________________
૩૦૪
મંત્રવિજ્ઞાન
સિદ્ધિ અને તેના પ્રકારે
યેગશાસ્ત્રમાં સિદ્ધિનું વ્યાખ્યાન કરતાં મહર્ષિ પતંજલિએ કહ્યું છે કે-“માણસને ૧-જન્મ, ૨ઔષધિ, ૩-મંત્ર, ૪–તપ અને ૫-સમાધિ વડે સિદ્ધિ થાય છે.' તેથી કેટલાક સાધકે પૂર્વભવના સંસ્કારથી જન્મ લેતાં જ સિદ્ધ થાય છે, બીજા ઔષધિ કે ચૂર્ણ વગેરેના પ્રયોગથી સિદ્ધિને વરે છે. કોઈ મંત્રાદિની ઉપાસના વડે પિતાનાં અને બીજાનાં કાર્યને સિદ્ધ કરી લે છે, ઘણુ માણસે તપ વડે. સ્વ-પરનું કલ્યાણું કરવાની શક્તિ ધરાવે છે અને કેટલાક આ બધી બાબતેથી ઉપર ઉઠી અણિમા, મહિમા, ગરિમા લઘિમા આદિ ક્ષુદ્ર સિદ્ધિઓને કૈવલ્ય-પ્રાપ્તિમાં વિનરૂપ માની સમાધિમાં જ પોતાના જીવનને ગાળે છે. ઘણું મહાપુરુષને આ સિદ્ધિ દાસીરૂપ થઈ પગ-પગ ઉપર આજ્ઞા માને છે અને કેટલાક સિદ્ધ થયા પછી પણ ઈ–સાધનામાં અસફળ રહે છે. એટલે આ સિદ્ધિના પાંચેય પ્રકારેને જૈન શ્રમણોએ પણ માન આપ્યું છે અને તે માટે યત્ર-તત્ર ભલામણ કરી છે. જૈનધર્મમાં માંત્રિક પ્રગાને પ્રવેશ
આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ ચાહનારા વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધ એ ત્રણે સંપ્રદા મંત્રાદિસાધનાને સ્વીકારે છે, તેથી જ જૈનધર્મમાં–વત્રભૂતં ગળધરાત્રિ દારા વિરા–
४-जन्मौपधिमन्त्रतप.समाधिजाः सिद्धयः।-योगसूत्र, पतंजलि.
