Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
ODADANO
લેખક: શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ અધ્યાત્મવિશારદ, વિદ્યાભૂષણ, ગણિતદિનમણિ, સાહિત્યવારિધિ, શતાવધાની પંડિત આદિ.
પ્રસ્તાવના: શ્રી શાંતિકુમાર જે. ભટ્ટ
એમ. એ., એલ એલ્ બી. તત્રી–મુંબઈ સમાચાર સાપ્તાહિક
OVOOOOOOOOONO
પ્રકાશક : પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર
મુંબઈ-૯,
oooooooooo
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ વ્યવસ્થાપક : પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ
બીજી આવૃત્તિ
વિ. સં. ૨૦૨૫
સને ૧૯૯૮
મૂલ્ય રૂપિયા સાડા સાત
આ ગ્રંથના સર્વ હક્ક પ્રકાશને સ્વાધીન છે,
કાતિલાલ સેમાલાલ શાહ સાધના પ્રીન્ટરી ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણુ ગ્રંથકર્તાના એ ખેલ
વિષયાનુક્રમ
પ્રસ્તાવના
સાક્ષીભૂત ગ્રંથાની યાદી
૧ પ્રારભિક વક્તવ્ય
૨ મંત્રારાધનની આવશ્યકતા
૩ મંત્રની વ્યાખ્યા
૪ મંત્રની રચના અંગે વધુ વિચાર ૫ વણુ મત્રની શક્તિ
૬ ખીજાક્ષરા અને તેની વિશિષ્ટ સંજ્ઞા
૭ મંત્રશક્તિ અંગે ક્રિચિત્
૮ મંત્રના પ્રકારો
૯ મંત્રની અવસ્થામ
૧૦ સત્રસાધન માટે ગુરુની આવશ્યકતા
૧૧ સદ્ગુરુનાં લક્ષણા ૧૨ મંત્રસાધકની યાગ્યતા ૧૩ મત્રનિય
૧૪ મશુદ્ધિના દશ ઉપાયે ૧૫ વિધિની પ્રધાનતા
૧૬ ક્રમ' અંગે કેટલુંક વિચારણીય
૧૭ સાધનાથલ
19
૧૯
હ
૧૪
૨૯
૩.
૪૭
પર
૫૭
૪
૭૩
ૐ
૨૫
૯૩
૧૦૯
૧૧૫
૧૨૪
૧૩૨
૧૩:
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
૭
૨૧૮
૨૩૮
૧૮ પૂજન-અર્ચન
૧૪૫ ૧૯ માનસપૂજાનું મહત્ત્વ ૨૦ ધ્યાન તથા સ્તોત્રાદિ ૨૧ જ૫ની પ્રશંસા ૨૨ જપના પ્રકારો તથા નિયમ ૨૩ જપની ગણનાપતિ
૧૮ ૨૪ જપ સંબંધી વિશેષ વિચારણું
૨૦૮ ૨૫ હોમ-તર્પણ આદિ ૨૬ યંત્રની આવશ્યક્તા ૨૭ અર્થભાવના ૨૮ સાધનાકાલની પરિચર્યા ર૯ અંતરા ઓળંગવાની જરૂર
૨૪૪ ૩૦ સ્વનિસ કેત ૩૧ મંત્રસિદ્ધિના સાત ઉપાયો ૩૨ મંત્રસિદ્ધિ ૩૩ મંત્રપ્રયોગો ૩૪ શાબરમત્રા
૨૭૯ ૩૫ ઉપસંહાર
૨૮૮ ઉપયોગી લેખો ૧ મંત્રશક્તિ અંગે શ્રી કેદારનાથજી, શ્રી મેહનલાલ મહેતા ૨૯૩ ૨ મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણ, પં. શ્રી દેવ ત્રિપાઠી ૩૦૦ ૩ સર્વવેદ સારભૂત ગાયત્રી મંત્ર, શ્રી ગાચાર્ય એમ.એ. ૩૨૩ ૪ મંત્રસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલા વગેરેની વિચારણા,
શ્રી જેઠાલાલ ત્રિવેદી ૩૩૬ ૫ મંત્રગ્રહણમા વિધિ તથા નિષેધ, ઠાકુર શ્રી રામસુમેરસિંહજી ૩૪૬
૨૫૩
૨૫૭
-
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ ભારતના તે મહાપુરુષોને
કે જેમણે જગતના કલ્યાણ અર્થે મંત્રવિદ્યાને પ્રકાશ કર્યો.
વિનીત ધીરજલાલ શાહ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
માનવજીવનના ઉત્કૃષ સાધવા માટે મંત્રવિદ્યા એક મહત્વનું સાધન છે, પણ આજે તેના અભ્યાસીઓ–અનુભવી બહુ ઓછા નજરે પડે છે. તેમાંયે પેાતાના અભ્યાસ અને અનુભવનું લ તટસ્થ ન્હાને અક્ષરાંતિ કરીને પ્રજા સન્મુખ ધરનારા વિદ્વાનેા તા માંગળીના ટેરવે ગણાય એટલા પણ નથી, પરંતુ ગુજરાતનુ એ સદ્ભાગ્ય છે કે તેને અધ્યાત્મવિશારદ, વિદ્યાભૂષણ, ગણિતદિનમણિ, શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ જેવા મંત્રશાસ્ત્રના ઊંડા અભ્યાસી તથા એકનિષ્ઠ ઉપાસક સાંપડયા છે; અને તે ણિત, માનસશાસ્ત્ર, તત્ત્વજ્ઞાન આદિ અન્ય વિષયની જેમ આ મહત્ત્વપૂર્ણ વિષય પર પણુ પોતાની કલમ ચલાવવા લાગ્યા છે.
આજથી બે વર્ષ પૂર્વે તેમણે ખૂબ પરિશ્રમપૂર્વક મંત્રવિજ્ઞાન નામના એક બૃહદ્ ગ્રંથની રચના કરી અને તેમાં મત્ર તથા મત્રસાધના અંગે જાણવા જેવી અનેક હકીકતા વૈદિક, જૈન તથા બૌદ્ધ ગ્રંથના આધારે, તેમજ પેાતાના અનુભવ પરથી સરસ શૈલિમાં અને સરલ ભાષામાં રજૂ કરી. પરંતુ આજનુ લાકમાનસ મુખ્યત્વે મનેાર્જક - હળવા સાહિત્ય તરફ ઢળેલું હોઈ તે આ ગ્રંથના કેવા સત્કાર થશે? તે' અમારે મન એક વિચારણીય પ્રશ્ન હતા; કિંતુ તેનું પ્રકાશન થતાં જ પત્રકાર-મિત્રએ તેને હાર્દિક આવકાર આપ્યા, વિદ્વાનાએ તેની પ્રશંસા કરી અને જિજ્ઞાસુનેાએ તેને અંતરના ઉમળકાથી વધાવી લીધા. પરિણામે એ જ વર્ષમાં તેની પ્રથમ આવૃત્તિ ખલાસ થઈ અને આ બીજી આવૃત્તિ પ્રકટ કરવાના મગલ પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયા. તે માટે અમે સર્વે વિદ્યાપ્રેમીઓ પ્રત્યે આભારની લાગણી વ્યક્ત કરીએ છીએ.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
મંત્રવિજ્ઞાનના પ્રકાશન પછી ચેાડા જ સમયમાં પડિતજીએ મંત્રચિંતામણિ' નામના ખીજા પણ એક મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથનુ સર્જન કર્યું" અને તેને અમે પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. આ ગ્રંથ પણ એટલે જ લેાકપ્રિય નીવડયા છે.
f
હવે પડિત શ્રી સત્ર દિવાકર નામના ત્રીજા ગ્રંથનુ સન કરી રહ્યા છે અને તે અમારા તરફથી આ વર્ષની દીવાળી પહેલાં પ્રકટ થઈ જવા વકી છે. આ રીતે અમે ભત્રવિષયક ત્રણ મહત્ત્વના ગ્રંથા ગુ ભાષાભાષી આગળ રજૂ કરી શકીશું, તેને અમને ખૂબ આનદ છે.
મંત્રવિજ્ઞાનની પ્રથમ આવૃત્તિનું શેાધન કરવામાં આવ્યું છે, પ તેમાં વિશેષ ફેરફારો કર્યાં નથી. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે તેમ કરવાની આવશ્યકતા લાગી નથી.
આ મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્ર ંથની પ્રસ્તાવના મુંબઈ સમાચાર સાપ્તાહિકના વિદ્વાન તંત્રી શ્રી શાંતિકુમાર જ. ભટ્ટ એમ. એ. એક્ એલ્、 ખી. સાહિત્યરત્ને ઘણા પરિશ્રમપૂર્વક લખી આપી હતી, તેજ આ આવૃત્તિમાં કાયમ રાખી છે.
જે મિત્રએ તથા મહાનુભાવેએ આ પ્રકાશનમાં રસ લીધે છે અને એક યા બીજા પ્રકારે સહાય કરી છે, તેમના પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાનો લાગણી પ્રકટ કરીએ છીએ.
પ્રકાશક
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
મંત્રશાસ્ત્રના ઊંડા અભ્યાસી, ગણિતદિનમણિ, સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની ૫ડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે આ મનનીય અને માર્ગદર્શક ગ્રન્થની પ્રસ્તાવના લખવા માટે મને વિનંતિ કરી ત્યારે મને ખૂબ આશ્ચર્ય થયું, કારણ કે એમના જેવા મહાવિદ્વાનના ગ્રન્થની પ્રસ્તાવના લખવી એ મારે માટે અનધિકારચેષ્ટા જ ગણાય. પરંતુ આ અગાઉ મુંબઈમાં તેમણે મંત્રવિશારદોની એક પરિષદ બોલાવવા જના ઘડી હતી, ત્યારે તેમણે વક્તા તરીકે મારી પસંદગી કરી હતી અને એ પસંદગીને મેં મારી અનુમતિ પણ આપી હતી અને તેથી તેમના પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ સામે પ્રસ્તાવના લખવા માટે મારાથી ઈન્કાર થઈ ન શકો.
છેલ્લાં પચીસેક વર્ષથી મંત્રવિજ્ઞાનને મેં અભ્યાસ કર્યો છે, પરંતુ એ અભ્યાસ સાધના કરતાં સંશોધનની દષ્ટિએ જ કર્યો છે, એમ કહેવું યોગ્ય થઈ પડશે અને આ પુસ્તકનું મૂલ્યાંકન પણ એ જ દૃષ્ટિથી કરવા હું પ્રેરાયો છું,
સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક મનુષ્ય જીવનમાં સુખ ઈચ્છે છે. જેમને આવા સુખની પ્રાપ્તિ થાય અથવા ન થાય તેઓ સૂક્ષ્મ સુખની ઈચ્છા રાખે છે. જેમને આવા સૂક્ષમ સુખની પ્રાપ્તિ થાય તે આવું સૂક્ષ્મ સુખ શાશ્વત બને એવી ઝખના રાખે છે. જેમને આવા શાશ્વત સૂક્ષ્મ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે આત્મસાક્ષાત્કાર, કૈવલજ્ઞાન કે નિવિકલ્પ સમાધિમાં લીન થવા ઈચ્છે છે. ચૈતન્યમય માનવજીવનની આ જ સ્વાભાવિક સ્થિતિ હોય છે.
માનવજીવનનું આ ધ્યેય છે અને એ ધ્યેયને પહોંચવાના માર્ગો
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સાધનનું દર્શન અને માર્ગદર્શને આપણને જ્ઞાનીઓ, કર્મયોગીઓ, ભકત, ગીઓ, તપસ્વીઓ, મુનિ મહારાજે, આધ્યાત્મવાદીઓ વગેરે પાસેથી મળી શકે છે. એમના અનુભવો અને માર્ગદર્શનની નોંધ તે જ આપણું ધર્મગ્રંથ અને શાસ્ત્રો છે.
સ્થૂલ સુખસંપત્તિથી જીવનમાં સાચા અને શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ થતી નથી. સ્થૂલ સુખસંપત્તિ અને સમૃદ્ધિના શિખર પર બિરાજતા. અમેરિકામાં આજે વધુમાં વધુ ગાંડાની ઈસ્પિતાલે છે, વધુમાં વધુ પ્રકારના વધુમાં વધુ ગુના થાય છે અને ત્યાં લગભગ દસ ટકા વસ્તિઓ જીવનમાં એક વખત તે જરૂર માનસિક ઉન્માદ માટે ચિકિત્સા કરાવી હોય છે.
સમૃદ્ધિના શિખર પર બિરાજતા દેશની એક તરફ આવી દશા છે, તે ગરીબીમા ગબડી પડેલા અને સબડતા દેશનું ચિત્ર પણ લગભગ આવું જ છે. ઉપનિષદમાં એક કથા છે. બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની જિજ્ઞાસા. રાખનાર એક શિષ્યને ગુરુએ સાત દિવસ ઉપવાસ કરી પછી પિતાની પાસે બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા આવવાની સલાહ આપી. શિષ્ય સાત દિવસના ઉપવાસ કરી ગુરુ પાસે બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા ગયો. શિષ્ય વેદપાડી હતી અને લગભગ બધા જ વેદ એને કંઠસ્થ હતા. બ્રહ્મજ્ઞાન આપવા અગાઉ ગુરુએ એને અમુક અમુક વેદની અમુક અમુક ચાઓને પાઠ કરવા જણાવ્યું. શિષ્યને કેટલીક બચાઓ યાદ આવી નહીં, કેટલીક જગ્યાઓમાથી વચ્ચેના મંત્ર જ રહી ગયા અને સ્વરે પ્રમાણે ઉચ્ચાર કરવામાં પણ ઘણી ભૂલો થઈ!
આથી ગુરુએ એને બ્રહ્મજ્ઞાન આપતાં જણાવ્યું કે અન્ન છે, તે જ બ્રહ્મ છે. વળી પ્રાચીન ગ્રન્થમાં કૌશલ્ય પ્રત્યે પ્રમાદ ન સેવવાને અને બળની ઉપાસના કરવાને પણ આદેશ આપવામાં આવ્યા છે. સ્થૂલ સુખસંપત્તિ માનવીના આધ્યાત્મિક વિકાસનું એક મહત્વનું અને
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
11
પ્રાથમિક સોપાન છે. રામકૃષ્ણ પરમહંસ પણ પોતાના શિષ્યોને સંસારમાં હોશિયાર થવાનો ઉપદેશ આપતા હતા, કારણ કે જે પોતાની સાંસારિક ફરજે વ્યવસ્થિત રીતે, નિષ્ઠાપૂર્વક અને પ્રામાણિકતાથી બજાવી શકતે ન હેય, એ આધ્યાત્મવાદના સૂક્ષમ ક્ષેત્રમાં ભાગ્યે જ પ્રગતિ કરી શકે છે.
અધ્યાત્મવાદ એ આત્મસાક્ષાત્કારનો એક માર્ગ છે. એના વિવિધ ભાગ પાડી શકાય, પણ આ ભાગે ઉપરાઉપરી ગોઠવાયેલાં પગથિયાં જેવા છે, એ આપણે ભૂલવું ન જોઈએ. મંત્રાગ આ આત્મસાક્ષાત્કારનું સાધન છે, પરંતુ સર્વોચ્ચ શિખર પર પહોંચવા મથતા માનવીઓને જેમ પહેલેથી પિતાની સાથે લાકડી રાખવી પડે છે, એમ મંત્ર પણ સાચા સાધકની સાથે રહે છે, પણ ટોચ પર પહોંચ્યા પછી તે લાકડીને બાજુએ મૂકી દે છે.
અન્ય યોગ કરતાં મંત્રગનું સ્થાન અનેક રીતે વિશિષ્ટ છે. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં જણાવ્યું છે કે ચોમાં પણ (ઉત્તમ એવો) જપયજ્ઞ હું છું.
મંત્ર શબ્દ મન સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. માનવીનાં મન અને પ્રાણુ વચ્ચે અવિનાભાવ સંબંધ છે. (મનસ. સદ્ન પ્રાઇ: પ્રાચ અન્વને મના–ચોગવાસિષ્ઠ રામાયણ). આ મનને જ માનવીના બંધન અને મોક્ષનું કારણ માનવામાં આવ્યું છે. માનવીની વાણી અને વર્તન એના મનની રિથતિનું જ પ્રતિબિંબ પાડે છે. વાસ્તવિક દષ્ટિએ જોઈએ તે મનુષ્ય શરીરથી જે કાર્યો કરે છે, એની પાછળનું પ્રેરણાબળ એના મનમાં જ હોય છે. સમગ્ર જગત માનવીના મન પર અવલ બે છે. આથી મનની સુધારણ પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યું છે. ભગવાન રામને દીક્ષા આપતાં એમના ગુરુ વસિષ્ઠ એમને કહ્યું હતું કે :
ત્રિરં વારામનાં તરિત જાત્રા , तस्मिन् क्षीणेजगत्क्षीणं तव चिकित्स्यप्रयत्नतः।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
एक एव मनोदेवो, ज्ञेयः सर्वार्थसिद्धिदः । . अन्यत्र विफल क्लेशः, सर्वेषां तज्जयं विना ॥
પરંતુ મન એ મેક્ષનું સાધન હોવા છતાં માનવી ભાગ્યે જ પિતાની માનસિક શક્તિને વિકસાવવા પ્રયત્ન કરે છે. તબીબી વિજ્ઞાન જણાવે છે કે એક માનવી ઝનૂને ચડે તે એનામાં દસ માનવીનું બળ અંદરથી પ્રગટે છે. આવું બળ સુષુપ્ત અવસ્થામાં દરેક માનવીમાં હોય છે જ. આવી જ રીતે મનમાં પણ સુષુપ્ત શક્તિઓને ખજાનો ભરેલો છે, પણ માત્ર એકાદ સ્પર્શથી જ ટાઈટાનિક જેવી જંગી કદની સ્ટીમરને તોડી નાંખનાર, સાગરમાં તરતા પહાડ આઈસબર્ગને માત્ર દશમો ભાગ જ બહાર જોઈ શકાય છે, એમ સામાન્ય મનુષ્ય મનની અત્યંત અલ્પ શક્તિઓથી જ પરિચિત હોય છે.
મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર આ ચાર મળીને માનવીનું અન્તઃકરણ બને છે અને માનવીની જેવાની અને કાર્ય કરવાની શક્તિ એ માનવીનું બાહ્ય કારણ છે. આ સર્વે મળીને માનવીનું સૂક્ષ્મ શરીર બને છે.
સામાન્ય રીતે આપણે એમ માનીએ છીએ કે આપણે બાહ્ય જગતનાં કાર્યો આપણી ઈન્દ્રિયો મારફત કરીએ છીએ, પણ ખરી રીતે તે આ ક્રિયાઓ આપણા મગજની અંદર આવેલા વિવિધ કેન્દ્રો દ્વારા જ થતી હોય છે. * આ ચિત્તને કારણે જ આપણને પ્રત્યક્ષ દર્શન થાય છે, આપણે અનુમાન કરીએ છીએ, પુસ્તકે અગર બીજાઓ પાસેથી જ્ઞાન મેળવીએ છીએ. આપણને છીપમાં મોતી કે દેરડામાં સાપ જેવું મિથ્યા જ્ઞાન –ભ્રાનિત થાય છે, સ્વપ્ન વગરની ગાઢ નિદ્રા આવે છે અને બધું યાદ રહે છે. ચિત્તની આ સ્વાભાવિક ક્રિયાઓ છે, પરંતુ જાગ્રતાવસ્થા, સ્વપ્નવસ્થા અને નિદ્રાવસ્થા એ ત્રણેયથી પર જઈ માનવી ચેથી તુરીય અવસ્થામાં પ્રવેશે છે, ત્યારે જ માનવીને આત્મસાક્ષાત્કાર થાય છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે મનને આત્મસાક્ષાત્કાર માટે તૈયાર કરવા મંત્ર એક સર્વલક્ષી અને અમૂલ્ય સાધન છે. આજે અનેક રોગોની ગંભીર સ્થિતિમાં ડોકટરે જેમ બ્રેડ સ્પેકટ્રમ એન્ટીબાયેટિકસનો ઉપયોગ કરે છે, તેમ મંત્ર એ પણ એક સંજીવની ઔષધ છે.
મનની સુષુપ્ત શક્તિઓ વિકસાવવા માટે મનને એકાગ્ર બનાવવાની પ્રથમ આવશ્યકતા રહે છે. વૈજ્ઞાનિકે કહે છે કે એક ચોરસ ફૂટ કાચને હથોડાથી તેડવા માટે જેટલી શક્તિ વાપરવામાં આવે છે, એટલી શક્તિ જે કાચના ટાંકણીની ટોચ જેવડા ભાગ પર કેન્દ્રિત કરવામાં આવે તો તે જગતની સખતમાં સખત ધાતુને ક્ષણવારમાં ઓગાળી નાંખી શકે. મન જ્યારે એકાગ્ર થાય છે, ત્યારે માનવીમાં આવું જ મને બળ પ્રગટે છે.
માનવીના જીવનની તમામ સફળતા કે નિષ્ફળતાને આધાર તે દરેક પ્રસંગે શું પસંદ કરે છે અને શું પસંદ નથી કરતો ? એના પર રહે છે. આવી સારાનરસાની પરીક્ષાશક્તિ વિવેક કહેવાય છે.
માનવીનાં દુઃખોનું સમ પૃથક્કરણ કરવામાં આવે તે જણાશે છે કે સંસારરૂપી નાટકમાં એ પિતાને એક અભિનેતા સમજીને વ્યવહાર કરે છે અને રંગભૂમિ પર પિતે સાચે રામ ન હોવા છતાં અજ્ઞાનને લીધે તે પોતાને સાચો રામ માની દુઃખ અનુભવે છે, પરંતુ આત્મા પોતે આ અભિનેતા નહીં પણ કેવલ સાક્ષી જ-પ્રેક્ષક જ છે. એના જ્ઞાનમય શુદ્ધ સ્વરૂપમાં તે દિવ્ય જ્યોતિર્મય છે. પિતાને આવા અભિનેતા નહીં પણ પ્રેક્ષક માનવાની આ ભાવના વૈરાગ્ય કહેવાય છે. આમ મન એકાગ્ર થવાથી એનામાં આપોઆપ વિવેક અને વૈરાગ્યને ઉદય થાય છે અને અધ્યાત્મમાર્ગની એની યાત્રા આગળ વધે છે.
માનવીનું સાચું જગત આંતરિક હેવા છતાં અજ્ઞાનને કારણે આહ્ય જગતને જ સાચું માને છે, પરંતુ બાહ્ય જગત જે સાચું હેત તે માંદા માનવીને કે શપૂર્ણ માનવીને પણ જગત એવા ને એવા
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
સ્વરૂપમાં જ જણાવું જોઈએ. પણ આમ બનતું નથી, એ જ બતાવે છે કે ગત મનોમય છે. માનવી જ્યારે બહિર્મુખ મટી અંતર્મુખ બને છે, ત્યારે જ તે સાચા સુખને અનુભવ કરવા લાગે છે.
આ મનની એકાગ્રતા, મનના વિવેક-વૈરાગ્ય અને અંતર્મુખી દષ્ટિ એ સર્વને માટે મંત્ર એક અમેઘ શસ્ત્ર છે. જે મનન કરવાથી માનવીનું ત્રાણ અર્થાત રક્ષણ કરે છે, તે મંત્ર કહેવાય છે. આમ આ મંત્રની નિકિત દર્શાવે છે કે મંત્રનું પ્રધાન કાર્ય માનવીનું રક્ષણ કરવાનું છે.
મંત્ર માનવીનું આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ એ ત્રણેયની સામે રક્ષણ કરે છે. આધિ એટલે ચિન્તા, બુદ્ધિ જેમાં ખૂબ ફેલાય જ છે. તે નિસ્કત પ્રમાણે આધિ કહેવાય. માનવી જ્યારે ચિન્તામાં ઘેરાય છે, ત્યારે તક, વિતર્ક અને કુતર્કોના જાળામાં ફસાય છે અને આવા તક, વિર્તક અને કુતર્કોને કઈ છે રહેતો નથી. આવી ચિન્તા પ્રમાણભાન, વિવેકભાન વગેરે માનવીની શક્તિઓને હરી લે છે અને ચિન્તામગ્ન માનવી પિતાને અને અન્યને પણ દુઃખી કરે છે. માનવીની સેમાંની નવાણું ચિન્તાઓ નકામી જ હોય છે. કેટલાય મનુષ્યો ચિત્તાને વશ થઈ રેગિષ્ટ બને છે, મને નાશ કરી સ્ટીફેનીઆ જેવા માનસિક રોગથી પીડા પામી જીવનને ખુવાર કરે છે. આથી જ ચિન્તાને ચિતા સમાન ગણવામાં આવી છે. આમાંય ચિન્તા તે ચિતા કરતા પણ વધુ ભયંકર છે, કારણ કે ચિતા નિજીવ મનુષ્યને બાળે છે,
જ્યારે ચિતા તે જીવતા મનુષ્યને સળગાવે છે. ચિતા મનુષ્યના દેહને એક જ વખત બાળે છે, જ્યારે ચિન્તા એને સતત સળગાવ્યા કરે છે. આવી આધિ અથત ચિન્તામાંથી છૂટવાને સર્વોત્તમ માર્ગ મંત્રસાધના છે.
જે વિશેષ સ્વરૂપમાં આધિ અથવા ચિન્તા કરાવે છે, તે વ્યાધિ કહેવાય છે, કારણ કે વ્યાધિ શરીર ઉપરાંત મનને માટે પણ પીડાજનક
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
અને છે. વ્યાધિગ્રસ્ત મનુષ્યા ધણાખરા રાગામાંથી મુક્ત થઈ શકે છે,. એ એક સાખીત થઇ ચૂકેલી હકીકત છે. ઘણાખરાં રાગ્ય શરીરની અંદરની ક્રિયાઓમાં અવ્યવસ્થાને કારણે જ થતા હેાય છે અને એવી. અવ્યવસ્થાનાં મૂળ તપાસવા જતાં જણાય છે કે એમની અ ંતસ્ત્રાવી ગ્રંથીઓમાં ખામીએ! હાય છે. જો માનવીનું મન પ્રસન્ન રહી શકે તા જ આવી અંતસ્ત્રાવી ગ્રંથીઓ પેાતાની કામગીરી ખરાબર ભુજાવી શકે છે. પ્રસન્ન રહેતા માનવીને ભાગ્યેજ કોઈ રાગ થાય છે. આવી ચિત્તની પ્રસન્નતા મત્રસાધના દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આમ છતાંય કેટલાક રાગો એવા પણ છે કે જેમને આયુવેદમાં અસાધ્ય ગણાવવામાં આવ્યા છે. આવા અસાધ્ય રોગથી પીડાતા માનવીઓને પણ મત્રસાધના શાન્તિ અને પ્રસન્નતા અર્પાણ કરી શકે છે, પરંતુ મંત્રદ્રારા તમામ રાગા મટી શકે છે એવા કાર્યના દાવા હાય તા તે માગ દાવે! જ છે અને એ સફળ થાય તેને માટે માત્ર ભાવિમાં રાહ જ જોવાની. રહે છે. આગળ અપારદર્શક પ્રવાહી આવી જવાથી કોઈ માનવી અંધ બન્યા હાય, તે મત્રસાધના દ્વારા શારીરિક ક્રિયાઓને ફેરફાર થવાથી દેખતા બની શકે. આવી જ રીતે સાંધા લાઈ જવાથી કોઈ માનવી લગડો ચાલતા હાય, તે પણ મંત્રસાધના દ્વારા ફ્રી. ચાલતા થઇ શકે, પણ જેની આંખમાં ડાળા જ ન હેાય અથવા જેને પગ કપાઈ ગયા હૈાય, તેમને અનુક્રમે આંખમાં ડાળે! આવી જાય કે પગ આખા થઈ જાય, એવી આશા રાખી શકાય નહીં.
સામાન્ય મનુષ્યા માટે મૃત્યુ પામેલા મનુષ્યના મરણુને ઓળખવાનુ સહેલું નથી, કારણ કે શ્વાસ બંધ થયા પછી પણ થાડાક સમય. આદ ચાલુ થાય એમ પણ બને છે. ઘણી વાર બેભાન અવસ્થામાં શ્વાસ અને હૃદ્યના ધબકારા એટલા ધીમા થઇ ગયા હોય છે કે સામાન્ય. માનવી તે પારખી ન શકે. આવા માનવી પણ એમના પર પાણી છંટાતાં કે ધૂપદીપ થતાં ભાનમાં આવી જાય છે. આ ઉપરાંત આવી.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઈ પણ પ્રત્યે જાય છે. આવી ના અવાજ થત
વ્યક્તિઓ આગળ મોટેથી ભજનકીર્તનના અવાજ થતાં પણ તેઓ ક્યારેક ભાનમાં આવી જાય છે. આવા પ્રસંગે ખાસ કરીને ગામડામાં બને છે. પણ મૃત્યુ પામેલે માનવી મંત્રશક્તિથી જીવતે થયે હેવાને કઈ વૈજ્ઞાનિક પુરાવા આપણી પાસે નથી.
મંત્રશક્તિથી ઘણી ખરી ઉપાધિઓ દૂર થઈ શકે છે, પણ તમામ ઉપાધિઓ મંત્રથી દૂર થઈ શકતી નથી. અભિક્રમનાશ અને પ્રચવાય એ જીવનનાં અનિવાર્ય અંગ છે. ખેતરમાં બરાબર પાક લણવાના સમયે હીમ પડે કે દીકરાને મહાપુરુષ બનાવવા તાલીમ આપી હાથ છતાં તે મહા પાપી નીવડે એવા પ્રકારના બનાવો જીવનમાં પ્રારબ્ધને કારણે ઘણી વાર બને છે. આમ છતાં આવા પ્રસંગે પણ મંત્રસાધક અપાર ધીરજ રાખી આત્મનિકટ બની શાન્તિથી પસાર કરી નાખે છે. વળી મંત્રસાધક ઉપાધિમાં પણ મનને શાન રાખતો હોવાથી ઘણું વાર એને ઉપાધિ દૂર કરવાના માર્ગો પણ મળી રહે છે.
આમ મંત્ર આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિમાં રક્ષણ કરે છે, છતાં એમાં રહેલી મર્યાદાઓ પણ આપણે ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ.
મંત્રશક્તિથી ચમત્કાર થઈ શકે, પરંતુ ચમત્કાર કેને ગણ એ વિશે હજી ઘણે મતભેદ છે. વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ જોઈએ તે કુદરત સર્વશકિતમાન હોવા છતાં પિતાના નિયમનું જ ઉલ્લંધન કરે એવા નિયમે સાથે સાથે જ અમલમાં મૂકી ન શકે. મંત્રવિદ્યાને નામે જે ઘણાખરા ચમત્કાર જોવામાં આવે છે, તે અને જાદુગરોના ખેલમાં કશો જ તફાવત હેત નથી. માનવી પોતાની સમજશકિતની મર્યાદા સ્વીકારવાને બદલે “મેં આ નજરે જોયું” એમ કહી મંત્રના ચમત્કાર જોયા હોવાનો દા કરે છે. મંત્રવિદ્યાથી લેખંડનું સેનું બનાવી શકાય, અભણ માનવીની જીભ પર મંત્ર લખીને તેને વિદ્વાન બનાવી ન શકાય, પાણીમાં ઊભા રહી ન શકાય કે હવામાં અધ્ધર રહી ન શકાય. આવી પ્રાચીન વાતેનો હેતુ બેધદાયક કથાઓ રજૂ કરવાને
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ હોય છે. પ્રાચીન કથાઓમાં આવે છે એ બધું સત્ય માની ન. શકાય, કારણ કે કાગડે કે ગધેડો બોલી શક્તા નથી, છતાં આવી. કથાઓમાં એમને વાતચીત કરતાં કલ્પવામાં આવ્યા હોય છે.
આમ છતાં મંત્રશક્તિથી બળવાન બનેલ મન અનેક ચમત્કારે સજે છે. ઘણુ મંત્રસાધક નિષ્ણાત પિતાના મને બળથી સામાનાં. મન પર ઊંડી અસર કરે છે. એમની મંત્રસાધનાને પરિણામે આત્મસાક્ષાત્કાર થતાં એમના સંપર્કમાં આવનારાઓના મનમાં એમના પ્રત્યે ભક્તિભાવની લાગણી પ્રગટે છે. જોકે એમની પાસે માર્ગદર્શન. પામવા પણ આવે છે.
પ્રાચીન ભારતમાં મંત્રવિજ્ઞાનને વિકાસ અદ્ભુત ગણાય એવા પ્રમાણમાં થયો હતો અને એ વિષય પર અનેક ગ્રન્થ પણ લખાયા. છે. કેઈપણ શાસ્ત્ર પ્રત્યે અંધશ્રદ્ધા રાખવી તે એના પ્રત્યેની નાસ્તિકતા જેટલી જ નિરર્થક છે. મંત્રવિદ્યા સાચી વિદ્યા છે અને માનવીના આધ્યાત્મિક અને સર્વલક્ષી વિકાસમાં તે ખૂબ જ સહાયભૂત થાય છે, એમ હું અનુભવને આધારે કહી શકું છું.
ગુજરાતી ભાષામાં મંત્રવિજ્ઞાન પર એકેય અદ્યતન અને આધાર ભૂત પુસ્તક નહોતું, ત્યારે શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે આ પુસ્તક. લખી આવા પ્રકારના સાહિત્યમાં એક સૌથી પ્રાણવાન ઉમેરો કર્યો છે. એમની દષ્ટિ તો સદાય તટસ્થ અને અભ્યાસલક્ષી રહી છે. પ્રાપ, અપ્રાપ, હસ્તલિખિત એવા લગભગ સાઠ પુસ્તકૅના ઊંડા અભ્યાસપછી એમણે આ પુસ્તક લખ્યું છે. મંત્રવિજ્ઞાન જાણવા માટે તેમણે... હજારો માઈલને પ્રવાસ ખેડ્યો છે અને સેંકડો નિષ્ણાતને તેઓ મળ્યા છે. આટલી બધી જહેમતને અને તેમણે લખેલા આ પુસ્તકની મૂલ્યવત્તા. સુરા વાંચકને સમજાવવાની ન જ હોય. મંત્રવિજ્ઞાનને લગતી કેઈપણું બાબત એમણે છેડી નથી. સાચા અર્થમાં બિનસાંપ્રદાયિક એવું આ. પુસ્તક સર્વ ધર્મના લેકેને એક સરખું જ ઉપયોગી નીવડશે એ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
નિઃશંક છે. લેખકનું વિશાળ વાંચન, અનુભવ, ઊંડું નિરીક્ષણ વગેરેનું સ્પષ્ટ પ્રતિબિંબ આ પુસ્તકમાં પડયું છે. મંત્રવિદ્યાને નામે આજે લાખ માનવીઓ ઠગાઈને પાયમાલ થઈ રહ્યા છે અને સુશિક્ષિતો આપણું પ્રાચીન વિદ્યાઓથી વિમુખ થઈ રહ્યા છે, ત્યારે આ પુસ્તક લખીને લેખકે જનતાની અને ભારતીય સંસ્કૃતિની સાચી સેવા કરી છે અને એમની આ સેવા અભિનંદનને પાત્ર છે.
]
તા. ૧-૧-૧૯૬૭ -શાન્તાબહેન પટેલ
એસ્ટેટ, ગોરેગામ ઈસ્ટ, મુંબઈ ૩ NB.
}
–શાન્તિકુમાર જ, ભટ્ટ (તંત્રીઃ મુંબઈ સમાચાર સાપ્તાહિક)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાક્ષીભૂત ગ્રંથની યાદી
વૈદિક, પૌરાણિક તાંત્રિક] ૧ અગ્નિપુરાણ
૨૩ મંત્રમહાર્ણવ ૨ આગમચારતંત્ર
૨૪ મંત્રમહેધ ૩ કાર ઉપાસના
૨૫ માંડૂકયોપનિષદ્દ ૪ કક્ષપટી
૨૬ મુંડમાલતંત્ર ૫ કાલિકાગમ
ર૭ યંત્રચિંતામણિ ૬ કુલાર્ણવતંત્ર
૨૮ પગદર્શન ૭ ગાયત્રી ઉપાસના ભાગ ૧-૨-૩ ૨૯ગદર્શન-પદાધિની ટીકા ૮ ગોપાલસહસ્ત્રનામ ૩૦ યોગશિપનષત ૮ ગૌતમીય સત્ર
૩૧ યોગસંહિતા ૧૦ ઘેરંડસંહિતા
૩૨ રુદ્રયામલ ૧૧ છાંદોગ્ય ઉપનિષદ્દ ૩૩ લલિતાસહસ્ત્રનામ ૧૨ જ્ઞાનાર્ણવતંત્ર
૩૪ વક્રતુંડકલ્પ ૧૩ તંત્રસાર
૩૫ વામકેશ્વરતંત્ર ૧૪ દુર્ગાચનતિ
૩૬ શબ્દકલ્પદ્રુમ ૧૫ દેવી ઉપાસના
૩૭ શારદા તિલક ૧૬ પિક્ષિા તંત્ર
૩૮ શિવસંહિતા ૧૭ પિંગલામત
૩૮ શવભાસ્કર ૧૮ પ્રગસાર
૪૦ ષડ્યો અને કુંડલિની શક્તિ ૧૯ ભગવદ્ગીતા
૪૧ સનત મારતંત્ર ૨૦ ભૂતશુદ્ધિતંત્ર
૪૨ સરસ્વતીતંત્ર ૨૧ ભરવીતંત્ર
૪૩ સ્કંદપુરાણ ૨૨ મહાનિર્વાણતત્ર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
[ જૈન ] ૪૪ આપવિદ્યાનુશાસન
પર ભક્તામરસ્તોત્રમંત્રમંત્રાદિ ૪૫ ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર
૫૩ ભૈરવપદ્યાવતી કલ્પ ૪૬ નમસ્કાર-સ્વાધ્યાય ભાગ ૧-૨ ૫૪ મંત્રવ્યાકરણ ૪૭ નવમરણ
૫૫ મંત્રશાસ્ત્ર (અ ગ્રેજી) ૪૮ નિર્વાણકાલિકા
૫૬ મંત્રાધિરાજકલ્પ ૨૯ પંચકલ્પભાષ્ય
૫૭ ગખિદ ૫૧ પ્રતિકમણુસૂત્રપ્રધટીકા ૫૯ શાન્તિસ્તવ
ભાગ ૧-૨-૩
[ પ્રકીર્ણ ] કે, નિઘંટુ, વિશેષાકે, લેખે વગેરે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર વિજ્ઞાન
卐
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧] પ્રારંભિક વકતવ્ય
મંત્રવિદ્યા ભારતવર્ષની પ્રાચીન પવિત્ર સંપત્તિ છે અને તે માનવજીવનને ઉત્કર્ષ સાધવામાં અતિ મહત્વને ભાગ ભજવે એવી છે. આ પ્રકારની પ્રતીતિ થવાથી જ અમે છેલ્લા બે દશકામાં તેને અભ્યાસ કરવામાં, તેના નિષ્ણાતેજાણકાને મળવામાં તથા તેની સાધના-આરાધના કરવામાં યથાશક્તિ પ્રયત્નશીલ રહ્યા છીએ. છેલ્લા બે દશકાના અમારાં આ પ્રયત્નએ અમને મંત્રવિદ્યામાં વધારે શ્રદ્ધાવિત કર્યા છે અને તેની કલ્યાણકારિતા વિષે અમારા મનમાં જરા ચે શંકા રહેવા દીધી નથી.
સંકટ સમયે સાંકળ ખેંચે” એવાં પાટિયાં રેલ્વેના ડબ્બાઓમાં મારેલાં હોય છે અને પ્રવાસીઓ જરૂર પડશે તેને ઉપયોગ કરી સલામતી સાધે છે, તેમ અમે જીવનરૂપી રેલવેમાં પ્રવાસ કરતાં સંકટ સમયે મંત્રસ્મરણરૂપી સાંકળ ખેંચેલી છે અને તેણે અમને અકથ્ય રીતે સહાય કરેલી છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
*
જો આવી ઘટના એકાદ વાર બની હાત તે અમે તેને કાકતાલીય ન્યાય માનત, પણ આવી ઘટના પાંચ-સાત વાર બની છે અને તેણે અમારી બુદ્ધિને મહાત કરી શ્રદ્ધાને વધારે અલવતી મનાવી છે.
સંભવ છે કે પાઠકગણુ આ ઘટના જાણુવાને ઉત્સુક અને, એટલે તેમાંની એ ઘટનાએ અહીં રજૂ કરીએ છીએ.
ઘણાં વર્ષ પહેલાં અમે અમદાવાદમાં જ્યેાતિ મુદ્રણાલય' ચલાવતા હતા અને સાહિત્યનું પ્રકાશન કરતા હતા. એ વખતે મહત્ત્વાકાંક્ષી સ્વભાવને લીધે સાથરા કરતાં સાડ લાંબી ખેચાઈ હતી અને તેથી 'દ્રવ્યની તંગી ભાગવવાના વખત આવ્યો હતા. એ વખતે કામ તે નિયમિત ચાલતુ હતું, પણ વ્યવહાર નભાવવા માટે અમારે ખૂબ કાળજી રાખવી પડતી હતી અને મિત્રા તથા સબંધીવગ ની સહાય લેવી પડતી હતી.
પરંતુ એક વખત કસોટી આવી. અમાશ લખેલા રૂપિયા બે હજારના ચેક એકમાં રજૂ થયા હતા અને તે સીકાય તે માટે અમારે બેથી ત્રણ કલાકમાં તેટલી રકમ એકમાં ભરી દેવાની જરૂર હતી. કાર્યાલય શરૂ થયા પછી. વ્યવસ્થાપકે આ માખતમાં અમારું ધ્યાન ખેચ્યું, પણ તેના તાત્કાલિક તાડ નીકળે તેમ લાગ્યું નહિ. છેવટે અમે એક
કાગડાનુ બેસવું ને ડાળનું પડવું, એ કાતાલીય ન્યાય કહેવાય છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય મંત્રમય ઑત્રને + આશ્રય લીધે કે જેનું અમે ઘણુ વખતથી શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્મરણ કરતા હતા.
એ સ્તંત્રને સાત વાર પાઠ કર્યા પછી અમે દેડી વિશ્રાંતિ લેવા લાગ્યા. એ વખતે એક તદ્દન અજાણી વ્યક્તિએ અમારા કાર્યાલયમાં પ્રવેશ કર્યો અને અમારું નામ પૂછયું. અમે તેને સત્કાર કર્યો અને બેસવા માટે ખુરશી આપી. તેણે કહ્યું કે મારે તમારી સાથે એક ખાનગી વાત કરવી છે, એટલે અમે બંને પાસેના ઓરડામાં ગયા. ત્યાં એ વ્યક્તિએ જણાવ્યું કે મારે અને તમારે કંઈ ઓળખાણ નથી, પણ મેં તમારું નામ સાંભળેલું છે અને તેથી જ અહીં આવેલ છું. તમે મારી રૂપિયા બે હજારની આ રકમ, હાલ અનામત રાખે. હું ગુજરાતના પ્રવાસે જવા ઈચ્છું છું, એટલે આ રકમને સાથે ફેરવવાની મારી ઈચ્છા નથી.”
આગંતુકના આ શબ્દો સાંભળતાં જ અમે આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયા. અમે ફરી તેના ચહેરા સામે જોયું, પણ એ ચહેરે ધીર-ગંભીર હતું, સ્વસ્થ અને પ્રસન્ન હતે.
+ આ સ્તોત્ર પાચ ગાથાનું છે, ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર તરીકે ઓળખાય છે અને તેની મંત્રમયતાને લીધે જૈન સંપ્રદાયમાન્ય નવસ્મરણમાં સ્થાન પામેલું છે. ગ–મત્ર-તિષવિશારદ શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીએ, પ્રાચીન શાસ્ત્રી (પૂ)ના આધારે તેની રચના કરેલી છે. આ સ્તોત્ર પર અનેક મંત્રમય ટીકાઓ રચાયેલી છે. અમે આ સ્તંત્ર અંગે તાજેતરમાં જ “મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર, નામને એક બહદુ ગ્રંથ પ્રકટ કર્યો છે, તેનું મંત્રજિજ્ઞાસુઓ અવશ્ય. અવલોકન કરવું.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન્ટ અમે કોઈપણ જાતની આનાકાની કર્યા વગર એ રકમને સ્વીકાર કર્યો અને મુંઝવણમાંથી મુક્ત થયા. એક માસ પછી એ વ્યક્તિ પાછી આવી અને તેને રૂપિયા બે હજાર પરત કરવામાં આવ્યા.
આ ઘટનાથી મંત્રસ્મરણમાં અમારે વિશ્વાસ વચ્ચે અને વધારે શ્રદ્ધાથી નિત્ય-નિયમિત તેનું સ્મરણ કરવા લાગ્યા.
અમે મુંબઈમાં સ્થિર થયા પછી એક યંત્રની શોધમાં મહૈસુર રાજ્યને પ્રવાસ કરવાનો પ્રસંગ આ અને મલૈનાત વિસ્તારમાં + પોંચા કે જ્યાં શ્રી પધાવતી દેવી, શ્રી જવાલામાલિની દેવી અને શ્રી શારદામ્બિકા દેવીનાં પ્રાચીન પવિત્ર ધામે આવેલાં છે.*
શ્રી પદ્માવતીપી–હુમચથી અમારે કુંદાગિરિ પર્વત પર જવું હતું. આ સ્થાન આશરે પચાસ માઈલ દૂર હતું, એટલે હુમથી બપોરના ચાર વાગે બસ પકડી સાંજ ટાણે
* સને ૧૯૩૯ની સાલથી અમે મુંબઈમાં સ્થિર થયા અને હાલ પણ મુંબઈમાં જ નિવાસ કરીએ છીએ.
+ આ વિસ્તાર શિમોગાથી શરૂ થાય છે અને સહ્યાદિની પર્વતમાળામાં ચાલીશથી પચાસ માઈલ સુધી પ્રસરે છે.
* અમે કેટલાંક વર્ષો પૂર્વે શ્રી પદ્માવતી દેવીની ચમત્કારિક પીઠ હેબુજા'એ નામને એક લેખ લખ્યો હતો અને તે મુંબઈથી પ્રકટ થતાં “કિસમત માસિકમાં પ્રકટ થયો હતો. તેમાં આ પ્રદેશની કેટલીક ઉપયોગી હકીકત આપેલી હતી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય તીર્થહલ્લી આવ્યા અને એક કલાક બાદ આણુ એ ઘાટી. તરફ જતી બસમાં સવાર થયા. રાત્રિના દશ વાગે બસ. કંડકટરે અમને એક સ્થાને ઉતરી જવાની સૂચના કરી કે જ્યાંથી કુંદાગિરિ પર્વત તરફ જવાતું હતું.
અમે સામાન લઈને નીચે ઉતરી પડ્યા, પણ ત્યાં અમારા સિવાય અન્ય કઈ માનવી ન હતે. ચારે બાજુ જંગલ નજરે પડતું હતું અને અંધકારે તેની ભયાનકતા વધારી મૂકી હતી. અહીંથી ચાર માઈલને પ્રવાસ કરીએ. તે કુંદાગિરિની તળેટીમાં વસેલા એક ગામમાં પહોંચી શકીએ, પણ અત્યારે એ પ્રવાસ કરવાની કોઈ શક્યતા ન હતી. જ્યાં દિવસે પણ ભેમિયા કે જાણકારની સહાય વિના જઈ શકાય નહિ, ત્યાં રાત્રે એકલા અટુલા શી રીતે જવું?
સડકની એક બાજાએ એક ઘર આવેલું હતું, પણ તે અત્યારે બંધ હતું. તેના દ્વાર ખખડાવવા કે કેમ? એ એક વિચારણીય પ્રશ્ન હતો. અમે કન્નડ ભાષા જાણતા ન હતા, એટલે આ પ્રદેશના મનુષ્ય માટે પરદેશી હતા અને એક પરદેશી માટે રાત્રિના આ સમયે દરવાજા ખુલે એ વાત મગજમાં બેસતી ન હતી. ત્યારે કરવું શું? જે અહીં પડી રહીએ તે જંગલી જનાવરોને ભેટો થાય અને તેમના હુમલામાંથી બચવું ભારે થઈ પડે, એ નિશ્ચિત હતું.
હવે જ અમને ખ્યાલ આવ્યે કે આ વખતે અહીં આવવામાં અમે પૂરેપૂરું સાહસ કર્યું હતું અને આગળપાછળને કંઈ વિચાર કર્યો ન હતે. આમ છતાં હિમ્મત હાર્યા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન નહિ. અમે બૈર્યનું અવલંબન લઈ પેલા મંત્રમય સ્તોત્રનું સ્મરણ શરું કર્યું. હજી તે તેની પાંચ-સાત વાર ગણુના થઈ હશે કે બે લાઈટને પ્રકાશ પડ્યો અને એક કાળા રંગની મોટર અમારી સામે આવીને ઊભી રહી.
અમે આશ્ચર્યચક્તિ નયને તેની સામું જોઈ રહ્યા. ત્યાં અંદરથી અવાજ આવ્યોઃ “કીધર જાના હૈ?' આ પ્રદેશમાં હિંદીને આ પ્રયોગ વિરલ જ ગણાય, છતાં તે બરાબર થઈ રહ્યો હતે. અમે વિચારમાં પડ્યાઃ “શું જવાબ આપો? આમાં કંઈ દગો થાય તે આવી જ બને ને ?”
એ હાલતમાં એકાદ મીનીટ પસાર થઈ ગઈ કે ફરી પ્રશ્ન થયેઃ “કયા સેચતે હો? ડરે મત. કુંદાગિરિ જાના હો તે બૈઠ જાઓ.” અને અમે વધારે વિચાર કર્યા વિના સામાન લઈ એ મેટરમાં બેસી ગયા.
મેટર જંગલના રસ્તે વાંકીચૂકી ચાલવા લાગી. અંદર બે વ્યક્તિએ બેઠેલી હોય તેમ લાગ્યું, પણ તે કઈ વાત કરતી ન હતી કે અંધકારને લીધે તેમના ચહેરા દેખી શકાતા ન હતા, એટલે તે કોણ હતા? તેને નિર્ણય કરી શક્યા નહિ.
આશરે વીસ-પચીસ મીનીટ પછી એ મોટરકુંદાગિરિની તળેટીથી એક માઈલ દૂર વસેલા એક ગામડા આગળ ઊભી રહી' અને અમને પ્રથમના સ્વરે જ કહેવામાં આવ્યું કે “ધર ઉતર જાઓ. અમે કઈ પણ બોલ્યા વિના ત્યાં ઉતરી પડ્યા અને એક વ્યક્તિના મકાનમાં આશ્રય લીધે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય "
ખરેખર! ઘણી વિષમ પરિસ્થિતિમાંથી અમારો ઉદ્ધાર થયા હતા અને તે અતિ ચમત્કારિક રીતે થયે હતે. આજે પણ એ દશ્ય અમારી નજર સામે આવે છે અને અમારા રાહદયમાં અકથ્ય ભાવ જગાડી જાય છે.
અન્ય મહાનુભાવોને પણ આવા અનુભવે થયેલા છે. એક યુરોપિયન ગૃહસ્થને ભારતના કોઈ સાધુમહાત્માએ કાર મંત્ર આ હતું અને તેની નિત્ય નિયમિત ગણના કરવાનું કહ્યું હતું. “એનાથી શું લાભ થશે?” એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં મહાત્માએ જણાવ્યું હતું કે “એનાથી તમારું રક્ષણ થશે.” હવે એક વાર એ યુરેપિયન ગૃહસ્થ યુરેપના પ્રવાસ દર મિયાન એક જંગલમાં ભૂલા પડી ગયેલા અને અતિ વિકટ પરિસ્થિતિમાં મૂકાઈ ગયે. ત્યાં તેને પેલા મહાત્માના શબ્દો ચાર આવ્યા, એટલે આસન લગાવીને કારતું ધ્યાન ધર્યું. પછી થેલી વારે આંખ ઉઘાડી તે કઈ શ્વેતવસધારી એક વ્યક્તિ આવી રહેલી જણાઈ તેણે સાથે આવી જંગલમાંથી બહાર નીકળવાને માર્ગ બતાવ્યું અને ત્યાર બાદ તે અદશ્ય થઈ ગઈ. તે યુરેપિયન ગૃહસ્થ સહુની જાણ માટે આ હકીક્ત વર્તમાનપત્રમાં પ્રકટ કરી હતી અને મંત્રના અદ્ભુત પ્રભાવને ભાવભરી અંજલિ આપી હતી. '
કાર ઉપાસના” અને “ગાયત્રી ઉપાસના માં આવા બીજા અનેક દાખલાઓનીનેય થયેલી છે.
* આ બને 2 સ્વ. ડાહ્યાભાઈ રામચંદ્ર મહેતાએ લખેલી છે અને મહાદેવ રામચંદ્ર જાગુષ્ટ–અમદાવાદ દ્વારા પ્રસિંદ્ધ થયેલ છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન.
પડિત શ્રી શાન્તનુબિહારી દ્વિવેદીએ મંત્રવિષયક એક લેખમાં કહ્યુ' છે કે આપણે બધા ત્રાણુ (રક્ષણ) ચાહીએ છીએ, સ અનિષ્ટોમાંથી ખચવા ચાહીએ છીએ અને ખ્રિપ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્નશીલ રહીએ છીએ. આ કા મંત્રારાધનાથી જ થવાનું, તેથી આવશ્યક એ છે કે આપણે મંત્રારાધનાના આશ્રય લઈ એ. ’
૧૦
સ્વામી શ્રીરામદાસજીએ મંત્રની શક્તિ પર પ્રકાશ પાડતાં જણાવ્યું છે કે મંત્રશક્તિ ખરેખર આશ્ચર્યજનક છે. જે સદા મચ્ચારણ કરતા રહે છે, તે સમય જતાં અસીમ શક્તિ, દાન, સુખ, પ્રેમ, આનંદ અને આત્મસાક્ષાકારને પ્રાપ્ત થાય છે.’
*
સ્વામી શ્રી મહેશ્વરાન’દજીએ યેગશાસ્ત્રના આધાર ટાંકીને જણાવ્યુ છે કે મંત્રાનુષ્ઠાનથી સકલ દેવ તથા નિખિલ દેવીગણુ સ્વતઃ વશીભૂત થાય છે અને તેથી સંસારના સ વૈભવ સુલભ બની જાય છે. '
સ્વામી શ્રી શિવાનંદજીને એવા દૃઢ અભિપ્રાય છે કે મંત્રયોગ એક પૂરુ વિજ્ઞાન છે અને તેની સહાયથી ધર્મ, અથ, કામ અને મેાક્ષ એ ચારે વની પ્રાપ્તિ કરી શકાય છે.
પ્રાચીન શાસ્ત્રામાં મત્રાપાસના અને તેનાથી પ્રાપ્ત • થતી સિદ્ધિનાં વણુના આવે છે, સાહિત્યની પ્રસિદ્ધ કૃતિએમાં પણ મત્ર અને માંત્રિકાના ઉલ્લેખા દૃષ્ટિગોચર થાય
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય છે, તથા પરંપરાગત માન્યતાઓમાં મંત્રશક્તિનો મહિમા મુક્ત કંઠે ગવાય છે. આ પરથી સુજ્ઞજને એટલું તે સમજો જ કે મંત્રપાસના એ કઈ ભેજાબાજને તુકકો નથી, મંત્રારાધના એ ટાઢા પહેરની ગપ નથી, અથવા મંત્રસાધના એ અજ્ઞાન અને વહેમમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી એક પ્રકારની ઘેલછા નથી, પરંતુ મહાપુરુષો દ્વારા નિર્માચેલું–પ્રતિષ્ઠિત થયેલું એક સુંદર સાધન છે કે જે આપત્તિઓના નિવારણમાં સહાયભૂત થાય છે, સુખની સંપ્રાપ્તિમાં અનેરે ભાગ ભજવે છે અને ઈષ્ટદેવ કે પરમતત્વને સાક્ષાત્કાર કરવાને માર્ગ મેકેળ કરી આપે છે.
વર્તમાનકાળે જડવાદનું જોર જામ્યું છે અને અધ્યાત્મવાદની સ્પષ્ટ અવગણના થવા લાગી છે. કેટલાક તે પૂર્વ મહર્ષિ પ્રણીત મંત્ર-યંત્ર-તંત્રને હંબગ કહેવાની હદે પણ પહોંચ્યા છે, એટલું જ નહિ પણ તેની જાહેર નિંદા કરવા લાગ્યા છે. વધારે અફસોસની વાત તે એ છે કે જેમને. સમાજની શિષ્ટ વ્યક્તિઓ કહી શકાય તેમાંને મોટે ભાગ ભૌતિક વિજ્ઞાનની સિદ્ધિઓથી અંજાઈ જઈને અધ્યાત્મવાદને. નીચા પાટલે બેસાડવા લાગે છે અને એ રીતે મંત્ર, માંત્રિક તથા મંત્રસાહિત્યને એક પ્રકારની નફરતની દષ્ટિએ જેવા. લાગે છે. એટલે અમને લાગે છે કે અધ્યાત્મવાદની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરવી હોય, તેમજ મંત્રને પ્રભાવ જનમનમાં અંક્તિ. કર હેય તે મંત્રવિષયક પ્રમાણભૂત સાહિત્ય બહાર પાડવું જોઈએ અને તેમાં જે શક્તિ-સામર્થ્ય રહેલાં છે,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
મંત્રવિજ્ઞાન
તેના પ્રકાશ કરવા જોઈએ. મંત્રવિજ્ઞાનનુ' આલેખન-પ્રકાશન એ દિશામાં એક નમ્ર પ્રયાસ છે.
અમે આ ગ્રંથમાં મંત્રના વિવિધ પ્રકારો અને અંગપ્રત્યગાની પ્રમાણભૂત માહિતી આપવાના પ્રયાસ કર્યાં છે, એટલે તેનું · મંત્રવિજ્ઞાન ' એવું નામ સાર્થક લેખાશે.
'
અગાઉના જમાનામાં આ પ્રકારના ગ્રંથને સામાન્ય રીતે શાસ'ના લગાડવામાં આવતી, પણ અમે પુખ્ત વિચારણા બાદ આ ગ્રંથને વિજ્ઞાનસશા લગાડી છે.
આજે શાસ્ત્રનું નામ પડતાં કેટલાક લેાકાનું નાકનું ટેવુ ઊંચું થાય છે, તો કેટલાકના મુખ પર હાસ્યની રેખાએ ટ્રકવા લાગે છે. તેમની એવી નિશ્ચિત ધારણા છે કે ‘ શાસ્ત્ર એટલે જરીપુરાણી વાતાના ભંડાર. તેમાં કેટલીક વાતા કણ પર પરાએ સાંભળેલી હેાય છે; તે કેટલીક વાતામાં અત્યુક્તિ એટલે અતિશયેક્તિ પણ હાય છે. આવી વાતા પર ધ્યાન આપવાથી કાઇ ઉપયાગી અથ સરે નહિ.? એમ માની તે શાસ્ત્રનું નામ પડતાં જ દૂર ભાગે છે, પછી તેને ગ્રહણ કરવાની કે વાંચવા–વિચારવાની વાત તે રહી જ ક્યાં ? ખીજી બાજુ તેમને વિજ્ઞાન શબ્દનું ઘણું આકષ ણુ છે, 'એટલે કઈ વસ્તુ વિજ્ઞાનના નામે રજૂ થાય તે તેને ભારે આદરથી ગ્રહણ કરે છે, તેને હાંશે ઢાંગે વાંચે છે અને તેના મિત્રમડળ તથા સ્નેહીવગ માં પ્રચાર પણ કરે છે.
જો આવા લાકોની સખ્યા ગણીગાંઠી હોત તે અમેં -તેને વિચાર કરત નહિ; પણ તેમની સંખ્યા ઘણી માટી
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારંભિક વક્તવ્ય છે અને તેમની ઉપેક્ષા કરી શકાય તેમ નથી. જે તેમને પાઠક વર્ગમાંથી બાદ કરીએ તે શતકનું એક શૂન્ય ઓછું થાય તેમ છે. આવા લેકેને પાઠક વર્ગમાં સમાવેશ કરવા માટે જ અમે આ ગ્રંથને મંત્રવિજ્ઞાનનું નામ આપેલું છે.
હવે થોડું પ્રાસંગિક જ્યારે અમારે કઈ પણ ગ્રંથનું નામકરણ કરવાને પ્રસંગ આવે છે, ત્યારે તે અંગે ઘણું મનોમંથન થાય છે. તેમાં જે શબ્દ હદયમાં ભામિ જગાડે તેની જ અમે પસંદગી કરીએ છીએ. મંત્રવિજ્ઞાન શબ્દ અમારા હદયમાં ભામિ જગડી હતી, એટલું જ નહિ પણ તેની પસંદગી કર્યા પછી જે મિત્રોને અમે વાત કહી, તેમનું હૈયું પણ હર્ષિત થઈ ગયું હતું. આ પરથી અમને. આ નામની મંગલમયતા વિષે પૂરેપૂરી ખાતરી થઈ હતી.
વળી નામની પસંદગીમાં અમે પાંચ, છ, સાત કેનવ અક્ષરને વિશેષ પસંદગી આપીએ છીએ. એ દૃષ્ટિએ પણ મંત્રશાસ્ત્ર કરતાં મંત્રવિજ્ઞાન શબ્દ વધારે પસંદગી પામે છે.
છેવટે એ પણ જણાવી દઈએ કે પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં અમે કંઈ વિશેષ સંપ્રદાય અથવા ધર્મ પર જ અવલંબિત. ન રહેતાં વૈદિક, તાંત્રિક, પૌરાણિક, જૈન, બૌદ્ધ આદિ બધા ધર્મ તથા સંપ્રદાયને આશ્રય લઈને તે સંબંધી આવશ્યક સાહિત્યને ઉપગ કર્યો છે, જે પ્રત્યેક સાધકને ઉપગી થશે. પ્રથમ પિતાના સંપ્રદાયનું ગુરુદ્વારા જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી. ત્યારબાદ અહીં રજૂ થયેલી હકીકતેને સમજવા પ્રયત્ન થશેતે એ વધારે હિતાવહ નીરહેશે. '.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨]
મંત્રારાધનની આવશ્યકતા
મંત્રાલયનની આવશ્યક્તા સ્પષ્ટતયા સમજાય તથા તે -અશે જે અનેક પ્રકારની શંકાઓ ઉઠે છે, તેનું ચેશ્ય સમાધાન થાય તે માટે પ્રસ્તુત પ્રકરણની યોજના કરવામાં આવી છે.
કેટલાક કહે છે કે “આધ્યાત્મિક પ્રગતિ સાધવી હોય તે આત્માનું જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ અને સંયમ, તપ તથા ગિસાધનાને આશ્રય લેવે જોઈએ. તેમાં મંત્રારાધનની કંઈ આવશ્યક્તા નથી. તેનાથી તે ઘણીવાર માણસે આડા માર્ગે ચડી જાય છે અને તેમની આધ્યાત્મિક પ્રગતિમાં રૂકાવટ થાય છે, એટલે અમને મંત્રારાધનથી દૂર જ રહેવા દે.”
પરંતુ આમ કહેનારાઓએ સમજવું જોઈએ કે મંત્રારાધના આત્માનું જ્ઞાન મેળવવામાં ઉપગી છે. દાખલા “ -તરીકે જેઓ પ્રણવમંત્ર તેની નિયમિત ઉપાસના કરે છે, " તેમને શીધ્ર આત્મજ્ઞાન થાય છે. અથવા છે બીજની સાધના :
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રારાધનની આવશ્યકતા કરનારને સરસ્વતીને પ્રસાદ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના લીધે તે આત્મા સંબંધી જાણવા જેવી સર્વ હકીક્ત જાણી શકે છે. વળી આત્માનું જ્ઞાન માત્ર પુસ્તકો વાંચવાથી કે માત્ર ભાષણ સાંભળવાથી થતું નથી. તે માટે ચિંતન-મનન-નિદિધ્યાસન કરવું પડે છે અને તેનું સામર્થ્ય મંત્રારાધન પૂરું પાડે છે.
તો' મંત્રને અખંડ જાપ કરનારને પૂછે કે તેની અર્થ ભાવના કરતાં કેટલે આત્મપ્રકાશ લાધે છે!
આધ્યાત્મિક પ્રગતિ માટે સંયમ અને તપની આવશ્યક્તા છે, એ બાબતમાં કઈ વિવાદ નથી, પણ મંત્રારાધના, મંત્રસાધના કે મોપાસના સંયમ અને તપની વિરેાધી ક્યાં છે? અરે! એ તે સંયમ અને તપનું પાષાણુ કરનારી છે. મપાસનાના નિયમ જાણે, એટલે તમને આ વાતની પ્રતીતિ થશે. તેમાં બ્રહ્મચર્ય પાળવું જ પડે, અમુક આસને બેસવું જ પડે, અમુક મુદ્રાઓ ધારણ કરવી જ પડે, એમાં સંયમનું પાલન નથી શું? વળી માત્ર ફલાહાર, અમુક વસ્તુને ત્યાગ, એક જ વખત જન કે અમુક દિવસના ઉપવાસ એ તપનું જ આચરણ છે અને તે મપાસના દરમિયાન સાધકને અવશ્ય કરવું પડે છે.
* અહીં ગસાધનાને નિર્દેશ કરવામાં આવે છે, એટલે સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે કે ચાગ ચાર પ્રકારને છે, તેમાં મંત્રગને વિશિષ્ટ સ્થાન પ્રાપ્ત થયેલું છે. તે અંગે શિવસંહિતાના પાંચમા પટલમાં કહ્યું છે કે –
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન અચળ વ ાસ્કૃતી - 'સાથ નિયો: સ્થા, ર દિયામયંતિ: || - * “પહેલો “
મંગ, બીજે હઠગ અને ત્રીજે લયગ છે. ચંશે રાગ છે, તે કિધાભાવથી વર્જિત છે.” .. પરંતુ એક યા બીજા કારણે આજે મંત્રોગ એ શબ્દને પ્રચાર ઘટી ગયું છે અને તેથી મોપાસના એ ચાગસાધનાને જ એક મહત્વનો ભાગ છે, એ વાત વિસરાઈ -ગઈ છે . ' . ' .
ગશાસ્ત્રના પદ્મ નિષ્ણાત શ્રી પતંજલિ મુનિએ એગદર્શનના બીજા સમાધિપદમાં કહ્યું છે કે “તાર સ્વાધ્યાયળિયાના િરિાઃ | તપ, સ્વાધ્યાય અને ‘ઈશ્વરપ્રણિધાન એ ક્રિયાત્મક રોગ છે? અહીં સ્વાધ્યાય શબ્દથી. ચુખ્યતાએ મંત્રજપને નિર્દેશ છે. તે અંગે ચોગશાસ્ત્રની પદબોધિની ટીકામાં કહ્યું છે કે “સવાધ્યાયઃ કવિશ્રીપુરૂવામિત્રાળ મોક્ષરાત્રિાચાં રા” સ્વાધ્યાય. એટલે પ્રણવ, સૂક્ત, પુષસૂક્ત આદિ મંત્રને જ૫. કર તેથી મેંક્ષપ્રતિપાદન કરનારો શાનું અધ્યયન કરવું તે. '' . ' - ૬. શું આ શબ્દો શ્રવણનેચર થયા પછી કેઈ એમ. કહેવાની હિંમત કરશે ખરા કે મપાસનાં એ ચોગસાધનાને એક મહત્વનો ભાગ નથી. , .
જે મંત્ર, પવિત્ર છે, સાત્વિક છે અને સદગુરુએ.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્રારાધનની આવશ્યકતા
ઉપદેશેલા છે, તે મંત્રની સાધના, આરાધના કે ઉપાસના કરતાં આડા માર્ગે ચડી જવાના ભય જરા પણ નથી. પરંતુ લાભિયા હાય ત્યાં ધૂતારા ભૂખે મરતા નથી. તે એકને ખલે મીજી પધરાવી દે છે અને ઘણીવાર માણસોને જાણી બૂઝીને આડા માર્ગે ચડાવી દે છે, જેથી તેઓ એમના મનમાન્યા શિકાર કરી શકે. ભૂતકાળમાં આવુ ઘણુ બન્યુ છે. અને આજે પણ ખની રહ્યુ છે, તેથી જ સુજ્ઞજના આવાએથી ચેતતા ચાલે છે અને મંત્રરૂપી ઝવેરાત ખરીદવાને સાચા અનેરીરૂપ સદ્ગુરુઓના શરણે જાય છે.
૧૭
1
તાત્પર્ય કે મ ંત્રાપાસનાથી આધ્યાત્મિક પ્રગતિ સાધી શકાય છે, એટલે અધ્યાત્મપ્રેમીએ મત્રાપાસનાને આદર કરવા જોઈએ અને તેમાં તલ્લીન થવુ જોઈએ.
કેટલાક કહે છે કે જમાનાની અલિહારી છે. સત્ય યુગમાં મંત્રા પેાતાનુ ફળ ખરાખર આપતા હતા. ત્રેતાયુગમાં પણ તે પેાતાના પ્રભાવ અતાવતા હતા અને દ્વાપરયુગમાં પણ તેના ચમત્કાર જોવામાં આવતા હતા, પણ આ તા ધાર કલિયુગ છે. તેમાં મંત્રી પાતાનું મૂળ શી રીતે અતાવે ? તાત્પર્ય કે આજે મત્રા લદાયી નથી, એટલે તેની સાધના, આરાધના કે ઉપાસના કરવી નિરર્થીક છે.
કલિયુગની કાલિમા જોતાં આ દલીલ કેટલાકના ગળે. ઉતરી જાય એવી છે, પણ અમને સ્પષ્ટ કહેવા દો કે તેને શ્રુતિ, યુક્તિ કે અનુભૂતિના ટેકા નથી.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
૧૮
। · · સહાનિર્વાણુતંત્રમાં કહ્યું છે કે कलौ तन्त्रोदिता मन्त्राः, सिद्धास्तूर्णफलप्रदाः । शस्ताः सर्वेषु कर्मसु जपयज्ञक्रियादिषु ॥
અર્થાત્ ‘તંત્રશાસ્ત્રામાં કહેલા મંત્રી કલિયુગને વિષે સિદ્ધ થાય એવા છે, એટલું જ નહિ પણ શીઘ્ર ફૂલ આપનારા છે. વળી સર્વ કામે, તેમજ જપ, યજ્ઞ આદિ સુવિહિત ક્રિયાઓ માટે તે પ્રશસ્ત છે.'
જો કલિયુગમાં મંત્રસાધન લદાયી થતુ ન હેાય તે હાનિર્વાંતંત્રમાં શ્રી શંકર ભગવાન આવા શબ્દો કહે શા માટે ?
કલિયુગમાં કોઈ એ મંત્રસાધના કરવી નહિ, એવા કાઈ શાસ્ત્રીય પાકો અમારા જોવામાં આવ્યા નથી. તાત્પર્ય કે આજે મંત્રસાધન ફલદાયી થતુ નથી, એ માન્યતા નિરાધાર છે; તેને શાસ્ત્રના ટોકે નથી.
હવે યુક્તિ પર આવીએ. યુક્તિ એમ કહે છે કે મત્રાપાસના એક શાસ્ત્રીય—વૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા છે, એટલે તેનુ' ફળ મળવુ જ જોઈએ. અગ્નિ પ્રક્ટ અને વસ્તુ મળે નહિ, એ કેમ મને ? અથવા વરસાદ પડે અને વજ્ર ભીંજાય નહિ, એ કેમ અને ? શુ કાઈ એમ કહેવાની હિંમત કરે છે ખરા કે સત્યયુગ, ત્રેતાયુગ અને દ્વાપરયુગમાં અગ્નિ વસ્તુઓને ખાળતા હતા, પણ આજે ચાર કલિયુગ આન્યા, એટલે અગ્નિ વસ્તુઓને ખાળતા નથી ! અથવા સત્યયુગ,
.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રારાધનની આવશ્યકતા ત્રેતાયુગ અને દ્વાપરયુગમાં વરસાદથી વચ્ચે ભીંજાતાં હતાં, પણ આજે ઘેર કલિયુગ આવ્યે, એટલે વરસાદથી વો ભીંજાતાં નથી?
આધુનિક વિજ્ઞાને અનેક પ્રમાણે આપીને પુરવાર કર્યું છે કે સંસ્કાર પરિવર્તનશીલ છે, પણ સ્વભાવ ગુણ એ નિત્ય વસ્તુ છે. જેને જે ગુણ હોય તે કાયમ રહે. જે
અગ્નિને ગુણે બાળવાને હોય તે ભૂતકાળમાં વસ્તુઓને આળે, આજે પણ બાળે અને ભવિષ્યમાં પણ બાળે. અથવા વરસાદને ગુણ ભીંજાવવાને હેય તે ભૂતકાળમાં વને ભીજાવે, આજે પણ ભીંજાવે અને ભવિષ્યમાં પણ ભીજાવે. તે પછી મંત્ર અમુક કાળમાં પોતાનું ફળ આપે અને અમુક કાળમાં ન આપે, એ કેમ બની શકે? ફલની પ્રાપ્તિમાં સોની તરતમતા ભાગ ભજવે છે, પણ તે એને મૂળ સ્વભાવ બદલી શકતી નથી, આ પરિસ્થિતિમાં એમ માનવું જ વ્યાજબી ગણ્ય કે મંત્રસાધન આજે પણ ફલદાયી છે.
અહી એ પણ વિચારવા છે કે મંત્રસાધન ફલદાયી ન હોય તે હજારે–લાખ માણસે તેને આશ્રય લે શા માટે? ઘડીભર માની લઈએ કે એ તે ગાડરિયે પ્રવાહ છે, પણ મેગીઓ, સંન્યાસીએ, અવધૂત, સાધુઓ, મુનિએ, પ્રમાણે, તપસ્વીઓ એ બધાને માટે શું કહેશે? જે તેમને પણ ગાડરિયા પ્રવાહમાં ગણવાની હિમાયત કરતા હે, તે અમે એમાં હરગીઝ સંમત નથી. જેમનામાં બુદ્ધિ છે, વિવેક છે, વસ્તુની પરીક્ષા કરવાની પૂરી આવડત છે,
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
મંત્રવિજ્ઞાન તેમને ગાડરિયે પ્રવાહ કેમ કહી શકાય? સાચી હકીક્ત એ છે કે તેઓ મંત્રપાસનાનું ફળ સાક્ષાત્ જોઈ રહ્યા છે, માટે જ તેમાં સંલગ્ન છે.
અમે પિતે મંત્રસાધનથી પ્રાપ્ત થતી અનેક સિદ્ધિઓ નજરે નિહાળી છે અને જાતે અનુભવી છે, એટલે મંત્રસાધના આજે ફલદાયી નથી, એમ શી રીતે માનીએ?
અમે દશ કે અગિયાર વર્ષની ઉંમરના હતા, ત્યારે અમારા ગામ દાણુવાડામાં મેતી નામને એક મંત્રવાદી આવેલે. તેણે પિતાના ખેલ-પ્રગો ગામારાની પાસે કરેલા. તેમાં રેલ્વેની ચાલુ ટીકીટથી એક જણની ટોપી ભરી દીધેલી, પરંતુ આવું તે જાદુગરે પણ હાથચાલાકીથી કરી શકે છે, એટલે તેમાં બહુ આશ્ચર્ય લાગેલું નહિ. અમને જે આશ્ચર્ય થયું, તે ત્યાર પછીના બે પ્રગોથી થયું કે જેની અહીં રજૂઆત કરવામાં આવી છે.
તેણે ગામના એક ખડતલ માણસના માથાની આસપાસ લાકડી ફેરવીને કહ્યું કે “હવે આ માણસને બેલા. તે કેઈનું સાંભળશે નહિ. અને ગામલેકેએ તેને મોટા
૧ આ ગામ સૌરાષ્ટ્રના ઝાલાવાડ જીલ્લામાં સુરેન્દ્રનગરથી આશરે ૭ ભાઈલ અને દીક્ષરરોડ સ્ટેશનથી શા માઈલના અંતરે આવેલું છે. સને ૧૯૦૬ના માર્ચ માસની ૧૮મી તારીખે આ ગામમાં અમારે જન્મ થયે હતા. તે વખતે તેની વસ્તી આશરે ૧૦૦૧ મનુષ્યની હતી. આજે કદાચ થોડી વધારે હશે. અમારા જ્ઞાનસંચયમાં આ ગામને પણ નોંધપાત્ર ફાળો છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રારાધનની આવશ્યકતા
૨૧ ઘાંટા પાડીને બેલા, પણ તે સૂનમૂન બેસી જ રહ્યો. તેણે કંઈ જવાબ આપે નહિ.
કોઈ વાર ઉત્તરસાધકથી પણ આવી ઘટના નીપજાવી શકાય છે, પણ આ માણસને તેણે પસંદ કર્યો ન હતે. કઈ પણ માણસ આગળ આવે. એમ જણાવતાં ગામલોકેએ જ તેને આગળ ધકેલ્યું હતું. જ્યારે અનેક માણસેએ ઘાંટો પાડીને બોલાવવા છતાં તેણે કંઈ સાંભળ્યું નહિ, ત્યારે બધાને ખાતરી થઈ કે આ માણસની શ્રવણશક્તિ હરાઈ ગઈ છે.
પછી મંત્રવાદીએ તે માણસના માથા પર બીજી લાકડી અવળી ફેરવીને કહ્યું: “હવે આને બેલા. એ વખતે એક જણ ધીમા અવાજે તેનું નામ બોલ્યા કે સામેથી જવાબ આવ્યો: “છે?” આથી બધાના આશ્ચર્યમાં વધારે થયે. અમે પણ ખૂબ જ આશ્ચર્ય પામ્યા. પછી તેને પૂછવામાં આવ્યું કે અમે તને આટલા ઘાંટા પાડીને
લા, છતાં કેમ કંઈ જવાબ ન આપે?” ત્યારે તેણે કહ્યું કે મેં તમારા કોઈને ઘાંટો સાંભ જ નથી. શું તમે મને બેલાવતા હતા?”
ત્યાર પછી મેતીએ એક ગંજીફાક અને છેતી રાખી બીજા વસ્ત્રો ઉતારી નાખ્યાં હતાં અને લગભગ ત્રણસો માણસને ઈચ્છિત વસ્તુ ખવડાવી હતી. તે પ્રેક્ષકની પાસે જઈને હાથની મૂઠી ઊંચી કરતે, તેને કઈ વસ્તુ ખાવી
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
છે? એ પ્રશ્ન કરતે અને જવાબ મળે કે તેના મુખમાં એ મૂઠી ખોલી નાખતે. એ વખતે પ્રેક્ષકે કહેલી ચીજવસ્તુ તેના મુખમાં આવી જતી અને તે હસતાં મુખડે ખાઈ જતો.
આ રીતે ત્રણસે માણસને ઇચ્છિત વસ્તુ ખવડાવ્યા પછી દૂર બેઠેલા હરિજનભાઈએ પિતાને કંઈ પણ આપવાની માગણી કરી, એટલે તેણે કહ્યું: “પછેડી ધરે.” એ વખતે હરિજનોએ પછેડી ધરી કે મેતીએ બંને હાથને બે કરી પછેડીની ઉપર ધર્યો અને તેમાંથી પુષ્કળ સેપારીએ. પછેડીમાં પડી. આ રીતે તેણે ત્રણ-ચાર વાર સેપારી આપતાં આશરે દોઢ કિલે જેટલી સોપારી હરિજનેને મળી. તેઓ એને પિતાના ઘરે લઈ ગયા.
અમે એમ સાંભળ્યું હતું કે આ રીતે આપેલી વસ્તુઓ ટતી નથી, એટલે કે તે ડીવાર પછી અદશ્ય થઈ જાય છે, તેથી થોડા દિવસ બાદ એ સેપારી બાબત તપાસ કરી, તે એ સેપારીઓ મૂળ હાલતમાં જ હતી અને તેઓ. એમાંથી પ્રસંગોપાત્ત કેટલીક વાપરતા હતા. આ વસ્તુ હાથચાલાકીથી બને એવી ન હતી, એટલે અમે તેને કોઈપણ મંત્ર કે વિદ્યાને પ્રભાવ માન્યું હતું અને ખરેખર વસ્તુસ્થિતિ એવી જ હતી.
મેટી ઉમરે મણિબહેન નામના એક દરજીબહેન પાસે પણ આવી સિદ્ધિ જોઈ હતી. તેમને કઈ સાધુ પાસેથી આ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલી અને હજારે માણસને તેને પર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રારાધનની આવશ્યકતા
२३
અતાવેલા. આજે મેતી હૈયાત નથી અને મણિમહેન વિદ્યમાન છે કે કેમ ? તેની ખબર નથી, પરંતુ ભારતવર્ષમાં આવા બીજા પણ અનેક માણસો હૈયાતી ધરાવે છે કે જેમાં સચ્ચા સાંઈબાબા વગેરે પ્રસિદ્ધ છે.
1
દક્ષિણભૈરવની સાધનાથી મનની 'ચિ'તિત વસ્તુ કહી શકાય છે. આ વસ્તુ સુંઅઈના એક મત્રવાદી મહાશય પાસે જોવા મળેલી. અમારા મિત્ર ચિંતવેલી વસ્તુ માળા છે અને તેમાં અમુક માતી છે, એમ તેમણે સ્પષ્ટ ઉત્તર આપેલા. વળી હાલ તે કઈ બેન્કના ક્યા નોંખરના ખાનામાં પડેલી છે, તે પણ ખરાખર કહેલુ. કેટલાક આને ઈ. એસ. પી. એટલે Extra Sensory perceptionનું પરિણામ પણ માને, પરંતુ અમે ખાતરી કરી હતી કે તે આ પ્રકારની કોઈ વિશિષ્ટ ઈન્દ્રિય ધરાવતા ન હતા. તેમની આ સિદ્ધિ મત્રાપાસનાને જ આભારી હતી.
આ જ મંત્રવાદી મહાશયે એક વખત મુંબઈમાં બેઠાં ખટમ'ડુના રાજમહેલના એક ખંડમાં બની રહેલી ઘટનાનું વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું હતું અને તે સાચું પુરવાર થયું હતું. એ વખતે અમે તેમની પાસે જ બેઠેલા હતા.
એગલેારમાં અમે એક જ્યાતિષી પાસે અદ્ભુત મંત્રસિદ્ધિ જોઈ. તેઓ કન્નડ, તેલુગુ, તામીલ, હિંદી દિ આથી તેર ભાષા પૈકી કોઇપણ ભાષામાં લખાયેલા પ્રશ્નો જોયા વિના જ કહી આપતા હતા અને જ્યાતિષના આધારે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન તેના જવાબ પણ આપતા હતા. ત્યાં જ માણસેની મેટી સંખ્યા ભેગી થતી કે જેમની વ્યવસ્થા કરવા માટે ખાસ માણસો રોકવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ આ જ્યોતિષીને ખરે ચમત્કાર તે પુષ્પાવતાર વિદ્યાને હતે.
મંત્રની ચિતન્યશક્તિને પુષ્પમાં અવતાર થાય તેનું નામ પુષ્પાવતાર વિદ્યા. તેઓ શ્રી પદ્માવતીદેવીનું એક માંત્રિક તેત્ર બેલતાં કે સામે પડેલાં પુષ્પમાં ચૈતન્ય આવતું અને તે ચક્કર ચક્કર ફરવા લાગતા, ચાલવા માંડતા, દોડતા કે અદશ્ય થઈ જતાં. એક વાર તેમણે માંત્રિક ઑત્ર બેલીને પુષ્પમાળામાં પ્રાણને સંચાર કરેલ અને તે માળા ઉડીને તેમના આદેશ અનુસાર દૂર બેઠેલી એક વ્યક્તિના ગળામાં પડેલી. એક વાર બેંગલેરના પ્રવાસમાં મારા ધર્મપત્નિ મારી સાથે હતાં, ત્યારે તેમને પણ આ પ્રયોગ જેવાની તક મળેલી.
આ ઉપરાંત મંત્રશક્તિથી અનેક પ્રકારના રોગ મટયાના, ઈચ્છિત ધનલાભ થયાના, ઊંચા અધિકાર પ્રાપ્ત થયાના, કેટ-કચેરીના કજ્યિા જિત્યાના, મન ગમતું સમાધાન થયાના, કન્યાઓને ઈચ્છિત વર મળ્યાના દાખલાઓ પણ અમારા જેવા-જાણવામાં આવ્યા છે, તેથી મંત્રસાધન આજે લદાયી થતું નથી,' એવા વિધાનને અમે કલ્પિત કે નિરાધાર લેખીએ છીએ.
કેટલાક કહે છે કે “જેને મેહન, મારણ, આકર્ષણ,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રારાધનની આવશ્યકતા
૨૫
ઉચાટન આદિ કરવું હોય તે મંત્ર-તંત્રની સાધના કરે. અમને આવી કઈ બાબતમાં રસ નથી, તે મંત્રસાધના શા માટે કરીએ?”
આ શબ્દો સાંભળીને પ્રથમ તે અમને એ જ વિચાર આવે છે કે માનવજાતિની ઉન્નતિ કરનારું જે મહાસાધન, તેના અંગે લેકેની આ કેવી માન્યતા ! પરંતુ તેમાં એમને દોષ નથી. વચલે કાળ એ આવી ગયે કે મંત્રશક્તિને ઉપગ ઉપર જણાવેલાં કાર્યોમાં થવા લાગે. કેટલાક સ્વાથી લેકેએ મંત્ર-તંત્રસાધનાના નામે દુરાચારના અડ્ડા પણ જમાવ્યા અને તેથી મંત્ર-તંત્રનું નામ વાયડું બની ગયું. જો કે ત્યારબાદ શ્રીમછંકરાચાર્ય આદિના પ્રબળ પ્રયાસથી આવા દુરાચારીઓના અડ્ડાઓ ઉખડી ગયા અને મેલી મુરાદવાળા મંત્રવાદીઓ જીવ લઈને નાઠા, પરંતુ તેની જે છાપ લેકના મનમાં પડી ગઈ, તે હજીયે ભૂંસાતી નથી. તેનું જ એ પરિણામ છે કે લેકે આવું મંતવ્ય પ્રકટ કરી રહ્યા છે.
પરંતુ આ મહાનુભાવેને અમે પ્રેમપૂર્વક જણાવવા ઈચ્છીએ છીએ કે મોપાસનાને મૂળ હેતુ કલ્યાણ છે, તેથી તે લ્યાણના અર્થે જ થવી જોઈએ. તેમાં શાંતિ, સુષ્ટિ, પુષ્ટિ આદિ કર્મો ઈષ્ટ છે, પણ અન્ય કર્મો ઈષ્ટ નથી. શાંતિ-તુષ્ટિ-પુષ્ટિ આદિ કર્મોમાંથી છેવટે ઈષ્ટદેવ કે પરમ તત્વને સાક્ષાત્કાર કરવાના માર્ગે વળવાનું છે, એ વાત અરાબર ધ્યાનમાં રાખીએ.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
આપણું દેશમાં હજારેલા સાધુ–મહાત્માઓ તથા ગૃહસ્થ સ્ત્રીપુરુષે પાસના કરે છે, તે બધા મોહન, મારણ આદિ હેતુથી કરતા નથી, પણ આધ્યાત્મિક પ્રગતિ માટે કરે છે. આપણે તેમને દાખલ કેમ ન લઈએ? અમે તે એમ પણ કહીએ છીએ કે પાસે બે પૈસાને જીવ હોય, લાજ-આબરૂ સારી હોય અને શરીર નીરોગી હોય તે પણ મનુષ્ય મપાસના કરવી જોઈએ, જેથી તે ઉત્તરોત્તર પિતાનો વિકાસ સાધી શકે અને સત્કાર્યો કરવાની શક્તિને સંચય કરી શકે.
કેટલાક કહે છે કે “ષિ-મહર્ષિઓ ધર્મ તથા મોક્ષની સિદ્ધિ કરનારા મંત્રનું નિર્માણ કરે તે જરૂરતું છે, પણ તેમણે અર્થ અને કામની સિદ્ધિ કરનારા મંત્રોનું નિર્માણ શા માટે કરવું જોઈએ?” તાત્પર્ય કે આ વસ્તુ અમને ઠીક લાગતી નથી.
- અહીં એટલું સમજવાની જરૂર છે કે સામાન્ય રીતે સંસારી મનુ ધનલાભ, સ્ત્રી લાભ, પુત્રલાભ, મિત્રલાભ તથા અધિકારની એષણવાળા હોય છે અને તે માટે પોતાની સૂઝસમજ પ્રમાણે એક યા બીજા પ્રકારનો પ્રયત્ન કરતા. હોય છે, પરંતુ તેમાં ધારી સફલતા બહુ ઓછાને મળે છે. ઘણાની સ્થિતિ તે “ત્રણ સાધે ત્યાં તેર તૂટે” એવી હોય છે અને કેટલાકનું મહાપ્રયને કિનારે આવેલું વહાણ ડૂબી જાય છે. આ વખતે તેમની નિરાશાને પાર રહેતું નથી, તેમને સર્વત્ર અંધકાર ભાસે છે અને ઘડીભર તે જીવન કરતાં મૃત્યુ પ્યારું લાગી જાય છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્રારાધનની આવશ્યકતા
૨૭
મનુષ્યાની આ પરિસ્થિતિ લક્ષ્યમાં રાખીને પરોપકાર પરાયણ ઋષિ-મહર્ષિ આએ અથ અને કામની સિદ્ધિ કરનારા મ ંત્રાનુ નિર્માણ કર્યું", પણ તેની પાછળ દૃષ્ટિ તા એ જ રાખી કે જો મનુષ્યા મુશ્કેલીઓમાંથી ઉગરશે તે શાંત-સ્વસ્થ મનવાળાં થઈને પેાતાનાં તબ્યા યથાર્થ પણે ખજાવશે, ધનુ આરાધન કરવા તત્પર થશે અને આગળ વધીને ઇષ્ટદેવ કે પરમતત્ત્વના સાક્ષાત્કાર કરવાને પ્રયત્નશીલ થશે.
ઉક્ત ઋષિ-મહર્ષિ આએ આવા મંત્રા અનધિકારીના હાથમાં ચડી ન જાય તે માટે તેને ગુપ્ત-અતિગુપ્ત રાખવાની આજ્ઞા ફરમાવી છે.
અહી’ એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે શક્તિના સદુપયોગ અને દુરુપયેાગ અને થઈ શકે છે અને તેથી અધિકારી અને અનધિકારીની વિચારણા આવશ્યક અને છે. આધુનિક વિજ્ઞાને આ વિચારણાને વિશેષ મહત્ત્વ આપ્યુ. નથી, તેથી અતિ શોચનીય સ્થિતિ ઉત્પન્ન થઈ છે, જે અણુશક્તિના ઉપયાગ માનવહિતનાં અનેક કલ્યાણકારી કામેામાં થઈ શકે, તેના ઉપયોગ મનુષ્યોના સામૂહિક વધ કરવામાં થાય છે. હીરોશીમા અને નાગાસાકીની ઘટનાએ તેનાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણેા છે.
આ પ્રકરણ સમાપ્ત કરતાં પહેલાં અમે એટલું જણાવવા ઈચ્છીએ છીએ કે આપણે ત્યાં મત્ર તથા મત્રસાધના અંગે. પ્રમાણભૂત પુષ્ટ ચર્ચાઓ થતી નથી. કેટલાક તે અ ંગે મૌન
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
મંત્રવિજ્ઞાન
રહેવાનું પસંદ કરે છે, તે કેટલાક તે અંગે ભળતી જ વાતે ફેલાવે છે, તેથી શ્રેયસ્કર એ છે કે સુજ્ઞજનોએ મંત્રારાધનાની આવશ્યકતા સમજી તેનાં મૂળ પુસ્તકને અભ્યાસ કરે અથવા તો તેના વિષે લખાયેલાં પ્રમાણભૂત સાહિત્યનો આશ્રય લે. આમ કરવાથી જ મંત્ર અને મંત્રસાધના અને સારું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકાશે અને તે દ્વારા પ્રગતિ, વિકાસ કે અભ્યદય સાધી શકાશે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] મંત્રની વ્યાખ્યા
નિરુક્તકાર યાક મુનિએ કહ્યું છે કે “જો મનના” મંત્ર શબ્દને પ્રયાગ મનનના કારણે થયેલ છે, તાત્પર્ય કેજે વાક્યો–પદો વારંવાર મનન કરવા ગ્યા હોય તેને મંત્ર કહેવાય છે. વેદનાં વાકયો વારંવાર મનન કરવા યોગ્ય હતાં અને તેના પર મનન કરતાં ત્રાષિ-મુનિઓને આ વિશ્વનું વિરાટ સ્વરૂપ સમજાયું અને પરમ તત્વને પ્રકાશ લાવ્યું, તેથી તે મંત્ર કહેવાયાં. જૈન ધર્મનું પંચમંગલસૂત્ર આજ દષ્ટિએ મહામંત્રનું સ્થાન પામ્યું છે અને બૌદ્ધોની ત્રિશરણુ પદરચના પણ આજ દષ્ટિએ ઉત્કૃષ્ટ મંત્ર તરીકે ઓળખાઈ છે.
