Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda DIga saMvat 2022]---- DA0 bAsudeva siMha ema0 e0, pI-eca0 DI0 ALLAHAS [ mUlya 1200
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakAlIna prakAzana bArANamA (vizvavidyAlaya anudAna Ayoga kI sahAyatA se prakAzita) prathama saMskaraNa, 1000 pratiyA~ mudraka kAzI vidyApITha mudraNAlaya vArANasI-2. .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya pitA zrI hemasiMha jI emamawat
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 'rahasyavAda' zabda kA prayoga hindI meM nayA hI hai| yaha aMgrejI ke 'misTIsijma' zabda ke taula para gar3ha liyA gayA hai| RpiyoM aura santoM ne kahA hai ki yaha eka aisI anubhUti hai jo anubhava karane vAlA hI jAna pAtA hai, jisa bola-cAla kI bhASA kA hama nitya prayoga karate haiM vaha use abhivyakta karane meM asamartha hai, kyoMki vaha bhASA jisa vAhya jagata kI yathArthatA ko vyakta karane ke lie bano hai, vaha usa zreNI ke anubhava kA viSaya nahIM hai| yaha eka prakAra kA aisA sabhvedana hai jo tadavyAvRti ke dvArA kucha-kucha batAyA to jA sakatA hai, lekina spaSTa rUpa se prakaTa nahIM kiyA jA sktaa| vaha svasaMvedana jJAna hai| isI svasaMvedya kA apabhraMza rUpa 'susaMveda' thA, jo paravartI kAla ke saMtoM taka Ate-Ate 'suchaveda' se bar3hatA huyA 'sUkSmaveda' bana gyaa| yaha AdhyAtmika anubhUti hai| sabhI matoM ke pahuMce hue siddha kahate haiM ki yaha gaMge kA gur3a hai, use prakaTa karane meM mana, buddhi, vANI sabhI asamartha haiN| jaina sAdhakoM ne bhI apane DhaMga se isa bAta ko kahane kA prayAsa kiyA hai| AyuSmAna zrI bAsUdeva siMha ne apabhraMza aura hindI meM likhI gayI jaina siddhoM kI vANiyoM meM isa carama AdhyAtmika anubhUti kA adhyayana kiyA hai| mujhe prasannatA hai ki unakA prayatna samAdRta hokara prakAzita ho rahA hai| isa viSaya para hindI meM hI nahIM, anya bhASAoM meM bhI kama hI kAma huA hai| bahata se loga to yaha sunakara hI Azcarya karate haiM ki jaina dharma se bhI rahasyavAda kA koI sambandha ho sakatA hai| parantu jo loga aisA socate haiM, ve sunI-sunAI bAtoM ke AdhAra para jaina dharma ke sambandha meM dhAraNA banAe hote haiN| vastutaH darzana ke tarkasaMgata vizleSaNa ke dvArA AdhyAtmika anubhUti ko samajhane kA prayatna durAzA mAtra hai| darzana kevala iMgita bhara karatA hai| hara darzana ke paha~ce hae draSTA antatogatvA usI parama satya kA sAkSAtkAra karate haiN| usa anubhUti ko vyakta karane meM vANI samartha nahIM hotI, kevala iMgita mAtra se vaha kucha batA pAtI hai| jaina maramI santoM kI AdhyAtmika anubhUti anya santoM ke samAna hI thii| AyuSmAn DA0 bAsudeva siMha jI ne jaina maramI santoM kI ina AdhyAtmika anubhUtiyoM ke rasAsvAdana kA avasara dekara sahRdaya mAtra ko prAnaMdita kiyA hai| maiM hRdaya se isa kRti kA svAgata karatA huuN| hajAgeprasAda dvivedI Taigora prophesara Apha iNDiyana liTrecara tathA caNDIgar3ha adhyakSa, hindI vibhAga, 1.-1-65 I. paMjAba vizvavidyAlaya, caNDIgar3ha-3
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 'apabhraMza aura hindI meM jaina- rahasyavAda' mere pI-eca0 DI0 kI upAdhi ke lie svIkRta zodha-prabandha kA mudrita rUpa hai / 'rahasyavAda' zabda aneka zatAbdiyoM se bahucarcita rahA hai tathApi Aja bhI rahasyamaya banA huA hai / ise kisI bhI sarvamAnya paribhASA meM bA~dhA nahIM jA sakA hai| rahasyavAda ke nAma me vibhinna yugoM meM, vibhinna dezoM ke sAdhakoM aura cintakoM ne, vibhinna sAdhanA praNAliyoM aura vicAroM ko janma diyA hai| kisI ne prakRti kI upAsanA ko rahasyavAda kahA, to anya ne priya premI rUpa meM AtmA-paramAtmA kI praNaya-dazA kA citraNa hI rahasyavAda samajhA; kisI ne rahasyavAda ke nAma se aspaSTa aura aTapaTI vANI meM dUrArUr3ha kalpanAoM ko janma diyA, to anya ne sahaja sarala DhaMga se brahma kI anubhUti ko rahasyavAda batAyA; kisI ne rahasyavAda ke dvArA prajJA- upAya aura kamala- kuliza sAdhanA kA pracAra kiyA, vyabhicAra aura kAma-vAsanA ko khulakara bar3hAvA diyA, to anya ne citta zuddha karake, mana ko niyantrita karake, bAhya vidhAnoM kI apekSA Antarika bhAva se deha- devAlaya meM sthita paramAtmadeva ke darzana kI bAta kahI; kisI ne haThayoga kI sAdhanA dvArA zarIra ko tapAkara galAne meM hI rahasyavAda mAnA, to anya ne sahaja bhAva se viSaya tyAga karake paramAtmA kA anubhava rahasyavAda kA lakSaNa ghoSita kiyaa| isa prakAra rahasyavAda zabda kA nirantara artha sImA vistAra hotA rahA / apane deza meM rahasya - paramparA ati prAcIna kAla se pAI jAtI hai / upaniSad isa vicAra dhArA ke Adi srota batAe gae haiN| isake pazcAt yogiyoM, tAMtrikoM, siddhAM, nAthoM aura hindI, marAThI Adi bhASAoM ke santoM meM avicchinna rUpa se yaha sAdhanA paddhati kaI zatAbdiyoM taka pravahamAna rahI / madhyakAla meM isa paddhati ko vizeSa bala milA / vastutaH hama madhyayuga ko rahasya sAdhanA kA yuga kaha sakate haiM / jaina darzana anya darzanoM se mUlataH bhinna hai / saMsAra, AtmA, paramAtmA, karma, mokSa Adi ke sambandha meM usakI dhAraNAe~ anya sAdhanA -sampradAyoM se bhinna haiM / ataeva jaina-rahasyavAda kA prArambha aura vikAsa bhI dUsare DhaMga se huA hai| lekina yaha eka sarvavidita satya hai ki sama-sAmayika vicAraka kisI na kisI rUpa meM eka dUsare ko prabhAvita karate rahate haiM / koI bhI siddhAntavAdI apane ko kitanA hI zuddha aura nirlipta banAe rakhane kI ceSTA kyoM na kare, vaha jAne anajAne dUsaroM se prabhAvita avazya hotA hai / sabhI devoM ke darzana aura saMskRti ke itihAsa isake sAkSI haiN| ataeva jaina rahasyavAda
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI apane mUla svarUpa ko pUrNatayA surakSita na rakha skaa| kAlAntara meM vaha bhI -siddhoM, nAthoM aura hindI santa kaviyoM kI rahasya bhAvanA ke bahata nikaTa A gayA, yadyapi usake moTe-moTe siddhAnta apane avazya bane rhe| isI tathya kA adhyayana prastuta prabandha kA viSaya hai| isa adhyana meM pA~ca khaNDa haiM, jo bAraha adhyAyoM meM vibhakta haiN| prathama khaNDa meM do adhyAya haiN| prathama adhyAya pRSThabhUmi kA kArya karatA hai| usameM rahasyavAda ke mUla-jijJAsA, pratyakSAnubhUti aura antarjJAna-kI carcA hai| sAtha hI aupaniSadika rahasya bhAvanA aura rahasyavAdI kAvya kI avicchinna paramparA ko bhI saMkSepa meM batAyA gayA hai| isI paramparA ke eka aMga rUpa meM jana-rahasyavAda ke adhyayana kI bhI bAta kahI gaI hai| dUsare adhyAya meM yaha prazna uThAyA gayA hai ki kyA jaina darzana meM rahasyavAda sambhava hai? kaI vidvAn jaina darzana ko nAstika darzana mAnate haiM aura nAstika rahasyavAdI nahIM ho sktaa| maiMne yaha spaSTa kiyA hai ki jaina darzana nAstika nahIM hai| vaha Izvara kI sattA meM vizvAsa rakhatA hai| hA~, AtmA-paramAtmA ke sambandha meM usakI dhAraNAe~, anya darzanoM se bhinna avazya haiN| yahI nahIM, jaina tIrthaMkara, vizeSarUpa se RSabhadeva, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra Adi, saMsAra ke pramukha rahasyadarzI ho gae haiN| dvitIya khaNDa meM jaina rahasyavAdI kaviyoM aura kAvyoM kI carcA hai| isameM eka prakAra se jaina rahasyavAdI kAvya ke aitihAsika pakSa kA vivecana hai| vastutaH jaina kAvya ke prati hindI sAhityakAroM ne ghora upekSA kA vyavahAra kiyA hai| hindI sAhitya ke kisI bhI itihAsa lekhaka ne unake ucita mUlyAMkana kI cintA nahIM kii| yaha bar3e kheda kI bAta hai ki mAtra dhArmika racanAkAra kahakara unako sAhityakAroM kI paMkti se nikAla diyA gyaa| yadyapi merA kSetra apabhraMza aura hindI (18vIM zatI taka) ke jaina kaviyoM kA adhyayana hai tathApi maiMne prAkata ke kundakundAcArya aura svAmI kArtikeya kA bhI sAhityika paricaya de diyA hai| kundakundAcArya jainoM ke Adi kavi haiN| ve sabhI ke preraNA srota haiN| unake sabhI RNI haiN| apabhraMza ke yogIndu muni aura muni rAmasiMha ke sambandha meM prApta sAmagrI kA nirIkSaNa-parIkSaNa karake maiMne nae niSkarSa nikAle haiN| inake atirikta apabhraMza ke Anandatilaka, lakSmIcanda aura mahayaMdiNa Adi kaI kavi mujhe khoja meM prApta hue, ataeva * nae haiN| hindI jaina kaviyoM meM banArasIdAsa, bhagavatIdAsa, rUpacanda, Anandaghana, yazovijaya, bhaiyA bhagavatIdAsa, pANDe hemarAja, dyAnatarAya Adi kAphI prasiddha rahe haiN| lekina inameM se kisI para abhI taka vistAra se nahIM likhA gayA thaa| aneka kaviyoM kI prAmANika jIvanI kA bhI koI AdhAra sulabha nahIM thaa| ataeva mujhe isake lie aneka zAstra-bhANDAroM meM bhaTakanA par3A aura hastalikhita granthoM kA adhyayana karanA pdd'aa| isase mujhe ina kaviyoM kI kaI naI pustakeM prApta haI aura inake jIvana ke sambandha meM bhI prAmANika sAmagrI milii| sAtha hI brahmadIpa jaise kucha nae kavi bhI prakAza meM aae|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa meM siddhAnta vivecana hai| isameM cAra adhyAya haiN| cauthe adhyAya meM naya-dvaya para vicAra kiyA gayA hai| jaina darzana vyavahAra-naya aura nizcayanaya nAmaka do nayoM meM vizvAsa karatA hai| vyavahAra-naya yA bAhya dRSTi se padArthoM meM jo bheda aura anekatA dikhAI par3atI hai, nizcaya-naya yA pAramArthika daSTi se usI meM ekatva kI pratIti hone lagatI hai| vyAvahArika dRSTi se jIva pApa-puNya karatA hai, karma-badhana meM phaMsatA hai| lekina nizcaya-naya se AtmA na pApa karatA hai aura na puNya / vaha na satkarma meM pravRtta hotA hai aura na duSkarma meN| pA~caveM adhyAya meM dravya vyavasthA kA vivecana hai| jaina darzana Sar3adravyoM ko mAnakara calatA hai| jIva cetana dravya hai, zepa pA~ca-pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla-acetana dravya haiN| ye dravya hI saMsAra kI sthiti aura gati ke kAraNa haiN| inake vAstavika svarUpa ko samajhanA sAdhaka kA prathama kartavya hai| chaThe adhyAya meM jaina sAdhakoM dvArA AtmA ke svarUpa-kathana para vicAra kiyA gayA hai| prAtmA kA svarUpa kaisA hai ? aAtmA aura zarIra meM kyA antara hai? AtmA kI kitano avasthAeM haiM? AtmA aura paramAtmA tathA AtmA aura karma meM kyA sambandha haiM, ina praznoM ko isa adhyAya meM uThAyA gayA hai| isake atirikta isameM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki paramAtmA kA vAsa zarIra meM ho hai, vaha aneka nAmoM se sambodhita kiyA jA sakatA hai tathA brahmAnubhUtijanita Ananda anirvacanIya hai| jaina mAnyatA ke anusAra paramAtmA nAma kI koI bhinna sattA nahIM hai| prAtmA hI karma-kalaM -viyukta hokara paramAtmA bana sakatA hai| pratyeka prAtmA paramAtmA banane para bhI kisI dUsarI zakti meM antarmukta nahIM ho jAtA, apitu usakA svataMtra astitva banA rahatA hai| isa prakAra paramAtmA aneka haiN| sAtaveM adhyAya meM mokSa athavA paramAtmapada-prApti ke sAdhanoM kI carcA kI gaI hai| yataH pratyeka AtmA hI paramAtmA bana sakatA hai, ataeva yaha jAnanA mAvazyaka hai ki AtmA paramAtmA kaile bana sakatA hai ? usake mAga meM kauna-kauna se avarodha haiM ? unakA pratikramaNa kaise sambhava hai ? mere vicAra se adhyAtma patha ke pathika ko etadartha do pramugva sopAnoM ko pAra karanA par3atA hai| prathamataH ume sAMmArika padArthoM kI kSaNikatA kA jJAna Avazyaka hai| vaha yaha mAna le ki viSaya mukha antataH dukhadAyo, ataeva tyAjya haiN| ata: vaha pacendriya aura mana para niyantraNa prApta kare, vAhya anuSThAna kI apekSA aAntarika zaddhi para jora de, pustakIya jJAna kI sImAoM ko jAnakara antarjJAna yA atIndriya jJAna kA sahArA le tathA pApa-puNya donoM ko hAnikara samajhate hue, donoM kA parityAga kara de| dUsare, madguru kA ziSyatva svIkAra kre| vahI guru jo adhyAtma patha para jA cukA hai, zipya ko saccA rAstA batA sakatA hai| vaha govinda se bhI bar3A hai| guru mahatva ke atirikta ratnatraya aryAt samyakadarzana, samyaka jJAna aura samyakcaritra kI upalabdhi bhI Avazyaka hai| caturtha khaNDa meM jaina rahasyavAda aura anya mAdhanA mArgoM kA tulanAtmaka adhyayana hai| isake AThaveM adhyAya meM jaina kAvya aura siddha sAhitya kI tulanA hai| bauddha dharma kisa prakAra mahAyAna,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantrayAna, bajrayAna aura sahajayAna ke rUpa meM vikasita hotA humA, nae-nae tatvoM ko grahaNa karatA gayA, kisa prakAra caurAsI siddhoM-vizeSa rUpa se sarahapA, kaNhapA Adi-ne madhyakAlIna sAdhanA ko vyApaka rUpa se prabhAvita kiyA, isI ko carcA isa adhyAya kA viSaya hai| jaina kavi yogIndu aura siddha sarahapAda samavartI the| donoM bhinna-bhinna sampradAyoM ke hote hue bhI eka hI satya para pahuMce the| donoM kI zabdAvalI aura varNana zaito bahuta kucha samAna thii| naveM adhyAya meM jaina kAvya aura nAtha yogI sampradAya kI tulanA hai| nAtha siddha haThayogI the| ve ziva zakti ke sAmarasya kI bAta karate the| jaina kaviyoM para inakI vicAra paddhati kA bhI prabhAva par3A thaa| muni rAmasiMha ne, jo gorakhanAtha ke samakAlIna the, unake aneka zabdoM ko grahaNa kara liyA thaa| dasaveM adhyAya meM jaina kAvya aura hindI santa kAvya kA tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA gayA hai| hindI santa kAvya, vizeSa rUpa se kavIra para vicAra karata hue vidvAno na aneka prakAra ke niSkapa nikAle haiN| kabIra ke kAvya meM bAhya-vidhAna-khaNDana kI pravRtti ko dekhakara kucha logA ne kavAra para aneka prakAra ke Aropa lagAe haiN| kintu jyoM-jyoM kavora ke pUrvavartI siddha, nAtha aura jaina kAvya kA adhyayana hotA jA rahA hai, tyoM-tyoM yaha spaSTa hotA jA rahA hai ki kabIra ne jo kucha kahA, vaha saMkIrNa vicAra se nahIM athavA vaiso bAteM sarvaprathama kahane vAle kabIra nahIM the, apitu unake bahuta pahale lagabhaga cha:-sAta sau varSoM se usI prakAra ke vicAra vyakta hone lage the| vastutaH kabIra ke vicAra madhya kAlIna dharma sAdhanA kA saccA pratinidhitva karate haiM / idhara kucha logoM ne kabIra para siddhoM aura nAthoM kA prabhAva avazya svAkAra kiyA haiN| lekina isa adhyayana se yaha bhI spaSTa ho gayA hai ki kabIra jana kaviyAM, vizeSa rUpa se yogAnTa mani rAmasiMha. se kAphI prabhAvita the| ina tAnoM meM adabhuta vicAra-sAmya hai| yahI nahIM, kabIra ne bhI jaina rahasyavAdI muniyoM ko prabhAvita kiyA thaa| santa Anandaghana ke preraNA srota kabIra hI pratIta hote haiN| yadi Anandaghana kI racanAmoM se unakA nAma nikAlakara kavora kA nAma jor3a diyA jAya to unameM aura kabora ko racanAoM meM koI antara nahIM parilakSita hogaa| isI prakAra banArasIdAsa aura saMta sundaradAsa, jo samakAlIna the, eka hI prakAra kI bAteM karate hue dikhAI par3ate haiN| ___gyArahaveM adhyAya khaMDa 5) meM madhyakAlIna dharma sAdhanA meM prayukta katipaya ' zabdoM kA itihAsa diyA gayA hai| sahaja, samarasa, mahAsukha, nAma-sumirana, ajapA, niraMjana, avadhU Adi kucha aise zabda haiM, jinakA prayoga siddha, nAtha, jaina aura hindI santa kavi aura AcArya karate rahe haiN| lekina eka vicitra bAta yaha hai ki ina zabdoM ke artha hara sampradAya meM icchAnusAra badala die gae haiN| vastutaH ina katipaya zabdoM meM madhyakAlIna dharma sAdhanA kA pUrA itihAsa kendrita ho gayA hai| bArahaveM adhyAya meM pUre adhyayana ke niSkarSa haiN| nae pariNAmoM kA sAra hai| prabandha kI maulikatA para do zabda hai| anta meM eka pariziSTa saMlagna
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, jisameM khoja meM prApta apabhraMza aura hindI kI lagabhaga 15 naI racanAoM ke hastalekhoM se uddhRta aMza die gae haiN| mere isa zodha kArya kI eka lambI kahAnI hai| yaha kArya san 1957 meM kAzI hindU vizvavidyAlaya se prAcArya hajArIprasAda dvivedI ke nirdezana meM prArambha huA thaa| kina durbhAgyavaza san 1960 I0 ke maI-jUna mAsa meM pUjya dvivedI jI ko kAzI hindU vizvavidyAlaya chor3anA pdd'aa| ataeva mere kArya meM kucha samaya ke lie bAdhA utpanna ho gii| mujhe aisA lagA ki yogya nirdezaka ke abhAva meM aba merA kArya adhUrA hI raha jaaegaa| kintu pUjya dvivedI jI aura zraddheya DA0 munzIrAma zarmA kI kRpA se maiM samasta kaThinAiyoM ko pAra kara sakane meM saphala ho skaa| mere mArga meM dUsarI bAdhA viSaya sAmagrI sambandhI thii| merA viSaya aisA hai jisa para abhI taka koI vizeSa ullekhanIya kArya nahIM huA hai| pUrA kA pUrA jaina kAvya prAya: upekSita hI rahA hai / kisI bhI adhikArI vidvAn ne isa viSaya se sambandhita kisI prazna para vistAra se vicAra nahIM kiyA hai| ataeva mere sAmane samasyA thI ki kArya kaise prArambha kiyA jAya? lekina pUjya dvivedI jI ne mArga darzana kiyaa| unake Adeza se maiMne jaina vidvAnoM se samparka sthApita karanA prArambha kiyaa| Aja mujhe yaha kahane meM atyanta harSa aura gaurava kA anubhava ho rahA hai ki maiMne jina jaina aura jainetara vidvAnoM se jisa prakAra kI sahayoga kI kAmanA kI, usakI pUrti tatkSaNa ho gii| aise mahAnubhAvoM meM paM0 cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha ( adhyakSa, digambara jaina saMskRta kAleja, jayapura) kA nAma sarvaprathama ullekhanIya hai| unakI kRpA se na kevala jaina rahasyavAda kI sthUla rUparekhA kA hI AbhAsa milA, apitu unhoMne mere lie jayapura ke lagabhaga sabhI hastalikhita granthoM ke bhANDAroM ko bhI sUlabha kara diyaa| jayapUra meM kAphI samaya taka rahakara, maiMne vahA~ ke Amera zAstra-bhANDAra, digambara jaina mandira bar3A teraha paMthiyoM kA zAstra-bhANDAra, chAvar3oM ke mandira kA zAstra-bhANDAra, badhIcanda mandira kA zAstra-bhANDAra, luNakaraNa jI pANDayA mandira kA zAstra-bhANDAra aura TholiyoM ke mandira kA zAstra-bhANDAra dekhaa| inase mujhe apane viSaya kI kAphI hastalikhita sAmagrI upalabdha ho skii| isa kArya meM mujhe jayapura sthita zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAbIra jI' nAmaka saMsthA ke adhikArI zrI kastUracanda kAsalIvAla se bhI paryApta mahAyatA milii| ukta donoM sajjanoM ke prayAsa se mujha jaina sAhitya sambandhI do pramukha patrikAoM 'vIravANI' aura 'anekAnta' kI purAnI phAileM bhI dekhane ko mila giiN| etadartha maiM Apa donoM ko hArdika dhanyavAda detA huuN| jaina sAhitya ke pramukha uddhAraka zrI agaracanda nAhaTA ne bhI apane bIkAnera sthita 'abhaya jaina granthAlaya' meM surakSita hastalikhita granthoM kI sUcanA dekara mere kArya meM mahAyatA dii| ataeva vaha mere dhanyavAda ke pAtra haiN| mujhe isa sambandha meM rAjArAma kAleja, kolhApura ke zrI e0 ena0 upAdhye aura prAkRta jaina vidyApITha, murarakAra ke saMcAlaka tathA jaina sAhitya ke adhikArI vidvAna DA0 hIrAlAla
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( tra ) jaina se bhI bahumUlya sujhAva prApta hue| prataeva maiM Apa donoM mahAnubhAvoM ko hRdaya se dhanyavAda detA hU~ / kAzI hindU vizvavidyAlaya meM jaina darzana ke prophesara zrI mahendra kumAraM nyAyAcArya se bhI mujhe samaya-samaya para samasyAoM ke samAdhAna prApta hote rahe / kheda hai ki ve akAla hI kAla kavalita ho gae aura mere kArya ko prakAzita hote na dekha sake / yadi mujhe kAzI meM bhadainI sthita zrI syAdvAda mahAvidyAlaya ke pradhAnAcArya paM0 kailAsa candra zAstrI apane vidyAlaya kA pustakAlaya sulabha na kara dete, to durlabha jaina granthoM kI prApti kadApi sambhava na hotI / etadartha meM unako tathA pustakAlaya ke adhyakSa zrI amRtalAla kokina zabdoM meM dhanyavAda dU~ ? maiM unakA AbhArI hU~ | maiM kAzI nAgarI pracAriNI sabhA ke adhikAriyoM kA bhI AbhAra svIkAra karatA hU~, jinakI kRpA se sabhA ke pustakAlaya ke sAre khoja vivaraNa, pANDulipiyA~, aura patra-patrikAoM kI purAnI phAileM sulabha ho skiiN| ye sabhI sajjana hamAre dhanyavAda ke pAtra haiM / maiM pUjya AcArya hajArIprasAda dvivedI ko dhanyavAda dene ko dhRSTatA nahIM kara sakatA / na mere isa zodha kArya meM hI, apitu pUre vyaktitva ke nirmANa zraddheya dvivedI jI kA varada hasta rahA hai| maiM unakA cira RNI hU~ : pUjya DA0 munzIrAma jI zarmA ne jisa sthiti meM kRpAkara, adhUre kArya ko pUrA karane meM sahAyatA dI, vaha unake sahaja prApya sarala svabhAva kI sAmAnya vizeSatA hai / maiM Apake samakSa nata zira hU~ / isa prabandha ke prakAzana meM kAzI vidyApITha, mudraNAlaya ke vyavasthApaka zrI zivamUrti pAThaka ne jo tatparatA dikhAI hai, usake lie vaha tathA unake anya sahayogI kAryakartA hamAre dhanyavAda ke pAtra haiM / hindI vibhAga kAzI vidyApITha, vArANasI phAlguna pUrNimA, sambat 2022 0000 bAsudeva siMha
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI (khaNDa 1) pRSTha saMkhyA 1-6 22-126 22 prathama adhyAya-prAstAvika rahasyavAda kA mUla-jijJAsA upaniSad-mUla srota rahasyavAda kI avicchinna paramparA dvitIya adhyAya-kyA jaina darzana meM rahasyavAda sambhava hai ? Astika aura nAstika darzana jaina darzana kI AstikatA-AtmA aura paramAtmA rahasyavAda kA tAtparya jaina tIrthaGkara pramukha rahasyavAdI AThavIM zatAbdI ke bAda dharma-sAdhanA kA nayA svarUpa (khaNDa 2) tRtIya adhyAya-jaina rahasyavAdI kavi aura kAvya jaina kaviyoM kI upekSA ke kAraNa rahasyavAdI kAvya racanA kA prArambha kundakundAcArya kArtikeya muni yogIndu muni muni rAmasiMha Anandatilaka lakSmIcanda mahayaMdiNa muni chIhala banArasIdAsa bhagavatIdAsa rUpacandra brahmadIpa AnaMdaghana yazovijaya bhaiyA bhagavatIdAsa pANDe hemarAja yAnatarAya 101 103 111 113 122 124
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (#) ( khaNDa 3 ) caturtha adhyAya-mUlyAMkana kI do dRSTiyA~-vyavahAra- naya aura nizcaya-naya 120-138 naya-dvaya vyavahAra-naya nizcaya - naya yA paramArtha- naya vyavahAra-naya kI sImAe~ naya-dvaya kA prayojana jainetara sAhitya meM samAna dRSTi-dvaya paMcama adhyAya-dravya vyavasthA dravya kA tAtparya dravya-bheda jIva pudgala dravya dharma dravya aura adharma dravya AkAza dravya kAla dravya jaina kaviyoM dvArA AtmA kA svarUpa-kathana AtmA kA svarUpa AtmA aura zarIra meM aMtara AtmA kI avasthAe~ jainetara sampradAyoM meM AtmA kI avasthAoM kA varNana AtmA hI paramAtmA AtmA aura karma Asrava-saMvara- nirjarA mokSa paramAtmA kA vAsa zarIra meM eka brahma ke aneka nAma brahmAnubhUti janita mAnanda tama adhyAya -mokSa athavA paramAtma-pada prApti ke sAdhana sAMsArika padArthoM kI kSaNikatA kA jJAna viSaya paMcendriya niyantraNa sukha kA tyAga mana bAhya anuSThAna pustakIya jJAna puNya-pApa 130 131 131 - 133: 135 136 136-146 139 12. 141 142 143 144 144 147-171 147 150 152 155 158 159 161 162 165 167 171 172-268 172 175 175 176 179 184 186
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 192 guru kA mahatva ratnatraya-samyak darzana, samyak jJAna, samyaka caritra ratnatraya hI AtmA ratnatraya ho mokSa svasaMvedana jJAna cittazuddhi para jora 195 197 166-206 200 00 202 204 206 210-221 210 211 212 ( khaNDa 4) aSTama adhyAya-jaina kAvya aura siddha sAhitya bauddha dharma kA vikAsa-mahAyAna mahAyAna aura tantra-sAdhanA - ... - mantrayAna vajrayAna vajrayAna aura sahajayAna caurAsI siddha siddha sAhitya aura jaina kAvya navama adhyAya-jaina kAvya aura nAtha yogI sampradAya yoga kA artha yoga kI paramparA nAtha sampradAya aura sahajayAnI siddhoM se usakA sambandha nAtha siddha aura unakA samaya nAtha siddhoM kA prabhAva nAtha sAhitya aura jaina kAvya haThayoga kI sAdhanA ziva-zakti anya samAnatAe~ niSkarSa dazama adhyAya-jaina kAvya aura hindI santa kAvya saMta kavi saMta kavi aura pUrvavartI sAdhanA mArga saMta kavi aura jaina kavi yogIndu muni, munirAma siMha aura kabIra jainoM kA paramAtmA aura kabIra kA brahma kabIra aura saMta Anandaghana AtmA-paramAtmA priya-premI ke rUpa meM brahma kA svarUpa anirvacanIyatA mAyA 213 215 215 216 218 219 221 khukhukhu- 222 222 223 224 227 229 229 233 234 235
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasIdAsa aura santa sundaradAsa anya santa kavi 236 239 240-265 240 248 251 255 3-3s 34ng-3 m ( khaNDa 5) ekAdaza adhyAya-madhyakAlIna dharma sAdhanA meM prayukta katipaya zandoM kA itihAsa sahaja samarasa aura mahAsukha nAma sumirana aura ajapA jApa niraMjana avadhU dvAdaza adhyAya-upasaMhAra pariziSTa-khoja meM prApta naI racanAoM ke hastalekhoM se uddhRta aMza apabhraza ANaMdA-pAnandatilaka dohANuvehA- lakSmIcanda dohApAhur3a-mayaMdiNa muni Atmapratibodha jayamAla-chIhala hindI zrI cUnarI-bhagavatIdAsa sphuTa pada - rUpacada dohAparamArtha-rUpacaMda adhyAtma savaiyA-rUpacaMda khaTolanA-gIta rUpacada manakarahA rAsa-brahmadIpa sphuTa pada-brahmadIpa samAdhitatra-jasavijaya upAdhyAya upadeza dohA zataka-yANDe hemarAja adhyAtmapaMcAsikA dohA-dyAnatarAya phuTakala pada-dyAnatarAya saMdarbha grantha sUcI 271 274 277 281 282 284 285 288 289 290 291 292 294 295 267-304 305-314 305 311 granyAnunamaNikA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa prathama adhyAya prAstAvika
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ "agara unakI (jainoM kI) racanAoM ke Upara se 'jaina" vizeSaNa haTA diyA jAya to ve yogiyoM aura tAMtrikoM kI racanAoM se bahuta bhinna nahIM lgeNgii| ve hI zabda, ve hI bhAva aura ve hI prayoga dhUma phira kara usa yuga ke sabhI sAdhakoM ke anubhava meM AyA karate the|" -prAcArya hajArI prasAda dvivedI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika rahasyavAda kA mUla-jijJAsA mAnava svabhAva se jijJAsu hai| vaha Adi kAla se carama satya ko jAnane kI ceSTA karatA rahA hai| usameM vizva ke Adi aura avasAna kI jijJAsA nirantara pravahamAna rahI hai| sRSTi cakra kI dhUrI kahA~ hai ? usakA cAlaka kauna hai ? parama sukha kI prApti kaise kI jA sakatI hai ? ina praznoM ne pratyeka deza ke manISiyoM kA dhyAna cirakAla se ulajhA rakkhA hai aura vyakti apanI sampUrNa zakti se isako sulajhAne meM prayatnazIla rahA hai| manuSya kI vaha jijJAsA jo use sUkSma tatvoM kI ora unmukha karatI hai-jIvana kI utpatti, lakSya Adi ko jAnane ke lie prerita karatI hai-adhyAtma darzana kI jananI hotI hai| adhyAtma tatva ke jijJAsu, tatvadarzI RSiyoM ke pAsa jAkara prazna pUchate the ki kisake jAna lie jAne para yaha saba kucha jAna liyA jAtA hai ?" 'AtmA nitya hai athavA anitya ?" yaha adhyAtma athavA vizva parijJAna kI bhAvanA mAnava kI do bhinna pravattiyoM ke saMgaThana evaM virodha se vikasita haI hai, jisameM se eka vijJAna kI ora le jAtI hai aura dUsarI 'rahasyavAda' kI or| sAmAnyatayA vyakti pratyeka vastu ko apane bauddhika mApadaNDa se A~kanA cAhatA hai| kintu manuSya kA anubhava batalAtA hai ki bauddhika vivecana meM hI mAnava jIvana kI caritArthatA nahIM hai| 'aura bhI gaharAI meM kucha 1. kasminnu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavatIti ( muMDaka 1, 1, 3) / 2. yaMyaM prete vicikitsA manuSye'stItyeko nAyamastIti caike ( kaTha0 1 / 2 / 20) /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ . maura hai, jo uparale stara ke.prAvaraNoM se bhinna hai| vaha na to indriyArthoM kI prApti se santuSTa hotA hai, na mAnasika stara kI tRpti se Azvasta hotA hai aura na bauddhika vidalepaNa se paritRpta hotA hai| usakI pyAsa kucha aura hI taraha kI hai|" isa pipAsA kI zAnti na tarka se ho sakatI hai, na mana se, na indriyoM se aura na vizleSaNAtmaka pravRtti se| inase bhI pare eka sattA hai, jise hama adhyAtma sattA kaha sakate haiM / jahA~ hamArI samasta zaktiyA~ asAmarthya prakaTa karatI haiM, jaba hamArA aindrika vyApAra nairAdayonmukha hone lagatA hai, taba hama adhyAtma sattA athavA antAna kehI sahAre vizva rahasya ko kholane meM samartha hote haiN| bAnDa rasela nAmaka pramukha dArzanika ne isI tathya kI ora saMketa karate hue likhA hai ki "prakAza ke kSaNa kA prathama aura pratyakSa pariNAma. jJAna ke eka aise mArga kI sambhAvanA meM vizvAsa hai. jise daivIjJAna, parijJAna yA antarjJAna kahA jA sakatA hai aura jo indriyajJAna, tarka aura vizlepaNa se bhinna haiN"| bhAratIya dRSTA RSi aura vedAntI bhI isI zakti athavA vRtti ke astitva kI ghoSaNA prAcIna kAla se karate A rahe haiN| ise ve sAkSAt jJAna, anubhava jJAna athavA aporakSAnubhUti kahate haiN| gItA meM zrIkRSNa ne arjuna se 'divyacakSu' kI bAta kahI hai, jo sambhavataH usI jJAna kI ora saMketa hai : na tu mAM zakyase draSTumanenaiva svacakSuSA / divyaM dadAmi te cakSuH pazya me yogamaizvaram / (adhyAya 11, zloka 8) upaniSad mUla srota prAcIna tatvadRSTA RSiyoM ko isI zakti ke dvArA paramatatva kI upalabdhi hotI thii| upaniSadoM meM kaI vAra AyA hai ki vaha carama tatva kevala adhyAtmayoga athavA mahAnubhUti ke dvArA jJAtavya hai, sthUla indriyoM athavA buddhi se kabhI prApta nahIM ho sktaa| maMDakopaniSada ke anusAra brahma na A~khoM se, na vacanoM se, na tapa se aura na karma se gRhIta hotA hai| vizuddha satva dhIra vyakti use jJAna 1. pro. rAmapUjana tivArI-sUphImata sAdhanA aura sAhitya (bhUmikA, pR0 ga-le. DA0 hajArI prasAda dvived)| 2. The first and most direct outcome of the moment of illumination is belief in the possibility of a way of knowledge, which may be called revelation or insight or intution as contrasted with sense, reason and analysis. Bertrand Russell--Mysticism and Logic, Page 16. Penguin Books, Reprinted 1954.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya ke prasAda se sAkSAt dekhate haiN| isI prakAra kenopaniSad meM kahA gayA hai ki 'na vahA~ cakSu jAte haiM, na vANI aura na mana / anya upanipadoM meM bhI isI tathya kI puSTi sthAna-sthAna para milatI hai| 'yato vAco nivartante graprApya manasA sahI ( tai0 4.1 ) : X X X naiva vAcA na manasA prAptu N zakyo na cakSuSA / astIti bruvato'nyatra kathaM tadupalabhyate // (02312 ) jisa aparokSAnubhUti athavA antarjJAna kI carcA RSiyoM dvArA kI gaI thI, paravartI grAtmadarzI siddhoM aura santoM ne usI ke sahAre 'paramamukha' kI prApti kA prayAsa kiyA aura jainAcAryoM ne bhI unI kA avalamba grahaNa kiyaa| siddhoM ne sahajAnubhUti athavA 'sahaja sAdhanA' para jora diyA, 'RjumArga para calane ke lie protsAhita kiyA, 'sahaja svabhAva' ko amRta rasa btaayaa| jaina AcAryo ne 'sahaja svarUpa" se ramaNa dvArA 'ziva' prApti kA mArga btaayaa| Age calakara nirguNiyA~ saMtoM ne 'sahaja-sarovara meM uThane vAlI prema taraMgoM meM apane priya ke saMga bhUlane vAle AtmA kA varNana kiyA / ' 4 5 isase yaha niSkarSa nikalatA ki prArambha se hI adhyAtma kSetra meM eka zAkhA aisI rahI hai, jo vAhyajJAna kiMvA vauddhika vyAyAma ke cakkara meM na par3akara, svAnubhUti aura svasaMvedya jJAna para vizvAsa karatI rahI hai| yahIM se rahasyavAda kA janma samajhanA caahie| vaise yaha 'rahasya' zabda avazya 1. na cakSupa gRhyate, nAvi vAcaH nAnyaidevaistapasA karmaNA vA / jJAna prasAdena vizuddha satvastatastu samazyate niSkalaM dhyAyamAnaH // dohAkoza (rAhula sAMkRtyAyana, pR0 18 ) 5. sahaja saruvai jai ramahi to pAvahi (muMDaka03, 1, 8) 2. na tatra cakSurgacchati na vAgacchati na mano (vena0 1, 3) 3. uju re uju chAhi mA lehu re baMka | Nihi bohimA jAhu re lAGka / --rAhula sAMkRtyAyana, purAtatva nibaMdhAvalI ( pR0 170 ) 4. sahaja sahAvA haleM mizra rasa, kAsu kahijjai kIsa - siddha sarahapAdakRta sivasandu-yogIndadeva, yogasAra, pR0 360, dohA naM0 87 6. dAdU saravara sahaja kA tAmeM prema taraMga | taha mana jhUle zrAtamA, apane sAI saMga // -DA0 pItAmbara datta baDthavAla - hindI kAvya meM nirguNa sampradAya, pR0 146 se uddhRta /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda vivAda kA viSaya banA rahA hai| Aja se kucha varSoM pUrva hindI sAhitya meM isa zabda ko lekara paryApta matavAdA kI sRSTi bhI ho cukI hai| kucha vidvAna 'rahasyavAda ko eka videzI siddhAnta mAnate rahe haiM aura sUphiyoM ko isakA janaka mAnane ke pakSa meM rahe haiN| unhoMne isAI santoM ko bhI sUphiyoM se prabhAvita mAnA hai| kucha logoM ne yaha bhI kahA ki 'mesopoTAmiyAM yA bAbilana ke bAla, IsTara prabhRti devanAnoM ke mandira meM rahane vAlI devadAsiyA~ hI dhArmika prema kI udgama haiN|" kintu isa prakAra ke kathana adhika yuktiyukta evaM tarkasaGgata nahIM pratIta hote haiN| vastuta: 'rahasya' zabda ati prAcIna na hote hue bhI, sAMketita siddhAnta nizcaya hI purAtana aura bhAratIya hai, bhale hI vaha 'guhya' sAdhanA athavA anya paryAyavAcI saMjJAoM se abhihita kiyA jAtA rahA ho| vedAnta meM to spaSTataH pradhyAnma vidyA kI gRhyatA ke pramAga milate haiN| zvetAzvatara upaniSad meM eka sthAna para kahA gayA hai ki upanipadoM meM parama gopanIya pUrvakalpa meM pracodita adhyAtma vidyA kA upadeza diyA gayA hai : 'vedAnte paramaM guhyaM purAkalpe pracoditam' (zvetA0 6, 22) gItA meM zrIkRSNa ne sthAna-sthAna para adhyAtmajJAna kI 'guhyatA kA saMketa kiyA hai aura anta meM to spaSTa rUpa se kaha diyA hai ki yaha jJAna 'guhyatiguhyatara' hai : 'iti te jJAnamAkhyAtaM guhyAtiguhyataraM mayA' 'gRhya' aura 'rahasya' zabda samAnArthaka haiM, isa para do mata nahIM ho skte| svayaM upaniSad zabda hI 'rahasyAtmakatA' kA dyotaka hai, jisakA artha hotA hai 'rahasyamaya pUjApaddhati / rahasyavAda kI avichinna paramparA prata: merA apanA vicAra to yaha hai ki jisa samaya rAmacandra zukla jaise prakANDa paNDita aura samartha vivecaka rahasyavAda ko videzI vicAradhArA aura 'dezI vepa meM videzI vastu' kahakara virodha kara rahe the, usa samaya unakI dRSTi meM 1. jayazaMkara prasAda-kAvyakalA tathA anya nibandha, pRSTha 47, bhAratI bhaMDAra, lIDara presa, ilAhAbAda, tRtIya saM0, saM0 2005 vi. Indian Writers use the term (Upanishad in the sense of secret doctrine or Rahsya. Upanishadic texts are generally referred to as Paravidya, the great secret.-Prof. A.Chakravarti -Indroduction to Samay asar of Kund Kund-Bhartiya Gyana Pith, Kashi, Ist Edition, May 1950, Page XLIY-XLY.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya apanI prAcIna aupaniSadik paramparA nahIM thI / Apane pramukha rUpa se apane samaya ke una navayuvaka kaviyoM kA virodha evaM nindA kI, jo rahasyavAda ke nAma para aspaSTa aura dUrAr3a kalpanAeM karake aTapaTe aura arthahIna kAvya kI sarjanA kara rahe the athavA gla bhASA ke blaika, ITsa sA svacchandatAvAdI kaviyoM kA andhAnukaraNa kara rahe the| vaise siddhAntataH Apane bhI svIkAra kiyA haiM ki "hindI kAvya kSetra meM usakI ( rahasyavAda kI ) pratiSThA bahuta dinoM pahale se var3e hRdayagrAhI rUpa meM ho cukI hai| kabIra Adi nirguNa panthiyoM aura jAyasI Adi sUphI prema mAgiyoM ne rahasyavAda kI jo vyaMjanA kI hai, vaha bhAratIya bhAvabhaMgI aura zabdabhaMgI ko lekara / "" zukla jI ke uparyukta kathana se rahasyavAda kI prAcInatA aura bhAratIyatA donoM siddha hote haiN| isase yaha bhI saMketa milatA hai ki kabIra Adi nirguNI santoM para parokSa rUpa se upaniSad kA aura pratyakSa rUpa se siddhoM, nAthoM aura ( paravartI ) jaina kaviyoM kA prabhAva thA / kama-se-kama vaha inhIM AtmavAdiyoM kI paramparA meM Ate haiM, itanA to nizcita hI ho jAtA hai / 7 yaha 'rahasyavAda' athavA 'guhya jJAna' usa sAdhanA ke lie prayukta hotA thA, jo samasta bAhya ADambaroM kA virodha karatI thI, jisane brAhmaNoM ke dvArA pravartita yajJa, bali, japa, tapa Adi kriyA kalApoM ko pApaNDa aura dikhAvA mAtra kahakara sArahIna siddha kara diyA thA aura jisane sacce grAtmasvarUpa kI prApti aura pahacAna ke lie citta zuddhi para jora dene kA prastAva rakkhA thA / upaniSad sAhitya meM jJAna kI isI zAkhA ko, jise 'sahajAnubhUti yA svasaMvedyajJAna' kahate haiM, prAthamikatA dI gaI hai / isa dhAraNA ke anusAra eka nirlipta, nirvikAra zuddhAtma tatva hai, jo sarvatra parivyApta hai / akhila vizva ke kaNa-kaNa meM usakI sattA vidyamAna hai / kintu 'padmapatramivAmbhasA' vaha sabhI se nirlipta hai / vaha aNu se bho sUkSma aura mahAn se mahAn hai / pratyeka jIvadhArI meM usakA nivAsa hai / zarIra meM hI usakI avasthiti hone ke kAraNa bAhara usakI khoja karanA nirarthaka hai / vaha sarvabhUtAntarAtmA eka hokara bhI apane ko aneka rUpoM vAlA kara letA hai aura varNa hone para bhI aneka varNa dhAraNa kara letA hai / vaha pagahIna hone para bhI gatizIla hai, karNavihIna hokara bhI zravaNa zakti rakhatA hai, netrahIna hokara bhI sarvadRSTA hai, sarvavyApI hai aura sarvazaktimAna hai| usa paramasattA kI zAbdika 1. rAmacandra zukla - cintAmaNi ( bhAga 2 ) pRSTha 146 / 2. ihaivAntaH zarIre somya sapuruSaH ( prazna0 6, 2 ) / ya eko varNoM bahudhA zaktiyogAdvarNAnane kA nnihitAthoM dadhAti (zvetA0 4.1 ) pANipAdo javano grahItA, pazyatyacakSuH sa zRNotkarNaH / 3. 4. sa vetti vedyaM na ca tasyAsti'vettA, tamAhuragrayaM puruSaM mahAntam // ( zvetA0 3, 3, 16 )
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda abhivyakibhI nahIM ho sktii| vaha mana aura vANI kA aviSaya hai| isI . kAraNa samasta zAstroM kA jJAnA bhI usake svarUpa se anabhijJa rahatA hai| ataeva usakI prApti meM prasnakIya jJAna sahAyaka nahIM ho sktaa|' zrIkRSNa ne isolie gItA meM kahA thA maiM na vedoM dvArA prApya hUM, na tapa, dAna athavA yajJa dvArA....."2 pariNAmataH guru ko anukampA ko bhI prAthamikatA dI gii| usakI brahma kI koTi meM gaNanA huii| ima virATa brahma ke lie yaha bhI kahA gayA hai ki vaha buddhi kA aviSaya hai| myUna bauddhika jJAna mAtra se usakI prApti sarvathA asambhava hai| vaha atIndriya hai| ataH na netroM dvArA dekhA jA sakatA hai, na vANI dvArA usakA varNana ho sakatA hai| nabhaH prakAra ke tApora karma bho viphala ho jAte haiN| vizuddha satva vyakti macce jJAna ke panAda meM una nikala Atma-tatva kA sAkSAtkAra kara sakate haiN| ataH vina guddhi parana Avazyaka tatva hai| pratyeka sAdhaka ko apane citta ko mamasta kAmanAgoM, kAnoM evaM vikAroM se dUra karanA par3atA hai| nirmala cita vyanikA mana pArasI ke samAna svaccha ho jAtA hai, jisameM zarIrastha brahma athavA guDAnamA kamalaka spaSTa rUpa se dikhAI par3ane lagatI hai| unipada ke ima adhyAtma darzana kA bhAratIya dharma sAdhanA para vyApaka prabhAva pdd'aa| kAdha aura darzana ke kSetra meM isa siddhAnta kI dhArA apratihata gati se anavarata rUpa meM pravAhita hotI rahI hai| pratyeka samaya meM eka athavA aneka mAtmadarzI santoM dvArA upaniSad ke Atma-tatva kA vizleSaNa, vivecana aura jJApana hotA rahA hai / paravartI santoM dvArA isakA vividha rUpa meM upayoga kiyA gayA hai| middha mAhitya, nAtha sAhitya aura santa sAhitya para isakA vyApaka prabhAva dekhA jA sakatA hai| eka prakAra se upanipad sAhitya meM varNita brahmatatva kI apAnA, Atmatatva kI anirvacanIyatA, citta zuddhi para jora, kA -virodha aura sahajasAdhanA Adi hI ve AdhAra zilAe~ hai, jina para upayukta mAhitya ke bhavana kA nirmANa kiyA gayA hai| ina matoM kI sthApanazailI meM cAhe jo bhI antara ho athavA yatra tatra navIna vAta hI kyoM na kahI gaI ho kintu mUla rUpa meM matra darzana upaniSada ke RNI haiM. ise koI asvIkAra nahIM kara sktaa| 1. nAyamAtmA pravacana lanoHna medhayA na bahunA zruten / yamara vRNune nana namAnasvara atmA vivRNune tanvam / / (muNDaka 3, 2, 3) nA vedena nAmA na dAnena na cenyyaa| zakya evaM vidho dRSTaM dRSTvAnasi mA yathA / (gItA 11, 53)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya 2 e jaina dharma aura sAdhanA kA yadyapi svatantra abhyudaya aura vikAsa huA hai, usakI mUlabhUta dhAraNAeM bhI apanI hai tathApi upaniSad ke prabhAva se vaha achUtA nahIM raha sakA hai / yaha avazya satya hai ki jainamata AtmA aura paramAtmA meM koI zrantara nahIM maantaa| unake anusAra pratyeka AtmA hI vikAra zunya hone para paramAtmA vana jAtA hai| brahma kI koI bhinna svatantra sattA bhI jainamata ko svIkArya nahIM hai tathApi aneka dRSTikoNoM se donoM darzanoM meM samatA hai| ise hama vistAra se Age calakara dekheNge| grataeva 'jaina rahasyavAda' viSaya para kucha kahane ke pUrva upanipad sAhitya kI isa pRSThabhUmi se paricita honA nintAta Avazyaka 1
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya kyA jaina darzana meM rahasyavAda saMbhava hai ? Astika aura nAstika darzana janakAvya meM 'rahasyavAda' viSaya para vicAra karane ke pUrva isa zaMkA kA samAdhAna Avazyaka hai ki jainamata meM rahasyavAda sambhava hai yA nahIM? aneka vidvAnoM ne isakI saMbhAvanA kA niSedha karate hue kahA hai ki jaina dharma eka nAstika dharma hai| vaha Izvara yA parabrahma kI sattA meM vizvAsa nahIM krtaa| nirIzvaravAdI, rahamyavAdI ho hI nahIM sktaa| madhyakAla ke dhArmika vicAroM ko do bhAgoM meM bA~Ta diyA gayA thA-Astika aura nAstika / ina zabdoM kI vyAkhyA bhI kaI prakAra se kI jAtI thii| 'grAstika' se tAtparya usa sampradAya se samajhA jAtA thA jo veda aura Izvara kI sattA meM vizvAsa karate the aura ina donoM kI manA ko na mAnane vAlI vicAradhArAeM nAstika' kahalAtI thiiN| manu ne veda nindaka ko nAstika mAnA thA to unake TIkAkAra kullUka bhaTTa ne paraloka meM vizvAma na karane vAle ko| sAtavIM zatAbdI ke bAda isa pravRtti kA adhika jora bar3ha gayA thaa| prAyaH eka mata dusare mata kI nindA karane aura hInatA siddha karane hetu use avaidika aura nAstika kI upAdhi pradAna kara diyA karatA thaa| nAstika sampradAyoM meM cArvAka, mAdhyamika, yogAcAra, sautrAMtika, vaibhASika aura jainamata kI gaNanA ke atirikta, mImAMsA aura sAMkhya Adi nirIzvaravAdI sampradAyoM kA nAma liyA jAtA thaa| .. dekhie, prAcArya hajArI pramAda dvivedI- madhyakAlIna dharma sAdhanA, pR0 15, mAhilya bhavana limiTeDa, ilAhAbAda, pra0saM0, 1652 /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya vastutaH isa prakAra kA vargIkaraNa sArapUrNa nahIM dikhAI par3atA isa vibhAjana ke mUla meM AtmabhASA aura paranindA kI bhAvanA hI pramukha rUpa se kArya karatI thI / yahI kAraNa hai ki pAzupatoM aura mAhezvaroM ko 'nAstika' siddha karane vAle zaMkarAcArya ko bhI isI AzeSa kA zikAra honA par3A thaa| jainamata veda ko bhale hI na mAnanA ho, apane siddhAntoM kI puSTi ke lie vedoM kI duhAI bhale hI na detA ho, kintu use nirIzvaravAdI athavA paraloka meM vizvAsa na karane vAlA mata nahIM kahA jA sktaa| DA0 maMgaladeva zAstrI ne uparyukta vargIkaraNa kI nissAratA siddha karate hue likhA hai ki "yaha vargIkaraNa nirAdhAra hI nahIM, nitAnta mithyA bhI hai / prAstika aura nAstika zabda "asti nAsti diSTaM mati" (pA0 4 4 60 ) isa pANini sUtra ke anusAra bane haiN| maulika artha unakA yahI thA ki paraloka (jise hama dUsare zabdoM meM indriyAtIta tathya bhI kaha sakate haiM) kI sattA ko mAnane vAlA 'pAstika' aura na mAnane vAlA 'nAstika' kahalAtA hai| spaSTataH isa artha meM jaina aura bauddha darzanoM ko nAstika kahA hI nahIM jA sktaa| isake viparIta hama to yaha samajhate haiM ki zabda pramANa kI nirapekSatA se vastutatva para vicAra karane ke kAraNa dUsare darzanoM kI apekSA unakA apanA eka AdaraNIya vaiziSTya hI hai| jaina darzana kI AstikatA AtmA aura paramAtmA 22 jaina mata meM Izvara vA paramAtmA ke usa svarUpa ko nahIM svIkAra kiyA gayA hai, jo vedoM ko mAnya hai athavA brAhmaNa graMthoM me jisakI carcA hai / kintu upaniSad kA 'eka brahma' yahA~ zrAkara aneka paramAtmA ke rUpa meM paryavasita ho gayA hai| jaina darzana yaha mAnatA hai ki pratyeka AtmA meM yaha zakti hai ki vaha paramAtmA bana jAya usameM AtmA kI tIna avasthAyeM athavA bheda mAne gae haiMbahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / yaha AtmA kI kisI jAti ke vAcaka na hokara avasthA vizeSa ke hI bodhaka haiM / bahirAtmA usa avasthA kA nAma hai jisameM AtmA apane ko nahIM pahacAnatA, deha tathA indriyoM dvArA sphurita hotA humrA, unhIM ko apanA sarvasva mAnane lagatA hai / antarAtmA usa avasthA vizeSa kA nAma hai jisameM yaha jIvAtmA apane ko pahacAnane lagatA hai, dehAdi ko apane se bhinna mAnane lagatA hai, parantu pUrNajJAnI yA pUrNavid nahIM bana jaataa| paramAtmA, AtmA kI usa viziSTa avasthA kA nAma hai jise pAkara yaha jIva pUrNa vikAsa ko prApta hotA hai aura pUrNa sukhI, pUrNa jJAnI bana jAtA hai / isa prakAra avasthA yA paryAya kI dRSTi se grAtmA kI trividhatA hai, svarUpa yA dravya kI dRSTi se nahIM / 1. mo0 mahendrakumAra jaina kI bhUmikA (DA0 maMgaladeva zAstrI) 120 prakAzaka jaina graMthamAlA, kAhI vijayAdazamI 02012
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 'mokkhapAhar3a' meM zrI kundrakUndAcArya ne 'paramAtmA athavA 'AtmA' ke isI svarUpa kA varNana karate hue likhA hai : "tipayAro so appA paramaMtarabAhiro hu dehINaM / tattha paro mAijjai aMtovAraNa cayahi bahirappA // 4 // akkhANi bahirappA antara appAha appsNkppo| kammakalaMkavimukko paramappA bhaeNae devo // // // " arthAt prAtmA tIna prakAra kA hai- antarAtmA, bahirAtmA aura prmaatmaa| antarAtmA ke upAya se bahirAtmA kA parityAga karake paramAtmA kA dhyAna kro| indriyoM ke sparzanAdi ke dvArA viSaya jJAna karAne vAlA bahirAtmA hotA hai| indriyoM se pare mana ke dvArA dekhane vAlA, jAnane vAlA 'maiM hUM' aisA svasaMvedana gocara saMkalpa antarAtmA hotA hai| puna: dravya karma (jJAnAvaraNAdika) bhAvakarma (rAgadveSamohAdika) nokarma (zarIra Adi) kalaMka mala rahita anaMtajJAnAdika guNa sahita paramAtmA hotA hai| Apane paramAtmA kI vizeSatAoM ko ullekha karate hue punaH kahA hai ki paramAtmA mala rahita, zarIra rahita, indriya rahita, kevala jJAnI, vizuddha, parama pada meM sthita, saba karmoM ko jItane vAlA, kalyANakArI, zAzvata aura siddha hai : malarahio kalacatto aNidiyo kevalo visuddhppaa| parameTTI paramajiNoM sivaMkaro sAsao siddho||6|| isa prakAra jainamata meM paramAtmA ke astitva kI kalpanA prArambha meM hI kara lI gaI thI, bhale hI usakI saMkhyA eka na hokara aneka ho, bhale hI vaha niyAmaka aura bhinna vastu na svIkRta hokara, AtmA kA hI vikasita aura zuddha, nivikAra rUpa mAnA gayA ho| zrI candradhara zarmA ne to likhA hai ki Age calakara "vardhamAna mahAvIra ne paramAtmA kA sthAna le liyA aura unheM 'zuddhAtmA' kahA gyaa| ve indriya, vANI aura vicAra se pare ho gaye aura anirvacanIya zuddha caitanyasvarUpa dhAraNa kara liyA, jina para kisI bhI prakAra ke vikAra kA prabhAva nahIM par3a sktaa| jisa prakAra samasta jala samudra se megha dvArA AtA hai, nadiyoM ke rUpa meM bahatA hai aura antata: nadiyoM ke dvArA sAgara meM mila jAtA hai, isI prakAra mamasta sApekSika dRSTikoNa paramatatva se udbhUta hokara usI meM laya ho jAte haiN|" aura prasiddha dArganika DA. rAdhAkRSNana ne to yahA~ taka kaha DAlA hai ki "mere vicAra se jaina tarkavAda brahmavAdI aAdargavAda kI ora le jAtA hai aura jahA~ taka jaina ise asvIkAra karate haiM, ve apane tarka ke prati svayaM jhUThe bana jAte haiN| mujhe isa vivAda meM yahA~ par3ane kI AvazyakatA nahIM, kintu itanA 1. Shri Chandra Dhar Sharma-Indian Philosophy-Page 72. P. "In our opinion the Jain logic leads us to a monistic idealism and so far as the Jains shrink from it, they are untrue to their logic." - Dr. S. Radbakrishnan-Indian Philosophy, Page 80s.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya to nirvivAda rUpa se svIkRta hai ki jainamata prArambha se paramAtma-tatva meM vizvAsa karatA hai| isa siddhAnta ke anusAra sAmAnyataH AtmA nAnA prakAra ke 'ajIva' padArthoM se grasta rahatA hai, jise pAribhASika zabdAvalI meM 'pudagala' kahate haiN| Atmapradeza para pudagala ke Agamana se prAtmA nAnA prakAra ke rAga-dveSa-mohAdi meM phaMsa jAtA hai| isI mithyAtva ko 'pAsava' kahate haiN| inakA nirodha hI 'saMvara' kahalAtA hai| saMvara 'nirjarA' kA, anukrama se mokSa kA kAraNa hotA hai| jaba prAtmA svayaM yA gurU upadeza se AtmA-anAtmA kA bheda yA svabhAva-vibhAva kI pahacAna karane lagatA hai, arthAt jaba usameM sva-para kA viveka jAgrata ho jAtA hai, use samyaka jJAnI kahA jAtA hai| isa samyaka jJAna kI prApti hI paramAtmA' kA vizeSa lakSaNa athavA aMga hai| isa prakAra 'AtmA' karma kalaMka se mukta hokara usa akhaMDa aura asIma Ananda loka meM vicaraNa karatA hA adhyAtma sUkha kA anubhava karatA hai. jo varNanAtIta hai, anirvacanIya hai| chaThI zatAbdI taka Ate-Ate jainAcAryoM kI varNana zailI aura vastusthApana baulI meM bar3I udAratA evaM vyApakatA dikhAI par3ane lagatI hai| pUrvakAlIna evaM samakAlIna pAvaMDiyoM kA virodha, karmakAMDa kI bahulatA kI nissAratA para jora, samaramI bhAva evaM svasavedya jJAna meM niSThA, isa yUga kI jaina racanAoM meM usI prakAra se dekhe jA sakate hai, jaise ki usa samaya ke anya yogiyoM aura tAMtrikoM meN| bahata sambhava hai ki isa dizA meM ve tAMtrikoM se prabhAvita hue bhI hoM, jise ki bahuta se vidvAnoM ne svIkAra bhI kiyA hai| "vikrama kI chaThI zatAbdI ke bAda bhAratIya dharma sAdhanA meM eka naI pravatti kA udaya hotA hai| isa samaya se bhAratIya dharma sAdhanA ke kSetra meM usa nae prabhAva kA pramANa milane lagatA hai, jise saMkSepa meM tAMtrika prabhAva kaha sakate haiN| kevala brAhmaNa hI nahIM, jaina aura bauddha sampradAyoM meM bhI yaha prabhAva spaSTa rUpa se lakSita hotA hai|" hA~, yaha avazya satya hai ki isa sAdhanA meM tAMtrikoM ke samAna 'paMca makAra' nahIM Ane pAe, strI ko sAdhanA kA kendra vindu nahIM mAnA gayA aura usa prakAra kI vAsanoddIpaka aura vIbhatsa kriyAe~ bhI sammilita nahIM hone pAI, jo chadma vepa meM kAmUkoM kI paritapti kA sAdhana bntiiN| kintu yahI saba rahasyavAda nahIM hai aura na rahasyavAda ko inhIM sImAnoM meM bandI banA denA upayukta hii| rahasyavAda kA tAtparya vastuta: adhyAtma kI carama sImA hI rahasyavAda kI jananI hai| yaha eka aisI anubhUti hai, jo sAdhaka ke antas meM jAgrata hokara akhila vizva ko usake lie brahmamaya kara detI hai athavA use svayaM brahma hI banA detI hai| buddhi kA jJeya hI hRdaya kA preya bana jAtA hai| samasta prANiyoM meM use paramAtmA kA AbhAsa hone lagatA hai athavA samasta prANI hI paramAtmA bana jAte haiN| vaha mana kI eka aisI 1. prAcArya hajArI prasAda dvivedI-madhya kAlIna dharma sAdhanA, pRSTha 6 / 2. Radhakamal Mukerjee-Introduction to Theory and art of Mysticism, Page 7. PuA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda . prani hai. jo paramAtmA se pratyakSa, tAtkAlika, prathama sthAnIya, aura antarjJAnIya saMbaMdha sthApita karatI hai| ina sambandha sthApana hetu kisI bAhya sAdhana kI apekSA nahIM rhtii| indriya aura mana ke vyApAra virata ho jAte haiN| samasta sAMsArika vastuoM ko mAdhaka nirapekSa aura taTastha dRSTi se dekhane lagatA hai| AtmA mala aura vikAra gunya hote hue kramazaH usa ucca vindu taka pahuMca jAtA hai 'jahaM maNa patraNa na maMcaraI aura jahaM ravi sasi nAha pves'| usameM vaha jJAna paidA ho jAtA hai jisase vaha satya aura asatya ke antara ko spaSTa karane meM sakSama ho jAtA hai| zAstrIya bhASA meM vaha 'parAvidyA' yukta hokara paramAtmA ke guNoM se AveSThita ho jAtA hai athavA svaya paramAtmA bana jAtA hai| vaha pApa-puNya se pare ho jAtA hai, mamaya kI mImA athavA kAla kA bandhana use jakar3a nahIM paataa| vaha guNa-doSoM kI vivecanA meM nahIM phaMsatA, kyoMki usake lie yaha saba avAstavika pratIta hone lagate haiN| prasiddha dArganika bADa rasela ne isI kAraNa 'rahasyavAda' ke cAra mulabhUta AdhAra stambha mAne haiM : 1. jAna kI uma zAkhA kI sambhAvanA meM vizvAsa karanA jise antarjJAna, prAtibhajJAna yA svasaMvadyajJAna kahate haiM aura jo aindriyajJAna, tarka aura vizleSaNa se bhinna hotA hai| 2. ekatA meM vizvAsa, pApa-puNya ke dvaya kA niSedha / 3. samaya athavA kAla kI yathArthatA kA niSedha / 8. dopoM kI amatyatA meM vizvAma-yaha niSThA ki samasta sAMsArika guNa dopa mAyA hai, bhrama haiM, dikhAvA mAtra haiN| jainAcAryoM ne madhyakAlIna anya mantoM ke samAna uparyukta tathyoM ko svIkAra kiyA hai| unhoMne batAyA hai ki manuSya kevala sthUla vRddhi se athavA pustakIya jJAna me paramatatva kI anubhUti nahIM kara sakatA, paramAtmA nahIM bana sktaa| vaha vyakti jo AjIvana nAnA granthoM aura zAstroM meM hI cakkara kATA karate haiM, antata: apane uddezya meM nikala hI rahate haiN| mUni rAmasiMha kahate haiM ki murkha tune bahata par3hA jisame ki tAla maca gaI, kintu yadi eka akSara par3ha le, to zivapura gamana ho jAya arthAta yadi nere meM antAna utpanna ho jAya, yathArtha aura ayathArtha meM annara karane kI kSamatA dhAraNa kara le to terA kArya siddha ho jAya : bahuyaI par3hiyaI mar3a para tAlU sukkai jenn| ekka ja akkhara taM par3hai, sivapuri gammai jeNa / / Mysticism denotes that attitude of mind which involves a direct, immediate, tirst-han!, intuitive apprehension of God." -R. D. Ranade, Mysticism in Maharashtra, Arya Bhushan Press Office, Poona -2, Ist Edition, 1633. ( Preface, Page 1. ) 2. Bererand Russell -Mysticism and Logic-Page 16-17.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya 15 yahI nahIM ve vyakti jo kevala vida aura tarka pradhAna jJAna ko hI sarvasva samajha lete hai, ye kaNa ko chor3akara tRpako hI kaTane hai| ve grantha aura usake artha ko jAnate hae bhI paramArtha nahIM jAnane / ataH murva hI bane rahate haiM : - paMDiya paMDiya paMDiyA kA iMDibi tusa kaaNddiyaa| atthe gaMthe tuTTo si paramatthu Na jANahi maDhosi / / 5 / / jaina mata meM jJAna kI kaI koTiyAM bhI mAnI gaI hai| kundakundAcArya ne 'paMcAstikAya meM jJAna ke pA~ca bhedoM kA ullekha kiyA hai-matijJAna, zratijJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevala jaan|' inameM prathama do ko aindriya athavA parokSa jJAna aura gepa tIna ko atIndriya athavA pratyakSa jAna kahA gayA hai| kumati, kuzruta aura vibhaMga-ina tIna anAnoM kA bhI varNana milatA hai| isameM batAyA gayA hai ki aindriya jJAna kevala gocara padArtha aura usake sambandhoM taka hI mImita hai| pratyakSa jJAna pUrNa satya se paricaya karatA hai| kevala jJAna ke prApta hone para jAna, jAtA aura jJeya meM antara nahIM raha jaataa| ataeva kevalajJAnI pUrNa bana jAtA hai aura pUrNa kI vyAkhyA bhApA se nahIM kI jA sktii| vaha anirvacanIya hai| vaha tarka se jAnA nahIM jA sktaa| jJAna' kA yaha vivecana pahale batAe gae banDi rasela ke varNana ke samAna hI hai| badanDi rasela ke aindriya jJAna ke yahA~ do bheda ho gae haiM-mati, ti| aura prAtibhajJAna yahAM 'kevala jJAna' ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| jainacAryoM ne pApa aura pUNya donoM kI nissAratA kI spaSTa dAbdoM meM udghopaNA kI hai| yadi eka ko lauha gRkhalA batAyA hai to dUsare ko svarNa shRkhlaa| kintu haiM donoM vndhn-svruupaa| sAdhanA ke patha para agrasara hone vAle 'prAtmA ke lie donoM antarAya banakara pAte haiN| devasena ne 'sAvayadhammadohA' meM kahA hai ki puNya aura pApa donoM jisake mana meM mama nahIM haiM use bhavasindhu dustara hai| kyA kanaka yA lohe kI nigar3a prANI kA pAdabandhana nahIM karatI? puNNu pAu jasu maNi Na samu tasu duttaru bhavasindhu / kaNayalohaNiyalahUM jiyahu kiM Na kuNa hi payavandhu / / 21 / / kuMdakuMdAcArya ne isIlie 'mokkhapAhar3a' meM spaSTa rUpa se kaha diyA thA ki yogI mana, vacana, karma se mithyAtva, ajJAna, pApa-puNya kA parityAga kara yogastha hokara AtmA kA dhyAna karatA hai : micchataM aNNANaM pAvaM puNNaM caevi tiviheNa / moNavvaeNa joI joyattho joyae appA / / 18 / / (1) abhiginu dhinamA, kevalANi NApANi panaMbhevANi / kumadi mudavibhaMgANi. ya tiSiNa vi gANe maMjutau / / 4|| (2) dekhiye-zrI kundakunda cArya viracita bhAvamA huha ke dohA naM0 56.60
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda mAdhaka ke lie sAdhana ke patha para agrasara hone ke -puNya ko samAna pamahIna samajha kara, donoM kA tyAga nitAnta Avazyaka mAnA gyaa| sacce jJAna kA majA uso ko dI gaI jisake Aloka meM pApa-puNya ke tama kA vinAza ho jAya / muni rAmasiMha ne kahA ki 'he mUrkha / bahuta par3hane se kyA ? jJAna tiliga (agni kaNa) ko mIkha, jo prajvalita hone para pApa aura pUNya donoM ko vinaSTa kara detA hai : NANatiDikkI sikkhi bar3ha ki par3hiyai bhenn| jA sudhukkI NiDDahai puNNu vi pAu khaNeNa // 7 // jaina nArthakara pramukha rahasyavAdI usa dRSTi se jaina darzana meM rahasyavAda ke tatva, isake abhyudaya ke samaya meM ho pA gae the aura yadi mUkSma rUpa se dekhA jAya to spaSTa ho jAyagA ki jaina dharma ke adhiSThAtA caubIsa tIrthaGkara saMsAra ke pramukha rahasyadarziyoM meM the| unakA jIvana-caritra, unakA rahana-sahana, unakA dainika prAcaraNa isa dizA meM vizeSa rUpa meM daSTavya hai| ve jima prakAra bAhya vAsanAoM se apane mana aura zarIra ko niyantrita karake grAma cintana meM lIna rahA karate the, kyA vaha rahasyAtmakatA kA pratIka nahIM hai? kyA unakA jIvana prAtmA ko paramAtmA kI avasthA taka paracA dene kA sAdhana mAtra hI na thA? zrI e0 ena0 upAdhye ne 'paramAtmaprakAza' kI bhUmikA meM svIkAra kiyA hai ki vyAvahArika dRSTi se dekhane para jaina tIrtha kara, RSabhadeva, neminAtha, pArzvanAtha, mahAbIra Adi vizva ke mahAna rahasyaziyoM meM hue haiN| udAharaNa ke lie hama Adi tIrtha kara aura jaina dharma ke pravartaka Rpabhadeva ko le sakate haiN| zrImadbhAgavata meM unakA savistAra varNana milatA hai| usake anusAra Apane pRthvI kA pAlana karane ke lie apane putra (bharata) ko rAjagaddI para baiThA diyA aura svayaM upazamazIla, nivati parAyaNa, mahAmaniyoM ke bhakti, jJAna aura vairAgya rUpa paramahaMsocita dharmoM kI zikSA dene ke lie vilkUla virakta ho ge| zarIra mAtra kA parigraha rakkhA aura sava kucha ghara para rahate hI chor3a diyaa| aba ve vastroM kA bhI tyAga karake sarvathA digambara ho ge| usa sayaya unake bAla bikhare hue the, unmatta kA sA vepa thaa| ve sarvathA mauna ho gae the. koI bAta karanA cAhatA to volate nahIM the| jar3a, aMdhe, bahare, gaMge, pizAca aura pAgaloM kI sI cepTA karate hue ve avadhUta bane hue jahA~ tahA~ vicalne lage : ___ bhagnaM dharaNipAlanAyAbhipicya svayaM bhavana evorvarati zarIra mAtra parigraha unmana iva gaganaparidhAnaH prakIrNa kega AtmanyAropitAhavanIyo brahmAvartAtpravadvAja 1. I take practical view the Jain Tirthankaras like Rivelyadevt. Yeminath. Parsvanath and Mahavira etc. have Therelu nunicottle tratest mystics of the World. -Sri.l. X. L'padlicy--Introduction of Paramatma Prakash, Page 39.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya jar3Andha mUkavadhirapizAconmAdakavadavadhUtaveSo'bhibhAvyamANo'pi janAnAM gRhIta maunavratastUSNIM babhUva / " (zrImadbhAgavat gItApresa, paMcama skandha tRtIya adhyAya, pR0 555 ) 3 17 vaha kabhI nagaroM aura gA~voM meM cale jAte to kabhI khAnoM, kisAnoM kI bastiyoM, bagIcoM, pahAr3I gAMvoM, senA kI chAvaniyoM, gozAlAoM, grahIroM kI bastiyoM aura yAtriyoM ke Tikane ke sthAnoM meM rahane, kabhI pahAr3oM, jaMgaloM aura Azrama Adi meM vicrte| ve kisI bhI rAste se nikalate to jisa prakAra vana meM vicarane vAle hAthI ko makkhiyA~ satAtI haiM, usI prakAra murkha aura duSTa loga unake pIche ho jAte aura unheM taMga krte| koI dhamakI dene, koI mArane, koI pezAba kara dete, koI thUka dete, koI DhelA mArate, koI viSTA aura dhUla pheMkane, koI adhovAyu chor3ate aura koI kharI khoTI sunAkara unakA tiraskAra karate / kintu ve ina bAtoM para jarA bhI dhyAna na dete| isakA kAraNa yaha thA ki bhrama saM satya kahe jAne vAle isa zarIra meM unakI ahaMtA-mamatA tanika bhI nahIM thI / ve kArya-kAraNa rUpa sampUrNa prapaMca ke sAkSI hokara apane paramAtmasvarUpa meM hI sthita the, isaliye prakhaMDa cittavRtti se akele hI pRthvI para vicarate rahate the / Adi tIrthaGkara RSabhadeva ke upadeza bhI 'Atmaparaka' huA karate the / ThIka upaniSad kI zailI meM Apa bhI grAtmatatva kI prApti ke lie karmabaMdhana se chuTakArA zrAvazyaka samajhate the| unhoMne apane putroM se kahA thA ki jaba taka jIva ko prAtmatatva kI jijJAsA nahIM hotI, tabhI taka ajJAnavaza dehAdi ke dvArA usakA svarUpa chipA rahatA hai| jaba taka vaha laukika vaidika karmoM meM pha~sA rahatA hai, taba taka mana ke karmo kI vAsanAeM bhI banI rahatI haiM aura inhIM se deha bandhana kI prApti hotI hai| : 1. parAbhavastAvadabodhajAto, yAvanna jijJAsata Atmatatvam / yAvatkriyAstAvadidaM manovai karmAtmakaM yena zarIra baMdhaH // ( zrImadbhAgavata, gItApresa, paMcama skandha, tRtIya adhyAya, pR0 555.) RSabhadeva ke jIvana carita aura sAdhanA paddhati kA jo uparyukta varNana zrImadbhAgavata meM milatA hai, usase yaha asaMdigdha rUpa se pramANita ho jAtA hai| ki RSabhadeva vizva ke uccakoTi ke rahasyadarziyoM meM the aura Apane eka navIna dharma ko hI janma nahIM diyA thA, apitu usake mUla meM zrAtmapariSkAra ke sacce bIjoM kA vapana bhI kara diyA thaa| isIlie pro0 Ara0 DI0 rAnADe sadRza manISiyoM ne bhI Apako ucca koTi kA sAdhaka aura rahasyadarzI mAnA hai / yahA~ Rishabhadeva, whose interesting account we meet with in the Bhagvata is yet a mystic of a different kind, whose utter carelessness of his body is the supreme mark of his God realisation. --R. D. Ranade--Indian Mysticism--AMysticism in Maharashtra, P. 9.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda eka bAta kA ullekha kara denA ati Avazyaka hai ki RSabhadeva kA zrImadabhAgata dvArA varNana jaina-paramparA-samarthita hai| jaina dharmAcAryoM ne bhI isI prakAra ApakI cintAmuktatA, udAsInatA aura sAdhanA-paddhati kA varNana kiyA hai| zrImadabhAgavata meM ApakA ullekha yaha bhI nizcita kara detA hai ki Apa mAtra jainiyoM dvArA kalpita AdyatIrthaGkara hI nahIM hai, apitu ve eka aitihAsika puruSa haiM / anuzrutiyoM, paurANika granthoM aura itihAsoM meM ApakI carcA hotI rahI hai| pahale kucha vidvAnoM ne avazya ApakI aitihAsikatA para sandeha pragaTa kiyA thA, kintu bAda meM prasiddha vidvAn DA. harmana yAkobI aura bhAratIya dArzanika DA0 rAdhAkRSNan ne Apake astitva kI prAmANikatA ko siddha kara diyaa| DA0 yAkobI ne likhA hai ki isakA koI bhI pramANa nahIM hai ki pArzvanAtha jaina dharma ke saMsthApaka the| jaina paramparA prathama tIrthaGkara RSabhadeva ko jaina dharma kA saMsthApaka mAnane ke pakSa meM haiN| isa mAnyatA meM aitihAsika satya kI sambhAvanA hai| isI prakAra DA. rAdhAkRSNana ne likhA hai ki jaina paramparA RSabhadeva se apane dharma kI utpatti hone kA kathana karatI hai| IsA pUrva kI prathama zatAbdI se hI unakI pUjA ke pramANa milate haiN| pro. mahendrakumAra ne 'khaMDagiri udayagiri kI hAthI guphA se prApta 2100 varSa purAne lekha se RSabhadeva kI kulakramAgatatA aura prAcInatA siddha kI hai| isake uparAnta anya tIrthaGkaroM dvArA isI sAdhanA paddhati kA anusaraNa kiyA gayA hai| kaviyoM aura siddhAnta-pratiSThApakoM dvArA usI kA anugamana kiyA gayA hai| isa dizA meM zrI kundakundAcArya kA nAma pramukha aura prathama prAcArya ke rUpa meM liyA jA sakatA hai| taduparAnta svAmI kAtikeya, pUjyapAda, amRtacandra, gaNabhadra, amitagati Adi aneka santoM dvArA isa kSetra meM mahatvapUrNa yogadAna hA hai| sAtavIM zatAbdI se caudahavIM-pandrahavIM zatAbdI taka aneka santa kavi-jinameM yogInda, muni rAmasiha, devamena, nemicandra, prAnandatilaka, banArasIdAsa, chohala, rUpacandra, daulata rAma, bhaiyA bhagavatI dAsa aura Anandadhana pramukha haiMapanI racanAoM saM aAtmajijJAsu vyaktiyoM kA mArgadarzana karate rhe| samaya ke 1. dekhi-pro0 mahendrakumAra nyAyAcArya-jaina darzana, pR0 3 / Tirere is nothing to prove that Parsliva was the founder of Jainism. Jain tradition is unanimous in making Rishabha the first Tirthankara as its founder). There may be something historical in the tradition which makes him the first Tirthankara." Indian Intiquary, Vol. IX, P. 163.) 3. "I'here is evidence to show that so far back as the first century B. C. there were people who were worshipping Rishabhadeva, the first Tirthankara." Indian Philosophy (Vol. I, P. 287.) 4. dekhie -pro0 mahendrakumAra, jaina darzana, pRSTha 3 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya sAtha hI mAtha ina logoM ne aneka navIna tatvoM ko grahaNa kiyA tathA prAcIna saMkIrNa vicAroM kA parityAga bhI kiyA ! AThavIM zatAbdI ke bAda dharma-sAdhanA kA nayA svarUpa : jaisA ki hama pahale kaha cake haiM mArca-nvIM zatAbdI taka Ate-pAte jaina mata para paryApta bAhya prabhAva par3a cukA thaa| vaha pUrva tIrthaGkaroM dvArA niyojita karmakAMDa kI bahalatA aura atigayatA me bhI Uba cakA thaa| ataH isakI pratikriyA bhI svAbhAvika rUpa meM Avazyaka thii| pariNAmataH isa samaya taka Ate-Ate jaina santoM kI vicAra maraNi aura abhivyakti kI praNAlI meM bhI kAphI antara A gyaa| yadyapi tAMtrikoM ke avagaNa se yaha bacA rahA tathApi isane bauddha, zaiva, zAkta Adi yogiyoM aura tAMtrikoM kI aneka bAtoM ko grahaNa kara liyaa| bAhyAcAra kA virodha, cinagRddhi para jora, zarIra ko hI samasta sAdhanAoM kA kendravindu mAnanA aura mamaramI bhAva se svasaMvedana prAnanda kA upabhoga jaina prAcAryoM dvArA umI prakAra svIkRta aura pramArita hayA, jima prakAra tatkAlIna anya prAtmadarzI santoM dvaaraa| prAcArya hajArI prasAda dvivedI kA to vizvAsa hai ki agara unakI racanAoM ke Upara se jaina vigepaNa haTA diyA jAya to ve yogiyoM aura tAMtrikoM kI racanAoM se bahuta bhinna nahIM lgegii| ve hI bhAva aura ve hI prayoga ghUma phira kara usa yuga ke sabhI mAdhakoM ke anubhava meM pAyA karate the|" madhyakAlIna sAdhakoM ke isa bhAva-sAmya para hama Age calakara vistAra se vicAra kreNge| yahAM kevala itanA saMketa kara denA cAhate haiM ki ina jaina muniyoM ne sAMsArika bandhanoM se mukta hone ke lie. parama tatva kI prApti aura jAnakArI ke lie usI sAdhanA patha ko apanAyA, jise rahasyavAda' ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| unhoMne bAhyADambaroM, rur3hivAditAoM aura pAkhaNDoM kA virodha kiyA, zarIra ko hI samasta sAdhanAoM kA kendra mAnA aura bhautika zarIra aura AtmA meM antara spaSTa karate hue virATa tatva kA nivAsa isI zarIra meM btaayaa| muni yogIndu ne kahA ki deha rUpI devAlaya meM hI anAdi aura ananta paramAtmA kA vAsa hai, jo kevala-jJAna se sphUrita hotA hai : dehA devali jo basai deu aNAi annNtu| kevala-NANa-phuraMta-taNu so paramappu NibhaMtu // 33 / / (paramAtma prakAza) deha sthita isa paramAtmA ko prApta karane ke lie mandira, tIrthATana, pUjA Adi bAhya sAdhanoM kI AvazyakatA nhiiN| tIrthayAtrA se kevala bAhya zarIra mala rahita ho sakatA hai, kintu antarAtmA aprabhAvita hI rahegA : titthaI tittha bhamaMtayaha kiM NaNehA phala hUba / bAhiru suddhau pANiyahaM abhitaru kima hUba / / 6 / / (pAdur3a dohA) 1. zrAcArya hajArI prasAda dvivedI--madhyakAlIna dharma sAdhanA, pR0 43 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 2. ataH vItarAga svasaMvedana jJAna se rahita jIvoM ko tIrtha bhramaNa se mokSa nahIM prApta ho sakatA: titthahaM titthu bhamaMtAhaM mUr3haha mokkhu Na hoi / NANa-vivajjiu jeNa jiya muNivara hoi Na soi // 5 // (paramAtma-prakAza, di0 khaMDa) jaba paramAtmA kA prAvAsa zarIra meM hI hai arthAta jo brahmAMDa meM vyApta hai. vahI piNDa meM sthita hai, to kevala citta zuddhi se usakA pAvana sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai| jaba mana nAnA prakAra kI vAsanAoM se virata ho jAtA hai, zarIra aura tatsambandhita padArthoM kI kSaNabhaMguratA ko jAnakara usase vimukha ho jAtA hai paura ekamAtra prAtma tatva kI hI ArAdhanA karatA hai to eka aisI avasthA AtI hai, jaba usake jJAna cakSu khula jAte haiM, vaha paramAnaMda kA anubhava karatA hamA, usI meM lIna ho jAtA hai athavA vaha svayaM paramAtmA bana jAtA hai| ise hI 'mAmarasya avasthA yA samarasI bhAva' kahA gayA hai| isI rasa kA anubhava karane vAlA nayA anya kisI rasa kI spRhA nahIM karatA : samarasakaraNaM vadAbhyAM paramapadAkhila piNDyoridAnIm / yadanubhava balena yoga niSThA itarapadeSu gataspRhA bhavanti / isa samaramIbhAva' meM lavaNavat ghulamila jAne para, apanI sattA kI paramamatA meM ekAkAra kara dene para kisI anya sAdhanA kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| jIva isI piNDa meM avasthita brahma se apanA abheda sambandha sthApita kara letA hai| yogIndu mUni ne kahA hai ki samarasI bhAva ko prApta hA sAdhaka saMkalpavikAra-rahita hokara aAtmasvarUpa meM ThaharatA hai, use 'saMvara nirjarA svarUpa' bhI kahA jAtA hai : acchaDa jittiu kAlu muNi appu saruvi nniliinn| saMvara Nijjara jANi tuhu sayala vi appa-vihINu // 38 // (paramAtma prakAza) imolie Apane citta zuddhi para atyadhika jora diyaa| Apane bAra-bAra kahA ki bandana aura pratikramaNa ko chor3akara, jIva ko zuddha citta sampanna honA anivArya hai| mana zuddhi ke binA saMyama sambhava nhiiN| citta zuddhi ke dvArA hI saMyama, zIla, tapa, jJAna, darzana, karmakSaya sambhava hai| vizuddha bhAva hI dharma hai| zuddha bhAva hI mukti mArga hai| citta zuddhi ke binA kisI bhI sAdhana se mukti sambhava nahIM : vadaMNu NiMdaNu paDikamaNu NANihiM ehu Na jutta / ekku ji melliviNANamau suddhau bhAu pavitta / / 6 / / . AcArya hajArI prasAda dvivedI-madhyakAlIna dharma sAdhanA pR0 45 se uddhRt|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya suddhahaM saMjamu sIlu tau suddhahaM daMsaNu NANu / suddhaI kammakkhau havai suddhau teNa pahANu // 67 // (paramAtma prakAza, adhyAya 2) citta zodhana mAtra se mAnava mana svaccha darpaNavat parama tatva kA AbhAsa karAne lagatA hai| mana bahirmukhI na rahakara antarmukhI ho jAtA hai| apane parama priya kA darzana pA anirvacanIya Ananda kA anubhava karatA hayA sAdhaka usa avasthA ko prApta ho jAtA hai, jisameM bAhya dharma kI apekSA nahIM rhtii| ve vismRta ho jAte haiN| taba pUjA karane kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| aura ThIka bhI to hai| jaba mana paramezvara se mila gayA aura paramezvara mana se, donoM samarama ho rahe to pUjA kise car3hAyI jAya ? maNu miliyau paramesaraho paramesaru ji maNassa / viNiNa vi samarasi hui rahia pujja car3hAva kassa // 4 // (muni rAmasiMha-pAhui dohA) isa sAmarasya avasthA ko prApta huaA sAdhaka akhila vizva ko 'brahmamaya' dekhane lagatA hai| bhautika padArthoM kI bhinnatA meM bhI use abhinnatva bhAsita hone lagatA hai| pApa-puNya, lAbha-hAni, guNa-doSa Adi kI vivecanA karanA to dUra rahA, usake bheda kI ora bhI sAdhaka kA mana nahIM jaataa| tabhI to muni yogIndu ne kahA thA ki kisakI samAdhi karU~ ? kisakI arcanA karU~? .sparzAsparza kA vicAra kara kisakA parityAga karU~ ? kisase mitratA aura kisase zatrutA karUM ? jahA~ kahIM dekhatA hUM, AtmA hI dikhAI par3atA hai : ko ? susamAhi kara ko acaMu chopu alopu karibi ko vaMcau / hala sahi kalahu keNa samANau jahi kahi jovau tahi appANau // 40 // ( yogasAra) isa prakAra karma se mukta hokara prAtmA zuddha-cetana-vyApAra-svarUpA ho jAtA hai| mithyAtva ke bandhana aura sImAeM mRNAlatantuvat TUTa jAte haiN| yahI siddha kevalI athavA AtmA kI mukta avasthA kahI gayI hai| yaha sAdhanA-patha rahasyavAda hI kahA jAyagA / zrI kundakundAcArya viracita 'apTapAhur3a kI bhUmikA meM zrI jagata prasAda ne bhI isI tathya ko svIkAra karate hae kahA hai ki janavAda kA AdhAra rahasyAnubhUti hai, kintu siddhAnta varNana meM spaSTa paddhati aura sarala sIdhI bhASA kA prayoga kiyA gayA hai, isase dharma ke prema aura sevA ke tatva Akara rahasyavAda ke AlocakoM se isakI rakSA karate haiN|' 1. Jainism is based on a mystic experience, but the doctrine has been worked out systematically and put in plain straight language, which makes it clear that it is not different from the religion of love and service, which the critics of mysticism would advocate.-Asta-Pahuda of Kundkundacharya, PartIIntroduction by Jagat Prasad, Page 18.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa tatIya adhyAya jaina rahasyavAdI kavi aura kAvya jaina kaviyoM kI upekSA ke kAraNa jaina sAhitya mUlataH dhArmika sAhitya hai| jaina kaviyoM ne chichale zRgAra athavA laukika AkhyAnoM kI apekSA dhArmika aura AdhyAtmika sAhitya kI racanA meM hI adhika ruci lI hai, yadyapi dharmetara sAhitya kI bhI unake dvArA kama mAtrA meM racanA nahIM huI hai| apabhraMza aura hindI meM inake dvArA aneka carita kAvya aura rAso grantha bhI likhe gaye haiM, jo aba dhIre-dhIre prakAza meM A rahe haiN| kintu ina kaviyoM kI adhika dharmaniSThA aura inameM se kucha kaviyoM kI AvazyakatA se adhika sAmpradAyika manovRtti ke kAraNa inake sAtha nyAya nahIM ho skaa| hindI sAhitya ke itihAsa meM inako ucita sthAna taka na mila skaa| prAcArya rAmacandra zukla jaise nikara kI dRSTi meM ye na jaMca sake aura inako mAtra dhArmika racanAkAra kaha kara itihAsa se nikAla diyA gyaa| kintu sthiti sadaiva samAna nahIM rahatI hai| satya aura guNa ko adhika dinoM taka chipAyA nahIM jA sktaa| jaina dhArmika racanAoM kA bhI naye sire se madhyayana huA aura unake mahatva para vidvAnoM kA dhyAna AkRSTa huaa| dhIre-dhIre yaha spaSTa huA ki unakI dhArmika racanAe~ bhI uccakoTi ke sAhitya meM pramukha sthAna rakhatI haiM aura hindI sAhitya se unako alaga kara dene kA tAtparya hogA, usake eka mahatvapUrNa prazasa hAtha dhonaa| sambhavataH prAcAya hajArI prasAda dvivedI ne sarvaprathama spaSTa zabdoM meM ghoSaNA kI ki "svayaMbhU, caturmukha, puSpadaMta aura dhanapAla jaise kavi kevala jaina hone ke kAraNa hI kAvya kSetra se bAhara nahIM cale jaate| dhArmika sAhitya hone mAtra se koI racanA sAhityika koTi se alaga nahIM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya kI jA sktii| yadi aisA samajhA jAne lage to tulasIdAsa kA rAmacaritamAnasa bhI sAhitya kSetra meM vivecya ho jAegA aura jAyasI kA padmAvata bhI sAhitya sImA ke bhItara nahIM ghusa skegaa| "bauddhoM, brAhmaNoM aura jainoM ke aneka AcAryoM ne naitika aura dhArmika upadeza dene ke lie loka kathAoM kA Azraya liyA thaa| bhAratIya santoM ko yaha paramparA paramahaMsa rAmakRSNadeva taka avichinna bhAva se calI AI hai| kevala naitika aura dhArmika yA AdhyAtmika upadezoM ko dekhakara yadi hama granthoM ko sAhitya sImA se bAhara nikAlane lagege ' to hameM AvikAvya se bhI hAtha dhonA par3egA, tulasI rAmAyaNa se bhI alaga honA par3egA, kabIra kI racanAoM ko bhI namaskAra kara denA par3egA aura jAyasI ko bhI dUra se daNDavat karake vidA kara denA hogA / rahasyavAdI kAvya racanA kA Arambha jaina kaviyoM kA dhyAna adhyAtma kI ora bhI gayA aura Arambha se hI ve AtmA paramAtmA, karma, mokSa Adi para apane vicAra vyakta karate rhe| aneka kavi uccakoTi ke sAdhaka bhI hue jisa prakAra apabhraMza bhASA giddhoM pIra nAthoM kI rahasyamayI racanAoM se gauravAnvita hai aura jisa prakAra kabIra, dAdU, sundara, rajjaba Adi santoM ne apanI svAnubhUtimayI vANiyoM se hindI kA akSaya bhAMDAra bharA hai, usI prakAra jaina rahasyavAdI kaviyoM kI bhI eka ghaTTa zrRMkhalA milatI hai| apabhraMza aura hindI ko to ina kavi sAdhakoM ne apane vicAroM kI bhivyakti kA mAdhyama banAyA hI, prAkRta aura saMskRta meM bhI uccakoTi ke granthoM kA praNayana kiyaa| 23 maine apabhraMza aura 5vIM zatAbdI taka ke hindI kaviyoM ko hI apane adhyayana kA viSaya banAyA hai, kintu yahA~ para prAkRta aura saMskRta ke una prAcAryoM kA ullekha kara denA bhI Avazyaka hai, jo paravartI muniyoM ke preraNAsrota rahe haiM aura jo rahasyavAda ke mUla usa haiN| prAkRta meM : jaina sAhitya AcArya kuMdakuMda se prArambha hotA hai| Apako hI jaina feat ko sarvaprathama lipivaddha karane kA zreya prApta hai| Apako hI prathama jaina rahasyavAdI kavi kahA jA sakatA hai Apake sAvirbhAva kAla ke sambandha meM kAphI matabheda haiM, kintu adhikAMza vidvAn grApako IsA kI prathama zatAbdI kA kavi mAnate haiN| ApakI sabhI racanAe~ prAkRta bhASA meM haiN| vaise to Apake 84 pAhur3a prasiddha haiM. kintu aSTapAhur3a hI upalabdha haiN| inameM se mokkhapAhur3a, bhAvapAhuDa aura liMgapAhuDa kA nAma rahasyavAdI racanAoM kI dRSTi se vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| samayasAra aura pravacanasAra bhI Apake uccakoTi ke 1. AcArya hajArI prasAda dvivedI- hindI sAhitya kA zrAdikAla, pR0 11, bihAra rASTra bhASA pariSad, dvi0 saM0, 1657, paTanA 3 /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda dArzanika grantha haiN| prAcArya kundakunda kA paravartI sAhitya para vyApaka prabhAva pdd'aa| yogIndu muni aura muni rAmasiMha Apako racanAoM se vizeSa rUpa se prabhAvita dikhAI par3ate haiN|' prAcArya kundakunda ke bAda prAkRta bhASA ke kaviyoM meM muni kArtikeya kA nAma AtA hai| zrI vinTaranitz2a ne inakA samaya IsA kI prathama zatAbdI ke lagabhaga mAnA hai| inakA likhA svAmI 'kArtikeyAnuprekSA' zreSTha graMtha hai, jisameM 12 anuprekSAnoM meM AtmA, paramAtmA, saMsAra kI nazvaratA, prAsrava, saMvara, nirjarA Adi kA vizada varNana hai| maMskana meM: saMskRta meM rahasyavAdI kAvya likhane vAloM meM pUjyapAda kA nAma vigatamA ullekhanIya hai| Apa tIsarI zatAbdI uttarArdha aura cauthI zatAbdI prathamArgha meM vidyamAna the aura vaidyaka, rasAyana, vyAkaraNa, nyAya, siddhAnta Adi aneka viSayoM para granthoM kI racanA kii| samAdhitantra athavA samAdhizataka, ApakA sundara AdhyAtmika grantha hai| isake aneka zlokoM kA yogIndu muni ke paramAtma prakAza para spaSTa prabhAva hai| zrI e0 ena0 upAdhye ne paramAtma prakAza kI bhUmikA meM isa prabhAva ko svIkAra kiyA hai| samAdhizataka ke atirikta jainendra vyAkaraNa, vaidyaka zAstra, sarvArthasiddhiH, ipTopadeza, Adi Apake pramukha grantha haiN| aApake 'samAdhitaMtra' ke hI samAna hindI meM 18vIM zatAbdI meM yazovijaya muni ne bhI 'samAdhintra' kI racanA kii| apabhraMza meM : apabhraMza bhASA rahasyavAdI sAhitya kI dRSTi se kAphI samRddha hai| saraha, kaNha Adi siddhoM ne isI bhASA ko cunA, nAthoM ne isI bhASA ko apanAyA aura 1. "A closer comparision would reveal that Yogindu has inherited many ideas from Kunda Kund of venerable name." (Shri A. X. L'padhe-Introduction of P. Prakasa, Page 27, 2. Karttikeya Samin, whose Kattigeyanupek kha ( Karttikeyanupr eksa enjoys a great reputation among the Jains, probably also belongs to this earlier period (Early Centuries of Christian cra - History of Indian Literature ( Vol II ) Page 577. 3. svAmI kArtikeya-kArtikeyAnuprekSA, bhArayIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, zyAma bAjAra, kalakattA, pra0 zrAvRtti, vIra nirvANa sambat 2447 / 4. zrI pUjyavAda-mamAdhitantra, vIra sevA maMdira, sarasAvA, sahAranapura, pra0 saMskaraNa (vi0 saM0 1666) 7. "It is to Kundakund. and Pujyapada, so faz as I have been able to study earlier works, that Yogindu is greatly indebted." Page 27.)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya AThavIM zatAbdI me 15vIM-16vIM zatAbdI taka aneka jaina muniyoM ne inI bhASA meM apanI racanAoM kA praNayana kiyaa| inameM yogIndu muni kA nAma sarvaprathama AtA hai, jinhoMne paramAtmaprakAza aura yogamAna nAmaka granthoM kI racanA kii| yogIndra muni ucca koTi ke manta the| unhoMne naMkIrNa mana-matAntaroM tathA sAmpradAyika vivAdoM meM na ulajhakara, svAnubhUti aura svasaMvedya jJAna ko pramukhatA dii| unhoMne jisa carama satya kA anubhava kiyA. umeyaSTa aura nirbhIka zabdAvalI meM abhivyakta kiyaa| ApakI racanAoM meM yadi jaina vizeSaNa haTA diyA jAya to unameM aura samakAlIna siddha racanAoM meM koI antara na raha jaaegaa| yogIndu muni ke pazcAta muni gamasiMha, lakSmIcandra, Anandatilaka. mayaMdiNa aura chIhala Adi pramukha kavi hue, jinakI racanAyeM vizuddha rahamyavAda kI koTi meM AtI hai| mani gasiMha 12vIM zatAbdI ke vavi the| inakA 'dohApAhuDa' prasiddha graMtha hai| Apane jaina nindvAnoM aura mAnyatAoM zrI baMdhI baMdhAI paripATI kA hI andhAnukaraNa nahIM kiyA hai aura na unakI pratyeka bAna ko svIkAra hI kiyA hai| unake samaya meM jaina dharma meM bhI jo vAhyADambara aura pApaNDa kA praveza ho gayA thA, Apane unakA spaSTa virodha kiyaa| yahI nahIM sahaja samAdhi, samarasI bhAva Adi jaina tara paripATiyoM. avasthAoM aura bhAvoM kA anumodana kiyaa| lakSmIcandra, Anandatilaka aura mayaMdiNa mujhe khoja meM prApta hue nae kavi haiN|' lakSmIcandra ne 11vIM zatAbdI meM 'dohANave hA kI racanA kI thii| Anandatilaka ne bArahavIM zatAbdI meM 'ANaMdA nAmaka eka choTA kAvya livA thA aura mahayaMdiNa kA vizAla kAvya-grantha 'dohApADa prApta huA hai| isameM 334 dohA chanda haiN| mUni rAmamiha ke dohApAhaDa' ke mamAna yaha bhI rahasyavAda kA acchA grantha hai| chIhala 16vIM zatAbdI ke karIva ke haiN| ApakI paMcasahelI' aura 'chIhala bAvanI' hindI sAhitya meM kAphI prasiddha haiN| DA0 ziva prasAda siMha ne apane zodhaprabaMdha 'sUrapUrva braja bhApA aura sAhitya meM chIhala para vistAra se vicAra kiyA haiN| chIhala zRGgArI kavi ke rUpa meM hI prasiddha rahe haiN| kintu unakI eka anya racanA 'Atma prativodha jayamAla' rahasyavAdI kAvya kI koTi meM AtI hai| yadyapi kavi ne isa racanA meM apanA nAma kahIM para bhI nahIM diyA hai tathApi yaha racanA unhIM kI mAnI jAtI hai| rAjasthAna ke jaina zAstra bhAMDAroM kI granthasUcI (dvitIya bhAga) meM isake kavi chIhala hI batAye gaye haiN| DA0 ziva prasAda siMha ko prApta prati meM kavi kA nAma chIhala hI diyA gayA hai| jaina sAhitya ke adhikArI vidvAn paM0 caina sukhadAsa (adhyakSa, digambara jaina saMskRta kAleja, 1. inakA vistRta paricaya Age diyA jA rahA hai| 2. dekhiye, du0 ziva prasAda siMha-mUra pUrva braja bhASA aura mAhitya (pR0 167 se 171 tk)|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda jayapUra) ne chIhala ko rahasyavAdI kavi mAnA hai, vaha isI racanA ke AdhAra para / Atma pratibodha jayamAla' apabhraMza bhASA meM likhA gayA hai| isa prakAra TIhala ne vidyApati ke samAna hindI-apabhraMza donoM ko apnaayaa| hindI meM-17vIM zatAbdI ke kavi : vikrama kI 17vIM zatAbdI hindI sAhitya kA svarNa yuga hai| isa zatAbdI meM jahA~ para eka ora bhakta pravara gosvAmI tulasIdAsa, sUradAsa, nandadAsa tathA apTachApa ke anya kavi apanI vANI se bhagavAna ke maryAdA rUpa, lIlA rUpa Adi kA vizada citraNa karate haiM, kezavadAsa jaise kavi rIti pradhAna aura alaMkAra pradhAna kAvya racanA kA zrIgaNeza karate haiM, vahA~ dUsarI ora banArasIdAsa, bhagavatIdAsa, rUpacanda aura Anandaghana Adi jaina-rahasyavAdI kavi apanI AdhyAtmika vANI se hindI kA gaurava bar3hAte haiN| banArasIdAsa isa yuga ke hI zreSTha kavi nahIM, apitu pUre hindI sAhitya meM gauravapUrNa sthAna ke adhikArI haiN| ApakarUpaka bar3e hI sabala, sarasa aura prabhAvazAlI haiN| Apane AtmA ko priyA aura paramAtmA ko priyatama mAna kara alaukika prema kA citraNa kiyA hai| 'zrI cUnar3I' bhagavatI dAsa kI mahatvapUrNa racanA hai| rUpacanda, yogIndu muni kA anusaraNa karane vAle kavi haiN| Anandaghana 17vIM zatAbdI uttarArdha ke viziSTa manta aura kavi haiN| santa sAhitya ke pramukha adhyetA zrI kSitimohana mena ApakI vANI se atyadhika prabhAvita pratIta hote haiN| Apane vINA, sammelanapatrikA aura vizvabhAratI Adi patrikAoM meM 'jaina marmI Anandaghana' nAma se kaI lekha likhakara Anandaghana ko kabIra kA samAna-dharmA sAdhaka siddha kiyA hai| 'Anandaghana bahottarI ApakI prasiddha racanA hai| Apake Upara haTayoga sAdhanA aura kabIra ke mata kA spaSTa prabhAva dikhAI par3atA hai| 18vIM zatAbdI ke kavi : 18vIM zatAbdI meM jahA~ eka ora rIti kAvya likhA jA rahA thA aura hindI ke adhikAMza kavi zRGgAra rasa ke varNana meM, nAyaka-nAyikA-bheda ke citraNa meM, nakha-zikha, sakhI-dUtI kI avatAraNA meM aura rAjAoM, bAdazAhoM kI hA~hajUrI aura mithyA prazaMmA meM apanI kAvya pratibhA kA durupayoga kara rahe the tathA kavitA ko dhanArjana kA zreSThatama sAdhana mAnakara 'prAkRta jana guNagAna' meM hI kavi kartavya kI iti-zrI samajha rahe the, vahA~ dUsarI ora muni yazovijaya, pANDe hemagaja, bhaiyA bhagavatIdAna aura dyAnatarAya Adi jaina kavi anaMga raMga aura lakSmI upAsanA se virata hokara ekAnta cintanA aura adhyAtma sAdhanA meM lIna the| muni yazovijaya Anandaghana ke samakAlIna the aura mer3atA meM Anandaghana ke mAtha kucha mamaya taka rahe bhI the| Anandaghana kI sAdhanA kA Apa para kAphI prabhAva par3A thaa| 'mamAdhitanta' ApakI sundara racanA hai| isako dekha kara zrI motIlAla menAriyA ko bhI bhrama ho gayA aura unhoMne anumAna lagAyA ki yoni koI niraMjanI sAdhU rahe hoNge|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya pAMDe hemarAja kI eka navIna racanA 'upadeza dohA zataka' prApta huI hai / yaha eka acchI rahasyavAdI kRti hai| bhaiyA bhagavatIdAsa kA brahma vilAsa' brahma meM vilAsa karAne vAlA kAvya hai / brahmavilAsa ke anna meM saMlagna citravaddha kAvya ko dekhane se pratIta hotA hai ki Apa para rItibaddha kAvyoM kA bhI kucha prabhAva par3A thA / dyAnatarAya kA 'dyAnata vilAsa' eka vizAlakAya grantha hai| isameM unakI vibhinna phuTakala racanAe~ saMgrahIta haiN| inameM dhArmikatA kA puTa adhika hai tathApi inakI kucha racanAe~ aura phuTakala pada adhyAtma-rasa se ota-prota haiM / 27 ina pramukha kaviyoM ke atirikta 18 vIM zatAbdI ke katipaya anya kaviyoM meM bhI rahasyabhAvanA pAI jAtI hai, kintu inameM sAmpradAyikatA kI mAtrA adhika hai / ataeva inako maiMne rahasyavAdI kaviyoM kI koTi meM nahIM rakkhA hai| aise kaviyoM meM bhUdharadAsa, vinayavijaya, daulatarAma Adi kA nAma liyA jA sakatA hai / bhUdharadAsa ko kucha vidvAn rahasyavAdI kavi mAnane ke hI pakSa meM haiM, kintu unake tInoM granthoM-jaina taka, pArzvapurANa aura padasaMgraha meM jaina pUjA paddhatiyoM evaM tIrthaGkaroM kI stutiyoM kI hI pradhAnatA hai / pada saMgraha aura jainazataka ke do-cAra padoM meM avazya AdhyAtmikatA kA puTa haiM / kinnu mAtra isase koI rahasyavAdI nahIM ho jaataa| 18vIM zatAbdI ke bAda ke kavi : 18vIM zatAbdI ke pazcAt bhI adhyAtma kI yaha dhArA pravAhita hotI rahI aura aneka kaviyoM dvArA prAcIna paramparA kA pAlana hotA rahA, yadyapi koI ucca koTi kA sAdhaka nahIM huA / 19vIM zatAbdI ke choTe-moTe kaviyoM meM vRndAvana, budhajana, dIpacanda, cidAnanda aura bhAgacanda kA nAma AtA hai / ye kavi bhI hamArI adhyayana sImA ke bAhara par3ate haiM / ataeva ina para vistAra se vicAra nahIM kiyA gayA hai / kucha nae kavi : khoja meM kucha racanAe~ aisI bhI prApta huI haiM, jinake racanAkAroM ke sambandha meM koI vizeSa jAnakArI nahIM prApta ho skii| aise kaviyoM meM 'brahmadIpa' kA nAma sarvaprathama AtA hai / inakI do racanAeM 'adhyAtma bAvanI yA brahma vilAsa' aura 'manakarahA rAsa' tathA kucha phuTakala pada prApta hue haiN| brahmadIpa ke atirikta jJAnAnanda kA nAma bhI nae kaviyoM meM liyA jA sakatA hai| inhoMne 'saMyama taraMga' nAmaka eka AdhyAtmika grantha kI racanA kI thii| inameM 37 pada haiM / racanAkAla jJAta nahIM hai / isakI eka hastalikhita prati abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM surakSita hai / ' antima pada isa prakAra hai| - 1. rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita hindI granthoM kI khoja ( caturtha bhAga, pR0 157 )
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda raho baMgale meM bAlama karU~ tohe rAjI re / ra // Teka / / nija pariNati kA anupama vaeNgalA, saMyama koTa sugAjI re // 20 // caraNa karaNa saptati kagurA, ananta virajathaMma sAjI re r0||1|| sAta bhUmi para niramaya kheleM, nirveda parama pada lAI re ra // vividha tatva vicAra sukhar3I, jJAna darasa surabhi bhAI re raa2|| ahanizi ravi zazi karata vikAsA, salila amIrasa dhAI re r|| vividha tUra dhuni sAMbhala bAlaka, sAdabAda agavAI re |r // 3 // dhyeya dhyAna laya car3hI hai khumArI, utarI kabahu~ na rAmI re r|| muni nidhi saMyama dharanI vAcA, jJAnAnanda sukha dhAmI re |r0||4|| jaina kavi aura kAvya kA saMkSipta paricaya dene ke bAda aba pramukha kaviyoM ke sambandha meM vistAra se vicAra kara lenA bhI Avazyaka hai| ata: prAkRta, apabhraMza aura hindI ke viziSTa rahasyavAdI jaina kaviyoM ke vyaktitva aura kRtitva kA vistRta paricaya diyA jA rahA hai : (1) kundakundAcArya zrI kundakandAcArya jaina sAhitya aura darzana ke Adi AcArya mAne jAte hai| jaina siddhAntoM ko sarvaprathama lipibaddha karane kA zreya Apako hI prApta hai| jaina paramparA meM ApakA sthAna bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda hI AtA hai aura Apako usI prakAra pUjya dRSTi se dekhA bhI jAtA hai : maMgalaM bhagavAna vIro, maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAcAryo, jainadharmo'stu maMgalaM // ApakA AvirbhAva kaba aura kahA~ haA thA? isa para vidvAnoM meM matabheda hai| mAmAnyatayA Apako I0 pUrva tIsarI zatAbdI se lekara I0 ke bAda pA~cavIM zatAbdI taka ghasITA jAtA hai| kRndakandAcArya ne svayaM apane viSaya meM kucha nahIM likhA hai, kevala bodhapAhur3a kI gAthA naM0 61 meM apane ko 'bhadrabAhu' kA ziSya batAyA hai : saddaviyAro bhUo bhAsAmuttepu jaM jiNe kahiyaM / so taha kahiyaM NAyaM sIseNa ya bhaddabAhussa // 61 // ' isa gAthA ke do prakAra se artha lagAe jA sakate haiM : (3) zabda vikAra meM utpanna, akSara rUpa meM pariNata bhApAsUtra meM jinadeva meM jor3A gayA. vaha bhadrabAha nAmaka paMcama dhanake valI ne jAnA aura apane ziSyoM ma yahA (vahI jJAna gipya paramparA se vRndakundAcArya ko prApta huA) / 1. zrI kundakundAcArya viracita 'aSTapAhuDa ke antargata bodhapAhur3a kI gAthA naM. (61.62, prakAzaka, muni zrI anantakIrti granthamAlA samiti (bambaI ) prathamAvRti, vIra ni0 saM0 2450 / )
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 26 (2) jo jinendradeva ne kahA, vahI dvAdazAMga meM zabdavikAra se pariNata huA aura bhadrabAhu ke ziSya ne usI prakAra jAnA hai tathA kahA hai / ' bodhapAhar3a' kI 6vIM gAthA meM bhadravAha kA thor3A paricaya mila jAtA hai| usameM kahA gayA hai ki dvAdazAMga ke jJAtA tathA caudaha pUrvAGga kA vistAra se prasAra karanevAle gamaka gurU zrunajJAnI bhagavAna bhadrabAhu kI jaya ho : 'vAdasa agaM viyANaM ca udsa puvvaMgaviulavittharaNaM / suyaNANi bhadrabAhu gamayagurU, bhayabao jyo||2|| digambaroM kI paTTAvalI meM do bhadrabAhuoM kA ullekha milatA hai| prathama bhadravAhu kI mRtyu mahAvIra svAmI ke nirvANa ke 160 varSa vAda arthAt I0 pU0 365 meM huI aura dUsare kI 515 varSa pazcAta arthAta 12 varpa I0 pU0 meM hii| zrI vinTaranitz2a ke anusAra kundakundAcArya ImA kI prathama zatAbdI meM vidyamAna the aura sambhavataH ve bhadrabAhu dvitIya ke ziSya the| bodhapAhar3a kI ravIM gAthA meM bhadravAha ko 'zratajJAnI' yA zratakevalI batAyA gayA hai| bhadravAha prathama hI zrutakevalI the, kyoMki aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki cAra pUrva graMtha to prathama bhadravAha ke bAda hI lupta ho gaye the aura vahI antima caudaha pUrvo ke jJAtA the / ataeva donoM gAthAeM prathama bhadrabAha se hI sambaddha pratIta hotI haiM, kintu bhadravAha prathama I0pU0 tIsarI zatAbdI meM hue the aura kundakundAcArya ke usa samaya vartamAna hone ke koI pramANa nahIM milte| ata: bahuta sambhava hai ki zrI kundakundAcArya bhadrabAhu prathama ke pratyakSa gipya na hokara unakI zipyaparamparA meM Ate hoN| 'bhAratIya sAhitya ke itihAsa (A History of Indian Litt.) kI eka pAda TippaNI se bhI isI kI puSTi hotI hai| usameM kundakundAcArya ko bhadrabAhu prathama kI zipya paramparA meM pA~cavA~ ziSya mAnA gayA hai| 1. The Digambars tell us, however, that there were two Bhadrabahus, the first of whom died 162 years after the Nirvana of Mahavira (i. e. 365 B. C.) and the second 515 years after the Nirvana ( i.e. 12 B. C. )............. .. Kundkunda, who, aecording to the Pattavali of the Digambaras, lived in the first century A. D. calls himself a pupil of Bhadrabahu, perhaps referring there by to Bhadrababu II-A. winternitz-A History of Indian Literature, Voll. II. 2. According to a Digambara Pattavali, he ( Kundkund) is the fifth in the genealogical tree of teachers, beginning with Bhadrabahu'-.I. Winternitz -A History of Indian Literature ( Foot Note, Page 476).
