेमिनाथस्वामिनं शास्त्रकारः स्वयं निर्भरभक्त्या नमन् यूयमपि नमस्कृत्य कृतार्था भवतेति भव्यजनान् प्रेरितवानित्यर्थः । शास्त्रकारस्य गुरु नेमिचन्द्रसिद्धांतचक्रवर्तिवंदनारूपेणायका मगलसूत्रं ब्याख्यानं कर्तव्यं । तद्यथा-यः श्रीसद्धर्मसमुद्रनंदनवरः स्यादाटलक्षणलक्ष्मीजन्मायासभूतः विशिष्टसागाराऽनागार-धम्म-समुद्र-वर्द्धनमुख्यः, संवृद्धरत्नाकरः पंचविंशतिमलरहितविशिष्टसम्यक्तनिरतिचारचारुचारित्रसकलशास्त्रार्थपरिच्छेदनपटियदुष्ट(?)विमलज्ञानरूप-रत्नानामुदयस्याकरभूतः, सत्सेव्यः विद्वज्जनपूज्यः, विमलः अनवरतपरमागमभावनासुधासागरागाहप्रक्षालितात्मीय-कलिकलुषमलपकसदोहः, अतुलः कवि-गमकि-वादि-वाग्मितागुणैरद्वितीयः, सुखकरः मिथ्यात्वाद्यपाय-निराकरणेन सम्यक्त्वाद्युपायप्रदर्शनेन समस्तजनस्य बहतकरः, लोकप्रकाशप्रदः श्रुतज्ञानप्रबलप्रभाकर-प्रभूत-प्रभा-प्रभावेन जनस्य सर्वफ्टार्थाना करतलामलकवदर्शका, उद्यदीबलभद्रमाधवेनः सूहषंडात्मकर्मसद्धातार्थ-धारण प्रतिपादन-समर्थमतिबलविशिष्टगुणरुत्कृष्टमाधवचन्द्रमुनिना पंचागमंत्रकृहस्पतिसमानबुद्धियुत भोजराजप्राज्यसाम्राज्यसमुद्धरणसमर्थ-बाहुबलयुक्त-दानादिगुणोत्कृष्टमहामात्य-पदवी लक्ष्मी-वल्लभ-बाहुबलिमहाप्रधानेन वा, नुत श्रीपाद
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
पद्मद्वयः वंदित श्रीपादपद्मयुगलः तं नेमिचंद्र एवं विधं नेमिचन्द्राचार्य कृतधियः एतच्छास्त्रश्रवणे दत्तचित्ताः श्रोतृजनाः यूयमादरात् निर्भर भक्त्या सदा सर्वकालं नमत वंदना कुरुत । चंद्रेण सह श्लेषो तत्वक्षेऽपि श्रयं सूत्रार्थः संबंधनीयः × × × × × !
अन्तभाग :
यः कृष्टि स्पर्द्धकाना व्यतनुत विधिवल्लक्षणं तद्धिकल्पं साकल्येन प्रमाणं नशनविधिमतो मोक्षमंप्राप्त्युपाय । भक्त्या भव्या भजध्वं कृतियतिवृषभं तं सदालोकदृष्टि षट्खंडं श्रीषवाद्यद्वजविभुवलबद्बाहुबल्यर्च्यपादं ॥१०॥ ये कृत्वा धवलां जयादिधवलां सिद्धातटीकां सर्ती चंद्रार्कद्युतवत्समस्तभुवनं प्राकाशयन् संततं । उत्कृष्टं च महापुराणमनिशं तान्संघनिस्तार कान् बंदध्य वर वीरसेन - जिनसेनाचार्यवर्यान् बुधाः ॥ ११॥
कीर्तिश्छत्रयुतस्तपोबलवतश्चारित्रसिहामनः
शोलास्त्रः शमचामरः पृथुदयादुर्गः मुहक्कोशवान् ।
प्रज्ञा चक्रधरः सुयोगसचिवः सिद्धातप्रट्खडक यो रक्षन् मुनिचन्द्रसूरि-सुपति तं नौमि मूर्ध्नादरात् ॥ १२॥१ दुःखौवें जननादिवीचिनिचर्यं मिथ्यात्वनक्राकुलं मोहा नरकादिगर्तममित बोरं भवाभोनिधि । यः सत्पालय तत्व देशनमहा नावाहमुत्तीर्णवान मैद्धाताधिपनेमिचन्द्रगणिनं तं ननमोमि त्रिधा ||१३||
त्रिनेत्रकारकं सकलसंघ निस्तारकं स्मरेभमददारकं नियमसंयमाराधकं । त्रिगौरवनिवारकं श्रुतसमुद्रसंपूरकं नमामि गणधारक सकलचन्द्र भट्टारकं ||१४|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
पड्दर्शनप्रमाणप्रमेयसग्रह-प्रशस्ति
तपोनिधिमहायशः सकलचन्द्रभट्टारक: प्रसाधिततपोबलादिविपुलबोधसञ्चक्रतः । अताबुनिधिनेमिचन्द्रमुनिषप्रसादागतात्प्रसाधितमविघ्नतः सपादि बेन घटखंडकं ॥१॥ अमुना माधवचन्द्रदिव्यगणिना विद्यचक्रशिना क्षपणासारमकारि बाहुबलिसन्मंत्रीशसंशप्तये । शककाले शरसूर्यचंद्रगणिते(११२५) बाते पुरे दुल्लके
शुभदे दुदुभिवत्सरे विजयतामाचंद्रतारं भुवि ॥१६॥ इति क्षपणासारः समासः । संवत् १८१६ मिति वैशाखवदि ११ दिने ।
जयपुर तरहपंथी मन्दिर प्रति ११२. षड्दर्शवप्रमाणप्रमेयमंग्रह (शुभचन्द्र ) आदिभाग:
साधनंतं समाख्यातं व्यक्तानंतचतुष्टयं ।
त्रैलोक्ये यस्य साम्राज्यं तस्मै तीर्थकृते नमः।। सकलतीर्थकृदाभिमतप्रमाणप्रमेयानुप्रवेशार्थमिदं । तत्र तावदहतोऽप्रतिहतशासनस्य-तत्त्वज्ञान प्रमाणं । तद्विविधं प्रत्यक्षं परोक्ष च । स्पष्टमाद्यमस्पष्टमन्यत् । त्रिधा च सकलेतरप्रत्यक्ष-परोक्षमेदात् । करणक्रमव्यवधानापोढं सकलप्रत्यक्ष । क्रमान्वितं करणव्यवधानापाढं विकलप्रत्यक्ष। इंद्रियमनोव्यापाराभिमुखेतरार्थापेक्ष परोक्षं । अथवा मतिश्रुतावधिमनःपयंयकेवलभेदात्पंचतयं ।। अन्तभाग :इति नैय्यायिकमतानुप्रवेशः ।।
मतसमासः । अमीभिः पुनर्वत्स विवेकमहापर्वतास्टैरप्रमत्तशिखर स्थितैनिनपुरनिवासिभिः जैनलोकरयं दृष्टो नितिनगरोगमनमार्गः । यदुत
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
जीवाजीवास्रवबंध संवरनिर्जरामोक्षास्तन्वं । तत्र सुखदुः स्वज्ञानादिपरिणामलक्षणो जीवः । तद्विपरीतस्त्यजीवः । मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषायोगा aadarः । कायवाङ्मनः कर्म योगः । स श्रस्रवः । श्राखवकार्यं बन्धः । श्रासवनिरोधः संवरः । संवरफल निर्जरा । निर्जराफलं मोक्षः । इत्येते सप्तपदार्थाः । तथा विधिप्रतिषेधानुष्ठानपदार्थाविरोधात्र जैनेन्द्रदर्शने । स्वर्ग- केवलार्थिना तपोध्यानादि कर्तव्यं । सर्वजीवा न हंतव्याः । इति वचनात् । 'समितिगुप्तिश्रद्धा क्रिया सपत्नो (१) योग' इति वचनात् । उत्पादविगमद्र ( धौ) व्ययुक्तं सत् । एकं द्रव्यमनंतपर्याममर्थ इति । प्रत्यक्षपरोक्षे द्वे एव प्रमाणे । इति जैनमतस्य निदर्शनमात्रं ||
१६८
जयति शुभचन्द्रदेवः कंडूर्गणं हरी कबर (न) मार्तंडः । चंडत्रिदंडदूरो राद्धान्तपयोधिपारगो बुधविनुतः ॥
११३. तत्वार्थवृत्तिपद (प्रभा चन्द्राचार्य) आदिभाग :
सिद्धं जिनेन्द्र मलमप्रतिमबोधं त्रैलोक्यवद्यमभिवद्य गतप्रबंध । दुर्वारदुर्जयतमः प्रविभेदनार्क तत्त्वार्थवृत्तिपदमप्रकटं प्रवक्ष्ये ॥
कश्विद्रव्यः प्रसिध्येक (१) नामा प्रत्यासन्ननिष्ठः निष्ठाशब्देन निर्वाणं चारित्र चोच्यते प्रत्यासन्ना निष्ठा यस्यासौ प्रत्यासन्ननिष्ठः । श्रवाम्विसर्ग .. अन्तभाग :---
इति दशमोध्यायः समाप्तः
ज्ञानस्वच्छ जलस्सु रत्ननितरा (चय)चारित्रवीचीचयः सिद्धान्तादिसमस्तशास्त्रमलधिः श्रीपद्मनन्दिप्रभुः । तच्छिष्यान्निखिलप्रबोधजननं तत्वार्थवृत्तेः पदं सुव्यक्तं परमागमार्थविषयं जातं प्रभाचन्द्रतः ॥ श्री पद्मनन्दिसैद्धान्तशिष्योऽनेकगुणालयः । प्रभाचन्द्रश्विरं बीयात् पादपूज्यपदे रतः ॥
...
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
करकण्डु चरित्र - प्रशस्ति
मुनीन्दुर्नदतादिदनिजमानंदमंदिरं । सुधाधारोद्विरन्मूर्तिः काममामोदयञ्जनं ॥ इति तत्त्वार्थवृत्तिपदं समाप्तम् ।
११४. करकण्डु चरित्र ( भ० शुभचन्द्र )
आदिभाग:
श्रीमते श्रुतिसिद्धाय प्रबुद्धाय परात्मने । नमो वृषभनाथाय नग्नाथनताये ||१||
१६६
अन्तभाग:
('श्रीमूल संघेऽजनि पद्मनन्दी' इत्यादि पद्य नं० ३४ से लेकर ४७ तक १४ पत्र प्रायः वे ही हैं जो पाण्डवपुराणकी प्रशस्तिमें पृष्ठ ४६-५० पर नं० १६७ से १८० तक मुद्रित हो चुके हैं । )
करकंडुनरेन्द्रस्य चरितं तेन निम्मितं ।
जिनेशपूजन प्रीत्येदं समुद्धृत्य शास्त्रतः ॥४८॥ शिष्यस्तस्य समृद्धिबुद्धिविशदो यस्तकर्कवेदी बरो वैराग्यादिविशुद्धिवृद्धि जनकः सर्व्वार्थसुशो महान् । संप्रीत्या सकलादिभूषणमुनिः संशोध्य चेदं शुभ तेनालेखि सुपुस्तकं नरपतेराद्यं सुचंपेशिनः ||४६ || सकलभूषणाद्यसुभूषणो मुनिरभूदिह शास्त्रसंग्रहे । प्रकृतयोधिकृतः सुसहायता पठन-पाठन-लेखन - सद्विधौ ॥५०॥
X
X
x
X
श्रीमूलसंघे कृत (ति) नंदिसंघे गच्छे (गणे?) बलात्कार इदं चरित्रं । पूजाफलेद्ध करकंडुराज्ञो भट्टारक श्रीशुभचन्द्रसूरिः ॥५४ ||
द्वष्टे विक्रमतः शते समझते चैकादशाब्दाधिके (१६११) भाद्रे मासि समुज्वले युगतिथौ खड्ने जवाछे पुरे ।
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७.
जैनप्रन्य-प्रशास्तसंग्रह
श्रीमच्छीवृषभेश्वरस्य सदने चक्र चरित्रं विट राजः श्रीशुभचन्द्रसूरियतिपश्चंपाधिपस्याद्भुत ॥५५॥ श्रीमत्सकलभूषेण पुराणे पांडचे कृत ।
माहाय्यं येन तेनाऽत्र तदकारि सुसिद्धये ॥५६॥ इति भट्टारक-श्रीशुभचन्द्रविरचिते मुनिश्रीसकलभूषणसाहाय्यसाक्षे भन्यजन-जे(सं)गीयमान यशोराशिश्रीकरकडुमहाराजचरित करफंडुदीक्षाग्रहण-सर्वार्थसिद्धिगमनवर्णनो नाम पचदशः सर्गः ॥१५॥
देहली सेठ कुँचा मन्दिर प्रति ११५. शांतिकविधि ( पं० धर्मदेव ) प्रादिभाग :
प्रणिपत्य जिनान सिद्धानाचार्यान्पाठकान यतीन ।
सर्वशात्यर्थमाम्नायपूर्वकं शांनिकं वे ॥१॥ अन्त भाग:
पारपाटान्वये श्रीमान् वाग्भटः श्रावकोत्तमः । तत्पुत्रो वरदेवोऽभूत्प्रतिष्ठाचारकोविदः ॥१॥ श्रीदत्ताख्यस्तदनुजः सर्वशास्त्रविशारदः । तत्पत्नी मानिनी ख्याता पातिव्रत्यविराजिता ॥२॥ तयोस्तु धर्मदेवाख्यः पुत्रोऽभवदनूद्भवः ।(?) श्रीगोगाख्यस्य विशस्य(१) दूरीकृतकलागुणः (१) ॥३॥ तेनाकारि शुभायेदं शांतिकस्नानमुत्तमं । पठन्तु श्रावकाः सर्वे शोधनीयं महात्मभिः ॥४॥ यावन्मेरमही यावद्यावच्चन्द्रावतारकाः।
तावद्भद्राणि पश्यन्तु शातिकम्नानपाटकाः ||५|| इति श्रीपंडितधर्मदेवविरचितं श्रीशातिकपूजाविधानं समाप्तम् ।
[ जौहरी मनोहरलाल देहली प्रति
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
अम्बिकाकल्प - प्रशस्ति
११६. अम्बिका - कल्प ( भ० शुभचन्द्र )
आदिभाग:
वन्देऽहं वीरसन्नाथं शुभचन्द्रो जगत्पति । येनाप्येत महानुक्ति - वधूस्त्री - हस्तपालनम् ॥१॥ ज्ञानभूषं तपोभूषं धर्मभूषं सुभूषणम् । प्रणम्य वक्ष्येऽहं कल्पं तीव्रज्ञान प्रवर्द्धकम् ||२|| ऊर्जयंत-निवासिन्याः यक्षिमुख्यायाश्वाम्बिकायाः (१) । तत्पाद्यै प्रणम्य च त्रिजगतीने मकरौ (?) ॥३॥ युग्मं जीवकोद्भव-मचन्द्र पांडवोद्भव दत्तकप्रमुखाना चरित्राण्यवदत् सोऽहं वदाम्यहम् (१) ||४|| पट्टे यथाग्रंथं जिनसेनोऽपि नामतः । सोर्थो ह्यरीरचन्मगलं श्रीमत्रप्रसहं (१) ||५|| गुणभद्रस्तदन्तयः सोपि मार्थो हि टिप्पणं । ग्रंथं चक्रे महाकोच सुकोच फलपूरितं ॥६॥ तदन्वये मन्दबुद्धितोऽहं व्रीडपूरितः । तथाप्याम्नायं मुमोच न हि जैनपरम्परा ||७|| अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसुसर्वसाधूना ।
प्रथमाक्षरेण मिलितः प्रणवः सिद्धिमागमत् ॥८॥
धन्तभाग:
१७१
शुभचन्द्रो मुनिरहं जिनदत्तस्य चाग्रहात् । ब्रह्मशीलस्य तस्यैवं पठनार्थ दिने कृतं ||१२|| गुरुणा मत्रदेशो (?) न कथितो मारदूषणात् 1 तथापि नाहं चक्रेशौ (?) वादात् श्रीधर्मणः कृतात् ||१३|| सौबौद्धस्त्वं ज्ञातासि त्वन्मते शक्तिरर्हतः ।
पाखंडित विग्ळ्यातस्तवेति कथितस्तदा ॥१४॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
जिनदत्तस्य ज्ञानार्थ दिने चैके कृतं मया ।
शानिना वाचितासी च मा भूः सिमोस्यदूषणं (?) ||१५||
X
X
X
x
इत्यंfree चा शुभचन्द्रप्रणीते सप्तमोऽधिकारः समासः ||७|| नाम्नाधिकारः प्रथितोयं यत्रसाधनकर्मणः । समाप्त एपमंत्रोऽयं पूर्ण कुर्यात् शुभंधनः (१) ||१||
इooftorreपः । [ जौहरी मनोहरलाल देहली प्रति ११७. तत्त्वार्थ- टिप्पण ( भ० प्रभावन्द्र )
आदिभाग :
सो वम वीरणाहं वीरो वरवीरमा इमजुत्तो । गामाद पंच सहिथ्रो कम्मचुत्रो मोक्खसंपत्ती ||१|| इहैव भारते क्षेत्रे श्रार्य वे(?) सुरसरिप्रये । हिरण्याक्षे (हरनाख्ये) जनपदे जिनतीर्थसमन्विते ||२|| सुनामाख्यं पुरं तत्र विबुधै मंडितं बर । निर्मान संसीनो नयसनार्य-संतती ||३||
लतातसरयूथेन्द्र (?) हरिः क्राधानलाष्टकः । श्री हेमकीर्तिस्तत् शिष्यकः सुधीः || ४ || धर्मचन्द्रो यतिपतिः जैना (काष्ठा) मनाया भ्रभास्करः । तत्पट्टे श्रीप्रभाचंद्रः सर्वसंघसमन्वितः ||५|| धर्माख्यानं च कुर्वन् सन् यावदास्त दिगंबरः । तावदुवाच काल्हूतुक (सुत १) हावासाधुः प्रणम्य च ||६|| अध्यात्मraefer मानसं यस्य निर्मलं ।
भो मुने सद्गुणावास तत्त्वार्थ कथम प्रभां ॥ ७ ॥ ॥ एतद्वचः समाकर्ण्य प्रोबाचेति कथं मया ।
विना कथ्यतत्त्वार्थ बहुभेदेन संयुतं ॥८॥
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थ टिप्पणं-प्रशस्ति तथापि कथ्यते साधो शृणुदत्तावधानतः । बुद्धया विनापि पूर्वायः भाषितं यजिनागमे || धर्माग्व्यनं स कुरुते ताबकतिपयैदिनः। चलचित्तो मुनिर्यातो देशान्तरगमोद्यतः ॥१०॥ प्राप्तः पुरे सकीटाख्ये समानीतो जिनालये। लंबकचुकथाम्नाये सकरू(तू) साधुनंदनः ॥११॥ पडितो सोनिको विद्वान् जिनपादान्जषट्पदः । सम्यग्दृष्टी गुणावासो बुध-शीपशिरोमणिः ॥१२॥ प्रणम्य वचनं प्रोक्तं भो यते कामकेसरे । सरलं सप्ततत्त्वार्थ ममाने कथय प्रभो ॥१३॥ तद्वचनाद्यतिपतिः प्रोवाच शृणु पंडित । कथयामि तवांग्रेऽहं तत्वार्थ यजिनोदित ॥१४॥ पचगुरुनमस्कार कृत्वा तत्वार्थसूत्रसुगमाथे ।
टि(सट्टि ) पणं करोमि भव्यजन-प्रवोधनाथोय ॥१५॥ (आगे 'मोक्षमार्गस्य नेतार' इत्यादि मंगलपद्यसे टिप्पयाका आरभ है।) अन्तभाग :
द्वीपेऽथ जबूपपदे जबूर्वीरुहलक्षिते । भारतं तत्र विख्यातं क्षेत्र षट्खंड[स]जितं ॥४॥ नत्रार्यखंडविदितो जिनतीर्थैरलंकृत । पंचालस्तत्र विषयो जनमोग्व्यप्रदायकः ||५|| श्रीमत्काष्ठान्वये ख्यातः कामकुञ्जरकेशरी। भट्टारकः सुरेन्द्रायो हेमकीर्तिर्मुनीश्वरः ॥६॥ तत्पट्टे निर्मदः शान्तः मायावल्ली-धनंजयः।
सर्वग्रन्थार्थविदुषो(?)धर्मचन्द्रो गुणाग्रणीः ॥७॥ तच्छिष्योऽखिलसद्गुणोघजलधिर्मिण्यातमाको मुनिस्त्यालाशेषपरिग्रहो हरिशतैः पूज्याहि..'लालजः।
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसग्रह
तर्कव्याकरणादिशास्त्र सकलाम्भोराशिपारं गतो भव्याभीरुहपूर्णतिग्मकिरणः श्रीमान् प्रभाचन्द्रकः ||८ सर्वसंघसमोपेतः विहरन्नेकदा स वै ।
समायातः सकीटाख्ये नगरे वैरिदुर्जये ॥६॥ यस्मिन्नुपासका बहवः जिनधर्मपरायणाः । सत्पात्रदानवन्तश्च गुरुपादाब्जपट्पदाः ||१०| • गृहे तत्र ध्वजापट्टादिशोभितं । नाभेयप्रतिबिम्बं यत्राभात्सुग्नराहितं ||११|| तस्मिन् का यन •भिः प्रभाचन्द्रमुनीश्वरैः । स्वहृदि चिंतितं किचित् क्रियते काव्यमुत्तमं ॥१२॥ एतत्सुगममस्माभिस्तत्त्वार्थसार टिप्पणं ।
.........
