Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda-koza) prathama bhAga (azro) grantha-paricayAdi viSayaka vistRta prastAvanA sahita vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bora-sevA-mandira granthamAlA panyAGka 15 jaina-lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda-koza) prathama bhAga (a-pro) sampAdaka bAlacandra siddhAntazAstrI vIra sevA mandira prakAzana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka vora-sevA-mandira 21, variyAgaMja dillI-6 mUlya 2025.00 vI. ni. saMvat 249 vikrama saMvat 2028 san 1972 rUpavANI priTiMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dillI kampojiMga gItA priMTiMga ejensI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vir Sewa Mandir Series Text No. 16 JAINA LAKSANAVALI (An authentic & descriptive dictionary of Jaina philosophical terms) Vol. I ( Vowels' Part ) EDITED BY BALCHANDRA SIDHANTASHASTRI VIR SEWA MANDIR 21, Daryaganj, Delhi Rs. 25.00 Vir Samvat 2498 V. Samvat 2028 A.D. 1972
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya 'jaina lakSaNAvalI' kA prathama bhAga pAThakoM ke hAthoM meM sauMpate hue hArdika santoSa kA anubhava hotA hai| isake prakAzana se eka cira parikalpita vRhat yojanA ke prathama caraNa kI pUrti hotI hai| prAcIna bhAratIya vidyAoM ke vyApaka sandarbha meM jaina vAGmaya, itihAsa, saMskRti aura purAtattva ke adhyayana-anuzIlana aura prakAzana ke jisa uddezya se 'vIra-sevA-maMdira' kI sthApanA kI gayI thI, usa dizA meM yaha eka vizeSa kadama hai| 'vIra-sevA-maMdira' aura usakI zodha-pravRttiyAM __'vIra sevA maMdira' kI sthApanA sva. prAcArya jugalakizora mukhtAra ne apane janma-sthAna sarasAvA jilA sahAranapura (u. pra.) meM akSaya tRtIyA (baisAkha zukla tRtIyA), vikrama saMvat 1993, dinAMka 24 apraila san 1936 meM kI thI / isa saMsthA ke mAdhyama se sva. mukhtAra sAhaba ne tathA saMsthA se sambaddha anya vidvAnoM ne jaina vAGmaya ke aneka durlabha, aparicita aura aprakAzita granthoM kI khoja kI tathA prAcIna pANDulipiyoM ke samyaka parIkSaNa-paryAlocana aura sampAdana kI nIMva ddaalii| saMsthA ne jo grantha prakAzita kiye unakI vistRta zodhapUrNa prastAvanAeM na kevala una granthoM kI dRSTi se mahattvapUrNa haiM, pratyuta jaina prAcAryoM aura unakI kRtiyoM para bhI vizada prakAza DAlatI haiN| prAcArya samantabhadra prAcArya samantabhadra para mukhtAra sAhaba kI agAdha zraddhA thii| dillI meM unhoMne san 1926 meM samantabhadrAzrama kI sthApanA kI thI aura 'anekAnta' nAmaka zodhapUrNa mAsika patra kA prakAzana prArambha kiyA thaa| bAda meM yahI saMsthA 'vIra sevA maMdira' ke rUpa meM pratiSThita huI aura 'anekAnta' usakA mukha patra bnaa| prAcArya samantabhadra bhAratIya dArzanika jagata meM advitIya mAne jAte haiM, aura unake grantha jaina darzana ke AdhAra-granthoM ke rUpa meM pratiSThita haiN| mukhtAra sAhaba ne prAcArya samantabhadra ke jIvana para sarvaprathama vistAra ke sAtha prakAza ddaalaa| unake granthoM kA sampAdana kiyaa| unakA vidvattApUrNa-vivecanavizleSaNa prastuta kiyaa| jIvana ke aMtima dinoM meM unhoMne samantabhadra smAraka kI eka vizAla yojanA bhI banAyI thI, kintu vaha kriyAnvita nahIM ho paayii| 'anekAnta' zodha-patra __ mukhtAra sAhaba ne 'anekAnta' nAma se jisa zodha mAsika kA prakAzana prArambha kiyA thA vaha dhIra sevA maMdira' ke mukha-patra ke rUpa meM aba bhI cala rahA hai| anusandhAna ke kSetra meM isa patra ne jo zodhasAmagrI vidvata samAja ke sAmane prastuta kI, usase aneka naye tathya udghATita hue aura anusandhAna-kArya ko nayI dizA-dRSTi prApta huii| prAcArya jugalakizora mukhtAra prAcArya jugalakizora mukhtAra svayaM meM eka saMsthA the / unakA sampUrNa jIvana sAhitya aura samAja ke lie samarpita rahA / unakA janma magasira sudI ekAdazI, vi. saM. 1934 meM, sarasAvA meM huA thaa| kucha samaya taka unhoMne mukhtAra kA kArya kuzalatA ke sAtha kiyaa| vaha jaina samAja ke punarjAgaraNa kA yuga thaa| mukhtAra sAhaba eka krAntikArI samAja-sudhAraka ke rUpa meM Age aaye| unhoMne sAmAjika krAnti kI dizA ko sudRr3ha zAstrIya prAdhAra diye / 'jaina gajaTa' tathA 'jaina hitaiSI' ke sampAdaka ke rUpa meM unhoMne sAmAjika punarjAgaraNa kA siMhanAda kiyaa| unake dvArA racita 'merI bhAvanA ke kAraNa ve jaina jana-mAnasa meM paiTha gye|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya mukhtAra sAhaba ne kisI mahAvidyAlaya yA vizvavidyAlaya meM zAstroM kA gahana adhyayana nahIM kiyA thA, pratyuta apane anavarata svAdhyAya, sUkSma dRSTi, gaharI pakar3a aura pratibhA sampannatA ke kAraNa bahuzruta vidvAn bane / aitihAsika anusandhAna, prAcAryoM kA samaya-nirNaya, prAcIna pANDulipiyoM kA samyaka parIkSaNa tathA vizleSaNa karane kI unakI adbhuta kSamatA thii| unake pramANa akATya hote the / unakI yaha sAhityasevA ardhazatAbdI se bhI adhika ke dIrgha kAla meM vyApta hai| jIvana ke antima kSaNa taka ve adhyayana aura anusandhAna ke kArya meM lage rahe / 'bhAratIya jJAnapITha' dvArA prakAzita unakA antima grantha 'yogasAraprAbhata' unakI vidvattA kA unnata sumeru hai| 'vIra-sevA-maMdira' unakA mUrtimAna kIrtistaMbha hai| bAbU choTelAla sarAvagI 'vIra-sevA-maMdira' ko sudRr3ha AdhAra dene aura sUpratiSThita karane meM kalakattA-nivAsI sva. bAba choTelAla sarAvagI kA vizeSa yogadAna rahA hai| vaha mukhtAra sAhaba ke prati gaharI AtmIyatA rakhate the| 'vIra-sevA-maMdira' ko sarasAvA se dillI lAne tathA yahA~ vizAla bhavana nirmANa karAne meM unakA ananya hAtha rhaa| ve prArambha se hI AjIvana saMsthA ke adhyakSa rahe tathA tana-mana-dhana se isake vikAsa ke lie prayatnazIla rahe / vAstava meM ve 'vIra sevA mandira' ke prANa the / choTelAlajI satpravRttiyoM ke dhanI, adhyayanazIla tathA udAracetA vyakti the| jaina sAhitya aura saMskRti ke vikAsa ke lie ve nirantara prayatnazIla rahate the| jaina-darzana, itihAsa, kalA aura purAtatva ke anasandhAna-kArya meM unakI bar3I ruci thii| ina viSayoM ke anusandhAtA ke lie ve kalpavakSa the| rAyala eziyATika sosAiTI ke ve eka sammAnita sadasya the| DA. ema. vinTaranitja ne apane grantha 'hisTrI praoNva iNDiyana liTarecara' bhAga 2 meM choTelAlajI kA bar3e Adara ke sAtha ullekha kiyA hai| yadi choTelAlajI kA sahayoga prApta na huA hotA to saMbhavatayA DA. vinTaranitja apane itihAsa-grantha meM jaina-sAhitya kA itanA vizAla aura gaMbhIra sarvekSaNa prastuta na kara paate| choTelAla jI kA vidvatsamAja se atyanta nikaTa kA sambandha thaa| jaina hI nahIM, itihAsa aura purAtattva ke kSetra meM kArya karane vAle bhAratIya tathA videzI vidvAnoM se unakI bar3I mitratA thii| khaMDagiri aura udayagiri unhIM kI purAtAtvika khoja ke pariNAma-svarUpa prakAza meM Aye / 'jaina bibaliyogrAphI' unakA amara kIrtistaMbha hai| unhoMne bibliyogrAphI ke dUsare bhAga kI bhI sAmagrI saMkalita kara lI thI kinta asvastha rahane ke kAraNa usakA sampAdana nahIM kara paaye| DA. e. ena. upAdhye dvArA usakA sampAdana kiyA jA cukA hai aura aba vaha zIghra hI prakAzita hogii| purAtattva evaM itihAsa ke premI hone ke sAtha-sAtha choTelAlajI eka saphala samAjasevI evaM netA bhI the| ve samAja kI vibhinna saMsthAnoM tathA gatividhiyoM meM barAbara sakriya sahayoga dete rhe| kalakatte kA mahAvIra digambara jaina vidyAlaya, ahiMsA pracAra samiti, digambara jaina yUvaka samiti. jaina sabhA prAdi aneka saMsthAeM unake sahayoga kI pratIka haiM / isake atirikta vyApArika kSetra meM bhI choTelAla jI bhaktitva kI chApa milatI hai| kalakatte kI prasiddha 'gannI TreDa esosiezana' ko saphala banAne meM unakA bahuta bar3A hAtha thaa| 'vIra sevA mandira' ke ukta donoM hI AdhAra-staMbha aba nahIM rahe, phira bhI unake kRtitva ke rUpa meM unakI kIrti amara hai / manusandhAna ke kSetra meM unakA smaraNa sadA gaurava ke sAtha kiyA jAtA rhegaa| 'jaina lakSaNAvalI' yA pAribhASika zabda-koza 'jaina lakSaNAvalI ke prakAzana kI parikalpanA mukhtAra sAhaba ne san 1932 meM kI thii| jaina meM aneka zabdoM kA kucha vizeSa prathoM meM prayoga kiyA gayA hai| yaha artha unake pracalita artha se
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI bhinna hai| prataeva jaina vAGmaya ke sAmAnya adhyetA ke lie sahaja rUpa meM unako samajha pAnA kaThina hai| mukhtAra sAhaba kI kalpanA thI ki digambara-zvetAmbara jaina sAhitya ke sabhI pramukha granthoM se isa prakAra ke zabda unakI paribhASAoM ke sAtha saMkalita karake, hindI anuvAda ke sAtha, pAribhASika koza taiyAra kiyA jaay| isa kalpanA ke anusAra lagabhaga cAra sau granthoM se zabda aura unakI paribhASAe~ saMkalita kI gaI / isa prakAra ke kArya prAyaH nIrasa lagane vAle tathA zrama aura samaya sAdhya hote haiN| 'lakSaNAvalI' ke prastuta khaNDa ke prakAzana meM paryApta samaya laga gyaa| ise prakAzita karate hue harSa aura viSAda kI sammi. lita anubhati ho rahI hai| harSa isalie ki mukhtAra sAhaba ne 'jaina lakSaNAvalI' kI jo parikalpanA kI thI. use mUrtarUpa prApta ho sakA, aura viSAda isalie ki mukhtAra sAhaba tathA bAbU choTelAlajI ke jIvanakAla meM yaha kArya sampanna nahIM ho skaa| prAbhAra vIra sevA mandira ke sAtha sAha zAntiprasAda jI kA nAma abhinna rUpa meM jur3A huA hai| vaha na kevala aneka varSoM se usake adhyakSa haiM, apitu usakI abhivRddhi meM sakriya yogadAna dete rahate haiN| prastata grantha ke prakAzana meM unakI prArambha se hI gaharI dilacaspI rahI hai| isa avasara para hama unakA vizeSa rUpa se AbhAra mAnate haiN| _ 'lakSaNAvalI' ke nirmANa aura prakAzana meM aneka vidvAnoM kA yoga rahA hai| mukhtAra sAhaba ke sAtha paM. darabArIlAla koThiyA tathA paM. paramAnanda zAstrI pUrI yojanA ke sUtradhAra rahe haiN| sAmagrI ke prAraMbhika saMkalana meM paM. kizorIlAla zAstrI, paM. tArAcanda zAstrI tathA paM. zaMkaralAla zarmA kA yogadAna rahA hai| paM. hIrAlAla zAstrI tathA paM. dIpacandra pANDayA ne saMkalita sAmagrI ko vyavasthita karane ke prayatna kiye aura antataH paM. bAlacandra siddhAntazAstrI ne saMkalita sAmagrI kA sampAdana karake use prakAzana ke lie vartamAna rUpa diyA hai| prastAvanA meM unhoMne 'lakSaNAvalI' meM upayoga kiye gaye granthoM meM se eka sau do granthoM kA paricaya de diyA hai, sAtha hI saMgRhIta lakSaNoM ke vaiziSTya para bhI prakAza DAlA hai| anta meM tIna upayogI pariziSTa bhI diye haiN| presa kApI karane meM paM. pAzrvadAsa nyAyatIrtha kA yoga rahA hai| zrI pannAlAla agravAla ne samaya-samaya para AvazyakatAnusAra sambandhita grantha upalabdha kraaye| mudraNaprastuti grAdi ke sambandha meM DA. gokulacandra jaina kA sahayoga tathA prakAzana meM sosAyaTI ke tatkAlIna maMtrI zrI premacanda jaina (kazmIra vAle) kA yogadAna prApta huA hai| inake atirikta jina-jina vidvAnoM aura mahAnubhAvoM kA isa grantha ke prakAzana meM yogadAna rahA hai, una sabake prati 'vIra sevA mandira' kRtajJatA vyakta karatA hai| parI 'lakSaNAvalI' kA prakAzana tIna bhAgoM meM hogaa| harSa hai ki dUsare bhAga kI presa kApI taiyAra ho cukI hai tathA mudraNa prAraMbha ho gayA hai| tIsare bhAga kA sampAdana-kArya cala rahA hai| prAzA hai, isa mahAyajJa kI pUrNAhuti zIghra saMbhava hogii|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukrama prakAzakIya Foreword do zabda sampAdakIya prastAvanA 1.88 lakSaNAvalI kI upayogitA lakSaNAvalI meM svIkRta paddhati grantha-paricaya 2-66 1 SaTkhaNDAgama (2), 2 kasAyapAhuDa (5), 3 samayaprAbhRta (5), 4 pravacanasAra (6), 5 paMcAstikAya (6), 6 niyamasAra (7), 7 darzanaprAbhRta (7), 8 cAritraprAbhUta (7), 6 bodhaprAmRta (8), 10 bhAvaprAbhRta (8), 11 mokSaprAbhRta (6), 12 dvAdazAnuprekSA (11), 13 mUlAcAra (11), 14 bhagavatI pArAdhanA (15), 15 tattvArthasUtra (16), 16 tattvArthAdhigamabhASya (16), 17 paumacariya (16), 18 prAptamImAMsA (17), 19 yuktyanuzAsana (17), 20 svayaMbhUstotra (18), 21 ratnakaraNDaka (18), 22 sarvArtha siddhi (18), 23 samAdhitaMtra (16), 24 iSTopadeza (19), 25 tiloyapaNNattI (20), 26 prAcArAMga (23), 27 sUtrakRtAMga (25), 28 sthAnAMga (25), 26 samavAyAMga (26), 30 vyAkhyAprajJapti (26), 31 praznavyAkaraNAMga (27), 32 vipAkasUtrAMga (27), 33 praupapAtikasUtra (27), 34 rAjapraznIya (28), 35 jIvAjIvAbhigama (26), 36 prajJApanAsUtra (29), 37 sUryaprajJapti (30), 38 jambUdvIpaprajJapti (30), 36 uttarAdhyayanasUtra (30) 40 AvazyakasUtra (31), 41 dazavaikAlika (32), 42 piNDaniyukti (34), 43 aodhaniyukti (34), 44 kalpasUtra (31 bRhatkalpasUtra (36), 46 vyavahArasUtra (36), 47 nandIsUtra (37), 48 anuyogadvAra (37), 46 prazamaratiprakaraNa (38), 50 vizeSAvazyakabhASya (38), 51 karmaprakRti (36), 52 zatakaprakaraNa (40), 53 upadezaratnamAlA (41), 54 jIvasamAsa (41), 55 RSibhASita (43), 56 pAkSikasUtra (43), 57 jyotiSkaraNDaka (44), 58 di0 prAkRta paMca saMgraha (44), 58 paramAtmaprakAza (44), 60 sammatisUtra (45), 61 nyAyAvatAra (46), 62 tatvArthavArtika (47), 63 laghIyastraya (47), 64 nyAyavinizcaya (48), 65 pramANasaMgraha (48), 66 siddhivinizcaya (48), 67 padmapurANa (48), 65 varAMgacarita (48), 66 harivaMzapurANa (46), 70 mahApurANa (46), 71 pramANaparIkSA (50), 72 tattvArthazlokavArtika (50), 73 AtmAnuzAsana (50), 74 dharmasaMgrahaNI (50), 75 upadezapada (51), 76 zrAvakaprajJapti (51), 77 dharmabinduprakaraNa (52), 78 paMcAzaka (52), 76 SaDdarzanasamuccaya (53), 80 zAstravArtAsamuccaya (53), 81 SoDazakaprakaraNa (54), 82 aSTakAni (54), 83 yogadRSTisamuccaya (54), 84 yogabindu (54), 85 yogaviMzikA (54), 86 paMcavastuka (55), 87 tattvArthasUtravRtti (56), 88 bhAvasaMgraha (56), 86 pAlApapaddhati (56), 60 taccasAra (56), 61 nayacakra (57), 62 aArAdhanAsAra (57), 63 zve. paMcasaMgraha (58), 14 sanmatikAprakaraNa (56),
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI 65 karmavipAka (60), 66 gommaTasAra (60), 67 labdhisAra (64), 68 trilokasAra (65), 66 paMcasaMgraha saMskRta (66), 100 jaMbUdIvapaNNattI (37), 101 karmastava (36), 102 SaDazIti (66), lakSaNavaiziSTya 70-85 prAkRta zabdoM kI vikRti aura unakA saMskRta rUpAntara 86-7 zuddhi-patra 88 jaina-lakSaNAvalo (pra-au) 1-352 pariziSTa 1-22 lakSaNAvalI meM upayukta granthoM kI anukramaNikA granthakArAnukramaNikA zatAbdIkrama ke anusAra granthakArAnukramaNikA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jn ghssaamntrii sva. prAcArya jugalakizora mukhtAra
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 bAbU choTelAla sarAbago
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Foreword The aim of the Dictionary of the Technical Terms of Jainism (Jaina laksanavali) is to provide at one place the different definitions of terms, which have been used in the works of Jainism during the last 2500 years. These definitions have been carefully collected from 351 authoritative works of Prakyta and Samskyta and are sometimes so detailed that they can be more appropriately called descriptions rather than definitions. There can be, however, no doubt about their authenticity, because they are taken verbatim from the Scriptures. The technical terms, included in this Dictionary, can be, broadly speaking, classified into five categories : (i) Terms which are exclusively used in the writings of Jainism, e.g. rjusutranaya, avaya etc. ii) Terms which are used in both, the Jaina and the non-Jaina systems, but the Jainas use them in altogether a different sense, e.g. adharma etc. Terms which are used in Jaina and non-Jaina systems in more or less the same sense, e.g. ahimsa, asatya etc. (iv) Terms which are used in Jaina and non-Jaina systems in a sense which is basically the same but the philosophical concepts, they convey, differ, e.g. anu, apavarga etc. (v) Terms which are used in day-to-day language also, but which have been adopted by the Jain thinkers to give a peculiar meaning, e.g. arambha, upayoga etc. All the categories, mentioned above, can be included under one category of technical terms, because they have been adopted or invented by the specialists to give precise expression to certain notions and they convey that notion only to a person who is familiar with the subject and not merely with the language. Though the etymologies of such words are also sometimes helpful in their understanding and are sometimes given by the ancient authors, (e.g. see indriya (p. 233) yet these seldom convey the real sense. In fact, the words of a language are only symbols, conveying a notion, which has to be understood mentally rather than expressed verbally. It is perhaps with reference to those who stick only to the literal dictionary meaning of a word and cannot mentally picture the notion for which it really stands, that the Rgvedic poets declared : 'one sees not the speech even though seeing it ; one hears Her not
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viii JAIN LAKSHNAVALI even though hearing it, but to another She reveals Her form like a loving wife, finely robed to her husband' uta tvaH pazyanna dadarza vAcamata tvaH zRNvanna zRNotyenAm / uta tvasmai tanvaM visale jAyeva patya uzatI suvAsAH // -Rgveda 10-171-4 The fact is that our understanding of a word or a sentence is always hindered by our prejudices and pre-concepts about a problem and the proper understanding of a word requires a mind free from all prejudices. This is why the ancient Indian philosophers believed that one who masters the reality of the word, attains the Supreme Reality-zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati. If we look at the present work from this point of view, it is not merely a compilation work but a work of independent significance. ri Balac andra Sastri, the editor of this Dictionary, has done his work in the spirit of a devotee of sabdabrahman. This is evident from his introduction running into 87 pages, where he has shown a keen interest in the history of words. The words may expand or contract their meanings by the passage of time. The definitions of words undergo changes as and when they are criticised by the opponent. Sri Sastri has critically examined the definitions of about 25 such words or word-pairs, where the definitions have undergone changes. He has shown a rare quality of non-sectarian approach even while dealing with such controversial words as acelaka (pp. 70-71). Sri Sastri has also given a historical account of 102 works, which have been utilised in the preparation of the present work. This account is full of valuable information and is very helpful in making a historical study of the definitions, collected in the main body of the Dictionary. In this account, however, I feel that ancient texts like Acarangasutra should have been placed before late works like Trilokaprajnpti. In fact, it is a sectarian problem. Digambara authors sometimes do not give due importance to the Svetambara agamas, even if they are very old. Similarly the Svetambaras sometimes overlook such eminent and old authors as Kundakundacarya. The Acarangasutra, to the best of my knowledge, has been generally placed in the first part of the 3rd Century B.C. and as such should have been dealt with together with the Digambara agamas. I am, however, glad to observe that Sri Balacandra Sastri is perhaps the first to take an initiative in preparing a Dictionary of the Technical Terms of Jainism, in which the works of both the sects of the Jainas have been given equal importance. The earliar two works of the similar nature, Abhidhanarajendrakosa and Jainendrasiddhantakosa (Vol. I), though excellent in their own ways, are superseded by the present work in the sense that the former is primarily based only on the
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ FOREWORD Svetambara works whereas the latter is primarily based on the Digambara works, whereas this Dictionary takes into account works of both the sects. It may be, however, pointed out that the present work is confined only to the definitions whereas the earlier two works deal with all the problems connected with a particular philosophical concept. _. The work is mainly philosophical and religious and as such deals with words of metaphysical, ethical, logical, epistemological, psychological and mythological significance. All students of philosophy, whether Eastern or Western, will be benefited by going through the concept of akasa or space (pp. 166-167) as found in Jainism. Similar is the case with ahimsa or non-violence (pp.163-165). Terms of logical or epistemological importance have been rather more thoroughly dealt with. In case of avaya (or apaya) or perceptual judgment (p. 142) 33 definitions have been collected. Similar is the case with Rjusutranaya or straight-expressed point of view (pp. 288290). If we cast a glance at the descriptions of words like anihnavacara or non-concealing conduct (p. 65) and anumanitadosa or inferential defect (p. 78), we would see that the Jaina authors have a deep insight into the workings of human mind. While collecting the definitions. Sri Balacandra Sastri had to use his own judgment as to which of them is the most representative. Sri Sastri has also given a Hindi translation of one of the most representative definitions. He has been successful in both, selecting the representative definition as well as translating it into Hindi. Moreover his Hindi translation has, at places become an illuminating commentary of the original text and the contribution of the author is very significant in this direction. Let us take, as an example, the case of antarvyapti or internal concomitance (p. 88). The original text reads as follows: pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyaaptirntaaptiH| yathAnekAntAtmakaM vastu sattvasya tathaivopapatteriti / The Hindi version of this reads as follows : "pakSa ke bhItara hI sAdhya ke sAtha sAdhana kI vyApti hone ko antarvyApti kahate haiN| jaise vastu anekAntAtmaka hai, kyoMki anekAntAtmaka hone para hI usakI sattA ghaTita hotI hai / yahA~ pakSa ke antargata vastu ko chor3a kara anya (avastu) kI sattA hI sambhava nahIM hai, jahA~ ki ukta vyApti grahaNa at JT TE." Here the underlined words are by way of explanation of what has been said in the original text. This certainly fecilitates the understanding of antarvyapti. This Dictionary includes many words which are important for the students of history of Jaina literature e.g. Anuttaraupapatika dasa (p. 69)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ JAIN LAKSHNAVALI Acarangasutra (p. 180) and U pasakadasa (p. 281). Not only this, but the readers will find that there are some passages, which are good examples of prose and poetry from the point of literary style. We quote below a passage from Sarvarthasiddhi (p. 148). yathA mRgazAvakasyakAnte balavatA kSadhitenAmiSaiSiNA vyAghraNAbhibhUtasya na kiJciccharaNamasti tathA janma-jarA-mRtyu-vyAdhi-prabhRtivyasanamadhye paribhramato jantoH zaraNaM na vidyate / paripuSTamapi zarIraM bhojanaM prati sahAyIbhavati na vyasanopanipAte, yatnena saMcitA arthA api na bhavAntaramanagacchanti, saMvibhaktasukha-duHkhAH suhRdo'pi na maraNakAle paritrAyante, bAndhavAH samuditAzca rujA parItaM na paripAlayanti, asti cet sucarito dharmo vyasanamahArNave tAraNopAyo bhavati / The following verse from the Yasastilakacampu may also be noted in this connection (p. 148). dattodaye'rthanicaye hRdaye svakArye sarvaH samAhitamatiH purataH smaaste| jAte tvapAyasamaye'mbupatau patatraH potAdiva drutavataH zaraNaM na te'sti / Many of the words are interesting for the students of ancient Indian Culture. The following description of asikarmar ya, for example, gives the names of ancient weapons (p. 160). asi-taravAri-vasunandaka-dhanurvANa-churikA-kaTTAraka-kunta-paTiza-hala-musala-gadA-bhindipAlalohaghana-zakti-cakrAyudhacaJcavaH asikarmAryA ucyante / It is clear from what has been said above, that the utility of the present work is not confined merely to the students of Jainism but extends to the wider field of Indology. I hope that the work will receive appreciation from all scholars of oriental studies. Head of the Sanskrit Deptt. Ramjas College Maurice Nagar, Delhi-7. Dayanand Bhargava
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda san 1936 meM merI niyukti vIra sevA maMdira sarasAvA meM huii| usake lagabhaga koI Der3ha varSa bAda mukhtAra sAhaba ne eka dina bulA kara mujhase kahA ki digambara zvetAmbara samAja meM aisA eka bhI zabdakoSa nahIM hai, jisameM donoM sampradAya ke granthoM para se lakSaNAtmaka lakSyazabdoM kA saMkalana kiyA gayA ho / prAkRta bhASA kA pAiya-saha-mahaNNavo' nAma kA eka zvetAmbarIya zabdakoSa pravazya prakAzita huA hai / para usameM digambara granthoM meM pAye jAne vAle prAkRta zabdoM kA prabhAva hai - ve usameM nahIM haiM / dUsarA Agama zabdakoSa hai jisameM ardhamAgadhI prAkRta ke zabdoM kA artha hindI, aMgrejI aura gujarAtI bhASA meM milatA hai / para digambara samAja meM pracalita prAkRta bhASA kA eka bhI zabdakoSa nahIM hai jisake banane kI bar3I AvazyakatA hai / merA vicAra kaI barSoM se cala rahA hai ki digambara prAkRta saMskRta granthoM para se eka zabdakopa kA nirmANa honA cAhie aura dUsarA eka 'lAkSaNika zabdakoSa' / jaba upalabdha koSoM meM digambara zabda nahIM milate, tatra bar3A dukha hotA hai / para kyA karUM, dila masosa kara raha jAnA par3atA hai, idhara maiM svayaM anavakAza se sadA ghirA rahatA hU~ / aura sAdhana sAmagrI bhI abhI pUrNa rUpa se saMkalita nahIM hai / isI se isa kArya meM icchA rahate hue bhI pravRtta nahIM ho sakA / aba merA nizcita vicAra hai ki do sau digambara aura itane hI zvetAmbara granthoM para se eka aise lAkSaNika zabdakoSa ke banAne kA hai jisameM kama se kama paccIsa hajAra lAkSaNika zabdoM kA saMgraha ho / usa para se yaha sahaja hI jJAta ho sakegA ki maulika lekhaka kauna hai, aura kina uttaravartI zrAcAryoM ne unakI nakala kI hai / dUsare yaha bhI jJAta ho sakegA ki lakSaNoM meM kyA kucha paristhitivaza parivartana yA pari vardhana bhI huA hai / udAharaNa ke lie 'pramANa' zabda ko hI le lIjie / pramANa ke aneka lakSaNa haiM, para unakI prAmANikatA kA nirNaya karane ke lie tulanAtmaka adhyayana karane kI AvazyakatA hai / prAcArya samantabhadra ne 'devAgama' meM tattvajJAna ko aura svayaMbhustotra meM sva-parAvabhAsI jJAna ko pramANa batalAyA hai' / anaMtara nyAyAvatAra ke kartA siddhasena ne samantabhadrokta 'sva- parAvabhAsI jJAna ke pramANa hone kI mAnyatA ko svIkRta karate hue 'bAghavajita' vizeSaNa lagAkara sva-parAvabhAsI bAdhA rahita jJAna ko pramANa kahA hai| pazcAt jaina nyAya ke prasthApaka akalaMkadeva ne 'svaparAvabhAsI' vizeSaNa kA samarthana karate hue kahIM to svaparAvabhAsI vyavasAyAtmaka jJAna ko pramANa batalAyA hai| aura kahIM anadhigatArthaka zravisaMvAdI jJAna ko pramANa kahA hai' / prAcAryaM vidyAnanda ne samyagjJAna ko pramANa batalAte hue 'svArthavyavasAyAtmaka' jJAna ko pramANa kA lakSaNa nirdiSTa kiyA hai| mANikyanandI ne eka hI vAkya meM 'sva' aura 'apUrvArtha' pada niviSTa kara akalaMka dvArA vikasita paramparA kA hI eka prakAra se anusaraNa kiyA hai| sUtra meM niviSTa 'apUrva' pada mANikyanaMdI kA svopajJa nahIM hai, kintu unhoMne zranizcita 1. tattvajJAnaM pramANaM te yugatpatsarvabhAsanam / devA. kA. 101. X X X sva-parAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam / vRhatsvayaM. 63. 2. pramANaM sva-parAvabhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / nyAyavA. 1. 3. vyavasAyAtmakaM jJAnamAtmArthagrAhakaM matam / laghIyastraya 60. pramANamavisaMvAdijJAnam, anadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / praSTaza. kA. 360 4. tatsvArtha vyavasAyAtmajJAnaM mAnamitIyatA / lakSaNena gatArthatvAt vyarthamanyadvizeSaNam // tattvArthazlokavA. 1, 10, 77; pramANapa. pU. 53.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jaina - lakSaNAvalI ko pUrvArtha batalAyA hai / ataH use akalaMka kI dena mAnanA cAhie' / sanmati TIkAkAra abhayadeva ne vidyAnanda kA hI anusaraNa kara 'vyavasAya' ke sthAna meM 'nirNIti' pada rakkhA hai' / vAdideva sUri ne zrAcArya vidyAnanda ke hI zabdoM ko doharAyA hai aura sva-paravyavasAyI jJAna ko pramANa prakaTa kiyA hai| hemacandra ne pUrvokta lakSaNoM meM kATa-chAMTa karake 'samyak', 'artha' aura 'nirNaya' ye tIna pada jodd'e| isase spaSTa hai ki hemacandra ne pUrvAcArya niyojita lakSaNoM meM saMzodhana kara sva, apUrva aura vyavasAyAtmaka pada nikAla kara pramANa kA lakSaNa 'samyagarthanirNayaH pramANam' batalAyA hai / ina lakSaNoM ko itihAsa kI kasauTI para kasanA vidvAnoM kA kArya hai / aitihAsika dRSTi se vicAra karane para pramANa ke ina lakSaNoM meM kahAM, kaba aura kisa paristhiti meM una una vizeSaNoM kI vRddhi karanI par3I, isa saba kA itivRtta bhI jJAta ho sakegA aura lakSaNAvalI meM saMkalita lakSaNoM kA prastAvanA meM aitihAsika dRSTi se vicAra kiyA jA sakegA / lAkSaNika zabdoM ko prakArAdi krama se diyA jAyagA / yadi ve lAkSaNika zabda kAlakrama se diye jA sakeM to pAThakoM aura vidvAnoM ke lie adhika suvidhA ho skegii| maiMne kahA ki ApakA yaha vicAra zrati uttama hai / parantu yaha saba kArya atyanta parizramasAdhya hai / isa kArya ko sampanna karane ke lie digambara zvetAmbara sabhI granthoM ke saMgraha karane kI AvazyakatA hogI, jise pUrA karane kA prayatna honA cAhie / jo grantha upalabdha ho sakate hoM unheM lAyabrerI meM maMgavA lIjie / zravaziSTa grantha kinhIM zAstrabhaNDAroM se maMgavA kara pUrA kara lenA caahie| kArya hone para unake ve grantha vApisa kara diye jAMya / sAtha hI lakSaNAvalI kI rUpa-rekhA bhI bananI cAhie, jisase lakSya zabdoM kA saMgraha usI rUpa meM kiyA jA sake / aura bAda meM vidvAna usa rUpa-rekhA ke anusAra hI lakSaNoM kA saMgraha kareM / mukhtAra sAhaba ne kahA ki maiM lakSaNAvalI kI rUpa-rekhA banA dUMgA, jisase kArya yojanAbaddha aura jaldI zuru kiyA jA ske| maiM pahale vidvAnoM ko bulAne ke lie Avazyaka vijJapti patra likhe detA hU~, use zrApa kApI karake saba jaina patroM ko bhijavA dIjiye, jisase niyukti ke lie una vidvAnoM ke patra nA sakeM jo vidvAna isa kArya meM vizeSa utsAha rakhate haiM aura jinheM jaina sAhitya ke adhyayana kI ruci ho, athavA jinhoMne zabdakoSa banAne kA kArya kiyA ho yA usakA kucha anubhava ho / vijJapti jaina sAptAhika patroM meM bheja dI gii| sAtha hI mukhtAra sAhaba ne eka patra bAbU choTelAla jI kalakattA, DA0 e. ena. upAdhye kolhApura aura muni zrI puNyavijaya jI ko ahamadAbAda bhejA / jinakI nakala unhoMne apane pAsa rakha lI / ina patroM ke uttara se mukhtAra sAhaba ke utsAha meM vRddhi huI / idhara vidvAnoM ke bhI patra aaye| unameM se paM. tArAcanda darzanazAstrI aura paM. kizorIlAla jI ko niyukti patra de diyA / kArya kI rUpa-rekhA ke sambandha meM eka patra mukhtAra sAhaba ne bAbU choTelAla jI ko likhA aura lakSaNAvalI ke kArya ke zuru karane kI sUcanA dI / aura usake lie Arthika sahayoga kI preraNA karate hue lakSaNAvalI ke mahattva para bhI prakAza Star | lakSaNAvalI kA kArya 8-9 mahInA druta gati se calA, kintu bAda meM usameM kucha zaithilya nA gayA / mAlUma huA ki usameM kucha prArthika kaThinAI bhI kAraNa hai / bAbU choTelAla jI ne sAhU zAntiprasAda jI se kahakara lakSaNAvalI ke lie pandraha hajAra kI sahAyatA kI svIkRti prApta kI aura sAtha hI pAMca hajAra kA caika bhI patra ke sAtha bhijavA diyA / usake bAda lakSaNAvalI ke lakSya zabdoM para lakSaNoM ke saMgraha kA kArya hone lagA / lakSaNAvalI meM kucha zabda niruktyartha aura svarUpAtmaka zabda bhI saMgrahIta kiye gaye the / aba dRSTi meM kucha parivartana ho jAne para una donoM prakAra ke zabdoM ko kama kara diyA / 5. svApUrvArtha vyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / parIkSA. 1, 1. 6. pramANaM svArthanirNItisvabhAvajJAnam / sanmati. TI. pR. 518. 7. sva-paravyavasAyi jJAnaM pramANaM / pramANana. 1,2. 8. samyagarthanirNayaH pramANam / pramANamImAMsA 12. *
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda 13 jaina lakSaNAvalI yA paribhASAtmaka zabda koSa kA eka namUnA anekAnta ke tIsare varSa kI prathama kiraNa meM dene kA vicAra kiyA / ataH digambara-zvetAmbara ke lakSya zabdoM ke anusAra lakSaNoM kA saMkalana karanA zurU kiyA gyaa| aura usameM donoM sampradAya ke lakSaNoM ko alaga-alaga diyA, kAraNa ki eka krama karane para usameM zatAbdIvAra karane meM bar3I kaThinAI upasthita hotI thii| dUsare, prAcAryoM ke samaya kA kAlakrama nirNIta nahIM thaa| phira lakSaNoM kA sampAdana saMzodhana karake use prakAzana ke yogya banA diyA. para usake sAtha hindI nahIM dI jA skii| isa kAraNa usameM vivAda honA svAbhAvika thaa| isI se unheM alaga rakkhA gyaa| (dekho, anekAnta varSa 3 kiraNa 1) isa namUne para se logoM ke aneka mantavya pAye, jinakA saMkalana mukhtAra sA0 ne rakkhA / lakSaNoM kA kArya prAyaH samApta ho gayA, aura kucha aise grantha jarUra raha gaye jo usa samaya prApta nahIM ho sake, jaise mahAbandha Adi, usake kucha varSoM bAda unakA bhI saMgraha kara liyA gyaa| para lakSaNAvalI kA sampAdana prakAzana par3A rhaa| kyoMki mukhtAra sA0 apane ko anavakAza se ghirA hA batalAte the, aura dUsare kisI aise vidvAna kI talAza bhI nahIM huI, jo usa kArya ko sampanna kara sakatA, talAza huI bhI to unhoMne usa kArya kI ora vizeSa dhyAna nahIM diyaa| ataH varSoM vaha kArya yoM hI par3A rhaa| paM.dIpacanda jI pANDayA lagabhaga eka varSa rahe aura paM. hIrAlAla jI siddhAnta-zAstrI vIra sevA. mandira meM pAMca varSa rahe, kintu lakSaNAvalI kA kArya jo huA, vaha apUrNa aura avyavasthita rhaa| isalie usakA eka bhAga bhI prakAzita nahIM ho skaa|| eka bAra paM. hIrAlAla zAstrI ne bA. choTe lAla jI se kahA ki lakSaNAvalI kA eka khaNDa prakAzana ke yogya ho gayA hai| unhoMne vaha use mukhtAra sA. ko dekhane ke lie diyA / mukhtAra sAhaba ne use dekhA, taba unhoMne phuliskepa sAija ke do pejoM meM usakI truTiyoM ko likhakara diyA aura kahA yaha sAmagrI to apUrNa aura truTiyoM se bharI huI hai, ataH prakAzana ke ayogya hai| truTiyAM batA dene ke bAda bhI unakA sudhAra nahIM huA, aura na mUla lakSaNoM kA saMzodhana hI kiyA gyaa| paM. hIrAlAla jI ghara cale gae aura lakSaNAvalI kA vaha kArya yoM hI par3A rhaa| paM. dIpacanda jI pANDayA ne lakSaNAvalI kA kArya kiyA. kintu ve bhI bIca meM cale gae aura kArya tadavastha rhaa| bAba choTelalajI ko lakSaNAvalI ke prakAzana kI bar3I cintA rahI, para vaha unake jIvana kAla meM prakAzita nahIM ho skii| aMta meM paM. darabArIlAla jI kI preraNA se paM. bAlacanda jI si. zAstrI kI vIra sevA mandira meM niyukti hii| taba unhoMne lakSaNAvalI kA kArya samhAlA aura lakSaNAvalI ke mUla lakSaNoM kA saMzodhana tathA anuvAda kArya kiyaa| aura aba usakA prathama khaNDa chapa kara taiyAra ho gayA hai| isameM di. zve. lakSaNoM kA krama eka rakhate hue bhI unameM aitihAsika krama yathAzakya diyA gayA hai| anuvAda kisI eka granthagata lakSaNa ke AdhAra para kiyA gayA hai| yadi kahIM kucha vizeSatA lakSaNoM meM daSTigocara haI to anya granthoM kA bhI anuvAda de diyA gayA hai, jisase pAThakoM ko koI bhrama na ho| T kI prastAvanA meM 102 granthoM aura granthakartAoM kA paricaya isa khaNDa meM diyA gayA hai, aura zeSa granthoM kA paricaya agale khaMDa meM diyA jaaygaa| pariziSToM meM granthoM kA prakArAdi krama diyA gayA hai, unameM unake saMskaraNoM va prakAzana sthAna Adi ko bhI sUcita kara diyA gayA hai| saMketa-sUcI, prAcAryoM kA aitihAsika kAlakrama bhI de diyA gayA hai| jisase pAThakoM ko kisI taraha kI asuvidhA na ho| isa taraha lakSaNAvalI (pAribhASika zabda koza) ke eka bhAga kA kArya sampanna ho pAyA hai| isa mahAna kArya ke lie sampAdaka pa. bAlacandajI siddhAnta zAstrI aura saMsthAke saMcAlaka dhanyavAda ke pAtra haiN| -paramAnanda jaina zAstrI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya lagabhaga 5 varSa pUrva maiMne paM. darabArIlAla jI koThiyA nyAyAcArya, em. e., pI.eca. DI. vArANasI kI preraNA se yahA~ pAkara prastuta lakSaNAvalI ke sampAdana kArya ko hAtha meM liyA thaa| isakI yojanA sva. zraddheya paM. jugalakizora jI mukhtAra dvArA taiyAra kI gaI thii| unhoMne isa kArya ko sampanna karAne ke lie kucha vidvAnoM ko niyukta kara unake dvArA digambara va zvetAmbara donoM hI sampradAyoM ke bahata se granthoM se lakSaNoM kA saMkalana bhI karAyA thaa| yaha saMkalana taba se yoM hI par3A rahA / jo kucha bhI kaThinAiyA~ rahI hoM, use mudraNa ke yogya vyavasthita karAkara prakAza meM nahIM lAyA jA skaa| aba jaba maiMne use vyavasthita karane ke kArya ko prArambha kiyA to isameM mujhe kucha kaThinAiyoM kA anubhava huaa| jaise 1 ukta saMkalita lakSaNoM meM se yadi kitane hI lakSaNoM meM sambaddha granthoM ke nAma kA hI nirdeza nahIM kiyA gayA thA to aneka lakSaNoM meM kevala grantha ke nAma mAtra kA nirdeza kiyA gayA thA-usake antargata adhikAra, sUtra, gAthA, zloka athavA pRSTha Adi kA kucha bhI nirdeza nahIM kiyA gayA thaa| unake khojane meM kAphI kaThinAI huii| 2 kucha lakSaNoM ko granthAnusAra na dekara unheM tor3a-maror3akara kalpitarUpa meM diyA gayA thA / udAharaNArtha dhavalA (pu. 11, pR. 86) meM se saMgRhIta 'akarmabhUmika' kA lakSaNa isa prakAra diyA gayA thA-paNNArasakammabhUmIsu uppaNNA kammabhUmA, Na kammabhUmA akammabhUmA, bhogabhUmIsu uppaNNA prakammabhUmA ityarthaH / parantu ukta dhavalA meM na to isa prakAra ke samAsa kA nirdeza kiyA gayA hai aura na vahAM dhavalAkAra kA vaisA abhiprAya bhI rahA hai| unhoMne to vahAM itanA mAtra kahA hai-tattha akammabhUmA ukkassadidi Na baMdhati, paNNArasakammabhUmIsu uppaNNA ceva ukkassaTThidi baMdha ti tti jANAvaNa8 kammabhUmiyassa vA tti bhnnidN'| isa prakAra ke aprAmANika lakSaNoM kA saMkalana karanA ucita pratIta nahIM hmaa| yadi granthakAra kA kahIM usa prakAra ke lakSaNa kA abhiprAya rahA hai to granthagata mUla vAkya ko-cAhe vaha hetuparaka rahA ho yA anya kisI bhI prakAra kA-usI rUpa meM lekara Age koSThaka meM phalita lakSaNa kA nirdeza kara denA maiMne ucita samajhA hai / 3 kitane hI lakSaNoM ke madhya meM anupayogI aMza ko chor3akara yadi Age kucha aura bhI lakSaNopayogI aMza dikhA hai to use grahaNa to kara liyA gayA thA, para vahA~ bIca meM chor3e gaye aMza kI prAyaH sucanA nahIM kI gaI thii| aise lakSaNoM meM kahIM-kahIM granthakAra ke prAzaya ke samajhane meM bhI kara hai| ataeva maiMne bIca meM chor3e hue aise aMza kI sUcanAXXXisa cihna ke dvArA kara dI hai 4 saMgRhIta lakSaNoM kA jo hindI anuvAda kiyA gayA thA vaha prAya: bhAvAtmaka hI sarvatra rahA hai-jina granthoM se vivakSita lakSaNa kA saMkalana kiyA gayA hai, unameM se kisI ke sAtha bhI prAyaH usakA mela nahIM khAtA thaa| yahAM taka ki jo lakSaNa kevala eka hI grantha se liyA gayA hai usakA bhI anuvAda tadanurUpa nahIM rahA / jaise 'aghvayu' ke lakSaNa kA anuvAda isa prakAra rahA hai zivasukhadAyaka pUjA-yajJa-ke karanevAle vyakti ko adhvayu kahate hai| isake atirikta zve. granthoM meM upalabdha adhikAMza lakSaNoM kA anuvAda to prAyaH kalpanA ke AdhAra para kiyA gayA thA, granthagata abhiprAya se vaha bahirbhUta hI rahA hai| 1. dhavalAkAra ko 'akarmabhUmika' se kyA abhISTa rahA hai, ise ukta zabda ke nIce dekhiye / 2. usakA parivartita anuvAda ukta zabda ke nIce dekhiye /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 15 isa prakAra ke anuvAda ko na lekara maiMne ullikhita granthoM meM se kisI eka ke AdhAra se- tathA unameM se bhI jahA~ taka sambhava huA prAcInatama grantha ke prAzraya se - anuvAda kiyA hai evaM sAtha meM usakI kramika saMkhyA kA nirdeza bhI usake pUrva meM kara diyA hai| hAM, yadi anya granthagata vivakSita lakSaNa meM kahIM kucha vizeSatA dikhI hai to usake prAdhAra se bhI anuvAda kara diyA hai tathA usake pUrva meM usakI bhI kramika saMkhyA kA nirdeza kara diyA hai / 5 kahIM-kahIM granthagata vivakSita lakSaNa ke sthala ko na dekhane ke kAraNa lakSya zabda va usa lakSaNa kA anuvAda donoM hI asambaddha ho gaye the / jaise--dhavalA (pu. 13, pR. 62 ) meM parihAra prAyazcitta ke ina do bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai - 'praNavaTugro' aura 'pAraMcino' / 'praNavaTTao' kA saMskRta rUpAntara 'anuvartaka' svIkAra karate hue usakA anuvAda isa prakAra kiyA gayA thAjaghanya se chaha mAsa aura utkarSa se bAraha varSa taka kAyabhUmi se pare hI vihAra karane vAlA, prativandanA se rahita, guru ke atirikta zeSa samasta janoM meM mauna rakhanevAlA; upavAsa, zrAcAmla, ekasthAna, nivikRti Adi ke dvArA zarIra ke rasa, rudhira aura mA~sa kA sukhAnevAlA sAdhu dhanuvartaka parihAravizuddhisaMyata kahalAtA hai / yaha visaMgati granthagata 'parihAro duviho' meM kevala ' parihAra' zabda ko dekhakara usase 'parihAravizuddhisaMyata' samajha lene ke kAraNa huI hai / para vAstava meM vahAM usakA koI prakaraNa hI nahIM hai, prakaraNa vahAM AlocanAdi dasa prakAra ke prAyazcitta kA hI hai, jinheM dhavalAkAra ke dvArA spaSTa kiyA gayA hai / aisI hI kucha kaThinAiyAM mere sAmane rahI haiM, jinheM dUra karane ke lie vivakSita lakSaNoM se sambaddha adhikAMza granthoM ko dekhanA par3A hai / isI kAraNa samaya kucha kalpanA se adhika laga gayA / yadyapi isa spaSTIkaraNa kI yahA~ kucha bhI prAvazyakatA nahIM thI, para cUMki mere sAmane kitanI hI bAra yahI prazna AyA hai ki grantha to taiyAra rakhA thA, phira usake prakAzana meM itanA bilamba kyoM ho rahA; ataeva itanA spaSTa karanA par3A hai / isake atirikta san 1666 ke disambara meM maiM asvastha ho gayA aura isa kAraNa mujhe cAlU kAma ko chor3akara apane baccoM ke pAsa calA jAnA par3A / svAsthyasudhAra ke lie mujhe unake pAsa lagabhaga 10 mAha rahanA par3A / isa bIca maiMne apanI asvasthatA ke kAraNa prakRta kArya ke sampanna karA lene ke lie anya kucha vyavasthA kara lene ke viSaya meM bhI prArthanA kI thI, para vaisA nahIM huA / anta meM kucha svastha ho jAne para adhikAriyoM kI preraNA se maiM vApisa calA zrAyA va kArya ko gatizIla kara diyA / isa prakAra prastuta grantha kA yaha svarAnta (pra-prI ) prathama bhAga pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahA hai / yadyapi maiMne yathAsambhava ise acchA banAne kA prayatna kiyA hai, rahita hogA, yaha nahIM kahA jA sakatA - alpajJatA va smRtihInatA ke raha jAnA sambhava hai | vAstava meM aise mahattvapUrNa kArya aneka vidvAnoM ke hameM isa bAta kA vizeSa duHkha hai ki sAhitya-gagana ke sUryasvarUpa jina zraddheya mukhtAra sA. ne isakI yojanA prastuta kI thI aura tadanusAra kucha kArya bhI karAyA thA, ve Aja apanI isa kRti ko dekhane ke lie hamAre bIca nahIM rahe / phira bhI vaha truTiyoM se sarvathA kAraNa usameM aneka truTiyoM kA sahakAra kI apekSA rakhate haiM / zrAbhAra maI 1967 meM sampanna hue paM. go. baraiyA smRti grantha ke samArambha ke samaya usake nimitta se aneka mUrdhanya vidvAnoM kA yahA~ zubhAgamana huA thA / isa avasara kA lAbha uThAkara unheM vIra sevA mandira ke bhavana meM prastuta lakSaNAvalI-viSayaka vicAra-vimarza ke lie zrAmantrita kiyA gayA thA / tadanusAra
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jaina-lakSaNAvalI unakA sammelana zrI paM. kailAzacandra jI zAstrI kI adhyakSatA meM sampanna hmaa| jaisI ki apekSA thI, isa vidvatsammelana ne ukta lakSaNAvalI ke sambandha meM kucha upayogI sujhAva dete hue usake zIghra prakAzita karAne ke lie preraNA kI thii| ukta vidvatsammelana kI sadbhAvanA se mujhe isa kArya ke sampanna karAne meM kucha bala milA va mArgadarzana bhI prApta hayA / tadanusAra hI maiMne yathAzakti usake kArya ke sampanna karane kA prayatna kiyA hai| grantha kI prastAvanA ke likhane meM hameM jaina sAhitya aura itihAsa, jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, purAtana jaina vAkya-sUcI kI prastAvanA, siddhivinizcaya kI prastAvanA, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, jaina sAhitya kA itihAsa-pUrva pIThikA, tathA jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (bhAga 1-5) ityAdi pustakoM ke sAtha sambaddha granthoM meM se kucha kI prastAvanA Adi se bhI sahAyatA milI hai| isake lie maiM ukta pustakoM ke lekhaka vidvAnoM kA RNI haiN| zrI bAbU pannAlAla jI agravAla ko maiM nahIM bhUla sakatA, jinakI kRpA se mujhe samaya-samaya para AvazyakatAnusAra kucha grantha prApta hote rahe haiM / prastAvanA ke antargata granthaparicaya ke likhane meM zrImAn sAhU zAntiprasAda jI jaina (adhyakSa vIra sevA mandira) ke.kucha sujhAva rahe haiN| sAtha hI granthakAroM kI anukramiNakA ke de dene ke lie bhI prApakI preraNA rahI hai| Apake sujhAvoM para maiMne yathAsambhava dhyAna diyA hai| granthakAroM meM prAyaH bahutoM kA samaya nizcita nahIM hai| phira bhI unake samaya ke sambandha meM jitanI kucha sambhAvanA kI jA sakI hai, tadanusAra samaya ke nirdezapUrvaka unakI anukramaNikA pariziSTa meM de dI gaI hai| sAhU jI kI isa kRpA ke lie maiM unakA vizeSa prAbhArI huuN| sAtha hI zrI DaoN. gokulacanda jI ke bhI kucha upayogI sujhAva rahe haiM, unheM bhI maiM bhUla nahIM sktaa| - vIra sevA mandira ke eka purAne vidvAn zrI paM. paramAnanda jI zAstrI se mujhe samaya-samaya para yogya parAmarza milatA rahA hai| dUsare vidvAn zrI paM. pArzvadAsa jI nyAyatIrtha ne presakApI karake sahAyatA kI hai / tathA prUphavAcana meM bhI Apa sahAyaka rahe haiM / ina donoM hI vidvAnoM kA maiM atizaya kRtajJa huuN| vIra sevA mandira ke bhUtapUrva upAdhyakSa rAya sA. lA. ulaphatarAya jI tathA maMtrI zrI bAbU premacanda jI jaina (kazamIra vAle) ne isa gurutara kArya ke bhAra ko sauMpa kara merA bar3A anugraha kiyA hai / usake Azraya se mujhe kitane hI aparicita granthoM ke dekhane kA suyoga prApta huA hai| ataeva maiM Apa donoM hI mahAnubhAvoM kA atyanta prAbhArI huuN| isI prakAra kI yadi Age bhI anukUla paristhiti banI rahI tathA svAsthya ne bhI sAtha diyA to AzA karatA hU~ ki prastuta grantha kA dUsarA bhAga bhI zIghra prakAzita ho skegaa| dIpAvalI / 18-10-71 / bAlacandra siddhAnta-zAstrI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA lakSaNAvalI va usakI upayogitA yaha eka jaina pAribhASika zabdakoSa hai| isameM lagabhaga 400 digambara aura zvetAmbara graMthoM se aise zabdoM kA saMkalana kiyA gayA hai, jinakI kucha na kucha paribhASA upalabdha hotI hai| sabhI sampradAyoM meM prAyaH aise pAribhASika zabda upalabdha hote haiN| unakA ThIka-ThIka abhiprAya samajhane ke lie una-una granthoM kA pAzraya lenA par3atA hai| parantu sabake pAsa itane adhika granthoM kA prAyaH saMgraha nahIM rhtaa| isake atirikta adhikAMza grantha purAnI paddhati se prakAzita haiM va unameM anukramaNikA Adi kA abhAva hai| ata: unameM se abhISTa lakSaNa ke khojane ke lie parizrama to adhika karanA hI par3atA hai, sAtha hI samaya bhI usameM bahuta lagatA hai| isase eka aise grantha kI AvazyakatA thI, jisameM pAribhASika zabdoM kA saMkalana ho / prastuta lakSaNAvalI isI prakAra kA graMtha hai / isameM prakArAdi varNAnukrama ke anusAra vividha granthoM se lakSya zabdoM kA saMgraha kiyA gayA hai / isase tattvajijJAsumoM aura anusandhAna karane vAloM ko isa eka hI grantha meM abhISTa lakSya ke aneka granthagata lakSaNa anAyAsa hI jJAta ho sakate haiN| isa prakAra unakA samaya aura zakti donoM hI baca sakate haiN| hama samajhate haiM ki pAThakoM ko prastuta grantha avazya hI upayogI pramANita hogaa| abhI isakA svarAnta (a se au taka) prathama bhAga hI prakAzita ho rahA hai / Age kA kArya cAlU hai| lakSaNAvalI meM svIkRta paddhati 1. lakSaNAvalI meM upayukta lakSya zabdoM kA saMskRta rUpa grahaNa kiyA gayA hai| kahIM-kahIM para koSThaka ( ) meM usakA prAkRta rUpa bhI de diyA gayA hai| 2. lakSyabhUta zabdoM ko kAle TAipa (14 pA.) meM mudrita karAyA gayA hai| granthoM ke saMketoM ko bhI kAle TAipa (12 pA.) meM diyA gayA hai| 3. zabdoM ke nIce vividha granthoM se jo lakSaNa uddhata kiye gaye haiM unakA mudraNa sapheda TAipa meM hamA hai| pratyeka zabda ke nIce jitane granthoM se lakSaNa uddhata kiye gaye haiM unakI kramika saMkhyA bhI de dI gaI hai| 4. hindI anuvAda ko kAle TAipa meM diyA gayA hai| 5. anuvAda kisI eka grantha ke AdhAra se kiyA gayA hai aura vaha jisa grantha ke Azraya se kiyA gayA hai usakI kramika saMkhyA anuvAda ke pUrva meM aMkita kara dI gaI hai| yadi vivakSita lakSaNa meM granthAntaroM meM kucha vizeSatA daSTigocara haI hai to kahIM-kahIM 2-3 granthoM ke AdhAra se bhI pRthaka-pRthaka anuvAda kara diyA gayA hai tathA una granthoM kI kramika saMkhyA bhI aMkita kara dI gaI hai| 6. kitane hI lakSaNa jayadhavalA kI sambhavataH amarAvatI aura pArA yA dehalI prati se uddhRta kiye gaye haiM, para ye pratiyAM sAmane na rahane se una saMketoM ko vyavasthita rUpa meM nahIM diyA jA skaa| isake atirikta kitane hI lakSaNa jayadhavalA se aise bhI liye gaye haiM jo kasAyapAhaDasutta aura dhavalA meM bhI kahIM-kahI TipaNoM meM upalabdha hote haiM / unako prastuta saMskaraNa meM grahaNa kara tadanusAra saMketa meM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI 'jayadha.-ka. pA.' kA ullekha karake usakI pRSThasaMkhyA aura TippaNasaMkhyA de dI gaI hai| isI prakAra dhavalA kI bhI pustaka, pRSTha aura TippaNa kI saMkhyA aMkita kara dI gaI hai| 7. kitane hI lakSaNa abhidhAna rAjendra koSa meM upalabdha hote haiM, parantu vahAM grantha kA pUrNa saMketa na hone se vivakSita lakSaNa kisa grantha kA hai, isakI khoja nahIM kI jA skii| aise lakSaNoM ke nIce 'abhi. rA.' kA saMketa karake usake bhAga va pRSTha kI saMkhyA aMkita kara dI gaI hai| 8. bhagavatI satra aura vyavahAra satra ke bahuta se lakSaNa saMgrahIta haiM / paranta bhagavatI satra ke jisa saMskaraNa se lakSaNa liye gaye haiM, usake yahAM na mila sakane se vaise hI aMka de diye gaye haiM / gujarAta vidyApITha se prakAzita bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) ke yahAM prathama, tRtIya aura caturtha ye tIna khaNDa haiM, dvitIya khaNDa nahIM haiN| inameM jo lakSaNa upalabdha ho sake haiM unakA saMketa meM ullekha kara diyA gayA hai| vyavahAra sUtra ke 10 uddeza haiN| unameM yahAM dvitIya uddeza apUrNa hai tathA tRtIya sarvathA hI nahIM hai / vyavahAra sUtra(bhASya) se jo lakSaNa liye gaye haiM ve sambhavataH kisI dUsare saMskaraNa se liye gaye haiN| unameM se jo yahAM ke saMskaraNa meM khoje jA sake haiM unake lie uddeza, gAthA aura pRSTha kI saMkhyA de dI gaI hai, parantu jo isameM upalabdha nahIM ho sake unakA saMketa usI rUpa meM diyA gayA hai| 6. aneka granthoM se uddhata lakSaNoM meM jahAM zabdazaH aura arthataH samAnatA rahI hai vahAM prAyaH prAcInatama kisI eka grantha kA prArambha meM saMketa karake tatpazcAt zeSa dUsare granthoM kA ardhavirAma (6) cihna ke sAtha saMketa mAtra kara diyA gayA hai| 10. jahAM prakRta lakSaNa kisI eka hI grantha meM kaI sthaloM meM upalabdha huaA hai vahAM eka hI saMkhyA meM usake una sthaloM kA saMketa (B) isa cihna ke sAtha kara diyA gayA hai| 11. tattvArthavArtika ke lakSaNoM meM vArtika ko kAle TAipa meM aura usake vivaraNa (spaSTIkaraNa) ko sapheda TAipa meM mudrita karAyA gayA hai| SaTa khaNDAgama ke antargata lakSaNoM meM 'SaTkhaM.' ke Age Daiza (-) dekara 'dhava. pu. 1-2' Adi kI pRSTha saMkhyA de dI gaI hai| dhavalA TIkA se saMgRhIta lakSaNoM ke lie mAtra 'dhava. pu.' saMketa kiyA gayA hai| grantha-paricaya prastuta grantha meM jina granthoM ke lakSaNa vAkyoM kA saMgraha kiyA gayA hai unakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai 1. SaTakhaNDAgama-yaha prAcArya puSpadanta aura bhUtabali dvArA viracita eka mahattvapUrNa karmagrantha hai / racanAkAla isakA vikrama kI prathama zatAbdI hai| yaha chaha khaNDoM meM vibhakta hai / chaha khaNDoM meM vibhakta hone se vaha 'SaTkhaNDAgama' nAma se prasiddha hayA hai| ve chaha khaNDa ye haiM-jIvasthAna, kSadrakabandha, bandhasvAmitvavicaya, vedanA, vargaNA aura mahAbandha hai| inameM se prathama khaNDabhUta jIvasthAna ke antargata satprarUpaNA mAtra ke racayitA prAcArya puSpadanta haiN| zeSa sabhI grantha AcArya bhUtabali ke dvArA racA gayA hai| nirantara janma-maraNa ko prApta karane vAlA yaha saMsArI prANI yadi kabhI deva hotA hai to kabhI nArakI hotA hai, kabhI manuSya hotA hai to kabhI tiyaMca hotA hai, kabhI viziSTa jJAnI hotA hai to kabhI alpajJAnI hotA hai, kabhI atizaya sukhI hotA hai to kabhI bhayAnaka duHkha ko sahatA hai, kabhI kAmadeva jaisA svarUpa hotA hai to kabhI beDaula aura kurUpa hotA hai, kabhI uttama kula meM janma lekara lokamAnya hotA hai to kabhI nIca kUla meM janma lekara dhikkArA jAtA hai, tathA kabhI binA kisI prakAra ke parizrama ke atizaya sampattizAlI hotA hai to kabhI dina-rAta parizrama karatA humA kuTumba ke bharaNa-poSaNa yogya bhI paisA nahIM prApta kara pAtA hai| isa prakAra sabhI saMsArI prANI sukha to alpa, kintu duHkha hI adhika pAte haiN| isa viSaya meM vicAra karane para pratIta hotA hai ki isakA kAraNa svakRta karma hai| prANI nindya yA uttama jaisA kucha bhI pAcaraNa karatA hai, tadanusAra usake karma kA bandha hanA karatA hai| isa prakAra bandha ko prApta hone vAle usa karma meM kaSAya kI tIvratA va mandatA ke anusAra sthiti