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda grantha : - zrI kundakundAcArya jaina paramparA meM pA~ca nAmoM se vikhyAta rahe haiM / tees kI TIkA meM TIkAkAra zrutasAgara ne pratyeka pAhur3a ke anta meM inake pAMca nAma diye haiM zrI padmanaMdikundakundAcArya vakragrIvAcAryailAcArya gRddhapRcchAcArya nAma paMcaka virAjitena / ' Apake janma aura jIvana ke samAna Apake graMthoM kI saMkhyA ke sambandha meM bhI matabheda hai / kucha graMtha to paravartI lekhakoM dvArA likhe gaye aura kuMdakuMda ke nAma se pracalita kiye gaye / unake likhe ye grantha batAye jAne haiM : (1) caurAsI pAhuDa - 'pAhuDa' yA prAbhRta likhane kI paramparA kuMdakuMda meM hI prArambha hotI hai aura aneka jaina vidvAnoM dvArA 'pAhuDa' likhe jAte haiM / 'pAhuDa' zabda 'prAbhRta' kA apabhraMza hai / 'gommaTasAra jIvakAMDa' kI 341vIM gAthA meM isa zabda kA artha 'adhikAra' batalAyA gayA hai- 'ahiyAro pAhuDayaM / usI grantha meM samasta zrutajJAna ko 'pAhuDa' kahA gayA hai| DA0 hIrAlAla jaina ne isI AdhAra para 'pAhuDa' kA artha 'dhArmika siddhAMta saMgraha' kiyA hai / hamAre vicAra se 'pAhuDa' zabda kA tAtparya kevala dhArmika siddhAMta saMgraha' hI nahIM hai, apitu yaha zabda kisI viSaya para likhe gaye vizeSa lekha, kAvya yA prakaraNa kA bodhaka rahA hai / kuMdakuMdAcArya ke jo 'caurAmI pAhuDa' batAye jAte haiM, ve bhI jIvana kI vibhinna samasyAoM se sambaddha rahe hoNge| 'caurAsI pAhuDa' aba upalabdha nahIM haiM, kevala 'aSTapAhuDa' nAmaka eka grantha milatA hai| isameM jo 'ATha pAhuDa' haiM, vaha darzana, caritra, sUtra, bodha, bhAva, mokSa, liMga aura zIla Adi para likhe gaye bhinna-bhinna prakaraNa hI hai| ( 2 ) rayaNasAra - 162 zlokoM ke isa grantha meM gRhastha tathA bhikSuoM ke dharma kA varNana hai / (3) vArasa aNuvekkhA - isameM 99 gAthAe~ haiM / isameM jainadharma kI bAraha bhAvanAoM kA vivaraNa hai| ( 4 ) niyamasAra - isameM darzana, jJAna, caritra ke mahatva para prakAza DAlA gayA hai / (5) paMcAstikAya - isameM jIva-tatva aura ajIva-tatva kA varNana hai / ( 6 ) samayasAra - kundakundAcArya kA sarvottama dArzanika grantha hai / isameM kavi kI pratibhA kA pUrNa vikasita rUpa dikhAI par3atA hai / ( 7 ) pravacanasAra - yaha bhI eka darzana sambandhI grantha hai | 1. muni rAmasiMha dohA ko bhUmikA, pa0 13 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya kundakunda prathama rahasyavAdI kavi : AcArya kundakunda yadyapi eka dArzanika vyAkhyAtA ke rUpa meM hI prasiddha haiM aura unake grantha jaina darzana ke saMdarbha-grantha mAne jAte haiM tathApi Apake kAvya meMvizeSa rUpa se bhAvapAhuDa, mokkhapAhuDa, liMgapAhuDa aura bodha pAhuDa meM kucha sthala aise haiM, jinheM hama 'rahasyavAda' kI koTi meM rakha sakate haiN| vastutaH ina graMthoM se paravartI jaina rahasyavAdI kavi vizeSa rUpa se prabhAvita hue haiM aura unakI hI preraNA para Age bar3e haiM / yogIndu muni ke 'paramAtmaprakAza' aura 'yogasAra para tathA muni rAma siMha ke 'pAhuDadohA' para to ina granthoM kI spaSTa chApa hai aura aneka gAthAe to thor3e se zabda-parivartana ke sAtha usI prakAra rakha dI gaI haiN| AtmA-paramAtmA pApa-puNya, bAhyacAra Adi ke sambandha meM jo mAnyatAeM kundakundAcArya kI haiM, unhIM kA poSaNa aura vistAra paramAtmaprakAza' aura 'pAhuDadohA' Adi meM dekhA jA sakatA hai / Apa 'mokSapAhuDa' meM AtmA ke tIna svarUpoM kA varNana karate hue kahate haiM ki AtmA tIna prakAra hai- aMtarAtmA bahirAtmA aura paramAtmA / antarAtmA ke upAya se bahirAtmA kA parityAga kara paramAtmA kA dhyAna karo : tipayAro so appA paramaMtaravAhiro hu dehINaM / tattha paro mAijjai, aMtovAeNa caehi bahirappA ||4|| 31 isI prakAra yogIndu muni AtmA ke svarUpa para prakAza DAlate hue kahate haiM ki AtmA tIna prakAra kA hai-mUr3ha, vicakSaNa aura brahmapara / mRr3ha arthAt mithyAtvarAgAdi rUpa pariNata huA bahirAtmA, vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAna rUpa se pariNamana karatA huA antarAtmA aura zuddha svabhAva paramAtmA / jo deha ko hI AtmA mAnatA hai, vaha mUr3ha hai| -- mUDha, vikkha, baMbhu para appA tivihu havei | appA jo mui so jaNu mRr3ha havei || 13 // ( paramAtma prakAza ) zrI kundakundAcArya tInoM ke svarUpa ko spaSTa karate hue punaH kahate haiM ki indriyoM ke sparzanAdi ke dvArA viSaya jJAna karAne vAlA vahirAtmA hotA hai / indriyoM se pare mana ke dvArA dekhane vAlA, jAnane vAlA 'maiM hUM' aisA svasaMvedana gocara saMkalpa antarAtmA hai aura dravyakarma ( jJAnAvaraNAdi ) bhAva karma ( rAga-dveSamohAdi ) nokarma ( zarIra Adi ) kalaMka mala rahita ananta jJAnAdi guNa sahita paramAtmA hai : akkhANi bahirA antarappA hu appakappo / kammalaMka vimuko paramappA bharaNAe devo ||5|| ( mokSa pAhuDa ) Apane bar3e hI spaSTa zabdoM meM yaha kahA thA ki AtmA aura paramAtmA meM koI tAtvika bheda nahIM hai| bAhyAvaraNa yA pudgala ke saMyoga ke hI kAraNa
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda AtmA apane svarUpa se anabhijJa ho jAtA hai| donoM meM kevala paryAya bheda hotA hai| anAva pratyeka AtmA karmAdi se mukta hokara usI prakAra paramAtmA bana makatA hai. jima prakAra suvarNa-pApANa zodhana sAmagrI dvArA svarNa zuddha bana jAtA hai : 'aisoiNa joeNaM suddha hemaM havei jaha tahaya / kAlAI laddhIye appA paramappo havadi // 24 // (mokSa pAhur3a) imIlie Apane vAhyAcAra kA khaNDana kiyaa| yahA~ taka ki jaina dharma ke mula AdhAra liMga grahaNa' Adi kA bhI virodha kiyA aura kahA ki jo sAdhU vAhA liga se yukta hai, abhyantara liMga rahita hai, vaha AtmasvarUpa se bhraSTa hai aura mokSa-patha-vinAyaka hai : bAhiraliMgeNa judo abhaMtara liNgrhiypriymmo| so sagacarittabhaTTho mokkhapahaviNAsago sAhU // 61 / / (mokSa pAhuDa) ApakA nizcita vizvAsa thA ki aise vyakti ko mokSa nahIM mila sakatA jo bhAva me rahita hai, vaha cAhe aneka janmoM taka vividha prakAra ke tapa karatA rahe aura vastroM kA parityAga kara deM : bhAvarahio sijmai jai vi tAM carai koddikoddiio| jammanarAi bahuso laMbiyahattho galiyavattho // 4 // (bhAvapAhuDa) ukta kathana meM aise digambaroM kA virodha kiyA gayA hai, jo vastra parityAga karane mAtra se hI apane ko mokSa kA adhikArI mAna lete the| Apako yadyapi svayaM digambara mAnA jAtA hai aura digambara jainoM meM Apa pUjya bhI haiM tathApi Apa kevala nagnatA ko hI middhi kI kasauTI mAnanevAle jainoM para kisa nirmamatA se prahAra karate the. yaha nimnaligvina gAthA se spaSTa ho jAtA hai : 1. tucana eha ju appA mo paramamA kamma-visameM jAya u jappA / jAmaI jAgAi appe appA tAmaI so ji deu paramayA // 174 / / jo paramappA NANama u mo hauMdeu aNaMtu / jo hara mI paramapyu para eha u bhAvi bhiMtu 175| (yoganduni-paramAma prakAza, pa.0 317) 2. tulanIya - vapatava maMjama mana guga madada mova Na bunu / jAvaNa jANai ikka para muddhau bhAu pavitu / / ( yogasAra, pR0 377)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya Naggo pAvai dukkhaM raNaggo saMsArasAyare bhmii| NaggoNa lahai bohiM jiNabhAvagaNa vajjio sui / / 8 / / (bha.vapAhu) arthAt nagna sadaiva duHkha ko prApta hotA hai. nagna saMsAra-sAgara meM bhramaNa karatA hai| jina bhAvanA-bajita nagna jJAna ko nahIM prApta kara sakatA hai| svasaMvedyajJAna aura pustakIya jJAna meM bhArI aMtara hai| sabhI saMtoM ne yaha svIkAra kiyA hai ki mAtra vAhyajJAna yA pustakajJAna se koI bhI vyakti parama tatva' ko jAna nahIM sktaa| usake lie anubhUti aura svasaMvedyanAna kI apekSA hoto hai| zrI kundakundAcArya kahate haiM ki aneka zAstroM ko par3hanA tathA vahavidhi bAhya caritra karanA, vAla-caritra ke samAna hai, prAtma-svabhAva ke pratikUla hai : jadi par3hadi bahusudANi ya jadikahidi bahubihaM caaritN| taM bAlasuddha caraNaM havei appassa vivarIdaM // 10 // (mokSa pAhuDa) samayasAra zrI kundakunda kA pramukha graMtha hai| isameM jIva-ajIva, kartAkarma, pUNya-pApa, saMvara-nirjarA, baMdha-mokSa prAdi kA vizada vivecana kiyA gayA hai| sAmAnyata: yaha zuddha darzana sambandhI grantha hai| lekina prAtmA-paramAtmA yA baMdha-mokSa kA varNana karate samaya kavi yatra-tatra bhAbuka ho jAtA hai aura ThIka usI zailI ko apanA letA hai, jo usake 'mokSapAhaDa' yA 'bhAvapAra' kI hai aura taba usake grantha meM rahasyavAdI bhAvanA kI eka jhalaka mila jAtI hai| vaha korA bauddhika nahIM raha jAtA, usakA hRdaya pakSa prabala ho uThatA hai aura vaha ajJAta loka kI yA anirvacanIya bAteM kahane lagatA hai| kahIM prAtmA kA vAstavika svarUpa. kahIM karmabaMdha kA svarUpa, kahIM karma vadhana ko rokane kA upAya, isa prakAra mahatvapUrNa viSayoM para ve apanA hRdaya niHsaMkoca bhAva se kholate jAte haiN| kisI kisI jagaha to aisA pratIta hone lagatA hai ki lekhaka buddhi se pare kI anubhava kI kahAnI kaha rahe haiN|" 1. tulanIya jamu maNi NANu Na viphurai kamyahaM heu karaMtu / so muNi pAvai sukkhu Navi sayalaI sattha muNaMtu ||24|| (muni rAmasiMha-pAhuidohA) 2. gopAladAsa jIvAbhAI paTela-kundakundAcArya ke tIna ratna, pR0 18, pra0 bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pra0 saMskaraNa, pharavarI, 1648 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda (2) kAtikeya muni paricaya: 'katigeyANa pevagyA yA 'kArtikeyAnuprekSA' ke kartA zrI muni kArtikeya ke samaya aura jIvana kA koI prAmANika ullekha nahIM miltaa| kiMvadantiyoM aura dhArmika kathAnoM ne unake jIvana ko adhika rahasyamaya banA diyA hai| vidvAnoM ne unake AvirbhAva kAla kI kalpanA eka ora vikrama samvat kI do-tIna zatI pUrva taka kI hai to dUsarI ora unheM IsA kI chaThI zatAbdI ke bAda taka kA mAnA gayA hai| maukhika paramparAoM ke AdhAra para zrI pannAlAla ne kumAra kA prAvirbhAva vikrama kI do-tIna zatAbdI pUrva svIkAra kiyA hai|' zrI vintaranitz2a ke anusAra kArtikeya muni IsA kI prathama zatAbdI meM vidyamAna the| zrI e0 ena0 upAdhye ne kArtikeyAnuprakSA ko eka gAthA aura yogIndu muni ke 'yogasAra' ke eka dohe kI samAnatA kA ullekha karate hue svAmI kArtikeya ko yogIndu muni kA paravartI mAnA hai| unhoMne yogIndu muni kA samaya IsA kI chaThI zatI mAnA hai| isa prakAra unake mata se svAmI kArtikeya chaThI zatAbdI ke bAda hue| AcArya kundakunda jaina paramparA ke prathama prAcArya mAne jAte haiN| jainoM meM aisA vizvAsa hai ki kundakundAcArya ne hI sarvaprathama mahAvIra svAmI ke upadezoM ko lipibaddha kiyaa| unakA samaya IsA kI prathama zatI mAnA gayA hai| ataeva isake pUrva svAmI kArtikeya ke astitva kI kalpanA tarka saMgata nahIM pratIta hotii| zrI e. ena upAdhye kA niSkarSa bhI kinhIM puSTa pramANoM para AdhArita nahIM hai| 'kAtikeyAnuprekSA' kI jisa gAthA (279) kA AdhAra yogasAra kA dohA (65) batAyA gayA hai, vaha dohA hI gAthA kA parivartita rUpa ho sakatA hai| isake atirikta kevala eka gAthA aura dohA ke samAna bhAva ko dekha kara eka kartA ko dUsare kA paravartI yA pUrvavartI bhI kaha denA ucita nahIM pratIta hotaa| do mahAkaviyoM yA mahApuruSoM meM samAna bhAvoM yA vicAroM kA pAyA jAnA eka sAdhAraNa bAta hai| aise samAna bhAvoM ko dekhakara dUsare ke dvArA prathama kA bhAvApaharaNa bhI nahIM kahA jA sktaa| phira yogIndu muni kA samaya bhI chaThI zatAbdI nahIM hai| vastuta: ve AThavIM-navIM zatAbdI ke kavi haiN| ataeva ina tathyoM se kArtikeya ke jIvana para koI prakAza nahIM pdd'taa| isase kevala itanA hI anumAna hotA hai ki ve IsA kI prathama zatI yA usake kucha samaya bAda hI hue| 1. paramAnma prakAza kI bhUmikA, pR065 / 2. Kartikeya Svamin, too probably, belong to the first Centuries of the Christian era-M. Winternitz-A History of Indian Literature. Page 477. As to the relative periods of Yugindu and Kumara the former in all probability is earlier than the latter. ( Paramatma Prakasa-introduction, page 65 )
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 35 kArtikeya muni kA eka grantha 'kAttigeyANupekkhA' milatA hai| isako prastAvanA meM eka gAthA dI huI hai| gAthA isa prakAra hai :koheNa jo sampadi muraNaratiriehiM karimANe vi / uvasagge virauddve tassa khimA gimmalA hodi ||664 || inake nIce likhA hai ki "uparyukta gAthA se kevala itanA spaSTa hotA hai ki svAmI kArtikeya muni krauMca rAjA kRta upasarga jIti devaloka pAyA" / kintu krauMca rAjA kaba huA ? aura yaha gAthA TIkAkAra ne kahAM se lI ? yaha spaSTa nahIM hotA / isa grantha para tIna TIkAoM kA patA calatA hai| prathama TIkA vaidyaka grantha ke racayitA digambara jaina vANabhaTTa kI hai, dUsarI TIkA padyanandI ke prAcArya ke paTTa para likhita zrI zubhacandrAcArya kI hai aura tIsarI kisI anya vidvAn dvArA kI huI saMskRta chAyA hai| inameM zubhacandra kI TIkA kA samaya san 1556 I0 hai, anya kA TIkA kAla jJAta nahIM hai| isa graMtha kI gAthA naM0 25 meM prayukta "kSetrapAla" zabda ke AdhAra para zrI e0 ena0 upAdhye ne anumAna lagAyA hai ki kumAra kavi sambhavataH dakSiNa pradeza meM hue the / dakSiNa meM isa nAma ke kaI vyaktiyoM kA ullekha bhI milatA hai| kintu kisI anya prAmANika sAmagrI ke abhAva meM inake sambandha meM nizcita aura antima rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA | kArtikeyAnuprekSA kA viSaya : kArtikeyAnuprekSA dvAdana anuprakSA meM likhI gaI hai| jainoM meM anuprakSA kA vizeSa mahatva hai / unake dvArA kaI anuprekSA grantha likhe bhI gaye haiM, jinameM zrAcArya kundakunda, vaTTakera grora zivArya ke granthoM kA vizeSa mahatva hai / 'granuprakSA' kA artha hotA hai - 'vAra-vAra cintana karanA' / eka anupra ekSA ke antargata eka ho viSaya para vistAra se vicAra kiyA jAtA hai | kArtikeyAnuprekSA kI bAraha anukSAoM kA krama isa prakAra adhava, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, grAsrava, sarvara, nirjarA, loka, durlabha aura dharma / adhruvAnuprekSA meM saMsAra kI nazvaratA kA varNana hai / kavi ne dRSTAntoM aura rUpakoM dvArA yaha samajhAyA hai ki saMsAra meM jo vastu utpanna hu hai, usakA niyamata: vinAza hogA / janma ke sAtha maraNa, yuvAvasthA ke sAtha vRddhAvasthA aura lakSmI ke sAtha vinAza jur3e hue haiN| parijana, svajana, putra, kalatra, mitra, lAvaNya, gRha, godhana Adi sabhI kucha navIna megha ke samAna caMcala haiN| jisa prakAra mArga meM pathikoM kA saMyoga hotA hai, usI prakAra saMsAra meM bandhu bAndhavoM kA sAtha asthira hai : 1. bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, zyAma bAjAra kalakattA se prakAzita, pra0 zrAvRtti, vIra ni0 saM0 2447 |
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda athiraM pariyaNasayaNaM pucakalattaM sumattalAvaNNaM / nihagohaNa savvaM NavaghaNavideNa sAritthaM // 6 // paMthe pahiyajamA jaha saMjoo havei khaNamitta / vaMjamA ca tahA saMjoo addhuo hoI // 8 // manukSA meM sAMsArika bhayoM aura jIva kI asurakSA kA varNana hai| maMjamAva meM jIva ke vAra-bAra janma lene aura matyU ko prApta hone tathA viSaya mavoM kI aNikatA kA vivecana hai| ekatvAnaprekSA meM jIva kI ekatA kA pratipAdana hai| agucitvAnuprekSA meM zarIra kI malinatA aura nazvaratA kA citraNa hai| isI prakAra bAda meM santa sundaradAsa ne deha kI malinatA kA kA varNana kiyA hai / isake pazcAt kavi ne AtmA aura zarIra meM antara, mAtmA kI avasthAoM-bahirAtmA, antarAtmA. paramAtmA aura SaDa dravyoM Adi kI vivecanA kI hai| prAyaH sabhI jaina kaviyoM ne prAtmA kI tIna avasthAoM ko svIkAra kiyA hai aura tIsarI avasthA (paramAtmA) ko prApta honA hI sAdhakoM aura muniyoM kA lakSya batAyA hai| lekina svAmI kAtikeya ke vivecana meM anya muniyoM ke varNana se thor3A antara milatA hai| unhoMne bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kA lakSaNa to vahI batAyA hai, jo anya kaviyoM-kundakundacArya yA yogInda muni ko svIkArya hai| kintu unhoMne antarAtmA aura paramAtmA ke bhI kramazaH tIna aura do upabhedoM kI kalpanA kI hai| antarAtmA ke sambandha meM unakA kahanA hai ki jo jiNavANI meM pravINa hai, jo zarIra aura AtmA ke bheda ko jAnate haiM aura jinhoMne pATha mada jIta lie hai, ve utkRpTa, madhyama aura jaghanya nAmaka tIna prakAra ke antarAtmA kahe jAte haiN| paramAtmA bhI do prakAra ke hote haiM-arahanta maura siddh| jo zarIra dhAraNa kiye hue bhI kevala jJAna se sakala padArthoM ko jAnate haiM, ve parahanta haiM aura jJAna hI jinakA zarIra hai arthAta paMcabhautika zarIra ko jo tyAga cuke haiM aura jo sarvottama sukha ko (nirvANa ko) prApta ho cuke haiM, ve siddha kahalAte haiM / anta meM svAmI kArtikeya ne nAstitva kA khaNDana kiyA hai aura pAtmA tathA paramAtmA meM niSThA vyakta kI hai| 1. jI jina vayaNe kumalI bhedaM jAgAMti jIva dehANaM / ' Ni vijayaduiTamayA antaraappA ya te tibihA // 164|| . paramappA vi ya duvihA arahaMtA taha ya siddhA ya // 12 // 3. samIrA aghaMnA kevalaNANeNa nuNiyasabalatthA / NANamarIya siddhA satruttama mukkhasaMpattA // 16 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya (3) yogIndu muni apane anta:prakAza se sahastroM ke tamapUrNa jIvana meM jyoti kI zikhA prajvalita karane vAle aneka bhAratIya sAdhakoM, vicArakoM aura santoM kA jIvana Aja bhI timirAcchanna hai| ye sAdhaka apane sambandha meM kucha kahanA sambhavataH apane svabhAva aura paripATI ke viruddha samajhate the| isIlie apane kAryo aura caritroM ko adhikAdhika gupta rakhane kA prayAsa karate the| yahI kAraNa hai ki Aja hama una manISiyoM ke jIvana ke sambandha meM koI prAmANika aura vistRta tathya jAnane se vaMcita raha jAte haiM aura una taka pahuMcane ke lie parokSa mArgoM kA sahArA lete haiM, kalpanA kI ur3AneM bharane haiM aura anumAna kI bAteM karate haiN| nAmakaraNa: zrI yogIndu deva bhI eka aise sAdhaka aura kavi ho gae haiM, jinake viSaya meM prAmANika tathyoM kA abhAva hai| yahA~ taka ki unake nAmakaraNa-kAla-nirNaya aura graMthoM ke sambandha meM kAphI matabheda hai| paramAtmaprakAza meM unakA nAma 'joindu" pAyA hai| brahmadeva ne 'paramAtmaprakAza' kI TIkA meM prApako sarvatra 'yogInda' likhA hai| zratasAgara ne 'yogIndradeva nAmnA bhaTTArakeNa' kahA hai| paramAtma prakAza kI kucha hastalikhita pratiyoM meM yogendra' zabda kA prayoga huA hai| 'yogasAra' ke antima dohe meM 'jogicanda' nAma AyA hai| mujhe 'yogasAra' kI do hastalikhita pratiyA~ jayapura ke zAstra bhAMDAroM meM dekhane ko milii| eka prati (guTakA naM0 54) Amera zAstra bhAMDAra meM aura dUsarI 'TholiyoM ke maMdira ke zAstra bhAMDAra' meM surakSita hai| isa prati kA lipikAla saM0 1827 haiM-'saM0 1827 miti kAtI vadI 13 likhii|' TholiyoM ke maMdira vAlI prati ke anta meM likhA hai.-'iti yogenda deva kRta-prAkRta dohA ke Atmopadeza sampUrNa / ' ukta prati kA aMtima dohA isa prakAra hai : 'saMsAraha bhayabhItaeNa jogacanda muNieNa / appA saMvohaNa kayA dohA kavvu miNeNa / / 18 / / zrI e. ena0 upAdhye dvArA sampAdita yogasAra ke dohA naM0 108 se yaha thor3A bhinna hai| isake prathama caraNa meM bhayabhIyaeNa' ke sthAna para 'bhaya bhItaeNa' 1. bhAvi paNa vivi paMca guru siri joindu jiNAu / bhaTTapahAyari viNaNaviu vimalu kareviNu bhAu // 8 // 2. dekhie-paramAtmaprakAza, pR0 1, 5, 346 Adi / 3. vahI, pR0 57 / 4. paramAtma prakArA aura yogasAra, pR0 364 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 'jogicanda' ke sthAna para jogacanda' aura dvitIya caraNa meM 'ikkamaNeNa' ke sthAna para katru miNa kA prayoga huA hai| ___ kavi ne apane ko 'joindu' yA jogacanda (jogicanda) hI kahA hai, yaha * aura yogasAra' meM prayukta nAmoM se spaSTa hai| 'indu' aura 'candra' haiN| vyaktivAco saMjJA ke paryAyavAcI prayoga bhAratIya kAvya meM pAye jAne haiN| zrI e0 ena0 upAdhye ne bhAgendu ( bhAgacandra ) zubhendu (zubhanandra) Adi uddharaNa dekara isa tathya kI puSTi kI hai|' gosvAmI tulasI dAsa ke rAmacaritamAnasa' meM vyaktivAcI saMjJAoM ke paryAyavAcI zabdoM kA prayoga bahuta halA hai| 'mugrIva' kA 'sukaMTha', 'hiraNyakazipu' kA 'kanakakazipu', kA hATavAlocana'. 'me vanAda' kA 'vAridanAda', aura 'dazAnana' kA 'da mUnya prAdi prayoga prAya: dekhane ko mila jAte haiN| zrI brahmadeva ne apanI TokA meM joindu kA maMskRta rUpAntara 'yogIndu' kara diyaa| isI AdhAra para paravartI TIkAkAroM aura lipikAroM ne yogIndra' zabda ko mAnyatA dii| kintu yaha prayoga galata hai| kavi kA vAstavika nAma 'joindu', 'yogIndu' yA 'joginda ho hai| tInoM eka hI zabda ke bhinna-bhinna rUpa haiN| kAla-nirNaya : 'joindu' ke nAmakaraNa ke samAna hI unake kAlanirNaya para bhI matabheda hai aura unako IsA kI chaThI zatAbdI se lekara 12vIM zatAbdI taka ghasITA jAtA hai| zrI gAMdhI 'apabhraMza kAvyatrayI' kI bhUmikA (pR0 102-103) meM 'joindu' ko prAkRta vaiyAkaraNa caMDa se bhI purAnA siddha karate haiN| isa prakAra ve inakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI mAnate jAna par3ate haiN| AcArya hajArI prasAda dvivedI aApako natrI zatAbdI kA kavi mAnate haiN| zrI madhusUdana modI ne (apabhraMza pAThAvalI. TippaNI, pR. 77, 79) Apako 10 vIM zatI meM vartamAna honA middha kiyA hai| zrI udayasiMha bhaTanAgara ne likhA hai ki prasiddha jaina mAdhu joindu (yogIndu) jo eka mahAna vidvAn vaiyAkaraNa aura kavi thA, sambhavataH cittor3a kA hI nivAsI thaa| isakA samaya vikrama kI 10 vIM zatI thaa| hindI mAhitya ke vRhat itihAsa meM Apako 11 vIM zatI se purAnA' mAnA gayA hai| zrI kAmatAprasAda jaina Apako vArahavIM zatAbdI kA 'purAnI 1. dekhie, paramAtmaprakAza kI bhUmikA, pR0 57 / 2. prAcArya hajArI prasAda dvivedI-madhyakAlIna dharma sAdhanA, sAhitya bhavana limiTeDa, ilAhAbAda, pra0 saMskaraNa, 1652, pR0 44 / 3. dekhie, rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita graMthoM kI khoja ( tRtIya bhAga ) kI prastAvanA, pR0 3 / 4. hindI sAhitya kA bRhat itihAsa (bhAga 1), pR0 346 /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya 36 'hindI' kA kavi batAte haiM / ' zrI e0 ena0 upAdhye ne kaI vidvAnoM ke tarkoM kA sapramANa khaMDana karate hue yogIndu ko IsA kI chaThI zatAbdI kA honA nizcita kiyA hai / 'yogIndu' ke AvirbhAva saMbaMdhI itane matabhedoM kA kAraNa, unake sambandha meM kisI prAmANika tathya kA prabhAva hai| zrI e0 ena0 upAdhye ko chor3akara anya kisI ne na to yogIndu para vistAra se vicAra kiyA hai aura na apanI mAnyatA ke pakSa meM koI sabala tarka hI upasthita kiyA hai| kintu zrI upAdhye ne jo samaya nizcita kiyA hai, usako bhI sahasA svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| isake do kAraNa haiM / prathamataH yogIndu kI racanAoM meM kucha aise dohe milate haiM, jinase yaha spaSTa hotA hai ki vaha siddhoM aura nAthoM ke vicAroM se prabhAvita the / vahI zavdAvalI, vahI bAteM, vahI prayoga yogondu kI racanAoM meM pAye jAte haiM, jo vauddha, zaiva, zAkta yadi yogiyoM aura tAntrikoM prApta hote haiM / AcArya hajArI prasAda dvivedI ne ThIka hI likhA hai ki agara unakI racanAoM ke Upara se 'jaina' vizeSaNa haTA diyA jAya to ve yogiyoM aura tAntrikoM kI racanAoM se bahuta bhinna nahIM lgeNgii| ve hI zabda, ve hI bhAva aura ho prayoga ghUma phira kara usa yuga ke sabhI sAdhakoM ke anubhavoM meM prAyA karate the / inake kAvya aura siddha sAhitya kA zrAge calakara hama vistAra se 'tulanAtmaka adhyayana kareMge, taba yaha kathana aura adhika spaSTa ho jaaegaa| kintu yahA~ para itanA kaha denA hama Avazyaka samajhate haiM ki yogIndu tathA anya samakAlIna siddha, nAtha Adi 'Atmatatva' kI upalabdhi ke sambandha meM lagabhaga eka hI bAta kahate dikhAI par3ate haiM / kama se kama vAhayAcAra kA virodha, citta zuddhi para jora denA, zarIra ko hI samasta sAdhanAoM kA kendra samajhanA aura samarasI bhAva se svasaMvedana Ananda kA upabhoga varNana sabhI kaviyoM meM mila jAte hai / siddha yuga IsA kI AThavIM se gyArahavIM sadI taka mAnA jAtA hai aura 'sarahapAda' Adi siddha mAne jAte haiN| rAhula jI ke anusAra ApakI mRtyu san 780 I0 ke lagabhaga huI thii| isI zatAbdI se vauddhadharma ' hInayAna aura mahAyAna ke vikAsa kI carama sImA para pahuMcakara aba eka naI dizA lene kI taiyArI kara rahA thA, jaba use mantrayAna, vajrayAna, sahajayAna kI saMjJA milane vAlI thI aura jisake prathama praNetA svayaM sarahapAda the| isake pazcAt siddha paramparA meM zabarapA, ( 780 I0) bhusukapA, ( 800 I0) luIpA, ( 830I0 ) visapA, ( 830I0) DomDipA, ( 840 I0 ) dArikapA, ( 840 I0 ) guNDarIpA, ( 840 I0 ) kukkurIpA, ( 840 I0 ) kamaripA, kAmatA prasAda jaina -- hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, prakAzaka, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pharavarI 117, pR0 54 2. zrI e0 e0 upAdhye, paramAtmaprakAza kI bhUmikA, pR067| 3. zrAcArya hajArI prasAda dvivedI - madhyakAlIna dharma sAdhanA, pR0 44 4. mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana - dohAkopa, pR0 4 / 1.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda (840 I.) kaNhapA, (840 I0) gorakSapA, (845 I0 ) TeMTaNapA, (50 I0) mahIpA, (870 I0) bhAdepA, (870 I0) dhAmapA, (870 I0) Adi middha Ate haiN|' kahane kA tAtparya yaha hai ki pAThavIM zatAbdI ke prArambha meM bhAratIya dharma sAdhanA ke kSetra meM nae vicAroM kA samAveza prArambha hotA hai aura vibhinna sampradAyoM aura paMthoM ke saMta prAya: eka hI svara meM AtmA, paramAtmA Adi viSayoM para vicAra karanA prArambha karate haiN| yahA~ taka ki jaina dharma bhI isase achUtA nahIM raha jAtA hai| yogIndu sambhavata: aise pahale jaina muni the, jo isa prabhAva meM Ate haiN| ataeva unakA samaya pAThavIM sadI ke pUrva nahIM ho sktaa| AThavIM zatAbdI ke nae dhArmika mor3a para vicAra karate hue mahApaMDina rAhula sAMkRtyAyana bhI kucha isI prakAra kI vAta kahate haiN| 'jaina dharma ke bAre meM yaha bAta utane jora se nahIM kahI jA sakatI, para vahA~ bhI yogIndu, rAmasiMha jaise santoM ko hama nayA rAga alApate dekhate haiM, jisameM samanvaya kI bhAvanA jyAdA milatI hai| rAhula ke ukta kathana se yaha dhvani nikalatI hai ki yogIndu aura muni rAmasiMha pAThavIM sadI ke pUrva nahIM hue hoNge| bhASA kI dRSTi se vicAra karane para bhI yogIndu kA racanA kAla AThavIMnavIM zatI hI ThaharatA hai| Apake 'paramAtmaprakAza' aura 'yogasAra' apabhraMza bhASA ke grantha haiN| apabhraMza bhASA eka parinipTita bhASA-sAhityika bhASA ke rUpa meM kaba AI ? isa para vidvAn ekamata nahIM haiN| vaise 'apabhraMza' zabda kAphI prAcIna hai| saMbhavataH isakA prathama prayoga IsA pUrva dUsarI zatI ke 'pAtaJjali mahAbhASya' meM milatA hai| isake pazcAta vyADi, daMDI Adi ke dvArA 'apabhraMza' zabda kA prayoga huyA hai| kintu bhASA ke lie isakA prayoga chaThI zatAbdI ke pUrva nahIM miltaa| 'bhASA ke artha meM apabhraMza zabda kA prayoga spaSTa rUpa se chaThI zatI IsvI meM prAkRta vaiyAkaraNa caNDa, valabhI ke rAjA dharasena dvitIya ke tAmrapatra, bhAmaha aura daMDI ke alaMkAra granthoM meM milatA hai| bhASA kA yaha niyama hai ki vaha saMyogAtmaka avasthA se viyogAtmaka avasthA aura phira viyogAtmaka avasthA se saMyogAtmaka avasthA ke rUpa meM vikasita hoto rahatI hai| saMskRta zliSTa bhASA thii| usake pazcAta pAli, prAkRta aura apabhraMza kramazaH adhikAdhika azlipTa hotI gii| unameM saralIkaraNa kI pravRtti pAtI gii| dhAtu rUpa, kAraka rUpa Adi kama hone ge| apabhraMza taka Ate-pAte bhASA kA azliSTa rUpa adhika spaSTa ho gyaa| vAstava meM apabhraMza saMskRta-pAli-prAkRta ke zliSTa bhASA-kula se utpanna, para azliSTa hai hone se eka nae prakAra kI bhApA hai aura hindI ke bahata nikaTa hai| zrI candradhara zarmA gulerI ne to apabhraMza ko purAnI hindI hI mAnA hai aura apabhraMga sAhitya ke aneka uddharaNoM kA vizlepaNa karake isa niSkarSa para pahuMce hai ki 'ye udAharaNa apabhraMza kahe jAya, kintu ye usa samaya kI purAnI hindI hI haiM, 1. mahApaMDina rAhula sAMkRtyAyana - hindI kAvyadhArA, pR0 57 se 56 tk| 2. mahApaMDita gahula makavAna-dohakopa, pR05| 3. nAmavara siMha-hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, pR06|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya vartamAna hindI sAhitya se unakA paramparAgata sambandha vAkya aura artha se sthAnasthAna para spaSTa hogaa| bhASA ke vikAsa krama meM aisA mamaya bhI AtA hai jaba ki eka bhASA apane sthAna se haTane lagatI hai aura dumarI bhASA umakA sthAna grahaNa karane ke lie makriya ho uThatI hai| isako bhApA kA saMkrAnti yuga kahate haiM / aise saMkrAnti yuga saMskRta-pAli, pAli-prAkRti, prAkRta-apabhraMga aura apabhraMzahindI ke bIca meM pAe haiN| chaThI zatAbdI ko prAkRta-apanA kA saMkrAnti-yuga mAnA jAtA hai, jaba ki prAkRta ke sthAna para apabhraMga sAhityika bhApA kA sthAna le rahI thI aura kavigaNa apabhraMza kI ora jhuka rahe the| kintu abhI apabhraMga kA svarUpa-nirdeza nahIM ho sakA thaa| usake aneka prayoga prAkata ke se the / yogIndu muni ke paramAtmaprakAga' aura vizeSa rUpa se 'yogamAra' kI jo bhApA hai, use hama chaThI zatAbdI kI bhASA nahIM mAna sakate, kyoMki usa samaya kI bhASA meM acAnaka itanI viyogAtmakatA aura saralatA A jAya (jaimI kI pogasAra meM hai) ise svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| yogamAra ke kucha dohoM se spaSTa ho jAegA ki ve hindI ke kitane nikaTa hai : dehAdiu je pari kahiyA te appANu Na hohiM / iu jANe viNa jIva tuhaM appA appa muhiM // 11 / / caurAsI lakkhahi phiriu kAlu aNAi aNaMtu / para sammatu Na laddha jiya ehau jANi NibhaMtu // 25 // ukta dohoM meM dehAdiu, je, pari, te, hohiM, jIva, tuhUM, caurAmI, lakkhahi, kAlu, jiya Adi zabda lagabhaga hindI ke hI haiN| hemacandra ne apane siddha hemacandra dAdAnuzAsana' ke AThaveM adhyAya meM prAkRtaapabhraMza vyAkaraNa para vicAra kiyA hai / unhoMne vyAkaraNa kI vibhinna vizeSatAoM ke pramANa rUpa meM apabhraMza kI racanAoM ko uddhRta kiyA haiN| ye uddharaNa pUrvavartI aura samakAlIna kaviyoM kI racanAoM se lie gae haiN| hemacandra kA samaya samvat 1145 se saM0 1229 taka mAnA jAtA hai| adhikAMza uddharaNa AThavIM, navIM aura dasavIM zatAbdI ke haiN| paramAtmaprakAza ke bhI tIna dohe thor3e antara ke sAtha hemacandra ke vyAkaraNa meM pAe jAte haiN| ve dohe nIce diye jA rahe haiN| isase 1. candra dhara zarmA gulerI - puganI hindI, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, pra0 saMskaraNa, saMvat 2005, pR0 130 / 2. parama0pra0: saMtA visaya ju pariharai bali kijauM hauM sAmu / so daiveNa ji munDiya u sIsu khaDillau jAsu / / 13 / / hema0 vyAkaraNa :saMtA bhoga ju parihara i tasu kantaho bali kIm / tamu daiveNa vi muNDayauM jasu gba laDauM saM su // x
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda aisA pratIta hotA hai ki hemacandra ne AThavIM zatAbdI se bArahavIM zatAbdI taka kI apabhraMza para vicAra kiyA hai / ataeva yaha niSkarSa nikalatA hai ki yogondu muni IsA kI AThavIM zatAbdI ke anta athavA navIM zatI ke prArambha meM hue hoMga 42 DA0 harivaMza kochaDa ne bhI yogIndu kA samaya AThavIM navIM zatAbdI mAnA hai| unhoMne DA0 upAdhye ke mata kA khaNDana karate hue likhA hai ki 'caMDa ke prAkRta lakSaNa meM paramAtmaprakAza kA eka dohA uddhRta kiyA huA milatA hai| jisake AdhAra para DA0 upAdhye yogIndra kA samaya caNDa se pUrva IsA kI chaThI zatAbdI mAnate haiM / kintu sambhava hai ki vaha dohA donoM ne kisI tIsare srota se liyA ho| isalie isa yukti se hama kisI nizcita mata para nahIM pahuMca sakate / bhASA ke vicAra se yogIndra kA samaya AThavIM zatAbdI ke lagabhaga pratIta hotA hai| " grantha : yogIndu ke nAmakaraNa aura prAvirbhAva ke samAna, unake granthoM ke sambandha meM bhI kAphI vivAda hai| zrI e0 ena0 upAdhye ne aise nau granthoM kI sUcI dI hai jo yogIndu ke nAma se abhihita kie gae haiM / ve grantha haiM - ( 1 ) paramAtmaprakAza, (2) yogasAra, (3) naukAra zrAvakAcAra, (4) adhyAtma sandoha, (5) subhASita tantra, (6) tatvArthaM TIkA, (7) dohApAhur3a, (8) amRtAzIti, ( 9 ) nijAtmASTaka | inameM se naM0 4, 5, aura 6 ke viSaya meM vizeSa vivaraNa nahIM milatA / 'amRtAzIti' eka upadeza pradhAna racanA hai / antima pada meM yogIndra zabda AyA hai| yaha racanA yogIndu muni kI hai, isakA koI nizcita parama0 pra0 : paha NAyaku vasikarahu jeNa hoMti vasi aNNa | nRla viNaTTai taruvaraI zravamahaM sukkahiM parANa // 140 // hema0 vyAkaraNa : jibhindiu nAyagu vasi karahu jamu adhinnai annaI / mUli vihatuM viNihe abaseM mukkaI paNNaI || X X X parama0 pra0 : bali kiu mANusa jammaDA devakhantahaM para sAru / jara uThThabhara to kuhara graha ujjhai to charu // 147 // hema0 vyAkaraNa : Ayo daTThU kalevaraho jaM jai udRgbhai to kuhara graha 1. DA0 harivaMza kochaDa, apabhraMza vAhiu taM sAru | Dajjhara to chAru // mAhitya - bhAratIya sAhitya mandira, dillI, pR068 | 2. dekhie - paramAtmaprakAza kI bhUmikA, pR0 112 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya pramANa nahIM miltaa| 'nijAtmASTaka' prAkRta bhASA kA grantha hai / isake racayitA ke sambandha meM bhI kucha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA / naukAra zrAvakAcAra yA sAvayadhammadohA meM jaina zrAvakoM ke prAcaraNa sambandhI niyama haiM / isake racayitAtroM meM tIna vyaktiyoM - yogIndu, lakSmIdhara aura devasena kA nAma liyA jAtA hai / 'hindI sAhitya ke bRhat itihAsa' meM 'yogIndu' ko 'sAvayadhammadohA' kA kartA batAyA gayA hai| isa pustaka kI 'kucha hastalikhita pratiyoM ke anta meM jogendra kRta' likhA bhI hai / 'sAvayadhammadohA ' kI tIna hastalikhita pratiyA~ aisI haiM, jinameM kavi kA nAma 'lakSmIcandra' diyA huA hai| kintu isakA sampAdana DA0 hIrAlAla jaina ne kiyA hai aura usakI bhUmikA meM 'devasena' ko grantha kA kartA sapramANa siddha kara diyA hai / ataeva isameM aba sandeha kA sthAna nahIM raha gayA hai ki 'sAvayadhammadohA' devasena kI racanA hai / devatena dasavIM zatAbdI ke jaina kavi the / unhoMne 'darzanasAra', 'bhAvasaMgraha' Adi granthoM kI racanA kI thii| 'darzanasAra' ke dohA naM0 49, 50 meM Apane likhA hai ki grantha kI racanA dhArA nagarI ke pArzvanAtha mandira meM baiThakara samvat 990 kI mAtra mudI dazamI ko kii| isase spaSTa hai ki ve dasavIM zatAbdI meM hue the / 'doha pAhur3a' ke sambandha meM do racayitAoM kA nAma AtA hai-muni rAmasiMha aura yogIndu muni / DA0 hIrAlAla jaina ne isa grantha kA sampAdana do hastalikhita pratiyoM ke AdhAra para kiyA hai| unheM eka prati dillI aura dUsarI kolhApura se prApta huI thI / dillIvAlI prati ke anta meM 'zrI munirAma siMha viracitA pAhuDa dohA samAptaM' likhA hai aura kolhApura kI prati ke anta meM 'iti zrI yogendradeva viracita dohApAhuDa nAma granthaM samAptaM' likhA hai / 'dohA pAhuDa' kI eka hastalikhita prati mujhe jayapura ke 'Amera zAstra bhANDAra' guTakA naM0 54 prApta huI hai / isa prati ke anta meM likhA hai 'iti dvitIya prasiddha nAma jogIndu viracitaM dohApAhuDayaM samAptAni / ' isa kAraNa yaha nirNaya kara sakanA ki isakA kartA kauna hai ? kucha kaThina ho jAtA hai| agale prakaraNa meM isa para vistAra se vicAra kara rahe haiM / 43 aba do grantha - paramAtmaprakAza aura yogasAra - hI aise raha jAte haiM, jinako nirvivAda rUpa se yogIndu muni kA kahA jA sakatA hai / paramAtmaprakAza meM do mahAdhikAra haiM / prathama mahAdhikAra meM 123 tathA dUsare meM 214 dohe haiM / isa 1. hindI sAhitya kA bRhat itihAsa ( prathama bhAga ) saM0 DA0 rAjabalI pAMDeya, pR0 346 / 2. dekhie - paramAtma prakAza kI bhUmikA, pR0 110 / 3. dekhie - sAvayadhammadohA kI bhUmikA ( saM0 DA0 hIrAlAla jaina, pra0 kAraMjA jaina sirIz2a, kAraMjA, 1632 ) / 4. muni rAmasiMha - pAhur3adohA, saM0 DA0 hIrAlAla jaina, pra0 kAraMjA jaina pablikezana sosAiTI, kAraMjA ( barAra ) 1633 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda grantha kI racanA yogIndu muni ne apane ziSya bhaTTa prabhAkara ke AtmalAbha ke lie kI thii| prArambha meM bhaTTa prabhAkara paJcaparameSThI tathA yogIndu muni kI vandanA karake nirmala bhAva se kahate haiM ki 'mujhe saMsAra meM rahate hue ananta kAla vyatIta ho gayA, phira bhI sukha nahIM milA, duHkha hI duHkha milaa| ataeva, he guru ! canurgati, (devagati, manuSya gati, naraka gati, tiryakgati) ke duHkhoM kA nivAraNa karanevAle paramAtmA kA varNana kIjie : 'bhAvi paNavivi paJca guru siri joindu jiNAu / bhaTTApahAyari vieNaviu vimula kareviNu bhAu // 8 // gau saMsAri vasantAhaM sAmiya kAlu aNantu / para maI kipi Na pattu suhu dukkhu ji patta mahantu // 6 // ca ugai dukkhahaM tattAhaM jo paramappau koii| cau gai dukkha viNAsayaru kahahu pasAeM so vi // 10 // (paramAtmaprakAza, pra0 mahAdhikAra ) bhaTTa prabhAkara kI isa prArthanA ko sunakara yogIndu muni 'paramatatva' kI vyAkhyA karate haiN| vaha AtmA ke bheda, bahirAtmA, paramAtmA, antarAtmA kA svarUpa, bhokSa prApti ke upAya, nizcayanaya, vyavahAranaya, samyakadRSTi aura mithyAdRSTi kA varNana karate haiM / sthAna-sthAna para bhaTTa prabhAkara zaMkA upasthita karate haiM, taba yogIndu usa viSaya ko adhika vistAra se spaSTa karate haiN| isIlie anta meM unhoMne kahA hai ki paNDitajana isameM punarukti doSa para dhyAna na deM, kyoMki maiMne bhaTTa prabhAkara ko samajhAne ke lie paramAtma tatva kA kathana vAra-bAra kiyA hai : itthu Na levau paNDiyahi guNa dosu vi puNarutta / bhaTTa prabhAyara kAraNaI maI puNu puNu vi pauttu // 21 // (paramAtmaprakAza-dvi0 mahAdhikAra ) 'yogamAra ApakI dUsarI racanA hai| isameM 108 dohA chanda haiN| isakA viSaya bhI vahI hai, jo 'paramAtmaprakAza' kA hai| grantha ke anta meM kavi ne svayaM kahA hai ki saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta yogIndu deva ne Atmasambodhana ke lie ekAgna mana se ina dohoM kI racanA kI : sasAraha bhaya bhIyaeNa jogicanda munnienn| appA saMbohaNa kayA dohA ikka maNeNa // 18 // donoM grantha zrI e. ena. upAdhye dvArA sampAdita hokara 'rAyacandra jaina zAstramAlA' meM prakAzita ho cuke haiN| samIkSA : yogIndu muni ucca koTi ke sAdhaka haiM / Apane jaina evaM jainetara granthoM kA vizada adhyayana kiyA thaa| Apa saMkIrNa vicAroM se pUrNatayA mukta the| Apane anubhUti ko hI abhivyakti kA AdhAra banAyA aura kevala jaina dharma ke mAnya granthoM kA hI piSTapeSaNa aura vyAkhyA Adi na karake, jisa carama satya kA anubhava kiyA, use nirbhIka-nirdvandva vANI se abhivyakta kara diyaa| etartha anya
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ nRtIya adhyAya 45 dharmoM kI zabdAvalI grahaNa karane meM pApa hicake nahIM tathA jaina mata kI kucha mAnyanAmoM se alaga jAne se Dare nhiiN| Apane AtmA ke tIna svarUpoM ko prAcArya kundakunda ke samAna ho svIkAra kiyA aura kahA ki dravyadRSTi se AtmA eka hone para bhI paryAyaSTi se tIna prakAra kA ho jAtA hai-bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| garIra ko hI prAtmA samajhanevAle mur3ha yA bahirAtmA hote haiN| aise mithyAdRSTI pumpoM ko yaha vizvAsa rahatA hai ki maiM gorA hU~, yA zyAma varNa kA huuN| mai sthUla zarIra kA hU~ yA merA zarIra durbala hai| ve brAhmaNa, kSatriya, vaizya Adi vibhinna vargoM kI yathArthatA meM bhI niSThA rakhate haiN|' kintu jo karma kalaGka se vimukta ho jAtA hai, samyaka dRSTA ho jAtA hai, satyAsatya vivekI ho jAtA hai, aAtmA ke vAstavika svarUpa ko jAna letA hai, use zarIra aura AtmA kA antara spaSTa ho jAtA hai| prAtmA kI yahI avasthA paramAtmA kahalAtI hai| yaha paramAtmA hI niraMjana deva hai, ziva, brahmA, viSNu hai| eka hI tatva ke ye vibhinna nAma haiN| yogIndu muni ne paramAtmA ko hI niraMjana deva kahA hai| aura niraMjana kauna hai ? isakA varNana karate hue vaha kahate haiM ki niraMjana vaha hai, jo varNa, gandha, rasa, zabda, sparza se rahita hai, janma-maraNa se pare haiM / niraMjana vaha hai, jisameM krodha, moha, mada, mAyA, mAna kA abhAva hai| niraMjana vaha hai, jo pApa-puNya, rAga-dveSa harSa-vipAda Adi bhAvoM se alipta hai| yogIndu mUni kA yaha niraMjana' 'niraMjana mata' kI yAda dilA detA hai| 'niraMjana mata' pAThavIM-navIM zatAbdI meM vihAra, baMgAla Adi ke kucha jiloM meM kAphI prabhAvazAlI rUpa meM phailA huA thaa| yaha mata 'dharma sampradAya' ke nAma se bhI pukArA jAtA thaa| dharmApTaka nAmaka eka niraMjana stotra meM 'niraMjana' kI ThIka isI prakAra ke zabdoM meM stuti kI gaI hai : OM na sthAnaM na mAnaM ca caraNAravindaM rekhaM na ca dhAtuvarNa / dRSThA na dRSTiH zru tA na zratistasye namastestu niraMjanAya / / 1. hauM gorau hauM sAmala u hauMji vibhieNau vaeNu hauM taNu aMgauM thUlu hauM, ehau mUr3hau maNNu // 8 // hauM vara baMbhaNu vaisu hauM, hauM khattita hauM sesu / purisa NauMsau itthu hauM maNNai mUr3ha visesu // 8 // (paramA0, pratharA mahA0, pR086) jAsu Na vaeNu Na gandhu rasu jAsu Na sadu Na phAsu / jAsu Na jammaNu maraNu Navi NAu NiraMjaNu tAsu ||16|| jAmu Na kohu Na mohu mau jAsu Na mAya Na mANu / jAnu Na ThANu Na jhANu jiya so ji NiraMjaNu jANu // 26 // asthi Na puNNu Na pAu jasu asthi Na harisa visAu / asthi Na ekku bi dosu jasu so ji NiraMjaNu bhAu // 21 // (paramA0, pra0 mahA0, pR0 27-28)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda OM zvetaM na potaM na raktaM na retaM na hemasvarUpaM na ca varNaka na candrArkavahni udayaM na astaM tasmai namaste'stu niraMjanAya | OM na vRkSaM na mUlaM na bIjaM na cAMkuraM zAkhA na patraM na ca skaMdha pallavaM puSpaM na gaMdha na phUlaM na chAyA tasmai namaste'stu niraMjanAya / OM adhAM na UrdhvaM zivo na zaktI nArI na puruSo na ca liMgamUrttiH hastaM na pAI na rUpaM na chAyA tasmai namaste'stu niraMjanAya / ( dharmaM pUjA vidhAna, pR0 77-78 ) yaha niraMjana deva hI paramAtmA hai / ise jina, viSNu, buddha aura ziva Adi vibhinna nAmoM se pukArA jAtA hai|' isako prApta karane ke lie bAhyacAra kI AvazyakatA nahIM / / japa, tapa, dhyAna, dhAraNA, tIrthATana Adi vyartha hai / isako to nirmalacitta vyakti apane meM hI prApta kara letA hai / mAnasarovara meM haMsa ke samAna nirmala mana meM brahma kA vAsa hotA hai / use devAlaya, zilpa athavA citra meM khojanA vyartha hai| jaba mana paramezvara me mila jAtA hai aura paramezvara mana se taba pUjA vidhAna kI AvazyakatA bhI nahIM raha jAtI, kyoMki donoM ekAkAra ho jAte haiM, samarasa ho jAte haiM : ma miliyau paramesarahaM, paramesaru vi maraNassa / bIhi va samarasi hUvAhaM pujja caDAva kassa ||12|| isa sAmarasya bhAva ke Ane para hara prakAra kA vaiSamya samApta ho jAtA hai, dvaita bhAva kA vinAza ho jAtA hai / vastutaH piNDa meM mana kA jIvAtmA meM tirobhUta ho jAnA yA ekameka hokara mila jAnA hI yaha sAmarasya hai / isa avasthA ko prApta hone para sAdhaka ko kisI prakAra ke bAhya AcaraNa yA sAdhanA kI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI hai / isa prakAra zrI yogIndu muni AThavIM navIM zatAbdI ke anya sAdhakoM ke svara meM svara milAkara brahma ke svarUpa, usakI prApti ke upAya Adi kA mohaka vivaraNa prastuta karate haiM, ApakA mahatva isa bAta meM bhI hai ki Apane prAkRta bhASA ko na apanAkara jana sAmAnya meM vyavahRta bhASA ko svIkAra kiyA / isase ApakI udAra manovRtti kA paricaya prApta ho jAtA hai| zrI e0 ena0 upAdhye ne ThIka 2. 1. Nimmalu Nikkalu suddha jiNu birAhu buddha siva santu / so paramappA jiNa bhaNiu ehau jANu Nibhantu // 6 // ( yogasAra, pR0 373 ) Niya maNi Nimmali NANiyahaM Nivasara deva aNAi | haMsA saravari lIgu jima madhu ehau pasihAi || 122|| deu Na devale rAvi silae gavi lippai gavi citti / zrakhau giraMjaNu NAgamau siu saMThiu sama citti || 123 || ( paramA0, pra0 mahA0, pR0 123 - 124 )
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 47 hI likhA hai ki 'uccakoTi kI racanAoM meM prayukta kI jAnevAlI saMskRta tathA prAkRta bhASA ko chor3akara yogIndu kA usa samaya kI pracalita bhASA apabhraMza ko apanAnA mahatva se khAlI nahIM hai| isa dRSTi se ve mahArASTra ke santa jJAnadeva, nAmadeva, tukArAma, ekanAtha aura rAmadeva tathA karnATaka ke basavanna Adi sAdhakoM kI koTi meM Ate haiM, kyoMki ve bhI isI prakAra marAThI aura kannar3a meM apanI anubhUtiyoM ko bar3e garva se vyakta karate haiN|" (4) muni rAmasiMha dohApAhuDa kA kartA kauna ? mUni rAmasiMha eka aise kavi haiM, jinakA prAvivi kAla aura paricaya to ajJAta hai hI, unake astitva ke viSaya meM bhI sandeha hai| unake nAma se likhita kevala eka grantha 'pAhur3adohA yA dohApAhur3a milatA hai| DA0 hIrAlAla jaina ne isakA sampAdana karake san 1932 meM kAraMjA jaina pablikezana sosAiTI (kAraMjA, barAra) se prakAzita karAyA thaa| Apako isakI do pratiyA~ upalabdha ho sakI thIM-eka dillI se aura dUsarI kolhApura se| ina pratiyoM meM bhinna-bhinna do lekhakoM kA nAma hone se grantha ke racayitA kA prazna bhI upasthita ho gyaa| dillIvAlI prati ke anta meM likhA hai 'iti zrI muni rAmasiMha viracitA pAhur3adohA samAptaM / ' aura kolhApuravAlI prati ke anta meM diyA huA hai 'iti zrI yogendra deva viracita dohApAhuDaM nAma graMthaM samAptaM / ' pustaka ke dohA naM0 211 meM bhI rAmasiMha kA nAma pAyA hai| grantha kI naI prati : mujhe 'dohApAhur3a' kI eka hastalikhita prati jayapura ke 'aAmera zAstra bhAMDAra' ke guTakA naM0 54 se prApta huI hai| yaha eka bar3A guTakA hai| isameM choTI bar3I8 racanAe~ lipibaddha haiN| pramukha racanAmoM meM 'SaTapAhar3a', 'paramAtma prakAza ke dohe', 'neminAtharAso', 'svAmI kumArAnuprekSA' aura 'jogasAra ke dohe' Adi kahe jA sakate haiN| 'paramAtmaprakAza ke dohe' ke bAda 'dohApAhar3a' pRSTha 279 se 287 taka saMgrahIta haiN| isa prati kI kucha vizeSatAe~ nimnalikhita haiM : (1) prakAzita grantha ke do0 naM0 20 va 21 aura 22 va 23 kA isameM krama ulTA hai| 1. paramAtmaprakAza kI bhUmikA, pR027 / 2. 'aNupehA bAraha bi jiya bhAvi vi ekkamaNeNa / rAmamI hu muNi ima bhaNai sivapuri pAvahi jega / / 211 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 (2) 125 aura 126 naM 0 ke dohe prati meM nahIM haiM / ( 3 ) prati meM eka nayA dohA bhI hai / yaha dohA naM0 205 ke pahale kA hai| dohA isa prakAra hai : -- apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda visaya ma sevahi jIva tuhuM mA ciMtahi hiyae / visamaha kAriNi jIvaDA pAvahi dukkha khageNa // (4) prati meM prAya: 'ya' zruti aura 'va' zruti kA prabhAva hai arthAt 'ya' ke sthAna para 'a' yA 'va' ke sthAna para 'a' kA prayoga huA hai : * kAyaru = kAaru (dohA naM0 28) tihuvaNa = tihuzraNa ( do0 naM0 39) rahima = rahi (do0 naM0 49) viyaNi= tihuvaNi ( do0 naM0 56 ) piyaMtu = piraMtu (do0 naM0 62) tailoyahaM = tailoahaM (do0 naM0 68 ) joiya = joia ( do0 naM0 73) melayau = melaviu ( Dho0 naM0 65) suguruvaDA = muguruaDA (do0 naM0 130) (5) do0 naM0 211 jisameM 'rAmasiMha' kA nAma AyA hai, vaha isa prati meM isa prakAra hai : -: 'pehA bAraha va jiya bhavi bhavi ekka maraNeNa / rAma sIku muNi ima bharAi sivapuri pAvahi jeNa || ' (6) prati ke anta meM likhA hai : ' iti dvitIya prasiddha nAma jogIndu viracitaM dohA pAhuDayaM samAptAni / ' muni rAmasiMha aura yogIndu : ataeva munirAmasiMha aura yogIndu meM kyA sambandha hai aura 'pAhur3adohA ' kA racayitA kauna hai ? isakA nirNaya kara sakanA kAphI kaThina ho jAtA hai / yogIndu muni kA vivaraNa diyA jA cukA hai| unake do graMtha - 'paramAtma prakAza ' aura 'yogasAra' prasiddha haiM / 'dohApAhur3a' kI bhASA-zailI aura viSaya 'paramAtmaprakAza' ke samAna hai / 'dohA pAhuDa' ke aneka dohe 'paramAtmaprakAza' se milate haiM yA donoM eka hI haiN| DA0 hIrAlAla jaina ne 'pAhur3adohA' ke lagabhaga aise 40 dohoM kI sUcI dI hai, jo 'paramAtmaprakAza' aura 'yogasAra' meM usI rUpa meM athavA thor3e antara se pAye jAte haiN| isa samatA se kartA kA prazna aura adhika jaTila ho jAtA hai| prazna uThatA hai ki kyA (1) yogIndu muni hI tInoM graMthoM ke racayitA the, athavA (2) yogIndu muni aura muni rAmasiMha donoM nAma eka hI vyakti ke the prathavA (3) rAmasiMha, yogIndu se bhinna aura isa grantha ke racayitA the 1 1. dekhie, pAhudohA kI bhUmikA, pR0 20 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 46 yogIndra ke pakSa meM do tarka upasthita kie jA sakate haiM-(1) do hastalikhita pratiyoM ke ana meM 'jogIndu yA yogendu' nAma pAyA hai aura (6) isake aneka dohe paramAtmaprakAza aura yogasAra se milate haiN| kintu yadi yaha racanA yogIndu kI hai, to unhoMne apanA nAma mUla grantha meM kyoM nahIM diyA, jaisA ki anya do granthoM meM pAyA hai| phira eka hI prakAra ke dohoM kI punarAvRtti kayoM huI hai ? lekhaka prAyaH eka hI prakAra ke bhAvoM kI punarAvRtti se bacane kA prayAsa karate haiM, kyoMki yaha eka prakAra kA doSa hotA hai| dohAmAha ke dohe paramAtmaprakAga yA yogamAra meM lagabhaga unI rUpa meM vidyamAna haiN| ataeva isake racayitA aura paramAtmaprakAga' ke kartA eka vyakti nahIM ho skte| zrI e0ena0 upAdhye kA anumAna hai ki kucha padyoM kI samAnatA aura apabhraMza bhApA ko lakSya meM rakhakara kisI anya kavi ne isakI sandhi meM yogIndra' nAma jor3a diyA hai| eka anya sambhAvanA kI ora bhI dhyAna jAtA hai ki muni rAmasiMha aura yogIndu muni eka hI vyakti ke do nAma he haaNge| garmAsaha pahale kA nAma hogA aura jaba vaha muni ho gae hoMge, to unakA nAma 'yogIndu ho gayA hogaa| bhAratIya itihAsa aura sAhitya meM aise aneka vyaktiyoM ke nAma Ate haiM, jo santa mArga meM Ane ke bAda yA kAvya kSetra meM dUsare nAma se vikhyAta hue| svayaM gosvAmI tulasIdAsa ke sambandha meM aisA prazna uThA hai aura kucha vidvAnoM kA anumAna hai ki unakA vAlyakAla kA nAma 'rAmabolA' thaa| siddhArtha' 'buddha' ho gae, yaha kauna nahIM jAnatA ? isI prakAra jaba 'rAmasiMha' jaina muni hue hoM, to apanA nAma badalakara 'yogendra' yA 'jogIndU' kara liyA ho, yaha asambhava nahIM hai| jayapUra kI hastalikhita prati se bhI yahI dhvanita hotA hai| usake anta ke 'iti dvitIya prasiddha nAma jogIndu viracitaM' se yaha spaSTa saMketa milatA hai ki kavi kA dUsarA nAma, adhika prasiddha nAma 'jogIndu' hai arthAt prathama nAma koI dUsarA hai| zAyada 'rAmasiMha' ? bahuta sambhava hai rAmasiMha bhI rAjapUta hoM aura banArasIdAsa ke pUrvajoM ke samAna kisI jaina muni ke prabhAva meM Akara jaina matAvalambI ho gae hoM aura taba unakA phira se nAmakaraNa saMskAra huA ho| kintu yadi yaha sambhAvanA bhI satya ho to bhI rAmasiMha aura paramAtmaprakAza ke kartA ko eka hI vyakti nahIM mAnA jA sktaa| kAraNa, thI e. ena0 upAdhye ko prApta paramAtmaprakAza kI dasa hastalikhita pratiyoM meM tathA mujhe jayapura meM prApta eka prati meM 'rAmasiMha' kA ullekha kahIM nahIM pAyA hai| brahmadeva, 1. dekhie, paramAtmaprakAza (prathama mahA0 ) kA dohA naM08 aura yogasAra kA dohA naM. 108 / "So many common verses and the Apabh. dilect have perhaps led some scribe to put Yogendra's name in the colophon" (Introduction of Parmatma Prakasa, Page 62 ).
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda bAlacandra Adi dvArA kI gaI 'paramAtmaprakAza' kI TIkAoM aura kRtiyoM meM bhI rAmasiMha kA nAma kahIM nahIM milatA hai| isI prakAra yogasAra kI zrI e0 ena0 upAdhye ko prApta cAra pratiyoM meM tathA mujhe prApta do pratiyoM (eka jayapura ke Amera zAstra bhANDAra tathA dUsarI TholiyoM ke mandira) meM bhI 'rAmasiMha' kA koI ullekha nahIM miltaa| yadi 'dohApAhar3a' aura paramAtmaprakAza va yogasAra ke racayitA eka hI vyakti hote to paravartI donoM granthoM kI kisI prati meM 'rAmasiMha' ke nAma kA ullekha kahIM na kahIM avazya hotaa| ataeva merA anumAna hai ki 'rAmasiMha' kA dUsarA nAma 'jogIndu yA yogendra' bhI rahA hogaa| kintu ye 'jogIndu' paramAtmaprakAza aura yogasAra ke kartA 'yogIndu' se bhinna rahe hoNge| jaina sAhitya meM eka hI nAma ke aneka lekhaka hae haiM aura isI kAraNa unake samaya, grantha Adi ke sambandha meM kAphI bhrama paidA ho jAtA hai| rUpacanda aura pAMDe rUpacanda ko lekara yahI vivAda sAmane AtA hai aura 'bhagavatIdAsa' nAmaka ke kaI jaina kavi isI bhrama ko utpanna kara dete haiN| muni rAmasiMha ke jIvana ke sambandha meM koI vivaraNa prApta nahIM hai| DA0 galAla jaina ke anusAra "nAma para se ye muni arhadvali AcArya dvArA sthApita siha' saMgha ke anumAna kie jA sakate haiN| grantha meM 'karahA' (U~Ta) kI upamA bahuta AI hai tathA bhASA meM bhI 'rAjasthAnI' hindI ke prAcIna mahAvire dikhAI dete haiN| isase anumAna hotA hai ki granthakAra rAjapUtAnA prAnta ke the|'' DA. sAhaba kA ukta anumAna kinhIM puSTa pramANoM para AdhArita nahIM hai| prathamata: to isI bAta kI sambhAvanA hai ki muni rAmasiMha jaina mata meM dIkSita hone ke bAda 'jogIndu' ho gae hoNge| ataeva 'siMha' saMgha ke sambandha kA koI prazna hI nahIM utthtaa| phira 'karahA' zabda kA .mana ke upamAna rUpa meM prayoga na kevala rAjasthAna apitu anya sthAna ke kaviyoM dvArA bhI huA hai| yogIndu muni ne 'paramAtmaprakAza' meM 'paMcidiya-karahaDA' (2 / 136 ) kA prayoga kiyA hai| vauddha siddhoM ne aneka sthAnoM para mana ko 'karabha' kahA hai| pUrva dizA ke rAjJI ( ? ) nAmaka kasbe meM paidA hue sarahapAda ne mana ke lie 'karahA' zabda kA prayoga kiyA haiM 'kavIra graMthAvalI' meM bhI yaha rUpaka mila jAtA hai| 17vIM zatAbdI ke jaina kavi bhagavatIdAsa ne 'manakarahArAsa' nAmaka eka rUpaka kAvya kI hI racanA kI thI, jisameM mana ko 'karabha' batAkara use vaza meM karane kI bAta kahI gaI hai| isake atirikta mujhe jayapura ke 'Amera 1. muni rAmasiMha-pAhur3adohA kI bhUmikA, pR. 27-28 / 2. baddho dhAvahi dahadihahiM mukko Niccala tthaaii| emaha karahA pekkhu sahi vihariU mahu~ paDihAi / / (dohAkoSa, pR0 24) 3. nyUti jimAU~ apanI karahA, chAra munisa kI DAro re / / 76 / / ( kabIra graMthAvalI, pR0 112)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya zAstra bhAMDAra' ( guTakA naM0 292 / 54 ) meM brahmadIpa kavi kRta 'manakarahArAsa' nAmaka eka racanA aura prApta huI hai, jisameM mana rUpI karabha ko saMsAra-vana meM lagI vipaya beli ko na khAne kA upadeza diyA gayA hai| isase anumAna hotA hai ki siddhoM, santoM aura jaina muniyoM meM mana ko 'karahA' kI upamA denA eka kAvya-rur3hi bana gaI thii| ataeva 'karahA' zabda kA prayoga kisI sthAna vizepa kA sUcaka nahIM mAnA jA sktaa| graMtha kA nAma pratiyoM meM grantha kA nAma pAhaDadohA yA dohApAhar3a milatA hai| 'pAhar3a' zabda 'prAbhRta' kA apabhraMza hai| gomamTasAra jIvakAMDa kI 241 vI gAthA meM isa zabda kA artha 'adhikAra' batalAyA gayA hai 'ahiyAro pAhuiyaM / ' usI grantha meM Age samasta zrutajJAna ko 'pAhar3a' kahA hai| isI AdhAra para DA. hIrAlAla jaina ne 'pAhur3a' kA artha 'dhArmika siddhAnta saMgraha' aura 'pAhar3a dohA' ko 'dohoM kA upahAra' batAyA hai| pAhar3a' zabda kA prayoga 'prakaraNa' ke lie bhI hotA hai| pAiasadamahaNaNavoM meM 'pAhar3a' kA artha 'pariccheda' aura 'adhyayana' bhI batAyA gayA hai| kundakundAcArya ke likhe hue 'caurAsI pAr3a batAe jAte haiN| isameM 'aSTapAhar3a' upalabdha bhI haiN| vastuta: ye aSTapAhur3a darzana, caritra, sUtra, bodha, bhAva, mokSa, liMga aura zakti Adi bhinna-bhinna viSayoM para likhe gae adhyAya yA pariccheda hI haiN| ataeva 'pAhar3a' zabda kA tAtparya kevala 'dhArmika siddhAnta saMgraha' na hokara, kimI vizeSa viSaya para likhe gaye pariccheda yA prakaraNa se haiN| yahA~ para yaha bhI prazna uThatA hai ki grantha kA zuddha nAma 'pAhur3adohA' hai yA dohaapaahudd'| isakI jo hastalikhita pratiyA~ prApta huI haiM, unameM donoM paddhatiyoM kA prayoga huA hai| dillI vAlI prati meM likhA hai : prArambha-atha pAhur3adohA lissyte| anta- iti zrI munirAmasiMha viracitA pAhur3a dohA samApta / ' kolhApura kI prati isa prakAra hai :prArambha-OM namaH siddhebhyaH / anta-iti zrI yogendradeva viracita dohApAhar3a nAma grantha samAptaM / ' jayapUra kI prati kA prArambha grantha ke prathama dohe 'guru diNayaru guru himakaraNa' se huA hai aura anta meM likhA hai : 'iti dvitIya prasiddha nAma jogIndu viracitaM dohApAhaDayaM samAptAni' 280 1. manakarahA bhava va ne mA carai, tadi viSa vellarI bahUta | tahaM caraMtahaM bahu dukha pAiyau, taba jAnahi gau mIta // 1 // 2. pAhur3adohA kI bhUmikA, pR0 13 / 3. paM0 haragobinda dAsa trikamacaMda seTha-pAiasaddamahaNaNavI, pR0 733 /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda isa prakAra eka prati meM 'pAhur3adohA' aura do pratiyoM meM 'dohApAhur3a' kA prayoga huA hai / 'dohapADa' ho adhika upayukta pratIta hotA hai / 'pariccheda' aura 'upahAra' donoM artho kI dRSTi se isakI samIcInatA siddha hotI hai - 'dohoM kA pariccheda' athavA 'dohoM kA upahAra' / kundakundAcArya ke aSTapAhur3a meM bhI 'pAhur3a' zabda bAda meM AyA hai-- darzanapAhur3a, caritrapAhur3a, sUtrapAhur3a, bodhapAhur3a, bhAvapAhur3a, Adi arthAt darzana kA prakaraNa, caritra kA prakaraNa, sUtra kA prakaraNa mokSa kA prakaraNa athavA 'darzana kA upahAra', 'caritra kA upahAra' Adi / 'dohA pAhur3a' nAmaka eka anya grantha mujhe jayapura ke 'Amera zAstra bhANDAra' se prApta huA hai| isake aneka dohoM meM kavi kA nAma 'mahayadiNamuni' AyA hai / prati ke anta meM likhA hai ' iti dohA pAhuDaM samAptaM / ( isakA vistRta paricaya Age diyA jAegA, isase yahI siddha hotA hai ki grantha kA nAma 'dohA pAhuDa' hI hai / 50 racanA kAla : 'dohA pAhur3a' ke racanAkAla kA ullekha kahIM nahI milatA hai / ataeva isake kAla nirdhAraNa meM bhI anumAna aura parokSa mArga kA Azraya lenA par3atA hai / DA0 hIrAlAla jaina ko jo do pratiyA~ prApta huI thIM, unameM eka kA lipikAla saMvat 1794 (san 1737 ) hai / mujhe prApta jayapura kI prati 'Amera zAstra bhANDAra' ke guTakA naM0 54 meM saMgrahIta hai / isa guTake ke anta meM likhA hai :'saM0 1711 varSe mahAmAMgalyaprada AzvinamAse zukla pakSe dvitIyAyAM tithau somavAsare sImaMgalagotre suzrAvaka punyaprabhAvaka sAha mAdhaudAsa tat bhrAtA sAha jAya tatputra sAhU nagainadAsa pustikA liSAyitaM paThanArthe / zubhamastu / ' isase spaSTa hai ki 'dohA pAhuDa' saM0 1711 (san 1654 ) ke pUrva likhA gayA hogA / DA0 hIrAlAla jaina ne bar3e parizrama se 'dohApAhur3a' ke kucha aise dohoM ko khoja nikAlA hai, jo paramAtmaprakAza', hemacanda ke 'zabdAnuzAsana' aura devasena ke 'sAvayadhammadohA' meM usI rUpa meM athavA thor3e antara se pAe jAte haiM / DA0 sAhaba ne bar3e hI prAmANika DhaMga se yaha bhI siddha kara diyA hai ki 'paramAtmaprakAza' aura 'sAvayadhamma dohA' pUrvavartI grantha haiM tathA unameM se hI jJAna athavA ajJAnavaza kucha dohe 'dohApAhur3a' meM A gae haiN| hemacandra ne apane vyAkaraNa graMtha ke AThaveM prakaraNa meM 'apabhraMza' kA vyAkaraNa likhA hai aura udAharaNa rUpa meM apane pUrvavartI apabhraMza kaviyoM ke chandoM ko uddhRta kiyA hai| aise tIna dohe 'paramAtmaprakAza' ke bhI pAe gae haiM / ataeva muni rAmasiMha kA samaya yogIndu muni aura devasena ke bAda tathA hemacandra ke pUrva anumAnita hotA hai / hama yogIndu muni kA samaya pahale hI IsA kI AThavIM-navIM zatAbdI nizcita kara cuke haiM | devasena kA dasavIM zatAbdI meM honA nizcita hI hai, kyoMki unhoMne 'darzanasAra' ke anta meM svayaM kaha diyA hai ki unhoMne grantha ko dhArA nagarI ke pArzvanAtha mandira meM baiThakara saMvat 990 kI mAgha sudI dazamI ko 1 pAhudohA kI bhUmikA - pR028 se 33 taka / -:
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 53 pUrNa kriyA hemacandra kA janma saM0 1985, dIkSA saM0 1154, sUripada saM0 1166 aura mRtyu sambat 1226 mAnA jAtA hai| ataeva muni rAmasiMha saM0 990 aura saM0 1145 ke madhya meM arthAt vikrama kI 11vIM zatAbdI meM hue hoMge / dohA pAhur3a kA viSaya : muni rAmasiha sacce sAdhaka the| unhoMne usI bAta ko mAnyatA dI hai, jo anubhUti kI kasauTI para kharI utarI hai| unhoMne na to jena AgamoM aura siddhAntoM kA andhAnukaraNa hI kiyA hai aura na kevala unakI hara vAna kA maNDana hI kiyA hai| jainetara zabdAvalI aura mAnyatAoM ko bhI sparza na karane kI unhoMne zapatha nahIM khAI thii| ve sacce rUpa meM santa the aura mAdhaka ko kisI eka purAtana paddhati, sAdhanA athavA vizvAsa meM bAMdhA nahIM jA sktaa| vaha to jima satya kA sAkSAtkAra karatA hai, apanI vANI meM use vyakta kara detA hai| vaha cAhe kisI mata ke anukUla ho yA pratikUla / isIlie 'dohA pAhuDa' meM eka ora jaina darzana meM svIkRta AtmA kA svarUpa, usake paryAya-bheda, samyaka darzana, jJAna aura caritra kA varNana mila jAtA hai, to dUsarI ora tatkAlIna dIva, zAkta tathA bauddha yogiyoM aura tAtrikoM kI zabdAvalI kA prayoga bhI dikhAI par3atA hai| kavi kabhI sahaja bhAva kI bAta karatA hai, to kabhI sAmarasya avasthA kI anubhUti karatA huA dikhAI par3atA hai; kabhI vi-zakti ke advaya rUpa kI kalpanA karatA hai, to kabhI brahmAnanda kA pAna karatA huA pratIta hotA hai; kabhI ravi zazi kI bAta karatA hai, to kabhI bAma-dakSiNa ko jaba kavi AtmA ke svarUpa kA varNana karane lagatA hai to pratIta hotA hai ki vedAnta kI vyAkhyA kara rahA hai athavA usI bhASA meM bola rahA hai| jaise, AtmA kA vAsa zarIra meM hI hai, kintu vaha zarIra se pUrNatayA bhinna hai| zarIra se usakA koI sambandha nahIM vaha 'padmapatraivAmbhasA' hai AtmA kA koI varNa nahIM, koI rUpa nahIM, koI AkAra nahIM / na vaha gorA hai, na zyAma varNa kA; na sthUlAkAra hai, na durbalAMga / AtmA na taruNa hai, na vRddha; na bAlaka hai aura na vIra / AtmA na vaidika paNDita hai, na zvetAmbara jain| vaha nitya hai, niraMjana hai, paramAnandamaya hai, jJAnamaya hai tathA vahI ziva hai / 1. 3. 4. 'parivakamAI gAhAI saMcikaNa eyasya / siridevaseNa muNiraNA cArA saMvasaMteA // 46 // zrI daMsaNasAro hAro bhavvANa rAvasae rAvae / siri pAsaNAhagehe suvisuddhe mahAsuddhadasamIe 50|| dekhie - zrI candradhara zarmA gulerI - purAnI hindI, pR0 137 / Na vigorau Na vi sAmalau Na vi tuhu~ ekku vi vaSNu / Navita bhaMgaDa bhUNa vi pahau jAthi savarANu ||30|| taruNau bUDhau bAla hauM sUrau paMDiu divvu / khavaNa baMdara sevaDa ehau ciMti ma sabbu ||32|| vaNa vihUNau NANamau jo bhAvai sambhAu / santu NiraMja so ji siu tahiM kijai aNurAu ||38||
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda jaba AtmA zarIra me bhinna hai to zarIra duHkha ko AtmA kA duHkha nahIM mAnanA cAhie, zarIrasukha ko Atmasukha nahIM jAnanA caahie| isa jJAna ke utpanna hone para zarIra ke prati anurAga bhI nahIM raha jAtA aura taba sAdhaka samajha letA hai ki zarIra prasAdhana vyartha haiM, usakA sajAnA sa~vAranA nirarthaka hai, ubaTana, tela sumiSTa AhAra Adi kA koI phala nahIM / yaha saba durjana ke prati kie gae upakAra ke samAna hai : 54 uvvala coppaDa ciTTha kari dehi sumiTThAhAra / sayala vi deha rittha gaya jiNa dujjaNa uvayAra || 18 || AtmasvarUpa ko jAnane ke lie kisI bAhyAcAra kI AvazyakatA nahIM / devAlaya meM pUjA se athavA tIrtha bhramaNa se isa satya kI anubhUti nahIM ho sakatI / mana ko nirvikAra banAnA hI parama sAdhana hai / nagna hokara ghUmane se, digambara bana jAne mAtra se bhI koI paramAtmA ko nahIM jAna paataa| aura bhogAsakta dravyaliMgI muni to usa sarpa ke samAna hai; jisane kaMculI ko chor3a diyA, kintu viSa kA tyAga nahIM kiyA / AtmA kA vAsa to zarIra meM hI hai, nirmala citta vyakti usakA apane meM hI darzana karate haiM / yadi cittarUpI darpaNa malina hai, vikAra yukta hai to usakA darzana asambhava hai| isalie sira muMDAne kI apekSA citta kA mu~r3AnA adhika zreyaskara hai / pustakIya jJAna se bhI paramAtmA kI prApti nahIM ho sakatI / SaDdarzana ke vAkjAla meM par3anA vyartha hai, usase kevala tarkaNA zakti bar3ha sakatI hai| saccA jJAna ( brahmajJAna ) nahIM prApta ho sktaa| mana kI bhrAnti nahIM miTatI / yadi koI vyakti zAstra jJAna se hI apane ko paNDita mAna letA hai to vaha paramArtha ko nahIM jAnatA, vaha kaNa ko chor3akara tuSa kUTanevAle ke samAna hai, ataeva mUrkha hai / kI samyaka jJAna kI prApti ke lie, AtmasvarUpa kI jAnakArI ke lie gurU kRpA kI nitAnta apekSA hai- vinu gurU hoi ki jJAna / ' jaba taka gurU kI kRpA kA prasAda nahIM prApta ho jAtA, taba taka vyakti ajJAna meM pha~sA rahatA hai aura tabhI taka kutIrtho meM bhramaNa karatA rahatA hai| isIlie sva aura 1. ' titthaI tittha bhamehi bar3ha dhoyau cammu jaleNa / humaNu kima ghosituhu~ mailau pAvamaleNa || 163 / / 2. sapi mukkI kaMculiya jaM visu taM Na muei / bhoyaha bhAu Na pariharai liMgaggahaNu karei || 15 | 3. muMDiya muMDiya muMDiyA / sipa muMDiu cittu Na muDiyA | citaha muMDaNa ji kriyau / saMsArahaM khaMDa ti kriyau || 135 / / 4. chahadaMsaNai paDiya mahaM Na phiDiya bhaMti / 5. ek deu chaha me kiu teNa Na mokkhahaM jIte || 166|| paMDiya paMDiya paMDiyA karaNu chaMDivi tuma kaMDiyA | zratha gaMdha tuTTo si paramatthu Na jANahi mUDhosi |5|| tAma kutitthaI paribhamai, dhuttima tAma karaMti / guru pasAe~ jAmaya vi dehahaM deu muNaMti ||80||
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya 55 para kA bheda darzana karAne vAle gurU kI kavi prArambha meM hI isa prakAra vandanA karatA hai : 'guru diNyaru guru himakaraNu guru daviu guru deu| appAparahaM paraMparahaM jo darisAvai bheu ||1|| zaiva aura zAkta mAdhanA ke anumAra ziva aura zakti ke viSamI bhAva se hI yaha mRSTi prapaMca hai| saMmAra kA yaha dvandva tabhI taka hai. jaba taka ziva-zakti kA milana nahIM ho jaataa| yaha vizva viSamatA kI pIr3A se hI spandita ho rahA hai| sukha duHkha kA bhI yahI mUla kAraNa hai| ziva-zakti kA yaha vyApAra hI vizva kI gati kA kAraNa hai| ziva-zakti abhinna tatva hai, yaha jAna lene se sampUrNa saMsAra kA jJAna ho jAtA hai aura moha vilIna ho jAtA hai| muni rAmasiMha kahate haiM :-- siva viMNu satti Na vAvarai siu puNu satti vihINa / dohi mi jANahi sayalu jagu bujjhai mohavilIgu / / 5 / / jaba ziva-zakti kA milana ho jAtA hai. taba samasta dvaita bhAva tirohita ho jAte haiN| pUrNatA kI sthiti jAtI hai| isI ko mAmarasya bhAva kahA gayA hai| vyaSTi kA samaSTi meM, jIvAtmA kA paramAtmA meM mila jAnA, ekameka ho jAnA hI sAmarasya hai| jaba mana paramezvara se mila jAtA hai, koI antara hI nahIM raha jAtA to kisI bAhyAcAra kI AvazyakatA hI nahIM raha jaatii| jaba donoM eka ho gae to kisakI pUjA kI jAya ? maNu miliyau paramesara ho, paramesaru ji maNamsa | viNiNa vi samarasi hui rahiya pujju caDAvara kassa // 46 // __ zarIrajanya sukha-duHkhoM kA tabhI taka AbhAsa hotA hai, jaba taka yaha sAmarasya bhAva nahIM AtA : dehamahelo eha bar3ha tau sattAvai tAma / citta NiraMjaNu pariNu siMhu samarasi hoi Na jAma / / 64|| isa sAmarasya avasthA kI prApti hI pratyeka sAdhaka kA carama lakSya hai| isa avasthA meM piMDa aura brahmANDa kA bheda nahIM raha jAtA hai, dvaita bhAva miTa jAtA hai aura sAdhaka svasaMvedya rasa kA anubhava karane lagatA hai, jisakI samatA vizva kA koI bhI Ananda nahIM kara sktaa| isa avasthA meM mana ke saMkalpa-vikalpa samApta ho jAte haiM, buddhi ke tarka-vitarka zAMta ho jAte haiN| isIlie muni rAmasiMha aisA upadeza sunane kI kAmanA prakaTa karate haiM jisase vuddhi tar3a se TUTa jAya aura mana bhI asta ho jAya' : 'tui vuddhi taDattiM jahiM maNu aMthavaNahaM jaai| so sAmiya uvaesu kahi aNaNahiM devahiM kAI / / 1. tulanIya 'yatra buddhimanonAsti sattA saMbita pr|klaa / UhApoho na tarkazca vAcA tatra karoti kim / (jaTharAdhara saMhitA)
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina- rahasyavAda isa prakAra muni rAmasiMha kA mahatva eka sacce rahasyavAdI sAdhaka ke rUpa meM nirvivAda rUpa se spaSTa hai / Apa madhyakAla ke uccakoTi ke sAdhakoM meM pramukha sthAna rakhate haiN| Apake vicAra bahuta kucha sImA taka samakAlIna siddhoM aura nAthoM se milate haiM / 56 (5) Anannatilaka yA mahAnanda mujhe 'prANaMdA nAmaka eka choTI rahasyavAdI racanA 'Amera zAstra bhAMDAra' (jayapura) me prApta huI hai| isakI eka anya prati bIkAnera meM zrI agaracanda nAhaTA ke pAsa surakSita hai| jayapura kI prati meM 44 chanda haiM, 18 naM0 kA chanda nahIM hai| nAhaTA jI kI prati meM 42 chanda haiN| donoM pratiyoM meM kucha pATha bheda bhI hai| isa sambandha meM do lekha 'vIra vANI' patrikA meM nikala cuke eka hai zrI kAsalIvAlajI kA aura dUsarA hai zrI nAhaTAjI kA / zrI kAmatA prasAda jaina ne bhI apane itihAsa meM isa racanA kA saMkSipta vivaraNa diyA hai / nAmakaraNa : racanA ke nAmakaraNa, racanAkAla aura racanAkAra Adi ke sambandha meM tInoM meM matabheda hai| kAsalIvAlajI ke mata se " racanA kA nAma hai-prANaMdA / racanA kA nAmakaraNa usake kavi ke nAma para huA hai| kavIra, mIrA, sUradAsa Adi kaviyoM ke samAna kavi ne apane nAma ko pratyeka chanda ke anta meM de diyA hai / isa racanA ke par3hane se AtmIya Ananda kA anubhava hotA hai| zAyada isalie bhI usakA nAma 'AnaMdA' rakhA gayA ho|" zrI nAhaTA jI kI prati meM racanA kA nAmollekha nahIM hai / unake vicAra se isakA nAma 'ANaMdA' hai bhI nhiiN| unakA kahanA hai ki jahA~ taka racanA ke nAmakaraNa kA prazna hai, isameM AnevAle 'ANaMdA' zabda ke punaH punaH Ane ke kAraNa hI kisI lekhaka ne yaha nAma likha diyA hai / kartA ke nAma ke sAtha isakA sambandha nahIM hai, na racayitA ne isakA yaha nAma rakhA hI hogA' / racanA kA nAma 'ANaMdA' kyoM nahIM hai ? isakA nAhaTA jI ne koI kAraNa nahIM batAyA hai aura na racanA kA anya 'nAmakaraNa' hI kiyA / isI prakAra zrI kAmatA prasAda jaina ne binA kisI prakAra kA vicAra kie hue kevala itanA likhA hai ki 'muni mahAnandideva ne 'Anandatilaka' nAmaka racanA sAdhuoM aura mumukSuoM ko sambodhana ke lie AdhyAtmika subhASita nIti rUpa meM ke lie racI thI / racanA kA nAma 'Anandatilaka' kaise hai ? aura gopAla sAha 'sAhU gopAla 3 1. bIrabA (aMka 14 15 16 168 2. vIra bI (varSa 3, aMka 21 ) 281282 / 3. kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pu0 86 |
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 57 kauna the? isakA vivaraNa nahIM diyA hai| prati meM bhI gopAla sAha' kA nAma kahIM nahIM AyA hai| racanAkAra: racanA ke kartA ke sAtha hI sAtha usake nAma kA prazna mUlajha jAtA hai| zrI nAhaTA jI ne racayitA kA nAma 'mahAdade' batAyA hai aura pramANa meM nimnalikhita chandoM ko uddhRta kiyA hai :'Arambha-cidANaMda sANaMda jiNu samala sarIra haso (i) mahANaMdi so pUjAyai, ANaMdA gagana maMDala thira hoi / ANaMdA // 1 // anta-'mahANadi i i vAliyau, ANaMdA jiNi darasAviu bheu ||ANaMdA 141 / / ........... mahArAdi deu| aannNdaa|| jaNiu bhaNai mahANaMdi deu / jANiuNANahaM bheu| aannNdaa| karisi........ ........"||42 // samAptaH ukta uddharaNa meM 'mahANaMdi' zabda cAra bAra AyA hai| nAhaTA jI ne isI AdhAra para kartA kA nAma 'mahANaMdi deva' batAyA hai| eka anya chanda meM spaSTa rUpa se kavi ne apanA nAma 'pAnandatilaka' batAte hue kahA hai ki usane isa racanA ko 'hiMdolA chanda' meM pUrNa kiyA : hindolA chaMdi gAiyaI ANadi tilaku jiNAu / mahANaMdi dazvAliyara, ANaMdA avahau sivapuri jAu // 42 // lekina racanA ke antima chanda meM 'bhaNai mahApANaMdi' bhI pAyA hai| 'dasada gurU cAraNi jau hau bhaNai mhaaaannNdi| ....... // 4 // ataeva aisA pratIta hotA hai ki racanAkAra apane nAma kA prayoga do prakAra se karatA thA athavA usake do nAma the-'aAnandatilaka' aura 'mahAnanda dev|' bahuta sambhava hai usane apane nAma ke hI anurUpa racanA kA nAma 'pANaMdA' rakhA ho aura isIlie isa zabda ko pratyeka chanda meM jor3a diyA ho| racanA kAla aura viSaya : ___ isa grantha kI racanA kaba huI ? yaha bhI ajJAta hai aura vidvAnoM ke anumAna kA viSaya bana gaI hai| zrI kAsalIvAla jI ke anusAra 'racanA avazya bArahavIM 1. zrAmera zAstra bhANDAra ( jayapura ) kI hastalikhita prati se /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda zatAbdI ke Asa-pAsa kI hai| zrI nAhaTA jI kA anumAna hai ki 'yadyapi yaha apabhraMga ke bahuta nikaTa-kI lagatI hai, para zabda prayoga paravartI loka bhASA ke yatra-tatra pAye jAte haiN| use dekhate hue isakA racanAkAla bhI 12 vIM se bAda kA 13vIM yA 14vIM kA honA sambhava hai|" ___ 'pANaMdA' kI bhASA ke hI AdhAra para donoM vidvAnoM ne kAla nirdhAraNa kI veSTA kI hai| isakI bhApA 'apabhraMza' hai, itanA to nirvivAda rUpa se spaSTa hai| prazna kevala itanA hI hai ki yaha kisa zatAbdI kI bhASA hai ? apabhraMza kA samaya prAyaH chaThI zatAbdI se 12vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| chaThI zatAbdI saMkrAnti kA yuga thA, jaba bhASA prAkRta ke kor3a kA parityAga kara deza bhASA kA rUpa dhAraNa kara rahI thii| kAraka rUpoM aura kriyA rUpoM meM saralIkaraNa kI pravRtti pA rahI thii| dhAtU rUpa kama ho rahe the| isa bhASA meM sAhityika racanAe~ bhI isI ke Asa-pAsa prArambha ho gaI hoNgii| lekina ina racanAoM meM prAkRta rUpa adhika mAtrA ma vidyamAna rahatA haagaa| sAtavI-pAThavIM zatI kI bhASA aura adhika sarala ho gaI hogii| bauddha siddhoM kI racanAe~ isI samaya prArambha huI hoNgii| 'pANaMdA' bhApA aura bhAva donoM dRSTiyoM se 'paramAtma prakAza', 'yogasAra', aura 'dohApAhuI' se adbhuta sAmya rakhatA hai| eka hI prakAra ke vicAra, eka hI prakAra kI bhASA meM ina granthoM meM gathe gae haiN| ANaMdA kA kavi kahatA hai ki paramAtmA-hari, hara, brahmA Adi nahIM hai tathA vaha mana, buddhi se lakhA bhI nahIM jA sktaa| zarIra ke madhya usakA prAvAsa hai, guru ke prasAda se usakI prApti ho sakatI hai : 'hari hara vaMbhu vi siva NahI, maNu buddhi lakkhi uNa jaaii| .. madhya sarIrahe so vasai, ANaMdA lIjahiM guruhi pasAI // 18 // yogIndu muni ThIka imI zabdAvalI meM kahate hai ki paramAtmA kA vAsa zarIra meM hai tathApi umako Aja bhI hari hara taka nahIM jaante| parama samAdhi ke tapa se umakI prApti ho sakatI hai : dehi basaMtu vi hari hara vijaM aja viNa muNaMti / parama samAhi taveNa viNu so paramappu bhaNaMti // 4 // (paramAtmaprakAza, pra0 mahA0, pR046) isI prakAra paramAtmA ke svarUpa para prakAza DAlate hae aAnandatilaka kahate haiM ki vaha sparzahIna hai, ramahIna hai, gandhahIna hai, rUpahIna hai| usa nirguNa, nirAkAra brahma kA darzana sadguru kI kRpA se hotA hai : pharasa rasa gaMdha vAhira u, rUva bihUNau soii| ' jIva sarIrahaM viNu kari ANaMdA sadgurU jANaI soI // 1 // 1. vIra vArasI ( varSa 3, aMka 14, 15) pR0 167 / 2. vIra vANI (aMka 21) pR0 281 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 'paramAtma prakAga' meM ThIka isI prakAra se niraMjana' ke svarUpa kA varNana milatA hai| zrI yogondu mani kahate haiM ki jimata. koI varNa nahIM, gaMdha nahIM, rasa nahIM, zabda nahIM, sparza nahIM, jisakA janma maraNa nahIM hotA hai, usI kA nAma niraMjana hai : 'jAsu Na vaNaNa Na gadha rasu, jAsu Na sadda Na phaamu| jAsu Na jammaNu maraNu Na viNA giraMjaNu tAsu // 16 // (parama0, pra0 mahA0, pR027) aAnandatilaka bAyAcAra kA virodha karate hue kahate haiM ki vrata, tapa, saMyama, zIla Adi AcAra nirarthaka haiN| parama tatva ke jJAna ke binA manupya, vAhyADambara karatA huA bhI saMsAra meM cakkara lagAyA karatA hai : 'bau tau saMjamu sIlu guNa sahya mahavyaya bhAru / ekaNa jANaI parama kula, ANaMdA, bhamIyai bahu saMsAru / / _ 'yogasAra' nAmaka dUsare grantha meM yogIndu muni ne inhIM gabdoM meM bAhyAcAra kI vyarthatA para apanA mata vyakta kiyA hai| unakA kahanA hai ki brata, tapa, saMyama, Adi se vyakti ko mokSa nahIM mila sakatA. jaba taka ki eka parama zuddha pavitra bhAva kA jJAna nahIM hotA : 'vaya tava saMjama mUla guNa mUDhaha mokkha Na vutta / jAva Na jANai ikka para suddhau bhAu pavittu // 29 // (yogasAra, pR0 377) madhyakAla ke pratyeka saMta ne citta ddhi para jora diyA hai| prAyaH pratyeka sAdhaka ne spaSTa zabdoM meM yaha kahA hai ki jaba taka mana mailA rahatA hai, cila azuddha aura vikAra yukta rahatA hai, taba taka bAhya zuddhi se koI lAbha nahIM hotA hai| ANaMdA kA kavi bhI kahatA hai ki mUrkha jana snAna karate haiM, vAhya zarIra ko zuddha karane kA prayatna karate haiM, kintu AbhyaMtara citta pApamaya rahatA hai| citta kA vikAra vAhya snAna se ke dUra ho sakatA hai ? 'bhiMtari bhariu pAumalu mar3hA karahi saNahANu / jo mala lAga cittamahi, ANaMdA kima jAi saNahANi / / // yahI svara mUni rAmasiMha kA bhI hai| 'dohApAhaDa' meM aneka sthAnoM para Apane Antarika zuddhi para jora diyA hai / eka dohe meM ve kahate haiM ki jaba bhItarI citta mailA hai, taba bAhara tapa karane se kyA ? citta meM usa niraMjana ko dhAraNa kara, jisase maila se chuTakArA ho : - 'abhitaracitti vi mailiyaiM vAhiri kAiM taveNa / citti NiraMjaNu ko vi dhari muccahi jema maleNa / / 6 / / (pAhuDa dohA, pR0 18) / isI prakAra se aneka uddharaNa prastuta kie jA sakate haiM, jo yaha siddha karate haiM ki Anandatilaka vahI kaha rahe haiM, jo yogIndu muni aura muni rAmasiMha kaha cuke haiN| vastuta: uparyukta granthoM ke samAna hI 'pANaMdA' meM prAtmA kI vyApakatA kA varNana kiyA gayA hai, AtmA aura paramAtmA kI abhinnatA ko mAnyatA dI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda Ar gaI hai. bAyAcAra kA khaNDana kiyA gayA hai. gurU ke mahatva ko svIkAra kiyA gayA hai aura paramasamAdhi rUpI sarovara meM snAna ke dvArA bhava-mala naSTa karake yAtmA ko paramAnanda kI anubhati kA upAya batAyA gayA hai| 'pANaMdA' kI bhASA bhI kisa prakAra 'paramAtmaprakAza', 'yogasAra' aura 'dohApAhur3a' se milatI hai, yaha uparyukta dohoM se spaSTa hai| zrI e0 ena0 upAdhye ne yogIndu muni ko chaThI zatAbdI kA kavi mAnA hai| 'pANaMdA' ko 13 vI 14 vIM zatI kI racanA mAnane se donoM meM sAta-pATha sau varSoM kA antara par3a jAtA hai| yaha sambhava nahIM hai ki jana bhASA yA dezI bhASA kA svarUpa isa dIrgha avadhi taka eka hI prakAra kA rahA ho| bhASA bahatA nIra hai| samaya ke sAtha usameM parivartana hotA rahatA hai| ataeva merA anumAna hai ki ina kaviyoM ke AvirbhAva kAla meM adhika zatAbdiyoM kA antara nahIM rahA hogaa| ___ maine yogIndu muni ko AThavIM-navIM zatAbdI kA kavi mAnA hai aura muni gamasiMha ko 11 vIM zatAbdI kaa| merA anumAna hai ki 'prAnandatilaka' inake adhika paravartI nahIM hoNge| adhika se adhika hama unako 12 vIM zatAbdI taka le A sakate hai| bahuta sambhava hai ki ve muni rAmasiMha ke samakAlIna rahe hoN| (6) lakSmIcandra mAmera zAstra bhANDAra meM eka naI kRti 'dohANupehA' yA dohAnuprekSA prApta haI hai| prati meM isake kartA 'lakSmIcandra' batAe gae haiN| zrI paramAnanda jaina zAstrI ne apane lekha 'apabhraMza bhASA ke aprakAzita kucha grantha' meM bhI dohAnuprekSA ke racayitA 'lakSmIcandra' kA hI ullekha kiyA hai| yadyapi mUla racanA meM lakSmIcandra kA nAma kahIM para bhI nahIM AyA hai| kavi ne sthAna-sthAna para 'jiNavara ema bhaNei' kA ullekha avazya kiyA hai| do dohoM (do0 naM0 42 aura 47) meM NANI bollahiM sAhu' kA bhI prayoga huyA hai| isase sandeha hotA hai ki kahIM isake kartA 'sAhu' nAmaka koI kavi to nahIM haiN| jaina hitaiSI (aMka 5, 6) meM prakAzita 'digambara jaina grantha kartAoM kI sUcI' meM eka lakSmIcandra kA nAma AyA hai| ye agravAla jAti ke the aura saM0 1033 meM vidyamAna the| inakI eka racanA 'zrAvakAcAra' yA 'dohAchandobaddha' kA bhI ullekha kiyA gayA hai| yadi yahI lakSmIcandra 'dohANa pehA' ke kartA haiM to inakA AvirbhAvakAla vi0 kI 11vIM zatAbdI siddha ho jAtA hai| naukAra zrAvakAcAra yA sAvayadhammadohA ke kartA ke sambandha meM kAphI vivAda rahA hai| isakI prApta bhinna-bhinna hastalikhita pratiyoM meM kartA ke rUpa 1. anekAna, varSa 12, kiraNa 06 (pharavarI, 1654) pR0 266 / 2. jainahitaiSI, aMka 5, 6 (vIra ni0 saM0 2436) pR055|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya meM tIna vyaniyoM-joindu, devamena aura lakSmIcandra-kA nAma milatA hai| zrI e. ena0 upAdhye ne paramAtma-prakAga kI bhUmikA meM isa grantha ke kartA para vistAra se vicAra karake lakSmIcandra ko imakA racayitA middha kiyA hai| lekina DA0 hIrAlAla jaina ne devasena ko mAtrayayanadeha kA kartA svIkAra kiyA hai aura isa grantha kA sampAdana karake kAraMjA jaina miroz2a (varAra) se prakAzita kiyA hai| 'dohANNavehA ke prakAza meM grAne meM itanA to spaSTa hI ho gayA hai ki dasavIM-gyArahIM zatI meM lakSmIcandra nAmaka eka kavi vidyamAna avazya the, zrAvakAcAra kI racanA unhoMna kI ho yA na kI ho| dohANupehA' meM 47 dohA chanda haiN| prArambha meM siddhoM kI vandanA hai| isake pazcAta Asrava, sa~vara. nirjarA Adi kA varNana hai| mithyAtva hI yAtrava hai| Asrava kA nirodha hI 'sa~vara' hai| yaha saMvara hI nirjarA kA aura anukrama se mokSa kA kAraNa hai| jaba prAtmA svayaM yA gurU upadeza se AtmA anAtmA kA antara samajha letA hai to samyaka jJAna kI sthiti AtI hai| kavi kahatA hai ki saMvara' kI sthiti meM vyakti AtmA anAtmA ko jAna letA hai aura usameM sva-para-viveka-zakti utpanna ho jAtI hai| pUna: vaha parabhAva kA parityAga karake 'sahajAnanda' kA anubhava karane lagatA hai, yahI 'nirjarA' kI avasthA hai : 'jo pariyAiNaM appa paru, jo parabhAu caei / so saMvara jANebi tuhu~, jiNavara ema bhaNei // 1 / / sahajANaMda pariTThiyauM, jo parabhAva Na viti / te suhu asuhu, vi NijjarahiM, jiNavara ema bhaNaMti / / 21|| mokSa ke lie athavA paramAtmA kI prApti ke lie mandira, tIrthATana, bhramaNa Adi kI AvazyakatA nhiiN| paramAtmA kA AvAsa to deharUpI devAlaya meM hI hai| ataeva rAga-dveSa Adi kA parityAga kara, prAtmA kA prAtmA se smaraNa karanA caahie| yahI siva-siddhi kA eka mAtra upAya hai : 'sohaM soha ji hAM, puNu puNu appu murnnei| mokkhaha kAraNi joiNa, aNNu ma so citei // 35 // hattha ahuTTha ju devali, tahi siba saMtu muNei / mar3hA devali deva Navi, bhulla uM kAI bhamei // 38 / / rAga-dvepa se mukta hokara aura mana, vANI, kAyA se guddha hokara jo prAtmA kA dhyAna karate haiM, unako nizcaya hI siddhi prApta hotI hai aura ve 'sahajAvasthA' ko prApta hote haiM : 1. "So, in conclusion, I have to say that the author of this Sravakacara, in the light of available material and on the authority of Srutsagara's statement is Acharya Laksmichandra" ( Introduction of P. Prakasa, Page 61 ) 2. tulanIya-hatya ahuI devalI, vAla haM NA hi pavemu / saMtu gijaNu tahiM basai. NimmaTu hoi gavemu ||14|| (muni rAmasiMha-pAhur3a dohA, pR028)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 'pagA paraNa appA mAivai. maNa vaya kAya ti sadadhi / rAga rosa ve pariharivi, jai cAhahi siva siddhi // 24 // rAga rosa jo pariharivi, appA appai joi / jiNasAmiu emau bhaNaI, sahaji upajjai soi // 25 / anta meM kavi kahatA hai ki vrata, tapa, niyama Adi kA pAlana karate hue bhI jo 'prAtmasvarupa' se anabhijJa haiM, ve mithyAdRSTI haiM aura ve kabhI nirvANa ko prApta nahIM ho skii| nirvANa prApti ke lie karmoM kA kSaya aura AtmA kA parijJAna anivArya hai : vau tau Niyamu karatayahaM, jo Na muNai appaannu| so micchAdihi havai, gahu pAvahi NivvANu // 45 / / jo appA Nimmalu muNai, vaya taba sIla samaNNu / so kammakkhau phuDu karaI, pAvai lahu NivvANu // 46 / / e aguvehA jiNa bhaNaya, pANI bollahiM sAhu / te tAvijahiM jIva tuhUM, jai cAhahiM siva lAhu / 47 / / : iti aNuvehA : (7) mahayaMdiNa muni dohApAhur3a kI naI prati : mahayaMdiNa muni kA eka kAvya 'dohA pAhur3a' (bArahakhar3I) prApta huA hai| isakI eka hastalikhita prati zrI kastUracandra kAsalIvAla ko jayapura ke 'bar3e maMdira ke zAstra bhANDAra' se prApta huI thI, jisakI sUcanA unhoMne 'anekAnta' (varSa 12, kiraNa 5) meM dI thii| khoja karane para isakI eka dUsarI hastalikhita prati mujhe 'pAmera zAstra bhANDAra' jayapura se prApta huI hai| kAsalIvAlajI kI prati meM 335 dohe haiN| lipikAla pauSa sudI 12 bRhaspativAra saM0 1591 hai| usakI pratilipi zrI cAhaDa saugANI ne karma kSaya nimitta kI thii| mujhe prApta prati meM bhI dohoM kI saMkhyA 335 hI hai| isakA prArambha eka zloka dvArA jinezvara kI vaMdanA se huA hai| zloka isa prakAra hai : jytyshessttvaarthprkaashiprthitshriyH| mohadhvAMtIghanirbhedi jJAna jyoti jinezinaH // 1 // anta meM likhA hai ki isa prati ko saMvat 1602 meM vaizAkha sudi tithi dazamI ravivAra ko uttara phAlguna nakSatra meM rAjAdhirAja zAha Alama ke rAjya meM caMpAvatI nagarI ke zrI pArzvanAtha caityAlaya meM bhaTTAraka zrI kundakundAcArya ke paTTa bhaTTAraka au na deva ke paTTa bhaTTAraka zubhacandra deva ke paTTa bhaTTAraka zrI prabhAcandra ke zipya maMDalAcArya zrI dharmacandra deva ne lipivaddha kiyA : 1. de0, anekAnta (varSa 12, kiraNa 5) akTUbara 1652, pRSTha 156-57 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 tRtIya adhyAya 'saMvat 1602 varSe vaimAkha sudi 10 tithI ravivAsare nakSatra uttara phAlgune nakSatre rAjAdhirAja mAhi grAmarAje | nagara caMpAvatI madhye / zrI pArzvanAtha caityAlae || zrI mulasiMdhe navyAmnAyevatAkAra gaNe sarasvatI gade bhaTTAraka zrI kunda bundAcAryAnviye / bhaTTAraka zrI padmanandIdevAtatpaTTe bhaTTAraka zrI subhacandra devA tatpaTTe bhaTTAraka zrI jinacandra devAtatya bhaTTAraka zrI prabhAcandra devA tat sipya maMDalAcArya zrI dharmacandra devA / merI sAstrakalyANa vrataM nimitte prajjikA vinaya zrI jo dattaM / jJAnavAnyAdAnena / nirbhayo / abhaTTAnataH aMvadAnAta supInityaM nivvAdhInepajAdbhavet // cha|| chanda saMkhyA aura racanAkAla : kavi ne eka dohe meM grantha kA racanAkAla aura chandoM kI saMkhyA isa prakAra diyA hai : 'tetIsaha chaha chaDiyA viracita satrAvIsa | bAraha guNiyA tirisa huA dohA cavIsa ||6|| arthAt 1720 meM viracita 336 ( taiMtIsa ke sAtha chaH ) chandoM ko yadi 12430 (tiSNisaya trizata: = 360 ) meM chor3a diyA jAya yA nikAla diyA jAya, to 24 dohe zeSa raha jAeMge arthAt 360 meM jisa saMkhyA ko nikAla dene se 24 saMkhyA zeSa raha jAtI hai, kavi ne utane hI chandoM meM yaha kAvya likhA / yaha saMkhyA 336 hotI hai| 'dohApAhuDa' kI prApta hastalikhita pratiyoM meM chanda saMkhyA 335 hI hai, jinameM do zloka aura zepa 333 dohA chanda haiN| aisA pratIta hotA hai ki lipikAroM ke dvArA eka dohA bhUla se chor3a diyA gayA hai| mujhe prApta prati meM to dUsarA zloka bhI adhUrA hai / 'namostvanantAya jinezvararAya' ke bAda dohA saMkhyA 3 prArambha ho gayA hai| dohApAhur3a ke eka anya dohe se bhI jJAta hotA hai ki dohoM kI saMkhyA 334 hai / dohe kA aMza isa prakAra hai :-- 'cautIsa galla tithi saya viracita dohAvelli ||5|| arthAt 334 dohoM kI racanA kii| inameM do zloka milA dene se kula chanda saMkhyA 336 ho jAtI hai| kavi ne racanA kAla 1720 diyA hai / yaha vikrama samvat nahIM ho sakatA, kyoMki vi0 saM0 1591 aura 1602 kI to isakI hastalikhita pratiyA~ hI upalabdha haiM / ataeva yaha vIra nirvANa samvat pratIta hotA hai / kavi ne vIra nirvANa samvat 1720 grarthAt vikrama samvat 1250 meM yaha kAvya likhA / kAvya kI bhASA bhI 13vIM zatI kI hI pratIta hotI hai / 18vIM zatAbdI meM isa prakAra ke apabhraMza ke pracalana kA koI pramANa nahIM miltaa| usa samaya to jaina kavi bhI hindI meM kAvya racanA kara rahe the / graMthakartA kA paricaya : graMtha ke aneka dohoM meM kartA ke rUpa meM 'mahayaMdiNa' muni kA nAma zrAyA hai | lekina inakA koI vizeSa paricaya nahIM prApta hotA / unhoMne itanA hI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda likhA hai ki sAMsArika duHva ke nivAraNa ke lie vIracanda ke ziSya ne dohA chanda meM yaha kAvya likhA : 'bhava dukkhaha niviNaeNa, vIracandasisseNa / bhaviyaha paDivohaNa kayA, dohAkavva miseNa // 4 // isake atirikta kevala itanA hI jJAta hotA hai ki ve vikrama ko 13vIM zatI meM vidyamAna the| kAvya rUpa, nAmakaraNa tathA graMtha kA viSaya : kAvya kA nAma 'dohApAhuDa' hai aura vaha 'bArahakhar3I' paddhati para likhA gayA hai| kavi ne 'bAraha khaDI' yA 'bAraha akkhara' kA ullekha do dohoM meM kiyA hai / prArambha meM jinezvara kI vaMdanA ke bAda vaha kahatA hai : 'bAraha viuNA jiNa Navami, diya bAraha akkharakka // // isI prakAra 333veM dohe meM likhA hai : 'kiya vArakkhama kakka, salakkhaNa dohAhiM / ' madhyakAla meM aneka kAvya rUpa jaise zataka, bAvanI, battIsI, chattIsI, pacImI. caubIsI, apTottaro Adi pracalita the| unameM eka 'bArahakhar3I' bhI thaa| 'yArahakhar3I ko bAvanI' kA vikasita kAvya rUpa mAnA jA sakatA hai| kakaharA aura akharAvaTa bhI isI prakAra kA eka kAvya rUpa hotA hai| bAvanI kAvya kI racanA nAgarI varNamAlA ke AdhAra para hotI hai| hindI meM svara aura vyaMjana milAkara 52 akSara hote haiN| ina bAvana akSaroM ko nAda svarupa brahma kI sthiti kA aMga mAnakara inheM pavitra akSara ke rupa meM pratyeka chanda ke prArambha meM prayukta kiyA jAtA hai| hindI meM isa prakAra ke likhe gae bAvanI kAvyoM kI saMkhyA bahuta adhika hai| kevala abhaya jaina graMthAlaya, bIkAnera meM hI lagabhaga 25-30 bAvanI kAvyoM kI hastalikhita pratiyA~ murakSita haiN| bArahakhaDI kAvya meM pratyeka vyaMjana ke sabhI svara rUpoM ke AdhAra para ekaeka chaMda kI racanA hotI hai| isa prakAra eka hI vyaMjana ke dasa yA gyAraha rUpa (jaise ka, kA, ki, kI, kU, ka, ke, ke, ko, kau. kaM Adi ) bana jAte haiN| mahadiNa mUni ne imI paddhati kA prayoga kiyA hai| isIlie unake kAvya meM dohoM kI saMkhyA 334 yA 335 ho gii| mahayaMdiNa mUni ke atirikta aura kaviyoM ne bhI isa kAvya rUpa ko apnaayaa| saM0 1760 meM hindI meM kavi datta ne eka 'vArahakhar3I' kI racanA kI thii| lekina isameM 76 padya hI hai| prAcArya rAmacandra zukla ne apane itihAsa meM kizorI zaraNa likhita 'bArahakhar3I' kA ullekha kiyA hai| isakA racanAkAla saM0 1797 hai| saM0 1853 meM cetana 1. agaracanda nAhaTA -gajasthAna meM hindI ke hastalikhita graMthoM kI khoja, (caturtha bhAga) pu066| 2. hindI mAhi-ya kA itihAma, pR0 345 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya nAmaka kavi ne 436 padoM meM 'adhyAtma vArahakhaDI' kI racanA kI thI aura uso samaya kI sUrata kavi dvArA limvI eka 'jaina vArahavar3I bhI milatI hai| mahayaMdiNa muni ne aMta meM graMtha ke mahatva aura usake par3hane kA phala batAne ke bAda, yaha kahA hai ki 'dohApAhaI samApta: 'jo par3hai par3hAvai saMbhalai, devigudavilihAvai / mayaMdu bhaNaI so nitta lau, akkhai sokkha parAvai // 335 / // iti dohApAhuDaM samAptaM / / isase spaSTa hai ki grantha kA nAma 'dohApAhar3a' hai aura bArahakhar3I' usakA kAvya rUpa hai| viSaya : muni rAmasiMha ke dohApAhar3a ke hI samAna ima grantha kA vipaya bhI adhyAtmavAda hai| lekina jisa DhaMga se mUni rAmasiMha ne prAtmA paramAtmA ke madhura sambandha kA varNana kiyA hai athavA bAhyAcAra aura pApaMDa kA upahAsa kiyA hai athavA ziva-zakti ke milana yA samarasatA kI dazA kA ullekha kiyA hai, vaha zailI mahayaM diNa muni meM nahIM pAI jaatii| isake atirikta bArahakhar3I' kA kavi jaina dharma kI mAnyatAoM se adhika dabA huA pratIta hotA hai| aneka dohoM meM to usane sAmAnya DhaMga se kevala jinezvara kI vandanA yA ahiMsA kA upadeza mAtra diyA hai| lekina pure grantha ke adhyayana se yaha bhI spaSTa hotA hai ki kavi para muni rAmasiMha kI rahasyavAdI bhAvanA kA prabhAva hai| usane bhI anya rahasyavAdI kaviyoM ke samAna brahma kI sthiti ghaTa meM svIkAra kI hai. guru ko vizeSa mahatva diyA hai, mAyA ke tyAga para bala diyA hai, bAhyAcAra kI apekSA citta zuddhi aura indriya niyantraNa para jora diyA hai aura pApa puNya donoM ko bandhana kA hetu mAnA hai| usakA kahanA hai ki jisa prakAra dudha meM ghI hotA hai, tila meM tela hotA hai aura kATha meM agni hotI hai, usI prakAra paramAtmA kA vAsa zarIra meM hI hai| yaha paramAtmA rUpa, gandha, rasa, sarza, zabda, liMga aura guNa Adi se rahita hai| usakA na koI prAkAra hai, na gunn| gauravarNa yA kRSNa varNa, durbalatA athavA sabalatA to zarIra ke dharma haiN| AtmA sabhI vikAroM se rahita aura azarIrI hai| aise brahma kI prApti kisI bAhyAcAra se nahIM ho 1. agara vanda nAhaTA- rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita graMthoM kI khoja, (caturtha bhAga) pR065| 2. khIraha majhahaM ma ghiu, 'taraha maMjha jima linu / kahiU vAsaNu jima vamai, timi dehi dehillu / 23 / rUpa gandha rata phaMsaDA, sadda liMga guNa hnnu| alaisI dehaDiya sau, ghiu jima vIraDa la'Nu / / 27 / / gaurau kAlau dubbala u, baliyau eu saru appA puNu kalimala rahiu, guNacanta u zramarI / / 40 / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda sktii| sira mur3Ane yA keza bar3hAne se koI antara nahIM aataa| japa, tapa, brata Adi se usakI prApti kI kAmanA aviveka hai|' recaka, pUraka, kumbhaka, iDA piMgalA tathA nAda vidu Adi ke cakkara meM na par3ha kara, apane antara meM sthita 'manta niraMjana' ko hI khojanA caahie| isa prakAra Apane bhI sahaja bhAva se ramAmayada prApti meM vizvAsa vyakta kiyA hai aura isI ko sarvottama sAdhanA svIkAra kiyA hai| () chohala chohala molahavIM zatAbdA ke kavi the| hindI ke itihAsa lekhakoM ne inakA nAma avazya liyA hai, kintu sabhI racanAoM ke upalabdha na hone se, inake mAtha nyAya nahIM ho skaa| AcArya rAmacandra zukla ne chIhala' ko bhaktikAla ke phaTakala kaviyoM meM ginAyA hai| Apane likhA hai ki "ye rAjapUtAne kI aora ke the| maM0 1575 meM inhoMne 'paMcasahelI' nAma kI eka choTI sI pustaka dohoM meM rAjasthAnI milI bhASA meM banAI, jo kavitA kI dRSTi se acchI nahIM kahI jA sktii| isameM pA~ca sakhiyoM kI viraha vedanA kA varNana hai| inakI likhI eka bAvanI bhI hai, jisameM 52 dohe haiN| DA0 rAmakumAra varmA ne zukla jI ke kathana ko hI duharAyA hai| apane itihAsa meM 'kRSNa kAvya' ke kaviyoM ke sAtha chIhala kA paricaya dete hue Apane likhA hai ki 'inakA kavitA kAla samvat 1575 mAnA jAtA hai| inakI 'paMca sahelI' nAmaka racanA prasiddha hai| bhASA para rAjasthAnI prabhAva yathepTa hai, kyoMki ye svayaM rAjapUtAne ke nivAsI the| racanA meM viyoga zRGgAra kA varNana hI pradhAna hai"| idhara rAjasthAna ke jaina zAstra bhAMDAroM ke hastalikhita granthoM kI sUcI taiyAra hone meM hindI ke aneka ajJAta kavi prakAza meM Ae haiM aura aneka naI racanAoM kA patA calA hai, jo bhASA aura sAhitya donoM daSTiyoM se kAphI mahatva kI haiN| isa sUcI meM chIhala kI eka anya racanA yAtma pratibodha jayamAla' kA bhI ullekha kiyA gayA hai| DA0 ziva prasAda siMha ne apane zodha prabandha 'bhUra pUrva brajabhASA aura usakA sAhitya' meM chIhala para vistAra se vicAra 1. jara tava veyahi dhAraNahiM, kAraNu lahaNa na jaai| .... ... .... .... .... " " // 61 / / recaya paraya kumbhayahi, ir3a piMgala hi ma joi / / nAda vinda kalavajjiyau, santu niraMjaNu joi / / 278 / / prAcArya rAmacandra zukla-hindI sAhitya kA itihAsa, pR0 182 1 4. DA0 rAmakumAra varmA-hindI sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pR0588| 5. rAjasthAna ke jaina zAstra bhAMDAroM kI grantha sUcI (bhAga 2) /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya kiyA hai aura unheM rItikAlIna zRGgAra cetanA ke udagama' ke rUpa meM upasthita kiyA hai| Apako chohala kI cAra racanAmoM-prAtma pratibodha jayamAla. paMca sahelI, chIhala bAvanI aura paMthI gIta kA patA calA hai| Apane likhA hai ki panthI gIta aura Atma pratibodha jAyamAla meM kavi kA nAma chIhala hI diyA huA hai, kintu panthI gIta atyanta sAdhAraNa koTi kI racanA hai, jisameM jaina kathAnoM ke sahAre kucha upadeza die gae haiN| prAtma pratibodha jayamAla bhI nAma se koI jaina dhArmika gratha hI pratIta hotA hai| gepa do racanAoM meM zRGgAra aura nIti kI pradhAnatA hai| ina racanAoM ke atirikta unakI tIna aura choTI racanAe re mana gIta', 'udara gIta' aura 'jaga sapanA gIta' prApta haiN| chIhala ne sa01575 meM paMca mahelI' kI racanA kI thii| isake nau varSa bAda saM0 1584 ke kArtika mAsa, gukla pakSa aSTamI guruvAra ko bAvanI kI racanA sampanna kii| isake antima chApatra meM unhoMne apanA paricaya diyA hai, jisase patA calatA hai ki Apa agravAla vaza meM naligAMva' nAmaka sthAna meM paidA hue the| Apake pitA kA nAma minAtha yA zivanAtha' thA : caurAsI Agalla sai ju pandraha smvcchr| sukula pakkha aSTamI mAsa kAtika guruvaasr|| hiradaya upanI buddhi nAma zrI guru ko lInho / sArada tanai pasAi kavita sampUraNa kInho / nAli gAMva sinAthu sutanu agaravAla kula pragaTa ravi / / bAvanI vasudhA vistarI kavi kaMkaNa chIhala kvi| isake adhika Apake sambandha meM koI vivaraNa prApta nahIM hotaa| 'pAtma pratibodha jayamAla' kI eka hastalikhita prati majhe jayapura ke digambara jaina mandira bar3A teraha paMthiyoM ke zAstra bhAMDAra se prApta huI hai| yaha prati guTakA naM0 320, patra saM0 38-39 para surakSita hai| yaha koI bar3A grantha nahIM hai, 33 chandoM kI choTI racanA hai| racanA ke Arambha meM 'atha Atma prativodha jayamAla likhyate / ' likhA huA hai aura anta meM "iti Atma saMvodhana jayamAla smaaptH|" diyA huA hai| donoM kA tAtparya eka ho hai| isameM AtmA kA saMbodhana yA pratibodhana hai| isI guTake ke patra 45 para 'Atma saMbodhana jayamAla' ke do ghatte aura pA~ca caupAiyA~ aura lipibaddha haiN| aisA pratIta hotA hai ki lipikAra se pahale yaha aMza chuTa gayA thA, ataeva bAda meM use jor3a diyaa| 1. DA0 ziva prasAda siMha-sUra pUrva brajabhASA aura usakA sAhitya - pRSTha 168 / 2 sambana panaraha pacuhattarai pUnima phAguna mAsa / paMca sahelI baranava', kavi chohala paragAsa / / 68 / / 3. sUra pUrva brajabhASA aura usakA sAhitya, pR0 166 se uddhRta /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda chIla kI anya racanAe~ rAjasthAyI mizrita brajabhASA meM haiM, kintu 'Atma pratitrodha jayamAla kI bhASA apabhraMza hai / yadyapi zabdarUpoM aura kriyApadoM meM kAphI saralatA A gaI hai aura hama isako purAnI hindI, bhI kaha sakate haiM / Arambha meM kavi ne arahaMtoM aura siddhoM kI vandanA kI hai 68 vivi arahaMta guru viragaMthaha, kevalaNAraNa araNaMtaguNI / siddhahaM paNaveppa karama uleppiNu, sohaM sAsaya parama mukhI ||cha || isake pazcAt 'AtmA' ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai / AtmA aura paramAtmA kI cintanA hI isakA pratipAdya viSaya hai / kavi pazcAtApa karatA hai ki vaha viSayoM meM Asakta rahakara, putra kalatra ke moha meM pha~sakara bhava-vana meM vicaraNa karatA rahA aura satya ko na jAna sakA, AtmajJAna se vaMcita hI rahA / bhava bana hiMData visayAsattahaM, hA maiM kiMpi Na jANiyauM / lohAvala sattaiM putta kalattaI, maiM vaMcita appAraNau // 6 // para padArthoM ke sAnnidhya se Atma svarUpa hI vismRta ho gayA / vastuta: AtmA samasta paudgalika padArthoM se bhinna hai / kaisA hai ? isa para kavi kahatA hai ki 'maiM darzana jJAna caritra hUM, deha prAmANya hUM, maiM paramAnanda meM vilAsa karanevAlA, jJAnasarovara kA paramahaMsa hUM, maiM hI ziva aura buddha hU~, maiM hI caubIsa tIrthaGkara, bAraha cakrezvara narendra, nava pratihAra, nava vAsudeva aura navahaladhara hU~ : -- huDaM dusaMga gANa carita suddha / haraM deha pamAvi guNa samiddhu // hau~ paramANadu akhaNDu desu / hauM pAraNa sarovara paramahaMsu // harayaNattaya caviha jiNaMdu | ha bAraha cakkesara gariMdu || hau Nava paDihara va vAsudeva / ha va haladhara pugu kAmadeva || isa prakAra isa choTI racanA meM AtmA kA saMbodhana hai| aMta meM puna: tIrthaGkaroM aura arahaMtoM kI stuti kI gaI hai /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya (e) banArasIdAsa paricaya: jaina kaviyoM meM banArasIdAsa kA sthAna viziSTa mAnA jAtA hai| Apa zrI nAthUrAma premI ke mata se 17vIM zatAbdI ke aura zrI kAmatA prasAda jaina ke mata meM sampUrNa jaina sampradAya meM sarvazreSTha kavi haiN| Apa hI prathama racanAkAra haiM jinhoMne 'Atmacarita' likha kara jahAM eka ora hindI meM natana paripATI ko janma diyA, vahA~ dUsarI ora apane jIvana aura caritra ko sacce rUpa meM lipi baddha kiyaa| 'arthakathAnaka' meM Apake jIvana ke 55 varSoM kA yathArtha varNana milatA hai| pUrvaja : 'ardhakathAnaka ke anusAra Apake pUrvaja madhyabhArata meM rohatakapura ke pAsa viholI nAmaka grAma ke rahane vAle rAjapUta the| vahA~ eka bAra eka jaina muni kA Agamana huaa| unake upadeza aura prAcaraNa se mugdha hokara sabhI rAjapUta jaina matAvalambI ho ge| navakAra mantra kI mAlA pahana kara zrImAlakUla kI sthApanA kI aura gotra kA nAma 'viholiyA' rkkhaa| isI vaMza meM gaMgAdhara nAmaka prasiddha jainI hue, jinake kula meM vanArasI dAsa kA janma huaa| inakA vaMza vRkSa isa prakAra hai : gaMgAdhara vastupAla jeThamala jinadAsa mUladAsa ghanamala kharagasena (janma saM0 1602) banArasI dAsa ( janma saM0 1643) 1. zrI kAmatA prasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 112 / 2. pahirI mAlA mantra kI, pAyo kula zrImAla | thApyau gIta bidauliyA, vIholI rakhapAla | // 10 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda nyakAla: banArasIdAsa kA janma mAgha sudI 11 vi0 saM0 1643 ko jaunapura nagara meM huA thaa| Apake pitA kharagasena ne ApakA nAma 'vikramAjIta' rkhaa| kintu bAda meM eka pujArI ke dvArA ApakA nAma 'banArasI dAsa' kara diyA gyaa| galyakAla meM hI ApakI prakhara buddhi ke pramANa milane lage the| ATha varSa kI avasthA meM pAMDe rUpacanda ke ziSya rUpa meM Apane adhyayana prArambha kara diyA aura alpakAla meM hI nAmamAlA, jyotiSazAstra, alaMkAra zAstra tathA aneka dhArmika granthoM kA adhyayana kara liyaa| gArhasthya jIvana : banArasIdAsa kA vaivAhika jIvana Anandamaya nahIM rhaa| ApakA prathama vivAha dasa varSa kI hI Ayu meM ho gayA thA, kintu kucha varSoM ke bAda hI ApakI patnI kA dehAnta ho gyaa| isake bAda Apake kramaza: do vivAha aura hue| ina tInoM patniyoM se nau saMtAnoM kA janma huA, kintu sabhI alpAyu meM hI kAla kavalita hotI gii| kavi ko isa vajrapAta se kitanA mAnasika kleza huA hogA, isakA anumAna hama 'ardhakathAnaka' kI do paMktiyoM se sahaja hI lagA sakate hai| usane vaiyaktika duHkha ko mAnoM saMsAra kI sAmAnya vizeSatA yA kSaNabhaMguratA meM paryavasita karate hue likhA hai : nau bAlaka hue mue, rahe nAri nara doya / jyoM taruvara patajhAra hai, raheM ThUTha se doya // 643 / / (ardha0, pR0 56) banArasIdAsa kA janma aise parivAra meM huA thA, vyApAra jisakA paitRka vyavasAya thaa| ataeva Apako bhI dhanArjana hetu dUrastha sthAnoM ko, vizeSa rUpa se AgarA, jAnA pdd'aa| kintu isa kSetra meM vizeSa anubhava na hone ke kAraNa Apako vyApAra meM hAni hI huI aura kucha hI dinoM meM mUladhana bhI samApta ho gyaa| AgarA meM Apa aneka prakAra ke vyaktiyoM ke samparka meM aae| inameM se kucha to viSayI, vAsanA premI aura indriyalolupa the aura kucha vidvAn adhyAtma 1. saMvata solaha so taitAla / mAgha mAsa sita pakSa rasAla / / 83 / / ekAdazI bAra ravinanda / nakhata rohiNI bRSa ko canda / / rohini tritiya carana anusAra / kharagasena ghara suta avatAra / / 84 / / dIno nAma vikramAjata / gAvahiM kAmini maMgala gIta // (ardhakathAnaka, pR06) - 2. pATha barasa ko hau bAla / vidyA paDhana gayau caTasAla // guru pAMDe sau vidyA sikhe / akkhara bA~ce lekhA likhai / / 86 // (adhakathAnaka, pR0 10)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya rasa ke rasika aura UMce vicAra vAle the| Apa para donoM kA prabhAva pdd'aa| prathama prabhAva viSaya ramikoM kA hI par3A aura Apane zRgAra rasa kI kavitA likhanA prArambha kara diyaa| kucha hI dinoM meM eka hajAra chandoM kA eka vizAlakAya graMtha 'navarama' banA DAlA, jisameM zRgAra kI hI pradhAnatA thii| kucha samaya pazcAt jaba Apa adhyAtma premiyoM ke samparka meM Ae aura Apako AtmajJAna hA, to apanI racanA se bar3I ghaNA ho gaI aura eka dina usa graMtha ko gomatI nadI meM pheMka diyaa| yadyapi isameM hindI kAvya kI bhArI kSati huI tathApi yaha ghaTanA banArasI dAma ke jIvana meM nae mor3a kI sUcanA detI hai| kavi ne svayam svIkAra kiyA hai ki usa dina se usane 'AsikhI phAsikhI" kA parityAga kara dharma kA mArga pakar3A: pothI eka banAI naI / mita hajAra dohA caupaI / / 178 / / tAme nava rasa racanA likhii| pai visekha varanana AsikhI / / aise kukavi banArasI bhae / mithyA grantha banAe nae // 176|| eka divasa mitranha ke sAtha | naukRta pothI lInhI hAtha ||24|| nadI gomatI ke vica Aya / pula ke Upara baiThe jAya / / baoNcai saba pothI ke bola / taba mana meM yaha uThI kalola // 265 / / eka mUTha jo bole koI / naraka jAi duHkha dekhai soii|| maiM to kalapita vacana aneka / kahe mUTha saba sAMcu na eka / / 266 / / kaise bane hamArI bAta / bhaI buddhi yaha akasamAta / / yahu kahi dekhana lAgyo nadI / pothI DAra daI jyoM radI // 26 // hAi hAi kari bole mIta / nadI athAha mahA bhayabhIta / / tAme phaili gae saba patra / phiri kahu kauna kara ekatra // 26 // tisa dina sau vAnArasI, karai dharama kI cAha // tajI AsikhI phAsikhI, pakarI kula kI rAha // 276 / / (ardhakathAnaka, pR0 25-26) vidvAnoM se samparka : aba banArasIdAsa vidvAnoM aura adhyAtmapremiyoM ke samparka meM paae| usa samaya AgarA jaina vidvAnoM kA kendra thaa| vastutaH 17 vI 18 vIM zatAbdI meM jaina kaviyoM aura AcAryo dvArA jaina mata aura darzana sambandhI jitanA kArya kiyA gayA hai, utanA sambhavata: kisI anya zatAbdI meM nhiiN| ina do zatAbdiyoM meM kevala AgarA meM vidyamAna jaina vidvAnoM meM banArasIdAsa, rupacanda, caturbhaja, bairAgI, bhagavatIdAsa, dharmadAsa, kuMvarapAla, jaga jIvana, bhaiyA bhagavatIdAsa, bhUdharadAsa aura dyAnatarAya Adi kA nAma vizeSatayA ullekhanIya haiN| inameM se prathama pA~ca banArasIdAsa ke samakAlIna aura unake abhinna mitrathe, jisakA ullekha banArasIdAsa ne apane 'nATaka mamayamAra' nAmaka grantha meM isa prakAra kiyA hai : ..