મનન, ચિંતન, વિચાર, સંકલ્પ એ બધાં એક જ શક્તિનાં વિવિધ નામે છે. એક તત્વરે કહ્યું છે કે મનુષ્યનું શરીર પાર્થિવ છે અને મન દૈવી છે. એટલે કે મનુષ્યના શરીરમાં પાર્થિવ અને દૈવી તત્વને અદ્ભુત સંયોગ થયેલે છે. જે મનુષ્ય પિતાને પ્રાપ્ત થયેલી દેવી વસ્તુને યથાર્થ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૩૦
મંત્રવિજ્ઞાન
ઉપગ કરે તે અનેકવિધ અચિંત્ય કાર્યો કરી શકે છે. આ જગતમાં જે કંઈ શોધ થઈ છે, તે બધી મનુષ્યની આ દૈવી શક્તિને આભારી છે.'
શ્રી વાસુદેવશરણ અગ્રવાલના શબ્દોમાં કહીએ તે જીવનમાં મંત્રની શક્તિ અથવા ઉદાત્ત શિવસંકલ્પને વિજય અત્યંત મહિમાશાલી હોય છે.”
- મીમાંસા મત અનુસાર જે વેદવાક્ય દ્વારા કઈ પણ કર્મ કરવાની પ્રેરણું પ્રાપ્ત થાય તે મંત્રપલવાચ છે.
તાંત્રિક કાલમાં તંત્રનું નિર્માણ થયું. તેમાં “મનનન ત્રા રૂરિ મન્નઃ એ વ્યાખ્યા વ્યાપક બની. તાત્પર્ય કે જેના મનનથી સાધકનું વિવિધ પ્રકારના ભામાંથી રક્ષણ થાય તે મંત્ર કહેવાય એવી માન્યતા પ્રચલિત થઈ અને મંત્રોની રચના પણ તે પ્રકારે થવા લાગી.
માનસશાસ્ત્રના મહાપંડિત છે. ફોઈડે ઘણા સંશોધન પછી એ જાહેર કર્યું કે મનુષ્યની સર્વ પ્રવૃત્તિઓના મૂળમાં મુખ્યત્વે બે જ ઉદેશ્ય રહેલા હોય છે. એક તે સુધાશમનને અને બીજો ભયનિવારણને. એટલે ભયનિવારણ માટે વિવિધ પ્રકારનાં સાધને શોધાય અને મનુષ્ય તેમાં 'વિશેષ રસ લે, એ સ્વાભાવિક છે.
જૈનાચાર્ય શ્રી આનદેવસૂરિએ મંત્રમય શાન્તિસ્તવ ની રચના કરેલી છે, તેમાં નીચેના ભને ઉલ્લેખ આવે છે –
(૧) સલિલભય–પાણીના પૂરને ભય.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧.
મંત્રની વ્યાખ્યા (૨) અનલભય–અગ્નિને ભય. (૩) વિષભય–સ્થાવર અને જંગમ બંને પ્રકારના
વિષને ભય. (૪) વિષધરભય–જુદી જુદી જાતના સાપને ભચ. (૫) દૃષ્ટગ્રહભય–ગોચરમાં રહેલે અશુભ ગ્રહને ભય. (૬) રાજભય–રાજા તરફને ભય. (૭) રેગલય–વિવિધ પ્રકારના રોગને ભય. (૮) રણુભય-યુદ્ધને ભય. (૯) રાક્ષસભય–રાક્ષસના ઉપદ્રવને ભય. (૧૦) રિપુભય–શત્રુ તરફને ભય. (૧૧) મારિભય-મરડી-કેલેશ જેવા ચેપી રેગે ફાટી
નીકળવાને ભય. (૧૨) ચેર –ચાર, ડાકુ કે લુંટારાઓને ભય. (૧૩) ઈતિભય–અનાવૃષ્ટિ, અતિવૃષ્ટિ, શુક પડવા, ઊંદર
પડવા, તીડ પડવા, બળવે છે તથા શત્રુઓની ચડાઈ થવી તેને ઈતિભય
કહેવામાં આવે છે. (૧૪) ધાપદભય–વાઘ, સિંહ, ચિત્તા, રીંછ વગેરે શિકારી
પશુઓને ભય. અહીં આદિ પદ્ધથી નીચેના બે ભને પણ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. (૧૫) ભૂતાદિભયભૂત, વ્યંતર આદિને ભય. (૧૬) શાકિનીભય–શાકિની, ડાકિની આદિને ભય.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન આ યાદીમાં બીજા પણ કેટલાક ભયે ઉમેરી શકાય એવા છે. જેમ કે મદોન્મત્ત હાથીને ભય, બંધનને ભય, કારાગારનો ભય વગેરે. આ બધા ભ માટે વિશિષ્ટ મની, રચના થયેલી છે.
અહીં એ જણાવવું પ્રસ્તુત છે કે શ્રીમાનદેવસૂરિએ ઉક્ત શાન્તિસ્તવની રચના એટલા માટે કરી હતી કે તેનાથી અભિમંત્રિત કરેલું જળ છાંટતાં મહામારી આદિને. ઉપદ્રવ દૂર થાય. શાકંભરી નગરીમાં ફેલાયેલી મહામારી આ રીતે દૂર થઈ હતી.
અધ્યાત્મદષ્ટિએ સહુથી મોટો ભય જન્મ, જરા અને મરણને છે કે જેને પ્રાપ્ત થયેલા પ્રાણીઓ વિવિધ પ્રકારનાં
ખે ભેગવે છે. મંત્રપાસના આ ભયમાંથી પણ મનુષ્યનું રક્ષણ કરે છે.
- હવે તંત્રગ્રંથાએ કરેલી મંત્રની અન્ય વ્યાખ્યાઓ. જોઈએ.
પિંગલામતમાં કહ્યું છે કેमननं विश्वविज्ञानं, त्राणं संसारबन्धनात् । यत: करोति संसिद्धो, मन्त्र इत्युच्यते ततः ॥
મનન એટલે સમસ્ત વિજ્ઞાન અને ત્રાણું એટલે સંસારના બંધનમાંથી રક્ષણ. આ બને કાર્યો સારી રીતે સિદ્ધ કરે છે, તેથી તે મંત્ર કહેવાય છે.”
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્રની વ્યાખ્યા
- {
કહેવાના ભાવાર્થ એ છે કે ગુરુદત્ત મંત્રનું મનન કરતાં મનુષ્યને સમસ્ત સંસારનુ' સ્વરૂપ સમજાય છે અને તેમાંથી છૂટવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
દ્રયામલમાં કહ્યુ છે કેमननत्राणनाच्चैव मद्रूपस्यावबोधनात् । मन्त्र इत्युच्यते सम्यगू, मदधिष्ठानतः प्रिये ॥
૩૩
પાર્વતીજીએ પ્રશ્ન કર્યાં છે કે હૈ સદાશિવ ! મંત્ર કોને કહેવાય ?” તેના ઉત્તર સદાશિવ એટલે શ્રીશ'કર ભગવાન આ પ્રમાણે આપે છે : હે પ્રિયે ! મનન અને ત્રાણુથી, મારા સ્વરૂપના અવાધ થવાથી, તેમ જ મારા અધિષ્ઠાનથી તે સમ્યપણે મત્ર કહેવાય છે.’
તાત્પર્ય કે મનન અને ત્રાળ શબ્દો વડે મંત્રશબ્દની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે તે ઠીક છે, પણ પરમાથ થી તે જેનું મનન કરતાં મારી એટલે પરમ તત્ત્વના માધ થાય અને તેમાં સ્થિરતા થાય, તેને જ મંત્ર સમજવે.’
3
ચેાગીઓ, અવધૂતા, સાધુ, સન્યાસીએ મત્રનું જે સાધન કરે છે, તેમાં આ દૃષ્ટિ જ મુખ્ય હાય છે. લલિતાસહસ્રનામની ટીકામાં કહ્યુ` છે કે पूर्णाहन्तानुसंध्यात्मस्फुर्जन्मननधर्मतः ॥ संसारक्षयकृत्त्राणधर्मतो मन्त्र उच्यते ॥
- જે મનન ધમાઁથી પૂર્ણ અહેતા સાથે અનુસ ધાન
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
મંત્રવિજ્ઞાન કરીને આત્મામાં કુરણુઓ ઉત્પન્ન કરે છે તથા સંસારને ક્ષય કરનારા ત્રાણગુણવાળો છે, તે મંત્ર કહેવાય છે?
આ વ્યાખ્યા જનન અને જ્ઞાન ના પાયા પર રચાયેલી છે, છતાં તેને પિતાની વિશેષતા છે. તેમાં, એ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે જેને જપ કરતાં કે ચિંતન કરતાં આપણું અહંતા સાથે અનુસંધાન થાય, એટલે કે આપણા આંતરમન (Subconcious mind) ને અસર પહોંચે અને તેના લીધે આત્મામાં સ્કુરણાઓ થવા લાગે તથા જેનું અંતિમ પરિણામ સંસારક્ષયમાં આવે, તેને મંત્ર સમજે.
આધુનિક યુગમાં વિજ્ઞાનની એક શાખા તરીકે માનસશાસ્ત્રને વિકાસ થયે છે અને તેમાં દિન-પ્રતિદિન પ્રગતિ થઈ રહી છે. તેણે મંત્રને અર્થ સૂચન (Suggestion) કર્યો છે અને તેને વારંવાર પ્રયોગ કરવાથી આપણુ આંતરમન પર અસર પહોંચે છે, એ વાત કબૂલ રાખી છે. એ જોતાં આપણું મંત્રવિદોના અગાધ જ્ઞાન માટે કેને માન નહિ ઉપજે ?
અનેક જિનાગમ પર વિસ્તૃત ટીકા લખનાર શ્રી અભયદેવસૂરિએ પંચાશક નામના ગ્રંથની ટીકામાં જણાવ્યું છે કે “મન્ટો સેવાધિષ્ઠિરોડરાવક્ષારવરિષ: ! દેવથી અધિષિત વિશિષ્ટ અક્ષરેની રચનાને મંત્ર કહેવાય છે. આ વ્યાખ્યા ઉપર્યુક્ત વ્યાખ્યાઓથી જુદી પડે છે, પણ મંત્રનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ રીતે રજૂ કરે છે. જે વાક્યરચના દેવાધિષિત નથી, તેને મંત્ર શી રીતે કહી શકાય? અહીં એ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
મંત્રની વ્યાખ્યા જાણવું જરૂરનું છે કે શ્રી અભયદેવસૂરિ મહામાંત્રિક હતા. તેમણે વિશિષ્ટ સ્તોત્રની રચના કરીને પિતાને કુટ રેગ મટાડે હતું, એટલે તેમની આ વ્યાખ્યા અનુભવસિદ્ધ છે.
પંચકલ્પભાષ્ય “નામના જૈન ગ્રંથમાં જણાવ્યું છે કે મંતો પુ રૂ સિદ્ધો-જે પાઠસિદ્ધ હોય તે મંત્ર કહેવાય. આ વ્યાખ્યા પણ મંત્રનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરનારી છે.
મંજવ્યાકરણુમાં કહ્યું છે કેमन्त्र्यन्ते गुप्तं भाष्यन्ते मन्त्रविद्भिरिति मन्त्राः।
જે મંત્રવિદે વડે ગુપ્તપણે બેલાય છે, તે મંત્ર જાણવા
ગુપ્ત પરિભાષણર્થક ત્રિ ધાતુમાંથી મંત્ર શબ્દ બને છે, એટલે તેને અર્થ ગુપ્ત ભાષણ થાય છે. મંત્રસંપ્રદાય એ છે કે જ્યારે ગુરુ શિષ્યને મંત્રદીક્ષા આપે ત્યારે તેને કાન ફૂકે. એટલે કે હવે પછી જે મંત્રને નિત્ય નિયમિત જપ કરવાનું છે, તે કઈ ન સાંભળે એ રીતે તેના કાનમાં કહે અને શિષ્ય પણ અન્ય કઈ ન સાંભળે, એ રીતે તેને વિધિપૂર્વક જપ કરે. આ વસ્તુસ્થિતિ ધ્યાનમાં લેતાં ઉપરની વ્યાખ્યા પણ સંગત જ છે.
અહીં મંત્રવ્યાકરણ અગે છેડે ખુલાસે કરી દઈએ.' મંત્રવિષયક સાહિત્યનું અધ્યયન-સંશોધન કરતાં આર્ષવિદ્યાનુશાસન નામને એક મોટો મંત્રગ્રંથ અમારા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન જેવામાં આવ્યું. તેમાં જૈન આમ્નાયમાં પ્રચલિત એવા ઘણુ મંત્રને તથા મંત્રસાધનાઓને સંગ્રહ હતે. તેના દ્વિતીય પરિછેદમાં મંત્રવિષયક ઘણી ઉપગી માહિતી હતી અને પ્રત્યેક વર્ણની શક્તિનું વર્ણન હતું. આ કઈ મંત્રવિશારદ મહાત્માની કૃતિ હેવી જોઈએ, એવું અનુમાન એ જ વખતે થયું હતું.
ત્યારબાદ મંત્રવિષયક સંશોધન અંગે અમારે મલૈનાડ અને દક્ષિણ કન્નડને પ્રવાસ કરવાનો પ્રસંગ આવ્યું. તેમાં મૂડબિદ્રીની યાત્રા થઈ કે જે સ્થાન મેંગલેરથી આશરે ૧૬ માઈલના અંતરે સુંદર હરિયાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે.
પ્રાચીન પ્રતિઓના સંગ્રહ માટે ગુજરાતમાં જે સ્થાન પાટણનું છે, તે જ સ્થાન દક્ષિણ કન્નડમાં મૂડબિદ્રીનું છે. અહીં દિગમ્બર જૈનાચાર્યોએ સંસ્કૃત તથા કન્નડ ભાષામાં રચેલી અનેક પ્રાચીન કૃતિઓને સંગ્રહ છે. ઉપરાંત એક મંદિરમાં વિવિધ પ્રકારનાં રત્નની ત્રીશ જેટલી જિનમૂર્તિઓ છે. ટૂંકમાં સાહિત્ય-સંસ્કારપ્રેમીઓ માટે આ સ્થાન દર્શનીય છે.
અહીંના હસ્તલિખિત ભંડારની મુલાકાત લીધી, ત્યારે પંડિત ભુજબલિ શાસ્ત્રી તથા બીજા એક જૈન વિદ્વાનને અમારી સાથે રાખ્યા હતા, કારણ કે કન્નલિપિને અમને પરિચય ન હતું, અને અહીંની પ્રાયઃ બધી જ પ્રતિઓ કનડ ભાષામાં લખાયેલી હતી. આ વખતે આર્ષવિદ્યાનુશાસનના દ્વિતીય પરિછેદ વાળે ભાગ એક સ્વતંત્ર પ્રતિ.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
મંત્રની વ્યાખ્યા તરીકે અમારા જેવામાં આવ્યું અને તેને અંતિમભાગ ઉક્ત વિદ્વાને પાસે વંચાવતા તેના રચયિતા તરીકે શ્રીસમભદ્રાચાર્યનું નામ મળી આવ્યું કે જે દિગમ્બર જૈન પરંપરાના મહાન આચાર્ય હતા અને જેમણે ન્યાયાદિ વિષ પર કેટલાક સુંદર પ્રનું નિર્માણ કર્યું હતું.
અમારા માટે આ એક નવીન અને શુભ સમાચાર હતા, એટલે અમને ખૂબ જ આનંદ થયો. ત્યારબાદ એ મંત્રવ્યાકરણની પ્રતિલિપિ થઈ અને તે આજે અમારી પાસે સુરક્ષિત છે. અમે અન્ય તંત્રગ્રથની જેમ આ કૃતિને પણ પ્રસ્તુત ગ્રંથની રચનામાં કેટલાંક સ્થળે ઉપયોગ કર્યો છે.
બીજા એક તંત્રગ્રંથમાં કહ્યું છે કે “જુવરાવો જન્ટો મજા ત્રાળના દિ–ગુપ્ત ઉપદેશ કરવાને લીધે તેમજ મનન અને ત્રાણુના વડે મંત્ર કહેવાય છે.”
આ બધી વ્યાખ્યાઓના સારરૂપે એમ કહી શકાય કે જેને ગુરુ વડે ગુપ્ત ઉપદેશ કરાય છે અને જેનું મનન કરતાં વિવિધ પ્રકારના ભયમાંથી રક્ષણ થાય છે, તેવી દેવાધિષિત વિશિષ્ટ શબ્દરચનાને મંત્ર સમજ.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪] મંત્રની રચના અંગે વર્ણવિચાર
મંત્રની રચના વર્ણના સાજન વડે થાય છે. અહીં વર્ણ શબ્દથી વર્ણમાલાની શંખલામાં જોડાયેલે વર્ણ અર્થાત્ અક્ષર સમજવાનું છે. આ વર્ણ કે અક્ષર બે પ્રકારના છેઃ (૧) સ્વર અને (૨) વ્યંજન. તેમાં સ્વરે ૧૬ છેઃ ૩ ૨ ૩ ૪ ૪૪ છે જો જ શં , અને વ્યંજને ૩૩ છે : શું શું શું છે શું લૂ ર્ ર્ ? હું ढ् ण् त् थ् द् ध् न् प फ ब भ म य र ल व स्प . કેટલાક મંત્રવિદેએ છ ને પણ સ્વતંત્ર વ્યંજન માન્ય છે,
આ ૫૦ વણે કે અક્ષરેમાંથી કોઈનું પણ સાજન થાય તે મંત્ર બની શકે, અન્યથા નહિ. દાખલા તરીકે , ૪ અને જૂ એ ત્રણ વર્ગોનું સર્જન થયું તે મંત્ર બની શકો. અથવા દુ છું અને મેં એ ચાર વર્ણોનું સંજન થયું તે ફ્રી એવું મંત્રબીજ બની શક્યું. જેમ થડ વિના ડાળી-ડાંખળાં સંભવે નહિ કે માટી વિના ઘડાની રચના થાય નહિ, તેમ વર્ણ વિના મંત્રની રચના થાય નહિ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રની રચના અંગે વવિચાર
ટ
"
મંત્રરચના વણુ વડે થાય છે, એટલે માત્રવિદ્યાએ વણ અંગે વિશેષ વિચાર કરેલા છે. તેમાં પ્રથમ એ જણાવ્યું છે કે જાણિતારાન્તા વગેમન્ત્રાઃ પ્રીર્તિતાઃ—અકારથી શરૂ કરીને હકાર સુધીમાં જેટલા પણ વણી છે, તે બધાને વર્ણમંત્ર કહેવાય છે. ' આના અથ એ થયે કે કોઈપણ વ અર્થાત્ અક્ષર એવા નથી કે જે મંત્રરૂપ નથી.
વણુ અંગે વિશેષ વિચાર કરતાં વ્યાકરણમાં કહ્યું છે કે—
''
स्वरोष्माणो द्विजाः श्वेता, अम्बुमण्डलसंस्थिताः । कण्ठस्था भूभुजो रक्तास्तेजोमण्डलसंस्थिताः ॥ चु-पू- वैश्यान्वयौ पीतौ, पृथ्वीमण्डलभागिनौ । ક્રુ-ટૂ-જાવિયા સૂત્રો, વાયુમસમૌ ।।
સ્વરા એટલે ા થી અઃ સુધીના સેાળ વર્ણી અને ઉષ્માણ એટલે ફ્ શ્ર્ ર્ અને ૢ એ ચાર વર્ણો દ્વિજવગ એટલે બ્રાહ્મણુ વના છે. તેમના ર’ગ શ્વેત એટલે ધેાળા છે અને તે ખુમડળ એટલે જલમંડળમાં રહેલા છે.
કંઠસ્થ એટલે , વ, , પ્ અને હૈં એ પાંચ વર્ષાં ક્ષત્રિયવના છે. તેમના રંગ રક્ત એટલે લાલ છે અને તે તેજોમલ એટલે અગ્નિમ'ડલમાં રહેલા છે.
૬ વર્ગ એટલે ચ્છ્નન અને অ એ પાંચ વા તથા પ વગ એટલે પૂર્ણ્ ર્ અને મ્ એ પાંચ વ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન વૈશ્યવર્ગના છે, તેમને રંગ પીત એટલે પીળો છે અને તે પૃથ્વીમંડલમાં રહેલા છે.
૪ વર્ગ એટલે , , ટુ, ટૂ અને જુએ પાંચ વર્ષે અને 7 વર્ગ એટલે અને જૂએ પાંચ વણે શૂદ્રવર્ગના છે. તેમને રંગ કૃષ્ણ એટલે કાળે છે અને તે વાયુમંડલમાં રહેલા છે.
અહીં કેટલાકને લાગશે કે “વણેના વર્ગને બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિયાદિ સંજ્ઞા કેમ આપી?” પરંતુ જે કાળે જે વસ્તુની મુખ્યતા હોય અને જેનાથી તેને જલ્દી સમજણ પડે તેવી સંજ્ઞાઓને પ્રયોગ થ સહજ છે. પ્રાચીન કાલમાં વર્ણાશ્રમના આધારે સમાજરચના થયેલી હતી અને બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય તથા શુદ્ર કહેવાથી તેના ગુણ, કર્મ અને સ્વભાવ તરત જ લક્ષ્યમાં આવી જતા. આજે વર્ણાશ્રમવ્યવસ્થા લગભગ તૂટી ગઈ છે, આમ છતાં બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિયાદિની ઉપમા વડે તેનું ચડ-ઉતરપણું તરત જ ખ્યાલમાં આવી જાય છે.
ક્યા વર્ગના વર્ણમંત્રની ક્યારે સિદ્ધિ થાય? તે અંગે મંત્રવ્યાકરણુમાં કહ્યું છે કેप्रतिपन्नवमी रविशनिवासरे द्विजसिद्धिस्थ चतुर्थी च । द्वादश्येकादयोः सितवारे भूपसिद्धिः स्यात् ॥ कुजवारे पञ्चम्यां षष्ठयां च चतुर्दशी-त्रयोदव्योः । वैश्याक्षरसंसिद्धिः स्तम्भनकर्मात्र कर्तव्यम् । गुरुवारे पर्वयुगे सप्तम्यां शूदजाति-संसिद्धिः।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
"મત્રની રચના અંગે વર્ણ વિચાર
૪૧
‘બ્રાહ્મણુ વ વાળા વણુ માની સિદ્ધિ એકમ કે નામની તિથિએ તથા રવિ કે શનિના દિવસે અનુષ્ઠાન કરવાથી થાય છે.
‘ક્ષત્રિયવગ વાળા વણું મંત્રાની સિદ્ધિ ચેાથ, અગિયારસ કે ખારસની તિથિએ, તથા સામ કે શુક્રવારના દિવસે અનુષ્ઠાન કરવાથી થાય છે.
વૈશ્યવના વમત્રાની સિદ્ધિ પાંચમ, છ, તેરશ હૈ ચૌશની તિથિએ તથા મગળવારના દિવસે અનુષ્ઠાન કરવાથી થાય છે. સ્તંભનકમ આ તિથિ-વારે કરવુ.
અને શૂદ્રવના વમત્રાની સિદ્ધિ યુગમાં એટલે પૂનમ કે અમાવાસ્યાની તિથિએ, સાતમે, તથા ગુરુવારના દિવસે અનુષ્ઠાન કરવાથી થાય છે, ’
આ નિચમાં તા દીર્ઘ કાલના અનુભવ એ જ મુખ્ય કારણ છે.
મગવ્યાકરણમાં આ ચારેય વગના વણુ મત્રાની ગતિ સબંધી નિમ્ન શ્લેક દૃષ્ટિગોચર થાય છેઃ लक्षयोजनगा विप्रास्तदर्धगतयो नृपाः । तदर्धगामिनो वैश्याः शूद्रास्तद्दलयायिनः ॥
બ્રાહ્મણવગ વાળા વણુ મંત્રોની ગતિ એક લાખ ચૈાજનની હાય છે, ક્ષત્રિય વર્ગીવાળા વમત્રોની ગતિ તેનાથી અધી એટલે પચાશ હજાર ચેાજનની હાય છે, વૈશ્યવગ વાળા વણુ -- સત્રોની ગતિ તેનાથી ઋષી એટલે પચીશ હજાર ચેાજનની
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન હોય છે અને શકવર્ગવાળા વર્ણમંત્રોની ગતિ તેનાથી અધી એટલે સાડાબાર હજાર એજનનીઝ હેય છે.”
બ્રાહ્મણદિ ચાર વર્ગની મિત્રતા તથા શત્રુતા અંગે. અંબવ્યાકરણમાં કહ્યું છે કે–
आप्याक्षरमग्न्यक्षरमरयो मरुदग्निवीजमपि मित्रम् । भूम्यक्षरमाप्याक्षरसुभे च मित्रं खवीजं च ॥
જલમંડળ અને અનિમંડળના વણે પરસ્પર શત્રુ હોય છે, જ્યારે વાયુમંડળ અને અગ્નિમંડળના વર્ષો મિત્ર હેય છે. પૃથ્વીમંડળના વર્ષો અને જલમંડળના વર્ષોની આપસમાં મિત્રતા હોય છે, તેમજ પૃથ્વીમંડળ અને જળમંડળના વર્ણોની વાયુમંડલના વણે સાથે પણ મિત્રતા હોય છે. ધારિજી - નામો મિઠ્ઠ સર્વદા न मित्रत्वं न वैरत्वमौदासीन्यं तु केवलम् ॥
પૃથ્વીમંડલ અને વાયુમંડલના અક્ષરોમાં પરસ્પર સદૈવ મિત્રતા કે શત્રુતા કંઈપણ હોતી નથી. એકલી ઉદાસીનતા જ રહે છે.”
મંત્ર મહોદધિના ચોવીશમા તરંગમાં આ બાબતનું વર્ણન વધારે વિસ્તારથી મળે છે. જેમકે
पार्थिवादिकवर्णानां, स्वकीयाः स्वकुलाभिधाः। पार्थिवस्य च वर्णस्य, मित्रं वारुणमक्षरम् ॥८४॥ ૪ ચાર ગાઉને એક જન થાય છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રની રચના અને વર્ણવિચાર
૪૩ • तैजसं शत्रुभूतं स्यादुदासीनं तु मारुतम् ।
जलोद्भवस्य वर्णस्य, पार्थिवं मित्रमीरितम् ॥८५॥ सपलं वह्निसम्भूतमुदासीनं तु वायवम् । तैजसस्याथ वर्णस्य, वायवं मित्रमुच्यते ॥८६॥ विद्वेषी वारुगोवर्ण उदासीनस्तु पार्थिवः । पवनोत्थितवर्णस्य, मित्रं वह्नि-समुद्भवम् ॥८७॥ शत्रु: पार्थिववर्णः स्यादुदासीनस्तु पाथजः । चतुर्णा पार्थिवादीनामाकाशाणः सखा सदा ॥८॥
પાર્થિવ વગેરે વર્ગના વર્ષોમાં જે સ્વકીય હોય છેતે સ્વલના કહેવાય છે. તેમાં પાર્થિવ વણેને વારુણુવર્ણની સાથે મિત્રતા હોય છે, આનેય વણેની સાથે શત્રુતા હોય છે અને વાયુમંડળના વણે પ્રત્યે ઉદાસીનતા હોય છે.
“જલવર્ગના વર્ણને પાર્થિવ સાથે મિત્રતા હોય છે, આનેય વર્ણોની સાથે શત્રુતા હોય છે અને વાયુવર્ગના વર્ણ પ્રત્યે ઉદાસીનતા હોય છે.
આનેય વર્ણોને વાયુવર્ગના વર્ગો સાથે મિત્રતા હોય. છે, જલવર્ગના વણે સાથે શત્રુતા હોય છે અને પાર્થિવ વણે પ્રત્યે ઉદાસીનતા હોય છે.
“વાયુવર્ગના વર્ગોને આનેય વર્ણો સાથે મિત્રતા હોય. છે, પાર્થિવ વર્ણોની સાથે શત્રુતા હોય છે અને જલવર્ગના. વણે પ્રત્યે ઉદાસીનતા હોય છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
· અને આ ચારેય વર્ગના વી આકાશવના વર્ષાં સાથે મિત્રતા રાખનારા હોય છે. '
૪૪
સન્યાકરણમાં આકાશમ`ડળના નિર્દેશ નથી, જ્યારે અહી આકાશવના નિર્દેશ છે અને તેમાં ૬ જન્ મૈં મૈં ગ્ર્ા હૈં હૂઁ અને f એ વર્ણોની ગણના કરેલી છે, તે મતાંતર સમજવું.
*
હવે શત્રુવની સાથે મિત્રતા કેવી રીતે સધાય છે ? તેનું વર્ણન અગ્રવ્યાકરણમાં આ પ્રમાણે કરેલું છે : शूद्रस्त्रिभिर्विप्रेमित्रत्वं प्रतिपद्यते । त्रिमि शूद्रैर्द्विजोऽप्येकस्तथा क्षत्रियवैश्ययोः ॥ एकभागो भवेद्विप्रस्यैकः क्षत्रियवैश्ययोः । शूद्रस्याप्येकभागचेत् संयुक्तो मित्रतां व्रजेत् ॥
'
શૂદ્રવ ના એક વણુ જ્યારે વિપ્રવર્ગના ત્રણ વર્ષોંની સાથે આવે, ત્યારે તેની મિત્રતા થઈ જાય છે, અર્થાત્ તે પણ વિપ્રની શ્રેણીમાં આવી જાય છે. અને વિપ્રવર્ગ ના એક વણું શૂદ્રવણના ત્રણ વર્ષોંની સાથે આવે ત્યારે તેની મિત્રતા થઈ જાય છે, અર્થાત્ તે શૂદ્રની શ્રેણીમાં આવી જાય છે. ક્ષત્રિય અને વૈશ્યનું પણ આ પ્રમાણે જ સમજવું.
'
બ્રાહ્મણુ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્રના એક એક ભાગ હાય તેા બધા પરસ્પર મિત્રભાવને પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ એ ચારેયના એક-એક ભાગ મેળવીને જે મંત્ર નિર્માણુ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રની રચના અને વર્ણવિચાર કરેલું હોય, તેમાં મિત્રતા જ રહે છે અને પૂર્વે કહેલા શત્રુ અને ઉદાસીન ભાવે થતા નથી.”
મંત્રની રચનામાં અન્ય વર્ગના વણે ઈષ્ટ છે, તે મંત્રવ્યાકરણના નીચેના શ્લેકથી સમજાશેઃ
सर्वे मन्त्रा न चैकस्मिन् वर्गेऽभीष्टफलप्रदाः । विमुच्याक्षरसङ्घातमिति सर्वभाषितम् ॥
સર્વજ્ઞ ભગવંતે એમ કહ્યું છે કે અક્ષરસંઘાત એટલેક્ટાક્ષર છેડીને સર્વે મંત્રમાં એક જ વર્ગના સર્વ વર્ષે હોય તે ઈચ્છિત ફલને આપનારા થતા નથી. તાત્પર્ય કે તેમાં અન્ય વર્ગના વર્ગો હોય તે ઈષ્ટ છે.
એક કરતાં બે ભલા” એ ન્યાય વ્યવહારમાં પ્રસિદ્ધ છે. મંત્રશાસે પણ આ ન્યાય સ્વીકાર્યો છે, એટલે કે એક અક્ષર કરતાં વધારે અક્ષરમાં વિશેષ શક્તિ માની છે અને તેથી જ બે, ત્રણ, પાંચ કે સાત અક્ષરે ભેગા કરીને કૂટાક્ષર બનાવવાની રીતિ મંત્રવિદેશમાં પ્રચલિત છે. ટૂ કર્યું એ કૂટાક્ષરે છે. આ કૂટાક્ષરમાં ૬૪ અને એ ચારે એક વર્ગના અક્ષરે આવવા છતાં તેના ફલમાં. ન્યૂનતા થતી નથી.
મંત્રવિદેએ વર્ણને વિચાર લિંગની દૃષ્ટિએ પણ કરેલ છે. મંત્રવ્યાકરણના અભિપ્રાયથી ૧૬ સ્વરમાંના ૭ પંલિંગી છે, ૨ સ્ત્રીલિંગી છે અને ૭ નપુંસકલિંગી છે. તથા ૩૩ વ્યંજનમાંના ૧૮ પુલિંગી છે, ૫ સીલિંગી:
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન છે અને ૧૦ નપુંસકલિંગી છે. તેને વધારે સ્પષ્ટ ખ્યાલ નીચેની તાલિકથી આવી શકશે?
સ્વર પેલિંગી છ– ૩ કરે સો ઔ છે સ્ત્રીલિંગી ર–ગ છું નપુંસકલિંગી છ–ર્ ક સા જ સરસ
૬
હું
પુલિંગી ૧૮- શું હું હું
શું बू भ प स् સ્ત્રીલિંગી પ– નપુંસકલિંગી ૧૦- ૬ ટુ શું શું ? ફૂ
આ વર્ગમાં મિત્રતા–શત્રુતાનું ધારણ કેવું હોય છે? તે નિમ્ન લેકથી સમજાશે :
पुंल्लिङ्गाक्षरमित्रत्वं, रामाक्षरसमं सदा। नपुंसकमुदासीनमक्षरं तवयोरपि ।
પુલિંગી અક્ષરની સ્ત્રીલિંગી અક્ષર સાથે સદા મિત્રતા રહે છે. જે પુંલિંગી તથા સ્ત્રીલિંગી અક્ષર સાથે નપુંસકલિંગી અક્ષર આવે તે પરસ્પર ઉદાસીન રહે છે.”
આ પરથી સમજી શકાશે કે મંત્રની રચનામાં વર્ણની પસંદગી બહુ સંભાળથી કરવી પડે છે. જે તેનું સાજન આ નિયમોને ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવે તે તે યથાર્થ નીવડે છે, અન્યથા તેના ફલમાં ન્યૂનતા આવી જાય છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ]
વ મંત્રની શક્તિ
વ માતૃકા અર્થાત્ વ માલાના પ્રત્યેક વષુ મંત્ર છે, કારણ કે તેનું મનન કરતાં વિશિષ્ટ શક્તિના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે અને તેથી વિવિધ પ્રકારના ભયેામાંથી રક્ષણ થાય છે કે સૃષ્ટિની સિદ્ધિ થાય છે.
અહી' એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે આ પ્રત્યેક વણું ને અનુસ્વાર લગાડ્યા પછી તેનુ ં મનન કરવાનું હાય છે. જેમ કે આ હૂઁ ↑ વગેરે. હી કારથી પુતિ કરીને તેના જપ કરતાં શીઘ્ર ફલની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ કે ટ્રી ની, દો” ના ટ્રી, ટ્રોપદી વગેરે.
અહીં મંત્રન્યાકરણના ચતુર્થ વર્ગોના આધારે અમે વણું મંત્રની શક્તિના નિર્દેશ કરીએ છીએ.
-મૃત્યુનાશક છે. આ આકષ ણ કરનાર છે. ૬-પુષ્ટિકર છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
મંત્રવિજ્ઞાન
–આકર્ષણ કરનાર છે. –બલ આપનાર છે. -ઉચાટન કરનાર છે. એક વ્યક્તિ પોતાના સ્થાનથી ભ્રષ્ટ થાય તે ઉચાટન છે. -ભણ કરનાર છે. -મેહન કરનાર છે. હૃ-વિદ્વેષણ કરનાર છે. ટૂ-ઉચાટન કરનાર છે. ઇ-વશ્ય કરનાર છે. -પુરુષને વશ્ય કરનાર છે. શો-લેકને વશ્ય કરનાર છે.
-રાજ્યને વશ્ય કરનાર છે. શં–હાથીને વશ્ય કરનાર છે.
–મૃત્યુને નાશ કરનાર છે. જ-વિષબીજ છે. (R-સ્તબીજ છે.
–ગણપતિબીજ છે. જ-સ્તંભનબીજ છે. તંત્રશાસ્ત્રોમાં તેની મારણ અને
ગ્રહણબીજ તરીકે પણ પ્રસિદ્ધિ છે. ૪–અસુરખીજ છે. –સુરખીજ છે. અન્યત્ર તેને ચંદ્રબીજ પણ માનવામાં
આવ્યું છે. ઇ-લાભબીજ તથા મૃત્યુનાશક છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
આટ
વર્ણમંત્રની શક્તિ
જ-બ્રહ્મરાક્ષસબીજે છે. -ચંદ્રબીજ છે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ આપ
નાર છે તથા રાજાને વશ કરનારું છે.. જ-મહોબીજ છે. ટ-ભણબીજ છે અને ચિત્તને તંતિ કરનારું છે. ૪-ચંદ્રબીજ છે અને વિષ તથા મૃત્યુને નાશ કરનાર છે. ૩-ગરુડબીજ છે. -કુબેરબીજ છે. ઉત્તર દિશામાં મુખ રાખીને ચાર લાખ
જપ કરવાથી સિદ્ધિ થાય છે. ધનધાન્ય વધે છે. -અસુરખીજ છે. ' ત-અષ્ટ વસ્તુઓનું બીજ છે. '
–ચમબીજ છે તથા મૃત્યુભયને નાશ કરે છે. ર-દુખી જ છે તથા વસ્થ અને પુષ્ટિકર છે. ઘ-સૂર્યબીજ છે અને જશ તથા સુખ આપનારું છે. ર-જવરખીજ છે અને જવરને નાશ કરનારું છે -વીરભદ્ર બીજ છે અને સર્વ વિદનેને નાશ કરનારું છે. અન્યત્ર તેને જલબીજ પણ માનવામાં
આવ્યું છે. પ–વિષ્ણુબીજ છે અને ધનધાન્ય વધારનારું છે. - બ્રહ્મબીજ છે અને વાત, પિત્ત તથા શ્લેષ્મને નાશ
કરનારું છે. , , ' ' , મ-ભકાલિનું બીજ છે અને ભૂત, પ્રેત તથા પિશા
ચેના ભચનું ઉચ્ચાટન કરનારું છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
મ-માળા, અગ્નિ અને દ્ધનું બીજ છે તથા સ્તંભન મોહન અને વિદ્વેષણ કરનારું છે. તેમજ ભૂત, પ્રેત, પિશાચ વગેરેને નાશ કરનારું છે અને
અષ્ટમહાસિદ્ધિ આપનારું છે. જવાયુબીજ છે અને ઉચ્ચાટન કરનારું છે. -અગ્નિબીજ છે અને ઉગ્ર કર્મ કરનારું છે. ૪-ઈબીજ છે અને ધન, ધાન્ય તથા સંપત્તિ
વધારનારું છે. અન્યત્ર તેને તંત્ર બીજ પણ માનવામાં
આવ્યું છે. વવરણબીજ છે અને વિષ તથા મૃત્યુને નાશ
કરનારું છે. શ-લક્ષમીબીજ છે તથા એક લક્ષ જપ કરવાથી લક્ષમી
આવે છે. સૂર્યબીજ છે અને ધર્મ, અર્થ, કામ તથા મિક્ષ
આપે છે. સવાશ્મીજ છે અને જ્ઞાનસિદ્ધિ, વચનસિદ્ધિ આપનારું છે. -શિવબીજ છે. અન્યત્ર તેને ગગનબીજ પણ માનવામાં
આવ્યું છે. શ-પૃથ્વીબીજ તથા નૃસિંહબીજ છે.
મંત્રવ્યાકરણમાં પ્રત્યેક વર્ણનાં વિશિષ્ટ લક્ષણે બતાવવામાં આવ્યાં છે. જેમ કે “અ-વૃત્તાન જવાહન મળે कुश्म-गन्धं लवण-स्वादु जम्बूद्वीपविस्तीर्ण चतुर्मुखमष्टबाहुं कृष्णलोचनं जटामुकुटधारिणं सित्तवर्ण मौक्तिकाभरणमतीचबलिनं
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ણમંત્રની શક્તિ
પા ની ઉંહિમિલ્યન અહા ધ્યાના ગેળ આકારનું આસન, સેના જે વર્ણ, કેશર જે ગંધ, લવણ જે સ્વાદ, જબૂદ્વીપ જેટલા વિસ્તાર, ચાર મુખ, આઠ ભુજા, કાળી આંખ, જટા અને મુકુટને ધારણ કરનાર, શ્વેતવર્ણ, મતીઓના આભૂષણવાળ, અત્યંત બલવાન, ગંભીર અને પુંલિંગ એવા લક્ષણવાળા જ કારનું હું ધ્યાન ધરું છું.'
તાત્પર્ય કે રાગ-રાગિણી અગે જેમ વિશિષ્ટ પ્રકારનાં ચિત્ર નિર્માણ થયેલાં છે અને તેમાં ઘણું રહસ્ય સમાયેલું છે, તેમ મંત્રશાસ્ત્રમાં પ્રત્યેક વર્ણનાં વિશિષ્ટ ચિત્ર નિર્માણ થયેલાં છે અને તેમાં ઘણું રહસ્ય ભરેલું છે. પ્રત્યેક વર્ણનું તેના ચિત્ર પ્રમાણે ધ્યાન ધરતાં ઉપર કહી તેવી શક્તિ પ્રકટ થાય છે અને તેનાથી ઈષ્ટકર્મની સિદ્ધિ થાય છે.
આજે મંત્રવિશારદોની સંખ્યા ઘણુ અલ્પ રહી છે અને કાલબળે અનેક આખાયે–વિધિઓ-કલ્પ નાશ પામ્યા છે, એટલે આ વર્ણમંત્રનું ધ્યાન ધરવાના વિશિષ્ટ વિધિવિધાને પ્રાપ્ત થવા મુશ્કેલ છે. આમ છતાં જિજ્ઞાસુ તથા સંશોધક મહાનુભાને આ માહિતી ઘણી ઉપયોગી નીવશે, એમ અમારું માનવું છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬] બીજાક્ષરો અને તેની વિશિષ્ટ સંજ્ઞાઓ
જેમ બીજમાં સૂફમ રૂપે વૃક્ષ છૂપાયેલું હોય છે, તેમ બીજાક્ષરેમાં સૂક્ષ્મરૂપે શક્તિ છૂપાયેલી હોય છે. આવા બીજાક્ષરે અનેક છે અને તે મંત્રવિજ્ઞાનને અતિ મહત્વને ભાગ છે, તેથી પાઠકેએ તેનાથી પરિચિત થવું જોઈએ.
રાસાયણિક દ્રવ્યને પિત–પિતાની વિશિષ્ટ શક્તિ હોય. છે, તેમ આ બીજાક્ષરને પિતાપિતાની વિશિષ્ટ શક્તિ હોય છે અને તે જપ–ધ્યાન અનુષ્ઠાનાદિથી પ્રકટ થાય છે.
બીજાક્ષરમાં પ્રથમ સ્થાન % કારને પ્રાપ્ત થયેલું છે. તે અંગે મંત્ર,વ્યાકરણમાં કહ્યું છે કે
तेजो भक्तिविनयः प्रणवब्रह्मप्रदीपवामाश्च । वेदोऽब्जदहनध्रुवमादिद्युमिरोमिति स्यात् ॥
» બીજ તેજસૂ, ભક્તિ, વિનય, પ્રણવ, બ્રહ્મ, પ્રદીપ વામ, વેદ, કમલ, અગ્નિ, યુવ, આદિ અને આકાશ સંજ્ઞાથી પ્રસિદ્ધ છે?
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજાફરો અને તેની વિશિષ્ટ સંજ્ઞાઓ
પણું
• અન્ય તંત્રમાં તેની અન્ય સંજ્ઞાઓ નીચે મુજબ જેવામાં આવી છેઃ “વર્તલ, તાર, હંસકારણ, મન્નાઇ, સત્ય, બિંદુ, શક્તિ, ત્રિદેવત, સર્વબીજોત્પાદક, પંચદેવ, ત્રિક સાવિત્રી, ત્રિશિખ, ત્રિગુણ ગુણજીવક, વેદસાર, વેદબીજ, પંચરશ્મિ, ત્રિકૂટ, ત્રિભવ, ભવનાશન, ગાયત્રીબીજ, પંચાંશ, મંત્રવિદ્યાપ્રસૂ, પ્રભુ, અક્ષર, માતૃકાસૂ, અનાદિ અદ્વૈત, મેક્ષદ આદિ.
मायातत्त्वं शक्तिोंकेशो ही त्रिमूर्तिबीजेशः ।। कूटाक्षरः क्षकारो हग्यु पिण्डमष्टमूर्तिर्वा ॥
હીં કાર માયાતત્વ, શક્તિ, લકેશ, ત્રિમૂર્તિ અને આજેશ તરીકે ઓળખાય છે. થાકાર એ કૂટાક્ષર છે તથા દુછું ને પિંડ કે અષ્ટમૂતિ કહે છે? घाणाः पञ्च द्रॉ दीली स इति ठवर्णमखिलेन्दुः । स्वी क्ष्वी हंसः सुरभिमुद्राक्षरमथ वाग्भवश्चैव ॥
“રૉ તી શી રહ્યું છેઆ પંચબાણ કહેવાય છે. ૪ વર્ણને પર્યાય પૂર્ણચંદ્ર છે. “વી ફરી ઇંઃ” આ સુરભિસુદ્રાના અક્ષરે છે અને વારભવબીજ પણું કહેવાય છે
હાથની આંગળીએ આદિની વિશિષ્ટ રચના કરવી તેને મુદ્રા કહે છે. આવી અનેક મુદ્દાઓને મંત્રસાધનામાં ઉપયોગ થાય છે. સર જહેન વુડ્રોકે શબ્દપકુમ અને મહાનિર્વાણુતંત્રના આધારે આવી મુદ્રાએ ૧૦૮ કે તેથી પણ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
મત્રવિજ્ઞાન
વધારે હાવાનુ જણાવ્યુ છે. આમાંની ૫૫ જેટલી મુદ્રાઓ પ્રચલિત છે. જૈનગ્ર'થ નિર્વાણલિકા તથા વિધિપ્રપામાં પણ મુદ્રા સંધી ઘણુ' વિવેચન થયેલ છે. સુરભિમુદ્રા એ તેમાંની જ એક મુદ્રા છે.
क्षिप ॐ स्वाहा वीजा: क्षितिजलदहनानिलाम्बराः क्रमशः । खगपतिपश्चाक्षरमित्याकाशं च द्विषां च स्यात् ॥
‘મિત્ર ૐ સ્વાહા” આ બીજો અનુક્રમે પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશના છે, ખીજા મંત્રવાદીઓને ગરુડના પંચાક્ષર, આકાશખીજ અને શત્રુમીજ પણ કહે છે.’ ईकारः श्रीवलक्ष्मीः स्यात् रवीमिन्दुः क्ष्वी सुधाक्षरम् । क्रोमशः कीमनङ्गवीजं क्ष्मं पीठमक्षरम् ॥
'
કુંજર શ્રી અને લક્ષ્મીનુ બીજ છે.
છે, ી સુધાખીજ છે, જો અંકુશમીજ છે, ફ્રી છે અને મેં પીઠખીજ છે.'
સ્ત્રી
♡
ઈન્દુખીજ
અન ગમીજ
स्वाहेति होमसंज्ञं स्यात् क्लै ँ क्लीँ ँ स्याद्रत्नयुग्मकम् । वसुधासंज्ञकं हंसो निर्विषीकरणं स्मृतम् ॥
'
સ્વાહા હેામખીજ છે, ” અને ” બીજો રત્નયુગ્મક છે, હઁસ ખીજ વસુધાસજ્ઞક છે અને નિવિ ષીકરણ પણ કહેવાય છે.’
खल्वाटं चाक्षरं प्रोक्तं ह्रसौं महाशक्तिबीजकम् । 'हा निरोधनवीजं च ठः स्तम्भनमक्षरम् ॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા અને તેની વિશિષ્ટ સંજ્ઞાઓ
૫૫ “ અક્ષર ખલ્લાટ કહેવાય છે, તે મહાશક્તિ બીજ છે, શા નિધનબીજ છે તથા : સ્તંભનબીજ છે.” ई" जैनसकलाख्यं च ब्लै" ब्लौं विमलपिण्डकम् । आकर्षणाक्षरं ज्ञेयं क्ली ग्लौ च स्तम्भनं स्मृतम् ॥
“ બીજ જૈન સક્લ નામથી પ્રસિદ્ધ છે. ર અને દર્શી વિમલપિંડ કહેવાય છે, પછી આકર્ષણબીજ છે અને ૐ સ્તંભનબીજ છે? सृष्टिविसर्जन ज य विद्वेषं च हूमपि । ब्लूँ द्रावणमिति प्रोक्तं चलं नं यस्तथाचलः ||
સૃષ્ટિ માટે બીજ, વિસર્જન માટે શું બીજ, વિદ્વેષ માટે ફૂ અને હું બીજ અને વિદ્રાવણ માટે રજું બીજને પ્રગટ થાય છે તથા બીજ ચલ અને ઃ બીજ અચલ છે” ड्रामादिपञ्चकंशून्यं लमैन्द्राक्षरसंज्ञकम् । धे युगं वधबीजं स्याद् द्रां द्री च द्रविणाख्यकम् ॥
“ફ્રી ફ્રી ફ્રેં હૈ દૂ ર આ છ બીજે શુન્યરૂપ છે. ૪ બીજ ઐન્દ્રાક્ષસરાક છે, છે વધબીજ છે અને તો
દ્રાવણસંજ્ઞક છે? # શા , ની શોધનમના जपं कुर्यादविकलं, परंसिद्धसमावयम् ॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
મૈં કાર શબ્દગુણુક છે અને શૂન્યરૂપ છે, તથા નમઃ શેષન અને અર્ચન માટે ઉપયાગી છે. (કેટલાક તેને માથુ -બીજ પશુ કહે છે. ) પરમસિદ્ધ રૂપ આ બીજાક્ષરાના પૈાતપાતાના ઇચ્છિત કર્માનુસાર નિરંતર જપ કરવા જોઈ એ.’ આ સિવાય બીજા પણ કેટલાંક બીજો ત ંત્રપ્રસિદ્ધ છે.
જેમકે
સર
તે વાગ્મીજ કે તત્ત્વમીજ છે.
વ-દહનીજ છે.
સૌર્—આકર્ષીક અને પૂજાગ્રહણ ખીજ છે.
diataz-zusu'y vila B.
ગયા-પૌષ્ટિક મીજ છે.
રવાહ-શાંતિખીજ છે.
આ સિવાય બીજા પણ કેટલાંક બીજો સભવે છે, પણ અહી તેના આટલા પરિચય અસ છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭] મંત્રશક્તિ અને કિંચિત્
શબ્દ (Sound) એક પ્રકારની શક્તિ છે, એ વાત આપણે ત્યાં બહુ પ્રાચીન કાળથી જાણીતી હતી, તેથી જ શબ્દબ્રા વગેરે શબ્દોની રોજના થયેલી છે. વિજ્ઞાને અનેકવિધ પ્રયોગ પછી આ વસ્તુ માન્ય રાખી છે, એટલે તે બાબતમાં કઈ શંકાને સ્થાન નથી.
શક્તિવાળા દ્રવ્યનું અમુક રીતે સજન થાય તે તેમાંથી એક પ્રકારની અભુત શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. દાખલા તરીકે ગંધક, મણસીલ, સુરોખાર વગેરે મેળવવાથી દારૂ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે એક ધડાકે મજબૂતમાં મજબૂત દિવાલના ભૂકા ઉડાવી દે છે. આશુબ, હાઈડ્રોજન
બ વગેરે તેનાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે છે. સમસ્ત રસાયણશાસ્ત્રની રચના આ સિદ્ધાંત પર જ થયેલી છે, એટલે વણે અને તે દ્વારા શબ્દનું વિશિષ્ટ સજન કરવાથી એક પ્રકારની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય, એમાં કંઈ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી કે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
મંત્રવિજ્ઞાન મદ્રાસ હાઈકોર્ટના નિવૃત્ત જજ મી. જહેન વુડો કે જેમણે પિતાનાં પાછલા જીવનને બધો સમય શૈવ તંત્રના સંપાદન અને વિવેચન પાછળ કાવ્યો છે, તેમને પ્રથમ આ વિષયમાં શ્રદ્ધા ન હતી, પણ મદ્રાસ કે તેની આસપાસના એક તાંત્રિક પંડિત સાથે પરિચય થતાં તેમને આ વિષયમાં રસ ઉત્પન્ન થયે. પછી તેમણે એક વખત એ તાંત્રિક પંડિતને કહ્યું કે “અમુક બીજમંત્રમાં અમુક શક્તિ હોય છે, એવા વિધાનમાં મારી શ્રદ્ધા બેસતી નથી. શું બોલીએ. તે શું અને શ્રી બલીએ તે શું? એ તે શબ્દોચ્ચારણની બાબત છે.
આ સાંભળી તાંત્રિક પંડિતે જણાવ્યું કે “જેમ બધા મનુષ્ય સરખા હોતા નથી, બધાં પશુઓ સરખાં હતાં નથી અને બધાં વૃક્ષો પણ સરખાં હતાં નથી, તેમ બધા અક્ષરો સરખા હોતા નથી. તે દરેકની શક્તિ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. તેને સજનથી જે ચમત્કારિક પરિણામ આવે છે, તેને મહર્ષિઓએ બીજમંત્રની શક્તિ કહી છે. આ વિષયમાં જે શંકા થઈ તેનું નિરાકરણ હું હમણું જ પ્રાગદ્વારા કરી આપું છું?
પછી તેણે એક લાડાના કકડાને સામે મૂક્યો. અને “”એટલે અગ્નિબીજને જપ કરવા માંડયો. એ બીજ એને સિદ્ધ હતું, એટલે થેડી જ વારમાં તે લાકડામાં અગ્નિ ઉત્પન્ન થશે અને તે સળગવા લાગ્યું. આ પ્રયોગ જોયા પછી મી. વફને આ વિષયમાં મજબૂત શ્રદ્ધા બેઠી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્રશક્તિ અંગે કિંચિત
પ
અને તેમણે આર એવેલાનનાં સાંકેતિક નામથી શૈવમતના તંત્ર થાનુ સ ́પાદન-સંશોધન-વિવેચન કરવા માંડયું. આજે તેમના એ વિષયના ગ્રંથા જિજ્ઞાસુઓની મંત્રજ્ઞાનવિષયક તૃષાને સારી રીતે છીપાવે છે. તેમણે વર્ણમાલા ઉપર ‘A garland of letters-એ ગાલેન્ડ એક્ લેટસ નામનું પુસ્તક લખ્યુ છે, તે શશક્તિ પર સારા પ્રકાશ પાડે છે.
પૂનાની આકલ્ટ રિસર્ચ કૉલેજના પ્રિન્સીપાલ મી. કરમરકરે વણુ માતૃકાશક્તિ એટલે અક્ષરાની શક્તિ ઉપર વડાદરામાં અતિ મનનીય ભાષણ કર્યું હતું. તેમાં તેમણે કહ્યું હતું કે વર્ણ માલાના મૂળાક્ષરો કેવલ ઔપચારિક જ નથી, પણ માઁત્રશક્તિની સાથે અતિ ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે, વણું માલાના પ્રત્યેક અક્ષર ઉચ્ચાર પ્રમાણે મનુષ્યનાં તન મન ઉપર પેાતાના વિશિષ્ટ પ્રભાવ પાડે છે. આ પછી તેમણે ભિન્ન ભિન્ન વચ્ચાર વડે કેવી અસર થાય છે, તેના કેટલાક પ્રત્યેાગા કરી ખતાવીને પેાતાનાં મંતવ્યની પુષ્ટિ કરી હતી. તેમણે ૨૬ ૪ વ શ ષ સ અને હૂઁવાઁ પૈકી ૬ અક્ષર પર વિશેષ ભાર મૂકી તેનુ બિન્દુસહિત એટલે ર ઉચ્ચારણ એક હજાર વાર કરવાથી શરીરની ગરમી એક ડીગ્રી. વધી જાય છે, તે પણ દર્શાવી આપ્યું હતું. એટલે મત્રવિશારદાએ, ખીજ વગેરેની જે રચના કરેલી છે, તે અત્યંત રહસ્યમયી છે, એ નિશ્ચિત છે.
સને ૧૯૨૪ના એપ્રિલ માસના ફીઝીકલ કલ્ચર નામના
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન માસિકમાં મી. બી. એમ. લેસર લેસારિયા નામના એક એસ્ટ્રીઅન વૈજ્ઞાનિકે લખ્યું હતું કે “મારી સંધિવાની બિમારી ચાલતી હતી, તેવામાં એક દિવસ એક પાડોશી પિતાના બાળકને ધ્યાન રાખવા મારી પાસે મૂકી ગયે. તે બાળકની તંદુરસ્તી એવી હતી કે તેને જોઈને છેડે વખત તે હું મારું દુઃખ ભૂલી ગયે.
તે બાળક પિતાની પીઠ પર ચતું સૂતું હતું અને લાલા-લા-લા-લા-લા” કરતું રેયા કરતું હતું. મેં તેનાં લૂગડાં ઉતરાવી નાખી તેને મારી પથારી પાસે લીધું. મારી તરસી આંખેથી મેં તેને જોયા જ કર્યું અને “લાલાલા-લા–લા–લા” ઉચ્ચાર કરતાં તેની છાતી અને પેટ કે જે હાલતાં હતાં, તે કેવી રીતે હાલે છે, તે જેયું. આવી રીતે ઉચ્ચાર કરીને રડતાં તેનાં ત્રણ પાંસળામાં આપણે સમજી શકીએ તેવી રીતે કંપ ઉપજતો હતે. દરેકે દરેક ઉચ્ચાર વખતે ત્યાં જ કંપ થતું અને ત્યાં જ વિરમ.
તરત મેં પણ ઉચ્ચાર કરી છે અને તે જ કંપ તે અનુભળે. મારી જિજ્ઞાસા વધી. પછી “પૂ૫-૫-૫” બહુ વાર બોલી બીજા સ્વરને અવાજ અજમાવ્યું અને મને લાગ્યું કે આ વખતે ત્રણ પાંસળીની નીચેને ભાગ કંપ હને અને ત્યાં જ બંધ થતું હતું. પછી આ પૂ-~-~-પૂ”ના ઉચ્ચારથી ખરેખર શું પરિણામ આવે છે, તેની બારીકાઈથી ખાતરી કરવાને બાળકના કાનમાં મેં “પૂ૫-૫-પૂરું કર્યું,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશક્તિ અને કિંચિત
૬૧. તે બાળકે તે પ્રમાણે ઉચ્ચાર કરતાં તે જ પરિણામ આવ્યું, તે જ કંપ થ.
“લા” અને “પૂના ઉચ્ચારથી છાતીમાં અને પેડુમાં. જે કંપ ઉપજે, તેથી મને અજાયબી થઈ પછી મનમાં વિચાર આવ્યું કે જે આ ઉચ્ચારે લાંબા વખત સુધી થાય તે તે ભાગના રુધિરાભિસરણ ઉપર સારું પરિણામ આવતું હશે. મને એમ પણ લાગ્યું કે ગવૈયાઓ ગાતી વખતે. અમુક એક જ સ્વરને ઉચાર લાંબા વખત સુધી કરતા. હિાવાથી શરીરના બીજા ભાગ ઉપર જરૂર સારી અસર થતી હશે.
આમાં બે વાત સ્પષ્ટ થઈ એક તે “લા- લા–લા–લા કરતાં તે બાળક આનંદિત દેખાતું હતું અને પાંસળીમાં કંપ સ્પષ્ટ થતું હતું. “લા-લા–લા–લા કરતાં તે શ્વાસ લેતું ન હતું અને જ્યારે એમ કરતાં તેના ફેફસામાં શ્વાસ ખૂટી જતા, ત્યારે દીર્ધ શ્વાસ લેતું અને વળી “લા-લા–લા-લા” કરવા લાગતું. આથી ફેફસામાં તે લાંબે વખત સુધી હવા પકડી રાખી શકતું હતું અને બીજા પૂ–પૂ–પૂ-પૂના ઉચારથી તેના પેડુના સ્નાયુઓ ખેંચાતા. પછી તે બાળકની પેઠે સૂઈને અને સ્વરેચ્ચાર ઘણું વાર કરીને મેં મારા. શરીર પર અજમાયશ કરી. . શરૂઆતમાં તે લાંબા વખત સુધી ઉચાર કરવાથી મને થાક લાગત અને ચક્કર પણ આવતાં, પરંતુ પછીથી.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 મંત્રવિજ્ઞાન નિત્યાભ્યાસને લીધે ચક્કર આવતાં બંધ થયાં, જુદા જુદા
સ્વરના ઉરચાર કરવાથી જે મનેભાવના થતી તેને દઢ કરી વારંવાર તે જ સ્વરના તે જ પ્રમાણે ઉચ્ચાર કરી જેતે. ઉદાહરણથે “ઈ” ના ઉચ્ચાર સાથે તેજ અને આનંદને સંબંધ છે, એમ દેખાયું. “ઓના ઉચારથી ગંભીર ઉદાસીનતા દેખાઈ પણ તે દિલગીરી ભરેલી કે દુઃખદર્શક નહતી. જ્યારે આમ શેડાં અઠવાડિયાં થયાં ત્યારે મારી સંધિવાની બિમારી કમ થવા લાગી અને જે ન રંગ લાગે છે, તેનું આ પરિણામ છે કે કેમ, તે વિષે હું અચોક્કસ હતું. પણ મારી તબિયત સામાન્ય રીતે તેનાથી સુધરી તે વિષે જરા પણ શક નથી. શરીરના ખાસ ભાગો ઉપર કેટલાક સ્વરેચારથી દેખીતી સારી અસર ખરેખર થઈ હતી. દાખલા તરીકે “ઈના ઉચ્ચારથી ગળાં અને નાક વાટે શ્લેષ્માદિ ઘણું નીકળી જતું અને જ્યાં સુધી ગળાંની અને નાકની રેષાઓમાં દૃઢતા આવી, ત્યાં સુધી આ ખરાખી નીકળવી ચાલુ રહી. આનું કારણ એ કે શ્વાસેવાસ અને મેથી ગણગણવાનું કામ બંને સાથે કરવાથી રુધિરાભિસરણ વ્યવસ્થાપૂર્વક થવા માંડયું. એક સ્વરના ઉચારની અસર શરીરના એક ભાગ પર અને બીજાની અસર બીજા ભાગ ઉપર થતી હોય તે બનવા જોગ છે"
૧. અગ્રેજી લેખને આ અનુવાદ અને કુંડલિની શક્તિ પૃષ્ઠ ૩૩, ૩૪, ૩૫ પરથી સાભાર ઉદ્ધત કરવામાં આવ્યો છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશક્તિ અંગે કિંચિત્
૬૩
આજથી દશ-બાર વર્ષ પહેલા અમને એક ત્યાગી સત્રસાધકના પરિચય થયા. તેઓ મુખ્યત્વે કારની જ ઉપાસના કરતા હતા. તેમણે અમને ૢર્ફે ૩ % વગેરે સ્વરાના ઉચ્ચાર કરવાથી શરીરના કયા ભાગા પર કેવી અસર થાય છે, તે અતાવ્યું હતું અને તેથી રોગનિવારણની બાબતમાં આ મંત્રાણા કેવા ફાયદા કરી શકે, તે પણ જણાવ્યું હતું.
ત્યાર બાદ અમદાવાદમાં એક સાધુના પરિચય થતાં તેમણે મંત્રાક્ષરાના ઉચ્ચારણુ કેવી રીતે કરવા જોઈએ, તે અમને બતાવ્યુ હતુ અને તેનાથી શરીર પર થતી અસરો “પણ સમજાવી હતી.
જ્યારે તન્મયતાપૂર્વક મંત્રને જપ ચાલતા હાય છે, ત્યારે આપણાં શરીરમાં એક પ્રકારના શક્તિસંચાર થતા હાય, એવા અનુભવ થાય છે. આ મધી વસ્તુઓ એમ અતાવે છે કે વિશિષ્ટ શબ્રુસ યેાજન વડે મંત્રમાં અદ્ભુત— અચિંત્ય શક્તિનું ખીજ ાપાય છે અને તે જપાટ્ટિ અનુષ્ઠાન વડે પ્રકટ થાય છે.
૫ કેદારનાથજીએ મંત્રની શક્તિ અંગે જુદું જ દૃષ્ટિબિંદુ વ્યક્ત કર્યુ છે, તે લેવિભાગમાં અપાયેલા તેમના લેખ પરથી જાણી શકાશે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮] મંત્રના પ્રકારે
મંત્રનું સ્વરૂપ સમજવા માટે તેના ભેદ કે પ્રકારથી પરિચિત થવાની જરૂર છે, તેથી પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં મંત્રના પ્રકારે અને કેટલુંક વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે.
અપેક્ષા કે દષ્ટિ અનુસાર પ્રકારનું નિર્માણ થાય છે અને આવી અપેક્ષાઓ કે દષ્ટિએ અનેક હેવાથી પ્રકારમાં વિવિધતા આવે છે, પરંતુ તેથી સાધકે જરા પણ મુંઝાવાનું નથી.
બે પ્રકારે મંત્રસમુદાયના “આગ્નેય અને સૌમ્ય એવા બે પ્રકારે છે. તેની નેંધ મંજવ્યાકરણમાં નિમ્ન શબ્દ. વડે લેવામાં આવી છે आग्नेयाः सौम्या इति, मन्यन्ते ते पुनर्द्विधा मन्त्राः । पृथ्व्यग्नि-वियत्प्राया ये ते मन्त्राः स्युराग्नेयाः ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુખ
મત્રના પ્રકારે अन्ये सौम्याः सौम्यानेव फडन्तान् वदन्ति चाग्नेयम् । आग्नेयान्तमेव स्यात् सौम्यत्व नमोऽन्तत्वे ॥
“વળી મંત્રના આગ્નેય અને સૌમ્ય એવા બે પ્રકારે માનવામાં આવ્યા છે. તેમાં પૃથ્વી, અગ્નિ અને આકાશમંડળવાળાં મને આગ્નેય કહેવામાં આવે છે તથા જલા અને વાયુમંડળવાળા મને સૌમ્ય કહેવામાં આવે છે. જે. પદ્ અંતમાં આવે તે સૌમ્યમંત્રે આગ્નેય થાય છે અને મંત્રના અંતે વન પર આવે તે આગ્નેય મંત્રે પણ, સૌમ્ય બને છે?
કેટલાક તંત્રકાએ મંત્રસમુદાયના “સૌર” અને સૌમ્ય એવા બે પ્રકારે પણ દર્શાવેલા છે, પરંતુ આનેય અને સૌરિને અર્થ સરખો જ હોવાથી તેમાં કઈ તાત્વિક તફાવત નથી. આ તત્રકારેએ વિશેષમાં જણાવ્યું છે કે સૌરમંત્રે પુરુષ દેવતાના હોય છે અને સૌમ્યમં સ્ત્રી દેવતાના હોય છે.
અહીં એ જણાવવું જરૂરનું છે કે આગ્નેય અથવા સૌર મંત્રને પ્રયોગ પ્રાયઃ મારણ, ઉચાટન આદિ ઉગ્ર કર્મોમાં થાય છે, જ્યારે સૌમ્ય મંત્રને પ્રાગ શાંતિક અને પૌષ્ટિક કર્મોમાં થાય છે.
મંત્રવિશારદોએ મંત્રસમૂહના કૂટ અને અકૂટ એવા પણ બે પ્રકારે માનેલા છે. જેમકે “વિઘો હિ મન્ના कूटरूपोऽकूटरूपश्च । संयुक्तः कूट इति: व्यवहियते उत्तरोऽकूटा
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
કૃત્તિ' મંત્ર એ પ્રકારના છેઃ રૂપ અને અરૂપ તેમાં ઘણા અક્ષરો સાથે જોડાયેલા હોય તેનેા વ્યવાર ફટ તરીકે થાય છે અને બાકીનાના વ્યવહાર અફટ નીકું થાય છે. ફૂટાક્ષર અંગે કેટલુંક વિવેચન પૂર્વપ્રકરણમાં થઈ ગયેલું છે. કેટલાક મંત્રવિદેશ એકથી સાળ સુધીના અને માલાસ ૧ હે છે અને તેથી અધિક અવાળા મંત્રોને ( કપ કહે છે. પરંતુ મોટા ભાગના મંત્રવિદો વીશ અક્ષરથી અધિક અક્ષરવાળા મંત્રને માલામત્ર ગણે છે કે જેનું વિવેચન હવે પછીના પ્રકાર્ડમાં ક્લેઈ શકાશે.
'
કેટલાક મત્રમનીષિએ માને મીજમત્ર અને નામસ એવા બે પ્રકારમાં વિભક્ત કરે છે. તેમાં માત્ર બીજાક્ષરા હાય તેને ખીજમંત્ર કહે છે. જેમકે ૮ ૐ 1 નમઃ' અને ઈષ્ટદેવતાનું નામ ગુંથાયેલુ હાય તેને નામમ`ત્ર કહે છે. જેમકે ૐ નમો મતે ચામુનાય ।'
'
ત્રણ પ્રકારો પ્રત્યેાગસારમાં કહ્યું છે કે—
नवाक्षरान्ता ये मन्त्रा वीजमन्त्राः प्रकीर्तिताः । पुनर्विशति वर्णान्ता मन्त्रा मन्त्रास्तथोदिताः । ततोऽधिकाक्षरमन्त्रा मालामन्त्रा इति स्मृता ॥
.
?
‘ નવ અક્ષર સુધીના મત્રો બીજમંત્રો ' કહેવાય છે, વીસ અક્ષર સુધીના મત્રો મત્રો? કહેવાય છે અને તેથી વધારે અક્ષરવાળા મંત્રો માલામત્રો કહેવાય છે. તાપ
}*
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રના પ્રકારે કે અક્ષરસંખ્યાની દષ્ટિએ મંત્રે ત્રણ પ્રકારના છે : (૧) બીજમંત્ર, (૨) મંત્ર અને (૩) માલામંત્ર.
મબવ્યાકરણને મત પણ આવે જ છે અને મંત્રમહેદધિને નિમ્ન લેક તેનું સમર્થન કરનારે છે –
बाल्ये वयसि सिद्धयन्ति, बीजमन्त्रा उपासितुः । मन्त्रा सिद्धा यौवने तु, मालामन्त्राश्च वार्द्धके ।
ઉપાસના કરનારની બાલ્યવયમાં બીજમંત્ર સિદ્ધ થાય છે, યૌવન વચમાં મંત્રોની સિદ્ધિ થાય છે અને વૃદ્ધાવસ્થામાં માલામત્રોની સિદ્ધિ થાય છે?
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે મંત્રાક્ષની ગણના સંપ્રદાય પર આધારિત છે, એટલે કે કેટલાક મંત્રસંપ્રદાય » તથા અન્ય વ્યાહુતિને અક્ષરગણુનામાં લેતા નથી, જ્યારે કેટલાક સંપ્રદાયે અક્ષરગણનામાં લે છે. દાખલા તરીકે
“ ” એ એકાક્ષર મંત્ર છે. “ sur” એ દ્વચક્ષર મંત્ર છે. “ શ્રી કૃષ્ણ” એ ચક્ષર મંત્ર છે. “ શ્રી કુંsy” એ ચતુરક્ષરમંત્ર છે.
swાચ નમઃ” એ પંચાક્ષર મંત્ર છે. અને + “ “ sળ ”િ એ ષડક્ષર મંત્ર છે.
જ્યારે “ રાઃ શિવાય'ની ષડક્ષરી મંત્રમાં, “૩ { આ મંત્રો બાલગેપાલના અઢાર પ્રસિદ્ધ મંત્રોમાંથી લેવામાં આવ્યા છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
મંત્રવિજ્ઞાન. રમો તારાચળ ની ગણના અષ્ટાક્ષરી મંત્રમાં અને “% રમો સાવિતે વાસુદેવાય” ની ગણના દ્વાદશાક્ષરી મંત્રમાં થાય છે.
સંઘવ્યાકરણમાં કહ્યું છે કેस्त्री-पुं-नपुंसकत्वेन, मन्त्रास्ते त्रिविधा मताः । स्वाहा शब्दावसानाः स्युर्य मन्त्रास्तान् विदुस्त्रियः॥ पुंमांसो हु-वषट्-फट-धे-स्वधाप्रभृतिपल्लवाः । ते नपुंसकलिङ्गाः स्युर्येषामन्ते नमः पदम् ॥
“મો ત્રણ પ્રકારના મનાયેલા છેઃ (૧) સ્ત્રીલિમી. (૨) પુલિંગી અને (૩) નપુંસકલિંગી, તેમાં જે મંત્રોને છે. સ્વાહ પલ્લવ આવતું હોય તેને સ્ત્રીલિંગી મંત્ર જાણવા. જે મંત્રના છેડે હૈં, સ, રુ, છે અને સ્વધા પલે આવતા હોય તેને પુંલિંગી મંત્ર જાણવા અને જે મંત્રોને છેડે નમ પલ્લવ આવતું હોય તેને નપુંસકલિંગી મંત્રો જાણવા.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા જરૂરી છે કે મંત્રના છેડે કરવા પલ્લવ લાગતાં તેમાં કેમલતા આવી જાય છે, એટલે તેને સ્ત્રીલિંગી અથતુ સીવર્ગ જેવા ગણેલ છે. વળી મંત્રના છેડે હૈં, વષ, , છે અથવા રજવા પલ્લવે લાગતાં તેની પ્રકૃતિમાં કરતા આવી જાય છે, એટલે તેમને પુલિંગી. અર્થાત્ પુરુષવર્ગના જેવા ગણેલા છે અને જે મંત્રના છેડે નમ પલ્લવ લાગે છે, તેમાં કેમલતા કે કઠોરતાથી અતિરિક્ત શાંતિને ગુણ આવી જાય છે, માટે તેને નપુંસક લિંગી અર્થાત્ નપુંસકવર્ગના જેવા ગણેલા છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રના પ્રકારે
મંત્રમહાદધિના વીસમા તરંગમાં મંત્રના આ “ત્રણ પ્રકારેનું સમર્થન થયેલું છે. જેમ કેपुंस्त्रीनपुंसकाः प्रोक्ता मनस्त्रिविधा बुधैः ॥१२॥ चषडन्ता फडन्ताश्च घुमांसो मनवः स्मृताः। वौषट् स्वाहान्तगा नायौं, हुँ नमोऽन्ता नपुंसकाः ॥१३॥
“વિદ્વાન પુરુષેએ મંત્રો ત્રણ પ્રકારના કહેલા છે? (૧) પુલિંગી, (૨) સ્ત્રીલિંગી અને (૩) નપુંસકલિંગી. જેના છેડે ઘટ્ટ અને ટૂ પલ્લવ આવે, તેને પુલિંગી મંત્ર સમજવા. વરુ અને પલ્લવ લાગે તેને સ્ત્રીલિંગી મંત્ર સમજવા અને હું તથા ના પલ્લવ લાગે તેને નપુંસકલિંગી મંત્ર સમજવા.
મંત્રવ્યાકરણમાં હું પલ્લવ લાગતા મંત્રને પુલિંગી માને છે, ત્યારે અહીં નપુંસકલિંગી માને છે, તે સિવાય આમાં બીજે કઈ તફાવત નથી.
મંત્રવિશારદને એ અભિપ્રાય છે કે પાપનાશન માટે સ્ત્રીલિંગી મંત્રને પ્રગ કર જોઈએ, શુભ કર્મોની સિદ્ધિ માટે પુલિંગી મંત્રને પ્રવેગ કરવો જોઈએ અને તે સિવાયનાં કમાં, તેમજ વિષનિવારણમાં નપુંસકલિંગી -મંત્રને પ્રયોગ કરવો જોઈએ.
મંત્રજ્ઞ પંડિત શ્રી સુનિલાલજી સ્વામી કહે છે કે મને ત્રણ પ્રકારના મનાયેલા છેઃ G) સિદ્ધ મંત્ર, (૨)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
• so
* મંત્રવિજ્ઞાન સાધારણ મંત્ર અને (૩) નિબીજ મંત્ર. સિદ્ધ મંત્રોમાં શક્તિ હોય છે. તેના દ્વારા સિદ્ધ પુરુષોની ચેતનશક્તિ શબ્દોના આશ્રયે બીજા મનુષ્યની પાસે જઈને પિતાનું સામર્થ્ય કે પિતાને પ્રભાવ તક્ષણ દેખાડે છે. આ શ્રેણીના મંત્રે જે કેઈને સૌભાગ્યથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે શીઘ પિતાને પ્રભાવ. અન્ય મનુષ્ય પર પાડી શકે છે.
જે મહાનુભાવોની કુંડલિની શક્તિ + જાગ્રત થઈ છે, તેમને એ પરમેશ્વરીના અનુગ્રહથી સિદ્ધ મંત્રે સ્વયમેવ પ્રસ્કુરિત થાય છે અને તે તેમના જીવનના પથપ્રદર્શક બને છે. તેથી જ કહેવાય છે કે હઠાગથી કુંડલિની શક્તિ. જાગ્રત થતાં મં ગનું પ્રસ્કુટન થાય છે. મંત્રના બલથી. મન એકાગ્ર બની જાય છે અને વૃત્તિઓને નિરોધ થતાં લય થવા લાગે છે. આ રીતે હઠગથી મંત્ર અને મંત્રથી. લય, તેમ જ લયથી રાગની પ્રાપ્તિ થાય છે.
સિદ્ધ મંત્રોની પ્રાપ્તિ સિદ્ધ ગુરુના અનુગ્રહથી પણ થાય છે. આવા મંત્રોને જપ દ્વારા સિદ્ધ કરવાની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. વેગશિપનિષદ્દમાં કહ્યું છે કે “ચવાનું દાચ અન્ને જાત્રોડા પારે-જ્યાં (સિદ્ધ) મંત્રનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે કે શરીરમાં કંપ ઉત્પન્ન થાય છે, જે સિદ્ધ ગુરુએ તપઢારે કરેલી કમાણુને પ્રભાવ છે.
બીજી શ્રેણીના બહુસંખ્યક સાધારણ મંત્રો લોકવિખ્યાત છે. તેને ગુરુમુખેથી ગ્રહણ કરીને શાક્ત વિધિએ જપ
- આ શક્તિને કેટલેક પરિચય આગળ આવશે.
યોગશિખોપનિક કરવાની આવશ્યક્તા
દરે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રના પ્રકાર
૭૧ કરવાપૂર્વક પુરશ્ચરણાદિ દ્વારા સિદ્ધ કરવામાં આવે છે, પણ તે પહેલાં તેમાં રહેલા સુપ્ત, કીલિત, મૂચ્છિર્ત આદિ દેની દશ સંસ્કારે વડે શુદ્ધિ કરવી પડે છે. આવા મંત્રોમાં શક્તિનું બીજ ગુરુ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે અને તે શક્તિ કાલાંતરે પુરશ્ચરણાદિ અનુષ્કાનેથી જાગ્રત કરવામાં આવે છે, ત્યારે જ એ મંત્રોના જપથી કુંડલિની શક્તિ કેક જાગ્રત થાય છે. તાત્પર્ય કે સિદ્ધ મંત્રોથી તે જ ક્ષણે અને સાધારણ મંત્રોના જયથી કાલાંતરે કુંડલિની જાગ્રત કરી શકાય છે.
શ્રી ચેતન્ય મહાપ્રભુ “હરિ’ એવા બે અક્ષરેના (શુદ્ધ) મંત્રથી જ બી, યવન તથા પાપીઓની શક્તિને જાગ્રત કરી દેતા હતા. તેજ રીતે શ્રી રામાનંદજીના મુખથી નીકળેલા “રામ મત્રે કબીર સાહેબની સુપ્ત શક્તિ જગાડી દીધી હતી. આવા મહાપુરુષોને આ યુગમાં પણ અભાવ નથી (મતલબ કે તેમને પ્રબળ પ્રયાસથી શોધી કાઢવા જોઈએ.
પુસ્તકો વાંચીને પ્રાપ્ત કરેલા ત્રીજી શ્રેણીના મંત્રો નિબીજ શક્તિરહિત) હેય છે, એટલે તેના જપમાં વૃથા શ્રમ માત્ર થાય છે.
સાત્વિક, રાજસિક અને તામસિકના ભેદથી પણ મત્રોના ત્રણ પ્રકારે માનવામાં આવ્યા છે. તેમાં સાત્વિક મત્રો આત્મશુદ્ધિમાં ઉપકારક બને છે, રાજસિક મંત્રો ચશ, ઐશ્વર્ય તથા ભેગાદિ ઈચ્છિત સામગ્રી આપે છે અને તામસિક મત્રો મારણ, ઉચ્ચાટન આદિ વડે શત્રુને પરાભવ કરે છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
(૭૨
પાંચ પ્રકારે એક તંત્રઘંથમાં કહ્યું છે કેજત્રા પલા: Gિર, જય પક્ષ મારા वर्णत्रयं समारम्य नवार्णावधिबीजकाः॥ ततो दशार्णमारभ्य यावद्विशति मन्त्रकाः। तत उचगवा मालास्तासु भेदो न विद्यते ॥
“જે મંત્રો એક અક્ષરના હોય તે પિંડે, બે અક્ષરના હેય તે કર્તકી, ત્રણથી નવ અક્ષરના હેય તે બીજ, દશથી વીશ અક્ષરના હેય તે મંત્ર અને તેથી વધારે અક્ષ
ના હોય તેને માલા-મંત્ર કહેવામાં આવે છે કે જેના વિશેષ પ્રકારે નથી.
સાર્વભૌમ સાહિત્ય-દર્શનાચાર્ય શ્રી દામોદર શાસ્ત્રીએ મંત્રતત્વની આચના કરતાં જણાવ્યું છે કે મિત્રો પાંચ પ્રકારના છેઃ (૧) નૈગમિક, (૨) આગમિક, (૩) પૌરાણિક (૪) શાબર અને (૫) પ્રકીર્ણક
નિગમ એટલે વેદ, તેના આધારે પ્રવર્તેલા મંત્રો તે નૈગમિક. આગમ એટલે તંત્ર, તેના આધારે પ્રવતેલા મંત્રો તે આગમિક, પુરાણે પ્રસિદ્ધ છે, તેના આધારે પ્રવર્તેલા મંત્રો તે પૌરાણિક શાબર એટલે ભીલ વગેરે નીચ જાતિ, તેમાં જે મંત્રો પ્રચલિત છે, તે શાબર (શાબરી) અને આ ચાર પ્રકારે સિવાયના અન્ય મંત્રો જેવા જૈન, બૌદ્ધ, ઈસ્લામ તે પ્રકીર્ણ
અપેક્ષાવિશેષથી મંત્રના અન્ય પ્રકારે પણ પડી શકે, ચરંતુ તે અહીં પ્રસ્તુત નથી.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯] મંત્રની અવસ્થાઓ
મનુષ્યમાં નિદ્રા અને જાગ્રત એવી બે અવસ્થાએ હેય છે, તેમ મંત્રમાં પણ સ્વાપ એટલે સુપ્ત–પ્રસુપ્ત અને બેધ એટલે જાગ્રત એમ બે અવસ્થાઓ હોય છે. તેમાં સ્વાપ અવસ્થા હોય તે મંત્રની સિદ્ધિ થતી નથી અને બેધ અવસ્થા હોય તે મંત્રની સિદ્ધિ થાય છે એટલે જિજ્ઞાસુએ આ બંને અવસ્થાએથી પરિચિત થવાની જરૂર રહે છે.
આ બે અવસ્થાએ અને મંત્રવ્યાકરણમાં કહ્યું છે કેतेषामुभे अवस्थे, स्वापो बोध इति तैजसस्य स्वापो वा। वामवहनं, प्रबोधो, दक्षिणवहनं परस्य तौ विपरीतौ ॥ मन्त्रस्योभयवाहे, बोधः स्यादुभयमन्त्र मेदानाम् । मन्त्रः प्रबुद्धमात्रः सिद्धयै न भवेत्. प्रसुप्तश्च ।।
( આગળ આગ્નેય અને સૌમ્ય એવા જે મિત્રો લ્હી યા)ની બે અવરથાઓ હોય છે. એક આમ અમે બીજી
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
મંત્રવિજ્ઞાન છે. તેમાં વામનાડી એટલે પિંગલા નાડીમાં સ્વરનું વહન થતું હોય ત્યારે આનેય મંત્રની સ્વાય અવસ્થા રહે છે અને દક્ષિણનાડી એટલે ઈડ નાડીમાં સ્વરનું વહન થતું હોય ત્યારે બધ અવસ્થા રહે છે. સૌમ્ય મંત્રમાં આ બંને ક્રિયાઓ વિપરીત સમજવી એટલે કે પિંગલાનાડીમાં સ્વરનું વહન થતું હોય ત્યારે તેની બધ અવરથા રહે છે અને ઈડા નાડીમાં સ્વરનું વહન થતું હોય ત્યારે તેની સ્થાપ અવસ્થા રહે છે. - જ્યારે ઉભયનાડી એટલે સુષુષ્ણમાં સ્વરનું વહન થતું હોય ત્યારે બંને પ્રકારના મંત્રની બધઅવસ્થા રહે છે.
જે મંત્ર પ્રબુદ્ધ જાગ્રત હોય તે જ સિદ્ધિ પામે છે. પ્રસુપ્ત મંત્રની સિદ્ધિ થતી નથી.”
અહીં પ્રથમ તે એ સ્પષ્ટતા કરી દઈએ કે આયુવેદને જેમ ઔષધિ અને રસાયણ સાથે ગાઢ સંબંધ છે, તેમ મંત્રશાસ્ત્રને સ્વદય અને કુંડલિની શક્તિ સાથે ગાઢ સંબંધ છે, એટલે મંત્રવિજ્ઞાનની પૂતિ તરીકે તેનું જ્ઞાન પણું મેળવી લેવું આવશ્યક છે. વિશેષ ન બને તે તેની મુખ્ય મુખ્ય બાબતથી તે પરિચિત થવું જ જોઈએ.
“ષટચકો અને કુંડલિની શક્તિ નામના એક મનનીય નિબંધમાં કહ્યું છે કે શરીરમાં રહેલાં મર્મ– સ્થાનમાં મેરુદંડ, કરોડરજજુને મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવે છે, તે શરીરને આધારસ્તંભ છે. આ કોડરજુ નાના–મેટા તેત્રીશ. અરિથખડનું બનેલું છે. આવા દરેક
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રની અવસ્થાએ
| ૭૫.
અસ્થિબંડમાં આપણું તત્વદએિને ખાસ શક્તિઓનું દર્શન થયું અને તેને સંબંધ દૈવીશક્તિ સાથે જોડવામાં આવ્યું. દેવામાં જે જે શક્તિઓનાં કેન્દ્રો છે, તે સર્વ શક્તિઓ. કરોડરજજુના આ અસ્થિખડેમાં જુદે જુદે રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને તેથી એવું અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે કે કરોડરજજુમાં બધા જ તેત્રીશ દેવતાઓને વાસ છે. આઠ વસુ, બાર આદિત્ય, અગિયાર રુદ્ધ, એક ઈન્દ્ર અને બીજે પ્રજાપતિ. એમ તેત્રીશ દેવેની શક્તિનાં બીજ આ મેરુદંડ કરોડરજજુમાં ભય પડ્યાં છે. (સંભવ છે કે આ તેત્રીશ સંખ્યાને સંબંધ તેત્રીશ કરેડ દેવતાઓ સાથે પણ હેય)
આ પિલા કરોડરજજુમાં શરીરવિજ્ઞાનના જણાવવા પ્રમાણે અનેક નાડીઓ છે અને બધી જુદાં જુદાં કાર્યો કરે છે. અધ્યાત્મવિજ્ઞાન પ્રમાણે મનુષ્યની મુખ્ય નાડીઓ ત્રણ છેઃ (૧) ઈડ, (૨) પિંગલા અને (૩) સુષષ્ણુ. જે મેરુદંડને ચીરવામાં આવે, તે ત્રણે નાડીઓ પ્રત્યક્ષ રૂપમાં નરી આંખેથી ન દેખાય. આને સંબંધ સૂક્ષ્મ જગતની સાથે હેય છે. આ એક પ્રકારને વિદ્યુત પ્રવાહ છે. જેમ વીજળીથી ચાલતાં યંત્રમાં નેગેટીવ અને પિોઝીટીવ–ત્રણ અને ધનએમ બે ધારાઓ વહે છે અને જ્યાં બંનેનું મિલન થાય છે, ત્યાં શક્તિ પેદા થાય છે, તેમ ઈડ એ નેગેટીવ અને પિંગલા એ પિઝીટીવ ધારા કહેવાય છે. ઈડાને ચંદ્રનાડી અને પિંગલાને સૂર્યનાડી પણ કહેવામાં આવે છે. ડાબીને ઈડા અને જમણી પિંગલા કહે છે. આ બંનેના મિલનથી.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
જે ત્રીજી શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેને સુષુણ્ણ કહે છે. કરોડરજજુના અંતર ભાગમાં આવી આધ્યાત્મિક શક્તિની ત્રિવેણી બનેલી છે. ઈડી-પિંગલાની બે ધારાઓ મળીને સુષણની ઉત્પત્તિ થાય છે અને એ રીતે પૂર્ણ ત્રિકોણ થાય છે.”
મંત્ર વ્યાકરણકારે અહીં જે હકીક્ત રજૂ કરી છે, તેને સાર એ છે કે આમેય મંત્રના જપ વખતે સૂર્યનાડી ચાલતી હોય તે તેની સિદ્ધિ થાય છે, પરંતુ ચંદ્રનાડી ચાલતી હોય તે તેની સિદ્ધિ થતી નથી. તે જ રીતે સૌમ્ય મંત્રના જપ વખતે ચંદ્રનાડી ચાલતી હોય તે તેની સિદ્ધિ થાય છે, પરંતુ સૂર્યનાડી ચાલતી હોય તે સિદ્ધિ થતી નથી. સુષુણ્ણ ચાલતી હોય તે બંને પ્રકારના મંત્ર માટે અનુકૂળ છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આવશ્યક છે કે સ્વર અનુકૂળ હોય તે મંત્રશકિત જાગ્રત કરવામાં સહાય મળે છે, પણ -તેટલાથી જ કામ પૂરું થઈ જતું નથી. તે માટે મંત્રવિશારદેએ પૂજા, ધ્યાન આદિ જે અન્ય ક્રિયાઓ બતાવી છે, તે કરવી પડે છે અને તે જ મંત્રસિદ્ધિ થાય છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦] મંત્રસાધન માટે ગુરુની આવક્તા
વ્યાવહારિક શિક્ષણ માટે ગુરુની આવશ્યક્તા રહે છે, ધાર્મિક ક્રિયાઓ-અનુષ્યને માટે પણ ગુરુની આવશ્યક્તા રહે છે અને આસન, પ્રાણાયામ આદિ ગક્રિયાઓ શીખવી હેય તે પણ ગુરુની આવશ્યક્તા રહે છે તેજ રીતે મંત્રસાધના કરવા માટે પણ ગુરુની આવશ્યક્તા રહે છે. ગુરુ ન હેય તે મંત્ર કાણું આપે? મંત્રને મહિમા કેણું સમજાવે ? અને તેને સવિસ્તર વિધિ કે આખાય કેણ બતાવે
કેઈ એમ કહેતું હોય કે આ બધું પુસ્તકો વાંચવાથી મળી શકે તે એમાં ઝાઝું તથ્ય નથી. પુસ્તકે વાંચવાથી જ્ઞાન મળી શકે છે, પણ તે અમુક પ્રમાણમાં વળી તેમાં પણ કેટલેક ભાગ કાકેરે એટલે અસ્પષ્ટ રહી જવા સંભવ છે. કેટલીક વાત તે ગુરુગમ કે સંપ્રદાયથી જ સમજાય એવી હોય છે, તેને પુસ્તકમાં ઉલ્લેખ હેત નથી. તેથી જ તંત્રમાં કહેવાયું છે કે “ જાર પુરુષથી
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
૭૮
ઉત્પન્ન થયેલા પુત્ર જેમ શેાભાને ધારણ કરતા નથી, તેમ આપમેળે પ્રાપ્ત કરેલુ જ્ઞાન શાભાને ધારણ કરતુ નથી.'
તાત્પર્ય કે વ્યવસ્થિત, કમખદ્ધ અને અનુભવપૂર્ણ જ્ઞાન તેા ગુરુ જ આપી શકે. આ જ કારણે મંત્રસાધનામાં ગુરુને ઘણું ઊંચું પદ અપાયુ છે.
જેમ સુકાની વિના વહાણુ ચેાગ્ય દિશા પકડી શકતુ નથી, તેમ ગુરુ વિના મંત્રસાધના ચેાગ્ય દિશા પકડી શકતી નથી. અથવા તે રણુ કે અરણ્યને પાર કરવા માટે કાઈ કુશલ સેમિયાની જરૂર રહે છે, તેમ મંત્રસાધનારૂપી અરણ્યને પાર કરવા માટે ગુરુરૂપી કુશલ લેામિયાની જરૂર રહે છે. તંત્રગ્રંથામાં કહ્યું છે કે જે ગુરુ શિષ્યને એક જ અક્ષર ખતાવે છે, તેનું ઋણુ આ પૃથ્વીના કઈ પણ દ્રવ્યથી વળી શકતુ નથી, તે જે ગુરુ મંત્રદીક્ષા આપે, ષ્ટિ સત્રનુ દાન કરે, મંત્રના વિવિધ અ ંગપ્રત્યગાની સમજ આપે, મંત્રની સાધનપદ્ધતિ બતાવે અને માર્ગમાં કંઈ પણુ વિઘ્ન આવ્યું તેા તેનું નિવારણ પણ કરે, એ ગુરુના ખલા કઈ રીતે વળી શકે ??