शोधयतु बुधाः किचिद्यदि शामन - दूषितं ॥ १३ ॥ श्रस्मिन्संवत्सरे विक्रमादित्यनृपतः गते । चतुर्दशशतेऽनीत नवामोत्पद (शीत्यब्द)संयुते (१४८६) ॥१४॥
भाद्रपदे शुक्लपक्षे पचमवासरे शुभे । arish वैधृतियोगे विशाखाऋतके वरे ||१५|| तत्वार्थ टिप्पणं भद्र प्रभाचन्द्रतपस्विना । कृतमिदं प्रवोधाय जैताख्यब्रह्मचारिणे ||१६|| Trafted व्योग्नि यावद्धरिः सुरालये । तावद्धरः श्रीमज्जैनमघोऽभिनदतात् ||१७|
इति श्रीमद्भट्टारक धर्मचद्र शिष्यगणिप्रभाचन्द्रविरचिते तत्वार्थ- टिप्पणिके ब्रह्मचारिजैता माधुहावादेवनामाकिते दशमोऽध्यायः समाप्तः ।
1
यस्तुर्यदानपरिपोषित
श्रीमत्प्रभाशशियतीश्वर पादलीनः पुत्रान्वितो भुवि स नंदुतु हाबसाधुः ॥ इति [ तत्त्वार्थ- ] सूत्र टिप्पणं समाप्तं ।
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
गणितसारसग्रह - प्रशस्ति
११. गणितसार-संग्रह ( महावीराचार्य )
आदिभाग :
लय त्रिजगत्सार यस्याऽनतचतुष्टयं ।
जिनेन्द्राय महावीराय तायिने ॥ १ ॥ मख्याज्ञानप्रदीपेन जैनेन्द्रेण महत्विषा । प्रकाशितं जगत्सर्व्व येन त प्रणमाम्यहं ॥२॥ प्रीणितः प्राणिसस्यौघां निरीतिन्निरवग्रहः । श्रीमताऽमोघवर्षेण येन वेष्ट हितैषिणा ||३|| पापरूपाः परा यस्य चित्तवृत्तिविर्भुज । भस्माद्भावमीयुस्तेऽवंध्यकोपो भवेत्ततः ॥४॥ वशीकुर्वन जगत्सर्व्वे योऽयं नानुवशः परै । नाऽभिभूतः प्रभुस्तस्मादपूर्च्छमकरध्वजः ||५|| या विक्रमक्रमाक्रातच क्रिचक्रकृतक्रियः ।
•
भजनो नाम्ना चक्रिकाभंजनाऽञ्जमा ||६|| विद्याधिष्ठान मर्यादावज्रवेदिकः । रत्नगर्भा यथाख्यात चारित्रजलधिमहान ॥७॥ विश्वस्तकात पक्षस्य म्याद्वादन्यायवादिनः । देवस्य नृपतंगम्य वर्द्धता तस्य शासनं ॥ ८ ॥ लौकिक वैदिके चsपि तथा सामायिके च यः । व्यापारस्तत्रमवत्र मख्यानमुपयुज्यते ॥६॥ कामतंत्रेऽर्थशास्त्रे च गाधवें नाटकेऽपि वा । सूपशास्त्रे तथा वैद्ये वास्तुविद्यादिवस्तुषु ||१०|| दोऽलकारकाव्येषु तर्कव्याकरणादिषु । कलागुणेषु सर्व्वेषु प्रस्तुतं गणित पुरा || ११ || सूर्यादिग्रहचारेषु ग्रह ग्रहसंयुती ।
१७५
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह त्रिप्रश्ने चन्द्रवृत्तौ च सर्वत्राऽङ्गीकृतं हि तत् ॥१२॥ द्वीपसागरशैलानां संख्या-व्यासपरिक्षिपः । भवनव्यंतरज्योतिर्लोककल्पाऽधिवासिनां ॥१३॥ नारकाणा च मद्देषा श्रेणीबद्धेन्द्रकोक्तरा। प्रकीर्णकप्रमाणाद्या बुध्यते गणितेन ते ॥१४॥ प्राणिना तत्र संस्थानमायुरष्टगुणादयः । यात्राद्यारसहिताद्याश्च सर्वे ते गणिताश्रयाः ॥१५॥ बहुभिर्विप्रलापैः किं त्रैलोक्ये मचराचरं । यत्किचिद्वस्तु तत्सर्व गणितेन विना न हि ॥१६॥ तीर्थकृद्भयः कृतार्थेभ्यः पृज्येभ्यो जगदीश्वरैः । नेपा शिष्यप्रशिष्येभ्यः प्रसिद्धाद्गुरुपर्वतः ॥१७॥ जलधेरिव रत्नानि पाषाणादिव काचनं । श्रतर्मुक्ताफलानीव संख्याज्ञानमहोदधेः ॥१८॥ किचिदुधृत्य तत्सारं वक्ष्येऽहमतिशक्तितः।
अल्पग्रंथमनल्पार्थ गणितं सारसंग्रहं ॥१६॥ इति सारसंग्रहे गणितशास्त्रे महावीराचार्यकृती मंशाधिकारः समाप्तः ॥ अन्तभाग :कथमितिचेत् पको(एका)ोकोतरत्यगच्छेनागतधनमुत्तरेण गुणयित्वा गतः लग्ध त्रिभिर्भक्त्वा तम्मिनगच्छे एकमपनीय गुणयित्वा तस्मिन् लब्धे मेलयित्वागतलब्धे एकाद्यकोत्तर गच्छधन ॥छबिम्बई ऐ० प० स० भ० प्रति
[नोट-बम्बई सरस्वती भवनकी यह प्रति सं० १५७५ वैशाख सुदि नवमी शुक्रवारको लिखी हुई है और इसे मूलसघी बलात्कारगणके श्राचार्य शानकीर्तिके प्रशिष्य तथा रत्नकोतिके शिष्य यश-कीर्तिने स्वयं अपने हादसे लिखा है। प्रति प्रायः शुद्ध और सुन्दर है परन्तु जीर्ण है और अधूरी जान पड़ती है । अन्तमे समातिसूचक संषि तथा मूलग्रन्थ-प्रशस्तिका कोई भाग नहीं है। ऊपरके अन्तिम भागके अनन्तर ही लेखकप्रशस्ति लगी हुई है।]
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७७
शान्तिनाथपुराण-प्रशस्ति १७
११६. पुराणसार (श्रीचन्द्र मुनि) आदिमाग :नत्वादितः सकल तीर्थ कतः कृतार्थान् सर्वोपकारनिरतास्त्रिविधेन नित्यम् । वक्ष्ये तदीयगुणगर्भमहापुराणं संक्षेपतोऽर्थनिकरं शृणुत प्रयत्नात् ॥१॥ अन्तभाग :
धाराया पुरि भोजदेवनृपते राज्ये जयात्युचके (१) श्रीमत्सागरसेनतो यतिपतेर्शात्वा पुराणं महत् । मुक्त्यर्थे भवभीतिमीत्तजगता श्रीनन्दिशिष्यो बुधः
कुर्वे चारुपुराणसारममलं श्रीचन्द्रनामा मुनिः ॥१॥ श्रीविक्रमादित्यसंवत्सरे यशपूत्या(पंचाशीत्य १)धिकवर्षसहस्र (१०८५१) पुराणसाराभिधानं समातं।
१२०. शान्तिनाथ-पुराण (भ० श्रीभूषण) पादिभाग:
सिद्धं सिद्धार्थससिद्धिदायकं भुक्नेश्वर । वन्दे सर्वगुणोपेतं प्रारब्धार्थप्रसिद्धये ॥१॥
रामसेनादयो नम्बाः स्तुवेऽहं शानकोविदाः । पंचमे शानना(निनो)ऽतुल्याः दुर्मतध्वान्तनाशकाः ॥२४॥ नेमिसेनमुनीन्द्राय नमो नित्यं गुणात्मने । धर्माधर्मप्रदेशाय वादिने निष्कलात्मने ॥२५॥ अकलंककलाकम्र न्यायमागविशारद । वन्देऽहं दुर्मतध्वान्तनाशक सूर्यसन्निभ ॥२६॥ वाक्यं समन्तभद्रस्य दधेऽहं चित्तकैरवे । येन सूर्यायते नित्यं हृदयाम्बुजकोषके ॥२॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
जैनग्रन्थ प्रशस्तिसग्रह
स्तुवे माधव भट्टस्य वाक्यं सन्देहमर्दकं । येन जैनेन्द्र सिद्धान्तं दर्शितं भरतावनौ ||२८|| जीया जिनसेनश्च कविकोटिशिरोमणिः । श्ररीरचन्महाशास्त्रं पुराणं हरिवंशकं ॥ २६ ॥ जिनसेनो लघुर्जीयात् पुराणरचने क्षमः । येन महापुराणाख्यमकरोद्विबुधाप्रणीः ॥ ३० ॥ येन श्रीधर्म सेनेनाजी जयन्मकरध्वजः । विमलादिसेनको तावद्बभूव क्षितिविश्रुतः ||३१|| मार्थ कोऽभूद्विशालश्व कीर्तिरुत्त[म]धारकः । तथा श्री विश्वसेनश्च विश्वसेनां यथार्थवाक् ||३२| विश्व सेन पदाभोज बोधनै कदिवाकरः । विद्याभूषणसूरीन्द्र (द्रो) जीयताज्जगतीतले ||३३|| श्री वीरवदनोत्पन्नां नमामि शारदां वरा ।
पूर्वादिसंभूता गणेन्द्रशतधारिताम् ||३४|| चरित्रं शांतिनाथस्य वक्ष्येऽहं भक्तितो वरं । चक्रिणः स्वात्मरूपस्य स्म्यं स्वस्याऽमहानये ||३५||'
अन्तभाग :
काष्ठासंघाच्छे विमलतरगुणे सारनंदीतटांके । ख्याते विद्यागणे चै सकलबुधजनैः सेवनीये वरेण्ये । श्रीमच्छ्री रामसेनान्वयतिलकसमा नेमिसेनाः सुरेन्द्राः । भूयासुस्ते मुनीन्द्रा व्रतनिकरयुता भूमिपैः पूज्यपादाः ॥ ४५६ ॥ श्रीधर्मसेनो यतिवृन्दसेव्यः बिराजते भूवलये नितान्तं । decreasपि यथार्थनामा चारित्ररत्नाकर एव नित्यं ||४५७ ॥ ॥ बिशालकीर्तिश्व विशालकीर्तिर्जम्बूद्रुमा विमले सदैव । विभाति विद्यार्णव एव नित्यं वैराग्यपाथोनिधिशुद्धचेताः ॥४५८ ||
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृषभदेवपुराण- प्रशस्ति
श्री विश्वसेनो यतिवृन्दमुख्यः विराजते वीतभयः सलीलः । स्वतकनिर्नाशितसर्वडिम्भो विख्यातकीर्तिर्जितमारमूर्तिः ॥ ४५६ ॥ तत्पविद्यार्णवपारगंता जीयात्पृथिव्या पृथुवृत्तवृत्तः । विद्या विभूषोऽपि यथार्थनामा विद्याविनोदेन च लब्धकीर्तिः ॥ ४६० विद्याभूषण पट्टकंजतरणिः श्रीभूषणो भूषणो जीयाज्जीवदयापरो गुणनिधिः संसेवितो सज्जनैः । काष्ठा संघ सरित्पतिशशधरां वादी विशालोपमः सद्वृत्तोऽर्कधरो(१)ऽतिसुन्दरतरो श्रीजैनमार्गानुगः ॥४६ १ || सवत्सरे पोडशनामधेये एकोनसत्यष्ठियुते (१६५६) बरे एन्ये । श्रीमार्गशीर्षे रचितं मया हि शास्त्र च वर्षे विमलं विशुद्धं ||४६२ || त्रयोदशी सद्दिवसे विशुद्ध वारे गुरौ शान्ति जिनस्य रम्यं । पुराणमेतद्विमलं विशालं जीयाच्चिरं पुण्यकरं नराणाम् ||४६३|| युग्मं | श्रीगुर्जरेऽप्यस्ति पुरं प्रसिद्धं सौजीत्रनामाभिधमेव सारं । श्रीनेमिनाथस्य समीपमाशु चकार शास्त्रं जिनभूतिराम्यं (१) ||४६६ ॥ श्रस्य शास्त्रस्य विज्ञेयाः श्लोकाः चतुःसहस्रकाः । पचविंशतिसंयुक्ता (४०२५) विज्ञेया लेखकैः सदा ||४६७ || इति श्री शान्तिनाथ पुराणे भट्टारकश्रीश्रीभूषणा विरचिते शान्तिनाथसमवसरण्धर्मोपदेश मोक्षगमनवर्णनो नाम षोडशः सर्गः समाप्तः ||१६|| [ बम्बई ऐ० प० स० भ० प्रति
१२१. वृषभदेवपुराण ( भ० चन्द्रकीर्ति ) श्रदिभाग :
अन्तभाग :----
rangisafe रामसेनो नांदीतटांके नरदेवपूज्यः । तदन्वये संयमभारधारि-श्रीविश्वसेनो मुनिपो बभूव ॥६०॥
१७६
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
तत्पट्टे किल शास्त्रज्ञो विद्याभूषणसूरिराट् । योऽभवत्परमार्थेन प्रसिद्धोऽवनिमंडले ||६१ ॥ तत्पट्टाचलभास्करो गुणनिधिः शास्त्राब्धिपारंगतः श्रीश्रीभूषण एव गौतमनिभो गच्छाधिराजः कविस्तत्पट्टे किल चंद्रकीर्तिमुनिपो भट्टारकाधीश्वरस्तेनेद रचित पुराणमतुलं नाभेयदेवस्य वै ॥ ६२ ॥ पुराणं वृषभेशस्य पवित्रं पापनाशन । सज्जनान् प्रतिबोधाय निर्मितं चंद्रकीर्तिना || ६३ ॥
इति श्रीत्रिभुवनैकचूडामणिश्रीमद्वृषभदेवपुराणे भट्टारक श्रीश्रीभूषणपादपद्म- मधुकरायमान - भट्टारकी चद्र कीर्तिप्रणीते वृषभदेव - निर्वाग्रगमनो नाम पंचविशतिपर्व ॥ समाप्तमिदं ॥
[ बम्बई ऐ० प० स० भ० प्रति
१२२. सुभग सुलोचना - चरित ( भ० वादिचन्द्र )
श्रदिभाग :
प्रणम्य शिरसाऽर्हन्तं स्फूर्जतं ज्ञानतेजसम् । संचिताखिल- पापौघध्वान्तध्वसेककारणम् ||१||
अन्तभाग :
विहाय पदकाठिन्यं सुगमैर्वचनोत्करैः ।
चकार चरितं साध्व्या वादिचन्दोऽल्पमेधसा ||२|| स्वस्ति [श्री] मूलसंघेऽस्मिन् पद्मनन्दीनमाश्रिताः । ते प्रपश्यन्ति सर्वान् [वै] किमत्राश्वर्यमद्भुतम् ॥३॥ देवेन्द्रस्त्वद्यशः पेतुः करैः धृत्वास्ववकीम् (?) | देवेन्द्रकीर्ति ते वन्दे [द]मितानंगसद्बलम् ||४|| विद्यानंदो हि शिष्याणा यत्पुरः पठतापुर (१) । नममि त्रिशुध्या तं ध्यानं दिनश्वमाश्वरम् (?) ||५||
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
धवला - प्रशस्ति
पाकुर्वन्ति मतुलम् (१) मतामि [ तो ] मिथ्यादृशामिह । मानये मल्लिभूषाताविनिमण्डपम् (९) ।।६।। लक्ष्मीलाभो हि यद्वाण्या प्रत्य [ह] नायते नृणाम् । लक्ष्मीचन्द्रं च तं चाये लीलालभितपातकम् ॥७॥ वीरचन्द्र समाश्रित्य के मूर्खा न विदो मथत् (१) । तं [ श्रये] त्यक्तसर्वान्नं दीप्त्या निर्जितकाचनम् ||८|| इति भट्टारक श्रीवादिचन्द्रविरचिते सुभगसुलोचनाचरिते नवमः परिच्छेदः ।
१२३. षट्खण्डागम - टीका धवला ( वीरसेनाचार्य )
श्रदिभाग :
१८९
=
अन्तभाग:
सिद्धमणं तमणिदियमणुवमम पुत्थ- सोक्ग्वमरण वज्जं । केवल-पहोह-णिज्जिय-दुण्णय - तिमिरं जिणं णमह || १ || बारह - गग्गज्मा वियलिय - मल- मूढ - दंसगुत्तिलया । विविध - वर-चरण- भूसा पसियउ सुय-देवया सुइरं ||२|| सयल - गण - पउम - रविणो विविहद्धि-विराइया विणिस्संगा । गीराया विकुराया गणहर - देवा वसीयतु ॥ ३ ॥ परियउ महु धर सेणो पर - वाइ-गयोह- दाण-वरसीहो । सिद्धतामिय- सायर - तर ग-संघाय - घोय-मणो ||४|| पणमामि पुष्पदंतं दुकयंतं दृण्ण्यंधयार-रवि । भग्ग. सिव- मग्ग- कंटयमिसि समिइ-बई सया दंतं ||५|| पणमह कय-भूय बलिं भूयबलि केस -वाम- परिभूय - वलि । विणिहयत्रम्मह-पसरं वड्ढा विय- विमलणारण - बम्मह-पसरं || ६ ||
जस्स से (प)माएग मए सिद्धंतमिदं हि हिलहुंदी (हुदं ) महु सो एलाइरि पसियउ वरवीर सेगस ||१|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
जैनग्रन्य-प्रशस्तिसंग्रह वंदामि उसहसेणं तिहुवण-जिय-बंधवं सिवं संतं । गाण-किरणावहासिय-मयल-इयर-तम-पग्णामियं दिटु ॥२॥ अरहंतपदो (अरहंतो) भगवंतो सिद्धा मिद्धा पसिद्ध पाइरिया। साहू साहू य महं पसियंतु भडारया मवे ॥३॥ अज्जजणंदिसिस्सेणुज्जुब-कम्मस्त चंदसेणस्त । तह णत्तवेण पचत्थूहएणयभाणुणा मुणिणा ॥४॥ सिद्धत-छद-जोइस-वायरण-पमाण-सत्थ-णिवुगोगा । भट्टारएण टीका निदिएसा वीरसेणेण ।।५।। श्रट(ठ)तीसम्हि सामिय(सतमए) विक्कमणामंकिए सु-सगणामे। वासेसु तेरसीए भाव(णु)विलग्गे धवल-पक्खे ॥६॥ जगतुंगदेव-रज्जे रिम्हि कंभाम्ह राहुणा कोणे। सूर तुनाए संते गुरुम्हि कुलविल्लए होते ॥७॥ चाम्हि व(त)रणि-वुत्ते सिंघ सुक्कम्मि मीणे चम्मि । कत्तिय-मासे एसा टीका हु समाणिश्रा धवला ॥ . बोदणरायणरिदे गरिदचूडामणिम्हि भुजते। सिद्धतगंथमस्थिय गुरु पसाएण विगता सा ||९| शब्दब्रह्मति शालेगणधरमुनिरित्येव राहान्तविद्भिः । साक्षात्सर्वज एवेत्यवहितमतिभिस्सूक्ष्मवस्तुप्रणातैः(वीणैः) यो दृष्टो विश्वविद्यानिधिरिति जगति प्राप्तभट्टारकाख्यः । स श्रीमान्वीरसेनो जयति परमतध्वान्तभित्तंत्रकारः॥१०॥ (इसके श्रागे ग्रन्थमें कनडी प्रशस्ति है।)
इति श्रीधवलप्रशस्तिः। * अागे पृष्ठ १८७ के नोटमें उल्लेखित बाराकी उस प्रशस्ति-प्रतिमें 'मीणे चंदम्मि' ही पाठ है 'नेमिचंदम्मि'जैसा अशुद्ध पाठ नहीं ।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
जयधवला-प्रशस्ति
१८३
१२४. कषायप्रामृत-टीका: जयधवला
(आचार्य वीरसेन, जिनसेन) पादिभाग:
जयह धवलंगतेएणाऊरिय-सयलभुवणभवणगणो। केवलणाणसरीरो अणंजणो णामश्रो चंदो ॥१॥ तित्थयरा चउवीस वि केवलणाणेण दिटुसव्वट्ठा । बसियंतु सिवसरूवा तिहुवमसिरसेहरा मज्झ ॥२॥ मो जयह जस्स केवलणाणुज्जलदप्पणम्मि लोयालोयं। घुट पदिवि दीसह वियसिय-सयवत्त-गभगउरो वीरो ॥३५ अंगंगबज्झणिम्मी अणाइमझतणिम्मलंगाए । सुयदेवय-अंबाए णमो सया चक्खुमइयाए ॥1 णमह गुणरयणभरियं सुश्रणाणामिय-जलोह गहिरमपारं । गणहरदेवमहोवहिपणेय-णय भग-भंगि-तंग-तरगं ॥५॥ जेणिह कसायपाहुडमणेयणयमुजलं अणंतत्थं । गाहाहि विवरियं तं गुणहरभट्टारयं वंदे ॥६॥ गुणहर-वयण-विणिग्गय गाहाणत्योवहारिश्रो सम्वो। जेणज्जमखुणा सो सरणागहत्थी वरं देउ ॥७॥ जो अजमखुसीसो अतेवासी विणागहत्थिस्स।
सो वित्तिसत्तकत्ता जइवमहो में वरं देउ ॥॥ अन्तभाग :
एत्थ समप्पिइ धवलिय तिहुघणभवणुप्पसिद्धमाहप्पा । पाहुडसुत्ताणमिमा जयधवला-सएिणया टीका ।।१।। सुत्रदेवयाए भत्ती सुदोवजोगो य भाविश्रो सम्म । आहवह पाएसिद्धि णाण-फलं चावि णिन्वायं ॥२॥
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
जेनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
साणेण झाणसिद्धी झाणादो सन्व-कम्म-णिकरणं । पिजर-फल च मोक्खो भागन्भासं तदो कुजा ॥३॥ इय भावियूण सम्मं सुदणाणाराहणा मये एसा । चिरभाविदा भयवदी पसियउ सा मज्झमचिरेण ॥४॥ उजोहदा य सम्म उजमिदा साहिदा य णित्थिरणा। णिवृदा य भयवदी पसियउ सुअदेवया मझं ||५|| इति श्रीवीरसेनीया टीकासूत्रार्थ-दर्शिनी । वाटग्रामपुरे श्रीमद्गूर्जरार्यानुपालिते ॥१॥ फाल्गुणे मासि पूर्वान्हे दशम्या शुक्लपक्षके। प्रवर्धमान-पूजोरु-नन्दीश्वर-महोत्सवे ॥२॥ अमोघवराजेन्द्र-प्राज्यराज्यगुणोदया। निष्ठिता प्रचयं यायादाकल्पान्तमनल्पिका ॥३॥ पष्ठिरेव सहस्राणि(६००००)मन्थाना परिमाणतः। श्लोकानुष्टभेनात्र निर्दिष्टान्यनुपूर्वशः ||४|| विभक्तिः प्रथमम्कंधो द्वितीयः संक्रमोदयौ। उपयोगश्च शेषास्तु तृतीयस्कंध इष्यते ॥५॥ एकान्नषष्टिममधिक-मप्तशताब्देषु(७५६) शकनरेन्द्रस्य । समतीतेषु ममाप्ता जयधवला प्राभूत-व्याख्या ॥६॥ गुजेरनरेन्द्रकीर्तेरन्तःपतिता शशांकशुभ्रायाः। गुप्तैव गुप्तनृपतेः शकस्य मशकायते कीर्तिः ॥७॥ गुर्जरयशः पयोऽब्धौ निमजीन्दौ विलक्षणं लक्ष्म । कृतमलि-मलिनं मन्ये धात्रा हरिणापदेशेन ।।८। भरत-सगरादि-नरपति-यशांसि तारानिमेन संहृत्य । गुर्जरयशसो महतः कृतोऽवकाशो जगत्सृजा नूनं ।।६।। इत्यादिसकलनृपतीनतिशय्यपयःपयोधि-फेनेत्या। गुर्जरनरेन्द्रकीर्तिः स्थेयादाचन्द्रतारमिह भुवने ॥१०॥
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
जयधवला-प्रशस्ति
१८५
जयत्यजय्यमाहात्म्यं विशासित-कुशासन । शासनं जैनमुद्भासि मुक्तिलक्ष्म्यैक-शासनं ॥११॥ भूयादावीरसेनस्य वीरसेनस्य शासनं । शासनं वीरसेनस्य वीरसेनकुशेशयं ॥१२॥ श्रामीदासीददासन-भव्यसत्व-कुमुदतीम । मुदती कर्तुमीशो यः शशाङ्क इव पुष्कलः ॥१३॥ श्रीवीरसेन इत्यात्त-भट्रारक-पृथुप्रथः । पारदृष्याधिविद्याना साक्षादिव स केवली ॥१४॥ प्रीणित-प्राणि-संपत्तिराक्रान्ताऽशेषगोचरा । भारती भारतीवाज्ञा षटलण्डे यस्य नाऽस्खलत् ॥१५॥ यस्य नैसर्गिकी प्रज्ञां दृष्टा सर्वाथगामिनीम् । जाताः सर्वशसद्भावे निरारेका मनीषिणः ॥१६॥ यं प्राहुः प्रस्फुरद्वोध-दीधिति-प्रसरोदयम् । श्रुतकेवलिन प्राज्ञाः प्रज्ञाश्रमणसत्तमम् ||१७|| प्रसिद्ध-सिद्ध-मिद्धान्त-वार्धिवाझुत-शुद्धधीः । सार्द्ध प्रत्येकबुद्धयः स्पर्धते धीद्धबुद्धिभिः ॥१८॥ पुस्तकाना चिरन्ताना गुरुत्वमिह कुर्वता । येनातिशयिताः पूर्वे सर्वे पुस्तक-शिष्यकाः ॥१६॥ यस्तपोदीप्तकिरणेभव्याम्भोजानि बोधयन् । व्यद्योतिष्ट मुनीनेनः पञ्चस्तूपान्वयाम्बरे ॥२०॥ प्रशिष्यश्चन्द्रसेनस्य यः शिष्योऽप्यार्यनन्दिनाम् । कुलं गणं च सन्तान स्वगुणेरुदजिज्वलत् ||२१|| तस्य शिष्योऽभवच्छीमान् जिनसेनः समिद्धधीः । अविद्धावपि यत्करणी विद्धौ ज्ञान-शलाकया ॥२२॥ यस्मिन्नासन्नभव्यत्वान्मुक्तिलक्ष्मीः समुत्सुका । स्वयंवरीतुकामेव श्रौति मालामयूयुजत् ॥२३॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह येनानुचरिता(तं ) बाल्याद् ब्रमव्रतमखण्डितम् । स्वयम्बरविधानेन चित्रमूढा मरस्वती ॥२४॥ यो नातिमुन्दराकारो न चातिचतुरो मुनिः । तथाग्यनन्यशरणा यं सरस्वत्युपाचरत् ।।२५।। धी. शमो विनयश्चेति यस्य नैसर्गिकाः गुणाः । सूरीनाराधयति स्म गुणैराराध्यते न कः ॥२६॥ यः कृशोऽपि शरीरेण न कृशोऽभूत्तपोगुणैः । न कृशत्वं हि शारीरं गुणरेव कृशः कृशः ॥२७॥ ये ( यो ) नाग्रहीत्कापलिकानाऽप्यचितयदंजसा । तथाग्यध्यात्मविद्याब्धेः पर पारमशिश्रियत् ॥२८॥ जानाराधनया यम्य गतः कालो निरन्तरम् । नतो ज्ञानमय पिण्डं यमाहुस्तत्त्वदर्शिनः ॥२६॥ तनेदमनतिप्रोट-मतिना गुरुशासनात् । लिखितं विशदेरेभिरक्षरः पुण्यशासनम् ॥३०॥ गुरुणाधे ऽग्रिमे भृरिवक्तव्ये संप्रकाशिते । तनिरीक्ष्याल्प-वक्तव्यः पश्चाधस्तेन पूरितः ॥३१॥ प्रायः प्राकृतभारत्या कचित्सस्कृतमिश्रया । मणि-प्रवाल-न्यायेन प्रोक्तोऽयं अन्यविस्तरः ॥३२॥ ग्रन्थच्छायेति यत्किचिटत्युक्तमिह पद्धती। क्षन्तुमहंथ तत्पूज्या दोष ह्यों न पश्यति ॥३३|| गाथासूत्राणि सूत्राणि चूर्णिमत्र तु वार्तिकम् । टीका श्रीवीरसेनीया शेषाः पद्धतिपंजिकाः ॥३४॥ ने सूत्रसूत्र-तवृत्ति-विकृती वृत्ति-पद्धती। कृत्स्नाकृत्स्नश्रुतव्याख्ये ते टीकापंजिके स्मृते ||३५|| अत्युक्तं किमिहास्त्यनुक्तमथवा कि वा दुरुक्तादिक सर्वज्ञोदित-सूनृत-प्रवचने प्रस्पष्टमष्टाक्षरे।
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्राराधनापताका- प्रशस्ति
तन्मूत्रार्थ - विवेचने कतिपयैरेवाक्षरैर्मादृशामुक्तानुक्तदुरुक्तचिन्तनपरा टीकेति कः सभवः || ३६॥ तत्पूर्वापरशोधनेन शनकैर्यन्मादृशा टीकन सा टीकेत्यनुगृह्यता बुधजनैरेषा हि नः पद्धतिः । यत्किचिच्च दुरुक्तमत्ररचितं छाद्मस्थ्य-दोषोदयात् तत्सर्वं परिशोध्यमागम धनैर्ब्राह्य ं च यन्निस्तुषं ॥ ३७ ॥ श्रीवीर प्रभुभाषितार्थघटना निर्लोडितान्यगमन्यायाच्छाजिनसे न-सन्मुनिवरैरादर्शितार्थस्थितिः । टीका श्राजयचिह्नतोरुधवला सूत्रार्थद्योतिनी स्थेवादारविचन्द्रमुज्यनतम श्रीपालसंपादिता ||३८|| सर्वज्ञ प्रतिपादितार्थगणभृत्सूत्रान टीका मिमा येऽभ्यम्यंति बहुश्रुताः श्रुतगुरु संपूज्य वीरप्रभुं । ते नित्योज्वलपद्मसेनपरमा: श्रीदेवसेनाचिताः भासन्ते रविचन्द्रमा मिसुतपाः श्रीपाल मत्कीर्तय || ३६ || इति श्रीजयधवलप्रशस्तिः
१८७
[ नोट -- धवला और जयधवला टीकाओंकी ये दोनों प्रशस्तिया तात्यानेमिनाथजी पागल वार्सीने मूडब्रिद्रीम गुरुवस्ति-स्थित श्रीसिद्धान्तशास्त्रोंपरसे ता० ३० अगस्त सन् १६१२ को दिनके १०|| बजेसे १२|| बजे तक समय के भीतर उतारकर जैनसिद्धान्तभवन श्राराको भेजी थीं । उसी प्रशस्ति-प्रतिपरसे अक्तूबर सन् १६२० में, इन्हें उद्धृत किया गया था । बादको सिद्धान्त शास्त्रीके इधर आजानेपर महारनपुर तथा श्राराको ग्रन्थप्रतियों और मुद्रित प्रतिकी प्रस्तावना परसे इनका सशोधन किया गया है । ] १२५. श्राराधना-पताका ( वीरभद्राचार्य ) आदिभाग :
निय - सुचरियगुण - माहम्पदिप्प-सुरराय-रिद्धि- वित्थारो । जयह सुरराय पूइय-गुण- माइपो महाबीरो ॥१॥ा
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
अन्तभाग :
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
इय सुंदराई वीरभद्दभणियाई पवयणाहिंतो । चिरमुचिणि सुए एसा रहया आराहरणापडिया || ८५॥ वाणमाणुपुत्री गाहद्धपयाण पाययाण च । कत्थई कहिंचि रइया पुव्यपसद्धारा समईए ||६||
राहणापत्थंमि एत्थ सत्यंमि गंध (थ) परिमाणं । नाई नवमयाई (६६० ) त्या गाहमि गाहाणं ॥८॥ विक्रमनिवकाला अत्तरि मे ममासहस्संमि (१००८) । एसा सव्य गिहिया गहिया गाहाहि सरलाहि ॥ ८८ ॥
मोहे मंदमइणा इमंमि जमणागमं मए लिहिय । त महरिणो मरिसितु हवा सोहिंतु करणाए ||८६ ॥ भवगणभमरणरीणा लहति निव्वुइसुह जमल्लीणा । तं कष्पमयं नदउ जिगसासरणं सुइरं ||६|| [इति] श्राराधनापताका कृतिरियं श्रीवीरभद्राचार्यस्य || ||
१२६. रिष्ट समुच्चय- शास्त्र ( दुर्गदेव )
श्रादिभाग :
पण मंत-सुरासुर-मउलि-ग्यण - वर- किरण - कंति- वित्थुरिश्रं । वीर-जि-पाय- जुलं गमिऊण भरणेमि रिट्ठाई ||२१||
अन्तभाग:
जय 3. जियमाणो संजमदेवो मुणीसरो इत्थ । तह विहु संजमसेो माहवचदो गुरु तह य || २५४ ॥ रइयं बहु सत्थत्थं उवजीवित्ता हु दुग्गदेवेण । रिgenerयसत्थं वयण [ सजगाइ ] देवस्य || २५५॥ जं इह किपि विरि (दि) प्रयागमाणेण श्रहव गव्वेण । तं रिट्ठ- सत्य - उणा सोहेबि महीइ पयडंतु || २५६ ||
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्धकाण्ड - प्रशस्ति
जो छद्द सण-तक्क - तक्किय इमं पंचंग - सदागमे जोगी सेसमही सनी तिकुसलो वाइन्भकंठीरवो । जो सिद्धं तमपारती (णी) रसुखिही तीरे वि पारंग सो देवो सिरिजमाहमणिवो आसी इह भूतले || २५७|| संजा इह तस्स चारुचरित्रां गाणंबुधोयं मई सांसो देसजई सत्रोहणपरो गोसेस-बुद्धागमो । णामेण सिरिग्गदेव - विश्रो वागीसरा यन्नश्रो तेणेदं रइयं विसुद्ध महगा सत्थं महत्थं फुडं || २५८ ॥ जा धम्मो जिदिच्चियपवे (हे) बट्टति जावज्जई जा मेरू सुरपाहि सरिसा जाव महीसा मही । जा गायं च सुरा णभोत्ति पहुगा चदक्कतारागणं तावेत्थ महफलंमि विदिट्ठ (१) दुग्गस्स सत्थं जसो ॥ २५६ ॥ संवच्छर इगसह से बोलीणे गवयसोइ - संजुत्ते (१०८६) । सावण- सुक्के यासि दियहम्मि मूलरिक्खम्मि ||२६|| सिरकुंभारए (१) लच्छिणिवास - विइ - रज्जम्मि । सिरिसंतिणाइभवणे मुणिभवियस्स उभे रम्मे (?) || २६१ ॥ इति रिटुसमुच्चयसत्यं सम्मत्तं । १२७. अर्धकाण्ड ( दुर्गदेव )
आदिभाग:
गमिऊण वडमाणं संजमदेवं गरिद - धुय - चलणं । वोच्छामि अग्घकंडं भवियाग हिय पयते || १ || वर - गुरु-परंपराए कमागय एत्थ सयल - सत्थत्थ । दट्ठूण मनुयलाए शिद्दि दुग्गदेवे ||२||
अन्तभाग :
श्रासी एत्थ महीयले सुविदिदो सत्थत्थ- पारं गयो । गामेणं सिरि-संजमाइ-विबुहो वाइब्भगंधीयरो ॥१४३॥
१८६
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७.