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda nagara AgarA mAMhi vikhyAtA / kArana pAi bhae bahu jJAtA // paMca puruSa ati nipuna pravIne / nisidina jJAna kathA rasa bhIne // 10 // rUpacanda paMDita prathama, dutiya caturbhuja nAma / tRtIya bhagautIdAsa nara, kaurapAla gunadhAma // 11 // dharmadAsa e paMca jana, mili beseM ika Thaura / paramAratha caracA kareM, inhake kathA na aura // 12 // inameM se rupacanda 17 vIM zatAbdI ke prasiddha rahasyavAdI kavi hue haiN| kuMvarapAla ke sahayoga se banArasIdAsa ne somaprabhAcArya kRta 'sUktimuktAvalI' kA anuvAda kiyA thaa| bhagavatIdAsa ne TaMDANArAsa, banajArA, samAdhirAsa, manakarahArAsa, anekArthanAmamAlA, laghusItAsatu, mRgAMkalekhAcarita Adi 23 granthoM kI racanA kI thii| jagajIvana ne saMvata 1771 meM banArasIdAsa kI upalabdha racanAoM kA 'banArasI vilAsa' nAma se saMgraha kiyA thaa| bhaiyA bhagatIdAsa, dyAnatarAya aura bhUdharadAsa 18 vIM zatAbdI ke prasiddha kavi aura aneka granthoM ke racayitA the| kahA jAtA hai ki banArasIdAsa kI bheMTa prasiddha santa sUndaradAsa aura mahAkavi gosvAmI tulamIdAma se bhI haI thii| santa sundaradAsa aura banArasI dAsa kI mitratA kA ullekha 'sundara granthAvalI' ke sampAdaka zrI harinArAyaNa zarmA ne kiyA hai| donoM kI maitrI asambhava nahIM hai, kyoMki sundaradAsa (saM01653-1746) vanArasI dAsa ke samakAlIna aura adhyAtma premI santa kavi the| gosvAmI jI ke viSaya meM kahA jAtA hai ki unase kavi kI kaI bAra bheMTa huI thii| yaha bhI kahA jAtA hai ki 'inako mahAkavi ne rAmAyaNa kI eka prati bheMTa kI thii| kucha varSoM ke bAda jaba kavivara kI gosvAmI jI se puna: bheTa huI, nava tulasIdAsa jI ne rAmAyaNa ke kAvya sauMdarya ke sambandha meM jAnanA cAhA, jisake uttara meM kavivara ne prasanna hokara eka kavitA sunAI thI'virAjai rAmAyaNa ghaTa mA~hi / '' isI prakAra eka anya vidvAna ne bhI likhA hai ki eka bAra banArasI dAsa ke kAvya kI prazaMsA suna kara tulasIdAsa jI unase milane AgarA Aye aura unake sAtha kaI cele bhI the| kavivara se mila kara unako bar3A harSa huaa| jAte samaya unhoMne apanI banAI gamAyaNa kI eka prati vanArasI dAsa ko bheMTa svarUpa dii| banArasI dAsa ne bhI pArzvanAtha svAmI kI stuti kI do tIna kavitAe~ gosvAmI jI ko bheMTa svarUpa pradAna kii| kaI varSa pazcAta kavivara kI gosvAmI jI se phira bheMTa hii| isa bAra unhoMne 'bhakti virudAvalI' nAmaka eka sundara kavitA kavivara jI ko pradAna kii| 1. banAramI vilAsa - ma0 zrI bhaMvara lAla jaina, zrI nAnUgama smAraka granthamAlA, jayapura, pR028 bhuumikaa| 2. vidya ratna paM0 mUla nanda 'vatmala-jaina kaviyoM kA itihAma, prakAzaka jena naraka mamini, jasapura, pR0 35-36 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 73 kintu yaha kathana aitihAnika dRSTi se satya nahIM pratIta hotA / kAraNa, rAmacaritamAnasa kI racanA banArasIdAsa ke janma ke pUrva (maM0 1633) meM hI sampanna ho cukI thii| aura gosvAmI jI kI mRtyu ke samaya (saM0 1680) banArasI dAsa kI Ayu 37 varSa kI hI thii| isa prakAra gosvAmI jI vanArasI dAsa kI apekSA Ayu meM kAphI bar3e the| eka vRddha puruSa kA, vizeSa rUpa se gosvAmI jI kA, eka navayuvaka ke pAsa apanI racanA ke kAvya-saundarya kI jAnakArI hetu jAnA kucha anupayukta mA lagatA hai| ina prakAra kI ghaTanA kA koI ullekha gosvAmI jI ke jIvana caritra meM bhI nahIM milatA hai| isake atirikta banArasIdAma ne 'ardhakathAnaka' meM apane jIvana se sambaddha saM0 1698 taka kI pratyeka ghaTanA kA ullekha kiyA hai| yadi gosvAmI jI se unakI bheMTa huI hotI to isakA varNana ardhakathAnaka meM avazya hotaa| banArasIdAsa aura gosvAmI tulasIdAsa se milane kI bacanA meM to kacha aucitya bhI ho sakatA hai, kyoMki donoM mahApUrUpoM kA AvirbhAva eka hI zatAbdI meM huA thaa| kintu kucha aisI bhI kiMvadantiyA~ haiM jo banArasIdAsa aura gorakhanAtha meM zAstrArtha hone kI carcA karatI hai| bhalA dasavIM zatAbdI ke gorakhanAtha 17 vIM zatAbdI ke banArasIdAsa se zAstrArtha karane kaise A sakate the? isI prakAra kavIra ke sambandha meM bhI pracalita hai ki unakA citragupta aura gorakhanAtha se vivAda hayA thaa| 'amarasiha bodha" meM kabIra aura citragupta ke saMvAda kA varNana hai, jisameM citragupta ne kabIra dvArA dI huI rAjA amarasiMha kI pavitratA dekhakara apanI hAra svIkAra kI hai| "kavIra gorapa gapTa" ke anusAra gorakhanAtha aura kavIra meM tatva siddhAnta para praznottara hae haiM aura kabIra ne gorakha ko upadeza diyA hai| isa prakAra kI vArtAmoM meM aitihAsika satya khojane kI ceSTA ucita nhiiN| jIvana ke antima divasa aura mRtyu : kavi ne ardhakathAnaka meM apane jIvana ke 55 varSI (maM0 1643-1698) kA hI vivaraNa diyA hai| ve 55 varSoM ko manuSya kI pUrNa Ayu kA ardhAza hI mAnate the| isIlie grantha kA nAma ardhakathAnaka rakkhA thaa| unake zeSa jIvana ke viSaya meM koI nizcita vivaraNa nahIM miltaa| unako aMtima racanA 2. dekhie-DA0 mAtAprasAda gupta-tulasIdAma, prayAga vizvavidyAlaya hindI paripada, pra0saM0 1642, pR0 230 / zrAcArya hajArI prasAda dvivedI-nAtha sampradAya, pR068 barasa pacAvana e kahe, barasa pacAvana aur| bAkI mAnupa zrAU maiM, yaha utakiSTI daura // 664|| barasa eka sau dasa adhika, paramita mAnupa graau| solaha sau ahAnave, samai bIca yaha bhAu 665 / / (ardhakathAnaka, pR0 60-61)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda karmaprakRti vidhAna hai jo saMvata 1700 meM likhI gaI thii| isake bAda vaha kaba taka jIvita rahe, yaha nahIM kahA jA sktaa| unakI mRtyu ke sambandha meM yaha pracalita hai ki jaba vaha maraNazayyA para the, unakA kaMTha avaruddha ho gayA thaa| unake kaMThAvarodha se loga samajhe ki banArasIdAsa ke prANa moha meM phaMse haiN| ise sunakara banArasIdAsa ne saMketa se eka paTTikA maMgavAI aura usa para yaha chanda likha diyA : jJAna kutakkA hAtha, mAri ari mohnaa| pragaTyo rUpa svarUpa, aMnata sumohanA // jApara jai ko aMta, satya kara maannaa| cale banArasIdAsa, pheri nahiM aavnaa|| mana canda 'batmala' - jaina kaviyoM kA itihAsa, pR041) isa kivadantI meM kitanA satya hai, kahA nahIM jA sktaa| vAstava meM saMtoM, mahApuruSoM aura mahAkaviyoM ke viSaya meM nAnA prakAra kI kathAe~ gar3ha lI jAtI haiN| kabIra, mura, tulamI Adi ke sambandha meM na jAne kitanI kiMvadantiyA~ pracalita hai| lekina una meM vAstavikatA kitanI hai, yaha unake pAThaka jAnate haiN| racanAe~: AcArya rAmacandra zukla ne apane itihAsa meM banArasIdAsa likhita banArasI vilAsa, nATaka samayasAra, nAmamAlA, ardhakathAnaka, banArasI paddhati, mokSapadI, dhra vavaMdanA, kalyANa maMdira bhASA, veda nirNaya paMcAsikA aura mAragana vidyA nAmaka pustakoM kA ullekha kiyA hai| inameM se kalyANa maMdira bhASA aura veda nirNaya paMcAsikA svataMtra grantha na hokara 'banArasI vilAsa' meM saMgrahIta haiN| 'kalyANa maMdira' banArasIdAsa kI maulika kRti bhI nahIM hai| vaha kumudacandra ke saMskRta graMtha kA bhApAnavAda hai| 'mokSapadI aura mAraganA vidyA' bhI kramazaH 'mamADI' aura 'mArganA vidhAna' nAma se 'banArasI vilAsa' meM saMgrahIta hai| 'banArasI paddhati' aura 'dhra vavaMdanA' nAmaka racanAe~ prApta nahIM haiM, yadyapi 'banArasI paddhati' kA ullekha kAmatA prasAda jaina ne bhI kiyA hai| inake atirikta banArasI dAsa kI katipaya anA racanAmoM kA bhI patA calatA hai| sabhI kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai : 1. maMbanamatraha mo mamaya, phAgana mAma bamaMta / ana zazavamara mamI, taba vaha bhayo middhata / 753! (banArasI vilAsa, pR0 124) 2. acAI ma candra zukA-hindI mAhitya kA itihAma, pR0 206 / banAnamaH vinA ma.10 124 va 061 4. banAramI vikAsa, 10.32 aura 103 / 5. hindI na mAhima kA itihama, pR. 121 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya (1) navagsa : yaha kavi kI prathama racanA hai| une aApane 14 varSa kI hI Ayu meM saM0 1657 meM likhA thaa| isameM eka hajAra dohA caupAiyoM meM nava rasoM kA, vizeSa rUpa se zRGgAra rasa kA, varNana kiyA gayA thaa| banArasIdAsa ne ise saM0 1662 meM gomatI nadI meM pheMka diyA :-- pothI eka banAI naI, mita hajAra dohA caupii|| 178 // tAmeM navarasa racanA likhI, pai visesa baranana AsignI / / ese kuvi vanArasI bhae, mithyA grantha banAra ge| 176 // akathAnaka, 017) (2) nAmamAlA' : banArasIdAsa kI upalabdha racanAoM meM yaha prathama hai| yaha kavi kA maulika grantha na hokara dhanaMjaya kRta 'saMskRta nAmamAlA' kA hindI padya meM anuvAda hai| isakI racanA naM0 1670 meM huI thii| yaha eka prakAra kA kopa grantha hai, jisameM eka-eka zabda ke aneka paryAyavAco diye gaye haiN| jese :AkAza : khaM vihAya ambara gagana, antarikSa jagadhAma / vyoma viyata nabha meghapatha. ye akAza ke nAma / buddhi : pustaka dhipanA semukho, dhI medhA nati vuddhi / murati manISA cetanA, Azaya aza vizuddhi / (3) nATakasamayasAra : 'samayasAra' prAcArya kundakunda dvArA likhita prAkRta bhASA kA grantha hai| yaha jainoM ke lie dhArmika grantha ke samAna pUjya hai| jaina vidvAnoM dvArA isakI aneka vyAkhyAyeM aura TIkAyeM prastuta kI gaI haiM, jinameM AcArya amRtacandra kI saMskRta TIkA aura pANDe rAjamala kI hindI gadya meM bAla vodhinI TIkA' vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / banArasIdAsa ne inI 'samayamAra' kA hindI padya meM 'nATaka samayasAra' nAma se anuvAda kiyA hai| 'samayamAra' ke pUrva 'nATaka' zabda jur3ane ke kAraNa hindI ke katipaya vidvAnoM ko yaha bhrama ho gayA ki yaha madhyakAla meM banArasIdAsa dvArA racita hindI kA eka maulika nATaka hai| vastutaH 'samaya' zabda kA artha hai dravya kA apane svabhAva va guNa paryAya meM sthira rhnaa| dravya chaH hote haiN| nizcayanaya se sabhI dravya apane svarUpa meM avasthita rahane ke kAraNa 'samaya' kahalAte haiN| paDadravyoM meM prAtma-dravya zreSTha hone ke kAraNa 'sAra' kahalAtA hai| isa prakAra AtmA hI 'samayasAra' huaa| 'nATaka' zabda kI vyAkhyA kavi ne svayaM isa prakAra kI hai :pUrva bandha nAse sau tau saMgIta kalA prakAsai, nava bandha sandhi tAla torata uchAri ke / nisaMkita Adi aSTa aMga saMga sakhA jori, samatA alApacArI karai svara bhari kai|| 1. vIra sevA mandira sarasAvA se prakAzita / 2 dekhie, DA0 dazaratha aojhA--hindI nATaka udbhava aura vikAsa, pR0 156 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 X nirajarA nAda gAjai dhyAna miradaMga vAje, kyoM mahAnanda maiM samAdhi rIjha karikai / sattA raMga bhUmi meM mukuta bhayo tiMhu kAla, nAce suddha dRSTi naTa jJAna svAMga dharikai // X apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda X yA ghaTa meM bhramarUpa anAdi, vilAsa mahA aviveka akhAro / tAmaha aura svarUpa na dIsata puggala nRtya karai ati bhArau // pherata bhaikha dikhAvata kautuka, sauMja lie varanAdi pasArau / moha so bhinna jur3A jar3a sau, cinmUrita nATaka dekhana hArau // ' isa prakAra 'nATaka samayatAra' eka prAdhyAtmika grantha hai, jisameM jIvaajIva, karnA-karma, pApa-punya, Asrava-saMvarA, nirjarA-vaMdha, samyakjJAna Adi kI vivecanA kI gaI hai| banArasIdAsa ne mUlagrantha kA saphala anuvAda karane ke atirikta kucha maulika padoM ko bhI jor3a diyA hai, jisase kaThina sthala sarala ho gae haiM / -: (4) ardha kathAnakaM : yaha kavi kA Atma-carita-kAvya / isameM kavi ne apane jIvana ke 55 varSo kA saccA itihAsa likhA hai / 'Atma-carita' ke rUpa meM yaha hindI sAhitya meM prathama prayAsa hai / AcArya rAmacandra zukla ne kavi kI satyaniSThA aura racanA zailI kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| banArasIdAsa caturvedI ke zabdoM meM satyapriyatA spaSTavAditA, nirabhimAnitA aura svAbhAvikatA kA aisA jabaradasta puTa isameM vidyamAna hai, bhASA isa pustaka kI itanI sarala hai aura sAtha hI vaha itanI saMkSipta bhI hai ki sAhitya kI cirasthAyI sampatti meM isakI gaNanA avazyameva hogI' / X (5) nArI vilAne yaha vanArasIdAsa kRta 57 upalabdha racanAoM kA saMgraha hai / maMgraha AgarA nivAsI jagajIvana dvArA kiyA gayA thA / saMgraha saMvat isa prakAra diyA gayA hai : satraha se ekottare, samaya caita sitapAkha / dvitiyA meM pUrana bhaI, yaha banArasI bhAkha / (vana rasI vilAsa, pR0 241 ) 1. nATaka samayasAra kI bhUmikA, pR0 2-3 | zrI nAthUrAma premI dvArA hindI grantha ratnAkara kAryAlaya hIrAbAga, bambaI na0 4 se prakAzita / 3. artha kathAnaka bhUmikA, pR0 2 / 4. zrI nAnUrAma smAraka granthamAlA, jayapura se prakAzita /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya isa meM ekottare, zabda para matabheda hai| zrI kAmatA prasAda jaina aura rAjakumAra jaina isakA artha 1309 lagAte haiM, jabaki banArasI vilAma' ke sampAdaka zrI kasturacandra kAsalIvAla isakA racanAkAla maM0 1771 mAnate haiM / 'ekonara' kA artha 'ekahattara hI samIcIna pratIta hotA hai na ki eka uttara arthAt samahasI ke eka varSa uttara yA pazcAt | aisA pratIta hotA hai ki banArasIdAna kI mRtyu ke pazcAt hI yaha saMgraha taiyAra kiyA gayA hogA / isIlie unakI aneka racanAe~ saMgrahakartA ko prApta bhI nahIM ho nakIM, kyoMki 'inake sivAya tIna navIna padoM kI khoja zraddheya nAthUrAma jo premI ne kI hai tathA abhI kavi ke do navIna pada jayapura ke pATodI ke mandira ke zAstra bhANDAra kI sUcI banAte hue eka guTake meM hameM ( kAsalIvAla jI ko mile haiN| isake atirikta banArasIdAsa kI eka anya racanA 'mAjhA jayapura ke badhIcanda ke mandira ke zAstra bhANDAra meM milI hai| ' moha viveka yuddha' nAmaka eka anya racanA banArasIvAna ke nAma se prasiddha hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki yadi jagajIvana ne saM0 1301 meM banArasIdAma ke samaya meM hI yaha saMgraha taiyAra kiyA hotA to unakI kucha choTI-choTI racanAeM chUTa na jAtIM / jagajIvana banArasIdAsa ke kucha paravatIM bhI pratIta hote haiM / kAraNa, yadi ve banArasIdAsa ke samakAlIna aura mitra hote to 'ardhakathAnaka' meM unakA nAma bhI ginAyA gayA hotA / (6) mAjhA : banArasIdAsa kI eka choTI racanA hai| isakI eka hastalikhita prati badhIcanda ke mandira ( jayapura ) se prApta huI hai / isameM 13 pada / sAmAnyatayA jIvAtmA ko upadeza diyA gayA hai| mAtA, pitA, suta, nArI, Adi sAMsArika sambandhoM ko avAstavika zrIra kSaNika batAkara unameM na pha~sane kA nirdeza diyA gayA hai| pahalA pada isa prakAra hai : 3 mAyA moha ke tU matavAlA, tU viSayA viSadhArI / rAgadoSa pAyau vasa Thagyau, cAra kapAyana mArI // kuraMga kuTumba dIyA hI pAyo, mAta tAta suta nArI / wr kahata dAsa vanArasI, alapa sukha kArane tau nara aba bAjI hArI // 1 // (6) moha viveka yuddha : yaha racanA banArasIdAsa ke nAma se prasiddha hai | isakI kaI hastalikhita pratiyA~ jayapura ke bar3e mandira ke zAstra bhANDAra meM surakSita haiM tathA eka prati zrI nAthUrAma premI ko bhI prApta huI thI / pustaka 'vIra pustaka bhANDAra' jayapura se prakAzita bhI ho cukI hai / yaha eka 1. banArasI vilAsa kI bhUmikA, pR0 35 / 2. dekhie : zrI kastUracanda kAsalIvAla dvArA sampAdita 'rAjasthAna ke jaina zAstra bhANDAroM kI grantha sUcI (bhAga 3) kI bhUmikA pR0 17 / 3. badhIcanda ke mandira ( jayapura ) kI hastalikhita prati se / 4. vIra pustaka bhANDAra, manihAroM kA rAstA, jayapura se bIra ni0 saM0 2481 meM prakAzita /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda rupaka kAvya hai, jisameM viveka nAyaka tathA moha pratinAyaka hai| moha aura viveka meM paraspara yuddha hotA hai| viveka vijayI hotA hai| racanA 118 dohA caupAI chandoM meM hai| prArambha meM kavi ne apane pUrvavartI tIna kaviyoM -- malla, lAladAsa aura nala-dvArA likhe gae 'moha viveka yuddha' kA saMketa kiyA hai : vapu meM vaNi vanArasI viveka moha kI saina / tAhi suNata zrotA savai, mana meM mAnahiM caina / / 1 / / pUrava bhae sukavi malha, lAladAsa gopAla / moha viveka kiesu tinhi, vANI vacana rasAla // 2 / / nIni tInahu granthani mahA, sulapa sulapa sadhi dekha / sArabhUta saMkSepa aru, sodhi leta hauM sepa / 3 // isa racanA ke banArasIvAna kRta hone meM sandeha hai yadyapi zrI agaracanda nAhaTA isako banArasIdAsa racita hI mAnate haiN| kintu isakI bhASA itanI zithila tathA banArasIdAsa kI anya racanAoM se bhinna hai ki isako zreSTha kavi kI racanA mAnane kA sAhasa hI nahIM hotaa| yadi yaha kavi kI prArambhika racanA hotI to 'navarasa' ke samAna isakA ullekha bhI 'ardhakathAnaka' meM hotaa| zrI nAtharAma jI premI bhI kAphI vicAra ke bAda isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki isake "kartA koI dUsare hI banAramIdAsa mAlUma hote haiN| zrI ravIndra kumAra jaina ko gopAla kavi kRta 'moha vivekayuddha' kI eka hastalikhita prati jayapura ke dAdU mahAvidyAlaya se prApta huI hai| isa prati ko dekhane se patA calatA hai ki isameM aura kanAramInAra kRta 'moha viveka yUddha' meM kAphI samAnatA hai| donoM meM 15-20 dohA caupAiyoM ko chor3akara akSarazaH sAmya hai| kevala gopAla ke sthAna para banArasI' kara diyA gayA hai| gopAla dAd ke pradhAna zipyoM meM se the| inake : grantha pAe jAte haiM, jinameM 'moha viveka saMvAda' bhI hai| inakA racanAnana maM0 1650 mAnA jAtA hai| banArasIdAsa ke 'moha viveka yuddha' meM ullikhita dUsare kavi 'lAladAsa' haiN| inake 'moha viveka yuddha' kI eka hastalikhita prati abhaya jaina granyAlaya, vIkAnera meM surakSita hai| isakA racanA kAla 18vIM zatAbdI ke lagabhaga hai| isase spaSTa hai ki gopAla, banArasIdAsa ke samakAlIna aura lAladAsa ke paravartI the| ataeva 'moha viveka yuddha' banArasIdAsa kI racanA nahIM ho sktii| yaha kisI dUsare vanArasI kI kati hai athavA kiso anya vyakti ke dvArA gopAla ko racanA meM thor3A-sA parivartana karake banArasIdAma ke prati zraddhA kA pradarzana kiyA gayA hai| 1. dekhie, vIra vANI, varSa 6, aMka 324 // 2. adhakathAnaka kI bhUmikA, pR0 321 3. motIlAla menAriyA-rAjasthAna kA piMgala sAhitya, pR0 188 / 4. zrI agaracanda nAhaTA, rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja (caturtha bhAga) pR0 38 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 76 zrI TesiTarI ne banArasIdAsa kI anya racanA gorakhanAtha ke vacana' kA ullekha kiyA hai| kintu yaha unakA koI svatantra grantha na hokara, mAtra caudaha paMktiyoM kI choTI sI kavitA hai aura banArasI vilAsa meM 'atha gorakha nAtha ke vacana' nAma se saMgrahIta hai| isameM gorakhanAtha ke siddhAtoM kA saMkSipta vivecana aura anAnI purupa kI sthiti kA nidapaNa hai| banArasIdAsa atyanta lokapriya kavi rahe haiN| unake granthoM kI hastalikhita pratiyA~ pUre nara bhArata meM bikharI par3I haiN| vigata 50 varSoM meM nAgarI pracAriNI sabhA ke navAvadhAna meM hastalikhita hindI granthoM kI khoja ho rahI hai aura gAyada hI koI pilA khoja vivaraNa ho, jinameM banArasa kI ekAdha racanA kA ullekha na ho| kintu prati ke aspaSTa hone athavA eka hI guTake meM aneka kaviyoM kI racanAoM ke hone ke kAraNa boja varmA ko prAya: bhrama kA zikAra honA par3A hai| jame man 198-10 ke roja vivaraNa meM mathaga meM banArasI vilAsa' kI eka khaMDita prati prApta hone kA ullekha hai| prati ke apUrNa hone ke kAraNa grantha ke naMgraha kA 'jagamovana' kA panA anveSakako nahIM calAna 1930-34 ke khoja vivaraNa meM banAnsIdAma kI eka racanA dativAra kI kathA kA ullekha hai| yaha prati Agaga meM prApta huI hai| isake banArasIdAsa kRta hone kA koI pramANa nahIM miltaa| san 1935-37 ke khoja vivaraNa meM banArasI kRta cAra pustakoM kA ullekha hai-jJAna paccIsI, ziva paccIsI vairAgya paccIsI aura vedAnta aSTAvakra / vairAgya pacImI ke aAdhAra para ina cAroM kA racanA kAla saM0 1750 mAna liyA gayA hai| inameM prathama ke-jAna paccIsI aura ziva paccIsI vanArasIdAsa racita haiM aura banArasI vinAya' meM saMgrahIta bhI haiN| kintu 'vairAgya paccIsI' bhaiyA bhagavatIdAsa kI racanA hai| racanA ke aMta meM kavi ne apanA nAma bhI de diyA hai : bhaiyA kI yaha vInatI cetana citahiM vicAra / darasana jJAna caritra meM ApA leha nihAra ||24|| eka sAta paMcAsa ke saMvatsara supakAra / popa sukula tithi dharama kI jai jai bRhaspativAra // 25 // !! iti zrI vaigya paccIsI sampUrNam / / bhaiyA bhagavatIdAsa ke 'brahmavilAsa' nAmaka saMgraha meM yaha racanA (pR0 225-26) prakAzita bhI hai| aisA pratIta hotA hai ki khojakartA ne asAvadhAnI meM ise 1. Encyclopedia of Religion and Ethics, 11 vAM jilda, pR0834 / 2. hastalinvita hindI granthoM kA satrahavA~ traivArSika vivaraNa, maM0 paM0 vidyAbhUSaNa mizra, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, saM0 2012 vi0, pR067-68| hasta likhita hindI granthoM kA pandrahavA~ vArSika vivaraNa, saM0 DA. pInAmbara datta bar3athvAla, pR086,87| 4. sanimbita hindI granthoM kA solahavA~ vArSika vivaraNa, saM0 DA0 pItAmbara dana bar3athvAla, pR067 se 71 tk|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda banArasI kRta mAna liyA hai| banArasIdAsa to saM0 1750 meM jIvita bhI nahIM the| 'jJAna paccIsI' aura 'ziva paccIsI' saM0 1701 ke pUrva kI racanAe~ haiN| 'vedAnta aSTAcakra' kisI anya kavi kI racanA hai| kAvya-zaktiH 'ghaTa-ghaTa antara rAma' kI alakha jagAne vAle vanArasIdAsa jaina paramparA meM kavIradAsa ke samAna zraddhA kI daSTi se dekhe jAte haiN| jaina dharma ke nIrasa aura zuSka upadazA taka hI apane ko sImita na kara Apane jIvAtmA aura paramAtmA ke madhura sambandha kA bhI sarasa varNana kiyA hai| unhoMne AtmA ke svarUpa ko, vizva kI sthiti ko, paramAtma-darzana aura milana ke upAya ko bar3e hI manorama DhaMga se abhivyakta kiyA hai| 'banArasI vilAsa' kI kucha racanAe~ subhASita tathA jaina dharma siddhAnta me sambandhita hone para bhI zepa adhyAtma tatva evaM rahasyavAda se paripUrNa haiN| Apa giva tatva evaM jIva tatva kI advaitatA ke poSaka haiN| ApakA spaSTa mata hai ki jo ziva ke mahatva ko jAna letA hai, vaha svayaM avinAzI ziva ho jAtA hai, kyoMki jIva aura ziva anya padArtha nahIM haiN| jIva aura ziva eka hI vastu ke do nAma haiN| vyAvahArika dRSTi se jo jIva hai, pAramArthika dRSTi se vahI ziva hai| ziva mahimA jAke ghaTa bsii| so ziva rUpa huA avinAsI // 3 // jIva aura ziva aura na hoI / soI jIva vastu ziva soI / / jIva nAma kahie vyvhaarii| zivasvarUpa nihace guNadhArI // 4 // (banArasI vilAsa, pR0 146) kintu isa tathya kI jAnakArI hetu jIva ko kucha prAyAsa karanA par3atA hai| vaha zarIra rUpI maNDapa meM sthita mana rUpI vedI ko gubhabhAva rUpI saphedI se svaccha kara, bhAvaliMgarUpI mUrti kI sthApanA kara, niraMjana deva kI ArAdhanA kare, use samarasa rUpI jala me abhipikta karAve, upazama rUpI candana lagAve, sahajAnanda rUpI puSpoM kI guNagarbhita jayamAla car3hAve ! isa vidhAna ke sampanna hone para sAdhaka svayaM zivarUpa ho jAtA hai| sAdhaka aura ziva kI advaita avasthA kaise upasthita hotI hai ? mAdhaka kI karuNa rasamayI vANI hI zaMkara ke sira para sthita devanadI gaMgA' bana jAtI hai, sumati ardhAGginI 'gaurI' kA rUpa dhAraNa kara letI haiM. triguNa bheda trinetra' kA, samyaka bhAva 'candra lekhA' kA, sadgurU kI zikSA 'siMgI' kA aura vyavahAranaya 'mRgacarma' kA kArya karate haiN| jIva viveka ke vaila para ArUr3ha ho 'kailAza' meM vicaraNa karane lagatA hai, saMyama kI jaTAe~ dhAraNa karake, mahajasUkha kA upabhoga karate hae digambara yogI ke samAna samAdhi meM pAna lagAtA hai aura anAhadampI 'DamarU' kA nAda manatA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya banArasIdAsa ke rUpaka baDe homabala haiN| Apane aneka rUpakoM ke mAdhyama se jIva ke mukta hone ke upAya kA varNana kiyA hai| ApakA dRr3ha vizvAsa hai ki bhava sAgara se pAra jAne kA eka mAtra sAdhana mana ipI jahAja para ArUr3ha honA hai| jaba taka jIva mana ko niyantrita nahIM karatA, usake japa, tapa, dhyAna dhAraNA sabhI vyartha haiN| saMsAra-samRdra vibhAva rUpI jala se paripUrNa hai,usa meM viSayakaSAya kI taraMga uThA karatI haiM, tRSNA kI bar3avAgni bhI prajvalita hotI rahatI hai, bhrama kI bhaMvara uThA karatI hai, jinase mana kamI jahAja phasakara DUbatA utaratA rahatA hai| cetanarUpI mAlika samudra kI yathArtha sthiti se paricita hai| jaba vaha jagakara DUbate hue mana-jahAja meM samatA kI zRGkhalA DAla detA hai to vaha DUbane se baca jAtA hai| phira vaha zubha dhyAna rUpI vAdavAna ke sahAre mana-jahAja ko zivadIpa kI ora mor3a detA hai| antataH jahAja dvIpa pahuMcatA hai| mAlika dvIpa ko gamana karatA hai| anta meM kavi spaSTa kara detA hai ki mAlika (jIva) aura (paramAtmA) meM antara nahIM hai / donoM eka rUpa haiM : mAlika utara jahAja soM kare dIpa ko daura / jahA~ na jala na jahAja gati nahi karanI kacha aura // 13 // mAlika kI kAlima miTI, mAlika dIpa na doya / yaha bhavasindhu caturdazI, muni caturdazI hoya ||14|| (banA0 vi0, pR0 153) zrI kAsalIvAla kA yaha kathana ki 'adhyAtma kI utkarSa sImA kA nAma rahasyavAda hai| kavi kI kucha kavitAe~ jinameM adhyAtma apanI carama sImA para pahuMca gayA hai, rahasyavAda kI koTi meM calI jAtI haiN|.. kavivara banArasIdAsa bhI kabIra kI koTi ke hI kavi the,' akSaraza: satya pratIta hotA hai| adhyAtma kI yaha carama sImA kavi kI aneka racanAoM meM pAI jAtI hai| hai| vaha cillA-cillAkara kahatA hai 'adhyAtama bina kyoM pAiye ho parama puruSa ko rUpa' / AtmajJAna ke hone para hI sahaja rUpI vasanta AtA hai, suruci rUpI sugandhi prakaTa hotI hai aura mana rUpI madhukara usI meM Ananda lene lagatA hai| sahajAvasthA rUpI basanta ke Agamana para sumati rUpI koyala prasanna ho uThatI hai, bhrama ke megha phaTa jAte haiM, mAyA-rajanI kA avasAna ho jAtA hai, samarasa kA prakAza dikhAI par3atA hai, sUrati kI agni prajvalita hotI hai, samyakatva rUpI bhAnU kA udaya hotA hai, jisase hRdaya rUpI kamala vikasita ho jAte haiM, nirjarA rUpI nadI ke jora se kaSAya rUpI himagira gala jAte haiM aura dhyAna kI dhAra ziva sAgara kI ora vaha calatI hai| alakha aura amUrta prAtmA dhamAla khelane lagatA hai| holikA meM agni laga jAne se aSTakarma jala jAte haiM aura parama jyoti prakaTa hotI hai| 1. banArasI vilAsa kI bhUmikA, pR. 38 / 2. vipama virapa pUre bhayo ho, aAyo sahaja vasanta / pragaTI suruni mugandhitA ho, mana madhukara mayamanta / / adhyAtama bina kyoM pAiye ho / / 2 / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda banArasIdAsa nizcita rUpa se kavIra se prabhAvita the| kabIra kI aneka mAnyatAoM aura vicAradhArAoM ko banArasIdAsa ne svIkAra kiyA aura jisa carama satya kA anubhava kiyA, usako niSpakSa aura nirbhIka DhaMga se vyakta kara diyaa| (isa spaSTavAditA ke kAraNa Apako aneka jaina vidvAnoM kA kopa bhAjana bhI bananA par3A thaa|) kavIra ke hI samAna Apane hindU muslima ekatA para jora diyA aura bAhyADambara kA virodha kiyaa| unakA kahanA thA ki : eka rUpa 'hindU turuka' dUjI dazA na koya / ___ mana kI dvividhA mAnakara, bhae eka so doya // 7 // doU bhUlebharama meM, kareM vacana kI Teka / 'rAma rAma' hindU kareM, turka 'salAmAleka' // 8 // inake pustaka vAMcie, behU par3e kiteba / eka vastu ke nAma dvaya jaise 'zobhA' 'jeba' // 6 // tinako dvividhA je lakhe, raMga viraMgI cAma / mere nainana dekhie ghaTa ghaTa antara rAma // 10 // (banA0 vi0, pR0 204) kabIra ke hI samAna Apake rAma 'dazaratha suta' se bhinna haiM, ghaTa-ghaTa meM parivyApta haiN| sAdhaka hI unakA darzana kara pAte haiN| banArasIdAsa kA vizvAsa thA ki rAma ne kabhI avatAra nahIM liyA, rAvaNa kA vadha nahIM kiyaa| 'rAmAyaNa' to ghaTa ke andara hI vidyamAna hai, kintu usakA jJAna marmI puruSoM ko hI hotA hai| 'AtmA' hI rAma hai| viveka rUpI lakSmaNa aura sumati rUpI sItA usake sAthI haiN| zuddhabhAva rUpI vAnaroM kI sahAyatA se vaha raNakSetra meM utaratA hai, dhyAna dI dhana kI TaMkAra se viSaya vAsanAeM bhAgane lagatI haiM aura dhAraNA kI agni se mithyAtva kI laMkA bhasma ho jAtI hai, jisase ajJAna rUpI rAkSasa kula kA nAza hotA hai / rAga-dvepa rUpI senApati yuddha meM mAre jAte haiM, saMzaya kA gar3ha TUTa jAne para kumbhakaraNa rUpI bhava vilakhane lagatA hai| setubandharUpI samabhAva ke pazcAt ahigavaNa bhI naSTa ho jAtA hai, jisase mandodarI rUpI durAzA macchita ho jAtI hai| cazmadarzana kI zakti ko dekhakara vibhISaNa kA udaya mumati kokilA gahagahI ho, bahI apUrava vAu / bharama kuhara bAdara phaTe ho, ghaTa jAr3o jar3a tAu / adhyA0 // 3 // surati agni jvAlA jagI ho, mmakita bhAnu amanda / hRdaya kamala vikasita bhI ho, pragaTa mujasa makaraMda || adhyA0||7|| parama jyoti paragaTa bhaI ho. lagI holikA yaag| zrATa kAThamaya jaribake ho, gAI nana I bhAga // 16 // (banArasI vilAsa, pR0 155)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya hotA hai| rAvaNa kA kavandha prANahIna hokara bhUmi para luDhakane lagatA hai| pratyeka sAdhu puruSa ke zarIra meM nirantara yaha 'sahaja saMgrAma hotA rahatA hai| sambhavata: banAranIdAna hI prathama hindI jaina kavi haiM jinhoMne AtmA aura paramAtmA kA sambandha priya-premo jaisA batAyA hai| prAtmA meM priya milana kI utkaNThA hotI hai| vaha jala vihIna machalI ke samAna tar3apane lagatA hai| vaha priya kI khoja meM pAgala ho uThatA hai| pUre vizva meM use priya ke anurUpa anya vastu nahIM dikhAI pdd'tii| antata: use pratIta hotA hai ki usakA priya usake antaramana meM hI vidyamAna hai, ahaMbhAva ke tyAga se usakI prApti ho sakatI hai| basa phira kyA, jaise olA galakara pAnI meM mila jAtA hai, vaise hI vaha apane ko priya meM lIna kara dene ke lie vyagra ho uThatA hai| antataH priya kI bhI kRpA ho jAtI hai| phalataH dvaita yA parAyepana kA paradA phaTa jAtA hai : bAlama tuhu~ tana citavana gAgari phUTi / aMcarA go phaharAya sarama gai chuTi, bAlama0 // 1 // (banArasI vilAsa, pR0 228) dvaitabhAva ke vinAza se use jJAna hotA hai ki vaha aura usakA priya eka hI hai, donoM kI jAti eka hai| priya usake ghaTa meM hai aura vaha priya meN| donoM kA jalabIcivat abhinna sambandha hai| priya sAdhya hai to vaha sAdhana, priya AdhAra hai hai to vaha Adheya, priya ziva mandira hai to vaha mandira kI nIMva, priya brahmA hai to vaha sarasvatI, priya mAdhava hai to vaha kamalA, priya zaMkara hai to vaha pArvatI, virAjai rAmAyaNa ghaTa mAhiM / maramI hoya marama so jAne, mUrakha mAnai nAhi, / / birAjai0 // 1 // zrAtama 'ra.ma' jJAnaguna 'lachimana', 'sItA' mumati sameta / zubhapayoga 'vAnaradala' maMDita, vara viveka raNakheta' ||biraajai / / 2 / / dhyAna 'dhanuSa TaMkAra' zora muni, gaI viSayaditi bhaag| bhaI bhasma mithyAtama 'laMkA' uThI 'dhAraNA' zrAga, bira jai||3 jare ajJAna bhAva 'rAkSasa kula' lare nikAMchita sUra / jUjhe rAgadveSa senApati saMse 'gar3ha' cakacUra, virAje0 // 4 // bilakhata 'kumbhakaraNa' bhava vibhrama, pulakita mana dryaav|| thakita udAra vIra 'mahirAvaNa' 'setabandhu' samabhAva, birAjai / / mUrchita 'mandodarI' durAzA, sajaga carana 'hanumAna / ghaTI caturgati paraNati 'senA' chuTe chapaka guNa 'bAna', birAjai // 6 // nirakhi sa kati guna, 'cakra sudarsana' udaya vibhIpaNa dIna / phirai kabaMdha mahI 'rAvaNa' kI prANabhAva zirahIna, virAjai // 7 // ihi vidhi sakala sAdhuvaTa antara, hoya sakala saMgrAma / yaha vivahAra dRSTi 'rAmAyaNa' kevala nizcaya rAma, virAjai // 8 // (ba0 vi0, pR. 123) 13
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda priya jinadeva hai to vaha unakI vANI, priya bhogI hai to vaha bhukti aura priya jogI hai to vaha mudrA : jo piya jAti jAti mama soi / jAtahiM jAta mile saba koi // 18 / / piya more ghaTa, mai piya mAMhi / jala taraMga jyoM dvividhA nAhi // 16 // piya moM karatA maiM karatUti / piya jJAnI maiM jJAna vibhUti // 20 // piya sukhasAgara maiM sukhasIva / piya zivamandira maiM ziva nIMva // 21 // piya brahmA maiM sarasvati nAma / piya mAdhava maiM kamalA nAma // 22 / / piya zakara maiM devi bhavAni / piya jinavara maiM kevala bAni // 23 // piya bhogI maiM mukti vizeSa / piya jogI maiM mudrA bheSa // 24 // (banA0 vi0, pR0 161) isa prakAra banArasIdAsa ke vicAra santa kaviyoM se mela khAte haiN| ApakI gaNanA kabIra, dAdU, sundaradAsa, gulAla sAhaba, dharmadAsa Adi santa kaviyoM meM kI jA sakatI hai| paramparAgata jaina matavAda kA hI piSTa peSaNa na karake, Apane maulika cintanA aura udAra vatti kA paricaya diyA hai| vastuta: Apa hindI bhakti kAvya ke svarNima yuga meM paidA hue the, jabaki aneka pUrvavartI aura samakAlIna santoM kI vicAra dhArAoM kA samAja para prabhAva par3a rahA thaa| santa sundaradAsa Apake samakAlIna the| yaha bhI kahA jAtA hai ki donoM meM mitratA bhI thii| jaba donoM eka dUsare ke samparka meM Ae the to eka dUsare ke vicAroM se prabhAvita bhI hA hoNge| donoM ke kAvya meM vicAra sAmya ke aneka sthala pAe bhI jAte haiN| zarIra aura AtmA kA sambandha, mana kI sthiti, saMsAra kI nazvaratA rAma ke sarvavyApaka aura advaita rUpa Adi para donoM ke vicAra eka samAna haiN| prAcArya rAmacandra zukla ne bhI isa vicAra sAmya kI ora saMketa kiyA hai|' banArasIdAsa ko isa kriyAkANDa khaNDana aura udara abhivyakti ke lie, jo kahIM-kahIM para mAnya jaina siddhAntoM ke anukUla nahIM hai, aneka jaina vidvAnoM kA virodha bhI sahana karanA par3A thaa| kucha logoM ne inako 'adhyAtmI yA vedAntI' kahanA prArambha kara diyA thaa| yahA~ taka ki Apake samakAlIna meghavijaya upAdhyAya namaka zvetAmbara sAdhu ne prAkRta bhASA meM 'yukti pravodha' nAmaka eka nATaka likhakara, Apake viruddha pracAra kiyA thA ki banArasIdAsa eka navIna pantha kA pravartana kara rahe haiM jo 'banArasI yA adhyAtmI' pantha kahalAtA hai| 1. hindI sAhitya kA itihAsa, pR0 206 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya banArasIdAsa nae pantha ke pravartaka hoM yA na ho, jaina samAja meM nae vicAroM ke pravartaka avazya haiM | AdikAlIna jaina AcAryoM ke tathAkathita siddhAntoM ke sImita kaThaghare meM banda rahanA Apako pasanda nahIM thA / Apa svacchandatAvAdI vyakti the, pratyeka tathya ko anubhUti kI kasauTI para kasakara vyakta karate the / ApakI udAravAdI nIti kA hI pariNAma hai ki Apane anuvAda kArya meM bhI jahA~ eka ora jaina vidvAnoM kI pustakoM ko cunA hai, vahA~ dUsarI ora 'gorakhanAtha kI bAnI' ko bhI / kAvya meM kalApakSa kI dRSTi se bhI ApakA vizeSa mahatva hai / Apa saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI Adi aneka bhASAoM ke jJAtA the / pariniSThita vraja bhASA ke atirikta avadhI, khar3I bolI, DhuMDhArI aura apabhraMza padAvalI bhI ApakI racanAoM meM dekhI jA sakatI hai| khar3I bolI kA kAvya meM prayoga karanevAle Apa prathama jaina kavi haiM / 'ardhakathAnaka' meM sthAna-sthAna para sarala aura bolacAla kI khar3I bolI kI zabdAvalI pAyI jAtI hai / zrI nAthUrAma premI ne ApakI bhASA ke viSaya meM likhA hai ki 'isa racanA (ardha kathAnaka ) se hameM isa bAta kA AbhAsa milatA hai ki usa samaya, aba se lagabhaga tIna sau varSa pahale, bolacAla kI bhASA kisa DhaGga kI thI aura jise Ajakala khar3I bolI kahA jAtA hai, usakA prArambhika rUpa kyA thA / " kucha udAharaNa dekhie : jaisA ghara taisI nanhasAla X Xx pakare pAi lobha ke lie Age aura na bhAr3A kiyA 85 X X kahIM ju hotA thA so huA / ' banArasI vilAsa' meM bhI isI prakAra kA eka pada milatA hai, jisameM khar3I bolI kA prabhAva spaSTa rUpa se parilakSita hotA hai / eka uddharaNa paryApta hogA :-- kevalI mathita veda antara gupata bhae, jinake zabda meM amRta rasa cuvA hai / aba Rgaveda yajurveda sAma atharvaNa, inhI kA parabhAva jagata meM huA hai // kahata 'banArasI' tathApi meM kahU~gA kachu, sahI samakeMge jinakA midhyAta muvA hai / matavAro mUrakha na mAne upadeza jaise, uluvA na jAne kisa ora bhAnu uvA hai ||2|| ( banA0 vi0, pR0 61 ) isake atirikta tatkAlIna pracalita arabI phArasI bhASAoM ke zabdoM kA prayoga bhI Apake kAvya meM yatra-tatra mila jAtA hai / vanArasIdAsa kavi ke sAtha 1. zrI kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 140 se uddhRta |
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda hI sAtha gadya lekhaka bhI the| ApakI do racanAe~-paramArtha vacanikA' aura upAdAna nimitta ko ciTThI brajabhASA gadya meM likhI huI milatI hai| isa prakAra vanArasIdAsa kA vyaktitva mahAn aura pratibhA sarvatomukhI thii| kheda hai ki hindI sAhitya ke itihAsa meM Apa jisa mahatvapUrNa sthAna ke adhikArI haiM, vaha abhI taka Apako prApta nahIM ho sakA hai| (10) bhagavatIdAsa bhagavatIdAsa nAmaka kaI kavi : jaina sAhitya meM 'bhagavatIdAsa' nAmaka kavi kI aneka racanAeM milatI haiN| ina racanAoM ke racanAkAla meM bhI kAphI antara hai| kucha racanAe~ 17 vIM zatAbdI kI haiM aura kucha 18 vIM zatAbdI kii| prArambha meM kucha vidvAn eka hI 'bhagavatIdAsa' kA astitva svIkAra karane ke pakSa meM the| lekina aba prAyaH yaha nizcita ho gayA hai ki 'bhagavatIdAsa' nAma ke kaviyoM kI saMkhyA eka se adhika rahI hai| eka 'bhagavatIdAsa' banArasIdAsa ke samakAlIna aura unake abhinna mitra the| inakA ullekha banArasIdAsa ne apane 'nATaka samayasAra' meM pAMca pradhAna puruSoM ke rUpa meM kiyA hai| dUsare bhagavatIdAsa 18vIM zatAbdI meM hue, jo 'bhayA' nAma se kAvya racanA karate the| 'brahma vilAsa' inakI prasiddha racanA hai| inakA vistRta vivaraNa Age diyA jA rahA hai| paM0 paramAnanda zAstrI ne 'bhagavatIdAsa' nAmaka cAra vidvAnoM kI kalpanA kI hai| Apake mata se prathama 'bhagavatIdAsa' pANDe jinadAsa ke ziSya the, dUsare vanArasIdAsa ke mitra the, tIsare ambAlA ke nivAsI aura prasiddha kavi tathA aneka granthoM ke racayitA the aura cauthe bhaiyA bhagavatIdAsa 18vIM zatAbdI ke kavi the| zAstrI jI 1. banArasI vilAsa pR0 207 se 215 / 2. , , , pR0215 se 221 / nagara Agaga mAMhi vikhyAtA, kArana pAi bhaye bahu gyAtA ! paMca puruSa zrata nipuna pravIne, nizidina jJAna kathA rasa bhIne // 10 // rUpacanda paNDita prathama, dutiya caturbhuja nAma / tRnaya bhagautIdAsa nara. korasAla gunadhAma // 11 // dharmada sa e paMca jana, mili veseM ika Thaura / paramAratha caracA kareM, inake kathA na aura // 12 // 4. dekhie-anekAnta varSa 7, kiraNa 4-5, (disambara-janavarI 1644-45) pR053 se 56 /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya kA yaha anUmAna aspaSTa aura kathana paraspara-virodhI hai| banArasIdAsa ke mitra bhagavatIdAsa aura kavi bhagavatIdAsa ko bhinna vyakti kyoM mAnA gayA? zAstrI jI ne isakA koI kAraNa nahIM btaayaa| sambhavataH kavi bhagavatIdAsa kA janma sthAna AgarA na hone ke kAraNa hI zAstrI jI ko kavi bhagavatIdAsa ko banArasIdAsa kA mitra mAnane meM saMkoca haa| kintu banArasIdAsa kA janma bhI AgarA meM nahIM huA thaa| unakA janma sthAna jaunapura nagara thA aura karmakSetra aagraa| bahuta sambhava hai kavi bhagavatIdAsa bhI banArasIdAma ke mitra bana kara AgarA meM hI rahane lage hoN| zAstrI ke naM0 2 aura naM.3 ke bhagavatIdAsa meM samaya kA bhI koI antara nahIM hai| jaina sAhitya ke prAyaH sabhI vidvAna kavi bhagavatIdAsa ko ho banArasIdAsa kA sAthI svIkAra karate haiN| zrI kAmatA prasAda jaina ne apane itihAsa meM kavi bhagavatIdAsa kA vistRta paricaya diyA hai| banArasIdAsa ke pAMca mitroM kA paricaya dete hue Apane likhA hai ki 'bhagavatIdAsa jI jaina sAhitya ke prasiddha kavi bhaiyA bhagavatIdAsa se bhinna jAna par3ate haiM aura yaha vaha kavi pratIta hote haiM jo mani mahendrasena ke ziSya the aura sahajAdipura ke rahane vAle agravAla vaizya the| zrI agaracanda nAhaTA aura zrI nAtharAma premI ne bhI kavi bhagavatIdAsa ko hI banArasIdAsa kA mitra svIkAra kiyA hai| 18vIM zatAbdI ke prasiddha kavi dyAnatarAya ne apane 'dharma vilAsa' nAmaka grantha meM AgarA nagara kA varNana karate hue AgarA nivAsI apane pUrvavartI prasiddha kaviyoM kA bhI smaraNa kiyA hai| rUpacanda aura banArasIdAsa ke sAtha hI bhagavatIdAsa kA smaraNa karanA yaha siddha karatA hai ki banArasIdAsa ke mitra rUpacanda ke samAna hI kavi bhagavatIdAsa bhI AgarA meM vidyamAna the| ataeva 1. kAmatAprasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 112 / 2. dekhie-varavANI, varSa 2, aMka 1 ( 3 apraila 1648) meM zrI na haTA jI kA lenya 'bhaiyA bhagavatIdAsa evaM kezavadAsa kI samakAlaM natA para punaH spaSTIkaraNa' pR0 5 / 3. banArasIdAsa-prardhakathAnaka kA pariziSTa / 4. idhai koTa uMdhai bAga jamanA bahai haiM bIca, ___ pacchima sauM pUraba lau aAsIna ? pravAha mauM / aramanI kasamIrI gujarAtI mAravAr3I, tagaisetI jAna bahudesa basai caahau| rUpacanda bAnArasI canda jI bhagautIdAsa, jahAM bhale bhale kavi dyAnata uchAha soN| aise Agare kahiya kauna bhAMti sobhA kaI, bar3au dharmathAnaka hai dekhie nivAha sau // 30 // ( dyAnatarAya-dharbhavilAna, pR0 115 / )
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda zAstrI ke naM2 aura naM0 3 ke bhagavatIdAsa eka hI vyakti the, bhale hI naM0 1 ke bhagavatIdAsa pUrvavartI aura bhinna puruSa rahe hoN| apane eka anya lekha meM to zAstrI jI ne cAra ke sthAna para eka hI bhagavatIdAsa kA astitva svIkAra kiyA hai aura 'bhaiyA bhagavatIdAsa' ke 'brahma vilAsa' ko bhI banArasIdAsa ke sAtho bhagavatIdAsa kI racanA batAyA hai| Apane likhA hai ki 'kavivara bhagavatIdAsa paM0 vanArasIdAsa ke samakAlIna vidvAn hI nahIM, kintu unake sahadharmI paMca mitroM meM se tRtIya the| kavivara kI isa samaya tIna racanAe~ upalabdha haiM-anekArthanAmamAlA, laghu sItAsatu aura brahmavilAsa / " racanAe~ aura unake viSaya : bhagavatIdAsa kI adhikAMza racanAe~ zrI digambara jaina bar3A mandira mainapurI ke zAstra bhAMDAra meM surakSita eka guTake meM lipibaddha haiN| yaha guTakA svayaM kavi dvArA saM0 1680 meM likhA gayA thaa| isase spaSTa hai ki isameM saMgrahIta racanAe sa0 1680 ke pUrva likhI jA cukI thii| ye racanAyeM nimnalikhita haiM :-- 1) TaMDANArasa. (2) banajArA. (3) grAdittavatarAsA (1) pakhavADe kA rAsa, (5) dazalAkSaNI rAsA, (6) anuprekSA bhAvanA, (7) khicar3I rAsA, (8) anantacaturdazI caupAI, (9) sugandha dasamI kathA, (10) AdinAthazAntinAtha vinatI, (11) samAdhi rAsa, (12) AdityavAra kathA, (13) cUnar3I, (14) yogIrAsA, (15) anathamI, (16) manakarahA rAsa, (17) vIra jinendra gIta, (18) rohiNI vrata rAmA, (19) DhamAla rAjamatInemIsura, (20) majJAnIDhamAla / inake atirikta ApakI tIna anya racanAoM-- anekArthanAmamAlA, laghu sItA satu aura mRgAMkalekhA caritra-kA patA calA hai| isameM se prathama do granthoM kI hastalikhita pratiyAM paMcAyatI mandira' dehalI ke zAstra bhAMDAra meM aura antima grantha kI prati aAmera zAstra bhAMDAra, jayapura meM surakSita hai| anekArthanAmamAlA kI racanA maM0 1687 meM ASAr3ha kRSNa tRtIyA guruvAra ke dina zrAvaNa nakSatra meM zAhajahAM ke zAsanakAla meM huI thii| isI varSa 'laghu sItA satu' bhI likhA gyaa| 'mRgAMka lekhA caritra' antima racanA hai| isako hisAra nagara ke 1. dekhie., anekAnna varga 5, kiraNa 1-2 (pharavarI-mArca, 1942 ) meM paramAnanda zAstrI kA lekha, kavivara bhagautIdAma aura unakI racanAe~. pu. 14 se 17 tk| mAlaha mA ru matAmiyada, sADhi tIja tama pAkhi / guru dina zravaNa nakSatra bhani, prAti jogu pUnimAvi / 66|| mAhijahA~ ke rAjamahi, sihAda nagaramajhAri / artha aneka ju nAma kI, mAlA bhaniya vicaari||6||
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 12 bhagavAna vardhamAna ke mandira meM vikrama saM01700 meM agahana zuklA paMcamI somavAra ke dina pUrNa kiyA thA: 'sataraha saya saMvada tIda tahA vikkamarAya mhippe| agahaNa siya paMcami somadiNe, puNNa Thiyau aviyappara // 1 // sasilehA suya bandhu je ahiu kaThiNa jo Asi / mahurI bhAsau desakari bhaNi u bhagautIdAsi / 5 // (mRgAMka levA carita prazasti) Apane saM0 1680 ke guTake meM jahA~gIra ke zAsana kA vivaraNa diyA hai aura 'anekArthanAmamAlA' ko zAhajahA~ ke zAsanakAla meM likhA thaa| isase spaSTa hai ki Apane do mugala bAdazAhoM-jahA~gIra (maM0 1662-1684) aura zAhajahA~ (saM0 1685-1715) ke zAsana ko pratyakSa rUpa se dekhA thaa| ApakI racanAoM se yaha bhI vidita hotA hai ki Apa mAhendrasena ke ziSya aura agravAla digambara jainI the| paM0 hIrAnanda ne maM01711 meM 'paMcAstikAya' kA hindI padyAnuvAda karate samaya ApakA ullekha jJAtA bhagavatIdAsa nAma se kiyA hai| isase Apake saM0 1711 taka vidyamAna rahane kI sUcanA mila jAtI hai : 'tahA~ bhagautIdAsa hai jJAtA' (paMcantika ya-prazasti / / 10 / / ) Apane sAmAnya rUpa se vividha vipayoM para aura vizeSa rUpa se jaina dharma ke sambandha meM kAvya racanA kI thii| kintu aApakI ekAdha racanA adhyAtma sambandhI bhI hai aura vaha anya jaina rahasyavAdI kaviyoM kI koTi kI hai| 'yogIrAsA' ApakA vizuddha rahasyavAdI kAvya hai, jisameM sacce yogI ke lakSaNa aura svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| eka sthAna para Apa kahate haiM : peSahu ho! tuma pepahu bhAI, jogI jagamahiM soI / ghaTa ghaTa antara vasai cidAnandu alakhu na lapaI jAI / / bhava bana bhali rahayau bhramirAvala, sivapara sadhi visraaii| parama atiMdiya siva sukha tajikara, viSaya na rahiu bhulAI / / (yogIrAsA) _ 'anuprekSA bhAvanA' meM Apane saMsAra kI anityatA kA mAmika citra upasthita kiyA hai| 'banajArA' zIrSaka kavitA meM 'AtmA' kA eka banajAre ke rUpa meM varNana hai| AtmA, banajAre ke samAna isa vizva meM bhaTakatA rahatA hai| banajAre kA apanA koI sthAyI nivAsa nahIM hotaa| AtmA ke lie bhI isa saMsAra meM koI sthAyI nivAsa nahIM hai| svajana, parijana, zarIra Adi ke prati 1. guru muNi mAhiMdaseNa-caraNa nami rAsA kIyA / / dAsa bhagavatI agaravAli jiNapada manu dIyA / /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda usakA jo moha aura mamatva hai, vaha kSaNika hai| yaha cetana-banajArA kAyA-nagarI meM nivAsa karatA hai| 'zrI cUnarI' ApakI sundara racanA hai| isakI eka hastalitakha prati sthAna maMgorA, jilA mathurA nivAsI paM0 ballabharAma jI ke pAsa surakSita hai| kabIra ne kAyA ko cAdara kahA aura bhagavatIdAsa ne kAyA-cUnarI kA rUpaka baaNdhaa| kavi cunarI ko jinavara ke raMga meM raMgane ke lie lAlAyita hai, jisase pAtmA-sundarI priyatama ziva ko prApta kara ske| samyakatva kA vastra dhAraNa kara, jJAna-salila ke dvArA pacIso prakAra ke mala dhokara, sabhI guNoM se maMDita sundarI ziva se byAha karatI hai aura taba usake sAmane jIvana-maraNa kA prazna ho nahIM uThatA : tumha jinavara dehi raMga i ho vinavar3a saSI piyA siva sundrii| aruNa anupama mAla ho merI bhava jala tAraNa cUMnar3I // 2 // samakita vastra visAhile jJAna salila saga sei ho| mala pacIsa utAri ke, diDhipana sAjI dei jI // merii03|| bar3a jAnI gaNadhara tahA~ bhale parosaNa hAra ho| . siva sundarI ke vyAha kauM sarasa bhaI jyauMNAra ho / merI0 30 // . mukti ramaNi raMga syau ramaiM, vasu guNa maMDita sei ho| ananta catuSTaya suSa dhaNAM janma maraNa na ha hoi ho // 32 // (zrI cUnarI) bhagavatIdAsa ne yaha racanA saM0 1680 meM vRDie nAmaka sthAna meM pUrNa kI thii| usa samaya mugala bAdazAha jahA~gIra zAsana kara rahA thaa| sahara suhAvai bUDIe bhaNata bhagautIdAsa ho|| par3he guNai so hadai dharai je gAvai nara nAri ho / merI0 33 // lipai lipAvai catura te utare bhava pAra ho / merI0 34 // rAjabalI jahA~gIra ke phiraDa jagata tasa oNNa ho| zazi rasa vasu viMdA dharahu saMvata sunahu sujANa ho / merI0 35 // || iti zrI cUnarI samApta || 1. catura banajAre ho| namaNu karahu jiNarAi, sAraTa pada sira dhyAi, e mere nAika ko| catura banajAre ho| kAyA nagara maMjhAri, caMtanu bana jAga rahai mere nAraka ho| mumati kurmAta dI nAri, tihi maMga, gehu adhika gahara, mere nAika ho // 2 // 2. khoja ripoTa ( 1638-40) /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya (11) rUpacanda da rUpacanda aura pANDe rUpacanda : banArasIdAsa ke samakAlIna kaviyoM meM rUpacanda kA viziSTa sthAna hai| kintu unake vyaktitva aura paricaya ke sambandha meM koI vizeSa jAnakArI abhI taka nahIM prApta ho sakI hai| rUpacanda aura pANDe rUpacanda ke sambandha meM vidvAnoM kucha bhrama bhI rahA hai / prAyaH donoM ko eka hI vyakti mAna liyA gayA hai / ' isakA pramukha kAraNa donoM kA samakAlIna honA tathA donoM kA banArasIdAsa se sambaddha honA hI kahA jA sakatA hai| meM lekina pAMDe rUpacanda aura rupacanda bhinna puruSa the pAMDe rUpacanda vikrama kI 17vIM zatAbdI ke acche kavi the / unheM saMskRta bhASA kA bhI acchA jJAna thA / Apane 'samavasaraNa' nAmaka pUjA-pATha kI eka pustaka kI prazasti meM apanA paricaya diyA hai| usake anusAra ApakA janmasthAna kuha' nAma ke deza meM sthita 'salemapura' thA / Apa agravAla vaMza ke bhUSaNa garga gotrI the| Apake pitAmaha kA nAma 'bhAmaha' aura pitA kA nAma 'bhagavAnadAsa' thA bhagavAnadAna kI do patniyAM thIM jinameM prathama se brahmadAsa nAmaka putra kA janma huA thA aura dUsarI patnI se pA~ca santAneM huI thIM harirAja, bhUpati, abhayarAja kIrticandra aura rUpacanda | rUpacanda hI ko prasiddhi prApta ho sakI / ye jaina siddhAnta ke marmajJa vidvAn the / unhoMne zikSArjana hetu banArasa kI bhI yAtrA kI thii| 1 bhaTTArakIya paMDita hone ke kAraNa Apako 'pANDe' kI upAdhi se vibhUSita kiyA gayA thaa| yahI pANDe rUpacanda banArasIdAsa ke guru the| 'arthakathAnaka ' meM banArasIdAsa ne likhA hai : 'ATha barasa ko huA baal| vidyA par3hana gayau caTasAla // guru pAMDe sauM vidyA sikhai / akkhara bAMce lekhA likhai // 86 // (ardhakathAnaka pR0 10 ) vyApAra karanA banArasIdAsa kA paitRka vyavasAya thA / isI sambandha meM unako AgarA kI bhI yAtrA karanI par3I thI / vyApAra dhandhe meM anubhava na hone ke kAraNa banArasIdAsa ko hAni uThAnI par3I thI / yahA~ taka ki ve mUladhana bhI ga~vA baiThe 1. dekhie, kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA sakSipta itihAsa, pR0 100 / rAjakumAra jaina abhyAmAvalI, pra0 94 aura hindI sAhitya ( dvi0 [saM0 ) saM0 DA0 dhIrendra varmA meM zrI agaracanda nAhaTA kA kA lekha, jaina sAhila, pR0 482 / 2. dekhie anekAnta varSa 10, kiraNa 2, ( agasta 1648) paM0 paramAnanda zAstrI kA lekha 'pADe' rUpacanda aura unakA sAhitya, pR0 77 |
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda the| vastutaH banArasIdAsa kI abhiruci dharma aura sAhitya kI ora thii| ataeva ve AgarA meM apanA adhikAMza samaya kAvya racanA aura vidvAnoM kI baiThaka meM hI vyatIta karate the| samvat 1692 meM anAyAsa inake guru pANDe rUpacanda kA AgarA Agamana huaa| pANDe rUpacanda ne Akara tihunA sAhu nAmaka vyakti ke yahA~ DerA ddaalaa| inake Agamana se banArasIdAsa ko kAphI protsAhana milaa| ve anya adhyAtma premI jainiyoM ke sAtha vahAM prAya: jAne lage aura pANDejI se 'gommaTasAra' nAmaka prasiddha grantha kI vyAkhyA sunI : tihunA sAhu deharA kiyaa| tahAM Ai tina DerA liyaa| saba adhyAtamI kiyo vicaar| grantha bacAyau gomttsaar|| 631 // (adhakathAnaka, pR0 58) unake dvArA syAdvAda kI vyAkhyA sunakara tathA jaina siddhAntoM evaM dArzanika granthoM ko muna kara banArasIdAsa kI jainadharma ke prati bhakti aura adhika dRr3ha ho gii| lekina yaha sAtha adhika dina taka nahIM raha skaa| daivayoga se do varSa bAda hI samvat 1694 meM pANDe rUpacanda kI mRtyu ho gii| rUpacanda kA vistRta vivaraNa jJAta nahIM hai| banArasIdAsa ke 'nATaka samayasAra' meM inakA ullekha milatA hai| 17 vIM zatAbdI meM AgarA jaina vidavAnoM kA kendra thaa| rUpacanda bhI AgarAvAsI the tathA vanArasIdAsa ke mitroM meM se the / banArasIdAsa ne apane pAMca mitroM kA ullekha kiyA hai aura batAyA hai ki unake sAtha baiThakara prAyaH jJAna carcA haA karatI thI: nagara AgarA mAMhi vikhyAtA, kArana pAi bhaye bahu jJAtA / paMca puruSa ati nipuna prabIne, nizidina jJAna kathA rasa bhIne // 10 // rUpacanda paMDita prathama, dutiya caturbhuja nAma / tRtiya bhagautIdAsa nara, kaurapAla gunadhAma // 11 // solaha sai bAnave lauM, kiyau niyata rasa pAna / pai kImurI saba bhaI, syAdvAda paravAna // 626 / / anAyAsa isa hI samaya, nagara Agare thAna | rUpacanda paMData gunI, aAyo aAgama jAna / / 630 / / (banArasIdAsa - ardhakathAnaka, pR0 57) taba banArasI aurai bhayo, syAdAda parinati prinyo| pADe rUpacanda guru pAsa, sunyo grantha mana bhayo hulAsa / 634 / / phiri tisa samai barasa dvai bIca, rUpacanda ko zrAI mIca / suni suni rUpananda ke baina, bAnArasI bhayau diDha jaina // 635 // (banArasIdAsa-adhakathAnaka, pR058)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya dharmadAsa ye paMcajana, mili veseM ika Thaura / paramAraNa caracA kareM, inake kathA na aura // 12 // 63 zrI nAthUrAma jI premA ne bhI rUpacanda ko pANDe rUpacanda se bhinna mAnA hai / banArasIdAsa ke 'ardhakathAnaka' kI pariziSTa meM Apane likhA hai ki 'pANDe rUpacanda aura paM0 rUpacanda nAma ke do vidvAnoM kA patA calatA hai / jinameM se eka to ve haiM, jinakA banArasIdAsa jI ne apane gurU ke rUpa meM ullekha kiyA hai aura jinake pAsa unhoMne gomaTamAra kA adhyayana kiyA thaa| unhoMne tihunA sAhu ke mandira meM Akara DerA liyA thA, isase bhI isa anumAna kI puSTi hotI hai / dUsare rUpacanda kA ullekha banArasIdAsa ne apane nATaka samayasAra' meM apane pA~ca sAthiyoM meM se eka ke rUpa meM kiyA hai, jinake sAtha ve nirantara paramArtha kI carcA kiyA karate the / " pAMDe rUpacandra ne kitane granthoM kI racanA kI aura rUpacanda kRta kauna-kauna se grantha ? isa viSaya para bhI kAphI bhrama rahA hai| prAyaH eka kI racanA ko dUsare kI racanA mAna liyA gayA hai / ina racanAyoM meM kahIM para racanA kAla bhI nahIM diyA gayA hai| isase kartA kA vibheda aura kaThina ho jAtA hai| aura phira jina vidvAnoM ne eka hI rUpacanda ke astitva ko svIkRti dI, unake samakSa kartA kA prazna hI nahIM uThA / 'jaina hitaiSI' meM digambara jaina grantha kartAoM kI sUcI prakAzita huI hai / usameM rUpacanda aura unakI racanAoM kA vivaraNa isa prakAra diyA huA hai| (1) rUpacandra (paMDita ) - zrAvaka prAyazcita, samavasaraNapUjA, zIla kalyANakodyAna / (2) rUpacanda pAMDe (banArasIdAsa ke samakAlIna) paramArthIdohAzataka, gItA paramArthI (pada jakar3I) paMcakalyANa maMgala / (3) rUpacanda (dvitIya) vanArasIkRta nATaka samayasAra kI TIkA, (saM0 1768) isa vivaraNa se yaha prazna uThatA hai ki kyA rUpacanda nAma ke tIna vyakti the ? aura yadi tIna vyakti eka hI nAmadhArI the to unameM kisane, kisa grantha kI aura kaba racanA kI ? ukta vivaraNa meM 'rUpacanda pAMDe' ke nAma se jo pustakeM ginAI gaI haiM, vaha sahI nahI haiM, kyoMki paramArthIdohA zataka, gIta paramArthI aura paMca kalyANa maMgala kI jo hastalikhita pratiyA~ prApta huI haiM, usameM kartA kA nAma kevala 'rUpacanda' diyA huA hai / 'pAMDe' zabda kA ullekha kahIM nahIM hai / ina granthoM ke atirikta 'adhyAtma savaiyA' 'khaTolanA gIta' tathA kucha phuTakara pada aura prApta 1. banArasIdAsa - zradha kathAnaka, pR0 78 / 2. jaina hitaiSI - saM0 zrI nAthUrAma premI, pra0 zrI jaina grantha ratnAkara kAryAlaya; hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / aMka 56, pR0 55 aura aMka 7/8 pR0 46 ( phAlguna -- caitra, vIra ni0 saM0 2436) ( vaizAkha - jyeSTha, vI0 ni0 saM0 2436 ) /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa aura hindI meM jaina - rahasyavAda hue hai| inameM bhI kartA kA nAma kevala 'rUpacanda' hI diyA huA hai / yadi rUpacanda. 'pANDe rUpacanda' hote to kavi ne jahA~ jahA~ para apanA nAmollekha kiyA hai, usameM kahIM na kahIM 'pANDe' kA bhI prayoga karatA grathavA kama se kama kisI lipikAra ne unake nAma ke pUrva 'pAMDe' zabda kA prayoga avazya kiyA hotA / 64 '' athavA 'kevalajJAna kalyANacarcA 'pAMDe rUpacanda' kI racanA hai, kyoMki isa grantha kI prazasti meM kavi ne jo apanA paricaya diyA hai, usameM 'pAMDe' zabda kA ullekha hai / vahuta sambhava hai ki pAMDe rUpacanda ne saMskRta meM hI granthoM kI racanA kI ho aura 'zrAvaka prAyazcita' tathA 'zIlakalyANakodyAna' bhI pAMDe rUpacanda kI hI racanAe~ hoM / banArasIdAsa ke 'nATaka samayasAra' ke TIkAkAra 'rUpacanda' se samasyA aura bhI ulajha jAtI hai| isa TIkA kA racanakAla saM0 1798 batAyA gayA hai / disambara san 1876 meM bhImasI maNika ne 'prakaraNa ratnAkara' ke dUsare bhAga meM banArasIdAsa ke 'samayasAra nATaka' ko gujarAtI TIkA sahita prakAzita kiyA thA / usake prArambha meM likhA hai ki "ina grantha kI vyAkhyA koI rUpacanda nAmaka paMDita ne kI hai, jo hindustAnI bhASA meM hone ke kAraNa sabakI samajha meM nahIM A sktii| isalie usakA Azraya lekara hamane gujarAtI meM vyAkhyA kI hai / " vyAkhyAkartA ne Adi meM yaha maMgalAcaraNa diyA hai| : "zrI jina bacana samudra kau, kauM lagi hoi bakhAna / rUpacanda tauhU likhe, apanI mati anumAna // " zrI nAthUrAma premI kA anumAna hai ki yaha TIkA 'banArasIdAsa' ke sAthI rUpacanda kI hogI, guru rUpacanda kI nhiiN|' 'nATaka samayasAra' ke TIkAkAra kA banArasIdAsa kA samakAlIna honA sambhava nahIM hai, kyoMki banArasIdAsa ke samaya aura grantha ke TIkAkAla meM kAphI antara par3a jAtA hai / banArasIdAsa kA samaya saM0 1643 se saM0 1701 taka mAnA jAtA hai / vanArasIdAsa ke sAthI rUpacanda, unake samavayaska athavA adhika se adhika zrAyu meM dasa pA~ca varSa hI choTe hoMge / isa prakAra saM0 1701 meM rUpacanda kI Ayu 50 varSa se kama nahIM rahI hogI (banArasIdAma usa samaya 58 varSa ke the / ) yadi isa sambhAvanA ko satya mAna liyA jAya to 'nATaka samayasAra' kI TIkA ke samaya unakI Ayu 147 varSa kI ho jAtI hai / rUpacanda itane adhika varSa jIvita rahe hoMge, isa para sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / zrI agaracanda nAhaTA ne apane lekha 'samayasAra ke TIkAkAra vidvadvara rUpacanda" meM TIkAkAra kA jo vistRta paricaya diyA hai, usase tIsare rUpacanda mahopAdhyAya rUpacanda kA astitva prakAza meM AyA hai / ye rUpacanda banArasIdAsa 1. dekhie, banArasa dAsa - ardhakathAnaka kI pariziSTa, pR076 2. dekhie, anekAnta varSa 12, kiraNa 7, disambara 1653, pR0 228 se 230 taka /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zradhyAya ke paravartI the / inakA janma saM0 1744 aura mRtyu saM0 1834 hai / inakI aneka racanAe~ yatI bAlacanda jI ke saMgraha meM surakSita haiM / upalabdha racanAoM samudra baddha kavitta, gautamIyakAvya, siddhAnta candrikA vRtti, guNa mAlA prakaraNa, hemInAma mAlA tathA amaruzataka, bhartRhari dAtakatraya, laghustavana. bhaktAmara, kalyANa maMdira, zatazlokI sannipAta kAlikA Adi saMskRta granthoM kI bhASA TIkA pramukha haiM / ina TIkAoM ke atirikta inakI eka anya racanA 'jina sukhamUri majalasa' kA bhI patA calA hai / isakA dUsarA nAma 'dvAveta' bhI hai|' ina racanAoM meM Apane apanA paricaya bhI diyA hai, jisake anusAra ApakA vaMza osavAla va gotra AcaliyA thA / AcaliyA gotra ke vyakti bIkAnera ke aneka gA~voM meM va bhI rahate haiM / isI AdhAra para nAhaTA jI kA anumAna hai ki rUpacanda bIkAnera ke rahane vAle the / mahopAdhyAya rUpacanda ne apanI racanAoM meM guru-paramparA kA ullekha karate hue apane ko kSema zAkhA ke zAntiharSa ke ziSya vAcaka sukhavardhana ke ziSya, vANArasa dayAsiMha kA ziSya vatalAyA hai / meM 65 nAhaTA jI kI isa khoja se spaSTa hai ki 'nATaka samayasAra' ke TIkAkAra banArasIdAsa ke paravartI aura tIsare rUpacanda the / ye saMskRta, hindI Adi bhASAoM ke jJAtA the, maulika granthoM kI racanA ke sAtha kucha pramukha granthoM kI TIkA likhA thA / isa prakAra rUpacanda jI, pANDe rUpacanda se grAyu meM choTe aura mahopAdhyAya rUpacanda ke pUrvavartI siddha hote haiM / unake dvArA racita upalabdha granthoM kA vivaraNa isa prakAra hai : racanAe~ : (1) paMca maMgala yA 'maMgala gIta prabandha' - eka choTI-sI racanA hai / yaha jaina sAhitya prasAraka kAryAlaya, bambaI se prakAzita bhI ho cukI hai / (2) paramArtha dohA zataka yA dohA paramArtha - isameM 101 dohA chanda haiM / isakI eka hastalikhita prati lUNakara jI ke mandira jayapura, dUsarI prati bar3e mandira jayapura tathA tIsarI prati vadhIcanda mandira ke zAstra bhANDAra jayapura meM surakSita hai / Amera zAstra bhANDAra ( jayapura ) ke guTakA naM0 40 veSTana naM0 371 meM 'dohA paramArtha' kI eka anya prati mujhe dekhane ko milI / vadhIcanda mandira kI prati bhI mujhe prApta ho gaI hai / isake prArambha meM 'dohA paramArtha rUpacanda kRta' likhA hai aura anta meM ' iti rUpacanda kRti dohA paramArtha 1. hindI sAhitya (dvitIya khaMDa) maM0 DA0 dhIrendra varmA, pR0 466, 2. dekhie - rAjasthAna ke jaina zAstra bhANDAroM kI grantha sUcI ( dvi0 bhAga ) pu0 73 aura 160 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda sampUrNa' likhA hai / antima 101 naM0 ke dohe meM kavi ne apanA nAma bhI de diyA hai| rUpacanda sadgurana kI jana balihArI jAi / puna je sivapura gae, bhanyana paMtha lagAi // / 101 / / 'dohaparamArtha' ke prArambhika dohoM meM kavi ne viSaya vAsanA kI anityatA, kSaNabhaMguratA aura prasAratA kA varNana kiyA hai| pratyeka kavi ne viSaya janita duHkha tathA usake upabhoga janita hai aura dUsare caraNa meM upamA athavA udAharaNa ke hai / jaise : dohe ke prathama caraNa santoSa kA varNana kiyA dvArA usakI puSTi kI viSayana sevata hau bhale, tRSNA tau na bujhAi | jimi jala khArA pIvata, vADhai tisa adhikAi ||4|| vipayana sevata duHkha bar3hai, dekhahu kina jiya joi | khAja khujAvara hI bhalA, puni duHkha dUnau hoi // // sevata hI ju madhura viSaya, karue hohiM nidAna | triSa phala mIThe khAta ke, aMtahiM harahiM parAna ||11|| viSaya sukhoM kI avAstavikatA kA rahasyodghATana karane ke pazcAt kavi 'sahaja sukha' kA varNana karatA haiM, jisake prApta hone para sabhI prakAra ke prabhAvoM kA tirobhAva ho jAtA hai aura AtmA paramasukha kA anubhava karatA hai / kavi cetana jIva ko saceta karatA hai ki sahaja salila ke binA pipAsA zAnta nahIM ho sakatI : cenana sahaja sukha hI binA, ihu tRSNA na bujhAi / sahaja salila bina kahahu kyau usana pyAsa bujhai ||30|| vastutaH AtmA sarvavyApI hai tathA usakI sthiti zarIra me bhI hai / kavi ThIka kabIra kI hI zailI meM kahatA hai ki jisa prakAra patthara meM suvarNa hotA hai, puSpa meM sugandha hotI hai, tila meM tela hotA hai, usI prakAra AtmA pratyeka ghaTa meM vidyamAna rahatA hai / kintu jIva paudgalika padArthoM meM itanA pha~sa jAtA hai ki vaha isa satya se avagata nahIM ho paataa| vaha zarIra aura AtmA meM antara hI 1. 'paramArtha dohAzataka' ko zrI nAthUrAma premI ne 'jaina hitaiSI' meM 'rUpacanda zataka' ( kavivara rUpacanda kRta paramArthI dodhaka vA dohA ) nAma se prakAzita kiyA hai| isa prati ke anta meM likhA hai ' iti rUpacanda kRta doharA paramArthika samApta' dekhie - jaina hitaiSI, aMka 5-6, pR0 12 se 21 taka / 2. pAhana mAhi suvarNa jyau~, dAda viSaya aMta bhoju | tima tuma vyApaka ghaTa viSai, dekhahu kina kari khoju | 54|| puSpana vipai suvAsa jima, tilana vipai jima tela / tima tuma vyApaka ghaTa viSai, nija jAnai duhu khela | 55 ||
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya zradhyAya nahIM kara pAtA / zarIra ko hI AtmA samajhane lagatA hai aura use hI sabhI sukhoM kA AdhAra mAnane lagatA hai / vaha zarIra aura AtmA meM abhinna sambandha sthApita kara letA hai| ataeva jaba taka svapara viveka nahIM jAgRta hotA. taba taka jIva aura pudgala kA aMtara banA rahatA hai| jaba taka sAdhaka vetana ko manA se avagata nahIM ho jAtA, taba taka sabhI kriyAe~ niSphala hai| japa-tapa Adi bAhyAcAra usI prakAra nirarthaka haiM, jisa prakAra kaNa ke bina tupa kA kUTanA athavA zAli vihIna pena meM pAnI denA kevala pustakIya jJAna se bhI samyaka jJAna kI prApti nahIM hogii| sAdhaka ko sAdhanA ke patha meM guru kA sahayoga nitAnta rUpa senIya hai| guru kI kRpA ke binA bhavasAgara se uddhAra nahIM ho sktaa| guru hI jIva aura ajIva padArthoM meM bheda sthApita karatA hai| ina prakAra Apane guru ke mahatva ko avikala rUpa se svIkAra kiyA hai| (3) gIta paramArthI athavA paramArtha gIta - yaha eka choTI sI racanA hai| isameM 6 haiM isakI eka svalikhita prati AmerazAstra bhAMDAra ke guTakA naM0 54 meM surakSita hai| sabhI pada AdhyAtmika haiN| jIvako udbodhana diyA gayA hai| use mAyA moha Adi se saceta kiyA gayA hai| prArambha meM likhA hai 'garamArtha gIta rUpacanda' pahalA pada isa prakAra hai P cetana ho ceta na ceU gAphila hoi va kahA rahe 3. 13 (4) neminAtha rAsa - abhI taka aprakAzita hai| neminAtha ke caritra kA varNana hai / 4. - kAhina ho / vidhivasa ho / ...cetana ho // 1 // 1. khIra nIra jyUM mili rahe, kauna kahai tanu tuma vana saMbhAla nahIM hota mile meM sva para viveka nahIM tumhai, paraspara kahata ju zrApu / cetana bhati vibhrama bhae raju viSai jvaraM sAdhu // 46 // pena cita paricara binA, jara tara nidhu isameM 22 veM tIrthaGkara traM uda / usa 40 phiTakara va kallU na , cetana svayaM paracaDa nahIM, kahA bhae vrata dhAri / sAli bihUnA kheta kI, vRthA banAvati vAri |8|| grantha par3heM tapa tapai, sahe parIsaha sAhu | 67 tara vijJAna binu kahU~ nahIM nirakha hu| 64|| guruvina bhedana pAyako pada kI nija vastu guruvina bhavasAgara vipada, parata gahai ko hasta ||7|| 0 paramAnanda zAstrI ne apane lekha 'paDe rUpacanda aura unakA sAhitya meM isa graMtha kI sUcanA dI hai| ki racanA rUpacanda kI hai yA rUpacanda kA hI astitva svIkAra kiyA hai aura sabhI yaha nizcita rUpa se pANDe rUpacanda kI / nahIM kahA jA sakatA zAstrI jI ne eka racanAoM ko 'pAeMDe
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyabAda ( 5 ) adhyAtma savaiyA - yaha 101 kavitta, savaiyA chandoM meM likhA gayA hai / isakI eka prati baghIcanda maMdira ( jayapura ) se prApta huI hai / eka anya prati TholiyoM ke maMdira (jayapura) meM surakSita hai / ' prAyaH sabhI chandoM meM adhyAtma kI carcA kI gaI hai| vizva kI sthiti, jIva ke svarUpa tathA usakI vartamAna dazA para acchA prakAza DAlA gayA hai / kucha chandoM meM jaina dharma ke siddhAntoM kI prazaMsA bhI kI gaI hai| racanA ke aMta meM likhA hai- 'iti zrI adhyAtma rUpacanda kRta kavitta samApta / ' 68 yaha jIva mahAsukha kI zayyA kA tyAga karake, kisa prakAra para kSaNika sukha ( viSaya mukha) ke lobha meM Akara bhaTakatA rahatA hai aura aneka prakAra ke kaSToM ko sahana karatA rahatA hai ? ina kaSToM kA nivAraNa 'samitA rasa' dvArA hI sambhava hai / isakI eka jhalaka nimnalikhita savaiyA meM mila jAtI hai : bhUla gayau nija seja mahAsukha, mAna rahyau sukha seja parAI / sa hutAsana teja mahA jihi seja aneka anaMta jarAI // kita pUrI bhaI ju mithyAmati kI iti bheda vigyAna ghaTA ju bharAI / umagyau samitA rasa megha mahA, jiha vega hI Asa hutAsa sirAI ||2|| kavi kA yaha bhI vizvAsa hai ki jIva apane karmoM ke kAraNa hI paudgalika padArthoM meM pha~sa gayA hai aura apane svarUpa ko bhUla gayA hai| kisI dUsare vyakti athavA vastu ke dvArA isako bhrama meM nahIM DAlA gayA hai aura na dUsaroM ke dvArA isakA uddhAra hI ho sakatA hai / jIva svayaM mithyAtva kA vinAza karake apane meM sthita paramAtmA kA darzana kara sakatA hai : kAhU na milAyau jIva karama saMjogI sadA / chIra nIra pAiyau anAdi hI kI dharA hai | amila milAya jar3a jIva guna bheda nyAre / nyAre para bhAva pari Apa hI meM dharA hai / kAhU bharamAyau nAhi, bhamyo bhUla apAna hI / Apanai prakAsa thai vibhAva bhinna dharA hai // sAco avinAsI paramAtama prakaTa bhayau / nAyo hai midhyAta vasyA~ jahA~ gyAna dharA hai // 65 // phuTakara rUpacanda ne padoM kI bhI racanA kI hai, lekina inakI saMkhyA nizcita nahIM hai| jayapura ke vibhinna zAstra bhAMDAroM meM aba taka 62 pada prApta ho cuke haiM / inako zIghra hI 'zrI digambara jaina atizaya kSetra jI mahAvIra jI jayapura' se prakAzita kiyA jA rahA hai| isI prakAra abhaya jaina granthAlaya bIkAnera meM rUpacanda 1. rUpacanda' likhita batAyA hai| dekhie - anekAnta, varSa 10, kiraNa 2, (gasta 1646 ) rAjasthAna ke jaina zAstra bhAMDAroM kI graMtha sUcI (bhAga 3) kI bhUmikA, pR0 18 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tanAya anyAya ke 69 pada prApta hA haiN| ye pada eka guTakA meM gaMgrahIta haiM / guTakA kA lekhana kAla 10 vI gAdI hai| inameM se kucha pada aura jayapura ke zAstra bhAMDAroM ke pada eka hI haiN| ataeva donoM sthAnoM kI pratiyoM ke AdhAra para inake prakAzana ko AvazyakatA hai| ye pada vibhinna viSayoM meM sambandhita haiN| lekina adhikAMza pada adhyAtma sambandhI haiN| kavi ko bAhyAimbara meM vilkUla vizvAsa nahIM thaa| vaha vibhinna prakAra ke veSadhArI tathAkathita sAdhuoM kA ghora virodho thaa| ye vepadhArI aura vibhinna sampradAyoM ke janmadAtA kisa prakAra Atma-tatva se anabhijJa rahate haiM, isako kavi ne nimnalikhina pada meM spaSTa kiyA hai : aurana sau raMga nyArA nyArA, tuma sa raMga karArA hai|| tU mana mohana nAtha hamArA, aba to prIti tumhArA hai // 1 // jogI huvA kAna phaMDAyA, moTI mudrA DArI hai| gorakha kahai vasanA nahIM mArI, dhari dhari tuma cI nyArI hai / / aurana !! jaga me Avai vAjA bajAvai, aAThI tAna milA hai| savakA rAma sarIkhA jAnyA, kAhe ko bhepa lajAve hai | 3|| aurana / jatI huA indrI nahIM jItI, paMcabhUta nahi mArA hai / jIva ajIva ko samajhA nAhIM bheSa leI kari hAr2yA hai // 4 // aurn|| veda par3he aru varAbhana kahAvai, varama dasa nahIM pAyA hai| Atma tatva kA aratha na samajyA, pothI kA janama gumAyA hai|||5|| ||auranA jaMgala jAve bharama car3Avai, jaTA va dhArI kaisA hai| parabhava kI AsA nahi mArI, phira jaisA kA taisA hai // 6 // aurana / / kAjI kitAba ko kholi ke baiThe kyA kitAba meM dekhyA hai| bakarI kI to dayA na AnI, kyA degA lekhA hai||| 7 // aurn|| jina kaJcana kA mahala banAyA, unameM pItala kaisA hai| Dare gare meM hAra hIre ke, saba juga kA jI kahatA hai||8|| aurn|| rUpacanda raMga magana bhayA hai, nema niraMjana dhArA hai| janama maraNa kA Dara nahIM vAku caranA sarana hamArA hai|| / / aurn0|| rUpacanda kI eka anya choTI racanA 'khaTolanA gIta' jayapura ke pAmera zAstra bhAMDAra meM surakSita hai| isakA ullekha paM0 paramAnanda zAstrI ne bhI apane eka lekha meM kiyA hai| yaha 13 padyoM kA eka rUpaka kAvya hai| rUpaka isa prakAra 1. agaracanda nAhaTA-rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granyoM kI khoja (caturtha bhAga) pR0 146 / 2. chabar3oM kA mandira, jayapura, ke guTakA naM037 kI hastalikhita prati se| 3. dekhie-anekAnta, varSa 10, kiraNa 2 (agasta 1946) pR0 76 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda hai| saMsArarUpI mandira meM eka khaTolA hai, jisameM kopAdi cAra paga haiM, kAma pora kapaTa kA miravA tathA cintA aura rati kI pATI lagI hai| vaha avirati ke bAnoM se bunA huA hai aura usameM AzA kI aDavAi ni lagAI gaI hai| mana rUpI bar3haI ne vividha karmoM kI sahAyatA se isakA nirmANa kiyA hai| jIva rUpI pathika isa khaTolanA para anAdi kAla se leTA huA moha kI gaharI nidrA meM so rahA hai, pAMca coroM ne usakI sampatti ko bhI curA liyA hai| moha-nidrA ke na TUTane ke kAraNa hI jIva ko nirvANa nahIM prApta ho rahA hai| catura jana hI guru kRpA se jAga pAte haiN| jagane para kAla rAtri kA anta ho jAtA hai, samyakatra kA vihAna hotA hai, vivekarUpI sUrya kA udaya hotA hai, bhrAntirUpI timira kA vinAza ho jAtA hai| sAdhaka tInoM gupta ratnoM (samyak darzana, samyak jJAna aura samyak caritra) ko prApta kara letA hai, khaTolanA kA parityAga kara detA hai aura ziva deza ko gamana karatA hai| ziva deza kaisA hai? vaha siddhoM kA sadaiva se nivAsa sthAna rahA hai| vahA~ pahaMcane para sAdhaka sahaja-samAdhi dvArA parama sukhAmRta kA pAna va ratA hai, jarA maraNa ke bhaya se mukta ho jAtA hai| anta meM kavi aise hI siddhoM kI vinaya karatA hai aura svayaM 'jagane' kI kAmanA karatA hai': 'rUpacanda jana vInave, hUjau tuva guNa lAhu / te jAgA je jAgasI, tehau baMdau sAhu / / 13 / / isake atirikta kAzI nAgarI pracAriNI sabhA kI khoja riporTa (1938-40) se rUpacanda kI cAra racanAoM-vinatI, paMcamaMgala tapakalyANaka aura jJAnakalyANaka kA patA calA hai| inameM se paMcamaMgala kA ullekha pahale hI ho cukA hai| zeSa tIna racanAoM meM se 'vinatI' meM jina bhagavAna kI stuti kI gaI hai| isameM kevala 10 pada hai| usakI hastalikhita prati iTAvA ke lAlA zaMkaralAla ke pAsa surakSita de tapakalyANaka' meM bhI dasa pada haiN| isameM jinadeva ke tapa karane kA varNana hai| isakI eka prati iTAvA ke paM0 bhAgavata prasAda ke pAsa surakSita hai| jJAnakalyANaka meM jinarAja ke jJAnopadeza kA varNana hai| isameM vAraha pada haiN| isakI eka prati iTAvA nivAsI paM0 bhAgavata prasAda ke pAsa surakSita hai / ina racAnAoM se spaSTa hai ki rUpacanda jI eka pratibhA sampanna, adhyAtma premo kavi the| ve muni yogIndu, muni rAmasiMha aura banArasIdAsa ke samAna hI paramAnma lAbha ke lie sAdhanA pakSa para jora dete the| ve cita zaddhi ke samarthaka the aura bAhyAimbara ke virodhI the| 1. racanA pariziSTa meM saMlagna hai| 2. hastalikhita hindI granthoM kA satrahavA~ vArSika vivaraNa, pR0 325 se 331 tk|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya (12) brahmadIpa brahmadIpa khoja meM prApta nae kavi hai| inakI do racanAoM-adhyAtma bAvanI aura mana karahArAma kI hastalikhita pratiyA~ jayapura ke bhinna bhinna mAstra bhANDAroM se prApta huI haiN| inake atirikta kucha phaTakala pada bhI prApta hae haiN| 'adhyAtma bAvanI' (brahA vinAma) kucha bar3I racanA hai| isameM dohAcaupAI chanda haiN| isakI ena. hastalikhita prati natU pAkaraNa jo pANDayA mandira (jayapUra) ke guTa kA naM. 144 me prApta huI hai| isake prArambha meM arahantoM aura siddhoM kI vandanA hai| isake pazcAt hindI ke varSoM ke krama se prAtmA. paramAtmA, mokSa, sahaja sAdhanA Adi kA varNana hai| jaise : 'jhamA jhamaDi kIe nahiM pAvai, jhagar3A chor3i sahaja nahi aavai| sahaja ji sahaja mile mukha pAvai / chUTa Rr3a dhyAna mani lAvai // 26 // nanA nahi koI ApalI, gharu pariyaNu taNu loi / jihi avArai ghaTi basai, so hama appA joi // 28 // antima aMza isa prakAra hai : 'aMchara dhAtu na vipaye, kithitaM bRmha vilAsa ||7|| // iti bramhadIpa kRta adhyAtma bAvanI sms|| // ittalam // 'manakarahArAsa' ApakI dUsarI racanA hai| isameM 20 pada haiN| isako eka hastalikhita prati Amera zAstra bhANDAra ke guTakA naM0 292254 se prApta huI hai| isa guTake kA lekhana kAla saM0 1771 hai| isase anumAna hotA hai ki brahmadIpa kA AvirbhAva kAla 18 vIM zatAbdI ke pUrva hogaa| jaina kaviyoM ne mana ko karahA yA karabha mAnakara bhava-bana meM lagI haI viSa beli ko na khAne kA upadeza diyA hai| muni rAmasiMha ke 'dohApAhuDa' meM aneka dohoM meM 'manakarahA' rUpaka kA prayoga huA hai| bhagavatIdAsa ne 'manakarahA' nAmaka svatantra grantha kI racanA 17 vIM zatAbdI meM kI thii| isI prakAra brahmadopa ne bhI 'mana' ko karabha mAnate hae 'vizva vana' meM lagI huI vipa beli ko na khAne kA upadeza diyA hai| Arambha kA aMza isa prakAra hai : 'zrI vItarAgAya namaH manakarahA bhava bani mA carai tadi viSa bellarI bahUta / taha caraMtahaM bahu dukha pAiyau taba jAnahi gau mIta // mana0 // 1 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda are paMca payAraha tUM ruliu, naraka nigoda majhArI re| tiriya tane dukha te sahai, __nara sura joni majhArI re / / mana // // anta meM kavi ne kahA hai ki usane bhImasena ToDaramala ke jina caityAlaya meM Akara 'manakarahAgasa' kI racanA kI : 'bhImaseNi ToDau malla u, jina caityAlaya Ai re| brahmadIpa rAsau raco, bhaviyahu hie samAi re / mana0 20 // iti mana karahA samApta 'ToDA bhIma' nAmaka sthAna rAjasthAna ke bharatapura janapada meM hai tathA cAroM ora meM parvatamAlAoM se ghirA huA prAcIna sthAna hai| isase yaha to spaSTa hI ho jAtA hai ki brahmadIpa ne rAjasthAna kA bhramaNa kiyA thaa| unako bhASA para rAjasthAnI prabhAva dekakara yaha bhI anumAna kiyA jA sakatA hai ki sambhavataH ve rAjasthAna ke hI rahane vAle hoN| Amera zAstra bhANDAra ke vibhinna guTakoM meM Apake kucha phuTakala pada bhI surakSita haiN| aise prApta padoM kI saMkhyA dasa hai| kintu khoja se adhika pada prApta hone kI AzA hai| ye pada ApakI adhyAtma sAdhanA ke pratIka haiM ! kA kahanA hai ki saccA yogI vaha hai, jo bAhayADambaroM meM na phaMsakara zaddha niraMjana kA dhyAna karatA hai, ahisA vrata kA pAlana karatA hai, dhyAna rUpI agni aura vairAgya rUpI pavana kI sahAyatA se karma rUpI Idhana ko jalA detA hai, mana ko gapta gahA meM praveza karAkara samyakatva ko dhAraNa karatA hai, paMca mahAvrata kI asma aura saMyama kI jaTAeM dhAraNa karatA hai, sUmati hI jisakI madrA hai aura jo zivapura se bhikSA prApta karatA hai, ghaTa ke bhItara hI apanA darzana karatA hai aura guru-zipya ke jAla meM nahIM par3atA hai : 'audha so jogI mohi bhAvai / suddha niraMjana dhyAvai / / sIla huDaM suratara samAdhi kari, jIva jaMta na staavai| dhyAna agani vairAga pavana kari, iMdhaNa karama jarAvai // audh01|| mana kari gupata guphA praveza kari, samakita sIMgI bAvai / / paMca mahAvrata bhasama sAdhi kari, saMjama jaTA dharAvai // audhaH 2 // gyAna kachoTA do kara khappara, dayA dhAraNA dhaavai| / sumati gupati mudrA anupama sivapura bhikhyA lAvai // audh03|| Apa hI Apa lakhai ghaTa bhItari, gurU sikha kauna kahAvai / kahai brahmadIpa sajana samajhAI, kari joti meM joti milAvai / audh04|| (Amera zAstra bhANDAra, jayapura, guTakA naM0 26, pR076)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya (13) aAnandavana paricaya : kabIra ke samAna phakkar3a sAdhakoM meM 'Anandaghana' kA sthAna vigipTa hai| ApakA paricaya aura vyaktitva bhI aneka sannoM ke samAna kujjhaTikAchanna evaM kimbadantiyoM kA AgAra bana gayA hai| prArambha meM jaina marmI Anandaghana, zRGgArakAla ke rIti mukta, svacchanda premI kavi ghanAnanda aura kokasAra ke racayitA kavi Ananda ko eka hI vyakti samajhA jAtA thaa| zivasiMha sageja ke AdhAra para sara jArja griyargana ne eka hI 'Anandaghana' ke astitva ko svIkAra kiyA thaa| mitra bandhuoM ne apane 'vinoda' meM avazya ghanAnanda ko Anandaghana se bhinna mAnA hai| unhoMne jaina Anandaghana' ke sambandha meM yaha vivaraNa diyA hai:-. naam-(344|| 1) Anandaghana grantha-(1) Anandadhana bahattarIstavAvalI racanAkAla-1705 vivaraNa-yazovijaya ke samasAmayika the| pramo ghanAnanda aura unakI racanAoM para AcArya vizvanAtha prasAda mizra ne vistAra se vicAra kiyA hai aura unake jIvana sambandhI ghaTanAoM kA acchA vizleSaNa kiyA hai, kintu 'Anandaghana' kI prAmANika jIvanI kA koI AdhAra abhI laka upalabdha nahIM ho sakA hai| jaina sAhitya ke pramukha uddhAraka aura anveSaka zrI nAtharAma premI ne 'Anandaghana' ke sambandha meM kevala itanA hI ligvA hai ki zvetAmbara sampradAya meM eka prasiddha mahAtmA ho gaye haiN| upAdhyAya yagAvijaya jI se sunate haiM inakA eka bAra sAkSAtkAra hayA thaa| yazovijaya jI na Anandaghana jI kI stuti rUpa eka apTaka banAyA hai| ata: inheM yazovijaya jI ke samaya meM haA samajhanA caahie| yazovijaya aura Anandaghana ke sAhacarya kA ulnekha zrI kSitimohana sena ne bhI kiyA hai| jaina marmI Anandaghana para vicAra karate hue Apane likhA hai ki 'mer3atA nagara meM prAnandaghana ke sAtha yagovijaya ne kucha samaya bitAyA thaa| isalie ye donoM hI samasAmayika the| 1. DA0 mara jArja abrAhama griyarmana kRta 'da mADarna barnAkyUlara liTarecara zrApha hindustAna, kA kizora lAla gupta dvarA saTippaNa anuvAda, pR0 204 / 2. mizrabandhu vinoda (dvitIya bhAga ) pR0 428 / 3. zrI na thUgama premI-hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR. 61 / 4. dekhie-vINA (mAsika patrikA) varSa 12, aMka 1, maM0 1665 (navambara san 1638) indaura ke antargata zrAcArya zrI bhitigohana sena kA lekha 'jaina maramI Anandaghana kA kAvya' pR08|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda muni yazovijaya kA jIvana kAla nizcita hI hai| vaha zvetAmbara sampradAya ke prasiddha vidvAna ho gae haiN| saMskRta tathA anya prAdezIya bhASAoM ke Apa acche paNDita the| aApane lagabhaga 500 granthoM kI racanA kI hai, jinameM jaina tarka bhASA, jJAna bindu, nayarahasya, nayapradIpa Adi kAphI prasiddha haiN| unakA janma sambat 1680 aura mRtyu saM0 1745 mAnA jAnA hai| bar3audA ke antargata 'dabhoI nagara meM unakI samAdhi banI huI hai. jisa para likhA hai ki samvat 1745 ke mArgazIrSa mAsa kI zuklA ekAdazI ko unakA dehAvasAna huaa| kAla nirdhAraNa : muni yajJozijaya ke isa vivaraNa se itanA to nizcita hI ho jAtA hai ki Anandaghana bhI maM0 1680 aura maM0 1745 ke bIca vidyamAna the| yazovijaya ne 'Anandaghana' kI pragasti meM jo apTapadI likhI he, usase yadyapi Apake sambandha meM koI vizeSa jAnakArI nahIM prApta hotI, phira bhI itanA saMketa milatA hai ki Anandaghana sacce sAdhaka the, mAMsArika sukha-duHkha aura mAyA-moha se Upara uThakara adhyAtma-paraka jIvana vyatIta karate the| madeva Atmika Ananda athavA paramAtmAnubhUti meM magna rahate the aura yagovijaya jI ko bhI inake satsaMga se lAbha haA thA tathA bhagavadbhakti kI pregNA milI thii| yazovijaya ne likhA hai ki sacce 'Ananda' kI anubhUti usI ko ho sakatI hai, usI ke hRdaya meM Ananda jyoti kA prasphuTana sambhava hai tathA sahaja santopa usI ko prApta hotA hai, jo Anandaghana kA dhyAna karatA hai : 'Ananda kou nahiM pAvai, joi pAvai soi aAnandaghana dhyAvai / Ananda koMna mpa ? koMna Anandaghana ? Ananda guNa koMna lakhAvai ? sahaja santoSa Ananda guNa pragaTata, saba duvidhA miTa jAvai / jasa kahai so hI Anandaghana pAvata, antara jyoti jagAvai // 3 // prAnandaghana madeva 'acAna anna va pada' meM vivaraNa karate hue 'sahaja sukha' meM Ananda magna rahA karate the| nI dagA hI citta ke antara meM jaba pragaTa ho, tava koI vyakti prAnandaghana ko pahacAna sakatA hai : 'Ananda kI gati Ananda jAne / vAI sukha sahaja acala alakha pada, vA sukha sujasa vakhAne / mujasa vilAsa java pragaTe Ananda rasa, Ananda achama khajAne / aisi dasA jaba pragaTe cina antara, sohi Anandaghana pichAne // 6 // 1. prAcArya vizvanAtha pramAda mizra- ghanAnanda aura aAnandaghana, pR0 331 / 2. prAcArya vizvanAtha prasAda mizra-ghanAnanda aura Anandavana, pR0 332 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 105 isa prazasti ke antima pada meM yagovijaya ne svIkAra kiyA hai ki Anandaghana kI satsaMgati se hI unameM viveka jAgrata haA aura pArasa ke sparza se jaise lohA kaMcana bana jAtA hai, usI prakAra yazovijaya bhI 'prAnanda sama' ho gaye : 'Anandaghana' ke saMga mujasa hIM mile jaba, tava Ananda sama bhayo sujasa / pArasa saMga lohA jo parasata, kaMcana hota hai tAke ks| khIra nIra jo mila rahe Ananda, jasa sumati sakhi ke saMga tasa / bhayo hai eka rasa, bhava khapAi mujasa vilAsa, bhaye sidha sarUpa liye dhasamasa // 8 // yazovijaya jI kI isa prazasti se spaSTa hai ki ve aAnandaghana kI sAdhanA se kAphI prabhAvita the| vahata sambhava hai Anandaghana yazovijaya jI se Aya meM bhI kucha bar3e hoN| AcArya zrI bhitimohana mena kA bhI anumAna hai ki unakA janma san 1615 I0 (saM0 1672) ke Asa-pAsa huyA hogaa| sena jI ko bhaktoM se yaha bhI vidita huA hai ki Anandaghana kI bheMTa aura bAtacIta dAda ke zipya maskIna jI se huI thii| maskInadAsa kA racanAkAla saM0 1650 mAnA jAtA hai| 'vANI' inakI pramukha racanA hai| yadi Anandaghana ko maskIna jI kA samakAlIna mAna liyA jAya to unakA samaya aura pahale A jAtA hai| lekina donoM ke sAkSAtkAra kA koI pramANa nahIM miltaa| svayaM sena jI ne Anandaghana kA janma saM0 1672 ke lagabhaga mAnA hai / ataeva donoM kA milana sambhava nhiiN| Anandaghana kA janma sthAna kahA~ thA? isakA bhI koI vivaraNa prApta nahIM hai| kucha vidvAnoM ne bundelakhaNDa ko unakA janmasthAna mAnA hai| isa mAnyatA kA bhI koI pUSTa AdhAra nahIM hai| lekina unake paryaTana aura bhramaNa kA patA calatA hai| rAjasthAna, paMjAba, gujarAta Adi ke adhikAMza bhAgoM kA unhoMne bhramaNa kiyA thaa| unake antima jIvana kA adhikAMza bhAga rAjasthAna meM hI vyatIta huA thaa| mer3atA nAmaka sthAna para yazovijaya jI bhI unake sAtha kucha samaya taka rahe the| unakI racanAoM para rAjasthAnI kA kAphI prabhAva hai| sena jI kA anumAna hai ki zAyada rAjaputAnA ke ho kisI bhAga meM unakA janma huA ho| sambhavataH bhASA ke AdhAra para zrI parazurAma caturvedI ne bhI anumAna lagAyA hai ki "ve kahIM gujarAta prAnta va rAjasthAna kI ora ke nivAsI the aura unake antima dina jodhapura rAjya ke antargata bane hue mevAr3a nagara meM vyatIta hae the, jo mIrAbAI kI janmabhUmi hai|" unakA antima dinoM meM mer3atA nivAsa to pramANita hotA hai, kintu kevala bhASA ke AdhAra para kisI bhI santa 1. AcArya vizvanAtha prasAda mizra-dhanAnanda aura prAnandaghana, pR0 332 / 2. motIlAla nenAriyA-rAjasthAna kA piMgala sAhitya, pR0 214 / 3. parazurAma caturvedI-santa kAvya, pR0 328 /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda ke janmasthAna kA patA nahIM lagAyA jA sakatA, kyoMki madhyakAlIna santoM ( jinameM adhikAMza azikSita athavA alpa zikSita the tathA deza ke vibhinna bhAgoM kI yAtrA karate rahate ) kI racanAoM meM prAyaH vibhinna bhASAtroM aura boliyoM ke zabda A jAte the / pUrvI pradeza meM paidA hone vAle kabIra kI racanAoMoM meM rAjasthAnI, paMjAbI, gujarAtI Adi bhASAoM ke hI nahIM, videzI bhASAoM ke zabda bhI bahulatA se pAe jAte haiM / vastutaH kabIra, Anandaghana tathA anya santoM ke dvArA prayukta bhASA usa samaya kI jana sAmAnya kI bhASA thI, jisakA prayoga na kevala uttara bhArata ke vibhinna kSetroM meM hotA thA, apitu dakSiNa ke sAdhaka bhI usakA prayoga karate the / AcArya zrI kSitimohana sena ne ThIka hI likhA hai ki 'usa yuga meM bhAratavarSa meM eka sArvabhauma sAMskRtika bhASA thI / eka prakAra kI apabhraMza bhASA baMgAla ke purAne vauddha gAnoM aura dohoM meM dikhAI detI hai / prAyaH isI se milatI julatI apabhraMza bhASA, isI yuga meM rAjaputAnA, gujarAta, mahArASTra yahA~ taka ki karnATaka meM pracalita thI ' / ' isake atirikta nizcita rUpa se yaha bhI nahIM kahA jA sakatA hai ki grAnandana jI kI mUla racanA kaisI thI aura usameM lipikartA athavA saMgrahakartA ke dvArA kitanA parivartana kara diyA gayA / grApakI racanAoM meM gujarAtI, rAjasthAnI aura paMjAbI bhASAoM ke zabdoM kA jo vAhulya pAyA jAtA hai, bahuta sambhava hai, ve unake paravartI vibhinna kSetrIya bhaktoM aura lipikoM dvArA anAyAsa hI A gae hoN| gujarAta meM unake padoM kA kAphI pracAra rahA hai / idhara unakI racanAoM ke jitane saMgraha prakAzita hue haiM, unameM adhikAMza gujarAtI kSetra ke hI haiM / prataeva bhASA ke AdhAra para unake janmasthAna ke samvandha meM koI nizcita niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA / vijaya nAmaka jaina vidvAn ke anusAra Anandaghana ne gaccha meM dIkSA grahaNa kI thii| kucha logoM kA kahanA hai ki unakA vAstavika nAma 'lAbhAnanda' thA aura ve apane padoM meM hI 'Anandaghana' zabda kA prayoga karate the / 18vIM zatAbdI ke uttarArdha meM devacandra nAmaka eka prasiddha jaina paMDita ho gae haiM, unhoMne apane 'praznottara' nAmaka grantha meM Anandaghana kI racanA kA 'lAbhAnanda jI' ke nAma se ullekha kiyA hai| zrI agaracanda nAhaTA kA bhI vizvAsa hai ki 'Anandavana' kA mUla nAma lAbhAnanda thaa| Apa kaba taka jIvita rahe aura kaba Apako mokSa lAbha huA ? yaha bhI ajJAta hai| prataeva anumAna kA viSaya banA huA hai| sena jI ne ApakA mRtyu kAla san 1675 I0 (saM0 1732) mAnA hai / kintu yadi saM0 1732 meM Anandaghana jI kI mRtyu huI hotI to yazovijaya jI ne nizcita rUpa se isa ghaTanA para zoka vyakta kiyA hotA / ataeva merA anumAna hai ki grAnandaghana kI mRtyuM saM0 1745 ( yazovijaya kA mRtyu samaya ) ke vAda hI huI hogii| 1. vINA, varSa 12, aMka 1 ( navambara 163= ) 106 / 2. dekhie - bIvI (pAkSika) varSa 2, aMka 6 (18 jUna 1648) pR0 78 |
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya grantha : 207 Anandaghana ke do grantha upalabdha haiM - (1) Anandavana cauvIsI athavA stavAvalI aura (2) Anasyaghana bahonarI / mizravandhuoM ne bhUla se ina donoM racanAoM ko eka hI mAna liyA hai| donoM racanAe~ gujarAna pradeza meM kAphI janapriya haiN| gujarAtI bhASA TIkA ke sAtha inake kaI saMskaraNa bhI prakAzita ho cuke haiN| Anandaghana caubIsI : AcArya vizvanAtha prasAda mizra ne cAra prakAzita pratiyoM ke AdhAra para isakA saMpAdana kiyA hai| zrI mahAvIra jaina vidyAlaya ke rajata mahotsava saMgraha ' meM prakAzita 'adhyAtmI grAnandaghana ne zrI yazovijaya' zIrSaka lekha meM batArA gayA hai ki unakI 'cauvIsI' kI kaI paMktiyoM sarva zrI samayamundara ( naM0 1672 ) jinarAja sUri (saM0 1978) sakalacandra (saM0 1640 ) aura prItivinala (saM0 1671) ke jina stavanAdi graMthoM meM Ae caraNoM se milatI haiN| isase caubIsI kA samaya (saM0 1678 ) ke anantara hI ThaharatA hai| sena jI ne ApakA janma saM0 1672 ke Asa pAsa anumAnita kiyA hai| isase 'caubIsI' kA racanAkAla aura Age bar3ha jAtA hai| isameM caubIsa tIrthaGkaroM kI stuti kI gaI hai / kahA jAtA hai ki aMtima do pada grAnandaghana kRta nahIM haiM / paravartI vidvAnoM dvArA unako jor3A gayA hai / naM0 1768 meM jJAnavimala muri ne ina stavanoM kI sarvaprathama vyAkhyA kI thii| unheM 22 pada hI prApta the / prataeva do pada unhoMne jor3a diyA / isake pazcAt zrI jJAnasAra ne 'cauvIsoM' kI vizada vyAkhyA kI / kahA jAtA hai ki zrImad jJAnasAra jI ne 37 varSoM ke zrama ke pazcAt stavanoM para 'bAlAvabodha' nAmaka TIkA kI racanA kI thI, phira bhI unako ye pada atIva gambhIra pratIta hu / Apane stavanoM kI gahanatA ko ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai : Azaya Anandaghana to ati gambhIra udAra / bAlaka bAMha pasAri jima kahe udadhi vistAra ||1|| kavi ne isa cauvIsI meM tIrthaGkaroM kI stuti mAtra hI nahIM kI hai, apitu isake mAdhyama se usane svAnubhUti ko abhivyakta kiyA hai, alakha niraMjana kA gIta gAyA hai aura AtmA kI tar3apana ko ucchvasita kiyA hai / kabhI to vaha sAMsArika puruSoM ke ajJAna ke prati duHkha prakaTa karatA huA pratIta hotA hai aura 1. ghana Ananda aura zrAnandaghana, pR0 333 se 355 / 2. vIra vANI (pAkSika) varSa 2, aMka 6 meM zrI zragaracanda nAhaTA ke lekha 'mahAn saMta zrAnandaghana aura unakI racanAoM para vicAra pR. 78 se uddhRta |
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda kabhI sacce mArga kA pradarzana karate hue| vaha kahatA hai ki sAmAnyatayA vyakti carma cakSutroM se 'mArga' khojane kA prayAsa karate haiM, kintu jinake dUsare netra ( viveka ke netra) khula jAte haiM, vahI divya vicAra ke puruSa haiM / sAMsArika puruSoM kI paramparA ke jJAna para dRSTi rakhanA to aMdhoM ke pIche aMdhe kA daur3anA hai / isI prakAra tarka yA vicAra to vAdoM kI paramparA mAtra hai, jisakA aMta nahIM / vAstavika tatva ko jAnane vAlA to koI viralA hI hotA hai / ' 'zrI sumatinAtha jina stavana' meM vaha 'AtmA' ke svarUpa para prakAza DAlatA hai, vahirAtmA kA parityAga kara, antarAtmA ke dvArA 'paramAtmA' kI anubhUti kA patha batAtA hai / saMta sAhitya ke pramukha pArakhI AcArya zrI kSitimohana sena ne ina stavanoM para apanA dRSTikoNa spaSTa karate hue bar3e hI sundara zabdoM meM likhA hai ki 'Anandaghana ne apanI racita 'cauvIsI' meM jaina tIrthaGkaroM kI stuti kI hai, kintu unameM jaina stuti kI apekSA ve apanI mAnasika samasyAoM ko lekara hI adhika vyasta dikhAI dete haiM / usa samaya jaina dharma niyama aura anuzAsana ke vajra baMdhana meM ruddhazvAsa ho uThA thA / ina 'pakSavAdiyoM' ke duHsaha baMdhana ko tor3akara Anandaghana niSpakSa 'sahaja sarala sAdhanA' ke lie vyAkula ho uThe hoMge' / Anandaghana bahottarI : yaha ApakI dUsarI racanA hai / nAma ke anusAra isameM 72 pada hone cAhie | kintu bhinna-bhinna pratiyoM meM isakI pada saMkhyA bhinna-bhinna pAI jAtI hai / zrAcArya vizvanAtha prasAda mizra ne tIna prakAzita pratiyoM ke AdhAra para 'vahottarI' 1. 2. carama nayana kari mAraga jovatAM re bhUlo sayala saMsAra / jaise naga kari mAraga joiyo re nayaNa te divya vicAra || puruSa paraMpara anumAna jovatAM re aMdhoaMdha pulAya / vastu vicAre re jo AAgamai karI re caraNa dharaNa nahIM ThAya || tarka vicAre re vAdaparaMparA re pAra na pohace koya / abhimata vastu re vastugateM kahe re te biralA jaga joya // ( nAnanda aura Anandaghana - zrI ajitanAtha jina svatana, pR0 334 ) trividha sakala tanudhara gata zrAtamA, bahirAtamA dhuri bheda / bIjo aMtara zrAtama, tisaro paramAtama avicheda // zrAtama buddhi kAyAdika grahayo, bahirAtama adharUpa | kAyAdika no sAkhIdhara rahyo, aMtara Atama rUpa / / jJAnAnaMda ho pUraNa pAvano barajita sakala upAdha / atiMdriya guNagaNamathi Agaru ima paramAtama sAdha // bahirAtama taji aMtara AtamA rUpa thaI thira bhAva | paramAtama nUM ho Atama bhAvavRM Atama arapaNa dAva || 3. bINA, varSa ( zrI sumatinAtha jina stavana, pR0 336 ) 12, aMka 1 ( navambara 1938 ) pR0 7 /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya kA sampAdana kiyA hai| isameM 106 padoM ke atirikta pariziSTa meM Anandaghana (jaina kavi ) ke nAma se pAMca pada aura die gae haiN| rAmacandra kAvya mAlA se jo 'Anandaghana bahattarI' chapI hai, usameM 107 pada haiN| prAcArya buddhisAgara sUri ne 109 padoM kI vistRta vyAkhyA kI hai| yaha grantha adhyAtma jJAna prasAraka maNDala 'pAdarA' se prakAzita hai / bhImasImaNika dvArA sampAdita pustaka meM 107 pada haiM / nAhaTA jI ke zAstra bhANDAra meM eka hastalikhita prati guTakA naM0 23 meM upalabdha hai| isake kevala 65 pada hI haiN| yaha prati pUrNa nahIM pratIta hotI / isase Anandaghana racita padoM kI nizcita saMkhyA kA patA lagAnA kaThina ho gayA hai / prazna yaha hai ki kyA Anandaghana ke kevala 72 padoM kI racanA kI thI, zeSa pada dUsare kaviyoM ke mila gae haiM athavA unake dvArA racita padoM kI saMkhyA 72 se adhika hai ? 'bahonarI' ke kucha pada to avasya hI dUsare kaviyoM ke haiM / ( pada naM0 42, 106) dyAnatarAya, ( pada naM0 93, 99) kabIra (pada naM0 144 ) banArasIdAsa aura ( pada naM0 96 ) bhUgharadAta ke haiN| kevala 'Anandaghana' ke sthAna para dyAnata, kabIra, vanArasIdAsa grathavA suradAna kara dene se aura eka do zabdoM ko parivartita kara dene se ve pada ina kaviyoM ke ho jAte haiM / kintu aise padoM kI saMkhyA adhika nahIM hai / yadi aise 11 padoM ko nikAla bhI diyA jAya to 100 pada zeSa raha jAte haiM / ataeva 'Anandaghana' ne kevala 32 padoM kI hI racanA kI thI, ise balapUrvaka nahIM kahA jA sakatA / sambhavataH 'bahottarI' nAmakaraNa bhI kavi kA kiyA huA nahIM hai / 106 mUlyAMkana : Anandaghana, nirguNiyAM santoM, vizeSa rUpa se 'kabIra kI zreNI meM Ate haiM / 'caubIsI' kI jaina sImAe~, 'bahottarI' meM bhagna ho gaI hai| zailA bhI santoM kI A gaI hai| 'sAkhI' kI racanA huI hai / birahiNI nAyikA ke samAna kavi kI AtmA priyatama se milane ke lie vyagra dikhAI par3atI hai| banArasIdAsa ke bAda prAnandaghana hI aise zreSTha jaina kavi haiM, jinhoMne bar3e hI vistAra se aura spaSTa zabdAvalI meM 'AtmA' kI tar3apana ko dikhAyA hai, paramAtmA kA priyatama yA pati ke rUpa meM ullekha kiyA hai aura avadhU ko sambodhita kiyA hai / kavi kahatA hai ki 'maiM nizidina apane pati ke Agamana kI pratIkSA karatA rahatA hU~, apalaka dRSTi se mArga dekhatA rahatA hUM, kintu patA nahIM vaha kaba AegA ? mere jaise usake lie aneka haiM, kintu usake samAna mere lie dUsarA koI nahIM / priya ke viyoga meM sudha-budha hI bhUla gaI hai, kahIM AMkhe bhI nahIM lagatI / zarIra, gRha, parivAra 1. nisadina jAU~ ( tArI ) bATar3I ghare Avo na DholA | muja sarikhI tuja lAkha hai, mere tu hI mamolA / ( pada 16, pR0 363 ) 2. piyA bina sudhi budhi bhUlI / AMkha lagAIM dukha mahala ke jharakhe jhUlI ho / ( 1da 41, pR0 375 )