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA m (jIva ke sAtha usake sambaddha rahane kA kAla) va ana bhAga (phaladAnazakti) par3A karatA hai| jisa prakAra grAma prAdi phala apane samaya para paripAka ko prApta hokara bhoktA ko miThAsa va khaTAI Adi kA anubhava karAyA karate haiM, usI prakAra vaha karma bhI apanI sthiti ke anusAra udaya (paripAka) ko prApta hone para sukha-duHkhAdi rUpa hInAdhika phala diyA karate haiM / sAtha ho jisa prakAra phaloM ko pAla meM dekara kabhI samaya se pUrva bhI pakA liyA jAtA hai usI prakAra tapazcaraNa ke dvArA karma ko bhI sthiti pUrNa hone ke pUrva hI udaya ko prApta karA liyA jAtA hai, tathA isI prakAra ke uttama anuSThAna se navIna karmabandha ko bhI rokA jA sakatA hai| isa prakAra prANI apane sukha-duHkha kA vidhAtA svayaM hai, dUsarA usakA koI mAdhyama nahIM hai| jo AtmahitaiSI bhavya jIva zarIra aura AtmA ke bheda kA anubhava karatA huaA para meM rAga-dveSa nahIM karatA hai vaha saMyama kA paripAlana karatA hanA mukti ko bhI prApta kara letA hai-svayaM ArAdhya yA Izvara bana jAtA hai| isa sabakA parijJAna prastuta SaTkhaNDAgama ke adhyayana se prApta kiyA jA sakatA hai| (1) jIvasthAna-yaha ukta SaTkhaNDAgama kA prathama khaNDa hai| pUrvokta karma ke udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya ke prAzraya se jIvakI jo pariNati hotI hai usakA nAma guNasthAna hai, jo mithyAtva va sAsAdana Adi ke bheda se caudaha prakAra kA hai| jina avasthAvizeSoM ke dvArA jIvoM kA mArgaNa yA anveSaNa kiyA jAtA hai una avasthAoM ko mArgaNA kahA jAtA hai| ve caudaha haiM-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura pAhAra / prakRta jIvasthAna meM kauna jIva kisa guNasthAna meM hai yA kina jIvoM ke kitane guNasthAna sambhava haiM, kisa-kisa guNasthAnavI jIvoM kI kitanI saMkhyA hai, kahA~ ve rahate haiM, kahA~ taka jA pA sakate haiM, kisa guNasthAna kA kitanA kAla hai, eka guNasthAna ko chor3akara punaH usa guNasthAna kI prApti meM kitanA kAla laga sakatA hai, kisa guNasthAna meM praudayikAdi kitane bhAva ho sakate haiM, tathA vivakSita guNasthAnavI jIva kisa guNasthAnavI jIvoMse hIna yA adhika haiM, isa sabakA vicAra yahAM prathamataH guNasthAna ke Azraya se kiyA gayA hai| tatpazcAt inhIM saba bAtoM kA vicAra vahAM gati va indriya Adi caudaha mArgaNAoM ke AdhAra se bhI kiyA gayA hai| anta meM aneka prakAra kI karmaprakRtiyoM kA nirdeza karate hue unakI pRthak-pRthaka sthiti aura udaya meM prAne yogya kAla kI carcA karate hue kisa paryAya meM kitane va kauna se guNa prApta ho sakate haiM, tathA Ayu ke pUrNa hone para pUrva zarIra ko chor3akara kauna jIva kahAM utpanna ho sakatA hai, isakA vivecana kiyA gayA hai| isI prasaMga meM kauna jIva kisa prakAra se samyagdarzana aura cAritra ko prApta kara sakatA hai, isakI bhI carcA yahAM kI gaI hai| yaha khaNDa zitAbarAya lakSmIcanda jaina sAhityoddhAraka phaNDa amarAvatI se prArambha kI 6 jildoM meM prakAzita huA hai| (2) kSudrakabandha-yahAM saMkSepa meM bandhaka jIvoM kI carcA kI gaI hai / bandha kI vistRta prarUpaNA isake chaThe khaNDa mahAbandha meM kI gaI hai| yahI kAraNa jo ise kSadrakabandha kahA gayA hai| pUrva jIvasthAna khaNDa meM jIvoM kA jo vivecana guNasthAnoM aura mArgaNAoM ke Azraya se kiyA gayA hai vaha yahAM kucha vizeSatAoM ke sAtha guNasthAna nirapekSa kevala mArgaNAoM ke prAzraya se ina 11 anuyogadvAroM meM kiyA gayA hai-eka jova kI apekSA svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, dravyapramANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugama, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara, bhAgAbhAgAnugama aura alpabahutvAnugama / yaha khaNDa ukta saMsthA dvArA 7vIM jilda meM prakAzita kiyA gayA hai / (3) bandhasvAmitvavicaya-mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga ke dvArA jo jIva aura karmapUdagaloM kA ekatA (abheda) rUpa pariNamana hotA hai vaha bandha kahalAtA hai| kina karmaprakRtiyoM ke bandha ke kauna jIva svAmI haiM aura kauna nahIM haiM, isakA vicAra isa khaNDa meM prathamataH guNasthAna ke Azraya se aura tatpazcAt mArgaNAoM ke Azraya se kiyA gayA hai| vivakSita prakRtiyoM kA bandha jisa guNasthAna taka hotA hai, Age nahIM hotA; una prakRtiyoM kA vahAM taka bandha aura Age ke guNasthAnoM meM unakI bandhavyucchitti
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI jAnanA cAhiye / isI paddhati se yahAM praznottarapUrvaka usakA vicAra kiyA gayA hai| yaha khaNDa ukta saMsthA se 8vIM jilda meM prakAzita huA hai| (4) vedanAkhaNDa-isa khaNDa ko prArambha karate hae prathamataH 'Namo jiNANaM, Namo prohijiNANaM' Adi 44 sUtroM dvArA maMgala kiyA gayA hai| pazcAt agrAyaNIya pUrva ke antargata pA~cavIM vastu (adhikAravizeSa) ke caturtha prAbhRtabhUta karmaprakRti-prAbhRta kRti-vedanAdi 24 anuyogadvAroM kA nirdeza karate hue nAmakRti, sthApanAkRti, dravyakRti, gaNanAkRti, granthakRti, karaNakRti aura bhAbakRti ina sAta kRtiyoM kI prarUpaNA kI gaI hai / tatpazcAt vedanAnipekSa, vedanAnayavibhASaNatA, vedanAnAmavighAna, vedanAdravyavidhAna, vedanAkSetravidhAna, vedanAkAlavidhAna, vedanAbhAvavidhAna, vedanApratyayavidhAna, vedanAsvAmitvavidhAna, vedanAvedanavidhAna, vedanAgatividhAna, vedanAanantaravidhAna, vedanAsaMnikarSavidhAna, vedanApariNAmavidhAna, vedanAbhAgAbhAgavidhAna aura vedanA-alpabahutva ina 16 anuyogadvAroM ke prAzraya se vedanA kI prarUpaNA kI gaI hai| yaha khaNDa ukta saMsthA dvArA 6 se 12 ina cAra jildoM meM prakAzita huA hai| (5) vargaNA-isa khaNDa ke prArambha meM prathamataH nAma-sthApanAdirUpa teraha prakAra ke sparza kI prarUpaNA sparzanikSepa va sparzanayavibhASaNatA prAdi 16 (vedanAkhaNDa ke samAna) anuyogadvAroM ke Azraya se kI gaI hai| anantara nAmakarma, sthApanAkarma, dravyakarma, prayogakarma, samavadAnakarma, adhaHkarma, IryApathakarma, tapa:karma, kriyAkarma aura bhAvakarma ina dasa karmoM kA vivecana kiyA gayA hai / ina karmoM kA nirUpaNa AcArAMga meM bhI kiyA gayA hai / tatpazcAt nikSepAdi 16 anuyoga dvAroM ke Azraya se karma kI mUla aura uttara prakRtiyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| karma se sambandhita ye cAra avasthAyeM haiM-bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna / dravya kA dravya ke sAtha athavA dravya bhAva kA jo saMyoga yA samavAya hotA hai usakA nAma bandha hai| isa bandha ke karane vAle jo jIva haiM ve bandhaka kahalAte haiN| bandha ke yogya jo pudagala dravya haiM unheM bandhanIya kahA jAtA hai| bandhavidhAna se abhiprAya bandhabhedoM kA hai| ve cAra haiM-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza / inameM yahAM bandha, bandhaka aura bandhanIya ina tIna kI prarUpaNA kI gaI hai / bandhavidhAna kI prarUpaNA vistAra se chaThe khaNDa mahAbandha meM kI gaI hai| yaha khaNDa ukta saMsthA se 13 aura 14 ina do jildoM meM prakAzita huA hai| ina pAMca khaNDoM para prAcArya vIrasena dvArA viracita 72000 zloka pramANa dhavalA nAma kI TIkA hai, jo zaka sambat 738 (vi0 saM0873) meM unake dvArA samApta kI gaI hai| ukta saMsthA dvArA - isa TIkA ke sAtha hI mUla grantha 14 jildoM meM prakAzita hayA hai| Age isa dhavalA TIkA meM karmaprakRtiprAbhUta ke kRti Adi 24 anuyogadvAroM meM jo nibandhana Adi . zeSa 18 anuyogadvAra mUla granthakAra ke dvArA nahIM prarUpita haiM, unakI prarUpaNA saMkSepa se vIrasenAcArya ke dvArA kI gaI hai| isa prakAra vIrasenAcArya dvArA prarUpita ve aThAraha anuyogadvAra ukta saMsthA dvArA - 15 aura 16 ina do jildoM meM prakAzita kiye gaye haiN| . (6) mahAbandha-yaha prastuta SaT khaNDAgama kA antima khaNDa hai| isameM prakRti, sthiti, anubhAga - aura pradeza ina pUrvanirdiSTa bandha ke cAra bhedoM kI prarUpaNA vistAra se kI gaI hai| isa para koI TIkA nahIM hai / vaha mUlagranthakAra prA. bhUtabali ke dvArA itanA vistAra se likhA gayA hai ki sambhavataH usake 1. NAmaM ThavaNAkammaM davvakamma payogakamma ca / samUdANiriyAvahiyaM prAhAkamma tavokammaM // kiikamma bhAvakamma dasavihakamma samAsamro hoI / prAcArAMga ni. gA. 162-63, pR. 83. 2. bhUdabalibhaDAraeNa jeNedaM suttaM desAmAsiyabhAveNa lihidaM teNedeNa sutteNa sUcidasesadArasagraNiyoga hArANaM kiMcisaMkheveNa parUvaNaM kssaamo| dhava. pu. 15, pR. 1 (vizeSa ke lie dekhiye anekAnta varSa 16, kiraNa 4, pR. 265-70 meM 'SaTkhaNDAgama aura zeSa 18 anuyogadvAra' zIrSaka lekha) /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA Upara TokA likhane kI AvazyakatA nahIM samajhI gii| isakA granthapramANa 30000 zloka hai, jaba ki pUrvokta pAMca khaNDoM kA mUla granthapramANa 6000 zloka hI hai| yaha chaThA khaNDa bhAratIya jJAnapITha kAzI ke dvArA sAta jildoM meM prakAzita kiyA gayA hai / isakA upayoga nimna zabdoM meM harA hai..mUla-prakAyika, ajaghanya dravya vedanA, adhaHkarma, AgamabhAvaprakRti, prAgamabhAvabandha, pAlApanabandha aura AhAradravyavargaNA aadi| dha. TIkA-akarmabhUmika, akaSAya, akRtasamudghAta, akSa (akkha), akSapakAnupazAmaka, akSarajJAna, akSara zrutajJAna, akSarasamAsa, akSarasaMyoga, akSipra, akSINamahAnasa, prakSema, akSauhiNI, azvakarNakaraNa, asAtavedanIya aura asAtasamaya prabaddha Adi / 2. kasAyapAhuDa (kaSAyaprAbhRta)-yaha prAcArya guNadhara ke dvArA racA gayA hai| ise pejjadosa-pAhuDa bhI kahA jAtA hai / pejja (preyas) kA artha rAga aura dosa kA artha dveSa hotA hai / ye (rAga-dveSa) donoM cUMki kaSAyasvarUpa hI hai, ataH ukta donoM nAma samAna abhiprAya ke sUcaka haiN| isakA racanAkAla sambhavataH vikrama kI prathama zatAbdI se pUrva hai| - yaha paramAgama sUtrarUpa gAthAnoM meM racA gayA hai| samasta gAthAoM kI saMkhyA 233 (mUla gA. 180+bhASyagA. 153) hai| isakI gAthAyeM durUha va arthagambhIra haiM / SaT khaNDAgama meM jahA~ jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kA vivecana kiyA gayA hai vahAM prastuta kasAyapAhuDa meM eka mAtra mohanIya karma kA hI vyAkhyAna kiyA gayA hai / isameM preyodveSavibhakti, sthitivibhakti va anubhAgavibhakti Adi 15 arthAdhikAra haiN| isake Upara prAcArya yativRSabha (vikrama kI chaThI zatAbdI) praNIta 6000 zloka pramANa cUrNisUtra aura prAcArya vIrasena va unake ziSya jinasenAcArya dvArA viracita 60000 zloka pramANa jayadhavalA nAma kI TIkA hai| ukta TIkA ko 20000 zloka pramANa racane ke bAda AcArya vIrasena svargastha ho ge| taba unakI isa adharI TIkA kI pUrti unake ziSya jinasenAcArya ke dvArA kI gaI hai| yaha TIkA jinasena svAmI ke dvArA zaka saM0 766 (vi0saM0 864) meM pUrNa kI gaI hai| prastuta grantha ke abhI taka pUrvokta cUNi aura jayadhavalA TIkA ke sAtha 11 bhAga di0 jaina saMgha mathurA ke dvArA prakAzita hue haiN| isake atirikta kevala ukta cUNisUtroM ke sAtha vaha vIra zAsana saMgha kalakattA dvArA pRthaka se prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai cUNi-prakaraNopazAmanA, azvakarNakaraNa aura asAmAnya sthiti Adi / ja. TIkA-prakaraNopazAmanA, akarmabandha, akarmodaya, pratisthApanA, antakRddaza, apacayapada aura apavRddhi Adi / 3. samayaprAbhRta - yaha prAcArya kundakunda ke dvArA viracita eka mahattvapUrNa AdhyAtmika grantha hai| kundakundakA dUsarA nAma padmanandI bhI rahA hai| inakA samaya prAyaH vikrama kI prathama zatAbdI mAnA jAtA hai / ye mUlasaMgha ke pramukha the aura kaThoratApUrvaka nirmala cAritra kA paripAlana svayaM karate va saMghastha anya muni janoM se bhI karAte the| ye 84 pAhaDa granthoM ke kartA mAne jAte haiM / prastuta grantha meM zuddha nizcayanaya kI pradhAnatA se zuddha prAtmatattva kA vicAra kiyA gayA hai| isameM ye 6 adhikAra haiM-jIvAjIvAdhikAra (prathama va dvitIya raMga), kartR-karmAdhikAra, puNya-pApAdhikAra, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa aura sarvavizuddha jJAna / isakI samasta gAthAsaMkhyA 445 hai| isake Upara eka TIkA (AtmakhyAti) amRtacandra sUri (vi. kI 10vIM zatI) viracita aura dUsarI (tAtparyavRtti) prA. jayasena (vi. kI 12vIM zatI) viracita hai / isake kaI saMskaraNa nikala cuke haiN| hamAre pAsa jo saMskaraNa hai vaha ukta donoM TIkAmoM ke sAtha bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA kAzI se prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM harA hai mUla-amUDhadRSTi, pAlocana aura upagRhana Adi /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI prAtmakhyAti -adhyavasAya aura amUDhaduSTi prAdi / tAtparyavRtti-anekAnta aadi| prastuta lakSaNAvalI meM prA. kundakunda viracita ina anya granthoM kA bhI upayoga huyA hai 'pravacanasAra, paMcAstikAya, niyamasAra, darzanaprAbhRta, cAritraprAbhRta, bodhaprAbhRta, bhAvaprAbhRta, mokSaprAbhRta aura dvaadshaanuprekssaa| 4. pravacanasAra-isameM jJAnatattvaprajJApana, jJeyatattvaprajJApana aura caraNAnusUcikA cUlikA ye tIna zrutaskandha (adhikAra) haiN| inameM adhyAtma kI pradhAnatA se jJAna, jJeya aura cAritra kA nirUpaNa gayA hai / inakI gAthA saMkhyA 62+10875-275 hai| isake Upara bhI prA. amRtacandra aura jayasena ke dvArA pRthaka-pRthak TIkA likhI gaI hai| isakA eka saMskaraNa parama zruta prabhAvaka maNDala bambaI se ukta donoM TIkAmoM ke sAtha prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM hanA hai mUla-azubhopayoga aura upayoga Adi / amRta. TI.--apavAda, apavAdasApekSa utsarga, aloka, azuddha upayoga, azubhopayoga, upayoga / jaya.TI.-arthaparyAya aura aloka Adi / 5. paMcAstikAya-yaha prathama va dvitIya ina do zrutaskandhoM meM vibhakta hai| jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya haiN| jo guNa aura paryAyoM se sahita ho use dravya kahate haiN| mUrta aura amUrta dravyoM ke jo nivibhAga aMza haiM ve pradeza kahalAte haiN| jo dravya aise pradezoM ke samUha se saMyukta haiM unheM astikAya kahA jAtA hai| ve pA~ca haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza / guNa aura paryAyoM se saMyukta hone ke kAraNa yadyapi kAla bhI dravya hai, para pradezapracayAtmaka na hone se use astikAyoM meM nahIM grahaNa kiyA gayA hai| usake bhI svarUpa Adi kA digdarzana yahA~ saMkSepa meM karA diyA gayA hai| isa prakAra pA~ca astikAya aura kAla ina chaha dravyoM kI prarUpaNA yahA~ prathama zrutaskandha meM kI gaI hai| isa prathama zrutaskandha kA upasaMhAra karate hue granthakAra ne kahA hai-jo paramAgama ke sArabhUta paMcAstikAyoM ke saMgraha ko jAna karake rAga aura dveSa ko chor3atA hai vaha duHkha se chuTakArA pA letA hai / isa zAstra ke artha ko-zuddha caitanyasvabhAva AtmA ko jAna kara usake anusaraNa meM udyata hotA hA jo jIva darzanamoha (mithyAtva) se rahita ho jAtA hai vaha rAga-dveSa ko naSTa karatA huA pUrvApara bandha se rahita ho jAtA hai-du:kha se mukti pA letA hai| Age dvitIya zrataskandha meM prathamataH mokSamArga ke viSayabhUta jIva, ajIva, pUNya, pApa, prAsrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ina nau padArthoM kA vivecana kiyA gayA hai| tatpazcAt mokSamArga svarUpa jJAna, darzana aura cAritra ke svarUpa ko batalA kara paracarita (parasamaya) aura svacarita (svasamaya) kA vicAra karate hue kahA gayA hai ki saMsArI jIva yadyapi svabhAvaniyata hai--jJAna-darzana meM avasthita haiphira bhI anAdi mohanIya karma ke udaya se vaha vibhAva gRNa-paryAyoM se pariNata hotA huA parasamaya hai| yadi vaha mohanIya ke udaya se hone vAlI vibhAva pariNati se rahita hokara atyanta zuddha upayoga vAlA ho jAtA hai to vaha karmabandha se rahita ho sakatA hai| ityAdi prakAra se yahA~ nizcaya-vyavahArasvarUpa mokSamArga kA vicAra kiyA gayA hai| anta meM granthakAra ke dvArA kahA gayA hai ki maiMne pravacanabhakti se prerita hokara mArgaprabhAvanA ke lie pravacana ke sArabhUta paMcAstisa graha sUtra ko kahA hai| isa para bhI amRtacandra sUri viracita tattvadIpikA aura jayasenAcArya viracita tAtparyavRtti nAma kI do TIkAyeM haiN| isakI gAthAsaMkhyA 104+66=173 hai| ina donoM TIkAoM ke sAtha vaha parama zruta prabhAvaka maNDala bambaI se prakAzita huA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai - mUla-adharmadravya, astikAya aura AkAza Adi / tattvadI. -akAluSya, acakSudarzana, ajIva, apakramaSaTka, abhinibodha, aloka, azuddha cetanA, asti-pravaktadravya, astidravya, asti-nAsti-pravaktavyadravya aura asti-nAstidravya Adi /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tAtparya. - akSarAtmaka, acakSudarzana, ajIva, adharmadravya, apakramaSaTka aura aloka Adi / 6. niyamasAra - granthakAra kundakundAcArya ne yahA~ sarvaprathama vIra jina ko namaskAra karate hue kevalI evaM zrutakevalI dvArA praNIta niyamasAra ke kahane kI pratijJA kI hai / phira 'niyamasAra' ke zabdArtha ko pragaTa karate hue kahA gayA ki jo kArya niyama se kiyA jAnA cAhie vaha niyama kahalAtA hai / vaha jJAna, darzana aura cAritra svarUpa hai / isa 'niyama' ke sAtha jo 'sAra' zabda prayukta hai vaha viparItatA ke parihArArtha hai / yaha jJAna darzana- cAritrasvarUpa niyama bheda va abheda vivakSA se do prakAra kA hai| zuddha jJAnacetanA pariNAmaviSayaka jJAna va zraddhA ke sAtha usI meM sthira rahanA, yaha abheda ratnatraya svarUpa niyama hai / tathA prApta, Agama aura tattva ke zraddhAna ke sAtha jo tadviSayaka rAga-dveSa kI nivRtti hai, yaha vyavahAra ratnatraya svarUpa niyama hai jo bhedAzrita hai / yaha niyama mokSa kA upAya hai aura usakA phala nirvANa hai / inhIM tInoM kI yahA~ pRthak-pRthak prarUpaNA kI gaI hai| isa prasaMga meM yahA~ prathamataH ukta samyagdarzana ke viSayabhUta prApta, zrAgama aura tattva kA vivecana karate hue prAptapraNIta tatvArthI - jIvAdi chaha dravyoM- kA varNana kiyA gayA hai| isa bIca prasaMga pAkara pA~ca vratoM, pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoMrUpa vyavahAra cAritra kA nirUpaNa karate hue arihaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu kA svarUpa pragaTa kiyA gayA hai| isa prakAra yahA~ Atmazodhana meM upayogI pratikramaNa, pratyAkhyAna, prAlocanA, prAyazcitta, paramasamAdhi, ratnatraya aura Avazyaka kA vivecana karate hue zuddha grAtma-viSayaka vicAra kiyA gayA hai / granthagata gAthAoM kI saMkhyA 186 hai / isa para padmaprabha maladhArideva (vi. saM. 13vIM zatAbdI - 1242 ) ke dvArA TIkA racI gaI hai| isa TIkA ke sAtha vaha jaina grantha ratnAkara kAryAlaya bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai cha mUla - pracIrya mahAvrata, adharmadravya, arhan, ahiMsAmahAvrata, AkAza, prAdAnanikSepaNasamiti, prApta, IryAsamiti aura eSaNAsamiti Adi / TIkA - adharma dravya aura AkAza Adi / 7. darzanaprAbhRta - isameM 36 gAthAyeM haiM / sarvaprathama yahAM samyagdarzana ko dharma kA mUla batA kara yaha kahA gayA hai ki jo jIba samyagdarzana se bhraSTa hai use bhraSTa hI samajhanA cAhie, vaha kabhI mukti ko prApta nahIM ho sakatA / kintu jo caritra se bhraSTa hai, vaha samayAnusAra mukta ho sakatA hai / samyagdarzana se rahita jIva ghora tapazcaraNa kyoM na karate raheM, parantu ve karor3oM varSoM meM bhI bodhi ko nahIM prApta kara sakate / jo samyagdarzanase bhraSTa haiM ve jJAna aura cAritra se bhI bhraSTa haiM / aise jIva svayaM to naSTa hote hI haiM, sAtha hI dUsaroM ko bhI naSTa kiyA karate haiN| yahAM samyagdarzana ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jo chaha dravya, nau padArtha, pAMca astikAya aura sAta tattva ina jinapraNIta tattvoM ke svarUpa kA zraddhAna karatA hai use samyagdRSTi samajhanA cAhie / yaha vyavahAra samyaktva hai / nizcaya se to prAtmA hI samyagdarzana / Age kahA gayA hai ki jo zakya anuSThAna ko-- jise kiyA jA sakatA hai--karatA hai aura azakya para zraddhA rakhatA hai, usake samyaktva hai yA vaha samyagdRSTi hai; aisA kevalI ke dvArA kahA mahimA ko pragaTa kiyA gayA hai| isake Upara bhaTTAraka zrutaisa TIkA ke sAtha vaha 'SaTprAbhRtAdisaMgraha' meM mA0 di0 jaina isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai - zrAjJAsamyaktva aura upadeza gayA hai / isa prakAra yahAM samyagdarzana kI sAgara sUri ke dvArA TIkA racI gaI hai| granthamAlA bambaI se prakAzita huA hai| samyaktva Adi / 8. cAritraprAbhRta- isameM 44 gAthAyeM haiM / yahA~ cAritra ke do bheda nirdiSTa kiye gaye haiMsamyaktvacaraNacAritra aura saMyamacaraNacAritra / niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsA, pramUDhadRSTi, upagRhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ye jo samyaktva ke ATha guNa yA aMga haiM unase vizuddha usa samyagdarzana kA jo jJAna ke sAtha prAcaraNa kiyA jAtA hai ise samyaktvacaraNacAritra kahA jAtA hai / jIva
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - lakSaNAvalI samyagdarzana se dravya - paryAyoM ko dekhatA hai - zraddhA karatA hai, jJAna se jAnatA hai tathA cAritra se doSoM ko dUra karatA hai / 8. sAgAra aura anagAra ke bheda se saMyamacaraNa do prakAra kA hai| darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacitta, rAtribhakta, brahma, grArambha, parigraha, anumanana aura uddiSTa ina gyAraha pratimAoM kA yahAM saMkSepa meM nirdeza karate hue isa saba prAcaraNa ko dezavirata ( sAgAracAritra ) kahA gayA hai| Age pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA ullekha karake sAgArasaMyamacaraNa ko samApta kiyA gayA hai / yahA~ itanA vizeSa hai ki guNavratoM meM dizA-vidizAmAna, anarthadaNDavarjana aura bhogopabhogaparimANa ko tathA zikSAvratoM meM sAmAyika, proSadha pratithipUjA aura sallekhanA ina cAra ko grahaNa kiyA gayA hai / dUsare anagArasaMyamacaraNa kA vicAra karate hue manojJa va zramanojJa sajIva va ajIva dravya ke viSaya meM rAga-dveSa ke parihArasvarUpa pAMca indriyoM ke saMvaraNa, pAMca vrata, pAMca samitiyAM aura tIna guptiyAM, ina sabako anagArasaMyamacaraNa kahA gayA hai / yahA~ ahiMsAdi pAMca vratoM kA nirdeza karate hue unakI pRthak pRthak bhAvanAoM kA bhI ullela kiyA gayA hai / tatpazcAt pA~ca samitiyoM kA nirdeza karate hue anta meM kahA gayA hai ki jo bhabya jIva spaSTatayA race gaye bhAvazuddha isa cAritraprAbhRta kA cintana karate haiM ve zIghra hI caturgati paribhramaNa se chUTakara apunarbhava - janma maraNa se rahita ho jAte haiM / isake Upara bhI bha. zrutasAgarakI TIkA hai va usake sAtha vaha pUrvokta granthamAlA se prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai -- TIkA - anukampA, IryAsamiti aura aiSaNAsamiti Adi / 6. bodhaprAbhRta-- isameM 62 gAthAeM haiM / yahA~ sarvaprathama prAcAryoM ko namaskAra karate hue samasta janoM ke prabodhanArtha jinendra ke upadezAnusAra SaTkArya hitakara - chaha kAya ke jIvoM ke lie hitakara zAstra ke (bodhaprAbhRta ke ) - kahane kI pratijJA kI gaI hai| tatpazcAt prAyatana, caityagRha, jinapratimA, darzana, jinabimba, nimudrA, Atmastha jJAna, arihaMta ke dvArA dRSTa deva, tIrtha, arihaMta aura pravrajyA ina gyAraha viSayoM kA yahAM adhyAtma kI pradhAnatA se vicAra kiyA gayA hai| anta meM granthakAra kahate haiM ki jinamArga meM zuddhi ke lie jisa prakAra jinendroM ne rUpastha - nirgrantharUpastha AcaraNa - ko kahA hai usI prakAra se bhavya janoM ke bodhanArthaM SaTkAyahitaMkara ko kahA gayA hai / bhASAsUtroM meM jo zabdavikAra huA hai va use jaisA jinendra ne kahA hai use jAna karake bhadrabAhu ke ziSya ( kundakunda ) ne vaisA hI kahA hai| bAraha aMgoM ke jJAtA, caudaha pUrvAMgoM ke vizAla vistAra se yukta, aura gamakoM ke guru bhagavAn zrutajJAnI ( zrutakevalI ) bhadrabAhu jayavaMta hoM / yaha bhI zrutasAgara sUri viracita TIkA ke sAtha pUrvokta saMgraha meM ukta saMsthA se prakAzita huA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA haimUla - arhadbhAva aura arhanyAdi / TIkA - prajaMgamapratimA Adi / - 10. bhAvaprAbhRta- isameM 163 gAthAyeM haiM / yahA~ sarvaprathama yahI sUcanA kI gaI hai ki pradhAna liMga - sAdhutva kI pahicAna bhAva hai, na ki dravyaliMga - bAhya veSa / kAraNa isakA yaha hai ki guNa aura doSoM kA kAraNa bhAva hI haiN| bAhya parigraha kA jo tyAga kiyA jAtA hai vaha bhAvavizuddhi ke lie hI kiyA jAtA hai, abhyantara parigrahasvarUpa mithyAtvAdi ke tyAga ke binA bAhya parigraha kA vaha tyAga niSphala hotA hai / yadi nagnatA AdirUpa bAhya liMga hI pramukha hotA to dravya se nagna to sabhI nArakI aura tiryaMca rahA karate haiM, para pariNAma se azuddha rahane ke kAraNa kyA ve kabhI bhAvazramaNatA - yathArtha sAdhutA - ko prApta hue haiM ? nahIM / mumukSu muni prathamataH mithyAtvAdi doSoM se rahita ho karake bhAva se nagna hotA hai aura tatpazcAt jinAjJA ke anusAra dravya se liMga ko ---- bAhya sAdhuveSa ko -- prakaTa karatA hai / jo sAdhu zarIrAdi saba prakAra ke parigraha ko chor3akara mAna kaSAyAdi se pUrNataH rahita hotA hugrA AtmA meM lIna rahatA hai vaha sAdhubhAvaliMgI hotA hai / svargasukha aura muktisukha kA bhoktA bhAva se hI hotA hai, bhAva se rahita
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sAdhu tiryaMcagati kA pAtra hotA hai / yahA~ kucha udAharaNa dete hue bhAva ko pradhAna isa prakAra se siddha kiyA gayA hai 1. zarIrAdi se nirmamatva hokara bhI bAhuvalI ko mAna kaSAya se kaluSita rahane ke kAraNa eka varSa taka AtApanayoga se sthita rahanA par3A-taba taka unheM kevalajJAna prApta nahIM huaa| 2. madhupiMga nAmaka muni zarIra aura aAhArAdi kI pravatti ko chor3a karake bhI nidAna mAtra ke kAraNa bhAvazramaNa nahIM ho skaa| 3. vaziSTha muni bhI nidAna ke doSa se duHkha ko prApta hnaa| 4. bhAva ke vinA raudra pariNA huyA bAha muni jinaliMga se yukta hokara bhI raurava naraka ko prApta haa| 5. isI prakAra dvIpAyana muni darzana, jJAna aura cAritra se bhraSTa hokara anantasaMsArI hyaa| 6. bAraha aMga aura caudaha pUrvarUpa samasta zruta ko par3hakara bhI bhavyasena muni bhAvazramaNatA ko.-yathArtha munipane ko nahIM prApta ho skaa| 1 isake viparIta nirmalabuddhi zivakumAra muni yuvati janoM se veSTita hokara bhI bhAvazramaNa hone se parItarsasArI-thor3e hI samaya meM mukti ko prApta karanevAle hue| 2 tuSa-mASa kI ghoSaNA karanevAledAla aura chilake ke samAna AtmA aura zarIra pRthak pRthak haiM, isa prakAra prAtmasvarUpa kA nizcaya karane vAle-zivabhUti mUni atizaya alpajJAnI hokara bhI kevalajJAna ko prApta hae haiN| zAlisiktha (eka kSudra matsya) mahAmatsya ke mukha ke bhItara jAte-pAte aneka jalacara jantuoM ko dekha kara vicAra karatA hai ki yaha kaisA mUrkha hai jo mukha ke bhItara praveza karane vAle jIvoM ko bhI yoM hI chor3a detA hai| yadi maiM itanA vizAla hotA to samasta samudra ke jantuoM ko khA jaataa| basa isI pApapUrNa vicAra se vaha jIvahiMsA na karatA hA bhI mahAnaraka ko prApta huaa| ___ isa prakAra se Age bhAva para adhika jora dete hue anta meM kahA gayA hai ki bahuta kahane se kyA ? artha, dharma, kAma aura mokSa ye puruSArtha tathA anya bhI vyApAra (pravRtti) ye saba bhAva para hI nirbhara haiM / prastuta grantha bhI 'SaTprAbhRtAdi saMgraha' meM zrutasAgara sUri viracita TIkA ke sAtha ukta saMsthA dvArA prakAzita kiyA gayA haiN| isakA upayoga ina zabdoM meM huA haiTIkA-adhaHkarma, adhyadhidoSa, anicchApravRttadarzanabAlamaraNa, anuprekSA (svAdhyAya), abhihRta, avadhimaraNa, avyakta bAlamaraNa, prAvIcimaraNa, prAsanna aura ubhinna Adi / 11. mokSaprAbhata-isameM 106 gAthAyeM haiM / yahAM sarvaprathama jisane para dravya ko chor3akara karma se rahita hote hue jJAnamaya prAtmA ko prApta kara liyA hai usa deva ko namaskAra karate hue parama padasvarUpa paramAtmA ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| pazcAt nirvANa ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jisa (paramAtmA) ko jAnakara nirantara khojate hue yogI avyAbAdha, ananta va anupama sukha ko prApta karatA hai, usakA nAma nirvANa (mokSa) hai| Age jIvabhedoM kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke bheda se jIva tIna prakAra ke haiN| inameM bahirAtmA ko chor3akara antarAtmA ke upAya se paramAtmA kA dhyAna karanA caahie| bahirAtmA indriyAM haiM, arthAt AtmasvarUpa ko na jAnakara bAhya indriyaviSayoM meM jo pAsakta rahatA hai vaha bahirAtmA kahalAtA hai| prAtmA kI kalpanA honA-use zarIra se bhinna samajhanA, yahI antarAtmA kA svarUpa hai| samasta karmamala se jo rahita ho cukA hai use paramAtmA yA deva kahA jAtA hai / jo aAtmasvarUpa ko na jAnakara acetana zarIra ke viSaya meM svakIya va parakIya kI kalpanA kiyA karate haiM, unakA moha putra aura strI Adi ke viSaya meM uttarottara vRddhi ko prApta hotA hai| nirvANa usI ko 1 ina kathAnakoM ko zrutasAgara sUri viracita TIkA se isa prakAra jAnanA cAhiye--(1) bAhubalI gA. 44, (2) madhupiMga 45, (3) vaziSTha muni 46, (4) bAhu muni 46, (5) dvopAyana 50, (6) bhavyasena 52. 2. (1) zivakumAra muni 51, (2) zivabhUti muni 53.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI prApta hotA hai jo zarIra ke viSaya meM nirapekSa hokara nirdvanda (nirAkula), nirmama (niHspRha) aura prArambha se rahita hotA huA aAtmasvabhAva meM nirata ho cukA hai| jo strI-putrAdi va dhana-gRha Adi cetanaacetana para dravyoM meM prAsakta rahatA hai vaha aneka prakAra ke karmoM se sambaddha hotA hai aura jo ukta para dravyoM se birakta (parAGmukha) hotA hai vaha una karmoM ke bandhana se chUTatA hai; yahI saMkSepa meM bandha aura mokSa kA upadeza hai| ise kucha aura spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jo zramaNa sva dravya-paradravyanirapekSa zuddha prAtmasvarUpameM rata hai vaha samyagdRSTi hai va samyaktva se pariNata hokara pATha karmoM kA kSaya karatA hai tathA jo sAdhu prAtmadravya se anabhijJa hokara paradravya meM nirata hotA hai vaha mithyAdaSTi hai aura mithyAtva se pariNata hokara ukta pATha karmoM se baMdhatA hai| yahAM yaha AzaMkA ho sakatI hai ki jo zuddha Atmadravya meM rata na hokara ahaMdAdi paMca guruoM kI bhakti karatA hai, vratoM kA paripAlana karatA hai, aura tapa kA AcaraNa karatA hai; usakA yaha saba puNya kArya kyA nirarthaka rahegA? isake uttarasvarUpa yahAM (gA. 25) yaha kahA gayA hai ki pApa kAryoM se jo narakagati kA duHkha prApta hone vAlA hai usakI apekSA ukta zubha kAryoM se yadi svargIya sukha prApta hotA hai to vaha kahIM uttama hai--stutya hai| udAharaNArtha--jo vyakti tIvra dhapa meM sthita hokara kisI prAtmIya jana kI pratIkSA kara rahA hai, usakI apekSA jo kisI vRkSa kI zItala chAyA meM baiTha kara usakI pratIkSA kara rahA hai vaha sarAhanIya hai| Age jJAna, darzana aura cAritra kA svarUpa pragaTa karate hue yaha batalAyA hai ki jo jAnatA hai vaha jJAna, jo dekhatA hai vaha darzana, aura jo puNya va pApa donoM kA hI parityAga hai vaha cAritra hai / prakArAntara se tattvaruci ko samyaktva, tattvagrahaNa ko samyagjJAna aura parihAra-parityAga yA upekSA-ko cAritra kahA gayA hai| isa prakAra yahA~ mokSa ke upAyabhUta samyagdarzanAdi kA vivecana karate hue paradravya kI ora se vimukha hokara svadravya meM nirata hone kA upadeza vividha prakAra se diyA gayA hai| ___ Age (86) zrAvaka ko lakSya karake kahA gayA hai ki jo nirmala samyaktva meru parvata ke samAna sthira hai usakA duHkhavinAzArtha dhyAna karanA caahie| jo jIva samyaktva kA dhyAna karatA hai vaha samyagdRSTi hai aura vaha pATha karmoM kA kSaya karatA hai| yahAM usa samyaktva kA svarUpa yaha batalAyA hai ki hiMsArahita dharma, aThAraha doSoM se rahita deva aura nirgrantha prAvacana-parigraharahita hokara pAgama ke Azrita gurU; ina tInoM para zraddhA rakhanA, isakA nAma samyaktva hai| jo kutsita deva, kutsita dharma aura kutsitaliMga (kuliMgI sAdhu) ko lajjA, bhaya, athavA mahattva ke kAraNa namaskAra karatA hai vaha mithyAdRSTi hai| samyagdRSTi zrAvaka jinopadiSTa dharma kA hI prAcaraNa karatA hai, yadi vaha usase viparIta prAcaraNa karatA hai to use mithyAdR STi samajhanA cAhie / jo sAdhu mUlaguNa ko naSTa kara bAhya karma ko-maMtra-taMtrAdi kriyAkANDa ko-karatA hai vaha jinaliMga kA virAdhaka hone se mokSasukha ko kabhI prApta nahIM kara sakatA / kAraNa yaha ki aAtmasvabhAva ke viparIta bAhya karma, bahuta prakAra kA kSamaNa--upavAsAdi, aura pAtApa-prAtApanAdi yoga; yaha saba kyA kara sakatA hai ? kucha nahIM / anta meM kahA gayA hai ki arihaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhU ye pAMca parameSThA tathA samyaktva, samyagjJAna, samyaka cAritra aura samIcIna tapa ye cAra bhI caMki AtmA meM sthita haiN| ataeva AtmA hI mujhe zaraNa hai| prAcArya pUjyapAda ne isakI aneka gAthAoM ko chAyAnuvAda ke rUpa meM apane samAdhitaMtra aura iSTopadeza meM svIkAra kiyA hai / isakA prakAzana bhI zratasAgara sUri viracita TIkA ke sAtha ukta saMsthA 1. varaM vrataiH padaM devaM nAvratarbata nArakam / chAyAtapasthayorbhedaH pratipAlayatomahAn / / ipTopadeza 3. ina gAthAoM kA samAdhitaMtra ke ina ilokoM se milAna kIjiemo. prA.-4, 6, 10, 26, 31. samAdhi-4,10,11,18, 78 ityAdi . 2.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dvArA huA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM humA hai mUla-antarAtmA Adi / TIkA-prAtmasaMkalpa Adi / (12) dvAdazAnuprekSA-isameM 61 gAthAyeM haiN| isameM anitya, azaraNa, ekatva, anyatva, saMsAra, loka, azacitva, prAsrava, saMvara, nirjarA, dharma aura bodhi ina 12 bhAvanAoM kA vivecana kiyA gayA hai| antima 4 gAthAnoM meM anuprekSAoM ke mAhAtmya ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki anuprekSA se cUMki pratyAkhyAna, pratikramaNa, pAlocanA aura samAdhi sambhava haiM; ataeva anuprekSA kA cintana karanA caahie| yadi apanI zakti hai to rAtri va dina sambandhI pratikramaNa, pratyAkhyAna, samAdhi, sAmAyika aura AlocanA karanA caahie| anAdikAla se jo mokSa gaye haiM ve bAraha anuprekSAoM kA cintana karake hI gaye haiN| bahata kahane se kyA ? jo puruSottama siddha hue haiM, hoMge, aura ho rahe haiN| yaha usakA (anuprekSA kA) mAhAtmya hai| anta meM apane nAma kA nirdeza karate hue granthakAra kahate haiM ki isa prakAra kundakanda muninAtha ne nizcaya-vyavahAra ko kahA hai| jo zuddha mana se usakA vicAra karatA hai vaha parama nirvANa ko prApta karatA hai| isakA prakAzana mUlarUpa meM pUrvokta saMgraha meM mA. di. jaina granthamAlA se hI huA hai / isakA upayoga Arjava dharma aura ekatvAnuprekSA Adi zabdoM meM huaA hai / / (13) mUlAcAra-yaha muniyoM ke prAcAra kI prarUpaNA karane vAlA eka mahattvapUrNa grantha hai / isake racayitA baTTakerAcArya haiM / kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki prastuta grantha kI kucha hastalikhita pratiyoM meM granthakartA ke rUpa meM prAcArya kundakunda ke nAma kA nirdeza pAyA jAtA hai| isase isake racayitA prA. kundakunda hI pratIta hote haiM / dUsare, baTTakera nAma ke koI prAcArya hue bhI nahIM dikhate', ityAdi / kartA koI bhI ho, para grantha prAcIna hai va pahalI dUsarI zatAbdI meM racA gayA pratIta hotA hai / isameM ye 12 adhikAra haiM-mUlaguNa, bRhatpratyAkhyAnasaMstarastava, saMkSepapratyAkhyAnasaMstara, samAcAra, paMcAcAra, piNDazuddhi, SaDAvazyaka, dvAdazAnuprekSA, anagArabhAvanA, samayasAra, zIlaguNa aura paryApti / inameM gAthAsaMkhyA krama se isa prakAra hai-36+71+14+76+222+82+13+76+1255124+ 26+206%1251 / (1) bhUlaguNAdhikAra- isa adhikAra meM ahiMsAdi pAMca vrata, pAMca samitiyAM, pAMca indriyanirodha, chaha Avazyaka, loca, prAcelakya (nagnatA), asnAna, bhUmizayana, dantagharSaNa kA abhAva, sthitibhojana (khar3e rahakara bhojana) aura ekabhakta (eka bAra bhojana); ina muniyoM ke 28 mUlaguNoM kA vivecana kiyA gayA hai| (2) bRhatpratyAkhyAnasaMstarastava-maraNa ke upasthita hone para sAdhu ko zilA athavA lakar3I ke pATe Adi rUpa bistara ko svIkAra karate hue kisa prakAra se pApa kA parityAga karanA cAhie tathA usa samaya prAtmasvarUpa Adi kA cintana bhI kisa prakAra karanA cAhie, isa sabakA yahAM vicAra kiyA gayA hai| (3) saMkSepapratyAkhyAnasaMstarastava-kisI bhayAnaka upadrava ke kAraNa akasmAt maraNa kI sambhAvanA hone para ArAdhaka jina evaM gaNadharAdi ko namaskAra karate hue saMkSepa se hiMsAdi pAMca pApoM ke sAtha saba prakAra ke AhAra, cAra saMjJAoM, AzA aura kaSAyoM kA parityAga karatA hai tathA sabase mamatva bhAva ko chor3a kara samAdhi ko svIkAra karatA hai| vaha yaha niyama karatA hai ki yadi isa upadrava ke kAraNa jIvita kA nAza hotA hai to ukta prakAra se maiM sarvadA ke lie parityAga karatA hU~ aura yadi usa upadrava se baca jAtA hU~ to pAraNA kruuNgaa| isa prasaMga meM yaha kahA gayA hai ki yadi jIva eka bhavagrahaNa meM samAdhimaraNa ko prApta karatA hai to vaha sAta ATha bhavagrahaNa meM nirvANa ko pA letA hai| 1. dekhiye 'purAtana jaina vAkyasUcI' kI prastAvanA pR. 15-16.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jaina-lakSaNAvalI (4) samAcAra-samatA arthAt rAga-dveSa kA abhAva, samyak prAcAra-mUlaguNAdi kA samyak anuSThAna, sama prAcAra-jJAnAdirUpa pAMca prakAra kA prAcAra athavA nirdoSa bhikSAgrahaNarUpa prAcAra tathA saba saMyatoM kA krodhAdi kI nivRttirUpa yA dazalakSaNa dharmarUpa samAna prAcAra; isa prakAra samAcAra yA sAmAcAra ke ukta cAra artha nirdiSTa kiye gaye haiN| yaha samAcAra audhika aura padavibhAga ke bheda se do prakAra kA hai| inameM audhika ke dasa aura padavibhAga ke aneka bheda kahe gaye haiN| ina sabakA varNana prakRta adhikAra meM kiyA gayA hai| padavibhAga ke prasaMga meM yahAM yaha kahA gayA hai ki koI sarvasamartha sAdhu apane guru ke pAsa yathAyogya zruta kA jJAna prApta karake vinIta bhAva se pUchatA hai ki maiM Apake pAdaprasAda se anya Ayatana ko jAnA cAhatA hU~, isa prasaMga meM vaha pAMca chaha praznoM ko pUchatA hai| isa prakAra pUchane para jaba guru anyatra jAne kI prAjJA de detA hai taba vaha apane se atirikta tIna, do athavA eka anya sAdhu ke sAtha vahAM se nikalatA hai| yahA~ eka vihAra to gRhItArtha kA aura dUsarA vihAra kisI gRhItArtha ke sAtha agRhItArtha kA hI batalAyA gayA hai, tIsare kisI vihAra kI anujJA nahIM dI gaI hai| ekavihArI hone kI anujJA usI ko dI gaI hai jo tapa, sUtra (dvAdazAMgazruta), sattva (bala), ekatva-zarIrAdi se bhinna AtmA-meM anurAga, zubha pariNAma, yogya saMhanana aura dhairya se yukta ho| isake viparIta svecchAcArI ke viSaya meM to yahAM taka kahA gayA hai ki svacchandatApUrNa AcaraNa karane vAlA to merA zatru bhI ekavihArI na ho| gRhItArtha ke vihAra ke viSaya meM bhI yaha kahA gayA hai ki jahAM prAcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira aura gaNadhara ye pAMca prAdhAra na hoM vahAM rahanA ucita nahIM hai| isa prakAra se jaba koI samartha sAdhU anya saMgha meM pahu~catA hai to saMghastha sAdhu usakA yathAyogya svAgata karate hue ratnatrayaviSayaka pUchatAcha karate haiN| tatpazcAt ve usase nAma, kula, guru aura dIkSA Adi ke viSaya meM prazna pUchate haiM / isa prakAra se yadi vaha yogya pratIta hotA hai to use ve grahaNa karate haiM, anyathA chor3a dete haiN| aura yadi AcArya yogya pramANita na hote hae bhI use grahaNa karatA hai to vaha svayaM prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| isa prakAra se isa adhikAra meM muni ba prAyikAoM ke prAcaraNaviSayaka atyanta mahattvapUrNa carcA kI gaI hai, jo sAdhusaMsthA ke lie mananIya hai| (5) paMca-prAcAra-yahAM darzana, jJAna, caritra, tapa aura vIrya ina pAMca prakAra ke prAcAroM aura tadviSayaka aticAroM kI prarUpaNA kI gaI hai| (6) piNDazuddhi-piNDa kA artha AhAra hotA hai| sAdhu ke grahaNa yogya zuddha AhAra kisa prakAra kA hotA hai, isakA vicAra prakRta adhikAra meM kiyA gayA hai / sarvaprathama udgama, utpAdana, eSaNa saMyojana, pramANa, aMgAra, dhUma aura kAraNa isa prakAra se pATha prakAra kI piNDazuddhi nirdiSTa kI gaI hai| 1. udgama-dAtA gRhastha bhojanasAmagrI ko kisa prakAra ke yogya-ayogya sAdhanoM ke dvArA prApta karatA hai tathA use kisa prakAra se taiyAra kiyA jAtA hai| isakA vicAra 16 udgamadoSoM meM kiyA gayA hai| ina udgama doSoM se rahita hone para hI sAdhu ko AhAra grahaNa karanA caahie| 2. utpAdana-pAtra (muni Adi) jina mArgavirodhI abhiprAyoM se AhAra ko prApta karatA hai, ve utpAdanadoSa mAne jAte haiM / ye utpAdana doSa bhI 16 haiN| 3. prazanadoSa-parosanevAle Adi kI prazaddhiyoM ko prazanadoSa meM ginA jAtA hai| ye saMkhyA 4. saMyojanA doSa-zIta-uSNa evaM sacitta-acitta prAdi bhojya vastuoM kA paraspara meM saMmizraNa karanA, ise saMyojanA doSa mAnA jAtA hai| 1. vizeSa ke lie dekhiye 'piNDazuddhi ke antargata uddiSTa AhAra para vicAra' zIrSaka lekha / anekAnta varSa 21, kiraNa 4, pR. 155-61.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 13 5. pramANa doSa - adhika prahAra ke grahaNa karane para sAdhu pramANa doSa kA bhAgI hotA hai / udara ke cAra bhAgoM meM se do bhAgoM ko bhojana se aura eka bhAga ko pAnI se pUrNa karanA cAhie tathA zeSa eka bhAga ko vAyusaMcAra ke lie rikta rakhanA cAhie / isa niyama kA ullaMghana karane para sAdhu pramANa doSa se lipta hotA hai / puruSa kA prAkRtika AhAra 32 grAsa pramANa aura mahilA kA vaha 28 grAsa pramANa hotA hai / eka grAsa kA pramANa eka hajAra ( 1000) cAvala hai / 6. aMgAra doSa --- AsaktipUrvaka prahAra ke grahaNa karane para sAdhu zraMgAra doSa se dUSita hotA hai / 7. dhUmra doSa - bhojana ko pratikUla mAna kara nindA kA abhiprAya rakhanA, yaha dhUmra doSa kA lakSaNa hai| 8. kAraNa - bhojana grahaNa karane ke chaha kAraNa haiM- bhUkha kI pIDA, vaiyAvRttya karanA, Avazyaka kriyAoM kA paripAlana karanA, saMyama kI rakSA, prANoM kI sthiti aura dharma kI cintA / dharma kA AcaraNa karane ke lie sAdhu ko ukta chaha kAraNoM ke hone para hI grAhAra ko grahaNa karanA caahie| inake atirikta chaha kAraNa aise bhI haiM jinake hone para bhojana kA parityAga karanA cAhie, anyathA dharma kA vighAta avazyaMbhAvI hai / ve chaha kAraNa ye haiM- roga kA sadbhAva, deva- manuSyAdikRta upadrava, brahmacarya kA saMrakSaNa, jIvadayA, tapa aura samAdhimaraNa / inake atirikta balavRddhi, zrAyuvRddhi, svAdalolupatA aura zarIrapuSTi ke lie kiye jAne vAle AhAra kA yahAM sarvathA niSedha kiyA gayA hai / isa prakAra se yahAM bhojanazuddhi ke nimitta ukta doSoM aura antarAyoM ko dUra karane kI preraNA kI gaI I 7. SaDAvazyaka - yahA~ Avazyaka kA svarUpa batalAte hue kahA gayA hai ki jo indriyoM aura rAga dveSAdirUpa kaSAyoMke dvArA vazIbhUta nahIM kiyA jAtA hai use 'avazya nAmase kahA jAtA hai / aise avazya (sAdhu) kA jo prAcaraNa hai vaha prAvazyaka kahalAtA hai| 'niryukti' zabda ke antargata 'yukti kA artha upAya aura 'nir' kA artha niHzeSa yA sampUrNa hotA hai / isa prakAra isa adhikAra meM cUMki sAdhu ke anuSThAnaviSayaka upAyoM kA sampUrNa vivecana kiyA gayA hai, ataH ise granthakAra ne zrAvazyaka niyukti kahate hue prArambha meM usake nirUpaNa karane kI pratijJA kI hai / ve Avazyaka chaha haiM --- sAmAyika, caturviMzavistava, bandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga / ina chaha kA yahA~ kramase nirUpaNa kiyA gayA hai / anta meM yahA~ granthakAra dvArA kahA gayA hai ki isa niyukti kI niyukti ko yahA~ maiMne saMkSepa se kahA hai, vistAra kA prasaMga anuyoga se jAnanA cAhie / TIkAkAra vasunandI ne anuyoga kA artha zrAcArAMga kiyA hai / caturviMzatistava ke prasaMga meM yahA~ prathamataH loka ko udyotita karane vAle tathA dharmatIrtha ke kartA arihaMtoM ko kIrtana ke yogya batalAte hue unase uttama bodhi kI yAcanA kI gaI hai / lagabhaga aisA hI sUtra zrAvazyaka sUtra ke bhI isa prakaraNa meM upalabdha hotA hai' / zrAge loka kI niyuktipUrvaka usake no bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| zrAvazyaka niyuktikAra ne vahA~ loka ke grATha bhedoM kA nirdeza kiyA hai / prakRta meM eka cihnaloka aura kaSAyaloka kA bhI nirdeza kiyA gayA hai, ye donoM AvazyakasUtra meM nahIM haiM / vahA~ eka kAlaloka adhika hai / isake pazcAt aura bhI jo prarUpaNA yahA~ aura zrAvazyakasUtra meM kI gaI hai, donoM meM bahuta kucha samAnatA hai / itanA hI nahIM kucha gAthAyeM bhI yahA~ aura AvazyakasUtra meM niyukti yA bhASya ke rUpa meM kucha zabdabheda ke sAtha samAnarUpa se pAyI jAtI haiM / jaise--- 1. logujjoe ghammatitthayare jiNavare ya arahaMte / kittaNa kevalimeva ya uttamabohi mama disaMtu / / mUlA. 7-42. zrAva. 1, pR. 46. 2. logassujjogare dhammatitthayare jiNe / arihaMte kittaissaM cauvIsaM vi kevalI // NAma vaNaM davvaM khettaM cinhaM kasAyalono ya / bhavalogo bhAvalogo pajjayalogo ya NAdavvo / mUlA. 7-44. NAmaM ThavaNA davie khitte kAle bhave a bhAve / pajjavaloge atahA aTThaviho logaNikkhevo / / zrAva. ni. 1057.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jaina-lakSaNAvalI mUlAcAra- 7-47, 7-54, 55, 56, 58, prAva. ni. yA bhA. 165 (bhA.), 202 (bhA.), 1056, 1060, 1062, mUlAcAra- 62, 68, 66, 70, 72. Ava. ni. yA bhA. 1066, 1063, 1064, 1095, 1067. isI prakAra vandanA Avazyaka ke prakaraNa meM bhI ukta donoM granthoM meM kucha gAthAyeM sAdhAraNa zabdabheda va arthabheda ke sAtha samAna rUpa se upalabdha hotI haiN| 8. dvAdazAnuprekSA-isa adhikAra meM anityAdi 12 anuprekSAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / isameM 76 gAthAyeM haiN| 6. anagArabhAvanA-isa adhikAra meM liMgazuddhi, vratazuddhi, balazuddhi, vihArazuddhi, bhikSAzuddhi, jJAnazaddhi, ujjhana (tyAga) zuddhi-zarIra se anurAga kA parityAga, vAkyazuddhi, tapa:zuddhi aura dhyAnazuddhi ina dasa kI prarUpaNA kI gaI hai| ujjhanazuddhi ke prasaMga meM sAdhu ke lie muMha, netra aura dAtoM ke dhone, pAMvoM ke dhone, saMvAhana-aMgamardana, parimardana-hAtha kI muTThiyoM Adi se tAr3ana aura zarIrasaMskAra ko niSiddha batAyA gayA hai / isa adhikAra meM 125 gAthAyeM haiN| 10. samayasAra-samaya zabda se guNa-paryAyoM ke sAtha ekatA (abheda) ko prApta hone vAle sabhI padArtha grahaNa kiye jAte haiN| prakRta meM 'samaya' zabda se jIva apekSita hai| usake sArabhUta jo samyagdarzana, jJAna, cAritra aura dhyAna Adi haiM unake paripAlana meM mumukSa ko satata sAvadhAna rahanA cAhie; ityAdi kI carcA isa adhikAra meM kI gaI hai| yahA~ kriyAvihIna jJAna ko, saMyamavihIna liMga ke grahaNa ko aura samyaktvavihIna tapa ko nirarthaka kahA gayA hai / Age yahA~ AcArya kula ko chor3akara ekAkI vihAra karane vAle ko pApazramaNa kahA gayA hai| isa adhikAra meM 124 gAthAyeM haiN| 11. zIlagaNAdhikAra-isa adhikAra meM prathamataH yoga 3, karaNa 3, saMjJA 4, indriya 5, pathivIkAyAdi 10 aura zramaNadharma 10, inake paraspara guNana se niSpanna hone vAle 18000 zIloM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tatpazcAt prANivadhAdi 21, atikramaNa, vyatikramaNa, aticAra aura anAcAra ye cAra: pathivI. apa, agni, vAyu, pratyeka, sAdhAraNa, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ina dasa ko paraspara meM vyathA karane ke kAraNa paraspara guNita karane para 100(10x10); abrahma ke kAraNa 10, ghAlocanA doSa 10, zraddhAna ke sAtha AlocanA-pratikramaNAdi 10, ina saba ko paraspara guNita karane se (21444100x10x10x10= 8400000) samasta guNa caurAsI lAkha hote haiN| Age inake bhaMgoM ke utpattikrama ko bhI batalAyA gayA hai| 12. paryApti adhikAra- isa adhikAra meM krama se paryAptiyAM, deha, saMsthAna, kAya, indriya, yoni, prAya. pramANa (dravya-kSetrAdipramANa), yoga, veda, lezyA, pravIcAra, upapAda, Udvartana, sthAna, kUla, alpabahatva aura prakRtyAdi bandha; ina viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai| yahAM upapAda aura udvartana (gati-pragati) prakaraNa kA upasaMhAra karate hue granthakAra ne yaha nirdeza kiyA hai ki isa prakAra se sArasamaya meM prarUpita gati-prAgati kA yahAM maiMne kucha varNana kiyA hai| TIkA. kAra vasanandI ne sArasamaya kA artha vyAkhyAprajJapti kiyA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM yA 1. dekhiye mUlAcAra adhikAra 7, gA. 79-80, 81, 65,68, 103 aura 104 aAdi tadhA Ava. niyukti gA. 1102-3, 1217, 1105, 1106, 1201, 1202 Adi / 2. AyariyakulaM muccA viharadi samaNo ya jo du egaagii| Na ya geNhadi uvadesaM pAvassamaNo tti vuccadi du|| 10-68. adhikAra 4 ko gA. 26-33 bhI draSTavya haiM (pR. 128-34) /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mUla - zraGgAradoSa, atyAsAdanA dantamanavrata, adhyadhi doSa, anantasaMsArI, anubhASaNAzuddhapratyAkhyAna, zraloka, prAjJAvicaya aura Avazyaka niyukti Adi / TIkA -- prakiMcanatA, pracakSudarzana, pratyAsAdanA aura pradattagrahaNa zrAdi / 14 bhagavatI prArAdhanA - isake racayitA AcArya zivArya haiM / unakA samaya nizcita nahIM hai / para grantha ke viSaya aura usakI vivecana paddhati ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki usakA racanAkAla dUsarI-tIsarI zatAbdI honA cAhie / isameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura tapa ina cAra ArAdhanAoM kI prarUpaNA kI gaI hai / vaise to ratnatraya sadA hI zrArAdhanIya hai, para maraNa ke samaya usake prArAdhana kA vizeSa mahattva hai / isa prasaMga meM yahA~ yaha kahA gayA hai ki jo maraNasamaya meM usakI virAdhanA karatA hai vaha anantasaMsArI hotA hai' / sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki cAritra kI -- ratnatraya kI - ArAdhanA karane vAle anAdi mithyAdRSTi bhI thor3e hI samaya meM mukti ko prApta karate dekhe gaye haiM / isako spaSTa karate hue paM. prazAdhara ne apanI TIkA meM batalAyA hai ki bharata cakravartI ke bhadra-vivardhanAdi nau sau teIsa putra nityanigoda se grAkara manuSya hue aura bhagavAn pradinAtha ke pAdamUla meM ratnatraya ko dhAraNa karate hue hue haiM / thor3e hI samaya meM mukti ko prApta 15 yahA~ sattaraha maraNa bhedoM kI sUcanA karake unameM se samayAnukUla paNDita paNDitamaraNa, paNDitamaraNa, vAla paNDitamaraNa, bAlamaraNa aura bAla bAlamaraNa ina pA~ca bhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai / bhaktapratyAkhyAna ke bhedabhUta savicAra bhaktapratyAkhyAna ke prasaMga meM ArAdhaka kI yogyatA ke paricAyaka arhaliMga zrAdi 40 padoM kA vivecana yahA~ anya prAsaMgika carcA ke sAtha bahuta vistAra se (gA. 71-2010 ) kiyA gayA hai / yahA~ ArAdhaka ko sthira rakhane ke lie aneka paurANika udAharaNoM dvArA upadeza diyA gayA hai / anta meM prastuta grantha kI racanA ke sambandha meM granthakAra ne yaha kahA hai ki pANitalabhojI maiMne ( zivAryane) Arya jinanandI gaNI ke pAdamUla meM bhalIbhAMti sUtra aura artha ko jAnakara pUrvAcAryanibaddhapUrvAcArya paramparA se prApta - isa bhagavatI prArAdhanA ko upajIvita kiyA hai- use saMkalita yA uddhRta kiyA hai / chadmastha hone se yadi isameM kucha Agamaviruddha sambaddha ho gayA ho to vizeSajJAnI pravacanavatsalatA se use zuddha kara leM / mere dvArA bhakti se varNita yaha bhagavatI ArAdhanA saMdha aura zivArya ke lie uttama samAdhi pradAna kare / grantha kI gAthAsaMkhyA 2170 hai / prastuta grantha ke Upara aparAjita sUri ( anumAnataH vikrama kI dhvIM zatAbdI ke pUrva ) dvArA vijayodayA nAma kI TIkA aura paM0 zrAzAvara ( vikrama kI 13vIM zatAbdI) dvArA mUlArAdhanAdarpaNa nAma kI TIkA racI gaI hai| inake atirikta prA. amitagati dvi. (vikrama kI 11vIM zatAbdI) ke dvArA usakA padyAnuvAda bhI kiyA gayA / kucha anya bhI TIkA-TippaNa isake Upara race gaye haiM / vijayodayA TIkA ke nirmAtA aparAjita sUri zve. sammata AgamoM ke mahAn vidvAn the / unhoMne nagnatA kA prabala samarthana karate hue AcArapraNidhi, prAcArAMga pAyesaNI, bhAvanA, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana aura dazavaikAlikA Adi kitane hI grAgama granthoM ke uddharaNoM ko ukta nagnatA ke prasaMga meM vahA~ upasthita kiyA hai / dazavaikAlika sUtra ke Upara to unhoMne vijayodayA nAma kI TIkA bhI likhI hai, jisakA ullekha prastuta TIkA meM unhoMne svayaM bhI kiyA hai| aparAjitasUri ne isa TIkA ke anta meM usakA 1. gA. 15. 2. gA. 17. 3. ina 17 maraNoM kA ullekha uttarAdhyayana niyukti meM upalabdha hotA hai / uttarA 5, pR. 36. 4. dekhiye 'jaina sAhitya aura itihAsa' pR. 76 80. 5. dekhiye gA. 321 kI vijayo. TIkA, pR. 611-13. 