મનુષ્ય ગમે તેટલેા પ્રયત્ન કરે તે પણ માતાપિતાના ઉપકારના મલે. વળી શકતા નથી, તેમ મંત્રગુરુના ઉપકારને ખલા પણ વળી શકતા નથી, તેથી શ્રેષ્ઠ માગ એ છે કે તેમના પ્રત્યે સપૂર્ણ આદરભાવ રાખવા, તેમની અને તેટઢી સેવા-ભક્તિ કરવી અને જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી તેમના ઉપકાર ભૂલવા નિહ.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંત્રસાધન માટે ગુરુની આવશ્યકતા
શાસ્ત્રકારોએ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જાહેરાત કરી છે કે જે મનુષ્ય એક પણ અક્ષરનું જ્ઞાન આપનાર ગુરુને ઉપકાર માનો નથી, તે સે વાર તરાને જન્મ લઈને પાછો ચાંડાલને ત્યાં અવતરે છે.” તાત્પર્ય કે ગુરુને ઉપકાર સદા યાદ રાખવે જોઈએ અને તેમને હૃદયકમલમાં ધારણ કરવા જોઈએ.
ગુરુ પ્રત્યે સંપૂર્ણ આદરભાવ કેળવવા માટે જ તેમને નિમ વડે નમસ્કાર કરવામાં આવે છે:
गुरुर्बला गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवो महेश्वरः । गुरुः साक्षात् परब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवे नमः॥ જ્ઞાનતિમિરાળાના જ્ઞાનાન્નનશાશા नेत्रमुन्मीलितं येन, तस्मै श्रीगुरवे नमः॥
“ગુરુ બ્રહ્મા છે, ગુરુ વિષ્ણુ છે, ગુરુ મહેશ્વર છે અને ગુરુ જ સાક્ષાત પરબ્રહ્મ છે. તેવા ગુરુને મારે નમસ્કાર છે,
જેણે જ્ઞાનરૂપી અંજનની સળી વડે અજ્ઞાનરૂપી તિમિરથી અંધ થયેલાએનાં નેત્ર ઉઘાડી નાખ્યાં, તે શ્રી ગુરુને મારા નમસ્કાર છે.” " તાત્પર્ય કે ગુરુ ઈશ્વરતુલ્ય છે અને તે આપણા અજ્ઞાનને નાશ કરે છે, માટે આપણે તેમને ભાવપૂર્વક નમસ્કારપ્રણામ-વંદન કરવા જોઈએ. | મહાત્મા કબીરે ગુરુમહિમા દર્શાવતાં કહ્યું છે કે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
d
મંત્રવિજ્ઞાન
गुरु गोविन्द दोनुं खडे, का के लागों पाय । बलिहारी गुरुदेव की, गोविन्द दियो बताय ।।
·
મારી સામે બે જણુ ઊભા છે : એક ગુરુ અને ખીજા વૈવિદ્ય. તેમાં કાને પગે લાગું? તે સમજ પડતી નથી. એ તા ગુરુદેવની જ અલિહારી છે કે તેમણે ઈશારાથી ગાવિંદને અતલાવી દીધા. તાત્પર્ય કે તેમણે ગાવિંદને પ્રથમ પ્રણામ કરવાનું કહ્યું, પણ ખરા ઉપકાર તા ગુરુના જ ગણાય કે જેમણે ગાવિને ઓળખાવ્યા. અહીં દેવ કરતાં પણ ગુરુનુ સ્થાન ઊંચુ હેવાના ધ્વનિ છે,
ફુલાણુ વતંત્રમાં કહ્યુ છે કે
यथा घट कलशः कुम्भश्चैकार्थवाचकाः । तथा देवा मन्त्राr गुरुयैकार्थवाचकाः ॥
· જેમ ઘડા, લશ અને કુંભ એક માઁના વાચક છે, તેમ દેવ, મંત્ર અને ગુરુ એક અર્થીના વાચક છે.' તાપ કે ગુરુને દેવ અને મંત્રની સમાન જ માનવા જોઈ એ.
અહીં પ્રશ્ન થવા સંભવ છે કે ' ગુરુને દેવ અને મત્રની સમાન પૂજ્ય શી રીતે માની શકાય ? એક દૈવી શક્તિથી આતપ્રાત છે અને ખીજા સામાન્ય મનુષ્ય છે.' તેના ઉત્તર એ છે કે ગુરુવડે મંત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, મત્રના આરા ધનથી દેવતા પ્રસન્ન થાય છે અને દેવતા પ્રસન્ન થતાં ધર્મ, અથ, કામ અને માક્ષ એ ચારેય વગની પ્રાપ્તિ થાય છે,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘૮૧
મંત્રસાધન માટે ગુરુની આવશ્યકતા તેથી ગુરુને દેવ અને મંત્રની સમાન જ પૂજ્ય માનવા જોઈએ. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે મંત્રદેવતાની પ્રસન્નતાનું મૂળ કારણ ગુરુ છેએટલે તેમનું પદ જરા યે ઓછું કે ઉતરતું માની શકાય નહિ. . અહીં એ પણ સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે ગુરુને સામાન્ય મનુષ્ય માનવા એ ચગ્ય નથી. તે અંગે આગમસાર તંત્રમાં કહ્યું છે કે
गुरुं न मयं बुद्धयेत, यदि बुद्धयेत तस्य तु । कदापि न भवेसिद्धिर्न मन्त्रैर्देवपूजनैः ॥
“સાધકે ગુરુને સામાન્ય મનુષ્ય માનવા નહિ. આમ છતાં જે ગુરુને સામાન્ય મનુષ્ય માને તે ગમે તેટલે મંત્રજપ કરવા છતાં તથા ગમે તેટલાં દેવપૂજન કરવા છતાં તેને કેઈ કાળે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય નહિ.” તાત્પર્ય કે તેણે | ગુરુને દેવ માનીને જ ચાલવું જોઈએ. અન્ય તંત્રગ્રંથમાં એમ પણ કહેવાયું છે કે –
गुरौ मनुष्यबुद्धिं च, मन्त्रे चाक्षरवाचिताम् । प्रतिमासु शिलाबुद्धिं, कुर्वाणो नरकं व्रजेत् ।।
ગુરુને સામાન્ય મનુષ્ય માનનારે, મંત્રમાં અક્ષરબુદ્ધિ • ધારણ કરનારે તથા દેવપ્રતિમામાં પથરની બુદ્ધિ રાખનાર નરકમાં જાય છે.'
તાત્પર્ય કે ગુરુને સામાન્ય કેટિના મનુષ્ય ન માનતાં દેવસ્વરૂપ માનવા જોઈએ અને એ જ રીતે તેમના પ્રત્યે વ્યવહાર રાખવું જોઈએ. જે ગુરુને સામાન્ય મનુષ્ય માની
’ તત્વ
ચાલવું જો
* પણ કહેવા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
મંત્રવિજ્ઞાન તેમની સાથે એ પ્રકારનું વર્તન કર્યું, તે મંત્રસાધના નિષ્ફળ જવાની, એટલું જ નહિ પણ ભવિષ્યમાં દુર્ગતિ પ્રાપ્ત થવાની.
જે મનુષ્યો મંત્રને દેવાધિષિત એક પવિત્ર વસ્તુ માનવાને બદલે માત્ર અક્ષરેને સમૂહ માને છે અને એ રીતે તેના પ્રભાવ વગેરેની ઉપેક્ષા કરે છે, તેમની અવસ્થા પણ આવી જ થવાની; અને જેઓ દેવપ્રતિમાને દેવત્વને સાક્ષાત્કાર કરાવનારી એક મંગલમય પ્રશસ્ત વસ્તુ માનવાને અદલે પથ્થરનું પૂતળું માની તેને ઉપહાસ કરે છે કે તેના પ્રત્યે આદર ધરાવતા નથી, તેમની હાલત પણ આવી જ થવાની.
તંત્રગ્રંથમાં ગુરુનું મહત્વ દર્શાવતાં કહ્યું છે કે – गुरुः पिता गुरुमाता, गुरुर्देवो गुरुर्गतिः। शिवे रुष्टे गुरुत्राता, गुरौ रुष्टे न कश्चन ॥
ગુરુ પિતા છે, ગુરુ માતા છે, ગુરુ દેવ છે અને ગુરુ જ ગતિ (Moving force) છે. જે શિવ અર્થાત્ દેવ નારાજ થાય તે ગુરુ રક્ષણ કરે છે, પણ ગુરુ નારાજ થાય તે કોઈ રક્ષણ કરવાને સમર્થ નથી.
તાત્પર્ય કે દેવ કરતાં પણ ગુરુની પ્રસન્નતા વધારે મહત્વની છે. જે ગુરુ પ્રસન્ન ન હોય તે મંત્રનું રહસ્ય ખેલે નહિ કે વિધિનું જ્ઞાન આપે નહિ. આ હાલતમાં સાધકની સ્થિતિ ઘણી જ કોંગી થાય તેથી શ્રેયસ્કર એ છે કે તેણે ગુરુને જ દેવતા માની તેમને પ્રસન્ન રાખવાને પ્રયત્ન કરી જોઈએ.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
ગુજરાતના સંતકવિઓએ ગુરુની મહત્તા નિમ્ન
શબ્દોમાં વ્યક્ત કરી છે ગુરુ દીવા ગુરુ દેવતા, ગુરુ વિષ્ણુ ગમ નવિ હૈાય; ગુરુ કડ્ડીએ માતાપિતા, ગુરુથી અધિક ન કોય.
સત્રસાધન માટે ગુરુની આવશ્યકતા
*
દીવા ગુરુ દેવતા, ગુરુ વિષ્ણુ ઘાર અધાર; ગુરુવાણી વેગળા, તે રવડયા સસાર. લલિતાસહસ્રનામમાં ભગવતીનુ એક નામ ‘ગુરુ મૂર્તિ, પણ કહ્યું છે. તેના અથ એ છે કે જેનું શરીર ગુરુની મૂર્તિરૂપ છે એવી.' તાત્પર્ય કે દેવતા અને ગુરુનુ સ્વરૂપ એક જ છે, તેઓ સમાન કક્ષાના છે.
ગુરુના મહિમા આવા અનેરા હાઈને જ મંત્રસાધકે તેમના શરણે જવાનુ છે અને તેમને સાક્ષાત્ દેવ માની તેમની સેવા–ભક્તિ કરવાની છે. જો અંતરમાં ગુરુભક્તિ ન હાય તા મંત્રસાધના સલ થવાની કોઈ શકયતા નથી. કહ્યું છે કે
•
गुरुभक्तिर्विहीनस्य, तपो विद्या कुलम् । व्यर्थ सर्व शवस्यैव, नानाऽलश्कारभूषणम् । જેમ મડદાંને ધારણ કરાવેલાં વિવિધ પ્રકારનાં આભૂ ષણા વ્યર્થ છે, તેમ ગુરુભક્તિથી રહિત સાધકનાં તપ, વિદ્યા, વ્રત અને કુલ વ્યર્થ છે.'
તંત્રત્રથામાં એવુ કથન છે કે—
यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौं । तस्यैते कथितार्थाः प्रकाशन्ते कुछेश्वरि ! |
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
મંત્રવિજ્ઞાન
હે કુલેશ્વરી ! જે સાધકની ઈષ્ટદેવ પ્રત્યે પરમભક્તિ રહે છે અને જેમ ઈષ્ટદેવ પ્રત્યે પરમભક્તિ રહે છે, તેમ. ગુરુ પ્રત્યે પણ પરમભક્તિ રહે છે, તેને જ અર્થા—પદાર્થો પ્રકટ થાય છે.'
આ કહેલા
આ પણ તત્રવચના છે કે तस्माद् देवं विदित्वा तु गुरुं देवं तु नान्यथा । त्रिकालप्रणिपातेन, ध्यानयोगेन संयजेत् ॥
• તેથી ગુરુને દેવથી ભિન્ન નહિ માનતા દેવસ્વરૂપ જ માનવા અને તેમને ત્રિકાલ પ્રણામ કરવા તથા તેમનું' ધ્યાનચૈાગ વડે પૂજન કરવું.
ગુરુના ત્યાગ વિષે તંત્રથામાં કહ્યું છે કે— गुरुत्यागाद् भवेन्मृत्युर्मन्त्रत्यागाद् दरिद्रता । गुरुमन्त्रपरित्यागी रौरवं नरकं व्रजेत् ॥ ‘ગુરુના ત્યાગ કરવાથી મૃત્યુ થાય છે, મત્રના ત્યાગ કરવાથી દરિદ્રતા પ્રાપ્ત થાય છે અને ગુરુ તથા મંત્ર અનેને ત્યાગ કરનાર રૌરવ નરકમાં જાય છે.’
॥
ગુરુના પ્રકાર વિષે પચ્છિલાતંત્રમાં કહ્યું છે કે गुरुस्तु द्विविधः प्रोक्तो दीक्षा - शिक्षा विभेदतः । आदौ दीक्षागुरुः प्रोक्तस्ततः शिक्षागुरुर्मतः ॥
‘ગુરુ બે પ્રકારના કહેલા છે દીક્ષાગુરુ અને શિક્ષાગુરુ. તેમાં દીક્ષાગુરુ પ્રથમ છે અને શિક્ષાગુરુ પછી છે. તાત્પર્ય કે મ`ત્રદીક્ષા આપનાર ગુરુને શ્રેષ્ઠ માની તેની નિરંતર સેવા-ભક્તિ કરવી જોઈએ.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧ ] સદ્ગુરુનાં લક્ષણા
મત્રના મહિમા જાણ્યા પછી ઘણા માણસોને મત્રસાધના કરવાના વિચાશ આવે છે, પણ તેમાંના મેટો ભાગ આગળ પગલું માંડતા નથી, જીવનની ચાલુ ઘરેડ છેડી નવી પ્રવૃત્તિ શરૂ કરવી, નવા માર્ગ શ્રણ કરવા કે અજાણ્યા— અગમ્ય પ્રદેશ ભણી પ્રસ્થાન કરવું, એ વિરલ કોટિના મનુષ્ય જ કરી શકે છે. તાપ કે તેમાંના થોડા માણુસા જ મંત્રસાધના માટે ઉત્સાહિત થઈ આગળ વધે છે અને તે અંગે વિશેષ માહિતી મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે.
·
તેમાં પ્રથમ અને મેટી જરૂર ચૈાગ્ય મંત્રદાન કરી શકે એવા ગુરુની લાગતાં તેઓ ગુરુની શેષ આરજે છે, પણ ચેાગ્ય ગુરુ મેળવવાનુ` કામ સહેલુ નથી. શુ' હીરા કે માણેકની ખાણા બધી જગાએ મળી આવે છે ખરી? અથવા ચંદનનાં વૃક્ષ સર્વ સ્થળે ઉગે છે ખરાં ? એના જવાબ નકારમાં હાય તે ગુરુની ખાખતમાં પણ એમ જ સમજવાનુ' છે. તાપ` કે તેમની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન:
સદ્ગુરુની શાધ ચાલતી હોય ત્યારે જોવાનું એટલું કે કોઈ ક્રુગુરુ હાથ લાગી ન જાય કે જે ધનમાલ લૂટી લે અને સાધનાને અધવચ્ચે રખડાવી મારે. જે મનુષ્યા ગુરુના ગુણુ-દ્વેષની તપાસ કર્યાં વિના માત્ર માહ્ય આડંબરથી આકર્ષાય છે, તે દુઝણી ગાયને બદલે વસુકેલી ગાય લઈ આવે છે.
મુખ્ય મનુષ્યનું દૃષ્ટાંત
કોઈ મુખ્ય મનુષ્યને વૈદ્યોએ માત્ર ગાયના દૂધ ઉપર રહેવાની સલાહ આપી. આ રીતે દૂધ ઉપર રહેતાં રાજનુ પાંચ શેર કે છ શેર દૂધ જોઈ એ, તેથી તેણે એક ગાય ખરીદી લેવા વિચાર કર્યાં અને તે માટે ખાસ મજારમાં ગયા. ત્યાં અનેક પ્રકારની ગાયેા ઊભેલી હતી. તેમાં કેટલીક રાતી હતી, કેટલીક પીળી હતી, કેટલીક કાળી હતી, તે કેટલીક કાખરી હતી અને કેટલીક સાવ ધેાળી હતી. વળી તેમાં કેટલીક ગાયે દુખળી જણાતી હતી, કેટલીક ગાયા મધ્યમ જણાતી હતી અને કેટલીક ગાયા રુષ્ટપુષ્ટ જણાતી હતી. તેમાં એક રુષ્ટપુષ્ટ ગાયના ગળે સુંદર ઘંટ આંધેલા હતા.
આ જોઈને મુગ્ધ મનુષ્યે વિચાર કર્યાં કે અન્ય કાઈ ગાયના ગળે ઘંટ ખાધેલા નથી, જ્યારે આ ગાયના ગળે ઘટ બાંધેલા છે, માટે તે જ સારી હાવી જોઈ એં. વળી શરીરમાં પણ રુષ્ટપુષ્ટ છે, માટે બીજી ગાયા કરતાં વધારે દૂધ આપતી હશે.' આથી વધારે પૂછપરછ કે તપાસ ન
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદસ્નાં લક્ષણે કરતાં તે ગાયને મેં માગ્યું મૂલ્ય આપીને ખરીદી લીધી અને ઘરે આવ્યું.
તેની સ્ત્રી ચતુર હતી. તેણે આ ગાયને જોતાં જ પ્રશ્ન કર્યો કે “આને કેટલાં વેતર થયાં છે?” ધણીએ કહ્યું: “એ તે મેં પૂછયું નથી.” સ્ત્રીએ કહ્યું: “વારું, એ કેટલું દૂધ આપે છે ? ધણીએ કહ્યું: “એ પણ મેં પૂછ્યું નથી.” સ્ત્રીએ કહ્યું : “તે શું એને દેહીને લીધી ?” ધણીએ કહ્યું : “ના, મેં એને દેહી પણ નથી.” સ્ત્રીએ કહ્યું: “ત્યારે તમે શું એનું આઉં તપાસ્યું?” ધણુએ કહ્યું: “ના, મેં એનું આઉં પણ તપાસ્યું નથી. સ્ત્રીએ કહ્યું: “ત્યારે તમે એને ખરીદી કેવી રીતે ?” ધણીએ કહ્યું: “બધી ગાયોમાં એ ક્ટપુષ્ટ હતી અને તેના જ ગળામાં ઘંટ બાંધેલું હતું, તેથી મેં માન્યું કે તે સહુથી વધારે દૂધ આપતી હશે, એટલે મેં માગ્યું મૂલ્ય આપીને ખરીદી લાવ્યા. સ્ત્રીએ કહ્યું : તે એ બધા પૈસા પાણીમાં ગયા, કારણ કે આ ગાય તે પાંકણ છે, એટલે જરાપણુ દૂધ આપશે નહિ”
આ સાંભળી મુગ્ધ મનુષ્ય વિમાસણમાં પડી ગયે. પછી થોડી વારે કહ્યું કે “જે એમ જ હોય તે આ ગાય આપણે બી જાને વેચી નાખીશું.' સ્ત્રીએ કહ્યું: “પણ તમારા જેવા હૈયાફૂટ બીજા કેરું હશે કે જે વગર તપાયે આ ગાયને ખરીદશે? એટલે આટલેથી જ સયું. . આ રીતે મુગ્ધ મનુષ્યને ગાય માથે પડી અને તેના બધા પૈસાનું પાણ થયું. •
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
તાત્પર્ય કે માત્ર બાહા દેખાવ–બાહ્ય આડંબર જોઈને છેતરાવું નહિ, પણ ઊંડા ઉતરીને તપાસ કરવી અને પછી જ કોઈને ગુરુ તરીકે સ્વીકાર કરે.
અનુભવી પુરુષે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ચેતવણી આપે છે કે ઓ સાધકે! જેના આધારે તમે મંત્રસાધનારૂપી મહાસાગરને પાર પામવા ઈચ્છતા હે તે ગુરુરૂપી નૌકાને બરાબર તપાસજો. જે તે સુદઢ અને છિદ્ર વિનાની હશે તે તમને સામે પાર લઈ જશે, પણ ખખડી ગયેલી કે છિદ્રોવાળી હશે તો પોતે પણ ડૂબશે અને તમને પણ ડૂબાડશે. વળી આ દુનિયામાં પીળું તેટલું સેનું નથી અને ધળું તેટલું દુધ નથી.”
તાત્પર્ય કે સેનાને બદલે પિત્તળ કે દૂધને બદલે ધોળા રંગનું પાણી હાથમાં ન આવી જાય, તેની બરાબર સાવચેતી રાખજે.
કુગુરુઓ સાપ, ચેર, ઠગ, વાણિયા, વાંઝણી ગાય તથા નટ જેવા હોય છે, માટે તેમને ત્યાગ કરે.
સાપ સ્વભાવે અતિક્રર હોય છે, આકારે ભયંકર હાય છે, કુંફા મારીને ડરાવનાર હોય છે તથા લાગ મળતાં ડંખ મારીને પ્રાણને નાશ કરે છે. તે જ રીતે જે ગુરુએ સ્વભાવે અતિ ક્રૂર હય, આકૃતિમાં ભયંકર હાય, શાપ વગેરે આપવાના ભયથી ડરાવનારા હોય અને લાગ મળતાં ધન કે પ્રાણનું હરણ કરે તેવા હોય, તેમને કુગુરુ જાણવા અને તેમને દૂરથી જ ત્યાગ કરે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદગુરુનાં લક્ષણ
ચર લેકે યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી કે ડરાવીને ધનમાલ લૂંટી જાય છે અને કદાચ પ્રાણની હાનિ પણ કરે છે. તે રીતે જે ગુરુએ યુક્તિ-પ્રયુકિતથી કે શાપ વગેરેના ભયથી શિષ્યના ધનમાલ લૂંટી લે છે અને તેમના માટે પ્રાણસંકટ ઊભું કરે છે, તેમને કશુ જાણવા અને તેમને દૂરથી જ ત્યાગ કર.
ઠગલકે અનેક જાતની કપટકિયાએ કરીને લેકેના ધનમાલ તથા પ્રાણ હરી લે છે, તે રીતે જે ગુરુઓ સાધુતાને ડાળ રાખે છે, પણ હાયથી નાસ્તિક હોય છે અને અનેક પ્રકારને દંભ કરીને શિષ્યના ધનમાલ પડાવી લે છે તથા તેમની આબરૂ ઉપર પણ હાથ નાખે છે, તેમને કુગુરુ સમજવા અને તેમને દૂરથી જ ત્યાગ કર.
વાણિયો મૂલ્ય લીધા વિના કઈ વસ્તુ આપતા નથી. વળી ગ્રાહકેને મીઠા શબ્દોથી સંબોધે છે અને તેમને બીજી દુકાને જવા દેતા નથી. પછી તેમની પાસેથી મનમાન્યું મૂલ્ય લે છે. તે જ રીતે જે ગુરુઓ કોઈ પણ પ્રકારનું મૂલ્ય લઈને મંત્રીપદેશ કરે છે તથા તેને લગતી અન્ય ક્રિયાઓ કરાવે છે તથા ખુશામતભર્યા શબ્દોથી સાધકને પિતાના તરફ આકષી પિતાને નિર્વાહ કરે છે, તેમને કુગુરુ સમજવા અને તેમને દૂરથી જ ત્યાગ કરવો. . - વાંઝણું ગાય હમેશાં ઘાસ વગેરે ખાય છે, પરંતુ દૂધ આપતી નથી, તેવી રીતે જે ગુરુઓ શિષ્ય તરફથી પૂજાસત્કાર વગેરે પામે છે, પરંતુ તેમને સાધનાને સાચે માર્ગ બતાવતા નથી, તેમને પણ કુગુરુ જ સમજવા અને તેમને દૂરથી જ ત્યાગ કરવો.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન નટ કે અનેક પ્રકારના અભિનય કરીને હાય, વૈરાગ્ય, શૃંગાર, કરુણુ આદિ રસની લેકાહદયમાં જમાવટ કરે છે, પરંતુ તે પિતે એ બધાથી અલિપ્ત રહે છે, તેવી રીતે જે ગુરુએ મંત્રશાસ્ત્રમાં વર્ણવેલા સિદ્ધાંત-નિયમો આદિને છટાપૂર્વક ઉપદેશ કરે છે, પરંતુ પિતાના જીવનમાં તેમાંનું કંઈ પણ ઉતારતા નથી, તેમને પણ કુગુરુ જ સમજવા અને તેમને પણ દૂરથી જ ત્યાગ કરે.
આજે કુગુરુઓની સંખ્યા ઘણી મોટી છે અને સદુગુરુઓની સંખ્યા ઘણી નાની છે, તેથી જ મંત્રસાધના માટે લેકેને વિશ્વાસ ડગી ગયો છે અને આમાં કંઈ નથી એમ માનીને તેઓ વિમુખ થયા છે. - સદ્ગુરુને શોધવાનું કામ ખરેખર કઠિન છે, પણ તે અશક્ય કે અસંભવિત તે નથી જ. અમારે તથા બીજા કેટલાક મહાનુભાને અનુભવ એવો છે કે જે આપણુ. હૃદયમાં મંત્રસાધના કરવાની તીવ્ર તાલાવેલી જાગે તે એક યા બીજા પ્રકારે સટ્ટને સમાગમ થઈ જાય છે અને સાધનાને માર્ગ મોકળ બને છે.
તંત્રશાએ સદ્દગુરુનાં લક્ષણો આ રીતે દર્શાવ્યાં છેઃ 'शान्तो दान्तः कुलीनश्च विनीतः शुद्धवेशवान् । शुद्धाचारः सुप्रतिष्ठः शुचिर्दक्षः सुबुद्धिमान् ॥ आश्रमी ध्याननिष्ठश्च तन्त्र-मन्त्र-विशारदः। निग्रहानुग्रहे शक्तो गुरुरित्यभिधीयते ।।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સશુનાં લક્ષણે
જે (૧) શાંત, (૨) દાંત, (૩) કુલીન, (૪) વિનીત, (૫) શુદ્ધ વેશવાળે, (૬) શુદ્ધ આચારવાળે, (૭) સુમતિષ્ઠિત, (૮) પવિત્ર, (૯) દક્ષ, (૧૦) સુબુદ્ધિમાન, (૧૧) આઝમી, (૧૨) ધ્યાનનિષ્ઠ, (૧૩) તંત્ર-મંત્ર-વિશારદ અને (૧૪) નિગ્રહ તથા અનુગ્રહ કરવામાં શક્તિમાન હોય, તેને સાચો મંત્રગુરુ જાણવે.”
જેના મુખ પર કૅધ, રેષ કે ગુરસાની લાગણી ન. હોય તે શાંત કહેવાય; અથવા જેણે સંસારના સર્વ વિષયેમાંથી મનને રોકી લીધું હોય તે શાંત કહેવાય અથવા જે શ્રવણ-મનન-નિદિધ્યાસનમાં અનુરક્ત હેચ તે શાંત કહેવાય.
જેણે સ્પર્શનેન્દ્રિયાદિ પાંચેય ઈન્દ્રિયેનું પૂર્ણ દમન કર્યું હોય તે દાંત કહેવાય.
જે આચાર, વિનય વગેરે નવ પ્રકારના ગુણવાળો હાય. તે કુલીન કહેવાય. અહીં કુલીન શબ્દથી માત્ર ઊંચું કુલ ગ્રહણ કરવાનું નથી.
જે વિનયગુણથી સંપન્ન હોય તે વિનીત કહેવાય... અથવા જે સુશિક્ષિત હોય તે વિનીત કહેવાય.
જે પિતાના પદ કે દરવાજા અનુસાર ગ્ય પ્રકારની વેશભૂષાને ધારણ કરનારે હેય તે શુદ્ધ વેશવાળે કહેવાય. ઉદ્દભટ વેશ ધારણ કરનારને શુદ્ધ વેશવાળ કહી શકાય નહિ.
શાસ્ત્રમાં જે કાર્ય કરવા યોગ્ય જણાવ્યા છે અને જેનું અવશ્ય અનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ, તેને આચાર કહેવામાં આવે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
૯૨
છે. આવા આચારનુ શુદ્ધિપૂર્વક પાલન કરનારો હોય તે શુદ્ધ આચારવાળા કહેવાય.
સત્કાય આદિ દ્વારા જેણે પ્રતિષ્ઠા મેળવી હાય, તે સુપ્રતિતિ કહેવાય.
જે બાહ્ય અને અભ્યંતર પવિત્રતાથી યુક્ત હોય, તે પવિત્ર કહેવાય.
જે ક્યામાં નિપુણ હોય, તે દશ કહેવાય. જેની બુદ્ધિ સારી હોય, એટલે કે જે ગુણ-દોષની અશખર પરીક્ષા કરી શકતા હાય, તે સુમુદ્ધિમાન કહેવાય. જે ગૃહસ્થાશ્રમ અગ્નિના નિયમાને ઉત્તમ રીતે પાળનારા હાય, તે આશ્રમી કહેવાય.
જે ઈશ્વર, પરમતત્ત્વ કે મંત્રદેવતાનું નિત્ય ધ્યાન ધરનારા હાય, તે ધ્યાનનિષ્ઠ કહેવાય.
જે તંત્ર, (યંત્ર) અને મંત્રમાં નિપુણ હોય તે તંત્ર-મંત્રવિશારદ કહેવાય. તંત્ર અને યત્ર એ મ`ત્રની જ એક શાખા છે અને મંત્રવિશારઢ થવા માટે તેનું જ્ઞાન અપેક્ષિન છે, એટલે જ મંત્રગુરુનાં લક્ષણેામાં તેના ખાસ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે.
નિગ્રહ કરવા, એટલે દુષ્ટોનું દમન કરવું, ખરામ પરિસ્થિતિ પર અંકુશ રાખવા અને કેઈ વાત વણસી જતી હેાય તે તેને અટકાવી દેવી. અનુગ્રહ કરવા એટલે કૃપા કરવી, પ્રસન્ન થવું, આ અને પ્રકારની શક્તિ મંત્રગુરુમાં હાવી જોઈ એ તા જ તે સાધકને મત્રસાધનામાં પાર ઉતારી શકે અને તેનું' ક્લ્યાણ કરી શકે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨] મંત્રસાધકની યોગ્યતા
કાર્ય અનુસાર ગ્યતા કેળવવી પડે છે, લાયકાતમેળવવી પડે છે, અન્યથા તે કાર્યમાં સફલ થઈ શકાતું નથી. વ્યાપારના થડે બેઠેલા માણસમાં વ્યાપારીના ગુણે ન હોય તે એ વ્યાપાર કરી શકે ખરે? અથવા ખેતી કરવા નીકળેલે મનુષ્ય ખેડૂતના કોઈ ગુણ ધરાવતે ન. હેય તે એ ખેતી કરી શકે ખરે?
દરજીમાં દરજીની ચેતા જોઈએ, સુથારમાં સુથારની. ચગ્યતા જોઈએ અને લુહારમાં લુહારની ગ્રતા જોઈએ. શિક્ષકની ચેગ્યતા વિના શિક્ષક બની શકાતું નથી, લેખકની
ગ્યતા વિના લેખક બની શકાતું નથી અને કવિની યોગ્યતા. વિના કવિ બની શકાતું નથી.
હિમાલયનું ગ સર કરવા નીકળવું હોય તે તે અનુસાર ગ્યતા-લાયકાત કેળવવી પડે છે અને રેકેટમાં બેસીને આકાશમાં પરિભ્રમણ કરવું હોય તે તે અનુસાર: ચોગ્યતા-લાયકાત કેળવવી પડે છે. આ રીતે મંત્રની સાધના.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
•૯૪
મંત્રવિજ્ઞાન કરવી હોય તે મંત્રસાધકની ચેગ્યતા કેળવવી પડે છે અને -તે જ મંત્રસાધનામાં સફલતા કે સિદ્ધિ મેળવી શકાય છે.
ચગ્યતા કે લાયકાત કેળવ્યા વિના શરૂ કરાયેલું કાર્ય પ્રાયઃ વિડંબનાને નેતરે છે અને ઘણીવાર માટે અપયશ આપે છે. એક વાર તરીને તળાવના સામા કિનારે જવાની શરત લાગી, તેમાં બે માણસે તૈયાર થયા અને તેમણે તળાવમાં ઝંપલાવ્યું. હવે તેમાંના પ્રથમ માણસને બરાબર તરતાં આવતું હતું અને તે શરીરે પૂરતે સશક્ત હતું, એટલે તરીને સામે પાર પહોંચી ગયે, પણ બીજા માણસે તે પ્રકારની ચેગ્યતા વિના માત્ર દેખાદેખીથી ઝંપલાવ્યું હતું, એટલે તે અધવચ્ચે પચ્ચે કે થાકી ગયે અને ગળકાં ખાવા લાગે. કિનારે ઊભેલા માણસોએ આ દશ્ય જોયું, એટલે તેઓ તેની મદદે આવ્યા અને તેને બહાર કાઢ્યો, પણ તે સાથે જ તેને ઉપહાસ કરીને જણાવ્યું કે “કેમ ઈનામ જીતી લીધું?” પેલાને જવાબ આપે ભારે થઈ પડ્યો અને તે નીચું મોટું કરી ચાલતે થયે.
મંત્રસાધના પણ તરીને સામા કિનારે જવા જેવી એક કઠિન ક્રિયા છે, એટલે તેમાં મંત્રસાધકને યોગ્ય અનેક ગુણે કેળવવાની જરૂર રહે છે.
ભૈરવપઢાવતીક૯૫” માં કહ્યું છે કે – मन्त्राराधनशूरः पापविदूरो गुणेन गम्भीरः । मौनी महाभिमानी मन्त्री स्यादीदृशः पुरुषः॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધકની યોગ્યતા
મંત્રનું આરાધન કરવામાં શૂર, દુષ્કર્મથી દૂર રહેનારે, ગુણથી ગંભીર, મૌન ધારણ કરનાર અને મહા અભિમાની હોય એ પુરુષ મંત્રસાધક થઈ શકે છે
જે મનુષ્ય બહાદુર હોય, પરાક્રમી હોય અને ગમે તેવી વિકટ પરિસ્થિતિને સામનો કરવા માટે જુસે ધરાવતે હિય તે શૂરે કે શૂરવીર કહેવાય છે. જેમ યુદ્ધમાં શૂરવીરની જરૂર છે, તેમ પ્રભુભક્તિ તથા મંત્રસાધનામાં પણ શૂરવીરની જ જરૂર છે. જે શુરવીર નથી, તે મુશ્કેલીઓ સામે ઝઝૂમી શકતું નથી અને કાયરની જેમ તુમ દબાવી પાછે ભાગે છે. તેથી જ અહીં શુરવીરતાને ખાસ સ્થાન આપ્યું છે.
જે મનુષ્ય દુષ્કર્મ એટલે હિંસા, જૂઠ, ચેરી. -વ્યભિચાર વગેરેમાં રપ રહેતું હોય, તે મંત્રસાધના જેવી એક પવિત્ર કિયા શી રીતે કરી શકે? જેમ સમય બે બાજુથી કપડું શીવી શકતી નથી, તેમ મનુષ્ય દુરાચાર અને સદાચાર બંનેનું સેવન એકીસાથે કરી શકો નથી. - સદાચારનું સેવન કરવું હોય અથત સદાચારી થવું હોય -તે દુરાચારને–પાપકર્મોને છોડવા જ જોઈએ.
વૈદિક ધર્મની સામાન્ય આજ્ઞા એ છે કે “પ્રાસ્તાનિ ના શુ, રાસ્તાનિ જા –પ્રશસ્ત કાર્યો સદા કરવાં અને અપ્રશસ્ત કાર્યો છેડી દેવાં. જૈન ધર્મે એવે આદેશ આપ્યું છે કે, “જાવ નૈવ , ર વા ' --પાપકર્મ સ્વયં કરવું નહિ અને બીજા પાસે કરાવવું પણ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન્ટ 'નહિ.” બૌદ્ધ ધર્મ પણ આ જ ઉપદેશ આપે છે. ધમ પદમાં કહ્યું છે કે–
सव्वपावस्स अकरणं, कुसलरस उपसंयया । सचित्तपरियोदपने, एते बुद्धान शासनं ॥
કઈ પ્રકારનું પાપ કરવું નહિ, પુણ્ય કર્મોનું સંપાદન કરવું અને ચિત્તને પરિશુદ્ધ રાખવું, એ બુદ્ધોને આદેશ છે.”
મંત્રશાસ્ત્ર એ ધર્મશાસ્ત્રોનું જ એક અંગ છે, એટલે તે આ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરી શકે નહિ, એ દેખીતું છે. આમ છતાં મંત્રસાધનાના નામે પ્રાણીઓને ભેગ ધરાય છે, માંસ-મદિરાને વ્યવહાર થાય છે અને ગુપ્ત મંડળ રચી. વ્યભિચાર સેવવામાં આવે છે, એ ખરેખર! ઘણું ખેદજનક છે. મંત્ર તે ઉન્નતિનું સાધન છે, તેમાં અવનતિના ઉપાય અજમાવીએ એ આપણું અજ્ઞાન, સ્વાર્થ કે દંભની પરાકાષ્ઠા સૂચવે છે. અહીં અમને સ્પષ્ટ કહેવા દે કે જેઓ મલિન સાધનને યુક્તિયુક્ત સિદ્ધ કરવા માટે પોતાની બુદ્ધિશક્તિને ઉપગ કરે છે, તેઓ મંત્રસાધનાની મૂળ ભાવના. પર ભયંકર કુઠારાઘાત કરે છે અને પિતાનું તથા સમાજનું અધયતન નોતરે છે. સુજ્ઞ મનુષ્ય જેમ વિષ અને વ્યાલથી. દૂર રહે છે, તેમ આવા મનુષ્યથી દૂર રહે, એટલી જ અમારી અભ્યર્થના છે.
ગુણ એટલે સગુણ, સારી ટેવ, સારે સ્વભાવ. તે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાત્રકની ચાન્યતા
ખાખર કેળવાય તે જ ગભીરતા ધીરતા-સહનશીલતા આવે. અને સ્વીકૃત કાર્ય પાર પાડી શકાય. ચંચળ મનવાળા તથા છીછરા સ્વભાવના મનુષ્યા એક સામાન્ય કાય પશુ સારી રીતે પાર પાડી શક્તા નથી, તા મંત્રસાધના જેવું મહાન કાર્ય શી રીતે પાર પાડી શકે? તાત્પર્ય કે સગુણા કેળવી. ખીરગંભીર બનવું, એ મત્રસાધકનું ખાસ કતવ્ય છે.
}
વિશેષ ખેલવાથી ચિત્તમાં નિક્ષેપ થાય છે અને શક્તિને± હાસ થાય છે, તેથી જરૂર જેટલું જ ખેલવુ અને બાકીના સમયમાં મૌન રહેવુ, એ મયંત્રસાધકનુ ખાસ લક્ષણ મનાયું". છે. મૌનના મહિમા આપણા દેશમાં એટલે બધે જાણીત છે કે તે સંબંધમાં કઈ પણ વિશેષ કહેવાની જરૂર રહેતી નથી.
"
મડા અભિમાની ' શબ્દ અહી' સ્વાભિમાનીના અથ માં સમજવાના છે કે જે લીધેલું કામ પૂરું કરવામાં ગૌરવ ` માનનારા હૈાય છે. પેાતાને દીન-હીન માનનાર મંત્રસાધના જેવું કઠિન કાર્ય પાર પાડી શકતા નથી.
गुरुजन हितोपदेशो गततन्द्रो निद्रया परित्यक्तः । परिमित भोजनशीलः स स्यादाराधको देव्याः ||
'
ગુરુજનાએ આપેàા હિતાપદેશ ધારણ કરનાર, આલસરહિત, વધારે નિદ્રા ન લેનાર તથા પરિમિત ભાજન. કરનાર દેવીનામ ત્રદેવતાના આરાધક થઈ શકે છે.
ગુરુજન એટલે માતા, પિતા, દાદા, ાઢી, વિદ્યાદ્ગુરુ,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
મંત્રવિજ્ઞાન
કલાગુરુ તથા જ્ઞાતિના વડીલા. તેમણે હિતબુદ્ધિથી જે કંઈ કહ્યું હેાય તે ધ્યાનમાં લેવાથી ભૂલા સુધરે છે અથવા તેા ભૂલા થતી અટકે છે અને વિકાસની વાટ મેકળી થાય છે. અન્ય રીતે કહીએ તે ગુરુજનાના હિતાપદેશ માનવા, એ તેમના વિનય છે અને તે વિદ્યાસિદ્ધિમત્રસિદ્ધિમાં આશીર્વાદ રૂપ નીવડે છે. · વિનયેન વિદ્યા' એ ભારતીય સંસ્કૃતિના મુખ્ય સૂર છે, એને સાધક ન જ ભૂલે.
માલસ આવી, પ્રમાદ થયા કે બધુ કામ બગડે છે; તેથી જ એક કવિએ કછુ છે કે—
આળસ ભૂંડી ભૂતડી, બ્યંતરના વળગાડ; પેસે જેના પડમાં, બહુ અહુ કરે મગાડ જે કાર્ય જે સમયે કરવાનુ હાય તે કાર્ય તે સમયે જ કરવુ જોઈએ, તેને મુલતવી રાખીએ કે આઘુંપાછું કરીએ તે સાધના તૂટે કે સાધનામાં ક્ષતિ પહોંચે, તેથી જ આલસરહિત થવું એ મંત્રસાધક માટે અત્યંત આવશ્યક છે.
કેટલાક મનુષ્યા એમ સમજે છે કે વધારે નિદ્રા લેવાય તા સારી'. એથી વધારે તાજગી આવે અને આરાગ્ય ખરાખર જળવાઈ રહે, પણ આ સમજણુ ખાટી છે. વધારે નિદ્રાથી વધારે તાજગી આવતી નથી, પણ ચરખીમાં વધારો થાય છે. અને આળસ આવવા લાગે છે, નાનાને ૮ કલાક, ચુવાના તથા આધેડને છ થી ૬ કલાક અને માટી ઉમરના એને ૫ કે ૪ કલાકની નિદ્રા પર્યાપ્ત છે. જો આટલી નિદ્રાથી શરીરમાં તાજણી ન આવે.તે સમજવુ કે આરોગ્યમાં ખામી છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધકની પેગ્યતા
અમારે અનુભવ તે એ છે કે ઈચ્છા પ્રમાણે નિદ્રા લઈ શકાય છે અને થોડી નિદ્રાથી પણ પૂરતી તાજગી મેળવી શકાય છે, પરંતુ એ નિદ્રા સ્વસ્થ મનની ઈએ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે સર્વ ચિંતાઓમાંથી મુક્ત થઈને લીધેલી હેવી જોઈએ.
ઊંઘ અને આહાર વધાર્યાં વધે છે અને ઘટાડ્યા નઘટે છે” એ વસ્તુ લક્ષ્યમાં રાખીને મંત્રસાધકે નિદ્રાનું પ્રમાણ ઘટાડી નાખવું અને એ રીતે વધારાને જે સમય મળે તેમાં જપાદિ ક્રિયાઓ કરવી. જે ઉંઘ વધારે હશે તે જપ કરતાં પણ કાં આવશે અને કામ બગડશે.
પરિમિત ભેજનથી શરીર સ્વસ્થ રહે છે અને મને પણ સ્વસ્થ રહે છે કે જેની મંત્રસાધનામાં ખાસ આવશ્યકતા છે. ભારે ભજન કે વધારે પડતું ભેજન કર્યા પછી જરૂર આળસ આવે છે અને નિદ્રા લેવાની વૃત્તિ થાય છે. ત્યારબાદ જે નિદ્રા લઈએ તે જ ચેન પડે છે, આથી પરિમિત અને સાદું ભેજન કરવું, એ જ હિતકર છે.
કેટલાક મનુષ્ય થાળીમાં મનગમતી વસ્તુઓ પીરસાયા પછી તેને ખાયા જ કરે છે અને પેટ તંગ થતાં સુધી તેને છેડતા નથી. પરિણામે તેમને અનેક જાતના ગે લાગુ પડે છે. આધુનિક વૈજ્ઞાનિકોએ ઘણી શેધ કર્યા પછી જાહેર કર્યું છે કે જે મનુષ્ય પરિમિત સાદું ભજન કરે છે, તે લાંબા વખત સુધી જીવી શકે છે, જ્યારે અકરાંતિયા થઈને પેટ ભરનાર પિતાના જીવનને અકાળે અંત આણે છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
o
મંત્રવિજ્ઞાન તાત્પર્ય કે મંત્રસાધકે સ્વાદના લુપી ન બનતાં પિતાની જીભ ઉપર કાબૂ રાખવું જોઇએ અને સ્વાથ્ય જળવાઈ રહે. એશ્લે જ ભજન કરવું જોઈએ.
અમારા એક મિત્રે લેકેને હિતશિક્ષા આપવા માટે નીચેની ઉક્તિ તૈયાર કરી હતી અને તેને એક મેટી દિવાલ પર ચિતરાવી હતીઃ
આંખે ત્રિફળાં દાંતે લૂણ,
પેટ ન ભરીએ ચારે ખૂણ રેજ આંખે ત્રિફળાનું પાણી છાંટવું કે જે રાત્રે માટીના ઠામમાં ત્રિફળાં પલાળીને તૈયાર કરેલું હોય અને સફેદ કપડે ગાળી લીધેલું હોય. વળી દાતણ કરતી વખતે
ડું મીઠું ઘસવું અને જમવા બેસીએ ત્યારે પેટના ચારે ખૂણું ભરાય એટલે કે તંગ થઈ જાય, એટલું ભોજન કરવું નહિ.
તેમની એ દઢ માન્યતા હતી કે આ જાતની પરિચર્યાથી આંખનું તેજ વધે છે, દાંતને લગતા જુદી જુદી જાતના ગે થતા નથી અને અનેક પ્રકારની શારીરિક બિમારીઓથી બચી શકાય છે. તેમની આ માન્યતા પૂર્વ પુરુષના કથન અને તેમના અનુભવથી બંધાયેલી હતી. निर्जितविषयकषायो धर्मामृतजनितहर्षगतकायः। गुरुतरगुणसम्पूर्णः स भवेदाराधको देव्याः ॥ “ વિષય અને કષાય જિતના, ધર્મરૂપી અમૃતના
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધકની યોગ્યતા
૧૦૧ પાનથી હર્ષ પામેલા શરીરવાળે અને મહાન ગુણેથી યુક્ત હોય તે દેવીને-મંત્રદેવતાને આરાધક થઈ શકે છે.”
વિષય એટલે પાંચ ઈન્દ્રિયેના વિષયે કે જેને અનુક્રમે સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ કહેવામાં આવે છે. સ્પર્શને જિત એટલે સ્પર્શની લાલસામાં ફસાવું નહિ હાથી સ્પર્શની લાલસામાં ફસાય છે, તે ખાડામાં પડી પરાધીન થાય છે અને જિંદગીભર બંધનમાં સબડે છે. રસને જિત, એટલે સ્વાદની લાલસામાં ફસાવું નહિ. માછલું સ્વાદની લાલસાએ ગલ પરને માંસને ટુકડે ખાવા જાય છે કે તેને કાંટે ગળામાં ભરાય છે અને પિતાને પ્રાણ ગુમાવે છે. ગંધને જિત? એટલે સુગંધની લાલસામાં ફસાવું નહિ. ભમરે સુગંધની લાલસામાં ફસાય છે તે શત્રિ પડવા છતાં કમળમાંથી બહાર નીકળી શકતા નથી અને પ્રાત:કાળે કમળની સાથે હાથીના મુખમાં જઈ પડતાં પિતાને પ્યારે પ્રાણ ગુમાવે છે. વર્ણને જિત, એટલે રૂપની લાલસામાં ફસાવું નહિ. પતંગિયું રૂપની લાલસાએ દીપકની ત ભણી ધસે છે અને તેમાં બળીને ખાખ થઈ જાય છે. શબ્દને જિત, એટલે મધુર વચને કે ગીત આદિની લાલસામાં ફસાવું નહિ. શબ્દની લાલસાએ સર્પ મોરલીનું ગીત સાંભળવા આવે છે અને ડેલવા લાગે છે, પણ પછી તેના શા હાલ થાય છે ? મદારી તેને પકડી લે છે, તેના દાંતમાંથી ઝેરની કથળી કાઢી લે છે અને તેને કાયમને માટે કરંડિયાનું કે ખાનું આપે છે. મંત્રસાધક માટે આ બધાં દષ્ટાંતે અતિ ધદાયક છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રવિજ્ઞાન્ત
મનની ક્લુષિત વૃત્તિને કષાય કહેવામાં આવે છે, તેમાં ક્રાય અભિમાન, કપટ તથા લાભની મુખ્યતા છે. જો આ ચાર દોષાને જિતવામાં ન આવે તે મત્રસાધનામાં વારંવાર અંતરાય ઊભા થાય છે કે તે તૂટી પડે છે, તેથી મંત્રસાધકે તેને જિતવાને પ્રયત્ન અવશ્ય કરવા જોઈ એ, આ કામ કઠિન તા છે જ, પણ દિલ દઈને પ્રયત્ન કરનાર માટે આ જગતમાં શું કઠિન છે ? તાત્પર્ય કે નિષ્ઠાપૂર્વક પ્રયત્ન કરવાથી તે અવશ્ય જીતી શકાય છે.
૧૦૨
જે મનુષ્યને ધર્મની આરાધનામાં આનંદ આવત હાય, અર્થાત્ જે ધાર્મિક વૃત્તિના હેય તે મત્રસાધના સારી. રીતે કરી શકે છે, તેમ જ જેણે પાપકાર આદિ મહાન ગુણા કેળવ્યા હાય, તે પણ મંત્રની આરાધના સારી રીતે કરી તે શકે છે, તેથી મંત્રસાધકે તે તરફ લક્ષ્ય આપવાની ખાસ જરૂર છે.
મંત્રસાધકની ચેાગ્યતા માટે ઉક્ત ગ્રંથમાં નીચેનાં વચના પણ કહેલાં છે. જેમ કે~~~ शुचिः प्रसन्नो गुरुदेव भक्तो, दृढव्रतः सत्यदयासमेतः । पटुर्बीजपदावधारी,
दक्षः
मन्त्री भवेदीश एव लोके ॥
·
બાહ્ય અને અભ્યતર પવિત્રતાવાળા, પ્રસન્ન, ગુરુ
તથા દેવના ભક્ત, ગ્રહણુ કરેલા વ્રતમાં દેઢતાવાળા, સત્ય
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધકની યોગ્યતા
૧૩ અને દયાથી યુક્ત, ચતુર, મેધાવી અને મંત્રબીજ તથા મંત્રપદેને ધારણ કરનારે હોય, તે જ આ લેકમાં મંત્રની સાધના કરી શકે છે?
બાહ્ય પવિત્રતા સ્નાનાદિ ક્રિયાથી આવે છે અને અભ્યતર પવિત્રતા મલિન વિચારે કે મલિન ભાવેને ત્યાગ કરવાથી આવે છે. તાત્પર્ય કે મુખમેં રામ બગલમેં છૂરી” એ ઘાટ હોય તે મંત્રસાધના સફળ થઈ શકતી નથી.
મન સ્વસ્થ હોય તે પ્રસન્ન રહે છે, અન્યથા તેમાં ભય, ખેદ કે કંટાળાની લાગણીઓ ઉદ્દભવે છે અને તેની છાપ મુખમુદ્રા પર અંક્તિ થાય છે. તેથી મંત્રસાધકે સદા પ્રસન્ન રહેવા માટે મનની સ્વસ્થતા કેળવવાની ખાસ જરૂર છે.
ગુરુ અને દેવ પ્રત્યે અંતરંગ ભક્તિ એ મંત્રસાધકની સહુથી મોટી ગ્યતા છે. કદી બીજા ગુણે ઓછા હોય છે અલ્પ પ્રમાણમાં હોય તે ચાલે, પણ આ ગુણની ખામી હેય તે મંત્રસાધના થઈ શકે જ નહિ. આગગાડીમાં એક બે ડબ્બા ઓછા હોય તે ચાલે છે, પણ એન્જિન જ ન હોય તે? અથવા વીજળીના પ્રવાહનું અનુસંધાન જ ન હોય તે? એક તંત્રગ્રંથમાં તે ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે જે સાધક ગુરુ, મંત્ર અને દેવતાને ભિન્ન માને છે, તેને કોટિ કપે પણ સિદ્ધિ થતી નથી. આ પરથી મંત્રસાધક પિતાનું ક્તવ્ય સમજી શકશે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
મંત્રવિજ્ઞાન ' ગુરુને જોતાં જ પ્રણામ કરવા, તેમને દરેક રીતે માન આપવું તથા તેમની બને તેટલી સેવા કરવી અને તેમને સમર્પિત થઈને રહેવું, એ ગુરુભક્તિનાં મુખ્ય લક્ષણે છે.
અહીં દેવ શબ્દથી ઈષ્ટદેવ સમજવાના છે. જે મનુષ્ય પિતાના ઈષ્ટદેવની ભક્તિ, પૂજા, પ્રાર્થના કે બંદગી નિયમિત કરે છે, તેની મંત્રસાધના જલ્દી સફળ થાય છે. જે કોઈ દેવને માન નથી કે માનવા છતાં તેમના પ્રત્યે ભક્તિવંત નથી, તેની મંત્રસાધના સફળ થવાની કોઈ આશા નથી, સિવાય કે તે દેવના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરી તેને પ્રત્યે ભક્તિવંત બનવાને દઢ સંકલ્પ કરે અને તે પ્રમાણે વર્તવા લાગે.
ગ્રહણ કરેલા વ્રતમાં દઢ રહેવું અને ગમે તેવાં વિદને આવે તે પણ ચલાયમાન ન થવું, એ મંત્રસાધક માટે અતિ આવશ્યક ગુણ છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે મંત્રસાધના સફળ કરવા માટે લેખંડી ઈચ્છાશક્તિ (Iron willpower) ની જરૂર છે કે જે કઈ પણ વિનને ગણકારે નહિ, જે કઈ મુશીબતને દાદ દે નહિ કે જે ગમે તેવા મહાન ઉપસર્ગો થાય તે પે જરા ઢીલી પડે નહિ.
આજે મંત્રસાધના શરૂ કરી ને કાલે કંઈ પડછાયે દેખાય કે ચિત્ર-વિચિત્ર અવાજ થયે કે સાધના સંકેલી લેનાર ક્યા મેઢે સિદ્ધિની આશા રાખતા હશે? શાસ્ત્રોમાં તે એવા ઉલ્લેખ આવે છે કે કે મંત્રસાધના ઘણું આગળ વધી હોય તે દેવે જરૂર પરીક્ષા કરે છે અને તે માટે નાનાં-મોટાં સંકટ ઉપસ્થિત કરે છે. જે સાધક તેમાંથી પાર
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધકની યોગ્યતા
૧૦૫ ઉતરે તે જ તે સિદ્ધિને અધિકારી થાય છે, નહિ તે તેની હાલત પરાજિત દ્ધા જેવી થાય છે કે જે લેકની લજજાએ પિતાનું મુખ છૂપાવે છે અને એક પ્રકારના વિષાદમાં પિતાના દિવસે પૂરી કરે છે. તાત્પર્ય કે “પ્રાણે જાય પણ પ્રતિજ્ઞા ન જાય” એમ માનીને મંત્રસાધનામાં ઝુકાવનારે આખરે વિજયી થાય છે, માટે ગ્રહણ કરેલા વ્રતમાં દઢતા રાખવી એ મંત્રસાધકનું એક કર્તવ્ય મનાયું છે.
સત્ય અને દયા એ બંને દૈવી ગુણે છે. તેનું વર્ણન અમે ક્યા શબ્દમાં કરીએ? જે મનુષ્ય સત્યને ચાહે છે અને સત્યને વળગી રહે છે, તે કદી હારતું નથી, પછી પરિસ્થિતિ ગમે તેવી મુશ્કેલ હોય. તે જ રીતે જે મનુષ્ય દયાળુ છે અને સર્વે પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયાભાવ રાખે છે, તે સર્વેના પ્રેમને અધિકારી થાય છે અને સર્વેના મુંગા આશીર્વાદ પામે છે. તાત્પર્ય કે આ બંને ગુણે સાધકે સારી રીતે કેળવ્યા હોય તે તે અવશ્ય સિદ્ધિને અધિકારી થાય છે. પછી તેને ચિંતાનું કેઈ કારણ રહેતું નથી.
જે પરિસ્થિતિને ઓળખી તે પ્રમાણે ઉપાય જી શકે તેને ચતુર કહેવાય છે. અથવા તે જે કેઈથી છેતરાતે નથી કે કેઈની લેભામણી વાતમાં ફસાતા નથી, તે ચતુર કહેવાય છે. આ ચતુર માણસ જ મંત્રસાધનાને એગ્ય છે. જે પરિસ્થિતિને ઓળખી શકતું નથી કે ઓળખવા છતાં તેને ઉપાય જી શકતું નથી, તે મંત્રસાધના રૂપી મહાસાગરને શી રીતે પાર કરવાને? તેમાં વિદરૂપી વાવાઝેલાં અવશ્ય
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
મંત્રવિજ્ઞાન આવવાનાં, તેમાં કટરથી કાળમીંઢ મહેને ભેટો અવશ્ય થવાને. આ વખતે ચતુરાઈ ન દાખવી તે તેની સાધનારૂપી નૈયા અવશ્ય ડૂબી જવાની.
જે મનુષ્ય બીજાથી છેતરાઈ જાય છે કે બીજાની લેભામણી વાતોમાં ફસાઈ જાય છે, તે મનુષ્ય સાધનામાં સ્થિર રહી શકવાનો નહિ. સંભવ છે કે તે અન્યાન્ય વસ્તુઓ તરફ દેરવાઈ જવાને અને આખરે ફસાઈ પડી પારાવાર પાશ્ચાત્તાપ કરવા. કેઈ બ્રાહ્મણ પિતાના ખભા પર બકરે લઈને જતું હતું, તેને એક ઠગે કહ્યું કે “આ કૂતરે છે.” બીજા ઠગે તેનું સમર્થન કર્યું અને ત્રીજા ઠગે તેનું જોરથી પ્રતિપાદન કર્યુંએટલે બ્રાહ્મણે એ બકરાને કૂતરે માનીને છેડી દીધું અને પિતાની સંપત્તિ ગુમાવી. જે તે ચતુર હેત. તે આ પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થાત નહિ.
મંત્રસાધના વખતે પણ ઘણું ઠગોને ભેટો થઈ જાય. છે. તેઓ પિતાના સ્વાર્થવશ આંબલી–પીંપળી બતાવે છે અને સાધક ચતુર ન હોય તે એમની વાતમાં ફસાઈ પૈસા તથા પ્રતિષ્ઠા અને ગુમાવે છે. માટે જ અહીં ચતુર થવાને ઉપદેશ છે.
મેધાવી એટલે બુદ્ધિમાન. જે પુરુષ બુદ્ધિમાન હોય છે, તે સારા અને ખોટાની યથાર્થ તુલના કરી શકે છે અને તેમાંનું સારું ગ્રહણ કરી લાભ તથા યશની પ્રાપ્તિ કરી. શકે છે, જ્યારે બુદ્ધિ વિનાને મનુષ્ય ગોળ અને બળને. સરખા ગણે છે અથવા તેને બદલે પિત્તળ ઉઠાવી લે છે
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
મંત્રસાધકની સાગ્યતા અને એ રીતે વિડંબનાને પાત્ર થાય છેમાટે જ મંત્રસાધકે બુદ્ધિને કેળવી બુદ્ધિમાન થવાની જરૂર છે.
અહીં કોઈ એમ કહેતું હોય કે “બુદ્ધિ કેળવી કેળવાતી નથી, એ તે કુદરતે આપી હોય તેવી જ રહે છે, તે અમે એ વસ્તુમાં સંમત થતા નથી. જે બુદ્ધિ કેળવી શકાતી ન હેય તે શિક્ષણ, સાહિત્ય, ઉપદેશ આદિનું પ્રયોજન શું? આ બધી વસ્તુઓ બુદ્ધિ કેળવવા માટે જ છે, એટલે મંત્રસાધકે તેને ઉચિત ઉપયોગ કરવાનું છે અને એ રીતે પિતાની બુદ્ધિને કેળવી ઉત્તમ પ્રકારની બનાવવાની છે.
હવે છેલ્લી અને સહુથી મહત્વની વાત. જેને મંત્રસાધના કરવી છે, તેણે સદ્ગુરુ પાસેથી મંત્રબીજ અને મંત્રપદની ચોગ્ય રીતે ધારણ કરી લેવી જોઈએ અને તેને અક્ષરશઃ યાદ રાખવા જોઈએ. તે જ તેને જપ તથા તેનું ધ્યાન ચગ્ય સ્વરૂપે થઈ શકે અને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાય.
અન્ય તંત્રગ્રંથોમાં પણ મંત્રસાધકની ગ્યતા અંગે વર્ણને કરેલાં છે, પણ તે બધાને સાર આમાં આવી જાય છે, એટલે તેને સ્વતંત્ર નિર્દેશ કરતા નથી.
આ વિવેચનના સારરૂપે અહીં ૨૪ નિયમ આપીએ. છીએ, જે સહેલાઈથી ધ્યાનમાં રહી જાય એવા છે.
(૧) શુરવીર બનવું. (૨) દુષ્ટ કમેને ત્યાગ કર. (૩) ગુણે વડે ગંભીર થવું.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
મંત્રવિજ્ઞામ (૪) જરૂર જેટલું બોલવું અને બાકીના સમયમાં
મૌન ધારણ કરવું. (૫) પિતાને દીન-હીન નહિ પણ શકિતમાન સમજ. (૬) ગુરુજનેની હિતશિક્ષા માનવી. (૭) આળસને ત્યાગ કરે. (૮) નિદ્રા પ્રમાણસર લેવી. (૯) ભેજન પરિમિત કરવું. (૧૦) સ્પર્શદિની લાલસામાં ફસાવું નહિ. (૧૧) ક્રોધ, અભિમાન, કપટ અને લેભને ત્યાગ કર. (૧૨) ધર્માચરણમાં પ્રીતિ રાખવી. (૧૩) પોપકાર આદિ મહાન ગુણ કેળવવા. (૧૪) બાહ્ય અને અત્યંતર પવિત્રતા રાખવી. (૧૫) પ્રસન્ન રહેવું. (૧૬) ગુરુની દરેક પ્રકારે સેવા કરવી. (૧૭) ઈષ્ટદેવની નિત્ય-નિયમિત ભક્તિ કરવી. (૧૮) વ્રતમાં દઢ નિષ્ઠાવાળા થવું. (૧૯) સત્ય બેલવું અને સત્ય આચરવું. (૨૦) દયાળુ થવું. (૨૧) ચતુરાઈ રાખવી. (૨૨) પ્રતિભાસંપન્ન થવું. (૨૩) ગુરુ પાસેની મંત્રપદે યથાર્થ રીતે ગ્રહણ કરવાં
અને તેને બરાબર ધારી રાખવાં. (૨૪) સતત પુરુષાર્થ કર..
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩ ] મંત્રનિર્ણય
સાધકે ક્યા મંત્રને જપ કરે? એ બહુ સમજવા-- વિચારવા જે પ્રશ્ન છે, કારણ કે એક જ વસ્તુ પરત્વે અનેકાનેક મંત્રની રચના થયેલી છે અને વ્યક્તિ પર તેનું કુળ જુદું જુદું હોય છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે જે મંત્રનો જપ કરવાથી એક સાધકને ઘણું લાભ થાય છે, તે જ મંત્રને જપ કરતાં બીજા સાધકને કશે લાભ થત નથી અને ત્રીજા સાધકને નુકશાન સહેવું પડે છે. વળી. બધા મંત્રની સિદ્ધિ સમાન કાળ થતી નથી. એક સાધકને એક મંત્રની સિદ્ધિ શીવ્ર થાય છે, તે બીજાને વિલંબ થાય છે અને ત્રીજને તે થતી જ નથી.
*તંત્રશાસ્ત્રમાં મંત્રની સંખ્યા સાત કેટિ એટલે સાત ક્રેડની માનેલી છે. કાલિકાગમમાં એવો ઉલ્લેખ છે કે “સપ્તરિHRા મળે
વિવારક ' લલિતાસહસ્ત્રનામમાં સર્વેશ્વરી, સર્વસયી, સવમંત્રસ્વરૂપિણી વગેરે શબ્દો આવે છે. તેની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રી ભાસરાનંદનાથે કહ્યું છે કે સર્વે સપ્તર્લિયામુત્ર -- મસાજ તેમ જ ગોપાલસહસ્ત્રનામમાં જણાવ્યું છે કે “ત-- कोरिमन्त्रशेखरो देवः शेखर इति ।'
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
મંત્રવિજ્ઞાન:
જપ સખ્યા આપવામાં આવે છે. જેમકે ગાયત્રી મત્રમાં ૨૪ લાખ, અગલામુખીમાં ૧ લાખ વગેરે.
(૨) સિદ્ધ-સાથ્ય મંત્ર નિયત સંખ્યાથી બમણા જપ કરતાં સિદ્ધ થાય છે.
(૩) સિદ્ધ-મુસિદ્ધ મંત્ર નિયત સંખ્યાથી અર્ધા જપ કરતાં સિદ્ધ થાય છે.
(૪) સિદ્ધ-અરિ મંત્રના જપ કરવાનો નિષેધ છે, કારણુ કે તે ખંધુનાશનું કારણ મને છે.
(૫) સાધ્ય—સિદ્ધ મંત્ર નિયત સંખ્યા કરતાં ખમણે જય કરવાથી સિદ્ધ થાય છે.
(૬) સાધ્ય–સાય મંત્ર નિરીક છે, તેના જપથી કંઈ પશુ ફૂલ મળતું નથી.
(૭) સાય–સુસિદ્ધ મંત્ર નિયત સખ્યા કરતાં. અમણેા જપ કરવાથી સિદ્ધ થાય છે.
(૮) સાધ્ય—અરિ મંત્રના જપ કરવાને નિષેધ છે, કારણકે તેથી ગાત્રોના નાશ થાય છે.
(૯) સુસિદ્ધ-સિદ્ધ મંત્ર નિયત સંખ્યા કરતાં અદ જપ કરવાથી જ સિદ્ધ થાય છે.
(૧૦) સુસિદ્ધ-સાય મંત્ર નિયત સખ્યા કરતાં. અમણે જપ કરવાથી સિદ્ધ થાય છે.
(૧૧) સુસિદ્ધ-સુસિદ્ધ મંત્ર ગ્રહણ કરતાં જ સિદ્ધ થાય છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્રનિય
9Y3
(૧૨) સુસિદ્ધ-અરિ મંત્રના જપ કરવાનો નિષેધ છે, કારણ કે તેથી કુટુંબને નાશ થાય છે.
A
43
7
(૧૩),અરિ-સિદ્ધ મત્રના જપ કરવાનો નિષેધ છે,
કારણ કે તેથી પુત્રના નાશ થાય છે. ', · · ;. (૧૪) અરિ સાધ્ય મંત્રના જપકરવાનો નિષેધ છે, કારણ કે તેથી પુત્રીના નાશ થાય છે.
(૧૫) અરિસુસિદ્ધ અ’ત્રનો જપ કરવાના નિષેધ છે, કારણ કે તેથી પત્નીને નાશ થાય છે.
ܼܿܐ ، ،
(૧૬) અરિ-અરિમંત્રના જપ કરવાનો નિષેધ છે, કારણ કે તેથી સાધકને પેાતાનેા જ નાશ થાય છે.x
ખીજા ઋણધનશાધનચક્રમાં ‘મંત્ર ઋણી છે કે ધની? ’ એ વસ્તુ ખાસ જોવામાં આવે છે. મંત્ર ઋણી હોય તે શુભ મનાય છે, એટલે કે શીધ્ર સિદ્ધિ આપનારા ગણાય છે અને ધની હાય તે અશુભ ગણાય છે, એટલે કે તેની સિદ્ધિ કરવા માટે ઘણા લાંબા સમયની આવશ્યકતા રહે છે, તત્રશાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે—
ऋणित्वात् प्राप्तिमात्रण मन्त्रोऽभीष्टं प्रयच्छति । धनीमन्त्रस्तु संप्राप्तः फलंत्यधिक सेवया ॥ '}
.
x अरिसिद्धः सुत हन्यात् अरिसाध्यस्तु कन्यकाम् । तत्सु सिद्धस्तु पत्नीन्नस्तदरिः સાવજાપરૢઃ ॥ सुसिद्धारि कुटुम्बन साध्यारिईन्ति गोत्रजान् ।
-મત્રમહાદષિ:
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
મંત્રવિજ્ઞાન
ત્રીજા તારાચક્રમાં સાધકના જન્મનક્ષત્રથી અથવા નામના નક્ષત્રથી મંત્રના આદ્યાક્ષર નક્ષત્રપ ત શાષન થાય છે.
ચેાથા રાશિચક્રમાં સાધકની રાશિથી મ ંત્રના પ્રથમાક્ષરની રાશિય ત શેાધન થાય છે.
પાંચમા અકડમગ્રક્રમાં સાધકના નામના પ્રથમાક્ષરથી મંત્રના પ્રથમાક્ષર પત શોધન થાય છે અને છઠ્ઠા પોંચભૂતચક્રમાં મંત્રના આદ્યાક્ષર તથા સાધકના નામાક્ષરની મૈત્રીના વિચાર થાય છે.
પરંતુ તંત્રકારોએ આ વિષયની લખાણ ચર્ચા કર્યાં પછી છેવટે તા એ જ શબ્દો લખ્યા છે કે— यत्र यस्य भवेद्भक्तिर्विशेषः स मनूत्तमः । वैरिकोष्ठमपि प्राप्तोऽभीष्टदस्तस्य जायते ।।
જે મત્ર ગ્રહણ કરવામાં સાધકની (પ્રમળ ઈચ્છા અને ) દૃઢ ભક્તિ હાય તે મંત્ર સાધકને માટે ઉત્તમ છે. પછી સિદ્ધાદ્વિચક્રનું શેાધન કરતાં ભલે તે અરિના કાઠાને પ્રાપ્ત થયેàા હાય. આ રીતે દૃઢ ભક્તિપૂર્વક ગ્રહણ કરાયેલા મત્ર સાધકને ઇચ્છિત ફળ આપનારા થાય છે.'
અહી' પ્રસંગાપાત્ત એ વચન યાદ કરવા પણ ઉપચુક્ત જ લેખાશે કે
मन्त्रे तीथ द्विजे देवे, दैवज्ञे भेषजे गुरौ । याशी भावना यस्य, सिद्धर्भवति तादृशी ॥
મંત્ર, તી', બ્રાહ્મણ, દેવ, જ્યાતિષી, ઔષધ અને ગુરૂની ખાખતમાં જેની જે પ્રકારની ભાવના—શ્રદ્ધા હાય છે, તેને તે પ્રકારની સિદ્ધિ થાય છે.'
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१४] મંત્રશુદ્ધિના દશ ઉપાય
બીજમંત્રોના ક્રમભેદથી મંત્રોમાં છિન્નત્વ આદિ એગણપચાસ પ્રકારના દોષ ઉત્પન્ન થાય છે. તેને નિશ શારદા તિલકના દ્વિતીય પટલમાં આ પ્રમાણે કરવામાં माया छ :
छिन्नो रुद्धो शक्तिहीनः पराङ्गमुख उदीरितः ॥६॥ बधिरो नेत्रहीनश्च कीलितः स्तम्भितस्तथा । दग्धस्त्रस्तश्च भीतश्च मलिनश्च तिरस्कृतः ॥६॥ भेदितश्च सुषुप्तश्च मदोन्मत्तश्च मूच्छितः । हतबीर्यश्च हीनश्च प्रध्वस्तो बालकः पुनः ॥६५॥ कुमारस्तु युवा प्रौढो वृद्धो निरिंश एव वा। निजः सिद्धिहीनश्च मन्दः कूटस्तथा पुनः॥६६॥ निरंशः सत्वहीनश्च केकरो बीनहीनका । धूमितालिङ्गितौ स्यावां मोहितश्च क्षुधातुरः ॥६७॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
તિદત્તડrણીની અતિશુદ્ધ સરિતા
Gઈ
,
स्थानअष्टश्च विकल: सोऽतिबद्धः प्रकीर्तितः । निःस्नेह-पीडितश्चापि वक्ष्याम्येषां च लक्षणम् ॥६९॥ અને તેનાં લક્ષણે પણ વિસ્તારથી બતાવવામાં આવ્યાં છે. જેમકે
છિન્ન-ચા અથવા શ્વેકને મધ્યમાં વિચ્છેદ હેવાથી અથવા મંત્રના આદિ, મધ્ય કે અંતના બીજમંત્રોને.
લેપ થવાથી મંત્ર છિ દેષવાળ મનાય છે. (૨) દ્ધ-વ્યાકરણક્ત સ્વરસબ્ધિ અથવા વ્યંજન સંધિઓથી.
રહિત મંત્ર દ્ધ દોષવાળ હેય છે. શક્તિહીન-માયાબીજ, અથવા શ્રી આ બીજે જે
મંત્રમાં ન હોય, તે શક્તિહીન કહેવાય છે. (૪) પરસુખ-જે મંત્રના આરંભમાં મંત્રીબીજ અને
અંતમાં કી બીજ નથી, તે પરાડમુખ કહેવાય છે. (૫) બધિર–જે મંત્રના આદિ, મધ્ય કે અંતમાં “?
બીજ ન હોય તે બધિર કહેવાય છે. નેત્રહીનજે મંત્ર પાંચ અક્ષરવાળહેવા છતાં જૂ અથવા ૬ અને ર રૂપ સૂર્યચંદ્રના બીજથી રહિત હોય છે, તે નેત્રહીન કહેવાય છે, તેમજ આ બેમાંથી એક હોય અને એક ન હોય તે તે “કાણુ” કહેવાય છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
માથા
મંત્રશુદ્ધિના દશ ઉપાય
૧૧ણ (૭) કીલિત-બીજ વગરના મંત્રને કીલિત કહે છે. તેમજ
માયાબીજ અને નમામિ પદ ન હોય તેને કીલિત
કહે છે. (૮) તભિત-જે મંત્રના અંતમાં પરૂ હોય અને 1 મધ્યમાં લકાર આવતો હોય તેને ખંભિત કહે છે. © દધ-જે મંત્રના આરંભમાં વાયુબીજ જ આવતે
હોય અને તે પછી અગ્નિબીજ ર આવતે હેય, તે દગ્ધ કહેવાય છે, તેમજ છ ક વડે સાંભળેલા
મંત્રને પણ દગ્ધ કહે છે. (૧૦) રસ્ત-જ્યાં બે, ત્રણે, છ કે આઠ અક્ષર વડે જ
બીજને પ્રયોગ હોય, તેને ત્રસ્ત કહે છે. (૧૧) ભીત-જે મંત્રની આદિમાં “હંસા બીજ નથી, તેને
ભીત કહેવાય છે. (૧૨) અલિન-જે મંત્રમાં આદિ, મધ્ય અને અંતનાં સ્થાનમાં
મળી ચાર મકારાક્ષરે હોય છે, તેને મલિન કહે છે (૧૩) તિરસ્કૃત-જે મંત્રની મધ્યમાં દકારાક્ષર હોય, અને
છેડે શું બીજ હોય, તેમજ બે ર્ બીજને પણ
પ્રાગ થયો હોય તેને તિરસ્કૃત કહે છે. (૧૪) દિત-જે મંત્રની વચમાં આવે અને અંતમાં
વષર્ આવે તથા આરંભમાં કાર આવે તેને ભક્તિ
(૧૫) સુષુપ્ત-ત્રણ વર્ણવાળે હોવા છતાં “રંતઃ” આવા
બીજથી રહિત હોય તે મંત્ર સુષુપ્ત જાણુ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
મંત્રવિજ્ઞાન
(૧૬) સન્મત્ત-વિદ્યા અથવા મંત્રરાજ અઢાર અક્ષરેને
હિય અને તેની સાથે પાંચ કક્કાર જાયેલા હોય,
તે મંત્ર મદોન્મત્ત કહેવાય છે. (૧૭) સૂચ્છિત–જે મંત્ર અઢાર અક્ષરેને હોય અને
તેની વચમાં બીજની ચેજના હોય તે તેને
મૂછિત સમજે. (૧૮) હિતવીર્ય–જે મંત્રની વચમાં કે છેડે ટુ બીજ હોય,
તેને હતવીર્ય સમજ. (૧૯) હીન–જે મંત્રના આરંભમાં, વચમાં અને અંતમાં
અઐબીજ હોય તેને હીન સમજ. દુષ્ટ પુરુષ
વડે પ્રાપ્ત મંત્ર પણ હીન કહેવાય છે. (૨૦) પ્રવ્રત-અઢાર કે ઓગણીસ અક્ષરને મંત્ર હેય
અને તેમાં માયા , પ્રણવ છે અને અંકુશ રે
બીજ હોય તે તેને પ્રધ્વસ્ત કહે છે. (૨૧) બાલક-સાત અક્ષરવાળા મંત્રને બાલક કહે છે. (રર) કુમાર-આઠ અક્ષરવાળે મંત્ર કુમાર કહેવાય છે. (૨૩) યુવા–સેલ અક્ષરવાળે મંત્ર યુવા હોય છે. (૨) પ્રૌઢ-ચાળીસ અક્ષરવાળે મંત્ર પ્રૌઢ કહેવાય છે. (૨૫) વૃદ-ત્રીશ, ચેસ, સે અથવા ચાર અક્ષરવાળા
મંત્રને વૃદ્ધ કહે છે. (૨૬) નિશ્ચિંશ-નવ અક્ષરવાળો જે મંત્ર કારથી યુક્ત
હેય તેને નિશ્ચિંશ કહે છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
મંત્રશુદ્ધિના દશ ઉપાયો (૨૭) નિબીજ–જે મંત્રના છેડે તેમ, સ્વા, વષ, હું,
હું અથવા સઃ બજેમાંથી કેઈપણું બીજ ન હોય તેને નિબીજ કહે છે. તેમજ આદિમાં કાર ન
હોય તે તેને પણ નિબીજ કહે છે. (૨૮) સિદ્ધિહીન–જે મંત્રના આદિ, મધ્ય અને અંતમાં
બબ્બે ફકર હેય છે, તેને સિદ્ધિહીન કહે છે. (૨૯) અંદ-દસ અક્ષરવાળે મંત્ર મંદ હોય છે. (૩૦) ફૂટ-એક અક્ષરવાળે મંત્ર કૂટ કહેવાય છે. (૩૧) નિરંશક-એક અક્ષરવાળામંત્રની સંજ્ઞા નિશંકપણ છે. (૩૨) સવહીન-બે અક્ષરવાળો મંત્ર સવહીન હોય છે.
પિંગલામતમાં ચાર અક્ષરવાળા મંત્રને પણ સત્વહીન
કહ્યો છે. (૩૩) કેકર-ચાર અક્ષરવાળા મંત્રને કેકર કહે છે. (૩૪) બીજહીન-છ અક્ષરવાળે મંત્ર કારથી રહિત હોય
તે બીજહીન કહેવાય છે. (૩૫) ચિત-સાડાસાત, સાડાબાર કે સાડાત્રણ વર્ણવાળા
મંત્રને ધ્રુમિત કહે છે. (૩૬) આલિંગિત-વીશ, એક્વીશ કે ત્રીશ અક્ષરવાળા
મંત્રને આલિંગિત કહે છે. (૩૭) હિત-બત્રીસ અક્ષરવાળા મંત્રને મોહિત કહે છે. (૩૮) ક્ષુધાતુર–સત્તાવીશ કે ચોવીશ અક્ષરવાળા મંત્રને
ક્ષુધાતુર કહે છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
મંત્રવિજ્ઞાન (૩૯) અતિપ્તઅગિયાર, પચીશ અથવા ત્રીશ અક્ષરવાળા : મંત્રને અતિપ્ત કહે છે. (૪૦) અંગહીન-છવીસ, ઓગણત્રીસ અને છત્રીસ અક્ષર
વાળા મંત્રને અંગહીન કહે છે. (૪૧) અતિકુદ-એકવીશ કે અાવીશ અક્ષરવાળા મંત્રને
અતિકૃદ્ધ કહે છે. (૪૨) અતિક્ર-વીશ અને તેત્રીશ અક્ષરવાળા મંત્રને અતિ
ફૂર કહે છે. (૪૩) સવીડ–ચાળીસથી ત્રેસઠ અક્ષર સુધીના અક્ષરવાળા
મંત્રને સવીડ કહે છે. (૪) શાન્તમાનસ-પાંસઠ અક્ષરવાળા મંત્રને શાન્તમાનસ
(૪૫) સ્થાનભ્રષ્ટ-પાંસઠથી નવાણું અક્ષર સુધીના મંત્રોને
સ્થાનભ્રષ્ટ કહે છે. (૪૬) વિકલ-તેર અને પંદર અક્ષરવાળા મંત્રને વિક્લ કહે છે. (૪૭) અતિવૃદ્ધ-ચારસેથી એક હજાર સુધીના અક્ષરવાળા * મંત્રોને અતિવૃદ્ધ કહે છે. (૪૮) નિઃસ્નેહ-આણું, ત્રાણું, ત્રણસો, બસે અને અઢીસે * અક્ષરવાળા મંત્રને નિસ્નેહ કહે છે. (૪) પીડિતેજાર અક્ષરથી વધારે અક્ષરવાળા દંડક નામે
છંદભેટવાળા મંત્રોને પીડિત કહે છે. •
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશુદ્ધિનાં દશ ઉપાય
૧૨૧ આ દોષની સાથે જ બીજા પણ દોષ ટીકાકાર શ્રી રાઘવભટ્ટ બતાવ્યા છે, તે આ રીતે જાણવા? ” (૧) મીલિત-કર્મમાં અતિ જડ અને સાધકે પિતે જ
- મંત્રની ચેજના કરી હોય તેને મીલિત કહે છે. (૨) વિપક્ષસ્થ-શત્રુપક્ષને આશ્રય રાખનાર હોય તેને
વિપક્ષસ્થ કહે છે. (૩) દારિત-આદિ, મધ્ય અને અંતમાં કાર ન હોય
તેને દારિત કહે છે. () સૂક-ન્યાસ વગરના મંત્રને મૂક કહે છે. (૫) નગ્ન-પલ્લવરહિત મંત્રને નગ્ન કહે છે. (૬) ભુજ ગમ-ઋષિ, દેવતા અને છંદ વગરના મંત્રને
ભુજંગમ કહે છે. (૭) શૂન્ય-જે મંત્ર જપ કરતી વખત બીજો માણસ
સાંભળે છે, તે શૂન્ય કહેવાય છે. () હત-જે મંત્રના અતે કેઈબીજ ન હોય તેને હત કહે છે.
આ દેશે મુખ્યતઃ કામ્ય કર્મ કરનાર સાધકે અવશ્ય જાણું દોષનિવૃત્તિ માટે મંત્ર-સંસ્કાર કરવા જોઈએ. જે મુક્તિ અથવા ઈશ્વરકૃપા માટે જપ કરવું હોય તે તે માટે સંસ્કારની આવશ્યક્તા નથી, એમ શાસ્ત્રકારોનું કહેવું છે.
અહીં મંત્રોના જે દોષ કહ્યા છે, તે વિદ્યાઓના દે પણ જાણવા. “ચણામન્નાથા વિદ્યા મેમિના પરસ્પર
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત લેખાશે કે નૈગમિક મંત્રો ઍટલે વેદોક્ત મંત્રોમાં તેમજ શાબર મંત્રોમાં આ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
મંત્રવિજ્ઞાન
રણું સ્વીકારાએલું નથી. વળી પ્રકીર્ણક મંત્રમાં પણ જૈન, બૌદ્ધ, ઈસ્લામ આદિ આ ધરણને સ્વીકાર કરતા નથી, એટલે આ ધરણુ મુખ્યત્વે તૈક્ત મને તેમજ કેટલાક અશે પૌરાણિક મંત્રોને લાગુ પડે છે, પરંતુ તેમાં પણ કેટલાક અપવાદ છે. જેમ કે-ફૂટમંત્ર, સ્વપ્નપ્રાપ્તમંત્ર, સ્ત્રી પ્રાપ્ત મંત્ર, ૧-૨-૩-૫-૭–૮–૯–૧૧ અને ૧૨ અક્ષરના મંત્ર, માલામત્ર, નરસિંહમંત્ર, પ્રસાદમંત્ર, સૂર્યમંત્ર, વારાહમંત્ર, માતૃકાદિમંત્ર, કામમંત્ર, આજ્ઞાસિદ્ધ (ગણેશ) મંત્ર અને ગાડમંત્રને શુદ્ધિની આવશ્યક્તા નથી. કેટલાક કાલી આદિ દશ મહાવિદ્યાઓને પણ આ વર્ગમાં સમાવેશ કરે છે, એટલે કે તેની શુદ્ધિ કરવાની આવશ્યક્તા સ્વીકારતા નથી.
ઉકત એગણપચાસ પ્રકારના દોષોની શાંતિ કરવા માટે તંત્રશાસ્ત્રીએ દશ પ્રકારના ઉપાએ બતાવ્યા છે. જેમ કે
जननं जीवनं पश्चात्ताडनं वोधनं तथा । अथाभिषेको विमलीकरणाप्यायनो पुनः॥ तर्पणं दीपनं गुप्तिर्दशैता मन्त्रसंस्क्रिया ॥
જનન, જીવન, તાડન, ધન, અભિષેક, વિમલીકરણું, આપ્યાયન, તર્પણ, દીપન અને સુપ્તિ એ દશ મંત્રના સંસ્કારે (શુદ્ધિ કરવાના ઉપાય) છે.”
(૧) જનન–ગેરેચનથી ભૂજપત્ર પર માતૃકામંત્ર લખવે. તેના પર દેવીનું આવાહન કરીને ચંદનાદિથી પૂજા કરવી. પછી મંત્રને એક એક અક્ષર અથવા શબ્દ સંમાજિત
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશુદ્ધિના દશ ઉપાય
૧૩ કરી બીજા પત્ર પર લખવે. તેને જનન નામને સંસ્કાર કહેવામાં આવે છે. કેટલાક તેને મંત્રોદ્ધાર પણ કહે છે.
(૨) જીવન-મંત્રના પ્રત્યેક વર્ણને પ્રણવથી સંપુટિત કરી ૧૦૦૦ વાર જપ કરે, એ જીવન નામને સંસ્કાર છે. જેમ કે-૩% ા , % મા , % ર , , ૪. મઃ ૩૦અહીં રમાય નમઃા એ મૂલ મંત્ર છે. સંપ્રદાયભેદથી અહીં વા ૪ષ થી પુટિત કરેલા મંત્રને ૧૦૦૦ જપ કરવાનું પણ વિધાન છે. જેમ કે બધા જs સમાચ नमः वषट् स्वधा.'
(૩) તાડન-સાધક ભૂજપત્ર ઉપર મંત્રના અક્ષરે લખે. પછી ચં બીજ બેલી ચંદનના જલ વડે પ્રત્યેક વર્ણનું સે સે વાર તાડન કરે, એ તાડન નામને ત્રીજે સરકાર છે. કેટલાકના અભિપ્રાયથી ર વડે પુટિત કરેલે મંત્ર હજાર વાર જપતાં આ સંસ્કાર સંપન્ન થાય છે. જેમ કે “ રામાય નમઃ ”
(૪) બોધન-સાધક ભૂપત્ર પર મંત્રાક્ષરે લખે. પછી જે બીજ બેલી લાલ કણેરનાં પુષ્પ વડે પ્રત્યેક મંત્રનું એટલી વાર તાડન કરે કે એ મંત્રમાં જેટલા અક્ષરે હાયઆને બેધન નામને સંસ્કાર કહેવામાં આવે છે. કેટલાક É બીજથી સંપુટિત કરેલા મંત્રને પાંચ હજાર જપ કરવાથી આ સરકાર સંપન્ન થયે માને છે. જેમ કે જૂનામ નમઃ ”
(૫) અભિષેક પાતપાતના સંપ્રદાયે કરેલા વિધાન
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
* મંત્રવિજ્ઞાન અનુસાર મંત્રના અક્ષરોની સંખ્યા પ્રમાણે અશ્વસ્થ એટલે પીંપળાના પત્ર વડે ભૂર્જપત્ર પર લખેલા અક્ષરે ઉપર “સમુખ્ય મંત્રસ્ય કનુ રક્ષ મિવિશ્વામિ : ” આ રીતે બેલી અભિષેક કરે એ અભિષેક નામને પાંચમે સંસ્કાર છે. કેટલાક ” હું” થી પુટિત કરેલા મંત્રને એક હજાર વાર જપતાં આ સંસ્કાર થએલે માને છે. જેમ કે रामाय नमः सोऽहं ऐं।'
(૬) વિમલીકરણ માનસિક જપૂર્વક સાધ્ય મંત્ર સાથે બીજને જપ કરી કુંડલિની ઉત્થાપન કરી મલત્રયને દાહ કર તે વિમલીકરણ અથવા નિર્મલીકરણ -નામને સરકાર કહેવાય છે. કેટલાક “ નો વ’ બીજથી પુટિત કરેલા મંત્રને એક હજાર જપ કરવાથી આ સંસ્કારની સંપન્નતા સ્વીકારે છે. જેમ કે “૩ ત્રો વત્ રામાય નમઃ वपटू त्रोॐ ।'
(૭) આધ્યાયન-કુશદક અથવા પુષ્પદકથી જ્યોતિમંત્ર દ્વારા મંત્રવણેને સીંચવા એ આપ્યાયન સરકાર કહેવાય છે. મિત્ર-સાજં ચોમાસાનુપુષ્ટી જ્યોતિર્મનુસ્મૃત ” એક મત “દૂ મંત્રથી પુટિત કરેલા મંત્રને એક હજાર જપ કરવાથી આ સંસ્કાર થયેલે માને છે. જેમ કે-“È સૌ ચ ન હૈ”
(૮) તર્પણ-ઇષ્ટમંત્રના પ્રત્યેક વર્ણનું તિમંત્ર દ્વારા જલથી તર્પણ કરવું, એ તર્પણ નામને સંસ્કાર છે. અહીં એટલી સ્પષ્ટતા આશ્યક છે કે શક્તિમત્રોનું તર્પણ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશુદ્ધિના દશ ઉપાયે
૧૨પ મધુથી અને શિવમંત્રોનું તર્પણું ઘી તથા દૂધ વડે થાય છે, જ્યારે વૈષ્ણવમત્રોનું તર્પણ જલ વડે થાય છે.
ઈ હીપન-મંત્રની પૂર્વે તાર (), માયા (લ્હી) અને રમાબીજ (ઝી) લગાડી અષ્ટોત્તરશત (૧૦૮) જ૫. કરતાં દીપનસંસ્કાર થાય છે. ન (૧૦) ગુપ્તિ -ગેપન-મંત્રને પ્રકટ ન કરતાં સદા ગુપ્ત રાખવે અને હેઠની બહાર ન કાઢ, એ ગુપ્તિ કે ગેપન નામને સંસ્કાર છે. ' 'આ દશ સંસ્કારોથી મંત્રશુદ્ધિ કર્યા બાદ તેને જ કરવામાં આવે તે શીધ્ર સિદ્ધિ થાય છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] વિધિની પ્રધાનતા
મંત્રાનુકાનમાં વિધિની પ્રધાનતા છે. જે વિધિનું પાલન ન થાય તે અનુષ્ઠાન પૂર્ણ થતું નથી અને સાધક ઈષ્ટસિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી શકો નથી. વિધિઓમાં સહુથી પ્રધાન વસ્તુ છે શ્રદ્ધા. આપણે જે મંત્રનું અનુષ્ઠાન કરતા હેઈએ તેમાં આપણી પૂર્ણ શ્રદ્ધા હોવી જોઈએ, તેની સફલતામાં આપણે પૂરો વિશ્વાસ હવે જોઈએ. જે મંત્રમાં આપણી શ્રદ્ધા ન હોય તે સમસ્ત વિધિઓના પાલનનું પણ કંઈ મૂલ્ય નથી. ભગવદ્દગીતામાં કહ્યું છે કે–
अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् । असदित्युच्यते पाथ ! न च तत्मेत्य नो इह ॥
હેમ (હવન), દાન, તપ, આદિ જે કર્મ અશ્રદ્ધાથી કરવામાં આવે છે, તેને અસત્ કહેવાય છે. હે અર્જુન ! આવાં અસત કર્મો નથી તે પરલોકમાં ફળ આપી શક્તાં કે નથી આ લેકમાં.”
