________________
કવિ ઋષભદાસ કૃત સમકિતસાર રાસ'ને આધારે
• પાંચમહાવ્રતનું સ્વરૂપ સર્વવિરતિ ધર્મ એ સર્વથા નિષ્પાપ જીવનની પ્રક્રિયા છે.
૧) સર્વ પ્રણાતિપાત વિરમણ વ્રત, ૨) સર્વ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત, ૩) સર્વ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત, ૪) સર્વ મૈથુન વિરમણ વ્રત, ૫) સર્વ પરિગ્રહ વિરમણ વ્રત. પાંચ મહાવ્રતનું સ્વરૂપ શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રમાં દર્શાવેલ છે. પાંચ મહાવ્રતનું દ્રવ્યથી, ભાવથી અને નિશ્ચયથી સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે.
મહાવ્રત દ્રવ્યથી પાલન
ભાવથી પાલન
નિશ્ચય સ્વરૂપ અહિંસા દ્રવ્યદષ્ટિએ પ્રાણાતિપાત | આત્મા ચેતન્યલક્ષણયુક્ત, સદા ઉપયોગવંત | સંપૂર્ણ અહિંસા સ્વરૂપ
એટલે જીવહિંસાના તથા અસંખ્યાત પ્રદેશ છે.તે અપેક્ષાએ | | સિદ્ધ ભગવાન છે. પ્રત્યાખ્યાન.
સર્વ જીવો સમાન છે. કર્મના કર્તા, કર્મના | તેઓ અશરીરી ભોક્તા, સુખ-દુ:ખના વેદક અને જાણનારની હોવાથી અક્રિય છે. અપેક્ષાએ સર્વ જીવો સમાન છે તેથી અરૂપી હોવાથી રાગ-દ્વેષ ન કરતાં સર્વ જીવો પર તેમનાથી કોઈને સમભાવ રાખવો.
દુઃખ થઈ શકતું નથી વ્રત પાલનનું મુખ્ય
ધ્યેય આ છે. ૨)| સત્ય અસત્ય ન બોલવું સર્વ દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયોનું સત્ય સ્વરૂપ | આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ
જોવું. સર્વ દ્રવ્યમાં દ્રવ્યત્વ, ગુણોમાં ગુણવ(સાયિક સમકિત) પર્યાયોમાં પર્યાયત્વની અપેક્ષાએ સમાન | તે જ સર્વથા સત્ય
હોવાથી રાગદ્વેષનો અભાવ તે સમભાવ. | સ્વરૂપ છે. ૩) અચૌર્ય અલ્પ કે બહુ, સૂક્ષ્મ કે સ્કૂલ, ભાવદષ્ટિએ લોભ, મોહ આદિ ભાવ છે. | સિદ્ધ ભગવંત કર્માદિ
સચેત કે અચેત આદિ દ્રવ્યની તેનો ત્યાગ, પરદ્રવ્ય એટલે કર્મ. નોકર્મ કોઈ પૌલિક વસ્તુ ચોરી (અદત્તાદાન) નો ત્યાગ. એટલે શરીર, ભાવકર્મ એટલે રાગદ્વેષ. || ગ્રહણ કરતા નથી તે
તેનો ત્યાગ. પૌલિક બાહ્ય વસ્તુઓની | સ્વરૂપ ધ્યેયરૂપ છે.
ઈચ્છા ન કરવી તે નિષ્કામ વૃત્તિ. ૪) બ્રહ્મચર્ય મિથુન ત્યાગ, દેવ, મનુષ્ય નિર્માણ નામ કર્મના ઉદયથી શરીરના બ્રહ્મ એટલે શુદ્ધ
અને તિર્યંચ સંબંધી વિવિધ આકાર (લિંગ) બને છે. મૂળ આત્મચર્યા અર્થાત મૈથુનનો ત્યાગ. સ્વરૂપ અશરીરી, અવેદી છે તેથી કોઈ ગુણોમાં આનંદમય
સ્ત્રી, પુરુષ કે નપુંસક નથી. આ પ્રમાણે રમણતા.
જ્ઞાનપૂર્વક દ્રવ્યાનુયોગમાં સમભાવે પ્રવર્તવું. ૫)| પરિગ્રહ ત્યાગ નવપ્રકારના પરિગ્રહનો ત્યાગ કર્મબંધના કારણોનો ત્યાગ, પાંચે ઈન્દ્રિયના સિદ્ધ ભગવંત નિરંજન,
(ખેતર, મકાન, ચાંદી, વિષયોનો ત્યાગ, મમત્વ, લોભ, રાગ નિર્વિકારી, નિઃસંગ છે. સુવર્ણ, ધન, ધાન્ય દાસ- | અને આસક્તિનો ત્યાગ.
તેમને કર્મ, શરીર કે દાસી, પશુ-પક્ષી,
અન્ય કોઈ પરિગ્રહ ઘરવખરીની ચીજો)
નથી.