6. dazavekAlikaTIkAyAM zrIvijayodayAyAM prapaMcitA udgamAdidoSA iti neha pratanyate / vijayo. TIkA gA. 1167 /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jaina - lakSaNAvalI paricaya dete hue itanI mAtra sUcanA kI hai-- candranandI mahAkarmaprakRtyAcArya ke praziSya zrArAtIyasUricUlAmaNi nAganandI gaNI ke caraNa-kamala kI sevA se prApta buddhi ke leza se sahita aura baladeva sUri ke ziSya prakhyAta aparAjita sUri ke dvArA nAganandI gaNI kI preraNA se racI gaI vijayodayA nAmakI ArAdhanA TIkA samApta huI / ukta TIkAyoM ke sAtha prastuta grantha balAtkAragaNa jaina pablikezana sosAyaTI kAraMjA se prakAzita huA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla -- prakRtasamudghAta, aNuvrata, avyakta doSa, zrAcAravAn zrAjJAvicaya, prAdAnanikSepaNasamiti aura zrArtadhyAna Adi / vijayo. - bhigRhIta mithyAtva zravyaktamaraNa, zrAkiJcanya, AcArya, zrAjJAvicaya, AmnAya aura unmizradoSa Adi / mUlA - praticAra, anabhigRhItamithyAtva, prAcArya, upagUhana aura ubhinna grAdi / 15. tattvArthasUtra - yaha eka aisA mahattvapUrNa grantha hai jo digambara va zvetAmbara donoM sampradAyoM meM pratiSThita hai / zvetAmbara sampradAya meM yaha tattvArthAdhigama sUtra ke nAma se prasiddha hai / isake racayitA prAcArya umAsvAti haiM / racanAkAla isakA 2 - 3rI zatAbdI hai| jaina paramparA meM sambhavataH yaha saMskRta meM prathama hI racanA hai / yaha dasa adhyAyoM meM vibhakta hai / prathama zradhyAya bhUmikA rUpa / dUsare, tIsare va cauthe ina tIna adhyAyoM meM jIvatattva kA, pA~caveM meM jIvatatva kA chaThe va sAtaveM ina do adhyAyoM meM AsavakA, prAThoM meM bandha kA, nauveM meM saMvara aura nirjarA kA tathA dasaveM meM mokSakA; isa prakAra isameM prayojanIbhUta sAta tattvoM kI prarUpaNA kI gaI hai / grantha yadyapi zabdazarIra se laghu hai, para artha se gambhIra va vizAla hai / sUtrasaMkhyA isakI di. paramparA meM 357 aura zve. paramparA meM 344 hai / isakA upayoga dharmadravya granRta aura Asrava Adi zabdoM meM huA hai / 16. tattvArthAdhigama bhASya - yaha uparyukta tattvArthasUtra para racA gayA bhASya hai, jo svopajJa mAnA jAtA hai / para kucha vidvAn ise svopajJa na mAna kara pIche kI racanA mAnate haiN'| isameM mUla sUtroM kI vyAkhyA karate hue yathAprasaMga anya bhI kitane hI viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| yahA~ prathama sUtra kI vyAkhyA meM mokSa ke sAdhanabhUta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ina tInoM meM pUrva ke prApta hone para uttara ko bhajanIya ( vaha ho, athavA na bhI ho ) tathA uttara ke prApta hone para pUrva kI prApti niyama se batalAI gaI hai / parantu sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika meM samyagdarzana aura samyagjJAna kI utpatti sama kAla meM hI nirdiSTa kI gaI hai / bhASya ke ukta kathana kA spaSTIkaraNa karate hue siddhasena gaNI ne yaha batalAyA hai ki deva, nAraka aura tiryaMca tathA manuSyoM meM kinhIM ke samyagdarzana ke AvirbhUta ho jAne para prAcArAdi aMgapraviSTakA jJAna nahIM hotA aura na deza yA sarva cAritra bhI hotA hai, ataH ye donoM samyagdarzana kI prApti meM bhajanIya haiM / yaha siddhasenagaNi viracita TIkA ke sAtha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa bambaI se do bhAgoM meM prakAzita huA hai / isakA upayoga ina zabdoM bhASya - agnikumAra, praGgapraviSTa, praGgavAhya, praticAra, pratithisaMvibhAga, adhikamAsa, adhigama samyagdarzana, arpita, anIka, amRta aura anRtAnanda Adi / si. vRtti - gurulaghu nAmakarma, aGgapraviSTa, aGgavAhya, pratithisaMvibhAga, adhikamAsa, anizcitAvagraha, anIka aura anRtAnanda zrAdi / 17. paumacariya - isake racayitA vimala sUri haiN| ye nAilakulavaMza ko pramudita karane vAle vijayasUri ke ziSya aura svasamaya parasamaya ke jJAtA rAhU nAmaka prAcArya ke praziSya the / prastuta rAma1. dekhiye 'zve. tattvArthasUtra aura usake bhASya kI jAMca' zIrSaka lekha - jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza pR. 125.48. 2. paumaca. 118, 117-18.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 17 caritra ke mUla racayitA vIra jina haiM / tatpazcAt usakA vyAkhyAna ziSyoM ke lie zrAkhaNDalabhUti (indrabhUti - gautama) ne kiyaa| phira usI ko vimalasUri ne gAthAoM meM nibaddha kiyaa| vIra jinendra ke siddhi ko prApta karane ke pazcAt duHSamAkAla ke 530 varSa bItane para isa caritra kI vimalasUri ke dvArA racanA kI gii| rAmacaritra ke sambandha meM kucha mAra DAlA ? rAvaNa kA bhAI bhagavAn mahAvIra se dharma zravaNa kara rAjA zreNika ke mana meM prazna utpanna hue / jaise - vAnaroM ne atizaya balavAn rAkSasoM ko kaise kumbhakarNa chaha mAsa taka sotA thA, aneka vAditroM ke zabda hone para kaThinAI se vaha jAgatA thA, uThane para vaha hAthI aura bhaiMsA yAdi ko khA jAtA thA, aisA sunA jAtA hai; so vaha kaise sambhava hai ? ityAdi / inake samAdhAna ke lie vaha gautama gaNadhara ke pAsa pahu~cA aura unase rAmacaritra ke kahane kI prArthanA kI / tadanusAra gautama gaNadhara ne jisa rAmacaritra ko kahA vahI paramparA se prApta prastuta grantha maiM nibaddha kiyA gayA hai / isameM 118 uddeza haiM / yahA~ rAmacaritra kA varNana karate hue prasaMgAnusAra vipulAcala para mahAvIra kA dharmopadeza, indrabhUti ke dvArA zreNika ke prati kahI gaI kulakaravaMza kI utpatti, RSabhajanmAdi, rAkSasa va vAnara vaMza; ityAdi aneka viSayoM kI carcA kI gaI hai| ina varNanIya viSayoM kI sUcanA grantha ke prArambha meM granthakAra ne hI kara dI hai| yaha jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara ke dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM huA hai --akSauhiNI, adholoka aura AcArya Adi / meM 18. prAptamImAMsA (devAgama - stotra ) - isake racayitA zrAcArya samantabhadra haiM / samantabhadra kA samaya zrI paM. jugalakizora jI mukhtAra dvArA vikrama kI dUsarI zatAbdI nizcita kiyA gayA hai / prA. samantabhadra asAdhAraNa dArzanika vidvAn the / unhoMne zAstrArtha meM aneka prativAdiyoM ke mAna kA mardana kiyA thA / unakI yaha dArzanika kRti stutiparaka hai / isameM kevala 114 hI kArikAyeM (sUtrarUpa zloka ) / para ve itane gambhIra artha ko lie hue haiM ki sAdhAraNa vidvAn kI to bAta hI kyA, vizeSa vidvAn bhI kabhI-kabhI unake artha kI gambhIratA kA anubhava karate haiM / / prastuta grantha 10 paricchedoM meM vibhakta hai / isameM prathamataH sAmAnya se sarvajJatA ko siddha karate hue vaha sarvajJatA yukti evaM zAstra se aviruddha bhASaNa karane vAle bhagavAn arihaMta meM hI sambhava hai, ise spaSTa kiyA gayA hai / tatpazcAt bhAvAbhAvaikAnta meM doSoM ko dikhalA kara kathaMcit sat va kathaMcit asat prAdi saptabhaMgI ko siddha kiyA gayA hai / Age isI krama se zradvaita aura dvaita bheda aura prabheda, nitya aura anitya, kArya kAraNAdi kI bhinnatA aura abhinnatA tathA grApekSika aura anApekSika Adi vividha ekAntavAdoM ko dUSita kiyA gayA hai / isapara AcArya akalaMkadeva (vi. kI 5vIM zatI) ke dvArA 800 zloka pramANa 'aSTazatI' aura prA. vidyAnanda (vi. kI havIM zatI) ke dvArA 8000 zloka pramANa 'aSTasahasrI' nAma kI vyAkhyA racI gaI hai / A. vasunandI dvArA eka saMkSipta vRtti bhI likhI gaI hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai aSTazatI - pranyApoha Adi / aSTasahasrI - adhigama Adi / vasu. vRtti - kiMcitkara, akuzala, anumeya aura antaritArthaM zrAdi / 16 yuktyanuzAsana - yaha prAcArya samantabhadra viracita stutyAtmaka eka mahattvapUrNa dArzanika 9. vahI 118, 102-4. 2. dekhiye u. 1, gA. 32-86, 3. dekhie 'samantabhadra kA samaya nirNaya' zIrSaka unakA lekha - jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR0 68-67.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jaina-lakSaNAvalI grantha hai| isameM 65 padyoM ke dvArA mahAvIra jinendra kI stuti kI gaI hai| isakI sUcanA prayama padya meM hI kara dI gaI hai / devAgama stotra meM vIra jinake mahattvaviSayaka UhApoha karate hue ajJAnAdi doSoM aura jJAnAvaraNAdi karmoM kA sarvathA abhAva ho jAne ke kAraNa mahAvIra jinameM sarvajJatA va vItarAgatA siddha kI jA cukI hai| yahI unakI mahAnatA hai| yahA~ caturtha padya meM isI kI ora saMketa karate hue kahA gayA hai ki he vIra jina, grApa caMki jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke nAza se pragaTa hae nirmala jJAna-darzana rUpa zuddhi ke sAtha antarAya ke kSaya se utpanna vIryavizeSa rUpa zakti kI bhI carama sImA ko prApta ho cuke haiM, ataeva grApa mokSamA ke netA hote hue mahAn (paramAtmA) haiM, yaha kahane ke lie hama sarvathA samartha haiM / isa prakAra se stuti karate hae pAge bheda-abheda aura nitya-anitya prAdi ekAntavAdoM kI samIkSApUrvaka syAdvAdasammata una bhedAbheda Adi ko supratiSThita kiyA gayA hai| isake Upara prAcArya didyAnanda (vikrama kI havIM zatAbdI) viracita TIkA hai jo granthagata gUr3ha artha ke pragaTa karane meM sarvathA samartha he / isa TIkA ke sAtha vaha mA. di. jaina granthamAlA samiti bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga aneka va artha (dravya) Adi zabdoM meM huA hai| 20. svayambhUstotra-yaha kRti bhI ukta prAcArya samantabhadra kI hai| isameM 143 padyoM ke dvArA vRSabhAdi 24 tIrtha karoM kI pRthak pRthak stuti kI gaI hai| yaha stotra bhI arthagambhIra hai| ise bRhatsvayambhUstotra bhI kahA jAtA hai| prAcArya samantabhadra jahA~ apUrva dArzanika the, vahA~ ve eka mahAn kavi bhI the| yaha unakI kRti vividha alaMkAra yukta sundara padyoM se alaMkRta hai| antima mahAvIrastuti ke to saba (8) hI padya yamakAlaMkAra se suzobhita haiN| isake Upara prA. prabhAcandra (vi. kI 13vIM zatI) viracita eka saMskRta TIkA bhI hai jo dozI sakhArAma nemicanda zolApura dvArA prakAzita kI jA cukI hai| isakA upayoga ajita aura anekAnta Adi zabdoM meM hamA hai| 21. ratnakaraNDaka-yaha eka zrAvakAcAra sambandhI mahattvapUrNa grantha hai / isake racayitA bhI ukta samantabhadrAcArya haiM / grantha pAMca paricchedoM meM vibhakta hai| zlokasaMkhyA 150 hai| prathama pariccheda meM dharma ke svarUpa kA nirdeza karate hue samyagdarzana kA mahattva pragaTa kiyA gayA hai / dvitIya pariccheda meM samyagjJAna kA. tatIya pariccheda meM pAMca praNavatoM aura tIna guNavatoM kA, caturtha pariccheda meM cAra zikSAvratoM kA, tathA pAMcaveM pariccheda meM antima sallekhanA ke sAtha gyAraha pratimAnoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| isake Upara prabhAcandrAcArya (vi. kI 13vIM zatI) viracita eka saMkSipta saMskRta TIkA bhI hai| isa TIkA ke sAtha mUla grantha mA. di. jaina granthamAlA bambaI dvArA prakAzita ho cukA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huaA hai mUla-acauryANuvrata, aNuvrata, adharma, anarthadaNDavirati aura apadhyAna Adi / TIkA-pratibhAravahana, atibhArAropaNa, atilobha, ativAhana aura anagAra Adi / 22. sarvArthasiddhi-yaha prAcArya pUjyapAda dvArA viracita tattvArthasUtra kI vyAkhyA hai / prAcArya pUjyapAda kA dUsarA nAma devanandI bhI rahA hai| inakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI hai| prAcAya pUjyapAda siddhAnta ke marmajJa the| unake dvArA SaTakhaNDAgama Adi siddhAnta granthoM kA gambhIra adhyayana kiyA gayA thaa| unhoMne tattvArthasUtra ke 'satsaMkhyA-kSetra ..' Adi sUtra (1-8) kI jo vistRta vyAkhyA kI hai vaha gama ke aAdhAra se hI kI hai / isameM kitane hI sandarbha ukta SaTkhaNDAgama ke chAyAnuvAda ke samAna haiM / prA. pUjyapAda ne 'tatpramANe' (1-10) aura 'arthasya' (1-17) prAdi sUtroM kI vyAkhyA dArzanika paddhati se kI hai| unakA 'jainendra vyAkaraNa' bhI prasiddha hai| isa prakAra prA. pUjyapAda bahuzruta vidvAn prastuta grantha kA navIna saMskaraNa bhAratIya jJAnapITha kAzI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM hanA hai
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 16 akAmanirjarA, akSarIkRta zabda, agArI, agurulaghu guNa, agurulaghu nAmakarma, agnikAyika, aGgopAGga nAmakarma aura acoryANuvrata prAdi / 23. samAdhitantra-yaha bhI upayukta pUjyapAdAcArya dvArA viracita hai| isameM 105 zloka haiM / grantha adhyAtmapradhAna hai| sarvaprathama yahA~ krama se siddhAtmA aura sakalAtmA (arihaMta) ko namaskAra karate hue pAgama, yukti aura svAnubhava ke anusAra zuddha prAtmasvarUpa ke kathana kI pratijJA kI gaI hai| pazcAt AtmA ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina tIna bhedoM kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki bahirAtmapane ko chor3akara antarAtmArUpa upAya ke dvArA paramAtmAvasthA ko prApta karanA cAhiye / jo bhramavaza zarIrAdi ko hI prAtmA samajhatA hai-zarIrAdi se bhinna jJAyakasvabhAva prAtmA kA anubhava nahIM karatA hai - vaha bahirAtmA (mithyASTi) hai| yaha jar3a zarIra ko prAtmA samajhane ke kAraNa usase sambaddha anya jIboM ko putra va strI Adi mAnatA hai| yahA~ taka ki vaha jo dhana va gRha Adi zarIra se bhI bhinna dikhate haiM unheM bhI vaha apanA mAnatA hai| isa bhramabuddhi ke kAraNa vaha punaH punaH zarIra ko dhAraNa karatA humA caturgatisvarUpa saMsAra meM parimramaNa karatA rahatA hai| jisane jar3a zarIra se jJAtA-dRSTA AtmA ko pRthak samajha liyA hai-use antarAtmA kahA jAtA hai| isa prakAra zarIra se bhinna prAtmA kA nizcaya ho jAne ke kAraNa vaha strI-putrAdi tathA dhana-sampatti prAdi cetana-acetana parigraha meM mugdha nahIM hotaa| vaha iSTa ke viyoga aura aniSTa ke sayoga meM vyAkula tathA iSTa ke saMyoga aura aniSTa ke viyoga meM harSita bhI nahIM hotaa| cAritramoha ke udayavaza vaha indriyaviSayoM kA upabhoga karatA hanA bhI unameM prAsakta nahIM hotaa| hiMsA Adi rUpa asadAcaraNa se pApa aura ahiMsAdi vratoM ke AcaraNa se puNya hotA hai| para pApa jahA~ narakAdi durgati kA kAraNa hai vahA~ puNya devAdi uttama gati kA kAraNa hai / isa prakAra yadyapi pApa kI prapekSA puNya uttama hai, phira bhI vaha saMsArabandhana kA hI kAraNa hai / isIlie mumukSu jIva ko avratoM ke samAna vratoM ko bhI chor3a denA caahie| kAraNa ki pApa aura puNya donoM ke hI vinAza kA nAma mokSa hai| isa kAraNa yaha prAvazyaka hai ki jo jIva Atmahita kA abhilASI hai use avratoM ko chor3a kara vratoM para niSThA rakhate hue unakA paripAlana karanA caahie| tatpazcAt parama pada-vItarAga avasthA-ko pAkara una vratoM ko bhI chor3a denA caahie| yaha vastusthiti hai / isI ko punaH spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki jo avratI hai--vratoM se rahita hai-vaha brata ko grahaNa karake vratI ho jAtA hai| phira jJAnabhAvanA meM tatpara hokara jaba utkRSTa AtmajJAna se sampanna ho jAtA hai taba vaha svayaM hI paramAtmA ho jAtA hai| isa prakAra yahA~ mumukSa jIvoM ko parameM rAga-dveSa ko chor3a kara zuddha-karmamala vimukta-prAtmA ke svarUpa meM rata hone kI preraNA kI gaI hai| isa para prAcArya prabhAcandra' (vikrama kI 13vIM zatI) dvArA saMkSipta saMskRta TIkA racI gaI hai| isa TIkA ke sAtha grantha vIra sevA mandira sosAiTI dillI se prakAzita huA hai| isakA upayoga antarAtmA aura AtmamrAnti Adi zabdoM meM hamA hai| 24. iSTopadeza-isake racayitA uparyukta AcArya pUjyapAda haiM / samAdhitantra ke samAna yaha bhI unakI AdhyAtmika kRti hai| isameM 51 zloka haiN| yahAM sarvaprathama samasta karmoM kA abhAva ho jAne para svayaM nija svabhAva (svarUpa) ko prApta hone vAle paramAtmA ko namaskAra karate hue yaha kahA gayA hai ki yogya upAdAna ke sambandha se jisa prakAra patthara sonA ho jAtA hai isI prakAra yogya dravya-kSetrAdi rUpa 1. prA. prabhAcandra somadeva sUri aura paM. pAzAghara ke madhyavartI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki unhoMne AtmAnuzAsana kI TIkA meM somadeva sUri viracita upAsakAdhyayana ke aneka zlokoM ko udadhata kiyA hai (dekhiye prAtmAnu. kI prastAvanA pR. 25-26 Adi), tathA paM. prAzAdhara ne anagAradharmAmRta kI svo. TIkA (8-63) meM prAdara ke sAtha unake nAmollekhapUrvaka ratnakaraNDaka kI TIkAgata vAkya ko uddhRta kiyA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jaina-lakSaNAvalI uttama sAdhanasAmagrI ke prApta hone para jIva bhI AtmasvarUpa ko prApta kara letA hai / yahA~ yaha AzaMkA ho sakatI thI ki dravyAdirUpa sAmagrI ke prApta hone para jIva jaba svayaM paramAtmA bana jAtA hai taba usake liye kiyA jAne vAlA vratAcaraNa nirarthaka siddha hotA hai| isa AzaMkA kA samAdhAna karate hue granthakAra svayaM yaha kahate haiM ki avratoM se--hiMsAdi ke parityAga ke binA-jo nAraka paryAya prApta hotI hai usakI apekSA vratoM se prApta honevAlI deva paryAya kahIM uttama hai| isake lie vahA~ yaha udAharaNa diyA gayA hai ki jo vyakti dhUpa meM sthita hokara kisI iSTa jana kI pratIkSA kara rahA hai usakI apekSA vaha buddhimAn va stutya mAnA jAtA hai jo ki kisI vRkSa kI zItala chAyA meM sthita hokara usa iSTa bandhu kI pratIkSA kara rahA ho| yaha abhiprAya kevala pUjyapAdAcArya kA hI nahIM rahA, balki unake pUrvavartI AdhyAtmika santa prAcArya kumdakunda kA bhI vahI abhiprAya rahA hai| darzanamoha ke udaya meM jIva kA jJAna yathArtha svarUpa prApta nahIM hotA / jisa prakAra unmAdajanaka kodoM ke upayoga se athavA madya ke pIne se manuSya padArthoM ko yathArtha na jAnakara unheM anyathA jAnatA hai usI prakAra mithyAtva ke vazIbhUta huA jIva jo zarIra, strI, putra, mitra, zatru aura dhana prAdi bhinna svabhAva vAle haiM unheM apanA mAnakara unase rAga-dveSa kiyA karatA hai| para jisa prakAra pakSA vibhinna dizAmoM se prAkara rAta meM vRkSa-vRkSa para sthita hote haiM aura phira saberA ho jAne para ve apane-apane prayojana ke anusAra vividha dizAnoM ko cale jAte haiM usI prakAra ye saMsArI prANI apane-apane karma ke anusAra vibhinna kuTumboM meM Azraya lete haiM aura Ayu ke samApta hone para anyAnya avasthAoM ko prApta hote haiN| ___ kucha manuSyoM kA dhana ke saMgraha meM yaha abhiprAva rahatA hai ki dhana kA saMcaya ho jAne para usase kalyANaprada dAnAdi satkAryoM ko kreNge| para unakA yaha vicAra kitanA mUrkhatApUrNa hai, ise udAharaNa dvArA spaSTa karate hue yaha batalAyA gayA hai ki unakA vaha vicAra usa mUrkha vyakti ke samAna hai jo yaha socakara ki snAna kara lU~gA, apane zarIra ko kIcar3a se lipta karatA hai| isa prakAra aneka udAharaNoM dvArA yahAM mumukSu jIvoM ko prAtma-parakA viveka utpanna karAkara rAga-dveSa ko chur3Ate hue unheM prAtmasvarUpa meM sthita hone kA upadeza kiyA gayA hai| anta meM yaha kahA gayA hai ki jo buddhimAn isa iSTopadeza ko bhalIbhA~ti par3hakara tadanusAra mAnApamAna meM samatAbhAva ko vaddhigata karatA hai va kadAgraha ko chor3a detA hai vaha cAhe janAkIrNa kuTambAdi meM rahe aura cAhe vana meM bhI rahe, vaha bhavya anupama mukti-lakSmI ko prApta kara letA hai| isa para paM. prAzAdhara (vikrama kI 13vIM zatI) ne grantha ke rahasya ko spaSTa karane vAlI TIkA likhI hai| isa TIkA sahita vaha pUrvokta samAghitantra ke sAtha ukta saMsthA dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM haA hai mUla-prAtmA Adi / TIkA-prajJa Adi / 25. tiloyapaNNattI (trilokaprajJapti)-isake racayitA prAcArya yativRSabha haiN| ye vikrama gaMvat ke anusAra sambhavata: 530-666 (I. 473-606) ke madhya meM kisI samaya hue haiN| isameM ye nau mahAdhikAra haiM-sAmAnyaloka, nArakaloka, bhAvanaloka, naraloka, tiryagloka vyantaraloka, jyotiloMka, kalpavAsiloka aura siddhaloka / inameM gAthAsaMkhyA isa prakAra hai-283+367+243+2661+ 321+103+613+703+77-5677 / madhya meM kucha gadyabhAga bhI hai| jaise-vAtavalaya kSetroM ke 1. vara vaya-tavehi saggo mA dukkhaM hou nirai iyarehiM / chAyAtavaTThiyANaM paDivAlaMtANa gurubheyaM / / mokSatrAbhUta 25. 2. ti. pa. bhA. 2, prastAvanA pR. 15. 3. AryA chanda ke atirikta kahIM-kahIM kucha thor3e se anya chandoM kA bhI upayoga huA hai| jase-indra vajrA, svAgatA, upajAti, dodhaka, zArdUlavikrIr3ita aura vasantatilakA Adi /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 21 lAne kA vidhAna (pra. 43.50), utkRSTa saMkhyAta evaM tIna-tIna prakAra ke asaMkhyAta va ananta kI prarUpaNA (pR. 176-183), dvIpa-sAgaroM kA bAdara kSetraphala Adi (pR. 560-610), avagAhanAvikalpa (pR. 618-640) tathA mAnuSottara parvata ke Age sthita candra-sUryAdi ke vinyAsa va saMkhyA Adi kI prarUpaNA (pR. 761-67) / ukta gadya bhAga meM se kucha bhAga SaTkhaNDAgama kI TIkA dhavalA meM jaisA kA taisA upalabdha hotA hai / jaise-tri. pra. pR. 43-46 va dhavalA pu. 4, pR. 51-55 tathA tri. pa. 764 se 766 va dhavalA pu. 4, pR. 151-155 / yahA~ vizeSatA yaha hai ki jaise dhavalAkAra ke dvArA yaha kahA gayA hai ki yaha tatprAyogya saMkhyAta rUpoM se adhika jambUdvIpa ke ardhaccheda sahita dvIpa-sAgaroM ke rUpa mAtra rAju ke ardhacchedoM ke pramANa kI parIkSAvidhi anya prAcAryoM ke upadeza kI paramparA kA anusaraNa nahIM karatI hai, usakI prarUpaNA kevala hamane trilokaprajJapti sUtra ke anusAra jyotiSI devoM ke bhAgahAra ke pratipAdaka sUtra kA pAlambana karane vAlI yUkti ke bala se prakRta gaccha ko siddha karane ke lie kI hai vaise hI trilokaprajJapti meM bhI yaha kahA gayA hai ki yaha tatprAyogya saMkhyAta rUpoM se adhika jambudvIpa ke ardhaccheda sahita dvopa-samudroM ke rUpa pramANa rAju ke ardhaccheda pramANa kI parIkSAvidhi anya prAcAryoM ke upadeza kI paramparA kA anusaraNa nahIM karatI hai / vaha kevala trilokaprajJapti sUtra kA anusaraNa karane vAlI hai, jyotiSI devoM ke bhAgahAra ke pratipAdaka sUtra kA pAlambana lene vAlI yukti ke bala se prakRta gaccha ko siddha karane ke lie yaha prarUpaNA kahI gaI hai| vizeSa itanA hai ki dhavalA ke ukta sandarbha meM jo 'amhehi (hamane)' pada upalabdha hotA hai vaha yahAM nahIM pAyA jaataa| isake Age dhavalA meM jo 'pratiniyatasUtrAvaSTambha' Adi lagabhaga do paMktiyA~ haiM ve bhI yahA~ nahIM upalabdha hotI haiN| mAge kA 'tado Na ettha' ityAdi sandarbha (3-4 paMktiyA~) bhI prAyaH donoM meM samAna haiN| isa prakAra trilokaprajJapti ke isa gadyabhAga kI sthiti ko dekhate hue yaha nizcita pratIta hotA hai ki ukta gadyabhAga trilokaprajJaptikAra ke dvArA nahIM racA gayA hai, pIche yathAprasaMga vaha kisI anya ke dvArA isameM jor3a diyA gayA haiN| prastuta grantha meM tInoM loka sambandho mahattvapUrNa viSaSoM kI prarUpaNA isa prakAra kI gaI hai 1. sAmAnyaloka-vahA~ prathamataH maMgala svarUpa paMca gurutroM kI stutipUrvaka zAstraviSayaka maMgala, kAraNa (nimitta), hetu, pramANa, nAma aura kartA ina chaha kA vyAkhyAna kiyA gayA hai (7-84) / tatpazcAt loka ke prasaMga meM palyopama, sAgaropama, sUci-aMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, jagazreNi, jagapratara aura loka ina ATha pramANabhedoM kA varNana kiyA gayA hai| anta meM loka ke AdhArabhUta tIna vAtavalayoM ke prAkAra va moTAI Adi kA pramANa dikhalAte hue isa mahAdhikAra ko samApta kiyA gayA hai| 2 nArakaloka-isa mahAdhikAra meM 15 adhikAroM ke dvArA krama se nArakiyoM ke nivAsa-kSetra. unakI saMkhyA, Ayu kA pramANa, zarIra kI UMcAI, avadhijJAna kA pramANa, unameM sambhava guNasthAnAdi (20 prarUpaNAyeM), vahA~ utpanna hone vAle jIvoM kI sambhAvanA, janma aura maraNa kA antara, eka samaya meM utpanna hone vAle va marane vAle nArakiyoM kI saMkhyA, narakoM se prAgamana (jina paryAyoM ko ve prApta kara sakate haiM), nAraka Ayu ke bandhayogya pariNAma, janmabhUmiyAM, narakoM meM prApta hone vAlA duHkha aura samyagdarzanagrahaNa ke kAraNa; ina saba kI prarUpaNA kI gaI hai| 1. dhavalA pu. 4, pR.157 (esA tppaaproggsNkhejj.....")| 2. ti. pa. 2, pR. 766 (esA tppaauggsNkhejjaa.....")| 3. isa prakAra kI paddhati prAcIna prAcArya paramparA meM rahI hai / dhavalAkAra prAcArya vIrasena svAmI ne bhI isa paddhati ko apanA kara ukta maMgalAdi chaha kI dhavalA ke prArambha meM prarUpaNA kI hai| dhavalA pu. 1, pR. 8-72.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI 3. bhAvanaloka-yahAM 24 adhikAroM ke dvArA krama se bhavanavAsI devoM ke nivAsakSetra, unake bheda, cihna, bhavanoM kI saMkhyA, indroM kI saMkhyA va unake nAma, dakSiNa va uttara indra, unameM pratyeka ke bhavanoM kA pramANa, alpaddhika Adi bhavanavAsiyoM ke bhavanoM kA vistAra, bhavana, vedI, kUTa, jinabhavana, prAsAda, indravibhUti, bhavanavAsI devoM kI saMkhyA, prAyupramANa, zarIra kI UMcAI, avadhijJAna kA viSayapramANa, guNasthAna Adi, eka samaya meM utpanna hone vAle va marane vAloM kI saMkhyA, Agati, bhavanavAsiyoM kI Ayu ke bandhayogya pariNAma va samyaktvagrahaNa ke kAraNa; ina sabakA varNana kiyA gayA hai: 4 naraloka-isa mahAdhikAra meM 16 adhikAroM ke dvArA krama se manuSyaloka kA nirdeza, jambadvopa, lavaNasamudra , dhAtakIkhaNDadvIpa, kAlodasamudra, puSkarArdhadvIpa tathA ina ar3hAI dvIpoM meM sthita manuSyoM ke bheda, saMkhyA, alpabahutva, aneka bhedayukta guNasthAna prAdikoM kA saMkramaNa, manuSyAyu ke bandha ke yogya bhAba, yonipramANa, sukha, dukha, samyaktvagrahaNa ke kAraNa aura mukti prApta karane vAloM kA pramANa; ina viSayoM kI carcA kI gaI hai| yaha mahAdhikAra bahuta vistRta hai / yahA~ uparyukta 16 adhikAroM meM se dUsare adhikAra meM jambUdvIpa kA varNana karate hue bharatakSetra kA varNana vistAra se kiyA gayA hai| isake antargata, AryakhaNDa ke varNanaprasaMga meM parivartamAna avasarpiNI aura utsarpiNI kAloM ke bhedabhUta suSamasuSamA, suSamA, suSamaduSSamA, duSSamasuSamA, duSSamA aura atiduSSamA kAloM kA varNana karate hue bhogabhUmiyoM kI vyavasthA, zalAkApuruSoM (24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 6 baladeva, 6 nArAyaNa, 6 pratinArAyaNa) ke nAma va saMkhyA tathA 11 rudroM ke bhI nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| tIrthaMkaroM kA varNana karate hue unake janmasthAna Adi kitane hI jJAtavya viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| Age bharatAdi cakravatiyoM ke AyupramANa prAdi kA nirUpaNa karate hae nau nAradoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| tIrthakara mAdi kitane bhavya jIva niyamataH mukti ko prApta karane vAle haiM, isakI bhI sUcanA yahA~ (4-1473) kara dI gaI hai / Age duSSamAkAla ke prasaMga meM gautamAdi anubaddha kebaliyoM ke dharmapravartanakAla, antima siddha va antima cAraNa RSi prAdi, caturdazapUrvadharoM Adi ke astitva aura zrutatIrtha ke vyuccheda Adi kI carcA kI gaI hai / tatpazcAt zaka, gupta, caturmukha, pAlaka, vijayavaMzaja, muruNDavaMza, puSyamitra, vasumitra-agnimitra, gandharva, naravAhana, bhatthaTTaNa (bhatyAndhra), puna: gupta aura indrasuta caturmukha kalkI, inake rAjyakAla ke pramANa kA nirdeza kiyA gayA hai (1503-10) / phira atiduSSamA kAla meM hone vAle parivartana kA nirdeza karate hue prAge kama se utsarpiNI ke chaha kAloM kI prarUpaNA kI gaI hai| isa prakAra bharatakSetra kA vistAra se varNana karake tatpazcAt himavAn parvata, haimavata kSetra, mahAhimavAna parvata rivarSa aura niSadha parvata kA varNana karate hue videha kSetra va usake madhya meM sthita meru parvata kI prarUpaNA kI gaI hai| jisa prakAra jambadvIpa ke dakSiNa dizAgata kSetra-parvatAdikoM kA kathana kiyA gayA hai isI prakAra prAge usake uttara dizA sambandhI kSetra-parvatAdikoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / tatpazcAt lavaNasamudra aura dhAtakIkhaNDa dvIpa Adi kA varNana karake manuSyoM meM guNasthAnAdi kA vivecana karate hue isa mahAdhikAra ko samApta kiyA gayA hai| 5. tiryagloka-isa mahAdhikAra meM 16 adhikAroM ke dvArA krama se sthAvarakSetra, usake madhya meM tiryak-tra sakSetra, nAmanirdezapUrvaka dvIpa-samudroM kI saMkhyA ba vinyAsa, unakA aneka prakAra kA kSetraphala, tiryaMcoM ke bheda, saMkhyA, prAyu, Ayu ke bandhayogya pariNAma, yoni, sukha-dukha, guNasthAnAdi, samyaktvagrahaNa ke kAraNa, gati-prAgati aura alpabahutva; ina varNanIya viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| tIrthakaroM se sambandhita una viSayoM meM se lagabhaga 50 viSayoM kI eka tAlikA bhAga 2 ke pariziSTa 7 meM 1013-22 pRSThoM meM de dI gaI hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 23 6. vyantaraloka-jisa prakAra bhAvanaloka adhikAra meM bhavanavAsI devoM kI prarUpaNA kI gaI hai lagabhaga usI prakAra se kucha vizeSatAoM ke sAtha yahAM vyantara devoM kI prarUpaNA kI gaI hai| 7. jyotirloka-yahAM 17 adhikAroM ke dvArA krama se jyotiSI devoM ke nivAsakSetra, bheda, saMkhyA, vinyAsa, parimANa, cara jyotiSI devoM kA saMcAra, acara jyotiSiyoM kA svarUpa, prAyu, AhAra, ucchvAsa, avadhi kI zakti, eka samaya meM janma va maraNa, Ayubandha ke yogya pariNAma, samyaktvagrahaNa ke kAraNa aura guNasthAnAdi ina viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| 8. suraloka (vaimAnika loka)-imameM ikkIsa adhikAroM ke dvArA vaimAnika devoM ke nivAsakSetra, vinyAsa, bheda, nAma, sImA, saMkhyA, indravibhUti, Ayu, janma-maraNa kA antara, AhAra, ucchvAsa, utsedha, vaimAnika devoM sambandhI prAyubandha ke yogya pariNAma, lokAbhika devoM kA svarUpa, guNasthAnAdi kA svarUpa, samyaktvagrahaNa ke kAraNa, prAgati, avadhijJAna kA viSaya, devoM kI saMkhyA, zakti aura yoni ina sabakA varNana kiyA gayA hai / 9. siddhaloka-isameM 5 adhikAroM ke dvArA siddhoM ke nivAsakSetra, saMkhyA, avagAhanA, sukha aura siddhatva ke yogya bhAvoM kA vivecana kiyA gayA hai| uparyukta viSaya-paricaya se yaha bhalIbhAMti jJAta ho jAtA hai ki prastuta grantha meM jJAtavya aneka mahattvapUrNa viSayoM kA suvyavasthita aura prAmANika vivecana kiyA gayA hai| viSayabivecana kI zailI ko dekhate hue grantha prAcIna pratIta hotA hai| granthakAra ke sAmane jo isa viSaya kA pUrva sAhitya rahA hai usakA pUrA upayoga isameM kiyA gayA hai| yaha jahA~ tahA~ pragaTa kiye gaye matabhedoM se siddha hai / granthakAra ne yathAprasaMga ma[sa]ggAyaNI, mUlAcAra, lokavinizcaya, lokavibhAga, lokAya[yi] nI, saggAyaNI, saMgAhaNI aura saMgoyaNI itane granthoM kA ullekha kiyA hai| vartamAna meM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura se prakAzita eka 'lokavibhAga' upalabdha hai, para vaha prastuta grantha ke bahuta bAda kI racanA hai| usameM prastuta grantha kI bIsoM gAthAyeM granthanAmollekhapUrvaka yatra tatra udhuta kI gaI haiN| isa lokavibhAga ke kartA siMhasararSi ne antima prazasti meM sarvanandI viracita eka lokavibhAga kI sUcanA kI hai| sambhava hai tiloyapaNNattikAra ke sAmane yahI lokavibhAga rahA ho, athavA anya hI koI lokavibhAga unake sAmane rahA ho|| yaha grantha jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura se do bhAgoM meM prakAzita ho cukA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM duA hai-akSINamahAnasa, akSINamahAlaya, aGganimitta, agula, aTaTa, aTaTAGga, aNimA, praddhApalya, adhirAja, anIka, anusArI, antarikSamahAnimitta, prAkAzagAmitva, AtmAgula, AbhiyogyabhAvanA, prAbhyantaradravyamala, grAmauSadhiRddhi, AvAsa, AzIviSa, utkRSTa parItAnanta, utkRSTAsaMkhyeyAsaMkhyeya, utsapiNI, utsedhAGgula, uddhArapalyakAla, uvasannAsanna, Urdhvaloka aura zrautpattikI aadi| 26. prAcArAMga-prastuta prAcArAMgAdi zruta kA paricaya karAne ke pUrva yaha batalA denA Avazyaka pratIta hotA hai ki vartamAna saMgasAhitya ke viSaya meM digambara (acelaka) aura zvetAmbara (sacelaka) paramparA meM kucha matabheda hai| yadyapi dono hI paramparAyeM yaha svIkAra karatI haiM ki aMga va aMgabAhya zruta pravAharUpa se anAdi-nidhana hai-pratyeka tIrthaMkara ke tIrtha meM usakA maukhika paThana pAThana cAlU rahatA hai, phira bhI vartamAna meM antima tIrthaMkara mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt jambUsvAmI (antima kevalI) taka ukta zruta kA pravAha avichinna calatA rhaa| tatpazcAt bAraha varSa pramANa bhISaNa duSkAla ke samaya apane saMyama ko sthira rakhane kI icchA se kucha sAdhu dakSiNa kI ora aura kucha samudra ke kinAre kI ora cale gaye / isa prakAra paThana-guNanAdi ke abhAva meM zruta saba vinaSTa ho gyaa| anta meM duSkAla 1. ina matabhedoM kI eka tAlikA prastuta grantha ke pariziSTa (bhAga 2, pR0687-88) meM de dI gaI hai| 2. ina granthoM kI sUcanA bhI ukta pariziSTa meM pR0 665 para kara dI gaI hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jaina-lakSaNAvalI ke samApta hone para jaba sAdhusaMgha ekatrita huA taba eka vAcanA vIra nirvANa se lagabhaga 160 varSa ke bAda pATilapatra meM aura isake pazcAt dUsarI vAcanA vIra nirvANa ke lagabhaga 240 varSa ke bAda mathurA meM skandilAcArya kI tattvAvadhAnatA meM sampanna haI / ThIka isI samaya eka anya vAcanA valabhI meM prAcArya nAgArjuna ke tattvAvadhAna meM bhI sampanna hii| ina donoM vAcanAoM meM jisa sAdhu ko jitanA zruta smRta rahA usa usako lekara use pustakArUr3ha kara liyA gyaa| para ina donoM vAcanAyoM meM ekarUpatA nahIM raha sakI va pAThabheda dRSTigocara hone lgaa| isake pazcAt vIra ni. ke 180 varSa ke lagabhaga eka vAcanA aura bhI valabhI meM devaddhi gaNI ke tattvAvadhAna meM sampanna huii| isa meM aMga-upAMgAdi rUpa zrata ko pRthaka-pRthaka pastakoM ke kara liyA gayA jo vartamAna meM upalabdha hai| isa prakAra isa antima vAcanA meM jo prAcArAMgAdi kA saMkalana kiyA gayA hai vaha gaNadhara sudharmA kevalI dvArA upadiSTa usI rUpa meM nahIM rahA va uttarottara usameM kucha hInAdhikatA bhI huI hai| isa bAta meM donoM hI sampradAya sahamata haiN| isI kAraNa digambara paramparA meM ukta prAcArAMgAdi ko prAmANika na mAnakara maukhika rUpa se paramparAgata gaNadharagrathita prAcArAMgAdi ke Azraya se SaTkhaNDAgama va kaSAyaprAbhata Adi jo pAgama grantha pArAtIya AcAryoM ke dvArA race gaye unhIM ko Aja digambara paramparA prAmANika mAnatI hai| parantu zve. paramparA devaddhigaNI ke dvArA saMkalita jina AcArAMgAdi ko pramANabhUta mAnatI hai unhIM kA paricaya yahAM karAyA jA rahA hai| zve. paramparA meM inheM sudharmA dvArA prarUpita aura jambUsvAmI ke dvArA sunA gayA zrutAMga mAnA jAtA hai| prastuta prAcA rAMga bAraha aMgoM meM prathama hai| isameM muni ke prAcAra-vizeSataH kAla-vinayAdirUpa pATha prakAra ke jJAnAcAra, niHzaMkitAdi rUpa pATha prakAra ke darzanAcAra, pATha pravacanamAtRkA (pAMca samitiyA~ aura tIna guptiyA~) rUpa pATha prakAra ke cAritrAcAra, bAraha prakAra ke tapa-prAcAra aura vIryAcAra kI prarUpaNA kI gaI hai| isI se isakI bhAvAcAra saMjJA hai| prAcAra, prAgAla, prAkara, pAzvAsa, prAdarza, aMga, prAcIrNa, prAjAti aura prAmokSa ye samAnArthaka zabda haiN| yaha do zrutaskandhoM meM vibhakta hai| unameM se prathama zrutaskandha meM ye nau adhyayana yA adhikAra haiM- 1 zastraparijJA, 2 lokavijaya, 3 zItoSNIya, 4 samyaktva, 5 lokasAra (cAritra), 6 dhUta, 7 (yaha adhyAya vyucchinna ho gayA hai), 8 vimokSa, 6 upadhAnazruta / ina nau adhyayanasvarUpa isa prathama zrutaskandha ko 'nava brahmacaryamaya' kahA gayA hai| isake AThaveM adhyayana ke antargata pAThavAM uddezaka tathA sampUrNa nauvA~ adhyayana padyamaya hai| zeSa adhyayanoM meM yatra kvacit hI padya upalabdha hote haiM-adhikAMza ve gadyasUtrAtmaka haiN| dvitIya zrutaskandha ko prAcArAgra kahA jAtA hai| isameM ye pA~ca cUlikAyeM hai| unameM prathama cUlikA meM sAta adhyayana hai-piNDaiSaNA, zayyaSaNA, IryA, bhASAjAta, vastraSaNA, pAtraSaNA, aura avagraha / yahA~ bhikSA kI vidhi, bhojaya kI zuddhi, saMstara-gamanAgamana kI vidhi, bhASA, pAtra, evaM anya vratAdi ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| dUsarI, cUlikA saptasaptatikA meM bhI sAta adhyayana haiN| tIsarI cUlikA kA nAma bhAvanA adhyayana hai| vimukti nAma kI cauthI cUlikArUpa vimukti adhyayana meM anityatva, parvata, rUpya, bhujagatva aura samudra ye pA~ca adhikAra haiN| pAMcavIM cUlikA nizItha hai jo eka pRthaka hI grantha meM nibaddha hai| ukta prAcArAMga prathama zru taskandha ke +dvi. zru taskandha kI prathama cUlikA ke 7 + dvitIya calikA ke 7+tRtIya kA +1 aura caturtha kA 1=25 isa prakAra paccIsa adhyayanasvarUpa hai| 1. dekhiye naMdIsuttacuNNI gA. 32, jyotiSkaraNDaka malaya. TIkA 2-71, pR. 41 aura tri. za. pu. ca. pariziSTa parva 6,55-76. dekhiye 'jaina sAhitya kA vRhad itihAsa' bhAga 1, prakaraNa 1, jaina zruta pR. 5-10 tathA dvitIya prakaraNa 'jainagranthoM kA bAhya paricaya', pR. 35-36 / 2. dekhi
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 25 AcArAMga para prA. bhadrabAhu dvitIya (vikrama kI chaThI zatAbdI) dvArA viracita niyukti aura zIlAMkAcArya (gupta saMvatsara 772, vikrama kI 10vIM zatI) viracita TIkA hai| ukta niyukti mora TIkA ke sAtha vaha siddhacakra sAhitya pracAraka samiti bambaI se prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla-asatyAmRSA bhASA Adi / ___TIkA-adha:karma, anisRSTa, anubhAvabandha, asatyAmRSA bhASA, Acchedya, prAjIvapiNDa, AjJA, AdhAkarma, prAyukarma, pAhAra saMjJA, pAhRta karma, upakaraNa, upAdhyAya, upapAta aura prauddezika prAdi / 27. sUtrakatAMga-yaha bAraha ghaMgoM meM dUsarA hai aura vaha do zrutaskandhoM meM vibhakta hai / prathama zrutasandha meM 16 adhyayana haiM-1 samayAdhyayana, 2 vaitAlIya adhyayana, 3 upasargAdhyayana, 4 strIparijJA, 5 naraka-vibhakti, 6 vIrastuti, 7 kusIlaparibhASA, 8 vIryAdhyayana, 6 dharmAdhyayana, 10 samAdhi-adhyayana, 11 mArgAdhyayana, 12 samavasaraNa-adhyayana, 13 yAthAtathya adhyayana, 14 granthAdhyayana, 15 pAdAnIya (yA prAdAna) aura 16 gaathaadhyyn| isameM kriyAvAdI va niyativAdI Adi matAntaroM kI samIkSA karake svasamaya (svamata) ko sthApita kiyA hai| dvitIya skandha meM 1 pauNDarIka adhyayana, 2kriyAsthAna, 3 mAhAraparijJA, 4 pratyAkhyAna kriyA, 5 aAvAra zrutAdhyayana, 6 grAdakIya adhyayana aura 7 nAlandIya adhyayana-ye sAta adhyayana haiN| yahA~ jIva va zarIra kI ekatA, jagatkartRtva aura niyativAda Adi kA nirAkaraNa karate hue bhikSA sambandhI doSoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prathama zrutaskandhagata prArambha ke 15 adhyayana padyamaya haiN| unakI padyasaMkhyA isa prakAra hai-8 76+82+53+52+2+3+2+36+2+3+22+23+27+25%3D553. antima 16vA adhyayana gadyasUtrAtmaka haiM / usameM 4 sUtra haiN| dvitIya zrataskandha meM prArambha ke cAra aura antima eka ye pAMca adhyayana gadyarUpa haiM, zeSa do (5-6) padyarUpa haiM / tIsare adhyayana meM sUtra 16 ke madhya meM cAra gAthAyeM bhI haiN| gadyasUtra saMkhyA saba 81 aura padyasaMkhyA 88 hai| ukta donoM zrutaskandhoM para prA. bhadrabAhu (dvi.) viracita niyukti hai, jisakI saMkhyA 205 hai / isake atirikta zIlAMkAcArya (vi. kI 10vIM zatI) viracita TIkA bhI hai / cUNi va dIpikA Adi anya vyAkhyAyeM bhI usa para racI gaI haiN| isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla-pAdimokSa ityAdi / TIkA-prakriyAvAdI, aditsApratyAkhyAna, anArya, AdimokSa, RjusUtra, evambhUtanaya aura projaAhAra grAdi / 28. sthAnAMga-tIsarA aMga sthAnAMga hai| yaha dasa sthAnakoM yA adhyayanoM meM vibhakta hai| sthAnakasaMkhyA ke anusAra isameM usI saMkhyA ke padArtha yA kriyA kA vivecana kiyA gayA hai| jaise prathama sthAnaka meM eka-eka saMkhyA vAle padArthoM kA vivaraNa isa prakAra hai-eka prAtmA hai, eka daNDa hai, eka kriyA hai, eka loka hai, eka aloka hai, eka dharma hai, eka adharma hai, eka bandha hai, eka mokSa hai, eka puNya hai, eka pApa haiM, eka prAsrava hai, eka saMvara hai, eka vedanA hai, eka nirjarA hai, ityAdi (sUtra 2-16) / isa ekasthAna prakaraNa meM 56 sUtra haiN| dvitIya sthAnaka ke prArambha meM kahA gayA hai ki jo loka meM hai vaha do padoM ke avatAra rUpa hai 1. TIkAkAra ne isa TIkA ke racanAkAla ko sUcanA svayaM isa prakAra kI hai dvAsaptatyadhike hi zateSu saptasu gateSu guptAnAm / saMvatsareSu mAsi ca bhAdrapade zaklapaMcabhyAm / / zIlAcAryeNa kRtA gambhUtAyAM sthitena ttiikssaa| samyagupayujya zodhyaM mAtsaryavinAkRta rAyaH // pR. 288 ,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jaina - lakSaNAvalI -jIva va prajIva, trasa va apane pratipakSa se sahita hai / isako spaSTa karate hue Age yaha kahA gayA sthAvara, sayonika va ayonika, sahAyuSa va apAyuSa ityAdi ( sUtra 57) / isI dvitIya sthAnaka ke sUtra 102 meM kahA gayA hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra ne nirgranthoM ke lie ina do maraNoM kA na kabhI varNana kiyA hai aura na unheM prazasta vatalAyA hai / ve do maraNa ye haiMvalanmaraNa' aura vazArtamaraNa, nidAnamaraNa aura tadbhavamaraNa, giripatana aura tarUpatana, jalapraveza aura jvalanapraveza tathA viSabhakSaNa aura zastrapATana / zrAge isI sUtra meM kahA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra ne ina do maraNoM kI sadA anumati to nahIM dI, para kAraNavaza unakA niSedha bhI nahIM kiyA hai / ve maraNa haiM vahANasa ( vaihAyasa) aura gRdhrapRSTha / bhagavAn ne ina do maraNoM kA nirgrantha zramaNoM ke lie varNana kiyA hai va anujJA dI hai - pAdopagamana - sva-parakRta pratIkAra se rahita -- aura bhaktapratyAkhyAna / ye donoM hI nirdhArima aura aniharima ke bheda se do-do prakAra ke haiM / viSayavivecana paddhati ke jJApanArtha yahA~ uparyukta kucha udAharaNa die gae haiN| varNana kA yahI krama prAge tIna cAra Adi dasa sthAnaka taka samajhanA cAhie / prastuta aMga kI samasta sUtrasaMkhyA 783 hai / isake Upara prabhayadeva sUri ke dvArA TIkA racI gaI hai| TIkA kA racanAkAla lagabhaga vikrama saMvat 1120 hai | isa TIkA ke sAtha isakA eka saMskaraNa, jo hameM prApta hai, zeTha mANekalAla cunnIlAla ahamadAbAda dvArA prakAzita kiyA gayA hai| inakA upayoga ina zabdoM meM huA hai:mUla - karmabhUmi Adi / TIkA - adharmadravya, prArambhakathA, upapAta, RjusUtra aura evambhUta naya Adi / 26. samavAyAMga - bAraha aMgoM meM isakA sthAna cauthA hai / yaha bhI abhayadeva sUri viracita vRtti se mahita hai / isakI viSayavivecana paddhati pUrvokta sthAnAMga ke hI samAna hai - jisa prakAra sthAnAMga meM krama se eka do prAdi saMkhyA vAle padArthoM kA pratipAdana kiyA gayA hai usI prakAra isa samavAyAMga meM bhI eka do tIna Adi saMkhyA vAle padArthoM kA vivecana kiyA gayA hai / vizeSa itanA hai ki sthAgAMga meM eka do tIna zrAdi ke krama se dasa saMkhyA taka ke padArthoM kA hI varNana dasa sthAnaka yA prakaraNa haiM / parantu samavAyAMga meM prathamataH eka do prAdi (100) saMkhyA taka ke padArthoM kA, usake zrAge pA~ca sau (500 ) taka pacAsa pacAsa adhika (150, 200, 250 zrAdi) saMkhyA vAle tathA isake Age 1100 taka 100-100 adhika saMkhyA vAle padArthoM kA vivaraNa hai / tatpazcAt do hajAra, tIna hajAra zrAdi saMkhyAyukta padArthoM kA ullekha kiyA gayA hai| isa prakAra yaha krama sAgaropama kor3Akor3I taka calatA rahA hai / kiyA gayA / isIlie usameM kramika saMkhyA ke anusAra so tatpazcAt sUtra 136 meM gaNipiTaka ke rUpa meM zrAcArAdi vAraha aMgoM ke viSayAdi kA paricaya karAyA gayA hai / isake pazcAt nArakiyoM Adi ke zrAvAsa, Ayu aura zarIrotsedha Adi kA nirUpaNa karate hue kulakara, tIrthaMkara aura unake pUrvabhava Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai / anta meM nArAyaNa, baladeva evaM bhaviSya meM hone vAle tIrthakarAdi kA nirdeza karate hue grantha samApta huA hai / isameM saba sUtra 156 haiM / bIca meM kucha gAthAsUtroM kA bhI upayoga huA hai / ukta TIkA ke sAtha yaha maphatalAla jhaveracanda ahamadAbAda dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakI TIkA kA upayoga akarmabhUmika, pratisnigdhamadhuratva, anunnAditva, dharmadravya, aparamamavedhitva, abhijAtatva, avadhimaraNa, asaMdigdhatva aura upanIta rAgatva Adi zabdoM meM huA hai / 30 vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI ) - yaha aMgoM meM pAMcavA zraMga hai, jo prAyaH anya saba aMgoM meM 1. parISahAdise udvigna hokara saMyama se cyuta hote hue jo maraNa hotA hai vaha balanmaraNa kahalAtA hai / 2. vRkSa kI zAkhA prAdi meM bandhana ( phAMsI) se jAkAza meM maraNa hotA hai use vehANasa maraNa kahA jAtA hai / giddhoM se pITha peTa zrAdi nucavA kara jo maraNa svIkAra kiyA jAtA hai vaha gRdhrapRSTha maraNa kahalAtA hai /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 27 vizAlakAya hai| granthapramANa se yaha 15000 zloka pramANa hai / isameM 41 zataka aura ina zatakoM meM avAntara adhikAra rUpa aura bhI aneka zataka haiN| yahA~ sarvaprathama maMgalarUpa meM paMcanamaskAramaMtra-'Namo marihaMtANaM' Adi prApta hotA hai| tatpazcAt brAhmI lipi ko namaskAra kiyA gayA hai| tadanantara rAjagRha nagara, rAjA zreNika aura usakI patnI cillanA kA nirdeza karate hue bhagavAn mahAvIra aura unake pramukha gaNadhara indrabhUti (gautama) ke guNoM kA kIrtana kiyA gayA hai / isameM naraka, svarga, indra, sUrya, gapti-prAgati, pRthivIkAyAdi, kevalI kA jAnanA-dekhanA, kRtayugmAdi saMkhyAvizeSa aura lezyA prAdi aneka viSayoM kA nirUpaNa praznottara kI paddhati se kiyA gayA hai| pramukha praznakartA gautama gaNadhara rahe haiN| inake atirikta dUsaroM ke dvArA bhI yathAvasara prazna pUche gae haiN| unameM pAzrvApatya-pArzvanAtha paramparA ke ziSya-bhI haiN| ukta viSayoM ke sivAya yahA~ kitane hI rAjA, seTha aura zrAvaka Adi kA bhI varNana kiyA gayA hai| isake kaI saMskaraNa nikala cuke haiN| isakA upayoga aGgAradoSa, aGgula, abuddhajAgarikA, pAlApanabandha, uccayabandha, ucchalakSNazlakSNikA aura ucchavAsa nAmakarma Adi zabdoM meM hamA hai|| 31. praznavyAkaraNAMga-isakI koI bhI prati hameM upalabdha nahIM ho skii| samavAyAMga' aura nandIsUtra ke anusAra prastuta aMga meM maMtravidyA prAdi se sambaddha 108 prazna 108 aprazna aura 108 praznApraznoM kA nirdeza kiyA gayA hai| isameM 45 adhyayana haiN| vartamAna praznavyAkaraNa meM yaha saba nahIM haiM / zrI paM. becaradAsajI dozI kA abhimata hai ki bartamAna praznavyAkaraNa kisI gItArtha puruSa ke dvArA racA gayA hai| isameM hiMsAdirUpa pAMca prAsravoM aura ahiMsAdirUpa pA~ca saMvaroM kA vistAra se kathana kiyA gayA haiM / isakI TIkA kA upayoga prArambha aura prArambha-samArambha Adi zabdoM meM huaA hai| 32. vipAkasatrAMga-yaha gyArahavA~ aMga hai, jo duHkhavipAka aura sukhavipAka ina do zrataskandhoM meM vibhakta hai / dukhavipAka meM ye dasa adhyayana haiM-1 mRgAputra, 2 kAmadhvajA-ujjhitaka, 3 abhagnasena, 4 zakaTa, 5 vRhaspatidatta, 6 nandimitra, 7 umbaradatta, 8 zauryadatta, 6 devadatta aura 10 aMja / isI prakAra dUsare zrutaskandha meM bhI dasa hI adhyayana haiM-1 subAhukumAra, 2 bhadranandIkumAra, 3 sujAtakumAra, 4 suvAsavakumAra, 5 jinadAsa, 6 dhanapati yuvarAjaputra, 7 mahAbalakumAra, 8 bhadranandIkumAra, 6 mahAcandra kumAra aura 10 vrdttkumaar| ye 20 kathAyeM yahA~ dI gaI haiN| inameM prArambha ke 10 pAtra duHkha ke pariNAma ke bhoktA tayA antima 10 pAtra sukha ke pariNAma ke bhoktA hue haiN| abhayadeva sUri (vikrama kI 12vIM zatI) viracita TIkAyukta jo saMskaraNa isakA hamAre pAsa hai vaha gujarAta grantharatna kAryAlaya ahamadAbAda se prakAzita hai| isakI TIkA kA upayoga upapradAna va kanaGgara Adi zabdoM meM huA hai| 33. praupapAtika satra-yaha 12 upAMgoM meM prathama upAMga mAnA jAtA hai| isake Upara abhayadeva sUri viracita vivaraNa hai| isake prArambha meM unhoMne upapAta kA artha deva-nArakajanma va siddhigamana karate hue usake Azraya se praupapAtika adhyayana batalAyA hai| sAtha hI unhoMne yaha bhI nirdeza kiyA hai ki AcArAMga ke prathama adhyayana zastraparijJA ke antargata prathama uddezaka meM jo 'evamegesiM' Adi prathama sUtra hai usameM AtmA ko propapAtikatva nirdiSTa kiyA gayA hai| usakA cUMki isameM vistAra hai, ataH ise prAcArAMga kA upAMga samajhanA caahie| isameM canpA nagarI, pUrNabhadra caitya, vanakhaNDa, azoka vRkSa aura pRthivIkAyika kA ullekha karate hue vahA~ (campAnagarI meM) kUNika rAjA kA nivAsa batalAyA hai aura usakA evaM dhAriNI rAnI kA varNana kiyA gayA hai| yaha kUNika bhaMbhasAra (bimbasAra) kA putra thaa| prAge mahAvIra bhagavAn kA guNAnuvAda karate hue ukta pUrNabhadra caityagRha meM unake Agamana kA nirdeza kiyA gayA hai / tatpazcAt anagAra va bAhya evaM abhyantara tapa grAdi aneka prAsaMgika viSayoM kI carcA kI gaI hai| bhagavAn mahAvIra ke Ane kA samAcAra 1. samavAyAMga sUtra 145, pR0 114. 2. naMdIsutta 64, pR. 66, 3. dekhiye jaina sAhitya kA vRhad itihAsa bhA. 1, pR. 248.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jaina - lakSaNAvalI jJAta kara rAniyoM ke sAtha rAjA kUNika ne jAkara yathAvidhi unakI vandanA Adi kI aura tatpazcAt dharmazravaNa kiyA / isa dharmadezanA meM bhagavAn mahAvIra ke dvArA loka praloka, jIva-grajIva, bandha-mokSa, puNya-pApa, zrasrava saMvara, vedanA - nirjarA, arihaMta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, naraka, nAraka, tiryaca, tiyaMcanI, mAtA-pitA evaM RSi zrAdi kitane hI viSayoM ke astitva kA nirUpaNa kiyA gayA thaa| yaha dharmadezanA bhArya-anAryoM kI apanI-apanI bhASA meM pariNata hone vAlI ardhamAgadhI bhASA meM kI gaI thI / yaha krama 37veM sUtra taka calatA rahA hai / tatpazcAt zraddhAlu gautama ko kucha viSayoM meM sandeha utpanna hue / taba unhoMne vIra prabhu se karmoM ke Asrava va bandhAdi se sambandhita kucha prazna kie, jinakA bhagavAn ne samAdhAna kiyA / isI prasaMga meM vividha prakAra ke jIva kisa prakAra se marakara kahA~ utpanna hote haiM, ityAdi kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| isameM 43 sUtra haiM va anta meM siddhoM ke prakaraNa se sambandhita 22 gAthAye haiM / granthapramANa 1600 hai / ukta abhayadeva sUriviracita vRtti ke sAtha yaha Agamodaya samiti dvArA nirNayasAgara mudraNAlaya bambaI se prakAzita karAyA gayA hai / isakI TIkA upayoga prarhan aura zramaraNAnta doSa Adi zabdoM meM kiyA gayA hai / 34. rAjapraznIya - yaha bAraha upAMgoM meM dUsarA / isa para prAcArya malayagiri (vikrama kI 12-13vIM zatAbdI) viracita TIkA hai / suprasiddha TIkAkAra prAcArya malayagiri prA. hemacandra ke samakAlIna rahe haiM / unake dvArA rAjapraznIya, prajJApanA, jIvAjIvAbhigama aura grAvazyakasUtra Adi aneka Agama granthoM para jo TIkAyeM racI gaI haiM ve atizaya mahattvapUrNa haiM / ye TIkAyeM grantha ke rahasya ko bhalIbhAMti spaSTa karane vAlI haiN| kahA jAtA hai ki prA. malayagiri ko unakI icchAnusAra vimalezvara deva se isa prakAra kI uttama TIkAoM ke likhane kA vara prApta huA thA / prastuta TIkA ke prArambha meM grantha ke nAma yAdi ke viSaya meM spaSTa karate hue kahA gayA hai ki pradezI nAmaka rAjA nai kezikumAra zramaNa - bhagavAn pArzvanAtha ke ziSya - se jIvaviSayaka jina praznoM ko kiyA thA aura kezikumAra zramaNa ne unakA jo samAdhAna kiyA thA, usase samAhitacitta hokara vaha bodhi ko prApta huA / pazcAt vaha zubha pariNAmoM ke sAtha mara kara saudharma svarga meM vimAna kA adhipati huA / vahA~ vaha avadhijJAna ke bala se bhagavAn vardhamAna svAmI ko dekhakara bhakti se namra hotA huA unake samIpa zrAyA / usame vahA~ battIsa prakAra kA abhinaya kiyaa| nRtya ke pazcAt zrAyu ke samApta hone para vahAM se cyuta hokara vaha mukti ko prApta karegA / yaha saba carcA prastuta upAMga meM hai / isa sabakA mUla kAraNa cUMki pradezI rAjA ke ukta prazna rahe haiM, ataeva isakA nAma 'rAjapraznIya' prasiddha huA hai / isameM saba sUtra 45 haiM / jisa prakAra aupapAtika sUtra meM krama se campA nagarI Adi kA varNana kiyA gayA hai usI krama se yahAM prArambha meM zrAmalakalpA nagarI Adi kA varNana kiyA gayA hai / campA nagarI kA rAjA jahA~ kUNika thA vahA~ isa nagarI kA rAjA se (zveta) nAma kA thA / kUNika kI rAnI kA nAma jaise dhAriNI thA, isa rAjA kI rAnI kA nAma bhI dhAriNI thA / ukta krama se varNana karate hue Age pUrvanirdiSTa saudharma kalpavAsI sUryAbha deva kau vibhUti - vizeSataH vimAnaracanA - kA varNana kiyA gayA hai| Age yathAvasara 32 prakAra kI nATyavidhi kA ullekha kiyA gayA hai (sU. 24, pR. 111-13) / yaha varNana 25veM sUtra meM samApta hugrA | tatpazcAt sUryAbha deva ke pUrvabhava 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 3, pR. 415-16. 2. prA. malayagiri ne TIkA meM isakI sUcanA bhI isa prakAra kI hai - 'jAva samosaraNaM samattaM' iti yAvacchandakaraNAt rAjavarNako devIvarNakaH samavasaraNaM caupapAtikAnusAreNa tAvad vaktavyaM yAvat samavasaraNaM samAptam / sU. 4, pR. 20. azoka pAdapa aura zilApaTTa ke varNana kI sUcanA granthakAra ke dvArA svayaM isa prakAra kI gaI hai - asoyavarapAyavapuDhavisilAvaTTayavattavvayA grova vAiyagameNaM neyA / sUtra 3, pR. 7.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 26 - rAjA pradezI - kA varNana karate hue jIva va zarIra ko eka mAnane vAle rAjA ke pUrvokta praznoM aura unake samAdhAna Adi ko pragaTa kiyA gayA hai| prazna karate hue gautama gaNacara ke varNana prasaMga meM prA. malayagiri ne pAThAntara kI sUcanA bhI kI hai / yathA - pustakAntare tvidaM vAcanAntaraM dRzyate - teNa kAleNaM teNa samaeNaM...... sU. 26, pR. 118. isakA eka saMskaraNa, jo hamAre pAsa hai, khaDayAtA ( Khada - yata) buka Dipo ahamadAbAda se prakAzita huA hai| isakI TIkA kA upayoga ati snigdhamadhuratva, anunAditva aparamamavedhitva, abhijAtatva, asaMdigdhatva aura upanItarAgatva Adi zabdoM meM huA hai / 35. jIvAjIvAbhigama - yaha tIsarA upAMga hai / isake Upara bhI prA. malayagiri viracita vistRta TIkA hai / TIkAkAra ne prastuta upAMga kA sambandha tIsare sthAnAMga se batalAyA hai| isameM nau pratipatti yA prakaraNa haiM / sUtrasaMkhyA 272 hai / mUla grantha kA pramANa 4750 aura TIkA kA pramANa 14000 hai | jaisA ki grantha ke nAma se prakaTa hai, isameM gautama gaNadhara ke prazna aura bhagavAn mahAvIra ke uttararUpa meM jIva va ajIva ke bheda-prabhedoM kI vistAra se carcA kI gaI hai / sAtha hI yathAprasaMga anya bhI aneka viSaya usameM samAviSTa haiM / jaise - ratna - zarkarAprabhAdi pRthiviyAM, dvIpa samudra, vijayadvAra, ratnabheda, zastrabheda, dhAtubheda, madyabheda, pAtrabheda evaM AbhUSaNabheda Adi / ukta pratipattiyoM meM tIsarI pratipatti atyadhika vistRta hai ( sUtra 65-223, pR. 88-407 ) / vivakSita pratipatti ke prAdya sUtra meM jitane jIvabhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai tadanusAra pratipatti kI saMjJA kI gaI pratIta hotI hai / jaise trividhA nAma kI dvitIya patipatti meM jIva ke strI, puruSa aura napusaMka ina tIna prakAroM kI prarUpaNA kI gaI hai / catuvidhA nAma kI tRtIya pratipatti meM jIva ke nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva ina cAra bhedoM kI, paMcavidhA nAma kI caturtha pratipatti meM jIva ke ekendriya dvIndriya zrAdi pAMca bhedoM kI; isa krama se antima dazavidhA nAma kI nauvIM pratipatti meM jIva ke ina dasa prakAroM kI prarUpaNA kI gaI hai - prathamasamaya ekendriya, prathama-samaya-ekendriya, prathama-samaya- dvIndriya, zraprathama samaya dvIndriya Adi / isakA eka saMskaraNa malayagiri viracita vRtti ke sAtha seTha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa vambaI se prakAzita huA hai / isakI TIkA kA upayoga zragnikumAra, zraddhAsamaya, adharmadravya, anAhAraka, ucchvAsa aura ucchvAsaparyApti zrAdi zabdoM meM huA hai / 36. prajJApanAsUtra - yaha zyAmArya vAcaka viracita cothA upAMga hai | zyAmArya kA astitva mahAvIra nirvANa ke 376 varSa pazcAt batalAyA jAtA hai'| isake Upara bhI pUrvokta prA. malayagiri ke dvArA TIkA racI gaI hai / yahA~ maMgala ke pazcAt "vAyagavaravaM sAmro" Adi do gAthAyeM prApta hotI haiM / unakI vyAkhyA karate hue malayagiri ne unheM anyakartRka vatalAyA hai / ina gAthAoM meM zruta sAgara se cunakara uttama zruta-ratna ke pradAtA Arya zyAma ko namaskAra karate hue unheM vAcaka vaMza meM teIsaveM nirdiSTa kiyA gayA haiM / sAtha hI 'pUrvazrutasamRddhabuddhi' isa vizeSaNa dvArA unake mahatva ko pragaTa kiyA gayA hai / malayagiri ne prastuta grantha ko cauthe samayAyAMga meM prarUpita viSaya kA pratipAdaka hone se usakA upAMga sUcita kiyA hai / prastuta grantha meM nimna 36 pada haiM, jinakI vahA~ krama se praznottara ke rUpa meM prarUpaNA kI gaI hai-- 1 prajJApanA, 2 sthAna, 3 bahuvaktavya, 4 sthiti, 5 vizeSa, 6 vyutkrAnti, 7 ucchvAsa, 8 saMjJA, 6 yoni, 10 carama, 11 bhASA, 12 zarIra, 13 pariNAma, 14 kaSAya, 15 indriya, 16 prayoga, 17 lezyA, 18 kAryasthiti, 16 samyaktva, 20 antakriyA, 21 avagAhanAsaMsthAna, 22 kriyA, 23 karma, 24 karma1. 