________________
બ્રાહ્મી લિપિનાં અકાલીન રૂપાંતર.
૮૫ કેથી લિપિનાં સામાન્ય લક્ષણ ગુજરાતી લિપિનાં સામાન્ય લક્ષણોને મળતાં આવે છે. એમાં ઝડપથી લખવા માટે અક્ષરોની અલગ અલગ શિરોરેખા છોડી દેવામાં આવી છે ને પછી અક્ષરને થોડો વળાંકદાર મોડ આપવામાં આવ્યું છે. એને “અ” ગુજરાતી “શ્ર” જેવો છે. ષ' માંથી સાબિત થયેલ “ખ” ગુજરાતી “ખ” ને મળતો છે. “ભ” અને “મ” માં થોડા ત્રાંસને જ ફરક રહેલો છે. “લ” ગુજરાતી “લ” ને મળતો છે. “બ” અને “વ” સરખા છે, તેથી મુદ્રણમાં ‘વ’ માટે એના ડાબા પાંખાની નીચે બિંદુ ઉમેરવામાં આવે છે, સ્વરમાત્રાઓ તથા અંકચિહ્નો નાગરી મરેડનાં છે.૪૭ ગુજરાતી લિપિની જેમ પહેલાં કૈથી લિપિમાં પણ આખી સળંગ લીટી દોરવામાં આવતી, પરંતુ મુદ્રણની સરળતા માટે એ લીટીને તિલાંજલિ દેવામાં આવી છે. મિથિલા, મગધ અને ભોજપુર પ્રદેશમાં કેથી લિપિનાં થોડાં ભિન્ન સ્વરૂપ પ્રચલિત છે.
પરંતુ દસમી સદીથી પૂર્વ ભારતમાં આવ–નાગરી લિપિનું જરા ભિન્ન રૂપાંતર થવા લાગ્યું. સમય જતાં નાગરી લિપિથી એની ભિન્નતા વધતી ગઈ ને એમાંથી બંગાળી, મૈથિલી, નેપાલી વગેરે લિપિઓ ઘડાઈ
બંગાળી લિપિ બંગાળા, આસામ, બિહાર, નેપાલ અને ઓરિસ્સાના પ્રાચીન અભિલેખોમાં તથા હસ્તલિખિત ગ્રંથમાં પ્રજાઈ છે. હાલ આ લિપિ બંગાળા તથા આસામમાં પ્રચલિત છે.૪૮ એમાં પહેલેથી અને સરખા લખાય છે; વસ્તુતઃ ત્યાંની ભાષામાં એ બંને અક્ષરો માટે “બ જ ઉચ્ચારાય છે. એમાં ઓ નું સ્વતંત્ર સ્વરૂપ સચવાયું છે. , , , , , , , , g, ગ, ઘ, ગ, ઘ, ૧ અને શ સિવાયના સવ અક્ષરને શિરોરેખા હોય છે. ૩ અને ૪ માં શિરેખા ઉપર જી ની નાગરી માત્રા જેવી ત્રાંસી વળાંકદાર રેખા ઉમેરાય છે. શિરોરેખા વિનાના ને અને શિરોરેખાવાળા ને મરોડ સરખો છે. માટે નું જ ચિહ્ન વપરાય છે. જેને મરેડ પણ એને મળતો છે, પરંતુ એના ડાબા પાંખાની નીચે બિંદુ ઉમેરીને એની પૃથફતા દર્શાવવામાં આવે છે, ત અને મ માં શિરેખા અક્ષરથી અલગ રહે છે. માં ની સ્વરમાત્રા શિરોરેખાના જમણ છેડાથી નીચે ઊતરી પાછી ઊંચે જાય તેમ સળંગ લખાતી હોઈ તેમાં શરૂઆતમાં થોડો ખાંચે પડે છે. ૩ ની બંગાળી માત્ર ૩ ની નાગરી માત્રાને શ્રમ કરાવે તેવી છે. ની માત્રા માટે ડાબી બાજુની ઊભી પડિ માત્રા વપરાય છે; એને મરેડ વળાંકદાર છે. અનુસ્વારનું ચિહ્ન અક્ષરની જમણી બાજુએ ઉમેરાય છે ને એમાં પોલા મીંડા ઉપરાંત એની નીચે ત્રાંસી રેખા કરવામાં આવે છે. અંકચિહ્નોમાં ૨ અને ૮ નાં ચિહ્ન નાગરી ચિહ્નોને મળતાં છે, બાકીનાં
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
