________________
૨૩ર
મંત્રવિજ્ઞાન
મંત્રસાધના વિષે આજ સુધીમાં સેંકડે ગ્રંથ રચાયા છે, અરે એક ઓંકાર મંત્ર ઉપર જ અનેક ટીકાઓ રચાઈ છે અને વિવિધ પ્રકારની ક્રિયાઓ તથા વિવિધ પ્રકારનાં અનુષ્ઠાને અસ્તિત્વમાં આવ્યાં છે, તેથી એ વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે કે મંત્રની સિદ્ધિ માટે શ્રદ્ધા ઉપરાંત જ્ઞાન અને ક્રિયાની પણ આવશ્યક્તા છે.
મંત્ર કે મંત્રીપદને ભાવાર્થ જાણવું હોય તે ગુરુ તથા કોષ-વ્યાકરણાદિ ગ્રંથાથી જાણી શકાય છે, પરંતુ સંપ્રદાયાઈ જાણવા માટે તે માત્ર ગુરુનું જ શરણ લેવું પડે છે. કેષ-વ્યાકરણમાન્ય ભાવાર્થ કરતાં આ અર્થમાં કેટલીક વિશેષતા કે કેટલુંક રહસ્ય અવશ્ય હોય છે. એ મંત્રને શબ્દાર્થ કે ભાવાર્થ જાણીએ, પણ સંપ્રદાયાર્થિને જાણીએ તે સાધનામાં વિશેષ પ્રગતિ થતી નથી.
મંત્ર કે મંત્રીપદને તાત્વિક કે ગૂઢ અર્થ જાણ, તે નિર્ગÍર્થ કહેવાય છે. અહીં જ સાધકને તાત્વિક વિચારણા વડે મંત્ર અને મંત્રદેવતા એક જ છે, એવી અભેદ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેના આધારે તે મંત્રદેવતાનું સ્વરૂપ ચિતવે છે કે જેને મંત્રવિશારદેએ સાંકેતિક ભાષામાં મંત્રાર્થ કહો છે.
રુદ્રયામલમાં કહ્યું છે કેमन्त्रार्थों देवतारूप-चिन्तनं परमेश्वरि । वाच्यवाचकमावेनामेदो मन्त्रदेवतयोः ॥