'jaina sAhitya kA vRhad itihAsa' bhAga 2, pR. 83. 2. yeneyaM sattvAnugrahAya zruta- sAgarAduddhRtA prasAbapyAsannataropakAritvAdasmadvighAnAM namaskArAhaM iti tanamaskAraviSayamidamapAntarAla evAnyakatR ke gAthAdvayam / pR. 5/1 3. nandIsUtra meM nirdiSTa sthavirAvalI ( 22-42 ) meM zyAmArya kA ullekha gA. 25 meM upalabdha hotA hai /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI bandhaka, 25 karmavedaka, 26 vedabandhaka, 27 vedavedaka 28 aAhAra, 26 upayoga, 30 sparzanatA, 31 saMjJI, 32 saMyama, 33 avadhi, 34 pravicAraNA, 35 vedanA aura 36 samudghAta / isameM samasta sUtroM kI saMkhyA 346 hai| bIca meM kahIM-kahIM kucha gAthA sUtra bhI upalabdha hote haiN| mUla grantha kA pramANa 7787 hai| TIkA ke anta meM ri ne apanA yaha abhiprAya vyakta kiyA hai ki TIkAkAra ve haribhadra sari jayavanta raheM, jinhoMne isa grantha ke viSama padoM ke bhAva ko spaSTa kiyA hai tathA jinake vacana ke prabhAva se maiMne lezarUpa meM isa vivRti ko racA hai| yaha malayagiri viracita usa TIkA ke sAtha prAgamodaya samiti mehasAnA se prakAzita hamA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM hupA hai mUla-aNutaTikAbheda aura aparItasaMsAra Adi / TIkA-praddhAddhAmizritA, anantAnubandhI, anAdeyanAma, anAnugAmika avadhi aura AvajitakaraNa Adi / 37. sUryaprajJapti-yaha grantha hameM upalabdha nahIM ho skaa| isakA kucha paricaya yahAM 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (bhA0 2, pR0105)' ke anusAra diyA jA rahA hai| yaha pAMcavAM upAMga hai| isake Upara bhI prA. malayagiri kI TIkA hai| isameM 20 prAbhUta aura 108 sUtra haiM, jinake pAzraya se sUrya, candra evaM nakSatroM Adi kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huzrA hai mala-abhivaddhita saMvatsara Adi / TIkA-anagAra, abhivaddhi ta saMvatsara aura Aditya Adi / 38. jambadvIpaprajJapti-yaha chaThA upAMga hai| isake Upara zAnticandra vAcakendra (vikrama kI 16-17vIM zatI) viracita prameyaratnamaJjUSA nAma kI eka TIkA hai / TIkAkAra ne 12 aMgoM ke sAtha 12 upAMgoM kA sambandha jor3ate hue prastuta chaThe upA~ga kA sambandha jJAtAdharmakathAMga se batalAyA hai (pR. 1-2) / maMgalAcaraNa ke bAda tIsare zloka meM unhoMne isake Upara prAcArya malayagiri dvArA racI gaI TIkA kI sUcanA karate hue use saMzaya-tApa kA nAzaka kahA hai| Age calakara unhoMne sabhI aMgoM aura upAMgoM ke TIkA. kAroM kA nAmollekha karate hue yaha kahA hai ki prastuta upAMga kI vRtti zrI malayagiri ke dvArA kI jAne para bhI vaha isa samaya kAladoSa se vyavachinna ho gaI hai| isI prakaraNa meM unhoMne yaha bhI nirdeza kiyA hai ki vIranirvANa ke pazcAt eka hajAra (1000) varSa meM dRSTivAda vyavacchinna ho gayA, isa kAraNa usake vivaraNa kA prayojana nahIM rhaa| prastuta grantha meM 7 vakSaskAra (adhikAra) haiN| pratyeka vakSaskAra kI antima puSpikA meM TIkAkAra ne apane ko akabara ke zAsanakAla meM use dharmopadeza se vismita karane vAle zrImattapAgacchAdhirAja zrI hIravijayasUrIzvara ke pAda-padmoM kI upAsanA meM pravaNa mahopAdhyAya zrI sakalacandra gaNI kA ziSya upAdhyAya zrI zAnticandra gaNI batalAyA hai| isameM jambUdvIpagata bharatAdi sAta kSetra, kulAcala, sudarzanameru, jambUdvIpa kI jagatI, vijayadvAra, saMkhyAmAna, suSamasuSamAdikAla, duHSamasuSama kAla meM hone vAle tIrthakara va cakravartI Adi, cakravartI ke digvijaya aura sUryacandrAdi jyotiSiyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| samasta sUtrasaMkhyA 178 aura malagrantha kA pramANa 4146 anta meM 51 zlokoM dvArA TIkAkAra ne apanI prazasti dI hai| isakA upayoga TIkA ke Azraya se anagAra, anugama aura anuyoga Adi zabdoM meM kiyA gayA hai| 36. uttarAdhyayana satra-yaha mUla sUtroM meM prathama mAnA jAtA hai| isakA racanAkAla mahAvIra nirvANa se lekara lagabhaga 1000 varSoM meM mAnA jAtA hai / kAraNa isakA yaha hai ki chattIsa adhyayanasvarUpa yaha ra ka saMkalana grantha hai, jisakA racayitA koI eka nahIM hai-mahAvIra nirvANa se lekara ukta hajAra voM ke bhItara vibhinna sthaviroM ke dvArA isake vibhinna adhyayanoM kA saMkalana kiyA gayA pratIta hotA hai| hai, tatra prastutopAGgasya vRtti: zrImalayagirikRtApi saMprati kAladoSeNa vyavacchinnA / pR. 211. 2. uttarAdhyayana-sUtra : eka parizIlana' pR. 26-37.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 uttarAdhyayana meM 'uttara' zabda ke artha niyuktikAra ne nAma-sthApanA zrAdi ke bheda se aneka prakAra batalAye haiM / unameM yahA~ kramottara kI vivakSA kI gaI hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki ye adhyayana cUMki AcArAMga ke uttara (Age) par3he gaye ataeva inheM uttara adhyayana jAnanA cAhie' / vRttikAra zAntyAcArya ne yahAM kucha vizeSatA pragaTa karate hue yaha nirdeza kiyA hai ki yaha uttara kA krama zayyambhava - dazavekAlika ke kartA-taka hI samajhanA cAhiye / isake pazcAt ve--ukta adhyayanoM meM se kucha - dazavekAlika ke bAda par3he jAte haiN| Age calakara niyuktikAra ne ukta adhyayanoM ko zraMgaprabhavadRSTivAda aMga se utpanna (jaise dvitIya parISaddAdhyayana), jina bhASita - mahAvIra praNIta (jaise drumapuSpikA nAma kA dasavAM adhyayana ), pratyekabuddhoM - kapilAdikoM se utpanna ( jaise kApilIya nAma kA AThavAM adhyayana ), tathA saMvAda se - kezikumAra aura gautama gaNadhara ke praznottara se utpanna ( jaise kezi- gautamIya nAma kA teIsavAM adhyayana ) batalAyA hai' / isameM muni ke prAcAra kA vivecana kiyA gayA hai sAtha hI aneka udAharaNoM dvArA upadezAtmaka paddhati se vastusvarUpa kA bhI parijJAna karAyA gayA hai / isameM ye chattIsa adhyayana haiM - 1 vinayAdhyayana, 2 parISahAdhyayana, 3 caturaGgIya, 4 asaMskRta, 5 prakAmamaraNIya, 6 kSullakanirgranthIya, 7 zrarabhyIya, 8 kApilIya namipravrajyA, 10 drumapatraka, 11 bahuzrutapUjA, 12 harikezIya, 13 citrasambhUtIya, 14 iSukArIya, 15 sabhikSu, 16 brahmacarya samAdhi 17 pApazramaNIya, 18 saMyatIya (saMjaya), 16 mRgAputrIya, 20 mahAnirgranthIya, 21 samudrapAlIya, 22 rathanemiIya, 23 kezi gautamIya, 24 pravacanamAtR, 25 yajJIya, 26 sAmAcArI, 27 khaluGkIya, 28 mokSamArgIya, 31 caraNavidhi, 32 pramAda, 33 karmaprakRti, 34 lezyA, vibhakti / isake Upara bRhadgacchIya nemicandrAcArya (vi. saM. 26 samyaktvaparAkrama, 30 tapomArgagati, 35 anagAramArgagati aura 36 jIvAjIva1929) viracita sukhabodhA nAma kI TIkA I / isa TIkA ke sAtha vaha puSpacandra kSemacandra valAda ( ahamadAbAda ) ke dvArA prakAzita karAyA gayA hai / isake atirikta prAcArya bhadrabAhu dvitIya (vi. kI chaThI za.) viracita niyukti tathA vAdivetAla zAntisUri (vi. kI 11vIM zatI - mRtyu saM. 1066) viracita ziSyahitA nAma kI TIkA sahita prathama cAra adhyayana rUpa eka saMskaraNa seTha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa bambaI se prakAzita huA hai / isakI jinadAsa gaNimahattara (vikrama kI 7vIM zatAbdI) viracita cUrNi zrI RSabhadeva kezarImala jI zvetAmbara saMsthA ratalAma se prakAzita huI hai / isakA upayoga nimna zabdoM meM huA haimUla - zracelaparISahajaya, adharmadravya, anAsrava, anubhAva, zrAkrozaparISahajaya, zrAjJAruci zraura upadezaruci zrAdi / ----- prastAvanA ni. - acittadravyopakrama, anabhipreta, anAdikaraNa, anuloma, zrAtmasaMyoga aura prazaMsA zrAdi / cU. - anugama, anubhAva, zravadhimaraNa aura zrAtyantikamaraNa Adi / TI. - anAdikaraNa, prAkrozaparISahajaya zrIra zrAgamadravyottara zrAdi / 40. zrAvazyakasUtra - isameM pratidina niyama se kI jAnevAlI dainika kriyAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aisI kriyAeM chaha haiM-sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga zrIra pratyAkhyAna | inakA prarUpaka hone se vaha inhIM nAmoM vAle chaha adhyayanoM meM vibhakta isa para prAcArya bhadrabAhu dvitIya (vikrama kI chaThI zatAbdI) dvArA viracita niyukti, zrAcArya jinabhadra gaNI (vikrama kI 7vIM zatAbdI) dvArA viracita bhASya, tathA eka TIkA haribhadra sUri (vi. kI 8vIM zatAbdI) dvArA viracita aura dUsarI prAcArya malayagiri ( vikrama kI 12 - 13vIM zatAbdI) dvArA 1. kamauttareNa pagayaM zrAyArasseva uvarimAI tu / tamhA u uttarA khalu grajjhayaNA huti NAyavvA // uttarA. ni. 3. 2. vizeSazcAyam / yathA - zayyambhavaM yAvadeSa kramaH tadA''ratastu dazavaikAlikottarakAlaM paThyante 3. uttarA. ni. 4. iti / pR. 5.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jana-lakSaNAvalI viracita ye do TIkAyeM bhI haiN| inake atirikta haribhadra sUri viracita TIkA para maladhAragacchIya mA. hemacandra (vikrama kI 12 vIM za.) viracita eka TippaNa bhI hai| jisa bhASya kA Upara ullekha kiyA gayA hai vaha saMkSipta hai, usakI saba gAthAyeM vizeSAvazyaka bhASya meM sammilita haiM / niyuktiyoM kI gAthA saMkhyA 1417 (pratikramaNAnta) aura bhASyagAthAsaMkhyA 227 hai| ukta AvazyakasUtra niyukti aura haribhadra viracita vRtti ke sAtha prathama sAmAyika adhyayana taka pUrva bhAga ke rUpa meM tathA 2 se 4 adhyayana taka dUsare bhAga ke rUpa meM prAgamodaya samiti bambaI dvArA prakAzita hayA hai| vahI niyukti aura malaya. giri viracita TIkA ke sAtha ni. gA. 542 taka pUrva bhAga ke rUpa meM tathA ni. gA. 543 se 826 taka dvi. bhAga ke rUpa meM Agamodaya samiti bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| ni. gA. 830-1066 taka tRtIya bhAga ke rUpa meM devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa sUrata dvArA prakAzita kiyA gayA hai| ina tIna bhAgoM meM sAmAyika aura catavizatistava ye do hI adhyayana pA sake haiN| prAge ke bhAga hameM upalabdha nahIM ho ske| ma. ga. hemacandra viracita TippaNaka seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga nimna zabdoM meM huA hai mUla-aGgArakarma aadi| ni.---anuyoga, anusandhanA, arthasiddha, pAgamasiddha, prApracchanA aura Avazyakaniyukti prAdi / bhA.-uttaraprayogakaraNa prAdi / cUrNi-akSINamahAnasika aura anumAna Adi / ha. vRtti-aGgArakarma, anumAna, anuyoga, apadadoSa, aparigRhItAgamana aura apratyAkhyAna krodha Adi / ma. vRtti-akSINamahAnasa aura itvaraparihAravizuddhika Adi / he. TippaNa-adholoka Adi / . dazavakAlika-isake racayitA AcArya zayyambhava haiM / isake Upara prAcArya bhadrabAhu dvitIya viracita niyukti aura prAcArya haribhadra viracita TIkA hai| kAlaviSayaka nikSepa ke prasaMga meM niyuktikAra ke dvArA kahA gayA hai ki sAmAyika (aAvazyakasUtra kA prathama adhyayana) ke anukrama se varNana ke lie cUMki yaha vigata pauruSI meM zayyasambhava ke dvArA racA gayA hai-pUrvagata se uddhRta kiyA gayA hai, ataeva ise dazakAlika kahA jAtA haiN| Age uparyukta zayyasambhava kI vandanA karate hue yaha nirdeza kiyA gayA hai ki maiM (niyuktikAra) manaka nAmaka putra ke janaka una zayyambhava gaNaghara-jJAna-darzanAdirUpa dharma-gaNa ke dhAraka-kI vandanA karatA haiM jinhoMne jinapratimA ke darzana se pratibodha ko prApta hokara dazakAlika kA uddhAra kiyA hai| isake TIkAkAra haribhadra sUri ne isa sambandha meM nimna kathAnaka prastuta kiyA hai antima tIrthakara zrI vardhamAna svAmI ke ziSya gaNadhara sudharma unake tIrtha ke svAmI hue| tatpazcAt unake bhI ziSya jambasvAmI aura unake ziSya prabhava hue| prabhava ko eka samaya yaha cintA huI ki bhaviSya meM merA gaNaghara kauna hogaa| isake lie unhoMne apane gaNa aura saMgha meM saba ora dRSTi DAlI, para unheM vahAM koI isa paramparA kA calAne vAlA nahIM dikhA / taba unhoMne gRhasthoM meM dekhA / vahA~ unheM rAjagRha meM yajJa karAne vAlA zayyambhava brAhmaNa dikhaa| yaha dekhakara unhoMne rAjagRha nagara meM Akara do sAdhUoM ko bhikSArtha yajJasthala meM jAne ko khaa| sAtha hI unhoMne yaha bhI sUcanA kI ki yadi koI tumheM roke to tuma kahanA "kheda hai ki tattva ko nahIM jaante"| vahAM unake pahu~cane para vahI huA aura unhoMne bhI vaisA hI kahA / use dvAra para sthita zayyambhava ne sunA / vaha socane lagA ki zAnta tapasvI asatya 1. sAmAiyaaNukamagro vaNNe vigayaporisIe U / NijjaDhaM kira sejjaMbhaveNa dasakAliyaM teNa / / ni. 12. 2. sejjaMbhavaM gaNadharaM jiNapaDimAdasaNeNa paDibuddhaM / maNagapiaraM dasakAliyassa Nijja hagaM vaMde // ni. 14.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 33 mahIM bola sakate / yahI socakara vaha adhyApaka ke pAsa gayA aura bolA--"tattva kyA hai ?" uttara meM adhyApaka te kahA-"tattva veda hai" / taba usane talavAra ko kheMcate hue kahA ki yadi tuma tattva ko nahIM kahoge to zira kATa dUgA / isapara pradhyApaka bolA ki merA samaya pUrNa ho gayA, vedArtha meM yaha kahA gayA hai| phira bhI ziraccheda ke bhaya se kahanA hI cAhie, so jo yahA~ tattva hai use kahatA huuN| isa yUpa (yajJakASTha) ke nIce sarva ratnamayI arihaMta kI pratimA hai, baha zAzvatika hai| isa prakAra arihaMta kA dharma tattva hai| taba vaha usake pairoM meM par3a gyaa| anta meM usane yajJasthala kI sAmagrI ko use saMbhalA diyA aura vaha una sAdhunoM ko khojatA huaA AcArya (prabhava) ke pAsa phuNcaa| vahA~ pahu~ca kara usane AcArya aura una donoM sAdhunoM kI vandanA kI / phira usane dharma ke kahane ke lie prArthanA kii| taba prAcArya ne upayoga lagA kara jAnA ki yaha vahI (zayyambhava) hai| yaha jAnakara prAcArya ne sAdhu ke dharma kA upadeza diyA / use sunakara prabodha ko prApta hote hue usane dIkSA grahaNa kara lii| vaha caudaha pUrvo kA jJAtA ho gyaa| jaba usane dIkSA grahaNa kI thI taba usakI patnI garbhavatI thii| logoM ne usase puuch| ki tere peTa meM kRcha hai kyA ? usane uttara meM 'manAka-kucha hai to' kahA / anta meM yathAsamaya putra ke utpanna hone para usake pUrvokta uttara ko lakSya meM rakhakara usakA nAma 'manaka' prasiddha hmaa| pATha varSa kA ho jAne para usane mA~ se pitA ke viSaya meM pUchA / usake uttara se pitA ko dIkSita huA jAnakara vaha unake pAsa campA nagarI meM jA pahuMcA aura pArasparika vArtAlApa ke pazcAta vaha bhI dIkSita ho gyaa| prAcArya ne viziSTa jJAna se yaha jAnakara ki isakI prAyU chaha mAsa kI zeSa rahI hai, unhoMne usake nimitta prakRta grantha kI 10 adhyayanoM meM racanA kii| sAdhAraNataH svAdhyAya va grantha racanA dina va rAtri ke prathama aura antima ina cAra paharoM meM hI kI jAtI hai, para zIghratA ke kAraNa isakI racanA kAla kI apekSA rakhakara nahIM kI jA skii| ataH vikAla meM race aura par3he jAne ke kAraNa use dazavakAlika kahA gayA hai / athavA isakA dasavAM adhyayana cUki vetAla chanda meM racA gayA hai, isalie bhI isakA nAma dazavakAlika sambhava hai| jaisA ki kathAnaka meM nirdeza kiyA gayA hai, isameM ve dasa adhyayana ye haiM-1 drumapuSpikA, 2 zrAmaNyapUrvikA, 3 kSullikAcArakathA, 4 SaDjIvanikAya, 5 piNDaSaNA, 6 mahAcArakathA, 7 vAkyazuddhi, 8 prAcArapraNidhi, 6 vinayasamAdhi aura 10 sabhikSu / anta meM rativAkyacUlikA aura viviktacaryAcUlikA ye do cUlikAyeM haiN| niyuktikAra ke anusAra inameM dharmaprajJapti-SaDjIvanikAya nAmaka cauthA adhyayana-prAtmaprabAda pUrva se, pAMcavAM (piNDaiSaNA) karmapravAda pUrva se, vAkyazuddhi nAmaka sAtavAM adhyayana satyapravAda pUrva se aura zeSa adhyayana nauveM (pratyAkhyAna) pUrva ke antargata tRtIya vastu (adhikAra) se race gae haiN| antima do cUlikAyeM zayyambhava dvArA racI gaI nahIM mAnI jaatiiN| isakA eka saMskaraNa niyukti aura . haribhadra viracita TIkA ke sAtha devacandra lAlabhAI jaina pustakodvAra phaNDa vambaI se prakAzita huA hai| caNi zrI RSabhadeva jI kezarImala jI zve. saMsthA ratalAma dvArA prakAzita kI gaI hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla-pratyAgI aadi| niyukti-prakathA, arthakathA, pArAdhanI bhASA aura prodha / cUrNi-akiMcanatA, amanojJa-samprayoga-samprayukta-mArtadhyAna, arthakathA, prAjJApanI aura prAjJA. vicaya aadi| ha. vR-adhyavapUraka, anuloma, abhyAhRta, arthakathA, pArAdhanI bhASA, upabRhaNa, progha aura aupadezika Adi / 1. tattha kAliyaM jaM diNa-rAdINaM paDhame (carime) porisIsu paDhijjai / nandI ca.pu. 47. 2. ni. gA.16-17.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jaina-lakSaNAvalI 42 piNDaniyukti-yaha mUla sUtroM meM cauthA mAnA jAtA hai / dazavakAlika kA pAMcavAM adhyayana piNDaiSaNA hai| usake Upara prAcArya bhadrabAha ke dvArA jo niyukti racI gaI vaha vistRta hone ke kAraNa eka svatantra grantha ke rUpa meM mAna lI gii| sAdhu kA AhAra kisa prakAra se zuddha honA cAhie, isakA vicAra karate hue yahAM AhAraviSayaka 16 udgama 16 utpAdana, 10 grahaNaSaNA, 1 saMyojana, 1 pramANa, 1 dhUma aura 1 aMgAra; ina 46 doSoMkI yahAM carcA kI gaI hai| isake atirikta jina chaha kAraNoM se bhojana ko grahaNa karanA cAhie tathA jina chaha kAraNoM se usakA parityAga karanA cAhie, unakA bhI nirdeza kiyA gayA hai| ina doSoM meM udgama doSoM kA sambandha gRhastha se, utpAdana doSoM kA sambandha sAdhu se, tathA grAsaiSaNA doSoM meM se zaMkita aura apariNata ina do kA sambandha sAdhu se aura zeSa pATha kA sambandha gRhastha se hai| prArambhake nikSepa prakaraNa meM dravyapiNDa kI bhI kucha vistRta prarUpaNA kI gaI haiN| niyukti gAthAsaMkhyA 671 hai| isake Upara prAcArya malayagiri dvArA TIkA bhI racI gaI hai| isa TIkA ke sAtha prastuta grantha seTha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huaA hai mUla-aGgAradoSa, adhaHkarma, anumodanA, prAdhAkarma aura AjIva Adi / TIkA-aGgAradoSa, adhaHkarma aura prAdhAkarma Adi / 43 aodhaniyukti-yaha Avazyaka niyukti ke aMgabhUta hai / isake racayitA prAcArya bhadrabAhu dvitIya haiN| isameM sAdhU ke prAcAra kA vivecana karate hue usake AhAra bihAra, Asana, vasati aura pAtra Adi kI vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM niyukti gAthAyeM 812 aura bhASyagAthAyeM 322 haiM / antima ni. gA. prakSipta aura aspaSTa sI pratIta hotI hai| isa para droNAcArya (vikrama kI 11-12vIM zatAbdI) dvArA viracita TIkA bhI hai| isa TIkA ke sAtha usakA eka saMskaraNa vijayadAna sUrIzvara jaina granthamAlA sUrata se prakAzita hanA hai / isakA upayoga ArAdhaka aura pAbhoga prAdi zabdoM meM huyA hai| 44 kalpasUtra-chaha cheda sUtroM meM prathama chedasUtra dazAzrutaskandha mAnA jAtA hai / isakA dUsarA nAma AcAradazA bhI hai| isameM ye 10 adhyayana haiM-prasamAdhisthAna, zabala, prAsAdanAyeM, pATha prakAra kI gaNisampadA, dasa cittasamAdhisthAna, gyAraha upAsakapratimAyeM bAraha bhikSupratimAe~, paryuSaNakalpa, tIsa mohanIyasthAna aura prAyatisthAna / inameM prAThavA~ jo payuSaNakalpa hai vahI kalpasUtra ke rUpa meM eka pRthaka grantha prasiddha huA hai| grantha kI bhUmikA ke rUpa meM yahA~ prathamata: TIkAkAra ne yaha nirdeza kiyA hai ki bhagavAna mahAvIra caMki vartamAna tIrtha ke svAmI va nikaTavartI upakArI haiM, isIlie bhadrabAhu svAmI pahile mahAvIra ke carita kA varNana karate haiM, isameM bhI prathamata: sAdhuoM kA dasa prakAra kA kalpa kahA jAtA hai| isa dasa prakAra ke kalpa kI sUcaka jo gAthA yahAM dI gaI hai vaha nabatI aArAdhanA', paMcavastuka grantha (1500) aura paMcA. zaka (800) meM upalabdha hotI hai| yahA~ sarvaprathama 'Namo arihaMtANaM' aAdi paMcanamaskAra maMtra ke dvArA pAMca parameSThiyoM ko namaskAra 1. ye doSa prAya: inhIM nAmoM aura svarUpa ke sAtha yahAM aura mUlAcAra ke piNDazuddhi nAmaka chaThe adhikAra meM samAna rUpa se upalabdha hote haiN| kucha gAthAyeM bhI samAna rUpa se donoM meM pAyI jAtI haiN| (dekhiye anekAnta varSa 21, kiraNa 4 meM piNDazuddhi ke antargata uddiSTa AhAra para vicAra' zIrSaka lekha) 2. ni. gA. 403 aura 514.15. 3. Acellukkudde siysejjaahrraaypiNddkiriymme| jeTrapaDikkamaNe vi ya mAsaM pajjosavaNakappo / bha. pA. 421. (paMcavastuka va paMcAzaka meM 'jeTrapaDikamaNe viya' ke sthAna meM 'vayajipaDikkamaNe' pATha haiN|)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 35 karate hue isa paMca namaskAra maMtra ko saba pApoM kA nAzaka aura saba maMgaloM meM prathama maMgala kahA gayA hai| tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jIvanavRtta kA varNana karate hue unake viSaya meM ina pA~ca hastotarAmoM-uttarAphAlgunI nakSatroM kA nirdeza kiyA gayA hai-1 bhagavAn mahAvIra prathama hastottarAhasta nakSatra ke pUrvavartI uttarAphAlgunI-nakSatra meM puSpottara vimAna se cyuta hokara avatIrNa huebrAhmaNa kuNDagrAma nagaravAsI koDAlasagotrI RSabhadatta brAhmaNa kI patnI devAnandA kI kukSi meM praviSTa hue| 2 isI uttarAphAlgunI nakSatra meM indra kI AjJA se hariNegamesi deva ke dvArA devAnandA ke garbha se nikAla kara bhagavAn ko kSatriya kuNDagrAma nagaravAsI siddhArtha kSatriya kI patnI kSatriyANI trizalA ke garbha meM paribartita kiyA gyaa| 3 isI uttarAphAlgunI nakSatra meM bhagavAn kA janma huaa| 4 usI uttarAphAlgunI nakSatra meM bhagavAn ne gRhavAsa se nikalakara muNDita hote hue-kezalocapUrSaka-munidharma kI dIkSA grahaNa kii| 5 ukta uttarAphAlgunI nakSatra meM bhagavAn ne paripUrNa kevala jJAna va kevaladarzana ko prApta kiyA / isa prakAra ukta pA~ca hastottarA bhagavAn ke ina pA~ca kalyANakoM se sambaddha haiN| mukti kI prApti bhagavAn ko svAti nakSatra meM hii| ukta garbhAdi kalyANakoM ke sA" yahA~ Age bhagavAn mahAvIra ke jIvanavRtta kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / garbhaparivartana ke kAraNa kA nirdeza karate hae yahA~ yaha kahA gayA hai ki indra ko jaba yaha jJAta huA ki zramaNa mahAvIra devAnandA ke garbha meM avatIrNa hue haiM taba use yaha vicAra huA ki arihaMta, cakravartI, baladeva aura vAsudeva ye zUdra kula meM, nIcakula meM, tucchakula meM, daridra kula meM, kRpaNakula meM, bhikSukula meM aura brAhmaNakula meM; ina sAta kuloM meM se kisI kula meM na kabhI Ae haiM, na Ate haiM aura na kabhI prAveMge / ve to ugrakula, bhogakUla, rAjanyakula, ikSvAkukUla, kSatriyakula aura hariva zakula; inameM tathA isI prakAra ke anya bhI vizuddha jAti, kula va vaMzoM meM Ae haiM, Ate haiM aura paaveNge| yaha eka AzcaryabhUta bhAva (bhavitavya) haiM jo ananta utsarpiNI-avasapiNiyoM ke bItane para ukta arihaMtAdi akSINa, avedita aura anirjIrNa nAma-gotrakarma ke udaya se pUrvokta sAta kRloM meM garbharUpa meM pAe haiM, Ate haiM aura AveMge, parantu ve yoniniSkramaNarUpa janma se una kuloM se kabhI na nikale haiM, na nikalate haiM, aura na nikleNge| basa isI vicAra se indra ne usa hariNegamesi deva ke dvArA ukta garbha ko parivartita kraayaa| isa prakAra prathama pAMca vAcanAtroM meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jIvanavRtta kI prarUpaNA kI gaI hai| isa prasaMga meM yahAM bhagavAn ke mukta ho jAne para kitane kAla ke pazcAt vAcanA huI, isakA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki bhagavAn ke mukta ho jAne ke pazcAt nau sau assoveM (980) varSa meM vAcanA huii| prAge vAcanAntara kA ullekha karate hue yaha bhI kahA gayA hai ki tadanusAra vaha 663veM 1. eso paMcaNamokkAro savvapAvappaNAsaNo / maMgalANaM ca savesiM paDhama havai maMgalaM // (yaha padya mUlAcAra meM upalabdha hotA hai-7,13) 2. aise pAzcarya dasa nirdiSTa kie gae haiM uvasagga gambhaharaNaM itthItitthaM prabhAviyA prisaa| kaNhassa avarakakA avayaraNaM caMda-sUrANaM / / harivaMsakuluppattI camaruppAmo ya atttthsysiddhaa| assaMjayANa pUrA dasavi aNateNa kAleNa // TAkA pR. 33. (ye donoM gAthAyeM paMcavastuka 626-27 meM upalabdha hotI haiM / ) 3. sUtra 15-30, pa. 26-48.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 grantha kI racanA vIra nirvANa se 693 varSa ke varSa meM huI' / ( isase aisA pratIta hotA hai ki prastuta pazcAt kisI samaya huI hai ) / Age chaThI vAcanA meM bhagavAn pArzvanAtha bhora neminAtha ke pA~ca kalyANakoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jaina - lakSaNAvalI sAtavIM vAcanA meM prathamataH tIrthakaroM ke madhyagata antaroM ko batalAte hue siddhAnta ke pustakArUr3ha hone ke kAla kA bhI dirdeza kiyA gayA hai / tatpazcAt zrAdinAtha jinendra ke pA~ca kalyANakoM kI prarUpaNA kI gaI 1 AThavIM vAcanA meM sthavirAvalI aura antima (nauMvIM) vAcanA meM sAdhu-sAmAcArI kI prarUpaNA gaI hai / granthapramANa isakA 1215 hai / isake Upara sakalacandra gaNi ke ziSya samayasundara gaNi ke dvArA kalpalatA nAma kI TIkA likhI gaI hai / usakA racanAkAla vikrama saM. 1666 ke zrAsa pAsa hai / isa TIkA ke sAtha prastuta grantha jinadatta sUri jJAnabhaNDAra bambaI se prakAzita huA hai / dUsarI subodhikA nAma kI TIkA kIrtivijaya gaNi ke ziSya vinayavijaya upAdhyAya ke dvArA vi. saM. 1666 meM likhI gaI hai| isa TIkA ke sAtha vaha AtmAnanda jaina sabhA bhAvanagara se prakAzita huA hai / isakI TIkA kA upayoga akasmAdbhaya, zrAkara, zrAcelakya, zrAdAnabhaya, zranaprANa aura ihalokabhaya zrAdi zabdoM meM huA hai / 1 45. bRhatkalpasUtra - yaha chedasUtroM meM se eka hai / isameM sAdhu-sAdhviyoM ko kisa prakAra kI pravRtti karanI cAhie aura kisa prakAra kI nahIM karanI cAhie, isakA vivecana kiyA gayA hai / isake Upara AcArya bhadrabAhu (dvitIya) viracita nirya kti aura prAcArya saMghadAsa (vikrama kI 7vIM zatI) gaNi viracita laghu bhASya bhI hai / vRhad bhASya bhI isake Upara racA gayA hai, para usakA adhikAMza bhAga anupalabdha hai / niryuktigAthAyeM bhASyagAthAoM se mizrita haiM / yaha pIThikA ke atirikta chaha uddezoM meM vibhakta hai / samasta gAthAsaMkhyA 6490 hai / isa bhASya meM aneka mahattvapUrNa viSaya carcita haiM / isake Upara gA. 606 taka prA. malayagiri ke dvArA TIkA racI jA sakI hai, tatpazcAt zeSa TIkA kI pUrti prAcArya kSemakIrti dvArA kI gaI hai / AcArya kSemakIrti vijayacandra sUri ke ziSya the / unake dvArA yaha TIkA jyeSTha zuklA dazamI vi. saM. 1332 ko samApta kI gaI hai| yaha pUrvokta niyukti aura bhASya ke sAtha zrAtmAnanda sabhA bhAvanagara dvArA chaha bhAgoM meM prakAzita kI gaI hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai-- ni. yA bhA. pracchinna kalikA, pratipariNAmaka, anantajIva, anuyoga, zrabhivaddhita mAsa, arthakalpika, utkSiptacaraka, unmArgadezaka, zroja zrAhAra, zrIpabhyopalabdhi aura aupazamika samyaktva Adi / TIkA -- prakSa, zratyantAnupalabdhi, anUpakSetra, apacayabhAtramanda, oja AhAra aura pabhyopalabdhi Adi / 46 vyavahArasUtra -- isakI gaNanA bhI chedasUtroM meM kI jAtI hai / vRhatkalpasUtra ke samAna isameM bhI sAdhu-sAdhviyoM ke AcAra-vicAra kA vivecana hai / isake Upara bhI zrAcArya bhadrabAhu viracita niryukti / bhASya bhI hai, para vaha kisake dvArA racA gayA hai, yaha nizcita nahIM hai| itanA nizcita pratIta hotA hai| ki isake racayitA vizeSaNavatI ke kartA jinabhadra gaNi ke pUrvavartI / isake Upara A. malayagiri dvArA viracita bhASyAnusAriNI TIkA bhI hai| pUrA grantha pIThikA ke atirikta dasa uddezoM meM vibhakta hai / isameM sAdhu ke lie kyA karanA cAhie aura kyA nahIM karanA cAhie, isakA utsarga aura apavAda ke 1. samaNassa bhagavapro mahAvIrassa jAva savvadukkhapahINassa navavAsasayAI vizva kaMtAI dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchai, vAyaNaMtare puNa zrayaM teNaue saMvacchare kAle gacchai ii disai | sUtra 148, pR. 1600 2. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa bhA. 3, pU. 137.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 37 sAtha vivecana kiyA gayA hai / sAtha hI vividha prakAra ke doSoM para tadanusAra hI nAnA prakAra ke prAyazcittoM kA bhI vidhAna kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA haibhASya - pratikrama, abhyAsavartI, prApta aura Arambha Adi / TIkA--prakalpya, akuzalamanonirodha, prakRtayogI, akSatAcAra, pratikrama, abhyAsavartI aura prArambha Adi / 47 nandI sUtra - yaha cUlikA sUtra mAnA jAtA hai / isake racayitA devavAcaka gaNi ( vikrama kI chaThI zatAbdI - 523 se pUrva ' ) haiM / isake Upara prAcArya jinadAsa gaNi ke dvArA cUrNi racI gaI hai| jinadAsa gaNi kA samaya DA. mohanalAla jI mehatA dvArA vikrama kI prAravIM zatAbdI kA pUrvArdha (650-750) nizcita kiyA gayA hai| isameM unhoMne (cUrNikAra ne ) granthakAra devavAcaka ko dRSyagaNi kA ziSya batalAyA hai / prastuta granthagata sthavirAvalI* meM dRSyagaNi kA ullekha sabake anta meM upalabdha hotA hai / cUrNi ke atirikta isake Upara eka TIkA haribhadra sUri (vikrama kI kI 8vIM zatAbdI) ke dvArA aura dUsarI TIkA zrAcArya malayagiri ke dvArA racI gaI hai| prastuta grantha meM maMgala ke prasaMga meM caubIsa tIrthakaroM kI vandanA karate hue antima tIrthakara mahAvIra svAmI ke gyAraha gaNadharoM kA ullekha kiyA gayA hai / tatpazcAt sudharmA svAmI se lekara dUSyagaNi taka sthavirAvalI kA ziSyaparamparA ke rUpa meM nirdeza kiyA gayA hai| Age calakara abhinibodhika Adi pA~ca jJAnoM kA vistAra se nirUpaNa karate hue gamika pragamika, aMgapraviSTa- aMgabAhya, aura kAlika - utkAlika Adi zruta ke bheda prabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| isakA prakAzana malayagiri viracita TIkA ke sAtha bhAgamodaya samiti sUrata se tathA cUrNi aura haribhadra viracita TIkA kA prakAzana RSabhadeva jI kezarImala jI zve. saMsthA ratalAma se huA hai / isakA upayoga nimna zabdoM meM kiyA gayA hai-- sUla - anugAmI avadhi, anuttaraupapAdikadazA, prAcAra, IhA aura upAsakadazA Adi / cUrNi - abhinibodha, avagraha, grAbhinibodhika, AhAraparyApti, upAsakadazA aura Rjugati bhAdi / ha. TIkA - akriyAvAdI, adharmadravya, anuttaropapAdikadazA, anumAna, antakRddaza, antagata pravadhi, antara, IhA, upayoga aura upAsakadazA Adi / malaya. TIkA - prakriyAvAdI, abhinibodha, zravAya, zrAcAra aura upAsakadazA Adi / 48 anuyogadvAra - yaha bhI cUlikA sUtra mAnA jAtA hai / isake praNetA sambhavataH zrAryarakSita sthavira haiM / zrAryarakSita prAryavajra ke samakAlIna the| Aryavajra vI. ni. saM. 584 meM svargastha hue| tadanusAra prastuta grantha kI racanA vI. ni. 584 - 97 (vikrama 114-27 ) ke lagabhaga mAnI jA sakatI hai / Avazyaka niyukti meM prAryarakSita kA nirdeza karate hue unake lie devendravandita aura mahAnubhAva jaise zrAdarasUcaka vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai tathA unheM pRthak pRthak cAra anuyogoM kA vyavasthApaka kahA gayA hai / TIkA meM unakA kathAnaka bhI upalabdha hotA hai / isake prArambha meM pA~ca jJAnoM kA dideza 1. dekhiye 'naMditaM praNuyogaddAI ca' kI prastAvanA pR. 32-33. 2. dekhiye 'jaina sAhitya kA vRhad itihAsa' bhA. 3, pU. 32. 3. evaM kayamaMgalovayAre therAvalikame ya daMsie bharihesu ya daMsitesu dUsagaNisIso devavAyago sAdhujaNahiTTAe iNamAha / nandI cUrNi pR. 10. 4. nandI. gA. 23-41. 5. dekhie anuyogadvAra kI prastAvanA (mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI ) pu. 50. 6. devidabaMdiehi mahANubhAvehiM rakkhimanajjehi / jugamAsajja vitto aNuoogo to kamro cauhA / / zrAva. ni. 774. vizeSAvazyaka bhASya (2787) meM unake mAtA-pitA, bhAI va AcArya ke nAmoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai / prabhAvakacarita (pR. 13 - 31 ) meM unakA kathAnaka bhI hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jaina - lakSaNAvalI karake prakRta meM zrutajJAna kA uddeza batalAyA hai / zrAge praznottarapUrvaka aMgapraviSTa Adi kA nirdeza karate hue utkAlika zruta meM Avazyaka aura Avazyakavyatirikta kA uddeza batalAyA hai / isa prakAra prathamataH yahA~ zrAvazyaka Adi ke viSaya meM nikSepa Adi kI yojanA kI gaI hai| isI prasaMga meM vahA~ zrAnupUrvI kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai / Age yathAprasaMga praudayikAdi bhAva, sAta svara, nau rasa aura dravyakSetrAdi pramANa rUpa aneka viSayoM kI carcA kI gaI hai| isake Upara jinadAsa gaNi mahattara (vi. saM. 650 se 750 ) dvArA cUrNi racI gaI hai| ye bhASyakAra jinabhadra gaNi (vi. saM. 600-660 ) ke bAda aura haribhadrasUri (757-827 ) ke pUrva meM hue haiN| isa cUrNi ke atirikta usa para eka TIkA haribhadra sUri dvArA aura dUsarI maladhAragacchIya hemacandra sUri dvArA viracita hai| hemacandra sUri ke dIkSAguru maladhArI abhayadeva sUri aura ziSya zrIcanda sUri the / inake gRhasthAzrama kA nAma pradyumna thA / ye rAjyamantrI rahe haiM / inakA samaya vikrama saM. 12vIM zatAbdI kA uttarArdha hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla -- pracittadravyopakrama, zradbhutarasa, anAnupUrvI, anekadravyaskandha, avamAna, AgamadravyAnupUrvI, zrAgamadravyAvazyaka, AgamabhAvAdhyayana, grAgamabhAvAvazyaka, AtmAGgula, prAdAnapada aura uddhArapalyopama Adi / cUrNi - zraddhApalyopama, anugama, udayaniSpanna, udayabhAva, upamita, UrdhvareNu aura praudayikabhAva zrAdi / ha. TokA - adbhutarasa, zraddhApalyopama, adharmadravya, anugama, anta, zravamAna, Izvara, uddhArapalyopama, RjusUtra aura praudayikabhAva Adi / ma. he. TIkA - citadravyopakrama, adbhutarasa, anekadravyaskandha aura grAgamabhAvAvazyaka Adi / 46. prazamarati prakararaNa- ise prAcArya umAsvAti ( vikrama kI 3rI zatAbdI) viracita mAnA jAtA hai| isameM pIThabandha, kaSAya, rAgAdi, ATha karma, paMcendriya viSaya, ATha mada, AcAra, bhAvanA, dharma, dharmakathA, nava tattva, upayoga, bhAva, chaha dravya, cAritra, zIlAMga, dhyAna, kSapakazreNi, samudghAta, yoganirodha, mokSagamana aura antaphala ye 22 adhikAra haiM / samasta zlokasaMkhyA 313 hai / yahAM granthakAra ne sarvaprathama caubIsa tIrthakaroM kA jayakAra karate hue jina, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhuoM ko namaskAra kiyA hai aura tadanantara prazamarati meM rAga dveSake prabhAvasvarUpa vairAgyaviSayaka anurAga meM sthiratA ke liye jinAgama se kucha kahane kI pratijJA kI hai / pazcAt sarvajJa ke zAsanarUpa pura meM praveza ko kaSTaprada batalAte hue bhI bahuta se zruta-sAgara ke pAraMgatoM kI prazamajanaka zAstrapaddhatiyoM kI sahAyatA se usa sarvajJazAsana meM apane praveza kI sambhAvanA vyakta kI hai aura zrutabhakti se prApta buddhi ke bala se prastuta grantha ke racane kA abhiprAya pragaTa kiyA hai / zrAge kA viSaya vivecana ukta adhikAroM ke nAma anusAra hI krama se kiyA gayA hai / isake Upara AcArya haribhadra (vikrama saM. 1965) dvArA TIkA racI gaI hai| isa TIkA aura eka ajJAtakartA ke zravacUri ke sAtha yaha paramazruta prabhAvaka maNDala bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga zradhigama aura zranityAnuprekSA Adi zabdoM meM huA hai / 50. vizeSAvazyaka bhASya - yaha prAcArya jinabhadra kSamAzramaNa dvArA zrAvazyaka sUtra ke prathama adhyayana rUpa sAmAyika mAtra ke Upara racA gayA hai, sAmAyika adhyayana para nirmita niyuktiyoM kI hI usameM vizeSa vyAkhyA kI gaI hai| AcArya jinabhadra bahuzruta vidvAna the / zrAgama granthoM kA unhoMne gambhIra adhyayana kiyA thA / isIlie isa bhASya meM AgamoM ke antargata prAyaH sabhI viSayoM kA unhoMne nirUpaNa kiyA hai / AvazyakatAnusAra unhoMne dArzanika paddhati ko bhI apanAyA hai / yathAprasaMga vibhinna matAntaroM kI bhI carcA kI gaI hai / DA. mohanalAla jI mehatA unake samaya para vicAra karate hue unheM vi. saM. 1. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa bhA. 3, pR. 32. -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 650-60 ke Asa pAsa kA vidvAna mAnate haiN| isake Upara jinabhadra svayaM TIkA ke likhane meM pravRtta hae / para bIca meM hI divaMgata ho jAne ke kAraNa ve chaThe gaNadharavAda taka hI TIkA likha sake va svayaM use pUrA nahIM kara sake / zeSa bhAga kI TIkA koTayArya dvArA kI gaI hai| isakA eka saMskaraNa jo hamAre pApa hai, koTyAcArya viracita TIkA ke sAtha RSabhadeva jI kezarImala jI zve. saMsthA ratalAma dvArA do bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| isake anusAra gAthAoM kI saMkhyA 4346 hai| isameM sambhavata: bahatasI niyukti gAthAnoM kA mizraNa ho gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huaA hai mUla-adhyayana, anugAmI avadhi, anuyoga, abhinibodha, avAya, prAgamadravyamaMgala, prAbhinibodhika, itvarasAmAyika, upakaraNa, upakrama, upayoga aura Rjugati Adi / TIkA-itvarasAmAyika (svo.) aura IhA (ko.) Adi / 51. karmaprakati-yaha zivazarma sUri dvArA viracita eka ma ttvapUrNa karmagrantha hai| zivazarma sUri kA samaya sambhavata: vikrama kI pAMcavI zatAbdI hai / isakI gAthAsaMkhyA 475 hai| isameM bandhana, saMkramaNa, udvartanA, apavartanA, udIraNA, upazAmanA, nidhatti aura nikAcanA ye ATha karaNa haiM / inameM yathAyogya jJAnAbaraNAdi pATha karmoM ke bandha, paraprakRtipariNamana, utkarSaNa, apakarSaNa aura udIraNA (pariNAma ke vaza sthiti ko kama kara udaya meM denA), karaNopazAmanA va prakaraNopazAmanA Adi aneka bhedarUpa upazAmanA, nitti aura nikAcanA, inakA nirUpaNa kiyA gayA hai| nitti aura nikAcanA meM vizeSatA yaha hai ki nidhatti meM saMkramaNa aura udIraNA nahIM hotI, kintu utkarSaNa-apakarSaNa usameM sambhava haiN| para nikAcanA meM saMkramaNAdi cAroM hI nahIM hote / anta meM udaya aura sattA kA bhI kucha varNana kiyA gayA hai| prastuta karmaprakRti eka gAthAbaddha saMkSipta racanA hai aura pUrva nirdiSTaSaTkhaNDAgama adhikAMza gadyasatramaya hai-gAthAsUtra yatra kvacit hI pAye jAte haiM / ina donoM kI viSayaprarUpaNA meM kahIM kahIM samAnatA dekhI jAtI hai / jaise karmaprakRti meM pradezasaMkramaNa kI prarUpaNA karate hae jJAnAvaraNAdi ke utkRSTa pradeza kA svAmI gaNitakarmAzika ko batalAyA hai| vaha kina kina avasthAoM meM kitane kAla rahakara usa utkRSTa pradeza kA svAmI hotA hai, isakA yahA~ saMkSepa meM nirUpaNa kiyA gayA hai| yahI prarUpaNA SaTkhaNDAgama meM kucha vistAra se kI gaI hai| donoM meM arthasAmya to prAyaH hai hI, zabdasAmya bhI kucha hai / aAge karmaprakati meM ukta karmoM ke jaghanya pradeza ke svAmI kSapitakarmAzikakI prarUpaNA karate hae vaha kaba aura kisa prakAra se usa jaghanya pradeza kA svAmI hotA hai, isakA saMkSepa se nirdeza kiyA gayA gayA hai / yahI prarUpaNA SaTakhaNDAgama meM jJAnAvaraNIya karma kI jaghanya dravyavedanA ke svAmI usI kSapitakarmAzika ke prasaMga meM kucha vistAra se kI gaI hai| SadakhaNDAgama meM sthitibandha ke alpabahatva kI prarUpaNA kI gaI hai / vahI prarUpaNA karmaprakRti meM cuNi kAra ke dvArA kI gaI hai, jo prAyaH zabdazaH samAna hai| 1. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa bhAga 3, pR. 133-35. 2. vahI pR. 355. 3. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa bhAga 4, pR. 110. 4. karmapra. saMkramaka. gA. 74-78 5. SaTkhaM . 4,2,4,6-32 pu. 10, pa. 31-106. 6. karmapra. saMkramaka. 64-66 7. SaTkhaM. 4,2,4,48-75, pu. 10, pR. 268-66 8. SaTkhaM. 4,2,6,65-100, pu. 11, pR. 225.37 * 1, 80-82 (pUNi), pR. 174-175
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-lakSaNAvalI SaTkhaNDAgama meM jina do gAthAsUtroM ke dvArA guNazreNinirjarA kI prarUpaNA kI gaI hai ve do gAthAyeM prastuta karmaprakRti aura prAcArAMga niyukti meM bhI upalabdha hotI hai| ukta guNazreNinirjarA kA nirUpaNa isI prakAra se tattvArthasUtra meM bhI kiyA gayA hai| isake Upara ajJAtakartRka' cUNi hai, jo vikrama kI 12vIM zatAbdI ke pUrva racI gaI hai| isake atirikta eka TIkA prA. malayagiri dvArA viracita aura dUsarI TIkA upAdhyAya yazovijaya (vikrama kI 18vIM zatAbdI) viracita bhI hai / ukta cUNi aura donoM TIkAoM ke sAtha use muktAbAI jJAnamandira Dabhoi (gujarAta) dvArA prakAzita karAyA gayA hai / mAtra mUla grantha paMcAzaka Adi anya kucha granthoM ke sAtha RSabhadeva jI kezarImalajI zve. saMsthA ratalAma se bhI prakAzita huA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huaA hai mUla-pradhaHpravRttasaMkrama, apavartanA aura udIraNA Adi / cUNi-prakaraNopazAmanA, adhaHpravRttasaMkrama, anabhisaMdhijavIrya, apavartanA aura avibhAgapraticcheda Adi / ma. TIkA-adhaHpravRttasaMkama aura apavartanA prAdi / u. ya. TIkA-anAdeya aura apavartanA grAdi / 52. zatakaprakaraNa-ise bandhazataka bhI kahA jAtA hai / yaha pUrvokta karmaprakRti ke kartA zivazarma sUri kI kRti mAnI jAtI hai| isameM mUla gAthAyeM 106 haiN| ye gAthAyeM arthagambhIra haiM / unake abhiprAya ko spaSTa karane ke liye cakrezvara sUri ke dvArA bRhad bhASya sikhA gayA hai| ina bhASya gAthAnoM kA zlokapramANa 1413 haiN| cakrezvara sUri dvArA racita yaha bhASya, jaisA ki unhoMne anta meM nirdeza kiyA hai, annaladeva nRpati ke rAjya meM vartamAna golla viSaya vizeSaNa (?) nagara meM vi. saM. 1167 meM kArtika cAturmAsa dina meM pUrNa huA hai| ye zrI vardhamAna gaNadhara ke ziSya aura guNahara guNadhara ke guru the / ina guNadhara ziSya kI preraNA se hI yaha bhASya racA gayA hai| isa bRhad bhASya ke atirikta eka 24 gAthAtmaka sammattappattI vi ya sAvaya-virade aNaMtakammaMse / daMsaNamohakkhavae kasAyauvasAmae ya uvaMsate / / khavae ya khINamohe jiNe ya NiyamA bhave asNkhejjaa| tabivarIdo kAlo saMkhejjaguNAe seddhiie||ssttkhN. pu. 12, pR. 88. sammattuppattisAvayavirae saMjoyaNAviNAse ya / dasaNamohakkhavage kasAyauvasAmaguvasaMte / / khavage ya khINamohe jiNe ya duvihe asaMkhaguNaseDhI / / udo tabvivarIyo kAlo saMkhejjaguNaseDhI |krmpr. 6, 8-6. sammattuppattI sAvae ya virae aNaMtakammaMse / daMsaNamohakkhavara uvasAmaMte ya uvasate // khavae ya khINamohe jiNe ya seDhI bhave asaMkhijjA / tavivarImo kAlo saMkhijjaguNAi seDhIe // AcArAMga ni. 222-23, pR. 160, 2. ta. sU. (di.) 6-45, zve. 6-47 3. 'jaina sAhitya kA vahada itihAsa' meM isake jinadAsa gaNi mahattara ke dvArA race jAne kI sambhAvanA kI gaI hai| bhA. 4, pR. 121 4. 'jaina sAhitya kA vRhada itihAsa' bhAga 4, pR. 127 para vi. saM. 1176 liyA gayA hai| siribaddhamANa-gaNahara-sIsehi vihArugehi suhbohN| evaM siricakkesarasUrIhiM sayaggagurubhAsaM // guNahara-gaNadharaNAmagaNiyayaviNeyassa vayaNapo raiyaM /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 41 laghu bhASya, eka ajJAtakartRka cUNi, tathA tIna TIkAoM meM se eka maladhArI hemacandra sUri (vi. kI12vIM za.) viracita, dUsarI udayaprabha sUri (sambhataH vi. kI 13vIM za.) viracita maura tIsarI TIkA guNaratnasUri (vi. kI 15 vIM za.) dvArA viracita hai| prastuta grantha meM caudaha jIvasthAna (jIvasamAsa) aura caudaha guNasthAnoM meM jahA~ jisane upayoga aura yoga sambhava haiM unako dikhalAte hue kAraNanirdezapUrvaka prakRti-sthiti prAdi cAra prakAra ke bandha, udaya aura udIraNA kI prarUpaNA kI gaI hai isakA eka saMskaraNa bhASya aura malaghArIya TIkA ke sAtha vIra samAja rAjanagara dvArA prakAzita karAyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM harA hai bhASya-anivRttikaraNa guNasthAna, apUrvakaraNa guNasthAna aura aviratasamyagdRSTi prAdi / TIkA-adhruvabandha, apratyAkhyAnAvaraNakrodhAdi aura udaya aadi| 53. upadezaratnamAlA-isake raciyatA dharmadAsa gaNi haiN| ye mahAvIra svAmI ke hastadIkSita ziSya the, isa mAnyatA ko 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' meM vicAraNIya batalAyA hai| isakA kAraNa vahAM kiye gaye vajrasvAmI ke ullekha ke atirikta prAcArAMgAdi jaisI prAcIna bhASA kA prabhAva bhI hai| granthakAra dharmadAsa gaNi ne gAthA 537 aura 640 meM isake racayitA ke rUpa meM svayaM hI apane nAma kA ullekha kiyA hai| granthagata gAthAoM kI saMkhyA 544 hai| (gA. 542 ke anusAra yaha gAthAsaMkhyA 540 hai|) isa upadezaparaka grantha meM aneka paurANika vyaktiyoM ke udAharaNa dete hue guru kI mahattA, prAcArya kI vizeSatA, vinaya, dharma evaM kSamA Adi aneka upayogI viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| isake Upara kaI TIkArye likhI gaI haiM / para hameM saTIka grantha upalabdha nahIM ho sakA / mUla mAtra paMcAzaka Adi ke sAtha RSabhadeva jI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ratalAma dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga apAyavicaya, prAjJAvicaya, prAdAnanikSepaNasamiti, IryAsamiti aura eSaNAsamiti Adi zabdoM meM hunA hai| 54. jIvasamAsa-yaha kisakI kRti hai, yaha jJAta nahIM hotA / mudrita saMskaraNa (mUla mAtra) meM 'pUrvabhRt sUri sUtrita' aisA nirdeza mAtra kiyA gayA hai| yaha prAkRta gAthAbaddha grantha hai| samasta gAthAyeM 286 haiM / yahA~ prathamataH caubIsa jinendroM ko namaskAra kara saMkSepa meM jIvasamAsoM ke kathana kI pratijJA kI gaI hai| prAge 'ye jIvasamAsa nikSepa va niruktipUrvaka chaha athavA pATha anuyogadvAroM tathA gati prAdi caudaha mArgaNAgoM ke dvArA jJAtavya haiM' aisI sUcanA karake prakRta chaha anuyogadvAroM kA praznAtmaka nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai-1 vivakSita mithyAtva prAdi kyA haiM, 2 kisake hote haiM, suyaNe suNaMtu jANaMtu buhajaNA taha visohaMtu // satta-Nava-ruddamiyavaccha rammi vikkamaNivAu vaTTate / kattiya-caumAsadiNe gollavisayavisesaNe nayare // dahivaiMmI sirisiddharAyabhUvaipasAyagehassa / annaladevanivaiNo suharajje baTTamANammi // NipphattimuvagayamiNaM tA naMdau jAva siddhisuhamale / tiyalokkapAyaDajaso jiNavaradhammo jaye jaya // pu. 133-34. 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 4, pR. 163. 2. dhaMta-maNi-dAma-sasi-gaya-NihipayapaDhamakkharAbhihANeNaM / uvaesamAlapagaraNamiNamo raiyaM hinadAe // 537 // isameM ghaMta, maNi, dAma, sasi, gaya aura Nihi: ina padoM ke prathama akSara ko krama se grahaNa karane dhaMmadAsa (dharmadAsa) gaNi hotA hai, inake dvArA isa upadezamAlA prakaraNa ke race jAne kI sUcanA kI gaI hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - lakSaNAvalI 42 dvArA hote haiM, 4 kahA~ hote haiM, 5 kitane kAla rahate haiM aura 6 bhAva kitane prakAra kA hai ? ina chaha praznoM ke sAtha prakRta kA vivecana kiyA jAtA hai / athavA satprarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparza, kAla, antara, bhAva aura alpavahutva ina ATha anuyogadvAroM ke' Azraya se vivakSita jIvasamAsoM kA anugama karanA caahie| usake pazcAt gati Adi caudaha mArgaNAtroM aura mithyAtva va prAsAdana zrAdi caudaha jIvasamAsoM ( guNasthAnoM) kA nAmanirdeza kiyA gayA hai / Age gati prAdi bhedoM meM vibhakta jIvoM kA nirUpaNa karate hue unameM yathAyogya guNasthAna aura mArgaNA Adi kA vicAra kiyA gayA hai / isa prakAra satpadaprarUpaNA karane ke pazcAt dravyapramANa ke prasaMga meM dravyAdi ke bheda se cAra prakAra ke pramANa kA vivecana kiyA gayA hai| isa krama se yahAM kSetra va sparzana Adi zeSa anuyogadvAroM kI prarUpaNA kI gaI hai / yahA~ pRthivI Adi ke bhedoM ke prasaMga meM jina gAthAoM kA upayoga huA hai ve mUlAcAra meM bhI prAyaH usI krama se upalabdha hotI haiM / yathAkrama se donoM granthoM kI ina gAthAoM kA milAna kIjiejIvasamAsa - 27 - 26, 30 (pU.), 31 (pU.), 32 (pU.), 33 (pU.), 34-37, 38-36 aura 40-44. mUlAcAra (paMcAcArAdhikAra ) - E- 11, 12 (pU.), 13 (pU.), 14 (pU.) 15 (pU.), 16- 16, 21-22 aura 24-28. pAThabheda - jIva. gA. 35 meM 'kaTThA' va mUlA. gA. 17 meM 'khaMgha' pATha hai / jIva. gA. 40 meM 'bArasa' va mUlA. gA. 24 meM 'bAvIsa' pATha hai / jIva. gA. 43 meM manuSyoM ke kulabheda bAraha lAkha karor3a aura mUlA. gA. 27 meM ve caudaha lAkha karor3a nirdiSTa kie gae haiM / isI se unakI samasta saMkhyA meM bheda ho gayA hai / jIva. gA. 44 meM jahA~ vaha eka kor3Akor3i sattAnabe lAkha pacAsa hajAra hai vahA~ mUlA. gA. 28 meM vaha eka kor3Akor3i ninyAnave lAkha pacAsa hajAra haiM / prastuta grantha kA eka saMskaraNa jo hamAre pAsa hai, paMcAzaka Adi ke sAtha, mUla rUpa meM RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ratalAma se prakAzita huA hai / isake Upara TIkA bhI likhI gaI hai, para vaha hameM upalabdha nahIM ho skii| isakA upayoga prayana, grahorAtra, zrAtmAGgula, zrAvali aura ucchlakSNalakSaNakA Adi zabdoM meM huA hai / 1. caudaha jIvasamAsoM kI prarUpaNA SaTkhaNDAgama meM bhI inhIM grATha anuyogadvAroM ke Azraya se kI gaI hai - edesi ceva codasaNhaM jIvasamAsANaM parUvaNaTThadAe tattha imANi zraTTa praNiyogaddArANi NAyavvANi bhavaMti // taM jahA // saMtaparUvaNA davvapamANANugamo khettANugamo phosaNANugamo kAlANugamo aMtarANugamo bhAvAnugamo appA bahugANugamo cedi / / SaTkhaM. 1, 1, 5-7, pu. 1, pR. 153-55 2. mArgaNAbhedoM kI sUcaka yaha (6) gAthA bodhaprAbhRta (33), mUlAcAra (12-156), paMcasaMgraha (1-57) aura Avazyaka niyukti ( 14 - kucha zabdabheda ke sAtha) zrAdi kitane hI granthoM meM pAyI jAtI hai / 3. jIvasamAsa 8- 6; SaTkhaNDAgama meM guNasthAnoM kA ullekha 'jIvasamAsa' nAma se hI kiyA gayA hai / SaTkhaM. 1, 1, 2, pu. 1, pR. 61. ( jIvA samasyante eSviti jIvasamAsAH / caturdaza ca te jIvasamAsAzca caturdazajIvasAsAH / teSAM caturdazAnAM jIvasamAsAnAm, caturdazaguNasthAnAnAmityarthaH / dhavalA pu. 1, pR. 131) 4. inameM se kucha gAthAyeM paMcasaMgraha (bhAratIya jJAnapITha ) - jaise 1, 77 81- meM aura kucha go. jIvakANDa (jaise gA. 185) meM bhI upalabdha hotI haiM / jIvasamAsa kI 27-30 gAthAyeM kucha pAdavyatyaya ke sAtha AcArAMga niyukti (73-76) meM pAI jAtI haiM / isake atirikta vahA~ kucha gAthAyeM prAya: arthataH samAna haiM / jaise - jIva. 31, 32, 34, 35-36, 36 aura 33 tathA prAcA. ni. 108, 118, 130, 126, 141 aura 166. 5. kula bhedoM kI yaha saMkhyA go. jIvakANDa (115-16) meM jIvasamAsa ke anusAra hai /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 55. RSibhASita-isake racayitA kauna haiM, yaha jJAta nahIM hotaa| isakA eka saMskaraNa mUla rUpa meM zrI RSabhadevajI kezarImalajI zve. saMsthA ratalAma se prakAzita (san 1927) huA hai| usameM 'zrImadbhiH pratyekabuddharbhASitAni zrIRSibhASitasUtrANi' aisA nirdeza kiyA gayA hai / yaha eka dharmakathAnuyoga kA grantha hai / vaha prAyaH zloka, AryA chanda aura gadyasUtroM meM racA gayA hai| isameM ye 45 adhyayana haiM-1 nArada 2 vajjiyaputta 3 davila 4 aMgarisi 5 pupphasAla 6 vakkalacIrI 7 kummAputta 8 (te) 6 mahAkAsava 10 tetaliputta 11 maMkhaliputta 12 jannavakkIya 13 bhayAli 14 bAhuka 15 madhurAyaNijja 16 soriyAyaNa 17 vidu 18 varisava 16 pAyariyAyaNa 20 ukkala 21 gAhAvaijja 22 daga(mAlI) gaddabhIya 23 rAmaputtiya 24 harigiri 25 aMbaDa 26 mAyaMgijja 27 vArattaya 28 adRijja 26 baddhamANa 30 vAu 31 pAsijja 32 piMga 33 aruNijja 34 isigiri 35 prahAla ijja 36 tArApavijja 37 sirigirijja 38 sAiputtijja 36 saMjaijja 40 dIvAyaNijja 41 iMdanAgijja 42 somijja 43 jama 44 varuNa aura 45 vesamaNa / RSibhASitoM kI samApti ke pazcAt RSibhASitoM kI saMgrahaNI meM uparyukta 45 pratyekabuddha RSiyoM ke nAma nirdiSTa kie gaye haiM, jinake nAma para ve adhyayana prasiddha hue haiN| inameM se ariSTanemi ke tIrtha meM 20, pAva jinendra ke tIrtha meM 15 aura zeSa mahAvIra ke tIrtha meM hue haiM / antima RSibhASitaarthAdhikAra saMgrahaNI-meM ukta adhyayanoM ke 45 arthAdhikAroM ke nAmoM kA nirdeza kiyA gayA hai| tadanusAra hI jo ukta RSiyoM ke dvArA upadeza diyA gayA hai vaha prakRta adhyayanoM meM nibaddha hai| - isa para prA. bhadrabAhu dvArA niyukti racI gaI hai, para vaha upalabdha nahIM hai| yaha RSabhadeva kezarImala jI zve. saMsthA ratalAma se prakAzita huA hai| isakA upayoga pradattAdAnaviramaNa aura ahiMsAmahAvrata Adi zabdoM meM huA hai| 56. pAkSikasUtra-isake bhI racayitA kauna haiM, yaha jJAta nahIM hai / prathama aura antima tIrthaMkara ke anuyAyI AtmahitaiSI jana sAmAyika Adi chaha AvazyakoM ko niyamita kiyA karate haiN| una AvazyakoM meM pratikramaNa bhI eka hai / vaha devasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika ke bheda se pAMca prakAra kA hai / prastuta grantha meM pAkSika pratikramaNa ko pramukhatA dI gaI hai| yahAM prathamataH tIrthaMkara, tIrtha, atIrthasiddhi, tIrthasiddha, siddha, jina, RSi, maharSi aura jJAna inakI granthakAra dvArA vandanA kI gaI hai| isa prakAra vandanA karake apane ko ArAdhanA ke abhimukha batalAte hue granthakAra ne yaha bhAvanA vyakta kI hai ki arihaMta, siddha, sAdhu, zruta, dharma, kSAnti (kSamA), gupti, mukti, prArjava aura mArdava ye saba mere lie maMgala hoM-kalyANakara hoN| pazcAt yaha nirdeza kiyA gayA hai ki loka meM sAdhu jana paramarSiyoM ke dvArA upadiSTa jisa mahAvratoM kI uccAraNA ko kiyA karate haiM use karane ke liye maiM bhI upasthita hA hai| yaha sUcanA karate hae chaThe rAtribhojanaviramaNa ke sAtha ukta mahAvatoccAraNA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| tatpazcAt krama se prANAtipAtaviramaNa Adi chahoM mahAvratoM kA uccAraNa kiyA gayA hai| jaise-prANAtipAta se virata honA, yaha ahiMsA mahAvrata hai| isa ahiMsA mahAvrata meM maiM sUkSma, bAdara, basa va sthAvara samasta prANAtipAta kA mana, vacana va kAya se tathA kRta, kArita va anumati se pratyAkhyAna karatA huuN| maiM atIta saba prANAtipAta kI nindA karatA hUM, vartamAna kA nivAraNa karatA hUM, aura anAgata kA pratyAkhyAna karatA hUM ityaadi| isI prakAra se Age zeSa mahAvratoM kI bhI uccAraNA kI gaI hai| tatpazcAt bhagavAna mahAvIra kI stutipUrvaka sAmAyika, caturvizatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna; ina chaha AvazyakoM kA nirdeza karate hue utkAlika aura kAlika zruta kA kIrtana kiyA gayA hai| isake Upara yazodeva sUri (vikrama kI 12vIM zatAbdI) dvArA TIkA likhI gaI hai| isa TIkA ke sAtha vaha devacandra