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધિની પ્રધાનતા
૧૨૭ જેટલાં પણ કમેક અધ્યાત્મ અથવા માનસિક શક્તિ સાથે સંબંધ ધરાવે છે, તે બધાની સરલતા માટે શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ અનિવાર્ય છે. હદયમાં અવિશ્વાસ રાખીને તેનું આચરણ કરવાને કંઈ જ અર્થ નથી.
આપણા સમાજમાં કેટલાક એવા સજ્જને પણ મળે છે કે જેઓ મંત્રમાં તે શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ ધરાવતા હોય, પણું તેનાં વિધિ-વિધાને પ્રત્યે નાક મચકોડતા હાય! તેઓ કહે છે કે “આમ બેસે, આમ હાથ રાખે, આમ પગ રાખે, આવી માળા ફેરવે, આવાં સમિધ લાવે, આ બધું શું?” તાત્પર્ય કે અમે તેનાથી કંટાળી જઈએ છીએ. અમને તેની યથાર્થતા કે કાર્યસાધકતામાં વિશ્વાસ નથી.
આ વચને સાંભળતાં અમને તે ઘણે બે થાય છે અને હસવું પણ આવે છે. આપણે યંત્રની વરાળશક્તિ પર વિશ્વાસ કરીએ પણ કેલસા, પાણી ઉપર નહિ. વળી એ પણ માનવા ન ચાહીએ કે યંત્રની અમુક કળ અમુક વાર દબાવવી કે ફેરવવી જોઈએ અને ઈચ્છા એવી રાખીએ કે વરાળશક્તિ ધાર્યું કામ આપે, તે એ કદી બની શકે ખરું?
જેમ યંત્રો દ્વારા વિદ્યુત પેદા કરી શકાય છે, તેમ સાધક મંત્રજપ દ્વારા એક વિશિષ્ટ શબ્દશકિત ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને એ શબ્દશક્તિનું આકાશમાં અમુક પ્રકારે કંપન થાય છે. આવશ્યકતા એ છે કે આ કંપની ઈચ્છાનુલ જ ઉત્પન્ન થાય અને ઈષ્ટ પ્રકારે અન્ય તમને પણ કંપિત કરે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
મંત્રવિજ્ઞાન - મંત્રાલયમાં વરાળ અથવા વિધુતને નિયંત્રિત કરવા માટે કઈ સ્થળે અમુક પદાર્થ, કોઈ સ્થળે અમુક ધાત, કોઈ સ્થળે તેલ તે કોઈ સ્થળે કાર્બન વગેરેને જવા પડે છે. તેને ઉદેશ એ હોય છે કે વરાળ અથવા વિદ્યુતની શક્તિનું નિયંત્રણ કરી શકીએ અને તે નિયંત્રણું યંત્રોની ગતિમાં પણું અનુકૂળ સંબંધ રાખે. આ જ પ્રમાણે જપજનિત કંપનશક્તિને નિયંત્રિત કરવા માટે જુદા જુદા વિધિઓનું વિધાન છે.
મંત્રાનુષ્ઠાનમાં જુદી જુદી કેટિના પૂજન, ધ્યાન, પ્રાણાયામ, આસન, મુદ્રા, હેમ, તર્પણ વગેરે કરવા પડે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે તેમાં ઘણી જાતના પ્રયોગ થાય છે. અમુક દિશા તરફ મુખ કરીને બેસવાથી અમુક પ્રકારનું કંપન થાય છે અને જુદી જુદી દિશાઓમાં પ્રવાહિત થતી વિદ્યુત-ધારાઓ પર તેને પ્રભાવ પડે છે. આ વખતે કાળ-ઘડી-નક્ષત્ર આદિથી બીજા ગ્રહોને જે પ્રભાવ પૃથ્વી પર પડતો હોય છે, તે પણ જેવા હોય છે. આ રીતે કઈ ક્ષિા મંત્રના કંપનને ઉત્તેજિત કરે છે, કેઈ એની શક્તિના અમુક ભાગને વધારે છે, તે કઈ અમુક ભાગનું શમન કરે છે. વળી કેઈએના અભીષ્ટ માર્ગ તરફ આકર્ષણ કરે છે, તે કઈ તેની વિપરીત ગતિનું નિયંત્રણ કરે છે. તાત્પર્ય કે આ રીતે અનેક પ્રકારને પ્રભાવ એ વિધિ તથા પ્રક્રિયાઓથી પ્રયુક્ત થનારા પદાર્થો વડે મંત્રકંપન પર પડે છે અને ત્યારે જ ઈષ્ટ કાર્યનું સંપાદન થાય છે. •
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધિની પ્રધાનતા
૧૧૯ વિધિમાં જે પદાર્થને પગ, જે ચર્ચા તથા દિન– સમય આદિને નિષેધ હેય તથા જે વસ્તુ, વ્યક્તિ તથા કિયા કરવાને, જેવાને, સાંભળવાને નિષેધ હોય, તે કરવું જોઈએ નહિ. એ નિષેધને અર્થ જ એ છે કે એવા પદાર્થો કે કિયાઓનું કંપન મંત્રના કંપન પર પ્રતિકૂળ પ્રભાવ પાડે છે અને તેનાથી વિધિને ભંગ થાય છે.
આ જગતમાં બે પ્રકારનાં કાર્યો જોવામાં આવે છે? એક તે પરીક્ષણથી થનારું અને બીજાં શ્રદ્ધા તથા વિશ્વાસથી થનારાં. જે કાર્યોનાં પરિણામ તથા શક્તિના માપ-તેલ કરવાનું આપણી પાસે સાધન છે, તેનું તે આપણે પરીક્ષણ કરી શકીએ, પણ જેની શક્તિનું માપ કે રહસ્ય જાણવાનું સાધન નથી, એમાં તે શ્રદ્ધા તથા વિશ્વાસ જ રાખવા પડે. મંત્રસાધન બીજા પ્રકારનું કાર્ય છે. આપણી પાસે મંત્રજપથી ઉત્પન્ન થતી શક્તિનું વિશ્લેષણ કે પરીક્ષણ કરવાનું કેઈ સાધન નથી. આપણે કોઈ પણ પ્રકારે એ જઈ શક્તા નથી કે તેનાથી અભીષ્ટની અભિવ્યક્તિ કેવી રીતે થાય છે?
શ્રી ગોપાલસ્વામી સાયપ્રાર્થના વખતે એક પાટલા પર ઇંટ કે પત્થરના ટુકડા મૂકી તેના પર કેળનું પાંદડું ઢાંક્તા અને શેડી વાર મંત્રજપ કરતા કે તેની સાકર બની જતી. પછી તે જ સાકર પ્રસાદ તરીકે વહેંચતા. દિલ્હીમાં લેકસભાના ઘણા સભ્યને તેમણે આ પ્રસાદ વહેચેલે. એક વાર એ સભ્યએ સરકારી નંબરવાળી એક આખી ઈટ મૂકેલી, તેનું પણ થોડી જ વારમાં એ રીતે પરિવર્તન થયેલું અને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
મંત્રવિજ્ઞાન
પાણીની ડેલમાં એક પુષ્પ નાખી મંત્રશક્તિથી તેનું દૂધ બનાવેલું, જે ઘણું જ સ્વાદિષ્ટ હતું અને ત્યાં હાજર રહેલાઓએ તેને આનંદથી પીધું હતું.
આ વખતે પાલસ્વામીએ કહેલું કે તમે બધા શિક્ષિત છે અને વિજ્ઞાનમાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે, તે આ ઈંટ અને પથરના ટુકડાની ડી વારમાં સાકર બની જાય છે. તથા પાણીનું પયમાં પરિવર્તન થાય છે, તેનું કારણ બતાવે. લોકસભાને કેઈ સભ્ય એનું કારણ બતાવી શક્યો નહિ. વાસ્તવમાં જે અદષ્ટ છે અને બુદ્ધિથી પર છે, તેમાં બુદ્ધિગમ્ય કારણ શું બતાવે? તેથી આપણે મંત્રવિશારદ મહર્ષિઓના વાક્ય પર વિશ્વાસ રાખીને વિધિનું અક્ષરશ: પાલન કરીએ, એ જ ઈષ્ટ છે.
ચોગની વિશિષ્ટ ક્રિયાઓ દ્વારા પ્રકૃતિનાં સૂમ રહને જાણી શકાય છે, પણ જેઓ એમ કરી શકતા નથી, તેમને માટે તે શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ સિવાય અન્ય કેઈમાર્ગ નથી.
આમ કેમ?એ એક એવું વિચિત્ર પ્રશ્ન છે કે જેને છેડે દી આવી શક્યું નથી. વળી એ પણ ચાદ રાખવું ઘટે કે પ્રત્યેક મનુષ્ય પ્રત્યેક વસ્તુનું કારણ જાણવાની શક્તિ ધરાવતું નથી, તેમ જ વિશેષ બહુ થોડા જ હોય છે. આ સંગેમાં આધ્યાત્મિક અને માનસિક વિષયમાં શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસનું જ આલંબન લેવું ઘટે.
વિધિ-વિધાનના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે જોઈને સાધકે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધિની પ્રધાનતા
૧૩૧ મુંઝાવાનું નથી. તેણે તે સ્વગુરુએ બતાવેલા વિધિ-વિધાનને જ અનુસરવાનું છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે
पन्यानो बहवः प्रोक्ता, मन्त्रशास्त्रमनीषिभिः । स्वगुरोर्मतमाश्रित्य, शुभ कार्य न चान्यथा ॥
“મંત્રશાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત પુરુષોએ મંત્રસિદ્ધિના અનેક માગે કહેલા છે, પણ સાધકે તે પોતાના ગુરુને જે મત –અભિપ્રાય હેય તેને અનુસરીને જ શુભકાર્ય કરવું, અથત મંત્રસાધના કરવી. અન્ય રીતે નહિ?
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] કર્મ અંગે કેટલુંક વિચારણીય
વિશિષ્ટ ફલની અપેક્ષા રાખીને જે કર્મ–શ્ચિા-વિધિ —-અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે, તેને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં કામ્યકર્મ કહેવામાં આવે છે. આ કામ્યકર્મમાં સિદ્ધિ કે સલતા ત્યારે જ મળે છે કે જ્યારે નિત્ય અને નૈમિત્તિક કર્મ યથાર્થરૂપે કરવામાં આવતાં હેય. અહીં નિત્યકર્મથી દરેક મનુષ્ય પોતાના ધર્મ અનુસાર રેજની જે ક્રિયાઓ કરવી જોઈએ તેનું સૂચન છે અને નૈમિત્તિક કર્મથી ખાસ ખાસ પર્વના દિવસેએ અથવા અમુક નિમિત્ત પ્રાપ્ત થતાં તે દિવસે જે કર્મ કરવું જોઈએ, તેનું સૂચન છે.
આત્મશુદ્ધિ કે આત્મદર્શન સિવાયના અન્ય કેઈપણ ફળની અપેક્ષાએ થતું મંત્રસાધન એક પ્રકારનું કામ્યકર્મ છે, એટલે મંત્રસાધકે આ વસ્તુ બરાબર ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે.
આર્ય મહાપુરુષો ભારપૂર્વક કહે છે કે –
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મ અને કેટલુંક વિચારણીય
૧૩૩ ' વિના થર્ શિથિ દેવતાઇનાન્શ્યિા परिनश्येत तयस्मात् क्षणात् सैकतहम्यंवत् ॥
જે સાધક પિતાના ધર્મનું પાલન કર્યા વિના દેવતનું.' આરાધન આદિ જે કંઈ કરે છે, તે રેતીના પાયા પર ચણાયેલ મહેલની જેમ તેમાંથી ક્ષણમાત્રમાં પરિભ્રષ્ટ થાય છે?
તાત્પર્ય કે જેણે મંત્રસાધના કરવી હોય તેણે પિતાના કુલકમાગત ધર્મનું યથાર્થ પાલન કરવું જોઈએ અને પિતાના ઈષ્ટદેવ પ્રત્યે ભક્તિવંત થવું જોઈએ. અન્ય રીતે કહીએ તે જેઓ પિતાના ઈષ્ટદેવને ભૂલી જાય છે કે તેમની ચથાર્થ સેવા–ભક્તિ કરતા નથી અને દુન્યવી સ્વાર્થથી પ્રેરાઈને અમુક દેવી-દેવતાનું આરાધન કરવા લાગી જાય છે, તેમને એ આરાધનામાં સફળતા મળી શકતી નથી.
સ્વધર્મનું પાલન કરતી શ્રદ્ધા, ભક્તિ આદિ ગુણે વિકાસ પામે છે અને એક પ્રકારની શિસ્ત કેળવાય છે, જ્યારે ધર્મવિહીન મનવૃત્તિથી શ્રદ્ધા, ભક્તિ આદિ ગુણોને લેપ થાય છે અને એક પ્રકારની નિરકશતા કે નાસ્તિક્તા જન્મ છે કે જે છેવટે મનુષ્યને અવનતિના ઊંડી આમાં ધકેલી દે છે તેથી પ્રગતિ, વિકાસ કે અભ્યયની ઈંછા રાખનારે સ્વધર્મનું પાલન કરવું ઈષ્ટ છે. ભગવદ્ગીતામાં સિમ નિષ છે? આદિ જે વચને કહેવાયાં છે, તે પણ સ્વધર્મના પાલનની મહત્તા સૂચવે છે.
કહેતાં અફસેસ થાય છે, પણ કહેવું જરૂરી છે કે
:
-
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
મંત્રવિજ્ઞાન આજે તે ધર્મ અને કર્મ અને ભૂલાયાં છે અને લોકોને મેટો ભાગ અર્થ અને કામની સાધનામાં જ મશગુલ બની ગયે છે. તેમાં કેટલાક્ની સ્થિતિ તે અતિ દયાજનક છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે તેમના જીવનમાં પશુછવન કરતાં કોઈ વિશેષતા નથી. ખાવું-પીવું, ઊંઘવું અને સંતતિ પેદા કરવી એ તે પશુઓ પણ ક્યાં નથી કરતાં ?
મનુષ્ય જીવનની સાર્થક્તા શેમાં છે? મોજશેખ કરવામાં કે ધર્મનું આરાધન કરવામાં?” સુજ્ઞ મનુષ્યોએ આ પ્રશ્નને ખૂબ ગંભીરતાથી વિચાર કરવાની જરૂર છે. જેમણે આ પ્રશ્નને સામાન્ય સમજીને બાજુએ મૂકી દીધા છે, તેણે બાજી ગુમાવી છે. જેમણે આ પ્રશ્નને નિરર્થક ગણને હસી કાઢયો છે, તેના હાથમાં કંઈ આવ્યું નથી. અને જેમણે આ પ્રશ્નને અનાવશ્યક લેખીને ઉડાવી દીધું છે, તેમને દીર્ધકાળ સુધી અંધારામાં જ સબડવું પડ્યું છે. એટલે જ અમારે અનુરોધ છે કે સુજ્ઞ મનુષ્ય આ પ્રશ્નનું મહત્વ સમજી તેને યેગ્ય ઉત્તર મેળવવા પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ.
અમે સાર્થકતા અને નિરર્થક્તા શબ્દથી શું કહેવા ઈચ્છીએ છીએ, તે પણ સ્પષ્ટ કરી લઈએ. ખેતર ખેડીએ. અને તેમાં ખૂબ અનાજ પાકે તથા ઘરભેળું થાય તે મહેનત સાર્થક ગણાય અને કંઈ ન પાકે અથવા પાડ્યા છતાં ઢોરઢાંખર ચરી જાય કે ચેરચખાર લૂંટી જાય તે મહેનત નિરર્થક ગણાય. અથવા વેપાર કરીએ અને ઘણું લાભ થાય તે મહેનત સાર્થક ગણાય અને કઈ લાભ ન થાય કે ખોટ ખમવી પડે તે એ નિરર્થક ગણાય. બસ, આટલી વસ્તુ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મ અને કેટલુંક વિચારણીય
૧૩૫ લક્ષ્યમાં રાખીને મનુષ્ય જીવનની સાર્થકતા-નિરર્થક્તાનો નિર્ણય કરવાને છે.
આજે આપણા દેશમાં ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્યની રચના થયેલી છે અને તે અનુસાર તેને કારભાર ચાલે છે, પણ તેનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે લેકેની ધર્મ પરત્વેની શ્રદ્ધા ડગમગી ગઈ છે. ઘણુએ તે ધર્મ એ કેઈ આવશ્યક વસ્તુ નથી એમ માનીને જ ચાલવા માંડ્યું છે. તેના કુલ સ્વરૂપે નીતિવિહીનતા, ભ્રષ્ટાચાર, લાંચ, રૂશ્વત આદિ મેટા પ્રમાણમાં વ્યાપી ગયાં છે અને તે અનેક પ્રકારની હાડ મારીઓને જન્મ આપી રહ્યાં છે. આ સ્થિતિમાંથી દેશને ઉદ્ધાર ત્યારે જ થશે કે જ્યારે લેકે પિતાને ધર્મ સમજી તેનું બરાબર પાલન કરવા તત્પર થશે.
અહીં એ પણ સ્પષ્ટ કરવું આવશ્યક છે કે દરેક ધર્મો નીતિ, સંયમ, સદાચાર, આદિ પર ભાર મૂલે છે, એટલે તેનું પાલન કરતાં મનુષ્ય નીતિમાન, સંયમી તથા સદાચારી થાય છે અને આવા મનુષ્ય જ પિતાનું તથા પરનું કલ્યાણ કરી શકે છે.
આ પ્રકરણ સમાપ્ત કરતાં પહેલાં અમે એટલું જણાવીશું કે મનુષ્યજીવન અતિ કિંમતી જીવન છે, તે વારવાર મળતું નથી, એટલે તેને બને તેટલે સદુપગ કરવું જોઈએ અને મંત્રસાધન દ્વારા એવી શક્તિ મેળવવી જોઈએ કે જેને વિનિ
ગ કરતાં સમાજ, દેશ તથા સમસ્ત માનવજાતિનું કલ્યાણ થાય તથા પિતાને આ ભવ અને પરભવ અને સુધરવા પામે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ] સાધનાસ્થલ
મત્રયેાગની સિદ્ધિ કરનારાં અનેક અંગ પ્રત્યગા છે, પણ તેમાં નીચેનાં અંગો મુખ્ય છે
(૧) શુદ્ધિ, (૨) આસન, (૩) પૉંચાંગસેવન, (૪) આચાર, (૫) ધારણા, (૬) દિવ્યદેશસેવન, (છ) પ્રાણાયામ, (૮) મુદ્રા, (૯) તર્પણુ, (૧૦) હવન, (૧૧) ખલિ, (૧૨) ચેગ, (૧૩) જપ, (૧૪) ધ્યાન અને (૧૫) સમાધિ,
આમાં દિવ્યદેશસેવનનેા જે નિદ્વેષ છે, તે અહીં વિચારણીય છે. દ્વિવ્યદેશ એટલે રમણીય પ્રદેશ, અથવા જ્યાં ઋષિ-મહષિ એનાં તપાવના આદિ આવેલાં હાય એવા પવિત્ર પ્રદેશ અથવા જ્યાં દેવાનાં ન થતાં હાય કે જ્યાં દેવે આવીને વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા કરતા હાય કે જ્યાં વસવાથી દ્વિત્ર્યતાના અનુભવ થતા હેાય એવા વિશિષ્ટ પ્રદેશ.
અતિ પ્રાચીન કાલથી ભારતની ઉત્તરે આવેલે નગાધિરાજ હિમાલય આ કોટિના પ્રદેશ ગણાય છે અને તેથી
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના સ્થલ
૧૩૭
જ અસંખ્ય સાધકોએ ગસાધના માટે તેને આશ્રય લીધે છે. આજે પણ એ પ્રદેશમાં અનેક રોગીઓ વસે છે કે જેમાંના કેટલાકની ઉંમર ત્રણથી ચાર વર્ષની છે. એક પરદેશી પ્રવાસીએ હિમાલયનું વર્ષો સુધી પરિભ્રમણ કર્યા બાદ કેટલાક રોગીઓને સંપર્ક સાધે હતો અને તેમાં આ વસ્તુ જાણવામાં આવી હતી.
આધુનિક યુગના મહામાંત્રિક શ્રી ગેપાલસ્વામી કે જેમણે મંત્રના અનેક ચમત્કારે ભારતના પાટનગર દિલ્હીમાં લેક્સભાના સભ્યોની સમક્ષ તેમજ અન્ય શહેરમાં બતાવ્યા હતા, તેમનું સાધનાસ્થલ પણ આ જ હિમાલયની ગેરમાં આડાથી અમુક માઈલના અંતરે આવેલું હતું.
તીર્થક્ષેત્રો પણ અમુક અંશે દિવ્ય દેશની ગણનામાં આવે છે, તેથી ઘણુ મંત્રસાધકે કાશી, કુરુક્ષેત્ર, પ્રયાગ, પુષ્કર, દ્વારિકા આદિ વિવિધ તીર્થક્ષેત્રમાં જાય છે અને ત્યાં અનુકૂળ સ્થાન શેધી મંત્રસાધના કરે છે. જૈનધર્મમાં શત્રુંજય, ગિરનાર, આબુ, તારંગા, સમેતશિખર, આદિ આવાં સ્થાને મનાયેલાં છે અને ત્યાં રહીને અનેક મહાપુરુષોએ મંત્રસિદ્ધિ કર્યાના ઉલેખે પ્રાપ્ત થાય છે. આજ રીતે બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ કેટલાક સ્થાને સિદ્ધિપદ મનાયાં હતાં અને ત્યાં જઈને બૌદ્ધ તાંત્રિકેએ મહાન સિદ્ધિઓ મેળવી હતી, એ હકીક્ત ઇતિહાસ પરથી જાણી શકાય છે.
તાંત્રિક યુગમાં દેવીપૂજાને વધારે વિરતાર થયે ત્યારે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
મંત્રવિજ્ઞાન દેવીપીઠને એ જ મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું અને તેમાં કામાખ્યા પીઠની પ્રતિષ્ઠા ખૂબ જ વધી. કુલાર્ણવતંત્રમાં કહ્યું છે કે___कामाख्याया महायोनौ पूजा न कृतान् सक्छन् ।
स चेह लभते कामाच परत्र शियरूपधृक् ॥
જે મનુષ્ય કામાખ્યા દેવીના સ્થાનમાં એક વખત જપ-પૂજાદિ કરે છે, તે આ લોકમાં સર્વ પ્રકારના ઈષ્ટફલની પ્રાપ્તિ કરીને પરજન્મમાં શિવત્વ પ્રાપ્ત કરે છે.”
કામરૂ દેશ અંગે આપણે ત્યાં જે વિદત્તીઓ પ્રસિદ્ધ છે, તે પરથી જણાય છે કે એક વખત એ દેશમાં અનેક મંત્રસિદ્ધ વ્યક્તિઓ વસતી હશે અને તેમણે મંત્રશક્તિને ઘણો જ વિકાસ કર્યો હશે,
તાત્પર્ય કે મંત્રસાધના માટે અમુક સ્થળે જઈએ તે જ ઈષ્ટસિદ્ધિ થાય છે, એ ખ્યાલ આપણે ત્યાં ઘણું પ્રાચીન કાલથી પ્રચલિત હતું અને તેમાં ઘણું તથ્ય હતું.
પવિત્ર-અપવિત્ર સ્થાનના લાભાલાભ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. જે સ્થાન પવિત્ર સ્વચ્છ હોય તે ચિત્ત પ્રસન્ન થાય છે અને ત્યાં બેસવાનું તથા સ્થિર થવાનું મન થાય છે. તે જ રીતે સ્થાન અપવિત્ર-અસ્વચ્છ હોય તે મનમાં એક પ્રકારની જુગુપ્સા કે ઘણા પિદા થાય છે અને ત્યાંથી
- આ રથાન આસામના ગૌહત્તી શહેરથી થોડે દૂર એક પર્વત પર આવેલું છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનાસ્થલ
૧૩૯ તરત ચાલ્યા જવાનું મન થાય છે, તેથી મંત્રસાધનાનું સ્થાન પવિત્ર તથા સ્વચ્છ હેવું જોઈએ, એ નિર્વિવાદ હકીક્ત છે.
ચારસંહિતામાં કહ્યું છે કે— गोशाला वै गुरोगेंहं देवायतनकाननम् । पुण्यक्षेत्र नदीतीरं, सदा पूर्त प्रकीर्तितम् ।।
શાલા, ગુરુનું ઘર, દેવાલય, વનપ્રદેશ, તીર્થભૂમિ અને નદીને કિનારે સદા પવિત્ર કહેલા છે.” તાત્પર્ય કે આ બધાંની ગણના પવિત્ર સ્થાનમાં થતી હોવાથી મંત્રસાધકે તેને પસંદગી આપવા જેવી છે.
પ્રથમ આપણા દેશમાં ગાયનું પાલન-પોષણું ઘણી સારી રીતે થતું અને તેથી સ્થળે સ્થળે સ્વચ્છ સુંદર શાળાએ હતી. ત્યાં જવાથી સાધકને વારંવાર ગાયમાતાનાં દર્શન થતાં, તેને સ્પર્શ કરવાને અવસર મળતું અને પવિત્રતાને અનુભવ થતું. પરંતુ કાલબળે પરિસ્થિતિમાં પરિવર્તન થયું અને ઘણું. લેઓએ ગાને પાળવા-પષવાનું છેડી દીધું. પરિણામે ગોશાળાઓની સંખ્યા ઘટી ગઈ અને સ્વચ્છ સુંદર શાળાનાં દર્શન દુર્લભ થઈ પડ્યાં. આજે શાળાનું જે ચિત્ર આપણી સમક્ષ છે, તે જોતાં મંત્રસાધના માટે ત્યાં જવાનું દિલ થાય તેમ નથી. સંભવ છે કે વર્તમાન કાલે ગેપાલન અંગે જે પ્રવૃત્તિઓ જોર પકડી રહી છે, તેના પરિણામે ભારતવર્ષમાં સ્થળ–સ્થળે, ગામે-ગામે સ્વચ્છ સુંદર ગોશાળાઓ સ્થપાય અને ફરી તે મંત્રસાધના માટે પસંદગી પામે.
છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
ગુરુનુ ઘર મંત્રસાધના માટે એ કારણે પસંદ કરવા ચૈાગ્ય છે કે ત્યાંનું વાતાવરણ મંત્રસાધનાને વધારે અનુકૂળ હાય છે અને તેમના માર્ગદર્શનના લાભ જ્યારે જોઈએ ત્યારે મળી શકે છે. અહી એટલી સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત છે કે જ્યાં મંત્રદાતા ગુરુ ત્યાગી વના હાય છે, ત્યાં તેમને પેાતાનુ ઘર હેતુ નથી, પણ તે આશ્રમ, ઉપાશ્રય, વિહાર, કે ઉદ્યાન આદિ જે સ્થાનમાં રહેલા હોય ત્યાં જઈને મંત્રસાધક તેમની નિશ્રા મેળવી શકે છે અને તેમના મા દર્શનનો લાભ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
૧૪૦
દેવમંદિશ સામાન્ય રીતે પવિત્ર જ હાય છે, એટલે તેના એક ભાગ પસં≠ કરી ત્યાં મંત્રજપ માટે બેસી શકાય છે અને સાધનામાં આગળ વધી શકાય છે.
વનપ્રદેશ તેની સ્વાભાવિક રમણીયતા અને શાંત વાતાવરણના કારણે મંત્રસાધનાને યોગ્ય મનાયા છે. અનેક સાધુસ ંતાએ તેના આશ્રય લઈને મોંત્રસિદ્ધિ કર્યાંના દાખલા શાસ્ત્રો તથા સાહિત્યમાં નોંધાએલા છે.
તીર્થભૂમિ માટે ઉપર કહેવાઈ ગયુ છે.
નદીના કિનારી એટલા માટે પવિત્ર અને સાધનાને ચૈાગ્ય ગણાયા છે કે ત્યાં મેટા ભાગે વૃક્ષોની સુંદર ઘટા કે હરિયાળાં ખેતરો આવેલાં હાય છે, ત્યાંનું હવામાન ખુશનુમા હાય છે અને ત્યાંથી જલપ્રવાહનાં સતત દન થઈ શકે છે કે જે ચિત્તને અહલાદ પમાડનારાં હાય છે.
'
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનાસ્થલ
૧૪૧. - તંત્રસારમાં આ સ્થાન ઉપરાંત બીજા પણ કેટલાંકસ્થાનેને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે. જેમકે –
धात्री-बिल्वसमीपे च पवताने गुहासु च । गंगायास्तु तटे वापि कोटिकोटिगुणं भवेत् ॥
જે ધાવડી કે બીલીના વૃક્ષ પામે બેસીને અથવા પર્વતના શિખર પર જઈને, અથવા કેઈ ગુફામાં વસીને કે ગંગા નદીના તટે જઈને મંત્રસાધના કરવામાં આવે તે કેટિટિગણું ફક્ત પ્રાપ્ત થાય છે. તાત્પર્ય કે ઉપરનાં સ્થાને કરતાં પણ આ સ્થાને વધારે પસંદ કરવા ગ્ય છે.
અહીં ધાવડી કે બીલીના વૃક્ષ પાસે બેસીને મંત્રસાધના કરવાને જે ઉલ્લેખ છે, તે અમારી સમજ પ્રમાણે પંચવટી નિર્દેશ કરે છે. સ્કંદપુરાણમાં કહ્યું છે કે પીંપળેબીલી, વડ, ધાવડી અને અશોક એ પાંચના સમૂહને પંચવટી. કહેવાય છે અને તેની પાંચ દિશામાં સ્થાપના કરવી.
ચગસંહિતામાં “પદ્ધરાવાયુનો તેરશો તથા સિદ્ધિ કલા એ વચન વડે એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે. જો કે મંત્રસાધક પંચવટી બનાવીને અર્થાત્ તેમાં વસીને. મંત્રસાધના કરે છે તે સિદ્ધિ આપનારી થાય છે*
* अश्वत्थो बिल्वपक्षश्च वटो धात्री ह्यशोककः ।
वटीपञ्चकमित्युक्तं स्थापयेत् पञ्चदिक्षु च ॥ * વૃક્ષોની પસંદગી કાયકર્મના ભેદથી અનેક પ્રકારે થાય છે. જેમકે ગંધર્વરાજને મંત્રજપ કરવું હોય તે કદલી વૃક્ષ એટલે કેળની સમીપે થાય છે, લક્ષ્મીને મંત્રજપ કરવો હોય તે બિલીના. વૃક્ષની નિકટ થાય છે, વગેરે. -
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
મંત્રવિજ્ઞાન શ્રી ડાહ્યાભાઈ રામચંદ્ર મહેતાએ દેવી ઉપાસનાના ઓગણસમા અધ્યાયમાં પંચવટી અંગે વિવેચન કરતાં કહ્યું છે કે કોઈપણ પવિત્ર, એકાંત સ્થાનમાં પંચવટી બનાવવી જોઈએ. ભગવાન શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ દેવના દક્ષિણેશ્વર સ્થાનના વિશાળ બગીચામાં અમે પંચવટી સ્થાનનાં દર્શન કર્યા છે. પરમહંસદેવ એ એકાંત સ્થાનમાં બેસીને -જ જગદંબાની ઉપાસના કરતા હતા અને તે જ સ્થળે તેઓશ્રીને સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થયાનું કહેવાય છે.
પવિત્ર ગંગાને કિનારે દક્ષિણેશ્વરનું સ્થાન છે, ત્યાં -દક્ષિણ કાલિકાનું પીઠસ્થાન છે. માટે જ કઈ પવિત્ર નદીના ક્વિારે અથવા અન્ય કઈ પવિત્ર સ્થાનમાં પંચવટી સ્થાન -અનાવવું જોઈએ. એકાંતમાં નિવાસ કરી શાંત અને પવિત્ર ચિત્ત થયા સિવાય સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી.
પંચવટી સ્થાન બનાવવા માટે ચાર સમરસ હાથ જેટલું સ્થાન પસંદ કરી તેને એક ખૂણે બિલ્વ (બિલીનું વૃક્ષ), બીજા ખૂણે શેફાલિકા અથવા અશક, ત્રીજે ખૂણે નિઓ (લીમડો), ચેણે ખૂણે પીંપળો અથવા વડવૃક્ષ અને મધ્ય ભાગમાં આમળાનું વૃક્ષ રેપવું. એ સ્થાનની ચારે દિશામાં લાલજવા પુષ્પની વાડ કરવી, તેની બાજુમાં માધવી કિંવા કૃષ્ણઅપરાજિતા લતા વેષ્ટિત કરવી. પંચવટીનું મધ્ય સ્થાન જુદાં જુદાં પવિત્ર તીર્થસ્થાનની રેતી અથવા ધૂળ દ્વારા શુદ્ધ કરી લેવું જોઈએ.
પંચવટીનું સ્થાન–આસન કેઈ મંત્રસિદ્ધ મહાત્મા દ્વારા વિશુદ્ધ બનાવી લેવાથી વિશેષ સરળતા થાય છે. સાધકે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના સ્થલ
૧૪૪
દેવી ઉપાસકોએ પિતાપિતાની સગવડ પ્રમાણે પચવટી-સ્થાન: તૈિયાર કરવું જોઈએ અને તેની મધ્યમાં તાંત્રિક વિધિ અનુસાર
એક ચક્ર–એટલે મંડળ બનાવી તેના ઉપર બેસી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા-ઈષ્ટ દેવદેવીનાં દર્શન કરવા મંત્રજપ કરવા જોઈએ.”
પર્વતને શિખરપ્રદેશ સામાન્ય રીતે જનસંસર્ગથી રહિત હોય છે અને ત્યાંનું વાયુમંડળ શુદ્ધ-સ્વચ્છ હોય છે, તેથી તે મંત્રસાધના માટે અનુકૂળ મનાવે છે. અમે આખૂ પર્વત પર આવેલા ગુરુશિખરનાં પ્રથમ દર્શન કર્યું, ત્યારે તેને પ્રભાવ અમારા મન પર ખૂબ ઊંડે પડયે હતું અને અહીં બેસીને ક્લાકે સુધી ધ્યાન ધરીએ, એવી ભાવના પ્રકટ થઈ હતી. એ જ રીતે કારમીરના પ્રવાસમાં પણ પર્વતના શિખરપ્રદેશની ભવ્યતા અમારા મનમાં અંક્તિ થઈ હતી. “મરી હીલના મથાળે જે કલાકે ગાળેલા, તેની સ્મૃતિ આજે ૩૭ વર્ષ પછી પણ તેવી તેવી તાજી જ છે, તેમજ એક પર્વતના મથાળે એકાંત પ્રદેશમાં આવેલા માતક મંદિરના ભગ્નાવશેષે જોવા ગયેલા, ત્યારે ત્યાં કલાકો સુધી બેસી રહેલા અને અજબ પ્રકારનું સંવેદન અનુભવેલું, તે પણ સ્મૃતિપટમાંથી ભૂંસાયું નથી.
ગુફાઓમાં એકાંત હોય છે અને ગરમીની ઋતુમાં ઠંડી તથા શિયાળાની ઋતુમાં ગરમી હોય છે, તેથી મંત્ર સાધકે માટે ગુફાની હિમાયત કરવામાં આવી છે. અહીં એટલી નેંધ કરવી ઉચિત ગણશે કે જેણે નિર્ભયતા પૂરેપૂરી કેળવી હોય તે જ એકાંત અંધારી ગુફામાં રહીને મંત્રસાધના કરી શકે છે. કેટલીક ગુફાઓમાં પ્રકાશની વ્યવસ્થા હોય છે,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
મંત્રવિજ્ઞાન પણ તે માટે બનાવેલાં બાકોરાં ઘણી વખત સાપ-વીંછી વગેરેને આવવાને માર્ગ પૂરું પાડે છે.
તંત્રમાં શૂન્ય ઘર તથા સ્મશાન આદિમાં પણ મંત્રસાધના કરવાના નિર્દેશ આવે છે. ખાસ કરીને મલિન મંત્રસાધના માટે સ્મશાનને વધારે પસંદગી આપવામાં આવે છે, પણ જેને સાત્વિક સાધના કરવી છે, તેમને માટે તે ઉપરનાં સ્થાને જ પસંદ કરવા લાયક છે.
અહીં અમે એટલી સ્પષ્ટતા કરવા ઈચ્છીએ છીએ કે અન્ય સ્થાને જવાનું એક યા બીજા કારણે અનુકૂળ ન હોય તે પિતાના નિવાસસ્થાનમાં એક ઓરડે કે એરડાને ભાગ જુદો કાઢીને ત્યાં પણ ગુરુદત્ત મંત્રનો જપ કરી શકાય છે, પણ તેની શરત એટલી જ કે તે ભાગને જળથી શુદ્ધ કરેલો હવે જોઈએ અથવા લીંપી–ગુ પીને સ્વચ્છ બનાવેલ હોવા જોઈએ અને ત્યાં રાજ ઘીને દી તથા ધૂપ થતે હે જોઈએ.
વર્તમાનકાળે જીવન અતિ જટિલ બન્યું છે અને શહેરમાં તે ઘણાખરાને એક કે બે એરડીએમાં વસી
જીવન નિર્ગમન કરવું પડે છે, એટલે આ સૂચનાને દેશકોચિત સમજી તેને સ્વીકાર કરવાનું છે. અન્ય સ્થળે જવાના અભાવે મંત્રસાધનાને વિચાર માંડી વાળીએ તેના કરતાં પિતાના સ્વચ્છ–શાંત સ્થાનમાં રહીને મંત્રસાધના. કરવામાં કશું જ અઘટિત કે અગ્ય નથી. અમૃત તે ચાખીએ તેટલું મીઠું જ લાગે છે, એ રીતે શુદ્ધ ભાવથી જેટલી મોપાસના કરીએ તેટલી લાભપ્રદ નીવડે છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] પૂજન-અર્ચન
અનુકૂળ સ્થાનને પ્રાપ્ત થયેલા સાધકે સ્વધર્માનુસાર નિત્યકર્મ કર્યા પછી ગુરુદત્ત મંત્રની સિદ્ધિ માટે મંત્રદેવતાનું પૂજન, ધ્યાન, જપ અને હેમ એ ચાર કર્મો કરવાનાં હોય છે. તે અંગે મંત્રવિશારદેએ કહ્યું છે કે : पूजां ध्यानं जपं होम, तस्मात् कर्मचतुष्टयम् । प्रत्येहं साधकः कुर्यात् , स्वयं चेत् सिद्धिमिच्छति ॥
જે સાધક મંત્રસિદ્ધિને ઈચ્છતા હોય તે તેણે પૂજા, ધ્યાન, જપ અને હેમ એ ચાર કર્મ પ્રતિદિન સ્વય કરવા જોઈએ.”
અહીં પ્રતિદિન અને સ્વયં એ બે શબ્દો વિશેષ વિચારણીય છે. મંત્રાનુકાન શરુ કર્યું કે મંત્રદેવતાનું પૂજન નિય-નિયમિત કરવું જોઈએ. તેમાં એક યા બીજા કારણે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન ખાંચે પાડી ન જોઈએ. એમ કરવાથી પ્રવૃત્તિની ધારા તૂટે છે અને તેથી આપણું મનમાં જે પ્રકારની નિષ્ઠા બંધાવી જોઈએ, તે બંધાતી નથી. રેગનિવારણ માટે ઔષધનું સેવન કરવાનું હોય તે અમુક દિવસે કરીએ અને અમુક દિવસે ન કરીએ તે તેનું ધાર્યું પરિણામ આવે છે ખરું? અહીં પણ એમ જ સમજવું.
વળી આ પૂજન પિતાની જાતે જ કરવું જોઈએ. તે બીજા પાસે કરાવીએ તે ચાલે નહિ. જેમ બીજે મેળ ખાય તેથી આપણું મુખ ગવું થતું નથી, તેમ બીજે પૂજા કરે તેને લાભ આપણને મળતું નથી. મૂળ વાત તે પૂજન વડે આપણુ મન-હૃદય પર અમુક પ્રકારના સંસ્કારે પાડવાના છે, તે બીજા દ્વારા પૂજન થતાં કેમ પડી શકે? મંત્રદેવતાનું પૂજન સામાન્ય રીતે તેમની શાસ્ત્રોક્ત પ્રમાણપુરસ્સર મૂતિ અનાવીને કરવામાં આવે છે. આવી મૂતિ પથર, ધાતુ, કાઇ આદિની બનાવી શકાય છે.
કેટલાક કહે છે કે અમને મૂર્તિપૂજામાં શ્રદ્ધા નથી, એટલે કે દેવ-દેવતાની મૂર્તિનું સ્થાપન કરીને તેનું પૂજનઅર્ચન કરતાં કંઈ લાભ થાય એવું અમે માનતા નથી. અમે તે તેમનું સીધું સમરણ કરવામાં માનીએ છીએ.
* શાતિ, પુષ્ટિ આદિ કાર્યોમાં જે જન્મ-મરણ સંબંધી અશૌચ આવી જાય તે પ્રતિનિધિ દ્વારા આ કાર્ય કરાવી લેવાનો શાસ્ત્રકારોએ આદેશ આપે છે. એ જ રીતે સાધક અશકા કે ગિગ્રસ્ત થઈ જાય તે પણ નિરંતરતાને માટે પ્રતિનિધિ દ્વારા કામ લઈ શકાય છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજન-અર્ચન
૧૪૭ - પરંતુ આ કથન વ્યાજબી નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે બ્રાંત છે. જેમાં માતા-પિતાને ફેટ કે દેશનેતા વગેરે પ્રસિદ્ધ પુરુષનાં બાવલાં તેમનું સ્મરણ કરાવે છે અને તેમના ગુણેની યાદ તાજી કરાવે છે, તેમ મંત્રદેવતાની મૂર્તિ દિવ્યતાનું સ્મરણ કરાવે છે અને તેમના ગુણની યાદ તાજી. કરાવે છે. સામાન્ય રીતે સ્થૂલ વસ્તુને બંધ ઝડપથી થાય છે અને સૂક્ષ્મ વસ્તુને બોધ ધીમેથી થાય છે, એ દષ્ટિએ પણ મૂર્તિપૂજા મહત્વની છે. આ દષ્ટિ લક્ષ્યમાં રાખીને જ મહાપુરુષેએ ઉપાસના માટે મૂર્તિપૂજાનું વિધાન કરેલું છે.
એક વિચારકે કહ્યું છે કે “અગ્રેજી ઉગ્ર વિદ્યા પ્રાપ્ત કરનાર ઘણું આર્યબંધુઓ દેવ-દેવીની ઉપાસના કરવાથી વિરુદ્ધ જોવામાં આવે છે. તેઓ મૂર્તિપૂજા, મૂતિદર્શન અને મૂતિભક્તિને નિરર્થક સમજે છે અને એ પ્રમાણે મૂર્તિપૂજા કરનારની નિંદા કરે છે, પરંતુ તેમને આર્ય રષિ-મુનિઓએ રચેલાં શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન નથી. તેઓ કદાચ ગીતાને બે-ચાર કલેક કે અધ્યાય વાંચવામાં જ સર્વશાસ્ત્રને સાર સમજ્યા હશે, પરંતુ સત્ય વસ્તુ એમ નથી. અનેક વર્ષ પર્યત પવિત્ર ગંગા નદીને કિનારે પર્ણકુટીઓમાં નિવાસ કરી વિવિધ પ્રકારમાં પક્વાને બદલે માત્ર વન–જંગલના શુદ્ધ સાત્વિક કંદ-મૂળ-ફૂલને આહાર કરી તપશ્ચર્યા કરનાર, ભગવત્ નામમાં જ આયુષ્ય વ્યતીત કરનાર, દીર્ઘદશી, ત્રિકાલજ્ઞાની ઋષિ-મુનિઓએ જે સત્ય જોયું છે, જે સત્ય જાણ્યું છે અને જે સત્યને સાક્ષાત્કાર કર્યો છે, તે જ સત્ય તેમણે શાસ્ત્રોમાં વર્ણવ્યું છે. એ રષિમુનિઓ જેવી
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
મંત્રવિજ્ઞાન તપશ્ચર્યા કર્યા વિના, તેમના જેવી ત્રિકાલજ્ઞ બુદ્ધિ-શક્તિ પ્રાપ્ત કર્યા વિના જે અંગ્રેજી શિક્ષિત વિદ્વાને દેવ-દેવીની તેમજ શાસ્ત્રને ઊંડે અભ્યાસ અને સત્યને અનુભવ કર્યા વિના તથા મૂર્તિપૂજાની નિંદા કરે છે, તે વાસ્તવમાં અજ્ઞાની અને અગ્ય છે?
એક વિચારકે વિશેષમાં કહ્યું છે કે “બાળકને જેમ તેના માતા-પિતા પ્રથમ માટી કે લાકડાના ગાય, ઘેડા, હાથી, મોર, ચકલી આદિ બતાવી તે સંબંધી જ્ઞાન આપે છે અને માટી વય થતાં તે બાળક તે પશુ-પક્ષીને જોતાં જ બરાબર ઓળખી કાઢે છે, તેમ મૂર્તિપૂજા અને ઉપાસના એ સંસારી છે માટે પગથિયારૂપ છે. કેમ કે તે જ ઉપાસના, પૂજન-અર્ચન કરતાં સાધકને ઉચ્ચ પ્રકારનું જ્ઞાન થાય છે અને અને તે દેવ-દેવીને સાક્ષાત્કાર કરે છે
મંત્રદેવતાનું અર્ચન યંત્ર બનાવીને અથવા કોઈ વસ્તુ વિશેષ પર ધારણ કરવાથી પણ થઈ શકે છે, તે આગામી પૃષ્ઠોનું અવલોકન કરતાં સ્પષ્ટ સમજાશે.
પૂજન માટે પાંચ પ્રકારની શુદ્ધિ અપેક્ષિત છે. તે અને કુલાર્ણવતત્રમાં કહ્યું છે કે
आत्मास्थाने मन्त्रद्रव्ये देवशुद्धिस्तु पञ्चमी ।
यावन्न कुरुते देवि ! तस्य देवार्चनं कुतः॥ ' “જે સાધક આત્મા, સ્થાન, મંત્ર, દ્રવ્ય અને દેવની શુદ્ધિ કરતો નથી, તેને હે દેવી ! દેવાર્ચન ક્યાંથી થાય ?
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજન-અર્ચન
તાત્પર્ય કે જેણે દેવતાનું પૂજન કરવુ હોય શુદ્ધિ, સ્થાનશુદ્ધિ, મંત્રશુદ્ધિ, વ્યશુદ્ધિ અને પાંચ પ્રકારની શુદ્ધિ અવશ્ય કરવી જોઈ એ. આત્મશુદ્ધિ એટલે પેાતાની જાતની શુદ્ધિ. તે માટે સ્નાન, ભૂતશુદ્ધિ, પ્રાણાયામ અને ન્યાસનું વિધાન છે.
૧૪૯
તેણે આત્મદેવશુદ્ધિ એ
સ્નાન સર્વાંગે કરવુ જોઈએ, એટલે કે શરીરના ઈ ભાગ કાશ ન રહેવા જોઈએ. વળી તે વસ્ત્ર પહેરીને કરવુ જોઈએ, એટલે કે નગ્ન થઈને સ્નાન કરવાના નિષેધ છે. '
આ વખતે શરીર ચાળવા માટે મૃત્તિકા, ઉત્કૃષુ આદિના ઉપયાગ થઈ શકે, પણ ચરબીવાળા સાળુઓના ઉપયાગ કરવા ઈષ્ટ નથી. વળી આ પ્રકારનું સ્નાન કરતી વખતે ચોક્કસ મત્ર ખેલવા જોઇએ.
L
ભૂતદ્ધિ એટલે આપણા શરીરમાં રહેલાં પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશની શુદ્ધિ. અહીં પ્રશ્ન થશે કે આ પાંચ ભૂતા ક્યાં રહેલા છે ?' એટલે જણાવવું જરૂરનું છે કે આપણા શરીરમાં હાડકાં તથા માંસપિંડમાં અમુક અંશે જે નકરતા દેખાય છે, તે પૃથ્વી-ભૂતને આાભારી છે; લેાહીમાં પ્રવાહીપણું દેખાય છે, તે જલભૂતને આભારી છે. જઠરમાં તથા શરીરમાં જે ગરમી રહેલી છે, તે અગ્નિભૂતને આભારી છે. પ્રાણુ, અપાન, સમાન, વ્યાન અને ઉદાન નામના જે પાંચ વાયુ છે, તે વાયુ ભૂતને આભારી છે. અને અમુક ભાગમાં જે પોલાણુ છે, તે આકાશ ભૂતને આભારી છે. આ પાંચ ભૂતને પાંચ તત્ત્વ પણ કહેવામાં આવે છે.
>
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન - આ પાંચ ભૂતની શુદ્ધિ માટે મંત્રીનું અમુક વખત ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે. તેમાં પ્રથમ ચં બીજ વડે વાયની, પછી જે બીજ વડે અગ્નિની પછી ૨ બીજ વડે વરુણ એટલે જલની, પછી હું બીજ વડે પૃથ્વીની અને છેવટે “ ફ્રી માં હંસઃ સૌsણું' મંત્ર બોલીને આકાશની શુદ્ધિ કરવામાં આવે છે.
પ્રાણાયામની ક્રિયા પ્રસિદ્ધ છે. તેનાથી નાડીઓની શુદ્ધિ થાય છે અને શરીર તથા મન સ્વસ્થ રહે છે.
ન્યાસ એટલે મંત્રબીની શરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં સ્થાપના. તેના મુખ્યત્વે બે પ્રકારે છે : (૧) કરન્યાસ અને (૨) ષડંગન્યાસ. તેમાં હાથની આંગળીઓના ટેરવા પર જુદાં જુદાં મંત્રબીની સ્થાપના કરવી, તેમજ કરતલ અને કરપૃષ્ઠને મંત્રમીથી વાસિત કરવા તેને કરન્યાસ કહેવામાં આવે છે, તથા હદય, શિર, શિખા, કવચ હાથને મધ્ય ભાગ) અને નેત્રત્રય (બે આંખો તથા કપાળને મધ્ય ભાગ કે જ્યાં ત્રીજું જ્ઞાન નેત્ર હોય છે) પર અનુક્રમે રમ, હવા, વર્ષ શું તથા વૌષ બીજની સ્થાપના કરવી તથા જીલ્લા પં કહીને તાલી બજાવવી એ ષડંગન્યાસ કહેવાય છે.*
* શરીરના વિભિન્ન અંગો પર ન્યાસ કરવાના અનેક પ્રકારે પ્રાપ્ત થાય છે. જેમાં આઠ ખંડ ન્યાસ, ષડ્ય ન્યાસ, દશાંગન્યાસ, પાંદાદિબ્રહ્મરંધ્રાત સર્વ ગન્યાસ આદિ શ્રી વિદ્યાની ઉપાસનામાં નિંદ"ટ લઘુષઢાવ્યાસ તથા મહાશેઢાન્યાસ દ્વારા વિશેષ પ્રકારે સમજવા ગ્ય છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજન-અર્ચન
ઉપર આ રીતે શરીરના જુદા જુદા ભાગો પર મંત્રનીજોની સ્થાપના કરવાને અર્થ એ છે કે હવે આ શરીર મત્રમય બન્યું છે અને મંત્રદેવતાનું પૂજન કરવાને ચેશ્ય છે.
.મંત્રવિશારદોએ બીજા અનેક પ્રકારના ચાનું વિધાન કરેલું છે, તે મંત્રસાધનાના પ્રકાર અનુસાર વિશિષ્ટ પ્રસંગે કરવાનું છે.
આત્મશુદ્ધિને આ અધિકાર આપણને એમ માનવા પ્રેરે છે કે મંત્રવિશારદાએ પ્રકૃતિના ગૂઢ તનું ઊંડું અધ્યયન કર્યું હતું અને તેને મંત્ર-સિદ્ધિ અર્થે ઉપગ. કર્યો હતો. આ સગોમાં તેમણે બતાવેલી પ્રક્રિયાઓને કે તેમણે પ્રબોધેલા શાસ્ત્રને ઉચ્ચ કોટિનું વિજ્ઞાન જ કહેવું ઘટે.
પૂજન માટે નિયત થયેલા સ્થાનને વાળીને સાફ કરવું, તેમાં જળને છંટકાવ કર કે તેને ગાયના છાણથી લીંપીને શુદ્ધ બનાવવું, તે સ્થાનશુદ્ધિ કહેવાય છે. અથવા તે સ્થાનમાં હાડકાં, લખંડના ખીલા કે જંતુઓનાં મૃત કલેવર પડ્યાં હોય તે દૂર કરવા એ સ્થાનશુદ્ધિ કહેવાય છે. વિશિષ્ટ મંત્રાનુષનેમાં તે એક હાથ સુધીની જમીન ખેડી તેમાં શુદ્ધ માટી નાખવામાં આવે છે. પૂજા તથા મંત્રસાધનાને અનુકુળ સ્થાનની પસંદગી કરવી, એ પણ સ્થાનશુદ્ધિ છે. ગત પ્રકરણમાં તેને વિચાર વિસ્તારથી કરવામાં આવે છે.
સ્થાનની વિશેષ શુદ્ધિ માટે શાક્ત આદિ સંપ્રદાયમાં નીચેને મંત્ર બોલવામાં આવે છે?
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
મવિજ્ઞાન. अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः सर्वतो दिशम् । सर्वेषामविरोधेन पूजाकर्म समारंभे ॥
સર્વ દિશાઓમાંથી ભૂત, પિશાચ વગેરે ચાલ્યા જાઓ. તે બધાના અવિરોધથી હું પૂજાકર્મને આરંભ કરું છું.'
કેટલાક એમ પણ બોલે છે કેअपसर्पन्तु ते भूता, ये भूता भूमिसंस्थिताः । ये भूता विनकर्तारस्ते नश्यन्तु शिवाज्ञया ।
જે ભૂત-પ્રેતે આ ભૂમિ પર રહેલા હોય, તે દૂર થાઓ. જે ભૂત-પ્રેતે વિશ્વક્ત હોય, તે શિવની આજ્ઞાથી નષ્ટ થાઓ.”
અકારાદિ માતૃકાવથી મંત્રાક્ષને ગ્રથિત કરવા તથા ક્રમ-ઉત્ક્રમથી તેની બે વાર આવૃત્તિ કરવી, તેને મંત્રશુદ્ધિ કહેવાય છે.
પૂજાની સામગ્રી ઉત્તમત્તમ લાવવી, તે દ્રવ્યશુદ્ધિ કહેવાય છે.
દાખલા તરીકે પુ લાવીએ તે તાજા અને સુગંધવાળાં જોઈએ. તેમાં કરમાયેલાં કે સડેલાં ચાલે નહિ. ગંધ માટે કસ્તૂરી, બરાસ આદિ જે લાવીએ, તે પણ ઉત્તમ કેટિના રહેવા જોઈએ. નૈવેદ્યની સામગ્રી પણ નાહીધહીને સ્વચ્છ વસ્ત્ર પહેરીને કઈ પણ વસ્તુ બોઢ્યા વિના–ચાખ્યા વિના તૈયાર કરવી જોઈએ. તેમાં દૂધ-ઘી આદિ જે વપરાય, તે પણ ચોખાં હોવા જોઈએ. આ તે ચાલશે.એમ કહીને,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
પૂજન-અર્ચન કે પણ હીન દ્રવ્ય વાપરવું તે મંત્રદેવતાનું અપમાન કર્યા બરાબર છે. આ દ્રની “સાપ પ બોલીને તથા ધેનુમુદ્રાથી વિશેષ શુદ્ધિ કરવામાં આવે છે.
જે દેવતાનું મંત્રસાધન કરવાનું હોય, તેમને પધરાવવા માટે ખાસ પીઠ એટલે સિંહાસન જોઈએ. તેના પર અમુક માત્ર બેલીને દેવતાની સ્થાપના કરવી તથા દીપ, ધૂપ, પ્રકટાવીને જળ વડે ત્રણ વાર પ્રેક્ષણ કરવું, તે દેવશુદ્ધિ કહેવાય છે.
પૂજન માટે વપરાતી વસ્તુઓને તાંત્રિક પરિભાષામાં ઉપચાર કહેવામાં આવે છે. સનતકુમારતંત્રમાં કહ્યું છે કે ઈષ્ટદેવતાનું પૂજન પ્રતિદિન છેડશ એટલે સેળ ઉપચાર વડે કરવું જોઈએ. જો તેમ ન બને તે દશ ઉપચાર વડે કરવું જોઈએ અને તેમ પણ ન બને તે છેવટે પપચાર વડે કરવું જોઈએ?
મહાનિર્વાણુતરના તેરમા ઉલ્લાસમાં આ સેળ ઉપચારનાં નામ આ પ્રમાણે આપવામાં આવ્યાં છેઃ
आसनं स्वागतं पापमयमाचमनीयकम् । । मधुपर्कस्तथाचम्यं स्नानीयं वस्त्रभूषणे ॥
गन्धपुष्पे धूपदीपौ नैवेद्यं चन्दनं तथा । 'देवार्चनासु निर्दिष्टा उपचाराश्च पोडश ।।.
(૧) આસન, (૨) સ્વાગત, (૩) પાઘ-પગ દેવા માટેનું પાણી, (૪) અર્થ—અક્ષત, પૃષ્પ, દુવ અને ઘસેલું ચંદન, (૫) આચમન કરવા માટેનું પાણી, (૬) મધુપર્ક
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
મંત્રવિજ્ઞાન દહીં, ઘી, મધ, પાણી, તથા સાકર એકત્ર કરીને બનાવેલ વસ્તુવિશેષ, (૭) મુખપ્રક્ષાલન કરવા માટેનું પાણી, (૮) સ્નાન માટેનું પાણી, (૯) વસ, (૧૦) ભૂષણ, (૧૧) ગધ, (૧૨) પુષ, (૧૩) ધૂપ, (૧) દીપ, (૧૫) નૈવેદ્ય અને (૧૬) વદના એ દેવાર્ચન અંગે સળ ઉપચાર છે.
દશ ઉપચારની ગણના નીચે મુજબ થાય છે? पाद्यमध्यमाचमनं मधुपर्काचमौ तथा ।
गन्धादिपञ्चकं चैतं उपचारा दश स्मृताः ॥
(૧) પાદ્ય, (૨) અર્થ, (૩) આચમન, (૪) મધુપર્ક (૫) મુખપ્રક્ષાલન માટેનું પાણી તથા ગાદિપંચક એટલે (૬) ગંધ, (૭) પુષ્પ, (૮) ધૂપ, ૯) દીપ અને (૧૦) નૈવેદ્ય,
પંપચારની ગણના નીચે મુજબ થાય છે? गन्धदीपे पुष्पधूपो नैवेद्यं चापि कालिके। पञ्चोपचारा: कथिता देवतायाः प्रपूजने ॥
હે કાલિકા! દેવતાના પૂજનમાં (૧) ગંધ, (૨) દીપ, (૩) પુષ્પ, (૪) ધૂપ અને (૫) નૈવેદ્ય એ પાંચ ઉપચાર કહેલા છે”,
શ્રી ભૈરવપદ્માવતીકલપમાં પપચારની ગણના જુદી રીતે કરવામાં આવી છે. જેમ કે
आह्वानं स्थापनं देव्याः सन्निधिकरणं तथा। - પૂળાં વિસર્ગને પાયા: વીવારનું છે
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજન-અર્ચન
૧૫૫. (૧) આહુવાન, (૨) સ્થાપન, (૩) સનિધીકરણ, (૪) પૂજા અને (૫) વિસર્જન, એને પંડિતપુરુષેએ પચેપચાર: કા છે.
આ સિવાય રાજોપચારમાં ૬૦ કે તેથી પણ અધિક ઉપચારે કરવામાં આવે છે. શ્રી વિદ્યાના ઉપાસક ચક્રપૂજામાં ૬૪ ઉપચારે કરે છે તથા અન્યત્ર ૧૦૮ ઉપચાર પણ થાય છે.
મઘમહાર્ણવ, શૈવરત્નાકર વગેરે માં દરેક ઉપચારનાં વિશિષ્ટ ફલે દર્શાવવામાં આવ્યાં છે, તે વિસ્તાર ભયથી અહીં જણાવતા નથી.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯ ]
માનસપૂજાનું મહત્ત્વ
મનની વૃત્તિ વડે પૂજા કરવી, તે માનસપૂજા કહેવાય છે. મનની વૃત્તિઓ સૂક્ષ્મ હાય છે અને તેનું પ્રવત ન આપણા અંતરમાં એટલે શરીરની અંદરના ભાગમાં થાય છે, એટલે તેને અંતઃપૂજા પણ કહેવામાં આવે છે. જો પૂજાને એક પ્રકારના યજ્ઞ કે યાગ ગણીએ તે માનસપૂજા એ અંતર્યંન કે તર્વાંગ છે. મંત્રદેવતાના સાક્ષાત્કાર થવામાં આ માનસપૂજા, અંતઃપૂજા કે અંતર્વાંગ અતિ મહત્ત્વના •ભાગ ભજવે છે, એટલે તેની વિચારણા અહીં પ્રસ્તુત છે. અહી કોઈ પાઠક પ્રશ્ન કરશે કે વિવિધ ઉપચારો -વડે દેવતાનું પૂજન કર્યાં પછી મનેાવૃત્તિ વડે પૂજન કરવાની આવશ્યકતા શી?' તેના ઉત્તર એ છે કે • વિવિધ ઉપચારા વડે દેવતાનું પૂજન કરવાના મૂળ આશય તા એ છે કે તેમના પ્રત્યે આપણા સદ્ભાવ વધે, તેમને આપણા મનમાં પ્રવેશ થાય, તેમનુ આપણુને સતત સ્મરણુ રહ્યા કરે અને તેમના સ્વરૂપની સાથે આપણે તદાકાર અની શકીએ. મા
(
"
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનપૂજાનું મહત્ત્વ
૧૫૦
પિરણામ માનસપૂજા વડે ખહુ ઝડપથી લાવી શકાય છે, તેથી માનસપૂજાની ખાસ આવશ્યકતા છે.'
મત્રવિશારો કહે છે કે દૂધ સ્વભાવથી મધુર હાય છે, પરંતુ તેમાં સાકર, એલચી, બદામ વગેરે નાખવામાં. આવે તે એ અતિ મધુર અને છે અને વિશેષ ગુણકારી થાય છે, તેમ વિવિધ ઉપચારો વડે થતી ખાપૂજા લાભકારીછે, પણ તેમાં માનસપૂર્જા ભળે તે તે અનેકગણી લાભકારી થાય છે. તેથી ખાા પૂર્જાની સાથે માનસપૂંજા પણ અવશ્ય
કરવી જોઈએ.
ભૂતશુદ્ધિતત્રમાં કહ્યુ છે કે
!
अन्तःपूजा महेशानि बांहाकोटिफलं लभेत् । सर्वपूजाफलं देवि प्राप्नोति साधकः प्रिये ॥ હું પાંવીતી ! એક વાર કરાયેલી અંતઃપૂજા ક્રાય વાર ખાા. પૂજા કરીએ તેટલુ ફળ પ્રાપ્ત કરે છે. વળી હે દેવી ! હું. પ્રચ! ખાદ્યપૂજાના અધિકારે વિવિધ પ્રકારના ઉપચારશ કરતાં જે જે લની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે બધાં જ લા'તઃપૂજા કરનાર સાધકને પ્રાપ્ત થાય છે.’
અન્યત્ર કર્યુ છે કે
मनसापि महादेव्यै, नैवेद्यं दीयते यदि । यो नरो भक्तिसंयुक्तो दीर्घायुः स सुखी भवेत् ॥ माल्यं पद्मसहस्त्रस्य मनसा यः प्रयच्छति । कल्पकोटिसहस्राणि सार्वभौमो भवेत् क्षितौ ॥
.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
મંત્રવિજ્ઞાન मनसापि महादेव्यै यो भक्तया कुरुते नतिम् । सोऽपि लोकान् विनिर्जित्य देवलोके महीयते ॥ . - “જે મનુષ્ય-જે સાધક ભક્તિવાળે થઈને મહાદેવીને મન વડે નૈવેદ્ય સમર્પણ કરે છે, તે દીર્ઘ આયુષ્યવાળે તથા સુખી થાય છે?
જે સાધક મનાકલ્પિત સહસંપઘની માલા દેવતાને -અર્પણ કરે છે, તે આ પૃથ્વી પર કેટિસહસ્ત્ર કલ્પ સુધી સાર્વભૌમત્વ પ્રાપ્ત કરે છે.
જે ભક્તિ વડે મનોવૃત્તિ માત્રથી મહાદેવીને નમસ્કાર કરે છે, તે ત્રણેય લેકને જિતીને દેવલેકમાં પૂજાય છે.”
અહીં કેઈ એમ કહેતું હોય કે “માનસપૂજા આટલી શ્રેષ્ઠ છે, તે માત્ર માનસપૂજા જ કરવી જોઈએ, પછી બહાપૂજા કરવાનું પ્રજન શું?” તે એ કથન બરાબર નથી. બાહ્યપૂજા કરતાં માનસપૂજા અનેક ગણી શ્રેષ્ઠ છે, એ એક હકીક્ત હોવા છતાં બાહ્ય પૂજાનું મહત્વ ઓછું નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે મંત્રસાધનામાં આગળ વધવાની તે ઉત્તમ સીડી છે. માળ પર પહોંચ્યા પછી સીડીની જરૂર રહેતી નથી, પણ માળ પર ચડવા માટે તે સીડીની જરૂર પડે જ છે. આ જ રીતે મંત્રસાધનામાં આગળ વધવું પહેાય તે પ્રાથમિક ભૂમિકા તરીકે બાહ્યપૂજા કરવી જોઈએ અને ઉચ ભૂમિકાએ ન પહેચાય ત્યાં સુધી તે ચાલુ રાખવી જોઈએ. વામકેશ્વરતંત્રમાં કહ્યું છે કે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનસપૂજાનું મહત્વ
ઉપક - વાયગા તુ સર્વવ્યા, ગુરુવર્યાનુસાર .. बहिः पूजा विधातव्या, यावज्ञानं न जायते ॥
મંત્રદાતા ગુરુના વચન અનુસાર બહાપૂજા કરવી જોઈએ. વળી જ્યાં સુધી સાચું જ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી એ બાહ્યપૂજા ચાલુ રાખવી જોઈએ.
અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ આવશ્યક છે કે રોગીઓ, મુનિઓ વગેરે પિતાના અધિકાર મુજબ માત્ર માનસપૂજા કરે છે અને તેનાથી સિદ્ધિ મેળવે છે, પણ ગૃહસ્થ સાધકેએ તે બાહ્ય અને અંતઃ એમ બંને પ્રકારનું પૂજન કરવાનું છે.
માનસપૂજા કેમ કરવી? તે અંગે અનેક પ્રકારનાં વિધાને મળે છે, પણ તે બધાને સાર એ છે કે આપણા હદયને આસન કલ્પી તેના પર મંત્રદેવતાની મંગલમય મૂર્તિને સ્થાપના કરવી અને બાહ્યપૂજામાં જે જે ઉપચાર કરીએ છીએ, તે બધા જ મનવૃત્તિથી કરવા. એટલે કે દેવતાને સ્નાન કરાવવું, વસ્ત્ર પહેરાવવાં, આભૂષણે પહેરાવવાં અને ગંધ, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ તથા નૈવેદ્ય આદિ અર્પણ કરવા, તેમજ તે વખતે હર્ષને રેમાંચ અનુભવ. -
કેઈ એમ માનતું હોય કે “આ તે બહુ સારું! વગર ખર્ચની આવી પૂજા તે ગમે તેટલે વખત કરી શકીએ, તે એ માન્યતા સુધારવા જેવી છે. પ્રથમ તે માનસપૂજામાં કંઈ ખર્ચ નથી, માટે તે સારી છે, એમ માનવું બરાબર નથી. માનસપૂજામાં મનનું પરિવર્તન કરવાની ચમત્કારિક
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્રવિજ્ઞાન શક્તિ રહેલી છે અને મંત્રવિશારદેએ તેની ખાસ ભલામણ કરેલી છે, માટે તે પસંદ કરવા લાયક છે. વળી આવી પૂજા અભ્યાસ વિના લાંબે વખત કરી શકાતી નથી. મન કુંજરના કાન જેવું કે ધજાની પૂંછડી જેવું ચંચળ છે અને તેની ધારા બદલાયા જ કરે છે, એટલે મને વૃત્તિને એક સરખે પ્રવાહ લાંબા વખત સુધી ચલાવી શકાતે નથી. જ્યારે દઢ અભ્યાસ થાય છે, ત્યારે એ ધારા કઈ જાતના વિક્ષેપ વિના ચાલે છે અને તેને પ્રભાવ મન તથા શરીર પર ઘણે ઊડે પડે છે.
અહીં અમે પાઠકેને નીચે પ્રવેગ કરી દેવાની. ભલામણ કરીએ છીએ. તમે ઈષ્ટ દેવતાને હૃદયના સિંહાસન પર બિરાજમાન કરે અને એક એક મંત્ર બોલી ભાવનારૂપી પુષ્પ ચડાવવા માંડે. આવાં ૧૦૦ પુષ્પ ચડાવતાં તમારા મનની ધારા એક સરખી રહે છે કે તૂટે છે? તેનું બરાબર નિરીક્ષણ કરે. સાચી હકીકત એ છે કે સ્થૂલ કરતાં સૂફમની સાથે કામ લેવું અઘરું છે અને તેથી જ મનને જિતવાનું -એકાગ્ર કરવાનું કામ અતિ કઠિન મનાયું છે
માનસપૂજાના મહત્વ અને અહીં એક દાખલો રજૂ, કરીશું. ગુલાબસિંહ નામને એક દાગ દેવીને ભક્ત હતું અને રાત્રે દરબારગઢની ચોકી કરતી વખતે એક સ્થાને બેસીને દેવીની માનસપૂજા કર્યા કરતે. આ પરથી અન્ય લેકે તે એટલું જ સમજયા કે આ દાગે બેસી રહે છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનસપૂજાનું મહત્વ
૧૬ અને ફોગટને પગાર ખાય છે. તેમણે આ વાત રાજાના કાને પહોંચાડી.
રાજાઓ સામાન્ય રીતે કાનના કાચા હોય છે અને આવી કઈ વાત સાંભળે તે ઉશ્કેરાઈ જાય છે. પણ આ રાજા વિચારશીલ હતા અને ઉકત દરેગા માટે ઘણું માન ધરાવતો હતો, એટલે તેણે એ બાબતમાં જાતે તપાસ કરવાનું નક્કી કર્યું.
થોડા દિવસ બાદ મધ્યરાત્રિના સમયે રાજા પિતાના શયનાગારમાંથી બહાર નીકળે અને ચુપચાપ દરબારગઢના દરવાજા નજીક આવીને ઊભો રહ્યો. હવે પેલે દાગે પોતાના નિયત સ્થાને બેસીને સુવર્ણને એક સુંદર કળશ કલ્પને તેની જળધારા વડે મહાદેવીને મનથી અભિષેક કરી રહ્યો હિતે. તેમાં તેની તલ્લીનતા એવી જામી હતી કે રાજા પાસે આવીને ઊભે રહ્યો છે, તેને ખ્યાલ આવ્યો નહિ. *
રાજાએ જોયું કે આ દારે ઊંઘતું ન હતું કે આળસુની જેમ બેસી રહ્યું ન હતું, પણ હાથમાં સેનાને કળશ લઈને તેની જળધારા કરી રહ્યો હતે. આટલી મોડી રાત્રે આમ કરવાનું પ્રયોજન શું? તેને સમજ ન પડી કે આ શું થઈ રહ્યું છે, એટલે તેણે દોરેગાને નામથી બોલા કે દારેગો સાવધ થઈ ગયે અને ખમ્મા બાપુને' કહી ઊભો થઈ ગયે. પણ એ જ વખતે તેના હાથમાંથી સેનાને કળશ સરકી પડે અને રાજાએ તેને અવાજ સાંભળે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
મંત્રવિજ્ઞાન રાજાએ કહ્યું ગુલાબસિંહ! જરા પણ ગભરાઈશ નહિ. તું શું કરતે હો? મને સાચેસાચું કહી દે એટલે ગુલાબસિંહે કહ્યું: “મહારાજ! હું મહાદેવીની માનસપૂજા કરતે હતો. મહાદેવી આસન પર બિરાજ્યા હતા અને હું સુવર્ણને કલશ કલ્પીને તેમાંથી વહેતી જલધારા વડે તેમને અભિષેક કરી રહ્યો હતે.”
રાજાએ કહ્યું: “એ વાત હું માનું છું, પણ કલ્પિત સુવર્ણકલશ દેખાય ખરે કે તેને અવાજ થાય ખરે?”
ગુલાબસિંહ સમજી ગયે કે આ તે માતાજી વારે ધાયા અને હું જૂઠો ન પડું તે માટે તેમણે કલ્પિત વસ્તુઓને સાક્ષાત્ કરી બતાવી. તેણે નમ્રતાથી કહ્યું “મહારાજ! અસત્ય બોલવાનું કંઈ પ્રયજન નથી. હું ખરેખર કલ્પિત સુવર્ણકલશ વડે જ માતાજીને અભિષેક કરી રહ્યો હતો, બાકી આપે જે કંઈ જોયું કે સાંભળ્યું તે બધે એને પ્રતાપ છે.”
રાજાએ તેની આ માનસપૂજાની ખૂબ જ પ્રશંસા કરી અને બીજા દિવસથી પગાર દેહે કરી આપે.
તત્વની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે મનના શુદ્ધ ભાવે એ માનસપૂજાના ભિન્ન ભિન્ન ઊપચારે છે અને તેનાથી દેવતાની પ્રસન્નતા થાય છે. મંત્રવિશારદેએ તેનું પણ વિસ્તારથી વર્ણન કરેલું છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦ ]
ધ્યાન તથા તેત્રાદિ
મંત્રસાધનનુ બીજી દૈનિક ક્રમ ધ્યાન છે અને તે પૂજાના વિધિ પૂર્ણ થયા પછી તરત જ કરવાનું હાય છે. અહીં ધ્યાન શબ્દથી દેવતાના વર્ણ, ભૂષણ, યુધ, વાહન આદિ સ્થૂલ સ્વરૂપનું ચિ'તન સમજવાનુ છે, તે અંગે ઘેર'ડસસહિતામાં કહ્યું છે કે—
यस्य देवस्यं यद्रूपं यथाभूषणवाहनम् । तद्रूपं ध्यायते नित्यं, स्थूलध्यानमिदं विदुः ॥
• જે દેવનું જે રૂપ હોય અને તેના જે ભૂષણુ, વાહન વગેરે હાય, તે રૂપનુ નિત્ય ધ્યાન ધરવું, આ ધ્યાનને સ્થૂલ ધ્યાન જાવું.'
તે
આગળ જતાં મત્રસાધકે દેવતાના સૂક્ષ્મ સ્વરૂપનું ધ્યાન માત્ર ચિન્મય જ્યાતિરૂપે ધરવા હોય છે, તે અપેક્ષાએ અહીં સ્થૂલ શબ્દના પ્રયોગ છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
મંત્રવિજ્ઞાન્ય
- દરેક મંત્રના કહ્યું કે વિધિમાં મંત્રદેવતાનું સ્વરૂપ આપેલું હોય છે અને તે મોટા ભાગે શ્લેકે દ્વારા વ્યક્ત કરેલું હોય છે, જેથી સાધક તેને સહેલાઈથી કંઠસ્થ કરી શકે છે અને તેને ભાવથી યાદ કરી શકે છે. દાખલા તરીકે મંત્રકમાં શ્રી પદ્માવતી દેવીના ધ્યાન માટે નીચેને બ્લેક આપે છે:
पाशफलवरदगजकरणकरा पाविष्टरा पद्मा। सा मां पातु भगवती त्रिलोचना रक्तपुष्पामा ॥
જેના એક હાથમાં પાશ છે, બીજા હાથમાં લે છે, ત્રીજે હાથ વરદમુદ્રાથી યુક્ત છે અને ચોથો હાથ અંકુશથી વિભૂષિત છે, જે પદ્મ પર બેઠેલી છે, જે ત્રણલોચનવાળી છે અને જેના શરીરને વર્ણ રક્ત પુષ્પ જે છે, તે ભગવતી પાવતી દેવી મારું રક્ષણ કરે.”
આમાં પ્રથમ શ્રી પદ્માવતી દેવીની ચાર ભુજાઓમાં જે આયુધ કે વસ્તુઓ હોય છે, તેનું વર્ણન છે, પછી વાહનને નિર્દેશ છે, પછી ત્રિલેચના તરીકે તેની જે વિશેષતા છે, તે જણાવી છે અને છેવટે શરીરને વર્ણ કહેવામાં આવ્યા છે. તે અનુસાર સાધકે શ્રી પદ્માવતી દેવીને પત્ર પર બેઠેલાં, રક્ત શરીરવાળા, ત્રીજા લોચનથી યુક્ત અને ડાબી બાજુના ઉપરના હાથમાં પાશ (જેની આકૃતિ અગ્રેજી આઠડા (9) જેવી હોય છે. નીચેના હાથમાં ફળ એટલે બીજે, જમણી આજુના નીચેના હાથમાં વરદમુદ્રા અને ઉપરના હાથમાં અંકુશવાળાં ચિંતવવાનાં હોય છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન તથા ત્રાદિ
૧૬૫ * દશ મહાવિદ્યાઓમાં કમલાદેવીનું ધ્યાન નીચે પ્રમાણે આપેલું છે ?
कान्त्या काश्चनसन्निभां हिमगिरिप्रख्यश्चतुर्भिगजैईस्तोत्क्षिप्तहिरण्यमयानघटैरासिच्यमानां श्रियम् ॥ विभ्राणां वरमजयुग्ममभयं हस्तैः किरीटोज्वलां, क्षामाबद्धनितम्बबिम्बललितां वन्देऽरविन्दस्थिताम् ।।
જેની સુવર્ણ જેવી કાંતિ છે, જેને હિમાલય જેવા ચાર દિગગજ પિતાની સૂંઢ વડે સુવર્ણમય અમૃતથી ભરેલા ઘટ વડે સિંચન કરે છે, જેણે એક હાથમાં વરમુદ્રા, એક હાથમાં અભયમુદ્રા તથા બીજા બે હાથમાં કમળપુષ્પો ધારણ કર્યો છે, જેણે મસ્તક ઉપર મુગટ ધારણ કરેલ છે તથા જે કટિપ્રદેશ ઉપર રેશમી સાડી બાંધવાને લીધે અત્યંત લલિત સ્વરૂપવાળી છે અને જે કમલ પર બેઠેલાં છે, એવા કમલાદેવીને હું નમસ્કાર કરું છું.
કમલાદેવી એટલે મહાલક્ષ્મી માતા તેના સાધકે તેમની પૂજા કર્યા બાદ તેમનું ધ્યાન આ સ્વરૂપે ધરવું જોઈએ.
પ્રતિદિન આ પ્રમાણે મંત્રદેવતાનું ધ્યાન ધરતાં તેમનું સ્વરૂપ આપણું મન પર અંક્તિ થાય છે અને છેવટે જીવંત બની જાય છે, એટલે કે તે દેવતા જાણે સાક્ષાત્ આપણી સામે રહેતા હોય એમજ લાગે છે. અહીં અમે એમ કહીએ કે તેમાંથી ઘણી વાર ચમત્કાર પણ જન્મે છે, તે પાઠકેએ જરા પણ અતિશયોક્તિ માનવી નહિ. દાખલા તરીકે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
મંત્રવિજ્ઞાન
અમે એકવાર શ્રી પદ્માવતી દેવીનું ધ્યાન ધરતા હતા, ત્યારે એમ લાગ્યું' કે માતાજી પેાતાના હાથમાં રહેલ ફળ અથવા બીજોરું અમને આપી રહ્યા છે, એટલે અમે તેને ભાવપૂર્વક ગ્રહણ કર્યું. અલખત્ત, આ ક્રિયા માનસિક હતી, પણ અમે થોડા જ દિવસમાં જોઈ શક્યા કે તે અમને થનાર ભાવી. લાભના શુભ સંકેત હતા.
આ જ રીતે કોઈ માટુ' કાર્ય ઉપાડવું હાય અને માતાજીનું ધ્યાન ધરતાં જો તેમને વર૪ મુદ્રાવાળા હાથ અમારા તરફે લખાય તે અમને એમ જ લાગે કે આ કાય માં અચૂક ફત્તેહ મળશે, પછી ઉક્ત કાર્યોંમાં ગમે તેટલાં વિઘ્ન આવે પણ અમે હઠીએ નહિ. છેવટે તેમાં ફત્તેહ મળે જ મળે.
જ
આ બધી વાતા માત્ર બુદ્ધિથી સમજાય એવી નથી, એટલે તે માટે તર્કવિતર્કો કરવા નકામાં છે. જે મત્રસાધક છે અને મંત્રદેવતામાં પૂરેપૂરા શ્રદ્ધાન્વિત થઈ ને તેનુ પૂજન તથા ધ્યાન આદિ નિયમિત કરે છે, તેને આવા અનુભવા અચૂક થાય છે. શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહં'સને શ્રી કાલીમાતાની સ્મૃતિએ હાથ લખાવીને પ્રસાદ આપ્યા હતા, તેમ જ નામદેવનું દૂધ વિમાની મૂર્તિએ પી લીધુ હતુ, વગેરે ઘટનાએ એમ માનવાને પ્રેરે છે કે દેવતાનું ભક્તિભાવથી ધ્યાન ધરતાં અકલ્પ્ય રીતે અમુક અનાવા બને છે કે જેને માટે આપણે ચમત્કાર શબ્દના પ્રયોગ કરીએ છીએ.
ધ્યાન પછી સ્તત્રાદિ ખેલવાનાં હાય છે. અહી આદિ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાન તથા સ્તોત્રાદિ
૧૬૭ શબ્દથી હય, કવચ, અષ્ટોત્તરશતનામ તથા સહસનામ સમજવાનાં છે. તેત્રમાં દેવતાને મહિમા હોય છે, હૃદયમાં મંત્રદેવતાનું કેટલુંક ગુપ્ત રહસ્ય હોય છે, કવચમાં શરીરરક્ષા આદિને લગતા મ હોય છે, અષ્ટોત્તરશતનામમાં દેવતાનાં ૧૦૮ નામે આપેલાં હોય છે અને સહસ્ત્રનામમાં દેવતાનાં ૧૦૦૮ નામે વિરતાર હોય છે.
તેત્રાદિ વડે દેવતાની સ્તુતિ કરતાં તેમના અનેક વિધ ગુણનું સ્મરણ થાય છે અને તેમનું અંતસ્વરૂપ આપણે સમજવામાં આવે છે. આ સ્તુત્રાદિ જેટલા ઉત્તમ હેય, તેટલી મદેવતાની પ્રસન્નતા વધારે થાય છે. અદભુત તેત્રરચનાવડે કેટલાક મંત્રસાધક કવિઓએ પિતાના અમુક અમુક રોગ મટાડ્યા છે અને શ્રી માનતુંગસૂરિ જેવાએ ભક્તામર સ્તોત્રની રચના કરીને ૪૪ લેઢાની શૃંખલાઓના બંધનમાંથી મુક્તિ મેળવી છે.*
* ધારાનગરીમાં ભોજ રાજાએ શ્રી ભાનતુંગસૂરિની પરીક્ષા કરવા માટે તેમને ૪૪ સાકળના બંધનથી બાંધ્યા હતા અને ભોંયરામાં પૂર્યા હતા. ત્યા સુરિજીએ ૪૪ ગાથા વડે શ્રી આદિનાથ ભગવાનની સ્તવના કરતું સ્તોત્ર બનાવ્યું અને દરેક ગાથાએ અકેક બંધન એવું થતું ગયું. એ રીતે ૪૪ ગાથાની રચના કરતાં ૪૪ બધો તૂટી ગયાં અને તેઓ મુક્ત થઈને બહાર આવ્યા. આ સ્તોત્ર મુદ્રિત થએલું છે અને તેને જૈન સંપ્રદાયમાં નિત્યપાઠ કરવામાં આવે છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧ ]
જપની પ્રસંશા
“મત્રો મનનાર્ “મનના ત્રાસે રૂરિ મન્ન: “આદિ વ્યાખ્યાઓ પરથી એ વસ્તુ સ્પષ્ટ થાય છે કે મંત્રને મનનની સાથે ગાઢ સંબંધ છે. અન્ય રીતે કહીએ તે મનન વિના મંત્રની સિદ્ધિ થતી નથી. આ મનન જપ અને અર્થભાવના અને રૂપ હેય છે. તેમાંથી અહીં જપની વિચારણા મુખ્ય છે. મંત્રસાધકનું એ ત્રીજું દૈનિક કમ મનાયું છે.
શ્રીપતંજલિ સુનિએ જાની મહત્તા સ્વીકારી છે અને પ્રણવ (2) મંત્રની સિદ્ધિ માટે તેને ઉપયોગ કરવાની હિમાયત કરી છે. તેમણે ચોગદર્શનમાં કહ્યું છે કે “રા વાજા પ્રખર તાતાર્થમાન[ ! –તે પરમાત્માને વાચક પ્રણવમંત્ર (w) છે. તેની સિદ્ધિ માટે તેને જપ અને 'તેની અર્થભાવના કરવી જોઈએ.
અગ્નિપુરાણમાં લખ્યું છે કેનાનિ દિનોવિજ્ઞાઈ મેત ! सर्वेषामेव यज्ञानां, जायतेऽसौ महाफलः ॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની પ્રશંસા
જે દ્વિશ્રેષ્ઠ જાનિષ્ઠ છે, તે અખિલ યજ્ઞનું ફૂલ પામે છે. તે જપયજ્ઞ બધા યજ્ઞમાં મહાલવાળે છે
અન્ય ધર્મગ્રંથમાં જણાવ્યું છે કેजपयज्ञात् परो यज्ञो, नापरोऽस्तीह कश्चन । तस्माज्जपेन धर्मार्थकाममोक्षं च साधयेत् ।।
આ જગતમાં જપયજ્ઞથી કઈ શ્રેષ્ઠ યજ્ઞ નથી, તેથી જપ વડે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષની સાધના કરવી જોઈએ.”
શ્રીકૃષ્ણ ભગવગીતામાં ‘વજ્ઞાન પચજ્ઞs કહીને જપની પ્રતિષ્ઠા ખૂબ વધારી છે અને ભક્તિ કે ઉપાસના માર્ગમાં આગળ વધવા માટે તેનું અવલંબન લેવા પર આસ ભાર મૂક્યો છે.
તંત્રસારમાં જપની પ્રશંસા મુક્તકઠે કરવામાં આવી છે. આ રહ્યા તેના શબ્દો :
जपेन देवता नित्यं, स्तूयमाना प्रसीदति । प्रसन्ना विपुलान् भोगान् दद्यान्मुक्तिंच शाश्वतीम् ॥
જપ વડે નિત્ય સ્તુતિ કરાયેલા દેવતા પ્રસન્ન થાય છે અને તે પ્રસન્ન થઈને વિપુલ ભેગે તથા શાશ્વતી મુક્તિ આપે છે
यक्षरक्षः पिशाचाश्च, ग्रहाः सपश्चिभीषणाः। जपन्तं नोपसर्पन्ति, भयमीताः समन्ततः॥
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
મંત્રવિજ્ઞાન યક્ષ, રાક્ષસ, પિશાચ, ગ્રહ તથા ભીપણું સર્પો ખૂબ ભય પામીને જપ કરનારની પાસે જતા નથી. તાત્પર્ય કે ઈષ્ટમંત્રનો જપ કરવાથી ચક્ષ, રાક્ષસ, પિશાચ, દુષ્ટ ગ્રહ તથા ભયંકર સર્પના ભયમાંથી રક્ષણ મળે છે.
यावन्तः कर्मयज्ञास्युः, प्रदिष्टानि तपांसि च । सर्वे ते जपयज्ञस्य, कलां नार्हति पोडशीम् ।।
શાસ્ત્રોમાં જેટલા કર્મયર તથા દર્શાવેલાં છે, તે બધાં જપયજ્ઞની સેળમી કલાને પણ ચગ્ય નથી.” તાત્પર્ય કે જપના ફલ આગળ તેમનું કુલ કંઈજ વિસાતમાં નથી.
અન્ય તંત્રકારેએ તાર સ્વરે કહ્યું છે કે “જપત્ત સિદ્ધિપિત્ત રિદ્ધિ સિદ્ધિર્ન સંસાર” અમે વારંવાર કહીએ છીએ કે મંત્રની સિદ્ધિ જપ વડે થાય છે. તેમાં કંઈસંશય રાખવે નહિ?
અગ્નિપુરાણમાં જપનું જે નિરુક્ત કરવામાં આવ્યું છે, તે પણ ધ્યાનમાં રાખવા એગ્ય છે ?
जकारो जन्मविच्छेदः, पकारो पापनाशकः । तस्माज्जप इति प्रोक्तो, जन्मपापविनाशकः ॥
જકાર જન્મને વિચછેદ કરનાર છે અને પકાર પાપનાશક છે, તેથી જ તેને જન્મ અને પાપને વિનાશક એ જપ કહે છે?
પત્થર પર દેરડું વારંવાર ઘસાય તે તેમાં ઊંડો
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
જમની પ્રશંસા
૧૭ ખાડે પડે છે અને લેખંડના તવા પર ટાંકણને ઘા વારંવાર થાય તે તેમાં છિદ્ર પડે છે. તે જ રીતે અમુક પ્રકારના શબ્દનું વારંવાર ઉચ્ચારણ કરીએ તે અમુક પ્રકારનું કંપન. થાય છે અને તેની અસર આપણું પ્રાણુમન, બુદ્ધિ વગેરે. પર બહુ ઊંડી પડે છે, તેમજ વાતાવરણમાં પણ તેને પ્રભાવ વિસ્તાર પામે છે.
જેમ શાંત જળમાં એક પથ્થર નાખવાથી તેમાં લહરીઓતરકંપને ઉત્પન્ન થાય છે અને તે જળાશયના એક કિનારાથી બીજા કિનારા સુધી પહોંચી જાય છે, એ પ્રમાણે જ મનુષ્યના મુખમાંથી નીકળેલા શબ્દો ઈથર વગેરેની સહાયથી સમસ્ત બ્રહ્માંડમાં વ્યાપી જાય છે. રેડિયે વગેરે તેનાં પ્રસિદ્ધ ઉદાહરણે છે.
મનુષ્ય જે વિચાર કરે છે, તે તે થાય છે એ ઉક્તિને આધારે પણ એમ કહી શકાય કે દિવ્ય શક્તિથી વિભૂષિત મંત્રદેવતાને વારંવાર જપ કરતાં મનુષ્ય પણ દિવ્યશક્તિથી વિભૂષિત થાય છે અને તે આ જગતમાં અનેક પ્રકારનાં અસાધારણ કાર્યો કરી શકે છે.
ઉજૈનનિવાસી સદૂગત પં. શિવદત્તછ શર્મા જપયજ્ઞના મહાન પ્રચારક હતા અને નિરંતર ને જપ કર્યા જ કરતા. તેમણે એક લેખમાં લખ્યું હતું કે
“ઈશ્વરને ઓળખવાને અને તેની કૃપા પ્રાપ્ત કરવાને માટે અસંખ્ય સાધન છે, પરંતુ સર્વથી સહેલું અને સર્વમાન્ય સાધન કે જે પાંચ વર્ષના બાળકથી તે સેટ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
"૧૭૨
મંત્રવિજ્ઞાન વર્ષના વૃદ્ધ પર્વતના મનુષ્ય કેઈપણ પ્રકારની કઠિનતા વગર કરી શકે છે, એ સાધનનું નામ મંત્રજપ છે. જય એ જ એક એવું સાધન છે કે તેમાં કોઈ પ્રકારની ચોગ્યતાની વિશેષ આવશ્યકતા નથી, એક પાઈને ખર્ચ થતું નથી અને મનુષ્યજન્મને સર્વોપરી લાભ એનાથી સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થાય છે. એનું એક દૃષ્ટાંત નીચે પ્રકટ કરવામાં આવે છે.
“ઉજજૈનમાં એક જ્હાનું વૈશ્ય કુટુંબ રહેતું હતું. એમાં બે પુરુષ, એક સ્ત્રી અને તેમના બાળબચ્ચાં હતાં. એક ભાઈ અવિવાહિત હતું. બીજા ભાઈને બે પુત્ર અને કેટલીક પુત્રીઓ હતી.
એ નાના કુટુંબે એક નાની દુકાન ઉઘાડી હતી. બંને ભાઈએ એક પછી એક વારાફરતી પિતાની દુકાનનું કામ સંભાળતા હતા અને બાલબાના હાથ-મોં ધેવાં, તેમને કપડાં પહેરાવવાં અને દરેક પ્રકારે તેમના ઉપર દેખરેખ રાખવી વગેરે કામ કરતા હતા અને જ્યારે એ બધાં કામેમાંથી નિવૃત્તિ થાય ત્યારે માળા લઈને જપ કરવા બેસી જતા હતા. એ એમની નિત્યની ચર્યાં હતી, નિત્યનિયમ હતો.
