________________
एक एव मनोदेवो, ज्ञेयः सर्वार्थसिद्धिदः । . अन्यत्र विफल क्लेशः, सर्वेषां तज्जयं विना ॥
પરંતુ મન એ મેક્ષનું સાધન હોવા છતાં માનવી ભાગ્યે જ પિતાની માનસિક શક્તિને વિકસાવવા પ્રયત્ન કરે છે. તબીબી વિજ્ઞાન જણાવે છે કે એક માનવી ઝનૂને ચડે તે એનામાં દસ માનવીનું બળ અંદરથી પ્રગટે છે. આવું બળ સુષુપ્ત અવસ્થામાં દરેક માનવીમાં હોય છે જ. આવી જ રીતે મનમાં પણ સુષુપ્ત શક્તિઓને ખજાનો ભરેલો છે, પણ માત્ર એકાદ સ્પર્શથી જ ટાઈટાનિક જેવી જંગી કદની સ્ટીમરને તોડી નાંખનાર, સાગરમાં તરતા પહાડ આઈસબર્ગને માત્ર દશમો ભાગ જ બહાર જોઈ શકાય છે, એમ સામાન્ય મનુષ્ય મનની અત્યંત અલ્પ શક્તિઓથી જ પરિચિત હોય છે.
મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર આ ચાર મળીને માનવીનું અન્તઃકરણ બને છે અને માનવીની જેવાની અને કાર્ય કરવાની શક્તિ એ માનવીનું બાહ્ય કારણ છે. આ સર્વે મળીને માનવીનું સૂક્ષ્મ શરીર બને છે.
સામાન્ય રીતે આપણે એમ માનીએ છીએ કે આપણે બાહ્ય જગતનાં કાર્યો આપણી ઈન્દ્રિયો મારફત કરીએ છીએ, પણ ખરી રીતે તે આ ક્રિયાઓ આપણા મગજની અંદર આવેલા વિવિધ કેન્દ્રો દ્વારા જ થતી હોય છે. * આ ચિત્તને કારણે જ આપણને પ્રત્યક્ષ દર્શન થાય છે, આપણે અનુમાન કરીએ છીએ, પુસ્તકે અગર બીજાઓ પાસેથી જ્ઞાન મેળવીએ છીએ. આપણને છીપમાં મોતી કે દેરડામાં સાપ જેવું મિથ્યા જ્ઞાન –ભ્રાનિત થાય છે, સ્વપ્ન વગરની ગાઢ નિદ્રા આવે છે અને બધું યાદ રહે છે. ચિત્તની આ સ્વાભાવિક ક્રિયાઓ છે, પરંતુ જાગ્રતાવસ્થા, સ્વપ્નવસ્થા અને નિદ્રાવસ્થા એ ત્રણેયથી પર જઈ માનવી ચેથી તુરીય અવસ્થામાં પ્રવેશે છે, ત્યારે જ માનવીને આત્મસાક્ષાત્કાર થાય છે.