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda aura snehiyoM se bhI mana virakta ho gayA hai| rAta divasa eka hI kAmanA haipriya se milana kaise ho ? anna vastra bhI chor3a diyA hai| priya milana se hI usakA 'suhAga' pUrNa hotA hai| AtmA prema ke raMga meM masta ho uThatA hai| vaha apanA pUrNa zRGgAra karatA hai| vaha bhakti kI meMhadI aura bhAva kA aMjana lagAtA hai, sahaja svabhAva kI cUr3I, sthiratA kA kaMkaNa dhAraNa karatA hai| surati kA sindara zobhita hotA hai. ajapA kI anahada dhvani utpanna hotI hai aura taba avirala Ananda kI jhar3I laga jAtI hai| jisako isa sthiti kI anubhUti ho jAtI hai, vaha sAmpradAyika bheda ke pacar3e meM nahIM pdd'taa| usake lie rAma aura rahIma, kezava aura karIma meM koI antara nahIM dikhAI pdd'taa| pArzvanAtha aura brahmA usake lie samAna ho jAte haiN| isIlie Anandaghana kahate haiM ki rAma kaho yA rahIma, kRSNa kaho yA mahAdeva, pArzvanAtha kaho yA brahmA, paramAtmA eka hai, akhaNDa hai| jisa prakAra eka mRtikA piNDa se nAnA prakAra ke pAtra banate haiM tathA mRttikA kI avasthiti sarvatra rahatI hai, usI prakAra hama akhaNDa brahma meM aneka prakAra ke khaNDoM kI kalpanA kara lete haiN| vastuta: rAma vaha hai jo sarvatra ramaNa kara rahA hai, rahIma vaha hai jo dayA karatA hai, kRSNa vaha hai jo karmoM kA karpaNa karatA hai, mahAdeva vaha hai jo nirvANa prApta kara cukA hai, pArzvanAtha vaha hai jo rUpa kA sparza karatA hai, brahmA vaha hai jo brahma ko pahacAna jAtA hai / yahI carama satya hai| isI kI jAnakArI pratyeka sAdhaka kA lakSya hai| isa lakSya kI prApti hetu sAdhaka ko bAhya upakaraNa ke avalamba kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| ir3A-piMgalA ke mArga kA parityAga kara suSamanA ghara vAsI' honA par3atA hai, brahmaraMdhra ke madhya 'zvAsapUrNa' hone para 'anahada nAda' sunAI par3ane lagatA hai aura sAdhaka brahmAnubhUti kA mAkSAtkAra karane kI sthiti meM ho jAtA hai| Anandaghana 'avadhU' ko sambodhita karate hue kahate haiM ki 'tU tana maTha meM kyA so rahA hai, jagakara ghaTa meM kyoM nahIM dekhatA ? usI meM 'brahma' kA vAsa hai, jise tU bAhara khojatA rhaa| nazvara zarIra 1. pyAre zrApa milo kahA aMtai jAta, mero viraha vyathA akulAta gAta / eka paisA bhara na bhAvai nAja, na bhUSaNa nahIM paTa samAja / (pada 58, pR0 383) 2. dekhie - aAja nuhAgana nArI, avadhU Aja0 (pada 20, pR0 365) 3. rAma kaho rahamAna kahI kou, kAna kaho mahAdeva rii| pArasanAtha kahA kou brahmA, sakala brahma svameva rii| bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taise khaNDa kalpanA ropita, zrAra akhaNDa sarUpa rii| nija pada rame rAma so kahie, rahima kare rahemAna rii| karase karama kAna so kahie, mahAdeva nirvANa rii| parase rUpa pArasa so kahie, brahma cinhe so brahma rii| iha vidha sAgho apa Anandaghana cetanamaya niHkarma rI / / (ghanAnanda aura Anandaghana, pada 67, pR0 388)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya aura capala mana kA vizvAsa na karake vaha prayatna kara, jisase tU apane uddezya meM saphala ho sake / AzAoM kA hanana karane se, yoga kI sAdhanA se. 'ajapA jApa' ko jagAne se hI 'niraMjana' kI prApti sambhava hai|' ___Anandaghana eka aise sAdhaka pratIta hote haiM jo anubhUti meM hI vizvAsa karate haiM aura svasaMvedana jJAna ko hI mahatva dene haiN| pApa meM koI pUrvAgraha nahIM hai| jaina hote hue bhI aneka bAteM aisI bhI kaha jAte hai jo jaina mata meM mAnya nahIM haiM yA usake pratikUla haiN| vastuta: saccA sAdhaka kisI vizeSa dharma yA sampradAya ke bandhana meM baMdhA nahIM raha sktaa| usakA to eka apanA dharma hotA hai| vaha kisI kA anugAmI nahIM hotA, anugAmiyoM kI mRSTi karatA hai| kabIra isI koTi ke sAdhaka the aura Anandaghana para bhI yaha matya lAgU hotA hai| (14) yazovijaya zvetAmbara sampradAya ke prasiddha mUni yagovijaya Anandaghana ke samakAlIna the| kahA jAtA hai ki vaha kAphI samaya taka Anandaghana ke sAtha mer3atA nAmaka sthAna meM rahe the| vaha Anandaghana kI sAdhanA se kAphI prabhAvita the aura unakI prazasti meM 'prAnandaghana aSTapadI' kI racanA kI thii| yaha ATha padoM kI laghukAya racanA kavitA kI dRSTi se kAphI acchI hai| prAcArya vizvanAtha prasAda mizra ne isako 'ghanAnanda aura aAnandaghana' ke sAtha hI prakAzita kiyA hai| zrI nAthUrAma premI ne ApakA janma saM0 1680 batAyA hai| ApakI mRtyu saM0 1745 meM huI thii| bar3audA ke antargata 'damoI' nagara meM ApakI samAdhi banI huI hai| isa para likhA hai ki saM0 1745 ke mArgazIrSa mAsa kI zuklA ekAdazI ko unakA dehAvasAna huaa| yazovijaya saMskRta granthoM ke racayitA ke rUpa meM kAphI prasiddha rahe haiN| premI jI ke anusAra Apane saMskRta meM lagabhaga 500 granthoM kI racanA kii| inameM se adhikAMza upalabdha haiN| kucha to prakAzita bhI ho cuke haiN| prakAzita granthoM meM adhyAtma parIkSA, adhyAtmasAra, nayarahasya, jJAnasAra Adi kAphI mahatvapUrNa haiN|' avadhU kyA sovai tana maTa meM, jAga biloka na ghaTa meM / tana mana kI paratIta na kIjai, dahi parai ekai pala meM / AsA mAri aAsana dhari ghaTa meM, ajapA jApa jagAvai / aAnandaghana cetanamaya mUrati, nAtha niraMjana paavai|| (ghanAnanda aura Anandavana, pada 7, pR0 358) 2. zrI nAthUrAma premI-hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 62 / 3. dekhie-iri dAmodara velanakara, jina ratnakoza (pR06, 146 aura 204)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda Apane jahA~ eka ora saMskRta granthoM kI prabhUta mAtrA meM racanA kI, vahA~ dUsarI ora hindI meM bhI aneka granthoM kI racanA kii| rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja meM ApakI kaI racanAe~ prApta huI haiM, jisase Apake hindI anurAga aura jJAna kA patA calatA hai| ApakI aisI chaH racanAe~ mujhe dekhane ko milI haiN| ye racanAeM nimnalikhita haiM : (1) samAdhitantra, (2) zrIpAlarAsa, (3) gItasaMgraha, (4) igyAraha aMga svAdhyAya, (5) samatAgataka, (6) digapaTa khaMDana / __'samAdhitantra' ucca koTi kA rahasyavAdI kAvya hai| isameM 105 dohA chanda haiN| isakI eka hastalikhita prati sarasvatI bhAMDAra ( mevAr3a) meM surakSita hai| isameM racanAkAla nahIM diyA gayA hai| lipikAla saM0 1881 hai| hama pahale hI kaha cuke haiM ki vaha Anandaghana se kAphI prabhAvita the aura usI prakAra kI sAdhanA meM svayaM bhI lIna rahate the| eka sthAna para vaha kahate haiM ki vAhyAcaraNa se koI lAbha nahIM, Atmavodha hI ziva pantha para le jAne meM sakSama hai : 'kevala Atama vodha hai paramAratha ziva paMtha / tAmeM jinako mamanatA, soI bhAvani yaMtha // 2 // 'samAdhitantra' meM rahasyavAdI bhAvanAoM kI pracuratA ke kAraNa aura yazovijaya kA adhika paricaya na prApta ho sakane ke kAraNa zrI motIlAla menAriyA ne anumAna lagAyA ki ye koI niraMjanI sAdhu pratIta hote haiN|' 'samAdhitantra' ke aMtima dohoM meM kavi aura racanA kA nAmollekha huA hai : dodhaka sata ke Uparayau, tantra samAdhi vicAra / dharo eha budha kaMTha meM, bhAva ratana ko hAra // 102 // jJAna vimAna caritraya, nandana sahaja samAdhi / muni surapatI samatA zacI, raMga rame agAdhi // 103 // kavi jasa vijaya e race, dodhaka sataka pramANa / ei bhAva jo mana dhare, so pAve kalyANa // 104 // mati sarvaga samudra hai syAdavAda naya yuddha / paDadarzana nadIyAM kahI, jAMNo nizcaya buddha // 10 // 'zrIpAlarAma' ApakI dUsarI racanA hai| isameM cAra khaNDa haiM, jinameM prathama do vinayavijaya tathA antima do yazovijaya kRta haiN| isakA racanA kAla saM0 1738 hai| isakI eka hastalikhita prati 'varddhamAna jJAna maMdira, udayapura' meM surakSita hai| ApakI tImarI racanA 'igyAraha aMga svAdhyAya' hai| isameM 75 padya haiN| isakA racanA kAla saM0 1722 hai| isakA viSaya jaina dharma vArtA hai| 1. motIlAla menAriyA-rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja (prathama bhAga) pR0 168 / 2. udayasiMha bhaTanAgara-rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja, (tRtIya bhAga) pR0 112-13 /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya bhASA para rAjasthAnI kA prabhAva adhika hai| isakI eka hastalikhita prati barddhamAna jJAna mandira, udayapura meM surakSita hai|' barddhamAna jJAna mandira, udayapura meM prApakA eka gIta saMgraha bhI surakSita hai| isameM 264 pada haiN| khojakartA ne isakA racanAkAla maM017 batAyA hai. jo galata pratIta hotA hai, kyoMki yagovijaya kA saM.1745 meM ho svargavAsa ho gayA thaa| 'samatAgataka' ApakI pAMcavI racanA hai| isameM 105 chanda hai| isakI eka hastalikhita prati abhaya jaina graMthAlaya bIkAnera meM surakSita hai| antima dohe isa prakAra haiM :-- vahuta grantha naya dekhi ke. mahApuruSa kRta sAra / vijaya siMha sRri kiyo, samatAmata ko hAra // 1 // bhAvana jAkU tatva mana, ho samatA rasa lIna ! jyu pragaTe tujha sahaja sukha, anubhava gamya ahIna // 10 // kavi yazavijaya mu sIkhae, Apa ApakU deta / sAmya zataka uddhAra kari, hama vijaya muni heta / / 10 / / ApakI chaThI racanA 'digapaTa khaNDana hai| inameM sAmpradAyikatA kI gandha adhika hai| isakI eka hastalikhita prati abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM surakSita hai| (15) bhaiyA bhagavanIdAma paricaya: aThArahavIM zatAbdI ke jaina rahasyavAdI kaviyoM meM bhayA bhagavanIdAma kA nAma pramukha hai| ApakI choTI bar3I 67 racanA-jinameM eka (dravya saMgraha-le0 neminAtha) anadita aura zeSa maulika haiM-brahmavilAma' nAmaka grantha meM saMgrahIta haiN| yaha grantha sarva prathama vIra nirvAga samvat 2430 (man 1603) meM jaina grantha ratnAkara (mumbaI) se prakAzita huprA thA, vahIM se teisa varSa pazcAt imakA dUsarA saMskaraNa nikalA / isa grantha ke anta meM Apane apanA saMkSipta paricaya diyA hai, jisake anusAra Apa aAgarA ke rahanevAle kaTAriyA gotra ke osavAla jainI the| Apa dazaratha sAha ke pautra aura lAla jI ke putra the| antaHnAzma ke AdhAra para 1. udayasiMha bhaTanAgara -rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja (tRtIya bhAga pR04 / 2. gajasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja (tRtIya bhAga) pR012| agaracanda nAhaTA-rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja (caturtha bhAga) pR081| 4. agaracandra nAhaTA-rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja (caturtha bhAga) 50 136 /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda itanA aura jJAta hotA hai ki Apa jisa samaya kAvya racanA kara rahe the, usa samaya AgarA dillI zAsana ke antargata thA, jahA~ auraMgajeba zAsana kara rahA thaa| aisA pratIta hotA hai ki kavi ne samaya-samaya para sphuTa racanAe~ kiyA thA aura unheM sambat 1755 meM svayaM hI 'brahma vilAsa' nAma se saMgrahIta kara diyA thaa| 'brahma vilAma' kI do racanAe~-dravya saMgraha aura ahikSitipArzvanAtha stuti-samvat 1731 kI haiM aura saMgrahakAla samvat 1755 diyA gayA hai| inase spaSTa hai ki bhaiyA bhagavatIdAsa kA racanAkAla sambat 1731 se samvat 1755 taka rhaa| auraMgajeba ne sambat 1715 se saM0 1764 taka zAsana kiyA thaa| bhaiyA bhagavatIdAma isa avadhi meM vidyamAna the| kintu ve kaba paidA hae aura kaba taka jIvita rahe ? isakA koI nizcita pramANa nahIM milatA hai| brahma vilAsa' meM eka pada hai, jisameM kavi ne kezavadAsa kI 'rasika priyA' nAmaka zRGgArarasa pUrNa racanA ke lie kheda prakaTa karate hue kahA hai ki rakta, asthi, mAMsa Adi tatvoM se nimita nArI ke zarIra para rIjhakara 'rasikapriyA' kI racanA karanA lajjA kI bAta hai| pada isa prakAra hai : 1. jambUdIpa su bhAratavarSa / tAmeM Arya kSetra utkarpa / / tahAM ugrasenapura thAna / nagara AgarA nAma pradhAna // 1 // nRpati tahAM rAjai auraMga / jAkI AjJA bahe abhaMga / / Iti bhIti vyApai nahi koya / yaha upakAra nRpati ko hoya / / tahAM jAti uttama bahu bse| ta.me osavAla puni la meM / / tinake gota bahuta vistAra / nAma kahata nahi Avai pAra ||4|| sabate choTo gIta prasiddha / nAma kaTAriyA riddhi samRddha / / dazaratha sAhU puNya ke dhanI / tinake riddhi vRddhi aMta ghanI / / 5 / / tinake putra lAla jI bhaye / dharmavanta guNadhara nirbhaye / / tinake putra bhagavatIdAma / jina yaha kInhoM brahma vilAsa // 6 // (bhaiyA bhagavatIdAma-brahmavilAsa, pR0 305) saMvata satraha meM ikatIma, bhAghamuda dazamI zubhama / / maMga-na karamA param nabanAma, dravasaMgraha prati kara praNAma ||7|| (pR055) satraha mo ikatIma kI, mudI tazI guruvAra / kArtika mAsa muddAvanI, pUne pazya kumAra / / 7 / / (pR0 108) 3. mUla cUka nija nayana nihAri / zuddha kI jiyo artha vicAri // maMvata satraha paMca pacAsa / Rtu vasanta vaizAkha mumAsa / 8 // zukla pakSa tRtIyA ravivAra | maMgha caturvidha kI jayakAra || padata sunata sabako kalpAna / prakaTa hoya nija AtamajJAna / (pR0 305)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya bar3I nIta laghu nIta karana hai, bAya sarana badaboya bhrii| phor3A bahuta phunagaNo maMDita, sakala deha manu roga drii|| zoNita hAr3a mAMsamaya marata, tApara rIjhata gharI ghrii| aisI nAri nirakhikari kezava rasika priyA' tuma kahA karI // 16 // isa pada ke nIce eka TippaNI lintrI huI hai ki "dantakathA meM prasiddha hai ki kezavadAsa jI kavi jo kimItrI para mohita the. unhoMne usake prasannatArtha 'ramika priyA' nAmaka grantha bnaayaa| vaha grantha samAlocanArtha bhaiyA bhagavatIdAsa jI ke pAsa bhejA, to umakI samAlocanA meM yaha kavina namikrapriyA ke pRSTha para likhakara vApisa bheja diyA thaa|" ukta pada ke AdhAra para hI thI kAmatA prasAda jaina ne bhaiyA bhagavatIdAsa ko kezavadAsa kA samakAlIna mAnate hue likhA hai ki 'kavivara bhagavatIdAsa jI ke samaya meM rItikAlIna Adi kavi kedAvadAma vidyamAna the| rasikapriyA kI racanA kAtika sUdI saptamI candravAra samvat 1648 vi0 ko huI thii| isase ukta 'dantakathA aura kAmatA prasAda jI kA mata sahI nahIM pratIta hote, kyoMki yadi 36 varSIya kezavadAma ne nambat 1648 meM rasikapriyA ko sammatyartha bhaiyA bhagavatIdAsa ke pAsa bhejA hogA to usa samaya 'bhaiyA' jI kI avasthA kama se kama 30 varSa se Upara avazya honI caahie| brahmavilAsa kA saMgraha saM0 1755 meM huA thaa| isa prakAra isa grantha ke pUrNa hone taka kavi kI Ayu 137 varSa se bhI adhika pahuMca jAtI hai, jo adhika vizvasanIya nahIM pratIta hotii| Apako saM01731 ke pUrva kI koI racanA bhI nahIM miltii| ata: yaha prazna bho uThatA hai ki kyA Apane 113 varSa kI Ayu taka kucha likhA hI nahIM? prAcArya kezavadAsa kA mRtyU saM0 1674 mAnA jAtA hai| ataeva ukta kivadantI kisI bhI prakAra aitihAsika dRSTi se satya nahIM siddha hotii| dantakathA meM yaha bhI kahA gayA hai ki kezavadAsa ne rasikapriyA kI racanA kisI strI ko prasanna karane ke lie kI thii| kintu isa kathana meM bhI sAra nahIM pratIta hotA, kyoMki 'rasika priyA' kI racanA kezavadAsa ke AzrayadAtA or3achAdhIza madhukarazAha ke pUtra indrajIta siMha ke prItyartha unhIM kI AjJA se kI gaI thI. na ki kisI strI ko prasanna karane ke lie| ataeva ukta pada se itanA hI niSkarSa 1. brahmavilAsa, pR0 184 / 2. kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 145 / 3. saMvata soraha se barasa bote ar3atAlIsa | kAtika nudi tithi saptamI, bAra barana rajanIsa / / 11 / / ati rati gati mati eka kari, vividha viveka vilAsa / rasikana ko ramikapriyA, kInhI kezavadAsa [ 12 // (rasikapriyA, pR0 11) indrajIta tAko anuja, sakala dharma ko dhAma / tina kavi kezavadAsa soM kIndo dharma sanehu / saba mukha dai kari yoM kahayo, rasikapriya kari dehu / / 10 / / (DA. hIrAlAla dIkSita-AcArya kezavadAsa, pR060 se uddhRta)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda nikalatA hai ki jaba kabhI bhaiyA bhagavatIdAma ne 'rasika priyA' dekhA hogA, to unheM rItikAla ke bar3hate hue zRGgAra se glAni huI hogI aura unhoMne yaha pada likha DAlA hogA | vastuta: yaha pada aitihAsika tathya ko itanA adhika spaSTa nahIM karatA hai, jitanA ki tatkAlIna kAvya kI patanonmukhI pravRti ko | Apake samakAlIna prasiddha santa sundaradAsa (saM0 1653 - 1746 ) ko bhI 'rasikapriyA' kI sthUlazRGgArikatA ko dekhakara kSobha huA thA aura unhoMne bhI isI prakAra usakI nindA kI thI : 116 'rasikapriyA' 'rasamaMjarI' aura 'siMgAra' hi jAni / caturAI kara bahuta vidhi viSai banAI AMni // vi banAyI Ani lagata vipiyana kauM pyArI / jAgai madana pracaNDa sarA haiM nakhazikha nArI // jyauM rogI miSThAnna khAi rogahi vistArai / sundara yaha gati hoi ju tau 'rasikapriyA' dhArai // 1 // ( santa sudhA sAra saM0 zrI viyogI hari, pR0 620 ) ataeva zrantaH sAkSya ke AdhAra para bhaiyA bhagavatIdAsa jI ke jIvana kA vistRta paricaya nahIM milatA / hA~, kevala yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki Apane jaba saM0 1331 meM kAvya racanA prArambha kI hogI, taba ApakI Ayu kama se kama 20-25 varSa kI avazya rahI hogI aura racanA pUrNa (saM0 1755 ) karane ke pazcAt 2-4 varSa avazya jIvita rahe hoMge / isa prakAra ApakA janma saM0 1706 aura 1710 ke bIca huA tathA Apa saM0 1760 ke nahIM rahe hoNge| pazcAt jIvita kAvyagata vizeSatAe~ : bhaiyA bhagavatIdAsa eka pratibhAzAlI kavi the / Apa 'bhaiyA' nAma se kavitA karate the / isake atirikta kahIM-kahIM para 'bhAvika " upanAma kA bhI prayoga milatA hai / Apake kAvya grantha ke adhyayana se patA calatA hai ki Apane na kevala jaina samAja meM pravartita adhyAtma paramparA kA poSaNa hI kiyA, apitu apanI maulika udbhAvanA gakti aura kAvya pratibhA se usakA unnayana aura vikAsa bhI kiyA / jaina rahasyavAda ke mUlabhUta siddhAntoM- AtmA kA svarUpa aura usake bheda, mokSa prApti ke upAya, saMsAra kI kSaNabhaMguratA, bAhyAcAra kI sArahInatA Adi para vicAra kiyA hI, rUpaka zailI aura paurANika AkhyAna kA sahArA lekara Atmatatva kI vivecanA bhI kii| 'caMtana karma caritra' meM yuddha kA rUpaka ApakI kavitva zakti kA paricAyaka hai / cetana jIva anAdikAla se karmavaza mithyAtva kI nIMda meM sotA rahA hai / 1. dekhie - brahmavilAsa - pR0 2 (pada 2), 10 54 (pada 2), pR0 73 (pada 176) / vilAsa - cetana karma caritra, pR0 55 se 84 taka 2.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya jaba vaha bhavajAla kATakara samyak dRSTi meM apane cadika jar3a natvoM (padagala) ko dekhatA hai to unake viSaya meM jAnakArI prApta karane hetu vRddhi me prazna karatA hai| priyatamA mUvuddhi use batAtI hai ki ye (padagala / usake dAtra haiM, jinhoMne use (jIva ko) anAdi kAla me bhrama meM DAla rakavA hai| aba use saceta ho jAnA caahie| mubuddhi ke isa kathana ko sunakara unakA sapannI vRddhi ruSTa ho jAtI hai aura apane pitA 'moha' ke ghara jAkara apanI upekSita avasthA kI sucanA detI hai, jise sunakara moha krodhAviSTa hokara apane dUta 'kAma' ko AjJA detA hai ki vaha jAkara cetana jIva ko usakI adhInatA svIkAra karane ke lie khe| kAma ke saMdeza ko jIva karA detA hai| phalana: donoM ora se yuddha kI teyArI prArambha ho jAtI hai| moha apane balipTa menApatiyoM aura cAra maMtriyoM ko ekatra kara jIva para AkramaNa karane kA Adeza de detA hai| usake maMtrI rAga-dvepa aura vIra saradAra-jJAnAvaraNa, darganAvaraNa, vedanI, grAyU karma, nAma karma, aMtarAya Adi apanI apanI senAe~ le kara jIva para AkramaNa kara dete haiN| cetana jIva bhI AkramaNa kI sUcanA pAkara apane maMtrI (jJAna) se parAmarga karatA hai| maMtrI tatkAla senAnAyakoM ko bulAkara AkrAntA ko daMDa dene kA Adeza detA hai| phalata: svabhAva, sudhyAna, caritra, viveka, saMvaga, samabhAva, saMtoSa, satya. upazama, darzana, dAna, zIla, tapa Adi senApati apane-apane sainikoM ke sAtha moha kI senA kA sAmanA karane ke liye udyata hote haiN| donoM ora se bhayaMkara yuddha prArambha ho jAtA hai| donoM dala eka dusare kA saMhAra karane ke lie parA prayatna karate haiN| kintu aMta meM cetana jIva) kI vijaya hotI hai| moha valahIna hokara idhara udhara chipatA phiratA hai : moha bhayo balahIna, chipyo chipyo jita tita rhai| cetana mahApravIna, sAvadhAna hai calata hai||52|| (brA0, pR.80) isa yuddha rUpaka meM jahA~ eka aura kavi ne jIva ke svarUpa, usakI makti ke upAya, usake zatru-mitra para prakAza DAlA hai, vahA~ dUsarI ora yuddha kA bhI sajIva varNana kiyA hai| isa rUpaka meM dRSTavya yaha hai ki kavi ne yuddha varNana aura vIra rasa ke anukUla hI oja guNa aura marahaThA, karikhA Adi chandoM ko apanAyA hai| jaise : marahaThA chanda bajjahiM raNa tUre, dala bahu pUre, cetana guNa gAvaMta / sUrA tana jaggo, kou na bhaggo, ari dala pai dhAvaMta // 1. dai dhauMsA saba car3he, jahA~ cetana base / zrAra pura ke pAsa, na aAge ko dhasai // 43 / / (pR.56)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda aise saba sure, jJAna aMkUre, Ae sanmukha jeha | pAvala maDe, aridala khaMDe, puruSatvana ke geha || 105 || X X X rasiMge bajjahiM, kou na bhajjahiM, karahi mahA dou juddha | ita jIva huMkArahi. nija parivArahi, karahu arina ko ruddha // uta moha calAve, taba dala dhAve, cetana pakaro Aja / ivivi doUdala meM, kala nahiM pala, karahiM aneka ilAja || 165 || jIva anAdikAla se ina vizva meM bhrama rahA hai / viSaya sukha ko hI saccA sukha mAnane ke kAraNa use aneka prakAra ke kaSToM kA sAmanA karanA par3atA hai| nAnA vipaniyoM ko sahate hue bhI vaha aindrika Ananda kA pAna karane ko lAlanA meM magna rahatA hai aura sadgurU ke upadeza kI bhI upekSA karatA hai / ise siddha karane ke lie kavi ne eka paurANika AkhyAna - madhuvinduka kI caupAI' - kA Azraya liyA hai| AkhyAna isa prakAra hai- eka puruSa bana meM mArga bhUla gayA hai| vaha svapatha-prApti hetu bhaTakatA phiratA hai / bana atIva bhayAnaka evaM hiMsaka jantuoM se yukta hai / vaha isa Agata vipatti se cintita hotA hai ki kahIM vaha vanya pazu kA zikAra na bana jAya / isI samaya vaha dekhatA hai ki eka unmatta gaja usa para AkramaNa karane ke lie calA A rahA hai| ataeva vaha bhayabhIta hokara bhAgatA hai aura eka kueM meM prANa rakSA hetu kUda par3atA hai / ku~e ke nikaTa eka vaTa vRkSa lagA hai, usakI zAkhAe~ phalavatI haiM tathA usameM madhumakkhiyoM kA eka chattA lagA huA hai| puruSa eka zAkhA ke sahAre kueM meM laTaka jAtA hai| jaba usakI dRSTi nIce jAtI hai to use eka bhayaMkara Urdhvamukha ajagara dikhAI par3atA hai| vaha apane cAroM ora bhI nAga samUha dekhatA hai / bhayagrasta ho vaha Upara dekhatA hai / vahA~ use do cUhe dikhAI par3ate haiM jo usI zAkhA ko kATa rahe haiM / usI samaya hAthI bhI Akara usa vRkSa ko jhakajhorane lagatA hai / phalataH makkhiyoM kA samUha ur3akara puruSa ko kATane lagatA hai | udhara chatte se madhu vindu bhI Tapaka Tapaka kara usake mukha meM girane lagatA hai / ataeva vaha sabhI kaSToM ko bhUla kara madhu ke AsvAdana meM nimagna ho jAtA hai / daivayoga se usI mArga se eka vidyAdhara-yugma nikalatA hai / puruSa kI dayanIya sthiti ko dekha kara, vaha ise mukta karane ke lie prayatnazIla hotA hai / kintu puruSa girate hue madhu vindu ke pAna kI lAlasA meM vahIM laTakanA pasanda karatA hai / vidyAdhara ko nirAza hokara lauTanA par3atA hai| kavi anta meM isa dRSTAnta ko spaSTa karatA hai ki yaha saMsAra mahAvana hai, jisameM bhavabhrama kUpa hai| kAla gaja ke rUpa meM vicaraNa kara rahA hai / vaTa vRkSa kI zAkhA hI Ayu hai, jise rAtri divasa rUpI do cUhe kATa rahe haiM / madhu makkhiyA~ zArIrika roga haiM, ajagara nigoda hai aura cAra nAga cAroM 1. vilAsa - madhuvinduka kI caupAI, pR0 135 se 140 taka /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 116 gatiyoM ke lie Ae haiN| madhu kI vada viSaya sunva hai. jisameM jIva Asatrata rahatA hai aura vidyAdhara rUpI sadguru ke vacana kA anusaraNa nahIM karatA hai| pariNAmataH isa vizva vana ke naMkaTAM kA anta nahIM honA hai| isa prakAra kavi ne bar3e hI sundara DhaMga se vizva kI sthiti ko, jIva ko dagA kI aura usakI mukti ke upAya ko, eka rUpaka ke mAdhyama meM vyakta kiyA hai| maMmAra ke sacce sukha-dukha kA varNana karake, kavi jIva ko sadgu ke vacanAmRta hAgamaceta ho jAne kA upadeza detA hai : 'eto dukha saMsAra meM, eto mukha saba jAna / imi lakhi 'bhaiyA' cenie, sugurU vacana ura Ana / / 58 / / Apane isI prakAra anyatra 'yAtma-zuka-rupaka' ke mAdhyama se prAtmA ke svarUpa kA spaSTIkaraNa kiyA hai| rUpaka isa prakAra hai AtmA mpI zaka ko sadgurU upadeza detA hai ki vaha karma rUpI vana meM kadApi pradAna kareM. kyoMki vahA~ lobha rUpI nalinI ne moha kA ghonyA dene ke lie vipana sUkha rUpa anna ko saMjo rakkhA hai| yadi ajAnavaya vaha karna-vana meM padaMca bhI jAya to use dava bhAva se grahaNa na kare, yadi dRr3ha bhAva meM grahaNa bhI kare to ulaTa na jAya, yadi kadAcita ulaTa bhI jAya to tatkAla ur3akara bhAga jAya / gurU ke isa upadeza ko nitya prati sunane vAlA Atma-guka eka dina aTavI ko ur3akara jAtA hI hai aura vahA~ viSaya sukha dekhakara unakI ora AkRSTa bhI ho jAtA hai| phalata: jyoM hI vaha lobha nalina para baiThanA hai, vipaya svAda rasa meM laTaka jAtA hai| vipayoM meM phaMsa jAne para koI umA uddhArakartA nahIM dikhAI par3atA / antataH use guru upadeza kA smaraNa hotA hai aura prabhu smaraNa ne vaha vipaya jAla kATane meM pUna: samartha hotA hai / nizcaya hI : - 'yaha saMsAra kama bana ruup| tAmahi cetana suA anRpa / par3hata rahai gurU vacana vizAla / tohu na apanI karai saMbhAla // 2 // loma nalina pai baiThe jAya / viSaya svAda rasa laTake Aya / pakarahi darjana durgati pr| tAmeM duHkha bahuta jiya bharai // 23 // (brahma0, 30 270) kavi ne yaha spaSTa kara diyA hai ki purupa viSaya sUkhoM ke bhrama meM Akara Atma-svahana ko bhUla jAtA hai aura sAMsArika pIr3AoM ko bhugatane ke lie vivaza ho jAtA hai| aApane anya rahasyavAdI santoM ke samAna gurU ke mahatva ko avikala rUpa se svIkAra kiyA hai| ApakA vizvAsa hai ki sadaguru ke mArgadarzana ke binA jova kA kalyANa nahIM ho sakatA, kintu sadagurU bhI barDa bhAgya me milatA hai : 'suaTA socai hie. mjhaar| ye gurU. sA~ce tAranahAra / / 2 / / maiM zaTha phiryo karama vana mA~hi / aise gurU kahu pAe nAhiM / yA / sA~ce gurU ko darzana lyo||26|| (vana0, pR0 270
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda "paMcendriya sambAda" meM Apane indriyoM ke pArasparika saMlApa dvArA, unake marma kA udghATana kiyA hai| nAka, kAna, A~kha, jihvA aura sparza kramaza: apane-apane mahatva aura gurutva kA pratipAdana svata: karate haiM, kintu eka indriya ke guNoM kA tiraskAra aura pratyAkhyAna dUsarI ke dvArA ho jAtA hai| namnAn paMcendriya mamrAT mana apanI sarva-vyApakatA aura sarvazaktimattA kA varNana karate hue, indriyoM se apane ko zreSTha siddha karane kA prayatna kantA hai : mana rAjA mana cakri hai, mana sabako siradAra / mana soM bar3o na dUsaro, dekhyo ihi saMsAra // 112 / / (pR0 246) kintu anta meM munirAya mana ko paramAtmonmukha hone kA upadeza dete haiM aura batAte haiM ki paramAtmA kA dhyAna karane se hI mana kA kalyANa ho sakatA hai, anyathA nhiiN| mana paramAtmA ke astitva se anabhijJatA prakaTa karatA hai / ataeva marva prathama munirAya indriya sukha kI kSaNabhaMguratA aura nazvaratA kA varNana karate haiM, phira paramAtmA kI prApti kA upAya batAte haiN| unakA kahanA hai ki jahA~ rAga dveSa nahIM hai, vahIM paramAtmA kA AvAsa hai / usakA dhyAna karane se sAdhaka svayaM paramAtmA bana jAtA hai : 'paramAtama uhi Thaura hai, rAga dveSa jihiM nAhi / tAko dhyAvata jIva ye, paramAtama hai jAhiM / / 123 / / (pR0 250 ) vaha avinAzI, avikArI aura sadaiva samAna rahane vAlA hai, paradravyoM se sarvathA bhinna hai| paramAtmA paMca varNa, paMcarasa, ATha sparza aura donoM prakAra ke gandha me bhI bhinna hai : bar3e ghaTai kabahUM nahIM re, avinAzI avikAra | bhinna rahai paradravya soM re, so cetana niradhAra // 136|| paMca varNa meM jo nahIM re, nahIM paMca rasa mAMhi / ATha pharasa se bhinna hai re, gaMdha doU kou nAhiM // 140 / / (pR0 251) isa prakAra bhagavatIdAsa ne bar3e hI manorama DhaGga se indriyoM ke svarUpa aura acirantanatA kA varNana karane ke pazcAt AtmA aura paramAtmA kA svarUpavizleSaNa kiyA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa kA mahatva kevala uccakoTi kI adhyAtma paraka kAvya racanA karane vAle kavi kI dRSTi se hI nahIM hai, apitu Apake kAvya kA kalA pakSa kI atIva savala hai| ApakA adhyayana pragAr3ha thaa| Apane na kevala jaina AcAryoM ke dArzanika granyoM kA ho adhyayana kiyA thA, apitu saMskRta aura hindI 1. prAvilAsa..... candrAbAda, pR0 168se 252 tk|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 121 ke uccakoTi ke granthoM kA bhI avalokana kiyA thaa| isake atirikta Apa samaya kI gati ke prati bhI jAgarUka the| yahAM yaha mmaraNa rakhanA Avazyaka hai ki ApakA AvirbhAva usa samaya huyA thA jaba hindI kA rItikAlIna kAvya apanI yuvAvasthA para thaa| ataeva Apake kAvya para tatkAlIna kaviyoM ke prAcAryatva tathA camatkArapradarzana kI bhAvanA kA prabhAva par3anA svAbhAvika hI hai| Apane jahAM eka ora svAmI kAtikeya ke dvAdagAnprekSA ke manAna bAraha bhAvanA ( brahma0, pR0 15354) para kalama uThAI hai. anorakhamarI ke samAna bahinIpikA aura antApikA (brahma0, pR0 188-193) likhA hai, malika mohammada jAyasI ke 'akharAvaTa' ke samAna 'akSara banI nikaH' (pR084-8) kI racanA kI hai, murAdAma ke samAna 'dRSTakaTa' aura 'citrabaddha kAvya" ko sajenA kI hai, vahIM dUsarI aura rItikAlIna AcAryoM ke samAna bhApA ko sajAne kI ceSTA kI hai, brajabhApA ke atirikta khar3I bolI aura arabI-phArasI ke zabdoM ke ucita prayoga aura una para prAdhikAra ko siddha kara divAyA hai. vividha vANika aura mAtrika chandoM ko saphalatApUrvaka kAvya meM sthAna diyA hai aura ilepa, yanaka, atRprAmAdi alaMkAroM kA camatkAra 1. apane citrabaddha kavitA ke antargata rahanu damana ga.: citran , tripadIbaddha citram ekAkSaratripadaM vacakrama, kapATabaddhacakran, azvagatibaddha citran , sarvatobhadragati citram, parvatabaddha citram, vanarAkArabaddha citram zrAdi kI racanA kI hai| de0 (106 se 304 taka) 2. eka chanda meM anbI-pArarsa ke zabdoM kA prayoga dekhie :mAna yAra saMga kahA una kA cazama bola, sAhiba najadIka hai tisakI phcaaniye| nAhaka kirahu nAhi gAphila jaha na bIca, kana goza jinakA bhalIbhA~ti jAniye / / pAyaka kyoM banatA hai, apanI payana maha, taM marIja cidAnanda igahI meM mAniye paMja se ganIma tarI umara sAtha lage haiM, ___ khilApha timeM jAni tUM Apa saccA zrAniye 1.56 / (pR0 21) 3. yamaka aura ittetra ke camatkAra saMvardha: eka eka chanda uddhRta kara denA paryAna hogA: manakAma jItyo balI, mainakAma rasalIna / manakAma apanI kiyo, mainakAma prAdhIna / / 8 / (pR0 280) bAlApana gokula bane, yauvana manamatha rAja / vRndAvana para rama race, dvAre kuvajA kAja / 46 / / (10286) (dusare dohe meM kavi ne :-nApikA varNana ke atirikta gokula, manamatha, vRndAvana aura kubajA ke izAga kramazaH indriyoM kA kuna, kAmadeva, kuTumba, aura zrAva (dvAra ) artha karake mAnava jIvana kI nazvaratA kA saMketa bhI kiyA hai|)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda dikhAyA hai| yaha saba hote hue bhI Apane gosvAmI tulasIdAsa ke samAna 'kavi laghutA' bhI dikhAI hai| vastutaH Apa meM bhaktikAlIna saMtoM aura rItikAlIna AcAryoM ke guNoM kA adbhuta sAmaMjasya hai| hindI sAhitya ke pramukha kaviyoM meM ApakA viziSTa sthAna hai| AzA hai hindI sAhitya ke bhAvI itihAsakAra bhaiyA bhagavatIdAsa ko unake gauravapUrNa sthAna se vaMcita na kreNge| (16) pAMDa hemarAja pAMDe hemarAja hindI gadya lekhaka aura TIkAkAra ke rUpa meM kAphI prasiddha haiN| Apane prAkRta aura apabhraMza bhASA ke kaI jaina AdhyAtmika granthoM kA hindI gadya-padya meM anuvAda athavA TIkA likhA hai| 'mizravandhu vinoda' meM Apake sambandha meM yaha vivaraNa diyA huA hai : nAma (378 / 1) hemarAja pAMDe / grantha - (1) pravacanasAra TIkA (2) paMcAstikAya TIkA (3) ibhaktAmara bhASA (4) gommaTasAra (5) nayacakra vacanikA (6) sitapaTa (7) caurAsI vol| rcnaakaal-1709| vivaraNa-rUpacanda ke ziSya tathA gadya hindI ke acche lekhaka the| paMcAstikAya TIkA ke anta meM Apako rUpacanda kA ziSya batAyA gayA hai-'yaha zrI rUpacanda guru ke prasAda pAMDe zrI hemarAja ne apanI buddhi mAphika likhata kiinaa|'2 sambhavataH yaha rUpacanda, banArasIdAsa ke sAthI rUpacanda hoMge, guru pAMDe rUpacanda nahIM, kyoMki pAMDe rUpacanda kI mRtyu saM0 1694 meM hI ho cukI thii| Apane kitane granthoM kI racanA kI, isakA abhI taka nizcita rUpa se patA nahIM cala sakA hai| mizrabandhuoM ne Apake sAta granthoM kI sUcI dI hai / jaina hitaiSI (aMka 7/8) meM digambara jaina grantha kartAoM kI sUcI meM pAMDe hemarAja kRta ukta sAta pustakoM ke atirikta svetAmbara mata khaNDana' nAmaka AThavIM racanA kA ullekha hai| rAjasthAna ke jaina zAstra bhAMDAroM kI khoja se hindI sAhitya kI vahuta-sI anupalabdha aura ajJAta sAmagrI prakAza meM AI hai| zrI digambara jaina atizaya 1. mizrabandhu vinoda (bhAga 2) pR0 457 / 2. zrI nAthUrAma premI-hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR051 se udhRta | 3. hemarAja nayacakra kI vacanikA (saM01724) gomaThasAra kI sakSipta vacanikA, pravacanamAra vacanikA (saM0 1706 ) paMcAstikAya vacanikA, bhaktAmara stotra chando0, pravacanasAra chando, caurAsI acher3A cha0, svetAmbara matambaNDana (jenahitaiSI, aMka 78, vezAgva-jyeSTha, vIra ni0 maM0 2436, pR055)|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya kSetra zrI mahAvIra jo (jayapura) nAmaka saMsthA ke kAryakartA zrI kasna racanda kAsalIvAla ne Apake 12 granthoM kI sUcI dI hai| isameM 'paramAtmaprakAza kI hindI gadya TIkA aura rohino ata kathA bhI sammilita hai| prArakI eka anya naI racanA 'upadeza yohA zataka boliyoM ke mandira jayapura se prApta huI hai| isakI eka anya hastalikhita prati badhIcanda mandira (jayapura) ke zAstra bhAMDAra meM guTakA naM017 meM surakSita hai| ___'upadeza dohA zataka' kI racanA maM0 17.5 meM huI thii| yaha 101 dohA chandoM meM likhA gayA adhyAtma viSaya pradhAna grantha hai| isase yaha bhI patA calatA hai ki pAMDe henarAja mAMgAnera (jayapura meM paidA hA the aura bAda meM 'kAmAgar3ha meM jAkara rahane lage the, jahA~ tiniha nAmaka nareza zAsana kara rahe the : 'utanI sAMgAneri ko, ava kAmAgar3ha vAsa / tahA~ hema dohA race, svapara buddhi parakAsa III kAmAgar3ha su vasa jahA~, kIratisiMgha naresa / apanI khaga bali basa kie, durjana jineka desa ll satraha sai ra pacIsa ko, baranai saMvata sAra / kAtika sudi tithi paMcamI, pUrava bhayo vicAra // 10 // eka Agare eka sau, kIe dohA chnd| jo hita dai bAMcai paDhe, tA uri bar3he anaMda // 10 // pAMDe jI kI cAra racanAoM meM hI racanA sambat diyA gayA hai| pravacanasAra kI kI TIkA saM01709 meM lilI gaI, nayacara kI vanikA saM0 1724 meM aura upadeza dohA zataka saM0 1725 meM likhA gyaa| rohiNIvana kathA kI racanA saM0 1742 meM hii| isase Apake saM0 1709 se 1742 taka ke racanAkAla kA patA calatA hai| isake pUrva unhoMne kaba kAvya racanA prArambha kI aura ApakI antima racanA kaba likhI gaI, yaha ajJAta hai| pAMDe jI nivivAda rUpa se hindI sAhitya ke acche gadya lekhaka ho gae haiN| 15vIM zatAbdI ke Arambha kI gadya racanAe~, hindI gadya ke vikAsa kI mahatvapUrNa kar3I haiN| kintu aine mahatvapUrNa gadya lekhaka ko hindI sAhitya ke itihAsa meM koI sthAna prApta nahIM huaa| Apake gadya kA namUnA isa prakAra hai : _ 'jo jIva muni huvA cAhai hai so prathama hI kuTumba loka koM pUchi ApakauM chaTAvai hai vandhu logani sauM isa prakAra kahai hai-aho isa jana ke zarIra ke tuma bhAI bandhu hauM, isa jana kA AtmA, tumharA nAhIM, yau tuma nizcaya kari jaanau|' (pravacanasAra TIkA) 1. dekhara-anekAnta, varSa 14, kiraNa 10 (maI 1657) meM kAsalIvAla jI kA lekha 'rAjasthAna ke jaina zAstra bhAMDAroM se hindI ke nae sAhitya kI khoja', pR0 261 / 2. mizrabandhu vinoda meM sUcanA mAtra dI gaI hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 'upadeza dohA zataka' meM svAnubhUti para jora diyA gayA hai, mana ko vaza meM rakhanA anivArya batalAyA gayA hai, kavala vAhya tapa ko vyartha siddha kiyA gayA hai, ghaTa meM hI niraMjana deva kA astitva svIkAra kiyA gayA hai aura tIrtha bhramaNa ko alAbhakara batAyA gayA hai|' kavi kA yaha vizvAsa hai ki yadi 'ziva' sukha ko prApta karanA hai to 'japa, tapa, vrata' Adi ke vakher3e meM na par3akara, karmoM kI nirjarA hetu, 'soha' zabda ko pramANa mAnanA hogaa| yaha svasaMvedana jJAna hI saba japoM kA japa hai, tapoM kA tapa hai, vratoM kA vrata hai aura siddhidAyaka hai| (17) dyAnatarAya dyAnatarAya kA janma saM0 1733 meM AgarA meM huA thaa| Apake pUrvaja hisAra ke rahane vAle the| Apake pitAmaha kA nAma vIradAsa aura pitA kA nAma zyAmadAsa thA / saM0 1746 meM Apane vihArIdAsa aura mAnasiMha ke ziSya ke rUpa meM adhyayana prArambha kiyaa| aisA pratIta hotA hai ki banArasIdAsa ke samAna Apa bhI yuvAvasthA meM aMnaga raMga meM phaMsakara AcaraNahIna ho gae the, vAda ko saM0 1775 meM mAtA ke upadeza se ThIka rAste para aae| saM0 1777 meM Apane zikhara sameda jI kI yAtrA kI thii| dyAnatarAya ne cAra mugala bAdazAhoM-auraMgajeba (saM0 1715-1764), vahAdazAha (saM0 1764-1769), pharru khasiyara (saM0 1770-1776) aura muhammadazAha (saM0 1776-1805) kA zAsana nikaTa se dekhA thaa| unake dvArA kie gae atyAcAroM kA bhI Apane ullekha kiyA hai| lekina muhammadazAha ke zAsana kI prazaMsA kI hai| isase vidita hotA hai ki Apane usake zAsana ke 1. siva sAdhana ko jAniye, anubhau bar3o ilAja / mUr3ha salila maMjana karata, sarata na eko kAja // 5 // Thaura Thaura sodhata phirata, kAhe andha avaiva / tere hI ghaTa meM base, sadA niraMjana deva // 25 // siva mukha kArani karata saTha, japa tapa virata vidhAna / kamma nijarA karana ko, sohaM sabada pramAna // 56 // 2. akabara jahA~gIra sAha jahA~ bhae vahu, loka meM sarAhe hama eka nAhi pekhA hai| abaraMgazAha bahAdurasAha phejadIna, pharakasera meM jejiyA duHkha visekhA hai / dyAnata kahAM laga bar3AI karai sAhaba kI, jina pAtasAhana ko pAtasAha lekhA hai| jAke rAja Ita bhIta binA saba loga sukhI, bar3A pAtasAha mahaMmadasAha dekhA hai|||46|| (dhamavilAsa, pR0 260)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya paravartI dinoM kI durdazA nahIM dekhA thaa| antima dinoM meM unake sAmrAjya meM arAjakatA phala gaI thI aura maM meM nAdinamAha ke AkramaNa se to mugala sAmrAjya kI nIMva ho hila gaI thii| 'dharma'vilAsa grantha meM mApanenaM: - natra kA jIvana carita saMkSepa meM likhA hai| vaha eka prakAra ke prAtmacanti' kA kArya karatA hai| saM. 1780 ke bAda vaha kaba taka jIvita rahe. yA apane mAgama bilAna' nAmaka dusare grantha ne spaSTa ho jAtA hai| isameM vibhinna viSayoM para nijI gaI phuTakala racanAoM ko saMgrahIta kiyA gayA hai| yaha saMgraha maMbana 1388 meM mAgha sudI cavaha ko mainapurI meM paM0 jagatarAya dvArA bAnatarAyanI manyu ke pazcAta kiyA gayA thaa| isa saMgraha meM dyAnatarAya kI mRtyu tithi maM013 ko kArtika zukla caturdazI dI 'saMvata vikrama nRpata ke guNa vasu sela sitarza / kAtika sukala caturadasI dyAnata suraga tusa / nAgarI pracAriNI sabhA kI khoja riporTa / 1963-64) meM dyAnatarAya kI pA~ca racanAoM kA vivaraNa diyA gayA hai| inameM 'bAvana akSarI chaihAlyo' nAmaka pustaka kA racanAkAla saM0 1798 vi0 diyA huA hai : 1. drAnatarAya-dharmabilAsa (hAnA vana)-pra jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI prathama pharavarI, 1914. ana nAma tapasa tisama agaroha bhayA, tima kI santAna satra agravAla gAe hai| ThAra muta bhae tina, ThArai gota nAma hie, tahA~ so nikasi ke hisAra mAhi chAe haiM / phira lAlapura Aya vyaka 'caukasI kahAya, tAhI ke sapUta syAmadAsa ke dyAnatarAya, demapura gAma sAre sAhasI kahAe haiM // 36 // (pR0257) satrahasaya taitIsa janma vyAle pitA marna, aThatAle vyAha sAta suta sutA tIna jI / chayAle mile sugurU bihArIdAsa mAnasiMdha, tinI jaina mAraga kA saradhAnI kIna jo // pachattara mAtA merI sIla buddhi ThIka karI, satattari sikhara sameda deha kIna jii| kachu aAgare mai kaha dillI mAhi jora karI, assI mAMhi pothI pUrI kInI paravIna jI // 38 // (pR0258) 3. dekhie-vArakAmI varSa 2, aMka 19-20 (18 janavarI 1646 ) meM zrI agaracanda nAhaTA kA lekha, kavi dyAnatarAya aura unake graMtha, pR0 254 /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda 'hita sU artha batAiyo sugura satarAsai aTThAnave, vadi terasa jJAna vAna jainI vasai, vasai bahu milai, marakha bihArIdAsa | kArtika mAsa // 50 // gare mAhiM / koI nAhiM // 51 // paya upasama vali maiM kahe, dyAnati akSara eha / depi saMbAdhe paMcAsikA, budhajana sudha kari lehu // 52 // / iti saMbodha paMcasikA ko DhAlyo sampUrNa || kintu yaha racanA saMvat galata pratIta hotA hai / sambhavata: 'aTThAvanai' ko bhUla se lipikAra ne 'aTTAnatrai' likha diyA hai| vAstava meM isakA racanAkAla saM0 1758 / zrI agaracanda nAhaTA ke zAstra bhAMDAra meM guTakA naM0 70 meM isa grantha kI eka hastalikhita prati surakSita hai| unameM bhI racanA saM0 1758 hI diyA gayA hai / grantha : dharma yA dyAvilAsa - yaha ApakA prasiddha saMgraha hai| isameM kavi ne apanI choTI bar3I 45 racanAoM ko saM0 1780 meM saMgrahIta kiyA thA / inameM adhikAMza racanAe~ jaina dharma aura pUjA-pATha sambandhI hI haiM / zrI nAthUrAma premI ne isako jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI se pharavarI 1914 meM prakAzita kiyA thaa| isake 'nivedana' meM Apane likhA hai ki ' isameM (dharmavilAsa ) ke kaI aMga judA chapa gae haiM aura isalie unako isameM zAmila karane kI AvazyakatA nahIM samajhI gaI / " judA chapane vAlI racanAoM meM eka vizAlakAya 'jaida pada saMgraha ' hai, jisameM 333 pada haiM / ( isake 90 pada 'jinavANI pracAraka kAryAlaya' se bhI 'dyAnata pada saMgraha' nAma se prakAzita hue haiM / ) padoM ke atirikta dUsarA aMza 'prAkRta dravya saMgraha' kA padyAnuvAda, tIsarA 'caracAzataka' aura cauthA 'bhASA pUjAoM' kA saMgraha hai / 126 AgamavilAsa - ApakI dUsarI racanA hai| isakA saMkalana unakI mRtyu ke pazcAt paM0 jagatarAya dvArA kiyA gayA thaa| kahA jAtA hai ki dyAnatarAya kI mRtyu ke pazcAt unakI racanAoM ko (dyAnatavilAsa ke pratirikta) unake putra lAla jI ne AlamagaMjavAsI kisI bhAjha nAmaka vyakti ko de diyaa| paM0 jagata 1. hastalikhita hindI granthoM kA pandrahavAM traimAsika vivaraNa, pR0 130 | 2. vIravANI - varSa 5, aMka 2 - 3 ( maI-jUna 1651 ) meM zrI nAhaTA jI kA lekha - 'hamAre saMgrahAlaya meM di0 granthoM kI hastalikhita pratiyA~, pR0 47 / 3. dyAnatarAya - dharmavilAsa, (nivedana) pR0 1 | 4. yAnatarAya - banavanda saMgraha - jinavANI pracAraka kAryAlaya, harIsenaroDa, kalakattA, 7 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 127 rAya ne una racanAoM ko ekatra kara aura yaha vicAra kara ki bhaviSya meM yaha naSTa na ho jAya, eka guTake meM saMgrahIta kara diyA : dyAnata kA suta lAla jI ciThe lyAo paas| so le kAma ko di: Alama gaMja mubAsa / / 1 / / tAse puna se sakala hI ciTTe lie magAya / motI kaTale mela hai, jagatarAya sukha pAya ||14|| taba mana mAhi vicAra pothI konhI ekttii| jori par3heM nara nAri dharma dhyAna meM thira rahaiM // 15 // saMvata sataraha se caurAsI mAgha mudI caturdazI bhaasii| taba yaha likhata samApata kInhIM mainapurI ke mAha navInI / / 1 / / prAgamavilAsa kI eka prati zrI agaracanda nAhaTA ke pAsa surakSita hai| isameM 46 racanAe~ saMgrahIta haiN| prArambha meM 15: sabaiyA chaMdoM meM maiddhAntika viSayoM kI carcA hai| nAhaTA jI kA anumAna hai ki ina viSayoM kI pradhAnatA hone ke kAraNa hI isakA nAma 'Agama bilAna' rakabA gyaa| bheda vijJAna aura AtmAnanava- yaha bhI ApakI eka anya racanA batAI jAtI hai| isameM Apane jIva dravya aura pudgalAdi para-dravyoM kA vivecana kiyA hai aura donoM kA antara spaSTa kiyA hai| ApakA vizvAsa hai ki Atmatatva rUpI cintAmaNi ke prApta hone se hI sabhI icchAeM pUrNa ho sakatI haiM, anyathA nhiiN| vaha tanna jyoti manarala hai, jisake pAvana prakAza meM ve saba pada, apada pratIta hone lagate haiM, jinakI cAha meM isa mudrA prANI ne apanA sarvasva khoyA hai| prAtma tatva kI upalabdhi hone para vipaya rasa phAke ho jAte haiN| kintu yaha prAtmAnubhUti tIrthAdikoM ke bhramaNa se nahIM hotI, kyoMki vaha 'paramatatva' to ghaTa meM hI virAjamAna hai, jisa taraha tila meM tela / kavi ke zabdoM meM 'maiM eka zuddha jJAnI nirmala subhAva raataa| dRga jJAna carana dhArI, thira cetanA hmaarii| tihu kAla paraso nyArA, niradvanda nirvikArA, Anandakanda candA, dyAnata jagata sadaMdA, ava cidAnanda pyArA, hama ApameM nihArA / / ' 1. anekAnta-varSa 11, kiraNa 4-5 (julAI 1952 ) pR0 168-66 se uddhRt| 2. devi e-vara vANI, varSa 2, aMka 19-20 ( 18 janavarI, 1946) pR0 255 para bhI nAiTA jI kA lenda kavi dhAnatarAya vIra unake prth| 3. anekana-6 11, kiraNa 4-5 (junlAI 1652 ) pR0 166 se uddhRta /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda ina racanAoM ke atirikta 'mizrabandhu vinoda' meM 'ekI mauna bhASA' aura 'ekIbhAva bhASA' nAmaka do anya granthoM kI sUcanA dI gaI hai / isake atirikta Apane kAphI mAtrA meM phuTakala padoM kI bhI racanA kI thI / 333 pada prakAzita ho cuke haiM, kintu vibhinna jaina zAstra bhANDAroM meM abhI aura phuTakala pada surakSita haiN| jayapura ke zAstra bhANDAroM meM 143 pada pAe gae haiM, inameM aneka nae pada bhI haiN| 128 ApakI ina racanAoM ke adhyayana se patA calatA hai ki Apa mUlataH dhArmika pravRtti ke lekhaka the| jaina dharma dvArA mAnya siddhAntoM aura vidhi vidhAnoM kA anusaraNa aura pracAra hI ApakI kAvya racanA kA uddezya thA / phira bhI Apake kAvya meM yatra tatra usa adhyAtmavAdI aura rahasyavAdI pravRtti ke lakSaNa mila jAte haiM, jo Apake pUrvavartI aura samakAlIna jaina kaviyoM kI sAmAnya vizeSatA thI / 'jaina pada saMgraha' meM yaha pravRtti pradhAna rUpa se dikhalAI par3atI hai| eka sthAna para Apa kahate haiM ki ai mere bhAI / aisA sumirana kara ki pavana ruka jAya, mana niyantrita ho jAya / tapa aisA ho ki phira tapa na karanA par3e, japa aisA ho ki punaH usakI AvazyakatA na par3e, vrata aisA dhAraNa kare ki usakI punarAvRtti kI AvazyakatA na par3e aura mRtyu bhI aisI ho ki phira mRtyu se hI mukti mila jAya / aise japa tapa se hI sahaja vaMsata kA Agamana hotA hai aura taba sAdhaka ziva Ananda meM kilola karane lagatA hai / 'dharma vilAsa' meM bhI aisI kucha racanAe~ haiM, jo dhArmika saMkIrNatA ke pAza se mukta hokara AtmAnubhava kA rasa pAna karAtI haiM / 'upadeza dohA zataka', 'jJAna dazaka' aura vizeSa rUpa se 'adhyAtma paMcAsitA ko hama isI koTi kI racanAe~ mAna sakate haiM / 'jJAna dazaka' meM grApa kahate haiM ki tu 'maiM maiM' kyA karatA hai tana dhana bhavana Adi ko dekha kara vastutaH yaha saMsAra to vinAzazIla hai aura tU avinAzI hai / kintu moha aura ajJAna meM pha~sakara tu grapane ko bhUla gayA hai / tere zvAsocchvAsa ke sAtha 'sohaM sohaM' zabdAyamAna hotA rahatA hai, yahI 1. mizrabandhu vinoda, 0622 / 2. aisA sumirana kara mere bhAI / pavana thamai mana kitahuna jAI | Teka // **** 3433 **** .... ... so tapa to bahuri nahiM tapanA, so jaya jano bahuri nahiM japanA / mo bahuri nahiM dharanA, aiso maro bahuri nahiM maranA || aiso 03 || 3. maiM maiM kA karata hai. tana dhana vana nihAra | tU avinAsI zrAnamA, vinAmIka saMsAra ||4| ( dharma vilAsa, 065 ) /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya 126 tInoM lokoM kA sAra hai| ataeva tu isa ajapAjapa' meM apane ko lagA de / paramAtmA ghaTa ghaTa vyApI hai, kintu vaha ghaTa dhanya hai. jisameM vaha pragaTa ho jAya / dyAnatarAya braja bhASA ke paMDita the kintu ApakI racanAoM meM hindI kI anya boliyoM ke zavoM ke atirikta arabI-phArasI ke bhI pAe jAte haiN| kucha padoM para to pUrNa rUpa se videzI padAvalI kA pra 'jiMdagI sahala pe nAhaka dharama jAhira jahAnAyakA tamAsA hai / kabIle ke khAtira tU kAma banda karatA hai| apanA mulaka chor3i hAtha liyA kAMsA hai // kaur3I - kaur3I jora-jora, lAkha kori joratA hai, kAla kI kumaka Ae calanA na mAsA hai / sAita na pharAmoza jie gusayA ko yahI to sukhana khUba ye hI kAma khAsA hai |2|| dharma dasa pra016) 17 moha moha hota nita, sAMsa usAsa saMbhAra tAkI grastha vicArie, tIna loka meM sara / jaisA taisI zrApa, thApa nihI taji moha | ajapA jApa saMbhAra, sArasukha sohaM sohaM // 7 // ( dharma vilAsa, pR0 65 ) /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa caturtha adhyAya mUlyAMkana kI do dRSTiyA~ vyavahAranaya aura nizcayanaya naya dvaya : jaina adhyAtma bhinnatA meM abhinnatA aura anekatA meM ekatA kA poSaka hai| vaha aneka dikhAI par3anevAle aura samajhe jAnevAle padArthoM ke mUla meM ekarUpatA ke darzana karatA hai| yaha siddhAnta 'prAtmatatva' ke sAtha vizeSarUpa se saMlagna hai| sAmAnyata: prAtmA ke viSaya meM vidvAnoM meM aneka mata pracalita haiN| usakI sattA ko aneka prakAra se spaSTa karane kA yatna kiyA jAtA hai| aneka vizeSaNoM aura guNoM se yukta kara usakI nAnA avasthAnoM aura paryAyoM kI kalpanA kI jAtI hai| darzana, jJAna, caritra Adi guNoM ko usakA anivArya aura pradhAna aMga mAnA jAtA hai| sAtha hI yaha bhI prazna uThAyA jAtA hai ki kyA darzana, jJAna aura caritra jo 'AtmA' ke guNa haiM, usase kisa mAtrA meM bhinna aura kisa mAtrA meM abhinna haiM arthAt padArtha aura guNa meM kyA sambandha hai ? kyA guNa ko hI padArtha mAna liyA jAya ? athavA guNa aura padArtha ko bhinna-bhinna sattA mAnA jAya ? yadi guNa ko hI padArtha mAnA jAya to kisa guNa vizeSa ko ? isa vivAdapUrNa aura pecIlo samasyA kA uttara dene ke lie aura Atmatatva ke mUlyAMkana hetu jaina darzana do dRSTiyoM yA nayoM ko apanAtA hai| ve haiM- vyavahAranaya aura nishcyny|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya vyavahAranaya : vyavahAranaya yA bAhya dRSTi se padArthoM meM jo bheda aura anekatA dikhAI par3atI hai, niyanaya yA paramArthanaya me usI meM ekatva kI pratIti hone lagatI hai| jaina adhyAtma inhIM donoM dRSTiyoM ko apanAkara gur3a aura rahasyamaya viSayoM ko samajhAne meM saphala huA hai| vyAvahArika dRSTi sAmAnyajanoM ke lie hai, jo tarka aura vizleSaNa ke dvArA kisI satya kI jAnakArI prApta karanA cAhate haiN| Atmatatva kI vIsI sattA ko jo vyakti bauddhika prayAsa ke mAdhyama se jAnane kI ceSTA karate haiM, usake eka athavA ekAdhika pakSa ke parijJAna se hI santuSTa ho jAte haiM, una anusandhamuoM ke mArga kI vyavahAranaya kahA jAtA hai| nizcayanaya yA paramArthanaya 131 : kintu isa patha me hama 'AtmA' kI pUrNa jAnakArI nahIM prApta kara sakate, kyoMki vaha vAhyajJAna yA tarka se pare hai, ataH hameM usake antaratama meM praveza pAne ke lie nizcayanaya kA avalamba grahaNa karanA par3atA hai| isake dvArA hama carama satya kA pUrNa jJAna prApta karate haiN| pro0 e0 cakravartI ke zabdoM meM 'paramArtha' zabda paramAtmA kA dyotaka hai aura satya ke antaratama meM praveza karane kA dArza nika patha pradAna karatA hai, jisase hama carama satya ke yathArtha svabhAva kA pUrNa paricaya pAte haiN|' vyavahAranaya se vastu meM jo bheda dikhAI par3atA hai, paramArthanaya se usI meM abheda kI pratIti hotI hai / sAdhAraNa taura para dekhane se darzana, jJAna aura caritra AtmA se bhinna, usake guNa haiM, kintu pAramArthika dRSTi se darzana, jJAna, caritra hI AtmA hai : bavahAreNudissadi gANissa parittadaMsaNaM gANaM / NAvi gANaM Na caritaM Na daMsaNaM jAgo suddho // 17 // ( kundakundAcArya - samayasAra ) vyavahAranaya se jIva pApa-puNya karatA hai, karma bandhana meM pha~satA hai / nAnA karmoM meM pha~sakara vaha nAnA gatiyoM ko prApta hotA hai| satkarma karake vaha sukhoM ko prApta karatA hai aura duSkarma karake pApa kA bhAgI hotA hai / vyavahAranaya se AtmA vItarAga nirvikalpa svasaMvedanajJAna ke prabhAva se rAgAdi rUpa pariNAma se, zubha aura azubha karmoM ke kAraNa puNya aura pApa kA bhAgI hotA hai : - 1. "The term Parmartha refers to the ultimate and implies philosophical attempt to probe into the inner core of reality with the object of comprehending the intrinsic nature of reality, whole and complete." Samayasara of Sri Kunda kunda's Introduction by Prof A Chakravarti, Page 18.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda ehu vavahAre jIvaDau laheviNu kammu / bahuvii bhAveM pariNabai teNa ji dhammu ahammu // 60 // (muniyogIndu-paramAtma prakAza) kintu nizcayanaya meM AtmA na pApa karatA hai na puNya / vaha na to satkarma meM pravRta hotA hai aura na asad karma meN| vastuta: karma kA kAraNa zarIra hotA hai| zarIra dvArA nAnAvidha karma kie jAte haiM aura tadanukUla phaloM kA janma hotA hai| AtmA to nirvikalpa samAdhi meM sthita hugrA vastu ko vastu ke svarUpa dekhatA hai, jAnatA hai, rAgAdika rUpa nahIM hotaa| vaha jJAtA hai, dRSTA hai, parama Ananda rUpa hai / yogIndu muni ne kahA hai : dugvu vi sukkhu vi bahu vihau jIvaha kammu jaNei / appA dekhai muNai para Nicchau euM bhaNei // 64 // ( paramAtmaprakAza, prathama kha0) vyavahAranaya se AtmA dravya karma bandha, bhAva karma bandha aura nau karma bandha meM phaMsatA rahatA hai, punaH yatna vizepa se karma bandhana se mukta hokara mokSa ko prApta hotA hai, kintu pAramArthanaya se AtmA na to karma bandha meM pha~satA hai aura na usakA mokSa hotA hai / vaha bandha mokSa se rahita hai : vandhu vi mokkhu vi sayalu jiya jIvahaM kammu jaNei / appA kiMvi vi kuNai Navi Nicchau euM muNei // 65 // (paramAtmakaHza, pra0 kha0) zrI yogIndu muni ne ThIka hI kahA hai ki yaha AtmA paMgu vyakti ke samAna hai| vaha svayaM na to kahIM jAtA hai aura na pAtA hai| tInoM lokoM meM isa jIva ko karma hI le jAtA haiM arthAt yaha prAtmA zuddha nizcayanaya se anantavIrya kA dhAraNa karane vAlA hone se zubha karma rUpa bandhana se rahita hai, phira bhI vyavahAranaya se isa anAdi saMsAra meM mana, vANo, kAyA se utpanna karmoM dvArA, paMgu vyakti ke samAna, idhara udhara le jAyA jAtA hai arthAt bAhya dRSTi se AtmA, paramAtmA kI prApti ko rokanevAle caturgati rUpa saMsAra ke kAraNa rUpa se jagata meM gamana prAgamana karatA hai : appA paMguha aNuharai appu Na jAi Na ei / nuvaNatayaha vi majmi jiya vihi ANai vihi jei // 66 // (paramAtmaprakAza, pra0 kha0) AtmA na utpanna hotA hai, na mRtyu ko prAta hotA hai aura na bandhamokSa ko prApta hotA hai| zuddha nizcayanaya se AtmA kevala jJAnAdi ananta guNoM se pUrNa hai, janma, jarA, maraNa, roga, zoka, bhaya se mukta hai, vaha na strI liga hai na pulliga athavA napuMsaka liNg| vaha zveta, kRSNa Adi vargoM se bhI pare hai| vaha AhAra, bhaya, maithuna Adi parigraha se virata hai| Upara ginAe gae aneka prakAra ke varNo, rogoM Adi se veSTita rahanevAle padArtha kI saMjJA deha hai| paMcatatvoM se nirmita zarIra hI samasta vikAroM kA gaha
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pratyAya hai / ataeva rAga, dveSa, moha Adi bhAva jo vyavahAra par3ate haiM, zuddha se zarIra ke hai| nahIM hai : 133 se AtmA ke dikhAI AtmA se inakA koI sambandha 'ci utpajavi marai bandhu mokya kareM | jiu paramatyeM jor3A jivaka evaM bhagoDa asthi sa ubhai jara maggu roya vi liMga vivaraNa | riyamiM avibhANi tu jIvahaM ekka visaraNa ||36|| dehahaM ubhara jara maraNa dehaM va vicittu / dehaM roya viyANi tu dehaM liMga vicitu // 7 // dehaM va jara maragu mA bhau jIva kareti / jo ajarAmara vaMbhu paru so apaNu mugahi // 71 // (paramAtmakAH) vyavahAranaya kI sImAe~ : isa prakAra sapTa ho jAtA hai ki vyavahArataya apUrNa satya kA hotaka hai, jabaki nizcaya yA paramArthanaya pUrNa satya kA pratIka hai / eka ardha satya kA jJAna karAtA hai, to dUsarA pUrNa aura samyak satya ko upalabdha karAtA hai / ataeva vyavahAranaya aMzataH satya hone para bhI, antataH asatya hai / isIlie zrI kundakundAcArya ne kahA thA ki vyavahAranaya 'satya' kA udghATana nahIM karatA hai, jabaki paramArthanaya vastusthiti kA yathArtha parijJAna karAne meM sakSama hai| ataeva isa patha ke anugAmI AtmA ko hI samyak dRSTA kahA jAegA :vavahAro'bhUttho bhUttho desido du suddhA o | bhUdatyamassido khala sammAdiTThI havadi jIvo // 11 // ( kundra0, samayasAra ) Age cala kara Apane teens meM yahA~ taka kaha diyA hai ki vyavahAranaya nindrA hai to nizcavanaya jAgaraNa / yadi eka hameM ajJAna aura moha kI nindrA meM DAla kara yathArtha se dUra rakhatA hai to dUsarA jJAna cakSutroM ko kholatA hai, satya ko anAvRta karatA hai / ataH jo vyavahAra meM jagatA hai, vaha nizcayanaya se A~kha mUMda letA hai aura jo vyavahAranaya se svapnAvasthA meM hai, pAramArthika dRSTi se jaga rahA hai : jo sutto vavahAre so joI jaggara sakajjAma / ' jo jaggadi vavahAre so sutto apaNe kajje ||31|| ( mokkhapAhuDa) 1. tulanIya : yA nizA sarvabhUtAnAM teSAM jAgarti saMyamI / yasyAM jAgarti bhUtAni sA nizA pazyato sune || (zrImadbhAgavata gItA )
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda ataeva jaba taka vyakti vyavahAranaya ke moha se par3A rahatA hai, use asatya meM ho satya kI bhrAnti hotI rahatI hai, mithyAvastu ko hI vAstavika padArtha samajhatA rahatA hai| yahA~ taka ki zarIra aura AtmA meM antara na jAnane ke kAraNa vaha zarIra kI AsanA meM nirata raha kara, apane ko paritoSa detA rahatA hai ki vaha AtmA kA upAsanA kara rahA hai| isa prakAra vaha sampUNa jIvana bhrama meM phaMsA rahatA hai aura antataH use duHkha aura nirAzA hI hAtha lagate haiN| pAramArthika naya se hI isa bhrAnti kA nirAkaraNa sambhava hai : vavahAraNao bhAsadi jovo deho ya havadi khalu ekko / raNadu Nicchayassa jIvo daiho ya kadAvi ekkaTTho // 27 // (zrI kundakunda-samayasAra) kintu ajJAnI jIva nizcaya svarUpa ko na pahacAna kara, vyavahAra ko hI nizcaya mAna lete haiM, jisa prakAra bAlaka, jo billI aura siMha donoM ko nahIM jAnatA, billI ko hI siMha mAna letA hai|' vyavahAranaya ko jJAna kI caramasImA mAnane vAle jana vAhayAcAra meM hI phaMse rahate haiN| isIlie jaina sAdhakoM ne bAyAcAra kI kaTu nindA kI hai aura mUrti pUjA kA niSedha kiyA hai| prasiddha kavi zrI banArasIdAsa zarIra pUjA athavA mUrti pUjA ko nissAratA ghoSita karate hue kahate hai ki jIva jaba taka ajJAnI rahatA hai, vyavahAranaya taka ho usakI dRSTi sImita rahatI hai, vaha zarIra aura cetanatatva AtmA ko eka samajha zarIra kI upAsanA meM nirata rahatA hai, kintu nizcayanaya ko prApta vyakti donoM ke bheda ko jAna letA hai : tana cetana vivahAra eka se, nihacai bhinna bhinna haiM doi / tana kI thuti vivahAra jIva thuti, niyatadRSTi mithyA thuti soi / / jina so jIva jIva so jinavara, tana jina eka na mAnai koi / tA kArana tana kI saMstuti so jinavara kI saMstuti nahi hoi // 30 // (banArasIdAsa-na Taka samayasAra ) jo sAdhaka vyavahAranaya vo parityAgakara nizcayanaya ko grahaNa karate haiM, ve zuddha citta se Atmatatva kA dhyAna apane jIvana kA parama satya mAna lete haiN| unake lie AtmA aura saccidAnanda brahma meM koI antara nahIM raha jaataa| vaha pUrNa vizvAsa kara letA hai ki AtmA aura sat-cit-AnandasvarUpa brahma eka hI haiM, donoM meM koI tAtvika antara nahIM : mANavaka eva siMho yathA bhavatyanavagati siMhasya / vyavahAra eva hi tathA nizcayatAM yAtyanizcayajJasya || (zrI amRtacandra sUri viracitaH 'puruSArthasiddhayupAyaH' pa0 10 / )
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya nizcayAn saccidAnandAdvayarUpaM tadasmyaham / brahmeti satatAbhyAsAlIye svAtmani nirmanna / 30 // (arAdhara-aAtma rahanya) isI advaita dRSTi ke viSaya meM zrI rAmanAcArya ne navAnagAsana meM spaSTa likhA hai ki jo AtmA ko anya ne kAMdi ne sambaddha dekhatA hai, vaha AtmA ko jar3acetanAdi dvaitarUpa meM anubhava karatA hai aura jo prAtmA ko dusare saba padArthoM se bhinna dekhatA hai, vaha advaina ko dekhanA hai| vaha AtmA ko eka hI saccidAnanda rUpa meM savatra anubhava karatA hai : --- 'AtmAnamananya saMpRkta pazyan dvaitaM prapazyati / pazyan vibhaktamanyebhyaH pazyAtmAnamadvayaM // 17 // naya-dvaya kA prayojana : prazna uThatA hai ki jaba vyavahAranaya ardhasatya ko hI vyakta karatA hai, apUrNa hai, to use kyoM svIkAra kiyA gayA? use jJAna prApti kA eka mArga kyoM mAnA gayA? uttara sIdhA hai| vyavahAranaya, nizcayanaya kA puraka kahA jA sakatA hai| sAdhaka ko nizcayanaya taka pahuMcane ke lie eka sopAna kI AvazyakatA hotI hai| usa sopAna kA kAma vyavahAnna karatA hai| vastutaH nizcayanaya sAdhya hai. to vyavahAranaya sAdhana / eka lakSya hai to dUsarA gantavya mArga / eka caramavindu hai, to dusarA rekhA / yadi eka usa AtmAnubhUti kA dyotaka hai jisake dvArA 'paramAtmA' banA jAtA hai to dUsaga una anubhUti kI pRSThabhUmi __ kA nirmaataa| jisa prakAra eka mAmAnya jJAna yukta vyakti pyAsA hone para gande athavA zuddha jala kI vivecanA meM na phaMsa kara upalabdha gande jala ko hI pAna kara, apanI pipAsA gAnna karatA hai, kintu jJAnI purupa jala ko svaccha karake ho pAna karatA hai athavA jisa prakAra guddha svarNa kA AkAMkSI vyakti, kisI bhI svarNa khaNDa ko punaH punarapi zodhana vyApAra se parizuddha karane kI cepTA karatA hai, kintu hemAbhUpaNamAtra kI icchA rakhane vAlA vyakti svarNa zodhana ke cakkara me na par3a kara acche AbhUSaNa ke lie hI lAlAyita rahatA hai, usI prakAra paramabhAva ke darzI sAdhaka sadaiva nizcayanaya ko grahaNa karate haiM, __ jaba ki nimnastarIya jJAna se santuSTa ho jAne vAle vyakti vyavahAranaya se hI paritopa prApta kara lete haiN| zrI kundakunda ne kucha imI bhAva ko dhyAna meM rakhate hue kahA thA : . suddho suddhAdeso NAdavvo paramabhAvadarisIhi / vavahAradesido puNa je hu aparame TidA bhAve // 12 // isake atirikta vyavahAracaya kA eka dUsarI dRSTi se bhI mahatva hai| kisI bhI jaTila samasyA kA samAdhAna prApta karane hetu eka eka paga hI Age bar3hanA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda par3atA hai| yadi koI gUr3ha prazna samakSa prA upasthita hotA hai to usakA spaSTIkaraNa koI bhI adhyApaka yA vidvAn eka eka pakSa lekara hI karatA hai / eka sAtha sampUrNa prazna kA uttara dene kI ceSTA karane se prazna ke aura adhika jaTila bana jAne kA bhaya rahatA hai| isI prakAra 'Atmatatva' jaise vizada, guru gambhIra viSaya kI jAnakArI prApta karane hetu eka paripArzva yA tadanukUla pariveza kI mahatI AvazyakatA rahatI hai| isa pariveza kA kArya vyavahAranaya karatA hai| zrI amRta candrasUri ne kahA hai ki anAdikAla se grajJAnI jIva vyavahAranaya ke upadeza ke binA vastu ke svarUpa ko samajha nahIM sakate, isIlie unako vyavahAranaya ke dvArA samajhAyA jAtA hai / zrI kundakundAcArya ne vyavahAranaya kI mahattA eka dUsare DhaMga se siddha kI hai| ApakA kahanA hai ki jisa prakAra eka anArya ko kisI bhI prakAra kI zikSA dene ke lie anArya bhASA ko ho mAdhyama banAnA par3atA hai, ThIka isI prakAra sAdhAraNa jana ko 'paramAtma tatva' kA jJAna kevala vyavahAranaya se hI karAyA jA sakatA hai : -- jaha vi sakkama jjo aNajjabhAsaM viNA u gAhedu / taha vavahAreNa viNA paramatthuvadesaNamasakkaM // 8 // ( samayasAra, pR0 17 ) jainetara sAhitya meM samAna dRSTi-dvaya : jaina sAdhakoM ke samAna anya vidvAnoM dvArA satya ke do pakSoM ko isI prakAra svIkAra kiyA gayA hai| muMDakopaniSad meM AtA hai ki jaba zaunaka nAmaka prasiddha mahAgRhastha ne girA ke pAsa vidhipUrvaka jAkara pUchA 'bhagavana ! kisake jAna lie jAne para yaha saba kucha jAna liyA jAtA hai-- ' kasminnu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavatIti uttara svarUpa AcArya aMgirA ne kahA ki isa rahasya ke jAnane ke pUrva do prakAra ko vidyAoM kA paricaya prApta kara lenA anivArya hai / eka hai parA vidyA arthAt paramAtma vidyA aura dUsarI hai aparA arthAt dharma, adharma ke sAdhana aura unake phala se sambandha rakhane vAlI vidyA - dve vidye veditavyaM iti sma yadbrahmavido vadanti parA caivAparA ca / parA ca paramAtma vidyA / aparA ca dharmAdharmasAdhanatatphalaviSayA / ' aparAvidyA ke antargata Rgaveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaveda, zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda aura jyotiSa Ate haiM, jo vyakti ko kevala bAhyajJAna kA paricaya dekara virata ho jAte haiM / inake jAna lene mAtra se zaunaka kI samasyA 1. vdeshm| vyavahArameva kevalabhaveti yastasya dezanA nAsti / 6 / budhasya bodhanArtham zrI zramRtacandrasUriviracita puruSArthasiddhayugaH, 08 | 2. dekhie upaniSadbhASya, khaMDa 1 ke antargata muMDako0 ( pR0 11, 12, 13 )
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya kA samAdhAna sambhava nahIM / zrataeva dUsarI vidyA parA vidyA kI zaraNa lenI par3atI hai / parA vidyA se vyakti Atmatatva aura paramAtmatatva kI pUrNa jJAnaprApta karatA hai / isI vidyA ke dvArA vivekI puruSa jAna lete haiM ki paramAtmA pradRzya, agrAhya, agotra, avarNa aura cakSuH zrotrAdihIna hai| yaha apANipAda nitya vibhu, sarvagata, atyanta sUkSma aura avyaya hai tathA sampUrNa bhUtoM kA kAraNa hai : pantadadvezyasAdyutapovanaM susUkSmaM tadavyayaM yadbhUtayoni paripazyanti dhIrAH dhigamyate sA parA vidyeti samudAyArthaH / ' parA aura parA vidyA ke isa vivecana se vidyAe~ jaina sAdhakoM dvArA svIkRta vyavahAra aura eka bauddhika athavA aindriyajJAna kI bodhaka hai AtmajJAna kI pratIka / 18 nityaM vibhuM sarvagataM nikSaraM yayA vidyayA 137 spaSTa ho jAtA hai ki ye do vinaya ke samAna hI haiN| aura dUsarI svasaMvedya athavA bauddha darzana meM bhI isI prakAra satya ke do rUpa batAe gae haiN| mAdhyamika siddhAnta kI vyAkhyA karate samaya zrI candraphIti ne kahA hai ki AcArya nAgArjuna ne parama karuNA se prerita hokara bhagavadvacana ke satya dvaya kI vyavasthA kI hai| buddha kI dharma darzanA do satyoM kA AzravaNa karatI hai - loka saMvRti satya aura paramArtha satya : dva e satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRti satyaM ca satyaM ca paramArthataH // (kAvatAra, 28,= ) prastuta karake satyAbhAsa vastu ke svabhAva darzana pakA AropaNa loka saMvRtti satya vastu ke yathArtha rUpa kA citra ko hI saba kucha mAnatA hai| saMvRtti (kalanA eka ke lie AvaraNa khar3A karatI hai, dUsarI ora padArthoM meM karatI hai / saMvRtti niHsvabhAva evaM satyabhAnita padArthoM kA svabhAvena tathA satya rUpeNa pratibhAsita karatI hai| lokadRSTi se ho isakI satyatA hai / ataH ise loka saMvRtti satya kahate haiM / yaha pratItya samutpanna hai, isalie kRtrima hai| dUsarI ora paramArtha satya avAcya hai evaM jJAna kA viSaya nahIM hai| vaha svasaMvedya hai, usakA svabhAva lakSaNAdi se vyakta nahIM kiyA jA sktaa| paramArtha satya kI vivakSA se kevala itanA hI kahA jA sakatA hai ki jaise timira roga se AkrAnta vyakti apane hAtha se pakar3e dhAnyAdi puMja ko ke rUpa meM dekhatA hai, kintu use zuddha dRSTi vAlA jisa rUpa meM dekhatA hai, vahI tatva hotA hai, vaise hI avidyAtimira se upahata atatva dRSTA skaMdha, dhAtu, abhyatana kA jo svarUpa ( sAMvRtika) upalabdha karatA 1. dekhie - AcArya narendradeva dharma darzana ( pR0 54-55 ) 2. moDa: svabhAvataH paM tayAkhyAti deva kRtrima | jagAda tatsaMvRtisvati // kAra6248)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda hai, use hI avidyA vAsanA rahita buddha jisa dRSTi se dekhate haiM, vahI paramArtha , satya hai / ' 138 isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina sAdhanA ke samAna bauddha darzana meM satya ke do rUpoM ko svIkRti pradAna kI gaI hai / prathama saMvRti satya hai, jo vyavahAranaya ke samAna hai aura dUsarA paramArtha satya hai, jise 'nizcayanaya' kahA gayA hai / itanA hI nahIM kundakundAcArya ke samAna bauddha darzana meM bhA yaha svIkAra kiyA gayA hai| kisavRti satya paramArtha satya kA prathama sopAna hai / vastu ke yathArtha parijJAna ke lie pahale saMvRti satya kI jAnakArI nitAnta Avazyaka hai / ' vyavahAra ke abhyupagama ke binA paramArtha kI dezanA atyanta azakya hai / aura paramArtha ke binA nirvANa kA adhigama azakya hai / ' isa prakAra prathama dUsare kA pUraka hai, sAdhya kA sAdhana hai | 2 Upara varNita darzanoM ke atirikta anya adhyAtma granthoM meM bhI isa prakAra 'satya-dvaya ko khojA jA sakatA hai| dharma kI Adhunika paribhASAoM meM bhI isa prakAra ke bheda kI jhalaka pAI jAtI hai, 'jinameM se viliyama jemsa sAmAjika aura vyaktigata ina do dRSTiyoM ko mAnate hai / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jIvana meM, vizeSa rUpa se adhyAtma kSetra meM, donoM kA apanA mahatva hai / vyAvahArika dRSTi paramArthanaya kI sahAyaka banakara hI AtI hai / jaba sAdhaka ko nirmala dRSTi prApta ho jAtI hai, antarcakSu khula jAte haiM to use vyavahAranaya kI apekSA nahIM rahatI, usa samaya vaha svayaM isakA parityAga kara detA hai / 1. zrAcArya narendradeva - bauddha dharma darzana, pR0 555 vyAvahAramanAzritya paramArthoM na dezyate / 2. 3. paramArthamanAgabhya nirvANaM nAdhigamyate // ( ma0 kA0 24, 10 ) zrI yogIndu mRni - paramAtmaprakAza kI prastAvanA, pR0 101 /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama adhyAya dravya vyavasthA mokSa kA sopAna hai samyak jJAna / samyak jJAna arthAt vizva ke rahasya ko jAna lenaa| dravyoM kA vAstavika jJAna hI samyak jJAna hai| vizva kyA hai ? padArtha nitya hai yA anitya ? dRzyamAna jagata kA svarUpa kaisA hai ? ina praznoM para AcAryoM ne vistAra se vicAra kiyA hai aura bhinna-bhinna siddhAntoM aura matavAdoM ko sRSTi kI hai / brAhmaNa dharma dravya ko eka zAzvata aura satya mAnatA hai / bauddha dharma dravya ko aneka, asthAyI aura asatya batAtA hai| jaina dharma donoM ke madhyavartI kA kArya karatA hai| isake anusAra dravya sadalakSaNavAlA hai, utpAda, vyaya, dhauvya sahita hai arthAt guNa aura paryAyoM kA Azraya rUpa hai / dravya kA lakSaNa sat hai / vaha guNa aura paryAya saMyukta hai| guNa nitya hote haiM aura paryAya anitya arthAt dravya guNa kI dRSTi se sthAyI rahatA hai aura paryAya ( avasthA ) kI dRSTi se usameM parivartana aura vinAza hotA rahatA hai| isI sthiratA, parivartana aura vinAza ko kramazaH dhauvya, utpAda aura vyaya kahate haiN| lekina dravya ko guNa paryAya se bhinna nahIM samajhanA caahie| anantakAla se dravya aura guNa paryAya meM abhinna sambandha rahA hai / dravya ke binA guNa nahIM ho sakate aura guNa ke binA dravya / isI prakAra paryAya se rahita dravya yA dravya se rahita paryAya kI 1. davvaM sallakkhaNiya, utpAdavyayavattamaMttaM / guNapajjAyArUvaM, vAM jaM taM bhaNaNaMtisacvaNUhU || 10 || (kundakundAcArya - paMcAstikAya )
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda kalpanA nahIM kI jA sktii|' isa prakAra dravya nitya aura aparivartanazIla hai, usakI aneka paryAya huA karatI haiM, jaise miTTI dravya kA eka ghaTa banatA hai, usa samaya miTTI kA piNDa rUpa paryAya vinaSTa ho jAtA hai aura ghaTa kA AkAra dhAraNa kara letA hai| kintu miTTI dravya meM koI antara nahIM aataa| dravya na to utpanna hotA hai aura na naSTa, kintu usakI paryAya hI utpanna, parivartita aura vinaSTa hotI rahatI haiN| AcArya samantabhadra ne 'AptamImAMsA' meM udAharaNa dete hue isa tathya ko pramANita kiyA hai| unhoMne likhA hai ki eka rAjA ke eka putra hai aura eka putro / rAjA ke pAsa eka sone kA ghar3A hai| putrI usa ghaTa ko cAhatI hai, kintu rAjaputra usa ghaTa ko tor3akara usakA mukuTa banavAnA cAhatA hai| rAjA putra kA haTa pUrA karane ke lie ghaTa ko tor3akara usakA mukuTa banavA detA hai| ghaTa nAza se putrI duHkhI hotI hai, mukuTa ke utpAda se putra prasanna hotA hai aura cUki rAjA to suvarNa kA icchuka hai, jo ghaTa TUTakara mukuTa vana jAne para bhI kAyama rahatA hai / ataH use na zoka hotA hai aura na harSa / ata: vastu trayAtmaka hai| isa prakAra jaina darzana bhinnatA meM abhinnatA aura anekatA meM ekatA ko svIkAra karatA hai| ise hama bhedAbhedavAda kA siddhAnta kaha sakate haiN| DA0 rAdhAkRSNana ne bhI likhA hai ki unake (jaina darzana) lie bheda meM abheda hI vAstavikatA yA satyatA hai / ve bhedAbhedavAda siddhAnta ke poSaka haiN| dravya-bheda : dravya ke do rUpa haiM-jIva aura ajiiv| jinameM cetanatA pAI jAya, vaha jIva dravya aura jo acetana haiM, ve ajIva dravya kahalAte haiM / AtmA cetanya hai, zeSa acetana / acetana yA ajIva dravya pA~ca haiM : 1. pudgala, 2. dharma, 3. adharma, 4. AkAza, 5. kAla / ye chahoM dravya anAdi haiN| eka dUsare kA koI kartA nahIM hai| apane guNa paryAyoM ke anusAra chahoM dravya anAdi kAla se vidyamAna haiN| pUre brahmAMDa kA nirmANa inhIM chaH dravyoM se huA hai| 1. pajavijudaM davaM, dava vijutA ya pajaya Natthi / dogaha aNaNagabhUdaM bhAvaM samaNA paruviti / 12 / / davveNa viNA Na guNaguNahi davvaM viNA Na saMbhava di / avadiritto bhAvo, dabvaguNANaM hadi tamA / / 13 / / (paMcAstikAya) 2. paM0 kailAzacandra zAstrI - jainadharma; pR0 75-76 / "Reality to them is a unity in difference and nothing beyond. They adopt a theory of 'Bhedabheda' or difference in unity." -Indian Philosophy. ( Part II ), Page 313. 4. chahoM su dravya anAdi ke. jagata mAhi jayavaMta / ko kisa hI kartA nahIM, yoM bhAkhe bhagavaMta // 2 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcama adhyAya 141 jIva: jIva yA prAtmA cetana dravya hai| rUpa. rasa, gandha aura margavihIna hai| AcArya kundakunda ne kahA hai ki jIva caitanya svarUpa hai, jAnane dekhane rUpa upabhoga vAlA hai, prabhu hai, katA hai, bhoktA hai aura apane zarIra ke barAbara hai| yadyapi vaha amUrta hai tathApi karmoM se saMyukta hai| isa gAthA meM jIva ke samasta lakSaNoM ko spaSTa kara diyA gayA hai| jIva cetana hai arthAta vaha pratyeka kArya ko dekhatA aura sunatA hai| cetanatA, buddhi, jJAna Adi usI kI paryAya haiN| prAtmA svayaM karmoM kA kartA hai aura unake phaloM kA bhotA hai| mAMkhya darzana kI taraha, vaha akartA aura apariNAmI nahIM hai| yogIndu muni kahate haiM ki AtmA mUrti meM rahita hai, jJAnamayI hai, paramAnanda svabhAva vAlA hai, nitya hai aura niraMjana hai| kahane kA tAtparya yaha ki AtmA sparza, rasa, gandha, varNa vAlI mUrtiyoM se bhinna hai| vItarAgabhAva paramAnanda rUpa atIndriya sukha svarUpa amRta rasa ke svAda se samarasIbhAva se saMyukta hai tathA rAgAdi rUpa aMjana se rahita niraMjana hai / bhaiyA bhagavatIdAsa ne jIva dravya ko cetana dravya nAma hI diyA hai| prApane kahA hai ki chaThA cetana dravya hai, darzana, jJAna caritra jisakA svabhAva hai| anya dravyoM ke saMyoga se yaha zuddhAzuddha avasthA ko prApta hotA rahatA hai| isase spaSTa hai ki jIva apane saMskAroM ke kAraNa svayaM ba~dhA hai aura apane hI puruSArtha se svayaM chuTakara mukta ho sakatA hai| isa AdhAra para jIva kI do zreNiyA~ banAI jA sakatI haiM-(1)saMsArI, jo apane saMskAroM ke kAraNa nAnA yoniyoM meM zarIra dhAraNa karake janma maraNa rUpa se ghUma rahe haiM aura (2 : siddha yA mukta, jo samasta karma vyApAroM se mukta hokara zuddha caitanya rUpa meM sthita hai| banArasIdAsa ne apane guNa parajAya meM, barateM saba niradhAra / kI kAhU meTe nahIM, yaha anAdi vistAra / / 3.! hai anAdi brahmAMDa yaha, chahoM dravya ko vAsa / lokahadda inate bhaI, Age eka akAsa // 10 // -bhaiyA bhagavatIdAsa-brahmavilAsa ( anAdi battIsikA )pR0217-18 / . 1. jIvo tti harvAda cedA uvaogavise sido pahU kttaa| bhottA ya dehamatto Na hi nutto kammasaMjuto / / 27 / / (kundakunda-paMcAstikAya) 2. nutti vihaNau NANamau paramANaMda sahAu / Niyami joiya appu guNa Niccu NiraMjaNu bhAu / / 18 / / -yogIndu muni-paramAtmaprakAza (dvi0 mahA.), pR0 147 / 3. paSThama cetana dravya hai, darzana jJAna svabhAya / paraNAmI parayoga soM, zuddha azuddha kahAya // 6 // (brahmavilAsa, pR0 218)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda kahA bhI hai ki jIva kI do dazAeM haiM-sArI aura siddh|' jIva jaba taka saMsArI rahatA hai, zarIra meM vidyamAna rahatA hai, taba taka padmarAgamaNi ke samAna zarIra ko prakAzita karatA rahatA hai aura karma mala se mukta hone para sarvajJa aura sarvadarzI hokara ananta kAla taka asIma Ananda kA anubhava karatA rahatA hai| pudgala dravya rUpa, rasa, gaMdha, varNa Adi pudgala ke lakSaNa haiN| hama jo kucha dekhate haiM, saMghate haiM, vaha saba pudgala hai| amla tikta, kapAya, kaTu, kSAra aura madhura Adi SaTa rasa pudgala ke haiN| tapta, zIta, cikkaNa, rUkhA, narma, kaThora, halkA, bhArI Adi sparza pudgala ke haiN| sugaMdha aura durgandha pudgala ke hI rUpa haiN| zabda, gaMdha, sUkSma, sarala, lamba, vakra, laghu, sthUla, saMyoga, viyoga, prakAza aura aMdhakAra Adi ke mUla pudgala hI haiN| chAyA, AkRti, teja, dyuti Adi pudgala kI paryAya haiM / eka prakAra se samasta dRzyamAna jagata isa 'pudgala' kA hI vistAra hai| AcArya kundakunda kahate haiM ki indriyoM ke bhogane yogya padArtha, pA~ca indriyA~, pA~ca prakAra ke zarIra aura mana tathA pATha karma Adi jo kucha mUrta padArtha hai, una sabhI ko pudagala smjho| svAmI kArtikeya ne kahA hai ki jo rUpa, rasa, gaMdha, sparza pariNAma Adi se indriyoM dvArA grahaNa karane yogya hai, ve saba pudgala dravya haiN| ve saMkhyA meM jIva se ananta gune haiN| pudgala dravya meM apUrva zakti hai| ye jIva ke kevala jJAna svabhAva ko bhI naSTa kara dete haiN| paudgalika padArthoM ke garbha meM par3a kara jIva apane svarUpa ko bhUla jAtA hai aura bhava bhrama meM cakkara kATatA rahatA hai| yahA~ taka ki pudgala aura apane meM jIva koI antara nahIM jAna pAtA aura pudgala kI dazAoM ko apanI dazAe~ mAna letA hai| isI kAraNa karma vRddhi hotI rahatI hai| 1. jIva dravya kI dvai dazA, saMsArI aru siddha / paMca vikalpa ajIva ke, anvaya anAdi asiddha // 4 // (banAra. dasa-banArasavilama, karmachattIsI, pR0 136) 2. udanoja diehiM, ya iMdiya kAyA maNo ma kammANi / jaM havadi muttamaNNaM, taM savvaM poggalaM jANe // 2 // (paMcAstikAya ) 3. je iMdiehi gijjha svarasagaMvajhAsa pariNAma / naM ciya puggaladavva aNaMtaguNaM javagamAMdo // 207 // kA vi ayuvA dAsadi puggala davvasta erisI sattI / kevalaNANa sahAo viNAsido jAi jAvassa // 211 // (svAmI kArtikeya-kArtikeyAnuprekSA) garbhita pudgala piMDa meM, alakha amUrati deva / phirai sahaja bhava cakra meM, yaha anAdi kI Teva // 16 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcama adhyAya pudgala dravya chaH prakAra ke hone haiN| yogIndu muni ne kahA hai ki pudgala cha: prakAra ke haiM, mUrtIka haiM, anya saba dravya amUrta hai (pagmAnmaprakAza dvi0 mahA0 dohA naM0 19) / chaH bheda isa prakAra hai-1, bAdaravAdara 3 bAdara (3, bAdarasUkSma (4) sUkSmavAdara 5) sUkSma (6) sUkSaNamukSma / panthara, bATa, tRNa Adi bAdara bAdara haiM, inake Tu r3e hokara nahIM judd'te| jala, pI. tela prAdi bAdara haiM, jo alaga hokara phira mila sakate haiN| chAyA, pAnapa, cA~danI bAdamukSma haiM, jo ki dekhane meM bAdara, kintu grahaNa karane meM sukSma hai| netra ko choDakara, cAra indriyoM ke viSaya rasa gaMdhAda mUkSmavAdara haiM jo ki dekhane meM nahIM Ate, kintu grahaNa karane meM Ate haiN| karmavagaNA sUkSma hai, jo dRSTi meM nahIM aate| paramANu muzmasUkSma haiM, jinakA dUsarA bhAga nahIM ho sktaa| ye chahoM prakAra ke pudgala jova se bhinna hote haiN| kintu sAmAnyatayA jIva yaha bheda jAna nahIM paataa| paudgalika kRtyoM ko apanA kArya samajhatA rahatA hai| isolie nAnA prakAra ke duHkhoM aura karmoM kI sRSTi hotI rahatI hai| dharma dravya aura adharma dravya dharma aura adharma kA tAtparya puNya pApa nahIM hai| jaina darzana meM yaha eka prakAra ke viziSTa tatva haiM, jo anya kisI bhI darzana meM nahIM pAe jAte / jIva dravya aura pudgala dravya kA vivecana ho cukA hai|| ye donoM dravya gatizIla batAe gaye haiN| ataeva yaha Avazyaka hai ki inakI gatiyoM kI koI sImA rekhA ho| sAtha hI inakI sthiti aura gati ke liye koI sahAyaka tatva ho / ataeva ina dravyoM ke jo calane meM sahAyaka hotA hai, vaha dharma dravya hai aura jo Thaharane meM sahAyatA karatA hai vaha adharma dravya hai| 0 mahendrakumAra ne likhA hai ki 'ananta AkAza meM loka ke amuka AkAra ko nizcita karane ke liye yaha Avazyaka hai ki koI aisI vibhAjaka regvA, kimI vAstavika AdhAra para nizcita ho. jisake kAraNa jIva aura pudgaloM kA gamana vahIM taka ho sake, bAhara nhiiN| isI liye jaina AcAryoM ne loka aura aloka ke vibhAga ke liye lokavartI AkAza ke barAbara eka amUrtIka niSkriya aura akhaNDa dharma dravya mAnA hai| jo gatizIla jIva aura pudgaloM ko gamana karane meM sahAyaka kAraNa hotA hai|.... jisa prakAra gati ke liye eka sAdhAraNa kAraNa dharmadravya apekSita hai, usI taraha jIva aura pudgaloM kI sthiti ke liye bhI eka sAjAraNa kAraNa honA cAhiye aura vaha haiadharma dravya / pudgala kI saMgati kara, pudgala hI sau priiti|| pudgala ko Apa gaNe, yahai bharama kI rIti ||17|| je je pudgala kI dazA, te nija mAnai haMsa / yAhI bharama vibhAva soM, bar3he karama ko vaMsa // 18 // (banArasIdAsa, karmachattImI, pR0 138) 1. zrI mahendrakumAra myAyAcAya-jainadarzana, pR0 186
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda yahA~ para yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki dharmadravya svata: kisI vastu ko gatizIla nahIM banAtA hai, apitu jo svayaM gatimAna hai, unakI sahAyatA bhara kara detA hai / jisa prakAra machalI ke calane meM jala sahAyaka hotA hai| vaha kisI dravya kI gati meM nimitta kAraNa hI hotA hai| isI prakAra adharma dravya bhI nimitta kAraNa hI hai arthAt svata: Thaharate hue jIva aura pudgaloM ko pRthvI kI taraha Thaharane meM sahAyaka hotA hai| ina dravyoM kI upAdeyatA jala yA chAyA ke samAna hI hai| jisa prakAra machalI kI gati ke liye jala kI apekSA hai athavA grISma se tapta yAtrI ke liye chAyA kI AvazyakatA hai, usI prakAra jIva aura pudgala dravyoM kI gati aura sthiti ke liye kramaza: dharma dravya aura adharma dravya kI sahAyatA apekSita hai| kucha vidvAnoM ne ina dravyoM kI tulanA Adhunika vijJAna ke vibhinna padArthoM se kI hai aura dharma dravya ko Ithara nAmaka tatva aura adharma dravya ko sara Aijaka nyUTana ke AkarSaNa siddhAnta ke samAna batAyA hai| AkAza dravya sakala dravyoM ko avakAza dene vAle dravya kA nAma aAkAza dravya hai| yaha amUrtIka aura sarvavyApI hai| isake bhI do bheda kahe gaye haiM -lokAkAza aura alokAkAza / jIva, pudgala, dharma, adharma Adi dravyoM kI gati aura sthiti kA kSetra lokAkAza hai| alokAkAza zUnya hai, dUsare dravya kA gamana vahA~ nahIM ho sakatA / AkAza dravya rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi se rahita hai| kAla dravya sabhI dravyoM ke utpAdAdi rUpa pariNamana meM jo sahAyaka hotA hai, use kAla dravya kahate haiN| yaha bhI varNa, gandha, rasa, sparza Adi se rahita hotA hai aura amUrta hai| kintu dharma yA adharma dravya ke samAna yaha eka nahIM, apitu aneka haiM / bhUta, bhaviSya, vartamAna Adi kAla kI hI paryAyeM haiN| kAla dravya kisI padArtha ke pariNamana meM nimitta kAraNa hI hotA hai arthAt isakI sahAyatA prApta karake dravya paryAya bheda ko prApta hote rahate haiM, jaise kulAla cakra se mRttikaapiNdd| 1. jaise salila samUha meM karai mIna gati karma / / vaise pudgala jIva ko, calana sahAI dharma // 22|| jyoM paMthI grISama samai, baiThe chAyA mAMhi / tyoM adharma kI bhUmi meM, jar3a cetana ThahagaMha // 23 // (banArasIdAsa-nATakasamayasAra kI utthAnikA) 2. dekhiye -zrI ghAsIra ma kRta kAsamolojI aolDa aiNDa nyU | 3. davvahaM sayalaI bari ThiyaI NiyameM jAmu vasaMti ! taM NaDu 20 viyANi duI jigaNavara eu bhaNati // 20 // RE ', di0 mahA0, 146)
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcama adhyAya 144 katipaya anya darzanoM meM bhI dravyoM ko mAnyatA dI gaI hai, kintu unakI saMkhyA aura svarUpa meM antara rahA hai| vaizeSika darzana pRthvI, jala, agni, vAyu AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana Adi nau dravya mAnatA hai, kintu inako padravyoM meM hI antarbhUta kiyA jA sakatA hai|' ye chaho dravya anAdi haiM aura eka dUsare se kisI na kisI prakAra kA samparka banAye hue haiM / dravyoM ke anAdi svabhAva ko bhaiyA bhagavatIdAsa ne udAharaNa dete hue siddha kiyA hai| unakA kahanA hai ki anna ko jJAna nahIM hotA tathApi vaha binA Rtu ke nahIM paidA ho sakatA, yahI usakA anAdi svabhAva hai| banya vRkSa svataH puSpoM, phaloM ko samaya para dhAraNa kara lete haiM, yahI unakI svabhAvajanya vizeSatA hai| sadyajAta zizu svata: mAtRstana pIne lagatA hai, yaha anAdi svabhAva kA hI lakSaNa hai| sarpa ke mukha meM viSa kauna bhara detA hai ? kahane kA tAtparya yaha ki pRthvI, pavana, jala, agni, AkAza Adi anAdi kAla se vartamAna rahe haiN|' ina SaDa dravyoM meM jIva, pudgala aura kAla ko chor3a kara zepa dravya apane pradezoM se akhaNDita haiN| jIvadravya ananta haiM, pudgala dravyoM kI saMkhyA usase bhI adhika hai, kAla bhI asaMkhya haiN| dharma dravya aura adharma dravya eka eka haiM aura lokavyApI haiM / jIva aura pudgala gatizIla haiM, zeSa sthAyI haiN| AkAza dravya eka hI hai, kintu vaha anantapradezI hai| sabhI dravya lokAkAza meM sthita haiM / ataeva lokAkAza prAdhAra huA, zeSa aadhey| yadyapi ye dravya eka hI kSetra meM vartamAna haiM tathApi apane apane guNoM meM hI nivAsa karate haiN| vyavahAranaya se avazya dUsare kA prabhAva grahaNa kara lete haiM, kintu nizcayanaya se pratyeka dravya dUsare se aprabhAvita rahatA hai| ye dravya jIvoM ke apane apane kArya ko utpanna karate rahate haiM arthAt pudgala dravya, Atma svabhAva ke pratikUla jIvoM meM mithyAtva, avrata, kapAya aura rAgadveSAdi ke bhAva bharatA rahatA hai, dharma dravya gati meM sahAyatA pahuMcAtA rahatA hai, adharma dravya sthiti sahakArI kA kArya karatA hai, AkAza dravya avakAza detA 1. vistAra ke lie dekhie-zrI mahendrakumAra-jaina darzana, pR. 164 / 2. kahA jJAna hai nAja pai, Rtu binu upajai nAhiM / sabAha anAdi svarUpa haiM, samRjha dekha manamAhiM / / 12 / / ko bovata bana bRkSa ko, ko sIMcata nita jAya / phalaphUlani kara lahalahai, yahe anAdi svabhAya / / 14 / / kauna sikhAvata bAla ko, lAgata mA tana dhAya / kSuddhita peTa bhare sadA, yahe anAdi svabhAya // 21 // kauna sAMpa ke badana meM, viSa upajAvata vIra / yahai anAdi svabhAya hai, dekho guNa gambhIra / / 23 // pRthvI pAnI pauna puni, agni anna zrAkAsa / hai anAdi ihi jagata meM, sarvadravya ko vAsa / / 25 / / -bhaiyA bhagavatIdAsa-brahma vilAsa (anAdi batIsikA) pR0 218, 16 /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda hai aura kAla dravya zubha azubha pariNAmoM kA sahAyI bana jAtA hai| pariNAmataH jIva aneka prakAra ke kaSToM ko sahana karate hue, nAnA yoniyoM meM bhramaNa karatA rahatA hai| ataeva paramAtma pada kI anubhUti ke lie athavA mokSa prApti ke lie yaha Avazyaka hai ki jIva sabhI dravyoM ke vAstavika svarUpa ko samajhe aura apane rUpa aura svabhAva ko jAnakara sacce mArga ko grahaNa kre| dravyoM ke rahasya ko jAnanA athavA brahmANDa kI sthiti kA saccA parijJAna hI samyajJAna hotA hai| isIlie yogIndu muni kahate haiM ki - he jIva ! paradravyoM ke svabhAva ko pratIndriya sukha meM vighnakAraka samajhakara, unase mukta ho, zIghra hI mokSa ke mArga meM laga jAo: 'dukkhahaM kAraNu muNivi jiya, davvahaM ehu shaau| hoyavi mokkhahaM maggi lahu, gammijjai para lAu // 27 // (paramAtmaprakAza, dvi0 mahA0, pR0 156)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya jaina kaviyoM dvArA AtmA kA svarUpa kathana AtmA kA svarUpa: vizva ke sabhI darzanoM aura vibhinna sampradAyoM ke sAdhakoM dvArA AtmA ke svarUpa ke sambandha meM paryApta cintana manana kiyA gayA hai aura aneka prakAra ke niSkarSa nikAle gae haiN| vastutaH alakha aura arUpa tatva ke sambandha meM koI bhA vicAraka yA sAdhaka 'idamittham' kA da vA nahIM kara sktaa| jo jisa rUpa kA anubhava karatA hai usI prakAra usako abhivyakta kara detA hai| isIlie AtmA ke svarUpa aura AkAra ke viSaya meM aneka prakAra ke mata aura siddhAnta dekhane ko mila jAte haiN| yadi eka darzana ,AtmA ko sarvavyApaka mAnatA hai to dUsarA 'jar3a kI saMjJA detA hai, yadi tIsare mata meM AtmA 'dehapramANa' hai to cauthe mata se vaha zUnya hai / vedAnta, nyAya aura mImAMsA meM AtmA ko sarvavyApI svIkAra kiyA gayA hai| sAMkhya darzana jova ko jar3a mAnatA hai| bauddha vicArakoM ne AtmA ko zUnya mAnA hai| abhidharma-koSa meM prAcArya vasubandhu ne kahA hai ki AtmA nAma kA koI nitya dhra va, avipariNAma svabhAva vAlA padArtha nahIM hai| karma se tathA avidyA Adi kleSoM se abhisaMskRta paMcaskandha (rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra tathA vijJAna) mAtra hI pUrva bhava santati krama se eka pradIpa se dUsare pradIpa ke jalane kI taraha garbha meM praveza pAtA hai : 'nAtmAsti, skandhamAtraM tu karmaklezAbhisaMskRtam antarAbhava santatyA kukSibheti pradIpavat / / 3-18 / / upaniSad sAhitya meM Atma-tatva para vistAra se vicAra kiyA gayA hai aura use nilipta, nirvikAra, zuddha tatva ghoSita kiyA hai| vaha mana, vANI kA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda aviSaya hai, kintu mana aura vANI usI kI sattA se svaviSayoM kI ora AkarSita hote haiM / usake hAtha paira nahIM haiM, kintu vaha calatA hai aura grahaNa karatA hai / vaha azarIrI bhI hai aura usake sahasra sira, sahasra A~kheM bhI haiN| vaha eka hokara bhI AdhAra bheda se aneka rUpa dhAraNa karatA hai / vaha aNu se bhI sUkSma aura mahAn se bhI mahAn hai / ' praznopaniSad meM kahA gayA hai ki AtmA isI zarIra meM sthita hai, ataeva usakI khoja ke lie idhara udhara bhaTakanA mUrkhatA hai / kaThopaniSad meM AtmA ko 'aMguSThamAtra' kahA gayA hai| zvetAzvataraupaniSad meM likhA hai ki vaha hAtha paira se rahita hokara bhI gatizIla hai aura grahaNa karane vAlA hai, netrahIna hokara bhI vaha dekhatA hai aura karNarahita hokara bhI sunatA hai / 148 jaina darzana meM AtmA ko 'zarIra pramANa' kahA gayA hai arthAt AtmA jisa zarIra ko dhAraNa karatA hai, usakA AkAra bhI usI zarIra ke barAbara ho jAtA hai / isa prakAra AtmA kA koI nizcita AkAra nahIM hai / vaha kisI drava padArtha ke samAna hai / jisa prakAra koI drava padArtha pAtra kA AkAra grahaNa kara letA hai, usI prakAra AtmA bhI dhAraNa kie hue zarIra kA AkAra grahaNa kara letA hai / kintu vastutaH AtmA kA yaha rUpa nahIM hai aura na isa prakAra vaha apanA AkAra hI badalatA rahatA hai| jaina darzana Atmatatva kI do rUpoM meM vyAkhyA karatA hai-vyavahAranaya aura nizcayayana / vyavahAranaya se AtmA kA uparyukta svarUpa rahatA hai / vaha kartA, bhoktA aura zarIra pariNAmI hai / kintu nizcayanaya se AtmA na zarIra dhAraNa karatA hai, na karma karatA hai aura na AkAra badalatA hai / nizcayanaya se vaha zuddha, buddha, jJAnI hai, sarva mala rahita hai, janma z2arA maraNa se pare hai / 'paramAtmaprakAza' meM zrI yogindumuni kahate haiM ki AtmA na gauravarNa kA hai, na kRSNa varNa kA aura na rakta varNa kA, vaha na sUkSma hai aura na sthUla / AtmA na brAhmaNa hai, na vaizya; na kSatriya hai, na zUdra; na strI hai, na puruSa aura na napuMsaka; na vaha bauddha AcArya hai, na digambara muni na paramahaMsa hai, na jaTAdhArI athavA muNDita saMnyAsI; na vaha kisI kA gurU hai, na ziSya; na vaha paNDita hai, na mUrkha; na vaha Izvara hai na anIzvara; vaha taruNa, vRddha athavA bAla bhI nahIM hai; na vaha deva hai, na pazu, pakSI yA itara prANI / vaha zubha-azubha bhAvoM se pare haiM, atIta, Agata aura anAgata kI sImA ke Upara hai / AtmA zIla hai, tapa hai aura darzana, jJAna, caritra hai / yogIndu muni ke zabdoM kA samarthana karate hue 1 1. gulAbarAya - rahasyavAda aura hindI kavitA, pR0 20 / 2. ihaivAntaH zarIre somya sa puruSo || prazna 0 6-2 // 3. aMguSThamAtraH puruSo madhyazrAtmani tiSThati / kaTha0 2|1|12 // 4. zrapANipAdo javano grahItA, 5. pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: 1 appA gorau kirADu Navi, appA suhumuvi thUNu Na vi ( zvetA0 3 / 3 / 16 ) appA rattu Na hoi / yANiu jANe joi // 86 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha abhyAya 146 muni rAmasiMha ne 'dohApAhar3a' meM AtmA meM uparyukta guNoM kA niSedha kiyA hai| Apane likhA hai : 'hauM gorau ha sAmalau, hara mi vibhieNa u variNa / hara taNu aMgau thUlu hAM, ehau jIva ma mariNa || 26 // Na vi tuhaM paMDiu mukkhu Na vi, Na vi Isaru Na viNIsu / Na vi gurU koi vi sIsu Na vi sabI kammavisesu // 27 // hauM varu baMbhaNu Navi vaisu, Nau khattiu Na vi sesu / purisu euMsau itthi Na vi, ehau jANi visesu // 31 // (dohApAhuDa, pR06-10) isa prakAra AtmA yadyapi vyavahAranaya se vibhinna zarIra dhAraNa karatA hai, paudgalika karmoM kA kartA hai aura sukha duHkha Adi phaloM kA bhI bhoktA hai tathApi nizcayanaya se vaha kevala cetana bhAva kA kartA hai aura rUpa, rasa, gaMdha, varNa se rahita hai| zrI pUjyapAda ne 'iSTopadeza' meM kahA hai ki maiM eka sabase bhinna hUM, mamatvarahita hUM, zuddha hUM, jJAnI hUM, yogiyoM dvArA jAnane yogya hUM, aura para ke saMyoga se utpanna samasta bhAva mere svabhAva se bAhya haiN|' nizcayanaya se na AtmA kA maraNa hotA hai, na roga; taba bhaya athavA duHkha kahA~ se hogA? vastuta: AtmA nitya, nirAmaya aura jJAnamaya hai tathA paramAnaMda svabhAva vAlA hai| lekina bhramavaza vaha apane svarUpa ko bhUla gayA hai| sAmAnyatayA zarIra aura AtmA ko eka samajha liyA jAtA hai| zarIra ke sukha-duHkhoM ko AtmA kA sukha duHkha mAna liyA jAtA hai aura zarIra ke janma-jarA-maraNa ko prAtmA kI utpatti, vRddhi aura mRtyu svIkAra kara lI jAtI hai| isa bheda ko na jAnane ke kAraNa hI jIva nAnA yoniyoM meM bhramaNa karatA huA, aneka prakAra ke kaSToM ko sahana karatA rahatA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa jIva kI isa dazA ko appA baMbhaNu bahasu Na vi, Na vi khatti Na vi sesu / purisu NauMsau itya Na vi, NANi muNai asesu / / 87 // appA bandau khavaNu Na vi, appA gurau Na hoi / appA liMgiu ekku Na vi, NANiu jANa joha / / 8 / / appA paMDi 3 mukkhu Na vi, gavi Isaru Navi NIsu / taruNau bUDha u bAlu gavi, aNNu vi kamma visesu / / 61 || appA saMjana solu tau, appA daMsaNu NANu / appA sAsaya mokkha pau, jANatau appANu / / 63 || (paramAtmaprakAza, pra0 mahA.) 1. eko'haM nirmamaH zuddho jJAnI yogiindrgocrH| bAhayAH saMyogajA bhAvA mattaH sarve'pi sarvathA // 27 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda eka rUpaka ke dvArA spaSTa karate hue kahate haiM ki kAyA rUpI nagarI meM jIva rUpI samrAT zAsana karatA huA, mAyA rUpI rAnI meM Asakta ho gayA hai, moha usakA phaujadAra hai, krodha koTapAla hai, lobha vajIra hai aura mAna adAlata hai aisI rAjadhAnI aura sabhAsadoM se ghirA huA vaha AtmasvarUpa ko bhUla gayA hai / ' ataeva AtmA ke svarUpa kI jAnakArI hetu, AtmA aura zarIra ke antara ko samajha lenA Avazyaka hai / AtmA aura zarIra meM antaraH AtmA aura zarIra do bhinna tatva haiM / AtmA yA jIva dravya arUpa hai, alakha hai, aja hai / zarIra paudgalika guNoM se yukta hai, mAMsa, majjA, asthi, rakta Adi se nirmita hai / ataeva vaha nAzavAna hai, gaMdhayukta hai, sukha-duHkha kA kAraNa hai / AtmA aura zarIra meM vahI antara hai, jo zarIra aura vastra meM I jisa prakAra vastra, zarIra nahIM ho sakatA, usI prakAra zarIra, AtmA nahIM ho sakatA, jisa prakAra vastra ke vinAza se zarIra kA nAza sambhava nahIM, usI prakAra zarIra ke naSTa hone para AtmA naSTa nahIM hotA / zrI yogIndu muni kahate haiM ki jisa prakAra koI buddhimAna puruSa lAla vastra se zarIra ko lAla nahIM mAnatA, usI taraha vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAnI zarIra ke lAla hone se AtmA ko lAla nahIM mAnatA, jisa prakAra vastroM ke jIrNa hone para zarIra ko jIrNa nahIM mAnA jAtA, usI taraha jJAnI zarIra ke jIrNa hone para AtmA ko jIrNa nahIM maante| jisa prakAra vastranAza se zarIra kA nAza nahIM hotA, usI prakAra zarIra nAza se AtmA kA nAza nahIM hotA, jisa prakAra vastra deha se sarvathA bhinna hai, usI prakAra deha ko AtmA se sarvathA bhinna samajho : 150 rakteM vatthe jema vuhu dehu Na maNNai rattu / dehi raciNANi taha appu Na maNUNai rattu // 178 // jaNi vathi jema buha, dehu Na maraNai jiraNgu / dehiM jiNa pANi taha appu Na maraNai jigu // 176 // 1. kAyA sI ju nagarI meM cidAnanda rAjakarai, mayA sIju rAnI pai magana bahu bhayo hai / moha so hai phaujadAra krodha so hai kotavAra, lobha so vajIra jahA~ lUTabe ko rahyo hai // udai ko jukAjI mAne, mAna ko adala jAnai, kAmasevA kAnavIsa zrAi vAko kayau hai / aisI rAjadhAnI meM apane guNa bhUli gayo, sudhi jaba zraI tabai jJAna zrAi gayau hai ||26| (brahmavilAsa, zatazraSThottarI, pR0 14 )