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह
सोसो तस्स धराधराणमि उ(भिणश्रो ?) सत्थत्य-णिहिस्सणो णामेणं सिरिदुग्गदेवसुकई चारित्तचूडामणी। कित्ती जस्स तिलोयमंडवणलं सडाइज(जा)णं(?)ट्टिया सन्वाणं सुहि-सत्यद सुविदिदं तेणग्यकडं कयं ॥ इदि मिरि दुग्गदेव-विर इयं अग्घकडं समत्तं ।
१२८. परमागमसार ( श्रुतमुनि) भाविभाग :
घाइ-च उक्क-विरहिया अगंत-णाणाइ-गुगा-गण-समिद्धा। चदक कोडि-भासिद-दिव्वंगजिणा जयंतु जये ॥१॥ दस सहजादादिमया घायिक्खयदो दु संभवा दस हि । देवेहि कयमाणा चोद्दस सोहंति वीरनिणे ||२|| दिव्वझुणो सु-दुदहिं छत्तत्तय सिहविट्ठरं चमरं । राति जिणे वीरे भावलयमसोग कुसुमविट्री य ॥३॥ (आगे सिद्धादि पंचपरमेष्ठियोकी स्तुति की गई है।) एवं पचगुरुण वंदित्ता भविय-णिवह बोहत्थ । परमागमस्स सार वोच्छे हं तच्च-सिद्धियर ॥८॥ पंचत्यिकाय दव्वं छक्कं तच्चाणि सत्त य पदत्या । एव बंधी तक्कारण मोवो तस्कारणं चदि ॥६॥ अहियारो अष्टविहो जिणवयण-शिरूविदो मवित्थरदो।
वोच्छामि समासेग य सुणुय जणा दत्तचित्ता हु॥१०॥ मन्तभाग:
जो परमागमसारं परिभावह चत्त-रागदोसो ह। सो विरहिय-परभावो णिज्वाणमणुत्तरं लहइ ।।२२२॥ इदि परमागमसारं सुयमुणिणा कहियमप्प-बोहेण । सुदणि उणा मुणिवसहा दोसचुदा सोहयंतु फुडं ॥२२॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
मावसंग्रह-प्रशस्ति
१६१ सगगा(का)ले हु सहस्से विसय-तिसट्रीगदे(१२६३) दु विसबरिसे । मग्गसिर-सुद्धमत्तमि गुरुवारे गंथ संपुण्णा ॥२२४॥ अणुवद-गुरु-बालेंदू महन्वदे अभयचंद सिद्धति । सत्येऽभयसूरि-पभा(हा)चदा खलु सुयमुणिस्त गुरू ॥२२५।। सिरिमूलसंघ-देसियगण-पुत्थयगच्छ-कोंडकुदाणं । परमरण-इंगलेसर-वलिम्मि बादस्स मुणिपहायस्म ॥२६॥ सिद्धताहयचदस्स य सिस्मो बालचंदमुणिपवगे। सो भविय-कुवलयाणं पाणंदकरो सया जब उ ॥२२॥ मद्दागम-परमागम-तक्कागम-णिरवसेसवेदी हु। विजिद-सयलण्णवादी जयउ चिर अभयसूरिसिद्धति ॥२२८॥ णय-णिक्खेव-पमाणं जाणित्ता विजिय-सयल-परममनो। वरणी(णि)वा-णिवह-बंदिय-पय-पग्मो चारुकित्तिमुणी ॥२२६॥ वरसारत्तयणी(णिउ)णो सुद्धप्परो विरहिय-परभावो। भवियाण पडिबोहण-परो पहाचंदणाममुणो ॥२३०॥ [इति] श्रीमत्श्रुतमुनि-विरचित-परमागमसारः समाप्तः।
[बम्बई ऐ० ५० स० भ० प्रति १२६. भावसंग्रह ( श्रुतमुनि ) आदिमाग :
खविदघणघाइकम्मे अरहते मुविदिदत्य-णिवहे य । सिद्धटुगुणे सिद्ध रयणत्तयसाहगे थुवे साहू ॥१॥ इदि वदिय-पंचगुरू सरूवसिद्धत्य भवियबोहत्थ ।
सुत्तुत्तं मूलुत्तर-भावसरूवं पवक्खामि ॥२॥ मन्तभाग:
इदि गुणमग्गणठाणे भावा कहिया पबोह-सुयमुणिणा। सोहंतु ते मुणिंदा सुयपरिपुरणा दुगुणपुण्णा ॥११॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह (इसके बाद 'अणुवदगुरुबालेदू' से लेकर 'रणय-णिक्खेव-पमाणं' तक ५ गाथाएं वे ही हैं जो परमागमसारकी प्रशस्तिमे पृ० १६१ पर दर्ज हैं।)
गाद-णिखिलत्य-सत्यो सयल-गरिदेहि पूजिनो विमलो। जिण-मग्ग-गमण-सूरो बयउ चिरं चारुकित्तिमुणी ॥१२२॥ वर-सारत्तय-णिउणो सुद्धं परो विरहिय-परभाओ(वी)।
भवियाणं पडिबोहणपरो पहाचंदणाममुणी ॥१२३॥ [नोट--श्राराके जैनसिद्धान्त-भवनकी ताडपत्रीय प्रतिमें ११६ वी गाथाके बाद 'इतिभावसंग्रहः समाप्तः' लिखकर अन्तकी ये ७ गाथाएं प्रशस्तिरूपसे दी हैं, जब कि मा० प्र० मा० के 'भावसंग्रहादि' ग्रन्थमें 'भावत्रिभंगी' के नामसे संग्रहीत इस ग्रन्थमें वे नहीं पाई जाती।]
१३०. आयज्ञानतिलकसटीक (भट्ट वोसरि ) आदिभाग:
नामिऊण नमियनमियं दुत्तरसंसारसायरुत्तिन्नं । सबन्नं वीरजिणं पुलिंदिणि सिद्धसंघ च ॥१॥ जं दामनन्दिगुरुणो मण्यं श्रायाण जाणि [य] गुझं।
तं प्रायनाणतिलए वोसरिणा भन्नए पयर्ड ॥२॥ (मूल) सिद्धान्ध्वजादिचिरसूत्रितनामधेयान् सर्वाङ्गसौहृदशुभस्थितिसौम्यपातान् । स्वस्वामिसद्ग्रहयुतेक्षित-फुल्लपूर्णानायान्प्रणम्य बलिनः शुभकार्यसिद्धये ॥१
शर्वाय शास्त्रसारेण यत्कृतं जनमडनं ।
तदायज्ञानतिलकं स्वयं वित्रियते मया ॥२।। (स्वो० टीका) अन्तभाग :
विमलविहूसियदेहो जो नग्गाइ(?)माणुसो थुइ पढह । स पुलिदिणि घाणइ सया आयाण तस्स तत्राणं ॥५॥xxx
इति श्रीदिगम्बराचार्य-पंडितश्रीदामनदि-शिष्य-भवोसरि-विरचिते सायश्रीटीकायशानसिलके चक्रपूनाप्रकरणं समाप्तं ॥२५॥
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्यात्मतरङ्गिणी प्रशस्ति १३१. अध्यात्मतरङ्गिणी-टीका ( गणधरकीर्ति ) श्रादिभाग:
शुद्धध्यानकृशानुधूमनिवहः स्वासैभृशं कुचितो मौलौ नीलविलोलमूर्ध्वजजटाम्याजेन येषां बभौ । ज्ञानानन्दहगात्मकामरकतस्वर्णदुसद्विदुमा
नीलांभोदनिभा भवन्तु सुजिनास्ते स्वास्मलम्भाय नः ॥१॥ विचित्रोरुदेहा तियोतिताशा नरेन्द्रोद्धकोटीररत्नप्रभामा
रभूयिष्ट पाथः प्रधौताङ्घ्रियुग्मा जिनाः संददन्तां फलं वांछित नः ॥२॥ अरूपारसासीमविज्ञानदेहाऽशरीराः परानन्तवीर्यावगाहातिसूक्ष्मामलानन्तसौख्या विबाधा. प्रसिद्धाः सुसिद्धाः प्रयच्छन्तु शं नः ॥३॥
मनोज्ञार्थचिन्तामणिश्रीनिवासं पवित्रं चरित्रं समं ये गायम् । स्वयं सञ्चरन्तेऽन्यमाचारयन्ते भवन्त्विष्टिदाः सूरयः सर्वदा नः ॥४॥ अनेकान्ततस्त्वांबुजोगाससूर्याः सदैकान्तमिथ्यातमोध्वंसवर्याः । पराध्यापका पाठकान् पाठयन्तः प्रबोधं दधन्तां शुभं शाश्वतं नः ॥२॥ त्रिदण्डप्रमुकाः सुयोगोपयुक्ताः प्रमादोज्झिताः सिद्धशुद्धोपयोगाः । सुशृङ्गारयोनीनस्वर्भानुभावाः सदा साधवः संतु ते सिद्धिदा नः ॥६॥ अघौघ-संघट्टितविघ्न-संघ-विघातका मारमहेभसिहाः।। भवन्तु पञ्चापि जिनेश्वरायाः सुशाश्वतं वैबुधसम्प्रधार्ये ॥७॥ सल्लफ्णोज्वलतनुर्वरतर्कवाहुः स्याद्वादपीवरपयोधरभारभुग्ना । मुक्तात्मवृत्तसदलंकृतिहारभूषा वाग्देवता मम तनोतु मनीषितानि ॥८॥
गुणिगणधरकीर्तिः सोमसेनोपरोधादकृत निकृतिदोषाध्वान्तविध्वंसकीम् । दिनमणिरुचिभावां भासितार्था सुटीका, श्रुतममृततरङ्गिण्याल्ययाध्यात्मपूर्वाम् ॥६॥
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह कुन्देन्दुकांतिहरहासविलासशुभ्र, कांतं यशः प्रतिविधातुमनल्पकल्पम् । कम्र स्वरैरवितथार्थविचारसारा, साक्षान्मया विरचिता शिवसौख्यदेयम् ॥१०॥
मात्सर्यमुत्सृज्य विचार्य चाळ सत्तत्वसंदेशनजं गुणोधम् । ग्राह्यागुणगुणकक्षदः सन्मोक्षमार्गाधिगमाय टीका ॥११ जिनं प्रणम्य प्रणतं सुरेशैः कृते कृतार्थे मुनिसोमदेवैः।
मया स्वभक्त्या क्रियते विचित्रं निबंधनं ध्यानविधौ सुबोधम् ॥१२॥ निखिलसुरासुरसेवावसरमायातसुरसम्बोधनावधारितधर्मावसरण (णं) अमरोरगनरेन्द्रश्रीकल्पानोकहारामोल्लासामृताम्भोधरायमाण (f) महापरमपञ्चकल्याणकोकनदकाननोत्पत्तिसार (२) भवाम्भोधिसमुत्तरणकसेतुबन्धं सम्यक्त्वरत्नं गीर्वाणगणा [न] नुग्राहयता, अष्टादशसागरोपमकोटीकोटीं वा यावसष्टत्वाइयादमत्यागादिस्वभावस्य धर्मस्य भरते धर्मकर्माणि प्रवर्तयन् [तु] भगवानिति जाताकूतपरिपाकेन समाधि (वि) भविष्यदासम्ममृत्यु वैराग्ययोग्या(गा)य नीलंयसां प्रहितां गीर्वाणेश्वरेण, तां च शृङ्गारादिरसाभिनयदक्षा हाव-भाव-विभ्रमविलासवती शान्तरसानन्तरमेव नश्वरस्वभावां विभाव्यात्यनोऽनश्वरस्वभावतां चिकीर्षुरादिदेव इत्थं योगमुद्रा मुन्मुद्रितवानित्याहअन्तभाग:श्रीसोमदेवमुनिनोदितयोगमार्गो व्याख्यात एव हि मया स्वमतेर्बलेन । संशोध्य शुद्धधिषणैह्रदये निधेयो योगीश्वरोत्वमचिराय समाप्सुकामैः ॥१॥
[श्री] सोमसेनप्रतिबोधनार्थ धर्माभिधानोश्चयशःस्थिरार्थाः । गूढार्थसंदेहहरा प्रशस्ता टीका कृताऽध्यात्मतरङ्गिणीयम् ॥२॥ जिनेशसिद्धाः शिवभावमावा सुसूरयो देशकसाधुनाथाः । अनाथनाथा मथितोरुदोषा भवंतु ते शाश्वतशर्मदा नः ॥३॥
चंचत्चंद्रमरीचिवीचिरुचिरे यचालोचिश्चये, नम्राङ्गः सुरनायकैः सुररुचे देवाब्धिमध्यैरिव । शुक्लध्यानसितासिशासितमहाकर्मारिकसोदयोदेयात ऽभव संभवां शुभतमा चंद्रप्रभः संपदम् ॥४॥
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्यात्मतरङ्गिणी प्रशस्ति त्रिदशवसतितुल्यो गुर्जरावाभिधानो धनकनकसमृद्धो देशनाथोऽस्ति देशः । असुरनरसुरामाशोभिभोगाभिरामो परदिगवनिनारीवक्त्रमाले ललामः ॥५॥
शश्वच्छ्रीशुभतुनदेववसतिः संपूर्णपण्यापणाशौण्डीयोटवीरधीरवितता श्रीमान्यखेटोपमा । चंचकांचनकुम्भकर्णविसरैजैनालयजिता,
लंका वास्ति विलासशालनिलयामंदोदरीशोभिता ॥६॥ वरवटवटपल्ली तत्र विख्यातनामा वरविबुधसुधामा देवयासोरुधामा । शुभसुरभिसुरम्भादेवरम्भाभिरामा सुरवसतिरिवोच्चैरप्सरोभासमाना ॥७॥
स्फूर्जद्बोधगणेभवप्रतिपतिर्वाचंयमः संयमी, जज्ञे जन्मवतां सुपोतममलं यो जन्मयादोविभोः । जन्यो यो विजयी मनोजनृपते जिष्णोजगजन्मिनाम्,
श्रीमत्सागरनंदिनामविदितः सिद्धांतवार्धेर्विधुः ॥८॥ स्याद्वादमात्मकतपोवनि गललामो भव्यातिसस्यपरिवद्धननीरदाभः । कामोरुभूरुहविकर्तनसंकुठारस्तस्माद्विलोभहननोऽजनि स्वर्णनन्दी ॥॥
तस्माद.गौतममाम्रगो गुणगुणैर्गम्यो गुणिग्रामणीगीतार्थो गुरुसंगनागगरुड़ो गीर्वाणगीनेंचरः। गुप्तिग्रामसमग्रतापरिगतः प्रोग्रग्रहोद गारको, प्रन्थग्रंथिविभेदको गुरुगमः श्रीपद्मनन्दी मुनिः ॥१०॥ प्राचार्योंचितचातुरीचयचितश्चारित्र चञ्चुःशुचिश्वा-संचयचित्रचित्ररचनासंचेतनेनोच्चकैः । चित्तानन्दचमत्कृतिप्रविचरन्प्राञ्चत्प्रचेतोमता,
प्राभूश्चारुविचारणैकनिपुणः श्रीपुष्पदन्तस्ततः ॥११॥ समभवदिहचातश्चन्द्रवत्कायकान्तिस्तदनविहितबोधो भव्यसकैरवाणाम् । मुनिकुवलयचन्द्रः कौशिकानन्दकारी,निहिततिमिरराशिश्चारुचारित्ररोचिः॥१२
तस्मात्तीवमहातपस्तपनकृत्तेजः प्रतप्तान्तरम् । कम्र्मोत्तुङ्गताडगतारलहरीतोयं तरां शोषितम् ।
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह रत्यामाचरणे शुचौ रतिपतियेंनोत्पतंगी कृतः । की• शारदनीरदेन्दुसितया श्वेतीकृताशामुखः ॥१३॥ भवभयपरिभावी भव्यराजीवबन्धुमैतमितहितवादी बुद्धिवादावनन्दी । गुणिगणधरकीर्तिः कोविदानन्दहेतुः ।
समजनि जनपूज्यो वन्दिवृन्दाभिवंद्यः ॥१४॥ पासनभव्यशुभसस्यविभूतिकीं सारार्थदेशनपरां चिरमेघमालाम् । सान्तरः ससमयो निखिलाशपूरस्तस्तार यहुदिह तद्वदिमां सुटीकाम् ॥१५॥
तथ्यात्माचर्थसम्वादाध्यात्मामृततरङ्गिणीम् । सोमदेवध्यानविधौ गणधरकीर्तिय॑धात् ॥१६॥ एकादशशताकीर्णे नवासीत्युत्तरे परे । सम्वत्सरे शुभे योगे पुप्यनक्षत्रसंज्ञके ॥१७॥ चैत्रमासे सिते पक्षेऽथ पञ्चम्यां रवौ दिने । सिद्धा सिद्धिप्रदा टीका गणभृत्कीर्तिविपश्चितः ॥१८॥ निरिंशतर्जितारातिविजयश्रीविराजनि ।
जयसिंहदेवसौराज्ये सजनानन्ददायिनि ॥१६॥ यावज्जैनं शासनं शासनानां, जीवादीनां स्यादनेकारमकानाम् । यावयौौगोपतिर्याबदाशाः स्थेयाट्टीका तावदेषा जगत्याम् ॥२०॥
१३२. चन्द्रप्रभपुराव्य (पं० शिवाभिराम) आदिभाग:
श्रीमते परमज्ञान साम्राज्य-पदभागिने । नमोऽहते महाभत्रैऽनंतसंसृतिमीमुषे ॥१॥ अनादिनिधनानन्तज्ञानानंदैकमूर्तये । जगतां स्वामिने कत्रे नमो तं कुलकृत्तुजे ॥२॥ समीशं स्वामिनं वन्दे सुरतारागणावृतं । स्ववाकिरणसन्दोह-सुनन्दित-जगत्त्रयम् ॥३॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३७
चन्द्रप्रभपुराण-प्रशस्ति अनेकान्तमतिः कुर्यादनन्यगुणगौरवः (वं)। सिद्धयर्थदायिनी शांतिरसावतुलविक्रमी ॥४॥ सोऽस्तु श्रीमन्महावीरः मतां सिद्धौ जगत्त्रये । यज्ञामश्रुतिमात्रेण भजन्ति भविनः सुखम् ॥५॥ विश्रीसमन्वितान् शेषान् पुराणार्थ-प्रकाशकान । जिनाधिपानहं नौमि तत्सुखाप्त्यै सुखाकरान् ॥६॥ जिनेन्द्रवक्रजां वन्दे सप्तभगांगवादिनीम् । केवलज्ञान-जननीं तु स्तुत्यां सम्यक्सरस्वतीम ॥७॥ योग्यतां यांति यास्यन्ति सत्पदं पुरुषोत्तमाः। यामाराध्य समाराध्यामाराध्यैस्तां स्तुवेऽनघाम् ॥८॥ रत्नत्रयधरान्वन्दे बाह्याभ्यन्तरभेदतः । सर्वसंगविनिमुक्रान् गुरून्सद्गुणगौरवान् ॥६॥ विष्ण्वादिभद्रबाहूतानां पादस्मरणं सदा । करोमि सिद्धये कृत्स्नच तकेवलिनामहं ॥१०॥ श्रीमत्समन्तभद्रस्य जयन्ति वचनान्यलं । यत्समुयोतिते मार्गे न स्खलन्ति महाधियः ॥११॥ अकलंकगुरुः केन भुवने न प्रणम्यते । यद्वाक्शरैश्च बौद्धानां धुद्धिधव्यतां गता ॥१२॥ पुराणसंततिर्यस्य स्वगते प्रस्फुटं गता । स्मरामि जिनसेनस्यांधी यौ सद्भिः प्रवंदितौ ॥१३॥ पद्मनन्यादयः सर्वे पूज्ये ज्याः सत्सूरयः सुरैः । संस्तुतास्ते विसंवत्र मतिसर्वार्थभासिनीम् ॥१४॥ स्वसिद्धपर्य नमस्कृत्य देव-श्रुत-मुनीश्वरान् । वच्मि चन्द्रप्रमस्येदं पुराणं च पुलाकतः ॥१५॥ गुणभद्रादिभिज्यैर्भदन्तैर्यन्निरूपितम् । तत्करोमि विशनोऽहं तत्पादाम्बुजसेवनात् ॥१६॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
अन्तभाग:
श्रीमत्कुम्भमहाविशुद्धनगरे जैनास्पदैर्वासिने, शुद्धश्रीद्धमहाजनप्रभृतिभिन्नित्यं च सद्भावतः । तारासिंह इतिह्यभून्नृपशिरोरत्नप्रभाचुम्बित
पादाम्भोज-मनोहर-धु तिवरः शबृत्तमांगेन्नत. ॥५॥ श्रीमदबृहद्गौर्जरवंशभूषणः प्रतापसंतापित-शत्रुशासनः । ताराहरिः क्षत्रियवृत्तिचन्द्रमा विशुद्धमार्गाधिपतिर्जयत्यसो ॥५२॥ तत्सत्पदाम्बुजविभूषणमित्रमूर्तिविऽवषमेकपरिशोषणमित्रमूर्तिः । अन्यायमार्गकुमुद्य ति-मित्रमूर्तिः पुत्रो बभूव बलवान् रणमल्ल एष ॥५०॥ दिल्ली-नृपेशाधिपति-प्रमान्यः शौर्यादिभिः ख्यातगुणैर्गरीयान् । प? तदीये जिनशुद्धमार्गी सामन्तसिंहो नृपराजराजः ॥५४॥ दिगम्बराचार्यगुरोः प्रसादान्मलक्षयात्प्राप्तजिनेन्द्रधर्मः । अपारभद्दावलि-वंदितः सत्सामन्तसिंहः नृपतिः सुजीयात् ॥१५॥ तत्पट-पौरुष-महोदय-पद्मसिहो विद्वेषपद्मनिकरोदयपद्मसिंह। तत्सूनूरद्ध त महोदयपद्मसिंहो जातः समुन्नतमतियु तिपद्मसिहः ॥५६॥ शिवानतानन्दमनोहरांगः शिवाभिरामैरनुशासितात्मा। शिखाभिरामद्य तिवारिचाहः शिवाभिरामो द्वितियाभिधान. ॥१७॥ अभुक्तभोगद्य तिराजराजो गृहस्थितब्रह्मपदाधिराजः । विद्याविनो [दो] धमराजिराजः कालं स निन्ये जिनराजभक्त्या ॥५॥ वीणेति शीलादिगुणोज्वलांगा निर्वाणवंशोदधि-पद्मजाभूत् । अर्हत्पदद्वन्दगताशया या सा वामला पद्महरेः पतीहा ॥१६॥ तस्योपदेशाग्रहतो मयेदं चरित्रमुक्त जिनचन्द्रराज्ञ. । शिवाभिरामेण विशुद्धसिद्धय नवाभिमानेन कवित्वयुक्त ॥६०॥ यावरच मञ्च,न्द्रः-दिवाकरौ द्वौ यावत्सुरादिश्च जिनवृष(बत)श्च, भ(या)वत्सतां वृत्तिरतिप्रशस्ता तावत्समानन्दतु एष ग्रन्थः ॥६॥
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
roatfare-वृत्ति
सुतृड्रोगमलादिदोषविमुखाः श्रीमज्जिनेन्द्राधिपाः, सम्यक्त्वादि-गुणाष्टकेरनुपमाः सिद्धा विशुद्धाः सदा । पंचाचार-परायणादि-सुगुराख्याताश्च सत्साधवो, हिंस (भाव-विकार वर्जित नृपाः कुर्वन्तु वो मंगलम् ॥६२॥ श्रीवर्मा नृपराजपूजितपदोदेवस्ततः श्रीधरः, षट्खंडाधिपतिर्महासुरपतिः श्रीपद्मनाभो नृपः । सत्सामर्थ्यमहोदयाद्भुतसुखी सर्वार्थसिद्धीश्वर
चन्द्र ेशः कुरुताच्छिवं शिववधूयुक्तः सदा वश्वनः ॥६३॥
भूपा भवन्तु बलिनः प्रबलेन यौधे शांताः प्रजाश्च कलिकालकला-विनष्टाः । विद्या- विनोद - विशदा-मगुणा. स्वयं वा व्याख्यानवर्तिनि तमीशपतेः पुराणे ॥ ६४ पठकः पाठकश्वास्य वक्ता श्रोता च भाविकः ।
१६६
विस्तारकः शिवं लेभे भुक्त्वेंद्रादि-सुखं महत् ॥६५
इत्यष्टमजिन- पुराण-संग्रहे श्रीमत्पग्रहरि - शिवाभिराम (मा) वनिपसूनूकृतौ भगवनिर्वाणगमनांतमंगलाचरण-कविसमुत्पत्ति-निरूपणाख्याभिधानः सप्तविंश
तिमः सर्गः ॥ २७॥
१३३ - शब्दार्णव चन्द्रिका - वृत्ति ( सोमदेव ) आदिभागः
