________________
ઉપસંહાર અંગ્રેજી શિક્ષણ લેનાર પૈકી ઘણએ આપણાં શાને હંબગ માન્યા અને સુધારાની ધૂનમાં નક્કર અને ઉપયોગી વસ્તુઓને પણ ફેંકી દીધી. મંત્રશાસ પણ એજ કુચેષ્ટાનું બેગ બન્યું.
ત્યારબાદ રાષ્ટ્રવાદ મોખરે આવ્યે અને તેણે આપણી પ્રાચીન સંસ્કૃતિ પર દૃષ્ટિ દેડાવવાની શરૂઆત કરી, પણ તેમાં સેંધપાત્ર પ્રગતિ કરીએ તે પહેલાં તે વિજ્ઞાનની સિદ્ધિએથી ઉત્તેજિત થયેલા ભૌતિકવાદે આપણામાંના ઘણાને. કબજો લઈ લીધે અને મંત્રશાસ્ત્ર પ્રત્યે એ જ ઉપેક્ષા ચાલુ રહી. પરંતુ વધારે ખરાબ વસ્તુ તે એ બની કે આ વિષયના અનેક મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથ જે આપણું ભંડારમાં સુરક્ષિત હતા, તે દ્રવ્યના લેલે વેચાઈ ગયા અને પરદેશના પુસ્તકાલયમાં પહોંચી ગયા. આમ છતાં હજીયે આપણા દેશમાં મંત્રવિષયક અનેક ગ્રંથ મૌજૂદ છે કે જે ખાસ અધ્યયન માગે છે. એક વારાણસીની સંસ્કૃત ગવર્મેન્ટ કેલેજમાં જ ૧૦૦૦ જેટલા તંત્રની પ્રતિએ સંઘરાયેલી છે અને હાલ તેના સૂચી– પત્રો બનાવવાનો પ્રયાસ ચાલે છે.
આ ગ્રંથલેખનમાં અમારે ઉદેશ્ય એટલે જ હતું કે મંત્રશાસ્ત્ર એક પદ્ધતિસરનું શાસ્ત્ર છે અને તેમાં જે જે હકીક્ત રજૂ કરવામાં આવી છે, તેની પાછળ પુખ્ત વિચાર અને ઊંડે અનુભવ રહેલું છે, એ દર્શાવી આપવું. આપણે જે વિજ્ઞાનને અર્થ સત્ય હકીક્ત કે પ્રગસિદ્ધ વસ્તુ કરતા હોઈએ તે મંત્રશાસ્ત્ર એક વિજ્ઞાન છે, કારણ કે તેમાં રજૂ થયેલી હકીકત સત્ય છે અને લાખે મનુષ્યએ તેના પ્રત્યે કરી જોયા છે. ૧૯
