________________
મંત્રવિજ્ઞાન - આ પાંચ ભૂતની શુદ્ધિ માટે મંત્રીનું અમુક વખત ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે. તેમાં પ્રથમ ચં બીજ વડે વાયની, પછી જે બીજ વડે અગ્નિની પછી ૨ બીજ વડે વરુણ એટલે જલની, પછી હું બીજ વડે પૃથ્વીની અને છેવટે “ ફ્રી માં હંસઃ સૌsણું' મંત્ર બોલીને આકાશની શુદ્ધિ કરવામાં આવે છે.
પ્રાણાયામની ક્રિયા પ્રસિદ્ધ છે. તેનાથી નાડીઓની શુદ્ધિ થાય છે અને શરીર તથા મન સ્વસ્થ રહે છે.
ન્યાસ એટલે મંત્રબીની શરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં સ્થાપના. તેના મુખ્યત્વે બે પ્રકારે છે : (૧) કરન્યાસ અને (૨) ષડંગન્યાસ. તેમાં હાથની આંગળીઓના ટેરવા પર જુદાં જુદાં મંત્રબીની સ્થાપના કરવી, તેમજ કરતલ અને કરપૃષ્ઠને મંત્રમીથી વાસિત કરવા તેને કરન્યાસ કહેવામાં આવે છે, તથા હદય, શિર, શિખા, કવચ હાથને મધ્ય ભાગ) અને નેત્રત્રય (બે આંખો તથા કપાળને મધ્ય ભાગ કે જ્યાં ત્રીજું જ્ઞાન નેત્ર હોય છે) પર અનુક્રમે રમ, હવા, વર્ષ શું તથા વૌષ બીજની સ્થાપના કરવી તથા જીલ્લા પં કહીને તાલી બજાવવી એ ષડંગન્યાસ કહેવાય છે.*
* શરીરના વિભિન્ન અંગો પર ન્યાસ કરવાના અનેક પ્રકારે પ્રાપ્ત થાય છે. જેમાં આઠ ખંડ ન્યાસ, ષડ્ય ન્યાસ, દશાંગન્યાસ, પાંદાદિબ્રહ્મરંધ્રાત સર્વ ગન્યાસ આદિ શ્રી વિદ્યાની ઉપાસનામાં નિંદ"ટ લઘુષઢાવ્યાસ તથા મહાશેઢાન્યાસ દ્વારા વિશેષ પ્રકારે સમજવા ગ્ય છે.