श्रीपूज्यपादममलं गुणनन्दिदेवं, सोमामरवतिप-पूजित-पादयुग्मम् । सिद्ध ं समुन्नतपदं वृषभं जिनेन्द्र, सच्छ्दलक्षणमहं विनमामि वीरम् ॥ १॥ श्री मूलसंघजलजप्रतिबोधभानो, र्मेघेन्दुदीक्षित-भुजगसुधाकरस्य । राद्धान्ततोयनिधिवृद्धिकरस्य वृत्ति, रेमे हरों दु-यतये वरदीक्षिताय ॥२॥
अन्तभागः
श्री सोमदेवयति निर्मितमादधाति, यानीः प्रतीत- गुरणनन्दित शब्दवाऔँ । सेयं सतामम चेतसि विस्फुरन्ती, वृत्तिः सदा नुतपदा परिवर्तिषीष्ट ॥१॥ स्वस्ति श्रीकोल्लापुर देशान्तर्धर्व्याजु रिकामहास्थान युधिष्ठिरावतारमहामण्डलेश्वर गंडरादित्यदेवनिर्मापि तत्रिभुवनतिलकजिनालये
――
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
जैनप्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह श्रीमत्परमपरमेष्ठिश्रीनेमिनाथश्रीपादपनाराधनबलेन आदीभवनांकुशश्रीविशालकीर्तिपंडितदेव वैयावृत्यतः श्रीमच्छिलाहारकुलकमलमार्तण्डतेजः पुलराजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारकपश्चिमचक्रवर्ति श्रीवीरभोजदेव विजयराज्ये शकवकसहस्र कशतसप्तविंशति ११२७ तमक्रोधनसम्यत्सरे स्वस्तिसमस्तानवद्याविधाचक्रवर्ति श्रीपूज्यपादानुरक्तचेतसा श्रीमत्सोमदेवमुनीश्वरेण विरचितेयं शब्दार्णवचन्द्रिकानाम वृत्तिरिति । इतिश्रीपूज्यपादकृत जैनेन्द्रमहान्याकरणं सम्पूर्णम् ॥
(श्रीजैनमन्दिर पंसारीटोला, इटावा प्रति) १३४. द्रव्यसंग्रहात्ति ( पं० प्रभाचन्द्र ) आदिभागःनत्वा जिनार्कमपहस्तितसर्वदोष, लोकत्रयाधिपतिसंस्तुतपादपद्मम् । ज्ञान-प्रभा-प्रकटिताखिलवस्तुसार्थ, षडद्रव्यनिर्णयमहं प्रकटं प्रवक्ष्ये ॥१॥
अहं प्रवक्थे कथयिष्ये कं १ षड्न्यनिर्णय षण्णां तम्या जीवादीनां निर्णयं निश्चयं कथं प्रवक्ष्ये प्रकटं यथा भवति किं कृत्वा ? पूर्व नत्वा नमस्कृय कं? जिनाकं जिनादित्य कथंभूतं ? अपहस्तितसर्वदोषं अपहस्तिता निराकृताः सर्वदोषाःमृषादयो येन म अपहस्तितसर्वदोषस्तं श्रादित्येत्यादि अपहस्तिता निराकृता सर्वदोषा रात्रि. । पुन. कथंभूतं ? लोकत्रयाधिपतिसंस्तुतपादप लोकत्रयस्याधिपतयः स्वामिनो धरणेन्द्रनरेन्द्रसुरेन्द्रास्तैवदिती पादावेव पनौ यस्य स लोकनयाधिपतिभिः ब्रह्माविष्णुमहेश्वरैरेभिः संस्तुत पादप इति परसमयवचनं । पुनः कथंभूतं ? ज्ञानप्रभाप्रकटिताखिलवस्तुमार्थ ज्ञानं केवलज्ञानं तदेव प्रभा तया प्रकटिताः प्रकाशिताखिलवस्तूनां निखिलपदार्थानां सार्थः समूहो येन स ज्ञानप्रभाप्रकटिताखिलवस्तुसार्थस्तं मादित्येनापि प्रभाखोचनगोचराः सर्वेपदार्थाः प्रकटिता इति क्रियाकारकसम्बन्धः । प्रथेष्टदेवताविशेष नमस्कृत्य महामुनिसैद्धान्तिक-श्रीनेमिचन्द्र प्रतिपादिताना पवम्याणां स्वल्पयोधप्रबोधार्थ संक्षेपार्थतया विवरणं करिष्ये।
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रात्मनुशासनतिलक
अन्तभागः
इति श्रीपरमागमिकभट्टारक- श्रीनेमिचन्द्रविरचित-षद्रव्यसंग्रहे श्रीप्रभा
चन्द्रदेव कृतसंक्षेपटिप्पणकं समाप्तम् ॥
१३५. पंचास्तिकाय प्रदीप ( प्रभाचन्द्राचार्य ) आदिभाग. -
२०१
प्रणम्य पादाम्बुरुहाणि भक्त्या, मनोवचः कायकृदाहंदीशां । प्रवम्यथास्यांगविचारसूत्री, स्फुटीकृते टिप्पणकं विशिष्टम् ॥१॥ अथ श्रीकुमारनन्दिशिप्यः श्रीशिवकुमार महाराजाद्यन्तेवासिनां सम्बोधनपराः विलोकितपूर्वविदेहश्रीसीमंधरस्वामि तीर्थकर परमदेवाः पञ्चास्तिकाय-सत्व- नवपदार्थप्रतिपादनपराः नास्तिकत्वनिराशाय शिष्टाचारप्रतिपालनाय पुण्यप्राप्ति-निर्विघ्न [प्रन्यसमाप्यर्थ] चाभिमत देवतानमस्कारसूत्रं श्रीमत्कुन्दकुन्दाचार्या प्राहु:
―
अन्तभाग:
इति पण्डित श्रीप्रभाचन्द्रविरचिते पंचास्तिकायप्रदीपे मोक्षमार्गravat चूलिकाधिकारः समाप्तः ।
सन्मार्गतत्त्वविविधार्थमणिप्रकाशः । श्रीमत्प्रभेन्दुरचितोनविदन्तरर्थः (१) ॥ १ ॥ ज्योतिप्रभाप्रहतमोहमहान्धकार;
पंचास्तिकाय भुवने ज्वलति प्रदीपः ॥ २ ॥ १३६. भास्मानुशासन तिलक ( प्रभाचन्द्राचार्य ) आदिभाग :--
वीरं प्रणम्य भव-वारिनिधिप्रपोत मुद्योतिताऽखिलपदार्थमनल्पपुष्यम् । निर्वाणमार्गमनवद्यगुणप्रबन्धमात्मानुशासनमहं प्रवरं प्रवच्ये ॥१॥
:
बृहद्धर्मभ्रातुल्लोकसेनस्य विषयव्यामुग्धबुद्ध े संबोधनव्याजेन सर्वोपकारकं सम्मार्गसुपदर्शयितुकामो गुणभद्रदेवो निर्विघ्नतः शास्त्रपरिसमाप्त्यादिकं फलमभिलषद्मभिष्टदेवताविशेषं नमस्कुर्वाणो लक्ष्मीस्याद्याह
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
अन्तभाग :
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
मोक्षोपायमनन्यपुण्यममलज्ञानोदयं निर्मलम्, भन्यार्थं परमं प्रभेन्दुकृतिना व्यक्रः प्रसन्नैः पदैः । व्याख्यानं वरमात्मशासनमिदं व्यामोहविच्छेदतः, सूत्रार्थेषु कृतादरैरहरहश्चेत स्यलं चित्यताम् ॥१॥ इति श्रीश्रात्मानुशासनतिलकं प्रभाचन्द्राचार्यविरचितं सम्पूर्णम् । १३७. आराधनाकथाप्रबन्धः ( प्रभाचन्द्राचार्य }
आदिभाग:
प्रणम्य मोक्षप्रदमस्तदोषं, प्रकृष्टपुण्यप्रभवं जिनेन्द्रम् । वक्ष्ये ऽभव्य प्रतिबोधनार्थमाराधनासत्सुकथाप्रबन्धम् ॥ १॥
अन्तभागः
यैराराध्य चतुर्विधामनुपमामाराधनां निर्मलाम् । प्राप्तं सर्वसुखास्पदं निरुपमं स्वर्गापवर्गप्रदा । तेषां धर्मकथा-प्रपञ्चरचना स्वाराधना संस्थिता । स्थेयात् कर्मविशुद्धिहेतुरमला चन्द्रार्कतारावधि ॥१॥ सुकोमलैः सर्वसुखावबोधैः पदैः प्रभाचन्द्रकृतः प्रबन्धः । कल्याणकालेऽथ जिनेश्वराणां, सुरेन्द्रदन्तीव विराजतेऽसौ ॥२॥ श्रीजयसिंहदेवराज्ये श्रीमद्धारानिवासिना परापरपञ्चपरमेष्ठिप्रणामोपार्जिताऽमलपुण्यनिराकृतनिखिलमलकलंकेनश्रीमत्प्रभाचंद्रपण्डितेन धर
धनासत्कथाप्रबन्धः कृतः ।
१३८. प्रवचन सरोजभास्कर ( प्रभाचन्द्राचार्य ) आदिभाग:
वीरं प्रवचनसारं निखिलार्थं निर्मलजनानन्दम् ।
वच्ये सुखावबोधं निर्वाणपदं प्रणम्याप्तम् ॥१॥
श्री कुन्दकुन्दाचार्यः सकललोकोपकारकं मोक्षमार्गमध्ययनरुचिविनेया
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रैलोक्यदीपक
२०३ शयवशेनोपदयितुकामो निर्विघ्नतः शास्त्रपरिसमाप्त्यादिकं फलमभिवषनिष्टदेवताविशेषं शास्त्रस्यादौ नमस्कुर्वन्नाहअनभागः---
इति श्रीप्रभाचन्द्रदवविरचिते प्रवचनसारसरोजभास्करे शुभोपयोगाधिकारः समासः ॥
१३६. त्रैलोक्यदीपक ( वामदेव ) आदिभागः
वन्दे देवेन्द्रवृन्दाय नाभेयं जिनभास्करं । येन ज्ञानांशुभिनित्यं लोकालोको प्रकाशितौ ॥१॥ संस्तवीमि क्रमद्वन्द्व शेषानां तु जिनेशिनाम् । यद ज्ञानाम्भोधिमध्यस्थं त्रैलोक्यं पद्मसंनिभम् ॥२॥ विदधातु मम प्रज्ञा जैनशास्त्रावबोधिनीम् । श्रीमजिनमुखाम्भोज-निर्गता श्रुतदेवता ॥३॥ सिद्धान्तवारिधेश्चन्द्र नेमिचन्द्रं नमाम्यहं । यस्य प्रसादतो विश्वं हस्तस्थामलकोपमम् ॥४॥ विभाति विशदाकीर्तिर्यस्य त्रैलोक्यवर्तिनी । नमस्तस्मै मुनीन्द्राय श्रीमत्त्रैलोक्यकीर्तये ॥शा धाकरः सर्वविद्यानां धर्ममार्ग-दिवाकरः । धाकर इति ख्यातः स मुनिः श्रूयते मया ॥६॥ वीर-व्यादिसेनस्य मिथ्यात्वारि संह (ह ?) तौ। अतोऽसौ वीरसेनाख्यो जीयादागम-पारग. ॥७॥ पुरपाटवंश-भूषण-जोमन तनयस्य नेमिसेनस्य । अभ्यर्थनयाऽऽरब्धो ग्रंथोऽयं भव्यबोधाय ॥८॥ अथ पञ्चगुरूवत्वा वये संस्कृतभाषया । त्रैलोक्यसारमालोक्य ग्रन्थं त्रैलोक्यदीपकम् ॥६॥
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनप्रन्य प्रशस्तिसग्रह इतीन्द्रवामदेवविरचिते पुरवाटवशविशेषकलीनेमिदेवस्य यश प्रकाशके त्रलोक्यदीपिके अधोलोकव्यावर्णनो नाम प्रथमोधिकार ॥१॥
अन्तभाग
अयति जित-मकरकेतु कतुर्दुष्कर्मराशिदलनाय । श्रीमत्रिभुवनकीर्ति कीर्तिलताकातभुवनान्त ॥६॥ किं चन्द्र किमु भास्कर किमथवा मेरु किमभोनिधि । किं धात्री सुर वर्म किं किमथवा कल्पद्रुम विश्रुत । एकैकेन गुणेन विश्रुतपृथुप्रस्थायिनस्ते स्वय । नेते शेषगुणाकरात्रिभुवने त्रैलोक्यकीर्ति स्वय ॥२॥ अस्त्यत्र वश, पुरवाड सज्ञ समस्तपृथ्वीपतिमाननीय । त्यक्त्वा स्वकीया सुरलोकल पमी देवा अपीच्छन्ति हि यत्र जन्म ॥६३ तत्र प्रसिद्धोऽजनि कामदेव पत्नी च तस्यानि नामदेवी। पुत्रौ तयो|मनलक्ष्मणाख्यौ बभूवतु राघवलक्ष्मणाविव ॥६॥
रत्न रत्नखने शशी जलनिधे रास्मोद्भव श्रीपतेस्तद्वज्जोमनतो बभूव तनुज श्री नेमिदेवाह्वय । यो बाल्येऽपि महानुभावचरित सज्जैनमार्गेरत शात श्रीगुणभूषणक्रमनुत सम्यक्त्वचूलाकित ॥६॥ यस्न्यागेन जिगाय कर्णनृपति न्यायेन वाचस्पति नैर्मल्येन निशापति नगपति सत्स्थर्यभावेन च । गाभीर्येण सरित्पति मलतति सद्धर्मसद्भावनात् । म श्रीसद गुणभूषणोबसिनतो नेमिश्विर नन्दतु ॥६६॥ तत्सत्कार पुरसतेन सतत सज्जैनवादर्शनात् , सन्तुष्टेन तदार्यवादिसुगुणे हरेन पुष्टेन च । तस्य प्रार्थनया सुसंस्कृतवचो बन्धेन समिर्मितो, प्रन्थोऽय त्रिजगत्स्वरूपकथन सत्पुण्यनिर्मायण ॥६॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाग्भट्टालंकारावचूरि-कविचंद्रिका
वंशे नैगमसंज्ञके जनसुधी जैने प्रतिष्ठा विधा-वाचार्यो जिनभक्तितत्परमना यो वामदेवाह्वयः । तेनालोक्य समस्तमागमविधिं त्रैलोक्यदीपाभिधौ, ग्रंथः साधुकृतो विशोध्य सुधियस्तन्वन्तु पृथ्वीतले ॥ ६८ ॥ वक्तृश्रोतॄणां विशदं जैनशासनम् । भम्यानामतां भूयात् प्रशस्तं सर्वमंगलम् ॥६३॥ यावन्मेरु सुधासिन्धु र्यावच्चन्द्रार्कमण्डलम् । तावन्नित्यमहौथो तैर्वर्धतां जैनशासनम् ॥७०॥
इतीन्द्र श्रीवामदेवविरचिते पुरषाडवंशविशेषकश्रीनेमिदेवस्य यशः प्रकाशके त्रैलोक्यदीपके ऊर्ध्वलोक व्यावर्णनोनाम तृतीयोधिकारः समासः ॥
१४०. आदिपुराणटीका (ललितकीर्ति)
आदिभागः
जिनाधीशं नत्वा तदनु जिनवाणीं च सुगुरु, करोमीत्थं टीकामहमिह पुराणस्य महतः । द्वितीया स्योच्चैः शरमितसुपर्व्वप्रमितिकाम्, यथाशक्रि स्तोकांतनुमतिविशदां भक्तिवशतः ॥ १॥
अन्तभाग:
२०५
शरदि शरभुजंगाहीलिका (१८८५) सत्प्रमायां, aafa fafear भाद्र कृष्णपक्षे । अकृत ललितकीर्तिदेवराट् (स) दशम्यां, पुरुजिनवरराजः सत्पुराणस्य टीकाम् ॥ १॥
१४१. वाग्भट्टालंकार रावचूरि = कविचंद्रिका (बादिराज)
आदिभाग:
अनंतानंतसंसारपारगं पार्श्वमीश्वरं ।
प्रमाण -नय-भंगान्धिं भुक्तिभूयोप्सितं स्तुवे ॥१॥
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
वाग्भट्टकवींद्रं रचितालंकारस्यावचूरि[रियममला । जिन-वचन-गुरु कृपातो विरच्यते वादिराजेन ॥२॥ धनंजयाऽऽशाधरवाग्भटानां धत्ते पदं संप्रति वादिराजः
खांडिल्यवंशोद्भवपोमसू नु र्जिनोपीयूषसुतृप्तचित्तः ॥३॥ अन्तभागः
संवत्सरेनिधिगश्वशशांकयुक्त (१७२६)। दीपोत्सवात्यदिवसे सगुरौ सचित्रे । लग्नेऽलिनामनि शुभे च गिरःप्रमादात ,
सद्वादिराजरचिता कविचन्द्रिकेयं ॥१॥ श्रीराजसिह नृपतिर्जयसिह एव श्री तक्षकाख्यनगरी अहिल्लतुल्या। श्रीवादिराज विबुधोऽपरवाग्भटोयं, श्रीसूत्रवृत्तिरिह नंदतु चार्कचन्द्रः ॥२॥
श्रीमद्भीमन्टपात्मजस्य बलिनः श्रीराजसिंहस्य मे, सेवायामवकाशमाप्य विहिता टीका शिशूनां हितं । हीनधिक्य वचोयदन्न लिखितं तद्व बुधैः क्षम्यताम्
गार्हस्थ्यावनिनाथ सेवनधिया कः स्वस्थतामाप्नुयात् ॥३॥ इति श्रीवाग्भट्टालंकारटीकायां पोमराजश्रेष्टिसुतवादिराजविरचितायां कविचन्द्रिकायां पंचमः परिच्छेदः समाप्तः ।
१४२. रामचरित्र (ब्रह्म जिनदास) आदिभागः
सुरेन्द्रमुकुटाश्लिष्टपादपांशुकेशरम् । प्रणमामि महावीरं लोकत्रितयमंगलम् ॥१॥ सिद्ध सम्पूर्णभव्यार्थसिद्ध कारणमुत्तमम् । प्रशस्तदर्शनज्ञान-चारित्र प्रतिपादनम् ॥२॥ मुनिसुव्रततीर्थेशं सुवतं वरचेष्टितम् । प्रणमामि सदा भक्त्या भव्यमंगलदायकम् ॥३॥
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचरित्र
अन्तभाग:
श्रीमद्रामचरित्रमुत्तममिदं नानाकथापूरितं, पापध्वान्तविनाशनैकतरणिं कारुण्यवल्लीबर्न । भव्यणिमनःप्रमोदसदनं भक्त्यानघं कीर्तितं,
नानासत्पुरुषालिवेष्टनयुतं पुण्यं शुभं पावनम् ॥१८० श्रीवर्द्धमानेन जिनेश्वरेण त्रैलोक्यवंदेन यदुक्रमादौ । ततः परं गौतमसंज्ञकेन गणेश्वरेण प्रथितं जनानाम् ॥१८१ ततः क्रमाच्छी रविषेण नाम्नाऽऽचार्येण जैनागमकोविदेन । सत्काव्यकेलीसदनेन पृथ्न्यां नीत प्रसिद्धि चरितं रघोश्च ॥१८२ श्री कुन्दकुन्दान्वयभूषणोऽथ बभूव विद्वान किल पद्मनन्दी। मुनीश्वरो वादिगजेन्द्रसिहः प्रतापवान् भूवलये प्रसिद्धः ॥१८३ तत्पट्टपंकजविकामभास्थान बभूव निर्गन्धवरः प्रतापी । महाकवित्वादिकलाप्रवीणस्तपोनिधिः श्रीसकलादिकीर्तिः ॥१८४ प? तदीये गुणवान् मनीषी क्षमानिधानं भुवनादिकीर्तिः । जीयाच्चिरं भव्यसमूहवन्द्यो नानायतीवात निषेवणीयः ॥१८५ जगतिभुवनकीर्तिभूतलख्यातकीर्तिःश्रु तजलनिधिवेत्ताऽनंगमानप्रभेत्ता। विमलगुणनिवास छिमसंसारपाशःस जयतियतिराज साधुराजीसमाज.॥१८६ स ब्रह्मचारी गुरुपूर्वकोऽस्य भ्राता गुणज्ञोऽस्ति विशुद्धचित्तः । जिनस्य दासो जिनदासनामा कामारिजेता विदितो धरित्र्यां ॥१८७ तेन प्रशस्तं चरितं पवित्रं रामस्य नीत्वा रविषेण सूरेः । समुद्धृतं स्वान्यसुखप्रबोधहेतोश्चिरं नन्दतु भूमिपीठे ॥१८८ श्रीमजिनेश्वर-पदांबुजचंचरीकस्तच्छान सदगुरुषु भक्रिविधानदक्षः । सार्थाभिधोऽसौ जिनदास नामा दयानिवासो भुवि राजते च ॥१८६ न ख्याति-पूजाघभिमानलोभाद, ग्रन्थः कृतोऽयं प्रतिबोधहेतोः । निजान्ययोः किन्तु हिताय चापि परोपकाराय जिनागमोऽकः ॥१६० जिनप्रसादादिदमेव याचे दुःखक्षयं शाश्वतसौख्यहेतोः । कर्मवं बोधचरित्रलाभं शुभांगति चेह न चान्यदेव ॥१६॥
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ-प्रशस्तिसग्रह
परिकचिदत्रत्वरसन्धिजात पदादिक [वा ] चलित प्रमादात् । क्षमस्व तद्भारति । तुच्छबुद्ध ममाशु नो मुह्यति क श्रुताब्धौ ॥ ११२ तथा च धीमद्भिरिद विशोध्य मुनीश्वरैर्निर्मचित्त । कृत्यानुरूपा मयि जैनशास्त्र (स्त्रे) विशारदै सर्वकषायमुख े ॥११३ यावन्महीमेरुनग पृथिव्या शशी व सूर्य परमाणवश्च । श्रीमजिनेन्द्रस्य गिरश्व तानन्दविद रामचरित्रमार्यम् ॥१६४ रण सघस्य कुर्वन्तु जिनशासन देवता । पालयतोऽखिल लोक भव्यसज्जनवत्सल ॥१६५ इति श्रीरामचरित्रे भट्टारक-सकलकीर्तिशिष्यब्रह्मजिनदासविरचिते reca निर्वाणकथनो नाम ध्यशीतितम सर्ग ॥८३
१४३. ज्येष्टजिन व्रतकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
२०६
आदिभाग
ज्येष्ट जिन प्रणम्यादावकलककलध्वनिं । श्रीविद्यादिनदिन ज्येष्टजिन व्रतमधोच्यत ॥ १॥
अन्तभाग
श्रासीदसीममहिमा मुनि पद्मनन्दी देवेन्द्र कीर्ति गुरुरस्य पदेशक ( 2 ) । तत्पट्टविष्णुपदपूर्णशशाकमूर्तिर्विद्यादिनदिगुरुरत्र पवित्रश्चित्त ॥७६॥
गुणरत्नभृतो वचोऽमृताढ्य स्याद्वादोर्मिसहस्त्रशोभितात्मा । श्रतसागर इत्यमुख्य शिष्य स्वाख्यान रवयाचकार सूरि ॥७७॥ श्रप्रोत्कान्वयशिरोमुकटायमान सघाधिनाथ विमलूरिति पुण्यमूर्ति । भार्यास्य धर्ममहती वृहतीति नाम्ना सासूत सूनुमनवय महेन्द्रदत्त ॥७८॥ वैराग्यभाविंतमना जिनूल्ह (?) दिष्ट श्रीमूलसघगुणरत्नविभूषणोऽभूत् । देशप्रतिष्वतितरां व्रतशोभितात्मा ससारसौख्यविमुख सुतपोनिधिर्वा ॥ ७६ ॥ पुत्रस्य लक्ष्मणइति प्रयात्तीगुरूणा कुर्वश्वकास्ति विदुषां धुरि वनीय । अभ्यर्थकारितमिद श्रतसागराख्यमाध्यानक चिरतरं शुभद समस्तु ॥१०॥
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
सतपरमस्थान प्रतकथा
इतिप्रचंडपंडिताप्रणीसूरिश्रीश्रुतसागरविरचितं ज्येष्ठजिनवरवतोपाख्यानं समाप्तम् ॥१॥
१४४. रविव्रतकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभाग:
प्रणम्य शिरसाहन्तं सिद्धास्त्रैलोक्यमंगलान् । मुनीस्तद्धर्मवाग्देव्यौ रविव्रतमहं ब्रुवे ॥१॥
अन्तभाग.