ઘરને મુખ્ય માલિક દિવસ કરતાં રાત્રિના સમયે શાંત ચિત્તે એકાગ્ર મનથી મંત્રજપ કરતે હતે. એક દિવસ તેને પુત્ર રાત્રિએ પિશાબ કરવા ઉઠયો, ત્યારે તેણે બેચાર વખત જોયું તે તેના પિતા હાથમાં માળા લઈ મંત્રજપ કરતા હતા. એ સમયે તે કંઈ પૂછયું નહિ, પરંતુ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩.
જપની પ્રશંસા દિવસ ઉગતાં તેણે પિતાજીને પૂછયું કે “આપ કયા મંત્રને જપ કરે છે ?' પિતાએ ઉત્તર દીધેઃ “બેટા! હું કાંઈ વિશેષ ભણેલે નથી. બધા માણસે રામનામ જપ કરે છે, તેમ હું પણું રામનામને જપ કરું છું? પુત્ર વિચાર કર્યો કે મધ્યરાત્રિ પછી પણ શાંત ચિત્તે એકાગ્ર મનથી પિત. જપ કરે છે, એ તે સર્વના કલ્યાણનું કાર્ય છે, તેથી તેણે વિશેષ પૂછયું નહિ.
કેટલાક સમય પછી ગૃહપતિને અંત સમય આવી. પહોંચે. તેને સ્વપ્નમાં કેઈ મહાત્માનાં દર્શન થયાં અને. તેમણે કંઈક પ્રસાદ આપીને કહ્યું: “પરમ દિવસે તમને. લઈ જઈશું, સાવચેત રહેવું.” એટલું કહી મહાત્મા ચાલ્યા. ગયા. શેઠની સ્ત્રી તેમની બાજુમાં જ નિદ્રાધીન થઈ હતી, તેને જાગ્રત કરીને સ્વપ્નની હકીક્ત જણાવી અને કહ્યું કે,
પરમ દિવસે મારે અંતસમય છે. સ્વપ્નમાં મહાત્માએ. મને અંતસમયની સૂચના આપી છે.”
ત્રીજે દિવસે શેઠજીને જે કંઈ દાન-પુણ્ય કરવું હતું, તેમજ સગાં-સ્નેહીઓને મળીને જે વાર્તાલાપ કર હતું, તે. સંક્ષિપ્તમાં સમાપ્ત કરીને, પિતાને બેસવાના આસન આદિની સુવ્યવસ્થા કરીને, શુદ્ધ જળથી સ્નાન કરી, શુદ્ધ વસ્ત્ર ધારણ કરી, માળા હાથમાં લઈને, આસન પર બેઠા અને કેવળ. ઘરના મનુષ્યને એ જ પ્રમાણે શુદ્ધ આચારસહિત ત્યાં બેસાડી ખરી વાણુથી મટેથી ઉચ્ચાર કરીને “રામમંત્ર જપવાનું કહ્યું. એ સમયે શેઠની સ્ત્રીએ પૂછયું: “મને
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
મંત્રવિજ્ઞાન
,
કેમ સૂકી જાઓ છે ? ’ ઉત્તર મળ્યે કે ‘તારા આ સંસારના ભાગ હજી એક વર્ષ બાકી છે.' એવા જ પ્રશ્ન તેમના ભાઇએ કર્યાં, તેને શેઠે ઉત્તર આપ્યા કે તારી ભાભીના એક વર્ષ પછી તુ પણ આવીશ.'
:
આ પ્રમાણે ખરાખર ત્રણેય મનુષ્યએ વખત પ્રમાણે પ્રયાણ કર્યુ.
આ સ્થળે વિચારણીય પ્રશ્ન એ જ છે કે શેઠ કંઈ વેદ્ય કે શાસ્ત્ર ભણી વિદ્વાન્ થયા નહેાતા, તેમણે મંત્રશાસ્ત્ર જોયું ન હતુ, તેમણે તપ કે ચાગનુ કઠિન સાધન કર્યું" ન હતુ, તેમણે તેા કેવળ એકાગ્ર ચિત્ત માત્ર મંત્રનું આરાધન કર્યુ હતુ. એ મંત્રજપના પ્રભાવથી તેમનુ સમસ્ત જીવન મહાન શાંતિયુક્ત વ્યતીત થયું હતુ. અને મૃત્યુ પહેલાં ત્રણ દિવસ અગાઉ મૃત્યુની સૂચના પ્રાપ્ત થઈ હતી, તેમજ અંતે દિવ્યદૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ હતી, તેથી પેાતાની સ્ત્રી તથા ભાઈનું ભવિષ્ય પણ કહ્યુ હતુ.
મહાત્મા નારાયણ સ્વામીનુ નામ ગુજરાતમાં જાણીતુ છે. તેમણે ગૃહસ્થાશ્રમના ત્યાગ કરી સન્યસ્ત ગ્રહણ કર્યું" ત્યારે ગુરુદેવે આદેશ આપ્યા કે તારે ખદરી વિશાલ એટલા શબ્દો મત્રરૂપે જપવા. ગુરુદેવની આજ્ઞાનુસાર તેમણે પૂર્ણ શ્રદ્ધાપૂર્વક બદરી વિશાલ” એ જ મંત્રના જપ શરૂ કર્યાં. પછી ચાંદાદ ક્ષેત્રથી ઘેાડે દૂર હૅનુમતેશ્વરના એકાંત મંદિરમાં નમ'દાકિનારે જઈ એ જ સત્રના જપ કરવા લાગ્યા.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની પ્રશંસા
૧૭૫ તેઓ માત્ર એક કંતાનના કકડાની. લગેટી મારતા અને ખુલ્લા શરીરે ઉત્તરાભિમુખ રહીને રાત્રિદિવસ એ જ મંત્રનો જપ કરી તપસ્યા કરતા. તેમને આહાર અતિ સૂક્ષમ હતું. તેમના આહારની બેઠવણ ચંદદનિવાસી એક સજજન બ્રાહ્યાણ ગ્રહસ્થ દ્વારા થઈ હતી.
મહાત્માજી રાત્રિએ માત્ર એક-બે ક્લાક આરામ લેતા. ઘણુ માણસે તેમનાં દર્શન કરવા જતા, પણ પોતે મંત્ર જગ્યા જ કરતા અને મૌન રાખતા. રાત્રિએ એક-બે વાગે માત્ર મનને ત્યાગ કરીને તે સમયે કઈ દર્શન–સમાગમ માટે જતું તે તેમની સાથે થોડી વાતચીત કરતા.
આ મંત્રજપના પરિણામે તેમને બદ્રિનારાયણે સાક્ષાત દર્શન દીધાં હતાં અને તેઓ ત્રિકાલજ્ઞ તથા વચનસિદ્ધ મહાપુરુષ બની ગયા હતા. અહીં તેને એક દાખલો આપે ઉચિત લેખાશે.
ચાંદથી જે ગૃહસ્થ મહાત્માશ્રીને નિત્ય ભોજનસામગ્રી પહોંચાડતા હતા, તેમની જ્યેષ્ઠ પુત્રીના લગ્ન થયાં હતાં, તે સાસરે પણ ગઈ હતી, પરંતુ ત્યાં ગયા પછી ત્રણ-ચાર વર્ષ સુધી તેને કંઈ સંતાન થયું નહિ. તેના સાસરાએ પુત્રવધૂના જન્માક્ષર જોતિષીઓને બતાવ્યા તે જવાબ મળે કે આ આઈને સંતાન થવાને એગ નથી. તે વંધ્યા જ રહેશે.
સાસુસસરાએ પોતાના પુત્રને બીજી સ્ત્રી પરણાવવાને વિચાર કર્યો. આ બાબત કન્યાના પિતાના જાણવામાં આવી.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
મંત્રવિજ્ઞાન
તેમને મહાખેદ ઉત્પન્ન થયા. પરંતુ તેઓ મહાત્મા નારાયણ સ્વામીના ભક્ત હતા, એટલે એક દિવસ પેાતાના કુટુખ— પરિવારને લઇને રાત્રિના બે વાગે હનુમ તેશ્વરના મદ્વિરમાં ગયા. આ સમયે મહાત્મા મૌનના ત્યાગ કરીને આરામ લેતા હતા. ભકતાને આવેલા જોઈ તેમણે હાસ્યભરિતમુખે સર્વના આદરસત્કાર કર્યાં. થોડી વાર સતસમાગમ કર્યાં પછી. ભક્ત પેાતાના કુટુ અ—પરિવારસહિત ચાંદાદ જવા તૈયાર થયા, એટલે મહાત્માજીએ પાતાની ઓરડીમાંથી પતાસાંને પ્રસાદ લાવી ભક્તની જ્યેષ્ઠ પુત્રીના હાથમાં એ પતાસાં મૂકયાં અને તે ખાઈ જવા જણાવ્યું. પુત્રીએ શ્રદ્ધાપૂર્વક તેમ કર્યું".
"
બ્રાહ્મણભક્ત પ્રણામ કરી પેાતાના ઘેર ગયેા. ખસ, તેને મહાત્માજીના પ્રસાદ મળી ચૂકયો હતા. તે જ વર્ષમાં ભક્તની જ્યેષ્ઠ પુત્રીને ગર્ભ રહ્યો અને પુત્રની પ્રાપ્તિ થઈ.
જ્યાતિષીઓ જૂઠા પડ્યા અને તે પુત્રીના સાસુ–સસરા સ્તબ્ધ થઈ ગયા. પરંતુ જયસિદ્ધ માહાત્માની પ્રસાદી કદી ખાલી જતી નથી. એ પ્રમાણે તેમણે ખીજા પણ અનેક ભક્તોનાં દુ:ખાનુ નિવારણ કર્યું" હતું.
તાત્પર્ય કે જાપમાં અલૌકિક શક્તિ રહેલી છે, તેથી સંત્રસાધકોએ તેના વિધિ—નિષેધ જાણીને તેમાં ઉત્સાહપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી જોઇએ અને નિત્યનિયમ મુજબ તેની સંખ્યા. પૂરી કરવા તરફ ખાસ લક્ષ્ય આપ્યુ જોઈ એ.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨} :
જપને પ્રકારે તથા નિયમો
4
|
-
મંત્રાક્ષરની વારંવાર આવૃત્તિ કરવી, તેને જપ કહેવાય છે. આ જય મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકારનો છેઃ (૧) ભાષ્ય અથવા વાચિક (૨) ઉપાંશું અને એ માસ, તેમાં બીજે સાંભળી શકે એ પ્રમાણે મંત્રને ઉચ્ચાર કર એ ભાષ્ય કે વાચિક જપ કહેવાય છે. “અહુ ઝૂ મારા બન્ને સાંભળી ન શકે, એ રીતે મંત્રનું રટણ કરવું, એ ઉપાંશુ જપ કહેવાય છે. “કચર છો ના નામ અને જે મંત્ર માત્ર મનની વૃત્તિઓથી સ્વસદનરૂપે અપાય છે તે માનસ જપ કહેવાય છે. “વત્ર માનો જનવૃિત્તઃ ચા* " . "ફલની દષ્ટિએ ભાષ્ય રતાં ઉપાંશુ અને ઉપાંશુ કરતાં માનસ જ શ્રેષ્ઠ ગણાય છે તે અંગે કહ્યું છે કેવિજ્ઞાાચો શિરો મળે उपांशुः स्याच्छतगुणः सहस्रो मानसो स्मृतः॥
શાસ્ત્રમાં કહેલી વિધિ અનુસાર જે ય થાય છે, તેના
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
મંત્રવિજ્ઞાન
કરતાં જપયજ્ઞ (ભાષ્ય જય) દશગણે શ્રેષ્ઠ છે, ઉપાંશુ જપ સે ગણે શ્રેષ્ઠ છે અને માનસ જ૫ હજાર ગણે શ્રેષ્ઠ છે.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત ગણશે કે જે મંત્રજપ પ્રાણાયામ સહિત કરવામાં આવે છે, તે સગર્ભ કહેવાય છે અને તેનું ફળ માનસ જપ કરતાં પણ વિશેષ મનાય છે.
શ્રી સિંહતિલકસૂરિએ મંત્રાધિરાજક૫માં જપના તેર પ્રકારે આ પ્રમાણે વર્ણવ્યા છે?
रेचक-पूरक-कुम्भा गुणत्रयं स्थिरकृतिस्मृती हक्का। नादो ध्यानं 'धेयकत्वं तत्रं च जपभेदाः ॥
(૧) રેચક, (૨) પૂરક, (૩) કુંભક, (૪) સત્વ, (૫) રજસૂ, (૬) તામસ, (9 થિરકૃતિ, (૮) સ્મૃતિ, (૯) હક્કા, (૧૦) નાહ, (૧૧) ધ્યાન, (૧૨) શ્વેચક્ય અને (૧૩) તત્વ એ જ ભેદો છે.”
તેને સામાન્ય પરિચય અહીં આપવામાં આવે છે:
(૧) રેચકજ૫–શરીરમાં રહેલા વાયુને નસકેરા વાટે બહાર કાઢવાપર્વક જે જપ કર, તે રેચક જ..
(ર) પૂરકજપ–વાણુને નસકોરાં વાટે શરીરમાં દાખલ કરવાપૂર્વક જે જપ કર, તે પૂરક જ૫.
(૩) કુંભક જપ–વાયુને શરીરમાં સ્થિર કરવાપૂર્વક જે જપ કર, તે કુંભક જ. .
આ રીતે કરાયેલ જયંકમની સિદ્ધિમાં ઉપયોગી
થાય છે
•
• ,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
જપના પ્રકાર તથા નિયમો A () સાત્વિક જપ–શાંતિકર્મ માટે કરાયેલે જય, તે સાત્વિક જપ. - (૫) રાજસિક જપ–વશીકરણાદિ માટે કરાયેલેંજ, તે રાજસિક જપ.
(૬) તામસિક જપ–ઉચ્ચાટન તથા મારણાદિક માટે કરાયેલે જપ, તે તામસિક જપ.
(સ્થિરકૃતિ જ૫–ગમે તેવાં વિને સામે દેખાવા છતાં સ્થિરતાપૂર્વક જપ થાય, તે સ્થિરકૃતિ જ૫.
(૮) સ્મૃતિ જપ–દષ્ટિને નાકના અગ્રભાગ પર સ્થાપીને મનથી મંત્રનું રટણ કરવામાં આવે, તે સ્મૃતિ જપ.
(૯) હક્કા જ૫–જે મંત્રના અત્યપદ સૈભકારક હેય તેને જપ કરવે, તે હક્કા જપ અથવા જેમાં શ્વાસ લેતી અને મૂકતી વખતે હકારને વિલક્ષણતા પૂર્વક ઉચાર કર્યા કરે, તે હક્કા જપ.
(૧૦) નાદ જ૫–જે જપ કરતી વખતે અંતરમાં જમરના જે ગુંજારવ ઉછે, તે નાદ જપ.
(૧૧) ધ્યાન જ૫–મંત્રપદોનું વર્ણાદિપૂર્વક ધ્યાન કરવું, તે ધ્યાન જપ.
(૧૨) દયેઐકચ–ધ્યાતા અને ધ્યેયની એક્તાવાળે જ૫, તે ધ્યેયેક જ૫. . .
(૧૩) તત્વ જપ–પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ એ પાંચ તત્વેને અનુસરીને જપ કરવો તેજ્ય શ્ય
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન "• • “મંત્રજપ કયાં કરે?? તેને ઉત્તર એ છે કે મંત્રસાધના માટે જે અનુકૂળ સ્થાન પસંદ કર્યું છે, ત્યાં રહીને મંત્રજપ કર. તે અંગે સાધનાસ્થલ નામના પ્રકરણમાં વિસ્તારથી ચર્ચા કરેલી છે. આમ છતાં અહીં કુલાર્ણવતંત્રને નિમ્ન શ્લેક યાદ કરે ઉપગી લેખાશેઃ
गृहे शतगुणं विद्याद् गोष्ठे लक्षगुणं भवेत् । - कोटिदेवालये ' पुण्यमनन्तं शिवसन्निधौ ॥
“ઘરમાં જપ કરવાથી સગણું, ગોશાળામાં જ કરૂ વાથી લાખ ગણું, દેવાલયમાં જપ કરવાથી કટિ ગાશું અને શિવ (અથવા ઈષ્ટદેવતા) સમક્ષ જપ કરવાથી અનંતગણું પુથ પ્રાપ્ત થાય છે
મંત્રજપ કયારે કરશે? તેના ઉત્તરમાં મંત્રવિદોએ જણાવ્યું છે કે “મંત્રજપ કરવાને ઉત્તમ કાલ સૂર્યગ્રહણ અથવા ચંદ્રગ્રહણ છે. દક્ષિણાયન (કર્કસંક્રાંતિ) અથવા ઉત્તરાયણ (મકરસંક્રાંતિ) એ મધ્યમ કાલ છે અને આદિત્યવાર (રવિવાર), અમાવસ્યા આદિ કનિષ્ઠકાલ છે. આ પર્વકાલમાં મંત્રનું અનુષ્ઠાન કરવાથી ત્વરિત મંત્રસિદ્ધિ થાય છે. અહીં એટલી સ્પષ્ટતા જરૂરી છે કે આ વખતે નદી અથવા તળાવમાં કમ્મર જેટલા પાણીમાં ઊભા રહીને મૂલ મંત્રને ૧૦૮ વાર જપ કરવાને સંપ્રદાય છે. '
નિત્યનિયમિત જપ કરવાને સામાન્ય વિધિ એ છે કે પ્રાતઃકાલમાં સ્નાન કર્યા પછી ડિશ (૧૬) પ્રાણાયામ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપના પ્રકાર તથા નિયમ
૧૧કરીને ઈષ્ટદેવતાની તથા મંત્રદેવતાની ધૂપ, દીપ તથા ધાનાદિ વડે યથાવિધિ પૂજા કર્યા પછી મંત્રજાપ શરૂ કરવું, અને તે મન સ્વસ્થ રહે ત્યાં સુધી લંબાવે. વૈદિક અને જૈન પરપરાના ઊંડા અભ્યાસી તથા મંત્રવિશારદ શ્રી હરિભદ્ર સૂરિએ ચારબિંદૂમાં કહ્યું છે કે “ચિત્તની વિપરીત ગતિ થવા લાગે ત્યારે જપને ત્યાગ કરે. વ્યાકુલ ચિત્ત વખતે જપને ત્યાગ કરવાથી વિશ્રાંતિ મળે છે અને પુનઃ જપમાં સારી પ્રવૃત્તિ થાય છે.”
શુદ્ધ સાત્વિક મને જપ કરવા માટે ત્રણ સંધ્યાને સમય ઉત્તમ મનાય છે. અહીં ત્રણ સધ્યાથી સૂર્યોદય પહેલાંની તથા પછીની એક ઘડી, મધ્યાહ્ન પહેલાંની તથા પછીની એક ઘડી અને સૂર્યાસ્ત પહેલાંની તથા પછીની એક ઘડી સમજવાની છે. જૈન આપ્નાયમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને* જપ આ ત્રણ સંધ્યાએ કરવામાં આવે છે. .
કેટલાક મંત્રને જપ રાત્રિના અમુક સમયે શરૂ કરીને . સૂર્યોદય પર્યત કરવાનો હોય છે અને તે વખતે નાના પ્રકારનાં ભયાનક દો કે ભયજનક શબ્દો સંભળાવાનો ભય રહે છે. પરંતુ આવી સંભાવના હોય ત્યાં સાધકે એક વસ્ત્ર આંખ
* શ્રો નમસ્કાર મહામંત્રને મૂલપાઠ આ પ્રમાણે સમજવો : नमो भरिईताण । नमो सिद्धाण । नमो आयरियाणं । नमो उवज्झायाणं ।' नमो लोए सव्यसाहूण ॥ एसो पंच-नमुक्कारो, सव्वपावप्पणासगो। मगलाणं જ સહિ, પણ હૃદ મા || આ મંત્રને ત્રણ સંધ્યાએ જર્ષ કરવાથી ઈચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ મંત્રની વધારે વિગતે નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ ગ્રંથમાંથી મળી શકશે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
મંત્રવિજ્ઞાન
તથા કાન પર બાંધી દેવુ" કે જેથી ભયંકર છ્યા જોવાય નહિ કે ભયપ્રદ શબ્દો સભળાય નહિ.
તંત્રશાઓમાં જુદાં જુદાં કર્યાં માટે જુદા જુદા કાળે મંત્રજપ કરવાનું વિધાન દૃષ્ટિગેાચર થાય છે, જેમ કે—વશીકરણ, સ્તંભન અને આકર્ષણ માટે પૂર્વાલ્ડ્રને, એટલે દિવસના પૂર્વ ભાગમાં ( સવારના ૬ થી ૧૨ સુધીમાં) જપ કરવા. વિદ્વેષણ માટે મધ્યાહુને, ઉચ્ચાટન માટે અપરાને એટલે દિવસના ત્રીજા પહેારે, પારણા માટે સાયંકાલે અને શાંતિકમ માટે મધ્યરાત્રિએ જપ કરવા.
♦ મંત્રજપ કેવી રીતે કરવા ?? તે અ ંગે ભૂતશુદ્ધિતંત્રમાં કહ્યુ છે કે—
मनः संहृत्य विषयान्मन्त्रार्थगतमानसः ।
न द्रुतं न विलम्बं च जपेन्मौक्तिकहारवत् ॥
મનને વિષયામાંથી ખેંચી લઈને મંત્રામાં જોડવા પૂર્વક, અતિ ઉતાવળે પણ નહિ અને અતિ ધીમે પણ નહિ, એવી રીતે મેાતીની માળા માફક એટલે સમ અંતરે મંત્રજપ કરવા.’
અહી થાડા વિવેચનની આવશ્યકતા છે. આપણું મને એક-ભટકતા વાનર જેવું છે, જે ઘડીમાં અહી જાય છે અને ઘડીમાં તહી જાય છે. તે ઠરીને ઠામ એસતું જ નથી, અનુભવી પુરુષોએ કહ્યુ છે કે
सुकरं मलधारित्वं, सुकरं दुस्तपं तथा । सुकरोऽक्षनिरोधश्थ, दुष्करं चितरोधनम् ॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપના પ્રકારો તથા નિયમ
૧૮૩ “શરીરવિભૂષાને ત્યાગ કરીને મેલા રહેવું તે સહેલું છે, અનજલના ત્યાગરૂપ તપ કરવું એ સહેલું છે અને ઇંદ્રિયોને નિગ્રહ કરે, એ પણ સહેલું છે, પરંતુ ચિત્તની વૃત્તિઓને અહીં તહીં જતી રેકવી, એ કામ ઘણું દુષ્કર છે.”
મનને અચાન્ય વિષમાંથી ખેંચી લીધા વિના નથી તે ઈષ્ટદેવની પૂજા યથાર્થ રીતે થઈ શકતી કે નથી મંત્રજપ સરખી રીતે થઈ શકતો.
એક શેઠ જ ભગવાનના નામની માળા ફેરવતા, પણ તે વખતે ધંધાધાપાના કે સંસાર-વ્યવહારના વિચારને અટકાવતા નહિ. તેમના હાથમાં માળાના મણકા ફરતા અને મન બીજે ભમતું. તેમની પુત્રવધૂ ડાહી હતી અને ધર્મનીતિના સુંદર સંસ્કારેવાળી હતી. તેણે વિચાર કર્યો કે “સસરાજી વૃદ્ધ થવા છતાં તેમની તૃણા જરાયે ઘટી નથી અને માળા ફેરવવા જેટલી સ્થિરતા પણ પેદા થઈ નથી, માટે એ કોઈ ઉપાય કર કે જેથી તેમની સાન ઠેકાણે આવે.” ' હવે શેઠજી નિત્ય નિયમ મુજબ માળા ગણતા હતા અને હમેશની ટેવ મુજબ મણકા ઝડપથી ફેરવી રહ્યા હતા. એવામાં કેઈએ બારણું ખખડાવ્યું અને પૂછયું કે “શેઠ ઘરમાં છે? મારે તેમનું કામ છે.” તે વખતે પુત્રવધૂએ જવાબ આપે કે શેઠ ઘરમાં નથી. એ તે હેઢવાડે (હરિજનવાસમાં) ઉઘરાણી કરવા ગયા છે. એટલે તે સાણસ ચાલ્યા ગયે.
પ્રશ્ન પૂછનારના, સાદ ઉપરથી શેઠ સમજી ગયા કે કે માણમાં આવ્યું હતું. આ માણસ તે જ હતું કે જેને પિતે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
મંત્રવિજ્ઞાન ખાસ કારણસર બેલા હતા અને તેની સાથે કેટલીક વાત કરવી હતી, તેથી પુત્રવધૂ પર ચીડાયા અને જેમ તેમ માળા પૂરી કરીને ઊભા થઈ ગયા. પછી તેમણે પુત્રવધૂને પૂછ્યું કે “હું ઘરમાં બેઠે બેઠે માળા ગણું હતું, છતાં તમે પેલા માણસને એમ કેમ કહ્યું કે એ તે ઢંઢવાડે ઉઘરાણું કરવા ગયા છે?”
પુત્રવધૂએ ઠાવકાઈથી જવાબ આપતાં કહ્યું કે “તમારું શરીર અહીં હતું, પણ મન તે હેહવાડામાં જ ગયું હતું, એટલે મેં કહ્યું—એ તે હેઢવાડે ઉઘરાણીએ ગયા છે. આ પરથી શેઠ સમજી ગયા કે પુત્રવધૂએ મને સમજાવવા માટે જ આ ઉત્તર આપ્યું હતું, એટલે બીજા દિવસથી માળા બરાબર ગણવા લાગ્યા.
આપણામાંના ઘણાખરાની સ્થિતિ આવી જ છે અને તે જ કારણે આપણે મંત્રજપ યથાર્થ રીતે કરી શક્તા નથી.
એક વાર બે મહાત્માઓને મેળાપ થયો. તેમાં પહેલા મહાત્માએ બીજા મહાત્માને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે મુનિ ! આ મહા સાહસિક, ભયંકર અને દુષ્ટ ઘોડે ખૂબ દેડી રહ્યો છે. તેના પર બેઠેલા તમે ઉન્માગે કેમ જતા નથી?
બીજા મહાત્માએ કહ્યું : “હે મહામુનિ ! તે વેગભર દેતા ઘોડાને શાશ્વતથા સ્વાધ્યાયરૂપ લગામથી હું બરાબર કાબૂમાં રાખું છું, તેથી ઉમાર્ગે જતું નથી. - - પ્રથમ મહત્માએ પૂછયું : “એ છે કે?’ : -
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
જપના પ્રકાર તથા નિયમ
બીજા મહાત્માએ તરત જ જવાબ આપ્યો કે સંસારના વિવિધ વિષયમાં આમ તેમ દેડી રહેલું મન જ છે.”
તાત્પર્ય કે મહાન સાધકને પણ મનને પ્રશ્ન મુંઝવે છે, પણ તેઓ શાસ્ત્રોક્ત ઉપાયને અમલમાં મૂકે છે તથા અમુક મંત્રનો જપ કર્યા કરે છે, એટલે મનની વૃત્તિઓ કાબૂમાં રાખી શકે છે અને તેને ધ્યેય પરત્વે એકાગ્ર કરી શકે છે.
અહીં કબીર સાહેબે કરેલ કટાક્ષ પણ લયમાં લેવા જે છે:
माला तो करमें फिरे, जीम फिरे मुखमाहि; मनवा तो चिहुं दिश फिरे, यह तो सुमिरन नाहि ।
માળા હાથમાં ફરતી હોય, જીભ મુખમાં ફરતી હોય અને મને તે ચારે દિશામાં ફરતું હોય, તેને સ્મરણ અર્થાત જપ કહી શકાય નહિ?
તાત્પર્ય કે જપ વખતે મનને બને તેટલું સ્થિર કરવું જોઈએ.
મનને મંત્રાર્થમાં જોડવું, એટલે જે મંત્રદેવતાને જપ ચાલુ હોય તેનું સ્વરૂપ ચિંતવવું અને તે સામેજ બેઠા છે, એમ માનીને જપ કરે.
મંત્રજપ મધ્યમ ગતિએ ચાલુ કરે અને એજ ગતિએ પૂરે કરે, પરંતુ તેની ગતિ વધારી દેવી નહિ કે ધીમી પાડવી નહિ. મંત્રવિદો કહે છે કેશીઘતાથી જપ કરતાં ધનહાનિ થાય છે અને બહુ ધીમે મંત્રજપ કરવાથી બિમારી પેદા થાય છે, એટલે મધ્યગતિએ મંત્રજપ કર ઈષ્ટ છે.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
તીની માળામાં બધા મેતી સમઅંતરે વેલા હેય છે, તેમ જપવખતે બધાં મંત્રપદો સમાંતરે જ બલવા જોઈએ. આ વસ્તુ અભ્યાસથી સિદ્ધ થાય છે.
મંત્રવિશારદોએ મંત્રજપ અને બીજા પણ સૂચને કર્યા છે. જેમ કે
नोच्चैर्जपं च संकुर्याद् रहः कुर्यादतन्द्रितः । समाहितमनास्तूष्णीं मनसा वापि चिन्तयेत् ॥
(૧) જય મેથી બેલીને કર નહિ. અહીં દુર્ગનતિને નિન ગ્લૅક વિચારવા એગ્ય છે? मनसा यः स्मरेत् स्तोत्रं, वचसा वा मर्नु स्मरेत् । उभयं निष्फलं तस्य, भिन्नभाण्डोदकं यथा ॥
સ્તોત્ર એ બેલવાની વસ્તુ છે, તેનું જે મનથી સ્મરણ કરે છે અને મંત્ર એ મનથી મરવાની વસ્તુ છે, તેને જે બીજા સાંભળે એ રીતે બેલીને પાઠ કરે છે, તે બંનેની ક્રિયા નિષ્ફળ થાય છે. અહીં કૂટેલાં પાત્રનું દૃષ્ટાંત સમજવું તાત્પર્ય કે જેમ ફૂટેલા પાત્રમાં પાણી ભરવાને પ્રયત્ન કરીએ તે એ નિષ્ફળ, જાય છે, તેમ આ પ્રકારની વિપરીત કિયા કરીએ તે એ નિષ્ફળ જાય છે.
આમ છતાં અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત છે કે ઘણા મહાત્માઓ પ્રણવમંત્રને પ્રથમ મોટેથી ઉચ્ચાર કરે છે અને પછી તેને જપ કરે છે તથા અર્થભાવનાને આશ્રય
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપના પ્રકાર તથા નિયમ
૧૮૭ લઈ નિદિધ્યાસન સુધી પહોંચે છે. એટલે કારની સાધનાને આ નિયમ લાગુ પડતું નથી. બીજા પણ કેટલાક મમાં આ રીતે દીર્ઘ ઉચારણ થાય છે, એટલે આ વસ્તુ બાકીના મને માટે સમજવી.
(૨) જપ એકાંતમાં કરવે, જેથી મનને એકાગ્ર કરી શકાય.
(૩) જપ અનિદ્રિત થઈને કરે, એટલે કે જપ કરતાં. ઊંઘનાં ઝોકાં આવી ન જાય તેની કાળજી રાખવી.
(૪) જય સ્વસ્થ મનવાળા થઈને કર. અસ્વસ્થ ચિત્ત જપ કરવાથી હૃત, વિલંબિત વગેરે દેશે આવે છે અને વખતે ભંગ પણ પડે છે.
(૫) જય મૌનપૂર્વક કરે, એટલે કે તે વખતે કઈ પણ બેલવું નહિ.
(૬) જપ મનથી કરે, એટલે ઉપાંશુ કે માનસ. જપને આશ્રય લે. જે માત્ર મનવૃત્તિથી સ્વસવેદનરૂપ જપ થાય તે ઘણે જ ઉત્તમ.
હવે મંત્રજપ કરતાં કઈ કઈ બાબતે વર્જવી જોઈએ, તે જણાવીશું તત્રમાં કહ્યું છે કે
आलस्यं जृम्भणं निद्रां क्षुतं निष्ठीवनं भयम् । नीचांगस्पर्शनं, कोपं, जपकाले विवर्जयेत् ।।
જપ કરતી વખતે આળસ મરડવી નહિ, બગાસુ ખાવું નહિ; નિંદ્રા કરવી નહિ છીંક ખાવી નહિ, ખારે
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
મંત્રવિજ્ઞાન
ખાવા નહિ કે થૂંકવું નહિ, ભયભીત થવું નહિ, નીચેનાં અંગાને સ્પશ કરવા નહિ કે કોઈ પર કાપ કરવા નહિ'
આમ છતાં જો આ દોષનુ સેવન થાય તે ફ્રી આચમન, અંગન્યાસ, પ્રાણાયામ તથા સૂર્ય, અગ્નિ કે બ્રાહ્મણનું દર્શન કરી ખાકી રહ્યા હાય, તે જપ પૂરા કરવાના વિધિ છે.
આ ઉપરાંત ન્ત પણુ કેટલાક નિષેધા મત્રવિદ્યાએ ફરમાવ્યા છે. જેમ કે
(૧) શીવેલાં વડ્યા પહેરીને મંત્રજપ કરવા નહિ. તેજ કારણે મંત્રસાધકો એક ખેતી પહેરીને તથા બીજી શ્વેતી કે શાલ વગેરે આઢીને મંત્રજપ કરે છે.
(૨) નગ્ન થઈને મંત્રજપ કરવા નહિ
(૩) વાળ ખુલ્લા રાખીને મત્રજય કરવા નહિ, અર્થાત્ જપ કરતાં પહેલાં તેને ખાંધી લેવા જોઈ એ અને મલિન હાય તે ધેાઈ ને સ્વચ્છ કરી લેવા જોઈએ.
(૪) અન્ય મનુષ્યા ખેડેલા હેાય ત્યાં બેસીને મંત્રજપ કરવા નહિ.
(૫) શરીર કે હાથ અપવિત્ર હોય તે મંત્રજપ ફરવા નહિ.
(૬) વાતેા કરતાં મંત્રજપ કરવા નહિ.
(૭) આસન બિછાવ્યા વિના મત્રજપ કરવા નહિ. લાકડાની પાટ કે પાટલા પર ગરમ'વજ્રનું' આસન બિછાવીને મંત્રજપ કરવા ષ્ટિ' છે. કેટલાક હરણનું ચામડું, વાઘનું ચામડું
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપના પ્રકાર તથા નિયમો
-૧૮૯ વગેરે પણ આસન તરીકે બિછાવે છે. આમ કરવાથી મંત્રશક્તિ ચાલી જતી નથી એવી પરંપરાગત માન્યતા છે. સુતરાઉ વસ્ત્રનું આસન ઈષ્ટ નથી , , , , ,
(૮) ગમન સમયે મંત્રજપ કર નહિ, કારણ કે એ વખતે જવાની ઉતાવળ હોય છે, એટલે મંત્રજપ બરાબર થવાની સંભાવના નથી ,
(૯) શયનસમયે મંત્રજપ કરે નહિ. આંખમાં ઊંઘ. ભરાઈ હેય અને મંત્રજપ કરવા જઈએ તે એ બરાબર થાય નહિ અને થોડી જ વખતમાં છેડી દેવો પડે. * (૧) ભેજનસમયે મંત્રજપ કર નહિ; કારણ કે તે વખતે મને બરાબર એકાગ્ર થઈ શકતું નથી.
(૧૧) ભ્રમિતચિત્ત મંત્રજપ કરે નહિ.
(૧ર) બે હાથ તથા મસ્તક ઢાંક્યા વિના મંત્રજપ. કર નહિ , , ,
(૧૩) ભર્ગમાં બેસીને મંત્રજપ કરવે નહિ.
(૧) અંધકારવાળા સ્થાનમાં બેસીને મંત્રજપ કરો. નહિ, આ સૂચના સામાન્ય સાધક માટે સમજાવી, કારણ કે મહાન સાધકે માટે તે પર્વતની ગુફા વગેરેનું વિધાન છે.
(૫) ચામડાનાં ડાં પહેરીને મંત્રજપ કરે નહિ. (૧૬) પગે લાંબે પસારીને" મંત્રજપ કરે નહિ (૧૭) ઉત્કટ આસને બેસીને જપ કરવે નહિ.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
મંત્રવિજ્ઞાન
(૧૮) ચાકાષ્ઠ, પાષાણુ કે મૃત્તિકા પર બેસીને મંત્રજપ કરે નહિ.
માનસજપ સર્વ સ્થાનમાં અને સર્વ અવસ્થામાં કરી શકાય છે. તેમ કરવામાં કંઈ દેખ નથી.
મંત્રજપ કરતી વખતે સુખાસન, પદ્માસન કે અન્ય જે સાધન વિહિત હોય તે અંગીકાર કરવું. આસનની ઉપચેગિતા અંગે એક અનુભવી કહે છે કે “શરીર અને મનને સંબંધ છે. શરીર એ વાસણના સ્થાને છે અને મને એ પાણીના સ્થાને છે. શરીર ચંચળ બને તે તેની અસર મન ઉપર પણ થાય છે, અર્થાત્ મન પણ ચંચળ બને છે. તેથી સાધનાની શરૂઆતમાં આસન બાંધવું જ જોઈએ. આ આસનની સ્થિરતાને આધાર ખેરાકની શુદ્ધિ ઉપર છે. તેથી સાધકે પિતાની પ્રકૃતિને અનુકૂલ સાત્વિક અને મિત ખોરાક લેવું જોઈએ. ઊંદરીનું પાલન અવશ્ય કરવું ઘટે. ભારે તળેલા અને મશાલાથી ભરપૂર પદાર્થો ન લેવા જોઈએ. ઉપરાંત ઓછામાં ઓછો સાંજના ભેજનને મેહ છોડી દેવો જોઈએ.
આ ગ્રંથના પરિશિષ્ટમાં મંત્રસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલા વગેરેની વિચારણુ” નામને
* જમતી વખતે ઉદરને થોડે ભાગ ઊણે-ખાલી રાખવો તે ઊદરી નામનું તપ ગણાય છે. તાત્પર્ય કે સાધકે પેટ ઠાંસીને જમવું નહિ, અકરાંતિયા થઈને ભોજન કરવું નહિ, પણ ભૂખ કરતાં ચિડું છું. જ જમવું.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપના પ્રકાર તથા નિયમ
૧૯t એક લેખ આપવામાં આવ્યે છે. તેમાં આસન સંબંધી કેટલીક ઉપગી વિચારણા છે, એટલે અહીં તેનું વિશેષ વિવેચન ન કરતાં એ લેખનું મનન-પરિશીલન કરવાની ભલામણ કરીએ છીએ.
મંત્રજપ કરતી વખતે દિશાને વિચાર પણ આવશ્યક છે. જે વશીકરણાર્થે મંત્રજપ કરવાનું હોય તે પૂર્વાભિમુખ એસવું, મારદિક અભિકર્મ કરવું હોય તે દક્ષિણાભિમુખ બેિસવું, ધનલાભ વગેરે માટે પશ્ચિમાભિમુખ બેસવું અને શાંતિ–તુષ્ટિ માટે ઉત્તરાભિમુખ બેસવું. આ વિધિ-નિષેધ લક્ષમાં રાખવે. તે અનુસાર જપ કરવાથી મંત્રસિદ્ધિ સાવર થાય છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] જપની ગણનાપદ્ધતિ
થવા એ જ કલી હોય તે જ રીસાલા
દરેક મંત્રના વિધિ, આઝાય કે કામ ની - સંખ્યાનું વિધાન કરેલું હોય છે. તેટલા જપ પૂરા કરવાથી મંત્રસિદ્ધિ થાય છે, અન્યથા નડિ. દાખલા તરીકે ગણવાલાખ જપથી મંત્રસિદ્ધિ કપલી ય તે બરાબર વાલાખ જય થવા જોઈએ તેમાં ભૂલ કે ગફલતથી હાર-બે હજર ઓછા ગણીએ કે પાંચ-પંદરને ફેર રાખી દઈએ તે ચાલે નહિ, અટકળ કે અનુમાનોથી કેટલીક બાબતમાં કામ ચાલે છે. પણ મંત્રસાધનામાં તેમ ચાલતું નથી, અથાત્ તેમાં દરેક વસ્તુ દરેક ક્રિયા ખૂબ સાઈપૂર્વક કરવાની હેય છે અને એ રીતે જપની સંખ્યા પણ બરાબર ગણવી જ પડે છે.
અગ્નિપુરાણમાં કહ્યું છે કે “ગણતરી વિનાના જપ અફળ છે.” અન્યત્ર એમ જણાવ્યું છે કે “ગણતરી વિના થયેલા જપનું લ રાક્ષસે ગ્રહણ કરે છે, તેથી સાધકને ફલ મળતું નથી, આ કારણે સુજ્ઞ મનુએ જપની સંખ્યા અવશ્ય ગણવી જોઈએ.”
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની ગણનાપદ્ધતિ
૧૯૩
આપણે જપ કરતાં જઈ એ અને તેની સંખ્યા ગણતાં જઈએ એ તા અને નહિ. એમાં તે સખ્યાના પણ જપ થાય અને વસ્તુનું સ્વરૂપ બદલાઈ જાય, તેથી મ`ત્રવિશારદોએ તે માટે માલાનું સાધન નક્કી કરેલુ છે, માલા જેમ ભૂષણેામાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે, તેમ મંત્રસાધનામાં પણ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. અલબત્ત, આ અનેનું સ્વરૂપ જુદા પ્રકારનુ હાય છે, પણ તેમની મહત્તામાં કાંઈ ફેર નથી.
માલાના મુખ્ય પ્રકાશ ત્રણ છે: (૧) વર્ણમાલા, (૨) કરમાલા અને (૩) અક્ષમાલા. આ ત્રણેય પ્રકારો સંબધી તત્રગ્રંથામાં વિશદ વિવેચન થયેલું છે.
વણુ માલા
માતૃકાવણુના તમામ વા તથા ક્ષકારના આધાર લઈને જપસખ્યાની ગણના કરવી, તેને વર્ણમાલા કહેવામાં આવે છે. તેની રીત એવી છે કે દરેક વણ ને અનુસ્વારથી
'
યુક્ત કરવા અને તેને મત્રના છેડે લગાડવા. ત્યારબાદ ક્ષ ને ક્ષ કરી તેના મેરુ મનાવવા. આ રીતે લેામ એટલે સીધી આવૃત્તિ કરતાં કુલ ૫૦ જપ થાય. પછી તેની વિલામ આવૃત્તિ કરવી, એટલે કે તે અધા અક્ષરાને ઉલટા ક્રમે મંત્રની પાછળ લગાડવા ને એ રીતે જપ પૂરા કરવા, એટલે. ૧૦૦ની સખ્યા પૂરી થાય. હવે જો ૧૦૮ની સખ્યા પૂરી કરવી હેાય તે લેામ-નિલામ આવૃત્તિ પછી અષ્ટવની એક આવૃત્તિ કરવી. અષ્ટવગમાં લગ્ન = = TM જ ચ અને
L
૧૩
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
માઁત્રવિજ્ઞાન
વાંને પણ
રાની ગણના કરવામાં આવે છે. આ બધા અનુસ્વારયુક્ત કરીને જ ખાલવાના હાય છે, એક દાખલે લેવાથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે.
ધારો કે ૐ નમઃ શિવાય ’ એ મંત્રના વર્ણમાલા વડે ૧૦૮ જપ કરવા છે, તે તે આ રીતે થશે :
ॐ नमः शिवाश अ
ॐ नमः शिवाय अ
ॐ नमः शिवाय इँ
આ રીતે ૧૬ સ્વર ખેલાતાં જય સંખ્યા ૧૬ ની થશે. ત્યારબાદ અે હું ñ અને છેવટે ૪ લગાડતા એ સંખ્યા ૫૦ સુધી પહોંચશે. ત્યારબાદ ૢ લગાડવામાં આવશે પણ તેની ગણત્રી કરવાની નહિ. ત્યારબાદ ૐ ૐ ૐ વં શું ખાદિ -વ્યંજના તથા : જૈ જૈ ઓ આદિ સ્વરો ઉલટા ક્રમે લગાડતાં બીજા ૫૦ની સખ્યા થશે અને એ રીતે જપસંખ્યા ૧૦૦ની પૂરી થશે. ત્યારખાદ ‘ૐ નમઃ શિવાય અ’ ♦ ૐ નમઃ શિવાય ? એ રીતે અષ્ટવની આવૃત્તિ કરવાથી અરાબર ૧૦૮ની સખ્યા પૂરી થશે.
કેટલાક મંત્રવિદો કહે છે કે શિવશકત્યાત્મક કુંડલિની સૂત્ર દ્વારા આ માલા ગુંથાયેલી છે અને બ્રહ્મનાડીની મધ્યમાં કમલતંતુ જેવી સૂક્ષ્મ અને શુદ્ધ વની ચિત્રિણી નામની નાડી છે, તે આ વર્ણમાલાની ગ્રંથિરૂપ છે. એ ગમે તેમ હાય પણ વર્ણમાલાના પ્રત્યેક વહુના જય માત્રની સિદ્ધિ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની ગણનાપદ્ધતિ
૧૯૫
માટે મદદગાર મનાયેલે છે, એટલે આ રીતે મંત્રજપ કરવા ષ્ટિ છે. આ પદ્ધતિ ગુરુપરપરા દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે અને ચિત્તસ્થિરતા માટે વિશિષ્ટ સાધકો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાય છે.
કરમાલા
કર એટલે હાથ. તેની આંગળીના વેઢાના ઉપયોગ કરીને જપસખ્યા ગણવી, તે કરમાલા કહેવાય છે.
તંત્ર થામાં કહ્યું છે કે
नित्यं जपं करे कुर्याद्, न तु काम्यमबोधनात् । काम्यमपि करे कुर्यान् मालाभावेऽपि सुन्दरि ॥
હે પાવ તી ! મંત્રસાધકે જે નિત્ય જપ કરવાના હોય છે, તે કરમાલા વડે કરવા જોઈએ, પરંતુ કર્મનું સ્વરૂપ જાણ્યા વિના કામ્ય જપ કરમાલા વડે કરવા નહિ. આમ છતાં કર્મને ચાગ્ય માલાના અભાવ હોય. એટલે કે પ્રયત્ન કરવા છતાં મળી શકે નહિ તે કામ્ય જપ પણ કરમાલા વડે કરી શકાય છે.”
કરમાલા વડે જપ કરવાના સામાન્ય નિયમ એવા છે કે જપ કરતી વખતે હથેળી જરા સાચવી જોઈ એ અને હાથનાં આંગળાં થાડાં વાંકાં વાળવા જોઈ એ તથા પ્રત્યેક આંગળી એક બીજાની સાથે જોડાયેલી રાખવી જોઈએ. તાત્ક કે બે આંગળીઓની વચ્ચે અંતર રાખવુ જોઇએ નહિ. જો આંગળીએ વચ્ચે અંતર રાખવામાં આવે તે તેમાંથી જપ નીકળી જાય
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન છે, અર્થાત તેની શક્તિ નષ્ટ થાય છે અને ધાર્યું ફળ મળતું નથી. વળી કરમાલાને ઉપયોગ કરતાં જમણો હાથ હૃદય સમક્ષ અને ડાબે હાથ ડાબા ઢીંચણ પર રાખવું જોઈએ, તેમાં જમણે હાથ વસ્ત્રથી ઢાંક જોઈએ. વસ ઢાંક્યા વિના મંત્રજપ કરે ઉચિત નથી, તે જ કારણે સુજ્ઞ સાધકે ગોમુખીને ઉપગ કરે છે. જમણા હાથે જપ કર અને ડાબા હાથે સંખ્યા ગણવી એ મંત્રવિદોને ઉપદેશ છે, તેથી જ હૃદય સમક્ષ બંને હાથ વસ્ત્ર ઢાંકીને રાખવાના છે.
હાથની દરેક આંગળીનું વિશિષ્ટ નામ છે, તે સાધકે જાણી લેવું જોઈએ, અન્યથા મંત્રવિદોએ કરેલું વિધાન બરાબર સમજવામાં આવશે નહિ. અંગૂઠાની પાસેની આંગળીને તર્જની કહેવાય છે, પછીની આંગળીને મધ્યમ કહેવાય છે. કારણકે તે પાંચ આંગળીઓની મધ્યમાં આવેલી છે, તેની પાસેની આંગળીને અનામિકા કહેવામાં આવે છે અને ટચલી આંગળીને કનિષ્ઠા કે કનિષ્ઠિકા કહેવામાં આવે છે. કરમાલામાં જમણા હાથને ઉપગ કરવાનું હોય છે, તેમાં આ કેમ ઉલટ સમજે, એટલે કે જમણે હાથ સવળ કરીને સન્મુખ રાખીએ તે પ્રથમ કનિષ્ઠા, બીજી અનામિકા, પછી મધ્યમા, પછી તર્જની અને છેવટે અંગુઠો આવે છે. '; ચલી આંગળીના અગ્રભાગથી શરૂ કરીને અંગૂઠાના મૂળ સુધીમાં ૧૫ વેઢા આવે છે, તેથી તેની ૭ વાર ગણના કરીને ટચલી આંગળીના ૩ વેઢા ફરી ગણુએ તે ૧૦૮ની સંખ્યા પૂરી થાય છે. (૧૫૪૭ = ૧૦૫ + ૩ = ૧૦૮),
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની ગણનાપદ્ધતિ
૧૭ પણ મંત્રજપમાં આ રીતે ગણના કરવાનો નિષેધ છે. તે માટે વિશિષ્ટ પદ્ધતિને અનુસરવી પડે છે.
પુરુષદેવતાના જપ કરતી વખતે કરમાલામાં તર્જની, અનામિકા અને કનિષ્ઠા આંગળીના ત્રણ ત્રણ વેઢા, અને મધ્યમા આંગળીનું એક તું લેવું જોઈએ અને મધ્યમા આંગળીના ઉપરના બે વેઢાને મેરુરૂપ સમજવા જોઈએ. વળી અનામિકાના વચલા વેઢાથી જપને આરંભ કર જોઈએ અને કનિષ્ઠા આંગનીથી કમે ક્રમે તર્જનીના મૂળ વેઢા સુધી જે દશ વેઢા છે તેના વડે જપને આગળ વધારવું જોઈએ. આ રીતે જ્યારે એક સે જપ પૂરા થાય ત્યારે અનામિકાના મૂળ વેઢાથી આરંભ કરીને કનિષ્ઠા આંગળીથી ક્રમપૂર્વક તર્જનીના મધ્ય વેઢા સુધીના આઠ વેઢા સુધી જપ કરી ૧૦૮ની સંખ્યા પૂરી કરવી જોઈએ.
નીચેના બે યત્રનું નિરીક્ષણ કરવાથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ સમજાશે : પુરુષદેવતાના જ૫ ગણવાની રીત
યંત્ર પહેલો
આ રીતે ૧૦ આવૃત્તિ ૯ | કરવાથી ૧૦૦ જપની સંખ્યા
પૂરી થાય.
T
કટ અ મ તo કો-કનિષ્ઠકા. અo–અનામિકા. મો-મધ્યમાં. તો-તર્જની.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
૪
p
૨
પ
--
-
o
ૐ
૪ ૧
૨
.
30 મ
'
૩૦ અ મ
ત
શ્રી દેવતા કે શક્તિદેવીના જપ કરમાલાથી કરતી વખતે અનામિકા આંગળીના મધ્યવેઢાથી શરૂ કરી કનિષ્ઠાદિ ક્રમે મધ્યમા આંગળીના ત્રણ વેઢાં અને તજની આંગળીના મૂળ વેઢા, એ રીતે દશ વેઢા સુધીના જપ કરવા જોઈએ અને અષ્ટોત્તરશત (૧૦૮) ની સંખ્યા પૂરી કરવાની હાય તે યુક્તિ પદ્ધતિએ ૧૦૦ ની ગણના કર્યાં બાદ અનામિકાના મૂળ વેઢાથી આરંભ કરીને કનિષ્ટકાદિક્રમે મધ્યમા આંગળીના મૂળ વેઢાપયત જપ કરવા જોઈએ. નીચેના એ ય ંત્રનુ નિરીક્ષણ કરવાથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે - સ્ત્રીદેવતાના જપ ગણવાની રીત યત્ર પહેલા
મે
હ
૮
૯
યંત્ર ખી
મ
७
.
रु
૧૦
મંત્રવિજ્ઞાન
તુ.
આ રીતે માકીના ૮ જપની આવૃત્તિ કરતાં ૧૦૮
જપ પૂરા થાય.
આ રીતે ૧૦ આવૃત્તિ કરવાથી ૧૦૦ની જપની સંખ્યા,
પૂરી થાય.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની ગણનાપતિ
૧૯૯
યંત્ર બીજે
આ રીતે બાકીના ૮ | ૮ | જપની આવૃત્તિ કરતાં ૧૦૮
જપ પૂરા થાય.
|
- - જપ પૂરા થાય.
ક અo મ. તo
કેટલાક સંપ્રદાયે પુરુષ અને સ્ત્રીદેવતાને ભેદ કર્યા વિના નીચે પ્રમાણે કરમાળાને ઉપગ કરે છે :
પ-૧દ-૧૫૪ ૮૧૩
૪–૧૭૧-૨૧ સુ | ૯-૧૨
–૧૮-૧૯ી.
૧૦-૧૧
જૈન મત્રાનાચમાં કરમાલાના જપ અગે નવાવર્ત, શેખાવત આદિ પદ્ધતિઓનું નિર્માણ થયેલું છે, તે પણ અહીં ધ્યાનમાં રાખવા એગ્ય છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને ૧૦૮ વાર જપ કરવો હોય તે જમણા હાથે નંદ્યાવતથી બારની સંખ્યા ગણવામાં આવે છે અને શંખાવથી ડાબા હાથે નવની સંખ્યા ગણતાં ૧૨૪૯ = ૧૦૮ની સંખ્યા પૂરી થાય છે. તે આ રીતે –
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
મંત્રવિજ્ઞાન
ડાબા હાથે શંખાવર્ત જમણા હાથે બંધાવત
૭ ૮ ૯ ૧૦ | ૩ ૪ ૫ ૧૨ ( ૬ ૧ ૨ ૧૧ ૧ ૨ ૭ ૬ ૧૧
૫ ૪ ૩ ૧૨ ૧ ૧ ૮ ૯ ૧૦
તo મ. અ૦ કે
અ૦ મતo ડાબા હાથની ગણનામાં શંખના જે અંદર પડ આવર્ત થાય છે, એટલે તે શંખાવર્ત કહેવાય છે અને જમણ હાથે ગણના કરતાં નવાવર્ત સાથિયાના પાંખડા જે અંદર જઈને બહાર નીકળતો આવર્ત થાય છે, એટલે તે નવાવર્ત કહેવાય છે. નીચેની આકૃતિઓ આ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે ?
શંખાવત
નવાવર્ત
અક્ષમાલા અક્ષ એટલે મણકે કે પાશે. તેના વડે જે માલા બનાવેલી હોય તે અક્ષમાલા કહેવાય છે. આ માલા જપ ગણના કરવા માટે સહુથી વધારે સરળ સાધન છે, તેથી લેકામાં તેને અધિક પ્રચાર છે. તે જપમાલિકા, જપમાલા કે માત્ર માલા તરીકે પણ ઓળખાય છે.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની ગણનાપદ્ધતિ
૨૦ • અક્ષમાલાઓ અનેક પ્રકારની હોય છે અને ફળની અપેક્ષાએ તેમાં તરતમ ભાવ હોય છે. અગ્નિપુરાણુમાં કહ્યું છે, કે :
हिरण्यरत्नमणिभिर्जप्त्वा शतगुणं भवेत् । सहस्रगुणमिन्द्राक्षैः प्रमाक्षरयुतं भवेत् ॥ नियुतं वापि रुद्राक्षैर्भद्राक्षस्तु न संशयः। । पुत्रजीवकजापस्य परिसंख्या न विद्यते ॥ “સુવર્ણ, રત્ન અને મણિની માલા વડે જપ કરવાથી ગણે લાભ થાય છે, ઈન્દ્રાક્ષની માલા વડે જપ કરવાથી હજારગણે લાભ થાય છે અને કમલબીજની માલા વડે જપ કરવાથી દશ હજારગણું લાભ થાય છે. * રુદ્રાક્ષ અને ભદ્રાક્ષની માલા વડે જપ કરવાથી દશ લાખ ગણે લાભ થાય છે અને પુત્રજીવકની માલા વડે કરેલ જપૂતું ફળ સંખ્યા વડે ગણી શકાતું નથી. તાત્પર્ય કે આ માલાઓ ઉત્તરોત્તર વધારે સારી છે અને વિશેષ ફલે આપનારી છે.”
કેટલાક તંત્રમાં શંખની માલાને વાંછિત ફલ આપનારી કહી છે અને તેના અભાવે ટિક્કી માલાને ઉપયોગ કરવા જણાવ્યું છે.
, '' - આ સિવાય સુક્તા (મોતી), રજત (ચાંદીના મણકા), રક્તચંદન (રતાંજલી), કુશગ્રંથિ, સૂત્રગ્રંથિ વગેરેની માલા
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
મંત્રવિજ્ઞાન એના ઉલ્લેખ પણ આવે છે, તેમ જ સેના ચાંદી અને ત્રાંબાના તારમાં ગુંથીને પણ માળા બનાવવાને વ્યવહાર છે.
સુંઠમાલતત્રમાં કહ્યું છે કે “ત્રીશ મણકાની માલા ઐશ્વર્યપ્રદ છે, પચીશ મણકાની માલાથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે, ચૌદ મણકાની માલા ભુક્તિ અને મુક્તિ બને આપે છે, પંદર મણકાની માળા મારણ, મોહન, ઉચાટન, સ્તંભન, વશીકરણ, ધન અને અંજનના અનુષ્ઠાનમાં ઉપયોગી છે. પાકાસિદ્ધિ અને મંત્ર-યંત્રસિદ્ધિ માટે એક સે મણકાની માલા જોઈએ, પણ સમસ્ત કામનાઓની સિદ્ધિ માટે ૧૦૮ મણકાની માલા વડે મંત્રજપ કરવા જોઈએ.
અન્ય તંત્રગ્રંથમાં એમ પણ કહ્યું છે કે “પચીશ મણકાની માળાથી મેક્ષ, સત્તાવીશ મણકાની માળાથી પુષ્ટિ, ત્રિીશ મણકાની માલાથી ધનસિદ્ધિ અને પચાસ મણકાની માલાથી મંત્રસિદ્ધિ થાય છે અને ૧૦૮ મણકાની માલાથી સર્વકામના પરિપૂર્ણ થાય છે.”
૧૦૮ મણકાની માતાનું માહાસ્ય સહુથી અધિક હેવાને કારણે આજે મોટા ભાગે ૧૦૮ મણકાની માતાને જ ઉપગ થાય છે.
માળા બનાવવા માટે સૂતર અને રેશમ બન્નેના દેરા કામમાં લઈ શકાય છે. તેમાં ધળા દેરા વડે શાંતિ, રાતા દોરા વડે વશીકરણ અને કાળા દોરા વડે મારણ આદિ કર્મ થાય છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપની ગણયાપદ્ધતિ
૨૦૧૪ આ માળાઓ છે, માતૃકાવર્ણ અથવા $ બીજને. જપ કરતાં બનાવવાની હૈય છે. માળાની મધ્યમાં રહેલા મેટા મણકાને મેરુ કે સાક્ષી કહેવામાં આવે છે. કેટલાકના મતથી જે માળામાં મણકે પરિવ્યા પછી બ્રહાગ્રંથિ એટલે ગાંઠ, મારેલી હતી નથી, તે મંત્રજપ કરવાને ગ્ય નથી.
ગૌતમીય તંત્રમાં કહ્યું છે કે— मुखे मुखस्तु संयोज्य, पुच्छे पुच्छस्तु योजयेत् । गोपुच्छसदृशीमाला, यद्वा सर्पाकृति: शुभा ॥
“મણકાના મુખ સાથે મુખ અને પુચ્છ સાથે પુછ મેળવીને માળા પરેવવી જોઈએ. ગપુચ્છ અને સપકૃતિ. માળા શુભ છે.
રુદ્રાક્ષને ઉપલે ભાગ અને નીચલે ભાગ પુચ્છકહેવાય છે. બીજા મણકાઓમાં જે ભાગ સ્થૂલ એટલે મેટે. હાય, તે મુખ અને સૂક્ષમ એટલે પાતળા હોય, તે પુચ્છ કહેવાય છે. જે માલામાં પ્રથમ મેટા મણકા અને પછી. કેમે ક્રમે નાના મણકા પરવેલા હેય, તે પુચ્છ જેવી. એટલે ગાયના પૂંછડાના આકારની લાગે છે અને વચ્ચે. મેટા મણકા તથા બને બાજુ નાના મણકા હેય, તે સપકૃતિ એટલે સાપના આકાર જેવી લાગે છે? ' પરંતુ આજે તે મંત્રજપ માટે મુખ્યત્વે મણકાવાળી માલાઓ જ બનાવવામાં આવે છે અને તેમાં કોઈ દોષ હોય, એમ અમે માનતા નથી. કાલ અને ક્ષેત્રને અનુસરી કેટલાંક
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦Y.
મંત્રવિજ્ઞાન પરિવર્તન અવશ્ય થાય છે. તેમાં મૂળભૂત સિદ્ધાંતને બાધ ન આવતું હોય એવું પરિવર્તન સ્વીકારવામાં હરકત નથી.
સયામલતમાં કહ્યું છે કેअप्रतिष्ठितमालाभिर्मन्नं जपति यो नरः। सर्व तन्निष्फलं विद्यात् क्रुद्धा भवति देवता ॥
જે મનુષ્ય-સાધક અપ્રતિષ્ઠિત માલા વડે મંત્રને જપ કરે છે, તેના ઉપર દેવતાઓ ક્રોધાયમાન થાય છે. તેના મંત્રજપ નિષ્ફલ જાણવા. તાત્પર્ય કે વિધિપૂર્વક માલા તૈયાર થયા પછી તેની પ્રતિષ્ઠા કરવી જોઈએ.
માલાપ્રતિષ્ઠાને વિધિ આ પ્રમાણે સમજે. પ્રથમ - પીપળાનાં નવ પાંદડાં લઈ તેની પધ્રાકાર રચના કરવી અર્થાત્ તેને પડિયે બનાવ. પછી તેમાં પંચગવ્ય મૂકવું. પંચગવ્ય એટલે ગાયના દૂધ, દહીં, ઘી, મૂત્ર તથા છાણને એકત્ર કરીને બનાવેલી વસ્તુ. પછી તેમાં માળાને ડૂબાડવી, પણ મેરુ પિતાના હાથમાં પકડી રાખો. ત્યાર બાદ શુદ્ધ જલથી પ્રક્ષાલન કરીને તેને ધોઈ નાખવી અને અગુરુ, કપૂર, ચંદન, -ધૂપ વગેરેથી વાસિત કરીને તેને ડાબા હાથમાં મૂકવી. પછી ૧૦૮ વાર મંત્રજપ કર. પછી તેની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવી - એટલે કે ઉપાસ્ય દેવતાનું આવાહન કરી, મૂલ મંત્ર વડે -પાંચ વાર અભિમંત્રિત કરી ૧૦૮ વાર ઘીની આહુતિ આપી હમ કરે. પછી ગુરુને દક્ષિણા અર્પણ કરી એ માળાને
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧૪
જપની ગણનાપદ્ધતિ - પ્રગ કર. જે મંત્ર વડે માલાને સંસ્કાર થયે હેય, તે. જ મંત્રજપ માટે તેને ઉપગ કરે.
સંપ્રદાયભેદથી આ વિધિ અન્ય પ્રકારે પણ સંભવે છેપણ મુખ્યત્વે તેનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું જાણીને તે પ્રમાણે પ્રતિષ્ઠા કરવા તરફ લક્ષ્ય આપવું.
તત્વથી તે ભાવકૃદ્ધિ માટે જ આ બધા સંસ્કાર કરવાના છે, એટલે આ બધી ક્રિયા ભાવપૂર્વક કરવી. ભાવ વિના કે મંત્ર-તંત્ર કામ આપતા નથી, એ વાત સર્વદાખ્યાલમાં રાખવી.
મંત્રજપ જેટલા દિવસમાં પૂરે કરવું હોય તેનાપ્રમાણમાં તેને પ્રતિદિન જપ કરવું અને તે પ્રમાણે માલાએ. ગણવી. કેટલી માલાઓ ગાઈ તે ખ્યાલમાં રાખવા માટે ચાંદીના મણકા કે કમળકાકડી કે છેવટે કાગળ પર લખી રાખેલા. આંકડા ચેકવાને ખ્યાલ રાખવે. દાખલા તરીકે રજના૨૧૬૦ જપ કરવાના હેય તે ૨૦ માલા ગણવી જોઈએ. એટલે દરેક માળા ગણ્યા પછી ચાંદીને એક મણકો કે એક કમળકાકડી બાજુએ મૂકવી. અથવા એક કાગળ પર નીચે. મુજબ આંક લખી રાખ્યા હોય તેના પર નીચે મુજબ નિશાન કરતાં જવું.:
W૧
૪
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
20t
७
.
૯
૧૦
૧૧
૧૨
૧૪
૧૫
૧૧
૧૩
૧૭
૧૮
૧૯
મંત્રવિજ્ઞાન
૨૦
આ રીતે પ્રતિદિન કરેલા જપની સ ́ખ્યા ગણીને નિયત સમયમાં જપસખ્યા પૂરી કરવાથી અભીષ્ટની પ્રાપ્તિ થાય છે.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] જય સંબંધી વિશેષ વિચારણા
જય સંબંધમાં હજી કેટલુંક સમજવા-વિચારવા જેવું છે, તે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. પાઠકેસાધકને તે જરૂરી માર્ગદર્શક નીવડશે.
જપ યથાર્થ–શુદ્ધ ત્યારે જ થય ગણાય કે જ્યારે તે અક્ષરશુદ્ધિ, ઉચ્ચારશુદ્ધિ, ક્રિયાશુદ્ધિ અને ભાવશુદ્ધિપૂર્વક થયેલે હેય. જેમ અશુદ્ધ દવાનું સેવન કરવાથી રોગ મટતે નથી, પણ નવી ઉપાધિ પેદા થાય છે, તેમ અશુદ્ધ જપ કરવાથી કંઈ ફલ મળતું નથી, પણ વિપરીત પરિણામ આવે છે. કદાચ વિપરીત પરિણામ ન આવે તે પણ સમય અને શક્તિને વ્યય તે થાય જ છે કે જે કેઈ સુજ્ઞ મનુષ્યને પરવડે તેમ નથી.
મંત્ર એ અક્ષરની રચનાવિશેષ છે, એટલે તેમાં અમુક અક્ષરે હોય છે. તે જ પ્રમાણે તેને જપ કર જોઈએ. તેમાં એક પણ અક્ષર આપાછો કર નહિ કે
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન એકને બદલે બીજે બોલે નહિ. તે જ રીતે તેના કાના, માત્રા કે મીંડામાં કંઈ ફેરફાર થવા દે નહિ, તેને અક્ષરશુદ્ધિ કહે છે. જે આમાંનું કંઈ પણ બને તે અક્ષરશુદ્ધિને ભંગ થયે ગણાય અને તે જ અશુદ્ધ લેખાય.
૩૦ થી છી છી એ પ્રમાણે મંત્રાક્ષ હોય અને આપણે છે છૂ શ્રી શી બલીએ કે શી ફ્રી શ્રી એલીએ તે એ આપણે મંત્ર અશુદ્ધ ગણાય. યંત્રમાં અમુક અમુક સ્થળે ચાવીઓ હોય છે, તે આઘીપાછી કરીએ તે એ ય કામ આપે છે ખરૂં ? અહીં પણ એમ જ સમજવું, એટલે કે મંત્રાક્ષરના કોઈ પણ અક્ષરને આઘ-પા કરનહિ
અમે એક મિત્રના મુખેથી સાંભળ્યું છે કે એક સાધક વારાણસીમાં ગંગાજીના જળમાં ઊભા રહીને ભૈરવમંત્રને જપ કરતે હતે. તેના કેટલાક દિવસના મંત્રજપના પ્રભાવે ભેરવ પ્રસન્ન તે થયે, પણ એ વખતે સાધકના મુખમાંથી રક્ષા રહાને બદલે મા મા એવા અક્ષરે બોલાતા હતા અલબત્ત, લક્ષ્ય નહિ રહેવાને લીધે કે શૂન્યમનક્તાને કારણે આમ બન્યું હતું, પણ ભરવ તે એમ જ સમજો કે કઈ પણ કારણે તે મને ભક્ષણ કરી જવાનું કહે છે, એટલે તે સાધકનું ભક્ષણ કરી ને અને તેનાં સો વર્ષ પૂરાં થઈ ગયાં - કદાચ આ વાત કલ્પિત પણ હોય, પરંતુ વર્ણવ્યત્યય એટલે એકને બદલે બીજો અક્ષર આવી જવાથી કે અનર્થ થવા સંભવ છે, તે આ વાત પરથી બરાબર સમજી શકાય છે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપ સંબધી વિશેષ વિચારણા
ર02 “ધીરે' પદનું “ધીશ' પદ થતાં એક રાજકુમારને ભણાવવાને બદલે તેની બંને આંખે ફેડી નાખી તેને અંધ બનાવવામાં આવ્યું હતું, એ કથા પ્રસિદ્ધ છે. પાવનમાંથી કાને નીકળી જાય તે પવન બને અને નગરના પ્રથમ અક્ષરમાં ભૂલથી કાને ચડી જાય તે નાગર બને. તે જ રીતે વંદનમાંથી અનુસ્વાર ઉડી જાય તે વદન બને અને જગના પ્રથમ અક્ષર પર ભૂલથી અનુસ્વાર ચડી જાય તે જંગ બને. તાત્પર્ય કે અક્ષરની રચનામાં કંઈ પણ ફેરફાર થાય તે તેને અર્થ ફરી જાય અને મંત્ર અશુદ્ધ બને.
અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ જરૂરી છે કે જે મંત્રાક્ષરે છે, તે મંત્રદેવતાની મૂર્તિ છે. તેમાં કંઈ પણ ફેરફાર થાય તે મંત્રદેવતાની મૂતિ વિકૃત કે ખંડિત થાય, એટલે અક્ષરશુદ્ધિ માટે પૂરેપૂરી કાળજી રાખવી ઘટે છે.
જે અક્ષર કે પદને ઉચાર જે રીતે કરવું ઘટે, તે. રીતે જ કરે, પણ અન્યથા ન કર, તેને ઉચ્ચારશુદ્ધિ કહે છે. સટ નું ફાસ્ટ બોલીએ કે સને ઉચ્ચાર શર્ કરીએ તે અનર્થ થાય છે. અને એટલે સમસ્ત અને શાસ્ત્ર એટલે ટુકડે. તા એટલે એકવાર અને ૨ એટલે છાણ કે વિષ્ટા. વળી ઢંકાને બદલે પહેળો ઉચ્ચાર કરીએ કે પહેળાને બલે ટૂંક ઉચ્ચાર કરીએ તે પણ અર્થમાં મેટો કુફ પડી જાય છે. ગેળ એટલે વર્તેલ અને ગેળ એટલે શેરડીના રસમાંથી બનેલે એક મીઠે પદાર્થ. અથવા બૂટ એટલે જેડા અને બુટ એટલે કાનને નીચેને ભાગ,
૧૪
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
મંત્રવિજ્ઞાન આ જ રીતે છૂટા અક્ષરને ભેગા કરીએ એટલે કે તેને જોડાક્ષર કે સંયુક્તાક્ષર બનાવીએ અને જોડાક્ષર કે સંયુક્તાક્ષરને છૂટા પાડીને બેલીએ તે પણ ઉચાર અશુદ્ધ શ ગણાય છે. વિજયાને બદલે વિજ્યા બેલીએ કે ચરણને બદલે ચર્ણ બેલીએ તે અશુદ્ધ છે અને જેને બદલે દલી કે હી ને બદલે વાણી બોલીએ તે પણ અશુદ્ધ છે.
વિશેષમાં જેને ઉચ્ચાર ધુત કરવાને કહો હોય તેને ઉચાર હુત જ કરવો જોઈએ. ત્યાં દીધું કે હસ્વ ઉચ્ચાર ચાલે નહિ. દાખલા તરીકે શોરૂમ્ લખ્યું હોય તે ત્યાં શોને ઉચ્ચાર સ્તુત કરીને પછી બોલ જોઈએ. ત્યાં માત્ર જો એવું બેલીએ તો એ શુદ્ધ ગણાય નહિ. રૂને અંક હુત ઉચ્ચારણ સૂચવે છે.
હજી આ સંબંધમાં થોડું કહેવાનું છે. કઈ પણ મંત્રાક્ષ માત્ર હેઠ ફફડાવીને બેલીએ એ વૈખરી વાણીને પ્રોગ છે, કંઠમાંથી બેલીએ એ મધ્યમાં વાણુને પ્રગ છે અને નાભિમાંથી સ્વર કાઢીને બોલીએ એ પશ્ચંતી વાણીને પ્રાગ છે. તેમાં પ્રથમ પ્રયોગ કેનિક છે, બીજે મધ્યમ છે અને ત્રીજે ઉત્તમ છે. વાસ્તવમાં આ ત્રીજા પ્રકાર વડે મંત્રોચ્ચાર કરવાથી જ એગ્ય કંપન (Vibrations) થાય છે અને તેનું પરિણામ સુંદર આવે છે.
પાઠશાળાઓમાં કેટલાક મને પાઠ આપવામાં આવે છે, પણ તેનું ઉચ્ચારણ શીખવવામાં આવતું નથી. ધર્મગુરુઓ તરફથી પ્રાપ્ત થતા મમાં પણ મોટા ભાગે આ જ દશા
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧:
જપ સંબંધી વિશિષ્ટ વિચારણા હોય છે. પરિણામે મંત્રોચ્ચારણની બાબતમાં અંધેર ચાલે છે, પણ તે બધાને કેકે પડી ગયું છે, એટલે તે સંબંધી ખાસ ઊહાપોહ જોવામાં આવતું નથી. આ દેશ ખરેખર! શોચનીય છે. જે મંત્ર અને મંત્રશાસ્ત્રની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરવી હોય તે તેની ઉચ્ચારણપદ્ધતિ સુધારવી જોઈએ અને તેને સંપૂર્ણ શાસ્ત્રીય કક્ષાએ મૂકવી જોઈએ. આ બધું તે પ્રાસંગિક કહ્યું, પણ તેમાંથી સાધકે એટલે સાર લેવાને છે કે જપ કરતી વખતે દરેક મંત્રપદને ઉચ્ચાર શુદ્ધ
કરવે જે રસ્તી વસે થી સાધુ
આસન, દિશા, કાલ તથા સુદ્રાદિને વિધિ સાચવીને જે જપ કરવામાં આવે છે, તે કિયાશુદ્ધ જપ કહેવાય છે. તેમાં જે પ્રકારની માલા ઈષ્ટ હોય તે જ લેવી જોઈએ અને તે પ્રતિષ્ઠિત કરેલી હોવી જોઈએ. સામાન્ય રીતે માળા મધ્યમાં કે તર્જની આંગળીના મધ્ય વેઢા પર રાખીને ફેરવવાની હોય છે, અને કામ્યભેદથી અન્ય આંગળીના વેઢા પર રાખીને પણ ફેરવવામાં આવે છે, તે બહુ ઝડપથી પણ નહિ અને અહે ધીમેથી પણ નહિ એવી મધ્યમ ગતિએ ફેરવવી જોઈએ. વળી તે વખતે નખને સ્પર્શ ન થાય, તેનું પણ ખાસ ધ્યાન રાખવું જોઈએ.
વિશેષમાં રેલવેના પાટા પર ગાડીનાં બે પૈડાં સરખી ગતિએ ચાલે છે, તેમ મંત્ર અને માળાના મણકા સરખી ગતિએ ચાલવા જોઈએ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે એક મંત્ર
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
મત્રવિજ્ઞાન
આલાય અને એક મણકા ફરે તેમ કરવુ જોઈએ. જો મણુકા ઝડપથી ક્રૂ અને મંત્રપદા પાછળ રહી જાય કે મંત્રો ઝડપથી ખેલાય અને મણકા પાછળ રહી જાય તે અવ્યવસ્થા ઊભી થાય છે, જે હરગીઝ ઇચ્છવા ચેગ્ય નથી.
જપ અને ત્યાં સુધી ઈષ્ટદેવની મૂર્તિ સામે બેસીને કરવા જોઈએ અને તેમ ન બને તે તેમની છબી સામે રાખીને કરવા જોઈએ. જપ શરૂ કરતાં પહેલાં થાડે પ્રાણાયામ કરી લેવાનું ચૂક્વ' નહિ, જપ ચાલુ થયા કે આડું’– અવળું જોવાય નહિ કે શરીરનું હલન-ચલન કરાય નહિં. મેરુન્નડ સીધા રાખવા જોઈએ અને આખર સુધી તે જ હાલતમાં એસવુ જોઈ એ. વળી દૃષ્ટિ ઈષ્ટદેવ સામે જ રાખવી જોઈ એ કે નાસિકાના અગ્રભાગ પર સ્થાપવી જોઈ એ. એ વખતે મીજા કોઈ સાથે વાત કરાય નહિ કે ઈશારા કરીને અમુક કાર્ય કરવાનું સૂચન આપી શકાય નહિ. શરીરને આસનથી બદ્ધ કરવું અને વાણીને મંત્રજપથી બદ્ધ કરવી. વળી જપ ઉપાંશુ કે માનસ જ કરવા, એટલે ક્યા મંત્રના જપ કરીએ છીએ, તે અન્ય કોઈ જાણે નહિ કે સાંભળે નહિ,
જ
પરંતુ આ ત્રણેય શુદ્ધિ કરતાં વધારે મહત્ત્વ ભાવશુદ્ધિનું છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તેા અક્ષરશુદ્ધિ હાય, ઉચ્ચારશુદ્ધિ હાય ક્રિયાશુદ્ધિ પણ હાય, પરંતુ ભાવશુદ્ધિ ન હેાય તેા એ જપને શુદ્ધ કહી શકાતા નથી. રસવતીમાં વિવિધ પ્રકારનાં વ્યંજના નાખેલા હાય, પણ લૂણ (મીઠું) નાખ્યું ન હેાય તા એ રસવતી સ્વાદ્દિષ્ટ થાય ખરી ? અથવા મુખડું ચંદ્રમા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
જપ સંબંધી વિશેષ વિચારણું જેવું ગાળ હોય, આંખે અંબુજ પાંખડી જેવી મનહર હાય અને કયાળ અનેરી આભાથી ચળતું હોય, પણ નાક નંદવાયેલું હોય, એટલે કે તેનું ટેરવું છેદાઈ ગયેલું હોય તે એને સુંદર કહી શકાશે ખરું? તાત્પર્ય કે જેની જેમાં આસ જરૂર હોય, તેના અભાવે તે શુદ્ધ, સુંદર કે પ્રશસ્તની ગણનામાં આવતું નથી.
મંત્રવિશારદ મહાપુરુષોએ કહ્યું છે કેबहुजापात् तथा होमात् कायक्लेशादिविस्तरैः। જ માન વિના ચિત્ર-મન્ના થતા
“બહુ જાય, ઘણા પ્રકારના હિમ તથા અનેક પ્રકારના શારીરિક કષ્ટો વેઠવાથી શું ? જે ભાવ ન હોય તે દેવ, યંત્ર કે મંત્ર ફલપ્રદ થતા નથી.'
વળી એમ પણ કહ્યું છે કે– भावेन लभते सर्व, भावेन देवदर्शनम् । भावेन परमं ज्ञानं, तस्मात् भावावलम्बनम् ।।
ભાવથી સર્વ પ્રકારના લાભ મળે છે, ભાવથી દેવતાનાં દર્શન થાય છે અને ભાવથી. પરમ જ્ઞાન મળે છે, તેથી ભાવનું અવલંબન લઈને કાર્ય કરવું જોઈએ.’ * ભાવ એટલે અંતરને ઉલ્લાસ, ઉમંગ, ઉત્સાહ, રસ એ બધા તેના પર્યાયશખ્યો છે. જે કાર્ય અંતરના ઉલ્લાસથી કરીએ તેમાં રંગ જામે છે અને તેનું પરિણામ સુંદર આવે છે, જ્યારે અંતરના ઉલ્લાસ વિના શુન્ય હૈયે-શૂન્ય મને,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
મંત્રવિજ્ઞાન માત્ર કરવાની ખાતર જે કાર્ય કરીએ, તેમાં રંગ જામત નથી અને તેનું પરિણામ સુંદર આવતું નથી. આપણું
જિંદા વ્યવહારમાં તથા પ્રવૃત્તિઓમાં તેના દાખલા અનેક જોવામાં આવે છે.
વળી એ પણ ખ્યાલમાં રાખવા જેવું છે કે એક કાર્ય ખરેખર કઠિન હોય, પણ તે અંતરના ઉલ્લાસથી કર્યું હોય તે કઠિન લાગતું નથી, જ્યારે એક કાર્ય ડું કઠિન હેય પણ અંતરના ઉલ્લાસ વિના કર્યું હોય તે એ વધારે કઠિન લાગે છે. તેથી જરૂરનું એ છે કે મંત્રસિદ્ધિ માટે પૂજા, ધ્યાન, જપ આદિ જે કંઈ કરીએ, તે ભાવળદ્ધિપૂર્વક જ કરીએ.
ભાવશુદ્ધિને બીજે અર્થ મનશુદ્ધિ થાય છે, તે પણ અહીં વિચારણીય છે. મનઃશુદ્ધિ એટલે મનની પવિત્રતા. તેનું સંપાદન કરવા માટે મલ અને વિક્ષેપ એ બંને દો દૂર કરવાની જરૂર રહે છે. મલિન વિચારે તથા મલિન લાગણું એથી રંગાવું તે મલદોષ કહેવાય છે અને ચિંતનીય વિષય બદલાયા જ કરે તે વિક્ષેપ કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે મંત્રસાધકે જપ કરતી વખતે મનમાં કોઈ પણ મલિન વિચારને પેસવા દે નહિ કે તેને અન્યાન્ય વિષયમાં ભટક્ત રાખવું નહિ. ' એક મંત્રસાધક મિત્ર કહે છે કે આમ તે મનને ઠીક ઠીક કાબૂમાં રાખી શકાય છે, પણ જ્યાં પૂજા, ધ્યાન કે જપમાં બેસું છું ત્યાં કોણ જાણે કેમ! પણ ન આવવાના
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
જપ સબંધી વિશેષ વિચારણા
૧૧૫
વિચાશ આવી જાય છે અને કોઈક વાર તા તેના હુમલા બહુ માટે હાય છે. આમાંથી ખચવા શુ કરવુ' ? તે સમજાતુ નથી.' આ સ્થિતિ ખીજા પણ ઘણા સાધકોની હાય છે.
ખરી 'વાત તા એ છે કે જન્મ-જન્મના સંસ્કારોથી આપણા આંતરમનમાં વાસનાએના સંચય થયેલા છે, તેના લીધે આપણા મનરૂપી સરોવરમાં જુદા જુદા ભાવા અને વિચારોના તર ંગા ઉઠે છે, તેમાંના કેટલાક અતિ મલિન, કેટલાક મલિન, કેટલાક સામાન્ય, કેટલાક શુદ્ધ તા કેટલાક વિશુદ્ધ પણ હેાય છે. પરંતુ આ ભાવે કે વિચારાને માટે ભાગ મલિન હેાવાથી આપણું મન મિલન થાય છે અને તેની એ મલિનતા દૂર ન કરીએ તેા એ મલયુક્ત કે અપવિત્ર રહે છે. વૈરાગ્ય, સત્સંગ, તપ, જપ, ધ્યાન એ બધા મનશુદ્ધિના મુખ્ય ઉપાયે છે અને તે માત્ર મંત્રસાધકે જ નહિ, પણ અભ્યુદયની ઈચ્છા કે અભિલાષા રાખનારા સહુ કોઈ એ અજમાવવા જેવા છે.
મનના વિક્ષેપ ઘટાડવા માટે તેને એક વસ્તુ પર એકાગ્ર થવાની ટેવ પાડવી જોઈ એ. પાણી પ્રસરણશીલ છે, એટલે કે આજુબાજુ પ્રસરી જવાના સ્વભાવવાળું છે, પણ તેને ઘડામાં રાખ્યું હાય. તા ત્યાં જ પડી રહે છે અને તેની બહાર જતુ નથી, તેમ આપણું મન વિક્ષેપયુક્ત હેવા છતાં જે તેને મત્રાક્ષર કે મ ંત્રદેવતાની મૂર્તિ પર 'એકાગ્ર કરીએ અને ધીમે ધીમે એ અભ્યાસ વધારીએ તે શાંત અને સ્થિર મને મંત્રજપ કરવાને શક્તિમાન થઈ એ છીએ.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન એક તંત્રગ્રંથમાં કહ્યું છે કે “મંત્રજપ વખતે મન અન્યત્ર હયશિવ (મત્રદેવતા) અન્યત્ર હોય અને વાયુની ગતિ પણ અન્યત્ર હેય તે ક્રોડે જપ કરવા છતાં મંત્રની સિદ્ધિ થતી નથી. તાત્પર્ય કે મંત્રનો જપ કરતી વખતે મન, મંત્ર અને સ્વર (શ્વાસ)એ ત્રણે સંવાદી સ્થિતિમાં રહેવા જોઈએ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે વર પ્રમાણે મંત્રજપ કરવું જોઈએ, તે વખતે મંત્રદેવતાનું જ ધ્યાન ધરવું જોઈએ અને મનને તેમાં જ જોડાયેલું રાખવું જોઈએ.
મંત્રજપ શરૂ કર્યા પછી તેને રંગ લાગ જોઈએ, તે જ નિયત સમયે અને નિયમ મુજબ તેને જપ થઈ શકશે. પછી તે એવે સમય પણ આવશે કે મંત્રજપ કર્યો સિવાય ખાવું, પીવું, સૂવું, ઉડવું, બેસવું આદિ કંઈ પણ ગમશે નહિ.
અહીં એ પણ સ્પષ્ટ કરવા દે કે મંત્રજપમાં મન એંટી ગયું તે એ વખતે બીજું કંઈ પણ યાદ આવશે નહિ, તેમ જ દેહ અને સમયનું ભાન પણ રહેશે નહિ. એવા દાખલાઓ જોવામાં આવ્યા છે કે મંત્રસાધક એક કલાક જપ કરવાનું કહીને એક સ્થાને બેઠા હોય અને તેમનું મન જયમાં લાગી જાય તે કલાક સુધી ઉતા નથી. તેમને કઈ ઉઠાડે ત્યારે જ ઉઠે છે અને તે વખતે એમને એમ જ લાગે છે કે હવે કલાક પૂરે થયે. મંત્રસાધક માટે આવી એકાગ્રતા છવા ચગ્ય છે.
લક્ષ્ય તરફ નજર રાખવી અને પ્રમાદ, આલસ્ય વગેરે
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ સંબંધી વિશેષ વિચારણા દોષોથી દૂર રહેવું, તે જ જપ સારે-શુદ્ધ-વિશુદ્ધ થઈ શકશે અને તેનું ફળ ઘણું મહાન હશે.
જે બને તે ત્રણ કલાક, નહિ તે બે કલાક અને છેવટે એક કલાક તે મંત્રજપ કરવામાં ગાળવો જ જોઈએ. આટલે સમય મંત્રજપ કરવાથી આપણા શરીર, પ્રાણ, મન, બુદ્ધિ વગેરે પર તેની સુંદર અસર થાય છે.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
I ૨૫ ] હેમતણ આદિ
હામ એ મંત્રસાધકનુ ચેાથુ દૈનિક ક્રમ છે અને તે પૂજા, ધ્યાન તથા જપ પછી તરત જ કરવાનું હાય છે. ફાઈ સાધક મંત્રદેવતાની પૂજા કરે, પણ તેનું ધ્યાન ન ધરે, અથવા ધ્યાન ધરે પણ તેના નામથી ગર્ભિત એવા મંત્રના જપ ન કરે તે ઈષ્ટસિદ્ધિ થતી નથી, તેમ જય પછી હામ ન કરે તે પણ તેનુ વાસ્તવિક ફળ પ્રાપ્ત થતુ નથી.
તત્રકારોએ કહ્યું છે કે—
नाजप्तः सिद्धघति मन्त्रोऽनाहुतश्चफलप्रदः । विभूतिं चाग्निकार्येण, सर्वसिद्धिश्च विन्दति ॥
‘જપ કર્યાં વિના કોઈ મંત્ર સિદ્ધ થતા નથી, તેમ આહુતિ આપ્યા વિના અર્થાત્ હેામ કર્યાં વિના તે ફલપ્રદ થતા નથી. સર્વ પ્રકારની વિભૂતિ તથા સિદ્ધિ એ અગ્નિકાય વડે પ્રાપ્ત થાય છે.’
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
હેમ-તર્પણ આદિ
વિશિષ્ટ પ્રકારના કુંડ બનાવીને, અથવા વેદિકા રચીને તથા તેના અભાવે કોઈ ઉત્તમ પાત્રમાં અગ્નિ કરીને તેમાં ઘી, જવ, તલ અથવા વિશિષ્ટ રીતે નિર્દેશાયેલાં સમિધ કેઅન્ય દ્રવ્યની અમુક મંત્ર બોલીને વાહ પલ્લવ પૂર્વક આહુતિ. આપવી તેને હોમ કહેવામાં આવે છે. હવન તથા યજ્ઞ એતેના પર્યાયશબ્દો છે.
વૈદિક પરંપરામાં હોમ, હવન કે યજ્ઞને ખૂબ જ મહત્વ અપાયેલું છે. તેના કોઈ પણ સંસ્કાર, વ્રત, પૂજન, અનુષ્ઠાનઉત્સવ કે મહોત્સવ એવા નથી કે જેમાં એક યા બીજા પ્રકારે. હમને સ્થાન આપવામાં આવ્યું ન હોય. મંત્રાનુષ્ઠાન પણ એક પવિત્ર ક્રિયા છે, એટલે તેમાં તેમને ખાસ સ્થાન અપાયેલું છે. જૈન, બૌદ્ધ આદિ પરંપરાઓ યજ્ઞ-યાગ કે હોમ-હવનમહત્વ આપતી નથી, આમ છતાં તેના પ્રતિષ્ઠામહત્સવ તથા મંત્રાનુષ્ઠાને માં હમને વિધિ બતાવેલે હોય છે, એટલે મંત્રસંપ્રદાયમાં તે હેમ એક અનિવાર્ય કર્મનું સ્થાન પામેલે છે અને એ દૃષ્ટિએ જ તેને વિચાર કરવાને રહે છે
કાનાણતંત્રના વશમા પટલમાં તથા મંત્રમહેદધિના પચીશમા તરંગમાં મંત્રાનુષ્ઠાન માટે કેવા પ્રકારના કુડ બનાવવા તથા કયા કર્મમાં કયા પ્રકારના સમિધે કે દ્રવ્યને હેમ કરે, તેનું સવિસ્તર વિવેચન કરેલું છે. અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ આવશ્યક છે કે પ્રાયઃ દરેક મંત્રના વિધિ, આનાય કે કલ્પમાં જપ અનુસાર તેમની સંખ્યા દર્શાવેલી.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
હામ-તણુ આદિ
૧૧.
અને હામ ઉપરાંત તર્પણુ, બ્રહ્મસેાજન તથા માર્જન આદિના પણુ આશ્રય લેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે ડામ કરતાં. દશાંશ ભાગે તપણુ, તપણુ કરતાં દેશાંશ ભાગે બ્રાભાજન. અને પ્રાભાજન કરતાં દશાંશ ભાગે માનના વિધિ કરવાના હાય છે, એટલે ૧૦૦૦૦૦ જપ કરવાના હાય ૧૦૦૦૦ હામ (આહૂતિ), ૧૦૦૦ તપણુ, ૧૦૦ બ્રહ્માભાજન અને ૧૦ માર્જન કરવા જોઈએ.
મંત્ર બોલીને દેવની તૃપ્તિ અર્થ આચમની આદિ વડે જલ અર્પણ કરવું, તે તપણુ કહેવાય છે, બ્રહ્મણાને મીઠું' ભોજન કરાવવુ, તે બ્રાભાજન કહેવાય છે અને શરીરની આંતĒા શુદ્ધિ માટે મંત્ર ખેલીને કુશ આદિ વડે શરીર પુર જલનાં છાંટણાં નાખવાં, તે માન કહેવાય છે. આ ક્યાએ એક યા બીજા પ્રકારે મત્રસિદ્ધિમાં સહાયક થાય. છે, તેથી મંત્રના પુરશ્ચરણમાં તેના આશ્રય લેવામાં આવે છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૬ ]
યંત્રની આવશ્યકતા
મંત્રના વિધિ કે ક્લ્યામાં સામાન્ય રીતે ય ંત્રનું વિધાન કરેલ' હાય છે, કારણ કે મંત્રસિદ્ધિ માટે તે એક અગત્યનુ સાધન છે, ખાસ કરીને મંત્રચૈતન્ય કરવા માટે તે અતિ ઉપયાગી આલેખન પૂરું પાડે છે, એટલે તે અંગે અહીં કૈટલીક વિચારણા કરીશું.