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-makSaNAvalI lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa vambaI se prakAzita huA hai| isakA upayoga pracauryamahAvrata aura ahiMsAmahAvrata mAdi zabdoM meM huA hai| 57. jyotiSkaraNDaka-isake kartA kA nAma ajJAta hai| isameM 21 prAbhRta (adhikAra) aura saba gAthAyeM 376 haiN| yahAM kAlamAna, mAsabheda, varSabheda, dina va tithi kA pramANa, paramANu kA svarUpa va usase niSpanna hone vAle aMgula Adi kA pramANa, candra kI hAni-vRddhi, candra-sUryoM kI saMkhyA, nakSatroM kI prAkRti; candra, sUrya va nakSatra Adi kI gati, sUrya-candramaNDala aura pauruSIpramANa, ityAdi viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai| isa para prAcArya malayagiri kI TIkA hai| gAthA 64-71 meM latAMga va latA prAdi kAlamAnoM kI prarUpaNA kI gaI hai| ye kAlamAna anuyogadvArasUtra meM nirUpita kAlamAnoM se kucha bhinna haiN| isa bhinnatA kA vicAra karate hue TIkA meM malayagiri ne yaha kahA hai ki skandilAcArya ke samaya duSSamAkAla ke prabhAva se jo durbhikSa par3A thA, usake kAraNa sAdhuoM kA adhyayana va guNana (cintana) prAdi saba naSTa ho gayA thaa| usa durbhikSa ke naSTa hone para subhikSa ke samaya do saMghoM kA milApa hugrA-eka valabhI meM aura eka mathurA meM / unameM sUtrArtha kI saMghaTanA se paraspara vAcanAbheda ho gyaa| so vaha asvAbhAvika bhI nahIM haiM, kyoMki vismata sUtra aura artha kA smaraNa kara karake saMghaTanA karane para vAcanAbheda avazyaMbhAvI hai| isameM asaMgati kucha bhI nahIM hai| unameM jo anuyogadvAra Adi Aja vartamAna haiM ve mAthura vAcanA ke anusAra haiM / para jyotiSkaraNDaka ke kartA prAcArya vAlabhI vAcanA ke anuyAyI rahe haiM / isa jo saMkhyAsthAnoM kA pratipAdana kiyA gayA hai vaha vAlabhya vAcanA ke anusAra kiyA gayA hai / ataeva anuyogadvArapratipAdita saMkhyAsthAnoM se inakI bhinnatA ko dekha karake azraddhA nahIM karanA caahie| yaha ukta TIkA ke sAtha RSabhadeva jI kezarImalajI zve. saMsthA ratalAma se prakAzita huA hai| isakA upayoga prakSa (mApavizeSa), abhivadhita mAsa, abhivadhita saMvatsara, AdityamAsa, aAdityasaMvatsara, ucchavAsa aura utsarpiNI Adi zabdoM meM huA hai| 58. prA. paMcasaMgraha (di.)-paMcasaMgraha isa nAma se prasiddha aneka grantha haiM, jo saMskRta aura prAkRta donoM hI bhASAoM meM race gaye haiN| unameM yahAM digambara sampradAya mAnya paMcasaMgraha kA paricaya karAyA jA rahA hai| yaha kisake dvArA racA yA saMkalita kiyA gayA hai, yaha abhI taka ajJAta hI banA hamA hai| para viSayavyAvarNana aura racanAzailI ko dekhate hue vaha bahuta kucha prAcIna pratIta hotA hai| isameM mAma ke anusAra ye pAMca prakaraNa haiM-jIvasamAsa, prakRtisamutkIrtana, bandhastava, zataka aura saptatikA / inakI gAthAsaMkhyA kramazaH isa prakAra hai-206+12+7+522+507-1324 / prakRtisamutkIrtana nAmaka dUsare prakaraNa meM kucha gadhabhAga bhI hai| ukta pAMca prakaraNoM meM krama se karma ke bandhaka (jIva), badhyamAna (karma), bandhasvAmitva, bandha ke kAraNa aura bandha ke bhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prasaMga ke anusAra anya bhI viSayoM kA-jaise udaya va sattva Adi kA-nirUpaNa kiyA gayA hai| vIrasenAcArya dvArA apanI dhavalA TIkA meM aneka aisI gAthAoM ko udghata kiyA gayA hai jo yathAsthAna prastuta paMcasaMgraha meM upalabdha hotI haiM / para grantha aura granthakAra ke nAma kA nirdeza vahA~ kahIM nahIM kiyA gayA hai| isase kahA nahIM jA sakatA hai ki unake samakSa prastuta paMcasaMgraha rahA hai yA anya koI prAcIna grantha / isake Upara bhaTTAraka sumatikIrti dvArA saMskRta TIkA racI gaI hai| jise unhoMne bhAdrapada zuklA dazamI vi. saM. 1620 ko pUrNa kiyA hai / yaha bhAratIya jJAnapITha kAzI se prakAzita ho cukA hai| isakA upayoga anivRttikaraNa guNasthAna, apUrvakaraNa guNasthAna, ayogijina, alezya, aviratasamyagdaSTi aura AhAraka (jIva) Adi zabdoM meM huA huA hai| 56. paramAtmaprakAza-isake racayitA yogIndu deva haiN| unakA samaya vikrama kI chaThI-sAtavIM 1. jyotiSka. TIkA 71, pR. 40 ,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 45 zatAbdI hai| grantha kI bhASA apabhraza hai| vaha prAyaH dohA chanda meM racA gayA hai| antima do padyoM meM prathama sragdharA chanda meM aura dUsarA mAlinI chanda meM racA gayA hai| isameM 2 adhikAra va padyasaMkhyA 123+214337 hai| inameM kucha prakSipta padya bhI sammilita haiN| isameM bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke svarUpa ko pragaTa karate hue dravya, guNa, paryAya, nizcayanaya, mokSa, mokSaphala aura nizcaya-vyavahAra ke bheda se do prakAra ke mokSamArga kA vivecana kiyA gayA hai| grantha kI racanA yogIndu deva ke dvArA ziSya prabhAkara bhaTTa kI vijJapti para kI gaI hai / grantha ko prArambha karate hue maMgala ke pazcAt yahA~ yaha kahA gayA hai ki bhaTTa prabhAkara ne bhAvataH paMca gurutroM ko namaskAra kara nirmala bhAvapUrvaka yogIndu jinase vijJapti kI ki svAmin, saMsAra meM rahate hae ananta kAla bIta gayA, para maiMne thor3A bhI sUkha nahI prApta kiyA, kintu dukha hI adhika prApta kiyA hai| isalie kRpAkara mujhe caturgati ke duHkha ko naSTa karanevAle paramAtmA ke svarUpa ko kahiye / isa prakAra se vijJApita yogIndu deva kahate haiM ki he bhaTTa prabhAkara suno, maiM tIna prakAra ke mAtmA ke svarUpa ko kahatA huuN| grantha ke anta meM bhI granthakAra yaha abhiprAya pragaTa karate haiM ki yahAM jo kahIM-kahIM kucha punarukti huI hai vaha prabhAkara bhaTTa ke kAraNa se huI hai, ataH paNDita jana use na to doSajanaka grahaNa kareM aura na gaNa hI smjhe| isake Upara brahmadeva ke dvArA TIkA racI gaI hai| brahmadeva vikrama kI 11-12vIM zatAbdI ke vidAma haiN| unhoMne bhojadeva ke rAjyakAla (vi. saM. 1070-1110) meM dravyasaMgraha kI TIkA likhI hai| inhoMne bhI apanI TIkA meM prabhAkara bhaTTa kA zaMkAkAra ke rUpa meM ullekha karate hue kahA hai ki yadi pUNya mukhya rUpa se mokSa kA kAraNa va upAdeya nahIM hai to bharata, sagara, rAma aura pANDava Adi bhI nirantara parameSThiguNasmaraNa evaM dAna-pUjA Adi ke dvArA bhaktivaza puNya kA upArjana kisalie karate rahe haiN| yaha ukta TIkA ke sAtha paramazruta prabhAvaka maNDala bambaI se prakAzita hamA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM humA hai mUla-paramAtmA aura bahirAtmA prAdi / TIkA-pravyAbAdhasukha prAdi / 60. sanmatisUtra-yaha prAcArya siddhasena divAkara dvArA racA gayA eka prAkRta gAthAbaddha grantha hai. jo digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAmoM meM samAnarUpa se pratiSThita hai| ye siddhasena bhyAyAvatAra ke kartA se bhinna va unake pUrvavartI haiM / inakA samaya vikrama kI chaThI yA sAtavIM zatAbdI hai| ve niyuktikAra bhadrabAhu (dvitIya) ke bAda aura jinabhadra kSamAzramaNa ke pUrva (vi. saM. 562-666) kisI samaya meM hae haiN| prastuta grantha tIna kANDoM meM vibhakta hai| samasta gAthAsaMkhyA 54+43+70=167 hai| ukta tIna kANDoM meM prathama kA nAma nayakANDa aura dvitIya kA nAma jIvakANDa pAyA jAtA hai, tIsare kANDa kA koI nAma upalabdha nahIM hotaa| isake Upara pradyumna sUri ke ziSya abhayadeva sari (vikrama kI 10vIM zatAbdI) dvArA viracita vistRta TIkA hai| isake prathama kANDa meM naya-vizeSatayA dradhyAthikaba paryAyarthika naya-ke svarUpa kA vicAra karate hue unake prAzraya se nikSepavidhi kI yojanA 1. paramA. 1,8-11. 2. itthu Na levau paMDiyahi guNa-dosu vi puNaruttu / bhaTTa-pabhAyara kAraNaI maI puNu puNu vi pauttu // 2-211. 3. anekAnta ke 'choTelAla jaina smRti aMka' meM 'dravyasaMgraha ke kartA aura TIkAkAra ke samaya para vicAra zIrSaka lekha / pR. 145.48. 4. paramA. 2.61. 5. purAtana jaina vAkyasUcI kI prastAvanA, pR. 144.47.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-lakSaNAvalI pUrvaka vastusvarUpa kA vicAra kiyA gayA va saptabhaMgI kI yojanA kI gaI hai| dvitIya kANDa meM jJAna aura darzana upayogoM kA vicAra karate hue chamastha ke jJAna aura darzana meM to kramavartitva batalAyA gayA hai, parantu kevalI ke jJAna-darzana meM usa kramavartitva kA nirAkaraNa karate hue una donoM meM abheda siddha kiyA gayA hai| vahAM kahA gayA hai ki kevalI cUMki niyamataH aspaSTa padArthoM ko jAnate evaM dekhate haiM, ataeva unakA kevalapravabodha hI samAnarUpa se jJAna aura darzana hai| Age vahA~ kahA gayA hai ki isa prakAra jinaprarUpita padArthoM kA jo zraddhAna karatA hai usakA jo Abhinibodhika jJAna hai vahI darzana hai-samyagdarzana zabda se kahA jAne vAlA hai| anta meM 'anAdi-anidhana jIva aura sAdi-anidhana kevalajJAna ina donoM meM abheda kaise ho sakatA hai, isa zaMkA kA nirAkaraNa karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra koI puruSa sATha varSa kA huA va tIsa varSa kA rAjA huA, isa udAharaNa meM puruSasAmAnya kI apekSA abheda ke hote hae bhI rAjArUpa paryAya kI apekSA bheda dekhA jAtA hai, usI prakAra prakRta meM kathaMcit bhedAbheda samajhanA caahie| antima tatIya kANDa meM sAmAnya aura vizeSa kA vicAra karate hae tadviSayaka bhedakAnta aura abhedaikAnta kA nirAkaraNa kiyA gayA hai aura unameM kathaMcit bhedAbheda ko siddha kiyA gayA hai|| prastuta grantha mUlarUpa meM jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara dvArA tathA abhayadeva sUri viracita ukta TIkA ke sAtha gujarAta vidyApITha (gujarAta purAtattvamandira granthAvalI) ahamadAbAda dvArA pAMca bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| inakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla --asti-pravaktavya dravya, asti-nAsti-pravaktavya dravya aura asti-nAsti dravya Adi / TIkA-RjusUtra aura evambhUta naya Adi / 61. nyAyAvatAra-isake racayitA siddhasena divAkara haiN| inakA samaya (prAyaH vikrama kI 8vIM zatAbdI) hai / isake Upara siddhaSi (vikrama kI 10vIM zatAbdI) viracita eka TIkA hai| siddharSi ke dvArA apanI upamitibhava-prapaMcakathA I. san 606 (vikrama saM. 663) meM samApta kI gaI hai / prastuta grantha meM sUtrarUpa 32 kArikAyeM (zloka) haiN| ye kArikAyeM arthataH gambhIra haiN| yahA~ sarvaprathama svaparAvabhAsI nidhi jJAna ko pramANa batalAkara usake pratyakSa aura parokSa ina do bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| pazcAt prasiddha pramANoM ke lakSaNa ke nirUpaNa kA prayojana batalAte hae pratyakSa aura parokSa kA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai-jo jJAna aparokSasvarUpa se, arthAt indriyoM kI apekSA na kara sAkSAskAritA se, artha ko grahaNa karatA hai use pratyakSa aura usase viparIta ko parokSa kahate haiM / Age anumAna ke lakSaNa kA nirdeza karate hue use pratyakSa ke samAna abhrAnta batalAyA hai| tatpazcAt sAmAnya se zAbda-zabdajanya jJAna kA lakSaNa batalAte hae jisa prakAra ke zAstra se utpanna honevAlA vaha zAbda jJAna pramANa ho sakatA hai usa zAstra ke lakSaNa kA nirdeza kiyA gayA hai| jisa zloka ke dvArA ukta lakSaNa ko pragaTa kiyA gayA hai vaha samantabhadrAcArya viracita ratnakaraNDaka meM upalabdha hotA hai| isa krama se yahAM Age parArthAnumAna, pakSa, hetu, dRSTAnta, tadAbhAsa (pakSAbhAsAdi), dRSaNa, dUSaNAbhAsa, kevalajJAna, pramANa kA phala, syAdvAdazruta aura pramAtA jIva; inakI carcA kI gaI hai| anta meM kahA gayA hai ki yaha anAdi-nidhana pramANAdi kI vyavasthA yadyapi saba vyavahArI janoM ko prasiddha hai. phira bhI avyutpannoM ko usakA bodha karAne ke lie yahA~ usakI prarUpaNA kI gaI hai| yaha mUlarUpameM jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara dvArA tathA siddharSi viracita ukta TIkA aura devabhadra sarikRta TippaNa ke sAtha zvetAmbara jaina mahAsabhA vambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huaA hai ___ mUla-anumAna, anaikAntika aura prasiddha hetvAmAsa prAdi / 1. prAptopajJamanullaMghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsA zAstraM kApathaghaTTanam / / nyAyAva. ratnaka. 6.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA TIkApranaikAntika Adi / 62. tatvArthavArtika - prAcArya akalaMka deva dvArA viracita yaha tattvArtha sUtra kI vyAkhyA hai | kalaMkadeva kA samaya I. 720-80 (vi. saM. 777-837) nizcita kiyA gayA hai / ye prasiddha dArzanika vidvAn to the hI, sAtha hI ve siddhAnta ke bhI marmajJa the / unake samakSa SaTkhaNDAgama rahA hai aura prastuta vyAkhyA meM unhoMne isakA paryApta upayoga bhI kiyA hai / jaise -- tattvArthavArtika meM prathama samyaktva kI utpatti ke viSaya meM jo vivecana kiyA gayA hai vaha prAyaH SaTkhaNDAgama ke prazraya se kiyA gayA hai / yahA~ donoM granthoM ke kucha samAna uddharaNa diye jAte haiM' desi caiva savvakammANaM jAghe aMtokoDA koDiTThidi Thavedi saMkhejjehi sAgarovamasahassehi UNiyaM tA paDhamasammattamuppAdedi / SaTkhaM 1, 1 8 5 - pu. 6, pR. 222, antaHkoTikoTisAgaropamasthitikeSu karmasu bandhamApadyamAneSu vizuddhipariNAmavazAt satkarmasu ca tataH saMkhye yasAgarona masahasrAnAyAmantaH koTikoTisAgaropamasthitau sthApiteSa prathamasamyaktvayogyo bhavati / ta. vA. 2, 3, 2 / X X X so paNa paMcidisaNI micchAiTThI pajjattamro savvaviddho / SaTkhaM. 1, 6-8, 4 - pu. 6, pR. 206 | sa punarbhavyaH paMcendriyaH saMjJI mithyAdRSTiH paryAptakaH sarvavizuddhaH prathamasamyaktvamutpAdayati / ta. vA. 2, 3, 2 / vArtikakAra ke sAmane lokAnuyoga ke bhI kucha prAcIna grantha rahe haiM / caturtha adhyAya ke antargata 16 veM sUtra kI vyAkhyA karate hue unake dvArA kalpoM kI vyavasthA meM 14 indroM kI prarUpaNA kI gaI hai / vahAM unhoMne yaha kahA hai ki ye jo yahA~ 14 indra kahe gaye haiM ve lokAnuyoga ke upadeza ke anusAra kahe gaye haiM / parantu yahA~ (tatsvArtha sUtra meM ) ve 12 hI mAne gaye haiM / isake anusAra brahmottara, kApiSTha, mahAzukra aura sahasrAra ye cAra indra dakSiNa indroM ke anuvartI haiM tathA prAnata aura prANata meM eka-eka indra haiM / isa prakAra tattvArthasUtra kI isa vyakhyA meM prasaMga ke anusAra aneka mahattvapUrNa viSayoM kI carcA kI gaI hai / grantha bhAratIya jJAnapITha kAzI se 2 bhAgoM meM prakAzita huA hai / isakA upayoga prakaSAyavedanIya, akAmanirjarA, akSa ( AtmA ), akSamrakSaNa, prakSINamahAnasa aura agurulaghu nAmakarma Adi zabdoM meM huA hai| 47 63. laghIyastraya - isake racayitA ukta prAcArya prakalaMka deva haiM / isameM saba 78 kArikAyeM haiM / grantha pratyakSa pariccheda, viSaya pariccheda, parokSa pariccheda, zrAgama pariccheda, nayapraveza aura pravacanapraveza; ina chaha paricchedoM meM vibhakta hai / isameM pratyakSa va parokSa pramANa, unake viSaya, aneka bhedayukta naya aura nikSepa Adi kA vivecana kiyA gayA hai| isa para svayaM akalaMka deva ke dvArA vivRti, AcArya prabhAcandra (vikrama saM. 1037-1122, I. 680 - 1065 ) * dvArA viracita vistRta nyAyakumudacandra nAma kI vyAkhyA aura abhayacandra sUri (vikrama kI 13-14vIM zatI) viracita tAtparyavRtti TIkA hai / ukta nyAyakumudacandra vyAkhyA ke sAtha mUla grantha mA. di. jaina granthamAlA bambaI se do bhAgoM meM prakAzita hunA hai | tathA abhayacandra viracita vRtti ke sAtha bhI vaha ukta saMsthA dvArA alaga se prakAzita kiyA gayA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai 1. siddhivinizcaya 1, prastAvanA pR. 46 va 55 / 2. vizeSa jAnane ke liye dekhiye anekAnta ( varSa 16, kiraNa 5, pR. 321-25) meM 'sarvArthasiddhi aura tasvArthavArtika para SaTkhaNDAgama kA prabhAva' zIrSaka lekha / 3. ta. vA. 4, 16, 8, pR. 233, paM. 21-23 / 4, siddhivinizcaya 1, prastAvanA, pR. 41 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jena - lakSaNAvalI mUla -- zratIndriya pratyakSa, manumAna, abhirUTha aura upayoga Adi / nyAyaku . - anuyoga Adi / tAtparyavRtti - zrarthakriyA Adi / 64. nyAyavinizcaya- isake racayitA ukta akalaMka deva haiN| isameM tIna prakaraNa haiM - pratyakSa prastAva, anumAna prastAva aura pravacana prastAva / nAmoM ke anusAra inameM krama se pratyakSa, anumAna zraura pravacana (Agama) pramANoM kA UhApohapUrvaka vicAra kiyA gayA hai / samasta kArikAoM kI saMkhyA 480 hai / yaha mUlarUpa meM siMghI jaina granthamAlA kalakattA dvArA prakAzita 'akalaMkagranthatraya' meM mudrita hai tathA prA. vAdirAja ( vikrama kI 11vIM zatAbdI I. 1025) dvArA viracita vivaraNa ke sAtha vaha bhAratIya jJAnapITha kAzI dvArA do bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga anumAna, anvaya aura upamAna zrAdi zabdoM meM huA hai / 65. pramAraNasaMgraha - yaha kRti bhI ukta kalaMka deva kI hai / isameM pratyakSa, smRti zrAdi bhedoM se yukta parokSa, anumAna va usake avayava, hetu, hetvAbhAsa, vAda, sarvajJatA aura saptabhaMgI Adi viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai / saba kArikAyeM 873 haiM / isa para eka svopajJa vivRti bhI hai jo kArikAoM ke artha kI pUraka hai / yaha akalaMka granthatraya meM siMghI jaina granthamAlA kalakattA dvArA prakAzita ho cukA hai / isakA upayoga anupalambha Adi zabdoM meM huA hai / 66. siddhivinizcaya -- isake bhI racayitA ukta zrAcArya kalaMka deva haiM / isameM nimna likhita 12 prastAva haiM - pratyakSasiddhi, savikalpasiddhi, pramANAntarasiddhi, jIvasiddhi, jalpasiddhi, hetulakSaNasiddhi, zAstrArthaMsiddhi, sarvajJasiddhi, zabdasiddhi, arthanayasiddhi, zabdanayasiddhi aura nikSepasiddhi | yaha svopajJa vivRti aura prAcArya anantavIryaM dvArA viracita TIkA se sahita hai / anantavIrya nAma ke aneka granthakAra hue haiM / unameM se prakRta TIkA ke racayitA anantavIrya kA samaya paM. mahendrakumAra jI nyAyAcArya ke dvArA I. 950 - 660 (vi. saM. 2007 - 1047) siddha kiyA gayA hai / isa TIkA ke sAtha vaha bhAratIya jJAnapITha kAzI se do bhAgoM meM prakAzita huA hai / isakA upayoga nimna zabdoM meM huA hai mUla - anyayogavyavaccheda aura upamAna zrAdi / TIkA - kicitkara, anaikAntika, anyathAnupapatti, anyathAnupapannatva, anyayogavyavaccheda, prayoga- vyavaccheda, prasiddha hetvAbhAsa aura upamAna Adi / 67. padmapurANa - ise padmacarita bhI kahA jAtA hai / yaha AcArya raviSeNa ke dvArA mahAvIra nirvANa ke bAda bAraha sau tIna varSa aura chaha mAsa (12033) ke bItane para (vi. saM. 733 ke lagabhaga ) racA gayA hai / isameM pramukhatA se rAmacandra ke jIvanavRtta kA nirUpaNa kiyA gayA hai rAmacandra kI kathA itanI rocaka rahI hai ki use thor3e-bahuta parivartana ke sAtha aneka sampradAyoM ne apanAyA hai / prakRta grantha vividha ghaTanAoM va viSayavivecana ke anusAra 123 parvoM meM vibhakta hai / yaha mUla mAtra mA. di. jaina granthamAlA bambaI se 3 bhAgoM meM prakAzita huA hai tathA hindI anuvAda ke sAtha bhI kAzI se 3 bhAgoM meM prakAzita huA hai / isakA upayoga akSauhiNI, zraja, adholoka, prAkSepiNI kathA zrAdi zabdoM meM huA hai / vaha bhA. jJAnapITha grahisANuvrata aura 68. varAMgacarita - isake racayitA zrAcArya jaTAsiMhanandI haiM / inakA samaya vikrama kI vIM zatAbdI hai 1 prastuta grantha 31 sargoM meM vibhakta hai / yaha anuSTup va upajAti Adi aneka chandoM meM racA gayA hai / isameM uttamapura ke zAsaka bhojavaMzI rAjA dharmasena ke putra varAMga kI kathA dI gaI hai / yathAprasaMga vahAM zubhAzubha karma aura unake phala kA vivecana karate hue matAntaroM kI 1. siddhivinizcaya 1 prastAvanA pR. 87. samIkSA bhI kI gaI hai / 2. padmapu. 123-152.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yaha mA. di. jaina granthamAlA bambaI se prakAzita huA hai / isakA upayoga zradhamaMdravya, manArya, asteyamaddAvrata, AkAza, Apta, zrArya aura Rtu zrAdi zabdoM meM huA hai / 66. harivaMzapurANa - isake racayitA zrAcArya jinasena prathama haiM jo pugnATasaMgha ke rahe haiM / guru unake kIrtiSeNa the / isakA racanAkAla zaka saM. 705 (vikrama saM. 840 ) hai / yaha 66 parvoM meM vibhakta hai / isameM harivaMza ko vibhUSita karane vAle bhagavAn neminAtha va nArAyaNa zrIkRSNa zrAdi kA jIvanavRtta hai / prArambha meM yahA~ maMgalAcaraNa ke pazcAt prAcArya samantabhadra, siddhasena, devanandI ( pUjyapAda), vajrasUri, mahAsena, raviSeNa, varAMgacarita ke kartA jaTAsiMhanandI, zAnta, vizeSavAdI, prabhAcandra ke guru kumArasena, vIrasena guru aura pAzrvAbhyudaya ke kartA jinasena kA smaraNa kiyA gayA hai / tatpazcAt tIna kevalI aura pAMca zrutakevalI Adi ke nAmoM kA ullekha karate hue zruta kI avicchinna paramparA nirdiSTa kI gaI hai' / sAThaveM parva meM zrIkRSNa ke prazna ke anusAra bhagavAn nemi jinendra ke mukha se tiresaTha zalAkApuruSoM ke carita kA bhI nirUpaNa karAyA gayA hai / antima chayAsaThaveM sarga meM grantha ke kartA prAcArya jinasena ne apanI paramparA ko pragaTa karate hue ina prAcAryoM kA nAmollekha kiyA hai - 1 vinayaMdhara, 2 guptaRSi, 3 guptazruti, 4 zivagupta, 5 arhabali, 6 mandarArya, 7 mitravIravi, 8 baladeva, mitra, 10 siMhavala, 11 vIravit, 12 padmasena, 13 vyAghrahastaka, 14 nAgahastI, 15 jitadaNDa, 16 nandiSeNa, 17 prabhudIpasena, 18 tapodhana gharasena, 16 sudharmasena, 20 siMhasena, 21 sunandiSeNa (pra.), 22 Izvarasena, 23 sunandiSeNa (dvi.) 24 abhayasena, 25 siddhasena, prabhayasena (dvi.), 27 bhImasena 28 jinasena, 26 zAntiSeNa, 30 jayasena guru, 31 unake puMnATa saMgha ke agraNI ziSya zramitasena - jinake agraja kIrtiSeNa the, aura unake pramukha ziSya jinasena - prakRta grantha ke nirmAtA / yaha mUla mAtra mA. di. jaina granthamAlA bambaI dvArA do bhAgoM meM tathA hindI anuvAda ke sAtha bhAratIya jJAnapITha kAzI dvArA bhI prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga acoryANuvrata, zraja, zrajIvavicaya, atithisaMvibhAga, anAkAMkSakriyA, anna-pAnanirodha, apadhyAna, apAyavicaya aura upAyavizvaya zrAdi zabdoM 46 70. mahApurANa -- yaha vIrasena svAmI ke ziSya zrAcArya jinasena dvArA viracita hai| paM. nAthUrAmajI premI ne prA. jinasena ke samaya kA anumAna zaka saM. 675-765 (vikrama saM. 810 - 900 ) kiyA hai / prAcArya jinasena bahuzruta vidvAn the / prastuta mahApurANa bhAratIya jJAnapITha kAzI dvArA tIna bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| inameM se prathama do bhAgoM meM bhagavAn zrAdinAtha ke carita kA varNana hai / isIlie yaha prAdipurANa bhI kahalAtA hai| tIsare bhAga meM zrajitAdi zeSa 23 tIrthaMkaroM, cakravartiyoM aura nArAyaNa-pratinArAyaNa Adi ke carita kA kathana kiyA gayA hai / ise uttarapurANa kahA jAtA hai / zrAcArya jinasena isa samasta mahApurANa ko pUrA nahIM kara sake / zrAdipurANa meM 47 parva haiM, unameM jinasena svAmI ke dvArA 42 parva pUrNa aura 43veM parva ke kevala 3 zloka hI race jA sake, tatpazcAt ve svargastha ho gaye / taba unakI isa adhUrI kRti ko unake ziSya guNabhadrAcArya ne pUrA kiyA hai| isa prakAra guNabhadrAcArya ke dvArA prAdipurANa ke zeSa pAMca parva tathA uttarapurANa ke 26 (48-76) parva race gaye haiM / jinasena ke dvArA isake prArambha meM apane pUrvavartI nimna zrAcAryoM kA smaraNa kiyA gayA hai - 1 siddhasena, 2 samantabhadra, 3 zrIdatta, 4 yazobhadra, 5 candrodaya ke kartA prabhAcandra kavi 6 zrArAdhanAcatuSTaya ke kartA zivakoTi muni, 7 jaTAcArya, 8 kANabhikSu, 6 deva (devanandI), 10 bhaTTAkalaMka, 11 zrIpAla, 12 pAtrakesarI, 13 vAdisiMha, 14 vIrasena bhaTTAraka, 15 jayasena guru aura 16 kavi paramezvara / yaha bhAratIya 1. harivaMzapu. 66, 52-53. 3. sarga 1, zloka 58- 65 ( prAge gaI hai) / 5. jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 511 - 12. 2. sarga 1, zloka 26-40. 66 sarga ke 23-24 zlokoM meM punaH usakI saMkSepa meM sUcanA kI 4. zloka 135 - 572.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI jJAnapITha kAzI dvArA tIna bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga aNuvrata, prAdhyAna, pArhantyakriyA, ikSvAku, upakrama, upadezasamyaktva aura ekatvavitarkavIcAra Adi zabdoM meM hA hai| 71. pramAraNaparIkSA-isake racayitA prAcArya vidyAnanda (vikrama kI havIM zatAbdI) haiN| isameM samnikarSAdi ko pramANa mAnane vAle pravAdiyoM ke abhimata kI parIkSA karate hue usakA nirAkaraNa aura svArthavyavasAyAtmaka samyagjJAna ko pramANa siddha kiyA gayA hai| pazcAta usa pramANa ke pratyakSa va parokSa ina do bhedoM kA nirdeza karake unake uttara bhedoM kI bhI prarUpaNA karate hue tadviSayaka matAntaroM kI samIkSA bhI kI gaI hai| yaha prAptamImAMsA ke sAtha meM bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA kAzI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga avAya, IhA aura upayoga Adi zabdoM meM harA hai| 72. tattvArthazlokavArtika-yaha ukta prAcArya vidyAnanda dvArA biracita tattvArthasUtra kI vistRta vyAkhyA hai| racanAkAla isakA I. 810 (vi. saM. 867) hai| yahA~ sarvaprathama yaha zaMkA uThAI gaI hai ki pravaktAvizeSa ke abhAva meM caMki kisI pratipAdyavizeSa ke pratipitsA (jijJAsA) sambhava nahIM hai, prataeva tattvArthazAstra kA yaha prathama sUtra ghaTita nahIM hotA hai| isake samAdhAna meM kahA gayA hai ki jisane samasta tattvArtha ko jAna liyA hai tathA jo karma-mala se rahita ho cukA hai usake mokSamArga ke netA siddha ho jAne para caMki pratipitsA asambhava nahIM hai, ataeva ukta prathama satra kI pravRtti saMgata hI haiasaMgata nahIM hai| isa prasaMga meM yahA~ AgamaviSayaka vibhinna mAnyatAoM kA nirAkaraNa karate hue sarvajJaprarUpita pAgama ko pramANabhUta siddha kiyA gayA hai| sAtha hI anya pravAdiyoM ke dvArA mAne gaye prApta kA nirAkaraNa bhI kiyA gayA hai| isa prakAra pUrva pIThikArUpa se itanA vivecana karake tatpazcAt krama se samasta sUtroM kI tAkika paddhati se vyAkhyA kI gaI hai| yaha rAmacandra nAthAraMga gAMdhI bambaI ke dvArA prakAzita karAyA gayA hai| isakA upayoga aNDaja, adarzanaparISahajaya, adhikaraNakriyA aura anarthakriyA Adi zabdoM meM huA hai / 73. prAtmAnuzAsana-guNabhadrAcArya (vikrama kI 9-10vIM zatAbdI) dvArA viracita yaha eka upadezAtmaka grantha hai| AtmahitaiSI prANo prAtmA kA uddhAra kisa prakAra se kara sakatA hai, isakI zikSA yahA~ aneka prakAra se dI gaI hai| isameM vividha chandoM meM 266 zloka haiN| isake Upara prAcArya prabhAcandra (vikrama kI 13vIM zatAbdI) viracita eka saMkSipta saMskRta TIkA bhI hai| isa TIkA ke sAtha mUla grantha jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura se prakAzita hayA hai| isakA upayoga artha (samyaktvabheda), avagADhasamyaktva aura prAjJAsamyaktva Adi zabdoM meM hayA hai|| 74. dharmasaMgraharaNI-isake racayitA haribhadra sUri haiN| ye bahuzruta vidvAn the| inhoMne prAkRta aura saMskRta donoM hI bhASAoM meM aneka mahattvapUrNa grantha race haiN| isake atirikta bahuta se granthoM para TIkA bhI likhI hai / inake dvArA viracita adhikAMza granthoM ke anta meM 'viraha' zabda upalabdha hotA hai| inakA samaya vikrama saM. 757 se 827 taka nizcita kiyA gayA hai| inakA AkhyAna prabhAvakacarita (pR. 103-23) meM upalabdha hotA hai| prastuta grantha prAkRta gAthAbaddha hai| gAthAoM kA pramANa 1366 hai| lekhanapaddhati dArzanika hai| yahA~ jIva ko anAdinidhana, amUrta, pariNAmI, jJAyaka, kartA aura mithya tvAdikRta nija karma ke phala kA bhoktA batalAte hue prathamataH usake astitva ko siddha kiyA gayA hai| phira usakI paralokagAmitA ke sAtha nityatA kI bhI siddhi kI gaI hai| isI krama se Age usakI pariNAmitA, zarIrapramANa karma-kartRtA aura karmaphalabhoktRtva ko bhI siddha kiyA gayA hai| Age karma ke svarUpAdi aura usake matimattva kA vicAra karate hue bAhya artha ko siddha kiyA gayA hai| tatpazcAt samyaktva, jJAna, vItarAgatA aura sarvajJatA Adi kA vivecana karate hae yathAprasaMga anyAnya viSayoM kA bhI vicAra kiyA gayA 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 3, pR. 356.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 51 / prakaraNAnusAra isameM aura zrAvakaprajJapti meM kitanI hI gAthAe~ samAnarUpa se upalabdha hotI haiM / kucha gAthAyeM samarAccakahA meM bhI upalabdha hotI haiM / yathAkrama se milAna kIjiye dharma saMgrahaNI - 607 - 23, 744-47, 752, 755-63, 800, 780 (pU.), 766-814. zrAvakaprajJapti - 10-26, 27-30, 32, 34-42, 47, 101 (pU.), 43-61. isake Upara zrAcArya malayagiri dvArA TIkA likhI gaI hai| isa TIkA ke sAtha grantha devacandra lAlabhAI jaina sAhityodvAra phaNDa bambaI se prakAzita huA hai / mUla mAtra paMcAzaka Adi ke sAtha RSabhadeva kezarImala jI zve. saMsthA ratalAma dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakI TIkA kA upayoga isa zabdoM meM huA hai - zranumAna, antarAyakarma, prAdeya nAmakarma, zrAyukarma aura aupazamikasamyaktva Adi / haribhadrasUri ke ina anya granthoM kA bhI prakRta lakSaNAvalI meM upayoga huA hai - 1 upadezapada, 2 zrAvakaprajJapti 3 dharma binduprakaraNa 4 paMcAzaka, 5 SaDdarzanasamuccaya, 6 zAstravArtAsamuccaya, 7 SoDazakaprakaraNa 8 zraSTakAni, yogadRSTisamuccaya, 10 yogabindu, 11 yogaviMzikA ra 12 paMcavastuka | 75. upadezapada - prAkRta gAthAbaddha yaha upadezAtmaka grantha ukta haribhadra sUri ke dvArA racA gayA hai / isameM samasta gAthAyeM 1036 haiM / sarvaprathama yahA~ do gathAnoM meM granthakAra haribhadra sUri ne bhagavAn mahAvIra ko namaskAra karate hue unake upadeza ke anusAra mandamati janoM ke prabodhanArthaM kucha upadezapadoM ke kahane kI pratijJA kI hai / TIkAkAra municandra sUri ne 'upadezapadoM' kA artha do prakAra se kiyA haiprathama artha karate hue unhoMne unheM cAra puruSArthoM meM pradhAnabhUta mokSa puruSArthaviSayaka upadezoM ke padasthAnabhUta manuSyajanmadurlabhatva Adi - batalAyA hai / tathA dUsarA artha karate hue 'upadeza' aura 'pada' donoM meM karmadhAraya samAsa svIkAra kara upadezoM ko hI pada mAnA hai / tadanusAra prastuta grantha meM manuSya janma kI durlabhatA Adi aneka kalyANajanaka viSayoM kI carcA kI gaI hai, jo upadezAtmaka vacanarUpa hI hai / Age kahA gayA hai ki saMsArarUpa samudra meM manuSya paryAya kA prApta honA atyanta durlabha hai / ataeva jisa kisI prakAra se ise pAkara AtmahitaiSI janoM ko usakA sadupayoga karanA cAhie / ukta manuSyajanma atyanta durlabha hai, yaha collaka Adi ke dRSTAntoM dvArA prA. bhadrabAhu Adi ke dvArA pUrva meM kahA gayA / tadanusAra maiM bhI unhIM dRSTAntoM ko kahatA hU~ / isa prakAra kahakara -- 1 collaka, 2-3 pAzaka, 4 dyUta, 5 ratna, 6 svapna, 7 cakra, 8 carma, 6 yuga aura 10 paramANu ina dasa dRSTAntoM kA nirdeza karate hue krama se una dRSTAntoM kI pRthak-pRthak prarUpaNA kI gaI hai / prathama dRSTAnta collaka kA hai / collaka yaha dezI zabda hai, jo bhojana kA vAcaka hai / jisa prakAra brahmadatta cakravartI ke yahA~ eka bAra bhojana karake punaH bhojana karanA durlabha huA, isI prakAra eka bAra manuSya paryAya ko pAkara phira usakA punaH prApta karanA durlabha hai / isakI kathA TIkAkAra ne kinhIM prAcIna 505 gAthAoM dvArA pragaTa kI hai / ukta dRSTAntoM ke atirikta anya bhI kitane hI viSayoM kI prarUpaNA aneka dRSTAntoM ke sAtha kI gaI hai / grantha kA prakAzana municandra viracita (vi. saM. 1974) ukta TIkA ke sAtha muktikamala jaina mohanamAlA bar3audA se huA / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla - apavAda aura autpattikI Adi / TIkA - zranadhyavasAya, anumAna aura apavAda Adi I 76. zrAvakaprajJapti - isake racayitA ukta haribhadra sUri haiM / yadyapi usakI kucha hastalikhita pratiyoM meM 'umAsvAtiviracita' likhA gayA hai, para zrAvakadharmapaMcAzaka, dharmasaMgrahaNI aura samarAiccakahA Adi granthoM ke sAtha tulanA karane para vaha haribhadra sUri kI hI kRti pratIta hotI hai'| yaha bAraha prakAra 1. dharmabindu ke TIkAkAra municandra sUri ne vAcaka umAsvAti viracita eka zrAvakaprajJapti sUtra kA nirdeza kiyA hai / jaise - tathA ca umAsvAtivAcakaviracitazrAvakaprajJaptisUtram - yathA pratithisaMvi bhAgo nAma pratithayaH / dha. bi. muni. vR. 3-16 ( para umAsvAti viracita koI saMskRta zrAvakaprajJaptisUtra upalabdha nahIM hai / )
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jaina-lakSaNAvalI ke zrAvakadharma kA prarUpaka eka mahattvapUrNa grantha hai| gAthAsaMkhyA isakI 401 hai| isameM prathamataH zrAvaka ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jo samyagdRSTi pratidina muni janoM se sAmAcArI-sAdhu aura zrAvaka se sambaddha AcAra ko-sunatA hai vaha zrAvaka kahalAtA hai| Age zrAvaka ke bAraha vratoM kA nirdeza karake unakA mUla kAraNa samyaktva ko batalAyA hai| pazcAt jIva ke sAtha anAdi se sambandha ko prApta hue jJAnAvaraNAdi karmoM kA nirUpaNa karate hue vahA~ samyaktva aura usake viSayabhUta jIvAdi sAta tattvoM kA vivecana kiyA gayA hai| phira krama se zrAvaka ke bAraha vratoM kI prarUpaNA karate hue sthUla prANavadhaviramaNa (prathama aNuvrata) ke prasaMga meM hiMsA-ahiMsA kI vistAra se (gA. 106-256) carcA kI gaI hai| anta meM zrAvaka ke nivAsa Adi se sambaddha sAmAcArI Adi kA vivecana kiyA gayA hai| kucha gAthAe~ yahA~ aura samarAiccakahA meM samAna rUpa se upalabdha hotI hai / jaisezrA. pra. 53-60 va 360-61 Adi / sama. ka.74-81 va 82-83 Adi / isa para 'dikpradA' nAma kI svopajJa TIkA hai| isa TIkA ke sAtha prastuta grantha jJAnaprasArakamaNDala nAmaka samAja bambaI se prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM harA hai mUla-praNuvrata, atithisaMvibhAga, Asrava aura praupazamika samyaktva Adi / TIkA-aNuvrata, aticAra, atithi, adhodigvata, anaGgakrIDA, anantAnubandhI, anarthadaNDavirati, antarAya, Ayu, prArambha, itvaraparigRhItAgamana aura Urdhvadigvata Adi / 77. dharmabinduprakaraNa-yaha haribhadra sUri viracita dharma kA prarUpaka sUtrAtmaka grantha hai / isameM ATha adhyAya haiM / gadyAtmaka samasta sUtroM kI saMkhyA 542 aura zloka (anuSTupa) saMkhyA 48 hai / ye zloka pratyeka adhyAya ke prArambha meM 3-3 aura anta meM bhI 3-3 hI haiM / prathama adhyAya ko prArambha kara hue sarvaprathama yahA~ paramAtmA ko namaskAra karake zruta-samudra se jalabindu ke samAna dharmabindu ko uddhRta karake usake kahane kI pratijJA kI gaI hai| pazcAt dharma ke svarUpa kA nirdeza karate hue use gRhastha aura yati ke bheda se do prakAra kA batalAyA hai| phira sAmAnya aura vizeSa rUpa se gRhasthadharma ke bhI do bheda nirdiSTa kiye gaye haiN| unameM sAmAnya gRhasthadharma kA varNana karate hue prathamataH nyAyopArjita dhana ko Avazyaka batalAyA hai, tatpazcAta samAnakala-zIlAdi vAle agotrajoM (bhinna gotra vAloM) meM vivAha / prakAra ke sAmAnya dharma kA nirdeza karate hue isa adhyAya ko samApta kiyA gayA hai| hemacandra sUri ne sambhavataH isI kA anusaraNa karake 'nyAyavibhavasampanna' Adi 35 vizeSaNoM se viziSTa gRhastha ko zrAvakadharma kA adhikArI batalAyA hai| prAge dUsare adhyAya meM gRhasthadharmadezanA kI vidhi kA nirUpaNa karate hue tIsare adhyAya meM aNuvratAdirUpa vizeSa gRhasthadharma kI prarUpaNA kI gaI hai| caturtha adhyAya meM dIkSA ke adhikArI kA vicAra karate hue usake lie prAryadezotpanna prAdi 16 vizeSaNoM se viziSTa batalAyA gayA hai| pAMcaveM adhyAya meM yati kI vizeSa vidhi kA varNana karate hue chaThe adhyAya meM yatidharma ke viSayavibhAga kA vivecana kiyA gayA hai| sAtaveM adhyAya meM dharma ke phala aura pAThaveM adhyAya meM paramparA se tIrthakaratva prAdi kI prApti kA varNana kiyA gayA hai| isake Upara municandra sUri ke dvArA vikrama saM. 1181 meM TIkA likhI gaI hai| isa TIkA ke sAtha prastuta grantha pAgamodaya samiti bambaI se prakAzita hayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huyA hai mUla-aNuvrata aura indriyajaya Adi / TIkA-atithi, atithisaMvibhAga, anarthadaNDavirati, bhanaGgakrIDA aura anna-pAnanirodha Adi / 78. paMcAzaka-isameM 16 paMcAzaka (lagabhaga 50-50 gAthAyukta prakaraNa) aura unakI samasta gAthAsaMkhyA 940 hai| prathama paMcAzakakA nAma zrAvakadharmapaMcAzaka hai| isameM samyaktva ke sAtha zrAvaka ke 12 1. yogazAstra 1,47-56.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 53 bratoM kI carcA kI gaI hai| ise zrAvakaprajJasikA saMkSipta rUpa samajhanA cAhie / zeSa dUsare-tIsare Adi paMcAzakoM ke nAma ye haiM 2 dIkSApaMcAzaka, 3 vandanApaMcAzaka, 4 pUjAprakaraNa, 5 pratyAkhyAnapaMcAzaka, 6 stavanavidhi, 7 jinabhavanakaraNavidhi, 8 pratiSThAvidhi, hayAtrAvidhi, 10 zramaNopAsakapratimAvidhi, 11 sAdhudharmavidhi, 12 sAmAcArI, 13 piNDa vizuddhi, 14. zIlAMga, 15 aAlocanAvidhi 16 prAyazcitta, 17 sthityAdikalpa, 18 bhikSapratimA aura 16 tapovidhAna / isake Upara abhayadeva sUri ke dvArA vikrama saM. 1124 meM TIkA likhI gaI hai, para vaha hameM upalabdha nahIM ho skii| mUla grantha RSabhadevajI kezarImalajI zve. saMsthA ratalAma se prakAzita hA hai| isakA upayoga prabrahmavarjana Adi zabdoM meM huA hai| 76. SaDdarzanasamuccaya- isameM 87 zloka (anuSTup ) hai| devatA aura tatva ke bheda se mUla meM haribhadra sUri kI dRSTi meM ye chaha darzana rahe haiM--bauddha, naiyAyika, sAMkhya, jaina, vaizeSika aura jaiminIya / granthakAra ko yahA~ inhIM chaha darzanoM kA paricaya karAnA abhISTa rahA hai| tadanusAra unhoMne prathamataH 11 zlokoM meM bauddha darzana kA, phira 12-32 meM naiyAyika darzana kA 33-43 meM sAMkhya darzana kA. 44.58 meM jaina darzana kA, 56-67 meM vaizeSika darzana kA aura 68-77 meM jaiminIya darzana kA paricaya karAyA hai| vaizeSika darzana kA paricaya karAte hue prArambha meM yaha kahA gayA hai ki devatA kI apekSA naiyAyika darzana se vaizeSika darzana meM kucha bheda nahIM hai-donoM hI darzanoM meM mahezvara ko saSTikartA va saMhAraka svIkAra kiyA gayA hai| tattvavyavasthA meM jo unameM bheda rahA hai use yahA~ pragaTa kara diyA gayA hai| kitane hI dArzanika naiyAyika darzana se vaizeSika darzana ko bhinna nahIM mAnate-ve donoM darzanoM ko eka hI darzana ke antargata mAnate haiN| isa prakAra ve pUrvanirdiSTa pA~ca prAstika darzanoM meM eka nAstika darzana lokAyata (cArvAka) ko sammilita kara chaha saMkhyA kI pUrti karate haiM (78-79) / tadanusAra yahA~ anta meM (80-87) lokAyata darzana kA bhI paricaya karA diyA gayA hai| yaha vizeSa smaraNIya hai ki yahA~ kisI bhI darzana kI AlocanA nahIM kI gaI hai, kevala ukta darzanoM meM kisakI kyA mAnyatAe rahI hai, isakA paricaya mAtra yahA~ karAyA gayA hai| isake Upara guNaratna sUri (vikrama saM. 1400-1475) ke dvArA viracita tarkarahasyadIpikA nAma kI vistRta TIkA hai| isa TIkA ke sAtha vaha eziyATika sosAiTI 57, pArka sTITa se prakAzita hayA hai| mUla mAtra zAstravArtAsamuccaya prAdi ke sAtha jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara dvArA prakAzita kiyA gayA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla-ajIva aura pAzrava aadi| TIkA-anumAna aura prApta Adi / 80. zAstravAsimuccaya-yaha eka padyabaddha dArzanika grantha hai| isameM 8 stava (prakaraNa) haiN| unameM padya (anuSTup ) saMkhyA isa prakAra hai-112+1+44+137+36+63+66+156701 / yahA~ lokAyata mata, niyativAda, sRSTikartRtva, kSaNakSayitva, vijJAnavAda, zUnyavAda, dvaita, advaita aura makti prAdi aneka viSayoM kA vicAra kiyA gayA hai| sAtaveM stava ke prArambha meM kahA gayA hai ki pAgama ke adhyetA anya (jaina) utpAda-vyaya-dhrauvyayukta jIvAjIvasvarUpa jagat ko anAdi kahate haiN| aisA kahate hae Age ukta utpAdAdiyukta vastu kI sAdhaka jo do kArikAyeM dI gaI haiM ve aptamImAMsA se lI gaI haiN| ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAda-sthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam / / payovrato na dadhyatti na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam / / -zAstravA. 7,2-3; prAptamI. 56-60 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI isake Upara yazovijaya upAdhyAya (vikrama kI 17-18vIM zatAbdI) viracita TIkA hai| isa TIkA ke sAtha vaha devacandra lAlabhAI jaina pustakodvAra phaNDa bambaI se tathA mUla mAtra jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara se prakAzita huaA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai TIkA-pratIrthakarasiddha, adattAdAna, adhyaSaNA aura anekasiddha Adi / 51. SoDazakaprakaraNa-isameM nAma ke anusAra 16-16 padyoM ke 16 prakaraNa haiM, jo AryA chanda meM race gaye haiN| inameM prathama SoDazaka ko prArambha karate hue sarvaprathama vIra jinako namaskAra kara saddharmaparIkSaka Adi-bAla, madhyamabuddhi aura budha Adi-bhAvoM ke liMga Adi ke bheda se saMkSepa meM kucha kahane kI pratijJA kI gaI hai| kRta pratijJA ke anusAra Age kahA gayA hai ki bAla-viziSTa viveka se vikala-to liga (bAhya veSa) ko dekhatA hai, madhyamabuddhi cAritra kA vicAra karatA hai, aura budha (viziSTa buddhimAn) prayatnapUrvaka prAgama tattva kI-usakI samIcInatA va asamIcInatA kI-parIkSA karatA hai / Age ukta bAla Adi ke lakSaNa nirdiSTa kiye gaye haiN| isa prakAra se ina saba prakaraNoM meM vividha viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| isa para yazobhadra sUri viracita saMkSipta TIkA hai| isa TIkA ke sAtha vaha RSabhadeva jI kezarImala jI jaina zve. saMsthA ratalAma se prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA he mUla-agurulaghu aura pAgama Adi / TIkA-anubandhasArA, asadArambha aura udvega Adi / 82. aSTakAni-isameM 8-8 zlokamaya 32 prakaraNa haiM, jo isa prakAra haiM-1 mahAdevASTaka, 2 snAnASTaka, 3 pUjASTaka, 4 agnikArikASTaka, 5 bhikSASTaka, 6 piNDASTaka, 7 pracchannabhojanASTaka, 8 pratyAkhyAnASTaka, 9 jJAnASTaka, 10 vairAgyASTaka, 11 tapo'STa ka, 12 pAdASTaka, 13 yamASTaka, 14 nityAtmavAdanirAkaraNASTaka, 15 kSaNikavAdanirAkaraNASTaka, 16 nityAnityASTaka, 17 mAMsabhakSaNadUSaNASTaka, 18 anyadarzanIyazAstroktamAMsabhakSaNadUSaNASTaka, 16 madyapAnadUSaNASTaka, 20 maithuna dUSaNASTaka, 21 sUkSmabuddhayaSTaka, 22 bhAvazuddhayaSTaka, 23 zAsanamAlinyavarjanASTaka, 24 puNyAdicaturbhagyASTaka, 25 pitRbhaktyaSTaka, 26 mahAdAnasthApanASTaka, 27 tIrthakRddAnASTaka, 28 rAjyAdidAnadUSaNanivAraNASTaka. 26 sAmAyikASTaka, 30 kevalajJAnASTaka, 31 dezanASTaka aura 32 siddhasvarUpASTaka / yaha aSTaka prakaraNa zastravArtAsamuccaya Adi ke sAtha jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga prArtadhyAna Adi zabdoM meM hayA hai| 83. yogadRSTisamuccaya-isameM 226 zloka (anuSTup) haiM / icchAyoga, zAstra aura sAmarthya yoga ke bheda se yoga tIna prakAra kA hai| inameM sAmarthya yoga do prakAra kA hai-dharmasaMnyAsasaMjJita aura yogasaMnyAsasaMjJita / ina sava yogoM ke lakSaNoM kA nirdeza karate hue yahAM mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA ina pATha yogadRSTiyoM kA yathAkrama se vivecana kiyA gayA hai / isake Upara svayaM haribhadra sUri ke dvArA vRtti bhI likhI gaI hai| isa vRtti ke sAtha vaha jaina grantha prakAzaka saMsthA ahamadAbAda dvArA prakAzita kiyA gayA hai / isakA upayoga 'icchAyoga' Adi zabdoM meM huA hai| 84. yogabindu-isameM 527 padya (anuSTap) haiN| yahAM yoga se sambaddha vividha viSayoM kI prarUpaNA karate hue jaiminIya va sAMkhya Adi ke abhimata kA nirAkaraNa bhI kiyA gayA hai| isake Upara bhI svopajJa vRtti hai| vRtti ke sAtha yaha bhI pUrvokta jaina grantha prakAzaka saMsthA ahamadAbAda dvArA prakAzita kiyA gayA hai| 85. yogavizikA-nAma ke anusAra isameM 20 gAthAyeM haiN| sarvaprathama yahA~ yoga ke svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo parizuddha dharmavyApAra mokSa se yojita karAtA hai usa sabako yoga kahA jAtA hai| para prakRta meM vizeSarUpa se sthAnAdigata dharmavyApAra ko hI yoga jAnanA cAhie / ve sthAna prAdi pAMca ye haiM-sthAna, urNa (zabda), artha, pAlambana aura rahita-rUpI dravya ke pAlambana
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA se rahita cinmAtra smaadhi| inameM prathama do-sthAna aura UrNa-karmayoga haiM tathA zeSa tIna jJAnayoga haiM / sthAna se abhiprAya kAyotsarga va padmAsana Adi kA hai, tathA artha khe abhiprAya kriyA prAdi meM uccAraNa kiye jAne vAle sUtra ke varNAdi se hai| ukta sthAnAdi meM pratyeka icchA, pravRtti, sthira aura siddhi ke bheda se cAra-cAra prakAra kA hai| ina sabakA yahA~ varNana kiyA gayA hai| isa para yazovijaya upAdhyAya dvArA grantha ke rahasya ko spaSTa karane vAlI vistRta TIkA likhI gaI hai / isa TIkA ke sAtha grantha prAtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala AgarA se prakAzita huA hai| isakA upayoga icchAyoga Adi zabdoM meM huA hai| 86. paMcavastuka-isakI gAthAsaMkhyA 1714 hai| isameM pravrajyA kA vidhAna, pratidina kI kI kriyA-danika anuSThAna, vrataviSayakaprasthApanA, anayoga-gaNAnajJA aura saMlekhanA ina pAMca vastuoM kI prarUpaNA kI gaI hai| isIlie ukta pAMca prakaraNoM kA prarUpaka hone se ise paMcavastuka grantha kahA gayA hai| 'vasantyasmin jJAnAdayaH paramaguNA: iti vastu' isa nirUkti ke anusAra jahA~ jJAnAdi utkRSTa gaNa rahA karate haiM unheM vastu kahA jAtA hai| inhIM jJAnAdi guNoM ke prAzrayabhUta hone se hI ukta pravrajyAvidhAnAdi ko vastu mAnakara unakI yahA~ prarUpaNA kI gaI hai| prathama pravrajyA adhikAra meM pravrajyA dene kA adhikArI kauna hai, kinake lie pravrajyA denA ucita hai, vaha kisa sthAna meM dI jAnI cAhiye, tathA kisa prakAra se dI jAnI cAhiye; ityAdi pravrajyA se sambaddha viSayoM kI carcA kI gaI hai| pravrajyA kA niruktyartha hai mokSa ke prati gamana / tadanusAra isameM pApa ke hetubhUta gRhastha ke vyApAra se nivRtta hokara zuddha saMyata ke anuSThAna meM udyata honA par3atA hai| dUsare adhikAra (pratidina kI kriyA) meM upadhikA pratilekhana, sthAna kA pratilekhana, bhojanapAtroM kA prakSAlana, bhikSA kI vidhi, natyAdi kA tyAga aura svAdhyAya ityAdi kA vivecana kiyA gayA hai| tIsare vrataviSayaka sthApanA adhikAra ke prArambha meM yaha nirdeza kiyA gayA hai ki saMsAranAza ke kAraNa vrata haiN| ve vrata jinako diye jAte haiM, jisa prakAra se diye jAte haiM, aura jisa prakAra se unakA paripAlana kiyA jAtA hai; isa sabakA kathana isa adhikAra meM kiyA jAvegA / avirati se cUMki karma kA prAsrava hotA hai aura usa karma se saMsAra hai-caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa hotA hai| isalie karma ko naSTa karane ke lie virati karanA cAhiye / isa prakAra nirdeza karate hue ahiMsAdi vratoM kA yahAM sAMgopAMga vicAra kiyA gayA hai| isa adhikAra ke anta meM cAritra kI pradhAnatA ko pragaTa karate hue marudevI ke prasaMga se ananta kAla meM hone bAle ina dasa prAzcaryarUpa bhAvoM kA nirdeza kiyA gayA hai1 upasarga, 2 garbhaharaNa, 3 strItIrtha, 4 abhavyA pariSat, 5 kRSNa kA amarakaMkA gamana, 6 vimAna ke sAtha candra-sUrya kA avataraNa, 7 harivaMza kula kI utpatti, 8 camarendra kA utpAta, 6 eka samaya meM eka sau pATha kI siddhi (mukti) aura 10 asaMyatoM kI puujaa'| caturtha anuyoga-gaNAnujJA adhikAra meM prathamata: yaha kahA gayA hai ki jo sAdhu vratoM se sahita hote hue samayocita samasta sUtrArtha ke jJAtA haiM ve hI prAcAryasthApanArUpa anuyoga AjJA ke yogya kahe gaye haiM / anyathA loka meM mRSAvAda, pravacana-nindA, yogya nAyaka ke abhAva meM zeSa ke guNoM kI hAni aura tIrtha kA nAza honevAlA hai| anuyoga kA artha jinAgama kA vyAkhyAna hai| sadA pramAda se rahita hokara vidhipUrvaka usa vyAkhyAna ko karanA, yahI usakI anujJA hai| isa prakAra sUcanA kara ke tatsambandhI prAvazyaka vidhi-vidhAna kA yahAM vivecana kiyA gayA hai| Age gaNAnajJA ke prasaMga meM gaNa (gaccha) ke adhiSThAtA hone ke yogya guNoM kA nirdeza karate hue usake viSaya meM bhI vicAra kiyA gayA hai| 1. uvasagga gabbhaharaNaM itthItitthaM abhAviprA parisA / kaNhassa avarakaMkA avayaraNaM caMda-sUrANaM / / 626 // harivaMsakuluppattI camaruppAmro a aTrasaya siddhaa| assaMjayANa pUmA dasa vi aNaMteNa kAleNaM // 627 / /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI zarIra aura kaSAyoM kA saMlekhana karanA-prAgamokta vidhi ke anusAra unheM kRza karanA, isakA nAma saMlekhanA hai / isakA varNana antima saMlekhanA adhikAra meM kiyA gayA hai / isake Upara svayaM haribhadra sUri ke dvArA TIkA (svopajJa) likhI gaI hai| isa TIkA ke sAtha vaha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa vambaI se prakAzita hayA hai| isakA upayoga prArabhaTA aura itvaraparihAravizuddhika Adi zabdoM meM huA hai| 87. tattvArthasatravatti-yaha ukta haribhadra sari dvArA viracita tattvArthasatra kI bhASyAnusAriNI vyAkhyA hai / isameM mUla sUtroM kI bhASya ke anusAra vyAkhyA karate hue kitane hI mahattvapUrNa viSayoM kI carcA kI gaI hai| isakA upayoga akAmanirjarA, aGgopAGganAmakarma, acakSadarzana, ajJAnaparISahajaya aura pratibhArAropaNa Adi zabdoM meM huA hai| 88. bhAvasaMgraha-yaha AcArya devasena ke dvArA racA gayA hai| devasena kA samaya vikrama kI 10vIM zatAbdI hai / ye vimalasena gaNadhara ke ziSya the| unhoMne vi. saM. 660 meM darzanasAra kI racanA kI hai| prastuta grantha prAkRta gAthAoM meM racA gayA hai| bIca meM kucha thor3e se anya chandoM kA bhI upayoga hugrA hai| samasta padyasaMkhyA 701 hai| yahA~ prathamataH jIva ke mukta aura saMsArI ina do bhedoM kA nirdeza karate hue bhAva se pApa, bhAva se puNya aura bhAva se mokSa prApta hone kI sUcanA kI gaI hai| tatpazcAt praudayikAdi pAMca bhAvoM kA nirdeza karake mithyAtva grAdi caudaha guNasthAnoM ke nAmollekhapUrvaka krama se unakI prarUpaNA kI gaI hai| prathama guNasthAna ke prasaMga meM mithyAtva kA vivecana karate hue sagrantha aura nirgrantha ko mukti batalAne vAle zvetAmbara sampradAya kI samIkSA kI gaI hai| isa samIkSA meM sagranthatA, strImukti, kevalibhukti, jinakalpa aura sthavirakalpa Adi kI carcA kI gaI hai| isI prasaMga meM zvetAmbara sampradAya kI utpatti ke sambandha meM yaha kahA gayA hai ki vikramarAjA kI mRtyu ke pazcAt 136veM varSa meM saurASTra ke antargata balabhI meM zvetapaTa saMgha utpanna hayA / isa prakAra ukta carcA se sambaddha saMzayamithyAtva kI prarUpaNA 160vIM gAthA meM samApta haI hai| Age aneka prAsaMgika carcAmoM ke sAtha yahA~ ukta caudaha guNasthAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| grantha mA. di. jaina granthamAlA bambaI se prakAzita hunA hai| isakA upayoga anivRttikaraNa guNasthAna, apramattasaMyata, aviratasamyagdRSTi aura upazamasamyaktva Adi zabdoM meM huA hai|| 16. prAlApapaddhati-isake kartA ukta devasenAcArya haiN| yahA~ prathamataH dravya ke lakSaNa kA nirdeza karate hue astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva, pradezatva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amartatva ina dasa sAmAnya guNoM meM se pratyeka dravya ke ve pATha-pATha batalAye gaye haiN| prArambha ke chaha guNa to sabhI meM rahate haiM / cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva ina cAra meM se koI do hI raha sakate haiN| jaise-jIva meM pUrvokta chaha ke sAtha cetanatva aura amUrtatva haiM tathA pudgala meM acetanatva aura mUrtatva haiN| vizeSa gaNa solaha haiN| unameM se pratyeka dravya meM kitane aura kauna se sambhava haiM, isakA vicAra karate hae paryAyoM ke svarUpa aura unake bhedoM kA vivecana kiyA gayA hai| isake pazcAta dravyoM ke ikkIsa svabhAvoM meM se gyAraha sAmAnya aura dasa vizeSa svabhAvoM kA vizleSaNa karate hae ve jIvAdi dravyoM meM se kisake kitane sambhava haiM, isakA vicAra kiyA gayA hai / tatpazcAta pramANabhedoM aura nayabhedoM kI carcA kI isakA prakAzana nayacakra ke sAtha mA. di. jaina granthamAlA bambaI se aura prathama gucchaka meM nirNayasAgara mudraNAlaya se huA hai| isakA upayoga anupacaritasadbhUtavyavahAranaya aura anupacaritAsadbhUtavyavahAranaya Adi zabdoM meM huA hai| 10. taccasAra(tattvasAra)-yaha bhI ukta devasenAcArya kI kRti hai| isameM 74 gAthAyeM haiN| sarvaprathama yahAM paramasiddhoM ko namaskAra kara taccasAra ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| pazcAt yaha kahA gayA hai ki tattva bahata prakAra kA hai, usakA varNana pUrvAcAryoM dvArA dharma ke pravartana aura bhavya janoM ke