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 151 vatthu paNaTThai jema vuhu dehu Na maNaNai cha / The dehe NANi taha, appu Na maNaNai NaThu // 18 // bhiNaNau vatthu ji jema jiya dehaha bhaNaNai hANi / dehu vi bhiSaNa uNANi taMha appahaM bhaNNai jANi // 181 / (paramAtmaka za, dvi. maha, pR0 320) bhaiyA bhagavatIdAsa kahate :lAla vastra pahire soM deha na lAla hoya, lAla deha bhae haMsa lAla to na maanie| vastra ke purAne bhae deha na purAnI hoya, deha ke purAne jova jIrana na jAnie / vasana ke nAsa bhae deha ko na nAsa hoya, deha ke nAsa haMsa nAsa nA bakhAnie / deha darba pudgala kI cidAnanda garvamayI, doU bhinna bhinna rUpa 'bhaiyA' ura Anie / / 10 / / (nAvara na, Azcarya catudazI, pR0 162) banArasIdAsa jI dUsare DhaMga se donoM ke antara ko spaSTa karate haiN| unakA kahanA hai ki sone meM rakkhI huI lohe kI talavAra sone kI kahI jAtI hai, parantu jaba vaha lohe kI talavAra sone ke myAna se alaga kI jAtI hai taba use loga lohe ko kahate haiM athavA jisa prakAra ghaTa ko hI ghI kI saMjJA de dI jAtI hai, yadyapi ghI kabhI ghaTa nahIM ho sakatA, usI prakAra zarIra ke saMyoga se jIva, zarIra nahIM ho jAtA: 'khAMDo kahie kanaka kau, kanaka myAna saMyoga / nyAro nirakhata myAna soM, loha kaheM saba loga // 7 // jyoM ghaTa kahira ghIva ko, ghaTa ko rUpa na ghIva / tyoM baranAdika nAma soM, jar3atA lahai na jIva // 6 // ( nATaka samayasAra, ajIvadvAra, pR077) zarIra aura AtmA ke isa bheda ko na jAnane ke kAraNa hI jIva zarIra ke vyApAroM ko apanA vyApAra mAna letA hai| pariNAmata: vaha bandhana meM pha~satA calA jAtA hai| ataeva isa ajJAnakA nivAraNa pratyeka sAdhaka kA prAthamika kartavya hai| isIlie yogasAra' meM kahA gayA hai ki azarIra (AtmA) ko hI sundara zarIra zamajho aura isa zarIra ko jar3a mAno, mithyAmoha kA tyAga karo aura apane zarIra ko bhI apanA mata mAno : dAsa jI rakkhI huI sone ke 1. ducanI-mama jIrNAni yathA vihAya, navAni gRhNAti narI parANi / tathA zarIrANi vihAya vinyAni saMyAti navAni dehI // 22 // . (zrImadbhAgavatagItA, adhyAya 2)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda asarIrU vi susarIrU muNi ihu sarIrU jaDu jANi / micchA mohu paricyayahi mutti giyaM vi Na mANi // 61 // ( zrI yoga ndu-yogasAra, pR0 384 ) zuddha AtmA ko azuci zarIra se bhinna samajhanevAlA, kisI bhI zAstra pAraMgata vidvAn se bar3hakara hai / ina donoM ke antara kA parijJAna ho jAne para kucha jAnane ko raha hI nahIM jaataa| muni rAmasiMha kahate haiM ki 'jAno jAno' kyA kahate ho ? yadi jJAnamaya AtmA ko zarIra se bhinna jAna liyA to phira jAnane ko raha hI kyA gayA ? 'bujhu bujhu jiraNa bharaNai ko bujjhara hali aNNu / appA dehahaM gANama chuDu bujjhiyau vibhigu // 40 // ( dohA pAhur3a, pR0 12 ) vyakti jaba zarIra janya saMkalpa-vikalpoM aura rAgadveSoM se vimukha rahatA huA Atmasukha kI hI cintA meM lIna ho jAtA hai taba zarIra ke jarA maraNa kA bhI usa para prabhAva nahIM par3atA, kyoMki vaha samajha letA hai ki AtmA se isakA koI sambandha nahIM, vaha to ajara amara hai / AtmA kI avasthAe~ : AtmA ajJAna meM kaba taka pha~sA rahatA hai ? ajJAna se mukti kaise sambhava hai ? aura jJAnI AtmA kI kyA sthiti hotI hai ? ina praznoM para bhI sAdhakoM ne kAphI vicAra kiyA hai / vedAnta darzana ke anusAra AtmA, paramAtmA kA aMza hai / mAyA, moha, ajJAna Adi se mukta hone para vaha parabrahma paramAtmA meM lIna ho jAtA hai / mAyA hI jIva aura paramAtmA ke milana meM vyavadhAna hai / ataeva usI se niSkRti sAdhaka kA lakSya hai / jaina sAdhakoM ne AtmA kA svarUpa kiMcita bhinna rUpa meM varNita kiyA hai / unake anusAra yadyapi Atma-dravya sadaiva ekarUpa rahatA hai tathApi paryAya dRSTi se usameM avasthA bheda hotA rahatA hai / sAmAnyatayA vaha paudgalika padArthoM se ghirA hone ke kAraNa unameM itanA Asakta ho jAtA hai ki apanI zakti aura svarUpa kA vismaraNa kara detA hai / Upara hama dikhA Ae haiM ki kisa prakAra vaha zarIra ko hI sarvasva samajha letA hai / lekina jJAna samutpanna hone para AtmA aura zarIra meM antara samajhane kI viveka dRSTi usameM A jAtI hai aura eka avasthA aisI bhI AtI hai jaba vaha paramAtmA bana jAtA hai / jaina darzana meM kisI bhinna, niyAmaka paramAtmA kI sattA svIkRta nahIM hai aura na yahI mAnya hai ki AtmA kisI paramazakti meM mila jAtA hai aura apane astitva ko samApta kara detA hai| jaina darzana to yaha mAnatA hai ki AtmA meM hI vaha zakti hai ki vaha svayaM paramAtmA bana jAya / isa prakAra ananta AtmAe~, ananta paramAtmA bana sakatI haiM / pratyeka kI sthiti usa samaya bhI dUsare se bhinna rahegI / eka pradezI hote hue bhI sabhI AtmAe~, paramAtmA bana jAne para bhI eka dUsare se aprabhAvita rheNgii| isa dRSTi
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 153 se jaina AcAryoM ne AtmA kI tIna adamya kI kalpanA kI hai| ve - nimA. antarAtmA aura prmaatmaa| AcArya kundakunda ne 'mokvapAhur3a' meM', svAmI kAtikeya ne 'kArtikegAnuprekSA' meM, pUjyapAda ne 'samAdhitantra' meM, AzAdhAra ne 'adhyAtma rahasya' meM , yogondumuni ne mAmAga', aura 'yogamAra' meM', bhaiyA bhagavatIdAsa ne 'brahmavilAsa' meM, pIra dyAnatarAya ne 'dharmavilAsa' meM AtmA kI tIna abasthAnoM para vicAra kiyA hai| __zrI yogIndu muni kahate haiM ki prAnmA ke tIna bheda hote haiM-paramAtmA, antarAtmA aura bhiraatmaa| antarAtmA sahita hokara paramAtmA kA dhyAna karo aura bhrAntirahita hokara bahirAtmA kA tyAga karo : ti payAro appA muNahi paru aMtara bahirappu / para mAyahi aMtara sahiu bahiru cayahi bhiMtu // 6 // (yogasAra, pR0372) AtmA ke ye bheda usakI kisI jAti ke vAcaka nahIM haiM, apitu bhavyAtmAkI avasthA vizeSa ke saMdyotaka hai| bahirAtmA uma avasthA kA nAma hai, jisameM yaha AtmA apane ko nahIM pahacAnanA, deha tathA indriyoM dvArA sphurita hotA huA, unhIM ko AtmasvarUpa samajhane lagatA hai| imIlie mur3a aura ajJAnI kahalAtA hai| apanI isI bhUla ke kAraNa vaha nAnA prakAra ke kaSTa sahana karatA hai| yogIndu muni ne isIlie isa avasthA ko prAtmA kI 'mudrAvasthA', dUsarI ko 'vicakSaNa' aura tIsarI ko 'brahmAvasthA' mAnA hai| prathama avasthA meM AtmA mithyAtva rAgAdi meM phaMsA rahatA hai| paM0 pAzAdhara ise bahirAtmA yA mur3hAtmA na kahakara 'svAtmA' kahate haiN| unakA kahanA hai ki jo AtmA nirantara hRdaya kamala ke madhya meM ahaM zabda ke vAcya rUpa se pazuoM taka ko aura svasaMvedana se jJAniyoM taka ko pratibhAsita karatA rahatA hai vaha svAtmA hai| isa avasthA meM AtmA apane aura zarIra 1. mokkhapAhui, dohA naM04 se 12 taka / 2. kArtikeyA numedhA, gAthA naM. 132 se 168 / 3. samAdhitantra, zloka naM04 se 15 taka / 4. adhyAtmarahasya, iloka naM0 4 se 5 tk| 5. paramAtmaprakAza, dohA naM013 se 28 taka / yogasAra, dohA naM06 se 22 taka / 7. brahma vilAsa, (paramAtmachattIsI) pu0 227 / 8. dharma vilAsa, (adhyAtma paMcAsikA), pR0 112 / 6. mUr3ha viyaravaNu baMbhu paru appA tivihu havei / dehu ji appA jo muNai so jaNu mUr3ha havei // 13 // (mAmaprakAra, pra0 mahA0) 10. sa svAtmatyucyate zazvadbhAti hRtpNkjodre| yo'hamilyaM jasA zabdAtyazUnAM sva vidA vidAm // 4 // (adhyAtmarahasya)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda meM koI antara nahIM samajha paataa| sAdhAraNa sthiti meM pratyeka jIva isI avasthA meM rahatA hai / sRSTi krama isIlie calatA rahatA hai aura jIva eka yoni se dUsarI yoni meM saMkramaNa karatA rahatA hai| AtmA kI dUsarI avasthA antarAtmA hai| isa avasthA meM jIva apane ko pahacAnane lagatA hai arthAt AtmA aura zarIra meM bheda-jJAna utpanna ho jAtA hai| dehAdi kI bhinnatA kA jJAna ho jAne se vaha usameM Asakta nahIM hotA, isIlie Atmavid ho jAtA hai| kintu pUrNajJAnI yA pUrNavida aba bhI nahIM ho paataa| yogIndu muni kahate haiM ki jo puruSa paramAtmA ko zarIra se bhinna tathA kevala jJAnamaya jAnatA huA paramasamAdhi meM sthita hotA hai vaha antarAtmA arthAt vivekI hai : deha vibhiNNau NANamau jo paramappu tthiei| parama samAhi pariThThayau paMDiu so ji havei // 14 // (paramAtmaprakAza, pra0 mahA0) svAmI kArtikeya ne antarAtmA ke bhI tIna bheda kie haiM-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / unhoMne kArtikeyAnuprekSA meM likhA hai ki jo jinavANI meM pravINa hai, zarIra aura AtmA ke bheda ko jAnate haiM, ATha mada jinhoMne jIta liyA hai, ve utkRSTa, madhyama aura jaghanya Adi tIna prakAra ke antarAtmA kahe gae haiN| utkRSTa antarAtmA ve haiM jo paJca mahAvrata, saMyukta dharmadhyAna, zukla dhyAna meM tiSThita tathA sakala pramAdoM ko jIta cuke haiN|' zrAvaka guNoM se yukta, pramattaguNasthAnavartI, jina vacana meM anurakta muni madhyama antarAtmA kahe jAte haiN| jaghanya antarAtmA aura bahirAtmA meM vizeSa antara nahIM haiN| saMsArAsakta bahirAtmA haiM aura saMsAra kI nazvaratA kA jJAna rakhate hue bhI jo usase vimukha nahIM ho sake haiM, ve jaghanya antarAtmA haiN| svAmI kArtikeya kA yaha vargIkaraNa adhika vaijJAnika nahIM pratIta hotA, kevala kalpanA ke bala para hI Apane eka avasthA ke tIna bheda kara diyA hai| paramAtmA, AtmA kI usa viziSTa avasthA kA nAma hai, jise pAkara yaha jova apane pUrNa vikAsa ko prApta hotA hai aura pUrNa sukhI tathA pUrNa jJAnI bana jAtA hai / AtmA ko isa tIsarI avasthA ko 'para brahma' bhI kaha sakate haiN| lekina jainiyoM kA 'para brahma' vedAntiyoM ke 'brahma' se sarvathA bhinna hai| jaina AcAryoM ke mata se pratyeka AtmA apanA svatantra evaM pRthak vyaktitva rakhatA hai| vaha kisI eka hI sarvathA advaita, akhaNDa paramAtmA kA aMza nahIM hai| brahmAdvaitavAdI vedAntiyoM ne saMsArI jIvoM ke pRthak astitva aura vyaktitva ko na mAnakara unheM jisa 1. jo jiNavayaNe kusalo bhedaM jANanti jIvadehaNaM / NijiyadudRDhamayA antaraappA ya te tivihA // 164|| paMca mahanvaya juttA dhamme sukke vi saMThiyA Nicca / NijiyasayalapamAyA ukkiTA antadA hoti // 15 // (kArtikeyAnuprekSA)
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 sarvathA nitya, zuddha, advitIya, nirguNa aura sarva vyApaka brahma kA aMza mAnA hai, vaha jainiyoM ko amAnya hai / AtmA, paramAtmA yA brahma kI avasthA ko prApta hokara bho kisI dUsarI zakti meM mila nahIM jAtA aura na apane astitva ko hI samApta kara detA hai| pratyeka AtmA paramAtmA bana jAne para dUsare tatvoM se prabhAvita ho lokAkAza paura alokAkAza kA sampa jJAna rakhate hue, svatantra rUpa meM vicaraNa karatA rahatA hai| yogIndra muni kahate haiM ki jo jJAnAvaraNAdi karmoM ko nAza karake aura sabhI dehAdi paradravyoM ko chor3a kara kevala jJAnamaya zrAtmA ko prApta huA hai, use zuddha mana se paramAtmA jAno : appA ladvau gANamau kamma vimukkeM jeNa / melisa vidavvu paru so para mudi maNe ||15|| (parama mamakAza, pra0 mahA0 ) isa prakAra spaSTa ho jAtA hai ki avasthA yA paryAya kI dRSTi se AtmA kI vividhatA hai, kintu svarUpa yA dravya kI dRSTi se vaha eka hI hai| AtmA jaba taka karma mala se AcchAdita rahatA hai, bahirAtmA kahA jAtA hai, nahIM jaba svapara bheda ko jAna letA hai, antarAtmA ho jAtA hai aura pUrNa jJAnI banane para vahI 'paramAtmA' kI upAdhi se vibhUSita hotA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa eka cetana dravya ke trividha rUpoM kA varNana karate hue kahate haiN| -- SaSTha adhyAya 'eka ju cetana dravya hai, tinameM tIna prakAra / bahirAta antara tathA paramAtama pada sAra ||2|| bahirAta tAko kahai, lakhai na brahma svarUpa / magna rahe para dravya meM mithyAvanta anUpa ||3|| antara Atama jIva so, samyak dRSTI hoya / cauthe aru puni bArahaveM guNasthAnaka loM soya || 3 || paramAtama pada brahma ko, pragaTyo zuddha svabhAya / lokAloka pramAna saba, phalakeM jinameM Aya ||5|| dyAnatarAya bhI kahate haiM : 5 tIna bheda vyavahAra sauM, saraba jIva saba ThAma / bahirantara paramAtamA, hice cetanarAma // 41 // , 10227) ( dharmavidAsa - adhyAtmapaMca sikA, pR0 162 ) janetara sampradAyoM meM AtmA kI avasthAoM kA varNana anya bhAratIya tathA pAzcAtya vicArakoM aura sAdhakoM ne bhI AtmA kI avasthAoM ko svIkRti dI hai| kucha sApaka isake tIna sopAna mAnate haiM aura kucha pA~ca sUphiyoM kI cAra avasthAeM prasiddha haiN| bhAratIya sUphI cAra maMjileM aura una maMjiloM kI bAra mavasthAoM meM vizvAsa karate haiM unameM nAsUta, majabUta, jabarUta aura lAhUta, ye cAra maMjile mAnI gaI haiN| isI prakAra unake dvArA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda zarIata, tarIkata, hakIkata aura mAraphata Adi cAra avasthAoM ko mAnyatA dI gaI hai| zarIata kA artha hai-dharma granthoM ke vidhi niSedhoM kA samyak paaln| tarIkata vaha avasthA hai jaba sAdhaka bAhya kriyA kalApa se mukta hokara kevala hRdaya kI zuddhatA dvArA bhagavAna kA smaraNa karatA hai| hakIkata avasthA meM sAdhaka tatva dRSTi sampanna aura trikAlajJa ho jAtA hai| mAraphata arthAt siddhAvasthA meM sAdhaka kI AtmA paramAtmA meM lIna ho jAtI hai| ye cAra avasthAe~ vastutaH AtmA ke paramAtmA ke nikaTa pahuMcane ke cAra sopAna hI haiN| yahA~ antara kevala itanA hai ki mAraphata avasthA meM AtmA, paramAtmA meM apane astitva ko vilIna kara detA hai, usakI apanI koI pRthak sattA nahIM raha jAtI, jaba ki jaina AtmA, kisI dUsarI zakti meM apane ko lona na karake svataH brahma yA paramAtmA kI upAdhi se vibhUSita ho jAtA hai| pAzcAtya vicArakoM ne bhI AtmA ke vikAsa ke katipaya sopAnoM kI carcA kI hai| prasiddha vidvAna zrI evelina aNDarahila ne likhA hai ki AtmA ko paramAtmA ke sAtha ekAkAra hone ke lie kaI avasthAoM ko pAra karanA par3atA hai| prathama avasthA ko unhoMne 'AtmA kA daivI satya kI cetanA ke prati jAgaraNa' kahA hai| yaha AtmA kA paramAtmonmukha hone kA prathama caraNa hai| isa avasthA meM sAdhaka vizva ke saMkIrNa kSetra se nikalakara vistRta kSetra meM praveza karatA hai aura usakA jIvana virATa brahma tatva ke cintana kI ora mur3a jAtA hai| zrI je. bI0 preTa (J. B. Pratt) ne isa avasthA ko 'svAda kA parivartana aura mAnava anubhUti kA mahatvapUrNa kSaNa' kahA hai| 'AtmA kA zuddhIkaraNa' dUsarI avasthA hai| isa samaya prAtmA ko daivI satya aura saundarya kA anubhava tathA apanI parimitatA aura apUrNatA kA jJAna hotA hai aura vaha anyAnya vighnoM, bAdhAoM aura avarodhoM se bhI avagata hotA hai, jinake kAraNa vaha paramAtmA se dUra rhaa| vaha saMyama aura sAdhanA ke dvArA avarodhoM ko vicchinna karake paramAtmA ke nikaTa jAne ke lie prayatnazIla bhI hotA hai| isako hama 'antarAtmA' kaha sakate haiN| brahmAnubhUti ke lie yaha Avazyaka hai ki usake mArga meM jo virodha hoM athavA jina zaktiyoM ne AtmA ko usake svarUpa se vaMcita kara rakhA hai unako pahacAne aura unheM dUra bhI kre| yaha kArya isI avasthA meM pUrNa hotA hai| aNDarahila ne likhA hai ki 'yaha avasthA 1. AcArya rAmacandra zukna-jAyasI granthAvalI kI bhUmikA, pR0 142 / The awakening of the self to counciousness of Divine Reality-E. underhill-M[ysticism, p 199. 3. "It is a change of taste, the most momentous one that ever occurs in human experience '-- The Religious Consciousness -chap. XIII: +. The purification of the Self'. -E. Underhill-Mysticism, page 169.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 157 mAtmA ke avAstavika jIvana se bAmnavira jIvana ke prati mahatvapUrNa aura tIkSNa mor3a hai, apane ghara ko vyavasthita karane kA prayAsa hai aura mana yA buddhi ko satya kI pUrva sthiti meM lAne kA upakrama hai|" AtmA ke zuddhIkaraNa ke dA pahalU haiMRNAtmaka aura dhanAtmaka / prathama kA tAtparya AtmA kA nAmara, hAnikara evaM kSaNika padArthoM se mukta honA hai| isako hama anAmakti kaha sakate haiN| dUsare kA tAtparya AtmA kA paramAtmA se milane ke lie prayAma hai| ise saMyama yA tapa kaha sakate haiN| 'tIsarI avasthA AtmA kA dyutikaraNa yA avabhAsIkaraNa hai| jaba AtmA zuddhIkaraNa ke dvArA aindriya viSayoM me virakta ho jAtA hai aura satya, jJAna Adi guNoM se vibhUSita ho jAtA hai to vaha dyutikaraNa kI avasthA kahI jAtI hai| isa dazA meM paramAtmA kI anubhUti hotI hai, kintu AtmA tadAkAra nahIM ho jAtA / ise hama jainiyoM kA paramAtmA' kaha sakate haiN| prAtmA samyak darzana, jJAna aura caritra se vibhUSita hokara paramAtmA bana jAtA hai| isake pazcAt use kisI dUsarI zakti meM milane kI AvazyakatA nahIM raha jAtI kyoMki vaha svayaM 'pUrNa brahma' bana cukA hai| lekina aMDarahila ne isa pazcAt bhI do anya avasthAoM kI kalpanA kI hai| unhoMne kahA hai ki AtmA ke jAgaraNa, zuddhIkaraNa aura dyutikaraNa ke pazcAt 'pUrNa zuddhIkaraNa' kI avasthA AtI hai| isako 'rahasyamaya mRtyU' (Mystic Death) athavA 'AtmA kI aMdha rAtri' ( Dark Night of the soul ) bhI kahA gayA hai| isa avasthA meM AtmA kI vaiyaktika sattA aura kAmanAmoM kA avasAna ho jAtA hai| vaha pUrNa niSkAma aura niSkriya bana jAtA hai| isake pazcAt paramAtmA se tadAkAra hone kI avasthA AtI hai| isa pAMcavI dazA ko prApta honA hI pratyeka rahasyavAdI sAdhaka kA carama lakSya hotA hai| isa avasthA meM paramAtmAnubhUti athavA tajjanita Ananda hI nahIM prApta hotA, apitu AtmA paramAtmA meM hI lIna ho jAtA hai| jaina sAdhakoM ke hI samAna mahArASTra ke santoM ne bhI AtmA kA vibhAjana aura vargIkaraNa kiyA hai| santa rAmadAsa ke 'dAsabodha' meM AtmA kI cAra avasthAoM yA cAra prakAra ke prAtmA kA varNana milatA hai| unhoMne 1. It is the drastic turning of the self from the unreal to the real life, a setting of her house in order, an orientation of the mind to truth.'-E. Underhill-Mysticism, page 204. 2. The Illumination of the Soul.-E. U. Mysticism-page 169. 3. 'The Final and Complete purification of the Self-The Self now surrenders itself, its individuality and its will completely. It desires nothing, asks nothing, is utterly passive and is thus prepared for'. -E. U. Mysticism-page 170.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda kahA hai ki AtmA cAra prakAra ke hote haiM-- jIvAtmA, zivAtmA, paramAtmA aura nirmalAtmA / jIvAtmA, zarIra evaM tajjanya kriyA kalApoM taka hI sImita rahatA hai / zivAtmA kA kSetra pUrA vizva hotA hai, paramAtmA vizva ke bAhara bhI parivyApta hai aura nirmalAtmA vaha hai jo kSetrIya sImAoM se pare hai, samasta sAMsArika kriyAoM aura phaloM se mukta ho cukA hai tathA pUrNa jJAna se yukta hai, samyak jJAnI hai / lekina AtmA ke isa bheda kA tAtparya yaha nahIM ki AtmA cAra prakAra ke hote haiM / tatvataH AtmA eka hai, kintu karma baMdhana aura usase mukti tathA satya Adi ke jJAna ke anusAra cAra bheda ho gae haiN| pro0 rAnADe ne likhA hai ki cAra prakAra ke bhinna bhinna AtmAoM ko mAnyatA truTijanya hai | ! vastuta: AtmA eka hai / vAtAvaraNa kI bhinnatA ke kAraNa cAra prakAra ke AtmA kalpita kie gae haiM, vaise AtmA eka, advitIya aura paramAnandamaya hai / ' 1 AtmA hI paramAtmA : uparyukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki AtmA aura paramAtmA meM koI tAtvika bheda nahIM hai / mUlataH donoM eka haiM / jo AtmA hai vahI sadguNoM se vibhUSita hone para paramAtmA bana jAtA hai| yogIndu muni kahate haiM ki jo jJAna svarUpa evaM avinAzI paramAtmA hai, vahI maiM hUM / maiM hI utkRSTa paramAtmA hU~ / isameM kisI prakAra kA vikalpa athavA saMzaya nahIM karanA cAhie :-- jo paramappA khANamau so hau deu aAMtu / jo hauM so paramappu paru ehau bhAvi bhiMtu / / 175 / / ( paramAtmaprakAza, dvi0 mahA0 ) jo paramappA so ji hauM jo hauM so paramappu | iTha jANeviraNu joiyA aNu ma karahu viyappu // 22 // ( yogasAra ) zrI pUjyapAda ne kahA hai ki jisa prakAra Akara se nikalA huA svarNa- pASANa zodhana ke uparAnta svarNa mAnA jAtA hai, ThIka usI prakAra AtmA zuddha hone para 1. "It is indeed through mistake that people suppose there are four different Atmans. The Atman is really one......... It is on account of the difference of environment that the Atmans are supposed to be different; but the Atman is really one and full of bliss."-S. K Belvalkar and R D. Ranade.--'Mysticism in Maharashtra' page 386. '
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 151 paramAtmA kahA jAtA hai| prazna uThatA hai ki AtmA apane svarUpa ko kyoM bhUla baiThA hai ? usake mArga meM sabase bar3A avarodhaka tatva kauna hai ? AcAryoM ne uttara diyA hai - karma / AtmA aura karma : AtmA karma bandhana ke kAraNa anAdikAla se bhaTaka rahA hai| isI kAraNa vaha asatya ko satya mAna baiThA hai aura sAMsArika sukhoM ko hI parama sukha tathA zarIrajanya duHkhoM ko apane duHkha mAna letA hai| jIva aura karma kA yaha samvandha anAdi hai| isIlie anAdikAla se jIva mukta nahIM ho sakA hai| kintu donoM kA anAdi sambandha hote hue bhI AtmA karma nahIM ho jAtA aura karma AtmA nahIM bana sakatA aura na jIva karmoM ko utsanna karatA hai, na karma jIvoM ko| ye donoM hI anAdi haiM, inakA mAdi nahIM hai| vaise bhrama ke kAraNa jIva apane ko hI karmoM kA kartA mAna letA hai| banArasIdAsa ne likhA hai ki jisa prakAra grISma kI pracaNDa jvAlA se tRSita hokara mRga mithyA jala ko pIne ke lie daur3atA hai, jisa prakAra rAtri ke andhakAra meM manuSya bhrama se rajju meM sarpa ko pratIti kara letA hai aura jisa prakAra sAgara svabhAva se zAnta evaM sthira hotA hai, pavana ke saMyoga se usameM gati paidA ho jAtI hai, usI prakAra AtmA bhrama se apane ko karmoM kA kartA mAna letA hai : jaise mahAdhUpa kI sapani me tisAvI mRga, "bharama sI midhyAjala pIvana kI thAyI hai| jaise aMdhakAra mAMhi jevarI nirakhi nara, bharama so Darapi sarapi mAni Ayo hai // apane subhAva jaise sAgara suthira sadA, pavana saMjoga sau uhari akulAyau hai| taise jIva jar3a sauM avyApaka sahaja rUpa, bharama sauM karama kauM karatA kahAyau hai || 14 || ( nATaka samayasAra, pR0 66 ) isa prakAra granantakAla se yaha ajJAnA jIva kahatA hai ki karma merA hai| maiM isakA kartA hU~ / kintu jaba antaraMga meM samyak jJAna kA udaya hotA hai, para padArthoM se mamatva haTa jAtA hai, AtmA nija svabhAva ko grahaNa karatA hai, mithyAtva kA baMdhana TUTa jAtA hai, taba use bhAna hotA hai ki vaha karmoM kA kartA nahIM apitu zAtA yA dRSTAmAtra hai : 1. yogopAdAna yogena hRpadaH svarNatA matA / dravyAdisvAdisaMyatAvAtmano'pyAtmatA matA // 2 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda jova ko baMdhana meM phaMsAne vAle karmoM kI saMkhyA ATha mAnI gaI hai| ye ATha prakAra ke karma nimnalikhita haiM : (1) darzanamohanIya karma, (2) kevalajJAnAvaraNa, (3) kevaladarzanAvaraNa, (4) vIryAntarAyakarma. ( 5 ) Ayu karma, ( 6 ) zarIranAma karma, (7) agurulaghu guNanAma karma aura ( 8 vedanIya karma / isa prakAra prathama karma se AtmA kA samyakatva guNa AcchAdita rahatA hai, dUsare se kevala jJAna chipA rahatA hai, tIsare se kevala darzana DhakA hai, cauthe se anaMtavIrya DhakA hai, pAMcave se sUkSmatva guNa DhakA hai, kyoMki Ayu karma ke udaya se jIva indriyajJAna ko dhAraNa kara letA hai tathA atIndriya jJAna kA abhAva ho jAtA hai, isalie sthUla vastuoM ko to jAnatA rahatA hai, kintu sUkSma vastuoM kA jJAna nahIM rahatA, chaThe se avagAhana guNa AcchAdita rahatA hai, sAtaveM se nAnA prakAra ke zreSTha hIna Adi vaMzoM evaM gotroM ke cakkara meM par3a jAtA hai aura apane gotra ko bhUla jAtA hai aura AThaveM prakAra ke karma se anyAvAdha guNa Dhaka jAtA hai| pariNAmataH jIva sAMsArika sukha duHkha kA bhoktA bana jAtA hai| isa prakAra AtmA ke ATha guNa ATha karmoM se Dhaka jAte haiM aura jIva isa saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai| yogIndu muni kahate haiM ki AtmA paMgu ke samAna hai, svayaM na kahIM jAtA hai na kahIM AtA hai, tInoM lokoM meM isa jIva ko karma hI le jAtA hai, karma hI le AtA hai : appA paMguha aNuharai appu Na jAi Na ei| bhuvaNattayaha vi majjhi jiya vihi ANai vihi Nei // 66 // (paramAtma0 pra0 mahA0) karma baMdhana se mukti kaise sambhava hai ? vaha kauna sA upAya hai jisase jIva isa anAdi sambandha ko tor3a sakatA hai ? yogIndu muni isakA sarala upAya batAte haiN| unakA kahanA hai ki jo vyakti apane karmoM ke phala ko bhogatA huA bhI moha ke kAraNa unake prati rAga-dveSa rakhatA hai, vaha nae karmoM meM phaMsatA calA jAtA hai, kintu jo udaya aura prApta karmoM meM rAga-dveSa nahIM karatA arthAt karmoM ke phala ko bhogatA huA bhI jo jIva rAga-dveSa ko nahIM prApta hotA, vaha nae karmoM meM nahIM ba~dhatA aura usake purAne karma bhI naSTa ho jAte haiM : bhujatu vi Niya kamma phalu mohahaM jo ji karei / bhAu asundaru sundaru vi so para kammu jaNei // 76 // bhujatu vi Niya-kamma-phala jo tahi rAuNa jaai| so va baMdhai kammu puNu saMcita jeNa vilAi // 80 // (paramAtma0 dvi0 mahA0 ) 'yogasAra' meM bhI kahA gayA hai ki jisa prakAra kamala patra jala se lipta nahIM hotA, usI prakAra yadi AtmasvabhAva meM rati ho arthAt viSayoM aura tajjanita phaloM ke prati Asakti na ho to jIva karmoM se lipta nahIM hotaa|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 21 161 yahI nahIM jo zama ke sukha meM lIna ho cukA hai, vaha nizcaya hI karmoM kA kSaya karake nirvANa ko prApta hotA hai : jaha salileNa Na lippiyai kamalapitta kyA vi / taha kammehiMga lippiyai jai rai appa mahAvi // 62 // jo sama sukkhu gilI bahu pugu puNu appu muNei | kammakkhau kari so vi phuDa rAhu trivAgu lahei // 63 // ( yogasAra, pR0 361 ) muni rAmasiMha ne bhI 'pAhur3adohA' meM kahA hai ki yadi tu karmoM ke bhAva ko hI zrAtmA mAna letA hai to parama pada ko nahIM prApta ho sakatA aura saMsAra meM hI bhramaNa karatA rahegA / ataeva karma janita bhAvoM aura Atma-bhAva ke antara ko samajha lenA Avazyaka hai tathA karma janita bhAvoM ke prati Asakti kA parityAga bhI anivArya hai -- kammahaM kerau bhAvaDara jai appA bhaNehi / to vi pAtrahi paramapau pugu saMsAra bhamehiM // 36 // Asrava-saMvara-nirjarA : uparyukta vivecana se spaSTa ho jAtA hai ki zrAtmA ke mArga kA prabala zatru karma hI hai / karmoM ne hI usake svarUpa ko anAdi kAla se kara rakkhA hai / isalie mumukSa ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha sarva prathama jAne ki karma aura jIva kA baMdhana kaise hotA hai ? navIna karma baMdha ko kaise rokA jA sakatA hai ? aura baMdhe hue karmoM se mukti kaise sambhava hai ? jaina darzana etadarthaM tIna sopAnoM kI yojanA prastuta karatA hai / ve haiM-Asrava, saMvara aura nirjarA | sarva prathama yaha Avazyaka hai ki jina I karmo ke saMyoga se yaha jIva baMdhana meM hai aura aneka prakAra ke kaSTa bhoga rahA hai, unake Agamana ko rokA jAya arthAt nae karmoM ke pravezadvAra para kucha pratibaMdha lage / karmoM ke grAgamana dvAra ko hI Asrava kahate haiM / "vaha dvAra jisake dvArA jIva meM sarvadA karma yugaloM kA Agamana hotA hai, jova kI ho eka zakti jise bhoga kahate haiN| vaha zakti zarIradhArI jIvoM kI mAnasika, vAcika aura kAyika kriyAoM kA sahArA pAkara jIva ko aura karma pudgaloM ko AkRSTa karatI hai, arthAt hama mana ke dvArA jo kucha socate haiM, vacana ke dvArA jo kucha bolate haiM aura zarIra ke dvArA jo kucha halana calana karate haiM, vaha saba hamArI ora karmoM ke Ane meM kAraNa hotA hai|" yahI kAraNa Asrava kahA gayA hai / kavi lakSmIcanda ne kahA hai ki jo sva svabhAva ko tyAgakara parabhAva ko grahaNa karatA hai, usako Asrava jAno : paM0 kailAzacandra zAstrI --- jainadharma, pR0 130 / 1.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda jo sa-sahAva caevi muNi parabhAvahi paraNei / so Asau jANehiM tuhu~ jiNavara ema bhaNei // 17 // (dohaNuvehA) kucha AcAryoM ne prAsrava ke do bheda kie haiM-dravyAsrava aura bhAvAsrava / Atmapradeza para pudgala kA Agamana dravyAsrava hai aura jIva meM rAga-dveSa Adi moha kA pariNAma bhAvAsrava hai| Asrava kA nirodha arthAt nae karmoM ke Agamana para roka saMvara hai| yaha saMvara hI nirjarA kA aura anukrama se mokSa kA kAraNa hotA hai| yadi nae karmoM ke Agamana ko na rokA jAe to jIva kabhI karmabaMdhana se mukta ho hI nahIM sktaa| lakSmIcanda ke anusAra jo sva-para ko jAna letA hai aura parabhAvoM kA parityAga kara detA hai, use saMvara kahate haiM : jo pariyANaiM appa paru, jo para bhAu caei / so saMvara jANevi tuhu~, jiNavara ema bhaNei // 16 // ___ ( dohApAhur3a) banArasIdAsa ne likhA hai ki AtmA ke ghAtaka aura Atma-anubhava se rahita, Asrava nAmaka padArtha mahA aMdhakAra ke samAna jagata ke sabhI jIvoM ko ghere hue hai| unako napTa karane ke lie jisakA prakAza sUrya ke samAna hai, jisameM sabhI padArtha pratibimbita hote haiM tathA jo AkAza pradeza ke samAna sabase alipta hai, use 'saMvara' kahate haiN| nae karmoM ke Agamana para pratibaMdha lagane ke sAtha hI sAtha yaha bhI Avazyaka hai ki purAne karmoM ko bhI naSTa kiyA jAya, kyoMki binA unake kSaya ke mukti sambhava nhiiN| baMdhe hue karmoM se jIva ke alaga hone ko 'nirjarA' kahate haiN| isa prakAra 'saMvara' dvArA nae karmoM ke Agamana para roka laga jAtI haiM aura nirjarA dvArA purAne karmoM kA nAza ho jAtA hai, taba jIva karma baMdhana se mukta ho jAtA hai| yaha mukti yA mokSa hI pratyeka jIva kA gantavya yA lakSya hai| ataeva mokSa prApti ke liye karmoM kA vinAza anivArya hai| mokSa: mokSa kA artha hai mukti athavA chuTakArA milanA arthAt jIva kA karma baMdhana se mukta ho jAnA hI mokSa hai| kintu mokSa yA nirvANa ke saMbaMdha meM sabhI darzana bhinna bhinna bAta kahate haiN| vaizeSika darzana AtmA ke guNoM kA vinAza hI mokSa mAnatA hai, usake anusAra buddhi, sukha,dukha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra Adi AtmA ke nau guNoM ke pUrNa uccheda kA nAma mokSa hai| bauddhoM ke anusAra dIpa nirvANa ke samAna citta santati ke prazAnta hone para mokSa kI sthiti A jAtI hai 1. banArasIdAsa - nATaka samayasAra ( saMvara dvAra) pR0 156 /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 SaSTha adhyAya pradIpasyeva nirvANa trimokSastasya cetasaH ( pramANa vArtikAlaMkAra 1 / 45 ) / jaina darzana karma bandhana se niSkRti ho mokSa mAnatA hai| saMcita karmoM kA vinAza aura nae karmoM ke Agamana para nirodha hone para AtmA mukta 'jAtA hai| Asrava kA saMvara hone para nirjarA kI sthiti AtI hai| AtmA meM sva-para kI viveka zakti samutpanna ho jAtI hai aura taba AtmA para padArthoM kA saMga tyAga karake alokAkAza meM svatantra aura nirmala rUpa se vicaraNa lagne lagatA hai-baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAm kRtsnakarma vipramokSo mokSaH (tatvArtha sUtra 1012 ) jaina AcAryoM ne AkAza ke do bheda svIkAra kiyA hai- lokAkAza aura alokAkAza | lokAkAza SaDadravyoM se yukta hai, kintu meM kevala nirmala, nirvikAra AtmA hI pahu~ca pAte haiM / bauddha mata AtmA ke astitva ko hI nahIM svIkAra karatA, isIlie vahA~ isa prakAra kI kalpanA kA prazna hI nahIM utthtaa| anya darzanoM meM bhI alokAkAza jaise tatva kI kalpanA nahIM milatI hai / vedAnta AtmA ko paramAtmA kA hI aMza mAnatA hai / unake anusAra yaha jIva mAyAgrasta hone ke kAraNa apane svarUpa ko bhUla gayA hai| mAyA kA AvaraNa bhaMga hone para AtmA apane aMzI brahma meM lIna ho jAtA hai / 'tattvamasi' kA yaha parijJAna athavA zrAtmA kA brahma meM tadAkAra honA hI vahA~ mokSa mAnA gayA hai| kintu jaina darzana na to AtmA ke guNoM kA vinAza hI mokSa kA kAraNa mAnatA hai aura na kisI dUsarI zakti meM AtmA ke vilaya ko hI mokSa mAnatA hai| usake anusAra AtmA meM hI paramAtmA banane kI zakti hai, kintu paudgalika padArthoM ke saMsarga meM par3akara vaha apanI zakti ko bhUla gayA hai| yadi karmoM kA vinAza ho jAya aura AtmA ke ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya, ananta sukha yAdi svAbhAvika guNa vikasita ho jAya to 'mokSa' kI sthiti grA jaaegii| isa prakAra AtmA kA paramAtmA kI koTi taka pahuMca jAnA hI mokSa hai / zrAtmA ke tIna paryAyoM kA vivaraNa pahale hI diyA jA cukA hai| prathama avasthA ajJAna kI avasthA hotI hai, jaba AtmA zarIra ke sukha duHkhoM ko apanA suHkha duHkha mAnatA hai, dvitIya avasthA (antarAtmA) meM AtmA meM sva-para viveka kI zakti paidA ho jAtI hai, kintu vaha pUrNavid yA pUrNajJAnI nahIM bana pAtA / tRtIya avasthA vaha hai, jaba AtmA karma ke baMdhana se mukta ho jAtA hai, usake sabhI guNa prakaTa ho jAte hai aura vaha paramAtmA vana jAtA hai / paramAtmAvasthA ho mokSa hai / paramAtma pada aura mokSa meM koI antara nahIM / eka hI avasthA ke ye do paryAyavAcI zabda haiN| yahAM para yaha vizeSa rUpa se dRSTavya hai ki vaizeSika darzana guNoM ke vinAza ko mokSa mAnatA hai, jaba ki ThIka usake viparIta AtmA ke guNoM ke pUrNa vikAsa meM hI jaina darzana mokSa kI avasthA svIkAra karatA hai / isa prakAra yahA~ mokSa kA tAtparya huA AtmA kA rAga-dveSAdi mohoM se chuTakArA pAnA / kutkutdAcArya ne likhA hai ki jo zrAtmA puNya pApa ke kAraNa zubha-azubha bhAvoM ko tyAga detA hai, paradravyoM kI icchA se virakta ho jAtA hai, aparigrahI vana jAtA hai, darzanajJAnamaya AtmA meM sthira hokara apane ko dhyAtA hai, bhAvakarma, nokarma ko raMca mAtra bhI sparza nahIM karatA hai, kevala eka
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda zuddha bhAva kA anubhava karatA hai, vaha svayaM darzana jJAnamaya hokara AtmA kA dhyAna karate karate thor3e hI kAla meM karma rahita AtmA yA mokSa ko prApta kara letA hai| ataeva mokSa prApti ke lie karmoM se chuTakArA pAnA sabhI AcAryoM ne anivArya mAnA hai| yogIndu muni ne 'yogasAra' ke aneka dohoM meM AtmA ko 'AtmadhyAna' aura 'karma nirodha' kA upadeza diyA hai| eka sthAna para jIva ko sambodhita karate hue yaha kahate haiM ki he jova ! yadi tU caturgati ke bhramaNa se bhayabhIta hai to parabhAva kA tyAga kara aura nirmala AtmA kA dhyAna kara, jisase tU mokSa sukha ko prApta kara sake : 'jai bahiu ca u-gai-gamaNA to parabhAva caehi / appA jhAyahi Nimmalau jima siva sukkha lahehi // 5 // (yogasAra, pR0 372 ) Apane Atma-sukha ko hI ziva sukha yA mokSa sukha mAnA hai| isI prakAra yogasAra ke dohA naM0 12, 13, 16, 25, 27, 36, 38, 56 aura 62 meM mokSa-sukhaprApti hetu karma-bandhana se niSkRti aura parabhAva kA tyAga Avazyaka batAyA gayA hai| mokSa ke liye kisI bAhaya upakaraNa kI bhI AvazyakatA nhiiN| basa, icchArahita hokara tapa kare aura AtmA kA AtmA se dhyAna kare to saMsAra ke AvAgamana se mukti mila jAtI hai : icchA rahiyau tava karahi appA appu muNehi / to lahu pAvahi parama gaI phuDu saMsAru Na ehi // 13 // (yogasAra, pR0 373 ) mokSa prApti ke lie kisI bAhya prayatna kI bhI AvazyakatA nahIM, kevala AtmA ko zuddha, sacetana, buddha, jJAnamaya jAna lenA hI mokSa kA kAraNa hai| AtmA ke uparyukta svabhAva kI jAnakArI karmoM ke vinAza se ho sambhava hai : 'suddha saceyaNu budhu jiNu kevala NANa sahAu / so appA aNudiNu muNahu jai cAhahu siva-lAhu // 26 // (yogasAra, pR0 376) 1. appANaM appaNo rubhidUNa dosu puNNapAvajogesu / dasaNaNANamhi dvido icchAvirado ya aNNahi // 18 // jo savvasaMgayukko jhAyadi appANamappaNo appaa| Navi kamma NokammaM cedA ciMtedi eyattaM // 18 // appANaM jhAyaMto dasaNaNANamatro annnnnnmshro| lahadi acireNa appANameva so kammaNimmukkaM // 186 // ( samayasAra, pR0 126)
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaSTha adhyAya 165 'paramAtmaprakAza' meM bhI kahA gayA hai ki yaha AtmA hI paramAtmA hai, kintu karma bandha ke kAraNa parAdhIna hokara dUsare kA jApa karatA hai, kintu jaba apane svarUpa kA parijJAna ho jAtA hai usa samaya yaha prAtmA ho paramAtmA bana jAtA hai|' jaba taka karma bandhana rahatA hai. jIva saMsAra bana meM bhaTakatA rahatA hai, duHkhoM ko sahana karatA rahatA hai, ataeva mokSa ke lie ApTa kamoM kA hanana atIva Avazyaka hai| Anandatilaka bhI nirvANa prApti ke lie do sAdhanoM kAhI nirdeza karate haiM -aSTakarmoM kA nAza aura AtmA ke svarUpa ko jaankaarii| prathama ke vinAza se dUsare kI jAnakArI hotI hai aura taba mokSa mila jAtA hai| ve kahate haiM ki he munivr| dhyAnarUpI sarovara meM amRta jala bharA hai, usameM snAna karake aSTa karma mala ko dho DAla, jisase nirvANa prApta ho sake : 'mANa sarovaru amiya jalu, muNiMvaru karai sarahANu / aThakarmamala dhovahiM aNandA re| NiyaDA pAhuM NivANu // 5|| vaha dUsare sthAna para kahate haiM ki AtmA saMyama zIla guNa samanvita hai, AtmA darzanajJAnamaya hai, AtmA hI sabhI prakAra kA vrata, tapa hai, AtmA hI deva aura gurU hai, isa bhAvanA se mokSa prApta ho jAtA hai : appA saMjamu sIla guNa, appA daMsaNu NANu / vau tau saMjama deu gurU ANandA te pAvahi NivvANu // 23 // apa paramAtmA kA vAsa zarIra meM : paramAtmA kA svarUpa kaisA hai ? usakI sthiti kahA~ hai? usakI prApti kaise sambhava hai ? ina viSayoM para bhI aneka prakAra ke matavAda aura siddhAnta pracalita haiN| lekina rahasyavAdI sAdhaka paramAtmA kI sthiti apane zarIra meM hI mAnatA hai| usakA vizvAsa hai ki brahma kA nivAsa zarIra meM hI hai, kintu ajJAnavaza hama usako jAna nahIM pAte / nirguNircA santoM kI vANiyA~ isI tathya kI ghoSaNA karatI haiN| upaniSadoM meM isI rahasya ko prakAza meM lAyA gayA hai aura jaina rahasyavAdI bhI brahma yA paramAtmA ko zarIra meM hI sthita ghoSita karate haiN| jaba ve yaha svIkAra kara lete haiM ki prAtmA hI paramAtmA hai, alaga se brahma nAmaka koI dUsarI zakti yA sattA nahIM, to yaha siddhAnta aura adhika 1. ehu ju apA so paramappA kamma visema jAyau jappA / jAyai jANai appe appA tAmai so ji deu paramappA // 174 // (paramAtma0, dvi0 mahA0, pR0 317) 2. pAvahi dukkhu mahaMtu tuhUM jiya saMsAri bhamaMtu / aTha vi kammaI piddalivi vacca hi mukkhu mahaMtu // 11 // (paramA0, dvi0 mahA0, pR0 263)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda spaSTa ho jAtA hai| vaha AtmA jo zuddha aura nirvikAra hone para alokAkAza meM sthita hotA hai, vahI isa deha meM bhI vidyamAna hai| yogIndu muni kahate haiM ki jo nirmala aura jJAnamaya paramAtmA siddhaloka meM basatA hai, vahI parabrahma zuddha, buddha svabhAva paramAtmA zarIra meM bhI rahatA hai, donoM meM bheda nahIM karanA cAhie : jehau Nimmalu NANamau siddhihi Nivasai deu / tehau Nivasai baMbhu paru dehahaM maM kari bheu // 26 // (paramA0, pra0 mahA0, pR0 33) zrI devasena kahate haiM ki jisa prakAra karmamala rahita jJAnamaya siddha bhagavAna siddhaloka meM nivAsa karate haiM, vaise hI isa deha meM parabrahma kA AvAsa hai| jisa prakAra siddha bhagavAna nokarma, (zarorAdi karma ) bhAvakarma (rAgadveSAdi) dravyakarma ( jJAnAvaraNAdi ) se rahita tathA kevala jJAna Adi guNoM se paripUrNa, zuddha, avinAzI, evaM parAvalamba rahita hai, vaise hI maiM huuN| nizcayanaya se maiM siddha hUM, zuddha hUM, anantajJAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNoM se pUrNa hUM, avinAzI hU~, dehapramANa hokara bhI asaMkhyAta-pradezI hU~ tathA sparza rasa gandha varNa aura krodha Adi kaluSatA se rahita hone ke kAraNa amUrtIka huuN| muni rAmasiMha ThIka kavIra kI hI bhASA meM kahate haiM ki 'ahuTha hAtha kI dehalI' meM arthAt 33 hAtha ke zarIra rUpI devAlaya meM nirvikalpa, nirvikAra, niraMjana deva kA AvAsa hai, nirmala hokara vahIM usako khojo : hattha ahuTThaha devalI vAlahaM NAhi pavesu / saMtu NiraMjaNu tahiM basai, Nimmalu hoi gavesu // 14 // (pAhuDadohA, pR0 28) kavi lakSmIcanda bhI kahate haiM ki zarIra rUpI devAlaya meM hI ziva kA vAsa hai, vaha anya kisI devAlaya meM nahIM rahatA hai, he mUrkha ! bhrama meM par3akara usako anyatra kyoM khojatA hai ? hattha ahuTTha ju devali, tahi siva saMtu muNei / mar3hA devali deu Navi, mullau kAhaM bhamei // 38 // (dohANuvehA) 1. tulanIya-ihaivAnta : zarIre somya sa puruSo // prazno0 6 / 2 / 2. malarahiyo NAnamao NivasaI siddhIe jAriso siddho| nArisazro dehatyo parayo baMbho muNebhavbo / 26 / / gokamma rahizro, kevala NANAi guNa samiho jo| so'haM siddho suddho Nicco ekko NirAlambo ||27|| siddho'haM suddho'haM aNataNANAi guNa samiddhehaM / dehapamANo Nicco asaMkhadeso amuttoya ||28 (devasena-tatvasAra)
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 167 banArasIdAsa cetana-bhUpa ko kAyA nagarI kA samrATa batAte haiN| unakA kahanA hai| ki jisa prakAra puSpa evaM phala meM sugandhi hotI hai, dUdha dahI meM ghI hotA hai aura kATha tathA pASANa meM agni hotI hai, usI prakAra zarIra meM AtmA kA nivAsa hai / paramAtmA hI zarIra meM rahane se pacendriya rUpa gA~va ko basAtA hai aura vahI nikala jAne para yaha gAMva ujar3a jAtA hai| 'ubvasa basiyA jo karai, basiyA karai ju suNNa' vAlA vAta guru gorakhanAtha ne bhI kahI thii| isI svara meM unhoMne kahA thA ki jisane bastI ko ujAr3a kiyA aura ujAr3a ko bastI banAyA hai, jo dharma aura adharma se pare haiM pApa aura puNya se anIya hai, maiM usakI vandanA karatA hUM / vastuta: 'kAma krodhAdi vikAroM kI raMgasthalI yaha kAyA hI sAMsArika dRSTi se bastI hai| ise chor3akara jaba yogI kA vitta usa zUnya niraMjana sthAna para pahuMcatA hai, jahA~ samasta indriyArtha tirohita ho jAte haiM. to yogI ujAr3a ko basAtA hai aura base hue ko ujAr3atA hai| kintu zarora sthita isa paramAtmadeva ko harihara Adi bhI sAdhAraNatayA nahIM jAna pAte Atmadeva ke jJAna ke lie paramasamAdhi rUpI tapa kI apekSA hai paramasamAdhi ke tapa dvArA paramAtmA kA darzana aura anubhava kiyA jA sakatA hai, anya kisI prasAdhana dvArA nahIM :-- 3 1 dehi vasaMtu vi hari haravi jaM ajja vi Na muganti / parama samAhi taveNa vie so paramapsu bhayanti ||42 || ( paramAtmaprakAza, pra0 mahA0, pR0 46 ) eka brahma ke aneka nAma : AtmA paramAtmA ke svarUpa kathana se spaSTa ho jAtA hai ki jo piNDa meM hai, vahI brahmANDa meM hai-- 'joi joi piNDe soi brahmaNDe / ' java zarIra sthita AtmA hI brahma hai taba use kisI bhI nAma se kyoM na pukAreM, usake guNa yA svabhAva meM koI antara nahIM mAtA nAma bheda guNa-bheda nahIM paidA kara sktaa| isIlie kisI bhI sampradAya kA sAdhaka paramAtmA ke nAma vizeSa para haTha nahIM karatA / 1. kAya nagariyA bhItara cetana bhUpa / karama ra lipaTA yala uyoti svarUpa // 5 // ( banArasI vittA, pR0 227 ) 2. jyoM suvAsa phala phUla meM, dahI dUdha meM ghItra | pAvaka kATha pANa meM, tyoM zarIra meM jIva // (banArasI 0143 ) 3. kAma krodha vikAramArabhari siMhAspAsmanA, zani niraMjane ca niyataM didhAtmAdan / itthaM zunyamapanayati yo pUrNa ma dharmAdharmavitam tamanizaM vaMde paraM yoginam // (AcArya hajArI prasAda dvivedI madhyakAlIna dharma sAdhanA 046 'uddhRta ) se
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda usakA to vizvAsa rahatA hai ki paramAtmA ko kisI nAma se ho kyoM na pukArA jAya, usakA tAtparya eka akhaNDa, avinAzI, aja brahma se hogaa| jaina sAdhakoM ne bhI nAma bheda kI saMkIrNatA ko svIkAra nahIM kiyA hai| unhoMne to mukta kaNTha se ghoSaNA kI hai ki jo nirvikalpa paramAtmA hai, vahI ziva hai, brahmA, viSNu hai| use kiso nAma se kyoM na pukArA jAya, hai vaha eka, advitIya / use jina kaho yA niraMjana, buddha kaho yA ziva, usake guNa yA svabhAva meM koI antara nahIM aataa| yogIndu muni isIlie paramAtmA aura niraMjana meM koI antara nahIM samajhate / niraMjana arthAt aMjana rahita, mala rahita / jo aMjana rahita hogA vahI to paramAtmA hogaa| yogIndU muni kahate haiM ki jisake na koI varNa hai, na gandha; na rasa, na zabda, na sparza tathA jo janma-maraNa se pare hai usI kA nAma niraMjana hai| jo na krodha karatA hai, na moha, jisake na mada hai na mAyA mAna aura jisake na koI sthAna hai, use niraMjana smjho| jo na puNya-pApa karatA hai aura na harSa viSAda ke moha meM phaMsatA hai, jisameM eka bhI doSa nahIM hai, use niraMjana kahate haiM : 'jAsu Na varaNa Na gandhu rasa jAsu Na sardu Na pAsu / jAsu Na jammaNu maraNa Navi NAu NiraMjaNu tAsu // 16 // jAsu Na kohu Na mohu mau jAsu Na mAya Na mANu / jAsu Na ThANa Na mANu jiya so ji NiraMjaNa jANa // 20 // atthi Na puNNa Na pAu jasu asthi Na harisu visaau| atthi Na ekku vi dosu jasu so ji NiraMjaNu bhAu // 21 // (paramAtmaprakAza, pra0 mahA0 pR0 28) yahI nahIM 'yogasAra' meM vaha aura Age bar3ha jAte haiN| vaha kahane lagate haiM ki AtmA hI saba kucha hai, vahI deva hai, vahI gurU hai, vahI arhata hai, vahI ziva hai, vahI jina hai, vahI siddha hai vahI muni hai, vahI AcArya aura upAdhyAya hai| AtmA hI ziva hai, zaMkara hai, viSNu hai, rudra hai, buddha hai, jina hai, Izvara hai, brahmA hai aura ananta hai : arahantu vi so siddha phuDu so Ayariu viyANi / so uvamAyau so ji muNi NicchaI appA jANi // 104 // so siu saMkara viNahu so so rudda vi so buddha / so jiNa Isaru baMbhu so so aNaMtu so siddha // 10 // (yogasAra, pR0 364) lekina isakA tAtparya yaha nahIM ki jaina muniyoM ko avatAravAda meM vizvAsa thaa| kabIradAsa tathA anya sAdhakoM ke samAna jaina kaviyoM ne bhI avatAravAda kA khaMDana kiyA hai| janma jarA maraNa se pare paramAtmA avatAra le bhI kaise sakatA hai ? jisakA janma yA avatAra hotA hai, usakI mRtyu avazyaMbhAvI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 hai aura jo maraNazIla hai, vaha avinAzI nahIM / jo avinAzI nahIM, vaha paramAtmA nahIM ho sktaa| isaliye jaina sAdhaka jaba rAma kA nAma letA hai to isakA tAtparya dazaratha putra nahIM, buddha kA nAma letA hai to isakA tAtparya zuddhodana kA putra nahIM, jaba zaMkara kA nAma letA hai to isakA tAtparya kailAzavAsI ziva nhiiN| kabIradAsa ke samAna "unakA niraMjana deva vaha hai jo sevA se pare hai, unakA 'viSNu' vaha hai jo saMsAra rUpa meM vistRta hai, unakA rAma vaha hai, jo sanAtana tatva hai, gorakha vaha hai jo bhyAna se gamya hai, mahAdeva vaha hai jo mana ko jAnatA hai| ananta haiM usake nAma, aparaMpAra hai usakA svarUpa / "" vastutaH brahma aura usakA svarUpa akathya aura avarNya hai| bhakta aura saMtajana apanI suvidhA ke lie usako eka kalpita saMjJA de dete haiN| hama yaha bhI kaha sakate haiM ki jo sAdhaka paramAtmA ke jisa rUpa kA anubhava kara pAtA hai usakA vaisA hI varNana karane lagatA hai, kintu isase usakA pUrNa citra upasthita ho nahIM paataa| vAstava meM vaha anirvacanIya hai| saMta Anandaghana isI tathya ko spaSTa karate hue kahate haiM ki jo merA ( paramAtmA kA) nAmakaraNa kara sake, vaha parama mahArasa kA svAda prApta kara sakatA hai / maiM na puruSa hUM aura na strI; na merA koI varNa hai na jAti; maiM na laghu hUM na bhArI; maiM zItoSNa bhI nahIM hUM; na maiM dIrgha hUM na choTA maiM kisI kA bhAI, bhaginI yA pitA-putra bhI nahIM hUM; zabdAdi se bhI maiM pare hUM merA koI veSa nahIM; maiM kisI kArya kA kartA bhI nahIM; maiM rasa, gaMdha vihIna hUM, ataeva 'darasana - parasana' kA bhI koI prazna nahIM utthtaa| merA svarUpa hai cetanamaya : SaSTha adhyAya hamArI / soI parama mahArasa cAkhai / nA hama puruSa nahIM hama nArI, varana na bhA~ti jAti na pA~ti na sAdhana sAdhaka, nA hama laghu nahIM bhArI // nA hama tAte nA hama sIre, nA hama dIrgha na choTA / nA hama bhAI nA hama bhaginI nA hama bApa na dhoTA // nA hama manasA nA hama sabadA, nA hama tana kI dhrnnii| nA hama bhekha bhekhaghara nAhIM, nA hama karatA nA hama darasana nA hama parasana, rasa na gandha kachu nAhIM / Anandaghana cetanamaya marati, karaNI // avadha nAma hamArA rAkhe sevaka jana yAMta jAhIM // 26 // 1. AcArya hajArI prasAdavivekabIra 166 ( Anandaghana bahottarI, pR0 366 )
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda bhaiyA bhagavatIdAsa ne 'Izvara nirNaya pacIsI' meM avatAravAda kA khaNDana kiyA hai| unhoMne likhA hai ki Izvara-Izvara sabhI kahate haiM, kintu Izvara ko koI pahacAnatA nhiiN| Izvara kA darzana to kevala samyakdRSTi vAlA puruSa hI kara sakatA hai / viSNu, mahAdeva yA kRSNa Izvara nahIM ho sakate : Izvara Izvara saba kahaiM, Izvara lakhai na koya / Izvara to so hI lakhai, jo samadRSTI hoya // 2 // X jo pAlaka saba sRSTi ko, viSNu nAma bhUpAla / so mArayo ika bAna tai, prAna taje tatakAla // 20 // mahAdeva vara daitya ko dIno hoya dayAla / Apana puna bhAjata phira tho, rAkhi lehu gopAla // 21 // jinako jaga Izvara kahai, te to Izvara nAhiM / / ye hai Izvara dhyAvate, so Izvara ghaTa mAhiM / / 22 // Izvara so hI AtmA, jAti eka hai tnt| karma rahita Izvara bhae, karma sahita jaga janta // 23 // (brahmavilAsa-Izvara nirNaya pacIsI, pR0 256) Anandaghana ne bhI brokatA kA pratipAdana kiyA hai, kintu avatAravAda kA niSedha kiyA hai| unakA kahanA hai ki rAma kaho yA rahamAna, kRSNa kaho yA mahAdeva, pArzvanAtha kaho yA brahmA, brahma eka hai| usI ke ye aneka nAma haiN| jisa prakAra miTTI ke aneka pAtroM meM mRttikA rUpa meM eka hI tatva kA astitva rahatA hai usI prakAra eka akhaNDa brahma ke aneka nAma rUpa kalpita kara lie jAte haiM / vastutaH jo jina pada meM ramaNa karatA hai vahI rAma hai, jo ( rahama ) dayA karatA hai vahI rahamAna hai, jo karmoM kA karSaNa karatA hai vaha kRSNa hai, jo nirvANa prApta .kara cukA hai vahI mahAdeva hai, jo brahmarUpa ko sparza karatA hai vaha pArzvanAtha hai, jo brahma ko jAna letA hai vahI brahmA hai| eka cetana AtmA hI vividha nAmadhArI hai| rAma kaho rahamAna kaho kou, kAna kaho mahadeva rii| pArasanAtha kaho kou brahmA, sakala brahma svayameva rii| bhAjana meda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taiseM khaNDa kalpanA ropita, Apa akhaNDa sarupa rii| nija pada ramai rAma so kahie, rahima karai rahimAna rii| karase karama kAna so kahie, mahAdeva nirvANa rii| parase rUpa pArasa so kahie, brahma cinheM so brahma rii| iha vidha sAgho Apa aAnandaghana, cetanamaya nikarma rI / / 67 // (Anandaghana bahottarI, pR0 388)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya 171 brahmAnubhUti janita Ananda : brahmAnubhUti janita Ananda anirvacanIya hotA hai / vaha gUMge kA gur3a hai | jo usakA anubhava karate haiM, vahI jAna pAte haiM, dUsaroM para usakA varNana nahIM kiyA jA sakatA / 'sayanA vayanA' bhale hI usakA koI saMketa kara de / vastutaH vaha vANI kA aviSaya hai / isIlie kAvya meM usakI vyaMjanA kI jAtI hai| hA~, yaha avazya hai ki indriyajanya sukhoM se vaha mUlataH bhinna hotA hai / sAMsArika sukha yA indriyajanya sukha kSaNika hote haiM, pariNAma meM duHkhadAyI hote haiM, kintu atIndriya sukha yA brahmAnanda zAzvata aura sthAyI hotA hai / sAMsArika sukha se usakI tulanA hI nahIM kI jA sakatI / yogIndu muni kahate haiM ki ziva darzana meM jo sukha prApta hotA hai, vaha anyatra tInoM lokoM meM nahIM prApta ho sktaa| yahI nahIM muni nijAtmA kA dhyAna karate hue, jisa prApta hote haiM, indra koTiyoM deviyoM meM ramaNa karatA huA bhI usa mukha ko nahIM ko prApta kara pAtA : jaM siva daMsaNa parama-suhu pAvahi mAgu karantu / taM suhu bhuvaNi vittha gavi bhellivi deu antu // 116 // jaM muNi lahai aNantu suhu giya appA phAyantu / taM suhu indu vi vi lahai devihiM koDi ramantu // 117 // (paramAtmaprakAza, pra0 mahA0, pR0 118- 116 ) 'dohA pAhuDa' meM muni rAmasiMha bhI ThIka yahI bAta kahate haiM : -- jaM suhu visayaparanmuhau yi appA phAyantu / taM suhu indu viu lahai devihiM koDi ramantu // 3 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya mokSa athavA paramAtma-pada prApti ke sAdhana pichale adhyAya meM AtmA aura usake svarUpa kA spaSTIkaraNa ho cUkA hai / yaha bhI spaSTa ho gayA hai ki pratyeka rahasyadarzI sAdhaka kA lakSya brahmAnubhUti athavA paramAtma-pada prApti hai / karmoM ke vinAza se hI Atma svarUpa kA parijJAna sambhava hai / kintu karmoM se niSkRti kaise prApta hotI hai aura sAdhaka ko apane lakSya taka pahuMcane ke lie kina-kina mArgoM kA avalamba lenA par3atA hai tathA kina-kina vastuoM kA parityAga karanA par3atA hai ? athavA santoM aura muniyoM ne brahmAnanda kI prApti ke lie kina mArgoM kA nirdeza kiyA hai ? isakA adhyayana bhI Avazyaka hai| pratyeka rahasyavAdI cAhe vaha jaina muni ho yA bauddha siddha, nAtha yogI ho yA nirguniyA~ santa, lagabhaga eka hI prakAra kI bAta karatA hai / bhale hI usakI zabdAvalI meM antara rahA ho, bhale hI usake sampradAya kI katipaya apanI mAnyatAeM rahI hoM, kintu mUla svara sabhI kA eka prakAra kA hai / isa dRSTi se jaina kAvya kA adhyayana karane se vidita hotA hai ki unhoMne sAdhanA mArga ke lie do prakAra ke tatvoM para vizeSa jora diyA hai- sAMsArika padArthoM, viSaya sukhoM Adi kA parityAga arthAt niSedhAtmaka tatva aura ratnatraya kI upalabdhi, gurU kA mahatva - jJAna, citta zuddhi para jora Adi vidheyAtmaka tatva / niSedhAtmaka tatva sAMsArika padArthoM kI kSaNikatA kA jJAna : sAmAnya sthiti meM prANI ajJAna kI nidrA meM sote rahate haiM / sAMsArika padArthoM aura sambandhoM ko hI sthAyI aura cirantana mAna lete haiM / dhana aura
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya 173 parijana ke moha meM aneka prakAra ke puNya-pApa karate rahate haiN| sAdhaka ko sarva prathama bhautika padArthoM kI kSaNabhaMguratA, sAMsArika sambandhoM kI avAstavikatA evaM anityatA kA jJAna Avazyaka hai| jaba use yaha vizvAsa ho jAtA hai ki dhana parijana kI cintanA se klezoM kI vRddhi hI hotI hai, karmoM kA jaJjAla bar3hatA hI jAtA hai aura AtmA bandhana meM phaMsatA hI jAtA hai, to vaha inake sahaja svabhAva ke prati jAgarUka hokara, inase dUra haTane kI ceSTA karatA hai| inako avarodhaka tatva jAnakara, inase mukti kI kAmanA karatA hai| vaha prapaJca viyogI banane kI ceSTA karatA hai| adhyAtma patha kA yaha prathama sopAna hai| sabhI jaina kaviyoM meM isa prakAra ke udgAra milate haiM, jinase unake virAga kA patA calatA hai| svAmI kAtikeya ne nobhA' ke 'adhra vAnaprekSA' nAmaka adhyAya meM sAMsArika padArthoM kI kSaNabhaMguratA kA jItA jAgatA citra upasthita kiyA hai| vAstava meM, saMmAra meM jo utpanna hayA hai, usakA vinAza avazyambhAvI hai, janma ke sAtha maraNa, yuvAvasthA ke mAtha vRddhAvasthA aura prApti ke sAtha vinAza abhinna rUpa se saMyukta haiN| parijana, svajana, putra, kalatra, sumitra, lAvaNya, gRha, godhana Adi nae megha ke samAna caJcala evaM asthira haiN| samasta indriyoM ke viSaya tar3itavat capala haiN| bandhu-vAndhavoM kA saMyoga mArga meM pathikoM ke milana ke samAna asthAyI hai| svayaM apane zarIra ko sundara banAne kA cAhe jitanA prayatna kiyA jAya, svastha rakhane ke cAhe jo upAya kie jAe~, eka na eka dina vaha kacce ghar3e ke samAna phUTa jaaegaa| phira jala budabudavat dhana, yauvana aura jIvana ke prati moha kyoM? isIlie yogIndu muni kahate hai ki isa saMsAra ko tU apanA gRhavAsa na samajha, yaha pApa kA nivAsa sthAna hai| yamarAja ne ajJAnI jIvoM ke bA~dhane ke lie, aneka pApoM se maNDita majabUta bandIghara banavAyA hai| jisa saMsAra meM zarIra bhI apanA nahIM hai, usameM anya padArtha apane kaise ho sakate haiM ? ataeva putra, strI, vastra aura AbhUSaNa Adi kA parityAga kara mokSa mArga kA anusaraNa kro| Akhira isa zarIra se moha hI kyA? mRtyUparAnta yadi miTrI meM gAr3a diyA jAya, to sar3akara durgandhi kare aura yadi jalA diyA jAya to 1. jamma maraNeNa samaM saMpajjai jubvaNaM jarAsahiyaM / lacchI viNAsasahiyA iya savvaM bhaMguraM muNaha // 5 // asthirarariyaNa sayaNaM putta kalattaM sumatta lAvaeNaM / giigohaNAi savvaM NavaghaNavideNa sAritthaM / / 6 / / muradhaNutaDiva cavalA iMdiya viyA subhiccavaggAya / diDapaNDA savve turaya gaya rahabara dIyaH // 7 // (kArtikeyAnuprekSA) ghaTa vAsau mA jANi jiya dukkiya vAsau ehu / pAsu kayaMteM maMDiya u avicalu hissaMdehu // 144 / / dehu vi jitya Na appaNau tahiM apaNau kiM aNNu / para kAraNi maNa guruva tuhu~ sivasaMga vu avagaeNu / / 145 / /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ duSTa kSAra rUpa meM pariNata ho jAya / isIlie yogIndu muni zarIra ko vyakti ke samAna samajhate haiM, jisako aneka prakAra se susajjita rakhane kA prayatna kiyA jAtA hai, tailAdi se jisakA mardana kiyA jAtA hai, vividha prakAra ke zRGgAra kie jAte haiM, sumiSTa AhAra se paritRpta kiyA jAtA hai tathApi vaha antata: dhokhA dehI detA hai|' muni rAmasiMha ne 'dohApAhur3a' ke dohA naM0 8, 9, 10, 11, 12, 13, 18, 22 Adi meM isI rahasya kA udghATana kiyA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa kahate haiM ki sAMsArika kArya usa dhUmra samUha ke samAna asthira haiM, jo pavana ke saMyoga se vilIna ho jAte haiM; sAMdhya kAlIna aruNimA ke samAna kSaNika haiM, jo dekhate-dekhate vilIna ho jAtI hai; svapnAvasthA meM prApta samrAT-pada ke samAna mithyA haiM, indradhanuSa ke samAna capala haiM, sUrya razmi ke sparza mAtra se samApta hone vAlI prosa vindu ke samAna haiM / ataeva unake prati moha evaM prasakti kyoM ? Anandaghana ko to bahuta hI duHkha aura Azcarya hotA hai ki prANI mAnava yoni prApta karane mAtra se hI apane ko kRtArtha mAna letA hai aura suta, banitA, yauvana tathA dhana ke mada meM apane ko itanA bhUla jAtA hai ki garbhajanya kaSToM kA smaraNa taka nahIM AtA, svAnavat sAMsArika saphalatAoM ko hI satya mAna letA hai, megha chAyA meM Ananda manAne lagatA hai aura isa bAta kI bhI cintA nahIM karatA ki eka dina kAla usI prakAra se gardana pakar3a legA, jaise nAhara bakarI ko caTa kara jAtA hai / isIlie ve kahate haiM ki 're pAgala ! tU kyoM so rahA hai, aba bhI kyoM nahIM jAga jAtA / aJjali grahIta jala ke samAna pratyeka kSaNa Ayu ghaTatI calI jA rahI hai, devandra, narendra aura nAgendra sabhI kAla kavalita ho jAte haiM, isalie raMka rAjA meM bheda kA prazna hI nahIM uThatA bhava- jaladhi meM bhagavadbhakti hI eka mAtra dRr3ha naukA hai, ataeva isI mAdhyama se zIghrAtizIghra pAra jAne kI ceSTA karanI caahie| 1. uccali copaDi cihna kari dehi su-miTThAhAra / dehahaM sayala Nirattha gaya jimu dujaNi uvayAra || 148 || 2. dhUmana ke dhaurahara dekha kahA garva karai, 3. ye to china mAMhi jAhiM pauna parasata hI / saMdhyA ke samAna raMga dekhata hI hoya bhaMga, dIpaka pataMga jaise kAla garasata hI // supane meM bhUpa jaise, indradhanurUpa jaise zrIsa bUMda dhUpa jaise dure darasata hI / aisoI bharama saba karma jAlavargaNA ko, tAmeM mUr3ha magna hoya marai tarasata hI // 17 // ( brahmavilAsa, puNya pacIsikA, pR0 5 ) kyA sovai uTha jAga bAure / aMjali jala jyUM zrAyu ghaTata hai, deta pahariyA ghariya ghAu re iMda caMda nAginda muni cale, ko rAjA pati sAha rAu re / I
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya 175 viSaya sukha kA tyAga: jaba saMsAra kI pratyeka vastu kSaNika hai, pratyeka sambandha asthAyI hai, to viSayajanya sukha sthAyI aura zAzvata kaise ho sakate haiM ? muDhAtmA ko isakA jJAna nahIM rahatA ki jina vipaya sukhoM kI lAlasA meM vaha apanA amUlya jIvana naSTa kara rahA hai, ve hI antataH duHkhadAyI hoMge, bhale hI thor3e samaya ke lie unase Ananda mila jaay| vipaya sukhoM meM rati to apane kaMdhe para kulhAr3I mArane ke sadRza hai : visaya sukkhu dui divahaDA puNu dukkhahaM parivADi / bhullau jIva ma vAhi tuhu~ appA khaMdhi kuhADi // 17 // (pAhudohA) viSaya vAsanA se kabhI bhI tRpti nahIM ho sktii| kahIM khArA jala pIne se pyAsa bujhatI hai ? viSaya sukha pariNAma meM duHkhadAyI bhI hote hai, kintu viSayI phira bhI usameM Ananda hI mAnatA hai, jaise svAna apanI hI asthi se bahate hue rakta ko cATakara Ananda kA anubhava karatA hai| vipaya phala aura viSa phala samAna haiM, jo khAne meM mIThe, kintu prANa haraNa karane vAle hote haiN|' paMcendriya niyantraNa ataeva sAdhaka ko sarvaprathama paMcendriyoM para niyantraNa prApta karanA Avazyaka hai| jaba taka jIva indriyoM ke vaza meM rahegA, taba taka mokSa patha para agrasara hI nahIM ho sakatA / yahI nahIM paMcendriyA~ hI vinAza kA kAraNa hotI haiN| paMcendriya kyA, eka indriya hI prANI ko naSTa kara detI hai| machaliyAM rasanA ke svAda ke kAraNa apanA jIvana saMkaTa meM DAla letI hai, bhramara rasa pAna karane ke lobha se hI rAtri meM kamala meM baMdha jAte haiM, nAda ke vazIbhUta ho maga apane jIvana kI prAhati de dete haiM aura pataMga dIpaka ke sneha meM bhasma ho jAtA hai| jaba eka-eka indriya ke kAraNa jIvoM kA vinAza ho jAtA hai to pA~coM indriyoM ke vaza meM rahane bhamata bhamata bhava jaladhi pAya ke bhagavana ni mubhAu nAure / kahA vilaMba karai aba baure tari bhava jalanidhi pAra pAu re / Anandaghana cetanamaya mUrati, suddha niraMjana deva dhyAu re // 1 // (aAnandadhana bahottarI, pR0 356) viSayana sevata dukha bhalaI sukha tumhArai jAnu / asthi cavata nija rudhira te, jyayaM sacu mAnata svAna / / 7 / sevata hI ju madhura viSaya, karue hohiM nidAna / viSa phala mIThe khAta ke, aMtahi harahiM parAna // 12 // (rUpacanda-dohA paramArtha )
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlA surakSita kaise raha sakatA hai ? isalie paMcendriya rUpI karabha ko svata: vicaraNa karane ke lie svatantra rUpa se nahIM chor3a denA cAhie, anyathA vaha viSaya vana meM carate hue jIva ko saMsAra meM hI paTakatA rahegA / citta-rUpI bandara ke capala hone se hI vyakti zuddhAtmA kI anubhUti nahIM kara pAtA, isIlie dhyAna kI gati bhI viSama batAI gaI hai| yogIndu muni isIlie usa saMta kI bali jAte haiM jo viSayoM kA svataH parityAga kara detA hai / gaMje sira kI prazaMsA kyoM kI jAya vaha to daiva se hI muMDita haiM / jo vidyamAna viSayoM kI upekSA karake bItarAga mArga kA anusaraNa karate haiM, ve zraddhA ke pAtra haiM / kintu jisake pAsa kucha sAmagrI hai hI nahIM, phira bhI usakA abhilASI ho rahA hai, vaha nindya hai / ' indriyoM se jo sukha milatA bhA hai, vaha parAdhIna hai, bAdhA sahita hai, nAza hone vAlA hai, pApabaMdha kA kAraNa hai, caMcala hai, ataeva duHkharUpa hai / aura phira jaba jIva paMcendriyoM ke neha meM par3a jAtA hai taba use apane svarUpa kI cintA bhI nahIM rahatI hai / rahe bhI kaise ? jo zatru se mila gayA, vaha svajanoM kI hita cintA kaise kara sakatA hai ? 3 mana : mana ko pAMco indriyoM kA nAyaka mAnA gayA hai / cakSu, zrotriya, prANa, rasanA tathA tvacA paMcendriya haiM / ye rUpa, zabda, gaMdha, rasa tathA sparza ke dvArA viSaya sukha 'meM jIva ko pha~sAe rakhatI haiM / kintu mana inakA bhI nAyaka mAnA gayA hai / mana dvArA hI ye saMcAlita hotI haiM / yadi mana para niyantraNa prApta ho jAe to anya indriyA~ svataH vazIbhUta ho jAtI haiN| mana kI hAra se hI hAra aura mana ko jItane se hI jIta hai / isalie kabIra Adi saMto ne tathA siddhoM aura nAtha paMthI yogiyoM ne mana ke niyantraNa para vizeSa jora diyA hai| jaina kaviyoM dvArA bhI mana ko sabase bar3A zatru mAnA gayA hai aura usako vaza meM karane para jora diyA gayA hai / yogIndu muni kahate haiM ki pAMca indriyoM kA svAmI mana hai, jo ki rAgAdi - vikalpa - rahita - paramAtmA ko bhAvanA se vimukha hokara viSaya 1. 2. 3. saMtA viSaya ju pariharai bali kijjauM hauM tAsu / soM daiveNa ji mu~Diyau sIsu khaDillau jAsu || 136|| ( paramAtma0, dvi0 mahA0, pR0 283 ) saparaM bAdhAsahidaM baMdha kAraNaM visamaM / jaM iMdie, hiladdhaI taM sokkhaM dukkhametra tathA / / 106 // ( kundakunda 0 --pravacanasAra ) paMcahi bahiru NeDau hali sahi laggu piyassa / tAmu Na dIsai AgamaNu jo khalu miliu parassa !!45|| ( pAhur3adohA )
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya mukhoM meM bhaTakatA rahatA hai| anAva imako vA meM krii| isake vazIbhUta hone para anya indriyA~ bhI Apake adhIna ho jAyeMgI. kyoMki vRkSa kI jar3a ke naSTa ho jAne para patte nizcaya hI bhUkha jAte haiN|' jaina prAcAryoM ne prAya: mana ko kabhakI upamA dI hai| mana rUpI karabha ko vipaya-valihI rucikara hotI hai| vaise to kabIra Adi saMtoM meM bhI mana-karabha kArUpaka mila jAtA hai, kintu jaina kaviyoM ne usakA atyadhika prayoga kiyA hai| muni gasiMha ne dotrApAr3a meM sthAna-sthAna para mana ko karabha kahA hai| isI AdhAra para DAla hIgalAla jaina ne unako rAjamana kA nivAsI hone kA anumAna kara liyA hai| kintu kevala muni rAmasiMha ne hI nahIM, apitu aneka jaina aura jainetara kaviyoM meM isa prakAra kA rUpa mila jAtA hai| yogIndra muni ne paramAtmaprakAga' meM 'mana' ko karabha kahA hai| bhagavatIdAma aura brahmadIpa nAmaka hindI jaina kaviyoM ne manandrA ' nAmaka svatantra granyoM kI racanA hI kI hai, jinameM mana rUpI karabha ko vipaya velina carane kA upadeza diyA gayA hai| brahmadoSa kahate haiM ki he mana rUpI karabha ! tu bhava vana meM vicaraNa mata kara kyoki vahAM aneka viSa baliyAM lagI huI haiM, unako khAne se tujhe bar3A ho kaSTa hogaa| isI bhava bana ke kAraNa tujhe nAnA yoniyoM meM bhramaNa karanA paDanA hai| muni rAmasiMha kahate haiM ki re mana rUpI karabha / indriya viSayoM ke sUkha me rati mata kara, inase zAzvata sukha nahIM milatA hai, ataeva unako atizIghra hI chodd'| dUsare sthAna para vaha mana ko hAthI kI umA dete hae kahate haiM ki ima mana rUpI hAthI ko vidhya kA ora jAne se roko, kyoMki vahAM jAkara vaha zIla rUpI vana ko bhaga kara degA aura phira saMsAra meM pdd'egaa| 1. pacahaM NAyaku vabhikarahu jega hani vAma arANa / mUla vigahA taru-varaha avanai mukAhiM parAga / 140 // (parama:0, dvi0 maha, pR0285) 2. mana karahA bhava bani mA cagi, tadi vipa vararI bahUna / naMha caraMtahaM bahu dumbumAu, taba jAnahi gI mIta || mana0 1 // are paMca payAraha ta haliu, nagya nigoda majhArI re| tiriya tane dukha te mahe, nara mura joni majhArI re / / mana0 "2 // (mana karahArasa) 3. are magA kara ha ma rai karahi iMdipavimaH muheNa / mukkhu giraMtara jehi gavi muccahi te vi svaNeNa ||6|| ammiya ihu maNu hasthiyA vijhahaM jaMtau vAri /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana ke niyantraNa se sAdhaka apane lakSya meM saphala ho jAtA hai / viSaya kaSAyoM se jaba mana virata ho jAtA hai to anya AyAsa kI AvazyakatA nahIM rahA jAtI / jIva mala yA vikArahIna ho jAtA hai aura niraJjana deva kA anubhava karane lagatA hai / isIlie karabha ko jItane kA prayatna karanA cAhie, jisa para car3ha kara zreSTha muni gamanAgamana se mukta ho jAte haiN|' phira kisI tantra mantra yA bAhya anuSThAna kI avazyakatA hA nahIM raha jAtI / kintu jaba taka mana rUpI darpaNa malina hai, taba taka asthira jala meM mukha ke samAna Atmadeva kA darzana kaise sambhava hai ? bhaiyA bhagavatIdAsa 'mana battIsI' meM kahate haiM ki maiMne isa saMsAra meM mana se adhika zaktizAlI dUsarA nahIM dekhaa| tInoM lokoM meM kisI bhI sthAna para isako jAne meM vilamba nahIM lagatA / mana dAsoM kA dAsa hai aura samrAToM kA bhI samrAT hai / mana kI kahAnI ananta hai / mana atIva capala hai, vividha karmoM kA kartA hai / ataeva mana ko binA jIte mukti kaise sambhava hai ? mana indriyoM kA rAjA hai, use jo parAjita kara de use hI mokSa sukha prApta ho sakatA hai, isameM jarA bhI saMdeha nahIM, kyoMki jaba mana paramAtmA ke dhyAna meM lIna ho jAtA hai, taba indriyA~ nirAza ho jAtI haiM aura grAtmA yA brahma apanA prakAza karane lagatA hai / isalie jaba taka mana vaza meM na ho jAya, taba taka mUMDa-muMr3Ane se koI lAbha nahIM, mandira meM rahanA alAbhakara hai aura gaMgA snAna phaladAyaka nahIM ho sakatA : 'mana so balI na dUsaro, tIna loka meM phirata hI dekhyoM ihi saMsAra | jAta na lAgai bAra ||8|| mana dAsana ko dAsa hai, mana bhUpana ko bhUpa / mana saba bAtani yogya hai, mana kI kathA anUpa // // mana caMcala mana capala ati, mana bahu karma kamAya / mana jIte bina AtamA, mukti kaho kima pAya || 12 || mana indrini ko bhUpa hai, tAhi karai jo jera / so sukha pAvai mukti ke, yAme kachU na phera ||14|| jaba mana gUMtho dhyAna meM, indriya bhaI nirAza / taba iha Atama brahma ne, kIne nija parakAza ||15|| 1. ajju jiNijjai karahulau lai paI deviNu lakkhu / jitthu caDe viNu paramamuNi savva gayA gaya mokkhu // 111 // (paDadohA ) 2. darapana kAI athira va mukhadIme nahiM koya | mana niramala thiravina bhae, Apa darama kyoM hoya // 26 // ( dyAnatarAya - dharma vilAsa --adhyAtmapaMcAsikA, pR0 161 )
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ satama adhyAya kahA muDAe muMDa, basa kahA mttttkaa| kahA nahAe gaMga, nadI ke taTTakA / kahA kathA ke mune. vacana ke paTTakA / jo basa nAhI tohi, paserI aTThakA // 26 // brahma vinAma, manabattIsI, pR. 257) bAhya anuSThAna : bhAratIya cintAdhArA ke prArambha me hI do pravRniyAM pradhAna rUpa se pAI jAtI haiM, jisameM eka karmakANDavahala evaM bAhya AcAra kI samarthaka rahI hai aura dUsarI bAhya anuSThAna kI apekSA Antarika muddhi meM vizvAsa karatI rahI hai| vaidika yajJa yAjanoM aura hisaka battiyoM kA viraMdha upaniSadoM dvArA hA thA aura hiMsA aura pApaNDa Adi ke pratirodhasvarUpa hI jaina aura bauddha dharma astitva meM Ae the| kintu Age cana kara yahI sampradAya bAhya ADambara aura pAkhaNDa ke zikAra ho gae tathA dAvA-prazAkhAoM meM vibhakta hokara dharma ke bAhya svarUpa para hI jora dete rhe| cittazuddhi kI apekSA bAhya kriyAoM ko ho mahatva milatA rhaa| pariNAmata: sabhI dharmoM aura sampradAyoM meM ADambara aura dikhAve ko hI pradhAnatA hA gii| phalata: 7vIM-8vIM zatAbdI ke pratyeka sampradAya meM aise sAdhakoM kA AvirbhAva hotA hai, jo bAhya AcAra kI apekSA citta kI zuddhi para hI jora dete haiM, mandira masjida meM jAne kI apekSA dehadevAlaya meM hI paramAtmA ko khojane kI bAta karate haiM aura zAstrIya jJAna kI apekSA antarjJAna yA svAnubhUti para jora dete haiN| AThavIM zatAbdI ke siddha sAhitya se lekara hindI ke santa kaviyoM taka yaha vicAradhArA apratihata gati se pravAhita hotI huI dekhI jA sakatI hai| hama isakA vistRta adhyayana Age ke adhyAya meM kreNge| yahA~ kevala itanA kaha denA alaM samajhate haiM ki sAtavIM zatAbdI ke pazcAta se siddhoM, nAthoM, jaina muniyoM aura Age calakara kabIra Adi santoM ne bAhya kriyAoM kA virodha eka svara se kiyaa| kucha AcAryoM ne kabIra ke sAhitya meM hindU dharma ke vidhi-vidhAnoM kA khaNDana dekhakara una para yaha prAropa lagAyA hai ki ve pracchanna rUpa se muslima dharma kA pracAra karanA cAhate the aura hinda dharma ke virodhI the| kintu kavIra ke pUrvavartI sAdhakoM ke sAhitya ke prakAza meM A jAne se yaha spaSTa ho gayA hai ki kabIradAsa meM koI saMkIrNa pravatti nahIM thii| unhoMne jisa satya kA anubhava kiyA thA, use apanI aTapaTI, kintu sIdhI aura sarala bhASA meM vyakta kara diyA thA aura bA hyADambara kA khaNDana kabIra ne hI nahIM kiyA thA, apitu unake pUrvavartI sAdhakoM dvArA adhika kharI aura coTa karane vAlI bhASA meM bAhya vidhAnoM kA virodha kiyA gayA thaa| jaina muniyoM meM bhI yahI vicAra saraNi anya santoM ke samAna hI dekhI jA sakatI hai| vaise to kundakundAcArya Adi jaina vicArakoM ne hI kevala bAhya AcAra kA virodha kiyA thA, kintu AThavIM zatAbdI aura usake bAda se
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogIndu muni, muni rAmasiMha Adi rahasyavAdI kaviyoM meM yaha svara adhika tIvra aura prabala ho utthaa| ina kaviyoM ne ThIka siddhoM aura santoM ke samAna kaThora vANI meM vrata, tapa, japa kA virodha kiyA, tIrthATana, mandira Adi meM deva pUjA ko phalahIna batAyA aura keza luJca, liGga dhAraNa Adi ko mAtra ADambara aura dikhAvA ghoSita kiyaa| yogIndu muni ne kahA ki eka tIrtha se dUsare tIrtha meM bhramaNa karane se mokSa nahIM mila jAtA / tIrtha bhramaNa karanA munIzvaroM kA lakSaNa nahIM, vaha to saMsArI puruSoM kA dikhAvA mAtra hai / yahI nahIM, jaba taka jIva gurU prasAda se Atmadeva ko nahIM jAna letA, tabhI taka kutIrthoM bhramaNa karatA hai aura tabhI taka vaha dhUrtatA karatA hai / devAlaya meM Izvara hai hI nahIM, vaha to deha- devAlaya meM virAjamAna hai, ataeva ITa pattharoM se nirmita devAlaya meM use khojanA mUkhatApUrNa aura hAsyAspada hai / ' jaba yaha spaSTa ho gayA ki AtmA hI paramAtmA hai aura usakA vAsa zarIra meM hai to phira devAlaya jAne yA tIrtha bhramaNa kI AvazyakatA hI kyA ? muni rAmasiMha isIlie aise vyaktiyoM kA virodha karate haiM jo pattI. pAnI, dravya yA tila dvArA mUrtipUjA karake mokSa kI kAmanA karate haiM / ye sabhI padArtha to apane hI samAna haiM, phira inameM mokSa kaise mila jAegA ? unakA kahanA hai ki he jogI ! pattI mata tor3a aura phaloM para bhI hAtha mata bar3hA. jisake kAraNa tU inheM tor3atA hai, usI ziva ko yahA~ car3hA de kyoMki devAlaya meM pASANa hai, tIrtha meM jala hai aura sabhI pothiyoM meM kAvya hai, jo vastu puSpita, pallavita aura phalita dikhAI par3atI hai, vaha sabakI saba naSTa ho jaaegii| eka tIrtha se dUsare tIrtha kA bhramaNa karane vAle eka prakAra se niSphala yAtrA hI karate haiM / tIrtha jala se zarIra zuddhi bhale hI ho jAya, camar3A bhale hI svaccha ho jAe, kintu isa bAhya jala se Abhyantara mala nahIM chUTa sakatA aura jaba taka mana hI malina hai, taba taka kAyA zodhana meM kyA lAbha ? jaba taka mana vikArayukta hai, taba taka kisI bhI upAya se siddhi nahIM prApta ho sakatI, zarIra meM hI sthita Atmadeva kA darzana nahIM ho sakatA, jaise meghAcchanna AkAza meM sUrya kA darzana 1. titthaI titthu bhamaMtA mUDhahaM mokkha Na hoi / NA vivajiu jeNa jiya muNivaru hoi Na soi // 85 // 2. pattiya pANiu davbha tila saba ( paramAtma0, dvi0 mahA0, pR0 227 ) jANi savaNNu / jaM puNu mokkhahaM jAivau taM kAraNu kui zraNu || 156 || pattiya toDi ma joiyA phalahiM ji hatthu ma vAhi / kAraNa toDehi tuhu~ sou patthu caDAhi || 160 // devali pAhaNu titthi jalu putthaI samvaI kabu | vatthu ju dIsaha kusumiyau iMdhaya homai sabbu || 161|| titthaI tittha bhamehi bar3ha ghoyau cammu jaleNa ehu maNu kima ghoesi tuhu~ mailau pAvaleNa || 163 / / 1 (dohApAhuDa)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 nahIM hotA athavA malina darpaNa meM sUkha nahIM diyAI par3atA jisa puruSa ke citta meM mRga ke samAna netrI mahAmAdi ke vaza meM hai, use zuddhAtmA kA darzana kaise ho sakatA hai ? kahI eka myAna meM do talavAreM A sakatI haiM ? rAgAdi meM zrI paramAtmA kA nivAsa rahatA hai, jaise mAnasarovara meM hama anya sthAnoM meM use kahIM bhI yojanA vyartha hai| vaha na devAlaya meM hai. na pApAni mena me aura na cina meM akSaya, nirAmaya, niraMjana jJAnamaya mitra mamacina meM hI saptama adhyAya , yi maNimmili gAyihaM zivasai deu aAi | haMsA saravari lIgu jiya mahu ehau pddihaai| 122 // deu ra deule vi silara evi tippai gavi citti | ariMja yAma siMha sama citti / 123 // jaba vinasama ho jAtA hai aura yaha samasta hai, mana paramezvara meM mila jAtA hai aura parane samarasa ho jAte haiM, ekameka ho jAte hai to aura kauna pUjA kare sAya sAkI bhAva raha hI nahIM jAtA, phira bAhya vidhAna kA hai ? jIva parama Ananda meM vicaraNa karane lagatA hai| usa sthiti meM kauna samAdhi kare, kauna arcana pUjana kare kA bheda kauna kare kisake sAtha maitrI kare aura kisake sAtha kalaha kare. sarvatra AtmA hI to dikhAI par3atA hai| AtmA brahmamaya ho jAtA hai athavA yaha kaha sakate haiM ki vizva hI brahmamaya dIkhane lagatA hai| rAgoM kA parityAga kara detA mana se mila jAtA hai. donoM cira kisakI pUjA kI jAe yA avasthA meM dvaita prazna hI kahA~ zeSa raha jAtA kintu jaba taka mana zuddha nahIM hai, zIla kAryakArI nahIM ho sakane 1. jasu hariNacchI hiyavasai tamu tribhuvivAra / eka kahiM kema samati baDha ve khaNDA paDiyAra / 124 // 2. mazu miliyau paramesarahaM yahi [vi] samarati prata, tapa, japa nirarthaka hai, saMyama aura bhAva zuddhi ke binA vrata, tapa Adi 4. (paramA0 pra0 mahA0 0122) parametaru vimansa putra cAmi ||16|| (paramAtma0pra0 mahA0 0 125 ) 3. ko susamAhi kara ko caMda ko paMca hala sahi kalahu keNa samAgau, jahiM kahiM jovau tahi appA ||40|| ( yogasAra, pR0 379 ) va tava saMjana sIda jiya e savvaI kayatthu | jAga jAi ikka paru suddhau bhAu pavitu ||31|| ( yogavAra )
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArasvarUpa hI hai / inase zarIra ko kapTa ho sakatA hai, vaha nirvala aura zaktihIna ho sakatA hai, kintu nirvANa prApti sambhava nhiiN| pANDe hemarAja kahate haiM ki ziva sukha ke lie mUrkhajana vyartha hI japa, tapa, vrata Adi vidhAna karate haiM karmoM kA nirjarA ke lie eka mAtra 'sohaM zabda hI pramANa hai|' kisI prakAra ke veSa dhAraNa se bhI mukti sambhava nhiiN| madhyakAla meM vibhinna prakAra ke yogI aura sampradAya the| hara sampradAya kI eka vizeSa prakAra kI veSa bhUSA thii| koI digambara thA to koI zvetAmbara, kisI ke sira para jaTAoM kA bhAra dikhAI par3atA thA to koI keza-luJcana karatA thA, koI pIta vastra dhArI thA to kisI ne kaSAya grahaNa kara rakkhA thA, koI azubha veSa ko mahatva detA thA aura nakha-jaTA saMvardhana dvArA hI mokSa kI kAmanA karatA thA to koI abhakSya bhakSaNa dvArA mokSa prApti kA dAvA karatA thA, koI bhoga meM yoga dekhatA thA to anya yoga meM ho bhog| isa prakAra usa samaya vibhinna the sAdhanA pantha, ananta thIM unakI kriyAe~ aura saadhnaaeN| kintu jo sacce sAdhaka the, jinhoMne satya ko jAna liyA thA, ve vAhyADambara meM vizvAsa nahIM rakhate the| unake lie yaha saba dikhAvA mAtra thA, apane ko hI dhokhA denA thA, Atma pravaMcanA thii| isIlie unhoMne bAhyAcAra kI nindA kI thI aura tathAkathita yogiyoM ko phaTakAra batAI thii| vastuta: AThavIM zatAbdI se lekara 15vIM-16vIM zatAbdI taka kA yUga bar3I hI avyavasthA aura dhArmika AndolanoM kA yuga rahA hai| isa avadhi meM aneka panthoM aura sampradAyoM ne janma liyA hai aura jisa prakAra Aja ke yuga meM rAjanaitika mAnyatAoM aura siddhAntoM dvArA netAgaNa samAja ko apane DhaMga se mor3anA cAhate haiM, adhikAdhika janatA ko apanA anuyAyI banAnA cAhate haiM, usI prakAra madhyakAla meM dharma kI proTa meM yogI aura sAdhu samAja para apanA prabhAva jamAnA cAhate the| inameM se adhikAMza tatvazUnya the, unake pAsa dikhAvA mAtra thaa| 15vIM-16vIM zatAbdI meM inakI saMkhyA kAphI bar3ha gaI tho| isIlie kabIra ne inakI nindI kI thI aura gosvAmI tulasIdAsa ne bhI inakA tIvra virodha kiyA thaa| kintu yaha pravRtti pahale se hI vidyamAna thI aura jaina dharma meM bhI praveza kara gaI thii| jaina muni veSa para jora dene lage the, keza luJcana ko hI saba kucha samajhane lage the aura liMga grahaNa, mayUrapicchI dhAraNa se hI Atma-lAbha ko kAmanA karane lage the| ataeva inakI kriyAoM kA bhI virodha huA aura unake prAcAroM kI avAstavikatA kA anAvaraNa kiyA gyaa| Anandatilaka ne kahA ki kucha loga bAloM ko nocate haiM aura kucha loga sira para jaTAoM kA bhAra dhAraNa karate haiM. kintu Atmavindu ko jAnate nhiiN| ataeva bhava se pAra kaise jA sakate haiM : 1. siva sukha kArani karata saTha, japa tapa varata vidhAna / karma nirjarA karana ko, sohaM sabada pramAna | // 56 // (upadeza dohA zataka)
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya kei kesa lucAvahiM kei sira jaTa bhAru / appa biMdu Na jAhiM, ANaMdA ! kima jAvahiM bhavapAru || || (vA) yogIndu muni ne bhI kahA ki jisane jinavara kA veSa dhAraNa karake, bhasma se zira ke keza luJcana kiyA, kintu sabhI prakAra ke parigrahoM kA parityAga nahIM kiyA, vaha apane AtmA ko hI dhokhA detA hai : keNa vipaciyau siru lunivi chAre / sayala vi saga parihariya jigAvara liMga dhareNa // 60 // ( pa 0 0 hA 0232) yahI nahIM, unhoMne to yaha bhI kahA hai ki par3ha lene se dharma nahIM hotA, pustaka aura aura picchIdhAraNa se dharma nahIM hotA, kisI maTha meM rahane se bhI ghama nahIM hotA tathA keza lauMca karane se bhI dharma nahIM honA: dhammu par3hiyaI hoi, dhammu Na potthA picchriyaI / dhammu Na maDhiya paesa, dhammu sa matthA tu viyaI // 47 // (sImasAra) kahane kA tAtparya yaha hai ki bhAva zuddhi ke vinA aparigrahI bane vinA, koI bhI bAhya kriyAsiddhidAyaka nahIM ho sakatI / jo sAdhu bAhya liMga se yukta hai, kintu Abhyantara liMga rahita hai, vaha eka prakAra se AtmasvarUpa se bhraSTa hai, mokSa patha kA vinAzaka hai, kyoMki bhAva hI prathama liMga hai. dravyalaga kabhI bhI paramAtmapada prApti meM sahAyaka nahIM ho sakatA, zuddha bhAtra hI guNa doSa kA kAraNa hotA hai| bhAva zuddha yA mana zuddhi ke binA koI bhI sampradAya siddhidAyaka nahIM ho sakatA / bhAva zuddhi me hI Atma prakANa sambhava hai| bhaiyA bhagavatIdAsa kA to kahanA hai ki nara zarIra dhAraNa karane se, paNDita banane se aura tIrtha snAna karane se kyA lAbha ? karor3apati ho jAne se yA kSatradhArI bana jAne se bhI kyA lAbha ? keza luJcana se, vepa dhAraNa se athavA yauvana kI garimA se kyA lAbha ? inameM se koI bhI siddhidAyaka nahIM, kucha bhI sthAyI nahIM / zrAtma prakAza ke binA pIche pachatAnA par3egA / ataeva nirvANa ke lie, paramAtma rUpa banane ke lie 3 1. bAhiraliMge judo abhaMtaraliMgara hariyammI | so sagacaritto moka sAhU 61. (i) 183 2. bhAvo hiMmaliMgaMga davvaliMgaM ca jAgA paramatthaM / bhAvI kAraNabhUto guNadosA jiNA viti // 2 // (kundakundAcArya bhAvADa ) kahA, 3. naradeha pAe kahA, paMDita kahae tIratha ke nahAe kahA tIra tIna jaha re / laccina ke kamAe kahA n ke vAe kahA, chatra ke bhagaye kahA, caMtA na aihe re /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda zrAvazyaka hai ki nAnA sampradAyoM, vyavasthAoM, camatkAroM aura vidhi vidhAnoM kA moha tyAga kara mana ko nirvikAra banAne kI ceSTA kI jAya, kyoMki kisI sampradAya meM dIkSA mAtra le lene se iSTasiddhi nahIM ho jAtI / yadi yogI banakara kAna Adi phar3AyA jAya, mudrA dhAraNa kI jAya, kintu tRSNA kA saMhAra na kiyA to vaha kisI kAma kA nahIM / jatI hokara indriyoM ko nahIM jItA, paMcabhUtoM ko nahIM mArA, jIva-ajIva ko nahIM samajhA to veSa lekara bhI parAjaya hI milegii| veda par3hakara brAhmaNa kahalAne kA garva kiyA, kintu grAtma-tatva kA artha nahIM samajhA, to jIvana niSphala / jaMgala jAkara bhasma aura jaTA ko dhAraNa kiyA, kintu para-vastu kI AzA kA saMhAra na kiyA, to jaMgala jAnA na jAnA barAvara / isa prakAra sabhI santa bAhya anuSThAna kI apekSA Antarika zuddhi kI mahattA kA pratipAdana karate haiM / pustakIya jJAna : jisa prakAra kevala vAhya AcAra se siddhi nahIM mila jAtI, usI prakAra kevala pustakIya jJAna bhI Atma tatva kI upalabdhi nahIM karA sakatA / zAstra to eka prakAra se patha darzaka haiM, sAdhana haiM, lakSya yA sAdhya nahIM / vyAvahArika dRSTi se AtmA zAstroM se jAnA jA sakatA hai, kintu nizcayanaya se vItarAga svasaMvedana - jJAna hI Atma tatva kI upalabdhi karA sakatA hai / zAstra - jJAna dIpaka ke samAna hai aura zrAtmajJAna ratna ke samAna hai| dopaka ke prakAza se ratna khojA jA sakatA hai, kintu isase dIpaka ratna nahIM ho jAtA / isalie kevala zAstrIya jJAna meM pAraMgata vyakti Atma-lAbha nahIM kara sakatA, use AtmajJAna yA svasaMvedana jJAna kA Azraya lenA par3atA hai / 184 keza ke mur3Ae kahA, bhepa ke banAe kahA, jIvana ke Ae kahA jagahU na khaihe re / bhrama kI vilAsa kahA, durjana meM vAsa kahA, Atama prakAsa bina pIche pachi re / / 6 / ( brahmavilAsa, pR0 174 ) 1. jogI huvA kAna phaDAyA bhorI mudrA DArI hai| gorakha kahai trasanA nahIM mArI, dhari ghari tuma cI nyArI hai || 2 || jatI huA indrI nahIM jItI, paMcabhUta nahiM mArayA hai / jIva jIva ke samajhA nAhIM, bheSa lei kari hAgyA hai ||4|| veda par3he aru barAmana kahAve, varama dasa nahIM pAyA hai| Atma tatva kA artha na samajyA, pothI kA janama gumAyA hai ||5|| jaMgala jAvai bhamma car3hAvai jaTA va dhArI paramatra kI AsA nahIM mArI, phira jaisA kA kaisA hai| taisA hai ||6|| ( rUpacanda --- sphuTa pada )
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya 185 isIlie sabhI sAdhakoM ne kore zAstra jJAna kI nindA kI hai, kyoMki unhoMne anubhava se jAna liyA thA ki 'vAkya jJAna atyanta nipUna bhava pAra na pAvai koii|' unhoMne dekhA thA ki 'pothI par3hi par3hi jaga muvA paDita bhayA na koy|' unakA to vizvAsa thA ki zAstra-jJAtA pake hue zrIphala ke caturdika maNDarAne vAle bhramara ke samAna hai, jo rasa se vaMcita rahatA hai| ataeva unhoMne ghoSaNA kI ki jo zAstroM ko jAnatA hai aura tapa karatA hai, kintu paramArtha ko nahIM jAnatA, vaha mukta nahIM ho sktaa| jo zAstra ko par3hanA huA bhI vikalpa kA tyAga nahIM karatA, vaha mUrkha hai|' jo sva-para kA bheda nahI jAnatA, parabhAva kA tyAga nahIM karatA, vaha sakala zAstroM kA jJAtA hone para bhI ziva sUkha ko prApta nahIM ho sakatA ' muni rAmasiMha kahate haiM ki he paNDitoM meM zreSTha paNDita ! tUne kaNa ko chor3a kara tuSa ko kUTA hai, kyoMki tu grantha aura usake artha se saMtuSTa hai, kintu paramArtha ko nahIM jAnatA hai| isalie tu mUrkha hai| isIlie ve kahate haiM ki he mukha ! adhika par3hane me kyA? nAna tiliMga, (agnikaNa) ko sIkha jo prajvalita hone para puNya aura pApa ko kSaga mAtra meM bhasma kara detA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa ne likhA hai ki cAroM vedoM kA adhyayana karane se vyakti bhale hI paNDita ho jAe, vyAvahArika karma kA jJAna bhale hI ho jAya aura usakI nipuNatA kI prasiddhi bhale hI ho jAya, kintu isase vaha atmajJAnI nahIM bana jaataa| aura jaba taka koI prAtmatatva ko jAna na le. taba taka zAstrajJAnI kI sthiti usa karachI ke samAna hai jo baTalohI meM ghumAI jAkara SaTrasa vyaJjana ke nirmANa meM sahAyatA karatI hai, kintu svayaM kisI bhI rasa kA svAda nahIM le paatii| santa Anandaghana ne to dekhA thA ki 'veda purAna, kateba kurAna aura Agama nigama' se kucha bhI lAbha bujjhaha satthaI tau caraha para paramatthu Na vei / tAva Na muMcaha jAma Navi ihu paramatthu munnei||2|| satthu paDhaMtu vi hoi jahu jo Na haNeha viyappu / dehi vasaMtu vi Nimmala u Navi maNai paramappu ||8|| (paramAtma0, dvi0 mahA0 pR0 223-224) 2. jo Navi jaeNai appu para Navi parabhAu cei| so jANa u satyaI sayala Nahu siva sukgyu lahei // 66!! . (yogamAra, pR0 362) 3. paMDiya paMDiya paMDiyA kaNu chaDivi tusa kNddiyaa| atye gaye ho si paramatthu Na jANahi mUDho mi ||5|| 4. NANati DikkI sikkhi vaDha ki paDhiyaha bhuenn| jA sudhukkI NiDDahai puNNu vi pAu kha aiNa ||87 // (dohArAhuDa) 5. jo pai cAro veda par3he raci paci rIjha rIjha,.. ___paMDita kI kalA meM pravIna tu kahAyo hai|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 186 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda nahIM hotA / isIlie ve anya kI cintA na karate hue, kevala apane 'pyAre' ke darzana ke lie lAlAyita haiM, kyoMki vahI gaMga-taraMga meM bahate hue kA uddhAra kara sakate haiM 'veda purAna kateba kurAna meM, Agama nigama kachU na lahI rI / mere to tU rAjI cAhie, aura ke bola maiM lAkha sahU~rI / Anandaghana begeM milo pyAre, nAhi to gaMga taraMga bahU~rI // 44 // ( zrAnandaghana bahottarI, pR0 376 ) puNya-pApa : mumukSa ke lie puNya-pApa donoM kA parityAga Avazyaka hai / sAdhAraNa jana yaha samajhate haiM ki pApa karma hIna hote haiM aura puNya karma zreSTha / ataeva puNya saMcaya kA prayAsa karanA caahie| kintu mokSa ke lie athavA AtmA ke paramAtmonmukha hone ke lie karmoM kA vinAza Avazyaka hai / karma-kSaya puNyapApa donoM kI samApti se sambhava hai / jaba taka puNya karma bhI bane raheMge, AtmA apane lakSya ko nahIM prApta kara sakatA, bhale hI usako kucha sukha mila jAya / pApa puNya donoM hI bandhana ke hetu haiM / jisakA bandha vizuddha bhAvoM se hotA hai, vaha puNya hai aura jisakA bandha saMliSTa bhAvoM se hotA hai, vaha pApa hai / vrata, saMyama, zIla, dAna Adi puNya bandha ke hetu haiM aura citta kI kaluSatA, viSayoM kI lolupatA, parigraha, bhaya, maithuna, asaMyama Adi saMzliSTa bhAva pApabandha ke hetu haiM / ataeva donoM mokSa mArga meM bAdhaka haiM / yadyapi donoM ke kAraNa, rasa, svabhAva aura phala meM antara hai, eka priya hai, aura dUsarA apriya tathApi donoM hI jIva ko saMsAra meM saMsaraNa karAte rahate haiM / eka zubhopayoga hai, dUsarA azubhopayoga; zuddhopayoga koI bhI nahIM ataeva donoM hI he haiM / AtmA ke vibhAva haiM, svabhAva nhiiN| donoM hI pudgalajanita haiM, zrAtmajanita nahIM / ne isIlie sabhI muniyoM jo jIva puNya aura pApa donoM ko pApa puNya donoM ke tyAga para jora diyA hai / samAna nahIM mAnatA, vaha moha se mohita huA gharama vyohAra graMtha tAke par3he zrAma ke tatva ko nimitta kahU~ raMca pAyo, tauloM tohi graMthani meM aise ke batAyo hai / jaise rasa vyaJjana meM karachI phirai sadIva, tAha ke aneka bheda, nipuNa prasiddha tohi gAyo hai // mUr3hatA svabhAva soM na svAda kachU pAyo hai // 22 // ( brahmavilAsa, puNya pacIsikA, pR0 7 7 )
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya 187 ananta kAla taka kaSToM ko sahana karatA huA saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai| vaha pApa bhI acche kahe jA sakate haiM, jo jIva ko kaSToM meM DAlakara use mokSa prApti ke lie prerita karate haiM aura vaha puNya bhI acche nahIM jo sAMsArika sukha pradAna karake jIva ko antata: isI loka meM pha~sAe rakhate haiN| yogIndu muni kahate haiM ki puNya se vibhava hotA hai, vibhava se mada mada se matimoha, matimoha se pApa / ataeva mujhe puNya na prApta ho| yadi jIva puNya hI puNya karatA rahe, kintu Atmatatva ko na jAna sake to siddhi sukha ko nahIM prApta kara sakatA aura punaH punaH saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai| pApa ko pApa to sabhI jAnate haiM, kintu puNya ko pApa koI nahIM khtaa| jo puNya ko bhI pApa kahe, aisA viralA paNDita koI hI hotA hai| vastutaH donoM hI zrRGkhalAe~ haiM / devasena kA kahanA hai ki puNya aura pApa donoM jisake mana meM sama nahIM hai use bhava sindhu dustara hai / kyA kanaka yA lohe kI nigar3a prANI kA pAda bandhana nahIM karatI ? isa saMsAra ke nirmANa aura vikAsa meM puNya pApa kA vizeSa hAtha rahatA hai| yahI jagata ke bIja haiN| jIva inhIM ke kAraNa janma-maraNa aura sukha-dukha ke cakkara meM par3A rahatA hai / jo donoM ko tyAga detA hai, vaha ajara aura amara hokara ananta sukha kA upabhoga karatA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa ne 'puNya pApa jagamUla pacIsI' meM likhA hai ki sabhI jIva puNya pApa ke vaza meM rahakara saMsAra meM basate haiM, kintu jinhoMne inako 1. jo gavi mANai jIva samupurANu vi pAu vi doi / so ciru dukkhu saintu jiya mohiM hiMDai loi || 55|| (paramAtma0, dvi0 mahA0, pR0 165 ) matro maeNa mai moho / 2. puNNema hoi vihatro vihave mai mohemaya pAvaMtA puNNa zramha mA hou || 60|| (paramA0, dvi0 mahA0, 10201 ) 3. jo pAu vi so pAu muNi savvura ko tri muNei / jo purANu vi pAu vi bhaNai so buhaH (?) ko vi havei ||71 // ( yogasAra, pR0 386 ) 4. puraNu pAu jasu maNi Na samu tasu duttaru bhavasiMdhu / kaNayoiNiyalAI jiyahu kiM Na kuNahi payabaMdhu || 211 || 5. ( sAvayadhamma dohA ) puNya pApa jaga bIja haiM, yAhI te vistAra / janma marana sukha dukha sabai "bhaiyA" satra saMsAra ||30| yer pApa ko tyAga, jo bhae zuddha bhagavAna | ajarAmara padavI laI, sukha anaMta jihaM thAna |31|| ( bhaiyA bhagavatIdAsa - brahma vilAsa, anAdivatIsikA, pR0 220 )
