________________
દુખ
મત્રના પ્રકારે अन्ये सौम्याः सौम्यानेव फडन्तान् वदन्ति चाग्नेयम् । आग्नेयान्तमेव स्यात् सौम्यत्व नमोऽन्तत्वे ॥
“વળી મંત્રના આગ્નેય અને સૌમ્ય એવા બે પ્રકારે માનવામાં આવ્યા છે. તેમાં પૃથ્વી, અગ્નિ અને આકાશમંડળવાળાં મને આગ્નેય કહેવામાં આવે છે તથા જલા અને વાયુમંડળવાળા મને સૌમ્ય કહેવામાં આવે છે. જે. પદ્ અંતમાં આવે તે સૌમ્યમંત્રે આગ્નેય થાય છે અને મંત્રના અંતે વન પર આવે તે આગ્નેય મંત્રે પણ, સૌમ્ય બને છે?
કેટલાક તંત્રકાએ મંત્રસમુદાયના “સૌર” અને સૌમ્ય એવા બે પ્રકારે પણ દર્શાવેલા છે, પરંતુ આનેય અને સૌરિને અર્થ સરખો જ હોવાથી તેમાં કઈ તાત્વિક તફાવત નથી. આ તત્રકારેએ વિશેષમાં જણાવ્યું છે કે સૌરમંત્રે પુરુષ દેવતાના હોય છે અને સૌમ્યમં સ્ત્રી દેવતાના હોય છે.
અહીં એ જણાવવું જરૂરનું છે કે આગ્નેય અથવા સૌર મંત્રને પ્રયોગ પ્રાયઃ મારણ, ઉચાટન આદિ ઉગ્ર કર્મોમાં થાય છે, જ્યારે સૌમ્ય મંત્રને પ્રાગ શાંતિક અને પૌષ્ટિક કર્મોમાં થાય છે.
મંત્રવિશારદોએ મંત્રસમૂહના કૂટ અને અકૂટ એવા પણ બે પ્રકારે માનેલા છે. જેમકે “વિઘો હિ મન્ના कूटरूपोऽकूटरूपश्च । संयुक्तः कूट इति: व्यवहियते उत्तरोऽकूटा
