________________
૨૧૯
હેમ-તર્પણ આદિ
વિશિષ્ટ પ્રકારના કુંડ બનાવીને, અથવા વેદિકા રચીને તથા તેના અભાવે કોઈ ઉત્તમ પાત્રમાં અગ્નિ કરીને તેમાં ઘી, જવ, તલ અથવા વિશિષ્ટ રીતે નિર્દેશાયેલાં સમિધ કેઅન્ય દ્રવ્યની અમુક મંત્ર બોલીને વાહ પલ્લવ પૂર્વક આહુતિ. આપવી તેને હોમ કહેવામાં આવે છે. હવન તથા યજ્ઞ એતેના પર્યાયશબ્દો છે.
વૈદિક પરંપરામાં હોમ, હવન કે યજ્ઞને ખૂબ જ મહત્વ અપાયેલું છે. તેના કોઈ પણ સંસ્કાર, વ્રત, પૂજન, અનુષ્ઠાનઉત્સવ કે મહોત્સવ એવા નથી કે જેમાં એક યા બીજા પ્રકારે. હમને સ્થાન આપવામાં આવ્યું ન હોય. મંત્રાનુષ્ઠાન પણ એક પવિત્ર ક્રિયા છે, એટલે તેમાં તેમને ખાસ સ્થાન અપાયેલું છે. જૈન, બૌદ્ધ આદિ પરંપરાઓ યજ્ઞ-યાગ કે હોમ-હવનમહત્વ આપતી નથી, આમ છતાં તેના પ્રતિષ્ઠામહત્સવ તથા મંત્રાનુષ્ઠાને માં હમને વિધિ બતાવેલે હોય છે, એટલે મંત્રસંપ્રદાયમાં તે હેમ એક અનિવાર્ય કર્મનું સ્થાન પામેલે છે અને એ દૃષ્ટિએ જ તેને વિચાર કરવાને રહે છે
કાનાણતંત્રના વશમા પટલમાં તથા મંત્રમહેદધિના પચીશમા તરંગમાં મંત્રાનુષ્ઠાન માટે કેવા પ્રકારના કુડ બનાવવા તથા કયા કર્મમાં કયા પ્રકારના સમિધે કે દ્રવ્યને હેમ કરે, તેનું સવિસ્તર વિવેચન કરેલું છે. અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ આવશ્યક છે કે પ્રાયઃ દરેક મંત્રના વિધિ, આનાય કે કલ્પમાં જપ અનુસાર તેમની સંખ્યા દર્શાવેલી.