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda tyAga diyA hai, ve siddhoM ke samAna haiN| banArasIdAsa ne 'nATaka samayasAra' ( puNya pApa ekatva dvAra ) meM donoM ke svarUpa aura phala para vistAra se vicAra kiyA hai| unake anusAra donoM hI pudgala ke kaTu madhura svAda haiM, karma vRddhi ke kAraNa haiM, jagajAla meM pha~sAne ke hetu haiM, ataeva donoM ke vinAza se hI mokSa mArga kA darzana sambhava hai / donoM ko ekatA ko unhoMne eka udAharaNa se siddha kiyA hai / unakA kahanA hai ki jisa prakAra eka caNDAlinI ke do putra paidA hoM / unameM se eka kA pAlana vaha svayaM kare aura dUsare ko poSaNArNa brAhmaNa ko de de / brAhmaNa poSita bAlaka madya mAMsa kA tyAga karane se 'brAhmaNa' kahalAegA aura caNDAla poSita bAlaka mAMsa madya ke sevana se 'cANDAla' kahA jaaegaa| usI prakAra eka hI vedanIya karma ke do putra haiM - eka pApa aura dUsarA puNya kahA jAtA hai / donoM hI karma bandha rUpa haiM, ataeva jJAnI donoM meM se kisI kI bhI abhilASA nahIM karate haiM / F guru kA mahatva : madhyakAlIna santoM aura sAdhakoM ne guru kA mahatva nirvivAda aura avikala rUpa se svIkAra kiyA hai / guru ko kRpA binA sAdhaka apane lakSya taka nahIM pahu~ca sakatA / zAstroM meM upAya avazya likhA hai, usase prAthamika jJAna bhI ho jAtA hai, kintu vyavahArataH usa mArga para calate samaya ucita anucita aura sat asat kA bheda dikhAne kA kArya guru kA hI hotA hai / ataeva sAdhaka ko sarva prathama zreSTha guru kI khoja karake, usakA ziSya bana jAnA anivArya hai / yaha guru hI bAdhAoM aura vighnoM kA nivAraNa karatA huA ziSya ko usa mArga para le jAtA hai, jisa para vaha svayaM jA cukA hai| kintu guru bhI aisA honA cAhie, jisane svayaM kAmanAoM aura vAsanAoM para niyantraNa prApta kara 1. puNya pApa vaza jIva saba basata jagata meM zrAna / 'bhaiyA' inate bhinna jo, te saba siddha samAna ||27|| ( brahma0, pR0 200 ) 2. jaise kADhU caNDAlI jugala putra jana tini, eka dIyo bAMbhana ke eka ghara rAkhyo hai / bAMbhana kahAyo tini madya mAMsa tyAga kIno, caMDAla kahAyo tini madyamAMsa cAkhyau hai || taise eka vedanI karama ke jugula putra, eka pApa eka punna nAma bhinna bhAkhyau hai / duhU~ mAMhi daura dhUpa doU karmabaMdha rUpa, yAne gyAnavaMta nahi kou abhilAkhyau hai || 3 | ( nATakasamayasAra, pR0 123 )
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya 1886 liyA ho, jisane apane jJAna aura tapa ke bala se sva-para bheda jAna liyA ho aura jo pUrNa nirvikAra aura niHkaluSa ho cukA ho| sabhI sampradAyoM aura saMtoM ne aise guru kI mahattA kA pratipAdana kiyA hai| siddhoM aura nAthoM ke sAhitya meM guru ko sarvopari batAyA gayA hai, usakI sattA advitIya siddha kI gaI hai| kabIra Adi saMtoM ne guru ko gobinda ke barAbara hI nahIM mAnA, usase zreSTha bhI batAyA kyoMki unako vizvAsa thA ki 'hari rUThe guru Thaura hai, guru rUThe nahi Thaura' unako dhAraNA thI ki guru kI kRpA kaTAkSa mAtra se siddhi prApta ho jAtI hai| kintu jaba taka sAdhaka usakI kRpA kora kA bhAjana nahIM banatA, taba taka janmajanmAMtara tapa karane se aura zarIra galAne se mokSa nahIM prApta ho sakatA / mahArASTrI satoM ne bhI guru ko sarvocca sthAna diyA hai| saMta jJAnezvara kA kahanA hai ki vaha guru kA mahatva varNana karane meM asamartha haiM / usake guNa ananta haiM. avarNanIya haiN| kyA unakA pUrNa varNana kabhI sambhava ho sakatA hai ? kyA sUrya ko prakAza dilAnA sambhava hai? kyA kalpatara ko puSpoM se sajAnA sambhava hai ? kyA candana ko adhika sugadhipUrNa banAnA sambhava hai ? saMta rAmadAsa ne bhI guru ko paramAtmA se bar3hakara mAnA hai| unakA kahanA hai ki guru kI mahattA ke samakSa paramAtmA kA mahatva kucha bhI nahIM hai| guru aura paramAtmA ko barAbara hI samajhane vAlA ziSya, kuziSya hai / ananta haiM usake guNa, asIma haiM usakI vizeSatAeM aura anivarcanIya hai usakI garimA vaha sUrya se bar3hakara hai, kyoMki sUrya tama kA vinAza karatA hai, kintu aMdhakAra punaH A jAtA hai aura guru kI kRpA se jaba janma maraNa kI zrRMkhalA bhaMga ho jAtI hai to sadaiva ke lie vaha pArasa patthara se bhI zreSTha hai, kyoMki pArasa patthara lauha dhAtu ko svarNamaya banA detA hai, kintu use 'pArasa' nahIM banA sakatA, jabaki sacce guru kA ziSya svayameva 'paramAtmA' bana jAtA hai| usakI tulanA sAgara se bhI nahIM kI jA sakatI, kyoMki vaha sArI hai| svarNa giri bhI usakI samatA ko nahIM pahuMca sakatA, kyoMki antataH vaha pASANa hai / vaha pRthvI, kalpavRkSa aura amRta se bhI mahAn hai / 3 jaina sAdhakoM ne bhI guru kI zreSThatA aura mahattA ko svIkRti dI hai| unhoMne bhI kahA hai ki jaba taka guru kI kRpA nahIM hotI taba taka vyakti mithyAtva rAgAdi meM pha~sA huA saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai tathA sad aura asad meM jar3a aura cetana meM antara nahIM kara pAtA hai / vaha taba taka kutIrthoM meM ghUmatA rahatA hai aura dhUrtatA karatA rahatA hai, jaba taka guru ke prasAda se AtmA ko nahIM 1. 2. R. D. Ranade - Mysticism in Maharashtra, Page 49. 'Before the greatness of the Guru, the Greatness of God is as nothing. He must be a bad disciple who regards his Guru and God as of equal count.' (Mysticism in Maharashtra, Page 992 ) R. D. Ranade Mysticism in Maharashtra, Page 999.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda jAna letaa|' jaba taka guru ke prasAda se avicala bodha ko nahIM prApta kara letA, taba taka vaha lobha se mohita huA viSaya meM phaMsA rahatA hai aura viSaya sukhoM ko hI saccA sukha mAnatA rahatA hai| isIlie muni rAmasiMha 'dohApAhur3a' ke Adi meM guru kI vandanA karate hue kahate haiM ki guru dinakara hai, guru candra hai, guru dIpa hai aura guru deva bhI hai, kyoMki vaha AtmA aura para padArthoM kI paramparA kA bheda spaSTa kara detA hai| AnaMdatilaka isI bAta ko dUsare zabdoM meM kahate haiM / unake anusAra guru jinavara hai, guru siddha ziva hai aura guru hI ratnatraya kA sAra hai, kyoMki vaha sva-para kA bheda darzAtA hai, jisase bhava jala ko pAra huA jA sakatA hai| dyAnatarAya kA kahanA hai ki guru ke samAna vizva meM dUsarA koI dAtA hai hI nhiiN| jisa andhakAra kA vinAza sUrya dvArA bhI sambhava nahIM, guru usako samApta kara detA hai| vaha megha ke samAna niSkAma bhAva se sabhI ke Upara kRpAjala kI varSA karatA hai tathA naraka, pazu Adi gatiyoM se jIva kA uddhAra karake usameM mukti kI sthApanA karatA hai| trayaloka rUpI maMdira meM dIpaka ke samAna prakAzita hone vAlA guru hI hai| saMsAra sAgara se pAra jAne kA eka mAtra sAdhana suguru rUpI jahAja hI hai| ataeva nirmala mana se sadeva usake caraNa kamaloM kA smaraNa karanA caahie| 1. tAma kutitthaI paribhamai dhuttima tAma karei / guruhu pasAe~ jAma Navi appA deu muNei // 41 // (yogasAra, pR0 380) 2. lohiM mohiu tAma duhu~ visayaha sukkhu muNehi / guruhaM pasAe~ jAma Na vi avicala bohi lahehi // 1 // (rAmasiMha-pAhur3adohA, pR0 24) 3. guru diNayaka guru himakiraNu guru dIvau guru deu| appAparahaM paraMparahaM jo darisAvada bheu // 1 // 4. guru jiNavaru guru siddha siu, guru rayaNataya sAru / so darisAvai apa paru ANaMdA! bhava jala pAvara pAra // 36 // (pANaMdA) guru samAna dAtA nahiM koii| mAnu prakAsa na nAsata jAko, so aMdhiyArA DArai khoI // 1 // megha samAna sabana pai barasai, kachu icchA jAke nahiM hoI / naraka pazugati aAgAMhite suraga mukata sukha thApai soI / / 2 / / tIna loka maMdira meM jAnau, dIpakasama parakAzaka loI / dIpatale aMdhiyArA bharayau hai antara bahira vimala hai joI / / 3 / / tArana tarana jihAja suguru hai, saba kuTumba Dovai jagatoI / dyAnata nizidina niramala mana meM, rAkho guru pada paMkaja doI / / 4 / / (dyAnata padasaMgraha, pR0 10)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama abhyAya 111 sadguru ke prasAda se hI kevalajJAna kA sphuraNa hotA hai aura sadguru ke tuSTa hone para hI mukti tiyA ke ghara me vAsa sambhava hai|' yahAM 'sadguru' zabda vizeSa rUpa se mananIya hai| hara vyakti ko guru banA lene se kAma nahIM cala jaataa| jaisA ki hama pahale kaha cuke haiM ki aise ho sAdhu yA muni ko guru banAnA zreyaskara hai, jo sabhyajJAnI ho, jise ratnatraya ko upalabdhi ho cukI ho, jo para padArthoM se svAtmA ko mukta banA cukA ho aura adhyAtma patha para kAphI dUra taka jA cukA ho arthAt vaha sadguru ho, asadguru na ho, anyathA 'andheneva nIyamAnA yathAndhAH' kI hI kahAvata caritArtha hogii| prAyaH aise vyakti mila jAte haiM jo dambha ke pradarzanArtha athavA lobhArtha guru banane kI ceSTA karate haiN| aise kagaruoM se bacanA anivArya hai| Anandatilaka ne kahA hai ki 'kUguruha pUji ma sira dhuNahu (do0 naM. 37)' arthAt kuguru kI pUjA na karo, jisase bAda ko pachatAnA pdd'e| jaisA ki rAmadAsa ne 'dAsabodha' meM kahA hai ki sadguru aisA honA cAhie jo nirmala AtmajJAna samanvita ho aura Atmonmukha jIvana se pUrNa santuSTa ho| jaina sampradAya meM 'sadaguru' bhI nizcaya aura vyavahAra naya kI dRSTi se do prakAra ke ho jAte haiN| vyavahAra guru to loka prasiddha guru hai aura nizcaya guru apanA AtmA hI hotA hai, jisakI vANI antarnAda kahalAtI hai aura jo kabhI kabhI sunAI bhI par3atI hai| isIlie pUjyapAda ne 'samAdhitantra' meM kahA hai ki AtmA hI dehAdi para padArthoM meM Atmabuddhi se apane ko saMsAra meM le jAtA hai aura vahI AtmA apane AtmA meM hI Atmabuddhi se apane ko nirvANa meM le jAtA hai| ataH nizcayanaya buddhi se AtmA kA guru AtmA hI hai, anya koI nhiiN| tatvataH AtmA hI AtmA kA guru hA bhI, kyoMki vahI apane bhItara apane yathArtha hita kI abhilASA karatA hai aura apane Apa ko apane hita meM preraNA bhI detA hai, kintu hama apanI mUr3hatA ke kAraNa Atmaguru ko pahacAna nahIM paate| isI rahasya ko jAnanA sAdhaka kA parama kartavya hai| 1. kevalaNANavi ujjaI sadguru vacana pasAu // 33 // sadguru tUThA pAvayaI mukti tiyA ghara vAsu // 34 / / (ANaMdA) 2. "The primary characteristic of a Guru is that he possesses immaculate self-knowledge and the satisfaction of a determinate life in the self (Mysticism in Maharashtra, Page 394 ) nayatyAtmAtmeva janmanirvANameva ca / gurugatmAtmanastasmAnnAnyo'sti paramArthataH // 7 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda ratnatraya: AtmA aura karma kA sambandha vivecana karate samaya hama yaha spaSTa kara cuke haiM ki karmoM ke AvaraNa ke kAraNa hI AtmA apane svarUpa ko jAna nahIM pAtA aura isIlie mokSa nahIM prApta kara paataa| yadi karmoM kA vinAza ho jAya to AtmA kA svarUpa svataH spaSTa ho jaay| Atma svarUpa kI jAnakArI ke lie yA kamoM ke jaMjAla se chuTakArA pAne ke lie jaba sAdhaka prayatnazIla hotA hai to guru usakA mArga nirdezana karatA hai| guru kA mahatva bhI spaSTa ho cukA hai| yaha jJAtavya hai ki jaina darzana nizcayanaya se AtmA ko hI guru mAnatA hai| ataeva mumukSa ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha sarvaprathama vizva vyavasthA ko samajhe, jIva aura ajIva padArthoM kI jAnakArI prApta kare, SaDadravyoM kI vizetAoM ko jAne, jo vastu jaisI hai usako usI rUpa meM dekhe, usI rUpa meM jAne aura tadanukUla AcaraNa kre| vastuoM kA samyak rUpa meM dekhanA hI samyak darzana, jAnanA samyakajJAna aura AcaraNa samyakacaritra kahalAtA hai| tInoM kI upalabdhi se hI AtmA kA vikAsa hotA hai aura mokSa kI prApti hotI hai| hama yaha kaha sakate haiM ki ratnatraya hI AtmA hai aura ratnatraya hI mokSa hai|' kahane kA tAtparya yaha ki jo AtmA AtmaviSaya meM hI rata hokara, yathArthasvarUpa kA anubhava kara tadrUpa ho jAtA hai vaha samyak dRSTI hotA hai, punaH usa AtmA ko jAnanA hI samyakjJAna hotA hai aura tadanukUla AcaraNa hI samyakcaritra hotA hai| samyak darzana : dravyoM kA yathArtha darzana hI samyak darzana hai| dravya vyavasthA kA vivecana karate samaya hama yaha spaSTa kara cuke haiM ki yaha vizva SaDdravya saMyukta hai| AtmA cetana dravya hai aura zeSa acetana yA ajIva / sAmAnya avasthA meM vyakti isa bheda kA darzana nahIM kara pAtA hai aura jar3a cetana kA antara spaSTa na hone se jIva zarIra ke sukha-duHkha AtmA ke sukha-duHkha mAnatA rahatA hai / isI moha aura ajJAna ke kAraNa jIva bandhana mukta nahIM ho paataa| ataeva sarvaprathama yaha Avazyaka hai ki jo vastu yA dravya jisa rUpa meM hai, usako usI rUpa meM dekhA jAya / yahI samyak darzana hai| banArasIdAsa ne kahA hai ki jisake prakAza meM rAga, dveSa moha Adi nahIM rahate, Azrava kA abhAva ho jAtA hai, bandha kA trAsa miTa jAtA hai, samasta padArthoM ke trikAlavartI anantaguNa paryAya pratibimbita hone lagate haiM aura jo svayaM ananta guNa paryAyoM kI sattA sahita hai, aisA anupama akhaNDa, acala, 1. darizana vastu ju dekhiyai, aru jAniyai su jJAna / __ caraNa suthira tA tiha viSai, tihU milai niravAna // 58 / (rUpacanda-dohA paramArtha )
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya 25 ET nitya, jJAnanidhAna, cidAnanda hI samyak dadarzana hai| yaha kevala anubhavagamya hai, zAstroM dvArA isako jAnA nahIM jA sakatA / vastutaH rAga, dveSa, mamatA, moha Adi bhAva yA pravRttiyAM samyak darzana ke prabhAva aura mithyA darzana ke prabhAva ke kAraNa hI haiN| samyak darzana ke udaya hote hI AtmA kA svarUpa spaSTa ho jAtA hai, para padArthoM kI anityatA kA bhAna hone lagatA hai aura kahane lagatA hai- merI grAtmA svatantra hai, zAzvata hai aura jJAna darzana svabhAvamaya hai| isameM anya jitane bhI bhAva dikhalAI par3ate haiM, ve saba saMyoga niminika hai / ' sajIva, ajova, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa prAdi tatvoM kA yathArtha darzana karatA hai| sacce deva, zAstra aura guru kA yathArtha zraddhAna karatA hai / usako tInoM mur3atAeM aura AThoM mada samApta ho jAte haiM / eka prakAra se svAnubhUtinI zraddhA hI samyakdarzana haiN| samyakadRSTI meM niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsA, pramu dRSTi, upabRMhaNa, susthitIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA Adi AThoM guNa yA aMga prakaTa ho jAte haiN| isIlie samyaka darzana ko kalpavRkSa, kAmadhenu aura cinAmaNi kahA gayA hai| jisake hAtha meM cintAmaNi hai, dhana meM kAmadhenu hai aura gRha meM kalpavRkSa hai, use anya padArtha kI kyA apekSA ? isI prakAra samyaka dRSTI ko kisa vastu kA prabhAva ? 3 samyak jJAna : samyak darzana se hI samyak jJAna sambhava hai / padravya jisa rUpa meM sthita haiM, unake samyak svarUpa kA parijJAna hI samyak jJAna hai| binA jJAna ke mokSa kahA~ ? jisakI buddhi hI bhrAnta hogI, jo mAyA, moha se grasta hogA athavA jo 1. jAke paragAsa meM na dIsai rAga dveSa moha, zrasrava miTata nahi baMdha ko tarasa hai 1 tihU~ kAla jAmeM prativimbita anaMta rUpa hU~ anaMta sattA naMta sarama hai | bhAva zrutavAna paravAna jo vicAri vastu, anubhau kareM na jahAM bAnI ko parasa hai / atula akhaMDa avicala avinAsI dhAma, cidAnanda nAma aiso samyakadarasa hai || 15 || ( nATaka samayasAra, pR0 151 ) 2. tIna mUr3hatAe~ - devamUr3ha, gurumUda, dharmamUr3ha | 3. zrATha mada - jAtimada, kulamada, dhanamada, rUpamada, tAmada, balamada, vidyAmada, rAjamada | jaM jaha thakka davbu jiya taM taha jAgara joji / appara bhAvaDau Na Nu muNija hi soji ||26|| 4. (paramAtma0, dvi0 mahA0, pR0 164 )
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda matibhrama kA zikAra hogA, vaha kabhI bhI saccI rahasyAnubhUti kI prAzA kara hI nahIM sktaa| rahasyadarzI kI kalpanA kA zaktizAlI honA anivArya hai| usameM sUkSma, zuddha aura nibhrama jJAna kA honA Avazyaka hai| kundakundAcArya ne kahA hai ki saMsAra meM jIva rahita zarIra ko zava kahate haiM, isI prakAra samyak jJAna se rahita vyakti bhI calate hue zava ke samAna hai| 'zava' saMsAra meM apUjya hotA hai aura 'cala zava' lokottara meM apUjya hotA hai|' isase samyak jJAna kI mahattA spaSTa ho jAtI hai| 'mokkhapAhur3a' meM jJAna ATha prakAra ke batAe gae haiM-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna, kevala jJAma aura kumati, kuzruta, vibhNgaa| inameM se prathama pA~ca zreSTha jJAna haiM aura aMtima tIna ajJAna se yukt| arthAt prathama pAMca kI upalabdhi hI zreyaskara hai, vahI zreSTha jJAna haiM aura aMtima tIna yathArtha jJAna kA bodha karAne meM akSama hai| mati, zruti Adi pA~co jJAna 'pAramArthika pratyakSa' kahalAte haiN| inake bhI do bheda mAne gae haiM-sakala pratyakSa aura vikala pratyakSa / kevalajJAna sakala pratyakSa hai, zeSa vikala prtykss| vikala pratyakSa kI bhI sImAe~ haiN| jisa prakAra avadhijJAna se kevala rUpIdravya hI jAne jA sakate haiM, AtmAdi arUpa dravya nahIM, usI prakAra manaH paryAyajJAna ke dvArA bAhya padArthoM kI hI jAnakArI sambhava hai, itara kI nhiiN| kintu kevalajJAna isase bhinna hai| vaha samasta jJAnAvaraNa ke samala nAza hone para prakaTa hotA hai| vaha kevala yA advitIya hai| dUsare jJAna usakI samatA nahIM kara skte| isake atirikta mati, zruti, avadhi aura manaHparyAya indriyajanita jJAna haiM, ataeva mokSa kI sthiti meM unakA abhAva ho jAtA hai, kintu kevalajJAna atIndriya hai| vaha vastu kA svabhAva hai| ataeva usakA AtmA meM prabhAva nahIM hotaa| isIlie kevalajJAna hI samyaka jJAna hai| vahI prAtmA kA nijasvabhAva hai| isI ke dvArA jJAnAvaraNAdi ATho karmoM kA vinAza hotA hai| yogIndu muni ne kahA hai ki jo kevalajJAnamaya hai, vahI jina hai, vahI paramAnanda svabhAva vAlA hai, vahI paramAtmA hai aura vahI AtmA kA svabhAva hai| 1. jIva vimukko sabo damaNamukko ya hoi clsvo| savo loya apujjo louttarayammi calasavo // 143 // (bhAvapAhur3a) 2. zrAbhiNisudodhimaNa kevalANi NANANi paMjabheyANi | kumadisudavibhaMgANi, ya tiriNa vi NANe hiM saMjutto // 41 // (kundakundAcArya-mokkhapAhur3a) 1. jo jiNu kevala NANamau paramANaMda sahAu / so paramappau parama paru so jiya appa sahAu // 167|| (paramA0, di0 mahA0, pR0 335)
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya 265 isa prakAra samyaka jJAna kI sthiti meM rAga-dveSa, mohAdi miTa jAte haiM, sva-para bheda spaSTa ho jAtA hai, satya kA sUrya prakAzita hotA hai aura subuddhi kI kiraNeM mithyAtva kA aMdhakAra naSTa kara detI haiN| samyak jAnI ko kisI bAhyAcAra kI apekSA nahIM raha jaatii| usakA bhoga hI samAdhi hai, calanA phiranA hI yogAmana hai aura bolanA hI maunavrata hai| banArasIdAsa ne kahA hai ki budhajana samyakajJAna ko prApta karake dvandvaja ko avasthA aura anekatA kA haraNa karate haiM, unake mati, ati, avadhi Adi vikalpa miTa jAte haiM, nirvikalpa jJAna yA kevalajJAna kA udaya hotA hai, iMdriyajanita sukha duHkha samApta ho jAte haiM, karmoM kI nirjarA ho jAtI hai aura ve sahaja samAdhi ke dvArA AtmA kI ArAdhanA karake paramAtmA bana jAte haiN|' samyak caritra : para-bhAvoM Atma padartha aura parapadArtha kA bheda jJAna ho jAne para, para-bhAvoM kA tyAga aura sva-bhAva meM AcaraNa ho mamyak caritra kahA jAtA hai| samyak jJAna ke dvArA vastu kA svarUpa spaSTa ho jAtA hai, taba AtmA apane svarUpa ke anurUpa AcaraNa karatA hai| yaha AcaraNa ho mokSa athavA paramAtmapada prApti kA antima sopAna hai| isa prakAra padArthoM kA samyak darzana aura samyak jJAna ho jAne para tathA samyaka AcaraNa karane para mokSa kI sthiti A jAtI hai| saspaSTa hAratra kA ratnatraya hI AtmA : ratnatraya hI AtmA kA svarUpa hai arthAt AtmA samyaka darzana, jJAna aura caritra se yukta hai| ratnatraya usakA sahaja svabhAva hai| AtmA ko unase bhinna nahIM mAnanA caahie| vastutaH AtmA ke svarUpa kI samyak jAnakArI hI ratnatraya hai| ataeva isako bAhya vidhAna ke antargata nahIM ginanA caahie| 1. paMDita viveka lahi ekatA kI Teka gahi, dudaja avasthA kI anekatA haratu hai| mati zruti avadhi ityAdi vikalpa meTi, niravikalapa gyAna mana meM karatu hai / / indriyajanita mukha dukha sauM vimukha hai ke, parama ke rUpa hai karama nijaratu hai| sahajasamAdhi sAdhi tyAgi para kI Adhi, __ Atama arAdhi paramAtama karatu hai / / 16 / / (nATaka samayasAra, pR0 180) 2. jANavi maNNa vi appu paru jo para bhAu caei / so Niu sudau bhAvaDau NANihiM caraNu havei // 30 // (paramA0, dvi0 mahA.)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda myakti meM jaba taka ajJAnAvasthA rahatI hai, taba taka vaha inako AtmA se bhinna para padArtha mAnatA rahatA hai| kintu samyak jJAna ke udaya hone para use AtmA aura ratnatraya kI abhinnatA kA bhAna ho jAtA hai| yogIndu muni kahate haiM ki AtmA ko hI darzana aura jJAna samajho, AtmA hI caritra hai| saMyama, zIla, tapa aura pratyAkhyAna bhI AtmA hI hai : appA daMsaNu NANu muNi appA caraNu viyANi / appA saMjamu sIla tau appA paccakkhANi // 81 // ( yogasAra, pR0 386) muni rAmasiMha ne bhI kahA hai ki darzana aura kevala jJAna hI AtmA hai aura saba to vyavahAra mAtra hai| yahI trailokya kA sAra hai| ataeva isI kI pArAdhanA karanI caahie|' ratnatraya hI mokSa: ratnatraya hI mokSa hai| hama pahale hI kaha Aye haiM ki mokSa alaga se koI eka padArtha nahIM hai| AtmA kA apane svarUpa kA jAnanA aura karma kalaMka mukta honA hI mokSa hai| ratnatraya kI upalabdhi se hI yaha sambhava hai / ataeva ratnatraya hI mokSa huaa| jaba taka jIva isa satya ko nahIM jAna pAtA, tabhI taka saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai aura puNya pApa kiyA karatA hai| yogIndu muni ne kahA hai ki jo rAga dveSa aura moha se rahita hokara tIna guNoM (samyak darzana, jJAna, caritra) se yukta hotA huA AtmA meM nivAsa karatA hai, vaha zAzvata sukha kA pAtra hotA hai| yahI nahIM ratnatraya yukta jIva hI uttama pavitra tIrtha hai aura vahI mokSa kA kAraNa hai anya mantra tantra mokSa ke kAraNa nahIM ho skte| isI kA samarthana karate hue pANDe hemarAja bhI kahate haiM ki : par3hata grantha ati tapa tapata, aba lauM sunI na moSa / darasana jJAna caritta syauM, pAvata siva niradoSa // 27 // (upadeza dohAzataka ) appA daMsaNu kevalu vi aNNu sayalu vavahAru / ekku su joiya jhAiyai jo tailoyahaM sAru / / 68 / / (dohApAhur3a) 2. tihiM rahiyau tihiM guNa sahiu jo zrapANi vasei / so sAsaya suha bhAyaNu vi jiNavara ema bhaNei / / 78 // rayaNattaya saMjuta jiu uttima titthu pavitta / mokkha kAraNa joiyA aNNu Na tantu Na mantu || 83 / / (yogasAra, pR0 308-89)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya svasaMvedana jJAna : ratnatraya kI upalabdhi kimI bAhya anuSThAna yA pustakIya jJAna se nahIM ho sakatI hai| vaha svasaMvedya hai, svAnubhUti kA viSaya hai| isIlie pratyeka sAdhanA meM svasaMvedana jJAna ko mahatvapUrNa sthAna milA hai| use parama rasa yA Ananda kA kAraNa mAnA gayA hai| pUjyapAda ne AtmA kA svarUpa vizleSaNa karate samaya usako svasaMvedanoya' kahA hai :'svasaMvedanamunyaktannanumAna niratyayaH / / 21 // (iSTopadeza) Akhira svasaMvedana hai kyA? jaina mAnyatA ke anusAra yogI kA apane hI dvArA apane svarUpa kA jJeyapanA aura jJAtapanA svasaMvedana hai| imI ko prAtmA kA pratyakSa anubhava bhI kahA gayA hai : 'vedyatvaM vedakatvaM ca yattvasya svena yoginaH / tatsvasaMvedanaM prAhurAtmAno'nubhavaM dRzam / / ( iSTopadeza) kahane kA tAtparya yaha hai ki AtmA svAnubhUti se jAnA jA sakatA hai| usake lie anya vidhAna kI AvazyakatA nhiiN| svasaMvedana hI AtmA ko jAnane kA zreSTha sAdhana hai| citta kI ekAgratA se indriyoM ko niyantrita karake AtmajJAnI AtmA ke dvArA AtmA kI ArAdhanA karatA hai, yahI svasaMvedana kahalAtA hai| devasena ne 'tatvasAra' meM kahA hai ki svasaMvedana ke dvArA mana ke saMkalpa miTa jAte haiN| indriyoM ke viSaya vyApAra ruka jAte haiM aura yogI kA AtmadhyAna ke dvArA apanA brahmasvarUpa prakaTa ho jAtA hai| isalie AtmadhyAna upAdeya hai, jisakA nirantara abhyAsa karanA caahie| svasaMvedana ko hI prAtmadhyAna, AtmajJAna yA pratyakSAnubhUti kahA gayA hai| dyAnatarAya ke zabdoM meM : Apa Apa meM Apa, Apako pUrana dhrtaa| susaMveda nija dharama, karama kiriyA ko karatA // 5 // (dharmavilAsa-zAnadarAka, pR0 65) jaba taka svasaMvedana kI mahattA kA jJAna nahIM hotA, tabhI taka vyakti anyAnya sAdhanoM kA Azraya grahaNa karane kI ceSTA karatA hai| kintu isake prakaTa hone para sabhI vidhAna phIke aura tatvahIna pratIta hone lagate haiM, kyoMki anya kisI vidhAna se mokSa nahIM mila paataa| dAna se bhoga bhale hI prApta 1. thakke maNa saMkappe ruddha akkhANa visayavAvAre / pagaraha baMbhasaruvaM appA jhANeNa joINaM // 26 // (tatvasAra)
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda ho jAya, tapa se indra-pada bhale hI mila jAya, kintu vItarAgasvasaMvedana nirvikalpa jJAna ke binA janma maraNa se rahita mokSa pada nahIM prApta ho sktaa| aura 'nijabodha' yA svasaMvedana ke binA anya sAdhana se mokSa mila bhI kaise sakatA hai ? kyA 'bAri mathe ghRta' sambhava hai ? yA pAnI ke mathane se hAtha taka cikanA ho sakatA hai ?' svasaMvedana jJAna ke prakaTa hone para jIva rAgAdi viSayoM kA svataH tyAga kara detA hai| ve jIva ke nikaTa Ate hI nhiiN| kahIM dinakara ke prakAza ke samakSa aMdhakAra A sakatA hai ? jIva isa AtmajJAna ko prApta karane ke pazcAt anya kisI vastu kI kAmanA bhI nahIM krtaa| marakata maNi ke prApta kara lene para kAMca ke Tukar3oM kI icchA kauna karegA?' cittazuddhi para jora : ratnatraya kI upalabdhi yA Atma-svarUpa ke parijJAna ke lie citta kA zaddha honA anivArya hai| malapUrNa aura vikArayukta citta se AtmA kA darzana nahIM kiyA jA sktaa| kahIM malina darpaNa meM mukha dikhalAI par3a sakatA hai| taka citta nirvikAra nahIM hai, taba taka AjIvana tapa karane se yA kisI bhI prakAra ke bAharI veSa vinyAsa yA AcaraNa se siddhi nahIM prApta ho sktii| siddhi kA eka hI mArga hai-bhAva kI vishuddhi| isIlie yogIndra mani kahate haiM ki jisane nirmala citta se tapazcaraNa nahIM kiyA, usane mAno manuSya janma lekara AtmA ko hI dhokhA diyA, kyoMki jIva jo cAhe kare, jahA~ icchA ho jAya, kintu citta zuddhi ke binA mokSa kadApi nahIM prApta ho sktaa| muni rAmasiMha to aise yogI ko phaTakArate haiM jisane sira to maDA liyA, kintu citta ko nahIM mur3AyA, kyoMki citta muNDana se hI saMsAra kA khaNDana ho sakatA hai, anyathA nahIM : muNDiya muNDiya munnddiyaa| siru muMDiu cittu Na munnddiyaa| cittaI muNDaNu jiM kiyau / saMsAraha khaNDagu tiM kiyau // 13 // (dohApAhuDa) 2. 1. NANu vihINahaM mokkha pau jIva ma kAsu vi joh| bahaeM salila viloliyaI karu coppaDau Na hoha // 4 // (paramA0, pR0 216) appA millivi gANamau citti Na laggai aNNa / maragau jeM pariyANiyau tahuM kacce kau gaeNu // 7 // (paramA0, pR0 220) 3. jeNa Na cieNau tava-yaragu Nimmalu cittu karevi / appA vaMciu teNa para mANusa jammu lahevi // 135 // jahiM bhAvai tahiM jAhi jiya jaM bhAbai kari taM ji| kemvai mokkhu Na asthi para cicaI suddhi Na jaM ji // 17 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthakhaNDa aSTama adhyAya jaina kAvya aura siddha sAhitya bauddha dharma kA vikAsa - mahAyAna : gautama buddha ke nirvANa ke kucha samaya pazcAt hI unake anuyAiyoM meM saiddhAntika aura sAdhanAtmaka viSayoM ko lekara matabheda prArambha ho gayA thA / pariNAmataH bauddha dharma daloM meM vibhakta hone lgaa| kucha hI dinoM meM hInayAna aura mahAyAna nAmaka do sampradAya astitva meM A gaye / prathama mata ke anuyAyI vyaktigata sAdhanA aura nirvANa ke prayatna para jora dete the aura dUsare sampradAya ke AcArya sabhI prANiyoM ke uddhAra kI bAta karate the / phalasvarUpa mahAyAna ne kAphI logoM ko apanI ora AkRSTa karanA prArambha kara diyA aura isa sampradAya meM vibhinna vargoM, varNoM aura vyavasAyoM ke vyakti dIkSita hone lage / mahAyAna kA astitva IsA kI prathama zatAbdI ke lagabhaga mAnA jAtA hai| 'kathAvattha' kI 'aThakathA' ke AdhAra para mahAyAniyoM kA sambandha vaipulya yA vaitulyavAdiyoM se bhI jor3A jAtA hai| rAhula sAMkRtyAyana ne likhA hai ki 'prajJApAramitA, ratnakUTa, vaipulya Adi sUtra mahAyAna ke haiM, isameM to kisI ko sandeha ho hI nahIM sakatA aura isI se vaipulyavAda (pAlI-vaitullavAda ) vahI hai jise hama Ajakala mahAyAna kahate haiN|' vaipulyavAdiyoM ke kucha siddhAnta jaise ( 1 ) gautama buddha ne kabhI isa 1. purAtatva nibandhAvalI, pR0 131 /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda loka meM avatAra nahIM liyA yA (2) vizeSa prayojana se maithuna kA sevana kiyA jA sakatA hai, kAphI krAntikArI the| Age calakara inakA vyApaka prabhAva par3A aura bauddha dharma vibhinna prakAra kI laukika-alaukika kathAoM tathA ucitaanucita AcAroM kA sampradAya bana gyaa| jyoM-jyoM samaya bItatA gayA, gautama buddha kA laukika rUpa gauNa hotA gayA aura unake kArya evaM jIvana meM alaukika tathA cAmatkArika ghaTanAyeM jur3atI gii| vaipulyavAdiyoM ne unake 'mAnava rUpa meM janma' ko hI asvIkAra kara diyA thaa| isase unameM devatva kI pratiSThA hone lagI aura eka dina to aisA bhI AyA jaba hinduoM ne bhI Izvara ke anya avatAroM ke sAtha buddha kI bhI gaNanA prArambha kara dii| buddha meM devatva kI pratiSThA ho jAne para unakI stuti aura vaMdanA hetu mantroM evaM sUtroM kI bhI racanA prArambha ho gii| mahAyAna aura tantra sAdhanA : katipaya vidvAnoM kA anumAna hai ki isI samaya tAMtrika sAdhanA ne mahAyAna sampradAya ko prabhAvita kiyaa| itanA to nizcita hI hai ki cauthI pA~cavIM zatAbdI ke bAda se na kevala bauddha dharma apitu zaiva, vaiSNava Adi anya sampradAya bhI tantra sAdhanA se vyApaka rUpa se prabhAvita hue the| lekina yahA~ para eka tathya ko spaSTa kara denA Avazyaka hai ki Age cala kara bauddha dharma meM ( vajrayAna meM ) vAmAcAra kA jisa rUpa meM jora bar3hA, vaha mAtra tAMtrikoM kI hI dena nahIM thaa| vastutaH tantra aura tAMtrika sAdhanA ke sambandha meM vidvAnoM meM aneka prakAra ke bhrama vidyamAna rahe haiN| tantra zabda 'tan' dhAtu se banA hai, jisakA artha hamA vistAra krnaa'| isa prakAra tantra vaha zAstra hai jisase jJAna kA vikAsa hotA hai-'tAnyate vistAryate jJAnam anena iti tantram / " zaiva matAvalambiyoM meM 'tantra' una zAstroM ko kahA gayA hai jinameM vipula artha vAle mantra nihita hoM tathA jo sAdhakoM kA trANa karate hoN| sAmAnya rUpa se tantra se tAtparya usa jJAna se hotA thA "jisa meM devatA ke svarUpa, guNa, karma Adi kA cintana kiyA gayA ho, tadviSayaka mantroM kA uddhAra kiyA gayA ho, una mantroM ko saMyojita kara devatA kA dhyAna tathA upAsanA ke pA~co aMga arthAta paTala, paddhati, kavaca, sahasra nAma aura stotra Adi vyavasthita rUpa se dikhalAe gae hoN| $. It is defined as the Shastra by which knowledge is __spread.'-Sir John Woodroffe-Shakti and Shakta, P. 142. 2. baladeva upAdhyAya--bauddha darzana, pR0 417 /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraSTama adhyAya 26 mantrayAna tantra ke isa svarUpa ko na samajhane ke kAraNa kucha logoM ne use kAle jAdU kA kramahIna mizraNa', kucha ne 'vAsanAjanya aura anya ne 'arthahIna svAMga' tathA 'pASaDa kA poSaka btaayaa| yahI nahIM tantrAcAra meM paMcatatva yA paMcamakAra kI prAcInatA dekhakara katipaya logoM ne tantra aura paravartI vAmAcAra ko paryAyavAcI samajhakara use vAsanA evaM pAranAkA prasAra karane vAlA khaa| lekina sara jAna vuDaraka ne ina AlocanA kI asatyatA kA bar3e sundara DhaMga se anAvaraNa kiyA hai|' evaM 201 isase spaSTa hai ki mahAyAna sampradAya tantra sAdhanA se prabhAvita bhale hI huA ho aura tantroM-mandroM ke AviSkAra meM usane preraNA bhI ho jina rUpa meM yaha vajrayAna taka vikasita huA usake bIja svayaM mahAyAna sampradAya meM hI chine hue the / hama pahale hI kaha cuke haiM ki puvAdiyoM ke dvArA jaba buddha ko deva rUpa meM pratiSThA do gaI tathA maithuna ko bhI vizeSa paristhita meM svIkArya batAyA gayA to isakA vyApaka prabhAva pdd'aa| buddha ke nirvANa ko jitanA hI samaya bItatA gayA, unake sambandha meM alaukika aura vicitra kahAniyoM kI saMkhyA utanI hI bar3hatI gii| dhIre-dhIre unakA pATha karanA bhI phaladAyaka samajhA jAne lagA / lekina lambe pAThoM kA pratidina jApa karanA kaThina thaa| prataeva saralIkaraNa aura saMkSiptIkaraNa kI pravRtti ne praveza paayaa| choTe choTe sUtra, dhAraNI ora maMtra banane lage / "lambe lambe sUtroM ke pATha meM vilamba dekhakara kucha paktiyoM ko choTo choTo ghAraNiyA~ banAI gaI anta meM dUsare loga paidA hue, jinhoMne lambI dhAraNiyoM ko raTane meM takalIpha uThAtI janatA para apAra kRpA karate hue 'zrI mune mune mahAmune svAhA,' 'oM A hUM' Adi mantroM ko sRSTi kii| isa prakAra akSaroM kA mahatva bar3ha calA / mantroM ke isI nirmANa aura pracAra yuga ko 'mantrayAna' kahA jAtA hai / vajrayAna : mantrayAna kA samaya cauthI zatAbdI se sAtavIM zatAbdI taka mAnA jAtA hai| sAtavIM zatAbdI ke bAda se isa sampradAya meM eka naI pravRtti praveza karatI hai / mantroM ke camatkAra meM AkarSaNa to thA hI, ataeva anuyAyiyoM kI saMkhyA kAphI bar3ha cukI thii| vizeSa sthiti meM maithuna kI chUTa pahale hI mila cukI thii| aba sampradAya meM strI puruSa donoM the hI, dhana kI bhI kamI nahIM thii| banaeva kAma vAsanA kA jora bar3hane lagA aura kamala- kuliza kI sAdhanA prArambha ho 1. Sir John Woodroffe-Shakti and Shakta, Page 163-64. rAhula sAyana ucAlI 10 127 / 2. 2
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda gii| 'vajra' zabda ke bhI aneka prakAra se artha prastuta kie jAne lge| yadi kisI ne vajra zabda kA artha 'hIrA' batAkara use apravezya, acchedya, adAhya tathA avinAzya vastuoM kA pratIka batAyA to anya neM vajra ko indrAstra kahA / lekina 'vajra' kA sarvAdhika pracalita artha huA 'puNsendriy'| kahA gayA ki strIndriya padmasvarUpa hai aura puruSendriya vajra kA pratIka hai-'strIndriyA~ yathA padma bajra puMsendriyaM tathA' (jnyaansiddhi)| ise hI kramazaH prajJA aura upAya kI saMjJA bhI dI gaI aura prajJA upAya kI yuganaddha dazA ko mahAsukha aura samarasatA kI avasthA batAyA gyaa| ise zakti-ziva ke milana yA 'sAmarasya bhAva' ke samakakSa hI ghoSita kiyA gyaa| phalataH madya, mantra, haThayoga aura strI vajrayAna ke mUla AdhAra bana ge| strI ko mudrA yA mahAmudrA batAyA gayA aura isake binA sAdhanA kI pUrti asambhava ghoSita kara dI gii| mudrA ke lie bhI Domini yA cAMDAlini kanyA ko prAthamikatA dI gii| vaise apanI hI putrI, bhaginI yA mAtA bhI varNya nahIM mAnI gii| isa prakAra vajrayAna ke dvArA anAcAra aura vyabhicAra ko prazraya hI nahIM milA, apitu pUre samAja para isakA duSprabhAva pdd'aa| vajrayAna aura sahajayAna : vajrayAna kA samaya prAyaH vidvAnoM ne sAtavIM zatabdI ke bAda se bArahavIM zatAbdI taka mAnA hai| lekina vajrayAna aura sahajayAna meM kyA sambandha hai ? isa para matabheda hai| kucha loga donoM zabdoM ko eka hI sampradAya kA paryAyavAcI mAnane haiM to anya donoM ko bhinna-bhinna sampradAya siddha karane kI ceSTA karate haiN| sahajayAna aura vajrayAna ke sambandha meM vivAda hone ke kAraNa hI 84 siddha kisI ke dvArA vajrayAno batAe jAte haiM to anya unheM 'sahajiyA siddha' kahate haiN| eka vicitra bAta yaha bhI hai ki vajrayAna aura sahajayAna donoM kA Arambha kAla IsA ko AThavIM zatAbdI hI mAnA jAtA hai| mahAmahopAdhyAya haraprasAda zAstrI ne luIpAda ko sahajiyA sampradAya kA pravartaka mAnA hai aura DA0 dAsagupta ne sahajayAna ko vajrayAna kA eka upayAna mAnA hai| DA0 viMTaranitsa ke anusAra 1. vajrayAna ke eka prAcArya anaMgavana ne apane graMtha 'prajJopAyavinizcaya siddhi' meM likhA hai :prajJApAramitA sevyAsarvathA mukti-kAkSibhiH / / 22 / / lalanArUpamAsthAya sarvatraiva vyavasthitA / / 23 / / brAhmaNAdi kulotpannAM mudrAM vai antyajodbhavAm / / 24 / / janayitrI svasAraM ca svaputrI bhAgineyikAm / kAmayan tatvayogena laghu sidhyeddhi sAdhakaH / / 25 / / (pR0 22-23) 2. bauddhagAna o dohA-padakartAdera paricaya, pR0 21 / Dr. Shashi bhushan Das Gupta-An Introduction to Tantric Buddhism, p. 77.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama abhyAya lakSmIkarA ne 'advayamiddha' se navIna advaitavAdI mata sahajayAna kA pravartana kiyA, jo abhI bhI bAuloM meM jIvita hai|' inhIM vidvAnoM ke AdhAra para zrI nAgendranAtha upAdhyAya ne bhI niSkarSa nikAlA hai ki sahajayAna vajrayAna kA paravartI thA aura sahajayAna ne vajrayAna ke vaca (kaThora-kaThina) ke sthAna para sahaja (sarala-sagika) ko pratiSThA kii| isa prakAra kucha vidvAnoM ne sahajayAna ko vajrayAna kI eka zAkhA tathA usakA paravartI upayAna khaa| lekina DA. govinda nigamapana ne isake viparIta mahajayAna ko vajrayAna kA pUrvavartI mAnate hae vicitra prakAra ke niSkarSa nikAle haiN| Apane likhA hai ki "jIvana kI svAbhAvika gati meM bhoga kA bhI thor3A bahuta sthAna hai| ata: ina middhoM ne 'dharmAviruddha kAma' ko apanI sAdhanA meM sthAna diyA hai| Age calakara bhoga ko sAdhanA meM Avazyaka samajhA jAne lgaa| vajrayAniyoM ne ina sahajayAnI siddhoM ke siddhAntoM kA artha ke sthAna para khUba anartha kiyA hai| ApakA Age calakara phira kahanA hai ki sahajayAna bahuta dinoM taka apane isa svAbhAvika aura mahaja bhAva ko sthira na rakha skaa| usa para tantra-mantra pradhAna vaivalyavAda kA atyadhika prabhAva pdd'aa| usakI pariNati vajrayAna ke rUpa meM ho gii| usI samaya se sahajayAna aura vajrayAna kA sammizraNa ho gyaa| ina uddharaNoM se yaha niSkarSa nikalate haiM ki (a) sahajayAna vajayAna kA pUrvavartI thA, (A) siddha sahajayAnI the, vajrayAnI nahIM, (i) sahajayAna meM 'dharmAviruddha kAma' kI hI mAnyatA thI, (I) sahajayAna, vaipulyavAda (mahAyAna) ke pahale se hI svatantra aura svastha rUpa meM vikasita ho rahA thA, bAda meM vaipulyavAda ke prabhAva se vaha vajrayAna meM badala gyaa| lekina DA0 triguNAyata ke uddharaNoM ke AdhAra para nikAle gae ukta cAroM niSkarSa sahI nahIM pratIta hote| vajrayAna kA prArambha IsA kI AThavIM zatAbdI se mAnA gayA hai| isake pUrva sahajayAna nAmaka kisI sampradAya ke astitva kA pramANa nahIM miltaa| DA0 kimUra ne cInI vauddha dharma meM pracalita jisa sahajayAna (i gya do) zabda kA ullekha kiyA hai, vaha mahAyAna kA hI paryAyavAcI hai| yaha kahanA ki siddha vajrayAnI nahIM the, tarkasaMgata nahIM pratIta hotaa| vajrayAna kA jo samaya mAnA gayA hai, lagabhaga sabhI siddha usI avadhi meM hue the| jisa maithana bhAva kI carcA vajrayAniyoM ke lie kI jAtI hai, vaha lagabhaga sabhI siddhoM meM mila jAtA hai| yadyapi sarahapAda ne sarala aura sahaja jIvana para jora diyA hai . 1. dekhie-zrI nAgendra nAtha upAdhyAya-tAMtrika bauddha sAdhanA aura sAhitya, pR0 188 / 2. tAMtrika bauddha sAdhanA aura sAhitya, pR0 184 / 3. kabIra kI vicAradhArA, pR0 126 / . 4. , , pR0 128 / 5. DA. dharmavIra bhAratI-siddha sAhitya, pR014 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda aura bAhyAcAra kI apekSA cittazuddhi ko mahatva diyA hai, lekina unhoMne yaha bhI to kahA hai ki : kamala-kulisa vevi majma Thiu, jo so suraa vilAsa / ko na ramai Nai tihuaNahiM, kassa Na pUrai Asa ||64 // (hindI kAvyadhArA, pR0 14) / isI prakAra kaNhapA ne bhI kahA hai ki mantra-tantra ke cakkara meM na phaMsakara niz2a gahiNI ko lekara keli karanA caahie|' yahI sarvottama sAdhanA hai| tilopA ne bhI isI 'khaNa ANaMda' ko zreyaskara batAyA hai| ___ isase yaha nizcita ho jAtA hai ki vajrayAna aura sahajayAna donoM se tAtparya eka hI samdrAya se thA / vajrayAna adhika pracalita zabda thaa| lekina sarahapAda Adi katipaya siddhoM meM 'sahaja' zabda kA adhika prayoga dekhakara, bAda meM siddhoM ko 'sahajayAnI' bhI kahA jAne lgaa| isIlie rAhula sAMkRtyAyana ne apane granthoM meM isa prazna ke hI nahIM uThAyA hai aura 84 siddhoM kA kahIM para vrajayAnI aura kahIM para sahajayAnI nAma se ullekha kiyA hai| jina lakSmIMkarA ko 'sahajayAna' kI pravartikA mAnA gayA hai, unakI gaNanA sarahapAda ke hI sAtha, bajrayAno sAhityakAroM meM bhI kI gaI hai| ataeva jaisA ki DA. dharmavIra bhAratI ne likhA hai ki 'sahajayAna ko vajrayAna se alaga koI zAkhA mAnanA athavA sahajayAna ko vajrayAna ke antargata koI svatantra zAkhA mAnanA athavA sahaja sAdhanA meM devatA, mantra, tantra, yoga, maithuna tathA aticAroM kA abhAva mAnanA yuktisaMgata nahIM hai|" caurasI siddha siddhoM ke kAvya ke samAna hI unakA jIvana, samaya tathA unakI saMkhyA Adi sabhI kucha timirAcchanna, ataeva vivAda ke biSaya haiN| siddha zabda ke sAtha 84 aura nAtha ke sAtha 9 aMka abhinna rUpa se gaMthe hue haiN| lekina 84 siddha kauna the? isakI koI eka sunizcita aura prAmANika sUcI abhI taka nahIM bana pAI hai| vibhinna srotoM ke AdhAra para vibhinna vidvAnoM ne jo sUciyA~ dI haiM, una meM kAphI pArthakya hai| ina sUciyoM meM mahAmahopAdhyAya zrI haraprasAda zAstrI 1. ekku Na kijjA manta tanta / Ni gharaNI lai keli karanta ris| (hindI kAvyadhArA, pR0 148) 2. hindI kAvyadhArA, pR0 174 / 3. dekhie--tAMtrika bauddha sAdhanA aura sAhitya, pR0 113 / 4. siddha sAhitya, pR. 148 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama abhyAya 201 bihAra ke pA~ca hun' ke sahAre dvArA upasthita 'varNaratnAkara' kI sUcI, tibbata ke pradhAna guruoM ( 1091 - 1274 ) kI granthAvalI zrI rAhula jI dvArA banAI gaI sUcI haThayoga pradIpikA kI sUcI tathA AcArya hajArIprasAda dvivedI dvArA prastuta sUcI pramukha haiN| ina sUtriyoM ko dekhane se patA calatA hai ki eka sUcI dUsarI sUcI meM kAphI bhinna hai| kI sUcI ko to dvivedI jI ne nAtha siddhoM kI sUcI mAnA hai| lAkara vastutaH 84 aMka siddhoM ke lie kAphI mahatva rakhane lagA thaa| isalie pratyeka sUcIkAra ne kisI na kisI prakAra ukta saMkhyA pUrI karane kA prayatna kiyA hai| caurAsI zabda ke aneka prakAra se artha bhI lagAe gae haiN| isa gadakA sAMketika aura tAMtrika mahatva bhI hai| kisI ne isakA sambandha =4 AsanoM se jor3A hai to kisI meM 84 lAkha yoniyoM se, kisI ne isako bAraha rAziyoM tathA sAta grahoM kA guNanaphala mAnA hai to kisI ne isako rahasya saMkhyA batAyA hai| yahI kAraNa hai ki siddhoM ke sAtha zabda abhinna rUpa se jur3a gyaa| ataeva jo sUciyA~ upalabdha haiM, unameM aneka kAlpanika aura anaitihAsika niddhoM ke nAma bhI jur3e hue haiN| hAM, inameM kucha siddha aitihAsika bhI haiN| ve vizeSa mahatva rakhate haiM / unake nAma bhI prAyaH sabhI sUciyoM meM mila jAte haiN| sarahapA, luipA, savarapA, kaNhapA, tantipA, bhusukapA Adi aise hI siddha haiM / siddhoM kI saMkhyA ke anizcita hone ke kAraNa hI unake samaya tathA Adi siddha ke sambandha meM bhI matabheda hai| pravodhacandra bAgacI ne luipA ko Adi siddha mAnA hai aura rAhula sAMkRtyAyana ne sarahapAda ko caurAsI siddhoM meM prathama tathA Adi siddha batAyA hai / isI prakAra inake samaya ke sambandha meM bhI matabheda hai| luipA ko kucha loga sAtavIM aura anya AThavIM zatAbdI kA siddha mAnate haiN| sarahapA kA samaya vinayatoSa bhaTTAcArya ne san 633 I0 mAnA hai aura rAhula ne sarahapA ko mahArAja dharmapAla ( 768 - 809 ) kA samakAlIna siddha kiyA hai / yahA~ para vistAra se ina saba tathyoM kA parIkSaNa sambhava nahIM, lekina saraha kI bhASA Adi ke AdhAra para unheM AThavIM zatI kA kavi mAnanA adhika saMgata hogA / isake pazcAt lagabhaga cAra sau varSoM taka isa sAdhanA kA jora rahA aura siddhoM ko saMkhyA meM vistAra hotA gayA / 12 vIM zatI ke pazcAt nAtha siddhoM kA jora bar3hatA hai aura inakI saMkhyA meM hrAsa hone lagatA hai / nAtha sampradAya ina siddhoM kI ho 1. dekhae - bauddha gAna zrI dohA - padakartAdera paricaya, pR0 35 / 2. dekhie - purAtatva nibaMdhAvalI, pR0 144 ( kase pataka ) | 3. dekhie - tAMtrika bauddha sAdhanA aura sAhitya, pR0 21 / 4. nAtha sampradAya, pR0 33 se 36 taka | 5. dekhie - kaula jJAnanirNaya, saM0 prabodhacandra bAgacI bhUmikA, pR0 24 | 6. purAtatva nibandhAvalI, pR0 140 aura 155 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ .206 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda eka zAkhA thA athavA usakA vikAsa svatantra rUpa meM huA, isa para bhI vivAda hai | siddha sAhitya aura jaina kAvya : vikrama kI sAtavIM-AThavIM zatAbdI se bhAratIya sAhitya aura dharma sAdhanA meM eka nayA mor3a AtA hai / bhASA saMzliSTAvasthA ko chor3akara azliSTAvasthA ko prApta hotI hai / naI bhASA ke udaya ke sAtha hI sAtha naI chaMda yojanA tathA naI vicAra paddhati kA bhI Arambha aura vikAsa hotA hai / jisa prakAra saMskRta meM 'anuSTupa chaMda lokapriya thA, prAkRta meM jaise gAthA kA pracalana thA, usI prakAra apabhraMza meM dUhA yA dohA ko prAthamikatA milatI hai / isa samaya se pratyeka dharma sAdhanA meM sudhAra aura saralatA kI pravRtti AtI hai / bAhyAcAra aura zAstra jJAna kI apekSA citta zuddhi aura arntajJAna para jora diyA jAne lagatA hai aura tIrtha bhramaNa kI apekSA kAyA tIrtha ko mahatva milatA hai| jaina, bauddha, zaiva, Adi sabhI dharmAvalambI lagabhaga samAna zabdoM meM eka hI prakAra kI bAta kahane lagate haiM / madhyakAlIna dharma sAdhanA meM yaha sAmya pradbhuta aura itihAsa meM anupama hai / AThavIM zatI ke siddha sarahapAda ne sarala yA sahaja jIvana para jora diyA aura samasta bAhya anuSThAnoM evaM SaTdarzanoM kA virodha kiyaa| jaina kavi yogIndu muni sarahapAda ke hI samavartI the| donoM ke vicAroM meM adbhuta sAmya hai / donoM ne sahaja jIvana para jora diyA hai, citta zuddhi sAdhaka kA prathama kartavya batAyA hai, guru kI kRpA kI kAmanA kI hai, pustakIya jJAna se brahmAnubhUti meM saMdeha vyakta kiyA hai, zarIra ko hI samasta sAdhanAoM kA kendra aura sarvottama tIrtha ghoSita kiyA hai, AtmA aura paramAtmA kI ekatA meM vizvAsa vyakta kiyA hai, sAmarasya bhAva tathA mahAsukha kI carcA kI hai aura pApa puNya donoM ko hIna athaca tyAjya kahA hai / inake pazcAt lagabhaga dasavIM zatAbdI meM jaina kavi muni rAmasiMha hue| inake dohoM meM aura adhika udAra vicAra dekhe jA sakate hai / inhoMne siddha sAhitya tathA nAtha sampradAya ke aneka zabdoM ko jyoM kA tyoM grahaNa kara liyA aura yogIndu muni kI vicAra saraNi ko aura Age bar3hAyA / muni rAmasiMha ke aneka dohe sarahapAda tathA anya siddhoM ke dohoM se adbhuta sAmya rakhate haiM / siddha sarahapAda ne brAhmaNa, pAzupata, bauddha, jaina Adi sampradAyoM ke pASaMDa kI nindA kI hai / jainoM ke bAhyAcAra kI khillI ur3Ate hue unhoMne kahA ki yadi nagna rahane se hI mokSa mila jAya to zvAna aura zRgAla ko mila jAnA cAhie, lucana kriyA se yadi mokSa milatA ho to yuvatI kA nitaMba isakA prathama adhikArI hai, picchIdhAraNa hI yadi mokSa kA kAraNa ho to mayUra nizcita rUpa se mokSa ko prApta hotA hogA, yadi rUkhe-sUkhe bhojana se hI mokSa sambhava hai to
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama adhyAya 207 gaja aura turaMga sabase pahale nirvANa lAbha kareMge / ' kahane kA tAtparya yaha hai ki zarIra ko kaSTa dene se aura mAtra dikhAve se koI mokSa kA adhikArI nahIM ho jaataa| isI prakAra yogIndu muni kahate haiM ki jina dIkSA lekara keza lucana Adi kriyAeM karanA tathA parigraha kA tyAga na karanA AtmA pravaMcanA hai| Age vaha yogasAra meM phira kahate haiM ki par3ha lene se dharma nahI hotA, pustaka aura picchIdhAraNa karane se bhI dharma nahIM hotA, maTha meM rahane meM dharma nahIM hotA aura kezaloMca se bhI dharma nahIM hotA ( dohA naM 0 47 ) | jisa prakAra saraha ne kahA ki paDitajana sakala zAstroM kA varNana karate haiM, lekina deha meM nivAsa karane vAle buddha ko nahIM jAnate aura kaNhapA ne kahA ki paMDita jana Agama, veda, purANoM kA hI adhyayana karate rahate haiM, kintu ina granthoM se ve brahmAnanda usI prakAra nahIM prApta kara pAte jisa prakAra pake hue zrIphala ke caturdika bhramaNa karane vAlA bhramara rasa se vaMcita rahatA hai, ThIka usI prakAra yogIndu muni aura muni rAmasiMha ne kevala zAstra jJAna se paramAtma- pada prApti asambhava ghoSita kiyaa| yogIndu muni ne kahA ki zAstra par3hatA huA bhI vaha vyakti mUrkha hai jisane vikalpa kA parityAga nahIM kiyA aura zarIra meM hI sthita paramAtmA ko nahIM jAnA ( paramAtmaprakAza, 2-83) / muni rAmasiMha ne bhI kahA ki hai paNDitoM meM zreSTha ! tUne kaNa ko chor3akara tuSa ko kUTA hai, kyoMki tU grantha aura usake artha se hI santuSTa hai, kintu paramArthaM ko nahIM jAnatA ( do0 naM0 87) / paTdarzana ke dhaMdhe meM par3ane se bhrAnti nahIM miTaM sakatI ( do0 naM0 116) | siddhoM kA vizvAsa thA ki buddha kA nivAsa zarIra meM hI hai, isalie use maMdira yA tIrtha meM khojanA samaya aura zrama kA apavyaya hai| tIrtha snAna aura 1. 2. 3. 4. jai jaggA vizra hoi mutti, tA subaha sizrAlaha | lomuraDaNe atitha siddhi, tA jubai givaha || picche gahaNe diTThU mokkha, tA moraha camaraha | ucche bhIrNe hoi jAMNa, tA kariha turaMgaha || (dohAkoza, pR0 2 ) keNa vippaDa vaMciyau siru luMcivi dvAreNa / sayala vi sagaNa parihariya jiNavara liMga dhareNa // 260 // paMDi sAla satya vakkhANA / dehahiM buddha vasanta Na jANaa // (paramAtmaprakAza, pR0 232 ) (dohAkoza, pR018 ) zrAgama ve purArNe (hI), parizramANa vahanti / pakka sirIphale ali jima, bAherI bhamanti || 2 || ( hindI kAvyadhArA, pR0 146
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda tapovana meM bhramaNa mithyAziyoM kI bAte haiM / ' isIlie sarahapAda isa zarIra ko hI sarasvatI, somanAtha, gagAsAgara, prayAga aura vArANasI tathA kSetrapITha upapITha Adi sabhI kucha mAnata haiN| yaha eka bar3A hI vicitra tathya hai ki ina siddhoM, jainoM tathA Age calakara santa kaviyoM dvArA eka aora zarIra ko kSaNabhagara tathA vinazvara kahakara usase moha na karane kA upadeza diyA gayA, dUsarI ora deha ko hI sarvottama tIrtha tathA devAlaya mAnA gyaa| yaha kathana dekhane meM bhale hI 'paraspara viruddha' lage, kintu vAstavikatA yaha hai ki ina sAdhakoM ne zarIra ko hI sAdhya na mAnakara, sAdhana rUpa meM isake upayoga kA sujhAva diyA aura dehastha AtmA evaM brahma kI ekatA kA nirUpaNa kiyaa| yogIndu muni ne kahA ki jaise baTa vRkSa meM hI bIja hotA hai aura voja meM hI vRkSa ThIka usI prakAra deha meM hI deva ko smjho| yaha AtmA hI ziva hai, viSNu hai, buddha hai, Izvara hai aura brahmA hai| AtmA hI ananta hai, siddha hai / aise devAdhideva kA vAsa zarIra meM hI hai : jaM vaDa majjhahaM bIu phuDu, bIyahaM vaDu vi hu jANu / taM dehaha deu vi muNahi, jo tailoya pahANu // 74 / / so siu saMkaru viNhu so, so ruda vi so buddha / so jiNu Isaru baMbhu so, so aNaMtu so siddha // 15 // eva hi lakkhaNa lakkhiyau, so paru Nikkalu deu / dehaI majmahiM so vasai, tAsu Na vijjai bheu // 106 // (yogamAra, pR0 387 tathA 364) muni rAmasiMha ne zarIra ko hI eka mAtra devAlaya mAnate hue kahA ki deharUpI devAlaya meM jo zakti ke sahita nivAsa karatA hai, vaha ziva kauna hai ? isa bheda ko jAna (do0 naM0 53) / lekina isa ziva ko mantra tantra se nahIM jAnA jA sktaa| kAyA ko kleza dene se yaha prApta nahIM ho sktaa| pustakeM usakA AsvAda karAne meM asamartha haiN| kahIM phalavAle vRkSa ke darzana mAtra se peTa bharatA hai yA vaidya ke darzana mAtra se roga dUra hotA hai| usakA anubhava to vizuddha citta vAlA sAdhaka guru kI kRpA hone para karatA hai| isIlie sarahapAda kahate haiM ki jise guru upadezarUpI amRta rasa pIne ko nahIM prApta huA, vaha aneka zAstroM aura unake artharUpI marusthalI meM bhaTakatA huA pyAsA hI mara jAtA hai : 'guru uvaeseM amia rasu, dhAva Na pIau jehi / bahu satthattha marutthalahiM, tisie mariau tehi // 56 // ( hindI kAvyadhArA, pR08) 1. kintaha titya tapovaNa jAI / mokkha ki labbhapANI nhAI // 15 // (sarahapAda-hindI kAvyadhArA, pR06) 2. eku se sarasai sovaNAha, eku se gaMgAsAaru / vArANasi payAga eku, se canda divAaru ||6|| (dohAkoza, pR0 22)
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama adhyAya 206 siddha tilopA ne bhI anubhava kiyA thA ki jo tatva tathA jo satya mUDhajanoM ke lie agamya hai vaha paMDitoM ke lie bhI durbodha hai, kyoMki ve to mAtra zAstrArtha meM ulajhe rahate haiN| satya kA sAkSAtkAra to kevala usI vyakti ko hotA hai jisa para sadguru kI kRpA hotI hai : 'vaDha aNaM loapa goara tatta paMDialobha agamma / jo gurupAa pasaNa taMhi ki citta agamma ||2|| maMta mudhAmAra, pR06) muni rAmasiMha ne bhI imo prakAra kahA hai ki loga tabhI taka kunIthoM meM bhramaNa karate haiM aura tabhI taka dhUrtatA karate haiM, jaba taka guru kI kRpA se deha meM sthita deva ko jAna nahIM lete (do. nN080)| 'sAmarasya bhAva' kA varNana madhyakAla kI eka sAmAnya vizeSatA hai| zivazakti ke milana kI carcA athavA zarIra meM jIvAtmA-paramAtmA ke saMyoga kI kahAnI prAyaH siddhoM, nAthoM aura jaina muniyoM Adi sabhI ne kahI hai| isakA vistAra se varNana gyArahaveM adhyAya meM kiyA gayA hai| yahA~ itanA hI saMketa kara denA hai ki siddhoM kA vizvAsa thA ki jaba citta jala meM namaka ke sadRza samarasa ho jAe to bAhya sAdhanA kI apekSA nahIM raha jaatii|' aura muni rAmasiMha kA bhI kathana thA ki jaba samarasatA kI sthiti A jAya to kisI bhI prakAra kI pUjA yA samAdhi kI AvazyakatA nahIM raha jaatii| isa samarasatA kI sthiti ko prApta honA donoM kA parama kAmya thaa| isIlie donoM ne pApa-puNya donoM ko doSapUrNa ghopita kiyaa| unakI dRSTi meM yadi eka doha-aGkalA hai to dUsarI svarNa-zraGkhalA arthAt puNya bhI hai zrRGkhalA hii| aura mamaramatA ke lie zraGgalA ke baMdhana se mukta honA anivArya hai| phira parama pada zUnya hai, niraMjana hai| vahA~ na puNya hai na pApa :'suNNa NirajaNa paramapau, Na tahiM puraNa Na (u) pAva // 143 / / (dohAkoza, pR030) isIlie yogIndu muni ne kahA thA ki pApa ko pApa to sabhI loga kahate haiM, kintu jo puNya ko bhI pApa kahe, vaha paMDita hai : ... jo pAu viso pAu muNi saJcu i ko vi munnei| jo puNNu vi pAu vi bhaNai so buha ko vi havei // 71 // (yogasAra, pR0 386) 1. jima loNa vilijaha pANiehiM tima ghariNI lai citta / samarasa jAi takhaNe jai puNu te sama pitta / / (dohAkopa, pR0 46) 2. jima loNu vilijai pANiyahaM tima jai cittu vilina / samarasi hUvai jIvaDA kAI samAhi karija : 176" (pAhur3adohA, pR054)
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama adhyAya jaina kAvya aura nAtha yogI sampradAya yoga kA artha : sAmAnyataH 'yoga' zabda kA prayoga aneka arthoM meM kiyA jAtA hai| suSThu DhaMga se kie gae kArya ko yoga kahate haiM-'yogaH karmasu kauzalam', sukha duHkha Adi para vijaya prApta karanA bhI 'yoga' hai-'samatvaM yoga ucyate', citta vRtti ke nirodha ko bhI 'yoga' kahA gayA hai-'yogazcittavRttinirodhaH', mAraNa, mohana aura uccATana Adi mantroM ko bhI 'yoga' kahate haiM aura gaNita meM aMkoM kA milana 'yoga' kahalAtA hI hai| isI prakAra 'yoga' ke anya artha bhI khoje jA sakate haiN| kintu 'yoga' zabda jaba darzana-zAstra meM prayukta hotA hai, taba vaha eka viziSTa artha meM hI niyojita ho jAtA hai arthAt 'yoga' zabda kA apane viziSTa rUpa meM artha hai-vaha sAdhanA praNAlI jisase AtmA aura paramAtmA meM aikya sthApita kiyA jA ske| DA0 rAmakumAra varmA ne isa tathya ko ina zabdoM meM kahA hai'prAtmA jisa zArIrika yA mAnasika sAdhana se paramAtmA meM jur3a jAve, vahI yoga hai|" 1. kabIra kA rahasyavAda, pR0 68 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama adhyAya 211 yoga kI paramparA : bhAratavarSa meM 'yoga' kI paramparA ati prAcIna hai| kucha vidvAnoM ne isakA svarUpa vaidika yuga meM hI khojA hai| vaidika kAla ke vrAtya logoM ke sambandha meM kahA gayA hai ki unakI sAdhanA praNAlI padama ke vahata nikaTa thii| vedoM ke pazcAta upaniSadoM, zrImadbhAgavata gItA, yogaziSTa tathA tantra granthoM meM yoga praNAlI ke ullekha milate haiN| kivadantI hai ki Adi puruSa hiraNyagarbha ne hI sarvaprathama mAnava mAtra ke kalyANa ke lie isa vidyA kA upadeza diyA thaa| 'yoga darzana ke TIkAkAra vAcaspati mizra ne likhA hai ki patajaMli ne hiraNyagarbha dvArA upadiSTa zAstra kA hI puna: pratipAdana kiyA thaa| isIlie yogI yAjJavalkya ne hiraNyagarbha ko hI isa zAstra kA prAdi upadeSTA kahA hai|" upaniSadoM meM se kucha to yoga sAdhanA' se ho sambaddha haiN| isa prakAra kI kucha upanipadeM madrAsa kI aDyAra lAibrerI se zrI mahAdeva zAstrI dvArA san 1920 meM 'yoga upaniSadaH' nAma se prakAzita kI gaI haiN| mAMkhya darzana aura yoga kA tatvavAda eka hI hai aura sAMkhya kAphI prAcIna mata hai| gItA meM zrIkRSNa ne kahA hai ki kevala bAla buddhi ke loga hI sAMkhya aura yoga ko alaga-alaga mata samajhate haiN| paNDita loga aisA nahIM mAnate / sAMkhya tatvavAda kA nAma hai aura yoga usakI prakriyA kA / yoga ko 'sezvara sAMkhya' kahA bhI jAtA hai| yoga zAstra ke prasiddha AcArya pataMjali ke samaya se to yoga ko yuktisaMgata aura kramabaddha darzana kA hI rUpa mila gyaa| pataMjali kA samaya nizcita rUpa se jJAta nahIM hai| kucha vidvAna unheM vikrama pUrva dUsarI zatAbdI meM vidyamAna mAnate haiM to anya unakA samaya vikrama kI prathama zatAbdI mAnate haiN| kucha ho, isase itanA to nizcita hI hai ki pataMjali ne vikrama samvat ke Arambha hone se kucha idhara-udhara 4. W. Briogs-'Gorakhnath and the Kanphata Yogis' (Religious life of India series, Calcutta 1938, P. 212-13.) 2. kalyANa yogAMka, pR062| __, pR0 106 / 4. , , pR0 122 / 6. , , pR0 105 / de0-nAtha sampradAya, pR0 114 / 8. sAMkhyayogau pathagbAlAH pravadanti na pNdditaaH| ekamayAsthitaH samyagubhayovindate phalam / / 4 / / yatsAMkhyaiH prApyate sthAnaM tadyogairapi gamyate / eka sAMkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati ||5|| (gItA, adhyAya 5)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda yogasUtroM kI racanA kI thii| isase yoga paramparA kI prAcInatA aura akhaMDatA spaSTa ho jAtI hai| madhyakAla meM isa sAdhanA praNAlI ko nAtha yogiyoM dvArA kAphI protsAhana milaa| unhoMne yoga zAstra ke saiddhAntika pakSa ko vyAvahArika rUpa diyA aura saMskRta meM lipibaddha vicAroM ko 'bhASA' dvArA janatA taka phuNcaayaa| unhoMne 'kathanI' kI apekSA 'karanI' para vizeSa jora diyA, isalie usakA itanA vyApaka prabhAva par3A ki unake samakAlIna anya santoM aura muniyoM ne to unakI paddhati aura zabdAvalI ko apanAyA hI, paravartI santa bhI usI ora AkRSTa hue aura yoga kI yaha paramparA Adhunika kAla taka calatI rhii| nAtha sampradAya aura sahajayAnI siddhoM se usakA sambandha : 'nAtha' sampradAya kA Adi pravartaka kauna thA aura 'nAtha' kitane hue tathA unake nAma kyA haiM ? isakA nirNaya karanA bar3A kaThina hai| vastutaH madhyakAlIna dharmasAdhanAeM eka dUsare se itanA prabhAvita hai aura eka dUsare kI zabdAvalI Adi ko isa mAtrA meM grahaNa kara liyA hai ki kisI bhI sAdhanA paddhati ke yathArtha svarUpa kA samyak vivecana lagabhaga asambhava kArya ho gayA hai| nAtha siddhoM kI prApta sUciyoM meM itanI vibhinnatA aura nAmAntara hai tathA sahajayAnI siddhoM kI sUciyoM ke aneka nAmoM se aisI abhinnatA hai ki yaha batA sakanA bhI kaThina hai ki nau nAtha kauna the ? yA nAthoM kI nizcita saMkhyA kitanI thI? tathA nAtha yogiyoM aura sahajayAnI siddhoM meM kyA sambandha thA ? donoM sampradAyoM kI sUciyoM meM aneka nAma samAna to haiM hI, isake atirikti nAtha sampradAya ke pravartaka 'AdinAtha' ko kucha vidvAn 'jAlaMdharapAda' mAnate haiM aura isa AdhAra para nAtha sampradAya ko 'caurAsI siddhoM' se nikalA huA mAnate haiN| zrI rAhula jI ne likhA hai ki 'nAtha paMtha caurAsI siddhoM se hI nikalA hai| 'gorakSa siddhAnta saMgraha meM 'caturazIti' zabda ke sAtha nimna siddhoM kA nAma mArga-pravartaka ke taura para likhA gayA hai-nAgArjuna, gorakSa, carpaTa, kanthAdhArI, jAlandhara, AdinAtha (jAlandharapAda) caryA (kaNhapA) / isase caurAsI siddhoM aura nAtha pantha ke sambandha meM sandeha kI koI guMjAyaza nahIM raha jaatii|" lekina jaisA ki hama abhI kaha Ae haiM ki donoM sampradAyoM ke siddhoM kI prApta sUcI meM aneka nAma isa prakAra se ghUma phirakara Ae haiM ki kisI prakAra ke nizcita niSkarSa para pahaMcanA bar3e sAhasa kA kArya hai| AcArya hajArI prasAda dvivedI ne 'nAtha sampradAya' meM 'nau nAthoM' kI bhinna-bhinna sUciyA~ dI haiM, inameM bhI kaI sahajayAnI siddhoM ke nAma Ae haiN| yahI nahIM eziyATika sosAiTI kI lAibrerI meM surakSita 'varNaratnAkara' nAmaka hastalekha meM caurAsI nAtha siddhoM kI jo tAlikA dI huI 1. purAtatva nibaMdhAvalI, pR0 162 / 2. nAtha sampradAya, pR0 25-26 /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama adhyAya 213 hai tibbatI paramparA ke caurAsI siddhoM se inameM ke kaI siddha abhinna haiM, ubhaya sAdhAraNa hai| aisI sthiti meM rAhula jI dvArA ukta sUcI ke AdhAra para, vyakta mata sandeha ko janma de sakatA hai / eka bAta aura hai| yadyapi yaha sampradAya nAtha sampradAya' ke nAma se vikhyAta huA, tathApi isa samprAya ke granthoM meM isake anya nAma jaise siddha mata, siddhamArga, yoga-mArga, avadhUta-sampradAya Adi bhI milate yAnI aura nAtha donoM apane ko 'siddha' kahate the. donoM ko sAdhanA paddhati meM bahuta kucha sAmya bhI thaa| anaeva bahuna sambhava hai isI kAraNa donoM mAgoM ke siddhoM kI sUciyoM meM kucha nAma sAmya ho gayA ho| haiN| yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki 1 dharma sAdhanAe~ eka dUsare ke bahuta nikaTa bhI kabhI eka sampradAya dUsare meM antarbhukta ho jAtA thA aura kabhI eka zAkhA se dUsaro praNAma janma le lI thii| isa prakAra sampradAyoM kA udbhava aura vilayana usa samaya kI mAmAnya vizeSatA thii| nAtha sampradAya ke sAtha bhI aisA hI humA hogA isakA sambandha bhI aneka matoM ke sAtha batAyA jAtA hai| kahA jAtA hai ki kaoNla mArga aura kApAlika mata nAtha matAnuyAyI hI haiM / nAtha sampradAya ke pravartaka Adi nAtha' ko sAkSAt 'ziva' bhI mAnA jAtA hai| isalie 'zaivoM' se isakA ghaniSTha sambandha ho hI gyaa| isI prakAra tAMtrikoM para bhI isakA prabhAva batAyA jAtA hai aura zaMkarAcArya ke isa sampradAya meM dIkSita hone kI bAta bhI kahI jAtI hai| isase nAtha sampradAya ke prabhAva aura mahatva kA patA cala jAtA hai / nAtha siddha aura unakA samaya : 3 'rAja guhya' nAmaka grantha meM kahA gayA hai ki 'nA' kA artha hai 'anAdi rUpa' aura 'tha' kA artha hai 'bhuvanatraya kA sthApita honA' / isa prakAra 'nAtha' mata kA artha hai 'vaha anAdi dharma jo bhuvanatraya kI sthiti kA kAraNa hai / zrI gorakhanAtha ko isIlie 'nAtha' kahA jAtA hai / / nAtha siddhoM kI saMkhyA aura samaya ke sambandha meM kAphI matabheda hai| isa matabheda kA kAraNa hai kisI aitihAsika pramANa kA abhAva aura kiMvadantiyoM evaM kathAoM kA vizAla jAla / jisa prakAra siddhoM ke sAtha 'caurAsI' zabda abhinna rUpa se guMthA hai, usI prakAra 'nAma' zabda kahate ho 'nau' svataH jihvA para bhA jAtA hai| kintu ye nau nAtha 1. nAtha sampradAya, pR0 27-28 / 2. vistAra ke lie dekhie nAtha sampradAya, pRSTa 2 se 14 taka sthApyate sadA / namo'stute // (nAtha sampradAya, pu03 se uddhRta ) 3. nAkAro'nAdi rUpaM thakAraH bhuvanatrayamevaikA bhI gorakSa
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda 214 kauna the ? isakA koI prAmANika ullekha nahIM milatA hai| yahI nahIM, inakI saMkhyA bhI vajrayAnI siddhoM ke samAna caurAsI taka pahuMcAI gayI hai / lekina itanA nizcita hai ki isa sampradAya meM matsyeMdranAtha, jAlandharanAtha, gorakSanAtha, bharatharI, cauraMgInAtha Adi kA vyaktitva kAphI U~cA thA / DA0 pItAmbara datta baDathvAla ne gorakhanAtha kI racanAoM ko bahuta pahale sampAdita karake 'gorakhabAnI' nAma se prakAzita karAyA thA / isakI bhUmikA meM unhoMne gorakhanAtha ke atirikta anya nAtha siddhoM kI bAniyoM ko bhI prakAzita karane kI ghoSaNA kI thI / kintu asamaya meM unakI mRtyu ho jAne se yaha kArya sampanna na ho sakA / Apake pazcAt isa kSetra meM zrI rAhula sAMkRtyAyana tathA DA0 dharmavIra bhAratI ne kucha kArya kiyA / DA0 kalyANI mallika ne 'siddha siddhAnta paddhati aiNDa adara varksa Apha nAtha yogIz2a' kA sampAdana karake use pUnA se san 1954 meM prakAzita karAyA hai| idhara AcArya hajArI prasAda dvivedI ne 'nAtha siddhoM kI vAniyA~' kA sampAdana kiyA hai / yaha grantha nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI se saM0 2014 vikramI meM prakAzita huA hai| isameM 24 nAtha siddhoM kI racanAe~ saMgrahIta haiM / sambhavataH yaha prathama grantha hai, jisameM itane adhika nAtha siddhoM kI racanAe~ eka sAtha dekhane ko milI haiM / 1 nAthoM kA samaya kaba se kaba taka rahA yaha viSaya kAphI vivAda kA hai / inameM se yadi kisI eka ke samaya kA patA cala jAe to zeSa kA samaya nikAlane meM AsAnI ho sakatI hai, kyoMki sabhI nAtha siddha eka dUsare se kisI na kisI prakAra sambaddha the / isa sampradAya ke sarvAdhika mahimA sampanna vyaktitva vAle gorakhanAtha the / unhIM ke sambandha meM dantakathAoM kA Dhera lagA huA hai / unake samaya ko yadi eka ora dUsarI zatAbdI taka ghasITA gayA hai to dUsarI ora 17vIM zatAbdI taka / DA0 zahIdullA ne gorakha ko AThavIM zatAbdI kA kavi mAnA hai to rAhula sAMkRtyAyana' ne navIM zatAbdI kA, yadi AcArya dvivedI ne unakA samaya dasavIM zatAbdI siddha kiyA hai to zukla jI ne gorakha ko pRthvIrAja kA samakAlIna mAnA hai| isI prakAra kimvadantiyoM meM unheM kahIM cAroM yugoM meM avatarita huA batAyA gayA hai to kahIM 15vIM zatAbdI ke kavIra se, kahIM 16vIM zatI ke nAnaka se aura kahIM 17vIM zatAbdI ke jaina kavi banArasIdAsa se vivAda karate hue dikhAyA gayA hai| nAthoM ke sambandha meM pracalita dantakathAoM aura aitihAsika, ardha - aitihAsika tathA paurANika lekhoM ke parIkSaNa-nirIkSaNa ke pazcAt dvivedI jI isa niSkarSa para pahuMce haiM ki gorakhanAtha vikrama kI dasavIM zatAbdI ke Asa-pAsa vidyamAna the / yadi gorakha kA yahI samaya thA, taba 'nAtha yuga' kA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai / 1. hindI kAvya dhArA, pR0 156 / 2. nAtha sampradAya, pR0 66 / 3. hindI sAhitya kA itihAsa, pR0 14 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama adhyAya 215 aura matsyendranAtha gorakhanAtha ke guru the tathA sama-sAmayika the / jAlandharanAtha hI 'nAtha' mata ke Adi pravartaka mAne jAte haiM / ataeva nAtha sampradAya kA AvirbhAva navIM zatAbdI ke lagabhaga huA hogA / 'nAtha siddhoM kI bAniyA~' meM jina caubIsa nAtha siddhoM kI racanAyeM saMgrahIta haiM, unameM cauraMgInAtha ko gorakhanAtha kA guru bhAI batAyA gayA hai, nAgArjuna ke bArahavIM zatAbdI meM hone kA anumAna kiyA gayA hai, kA ziSya kahA gayA hai| isI prakAra kANerI ko gorakhanAtha kA sa jAlandharapAva ko kRSNapAda kA ziSya, ajayapAla ko caudahavIM zatAbdI ke bAda kA, lakSmaNanAtha kI terahavIM zatAbdI kA aura ghor3AcolI ko bArahavIM zatI kA siddha batAyA gayA hai / datta jI tathA pRthvInAtha jaise kucha loga 15vIM - 16vIM zatI meM bhI hue| isase anumAna hotA hai ki nAtha siddhoM kA cAra-pAMca sau varSo taka kAphI jora rhaa| nAtha siddhoM kA prabhAva : dharma sAdhanA meM 'yoga' kA pahale se hI mahatvapUrNa sthAna thA aura buddha tathA mahAvIra taka isa ora pahale se hI AkRSTa ho cuke the, kintu madhyakAlIna dharma sAdhanA para 'nAtha mata' kA vyApaka prabhAva pdd'aa| bauddha, zaiva, zAkta, jaina Adi sabhI matAvalambI isa sAdhanA kI ora AkRSTa hue / aneka vajrayAnI siddha bhI idhara cale aae| jaina muniyoM ne bhI inakI zabdAvalI evaM sAdhanA kI katipaya vizeSatAoM ko apanAyA tathA Age calakara hindI 'nirguniyA~' saMtoM, vizeSa rUpa se, kavora ke mArga nirdhAraNa meM isane bahuta bar3e AdhAra kA kArya kiyA / kAbula, paMjAba, uttara pradeza, bihAra, baMgAla tathA mahArASTra taka phailI nAtha paMtha kI gaddiyA~ unake prabhAva - vistAra kI sAkSI haiM / nAtha sAhitya aura jaina kAvya : jaina rahasyavAdI kaviyoM tathA nAtha siddhoM kI racanAoM meM aneka prakAra kI samAnatA dekhane ko milatI hai| pratyeka rahasyavAdI meM katipaya sAdhanA viSayaka samAnatAoM kA honA to svAbhAvika hI hai, isake atirikta jaina muniyoM ne 'nAtha sampradAya' ke kucha zabdoM ko bhI apanA liyA tathA ekAdha ne unakI paddhati ke anusAra apane ko mor3ane kA bhI prayatna kiyaa| jainoM meM 'yoga' kA to pahale se hI prabhAva thA, svayaM mahAvIra svAmI bhI usa ora pravRtta hue the / isake atirikta neminAtha aura pArzvanAtha, jo gorakhanAtha ke pUrvavartI the, yoga se kAphI prabhAvita the / paravartI jaina muniyoM para bhI isa yoga sAdhanA kA prabhAva par3A / yogIndu muni ne prAyaH 'yogI' ko sambodhita karake hI apanI bAta kahI hai / 1. dekhie - - nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR0 20 se 25 taka /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda AcArya hajArI prasAda dvivedI ne likhA hai ki 'spaSTa hI gorakhanAtha dvArA pravartita kahe jAne vAle paMthoM meM purAne sAMkhyayogavAdI, bauddha, jaina, zAkta sabhI haiN| sabhI kI sAmAnyadharmitA yoga mArga hai|' nAtha paMthiyoM ke haThayoga, sAmarasyabhAva avadha sambodhana Adi ko to jainoM ne apanAyA hI, unhIM ke samAna niraMjana, ravi-zazi, vAma-dakSiNa, ziva-zakti, ajapA Adi kA bhI varNana kiyaa| isake atirikta donoM sAdhanAoM meM katipaya anya samAnatAe~ bhI milatI haiMjaise, piMDa-brahmANDa kI ekatA, mana evaM indriya niyantraNa, bAhyAcAra virodha, guru kA mahatva, parama pada kI kalpanA tathA AtmA aura brahma kI ekatA aadi| haThayoga kI sAdhanA : yoga kaI prakAra kA hotA hai, jaise premayoga, sAMkhyayoga, jJAnayoga, karmayoga, yoga. rAjayoga, maMtrayoga Adi / inameM nAtha paMtha kI sAdhanA kA nAma 'haThayoga' hai| yadyapi haThayoga kI paramparA bhI prAcIna hai, kintu gorakhanAtha ne isako vyApaka rUpa diyA aura nAtha siddhoM kI sAdhanA kA mUla AdhAra haThayoga hI dyaa| haThayoga zarIra se hotA hai arthAt zvAsa prazvAsa evaM zArIrika aMgoM para adhikAra prApta kara unakA samyak upayoga karate hue mana ko ekAgra kara brahma meM niyojita karanA haThayoga hai| siddha siddhAnta paddhati meM 'ha' kA artha 'sUrya' batalAyA gayA hai aura 'Tha' kA artha 'cndr'| sUrya aura candra ke yoga ko haThayoga kahate haiM : 'hakAraH kathitaH sUryaSThakArazcandra ucyate / sUryAcandramasoryogAt haThayogo nigadyate // " isa zloka kI vyAkhyA kaI prakAra se kI gaI hai| kucha loga sUrya (prANavAyU) aura candra (apAna vAyu) ke yoga arthAt prANAyAma se vAyu kA nirodha karanA haThayoga mAnate haiN| dUsare loga sUrya (ir3A nAr3I) aura candra (piMgalA) ko roka kara saSamNA mArga se prANavAyu ke saMcAra ko haThayoga kahate haiN| saMta sundaradAsa ne 'sarvAMga yoga pradIpikA' ke 'haThayoga nAma tRtIyopadeza' meM ravi-zazi ke yoga ko hI haThayoga mAnA hai : ravi zazi doU eka milAvai / yAhI tai haThayoga kahAvai // isa sAdhanA paddhati ke anusAra pratyeka vyakti kuMDalinI aura prANa zakti lekara paidA hotA hai| sAmAnyatayA yaha 'kuMDalinI' zakti nizceSTa rUpa se upastha 1. nAtha siddhoM kI bAniyA~ ( bhUmikA ), pR0 16 / 2. prAcArya hajArI prasAda dvivedI-nAtha sampradAya, pR0 123 se uddhRta /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama adhyAya 28 217 mArga meM rahatI hai| sAdhaka nAnA prakAra kI ceSTAe~ karake 'kuMDalinI' ko Urdhvamukha karatA hai| ina yogiyoM ne zarIra racanA kA varNana karate hue SaTcakroM aura tIna nAr3iyoM kI bhI kalpanA kI hai| sAdhAraNa sthiti meM vyakti kI ir3A aura piMgalA nAr3iyA~ calA karatI hai| kintu jaba yogI prANAyAma dvArA ina donoM zvAsa mAgoM ko roka letA hai, taba inake madhya kI 'suSumnA' nAr3I kA dvAra khulatA hai| kuMDalinI zakti isI nAr3I ke mArga se Upara bar3hatI hai| mArga meM mUlAdhAra cakra, svAdhiSThAna cakra, maNipUra cakra, anAhata cakra, vizudrAsya cakra aura AjJA cakra ko pAra kara, 'zakti' mastiSka ke nikaTa sthita 'zUnya cakra' meM pahuMcatI hai| yahIM para jIvAtmA ko pahuMcA denA yogI kA carama lakSya hai| isa sthAna para jisa kamala kI kalpanA kI gaI hai, usameM sahasradala haiN| isI sahasrAra cakra yA zUnya cakra ko 'gagana maMDala' bhI kahA gayA hai| kuMDalinI zakti ke isa prakAra jAgRta honepara yogI anahadanAda kA zravaNa karatA hai, brahmAnanda kA anubhava karatA hai aura 'jIvanmukta' avasthA ko prApta ho jAtA hai| gorakhanAtha ne isI sAdhanA paddhati dvArA 'amRtarasa' ke pAna kA bAra-bAra upadeza diyA hai| unakA vizvAsa hai ki isa 'AkAza tatva' meM nihita 'nirvANa pada' ke rahasya ko jo jAna letA hai, usakA phira AvAgamana nahIM hotaa|' kANerI jI gagana maNDala' meM bajane vAle isI anahada 'tUra' kI bAta karate haiM aura gopIcanda kahate haiM ki 'gagana maNDala meM hI hamArI mar3hI ( nivAsa sthAna ) hai, canda sUra taba haiM, 'sahaja sIla' patra hai aura anahada sIMgI nAda hai| cauraMgInAtha ne 'prANa sAMkalI' meM isa sAdhanA kA vistAra se varNana kiyA hai| jaina kaviyoM meM mUni rAmasiMha aura saMta Anandaghana meM vizeSa rUpa se isa sAdhanA kI bAteM mila jAtI haiN| mUni rAmasiMha brahma kI prApti ke lie kisI bAhya vidhAna kI apekSA mana aura indriyoM ko niyantrita kara zarIra meM hI sthita brahma ke darzana kI bAta karate haiN| unakA kahanA hai ki ambara (gagana maNDala ) meM jo niraMtara zabda hotA rahatA hai, mUr3ha jana usakA zravaNa nahIM kara paate| vaha to sunAI tabhI par3atA hai, jaba mana pA~co indriyoM sahita asta ho jAtA hai 1. AkAza tata sadA siva jAMNa | tAsa abhiantari pada nirvaann| daMDe paranAne gurumukhi joh| bAhuDi AvAgamana na hoi / (hindI kAvyadhArA, pR0 156) dyaumeM candA rAte sUpa, gagana maNDala meM bAje tur| sati kA sabada kaNerI kahai, paramahaMsa ka hai na rahai / (nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR0 11) 3. gagana maNDala meM mar3hI hmaarii| canda sUra nA tUMbaM jii| sahaja saula nA patra hamAre / anahada sIMgI nAda jI ||3|| (nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR020) 4. nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR036 se 17 tk|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyabAda madhya ( dohApAhur3a, do0 naM0 168 ) / vAma aura dakSiNa ( ir3A - piMgalA ) meM sthita ( suSumnA ) kI sahAyatA se apara grAma basAne kI bhI Apa carcA karate haiM (do0 naM0 182 ) / yogIndu muni jaba yaha kahate haiM ki jo nAsikA para dRSTi rakhakara abhyantara meM paramAtmA ko dekhate haiM, ve isa lajjAjanaka janma ko phira se dhAraNa nahIM karate aura ve mAtA ke dUdha kA pAna nahIM karate, taba unakA mantavya haThayoga sAdhanA se hI hai / isI prakAra muni rAmasiMha ke isa kathana meM, ki jisakA moha vilIna ho jAtA hai, mana mara jAtA hai, zvAsa- nizvAsa TUTa jAte haiM aura ambara ( gagana maNDala ) meM jinakA nivAsa hai, ve kevalajJAna ko prApta hote haiM, prANAyAma aura haThayoga kI ora hI saMketa hai| 218 santa Anandaghana haThayoga kI sAdhanA se vizeSa rUpa se prabhAvita pratIta hote haiN| vaha aneka padoM meM 'avadhU' ke sambodhana dvArA isI sAdhanA kI bAta karate haiM / vaha 'AtmAnubhava' aura 'deha devala maThavAsI' kI bAta kucha sAkhiyoM meM isa prakAra karate haiM : 'Atama anubhava rasika ko, ajaba sunyo birataMta / nirvedI vedana karai, vedana karai ananta // mAhAro bAlur3o sanyAsI, deha devala maThavAsI / iDA-piMgalA mAraga taji jogI, suSamanA gharabAsI // brahmaraMdhra madhi sAMsana pUrI, bAU anahada nAda bajAsI / yama nIyama Asana jayakArI, prANAyAma abhyAsI // pratyAhAra dhAraNA dhArI, dhyAna samAdhi samAsI / mula uttara guNa mudrAdhArI, paryaMkAsana vAsI // ( zrAnandaghana bahottarI, pR0 358 ) ziva-zakti : jaisA ki AThaveM adhyAya meM kahA jA cukA hai ki 'sAmarasya bhAva' usa yuga kI mahatvapUrNa sAdhanA thI / siddhoM, nAthoM, kaulamArgiyoM aura jaina muniyoM Adi sabhI sAdhakoM meM isakA varNana kisI na kisI rUpa meM mila jAtA hai / zaiva aura zAkta sAdhanA ke anusAra isa sRSTi prapaMca kA mUla kAraNa hai ziva 1. NAsaggiM zrabhintarahaM jo jovahiM asarIru / bAhuDi jammiNa sambhavahiM pivahiM Na jaNaNI khIru ||60 // 2. mohu vilijjai maNu marai kevala NAe vi pariNava ( yogasAra, pR0 384 ) tuhai sAsu NikhAsu / bahi jAsu NivAsu || 14 || (pAhur3adohA, pR0 6 )
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama adhyAya 216 zakti kA vipamI bhAva / anaeva donoM ke milana se sabhI prakAra ke dvandvoM kI samApti ho jAtI hai| yahI bhAva hai| kIla sAdhanA kA bhI lakSya hai - kula aura akula kA milana kula arthAt zakti aura akula arthAt ziva kA milana hI 'sAmarasya hai| yahI kIla jJAna hai| nAya siddhoM aura kaula sAdhakoM donoM ne kuNDalinI zakti ko jagAkara suSumnA ke dvArA sahasrAra cakra meM jIvAtmA ko pahuMcAkara gagana maNDala yA kailAza meM sthita 'ziva' se milA dene ko bhI samarasa' yA kahA hai| ziva-zakti kA yaha sAmarasya hI parama Ananda hai / ziva-zakti kI isI abhinnatA aura sAmarasya kA varNana karate hue muni rAmasiMha kahate haiM ki ziva ke binA zakti kA vyApAra sambhava nahIM aura ziva bhI zakti vihIna hokara koI kArya nahIM kara skte| isa donoM ko jAna lene se sampUrNa saMsAra kA jJAna ho jAtA hai aura moha vilIna ho jAtA hai| ziva zakti kA milana hI carama sAdhya hai| jaba citta paramezvara se mila jAtA hai| aura paramezvara mana se arthAt 'samarasatA' kI sthiti A jAtI hai to phira kisakI pUjA kI jAya aura kauna pUjA kare ? ( dohA pAhur3a do0 naM0 49 ) / yogIndu muni aise yogiyoM kI bali jAte haiM tathA unake prati bAra bAra mastaka navAte haiM, jo zUnya pada kA dhyAna karate hue isa samarasI bhAva ko pahuMca cuke haiM aura jinake lie puNya pApa donoM hI upAdeya nahIM raha gae haiM : 'surAuM paraM mAyaMtAhaM vali bali joiyaDAhaM / samarasi bhAu pareNa sahu purANu tri pAuNa jAhaM // 2 // 156 // paramAtmaprakAza, pR0 301 ) anya samAnatAe~: nAtha siddhoM aura jaina muniyoM donoM meM bAhyAcAra khaNDana kI pravRtti bhI samAna rUpa se milatI hai / donoM citta zuddhi para jora dete haiM, tIrtha snAna ko vyartha samajhate haiM, kevala pustakIya jJAna ko nirarthaka batAte haiM aura donoM kI sAdhanAoM meM guru ko mahatvapUrNa sthAna milA hai| gorakhanAtha kahate haiM ki he paNDita ! kaise batAU~ ki deva kahA~ hai ? tU apane aura mere meM parama tatva ko kyoM nahIM dekhatA ? patthara ke devAlaya meM sthita patthara kI pUjA karatA hai / sajIva ko tor3akara nirjIva kI upAsanA kA pApa karatA hai, isase terA uddhAra kaise ho sakatA hai ? tU tIrthoM meM 1. dohAnahuDa, do0 naM 55 / 2. do0 naM0 127 / 23
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda snAna karatA hai| bAhya snAna se AbhyaMtara kA mala kaise dUra ho sakatA hai ? gorakhanAtha isI prakAra par3hane likhane ko mAtra lokAcAra mAnate haiM tathA pUjA pATha ko bhI vyartha samajhate haiN| gorakhanAtha ke hI samakAlIna muni rAmasiMha the| unhoMne bhI bAharI tapa kI apekSA citta zuddhi para jora diyA hai (do0 naM0 61), patto, pAnI, darbha, tila Adi se patthara kI pUjA kI nindA kI hai (do0 naM0 159), tIrthoM ke bhramaNa ko lAbhahIna batAyA hai (do0 naM0 162) aura grantha tathA usake artha se santuSTa rahane vAle vyakti ko kaNa ko chor3akara tuSa kUTane vAle ke samAna batAyA hai ( do0 nN085)| jisa prakAra carapaTanAtha jI ne bAharI veSa banAne vAloM, jaTA rakhane vAloM, tilaka lagAne vAloM aura pIta vastra dhAraNa karane vAloM ke ADambara kI khillI ur3AI hai, usI prakAra yogIndu muni, muni rAmasiMha rUpacanda aura saMta AnaMdaghana Adi jaina muniyoM ne dikhAvA karane vAloM kI khabara lI hai, bhale hI ADambara karane vAlA jaina hI kyoM na ho| nAtha siddhoM ne jaina muniyoM ke samAna hI AtmA aura brahma kI ekatA kA nirUpaNa kiyA hai aura mana ko vaza meM karanA sAdhaka kA pramukha kartavya batAyA hai| saMta kANerI jI ne to yahA~ taka kahA hai ki samudra kI taraMgoM kA pAra pAyA jA sakatA hai lekina mana kI laharoM kA pAra pAnA sambhava nhiiN| isIlie muni rAmasiMha ne mana-karabha ko niyantrita karane para bAra bAra jora diyA hai| donoM mArgoM ke sAdhakoM ne 'mAyA' ko apanA parama zatru mAnA hai| yogI kI sAdhanA bhaMga isI ke dvArA hotI hai| gorakhanAtha ne kahA hai ki mAyA rUpI sarpiNI abalA 1. kaise bolauM paNDitA, deva kaune ThAI / nija tata nihAratAM, amhe tumheM nAhIM // pASAMNacI devalI pASAMNa cA deva, pAMga pUjilA kaise phaTIlA saneha / sarajIva toDilA nirajIva pUjilA, pApa cI karaNIM kaise dUtara tirIlA // tIrathi tIrathi sanAMna karIlA, bAhara dhoe kaisaiM bhItari bhedIlA / AdinAtha nAtI machIMdranAtha pUtA, nija tata nihArai gorakha avadhUtA // 3 // (saMta sudhA sAra, pR0 37) 2. chor3o veda vaNaja vyaupAra / padabA guNi bA lokAcAra / pUjA pATha japo jini jApa / joga mAMhi viTaMbau zrApa // (hindI kAvyadhArA, pR0 163) ika pota paTA ika lamba jaTA / ika sUta janeU tilaka ThaTA / ika jaMgama kahIe bhasama chaTA / jar3alau nahIM cInai ulaTi ghaTA // taba carasaTa sagale svAMga naTA // 201|| (nAya siddhoM kI bAniyA~, pR0 34) 4. samadAM kI laharyo pAra ju paailaa| manavAM kI lahAM pAra na pAvai rai lo / (nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR0 10)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama adhyAya hote hue bhI balavAna hai aura usane brahmA, viSNu, mahAdeva ko bhI chalA hai|' eka anya sthAna para Apane mAyA ko bAghina batAyA hai aura kahA hai ki yaha mAyA rUpI bAghina dina ko mana mohatI hai aura rAta meM sarovara kA zoSaNa karatI hai| mUrkha loga jAnakara bhI ghara-ghara meM isa vyAghrA kA poSaNa karate haiM : divasai bAghaNi mana mohai rAti sarovara sope / jANi bUjhi re mUriSa loyA ghari-ghari bAghiNa po / (hindI kAvyadhArA, pR0 160) saMta aAnandaghana ne isI prakAra 'mAyA' ke dvArA sabhI ke chane jAne kI bAta isa prakAra kahI hai : avUdha aiso jJAna vicArI, vAmeM koNa puruSa koNa naarii| bambhana ke ghara nhAtI dhotI, jogI ke ghara celI / / kalamA par3ha par3ha bhaI re turakar3o, to ApahI Apa akelii| sasuro hamAro bAlo bholo, sAsU bAla kuNvaarii|| piyujo hamAre pho? pAraNiye, to maiM hUM mulaavnhaarii| nahIM hU~ paraNI, nahIM hU~ kuMvArI, putra jaNAvana haarii| (aAnandaghana bahottarI, pR0 403-404) ulaTavAsiyoM kI paramparA to prAcIna hai, kintu siddhoM aura nAthoM ne isa zailI ko adhika vyApaka bnaayaa| unakI rahasyAtmaka uktiyA~ prAyaH ulaTavAsiyoM dvArA vyakta huI haiM, ise hama pahale kaha pAe haiM-(dekhie, adhyAya nN08)| jaina kAvya para bhI isakA prabhAva par3A aura saMta Anandaghana ne vizeSa rUpa se isa paddhati ko apnaayaa| niSkarSa : donoM sAdhanA mArgoM meM ina katipaya samAnatAoM ke hote hue bhI yaha mAnanA saMgata nahIM hogA ki jaina kAvya meM jo kucha hai vaha 'nAtha sampradAya' prabhAvApanna hai athavA donoM meM koI antara nhiiN| vastutaH sabhI sAdhaka apane apane mArga para calate hae bhI aneka viSayoM para eka mata ho jAte the, kAraNa ki sabhI kA lakSya eka hI thA-brahmAnubhUti aura tajjanya Ananda kI prApti / phira bhI nAtha yogiyoM ne apanI uktiyoM ko jitanA jaTila aura rahasyamaya banA diyA hai, utanI aspaSTatA jaina kAvya meM nahIM Ane pAI hai| jaina muniyoM ne apanI bAta ko sIdhe sarala mAdhyama se hI kahane kI ceSTA kI hai| yogiyoM ke 'zUnya' kI carcA bhI jaina maniyoM ke dvArA nahIM haI hai| isake atirikta nAtha siddhoM ke lie 'haThayoga' hI mala aura pradhAna sAdhanA thii| pratyeka yogI ke lie isI sAdhanA kA anasaraNa anivArya thA, jabaki jaina muni apane DhaMga para brahma-pada-prApti ke lie prayatnazIla the, kabhI-kabhI 'yoga' kI carcA avazya kara dete the| 1. sapaNIM kahai mai abalA baliyA / brahmA bisna mahAdeva chaliyA // 2 // (hindI kAvyadhArA, pR0 157)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya jaina kAvya aura hindI saMta kAvya saMta kavi : hindI saMta kaviyoM se tAtparya una 'nirguniyA~' sAdhakoM se hai, jo samasta bAhyADambaroM kA virodha karate hue Atma-zuddhi ke lie prayatnazIla the, jinakI dRSTi meM Izvara eka, ananya aura sarvavyApaka thA, jinake lie guru govinda se bhI bar3A thA aura jinakI dRSTi meM bhakti ke kSetra meM U~ca-noca yA chUta-achUta kA koI artha nahIM thA / vaise hindI meM yaha saMta paramparA kabIra ke pahale se hI prArambha ho cukI thI, 'zrI guru grantha sAhaba' meM ullikhita saMtoM meM se kaI kabIra ke pUrvavartI the, lekina kabIra isa zAkhA ke sarvAdhika lokapriya aura garimA sampanna vyaktitva vAle sAdhaka haiM / unakA prabhAva bhI bar3A vyApaka par3A / pariNAmasvarUpa yaha saMta kAvya dhArA kaI zatiyoM taka pravahamAna rahI / saMta kavi aura pUrvavartI sAdhanA mArga : ina saMtoM, vizeSa rUpa se kabIra kA adhyayana karate samaya, inheM aneka pUrvavartI sAdhanA mArgoM se prabhAvita batAyA gayA hai / upaniSad, siddha sAhitya, nAtha sAhitya, sUphI sampradAya Adi meM se eka yA aneka ina santoM ke preraNA srota mAne gae haiN| eka Alocaka ke anusAra kabIra zruti paMtha, vaiSNava mata, rAmAnanda, bauddha dharma, vajrayAnI aura sahajayAnI, niraMjana paMtha, tantra-mantra, nAtha sampradAya,
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya 223 islAma aura sUphI sampradAya se prabhAvita the| AcArya vizvanAtha prasAda mizra ne bhI likhA haiM ki 'inakI (kabIra ) racanA meM advaitavAdI vacana bhI haiN| sUphiyoM ke satsaMga se prApta prema kI pIra bhI milatI hai| vaiSNavoM kA ahamAda bhI mizrita hai / hindU musalamAnoM kI ekatA meM ye vizeSa rUpa se saMlagna rahe / jJAna mArgI advaitavAda, premamArgI tasavvupha ( sUphImata ), ahiMsA pradhAna vaiSNava nAtivAda, musalamAnI ekezvaravAda aura nAtha paMthiyoM kA yoga mArga sabakA ApAtaka milatA hai kabIra paMtha meM / " vastutaH satya eka hI hai / usakI anubhUti bhI eka hI prakAra kI ho sakatI hai / pahuMcane ke mArga bhale hI bhinna aura aneka hoN| yahI kAraNa hai ki vibhinna yugoM meM nAnA sAdhanA mArgoM ke santa aura sAdhaka antataH eka hI niSkarSa para pahuMcate rahate haiM / ataeva bhinna yugoM aura sampradAyoM ke sAdhakoM meM jo varNana sAmya milatA hai, use kevala pUrvavartI sAdhaka kA paravartI sAdhaka para prabhAva mAtra nahIM nahIM mAnA jA sakatA aura na do kaviyoM ke samAna-kathana ko dekhakara, dUsare dvArA prathama kA bhAvApaharaNa mAtra kahA jA sakatA hai| vastutaH ye saMta jaba parama satya kA anubhava kara lete the to anAyAsa eka hI prakAra kI bAteM karane lagate the, unakA sampradAya bhale hI bhinna ho / hA~ ! kabhI-kabhI eka sampradAya yA sAdhaka, dUsare sampradAya athavA saMta ko prabhAvita bhI karatA thA / kintu isa prabhAva - grahaNa aura svataH darzana ke bIca koI nizcita rekhA nahIM khIMcI jA sakatI / saMta kavi aura jaina kavi : isa dRSTi se vicAra karane para hama dekheMge ki kabIra tathA anya saMta na kevala siddhoM, nAthoM, sUphiyoM yA vaiSNavoM se prabhAvita the, apitu jaina kAvya aura saMtakAvya meM bhI adbhuta samAnatA hai| donoM meM bAhyADambara kA virodha milatA hai, mAtra pustakIya jJAna ko brahmAnubhUti karAne meM asamartha batAyA gayA hai, citta zuddhi aura mana ke niyantraNa para jora diyA gayA hai, guru ko vizeSa mahatva milA hai, AtmA-paramAtmA kA priya premI ke rUpa meM citraNa huA hai, brahma kI sattA ghaTa meM nirUpita hote hue bhI use sarvavyApaka tathA nirguNa, nirAkAra aura praja mAnA gayA hai aura pApa-puNya donoM ko samAna rUpa se baMdhana kA hetu, ataeva tyAjya ghoSita kiyA gayA hai / yadyapi yogIndu muni kabIra se lagabhaga chaH-sAta zatAbdI pUrva hue the aura muni rAmasiMha kama se kama cAra-pA~ca zatAbdI pUrva vidyamAna the tathApi ina donoM jaina kaviyoM aura kabIra kI bAniyoM meM kAphI sAmya pAyA jAtA hai / kabIra zikSita nahIM the / ataeva yaha nahIM kahA jA sakatA ki kabIra ne paramAtma prakAza, yogasAra athavA pAhur3adohA par3hakara usase prabhAva 1. DA0 govinda triguNAyata -- kabIra kI vicAradhArA, pR0 66 se 160 taka / 2. hindI sAhitya kA atIta ( bhAga 1 ), pR0 142 /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda grahaNa kiyA thaa| ina kaviyoM meM sAmya dekhakara yahI kahanA adhika upayukta hogA ki ye sabhI kavi saMta aura muni bhI the aura anubhavajanita tathya hI inake dvArA vyakta huA hai| isI kAraNa inameM sAmya hai / hA~, kabIra ke lagabhaga do DhAI sau varSoM pazcAt saMta Anandaghana hue, jo kabIra se avazya prabhAvita the| isI prakAra saMta sundaradAsa aura banArasIdAsa ke jIva jagata sambandhI vicAroM meM kAphI sAmya hai| yogIndu muni, muni rAmasiMha aura kabIra : prArambha meM siddhoM, nAthoM tathA anya sampradAya ke kaviyoM ke sAhitya kA vizada paricaya na hone ke kAraNa katipaya aAlocakoM ne kabIra sAhitya kA adhyayana karate samaya, una para aneka prakAra ke mithyA Aropa lgaae| kabIra meM bAhyADambaroM ke khaMDana-maMDana kI pravRtti ko dekhakara, unheM pracchanna rUpa se islAma kA pracAraka, nUtana mata pravartaka, hindU-vidhi-vidhAna kA nindaka aura na jAne kyA-kyA kahA gyaa| lekina aba apabhraMza sAhitya ke prakAza meM A jAne ke pazcAt yaha spaSTa ho gayA hai ki na kevala kabIra ne mUrti pUjA ko vyartha kA ADambara batAyA thA, tIrtha snAna ko korA zrama aura dikhAvA kahA thA, kara mAlA ko pASaMDa kA pratIka ghoSita kiyA thA aura mAtra zAstra jJAna se pUrNa satya kI jAnakArI asambhava batAyA thA, apitu unake chaH sAta sau varSoM pUrva se hI unase kaThora bhASA meM bAhyAcAroM aura dikhAve kI pravRtti kI nindA aura virodha hone lagA thaa| siddhoM ne to sahaja jIvana para jora diyA hI thaa| jaina kaviyoM ne bhI kabIra se bhI adhika tilamilA denevAlI bhASA meM bAhya vidhAnoM kI sArahInatA para prahAra kiyA thaa| kabIra ne kahA ki yadi Atmatatva ko nahIM pahacAnA to snAna aura maMjana se kyA lAbha ? antaHvikAroM ke hone para bAhya zarIra kI svacchatA nirarthaka hai| zarIra kA saikar3oM bAra mArjana karane para bhI rAma nAma ke binA mukti nahIM mila sktii| dAdura sadaiva gaMgA meM hI rahatA hai, lekina vaha nirvANa ko nahIM prApta hotaa| isIlie kabIra samasta bAhyavidhAnoM ko tyAgakara rAmanAma kA smaraNa karane kA upadeza dete haiM, kyoMki vahI (rAmanAma) abhaya padadAtA hai|' yahI bAta bahuta pahale hI muni rAmasiMha 1. kyA hai tere nhAI dhoI, AtamarAma na cInhA soii| kyA ghaTa Upari maMjana kIyai bhItarI maila apaaraa|| rAma nAma bina naraka na chUTai, jo dhovai sau bArA / jya dAdura suramari jala bhItari hari bina mukati na hoI / / parihari kAma rAma kahi baure, suni sikhu baMdhU morii| hari ko nAMva abhairadadAtA, kahai kabIrA korI / 158 / (kabIra, pR0 322)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya 225 ne kahA thA ki jaba taka grAbhyantara cina malina hai, taba taka bAhya tapa se kyA lAbha? citta meM uma nirajana ko dhAraNa kara, jisase malinatA se chuTakArA mile : anbhintara cini vi mailiyaI bAhiri kAI navega / citti NiraJjaNu ko vi dhari muccahi jema maleNa // 33 // 018) muni rAmasiMha ke bAda eka aura jaina kavi ha hai - grAnandatilaka / unhoMne bhI kahA hai ki bhItara pApa mana bharA hai, lekina marca loga snAna karane haiN| jo mala yA vikAra citta meM lagA hai, vaha snAna se kaise miTa makatA hai ? bhittari bhariu pAumalu, mar3hA karahi sraahaannu| je mala jAga citta mahi aNandA re ! kima jAya sarahANi // 4 // ukta uddharaNoM se spaSTa hai ki kabIra aura donoM jaina kavi vAhya svacchatA kI apekSA Antarika guddhi para adhika bala dete haiN| donoM meM antara itanA hI hai ki kabIra bhakta the, ataeva unhoMne 'rAma' nAma ke muminna para jora diyA hai aura muni rAmasiMha ne 'niraMjana tatva' ko antara meM dhAraNa karane kA upadeza diyA hai| Anandatilaka ne bhI muniyoM ko dhyAna rUpI sarovara meM amRta jala se snAna karake AThoM prakAra ke karma mala dhokara nirvANa prApta karane kA mArga sujhAyA hai|' kavIra ne eka pada meM citta zuddhi para bala dete hue phira kahA hai ki jisake hRdaya meM maila hai, yadi vaha tIrthoM meM bhI snAna kare to use baikuNTha nahIM prApta ho sktaa| tIrtha bhramaNa kI asAratA kA ullekha kabIra aura jaina kaviyoM ne lagabhaga samAna rUpa se kiyA hai| kabIra ne eka anya pada meM kahA hai ki yogI. yatI, tapasyA karane vAle aura sanyAsI aneka tIrthoM meM bhramaNa karate haiN| kucha loga ( jaina sAdhu ) keza lucana karate haiM aura anya muMja kI mekhalA dhAraNa karate haiM yA mauna rahakara jaTA dhAraNa karate haiN| kintu paramatatva kI jAnakArI ke abhAva meM ye sabhI mRtyu ko prApta hote haiN| ThIka inhIM zabdoM meM jaina muni yogIndU aura rAmasiMha tIrtha bhramaNa ko vyartha kA zrama ThaharA cuke the| yogIndu muni ne AtmA ko hI sarvottama tIrtha mAnA thA (paramAtmaprakAza, 95) / isIlie tIrtha jAne vAloM se kahA thA ki he mUr3ha ! tIrtha-tIrtha bhramaNa karane se mokSa nahIM milatA 1 maNa sarovara abhiya lu muNiMvaru karai snnhaannu| aTa kama mala dhAvahiM aNaMdA re ! NiyaDA pAhu NivvANu ||5|| (ANaMDA) 2. saMta kabIra, eda 37, pR0 127 / 3. jogI jatI tI maMnibAsI bahu tIratha bhramanA / Tu jita muMjita mAni jaTAdhara aMti taU maranA // 5 // (maMta kabIra, pR065)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 'titthaI titthu bhamaMtAhaM mUr3hahaM mokkhu Na hoi (paramAtmaprakAza, 2-85) / aura muni rAmasiMha ne bhI kahA thA ki he mUrkha ! eka tIrtha se dUsare tIrtha ko jAtA huA tU jala se camar3e ko dhotA hai| kintu tU isa mana ko kisa prakAra dhoegA jo pApa mala se malina hai : titthaI titha bhamehi bar3ha dhoyau cammu jaleNa / ehu maNu kima dhoesi tuhu~ mailau pAvamaleNa // 163 // (pAhur3adohA, pR0 48) tIrtha snAna ke hI samAna japa, tapa, vrata, chApA, tilaka Adi kI bhI samAna rUpa se nindA kI gaI hai| kabIra ne kahA hai ki jisake hRdaya meM dUsarA hI bhAva hai, usake lie kyA japa, kyA tapa aura kyA pUjA ? ki japu kiA tapu kiA vrata puujaa| jAkai hiradai bhAu hai dUjA // 1 // ( saMta kabIra, pR08) yogIndu muni ne bhI kahA thA ki vrata, tapa, saMyama aura zIla Adi to sAMsArika vyavahAra mAtra haiN| mokSa kA kAraNa to eka paramatatva hai, jo tInoM lokoM kA sAra hai : vau tau saMjamu sIla jima iu savvaI bavahAru / mokkhahaM kAraNu ekku muNi jo tailoyaha sAru // 33 // ( yogasAra, pR0 378) prAyaH sabhI sAdhaka apane anubhava se isa niSkarSa para pahuMce the ki jo paramasatya hai, usakI jAnakArI aindriya jJAna se sambhava nahIM, buddhi vahA~ taka pahaMcane ke pUrva hI thaka jAtI hai| ataeva zAstroM ke adhyayana mAtra se brahmAnubhUti nahIM ho sakatI, tarkaNA zakti bhale hI bar3ha jaay| isIlie ina saMta kaviyoM ne 'pustaka lekhI kI apekSA anubhava dekhI' bAta para adhika bala diyA hai, SaDdarzana ke jhamele meM na par3akara svasaMvedana jJAna kA sahArA liyA hai| isa viSaya meM kabIra aura muni rAmasiMha aise ekamata haiM ki lagatA hai kabIra ne 'dohApAhar3a' ke bhAva ko hI apanI bhASA meM kaha diyA hai| eka udAharaNa dekhie :muni rAmasiMha : bahuyaI par3hiyaI mar3ha para tAlU sukkai jeNa / ekku ji akkharu taM par3hahu sivapuri gammai jeNa // 67|| (pAhu dohA, pR. 30) kabIra : pothI par3hi par3hi jaga muvA, paMDita bhayA na koya / ekai aSira pIva kA, par3he su paMDita hoya // 4|| (kabIra granthAvalI, pR0 36) .