‘જેટલા મંત્ર એટલા ચત્ર' એવી એક યુક્તિ મંત્રવિશારદોમાં પ્રચલિત છે. તેના અથ એ છે કે દરેક મંત્રને મંત્રદેવતાને પેાતાના એક ખાસ ચત્ર હેાય છે અને મયંત્રસિદ્ધિ માટે તેનું પૂજન-અર્ચન કરવું આવશ્યક છે.
તત્રત્રથામાં કહ્યું છે કે દેહ અને આત્માના જેમ અભેદ હાય છે, તેમ યંત્ર અને મંત્રદેવતાના અભેદ હાય છે.' તાત્પર્ય કે મંત્રાક્ષરની જેમ ચત્રરચનામાં દેવશક્તિ સનિહિત હાય છે અને પૂજા આદિ વડે તે પ્રકટ થાય છે. જે યંત્રને ચાષાણુના પટ, વસ્ત્રના ટુક્ડો કે માત્ર ચિતરેલા કાગળ જ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈત્રની આવશ્યકતા
૧૩
સમજે છે, તેમને એના દૈવી પ્રસાદ પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી. યંત્રને યત્રરાજ વગેરે માનાર્હ શબ્દોથી સાધવામાં આવે છે, તેનુ કારણ પણ આ જ છે.
કેટલાંક સ્થળે તે દેવ-દેવીઓની મૂર્તિને ખલે માત્ર ચૈત્રને જ પધરાવવામાં આવે છે અને તેની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે છે. ગુજરાતની ઉત્તર સરહદ પર આવેલા આરાસુરના પહાડમાં શ્રી અ’ખાજી માતાજીનું તી" છે, ત્યાં માત્ર યંત્ર પર જ અલંકાર પહેરાવી તેનું પૂજન-અર્ચન કરવામાં આવે છે. વળી તીસ્થાનાને પ્રભાવ વધારવા માટે પણ કેટલાક સિદ્ધ યંત્રાની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. હરદ્વારમાં ગાયત્રીની મૂર્તિ આગળ સિદ્ધ ગાયત્રીયંત્ર છે અને કાશીમાં અન્નપૂર્ણાના મદિરમાં જમણી બાજુએ શિવલિંગ ઉપર શ્રીયંત્ર પ્રતિષ્ઠિત છે. કેટલીક વાર મંદિરની દીવાલા ઉપર પણુ યંત્રો ચિતરવામાં આવે છે, જે તેની રહસ્યમયતામાં ઉમેરો કરે છે.
તાંત્રિક માં સિદ્ધ કરવા માટે પણુ યંત્રની જરૂર પડે છે. તે અંગે મંત્રમહાદધિના છવીસમા તરંગમાં કહ્યું છે કે શાન્તૌ વર્ષ જિલેશ્ મૂળ, સન્મને વિશ્વમળિ । खरचर्मणि विद्वेषे, उच्चाटे ध्वजवाससि ॥ नरास्थिनि लिखेद् यन्त्रे, मारणे मन्त्रवित्तमः ।
મંત્રને સારી રીતે જાણનાર પુરુષે શાંતિ અને વશીકરણમાં ભૂજ પત્ર ઉપર, સ્ત’ભનમાં હાથીના ચામડા ઉપર, વિદ્વેષણમાં ગધેડાના ચામડા - ઉપર, ઉચ્ચાટનમાં કાગડાના
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
મંત્રવિજ્ઞાન
પીંછા ઉપર અને મારણમાં મનુષ્યમાં હાડકાં ઉયર યંત્ર આલેખ જોઈએ.” - યશ-લાભની વૃદ્ધિ માટે ઘણુ માણસે પિતાનાં ઘર કે દુકાનની દીવાલ પર યંત્ર ચિતરે છે તથા યંત્રને મઢાવીને દીવાલ પર ટાંગે છે. તે જ રીતે આપત્તિના નિવારણ અથે તેને પ્રવેશદ્વારની બારશાખ પર કેડી તથા લીંબુ વગેરે સાથે બાંધે છે કે તેને પ્રવેશદ્વારની આગળની ભૂમિમાં દાટે છે. આ ઉપરાંત નજર ન લાગે, ભૂતપ્રેતની બાધા ન થાય, રેગવ્યાધિન હમલે ન થાય તથા ઈષ્ટ મને રથની સિદ્ધિ થાય તે માટે પણ તેને બહેળે ઉપગ થાય છે. શ્રી જગન્નાથ. પૂરીમાં ભૈરવીચક્ર અને શ્રીનાથજીમાં સુદર્શનચક, તેમજ પ્રસિદ્ધ મસ્જિદમાં વીશા યંત્રે લખાયેલા હોય છે.
શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ કે જેઓ વર્તમાન જગતમાં લગભગ અવતારી પુરુષની ખ્યાતિ પામ્યા, તેમને ગુરુસમાન ચેગિનીદેવીએ એક સુવર્ણ યંત્ર (કવચ) બનાવી આપે હતે. તે પરમહંસ પૂજામાં રાખતા હતા અને તેમનાં પચવ પછી તેમના સહધર્મિણી શારદામણિમાતા તેને પોતાના હાથે બાંધી રાખતા હતા.
તાત્પર્ય કે મંત્રની જેમ યંત્ર પણ એક ચમત્કારિક વસ્તુ છે અને તે મંત્રવિશારદમાં ખૂબ પ્રતિષ્ઠા પામેલી છે.
મંત્રમાં શબ્દ પ્રધાન છે, તેમ યંત્રમાં આકૃતિ પ્રધાન. છે. આ આકૃતિઓ સેંકડે પ્રકારની હોય છે. વધારે સ્પષ્ટ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈત્રની આવશ્યકતા
૧૫
હીએ તેા મનુષ્યની કલ્પનામાં જેટલી આકૃતિ ઉદ્ભવી શકે તે બધી આકૃતિઓ યંત્રમાં જોવામાં આવે છે. જેને આજે ભૌમિતિક આકારો કહેવામાં આવે છે, તે અધાં જ યંત્રામાં નજરે પડે છે. દાખલા તરીકે શક્તિના યંત્રા ત્રણુગભિ ત હાય છે અને તેના ભૂપુરા (યંત્રને અધ કરતી મહિખા) પ્રાયઃ ચતુષ્કોણાત્મક હાય છે. કેટલાક વરનાશક તથા મારણ–ઉચ્ચાટનને લગતા યંત્ર ત્રિકાણાત્મક જોવા મળ્યા છે અને લલનાકૃતિ કામરાજ તથા વધ્યાગભ ધારણ યંત્ર પણ ત્રિકાણાત્મક નિહાળ્યા છે.
જૈન આમ્નાયમાં વધુ માનવિદ્યાના યંત્ર, વિજયપતાકાયંત્ર તથા ભક્તામરસ્તાત્ર વગેરેને લગતા ઘણા યંત્ર ચતુષ્કોણાત્મક છે.
શુક્રના યંત્ર પંચકણાત્મક હોય છે અને નરનારી મારયંત્ર પાંચ પાંખડીના અમારા જોવામાં આવ્યા છે.
૧. શક્તિ સંપ્રદાયમા (૧) કાલી, (૨) તારા, (૩) ષોડશી અથવા ત્રિપુરાસુંદરી, (૪) ભુવનેશ્વરી, (૫) ભૈરવી, (૬) છિન્નમસ્તકા, (૭) ધૂમાવતી, (૮) અગલામુખી. (૯) માત ગી અને (૧૦) કમલા અથવા મહાલક્ષ્મી એ દશ મહાવિદ્યાના ધણા મહિમા છે. આ દશે મહાવિદ્યાના અલગ અલગ મંત્રો છે, સ્તોત્રો છે, કવચે છે અને યંત્રો પણ છે. તે દરેક યંત્રના ગાઁમા ત્રિકાળુની જ રચના હોય છે. બેડશી અથવા ત્રિપુરાસુ દરીને યંત્ર કે જે શ્રીય ત્રના નામથી પ્રસિદ્ધ છે, એ તે ત્રિકાળુની એક મહારચના ગણાય છે.
૨. જીઓ યંત્રચિંતામણિ પૃ. ૮૮ તથા ૯૪ ( વ્યંકટેશ્વર પ્રેસ પ્રકાશિત)
૧૫
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
મંત્રવિજ્ઞાન ગુરુ અને શનિના યંત્રે પોણાત્મક હોય છે, શ્રી પઢાવતી દેવીને યંત્ર પણ જણાત્મક હોય છે અને દિવ્ય સ્તંભનાદિ બીજા પણ કેટલાક યંત્રે કેણુત્મક જોવામાં આવ્યા છે.
બુધને યંત્ર અષ્ટકણાત્મક હોય છે અને કેટલાક જવરનાશક યત્રે પણ અષ્ટકણાત્મક હોય છે.
સૂર્યને તંત્ર દ્વાદશત્મક હોય છે અને ચંદ્રને ચત્ર ષોડશકેણાત્મક હોય છે.
જૈન સંપ્રદાયમાં શ્રી સિદ્ધચક્ર તથા ષિમંડલને યંત્ર વર્તેલમાં છે અને અન્ય સંપ્રદાયમાં પણ અનેક યંત્ર વર્તુળમાં હોય છે. દશ મહાવિદ્યાના દરેક યંત્રમાં ત્રિવેણેની ઉપર વર્તુળ આકૃતિ હોય છે. તાંત્રિક કાર્યોમાં મહાહન આદિ અનેક યત્રે પણ વર્તુળમાં જ નિર્માણ થાય છે. ક્રોધશમન માટે ઉપગમાં લેવાતે જામદરન્ય યંત્ર મધ્ય તથા ચાર દિશાઓ મળી વાચ સ્થાનમાં પાંચ વર્તુળ ધરાવે છે.
વશીકરણ વગેરેને લગતા કેટલાક યંત્ર અંડાકૃતિ પણું જેવામાં આવે છે.
જેને આજે કુદરતી આકૃતિ (Natural form) કહેવામાં આવે છે, તે પણ યંત્રમાં સારી રીતે જોઈ શકાય છે.
ધ્યાનને લગતાં યંત્રે કમલાકૃતિમાં હોય છે, તેમજ સૌભાગ્યકર, વિવાદજન્ય વગેરે યંત્રમાં પણ કમલની પાંખડીએને ઉપગ હોય છે. કેટલાક યંત્ર પર્ણની તથા વૃક્ષની
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રની આવશ્યકતા
રવણ આકૃતિના પણ હોય છે, તે કેટલાકની રચના સાંસ્કૃતિમાં થયેલી હોય છે. વળી અશ્વ, ગજ, ગરુડ, કુફ્ફટ તથા મજ્ય વગેરેની આકૃતિએ પણ યંત્રમાં અવકી શકાય છે અને મનુષ્યાકૃતિનાં પણ વિવિધરૂપે દર્શન થાય છે.
આ રીતે યંત્રમાં આકૃતિને પાર નથી, આમ છતાં તેમાં વર્તુળ, ત્રિકોણ અને ચતુષ્કોણની મુખ્યતા છે.
યંત્રમાં ગઠવણ પણ અતિ મહત્વની વસ્તુ છે, એટલે જે દેવ, દેવી, તેમને પરિવાર, બીજાક્ષરે, અન્ય વણે, અકે કે વિશિષ્ટ આકૃતિઓ જ્યાં સ્થાપવાનું વિધાન હોય ત્યાં જ સ્થાપવા જોઈએ. તેમાં કંઈ પણ ફેરફાર ચાલી શકે નહિ. સંચામાં અનેક પ્રકારની કળ હોય તે જ તે સંચે કામ આપે છે, તેમ યંત્રમાં પણ સમજવું.
અમુક યંત્રમાં જે બીજે ન લખવા જોઈએ, તે લખાય તે ઉપદ્રવ થાય છે. આવા અનેક કિસ્સાઓ અમારા જાણુવામાં આવ્યા છે, તેથી જે મંત્ર લખવાને કે તૈયાર કરવાને હોય તેની રચના પ્રથમથી બરાબર સમજી લેવી જોઈએ.
ચંન્ને મુખ્યત્વે બે પ્રકારના હોય છે : (૧) પૂજન રોગ્ય અને (ર) પ્રાયોગિક તેમાં પૂજન થેગ્ય યંત્ર સેના ચાંદી, ત્રાંબા, કાંસા કે પંચધાતુના બનાવવામાં આવે છે અને પ્રાયોગિક ય ભૂર્જ પત્ર, કાગળ કે જે વસ્તુ પર લખવાનું વિધાન હોય તેના પર લખવામાં આવે છે.
પૂજન માટે જે યંત્ર બનાવવામાં આવે છે, તે ત્રણ પ્રકારના હોય છે : (૧) પાતાલયંત્ર, (૨) ભૂપૃષ્ઠયંત્ર અને
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
મંત્રવિજ્ઞાન
(૩) કૅમ પૃષ્ઠયંત્ર. જેની સપાટી મધ્યમાંથી નીચે ગયેલી હાય કે જેમાં અક્ષરા ખાટ્ટાયેલા હાય તે પાતાલયંત્ર, જેની સપાટી સમાન હોય તે ભૂપૃષ્યંત્ર અને જેની સપાર્ટી કાચબાની પીઠ માફક ઉપરથી ઉપસેલી હોય તે ટ્રૂમ પૃષ્ઠયંત્ર. આ ત્રણ યંત્રામાં પ્રથમ કનિષ્ઠ છે, ખીને મધ્યમ છે અને ત્રીજો ઉત્તમ છે.
યંત્રનું અલૌકિક અપૂર્વ ફળ ઈચ્છનારે તા આ ત્રીજા પ્રકારના યંત્ર જ ઉપયોગમાં લેવા જોઈ એ.
આ સિવાય યત્રપટો પણ બને છે. તે કપડાં કે કાગળ પર ચિતરાયેલા હાય છે અને પૂજનના કામમાં લેવાય છે, એટલે તે પણ એક પ્રકારના પૂજનયા જ છે.
સ્મૃતિ તૈયાર થયા પછી શુભ દિવસે અને શુભ મુહૂતે તેના પ્રાણપ્રતિષ્ઠાવિધિ કરવામાં આવે છે અને પછી તેને મદિરમાં વિધિપૂર્ણાંક ચાગ્ય સ્થાને બેસાડવામાં આવે છે. ત્યાર પૂછી જ તે મૂર્તિ પૂજનને ચેાગ્ય ગણાય છે. તે જ પ્રમાણે પૂજનયંત્ર તૈયાર થયા પછી તેના સંસ્કારવિધિ પ્રાણપ્રતિષ્ઠાવિધિ કરવા પડે છે અને ત્યાર પછી જ તેનું પૂજન કરી. શકાય છે.
યંત્ર સ્થાપિત કર્યાં પછી કોઈ દિવસ અપૂજિત રાખી. શકાય નહિ. તેની ધૂપ, દીપ તથા સુગ ંધી દ્રવ્યે વડે નિયમિત પૂજા કરવી જોઈએ.
પ વિસે યંત્રની વિશિષ્ટ પ્રકારે પૂજા કરવી જોઈ એ.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રની આવશ્યકતા
૨૨૯ આ યંત્રરૂપે ઘરમાં દેવતા વિરાજે છે, એમ માનીને સઘળે વ્યવહાર કરવો જોઈએ.
યંત્રની એકાગ્ર ચિત્તે પૂજા કરતાં તથા તેનું ધ્યાન ધરતાં મંત્રમૈતન્ય થાય છે અને તે સિદ્ધિમાં ઘણું સહાયક નીવડે છે.
યંત્રના પ્રભાવે કેટલાક ચમત્કારો પણ થાય છે, પરંતુ સાધકે તેની જાહેરાત કરવી યોગ્ય નથી.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ]
અર્થભાવના
સરસ્વતીતમાં કહ્યું છે કે – मन्त्रार्थ मन्त्रचैतन्यं, योनिमुद्रां न वेत्ति यः । રતિદિનનાશિ, તવિદ્યા 7 સિદ્ધતિ *
જે સાધક મંત્રાર્થ, મંરચેતન્ય અને એનિમુદ્રા જાણ નથી, તેને શતકોટિ જપ વડે પણ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી.” તાત્પર્ય કે મંત્રસિદ્ધિને ઈચ્છનાર સાધકે જપ ઉપરાંત મંત્રની અર્થભાવના કરવી જોઈએ, મંત્રમૈતન્યની ભૂમિકાને સ્પર્શવી જોઈએ અને એનિમુદ્રા વગેરે સંબધી પણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લેવું જોઈએ.+
પરંતુ આજે મંત્રની અર્થભાવના કેટલા કરે છે? અરે ! ઘણુ તે તેને વાસ્તવિક અર્થ પણ જાણતા નથી.
* અહીં તસ્ય સિદ્ધિને જાય એ પણ પાઠ છે.
+ નિમુદ્રા ઘણા બ્રાહ્મણે જાણતા હોય છે. તેમની પાસેથી તે શીખી લેવી જોઈએ.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભાવના
૧૩૫
અહીં અર્થ શબ્દથી - મંત્ર વડે વાચ્ય એવુ દેવતાનું શરીર સમજવાનુ છે અને ભાવનાથી તે સખી અભેદ્ય ચિંતન કરવાનુ છે. તાપય કે મંત્રદેવતાના અક્ષરમય સ્વરૂપ સંબંધી અભેદ્ય ચિંતન કરવું, તે મંત્રની અભાવના કહેવાય છે. સત્રની સિદ્ધિ થવામાં તે એક મહત્ત્વનું પગલું છે.
કિંતુ મંત્રદેવતાના અક્ષરમય સ્વરૂપનુ અભેદ ચિંતન એમ ને એમ થતું નથી, તે માટે ભાવાથ અને સ'પ્રદાયાથથી પરિચિત થવુ પડે છે અને જ્યારે નિર્ભ્રાની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્યારે જ મંત્રદેવતાના અક્ષરમય સ્વરૂપનુ અભેદ્ય ચિંતન થઈ શકે છે.
?
કેટલાક કહે છે કે, મત્ર તા શ્રદ્ધાના વિષય છે, એટલે ગુરુદ્વારા જે મંત્રાક્ષા પ્રાપ્ત થયા હાય, તેના જપ કર્યાં કરવા જોઈએ. તેનું ફળ સમય પાયે જરૂર મલે છે.' પછી તેના અર્થની કે અથ ભાવનાની કડાકૂટ શા માટે કરવી ?’
પરંતુ આમાં ગેરસમજ રહેલી છે. મંત્રની ખાખતમાં શ્રદ્ધાની ઘણી આવશ્યકતા છે અને કેટલાકને માત્ર શ્રદ્ધાથી જ તેની સિદ્ધિ થાય છે, આમ છતાં તે માત્ર શ્રદ્ધાના વિષય નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને ક્રિયાની ત્રિપુટી થાય તાજ મંત્રસિદ્ધિ શકય બને છે. જો મત્ર એ માત્ર શ્રદ્ધાના વિષય હાત તા તેના વિષે આટલા ગ્રંથા શા માટે લખાત ? કે આટલી ક્રિયા પ્રક્રિયાઓની ચૈાજના શા માટે થાત ? તે માટે તે માત્ર શ્રદ્ધાના જ નિર્દેશ થાત અને તેટલાથી કામ પતી જાત, પણ મંત્ર અને
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ર
મંત્રવિજ્ઞાન
મંત્રસાધના વિષે આજ સુધીમાં સેંકડે ગ્રંથ રચાયા છે, અરે એક ઓંકાર મંત્ર ઉપર જ અનેક ટીકાઓ રચાઈ છે અને વિવિધ પ્રકારની ક્રિયાઓ તથા વિવિધ પ્રકારનાં અનુષ્ઠાને અસ્તિત્વમાં આવ્યાં છે, તેથી એ વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે કે મંત્રની સિદ્ધિ માટે શ્રદ્ધા ઉપરાંત જ્ઞાન અને ક્રિયાની પણ આવશ્યક્તા છે.
મંત્ર કે મંત્રીપદને ભાવાર્થ જાણવું હોય તે ગુરુ તથા કોષ-વ્યાકરણાદિ ગ્રંથાથી જાણી શકાય છે, પરંતુ સંપ્રદાયાઈ જાણવા માટે તે માત્ર ગુરુનું જ શરણ લેવું પડે છે. કેષ-વ્યાકરણમાન્ય ભાવાર્થ કરતાં આ અર્થમાં કેટલીક વિશેષતા કે કેટલુંક રહસ્ય અવશ્ય હોય છે. એ મંત્રને શબ્દાર્થ કે ભાવાર્થ જાણીએ, પણ સંપ્રદાયાર્થિને જાણીએ તે સાધનામાં વિશેષ પ્રગતિ થતી નથી.
મંત્ર કે મંત્રીપદને તાત્વિક કે ગૂઢ અર્થ જાણ, તે નિર્ગÍર્થ કહેવાય છે. અહીં જ સાધકને તાત્વિક વિચારણા વડે મંત્ર અને મંત્રદેવતા એક જ છે, એવી અભેદ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેના આધારે તે મંત્રદેવતાનું સ્વરૂપ ચિતવે છે કે જેને મંત્રવિશારદેએ સાંકેતિક ભાષામાં મંત્રાર્થ કહો છે.
રુદ્રયામલમાં કહ્યું છે કેमन्त्रार्थों देवतारूप-चिन्तनं परमेश्वरि । वाच्यवाचकमावेनामेदो मन्त्रदेवतयोः ॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થભાવના
૨૩૩ પાર્વતી! મંત્રદેવતાના સ્વરૂપનું ચિંતન કરવું, તે મંત્રાર્થ કહેવાય છે. વાચ અને વાચક ભાવથી વિચાર કરતાં મંત્ર અને દેવને અભેદ છે.”
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે મંત્ર એ વાચક છે અને મંત્રદેવતા એ વા છે. આ બંનેનું સ્વરૂપ એવું છે કે તેને જુદા પાડી શકાય જ નહિ. મંત્ર ન હોય તે મંત્રદેવતા નથી અને મંત્રદેવતા ન હોય તે મંત્ર નથી. મંત્રના અક્ષરમાં દેવતાને વાસ છે અથવા મંત્રના અક્ષરે એ જ મંત્રદેવતાનું શરીર છે, એટલે તેમને જુદા શી રીતે પાડી શકાય? તાત્પર્ય કે મંત્રદેવતાનું સ્વરૂપ ચિંતવવું, એ મંત્રનું સ્વરૂપ ચિંતવ્યા બરાબર છે અને તેથી જ મંત્રદેવતાના સ્વરૂપચિંતનને મંત્રાર્થ કહેવામાં આવે છે.
પ્રારંભમાં દરેક મંત્રસાધક એમ માને છે કે મંત્ર અને મંત્રદેવતા એ બે જુદી વસ્તુઓ છે. તાત્પર્ય કે એ વખતે મંત્ર અને મંત્રદેવતાની બાબતમાં ભેદબુદ્ધિ પ્રવતે છે, પણ ભાવાર્થ અને સંપ્રદાયાર્થિની પ્રાપ્તિ થયા પછી મંત્રસાધક મંત્રના પ્રત્યેક અક્ષરનું ધ્યાન ધરવા લાગે છે અને એ ધ્યાન ધીમે ધીમે આગળ વધે છે કે દરેક મંત્રક્ષરમાં મંત્રદેવતાને ભાસ થાય છે અને એ રીતે મંત્રાક્ષર તથા મંત્રદેવતાની વચ્ચે જે ભેદબુદ્ધિ હતી, તે નાશ પામે છે. એટલે હવે પછી તે મંત્ર અને મંત્રદેવતાને જુદા ન માનતાં એક માનીને આગળ વધે છે.
અમારી સમજણ મુજબ મોટા ભાગના મંત્રસાધકે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન હૃદયકમલમાં મંત્રાલયની સ્થાપના કરીને તેનું ધ્યાન ધરે છે અને અનુક્રમે મંત્રાર્થ સુધી પહોંચે છે, જ્યારે કેટલાક કુંડલિની શક્તિને આધાર લઈ જુદા જુદા ચક્રેમાં ધ્યાન ધરતાં અનુક્રમે આજ્ઞાચક્રમાં ધ્યાન ધરે છે અને ત્યાં તેમને મંત્રાર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે અંગે એક મંત્રવિશારદ મહાત્માએ બતાવેલ ઉપાય નીચે મુજબ છેઃ
ગુરુદેવે આપેલા ઈષ્ટમંત્રનું પ્રથમ ધ્યાન એ રીતે ધરવું કે મૂલાધાર ચકમાં કુંડલિની શક્તિરૂપે અવસ્થિત છે, તેનું સ્વરૂપ અતિ નિર્મળ અને સ્ફટિક જેવું શ્વેત છે અને તેમાં મંત્રના અક્ષરે પંક્તિરૂપે વિરાજી રહ્યા છે. આવું ધ્યાન લગભગ અ ઘડી એટલે કે દશથી બાર મીનીટ સુધી ધરવું.
ત્યાર પછી કુંડલિની શક્તિમાંથી ચૈતન્યને પ્રવાહ સ્વાધિષ્ઠાનચક્રમાં આવી રહ્યો છે, એવી ભાવના કરવી અને ત્યાં અરુણ વર્ણના ઈષ્ટદેવતા તથા મંત્રના અક્ષરની પંક્તિ એકત્ર વિરાજી રહી છે, એવું ચિંતન દશથી બાર મિનિટ સુધી કરવું.
ત્યાર પછી ચૈતન્યને પ્રવાહ મણિપુરચક્રમાં આવી રહ્યો છે એવી ભાવના કરવી અને ત્યાં દેવતા તથા મંત્રનું રફટિક જેવા શ્વેત વર્ણ ડીવાર અભિન્ન ચિંતન કરવું.
ત્યાર પછી ચૈતન્યને પ્રવાહ મસ્તકની ટોચ પર આવેલા સહસ્ત્રકમલદલમાં આવી રહ્યો છે, એવી ભાવના કરવી અને
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ભાવના
૩૫
ત્યાં દેવતા તથા મંત્રનુ સ્ફટિક કરતાં પણ વધારે ઉજ્જવલ વણે અભેદ ચિંતન કરવું.
ત્યાર પછી અનાહતચક્ર એટલે હૃદયપદ્યમાં મરકત મણિ સમાન શ્યામ ર'ગથી દેવતા અને મંત્રતુ' અભેદ્ય. ચિ'તન કરવું.
ત્યાર પછી વિશુદ્ધચક્રમાં પીળા રંગે દેવતા તથા મંત્રનું અભેદ્ય ચિંતન કરવું.
છેવટે આજ્ઞાચક્રમાં દેવતા તથા મંત્રનું અભેદ્ય ચિંતન કરવું. તેમાં મંત્રમય ષ્ટિદેવતા પૂર્વોક્ત ચારે વણુથી રંગાયેલા છે, એ પ્રમાણે ભાવના કરવી. આ વખતે એક અનુપમ રૂપ કે લાવ જન્મ પામશે, તેને જ જપમત્રના યથાર્થ અથ એટલે કે મંત્રાર્થ સમજવે.’
ભૂતજીદ્ધિતંત્રમાં કહ્યું છે કે
चैतन्यरहिता मन्त्राः प्रोक्ता वर्णास्तु केवलाः । फलं नैव प्रयच्छन्ति, लक्ष कोटिजपैरपि ॥
ચૈતન્યરહિત મત્રાને માત્ર અક્ષરા જ કહેલા છે, કારણ કે તે લક્ષકોટિ જપ કરવા છતાં ફ્લ આપતા નથી.’ તાત્પર્ય કે મંત્રચૈતન્ય થયા પછી જ મંત્રનું ખર્ ફળ મળવા લાગે છે, તેથી મંત્રસાધકે મંત્રાની પ્રાપ્તિ થયા પછી મંત્રચૈતન્ય માટે જવલંત પુરુષાર્થ કરવા જોઈ એ અને મંત્રચૈતન્ય થાય ત્યારે જ સતૈાષ માનવા જોઈ એ.
"
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન, સાધનાને એક અર્થ પુરુષાર્થ છે. પ્રયત્ન, પ્રયાસ, કેશીષ એ બધા તેના પચચશબ્દો છે. જે પુરુષાર્થમાં ક્ષતિ આવી, પ્રમાદ થયે કે ઉપેક્ષાભાવ જાગે, તે ધણ્યું સેનું ધૂળ થવાનું! પ્રવાસે નીકળ્યા પછી અધવચ્ચે ઊભે રહેનાર કયાં પહોંચે વારુ?
સતત ઉત્સાહી રહેવું અને પુરુષાર્થ કર્યા જ કર, એટલે એક દિવસ સિદ્ધિની સમીપે પહોંચશે, એમાં જરા પણ શંકા રાખવી નહિ. સસલે દેડવામાં નિપુણ હતો, પણ સૂઈ રહ્યું, એટલે લક્ષ્ય સ્થાને પોંચી શક્યું નહિ. કાચબે ઘણે મંદગતિવાળા હતા, છતાં ચાલતું જ રહ્યો, એટલે લક્ષ્યસ્થાને પહોંચી ગયે.
અમારા કહેવાનો ભાવાર્થ એ છે કે એક વાર મંત્રસાધનાને સ્વીકાર ક્યા પછી, તે માટે જે જે કિચાએ જરૂરી હિય, તે તે અવશ્ય કરવી જોઈએ. પ્રારંભનાં પગલાં બરાબર માંડીએ અને વચ્ચેથી ડૂકી જઈએ તે એ સાધના સફળ થઈ શકે નહિ. અહીં કેઈ એમ કહેતું હોય કે “જપથી સિદ્ધિ થાય છે, જપથી સિદ્ધિ થાય છે, જપથી સિદ્ધિ થાય છે એ વચનને અનુસરીને માત્ર જપ કરવામાં આવે તે મંત્રસિદ્ધિ કેમ ન થાય? તે અમે જણાવીશું કે આ વચન જપની મહત્તા દર્શાવવા માટે બેલાયેલો છે, નહિ કે અન્ય ક્રિયાઓને નિષેધ કરવા માટે. મંત્રની સિદ્ધિ માટે જ તે કરવાનું જ છે, પણ તેની સાથે પૂજ, ધ્યાન, હમ આદિને જે અન્ય વિધિ બતાવે છે, તે પણ કરે જોઈએ અને
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થભાવના
૩૭ અર્થભાવના વડે મંત્રાર્થ અને મંત્રમૈતન્યની ભૂમિકાઓને પણ અવશ્ય સ્પર્શવી જોઈએ.
મંત્રને વર્ણભાવ કે અક્ષરભાવ દૂર થઈ ગયા પછી તે શક્તિરૂપે અર્થાત્ દેવતારૂપે જ ભાસે છે. ત્યારબાદ વિશેષ અર્થભાવના કરતાં આ શક્તિરવરૂપ દેવતાનું શિવ એટલે કે પરમતત્વ સાથે અનુસંધાન થાય છે, અર્થાત્ તેમાં ચૈતન્યનો જે મહાપ્રવાહ વહી રહ્યો છે, તેની સાથે મંત્ર તથા મંત્રદેવતા જોડાઈ જાય છે. આ રીતે ચૈતન્યમાં મંત્રનું સમન્વિત થવું, તે જ મંત્રવિશારદેએ વર્ણવેલી મંત્રમૈતન્યની વિશિષ્ટ ક્યિા છે.
આ વખતે આંખમાં આંસુ આવી જાય છે, જેમાંચ. ખડા થાય છે તથા નિદ્રાને આવેશ પણ થાય છે. તેના પરથી મંત્રમૈતન્ય થયાનું જાણી શકાય છે.
અહીં પ્રાસંગિક એટલું જણાવીશું કે શબ્દ તે શક્તિનું વાહન (Medium) છે. તેના દ્વારા શક્તિ જાગ્રત થવી જોઈએ અને તેનું અનુસંધાન મહાચૈતન્ય (Superconscious) સાથે થવું જોઈએ. પછી સર્વસિદ્ધિઓ સાધકને ચરણે આળોટવાની એ નિશ્ચિત છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮]
સાધનાકાલની પરિચર્યા
સાધનાકાલ દરમિયાન સાધકે ક્વી પરિચય રાખવી જોઈએ? તેનું વિવેચન તંત્રગ્રંથમાં ઘણું થયેલું છે. તેને સાર એ છે કે મંત્રસાધકે સાધના દરમિયાન નીચેના નિયમ પાળવા જોઈએ:
(૧) સ્વચ્છ રહેવું, અર્થાત ગંદા, ગંધાતા કે મેલા રહેવું નહિ. અગ્રેજી ભાષામાં એક ઉક્તિ છે કે “Cleanliness is next to godliness-સ્વચ્છતા એ પ્રભુતાની નજીકનું પગલું છે. તે આ બાબતનું સમર્થન કરનારી છે. દેવતાઓ સ્વચ્છતાને પસંદ કરનારા છે. તેઓ ગંદા, ગંધાતા કે મેલા મનુષ્ય પાસે આવતા નથી.
(૨) સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કરવાં. કેટલાક એમ માને છે કે બેબીએ ગળી નાખીને જે વસ્ત્ર ધાયેલાં હોય તે વાપરવાં નહિ અને કદાચ એજ વ વાપરવાં પડે તેમ હોય તે તેને એક વાર શુદ્ધ જળથી ધેઈને પછી જ વાપરવાં.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
સાધનાકાલની પરિચય
(૩) કેશને આંબળાં વડે દેવાં. આજે તે સાબૂનો ધૂમ પ્રચાર છે અને આંબળાં, અરીઠાં કે ઉવણને પ્રગ ભાગ્યે જ થાય છે. પરંતુ આ વસ્તુ સાધક માટે જરાય કિઠિન નથી. તે કઈ પણ ગાંધીને ત્યાંથી સારાં આંબળાં લાવી તેને પ્રવેશ કરી શકે છે.
() સ્થાનશુદ્ધિ રાખવી. જે સ્થાનમાં મંત્રસાધના ચાલી રહી હોય તે સ્થાનને વાળી-મૂડીને સાફ કરવું, જરૂર હોય તે પાણીને છંટકાવ કરવો અને તેમાં બધી વસ્તુઓ વ્યવસ્થિત મૂકવી.
(૫) નીચ મનુષ્યને સ્પર્શ ન કરે તથા તેની સાથે સંભાષણ આદિ પણ ન કરવું. નીચ મનુષ્યના શરીરના પરમાણુઓ અશુદ્ધ હોય છે અને તે આપણી પવિત્રતાને દૂષિત કરે છે, માટે જ તેનાથી બચવાને ઉપદેશ છે. જે નીચ મનુષ્યને સ્પર્શ થઈ જાય તે સ્નાન, ભૂતશુદ્ધિ, ન્યાસ, પ્રાણાયામ આદિ ફરી કરવા જોઈએ અને ત્યારબાદ જપની શરૂઆત કરવી જોઈએ. નીચ મનુષ્ય સાથે સંભાષણ કરવામાં કંઈ સાર નથી. કેટલીક વાર તેની વાતોથી આપણી વૃત્તિ અદલાય છે અને સંયમ તૂટે છે, તેથી તેની સાથે સંભાષણ ન કરવું એજ હિતકર છે.
+ વિટ્ટણ એટલે ઉર્વતન, મેલ કાઢવા માટેની એક જાતની પીઠી કે શરીરે ચોળવાના સુગ ધી પદાર્થોનું મિશ્રણ, આયુર્વેદમાં આવાં કેટલાક ઉવર્તનને વિધિ બતાવે છે. ભારેમાં ભારે સાબૂની સુગંધ શરીર પર થોડો વખત રહે છે, જ્યારે ઉદ્દવર્તનની સુગ ધી ઘણું લાબો વખત ટકે છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
મંત્રવિજ્ઞાન
(૬) નિદ્રા, આળસ કે અગાસાં ન આવે તેવી શરીર
સ્કૃતિ રાખવી.
(૭) મિથ્યા, અપ્રિય તથા મહુભાષણ કરવું નહિ. જે વચન તથ્યથી રહિત હાય, તે મિથ્યા કહેવાય છે. જે વચન સાંભળતાં અતિ કડવુ કે કઠોર લાગે, તે અપ્રિય કહેવાય છે અને જે ભાષણ જરૂર કરતાં લાંખુ થાય કે શરૂ કર્યાં પછી અટકે જ નહિ, તે બહુભાષણ કહેવાય છે.
(૮) જરૂર હેાય તે જ ખેલવુ, અન્યથા મૌન ધારણ કરવું. મૌનથી શક્તિના સંચય થાય છે અને મનને એકાગ્ર કરવામાં માટી સહાય મળે છે. વળી જરૂર જેટલું જ ખેલવાથી અનેક પ્રકારની ખાટી અથડામણેાને ટાળી શકાય છે.
(૯) ધ કરવા નહિ. ધથી મનના ઉશ્કેરાટ વધે છે અને તેનુ પરિણામ ઘણુ ખરાખ આવે છે. ભગવદ્ગીતામાં કહ્યું છે કે
क्रोधाद् भवति संमोहः संमोहात् स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशः बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ।
ક્રાયથી સમાહ થાય છે, સમાહથી સ્મૃતિવિભ્રમ. થાય છે, સ્મૃતિવિભ્રમથી બુદ્ધિના નાશ થાય છે અને બુદ્ધિના નાશ થતાં મનુષ્ય સર્વ પ્રકારે નાશ પામે છે.'
અન્ય ધર્મ શાસ્ત્રામાં પણ ાધને એક મેટા આધ્યાત્મિક દોષ સમજીને તેના ત્યાગ કરવા પર ભાર મૂકાયેલા છે. (૧૦) ચિત્તની ચંચળતાના ત્યાગ કરવા, અર્થાત્ તેને
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
જી
સાધનાકાલની પરિચય બને તેટલું શાંત અને સ્વસ્થ રાખવું. ઘડીમાં આ, ઘડીમાં તે, એમ અનેક પ્રકારની ગડમથલ કરવી નહિ ,
(૧૧) ભજન હિતકર અને હળવું કરવું. જે ભેજન કરવાથી કે પ્રકારનો રોગ કે વ્યાધિ ન થાય, તે હિતકર કહેવાય છે અને જે ભેજન સહેલાઈથી પચી જાય એવું હોય તેને હળવું કહેવાય છે. કર્યું ભેજના પિતાના માટે હિતકર થશે, તેને નિર્ણય સામાન્ય રીતે કઈ પણ બુદ્ધિમાન મનુષ્ય પિતાની જાતે જ કરી શકે છે. • ' (૧૨) ભેજનમાં બને ત્યાં સુધી દેવાન કે હવિષ્યાને પ્રયોગ કરે.
૧૩) ભજન બપોર પછી માત્ર એક જ વાર કરવું. કેટલાકના અભિપ્રાયથી તે છેક સાયંકાળે કે તે પછી કરવું.
(૧૪) મૂલમત્ર વડે અભિમંત્રિત કરીને જ પાણી કે ભાજન વાપરવાં.
(૧૫) પ્રતિદિન એક કાળ, દ્રિકાળ કે ત્રિકાલ મંત્રજપ કરે અને તે પહેલાં દેવતાની પૂજા કરવી.
(૧૬) પલંગ કે ખાટલામાં સૂવું નહિ. જમીન પર શેત્રંજી, સાદડી કે હું બિછાવીને જસ્થાનની નજીક સૂવું.
(૧૭) ગરમ પાણીથી સ્નાન કરવું નહિ.
(૧૮) ક્ષૌર કર્મ કરાવવું નહિ. અર્થાત્ હજામત કરાવવી નહિ.
(૧૯) અંધારામાં સૂવું નહિઅર્થાત કઈ પણ પ્રકાશ આવતું હોય એવા સ્થાનમાં જ સૂવું. ,
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર
મંત્રવિજ્ઞાન • કે (ર) કેઈ ને શાપ કે આશીર્વાદ આપવા નહિ. જે મંત્રસાધક કેઈને શાપ કે આશીર્વાદ આપે તે તેની શક્તિ ચાલી જાય છે અને મંત્રસિદ્ધિ થતી નથી. તે ઉપરાંત નીચેના નિયમોનું પણ વિધાન છે.
(૨૧) ભાવનાની દઢતા રાખવી. (૨૨) કેઈ પણ ધર્મ કે શાસ્ત્રની નિંદા કરવી નહિ.
(૨૩) શાસ્ત્ર અને સંપ્રદાય ઉપર અવિચલ શ્રદ્ધા રાખવી. કદી બહસ્પતિ આવીને તેની વિરુદ્ધ કહે તે પણ માનવું નહિ. શાસ્ત્ર અને સંપ્રદાય પરની શ્રદ્ધા તૂટે કે ઢીલી પડે તે મંત્રસાધના પણ ઢીલી પડે છે અને તેમાંથી ભ્રષ્ટ થવાને પ્રસંગ આવે છે. તેથી જ કહ્યું છે કે “સંજના'વિશ્વાસભ્ય સરિદ્ધિઃ ”
(૨) પિતાના ચોગ્ય શિષ્ય સિવાય બીજા સામે રહસ્યકથન ન કરવું. * (૨૫) પૂજા વગેરે નિત્ય કમનુષ્ઠાન કરતાં જે સમય
બાકી રહે તેમાં ઉપાસ્ય દેવતાનું ચિંતન કરવું તથા પિતે શિવસ્વરૂપ (પરમાત્મા સ્વરૂપ) છે, એવી ભાવના કરવી. * (ર) કામ, ક્રોધ, લેભ, મોહ, મદ, માત્સર્ય, હિંસા તથા અસત્યનું સેવન કરવું નહિ, તેમ જ લેકનિંઘ કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થવું નહિ. ઉ (૨૭) એક ગુરુની ઉપાસના કરવી. ,
(૨૮) સર્વત્ર નિપરિગ્રહતા. રાખવી.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનાકાલની પરિચર્યાં
(૨૯) ફલભાગપૂર્વક કર્યાં કરવાં. (૩૦) નિત્યકર્મ ના લાપ કરવા નહિ.
(૩૧) નિર્ભયતા ધારણ કરવી.
(૩ર) મંત્રસાધનાના પ્રથમ ત્રણ વર્ષમાં ઘણાં વિધ્રો આવે છે, તે વખતે ઉદ્વેગ કરવા નહિ અને મન તથા કમથી સ્થિર રહેવું. નારપાંચરાત્રમાં કહ્યું છે કે
ال
मन्त्राराधनसक्तस्य, प्रथमं वत्सरत्रयम् । जायन्ते बहवो विघ्ना, नियमस्थस्य नारद ॥
૨૪૩
અમુક નિયમ પડ્યા તા શું અને ન પડ્યા તે ચે શુ” એવી લાપરવાહી રાખનાર મંત્રસાધના યથાર્થ રીતે કરી શક્તા નથી, તાત્પર્ય કે નિયમપાલનના અભાવે તેમની એ સાધના નિષ્ફળ જાય છે અને તેમને ખેદ્ય તથા પશ્ચાતાપ કરવાના વખત આવે છે. મ'ત્રવિશારદાએ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું છે કે—
नियमांस्तु परित्यज्य, य इच्छेद् मन्त्रसाधनम् । चण्डभानुं समाश्रित्य शीतलं वांच्छति धवम् ॥
જે મંત્રસાધક નિયમા છેાડીને મંત્રસાધન કરવા
છે, તે નિશ્ચય મધ્યાહ્નના સૂર્યના આશ્રય લઈને
'
શીતલતાની આશા રાખે છે, અર્થાત તેની એ ઈચ્છા કોઈ
પણ રીતે લીભૂત. થતી નથી.”
1.
→
!
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૯ ]
અતરાયો ઓળંગવાની જરૂર
અનુભવી મહાપુરુષો કહે છે કે સિદ્ધિની સમીપે પહોંચવુ... હાય તા મનુષ્ય ધ્યેયને અનુસરતી પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ અને તેમાં જે કંઈ વિઘ્ના કે અંતરાયે આવે તેને ઓળંગી જવાની તૈયારી રાખવી જોઈએ. જેનુ ધ્યેય નિશ્ચિત નથી કે ધ્યેય નિશ્ચિત હોવા છતાં પ્રવૃત્તિ તેને અનુરૂપ નથી કે પ્રવૃત્તિ ધ્યેયને અનુરૂપ હેાવા છતાં માર્ગોમાં આવતાં વિઘ્ના કે અંતરાયાને ઓળંગી જવાની તૈયારી નથી, તે સિદ્ધિની સમીપે પહોંચી શકતા નથી.
હિમગિરિના સહુથી ઊંચા એવરેસ્ટ શિખર પર પહોંચવા માટે કેવી કેવી તૈયારીઓ કરવામાં આવે છે? અને તેના માર્ગોમાં આવતા અંતરાયેાને ઓળંગવા માટે કેટલી હિંમત અને કેટલું શૂરાતન બતાવવામાં આવે છે? ચારે બાજુ ખરફ છવાયેલા હાય, અતિશય ઠંડો પવન જેરથી ફૂંકાતા હાય અને હિમની માટી મોટી શિલા તૂટી પડી મામાં મહાન અવરોધા ઊભા કરતી હાય, છતાં આ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતરાયો ઓળંગવાની જરૂર
૨૪૫ સાહસિક પ્રવાસીઓ ડરતા નથી કે દુમ દબાવીને ભાગતા નથી. તેઓ સ્થિર-સ્વસ્થ ચિત્તે સઘળી પરિસ્થિતિને વિચાર કરે છે અને તેમાંથી પાર ઉતારવાને ઉપાય શોધી કાઢી હિંમતભેર આગળ વધે છે, તે જ તેઓ એ પ્રવાસમાં નેધપાત્ર સિદ્ધિ મેળવે છે.
ઉત્તર ધ્રુવ અને દક્ષિણ ધ્રુવની શોધ પણ અપૂર્વ સાહસ અને અસાધારણ જહેમત ઉઠાવવાથી જ થઈ શકી છે. આપણે એક વાર ચંદ્રકમાં પહોંચવાની વાતને કોઈ ભેજાબાજને તુક્કો માનતા હતા, પણ વૈજ્ઞાનિકોએ સતત પ્રયાસ ચાલુ રાખે અને તેના માર્ગમાં આવતા અંતરાને ઓળંગી
જવા માટે વિવિધ પ્રકારનાં સાધને શોધી કાઢ્યાં તે આજે સિદ્ધિની સમીપે ખડા છે અને થોડા જ વખતમાં ચંદ્ર ઉપર ઉતરાણ કરીને તે સંબંધી યથાર્થ માહિતી મેળવશે તથા તેને પિતાના હિત માટે ઉપયોગ કરશે, એ નિશ્ચિત છે.
મંત્રસાધકને આમાંથી ઘણી પ્રેરણા મળે તેમ છે. તેમનું ધ્યેય તે નિશ્ચિત છે કે મંત્રદેવતાને સાક્ષાત્કાર કરે અને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી. તેને અનુરૂપ જે જે પ્રવૃત્તિઓ કરવી જોઈએ, તેનું માર્ગદશન ગુરુ તથા શાસ્ત્ર દ્વારા મળી રહે છે. પૂજા, ધ્યાન, જપ, તપ, હેમ, અર્થભાવના વગેરે મત્રસિદ્ધિને અનુરૂપ પ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિઓ છે. આ પ્રવૃત્તિઓનું ભાવપૂર્વક અનુસરણ કરતાં એક દિવસ સિદ્ધિની સમીપે પહોંચાશે, એમાં કઈ શંકા નથી. માર્ગે માર્ગે ચાલ્યા જનારે અમુક સમયે ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચે છે, તે આપણે જ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
મંત્રવિજ્ઞાન સગી આંખે નિહાળીએ છીએ, તે પછી સાધનામાર્ગને સાચી રીતે અનુસરનારે સિદ્ધિની સમીપે નહિ પહોંચે એમ માનવાનું કારણ શું છે? તાત્પર્ય કે તે અવશ્ય પહોંચવાને.
પરંતુ પ્રશ્ન છે અંતરા ઓળંગવાને, માર્ગમાં જે કંઈ મુશ્કેલીઓ, મુશીબત કે વિને આવે તેને વટાવી જવાને, પૂજા, ધ્યાન, જપ આદિ કાર્યક્રમ બરાબર ચાલતે હોય એવામાં એકાએક શરીર લથડે અને ગભરાઈ જઈને સાધના છેડી દઈએ તે સિદ્ધિની સમીપે શી રીતે પહોંચાય?
સાધના દરમિયાન શરીર લથડે નહિ તે માટે જ હિતકર અને હળવું ભજન કરવાનું છે અને તે પણ એકજ વાર લેવાનું છે. વળી નિત્ય પ્રાણાયામ કરવાને જે નિયમ ઘડેલો છે, તે પણ તંદુરસ્તી જાળવવામાં ઉપયોગી છે. એકંદરે તેની સમસ્ત પરિચય શરીર તથા મન બંનેને તંદુરસ્ત રાખે તે રીતે નિર્માયેલી છે, એટલે તેનું પાલન કરવાથી શરીર સ્વસ્થ અને તંદુરસ્ત રહે તેમ છે. આમાં વિચારવા જે માત્ર એક જ પ્રશ્ન છે કે જપ માટે ક્લાકે સુધી એક આસને બેસતાં હલન-ચલન ઘણું ઓછું થઈ જાય તેથી મંદાનિ થવાને ભય ખરે કે નહિ? ઘણાખરા રે મંદાગ્નિમાંથી લાગુ પડે છે, એ જોતાં તેનું નિવારણ અવશ્ય કરવું જોઈએ. ' ' આ પ્રશ્નનું નિરાકરણ એ છે કે સાધકે સાયંકાળે બે-ત્રણ માઈલ પગે ચાલીને અવશ્ય ફરી આવવું જોઈએ.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરાયા આળગવાની જરૂર
૨૪૭
એક વિચારક તા એમ પણ કહે છે કે દિવસમાં જેટલા હજાર જપ કર્યાં હાય, તેટલા માઈલ પગે ચાલવાનું રાખવું . એથી સદાગ્નિ થવાના ભય સદંતર દૂર થશે અને સ્વીકૃત સાધના નિવિનૅ કરી શકાશે.
આમ છતાં કાર્ય સચાગે શરીર લથડી જાય તેા તેથી ગભરાવાનુ કારણ નથી. ચાગ્ય ઉપચારો કરતાં તે સારુ થઈ જશે એવા વિશ્વાસ રાખી માગળ વધવું ઘટે.
અમારા અને ખીજા કેટલાક સાધકાના અનુભવ એવા છે કે ઇષ્ટદેવનુ" સાચા દિલે સ્મરણ કરવાથી ઘણા ભાગે કોઈ બિમારી સતાવતી નથી.
પ્રભુનામકી ઔષધિ, ખરી ખાંત શુ ખાય; રોગપીઠા વ્યાપે નહિ, સખ સડેંટ મિટ જાય.
આમ છતાં બિમારી આવે તે સિદ્ધ સ્તત્ર વગેરેના પાઠ કરવાથી એ બિમારી શાંત થઈ જાય છે. અમારી ત દુરસ્તી એકંદર સારી રહે છે, આમ છતાં કોઈ વાર જવર વગેરે આવવાના બનાવા અન્યા છે, પરંતુ તે વખતે • ઉવસગ્ગહર સ્તાત્ર'નુ સ્મરણ કરવાથી એ જવર ઉતરી ગયા. છે, એટલુ જ નહિ પણ તે ધારેલા સમયે ઉતરી ગયા છે. હજી એક વર્ષ પહેલાંની જ વાત છે કે જ્યારે અમે એક સગાને ત્યાં લગ્નપ્રસ.ગે ગયા હતા. એ વખતે પ્રવાસના શ્રમ, ઉજાગરા વગેરે કારણે બીજા દિવસે સવારે તાવ' આવી ગયા, એટલે સગાઓ ચિંતામાં પડ્યાં' અને ઔષધ લાવવા તત્પર થયો. અમે કહ્યું: “ ખરાખર પાણા ચાર વાગે તાવ ઉતરી જશે, તમે જરા પણું ફિકર
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
મંત્રવિજ્ઞાન કરશે નહિ” ત્યારબાદ અમે તેત્રસ્મરણ આદિમાં મન પરાવ્યું અને બધાના કડલની વચ્ચે બરાબર પિચાર વાગે ટેમ્પરિચર ૯૮.૫ પિઈટ પર આવીને ઊભું. શિવેદનાનું શમન કરવા માટે પણ તેત્રાદિના પાઠ અકસીર પૂરવાર થયેલ છે. વળી ઈષ્ટમંત્રની ધૂન લગાવીએ તે એથી પણ વરિત ફાયદો થાય છે.
એક વાર અમે અમારા પુત્ર તથા એક મિત્ર સાથે આગગાડીમાં આગરાથી કાનપુર જઈ રહ્યા હતા. એવામાં મિત્રને એકાએક પેટમાં દુખવા આવ્યું. તે વખતે અમારી પાસે કંઈ પણ ઔષધ ન હતું, એટલે વિચારમાં પડ્યા. પેલા મિત્રને દુખાવે વધતે ચાલે અને આંકડી પર આંકડી આવવા લાગી. એ જ વખતે અંતરમાં એવી ફુરણ થઈ કે “મંત્રજપથી આને દુખાવે મટી જશે.' પેલા મિત્રને પણુ મંત્રમાં શ્રદ્ધા હતી, એટલે અમે ત્રણેય જણાએ “ ફ્રી નમઃ' એ મંત્રની ધૂન લગાવી. અમારી આજુ આજુવાળા અમારી સામે જોઈ રહ્યા. પણ અમે તેથી દરકાર કરી નહિ. આશરે દશ મિનિટ આ ધૂન ચાલી હશે કે પેલા મિત્રને પેટ દુઃખાવે સદંતર બંધ થઈ ગયે અને સુખ પર હાસ્યની રેખાઓ ફરકવા લાગી. અમારા આનંદને પાર રહ્યો નહિ. તાત્પર્ય કે આવા પ્રસંગે ધૈર્યનું અવલંબન લઈએ અને ઈષ્ટદેવ પર શ્રદ્ધા રાખીને ચાલીએ તે બિમારી રૂપી અંતરાય ઓળંગી શકાય છે અને સાધનામાં આગળ વૃધી શકાય છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતરા ઓળંગવાની જરૂર
૨૪. આજે ધર્મગુરુઓ ઢીલા પડ્યા છે અને પંડિતાએ પિથીનું જ્ઞાન પિથીમાં જ રાખ્યું છે. આ જ કારણે તેમને વિવિધ પ્રકારની બિમારીઓ સતાવે છે અને તેઓ પણ સામાન્ય મનુષ્યની જેમ કોઈ પણ બિમારી લાગુ પડર્તા વૈદ્ય –ડૉકટરને માટે દોડાદોદ કરે છે. શું તેમને પિતાના ઈષ્ટમંત્ર કે સિદ્ધ સ્તોત્રો આદિ પર શ્રદ્ધા નથી? જે ખરેખર પરિ સ્થિતિ એવી જ હેય તે મંત્રને મહિમા ગાવાને અર્થ છે અને તેને બીજાને ઉપદેશ આપવાનું પ્રયોજન શું? સામાન્ય મનુષ્યની શ્રદ્ધા મંત્ર પરથી હટી ગઈ છે, તેનું કારણ એ જ છે કે તેને નિત્ય ઉપદેશ કરનારાઓમાં તે બાબતની શક્તિ કે તે બાબતને પ્રભાવ નજરે પડતું નથી. તેઓ આંતરિક શ્રદ્ધા રાખીને મંત્રબળથી પિતાના રોગનું નિવારણ કરે એ ઘણું જરૂરનું છે. આજે કેટલાક મહાનુભાવો માત્ર મંત્રથી જ રેગની ચિકિત્સા કરે છે અને તેમાં તથ્ય હિવાનું પુરવાર થયું છે, તે ધર્મગુરુઓ તથા પંડિત પુરુષો એવી ચિકિત્સાને કેમ ન અપનાવે?
આટલું પ્રાસંગિક કહ્યા પછી મૂળ વિષય પર આવીએ, સાધના ઉમંગભેર ચાલતી હેય, એવામાં કોઈ નિફ્ટના સગાંસ્નેહીનું મરણ થાય તે કેટલાક સાધકો અત્યંત ઉદાસીન બની જાય છે અને સ્વીકૃત સાધનામાં તેમનું દિલ જોઈએ તેવું લાગતું નથી. પરિણામે સાધનામાં જોઈએ તેવી ક્રિયાશુદ્ધિ રહેતી નથી, તેમજ ભાવશુદ્ધિમાં પણ ઓટ આવે છે. આવા પ્રસંગે સંસારનું સ્વરૂપ વિચારીને તથા મનને શાંત
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
મંત્રવિજ્ઞાન કરીને કામ લેવું જોઈએ. સંસારના વ્યવહારે ગમે તે પ્રકારના હેય પણ મંત્રસાધકે પિતાના ધ્યેય સામે દૃષ્ટિ રાખીને પિતાની પ્રવૃત્તિઓ પૂર્વવત્ ચલાવવી જોઈએ અને લાગણુઓ પર કાબૂ રાખવું જોઈએ. સાધનાની શરૂઆતના ત્રણ વર્ષમાં આવું આવું તે કંઈક બનવાનું, પણ તેથી હિંમત હારવી નહિ કે સાધનાને જરાય શિથિલ કરવી નહિ.
કેટલાક સાધકે સાધના દરમિયાન કેઈ ભયંકર દશ્ય. નજરે પડે કે ભડકી જાય છે અને આગળ વધવાનું માંડી વાળે છે, તે પણ ઈ નથી. “આ તે સારા ખમીરની કસોટી થઈ રહી છે એમ માની તેમણે નિર્ભયતા ધારણ કરવી જોઈએ અને “કેઈથી મારે વાળ વાંકે થવાને નથી. એ આત્મવિશ્વાસ રાખવું જોઈએ. સત્ય હકીકત તે એ. છે કે ઈષ્ટદેવતાની સાચા ભાવથી સેવા-ભક્તિ ઉપાસના-આરાધના કરનારને કોઈ પણ ભૂત, પલિત, યક્ષ, રાક્ષસ, વ્યંતર, ડાકિની કે શાકિની કંઈ ઉપદ્રવ કરી શક્તા નથી, તેથી સાધકે જરા પણ ગભરાયા વિના પિતાની સાધના ચાલુ રાખવી જોઈએ.
કેટલાક સાધકે સાધના શરૂ કર્યા પછી થોડા જ સમયમાં કઈ ચમત્કાર કે પરચાની આશા રાખે છે અને તે ચમત્કાર કે પર જોવામાં ન આવે તે સાધનામાં શિથિલ થઈ જાય છે, તથા સાધના છોડી દેવા તત્પર થાય છે, પરંતુ એ ઉચિત નથી. વૃષ્ટિ સમય આવ્યે જ થાય છે અને ધાન્ય પણ સમય આવ્યે જ પાકે છે. વળી વૃક્ષ સમય આવ્યે જ ફળ આપે
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતરા ઓળંગવાની જરૂર
૨૫ છે અને ગાય-ભેંસ વગેરે સમય થયે જ દેહવા દે છે, એટલે દરેક ક્રિયા કે પ્રવૃત્તિનું ચોકકસ પરિણામ આવવા માટે સમય કે કાલની અપેક્ષા રહે છે. આમ છતાં પરિણામની ઉતાવળ કરીએ કે તે માટે અધીરાઈ બતાવીએ તે બધું કામ બગડી જાય છે અને ધર્યું સોનું ધૂળ થાય છે. કેરી સ્વભાવે મધુર રહેવા છતાં અપકવ દશામાં તેને તોડીને ચાખવામાં આવે તે ખાટી લાગે છે અને તેનાથી દાંત અંબાય છે. તાત્પર્ય કે પરિણામ માટે અધીરા કે ઉતાવળા થઈ સ્વીકૃત સાધનાને છેડી દેવી, એ ડહાપણભરેલે માર્ગ નથી.
કેટલાક સાધક મંત્રજપ પૂરે થતાં જે સિદ્ધિ ન થાય તે તેને છોડી દે છે, પણ એમ કરવું ઉચિત નથી. પ્રથમ પ્રયાસમાં કોઈ મહત્વની ભૂલ રહી ગઈ હોય તે એમ બનવા સંભવ છે, માટે તે અંગે બીજે પ્રયાસ કરવે જોઈએ. જે બીજી વારના પ્રયાસમાં સફલતા ન મળે તે ત્રીજી વાર પણ પ્રયાસ કર, એ મંત્રવિશારદને અભિપ્રાય છે.
નીતિવિશારદો કહે છે કે સાધન ઓછાં હોય અને સંગે પ્રતિકૂળ હોવા છતાં પુરુષાર્થ ચાલુ રાખીએ તે જરૂર સફલતા મળે છે. આ રા તેમના શબ્દો : विजेतव्या लङ्का चरणतरणीयो जलनिधिविपक्षः पौलस्त्यो रणभुवि सहायाश्च कपयः। तथाप्याजौ रामः सकलमवधीद्राक्षसकुलं, क्रियासिद्धिः सत्त्वे वसति महतां नोपकरणे ॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫ર
મંત્રવિજ્ઞાન લંકા જે સુરક્ષિત દેશ જિતવાને હતે, સમુદ્રને હાથે-પગે તરવાને હતે, સામે રાવણ જે મહા બળિયે શત્રુ હતું અને રણક્ષેત્રમાં મદદ કરનારા મહાન દ્ધાઓ નહિ, પણ માત્ર વાનરે હતા, તે પણ શ્રીરામે સકલ રાક્ષસક્લને ઝપાટામાં જિતી લીધું; તેથી એ વાત નકકી છે કે મહાપુરુષોની ક્રિયાસિદ્ધિને આધાર સાધન-સંગો પર નથી, પરંતુ પિતાના સત્ય અર્થાત્ પુરુષાર્થ પર છે.
શું આ વચને સાધનામાં અચલ રહીને આગળ વધવા માટે પ્રબળ પ્રેરણા કરનારાં નથી ?
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦ ]
સ્વપ્નસંકેત
નિદ્રાધીન મનુષ્યને ઘણી વાર સ્વપ્નાં આવે છે અને તે વિવિધ પ્રકારનાં હોય છે. આમાંથી કેટલાંક સ્વને તે વાત-પિત્તાદિ વિકારને લીધે આવતાં હોય છે, અથવા અમુક વસ્તુના રેજના અભ્યાસના કારણે આવતા હોય છે, જ્યારે કેટલાંક સ્વપ્ન ખરેખર રહસ્યમય હોય છે, તેમજ ભાવી. બનાનું સૂચન કરનારાં પણ હોય છે.
ભારતીય નિમિત્તશાસ્ત્રમાં સ્વપ્નને વિષય ચર્ચાલે. છે અને તેના ફલ અંગે ચેકસ નિર્ણ લેવાયેલા છે. તે પરથી નૈમિત્તિકે ફલકથન કરે છે. અલબત્ત, આ કામ ઘણું અટપટું છે અને અમુક સ્વપ્નને અર્થ અમુક જ થાય છે, એવા નિર્ણય પર આવતાં ઘણો વિચાર કરવો પડે છે, પરંતુ તેના માટે જે શાસ્ત્રીય ધોરણો નક્કી થયેલાં છે, તે આ બાબતમાં માર્ગદર્શન આપનારાં છે.
સાધનાકાલમાં સાધકને શુભાશુભ બંને પ્રકારનાં સ્વપ્ન આવે છે. તેમાં નીચેની વસ્તુઓ જેવામાં આવે તે શુભ ફળ.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
મંત્રવિજ્ઞાન દેનારી સમજવી, અર્થાત સાધનાનું પરિણામ સુંદર આવશે એ સંકેત કરનારી સમજવી : (૧) આચાર્યદર્શન–ધર્માચાર્ય આદિ દેખાવા. (૨) ઉપાસ્ય દેવતાની મૂતિ. (૩) ઉપાસ્ય દેવતાને વેત વર્ણવાળે પ્રાસાદ, () ગુરુદેવ. (૫) પ્રિયજન–માતા, પિતા, પત્ની, પુત્ર, ખાસ મિત્ર આદિ. (૬) પૂર્ણચંદ્ર-પૂનમને ચંદ્ર (૭) સૂર્ય. (૮) સમુદ્ર (૯) પૂર્ણ નદી-જલથી ભરેલી નદી. (૧૦) કમલસહિત તળાવ કે સરેવર. (૧૧) ચંદ્રરાજ-જેની ઉપાસના ચાલુ હોય તે યંત્ર અથવા
કઈ સિદ્ધમંત્ર. (૧૨) સુમેરુ પર્વત–સુવર્ણના શ્રેગવાળે અને ઊંચે પર્વત. (૧૩) નૌકાવિહાર. (૧૪) અગ્નિજવાલા. (૧૫) હંસ, ચક્રવાક, સારસ કે મેર. (૧૬) બે ઘડાના રથમાં આહણ, (૧૭) કત છત્રધારણ-કઈ એ પિતાના માટે તરગનું
છત્ર ધર્યું હોય એવું દૃશ્ય, (૧૮) દીપપંક્તિ-દીવાની હાર. ' .... (૧૯), માલાધારણ, કઈ માલા પહેરાવતું હોય એવું દફ.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
સવનસ કેત (૨) દિવ્ય સ્ત્રીઓનું દર્શન. (૨૧) શ્વેત ઘડે, શ્વેત બળદ, કત હાથી, (૨૨) હાથી પર સવારી કરવી. (૨૩) વિમાનમાં બેસવું. (૨૪) રાજ્યાભિષેકનું દશ્ય. (૨૫) રત્નનાં આભૂષણ વગેરે.
જે સ્વપ્નમાં નીચેની વસ્તુઓ જેવામાં આવે તો અશુભ ફલ દેનારી અર્થાત્ સાધનામાં કઈ વિન આવશે, એ સંકેત કરનારી સમજવી. (૧) કાગડે, ગીધ કે ઘુવડ. (૨) ગધેડો, પાડો કે ખિલાડી. (૩) કૃષ્ણપુરુષ-જેને રંગ ખૂબ કાળો હોય એ માણસ. (૪) દુઃખી હાલતમાં હોય એવી સ્ત્રી, (૫) ખાલી ખાડે. (૬) સૂકું ઝાડ. (૭) સૂકાયેલી નદી. જેમાં જળ બિલકુલ ન હોય, તે નદી
સૂકાયેલી ગણાય. (૮) સૂકાયેલું સરેવર. (૯) સૂકાયેલી વાવ. (૧૦) તલાવ્યંગ-કઈ શરીરે તેલ ચાળી રહ્યું હોય, એવું દશ્ય. (૧૧) કટકવૃક્ષ-કઈ પણ કાંટાવાળું ઝાડ. (૧૨) મકાનનું પડવું. (૧૩) ઉન્મત્તાવસ્થા–કઈ પણ પુરુષ કે સ્ત્રીને ગાંડપણે લાગુ
પડયું હોય એવું દશ્ય.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
મંત્રવિજ્ઞાન
(૧૪) નાવસ્થા. (૧૫) અતિ ભયંકર દશ્ય.
જે આવાં અશુભ સ્વપ્ન આવે તે તેની શાંતિ અર્થે નૃસિંહની પ્રાર્થના નીચે મુજબ કરવીઃ
नृसिंहाय नमो दोपान् जहि दुःस्वप्नजान् मम । यतः स्वप्नाधिपस्त्वं वै सर्वेषां फलदो मतः ।।
હે નૃસિંહદેવ! તમને નમસ્કાર હો. તમે હવનના અધિષ્ઠાયક દેવ છે, તેથી મારા સ્વપ્નના દેને નાશ કરે. તમે સર્વને ફલ આપનારા મનાયેલા છે.”
આ પ્રાર્થનાની અમુક આવૃત્તિ કરવી જોઈએ. દુષ્ટ સ્વપ્ન આવતા અટકાવવા માટે તથા તેનાથી થતા દપીની શાંતિ માટે આમંત્રણીજની માલા ફેરવવી આવશ્યક છે.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૧ ] મંત્રસિદ્ધિના સાત ઉપાયો
એક મંત્રનું ત્રણ વાર વિધિ-વિધાન પૂર્વક આરાધન કે પુરશ્ચરણ કરવા છતાં જે મંત્રસિદ્ધિ થતી ન હોય તે તેને માટે વિશિષ્ટ પ્રા કરવા ઘટે છે. ગૌતમીય તંત્રમાં આવા સાત પ્રગેનું વિધાન કરેલું છે. જેમ કે
भ्रामणं रोधनं वश्य, पीडनं शोषपोषणे । दहनान्तं क्रमात् कुर्यात, ततः सिद्धो भवेन्ननु।
બ્રામણ, રાધન, વશ્ય, પીડા, શેષણ, પિષણ અને દહન એ સાત પ્રાગે છે. તે કમશઃ કરવા જોઈએ. તેથી મનુષ્ય નિશ્ચય મંત્રસિદ્ધ થાય છે.
અહીં એ સાતેય પ્રયોગનું સ્વરૂપ ટૂંકમાં દર્શાવીશું. ૧ બ્રામણુપ્રયાગ :
શિલાજિત, કપૂર, કુંકુમ, ખસ (પિતા ) અને ચંદનને પાણીમાં વાટી તેનું પ્રવાહી બનાવી લેવું. પછી એ પ્રવાહી વડે એક વાયુબીજ એટલે શું અને એક મંત્રાક્ષર એ. કમથી પૂરે મંત્ર તાંબાના શુદ્ધ કરેલાં પતરા પર લખ મંત્ર
૧૭
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
મંત્રવિજ્ઞાન લખાઈ ગયા પછી એ પતરાને અનુક્રમે દૂધ, ઘી, મધ તથા પાણીમાં ડૂબાડવું. ત્યારબાદ એ મંત્ર અને પૂજા, ધ્યાન, જપ, હમ આદિ નિત્ય નિયમ મુજબ કરવા, એટલે મંત્રસિદ્ધિ થશે.
અહીં પ્રાસંગિક એટલું જણાવીશું કે ભારતવર્ષે મંત્ર અને યંત્રવિદ્યામાં અપૂર્વ પ્રગતિ કરી હતી, તેમ તંત્રવિદ્યામાં પણ અપૂર્વ પ્રગતિ કરી હતી. અહીં તંત્રવિદ્યાથી
અદ્દભુત વનસ્પતિઓ, જડીબુટ્ટીઓ, રસાયણે તથા અન્ય વસ્તુઓના વિશિષ્ટ સાજને કરવાની વિદ્યા સમજવી.
આ વિદ્યાની વિશેષ પ્રગતિ સિદ્ધનાગાર્જુન આદિ મહાત્માઓને આભારી છે. સિદ્ધ નાગાર્જુન મહાન મંત્રવાદી હતા, ઉપરાંત તેમણે વર્ષો સુધી પહડ અને જંગલમાં ઘૂમીને જુદી જુદી વનસ્પતિઓ તથા જડીબુટ્ટીઓ વગેરેને પરિચય કર્યો હતો, તેની વિશેષતાઓ શોધી કાઢી હતી અને તેના રસસિદ્ધિ વગેરે માટે સફલ પ્રાગે ક્યાં હતા. તાંબાને તપાવી તેના રસમાં સિદ્ધ કરેલે વનસ્પતિ આદિને રસ રેડતાં સુવર્ણ થાય તેને રસસિદ્ધિ કહે છે.)
વિશેષ આનંદની વાત તે એ હતી કે તેમણે આ રીતે જે જે પ્રગે કર્યા હતા, તેની નોંધ રાખી હતી અને તેનું વગીકરણ કરીને એક ગ્રંથ રચ્યું હતું. આ ગ્રંથ કોઈના હાથમાં ચાલ્યું ન જાય તે માટે તેને નિરંતર ડાબા કક્ષમાં (ડાબા હાથની બગલમાં) રાખી મૂકતા. આથી તેમને ડાબા હાથ નકામા થયે હતું અને તે ગ્રંથ “કક્ષી તરીકે ઓળખાય હતે. . . .
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯
મંત્રસિદ્ધિના સાત ઉપાય • કક્ષપુટી ભારતીય તંત્રવિદ્યાનું નામ છે અને તેમાં અનેક અદ્ભુત પ્રયોગ આપવામાં આવ્યા છે, પણ તે ગ્રંથને માત્ર મૂળપાઠ લકત્તાથી પ્રગટ થતી એક તાંત્રિક ગ્રંથમાળામાં છપાયેલું છે. જે મંત્રવિશારદો તરફથી તેના પર એગ્ય વિવેચન થાય તે મંત્ર-તંત્ર-તંત્રવિદ્યા પર ઘણે પ્રકાશ પડે તેમ છે, પણ એની પહેલ કેણ કરે? એ પ્રશ્ન છે. • અહીં આટલું વિવેચન કરવાનું મુખ્ય પ્રજન એ છે કે મંત્રસિદ્ધિ માટે જેમ મંત્રને આધાર લેવામાં આવતે, તેમ તંત્રને આધાર પણ લેવામાં આવતું. આ બ્રામણદિ અને તેનું સૂચન કરે છે. (૨) ધનપ્રયોગ :
જે બ્રામણગથી મંત્રસિદ્ધિ ન થાય તે સધનપ્રગ કર જોઈએ. વિદ્યાબીજ થી સંપુટિત કરીને તેને જપ કરે, એ ધનપ્રાગ છે. (૩) વશ્યપ્રયોગ :
જે રાધનપ્રયોગથી મંત્રસિદ્ધિ ન થાય તે વયપ્રયોગ કરે. અલતે, રક્તચંદન, કૂટ, (ઉપલટ), હળદર, ધરાનાં બીજ અને મણશીલના મિશ્રણથી ભેજપત્ર પર મંત્ર લખીને તેને કંઠમાં ધારણ કરે, તે વશ્યાગ કહેવાય છે. (૪) પીનપયોગ
જે વય પ્રગથી મંત્રસિદ્ધિ ન થાય તે પડાપ્રગ કરવું. તેમાં પ્રથમ ના વેગથી મંત્રજપ કર, પછી છે
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬e
મંત્રવિજ્ઞાન બીજ વડે સરસ્વતીની પૂજા કરવી. ત્યારબાદ આકડાના દૂધથી ભોજપત્ર ઉપર મંત્ર લખવે, તેને પગની નીચે મૂકીને દબાવ અને તેને હેમ કરી દે. પછી જય આદિ નિયનિયમ મુજબ કરવા. આ પ્રયોગને પીડનગ કહેવાય છે. મંત્રસિદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધી જ આ પ્રયોગ કરવો પડે છે. (૫) શેષણપ્રયાગ .
જે પીડન પ્રયોગથી મંત્રસિદ્ધિ ન થાય તે શેષણ પ્રયોગ કરે. યજ્ઞની ભરમ દ્વારા ભોજપત્ર પર મંત્ર લખીને તથા તેના છેડે બે વાયુ બીજ એટલે જે ચં લખીને ગળામાં ધારણ કરે, તેને શેષણમયેગ કહેવાય છે. (૬) પોષણપ્રયોગ : - જે શેષણપ્રયોગ દ્વારા મંત્રસિદ્ધિ ન થાય તે પિષણપ્રગ કર. મંત્રની આદિમાં છે અને છેડે છે શું ત.
એ ત્રણ બાલાબીજને એગ કરીને જપ કરે તથા મધ નાખેલા દૂધ વડે હાથ પર મંત્ર લખીને મંત્રસિદ્ધિની ભાવના કરવી, તેને પિષણપ્રવેગ કહેવાય છે. (૭) દહનપ્રાગ
જે પિષણ પ્રગથી પણ મંત્રસિદ્ધિ ન થાય તે મંત્રની આગળ, પાછળ, ઉપર અને નીચે અગ્નિબીજ લખીને તેને બાળ તથા પલાશ એટલે ખાખરાનાં બીજના તેલથી તે મંત્ર લખીને કંઠમાં ધારણ કરે, તેને દહનપ્રવેગ કહેવાય છે. આ પ્રયોગથી મંત્રસિદ્ધિ અવશ્ય થઈ જાય છે, એમ તંત્રકારોનું માનવું છે.'
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૬ ] ત્રસિદ્ધિ
મંત્રસાધના જેમ જેમ આગળ વધતી જાય છે, તેમ તેમ સાધકનું મન શાંત અને સ્વસ્થ 'થતુ જાય છે તથા પેાતાની આદર કોઈ વિલક્ષણ શક્તિના સંચાર થઈ રહ્યો હાય એવા અનુભવ થાય છે. આ વખતે કવચિત્ પ પણ થાય છે અને શરીર ધ્રુજવા લાગે છે. જો કે બધાંને આવ અનુભવ થતા નથી, પણ આવા અનુભવ થાય તે એક સારું’ નિશાન છે.
વિશેષમાં આવા સાધકોને કેટલીક સ્ફુરણાએ થાય છે કે જે સામી વ્યક્તિના મનાભાવ પ્રદર્શિત કરનારી હાય છે કે ભાવી અનાવાની અગમચેતી આપનારી હોય છે.
,
સિદ્ધિની સમીપે પહોંચેલા સાધક મંત્રાણાનું ધ્યાન ધરે કે મંત્રદેવતાની મૂર્તિ પર મીટ માંડે તે એ બન્ને વસ્તુ ન્યાતિમય દેખાય છે અને ઘણીવાર સ્વપ્નમાં પણ એ નૈતિમય સ્વરૂપનાં દર્શન થાય છે.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર
મંત્રવિજ્ઞાન જ્યાં સુધી આવા કેઈ પ્રત્યય ન થાય, ત્યાં સુધી મંત્રસાધનામાં સુંદર કે સતેષકારક પ્રગતિ થઈ છે, એમ કહી શકાય નહિ.
જ્યારે મંત્રસિદ્ધિ તદ્દન સમીપમાં હોય ત્યારે એકાએક પ્રકાશ પુંજ દેખાવા લાગે છે, પિતાનું શરીર પૂર્ણ
તિમર્ય ભાસે છે કે તિર્મય દેવતા પિતાના શરીરમાં પ્રવેશ કરી રહ્યા હેય એ અનુભવ થાય છે. તે અંગે ભેરવીતવમાં કહ્યું છે કે :
ज्योतिः पश्यति सर्वत्र, शरीरेवा प्रकाशयुक् । निजं शरीरमथवा, देवतामयमेव हि ॥
વળી આ વખતે ચિત્રમાં અલૌકિક પ્રસન્નતા તથા સતેષને અનુભવ થાય છે, ભજન અને નિદ્રા અલ્પ થઈ જાય છે અને કદાચ સ્વપ્ન આવે તે પણ કઈ વાહનની પ્રાપ્તિનું તથા તેના પર સવારી કર્યાનું આવે છે. આ વસ્તુ વતુંડક૫ માં નીચે પ્રમાણે અક્ષરાંક્તિ થયેલી છે ?
चित्तप्रसादो मनसश्च तुष्टिरल्पाशिता स्वप्नपराङ्गमुखत्वम् ।
स्वप्नेषु यानाधुपलम्भनं च, . • સિદ્ધી વિદ્યાનિ ભવત્ત સામે
આ ઉપરાંત આનંદના અશ આવવાં, દેહ પુલક્તિ છે, ગદ્ગદ્ કંઠે ભાષણ થવું આદિ બીજા પણ કેટલાંક લક્ષણે તંત્રકારોએ દર્શાવેલાં છે.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસિદ્ધિ
- મંત્રસિદ્ધિ થયાનું મુખ્ય લક્ષણ સાધકના મને રથની સિદ્ધિ છે. સાધક જે સમયે જે અભિલાષા કરે, તે જલ્દી પૂરી થાય તે સમજવું કે મંત્રસિદ્ધિ થઈ છે.
મંત્રસિદ્ધિ થવાથી દેવતાનું દર્શન થાય છે, તેની સાથે વાર્તાલાપ થાય છે, સર્વત્ર ગમનાગમન કરવાની શક્તિ આવે છે, પરકાયપ્રવેશ થઈ શકે છે, દૂરની વસ્તુઓ જોઈ શકાય છે, અતિ દૂર થઈ રહેલે વાર્તાલાપ સાંભળી શકાય છે તથા અનેક પ્રકારનાં અદ્દભુત કાર્યો થઈ શકે છે. સંસારમાં તે ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે મિતું જ સાક્ષાત્ સ શિ વાત્ર સંરચઃ જેણે પરિપૂર્ણ મંત્રસિદ્ધિ કરી છે, તે સાક્ષાત શિવતુલ્ય છે, એમાં સંશય શખવે નહિ.” તાત્પર્ય કે તે ઈશ્વરની માફક અનેક અચિંત્ય-અકખ્ય કાર્યો કરવાને સમર્થ થાય છે. • કેટલાકનું એવું માનવું છે કે વર્તમાનકાલે ગમે તેટલી ઉત્કૃષ્ટ મંત્રસાધના કરીએ તે પણ દેવતાઓ સાક્ષાત થઈને દર્શન આપતા નથી, પણું સ્વપ્નદર્શન, રેગનિવારણ કે પુષ્યપ્રવેશ વગેરે દ્વારા પ્રમાણ આપે છે. આ માન્યતા મેટા ભાગે સાચી હોવા છતાં આજે પણ એવા મંત્રસાધકે જોવામાં આવ્યા છે કે જેમને દેવતાએ સાક્ષાત દર્શન દીધાં હેય અને તેમને આધીન રહીને અજબગજબનાં કાર્યો કરાયાં હેય.
સેંકડે કે હજારો માઈલ દૂર રહેલી વસ્તુ નિમિષમાત્રમાં હાથમાં મૂકી દેવી, આખી સભા પર કેશર કે કુંકુમનાં
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
છાંટણ નાખવાં કે રૂપિયાની નોટોને વરસાદ વરસાવે, એ દેવતાની આધીનતા વિના બની શકે નહિ.
મંત્રસિદ્ધિ અને આપણા દેશમાં અનેક કથા-વાર્તાઓ પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં કેટલીક અતિશક્તિ પણ હશે, પરંતુ એટલી વાત નિશ્ચિત છે કે મંત્રસિદ્ધિ થવાથી દૈવીશક્તિ સાથે અનુસંધાન થાય છે અને તેનાથી અનેક પ્રકારનાં અદભુત કાર્યો થઈ શકે છે.
કેટલાક કહે છે કે મંત્રસિદ્ધિ દ્વારા જે ચમકારે થાય છે, તે વાત્સવમાં આંતરિક શક્તિને વિકાસ થવાથી જ થાય છે. ઘડીભર માની લઈએ કે આ મંતવ્ય સારું છે, તે પણ એમાંથી એ નિષ્કર્ષ તે નીકળે જ છે કે મંત્ર જપ કરતાં આંતરિક શક્તિઓને ખૂબ વિકાસ થાય છે અને તેના દ્વારા ચમત્કારિક પરિણામ લાવી શકાય છે.
મંત્રશાસ્ત્ર આજે અનેક પ્રકારના વહેમ અને અનેક પ્રકારની અતિશક્તિમાં અટવાઈ ગયું છે, તેમાંથી તેને ઉદ્ધાર કરે અને તેમાં રહેલા વિજ્ઞાનિક તથ્યને જનતા સમક્ષ મૂકવું એ સરકૃતિપ્રેમી સુસજનનું સતકર્તવ્ય છે.
મંત્રસિદ્ધિને કદી પણ દુરુપયોગ કરે નહિ તથા તે અંગે જે નિયમ પાળવાના હોય તેમાં કસુર કરવી નહિ. જે કસુર થાય તે મહામહેનતે મેળવેલી સિદ્ધિ ચાલી જાય છે. : - સૌરાષ્ટ્રના બે બ્રાહ્મણ બધુઓને સર્પ ઉતારવાની અદ્દભુત વિદ્યા પ્રાપ્ત થઈ હતી. તેઓ “પારે' નામથી ઓળખાતા
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસિદ્ધિ
હતા. કેઈને સાપ કરડે કે “પાનસે' નું નામ બેલી ગાંઠ વાળી દેવામાં આવતી અને પાનરે મહારાજને તાર કરવામાં આવતું. ત્યારબાદ તેઓ એ સ્થાને આવતા અને સર્પનું ઝેર ઉતારતા. વર્ષો સુધી આ પ્રમાણે ચાલ્યું. પછી એક બંધુથી નિયમનું પાલન થઈ શકયું નહિ. તેઓ નિયમમાં શિથિલ થયા કે એ સિદ્ધિ ચાલી ગઈ. બીજા બંધુ કે જેમણે એ નિયમ પાળવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું, તેમને એ સિદ્ધિ કાયમ રહી. - બીજા પણ કેટલાક મંત્રવાદીઓ સંબંધમાં આવું બનતું જોયું છે, એટલે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ તેને સાચવવા પૂરતી કાળજી રાખવી જોઈએ, એ નિશ્ચિત છે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૩ ] મંત્રપ્રયોગો
મંત્રસિદ્ધિ થયા પછી તેને પ્રવેગ કરવામાં આવે છે. આ પ્રયોગના હેતુ તથા પ્રકારો અને મંત્રશાસ્ત્રમાં ઘણી વિચારણા થયેલી છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે તેના અર્ધા ઉપરને ભાગ માત્ર આ જ વિષયમાં રોકાયેલ છે.
એ તે પૂર્વે સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે કે મંત્રસાધના મુક્તિ તેમજ ભુક્તિ અને માટે થાય છે. તેમાં મુક્તિ માટે સાધના કરનારા વૈદિક પરંપરાના સાધુએ, મુનિઓ, સંન્યાસીએ, ત્રષિઓ તથા ગૃહસ્થ સ્ત્રી-પુરુષે મોટા ભાગે પ્રણવમંત્રને એટલે કે ઉષ્કારને આશ્રય લે છે અને તેના દ્વારા ચિત્તશુદ્ધિ કરી અનુક્રમે આત્મદર્શન સુધી પહોંચે છે. આ વખતે અનેક પ્રકારની સિદ્ધિઓ પ્રકટ થાય છે અને તે સિદ્ધ પુરુષની કેટિમાં વિરાજે છે.
આ રીતે મુક્તિ માટે કારની સાધના કરનાર મોટા ભાગે જપ તથા સ્થાનને જ આશ્રય લે છે, એટલે કે ચૌગિક
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રપ્રયાગે
૨૬૭
સાધનને અનુસરે છે. માંડૂકયોપનિષદની ગૌડપાદ-કારિકામાં તથા છાંદોગ્ય ઉપનિષદ્નના પ્રથમાધ્યાયમાં ૐકારને મહિમા વિસ્તારથી વર્ણવેલા છે.
'
મુક્તિના અભિલાષી જૈન મહાત્માઓ કારને પચ~ પરમેષ્ઠિમય માને છે અને એ રીતે તેના જપ કરે છે, પણ તેની સાથે ફે નમઃ' એવું પદ્મ પણ લગાડે છે. તેમના અભિપ્રાયથી દે ખીજ પરમેશ્વર એવા પરમેષ્ઠિનુ વાચક છે. અને સવ આગમાનું રહસ્ય છે, તેનાથી દૃષ્ટ—અદૃષ્ટ સ સાની સિદ્ધિ થાય છે.
કેટલાક મુમુક્ષુ મુક્તિની પ્રાપ્તિ માટે ખીજમ’ત્ર કરતાં નામમંત્રને પ્રધાનતા આપે છે, અર્થાત્ ભગવાનનુ કોઈ પણ એક નામ ગ્રહણ કરી તેના વિશુદ્ધ મને જપકરવા લાગે છે. મત્રવિશારદાએ એ વાત કબૂલ રાખી છે કેભગવાનનું દરેક નામ એક શાંતિમત્ર છે અને તે એને જપ કરનારને પરમ શાંતિ આપે છે. આ રીતે ભગવાનના નામના વિશુદ્ધ મનથી જપ કરતાં ચિત્તશુદ્ધિ થાય છે અને અનુક્રમે ભગવાનનાં દર્શન થતાં મૃત્યકૃત્યતા સધાય છે. આવા પુરુષોની આગળ પણ સિદ્ધિ નૃત્ય કરે છે અને તેઓ જે કઈ ખાલે કે કહે, તે પ્રમાણે સર્વ કાર્ય સપન્ન થાય છે.
આ રીતે કાર કે ભગવાનનુ કાઈ પણ નામ સિદ્ધ થતાં તેને પ્રયાગ કરવાથી દુઃખિયાનાં દુઃખ હરી શકાય છે.. શગિયાના રોગ મટાડી શકાય છે અને દુષ્ટ તથા પાપી મનુષ્યને પ્રમ, નીતિ તથા સદાચારના માર્ગમાં સ્થિર કરી
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન શકાય છે. ભારતના સાધુસંતોએ લાખો-કરોડો મનુષ્યને આ રીતે સસ્પથગામી બનાવ્યા છે. મંત્રસિદ્ધિને આ પ્રાગ માત્ર પપકારવૃત્તિથી થાય છે અને તેથી તે સર્વ દ્વારા પ્રશંસા પામેલે છે.
જેઓ ભુક્તિ એટલે ભેગ કે એશ્વર્ય માટે મંત્રસાધના કરે છે, તે અનેક પ્રકારના મંત્રે પૈકી કઈ પણ એક મંત્રને -આશ્રય લે છે. તેને પૂજા, ધ્યાન, જપ, હમ આદિ ક્રિયાના બળે સિદ્ધ કરે છે અને ત્યાર બાદ તેને વિવિધ હેતુઓ અર્થે પ્રયોગ કરે છે. મંત્રવિશારદાએ તેને છ પ્રકારે માન્યા છે કે જેને સામાન્ય રીતે “તાંત્રિક ષટકમ? કહેવામાં આવે છે. શાંતિ, વશ્ય, સ્તંભન, વિદ્વેષણ, ઉચ્ચાટન અને ભારણું, એ તેનાં પ્રસિદ્ધ નામે છે.
જે પ્રયોગ કે કર્મથી વ્યાધિઓનું નિવારણ થાય, ઘાતક પ્રયેગેને ખૂલે છેદ થાય તથા દુષ્ટ ગ્રહની દૃષ્ટિને પ્રતિકાર થાય, તેને શાંતિ કર્મ કહેવામાં આવે છે. જેનાથી ધન, ધાન્ય, સિંપત્તિ, ઐશ્વર્ય તથા કીતિમાં વધારે થાય, તેને પુષ્ટિકર્મ કહેવામાં આવે છે, પણ તે શાંતિકર્મને જ એક ભાગ છે, કારણ કે તેનાથી ચિત્તને શાંતિ-આનંદ રહે છે. રાજા અથવા શિક્તિસંપન્ન અધિકારી આ પ્રકારનાં કર્મ વડે રાજ્યમાં જીવનની ઉન્નતિને પ્રતિબંધ કરનારા કારણેનું નિવારણ કરી શકે છે અને પ્રજાને સુખી બનાવી શકે છે. અન્ય લેકે પણ તેને સહેતુથી ઉપયોગ કરે તે પરિણાર્મ સારું આવે છે.
જે પ્રગથી બીજાએ આપણે હમ માનવા માટે
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રપ્રયોગ
૨૬૯ તત્પર થાય, અથવા તે આપણું કેઈપણ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરી શકે નહિ, તેને વશ્ય કે વશીકરણુકર્મ કહેવામાં આવે છે આકર્ષણકર્મ તથા આયુષ્યની વૃદ્ધિ માટે અનુકૂળપરિસ્થિતિ પેદા કરવી, તે આ કર્મો જ એક ભાગ ગણાય છે. એક મહાપુરુષ કહે છે કે “પ્રેમભરી મધુર વાણું એ આ જગતમાં સહુથી મોટામાં માટે વશીકરણને પ્રયોગ છે. તેનાથી સહુનું આપણા તરફ આકર્ષણ થાય છે અને તેઓ આપણને વશ થાય છે.”
તાત્વિક દૃષ્ટિએ આ વાત ઘણી ઉત્તમ છે, પણ જીવનમાં. એવા પ્રસંગે અનેક વાર આવે છે કે જ્યારે પતિને પત્ની તરફ અણગમો થાય છે અને તે એની સાથે બોલવા કે એકપ્રેમભર્યું સ્મિત ફેંકવા માટે પણ તૈયાર થતું નથી. અનેક રીતે સમજાવવા છતાં, અનેક પ્રકારની વિનંતિઓ કરવા છતાં તેનું દિલ વિમુખ રહ્યા કરે છે અને આ બાજુ તેની પત્નીના સુખનું સત્યાનાશ વળે છે. આમ વિચિત્ર પરિસ્થિતિમાં મૂકાયેલ સ્ત્રી પોતાના પતિને વશ કરવા માટે આવે કે મંત્રપ્રયોગ કરે છે એમાં કઈ જ અનુચિત નથી. . કેટલીક વાર પરિસ્થિતિ આથી ઉલટી હોય છે, એટલે. કે પત્ની કહામાં રહેતી નથી, મનસ્વી વર્તન કરવા લાગે, છે અને પરપુરુષની દસ્તી કરવા પ્રેરાય છે. પતિ તેને ઘણું સમજાવે, પણ તે માનતી નથી. આ સંગોમાં પતિ આ. કઈ પ્રવેગ કરે તે એને અનુચિત કેમ કહેવાય? તાત્પર્ય કે જ્યાં પ્રેમની સાંકળ ટી હોય અને વશ્ય પગ વડે જ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭d
મંત્રવિજ્ઞાન -તેનું અનુસંધાન થાય એવું હોય ત્યાં આ પ્રયોગ આશીવાદ સમાન નીવડે છે.