सरस्वतीगच्छ-सुरद्रु मावलीवलीढभूसेचनधीघनाघनः । चिरं च देवेन्द्रयशा मुनिर्मम प्रकामकामाग्निशमं प्रयच्छतु ॥६॥ भट्टारकघटामध्ये यत्प्रतापो विराजते।। तारास्विच रवेः श्रीदो विद्यानंदीश्वरोऽस्तु मे ॥३२॥ प्रमाण-लक्षणच्छंदोऽलंकारमणिमंडितः । पंडितस्तस्य शिष्योऽयं श्रुतरत्नाकराभिधः ॥६३॥ गुरोरनुज्ञामधिगम्य धीधनश्वकार संसारसमुद्रतारकः (कम्)। स पार्श्वनाथवतसत्कथानकं सतां नितांतं श्रुतसागरः श्रिये ॥६॥
इति रविव्रतकथा समाप्ता । १४५. सप्तपरमस्थानव्रतकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभागः
विद्यानंद्यकलंकार्य पूज्यपादं जिनेश्वरम् ।
नत्वा ब्रवीम्यहं सप्तपरमस्थानसद्वतम् ॥१॥ अन्तभाग:-- व्रतरतिरकलंकः पूज्यपादो मुनीनां, गुणनिधिरबुधानां बोधिकृत्पद्मनन्दी। जयति महितकांतिः क्षेमकृडिव्यमूर्तिर्मदनमदत्रिदारी देवदेवेंद्रकीर्तिः ॥१२॥
सद्भट्टारक" (?) वर्णनीयश्चेतो यतीनामभिवंदनीयः । विद्यादिनंदी गणभृत्तदीयः सम्यग्जयत्येष गुरुमंदीयः ॥६३५ मया तदादेशवशेन धीमतां प्रकाशितेयं महतां बृहत्कथा ।
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसमह
पिबन्तु तां कर्णसुधा बुधोत्तमा महानुभावा श्रुतसागराश्रिता ॥६४॥ विरुद्धमागमात्किचिद्वचा यदि च भाषितम् ।
२१०
तन्मे सरस्वती तु मनते ( मानिते ) मातरर्हसि ॥६५॥ इति सप्तपरमस्थानकथा सम्पूर्णा ।
१४६. मुकुटसप्तमीकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
आदिभाग -
अन्तभाग
श्रीशास्पदीभूत पादद्वितयपकजम् । नचाऽर्हन्त प्रवच्यामि व्रत मुकुटसप्तमी ॥१॥
श्रीमल्लिभूषणगुरो प्रक्टोपदेशाच्चक्रे कथानकमिद श्रुतसागरेण । दशव्रतेन कृतिना सुकृतैकहेतु श वस्तनोविह परत्र भव च नित्यम् ॥६६॥ इति मुकटसप्तमीकथा समाप्ता ।
१४७. अक्षयनिधिव्रतकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
श्रदिभाग
अत्तभाग
पूज्यपादाऽलकार्यविधानद्ववदितम् । प्रणम्य तीर्थंकृद्द व वच्येऽक्षयनिधित्रतम् ॥१॥
गच्छे श्रीमन्मूलसघतिलके सारस्वते विश्रुते, विद्वन्मान्यतम प्रसह्य सुगणे स्वर्गापवर्गप्रदे । विद्यानदिगुरुर्बभूव भविकानदी सता सम्मतस्त पट्टे मुनिमल्लिभूषण गुरर्भहारको नदतु ॥८७॥ तर्कव्याकरणप्रवीणमतिना तस्योपदशाहितस्वांतन श्रुतसागरेण यतिना तेनाऽमुना निर्मितम् । श्रेयोधामनिकाममक्षयनिधि स्वेप्टवत धीमता,
कल्याणप्रदमस्तु शास्त्रभितिनस्तत्तद्विदा समुदे ||८|| इत्यक्षयनिधिविधानकथानक समाप्तम् 1
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्दनषष्ठीकथा
१४८. षोडशकारणकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर) श्रादिभागः
अयप्रणम्यतीर्थेशं तीर्थेशपदलब्धये ।
श्रीविद्यानंदिनं माधुब्रुवे षोडशकारणम् ॥१॥ अन्तभाग:
श्रीमूलसंघे विबुधप्रपूज्ये श्रीकुदकुंदान्वय उत्तमेऽस्मिन् । विद्यादिनंदी भगवान् बभूव स्ववृत्तसारश्रुतपारमाप्तः ॥६॥ तत्पादभनः श्रुतसागराख्यो देशव्रती संयमिनां वरेण्यः । कल्याणकीर्तमुहुराग्रहेण कथामिमां चारु चकार सिद्धय ॥६॥
इति षोडशकारणोपाख्यानं समाप्तम् ।
१४६. मेघमालाव्रतकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभागः--
समंताद्भद्रमहतं नन्या विद्यादिनंदिनम् । __ मेघमालावतं मेघमालाशांत्यर्थमुच्यते ॥१॥ अन्तभागः
सत्यं वाचि ,हृदि स्मरक्षयमतिर्मोक्षाभिलाषोऽन्तरे, श्रोत्रं साधुजनोत्रिषु प्रतिदिनं सर्वोपकारः करे। यस्यानंदनिधेर्बभूव स विभुर्विद्यादिनन्दी मुनिः, संसेव्यः श्रुतसागरेण विदुषा भूयात्सतां संपदे ॥५१॥
इति मेघमालावतोपाख्यानं समाप्तम्।
१५०. चन्दनषष्ठीकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभागः
प्रभाचन्द्र पूज्यपादं श्रीविद्यानन्दिनं जिनम् । समन्तभद्रं संस्कृत्य वक्ष्ये चन्दनषष्ठिकाम् ॥१॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
जैनग्रन्थ प्रशस्तिसंग्रह
अन्तभाग:
स्वस्ति श्रीमृलसंघेऽभवदमरनुतः पद्मनंदी मुनीन्द्रः शिष्यो देवेन्द्रकीतिर्लसदमलतया भूरिभट्टारकेज्यः । श्रीविद्यानंदिदेवस्तदनुमनुजराजाय॑यत्प्रभयुग्मस्तरिछप्येणारचीदं श्रुतजलनिधिना शास्त्रमानन्दहेतु ॥१६॥ स्वल्पमपि शास्त्रमेतच्छब्दार्थविचित्रभावरचिततया ।
उद्वेलनवमहाब्धेर्मलमंतर्जातमपनयति ॥१७॥ इति श्रीब्रह्मश्रुतसागरविरचिता चन्दनषष्ठीकथा समाप्ता ।
१५१. लब्धिविधानकथा (ब्रह्मश्रतसागर) आदिभागः
श्रीविद्यानंदिनं पूज्यपादं नत्वा जिनेश्वरम् ।
कथां लब्धिविधानस्य वच्म्यहं सिद्धिलब्धये ॥१॥ अन्तभागःजयति गुणसमुद्रो वीरनाथो जिनेन्द्रस्तदनु जयति धीमान गौतमः सूरिवर्यः । जयति जगति विद्यानंदिदेवो मुनीन्द्रः श्रुतपदसमुपेतसागरस्तस्य शिष्यः॥५५
तेनेदं चरितं विचित्ररचनं चेतश्चमत्कारक, सर्वव्याधिविनाशिनं गुणकरं श्रीगौतमस्योत्तमम् । चक्र शक्रपुरस्सरैान्यं (रतिमहामान्यैः) सदा सम्पदा
धेश्मश्री श्रुतसागराश्रितवतां देयात्सतां मंगलम् ॥१६॥ इतिब्रह्मश्रीश्रुनमागरविरचितं लब्धिविधानोपाख्यानं समाप्तम् ।
१५२. पुरंदरविधानकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभागः
उमारवामिनमहन्तं शिवकोटि महामुनिम् । विद्यानंदिगुरु नया पुरंदरविधि त्रु वे ॥१॥
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुष्पांजलियतकथा
२१३
अन्तभाग:
श्रानन्दादकलंकदेवचरणाम्भोजालिना दीक्षितो विद्यानंदिमहात्मनां श्रुततपोमूर्तिः परार्थे रतः । साधूनां श्रुतसागरः प्रियतमः कल्याणकीर्त्याग्रहाच्चक्र चारुपुरंदरबतविधि सिद्धय गना-लालसः ॥६३॥
इति पुरंदरविधानोपाख्यानं समाप्तम् । १५३. दशलाक्षिणीव्रतकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर ) आदिभागः
अर्हतं भारती विद्यानंदिसद्गुरुपंकजम् ।
प्रणम्य विनयादच्ये दशलाक्षणिक व्रतम् ॥१॥ अन्तभाग:
जातः श्रीमति मूलमंघतिलके श्रीकुदकुदान्वये, विद्यानंदिगुरुगरिप्ठमहिमा भव्यात्मसंबुद्धये । तच्छिष्यश्रुतसागरेण रचितं कल्याणकीर्त्याग्रहे शं दयादशलक्षणव्रतमिदं भूयाच्च सत्संपदे ॥६६॥
इति श्रीदशलाक्षणिकवतकथा समाप्ता। १५४. पुष्पांजलिव्रतकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर) श्रादिभागः
कवीन्द्रमकलंकाख्यं विद्यानन्दं जिनेश्वरम् !
पूज्यपादं प्रणम्यादी वक्ष्ये पुष्पांजलिव्रतम् ॥१॥ अन्तभाग. -
स्वस्ति श्रीमति मूलसंघतिलके गच्छे गिमूळ (मुमुख) छिवे, भारत्याः परमार्थपंडितनुतो विद्यादिनन्दी गुरुः । तत्पादाम्बुजयुग्ममत्तमधुलिट् चक्रे नवक्राशयः, सद्वोधः श्रुतसागरः शुभमुपाख्यानं स्तुतस्तार्किकैः ॥१०॥
इति पुष्पांजलिवतकथा समाप्ता ।
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
१५५. आकाशपंचमीकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
श्रादिभाग. -
सुतं नाभेर्यशस्वत्याः पतिं भरतसद्गुरुम् । आकाशपंचमीं वच्ये नत्वा लोकत्रयप्रभुम् ॥ १॥
अन्तभागः
वाचां लीलावतीनां निधिरमल तपाः संयमोदन्वदिन्दुः, श्रीविद्यानन्दसूरिर्जयतु जगति नाकौकसां पूज्यपादः । रंगद्गङ्गातरंगैस्त्रिभुवनपथगास्पर्द्धिनी यस्य कीर्ति
श्रादिभाग
भूयः शिवाय प्रगुणगुणमणीनां सतां रोहणाद्रिः ॥ १०३ ॥ तस्य श्री श्रुतसागरेण विदुषां वर्येण सौंदर्य---- च्छिष्येण रचि सत्कथानकमिदं पीयूषवर्षोपमम्, सन्तश्चातकवत्पिबंतु जगतामेनोनिदाघः क्षयं भव्यानां वितरंतु पंचगुरवश्चेतोमुदं संपदम् ॥ १०४ ॥ इत्याकाशपञ्चमीव्रतकथा समाप्ता ।
१५६. मुक्तावलीव्रतकथा (ब्रह्मश्रुतसागर )
-
प्रभाचन्द्राऽकलं केष्टविद्यानन्दीडितक्रमाम् । जीवन्मुक्रावलीं नत्वा वच्ये मुक्तावलीव्रतम ||१||
अन्तभाग:
ग्रन्थं ग्रन्थिचयं विघय घटनामुमान्य निर्हणम्, यः सम्बोधयते स्म भव्यनिवहं श्रीमूलसंघेऽनघे । श्रीदेवेन्द्रयशास्तदुतपदे निस्तारको वीरवद्विद्यानंदिमुनीश्वरो विजयते चारित्ररत्नाकरः ॥७७॥ तत्पादाम्बुजचिंतनामृतभृतः सर्वज्ञचन्द्रोदये,
रङ्गमङ्गतरङ्गशोधितमहीरो विशुद्धाशयः ।
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१५
गन्धदशमीकथा श्रौदार्यादिगुणीधरनवसतिविद्याविनोदस्थिति-- स्तच्छिष्यः श्रुतसागरो विजयतां मुक्तावलीकृद्यतिः ॥७॥ जातो हूंबडवंशमण्डनमणिः श्रीगोपियाख्यः कृती, कांता शीरिति तस्य सद्गुरुमुखोद्भूनेश्व कल्याणकृत् । पुत्रोऽस्यां मतिसागरो मुनिरभूद्रव्योधसम्बोधकः, सोऽयं कारयति स्म निर्मलतपाः शास्त्रं चिरं नन्दतु ॥७॥
इति श्रीमुक्तावलीविधानकथानकं समाप्तम् १५७. निखसप्तमीकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभाग :
विद्यानंदं प्रभाचंद्र पूज्यपादं जिनेश्वरम् ।
नत्वाऽकलंकमावच्मि कथा निदुःखसप्तमीम ॥ अन्तभाग :
सकलभुवनभास्वद्भ षणं भव्यसेव्यः समजनि कृतिविद्यानंदिनामा मुनीन्द्रः । श्रतसमुपपदाद्यः सागरस्तस्य सिद्धय , शुचिविधिमिममेष द्योतयामास शिष्यः ॥४३॥
इति निदुखम्पप्तमीविधानोपाख्यानं समाप्तम् ।
१५८. सुगन्धदशमीकथा (ब्रह्मश्रु तसागर) आदिभाग :- ।
पादाम्भोजानहं नत्वा श्रीमतां परमेष्ठिनाम् ।
शृण्वन्तु साधवो वक्ष्ये सुगन्धदशमीकथाम् ॥१॥ अन्तभाग :कृतिरितियतिविद्यानंदिदेवोपदेशाज्जिनविधुवरभक्तेर्वर्णिमस्तु भूताब्धेः । विबुधहृदयमुक्कामालिकेव प्रणीता सुकृतधनसमा गृहतां तां विनीताः ॥६॥
इति श्रीवर्णिना श्रुतसागरेण विरचिता सुगंधदशमीकथा समाप्ता ।
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह १५६. श्रवणद्वादशीकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभाग :
पूज्यपाद-प्रभाचन्द्राऽकलंकमुनिमानितम् ।
नवाऽहंन्तं प्रवक्ष्यामि श्रवणद्वादशीविधिम् ॥१॥ अन्तभाग :
विद्यानन्दिमुनींद्रचन्द्रचरणांभोजातपुप्पंधयः शब्दशः श्रतसागरो यतिवरोऽसौ चार चक्र कथाम् । श्रुत्वा पापकलंकपंकपिलसन्मन्दाकिनीमुत्तम संतः सारसुखाय धर्मतृषिताः कुर्वन्तु पुण्यात्मनाम् ॥४०॥
इतिश्रवणद्वादशी-उपाख्यानं समाप्तम् ।
१६०. रत्नत्रयकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभाग :---
विद्यानन्दप्रदं पूज्यपादं मत्वा जिनेश्वरम्
कथा रत्नत्रयस्याहं वक्ष्ये श्रेयोनिधेः सताम् ॥१॥ सर्वज्ञसारगुणरत्नविभूषणोऽसौ विद्यादिनंदिगुरुरुद्यतरप्रसिद्धः । शिष्येण तस्य विदुषा श्रुतसागरेण रत्नत्रयस्य सुकथा कथितात्मसिद्धय ॥३॥
इति श्रीरत्नत्रयविधानकथानकं समाप्तम् ।
१६१. अनन्तव्रतकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभागः
प्रणम्य परमात्मानमनंतं परमेष्ठिनम् ।
विद्यानंदं प्रवषयेऽहमनंतव्रतसत्कथाम् ॥१॥ अन्तभाग:
सूभिर्देवेन्द्रकीर्तिर्विबुधजननुतस्तस्य पहाब्धिचंद्रो रुद्रो विद्यादिनंदी गुरुरमलतपा भूरिभन्याजभानुः । तत्पादाभोजभूगः कमलदललसरलोचनश्चंद्रवक्त्रः
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेरुपंक्रिकथा
कर्तामुण्यनन्तवतस्य श्रुतसमुपपदः सागरः शं क्रियाद्वः ॥४७॥ इत्यनंतव्रतकथा ब्रह्मश्रीश्रुतसागरविरचिता सम्पूर्णा ।
१६२. अशोकरोहिणीकथा (ब्रह्मश्रुतसागर) श्रादिभागः
नस्वा पंचगुरून विद्यानंदस्वात्मसपदम् ।
अशोकरोहिणीवृत्तं सिद्धये कथयाम्यहम् ॥१॥ अन्तभाग:
गच्छे श्रीमति मूलसतिलके सारस्वते निर्मले तत्वज्ञाननिधिर्बभूव सुकृती विद्यादिनन्दी गुरुः । तच्छिप्यश्रुतसागरेण रचिता संक्षेपतः सन्कथा रोहिण्याः श्रवणामृतं भवतु वस्तापच्छिदे संततम् ॥१६॥
इतिश्रीश्रुतसागरविरचिता अशोकरोहिणीकथा समाप्ता ।
१६३. तपोलक्षणपंक्तिकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर) आदिभागः
विद्यानन्दं प्रभाचन्द्रमकलंक जिनाधिपम् ।
प्रणम्य शिरसा वक्ष्ये तपोलक्षणपंक्तिकम् ॥१॥ अन्तभाग:--
देवेन्द्रकीर्तिगुरुपदृसमुद्रचंद्रो विद्यादिनंदिसुदिगम्बर उत्तमश्रीः । तत्पादपद्ममधुपः श्रुतसागरोऽयं ब्रह्मवती तप इदं प्रकटीचकार ॥४२॥ इतिब्रह्मश्रीश्रतसागरविरचिता लक्षणपंक्तितपाकथा समाप्ता ।
१६४. मेरुपंक्तिकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर ) आदिभागः
चिंतयित्वा चिरं वीरं धीरं गम्भीरशासनम् । विद्यानंदप्रदं मेरुपंक्तिमुद्योतयाम्यहम् ॥१॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
अन्तभागः-
सोनाgreat कदाप्तविमुखी शुभ्रांशुशु भन्मुखो पूजादानमुनीन्द्रमानविनय स्वाध्यायसाधुद्य ुतिः । विद्यानंद्यकलंक देवकलिते मार्गे रतिं चिती श्रीमान् कांकसुताश्रकीर्तितभुजा ढोसी चिरं जीवतु ॥४६॥ इतिश्रीश्रुतसागरविरचितं मेरुपंक्त्युपाख्यानं समाप्तम् । १६५. विमानपंक्तिकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
आदिभागः
पूज्यपादाऽकलंssकार्य-विद्यानंदिस्तुतक्रमम् । विमानपंक्तिमावच्मि तपो नत्वा जिनेश्वरम् ॥ १॥
अन्तभागः
San
जै. नग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
सद्ग्वाक्यमलंघ्यमित्यपि मनस्यारोप्य विरो वणि श्रीभूतसागरो जिनपतं मनुरागादरः । गोमत्याह तवाक्य बोधनपरश्वको नवक्राशयः सम्यग्दृष्टिचकोर चंद्रवदनः शास्त्रं चिरं नंदतु ॥८॥ इति भट्टारकश्रीविद्यानंदिप्रियशिष्य सूरि (वर्णि) श्री श्रुतसागरविरचिता
विमानपंक्त्युपाख्यानकथा समाप्ता ।
१६६. पन्यविधानकथा ( ब्रह्मश्रतसागर )
यादिभागः-
श्रीविद्यानंदिपादाब्जं हृदि ध्यात्वोन्नतिप्रदम् । सूत्रानुसारतः पल्यविधानं रचयाम्यहम् ॥१॥
अन्तभागः-
श्रीमूलसंघपरमार्हतभव्यपद्मसंबोधवाक्यकिरणं प्रगुणप्रतापः । देवेन्द्र कीर्तिरभवद्भुवनैकभानुर्गच्छे गिर सुरनरोरगपूजितेऽस्मिन् ॥४०॥ तत्पवारिधिसमुल्लसनैकचंद्रः मांद्रद्य ुतिः परमखंडसमुद्यवृत्तः । freriesो बुधजनैरभिपूज्यपादो विद्यादिनंदिगुरुरत्र चिरं विरेजे ॥४१॥
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
पयविधानकथा
२१३
तत्पादपंकजरजोरचितोत्तमांगः श्रीमल्लिभूषरणगुरुर्विदुषां वरेण्यः । भट्टारको भुवनभव्यसरोजसूर्यो मिथ्यातमोविघटने पटुरेष भाति ॥ ४२ ॥ सर्वशशासनमहामणिमंडितेन तस्योपदेशवशिना श्रुतसागरेण । देशवतिप्रभूतरेण कथेयमुक्का सिद्धिं ददातु गुरुभक्तविभावितभ्यः ॥४३॥ श्रीभानुभूपतिभुजाऽमिजलप्रवाहनिर्मग्नशत्रुकुल जातततः प्रभावः ।
वृद्ध बडकुले बृहतीलदुर्गे श्रीभोजराज इति मंत्रिवरो बभूव ॥ ४४ ॥ भार्यास्य सा विनयदेव्यभिधा सुधोपसोद्गारवाक् कमलकांतमुखी सखीव । लक्ष्म्याः प्रभोजिनवरस्य पदाब्जभृंगी साध्वी पतिव्रतगुणा मणिवन्महार्ष्या ॥४५ साsसून भूरिगुणरत्नविभूषितांगं श्रीकर्म्मसिंहमितिपुत्रमनूकरत्नम् । कालं च शत्रु-कुल- कालमनूनपुण्यं श्रीघोषरंघनतराघगिरींद्रवज्रम् ॥४६॥ गंगाजल प्रत्रिमलोच्चमनोनिकेतं तुयं च वर्यतरमंगजमत्र गंगम् । जाता पुरस्तदनु पुत्तलिका स्वसैषां वक्तू षु सज्जिनवरस्य सरस्वतीव ॥४७॥ सम्यक्त्वा कलिता किल रेवतीव सीतेव शीलसलिलोक्षितभूरिभूमिः । राजीमती सुभगागुणरत्नराशिर्वेला सरस्वतिइवांचति पुत्तलीह ॥ ४८ ॥ यात्रां चकार गजपंथगिरौ ससंघा ह्य तत्तपोविदधती सुदृढता सा । सच्छ्रांतिकं गणसमर्चनमर्हदीशं नित्यार्चनं सकलसंघसदन्तदानम् ॥४३॥ तुरंगीगिरौ च बलभद्र मुनेः पदाब्जभृंगी तथैव सुकृतं यतिभिश्चकार । श्रीमल्लिभूषण गुरुप्रवरोपदेशाच्छास्त्रं व्यधाय यदिदं कृतिनां हृदिष्टम् ॥५०॥
मातेव व्रतिनां गुणान् विदधती संशृण्वती चागमं पूजादानपरा परोपकृतिकृद्दक्षैव चनन्यक्षतः ( 2 ) | स्त्री वैषांगवशेन मानसत्ता निव्यूढचारुता दीर्घायुर्बलभद्रदेवहदया भूयात्पदं संपदः ॥२५३॥
इति भट्टारक श्रीमल्लि भूषण गुरूपदेशात्सूरिश्रुतसागरविरचिता पल्यविधानवतोपाख्यानकथा समाप्ता ।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
१६७. छन्दोनुशासनवृति: ( कवि वाग्भट )
आदिभागः
प्रणिपत्य प्रभु नाभिसंभवं भक्तिनिर्भरः ।
विवृणोमि स्त्रयमहं निजं छंदोनुशासनम् ॥१॥
ग्रंथारंभे शिष्टसमयप्रतिपालनाय अभिधेय -सम्बन्ध-प्रयोजनप्रतिपादनाय च ग्रंथकार इष्टाधिकृतदेवतानमस्कारपूर्वकमुपक्रमते । तद्यथाविभुं नाभेयमानस्य छंदसामनुशासनम । श्रीमन्नमकुमारस्यात्मजोहं वच्मि वाग्भटः ||२||
(१) संज्ञाध्याय (२) समवृत्ताख्य
पुरुषोत्तमराह प्रभो ! कस्य नहि प्रमदं ददाति सद्यः । वितता तव चैत्यरद्धतिर्वात चलध्वज मालधारिणी ॥१३॥ (३) श्रसमवृताव्य ( ४ ) मात्रापमक x x x (५) मात्राच्छंद । अन्तभाग-
इति महाकविश्रीवाग्भटविरचितायां वाग्भटाभिधानकंदोवृत्तौ मात्रा - छंदोऽध्यायः पंचमः ।
