________________
૧૫૩
પૂજન-અર્ચન કે પણ હીન દ્રવ્ય વાપરવું તે મંત્રદેવતાનું અપમાન કર્યા બરાબર છે. આ દ્રની “સાપ પ બોલીને તથા ધેનુમુદ્રાથી વિશેષ શુદ્ધિ કરવામાં આવે છે.
જે દેવતાનું મંત્રસાધન કરવાનું હોય, તેમને પધરાવવા માટે ખાસ પીઠ એટલે સિંહાસન જોઈએ. તેના પર અમુક માત્ર બેલીને દેવતાની સ્થાપના કરવી તથા દીપ, ધૂપ, પ્રકટાવીને જળ વડે ત્રણ વાર પ્રેક્ષણ કરવું, તે દેવશુદ્ધિ કહેવાય છે.
પૂજન માટે વપરાતી વસ્તુઓને તાંત્રિક પરિભાષામાં ઉપચાર કહેવામાં આવે છે. સનતકુમારતંત્રમાં કહ્યું છે કે ઈષ્ટદેવતાનું પૂજન પ્રતિદિન છેડશ એટલે સેળ ઉપચાર વડે કરવું જોઈએ. જો તેમ ન બને તે દશ ઉપચાર વડે કરવું જોઈએ અને તેમ પણ ન બને તે છેવટે પપચાર વડે કરવું જોઈએ?
મહાનિર્વાણુતરના તેરમા ઉલ્લાસમાં આ સેળ ઉપચારનાં નામ આ પ્રમાણે આપવામાં આવ્યાં છેઃ
आसनं स्वागतं पापमयमाचमनीयकम् । । मधुपर्कस्तथाचम्यं स्नानीयं वस्त्रभूषणे ॥
गन्धपुष्पे धूपदीपौ नैवेद्यं चन्दनं तथा । 'देवार्चनासु निर्दिष्टा उपचाराश्च पोडश ।।.
(૧) આસન, (૨) સ્વાગત, (૩) પાઘ-પગ દેવા માટેનું પાણી, (૪) અર્થ—અક્ષત, પૃષ્પ, દુવ અને ઘસેલું ચંદન, (૫) આચમન કરવા માટેનું પાણી, (૬) મધુપર્ક