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezama adhyAya jainoM kA paramAnmA aura kabIra kA brahma : AtmA paramAtmA ke saMbaMdha meM bhI kabIra ke vicAra bahana kucha jaina kaviyoM ke samAna hI haiN| antara kevala inanA hI hai ki jana mana meM aneka AtmA aneka brahma bana jAte haiM aura kabora ke mata se aneka AnmA eka hI brahma ke aneka rUpa haiN| lekina AtmA aura paramAmA meM koI tAtvika bheda nhiiN| donoM eka haiN| yaha donoM kI hI dhAraNA hai| jaina kaviyoM ne jora dekara kahA hai ki AtmA karma kalaMka se vimukta hokara paramAtmA bana sakatA hai aura kabIra bhI kahate haiM ki AtmA aura paramAtmA eka hI haiN| dRSTAntoM dvArA unhoMne pUrNata: spaSTa kara diyA hai ki AtmA aura paramAtmA kI ekatA do bhinna vastuoM kI sAmAnyamitA hI nahIM, pratyut pUrNa ekatA hai| vaha do ko ekatA nahIM, eka kI hI ekatA hai| jaise jalAzaya ke bhItara Duve hae ghar3e ke bhItara aura bAhara eka hI jala hai, jaise darpaNa kA prativimba apane bimba se bhinna nahIM hai aura jaise ghaTa ke bhItara ke AkAza aura bAhara dagoM dizAmoM meM phaila hae AkAza meM koI antara nahIM hai, usI prakAra gaI paramAnmA tathA isa zarIra ke bhItara kA AtmA donoM eka hI haiN| jaise vAhya vyavadhAnoM ke dUra hone para jalAdi eka ho jAte haiM, usI prakAra zarIrajanya karmoM ke samApta ho jAne para AtmA paramAtmA kA pratIta hone vAlA bheda bhI samApta ho jAtA hai|' yaha bheda granthoM ke adhyayana se samApta nahIM ho sktaa| isake lie to citta kI zuddhi Avazyaka hai aura guru kI kRpA / isIlie ina sAdhanA paMthoM meM guru ko govinda se bhI bar3A sthAna milA hai| jaba AtmA aura paramAtmA eka hI hai aura AtmA kA vAsa zarIra meM hI hai to paramAtmA ko khojane ke lie kahIM bAhara jAne kI AvazyakatA nahIM. mandira masjida meM bhaTakane se lAbha nhiiN| usakA darzana to apane antara meM hI karanA caahie| isIlie kabIra aura sabhI jaina kaviyoM ne devAlaya meM jAne kA niSedha kara, deha-devAlaya meM sthita deva kA darzana karane para jora diyA haiN| kabIra kahate haiM : .. 1. jala meM kuMbha kumbha meM jala hai bAhara bhItara pAnI / phUTA kumbha jala jalahi mamAnA yaha tata kayau giyAnI // jyUM biMbahiM pratibimba samAnA udika kumbha biggnaa| kahai kabIra jAni bhrama bha gA, sIvahi jIva samAnA // . AkAza gagana pAtAla gagana dasau dima gagana kahAI le| Ananda mUla sadA parasotama, ghaTa binasai gagana samAI lai|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 'baMbA nikaTi ju ghaTa rahio dUri kahA taji jaai| jA kAraNi jaga ir3hiau, nerau pAiau tAhi // 16 // ( santa kabIra, pR. 80) kabIradAsa zarIra sthita deva ko samajhAne ke lie kabhI to use mRga ke zarIra meM vidyamAna kastUrI ke samAna batAte haiM aura kabhI use zarIra rUpI sarovara meM kamala ke samAna vikasita kahate haiM : sarIra sarovara bhItarai Achai kamala anUpa / parama joti purakhotamAM jAkai rekha na rUpa // (santa kabIra, pR0 161) isI prakAra yogIndu muni ne bahuta pahale hI kahA thA anAdi ananta brahma kA vAsa deha rUpI devAlaya meM hI hai (paramAtmaprakAza 1133 ) / zarIra meM sthita hone para bhI use harihara bhI nahIM jAna pAte (paramAtmaprakAza 242) / muni rAmasiMha bhI kahate haiM ki deha rUpI devAlaya meM jo zakti sahita vAsa karatA hai, vaha ziva kauna hai ? isa bheda ko jAna (pAhur3adohA, do0 naM0 53) / isa ananta tatva ko yadyapi jaina kaviyoM aura kabIra ne aneka sambodhanoM se pukArA hai, use ziva, viSNu, rAma, kezava Adi kahA hai, kintu donoM ko avatAravAda meM vizvAsa nahIM hai| donoM kA ArAdhya nirgaNa, nirAkAra, alakha aura sabhI vizeSaNoM se pare hai| jisa prakAra yogIndu muni ne kahA thA ki niraJjana tatva vaha hai, jisakA koI varNa nahIM, gandha nahIM, rasa nahIM, zabda nahIM, sparza nahIM, jisakA na janma hotA hai aura na maraNa, jo krodha, moha, mada aura mAna Adi se vivarjita hai (paramAtmaprakAza, pR0 27-28) usI prakAra kabIra kA 'rAma' bhI saguNa-nirguNa se pare hai, rUparekha hIna hai, vedavijita, bheda-vivajita, pApa-punya-vijita, gyAna-vivajita, dhyAna-vivajita aura bheSa vivajita hai : rAma kai nAi nIMsAna bAbA, tAkA marama na jAneM koii| bhakha triSA guNa vAke nAhI, ghaTa ghaTa aMtari soI ||ttek|| beda bibarjita bheda bibarjita bibarjita pApa ru punayaM / gyAna bibarjita dhyAna bibarjita, bibarjita asthUla sunyaM / / bheSa bibarjita bhIkha bibarjita, bibarjita 'yaMbhaka rUpaM / kahai kabIra tihUM loka bibarjita, aisA tatta anUpaM // 220 // (kabIra granthAvalI, pR0 162) AtmA paramAtmA kI isa advaya sthiti kA aura citta ke paramAtmA meM lIna hone kI sAmarasya dazA kA varNana muni rAmasiMha aura kabIra donoM me eka hI DhaMga se kiyA hai| muni rAmasiMha ne kahA hai ki jaba citta jala meM namaka ke samAna vilIna ( bizeSa rUpa se lIna ) ho jAtA hai aura jIva samarasatA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya 226 kI dazA ko prApta ho jAtA hai to kisI anya samAdhi kI nahIM raha jAtI : 'jimi lo vijjii pANiyahaM tima jai cittu vilijja | samarasi hUvai jIvaDA kAha samAhi karija // 176 // kabIradAsa ne bhI 'sAmarasya' kA varNana karane hue kAhI dRSTAnta diyA hai, hA~ 'citta' ke sthAna para 'mana' ke lIna hone kI bAta kI hai : mana lAgA unamana sauM, unamana manahi vilaga | lUMga bilagA pAMNayAM, pAMNIM lUMga bilaga | 16 || arthAt jaba mana paramatatva se mila gayA aura paramatatva mana se, donoM jalanamakavat samarasa ho gae to dvaita bhAva rahA ho kahA~ ? kabIra aura santa Anandaghana: 17 vIM zatAbdI ke uttarArdha meM eka prasiddha marmI jaina santa Anandaghana ho gae haiN| inakI vicAra paddhati aura racanA zailI ko dekha kara sahaja hI kahA jA sakatA hai ki ye kabIra kI zreNI ke haiN| Anandaghana ke aneka padoM aura sAkhiyoM ko dekhakara kabIra ke pada aura sAkhI hone kA bhrama ho jAtA hainahIM, bhrama ho gayA hai aura 'Anandaghana vahottarI' meM kaI aise pada saMgrahIta kara die gae haiM, jo vastutaH kabIra ke haiM / santa Anandaghana pUrNa kabIravAdI haiN| kabIra ke ho samAna Apane AtmA-paramAtmA kI praNayAnubhUti kI carcA kI hai, AtmA kI viyoga dazA kA varNana kiyA hai, mAyA kI zakti kA citraNa kiyA hai, ulaTavAsiyA~ aura sAkho likhA hai, hindU-muslima aikya kI bAta kahI hai aura kabIra ke hI samAna ' avadhU' yA 'sAdhU' ko sambodhita kara upadeza diyA hai| sambhavataH kabIra kA koI ziSya yA anuyAyI bhI sAdhanA ke usa ucca sopAna ko nahIM pahuMca sakA hai aura na kisI kA kAvya hI utane ucca koTi kA bana sakA hai, jisa sthAna ko santa Anandaghana pahuMce haiM yA jaisA kAvya inakA hai| yadi inake nAma se 'jaina' vizeSaNa haTA diyA jAya athavA inakI racanAoM ko kabIra kI bAnI ke sAtha rakha diyA jAya to santa Anandaghana sodhe hindI santa kaviyoM kI paramparA meM A jAe~ge / AtmA-paramAtmA priya premI ke rUpa meM : havAdI kaviyoM ne prAyaH AtmA-paramAtmA ke sambandha kA varNana priyapremI ke rUpa meM kiyA hai aura isase bar3hakara anya sundara sambandha kI kalpanA bhI to nahIM ho sakatI / eka vidvAn ne ThIka hI likhA hai ki 'loka meM Ananda zakti kA sabase adhika sphuraNa dAmpatya saMyoga meM hotA hai, aise saMyoga meM jinameM do kI pRthak sattA kucha samaya ke lie eka hI anubhUti meM vilIna ho jAtI hai| Ananda
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 apabhraMza aura hindI meM jana-rahasyavAda svarUpa vizvasattA ke sAkSAtkAra kA Ananda isI kAraNa anAyAsa laukika dAmpatya prema ke rUpakoM meM prakaTa ho jAtA hai|'' kabIradAsa rAmadeva ke saMga apanA vyAha racAte haiM, tana, mana se zrRGgAra karate haiM, sakhiyA~ maMgala gIta gAtI haiM, teMtIso koTi devatA aura aThAsI sahasra muni barAtI bana kara Ate haiN| aise priyatama ko prApta karake kavIra aharniza unhIM meM apane ko lIna kara denA cAhate haiN| priya kA kSaNa mAtra kA viyoga kabIra ko sahana nhiiN| lekina vaha priyatama sadaiva kabIra ke samakSa rahatA bhI kahA~ hai ? aisA saubhAgya to kisI kA hI hotA hai| ataeva kabIra use upAlambha dete haiM, apanI viraha vedanA kA nivedana karate haiN| bAlama ke binA kabIra kI AtmA tar3apa rahI hai| dina ko caina nahIM, rAta ko nIMda nhiiN| seja sUnI hai, tar3apate hI rAta bIta jAtI hai, A~kheM thaka gaI haiM, mArga bhI nahIM dikhAI pdd'taa| phira bhI bedardI sA~I sudha nahIM letA mArga dekhate dekhate A~khoM meM bhI jhA~I par3a gaI, nAma pukArate pukArate jihA meM chAlA par3a gayA hai, phira bhI niSThura pasIjatA nhiiN| usako patra bhI likhA jAya to kaise ? patra to usako likhA jAtA hai, jo videza meM ho, lekina vaha to tana meM mana meM aura netroM meM samA gayA hai, usako sandeza kaise diyA jAya ?' yadi kahIM sandeza bhejanA sambhava hotA, taba to kabIra isa zarIra ko hI jalA kara syAhI banAte aura haDDiyoM kI lekhanI se patra likha likha kara bhejate / aba 1. puruSottama lAla zrIvAstava-kabIra sAhitya kA adhyayana, pR0 372 / talaphai bina bAlama mora jiyA / dina nahiM caina rAta nahiM niMdiyA, talapha talapha ke bhora kiyaa| tana mana mora rahaMTa asa Dole, sUna seja para janama chiyA / / naina thakita bhae pantha na sUjhai, sAMI bedaradI sudha na liyaa| kahata kabIra suno bhAI sAdho, __ haro pIra dukha jora kiyA / / 173 / / (kabIra, pR0 326) 3. aMkhiyA~ to jhA~I parI, pantha nihAri nihaari| ___jIhar3iyA chAlA paDyA, nAma pukAri pukAri / / 1 / / (kabIra, pR0 331) 4. prItama ko patiyA likhU , jo kahu~ hoya videsa / ___tana meM mana meM naina meM, tAko kahA saMdesa | // 2 // (kabIra, pR0 330) 5. yahu tana jAlauM masi karauM, likhauM rAma kA nAuM / lekhaNiM karUM karaMka kI, likhi likhi rAma paThAuM / / 3 / / (kabIra, pR0 341)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya 231 aisI viSama sthiti meM piyA binA virahiNI jIvita bhI kaise rahegI? jIvana kA koI prAdhAra bhI to caahie| yahAM to na dina ko bhUkha hai na gata ko sUkha / AtmA jala vihIna mIna ke samAna tar3apa rahI haiN|' hAya kabIra ke ve divasa kaba AveMge? jaba unakA jIvana saphala hogA, jaba zarIra dhAraNa karane kA phala prApta hogA, java priya ke aMga se aMga lagAkara : 'DAgina kA avasara milegA, jaba unake tana mana prANa-priyatama se ekarUpa ho jaaeNge| na jAne vaha divasa kaba AegA? aura saubhAgya se jaba vaha divama A gayA to kabIra netroM kI koTharI meM putalI kI palaMga bichAkara palakoM ko cika DAlakara priya ko rijhAne meM pUrI zakti lagA dete haiN| aba unakA priyatama unase kadApi dura nahIM jA sktaa| kabIra use jAne hI nahIM deMge, kyoMki ananta viyoga ke pazcAt bar3e bhAgya se kabIra ne ghara baiThe hI unako prApta kiyA hai| aba to priya ko prema prIti meM hI ulajhA rakkheMge aura usake caraNoM se laga jaayeNge| santa Anandaghana kabIra se pUrNarUpa se prabhAvita haiN| ve bhI isI DhaMga se AtmA paramAtmA ke saMvandha kA varNana karate haiN| unakI AtmA bhI kabhI priyatama se mAna karatI hai (pada 18), kabhI usakI pratIkSA karatI hai ( pada 16), kabhI milana kI AturatA se vyagra ho uThatI hai ( pada 33), kabhI apanI virahavyathA 1. kaise jIvaigI birahinI piyA bina, kIjai kauna ugaya / divasa na bhUkha rena nahiM sukha hai, jaise kari yuga jAya / / 16 // (kabIra, pR0 334) 2. vai dina kaba AyeMge bhAI / / jA kArani hama deha parI hai| mili bo aMga lagAI / / 3. nainoM kI kari koTharI, putarI palaMga bichAya / palakoM kI cika DAri ke, piyA ko liyA rijhAya / / (kabIra, pR0 330) 4. aba tohiM jAna na daihU~ rAma piyAre / jyU~ bhAvai tyU~ hohu hamAre / / bahuta dinana ke biThure hari paae| bhAga bar3e ghara baiThe aae| caranani lAgi karauM bariyAI / prema prIti rAkhauM urajhAI // ita mana mandira rahau nita copai / kahai kabIra parahu mati ghope // 281 / / (kabIra, pR0 332)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 apabhraMza aura hindI meM jana-rahasyavAda kA nivedana karatI hai (pada 41, 47), kabhI priya kI niSThuratA para upAlambha detI hai (pada 32) aura kabhI priya milana se Anandita ho apane 'suhAga' (saubhAgya) para garva karato hai (pada 20) / priya ke viyoga meM santa Anandaghana kI AtmA apanI sudha budha kho cukI hai, netra duHkha-mahala ke jharokhe meM jhUla rahe haiM, bhAdoM kI rAtri kaTArI ke samAna hRdaya ko chinna-bhinna kie DAla rahI hai, priyatama kI raTa lagI huI hai| viraha rUpI bhuvaMga seja ko khUdatA rahatA hai, bhojana pAna kI to bAta hI samApta ho cukI hai| lekina isa dazA kA nivedana kiyA kisase jAya ? priya sunatA hI nhiiN| isIlie Anandaghana kI AtmA upAlambha detI hai ki 'he priya ! tuma itane niSThura kaise ho gae ? maiM mana, vANI, karma se ApakI ho cukI aura ApakA yaha upekSAbhAva / Apa puSpa puSpa para maMDarAne vAle bhramara kA anukaraNa kara rahe haiN| isase prIti kA nirvAha kaise ho sakatA hai ? maiM to priya se ekameka ho cukI hUM, jaise kusuma ke saMga vaas| merI jAti nIca bhale hI ho| kintu he priya ! aba tumheM guNa avaguNa kA vicAra nahIM karanA caahie| yaha priya jaba Anandaghana para kRpA karake darzana detA hai aura unakI AtmA ko apanI sahacarI banA letA hai taba ve kaha uThate haiM ki he avadhU ! nArI Aja saubhAgyavatI huI hai| mere nAtha ne Aja svayaM kRpA kiyA hai, ataeva maiMne solahoM zRMgAra kiyA hai| jhInI sArI meM prema pratIti kA rAga jhalaka rahA hai, bhakti kI meMhadI lagI huI hai, zreSTha bhAvoM kA sukhakArI aMjana zobhAyamAna hai, 'sahaja svabhAva' kI cUr3iyA~ dhAraNa kiyA hai, sthiratA kA kaMkana pahana rakkhA hai, dhyAna rUpI urvazI (AbhUSaNa vizeSa) uttara pradeza para suzobhita 1. piyA bina sudhi budhi bhalI ho| zrAMkha lagAI duHkha mahala ke jhA~khai jhUlI ho // 41 / / (aAnandadhana bahottarI, pR0 375) 2. bhAI kI rAti kAtI sI bahai, chAtI china china chiinaa| prItama saba chabi nirakha ke ho, pIu pIu piu kiinaa|| 51 / / (aAnandaghana bahottarI, pR0 376) 3. piyA bina mudha budha mUMdI ho| viraha bhuvaMga nisA samai, merI se jar3I khUdI ho| bhoyaNa pAna kathA miTI, kisakU~ kahu~ suddhI ho // 62 // (pR0 384) piyA tuma niTura bhae kyUM aise / maiM mana baca krama karI rAurI, rAurI rIti anaise / / phUla phUla bhaMvara kaisI bhAuMrI bharata ho niba hai prIti kyUM aiseM / maiM to piya te aise milI pAlI kamma vAsa saMga jaise / / ochI jAta kahA para etI, nIra na hayai maiMseM / guna avaguna na vicArau aAnandavana, kIjiye tuma ho taiseM / / 32 / /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya 23 hai, surati kA sidUra lagA hai, nirati kI veNI saMvArI gaI hai, antara meM prajapA kI anahada dhvani ninAdita ho rahI hai aura Ananda ke ghana kI jhar3I lagI huI hai| brahma kA svarUpa: Anandaghana kA brahma bhI kabIra ke brahma ke mamAna nirgaNa, nirAkAra. alakha, niraMjana aura aja hai| ananta hai usakI mahimA aura ananta haiM usake nAma ruup| kara use yadA kadA rAma, kRSNa, govinda, kezava, mAdhava Adi paurANika nAmoM se bhI pukArate haiN| kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki ve saguNavAda ke samarthaka haiM athavA brahma ke svarUpa ke sambandha meM unakI koI nizcita dhAraNA nhiiN| vastuta: kisI bhI prakAra kI saMkIrNatA unako mAnya nhiiN| ve apane iSTadeva ko kisI bhI nAma me, cAhe vaha magUNavAcI ho yA nirgavAcI pukArane meM saMkoca yA hicaka kA anubhava nahIM krte| vaise unake sambandha meM kisI ko bhrama na ho, isalie unhoMne apane ArAdhya ke viSaya meM spaSTIkaraNa bhI kara diyA hai| unhoMne ghoSaNA kara diyA hai ki unakA 'allAha' alakha niraMjana deva hai, jo hara prakAra kI mevA se pare hai, unakA 'viSNa' vaha hai jo sarvavyApaka hai, 'kRSNa' vaha hai, jisane saMsAra kA nirmANa kiyA hai, 'govinda' vaha hai jo brahmANDa meM vyApta hai, 'rAma' vaha hai jo yuga-yuga se rama rahA hai, 'khudA' vaha hai jo dasoM dvAroM ko khola detA hai, 'raba' vaha hai jo caurAsI lAkha yoniyoM kA rakSaka hai, 'karIma' vaha hai jo sabhI kArya kara rahA hai, 'gorakha' vaha hai jo jJAna me gamya hai, 'mahAdeva' vaha hai jo mana kI jAnatA hai| isa prakAra ananta haiM usake nAma, apAra hai usakI mhimaa| santa mAnandaghana ne bhI lagabhaga kabIra ke hI zabdoM meM 'brahma' ke svarUpa kA vizleSaNa kiyA hai| ekAdha padoM meM unhoMne paurANika dAna kA bhI prayoga kiyA hai| ve kabhI bajanAtha ke samakSa apanI dInatA vyakta karate haiM pada63) aAja suha gana nAraM', avadhU shraaj.| mere nAtha Apa sudha lInI, kInI nija aNgcaag| prema pratIti rAga ruci raMgata, pahire jhInI saarii| mahidI bhakti raMga kI rAcI, bhAva aMjana mugvakArI / mahaja mubhAva curI maiM painho, thiratA kakana bhaarii| dhyAna urabasI ura meM rAkhI, piya gunamAla adhaarii| surata sindUra mAMga raMgarAtI, nirata baina samArI / upajI jyoti udyota ghaTa tribhuvana pArasI kevala kaarii| upajI dhuni ajapA kI anahada, jIta nagArevArI / jhar3I sadA Anandadhana barasata, bana mora ekanatArI // 20 // (aAnandaghana bahottarI, pR0 365) 2. kabIra pranthAvala, pada 327, pR0 166 /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda aura kabhI vaMzIvAle se dila lagane kI kahAnI kahate haiM ( pada 53 ) / kintu isakA tAtparya unake dvArA avatAravAda kA samarthana nahIM ho jaataa| vastutaH unakA mata hai ki 'brahma' eka hai, use rAma kaho yA rahamAna, kRSNa kaho yA mahAdeva, pArzvanAtha kaho yA brhmaa| jisa prakAra eka mRttikA piNDa se nAnA prakAra ke pAtra banate haiM, usI prakAra eka akhaNDa tatva meM aneka bhedoM kI kalpanA kA mAropa kara liyA jAtA hai| vAstava meM jo nija pada meM rama rahA hai vahI 'rAma' hai, jo rahama karatA hai vaha 'rahamAna' hai, jo karmoM ko miTAtA hai vaha 'kRSNa' hai, jo nirvANa prApti meM sAdhaka hai vahI 'mahAdeva' hai jo brahma rUpa kA sparza karatA hai vahI 'pArasanAtha' hai aura jo brahma ko jAnatA hai vahI brahma hai| yahI hai karmoM se alipta cetanamaya paramatatva ke svarUpa kI jhA~kI / ' anirvacanIyatA: vAstavikatA yaha hai ki brahma kA koI eka nizcita nAma nahIM hai, usakA koI nizcita svarUpa bhI nahIM hai| sAdhaka kisI vidhi se usake nAma rUpa kA paricaya denA cAhatA hai| isIlie sabhI sambhava nAmoM kA prayoga karatA hai| lekina anta meM vaha bhI brahma kI anantatA aura usake svarUpa kI anirvacanIyatA ko svIkAra kara letA hai aura sApha-sApha kaha detA hai ki vaha anubhava kA viSaya hai, vANI kI zakti ke pare hai| kabIradAsa isIlie use 'gUMge kA gur3a' kahate haiM, kyoMki usakA varNana kaise kiyA jAya ? jo dikhAI par3atA hai, vaha brahma hai nahIM aura vaha jaisA hai, usakA varNana sambhava nahIM, kyoMki vaha na dRSTi meM A sakatA hai na muSTi meM / santa Anandaghana bhI anta meM isI niSkarSa 1. rAma kaho rahamAna kaho kou, kAna kaho mahAdeva rii| pArasanAtha kaho kou brahmA, sakala brahma svayameva rii| bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taise khaNDa kalpanA ropita, Apa akhaNDa sarUpa rii| nija pada rame rAma so kahie, mahAdeva nirvANa rii| karase karama kAna so kahie, mahAdeva nirvANa rii| parase rUpa pArasa so kahie, brahma cinhe so brahma rii| iha vidha sAdho zrApa aAnandaghana, cetanamaya niHkarma rI // 67 // (Anandaghana bahottarI, pR0 388) 2. bAbA agama agocara kaisA, tAte kahi samujhAvoM aisA / jo dIse so to hai vo nAhI, hai so kahA na jAI / sainA bainA kahi samujhAoM, gUMge kA gur3a bhAI / dRSTi na dIsai muSTi na Avai, binasai nAhi niyaaraa| aisA gyAna kathA guru mere, paNDita karo vicArA / / (kavIra, pR0 126).
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya 235 para pahuMcate haiN| ve kahate haiM 'terI' ( brahma kI ) nisAnI kaise batAU~ ? terA rUpa vANI se agocara hai| arUpa tatva ko rUpa kI sImA meM kaise bA~dhA jA sakatA hai ? tumheM 'rUpArUpI' (rUpa aura arUpa ) donoM kahanA bhI saMgata nahIM hogA / yadi siddha sanAtana tatva kahUM, to upajatA vinasatA kauna hai ? aura yadi utpanna hone vAlA tathA vinAzakArI kahUM, to nitya aura zAzvata kauna hai ? vastutaH tuma anubhava ke viSaya ho, kathana zravaNa kI sImA ke pare / " Dewan mAyA : yaha zabdAtIta guNAtIta aura anubhava paramatatva hI kabIra aura santa Anandaghana donoM kA Asya hai| isake lie kisI bakher3e kI jarUrata nahIM, veda, kurAna ke pramANa kI AvazyakatA nahIM ora hindU yA musalamAna dharma kI bAhya saMkIrNatA meM pha~sanA zreyaskara nhiiN| isa mArga ke pathika ke lie citta kI zuddhi aura mana tathA indriyoM kA niyantraNa hI parama kAmya hai tathA jAgatika prapaMcoM se anAsakta hone kI AvazyakatA kyoMki mAyA yA avidyA hI bhrama kA kAraNa hai / mAyA ke vaza meM hokara hI jIva saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai / mAyA ke pAza ko chinna karake yogI mukta hote haiM yA mokSa prApta karate haiM / isIlie kabIradAsa ne bAra bAra mAyA se bacane kA upadeza diyA hai / use cANDAlini, Domini aura sAMpina Adi kahA hai / usI ke prabhAva se brahmA, viSNu aura maheza cyuta hue haiM, nArada aura zrRGgI maharSi bhI patha bhraSTa hue haiM / mAyA ne na jAne kitane munivaroM, pIroM, vedAntI brAhmaNoM evaM zAktoM kA zikAra kiyA hai| usane apane nAgapAza se pUre vizva ko bA~dha rakkhA hai| santa Anandaghana bhI mAyA ko kabIra ke samAna hI ThaginI mAnate haiM aura usase sAvadhAna rahane kA upadeza dete haiN| unake aise eka pada para kabIra kA pUrA prabhAva hI nahIM hai, apitu usakI sAta paktiyA~, eka do zabdoM ke hera-phera ke sAtha kabIra ke pada se hI lelI gayI haiM / pada isa prakAra hai : 1. nisAnI kahA batAU~ re, tero vacana zragIvara rUpa / rUpI kahU~ to kachU nAhIM re, kaise ba~dhai arUpa / rUpArUpI jo kahU~ pyAre, aise na siddha anUpa / siddha sarUpI jo kahU~ re, bandhana mokSa vicAra / / X siddha sanAtana jo kahU~ re, upajai cisai jo kahU~ pyAre, X upajai biNase kauNa | nitya abAdhita gauna // 21 // X ( zrAnandaghana bahottarI, pR0 365-66 ) 2. kabIra granthAvalI, pR0 151, pada 187 /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraza aura hindI meM jena-rahasyavAda avadha aiso jJAna vicArI, vAmeM koNa puruSa koNa nArI / bambhana ke ghara nhAtI dhotI, jogI ke ghara celii| kalamA par3ha par3ha bhaI re turakar3I, to Apa hI Apa akelI // sasaro hamAro bAlo bholo, sAsU bAla kuMvArI / piyajU hamAre phor3he pAraNie, to maiM hU~ mulaavnhaarii|| nahIM hU~ paraNI, nahIM hU~ kuvArI, putra jaNAvana hArI / kAlI dAr3hI ko meM koI nahIM choDyo, to hajue hU~ bAla kuNvaarii|| aDhI dvIpa meM khATa khaTUlI, gagana uzIkuM talAI / dharatI ko cher3o, Ama kI pichor3I, tomana soDabharAI / gagana maMDala meM gAya biANI, vasudhA dUdha jamAI / sau re suno mAi valo balove, to tatva amRta koI paaii|| nahIM jAU~ sAsariye ne nahIM jAU~ pIhariye, piyajU kI seja bichaaii| Ana daghana kahai sunA bhAI sAdhu, to jyota se jyota milAI // 6 // ( aAnandaghana bahottarI, pR0 403-404 ) banArasIdAsa aura saMta sundaradAsa : . banArasIdAsa aura saMta sundaradAsa samavartI the| donoM hI ucca koTi ke adhyAtmavAdI the| donoM ke milana kI bhI bAta kahI jAtI hai| yadyapi isa prakAra ko bheMTa kA ullekha 'ardha kathAnaka' taka meM nahIM milatA hai, tathApi donoM ke paricaya kI saMbhAvanA meM zaMkA nahIM vyakta kI jA sktii| saMta sundaradAsa ne adhika dinoM taka kAzI meM rahakara adhyayana kiyA thaa| isake pazcAt unhoMne dillI, uttara pradeza, rAjasthAna aura paMjAba Adi pradezoM ke aneka sthAnoM kA bhramaNa kiyA thaa| bahata saMbhava hai isa yAtrA kAla meM unakI bheMTa banArasIdAsa se huI ho aura donoM meM adhyAtma carcA bhI huI ho| motIlAla menAriyA kA to yaha kahanA hai ki "inakA (saMta sundaradAsa) niyama thA ki jisa sthAna para jAte vahA~ ke sAdhu mahAtmAnoM se avazya milate the| unake satsaMga se lAbha uThAte aura apane sadupadezoM se unheM lAbhAnvita karate the| apanI guNagrAhakatA ke kAraNa dAdUpaMthiyoM ke sivA itara dharmAvalambI bhI inheM bar3I zraddhA kI daSTi 1. milAie, kabIra kA pada isa prakAra hai : avadhU aisA gyAMna vicArI, tArthe bhaI puriSa theM nArI / / Teka // nAM hU~ paranI nAM hU~ kvArI, pUta janyU dyau hArI / kAlI mUNDa ko eka na choDyau ajahU~ akana kuvArI / / bAmhana kai bamhaneTI kahiyo, jogI ke ghara celii| kalamAM paDhi paDhi bhaI turakanI, ajahU~ phirauM akelii|| pIhari jAuM na rahU~ sAsurai, puraSahi aMgi na lAMUM / kahai kabIra sunahu re santo, aMgahi aMga na chuvAMUM // 231 / / (kabIra granthAvalI, 50 166),
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezama adhyAya 237 se dekhate aura inakI jJAna garimA, sAdhutA tathA racanA pATava kI bar3I sarAhanA karate the|"' aisI sthiti meM donoM ke satsaMga kA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai| zarIra, AtmA, brahma, jagata Adi ke sambandha meM donoM ke vicAra bahuta kucha milate julate haiN| antara kevala itanA hai ki banArasIdAsa ne jaina darzana kI zabdAvalI kA prayoga kiyA hai aura saMta sundaradAsa ne sIdhe DhaMga se yA upaniSadoM kI zabdAvalI meM vahI bAta kahI hai| jaise, zarIra aura prAtmA eka dUsare se bhinna haiN| zarIra jar3a hai aura AtmA cetn| zarIra nAzavAna hai aura AtmA amara / lekina bhrama se loga zarIra ko hI AtmA jAna lete haiM aura zarIrajanya sukha duHkhoM ko AtmA ke sukha dukha mAna lete haiN| isa tathya para donoM sahamata haiN| banAramIdAma kahate hai ki cetana aura pudgala anAdi kAla se eka dUsare meM aise mila gae haiM jaise tila meM tela aura khlii| jaise lohA cambaka kI ora AkRSTa hotA hai vaise hI AtmA (bahirAtmA) zarIra ke rasa se hI lipaTatA rahatA hai| pariNAma yaha hotA hai ki jar3a (zarIra) hI pratyakSa rUpa se dikhAI par3atA hai aura cetana AtmA kI sattA para pardA par3a jAtA hai| isa viSama sthiti ko to kevala suvicakSaNa jana hI jAna pAte haiM, anya loga jar3a meM hI caitanya bhAva kA Aropa kara lete haiN| lekina vastu sthiti yaha hai ki jisa prakAra ghaTa sthita ghI ko ghaTa kaha dene mAtra se ghI ghaTa nahIM ho jAtA, vaise hI varNa Adi nAmoM se jIva jar3atA (zarIratva ) ko nahIM prApta ho jAtA hai| jisa prakAra tRNa, kATha, bA~sa tathA anya jaMgalI lakar3I ke jalate sayaya agni vividha prakAra kI dikhAI par3atI hai, kintu sabhI rUpoM meM agni kA dAhakatA kA guNa vidyamAna rahatA hai, usI prakAra jIva vibhinna zarIroM meM bhinna-bhinna AkAra kA pratIta hotA hai, kintu usa cetana tatva ke vAstavika svarUpa kA jJAna hone para sabhI meM eka hI alakha aura abheda tatva kA darzana hotA hai| saMta sundaradAsa bhI agni kI hI upamA dete hae kahate haiM ki jisa prakAra pAvaka kATha ke saMyoga se kATha rUpa ho jAtI hai aura dIrgha kATha meM dIrgha rUpa tathA caur3I kATha meM caur3I dikhAI par3atI hai, kintu jaba sampUrNa kATha bhasma hokara agni meM pariNata ho jAtI hai to pUrI agni eka hI rUpa meM dikhAI par3atI hai, usI prakAra pratyeka zarIra meM vidyamAna AtmA ko pAgala puruSa jAna nahIM paate| pariNAma yaha hotA hai ki zarIra kI 1. rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 222 / 2. banArasI vilAsa (adhyAtma battIsI), pR0 144 / 3. jyoM ghaTa kahie dhIra ko, ghaTa ko rUpa na ghIva / tyoM baranAdika nAma sauM, jar3atA lahe na jIva || (nATaka samayasAra, pR077) nATaka samayasAra, pR0 36 / jaiseMhi pAvaka kATha ke yoga te, kATha sau hoya rahyau ikaThaurA / dIragha kATha maiM dIrapa lAgata, caure se kATha meM lAgata cauraa||
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 apabhraza aura hindI meM jaina-rahasyavAda puSTatA-durbalatA, zIta-tApa aura surUpatA-kurUpatA ko AtmA ke sAtha jor3eM dete haiN| yaha AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai, ise sabhI jaina kavi bahuta pahale se kahate Ae haiN| saMta sundaradAsa bhI AtmA aura brahma kI advayatA meM vizvAsa karate haiN| antara kevala itanA hai ki sundaradAsa jI upaniSadoM ke samAna AtmA se hI vizva kI utpatti mAnate haiN| 'sarvAMga yoga pradIpikA' ke 'atha sAMkhya yoga nAma caturthopadezaH' meM unhoMne apane ina vicAroM ko vistAra se abhivyakta kiyA hai| lekina jisa prakAra saMta sundaradAsa ne brahma ko sarvavyApaka mAnate hue bhI ghaTa meM sthita batAyA hai, vaise hI banArasIdAsa tathA anya jaina kaviyoM ne bhI virAT sattA ko deha meM hI khojane kI bAta kahI hai| saMta sundaradAsa kahate haiM ki 'he deva ! tuma sarva vyApaka ho| tumhArI AratI kaise karU~ ? tumhIM kumbha ho aura tumhIM niir| tumhIM dIpaka ho aura tumhI dhUpa / tumhI ghaNTA ho aura tumhI nAda / tuma hI patra, puSpa aura prakAza ho tathA tuma hI jala, sthala, pAvaka aura pavana ho / ataeva mauna rUpa se tumhArA dhyAna hI zreyaskara hai : AratI kaise karauM gusAI, tumahI vyApi rahe saba tthaaii| tumahIM kuMbha nIra tuma devA, tumahIM kahiyata alakha abhedA / / tuma hI dIpaka dhUpa anUpaM, tuma hI ghaMTA nAda svarUpaM // . tuma hI pAtI puhupa prakAsA, tuma hI ThAkura tumahIM daasaa| .. tuma hI jala thala pAvaka paunA, suMdara pakari rahe mukha maunA // 25 // . . (saMta sudhAsAra, pR0.663) yaha vyApaka tatva pratyeka ghaTa meM vidyamAna hai, ataeva use bAhara khojanA ThIka nhiiN| use to dila meM hI gotA lagAkara prApta kara lenA cAhie : .. sundara andara paisa kari, dila meM gotA mAri / tau dila hI mauM pAie, sAI sirajanahAra // 1 // (saMta sudhAsAra 1-637) AtmA kI birahAnubhUti kA varNana banArasIdAsa aura santa sundaradAsa donoM ne kiyA hai| banArasIdAsa kI AtmA meM 'kanta milana kA cAva' paidA hotA birahiNI 'jala bina mIna' ke samAna tar3apatI hai| priya ghaTa meM hI vidyamAna hai. phira bhI bheMTa nahIM ho pAtI / isase bar3hakara aura viDambanA kyA ho sakatI hai? santa sundaradAsa ne 'sundara vilAsa' ke 'virahina urAhane kA aMga' zIrSaka ke antargata AtmA kI viraha dazA kA hI varNana kiyA hai| isI prakAra unakI sAkhiyoM meM 'atha viraha ko aMga' meM viraha kI abhivyaMjanA huI hai| santa sandaradAsa kI AtmA kabhI priya viyoga se cintita ho uThatI hai aura kabhI Apuno rUpa prakAza karai, jaba jAri karai taba aura ko aurA / taisehi sundara cetani zrApu su, ApukauM nAhina jAnata baurA // 1 // (saMta sudhAsAra [khaNDa 1], pR. 626 )
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 vyagratA kA anubhava karatI hai, kabhI A~sU bahAtI hai to kabhI usakI udvega, vismRti aura maraNa taka kI sthiti A jAtI hai / sundara jI kabhI ho kahate hai dazama adhyAya : birahina hai tuma kyauM na milau mere darasa piyAsI / piya avinAsI // ( sundara darzana, pR0 265 ) aura kabhI priya ke kAraNa bAraha mAsa tar3apane kI bAta kahate haiN| sundara piya ke kAraNoM, talaphai bAraha mAsa / nisa dina lai lAgI rahai, cAtaka kI sI pyAsa // ( sundara darzana, 0265 ) gaI hai : viyoga meM bhUkha, pyAsa aura nIMda bhI dUra ho bhUkha piyAsa na nIdar3I, birahina ati behAla ! sundara pyAre pIva bina, kyoM kari nikasai sAla // (sundara darzana, 0268 ) --: anya santa kavi : vicAra aura abhivyakti kI yaha samAnatA na kevala santa sundaradAsa aura banArasIdAsa meM hI milatI hai aura na kevala muni rAmasiMha, kavIra aura santa Anandaghana ne hI samAna DhaMga se rahasyadazA kA varNana kiyA hai, apitu prAyaH sabhI jaina aura santa kaviyoM meM vicAra-sAmya milatA hai| prAyaH sabhI sAdhaka eka hI satya para pahuMce haiM / mata, pantha yA sampradAya ke bheda se niSkarSa meM antara nahIM Ane pAyA hai| raidAsa, dAdU, garIbadAsa, rajjaba, gharamadAsa, malUkadAsa gharanIdAsa, jagajIvana, dariyAsAhaba, gulAla sAhaba, bhIkhA sAhaba aura caranadAsa Adi santoM ne bhI rahasya bhAvanA kI abhivyakti lagabhaga jaina kaviyoM ke samAna hI kI hai / lagabhaga sabhI santoM ne brahma ko ghaTa meM sthita mAnA hai, guru ko vizeSa mahatva diyA hai, AtmA-paramAtmA kA sambandha priya premI ke rUpa meM dikhAyA hai, bAhyAcAra kI nindA kI hai, hindU-muslima ekatA para bala diyA hai, mullA aura purohita ke pAkhaNDa aura bheda nIti kA virodha kiyA hai, mana para niyantraNa rakhanA Avazyaka batAyA hai aura zAstrajJAna kI apekSA svasamvedana jJAna kA sahArA liyA hai|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa ekAdaza adhyAya madhyakAlIna dharma sAdhanA meM prayukta katipaya zabdoM kA itihAsa sahaja madhyakAlIna sAhitya ke adhyayana se eka bar3e hI manoraMjaka aura sAtha hI mahatvapUrNa isa tathya kA patA calatA hai ki kucha zabda aise haiM, jinakA prayoga lagabhaga sabhI sAdhanA mArgoM meM huA hai aura pratyeka sAdhanA ke sAtha jur3akara usa zabda ne kisI anya viziSTa artha ko bhI grahaNa kara liyA hai| niraMjana, sahaja, zUnya, mahAsukha, samarasa, khasama, avadhU Adi aise hI zabda haiN| inakA itihAsa manoraMjaka to hai hI, sAtha hI madhyakAlIna dharmasAdhanA kI pUrI vizeSatAoM ko bhI prakaTa karatA hai / 'sahaja' zabda inameM sarvAdhika vyApaka hai / isakA prayoga aneka arthoM meM, aneka sampradAyoM meM aura aneka zatAbdiyoM meM huA hai / ataeva isakI kahAnI bhI lambI hai / sahaja kI paramparA : sAmAnyataH 'sahaja' kA artha hai - svAbhAvika / aura isa artha meM 'sahaja' zabda kA prayoga bahuta prAcIna kAla se hotA rahA hai / kintu 'sahajAyate iti sahaja:' ke anusAra sahaja kA artha 'janma ke sAtha-sAtha utpanna hone vAlA yA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya kisI bhI vastu kA naisargika rUpa' bhI hotA hai| isalie isakA prayoga 'parama tatva' ke lie bhI hone lagA aura madhyakAla meM isako kAphI prApakanA milii| "dArganika dRSTi se jahA~ yaha 'brahma' kI bhAMti ekamAtra sattA ke rUpa meM svIkRta huaA, vahA~ vizuddha citta vAle sAdhakoM ke lie yahI mAnava jIvana ke carama lakSya nirvANa' kA bhI bodhaka mAna liyA gayA hai"|' sahaja zabda kisa dharma sAdhanA meM prathama bAra prayukta huprA. isakA nirNaya karanA kaThina hai, lekina itanA nizcita hai ki bajrayAna aura mana ke janma ke pUrva yaha zabda pracalita ho cukA thaa| DA0 dharmavIra bhAratI ne likhA hai ki sahaja kA prayoga svAbhAvika vatti ke rUpa meM 400 I0 se pahale hI hone lagA thaa| unako isa bAta kI bhI pUrI sambhAvanA hai ki bauddha tathA zaiva donoM prakAra kI paddhatiyoM ne isa zabda ko kisI tIsarI paramparA se grahaNa kiyaa| DA. govinda trigugAyata ne isa zabda kA aura prAcIna itihAsa khojA hai| unakA vizvAsa hai ki 'vedoM meM varNita nivAratAya aura nivyutIya mahajavAdI ho the / atharvaveda meM varNita brAtya bho sahaja dharma ke anuyAyI the| ye mahanavAdI adhikatara puruSavAdI hote the aura manuSya ko ho sabase adhika mahatva dete the| DA. triguNAyata kA yaha mata savamAnya bhane hA na ho, kintu uparyuka kathanoM se 'sahaja' ke prayoga ko prAcInatA kA AbhAsa avazya mila jAtA hai| madhyakAla meM sahaja kA kAphI pracAra huprA aura bauddha dharma meM isI AdhAra para 'sahajayAna' nAmaka sampradAya kA vikAsa huA aura usa meM yaha aneka aryoM meM prayukta haa| nAtha siddhoM, jaina muniyoM aura hindI ke santa kaviyoM ne bhI isa zabda ko apnaayaa| yahI nahIM, bauddha sahajiyA sampradAya ke samAna hI 'vaiSNava sahajiyA' sampradAya bhI bana gayA aura jisa prakAra bauddha sahajiyA logoM ne 'prajJA' aura 'Aya' ke yuganaddha bhAva ko kalpanA kI thI, vaine hA ina logoM ne rAdhA-kRSNa kI nitya prema lAlA ko vahI rUpa dene kI ceSTA kii| jaisA ki hama abhI kaha Aye haiM yaha zabda pratyeka sAdhanA mArga meM Ane ke sAtha hI sAtha nae artha ko bhI grahaNa karatA gyaa| siddhoM ne to apanI sAdhanA se sambandhita sabhI vastupoM kA nAma hI sahaja se jor3a diyaa| isa prakAra 'sahaja' zabda sahaja tatva, sahaja jJAna, sahaja svarUpa, sahaja sukha, sahaja samAdhi, sahaja kAyA, sahaja patha, yahA~ taka ki sahaja samvara aura sahaja sundarI Adi ke lie bhI prayukta hone lgaa| yahA~ taka ki isake vipaya meM yaha bhI kahA jAne lagA ki 'sahaja kI na to koI vyAkhyA kI jA sakatI hai aura na ise zabdoM dvArA ho vyakta kiyA jA sakatA hai| yaha svasaMvedya kevala apane 1. parazugama caturvedI-madhyakAlIna prema sAdhanA, pR0 76 / 2. siddha sAhitya, pR0368| 3. kabIra kI vicAradhArA, pR0 404 / 4. dekhie-dAkTara dharmavIra bhAratI-siddha sAhitya, pR0 176 |
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda Apa hI anubhavagamya hai, yadyapi isake lie guru-caraNoM kI sevA bhI apekSita hotI hai| siddhoM meM sahaja : 'sahajayAna' meM yaha zabda kAphI lokapriya ho gyaa| sahajayAnI siddhoM ne isakA prayoga sahaja samAdhi, sahajajJAna, sahaja svabhAva, sahaja mArga, parama tatva, parama pada, mahAsukha Adi ke rUpa meM kiyA hai| sarahapAda isa sahajavAda ke prAcArya mAne jA sakate haiN| unhoMne sarala jIvana para jora diyA hai| vibhinna prakAra kI kaThina sAdhanAoM kI apekSA vaha sahaja rUpa se hI parama tatva kI prApti kA upAya batAte haiN| unakI dRSTi meM mantra-tantra aura dhyAna-dhAraNA vibhrama ke kAraNa haiN| nirmala citta hI yogI ke lie alaM hai| citta ke rAga mukta ho jAne para nAda-vindu, ravi-zazi Adi kisI kI AvazyakatA nahIM raha jaatii| isI Rju mArga para calane ke lie ve sabhI ko prerita karate haiN| isI sahaja sAdhanA ke lie tillopAda kahate haiM ki sahaja kI sAdhanA se citta ko tU acchI taraha vizuddha kara le| isase isI jIvana meM tujhe siddhi aura mokSa donoM prApta ho jaayeNge| yaha sahaja unake lie 'parama tatva' bhI hai| isa tatva kI jAnakArI zAstrAdi par3hane se nahIM ho paatii| kintu jo isa sahaja tatva ko jAna letA hai, vaha viSaya vikalpa se mukta ho jAtA hai| saraha ne isI ko 'sahajAmata rasa' kI saMjJA dI hai| vaha pavana vega se kampita nahIM hotA, agni usako jalA nahIM sakatI, megha varSA se vaha bhIgatA bhI nhiiN| vaha na utpanna hotA hai aura na usakI mRtyu hotI hai| guru na usakA varNana kara sakatA hai aura na ziSya usakA zravaNa / vaha anirvacanIya hai| isa sahaja tatva ko jo 1. prema paMcaka, advayavajra saMgraha, pR0 58 (madhyakAlIna prema sAdhanA, pR0 76 se uddhRt)| 2. manta Na tanta Na ghea Na dhAraNa | savva vi re bddh'| bimbhama kAraNa // 23 // (kAvyadhArA, pR06) 3. nAda na vindu na ravi zazi maNDala, cIpA rAa sahAve muukl| uju re uju chaDi mA lehu baMka, niar3i bohi mA jAhu re laMka // 32 // (kAvyadhArA, pR0 18) 4. sahajeM citta visohahu cNg| iha jammahi siddhi mokkha bhaMga // 2 // (santa sudhA sAra, pR06) 5. pavaNa vahante Nau hallai / jalaNa jalante Nau so Dajjhai // 4 // ghaNa varisante eu timmai / Na ubajahi Nau kha ahi paissaha // 5 // Nau taM bAhi guru kahai, eu taM bujjhai siis| sahajAmizra rasu saala jagu, kAsu kahijai kIsa // 6 // (kAvyadhArA, pR02)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya sahaja bhAva se jAna letA hai, usake mArga ke sabhI avarodha svataH bhaGga ho jAte haiM / ' bhusukapA isa 'sahaja' mahAtaru ke phalane para mamatA kI bAta karate haiM aura kahanA pApa-puNya ke vibheda meM samaya na gaMvA kara 'sahaja' bhAva kI upAsanA para jora dete hai| nAtha yogiyoM meM sahaja : 4 DAkTara govinda triguNAyata ne likhA hai ki 'nAtha paMthiyoM ne sahaja zabda kA prayoga bahuta kama kiyA hai| isakA kAraNa yaha bhI hai ki ve sahaja yoga meM vizvAsa na karake haThayoga meM vizvAsa karate the / jahA~ kahIM bhI unhoMne 'sahaja' zabda kA prayoga kiyA hai, vahA~ vaha 'svAbhAvika' kA hI paryAyavAcI pratIta hotA haiM' / DAkTara triguNAyata kA ukta mata sahI nahIM pratIta honA / yadyapi yaha satya hai ki nAtha yogiyoM kI sAdhanA haThayoga kI sAdhanA thI, tathApi ve sahaja mata se kAphI prabhAvita the / kucha vidvAnoM ne to nAtha sampradAya ko sahajayAnI siddhoM kI hI zAkhA mAnA hai / unameM sahaja zabda kA prayoga bhI kAphI mAtrA meM aura aneka arthoM ke lie huA hai / yadyapi nAtha siddhoM kA 'sahaja' manamAniyoM kAhI sahaja nahIM hai / unake sahaja ke sAtha 'zUnya' bhI jur3a gayA hai| nAtha yogI zUnya kI apekSA 'sahaja zUnya' ko zreSTha mAnate haiM, kyoMki mAtra zUnya se AvAgamana lagA rahatA hai, kintu jisa zUnya meM citta samA kara sthita ho jAtA hai, vaha 'sahaja zUnya' hai / gorakhanAtha ke prazna karane para machIndranAtha kahate haiM : 1 avadhU sune vai sune jAi, suMne cIyA rahe samAi / sahaja suMni tana mana thira rahai, aisA vicAra machindra kahai // ( gorAnI, pra0 165 ) karate haiM / " sahaja zUnya gorakhanAtha isI 'sahaja zUnya' meM rahane kI bhI bAta ke atirikta yogiyoM ne 'sahaja' kA prayoga 'parama tatva' aura sahaja svabhAva ke lie bhI kiyA hai / bharatharI jI ko na mRtyu kI zaMkA hai aura na jIvana kI AzA / vaha jIvana maraNa ke Upara uTha cuke haiM, kyoMki unake antara meM 1. sahajeM sahaja vi bujjhai javeM / antarAla gaI tuTTA tanveM // 82 // ( dohAkoza, pR0 20 ) 2. hindI kAvyadhArA, pR0 136 / 3. hindI kAvyadhArA, pR0 146 / 4. DAkTara govinda triguNAyata - kabIra kI vicAradhArA, pR0 405 5. ihA~ nahIM uhA~ nahIM trikuTI maMjhArI, sahaja suMni meM rahani hamArI || 3 || ( hindI kAvyadhArA, pR0 157 )
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda 'sahaja' kA lIlA vilAsa ho rahA hai| DAkTara dharmavIra bhAratI ne bhI sapramANa yaha siddha kiyA hai ki nAtha sampradAya kI bAniyoM meM sahaja kA prayoga chaH rUpoM meM milatA hai? -- 1 - parama tatva ke rUpa meM / 2- parama jJAna, parama svabhAva ke rUpa meM / 3- deha ke andara ya ginI yA zakti se saMgama lAbha karane kI yoga paddhati / 4 - sahaja samAdhi | 5 - parama pada, parama sukha athavA Ananda ke rUpa meM sahaja / 6 - jovana paddhati ke rUpa meM sahaja / jaina kaviyoM meM sahaja : jaina kavi bhI sahaja' ke lobha kA saMvaraNa nahIM kara sake haiM aura vibhinna rUpoM meM isakA prayoga kiyA hai / yadyapi yaha kahanA ThIka nahIM hogA ki unako sahaja kI praraNA sahajayAniyoM se milI yA unakA sahaja siddhoM kA sahaja hai / bahuta sambhava hai paravartI jana kavi jaise Anandatilaka, banArasIdAsa aura rUpacanda Adi siddhoM ke sahaja se paricita hue hoM aura unhIM ke prabhAva meM Akara sahaja kA prayoga kiyA ho, kintu yogIndu muni jo AThavIM zatAbdI ke the aura sahajavAda ke pravartaka sarahapAda ke samakAlIna the, siddhoM se prabhAvita nahIM mAne jA skte| unhoMne jisa 'sahaja svarUpa' aura 'sahaja samAdhi' kA varNana kiyA hai, vaha unakI apanI dena hai| hA~ yaha avazya satya hai ki dasavIM zatAbdI aura usake pazcAt sahaja zabda kA kAphI pracAra bar3ha gayA thA / jisa prakAra Aja 'saMskRti' zabda kA vyApaka rUpa se pracAra huA hai, vase ho madhyakAla meM 'sahaja' kA bar3A jora thaa| pratyeka sAdhanA meM isakA prayoga gauravamaya mAnA jAtA thA / isIlie jaina kaviyoM ne bhI isa zabda ko khUba apanAyA / jaina kAvya meM 'sahaja' zabda mukhyatayA tIna rUpoM meM prayukta huA hai : (1) sahaja samAdhi ke rUpa meM / (2) sahaja-sukha ke rUpa meM / (3) paramatatva ke rUpa meM / 1. maraNeM kA saMsA nahIM / nahIM jIvana kA Asa // sati bhASaMti rAjA bharatharI / hamare sahajai lIlA vilAsa ||14|| 2. siddha sAhitya, pR0 168 / ( nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR0 101 )
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya 21 AnaMdatilaka ne bAhmAcAra kA virodha karate hue kahA hai ki jApa japane aura tA tapane se karmoM kA vinAza nahIM hotaa| AtmA kI jAnakArI se hI siddhi sambhava hai aura Atma jJAna tathA siddhi sahaja samAdhi' se hI prApta ho sakatI hai|' kintu jaisA ki banArasIdAsa ne kahA hai yaha sahaja samAdhi sarala nahIM hai| yaha to netra aura vANI donoM se agama hai| isako to sAdhaka hI jAna pAte haiN| isakA varNana sambhava nhiiN| jo samyak jJAnI haiM, vahI sahaja samAdhi ke dvArA paramAtmA ke darzana karate haiN| paDitajana mati, zruti, avadhi Adi jJAna ke vikalpA ko chor3akara, jaba nirvikalpa samyavAna ko mana meM dhAraNa karate haiM, indriyajanita sukha duHkha se vimukha hokara parama rUpa ho karma kI nijarA karate haiM, para arthAt pudgala kI samasta upAdhiyoM ko tyAga kara AtmA kI ArAdhanA karate haiM, taba ve paramAtma-svarUpa ho jAte haiN| yahI sahaja samAdhi hai| banArasIdAsa ke isa kathana se spaSTa hai ki jaina kaviyoM ne 'sahaja' zabda ko apane raMga meM raMga liyA thaa| unake 'sahaja' meM jana darzana kI katipaya vizeSatAeM bhI samAhita ho gaI thiiN| yogIndu muni ne isI 'sahaja samAdhi' ko parama samAdhi' kahA hai| unakA mata hai ki jo parama samAdhi rUpA mahAsarovara meM majjana karate haiM, unake sabhI bhava-mala chUTa jAte haiM aura unakA AtmA nirmala bhAva ko prApta hotA hai| unake anusAra rAgAdi samasta vikalpoM kA vinAza honA hI parama samAdhi hai: jApu japai bahu tava tavaI to vi Na kamma hnneii| eka samau appA muNai ANaMdA cau gai pANi u deI / 21 // so appA muNi jIva hu~ aNahakari paarhaar|| sahaja samAdhihiM jANiyaI ANaMdA je jiNa sAmaNi sAru / 22 / / (AzaMdA) nainana te agama agama yAhI bainana te, ulaTa pulaTa bahe kAlakUTa khrii| mUla bina pAe mUda kaise joga sAdhi zrAve, sahaja samAdhi kI agama gati gaharI // 34 // (banArasI vilAsa, pR.84)... paMDita viveka lahi ekatA kI Teka gahi, duMdaja avasthA kI anekatA haratu hai| mati ati avadhi ityAdi vikalapa meMTi, niravikalapa gyAna mana meM dharatu hai|| indriyajanita sukha dukha sauM vimukha hai ke, parama ke rUpa hai karama nirjaratu hai| sahaja samAdhi sAdhi tyAgi para kI upAdhi, bAtama zrArAdhi paramAtama karatu hai // 16 // (banArasIdAsa-nATaka samayasAra, pR.18
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda parama samAhi mahA-sarahiM je buDahiM paiseva / appA thakkai vimalu tahaM bhava-mala jati bahevi // 2-186|| sayala viyappahaM jo vilau parama samAhi bhaNaMti / / teNa suhAsuha bhAvaDA muNi sayala vi mellaMti // 2-160 // (paramAtmaprakAza, pR0 328) yogIndu muni nirvANa prApti ke lie sahaja svarUpa meM hI ramaNa karane kA upadeza dete haiN|' aura muni rAmasiMha sahaja avasthA kI bAta karate haiM (do0 naM0 170) / rUpacanda Atma-sukha ko sahaja-sukha kahate haiN| unakA vizvAsa hai ki sahaja-sukha ke binA mana kI tRSNA yA pipAsA zAnta nahIM ho sktii| chIhala isI kAraNa brahma ko 'sahajAnaMda svarUpa' mAnate haiM - 'hauM sahajANaMda sarUva siMdhu // 6 // ' saMtoM meM sahaja : hama pahale hI kaha Ae haiM ki dasavIM zatAbdI se sahaja kA jora bar3ha calA thA aura pratyeka sAdhanA meM isako kisI na kisI rUpa meM sthAna milane lagA thaa| caudahavIM-paMdrahavIM zatI taka Ate Ate yaha zabda aura vyApaka ho gyaa| hindI ke saMta kaviyoM ne bhI isako apanAnA zurU kara diyaa| kabIra ke kAvya meM sahaja kA prayoga sarvAdhika mAtrA meM milatA hai| lekina kabIra tathA anya saMtoM kA sahaja, jaina kaviyoM ke hI samAna, siddhoM kA sahaja nahIM hai| kabIra to zabdacayana meM kApho svacchanda the| unheM upayukta zabda jahA~ se mila gayA hai, unhoMne le liyA hai| lekina jisa prakAra unake 'rAma' vaiSNava granthoM se gRhIta hone para bhI 'dazaratha suta' nahIM haiM, usI prakAra unake sahaja, ravi, zazi Adi siddhoM se grahIta hone para bhI, vahI artha-dyotana nahIM karate haiN| vastuta: unhoMne pratyeka zabda kI apane DhaMga se vyAkhyA kI hai| unheM hara bAta meM 'sahaja' kA prayoga upayukta bhI nahIM lagatA thaa| isIlie unhoMne aise sAdhakoM aura saMtoM ko DATA thA, jo 'sahaja' kA nAma to lete the, kintu usake tatvavAda se paricita nahIM the| 1. 2. sahaja sarUvai jai ramahi to pAvahi siva santu / 87/ (yogasAra, pR0 360) cetana sahaja sukha hI binA, ihu tRSNA na bujhAi / sahaja salila bina kahau kyauM usana pyAsa bujhAi ||30|| (dohA paramArtha) sahaja sahaja sabako kahai, sahaja na cInheM koii| pA~cU rAkhai parasatI, sahaja kahIjai soi // 2 // sahaja sahaja sabako kahai, sahaja na cInhai koi / jinha sahajai hari jI milai, sahaja kahIje soi / / 4 // (kabIra granthAvalI, pR042)
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya 247 kabIra ne 'sahaja' ko sahaja-samAdhi, sahaja-mArga aura jIvana kI sahaja paddhati ke lie prayukta kiyA hai| dvivedI jI ne likhA hai ki ve / kabIra) sAdhanA ko sahaja bhAva se dekhanA cAhate the| ve nahIM cAhate the ki pratidina ke jIvana ke sAtha carama sAdhanA kA kahIM bhI virodha ho| dainika jIvana aura zAzvata sAdhanA kA yaha jo avirodha bhAva hai, vahIM kabora kA sahaja panya hai|"' kabIra jaba sahaja samAdhi kI bAta karate haiM to unakA tAtparya aisI ho sarala jIvana paddhati se hotA hai| 'sahaja sama dhi' kI jAnakArI ke bAda sAdhaka ko protraM nahIM maMdanI par3atI, mudrA nahIM dhAraNa karanI par3atI aura na Asana hI lagAnA par3atA hai| usakA to hilanA DulanA hI parikramA hotA hai; sonA, baiThanA hI daNDavata hai; bolanA hI nAma japa hai; khAnA hI pUjA hai| lekina isa upAdhi rahita mahaja mamAdhi meM var3I kaThinAI se lau lagatI hai aura santa raidAsa mAkSI hai ki eka bAra isase lau lagane para janma-mRtyu kA bhaya nahIM raha jAtA hai| santa nandAdA ne yadyapi haThayoga kI sAdhanA kA vistAra se varNana kiyA hai. nathApi vaha bhI sahaja sAdhanA' ke mahatva se bhalIbhAMti paricita the aura isIlie unhoMne 'sahaja samAdhi' para kAphI jora diyA hai|' dAdU ko sahaja mArga meM hI vizvAsa hai" aura santa dUlanadAsa jI sahaja bhAva se hI rAma-rasAyana ko pIne kI bAta karate haiN|' gulAla sAhaba to 'sahaja' nAma kA vyApAra karane kI hI apane mana ko salAha dete haiN| 1. hajArI prasAda dvivedI - hindI sAhitya kI bhUmikA, pR038 / 2. dekhie.- hajArI prasAda dvivedI, kabIra, pada 41, pR0 262 / 3. sahaja samAdhi upAdhi rahita hoi bar3e bhAgi liva lgii| kahi ravidAsa udAsa dAsa mati janama magna bhaya bhaagii|| 5 // (santa mudhA sAra, pR0.14) sahajai nAma niraMjana lIjai / aura Aya kaTTa nahiM kIjai / / sahajai brahma agini para jArI / sahaja samAdhi unamanI taarii|| (DA. trilokI nArAyaNa data-mundara darzana, pR0 160 se uddhRta) 5. dekhie-santa mudhA sAra (khaNDa 1) pR0 488 / 6. dekhie-santa sudhA sAra (khaNDa 2) pR08| 7. dekhie-santa sudhA sAra (khaNDa 2) pR0 123 /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda samarasa aura mahAsukha 'sAmarasya bhAva' madhya yuga kI mahatvapUrNa sAdhanA hai| usa yuga ke sabhI sAdhaka isakI carcA karate haiM, yadyapi pratyeka kA tatvavAda dUsare se bhinna hai| vajrayAnI siddhoM, kaula sAdhakoM, zaiva aura zAkta matAvalambiyoM tathA jaina muniyoM ne samarasatA kI apane apane DhaMga para vyAkhyA kI hai| vajrayAna meM mahAyAna ke 'zUnya' evaM 'karuNA' kramazaH 'prajJA' aura 'upAya' saMjJA se abhihita kie ge| 'prajJA' ko strI rUpa diyA gayA tathA 'upAya' ko puruSavat mAnA gyaa| donoM ke milana ko 'samarasa' athavA 'mahAsukha' kahA gyaa|' vajrayAniyoM kA yahI carama lakSya hai| unake anusAra 'sama' kA artha hai-ekAtmakatA tathA 'rasa' kA artha haicakra / isa saMsAra cakra ke padArthoM meM ekAtmakatA kI upalabdhi hI samarasopalabdhi mAnI gii| dArzanika dRSTi se samarasa kA artha hai-advaya aura yuganaddha / ataeva isa avasthA kI prApti hone para sampUrNa saMsAra ekarasamaya aura ekarAgamaya ho jAtA hai| isIlie hevatantra meM kahA gayA ki sahajAvasthA meM prajJA aura upAya kI abhedatA rahatI hai kisI kA pRthak pratyabhijJAna nahIM rhtaa| isa prakAra prajJA-upAya 'kamala kuliza' sAdhanA ke rUpa meM vAmAcAra ke janma ke kAraNa hue aura strI-sukha ko parama-sukha mAnA jAne lgaa| katipaya siddhoM ne spaSTa rUpa se kahA ki samarasa gRhiNA mahAmudrA ke pragAr3ha sneha se prApta hotA hai| kaNhapA ne sIdhe zabdoM meM kahA ki nija gRhiNI ko lekara keli karanA cAhie, phira mantra-tantra kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| tilopA ne kahA ki jo isa kSaNika Ananda ke bheda jo jAna lete haiM, vahI sacce yogo haiN|' sarahapAda ne isI ko 'parama mahAsukha' kI saMjJA dii|' unhoMne kahA ki jisa prakAra jala, jala meM praveza kara samarasa ho jAtA hai, usI prakAra prajJopAya meM prajJA aura upAya kA dAmpatya rUpa meM yuganaddha ho jAtA hai| bhusukapA ne bhI yahI udAharaNa dete hae kahA ki jaise jala jala meM samAkara abhinna ho jAtA hai usI prakAra samarasa meM mana rUpI maNi zUnyatA meM samAkara abhinna ho jAtA hai| tAntrika bauddha sAdhanA meM isa vAmAcAra ko adhika vistAra milaa| mahAmahopAdhyAya 1. Dr. Shashibhushan Dasgupta-Obscure Religious Cults, (University of Calcutta, 1946,) p. 30. 2. nAgendranAtha upAdhyAya-tAntrika bauddha sAdhanA aura sAhitya, pR0 145 / 3. ekku Na kijjai manta Na tanta / Ni gharaNI lai keli karanta // 28 // (hindI kAvyadhArA, pR0 148) 4. hindI kAvyadhArA, pR0 174 / 5. hindI kAvyadhArA, pR0 14 / 6. dekhie-siddha sAhitya, pR0.231 / .
