________________
મંત્રની રચના અને વર્ણવિચાર કરેલું હોય, તેમાં મિત્રતા જ રહે છે અને પૂર્વે કહેલા શત્રુ અને ઉદાસીન ભાવે થતા નથી.”
મંત્રની રચનામાં અન્ય વર્ગના વણે ઈષ્ટ છે, તે મંત્રવ્યાકરણના નીચેના શ્લેકથી સમજાશેઃ
सर्वे मन्त्रा न चैकस्मिन् वर्गेऽभीष्टफलप्रदाः । विमुच्याक्षरसङ्घातमिति सर्वभाषितम् ॥
સર્વજ્ઞ ભગવંતે એમ કહ્યું છે કે અક્ષરસંઘાત એટલેક્ટાક્ષર છેડીને સર્વે મંત્રમાં એક જ વર્ગના સર્વ વર્ષે હોય તે ઈચ્છિત ફલને આપનારા થતા નથી. તાત્પર્ય કે તેમાં અન્ય વર્ગના વર્ગો હોય તે ઈષ્ટ છે.
એક કરતાં બે ભલા” એ ન્યાય વ્યવહારમાં પ્રસિદ્ધ છે. મંત્રશાસે પણ આ ન્યાય સ્વીકાર્યો છે, એટલે કે એક અક્ષર કરતાં વધારે અક્ષરમાં વિશેષ શક્તિ માની છે અને તેથી જ બે, ત્રણ, પાંચ કે સાત અક્ષરે ભેગા કરીને કૂટાક્ષર બનાવવાની રીતિ મંત્રવિદેશમાં પ્રચલિત છે. ટૂ કર્યું એ કૂટાક્ષરે છે. આ કૂટાક્ષરમાં ૬૪ અને એ ચારે એક વર્ગના અક્ષરે આવવા છતાં તેના ફલમાં. ન્યૂનતા થતી નથી.
મંત્રવિદેએ વર્ણને વિચાર લિંગની દૃષ્ટિએ પણ કરેલ છે. મંત્રવ્યાકરણના અભિપ્રાયથી ૧૬ સ્વરમાંના ૭ પંલિંગી છે, ૨ સ્ત્રીલિંગી છે અને ૭ નપુંસકલિંગી છે. તથા ૩૩ વ્યંજનમાંના ૧૮ પુલિંગી છે, ૫ સીલિંગી:
