________________
૩૦૫
મંત્રશાસ્ત્ર અને જૈન શ્રમણે ની અનુસાર વિશાલ દ્વાદશાંગીમાં બારમું અંગ દષ્ટિવાદ હતું. તેના પાંચ વિભાગમાંથી ત્રીજા વિભાગમાં આવેલા ચૌદ પૂર્વેમાં દશમું પૂર્વ “વિદ્યાપ્રવાદ” નામનું હતું. જેમાં અનેક વિદ્યાઓ અને મંત્રો હતા. જૈનશાસ્ત્રના એક પ્રામાણિક વિદ્વાનના કહેવા પ્રમાણે જન ધર્મમાં એક લાખ મંત્રો અને એક લાખ યંત્રો છે” આ વાત સાચી પડે છે. બીજા સંપ્રદાયે મુજબ જન સંપ્રદાયમાં પણ મંત્રાદિની સાધના–પ્રવૃત્તિ આદિકાળથી જ ચાલી આવે છે, છતાં ય કેટલાક વિદ્વાની ધારણા એવી છે કે જૈન ધર્મમાં નેમિનાથ પછી વેવીશમાં તીર્થકર ભગવાન પાર્શ્વનાથ કે જે ઈ. પૂર્વ ૮૫૦ માં થયા હતા–તેમના વખતે અન્ય ત્રણ પરંપરાઓ૧–વૈદિક, ૨-તાપસ અને ૩–નાસ્તિક કે ભૌતિકવાદી ચાલતી હતી અને પ્રાયઃ તાપસ જંતર-મંતર ટોટકા વગેરે કરતા હતા તથા પંચાગ્નિતપ, વૃક્ષની શાખામાં ઊલટે મસ્તકે લટકી રહેવું, હાથ ઊંચા રાખીને ફરવું, લખંડની ખીલીઓ ઉપર સૂવું, ટાઢમાં રાત્રે પાણીમાં રહેવું વગેરે ક્રિયાઓ કરી સમાજને આકૃષ્ટ કરતા હતા, એટલે ભગવાન પાર્શ્વનાથે આ બધી ક્રિયાઓને અનુચિત ગણું ધ્યાનને પ્રમુખતા આપી. ધ્યાનની વિવિધ કિયાએ કરી આત્મકલ્યાણ કરવું અને જીનું પણ આ રીતે જ કલ્યાણ થઈ શકે એમ ઉપદેશ આપે. એટલે ધ્યાનમાર્ગથી ધીમે ધીમે પૂર્વસંસ્કારવશ તે વખતના સાધુઓએ આ પાર્શ્વ–પરંપરા અને પ્રચલિત સાધુપરંપરાની વચ્ચે સંક્રમણુકાળમાં રહેવાથી જૈનધર્મમાં પણ મંત્ર-તંત્રને આશ્રય મળે તથા પરિણામે અનેક ઉપાસના
૨૦