જે આ પ્રયોગ દુર્જનના હાથમાં આવે અને તે પિતાની હવસ પૂરી કરવા માટે તેને પ્રગ કરે તે મહાન અનર્થ થાય છે, એટલે કે કંઈકની વહુબેટીઓ ભ્રષ્ટ થાય છે અને એક અતિ અનિચ્છનીય વાતાવરણ પેદા થાય છે. -તેથી જ મંત્રવિશારદાએ જે-તેને મંત્રદાન નહિ કરવાને આદેશ આપે છે. જેમ વાસણની ટકેશ મારીને પરીક્ષા કરવામાં આવે છે, તેમ સાધકની આ બાબતમાં પૂરી પરીક્ષા કરવી જોઈએ અને પછી જ તેને વશ્યકર્મ સફલ થાય તેવા પ્રિય બતાવવા જોઈએ.
આમાં કેટલાંક તંત્રને એટલે ઔષધિસજન આદિને પણ આશ્રય લેવાય છે. આજથી બાર-તેર વર્ષ પહેલાં મંત્રસાહિત્ય એકઠું કરવા માટે અમે માલવાને પ્રવાસ કર્યો, ત્યારે એક વૃદ્ધ જતિને મેળાપ થયેલ હતું. તેણે અમને કહ્યું કે “ભાઈ! વશીકરણગ સહેલું નથી. તે ખાતરીથી કરવો હોય તે અજગરની આંખનું પાણી મેળવવું પડે છે? અમે પૂછયું : “તેનું કંઈ કારણ?” ત્યારે તેણે કહ્યું : કારણે તે હોય જ ને! અજગરની આંખને અજબ આકર્ષણ આપનારી શક્તિ તેની પાછળ જે પાણીને સંગ્રહ હોય છે, તેમાં રહેલી હોય છે. તે નીચે પડ્યો પડ્યો વૃક્ષ ઉપર રહેલા પક્ષીની સામે છેડી વાર મીટ માંડે કે તે પક્ષી -તરફડીને નીચે તેના મુખમાં પડે છે?
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭
અમે તેમના આ જ્ઞાનથી આશ્ચર્ય અનુભવ્યું અને એ થાણી શી રીતે મેળવવું? એ પ્રશ્ન પણ કર્યો. તેણે કહ્યું :
આ વાત આટલે જ રાખે. એને ખુલાસે ફરી કઈ વાર કરીશું.
વશ્યકર્મમાં અન્ય વસ્તુઓ વપરાય છે, તેમાં પણ આવું કંઈ ને કંઈ રહસ્ય હશે કે જે આપણા પૂર્વપુરુષને વિદિત હતું.
મધ્યકાલીન યુગમાં વિશ્વકર્મને ઘણું દુરુપયોગ થયે, તેથી જ મંત્રવિદ્યા નિંદાઈ અને ભદ્ર લકે તેની સામે નફરતની દષ્ટિએ જોવા લાગ્યા. આપણે ઈચ્છીએ કે આ વિદ્યાને સંકટ સમયની સાંકળ સમજી જરૂર પૂરત જ તેને ઉપયોગ કરે, પણ તેને વારંવાર કે બહેતુથી ઉપયોગ ન જ કરે.
રાજા, વિશિષ્ટ અધિકારી, ધર્મગુરુ કે અન્ય મહાનુભાવ કપ્રિયતા ખાતર આ પ્રયાગ કરે એમાં કશું અનુચિત નથી.
જે પ્રયોગથી બીજાની સ્વતંત્ર ગતિને નિરોધ થાય અને તેની અપકારી ચેષ્ટાઓના લક્ષ્યને બદલી શકાય, તેને સ્તલનકર્મ કહેવામાં આવે છે. કોઈ વ્યક્તિ ધન, અશ્વ, સત્તા કે કોઈ વિદ્યાના બળે સન્મત્ત બનીને બીજાને સતાવતી હોય અને ગમે તેવી હિતશિક્ષા આપવા છતાં તેને કાને ધરતી ન હોય, ત્યારે આ જાતને પ્રગ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧૨
મંત્રવિજ્ઞાન
કરવા આવશ્યક મનાય છે. વળી શત્રુઓ ચડી આવ્યા હાય, લૂટારૂએ હલ્લા કરતા હાય કે ચારો ચારી કરવા માટે ઘરમાં પેઠા હૈાય, ત્યારે આવા પ્રયાગ સફલતાપૂ કરવામાં આવે તા તેથી ઘણા લાભ થાય છે.
જંબૂ કુમાર એક ધનાઢચ ગૃહસ્થના પુત્ર હતા અને એકી સાથે આઠ કન્યાઓને પરણી વાસભુવનમાં દાખલ થયા હતા. પરંતુ તેમનું મન વૈરાગ્યથી વાસિત થયેલું હતું, એટલે તે ભાગથી વિમુખ રહ્યા હતા અને પેાતાની સ્ત્રીઓને પણ સચમસાધના કરવા માટે સમજાવી રહ્યા હતા. એવામાં પ્રભવ નામના એક મળવાન ચાર પાંચસે ચારા સાથે તેમની હવેલીમાં દાખલ થયા અને માલમત્તાની. ગાંસડીએ બાંધવા લાગ્યું. જકુમારને એ માલમત્તા પર જરા ય માહ ન હતા, પણ આજે માલમત્તા ચારાઈ જાય. અને ખીજા દિવસે સયમદીક્ષા ધારણ કરવામાં આવે તે લાકામાં એવા પ્રવાદ થાય કે · માલમત્તા લૂંટાઈ ગઇ, એટલે ભાઈ ઘર છેડીને ચાલી નીકળ્યા.’ આથી જ બૂકુમારે ગુરુદત્ત નમસ્કારમંત્રના જપ શરૂ કર્યાં અને તેના પ્રભાવે સ ચારા સ્થૂલી ગયા, એટલે કે તેમના પર સ્તંભનકની પૂરી અસર થઈ. પરિણામે પ્રભવ ચાર ગભરાયા અને તેણે એઃ હાથ જોડી જીવતદાન માગ્યું. જબુકુમારે તેને જીવતદાન આપ્યું અને તે સાથે ઉપદેશના બે શબ્દ પણ કહ્યા. પરિણામે અધાના જીવનનું પરિવર્તન થયુ ...અને તેમને પણ સંયમ, સાધના માટે ઉત્સાહ જાગ્યા. તાત્પર્ય કે 'પ્રસંગ પડી,
'
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રપ્રયોગ
૨૭૩ તંભનકર્મના પ્રણે ઉપકારી થઈ શકે છે અને તેથી જ તાંત્રિક કર્મમાં તે સ્થાન પામેલા છે. .
દુર્જન મનુષ્ય આ કર્મને પણ દુરુપયોગ કરી શકે છે. કેઈ સાથે છેડે અણબનાવ થયે કે આ પ્રયોગ કરે તે પેલી વ્યક્તિને હાથ–પગ રહી જાય છે, કેડે ઝલાઈ જાય છે કે વાચા પણ બંધ થઈ જાય છે. સ્તંભનાગ આવા કોઈ શુદ્ર હેતુ માટે નથી જ. ઉપર જણાવ્યું તેમ કોઈ શુભ કે સુંદર પરિણામ લાવવા માટે જ તેને ઉપયોગ કરવાને છે.
જે પ્રગથી વિધી વ્યક્તિઓના સમૂહમાં ફૂટ પડે અને એ રીતે તેમનું વિઘાતક બળ ટી જાય, તેને વિદ્વેષણ કર્મ કહે છે. રાજ્યની રક્ષા માટે કે અનુચિત સંગઠન તેડવા માટે આ કર્મને પ્રવેગ થાય તે ઈષ્ટ છે. શુદ્ર સ્વાથ હેતુ માટે તેને પ્રવેગ કરવાને નથી.
જે પ્રયાગથી સામી વ્યક્તિની માન~મર્યાદા તટે તથા તેને ગામ કે દેશ છોડવાનો વખત આવે, તેને ઉચ્ચાટન કર્મ કહે છે. આ એક પ્રકારનું ઉગ્ર કર્મ છે અને અન્ય કઈ ઉપાય કામ ન લાગતે હેય ત્યાં બહુ સમજી-વિચારીને તેને પ્રગ કરવા જેવો છે.
એક રાજ્યને દિવાન દુરાચારી હતું અને તે કોઈ રીતે પિતાને દુરાચાર છેડતું ન હતું. રાજ્યની ઘણીખરી સત્તા તેના હાથમાં હતી, એટલે કેઈ તેને કશું કરી શક્તા ન હતા. આખરે ગામના બે ચાર ડાહ્યા માણસોએ ભેગા થઈને એક મંત્રવાદી આગળ ઉચ્ચાટનને પ્રયોગ કરા. ૧૮
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
મંત્રવિજ્ઞાન
આથી છેડા દિવસમાં જ બધા લેકે તેને નફરતની દષ્ટિએ જેવા લાગ્યા અને સલામ કરતાં પણ બંધ થઈ ગયા. ત્યાર બાદ થોડા દિવસે રાજાની સાથે વધુ પડ્યો અને રાજાએ તેને હદપાર કર્યો. આ રીતે ઉચાટનને જે પ્રયોગ થયે, તેને ઉચિત તથા આવશ્યક જ લેખ પડે. બાકી વ્યાપારમાં હરિફાઈ ચાલતી હોય કે સમાજમાં પ્રતિપક્ષી તરીકે ઊભે રહેતે હેય, અથવા કોઈ વાર ગાળ દીધી હેય એવાં શુદ્ધ કારણેએ આ જાતને પ્રવેગ કરે ઈષ્ટ નથી.
જે પ્રગથી મનુષ્યનું મરણ થાય તેને મારક કહે છે. આ અતિ ઉગ્ર કર્મ છે અને અનિવાર્ય સંગે ઊભા ન થાય, ત્યાં સુધી તે કરવા જેવું નથી. આ વાત સામુદાયિક હિતને અનુલક્ષીને કહેવાય છે. પિતાના સ્વાર્થ માટે તે આ કર્મને ઉપગ કરવાનું છે જ નહિ. જે જે મનુષ્ય પિતાના સ્વાર્થ માટે બીજાનું મરણ નિપજાવે છે, તે મહાપાપી છે અને તેનાં અતિ કડવાં ફળે તેને અવશ્ય જોગવવાં પડે છે.
કઈ વાર આ પ્રયોગ જનહિતાર્થે કરવાની જરૂર પડે છે, એટલે તે કરવામાં આવે છે, પરંતુ તેનું પ્રાયશ્ચિત તે લેવું જ પડે છે.
સૌરાષ્ટ્રના એક ગામને આ સાચે કિસે છે અને તે પ્રસ્તુત વિચારણામાં ઉપયોગી થાય તે હવાથી જ અહીં રજૂ કરવામાં આવે છે. - એક ગામ. ખાધેપીધે સુખી હતું. તેની વસ્તી આશરે
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપ્રયોગ
રય ત્રણ હજાર માણસની હતી. ત્યાં એક સાંઈ આવીને રહેલું હતું અને તે અનેક પ્રકારના મંત્રગે કરતે હતું. તેની મેટી એમ એ હતી કે તે પનઘટ જતાં માર્ગમાં આવીને ઊભે રહેતા અને વહૂ-દીકરીઓની અણછાજતી મશ્કરી કરતે. ગામલેકેએ તેને એક-બે વાર ટપાર્યો, પણ તે માન્યું નહિ. “આ લેકે મને શું કરી શકવાના હતા? એવું તેને અભિમાન હતું. અને વાત સાચી હતી કે કે તેનાથી ડરતા હતા. “વખતે મૂઠ મારે અને આપણે મરી જઈએ તે !” એ વિચારે તેઓ ઢીલા પડી જતા હતા અને તેની સામે કેઈ અસરકારક પગલાં લઈ શકતા ન હતા.
એવામાં એ ગામમાં એક સાધુ મહાત્મા આવ્યા. લેકેએ તેમની આગળ આ વાત કરી અને તેના ત્રાસમાંથી કોઈ પણ રીતે બચાવવાની વિનંતિ કરી. મહાત્માએ કહ્યું કે “વારુ, ઈશું?
બીજા દિવસે તેમણે સાંઈને સંદેશ કહેવડાવ્યું કે “ ભલા થઈને રહેવામાં સાર છે.' ત્યારે એ ઉદ્ધત સાંઈએ કહ્યું કે “તમારા જેવા કંઈ જેગટા ગામમાં આવ્યા ને ગયા, મને શિખામણ આપવાની જરૂર નથી.” મહાત્માજીએ ફરી એક વાર સંદેશે કહેવડાવ્યું, પરંતુ તેનું પરિણામ પણ શૂન્યમાં જ આવ્યું. મહાત્માજી સમજી ગયા કે આ પૂરેપૂરે નાદાન છે અને શિક્ષા કર્યા વિના માનશે નહિ, એટલે ત્રીજા દિવસે ગામબહાર લોકેને ભેગા કર્યા અને જણાવ્યું કે પિલા સાંઈને કોઈ પણ રીતે અહીં લઈ આવે.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
મંત્રવિજ્ઞા કેટલાક આગેવાને સાઈને તેડવા ગયા. સાંઈને વિદ્યાને. સદ હતું અને આ સાધ પિતાને કંઈપણ કરી શકશે એમ. તે માનતું ન હતું, એટલે તે ગામ બહાર આવ્યું, પણ તરવાર વડે પિતાની આસપાસ કુંડાળું દેરીને બધાથી છેડે દૂર ઊભે રહ્યો. આ ચેષ્ટાને અર્થ એ હતું કે તે વખતે પેલે સાધુ કે પ્રવેગ કરે તે તેની ઝપટમાં અવાય નહિ.
સાધુ મહાત્માએ એક કપડું ઓઢેલું હતું અને તેમના હાથ તેની અંદર છૂપાએલા હતા. તેમના ડાબા હાથે એક લેઢાનું કડું પહેરેલું હતું. તેમણે સાંઈને કહ્યું: “તમારા અત્યાર સુધીના બધા ગુનાઓ માફ છે, પણ હવે પછી ગુને ન કરવાની કબૂલાત આપે. અર્થાત્ તમારે કઈ વાર પનઘટના માગે ઊભા રહેવું નહિ કે કઈ વહુ-દીકરીની મશ્કરી કરવી નહિ.”
સાંઈએ કહ્યું: “તમે મને કહેનાર કેશુ?” મહાત્માએ કહ્યું : “તમારે હિતસ્વી.”
સાંઈએ કહ્યું : “મારા હિતસ્વી થવાની કેઈ જરૂર નથી. તમે તમારા માર્ગે ચાલ્યા જાઓ, નહિ તે જોયા જેવી કરીશ.”
મહાત્માએ કહ્યું : “સાંઈ સમજી જાવ. હજી તક છે.” પણ સાંઈએ ન જ માન્યું. તે પિતે દેરેલા કુંડાળામાં અભિમાનથી ઊભું હતું અને મહાત્મા પર મૂઠ મારવાની તૈયારી કરતા હતા. એ જ વખતે મહાત્માએ પિતાના ડાબા હાથના કાંડા પર રહેલું કડું મંત્ર ભણને ઉપર ચડાવવા માંડ્યું
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રપ્રયોગો
IST
કે તે સાંઈ પિતાના કુંડાળામાંથી ઉચકા અને અદ્ધર ચડવા લાગે. ઘેડી વારમાં તે તે ઘણે ઊંચે ચડી ગયે અને બધા લોકે તેના તરફ જોઈ રહ્યા. પછી મહાત્માએ લેખંડનું હું જેરથી નીચે ઉતાર્યું અને હાથ પરથી કાઢી નાખ્યું કે સાંઈ સડસડાટ નીચે આવ્યો અને જેરથી જમીન પર પટકાયે. બસ, એ જ વખતે તેનું પ્રાણપંખેરૂ ઉડી ગયું અને કેએ રાહતનો દમ ખેંચે. અલબત્ત, એ મહાત્માએ પછી પ્રાયશ્ચિત કરી લીધું, પણ આ પ્રગથી સેંકડો સ્ત્રીઓની છેડતી થતી અટકાવી અને એક ગામને જબ્બર ત્રાસમાંથી મુક્ત કર્યું.
આટલા વિવેચન પરથી તાંત્રિક ષટ્કર્મની આવશ્યક્તા સમજાઈ હશે અને તેમાં કેવી વિવેચકબુદ્ધિ રાખવી ઘટે, તે પણું લક્ષ્યમાં આવ્યું હશે.
આ સિવાય બીજા પણ અનેક જાતના મંત્રપ્રયોગ થાય છે. જેમ કે
(૧) ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનની વાત જાણવી. (૨) સ્વપ્ન દ્વારા સાચા ઉત્તર મેળવવા. (૩) છાયાપુરુષની સિદ્ધિ કરવી. (૪) અન્ન તથા ધનભંડાર અક્ષય બનાવવા. (૫) રેગચાળાને અટકાવવા. (૬) અનાવૃષ્ટિ દૂર કરવી, અર્થાત્ વરસાદ લાવ. (૭) તાડને ભય દૂર કરે. (૮) આગને ફેલાતી અટકાવવી.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
મંત્રવિજ્ઞાન (૯) સ્ત્રી તથા ગાય વગેરે પશુને સુખરૂપ પ્રસૂતિ
કરાવવી. (૧૦) સાપ આદિને પકડવા અને તેનું ઝેર ઉતારવું. (૧૧) હજારો માઈલ દૂર રહેલી વસ્તુ જેવી. (૧૨) અતિ દૂર થઈ રહેલા વાર્તાલાપ સાંભળ. (૧૩) ઈચ્છિત વસ્તુ રજૂ કરવી. (૧૪) ભૂત-વ્યંતર આદિને સાધી તેની પાસેથી ધાર્યા
કામ લેવાં. (૧૫) એક વસ્તુનું બીજી વસ્તુમાં પરિવર્તન કરી
નાંખવું. (૧૬) ખેતરમાં ધાન્યાદિ વિશેષ પાકે તેમ કરવું. (૧૭) મનગમતું રૂપ ધારણ કરવું. (૧૮) અદય થવું. (૧૯) સૂક્ષમતા કે સ્થૂલતા ધારણ કરવી તથા વજન
ઘટાડવું કે વધારવું. (૨૦) કટ કચેરીમાં ચાલતા સુકમામાં જિત મેળવવી. (૨૧) ચોરને પકડી પાડે. (૨૨) પરકાયામાં પ્રવેશ કરવે. (૨૩) આકાશગમન કરવું. (૨૪) જય-વિજયની પ્રાપ્તિ કરવી વગેરે.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૪ ]
શાબર મંત્રો
વેદ, પુરાણે તથા તંત્રશાસ્ત્રના આધારે બ્રાહ્મણ પરંપરામાં અથવા તે હિંદુ સમાજમાં જે મંત્રપદ્ધતિ પ્રચલિત થઈ છે અને જેને સાધુ, સંન્યાસીઓ, વિદ્વાને તથા સુરત વર્ગમાં ઘણે આદર તથા ઘણે પ્રચાર છે, તેને બને તેટલે પ્રમાણભૂત પરિચય પાછલાં પૃષ્ઠોમાં આપવામાં આવ્યું છે અને તે અંગે જ્યાં જ્યાં વિવેચને કરવાની જરૂર જણાઈ, ત્યાં તે યથાસ્થાને કરવામાં આવ્યાં છે. જૈન તથા બૌદ્ધોની મંત્રપદ્ધતિ આ પદ્ધતિને ઘણું અશે મળતી છે. તે કાર તથા અન્ય બીજાક્ષરનું મહત્વ સ્વીકારે છે, પૂજા, ધ્યાન, જપ આદિને આદર કરે છે તથા તેની આચારસંહિતાને પણ મોટા ભાગે સ્વીકાર કરે છે. પરંતુ આ બધાથી નિરાળી પદ્ધતિને અનુસરનારા શાબર મંત્ર પણ ભારતવર્ષમાં પ્રચાર પામ્યા છે અને લેકેમાં તેને અધિક પ્રચાર છે, એટલે તે અંગે પણ અહીં કેટલુંક વિવેચન કરવું આવશ્યક છે. (૧) વનમેં ખ્યાઈ અંજની, કચ્ચે વનફૂલ ખાય,
હાકમારી હનુમતને, ઈસપીંડસેઆધાસીસી ઉતરી જાય.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
આધાસીસીને ઉતારવાના આ એક શાખર મંત્ર છે. તે મનમાં અમુક વાર ખેલીને દીના વાળા ભાગમાં રાખ લગાડે તે આધાસીસી ઉતરી જાય છે, અર્થાત તેની પીડા મટી જાય છે. કાળી ચૌદસના દિવસે સ્મશાનમાં જઈ ૧૦૦૦૦ દેશ હજાર મત્રના જપ કરીને એ રાખ મત્રેલી હોવી જોઇએ.
૨૮૦
(૨) નમા રામકી ધનુષ, લક્ષ્મણુકા ખાણુ; આંખ દઢ કરે તે, લક્ષ્મણુકુમારી આણુ. નેત્રપીડાનું નિવારણ કરનારા આ પણ એક શાખર મંત્ર છે. એ મત્ર મેલીને લીમડાની ડાળીથી એકવીશ વાર આંખાને અડવાથી આંખની પીડા મટી જાય છે. આ મંત્ર પણ કાળી ચૌદશને દિવસે સ્મશાનમાં જઈ ૧૦ માળા ફેરવી સિદ્ધ કરેલા હાવા જોઈએ.
(૩) વનમે એઠી વાનરી, અંજની જાચે હનુમંત, આલા ડમરૂ વ્યાહિ વિલાઈ, આંખની પીડા, મસ્તકપીડા, ચૌાસી વાઈ, ખલી ખલી ભસ્મ હા જાય, કે ન ફૂટે, પીડા કરે તેા ગારમતિ રક્ષા કરે. ગુરુકી શક્તિ, મેરી ” ભક્તિ, કુશ મંત્ર, શ્વરી વાચા.
આ પણ એક શાખર મંત્ર છે. ૪૧ દિવસમાં સવા લાખ જપ કરવાથી સિદ્ધ થાય છે. જ્યારે કોઈ પણ રાગની પીડા મટાડવી હાય ત્યારે ૧૦૮ વાર ગણીને મારપીંછી વડે ઝાડવાથી એ રાગની પીડા મટે છે.
(૪) ૐ નમા દીપ માહે, દીપ જાગે, પવન ચાલે, પાણી ચાલે, શાકિણી ચાલે, ડાકણી ચાલે,' ભૂત ચાલે, પ્રેત
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાબર મંત્રો
૨૮૧
ચાલે, નવસા નવાણુ નદી ચાલે, હનુમાન વીરકી શક્તિ, મેરી ભક્તિ, પુરો મંત્ર ઈશ્વરી વાચા.
આ પણ એક શાખર મંત્ર છે, તે હનુમાનજીની પૂજા કરી તેમના મંદિરમાં એંસી સવા લાખ જપ કરવાથી સિદ્ધ થાય છે. પછી કાઈના શરીરમાં ડાકણુ કે શાકણ આવતી હાય તેને સામે બેસાડી ૧૦૮ વાર આ મંત્રથી મારપીછ વડે ઝાડવાથી વળગાડ દૂર થાય છે અને આરામ થાય છે.
આ પરથી શામર મત્રો કેવા હાય છે, તેના ખ્યાલ આવશે. ઉત્તર ભારત વગેરેમાં આ જ મત્રો મેાલાતા હાય તા એમાં હિંદીની છાયા વધારે હાય છે અને પરંપરા અનુસારે કોઇ શબ્દોમાં ફેરફાર પણ હાય છે; પરંતુ તેનુ સામાન્ય સ્વરૂપ આ પ્રકારનું હેાય છે. આવા સેંકડો-હુજારા મંત્ર અનેલા છે અને આજે પણ તેના જાણુકારા તેના સફલ પ્રયાગ કરે છે.
આ મંત્રોની ભાષા સરલ હેાય છે, એટલે તે જલ્દી કંઠસ્થ થઈ શકે છે; વળી તેનાં વિધિ-વિધાના પણ પ્રમાણમાં ઘણાં સાદાં હાય છે અને જપ તથા અલિ–બાકળા સિવાય શ્રીજી કડાકૂટ કરવાની હાતી નથી, એટલે સામાન્ય લોકો તેના તરફ આકર્ષાય છે અને તેની સાધના કરવા તત્પર
અને છે.
અહી પ્રશ્ન એ છે કે આમાં કાર કે અન્ય મંત્રબીજો નથી, વળી શબ્દરચના પણ ઘણી વિચિત્ર અને મેટા ભાગે અંહીન હેાય છે, છતાં તે શી રીતે ફલદાયી થાય
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
મંત્રવિજ્ઞાન
છે? આમાંના પ્રથમ મંત્રમાં હનુમાનજીની હાકના ઉલ્લેખ છે, ખીજામાં લક્ષ્મણુકુમારની આણુ આપેલી છે, ત્રીજા મંત્રમાં - ગુરુકી ભક્તિ, મેરી શક્તિ, કુરામ'ત્ર, ઇશ્વરી વાચા' એ શબ્દો વડે એમ જણાવ્યું છે કે આમાં ગુરુની ભક્તિ અને કંઇક મારી શક્તિ કામ કરે છે. આ મંત્રનું સ્ફુરણ થાએ એટલે કે તેની શક્તિના વિસ્તાર થાએ, આ ઈશ્વરી વાચા છે, એટલે કે તે મિથ્યા થનાર નથી. ચેાથા મંત્રમાં પણુ આવા જ શબ્દો છે અને ઘણાખરા શાખર મત્રોના છેડે આ શબ્દો આવે છે. કેટલાંકમાં ગારખતિને પણ ખાસ ઉલ્લેખ કરેલા હાય છે. આના અથ એ છે કે ગુરુએ આ મંત્રમાં જે શક્તિ સ ંનિહિત કરી હેાય છે, તે શ્રદ્ધા તથા ચેાગ્ય વિધિથી પ્રકટ થાય છે અને તેના વડે કાર્ય સિદ્ધિ થાય છે. વળી આ પરથી એમ પણ સમજવું ઘટે છે કે “ તથા અન્ય બીજાક્ષરા કરતાં પણ ગુરુનું વચન વધારે શક્તિશાળી છે, મહાશક્તિનું ખીજ છે, એટલે મંત્રસાધકે તેના પર વધારે ધ્યાન આપવુ જોઈએ.
એક વાર મહાત્મા આનંદઘનજી ફરતાં ફરતાં મેડતા શહેરમાં આવી ચઢ્યા. તેમની ફકીરી અને અવધૂત દશાની ચમત્કારિક વાત સાંભળી ત્યાંના રાજાની રાણી તેમની પાસે આવી અને કહેવા લાગી કે · પ્રશ્ને! હુ અહીંના રાજાની રાણી છું અને અણુમાનીતી થઈ પડી છું, માટે કૃપા કરીને મારા પતિ વશ થાય એવા કોઈ ઉપાય મતાવે.
'
આનંદઘનજી તે તદ્ન નિઃસ્પૃહ હતા અને આવી
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાબર મંત્રો
૧૮૩
સાંસારિક ખટપટમાં પડે તેવા ન હતા, એટલે તેમણે એક કાગળની કાપણીમાં લખી આપ્યું' કે—
તેા પતિ વશ હાવે ઉસમેં આનધન ક્યા ? તેરા પતિ વશ ન હેાવે ઉસમે ભી આનંદઘનક કયા ?
રાણી સમજી કે મહારાજે કૃપાવત થઈને કોઈ મત્ર લખી આપ્યા છે, એટલે હર્ષિત થઈ અને વાંચ્યા સિવાય જ તે કાગળ એક માદળિયામાં મૂકી દીધા. પછી એ માદળિયુ હાથે માંધ્યું. હવે બન્યુ એવું કે આ બનાવ પછી અણુમાનીતી રાણી ઉપર રાજાના પ્રેમ વધવા લાગ્યા અને તેના મહેલે આવવા લાગ્યા. એક વખત વાતવાતમાં રાણી ખાલી ગઈ કે • આનંદઘનજી મહારાજના મંત્રપ્રયાગથી હું' તમને વશ કરી શકી
આ સાંભળી રાજા આનદઘનજી પાસે આવ્યા અને ભારે ધાયમાન થઈને કહેવા લાગ્યું કે તમે સંસારથી. વૈરાગ્ય પામી સાધુ થયા છે, છતાં વશીકરણનાં કાર્ય કરા છે, તે શું ચેાગ્ય છે ? ?
તે સાંભળી આનંદઘનજીએ શાંત સ્વસ્થ ચિત્તે જવાઆપ્યા કે ‘તમે એ કહેવાતા મત્ર વાંચી જુઓ, પછી મને કહેજો.”
રાજાએ માળિયું મંગાવી અંદરના કાગળ વાંચ્યા તા ઉપર લખેલાં એ વાક્ય નીકળ્યાં, આથી તે શરમી પડી ગયા, પણ એ વાત તેના સમજમાં આવી ગઈ કે મહાત્માજીએ. તેનુ ભલુ થવાના સ’કલ્પપૂર્વક આ શબ્દો લખી આપ્યા
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
મંત્રવિજ્ઞાન
હતા, એટલે મારી મનોવૃત્તિમાં ફેટ્ટાર થયે અને આ પરિણામ આવ્યું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ગી કે તપસ્વી મહાત્માઓ પ્રબળ સંકલ્પ કરીને જે શબ્દરચના કરી આપે છે, તે મંત્ર રૂપ બની જાય છે, પછી તે દેખીતી રીતે ગમે તેવી વિચિત્ર અને અટપટી કેમ ન હોય? શાબર મંત્રની સફલતાનું કારણ આ જ છે.
શાબર મંત્રો કેનાથી પ્રવર્તી? એ એક વિચારણીય પ્રશ્ન છે. તે અંગે એક સ્થળે એમ કહેવાયું છે કે ભગવાન શિવ અને પાર્વતીએ જ્યારે અર્જુનની સાથે યુદ્ધ કરવા માટે કિરાતનું રૂપ ધારણ કર્યું હતું, ત્યારે આગમ અને નિગમની ચર્ચામાં પાર્વતીજીના જે પ્રશ્નોના ઉત્તર આપ્યા, તે શાબર મંત્ર એટલે કે ભિલ્લપ્રદત્ત મંત્ર કહેવાયા.
પરંતુ વિદ્વાને આ મંતવ્યને વિશેષ મહત્વ આપતા નથી. છે. ચતુર્ભુજ સહાય મંત્રવિદ્યા નામના એક લેખમાં કહે છે: “મંત્ર બનાવતી વખતે શબ્દોમાં શક્તિ મૂકવામાં આવે છે. વેદમંત્રોને બ્રહ્માએ શક્તિ આપી અને તાંત્રિક મંત્રોને શિવે શક્તિવાન બનાવ્યા. પરંતુ કલિયુગમાં એક -જુદા પ્રકારની રચના થઈ. આ રચના શ્રી મશ્કેન્દ્રનાથના શિષ્ય અને ગોરખનાથજીના ગુરુભ્રાતા ગીરાજ શાબરનાથજી દ્વારા નિર્માણ કરવામાં આવી. કેટલાક સમયથી લેકે વેદમંત્રોમાંથી શક્તિ મેળવવાનું ભૂલી ગયા હતા. શ્રી શંકરાચાર્યજીના અદ્વૈતવાદની આગળ તાંત્રિક અને બૌદ્ધોની બુદ્ધિ પણ મલિન પડવા લાગી હતી. આવા સમયાં શાબરીનાથે
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાબર મંત્રા
૧૮૫
લેાકકલ્યાણ માટે કેટલાક મ ંત્રો અનાવ્યા અને તેને નીચ જાતિના અણપઢ લેશોમાં પ્રચલિત કર્યાં, તે શાખર મત્રા કહેવાયા.
પરંતુ શાખર મ ંત્રામાં સિદ્ધિ દેનારા મહાત્માઓને ઉલ્લેખ તંત્ર થામાં નીચે પ્રમાણે થયા છે
नागार्जुनो जडभरतो, हरिश्चन्द्रस्तृतीयकः । सत्यनाथ भीमनाथ, गोरक्षश्चर्यटस्तथा ॥ अवधटश्चैव वैरागाः, कंथाधारिजलंधरो । मार्गप्रवर्तका होते, तद्वच्च मल्यार्जुनः ॥ एतदुक्तं शावराणां मन्त्राणां सिद्धिदायकाः ।
(૧) નાગાર્જુન, (૨) જડભરત, (૩) હરિશ્ચન્દ્ર, (૪) સત્યનાથ,. (૫) ભીમનાથ, (૬) આચાય ગારક્ષનાથ, (૭) અષઘટનાથ, વૈરાગી, (૮) કંથાધારી જલધર અને (૯) મલ્યાર્જુન એ માગ પ્રવતા છે અને શાબર મ`ત્રામાં સિદ્ધિ આપનાર છે. આ પરથી તે એમ જણાય છે કે આ મંત્ર શામરનાથે નહિ, પણ નાથ સંપ્રદાયના મહાત્માઓએ પ્રવર્તાવેલા છે અને તેમાં ગુરુ ગારક્ષનાથે વધારે મહત્ત્વના ભાગ ભજવેલા છે. ઘણા શાખર મત્રામાં ગારખજતિના ઉલ્લેખ આવે છે અને. આજે પણ ગોરખ સંપ્રદાયના સાધુઓ તથા સાપ પકડનારા મહારી લાકો વગેરે આ મંત્રને વિશેષ પ્રયાગ કરે છે, તે. પણ આ ભાખતનું એક પુષ્ટ પ્રમાણ છે.
શાખર મંત્રાને સફળતા મળેલી જોઈ, બીજા પણુ.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
મંત્રવિજ્ઞાન
ગી-ચતિઓએ આ જાતના મંત્રે બનાવ્યા હોય અને એ રીતે તેની સંખ્યા ખૂબ મટી થઈ હોય, એ પણ બનવા રોગ્ય છે. મુસલમાન કેમમાં મુસલમાન ફકીરે વગેરિએ આ મંત્રના અનુસરણ કર્યાના અનેક દાખલાઓ મળે છે. કોરે ચલાવવાને મંત્ર તેનું ઉદાહરણ છે. તે મંત્ર આ રીતે બોલાય છે:
નમે બિસ્મિલ્લાહ રહિમાને રહીમ મહમદા વીર અકસ્સલામ, હરી ટોપી હરી કમાન, હરા ઘોડા હરા પલાન, તીસ ઉપર બેઠે મહમદા વીર પઠાણુ નદીકે ચલાવ, વાદી ચલાવ, ભૂતકે ચલાવ, પ્રેતકે ચલાવ, ચૌસઠગિની ચલાવ, પીઠ પંજર ચાઉ હનુમંત વીરકો ચલાવ, રાજા ઇદ્રો ચલાવ, થાલીકે ચલાવ, વેલાકે ચલાવ, કટોરાક ચલાવ, જહાં ચાર -તહીં ચલ, જહાં વસ્તુ તહાં ચલ, જહાં દ્રવ્ય તહાં ચલ, ઈસ બલકકા કહા ન કરે તે સૂઅર ખાયે હરામ કરે, ઈસ બાલકકા કહા ન કરે તે તૈત્રીસ રાજ હિન્દુ કે હાથ ધરે -હરામ કરે, ઈસ બાલકકા કડા ન કરે તે પાર્વતી કે સેજ સૂતે હરામ કરે, ઈસ બાલકા કહા ન કરે તે કપિલા મારી હરામ કરે, ઈસ બાલકકા કહા ન કરે તે કંકાર ઉપાવનહાર સિરજનહારકી વાચા ચૂકે ઈસ બાલકકા કહા ન કરે તે પૃથ્વી કે પાપ તેરે માંથે છેલ્લાહ ઈલા ઇલ્લિલ્લાહ -મહમદા વીર પઠાન તુરકિની કે જાયે તેરી શક્તિ, મેરી ભક્તિ, કુરે મંત્ર, ઈશ્વરી, વાચા.”
મુસલમાનેમાં નાના મોટા અરબ્બી ભાષાના મંત્ર પણ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭
શાબર મને અનેક છે, પરંતુ શાબર માની તેના પર કેવી અસર પડેલી છે, તે જાણવા માટે જ આ મંત્ર રજૂ કર્યો છે.
મુકદ્દમે જિતવા માટે મુસલમાની મંત્ર નીચે મુજબ છે: “ઓપન- મમરી ઈંઢા ઉનના વણી સવીસ્ટ હું ” પશ્ચિમ તરફ મુખ રાખીને જ ૧૦૦૦૦ જપ કરતાં મુકદ્મામાં સફલતા મળે છે.
આ જ રીતે કેઈપણુ મને રથ પૂરે કરવા માટે “સ વકીનો આ તી” એ મંત્રને સવાર-સાંજની નમાઝ પછી ૧૨૦૦૦ જપ કરવામાં આવે છે અને લેભાન વગેરેને ધૂપ કરવામાં આવે છે.
ગોરખનાથ વગેરેએ આવા મત્રે કેમ રચા? તેને ખુલાસે એ છે કે બીજાક્ષરે બોલવાનું કામ કઠિન છે અને તાંત્રિક મંત્રનું વિધિવિધાન ઘણું મોટું હોવાથી સામાન્ય લેકે તેને અનુસરી શકે નહિ, એટલે તેમણે આ પ્રકારના મત્રની રચના કરી અને તેને શાબર એટલે ભીલ તથા અન્ય નીચ જાતિમાં પ્રચાર કર્યો, એટલે તે શાબર તરીકે ઓળખાયા. પરંતુ આજે તે ભદ્ર તથા સંસ્કારી લેકે પણ આવા કોઈને કોઈ મંત્રનો જપ કરતા હોય છે, કારણ કે તેમાં “સેંઘું ભાડું અને સિદ્ધપુરની જાત્રા” છે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૫] ઉપસંહાર
મંત્રશાસ્ત્ર એક મહત્વને વિષય હોવા છતાં આજે તેનું અધ્યયન-અધ્યાપન જોઈએ તેવું થતું નથી કે તેના સાધક-માધક અંશે અંગે પુષ્ટ પ્રમાણભૂત ચર્ચા-વિચારણા થતી નથી. આપણુ વિદ્વાનેને મેટો ભાગ તેના પ્રત્યે ઉપેક્ષા સેવે છે, અથવા થડા ઉપરચેટિયા ઉલ્લેખે કરીને સોપ માને છે, પરંતુ ધર્મશાસ, દર્શનશાસ્ત્ર અને ગશાસ્ત્રની જેમ આ શાસ્ત્રનું અધ્યયન-અધ્યાપન કરવા ચોગ્ય છે અને તેમાંથી જે નવનીત સાંપડે, તે વિનમ્ર ભાવે જિજ્ઞાસુઓ સમક્ષ રજૂ કરવાની જરૂર છે.
અંગ્રેજી શાસન દરમિયાન સહેતુક એવો પ્રચાર ચાલુ હતું કે પ્રથમ આપણે અસંસ્કૃત હતા, અનેક પ્રકારના વહે અને કુરિવાજોમાં સપડાઈ ગયા હતા તથા આપણું શાસ્ત્રોમાં તથ્ય કરતાં અતથ્ય વધારે હતું, એટલે કે સત્ય હકીકતો રજૂ કરવાને બદલે અતિશક્તિ ભરેલી કે કલ્પિત વસ્તુઓ રજૂ કરવામાં આવી હતી. આવા સતત પ્રચારના પરિણામે
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર અંગ્રેજી શિક્ષણ લેનાર પૈકી ઘણએ આપણાં શાને હંબગ માન્યા અને સુધારાની ધૂનમાં નક્કર અને ઉપયોગી વસ્તુઓને પણ ફેંકી દીધી. મંત્રશાસ પણ એજ કુચેષ્ટાનું બેગ બન્યું.
ત્યારબાદ રાષ્ટ્રવાદ મોખરે આવ્યે અને તેણે આપણી પ્રાચીન સંસ્કૃતિ પર દૃષ્ટિ દેડાવવાની શરૂઆત કરી, પણ તેમાં સેંધપાત્ર પ્રગતિ કરીએ તે પહેલાં તે વિજ્ઞાનની સિદ્ધિએથી ઉત્તેજિત થયેલા ભૌતિકવાદે આપણામાંના ઘણાને. કબજો લઈ લીધે અને મંત્રશાસ્ત્ર પ્રત્યે એ જ ઉપેક્ષા ચાલુ રહી. પરંતુ વધારે ખરાબ વસ્તુ તે એ બની કે આ વિષયના અનેક મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથ જે આપણું ભંડારમાં સુરક્ષિત હતા, તે દ્રવ્યના લેલે વેચાઈ ગયા અને પરદેશના પુસ્તકાલયમાં પહોંચી ગયા. આમ છતાં હજીયે આપણા દેશમાં મંત્રવિષયક અનેક ગ્રંથ મૌજૂદ છે કે જે ખાસ અધ્યયન માગે છે. એક વારાણસીની સંસ્કૃત ગવર્મેન્ટ કેલેજમાં જ ૧૦૦૦ જેટલા તંત્રની પ્રતિએ સંઘરાયેલી છે અને હાલ તેના સૂચી– પત્રો બનાવવાનો પ્રયાસ ચાલે છે.
આ ગ્રંથલેખનમાં અમારે ઉદેશ્ય એટલે જ હતું કે મંત્રશાસ્ત્ર એક પદ્ધતિસરનું શાસ્ત્ર છે અને તેમાં જે જે હકીક્ત રજૂ કરવામાં આવી છે, તેની પાછળ પુખ્ત વિચાર અને ઊંડે અનુભવ રહેલું છે, એ દર્શાવી આપવું. આપણે જે વિજ્ઞાનને અર્થ સત્ય હકીક્ત કે પ્રગસિદ્ધ વસ્તુ કરતા હોઈએ તે મંત્રશાસ્ત્ર એક વિજ્ઞાન છે, કારણ કે તેમાં રજૂ થયેલી હકીકત સત્ય છે અને લાખે મનુષ્યએ તેના પ્રત્યે કરી જોયા છે. ૧૯
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૦
મંત્રવિજ્ઞાન આ પ્રોગ કરનારાઓમાંથી કેટલાકને કશી ફલપ્રાપ્તિ થઈ ન હોય, એ બનવા ગ્ય છે, પણ તેમાં મંત્રશાસને વાંક નથી. વાંક તેમની અપૂર્ણ તૈયારીઓને કે અશુદ્ધ ક્રિયાઓને છે. અમુક દવાઓથી રાગ ન મટે, તેટલા જ કારણે વૈદ્યશાસ્ત્રની નિંદા કરીએ કે તેને ખોટું કહેવાની હદે પહોંચીએ, એ જેમ ઉચિત નથી, તેમ મંત્રના અમુક પ્રયોગો લાભદાયી ન નીવડ્યા, માટે મંત્રશાસ્ત્ર છેટું છે, એમ કહેવું હરગીઝ ઉચિત નથી.
આજે પણ મંત્રસાધન ફલદાયી છે, તેનાથી અનેકને લાભ થાય છે અને આપણે જીવનને ઉત્કર્ષ ચાહતા હેઈએ તે તેની નિષ્ઠાપૂર્વક અજમાયશ કરવા જેવી છે.
અમે આમાં મંત્રનો સંગ્રહ આપે નથી, કારણ કે મંત્રસંગ્રહે તે ઘણું જ બહાર પડ્યા છે, પણ તેના વિધિવિધાને કે રહસ્ય સમજવામાં આવતા નથી. તે વસ્તુ આ ગ્રંથના વાચનથી બરાબર સમજાશે અને ઇષ્ટમંત્રની સાધના કરવાને ઉત્સાહ જાગ્રત થશે.
છેવટે આપણું ષિ-મહર્ષિઓએ વિશ્વમંગલની જે ભાવના અક્ષરાંતિ કરેલી છે, તેનું ઉચ્ચારણ કરીને આ ગ્રંથ સમાપ્ત કરીશું.
सर्वे वै मुखिनः सन्तु, सर्वे सन्तु निरामयाः। सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चिद् दुःखभाग भवेत् ॥ शिवमस्तुसर्वजगतः, परहितनिरता भवन्तु भूतगणाः। दोषाः प्रयान्तु नाश, सर्वत्र सुखी भवतु लोकः ॥
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપયોગી લેખો
ww
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧]
મંત્રશક્તિ અંગે શ્રી કેદારનાથજી
લે. શ્રી મોહનલાલ મહેતા (પાન)
[ સુકાની સાપ્તાહિકના વિદ્વાન તંત્રી શ્રી મોહનલાલ મહેતાએ (શ્રી સેવાને) શ્રી કેદારનાથજીની મુલાકાત લઈ તેને હેવાલ તા. ૯-૭-૬૮ તથા તા. ૧૬-૭-૬૬ના સુકાનીના અંકમાં પ્રકટ કરે. તેમાં મંત્રશક્તિ અંગે શ્રી કેદારનાથજીએ જે વિચારે પ્રકટ કરેલા, તે વિચારણીય હેઈ અત્રે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે.]
આ પછી મંત્રશક્તિ વિષે પ્રશ્ન એમની સમક્ષ મૂક્યું. અને તેને તેમના તરફથી જે જવાબ મળે, તેમાં કંઈક જુદો જ અનુભવ અમને સૌને થયે. પ્રશ્ન આ પ્રમાણે હતું :
આપ સાપનું ઝેર ઉતારે છે, સાંધાના દુઃખાવા, આધાશીશી, ટાઢિયે તાવ વગેરે મટાડે છે એવું સાંભળ્યું છે. એની ક્રિયાને કંઈક પરિચય આપશે? એ માટે કોઈ મંત્રને ઉપગ થતે હે તે એ મંત્ર જાહેર કરી શકશે?
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
૨૪
મંત્ર દ્વારા આવી સિદ્ધિ કેમ મળે, તે વિષે આપ કંઈક વૈજ્ઞાનિક, તાર્કિક કે બૌદ્ધિક કારણ આપશે ?”
પૂ.નાથજીના જીવનમાં વિવેક અને સાધનાનું જે મહત્વ છે, તે જોતાં આવા મંત્ર વિષે આશ્ચર્ય થતું હતું. મારા મિત્રે શ્રી અમૃતલાલ યાજ્ઞિક અને તે પછી શ્રી પરમાનંદભાઈ કાપડિયાએ પણ આ વિષે પૂ. નાથજીને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછી તેના જવાબને પ્રસિદ્ધિ આપી હતી. મને જાતે એક અનુભવ થયો હતો. મારા એક સ્વજનની કમર ઝલાઈ જતાં પડખું ફેરવવાની પણ શક્તિ રહી નહતી. ઊઠબેસ તે કરી જ શકાય નહિ. આ રેગના નિવારણમાં પૃ. નાથજીના મંત્રની મદદ મળી હતી. આ સવાલ પૂ.નાથજીની પાસે મૂકયો ત્યારે
એમણે કહ્યું :
અન્ન અને જીવન મંત્ર તે ગવિદ્યા કે યોગની સિદ્ધિ નથી, પરંતુ તપની સિદ્ધિ છે. તેને હું ચમત્કાર માનતા નથી, આપણે વીજળીનું બટન દબાવીએ અને બત્તી થતાં અજવાળું ફેલાય તેમાં ચમત્કાર નથી. આ મંત્રશક્તિ દુઃખનિવારણ માટે છે, તેથી મેં તે મેળવી લીધી છે, જાળવી છે અને તેને ઉપયોગ કર્યો છે. વાસ્તવમાં આ મંત્રશક્તિ માટે મેં પોતે કંઈ કર્યું નથી. મને એ મંત્રે બીજા તરફથી મળેલા છે. તેને મેં અનુભવ કર્યો છે અને એક વાર પણ તેમાં નિષ્ફળતા મળી નથી, પરંતુ તેનું વૈજ્ઞાનિક, બૌદ્ધિક કે તાર્કિક કારણ હજી હું મેળવી શકે નથી. આ મંત્ર ધારણ કરવા માટે અમુક
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશક્તિ અંગે શ્રી કેદારનાથજી
૧૯૫
પ્રકારનું જીવન જીવવું જરૂરી હોય છે. હું તેવું જીવન જીવુ છું. એમ કરવા હું બંધાયેલા છે. મંત્ર આપનારની કૃપાનુ આ ફળ છે. એમણે પણ આ માત્ર તપથી નહિ, પરંતુ બીજાની કૃપાથી મેળવ્યો હતા. મત્ર સાથે જે રહેણી-કરણી સંકળાયેલી છે, તેમાં જીવનની પવિત્રતા, ભેાજનના નિયમ વગેરે સમાયેલા છે. ઉપરાંત, તેનુ' પ્રદર્શીન કરી શકાય નહિ, તે દ્વારા ધનપ્રાપ્તિ થઈ શકે નહિ અને એવા દુઃખમાં પડેલાઓનુ' દુઃખ દૂર કરવાના ઇન્કાર પણ કરી શકાય નહિ. જમવા બેઠા હાઈએ અને કાઈ ખેલાવે તેા ઊઠવું પડે અને તે દિવસનુ ભાજન છેડવુ પણ પડે. મંત્ર સાથે આ વ્ય સંકળાયેલુ છે, વિદ્યા સાથે દયા જોઈ એ, એમ હું પ્રથમથી માનતા આવ્યો છું.
મત્ર સાથે તંત્રજ્ઞાન
પૂ. નાથજી જેમ સાપનું, તેમ વીંછીનું ઝેર પણ મંત્ર દ્વારા ઉતારી શકે છે અને આધાશીશી, મેલેરિયા, કમરની લચક વગેરે વાત, પિત્ત અને શીતના વ્યાધિના નિવારણમાં તેમને સફળતા મળી છે. તેઓ એમ માને છે કે જેનાથી મૃત્યુ થાય એવું ઝેર પણ જો ઉતારી શકાય તેા બીજા અનેક શગેામાં મત્રા કામ આપી શકે. એમનુ પેાતાનું મંત્રજ્ઞાન આટલા ગેા પૂરતુ છે, પરંતુ તે વિશેષ જ્ઞાનની કલ્પના કરી શકે છે. મંત્રસિદ્ધિ અને તેના ઉપયોગ પર અમે એમને ઘણા પ્રશ્નો પૂછ્યા, જવાબમાં એમણે કહ્યુ કે આનુ વૈજ્ઞાનિક સ'શાષન થવુ જોઈએ. એમણે જે વિચાર્યું છે તેના સાર
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન એ છે કે માનવ-મનની શક્તિઓને કઈ પાર નથી અને આ વિશ્વમાં પણ અનંત શક્તિ વિલસી રહી છે. એ બંને શક્તિઓ જે સમરસ થાય તે ઘણી સિદ્ધિઓ નિપજાવી શકે. લગભગ વીસેક વર્ષની ઉંમરે એમને મંત્ર મળે ત્યારે તેઓ ઝાડ-પાન, ખેતીવાડી વગેરે કામમાં રોકાયેલા હતા અને તે પ્રદેશમાં સાપને ઉપદ્રવ પણ ઘણે હતે. કેવળ લેકકલ્યાણની ભાવનાથી, કરુણાથી પ્રેરાઈને એમણે એ મંત્ર મેળવ્યું હતું. એ વર્ષોમાં અનેક માણસને મંત્ર દ્વારા એમણે સાપના ઝેરમાંથી અને બીજી વ્યાધિઓમાંથી મુક્તિ અપાવી હતી. એમનું કહેવું છે કે મંત્રની સાથે તેનું તંત્ર જાણવું પણ જરૂરી છે. એટલે કે મંત્રને ઉપગ ક્યારે ને કેમ કરી? એ વખતે કેવી કિયા કરવી? તે બધું જાણવું જોઈએ. સાય-વીંછીનું ઝેર ઉતારવા માટે પાણી, ચેખા કે અડદ, જે સરળતાથી લભ્ય હોય તેને તેઓ ઉપગ કરે છે. મંત્રની ભિન્ન ભિન્ન શાખાઓ છે. કેટલાંક લેકે સ્નાન કરી ભીને કપડે જ મંત્ર બેલી શકે છે. મેલેરિયા અને આધાશીશીમાં કાળે દોરે મંત્રીને આંધવામાં આવે છે. વાયુના રોગમાં શરીરમાં જ્યાં પીડા થતી હોય તે ભાગને પકડીને મંત્ર બેલતા બેલતા વસ્ત્રના કકડાથી ત્યાં મારવાનું હોય છે. મંત્ર પ્રગટ ન થવો જોઈએ, તેથી તેને બાહ્ય રીતે માત્ર ગણગણાટ જ થાય છે. પૂ. નાથજીની દષ્ટિએ આમાં કશે ચમત્કાર નથી, પણ મનના ધર્મનું, સંકલ્પશક્તિનું, તપસિદ્ધિનું અને વિશ્વધર્મનું સાજન થતાં શબ્દમાંથી આવી શક્તિ પ્રગટે છે. આપણને તેનું જ્ઞાન નથી, તેથી તે ચમત્કાર લાગે છે. અંતે તે આ શક્તિ
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭
મંત્રશક્તિ અને શ્રી કેદારનાથ સર્વશક્તિમાન ચૈતન્યની--પ્રભુની શક્તિ છે, તેથી તે વિષે કોઈને અભિમાન ન થવું જોઈએ.
ઝેર ઉતારવાની ક્રિયા ઝેર ઉતારવાની ક્રિયા વિષે પૂછતાં એમણે કહ્યું: “અમારે ત્યાં એક થાંભલે હતું. જેને સાપ કરડ્યો હોય તેને તે થાંભલા સાથે બાંધવામાં આવે, કારણ કે મંત્રને ઉચાર અને પાણી છાંટવાની ક્રિયા શરૂ થતાં ડંખ પામેલા માનવીના દેહમાં સાપ દાખલ થઈ ગયા હોય અને તે મંત્રજ્ઞ પર તૂટી પડી વેર લેવા માગતે હેય, એવી સ્થિતિ પેદા થાય છે. હાજર રહેલા બીજા કેઈને એ ભય નથી. જે ડંખ પામેલી વ્યક્તિને બાંધવામાં ન આવે તે તેના દ્વારા મંત્રણાનું મૃત્યુ થવાને પણ સંભવ ખરે. જ્યાં આવા થાંભલાની સગવડ ન હોય ત્યાં બીજી રીતે આવે અંકુશ ઊભું કરવું જરૂરી બની જાય છે. એમણે કહ્યું : “મનુષ્યને ઝેર કેમ ચડે છે, તે હું જાણું છું. વિષના પ્રભાવ અને પરિણામની પણ મને ખબર છે. કઈ જાતને સાપ કરડયે છે, તે પણ સમજી શકું છું. કેબ્રા હોય તે તેના ગળા પર જેટલા પટ્ટા હોય તેટલી ફીટ આવે છે. ત્રણથી વધુ પટ્ટા હોતા નથી. એટલી ફીટ આવતાં મૃત્યુ થઈ જાય છે. સાપના ઝેરથી બેભાન બનેલી વ્યક્તિને હું જ્યારે મંત્રોચ્ચાર સાથે પાણી છાંટું ત્યારે સાપ તેના શરીરમાં આવ્યા હોય તેમ કહે છે કે પિતે શા માટે કર્યુ છે. સાપને બેલાવ શી રીતે, તેને પૂછવું કેવી રીતે વગેરે ક્રિયાને તંત્ર કહેવામાં આવે છે. પાણી છાંટતાં
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
મંત્રવિજ્ઞાજ એ માનવી દ્વારા એ માનવીની ભાષામાં સાપ કહે છે : પાણી ન નાખે, હું મરી જઈશ, બળી જઈશ, પાણી ન નાખે, હું ચાલ્યા જઈશ.” એ પછી પૂછીએ કે તે કયાં છે તે તે જ્યાં હય, જ્યાં જતા હોય, જ્યાં પહેઓ હયા તે જણાવવા માંડે છે. સાધારણ રીતે સાપ પર પગ પડયે હોય કે તેને કંઈ ઈજા પહોંચાડવામાં આવી હોય ત્યારે તે કરડે. જૂના વેરનું પણ કહે, પરંતુ આ વેર આગલા જન્મનું ન હોય, એટલે કે કયારેક પણ તેને ઈજા પહોંચાડવામાં આવી હોય તેનું જ પરિણામ હોય. એક કિસ્સામાં એમ કહેવામાં આવ્યું કે હું રસ્તા પર રાહ જેતે હતું અને આને પગ પડે, તેથી એને કરડે. મેં પૂછયું, કોની રાહ. જેતો હતે? તે તેને જવાબ આપે નહિ. મંત્રજ્ઞને સાપ ધમકી પણ આપે, પણ તેથી ગભરાવું નહિ જોઈએ. ભય. અને મંત્ર સાથે રહી શકે નહિ. ત્રણેક વર્ષ પહેલાંના એક કિરસા વિષે પૂ. નાથજીએ કહ્યું એ માણસને પગ સજ્જડ લાકડા જેવો થઈ ગયો હતે. મંત્રોચ્ચાર સાથે પાણી છંટાતાં એમાં ચેતન આવવા લાગ્યું અને છેલ્લે મસ્તક પર પાણી છંટાયું, ત્યારે તે સર્વથા મુક્ત થયેલ. પાણીની અસર થવામાં સહેજ પણ વિલંબ થતું નથી. પાણી છટાતાં જ ડંખ પામેલી વ્યક્તિનું તે અંગે તેમાંથી મુક્ત થઈ જાય છે.
સાધનને વિષય આ મંત્ર અને ક્રિયાની વૈજ્ઞાનિક્તા વિષે પૂ. નાથજી સાથે વધુ ચર્ચા થતાં એમણે કહ્યું: “મંત્રોચ્ચાર પછી
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૯
મંત્રશક્તિ અગે શ્રી કેદારનાથજી મારામાંથી એ પાણીમાં શું ગયું, એ પાણી ડંખ પામેલા માણસના અંગ પર પડતાં તેમાં શું પ્રવેશ્ય વગેરે સશેધનને વિષય છે. આ માટે લેહી તપાસવું જોઈએ, નાડી તપાસવી જોઈએ, હૃદય તપાસવું જોઈએ અને મંત્રેલું પાણી પણ તપાસવું જોઈએ. હું તે શોધક છું, વૈજ્ઞાનિક રીતે આવી તપાસ ઈચ્છું પણ છું, પરંતુ પ્રાગ ખાતર સાપ કરાવવામાં હું માનતા નથી. એ રીતે સાપ કરડાવી ઝેર ઉતારવું તેમાં મને અહંકાર લાગે છે. વળી આ જીવનમરણને સવાલ છે, આ મંત્ર બીજાને પણું આપી શકાય, પરંતુ મનુષ્યની સંયમશક્તિ કેટલી છે? તે જોવું જોઈએ. અધવિશ્વાસ ન જોઈએ, તેમ નાસ્તિક્તા પણું ન જોઈએ. મંત્ર આપ્યા પછી પાછો લઈ શકાતું નથી અને જે નિયમનું પાલન ન કરી શકે તેને પિતાને પણ નુકસાન થવાને સંભવ છે. મંત્ર મેળવનારે અમુક સમયે તેને જાપ કરે પડે. મંત્રને લીધા પછી નષ્ટ કરી શકાતું નથી, તેથી એ જીવનભરની સાધના બની રહે છે. મંત્રવિદ્યાથી ગમે તે બીમારી દૂર થઈ શકે એમ હું માનું છું, પરંતુ મન શક્તિ અને વિશ્વશક્તિના મેળ દ્વારા વિવિધ મંત્રસિદ્ધિ મેળવવી જોઈએ. આ વિષયમાં ખાસ તે મને વૈજ્ઞાનિક સંશોધન જરૂરી છે, કારણ કે આ મન શક્તિનું પરિણામ છે. આમાં કશું અલૌકિક કે દૈવી નથી.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણો | તામ્બર જૈન સંપ્રદાય ઉપર અવલંબિત
ગવેષણાત્મક વિરતૃત વિવેચન] લે પં. સદ્ધદેવ ત્રિપાઠી, સાહિત્ય-સાંખ્ય-ગ-દર્શનાચાર્ય, એમ.એ,
પીએચ.ડી, પ્રા સંસ્કૃત વિદ્યાપીઠ, દિલ્લી.
માનવની સહજ અભિરુચિ
આ સંસારમાં માતૃગર્ભથી મુક્તિ પામેલો દરેક માનવ જ્ઞાનતંતુઓની પહેલી શ્રેણી પર પહોંચતાની સાથે જ સુખની અભિલાષા કરે છે. જેમ જેમ તેની પ્રવૃત્તિઓ વધે છે, તેમ તેમ તે માનવના માનસમૃગની તૃષ્ણાઓ વધવા લાગે છે. આણુ-આણુમાં સુખની સુવાસ, સ્વાર્થને પરાગ અને માનસિક પિપાસાની શાંતિને શોધતે તે માણસ ચારેય બાજુ દિવ્યાંતની પેઠે ભમે છે, પણ સુખ તે રમત-ગમતમાં જેમ એક બાળક બીજા બાળકને પકડવાની કશીશ કરવા છતાં પકડી શકતે નથી, તેમ એને પકડી શકતું નથી અને “તું ડાર બાર હું ચાત પાત ની કહેવતને પૂરી પાડે છે. વળી સુખ પણ પિતાની
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે
૩૦. ચતુરાઈથી મુગ્ધ બનાવે છે, પરંતુ હાથ આવતું નથી. એટલેસુખને કઈરીતે વશ કરવું? એ એક વિચારણીય પ્રશ્ન બને છે. સુખ મેળવવાનાં સાધને
આધિદૈવિક, આધ્યાત્મિક અને આધિભૌતિકરૂપ ત્રિવિધ તાપનાં શમનથી સુખ મળે છે. આવી ધારણા વડે. વિવિધ આચાર્યએ માર્ગદર્શન આપ્યું છે, અને “સ્વાથી દષાન ન પસ્થતિની ઉક્તિને અનુસરતે માનવ પાણીના રેલાની જેમ પ્રેરિત થાય છે. તે જ કારણે તે જાતજાતની પ્રકિયાવાળા મંત્ર, યંત્ર, તંત્ર, ચાગ અને સ્વરશાસ્ત્ર પ્રત્યે. દેરાય છે અને અને કટુઔષધિરૂપ અન્ય માર્ગોને છેડી તેનું મન ગળી ઔષધિમાં એટલું રમી જાય છે કે તેને. છોડતું નથી. જો કે આ મંત્રમાર્ગના અનુયાયીઓ માટે સિદ્ધિનાં. સેપાને એવાં વિકટ હેય છે કે કેઈ પણ સ્થળે લથડી જવાને કે પડી જવાને અવસર આવે છે, પણ તેની સાથે આ માર્ગની એક વિશેષતા એ પણ છે કે જે આ માર્ગનું અનુસરણ કરે છે, તે પાછા ફરવા ઈચ્છતું નથી.
૧. આધિદૈવિક દુખમા-ભૂત, પ્રેત, પિશાચ વગેરેની બાધા અને શીત, ગ્રીષ્મ, વર્ષ તથા વીજલી વગેરેથી થતાં દુખથી ગણના થાય છે. આધ્યાત્મિક દુઃખમાં–શરીરમાં ઉપજેલા વાત, પિત્ત અને કફના વિકારથી ઉત્પન્ન રોગો જવર, અતિસાર વગેરે તથા સોગવિયેગનાં કારણે ઉપજેલા માનસિક રોગેની ગણના થાય છે. આધિભૌતિક દુકામાં–જરાયુજ, અંડજ, દજ અને ઉભિન્જરૂપ ચતુર્વિધરુષ્ટિના મનુષ્ય, પશુ, વૃક્ષ અને મક-દશ વડે ઉપજાએલા કોની ગણના થાય છે. આ વિશે વધારે જોવું હોય તે જુઓ-- સાંખ્યકારિકા-ગૌડપાદભાષ્યકારિકા ૧.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
મંત્રવિજ્ઞાન -મંત્ર, તંત્ર અને મંત્ર
આ માર્ગમાં મુખ્યત્વે ત્રણ ધારાએ જવામાં આવે છે અને તે ત્રણેય જૈન શ્રમને અભીષ્ટ છે. કેઈ સ્થળે એક તંત્રથી અને કેઈ સ્થળે જુદી–જુદી રીતે પ્રયોગ કરવાની આજ્ઞા જૈન શ્રમણએ આપી છે. અહીં એ વિશેષતા છે કે જૈનશામાં રોગને પણ તંત્રની જ સંજ્ઞા આપી છે. અન્ય સંપ્રદાયમાં ગશષ્ટ પ્રત્યે વધારે આદર જોવા મળે છે અને તેથી મંત્ર-યંત્ર અને તંત્ર સંબંધી વિવિધ પ્રગાને પણ ઉપાસના-ગના અંગમાં સ્થાન અપાયેલું છે. સમાજની પ્રવૃત્તિ જ્યારે મંત્ર-તંત્ર પ્રત્યે વધારે ઉગ્ર થવા પામી ત્યારે
જૈન શ્રમણએ પિતાના મંત્રવિષયક અક્ષય જ્ઞાન–કેષને “ઉઘાડો અથવા તે “કુલાર્ણવતંત્ર” કે “મહાનિર્વાણુ-તંત્ર” ની–કલિયુગમાં આગમાનુસાર કરેલાં પૂજા–વિધાને ફળદાયી નીવડે છે, કલિયુગમાં આગમ વગર બીજી ગતિ નથી ૩ આ ૨-ઉપાસનાગનાં દશ અગે છે, તે આ પ્રમાણેઃ ૧-શ્રદ્ધા, ૨
શુદ્ધિ, ૩–આસન, ૪–પંચાંગ-સેવન, ૫-સદાચાર, ૬-ધારણા, ૭-ધ્યાન, —ચંત્ર, ૯-પૂજન, યાગ, તપણાદિ અને ૧૦-મંત્રજ૫. 3- कृते श्रुत्युक्त आचारस्त्रेतायां स्मृतिसम्भवम् ।
દ્વાપરે તુ પુરાણો: જાવા મરમ્મત: -કુલાર્ણવતંત્ર. વિના સ્થાનમા વસ્ત્રો નાસિત રતિઃ ળેિ –મહનિર્વાણતંત્ર આગમની પરિભાષા આ રીતે મલે છે
सृष्टिश्च प्रलयश्चैव देवतानां यथार्चनम् । साधनं चैव सर्वेषा, पुरश्ररणमेव च ॥ षट्कर्मसाधनं चैव, ध्यानयोगश्चतुर्विधः ।
સતમિળે|મામ તત્ વિવૃવાર -વારાહીતંત્ર અથવા માત પિવવત્રાપુ, જd ૨ જિરિનામુe.
मत श्री वासुदेवस्य, तत आगम उच्यते ॥
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે
૩૦૩ ઉક્તિ પ્રમાણે સમસ્ત જૈન-ધર્માવલંબીઓને માંત્રિક ઉપાસનામાં પ્રવૃત્ત કર્યા. તેમાં સુષ્ટિ, પ્રલય, દેવતાપૂજા, સર્વસાધન, પુરશ્ચરણ, કર્મ–૧-શાંતિ, ૨-વશીકરણ, ૩-સ્તંભન, ૪વિષણ, ૫-ઉચાટન તથા ૬–મારણ, સાધન અને ધ્યાનગની પ્રમુખતાને અનુલક્ષી ઘણુ ગ્રંથની રચના થઈ છે. આટટ્યું જ નહિ પણ શાસ્ત્રીય રીતે પણ જૈનાચાર્યોએ તેમાં ઘણાં સુધારા-વધારા કરેલા છે. અન્ય સંપ્રદાયમાં સૂત્રરૂપે સૂચવેલા પગેને શાસ્ત્રીય વિધિ, તેમાં થતાં કર્મોની વ્યવસ્થિત ઓળખાણું અને તે અંગે એક્શી વધારે પડતા પ્રયોગને સચોટ પરિચય જૈનશ્રમની સ્વાધ્યાયનિષ્ઠા અને હેશ શાસ્ત્રજ્ઞાનને પુરવાર કરે છે. કેટલીક વિદ્યાઓ, હાજરાત (નખદર્પણ ના જુદા જુદા પ્રકારે, કજલાવતાર, ઘટાવતાર, પુષ્પાવતારના પ્રયોગે, અંજનના તદ્દન નવા ઉપયોગ, બીમારીઓને મટાડવા માટે જાતજાતની ચૂલિકાઓના પ્રયોગે તથા યંત્રોના-પતાકા, અંક, રેખા, અક્ષર અને નામમૂલક પ્રકારની સાથે જ પુરુષ -અને દેવતાઓની આકૃતિમાં બીજાક્ષ, અંકે અને મંત્રોને ધરાવતા યંત્રો, એકાક્ષરથી માંડીને શતાક્ષરી અને સહસાક્ષરી મંત્રીમાલા મંત્રની સાધનાઓ તથા ત્રાટકાદિ તાંત્રિક પ્રયોગની સાથેજ આયુર્વેદને અનુસરતા મંત્રપ્રયોગ પૂર્વક ઔષધના વધ્યત્વદોષ, પુત્રપ્રાપ્તિ, બાલ-ચિકિત્સા સંબંધી સંખ્યાબંધ પ્રયોગને જોઈ આપણે જૈનાચાર્યોની જ્ઞાન-ગરિમાને આંકવામાં અસમર્થ બની જઈએ છીએ. નાનામોટા પારદ-પ્રયોગોને ગ્રંથબદ્ધ કરી જગતના કલ્યાણ માટે માતૃભૂમિના પગપાળે પ્રવાસ કરતા જૈનશ્રમણે આજે પણ લોકકલ્યાણની ભૂમિકામાં અગ્રણ છે, એમ કહીએ તે પણ અયુક્તિ ન કહેવાય.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
મંત્રવિજ્ઞાન
સિદ્ધિ અને તેના પ્રકારે
યેગશાસ્ત્રમાં સિદ્ધિનું વ્યાખ્યાન કરતાં મહર્ષિ પતંજલિએ કહ્યું છે કે-“માણસને ૧-જન્મ, ૨ઔષધિ, ૩-મંત્ર, ૪–તપ અને ૫-સમાધિ વડે સિદ્ધિ થાય છે.' તેથી કેટલાક સાધકે પૂર્વભવના સંસ્કારથી જન્મ લેતાં જ સિદ્ધ થાય છે, બીજા ઔષધિ કે ચૂર્ણ વગેરેના પ્રયોગથી સિદ્ધિને વરે છે. કોઈ મંત્રાદિની ઉપાસના વડે પિતાનાં અને બીજાનાં કાર્યને સિદ્ધ કરી લે છે, ઘણુ માણસે તપ વડે. સ્વ-પરનું કલ્યાણું કરવાની શક્તિ ધરાવે છે અને કેટલાક આ બધી બાબતેથી ઉપર ઉઠી અણિમા, મહિમા, ગરિમા લઘિમા આદિ ક્ષુદ્ર સિદ્ધિઓને કૈવલ્ય-પ્રાપ્તિમાં વિનરૂપ માની સમાધિમાં જ પોતાના જીવનને ગાળે છે. ઘણું મહાપુરુષને આ સિદ્ધિ દાસીરૂપ થઈ પગ-પગ ઉપર આજ્ઞા માને છે અને કેટલાક સિદ્ધ થયા પછી પણ ઈ–સાધનામાં અસફળ રહે છે. એટલે આ સિદ્ધિના પાંચેય પ્રકારેને જૈન શ્રમણોએ પણ માન આપ્યું છે અને તે માટે યત્ર-તત્ર ભલામણ કરી છે. જૈનધર્મમાં માંત્રિક પ્રગાને પ્રવેશ
આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ ચાહનારા વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધ એ ત્રણે સંપ્રદા મંત્રાદિસાધનાને સ્વીકારે છે, તેથી જ જૈનધર્મમાં–વત્રભૂતં ગળધરાત્રિ દારા વિરા–
४-जन्मौपधिमन्त्रतप.समाधिजाः सिद्धयः।-योगसूत्र, पतंजलि.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૫
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે ની અનુસાર વિશાલ દ્વાદશાંગીમાં બારમું અંગ દષ્ટિવાદ હતું. તેના પાંચ વિભાગમાંથી ત્રીજા વિભાગમાં આવેલા ચૌદ પૂર્વેમાં દશમું પૂર્વ “વિદ્યાપ્રવાદ” નામનું હતું. જેમાં અનેક વિદ્યાઓ અને મંત્રો હતા. જૈનશાસ્ત્રના એક પ્રામાણિક વિદ્વાનના કહેવા પ્રમાણે જન ધર્મમાં એક લાખ મંત્રો અને એક લાખ યંત્રો છે” આ વાત સાચી પડે છે. બીજા સંપ્રદાયે મુજબ જન સંપ્રદાયમાં પણ મંત્રાદિની સાધના–પ્રવૃત્તિ આદિકાળથી જ ચાલી આવે છે, છતાં ય કેટલાક વિદ્વાની ધારણા એવી છે કે જૈન ધર્મમાં નેમિનાથ પછી વેવીશમાં તીર્થકર ભગવાન પાર્શ્વનાથ કે જે ઈ. પૂર્વ ૮૫૦ માં થયા હતા–તેમના વખતે અન્ય ત્રણ પરંપરાઓ૧–વૈદિક, ૨-તાપસ અને ૩–નાસ્તિક કે ભૌતિકવાદી ચાલતી હતી અને પ્રાયઃ તાપસ જંતર-મંતર ટોટકા વગેરે કરતા હતા તથા પંચાગ્નિતપ, વૃક્ષની શાખામાં ઊલટે મસ્તકે લટકી રહેવું, હાથ ઊંચા રાખીને ફરવું, લખંડની ખીલીઓ ઉપર સૂવું, ટાઢમાં રાત્રે પાણીમાં રહેવું વગેરે ક્રિયાઓ કરી સમાજને આકૃષ્ટ કરતા હતા, એટલે ભગવાન પાર્શ્વનાથે આ બધી ક્રિયાઓને અનુચિત ગણું ધ્યાનને પ્રમુખતા આપી. ધ્યાનની વિવિધ કિયાએ કરી આત્મકલ્યાણ કરવું અને જીનું પણ આ રીતે જ કલ્યાણ થઈ શકે એમ ઉપદેશ આપે. એટલે ધ્યાનમાર્ગથી ધીમે ધીમે પૂર્વસંસ્કારવશ તે વખતના સાધુઓએ આ પાર્શ્વ–પરંપરા અને પ્રચલિત સાધુપરંપરાની વચ્ચે સંક્રમણુકાળમાં રહેવાથી જૈનધર્મમાં પણ મંત્ર-તંત્રને આશ્રય મળે તથા પરિણામે અનેક ઉપાસના
૨૦
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
મંત્રવિજ્ઞાન અને ક્રિયાકાંડે ચાલી નીકળ્યા. જો કે તે પછી થયેલા ભગવાન્ મહાવીરે તેનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે.
બીજી રીતે જિનશાસનમાં પંચનમરકારની પ્રમુખતા તે આદિકાલથી પ્રચલિત હતી જ. તેમાં પણ અવસર આવ્યું જુદી જુદી ક્રિયા ચાલુ થઈ. નમસ્કાર ઉપર પ્રકટ થયેલા ગ્રંશે એ બાબતમાં આપણું ધ્યાન ખેંચે છે. નાનાથી લઈ હેટા-મહેટા સેગે-ઉપદ્રવને દૂર કરવા માટે અમુક બીજમત્રે લગાડી નમસ્કારના ચમત્કારિક પ્રયોગે પ્રગટ્યા. છતાં ઐતિહાસિકેની આ વાત સાચી લાગે છે કે પાર્શ્વનાથના સમયમાં માંત્રિક પ્રયોગને વધારે પિષણ મળ્યું છે, કેમકે તે વખતે ગોરખનાથી સંપ્રદાય પણ કુંડલિની–જાગરણની લાલસામાં હતું અને હઠગની સાધનામાં મશગૂલ રહેતે હતું. તેમાંથી નિરાશ બનેલા સાધુઓએ જ મંત્રમાર્ગને અપનાવ્યું હતું. જૈન પ્રમાણેની શક્તિપૂજા
અન્ય સંપ્રદાયની જેમ જૈન સંપ્રદાયમાં પણ જૈન શમણેએ શક્તિપૂજાને માન આપ્યું છે અને તેથી આ સંપ્રદાયમાં શાક્તતંત્રની સત્તા છે. આચાર્ય હેમચંદ્રવિરચિત “ગશાસ્ત્રના સાતમા અને આઠમા પ્રકાશમાં ધર્મધ્યાનની
પદસ્થ” નામક પદ્ધતિમાં બીજા ધર્મનુયાયીઓની જેમ વકવેધની પદ્ધતિ અનુસાર વર્ણમયી દેવતાનું ચિંતન કરવામાં આવ્યું છે. અહીં માતૃકા ધ્યાનનું વર્ણન અત્યંત શિચક શૈલીમાં કર્યું છે તથા અનેક મંત્રની પરંપરાથી
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે
૩૦૭ શક્તિયુક્ત આત્મસ્વરૂપની ભાવનાઓનું વિધાન છે. જૈનમંત્રમાં
– પ્રણવ, માયા-હીં, કામ બીજલી વગેરે બીજાક્ષની -શક્તિ જેવી અન્યત્ર મનાયેલી છે, તેવી જ સ્વીકારવામાં આવી છે. માત્ર મુખ્યદેવતા સ્વરૂપે “અરિહંતાણં” આ પાંચ અક્ષરવાળા મંત્ર અથવા તે નમસ્કાર મહામંત્રના પાંચેય મત્રે લેવામાં આવ્યા છે અને તાંબરમતાનુસાર પ્રત્યેક તીર્થકરની શાસનદેવતા––ચકેશ્વરી, અજિતા, દુરિતારિ, કાલિકા, વૈરેટ્યા વગેરે માનવામાં આવી છે. ધરણેન્દ્ર-પદ્માવતીની ઉપાસના તે ખરેખર શાક્ત-સંપ્રદાયાનુકૂલ છે. સનાતની ઉપાસમાં શ્રીચકની જે આરાધના ચાલે છે, તે જ શ્રીદેવીની ઉપદેવી તરીકે બૌદ્ધમાં તારાદેવી અને જૈનમાં પઢાવતી દેવીનું સંમાન છે. જૈન કવિઓ પણ “સારસ્વત-કલ્પને માને છે. સરસ્વતીના સેળ વિદ્યાબૂહ માનવામાં આવ્યા છે, જે રહિણ, પ્રજ્ઞપ્તિ, વજાણંખલા વગેરે નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આથી સ્પષ્ટપણે કહી શકાય કે જૈનશ્રમને શક્તિ–ઉપાસના ઈષ્ટ છે. હેબુજામાં ચાલતી પદ્માવતીની પૂજા–પદ્ધતિ તે માટે ઉત્તમ પ્રમાણ છે. વૈદિક મતાવલંબીઓમાં દેવીઓની અચ તથા વિવિધ નામની જેમ જૈન-શ્રમણએ પણ પદ્માવતીની ઉપાસના વિવિધ નામ વડે કરવાનું સૂચન કર્યું છે. પણ અહીં આ વાત યાદ રાખવા જેવી છે કે બૌદ્ધોમાં હીનયાન કે હિન્દુઓના વામાચાર જે કઈ વિકારી સંપ્રદાય જેમાં પ્રચલિત નથી. મપાસનામાં ગુરુ અને દીક્ષા
જ્યારે ઉપાસક ઉપાસનામાં પ્રવૃત્ત થાય છે, ત્યારે તેને
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
મંત્રવિજ્ઞાન ગુરુની આવશ્યકતા હોય છે અને તે પિતાના આચાર પ્રમાણે દીક્ષિત થાય તે જ તેની આરાધના ફળવતી નીવડે છે. એવી માન્યતાના આધારે જૈનધર્મમાં પણ ગુરુની આવશ્યક્તા અભીષ્ટ છે. નમસ્કારમંત્રમાં રહેલા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓનાં વંદન આ વાતને બળ આપે છે. જૈન શ્રમણોએ પણ મંત્રશાસ્ત્ર અને ઉપાસના સંબંધી જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે દીક્ષાના મહત્વને સ્વીકાર્યું છે. આચાર્ય શંકરના શબ્દોમાં દીક્ષાની જ આવશ્યક્તા દર્શાવાયેલી છે તે ખરેખર સર્વ સંપ્રદાયમાં ગ્રાહા બની છે. તેમણે કહ્યું છે કે-મુર્તિ ચોમો અતિ ગુણકક્ષાક્ષરતમ–અર્થાત તે મુનિ અથવા સાધક ગુરુ વડે અપાયેલી દીક્ષાને લીધે સમસ્ત અજ્ઞાનથી મુક્તિ પામી કેઈ પણ જાતના મહને પામતો નથી. એટલે આજના દુરાગ્રહી સાધકે જે છપાયેલાં પુસ્તકો વાંચી સાધનામાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તે ઘણુવાર ઉત્તમ ફળના બદલે જીવનભર માટે કષ્ટને વહેરી લે છે. માનવ ભૂલનું ભાજન છે જ્યારે સાધનાને માર્ગ તલવારની ધાર જે તીણું છે, તેથી દીક્ષા લેવી જ જોઈએ. દીક્ષા એ ગુરુ વડે અપાયેલી અનુગ્રહશક્તિ છે. આચાર્ય અભિનવગુપ્ત “તંત્રાલોકમાં દીક્ષાની વ્યુત્પત્તિ કરતાં કહ્યું છે કે-જ્ઞાનની વાસ્તવિક્તા અપાય છે અને પાશવિક બંધને કપાય છે, એટલે દાન તથા ક્ષયના સગથી દીક્ષા શબ્દ બને છેષ મંત્રશાસ્ત્રમાં દીક્ષાનું મહત્વ ઘણું ઘણું વખણાયેલું છે, તેમ જ જૈન શ્રમણે પણ આ વિષે ५-दीयते ज्ञानसदभावः, क्षीयते पशुबन्धनम् ।
નક્ષપાયુng, રીક્ષા તેને જોતા I-તંત્રાલેક.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૯
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે શ્રદ્ધા ધરાવે છે, તેથી ગુરુ અને દીક્ષા પ્રાપ્ત થયા પછી જ સાધનામાર્ગમાં આગળ વધવું. સાધનામાં આચાર-વિચારનું સ્થાન
દેશ, કાળ અને પાત્રને જોઈ જે કામ કરવામાં આવે છે, તે જ સફળ થાય છે. સાધકે સાધનામાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયા પછી અમુક બાબતે ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ નહિતર વર્ષોની મહેનતને નિષ્ફળ થતાં વાર નહિ લાગે. લાવારઃ પ્રથમ ધર્મ-આચાર એ પ્રથમ ધર્મ છે, તે પ્રમાણે શય્યા ત્યાગથી શયનકાળ સુધી કાયિક, વાચિક અને માનસિક પ્રક્રિયાઓમાં બાહ્યાચાર અને અભ્યન્તર આચાર ઉપર પૂરેપૂરૂં લક્ષ્ય રાખવું જોઈએ. બીજા શબ્દોમાં બહિગ અને અન્તર્યાગનું જે સૂચન છે, તે સાધનામાર્ગમાં પ્રમુખરૂપે ભજવાના છે. તેથી શય્યાત્યાગ, લવિસર્જન, દત્તધાવન, સ્નાન, વસ્ત્રપ્રક્ષાલન, પૂજાસ્થળપ્રવેશ, આસન, દિશા, સાધનાનુસારી વસ્ત્રધારણ, ગંધ, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ, નૈવેદ્ય, ફળ, તાંબૂલ, દક્ષિણ અને ક્ષમાપ્રાર્થના પછી ઉદ્ધાસન આદિ કર્મો કરતી વખતે તે તે આરાધ્ય દેવી-દેવેનું સ્વરૂપ, ચિત્ર, યંત્ર કે પ્રતિમા અથવા તે ગ્રન્થરૂપ ઈષ્ટદેવની ધારણું રાખી ઉભયવિધ પૂજાને વિચાર આવશ્યક માનવામાં આવે છે. જૈન ધર્મમાં પણ આવાં કર્મકાંડ પ્રત્યે શ્રદ્ધા છે અને તે સંબંધી ઘણું સૂચને મંત્રમાં કરેલાં છે. ઉપાસકની કસેટી આવા આચારેનું પાલન તથા દરેક કર્મ સંબંધી આદેશને વિચાર અત્યાવશ્યક છે, કેમકે શાંતિકર્મમાં ઉગ્રકર્મની
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
મંત્રવિજ્ઞાન વસ્તુઓને ઉપગ અથવા પ્રકારનાંતરે વૈષમ્ય થાય તે સિદ્ધિને બદલે આપત્તિ જ વેઠવી પડે. વજ્ઞાનિક પ્રક્રિયાઓની જેમ ત્રિવિધ સગોની સમરૂપતા ન હોય તે સિદ્ધિ કેઈ પણ હિસાબે હાથ લાગતી નથી. એટલે ઉપાસનાકાળમાં પરસ્પર સંભાષણ, બ્રહ્મચર્ય—પાલન, આહાર-શુદ્ધિ, સંયમશીલતા વગેરે ઉપર અતિસૂફમ દૃષ્ટિથી સજાગ રહેવું જોઈએ. સાત્વિક વૃત્તિ એ સાધનાનો પહેલે થાય છે તથા સાધનાકૂળ વાતાવરણની સ્થિરતા માટે સ્વાધ્યાય, વાચન અને મનન નિરંતરપણે ચાલું રાખવું જોઈએ. મંત્રો અને તેના અર્થો
મનન તથા ત્રાણધર્મવાળા મંત્રના અર્થનું ચિંતન મનને એકાગ્ર કરવામાં અત્યંત ઉપયોગી છે. સંપ્રદાયાનુસારી અર્થ ભાવના વડે કાર્યસિદ્ધિમાં વિલંબ થતું નથી. મંત્રવિષે બીજા સંપ્રદાયમાં કહ્યું છે કે મંત્રનાં અગોનું જ્ઞાન ન રાખી જપ કરાય તે તે ભસ્મમાં આહુતિ આપવા જેવો હોય છે. એટલે. મંત્રનાં-કવચ, પંજર, હૃદય, અષ્ટોત્તરશતનામ, અંગતુતિ, યંત્ર, પુરશ્ચરણ-પદ્ધતિ, અંગન્યાસ, કરન્યાસ, માહાતમ્ય, સહસ્ત્રનામ, સ્તવરાજ અને માલામન્ન–આ અંગેનું પણ જ્ઞાન ૬. અહીંનો મસુતો, મહ્માકુતિયો –પ્રણવકલ્પ. ७. प्रथम कवचं दिव्य, पञ्जरं तदनन्तरम् ।
हृदय प्रणवार्थाख्यं, नाम्नामष्टोत्तरं शतम् ॥ अंगस्तुति तथा यन्त्रं, पुरश्चरणपद्धतिम् । अङ्गन्यास करन्यासं, माहात्म्यं तदपेक्षितम् ॥ नाम्नां सहस्रं दिव्यानां, प्रणवस्य शुचिस्मिते । स्तवराजादिसर्वाणि, मालामन्त्रमनुस्मृतिम् ।। मन्त्रमात्रस्य सर्वस्याध्येतान्यजानि पार्वति ॥ २५ थी २८ ॥
– પ્રણવક૯૫
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧.
મંત્રશાસ્ત્ર અને જન પ્રમાણે મેળવી લેવું ઈષ્ટ છે. જૈન ધર્મમાં જે મંત્રે છે, તેમાંથી કેટલાક મત્ર આમાંના કેટલાંક અંગેને ધરાવે છે અને કેટલાક મંત્ર એમના એમ જ સૂચવેલા છે. તે માટે ગુરુની આજ્ઞાને પ્રધાનતા આપી જેટલાં અંગે મળે તેટલાને ઉપગ કરવાને હોય છે. ઘણુ ભાઈએ ઉપેક્ષાબુદ્ધિ રાખીને અને ઉપર ધ્યાન દેતા નથી, તેમને માટે ગીતાને ––ઃ ફવિધિमुत्सृज्य, वर्तते कामकारतः । न स सिद्धिमवाप्नौति, न सुखं ન પર ગતિ | અર્થાત્ જે શાસ્ત્રવિધિને ત્યાગ કરીને પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે વર્તન કરે છે, તે સિદ્ધિ મેળવી શકતો નથી, તે સુખ કે પરમગતિને પણ પ્રાપ્ત થતો નથી. –આ ઉપદેશ સ્મરણીય છે.
કઈ પણ મંત્રનું અર્થજ્ઞાન કરવા માટે માત્ર સંસ્કૃત કે પ્રાકૃતભાષાનું જ્ઞાન પર્યાપ્ત નથી, કેમકે મંત્રની ભાષા જુદા જ પ્રકારની હોય છે. એટલે સંપ્રદાયસિદ્ધ અર્થને ગુરુપરપરાએ જાણી મનને એકાગ્ર કરવું જોઈએ. ધારો કે આપણે » પ્રણવને અર્થ એકલે બ્રહ્મવાચક જ માની લઈએ છીએ, પણ જૈન ધર્મના પંચનમરકાર મંત્રના સારરૂપ જ અરિહંત,
–અશરીરી, આચાર્ય, ૩-ઉપાધ્યાય અને મૂ-મુનિના અક્ષરાનું ફૂટ બનાવી અ + અ + આ + 9+ મ = ૩ મંત્ર તૈયાર થાય તેનું જ્ઞાન સંપ્રદાય વગર કેમ થઈ શકે? તેમ જ સનાતનીઓ કારમાં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશની અવસ્થિતિ ગણે છે. શાકત સંપ્રદાયમાં કારની સાથે હીંકારને જોડી ૮. મિા વ્ર છે
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
મંત્રવિજ્ઞાન પ્રકૃતિ-પુરુષાત્મક તત્વનું સ્મરણ થાય છે. ગણપતિના ઉપાસકો ક્કારને ગણપતિની મૂર્તિરૂપ જ કહે છે. શિવની જલાધારી સહિત લિગાકૃતિ બતાવે છે, તેથી અતિક, સામ્પ્રદાયિક, વ્યાકરણનિક, ગુરૂપદિષ્ટ, નિરુક્તાન આદિ અર્થે ઉપર ધ્યાન આપવું જરૂરી છે. આપણે “અને અર્થ હું અથવા અહંકાર માનીએ છીએ, ત્યારે તાંત્રિકર્થ છે અકારાક્ષરથી લઈ હકારાક્ષર સુધીના અક્ષરે, તેમજ કુલ શબ્દને અર્થ વંશ કે સમુદાય સમજવામાં આવે છે, પણ “ દૃથિવા રમ” આ અર્થ તે સંપ્રદાયને આધારે જ મળે છે. તે બધાને વિચાર જરૂરી છે. મંત્રસિદ્ધિના ઉપા
ઘણી વાર એમ થાય છે કે આપણને મંત્ર મળી જાય છે અને આપણે વિધિપૂર્વક આરાધના પણ ચાલુ કરી દઈએ છીએ, છતાં ચગ્ય સિદ્ધિ થતી નથી. તે માટે જુદા-જુદા આચાર્યોએ કેટલાક ઉપાયે સૂચવ્યા છે. તેમાં પોધન, અકડમચક્ર, મંત્રમેલન, પાંચ ભૌતિકથક, દ્વાદશારચક, નક્ષત્રચક, ત્રાણધનધનચક્ર વગેરેના આધારે પૂર્વનિર્ણય કરવાનો આદેશ જૈનધર્મના મહાન મન્ત્રશાસ્ત્ર આર્ષવિદ્યાનુશાસનમાં અત્યન્ત વિસ્તારપૂર્વક આપ્યું છે. મંત્રમાં રહેલા દોષો અથવા સુપ્ત, ९. ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म तदेवाहुश्च ही मयम् ।
છે વીલે મમ મન્ની પુણ્યત્વે ગુમે ! –દેવી ભાગવત. १९. ऊर्ध्वशुण्डमधःशुण्ड, द्विधा व्यावृत्तशुण्डकम् ।
વિપીરાં નૌોરવિનામૂ છે –જપસૂત્ર
-
-
-
-
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે
૩૧૩ કીલિત, અભિશત અને ખંડિત હેવાને કારણે સિદ્ધિમાં વિલંબ થાય છે, તેથી તે દેનાં નિવારણ માટે ઉચિત શાપદિ ઉપાયે કરવા જોઈએ. પંચાંગવિધાન–રહસ્યસ્તોત્ર, કવચ, પંચરત્ન, ગીતા, ન્યાસ અને ધ્યાનાદિ વડે ચૈતન્ય કરેલા મંત્રને તત્વ, મુદ્રા, મંડલ, સ્વર આદિ જપ-રહસ્યનાં એકત્રીશ અંગો તથા સવારથી સાંજ સુધીની ૮૪ પ્રક્રિયાઓની સમજ લઈ જ૫ આરંભ કરે જોઈએ. જપના પ્રકારે, માલાના પ્રકારે અને મંત્ર–પ્રગના પ્રકારે જાણ્યા વગર જપમાં પણ ભૂલ થવા સંભવ છે. વિશિષ્ટ કામ્ય કર્મના આધારે સૂચવેલી માલાના મણકાને ઉપયોગ થવાથી સત્વર સિદ્ધિ થાય છે. જનમ આમ તે સિદ્ધ જ હોય છે અને તેમના જપ માટે ચશોધન વગેરેની આવશ્યક્તા નથી, તે પણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લેવાથી માનસિક શાંતિ રહે છે.