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prabodhanArtha kiyA gayA hai| eka tattva svagata hai aura dUsarA paragata / svagata tattva nija prAtmA aura paragata tattva pA~coM parameSThI haiN| una parameSThiyoM ke akSara rUpa kA-unake bodhaka a, si, pA, u, sA va prom prAdi akSaroM kA dhyAna karane vAle bhavya manuSyoM ke bahuta prakAra ke puNya kA bandha hotA hai aura paramparA se mokSa bhI prApta hotA hai| svagata tattva do prakAra kA hai-savikapa aura aviklp| inameM savikalpa svagata tattva prAsrava. yukta hai aura avikalpa svagata tattva usa prAsrava se rahita hai| indriyaviSayoM se vimukha ho jAne para jaba mana kA viccheda ho jAtA hai taba apane svarUpa meM nirvikalpa avasthA hotI hai| isa prakAra se zuddha prAtmasvarUpa kA vicAra karate hue dhyAna karane kI preraNA kI gaI hai| isI prasaMga meM svadravya aura paradravya kA vicAra karate hue jJAnI aura ajJAnI kI pravRtti meM vizeSatA pragaTa kI gaI hai| yaha mA. di. jaina granthamAlA bambaI dvArA tattvAnuzAsanAdisaMgraha meM prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga AtmA (appA) Adi zabdoM meM hayA hai| 61. nayacakra-isake racayitA ukta devasena haiN| bRhannayacakra ko lakSya meM rakhakara ise laghunayacakra bhI kahA jAtA hai| isameM 87 gAthAyeM haiM / sarvaprathama yahA~ vIra jinendra ko namaskAra karate hue nayoM ke lakSaNa ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| Age naya ke lakSaNa meM kahA gayA hai ki jJAniyoM ke vikalparUpa jo vastu ke aMza ko grahaNa karane vAlA zrutabheda hai use naya kahA jAtA hai tathA unhIM nayoM ke Azraya se nI hotA hai| naya ke binA caMki syAdvAda kA bodha sambhava nahIM hai, ataeva ekAnta ko naSTa karane ke abhiprAya se naya kA jJAna prApta karanA Avazyaka hai| isa prakAra naya kI AvazyakatA ko pragaTa karate hue Age kahA gayA hai ki eka naya ekAnta aura usake samUha kA nAma anekAnta hai tathA vaha jJAna kA vikalpa hai jo samIcIna bhI hotA hai aura mithyA bhI hotA hai| nayarUpa dRSTi ke binA vastusvarUpa kI upalabdhi nahIM hotI aura binA vastusvarUpa kI upalabdhi ke jIva samyagdRSTi nahIM hote| isake pazcAt dravyArthika aura paryAyAthika ina do nayoM ko mUla naya batalAte hue unake asaMkhya bhedoM kI sUcanA kI gaI hai| Age ina do nayoM ke sAtha naigamAdi sAta nayoM kA nirdeza karake naya ke nau bheda aura upanaya ke tIna bheda kahe gaye haiN| Age dravyAthika ke dasa, paryAyAthika ke chaha, naigama ke tIna, saMgraha ke do, vyavahAra ke do, RjusUtra ke do tathA zeSa ke eka-eka bheda kA nirdeza karate hue yathAkrama se unakI tathA upanayabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| anta meM kahA gayA hai ki vyavahAra se cUMki bandha hotA hai aura mokSa cUMki svabhAvasaMyukta hai, ataeva svabhAva ke aArAdhana ke samaya meM use (vyavahAra ko) gauNa karanA caahie| isa prakAra se yahA~ AtmasvabhAva kA bhI vicAra kiyA gayA hai| isakA prakAzana mA. di. jaina granthamAlA bambaI se huA hai| isakA upayoga utpAda-vyayasApekSa, azuddhadravyArthika, RjusUtra aura evambhUta Adi zabdoM meM huA hai| 2. pArAdhanAsAra-yaha kRti bhI ukta devasenAcArya kI hai| isameM 115 gAthAyeM haiM / yahA~ sarvaprathama mahAvIra ko namaskAra kara ArAdhanAsAra ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| pazcAt tapa, darzana, jJAna aura cAritra ke samudAya ko ArAdhanAsAra batalAte hae use vyavahAra aura paramArtha (nizcaya) ke bheda se do prakAra kahA gayA hai| vyavahAra se ArAdhanAcatuSTaya kA sAra samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura tapa ko kahA gayA hai| Age ukta samyagdarzanAdi ke vyavahAra kI pradhAnatA se lakSaNoM kA nirdeza karake nizcaya pArAdhanAcatuSTaya ke sAra ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki zuddha naya kI apekSA sampUrNa saMkalpa-vikalpoM se rahita jo nirAlamba zaddha AtmA hai vahI ArAdhanAcatuSTaya kA sAra hai| isa nizcaya ArAdhanA meM udyata kSapaka indriyaviSayoM se vimukha hokara apane svabhAva kA hI zraddhAna karatA hai, apane zuddha AtmA ko jAnatA hai, aura usI kA anuSThAna karatA hai / isa nizcayadRSTi meM-darzana, jJAna,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jaina-lakSaNAvalI cAritra evaM tapa hI AtmA hai aura rAga-dveSAdi se rahita usI zuddha prAtmA ke ArAdhanA kI preraNA kI Age ArAdhaka (kSapaka) kI vizeSatA ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki bhedagata (vyavahArarUpa) cAra prakAra kI ArAdhanA bhI mokSa kI sAdhaka hai| isa prakAra vyavahAra ArAdhanA ko mahattvapUrNa batalAte hue arha, saMgatyAga, kaSAyamallekhanA, parISahajaya, upasarga sahane kA sAmarthya, indriyajaya aura mana kA niyamana ina sAta sthaloM ke dvArA dIrghakAlasaMcita karmoM ko naSTa karane ke lie prerita kiyA gayA hai| anta meM jina munIndroM ke dvArA aArAdhanAsAra kA upadeza kiyA gayA hai tathA jinhoMne usakA aArAdhana kiyA hai una sabakI vandanA karate hue kahA gayA hai ki maiM na to kavi haiM aura na chanda ke lakSaNa ko bhI kucha jAnatA huuN| maiMne to nija bhAvanA ke nimitta aArAdhanAsAra ko racA hai| antima gAthA meM apane nAma kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki yadi isameM kucha pravacanaviruddha kahA gayA ho to use munIndra jana zuddha kara leN| isake Upara kSemakIti ke ziSya ratnakIti (vikrama kI 15vIM zatI) ke dvArA TIkA likhI gaI hai| isa TIkA ke sAtha vaha mA. di. jaina granthamAlA bambaI dvArA prakAzita kiyA gayA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla-pArAdhaka aadi| TIkA-Asrava aura upazama Adi / 63 paMcasaMgraha-isake racayitA candarSi mahattara haiN| inakA samaya nizcita nahIM hai| sambhavata: ve vikrama kI 10-11vIM zatAbdI ke vidvAna honA caahie| prastuta grantha do vibhAgoM meM vibhakta hai| yahA~ sarvaprathama vIra jina ko namaskAra karake paMcasaMgraha ke kahane kI pratijJA kI gaI hai / 'paMcasaMgraha' isa nAma kI sArthakatA ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki isameM cUMki yathAyogya zataka Adi pAMca granthoM kA athavA pAMca dvAroM kA saMkSepa (saMgraha) kiyA gayA hai, isIlie isakA 'paMcasaMgraha' yaha sArthaka nAma hai| ve pAMca dvAra ye haiM-jIvasthAnoM meM yogoM va upayogoM kA mArgaNa (anveSaNa), bandhaka, bandhavya-bAMdhane yogya karma, bandhahetu aura bandhabheda / inakI prarUpaNA isake prathama vibhAga meM kI gaI hai| prathama dvAra meM 34 gAthAye haiM / yahA~ jIvasthAnoM aura mArgaNa sthAnoM meM yathAsambhava yogoM aura upayogoM kI prarUpaNA kI gaI hai| dUsare dvAra meM 84 gAthAyeM haiN| yahAM bAdara, sUkSma, paryApta va aparyApta ekendriya; paryApta va aparyApta dvIndriyAdi tIna, tathA saMjJI va asaMjJI paryApta-aparyApta paMcendriya ; ina 14 bandhaka jIvasthAnoM kI prarUpaNA sat-saMkhyA Adi pATha adhikAroM ke prAthaya se kI gaI hai| tIsare bandhaka dvAra meM 67 gAthAyeM hai / yahA~ vandha ke yogya jJAnAvaraNAdi pATha karma aura unake uttarabhedoM ke svarUpa prAdi kI carcA kI gaI hai| cauthe vandhahetu dvAra meM 23 gAthAyeM haiN| yahA~ bandha ke kAraNabhUta mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga inakI tathA inake uttarabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| pAMcaveM bandhavidhAna dvara meM 185 gAthAyeM haiN| yahA~ bAMdhe gaye karma ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke prAzraya se bandha, udaya, udIraNA aura sattva kA vistAra se vicAra kiyA gayA hai / dUsare vibhAga meM prathamataH 101 gAthA proM ke dvArA karmaprakRti ke anusAra bandhana, saMkrama, udI raNA aura upazamanA karaNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tatpazcAta 3 gAthAnoM meM nidhatti-nikAcanA karaNoM kA vicAra karate hue anta meM 156 gAthAnoM dvArA sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva bandha ke savedha kA vivecana kiyA gayA hai| isa para eka TIkA svopajJa aura garI grA. malayagiri dvArA viracita hai| yaha ina donoM TokAyoM ke sAtha muktAbAI jJAnamandira ubhoI se tathA kevala svopajJa TIkA ke sAtha seTha devacanda lAlabhAI jaina ha
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pustakoddhAra phaNDa bambaI se prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huA hai mUla-pradhruvodaya, anudayavatI prakRti, azvakarNakaraNAddhA, udayavatI aura udIraNA prAdi / svo. vR.-acakSudarzana, adhruvasatkarma, adhruvodaya, anabhigRhIta mithyAtva, udayavatI aura udayasaMkramotkRSTa aadi| __ malaya. vR.adhruvabandha, adhruvasatkarma, adhruvodaya, anudayavatI prakRti, udayavatI aura udayasaMkramotkRSTa aadi| 64. saptatikAprakaraNa (SaSTha karmagrantha)-yaha kisake dvArA racA gayA hai, yaha jJAta nahIM hai| vaise yaha candraSi mahattara praNIta mAnA jAtA hai| prAtmAnanda jaina sabhA bhAvanagara se prakAzita saMskaraNa ke anusAra isameM 72 gAthAyeM haiN| yahA~ sarvaprathama yaha sUcanA kI gaI hai ki maiM siddhapadoM ke prAzraya se-pratiSThita padoM se yukta karmaprakRtiprAbhUtAdi prAcIna granthoM ke prAdhAra se athavA jIvasthAnaguNasthAnarUpa siddhapadoM ke Azraya se-bandha, udaya aura sattArUpa prakRtisthAnoM ke mahAn arthayukta saMkSepa ko kahU~gA, jo dRSTivAda se nikalA hai| Age prazna uThAyA gayA hai ki kitanI prakRtiyoM ko bAMghatA hA jIva kitanI prakRtiyoM kA vedana karatA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki mUla aura uttara prakRtiyoM meM isase sambaddha bhaMgoM ke aneka vikalpa haiN| Age mUla prakRtiyoM ke Azraya se ise spaSTa karate hue kahA gayA hai ki mUla prakRtiyoM ke bandhaka cAra prakAra ke haiM-pATha ke bandhaka, sAta ke bandhaka, chaha ke bandhaka aura eka ke bandhaka / mithyAdRSTi se lekara apramatta guNasthAna taka prAyu ke bandhakAla meM pATha ke bandhaka haiM / inake pATha kA bandha, pATha kA udaya aura sattA bhI pAThoM kI hai| Ayubandha ke binA sAta ke bandhaka mithyAdRSTi se lekara anivRttibAdarasAmparAya taka hai| inake sAta kA bandha, pATha kA udaya aura pAThoM kI sattA rahatI hai| sUkSmasAmparAya guNasthAnavartI prAyu aura mohanIya ke binA chaha ke bandhaka haiM / inake pATha kA udaya aura pAThoM kI sattA rahatI hai| upazAntakaSAya, kSINakaSAya aura sayogikevalI ye eka mAtra vedanIya ke bandhaka haiN| inameM upazAntakaSAya ke eka kA bandha, mohanIya ke binA sAta kA udaya aura sattA pAThoM kI hai| kSINakaSAya ke eka kA bandha, sAta kA udaya aura mohanIya ke binA sAta kI hI sattA hai| sayogikevalI ke eka kA bandha, cAra (pradhAtI) kA udaya aura cAra kI hI sattA hai| ayogikevalI ke bandha eka kA bhI nahIM hai, unake udaya cAra kA aura sattA bhI cAra kI hai| isakI digdarzaka tAlikA guNasthAna bandha udaya sattA vizeSa 1-7 pAyurbandhakAla meM mAyurbandha ke binA prAyu va mohanIya ke vandha ke binA (vedanIya) |(mohake binaa)| (mohake binA)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jaina-makSaNAvala isI krama se Age jJAnAvaraNAdi pratyeka karma kI uttaraprakRtiyoM meM bandha, udaya aura sattA tathA saMyogI bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai| tatpazcAt kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai, isako spaSTa karate hue upazama. zreNi, anantAnubandhI kA upazama, yathApravRttAdikaraNa, gUNazreNi, gUNasaMkramaNa aura kSapakaNi prAdi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isake Upara prAcArya malayagiri ke dvArA TIkA racI gaI hai| isa TIkA ke sAtha uparyukta prAtmAnanda sabhA bhAvanagara se zataka (5vAM karma grantha de.) ke sAtha prakAzita huA hai| prAcArya malayagiri viracita TIkA sahita eka SaSTha karmagrantha jainadharmaprasAraka sabhA bhAvanagara se bhI prakAzita huA hai| para donoM kI gAthAoM meM kucha bhinnatA bhI hai| isakA upayoga (TIkA se) agurulaghu nAmakarma, prAnupUrvI, pAhAraka (zarIra), AhAraparyApti, udyota aura upaghAta Adi zabdoM meM hudhA hai| 65. karmavipAka-yaha gargarSi ke dvArA racA gayA prathama prAcIna karmagrantha hai| garSi kA sama ta nahIM hai| sambhavataH ve vikrama kI 10vIM zatAbdI meM hue haiN| granthagata gAthAoM kI saMkhyA 168 hai| isameM sarvaprathama vIra jinendra ko namaskAra karate hue gurUpadiSTa karmavipAka ko saMkSepa se kahane ko pratijJA kI gaI hai| yahA~ karma kA nirukta (kriyate iti karma) artha karate hue yaha kahA gayA hai ki cAra gatiyoM meM paribhramaNa karane vAle saMsArI jIva ke dvArA mithyAtvAdi ke Azraya se jo kiyA jAtA hai vaha karma kahalAtA hai| vaha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra kA hai| usakI mUla prakRtiyAM pATha aura uttara prakRtiyAM eka sau adAvana haiM / mUla prakRtiyoM kA nAmanirdeza karate hae. unake lie kama se paTa, pratIhAra, prasi, madya, haDi (kATha kI ber3I), citra (citrakAra), kumhAra aura bhANDAgArika; ye dRSTAnta diye gaye haiM / Age krama se ina mUla aura uttara prakRtiyoM kA svarUpa dikhalAyA gayA hai| isa para eka vyAkhyA ajJAtakartRka aura dUsarI eka vRtti paramAnanda sUri (sambhavataH vikrama kI 12-13vIM zatAbdI) dvArA viracita hai| yaha jaina prAtmAnanda sabhA bhAvanagara se prakAzita huA hai| isakA upayoga ina zabdoM meM huaA hai mUla-agurulaghu nAmakarma, pAtapa nAmakarma, AhAraka-kArmaNabandhana, pAhArakabandhana, udyota, upaghAta nAmakarma aura upabhoga Adi / vyAkhyA-aGgopAMganAma, agurulaghu nAmakarma, anantAnubandhI aura apratyAkhyAnakrodhAdi / pa. vRtti-antarAyakarma aura Ayukarma praadi| 66. gommaTasAra-isake racayitA prAcArya nemicandra siddhAntacakravartI haiM / inakA samaya vikrama kI 11vIM zatAbdI hai / ye cAmuNDarAya ke samakAlIna rahe haiN| cAmuNDarAya rAjA rAcamalla ke maMtrI aura senApati the| unakA dUsarA nAma gommaTarAya bhI rahA hai| prastuta grantha unhIM ke ukta nAma se gommaTasAra kahalAtA hai| kAraNa yaha ki unhIM ke prazna para vaha prA. nemicandra dvArA racA gayA hai| isakI racanA SaTkhaNDAgama nAmaka siddhAntagrantha ke aAdhAra se huI hai| unhoMne svayaM yaha kahA hai ki jisa prakAra cakravartI ne cakraratna ke dvArA chaha khaNDa svarUpa bharata kSetra ko nirvighna siddha kiyA, usI prakAra maine buddhirUpa cakra ke dvArA chaha khaNDasvarUpa SaTkhaNDAgama ko bhale prakAra siddha kiyA hai-usake rahasya ko hRdayaMgata kiyA hai| isake antargata samasta gAthAoM kI saMkhyA 1705 hai| vaha jIvakANDa aura karmakANDa ina do bhAgoM meM vibhakta hai| jIvakANDa-isa vibhAga meM 733 gAthAyeM haiM / isameM guNasthAna, jovasamAsa, paryApti, prANa, saMjJA, 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 4, pR. 127. 2. jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDa sAhiyaM aviggheNa / taha maicakkeNa mayA chavakhaMDa sAhiyaM samma // go. ka. 397.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 14 mArgaNA aura upayoga, ina 20 prarUpaNAoM kA varNana kiyA gayA hai| guNasthAna mithyAtva va sAsAdana prAdi ke bheda se caudaha haiN| inakI prarUpaNA 66 gAthAoM dvArA kI gaI hai| jIva ananta haiN| unakA bAdara va sUkSma prAdi bheda yukta jina ekendriyatva Adi dharmavizeSoM ke dvArA saMgraha yA saMkSepa kiyA jAtA hai unheM jIvasamAsa kahA jAtA hai| bAdara va sUkSma ke bheda se ekandriya do prakAra ke tathA saMjJI va asaMjJI ke bheda se paMcendriya bhI do prakAra ke haiM / ina cAra ke sAtha dvIndriya Adi tIna ke grahaNa karane para sAta hote haiN| ye sAtoM paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhii| isa prakAra saba bheda caudaha hote haiN| ye hI jIvasamAsa mAne jAte haiM / ina sabakI prarUpaNA yahA~ 47 (70-116) gAthAoM dvArA kI gaI hai| pAhAra-zarIra Adi ke bheda se paryAptiyAM chaha haiN| paryApti nAmakarma ke udaya se yathAyogya apanI apanI paryAptiyoM ke pUrNa ho jAne para jIva paryApta kahalAtA hai| ina paryAptiyoM kA prArambha to eka sAtha ho jAtA hai, para unakI pUrNatA krama se hotI hai| jaba taka zarIra paryApti pUrNa nahIM ho jAtI taba taka jIva nityaparyApta kahalAtA hai| aparyApta nAmakarma kA udaya hone para apanI yogya paryAptiyoM kI pUrNatA to nahIM ho pAtI aura antarmuhurta ke bhItara hI jIva maraNa ko prApta ho jAtA hai| aise jIva aparyApta kahe jAte haiM / isa sabakI prarUpaNA yahA~ 11 (117-27) gAthAoM dvArA kI gaI hai| pAMca indriyA~, manabala Adi tIna bala, pAnapAna (zvAsocchvAsa) aura Ayu ye 10 prANa kahalAte haiM / inakA varNana yahA~ 5 (128-32) gAthAyoM meM kiyA gayA hai| AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra saMjJAyeM haiN| inakA varNana 6 (133-38) gAthAoM meM kiyA gayA hai| jina avasthAoM ke dvArA jIvoM kA mArgaNa yA anveSaNa kiyA jAtA hai ve mArgaNAyeM kahalAtI haiN| ke caudaha haiM, jo isa prakAra haiM-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA bhavyatva. samyaktva, saMjJI aura pAhAra / ina saba kA varNana yahA~ krama se vistArapUrvaka kiyA gayA hai| yaha adhi. kAra sabase vistRta hai jo 532 (136-670) gAthAoM meM pUrNa huaA hai| isa adhikAra ke antargata lezyA mArgaNA kI prarUpaNA nirdeza, varNa, pariNAma, saMkrama, karma, lakSaNa, gati, svAmI, sAdhana, saMkhyA, kSetra sparza, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina 16 antarAdhikAroM ke dvArA 488-555 gAthAnoM meM kI vastu ke jAnane-dekhane rUpa jo jIva kA cetanabhAva hai vaha upayoga kahalAtA hai| vaha sAkAra aura nirAkAra ke bheda se do prakAra kA hai| sAkAra upayoga jahA~ vastu ko vizeSarUpa se grahaNa karatA hai vahA~ nirAkAra upayoga use binA kisI prakAra kI vizeSatA ke sAmAnyarUpa se hI grahaNa kiyA karatA hai| sAkAra upayoga jJAna aura nirAkAra upayoga darzana mAnA gayA hai| apane bheda-prabhedoM ke sAtha isakA varNana yahA~ 5 (671%75) gAthAmoM meM kiyA gayA hai| mAge gaNasthAna aura mArgaNAoM ke prAzraya se pRthaka-pRthak pUrvokta bIsa prarUpaNAmoM kA yathAyogya vicAra kiyA gayA hai (676-704) / anta meM gautama sthavira ko namaskAra karate hue guNasthAna aura mArgaNAmoM meM pAlApa kA digdarzana karAyA gayA hai / sAmAnya, paryApta aura aparyApta ye tIna pAlApa haiN| aparyApta ke do prakAra haiM-nirvRttyaparyApta aura lbdhypryaapt| inameM se mithyAtva guNasthAna meM ye donoM hI prakAra sambhava haiN| sAsAdana, asaMyatasamyagdRSTi aura pramattavirata ina guNasthAnoM meM nivatyaparyApta kIno sambhAvanA hai, para labdhyaparyApta kI sambhAvanA nahIM hai| samudghAta avasthA meM yoga kI apekSA sayogavalI ke bhI aparyAptatA sambhava hai / isa prakAra upayukta pAMca guNasthAnoM meM sAmAnya, paryApta aura paryApta tInoM pAlApa sambhava hai / zeSa nau guNasthAnoM meM eka paryApta hI sambhava hai| yahI krama mArgaNAoM meM bhI yathAsambhava samajhanA caahie| karmakANDa-isakI gAthA saMkhyA 672 hai| isameM ye no adhikAra haiM-prakRtisamutkIrtana. bI.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jana-lakSaNAbalI udaya-sattva, sattvasthAnabhaMga, tricUlikA, sthAnasamutkIrtana, pratyaya, bhAvacUlikA, trikaraNacUlikA aura karmasthiti rcnaa| (1) prakRtisamutkIrtana-jIva zarIranAmakarma ke udaya se sazarIra hokara karma ko-jJAnAvaraNAdirUpa pariNata hone vAle pUdagalaskandhoM ko-tathA nokarma ko-praudArikAdi zarIrarUpa pariNata hone vAle pUdagalaskandhoM ko bhI pratisamaya grahaNa kiyA karatA hai / dravya aura bhAva ke bheda se karma do prakAra kA hai / gRhIta pudgalaskandha kA nAma dravyakarma aura usameM utpanna hone vAlI jJAna-darzana ke prAvaraNAdi pa zakti kA nAma bhAvakarma hai| ye karma mUla meM jJAnAvaraNAdirUpa pATha haiN| unake uttarabheda saba eka sau aDatAlIsa haiN| jo jIva ke svabhAvabhUta jJAnAdi gaNoM kA vidhAta karate haiM ve ghAtikarma kahalAte haiM / jo abhAvAtmaka (pratijIvI) guNoM kA vighAta karate haiM ve aghAtikarma kahalAte haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa. mohanIya aura antarAya ye cAra karma ghAti haiM. zeSa bedanIya Adi cAra karma aghAti haiN| veTanI karma ke udaya se jo bAghAyukta sukha saMsAra meM prApta hotA thA usakA prabhAva usa vedanIya karma ke prabhAva meM ho jAtA hai| prAyukarma ke udaya se jo manuSyAdi ke kisI vizeSa zarIra meM parataMtra rahanA par3atA thA usa parataMtratA kA prabhAva isa prAyukarma ke abhAva meM ho jAtA hai / nAmakarma ke udaya se jo sthalatA daSTigocara hotI thI usakA lopa isa nAmakarma ke prabhAva meM ho jAtA hai| gotrakarma ke udaya se jo UMcepana aura nIcepana kA anubhava hotA thA vaha usa gotrakarma kA prabhAva ho jAne para naSTa ho jAtA hai| isa prakAra ye aghAtiyA karma abhAvAtmaka guNoM ke vighAtaka to haiM, para ghAtikarmoM ke samAna sadabhAvasvarUpa jJAnAdi ke vighAtaka ve nahIM haiM / isa prakAra vividha karmoM ke svarUpa ko pragaTa karate hue unakI ghAti va praghAti Adi aneka avasthAvoM kA yahA~ vivecana kiyA gayA hai| anta meM usa karma ke viSaya meM nAma di nikSepavidhi kI yojanA kI gaI hai| (2) bandha-udaya-sattva- isa adhikAra meM guNasthAna aura mArgaNAoM ke prAzraya se prakRti-sthiti Adi bhedoM meM vibhakta bandha, udaya aura sattva kI prarUpaNA kI gaI hai| isa adhikAra ko granthakAra ne stava kahA hai| usakA svarUpa batalAte hue unhoMne kahA hai ki jo zAstra vivakSita tattva kA sarvAMgaparNa vistAra yA saMkSepa se varNana karane vAlA hai vaha stava kahalAtA hai| eka aMga ke varNana karane vAle zAstra ko stuti aura eka aMga ke eka adhikAra ke prarUpaka zAstra ko dharmakathA kahA jAtA hai| bandha kA varNana karate hae yahA~ sAmAnya se yaha nirdeza kiyA gayA hai ki tIrthakara prakRti kA bandha samyaktva ke rahate haie -asaMyatasamyagdRSTi se apUrvakaraNa guNasthAna taka- hI hotA hai| prAyu kA bandha mitha gaNasthAna (tRtIya) aura mizrakAyayoga ( nityaparyApta avasthA) meM nahIM hotA, vaha ukta tIsare guNasthAna ko choDa pahale se sAtaveM guNasthAna taka hotA hai| isa adhikAra ke anta meM granthakAra ne yaha kahA hai ki jisa prakAra cakravartI cakraratna ke dvArA chaha khaNDarUpa bharata kSetra para nirbAdha vijaya prApta karatA hai usI prakAra maiMne baddhirUpI cakraratna ke dvArA SaTkhaNDa ko-jIvasthAnAdi chaha khaNDoM meM vibhakta SaTakhaNDAgama kosiddha kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki SaTkhaNDAtmaka siddhAnta kA gambhIra adhyayana karake usake sArabhUta isa grantha kI racanA unake dvArA kI gaI hai| (3) sasvasthAna-isa adhikAra meM guNasthAna ke prAzraya se satvasthAnoM kI prarUpaNA kI iI hai| vivakSita gaNasthAna meM jitanI karmaprakRtiyAM sattA meM vidyamAna hoM unake samudAya kA nAma sattvasthAna hai| prakRtiyoM kI bhinnatA ke hone para bhI saMkhyA meM bheda na honA, ise bhaMga kahA jAtA hai| aise bhagoM ke sAtha kisa guNasthAna meM kitane sattvasthAna sambhava haiM, isakA vicAra isa adhikAra meM kiyA gayA hai| tricalikA-isa adhikAra kI prathama cUlikA meM vivakSita prakRtiyoM kA bandha kyA apane udaya ke pUrva meM naSTa hotA hai, apane udaya ke pazcAt naSTa hotA hai, athavA donoM sAtha hI naSTa hote haiN| unakA bandha kyA apane udaya ke sAtha hotA hai, anya prakRtiyoM ke udaya ke sAtha hotA hai praya pratiyoM ke udaya ke sAtha hotA hai tathA vaha bandha kyA sAntara hotA hai, nirantara hotA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hai, athavA sAntara-nirantara hotA haiN| ina nau praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai| dUsarI cUlikA meM udvelana, vidhyAta, adhaHpravRtta, guNa aura sarva; ina pAMca saMkramaNoM kA vicAra kiyA gayA hai| isa dUsarI cUlikA ke prArambha (408) meM apane guru abhayanandI kA smaraNa karate hue kahA gayA hai ki abhayanandI kA vaha zruta-samudra pApa mana ko dUra kare, jisake mathana ke binA hI nemicandra atizaya nirmala ho gyaa| tIsarI cUlikA ko prArambha karate hae (436) meM yaha kahA gayA hai ki vIrendranandI (athavA vIranandI aura indranandI) kA vatsa maiM (nemicandra) una abhayanandI garu ko namaskAra karatA haiM, jinake caraNoM ke prasAda se ananta saMsArarUpa samudra se pAra huaa| isa tIsarI cUlikA meM bandha, utkarSaNa, saMkrama, apakarSaNa, udIraNA, sattva, udaya, upazAmana, nidhatti aura nikAcanA ina dasa karaNoM kA vivecana kiyA gayA hai| (5) bandha-udaya-sattvasthAnasamatkIrtana-isa adhikAra meM bandha, udaya aura sattva ke sAtha prakRtiyoM ke vibhinna sthAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (6) pratyayaprarUpaNA-isa adhikAra ko prArambha karate hae prathamata: (785) zrRtasara ke pAra. gAmI indranandI ke garu aura uttama vIranandI ke svAmI aise abhayanandI ko namaskAra kiyA gayA hai| pazcAt yahA~ bandha ke kAraNabhUta pAMca mithyAtva, bAraha prakAra kI avirati, paccIsa kaSAya aura pandraha yoga ina sattAvana bheda (5+12+25+1557) rUpa prAsrava kA guNasthAna krama se nirUpaNa kiyA gayA hai / (7) bhAvacUlikA- yahA~ prArambha (811) meM gommaTa jinendra-candra ko namaskAra karate hue gommaTa padArtha saMyukta va gommaTasaMgraha kI viSayabhata bhAvagata ghalikA ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| pazcAt kI gaI isa pratijJA ke anusAra yahA~ apane uttara bhedoM ke sAtha praupazamika, kSAyika, mizra, praudayika aura pAriNAmika ina bhAvoM kA vivecana kiyA gayA hai| (0) trikaraNacalikA-- isa adhikAra meM mohanIya kI ikkIsa (darzanamohanIya tIna aura anantAnubandhicatuSTaya se rahita) prakRtiyoM ke kSaya va upazAmana ke kAraNabhUta adhaHpravRtta karaNa, apUrvakaraNa aura anivRtti karaNa ina tIna pariNAmoM kI prarUpaNA kI gaI hai| (6) karmasthitiracanAsadbhAva-bAMdhe hae karma kaba taka udaya ko prApta nahIM hote aura phira apanI-apanI sthiti ke anusAra ve kisa krama se nirjIrNa hote haiM, isa sabakA vicAra isa antima adhikAra meM kiyA gayA hai| antima prazasti meM granthakAra ne karma kI nirjarA aura tatva ke avadhAraNa ke lie gommaTadeva ke dvArA gommaTa saMgrahasUtra gommaTa ke race jAne kA saMketa karate hue yaha kahA hai ki jinameM gaNagharadevAdi RddhiprApta maharSiyoM ke guNa vidyamAna haiM aise ve ajitasena svAmI jisake guru haiM vaha rAjA (cAmuNDarAya yA gommaTarAya) jayavanta ho| gommaTasaMgrahasUtra, gommaTazikhara ke Upara gommaTajina aura gommaTa rAya (cAmuNDarAya) ke dvArA nirmita dakSiNakukkuTajina jayavanta hoN| jisa gommaTa ke dvArA nirmita pratimA kA mukha sarvArthasiddhi ke devoM aura sarvAvadhi va paramAvadhi ke dhAraka yogiyoM ke dvArA dekhA gayA hai vaha gommaTa jayavanta ho / jisane ISatprAgbhAra nAma ke anupama jina bhavana kA nirmANa karAyA vaha cAmuNDarAya jayavanta ho / jisa gommaTa rAya ke dvArA khar3e kiye gaye stambha ke Upara jo yakSamUrtiyAM haiM unake mukuTa kI kiraNoM se siddhoM ke pAda dhoye jAte haiM, vaha gommaTarAya jayavanta ho| jisane gommaTasUtra ke likhane meM dezI (?) kI vaha gommaTarAya, apara nAma vIramArtaNDI, cirakAla jIvita rahe / 1. isa sabakA vistRta vivecana SaTkhaNDAgama ke dvitIya khaNDa bandhasvAmitvavicaya (pu. 8) meM kiyA gayA hai| 2. saMskRta TIkA meM isa gAthA kA artha karate hae abhayanandI indranandi garu aura vIranandinAtha ina tInoM ko hI kiye gaye namaskAra kA nirdeza kiyA gayA hai tathA vahA~ gAthAmeM aprayukta 'ca' zabda kA adhyAhAra kiyA gayA hai| sva. paM. nAthUrAma jI premI ne indranandI aura vIranandI ko prA. nemicandra kA jyeSTha gurubhAI batalAyA hai (jana sAhitya aura itihAsa pR. 270 /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - lakSaNAvalI isake Upara eka abhayacandrAcArya (vi. kI 14vIM zatI) viracita mandaprabodhikA nAma kI saMskRta TIkA aura dUsarI nemicandrAcArya (vi. kI 14vIM zatI) viracita jIvatattvapradIpikA saMskRta TIkA hai / inameM mandaprabodhikA TIkA jIvakANDa kI 282vIM gAthA taka hI upalabdha hai / ina do TIkAoM ke pratirikta eka samyagjJAnacandrikA nAma kI hindI TIkA bhI hai, jo paNDitapravara ToDaramala jI dvArA jIvatattvapradIpikA kA anusaraNa kara vistAra se likhI gaI hai / ina tInoM TIkAoM ke sAtha prastuta grantha gAMdhI haribhAI devakaraNa jaina granthamAlA kalakattA se prakAzita ho cukA hai / saMkSipta hindI ke sAtha vaha paramazruta prabhAvaka maNDala bambaI se bhI do bhAgoM meM prakAzita huA hai / isakA upayoga ina zabdoM meM huA haimUla- zraNDara, adhaHpravRttakaraNa, zranindriya jIva, nivRttikaraNa guNasthAna, aniHsRtAvagraha, anudhogadvAra zrutajJAna aura apramattasaMyata Adi / TIkA - akSarAtma zrutajJAna, zragADha, agurulaghu nAmakarma, adhaHpravRttasaMkrama. granantAnubandhikrodhAdi anukRSTi, anuttaropapAdikadazA, zrapratyAkhyAnAvaraNakrodhAdi, prakSepiNI kathA aura udvelanasaMkrama zrAdi / 67. labdhisAra - yaha bhI uparyukta nemicandrAcArya kI kRti hai / isameM darzanalabdhi, cAritralabdhi ra kSAyikacAritra ye tIna adhikAra haiM / inakI gAthAsaMkhyA isa prakAra hai - 167+224+261 =652 / jaisA ki granthakAra ne paMcaparameSThiyoM kI vandanA karate hue prArambha meM sUcita kiyA hai, tadanusAra vastutaH do hI adhikAra samajhanA cAhie - samyagdarzanalabdhi aura cAritralabdhi / upazama aura kSaya ke bheda se cAritra do prakAra kA hai / samyagdarzanalabdhi adhikAra meM samyagdarzana kI prApti kA vicAra karate hue yaha batalAyA hai ki anAdi mithyAdRSTi athavA sAdi mithyAdRSTi jIva cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gati meM prathamopazama samyaktva ko prApta kara sakatA hai / vizeSa itanA hai ki use saMjJI, paryAptaka, garbhaja, vizuddha-- pradhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNarUpa pariNAmoM se uttarottara vizuddhi ko prApta - zrora sAkAra upayoga vAlA honA cAhie / samyaktvaprApti ke pUrva usake unmukha hue mithyAdRSTi jIva ke ye pAMca labdhiyAM hotI haiM-- kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura krnn| inameM pUrva kI cAra labdhiyAM to bhavya aura bhavya donoM ke hI sAmAnyarUpa se ho sakatI haiM, para antima karaNalabdhi bhabya ke hI hotI hai / jaba jJAnAvaraNAdi graprazasta (pApa) karmoM kI phaladAnazakti uttarottara anantaguNI hIna hokara udaya ko prApta hotI hai taba usa jIva ke prathama kSayopazamalabdhi hotI hai / isa kSayopazamalabdhi ke prabhAva se jo jIva ke sAtA vedanIya Adi prazasta karmaprakRtiyoM ke bandhayogya dharmAnurAgarUpa pariNati hotI hai use vizuddhi labdhi kahA jAtA hai / jIva-pudgalAdi chaha dravyoM aura nau padArthoM ke upadezaka AcArya Adi kI prApti ko athavA upadiSTa artha ke grahaNa dhAraNa kI prApti ko dezanAlabdhi kahate haiM / ukta tIna labdhiyoM se sampanna jIva aba Ayu ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI sthiti ko hIna karake grantaH koDA koDi pramANa kara detA hai tathA prazasta ghAtiyA karmoM ke anubhAga ko khaNDita karake latA aura dAru samAna do sthAnoM meM sthApita karatA sAtha aghAtiyA karmoM ke anubhAga ko jaba nIma aura kAMjIra ke samAna do bhAgoM meM sthApita karatA hai taba usake prAyogyalabdhi hotI hai| ye cAra labdhiyAM bhavya ke samAna abhavya ke bhI ho sakatI haiM, yaha kahA hI jA cukA hai / ukta cAra labdhiyoM ke pazcAt bhavya jIva ke jo adhaHkaraNa, pUrvakaraNa aura nivRttikaraNarUpa uttarottara vizuddhi ko prApta hone vAle pariNAmoM kI prApti hotI hai, ise karaNalabdhi kahA jAtA hai / yaha abhavya jIva ke sambhava nahIM hai / isakI prApti ke antima samaya meM jIva prathamopazama samyaktva ko prApta kara letA hai / isa prakAra yahAM prasaMgavaza guNasthAna ke anusAra vibhinna prakRtiyoM ke nAmollekhapUrvaka unake bandha Adi kI hInatA ke krama ko dikhalAyA gayA hai / 64 cAritralabdhi - yaha deza aura sakala cAritra ke bheda se do prakAra kI hai| inameM dezacAritra ko mithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi prApta karate haiM tathA sakalacAritra ko ina donoM ke sAtha dezasaMyata 1. dekhiye anekAnta varSa 4 ki. 1, pR. 113- 20 meM 'gommaTasAra kI jIvatattvapradIpikA TIkA, usakA kartRtva aura samaya' zIrSaka lekha /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bhI prApta karatA hai| mithyAdaSTi jaba upazamasamyaktva ke sAtha dezacAritra ke grahaNa ke unmukha hotA hai taba vaha jisa prakAra samyaktva kI prApti ke lie adhaHpravRtta Adi tIna karaNoM ko karatA hai usI prakAra isa dezacAritra kI prApti ke liye bhI ukta tIna karaNoM ko karatA hai aura una tIna karaNoM ke antima samaya meM vaha ukta dezacAritra ko prApta kara letA hai| parantu yadi ukta mithyAdRSTi vedaka (kSAyopazamika) samyaktva ke sAtha ukta dezacAritra ke grahaNa ke unmukha hotA hai to adhaHpravRtta karaNa aura apUrvakaraNa ina do pariNAmoM ke antima samaya meM vaha dezacAritra ko prApta kara letA hai| sakala cAritra tIna prakAra kA hai-kSAyopazamika, praupazamika aura kSAyika / inameM jo jIva upazamasamyaktva ke sAtha kSAyopazamika cAritra ke grahaNa meM udyata hotA hai usake usakI prApti kI vidhi prathamopazamasamyaktva kI prApti ke samAna hai| jo vedakasamyagdRSTi praupazamika cAritra ke grahaNa meM udyata hotA hai usakI vidhi bhinna hai| usakA nirUpaNa isa adhikAra meM vizeSarUpa se kiyA gayA hai (205.361) / Age kSAyikacAritra kI prApti meM kI jAnevAlI kriyAyoM kA varNana vistAra se kiyA gayA hai| isI ko kSapaNAsAra kahA jAtA hai| gommaTasAra ke samAna isa para bhI nemicandrAcArya kI saMskRta TIkA aura paNDitapravara ToDaramalajI viracita hindI dIkA bhI hai| saMskRta TIkA praupazamika cAritra ke vidhAna taka (gA. 361 taka) hI upalabdha hai, Age kSAyika cAritra ke prakaraNa meM vaha upalabdha nahIM hai| isase paM. ToDaramalajI ke dvArA gA. 361 taka to ukta saMskRta TIkA ke anusAra vyAkhyA kI gaI hai aura tatpazcAt prAcArya mAdhavacandra vidya dvArA viracita saMskRta gadyarUpa kSapaNAsAra ke AdhAra se vaha kI gaI hai| paM. ToDaramala jI ne isa kSapaNAsAra kI racanA kA nirdeza karate hue yaha batalAyA hai ki ukta grantha prAcArya mAdhavacandra dvArA bhoja nAmaka rAjA ke maMtrI bAhubalI ke parijJAnArtha racA gayA hai| ukta donoM TIkAtroM ke sAtha yaha haribhAI devakaraNa jaina granthamAlA kalakattA se prakAzita hayA hai| isakA upayoga adhaHpravRtta karaNa aura apUrvakaraNa guNasthAna prAdi zabdoM meM huaA hai 8. trilokasAra-yaha bhI pUrvokta nemicandra siddhAntacakravartI ke dvArA racA gayA hai / isameM / chaha adhikAra haiM-lokasAmAnya, bhavanaloka, vyantaraloka, jyotirloka, vaimAnikaloka aura naratiryagloka / inameM gAthAoM kA pramANa kramaza: isa prakAra hai-207+42+52+146+110+458-1018 / (1) lokasAmAnya-jahA~ jIvAdi chaha dravya dekhe jAte haiM yA jo una chaha dravyoM se vyApta hai vaha loka kahalAtA hai| vaha ananta AkAza ke ThIka madhya meM avasthita hai / vaha anAdinidhana hotA huA svabhAvasiddha hai-usakA koI nirmAtA nahIM hai / AkAza do prakAra kA hai-lokAkAza aura alokAkAza / jitane AkAza ko vyApta karake dharma, adharma, AkAza aura kAlANu avasthita haiM tathA jIva evaM pudgaloM kA gamanAgamana jahAM taka sambhava hai utanA AkAza lokAkAza kahalAtA hai| usake saba ora jo ananta zuddha AkAza hai vaha alokAkAza mAnA gayA hai| ukta loka adhaH, madhya aura Urdhva ke bheda se tIna prakAra kA hai| prAdhe mRdaMga ke Upara eka dUsare mRdaMga ko khar3A rakhane para jo usakA AkAra hotA hai vaisA hI AkAra isa loka kA hai| isa prakAra isa loka kA varNana karate hue aneka bhedarUpa laukika aura lokottara mAnoM, tIna vAtavalayoM, ratnaprabhAdi pRthiviyoM aura unameM rahane vAle nArakiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (2) bhavanaloka-isameM asurakumAra-nAgakumArAdi dasa prakAra ke bhavanavAsI devoM kI prarUpaNA kI gii| (3) vyantaraloka-isameM kinnara va kimpuruSa Adi ATha prakAra ke vyantara devoM kI prarUpaNA kI gaI hai| (4) jyotirloka-yahAM candra, sUrya, graha, nakSatra aura prakIrNaka tAre ina pAMca prakAra ke jyotiSI devoM kI prarUpaNA karate hae prathamataH madhyaloka ke antargata 16 abhyantara aura 16 antima dvIpoM ke nAmoM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI kA nirdeza kiyA gayA hai / tatpazcAt jambUdvIpAdi ke vistArAdi kA varNana karate hue ukta jyotiSiyoM ke sthAna, vimAna, saMcAra, tApa va tama (andhakAra) ke kSetra, adhika mAsa, dakSiNa-uttarAyaNa aura saMkhyA prAdi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (5) vaimAnikaloka-isa adhikAra meM 16 kalpoM ke nAmoM kA nirdeza karate hue unameM 12 indroM kI vyavasthA, kalpAtIta (6 praiveyaka, 6 anudiza aura 5 anuttara) vimAna, indra kAdi vimAnoM kA vistArAdi, deva-deviyoM kI vikriyA aura unake vaibhava Adi kI prarUpaNA kI gaI hai| (E) nara-tiryagloka-yahAM bharatAdi sAta kSetra. himavAna prAdi chaha kulaparvata, ina parvatoM ke Upara sthita tAlAvoM meM rahanevAlI zrI-hI Adi deviyAM, unakA parivAra, ukta tAlAboM se nikalanevAlI gaMgAsindhU Adi caudaha nadiyAM, pUrvokta kSetra-parvatAdikoM kA vistArAdi va usake lAne ke gaNitasUtra, videhakSetra ke madhya meM sthita meru parvata, usake Upara pANDaka vanameM sthita tIrthaMkarAbhiSeka-zilAyeM, videhakSetra meM varSA Adi kA svarUpa, battIsa videha aura tadgata nagariyoM (rAjadhAniyoM) ke nAma, vijayArdhagata 110 nagariyoM ke nAma, parvatoM para sthita kUToM ke nAma, caturtha kAla meM honevAle zalAkApuruSa tathA pAMcaveM va chaThe kAloM meM honevAle pariNamana; ityAdi yathAprasaMga kitane hI viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai| anta meM nandIzvaradvIpastha 52 jinabhavanoM kA nirdeza kara aSTAhnika parva meM vahA~ indrAdikoM ke dvArA kI jAne vAlI pUjA kA ullekha karate hae uttama, madhyama aura jaghanya akRtrima jinabhavanoM ke racanAkrama ko dikhalAyA gayA hai| pratyeka adhikAra ke prArambha meM granthakAra dvArA vahAM vartamAna prakRtrima jinabhavanoM kI vandanA kI gaI hai| sarvAnta meM apanI laghutA ko pragaTa karate hue granthakAra ne yaha kahA hai ki abhayanandI ke vatsa alpazruta ke jJAtA mujha nemicandra muni ke dvArA yaha trilokasAra racA gayA hai| bahuzruta prAcArya use kSamA kreN| 66. paMcasaMgraha-yaha prAcArya amita gati (dvitIya) ke dvArA vikrama saM. 1073 meM racA gayA hai / isameM pAMca pariccheda haiM / jaisA ki prArambha (zloka 2) meM saMketa kiyA gayA hai, tadanusAra isameM vandhaka, badhyamAna, bandhasvAmI, bandhakAraNa aura bandhabheda ye pAMca prakaraNa haiN| padyasaMkhyA usakI isa prakAra hai353+4+106+776+6+60-1455 / bIca-bIca meM bahutasA gadya bhAga bhI hai| bandhaka prakaraNa meM karma ke bandhaka jIvoM kI prarUpaNA guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANa, saMjJA, mArgaNA aura upayoga prAdi ke prAzraya se kI gaI hai| dUsare prakaraNa meM badhyamAna-bandha ko prApta honevAlI jJAnAvaraNAdi karmaprakRtiyoM-kI prarUpaNA kI gaI hai| tIsare prakaraNa meM vandha ke svAmiyoM kI prarUpaNA karate hue bandha, udaya aura sattva kI vyucchitti Adi kA vivecana kiyA gayA hai| cauthe prakaraNa meM bandhakAraNoM kA vicAra karate hae prathamata: caudaha jIvasamAsoM meM se ekendriya aAdi jIvoM meM kahAM kitane ve sambhava haiM, isakA vivecana kiyA gayA hai / prAge yahI vivecana mArgaNAoM ke Azraya se kiyA gayA hai| tatpazcAt gatyAdi mArgaNAoM evaM jIvasamAsa Adi meM kahAM kitane guNasthAna, upayoga, yoga aura pratyaya (kAraNa) sambhava haiM; ityAdi kA vicAra kiyA gayA hai| prAge mArgaNAnoM ke prAzraya se bandhasthAna, udayasthAna aura sattvasthAnoM kI prarUpaNA karate hue anta meM gaNasthAna aura mArgaNAsthAnoM meM kauna jIva kitanI aura kina-kina prakRtiyoM ke bandhaka haiM, ityAdi kA vicAra kiyA gayA hai| ___ yahAM puSpikAvAkyoM meM pR. 48 para jIvasamAsa, pR. 53 para prakRtistava, pR. 72 para karmabandhastava, pR. 146 para zataka aura pR. 225 para saptatiprakaraNa ke samApta hone kI sUcanA kI gaI hai| isake atirikta pR. 48 para mahAvIra ko namaskAra karate hue prakRtistava ke kahane kI, pR.5
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA para sarvajJoM ko namaskAra kara bandha, udaya aura sattva ke vyuccheda ke kahane kI, pR. 73 para jinendravacanA ta kA jayakAra karate hae daSTivAda se udadhata karake jIva-gaNasthAnagocara kucha ilokoM ke kahane kI, pR. 146 para arahaMtoM ko namaskAra karake apanI zakti ke anusAra saptati ke kahane kI, tathA pR. 226 para vIra jinezvara ko namaskAra kara sAmAnya (guNasthAna) aura vizeSa (mArgaNAbheda) rUpa se bandha. svAmitva ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| prastuta grantha mA. di. jaina granthamAlA samiti bambaI se prakAzita hunA hai| isakA upayoga akRtasamudghAta, agRhItamithyAtva, anivRttikaraNagusthAna, apUrvakaraNa aura asaMyatasamyagdRSTi Adi zabdoM meM huA hai| 100. jaMbUdIvapaNNattI-yaha prAcArya padmanandI dvArA racA gayA hai| unakA samaya vikrama kI 11vIM zatAbdI ho sakatA hai| isameM 13 uddeza va samasta gAthAoM kI saMkhyA 2426 hai / uddezakrama se usakA viSayaparicaya isa prakAra hai (1) upodghAta prastAva-yahA~ sarvaprathama paMcagurunoM kA vandana karate hue prAcAryaparamparA ke anusAra jinadaSTa dvIpa-sAgaroM kI prajJapti ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| pazcAt vardhamAna bhagavAnako namaskAra karate hue zrutagurunoM kI paripATI meM prathamataH gautama, sudharma (lohArya) aura jambUsvAmI ina tIna anubaddha kevaliyoMkA nirdeza kiyA gayA hai| tatpazcAt nandI mAdi pA~ca zrutake valiyoMse lekara subhadra prAdi cAra prAcArAMgadharoM taka kI paramparAkA nirdeza kiyA gayA hai| phira prAcAryaparamparA va ApUrvIka anusAra dvIpa-sAgaroM kI prajJapti ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| Age calakara samasta dvIpa-sAgaroM kI saMkhyA kA nirdeza karate hue jambUdvIpake vistArAdi, usako veSTita karanevAlI jagatI aura jambadvIpa ke antargata kSetra-parvatAdikoM kI saMkhyA mAtrakA nirdeza kiyA gayA hai| isa uddezameM 74 gAthAyeM haiN| (2) bharatarAvatavarSavarNana-yahA~ bharatAdi sAta kSetroM aura unako vibhAjita karanevAle himavAna prAdi chaha kulaparvatoM kA nirdeza karate hue bharata va airAvata kSetroM aura unameM pravartamAna avasarpiNI-utsapiNI kAloMkI prarUpaNA kI gaI hai| isameM 210 gathAyeM haiN| (3) parvata-nadI-bhogabhUmivarNana-isa uddezameM kulaparvatoM, mAnuSottara, kuNDala evaM rucaka parvatoM; nadiyoM aura haimavatAdi kSetroM meM pravartamAna kAloM (bhogabhUmiyoM) kI prarUpaNA kI gaI hai| isameM 246 gathAyeM haiN| (4) sudarzana meru-yahA~ mandara Adi para sthita jinabhavanoM kA varNana karate hue tIrthaMkaroM ke janmAbhiSeka ke liye pAnevAle saudharmAdi indriyoM kI vibhUti kI prarUpaNA kI gaI hai| isameM 262 gAthAyeM haiN| (5) mandara-jinavarabhavana-yahAM mandara Adi parvatopara sthita jinabhavanoM kA nirUpaNa karate hue nandIzvaradvIpa, kuNDala parvata, mAnuSottara parvata aura rucaka parvatoMpara sthita jinabhavanoM kI ukta jinabhavanoMse samAnatA prakaTa kI gaI hai| Age jAkara yaSTAhnika parva meM jina pUjana ke liye pAnevAle 16 indoMkI zobhA ko dikhalAte hue unake dvArA kiye jAnevAle pUjAmahotsava kI prarUpaNA kI gaI hai| yahA~ gAthAoM kI saMkhyA 125 hai| (6) devakuru-uttarakuru-yahAM videhakSetragata devakuru-uttarakuru kSetroM ke vistArAdi tathA unameM utpanna honevAle manuSyAdikI prarUpaNA kI gaI hai / isameM 178 gAthAye haiN| (7) videha varSa--yahA~ vanakhaNDoM, devAraNyoM, vedikAoM, vibhaMgAnadiyoM, vakSAraparvatoM tathA kacchA vijaya aura usameM sthita kSemA nagarI (rAjadhAnI) kA varNana kiyA gayA hai| isameM 153 gAthAyeM haiN| (8) pUrva videhavibhAga-isameM pUrvavidehastha sukacchA prAdi vijayoM aura unameM sthita kSemapUrI 1. ukta grantha kI prastAvanA pR. 142-43 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaina-lakSaNAvalI pAdi nagariyoM ke sAtha vibhaMgAnadiyoM prAdikA bhI varNana kiyA gayA hai / isameM 198 gAthAyeM haiN| (9) aparaviveha-pUrva videhagata kacchA mAdi ke hI samAna yahA~ ratnasaMcayAdi nagariyoM aura padamA Adi vijayoM kA varNana kiyA gayA hai / yahA~ 197 gAthAyeM haiN| (10) lavaNasamudra vibhAga-yahA~ lavaNasamudrake vistArAdi ke sAtha unameM sthita vividha pAtAloM aura kRSNa-zukla pakSoM meM honevAlI hAni-vRddhi AdikA nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM 102 gAthAyeM haiN| (11) dvIpa-sAgarAdi-yahA~ dhAtakIkhaNDa dvIpa, kAloda samudra aura puSkara dvIpa kA varNana karate hae ratnaprabhAdi sAta pRthiviyoM, unameM sthita bhavanavAsI va vyantara devoM, narakoM meM utpanna honevAle nArakiyoM, ar3hAI dvIpoM va svayambhUramaNa samudra ke pUrva meM sthita asaMkhyAta dvIpa-samudroM meM utpanna honevAle tiryacoM tathA vaimAnika devoMkI prarUpaNA kI gaI hai / yahA~ 365 gAthAyeM haiN| (12) jyotiSapaTala-isa uddeza meM candra-sUryAdi jyotiSI devoM kI prarUpaNA kI gaI hai| (13) pramANabheda-yahA~ vividha mAnoM kA varNana karate hue samaya-pAvalI Adi kAlamAnoM aura paramANu va trasareNu Adi kSetramAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| pazcAt pratyakSa va parokSarUpa pramANabhedoM kI carcA karate hue sarvajJatAkA bhI kucha vicAra kiyA gayA hai| sarvAnta meM manuSyakSetrastha iSvAkAra parvatoM, yamaka parvatoM, jamba grAdi vRkSoM, vanoM, bhogabhUmiyoM aura nadiyoM Adi kI samasta saMkhyA kA nirdeza karate hue granthakAra ne apanA paricaya isa prakAra diyA hai-maiMne paramAgama ke dezaka prasiddha vijaya guru ke pAsa meM amRtasvarUpa jinavacana ko sunakara kucha uddezoM meM isa grantha ko racA hai| mAghanandI guru, unake ziSya siddhAntamahodadhi sakalacandra guru aura unake ziSya zrInandI guru hue| unake (zrInandiguru ke) nimitta yaha jambudvIpa kI prajJapti likhI gaI hai / paMcAcAra se samagra vIranandIguru, unake ziSya balanandI guru aura unake ziSya guNagaNakalita, gAravarahita aura siddhAnta ke pAraMgata padmanandI hue| muni padmanandI ne vijayaguru ke pAsa meM suparizuddha pAgama ko sunakara ise saMkSepa meM likhA hai| usa samaya nApatiyo se pUjita zakti bhUpAla vArA nagara kA prabhu thaa| munigaNoM ke samUhoM se maNDita yaha vArA nagara pAriyAtra deza meM sthita thaa| isa vArA nagara meM rahate hue saMkSepa se bahupadArtha saMyukta jambUdvIpa kI prajJapti likhI gaI hai / chadmastha se viracita isameM jo bhI pravacana viruddha likhA gayA ho, use sugItArtha pravacanavatsalatA se zuddha kara leN| isa para tiloyapaNNattI kA prabhAva prastuta grantha pUrva nirdiSTa tiloyapaNNattI kI zailI para likhA gayA hai| jaise tiloyapaNNattI meM sarvaprathama paMcagaruSoM kI vandanA kI gaI hai| vaise hI isake prArambha bhI ukta paMcagaruSoM kI bandanA kI gaI hai| vizeSa itanA hai ki jahA~ tiloyapaNNattI meM prathamataH siddhoM ko namaskAra kiyA gayA hai vahA~ prastuta grantha meM prathamataH arihaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai| ti. pa. meM prathama mahAdhikAra ke anta meM nAbheya jina (RSabhanAtha) ko namaskAra karake prAge pratyeka mahAdhikAra ke Adi va anta meM kramaza: ajitAdi tIrthaMkaroM ko namaskAra karate hae antima nauveM mahAdhikAra ke prArambha meM zAnti jina ko namaskAra kiyA gayA hai| tatpazcAt isI nauveM mahAdhikAra ke anta meM kantha Adi vardhamAnAnta zeSa tIrthaMkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai| isI prakAra isI meM bhI dvitIya uddeza ke prArambha meM RSabha jinendra ko aura anta meM ajita jinendra ko namaskAra kiyA gayA hai| isI krama se Age pratyeka uddeza ke Adi va anta meM eka-eka tIrthaMkara ko namaskAra karate Dara terahaveM adhikAra ke anta meM vIra jinendra ko namaskAra kiyA gayA hai| 2. u. 13, gA. 154-57. 1. u. 13, gA. 144-45. 3. u. 13, gA. 155-64. 4. uddeza 13, gA. 165-70.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isake atirikta tiloyapaNatI kI kitanI hI gAthAnoM ko yahA~ usI rUpa meM athavA kucha zabdaparivartana ke sAtha isake antargata kara liyA gayA hai| tiloyapaNNattI kI racanA jisa prakAra bhASA kI dRSTi se samRddha va praur3ha tathA viSavivecana kI dRSTi se susambaddha hai, isa prakAra prastuta grantha kI racanA nahIM hai---vaha bhASA kI dRSTi se zithila aura viSayavivecana kI dRSTi se kucha avyavasthita hai / punarukti bhI prastuta grantha meM jahA~ tahA~ dekhI jAtI hai| grantha kA prakAzana jaina saMskRti saMrakSaka saMgha (jIvarAja jaina granthamAlA) solApura dvArA ho cakA hai / isakA upayoga AtmAGgula Adi zabdoM meM huA hai| 101. karmastava-yaha dvitIya prAcIna karmagrantha hai| isake kartA kA nAma jJAta nahIM hai / isameM 55 gAthAyeM haiM / yahA~ sarvaprathama jinavarendra ko namaskAra karate hue bandha, udaya aura sattvayukta stava ke kahane kI pratijJA kI gaI hai| bandha, udaya aura sattA ke vyavaccheda kA prarUpaka hone se cUMki yaha asAdhAraNa sadbhUta guNoM kA kIrtana karane vAlA hai, ata eva ise nAma se stava kahA gayA hai| yahA~ prathamataH guNasthAnakrama se bandha, udaya, udIraNA aura sattA se vyucchinna hone vAlI prakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza karake tatpazcAt usI krama se una karmaprakRtiyoM kA nAmollekha bhI kiyA gayA hai| isake Upara govinda gaNI (sambhavataH vikrama kI 13vIM zatAbdo) dvArA TIkA likhI gaI hai| isa TIkA ke sAtha vaha pUrvokta karmavipAka ke sAtha jaina prAtmAnanda sabhA bhAvanagara se prakAzita huyA hai| isa para eka 32 gAthAtmaka ajJAtakartRka bhASya bhI hai, jo grantha ke anta meM mudrita hai| isakI TIkA kA upayoga acakSadarzana, antarAya karma, aparyAptanAma, apratyAkhyAnAvaraNakrodhAdi, avAya, prAtapa nAmakarma, ucchvAsaparyApti, udaya, udIraNA aura udyotanAma Adi zabdoM meM hamA hai| 102. SaDazIti-isakA dUsarA nAma AgamikavastuvicArasAra prakaraNa hai / yaha catartha prAcIna karmagrantha hai| isake kartA jinavallabha gaNI (vikrama kI 12vIM zatAbdI) haiN| gAthAyeM isameM 86 haiN| yahAM sarvaprathama pAva jina ko namaskAra karate hue guru ke upadezAnusAra jIvasthAna, mArgaNAsthAna, gaNasthAna, upayoga, yoga aura lezyA ke kucha kahane kI pratijJA kI gaI hai| tadanusAra isameM prAge kama se jIvasthAnoM meM gaNasthAna, yoga, upayoga, lezyA, bandha, udaya, udIraNA va sattAsthAnoM kI prarUpaNA: mArgaNA. sthAnoM meM jIvasthAna, guNasthAna, yoga, upayoga, lezyA prora alpabahutva kI prarUpaNA; tathA guNasthAnoM meM jIvasthAna, yoga, upayoga, lezyA, bandhahetu, bandha, udaya, udIraNA, sattAsthAna aura alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai| anta meM apane nAma kA nirdeza karate hue granthakAra ne kahA hai ki jinaballabha ke dvArA lAyA gayA (racA gayA) yaha jinAgamarUpa amRtasamudra kA bindu hai| hiteSI vidvajjana ise suneM, usakA manana kareM. aura jaaneN| isa para eka TIkA haribhadrasUri ke dvArA racI gaI hai| ye devasUri ke praziSya aura jinadeva upAdhyAya ke ziSya the| ukta TIkA unhoMne aNahillapATakapura meM jayasiMhadeva ke rAjya meM prAzApara bamati meM vikrama saM.1972 meM likhI hai| dUsarI TIkA suprasiddha prA. malayagiri ke dvArA likhI gaI hai| ina donoM TIkAoM ke sAtha grantha karmavipAkAdi ke sAtha jaina prAtmAnanda sabhA bhAvanagara se prakAzita hamA hai| isa para eka 38 gAthAtmaka ajJAtakartRka bhASya bhI hai jo granthasaMgraha ke anta meM mudrita hai| isakA upayoga (TIkA se) acakSudarzana, anantAnubandhI, AhAraka (zarIra), AhAraka (jIva) aura upayoga Adi zabdoM meM huA hai| (zeSa agale bhAga meM) 1. dekhiye ti. pa. bhA. 2, prastAvanA pR. 65-70 aura jaMbUdIvapaNNattI kI prastAvanA pR. 128.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - lakSaNAvalI lacaNavaiziSTya deza-kAla kI vizeSatA athavA lakSaNakAra kI manovRtti ke kAraNa eka hI lakSya ke lakSaNa meM kahIM kucha vizeSatA yA vividhatA bhI dekhI jAtI / jaise-- 70 -- karmabhUmi - karmabhUmika kA yaugika artha karmabhUmibhinna- bhogabhUmi meM utpanna huA jIva hotA hai / isa abhiprAya ko vyakta karane vAlA lakSaNa samavAyAMga kI abhayadeva viracita vRtti meM pAyA jAtA hai / sthAnAMga meM lakSita 'akarmabhUmi' ke lakSaNa se bhI yahI abhiprAya dhvanita hotA hai / parantu dhavalAkAra ne vedanAkAlavidhAna ke antargata sUtra 8 kI vyAkhyA karate hue 'akarmabhUmika' se deva aura nArakiyoM ko grahaNa kiyA hai / prakaraNa vahA~ kAla kI apekSA jJAnAvaraNIya kI utkRSTa vedanA ke svAmI kA hai / vaha cUMki bhogabhUmijoM ke sambhava nahIM hai, ataeva sUtrastha 'prakammabhUmiyassa' pada kA artha vahA~ 'deva nArakI' kiyA gayA hai / zrakSauhiNI - paumacariu aura padmacaritra (padmapurANa) ke anusAra akSauhiNI kA pramANa 218700 tathA ghavalA ke anusAra vaha 6060606000 hai / acelaka - acela, acelaka aura prAvelakya ye samAnArthaka zabda haiM / zrAcArAMgasUtra 180 meM (pR. 218) acela zabda upalabdha hotA hai / prasaMga vahA~ caritra ko vRddhiMgata karane kA hai / isake lie vahA~ kahA gayA hai ki mokSa ke nikaTavartI kitane hI jIva dharma ko grahaNa karake dharmopakaraNoM ke viSaya meM sAvadhAna hote hue dharma kA AcaraNa karate haiM / isa prakAra se jo kAma bhogAdi meM Asakta na hokara dharmAcaraNa meM dRr3ha hote haiM tathA samasta gRddhi - bhogAkAMkSA ko - duHkharUpa samajhakara use chor3a dete haiM ve hI mahAmuni hote haiM / aisA maharSi cetana-acetana parigraha meM nirmamatva hokara vicAra karatA hai ki merA kucha bhI nahIM, maiM akelA huuN| isa prakAra ekatvabhAvanA ko bhAtA huA jo acela - vastrAdi saba prakAra ke parigraha se rahita sAdhu- saMyama meM udyata hokara pravamaudarya meM sthita hotA hai vaha saba prakAra ke upadrava ko sahana karatA hai / isakI TIkA meM zIlAMkAcArya ne 'pracela' kA artha 'alpavastravAlA yA jinakalpika' kiyA hai / Age ukta AcArAMga ke sUtra 182 meM kahA gayA hai ki jo sAdhu vastra kA parityAga karake saMyama meM dRDha hai usake antaHkaraNa meM isa prakAra kA prArtadhyAna nahIM hotA hai - merA vastra jIrNa ho gayA hai, vastra kI maiM yAcanA karUMgA, dhAge kI yAcanA karUMgA, suI kI yAcanA karUMgA, joDUMgA, sIUMgA, bar3A karUMgA, choTA karUMgA, pahinUMgA aura zarIra ko zrAcchAdita karUMgA ityAdi / isakI TIkA meM bhI zIlAMkAcArya ne prathamataH acelakA artha pralpa artha meM 'nam' mAnakara 'ajJa' puruSa kA udAharaNa dete hue 'alpacela' kiyA hai / para zrAge calakara sambhavataH prasaMga kI pratikUlatA kA anubhava karate hue unhoMne yaha bhI kaha diyA hai-- athavA jinakalpika ke abhiprAya se hI isa sUtra kI vyAkhyA karanI cAhie / isI zrAdhArAMga sUtra (208 - 10 ) meM apavAda ke rUpa meM yaha bhI batalAyA hai ki jo bhikSu tIna vastroM ko grahaNa kara saMyama kA paripAlana kara rahA hai use kaisI bhI zaitya Adi kI bAghA kyoM na ho, cauthe vastra kI yAcanA nahIM karanA cAhie tathA vihita vastroM ko dhAraNa karate hue bhI unheM dhonA nahIM cAhie / zIta Rtu ke bIta jAne para tIna kI apekSA do aura phira do kI use bhI chor3akara acela ho jAnA caahie| aisA karane se upakaraNaviSayaka kAyaklezarUpa tapakA AcaraNa hotA hai / sthAnAMgasUtra meM (sU. 455, pR. 325) alpapratilekhA, lAghavika prazasta, vaizvAsika rUpa, tapa anujJAta aura vipula indriyanigraha, ina pAMca sthAnoM dvArA acelako vastrahIna sAdhu ko - prazasta batalAyA hai / apekSA eka rakhakara anta meM laghutA pragaTa hotI hai tathA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isakI TIkA meM abhayadeva sari ne acela kA artha 'na vidyante celAni vAsAMsi yasyAsAvacelakaH' isa nirukti ke sAtha nirvastra-jinakalpika-hI kiyA hai| mUlAcAra (1-30) meM vastra, camar3A, valkala athavA patra (pattA) Adi se zarIra ke na Dhakane ko pAcelakya kA svarUpa batalAte hue use lokapUjya batalAyA hai| bhagavatI ArAdhanA meM jisa dasa prakAra ke kalpa kA nirdeza kiyA gayA hai usameM prAcelakya pahalA hai| isakI TIkA meM acelakatA-nirvastratA-kA prabalatA se samarthana karate hue aparAjita sUri ne usake Azraya se ina guNoM kA prAdurbhAva batalAyA hai-tyAga, AkiMcAya, satya, lAghava, adattavirati, bhAvavizuddhimaya brahmacarya, uttama kSamA, mArdava, prArjava, tapa, saMyamavizuddhi, indriyavijaya aura kaSAyakA abhAva Adi / mAge etadviSayaka zaMkA-samAdhAna meM unhoMne prAcArapraNidhi, grAcA rAMga kA dvitIya adhyayana lokavijaya, vastraSaNA', pAtraSaNA, bhAvanA, satrakRtAMga kA puNDarIka adhyayana, prAcArAMga, uttarAdhyara aura dazavakAlika Adi prAgamoM ke nAmollekhapUrvaka kucha avataraNa bhI diye haiN| Age prAcArAMga ke vastravidhAyaka anya sUtra kA bhI nirdeza karate hae unhoMne batalAyA hai ki usakA vidhAna kAraNavizeSa kI apekSA se kiyA gayA hai| __ uttarAdhyayana (2-13) meM kahA gayA hai ki jJAnI sAdhu cAhe acela ho aura cAhe sacela ho use isako dharmopakAraka jAnakara khinna nahIM honA caahie| Age isI uttarAdhyayana (23-26) meM pAzvaparamparA ke ziSya kezikumAra ne gautama gaNadhara se prazna karate hue kahA hai ki vardhamAna svAmI ne to acelaka dharma kA upadeza diyA hai aura bhagavAn pArzva ne sAntarottara-vizeSavastrayukta-dharma kA upadeza diyA hai| eka mArga ke pravartaka donoM ke upadeza meM yaha bheda kyoM ? uttara meM gautama ne kahA hai ki janasamudAya ko sAdhutva kA parijJAna karAne ke lie aneka prakAra kA vikalpa kiyA gayA hai / liMga kA prayojana saMyama kA nirvAha aura grahaNa (jJAna) hai| vastutaH mokSa ke sAdhaka to jJAna, darzana aura cAritra haiN| aTaTAMga-yaha eka kAlakA bheda hai| tiloyapaNNattI ke anusAra yaha 84 truTita pramANa, anuyogadvAra sUtra ke anusAra 84 lAkha truTitapramANa tathA jyotiSkaraNDaka ke anusAra 84 lAkha mahAtruTita pramANa hai| ina kAlavAcaka zabdoM meM kramAdi kA vyatyaya bhI huA hai / jaise-anuyogadvArasUtra (sUtra 367, pR. 146) meM unakA krama isa prakAra hai -1 truTitAMga, 2 truTita, 3 aTaTAMga, 4 maTaTa, 5 avAMga, 6 avava, 7 huhukAMga, tpalAMga, 10 utpala, 11 padmAMga, 12 padama, 13 nalinAMga, 14 nalina, 15 arthanipUrAMga, 1. dekhiye pIche pR. 34 kA 3rA TippaNa / 2. prAcelakku siya sejjAhararAyapiMDakiriyamme / jeTrapaDikkamaNe vi ya mAsaM pajjosavaNakappo / bha.pA. 421. 