________________
મંત્રવિજ્ઞાન
(૭૨
પાંચ પ્રકારે એક તંત્રઘંથમાં કહ્યું છે કેજત્રા પલા: Gિર, જય પક્ષ મારા वर्णत्रयं समारम्य नवार्णावधिबीजकाः॥ ततो दशार्णमारभ्य यावद्विशति मन्त्रकाः। तत उचगवा मालास्तासु भेदो न विद्यते ॥
“જે મંત્રો એક અક્ષરના હોય તે પિંડે, બે અક્ષરના હેય તે કર્તકી, ત્રણથી નવ અક્ષરના હેય તે બીજ, દશથી વીશ અક્ષરના હેય તે મંત્ર અને તેથી વધારે અક્ષ
ના હોય તેને માલા-મંત્ર કહેવામાં આવે છે કે જેના વિશેષ પ્રકારે નથી.
સાર્વભૌમ સાહિત્ય-દર્શનાચાર્ય શ્રી દામોદર શાસ્ત્રીએ મંત્રતત્વની આચના કરતાં જણાવ્યું છે કે મિત્રો પાંચ પ્રકારના છેઃ (૧) નૈગમિક, (૨) આગમિક, (૩) પૌરાણિક (૪) શાબર અને (૫) પ્રકીર્ણક
નિગમ એટલે વેદ, તેના આધારે પ્રવર્તેલા મંત્રો તે નૈગમિક. આગમ એટલે તંત્ર, તેના આધારે પ્રવતેલા મંત્રો તે આગમિક, પુરાણે પ્રસિદ્ધ છે, તેના આધારે પ્રવર્તેલા મંત્રો તે પૌરાણિક શાબર એટલે ભીલ વગેરે નીચ જાતિ, તેમાં જે મંત્રો પ્રચલિત છે, તે શાબર (શાબરી) અને આ ચાર પ્રકારે સિવાયના અન્ય મંત્રો જેવા જૈન, બૌદ્ધ, ઈસ્લામ તે પ્રકીર્ણ
અપેક્ષાવિશેષથી મંત્રના અન્ય પ્રકારે પણ પડી શકે, ચરંતુ તે અહીં પ્રસ્તુત નથી.
