________________
૩૪૪
• મંત્રવિજ્ઞાન
ઉપાંશુ જપ –જે જપમાં માત્ર જીભ હાલે છે અથવા તે એવા ધીમા સ્વરથી અક્ષરે ઉચ્ચારવામાં આવે છે કે, તે બીજા સાંભળી શકતા નથી, તેને ઉપાંશુ જપ કહે છે. ઉપાંશુ જપ કરનાર પિતે મંત્રને પ્રગટ ઉચ્ચાર કર્યા વગરજ મનથી તે સ્પષ્ટ સાંભળી શકે છે. આ જપને મધ્યમ પ્રકારના ગણવામાં આવે છે. - વાચિક જપ જપ કરનાર ઉંચા-નીચા સ્વરથી, સ્પષ્ટ તથા અસ્પષ્ટ પદ અને અક્ષરે સાથે મંત્રને પ્રગટ વાચા દ્વારા પાઠ કરે છે, તેને વાચિક જપ કહે છે.
વાચિક જપ એકગણું ફળ આપે છે, ઉપાંશુ જપ સેગણું ફળ આપે છે અને માનસ જપનું ફળ સહસ્ત્રગણું કહેલું છે. માટે સાધકે વાચિક જપ પરથી ઉપાંશુ તથા માનસ જપ ઉપર જવા પ્રયાસ કરવો જોઈએ.
સગર્ભ જપ –પ્રાણાયામ સાથે જે જપ કરવામાં આવે છે, તેને સગર્ભ જપ કહે છે. તે માનસ જપ કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ ગણાય છે.
અગર્ભ જ૫ –પ્રાણાયામ વગરના જપને આ નામ આપવામાં આવે છે. પણું આ જયના પ્રારંભમાં તથા અંતમાં પ્રાણાયામ કરવાનું વિધાન કરેલું છે. પ્રાણાયામ અને મંત્રજપ એકબીજાના પૂરક બને તે ઈષ્ટ ગણાય છે.
ઉપસહાર મંત્રશાસના શૈવ, બૌદ્ધ, જૈન, અર એવા અનેક