3. dazavaikAlika kA pAThavAM adhyayana / 4. pAcArAma (dvi. zrutaskandha) kI prathama cUlikA kA 5vAM adhyayana / 5. isI cUlikA kA chaThA adhyayana / 6. prAcArAgra kI tIsarI cuulikaa| 7. sUtrakR. dvi. zrutaskandha kA prathama adhyayana / 8. prAyikANAmAgame anujJAtaM vastraM kAraNApekSayA / bhikSUNA [yaH] hrImAnayogyazarIrAvayavo duzcarmAbhilamba mAnabIjo vA parISahasahane vA akSamaH sa gRhNAti / tathA coktamAcArAGge-sudaM me pAussaMto bhagavadA evamakkhAdaM-iha khalu saMjamAbhimukhA duvihA itthI-purisA jAdA bhavaMti / taM jahA-savvasamaNNAgade No savvasamaNNAgade ceva / tattha je savvasamaNNAgade thirAMgahattha-pANi-pAde savidiyasamaNNAgade tassa Na No kappadi egamavi vatthaM dhArilaM eva parihiuM eva aNNattha egeNa paDilehageNa iti / bha. pA. 421 TIkA, pR. 612.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jaina-lakSaNAvalI 16 arthanipUra, 17 ayutAMga, 18 ayuta, 16 nayutAMga, 20 nayuta, 21 prayutAMga, 22 prayuta, 23 cUlikA~ga, 24 cUlikA, 25 zIrSaprahelikAMga, 26 shiirssprhelikaa| jyotiSkaraMDaka (2, 64-70) meM-1 latAMga, 2 latA, 3 mahAnalina, 4 nalinAMga, 5 nalina, 6 mahAnalinAMga, 7 mahAnalina, 8 padmAMga, 6 padma, 10 mahApAMga, 11 mahApadma, 12 kamalAMga, 13 kamala, 14 mahAkamalAMga, 15 mahAkamala, 16 kumudAMga, 17 kumuda, 18 mahAkumudAMga, 16 mahAkumuda, 20 truTitAMga, 21 truTita, 22 mahAzruTitAMga, 23 mahAtruTita, 24 aTaTAMga, 25 aTaTa, 26 mahApaTaTAMga, 27 mahApaTaTa, 28 UhAMga, 26 Uha, 30 mahAUhAMga, 31 mahAUha, 32 zIrSaprahelikAMga, 33 shiirssprhelikaa| isa matabheda kA kAraNa mAthurI aura vAlabho vAcanAoM kA pATabheda rahA hai| aticAra-prasaMga ke anusAra isake aneka lakSaNa upalabdha hote haiN| jaise-piNDaniyukti (182) meM atikrama, vyatikrama, aticAra aura anAcAra ina cAra ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki kisI zrAvaka ke dvArA prAdhAkarma (sAdhu ko lakSya karake jisa bhojanapAka kriyA ko prArambha kiyA jAtA hai usa kriyA ko aura usake nimitta se niSpanna bhojana ko bhI prAdhAkarma kahA jAtA hai) kA nimaMtraNa dene para use sAdhu yadi svIkAra karatA hai to vaha atikrama doSa kA bhAgI hotA hai / tatpazcAt sAdhu jaba use svIkAra karake jAne ke lie udyata hotA hai-pairoM ko uThAtA-dharatA prAdi hai-taba vaha vyatikrama doSa kA pAtra hotA hai| tadanantara ukta prAdhAkarma ko grahaNa karane para aticAra doSa hotA hai| anta meM usake niganane para vaha caturtha anAcAra doSa kA pAtra hotA hai| sa " mUlAcAra (11-11) meM bhI caurAsI lAkha guNoM ke utpAdana prakaraNa meM ukta atikramAdi cAra kA nAmollekha mAtra kiyA gayA hai| usakI TIkA meM vasunandI ne unakA svarUpa isa prakAra batalAyA haisaMyatasamUha ke madhya meM sthita rahakara viSayoM kI icchA karanA, isakA nAma atikama hai| saMyatasamUha ko choDakara saMyata ke viSayokaraNoM ke juTAne ko vyatikrama kahate haiN| vrata kI zithilatA aura kucha asaMyama ke sevana ko aticAra kahA jAtA hai| vrata ko bhaMga karake svacchandatApUrNa jo pravRtti kI jAtI hai, yaha anAcAra kahalAtA hai| ___SaTkhaNDAgamaprarUpita zIlavrataviSayaka niraticAratA ko spaSTa karate hue ghavalAkAra ne madyapAna, mAMsabhakSaNa, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda; inakA tyAga na karane ko aticAra kahA hai (pu. 8, pR. 82) / haribhadra sUri ne zrAvakaprajJapti kI TIkA meM asat anuSThAnavizeSoM ko, tathA aAvazyakaniyukti kI TIkA meM saMjvalana kaSAyoM ke udaya se hone vAle cAritraskhalanavizeSoM ko aticAra kahA hai| prA. amitagati ne dvAtriMzikA meM viSayoM meM pravartana ko aticAra nirdiSTa kiyA hai| 1. tiloyapaNNattI Adi anya granthagata ina kAlamAnoM kI tAlikA ti. pa. bhAga 2, pariziSTa pR. 667 para dekhiye| 2. iha skandilAcAryapravRttau duSSamAnubhAvato dubhikSapravRttyA sAdhUnAM paThana-guNanAdikaM sarvamapyanezat / tato durbhikSatAtikrame subhikSapravRttI dvayoH saMghamelApako'bhavat / tadyathA-eko vAlabhyAmeko mathurAyAm / tatra ca sUtrArthasaMghaTanena parasparaM vAcanAbhedo jAtaH, vismRtayohi sUtrArthayoH smRtvA smRtvA saMghaTane bhavatyavazyaM vAcanAbhedo na kaacidnuppttiH| tatrAnuyogadvArAdikamidAnI pravartamAnaM mAthuravAcanAnugatam, jyotiSkaraNDakasUtrakartA cAcAryoM vAlabhyaH, tata idaM saMkhyAsthAnapratipAdanaM bAlabhyavAcanAnugatamiti nAstyanuyogadvArasaMkhyAsthAnaH saha visadazatvamupalabhya vicikitsitavyamiti / jyotiSka, malaya. vRtti 2-71, pR. 41.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dharmabindu kI TIkA, yogazAstra, bhagavatI ArAdhanA kI mUlArAdhanAda. TIkA aura sAgAradharmAmRta' Adi meM vrata kI zithilatA, malinatA athavA usake ekadeza bhaMga ko aticAra kahA gayA hai| vartamAna meM ukta aticAra zabda prAyaH vrata kI malinatA yA usake dezataH bhaMga artha meM rUDha hai| samyaktva aura ahiMsAdi 12 vratoM meM se pratyeka vrata ke 5-5 aticAroM kI vyavasthita prarUpaNA sarvaprathama tattvArthasUtra meM upalabdha hotI hai| isase pUrva ke kisI anya grantha meM vaha dekhane meM nahIM pAyI / prAcArya kundakunda ne cAritraprAbhUta meM bAraha prakAra ke dezacAritra kI prarUpaNA kI hai, para vahA~ kisI bhI vrata aura samyaktva ke aticAroM kI sUcanA nahIM kI gii| vahA~ eka vizeSatA yaha hai ki dezAvakAzikavrata kA na to tIna guNavatoM meM ullekha kiyA gayA hai aura na cAra zikSAvratoM meM bhI / cAra zikSAvratoM meM sAmAyika, proSadha aura atithipUjA ke sAtha sallekhanA ko grahaNa kiyA gayA hai (24-25) / yadyapi uvAsagadasAno meM prAnanda upAsaka ko lakSya karake samyaktva va sthUlaprANAtipAtaviramaNa prAdi pratyeka brata ke 5-5 aticAroM kA nirdeza kiyA gayA hai para vaha tattvArthasUtra kA anusaraNa hai athavA isake anusAra tattvArthasUtra meM unakA vivecana kiyA gayA hai, yaha kahA nahIM jA sktaa| somadeva sUri ne apane upAsakAdhyayana meM prAyaH ina aticAroM kA nirdeza to kiyA hai, para unhoMne unake lie aticAra yA usake paryAyavAcI kisI anya zabda kA bhI prayoga nahIM kiyA, aura na unakI saMkhyA (sallekhanA ko chor3akara) kA bhI nirdeza kiyA hai| kevala unheM vivakSita vrata ke nivartaka yA ghAtaka ghoSita kiyA hai| adhaHkarma, prAdhAkarma-sAmAnya rUpa se ye donoM zabda samAnArthaka haiN| piNDaniyuktikAra ne (gAthA 65) isake ye cAra nAma nirdiSTa kiye haiM-prAhAkamma (prAdhAkarma), ahekamma (adhaHkarma), pAyAhamma (prAtmaghna) aura attakamma (praatmkrm)| prA. bhUtabali SaTkhaNDAgama meM isakA lakSaNa isa prakAra karate haiM-upadrAvaNa, vidrAvaNa, paritApana aura prArambha ke nimitta se jo siddha hotA hai use prAdhAkarma kahate haiN| - mUlAcAra (6-5) meM lagabhaga isI abhiprAya ko vyakta karate hue kahA gayA hai ki chaha kAya ke prANiyoM ke virAdhana aura upadrAvaNa prAdi se jo niSpanna hai. tathA svakRta athavA parakata apane ko prApta hai use prAdhAkarma jAnanA cAhie / 'svakRta va parakRtarUpa se apane ko prApta' itanA mAtra yahAM vizeSa jor3A gayA hai| piNDaniyukti (67) meM isakA lakSaNa isa prakAra nirdiSTa kiyA gayA hai-jisa sAdhu ke nimitta apanI cittavRtti ke anusAra praudArika zarIravAle jIvoM kA uddavaNa (apadrAvaNa)-pratipAta vajita pIr3A-kI jAtI hai aura tripAtana-mana, vacana va kAya ina tIna kA athavA deha, prAyu aura indriya ina tIna kA vinAza yA unase viyukta kiyA jAtA hai; use prAdhAkarma kahate haiN| Age yahAM (66) bhAva AdhAkarma kA svarUpa batalAte hue kahA hai ki sAdhu cUMki sayamasthAnakANDakoM, lezyA aura sthiti sambandhI vizuddha evaM vizuddhatara sthAnoM meM vartamAna apane bhAvako adhaH karatA hai-hIna aura hInatara sthAnoM meM sthApita karatA hai-ataeva ise bhAva adhaHkarma kahA jAtA hai| yaha vivecana bhI bahuta kucha aMza meM SaTkhaNDAgama aura mUlAcAra jaisA hI hai| bhagavatI ArAdhanA meM vasati ke prakaraNa meM gA. 230 kI TIkA meM aparAjita sUri ke dvArA prakRta 2. paM. AzAdhara ne apane sAgAradharmAmata kI svopajJa TokA meM jo 12 vratoM ke aticAroM kA vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai usakA AdhAra prAyaH hemacandrasUri kA yogazAstra aura usakA svopajJa vivaraNa rahA hai| (vizeSa ke lie dekhiye anekAnta varSa 20, pR. 116.25 va 151-61 meM 'sAgAradharmAmRta para itara zrAvakAcAroM kA prabhAva' zIrSaka lekh|) 2. uvAsagadasAgro (pI. ela. vaidya, phargusana kAleja pUnA) 1, 44-57, pR. 6-12. 3. dekhie zloka 370, 381, 418, 756, 763, 851 aura 603 prAdi / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI prAdhAkarma kA svarUpa pragaTa karate hue kahA gayA hai ki vRkSoM ko kATakara lAnA, iMToM kA pakAnA, bhUmi ko khodanA, patthara aura bAlU Adi se pUrNa karanA, pRthivI kA kUTanA, kIcar3a (gArA) karanA, kIloM kA karanA, agni se lohe ko tapAkara dhana se pITanA aura pArI se lakar3I cIranA; ityAdi vyApAra se chaha kAyika jIvoM ko bAdhA pahu~cA kara jo vasati svayaM nirmita kI jAtI hai yA dUsare se karAyI jAtI hai use prAdhAkarma zabda se kahA jAtA hai| yaha lakSaNa prAyaH piNDaniyukti jaisA hai| vizeSa itanA hai ki piNDaniyukti meM ukta lakSaNa AhAra ke prakaraNa meM kahA gayA hai, aura yahA~ ki vaha vasati ke prakaraNa meM kahA gayA hai, ataH vasati ke viSaya meM sambhava doSoM ko hI yahA~ pragaTa kiyA gayA hai| zIlAMkAcArya ke abhiprAyAnusAra sAdhu ke lie jo sacitta ko pracitta kiyA jAtA hai yA acitta ko pakAyA jAtA hai, yaha prAdhAkarma hai| lagabhaga yahI abhiprAya prAcArya hemacandra bhI niruktiparvaka (prAdhAya vikalpya yati manasi kRtvA sacittasyAcittakaraNamacittasya vA pAko niruktAdAdhAkarma) yogazAstra meM pragaTa karate haiN| anAdeya, prAdeya-ina donoM ke lakSaNoM meM kucha bheda dekhA jAtA hai / sarvArthasiddhi Adi meM unake lakSaNa meM kahA gayA hai ki jo nAmakarma prabhAyukta zarIra kA kAraNa hai vaha prAdeya aura usase viparIta anAdeya kahalAtA hai| tattvArtha bhASya meM prAdeyabhAva ke nivartaka karma ko Adeya aura viparIta ko anAdeya batalAyA gayA hai| isako spaSTa karate hue haribhadra sUri aura siddhasena gaNI kahate haiM ki jisa jIva ke prAdeya nAmakarma kA udaya hotA hai baha jo kucha bhI kahe use loga pramANa mAnate haiM tathA use dekhate hI ve khar3e hote hae uccAsanAdi dekara sammAnita karate haiM, isa prakAra unake abhiprAyAnusAra jo mAdarotpAdana kA hetU hai vaha prAdeya aura usase viparIta anAdeya mAnA gayA hai| dhavalAkAra ke mata se prAdeya nAmakarma vaha hai jisake udaya se jIva ko prAdeyatA prApta hotI hai, yatA kA abhiprAya ve gRhaNIyatA yA bahumAnyatA pragaTa karate haiM / anAdeya ke lakSaNa meM ve kahate haiM ki jisa karma ke udaya se uttama anuSThAna karatA hanA bhI jIva gauravita nahIM hotA hai vaha anAdeya kahalAtA hai| prAcArya vasunandI mUlAcAra kI vRtti meM pUrvokta donoM hI prakAra ke lakSaNoM ko isa prakAra se vyakta karate haiM-jisake udaya se prAdeyatA-prabhopeta zarIra-hotA hai vaha, athavA jisake udaya se jIva prAdeyavAkya hotA hai vaha, prAdeyanAmakarma kahalAtA hai / ukta donoM prakAra ke lakSaNoM meM se prAdeyatA-AdarapAtratA-rUpa prAdeya ke lakSaNa meM zve. granthakAra prAyaH ekamata haiM, para di. granthakAroM meM kucha matabheda rahA dikhatA hai| anizrita, aniHsata-bahu va alpa prAdi bAraha padArthoM ke prAzraya se avagrahAdi meM se pratyeka ke 12-12 bheda hote haiN| unameM eka anizrita yA aniHsRta avagraha hai| tattvArthavArtika meM usake svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki atizaya vizuddhi se yukta zrotra Adi ke pariNAma ke nimitta se jisakA pUrNa rUpa se uccAraNa nahIM kiyA gayA hai usakA jo grahaNa hotA hai use aniHsRta avagraha kahate haiM / Age cakSu indriya ke prAzraya se yaha kahA gayA hai ki pAMca varNa vAle vastra, kambala va citrapaTa prAdi ke ekadeza viSayaka pAMca varNa ke grahaNa se samasta pAMca varSoM ke dRSTigocara na hone para bhI sAmarthya se jo unakA grahaNa hotA hai, yaha aniHsRtAvagraha kahalAtA hai| athavA kisI anya deza meM sthita pAMca varNa bAle eka vastra prAdi ke kathana se jisakA pUrNarUpa se kathana nahIM kiyA gayA hai usake bhI ekadeza ke kathana se jo unakA grahaNa ho jAtA hai, isakA nAma aniHsRta-avagraha hai| haribhadra sUri tattvArthasUtra (1-16) kI TIkA meM usake lakSaNa meM kahate haiM ki meghazabda prAdi se bherIzabda ke prayagrahaNa ke samAna anya kI apekSA se rahita jo beNa prAdi ke zabda kA grahaNa manizrita pravagraha kahate haiN| yaha lamaNanirdeza paramyAkhyA ke anusAra kiyA gayA hai| prAcArya sirasena gaNI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA usakA lakSaNa isa prakAra prakaTa karate haiM-nizrita kA artha liMga se jAnA gayA hai, jaise jUhI ke phaloM ke atizaya zIta, mRdu aura snigdha Adi sparza kA anubhava pUrva meM huA thA, usa anumAna se liMga ke dvArA usa viSaya ko na jAnatA humA jo usakA jJAna pravRtta hotA hai use anizrita-avagraha kahate haiN| dhavalAkAra tIna sthaloM para usakA lakSaNa pRthaka-pRthak isa prakAra karate haiN| pu. 6-anabhimukha artha ke grahaNa ko aniHsRtAvagraha kahate haiM, athavA upamAna-upameya bhAva ke binA jo grahaNa hotA hai use aniHsRtAvagraha jAnanA cAhie / pu. 6-vastu ke ekadeza ke prAzraya se samasta vastu kA jo grahaNa hotA hai. yaha aniHsRtAvagraha kahalAtA hai, athavA bastu ke ekadeza yA samasta hI vastu ke pAlambana se jo vahAM asaMnihita anya vastu kA bodha hotA hai, yaha bhI aniHsRtapratyaya kahalAtA hai / pu. 13-pAlambanIbhUta vastu ke ekadeza ke grahaNa samaya meM jo eka vastu kA jJAna hotA hai use, athavA vastu ke ekadeza ke jJAna ke samaya meM hI dRSTAnta ke Azraya se athavA anya prakAra se bhI jo anavalambita vastu kA jJAna hotA hai use, tathA anusandhAnapratyaya aura pratyabhijJAna ko bhI aniHsatapratyaya kahate haiN| __isa prakAra upayukta aniHsRtAvagraha ke lakSaNoM meM anekarUpatA upalabdha hotI hai| ukta lakSaNoM kA phalitArtha aisA pratIta hotA hai 1. ta. vA.-pUrNatayA anuccArita zabda kA grahaNa, vastu ke ekadezagata varNAdi ke dekhane se samasta vastugata varNAdi kA jJAna, anyadezastha paMcaraMge kisI eka vastrAdi ke kathana se anya prakathita kA grhnn| 2. ta. va. hari.-anya zabda nirapekSa zabda kA grahaNa / 3. ta. vR. siddha-liMganirapekSa grahaNa / 4. dhavalA-anabhimukha arthakA grahaNa, upamAna-upameya bhAva ke binA hone vAlA jJAna, vastu ke ekadeza se samasta vastu kA tathA asaMnihita anya vastu kA grahaNa evaM anusandhAnapratyaya aadi| anukta-avagraha-sarvArthasiddhi meM isakA lakSaNa 'abhiprAya se grahaNa' kahA gayA hai| tattvArthavArtika meM isa lakSaNa kA anusaraNa karate hue prakArAntara se yaha bhI kahA gayA hai ki zrotra indriyAdi ke STa vizuddhi pariNAma ke nimitta se eka varNa ke bhI na nikalane para abhiprAya se hI anuccArita zabda kA jo avagraha hotA hai usakA nAma anukta-avagraha hai| athavA svara-saMcAra ke pahale bAje ko vivakSita svara-saMcAra ke anurUpa karate hue dekhakara avAdita zabda ko jAna lenA ki Apa isa zabda ko (svara ko) bajAne vAle haiM, isa prakAra ke grahaNa ko anuktAvagraha kahA jAtA hai| Age cakSu indriya ke Azraya se udAharaNa dete hue kahA gayA hai ki kisI ko zakla va kRSNa prAdi vargoM kA mizraNa karate hue dekhakara yaha binA kahe hI jAna lenA ki Apa amuka varNa inake milAne se taiyAra kara rahe haiM, yaha anuktAvagraha hai| tattvArthazlokavArtika meM kahA gayA hai ki stoka pudgala ke nikalane se jo bodha hotA hai vaha anuktAvagraha kahalAtA hai| ___ tattvArthabhASyAnusArI sUtrapATha meM prakRta sUtra (1-16) meM 'anukta' ke sthAna meM 'asandigdha' pATha hai| isa sambandha meM vRttikAra siddhasena gaNI kahate haiM ki 'uktamavagRhNAti' yaha vikalpa eka zrotrAvagraha ko hI viSaya karatA hai, vaha sarvavyApI nahIM hai / kAraNa yaha ki ukta kA artha zabda hai aura vaha bhI akSarAtmaka zabda / isakA avagraha eka mAtra zrotrAvagraha hI ho sakatA hai| anukta jo ukta se viparIta anakSarAtmaka zabda hai usake avagrahaNa kA nAma anuktAvagRha hogaa| isameM caMki avyApti doSa sambhava hai, ataH dUsaroM ne usake sthAna meM nizcitamavagRhNAti' isa vikalpa ko svIkAra kiyA hai| udAharaNa isake lie yaha diyA gayA hai-strI ke sparzaviSayaka pravagraha se strI kA hI jJAna hotA hai tathA puSpoM yA candana ke sparza se puSpoM yA candana kA hI jJAna hotA hai| ghavalAkAra anuktAvagraha (anuktapratyaya) ke lakSaNa meM kahate haiM ki vivakSita indriya ke pratiniyata guNa se viziSTa vastu kA jaba bodha hotA hai taba usa indriya ke aniyata guNa se viziSTa ukta vastu kA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-lakSaNAvalI jisake Azraya se bodha hotA hai usakA nAma anuktAvagraha hai / jaise-cakSu indriya se gur3a kA jJAna hone para usake aniyata guNa svarUpa jo rasa kA bhI bodha hotA hai, tathA ghrANa indriya se dahI ke gandha ko jAnakara usI samaya usake khaTTe-mIThepana kA bhI jJAna hotA hai, yahI anuktAvagraha hai| mUlAcAra kI vRtti meM prAcArya vasunandI ne aura prAcArasAra ke kartA vIranandI ne dhavalAkAra ke lakSaNa kA anusaraNa kiyA hai (dekho anukta shbd)| __ tattvArthasUtra kI sukhabodhA vRtti meM usake lakSaNa meM kahA gayA hai ki kisI ke dvArA 'agni ko lAmo' aisI AjJA dene para 'khappara Adi se' agni ke le jAne kA jo svayaM vicAra udita hotA hai, ise manuktAvagraha kahate haiN| ina saba lakSaNoM meM sarvArthasiddhi kA lakSaNa vyApaka hai, kAraNa ki binA kahe hI prasaMga ke anusAra abhiprAya se zabdAdi sabhI viSayoM kA pravagraha ho sakatA hai| tadanusAra hI tattvArthavArtikakAra ne zrotra va cakSu indriyoM ke prAzraya se udAharaNa dete hue use spaSTa bhI kiyA hai / sukhabodhA vRtti kA udAharaNa to bahuta upayukta pratIta hotA hai, vahA~ agni lAne kI AjJA dete hue yaha nahIM kahA gayA hai ki khappara se lAnA yA thAlI Adi se / phira bhI use le jAnA vAlA socatA hai ki usakA hAthoM se yA kapar3e Adi se le jAnA to zakya nahIM hai, ataH vaha khappara Adi se le jAtA hai| yaha anuktAvagraha hI hai| isase siddhasena gaNI dvArA diye gaye avyApti doSa kI sambhAvanA nahIM dikhtii| dhavalAkAra Adi ke dvArA svIkRta lakSaNa bhI ucita haiN| kAraNa yaha ki lokavyavahAra meM prAma prAdi ke gandha ko brANa indriya ke dvArA jAnakara usake aviSayabhUta khaTTe yA mIThe rasa kA bodha hotA hamA dekhA jAtA hai| anupasthApana-parihAra prAyazcitta do prakAra kA hai-anupasthApana parihAra aura pAraMcika parihAra / prakRta anupasthApana zabda ke vividha granthoM meM aneka rUpa dekhe jAte haiN| jaise-tattvArthavAtika va prAcArasAra meM anupasthApana, bRhatkalpasUtra meM praNavaThThappa (anavasthApya), dhavalA meM praNavaDhA (anavasthaka?) tathA cAritrasAra evaM anagAradharmAmRta meM anupasthAna / tattvArthavArtika meM isakA lakSaNa saMkSepa meM isa prakAra kahA gayA hai-hInatA ko prApta hokara prAcArya ke pAsa meM. athavA apane se hIna prAcArya ke pAsa meM jo prAyazcita grahaNa kiyA jAtA hai, isakA nAma manapasthApana prAyazcitta hai| yahAM parihAra prAyazcitta ke ukta prakAra se do bhedoM kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai| SaTakhaNDAgama kI TIkA dhavalA meM usake upayukta do bhedoM kA to nirdeza kiyA gayA hai, para vaha kisa prakAra kA aparAdha hone para svIkAra kiyA jAtA hai, isakA nirdeza jaise tattvArthavAtika meM nahIM vaise hI yahAM bhI nahIM kiyA gayA hai / vizeSatA yaha hai ki yahAM usakA jaghanya kAla chaha mAsa aura utkRSTa bAraha varSa pramANa kahA gayA hai| sAtha hI yahAM yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai ki isa prAyazcitta ko svIkAra karanevAlA sAdhu kAyabhUmi se-RSiyoM ke Azrama se-pare jAkara prativandanA se rahita hotA hai-bAla munijana bhI yadi vandanA karate haiM to vaha prativandanA nahIM karatA / vaha guru ko choDakara anya sAdhuoM ke prati mauna rakhatA huA upavAsa, prAcAmla, purimArtha, ekasthAna aura nivikRti Adi ke dvArA apane rasa, rudhira evaM mAMsa ko sukhAtA hai| cAritrasAra meM ukta anupasthAna prAyazcitta ko nijagaNa aura paragaNa ke bheda se do prakAra kA liDiTa kiyA gayA hai| inameM nijagaNAnupasthAna prAyazcitta kisa prakAra ke aparAdha para grahaNa kiyA ja, hai isakA nirdeza karate hue yahAM kahA gayA hai ki jo pramAda se dUsare muni ke RSi chAtra ko, pRtva ko, anya pAkhaNDiyoM se sambandhita cetana acetana dravya ko, athavA para strI ko curAtA hai; anya maniyoM para prahAra karatA hai tathA isI prakAra kA aura bhI viruddha AcaraNa karatA hai use yaha nijagaNAnapasthAna prAyazcitta grahaNa karanA par3atA hai / yaha prAyazcitta usake sambhava hai jo nau-dasa pUrvo kA dhAraka,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prathama tIna saMhanana se saMyukta, parISahoM kA vijetA, dharma meM dRr3ha, dhIra aura saMsAra se bhayabhIta hotA hai| vaha RSi-pAzrama se battIsa dhanuSa dUra jAkara sthita hotA huA bAla muniyoM ke dvArA vandanA karane para bhI prativandanA nahIM karatA, guru ke sAtha AlocanA karatA hai, zeSa janoM ke viSaya meM mauna rakhatA hai, tathA picchI ko viparIta rUpa se dhAraNa karatA hai| vaha utkRSTa rUpa se bAraha varSa taka kama se kama pAMca-pAMca upavAsa aura adhika se adhika chaha-chaha mAsa ke upavAsa karatA hai| uparyukta aparAdha ko yadi koI abhimAna ke sAtha karatA hai to use dUsarA paragaNopasthApana prAyazcitta karanA par3atA hai| tadanusAra use apane gaNa kA prAcArya paragaNa ke prAcArya ke pAsa bhejatA hai, jo usakI AlocanA ko sunakara prAyazcitta ke diye binA anya prAcArya ke pAsa bhejatA hai / vaha bhI usakI AlocanA ko sunakara binA prAyazcitta diye anya AcArya ke pAsa bhejatA hai| isa prakAra se use sAtaveM AcArya ke pAsa taka bhejA jAtA hai| sAtavAM prAcArya use prathama prAcArya ke pAsa vApisa bhejatA hai| taba prathama AcArya hI usase pUrvokta prAyazcita kA pAlana karAtA hai| prAcArasAra aura anagAradharmAmRta meM prakRta prAyazcita kA vidhAna ukta cAritrasAra ke samAna hI kiyA gayA hai| ___ mulAcAra kI vasUnandiviracita vRtti (5-165) meM ukta parihAra prAyazcitta ke gaNapratibaddha aura agaNapratibaddha ye do bheda nirdiSTa kiye gaye haiN| gaNapratibaddha prAyazcitta ko grahaNa karanevAlA jahAM munijana prathavaNa (mUtra) Adi karate haiM vahAM rahatA hai, pIchI ko Age karake muniyoM kI vandanA karatA hai, para muni usakI vandanA nahIM karate; isa prakAra usake dvArA jo gaNa meM kriyA kI jAtI hai, yaha gaNapratibaddhaparihAra kahalAtA hai / jisa deza meM dharma kA jJAna nahIM rahatA, vahAM jAkara vaha maunapUrvaka tapazcaraNa kA anuSThAna karatA hai, yaha agaNapratibaddhaprAyazcita hai| yahAM dhavalA aura cAritrasAra Adi ke samAna parihAra prAyazcitta ke anupasthAna aura pAraMcika bheda to nirdiSTa nahIM kiye gaye, para gaNapratibaddha aura agaNapratibaddha ina do bhedoM kA ullekha avazya kiyA gayA hai / ye kucha aMza meM ukta anupasthApana parihAra se samAnatA rakhate haiN| bRhatkalpasUtra (u. 4, sU. 3) meM anavasthApya tIna prakAra ke nirdiSTa kiye gaye haiM-sAmikoM (sAdhunoM) kI upadhi va ziSya Adi kI corI karanevAlA, anya dhArmikoM kI upadhi Adi kI corI karanevAlA aura hAtha, lAThI evaM muTThI Adi se dUsare para prahAra krnevaalaa| jisake liye yaha prAyazcitta diyA jAtA hai usakA bhI grahaNa yahAM anavasthApya zabda se hI kiyA gayA hai| ___ isake pUrva yahAM pAraMcika prAyazcitta kI prarUpaNA kI jA cukI hai| pAraMcika prAyazcitta se jahAM prAcArya vizuddhi ko prApta karatA hai, vahAM isa anavasthApya prAyazcitta se upAdhyAya vizuddhi ko prApta hotA hai / anavasthApya kA artha hai aparAdhakSaNa meM hI vratoM meM avasthApana ke ayogya / '. aAzAtana aura pratisevI ke bheda se ukta anavasthApya do prakAra kA hai| inameM bhI pratyeka ke do bheda haiM-sacAritra aura pracAritra / sacAritra aura pracAritra kA abhiprAya yaha hai ki kisI aparAdha ke sevana.se to cAritra sarvathA hI naSTa ho jAtA hai aura kisI ke sevana se vaha dezarUpa meM naSTa hotA hai| kAraNa yaha hai ki aparAdha ke samAna hone para bhI pariNAma ke vaza usameM vividhatA hotI hai / isI prakAra pariNAma ke samAna hone para bhI kahIM para aparAdha meM bhI vividhatA hotI hai| jo aAzAtana anavasthApya tIrthakara, pravacana, zruta, AcArya, gaNadhara aura mahaddhika inameM se tIrthakara yA pravacana ko pAzAtagA-virAdhanA yA tiraskAra karatA hai usake lie anavasthApaya prAyocitta kA vidhAna hai| zeSa meM se jo kisI eka kI pAzAtanA karatA hai usake lie cAra guru prAyazcitta hote haiN| parantu yadi koI zeSa una cAroM kI hI pAzAtanA karatA hai to vaha anavasthApya hotA hai / pratisevanA anavasthApya bhI pUrvokta sArmika Adi ke bheda se tIna prakAra kA hai| inake lie bhI aparAdha ke anusAra yahAM vividha prakAra ke prAyazcitta kA vidhAna hai--jaisa zaMkSa ke liye mUla
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - lakSaNAvalI prAyazcitta taka, upAdhyAya ke lie anavasthApya prAyazcitta taka aura AcArya ke lie pAraMcika prAyazcitta taka | kina guNoM se yukta sAdhu ( upAdhyAya) ko yaha anavasthApya prAyazcitta diyA jAtA hai, isakA vicAra karate hue yahAM kahA gayA hai ki jo saMhanana ( vajravRSabhanArAca), vIrya, zrAgama - jaghanya se nauveM pUrva ke antargata zrAcAra nAmaka tIsarI vastu aura utkarSa se asampUrNa dasavAM pUrva, tathA sUtra aura arthaM inase va tadanurUpa vidhi se paripUrNa hai; siMhaniHkrIDita zrAdi tapoM kA Adara karatA hai, indriyoM va kaSAyoM ke nigraha meM samartha hai, pravacana ke rahasya ko jAnatA hai, gaccha se nikAle jAne kA azubha bhAva jisake hRdaya meM jarA bhI nahIM rahatA tathA jo nirvAsana ke yogya hai; ina guNoM se yukta sAdhu hI prakRta anavasthApya ke yogya sthAna ko prApta karatA hai / ukta guNoM se jo rahita hotA hai use anavasthApya ke yogya aparAdha ke hone para bhI mUla prAyazcita hI diyA jAtA hai / AzAtana anavasthApya jaghanya se chaha mAsa aura utkarSa se bAraha mAsa taka gaccha se pRthak rahatA 78 hai / parantu pratisevI anavasthApya jaghanya se eka varSa aura utkarSa se bAraha varSa taka gaccha se pRthak rahatA hai / kAraNavizeSa se vaha isake pUrva bhI gaccha meM praviSTa ho sakatA hai / isa prakAra ke anavasthApya prAyazcitta ko jo prApta karatA hai vaha upAdhyAya hI hotA hai / use apane gaNa meM rahate hue isa prAyazcitta ko grahaNa nahIM karanA cAhie, kintu apane samAna kisI ziSya ko apanA bhAra sauMpakara anya gaNa meM cale jAnA cAhiye aura vahAM pahuMcakara prazasta dravya kSetrAdi meM dUsare gaNa ke prAcArya ko AlocanA denA caahie| usa samaya upasarga ke nivAraNArtha donoM hI kAyotsarga karate haiM | apane gaNa meM rahate hue isa prAyazcitta ke na kara sakane kA kAraNa yaha hai ki vaisA hone para ziSyoM kA usake Upara vizvAsa nahIM raha sakatA, ve nirbhaya hokara AjJA bhaMga kara sakate haiM; tathA ziSyoM ke anurodha se bhakta pAnAdi ke lAne meM niyaMtraNA nahIM hotI / ye saba doSa paragaNa meM cale jAne para sambhava nahIM haiN| jaba vaha anya gaNa ke prAcArya ko AlocanA detA hai taba zrAcAryaM catutriMzatistava kA uccAraNa karate hue itara sAdhutroM se kahate haiM ki yaha tapa ko svIkAra karatA hai, isalie yaha Apa logoM ke sAtha saMbhASaNa prAdi na karegA, bhApa loga bhI isake sAtha saMbhASaNa Adi na kareM / ukta avasthApya prAyazcitta ko svIkAra karake vaha paragaNa meM zaikSa Adi sabhI sAdhutroM kI vandanA karatA hai, gaccha meM rahatA huA vaha zeSa sAdhutroM ke upabhoga se rahita upAzraya ke eka pArzva meM rahatA huA saMbhASaNa, pratipracchana, parivartana aura prabhyutthAna prAdi nahIM karatA / prakRta prAyazcitta kI prarUpaNA yahAM 5058-5137 gAthAoM meM kI gaI hai / anumAnita - yaha 10 prAlocanAdoSoM meM dUsarA hai / kahIM-kahIM ( cAritrasAra, anagAradharmAmRta aura pracArasAra prAdi meM) isakA ullekha 'manumApita' nAma se kiyA gayA hai / mUlAcAra (11-15) aura bhagavatI prArAdhanA ( 562 ) ke anusAra ve dasa doSa ye haiM- prAkampita, anumAnita, dRSTa, bAdara, sUkSma, channa, zabdAkulita, bahujana, avyakta aura tatsevI / tattvArthavArtika meM ina doSoM ke svarUpa kA nirdeza karate hue unake nAmoM kA nirdezana karake kevala prathama-dvitIyAdi saMkhyAzabdoM kA hI upayoga kiyA gayA hai / tasvArthazlokavArtika meM unakA svarUpa to saMkSepa meM dikhalAyA gayA hai, para vahA~ na unake nAmoM kA nirdeza kiyA gayA hai aura na saMkhyAzabdoM kA bhI / tattvArthabhASya aura tadanusAriNI haribhadra sUri evaM siddhasena gaNI viracita TIkAmoM meM ukta doSoM kA ullekha hI nahIM kiyA gayA hai / vahA~ kevala zrAlocanA ke ina paryAya zabdoM kA nirdeza mAtra kiyA gayA hai-- Alocana, vivaraNa, prakAzana, AkhyAna aura prAduSkaraNa | prakRta anumAnita doSa kA lakSaNa bhagavatI ArAdhanA meM pA~ca gAthAoM dvArA (566-73) isa prakAra batalAyA gayA hai- aparAdha karane vAlA sAdhu svabhAvataH zArIrika sukha kI apekSA rakhatA huA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA apane bala ko chipAkara pArzvastha hone ke kAraNa guru se kahatA hai ki maiM cUMki nihIna (durbala) hU~, prataeva upavAsa ke lie asamartha huuN| prApa mere bala, aMgoM kI durbalatA-udarAgni kI mandatA-paura rugNa avasthA ko jAnate hI haiM, maiM utkRSTa tapa karane ke lie samartha nahIM hai| maiM sabakI mAlocanA karatA hai, yadi tatpazcAt Apa mere Upara anugraha karate haiM / ApakI kRpA se maiM zuddhi kI icchA karatA hU~, jisase merA kRta aparAdha se uddhAra ho ske| isa prakAra se prArthanA karatA hA vaha anumAna se hI hIna-adhika prAyazcita denerUpa guru ke abhiprAya ko jAnakara zalya se yukta (zaMkita) hotA huA pIche pAlocanA karatA hai / yaha dUsarA (anumAnita) pAlocanAdoSa hai / isa doSa kI samIkSA karate hue Age kahA gayA hai ki jisa prakAra sukha kA icchuka koI manuSya guNakAraka samajhakara apathya bhojana ko karatA hai aura pIche usake kaTuka phala ko bhogatA hai usI prakAra ukta prakAra se pAlocanA karane vAlA usase zuddhi kI kalpanA karake parizAma meM apane ahita ko hI karatA hai| ukta doSa (dvitIya) kA lakSaNa tattvArthavArtika, tattvArthazlokavArtika, cAritrasAra maura prAcArasAra meM isa prakAra nirdiSTa kiyA gayA hai-maiM svabhAvataH durbala va rogI hone se upavAsa prAdi ke karane meM asamartha haiN| yadi prAyazcitta thor3A diyA jAtA hai to maiM prakRta doSoM kA nivedana kruuNgaa| isa prakAra se dInatApUrNa vacana kahanA, yaha AlocanA kA anumAnita nAma kA dUsarA doSa hai| isa prakAra ke lakSaNa meM 'anumAnita' kI sArthakatA nahIM dikhtii| bhagavatI pArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM kahA gayA hai ki kisI prakAra se guru ke abhiprAya ko jAnakara-thor3A prAyazcitta dene vAle haiM yA adhika, isakA anumAna karake-pAlocanA karanA, ise pAlocanA kA anumAnita doSa kahA jAtA hai| mUlAcAra kI TIkA meM isake lakSaNa meM yaha kahA gayA hai ki jo apane zarIra aura mAhAra ke tuccha bala ko pragaTa karane vAle dIna vacanoM ke dvArA prAcArya ko anumAna karAkara apane prati dayAcitta karate hue apane doSoM kA nivedana karatA hai vaha AlocanA sambandhI isa anumAnita doSa kA bhAgI hotA hai| __vyavahArasUtra bhASya kI malayagiri viracita TIkA meM kahA gayA hai ki choTe se aparAdha ke nive. dana Adi ke dvArA prAcArya alpa daNDa dene vAle haiM yA gurutara, isakA anumAna karake jo mAlocanA kI jAtI hai| isakA nAma anumAnita doSa hai / anRta-tattvArthasUtra meM sAmAnya se asat bolane ko anRta (asatya) kahA gayA hai / isako spaSTa karate hue sarvArthasiddhi va tattvArthavArtika meM kahA gayA hai ki asat kA artha aprazasta aura aprazasta kA artha hai prANipIr3Akara / isakA abhiprAya yaha huA ki jo vacana prANI ko pIr3A pahuMcAne vAlA hai vaha cAhe vidyamAna artha kA prarUpaka ho aura cAhe avidyamAna artha kA, kintu use asatya hI kahA jA tattvArthabhASya meM asat kA artha sadbhAvapratiSedha, arthAntara aura gardA kiyA gayA hai| inameM sadabhAvapratiSedha ke svarUpa ko pragaTa karate hue bhUtanihnava-vidyamAna artha ke apalApa aura abhUto bhAvana-atatsvarUpatA-ko sadbhAvapratiSedha kahA gayA hai| inake liye udAharaNa dete hue kramazaH use isa prakAra se spaSTa kiyA gayA hai-jaise prAtmA nahIM hai va paraloka nahIM hai, ityAdi vacana vidyamAna artha ke apalApaka hone se asat (asatya) mAne jAte haiM / yaha prAtmA samA (eka prakAra kA choTA ghamya) ke cAvala barAbara hai, aMgUThe ke parva pramANa hai, AdityavarNa (bhAsvararUpa) hai yA niSkriya hai, ityAdi vacana prabhUto dbhAvaka hone se-ayathArtha svarUpa ke prarUpaka hone ke kAraNa-asatya mAne jAte haiN| gAya ko ghor3A bhora ghor3e ko gAya kahanA, yaha arthAntararUpa asat vacana hai| satya hote hue bhI yadi koI vacana hiMsA, kaThoratA athavA pizunatAyukta hai to vaha gaha rUpa (kutsita-zAstraniSiddha) hone se prasat mAnA jAtA hai| tatvArthavArtika (7, 14, 5) meM yaha zaMkA uThAI gaI hai ki 'prasadabhidhAnamanatam' ke sthAna meM 'mithyA'nRtam' aisA sUtra honA cAhie thA, kyoMki isameM sUtrocita bhASaNa thaa| isake pamAdhAna meM vahAM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI yaha kahA gayA hai ki aisA karane se kevala viparIta artha mAtra kA bodha ho sakatA thA-hiMsAdiyUkta vacana kA bodha usase nahIM ho sakatA thaa| kAraNa yaha ki 'mithyA' zabda kI pravRtti viparIta artha meM hI dekhI hai / ata eva vaisA sUtra karane para bhUtanihnava aura abhUtodbhAvanaviSayaka vacana hI asatya ThaharatA, na ki hiMsAdi kA kAraNabhUta vacana / Age bhUtanihnava aura abhUtodbhAvana ke lie jo 'prAtmA nahIM hai' ityAdi udAharaNa diye gaye haiM ve bhASya jaise hI haiM / ka aisI hI AzaMkA siddhasena gaNI ne bhI ukta satra kI TIkA meM uThAI hai aura usake samAdhAna kA abhiprAya bhI lagabhaga vaisA ho rahA hai| prAcArya amRtacandra ke dvArA apane puruSArthasiddhayupAya (61-66) meM jo asatya vacana kA vivecana kiyA gayA hai vaha bhASyakAra ke abhiprAya se bahuta kucha milatA-julatA hai (dekhiye 'asatya' shbd)| anya vivAhakaraNa-yaha brahmacaryANuvrata kA eka aticAra hai| sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika meM sAmAnya se dUsare ke vivAha ke karane ko ukta aticAra kahA gayA hai| tattvArthabhASya meM ina pAMca aticAroM ke nAma mAtra kA nirdeza kiyA gayA hai| haribhadra sUri aura siddhasena gaNI apanI-apanI TIkA meM use spaSTa karate hue para yA anya zabda se apanI santAna ko chor3akara anya kI santAna ko grahaNa karate haiN| tadanusAra apanI santAna kA vivAha karanA to aticAra nahIM hai, kintu kanyAphala kI icchA se athavA snehavaza kisI dUsare kI santAna kA vivAha karane para ukta aticAra anivArya hai| inake pazcAdvartI prAyaH sabhI granthakAroM ne-jaise hemacandra sUri, municandra aura paM. AzAdhara Adi ne- isI abhiprAya ko vyakta kiyA hai| aparigahItAgamana-yaha bhI eka ukta brahmacaryavrata kA aticAra hai / ina aticAroM ke viSaya meM granthakAroM meM kucha matabheda rahA hai| tattvArthasatra ke jisa satra meM ina aticAroM kA nAmanirdeza kiyA gayA hai usameM bhI sarvArthasiddhi aura bhASya ke anusAra kucha bhinna pATha hai| sarvArthasiddhi ke anusAra ve pAMca aticAra ye haiM -paravivAhakaraNa, itvarikA-parigRhItAgamana, itvarikA-aparigRhItAgamana, anaMgakrIDA aura kAmatIvrAbhiniveza / tattvArthabhASya ke anusAra ve hI aticAra isa prakAra haiM-paravivAhakaraNa, itvaraparigRhItAgamana, aparigRhItAgamana, anaMgakrIDA aura kAmatIvrAbhiniveza / - paM. prAzAdhara ne sAgAradharmAmRta (4-58) meM ina aticAroM kA nirdeza isa prakAra kiyA haiitvarikAgamana, paravivAhakaraNa, viTatva, smaratIvAbhiniveza aura anNgkriiddaa| unhoMne tattvAryasUtra meM nirdiSTa itvarikA-parigRhItAgamana aura itvarikA-aparigRhItAgamana ina do kA antarbhAva eka 'itvarikAgamana' meM karake viTatva nAma ke eka anya bhI aticAra ko sammilita kara liyA hai| ... haribhadra sUri aura siddhasena gaNI zrAvaka ko lakSya karake prabrahma kI nivRtti do prakAra se batalAte haiM- svadArasantoSa se athavA paraparigRhIta strI ke sevana ke parityAga se / tadanusAra svadArasantoSI apanI patnI ko chor3akara zeSa sabhI striyoM ke sevana se dUra rahatA hai| kintu dUsarA jo paraparigRhIta strI ke sevana kA tyAga karatA hai vaha apanI patnI ke sevana kA to tyAgI hotA hI nahIM hai, sAtha hI jo vezyA Adi dUsaroM ke dvArA parigRhIta nahIM hai unake upabhoga se bhI vaha nivRtta nahIM hotA hai| vizeSa itanA hai ki yadi ukta aparigRhIta vezyA Adi ne kisI anya kA kucha kAla ke lie bhAr3A le liyA hai to taba taka vaha paraparigRhIta strI ke tyAgI ko bhI anupabhogya hotI hai| yogazAstra ke kartA prAcArya hemacandra aura sAgAradharmAmRta ke kartA paM. pAzAdhara kA bhI lagabhaga yahI abhiprAya rahA hai / prA. hemacandra ne itvarAtA (itvara-parigRhItA) gamana aura anAttAgamana ina do aticAroM kA nirdeza kevala svadArasantoSI ke lie kiyA hai| zeSa tIna aticAra donoM ke lie kahe gaye haiN| 1. imo cAticArI svadArasantoSiNa eva, na tu paradAravarjakasya; itvarAttAyA vezyAtvena anAttAyAstva. nAthatayaivAparadAratvAt / zeSAstvaticArA dvayorapi / yogazA. svo. viva.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 81 prakRta aparigRhItAgamana praticAra ke viSaya meM sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika zrAdi ke kartAoM ne aparigRhItA zabda se sAmAnyataH para puruSa se sambandha rakhanevAlI vezyA yA svAmI se rahita anya durAcAriNI strI ko grahaNa kiyA hai / parantu haribhadra sUri Adi ne usameM eka vizeSaNa aura jor3akara jisane kisI dUsare meM prAsakta hokara usakA bhAr3A le liyA hai aisI vezyA athavA zranAtha - svAmivihIna - kulAMganA ko grahaNa kiyA hai| isakA yaha abhiprAya huA ki yadi koI brahmacaryANuvratI kisI vezyA athavA svAmirahita anya kisI strI ke sAtha samAgama karatA hai to sarvArthasiddhi Adi ke mata se yaha usake vrata ko dUSita karanevAlA praticAra hogA / kintu haribhadra sUri prAdi ke mata se vaha aticAra nahIM hogA, vaha aticAra unake mata se tabhI hogA jaba ki usane kisI dUsare kA bhAr3A le liyA ho / pratipAtI (avadhi) tattvArthavArtika meM pratipAtI aura apratipAtI ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jo dezAvadhi vidyutprakAza ke samAna vinaSTa honevAlA hai use pratipAtI aura isake viparIta ko jo vidyutprakAza ke samAna naSTa honevAlA na ho - prapratipAtI kahA jAtA hai / dhavalA meM ise kucha aura vizada karate hue kahA gayA hai ki jo avadhijJAna utpanna hokara kevalajJAna ke utpanna ho jAne para naSTa hotA hai, usake pUrva meM naSTa nahIM hotA; usakA nAma zrapratipAtI hai / devendrasUri dvArA viracita karmavipAka kI svopajJa vRtti meM usakA svarUpa kucha bhinna isa prakAra kahA gayA hai - jo pratipatita na hokara aloka ke eka pradeza ko bhI jAnatA hai vaha zrapratipAtI kahalAtA hai / lokaprakAza meM bhI usakA yahI lakSaNa kahA gayA hai / zrAcArya malayagiri ne usake lakSaNa kA nirdeza karate hue prajJApanA kI vRtti meM kahA hai ki jo kevalajJAna athavA maraNa ke pUrva naSTa nahIM hotA use zrapratipAtI kahA jAtA hai / avyakta doSa- yaha dasa AlocanAdoSoM meM nauvA~ hai | bhagavatI zrArAdhanA ( 568- 600 ) meM isake svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo jJAnabAla aura cAritrabAla ke pAsa zrAlocanA karatA huA yaha samajhatA hai ki maiMne sabakI AlocanA kara lI hai usakI yaha prAlocanA avyakta nAmaka nauveM zrAlocanAdoSa se dUSita hotI hai / kAraNa yaha hai ki vaisI AlocanA pariNAma meM hAniprada hai / jisa prakAra koI ajJAnI suvarNa jaise dikhanevAle kisI padArtha ko yathArtha suvarNa samajhakara grahaNa karatA hai, para usakA upayoga abhISTa vastu ke grahaNa meM nahIM hotA hai, tathA duSTa ke sAtha kI gaI mitratA ji prakAra pariNAma meM ahitakara hotI hai, usI prakAra alpajJa ke samakSa kAraNa na hokara anarthakAraka hI hotI I kI jAnevAlI zrAlocanA zuddhi kA anumAnita doSa ke prasaMga meM yaha pUrva meM kahA jA cukA hai ki tattvArthavArtika aura tattvArta zloka - vArtika meM ina doSoM ke nAmoM kA nirdeza nahIM kiyA gayA, unake lie kevala sakhyA zabdoM - prathama va dvitIya Adi zabdoM kA hI nirdeza kiyA gayA hai / prakRta (avyakta) doSa vahAM nauvAM vivakSita rahA hai yA dasavAM, yaha nizcaya nahIM kiyA jA skaa| vahAM nauveM aura dasaveM doSoM ke lakSaNa isa prakAra kahe gaye haiM-- 6 kisI prayojana ko lakSya meM rakhakara jo sAdhu apane hI samAna hai usake pAsa pramAda se kiye gaye apane prasadAcaraNa kA nivedana karake yadi gurutara bhI prAyazcitta grahaNa kiyA jAtA hai to bhI vaha niSphala hotA hai, yaha nauvAM AlocanA doSa hai / 10 isake aparAdha se merA aparAdha samAna hai, use yahI jAnatA hai; zrata: ise jo prAyazcitta diyA gayA hai vahI mere liye bhI zIghratA se kara lenA cAhiye, aisA vicAra karate hue prAyazcitta lenA; yaha dasavAM doSa hai / cAritrasAra meM aneka viSayoM kA vivecana kevala tattvArthavArtika ke prAdhAra se hI nahIM, balki kahIM kahIM to usI ke zabdoM va vAkyoM meM kiyA gayA hai / prakRta avyakta doSa kA lakSaNa yahAM tattvArthavArtikakAra ke zabdoM meM hI vyakta kiyA gayA hai / yahA~ itanA vizeSa hai ki 'navama' zabda ke sAtha usakA avyakta nAma
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 bhI nirdiSTa kiyA gayA hai' (pR. 61-62) / lakSaNakAroM kI dRSTi meM 'avyakta' zabda ke ye do artha rahe pratIta hote haiM-pragaTa na karanA maura gItArtha - Agama meM aniSNAta' / yadi tattvArthavArtikakAra kI dRSTi meM avyakta kA artha apragaTa rahA hai taba to unake dvArA nirdiSTa dasavAM doSa hI avyakta ho sakatA hai| vahAM usake lakSaNa meM spaSTatayA 'svaduzcaritasaMvaraNam - apane durAcaraNa ko pragaTa na karanA yA chipAnA' yaha nirdiSTa kiyA gayA hai / AcArasAra meM isake lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai jo guru apane samAna ho jJAna bhaura tapa meM bAla (hIna) hai usake samakSa lajjA, bhaya athavA prAyazcittAdi ke bhaya ke kAraNa prAlocanA karanA - bahuzruta AcArya ke pAsa nahIM karanA, yaha avyakta nAma kA AlocanAdoSa hai / yaha lakSaNa pUrvokta bhagavatI zrArAdhanAgata lakSaNa ke samAna hai / jaina - lakSaNAvalI mUlAcAra kI TIkA meM ukta lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo prAyazcitta grAdi ke viSaya meM nipuNa nahIM hai use avyakta kahA jAtA hai / usake pAsa jo alpa prAyazcitta prAdi ke nimitta se apane doSa ko kahatA hai vaha isa avyakta doSa kA pAtra hotA hai / vyavahArasUtra bhASya kI malayagiri viracita TIkA meM usakA lakSaNa isa prakAra nirdiSTa kiyA gayA - avyakta nAma agItArtha kA hai, aise pragItArtha guru ke Age jo aparAdha kI AlocanA kI jAtI hai, ise avyakta nAmaka nauvAM mAlocanAdoSa jAnanA cAhie / bhaTTAraka zrutasAgara ne bhAvaprAbhRta kI TIkA meM spaSTatApUrvaka doSa ke na kahane ko avyakta doSa kahA 1 asthira nAmakarma - sarvArthasiddhi aura tattvArtha bhASya meM sthiratA ke nivartaka karma ko sthira ra isase viparIta ko asthira nAmakarma kahA gayA hai / sarvArthasiddhigata isa lakSaNa ke spaSTIkaraNa meM tattvArthavArtikakAra kahate haiM ki jisake udaya se duSkara upavAsAdi tapa ke karane para bhI aMga- upAMgoM kI sthiratA rahatI hai use sthira nAmakarma kahate tathA jisake udaya se thor3e bhI upavAsAdi ke karane se athavA thor3IsI zIta yA uSNatA Adi ke sambandha se aMga- upAMga kRzatA ko prApta hote haiM use asthira nAmakarma kahate haiM / tattvArthabhASyagata ukta lakSaNa ko vizada karate hue haribhadra sUri auaura siddhasena gaNI kahate haiM ki jisake udaya se zira, haDDI aura dAMta Adi zarIrAvayavoM meM sthiratA hotI hai vaha sthira aura jisake udaya se kAna aura tvak zrAdi zarIrAvayavoM meM asthiratA, calatA va mRdutA hotI hai vaha asthira nAmakarma kahalAtA hai / dhavalAkAra kahate haiM ki jisake udaya se rasa- rudhirAdi dhAtunoM kI sthiratA, avinAza va pragalana hotA hai use sthira nAmakarma tathA jisake udaya se ukta rasa- rudhirAdi dhAtunoM kA uparima dhAtu ke rUpa meM pariNAma hotA hai use asthira nAmakarma kahA jAtA hai / anya granthoM meM se bhagavatI ArAdhanA kI TIkA meM aparAjita sUri ne sarvArthasiddhi va tattvArthabhASya kA, mUlAcAra kI vRtti meM vasunandI ne ghavalAkAra kA, bhASkaranandI ne ta. sukhaboghA vRtti meM tattvArthavArtikakAra kA tathA zeSa ( candrarSi mahattara, govinda gaNI aura abhayadeva sUri Adi) ne haribhana sUri kA anusaraNa kiyA hai| 1. prastuta lakSaNAvalI meM 'avyakta doSa' ke antargata tattvArthavArtikagata jisa dasaveM doSa ke lakSaNa kA ullekha kiyA gayA hai usake sthAna meM isa nauveM doSa kA lakSaNa grahaNa karanA cAhie-- yatkiJcida prayojanamuddizyAtmanA samAnAyaiva pramAdAcaritamAvedya mahadapi gRhItaM prAyazcittaM na phalakaramiti navamaH / yahI abhiprAya tattvArthazlokavArtika ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / 2. dekhiye bhAvaprAbhRta kI TIkAgata ukta lakSaNa / bhAvaprAbhUta ke TIkAkAra bhaTTAraka zrutasAgara ne tattvArthasUtra kI vRtti meM pravyakta kA artha aprabuddha nirdiSTa kiyA hai / 3. dekhiye prAcArasAragata dhaura mUlAcAra kI TIkAgata ukta lakSaNa /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prAkampita-yaha dasa AlocanAdASoM meM prathama hai| bhagavatI pArAdhanA meM isakA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai-bhojana-pAna, upakaraNa aura kriyAkarma (kRtikarma) inake dvArA gaNI (prAcArya) ko dayArdra karake jo AlocanA kI jAtI hai, usameM cUMki yaha uddeza rahatA hai ki isa prakAra prAcArya mere Upara anugraha kareMge va pAlocanA bhI saba ho jAvegI, ata eva ise prAkampita nAma kA prathama pAlocanAdoSa samajhanA caahie| tattvArthavAtika Adi meM bhI usakA lakSaNa lagabhaga isI prakAra kA kahA gayA hai| vizeSatA itanI hai ki bhagavatI pArAdhanA meM jahA~ anukampA ke hetubhata bhakta-pAna, upakaraNa aura kriyAkarma kA nirdeza kiyA gayA hai| vahA~ ina granthoM meM kevala upakaraNadAna kA hI nirdeza kiyA gayA hai, bhakta-pAnAdi kA nhiiN| mulAcAra kI vasunandI viracita TIkA meM avazya bhakta-pAna aura upakaraNAdi kA nirdeza kiyA gayA hai| bhAvaprAbhUta kI TIkA meM bhaTTAraka zrutasAgara ne sambhavataH ukta lakSaNa kI sArthakatA dikhalAne ke abhiprAya se yaha kahA hai ki AlocanA karate hue zarIra meM cUMki kampa utpanna hotA hai, bhaya karatA hai; isI se ise Akampita kahA jAtA hai| unhoMne tattvArthavatti meM usake lakSaNa kA nirdeza tattvArthavArtika ke hI samAna kiyA hai| prAnupUrvI yA prAnupUrvya nAmakarma-isake lakSaNa kA nirdeza karate hue tattvArthabhASya meM kahA gayA hai ki vivakSita gati meM utpanna hone vAlA jIva jaba antargati (vigrahagati) meM vartamAna hotA hai taba use anukrama se jo usa (vivakSita) gatike abhimukha-usake prApta karAne meM samartha hotA hai use AnupUrvI nAmakarma kahate haiN| isI bhASya meM matAntara ko pragaTa karate hue punaH kahA gayA hai ki dUsare prAcArya yaha kahate haiM ki jo nirmANa nAmakarma se nirmita aMga mora upAMgoM ke racanAkrama kA niyAmaka hai use AnupUrvI nAmakarma kahA jAtA hai| __sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika Adi ke anusAra jisake udaya se pUrva zarIra kA AkAra vinaSTa nahIM hotA hai vaha AnupUrvI nAmakarma kahalAtA hai| utkRSTa prAvaka-gyArahavIM pratimA ke dhAraka zrAvaka ko utkRSTa kahA gayA hai| prAcArya mantabhadra usake lakSaNa ko pragaTa karate hue ratnakaraNDaka meM kahate haiM ki jo ghara se-use chor3akaramuniyoM ke Azrama meM calA jAtA hai aura vahA~ guru ke samIpa meM vratoM ko grahaNa karatA hA bhikSA se prApta bhojana karatA hai, tapa kA AcaraNa karatA hai, tathA vastrakhaNDa ko-laMgoTI mAtra ko-dhAraNa karatA hai vaha utkRSTa zrAvaka kahalAtA hai| yahA~ usa utkRSTa zrAvaka ke koI bheda nirdiSTa nahIM kie ge| para vasuna ndizrAvakAcAra aura sAgAradharmAmRta meM usake do bheda nirdiSTa karate hue kahA gayA hai ki prathama utkRSTa zrAvaka vaha hai jo eka vastra ko dhAraNa karatA hai, kaicI athavA ustare se bAloM ko nikalavAtA hai, baiThane Adi ke samaya meM upakaraNa (komala vastrAdi) ke dvArA pratilekhana karatA hai----- jhAr3atA hai, baiThakara hAtha meM athavA bartana meM eka bAra bhojana karatA hai, parva dinoM meM niyama se upavAsa karatA hai, bhikSA ke lie jAte hue pAtra ko dhotA hai va kisI gRhastha ke ghara jAkara A~gana meM sthita hotA humA 'dharmalAbha' ke uccAraNapUrvaka yAcanA karatA hai, vahA~ bhikSAbhojana prApta ho athabA na bhI ho, yahAM se zIghra nikala kara dUsare ghara para jAtA hai va maunapUrvaka zarIra ko dikhalAtA hai, yadi mArga meM koI * bhojana ke lie prArthanA karatA hai to prathamataH prApta hue bhojana ko khAkara phira zeSa bhojana vahA~ karatA.. hai| yadi koI bIca meM nahIM rokatA hai to udarapUrti ke yogya bhikSA ke lie bhramaNa karatA hai pazcAta kisI eka gRha para prAsuka pAnI ko mAMga kara bhojana ko sodhatA humA khAtA hai aura phira pAtra ko bokara guru ke samIpa jAtA hai| yadi yaha vidhi kisI ko nahIM rucatI hai to vaha ekabhikSA ke niyama