नव्यानेक महाप्रबन्धरच नाचातुर्यविस्फूर्जित
स्फारोदारयशः प्रचारसततव्या की विश्वत्रयः । श्रीमन्नेमिकुमार सूनुरखिलप्रज्ञालुचूड़ामणिछंदः शास्त्रमिदं चकार सुधियामानंदकृद् वाग्भटः ॥ संपूर्णचेदं श्रीवाग्भटकृतं छंदोनुशासनमिति ॥
- (पाटन भंडारप्रति )
१६८. पराणवतिक्षेत्रपालपूजा ( विश्वसेनमुनि ) आदिभागः
वंदेहं सन्मति देवं सन्मति मतिदायकम् ।
9
क्षेत्रपाल विधिं वच्ये भव्यानां विघ्नहानये ॥१॥
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्तभाग:--
आदिभाग:
श्रीमच्छ्रीकाष्ठसंघे यतिपतितिलके रामसेनस्य वंशे
गच्छे नंदीतटाख्ये यगदितिह (यमततिसुमुखे ) तुच्छकर्मा मुनीन्द्रः । ख्यातोऽसौ विश्वसेनो त्रिमल तरमतिर्येन यज्ञं चकार्षीत् सोप्पे सुग्रामवाले भविजनकलिते क्षेत्रपानां शिवाय ॥२७॥ इति श्रीविश्वसेनकृता षण्णवतिक्षेत्रपालपूजा संपूर्णां । १६६. वैद्यकशास्त्र (हरिपाल )
मिण जिणो विज्जो भवभमणेवाहि फेणसमत्थो । पुरा विज्जयं पयासमि जं भणियं पुण्वसूरीहिं ॥ १ ॥
वैद्यकशास्त्र
गाहाबधे विरयमि देहिणं रोय-पासणं परमं । हरिवालो जं वुल्लइ तं सिज्झइ गुरुपसाएण ॥२॥
प्रयोग दिये हैं ।
अन्तभाग:
(इसके बाद 'वाडव -- जावित्सी' इव्यादि रूपसे शिरोवर्तिदोष नाशन
की चिकित्सा - दवाई लिखी है श्रागे शिरोरोगकी दवाइयां हैं । इस तरह
--
२२१
1)
हरss वाति समंजलि तेरा सुणीरेण पखालिज्जा । लिंगे चाहि पसामह भासिज्जइ जोयसारेहिं ॥ २५५॥ हरिवाले रयं पुव्वविज्जेहिं जं जि शिद्धि । बुहणतं महु खमियहु हीराहिये जं जि कब्वो य ॥ २५६ ॥ विक्कम-रव-काले तेरसयागयाइं एयाले (१३४१) । सिय-पोसम मंदे विज्जयसत्थो य पुराणो य ॥ इति परा (प्रा) कृतवैद्यक [शास्त्र] समाप्तम् ॥
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह
१७०. हसिद्धचक्रपूजा (बुध बीरु)
आदिभागः
श्रनन्तानन्तसौखाढ्य सिद्धचक्रं प्रणम्य 1 श्रीवृहत्सिद्धचक्रस्य विधिं वच्ये विधानतः ॥ १ ॥
अन्तभाग :
वेदाष्टवाणशशि-संवत्मरविक्रमनृपाद्वहमाने । रुहितासनाम्नि नगरे बर्बर - मुगलाधिराज -सद्राज्ये ॥ १॥ श्रीपार्श्व चैत्यगेहे काष्ठासंघे च माधुरान्वयके । पुष्करगणे बभूव भट्टारकमणिकमलकोर्त्याह्नः ॥२॥ तत्पकुमुदचन्द्रो मुनिपतिशुभचन्द्रनामधेयोऽभूत् । तत्पट्टाब्जविकासी यतिराट् यशसेन इति कथितः ॥३॥ तच्छिक्षणीह जाता सच्छील- तरंगिणी महावतिनी । राजश्रीरिति नाम्नी संयमनिलया विराजते जगति ||४|| तदाता मुनिदाने श्रथेोनृप इति विभासते सुतराम् । श्रीनयर सीह नाम्ना पद्मावतिपुरवाल इति भाति ॥५॥ तत्पुत्रः सुपवित्रो विद्याविनयाम्बुधि. सुधी धीरः । जिनदासनामधेयो विद्वज्जनमान्यतां प्राप्तः ||६|| प्रोतवंशजातस्तोत्साधोस्तूद्भवो मतिमान |
हेमचन्द्र शिष्यो वीरु नामा बुधश्चास्ते ॥७॥ बुजिनदास-निदेशान् वीरुबुधश्वित्रबुद्धि-विभवेन । श्रीसिद्धचक्र यंत्र, ब्ध्वा पाठं व्यरीरचत्सुगमम् ||८|| यः पठति लिखति पूजां करोति कारयति सिद्धचक्रस्य । सुर- मनुज- सुखं भुक्त्वा स याति मोक्षं भवैः कतिभिः ॥६॥ यावत्सुमेरु- कुलगिरि-क्षीरोदधि- धरणि सुरनदीपूरं । तावत्सुसिद्धपूजा पाठावेतौ प्रवर्तयताम् ॥१०॥
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
यशोधrafta
शुद्धज्ञानमया जरादिरहिताः सिद्धा भवन्तु श्रियै भव्यानां सुखकारिणो जिनवराः सन्तुतितौ भूभुजाम् ॥ श्राचार्या वितरन्तु मंगलविधिं सर्वप्रदानां सदा सम्यक्साधुपदाधिरूदपतयः प्रीणंतु सङ्घ चिरम् ॥११॥
इतिबुधवीरुविरचित-पद्मावतिपुरवाल पण्डित श्रीजिनदासनामाङ्कितवृहसिद्धचक्र पूजा समाप्ता ।
१७१. यशोधरचरित्र ( भ० ज्ञानकीर्ति )
आदिभागः-
२२३
श्रीमन्नाभिसुतो जीयाज्जिनो विजितदुर्नयः । मङ्गलार्थं तो वस्तु ( वोsस्तु ) सर्वदा मंगलप्रदः ॥ १ ॥ नाग देवं मुनिसुव्रताख्यं मुनिवतैर्भूषितभव्यदेहम् । सुरेन्द्रराजेन्द्र किरीटकोटि रत्नप्रभालीढपदारविन्दम् ||२|| श्रीवद्धमानं प्रणमामि नित्यं, श्रीबद्ध मानं मुनिवृन्दवन्द्यम् । धर्माम्बुवषैः परिपुष्टनीति भव्यासुभृत्शस्यसमूहमीशम् ॥३॥ शेषान् जिनान् धर्मसुतीर्थनाथान् वंदे सदा मंगलदानदक्षान् । कैवल्यदीपेन विलोकितार्थान् विभून् विमुक्तेः पथसार्थवाहान् ॥४॥ सर्वज्ञवक्राब्जविनिर्गतां तां जैनेश्वरीं वाचमहं स्तवीमि । सदंगपूर्वादिस्वरूपगात्रीमज्ञानदुर्भ्रान्तरविप्रकाशाम् ॥५॥
श्रीगौतमादेर्गणस्य पादान् स्तुवे सदाऽहं दृढभक्तिचित्तः । नमन्मुनिवृन्दनिवन्द्यमानानपारजन्माम्बुधिपोततुल्यान ॥ ६ ॥ उमादिकस्वातिमशेषतत्त्वं सूत्रार्थकारं कविसृष्टिकारं । प्रत्येकबुद्धाख्यगणेशकति स्वान्तां प्रकुर्वन्तमुपैमि भक्त्या ॥७॥ समंतभद्रं कविराजमेकं वादीभसिंहं वरपूज्यपादम् । भट्टाकलंक जित - बौद्धवादं प्रभादिचन्द्र सुकवि प्रचन्दे ||८||
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
श्रीपद्मनन्दी कमतस्ततोऽभूत् मद्भव्यपद्मप्रविकाससूरः । are श्रीसकलादिकीर्तिः कीर्तिवजण्याप्तदिगंतरालः ॥८॥ पट्ट तदीये भुवनादिकीर्तिः तपोविधानाप्तसुकीर्तिमूर्तिम् । श्रीज्ञानभूषं मुनिपं तदीये पट्टे प्रबंदे विदितार्थतत्त्वम् ॥ १० ॥ पट्टे तदीये विजयादिकीर्तिः कामारिनिर्नाशनलब्धकीर्तिः । तदीयपट्टे शुभचन्द्रदेवः कवित्ववादित्वविधानदेवः ॥११॥ सुमतिकीर्तिरभूद्वरतत्पदे सुमतिसद्वृषदेशनतत्परः । सुगुणकीर्तिरिहास्य पदे वरे जयति सूरिरनेकगुणोत्करः ||१२||
२२४
तत्पट्टे वादिभूषाख्या विद्यते वदतांवरः । कर्णाटे यन्नृपैः पूज्यो जैनैर्जयतु मद्गुरुः ॥ १३ ॥ areer ज्ञानकीर्त्याख्योऽहं सूरिपदसंस्थितः । करिष्ये चरितसारं यशोधरमहीपतेः ॥१४॥ दोर्दण्डचण्डबलत्रासितशत्रुलोको रत्नादिदानपरिपोषितपात्रसंघः । दीनानुवृत्तिशरणागतदीर्घशोकः पृथ्व्यां बभूव नृपतिर्वर मानसिंहः ॥१५॥ दोर्दण्डचण्डबल त्रासितशत्रुलोको रत्नादिदानपरिपोषितपात्रोधः । दीनानुवृत्तिशरणागतदीर्घशोकः पृथ्व्यां बभूव नृपतिर्वरमानसिंह | १६ | तस्य क्षितीश्वरपतेरधिकारि [वर्ग:] श्रीजैनवेश्मकृत [दुर्लभ ] पुण्यधारी । यात्रादिधर्मशुभकर्मपथानुचारी, जैनो बभूव वनिजां वर इभ्यमुख्यः ॥१७॥ खण्डेलवालान्वय एव गोत्रे गोधाभिधे रूपसुचन्द्रपुत्रः । दाता गुणज्ञो जिनपूजनेन्द्र सिवारिधौतारिकदंबपंकः ॥ १८ ॥ रायात्कुबेरं मदनं स्वरूपेणार्क प्रतापेन विधुं सुसौम्यात् । ऐश्वर्यतां वासवमर्चयापि तिरस्करोतिीह जिनेन्द्रभक्तः ॥ १६ ॥ नानूसुनामा जगतीप्रसिद्धो या मौलिबद्धावनिनाथतुल्यः । स्ववंशवाताध्वविकारसूरोऽस्यप्रार्थनातो क्रियते मयैतत् ॥२०॥
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
यशोurafra
इत्थं जिनेन्द्रागमसद्गुरून् वै प्रणम्य भक्त्या चरितं पवित्रं । वच्ये समासेन यशोधरस्य राज्ञो जनन्या सहितस्य चित्रं ॥ २१ ॥ श्रीसोमदेव हरिषेणसंज्ञेः श्रीवादिराजैश्च प्रभंजनैश्च । धनंजयैर्यत्कविपुष्पदन्तैः श्रीवासवाद्ये रिह सेनसंज्ञैः ॥२२॥ प्रकाशितं गद्य-पद्यबंधैः संक्षेपविस्तारसुगृहभावै । न्यायागमाध्यात्मविशिष्ट - शब्द-शास्त्राब्धिपारं प्रगतैर्महद्भिः ॥२३॥ कवीश्वरैर्वादिभिरप्यजेयैर्वागीश्वरै जीर्वगुरुप्रतुल्यैः ।
मया कथं तद्गदितुं प्रशक्यं स्वल्पेन बोधेन विशिष्टभावं ॥ २४ ॥ तथापि तद, गुण-प्रामस्मरणार्जितपुण्यतः ।
स्तोकं सारं प्रवच्यामि स्वस्य शक्त्यनुसारतः ||२५||
X
X
X
x
२२५
अन्तभाग :
चंपादिपुर्या. सविधे सुदेशे बंगाभिधासुन्दरतां दधाने । ख्याते पुरेऽकच्छ (ब) रनामके च चैत्यालये श्रीपुरुतीर्थपस्य ||१७|| श्रीमूलसंघे व सरस्वतीति गच्छे बलात्कारगणे प्रसिद्ध । श्री कुन्दकुन्दान्वयके यतीशः श्रीवादिभूषो जयतीह लोके ॥ ५८|| तद्गुरुबन्धु वनसमः पंकजकीत्तिः परमपवित्रः । सूरिपातो मदनविमुक्तः सद्गुणराशिर्जयतु चिरं सः ॥५६॥ शिष्यस्तयोर्ज्ञानसुकीर्तिनामा श्रीसूरिरत्राल्पसुशास्त्रवेत्ता । चरित्रमेतचितं च तेनाऽऽचन्द्रार्कतारं जयताद्धरिभ्यां ॥ ६० ॥ शते षोडशएकोनषष्ठिवत्सरके शुभे ।
5
माघे शुक्लेsपि पंचम्यां रचितं भृगुवासरे ॥ ६१ ॥ राजाधिराजisa तदा विभाति श्रीमानसिंहो जित- वैरिवर्गः 1 अनेकराजेन्द्रविनम्यपादः स्वदानसंतर्पित विश्वलोकः ॥६२॥ प्रतापसूर्यस्तपतीह यस्य द्विषां शिरस्सुप्रविधाय पादं ।
अन्याय - दुर्ध्वान्तमपास्य दूरं पद्माकरं यः प्रविकाशयेच्च ॥६३॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ- प्रशस्तिसंग्रह
तस्यैव राज्ञोऽस्ति महानमात्यो नानू सुनामा विदितो धरित्र्यां । सम्मेदगे च जिनेन्द्र गेहमष्टापदे वादिमचक्रधारी ॥ ६४ ॥ यो कारras च तीर्थनाथाः सिद्धिंगता विंशतिमानयुक्ताः । तत्प्रार्थनां च संप्राप्य जयवंतबुधस्य च । श्राग्रहाद्रचितं चैतश्चरित्रं जयताविरं ॥ ६६ ॥
श्रीवीरदेवोऽस्तु शिवाय ते हि श्रीपद्मकीर्तीष्टविधायको यः । श्रीज्ञानकीर्तिप्रविवंद्यपादो नानू स्ववर्मेण युतस्य नित्यम् ॥६७॥ इति श्रीयशोधरमहाराजचरिते भट्टारक श्रीवादिभूषणशिष्याचार्यश्रीज्ञानकीर्तिविरचिते राजाधिराज महाराज- मानसिह प्रधान साह- श्रीनानृनामांकिते भट्टारकश्रीअभयरुच्यादि- दीक्षाग्रहण स्वर्गादि-प्राप्तिवरांनो नाम नवमः सर्गः ॥
२२६
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्ट
१
जैनग्रन्थप्रशस्ति संग्रहके ग्रन्थ और ग्रन्थकार
१४७ अक्षयनिधिव्रतकथा ( ब्रह्म श्रुतसागर ) ७२ अजितपुराण (पं० अरुणमणि)
१३१ अध्यात्मतरङ्गिणी-टीका (मुनि गणधर कीर्ति)
४० अध्यात्मतरङ्गिणी नाटक समयासारटीका ( भ० शुभचन्द्र )
१२७ अर्धकाण्ड (दुर्गदेव)
६६ जनापवनंजय - नाटक ( कवि हस्तिम/ २७ श्रनन्तजिन वतपूजा ( भ० गुणचन्द्र )
१६१ अनन्तव्रतकथा (ब्रह्म श्रुतसागर ) ११६ अम्बिकाकल्प ( भ० शुभचन्द्र ) १६२ अशोकरोहिणी कथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
१५५ आकाशपंचमीकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर ) १३६ श्रात्मानुशासनतिलक ( प्रभाचन्द्राचार्य ) ७३ आदिनाथ फाग (भट्टारक ज्ञानभूषण) १४० श्रादिपुराणटीका ( भ० ललितकीर्ति) १३० श्रायज्ञानतिलकपटीक (भट्टबोसरि) १३७ श्राराधनाकथा प्रबन्ध ( प्रभाचन्द्राचार्य) १३१ श्राराधना-पताका (वीरभद्राचार्य) १३ उपदेशरत्नमाला ( भ० सकलभूषण) २६ करकण्डु-चरित्र (भ० जिनेन्द्र भूषण)
११४ करकण्डु चरित्र (भ० शुभचन्द्र) ४१ कर्णामृतपुराण (केशवसेनसूरि)
२१०
६७
१६३
१४
१८७
८७
३४
२१६
१७१
२१७
२१४
२०१
६ ६
२०५
१६२
२०२
१८७
६१
३३
१६६
५५
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४७
२७
२२८
जैन ग्रन्थ प्रशस्ति संग्रह १०२ कर्मकाण्ड-टीका भ० ज्ञानभूषण व सुमतिकीर्ति) १२४ कषायप्रामृत टीका = जयधवला (प्राचार्य वीरसेन, जिनसेन) १८३ १७ कामचाण्डालीकल्प (मंत्रवाद) (मल्लिषेणसूरि) ३२ कार्तिकेयानुप्रक्षा-टीका भ० शुभचन्द्र) १५. चन्दनषष्ठीकथा ब्रह्मश्रुतसागर)
२११ १११ क्षपणासार (माधवचन्द्र विद्यदेव)
१६५ ११८ गणितसार-संग्रह (महावीराचार्य) २० चतुर्दशीव्रतोद्यापन (१० अक्षयराम) ५६ चतुर्विशतिसन्धानकाव्य-सटीक (कवि जगनाथ) ३८ चन्दनाचरित (भ० शुभचन्द्र) ४७ चन्द्रप्रभ-चरित (कवि दामोदर) ३३ चन्द्रप्रभ-चरित (भ० शुभचन्द्र) १३२ चन्द्रप्रभ पुराण (पं० शिवाभिराम)
६. छन्दोनुशासन (जयकीर्ति) १६७ छन्दोनुशामन वृत्तिः स्वोपज्ञ (कवि वाग्भट)
२२० ७ जम्बूस्वामि चरित्र (ब० जिनदास) ३१ जयपुराण (ब. कामराज) ६६ जिनसहस्रनाम टीका अमरकीर्तिसूरि) ८१ जिनेन्द्रकल्याणाभ्युदय (अय्यपार्य) ३७ जीवंधरचरित्र (भ० शुभचन्द्र) ६४ जैनेन्द्रमहान्यास (प्रभाचन्द्राचार्य) १४३ ज्येष्ठजिनवतकथा (ब्रह्मश्रुतसागर)
२०८ १८ ज्ञानसूर्योदय-नाटक (भ० वादिचन्द्र) ४८ ज्ञानार्णवगद्य- टीका (श्रुतसागरसूरि) ६१ ज्वालिनोकल्प (इन्द्रनन्दियोगान्द्र)
१३५ २. ज्वालिनीकल्प (मल्लिषेणसूरि) ८७ तत्वसार-टीका (भ० कमलकीर्ति)
८४
३६
२५
१४७
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्ट
११७ तत्रार्थ - टिप्पण (भ० प्रभाचन्द्र) ११३ तस्वार्थवृतिपद विवरण ( प्रभाचन्द्राचार्य) १६३ तपोलक्षणपंक्रिकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
६६ तत्त्वार्थ सूत्र - सुखबोधवृत्ति (भ० योगदेव ) ६२ त्रिपंचाशत्क्रियाव्रतोद्यापन ( भ० देवेन्द्रकोर्ति)
२१ त्रिभंगीसारटीका (सोमदेवसूरि)
२४ त्रिलोकसार-टीका (सहस्वकीर्ति)
१३६ त्रैलोक्यदीपक (वामदेव
१५३ दशलाक्षिणीवतकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
१३४ द्रव्यसंग्रहवृत्ति (पं० प्रभाचन्द्र ) ७७ द्रोपदि प्रबंध ( जिनसेन सूरि ) १७ द्विसंधान काव्य-टीका ( पं नेमिचन्द्र )
८२ धन्यकुमारचरित्र (भ० गुणभद्र )
६३ धर्मचक्र पूजा (बुध वीर)
२५ धर्मपरीक्षा (रामचन्द्र मुनि)
२ धर्मरत्नाकर ( जयसेनसूरि )
१२ धर्मोपदेश पीयूषवर्ष (ब्र० नेमिदत्त) ५० ध्यानस्तव (भास्करनन्दी) १० नागकुमारचरित (मल्लिषेण सूरि )
५२ नागकुमार पंचमीकथा ( पं० धरसेन )
१५७ निदु :खसप्तमीकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर ) १०६ नेमिनाथपुराण (प्र० नेमिदत्त) १५ नेमि निर्वाणकाव्य ( कविवाग्भट ) १ न्यायविनिश्चय विवरण ( वादिराजसूरि )
५१ पदार्थदीपिका ( भ० देवेन्द्रकीर्ति) १०१ पद्मचरित - टिप्पण (श्रीचन्द्रमुनि) २८ पद्मपुराण (भ० धर्मकीर्ति)
२२६
१७२
រ
२१७
६१
८६
२८
३२
२०३
२१३
२००
૧૦૩
२५
११६
१४१
३३
३
१८
७२
१३४
७४
२१५
१५७
१
७३
१६३
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह
२१८
१२
U Wद
२१०
४
१२८ परमागमसार (श्रुतमुनि) ६५ पंचकल्याणकोद्यापनविधि (न. गोपाल) १६ पंचनमस्कार-दीपक (भ० सिंहनन्दि) १३५ पंचास्तिकाय-प्रदीप (प्रभाचन्द्राचार्य) १६६ पल्य विधानकथा (अ० श्रुतसागर) ३६ पाण्डवपुराण (भ० शुभचन्द्र) ७१ पाण्डवपुराण (श्रीभूषण) ३४ पार्श्वनाथकाव्य-पंजिका (भ० शुभचन्द्र) ५६ पार्श्वपुराण (भ० चन्द्रकीर्ति) १५० पुरंदरविधानकथा (अ. श्रुतसागर) १५४ पुष्पांजलिवतकथा (ब० श्रुतमागर) ६१ प्रद्युम्नचरित । महासेनसूरि) ४३ प्रद्य म्नचरित (भ. सोमकीर्ति) १३८ प्रवचनसरोजभास्कर (प्रभाचन्द्राचार्य) १०४ प्रा. पंचसंग्रह-टीका (भ० सुमतिकीर्ति) ३६ प्राकृत लक्षण-सटीक (भ० शुभचन्द्र) ६५ प्राकृत शब्दानुशासन, स्वोपज्ञवृत्ति सहित कवि त्रिविक्रम) ८४ प्रायश्चित्तसमुच्चय-सचूलिकवृत्ति (श्रीनन्दिगुरु) ६३ बृहत्षोडशकारण पूजा (सुमनिसागर । १७० बृहत्मिद्धचक्र पूजा (बुधि वीरु) ७४ भक्तामरस्तोत्र वृत्ति (ब्र० रायमल) २३ भविष्यदत्तचरित्र (विबुध श्रीधर) ८६ भावशतक (कवि नागराज) १२६ भावसंग्रह (श्रुतमुनि)
६ भूपालचतुर्विशति टीका (प० आशाधर) १०० भैरवपद्मावती कल्प-सटीक (मल्लिषेणि सूरि)
॥
२०२
५३
२२२
१००
१२०
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्ट
५४ मदनपराजय (टक्कुर जिनदेव )
१०१ महापुराण (मल्लिषेण ) १५ महापुराण- टीका ( भ० ललितकीति )
५३ महीपालचरित्र (भ० चारित्रभूषण)
१४६ मुकुट सप्तमी कथा ( ब्रह्मश्रुतसागर ) १५६ मुक्रावलीकथा (ब्रह्मश्रुतसागर ) ४६ मुनिसुव्रत पुराण (ब्रह्मकृष्णदास १४६ मेघमालाव्रतकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर ) १६४ मेरूपंक्तिकथा (ब्रह्मश्रुतसागर ) ५७ मौनव्रतकथा ( गुणचन्द्र सूरि )
४ यशोधरचरित्र ( मुनि वासवसेन) १७१ यशोधरचरित्र (भ० ज्ञानकीर्ति)
३ यशोधरचरित्र (पद्मनाम कायस्थ ) २२ यशोधरचरित्र (भ० श्रुतसागर ) ७८ यशोधरचरित्र (भ० सोमकीर्ति )
यशोधर महाकाव्य - पंजिका ( पं० श्रीदेव)
१६० रत्नत्रय कथा (ब्रह्मश्रुतसागर)
८ योगसंग्रहसार ( श्रीनन्दिगुरु )
१४४ रविव्रत कथा (ब्रह्मश्रुतसागर) १०५ रात्रिभोजनत्यागकथा ( ब० नेमिदत्त)
१४२ रामचरित्र (ब्रह्मजिनदास)
१२६ रिप्टसमुच्चय शास्त्र ( दुर्गदेव )
१५१ लब्धिविधानकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर )
७३ वर्धमान चरित (कवि अलग)
१४१ वाग्भट्टालंकारावचूरि= कवि चन्द्रिका ( वादिराज )
१६५ विमानपंक्तिकथा ( ब्रह्मश्रुतसागर ) ७० विषापहार - टीका (नागचन्द्रसूरि )
२३१
७६
१५२
२३
७४
२१०
२१४
६७
२११
२१७
८०
७
१२३
५
२६
१०६
१२४
२१६
११६
२०६
१५७
२०६
१८८
२१२
१०७
२०५
२१८
१२
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
१७६
N M०
१४३
CM M
.
