________________
जीवाभिगमसूत्रे
११४
स्थितानि आहरन्ति किं ? इह लोकनिष्कुटपर्यन्ते जघन्यपदेऽपि नीवावगाहक्षेत्र त्रिदिग् व्यव स्थितमेव प्राप्यते न तु द्विदिग् व्यवस्थितमेकदिग् व्यवस्थितं वा अतस्त्रिदिश्या रम्यैव प्रश्नः कृत इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'निव्वा घाएणं छद्दिर्सि' निर्व्याघातेन षदिशम् । व्याघातो नाम प्रतिबन्धः सचात्रालोका कान प्रतिस्खलनम् - व्याघातस्याभावो निर्व्याघातम् । निर्व्याघाते सति पद्दिशम्याघाताभावे नियमात् पदिगि व्यवस्थितानि षड्भ्यो दिग्भ्यः समागतानि द्रव्याणि आहरन्ति 'वाघायं पड्डुच्च' व्याघातं प्रतीत्य प्रतिबन्धे अलोकाकाशेन प्राप्ते तु - 'सिय तिदिसि' स्यात् - कदाचित् त्रिदिशि त्रिदिग्भ्य आगतानि द्रव्याणि आहरन्ति 'सिय चउदिसि सिय पंचदिसिं' स्यात् चतुर्दिग स्यात् पञ्चदिशि । अत्रेयं भावना - अत्र खलु लोकनिष्कुटे पर्यन्ते अवस्य प्रतराग्न्येयकोणादिशाओं में व्यवस्थित होते हैं या छह दिशामों में व्यवस्थित होते हैं ? जघन्य पद में भी जीवावगाह क्षेत्र तीन दिशाओ में व्यवस्थित हुआ ही प्राप्त होता है । दो दिशाओ में व्यवस्थित या एक दिशा में व्यवस्थित हुआ प्राप्त नहीं होता है इसलिये प्रश्नकारने तीन दिशा को लेकर ही ऐसा प्रश्न किया है । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - " गोयमा ! निव्वाघाणं छद्दिसिं" हे गौतम ! यदि प्रतिबन्ध का अभाव रहता है तो उस स्थिति में ये जीव तीन से छहों दिशाओं में स्थित द्रव्य को आहार रूप से ग्रहण करते हैं । "वाघायं पडुच्चसिय तिदिसिं सिय चउदिसिं सिय पंचदिसिं" तथा व्याघात की अपेक्षा से ये कदाचित् तीन दिशाओं से कदाचित् चार दिशाओ से और कदाचित् पांच दिशाओं से आगत द्रव्यों को आहार रूप से ग्रहण करते है । यहा इस कथन की भावना इस प्रकार हे !
कोई सूक्ष्मपृथिवोकायिक जीव लोक निष्कुट के पर्यन्तभाग अधस्तन में प्रतर की आग्नेय कोण में स्थित हैं । तब वहां उसके नीचे अलोकाकाश से व्याप्त होने से वहां अघो
હાય છે ? કે પાંચ દિશાઓમાં રહેલા હોય છે ? કે છ દિશાઓમાં રહેલાં હાય છે ? ઓછામાં ઓછુ' ત્રણ દિશામાં જ જીવાવગાહ ક્ષેત્ર વ્યાસ થયેલુ જોવામાં આવે છે, તે એક દિશામાં અથવા એ દિશામાં વ્યાપ્ત થયેલું જોવામાં આવતું નથી, તેથી અહીં ત્રણ આદિ દિશા નાસ મધમાં જ પ્રશ્ન પૂછવામા આવેલ છે,
भडावीर अलुनो उत्तर– “गोयमा ! निव्वाघापणं छद्दिसि " हे गौतम । ले अति धना અભાવ રહેતા હાય, તે તે સ્થિતિમાં જીવ છ એ દિશામાં રહેલાં દ્રવ્યેને આહાર રૂપે डरे छे " वाघाय पडुच्च सिय तिदिसि, सिय चउदिसि, सिय, पंचदिसि " पाशु વ્યાઘાતની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે કયારેક ત્રણ દિશાઓમાંથી, કયારેક ચાર દિશાઓમાંથી, અને કયારેક પાચ દિશાઓમાંથી મળતાં દ્રવ્યેાને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—
કેાઈ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ લેાક નિષ્કુટના પન્ત ભાગમાં અધસ્તન પ્રતરના અગ્નિકાણુમાં રહે છે ત્યારે તેની નીચેને ભાગ અલાકાકાશથી વ્યાસ હાવાને કારણે ત્યાં
