________________
11
પ્રાથમિક સોપાન છે. રામકૃષ્ણ પરમહંસ પણ પોતાના શિષ્યોને સંસારમાં હોશિયાર થવાનો ઉપદેશ આપતા હતા, કારણ કે જે પોતાની સાંસારિક ફરજે વ્યવસ્થિત રીતે, નિષ્ઠાપૂર્વક અને પ્રામાણિકતાથી બજાવી શકતે ન હેય, એ આધ્યાત્મવાદના સૂક્ષમ ક્ષેત્રમાં ભાગ્યે જ પ્રગતિ કરી શકે છે.
અધ્યાત્મવાદ એ આત્મસાક્ષાત્કારનો એક માર્ગ છે. એના વિવિધ ભાગ પાડી શકાય, પણ આ ભાગે ઉપરાઉપરી ગોઠવાયેલાં પગથિયાં જેવા છે, એ આપણે ભૂલવું ન જોઈએ. મંત્રાગ આ આત્મસાક્ષાત્કારનું સાધન છે, પરંતુ સર્વોચ્ચ શિખર પર પહોંચવા મથતા માનવીઓને જેમ પહેલેથી પિતાની સાથે લાકડી રાખવી પડે છે, એમ મંત્ર પણ સાચા સાધકની સાથે રહે છે, પણ ટોચ પર પહોંચ્યા પછી તે લાકડીને બાજુએ મૂકી દે છે.
અન્ય યોગ કરતાં મંત્રગનું સ્થાન અનેક રીતે વિશિષ્ટ છે. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતામાં જણાવ્યું છે કે ચોમાં પણ (ઉત્તમ એવો) જપયજ્ઞ હું છું.
મંત્ર શબ્દ મન સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. માનવીનાં મન અને પ્રાણુ વચ્ચે અવિનાભાવ સંબંધ છે. (મનસ. સદ્ન પ્રાઇ: પ્રાચ અન્વને મના–ચોગવાસિષ્ઠ રામાયણ). આ મનને જ માનવીના બંધન અને મોક્ષનું કારણ માનવામાં આવ્યું છે. માનવીની વાણી અને વર્તન એના મનની રિથતિનું જ પ્રતિબિંબ પાડે છે. વાસ્તવિક દષ્ટિએ જોઈએ તે મનુષ્ય શરીરથી જે કાર્યો કરે છે, એની પાછળનું પ્રેરણાબળ એના મનમાં જ હોય છે. સમગ્ર જગત માનવીના મન પર અવલ બે છે. આથી મનની સુધારણ પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યું છે. ભગવાન રામને દીક્ષા આપતાં એમના ગુરુ વસિષ્ઠ એમને કહ્યું હતું કે :
ત્રિરં વારામનાં તરિત જાત્રા , तस्मिन् क्षीणेजगत्क्षीणं तव चिकित्स्यप्रयत्नतः।