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya 32 249 paM. gopInAtha kavirAja ne likhA hai ki tAMtrikoM kI rahasya sAdhanA meM tIna avasthAnoM kI carcA milatI hai-(1) pazubhAtra, (2) vIrabhAva aura (3) divya bhAva yA parama bhAva / pazu bhAva meM saMyama, brahmacarya, yama, niyamAdi kI pAvazyakatA rahatI hai| isa bhUmi meM vindu kI zuddhi tathA sthiratA siddha ho jAtI hai| usake anantara vIra bhAva meM prakRti saMyoga yA prakRti saMbhoga kA adhikAra AtA hai|....."is avasthA meM prakRti ke sAtha purupa kA saMgharSa hotA hai, jisameM vIratva ko AvazyakatA hotI hai| 'vIra bhAva ke anantara prakRti ke sAtha sahayoga karate hue sAdhaka kramazaH divya bhAva kI ora agrasara hotA hai| pahalI dazA meM prakRti kA tyAga jaise Avazyaka hai| dUsarI dazA meM yogyatA lAbha hone para prakRti kA grahaNa bhI vaise hI Avazyaka hai, tRtIya avasthA meM na tyAga hai na grhnn| usa samaya prakRti ke adhIna hAne para puruSa aura prakRti donoM sammilita hokara eka akhaNDa sattA meM praveza karate haiN| isa parama bhAva meM puruSa aura prakRti kA bheda nahIM rhtaa| yahI ziva zakti kA sAmarasya hai|" zaiva, zAkta tathA kaula sAdhanA meM isa mAmarasya bhAva kA varNana dasare rUpa meM kiyA gayA hai| zaiva aura zAkta sAdhanA ke anusAra ziva zakti ke viSamIbhAva se hI yaha sRSTi prapaMca hai| saMsAra kA yaha vyApAra tabhI taka hai, jaba taka ziva zakti meM bheda hai| donoM ke milana se sAmarasya kI sthiti A jAtI hai| 'kaula' kA artha hI hai kula aura akula kA milana, kula arthAta zakti aura 'akula' arthAt ziva / zakti sRSTi rUpA hai, jAgatika vyApAra kA kAraNa hai, ziva nirguNa nirAkAra hai| ziva kA dharma hai shkti| donoM kA sambandha abhinna hai| ataeva donoM eka dUsare se alaga raha ho nahIM skte| kaula jJAna nirNaya meM kahA gayA hai ki ziva ke binA zakti nahIM raha sakatI aura zakti ke binA ziva nahIM hote| ziva-zakti kA saMyoga hI sAmarasya hai| yahI parama mahAsukha hai| jo piNDa meM hai vahI brahmANDa meM hai-"joi joi piNDe soi brhmnndde|" isI AdhAra para zarIra sthita jIva aura brahma ke milana kI bhI carcA kI gaI hai| nAtha yogiyoM dvArA kahA gayA ki kuNDalinI zakti jaba ubuddha hokara sapanA mArga se paTa cakroM ko pAra kara sahasrAra cakra meM sthita ziva se milatI hai. taba samarasatA kI sthiti AtI hai| jaina sAdhakoM meM bhI isa 'sAmarasya bhAva' kA varNana milatA hai, yadyapi prajJA-upAya ke saMyoga kI bAta kahIM bhI nahIM Ane pAI hai| jaina kaviyoM ne 1. tAntrika bauddha sAdhanA aura sAhitya kA prAkkathana, pR011-12| 2. dekhie-nAtha sampradAya, pR066 / samarasAnandarUpeNa ekAkAraM craacre| ye ca jJAtaM svadehasthamakulavIraM mahAdbhutam // (akulavIra tantra, bI0 115) /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda 25. prAyaH ziva-zakti ke milana kI carcA kI hai aura mana ko paramezvara meM milAkara 'samarasatA' lAne para jora diyA hai| AcArya hajArI prasAda dvivedI ne likhA hai ki 'piNDa meM mana kA jIvAtmA meM tirobhUta ho jAnA yA ekameka hokara mila jAnA hI sAmarasya hai|'' isI bAta ko yogIndu muni ina zabdoM meM kahate haiM : maNu miliyau paramesarahaM, paramesarau vi maNassu / behi vi samarasa hUvAha, pujja car3AvauM kassa // 1 / 123 // (paramAtmaprakAza, pR0 125 ) vastutaH jaba mana paramezvara se mila gayA aura paramezvara mana se, to kauna pUjA kare ? aura kisakI pUjA kI jAya ? usa advaita sthiti meM saba kucha to brahmamaya ho jAtA hai| isIlie yogIndu muni kahate haiM ki kisa kI samAdhi karU~ ? kisakI arcanA karU~ ? sparzAsparza kA vicAra kara kisakA parityAga karU~ ? kisase mitratA karU~ aura kisase zatrutA karU~ ? kisakA sammAna karU~? kyoMki jahA~ kahIM bhI dekhatA hU~ apanI AtmA hI dikhAI par3atI hai| vastuta: isa samarasatA kI sthiti meM U~ca-nIca aura apane-parAe kA bheda-jJAna hI nahIM raha jAtA hai, phira vibheda kiyA kisa AdhAra para jAya ? sarahapAda ne bhI to kahA thA ki samarasatA meM zUdratva aura brAhmaNatva kA koI vicAra nahIM raha jAtA-'tabveM samarasa sahajeM vajjai Nau sudda Na bahmaNa' ( dohAkoSa, pR0 25 ) / muni rAmasiMha ne bhI kahA ki zArIrika sukha-duHkha, cintAe~ Adi tabhI taka satAtI haiM, jaba taka citta niraJjana se milakara samarasa nahIM ho jaataa| aura jaba yaha citta niraJjana meM usI prakAra mila jAtA hai jaise jala meM namaka, taba samarasatA kI sthiti meM kisI prakAra kI sAdhanA yA samAdhi kI AvazyakatA nahIM raha jaatii| eka bAta aura hai| isa samarasatA kI sthiti meM hI sAdhaka 'AtmA' kA darzana karatA hai, jaisA ki 1. madhyakAlIna dharma sAdhanA, pR0 45 / 2. ko susamAhi karauM ko aMcau, chopu achopu karivi ko vNcu| ___ hala sahi kalahu keNa samANau, jahiM kahiM jovauM tahi appANau // 40 // __ (yogasAra, pR0 376) 2deg 276) .": 3. dehamahelI eha vaDha tau sattAvai tAma / cittu NiraMjaNu pariNa sihu~ samarasi hoi Na jAma // 64 // (pAhur3adohA, pR0 20) 4. jima loNu vilijjai pANiyahaM tima jai cittu vilijja / samarasa hUvai jIvaDA kAI samAhi karijja // 176 // (pAhur3adohA, pR0 54)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya Anandatilaka ne kahA hai ki 'samarasa bhAve raMgiyA appA devai soI(ANandA, do0 nN040)| isalie jaisA ki banArasIdAsa ne sujhAyA hai ki annapAtamA rUpI dhobI ko bheda-jJAna rUpI sAbuna aura samarasI bhAva rUpI nirmala jala se Atma-guNa rUpI vastra ko svaccha karanA caahie|' yahI parama sukha hai, isIlie yogIndu muni zUnya pada meM dhyAna nimagna aise yogI ko bAra bAra praNAma karate haiM jo pApa puNya bhAva se vijita hai aura samarasI bhAva ko prApta ho cukA hai| jisa prakAra zaiva aura zAkta sAdhakoM ne ziva zakti ke milana dvArA samarasatA kI sthiti kA varNana kiyA hai, usI prakAra ke bhAva jaina sAdhakoM meM bhI dekhane ko mila jAte haiN| mUni rAmasiMha ne dina ke milana kI carcA kI hai (pAhar3adohA, do0 naM0 127) / yahI nahIM, jaise matsyendranAtha ne kahA thA ki zakti ke binA ziva nahIM rahate aura ziva ke binA zakti nahIM raha sakatI, ThIka usI prakAra muni rAmasiMha ne bhI kahA ki ziva ke binA zakti aura zakti ke binA ziva apanA vyApAra nahIM kara skte| mAre mRSTi vyApAra ke mUla kAraNa yahI donoM parama tatva haiN| inako jAna lene se kisI prakAra ke mohAdi nahIM raha jAte : siva viNu satti Na vAvaraha, siu puNu satti vihINu / dohi mi jANahiM sayalu jagu, bujjhai movilINu / / 5 / / (pAhur3adohA, pR018) nAma sumirana aura ajapA jApa sumirana aura usake bheda : sAmAnyatayA bhagavannAma smaraNa kI mahimA prAcIna kAla se hI rahI hai, lekina madhya yuga meM 'nAma sumirana' ko vizeSa mahatva milaa| vastuta: madhya yuga kI samasta dharma sAdhanA ko 'nAma sAdhanA' kI saMjJA dI jA sakatI hai| nirgaNamArgiyoM aura saguNamAgiyoM donoM ne nAma smaraNa ko samAna mahatva diyA hai| saMtoM ne 'sUmarana' ke kaI sopAnoM kI carcA kI hai| sAdhAraNa rUpa se Izvara kA 1. bheda gyAna sAbuna bhayo, samarasa niramala nIra / dhobI antara AtmA, dhauvai nija guna cIra // 6 // (nATaka samayasAra, pR0 161) suraNauM pauM jhAyaMtAhaM bali bali johayADAha / samarasi bhAu pareNa sahu puNNu vi pAu Na jAhaM // 2-156 // (paramAtma prakAza, pR0 301) 2.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda nAma lenA 'sumirana' hI hai, mAlA lekara japa karanA bhI 'sumirana' ho sakatA hai| DA0 pItAmbara datta bar3athvAla ne saMtoM meM sumirana tIna prakAra kA mAnA hai : (1) jApa-jo ki bAhya kriyA hotI hai| (2) ajapA jApa-jisake anusAra sAdhaka bAharI jIvana kA parityAga kara AbhyAMtarika jIvana meM praveza karatA hai| ... (3) anAhada-jisake dvArA sAdhaka apanI AtmA ke gUr3hatama aMza meM praveza karatA hai, jahA~ para apane Apa kI pahacAna ke sahAre vaha sabhI sthitiyoM ko pAra kara aMta meM kAraNAtIta ho jAtA hai| saMta sundaradAsa ne 'sarvAMga yoga pradIpikA meM 'sumirana' ke ukta tIna bhedoM kA dUsare zabdoM meM ullekha kiyA hai| unake anusAra japa tIna prakAra ke hote haiM : (1) vAcika-jo dUsare ko pratizruta ho / (2) upAMzu-jo kevala sAdhaka ko sunAI de / (3) mAnasa-jo sAdhaka ko bhI na sunAI de / ajapA jApa : inameM se 'ajapA jApa' kI vizeSa mahimA rahI hai| siddhoM. nAthoM, jaina kaviyoM aura saMta kaviyoM sabhI ne isako apanAne para jora diyA hai| inakA vizvAsa thA ki bAhya japa se yA mAlA pherane se saccA sumirana nahIM ho sktaa| isase dikhAve kI pravRtti ko bar3hAvA milatA hai| ataeva sabhI sAdhakoM ne anya bAhya anuSThAnoM ke sAtha 'mAlA japa' kI bhI nindA kI hai aura 'ajapA jApa' ko mahatva diyA hai| 'ajapA jApa' meM maMtra ke uccAraNa kI AvazyakatA nahIM raha jAtI, apitu maMtra yA japa svataH uccarita hone lagatA hai| sAdhaka ke zarIra ke aMga aMga se nAma dhvani nikalane lagatI hai| isIlie kabIra ne kahA thA ki unako aba mukha se rAma nAma japane kI AvazyakatA nahIM raha gaI hai, kyoMki unake roma-roma se 'rAma' zabda pratidhvanita ho rahA hai| DA0 bar3athvAla ne likhA hai ki "isake (ajapAjApa) dvArA svayaM AtmA ubuddha ho jAtI hai aura bhItarI IzvarIya bhAvanA ke samakSa apane Apako pratyakSa evaM abAdhita rUpa se samarpita kara detI hai|" siddhoM kA sahaja japa: siddhoM kI sAdhanA meM 'ajapAjApa' kA varNana AtA hai, lekina unhoMne isako 'vajrajapa' athavA 'sahaja japa' kahA hai| unhoMne 'evaM' zabda ke sumirana para 1. hindI kAvya meM nirguNa sampradAya, pR0 225 / 2. dekhie-DA. triloko nArAyaNa dIkSita-sundara darzana, pR0 135 / 3. hindI kAvya meM nirguNa sampradAya, pR0 223 /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya 253 jora diyA hai| isa 'evaM' ke uccAraNa kI AvazyakatA nahIM hotii| sAdhanA ke Arambha meM isakA dhyAna kara lenA cAhie, taba yaha svata: vimocana ke sAtha dhvanita hotA rahatA hai| 'evaM' zabda meM 'e' buddha kA aura 'vaM unakI zakti kA paricAyaka mAnA gayA hai| yogiyoM kA ajapA: ___nAtha yogiyoM meM bhI ajapA kI carcA milatI hai| ina yogiyoM ne haThayoga kI sAdhanA ke sAtha 'sohaM' ke dhyAna kI bAta kahI hai| gorakhanAtha kA kahanA hai ki 'isa prakAra mana lagAkara jApa japo ki 'sohaM soha' kA uccAraNa vANI ke binA bhI hone lge| dRr3ha Asana para baiThakara dhyAna karo aura rAta dina brahma jJAna kA cintana kro|'' mahAdeva jI aise yogI kI pada vaMdanA karate haiM, jo ajapA jApa karatA hai, zUnya meM mana ko sthira karatA hai, paMcendriyoM kA nigraha karatA hai aura brahmAgni meM kAyA kA homa karatA hai| jalaMdharI pAva jI kA vizvAsa hai ki ajapA jApa karane vAlA yogI samasta pApoM kA prahAra karatA hai|' saMta kaviyoM meM ajapA: hindI saMta kaviyoM ne sumirana ko vizeSa mahatva diyA hai| unakI daSTi meM nAma smaraNa brahma darzana kA sarvottama upAya hai| lekina smaraNa meM kisI bAhya sAdhanA kI AvazyakatA nahIM / sumirana to aisA honA cAhie ki tana mana meM iSTa svata: guMjarita hone lge| kabIra ne aise hI 'sumirana' ko jagata kA sAra kahA hai| mana se jaba aisA sumirana hone lagatA hai taba kisI anya devatA ke samakSa zIza jhakAne kI AvazyakatA nahIM raha jaatii| dAdU nAma lene kI sArthakatA isI meM samajhate haiM ki nAma hI tana-mana meM samA rahe aura mana usameM aisA ekarasa ho jAya ki phira eka kSaNa bhI nAma kA vismaraNa na ho| rajjaba kA kahanA hai ki 1. DA. pItAmbara datta bar3athvAla-gorakhabAnI, pada 30, pR0 124 / 2. ajapA japai suMni mana dhrai| pAMcaM indrI nigraha karai / / brahma agina mai homai kAyA / tAsa mahAdeva baMdai pAyA // 6 // (nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR0 115) 3. dekhie-nAtha siddhoM kI bAniyA~ ( jalaMdhrI rAva jI kI sabadI), pR. 54 / merA mana sumirai rAma ku~, merA mana rAmahiM Adi / aba mana rAmahiM hai rahA, zIza navAvauM kAhi / / (kabIra graMthAvalI, pR05) 5. saMta sudhA sAra (khaNDa 1), pR0455 /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda sumirana rUpI sAbuna aura jala rUpI satasaMga se apanA aMga nirmala kara lenA cAhie, jaba isa sAdhanA se mala dUra ho jAtA hai, taba AtmA rUpI ambara nirvikAra ho jAtA hai|' dharamadAsa jI bhI priya milana ke lie ajapA jApa para jora dete haiN| aura saMta jagajIvana kA vizvAsa hai ki jo ajapA jApa karatA hai, vaha 'paramajJAna' ko prApta hotA hai| bhIkhA sAhaba bhI batAte haiM ki duniyA loka aura veda mata kI sthApanA meM lagI huI hai, jaba ki unake guru ajapA jApa ko hI sarvopari samajhate haiN| dayAbAI ne padmAsana meM baiThakara ajapA jApa karane para sarvAdhika jora diyA hai| unakA kahanA hai ki jo hRdaya kamala meM surati lagAkara ajapA jApa karatA hai, usake antara meM vimala jJAna prakaTa hotA hai aura sabhI kalmaSa baha jAte haiN| yahI nahIM yaha japa karate karate mana aise sthAna para pahu~ca jAtA hai, jahA~ binA bijalI ke prakAza ho rahA hai aura binA megha ke phuhAra par3a rahI hai| mana aise dRzya ko dekhakara vahIM magna ho jAtA hai| jaina kaviyoM meM ajapA : __ jaina muniyoM ne bhI bAhya sAdhanA kI apekSA antaHsAdhanA para jora diyA hai, pASaMDa kI nindA kI hai aura samasta bAhya ADambaroM kA virodha kiyA hai| unako vizvAsa hai ki citta zuddhi hI brahmatva prApti kA ekamAtra upAya hai| ataeva jaba mana nirmala hogA, taba kisI bAharI sAdhanA kI apekSA nahIM raha jaaegii| muni rAmasiMha kA kahanA hai ki jaba taka AbhyaMtara citta malina hai, taba taka bAhya tapa se koI lAbha nhiiN| ataeva nirmala citta meM hI niraMjana ko dhAraNa karane kI AvazyakatA hai| isI se sabhI maloM se chuTakArA mila jAtA hai| nAtha yogiyoM aura saMtoM ke samAna hI jaina kaviyoM ne 'soha' zabda ko dhyAna meM 1. saMta sudhA sAra (khaNDa 1), pR0 526 / 2. saMta suvA sAra (khaNDa 2), pR0 13 / 3. saMta sudhA sAra (khaNDa 2), pR0 66 / 4. saMta sudhA sAra ( khaNDa 2), pR0 145 / padmAsana sUM baiTha kari, aMtara dRSTi lagAva / dayA jApa ajapA japo, surati svAMsa meM lAva // 1 // hRdaya kamala meM surati dhari, ajapA japai jo koya / vimala jJAna pragaTai tahA~, kalamakha DArai khoya / / 4 / / bina dAmina ujiyAra ati, bina ghana parata phuhAra / magana bhayo manuvA~ tahA~, dayA nihAra nihAra ||6|| (saMta sudhAsAra, pR0 205-206) abhiMtara citti vi mailiyaI bAhiri kAI taveNa / citti NiraMjaNu ko vi dhari muccahi jema maleNa ||6shaa (pADur3adohA, pR0 18)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya 255 lAne para jora diyA hai| dyAnatarAya jI kA to kahanA hai ki sadaiva hI zvAsocchavAsa ke sAtha 'sohaM sohaM kA dhvanan hotA rahatA hai| yaha 'soha' tIna loka meM sAra hai| isa 'soha' ke artha ko samajhakara, jo loga 'ajapA jApa' kI sAdhanA karate haiM, ve zreSTha haiM : sohaM sohaM hota nita, sAMsa usAsa majhAra / tAko aratha vicAriyai, tIna loka meM sAra / / tIna loka meM sAra, dhAra siva khena nivaasii| aSTa karma sau rahita, sahita guNa aSTa vilaasii|| jaiso taiso Apa, thApa nihacai taji soh| ajapA jApa saMbhAra, sAra sukha sohaM sohaM | 7|| dhama banAma, pR065) muni rAmasiMha ke hI samAna saMta Anandaprana ne bhI kahA ki jo vyakti AzAoM kA hanana karake aMtara meM ajapA jApa ko jagAte haiM, ve cetana mUtti niraMjana kA sAkSAtkAra karate haiN|' isa ajapA kI anahada dhvani udAnna hone para Ananda ke megha kI jhar3I laga jAtI hai aura jIvAnmA saubhAgyavano nArI ke madama bhAva vibhora ho uThatI hai| isIlie saMta Anandaghana bhI 'soha' ko saMsAra kA sAra tatva mAnate haiM : cetana aisA jJAna vicaaro| sohaM sohaM sohaM sohaM sohaM aNu nabI yA sAro || (Anandaghana bahottara, pR0 365) niraMjana 'niraMjana' zabda kA itihAsa bar3A hI manoraMjaka hai| isakA prayoga parabrahma, yama, buddha, paramapada, mana, kAnapuSpa, zaitAna, doSI. pApaNDI aura mahAThaga Adi aneka arthoM meM huA hai| mAmAnyata: niraMjana' kA artha hai-aMjana arthAt mAyA rahita / muNDakopaniSad ( 3 / 3 ) meM kahA gayA hai-'tadA vidvAn puNya pApe vidhya niraMjana: paramaM sAmyamupaiti / ' AThavIM zatAbdI ke bAda se 'niraMjana' zabda vyApaka hone lagA aura nAtha yogiyoM ke samAna eka 'niraMjana mata' hI cala pdd'aa| jisa prakAra nAtha sampradAya meM 'nAtha' ko paramAtmA se 1. prAsA mAri zrAsana dhari ghaTa meM, ajapA jApa jgaavai| AnaMdaghana cetanamaya mUrati, na ya niraMjana pAvai // 7 // (AnaMdaghana bahottarI, pR0 356) 2. upajI dhuni ajapA kI anahada, jIta ngaarevaarii| jhar3I sadA AnaMdaghana barakhata, bana mora ekanatArI // 20 // (AnaMdaghana bahottarI, pR0 365)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda bhI zreSTha mAnA jAtA thA, usI prakAra isa sampradAya meM niraMjana ko sarvocca pada para pratiSThita kiyA gyaa| prAcArya hajArI prasAda dvivedI kA anumAna hai ki 'ur3IsA ke uttarI bhAga, choTA nAgapura ko gherakara rIvA se pazcimI baMgAla taka ke kSetra meM dharma yA niraMjana kI pUjA pracalita thii|' aisA anumAna kiyA gayA hai ki yaha niraMjana mata bauddha dharma kA hI eka vikasita rUpa yA usI kI eka pracchanna yA vismRta zAkhA thii| isa sampradAya ke granthoM meM niraMjana kI stuti anAdi aura ananta tatva ke rUpa meM kI gaI hai| eka stotra ke anusAra 'niraMjana kA na koI rUpa hai na rekhA, na dhAtu hai na varNa, na vaha zveta hai na pIta, na rakta varNa hai na anya raMga kA, usakA na kabhI udaya hA hai, na vaha kabhI asta hotA hai, vaha na vakSa hai na mula, na bIja hai na aMkUra, na zAkhA hai na patra, na puSpa hai na gandha, na phala hai na chAyA, vaha na nArI hai na puruSa, usake na hAtha haiM na paira, na rUpa hai na chAyA, vaha na brahmA hai na indra, na viSNu hai na rudra, na graha hai na tArA, na veda hai na zAstra, na saMdhyA hai na stotra aura na homa hai na daan| vaha ina sabhI se pare nirAkAra, nirvikAra, nirguNa, aja aura arUpa tatva hai| isa prakAra isa mata meM 'niraMjana' ko isa jagata kI samasta upAdhiyoM se pare batAyA gayA tathA anya sabhI devatAoM ko isase nIcI koTi meM ginA gyaa| kintu Age cala kara isakA ukta kalpita svarUpa sthira na raha skaa| aisA pratIta hotA hai ki pandrahavIM-solahavIM zatAbdI meM isa sampradAya ne kabIra paMtha meM eka zAkhA ke rUpa meM antarbhukta hone kI ceSTA kii| yahIM se kabIra paMtha kI anya zAkhAoM se usakA saMharSa prArambha ho gayA aura 'niraMjana' ke sambandha meM vividha prakAra kI kathAe~ aura kiMvadaMtiyA~ gar3hI jAne lgiiN| kisI kathA meM use kAla puruSa batAyA gayA to kisI meM zaitAna, kisI meM use ananya zakti se yukta siddha kiyA gayA, to kisI meM pASaNDI aura mahAThaga, yadi kisI ne use sAdhaka ko bhraSTa karane vAlA bAdhaka-tatva batAyA to anya ne use pUre vizva ko bhrama meM DAla rakhane vaalaa| _ 'kabIra maMsUra' kI eka kathA ke anusAra satya puruSa samasta jagata kA utpanna kartA hai| vaha kabhI garbha meM nahIM aataa| kabIra usI ke avatAra haiN| isa satya puruSa ne sRSTi ke lie chaha putroM ko paidA kiyaa| isake pazcAt eka sAtavIM santAna kAlapuruSa niraMjana ko utpanna kiyaa| isI niraMjana ne isa saMsAra kA nirmANa kiyA hai| isa sRSTi ke nirmANa karane ke masAle ko eka karma jI chipAe hue the| niraMjana ne unheM yuddha meM pachAr3a kara masAlA chInA thaa| kAlapuruSa niraMjana ne pahale mAyA ko utpanna kiyA, phira mAyA ke saMyoga se brahmA, viSNu aura maheza kI sRSTi kii| isake pazcAt vaha ajJAta 1, madhyakAlIna dharma sAdhanA, pR0 78 / .., pR0 76 / 3. dekhie-AcArya hajArI prasAda dvivedI-kavIra, pR0 54 se 56 taka /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya sthAna meM tapa karane cale gye| unhIM ke nAka se zvAsa ke sAtha cAro veda nikle| lekina yaha niraMjana santoM aura sAdhakoM ke mArga meM bAdhA DAlatA hai aura usane pUre vizva ko bhrama yA mAyA se bAMdha rakhA hai| veda usake rahasya ko batAne meM asamartha haiN| isI se saMgharSa karane ke lie kabIra satayuga, tretA, dvApara aura kaliyuga prAdi cAro yugoM meM paidA hue| isa prakAra kabIra ke anuyAiyoM ne kabIra ko niraMjana meM zreSTha siddha karane ke lie kathAoM ko gar3hA aura niraMjana ko darzanAna' va mahAThaga taka btaayaa| yahA~ dRSTavya yaha hai ki brahmA, viSNu, maheza ko bhI nirajana kA putra aura usake rahasya ko jAnane meM asamartha batAyA gayA hai| lekina yaha kathAe~ kevala isa tathya kA AbhAsa detI haiM ki madhyakAla meM dharma sAdhanA ke kSetra meM aneka sampradAya aura u-sampradAya janma le rahe the tathA pratyeka sampradAya ke anuyAyI apane ArAdhya ko sarvocca evaM sarvadheSTha tathA anya devatAoM yA anya sAdhanA ke iSTadevoM ko hIna siddha karane kI aneka prakAra se ceSTA kara rahe the| etadartha kathAnoM ko gar3ha lenA eka sarala kArya thaa| yadyapi paravartI aneka santoM ne niraMjana ko paramapuruSa se bhinna aura dhokhebAja kahA hai, ziva nArAyaNa ke mata se niraMjana ne ho sabhI jIvoM ko moha meM bAMdha rakkhA hai aura tulasI sAhaba ke anusAra niraMjana sAre jagata kA AdhyAtmika mahatva lUTa letA hai,' yahI nahIM kabIra ke mukha se bhI yaha kahalavAne kI ceSTA kI gaI hai ki niraMjana Thaga evaM pASaNDI thA, lekina svayaM kabIra ne 'niraMjana' zabda kA prayoga 'brahma' ke lie hI kiyA hai| eka pada meM unhoMne 'niraMjana' kA smaraNa isa prakAra kiyA hai : govyaMde tUM niraMjana tUM niraMjana raayaa| tere rUpa nAhIM rekha nAhI, mudrA nahIM mAyA ||ttek|| samada nAhIM siSara nAhI, dharatI nAhIM ggnaa| ravi sasi dou ekai nAhI. bahata nAhIM pvnaa|| // 21 // (kabIra graMthAvalI, pR0162) eka anya pada meM unhoMne apane ArAdhya ko 'niraMjana' saMjJA dI hai aura kahA hai ki hindU turuka donoM kI paddhatiyoM ko chor3akara usI allAha niraMjana se prama karanA caahie| santa sundaradAsa ne bho niraMjana kA prayoNa nirguNa aura nirAkAra brahma ke lie kiyA hai : aMjana yaha mAyA karI, Apu niraMjana raai| suMdara upajata dekhie, bahurayau jAi bilaai||2|| (santa sudhAsAra, pR0 648) TE " . . . 1. dekhie-DA. pItAmbara datta bar3athvAla-hindI kAvya meM nirguNa sampradAya, pR0 162-63 / 2. dekhie- kabIra graMthAvalI, pada 338, pR0 202 /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyabAda siddhoM aura nAtha yogiyoM ke samaya meM 'niraMjana' sampradAya janma lekara bar3ha rahA thA, ataeva unakA 'niraMjana' zabda se paricita honA svAbhAvika hI hai / siddha sarahapAda ne parama pada ko 'zUnya niraMjana' kahA hai' aura tilopA ne AtmA kI vizeSatAoM kA varNana karate hue use 'buddha' aura 'niraMjana' batAyA hai / " gorakhanAtha ne niraMjana zabda kA prayoga usa parama tatva ke lie kiyA hai, jisakA na udaya hai aura na asta, jo na rAtri hai na divasa, na zAkhA hai na mUla, jo na sUkSma hai aura na sthUla, phira bhI sarvavyApI hai / bharatharI jI ke mata se 'niraMjana' pada kA vahI adhikArI hai, jo tatvajJAna se paricita ho / 198 jaina kaviyoM ne 'niraMjana' zabda kA prayoga paramAtmA ke paryAyavAcI rUpa meM kiyA hai / lekina unakA 'paramAtmA' brahmavAdiyoM ke paramAtmA se bhinna hai / unake mata se AtmA kI tIna avasthAe~ haiM- bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / pratyeka AtmA aSTa karma mala se rahita hone para paramAtmA bana sakatA hai / isa prakAra unakA paramAtmA koI eka akhaNDa, advaita tatva nahIM hai, apitu saMkhyA meM aneka hai / yaha paramAtmA, brahmA, viSNu, maheza Adi sabhI devatAoM se bar3A hai| isI paramAtmA ke lie yogIndu muni kahate haiM ki vaha tribhuvana meM vaMdita hai aura harihara bhI usakI upAsanA karate haiM ( paramAtmaprakAza 1 / 16 ) | vaha paramAtmA nitya hai, niraMjana hai, jJAnamaya hai, paramAnanda svabhAva hai aura vahI ziva hai (paramAtmaprakAza 1317) / vaha niraMjana hai, kyoMki vaha rAgAdi sabhI upAdhiyoM aura karma mala rUpa aMjana se rahita hai / Age usI niraMjana tatva kI vyAkhyA karate hue yogIndu muni kahate haiM ki jisake na koI varNa hai na gaMdha, na rasa hai aura na zabda yA sparza tathA jo janma-maraNa ke cakra se pare hai, usI kA nAma niraMjana hai / jisameM na krodha hai na moha, na mada hai na mAna, jisakA na koI sthAna hai na use niraMjana jAno / jo na puNyamaya hai na pApamaya, jo na harSa karatA hai, na dhyAna, 1. suraNa giraMjaNa parama pau, suiNomAtra sahAva | bhAvahu citta sahAvatA, jau NAsijjai jAva // 136 // ( dohAkoza, pR0 30) 2. hauM jaga hauM buddha hauM giraMjaNa / iuM amaNa sivAra bhava bhaMjaNa // 16 // 4. ( hindI kAvyadhArA, pR0 174 ) 3. udaya na zrasta rAti na dina, sarabe sacarAcara bhAva na bhinna / soI niraMjana DAla na mUla, sarvavyApika suSama na asthUla || khapata saMkha kA jANai bheva / soI hoi niraMjana deva ||8|| ( hindI kAvyadhArA, pR0 158 ) ( nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR0 67 )
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdeza adhyAya 256 viSAda tathA jisameM eka bhI doSa nahIM hai, usI kA nAma niraMjana hai / yahA~ dRSTavya yaha hai ki yogIndu muni ne bhI 'niraMjana' ke svarUpa kA ThIka usI prakAra se aura lagabhaga unhIM zabdoM meM varNana kiyA hai jo 'dharma aura niraMjana mata' ko mAnya hai / niraMjana sampradAya meM bhI niraMjana' ko isI prakAra sabhI upAdhiyoM se rahita parama tatva batAyA gayA hai| muni rAmasiMha ne bhI isI varSa paramajJAnamaya, zivarUpa niraMjana se anurAga karane kA nirdeza kiyA hai :virAgANamau jo bhAvai satrabhAva | 3 saMtuNiraMja so jisi tahi kijjai arAu ||38|| (77377.2002) saMta AnaMdaghana kA bhI vizvAsa hai ki jo puruSa samasta AzAoM kA hanana karake, dhyAna dvArA 'ajapA jApa ko apane antara meM jagAtA hai, vaha Ananda ke ghana evaM cetanatA kI mUrti niraMjana svAmI ko prApta karatA hai| aura AnaMdaghana kI gati tathA pati to niraMjana deva hI haiM, isalie aba ve anyatra bhaTakane kI apekSA, unhIM kI zaraNa meM jAnA zreyaskara samajhate haiM, kyoMki niraMjana deva hI sakala bhayabhaMjaka haiM, kAmadhenu haiM, kAmanA kA ghaTa haiM tathA zarIra rUpI vana meM kAma rUpI unmata gaja kA vinAza karanevAle kehari haiM : 1. jAsu Na vaNNu Na gaMdhu rasu jasu gNa saddu Na phAsu / jAsu Na jammaNu maraNu vi gAu giraMjaNu tAsu || 16 || jAsu Na kohuNa mohu mau jAsu Na mAtra Na mANu / jAsuNa ThANa jhaNu jiya so jiriMjaNu jaNu ||20|| asthi Na puNNu Na pAu jasu zratthi Na harimu bisAu | zratthi ekku vi do jamu so ji giraMjaNu bhAu | 21|| (paramAtmaprakAza, pR0 27-28 ) 2. yogIndu muni ke uparyukta niraMjana svarUpa varNana aura niraMjana sampradAya ke devatA niraMjana meM kitanA sAmya hai, yaha nIce ke zloka se spaSTa ho jAtA hai / dharma pUjA vidhAna meM niraMjana kA dhyAna isa prakAra kiyA jAtA hai :zrIM yasyAntaM nAdimadhyaM na ca kara caraNaM nAsti kAyo ninAdam nAkAraM nAdirUpaM na ca bhayamaraNaM nAsti janmaiva yasya | yogIndradhyAnagamyaM sakaladalagataM sarvasaMkalpahInam ko'pi niraMjano'maravaraH pAtu mAM zUnyamUrtiH || ( madhyakAlIna dharma sAdhanA, pR0 76 se uddhRta ) 3. zrAsA mAri Asana ghari ghaTa meM, ajapA jApa jagAve / zrAnaMdaghana cetanamaya mUrati nAtha niraMjana pAve ||7| ( AnaMdaghana bahottarI, pR0 356 )
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda aba mere pati gati deva nirNjn| bhaTakU~ kahA~, kahA~ sira paTakU~, kahA~ karUM jana raMjana / khaMjana dRgana lagAvU, cAhU~ na citavana aMjana / saMjana-ghaTa-aMtara paramAtama, sakala-durita-bhaya-bhaMjana / eha kAma gati eha kAma ghaTa, ehI sudhArasa maMjana / AnaMdaghana prabhu ghaTa bana kehari, kAma mataMga gaja gaMjana // 60 // (AnaMdaghana bahottarI, pR0 384 ) avadhU / 'avadhU' zabda kA prayoga kaI sAdhanA mArgoM ke AcAryoM ne kiyA hai| sahajayAnI aura nAtha siddhoM kA to yaha zabda hI hai| hindI ke saMta kaviyoM meM kabIra aura jaina muniyoM meM saMta AnaMdaghana ne isa zabda kA prayoga sarvAdhika kiyA hai| 'nAtha sampradAya' ke lie jo anya zabda pracalita haiM, unameM 'avadhUta mata' aura 'avadhUta sampradAya' bhI haiN| 'gorakSa siddhAnta saMgraha' meM kahA gayA hai ki hamArA mata 'pravadhata mata hI hai-asmAkaM mata tvvdhuutmev| kabIradAsa ne bhI jahA~-jahA~ 'avadhU' ko sambodhita kiyA hai, vahA~ unakA tAtparya nAthayogiyoM se hI hai| 'avadha' ke sambandha meM kahA gayA hai ki vaha mUdrA, nirati, sarati aura sIMgI dhAraNa karatA hai, nAda se dhArA ko khaMDita nahIM karatA, gagana maMDala meM basatA hai aura duniyA kI ora dekhatA bhI nhiiN| nirvANa tantra (caturdaza paTala) meM kahA gayA hai ki 'avadhUta' vaha hai jo paMca tatva kA sevana karatA huA vIrAcArI hokara rahatA hai, sanyAsa kI sabhI vidhiyoM kA yathokta pAlana karatA hai, daMDiyoM kI bhAMti amAvasyA ke dina muMDana na karAke lambe kesa aura jaTA Adi dhAraNa karatA hai, asthimAlA aura rudrAkSa ko dhAraNa karatA hai, digambara hokara yA kaupIna mAtra dhAraNa karake rahatA hai aura zarIra meM rakta candana aura bhasma kA lepa karatA hai| 1. zrAcArya hajArI prasAda dvivedI-nAtha sampradAya, pR0 1 se uddhRta / zruNu devi pravakSyAmi avadhUto yathA bhavet / vIrasya mUrti jAnIyAt sadA ttvpraaynnH|| yadrUpaM kathitaM sarva sanyAsadhAraNaM param / tadrUpaM sarvakarmANi prakuryAt bIravallabham // daMDino muMDana cAmAvasyAyAmAcaradyathA / tathA naiva prakuryAttu vIrasya muNDana priye / / asaMskRtaM kezajAlaM muktAlaMbi kacoccayam / asthimAlA vibhUSA vA rudrAkSAnapi dhArayet // digambaro vA vIrendrazcAthavA kaupinI bhavet / rakta candanasiktAMgaM kuryAd bhasmAMga bhUSaNam / / (kabIra, pR0 26 se uddhRta)
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya nAtha yogiyoM ne prAya: avadhU sambodhana dvArA hI siddhAnta-nirUpaNa kiyA hai| kahIM para ve avadhU kI vizeSatAeM batAte haiM, kahIM piMDa-brahmANDa kI ekatA kA pratipAdana karate haiM, kahIM sUrati nirati kI bAta karate haiM to kahIM sahaja mahAsukha kii| carpaTInAtha usI ko avadhUta mAnate haiM jo karatala meM bhikSA grahaNa karatA hai, sadaiva ekAko vana pradeza meM athavA zmazAna meM rahatA hai|' gopIcanda ne prazna kiyA ki 'he svAmI! bastI meM rahatA hai to kaMdapaM kA kopa hotA hai, jaMgala meM rahatA hU~ to kSudhA vyApatI hai, mArga calatA hU~ to kAyA kSINa hotI hai, mIThA khAtA hU~ to zarIra roga grasta ho jAtA hai| aisI sthiti meM yoga kaise kiyA jAya?' uttara meM jalaMdharI pAva kahate haiM ki he avadhU ! bhojana meM saMyama se kardapa nahIM vyApta hotA, sAdhanA ke Arambha karane para kSudhA nahIM satAtI, siddha Asana meM mAyA nahIM lgtii| nAda ke prayANa se kAyA nahIM chIjatI, jihvA ke svAda meM na par3akara mana pavana lekara yoga ko sAdhanA karanI caahie| carpaTanAtha bhI avadhU ko 'kAmiNi' se dUra rahane kA upadeza dete haiN| isI prakAra datta jI saMyama aura saMtoSa 'avadhU' kA pradhAna lakSaNa mAnate haiN| isase spaSTa hai ki pratyeka nAtha yogI apane ko avadhUta mAnatA thA aura avadhU kI sAdhanA kI siddhi ke lie haThayoga ko sAdhanA ke atirikta saMyama, ekAMta, saMtoSa Adi guNAM kI anivAryatA meM bhI vizvAsa karatA thaa| saMtoM meM kabIradAsa ne 'avadhU' zabda kA ullekha bahuta adhika kiyA hai| yadyapi kabIra svayaM 'avadhU' mArga ke anuyAyI nahIM the tathApi aisA pratIta hotA .. 1. karatali bhidhyA viraNa tali vAsa / doi jana aMga na melai pAsa / / bana paMDi rahe masANe bhUta | carapaTa kahai te avadhUta / 42 / / (nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR0 31) avadhU saMjama ahAraM / / kaMdrapa nahIM vyApai / / bAI prArambha SudhA na sNtaapai| sidha AsaNa nahiM lAge mAyA / / (nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR053) 3. carapaTa kahai suNau re avadhU / kAmaNi saMga na kIjai // jinda biMda nau nAr3I sophai| dina dina kAyA chIjai ||16|| (nAtha siddhoM kI bAniyA~, pR. 28) 4. nAtha siddhoM kI bAniyA~ (datta jI kI sabadI), pR.57 /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda hai ki vaha ' avadhUta mata' se prabhAvita avazya the / AcArya hajArI prasAda dvivedI ne likhA hai ki "yadyapi kabIradAsa avadhUta mata ko mAnate nahIM tathApi avadhUta ke prati unakI avajJA nahIM hai, use ve kAphI sammAna ke sAtha hI pukArate haiM / ve use kabhI kucha upadeza de dete haiM, kabhI kucha bUjhane ko lalakArate haiM, kabhI usakI sAdhanA paddhati kI vyarthatA dikhA dete haiM aura kabhI-kabhI to kucha aisI zarta rakha dete haiM, jinako agara avadhUta samajha sake to vaha kabIradAsa kA guru taka bana sakatA hai| 'yaha eka ullekhanIya tathya yaha hai ki kabIradAsa jaba 'avadhU' ko saMbodhita karate haiM to usI kI bhASA kA prayoga karate haiM arthAt ulaTavAsiyoM aura nAdavindu, gagana, maNDala, sIMgI, mudrA Adi meM hI use samajhAne kI ceSTA karate haiM / vaha kabhI kahate haiM ki 'bhAI avadhU ! vahI yogI merA guru ho sakatA hai jo isa bAta kA phaisalA kara de 'eka vRkSa hai, jo binA jar3a ke sthita hai, usameM binA puSpa ke hI phala lage haiM, na usake zAkhA hai aura na patra aura phira bhI AThoM dizAoM ko usane Acchanna kara rakkhA hai / isa vicitra vRkSa ke Upara eka pakSI hai jo binA paira ke hI nRtya kara rahA hai, binA hAthoM ke hI tAla de rahA hai, binA jIbha ke hI gAnA gA rahA hai| gAne vAle kI koI rUpa rekhA nahIM hai, para sataguru agara cAheM to use dikhA sakate haiM, vaha kabhI avadhU kI veza bhUSA aura kriyA kalApa kI vivecanA karane lagate haiM, to kabhI ' avadhU' ke samakSa 'kudarata kI gati' kA varNana karate haiM; kabhI avadhU se 'bhajana' bheda' kI bAta karate haiM, to kabhI 'matavA' mana' kI; kabhI 'sahaja samAdhi' kI bAta karate haiM, to kabhI 'mAyA' kI vyApakatA kI / kahane kA tAtparya yaha hai ki kabIra ne apane siddhAntoM kA nirUpaNa prAya: ' avadhU' sambodhana dvArA hI kiyA hai| jisa prakAra nAtha siddha hara bAta 'avadhU ko samajhAnA cAhate haiM, usI prakAra kabIra bhI / jaina kaviyoM meM 'avadhU' zabda kA prayoga vaise to muni rAmasiMha (dohApAhur3a, do0 naM 144) Adi kaviyoM meM bhI mila jAtA hai, kintu isa mata se adhika nikaTa kA paricaya santa AnaMdaghana ko hI thA / unhoMne prAyaH 'avadhU' sambodhana dvArA hI apanI bAta kahI hai| jisa prakAra kabIra ne 'avadhU', 'pAMDe', 'mullA' aura 'sAdho' Adi sambodhanoM kA sAbhiprAya prayoga kiyA hai, vaise hI saMta AnaMdaghana ne bhI 'sAdho' yA 'avadhU' ko viziSTa prayojana ke lie hI sambodhita kiyA hai / Apane 'avadhU' sambodhana dvArA brahma kA nirUpaNa kiyA hai, 1. kabIra, pR0 23 / 2. kabIra graMthAvalI, pada 165 / 3. kabIra graMthAvalI, pada 60 / kabIra (kabIra vANI ) pada 122, pR0 267 / 5. kabIra (kabIra vANI ) pada 106 / 6. kabIra ( kabIra vANI ) pada 108 / 7. kabIra ( kabIra vANI ) pada 40 / 8. 33 33 pada 5 / 4. 19
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya PER yA saMsAra kI nazvaratA kA varNana; bAhyAcAra kA khaMDana kiyA hai yA mAyA kA citraNa / eka pada meM to ThIka kabIra ke hI samAna bahukahate hai ki 'bhAI pravadhU 1 jo yogI isa pada kA artha lagA le, vaha merA guru ho sakatA hai| eka vRkSa binA mUla ke lagA huA hai, usameM binA puSpoM ke phala lage hue haiM, usameM na zAkhA hai aura na patra, phira bhI gagana meM amRta phala lagA huA hai| eka vRkSa para do pakSI baiThe hue haiM, eka guru haiM aura dUsarA celA belA cuna-cunakara gAne meM lagA huA hai, guru krIr3A kara rahA hai / gagana maMDala ke madhya meM kUpa hai, jisameM amRta kA bAsa hai / isa amRta kA pAna 'saguru' (gurumukha) hI kara sakatA hai| gagana maMDala meM gAya ne bachar3e ko janma diyA hai, dUdha pRthvI meM jamAyA gayA hai| isa dUdha kA makkhana to birale hI pAte haiM, kyoMki pUrA saMsAra chAcha meM ho bharama rahA hai / binA DaMThala ke patra hai aura binA patte ke tUMcA (phala) / vinA jilhvA ke guNagAna ho rahA hai| gAnevAle kA na koI rUpa hai, na rekhA ke binA usakA jJAna nahIM ho sakatA / kintu jo usa mUtti ko apane ghaTa ke bhItara parakha letA hai| vaha parama pada ko prApta hotA hai, isa pada meM dRSTavya yaha hai ki nAtha siddhoM kI hI bhASA kA prayoga kiyA gayA hai| pada kI prathama tIna paMktiyoM kabIra se bilkula milatI hai (dekhie kabIra graMthAvalI pada naM 165, yahIM nahIM, kavi kA yaha kathana ki 'taruvara eka paMchI dou baiThe, eka gurU eka celA' mukopaniSad ke usa rUpaka kI yAda dilA detA hai, jisameM bhogoM meM prAsakta jIva aura viSayoM se udAsIna zuddha AtmA meM bheda kA ullekha eka vRkSa para baiThe hue do pakSiyoM dvArA kiyA gayA hai / 1 1. avadhU sI jogI guru merA isa pada kA kare re merA / tastrara eka mUla cina chApA, bina phule phala lAgA | zAkhA patra nahIM kachu unakUM, amRta gaganaM lAgA / taruvara eka paMchI dou baiThe, eka gurU eka celA | cele ne cuga cuNa cuNa khAyA, gurU niraMtara khelA | gagana maMDala ke adha bica kUvA, uhA~ hai amI kA bAsA | gurA hove so bhara bhara pIve, nigurA jAye pyAsA / gagana maMDala meM gAMbiyAnI, dharatI dUdha jamAyA | mAkhana thA jo biralA pAyA, chArse jagata bharamAyA | thar3a binuM patra patra binuM tuMbA, bina jIbhyA guNa gAyA / gAvanavAle kA rUpa na rekhA, sugurU mohi batAyA / Atama anubhava vina nadi jAne, aMtara prapoti jgaaye| ghaTa aMtara rakhe sohi mUrati zrAnaMdaghana pada pAve // 67 // ( AnaMdaghana bahottarI, pR0 403 ) 2.tulanIyA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pa tayoranyaH pippalaM svA ityanaznannanyo zrabhicAkazIti // (21)
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda saMta AnaMdaghana kabhI to 'avadhU' ko pukArakara use yaha samajhAnA cAhate haiM ki jo 'brahma' ko jAna letA hai, vahI parama mahArasa kA svAda jAna pAtA hai / ( ise hI siddhoM ne sahaja sukha yA mahAsukha kI saMjJA dI hai. ) AnaMdaghana kA brahma jAti, varNa, liMga, rUpa Adi se rahita hai, ise bhI ve spaSTa kara dete haiM / ' unako brahma ke svarUpa ke spaSTIkaraNa kI AvazyakatA isalie bhI par3I thI ki unhoMne dekhA thA ki sArA jaga 'rAma rAma' to kahatA hai, lekina virale puruSa hI 'alakha' ko lakha pAte haiN| vibhinna matavAle to siddhAntoM meM ulajhe hue haiM aura maThavAle maTha meM hI anurakta haiM / jaTAdhara aura paTAdhara ( siMhAsanavAle) bhI tatva ko nahIM jAna rahe haiM / 'Agama ke anuyAyI Agama hI par3hate raha gae haiM aura sAMsArika loga to mAyA ke dAsa bane hI baiThe haiM / isa prakAra jitanA saMsAra hai, vaha bahirAtmA meM hI pha~sA huA hai / ghaTa ke aMtara meM sthita paramAtmA ko jAnanevAlA koI durlabha prANI hI hai / isIlie to unhoMne kahA ki jo khaga ke caraNa cihnoM ko AkAza meM yA mIna -pada- cihna jala meM khojane kI ceSTA karate haiM, ve pAgala haiM / citta meM sthita paMkaja (brahma) ko jo bhauMrA bana jAna le, vahI saccA sAdhaka hai / 264 1. avadhU nAma hamArA rAkhe, soI parama mahArasa cAkhe / bApa na dhoTA / nA hama puruSa nahIM hama nArI, barana na bhAMti hamArI / jAti na pAMti na sAdhana sAdhaka, nA hama laghu nahiM bhArI / nA hama tAte nA hama sIre, nA hama dIrgha na choTA / nA hama bhAI nA hama bhaginI, nA hama nA hama manasA nA hama sabadA, nA hama tana kI dharaNI / nA hama mekha mekhaghara nAhIM, nA hama karatA karaNI / nA hama darasana nA hama parasana, rasa na gaMdha kachu nAhIM / AnaMdaghana cetanamaya mUrati sevaka jana bali jAhIM // 26 // ( AnaMdaghana bahottarI, pR0 366 ) 2. avadhU rAma rAma jaga gAvai, viralA alakha lagAvai | matavAlA to mata meM mAtA, maThavAlA maTha rAtA / jaTA jaTAdhara paTA paTAghara, chatA chatAdhara tAtA / zrAgama par3hi zrAgamaghara thAke, mAyAdhArI chAke / duniyAdAra dunI se lAge, dAsA saba AsA ke | bahirAtama mUr3hA jaga jetA, mAyA ke phaMda rahetA / ghaTa aMtara paramAtama bhAvai, durlabha prANI tetA / khaga pada gagana mIna pada jala meM, jo khojai so baurA | cita paMkaja khojai so cInhe, ramatA zrAnaMda bhaurA // 27 // ( zrAnandaghana bahottarI, pR0 368 )
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya 262 aisA pratIta hotA hai ki saMta AnaMdaghana 'avadhUta mata' se paricita to the hI, usa sAdhanA se kucha prabhAvita bhI the| lekina prAyaH jaba ve 'avadhU' ko upadeza dete haiM to unakA tAtparya sAdhU' yA 'saMta' se hI hotA hai| eka pada meM to unhoMne 'sAdho aura avadhU' zabda kA sAtha hI meM samAna artha ke lie prayoga kiyA hai : 'sAdho bhAI ! samatA raMga ramIjai, avadhu mamatA saMga na kIjai / saMpati nAhiM, nAhiM mamatA meM, ramatA rAma smette| khATa pATa taji lAkha khaTAU, aMta khAkha meM lette| .... // 30 // (zrAnaMdaghana bahocarI, pR. 370) vaha 'avadhU' ko pukAra kara kabhI to yaha batAte haiM ki 'naTagAgara kI bAjI bAMbhana kAjI' donoM nahIM jAna pAte haiM aura kabhI apane ko 'suhAgana nArI' ke rUpa meM citrita karate haiN| isase yaha bhI niSkarSa nikalatA hai ki unakA 'avadhu' bahuta kucha kabIra ke 'avadhU' ke hI samAna hai aura 'sAdho' ke samAna 'avadhU' bhI madhya kAlIna saMtoM ke lie saMbodhana sUcaka zabda bana gayA thaa| - 1. pAnaMdaghana vahottarI-pada naM05, pR0 357 / 2. AnaMdaghana bahottarI-pada naM0 20, pR0 365 /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdaza adhyAya upasaMhAra isa adhyayana ke pazcAt hama yaha kaha sakane kI sthiti meM A gae haiM ki jaina kaviyoM aura lekhakoM dvArA bhAratIya bhASAoM, vizeSa rUpa se prAkRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI meM saMkhyA aura stara donoM dRSTiyoM se mahatvapUrNa kArya kie gae haiN| maiMne unake kArya ke eka pakSa kA hI adhyayana kiyA hai / lekina rAjasthAna ke vibhinna zAstra bhANDAroM ke nirIkSaNa se patA calatA hai ki unake dvArA gadya-padya meM vibhinna viSayoM para racanAe~ lipibaddha huI haiM / apabhraMza bhASA kA vizAla, kintu aprakAzita, sAhitya unake yogadAna kA sAkSI hai / unhoMne caritakAvya, rAsAkAvya, bAvanIkAvya, caubIsI, battIsI Adi aneka kAvyapaddhatiyoM ko janma diyA aura prabhUta mAtrA meM laukika paurANika AkhyAnoM ke sahAre khaNDakAvyoM, campUkAvyoM aura mahAkAvyoM kI racanA kI / lekina prazna uThatA hai ki phira bhI sAhitya meM unako ucita sthAna kyoM na mila sakA ? unakI kyoM upekSA huI ? mere vicAra se isake tIna kAraNa ho sakate haiM : 1. adhikAMza sAmagrI kA aprakAzita evam hastalikhita rUpa meM honA / 2. jaina muniyoM aura dharmAcAryoM kI saMkIrNatA ke kAraNa usake adhyayana meM kaThinAiyA~ / 3. upalabdha sAmagrI ke bhI samucita adhyayana ke prati ruci kA prabhAva | isa adhyayana ke pariNAmasvarUpa kaI tathya prakAza meM Ae haiM, jinheM saMkSepa meM isa prakAra rakkhA jA sakatA hai| -.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdaza adhyAya 267 (1) aneka ajJAta kavi aura racanAeM prakAza meM bhaaii| nae kaviyoM meM Anandatilaka, lakSmIcanda aura mahayaMdiNa tathA brahmadIpa (hindI) ullekhanIya haiM / naI racanAoM meM adhyAtma cA (dyAnatarAya), adhyAtmaM savaiyA (rUpacanda), prANaMdA ( zrAnandatilaka), prAtma pratibodha jayamAla ( chohala), upadezadohAzataka ( pANDe hemarAja ), khaTolanA gIta ( rUpacanda ) do ( mahayaMdiNa muni), paramArtha dohA dAtaka ( rUpacanda), manakarahArAsa ( brahmadIpa ) aura mAMjhA (banArasIdAsa ) Adi pramukha haiN| inameM mahayaMdiNa muni ke ke zIghra prakAzita hone kI nitAnta AvazyakatA hai / (2) jaina kaviyoM dvArA hindI sAhitya ke nirmANa, vikAsa aura zrIvRddhi meM kAphI sahAyatA milI hai| hindI sAhitya ke AdikAla aura madhyakAla meM unhoMne apanI racanAoM dvArA hindI bhASA aura sAhitya donoM kI mahatvapUrNa sevA kI hai| apabhraMza bhASA ke vikAsa aura usake sAhitya bhANDAra ke unnayana meM jaina kaviyoM kA pUrA hAtha 1 (3) hindI saMta kaviyoM, vizeSa rUpa se vIravAla kI vicAradhArA ke pallavana meM siddhoM aura nAthoM ke atirikta jaina kaviyoM kA bhI prabhAva rahA hai| yogIndu muni, muni rAmasiMha aura kabIra ke vicAroM meM adbhuta sAmya hai| yahI nahIM kabIra aura anya saMtoM ne 17vIM zatI ke jaina kaviyoM ko bhI prabhAvita kiyA thaa| kabIradAsa aura saMta Anandaghana ke tulanAtmaka adhyayana se yaha spaSTa ho jAtA hai / isI prakAra saMta sundaradAsa aura jaina kavi banArasIdAsa ke vicAra bhI eka dUsare se milate haiM / (4) apabhraMza aura hindI meM rahasyavAdI kAvya kI avichinna paramparA prakAza meM AI hai / isa prakAra prAcIna yuga meM jisa svAnubhUti pradhAna guhya sAdhanA kA Arambha humrA, vaha madhyakAla se hotI huI vartamAna samaya taka calI AI hai| (5) jainoM para prAya: yaha Aropa lagAyA jAtA rahA hai ki unakI racanAe~ dhArmika saMkIrNatA se grasta haiM / unameM kevala zuSka upadeza aura nIrasa siddhAntoM kA piSTapeSaNa haiM / ataeva ve sAhitya kI sImA meM nahIM aatiiN| isa adhyayana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina racanAe~ mAtra nIrasatA aura zuSkatA kA bhANDAra nahIM haiM apitu unameM bhI kAvya rasa kA carama paripAka milatA hai aura kisI bhI bhASA ke ve gaurava graMtha bana sakate haiM / (6) yaha bhI spaSTa hotA hai ki rItikAla kevala 'zrRGgAra kAla' ho nahIM thA, apitu usa yuga meM bhI Anandaghana, bhaiyA bhagavatIdAna aura dyAnatarAya sadRza zreSTha saMta kavi hue arthAt jisa samaya anya kavi zrRGgAra varNana dvArA kAma bhAvanA kA prasAra kara sAmantoM aura darabAriyoM kI vilAsa lipyA kI tRpti meM sahAyaka bana rahe the, usa samaya bhI jaina kavi rAjakIya aizvaryoM aura mAthika
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda lobhoM kA saMvaraNa kie hue janatA ko adhyAtma kI pIyUSa varSA se rasa-snAta kara rahe the| isa prakAra ve hindI sAhitya ko ekAMgI banane se bhI bacA rahe the| kheda hai ki uttara madhya yuga ke eka pakSa ke pUraka ye mahAkavi hindI ke itihAsalekhakoM dvArA vismRta kara die ge| (7) banArasIdAsa, bhaiyA bhagavatIdAsa, saMta Anandaghana aura rUpacanda hindI ke ucca koTi ke kavi hue haiN| inameM se banArasIdAsa ko hindI kA prathama Atma-carita lekhaka aura praur3ha gadya lekhaka (brajabhASA meM ) hone kA bhI gaurava prApta hai| hindI sAhitya kA itihAsa ina kaviyoM aura tathyoM ko dhyAna meM rakhate hue punaH likhA jAnA caahie| -opm ---
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa khoja meM prApta naI racanAoM ke hastalekhoM se uddhata aMza
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANaMdA Anandatilaka cidAnandu so Nandu jiNu sayala sarIrahaM soii| _ mahANandi so pUjiyaI ANandA re ! gagaNi maMDalu thiru hoI // 1 // apu NiraJjaNu parama siu, appA paramANandu / ___ mUr3ha kudevaNa pUjiyai, prANandA re ! guru biNu bhUlau andhu // 2 // aThaTasaThiTa tIratha paribhamaI muDhA marai bhamantu / appa vindu Na jANahi, ANandA re ! ghaTa mahiM deva praNantu / / 3 / / bhitari bhariu pAumalu, mUDhA karahi saNhANu / je mala lAga cittamahi prANandA re! kima jAya saNhANi ||4|| jhANa sarovaru amiya jalU, muNivaru karai snnhaann| aTa kamma mala dhovahiM, ANandA re ! NiyaDA pAhuM NivvANu // 5 // veNI saMgami jiNa marahu, jalaNihi jhaMpa marehu / __ sANaggi hi taNu jAli kari, ANandA re ! kamma paTala khaDaleha // 6 // satthu paDhantau mUr3ha marai, pAlaI jaNa vivahAru / kAI aceyaNa pUjiyaI, ANandA re! nAhI mojha duvAru // 7 // bau tau saMjamu sIlu guNa sahaya mahavvaya bhAru / ekaNa jANaI parama kula ANandA! bhamIyai bahu saMsAru // 8 // kei kesa lucAvahiM, kei sira jaTa bhAru / prAppa vindu Na jANahiM ANandA ! kima yAvahiM bhavapAru // 9 // tiNi kAlu vAhi khasahi, sahahiM parIsahaM bhAru / dasaNa NANaI cAhirau prANandA ! mari sai e jamu kAlu // 10 // pAkhi mAsi bhoyaNa karahiM paNiu gAsuni rAsu / NandA ! tihaNai jama purivAsu // 11 // bAhiri liMga dharevi muNi ju sai mUDha Nivantu / __ appA ikka Na jhAvahi ANandA ! sivapuri jAi Nibhantu // 12 // jiNavaru pujjai guru thuNahi satthaI mANu kraai| appA deva Na citavahiM ANandA! te Nara jamapuri jAi // 13 // 1. Amera zAma bhANDAra meM surakSita prati se|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda joNIrusiddhahaM sAIyau arijbhiya taM bhAehi / mokhu mahApuru NIyaDau ANandA ! bhava duhu pANiya dehi || 14 || jiNu asamatyuvi mugNa bhaNai, tAraNa mallu na hoI / mAragu tihuvaNa prakkhiyau, aNandA ! appA karai su hoI // 15 // jima vaisAra kaTThamahi kusumai parimalu hoI / siMha deha mai basai jiva, prANandA ! biralA bUjhai koI ||16|| harihara baMbhu vi siva NahI maNu buddhi lakkhiuNa jAI / madhya sarIrahe so basai aNandA ! lIjahiM guruhiM pasAI // 18 // pharasa rasa gandha vAhirau ruba bihUNau soI / jIva sarIrahaM viNu kari aNandA ! sadaguru jANaI soI // 19 // deu saceyaNutsAiyAI taMjiya pari vivahAru / eka samaItsANA rahahiM aNandA ! dhaga dhaga kamma payAlu // 20 // jA para bahu taba tavaI to viNa kamma haNeI / eka samau appA muNai ANandA ! cau gai pANiu doI ||21|| so appA muNi jIva tunhu aNahaMkari parihAru / ' sahaja samAdhihiM jANiyaI prANandA ! je jiNa sAsaNi sAru // 22 // appA saMjamu sIla guNa appA daMsaNa NANu / vau tau saMjama deu guru prANandA ! te pAvahi NivvANu ||23|| paramappau jo jhAvai so sAccau vivahAru / samma bodhai bAhirau prANandA ! kaNa viNu gahiu payAlu ||24|| mAya bakula jAti viNu Nau tasurosuNa rAMva / yn samyak diThThihi jANiyai ANandA ! sadaguru karaI samAu ||25|| paramANanda sarovarahaM je muNi karai pavesa / amiya mahArasu jaI pibaI ANandA ! gurusvAmihi upadesu ||26|| mahi sAhi ramaNihiM ramahiM ramahiM je cakkAhi havei | Abale jiNeva muNi ANaMdA ! sivapuri NiyeDA hohi ||27|| sikkha suNai sadaguru bhAI paramAnaMda sahAu / parama joti tasu ulhasaI ANaMdA ! kIjai Nimmalu bhAu // 29 // iMdiya maNa bichohiyau cetaNu karai pravesu / udaya karaMta uvAriyau ANaMdA ! suNau jANaNa deu ||30|| gayakU bhatthali jema diDha kesari karaI pahAru / parama samAhi Na bhullAha ANaMdA ! dahiyau dui NirakAru ||31|| puvva kiya mala khijjuraI gayA Na hoNaI dei | . appA puNu maNu raMgiyau ANaMdA ! kevalaNANa haveI ||32|| deva bajAvahi dundahihiM thuNahiM ji baMbhu murAri / iMda phaNidavi cakvai ANaMdA ! tiNivi lAgai pAyAI // 33 // kevalaNANavi upajjaI sadaguru vacana pasAu / jaga su carAcara so muNau prAmaMdA ! - raharaju sahaju subhAI // 34 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa sadaguru tuThA pAvayaI mukti tiyA ghara vAsU / so guru nimtmAiya ANaMdA ! jaba lagu hiyaDai sAsu // 35 // guru jiNavaru guru siddha siu, guru rayaNattaya sAru / so darimAvai appa paru ANaMdA! bhava jala pAvai pAru // 36 // kuguruha pUjima sira ghuNahu tIratha kAi bhmehu|| deu saceyaNu saMgha guru ANaMdA ! jo darisAvahi bheva // 37 // paDhai par3hAvai Acarai so Naru sivapura jaaii| kammaha Na bhavaNi dalaNNi ANaMdA ! bhaviyaNa hiyai samAI // 38 // suNatahaM ANaMda ullasaI mastaki NANa tilaka / muka dumaNi si sohavaI ANaMdA ! sAhu guru pAlAhu jogu // 39 // samarasa bhAveM raMgiyA appA dekhai soii| appau jANai para haNaI ANaMdA ! karaI NirAlaMba hoI // 30 // suNataha hiyaDai kalamalaI mastaki upajjai muul| aNakha baDhAvai bahu hiyai ANaMdA ! miThA diTTI jogu / 41 // hiMdolA chaMdi gAiyaI ANaMdi tilaku jinnaau| mahANaMdi dazvAliyau ANaMdA! avahau sivapuri jaaii||42|| bali kAjau guru ApaNai, pheDI manaha bhraaNti|| biNa telahiM biNa bAtiyahiM pANaMdA! jiNadarisAvayau bheva // 43 // dasada guru cAraNi jau hau, bhaNai mahA aannNdi| ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... // 44 // // iti ANaMdA samApta //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ dohAvehA' lakSmIcanda paNavivi siddha mahA risihi, jo parabhAvahaM mukku / paramAnaMda pariThiyau, cau gai gamaNahaM cukku // 1 // jai bahiu cau gai gamaNa, to jiNauttu karehi / do daha aNuvehA muhi, lahu siva sukkhu lahehi ||2|| addhya asaraNa jiNu bhaNaI, saMsAru vi dui khANi / ekattuvi aNNatu muNi, asui sarIru viyANi // 3 // Asava saMvara Nijjara vi, loyA bhAva bisesu / dhammuvi dullaha bohi jiya, bhAveM galai kilesu // 4 // jala bubvau jIviu cavalu, dhaNu jovvaNa taDi tRllu / isa viyANi vimA gamahi, mANusa jammu pramullu ||5|| jai Niccu vi jANiyai, to pariharahi aNiccu / taM kAI Niccavi murNAhiM, ima suya kevali buttu // 6 // asara jAhiM sayalu jiyu, jIvahaM saraNu Na koi / daMsaNa NANa caritta mau, appA appara joi // 7 // daMsaNa NANa carita mau, appA saraNu aNNu Na saraNu viyANi tuMhu, jiNavaru ema tai lou vi mahu maraNu bahu, hauM kahu ima jANe viNu thiru rahai, jo tai paMca payAraha paribhamai, paMcai baMdhiu jAma Na appu muNehi phuDu, ema bhamaMtihu ikkilau guNagaNa tilau, vIyau atthi Na micchAdaMsaNu mohiyau, caugai hiMDai jai saMddasaNu so lahai, to parabhAva ikkillava siva suhu lahai, jiNavara ema aNUNa sarIru muNehiM jiya, appara kevali aNNu / to aNu visayalu vi cayahi, appA appara maNNu // 13 // sarajahu jAma / loyaku sAma || 9 || soi / joi // 10 // koi / soi // 11 // caei / bhaNei // 12 // 1. Amera zAstra bhAMDAra jayapura meM surakSita prati se / muNei / bhaNei ||8||
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 275 jima kaThi uhaNahaM mugahi, vaimAnaru phuDu hoi / tima kammaha uiNahaM bhaviya, appA aNNu Na hoi||14|| satta ghADamau puggala vi, kimi bulU asui nivAsu / tahiM NANiuM kimaI karai, jo chaDai tava pAsu // 15 // asui sarIru muhi jai, appA Nimmalu jANi / to amui vi puggala cayadi ema bhaNati hu NANi // 16 // jo sa mahAna caravi muNi, parabhAvaha paraNei / so Amau jANehi tuha, jiNavara ema bhaNei // 17 // Asau saMsAraha muhi, kAraNa aNNa Na koi| ima jANeviNu jIva tuhaM, annA appau joi // 18 // jo pariyANaI appa paru, jo parabhAu cei| so saMvara jANevi tuhaM. jiNavara ema bhaNei / / 19 / / jaya jiya saMvA tuhaM karahi, bho! siva mukkhu laha~hi / aNNu vi sayalu trinu, jiNavara ema bhaNehi // 20 // sahajANaMda paridhi, jo parabhAva Na viti| te sUha asuha vi Nijjarahi, jiNavaru ema bhaNaMti // 21 // sa sarIru vi tai lou muNi, aNNu Na vIyau koi| jahiM AdhAra pariThiyau, so tuhaM appA joi // 22 // so dullaha lAhu vi muNahiM, jo paramappaya lAhu / aNNu Na dullaha kipi tuhu, NANi bolahi sAha / / 23 / / puNu puNu appA jhAivai, maNa-vaya-kAya-ti-suddhi / rAga rosa be pariharivi, jai cAhahi siva siddhi / / 24 / / rAga rosa jo pariharivi, appA appahi joi| jiNasAmiu emau bhaNaI, sahaji upajjai soi // 25 // jo jovai so joiyai, aNNu Na joyahiM koya / imi jANeviNa sama rahaM, saI yaha paiyaDa hoya // 26 // ko jovai ko joiyai, aNNu Na dIsai koi| so akhaNDa jiNu uttiyau, ema bhaNaM tihu joi // 27 // jo suNaNu vi so suNNu muNi, appA suNNu Na hoi| sallu sahAveM parihavaI, ema bhaNaMti hu joi // 28 // paramANaMda pariTTiyahi, jo upajjai koi / so appA jANevi tuhuM, ema bhaNanti hu joi / / 29 / / sudhu sahAveM pariNavai, parabhAvahaM jiNa uttu / appa sahAveM suNa Navi, ima suikevali uttu // 30 // appa sarUvahaM lai rahahiM, chaMDaya sayala upAdhi / bhaNaiM jAi joihi bhaNau, jIvaha eha samAdhi // 31 // so appA muNi jIva tuhuM, kevala NANu sahAvu / bhaNai joI joiMhi jiu, jai cAhahi sivalAhu // 32 //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ .276 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda joiya jou nivAri, samara satAi pariThiyai / appA aNNu vicAri, bhaNaiM joihi bhaNiu // 33 // joiya joyai jIyo, jo joijjaya so ji tuhaM / aNNu Na vIyai koi, bhaNaI joi joihiM bhaNiu // 34 // sohaM sohaM ji hauM, puNu puNu appu munnei| mokkhahaM kAriNa joiyA, appu ma so citei // 35 / / dhammu muNijjahiM ikku para, jai ceyaNa pariNAmu / appA appau jhAiyai, so sAsaya suhu dhAmu // 36 // tAI bhUpa viDaMviyao, No itthahi NivvANu / so na samIhahiM tattu tuhuM, jo tailoya pahANu // 37 // hattha ahu ju devali, tahi siva saMtu muNei / mUDhA devali deva Navi, bhullau kAiM bhamei // 38 // jo jANai ti jANiyau, aNNu Naya jANai koi / dhaMdhai paDiyau sayalu jagu, ema bhaNaMti hu joi // 39 // jo jANai so jANiyaiM, yaha siddhaMtaiM sAru / so jhAijjai ikku para, jo tailoyaha sAru // 40 // ajjhavasANa NimittaiNa, jo baMdhijjai kammu / so muccijjai to ji paru, jai labbhai jiNa dhammu // 41 // jo suha asuha vivajjiyau, suddha saceyaNa bhAu / so dhammu vi jANehiM jiya, NANI bollahiM sAhu // 42 // dheyaha dhAraNu parihariu, jAsu paii bhAu / so kammeNa hi baMdhayaI, jahiM bhAvai tahiM jAu // 43 // so dohau appANa ho, appA jo Na munnei| so jhAMyatahaM paramapau, jiNavaru ema bhaNei // 44 // vau tau Niyamu karaMtayahaM, jo Na muNai appANu / so micchAdiThThi havai, Nahu pAvahi NivvANu // 45 // jo appA Nimmalu muNai, vaya tava sIla samANu / so kammakkhau phuDu karai, pAvai lahu NivvANu // 46 // e aNuvehA jiNa bhaNaya, NANI bolahiM sAha / te tAvijjahiM jIva tuhUM, jai cAhahiM siva lAhu // 47 // // iti aNuvehA //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ dohApAhur3e mahamaMdiga muni / / UM namovItarAgAya namaH // jayatyazeSatatvArtha prkaashiprthitshriyH| mohadhvanauSanirbhada jJAnajyotijinezinaH // 1 // namostvanantAya jinezvarAya............ ..... / .................." // 2 // bAraha viuNAjiNa Navami kiya bAraha akkharakka / mahayaMdiNa bhaviyAyaNaho NisUNaha thiramaNathakka | // 3 // bhava dukkhaha niviNaema. viircNdsissenn| bhaviyaha paDibohaNakayA, dohAkavvamiseNa // 4 // ekku ju Akharu sAru, duija jaNa tiNNi vi milli / cautIsagalla tiNisaya, viraciya dohA belli ||zA tetIsaha chaha chaMDiyA, viraciya straaviis| bAraha guNiyA tiNNisaya, hua dohA caubIsa // 6 // kuguru kudeu kudhamma jiya, parihari kutau kumaggu / micchAbhAva pariccayavi, sammadaMsaNi laggU // 12 // khIraha maMjhahaM jema ghiu, tilai maMjhi jima tilu / kaTThiu vAsaNu jima basai, tima dehahi dehillu / / 23 / / kkhudda bhAva jiya pariharahi, suhabhAvahiM maNu dehi / tavaM vaya Niyamahi saMjamahiM, dukkiyakamma kkhavehi // 24 // gorau kAlau dubbalau, baliyau eu sriiru| appA puNu kali mala rahiu, guNacaMtau sarIru // 40 // ghokai paDhai suakkharai, annhkhivicaari| appaNu kiMpa Na pAyarai, te hiMDai saMsAri // 52 // ceyaNu appA eku para, puggalu davbu ayANu / joiya mahayaMdiNa kahiu, eu paramatthiNa jANa // 62 // 1. .Amera zAstra bhAMDAra jayapura meM surakSita prati se|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda chAyAtaru sivapaMthaDai, jinavara ttuMgu visANU / kkhaNi bIsamahi je tAsu tali, suhu baMdhahi NivvANu // 69 // chiNahiM jhANa kuTThAriNa, mUlaho mAyA belli / paisivi jiNavara varasamai, samara mahAvahi khelli // 70 // chIraha nIraha haMsu jima, jANai juva juva bhAu / tima joiya jiya puggalahiM, karahi ta sivapuri TAu // 71 / / chuDu ataru pariyANi jai, bAhari tuTTai nehu / guruhaM pasAi paramapau, labbhai nissaMdehu // 72 // java tava veyahi dhAraNahiM, kAraNu lahaNa na jaai| dehappuvi guru birahiyahaM, joiNa sau paDihAi // 91 // jhaMpivi dhari paMceMdiyai, Niya Niya visayahaM jNt| kina pechahi jhANaTTiyau, jiNa uvaesa kahaMta // 102 / / te ki deveM ki guruNe, dhamme Naya kiM teNa / appaha cittahaM Nimmalau, paccau hoi Na jeNa // 158 / / tosu rosu mAyA mayaNu, mau macharu ahaMkAru / kohu lohu jai pariharahi, tA chijjai saMsAru // 16 // thappiya thAvara jaMgamahiM, jaMgama devaM Na bhaMti / paribhAvahi maNi appaNaiM, sIsa ki silaha taraMti // 164 // thoDau achai yaha visau, bhAu ma desima atthu / jima appahaM puNu tima parahaM, citahi iu paramatthu // 172 // damu daya saMjamu Niyamu tau, Ajamu vi kiu jeNa / tAsu maraMtahaM kavaNu bhau, kahiyau mahaiMdeNa // 176 / / daivaha dosu ma dehi tuhu~, khala saMyama cala bhaay| hiMDai dhari dhari asai jima, diti juvANahaM tAva / / 183 // dhammu Na matthai muMDiyaiM, aMgi na laggai chaari| maNa vaya kAyahi hoya phuDu, parihariyai parivAri / / 188 / / dhari maNu makkaDu appaNauM, ghallaMtau aalaau| tau taruDAlahi jaikkhasiu, phalaha Na kaDuvau sAu // 199 // nava kArahiM paMcahiM sahiu, karai ju muNisa NAsu / paMcANuttari mokkhilahu, nichau hoi NivAsu // 20 // nicca ma dehu Na bihau thiru, maraNuviaviNAbhAya / iva jANaMtuvi jIva tuhu, dhammu Na karahi kayAvi // 202 // nUnaM naraya paDatayaha, jiNavaru karai paratta / paramatthiNa bhattiya sahiu, jai sumarijjai mitta / / 205 / / phITTI evahi bhaMtaDI, mahucittahaM paramatthu / / siri guru phuDu viccAriyau, kahiyau jiNahi vayatthu / / 227 // phuDu ettiu mai jANiyau, jhANe kevlnnaannu| kevalaNANe nittulau, pAvijjai nivvANa // 22 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa phaNahari mukkau kaMcavau, jaM bisu teNa mAhi / jiNa ligeNa va taiyaeNa, visaya Na cinu muehi // 23 // bAla maraNa muNi nidAda paMDiya maraNa mahi / bArahajima sAsaNa kahyi, ma naH mamarehi / / 237 // bujhahi appA Apa para para pariyAhi / tAmaha iMdiNa ta u kahiu, sivapau sai pAhi // 40 // baMbhaNu khatti u vaimu baru, joihi dhavanu na hoi| vaibharaleviNu jo caDai, mo kAnau dhavalei / / 246 // bhallau jai janapada, ichahi to kari ehu / dosa aTThAraha vajjiyau, jhAyahi jiNavaru deu // 248|| bheu Na jovaha puggalahUM, pai bhAviuNa kayAvi / te puchatu vi paribhamahi, maha paramamA dAvi // 254|| me pariyaNu me dhaNu dhaNa, me mua medA gii| jhUu cittaMtaha jIva tuha, gayabhava koDi mayA 1166 / / mokkhu mu buccai jiganamai, jo jammA bhaar| saccArittu vi maNahi jiya, jenyu na puNNa na pAu // 26 // mau maccharu mAyA mayaNu, maNa kAreMsahu maannu| sabba payArai pariharahi, pAvahi tau nibbANu // 27 // rUva gaMdha rasa phaMsaDA, saha liMga guNa hINa / achai sI dehaDiya sau, ghiu jima khIraha lINa // 277 / / recaya pUraya kuMbhayahi, ir3a piMgalahi ma joi| nAda viMda kalavajjiya u, saMtu niraMjaNu joi // 278 / / lahi haya gaya gohaNaI, maNi kaMcaga brgaaNv| dulahau bhavasAyara taraNi, jiNadesaNajiyaNAMva // 284 // lejjahu laiyau karahu jima, hiMDai desa asaMkkha / kamma nibaddhau jIvanta hu, tima caurAsI lakkha // 290 // sivataMdula jima sAlihi, nIrahu Asi kaDhaMti / tima appA appahi sahiu, sijhai avasuNa bhaMti // 310 // saMkalu kaMcaNu lohamau, baMdhaha kAraNu jem| puNNu pAva baMdhaNa niviDa, viNNivi jIvaha tema // 318|| hiyaya sarovaru haMsaThiu, jima bhavATiudIu / achai mayaMdiNa kahiu, nahAlaga unIH // 322 // hasihaMthi ma kavvaM, chandalaM kaamyaammaataah| je lakkhaNe akkhuNA, ahapi nilakkhaNo mukkho||331|| chavaMjjaya daha cArisura, vAva paricatta / mahayaMdiNa sesakaraha, vArakAvadiya sammatta // 332 // viNNi deva guru tiNNa, sarasma i saMbhavi / muvaNa satthu abbhathavi, dujaNa pariharivi // 333 / /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda kiya bArakkha ma kakka, salakkhaNa dohAhi / bhaviyahaM paDibohatthu, jiNAgama sohAhiM // 334 // jo par3hai par3hAvai saMbhalai, deviNudavilihAvai / mahayaMdu bhaNaiM so nittulau, akkhai sokkhU parAvai // 33 // // iti dohApAhuDaM samAptaM // saMvata 1602 varSe baisAkhasudi 10 tithau ravivAsare nakSatra uttaraphAlgunakSatre rAjAdhirAjasAhi AlamarAje / nagara caMpAvatI madhye // zrI pArzvanAtha caityaale|| zrI mUlasiMdhe navyAmnAvaye vatAkAra gaNe sarasvatI gade bhaTTAraka zrI kndkndaacaaryaanvye| bhaTTAraka zrI padmanandIdevAtatpaTTe bhaTTAraka zrI subhacandradevA tatpaTaTe bhaTrAraka zrI jina candradevAtatpaTTe bhaTTAraka zrI prabhAcandradevA tat siSya maMDalAcArya zrI dhrmcndrdevaa| tadAmnAyeSaMDelavAtmAnvaye smastagoThika sAstrakalyANa vrataM nimitta arjikA vinaya zrI sajogyUdattaM / jJAnavAnyAnadAnena / nirbhyo| prabhaihAnataH / aMbadAnAtasuSI nityaM nibAghIbheSajAdbhavet ||ch|| -OGGEmon
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 Atma pratibodha jayamAnta' chIhala ( racanAkAla - saM0 1575 ) paNavivi arahaMtahaM guru riyaha kevalaNANa anaMtagugI / siddhahaM paNaveppiNu kamara uleppiNu sohaM sAsaya pa (ra) ma muNI // cha // hauM daMsaNa NANa caritta suddha | hauM deha pamANuvi guNa samiddha // hauM paramANaMdu akhaMDa desu / hau NANa sarovara parama haMsu // hauM ceyaNa lakkhaNa NANa piMDu / hauM parama NiraMjaNa guNa payaMDu // hauM sahajAnaMda sarUva siMdhu / harDa suddha sahAva akhaMDa buddha // haraM Nikkala hauM puNu NirukasAya | hau koha loha gaya vIyarAya // hauM kevalaNANa akhaNDa rUva / hauM parama joyi joI sarUva // harayaNattaya cauviha jiNaMdu | ha bAraha caksara riMdu // hauM Nava paDihara Nava bAsadeva / ha va halahara puNu kAmadeva // ghattA chAliha guNa sAyaru, vasu guNa divAyaru | Ayirihi chattIsa guNa / paNadaha sAsaNu dhamma payAsaNu hau aNavIsa guNa sasiNi muNi // " iti Atmasambodhana jayamAla samAptaH " 1. digambara jaina mandira bar3A terahapathiyoM ( jayapura ) kI prati se /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI cUnarI bhAdi bhagavatIdAsa (racanAkAla-saM0 1680) Adi jinesara badauM paI maNa vaya kAi trisuddhi ho / sArada pada praNamUM sadA upajai nirmala buddhi ho|| / mero sIla suraMgI cUMnar3I // 1 // tumha jinavara dehi raMgAi ho binavai saSI piyA siva sundrii| aruNa anupama mAla ho merI bhava jala tAraNa cunar3I // 2 // samakita vastra bisAhile jJAna salila saMgi sei ho| mala pacIsa utAri kai diDhipana sAjI dei jI |merii0 3 // desa dayA gahi purabhalA, jiNa sAsaNa dharma sujANa ho| raMga raMgole chI piyA tihAM cArita basaiM sujANa ho| merI sidhikadhUkI cUMnar3I // 4 // dayA dharma ke chIM piyA nema saMjama sela lagAi ho| sumati ghaTakar3I potIe gupati sumAMI lAya ho / merI moha nivAraNa cUMnar3I // 5 // paMca mahAvrata kAMti suM haradai lAi anUpa ho| mana meM dAna bichAi kai sauMdha sukAvahu dhUpa ho |merii0 6 // akiMcana pura meM Sare ajaba phUTa suhAla ho| krIyA te vANI amRtI bUrA bhAva rasAla ho ||merii0 25 // sIrA siSiraNi SIra hI dAla bhAta e pAMca ho| paMca parama guru maMtra hai hRdaya na TAlahu raMca ho|merii0 26 // bar3e pathauMr3e sAgale kAcara pApar3a soi ho| pAMca aNubRta jAMNIe lauMna khaTAi soi ho ||merii0 27 // dUdha dahI ghIva ISa rasa suni sikSA vrata cAri ho| mevA jAti aneka je guNa grantha vicAri ho ||merii0 28 // upasamarasa pANI calUM kSaya upasamarasa sIMka ho| kSayaka muSa taMbola de chotina rahe alIka ho ||merii0 29 // 1. prati magorA, ji0 mathurA nivAsI paM0 ballabharAma jI ke pAsa surakSita /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 283 bar3a jAno gaNaghara tahAM bhale parosaNa hAra ho| siva sundarI ke vyAha kauM sarasa bhaI jyauMNAra ho|merii030|| triyaka zreNI mAraga bhalA tisa cAle jiNarAya ho| ghAtoya karma viDAri ke siddha pahuMce jAya ho |merii0 31 // mukti ramaNi raMga syauM ramaiM vasu guNa maMDita soi ho / anaMta catuSTaya suSa ghaNAM janma maraNa nahiM hoi ho |merii032|| sahara suhAvai bUDIe bhaNata bhagautIdAsa ho| par3e guNa so hRdai dharai jo gAveM nara nAri ho ||merii033|| ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... / liGga liSAvai catara te utare bhava pAra ho|merii034|| rAjabalI jahA~gIra ke phirai jagati tasa prAMNa ho| zazi rasa vasu vidA dharahu saMvata sunahu sujANa ho|merii0 35 / / // iti zrI cUnarI samApta / /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphuTa pada rUpacanda cetana ceti catura sujAna / kahA raMga raca rahyau para sau, prIti kari prati vAna // 1 // 0 // tuM mahantu trilokapati, jiya jAna guna paradhAna / yaha cetana hIna pudagalu, nAhiM na tohi samAna || 2 || ce0 // hoya rahyau asamarathu appu na, paru kiyo pajavAna / nija sahaja sukha choDi parabasa, paryo hai kihi jAna ||3||ce0 // rahyau mohi jumUda yAme, kahA jAni gumAna / rUpacanda citta ceti para, apanauM na hoi nidAna || 4 | | 0 || pada aurana so raMga nyArA nyArA, tuma sUM raMga karArA hai / tU mana mohana nAtha hamArA, aba to prIti tumhArA hai || 1 ||au0 // jogI huvA kAna phaMDAyA, moTI mudrA DArI hai / gorakha kahai trasanA nahIM mArI, dhari ghari tuma cI nyArI hai // 2 // 0 // jaga me zrAvai bAjA bajAvai, AchI tAna milAve hai / sabakA rAma sarIkhA jAnyA, kAhe ko jatI huA indrI nahIM jItI, jIva ajIva ko samajhA nAhIM, veda par3heM aru barAbhana kahAvai, Atma tatva kA aratha na samajyA, pothI mA janama gumAyA hai ||5|| au0|| jaMgala jAvai bhasma car3hAve, jaTA va ghArI kaisA hai / parabhava kI AsA nahi mArI, phira jaisA kA taisA hai || 6 || o0 // kAjI kitAba ko khola ke baiThe, kyA kitAba meM dekhyA hai| bakarI kI to dayA na AnI, kyA devaigA lekhA hai || 7! | o0 || jina kaMcana kA mahala banAyA, unameM pItala kaisA hai / Dare gare meM hAra hIre ke saba juga kA jI kahatA hai ||8|| o0 // rUpacanda raMga magana bhayA hai, nema niraMjana pyArA hai / janama maraNa kA Dara nahIM, vAku caranA sarana hamArA hai // 9 // zra0 // bheSa lajAvai hai || 3 || o0 || paMca bhUta nahiM mAryA hai / bheSa laii kari hAryA hai ||4|| au0 // barama dasa nahIM pAyA hai| 1. zramaya jaina graMthAlaya, bIkAnera kI prati se / 2. chAbar3oM kA mandira, jayapura meM surakSita prati se /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitana dohA paramArtha' rUpacanda apanI pada na bicArahu, aho jagata ke rAi / bhava bana chAi kahA rahe, sitrapura sudhi visarAI // 1 // bhava bana basata graho tumhe, bIte kAla anAdi / aba kina gharahi saMbhArahu, kata dukha dekhata bAdi // 2 // parama atendra sukha sunI, tumahi gayo su bhulAi / kiMcita indrI sukha lage, viSayana rahe lubhAi || 3 // viSayana sevata hau bhale, tRSNA tau na bujhAi / jima jala khArA pIvatai, bAr3hai tisa adhikAi ||4|| viSayana sevata dukha bhalaI, sukha tumhArai jAnu / asthi cavata nija rudhira te, jyau sacu mAnata svAna // 7 // viSayana sevata dukha bar3hai, dukhahu kina jiya joi / khAja khujAvata hI bhalA puni dukha dUnau hoi // 9 // lAgata viSaya suhAvane, karata ju tina mahi kela / cAhata hau tuma kusala jyauM, vAlaka phani syau khela ||14|| cetana sahaja sukha hI binA, ihu tRSNA na bujhAi / sahaja salila bina kahau kyau, usana pyAsa bujhAi // 30 // cetana tumahi kahA bhayau ghara chAr3e behAla | saMga parAe phirata hau, viSaya sukhana kai khyAla // 31 // siva chaMDe bhava maMDahU, yahava tumhArau jJAna / rAja taja bhikhyA bhamai, so tuma kiyau kahAna // 35 // tana kI saMgati jarata hau, cetana duHkha aru dApa / bhAjana saMga salilau tapai, jyauM pAvaka zrAtApa // 39 // khIra nIra jyaMM mili rahe, kauna kahai tanu auru / tuma cetana samajhata nahIM, hota mile mai cauru ||40|| svapara viveka nahIM tumhai, parasyau kahata ju appu / cetana mati vibhrama bhae, raju viSai jyau sappu // 49 // 1. zrI badhIcanda mandira, jayapura ke zAstra bhAMDAra meM surakSita prati se /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda paramAtmA ghaTa bhItara so Apa hai, tumahi nahIM kachu yaadi| zarIra meM vastu muTThI mai bhUlikaha, ita uta dekhata bAdi // 53 / / pAhana mAhi suvarNa jyauM, dAru viSai aMta bhoju / tima tuma vyApaka ghaTa viSai, dekhahu kina kari khoju // 54 // puSpana viSai suvAsa jima, tilana viSai jima tela / tima tuma vyApaka ghaTa viSai, nija jAnai duhu khela // 55 // darizana jJAna caritramai, vastu basai ghaTa maahi| mUrikha marama na jAnahI, bAhira sodhana jAhi // 56 // darzana jJAna darizana vastu ju dekhiyai, aru jAniyai su jJAna / caritra caraNa suthira tA tiha viSai, tihUM milai niravAna // 58 / / ratana traya samudAya vina, sAdhya siddhi kahuM nAMhi / aMdha paMgu aru AlasI, jure jarahi dau mAMhi // 59 // darizana jJAna caritra e, tInyau sAdhaka rUpa / jJAika mAtra ju vastu hai, tAhI kai ju sarUpa // 62 // nizcaya aura vijana paryaya nitya jyau, nihacai nai sama vaai| myavahAra naya vyavahAra naya su vastu hai, chaNaka artha paryAi // 76 // nihacai nai parabhAva kaiM, karatA su bhugatA nAhi / vyavahArai ghaTakAra jyauM, su karai bhugatai tAhi // 50 // suddha niraMjana jJAnamai, nihacai nai jo koi / prakRti milai vyavahAra kai, magana rUpaha soI // 1 // nihacai mukta subhAva te, baMdha kahayaMu vyavahAra / evamAdi naya jugati kai, jAnahuM vastu vicAra / / 83 // japa-tapa siddhi- cetana citta paricai vinA, japa-tapa sabaha niratthu / dAyaka nahIM kaNa bina tusa jyauM phaTakatai, Avai kachU na hatthu // 86 // cetana syauM paricai nahIM, kahA bhae vrata dhaari| " sAli bihUnA kheta kI, vRthA banAvata vAri // 7 // graMtha par3he aru tapa tapai, sahai parIsaha sAhu / kevala tatva pichAna binu, kahUM nahIM niravAhu / / 94 // guru-mahatva guru bina bheda na pAiya, ko para ko nija vasta / guru bina bhava sAgara viSai, parata gahai ko hasta // 97 // guru mAtA aru guru pitA, guru baMdhava guru mitt| hita upadesai kamala jyau, bigasAvai jana citta // 19 // guruni lakhAyau mai lakhyau, vastu ramya para dUri / manasi surama kahanA lahai, sUtra rahyau bharapUri // 10 // rUpacanda sadagurana kI, jana balihArI jaai| apuna je sivapura gae, bhavyana paMtha lagAi // 10 // "iti rUpacanda kRti dohA paramArtha saMpUrNa / " ....
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma savaiyA rUpacanda suguru sudeva jAkI kIjai bigha seva, sadA gharIya sudhyAna gyAna prAtama mubhAva hai| prAtamA anUpa rUpa parama sukIva jAna, karunAnidhAna mahAmoha ko abhAva hai| gharIya sahaja dhIra hiradai dharama sAMcau, tAhi mAhi rAcau kuna Apa nija bhAva hai| caMda gurudeva seva sukha hai sarUpa jAkI, yahai ghaTa tIratha bhau, live kI nAva hai // 19 // para maiM na jAne Apa, Apa hI rahyI vyApa, aiso sudha gyAna hai nidAna mocha paMtha ko| deva guru dharama sau gharI mana ThIka aisI, na maiM na mithyAtI kAha aiso mana santa kau // jagyau hai viveka ghaTa tyAgyau hai agyAna haTa, gayo hai bharama naTha sumati ke kanta ko| ghaTa meM pragaTa bhayo siMgha sAradUla gyAna, gayo bala ghaTa so mithyAta mayamanta kau // 22 // bhUla gayau nija seja mahAmukha, mAna rahI sukha seja praaii| pAsa hutAsana teja mahA, jihi seja aneka ananta jarAI / / thita pUrI bhaI junimAna ko, hRti bheda vigyAna ghaTA jubhraaii| umagyau samitA rasa megha mahA, jiha vega hI Ama hatAsa siraaii|| kAhU na milAyau jAne karama saMjogI sadA, chora nIra pAiyo anAdi hI kA dharA hai| amila milAya jar3a jIva guna bheda nyAre. nyAre para bhAva pari Apa hI meM dharA hai|| kAhU bharamAyau nAhi bhamyau bhUla Apana hI, Apane prakAsa ke vibhAva bhinna dharA hai| sAcau avinAsI paramAtama pragaTa bhayo, nAsyau hai mithyAta vasyau jahA~ gyAna dharA hai // 9 // isI prakAra ke 101 kavitta sarvayA chandoM meM yaha grantha pUrNa hayA hai| anta meM likhA hai 'iti zrI adhyAtma rUpacanda kRta kavita samApta / ' 1. zrI badhIcanda mandira, jayapura ke zAstra bhANDAra meM surakSita prati se|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaTolanA gIta rUpacanda bhava rati maMdira pauDhiyo, khaTolA mero kopAdika paga caari| kAma kapaTa sIrA doU, cintA rati doU pATi // 1 // avirati dir3ha bAnani buno, mithyA mAI visAla / AzA aDavAini daI, zaMkAdika vasu sAla // 2 // raciu gaThiu mana bAr3haI, bahu vidhi karma sahAya / prathama dhyAna dou kArane, vA sirukhA nIlAi (?) // 3 // rAga doSa dou gar3avA, kumati sukomala sauri / jIva pathika taMha pauDhiyo, para pariNati saMga gauri // 4 // moha nIMda sUtai rahiu, lAgI viSaya havAsa / paMca karaNa corani milai, mUsau sakala avAsa // 1 // anAdi kAla sotai gayo, ajahU~ na jAgai mAna / moha nIMda TUTai nahIM, kyoM pAvai niravAna // 6 // sote sote jAgiyA, te nara catura sujAna / guru caraNAyudha boliyo, samakita bhayo bihAna // 7 // kAla ramana taba bItaI, Ugo jJAna subhAnu / bhrAnti timira jaba nAziyo, pragaTau avicala thAnu // 6 // choDi khaTolA turata hI, dharivi digambara veSa / gupta ratana tInoM lie, te ri gae ziva deza // 9 // siddha sadA jahA~ nivasahIM, carama zarIra pramANa / kiMciina mayanojhita, mUsA gagana samAna // 10 // parama sukhAmRta pIva ke, pAI sahaja smaadhi| ajara amara te hoi rahai, nAsI sakala upAdhi // 11 // so aba hauM jAgisI, kaba lahihauM avakAza / moha nIMda kaba TUTasI, kaba lahihauM zivavAsa // 12 // rUpacanda jana bInavai, hUjau tuva guNa laahu| te jAgA je jAgasI, te hauM bandau sAhu // 13 // // iti khaTolanA gIta samApta // 1. bhAmera zAstra bhANDAra, jayapura meM surakSita prati se| .
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmadIpa zrI vItarAgAya namaH mana karahA bhava bani mA carai, tadi viSa bellarI bhut| taha caraMtahaM bahu duva pAiyau, taba jAnahi go mIta mn01|| are paMca payArii tUM ruliu, naraya nigoda majhArI re| tiriya tanai dukha te sahai, nara sura joni majhArI re||mn02|| lakha bAvana jonI lahai, thAvara gatihi majhArI re| chaha lakhai" lena siu, __ ajaha na tijai bisArI re ||mn0 3 // are lakha bAraha jonI phirai, nara sura joni majhArI re| caudaha maNu vata Neha siha, ajahu~ na samujhai soi re ||mn04|| are doi sahasa sAyara basiu, varu kAyahaM majhArI re / mukati taNA phalu na lahiu, phiri thAvarahaM majhArI re ||mn0 // karma asaMkhyAte gae, tava ve indro hoI re| te indrI durlabha bhaI, iu bhava hIDau soI re ||mn0 7 // 1. 'Amera zAstra bhAMDAra, jayapura meM murakSita prati se /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 antima apabhraMza aura hindI meM jaina - rahasyavAda are paDhata suNata mana ulhasai, jaI hiMDai ruci hoI / karmma kATi mukatiha varaI, janamana bichaDai soI // mana0 19 // bhImaseNi ToDau mallau, jina caityAlaya Ai re / brahmadIpa rAsau raco, bhaviyahu hie samAi || mana0 20 // iti manakarahA samApta pada ( rAga vihAnaDau )' audhU so jogI mohi bhAvai, sudha niraMjana ghyAve // sIDaMDa suratara samAdhi kari, jIva janta na satAvai / dhyAna agani vairAgya pavana kari, iMdhaNa karama jarAvai // mana kari guphta guphA praveza kari, samakita sIMgI bAvai / paMca mahAvrata bhasama sAdhi kari, saMjama jaTA dharAve // au0 // 2 // gyAna kachoTA do kara khappara, dayA dhAraNA dhAvai / 0 // 1 // sumati gupati mudrA anupama, sivapura bhikhyA lAve || zradhU0|| 3 || Apa hI Apa lakhe ghaTa bhItari, guru sikha kauna kahAvai / kahai brahmadIpa sajana samajhAI, kari joti meM joti milAvai // audhU 0 // 4 // pada ( rAga gaur3I ) sohaM haMsA gagana samAna / gagana sunna haMsA gyAna pravAna // Adi na anta rUpa nahi reSA / jogI na jatiya digaMbara bheSA // sohaM0 // 1 // saravara eka bharau nahiM bhIjai / sarabi ghaTai pAnI na DhahIjai // sohaM0 // 2 // ghaTi umar3e jala daha disa jAi / ghaTa vighaTai jala gagana samAi || sohaM0 || 3 || eka lau Avai eka lau jAi / brahmadIpa rAkhahu livalAi || sohaM0 // // 4 // 1. zramera zAstra bhAMDAra, jayapura meM surakSita prati se / 2. paM0 lUNakaraNa jI pAMDayA maMdira, jayapura meM surakSita prati se /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamAdhitantra jamavijaya upAdhyAya Adi samari bhagavatI bhAratI, praNamI jina jagabaMdha / kevala Atama bodha ko, kari soM sarasa prabandha ||1|| kevala prAtama bodha hai, paramAratha ziva paMtha / tAmeM jinako mamanatA, soI bhAvani yaMtha // 2 // bhoga jJAna jiu bAla ko, bAhya jJAna kI dIra / taruNa bhoga anubhava jisyo, magana bhAva kachu aura // 3 // maMta dodhaka sata ke Uparayau, taMtra samAdhi vicAra / dharo eha budha kaMTha meM, bhAva ratana ko sAra ||102 / / jJAna vibhAga caritra ye, naMdana sahaja samAdhi / muni surapatI samatA zacI, raMga rame agAdhi // 103|| kavi jasa vijaya e race, dodhaka sataka pramANa / eha bhAva jo mana dharai, so pAvai kalyANa / / 104 // mati sarvaMga samudra hai, syAda vAda naya zuddha / SaDadarzana nadIyAM kahI, jANoM nizcaya buddha // 10 // 1. sarasvatI bhAMDAra, mevAr3a meM surakSita prati se|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadeza dohAzataka pAMDe hemarAja (racanA kAla-saM0 1725 ) divya dRSTi parakAsi jihiM, jAnyau jagata asesa / nisaprehI nirarbuda niti, baMdauM trividha ganesa // 1 // kupatha uthapi thApata supatha, nisaprehI niragaMtha / ase guru dinakara sarisa, pragaTa karata sivapaMtha // 2 // ganapata hidaya vilAsinI, pAra na lahai sures| sArada padi nami ke kahauM, dohA hitopadesa // 3 // Atama saritA salila jaiha, saMjama sIla bakhAni / tahA~ karahi maMjana sudhI, pahu~cai pada niravANi // 4 // sira sAdhana ko jAniye, anubhau bar3o ilAja / mUDha salila maMjana karata, sarata na eko kAja // 5 // jyauM indrI tyau mana calai, to saba kriyA akatthi / tAte indrIdamana ko, mana marakaTa kari hatthi // 6 // par3he graMtha indrI davai, karai ju barata vidhAna / appA para samujhe nahIM, kyauM pAvai niravANa // 8 // koTi janama lauM tapa tapai, mana baca kAya sameta / suddhAtama anubhau binA, kyauM pAvai siba kheta // 18 // Thaura Thaura sodhata phirata, kAhe aMdha abeva / tere hI ghaTa meM basai, sadA niraMjana deva // 25 // par3hata graMtha ati tapa tapata, aba lauM sunI na moSa / darasana jJAna caritta syauM, pAvata siva niradoSa // 27 // koTi barasa lauM dhoie, ar3hasaThi tIratha niir| sadA apAvana hI rahai, madirA kuMbha sarIra // 30 // taba lauM viSaya suhAvanau, lAgata cetana toMhi / jaba lauM sumati badhU kahai, nahI pichAnata moMhi // 46 // 1. TholiyoM ke maMdira, jayapura tathA badhIcanda jaina maMdira, jayapura kI hastalikhita pratiyoM ke AdhAra para lekhaka dvArA smpaadit| .:
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa khIra nIra jyoM mili rahe, jyoM kaMcana pAkhAna / tyauM anAdi saMyoga bhani, pudagala jIva pravAna // 58 // siva sukha kAni karata saTha, japa tapa barata vidhAna / karmma nirjarA karana kI, sohaM savada pramAna // 59 // grISama baraSA sIta ritu, puni tapa tapata trikAla / ratanatraya vinu mokSa pada, lahai na karata jaMjAla // 71 // ghovata deha na dhoie, lagI citta raja gUr3ha darpaNa ke pratibimba mala, mAMjata miTai na mUr3ha // 79 // utanI sAMgAneri ko, aba kAmAgar3ha vAsa / tahAM hema dohA race, svapara buddhi parakAsa // 98 // kAmAgar3ha sU basa jahAM, kIrati siMgha naresa / apano khaga bali basa kie, durjana jineka desa // 99 // satraha sai ra pacIsa ko, varane saMvata sAra / kati sudi tithi paMcamI, pUrana bhayo vicAra // 100 // eka Aga re eka sau kIe dohA chaMda / jo hita hai bAMce par3he, tA uri bar3he anaMda // 101 // 213
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma paMcAsikA dohA dyAnatarAya ATha karma ke baMdha meM, baMdhe jIva bhava vAsa / karma hera saba guNa bhare, namo siddha sukharAsa // 1 // jagata mAMhi cahuM gati virSe, janama maraNa basa jIva / mukti nAhiM tihuMkAla meM, cetana amara sadIva // 2 // mokSa mAhi setI kabhI, jaga meM Avai naahiN| jaga ke jIva sadIva hI, karma kari siva jAhiM // 3 // subha bhAvana te punya hai, asubha bhAva te pApa / duhu AcchAdita jIva so, jAna sakai nahiM Apa // 7 // cetana karma anAdi ke, pAvaka kATha bakhAna / khIra nIra tila tela jyauM, khAna kanaka pAkhAna // 8 // jo jAna so jIva hai, jo mAnai so jiiv| jo dekhe so jIva hai, jIvai jIva sadIva // 35 // pudgala so cetana baMdhyau, yaha kathanI hai heya / jIva baMdhyau nija bhAva sauM, yahI kathana Adeya // 38 // tIna bheda vyavahAra sauM, saraba jIva saba tthaay| bahirantara paramAtamA, nihacai cetanarAya // 44 // jA pada meM saba pada baseM, darapana jyauM avikaar| sakala vikala paramAtamA, nitya niraMjana sAra // 45 // bahirAtama ke bhAva taji, aMtara Atama hoya / paramAtama dhyAvai sadA, paramAtata 8 soya // 46 / / bUMda udadhi mili hota dadhi, bAtI pharasa prkaas| tyauM paramAtama hota haiM, paramAtama abhyAsa // 47 / / saba Agama ko sAra jo, saba sAdhana ko deva / jAko pUjeM indra sama, so hama pAyo deva // 48 // 1. lAlA bAbU rAma jaina, karahala, ji0 mainapurI ke pAsa surakSita prati se (khoja riporTa 1932-34, pR0 126)
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa sohaM sohaM nita japa, pUjA pAgama saar| satsaMgata meM baiThanA, yahI karai byauhAra // 49 / / adhyAtama paMcAmiyA mAhi kahyo jo sAra / dyAnata tAhi lage rahyo, matra saMmAra asAra // 50 // // iti // phuTakala pada Atama' rUpa sohAvanA koI jAna re bhAI / jAke jAnata pAie, tribhuvana ThakurAI / Atama0 // 1 // mana indrI nyAre karau, mati aura bicaarau| viSaya vikAra sabai miTa, sahajai sukha dhArau // Atama0 // 2 // bAhira te mana roka ke, jaba antara aayaa| citta kamala su lahyo, tahAM cinmUrati pAyA / Atama0 // 3 // pUraka kubhaMka recaka tai, pahile mana saadhaa| gyAna pavana mana ekatA, bhaI siddha samAdhA // Atama0 // 4 // jihi bidhi jihi mana basa kiyA, tina Atama dekhaa| dyAnata maunI hU rahai, pAI sukha rekhA / / Atama0 // 5 // Ayo sahaja basaMta kheleM saba horI horA / / Teka / / uta budhi dayA chimA bahu ThAr3hI, ita jiya ratana saje guna jorA ||paayo0||1|| jJAna dhyAna Dapha tAla bajata hai, anahada zabda hota ghnghoraa| dharama surAga gulAla ur3ata hai, samatA raMga duhu~ ne phorA || Ayo0 // 2 // parasana uttara bhari picakArI, chorata donoM kari kari joraa| itata kahaiM nAri tuma kAkI, utateM kahaiM kauna ko chorA aayo0||3|| pATha kATha anubhava pAvaka meM, jala budha zAMta bhaI saba oraa| dyAnata ziva Ananda canda chabi, dekheM sajjana naina cakorA aayo0||4|| . 1. chAbar3oM kA maMdira (guTakA naM. 50), jayapura kI prati se| . 2. * dyAnata pada saMgraha (pada naM086) jinavANI pracAraka kAryAlaya, klkttaa|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 apabhraMza aura hindI meM jana-rahasyavAda guru' samAna dAtA nahi koI ||ttek|| bhAva prakAsa na nAsata jAko, so a~dhiyArA DArai khoI || guru || megha samAna sabana pai baraSai, kachu icchA jAke nahi hoya / naraka pasUM gati Aga mAMhi te, suraMga mukata sukha thApa joya // 1 // tIna loka maMdira meM jAnau, dIpaka sama parakAsaka loya / dIpa tale a~dhiyAra bharyo hai, aMtara bahira vimala hai soya ||2|| tArana tarana jihAja sugura hai, sakha kuTumba Dovai jaga toya | dyAta nisidina niramala mana mai rAkhau guru pada paMkaja doya || 3 || aisA sumirana kara mere bhAI, pavana thaMbhai mana kitahu na jAI // Teka // paramesura so sAMca rahIjai, loka raMjanA bhaya taja dIjai // | aisA0 // 1 // japa aru nema dou bidhi dhArai, Asana prANAyAma saMbhArai / pratyAhAra dhAraNA kIjai, dhyAna samAdhi mahArasa pIjai // aisA0 // 2 // so tapa tapo bahuri nahiM tapanA, so japa japo bahuri nahiM japanA / so vrata gharo bahuri nahiM gharanA, aiso maro bahuri nahiM maranA || aisA0 // 3 // paMca parAvartana lakhi lIjai, pAMco indriyana kI na patIjai / dyAnata pAMco lacchi lahIjai, paMca paramaguru sarana gahIjai || aisA0||4|| 1. chAbar3o kA maMdira ( guTakA naM0 50 ), jayapura kI prati se| 2. badhIcanda maMdira, jayapura kI prati se ( dyAnata pada saMgraha, pada naM0 78, jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA meM bhI surakSita ) /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 saMdarbha-graMtha-sUcI hindI 1. arghakathAnaka - banArasIdAma, saM0 zrI nAthUrAma premI hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, julAI 1943 / 2. adhyAtma padAvalI -saM0 rAjakumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha pra0 saMskaraNa 1954 / 3. apabhraMza sAhitya - DA0 harivaMza kochar3a bhAratIya sAhitya maMdira phavvArA, dillI | 4. AcArya kezavadAsa - DA0 hIrAlAla dIkSita, lakhanaU vizvavidyAlaya, saM0 2011 vi0 / 5. kabIra - hajArI prasAda dvivedI, hindI grantha ratnAkara prAiveTa limiTeDa, bambaI, chaThA saMzodhita saMskaraNa, maI 1960 / 6. kabIra granthAvalI saM0 zyAmasundaradAsa, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, chaThA saMskaraNa, saM0 2013 | 7. kabIra kI vicAradhArA - DA0 govinda trigAyata sAhitya niketana, kAnapura, dvitIya saMskaraNa, saM0 2014 | 8. kabIra kA rahasyavAda - DA0 rAmakumAra varmA / 9. kabIra sAhitya kA adhyayana - puruSottamalAla, sAhitya ratnamAlA kAryAlaya, banArasa, pra0 saMskaraNa, saM0 2003 / 10. kAvya, kalA tathA anya nibandha jayazaMkara prasAda, bhAratI bhaMDAra, loDara presa, ilAhAbAda, tRtIya saMskaraNa, saM0 2005 / 11. kundakundAcArya ke tIna ratna- gopAladAsa jIvAbhAI paTela, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pra0 saMskaraNa, pharavarI 1948 12. griyarsana kRta da mArDana varnAkyUlara liTarecara Apha hindustAna kA hindI anuvAda - anu0 kizorIlAla gupta, hindI pracAraka pustakAlaya, rAnI pra0 saMskaraNa, navambara 1957 / 13. gorakhabAnI - saM0 DA0 pItAmbaradatta bar3athvAla, hindI sAhitya sammelana, prayAga, saM0 1999 / 14 ghanAnanda aura Anandaghana zrAcArya vizvanAtha prasAda mizra, prasAda pariSada, kAzI, prathamAvRtti, saM0 2021
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 apabhraMza aura hindA mai jana-rahasyavAda 15. cintAmaNi (bhAga 2)-rAmacandra zukla, sarasvatI mandira jatanavara, kAzI, dvitIya prAvRtti, saM0 2006 / / 16. jainadarzana-pro0 mahendrakumAra, jaina granthamAlA, kAzI, prathama saMskaraNa vijayAzamI, saM0 2012 vi0 / 17. jaina kaviyoM kA itihAsa- mUlacanda batsala, jaina sAhitya pracAraka samiti, jypur| 18. jaina dharma - paM0 kailAzacandra zAstrI, bhAratIya digambara jaina saMgha, caurAsI mathurA, tRtIya saMskaraNa, 1955 / 19. jAtaka (prathama khaMDa)-bhadanta Ananda kausalyAyana, hindI sAhitya sammelana, prayAga, buddhAbda 2485 / 20. jAyasI granthAvalI-rAmacandra zukla, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, paMcama saMskaraNa, saM0 2008 vi0 / 21. jaina zataka-bhUdharadAsa, jinavANI pracAraka kAryAlaya, harIsena roDa, kalakattA, dvi0 zrAvatti, san 1935 / 22. tulasIdAsa - DA. mAtAprasAda gupta, prayAga vizvavidyAlaya, hindI pariSada, pra. saMskaraNa, maI san 1942 / 23. tAMtrika boddha sAdhanA aura sAhitya - nAgendranAtha upAdhyAya, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, pra0 saMskaraNa, saM0 2015 / 24. dohAkoza-saM0 rAhula sAMkRtyAyana, bihAraM rASTrabhASA pariSada, paTanA-3, prathama saMskaraNa, vikramAbda 2014 / 25. dharma vilAsa (dyAnata vilAsa).- dyAnatarAya, jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI. prathama saMskaraNa, pharavarI 1914 / 26 dyAnatapada saMgraha-dyAnatarAya, jinavANI pracAraka kAryAlaya, harIsena roDa, klkttaa-7| 27. nAtha sampradAya-hajArI prasAda dvivedI, hindustAnI ekeDemI, u0 pra0, ilAhAbAda, 1950 / 28. nAtha siddhoM kI bAniyA~-saM0 hajArI prasAda dvivedI, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, pra0 saMskaraNa, saM0 2014 / 29. purAnI hindI-candradhara zarmA gulerI, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, pra0 saMskaraNa, saM0 2005 / / 30. purAtatva nibaMdhAvalI-rAhula sAMkRtyAyana, iMDiyana presa limiTeDa, pryaag| 31. bauddha dharma darzana -prAcArya narendradeva, bihAra rASTrabhASA pariSada, paTanA 3,pra0 saMskaraNa, 1956 / 32. banArasI vilAsa-banArasIdAsa, nAnUlAla smAraka graMthamAlA, jayapura, saM0 2011 / / 33. brahmavilAsa-bhaiyA bhagavatIdAsa, jaina ratnAkara kAryAlaya, muMbaI, dvitIya bAra, san 1926 / 34. bauddha darzana--baladeva upAdhyAya, zAradA maMdira, banArasa, pra0 saM0 1946 //
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha graMtha sUcI 265 35. bauddha gAna mo dohA (bagalA me)- saM0 pa 0 hara prasAda zAstrI, baMgIya sAhitya pariSada,kalakattA dvitIya madraNa vAda 1338 / 36. madhyakAlona dharma sAdhanA - hajArI prasAda dvivedo. sAhitya bhavana limiTeDa, ilAhAbAda, pra0 saMskaraNa, 195 / 37. mizrabandhu vinoda (dvi0 bhAga)-gaMgA pustakamAlA kAlaya, lakhanaU, dvitIya bAra saM0 1984 / / 38, moha viveka yuddha-banArasodAsa, vIra pustaka bhADAra. jayapura, vIra nirvANa saM0 2481 / 39. madhyakAlIna prema sAdhanA-parazurAma caturvedI, sAhitya bhavana prAiveTa limiTeDa, ilAhAbAda, pra0 saMskaraNa 1952 / 40. rAjasthAna kA piMgala sAhitya - motIlAla menAnyiA. hitaiSI pustaka bhaMDAra, udayapura. pra0 saMskaraNa, 1952 / 41. rahasyavAda aura hindI kavitA-gulAbarAya, sarasvatI pustaka madana, motI kaTarA, AgarA, pra0 saMskaraNa, saM0 2013 / 42. sUphI mata sAdhanA aura sAhitya - pro. rAmapUjana nivArI, zAnamaMDala limiTeDa, banArasa, pra. saMskaraNa, saM0 2013 / 43. samayasAra nATaka-banArasIdAsa / 44. sUra pUrva brajabhASA aura usakA sAhitya-DA. zivaprasAda siMha, hindI pracAraka pustakAlaya, vArANasI-1, pra0 saMskaraNa, akTUbara 1958 / 45. saMta kAvya-parazurAma caturvedI, kitAba mahala, ilAhAbAda, pra0 saMskaraNa, san 1952 / 46. siddha sAhitya-DA. dharmavIra bhAratI, kitAba mahala, ilAhAbAda, pra. saMskaraNa, 1955 / 47. saMta sudhA sAra-saM0 viyogI hari, sastA sAhitya maMDala prakAzana, naI dillI. 1953 / / 48. suMdara darzana-DA. trilokI nArAyaNa dIkSita, kitAba mahala, ilAhAbAda, pra0 saMskaraNa, 1953 / 49. saMta kabIra-rAmakumAra varmA, sAhitya bhavana limiTeDa, ilAhAbAda, 1946 / 50. hindI kAvya meM nirguNa sampradAya-DA0 pItAmbara datta bar3athvAla, avadha pabliziMga hAusa, pAnadarIbA, lakhanaU, pra0 saMskaraNa, saM0 2007 vi0 / 51. hindI sAhitya kA bRhat itihAsa ( bhAga 1)-saM0 DA0 rAjabalI pAMDeya, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA, saM0 2014 vi0 / 52. hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa - kAmatA prasAda jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pharavarI 1947 / 53. hindI kAvya dhArA rAhula sAMkRtyAyana, kitAba mahala, ilAhAbAda, pra0 saMskaraNa, 1945 / / 54. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga-nAmavara siMha, sAhitya bhavana limiTeDa, ilAhAbAda, pra0 saMskaraNa, pharavarI 1952 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jenarahasyavAda 55. hindI jaina sAhitya kA itihAsa-nAthUrAma premI, jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, muMbaI saM0 1973 / / 56. hindI sAhitya kA itihAsa- rAmacandra zukla, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, gyArahavAM saMskaraNa, saM0 2014 / 57. hindI nATaka, udbhava aura vikAsa - DA0 dazaratha ojhA, rAjapAla aiNDa sansa, kAzmorI geTa, dillii| 58. hindI sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa-DA. rAmakumAra varmA, pra0 rAmanarAyana lAla, ilAhAbAda, tRtIya bAra, san 1954 / 59. hindI sAhitya kA AdikAla- AcArya hajArI prasAda dvivedI, bihAra rASTra bhASA pariSada , paTanA-3, dvitIya saMskaraNa, saM0 2013 / / 60. hindI sAhitya (dvitIya khaMDa)-saM0 DA0 dhIrendra varmA, bhAratIya hindI pariSada , prayAga, pra0 saMskaraNa, saM0 2015 vi0| 61. hindI sAhitya kI bhUmikA hajArI prasAda dvivedI, hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, cauthI bAra, sitambara 195.0 / 62. hindI sAhitya kA atIta-vizvanAtha prasAda mizra, vANI vitAna prakAzana, ___ brahmanAla, vArANasI, pra0 saMskaraNa, s0.2015| saMskRta 1. adhyAtma rahasya -paM0 prAzAdhara / . 2. iSTopadeza TokA-zrI pUjyapAda, saM0 zItala prasAda mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, prathamAvRtti, vIra ni0 saM0 2449 / 3. kaThopaniSada-gItApresa, gorakhapura / 4. kenopaniSada - gItApresa, gorkhpur| 5. kaulajJAna nirNaya -saM0 DA0 prabodhacandra bAgacI, kalakattA saMskRta sirIja 6. ttvaanushaasn-raamsenaacaary| 7. puruSArthasiddhayupAya:-zrI amRtacandra sUri, jaina esosiezana rohataka, prathamAvRtti, san 1933 / 8. praznopaniSada-gItApresa, gorakhapura / 9. muNDakopaniSada - gItApresa, gorakhapura / 10. zvetAzvataropaniSada-gItApresa, gorakhapura / 11. zrImadbhAgavata gItA-gItApresa, gorakhapura / 12. zrImadbhAgavata-gItApresa, gorakhapura / 13. samAdhitantra-zrI pUjyapAda, vIra sevA mandira, sarasAvA, sahAranapura, praka saMskaraNa, vi0 saM0 1996 / .
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha graMtha sUcI prAkRta 1. aSTapAhur3a-kundakundAcArya, muni zrI ananta koti manyamAlA samiti. bambaI, prathamAvRtiH, vIra ni0 sa0 2450 / / 2. kArtikeyAnuprekSA-svAmI kAnikeya, bhAratIya jaina siddhAnta prakAginI saMsthA, zyAma bAjAra, kalakattA, pra0 AvRtti, vIra ni0 sa02447 / 3. paMcAstikAya-kundakundAcArya, paramazruta prabhAvaka maDala, jAverI bAjAra, bambaI, dvitIyAvRtti, vi0 saM0 1972 / 4. bhAvapAhur3a - kundakundAcArya / 5. mokkhapAhur3a-kundakundAcArya / 6. samayasAra-kundakundAcArya, bhAratIya jJAnapITha, vArANamI,pra0saM0 1950 / apabhraMza 1. tatvasAra-devasena / 2. dohAkoSa-siddha sarahapAda, saM0 rAhula sAMkRtyAyana, bihAra rASTra bhASA pariSada, paTanA-3, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2014 / 3. dohAkoSa-DA0 praboSa candra bAgacI, kalakattA vizvavidyAlaya, kalakattA, 1935 / / 4. paramAtmaprakAza-yogIndumuni, saM0 zrI e0 ena0 upAdhye, paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1937 / 5. pAhaDadohA-muni rAmasiMha, kAraMjA jaina pablikezana sosAiTI, kAraMjA (barAra) 1933 / 6. sAvayadhammadohA-devasena, saM0 DA. hIrAlAla jaina, kAraMjA jaina sirIja. kAraMjA, 1932 / 7. yogasAra-yogIndu muni, paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, 1937 / English 1. A History of Indian Literature ( Vol. II ) M. Winternitz, ____University of Calcutta, 1933. 2. An Introduction to Tantric Buddism-Dr. Shashibhushan Dasgupta, University of Calcutta 1950. 3. Encyclopedia of Religion and Ethics-Dr. Tasitory. . 4. Gorakhnath and the Kanphata Yogis-W. Briggs, . Religious Life of India Series, Calcutta, 1938. 5. Indian Philosophy-Chandra Dhar Sharma. 6. Indian Philosophy (I:-Dr. Radhakrishnan, London, George Allen and Unwin Ltd., 1941.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 apabhraMza aura hindI meM jana-rahasyavAda 7. Mysticism and Logic - Bertrand Russell, Penguin Books, Reprinted 1954. 8. Mysticism in Maharashtra-R. D. Ranade, Aryabhushan Press Office, Poona - 2, Ist Edition, 1933. 9. Mysticism-Evelyn Underhile, Mathuen and Co. Ltd., London, 1957. 10. Obscure Religious Cults-Dr. Shashibhushan Dasgupta, University of Calcutta, 1946. 11. Religious Consciousness-J. B. Pratt. 12. Samayasar of Kundakunda-Edited by Prof. A. Chakravarti, Bhartiya Jnanapitha, Kashi, Ist Edition, May 1950. 13. Shakti and Shakta-Sir John Woodroffe, Ganesh & Co. (Madras) Ltd. Madras- 17, Fourth Edition 1951. 14. Theory and Art of Mysticism -- Radhakamal Mukerjee. koSa aura khoja vivaraNa 1. jina ratna koSa - hari dAmodara belanakara, bhaMDArakara coriyanTala risarca insTITyUTa, pUnA, 1944 / 2. pAiprasa mahaNNavo - paM0 haragovindadAsa trikamacaMda seTha, prathama saMskaraNa, kalakattA, 1928 / 3 3. rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja ( prathama bhAga ): motIlAla menAriyA, hindI vidyApITha, udayapura, san 1942 / 4. rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja (tRtIya bhAga) udayasiMha bhaTanAgara, sAhitya saMsthAna, rAjasthAna vizvavidyApITha, udayapura, san 1952 / 5. rAjasthAna meM hindI ke hastalikhita granthoM kI khoja ( caturtha bhAga ) agaracanda nAhaTA, sAhitya saMsthAna, rAjasthAna vizvavidyApITha, san 1954 / 6. rAjasthAna ke jana zAstra bhAMDAroM kI grantha sUcI ( bhAga 2 ) - saM0 zrI kastUracanda kAsalIvAla, zrI digambara jaina atizaya kSetra mahAvIra jI, mahAvIra pArka roDa, jayapura / 7. rAjasthAna ke jaina zAstra bhAMDAroM kI grantha sUcI (bhAga 3) - saM0 zrI kastUracanda kAsalIvAla, jayapura, vi0 saM0 2014 | 8. hastalikhita hindI granthoM kA pandrahavAM traivArSika vivaraNa, (khoja riporTa san 1932-34) nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI / i 9. hastalikhita hindI granthoM kA solahavA~ traivArSika vivaraNa ( khoja riporTa san 1935-37 ) nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI / 10. hastalikhita hindI granthoM kA satrahavAM traivArSika vivaraNa ( khoja riporTa san 1938-40 ) nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI / -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha anya sUcI hastalikhita granthoM kI sUcI 1. adhyAtma paMcAsikA-dyAnatarAya, 18vIM zatAbdI, prati zrI bAbUrAma jaina, * karahala, ji. mainapurI ke pAsa surakSita / 2. adhyAtma savaiyA-- rUpacandra, 17vIM zatAbdI, eka prati badhIcanda mandira, ___ jayapura aura dUsarI TholiyoM ke mandira, jayapura meM surkssit| 3. adhyAtma bAvanI-(brahma vilAna, brahmadIpa. prati lUNakaraNa jI pAMDyA maMdira, - jayapura meM surkssit| 4. prANadA-yAnandatilaka, 12vIM zatAbdo, tigrAmera gAstra bhAMDAra, jayapara .. meM surakSita, dUsaro prati abhaya jaina nyAnamaH bIkAnera meM zrI agara canda nAhaTA ke pAsa surkssit| 5. Atma pratibodha jayamAla- chohala, 16vIM zatAbdI. prati digambara jaina ... mandira bar3A, terahapaMthiyoM, jayapura meM surakSita / 6. igyAraha aMga svAdhyAya-yazovijaya, prati abhaya jaina granyAlaya, bIkAnera meM surkssit| 7. upadezadohAzataka-pAMDe hemarAja, 18vIM zatAbdI, TholiyoM kA mandira. , jayapura tathA badhIcanda jaina mandira, jayapura meM prati surakSita / 8. khaTolanA gIta-rUpacanda, 17vIM zatAbdI, prati Amera zAstra bhAMDAra. : jayapura meM surkssit| 9. gIta paramArthI-rUpacanda, 17vIM zatAbdI, prati Amera zAstra bhAMDAra, jayapura meM surkssit| 10. gIta saMgraha-yazovijaya, prati varddhamAna jJAna mandira, udayapura meM surakSita / 11. digapaTa khaNDana yazovijaya, prati abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM surkssit| 12. dohANavehA-lakSmIcanda, racanAkAla 11vIM zatAbdI, prati Amera zAstra bhaNDAra, jayapura meM surakSita / 13. dohApAhuDa-mahayandiNa muni, prati Amera zAstra bhANDAra, jayapura meM surkssit| 14. paramArthadohAzataka-rUpacanda. 17 vIM zatAbdI, isakI eka prati laNakaraNa jI ke mandira jayapura meM, dUsarI prati bar3e mandira, jayapura meM, tIsarI prati . badhIcanda mandira, jayapura meM aura cauthI prati abhaya jaina granthAlaya bIkAnera meM surakSita hai| 15. phuTakala pada-dyAnatarAya, 18vIM zatAbdI, pada chAbar3oM kA mandira, jayapUra tathA badhIcanda jaina mandira, jayapura meM surakSita haiN| 16. phuTakala pada - rUpacanda, 17vIM zatAbdI, 62 pada jayapura ke vibhinna zAstra bhAMDAroM meM tathA 69 pada abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM surakSita haiN| donoM saMgrahoM meM kucha pada samAna haiN| 17. phuTakala pada -brahmadIpa, pada pAmera zAstra bhAMDAra, jayapUra ke guTakoM meM surkssit|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 18. manakarahArAsa--- brahmadIpa, lipikAla saM0 1771, prati Amera zAstra bhAMDAra, jayapura meM surakSita / 19. mAMjhA - banArasIdAsa, 17vIM zatAbdI, badhIcanda jaina mandira, jayapura meM prati surkssit| 20. yogasAra-yogIndu muni, racanAkAla 8vIM-9vIM zatAbdI, prati Amera zAstra bhAMDAra, jayapura meM, dUsarI prati TholiyoM kA mandira, jayapura meM surakSita hai| 21. zrI cUnarI-bhagautIdAsa, racanAkAla saM0 1680, prati mathurA nivAsI paM0 ballabharAma jI ke pAsa surkssit| 22. zrIpAla rAsa-- yazovijaya, racanAkAla saM0 1738 prati varddhamAna jJAna mandira, udayapura meM surkssit| 23. samAdhitantra--yazovijaya, prati sarasvatI bhAMDAra, mevAr3a meM surkssit| 24. samatAzataka-yazovijaya, prati abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM surakSita / 25. saMyama taraMga-jJAnAnanda, prati abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera meM surakSita / hindI patra patrikAe~ 1. anekAnta- varSa 5, kiraNa 1-2, pharavarI-mArca 1942, vIra sevA mandira, 1-dariyAgaMja, dillii| 2. anekAnta -varSa 7, kiraNa 4-5, disambara-janavarI, 1944-1945 vIra sevA mandira, 1-dariyAgaMja, dillii| 3. anekAnta-varSa 10, kiraNa 2, agasta 1949, vIra sevA mandira, dillii| 4, anekAnta - varSa 11, kiraNa 4-5 julAI 1953, , 5. anekAnta-varSa 12, kiraNa 7, disambara 1953, , , 6. anekAnta-varSa 12, kiraNa 9, pharavarI 1954, , , 7. anekAnta- varSa 14, kiraNa 10, maI 1957, , ,, 8. kalyANa-yogAMka, gItA presa, gorakhapura / 9. jaina hitaiSI-aMka 5-6 ( phAlguna-caitra ) vIra ni0 saM0 2436, jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bmbii| 10. jaina hitaiSI-aMka 7-8, (vaizAkha-jyeSTha ) vI ni0 saM0 2436 / 11. vINA-varSa 12, aMka 1, saM0 1995 indaur| 12. vIra vANI-varSa 2, aMka 1, 3 apraila, 1948,manihAroM kA raastaa,jypur| 13. vIra vANI-varSa 2, aMka 6, 18 jUna, 1949 14. vIra vANI- varSa 2, aka 19-20, 18 janavarI, 1946 ,, 15. vIra vANI-varSa 3, aMka 14-15, san 1950 16. vIra vANI - varSa. 3, aMka 11, san 1950 17. vIra vANI varSa 5, aMka 2-3, maI-jana, 1951 15. vIra vANI-varSa 6, aMka 23-24, san 1952 19. vIra vANI-varSa 10, aMka 14-15, san 1956 .
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ a aMgirA 136 agaracanda nAhaTA 56, 5758, 8, 80, 14, 65, 106, 126, 127 ajayapAla abhayarAja amRtacandra 'amitagati amIra khusaro adavali AcArya indrajIta siMha zrA u anukramaNikA nAmAnukramaNikA AdinAtha AnaMda 103 AnaMdaghana 18, 26, 103, 104, 105, 106, 100 109, 110, 11, 161, 170, 104, 185 210 218 220, 221, 224, 226, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 255 256 262, 264, 265, 266, 267 AnaMda tilaka 18, 25, 56, 57, 58, 56, 60, 165, 182, 160, 161, 225, 244, 245, 251, 266 Ara0 DI0 rAnADe zrAzAvara udaya siMha bhaTanAgara 215 61 18, 75, 136 18 121 50 17, 158 153 L auraMgajeba 212, 213 zrRSabhadeva 115 38 ekanAtha e0 cakravartI e0 ena0 upAdhye 16, 24, 34, 35.30, 3836, 42, 44, 46, 46, 50, 60, U\ 61 elAcArya e0 vI0 aNDarahila zrau 77,81, 123 kAgajI 47 kRSNapAda pANI malika (DA0) kAlI ' 30 156 114, 124 yAbA 212 karAhapA 24, 40, 205, 207, 243, 248 22,26,73,74,80 82, 84, 10, 103, 106, 106, 166, 168. 166, 176, 186, 214.222, 223, 224, 225 226, 220228, 228, 230, 232, 233, 234, 235, 238 246, 24, 253, 256, 257, 260, 261, 260 263, 265, 266 kamariyA 16, 17, 18 E 215 214 56, 57, 62. 215217, 220
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 66 103 203 caMDa kAmatAprasAda jaina 38, 66, 74, 77, gha 87, 115 ghanamala kArtikeya svAmI 18, 24, 34, 35, 36, ghanAnaMda 121, 142, 153, 154, 173 ghor3AcolI kimUra (DA0) kizorI zaraNa 38,40,42 kIrticandra 61 candrakIrti kIrti siMha 123 candradhara zarmA ku~vara pAla 71,72 candradhara zarmA gulerI kundakundAcArya 12,15,18,21, 23, 24, caturbhuja 28, 26, 30, 31, 33,34,35,36,45, caturmukha 51,52,62, 63,75, 133,135, 136, capaTanAtha- 212,215,220,261 138,141 153,176,164 / caranadAsa 236 kukkarIpA cAhaNa saugANI kumudacaMdra 74 cidAnaMda kullUka bhaTTa kezavadAsa 26,114,115 cainasukhadAsa kharagasena 66,70 cauraMgInAtha 214, 215, 217 1 mro , . 36 62 citragupta cetana 25 66 gaMgAdhara chohala 18, 25, 66, 67, 68, 246, gambhIra vijaya 106 266 gAMdhI guNDarIpA guNabhadra 18 jagajIvana 71, 72, 77, 76, 236, 254 gulAla sAhaba 84,236,254 jagata prasAda gopAla 78 jagata rAya 125, 126 gopAla sAhu 56,57 jahA~gIra 86,60 gopIcaMda 217.261 jAyasI 7, 23, 121 gopInAtha kavirAja 246 jinadAsa gorakhanAtha 73, 167, 212, 214, 215, jeThamala 216,217,216.220,243,253, 258 je0 bI0 preTa 156 gorakSapA govinda triguNAyata (DA0) 203,241,253 mAmU 126 gautama gaNaghara 28 46,166 TeMTaNapA gRddha guccha 30 TaisITarI 66 gautama buddha
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaHgakA ho dhAmaga DomhipA tiloga 204, 206, 202, 248, 258 tihunAsAhu tukArAma tulasIdAsa 23, 26, 38, 46, 72, 73 74, 122, 182 tulasI sAhaba 257 nandadAsa nAgArjuna nAgendra nAtha upAdhyAya nAtha gama premI 66, 7, 85, 7,63, 64,106.1926 - nemicandra neminAtha - dyAnatarAya 26, 27, 71, 72,87,106, 124, 125, 126, 153, 155, 160, 167, 255, 266 daNDI datta jI 215 dariyA sAhaba 236 dayAbAI ra4 dayAsiMha dazaratha sAhu dAdU 23, 78,84, 105, 236, 247 253 dArikapA 39 dAsagupta (DA.) dIpacanda dUlanadAsa devacandra devasena 18, 43, 52, 61, 166, 167 daulatarAma 18,27 pataMjali padmanandaH 30, 35, 62, 63 pannAlAla paramahaMsa rAmakRSNa deva 23 paramAnanda jaina 60,86, 66 parazurAma caturvedI pANDe rupacanda 50, 70,61,62,63, 64,65 pANDe hemarAja 26,27,122 123,266 pArzvanAtha pItAmbara datta bar3athvAla (DA0) 214,252 puSpadaMta pUjyapAda 12,24,146,153,158,161, 247 215 pRthvInAtha pRthvIrAja prabodhacandra bAgacI prabhAcandra 205 pharrukhasiyara 124 ghanagala dharanIdAsa 236 dharasena dharmacandra 62, 63 dharmadAsa 71,84, 236, 254 dharmapAla 205 dharmavIra bhAratI (DA0) 204, 214, .241, 244 . banArasIdAsa 18,26,46,66,70,71.72, 73 74, 75,76,77, 78,76,80,81, 82,83,84, 85,8687, 88,61,62, 364,65, 100, 106, 122, 124,
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda 38 253 134,141,151,156 162,167,186, madhukara zAha 115 162,165,214,224,236,237,238, madhusUdana modI 244,245,251,266,267 manu banArasIdAsa caturvedI malla 78 bANDa rasela 4,14,15 malUkadAsa 66,236 brahmadIpa 2751.101.102,177,266 maskIna jI 105 brahmadeva 37,38,46 mahayadiNa muni 25,62,63,64,65,266 ballabharAma 60 mahAdeva jI basavanna mahAdeva zAstrI 211 bahAdurazAha 124 mahAnandi deva 56,57 bANabhaTTa 35 mahIpA bAlacandra 50,65 mahendra kumAra - 18,143 bihArIdAsa 124 mahopAdhyAya rUpacanda 64,65 budhajana mAnasiMha 124 bha mizrabaMdhu 103,107,122 bhagavatIdAsa 26,50,71,72,86,87,88, mIrA 56, 105 86,60,101,177 muni mAhendrasena 87,86 bhagavAnadAsa 61 muni rAmasiMha 14,16,18,21,24,25,31, bhaTTa prabhAkara 44 40,43,47,48,46,50,52,53,55,56, bhadrabAhu 28,26 60,65, 100, 101, 152, 161,166, bharata 171,174,177,180,185,160, 166, bharatharI 214,243,258 168,206,207,208,206,217,218, bhAgacanda 27 216,220,223,224,225,226,228, bhAgendu 38 238,246,250,251,254,25,256, bhAdepA 40 262,266 bhAmaha 40,61 muhammadazAha 124 bhIkhA sAhaba 236,254 meghavijaya upAdhyAya bhImasI maNika 64 motIlAla menAriyA .. 26,112,236 bhusukapA 36,205,243,248 bhUdharadAsa 27,71,72 ya yazovijaya 24,26,103,104,105,106, bhUpati '111,112,113 bhaiyA bhagavatIdAsa 18,26,27,71,72, yogIndu muni 18,16,20,21,24,25,26, * 76,86,87,88,113,114,115. 116, 31,34,36,37,38,36,40,41,42,43, 120 122, 141,145,146,151,153, 44,45,46,47, 48, 46, 52,58,56, 155,170,174, 178,183,185,187, 60,100,132,141,143, 146, 148, 267 * 150,153,154,155,158,160,164, 166,168,171,173,174,176,177, matsyendra nAtha 214,215,251 180,183,187,164,166,206,207,
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 23,236,253 124 46 135 zaMkarAcArya 213 208,206,215,218,216,220,223, vasubaMdhu 225,226,228,244,245,246,250, vRndAvana 251,258,256,266 vAcaspati mizra vikramAjIta vidyApati ravIndrakumAra jaina vieTaranitsa 2406,34,202 rAjakumAra jaina vinayatoSa bhaTTAcArya . 205 rAjamalla vinaya vijaya 27, 112 vimA rAdhAkRSNana (DA0) 12,18,140 rAmakumAra varmA (DA.) 66,21. viliyama jemsa 138 rAmacandra zukla 6,22,64,6674.7584. vizvanAtha prasAda mizra 103.107.10.. 214 111,223 rAmadAsa 157,186,161 vIracanda rAmadeva vIradAsa rAmabolA vairAgI rAmasenAcArya rAhula sAMkRtyAyana 36,40,196,204, 205,212 zabarapA 36,205 rUpacaMda 18,26,50,71,72,87,61,62, zahIdullA (DA0) 214 63,64,95,68,66, 100, 122,220, zAha Alama 62,63 244,266,267 zAhajahA~ raidAsa zAntiharSa zivanAtha lakSmaNa nAtha 215 ziva nArAyaNa ra57 lakSmIkarAM 203,204 zivaprasAda siMha (DA.) 25,66 lakSmIcaMda 25,43,60,61,161,162, ziva siMha saroja 166,266 zivArya 35 lakSmIdhara 43 zubhacandrAcArya 35,62,63 lAbhAnaMda 106 zumendu 113 lAla dAsa 78 luipA 36,202,205 svayaMbhU samaMtabhadra 140 vyADi sara jAna vuDarapha vakragrIva 30 sara jArja griyarsana 35 sarahapA 24,36,50,204,206,207,208 vardhamAna mahAbIra 12,16,28,34 242,244,248,258 vastupAla / 66 siddhArtha 8 65 lAla jI 201 vaTTakera
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza aura hindI meM jena-rahasyavAda sukhavardhana 65 harirAja 61 sundaradAsa 23,72,84,116,216,224, harivaMza kochar3a (DA0) 236,237,238,236,247,252,266 hIrAnanda zrutasAgara 37 hIrAlAla jaina (DA.) 30,43,47,48,50, sUradAsa 26,56,74,106,121 51,52,61,177 somaprabhAcArya 72 hemacandra 41,42,52,53 kSitimohana sena 26,103,105,106,108 hajArI prasAda dvivedI (DA.) 16,38,36, 205,212,214,216,247,250,256, 262 jJAnadeva haraprasAda zAstrI (mahAmahopAdhyAya) 202, jJAnAnaMda 27 204 jJAna vimala harmana yAkobI 18 jJAnezvara hari nArAyaNa zarmA 72 jJAnasAra ww 107
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthAnukramaNikA 112 AdityavAra kathA akharAvaTa 121 AdinAtha zAntinAtha vinatI aTThakathA 166 AnaMdaghana caubIsI adhakathAnaka 69,70,73,74,76,07,78, zrAnadaghana bahAttarA 26,108,106,226 '84,61,63,236 prAptamImAMsA 138 adhyAtma paMcAsikA 128 adhyAtma bAvanI 27,101 igyAraha aMga svAdhyAya adhyAtma bArahakhar3I 65 ibhaktAmara bhASA adhyAtma rahasya 153 iSTopadeza 24,146 adhyAtma parIkSA adhyAtma saMdoha 42 udara gIta adhyAtma savaiyA 18.266 upadeza dohA zataka 27,63,65,123 adhyAtma sAra 111 124,128,266 ananta caturdazI caupAI ra upAdana nimitta kI ciTThI anuprekSA bhAvanA 88.86 anekAnta kaThopaniSada anekArtha nAmamAlA 72, 86 kabIra graMthAvalI apabhraMza kAvyatrayI 38 kabIra gorakha guSTa apabhraMza pAThAvalI 38 kabIra maMsUra abhidharma koSa 147 karma prakRti vidhAna amRtAzIti 42 kalyANa maMdira bhASA 74 amarasiMha bodha 73 kArtikeyAnuprekSA 24,34.35,153,154, amaru zataka 173 alaMkAra zAstra 70 kenopaniSada adhpAhur3a A khaTolanA gIta 63,66,266 Agama vilAsa 125,127 khicar3I rAsA ANaMdA 25,56,58,56,60,266 ga Atma pratibodha jayamAla 25,26,66,67 / / 68,266 gIta paramArthI Aditta vrata rAsA 88 gIta saMgraha 256 kha
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 apabhraMza aura hindI meM jaina-rahasyavAda guNamAlA prakaraNa 65 dravya saMgraha 113 guru graMtha sAhaba 222 dAsabodha 157,161 gommaTasAra 30,51,62,63,122 digapaTa khaMDana 112,113 gorakhabAnI 214 dohAchandobaddha gorakhanAtha kI bAnI 85 dohANuvehA 60,61 gorakhanAtha ke vacana ___76 "dohAparamArtha gorakSa siddhAnta saMgraha 260 dohApAhuDa 25,42,43,47,46, 50, 51, gautamIya kAvya 65 52, 53, 58, 56,60,62,63,64,65, : 201, 146, 171, 174, 177, 160, caritra pAhur3a .. 5.2 : 218,226,266 caurAso pAhur3a. . . - -23,30,51 .:. . . . . . . caurAsI bola 122 dharmavilAsa 87 125,126,153 dhruva vaMdanA chIhala bAvanI nayacakra kI vacanikA 122,123 jyotiSazAstra naya pradIpa 104 jaina tarka bhASA naya rahasya 104,111 jaina bArahakhar3I navarasa . 71,75,78 jaina zataka nATaka samayasAra 71,74,75,76,86,62, jainendra vyAkaraNa 63,64,188 . nAtha sampradAya 212 TaMDANA rAsa nAtha siMddhoM kI bAniyA~ 214,215 nAmamAlA 70,74,75 DhamAla rAjamatI nemIsara nijAtmASTaka 42,43 tatvArtha sUtra niyamasAra neminAtha rAmo 47,67 tatvAnuzAsana naukAra zrAvakAcAra 42,43,60 tatvasAra 167 tatvArtha TIkA 42 tapakalyANaka 100 paMca kalyANa maMgala 63,65 taittarIyopaniSada 5 paMca maMgala paMca sahelI 25,66,67 dyAnatavilAsa 27,126 paMcAstikAya 15,30,89 dvAdaza anuprekSA 121 paMcAstikAya TIkA 112 dativAra kI kathA paMthIgIta darzana pAhuDa 52 pakhavAr3e kA rAstra darzana sAra 43 52 padmAvata dazalAkSaNI rAsA - padasaMgraha 72,88 30 62 Mov
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukramaNikA 40 paramAtmaprakAza 16, 16, 20,21,24,25, mRgAMka lekhA carita 72,88 31,37.38,40,41,42, 43, 44, 47 mAjhA 77,266 48, 46, 50,52,58,56,60,61,123, mAragana vidyA 74 143,148,153,165,177,223 mizrabandhu vinoda 103,122,128 paramArtha vacanikA 86 muNDakopaniSada 4,136,255,263 prakaraNa ratnAkara 64 moktvapa hui 12, 15, 23, 31, 33, 52, pramANa vArtikAlaMkAra 163 133.153,164 praznottara 106 moha viveka yuddha 77,78 praznopaniSada 148 mokSapadI 74 pravacanasAra 23,30 pravacanasAra TIkA 122,123 yukti prabodha 84 pAiasaddamahaNNavo 51 yogasAra 31,34,37,38,40,41,42,43, pAvapurANa 27 44, 47, 48, 46, 50, 58, 56, 60, pAhur3adohA 15,1621,25,31,47,48, 151,153,160,164,168,223 51,52,161,223 yogIrAsA 88,86 yogavaziSTha 211 banajArA 72,88,89 banArasIpaddhati rayaNasAra banArasI vilAsa 72, 74, 76, 77, 76, rasikapriyA 114, 115, 116 -80,85 rAjaguhya 213 brahma vilAsa 27,76,86,88,113,114, rAjasthAna ke jaina zAstra-bhANDAroM kI graMtha-sUcI bArasa aNuvekkhA 30 rAmacaritamAnasa 23,28,73 bArahakhar3I 64 rAmAyaNa 71 bAla bodhinI TIkA 75 re mana gIta bAlAvabodha TIkA 107 rohiNI brata kathA 123 bAvana akSarI chaiDhAlyau 125 bodhapAhuDa 28,26,31,52 laghustavana bauddha darzana 137 laghusItAstu 72,88 liMga pAhur3a 23,31 bhartRharizataka traya bhAratIya sAhityakA itihAsa 26 varNaratnAkara 205,212 bhAva pAhuDa 23,31,33,52 vinatI bhAva saMgraha 43 vizvabhAratI medavijJAna aura AtmAnubhava 127 vINA vIra jinendra gIta manakarahArAsa 27,50, 51,72,88,101, veda nirNaya paMcAsikA 102,177,267 vedAMta aSTAvakra 65 65
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda 74 64 za 64 U7: vaidyaka zAstra 24 zrAvakAcAra 60, 61 vairAgya paccIsI zrAvaka prAyazcita sitapaTa 122 zvetAzvatara upaniSada 6,148 siddha siddhAMta paddhati aiNDa adara vasa ziva paccIsI 76 Apha nAtha yogIz2a 214 zIlakalyANakodyAna siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana 41,52 siddhAMta caMdrikA vRtti 65 zrI cUnar3I 26,88,60 SaDapAhuDa 30 47 zrIpAla rAsa 112 zrImadbhAgavata 16,17,18,211 saMyama taraMga 27 sugaMdha dasamI kathA saMskRta nAmamAlA 75 suMdara graMthAvalI sajJAnI DhamAla 88 subhASita taMtra sapanA gIta 67 sUktimuktAvalI 72 samavasaraNa 61,64 sUra pUrva braja bhASA aura sAhitya 25,66 samatA zataka 112.113 sUtra pAhuDa sammelana patrikA samayasAra 23,30,33,75 hindI sAhitya kA bRhata itihAsa 38,43 samAdhitaMtra 24.26,112,153,161 hemI nAmamAlA samAdhirAsa 72,88 hevajrataMtra 248 samudrabaddha kavitta sarvAjayoga pradIpikA 216,238,252 jJAna kalyANaka 216,238,252 / / 100 sarvArtha siddhiH 24 jJAnadazaka saskya-vkaM-bum 205 jJAnapaccIsI 76,80 svAmI kumArAnuprekSA 47 jJAna vidu 104 sAvayadhammadohA 15,43,52,60,61 jJAna sAra 111 WWWii pU2 65 128