અન્ય સંપ્રદાયમાં કોઈ પણ મંત્રસિદ્ધિ કરતાં પહેલાં ગાયત્રીનાં પુરશ્ચરણનું વિધાન પ્રચલિત છે. તેમજ જૈનધર્મમાં પણ પંચનમસ્કાર–મહામંત્રની આરાધના પૂર્વમાં કરવી અત્યંત જરૂરી છે. કેટલાક ગ્રંથમાં જન ગાયત્રીના જપનું પણ સૂચન છે, તેમજ સંધ્યા અને નિત્યકર્મના સ્થળે નવ– સ્મરણ અને લેગસ્સ વગેરે ભણવાનું સૂચન આચાઓએ કર્યું છે. જૈનધર્મમાં યંત્રોની અધિકતા
ચમના ચમિg–આરાધ્યદેવની શક્તિનું એક સ્થળે કેન્દ્રીકરણ જેમાં હોય, તેને યંત્ર કહે છે. પ્રત્યેક
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
૩૧૪
દેવ-દેવતાની શક્તિ અપાર હોય છે, તેમાંથી ઉપાસકને કઈ અભીષ્ટ છે, શાંતિ કરનારી કે વિનાશ કરનારી ? તેના નિર્ણય લઈ તે અનુસાર વણાં, અઢી અથવા રેખા વડે તે તે દેવની શક્તિનું થમન–નિયંત્રણ યંત્રમાં હાય છે. મંત્રાની જેમ ચત્ર-વિદ્યા પણ અતિ ગહન છે. ન અણ્ણાએ યંત્ર-શાસ્ત્રના જ્ઞાન માટે કેટલાક ગ્રંથૈાની રચના કરી છે. તેમાં યંત્રાના પ્રકારો, આલેખનના વિધિ, આલેખન સામગ્રી, સૃષ્ટિ, સ્થિતિ અને સંહારકમ વગેરે વિષાની સ્પષ્ટતા કરી છે. સામાન્ય રીતે જંત્રા ત્રણ પ્રકારના ાય છે : ૧–ભૂપૃષ્ઠ યંત્ર, ૨-મેરુપૃષ્ઠ યંત્ર અને ૩-પાતાય. ભૃપૃષ્ઠ ચત્રમાં લેખનપ્રકાર સામાન્ય રહે છે. મેરુપૃષ્ટ સત્રમાં કાર, ખા અથવા એક ઉભરેલા હેાય છે. તેમ જ પાતાલસ્ત્રમાં અક્ષરાદિ કતરેલા હોય છે. પેાતાના ઇચ્છિત કાર્યની સિદ્ધિ માટે આવા યા—ભૂજપત્ર, કમલપત્ર, બિલ્વ અથવા પીપળના પાન ઉપર લખાય છે, જ્યારે ચિરકાળ સુધી ટકાવી રાખવાને માટે ટિક, સુવર્ણ, રજત કે તામ્રપત્રને ઉપયેગ હોય છે. લેખિનીરૂપમાં આમ્ર દાડિમ, બિલ્વ, કંટક કે સેાત્રનુ` વિધાન છે. સાથે જ અષ્ટગધ, કેશર, કસ્તૂરી, કપૂર, હસ્તિમઢ. શ્વેત કે રક્તચંદન, લેાહી અને ગુજ્જલ વગેરેના કામ્યકમેને અનુરૂપ પ્રયાગ થાય છે.
ચૈત્રનાં સ્વરૂપનું જ્ઞાન આપવા માટે શ્રી દેવેન્દ્રગણિએ
કાકચિંતામણિ’ નામક ગ્રંથની રચના કરી હતી, તેમાં ૧૦૦ ગાથાઓ હતી અને તે ઉપર સ્વયં ગ્રંથકારે સંસ્કૃતમાં
<
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણા
૩૧૫
અતિવિસ્તૃત ટીકા રચી હતી. આજે આ ગ્રંથની માત્ર ટીકાઉપલબ્ધ થાય છે, પણ મૂળ મળતુ નથી.'' ત્યાં યંત્રના ભવ્ય, અતિભવ્ય, સતાભદ્ર અને મહાસતાભદ્ર એવા ચાર. ભેદો કર્યાં છે. મહાસ તાભદ્રની રચના પાંસઠ અંકવાળા પચીશ કેક્ષકો વડે થાય છે અને તેમાં વીશા કે પંદરિયા યંત્રની માર્ક દરેક માજીના સરવાળામાં પાંસઠના સરવાળા આવે. છે અને આ રીતે તે—પંચાતર પ્રકારે પાતાનુ ચેાગફળ પાંસઠ આપવાને લીધે મહાસતાભદ્ર ચત્ર કહેવાય છે. રાવણુકૃત. - તાંડવતંત્ર માં પણુ યંત્ર વિષે અમુક વિશેષતાએ મળે છે.. ચણુ જૈન શ્રમણેાની આ વૈજ્ઞાનિક સાધના સર્વોપરિ કહી શકાય એવી છે. પંચદશી, વીશા, ચેાવીશા, ત્રીશા, ખત્રીશા, ચાલીસા, પાંસયિા, સિત્તરિયા, થતાંક, અષ્ટોત્તરશતાંક અને તેથી પણ વધારે કવાળા યત્રાની ચૈાજનાની સાથે જ આકારભેદથી થનારા ચતુરસ, ત્રિકાળુ, વર્તુલ, ષટ્કોણુ,, પંચશૃંગ, લશાકાર, ત્રિવૃત્ત, સાધત્રિવૃત્ત, અવૃત્ત, કમલાકૃતિ, તાંબૂલ કે પિપલપાંકાર, હસ્તાકાર, અસ્ત્ર-શસ્ત્રાકૃતિમૂળક અને પુરુષાકૃતિવાળા ઘણા યંત્રા આપણને આશ્ચય" પમાડે એવા છે. જૈનધમ ના અતિભવ્ય અને સત્ર પ્રસિદ્ધ નમસ્કાર–ચક્ર, ઋષિમડલસત્ર, કલિડય ંત્ર, વિજચયંત્ર. વગેરે વિવિધ મંત્રાથી વિભૂષિત હોય છે. વિજયપતાકા યંત્રના કેમ્નની ૬૫૬૧ જેટલી સખ્યા હાય છે.
૧૧– કાષ્ટકચિંતામણિ ગ્રંથનું સંપાદન આ પંક્તિના લેખકે કરેલું છે અને તેની પાંડુલિપિ મુંબઈ સ્થિત જૈન સાહિત્યવિકાસ~~ મંડળમાં સુરક્ષિત છે.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૩૧૬
મંત્રવિજ્ઞાન યશોની પ્રતિષ્ઠા અને અન્ય પ્રક્રિયાઓ
ઉત્તમ વેગ અને ઉત્તમ મુહૂર્તમાં યંત્રનું લેખન ક્યાં પછી તેની પ્રતિષ્ઠા કરવી આવશ્યક છે. પ્રાણપ્રતિષ્ઠા વગર યંત્રનું કઈ મહત્વ રહેતું નથી. જે યંત્ર લખાવે છે, તે વારુણમંડળમાં છે અથવા અગ્નિમંડળમાં? ભૂમંડળમાં છે અથવા આકાશમંડળમાં કેટલાં વૃત્તો તેમાં છે? તેને અધિષ્ઠાતા દેવ કોણ? અધિષ્ઠાત્રી દેવી, ઉપદેવ. ગણ અને પીઠ કયાં છે? તે બધાની છાણ-બીણુ કરી પ્રતિષ્ઠા માટે પુરશ્ચરણ, પૂજા, અભિષેક, હવન, તર્પણ, માન, દાન, પુષ્પસમર્પણ વગેરે શાસ્ત્રીય પદ્ધતિથી થાય તે જ પરિશ્રમ સફળ થાય છે. એટલે તે તે વિષયનું જ્ઞાન આપતા–શારદાતિલક, ચેગિનતંબ, દ્રયામલ, પ્રણોષિણી, વામશ્વરતંત્ર, તાંડવતંત્ર વગેરેગ્રાની જેમ જૈનાચાર્યોએ પણુ-પંચનમસ્કૃતિ દીપક, આર્ષવિદ્યાનુશાસન, તંત્રપ્રકાશ, કેપ્ટકચિંતામણિ, ઋષિમંડલયંત્રવિધાન વગેરે ઘણું થનું સર્જન કર્યું છે અને કેટલાક તો નવા-ઘંટાકર્ણ માણિભદ્ર, કલિયું, રાવણપતાકા, અર્જુન પતાકા, શનિયંત્ર, હસ્તિયંત્ર, અશ્વયંત્ર વગેરે યંત્રની રચના કરી આ વિજ્ઞાનને આગળ વધાર્યું છે. તાંત્રિક પ્રયોગ અને તેમને ઉપયોગ
કામિક આગમના સત્રાંતરપટલમાં તંત્ર શબ્દની વ્યાખ્યા આપતાં કહ્યું છે કે-તત્વ અને મંત્રથી સમન્વિત વિપુલ અર્થોને વિસ્તાર અને સંસારના બ્રાન્ત જીવનું ત્રાણ કરવાને
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે
૩૧૭* લીધે “તંત્ર” સંશા થઈ છે. જો કે શાસ્ત્રોમાં તંત્રશબ્દના અર્થો–શાસ્ત્ર, અનુષ્ઠાન, વિજ્ઞાન, દર્શન, આચાર-પદ્ધતિ, સાંખ્ય, ન્યાય, ધર્મશાસ્ત્ર વગેરે કરવામાં આવ્યા છે અને જનધર્મમાં પણ રોગને તંત્ર નામથી સ્વીકાર્યો છે, છતાં અહીં યંત્ર-મંત્રાદિ સમન્વિત એક વિશિષ્ટ સાધનામાર્ગનું નામ તંત્ર માનીએ છીએ.
- મહાન વિદ્વાન નાગાર્જુને પિતાની માતા નાગમતીની કૃપાથી આબૂ પહાડ ઉપર ઔષધિ-વિજ્ઞાનને જાણ્યું. પછી. પાદલિપ્તસૂરિની પાસે જઈ આકાશગામિની વિદ્યા શીખે. તે પછી પોતે સંઘરેલા પ્રયોગોને કલપુટી ગ્રંથમાં લખ્યા. આ રીતે જૈનાચાર્યોએ તંત્રસાધનામાં પણ કોઈ ખામી રાખી નથી. તેનું જ ફળ છે કે જાંગુલીમંત્ર, ઔષધિમત્ર, સપદિ વિષધારી જીને વશમાં કરવાના મંગે, ઝેર ઉતારવાના મંત્ર, તાર્ક, શ્વેતગુંજા, અપરાજિતા, દંતી, મયૂરશિખા, સહદેવી, શિયાળઝંગી, માજારી, શંખપુષ્પી વગેરે વૃક્ષનાં મૂળ રવિપુષ્ય, ગુરુપુષ્ય, હેળી, દિવાળી, નવરાત્રિ કે ગ્રહણ આદિ પર્વેમાં લાવી મંત્ર વડે પૂજન કરવાથી જાતજાતના રે–દોષ દૂર કરવાનું તથા વ્યાપારવૃદ્ધિ, દ્રવ્યલાભ, ઈચ્છિત કાર્યસિદ્ધિ વગેરે કાર્યોમાં પ્રત્યક્ષ ફળ આજે પણ આપે છે. સુખપ્રસવ, સંતાનપ્રાપ્તિ, ગર્ભબાધાનિવારણ, મૃતવત્સાદેશનિવારણ, કાકવાદિ ષનિવારણ જેવા વૈદકના પ્રણે १२-तनोति विपुलानर्थान् , तत्त्वमन्त्रसमन्वितान् ।
त्राणं च कुरुते यस्मात् , तन्त्रमित्यभिधीयते ॥
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
Rાવવા
૨૧૮
મંત્રવિજ્ઞાન પણ મંત્રશાસ્ત્રની સહાયતા મેળવી સફળ બનાવવાના પ્રય “વિદ્યાનુશાસનમાં બહુ વિસ્તારથી સૂચવેલા છે. અનેક પ્રકારના તાવે, કમળે, ગર્ભાશયનું ખસી જવું તથા વાયુગેળાના રે વગેરે ઔષધિના બળથી ઘણી વાર દૂર કરવામાં આવે છે.
એક બાજુ પારદના પ્રયોગો અને સુવર્ણસિદ્ધિના પ્રગો પણ જન શ્રમણએ અચૂક લખ્યા છે. એકાક્ષિ નાળિયેર, દક્ષિણાવર્તી શંખ, એક આંખવાળે રૂદ્રાક્ષ, દક્ષિણ સુંઢવાળા ગણપતિ વગેરેની ઉપાસના પણ તંત્રમાં આવી જાય છે કે જેને જૈન શ્રમણના સહવાસથી તિવરોએ લખી સુરક્ષિત રાખ્યા છે. જાદુગિરી, યક્ષિણસાધન, પ્રેતસાધન, સ્મશાન સિદ્ધિ, પરકાયા અથવા મૃતકાયાનાં દર્શન પણ કોઈકે સ્થળે જોવા મળે છે, એટલે સિંહાલેકનથી આપણે એમ કહી શકીએ કે મંત્રશાસ્ત્રનાં સમસ્ત અંગે ઉપર જૈનાચાર્યોને પૂરી માહિતી હતી અને પિતે આવાં બધાં કમેને હેય માનવા છતાં લોક-કલ્યાણ અને જનરુચિને ખ્યાલમાં રાખીને તેનું આલેખન કર્યું છે. ચાગ અને સ્વરોદય
ચિત્તવૃત્તિને નિરોધ એ જ રોગ છે. આવી પરિભાષા વડે મહર્ષિ પતંજલિએ વેગને પરિચય આપ્યો છે. રાગ -અને હઠગની બે ધારાઓમાં પ્રસરેલા આ રોગમાં સાધક -મૂળરૂપે કુંડલિનીને જાગ્રત કરવા ઈચ્છે છે. કુંડલિની–જાગરણનું
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે
૩૧૯ વિધાન જૈનાચાર્યોને પણ ઈટ છે. સાધના કરનાર અધ્યાત્મમાર્ગમાં આગળ વધતું જાય છે અને આસનેના આધારે મૂલાધારથી માંડીને સહસાર સુધી સાડા ત્રણ આંટા મારી બધાં ચશ્ચને વશમાં રાખનારી કુંડલિનીરૂપ સપિણ કે જે તંદ્રા પામેલી હોય છે, તેને ચૈતન્ય કરવાને પ્રયાસ કરે છે. જ્યારે ગબળથી કુંડલિની–જાગરણ થાય છે, ત્યારે તેના ખેંચાણથી સહસ્ત્રારમાં સ્થિત અમૃતકળશનું ભેદન થાય છે અને આ અમૃતસ્ત્રાવ માનવને અમૃતરૂપ બનાવી દે છે. રોગશાસ્ત્રની આવી દિવ્ય પ્રક્રિાઓનું વિવિધ પ્રમાણે સાથે વિવેચન કરતાં જૈનાચાર્યોએ પિતાના પેગમાર્ગનું વિશાલ પ્રદર્શન કર્યું છે અને ઉત્તમોત્તમ પદ્ધતિ જણાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. જે કુંડલિની જાગ્રત થવામાં વિને આવે અને વિક્તરૂપ સિદ્ધિઓની પાછળ સાધક ઘેલો થઈ જાય તે તે અણિમા, મહિમા, લધિમા, ગરિમા આદિ સિદ્ધિઓ વડે ઘણું-ઘણાં ચમત્કારપૂર્ણ કાર્ય કરી શકે છે.
ગની આ જટિલ ક્રિયાઓમાં સ્વરશાસ્ત્રનું જ્ઞાન ઘણું લાભદાયક હોય છે. શ્વાસ-પ્રશ્વાસની ક્રિયાઓ ઉપર સંયમ કે નિયંત્રણ રાખી, વાસ્તવિકતા જાળવી, ઈડા, પિગળા અને સુષુમણું નાડી વડે ચાલતા સ્વરેની ગતિ ઓળખવી એ પણ એક રીતે મંત્રશાસ્ત્રનું અંગ ગણાય છે. સ્વરશાસ્ત્રમાં પાંડિત્ય પ્રાપ્ત કરવાથી લેકમાં પ્રવતેલી ઘટનાઓનું જ્ઞાન પિતાના શરીરની નાડીઓની ચાલથી કરામલકવત્ જોવાની શક્તિ આવી જાય છે. જેનાચાર્યો પણ સ્વરશાસ્ત્ર ઉપર
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
મંત્રવિજ્ઞાન શ્રદ્ધા રાખવાને ઉપદેશ આપે છે. શ્રમણ મુખ્યત્વે જ્ઞાનસાધના અને પર્યટન કરનારા હોય છે, તેથી વિવિધ પ્રદેશમાં ચાલતી પ્રક્રિયાઓને ખ્યાલ આવવામાં વાર લાગતી નથી અને સ્વધર્મનુયાયીઓને રૂઢિમાર્ગથી બચાવીને ઉત્તમ માર્ગ ઉપર લાવવા માટે શેધ–બળપૂર્વક સાચા શાસ્ત્રીય જ્ઞાનનું પ્રવર્તન કરવા ઈચ્છે એ સહજ છે. તેનું પરિણામ આ બધાં શાસ્ત્રોમાં આપણે જોઈ શકીએ છીએ. યતિસમુદાયે આ વિજ્ઞાનમાં ઘણે ફાળો આપે છે અને જે પ્રયોગ સાધુસાધ્વીઓ ન કરી શક્તા કે સાધુધર્મમાં બાધા કરનારા પ્રાગેને પતિવર્ગ લોકકલ્યાણ માટે કરતા. તેથી જ આજે પણ યતિસમુદાય પ્રત્યે જનસામાન્યનું બહુમાન છે. મંત્ર, યંત્ર, તંત્ર, ચાગ અને સ્વરેચ આ પાંચેય અમૃતનું એક સ્થળે જ્ઞાન આપવા જે પ્રયત્ન જૈન ધર્મમાં થયા છે, તેનું આ સંક્ષેપમાં નિદર્શન છે.
જૈનાચાર્યો અને તેમના ગ્ર
મંત્રશાસ્ત્રને લગતા ની રચના વિશાળ છે. જૈનાચાએ આરંભકાળથી જ આ વિષય ઉપર લખવાને આરંભ. કર્યો હતે. આગમાં મુખ્યત્વે “મહાનિશીથસૂત્રમાં પંચનમસ્કાર-મંત્ર અને સૂરિમંત્રને લગતાં મંત્રવિધાનેને વિશેષ. ઉલ્લેખ મળે છે. પછી વિજજા–વિદ્યાઓનાં નામે–પઉમચરિયું, ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર વગેરે ગ્રંથમાં મળે છે. દિગંબર. -સંપ્રદાયનું પ્રવર્તન પ્રધાનપણે દક્ષિણમાં હોવાથી ત્યાંનાં.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે
૩૨૧ જૈન બ્રાહ્મણે એ પણ આ વિષયમાં પૂરેપૂરો રસ લીધે જણાય છે. તથા શ્રી સિંહતિલકસૂરિનું મંત્રરાજરહસ્ય અને તલીલાવતી, ભટ્ટ. અકલવ, શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર, શ્રી જિનપ્રભસૂરિ, શ્રી જિનદત્તસૂરિ, મુનિ ગુણકર, શ્રી બપભટ્ટસૂરિ, શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય, શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય વગેરે અનેક આચાર્યોએ મંત્રશાસ ઉપર સ્વતંત્ર ગ્રન્થ લખ્યા છે અથવા પિતાના મંત્રશાસ્ત્ર સંબધી અનુભવને ટકા ગ્રંથમાં રજૂ કર્યો છે. શ્રી પદ્માવતી દેવીની આરાધના કરનારા આચાર્યો વડે લખાયેલા પ્રગમાં–ધરણેન્દ્રપદ્માવતી, રક્તપદ્માવતી, હંસપદ્માવતી, સરસ્વતી પદ્માવતી, શબરી પાવતી, કામેશ્વરી પદ્માવતી, ભૈરવી પદ્માવતી, ત્રિપુરા પદ્માવતી, નિત્યા પાવતી, પુત્રકર પદ્માવતી, સ્વપ્નસાધનપદ્માવતી, મહાહિની પદ્માવતી, ઘટાવતાર પદ્માવતી અને કજજલાવતાર પદ્માવતીના કા વિદાઓ અને મંત્રો લખાયા છે. તેમ જ પાર્શ્વવિદ્યા, સૂરિમંત્રલ્પ, સૂરિવિદ્યા, ગાંધારવિદ્યા, વર્ધમાનવિદ્યા, તીર્થકર વિદ્યા વગેરેને લગતા ગ્રંથે જૈન ધર્મની મંત્રશાસ્ત્રીય પ્રવૃત્તિના પરિચાયક છે.
એક બાજુ કર્ણપિશાચિની, કરુકુલ્લા, પ્રચંગિરા, ઉચ્છિષ્ટ ચાંડાલિની, જવાલામાલિની, કુષ્માંડી તથા અંબિકા દેવીના ક મળે છે, તે બીજી બાજુ ઘટ, દર્પણ, નખ, જલ, દીપ, પગ અને કાજલમાં દેવીના અવતારપગે પણ આ વિષયની વિવિધતામાં પિતાને ફાળો આપે છે. સિદ્ધ, માંત્રિકની શ્રેણીમાં પહોંચેલા આચાર્યોમાં શ્રી જિનદત્તસૂરિ, ૨૧
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
મંત્રવિજ્ઞાન
શ્રી જિનકુશલસૂરિ, શ્રી’જિનચંદ્રસૂરિ જેવા કેટલાક આચાર્ડની મંત્રસાધના પણ થાય છે. તેમ જ સ્તોત્રસાહિત્યમાં ંઅનેરી મંત્રમયતા જોવી હાય તા—ઉવસગ્ગષ્ઠુર, લઘુશાન્તિ, નમિષ્ણુસ્તાત્ર, ભક્તામરસ્તાત્ર, ક્લ્યાણમ ંદિરસ્તત્ર, ભત્તિભર સ્તત્ર જેવાં ઘણાં સ્તોત્રો જૈન ધર્મીમાં પ્રસિદ્ધ છે.
૩૧
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] સર્વવેદ સારભૂત ગાયત્રી મંત્ર લેખક શ્રી યોગાચાર્ય એમ.એ.
ગાયત્રી વેદજનની
સનાતન સાહિત્યમાં વેની મહત્તા સર્વોપરિ છે અને વેદોની ઉત્પત્તિનું મૂળ કાર છે. આ મૂળનું જે પહેલું અંકુરણ થયું, તે જ “ગાયત્રી-મંત્ર”ના નામથી ઓળખાય છે. ગાયત્રી મંત્રને વિસ્તાર વેદનાં રૂપમાં પ્રકટ થયે અને અનુક્રમે તેને મહિમા મંત્ર--બ્રાહ્મણાત્મક વેદોમાં, મંત્ર-તંત્ર-મંત્રાત્મક આગમાં, અધ્યાત્મ–પ્રધાન ઉપનિષદોમાં, અષ્ટાદશ–પુરાણ તથા ઉપપુરામાં, તેમજ સ્તુતિસાહિત્યમાં અત્યંત આદરપૂર્વક પ્રસાર પામ્યા. ગાયત્રી–મંત્રની આરાધના માટે પ્રેરણા આપતાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ સ્થળે સ્થળે કહ્યું છે કે ગાયત્રી એ પરમ જપ છે, ગાયત્રી અત્યંત જરૂરી ગૌરવશાળી છે, ગાયત્રીની ચર્ચા વગર પુરૂષોમાં નિંદા થાય છે. માત્ર ગાયત્રીની આરાધનામાં નિષ્ણાત થઈ દ્વિજ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૪
મંત્રવિજ્ઞાન બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વૈશ્ય મને પ્રાપ્ત કરે છે. બધા. વેદોના સારરૂપ એવી ગાયત્રીની આરાધના સ્વયં બ્રહ્માદિ દેવે પણ સધ્યા કરતી વેળાએ ધ્યાન અને જય સાથે કરે છે. આવા અનેક પ્રમાણેના આધારે જ ગાયત્રીને વેદની. માતા માનવામાં આવે છે.
નામકરણ અને વ્યાખ્યા :
આ મંત્રમાં ત્રણ પદે હોવાને લીધે તેને છંદ ગાયત્રી થાય છે અને તેથી જ આવા ત્રણ પદેવાળા મંત્રનું નામ ગાયત્રી કહેવાય છે. છતાં અહીં ગાયત્રી શબ્દની વ્યાખ્યાTચત્ત રાચર ફરિ–ગાનાર-સ્તુતિ કરનારની જે રક્ષા કરે તે ગાયત્રી–આ રીતે કરવામાં આવે છે અને આ અર્થની. માન્યતા સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. છે આમ તે મંત્રોના સ્વરૂપ વિષે મંત્રશાસ્ત્રમાં બીજ
મંત્ર, મંત્ર અને માલામંત્ર એવા ત્રણ ભેદ કરી તેમના , અક્ષરનું સ્વરૂપ નિર્ધારણ કર્યું છે, પણ ગાયત્રી–મંત્ર એક
વૈદિક-મંત્ર હવાને લીધે વીસ અક્ષરવાળે કહેવાય છે. - અને તેથી તે માલામંત્રની સંજ્ઞામાં આવે છે, તેમજ તે
* (૧) ગાયત્રી પરનો કાટ !}કાકી, ચર્ચાત જરીવરી કાલા 'અહદ પારાશરસ્મૃતિ. gવ-વસંયુi...અળ યતિ સાધુપુ !
મનુસ્મૃતિ ૨૮ | જાગ્રીમાળ તો દિનો મોક્ષમg In૨૮ ९०॥ सर्ववेदसारभूता गायत्र्यास्तु समर्चना । ब्रह्मादयोऽपि सन्ध्यायां - a sથાનિત નિત ૨ /૧૧૧૧૬–દેવીભાગવત.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયત્રી–મંત્ર
૩૨૫
અંતિમ વયમાં ફળ આપનાર કહી શકાય છે પણ ગાયત્રીમંત્રની દીક્ષા તે દરેક દ્વિજને બાલ્યકાળમાં અપાય છે અને તેને જપ પણ ત્યારથી જ ચાલુ થઈ જાય છે, એટલે ગાયત્રી મંત્ર આવા બંધનથી મુક્ત છે, એમ માનવું જોઈએ. આપણે આ મંત્રના અક્ષરેની ગણના કરીએ ત્યારે અક્ષરેની ગણના વગર માત્ર અક્ષરેની સંખ્યા તેવીસ થાય છે, છતાં ત્યાં અર્ધમાત્રાને ગુરુગમ્ય માની “વીસ અક્ષરવાળે આ મંત્ર છે” એમ કહેવાય છે. પછી ત્રણ વ્યાહુતિઓ કે સાત વ્યાહુતિઓ તથા ચેથા પાદરૂપ શિમંત્રને પણ તેની સાથે જપવાનું વિધાન છે અને પ્રણવ તે સાથે હોય જ. એટલે આ મંત્રના અક્ષરોની સંખ્યા વધી જાય છે. સમસ્ત વેદાદિશાસ્ત્રને સાર ગાયત્રીમાં વિરાજમાન હોવાથી તે સૌથી વધી જાય છે અને આવા મહિમાને લીધે જ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે બીજા અનુષ્ઠાને હોય કે ન હોય પણ માત્ર ગાયત્રીના અનુષ્ઠાનથી દ્વિજ કૃતકૃત્ય થાય છે.'
(૨) આશિસ્થાન્નિા મોમન્ના રૂતિ તારો અને નિત્ત વણિ કાહુકામાન ઝાન મંત્રવ્યાકરણ.
(3) प्रणवाद्या व्याहृतय. सप्त स्युः सत्पदादिना। चतुविशत्यक्षरात्मा गायत्री शिरसान्विता ॥२॥
–શારદાતિલક, ૨૧ મું પટલ પ્રણવ, ત્રિવ્યાહતિ-ભૂ, ભુવક, સ્વઃ, સંતવ્યાહતિ–પૂર્વોકત ત્રણ વ્યાહતિઓ સાથે મહ, જન, તપ અને સત્ય. શિમંત્રॐ आपो ज्योती रसोऽमृत ब्रह्मभू मुँव स्वरोम् ।
। (४) कुर्यादन्यत्र वा कुर्यादनुष्टानादिकं तथा। गायत्रीमात्रनिष्ठस्तु શિયો ભવેત્ દિવઃ ૧૨ , ને
–કૂર્મપુરાણ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૬
મંત્રવિજ્ઞાન ગાયત્રી–મંત્રની ઉપાસના :
સૃષ્ટિના આરંભકાળથી જ ગાયત્રીની ઉપાસના ચાલુ થઈ જવાથી અને મોટા–મોટા મહર્ષિએ તેની ઉપાસનામાં તત્પર હોવાથી તેની ઉપાસના ઘણી જ વ્યાપક બની ગઈ છે. આજ સુધી ગાયત્રીની ઉપાસના અંગે હજાર ગ્રંથ લખાયા છે અને તેમાં લખાયેલાં વિધાને કોઈ પણ અન્ય મંત્રના વિધિ-વિધાન કરતાં ભારે વિસ્તારને પામ્યાં છે. વિશ્વામિત્ર, જમદગ્નિ, ભરદ્વાજ, ગૌતમ, અત્રિ, વશિષ્ઠ અને કશ્યપ જેવા દિવ્ય મહર્ષિઓએ જેની ઉપાસનામાં પિતાનાં આયુષ્યને અપાવ્યું હોય તે અંગે વિધાની ન્યૂનતા કેમ રહી શકે? સામાન્ય રીતે ગાયત્રી ઉપાસનાનાં બે અંગે. માની શકાય. પહેલું અંગ નિત્યકર્મનું છે, જેમાં ગાયત્રીને જપ કરવું આવશ્યક છે અને તેનું કંઈ ખાસ ફળ નથી, પણ જે નિત્યકર્મ તરીકે ગાયત્રી જપ ન થાય તે પાપ અવશ્ય લાગે. એટલે કે છોકરો પ્રવાઃ એ નિત્યકર્મને સિદ્ધાન્ત છે. બીજું અંગ છે કામ્યકર્મ. આમાં આપણે પિતાના ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ માટે ગાયત્રીની ઉપાસના કરી તેને મેળવી શકીએ. આ રીતે ગાયત્રી મંત્ર અન્ય મંત્રની સમાનતામાં આવી જાય છે. આ બે અંગે ઉપરાંત આ મંત્રની એક વિશેષતા એ પણ છે કે આપણે જ્યારે કોઈ અન્ય કામ્ય-કર્મ માટે કોઈ અન્ય દેવ-દેવીઓના મંત્રની ઉપાસના કરવા તત્પર થઈએ, તેમાં પણ કાયિક, વાચિક અને માનસિક તૈયારી માટે પહેલાં ગાયત્રી-મંત્રના જપનું
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયત્રી મંત્ર
૩ર૭ વિધાન છે, તેથી સાધકની ઉપાસના સંબંધી ગ્યતા વધે છે. જે એમ ન થાય તે શાસકાના કથન અનુસાર નિષ્ફળતા સાંપડે છે.
આવી જુદી જુદી ઉપાસનાઓમાં સાધકને વૈદિક અથવા તાંત્રિક પદ્ધતિને અથવા તે બંનેના મિશ્રિતરૂપને આશ્રય લેવું પડે છે. શુદ્ધ વૈદિક ઉપાસનામાં પ્રાતઃ સંધ્યાવંદનાદિ કર્મ કર્યા પછી પુરશ્ચરણાદિ ના સંકલ્પ પ્રમાણે દૈનિક જપ કરે જોઈએ તથા ગાયત્રી દેવીનું ધ્યાનાવાહનાદિ છેડશો પચાર પૂજન વગેરે કર્મો કરવાં જોઈએ. અહીં પુરચરણ અને ડી સ્પષ્ટતા આ રીતે થઈ શકે છે :
પુરચરણ શબ્દની રચના પુરઃ (એટલે આગળ). અને ચરણ (એટલે ચાલવું) આ બે શબ્દ વડે થઈ છે, સાધના માટે આગળ વધવામાં અમુક ક્લિાએ કરાય તે સિદ્ધિ સરળતાથી મળી શકે ચાલવાની ક્રિયામાં ગતિ, આગતિ અને સ્થિતિ આ ત્રણ બાબતેને સમાવેશ થાય છે. પુરશ્ચરણમાં આ ત્રણે બાબતેની આવશ્યક્તા હોય છે. ગતિમાં. જે દેની આગતિને રેકી ઉચિત શકિતને પ્રકુટિત કરવા માટે સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છનારે પુરશ્ચરણ કરવું જોઈએ. આ પુરશ્ચરણમાં (૧) નિત્યકર્મ સ્નાનાદિ (૨) સસ્થા, (૩) ગાયત્રી પૂજન-(જેનાં પ્રધાન અંગ પૂજા, કવચ, ન્યાસ, ધ્યાન, સ્તોત્ર પાઠ વગેરે આવે છે.) (૪) શાપ
(૫) સામાન્ય રીતે, સવા લક્ષ જપથી પુરચરણ થાય છે. વિશેષમાં મંત્રાક્ષર સંખ્યા પ્રમાણે પ્રત્યક્ષર લક્ષ મંત્રજપ કરવા જોઇએ.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
મંત્રવિજ્ઞાન મિચન, તપ, જપ, (૬) હવન–દશાંશ, (૭) તર્પણ, (૮) માર્જન, (૯) બ્રાહ્મણુજન અને (૧૦) વિસર્જન વગેરે ક્ષિાઓનું વિભાજન થઈ શકે છે. ગાયત્રીની તાંત્રિક ઉપાસના
તાંત્રિક ઉપાસનામાં રહેલા તંત્ર શબ્દ ઉપર ઘણુ માણસોની ધારણા એવી છે કે આ કેઈમેલી વિદ્યા છે, અથવા તે અમુક જાતના ટોટકા, જંતર-મંતર કે કઈ રમશાનસાધના જેવું કર્મ છે, પણ તે માત્ર ભ્રમ છે. શાસ્ત્રોમાં તંત્ર શબ્દની વ્યાખ્યા વેદના અર્થમાં જ થઈ છે. અને શાસ્ત્રોના વિવિધ વિસ્તારને તંત્રની સંજ્ઞા આપી છે. તેથી ગાયત્રીની તાંત્રિક ઉપાસનામાં પણ મંત્ર-વિજ્ઞાનમાં પ્રદર્શિત માર્ગને જ વિસ્તાર માન. સ્વામી પ્રત્યગામાનંદજીએ વધારે સ્પષ્ટ કરતાં જણાવ્યું છે કે “તંત્રવિધાનમાં મંત્ર એ મુખ્યમંત્રી છે અને મંત્રનાં ચિતન્ય માટે તથા સમર્થ વિનિયોગ માટે એની પણ વિશેષ આવશ્યક્તા રહે છે. ગાયત્રીની તાંત્રિક ઉપાસનામાં ઉપયોગી વિષયેની વિચારણા આ રીતે છે –
(5) पूजा त्रैकालिकी नित्यं जपस्तर्पणमेव च । होमं ब्राह्मगभुक्तिश्च पुरश्चरणमुच्यते ॥
-કુલાર્ણવતંત્ર – યુરિશ્વ વિધ-વૈવિજી તાન્નિશી ના પ્તિ તાકવિ “યુતિઃ , તિ વ્યવહાર: – હારીતધર્મશાસ્ત્ર. વૈરિ તારી જૈવ, દિવિધા
વર્તિતા કૃતિકા કુલૂક ભ–મનુસ્મૃતિટીકા. ८-तन्त्रविधानेषु मन्त्र एव मुख्यमन्त्री मन्त्राणां चैतन्योद्योधनाय समर्थविनियोगाय च यन्त्राणामपि सविशेष उपयोग :।
- — અધ્યક્ષીય ભાષણ–વારાણસી
-
-
-
-
-
-
-
-
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયત્રી મંત્ર
૩૨૯ ૧-આકૃતિ–આરાધનામાં મનની એકાગ્રતા માટે ઉપાસ્યદેવની
આકૃતિ હેય તે તેથી સાધનામાં સરળતા આવી જાય છે. આ આકૃતિ માટે આપણે નિરાકાર અને સાકાર સ્વરૂપનું નિર્ધારણ કરી શકીએ. નિરાકારસ્વરૂપમાં માત્ર તેજોમય શક્તિનું ચિંતન થાય છે. સાકાર-ચિંતનમાંमुक्ताविद्रुमहेमनीलधवलच्छाधैर्मुखत्रीक्षणैयुक्तामिन्दुनिबद्धरत्नमुकुटा तत्वात्मवर्णात्मिकाम् । गायत्रीं वरदाभयाङ्कशकश: शुभ्र कपालं गदां, शंखं चक्रमथारविन्दयुगलं हस्तैर्वहन्ती भजे ॥
આ પદ્યના સંદર્ભને આશ્રય ઉપયુક્ત હોય છે. જે યંત્રમયસ્વરુપનું ચિંતન કરવું હોય તે-મધ્યમાં ત્રિકેણ, પછી તેની બહાર પણ, તે પછી વલયપૂર્ણ અષ્ટદલ અને તે પછી વલયયુક્ત અઠ્ઠાવીસ દલની રચના કરી તેમાં શાસ્ત્રોક્ત પદ્ધતિથી મંત્રાક્ષરે લખવા. આ રીતે તૈયાર થયેલા યંત્રની પ્રાણ-પ્રતિષ્ઠા કરી આરાધના કરવી જોઈએ. ૨-ધ્યાન-ગાયત્રીનું ધ્યાન કરતી વખતે ગાયત્રી મંત્રના
પ્રત્યેક વર્ણનું ધ્યાન અને તેની શક્તિઓનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે. વર્ણ ધ્યાનમાં “ગાયત્રી-પંચાંગ વગેરેમાં સૂચવેલાં પદ્યનું અવલંબન લેવું જોઈએ.
ઉદાહરણરૂપમાં તપદનું ધ્યાન આ રીતે છે– तत्कारं चम्पकापीतं ब्रह्म-विष्णु-शिवात्मकम् । शतपत्रासनारूढं ध्यायेत् सुस्थान-संस्थितम् ॥
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩s
મંત્રવિજ્ઞાન ચંપાનાં પુષ્પ જેવું પીત, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશરૂપી, કમળ ઉપર વિરાજમાન એવું “તત્ પદનું ધ્યાન કરવું. જે ગાયત્રીદેવીની શક્તિઓનું ધ્યાન કરવું હોય તે ઉપર સૂચવેલા ધ્યાનપદ્યના આધારે અને पञ्चवक्त्रां दशभुजां सूर्यकोटिसमप्रभाम । सावित्री ब्रह्मवरदां चन्द्रकोटिसशीतलाम् ।। त्रिनेत्रां सितवस्त्रां च मुक्ताहारविराजिताम् । वराभयांकुशकशा हेमपत्राक्षमालिकाः ॥ शंखचक्राब्जयुगलं कराभ्यां दधतीं पराम् । सितपंकजसंस्थां च हंसारूढां सुखस्मिताम् ।। ध्यात्वैवं मानसाम्मोजे गायत्रीकवचं पठेत् ।
આ રીતે ધ્યાન કરી શકાય છે.વૈદિક ઊપાસનામાં ત્રિકાળ સંધ્યામાં ગાયત્રીનાં ત્રણ સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે. તેમાં પ્રાત:કાળમાં બ્રહ્માણી, મધ્યાહૂમાં રુદ્રાણી અને સાંજના વખતે લક્ષમીનાં રૂપમાં હોય છે. તેની સાથે વેદ, ગોત્ર, વસન, આભરણ, વાહન વગેરે પણ બદલાઈ
જાય છે, તે લક્ષ્યમાં રાખવાનું છે. ૩-કવચ-સાધકે પિતાની રક્ષા માટે કવચનો પાઠ કરે
જોઈએ. તે કવચ પિતાનાં અંગે ઉપર ભગવતીની શક્તિઓ વડે આચ્છાદન થાય છે, એમ ભાવના રાખવી. તે કવચ પણ ત્રણ પ્રકારનું છે. પદશક્તિમય, અક્ષર– શક્તિમય અને નામશક્તિમય. જેમકે –
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયત્રી મંત્ર
૩૩. ૧- તત્પલે પણ વિમા
વર્ષે રિલેરી તુ નામ મતદૈવ જો ઈત્યાદિ. २- तद्वर्णः पातु मूर्द्धानं सकार: पातु भालकम् ।
રણુજી ને વિશ્વાસુ શોને ક્ષેત્ર ૪ / II ઈત્યાદિ 3- गायत्री पूर्वतः पातु सावित्री पातु दक्षिणे।
ત્રણ વિદ્યા છે પુ ર માં સરસ્વતી ! ઈત્યાદિ
આ શ્લેકે બોલતી વખતે તે તે અંગે ઉપર હાથ પણ મૂકી શકાય અથવા ભાવનાથી પણ ઉચિત વિધિ થાય છે. આચાર્યોએ કવચના અન્ય પ્રકારે પણ પ્રસ્તુત કર્યા છે, પરંતુ વિરતારભયથી તે અહીં આપવામાં આવતા નથી, ઇ-ન્યાસ-માનસિક દૃઢતા અને વિચારપુષ્ટિ માટે ગાયત્રી.
ચાસની પણ આવશ્યક્તા છે. તે પણ પદમય, અક્ષરમય,
નામમય વગેરે ભેદોમાં પ્રાપ્ત થાય છે. પતેત્ર-ઉપાસ્ય દેવતાના અપૂર્વ મહિમાનું વાસ્તવિક
સ્વરૂપે રજૂ કરતાં વિવિધ છંદ, અલંકાર અને કથાનકેને ધરાવતાં અસંખ્ય સ્તોત્રો ગાયત્રી દેવી ઉપર લખાયાં છે. તેમાંથી એક–એને પિતાની ઈચ્છા અને સમયની અનુકૂળતા પ્રમાણે સ્તંત્રપાઠ કરે જોઈએ.
–આ નિબંધના લેખકે ગાયત્રી-લહરી” નામે સ્તુતિકાવ્યની રચના કરી છે, તેમાં ગાયત્રી-ઉપાસનાને લગતું ઘણું સાહિત્ય. શિખરિણી છંદમાં આપ્યું છે.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રવિજ્ઞાન
૬-શાય-માચન-પુરાણામાં ગાયત્રીના શાપને લગતી એ થાઓ સક્ષેપમાં આ રીતે મળે છેઃ (૧) બ્રહ્માજીની પહેલી પત્ની સાવિત્રી પતિની આજ્ઞા હેાવા છતાં એક યજ્ઞમાં સંમિલિત ન થઈ, ત્યારે મીજી પત્ની ગાયત્રીએ તેમની આજ્ઞાનુસાર યજ્ઞમાં સહયેાગ આપ્યા. તેથી અસતુષ્ટ થતાં સાવિત્રીએ ગાયત્રીને શાપ આપ્યા કે તારી શક્તિ નષ્ટ થશે. પછી દેવેના અનુનય—વિનયથી પ્રસન્ન થઈ સાવિત્રીએ શાપેાદ્વાર મંત્ર આપ્યા.
ર
(૨) એક વાર બ્રહ્મા, વશિષ્ટ અને વિશ્વામિત્ર એ ત્રણે વ્યક્તિઓએ પેાત પેાતાની સ્વતંત્ર સૃષ્ટિ ચલાવવા માટે ગાયત્રી દેવીની ઉપાસના કરી, છતાં ગાયત્રી દેવીએ સૃષ્ટિ રચવાનું સામર્થ્ય તેમને આપ્યું નહિ, તેથી રુષ્ટ થઈ ને તેમણે શાપ આપ્યા અને પછી દેવાની પ્રાથનાનુસાર શાપ-વિમાચનના ઉપયોગ દર્શાવ્યા.
આ રીતે શાપવિમાચનમત્રાના પ્રથમ જય કરવાથી ગાયત્રીજપ શીઘ્ર ફળદાયી નીવડે છે. શાપાદ્વાર માટે મત્ર નીચે પ્રમાણે હાય છે :
ॐ यद्ब्रह्मेति ब्रह्मविदो विदुस्त्वां पश्यन्ति धीराः । सुमनसो वा गायत्रि त्वं ब्रह्मशापाद्विमुक्ता भव ॥ ૭-હવન–હામના વિધિ પ્રાયઃ પ્રસિદ્ધ છે. ( ૮–૯) તેમજ તપણુ અને માન પણ તેનાં જ ગેા છે.
'
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયત્રી મંત્ર
૩૩૩ ૧૦-સુદા-ગાયત્રીજપની પહેલાં અને પછી કેટલીક મુદ્રાઓનું આ પ્રદર્શન આવશ્યક ગણાય છે. આ મુદ્રાઓ જપની
પહેલાં ૨૪ પ્રકારની કરવામાં આવે છે. તેમનાં નામે. -આ રીતે છેઃ ૧-સુમુખ, ૨-સંપુટ, ૩-વિતત, ૪વિસ્તૃત, પ-પ્રિમુખ,' –ત્રિમુખ, ચતુર્મુખ, ૮• પંચમુખ, ૯-ષમુખ, ૧૦-અધોમુખ, ૧૧-વ્યાપકો
જલિ, ૧૨-શાકટ, ૧૩–૧મપાશ, ૧૪-ગ્રંથિત, ૧૫ઉ મુખ, ૧૬-પ્રલંબ, ૧૭મુષ્ટિક, ૧૮-મસ્ય, ૧૯–કૂર્મ, રત્વવરાહ, ૨૧-સિંહાકાત, રર-મહાક્રાન્ત, ૨૩-મુગર અને ૨૪-પલ્લવ.
' ' તેમજ જપ કરી રહ્યા પછી ૧–સુરભિ, ૨-જ્ઞાન -- વૈરાગ્ય, ૪-ચેનિ, પ-શંખ, ૬-પંકજ, ૭-લિંગ અને ૮નિર્વાણ, આ આઠ મુદ્રાઓ કરવી જોઈએ. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે જે સાધક આ મુદ્દાઓને જાણ નથી, તેને જપ નિષ્ફળ થાય છે. અન્ય ઉપગે ગાયત્રીની સાધના વિસ્તાર વધારે હોવાથી,
તેમાં અષ્ટોત્તરશતનામ, સહસ્ત્રનામ, ગાયત્રીહૃદય, ગાયત્રી-પંજર, ગાયત્રી આનેયા, ગાયત્રી રામાયણ
અને ગાયત્રીગ વગેરેનું પણ વિધાન છે. ગાયત્રી નામની મહત્તા .
ગાયત્રી મંત્રની એટલી મહત્તા હોવાને લીધે વૈદિક . અને જૈન-ઔદ્ધાદિ અન્ય ધર્મોમાં પણ અનેકવિધ ગાયત્રી
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
મંત્રવિજ્ઞાન
માનું પ્રચલન થયું છે. ગાયત્રીના ૨૪ અક્ષરામાં ચાવીસ દેવતાઓને 'નિવાસ છે. તે આ રીતે :~~~૧-ગણેશ, રનૃસિ ંહ, ૩–વિષ્ણુ, ૪–શિવ, પ–કૃષ્ણ, ૬–રાધા, ૭–લક્ષ્મી, ૮–અગ્નિ, હૂંન્દ્રિ, ૧૦-સરસ્વતી, ૧૧-દુર્ગા, ૧૨-હનુમાન, ૧૩–પૃથ્વી, ૧૪-સૂર્ય, ૧૫-રામ, ૧૬-સીતા, ૧૭ ચંદ્ર, ૧૮–યમ, ૧૯– બ્રહ્મા, ૨૦–વરુણુ, ૨૧-નારાયણ, ૨૨-હયગ્રીવ, ૨૩–ર્હંસ તથા ૨૪–તુલસી. આ દેવી-દેવતાઓના જુદા જુદા ગાયત્રીમંત્રાની રચના પણ મળે છે. જેમકે વાય વિષે, વસ્તુખ્તાર ધીમહિ । તનો ઇન્તી પ્રોવષાદ । આ રીતે બધા દેવાના ગાયત્રીમંત્રોનાં ત્રણ પદો હાય છે અને તેમાં વિષે, ધીમહિ અને પ્રોદ્ઘાત્ આ ત્રણે પદો અવશ્ય રહે છે. અન્ય દેવતાઓની ગાયત્રીરચના પણુ આ રીતે જ થઈ શકે છે. જૈન—ગાયત્રી, પદ્માવતીગાયત્રી, ભૈરવગાયત્રી વગેરેમાં પણ આવી જ રીતિના ઉપયેગ થાય છે. શ્રીવિદ્યાના પંચઃ -શાક્ષરી મંત્ર અને ષાઢશાક્ષરી મત્રોમાં રહેલા વર્ણાના અ ગાયત્રીમંત્ર જેવા છે. એટલે આ પરથી આપણે ગાયત્રી “મત્રની મહત્તાનું મૂલ્યાંકન કરી શકીએ.
·
ગાયત્રી અને તંત્ર:
શારદાતિલકના એક્વીશમા પટલમાં ગાયત્રી મંત્ર વડે વિવિધ તાંત્રિક સાધનાઓ જેમકે ગ્રહશાંતિ માટે દૂધવાળા વૃક્ષાની સમિધા વડે હવન, સદોષ શાંતિ માટે જલ વડે -તપ, અભિચાર શાંતિ માટે પંચગવ્ય સાથે સમિધાનુ હવન, પૃથ્વીમાં ખાડા કરી તેમાં ત્રિશૂલ અને મંત્ર લખી
.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયત્રી-મંત્ર
૩૩૫ દાટવાથી સર્વવિધ શાંતિ, અભિષેક, સ્મૃતિવૃદ્ધિ, રોગનિવારણ, જવરનાશન, ધનપ્રાપ્તિ, તેમજ મારણ, મોહન, ઉચ્ચાટન, વશીકરણ આદિ પ્રયોગનું વિધાન મળે છે. ઉપસંહાર
ગાયત્રી મંત્રને મહિમા જેણે અનુભવ્યું હોય તેવા મહાપુરુષમાં મહામના મદનમોહન માલવીય, સ્વામી વિવેકાનંદ, લેકમાન્ય ટિળક, સ્વામી દયાનંદ સ્વામી રામતીર્થ,
સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ, જેગી અરવિંદ વગેરનું નામ પ્રથમ કટિમાં આવે છે. મદનમોહન માલવીયજીએ હિંદુ વિશ્વવિદ્યાલયની સ્થાપના કરતા પહેલાં ત્યાં ચાવીસ લક્ષ ગાયત્રીનું પુરશ્ચરણ કરાવ્યું હતું અને તેને વિશ્વવિખ્યાત પ્રભાવ આજે આપણી સામે છે. તાત્પર્ય કે ગાયત્રી મંત્ર પરમ પવિત્ર અને અખિલ આગમ-નિગમને સાર છે. वर्णास्त्रां कुण्डिकाहस्तां शुद्धनिर्मलतैजसाम् ॥ सर्वतत्त्वमयों -वन्दे गायत्रीं वेदमातरम् ॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
• [ ૪ ]
મંત્રસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલદ વગેરેની વિચારણા
લે. શ્રી જેઠાલાલ ત્રિવેદી ખી. એ. સાહિત્યમાત ડ
મત્રસાધના કરનારે મંત્રસિદ્ધિ માટે અનેક તાંત્રિક રહસ્યા જાણી લેવાં પડે છે. તેવાં રહસ્યા તથા વિધિ-વિધાન જાણ્યા વગર કરેલી સાધના ઝટ ફળદાયી ખનતી નથી. આસન, વસ્ત્ર, માળા વગેરેની વિધિ મંત્રસાધકે કાળજીથી અનુસરવી પડે છે. એટલે તે વિષે જાણવા જેવી માહિતી. અત્રે સક્ષેપમાં રજૂ કરવામાં આવી છે.
મત્રસાધકે આસનના ખાસ વિચાર કરવાના છે. જે મત્રા ઊભા રહીને અગર બીજી વિશિષ્ટ દેહુલગીથી જપવાના હાય તે સિવાયના મત્રાના સામાન્ય જાપ માટે આસનના વિચાર આવશ્યક બને છે.
આસન
આસન શીર્ષક તળે સાધકના દેહ–આધાર સાધના
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત્રસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલાની વિચારણા કRs વખતે કેવી રીતે ગાઠવવા તેના તથા બેસવા માટેના પ્રસ્તાઃપાથરણાના વિચાર કરવા પડે તેમ છે. આાસના વિષે ચેગશાસ્ત્રમાં–હઠયોગની સાધનામાં ૮૪ આસનાના ઉલ્લેખ થાય છે. તેમાં સ્વસ્તિકાસન, પદ્માસન, વીરાસન, સિદ્ધાસન વગેરે જાણીતાં છે. મંત્રસાધકે આવું કોઈ આસન સિદ્ધ કર્યું હાય તો તે જ આસનથી સાધનામાં બેસવું.
આવા કોઈ આસનથી દેતુને કષ્ટ થાય તે તે સાધનામાં બાધક નીવડે છે, તે માટે કોઈ ખાસ આસન સિદ્ધ ન કર્યું” હાય તે પદ્માસન વાળીને બેસે તે ચાલી શકે. તે ન ાન તે સ્વસ્તિકાસન અથવા સુખાસન કે પલાંઠી વાળીને બેસવુ હિતકર છે. આસન એવુ પસંદ કરવું કે મનની એકાગ્રતા સરળતાથી પ્રાપ્ત થઈ શકે. આસન સ્થિર, નીરોગ અને અંગેનું લાઘવ ઉત્પન્ન કરે એવું હોવુ જોઈએ.
સાધકે ધરતી ઉપર બેસવું ન જોઈ એ. લાકડાની સુંવાળી પાટ, પાટલા લઈ તે ઉપર મનને ઉદ્વેગ ન થાય તેવું કુશ (દશ), કેબલ, મૃગચમ કે ઊનનુ પ્રસ્તરણ (આસન) બીછાવીને બેસવું. આસન સૂતી વખતે ત્યાં જળથી કે કુંકુમથી ત્રિકાળુ કરવા અને પછી શ્રી આધશમિલનાય નમઃ । એમ ખાલી આધારશક્તિનું પૂજન કરવું.
વાનું માસન તંત્રશાસ્ત્રમાં હીન ગણેલ છે. જીએઃ— वस्त्रासने च दारिद्रं पाषाणे व्याधिपीडनम् || કપડાનું તથા પથ્થરનું આસન કઈ દિવસ પસંદ કરવું નહિ. ખાસન વગર બેસીને, સૂતાં સૂતાં કે ચાલતાં ચાલતાં
ર
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
મંત્રવિજ્ઞાન જપ કરવાને સામાન્ય રીતે નિષેધ કરેલો છે. મંત્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થયા પછી આ નિષેધ સિદ્ધને નડતો નથી.
મન તથા ઈન્દ્રિયને પ્રસન્ન તથા સ્વાયત્ત કરી સામાન્ય રીતે આસન ઉપર સાધકે પૂર્વાભિમુખ કે ઉત્તરાભિમુખ બેસવું. આસન ઉપર ટટ્ટાર, કરેડરજજુ સીધું રહે તે રીતે બેસવું. અને દૃષ્ટિ નાકની અણના અગ્ર ભાગ ઉપર રાખવી. તંત્રગ્રંથોમાં જપ કરતી વખતે બેસવાની દિશાનું વિશિષ્ટ ફળ પણ કહેલું છે. શિવપુરાણમાં કહ્યું છે કે, પૂર્વાભિમુખ કરેલ જપ વશીકરણમાં અને દક્ષિણાભિમુખ જપ અભિચાર-કર્મમાં ઝટ સફળતા આપનારે છે. પશ્ચિમાભિમુખ જપ ધનપ્રાપ્તિ કરાવનાર અને ઉત્તરાભિમુખ જપ શાન્તિદાયક છે. સાધકે આ વિધાન ખ્યાલમાં રાખીને જપ કરતી વખતે બેસવાની દિશાની પસંદગી કરવી જોઈએ.
વસ્ત્રાદિક
સાધકે શ્વેત સ્વચ્છ વસ્ત્ર સામાન્ય રીતે પસંદ કરવા ઈષ્ટ ગણાય. કેઈ ખાસ સાધના અને રક્ત વસ્ત્ર કે પુષ્પની માળા કહેલી હેય તે તે પ્રમાણે અનુસરવું. શીવેલું અંગરખું, ટેપી, પાઘડી, વગેરે ધારણ કરવા નહિ. ખભે ઉપવસ્ત્ર રાખવું. નગ્ન બનીને, ગળું કપડું લપેટીને કે અશુદ્ધ શરીરે જપ કરવા બેસવું નહિ. સૂર્ય, અગ્નિ, બ્રાહ્મણ, દેવતા તથા બીજા શ્રેષ્ઠ પુરુષોની હાજરીમાં તેમની તરફ પીઠ કરીને જપ કરવા નહિ.
જપ કરતી વખતે કૅધ, મદ, છીંકવું, ઘૂંકવું, બગાસું
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલાની વિચારણા ૩૩૯ ખાવું વગેરેને નિષેધ છે. છતાં તે પ્રકાર બની જાય તો આચમન કરવું અથવા પાર્વતી સહિત શિવનું સ્મરણ કરવું કે ગ્રહનક્ષત્રનાં દર્શન કરવાં, અગર તે પ્રાણાયામ કરે. સવારી અગર ખાટલા પર બેસીને કે ચિંતાથી વ્યાકુલ મને જય કરવા નહિ.
સ્થાન જપ કરવાનું સ્થાન પવિત્ર, શાંત અને ચિત્તને પ્રસન્નતા આપે તેવું હોવું જોઈએ. નદીકાંઠે, શિવાલય, બાગ, શાળા વગેરે સ્થાને જપ માટે પ્રશસ્ત ગણાય છે. જળમાં ઊભા રહીને જપ કરવાના પ્રયોગ પણ હોય છે. તીર્થસ્થાન જપ માટે ઉત્તમ ગણાય છે. પણ ત્યાં શાંત રથાન પ્રાપ્ત થાય તે જ ઈચ્છાથ સિદ્ધ થાય.
શિવજી કહે છે કે ઘરમાં કરેલ જપ એક ગણું ફળ આપે છે, પણ શાળામાં કરેલા જપનું ફળ સે ગણું, પવિત્ર વન કે ઉદ્યાનમાં કરેલા જપનું ફળ હજારગણું, પવિત્ર પર્વત ઉપરના જપનું ફળ દશ હજારગણું, નદીતટ પરના જપનું ફળ લાખ ગણું દેવાલયમાં કરેલા જપનું ફળ કરાડ ગાણું અને શિવની સમક્ષ કરેલા જયનું ફળ અનતગણું થાય છે.
જપમાળી સંસકારા-માળા એ મંત્રજાપનું મહત્વનું સાધન છે. જપ કરવાની માળા જે નવીન હોય તે તેને સંસ્કાર કરવા જોઈએ. તે માટે માળાને એક તરભાણુમાં પિપળાના પાન
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયનું માળાને શુદ્ધ
૩૪
મંત્રવિજ્ઞાન ઉપર પધરાવી છે નમઃ શિવાય છે અથવા ૐ નમો ભારે શુતારા એ બેમાંથી ગમે તે એક મંત્ર તથા ગાયત્રી મંત્ર. કે પિતાને ઈષ્ટ મંત્ર બેલી તેને (માળાને ગેમૂત્ર, ગમય, ગાયનું દૂધ, ગાયનું દહીં અને ગાયનું ઘી એ પાંચ વસ્તુઓ વડે નવડાવવી. પછી તેજ મંત્ર બેલી માળાને શુદ્ધ જળથી. નવડાવવી. પછી નિ જાણે શી માયુક્ત શિર્ષ નાવાહો એમ બેલી તે માળાના મેજ ઉપર એટલે સૌના ઉપરના ૧૦૯મા મોટા મણકા ઉપર કુંકુમ અને પુષ્પ ચઢાવી તેમાં ને વાસ થયાની ભાવના કરવી.
પૂજના–રાજના જપ કરતી વખતે પણ માળાનું પૂજન પ્રથમ ક્યાં બાદ જપની શરુઆત કરવી જોઈએ. માળાની રજની પૂજા માટે છે શિષ્ય નમઃ | એમ બેલી. માળાના મેરુ ઉપર કુમકુમ, પુષ્પ વગેરે ચઢાવી હાથ જોડી નમસ્કાર કરવા.
માળાને. પૃથ્વી ઉપર મૂકવી નહિ, પૃથ્વીને અડકાડવી પણ નહિ. તેમ કરવાથી ફળની સિદ્ધિ ન થતાં દેવતા કેપ પામે છે, પૂજન કર્યા પછી માળાને પિતાના મસ્તકે ચઢાવી. બે હાથ જોડી, માં છે માટે સર્વશક્તિમાન ! રાશિ ચર્તમામ સિદ્ધિ મા એવી પ્રાર્થના કરી ઈદ દેવતાને નમસ્કાર કરી જપ કરવા.
જપમાળા માટેના આવશ્યક નિયમો
(૧) માળાના મણકા ૧૦૮ હેય છે, પણ જપની સંખ્યા ગણવામાં એક માળાના ૧૦૦ જય ગર્ણવામાં આવે
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલાની વિચારણા ૩૪ છે. ઉપરની આઠની સંખ્યાના જપ થાય છે, પણ તે ગણત્રીમાં લેવાતા નથી.
(૨) માળા એકથી વધુ વખત ફેરવવી પડે ત્યારે મણકા પૂરા થતાં મેરુનું ઉલ્લંઘન ન કરતાં છેલ્લા મણકાને જ પૂરે કરી માળા પાછી ફેરવી છેલ્લા મણકાને જ બીજી માળાને પહેલે મણકે ગણુ બીજી માળા ફેરવવી. મેરુનું ઉલ્લંઘન કરી આગળ જવું નહિ.
(૩) જપ કરતી વખતે માળા ખૂલ્લી રાખવામાં આવતી નથી. માળાને ગૌમુખીમાં રાખીને જ જપ થાય છે. ગૌમુખી ન હોય તે જપ કરતી વખતે માળા ઉપર સ્વચ્છ વસ્ત્રને ટૂકડે ઢાંકવામાં આવે છે.
ખૂલ્લી માળા ફેરવવી તે અશાસ્ત્રીય છે. તંત્રશાસ્ત્ર કહે છેઃ “મારું જ પુરત જ ગુ જ રયેન્ !' માળા ગુરુને પણ બતાવવાની મના છે, તો પછી બીજાને તે બતાવી જ શી રીતે શકાય?
(૪) માળા ફેરવતી વખતે પ્રાત:કાળે નાભિ ઉપર હાથ રાખીને, મધ્યાહને હુય આગળ હાથ રાખીને અને સંધ્યાકાળે સુખ આગળ હાથ રાખીને જપ કરવામાં આવે છે. તેમ ન જ બને તે સામાન્ય રીતે હદય આગળ હાથ રાખીને માળા ફેરવવી જોઈએ.
(૫) માળા અનામિકા, મધ્યમ અને અંગૂઠા વડે તર્જનીને રપર્શ કર્યા વગર ફેરવવી જોઈએ.
(૬) માળા જપતી વખતે ઉતાવળ કરવી નહિ. મણકા
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
મંત્રવિજ્ઞાન ફેરવતી વખતે અવાજ ન થાય તથા માળા ગૂંચવાઈન જાય કે હાથમાંથી પડી ન જાય તેની જપ કરનારે કાળજી રાખવી જોઈએ.
(૭) નિત્યના સામાન્ય જાપમાં જપમાળા ન હોય તે ચાલે. તે પ્રસંગે કરમાળાથી જપ કરી શકાય છે. પણ કાય જપમાં એટલે કામના માટેના અનુષ્ઠાનપ્રગ વગેરેમાં જપમાળા આવશ્યક છે.
માળાની મનાવટ
જપ કરવાની માળા તેમજ ગળામાં પહેરવાની માળા જે રુદ્રાક્ષની હેય તે ઉત્તમ જાણવી. તેના અભાવે ફેટિક, સુવર્ણ, મેતી, મણિ, તુલસી વગેરેની માળાઓ વાપરી શકાય છે. શિવપુરાણમાં જપ કરવાની માળાઓ તથા આંગળીઓ વિગેરેના જપનું મહત્તવ ક્રમવાર બતાવેલું છે, તે ધ્યાનપાત્ર છે.
આંગળીથી જપની ગણત્રી કરવાથી એકગણું ફળ મળે. છે, રેખાથી જપની ગણત્રી કરવાથી આઠગણું ફળ મળે છે, પુત્રજીવક (જિયાતા) નાં બીજની માળાથી ગણત્રી કરવાથી જ૫નું દસગણું અધિક ફળ મળે છે. શંખના મણકાથી સેગણું, મૂંગાએથી હજારગણું, સ્ફટિકની માળાથી દશહજારગણું, મોતીની માળાથી લાખગણું, પઢાક્ષથી દશ લાખ ગણું “અને સોનાના મણકાની માળાથી જપનું કરોડગણું અધિક ફળ મળે છે. પણ કુશ (દર્ભ) ની ગાંઠથી તથા રુદ્રાક્ષથી જપની ગણત્રી કરતાં અનંતગણું અધિક ફળ મળે છે.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલાની વિચારણા ૩૪૩
ત્રીસ રુદ્રાક્ષના મણકાની બનાવેલી માળા જપકર્મમાં ધન આપનારી ગણાય છે. સત્તાવીસ મણકાની માળા પુષ્ટિદાયિની તથા પચીસ મણકાની માળા મુક્તિદાયિની ગણાય છે. પંદર દ્રાક્ષ વડે બનેલી માળા અભિચાર કર્મમાં ફલદાયી નીવડે છે. એક આઠ મણકાની માળા ઉત્તમોત્તમ ગણાય છે. સે મણકાની માળા ઉત્તમ અને પચાસ મણકાની માળા મધ્યમ ગણાય છે. ચેપન મણકાની માળા મનેહર અને શ્રેષ્ઠ કહેવાય છે.
જપના પ્રકાર
મંત્રશાસ્ત્ર અનુસાર જપના મુખ્ય ત્રણ અને બીજા બે મળી કુલ પાંચ પ્રકાર ગણવામાં આવે છે. જપ કરનારે જપના આ પ્રકારે તથા તેની ફલશ્રુતિ ખાસ સમજવા જેવી છે.
જપના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છેઃ (૧) માનસ જપ, (૨) ઉપાંશુ જપ અને (૩) વાચિક જ. આમાં વાચિક જપ સૌથી કનિષ્ઠ ગણાય છે. આ ત્રણે પ્રકારની સમજૂતી હવે બતાવવામાં આવે છે.
માનસ જ૫ -જે જપમાં મંત્રની અક્ષરપંક્તિનું, એક વર્ણથી બીજા વર્ણનું, એક પદથી બીજા પદનું તથા શબ્દ અને અર્થનું મન દ્વારા વારંવાર માત્ર ચિંતન થાય છે, તે માનસ જપ કહેવાય છે. સાધનાની ઉચ્ચ કોટિએ આ "ાતના જપમાં સાધક રત થાય છે. • •
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
• મંત્રવિજ્ઞાન
ઉપાંશુ જપ –જે જપમાં માત્ર જીભ હાલે છે અથવા તે એવા ધીમા સ્વરથી અક્ષરે ઉચ્ચારવામાં આવે છે કે, તે બીજા સાંભળી શકતા નથી, તેને ઉપાંશુ જપ કહે છે. ઉપાંશુ જપ કરનાર પિતે મંત્રને પ્રગટ ઉચ્ચાર કર્યા વગરજ મનથી તે સ્પષ્ટ સાંભળી શકે છે. આ જપને મધ્યમ પ્રકારના ગણવામાં આવે છે. - વાચિક જપ જપ કરનાર ઉંચા-નીચા સ્વરથી, સ્પષ્ટ તથા અસ્પષ્ટ પદ અને અક્ષરે સાથે મંત્રને પ્રગટ વાચા દ્વારા પાઠ કરે છે, તેને વાચિક જપ કહે છે.
વાચિક જપ એકગણું ફળ આપે છે, ઉપાંશુ જપ સેગણું ફળ આપે છે અને માનસ જપનું ફળ સહસ્ત્રગણું કહેલું છે. માટે સાધકે વાચિક જપ પરથી ઉપાંશુ તથા માનસ જપ ઉપર જવા પ્રયાસ કરવો જોઈએ.
સગર્ભ જપ –પ્રાણાયામ સાથે જે જપ કરવામાં આવે છે, તેને સગર્ભ જપ કહે છે. તે માનસ જપ કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ ગણાય છે.
અગર્ભ જ૫ –પ્રાણાયામ વગરના જપને આ નામ આપવામાં આવે છે. પણું આ જયના પ્રારંભમાં તથા અંતમાં પ્રાણાયામ કરવાનું વિધાન કરેલું છે. પ્રાણાયામ અને મંત્રજપ એકબીજાના પૂરક બને તે ઈષ્ટ ગણાય છે.
ઉપસહાર મંત્રશાસના શૈવ, બૌદ્ધ, જૈન, અર એવા અનેક
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રસાધના માટે આસન, સ્થાન, માલાની વિચારણા ૩૪૫ સંપ્રદાય છે. ઈસ્લામના પણ મંત્ર છે. તે બધાની સાધનવિધિ એક સરખી ન જ હોય. છતાં મંત્રસાધકોને સામાન્ય રીતે માર્ગદર્શક થઈ પડે તેવી આસન, દિશા, વસ્ત્ર, માળા અને જાકિયા વિષે આવશ્યક માહિતી આ લેખમાં રજૂ કરી છે.
મંત્રશાસ્ત્રના પ્રાગ માટે ભાગે ગુરુગમ્ય છે. પણ ચેચ ગુરુ ન મળે ત્યાં સુધી હાથ જોડીને બેસી તે ન જ રહેવાય. સમજીને પુરુષાર્થ કરનારની દુર્ગતિ નથી થતી, એ કથન લક્ષમાં લઈને “મંત્રવિજ્ઞાન” જેવા ગ્રંથનું આયોજન થાય છે, તે અનેક જીજ્ઞાસુ સાધકોને માર્ગદર્શન અને પ્રેરણા આપશે એમાં શંકા નથી. આવી ભાવનાથી મંત્રશાસ્ત્રના નમ્ર ઉપાસક તરીકે આ સ્વલ્પ માહિતી રજૂ કરેલી છે.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫] ' મંત્રગ્રહણમાં વિધિ તથા નિષેધ લે. ઠાકુર શ્રી રામસુરસિંહજી બી. એ.,
[ હિંદી પરથી અનુવાદિત ].
આ જડવાદના યુગમાં ઘણુ માણસે તે મંત્રમાં વિશ્વાસ જ કરતા નથી. વિશ્વાસ કરનારાઓમાં તે લેકેની
અધિક્તા છે કે જેઓ કોઈ મંત્ર સિદ્ધ કરવા ઈચ્છતા નથી. કેક ગણીગાંઠી વ્યક્તિઓ આ માર્ગમાં અગ્રેસર થાય છે, પરંતુ અનેક કઠિનાઈઓના કારણે સફલ થતી નથી. વર્તમાન સમયમાં કદાચિત્ જ કોઈક મંત્રસિદ્ધ મહાપુરુષ મળશે. એમ તે નહિ કહી શકાય કે તેમને સર્વથા અભાવ છે, પરંતુ તેમની સંખ્યા આંગળીઓ પર ગણી શકાય તેટલી છે. આ સંબંધમાં અસફલતાનું કારણ શ્રદ્ધાને અભાવ છે. શ્રદ્ધા વિના કોઈ પણ મંત્ર સિદ્ધ થઈ શકતું નથી, તેથી મત્રને સિદ્ધ કરવા માટે શ્રદ્ધા અત્યંત આવશ્યક છે.
ગ્ય ગુરુની પાસે જ મંત્ર લેવે શ્રેયસ્કર છે. બ્રાહ્મણ ચારે વર્ણને મંત્ર આપી શકે છે. જે બ્રાહ્મણ જિતેન્દ્રિય,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રગ્રહણમાં વિધિ તથા નિષેધ
૩૪૭ સત્યવાદી, પ્રશાંત ચિત્ત અને પિત–માત હિતમાં રત હોય છે, તે જ ગુરુ થવાને ચગ્ય છે. જે મંત્રપ્રદાન કરી ઉદ્ધારા કરી શકે છે તથા અભિશાય દ્વારા વિનાશ કરવામાં સમર્થ છે, તે જ એક સદગૃહસ્થ બ્રાહ્મણ ગુરુના ગૌરવમય પદને. સુશોભિત કરવા ચોગ્ય છે. જે વ્યક્તિ ગુરુને મનુષ્ય, મંત્રને અક્ષર તથા દેવ-પ્રતિમાને શિલા સમજે છે, તેને ઘેર નરક પ્રાપ્ત થાય છે. જેના પર મહાદેવ રૂષ્ટ થાય છે, તેની રક્ષા. ગુરુ કરી શકે છે, પણ ગુરુદેવ કુપિત થતાં તેને કઈ વિસ્તાર નથી. ગૃહીત મંત્રને પરિત્યાગ કરવાથી મૃત્યુ, ગુરુને પરિત્યાગ કરવાથી દરિદ્રતા તથા ગુરુ અને મંત્ર બંનેને ત્યાગ કરવાથી ઘર નરક પ્રાપ્ત થાય છે.
મંત્ર લેવામાં વિશેષતા એ છે કે ઉદાસીન વ્યક્તિ ઉદાસીથી, વનસ્થ વનવાસીથી, યતિ યતિથી, ગૃહસ્થ ગૃહસ્થથી અને વૈષ્ણવ વૈષ્ણવથી મંત્ર ગ્રહણ કરે. ગૃહસ્થ કદી પણ ઉદાસીન કે સંન્યાસી આદિથી મંત્ર લે નહિ. પિત્રાદિથી મંત્ર ગ્રહણ કરવાને નિષેધ છે. ચેગિનીતંત્રમાં લખ્યું છે કે “પિતા, માતામહ, કનિષ્ઠ સહદર (નાને ભાઈ) અને શત્રુપક્ષમાં રહેલી વ્યક્તિઓથી મંત્ર ગ્રહણ કર નહિ, સયામલમાં લખ્યું છે કે “પતિ પિતાની ભાર્યાને, પિતા પુત્ર તથા કન્યાને તથા ભાઈ ભાઈને મંત્ર આપે નહિ.” પતિ જે સિદ્ધ માંત્રિક હોય તે તે પત્નીને મંત્ર આપી શકે છે. પિત્રાદિ જે સિદ્ધ માંત્રિક હોય છે તેનાથી મંત્ર લેવામાં કઈ દેષ નથી.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
મંત્રવિજ્ઞાન કાલી, તારા, મહાદુગ, ત્વરિતા, છિન્નમસ્તા, વાવાદિની, અન્નપૂર્ણ પ્રક્રિશ, કામાખ્યાવાસિની, બાલા, માતંગી, શીલવાસિની તથા કાલી, તારા, ઘોડશી, ભુવનેશ્વરી, ધૂમાવતી, બગલા, કમલા, છિન્નમસ્તકા તથા માતંગી એ દશ મહાવિદ્યાઓ છે. આ વિદ્યાને મંત્ર લેતાં સિદ્ધાદિશાધન, નક્ષત્રાદિવિચાર, કાલાદિશુદ્ધિ અને અરિમિત્રાદિને વિચાર કરવાને હોતે નથી. આ દેવતાઓ સિદ્ધ વિદ્યા છે, તેથી એમને મંત્ર લેવામાં કઈ વિચારની આવશ્યક્તા નથી. કેટલાકને અભિપ્રાય એ છે કે પ્રત્યેક મંત્ર વિચાર કરીને ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
ચૈત્ર માસમાં મંત્ર લેવાથી સર્વ પ્રકારના પુરુષાર્થની સિદ્ધિ, વૈશાખમાં રનલાભ, છમાં મરણ, અષાડમાં બંધુનાશઆમાં રત્નલાભ, કાર્તિક અને માગસરમાં મંત્રસિદ્ધિ, પિષમાં શત્રુવૃદ્ધિ અને પીડા, માહમાં મેધાવૃદ્ધિ અને ફાગણમાં મંત્ર લેવાથી સર્વ પ્રકારના મનોરથ પૂર્ણ થાય છે. આ પ્રમાણે માસના ગુણગુણને વિચાર કરી મંત્ર ગ્રહણ કરે. પરંતુ મંત્ર લેવામાં જે વિહિત માસ મલમાસ હેય તે મંત્ર લે નહિ, કારણ કે મલમાસમાં બધાં કાર્યને નિષેધ બતાવે છે. ચિત્ર માસમાં કેવલ ગેપાલમંત્ર જ લેવાય છે. અષાડમાં મંત્ર લેવાથી બંધુનાશ માત્ર શ્રીવિદ્યાના સંબંધમાં જ જાણુ.*
* અહીં શ્રાવણ અને ભાદરવા માસનું ફળ બતાવેલું નથી. કદાચ લેખ છપાતી વખતે એ પંકિતઓ રહી ગઈ હોય.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રગ્રહણમાં વિધિ તથા નિષેધ
૩૯ રવિવારે મંત્ર લેવાથી ધનલાભ, સેમવારે લેવાથી શાંતિઃ અને મંગળવારે લેવાથી આયુષ્યને ક્ષય થાય છે. બુધવારે મંત્ર ગ્રહણ કરવાથી સૌન્દર્યલાભ, ગુરુવારે ગ્રહણ કરવાથી જ્ઞાનવૃદ્ધિ, શુકવારે ગ્રહણ કરવાથી સૌભાગ્ય અને શનિવારે ગ્રહણ કરવાથી વંશની હાનિ થાય છે. તેથી રવિ, સેમ, બુધ, ગુરુ અને શુક્ર એ મંત્ર ગ્રહણ કરવા માટે પ્રશસ્ત વાર છે. કેવલ મંગલ અને શનિ પ્રશસ્ત નથી. આ બે દિવસમાં મંત્ર લે નહિ. જે દિવસે અસ્વાધ્યાય હેય, તે દિવસે પણ મંત્ર લે નહિ. ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયનાદિ સંક્રાંતિ દિને, ચંદ્ર-સૂર્યના ગ્રહણમાં, યુગાદ્યાતિથિ અને મન્વતરા તિથિમાં મંત્રગ્રહણ પ્રશસ્ત છે. મંત્રગ્રહણ માટે સૂર્યગ્રહણ જે કોઈ શુભ કાલ નથી. સૂર્ય અને ચંદ્ર બંનેના ગ્રહણકાલમાં મંત્ર કે શુભ છે. સેમવાર ને અમાવસ્યા, મંગળવાર ને ચતુર્દશી અને રવિવારે સાતમ આવતી હોય તે તે પર્વસમાન લેખાય છે. આ પર્વેમાં મંત્ર લે શુભ છે.
યામલમાં લખ્યું છે કે “ગંગાદિ પુણ્યક્ષેત્રમાં, કુરૂ ક્ષેત્રમાં, પ્રયાગમાં, કાશીક્ષેત્રમાં અથવા કઈ પીઠસ્થાનમાં કાલાકાલ શુદ્ધિનું પ્રજન નથી. ગુરુ કૃપાપૂર્વક શિષ્યને બેલાવીને જે મંત્ર આપવા ઈચ્છતા હોય તે લગ્નાદિ કે વિચાર કરવાનું પ્રજન નથી, કારણ કે એ સમયે સમસ્ત વાર, સમસ્ત તિથિ તથા સમસ્ત નક્ષત્ર શુભપ્રદ હોય છે. શૈશાલા, ગુરુગૃહ, દેવાલય, કાનન, પુણ્યક્ષેત્ર, ઉદ્યાન, નદી
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫o
મત્રવિજ્ઞાન તીર, આંબળાના વૃક્ષની સમીપ, પર્વતાર, પર્વતગુફા તથા ગંગાતટ આ બધાં સ્થાનમાં દીક્ષા ગ્રહણ કરવાથી કેટીગણું ફળ મળે છે. ગયા, ભાસ્કર ક્ષેત્ર, વિરજાતીર્થ, ચંદ્ર પર્વત, ચહગ્રામ, માતંગ દેશ તથા કન્યાગ્રહ આ સર્વ સ્થાનમાં મંત્રગ્રહણ કરવાને નિષેધ છે.
અશ્વિની નક્ષત્રમાં મંત્ર લેવાથી શુભ, ભરણમાં મરણ, કૃત્તિકામાં દુઃખ, રોહિણમાં જ્ઞાનલાભ, મૃગશીર્ષમાં સુખ, આદ્રામાં બંધુનાશ, પુનર્વસુમાં ધન, પુષ્યમાં શત્રુનાશ, અશ્લેષામાં મૃત્યુ, મઘામાં દુખમેચન, પૂર્વ ફાલ્ગનીમાં સૌન્દર્ય, * ઉત્તરફાશુનીમાં જ્ઞાન, હસ્તમાં ધન, ચિત્રામાં જ્ઞાન-બુદ્ધિ, સ્વાતિમાં શત્રુનાશ, વિશાખામાં ખ, અનુરાધામાં બંધુવૃદ્ધિ,
ચેષ્ઠામાં સુતહાનિ, મૂળમાં કીતિવૃદ્ધિ, પૂર્વાષાઢા અને rઉત્તરાષાઢામાં યશવૃદ્ધિ, શ્રવણમાં દુઃખ, ધનિષ્ઠામાં દારિદ્ર, શતભિષામાં બુદ્ધિ, પૂર્વભાદ્રપદમાં સુખ તથા રેવતી નક્ષત્રમાં કીર્તિની વૃદ્ધિ થાય છે. રામમંત્રમાં આદ્રા અને કૃત્તિકાને નિષેધ છે.
બહુ ધીમે મંત્રજપ કરવાથી બીમારી પેદા થાય છે અને અતિ શીવ્રતાથી જય કરતાં ધનહાનિ થાય છે. તાત્પર્ય કે વિલંબિત અને દ્રુત એ બને દોષ ટાળીને સમગતિએ મંત્રજપ કરવે.)
બધા મંત્રોમાં વિધિ અને નિષેધ છે, કેવલ ભગવાનનું નામ જ એ મંત્ર છે કે જેમાં કેઈ વિધિ તથા નિષેધ નથી.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહુએ અવશ્ય સંઘરવા જેવા ગણિત સંબંધી ત્રણ સુંદર ગ્રંથ
જેમાં ગણિતની ગેબી સૃષ્ટિને ભેદ સુંદર રીતે ખેલવામાં આવ્યો છે તથા અનેક પ્રકારના ચમત્કારિક પ્રયોગો અને ઉપયોગી બાબતને સંગ્રહ આપવામાં આવ્યો છે. વિશેષમાં બુદ્ધિને કસે તેવા વિશ્વભરના ચૂંટી કાઢેલા કેયડાઓને ઉત્તમ સંગ્રહ રજુ કરવામાં આવ્યો છે. પોએ -તથા વિદ્વાનોએ તેની મુક્ત કંઠે પ્રશંસા કરેલી છે.
આ ગ્રંથની રચના જાણીતા લેખક તથા સુપ્રસિદ્ધ તત્વચિંતક
ગણિતદિનમણિ શતાવધાની ૫ડિત
શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે ઘણું અનુભવ પછી સુગમ શૈલીમાં કરેલી છે.
આ સે રૂપિયા પંદરમાં જ મળે છે,
તે આજે જ વસાવી લે. દરેક ગ્રંથનું છૂટક મૂલ્ય રૂપિયા પાંચ છે.
પ્રાપ્તિસ્થાનઃ
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, ચીચ બંદર, મુંબઈવિશેષ વિગત માટે હવે પછીનાં પૃષ્ઠો જુઓ,
ગુજરાત રાજ્યના શિક્ષણખાતા તરફથી આ પુસ્તકની અધ્યાપનમદિરે, વાણિજ્યમહાવિદ્યાલ, વિજ્ઞાનમહાવિદ્યાલય અને પ્રૌઢ માટેના વાંચનાલયને માટે ખાસ ભલામણ થયેલી છે.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ગણિત-ચમત્કાર સુધારા-વધારા સાથેની બીજી આવૃત્તિ. ઊંચા મેપલી કાગળ, પૃ. ૨૧૬, પાકું બાઈડીંગ
મૂહય રૂ. ૫-૦૦, રજી. પિસ્ટને ખર્ચ રૂ. ૧–૧૦. આ ગ્રંથમાં નીચેનાં પ્રકરણે આપવામાં આવ્યાં છે –
ખંડ પહેલા ૧ આઠ અંકની કરામત ૨ નવ અંકની કરામત ૩ સંખ્યાઓનું બંધારણ ૪ ચમત્કારિક સંખ્યાઓ ૫ સંખ્યાના પીરામીડ ૬ સરવાળાની કેટલીક રીતે ૭ બાદબાકીને તાળા ૮ ગુણાકારની વિરાટુ શક્તિ ૯ ગુણાકારની બે અનોખી રીતે ૧૦ ગુણકારના કેટલાક પ્રયોગ ૧૧ ભાગાકારની વિશેષતા ૧૨ ભાગાકારની પૂતિ ૧૩ સર્વતોભદ્ર ય ૧૪ મનને ધારેલે આંક કહેનારાં યંત્રો ૧૫ સિદ્ધાંકના ત્રણ પ્રયોગો ૧૬ ગંજીફાના ચાર પ્રયોગ ૧૭ દશ ચમત્કારિક પ્રયોગો ૧૮ અંક–વિનોદ
૧ ગણિતજ્ઞાનની પૂર્તિ કરનારા સે કેયડાઓ ૨ ઉત્તરે આ પુસ્તક માટે વિદ્વાનોએ ઘણે ઊંચે અભિપ્રાય આપેલે
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ગણિત-રહસ્ય
[બીજી આવૃત્તિ] ઊંચા મેપલી કાગળ, પૃ. ૨૪, પાકું બાઈન્ડીંગ.
મૂલ્ય રૂ. ૫-૦૦, રજી. પિસ્ટને ખર્ચ રૂ. ૧–૧૦. આ ગ્રંથમાં નીચેનાં પ્રકરણ આપવામાં આવ્યાં છે – ૧ આમુખ ૨ અંકસ્થાન ૩ શૂન્યનું સામર્થ્ય ૪ ગણિતની વિશિષ્ટ પ્રજ્ઞા ૫ મોટી સંખ્યાઓ યાદ રાખવાની રીત ૬ અંકસ્મૃતિને એક વિલક્ષણ પ્રાગ ૭ સંખ્યાને ચમત્કાર ૮ એકી-બેકીના આકર્ષક પ્રયોગ ૯ સમફરક સંખ્યાઓનો સરવાળો ૧૧ ત્રણ ક્રમિક સંખ્યાઓનું શોધન ૧૨ ઉત્તરની અચૂક આગાહી ૧૩ હજાર વિકલ્પને એક જ ઉત્તર ૧૪ ધારેલો પ્રશ્ન કહેવાની રીત ૧૫ પ્રકીર્ણ પાચ પ્રયોગ
કેયડાઓ
ઉત્તરો
આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના ભારત સરકારના માહિતી અને આકાણવાણુ ખાતાના પ્રધાન શ્રીમાન કે. કે. શાહે લખેલી છે. ભારતના નાયબ વડાપ્રધાન સન્માનનીય શ્રી મોરારજી દેસાઈ આદિ અનેક મહાનુભાવોએ આ ગ્રંથ માટે ઊંચે અભિપ્રાય દર્શાવેલ છે.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ ગણિત-સિદ્ધિ
[બીજી આવૃત્તિ] ઊંચા મેપલા કાગળ, પૃ. ૨૧૨, પાકું બાઈડીંગ.
મૂલ્ય રૂ. ૫-૦૦, રજી. પોસ્ટને ખર્ચ રૂ. ૧–૧૦. આ ગ્રંથમાં નીચેનાં પ્રકરણે આપવામાં આવ્યાં છે? – ૧ ઉપક્રમ ૨ દશને પાયો ૩ સરવાળાની પ્રાચીન અને આધુનિક પદ્ધતિ ૪ સરવાળામાં ઝડપ કેમ આવે ? ૫ સરવાળાની ટૂંકી અને સહેલી રીતે ૬ સરવાળાની ચકાસણી ૭ સરવાળાનો એક સુંદર પ્રયોગ ૮ બાદબાકી અંગે કેટલુંક
બાદબાકીના ત્રણ પ્રયોગો ૧૦ ગુણકારની પ્રાથમિક ભૂમિકા ૧૧ ગુણકારની ટૂંકી અને સહેલી રીતે-૧ ૧૨
» આ છે ૨ ૧૩
ક » ૧૪ બહુ મટે ગુણાકાર કરવાની સહેલી રીત ૧૫ ગુણકાર અંગે વિશેષ ૧૬ ગુણાકારની ચકાસણી ૧૭ ભાગાકારની મૂળ ભૂમિકા ૧૮ ભાગાકારની ટૂંકી અને સહેલી રીતે ૧૯ ભાગાકાર અને વિશેષ ૨૦ ભાગાકારને સંક્ષેપ અને ચકાસણું ૨૧ ગણિત અને ગણતરી
હિસાબમાં ઝડપ તથા એકસાઈ લાવવા માટે આ ગ્રંથ ઘણે જ ઉપયોગી છે.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ કૃત
સ્મરણુક્લા અંગે
શ્રી રમણલાલ વસંતલાલ દેસાઈના અભિપ્રાય
સામાન્ય જનતાને ચમત્કાર, ભત્રસિદ્ધિ કે ચેગપ્રક્રિયા લાગે એવી સ્મરણુકલાની શતાવધાની કલા પાછળ શાસ્ત્રીય સિદ્ધાતા રહેલા છે, એમ જ્યારે શ્રી ધીરજલાલે અમને સમજાવ્યું, ત્યારે તેમની હૃદયવિશુદ્ધિ માટે મને ખૂબ માન ઉત્પન્ન થયું. આપણા દેશમાં વિદ્યા લાને ગુપ્ત રાખવાની એક પ્રથા પડી ગઈ છે. કા તા કલાકાર કલાચેાર બને છે, કાં કલાની આસપાસ ગૂઢ રહસ્યભર્યું" વાતાવરણુ ઉત્પન્ન કરી પેાતાની મહત્તા વધારવા મથે છે. આને પરિણામે આપણી કેટલીક કલા અને કેટલાય હુન્નરી બગડી ગયા અને નાશ પણ પામ્યા. શ્રી ધીરજલાલે સ્મરણુકલાનું ઊંડું અવગાહન કર્યુ છે અને તેના પરિણામે તે પેાતાના ગુરુપદની મહત્તા ઠીક ઠીક વધારી શકયા હૈત, પરંતુ તેમણે તેમ ન કરતાં પેાતાના અભ્યાસ અને પેાતાની તપશ્ચર્યાનાં ફૂલ આ સ્મરણકલા' નામના અપૂર્વ ગ્રંથમાં પ્રકટ કરી ગુજ્જર જનતા સમક્ષ ખુલ્લા મૂકી દીધાં છે અને સ્મરણુકલાની વિધ વિધ કુંચી ગુજ્જર જનતના હાથમાં મૂકી દીધી છે. આ ગ્રંથને ઠીક ઠીક વિચાર કરીને હું અપૂર્વ કહુ છુ મને યાદ છે ત્યાં સુધી સ્મસ્યુકલા વિષે આવા કાર્ય ગ્રંથ ગુજરાતીમાં પ્રસિદ્ધ થયા નથી. મૂલ્ય રૂપિયા ૫=૦૦, રજી. થી પેસ્ટેજ રૂા. ૧=૨૦ મુખ્ય પ્રાપ્તિસ્થાન : પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત ખીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, સુઈ–૯.
•
વી. પી. થી મેાકલવામાં આવે છે.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ ૩૫૬ + ૬૦ = ૩૭૬
મંત્રસમુદાયમાં ચિંતામણિસમાન કાર અને હકાર મંત્રના અપૂર્વ માહાભ્ય તેમજ વિધિવિધાનને સુગમ શૈલિમાં રજૂ કરનારે ઉત્તમ ગ્રંથ
મંગ-ચિંતામાં # આધ્યાત્મિક સંપદાઓમાં ® કારનો મહિમા અપૂર્વ છે, તેમ મંત્રસંપદાઓમાં હીરકારનું સ્થાન સર્વશ્રેષ્ઠ છે. તેની ઉપાસનાને લગતી તમામ અગત્યની હકીકતે પ્રાચીન ક તથા અનુભવના આધારે આ ગ્રંથમાં રજૂ કરવામાં આવી છે. જ આ ગ્રંથમાં બંને મિત્રના વિવિધ પ્રયોગ તથા અન્ય મંત્ર સાથેનું સજન અને તેના પ્રકારે વગેરે પણ દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જ આ ગ્રંથનું આલેખન મંત્રવિજ્ઞાનના લેખક ગણિતદિનમણિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહે અનેક પ્રમાણભૂત ગ્રંથના આધારે કર્યું છે અને તે ભારતીય મંત્રસાહિત્યમાં અનેરી ભાત પાડનારું નીવડયું છે. જ આ ગ્રંથ મંત્રવિજ્ઞાનની જેમ ઊંચા મેપલી કાગળ પર છપાયેલો છે અને કદમાં પણ તેવડે જ છે. વળી હિરગી પૂઠાથી સુશોભિત છે. કે તેનું મૂલ્ય રૂા. ૭-૫૦ છે. રજી. પિસ્ટેજ ખર્ચ રૂા. ૧-૩૦ આવે છે. * તમારી નકલો આજે જ મેળવી લે.
પ્રજ્ઞા પ્રકાશન મંદિર લધાભાઈ ગણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચબંદર, મુંબઈ-૯,
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
_