२३२
जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह १६९ वैद्यक शास्त्र (हरिपाल) १२१ वृषभदेवपुराण (भ० चन्द्रकीर्ति) ६८ शङ्खदेवाष्टक (भानुकीर्ति) १३३ शब्दार्णवचन्द्रिका वृत्ति (सोमदेव) १४ शब्दाम्भोजभास्कर जैनेन्द्रमहान्यास (प्रभाचन्द्राचार्य) ११५ शांतिकविधि (पं० धर्मदेव) ८० शान्तिनाथपुराण (कवि असग) १२० शान्तिनाथ पुराण (भ० श्रीभूषण) ६७ श्रृङ्गारमंजरी (अजितसेनाचार्य) १४ श्रावकाचारसारोद्धार (मुनि पद्मनन्दि) १. श्रीदेवताकल्प (भ० अरिष्टनेमि) ११ श्रीपालचरित्र (ब्र० नेमिदत्त) १. श्रीपालचरित्र (ब्रह्म श्रुतसागर) ३५ श्रेणिकचरित्र (भ० शुभचन्द्र) १५ श्वेताम्बरपराजय (कवि जगन्नाथ) १२३ षट्खण्डागम-टीका-धवला (वीरसेनाचार्य)
५८ षट्चतुर्थ-वर्तमान-जिनार्चन (पं० शिवाभिराम ) ११२ षड्दर्शनप्रमाणप्रमेयसंग्रह (शुभचन्द्र ) १६८ षण्णवति क्षेत्रपालपूजा (विश्वसेन मुनि) १४६ षोडशकारणकथा (ब्रह्म श्रुत सागर)
१६ षोडशकारण चतोद्यापन (केशवसेनसूरि) १४५ सप्तपरमस्थानव्रतकथा ( ब्रह्म श्रुतसागर)
४२ सप्तव्यसनकथा-समुच्चय ( भ० सोमकोर्ति ) १०७ समवसरणपाठ (पं० रूपचन्द्र) ४६ सम्मेदशिखर माहात्म्य (दीक्षित देवदत्त ) १७ सरस्वतीकल्प (मल्लिषेणसूरि ) ६५ सिद्धचक्र-कथा (भ० शुभचन्द्र)
१८१
-
6
२२० २०६ २७
२११
१४७
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्ट
२३३
५०२
११८
२१५ १६२
७६ सिद्धान्तसार ( नरेन्द्रसेन) ८३ सिद्धिविनिश्चय टोका ( आचार्य अनन्तवीर्य) १५८ सुगन्धदशमी-कथा ( ब्रह्मश्रुतसागर) १०८ सुखनिधान ( कवि जगन्नाथ ) ८ सुदर्शनचरित्र ( विद्यानन्दि मुमुक्षु)
सुदर्शनचरित्र (ब्रह्म नेमिदत्त) १२२ सुभगसुलोचनाचरित्र ( भ० वादिचन्द्र ) ४४ सुभौम चक्रि-चरित्र (भ० रतनचन्द ) ६२ स्वर्णाचल माहात्म्य ( दोक्षित देवदत्त ) ३० हरिवंशपुराण (पं० रामचन्द्र) ७५ हरिवंश पुराण (ब्र० जिनदास) ४५ होलोरेणुका चरित्र (पं० जिनदास)
१८०
१३
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
प्रशस्ति संग्रहमें उलिखित संघ, गण और गच्छ कंडूर (गण) १६८ काष्ठासंघ २४, ५६, ६८, ८२, ८३, १५, १६, १७, ६६, १२३, १३, १४१,
१७२, १७३. १७६, १७६, १७६, २२१, २२२ माड (लाड) वागड संघ ४, १०३ दिक्संघ २५, देशी (गण) १२, १५४, 16१ द्रविडगण १३५ नन्दीतट (गच्छ) ५८, १६, ८२, ८३, ६५, ६६, १०६, १७८, १७६, २२१, नन्दी संघ १६, ४२, ४४, १४६, १५५, ११६, १६६, पुष्कर (गण) २३, २४, १७, १८, १२३, २२२, पुस्तक (गच्छ) १२, १११, बलशालि (गण) ८७ बलात्कार (गण) १५, ३४, ३५, ४०, ४२, ६१, ८०, १३६, १५५, १५६,
१६४, १६६, २२५, ब्रह्मतपा (गच्छ) , भारती (गच्छ) १२, १५, १६, ५१, १५५ माथुर (गच्छ) २३, ६७, १८, १२३, मूलसंघ १५, १७, १८, १९, २४, २६, २६, ३०, ३४, ३५, ३७, ३६, ४१,
४३, ४४, ४६, ४६, ५१. ५२, ५३, ६१,७१,८०,८७, १२, १६, ११२, ११५, १३६, १४६, १५३, १५५, १५७, १६६, १६१, १६६,
२०८, २१०,२११, २१२, २१३, २१४, २१७, २८, २२५, लाट वर्गट (गण) ८५, वाणी (गच्छ) ७५, विद्या (गण) १६, १७८, सरस्वती (गच्छ) ६, १७,१८,१६,२६,३४,३५,६१,८०,१५७,१५६,२०६,२२५, सारकर (गण) ७५, सारस्वत गच्छ २१०, २१७
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३
प्रशस्ति संग्रहमें उल्लिखित ग्रन्थ
१ अजितजिन चरित्र
२ अध्यात्म पद्यवृत्ति
( परमाध्यात्म तरंगिणी)
३ श्रनन्तव्रतपूजा
४ अपशब्द खंडन
५ श्रमृताख्य पुराण
६ अर्वाड
७ श्रष्ट सहस्त्री
अंग प्रज्ञप्ति
६ श्रायज्ञान तिलक
१० आराधना पताका
११ श्राशाधरकृत पूजन वृत्ति
श्रशाधरी (आशाधर कृत
वृत्ति )
१२ उत्तर पुराण
१३ उद्यापन विधि
१४ कर्मकाण्ड (भाप्य)
१५ कर्म ग्रंथ
१६ कर्मदाह विधि
१७ कषाय पाहुड १८ कार्तिकेयानुप्रावृत्ति
१६ क्षपणासार
६ ६
५०
३४
५०
५६
१८०
६५
५०
१६२
१८८
५०
१६१
८२
५०
१५२
६८
५०
१८३
४२
१६७
२० गणधर बलयपूजा
२१ गणितसार संग्रह
२२ गोम्मटसार
२३ गोम्मटसार (टीका)
२४ चन्दना चरित्र
२५ चन्दना कथा
२६ चन्द्रनाथ चरित
२७ चन्द्रप्रभ चरित
२८ चन्द्रप्रभपुराण
२८ चारित्रसार
२६ चिंतामणि पूजा
७०,
७९
५०
१७५
१५
१५२
५२
yo
५०
१६६
१२२
५०
३० चिन्तामणि व्याकरण
५०
३१ चिंतामणि पार्श्वनाथ (पूजा) १६९
३२ चूलिका
३३ छन्दोनुाशासन ८४, २२
३४ जय धवला १८३, १८४, १८७
३५ जय धवला (सिद्धांत टीका) १६६
३६ जीवक (जीवन्धर कुमार )
चरित्र
३७ जैनेंद्र (व्याकरण) ३८ जोयसार (जोगसार)
३६ ज्वालिनी मत
५०
६४, २००
२२१
१३७
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह
१०३
४५
८३
१२
.
AAI
३३
४० ज्ञानाराव
७१ ६६ पांडव पुराण४१ तत्त्वनिर्णय
(भारतनाम) ५०, १६, १७० ४२ तत्त्वार्थसंग्रह
६७ पार्श्वकाव्य ४३ तत्वार्थसार टिप्पण १७४ ।। ६८ पार्श्वनाथ पुराण ४४ त्रिंशत चतुर्विशति पूजन ५० ६६ पुराणसार
१७७ ४५ त्रैलोक्यसार १५ ७० पुरु पुराण (श्रादि पुराण) ४६ देवागम ४८, १०५, ११२, ११३ ७१ पुरुषार्थानुशासन ४७ द्रोपदि-प्रबन्ध
७२ प्रद्य म्न चरित्र ४८ धर्मचक्र यंत्र पूजा १४२ ७३ प्राकृत लक्षण ४६ धर्मपरीक्षा
७४ प्रायश्चित्त समुच्चय । ५० धवला (षट् खंडागमटीका) १६६ ___ ७५ प्रायश्चित मंग्रह ५९ नंदीश्वरी कथा
७६ बृहन्सिद्धचक्र पूजा-पाठ ५४२ ५२ नन्दीश्वर पूजा-पाठ) १४२ ७७ बिम्ब प्रतिष्ठा विधि १११ ५३ नाभेयपुराण (श्रादि पुराण ७० ७८ भारती कल्प ५४ नीतिसंग्रह पुगण
७६ भारतपुराण (पाण्डवपुराण) ४६ १५ नीतिसार
८० भैरव पद्मावती कल्प १५५ ५६ नेमिपुराण
८१ महापुराणE२, १४६,१७७, १७८ ५७ नेमि नरेन्द्र स्तोत्र ७८ २२ महावीरचरित्र १०८ ५८ न्याय विनिश्चय विवरण ५
८३ महीपचरित्र (महीपालचरित्र) ७६ ५६ पद्मनाभ चरित
८४ मौनव्रत कथा ६० परमागममार १६०
८५ यशोधरा महाकाव्य १२४ ६१ पल्योपम विधान
८६ रिटुसमुच्चय-सत्य १८८ ६२ पंचमी सत्कथा
२७ वित्तिसुत्त ६३ पंच सहस्त्री (श्वेताम्बर) ७५
वृषभ पुराण ६४ पंचास्तिकायसार १२२ ८६ शब्द चिन्तामणि ६५ पंजी (तत्वसार पंजिका १० शब्दाम्भोज दिवाकर १४४ टोका) १२४ ११ शांतिक स्नान
१७०
५७
५६
६०
11
।
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२ शिखि देवि कल्प ६३ श्रीदेवता कल्प
१४६
१६४
६४ श्रीपाल चरित
६२
१५ श्रीपार्श्वनाथ काव्य पजिका ५०
६६ द्रव्य निर्णय
६७ षडवाद
६८ सन्मति चरित्र
६६ समयमार १०० सम्मेद शैल माहात्म्य
१०१ सरस्वती पूजा १०२ सर्वतोभद्र
गौतमान्वय
परिशिष्ट
२००
नन्द्याम्नाय
पंचत्हाण (पंचस्तूपान्वय)
पंचस्तूपान्वय
पूज्यपाद-वंश
माथुरान्वय
लोहाचार्यान्वय
वागडान्वय
५०
७३, १०५, १२२
७२
५०
५०
१०६
कुन्दकुन्दवंश
कुन्दकुन्द संतान
कुन्दकुन्दान्त्रय ६, ३५, ५३, १५४,
१५६, २०७, २११, २१३, २२५
८७
४
उल्लिखित वंश, अन्वय, गोत्र और जाति
१५, ३० १२
१३६
१८२
१८५
३३
२२२
६७
१०३ संशयवदन विदारण
१०४ सिताम्बर पराजय
19
१०५ सिद्ध चक्र यन्त्र
१०६ सिद्धान
१०७ सिद्धांतसार
१०८ सिद्धिविनिश्चय
अग्रवाल
अग्रवालान्वय
श्रोत (वंश)
प्रग्रोतक
१०६ सुभौम-चकि चरित्र
११० स्तोत्र
१११ स्वरूप सम्बोधन वृत्ति
११२ हरिवंश चरित
५०१
११३ हरिवंशपुराण ३६.३८, १७८
प्रोantar
इंगलेश्वर ( श्रन्वय)
कान्यकुब्ज (ब्राह्मण कुल)
२३७
कायस्थ (जाति)
काटि (गोत्र)
काश्यप ( गोत्र )
खंडेलवाल खंडेलवालान्त्रय
५०
७८
२२२
५०
१२२
११७
६१
५०
५०
६२, ८६
१४२
१७, २२२
१३३, १४१
१५८, २०६
१६१
१४०
१३१
१२०
११५
६२
८७
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति सग्रह
१७३
खांडिल्ल (वंश)
७८ माथुर (वंश) गर्ग (गोत्र)
१५८ रवि (सूर्य) वंश गार्य (गोत्र)
१३३ लंबकंचुक (कुल) गुजरवश
११८ लंबकंचुक (कुल) गोधा (गोत्र)
२२४ लंबकंचुक (गोत्र) गोयल (गोत्र)
१४२ लंब कंचुक (वंश) गोलापूर्वान्वय
१५६ लंबकंचुक (आम्नाय) जैसवाल (जाति) ५, ६, ६२ वर्धमान टोला जैसवाल (अन्वय)
वाणम (कुल) तोमर (वंश)
१ विप्र (कुल) मानध्रवंश
४१ व्याघेरवाल (जाति) नैगम [निगम] (वंश) २०५ शिलाहार (कुल) पद्मावती पुरवाल १४१, २२२ श्रीवल्प (गोत्र) पुरपाट (वंश)
सौमण्ण (गोत्र) पुरवाड (प्राग्बाट)
२०४ हुम्बड (जाति) पोरपाट-परवार] (अन्वय) १७० हुम्बड (वंश) प्राग्वाट (कुल)
८ हूमड (वंश)
. am
१४४
२०३
६२
३४, २१६
उल्लिखित देश, नगर, ग्राम, राजा और पर्वत प्रकच्छ(ब्बीरपुर
२२५ अहिछत्रपुर (नगर) अर्जुरिका (ग्राम) १६६ अंबावत्पुर अटेर (नगर)
१४० इन्द्रप्रस्थ (पुर) अणहिल्ल (नगरी) २०६ ईलदुर्ग अवन्ति (देश)
८७ ईलाव (ईडर) भ(प्रा)सापल्ली (नगरी) ३२ ईसरदे (ग्राम)
२१६
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३३
१०८
२०६
09 120
२०२ १७७
परिशिष्ट उज्जैनिका (नगरी) ८७ चौड (देश) ऊर्जयंत (गिरि) ४८, १७१ जहानाबाद (नगर) एक शैलनगर
११६ तक्षक (टोडा) नगर कर्णाट (देश)
तमालपुर कल्पवल्लीनगर
६८ तौलव (दश) कुभनयर (नगर)
१५६ दरियापुर कुम्भनगर
११, १६८ दक्षिण (दश) कुह (देश)
१५८ दिल्ली कोल्लापुर (कोल्हापुर) १६६ दिविजनगरदुर्ग क्षेत्रपाल विधि
२२० देवगिरि खंडिल्लकपत्तन
४ धाग (नगरी) खंडेलवालान्वय
२२२ धारा (पुरी) खङ्ग जवाछपुर (नगर) १६६ मवलक्षपुर खांडिल्यवश
२०६ नीलगिरि गजपंथगिरि
२१२ पनशोकावली गंधसारनगर
३१ पंचाल (दश) गंधारपुरी
५ पाटलीपुत्र (पत्तन)
५३ पूर्णाशानगर ग्रीवापुर
१०० बानारसीपुरी गुर्जर (देश)
४० बागड (देश) गुर्जर-नरेन्द्र
१८४ मगध (देश) गूर्जर (देश) ५७, १६, १७६ मधूकनगर गूर्जराय (राजा)
१६४ मनोहरपुर गोपदुर्ग (गोपाचलदुर्ग) ५ मलय (दक्षिण देश) गोपाचल (पर्वत)
१८ महाराष्ट्र (ग्राम) गोंढिली (मेदपाट)
१०६ मान्यखेट (कटक) चंपापुरी
२२५ मान्यखेट (नगर)
१७३
Ar
गिरिपुर
0
0
0
१६५
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह
१२६
to cim
सिंहपुर
१००
मालव (जनपद) ३७,५७ शाकबाटपुर (सागवाड़ा) मालव (देश) १७.१ श्रीपथ (पुरी) मुल (मूल) गुन्द (नगर) १५२ सकीट (पुर) जि. एटा १७३, १७४ मेदपाट (मेवाड़) ५७, १०६ सम्मेदाचल (पर्वत) मेदपाटपुरी
सरण्यापुर मौद्गल्य पर्वत
१०८
मलेमपुर रणस्तंभ [रणथंभौर] (दुर्ग) ६५, ६६
साकुभपुरी गजगृह
१३४ सागपत्तन (सागवाड़ा) रामनगर
२७ रुहितासपुर (रोहतक) १४१, २२२ लंकानगरी
सुनाम (नगर)
सूरिपुर लोहपत्तन (नगर) वरला (नगरी) १०८
२२७ वाट ग्रामपुर
सोप्पे (ग्राम)
१८४ विजयसार (दुर्ग)
मौजिन (नगर) मिोजिना) १७६ विदेह-(क्षेत्र)
मौर्यपुर (शौरिपुर) विलासपुर
स्वर्णाचल (पर्वत) वैभार (पर्वत)
१७ स्वधु नी (गंगानदी) वाग्वर (प्रान्त)
५१ हिरण्याऽक्ष (हरनाख्यजनपद) वाग्वर (देश) ३४, ५३, ५७, ६२ हिसार (नगर) वाग्वर (बागडदेश)
४० हेम (ग्राम) शाकमागपुर
३४ हेम पट्टण
६८
सेरपुर
८५
१६२
દર
६२
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 . . प्रशस्तिसंग्रहमें उलिखित जिनालय तथा पर्व आदि आदि जिनागार 17 पार्श्वजिनालय चन्द्रनाथालय 16 पार्श्वनाथ जिनालय 16, 141 चन्द्रप्रभधाम (जैन मंदिर) पार्श्वनाथालय चन्द्रप्रभसभा 100 पंचमतीर्थसदन जिन शासन 188) वृषभालय 156 जैन धर्मालय 112 वृषभेश्वरसदन जैन शासन 189 शान्तिनाथ चैत्यालय तुगीगिर शान्तिनाथ भवन त्रिभुवनतिलकजिनालय 203 सिद्धचक्रवत धूली पर्व 63 सुदर्शनालय नाभेयप्रवरभवन (आदिनाथचैत्यालय)७१ होलीपर्व 211 शान्तिनाय. 162 135 ब्राह्मी 150 मायादेवी प्रशस्तिसंग्रहमें उल्लिखित देवी देवता अम्बिका (दवी 171 पुलिंदिणी , कामसाधनी (दवी) 150 ब्रह्मराक्षस (दवता) त्रिपुर भैरवी (देवी) 10 त्रिपुरा 46, 63 त्रोतला 150 लक्ष्मी स्वरिता वन्हिदेवी 135, 136 नित्या 110 वाक्पति वाग्देवता पद्मावती 63 श्रुतदेवता 181, 183, 185 144 150 147 पद्या 110
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 87 प्रशस्तिसंग्रहमें उन्लिखित आचार्य, मट्टारक और विद्वान अकलंक 1, 2, 14, 11,30, 46, अमितगति 13, 127 51, 66, 63, 118, 177, अमृतचन्द्र 206, 214, 215, 216 अय्यप अकलंक गुरु 197 अय्यपार्य अकलंकदेव 213 अरुणरत्न (मणि ) अकलंक ( भट्ट) 127, 223 अर्हनन्दि (विद्य) 144 अकलंक सूरि 19 असग 107, 108, 106, 127 अक्षपाद 114 आर्यनन्दि 107 अखैराम (शिष्य विद्यानन्दि ) 28 आर्यनन्दि गुरु(चन्द्रसेनके शिष्य) 185 अजित विध 81 प्रार्थमिश्र अजितसेन प्राशाधर 8 111, 206 अजितसेन गणी 151 प्राशाधरसूरि 14 अजितसन सूरि इन्द्रनन्दि 111, 137, 138 अज्जज्जणंदि (आर्य आर्यनन्दि) 182 136, 135 अज्जमखू (आर्यमंखु) 183 उदयसेन 68, 104 अनन्तवीयं 1, 2, 118 उद्यद्भूषः ( उदयभूषण) 113 191 उमास्वाति 14, 16, 127, 223 अभयचन्द्र देव 87 उमास्वामि 30, 212 अभयनन्दि 75, 87, 144 एक संधि अभयेन्द्र 147 एलाइरिय अभयसूरि 161 कणभुज अमरकीर्ति 30 कर्ण नृपति 204 अमरकीर्ति (शिप्य मल्लिभूषण) 146 कनकसेन 2, 134, 146 अमलकोति 124 कनकसेन गणी 151 अभयचन्द्र
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट 216 137 केशवसेन सूरि कमलकीर्ति ( भट्टारक) 122, कृष्णदास (ब्रह्म) 125,222 कृष्णदास कवि कमलकीर्ति ( सूरि) 62 कृष्णदास मुनि कमलकीर्ति ( प्राचार्य) 131 शांति रसधा ( प्रार्या) 137 कमलसागर ( ब्रह्मचारी) 26 क्षेमकीर्ति / करुणाकर 14 क्षेमकीर्ति गुरु कर्मसिह क्षेमचन्द्र (वर्णी) कर्मसी वर्णी 100 गणधरकीर्ति 193, 166 कल्याणकीर्ति 211, 213 गणधरदेव कविचन्द्रिका 206 गणहरदेव 178, 183 कांकसुत 218 गुणकीर्ति कामराज महलादिवर्णि शिष्य ) 41 गुणचन्द्र कीर्तिसागर ( ब्रह्मचारी) 26 गुणचन्द्र (देवकीर्ति शिष्य ) 80 कुन्दकुन्द 14, 16, 37, 40, 54, गुणचन्द्रसूरि 60, 61, 105, 161 गुणधर भट्टारक 183 कुन्दकुन्द गणी 48 / गुणनन्दि मुनि कुन्दकुन्द मुनि गुणभद्र (गुरु) कुन्दकुन्द सूरि 42, 127, 155 गुणभद्र 37, 46, 81, 11, 13, कुन्दकुन्दाचार्य 34, 66, 101, 102, 117, 127, 171 136, 146, 202 गुणभद्र मुनीश्वर 113 कुमुदचन्द्र 222 गुणभद्रसूरि 28,82, 111 कुमारकवि 113 गुणभद्राचार्य 23, 70, 146 कुमारनन्दि गुणवीर सूरि कुमारसेन गुणसेन 104, 164 कुवलयचन्द्र 195 गुणाकरसेन सूरि केशवनन्दि 153 गुरुदास 116, 120 201 111 85
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह गोपसेन 5, 103 जंबू मुनि (अन्तिम केवनी) 10 गोपाल वर्णी 88 जंबू मुनिपुंगव गोविन्द भट्ट जंबूस्वामी गौतम (गणधर) 11, 13, 37, 48, जिनचन्द्र 51, 60, 61, 72, 101, 102, जिनचन्द्र (भट्टारक) 64, 131 105, 110, 111, 122, 134 जिनचन्द्र सूरि 87,18 गंगमुनि 137 जिनदत्त चन्द्रकीर्ति 62 जिनदास (पडित) 66, 67 चन्द्रकीर्ति ( श्रीभूषणशिष्य) 83 जिनदास ( ब्रह्मचारी) 10, 101, चन्द्रकीर्ति मुनि 180 102, 207 चन्द्रसेन 182, 185 जिनदाससूरि 141 चारित्रभूषण ( भ० रत्ननन्दि शिष्य) जिनदेव ( ठाकुर ) 77 76, 65 जिनसेन 14,38, 36, 41, 43, 46, चारुकीर्ति मुनि 161, 162 197,51,56, 70, 82, 13, 14, चार्वाक 114 17,101, 102,105, 112, 127, जगत्कोर्ति ( भट्टारक) 24, 73 134, 144, 148, 146, 151, जगतभूषण 156 152, 166, 171, 185, 187 जगतभूषण देव (भट्टारक) 136 जिनसेन ( हरिवंशपुराणकर्ता) 17 जगनाथ (कवि) 77, 163 जिनसेन ( महापुराण कर्ता) 178 जगन्नाथ वादी (पोमराज श्रेष्ठी पुत्र) 78 जिनसेन महाकवि जगनाथ (पंडित) 76 जिनसेनाचार्य 23, 24, 111, 145 जनाश्रय जिनाप्य 106 जयकीर्ति 27, 56, 62, 75 जिनेन्द्रभूषण यति 72, 141 जयदेव 84, 134 जिनेन्द्रभूषण (भट्टारक, ब्रह्म हर्षसिधु जय मुनि पुत्र) जयसेन 4, 127, 104 जीवनराम जयसेन मुनि 85 जीवराज (पंडित) 140
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट 245 161 181 जेसे वर्णी ( सकलेन्द्र भ्राता) 100 देवर वल्लभ 86, 113 जैसराज वर्णी 63 देवसेन 123, 187 जैता ब्रह्मचारी 174 देवसूरि ज्ञानकीर्ति ( वादिभूषण शिष्य) देवाचार्य 214, 225 देवेन्द्रकीर्ति 11, 12, 14, 15, 17, ज्ञानभूषण 16, 46, 51, 12, 14, 30, 35, 73, 86, 85, 146, 62, 152, 153, 155, 156, 180, 208, 206, 212, 216, 156, 171, 224 217, 218 ज्ञानभूषण (भट्टारक ) 26, 40, 42, दवेन्द्र भूषण ( भट्टारक) 140 43, 44 देवेन्द्रयशा ( देवेन्द्रकोर्ति) 206 तेजपाल (पंडित) 62 धनंजय 127, 206 त्रिभुवनकीर्ति 55, 68, 204 धनंजयसूरि 12 त्रिलोककीर्ति ( भट्टारक) 25, 35 धरसेन त्रैलोक्यदीपक 203, 205 धरसेन पंडित ( वीरसेन शिष्य) 74 203 धरसेनाचार्य विक्रम (कवि) 144 धर्मकीर्ति 36, 37, 118 दयापाल 2 धर्मचन्द्र 12, 172, 173 दामनन्दि 166 धर्मचन्द्र मुनि दामोदर (भ० धर्मचन्द्र शिष्य ) 71 धर्मचन्द्र (भट्टारक) दिविजेन्द्रकीर्ति ( भट्टारक) 62, 155 धर्मदास (ब्रह्मचारी) 188, 126 धर्मसेन 4,83, 63, 15, 16, 17 देव ( अकलंकदेव) 2, 3, 118 103, 178 देवकीर्ति 203 देवचन्द्र मुनोन्द्र नयसेनार्य 172 देवदत्त (कवि दीक्षित) 72, 140 नरेन्द्रसेन 2, 104, 134 देवनन्दि (शिष्य भ० विनयचन्द्र) 25 नरेन्द्रकीर्ति (भहारक) 41, 77 देवनन्दी 144 नंदिगुरु 619, 120 त्रैलोक्यसार दुर्गदेव 80 धर्माकार
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 जैन ग्रंथ-प्रशस्ति संग्रह 14 नंद्याचार्य 164 पद्मनाभ (कायस्थ) 5, 6, नागकुमार 74 134, पद्मसेन 503, 187 नागचन्द्रसूरि 12 पाणिनीय मुनि 16. नागदेव पात्रकेशरी नागनंद्याचार्य 107, 106 पादपूज्य (पूज्यपाद) ,1, नागहस्ती 183 पिंगल 84 नीलग्रीव पुष्पदन्त 46, 106, 51, 165, नेत्रसिंह पुप्पसन नेमिचन्द्र 1, 20. 28, 70 पूज्यपाद 2, 26, 48, 51, 84, नेमिचन्द्र गणी 166, 167 111, 127, 143, 166, 201, नेमिचन्द्र सिद्धांत चक्रवर्ती 165 211, 215, 216, 223 नेमिचन्द्र सैद्धान्तिक 32 पूर्णेन्दु (पूर्णचन्द्र 163 नेमिचंद्राचार्य 166 प्रभजन (कवि) नेमिदत्तव्रती प्रभाचन्द्र 14, 15, 16, 21, 26, नेमिदत्त (ब्रह्म) 18 144, 156, 168, 172. 174 नेमिनाथ त्रैविद्य (यतीश) 164 प्रभाचन्द्र गणी नमिसेन 13, 16, 117.177, 178 प्रभाचन्द्र देव पद्मनन्दि 1, 11, 12, 15, 17, 19, प्रभाचन्द्र भट्टारक 21. 33, 40, 42, 43, प्रभाचंद्र मुनि 46, 46, 61, 57. 19. प्रभेन्दु (प्रभाचंद्र) 11, 12, 64. 102, 146, 154, 55 201, 202, 211, 214, 180, 165 215, 216, 223 पद्मनन्दि त्रिरात्रिक 154 प्रवचनसन (पंडित) पद्मनदि मुनि (यश: कीर्तिके गुरु) 35 प्राभाकर 154 पद्मनन्दि सैद्धांतिक) 168 224 बन्धुदेव (पंडित) पद्मनन्दी (मुनि) 165, 207, 208, बप्पनन्दि, 138, 136 206, 212, बलभद्र देव 15 4y
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट 217 10 है. 104 156 माधवचंद्र 167 0 बल्हणी 117 मल्लिषेण गणी 148 बीजाव 137 महादेव कवि बोध(ज्ञान)भूषण मुनि महासेनसूरि ब्रह्मसेन महेन्द्रकीर्ति भद्रबाहु 30, 48, 13, 101, 197 महेन्द्रदत्त यती भा 114 माणिक्यसेन भानुकीनि (भट्टारक) माण्डव भारतीभूषण 188 भावसेन 4, 17, 103 माधवचंद्रमुनि भावकीर्ति 108 माधवचंद्र त्रैविद्यचक्रवर्ती भीम 63 माधवनन्दि भीमसेन 56, 68, 106 माधव भट्ट 178 भुवनकीर्ति , 16, 40, 46, 46 मुनिचन्द्र 61,101, 102 मुनिचन्द्रसूरि भुवनकीर्ति (भट्टारक) 42, 43, 44 मुनीन्द्र (मुनिचन्द्र) 53, 16, 206, 224 मेधेन्दु (मेधचन्द्र) भूतबली 191 मेदार्य (गणधर) 3, 103 भूपाल कवि मतिसागर 1, 2, 3, 31 यति वृषभ 166, 183 मदहमल्ल (हस्तिमल्ल) 113 यशः कीर्ति (भ०) 34, 35, 37, 60, मनोहर (शिष्यभ० देवेन्द्रकीर्ति) 73 61, 68, 70, 18, मलयकीर्ति 131 यशसेन मल्लिभूषण 15, 17, 18, 30, 87, यशोभद्र 146, 152, 155, 157, 181, योगदेव (पण्डित) मल्लिभूषण गुरु 210, 218, 216 रक्करत्न (अरुणमणि) मल्लिषेण 134, 147, 146, 151, रत्नकाति 11, 12, 14, 21, 34, 152 56, 60, 60, 7, 63 u m
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 रत्नपाल 154 जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह रत्नकीति (गुरुभ्राता भुवनकीर्ति) 61 लक्ष्मीसेन रत्नचन्द्र (भट्टारक) 61, 62, 63 लखु (ठक्कुर) रत्ननन्दि ___ 76 ललितकीर्ति (भ०)शिष्य धर्मचन्द्र 63 ___35 ललितकीर्ति (भट्टारक) 62, 35, 67, रत्नपाल (बुध) 18 24, 205, रत्नभूषण 27, 56, 68, लालजी वर्णी (विबुध) 78 रत्नराजऋषि ___30 लोहार्य (लोहाचार्य) रविचन्द्र 187 वट्टकेरादिक 127 रविषेण 36, 127, 101, 102, 207 वर्धमान (कवि) 86,113 रत्नाकर सूरि 75 वसुनन्दी राघव (बुध-,श्रुतकीर्ति शिष्य) 8 वसुनन्दिसूरि राजश्री (आर्यिका) 222 वाग्भट्ट (कवि) 8, 206, 220 राजेन्द्रचन्द्र (मुनिचन्द्र शिष्य) 10 वाग्भट 161 रामकीर्ति (भट्टारक) 40 वादिचन्द्र (प्रभाचन्द शिष्य) रामचन्द्र मुनि 33, 36 26, 63 180 रामचन्द्र मुमुच 154 वादिभूषण (भट्टारक) 40, 224, 225 रामसेन 27, 56, 56, 2, 13, 15, वादिराज 2, 45, 206 16, 106, 177, 178, 176, वादीन्द्र (वादिचन्द्र) 221, वादीभसिंह ___ 154, 223 रामसेन मुनि 68, वामदेव / रायमल्ल (वती-,मावणिक पुत्र) 100 बालेन्दु (बालचन्द्र) रूपचन्द (पण्डित) 158, 156, 161, वासवनन्दी 162, वासवसेन (वागडान्वयो) लक्ष्मण 31, 128, वासबसेन 10 // लयम (ण) सेन विजयकीर्ति (भट्टारक) 16, 40, 42, लक्ष्मीचन्द्र (भट्टारक) 43,87, 152, 44, 45, 47, 46, 52, 54, 55, 153, 155, 156, 181, 224 100 191 136
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट 256 188 25, विजयेन्द्रसूरि 75 वीरनन्दि 7, 125 विजय सत्थ 221 वीरभद्र विद्यानन्द 2, 16, 11, 117, 180 वीरसेन 104 112, 154, 164, 215, 216, 217 166, 181, 203 विद्यानन्दि (देवेन्द्रकीर्ति शिष्य) 12, वीरसेन (भट्टारक) 182, 185 14, 15, 16, 27, 208, 201, वीराचार्य (वीरसेन) 111 211, 212, 213, 214, 215, बोरु कवि (पुत्र सा. तोतू) 142 216, 217, 218, वोसरि (भट्ट) 162 विद्यानन्दि (गुरु श्रुतसागर) 20, 71 शांतिषण 4, 103, 27, 26, 146, 152, शिवकोटि, 30, 112, 127, 212 विद्याभूषण 83, 14, 15, 16, 176, 178, 160, शिवानन्द मुनींद्र विद्य च्चर 101 शिवायन 112 विनयचन्द्र (पण्डित) 1.25 शिवाराम (पंडित) (पुत्र पुषद वनिप) 81 विनयसागर (भ. शिवाभिराम 118 ___ विश्वभूषणशिष्य ) 140 शील (ब्रह्म) 171 विनायकानन्दि 154 शुभकीर्ति विमलसेन 83, 14, 15, 16, 178, शुभचन्द्र 16, 20, 51, 53, 55, विरुवः (खुल्लक) 171, 177, 222, 224 विशाख (विशाखाचार्य) 48 शुभचन्द्र भट्टारक 40, 42 विशाखाचार्य शुभचन्द्रदेव 45, 52, 88, 168 विशालकीर्ति 12,83, 64, 65, 16, शुभचन्द्रसूरि 24, 162, विशालकीर्ति (पण्डितदेव) 200 शुभेन्दु (शुभचन्द्र) विश्वभूषण (भट्टारक) 34, 140 शुभतुङ्गदेव 195 विश्वसेन मुनि 178, 221 श्रीचन्द्रमुनि (नंद्याचार्यशिप्य) विश्वसेन 83, 14, 15, 16, श्रीदेव वीरचन्द्र (भट्टारक) 43, 155, 156, श्रीधर 181, श्रीनन्दि मुनि 12 43
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह 123 श्रीमन्दिसूरि 155 समन्तभद्र स्वामी श्रीपाल (प्राचार्य) 187 समन्तभद्रार्य श्रीपाल वर्णी 45, 50, समवसति श्रीभट्ट 127 समस्तकीर्ति श्रीभूषण भट्टारक 45, 70 65, 16, परोजकीर्ति (कमलकीर्ति) 176, 180 सहस्रकीर्ति ___32, 35, 68, श्रीभूषणसूरि 83 महिलाद्र वर्णी श्रुतकीर्ति 17, 18 संयमकीर्ति श्रुतफेवली ___51, संयमदेव 158, 186 श्रुतगुरु 187 संयमसेन 188 श्रुतजलनिधि-(श्रुतमागर) 212 मागरनन्दी श्रुतमुनि 160, 111 सागरसेन मुनि 177 श्रुतरत्नाकर (श्रुतसागर) 206 सिद्धसेन श्रुतसागर 15, 16, 17, 30, 71, सिद्धसेनसूरि *46, 208, 210, 211, 213, सिंहकीर्ति 214, 215, 217 216 / सिहन्दि 15, 17.18 श्रुताब्धि (श्रुतसागर) 157, 215 सिंहनन्दि भट्टारक सकलकीर्ति (भट्टारक) 6.16, 40 41. सिंहनन्दी प्राचार्य 71, 157, 158 42, 43, 44, 46, 47, 53, सुगन 61, 101, 102, 207, 224 / सुदर्शनमुनि 11, 12 सकलचन्द्र (भट्टारक) 166, 167 सुभद् सकलभूषण 20, 41 सुमतिकीर्ति भट्टारक 40, 41, 42 सकलभूषणमुनि 166, 170 सुमतिकीर्ति२०.१५२, 153, 156,224 सकलेन्द्र (सकलचन्द्र) 100 सुधर्म (गणधर) सत्यवाक्य 101, 105 समन्तभद्र, 1.14, 16, 30, 48, सुमतिसागर 51,70,63, 105,111, 127 173 144, 177, 167, 291,213 / सुरेन्द्रभूषण भट्टारक 140 24 सुरेन्द्रकीर्ति
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट सेतव 84 हगेन्दुयति सोनिक (पंडित-,सकतूमाधू पुत्र) 173 हर्ष सागर 140 मोमकीर्ति 58, 56, 68, 106, हर्षसिन्धु (हर्षसागर) ब्रह्म 140 सोमदेव 28, 124, 21, 166 हस्तिमल 86 111, 113 सोमदेवमुनि 164, 200 सवर्णी 156 सोमदेवर्यात 166 हुंबड कुल 216 सोमामर (सोमदेव) 166 हेमकीर्ति 63, 523, 172, 173 स्वर्णनन्दी 195 हेमचन्द्र 88, 142 हरदेव (पंडित) __77 हेमचन्द्रमुनि 222 हरिकृष्ण (पंडित) 140 हेमचन्द्र प्राचार्य हरिश्चन्द्र 127 हेमराज (पडित) हरिवाल 221 हेलाचार्य (द्रविडगणाधीश्वर) 135, हरिषेण कवि 137. 138 140 132 224 प्रशस्तिसंग्रहमें उल्लिखित राजा और राजमंत्री अनुरुद्ध 81 गगांगज अमोघवर्ष (गुर्जरनरेन्द्र) 575, 184 गंडरादित्य (राजा) उद्धरणभूपति 5 गुणकीर्ति करकंडु नरेन्द्र 166 गुणनन्दी कर्ण राजा) 32 गुणभद्र कर्णभूपति 57 गुणभद्रदेव कामिराय (पुत्र बिटुलदेवी) 10 गुणभूषण काष्ठांगार 1 गुप्तिगुप्त कुशराज (पुत्र जैनपाल) राजमंत्री 6 गुर्जर कृष्णराज (राजा) 136 गुर्जरनरेन्द्र 201 204 185
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 A 252 जैन ग्रन्थ-प्रशस्ति संग्रह ग्याससाह (बादशाह) भोजदेव (वीर) 200 जगतुगदेव (राजा) 12 भोजदेव (राजा) 164.177 जयसिंहदेव (सिद्धराज) 196, 202 भोजराज (राजा) जयसिंह (राजा) 28, 206 भोजराज (मंत्री) जहांगीर (बादशाह) 156 मगधाधिप जीवक 51 मरीचि ताराहरि (सिंह 168 महमूदशाह नानूसाह (महामात्य) 224, 225 म(मु)हम्मद 132 नसीरसाह (बादशाह) 64 मानसिंह 225 नृपतुग (राजा) 175 मुजराज पद्मनाभ 166 मुदगल (राजा) पसिंह 168 यशोधर परमर्दिन (राजा) 157 राजसिंह (राजा) 206 परशुराम 65 राम 85 वरंगशाह पंकजकीर्ति (कमलकीर्ति) 025 वल्लभेन्दु पाण्ड्य महीश्वर 8. 113 वीरमेन्द्र विट्ठलदेवी (राणी) 10 वीरसिंह (राजा-तोमरवंशी) पेरोसाह (बादशाह) लच्छि निवास (राजा) बर्बर (बावर) मुगल 222 लक्ष्मण 132 बाहुलि (महामात्य) मंत्री 165, शिवकुमार 201 166, 167 মায়াহু बोहणरायनरिंद 182 श्रीनाथ (राजा) भरत (राजा) 184 श्रेणिक (विंधसार) भरतेश्वर 161 श्रेयांस (राजा) भानुभूपति 216 सगर (राजा) भीम (नृप) 206 समरादिसिंह (राजा) 132 पर्पट 30 . . . . 0 0 0
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट सलेमशाह मामंतसेन (राजा) सामन्तसिह (राजा) पाहिजलालदीन 62 साहि (शाहजहां) 81 सिन्धुराज 198 सिंहमहीपति 156 हरिराज (राजा) 155 158 16. 6 63 160 प्रशस्तिसंग्रहमें उन्लिखित श्रावक और श्राविका अर्कमाम्बा (पत्नी करुणाकर) 115 कीर्तिचन्द्र अभिमन्यु (पुत्र रामचन्द्र श्रेष्ठि) 36 केवलसेन अभयराज 158 केशरिदे अमरसिंह 62, 122, 123, 126, कौशीरा (तृतीय पत्नी कुशराज) अमरहरि 531 कृष्ण (कृष्णदास हर्षपुत्र) अमयसिह 132 कृष्णदास आदित्य शर्मा कृष्णावती श्रामदेव क्षेमराज ( जैनपाल पुत्र) उदितया (माता जैनपाल) कचरा (कचरदास) 62 गदाधर कमलश्री गुणपाल कल्याण गुमटाम्बा (पत्नी पार्श्वनाथ) कल्याणसिह (पुत्र कुशराज) गोकर्ण कामदेव श्रावक 204 गोगा काल (पुत्र भोजराज) 216 गोनरदेव चितातय कान्हरसिंह . 8 गोपी (गोपिका) काल्हू (पुत्र हावा माधु) 172 गोमती खेतल 139 135
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 जैनग्रन्थ-प्रशस्तिसंग्रह . . .0 62 नाथ 220 w गोविन्द स्वामी 86 धर्मदास (बिझ पुत्र) चक्रसेन 160 धर्मदेव (श्रीदत्त पुत्र) दोसी 218 धमश्री ( पत्नी धर्मदास वैद्य) चङ्गदेव धर्मसेन चन्दनबाला 53 नयणसीह चम्पा (भार्या मह्य) 100 नरसिंह चम्पिका चाचो (द्वितीय पत्नी भगवानदास)१५८ नाम देवी 206 छाहड (वाग्भट पिता) नारायणदास 66, 67, जवण (जवणादे) (पत्नी जिनदास) 66 नेमिकुमार जालाक 8 पटुमति 107, 506 जिनदास (भगवानदास पुत्र) 160 पद्म श्री जिनदास (रेग्वा पुत्र) पद्मा जिनदास (बोरु-पुत्र) 222 नेमिचन्द्र जिन पूर्णेन्दु (जिनचन्द्र) 60 नेमिदेव 204 जैन पालक नेमिसेन जोमन (श्रावक) 203, 204 पार्श्वनाथ तथ्यवाक्य (सत्यवाक्य) 113 पुषद (वणिक,पं शिवाभिरामके पिता)८१ ताराचन्द श्रावक पोमराज श्रेष्ठी कादिराज पिता) 78 ___(मंत्री जयमिह राजा) 28 पोम (श्रेष्ठी) सूनु तेजपाल प्रहलाद (पुत्र सोमदेव) तोतू साहू 142, 222 प्रल्हाद दागलेन्द्र प्रियंकर देवकी (सुभग पत्नी) पृथ्विराज (जैसवाल) द्यालपाद 121 प्रेमा (पत्नी सोमदेव) 62 बिंझ (वैद्यराज) म. ब्रह्मदास 200 515 wo 38 धनराज
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट 255 62 भगवानदाम 158, 160, 165 राजीमती (पुत्री भोजराज) 219 भवराज (पुत्र जैनपाल 6 रामचन्द्र श्रेष्ठी भवराज (पुत्र सोमदेव) 2 राम (देव) भूल(भुल्ल)मसाधु (जैसवाल) रिखनी (पत्नी रेखावैद्य) रुद्रकुमार भोगिदास रूपचन्द्र 224 मघन रेखावैद्य (धर्मदास वैद्य पुत्र) 65 यतिसागर रेखांगज मनसुख (हरिराजपुत्र) 23 रैराज (जैनपाल पुत्र) मल्लिदास (रणमलपुत्र) 142 लक्षणश्री (द्वितीय पत्नी कुशराज) 6 लक्ष्मण 204 मल्लुग लक्ष्मण (विमलू पुत्र) 208 मल्हण (पत्नी रामचन्द्रश्रेष्ठी) 36 लालमणि (कान्हरसिंघ पुत्र) 68 महाराज (सोमदेव पुत्र) लोणा (पत्नी जैनपाल) मा (वणिक) बनमाल महीअक्ष (वणिकपति) वर(न)देव (वाग्भट पुत्र) महेन्द्रदत्त (विमलूपुत्र) वाग्भट श्रावक) मंगल (हर्षपुत्र) 68 वायाधर (मोमदेव पुत्र) मदोदरी 165 विजेणी (पत्नी अाभदेव) माइंद ठक्कुर (पिता जिनदेव) विजयसिंह मामट 158 विद्याधर 120 मानिनी (पत्नी श्रीदत्त) 570 विनयदेवी मित्रसेन विमलू संघाधिनाथ 208 यशोदा (पनी मित्रसेन) वीणा (देवी) रह (देव) वोरु (मुनि हेमचन्द शिप्य) 222 रतन[राज] (सोमदेव पुत्र) 22 वीरिका रतिपाल 133 वेरिति (स्त्री) 107 रल्हो (प्रथम पत्नी कुशराज) 6 वृहती (भार्या विमल) 100 170 77 560 160 118 200
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ काल न० --- वीर सेवा मन्दिर पुस्तकालय -276) मुखता लेखक पुगवीर, मरका जुनकि और शीषक जैन ग्रन्प-प्रकाशित-सह खण्ड-2 -क्रम संख्या 3203 - वापसी का दिनाक | लेने वाले के हस्ताक्षर | दिनाक
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
_