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI pUrvaka muni ke AhAra ke bAda bhojanArtha jAtA hai, yadi antarAya Adi hotA hai to phira guru ke samIpa cAra prakAra ke upavAsa ko grahaNa karatA hai aura sabakI AlocanA karatA hai| dUsarA utkRSTa zrAvaka ukta prathama ke hI samAna hai| vizeSa itanA hai ki vaha bAloM kA niyama se loca karatA hai, 'picchI ko dhAraNa karatA hai, laMgoTI mAtra rakhatA hai, aura hAtha meM hI bhojana karatA hai| paM. prazAdhara ke abhimatAnusAra isakA nAma prArya hai (prathama kI koI saMjJA nirdiSTa nahIM kI gii)| prA. vasunandI ne anta meM yaha sUcanA kI hai ki ukta donoM prakAra ke utkRSTa zrAvaka kA kathana sUtra ke anusAra kiyA gayA hai| upabhoga-bhoga aura upabhoga ye donoM zabda aneka granthoM meM vyavahRta hae haiN| para unake lakSaNa meM ekarUpatA nahIM rahI / tattvArthasUtra meM ina donoM zabdoM kA upayoga 2-3 vAra huA hai| kintu sUtrAtmaka grantha hone se unake lakSaNoM kA nirdeza vahAM nahIM kiyA gayA hai| ratnakaraNDaka meM inake pRthak-pRthak lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jise eka bAra bhoga kara chor3a diyA jAtA hai vaha bhoga aura jise eka bAra bhoga kara phira se bhogA jA sakatA hai vaha upabhoga kahalAtA hai / jaise kramaza: bhojana prAdi aura vastra praadi| ___ sarvArthasiddhi (2-4) meM nau prakAra ke kSAyika bhAva kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki samasta bhogAntarAya ke kSaya se jo atizayayukta ananta kSAyika bhoga prAdurbhUta hotA hai usase kusumavRSTi prAdi utpanna hotI haiM tathA sampUrNa upabhogAntagaya ke kSaya se jo ananta kSAyika upabhoga hotA hai usase siMhAsana, cAmara evaM tIna chatra prAdi vibhUtiyAM prAdurbhUta hotI haiN| isakA phalitArtha yaha pratIta hotA hai ki jo kusumAdi eka bAra bhogane meM prAte haiM unheM bhoga ora jo chatra-cAmarAdi aneka bAra bhoge jAte haiM unheM upabhoga samajhanA cAhie / prAge (2-54) yahA~ kArmaNa zarIra kI vizeSatA ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki antima (kArmaNa zarIra) upabhoga se rahita hai| yahA~ upabhoga kA spaSTIkaraNa karate hue yaha kahA gayA hai ki indriyoM ke dvArA jo zabdAdika kI upalabdhi hotI hai use upabhoga jAnanA cAhie / yahA~ sambhavataH eka va aneka bAra indriyoM ke dvArA upalabdha hone vAle sabhI padArthoM ko upabhoga zabda se grahaNa kiyA gayA hai| yahIM para digbratAdi sAta zIloM ke nirdezaka sUtra (7-21) kI vyAkhyA meM upabhoga-paribhogapariNAmavrata kA vivecana karate hue bhojana prAdi-jo eka hI bAra bhoge jAte haiM-unheM upabhoga aura vastrAbhUSaNAdi-jo bAra-bAra bhoge jAte haiM-unheM paribhoga kahA gayA hai| tattvArthavArtika meM sarvArthasiddhikAra ke hI mabhiprAya ko puSTa kiyA gayA hai| vizeSa itanA hai ki yahA~ (7,21,6-10) upabhoga kA nirutyartha karate hue kahA gayA hai ki 'upetya bhujyate ityupabhogaH' arthAt jina prazana-pAnAdi vastuoM ko prAtmasAt karake bhogA jAtA hai unheM upabhoga kahA jAtA hai tayA 'parityajya bhujyata iti paribhogaH' arthAt jina vastrAbhUSaNAdi ko eka bAra bhoga kara va chor3akara phira se bhogA jAtA hai unheM paribhoga kahA jAtA hai| tattvArthavArtikakAra ke dvArA nirdiSTa isa niruktArthakA anusaraNa harivaMzapurANa, tattvArthazlokavArtika aura cAritrasAra meM bhI kiyA gayA hai| isa prakAra ukta donoM granthoM meM prathamataH (2-4) jo upabhoga kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai. usame anta meM (7 21) nirdiSTa kiyA gayA. usakA lakSaNa bhinna hai| 1. jJAna-dazana-dAna-lAbha-mAgApabhAgavAyANa ca (+-4), nirUpabhogamantyam (2-44, zve. 2-45), digdezAnarthadaNDavirati ........... (7-21, zve. 7-16) / 2. bhuktvA parihAtavyo bhogo bhuktvA punazca bhoktvyH| upabhogo'zana-vasanapratipAMcendriyo viSayaH // 13 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 85 tattvArthabhASya meM upabhoga - paribhogavrata ke prasaMga meM yaha kahA gayA hai ki prazana-pAna, khAdya, svAdya, gandha aura mAlA Adi tathA vastra, alaMkAra, zayana, zrAsana, gRha, yAna aura vAhana bhAdi jo bahuta pApajanaka padArtha haiM; unakA parityAga karanA tathA alpa pApajanaka padArthoM kA parimANa karanA, isakA nAma upabhoga- paribhogavrata hai| yahAM yadyapi upabhoga aura paribhoga ke lakSaNoM kA spaSTa nirdeza nahIM kiyA gayA hai, phira bhI jisa krama se ukta vrata kA lakSaNa kahA gayA hai usase yaha spaSTa hai ki jo eka bAra bhogane meM AtA hai use upabhoga aura jo aneka bAra bhogane meM prAtA hai use paribhoga kahA nAtA hai / tattvArtha sUtra kI haribhadra sUri viracita bhASyAnusAriNI TIkA ( 2-4 ) meM kahA gayA hai ki ucita bhoga ke sAdhanoM kI prApti meM jo nirvighnatA kA kAraNa hai use kSAyika bhoga aura ucita upabhoga ke sAdhanoM kI prApti meM jo nirvighnatA kA kAraNa hai use kSAyika upabhoga kahA jAtA hai / yahIM para Age una donoM meM bheda pragaTa karate hue yaha kahA gayA hai ki jo eka bAra bhogA jAtA hai vaha bhoga aura jo bAra-bAra bhogA jAtA hai vaha upabhoga kahalAtA hai / jaise kramazaH bhakSya-peya Adi aura vastra pAtra zrAdi / Age (6-26) yahA~ ukta bhoga aura upabhoga ke lakSaNoM meM kahA nayA hai ki manohara zabdAdi viSayoM ke anubhavana ko bhoga aura anna, pAna va vastrAdi ke sevana ko upabhoga kahate haiM / upabhoga - paribhogaparimANavrata ke prasaMga meM yahA~ ( 7-16 ) itanA mAtra kahA gayA hai ki upabhoga va paribhoga zabdoM kA vyAkhyAna kiyA jA cukA hai| tadanusAra eka hI bAra bhoge jAne vAle puSpAhArAdi ko upabhoga aura bAra-bAra bhoge jAne vAle vastrAdi ko paribhoga jAnanA cAhie / tattvArthabhASya kI siddhasena gaNi viracita TIkA ( 2-4 ) meM kahA gayA hai ki uttama viSayasukha ke anubhava ko bhoga kahate haiM, zrathavA eka bAra upayoga meM Ane ke kAraNa bhakSya, peya aura lehya zrAdi padArthoM ko bhoga samajhanA cAhie / viSaya-sampadA ke hone para tathA uttaraguNoM ke prakarSa se jo unakA anubhavana hotA hai, isakA nAma upabhoga hai; zrathavA bAra-bAra upabhoga ke kAraNa hone se vastra va pAtra Adi kare upabhoga kahA jAtA hai / Age (6-26) haribhadra sUri ke samAna siddhasena gaNi ne bhI unhIM ke zabdoM meM manohara zabda Adi viSayoM ke anubhavana ko bhoga tathA anna, pAna va vastra Adi ke sevana ko upabhoga kahA hai / anarthadaNDavirati ke prasaMga meM (7-16) siddhasenagaNi una donoM kA niruktArtha karate hue kahate haiM ki 'upabhujyata ityupabhogaH ' isameM 'upa' kA artha 'eka bAra' hai, tadanusAra jo puSpamAlA Adi eka hI bAra bhogI jAtI hai, unheM upabhoga kahA jAtA haiM / athavA 'upa' zabda kA artha 'amyantara' hai tadanusAra antarbhogarUpa AhAra Adi ko upabhoga kahA jAtA hai / 'paribhujyata iti paribhoga :' isa nirukti meM 'pari' zabda kA artha 'bAra bAra' hai / tadanusAra jinheM bAra-bAra bhogA jAtA hai aise vastra, gandha - mAlA aura alaMkAra Adi ko paribhoga jAnanA cAhie / sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika ke samAna haribhadra sUri aura siddhasena gaNi ke dvArA bhI jo pUrva meM (2-4) upabhoga kA lakSaNa kahA gayA hai usase pIche (7-16) nirdiSTa kiyA gayA usI kA lakSaNa bhinna hai / pIche ke adhikAMza granthakAroM ne bAra-bAra bhoge jAne vAle padArthoM ko hI upabhoga mAnA 1 zrutasAgara sUri ne 'upabhoga- paribhogaparimANam' ke sthAna meM 'bhogopabhogaparimANam' pAThAntara ' kI hai, para vaha kahA~ upalabdha hotA hai, isakA kucha nirdeza nahIM kiyA / kI sUcanA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta zabdoM kI vikRti va unakA saMskRta rUpAntara antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke dvArA jo tattvopadeza diyA gayA vaha arthamAgadhI prAkRta meM diyA gayA thA / gautamAdi gaNadharoM ke dvArA vaha AcArAMgAdi zruta ke rUpa meM usI bhASA meM grathita kiyA gayA / tatpazcAt vahI maukhika rUpa meM zrutakevaliyoM Adi kI paramparA se aMgazruta ke ekadeza ke dhAraka AcAryoM taka pravAhita rahA / tadanantara bhayAnaka durbhikSa ke kAraNa jaba sAdhu jana saMyama ke saMrakSaNArtha vibhinna sthAnoM ko cale gaye taba pArasparika tattvacarcA ke prabhAva meM jo kucha zeSa rahA thA vaha bhI luptaprAya ho gayA / isa prakAra se use sarvathA lupta hote hue dekha kara vicArazIla maharSiyoM ne yathAsambhava smRti ke AdhAra para pustakarUpa meM grathita kiyA / vahI vartamAna meM hameM prApta / isa prakAra zrAgamabhASA mUlata: prAkRta hI rahI hai, para maharSiyoM ke vibhinna prAntoM meM rahane ke kAraNa tathA uccAraNabheda va lipidoSa ke kAraNa bhI vaha bhASA usI rUpa meM avasthita nahIM raha sakI va kucha vikRta ho gaI / yahI kAraNa hai jo Aja eka hI zabda ke aneka rUpa upalabdha hote haiM / isake atirikta samaya kI sthiti ko dekhate hue jaba umAsvAti Adi maharSiyoM ko saMskRta meM grantharacanA kI AvazyakatA pratIta huI taba unhoMne saMskRta meM bhI grantharacanA prArambha kara dI / isake lie prAkRta zabdoM kA saMskRta rUpAntara karane meM bhI kucha zabda bheda hugrA hai / udAharaNasvarUpa SaTkhaNDAgama kI ghavalA TIkA meM parihAra prAyazcitta ke do bhedoM kA nirdeza karate hue usakA prathama bheda 'aNavaTu' batalAyA hai / hastalikhita pratiyoM meM isake ye rUpa aura bhI pAye jAte haiM- 'aNuvaTuvano', 'aNuvaTTavaoo' aura 'aNuvaTTo' / isakA saMskRta rUpAntara tattvArthavArtika aura pracArasAra meM 'anupasthApana' tathA cAritrasAra aura anagAradharmAmRta TIkA meM 'anupasthAna' pAyA jAtA hai / vahI mUlarUpa meM bRhatkalpasUtra meM 'aNavaTuppa - zranavasthApya' pAyA jAtA hai / dUsarA udAharaNa trilokasAra kI gAthA 585 hai / isameM himavAn parvata para sthita vRSabhAkAra nAlI kA varNana karate hue usake mukha, kAna, jihvA aura dRSTi ko to siMha ke AkAra tathA bhrU aura zIrSa Adi ko baila ke AkAra kA batalAtA gayA hai| isa prakAra se usameM avikala vRSabhAkAratA nahIM rahI / bastusthiti yaha rahI hai ki granthakartA ke sAmane isakA varNana karane vAlI jo pUrva gAthA rahI hai usameM 'siMga' zabda rahA hai| vaha vikRta hokara granthakAra ko 'siMgha' ke rUpa meM upalabdha huA aura unhoMne prakRta gAthA meM usake paryAyavAcI 'kesarI' zabda kA prayoga kara diyaa| 'siMga' zabda ke rahane se usakA sIdhAsAdA' artha yaha ho jAtA hai ki usake sIMga Adi saba cUMki baila ke samAna haiM, ataeva vaha vRSabhAkAra prasiddha huI hai / isI prakAra sAdhu ke prAhAraviSayaka 16 udgamadoSoM meM eka abhihRta nAma kA doSa hai / mUla prAkRta zabda 'abhighaDa' rahA hai / usakA saMskRta rUpa bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA ( 230 ) 'ha', mUlArAdhanAdarpaNa meM 'abhihaDa', mUlAcAra vRtti meM 'abhighaTa' aura pracArasAra ( 8-20 va 1. dekhiye pIche pR. 76-78 para 'anupasthApana' zabda kI samIkSA | 2. dekhiye tiloya paNNattI bhA. 2, prastAvanA pU. 67. 3. mUlAcAra 6-4, 16 va 21, piNDaniryukti 93 va 326.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 5- 32) meM 'abhihata' pAyA jAtA hai| vahI piNDaniyukti kI malayagiri viracita vRtti ( 63 va 329 ) meM krama se 'prabhihRta' aura 'abhyAhRta', cAritrasAra (pR. 33) meM mUlAcAra ke anusAra 'abhighaDa' tathA anagAradharmAmRta ( 5-6 va 16) meM 'abhihRta' upalabdha hotA hai / prakRta meM yahA~ ye tIna udAharaNa die gae haiM / isI prakAra aneka prAkRta zabdoM meM vikAra va unake vividha saMskRta rUpAntara hue / unameM se kucha isa prakAra haiM prAkRta bhovajjha, ajbhovaraya aghApavatta, zrahApavatta avAya abAdhA, prabAhA, AbAghA ujjIkaraNa, prAvajjidakaraNa, zrAvajjIkaraNa zraciNNa praNAciNNa dhAkamma, grahekamma, zrAyAhamma, attakamma zrAsIvisa uddAvaNa, zrAvaNa uvasaNNAsaNNa, zrosaNNAsaNNa, ussa NhasahiyA saNAsaNiyA vIra-sevA-mandira 21, dariyAgaMja dillI 87 saMskRta rUpAntara adhyadhi, adhyavadhi, adhyavapUraka athApravRtta, adhaHpravRtta, yathApravRtta apAya, avAya abAdhA, AbAdhA AyojikAkaraNa, prAvarjitakaraNa prAcinna zranAcinna zrAcIrNa-anAcIrNa, zrAdRta-zranAdRta AdhAkarma, adhaH karma, Atmaghnakarma, prAtmakarma zrAzIviSa, AzIraviSa, AzIviSa, AsyaviSa apadrAvaNa, upadravaNa avasaMjJAsaMjJA, avasannAsannikA utsaMjJAsaMjJA, ucchlakSNazlakSNikA bAlacandra zAstrI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha kAlama paMkti zuddhi-patra prazuddha navasmakarma 100 akSamrakSaraNavRtti navaramakarma prakSamrakSaNa 35 25 651 " 4 . viSayaM aDaDaMgasahassAI MUsm 1000 455 1-30 vicayaM aDaDaMgasayasahassAI 1-36 w m m s 2-8 pravutta AraMbha adhyadi prajjhovajja dhaya. anavakSyAekavarNanidazavai. ni. 1-48 6. prA. mUla. -mAtmA, AdityavarNaH m m ` m w l pravRtta paridAvaNa-prAraMbha adhyadhi prajjhovajbha dhava. pranavekSyAekavarNAni. xxx bha. prA. mUlA. -mAtmA, aGguSThaparvamAtrI 'yamAtmA, zrAdityavarNaH gorazvastasambandhaH / (pramAla.. 386) / 3 mAna. svo. sthAnAMga abhaya. bR. sU. kapila va nAmAntara prAnupUrvI prajJApa. dekho AyojikAkaraNa gorazvasya. sambandhaH / 3 62 w m 112 svo . 114 132 sthAnAMga sU. kapilava gAmAntara 166 166 mAnapUrvo m wwwwr mr rr WwwnwG WH prajJAva. dekhI prAyuktakaraNa Wc4 345, pR. 4 dvega 262 273 302 vAhanAzana zrAvaNa udvega vAhanAza [sa]na zravaNa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda-koSa) akathA (akahA) 1. micchattaM veyaMto jaM aNNANI (karmapra. cU. upa.ka.gA. 1) / 5. iha dvividhA upazAkahaM prikhei| liMgattho va gihI vA sA akahA desiyA manA karaNakRtA'karaNakRtA c| tatra karaNaM kriyA yathAsamae / / (dazavaM. a. 3, ni. 206) / 2. mithyA- pravRttA'pUrvA'nivRttikaraNasAdhyaH kriyAvizeSaH, tena dRSTinA ajJAninA liMgasthena vA gRhiNA kathyamAnA kRtA karaNakRtA / tadviparItA'karaNakRtA / yA saMsAkathA akthaa| (abhidhAna0 bhA0 1,10 124) / riNAM jIvAnAM giranadIpASANavRttatAdisaMbhavavadyathAprajJAnI mithyAdRSTi cAhe liMgI (dravya pravajita pravRttAdikaraNakriyAvizeSamantareNA'pi vedanAnubhava sAdhu) ho yA gRhastha, usake dvArA kahI jAne vAlI nAdibhiH kAraNarupazamanopapajAyate sA'karaNakRtetyarthaH / kathA prakathA hai| idaM ca karaNakRtA'karaNakRtatvarUpaM dvaividhyaM dezopazAmaakandI-akandI kandarpoddIpanabhASitAdivi- nAyA eva draSTavyam, na sarvopazAmanAyAH; tasyAH kalaH / (vya. sU. malaya. va. 1) / karaNebhya eva bhAvAt / (karmapra. upaza. malaya. vR. gA. kAmoddIpaka vacana nahIM bolane vAle puruSa ko 1, pR. 254) / akandI kahate haiN| 4. jisa prakAra parvata para bahane vAlI nadI meM prakaraNopazAmanA (prakaraNuvasAmaraNA)-1. jA avasthita pASANa Adi meM binA kisI prakAra ke sA prakaraNuvasAmaNA tisse duve NAmadheyANi-praka- prayoga ke svayameva golAI prAdi utpanna ho jAtI hai raNuvasAmaNA tti vi aNudiNNovasAmaNA tti vi, esA / usI prakAra saMsArI jIvoM ke adhaHpravRttakaraNa prAdi kammapavAde / (kasAyapA. cU. pR. 707; dhava. pu. 15, pariNAmasvarUpa kriyAvizeSa ke binA hI kevala pR. 275) / 2. kammapavAdo NAma aTThamo puvvAhi- vedanA ke anubhava prAdi kAraNoM se karmoM kA jo yAro, jattha savvesi kammANaM mUluttarapayaDibheya- upazamana-udaya pariNAma ke binA avasthAnabhiNNANaM davva-khetta-kAla-bhAve samassiyUNa bivAga- hotA hai use prakaraNopazamanA kahate haiM / pariNAmo avivAgapajjAyo ca bahavittharo aNuvaNNi akarmabandha-1. micchattA'saMjama-kasAya-jogapaccado / tattha esA prakaraNovasAmaNA davvA, tatthedisse ehiM akammasarU veNa TridakammaiyakkhaMdhANaM jIvapadepabaMdheNa parUvaNovalaMbhAdo / (jayadha.-kasAyapA. sANaM ca jo aNNoNNeNa samAgamo so akammabaMdho pR. 707 kA Ti. 1); 3. eda-(karaNovasAmaNA.) NAma / (jayadha. 1, pR. 187) / 2. akammabaMdho vvadirittalakkhaNa-prakaraNovasAmaNA NAma / pasatthA NAma kammaiyavaggaNAdo akammasarUveNAvaTThidapade'pasatthakaraNapariNAmehiM viNA prapattakAlANaM kammapadesANamUdayapariNAmeNa viNA avaTThANaM karaNova sANaM gahaNaM / (jayadha0 patra 458) / sAmaNA tti vuttaM hoi / (jayadha. patra 856) / 4. karaNaM prakarmarUpa se sthita kArmANa skandhoM kA aura kriyA, tAe viNA jA uvasAmaNA prakaraNovasAmaNA jIvapradezoM kA mithyAtva prAdi cAra bandhakAraNoM ke girinadIpASANavasaMsAratthassa jIvassa vedanAdibhiH dvArA jo paraspara praveza hotA hai, isakA nAma akarmakAraNarupazAntatA bhavati, sA akrnnovsaamnnaa| bandha hai|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakarmabhUmi 2, jaina-lakSaNAvalI [akasmAkriyA prakarmabhUmi-1. jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa magItArthopanItopadhi - zayyA''hArAzupabhogazca / dAhiNeNa tato akammabhUmIgro pa.taM.-hemavate hari- (vyava. sU. bhA. malaya. va. 1) / vAse devkuraa| jaMbUddIve2 maMdarassa pavvayassa utta- 4 avasthAntara ko aprApta (sacitta) pRthivIreNa to akammabhamIgro pa.taM.-uttarakarA rammaga- kAyikAdi kA grahaNa aura agItArtha-pUrNa zAstravAse ernnnnve| (sthAnAMga 3, 4,167, pR. 150) / jJAnase rahita-dAtA ke dvArA lAye gae upadhi, 2. navaramakarmabhUmiH bhogabhUmirityarthaH / (sthAnA. zayyA va prAhAra Adi kA upabhoga bhI sAdhu ke lie abhaya. vR. 3, 1, 131, pR. 100) / 3. hemavayaM prakalpya-agrAhya hotA hai| harivAsa devakurU taha ya uttarakurU vi / rammaya eranna- akaSAya (akasAI)-1. sakalakaSAyAbhAvovayaM iya chabbhUmIu paMcaguNA / / eyA akammabhUmIu 'kapAya: / uktaM ca-appa-parobhayabAhaNa-baMdhAsaMjamatIsa sayA jupaladhammajaNaThANaM / dasavihakappamaha- nnimittkodhaadii| jesi Natthi kasAyA amalA dumasamutthabhogA psiddhaao| (prava. sAro. 164, akasAiNo jIvA // (prA. paMcasaM. 1-116dhava. 54-55) / 4. kRSNAdikarmarahitA: kalpapAdapa- pu. 1, pR. 351 u.); 2. na vidyate kaSAyo'syetyaphalopabhogapradhAnA bhuumyo'krmbhuumyH| (abhi. rA. kaSAyaH / (ta. vA. 6, 4, 3) / bhA. 1, pR. 121) / 1 jisa jIva ke samasta kaSAyoM kA prabhAva ho 4 prasi-maSi prAdi karmoM se rahita bhami (bhoga- cukA hai vaha akaSAya yA prakaSAyI kahA jAtA hai| bhUmi) prakarmabhUmi kahI jAtI hai| akaSAyatva (akaSAyatta)-carittamohiNIyassa uvasameNa khaeNa ca uppaNNA laddhI, tIe prakaprakarmabhUmika (akammabhUmiya)-1. akammabhU sAyattaM hodi; Na sesakammANaM khaeNuvasameNa vA / miyarasa vA ti utte deva-NeraiyA ghettavvA / (dhava. (dhava. pa. 7, pa. 83) / pu. 11, pR. 89) 2. akarmabhUmikAnAM bhogabhUmi cAritramohanIya ke upazama athavA kSaya se jo janmanAM manuSyANAMxxXI (samavA. abhaya. vRtti labdhi-sAmarthya vizeSa-hotA hai usase jIva ke 10, pR. 18) akaSAyatva-vigatakaSAyatA hotI hai, zeSa kisI prakarmabhUmika pada se deva aura nArakI grahaNa kiye bhI karma ke kSaya athavA upazama se vaha akaSAyatva jAte haiN| nahIM hotaa| prakarmodaya (akammodaya)-prokaTTaNavaseNa pattodaya- akaSAyavedanIya-dekho nokaSAyavedanIya / kaSAyakammakkhaMdho prakammodano NAma / (jayadha. pu. 1, pR. pratiSedhaprasaMga iti cet na, ISadarthatvAnnaJaH / 108) / yathA alomikA elakA iti / nAsyA: kacchapaapakarSaNa ke vaza udaya ko prApta hue karmaskandha vallomAbhAvaH, kintu chedayogyalomAbhAve'pi ISatprakA nAma prakarmodaya hai| tiSedhAdalomiketyucyate, tathA neme kaSAyA akaSAyA prakalpya (prakappa)-1. jaM avihIe sevi| hAsyAdaya iti / (ta. vA. 8, 6, 3) / / (jItaka. cU. gA. 1); 2. akappo nAma puDhavAi- jisa cAritramohanIya karma kA ISat (alpa) kAyANaM apariNayANaM gahaNaM karei / ahavA udaulla. kaSAya svarUpa se vedana hotA hai usakI prakaSAyasasaNiddha-sasa rakkhAiehi hatthamattehiM ginnhi| jaM vedanIya saMjJA hai| vA agIyattheNaM AhArovahi uppAiyaM taM paribhujaM. akasmAkriyA-anyasmai niHsaSTe zarAdAvanyatasya prakappo / paJcakAdiprAyazcittazaddhiyogyama- ghaato'ksmaakriyaa| (dharmasaM. svo. TIkA 3-27, pavAdasevana vidhi tyaktvA gUrutaradoSasevanaM vA akppo| pR. 82) / (jItaka. ca. vi. vyA. gAthA 1, pR. 34-2); 3. dUsare kisI ko lakSya karake bANa prAdi ke tatra piNDa-upAzraya-vastra-pAtrarUpaM catuSTayaM yadaneSaNIyaM chor3ane para jo usase usakA ghAta na hokara anya tadakalpyam / (jItaka. cU. vi. vyA. pR. 33, 2- (alakSyabhUta) hI kisI vyakti kA ghAta ho jAtA 35) / 4. prakalpyo'pariNatapRthivIkAyikAdigrahaNa-' hai, isakA nAma akasmAtkriyA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ akasmAdbhaya] 3, jaina-lakSaNAvalI [akAraNa doSa akasmAdya-dekho prAkasmika bhaya / 1. eka cocyate / (ana.dha.TI. 2-43) / 8. svecchAmantareNa jJAnamanAdyanantamacalaM siddha kiletat svato yAvattA- krmnirjrnnmkaamnirjraa| (ta. sukhabo. vR. 6-20) vadidaM sadaiva hi bhavennAtra dvitIyodayaH / tannAkasmi- 6. yaH pumAn cArakanirodhabandhanabaddhaHxxx kamatra kiMcana bhavettadbhIH kuto jJAnino niHzaMka: parAdhInaparAkrama: san bubhukSAnirodha tRSNAduHkhaM satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA vindati // (samaya. brahmacaryakRcchra bhUzayanakaSTaM maladhAraNaM paritApAdikaM kalaza 154) / 2. akasmAdeva bAhyanimittAnapekSaM ca sahanAnaH sahanecchArahita: san yat ISat karma gahAdiSveva sthitasya rAdhyAdau bhymksmaadbhym| nirjarayati sAkAmanirjarA ityucyate / (tattvA.pa. (lalitavi. muni. paMjikA pR. 38) / 3. bAhya- zruta. 6-20) / nimittanirapekSaM bhayaM akasmAdbhayam / (kalpasU. vR. 1 kArAgAra (jela) meM roke jAne para athavA 1-15) / 4. akasmAt sahasaiva vizrabdhasyAtavvani- anya prakAra se bandhanabaddha (paratantra) hone para jo zravaNAdbhayamakasmAdbhayam / (abhi. rA. bhA. 1, pR. bhUkha-pyAsa ko rokanA, brahmacarya kA dhAraNa karanA, 123) / pRthivI para sonA, zarIra meM mala ko dhAraNa karanA 3 bAhirI nimita ke binA sahasA hone vAle bhaya aura santApa Adi ko sahA jAtA hai| isakA nAma ko akasmAdbhaya kahate haiN| akAma hai| isa prakArake akAma se-anicchAakAmanirjarA -- 1. akAmazcArakanirodhabandhana- pUrvaka uparyukta dukha ke sahane se-jo karmanirjarA baddheSu kSuttRSNAnirodha-brahmacarya-bhUzayyA-maladhAraNa- huA karatI hai usakA nAma prakAmanirjarA hai / paritApAdiH, akAmena nirjarA akAmanirjarA / (sa. akAmamaraNa-akAmena anIpsitatvena mriyatesi. 6-20) / 2. akAmanirjarA parAdhInatayA'nu- 'smina iti akAmamaraNaM bAlamaraNama / (abhi. rA. rodhAccAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca / (tattvA. bhA.pa. 125 / bhA. 6-20) / 3. viSayAnarthanivRtti cAtmAbhiprA nahIM cAhate hue bhI jo maraNa pA jAtA hai vaha yeNAkUrvataH pAratantryAd bhogopabhoganirodho'kAma- prakAmamaraNa nAmakA eka bAlamaraNa kA bheda hai| nirjarA / (ta. vA. 6, 12, 7) / 4. nirjarA karma prakAyika teNa paramakAiyA cedi // 46 // tenapudgalazATaH, na kAma: apekSApUrvakAritA yatrA dvividhakAyAtmakajIvarAzeH, paraM bAdara-sUkSmazarIranuSThAne sA'kAmanirjarA, abuddhipUrvetyarthaH / sA parA nibandhanakarmAtItatvato'zarIrAH siddhAH prakAyikAH / dhInatayA cArakAdivAsena dhAvanAdyakaraNataH prANAtipAtAdyaka raNena tathA anurodhatvAddAkSiNyAdityarthaH / (SaTkhaM.-dhavalA. pu. 1, pR. 277) / (ta. bhA. hari. va. 6-20) / 5. viSayAnartha- jo jIva bAdara evaM sUkSma zarIra ke kAraNabhUta nivRttimAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAdapabhogAdi- karma se chuTakArA pA jAne ke kAraNa sadA ke lie nirodhaH akAmanirjarA; akAmasya anicchato nirja- kAya (zarIra) se rahita ho cuke haiM ve prakAyikaraNaM pApaparizATaH, puNyapudgalopacayazca paravazasya nikala paramAtmA-kahe jAte haiN| cAmaraNamakAmanirjarAyuSaH parikSaya / (tattvA. bhA. akAraNa doSa (grAsaiSaNA doSa)-1. akAraNaM siddha. vR. 6-13); kAma icchA prekSApUrvakAritA, vedanAdiSaTkAraNarahitam / (gu. gu. SaT. svo. va. tadarthopayogabhAjo yA nirjarA sA kAmanirjarA, nirjarA 26, pR. 58) / 2. yadA tapa:svAdhyAya-vaiyAvRttyAdikarmapudgalaparihANiH, na kAmanirjarA akAmanirjarA kAraNaSaTakaM vinA bala-vIryAdyarthaM sarasAhAraM karoti -anabhilaSato'cintayata eva krmdglprishaatt:| tadA pNcmo'kaarnndossH| (abhi. rA. bhA. 1, (tattvA. bhA. siddha. vR. 6-20) / 6. akAmanirjarA pR. 125) / yathApravRttakaraNena girisaridupaladholanAkalpenAkA- 2 tapa, svAdhyAya va vaiyAvRtti prAdi chaha kAraNoM masya nirabhilASasya yA nirjarA krmprdeshvighttnruupaa| ke binA hI bala-vIryAdi kI vRddhi ke liye sarasa (yogazA. svo. viv.4-107)| 7. akAmA kAla- (puSTikara) AhAra karanA, yaha pAMca grAsaiSaNAdoSoM pakvakarmanirjaralakSaNA, saiva vipAkajA'naupakramikI meM pAMcavA~ akAraNa nAmakA doSa hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ akAlamRtyu 4, jaina-lakSaNAvalI [akRtayogI akAlamRtyu-akAla eva jiivitbhrNsho'kaalmRtyuH| 4 siddha athavA pratyakSAdi se bAdhita sAdhya kI (abhi. rA. bhA. 1, pR. 125) / siddhi ke lie prayukta hetu akiMcitkara-kucha bhI asamaya meM-baddha AyuHsthiti ke pUrva meM hI- nahIM karane vAlA hotA hai| jIvita kA nAza honA akAlamRtyu hai| akuzala-akuzalaM duHkhahetukam / (prAptamI. va. akAluSya- teSAmeva ( krodha-mAna-mAyA-lobhA kaa.8)| nAmeva) mandodaye tasya (cittasya) prsaado'kaalussym| duHkha dene vAle pApakarma ko akuzala kahate haiN| tat kAdAcitkaviziSTakaSAyakSayopazame satyajJAnino- akuzalabhAva-akuzalo ( bhAvo ) 'viratyAdi'pi bhavati / kaSAyodayAnuvRtterasamagravyAvartitopa- ruupH| (vyava. sU. bhA. malaya. va. 1-36, pR. 16) / yogasyAvAntarabhUmikAsu kadAcit jJAnino'pi bhava- asaMyama (pravirati ) Adi rUpa pariNAmoM ko tIti / (paMcA. kA. amRta. vR. 138) / akuzalabhAva kahate haiN| krodhAdi kaSAyoM kA manda udaya hone para jo akuzalamanonirodha - akuzalasyAtadhyAnAdyupagacitta kI nirmalatA hotI hai usakA nAma prakA- tasya manaso nirodho'kuzala mnonirodhH| (vyava. sU. bhA. malaya. vR. 1, gA. 77, pR. 30) / akiMcanatA-1. akiMcanatA sakalagranthatyAgaH / vArtadhyAna prAdi se yukta mana ke nigraha karane ko (bha. prA. vijayo. TI. gA. 146) / 2. akiMca- akuzalamanonirodha kahate haiN| NadA-nAsya kiMcanAstyakiMcanaH, akiMcanasya bhAva akRtaprAgbhAra-zUnyaM gRhaM gireguhA vRkSamUlam AkiMcanyamakiMcanatA upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskA- AgantukAnAM vezma devakulaM zikSAgRhaM kenacidakRtam rApohAya mamedamityabhisandhinivRttiH / (mUlA. vR. akRtaprAgbhAraM kathyate / (kAttike. TI. 446) / 11-5) / 3. akiMcaNayA NAma sadehe nisaMgatA, zUnya gRha, parvata kI guphA, vRkSamUla, prAgantukoM NimmamattaNaM tti vRttaM bhvi| (dazavai. ca. pR. 18); kA ghara, devakula aura zikSAlaya; jo kisI ke dvArA 4. nAsya kiMcana dravyamastItyakiMcanastasya bhAvo- race nahIM gaye haiM, prakRtprAgbhAra kahe jAte haiN| 'kiMcanatA / zarIra-dharmopakaraNAdiSvapi nirmamatvama- akRtayogI ( akaDajogI)-1. akaDajogI kiMcanatvam / (yogazA. svo. viva. 4-63) / jogaM akAUNa sevi| (jItaka. cU. pR. 3, paM. 20) / 2 gRhIta zarIra Adi meM-pustaka va picchI Adi 2. glAnAdau kArye gRheSu vAratrayaM paryaTanamakRtvA sevate, dharmopakaraNoM meM bhI saMskAra (sajAvaTa) ko dUra yadvA saMthArAisu tinni vArA esaNIyaM annisiuM jayA karane kI icchA se mamatvabuddhi na rahanA, isakA taiyavArAe vi na labbhai tayA cautthaparivADIe nAma akiMcanatA hai| aNesaNIyaM ghetavvaM / evaM tiguNaM vyApAramakRtvaiva jA akicitkara (hetvAbhAsa)---1. siddhe'kiMcitkaro [jo]biyavArAe ceva aNesaNIyaM giNhai so akaDa. hetuH svayaM sAdhyavyapekSayA |(prmaannsN.44, pR. 110); jogii| (jItaka. cU. viSa. vyA. pR. 34-8) / 2. tadajJAne punarajJAto'kiMcitkaraH / (siddhivi. vR. 3. akRtayogI agiitaarthH| trIn vArAn kalpyameSa6-32, pR. 430) / 3. tasya hetulakSaNasya pakSe'nyatra NIyaM cAparibhAbya prathamavelAyAmapi yatastato'lpAvA'jJAne punarajJAto'kicitkaraH / (siddhivi. TI. [kalpyA-] neSaNIyamapi graahii| (vyava. sU. bhA. 6-32, pR. 430) / 4. siddhe pratyakSAdivAdhite ca malaya. vR. 10, pR. 634) / / sAdhye heturakiMcitkaraH // siddhaH zrAvaNaH zabdaH, 2 glAna adi kArya meM tIna bAra gRhoM meM ghUmane zabdatvAt / / kiMcidakaraNAt, yathA'nuSNo'gnidravya- para bhI yadi kalpya aura eSaNIya nahIM prApta hotA tvAdityAdau kicitkarta mazakyatvAt / / (parIkSA. 6, hai to cauthI bAra prakalpya maura aneSaNIya ke bhI lene 35-38) / 5. yathA-pratIte pratyakSAdinirAkRte ca kA vidhAna hai| isa prAgamavighi ke pratikUla pahilI sAdhye heturkiNcitkrH| (ratnAva. 6, pa. 114) / yA dUsarI bAra meM hI jo akalpya aura aneSa 6. aprayojako heturakiMcitkaraH / (nyAyadI. 3, vastuoM ko le letA hai aise sAdhu ko prakRtayogI pR.102)| kahate haiN|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtasamudghAta ] prakRtasamudghAta ( akadasamugdhAda) - 1. jesi usamAI NAmA-godAI vedaNIyaM ca / te akadasamugdhAdA jiNA uvaNamaMti selesi / ( bha. prA. 2110 ) ; dhava. pu. 1, pR. 304 para uddhRta) / 2. AyuSA sadRzaM yasya jAyate karmaNAM trayam / sa nirastasamudghAtaH zailezyaM pratipadyate / (bha. zrI. amita padyAnuvAda 2183 ) / 3. SaNmAsAyuSi zeSe syAdutpannaM yasya kevalam / samudghAtamasau yAti kevalI nA'paraH punaH / (paMcasaM zramita. 1- 327 ) / 4. chammAsAugasese uppaNaM jassa kevalaM hojja / so kuNai samugdhAyaM iyaro puNa hoi bhayaNijjo // (vasu. zrI. 530 ) / I meM 1 jinake nAma, gotra aura vedanIya karma sthiti zrAyu karma ke samAna hote haiM ve cUMki kevalisamudghAta ko nahIM kiyA karate haiM, zrataeva ve prakRtasamuddhAta jina kahe jAte haiM / akramAnekAnta - jJAna- sukhAdyanekAkramikadharmApekSayA zrakramAnekAntaH / (nyAyaku. 2- 7, pR. 372) / zranekAnta do prakArakA hai - kramAnekAnta zraura zrakramAnekAnta / eka hI vyakti meM jo yugapat jJAnasukhAdi aneka prakramika dharmoM kA astitva pAyA jAtA yaha mAnekAnta hai / [zramuktatva - muktatvAdi kramika dharmoM ko jo yugapat sambhAvanA hai vaha kramAkAnta kI pekSA se ghaTita hotI hai / ] prakriyAvAdI- 1 na hi kasyacidanavasthitasya padArthasya kriyA samasti tadbhAve cAvasthiterabhAvAdityevaM vAdino'kriyAvAdinaH / tathA cAhureke-- kSaNikA : sarvasaMskArAH prasthitAnAM kutaH kriyA / bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate / ete cAtmAdinAstitvapratipattilakSaNAH / ( nandI. hari. bR. 88, pR. 78 ) / 2. Atma-nAstitvAdipratyayApattilakSaNA bhavantya kriyAvAdinaH / (tasvA. bhA. siddha. bR. 7 -18 ) / 3 tathA nAstyeva jIvAdikaH padArtha ityevaMvAdino 'kriyAvAdinaH / (sUtrakR.vR. akSatAcAra-tatra sthApitAdiparihArI 5, jaina - lakSaNAvalI 12- 118 ) / 4. tathA'kriyAM nAstItyAdikAM vadituM zIlaM yeSAM te 'kriyAvAdina: / ( sUtrakR. vR. 12 - 4 ) / 5. na kasyacit pratikSaNamanavasthitasya padArthasya kriyA sambhavati, utpattyanantarameva vinAzAdityevaM ye vadanti te prakriyAvAdinaH / ( nandI. malaya. vR. 88, pU. 215 ) / 6. na hi kasyacidavasthitasya padArthasya [kSapakAnupazAmaka kriyA samasti, kriyotpattyAdhAratvenAbhimata eva kAle padArthAvasthiterabhAvAdityevaM vAdino'kriyAvAdinaH / (nayopadeza TI. 128, pR. 5) / 1 jo avasthAnake prabhAva kA prasaMga prApta hone kI saMbhAvanA se zravasthAna se rahita kisI bhI pranavasthita padArtha kI kriyA ko svIkAra nahIM karate ve kriyAvAdI kahe jAte haiM / akSa (akkha) - prakkhe tti vutte jUvakkho sayaDakkho vA ghettavvo / ( dhava. pu. 6, pR. 250 ) ; jUTThavaNe jaya-parAjayaNimittakavaDDuo khullo pAso vAkkho NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 10); akkho NAma pAso / ( dhava. pu. 14, pR. 6) / junA Adi ke khela meM jaya-parAjaya kI nimittabhUta kaur3I aura pAMse ko prakSa kahate haiN| gAr3I ke pahiye kI dhurI ko bhI akSa kahate haiM / - akSa (mApavizeSa ) - daMDe dhaNuM jugaM nAliyA ya akkha musalaM ca cauhatthA / ( jyotiSka. 2- 76) / cAra hAtha pramANa mApavizeSa ( dhanuSa) ko prakSa kahate haiM / akSa (AtmA) - 1. prakSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA / ( sa. si. 1- 12; ta. vA. 1, 12, 2; ta. sukhabo. vR. 1-12, ta. vR. zruta. 1, 12; nyAyadI. pR. 39 ) / 2. praznAti bhuGkte yathAyogyaM sarvAnarthAniti akSaH / yadi vA praznute jJAnena vyApnoti sarvAn jJeyAniti prakSaH jIvaH / ( bRhatka. vR. 25) / 3. 'azUG vyAptI' aznute jJAnAtmanA sarvAnarthAn vyApnotItyakSaH, yadi vAM yaza bhojane' praznAti sarvAnarthAn yathAyogyaM bhuGkte pAlayati vetyakSo jIvaH / ( zrAva. sU. malaya. vR. gA. 1, pR. 13) / 'akSNoti' ityAdi zabdanirukti ke anusAra yathAyogya sarva padArthoM ke jAnane vAle, bhogane vAle yA pAlane vAle jIva ko prakSa kahate haiM / akSatA cAra: / ( vyava. sU. bhA. vR. 3, 164 ) | jo sAdhu zrAvazyaka meM udyukta hokara sthApita Adi zrAdhAkarmI tathA prazana-pAnAdi kA bhI parityAga karatA hai usakA nAma akSatAcAra - prabhagnacaritra vAlA hai | prakSapakAnupazAmaka (zrakhavayA va sAmaga ) - tattha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSamrakSaNavRtti] 6, jaina-lakSaNAvalI [akSarazrutajJAna je akkhavayANuvasAmayA te duvihA-aNAdi-apajja- akSara (akkhara)-1. na kkharati aNuvayoge vi vasidabaMdhA ca aNAdi-sapajjavasidabaMdhA cedi| akkharaM so ya cetaNAbhAvo / avisuddhaNayANa mataM (dhava. pu. 7, pR. 5) / zuddhaNayANakkharaM ceva / / (vize. bhA. 453) / jina jIvoM kA karmabandha anAdi-ananta hai ve 2. kharaNAbhAvA akkharaM kevalaNANaM / (dhava. pu. 6, (abhavya) tathA jinakA karmabandha anAdi hokara pR. 21); suhamaNigodaladdhiapajjattassa [jaM] bhI vinaSTa hone vAlA hai ve-mithyAdRSTi Adi jahaNNayaM NANaM taM laddhi-akkharaM NAma / kadhaM tassa apramattAnta guNasthAnavartI bhavya-bhI akSapakAnupazA- akkharasaNNA ? kharaNeNa viNA egasarUveNa avaTThAmaka-kSapaNA yA upazAmanA na karane vAle anAdi ___nnaado| kelaNANamakkharaM, tattha vaDhi-hANINamabhAbAdara sAmparAyika karmabandhaka haiN| vaado| davadiyaNae suhamaNigodaNANaM taM ceve tti akSamrakSaNavRtti-1. yathA zakaTaM ratnabhAraparipUrNa vA akkharaM / (dhava. pu. 13, pR. 262) / 3. 'kSara yena kenacit snehena akSalepaM ca kRtvA abhilaSita- saMcalane' kSaratIti kSaram, tasya naJA pratiSedhe'kSaram ; dezAntaraM vaNigupanayati, tathA munirapi guNa-ratna- anupayoge'pi na kSaratIti bhAvArthaH; tasya satatabharitAM tanu zakaTImanavadyabhikSAyurakSamrakSaNena abhi- mavasthitatvAt / sa ca kaH ityataH Aha--sa ca pretasamAdhipattanaM prApayatItyakSamrakSaNamiti ca nAma akSarapariNAmaH cetnaabhaavH-cetnaasttaa| keSAM nirUDham / (ta. vA. 6, 6, 16 zlo. vA. 6-6; nayAnAM matenetyAha-avizuddhanayamatena naigama saMgrahacA. sA. pR 25) / 2. tathA akSasya zakaTIcakrA- vyavahArAbhiprAyeNa, dravyAthikamUlaprakRtitvAt / zuddhadhiSThAnakASThasya mrakSaNaM snehena lepanamakSamrakSaNam / nayAnAM tu RjUsUtrAdInAM kSa rameveti gAthArthaH / tadivA'zanamapyakSamrakSaNamiti rUDham, yena kenApi (vize. bhA. ko. vR. 453) / 4. akArAdilabdhyasneheneva niravadyAhAreNAyuSo'kSasyevAbhyaGga prati- kSarANAmanyatarat akSaram / (karmavi. de. svo. vR. vidhAya guNa-ratnabhArapUritatanuzakaTayA: samAdhISTa- gA. 7) / dezaprApaNanimittatvAt / (ana. dha. TI. 6-46) / 2 apane svarUpa yA svabhAva ko nahIM chor3ane vAle 1 jisa prakAra koI vyApArI ratnoM ke bojha aise hAni rahita sUkSma nigoda labdhyaparyAptaka jIva se paripUrNa gAr3I kA jisa kisI bhI tela ke dvArA ke jJAna ko aura hAni-vRddhi se rahita kevalajJAna akSamrakSaNa karake- usameM oMgana dekara--use ko bhI akSara kahA jAtA hai| abhISTa sthAna para le jAtA hai, usI prakAra muni akSaragatA (akkharagayA)-akkharagayA aNuvabhI samyagdarzanAdi guNarUpa ratnoM se bharI huI zarIra- ghaadidiy-snnnnipNcidiy-pjjttbhaasaa| (dhava. pu. rUpa gAr3I ko nirdoSa bhikSA ke dvArA prAyu ke akSa- 13, pR. 221-22) / mrakSaNa se-prAyaHsthiti ke sAtha indriyoM ko bhI avinaSTa indriyavAle saMjJI paJcendriya paryApta isa yogya rakhakara-abhISTa ghyAna rUpa nagara meM jIyoMkI bhASA akSaragatA bhASA kahalAtI hai| pahuMcAtA hai| isIliye dRSTAnta kI samAnatA se akSarajJAna-carimapajjayasamAsaNANaTThANe savvajIvausakA nAma 'akSamrakSaNa' prasiddha huA hai| rAsiNA bhAge hide laddhaM tAhi ceva pakkhitte akkharaakSayarAzi (akkhayarAsI)-ahavA vae sate NANaM uppajjadi / (dhava. pu. 13, pR. 264) / vi akkhayo ko vi rAsI asthi, savvassa sapaDi- paryAyasamAsa zratajJAna ke antima vikalpa meM vakkhassevuvalaMbhAdo / (dhava. pu. 4, pR. 336) / samasta jIvarAzi kA bhAga dene para jo jJAna utpanna vyaya ke hote hue bhI jisa rAzi kA kabhI hotA hai vaha akSarajJAna kahalAtA hai| anta nahIM hotA vaha rAzi akSaya kahI jAtI hai akSarazrutajJAna (akkharasudaragANaM)-dekho akSara---jaise bhavya jIvarAzi / isakA bhI kAraNa yaha jJAna / taM (pajjAyasamAsasudaNANassa apacchimahai ki uSNatA evaM hAni Adi saba hI apane prati- viyappa) aNatehi rUvehiM guNide akkharaM NAma sudapakSa-anuSNatA evaM vRddhi Adi ke sAtha hI gANaM hodi| (dhava. pu. 6, pR. 22); egAdo akkhaupalabdha hote haiN| rAdo jahaNeNa [] uppajjadi NANaM taM avakhara
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSarasamAsa 7, jaina lakSaNAvalI [prakSINamahAnasa sudaNANamidi ghettavvaM / (dhava. pu. 13, pR. 265) / pUrvaka hone vAlA jJAna akSarAtmaka zrutajJAna kahaparyAyasamAsa zrutajJAna ke antima vikalpa ko lAtA hai| ananta rUpoM se gaNita karane para jo zratajJAna utpanna prakSarAvaraNIya--akkharasudaNANassa jamAvArayaM hotA hai vaha akSarazrutajJAna kahalAtA hai| kammaM tamakkharAvaraNIyaM |(dhv. pu. 13, pR. 277) / akSarasamAsa ( akkharasamAsa ) - akkhara- akSarazrutajJAna kA prAvAraka karma akSarAvaraNIya sudaNANAdo uvarimANaM padasUdaNANAdo heTrimANaM karma kahalAtA hai|| saMkhejjANaM sudaNANaviyappANamakkha rasamAso ti akSarokRta zabda--dekho akSarAtmaka / akssriisnnnnaa| (dhava. pu. 6, pR. 23); imarasa avakharassa kRtaH zAstrAbhivyajakaH saMskRta-viparItabhedAdAryauvari bidie akkhare baDhide akSarasamAso NAma mlecchabyavahAra hetuH / (sa. si. 5-24; ta. vA. sudaNANaM hodi / evamegegakkharavaDhikameNa akkhara- 5, 24, 3; ta. sukhabo. 5-24) / samAsaM sudaNANaM vaDaDhamANaM gacchadi jAva saMkhejjavakha- jo akSara rUpa bhASAtmaka zabda zAstra kA abhirANi baDhidANi tti| (dhava. pu. 13, pa. 265) / vyaJjaka hokara saMskRta aura saMskRta bhinna-prAkRta akSarajJAna ke Upara dvitIya akSara kI vaddhi hone prAdi-bhASAoM ke bheda se prArya evaM mleccha jana ke prAdi-bhASAmA ka bhada sa prAya para akSarasamAsa kA prathama vikalpa hotA hai| vyavahAra kA kAraNa hotA hai vaha akSarIkRta bhASAisa prakAra saMkhyAta akSaroM kI vRddhi hone taka ukta lakSaNa zabda kahA jAtA hai| akSarasamAsa zrutajJAna ke dvitIya-tRtIyAdi vikalpa akSipra (avagrahabheda ) - saNiggahaNamakhippAcalate rahate haiN| vggho| (dhava. pu. 6, pa. 20); abhinavazarAvaakSarasamAsAvaraNIya - puNo edassuvarimassa gatodakavat zanaiH paricchindAnaH akSiprapratyayaH / akkhararasa jamAvaraNIyakamma tamakkharasamAsAvaraNIyaM (dhava. pu. 6, pR. 152; pu. 13, pR. 237) / NAma cautthamAvaraNaM / (dhava. pu. 13, pR. 277) / navIna sakore ke Upara chir3ake hue jala ke samAna adharasamAsa jJAna ko rokane vAlA karma akSara padArthoM kA jo dhIre dhIre dera meM jJAna hotA hai, samAsAvaraNIya mAnA jAtA hai| usakA nAma akSipra pratyaya hai| akSIragamahAnasa-1. lAbhaMtarAyakammakkhaya-uvaakSarasaMyoga-saMjogo NAma ki doNNamakkha samasaMjudAe jIe phuDaM / muNibhuttasesamaNNaM dhAmatthaM rANeyattaM, ki saha uccAraNaM, eyatthIbhAvo vA ? Na piyaM jaM kaM pi / / taddivase khajjataM khaMdhAvAreNa ckktaavxxx| tado egatthIbhAvo saMjogo tti ghetta vaTTissa / jhijjhai Na laveNa vi sA akkhiinnmhaavvo| (dhava. pu. 13, pR. 250) / NasA riddhI / / (ti. pa. 4, 1086-60) / 2. lAjitane akSara saMyukta hokara kisI eka artha ko bhAntarAyasya kSayopazamaprakarSaprAptebhyo yatibhyo yato pragaTa karate haiM unake saMyogakA nAma akSarasaMyoga hai| bhikSA dIyate tato bhAjanAccakradharaskandhAvAro'pi akSarAtmaka (zabda)-dekho akSarIkRta / akSa akSarAkRta / akSa- yadi bhuJjIta taddivase nAnnaM kSIyeta, te'kSINamahArAtmakaH saMskRta-prAkRtAdirUpeNArya-mlecchabhASAhetuH / nasAH / (ta. vA. 3-36, pR. 204; cA. sA. pR. (paMcA. kA. jaya. vR. 76) / 101) / 3. kUro ghiyaM timmaNaM vA jassa parivijo zabda saMskRta aura prAkRta prAdi ke rUpa se sidaNa pacchA cakkavaTrikhaMdhAvAre bhuMjAvijjamANe Arya va mleccha janoM kI bhASA kA kAraNa hotA hai vi Na NiTrAdi so akkhINamahANaso NAma / (dhava. vaha akSarAtmaka kahalAtA hai / pu. 6, pU 101-2) / 4. akSINaM mahAnasaM rasavatI akSarAtmaka zrutajJAna -vAcya-vAcakasambandha- yeSAM yasmAd bhANDakAduddhatya bhojanaM tebhyo dattaM saMketasaGkalanapUrvakaM yajjJAnamutpadyate tadakSarAtmaka- taccakravatikaTake'pi bhojite na kSIyate / (prA. yogizratajJAnam / (go. jI. ma. pra. va jI. ta. pra. TI. bhakti TIkA 17, pa. 204) / 5. mahAnasam ann315)| pa.kasthAnam, tadAzritatvAdvA'nnamapi mahAnasamucyate / vAcya-vAcaka sambandha ke saMketa kI yojanA- tatazcAkSINaM puruSazatasahasrebhyo'pi dIyamAnaM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakSINamahAnasika ] svayamabhuktaM sat tathAvidhalabdhivizeSAdatruTitam, tacca tanmahAnasaM ca bhikSAlabdhabhojana makSINa mahAnasam; tadasti yeSAM te tathA (akSINamahAnasAH) / (zrapapA. abhaya. vR. 15, pR. 28 ) / 6. prakSINaM mahAnasaM yeSAM te akSINamahAnasAH, yeSAM bhikSA nAnyairbahubhirayupabhujyamAnA niSThAM yAti, kintu taireva jimitaiH, te kSINamahAnasAH / (zrAva. malaya. vR. ni. 75, pR. 80 ) / 7. yasminnamatre prakSINamahAna sairmunibhibhuktaM tasminnamatre cakravartiparijana bhojane'pi taddine annaM na kSIyate te munayaH akSINamahAnasAH kathyante / (ta. vR. zruti 3-36) / lAbhAntarAya karma ke prakRSTa kSayopazama yukta jisa Rddhi ke prabhAva se usa Rddhi ke dhAraka maharSi ke bhojana kara lene para bhojanazAlA meM zeSa bhojana cakravartI ke kaTaka ( samasta sainya ) ke dvArA bhI bhojana kara lene para kSINa nahIM hotA-utanA hI banA rahatA hai - vaha prakSINamahAnasa Rddhi kahI jAtI hai / kSIraNamahAnasika - dekho kSINamahAnasa / 1. akSINamahAnasiyassa bhikkhA na anneNa NiTThavijjai, tammie jimie niTThAi / (zrAva. cU. malaya. vR. pU. 80 u.) 2. akkhINamahAnasiyA bhikkhaM jeNANiyaM muNo te / paribhuktaM ciya khijjai bahuehiM vi Na uNa annehi // ( prava. sAro. TIkA 1504, pR. 426 ) / kSINamahAnasika kI bhikSA - prakSINamahAnasa Rddhi ke dhAraka maharSi ke dvArA lAyI gaI bhikSA - anya bahutoM ke dvArA bhojana kara lene para bhI samApta nahIM hotI, kintu usI ke bhojana karane para hI samApta hotI hai| isa Rddhi ke dhAraka sAdhu ko prakSINamahAnasika kahA jAtA hai / zrakSIragamahAlaya - - 1. jIe caudhaNumANe samacaurasAlayammi Nara- tirithaa| maMti yasaMkhejjA sA akkhINamahAlayA riddhI // ( ti. pa. 4-1061) / 2. akSINamahAlayalabdhiprAptA yatayo yatra vasanti deva manuSya tairyagyonA yadi sarve'pi tatra nivaseyuH parasparamabAdhamAnAH sukhamAsate / (ta. vA. 3-36; pU. 204; cA. sA. pU. 101 ) / 3. akSINamahAlayaddhaprAptAzca yatra parimitabhUpradeze'vatiSThante tatrAsaMkhyAtA zrapi devAstiryaJco manuSyAzca saparivArA: parasparaM bAdhArahitAstIrthakaraparSadIva sukhamAsate / [ prakSohiNI (yogazA. svo vivaraNa 1 - 8 ) / 4. prakSINamahAlayAstu munayo yasmin catuH zaye'pi mandire nivasanti tasmin mandire sarve devAH sarve manuSyAH sarve tiryaaco'pi yadi nivasanti tadA te'khilA api zranyonyaM vAdhArahitaM sukhena tiSThanti iti prakSINamahAlayAH / (ta. vR. zru. 3 - 36 ) / jisa Rddhi se saMyukta muni ke dvArA adhiSThita cAra hAtha mAtra bhUmi meM pragaNita manuSya aura tiyaMca sabhI jIva- nirbAdha rUpa se samA jAte haiM vaha kSINamahAlaya Rddhi kahI jAtI hai / akSINAvAsa - dekho akSINamahAlaya / jamhi cauhatthAvi guhA acchide saMte cakkavaTTikhaMdhAvAraM pisA guhA avagAhadi so akkhoNAvAso NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 102 ) / jisa maharSi ke cAra hAtha pramANa hI guphA meM avasthita rahane para usa guphA meM cakravartI kA samasta skandhAvAra ( chAvanI) bhI pravasthita raha sakatA hai use prakSINAvAsa - prakSINamahAlaya Rddhi kA dhAraka - jAnanA cAhie / 8, jaina - lakSaNAvalI akSema - mArIdi- DamarAdINamabhAvo khemaM NAma; tavvivadamakkhemaM / ( dhava. pu. 13, pR. 336 ) / mAri ( plega ), Iti aura Damara (rASTra kA bhItarI va bAhirI upadrava) Adi ke prabhAva ko kSema tathA unake sadbhAva ko prakSema kahA jAtA hai / prakSauhiNI - 1. bhezro'tha paDhama pantI seNA seNAmuhaM havai gummaM / graha vAhiNI upiyaNA camU tahAaNikkiNI anto || ekko hatthI ekko ya rahavaro tiNNi ceva varaturayA / paJceva ya pAikkA esA panti samuddiTThA || paMtI tiuNA seNA seNA tiuNA muhaM havai ekkaM / seNAmuhANi tiSNi u gummaM etto samakhAyaM // gummANi tiNi ekkA ya vAhiNI sA vi tiguNiyA piyaNA / piyaNAu tiSNi ya camU tiNi camUNikkiNI bhaNiyA / / dasa ya praNikki - NinAmAu hoi akkhohiNI graha kkhAyA / saMkhA ekkkssa u aGgassa to parikahemi / eyAvIsa sahassA sattarisahiyANi aTTha ya sayANi / esA rahANa saMkhA hatthINa vi ettiyA ceva / ekkaM ca sayasahassaM nava ya sahassA sayANi tiSNeva | pannAsA caiva tahA johANa vi ettiyA saMkhA // paJcuttarA ya
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSauhiNI] hai, jaina-lakSaNAvalI [agADha saTThI hoi sahassANi cha cciya sayANi / dasa ceva 726, padAti 3645, ghor3A 2187-camU hotI varaturaGgA saMkhA akkhohiNIe u // aTThArasa ya hai| tIna camU pramANa-ratha 2187, hAthI 2187, sahassA satta sayA doNNi syshssaaii| ekkA ya padAti 10935, ghor3A 6561-anIkinI kahI imA saMkhA seNiya akkhohiNIe ya / (paumaca. 56, jAtI hai| aura isa prakArako dasa anIkiniyoM 3-11) / 2. pattiH prathamabhedo'tra tathA senA prakI- kA nAma akSauhiNI hai-ratha 21870 + hAthI titA / senAmukhaM tato gulma-vAhinI-pRtanA-camUH // 21870+padAti 109350+ghor3A 65610aSTamo'nIkinIsaMjJastatra bhedo budhaH smRtaH / yathA 218700 / 3 dhavalA ke anusAra use akSaubhavantyamI bhedAstathedAnIM vadAmi te // eko ratho hiNI kA pramANa itanA hai-hAthI 6000+ratha gajazcaikastathA paJca padAtayaH / yasturaGgamAH 600000+ ghor3A 90000000 + padAti saiSA pattirityabhidhIyate // pattistriguNitA senA 9000000000 = 6090606000 eka akSautisraH senAmukhaM ca tAH / senAmukhAni ca trINi hinnii| gulmamityanukIya'te / vAhinI trINi gulmAni pRtanA agati-gadikammodayAbhAvA siddhigadI agdii| vaahiniitrym| camUstripRtanA jJeyA cmuutrymniikinii|| (dhava. pu. 7, pR. 6) / anIkinyo daza proktA prAjJairakSauhiNIti saa| gati nAmakarma kA abhAva ho jAne para siddhi tatrAGgAnAM pRthak saMkhyA caturNAM kathayAmi te // ko gati pragati kahI jAtI hai| abhiprAya yaha hai akSauhiNyAM prakIAni rathAnAM sUryavarcasAm / eka- ki gati-saMsAraparibhramaNa-kA kAraNa gati vizatisaMkhyAni sahasrANi vicakSaNaH // aSTau nAmakarma hai| siddhoMke cuMki usa gati nAmakarma zatAni saptatyA sahitAnyaparANi ca / gajAnAM kathitaM prabhAva ho cukA hai, ataH unakI gati (avasthA) jJeyaM saMkhyAnaM rathasaMkhyayA // ekalakSaM sahasrANi nava agati-gati se rahita-kahI jAtI hai| paJcAzadanvitam / zatatrayaM ca vijJeyamakSauhiNyAH agamika zrata--1. aNNoNNasagabhidhANaThitaM jaM padAtayAH / / paJcaSaSTisahasrANi SaTzatI ca dazo- paDhijjai taM agamitaM, taM prAyaso AyArAdikA. ttraa| akSauhiNyAmiyaM saMkhyA vAjinAM parikIrti- liyasutaM / (nandI cU. pR. 47) / 2. gAdhAti taa|| (padmaca. 56, 4-13) / 3. nava nAgasaha- agamiyaM khalu kAliyasutaM diTThivAte vaa| (vizeSA. srANi nAge nAge zataM rathAH / rathe rathe zataM turagAH 546) / 3. agamikaM tu prAyo gAthAdyasamAnagranthaturage turage zataM nraaH|| edamekkakkhohiNIe pmaannN| tvAt kAlikazrutamAcArAdi / (nandI. hari. va.. (dhava. pu. 6, pR. 61-62) / / pR. 86) / 4. gamAH sadRzapAThavizeSAH, te 1 paumacariya aura padma caritra ke anusAra nimna vidyante yasya tatra vA bhavaM tad gamikam / tatpratisaMkhyA yakta ratha va hAthI prAdi ke samudAya ko pakSastvagamikam / (karmavi. pUrvA. vyAkhyA 14, pR. akSauhiNI kahA jAtA hai-ratha 1, hAthI 1, padAti 8) / 5. arthabhede sadRzAlApakaM gamikam, itaradagami5 aura ghor3A 3; inake samudAya kA nAma patti km| (karmavi. paramA. vyAkhyA 14, pR. 6) / hai| isase tiguNI-ratha 3, hAthI 3, padAti 15 6. tathA gAthA-zlokAdipratibaddhamagamikam / khalu aura ghor3A 6-senA kahI jAtI hai / tiguNI senA alaMkArArthaH / etacca prAyaH kAlikazrutam / yata -ratha 6, hAthI 6, padAti 45, ghor3A 27- Aha dRSTivAde ca / kiMcidgAthAdyasamAnagranthamiti senAmukha kahalAtI hai| tIna senAmukhoM-ratha 27, gAthAryaH / (vizeSA. ko. vR. 552) / 7. agamikam hAthI 27, padAti 135, ghor3A 81-kA nAma asadRzAkSarAlApakam, tat prAya: kAlikazrutagatam / gulma hai / tIna gulmoM-ratha 81, hAthI 81, padAti (karmavi. de. svo. vR. 6, pR. 17) / 405, ghor3A 243 -pramANa vAhinI hotI hai| 3 gAthA Adi se asamAna grantharUpa kAlika zruta tIna vAhiniyoM-ratha 243, hAthI 243, padAti ko agamika zruta kahate haiM-jaise prAcArAdi 1215, ghor3A 726-ke samudAya ko pRtanA kahA prantha / jAtA hai| pRtanA se tiguNI-ratha 726, hAthI agADha (samyaktvadoSa).-1. agADham adRDham /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ pragADha] 10, jaina-lakSaNAvalI [agurulaghu tadyathA-svena kArite'rhatpratimAdau 'ayaM devo mama gRhIto vA vismAritaH / (bRhatka. vR. 703) / iti, anyasya iti' bhrAntyA'rha vazraddhAnasya sva-para- jisane chedazruta-prAyazcittazAstra-kA adhyayana saMkalpabhedena zithilatvam agADhatvam / (go. jo. ma. nahIM kiyA hai, athavA adhyayana karake bhI TIkA 25) / 2. vRddhayaSTirivAtyaktasthAnA jo use bhUla gayA hai, aise sAdhu ko pragItArtha karatale sthitaa| sthAna eva sthitaM kampramagADhaM kahate haiM vedakaM yathA / / svakArite 'rhaccatyAdau devo'yaM me'nya- aguNapratipanna (aguraNapaDivaNNa)-ko puNa kaarite| anyasyAsAviti bhrAmyanmohAcchAddho'pi guNo? saMjamo saMjamAsaMjamo vA [taM apaDivaNNo ceSTate / (ana.dha. 2-57) / aguNapaDivaNNo ] / (dhava. pu. 15, pR. 174) / 1 apane dvArA nirmApita jinapratimAdi ke / guNa zabda se saMyama yA saMyamAsaMyama abhISTa hai| viSaya meM 'yaha merA deva hai' tathA anya ke dvArA isa prakArake guNa ko jo prApta nahIM hai vaha praguNanirmApita ukta jinapratimAdi meM 'yaha anya kA deva pratipanna-prasaMyata-kahalAtA hai| hai' isa prakAra ke asthira zraddhAna ko agAr3ha kahate haiN| yaha samyaktva kA eka doSa hai| aguNopazAmanA (aguNovasAmaraNA)-1. jA agArI-1. pratizrayArthibhiraGgyate iti agAraM sA desakaraNuvasAmaNA tisse aNNANi duve NAmANi vezma, tdvaangaarii|xxxx cAritramohodaye aguNovasAmaNA tti ca appasatthuvasAmaNA tti ca / satyagArasambandhaM pratyanivRtta: pariNAmo bhAvAgAra (dhava. pu. 15, pR. 275-76) / 2. tathA dezasya dezopazAmanAyA:-tayordvayoH prarvoktayornAmadheyayomityucyate / sa yasyAstyasAvagArI vane vasannapi / gRhe vasannapi tdbhaavaadngaarmityucyte| (sa. si. viparIte nAmadheye / tadyathA-aguNopazAmanA'praza stopazAmanA c| (karmapra. malaya. va. upaza. 2, 7-16) / 2.pratizrayAthitayA aGganAdagAram // 1 // pratizrayAthibhiH janaraGyate gamyate tadityagAram, pR. 255) / vezma ityarthaH / agaarmsyaastiitygaarii| (ta. vA. praguNopazAmanA yaha dezakaraNopazAmanA kA paryAya7-16 ta. sukhabo. vR. 7-16) / 3. agAraM vezma, nAma hai| (udayAdi karaNoM meM se kucha kA upazAnta ho jAnA aura kucha kA anupazAnta banA tadupalakSaNamArambha-parigrahavattAyAH / XxxevaM dvayamapyagArazabdenopalakSyate / tadetAvArambha-parigrahA rahanA, isakA nAma praguNopazAmanA yA dezakaraNopavagAraM yathAsambhavamasti yasya bhaviSyatIti vA jAtA zAmanA hai)| zaMsasyAparityaktatatsambandhasya sarvopyagArI, tadabhi- praguptibhaya-1. svaM rUpaM kila vastuna 'sti paramA guptiH svarUpe na yacchaktaH ko'pi parapraveSTamakRtaM stItyagArI, parigrahArambhavAn gRhastha ityarthaH / jJAnaM svarUpaM ca nuH| asyAguptirato na kAcana (ta. bhA. si. va. 7-14) / 4. aDcate gamyate bhavattadbhI: kuto jJAnino niHzaMkaH satataM svayaM sa pratizrayAthibhiH puruSaH gRha-prayojanavaddhiH puruSaritya- sahajaM jJAnaM sadA vindati / (samayaprA. kalaza 152) / gAraM gRhamucyate / agAraM gRhaM pastyamAvAso vidyate 2. prAtmarakSopAyadurgAdyabhAvAt jAyamAnam aguptiyasya sa agArI / (ta. vR. zruta. 7-16) / bhayam / (ta.vR. zruta. 5-24) / 3. dRGmohasyodayAda 1 agAra kA artha gRha hotA hai| usa pragAra buddhiH yasya caikAntavAdinI / tasyaivAgaptibhItiH se-tatsambaddha mamatva pariNAma se-jo sahita syAnnUnaM nAnyasya jAtucit / (paMcAdhyAyI 2, hotA hai vaha agArI kahalAtA hai| 3 agAra yaha 536) / prArambha aura parigraha sahita hone kA upalakSaNa hai| 2 duga (kilA) prAdi gopanasthAna ke na hone isa prakArake prArambha aura parigraha rUpa pragAra para jo prarakSA kA bhaya hotA hai vaha aguptibhaya (gRha) se jo sahita hotA hai vaha agArI (gahastha) kahalAtA hai / kahA jAtA hai| agurulaghu, pragurulaghuka-1. na vidyate guru-laghunI pragItArtha-pragItArthaH yena cchedazrutArtho na gRhIto yasmistadagurulaghukam / nityaM prakRtiviyuktaM lokA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ agurulaghu] 11, jaina-lakSaNAvalI [agurulaghu nAmakarma lokAvalokanAbhogam / stimitataraGgodadhisamama- tadagurulaghunAma / (sa. si. 8-11, ta. vA. 8, varNamasparzamagurulaghu / (SoDa. 15-15) 2. na guruka- 11, 12; ta. sukhabo. vR. 8-11) / 2. agurulaghumadhogamanasvabhAvaM na laghukamUrdhvagamanasvabhAvaM yad pariNAmaniyAmakamagurulaghunAma / (ta. bhA. 8, dravyaM tadagurulaghukam-atyantasUkSmaM bhASA-manaHkarma- 12) / 3. yannimittamagurulaghutvaM tadagurulaghunAma / drvyaadi| (sthA. abhaya. vR. 10, 1, 713, pR. (ta. zlo. 8-11) / 4. agurulaghunAma yadudayAnna 450-51) / guru pi laghurbhavati dehaH / (zrAvakapra. TI. 31) / gurutA aura laghutA ke na hone kA nAma agurulaghu 5. aNaMtANatehiM poggalehi pAUriyassa jIvassa yA agurulaghuka hai| jehi kammakkhaMdhehito agurulahuattaM hodi, tesimaguruagurulaghu guraga-1. agurulahugA aNaMtA tehiM aNaM- alahuaMti sgnnaa|XX so (puggalakkhaMdho) jassa tehiM pariNadA savve / desehi asaMkhAdA siya logaM kammassa udaeNa jIvassa garuno haluvo vA tti NAvasavvamAvaNNA ||(pNcaasti. 31) 2. svanimittastAva- Dai tamamaguruvalahudhe / (dhava. pu. 6, pR. 58); danantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamya - jassa kammassudaeNa jIvassa sagasarIraM gurulahugabhAvamAnAnAM SaTsthAnapatitayA vRddhayA hAnyA ca pravarta- vivajjiyaM hodi taM kammamagurugralahagaM NAma / (dhava. mAnAnAM svabhAvAdeteSAmutpAdo vyayazca / (sa. si. pu. 13, pR. 364) / 6. yasya karmaNa udayAtsarva5-7; ta. vA. 5-7, pR. 446) / agurulaghavo jIvAnAmiha kubjAdInAmAtmIyazarIrANi na gurUNi guNAstu teSAmagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiSThatva- na laghuni svataH / kiM tarhi ? agurulaghupariNAmanibandhanasya svabhAvasyAvibhAgaparicchedAH prati- mevAvarundhanti tatkarmAgurulaghuzabdenocyate / (ta. smysmbhvtssttsthaanptitvRddhi-haanyo'nntaaH| (paM. bhA. si. vR. 8-12) / 7. agurulaghunAmakarmodayAt kA. amRta. vR. 31) / 3. yadi sarvathA gurutvaM svazarIraM na guru nApi laghu pratibhAti / (paMcasaM. bhavati tadA lohapiNDavadadhaHpatanama, yadi ca sarvathA candra. svo. va. 3-127 pR. 38) / 8. yadudayAdalaghutvaM bhavati tadA vAtAhatArkatUlavat sarvadaiva bhramaNa- gurulaghutvaM svazarIrasya jIvAnAM bhavati tadagurulaghumeva syAt, na ca tathA; tasmAdagurulaghutvaguNo'bhi- nAma / (samavA. abhaya. vR. sU. 42, pR. 63) / dhIyate / (bR. dra.saM. TI. 34) / 4. agurulahugA aNaMtA 6. garuyaM na hoi dehaM na ya lahuyaM hoi saJvajIvA-pratyekaM SaTsthAnapatitahAni-vRddhibhiranantAvibhAga- NaM / hoi ha agaruyalahayaM agurulahayanAmaudaeNaM / paricchedaiH sahitA agarulaghavo gaNA anantA bhavanti / karmavi. gA. 118) / 10. yasya karmasa tehi aNatehiM pariNadA savve-taiH pUrvoktaguNaira- jjIvo'nantAnantapudgalapUrNo'yaHpiNDavad gurutvAnantaiH pariNatAH sarve / sarve ke ? jIvA iti smvndhH| nnAdhaH patati, na cArkatUlavallaghutvAdUrdhvam, tadaguru(paM. kA. jayasena vR. 31) / laghunAma / (mUlA. vR. 12-6) / 11. yadujIvAdika dravyoM kI svarUpapratiSThA kA kAraNa dayAt prANinAM zarIrANi na gurUNi, na laghUni, jo agurulaghu nAmaka svabhAva hai usake pratisamaya nApi gurulaghuni; kintvagurulaghupariNAmapariNatAni sambhava jo chaha sthAna patita vRddhi-hAnirUpa ananta bhavanti tadagurulaghunAma / (karmapra. yazo. TIkA 1-1, avibhAgapraticcheda haiM unakA nAma agurulaghu guNa pR. 5; SaSTha karma. TI. 6) paMcasaM. malaya. vR. 3-7 hai, jo saMkhyA meM ananta haiN| 115; prajJApa. malaya. vR. sU. 263, pR. 473) / agurulaghutA (guNa)-agurulaghutA sUkSmA vAggo- 12. agurulaghunAma yadudayAt svajAtyapekSayA naikAntena caravivajitA / (dravyAnu. tarka. 11-4) / guru pi laghurdeho bhavati / (dharmasaM. TI. gA. 618) / vacana ke agocara jo sUkSmatA hai vaha aguru- 13. yasya karmaNa udaye na guru nApi laghu zarIraM laghutA hai-dravya kA agurulaghu nAmakA sAmAnya jIvasya tadagurulaghunAma / (karmavi. vyA. gA. 75) / 14. sarvaprANinAM zarIrANi yadayAdAtmIyAtmIyAagurulaghu nAmakarma-1. yasyodayAdayaHpiNDavada garu- pekSayA naikAntagarUNi naikAntalapani bhavanti, tadagarutvAnnAdhaH patati, na cArkatUlavallaghutvAdUrdhva gacchati, laghunAma / (bandhaza. TI. 38, pR. 51; prava. sAro. TI.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ agRhItagrahaNAddhA] 12, jaina-lakSaNAvalI [agnikumAra gA. 1262; karmasta. TI. gAthA 10, pR. 28) / agnikAya-pRthivIkAyo mRtamanuSyAdikAya15. yadudayena lohapiNDavad gurutvenAdho na bhraMzyati, vat / XXXX evamabAdiSvapi yojyam / (sa. arkatUlavallaghutvena yatra tatra noDDIyate, tadagurulaghu- si. 2-13) / nAma / (ta. vR. zruta. 8-11) / 16. yasyodayAdayaH- agnikAyika jIva ke dvArA parityakta kAya piNDavad gurutvAnna ca patati na cArkatUlavallaghutvA- (zarIra) agnikAya kahalAtA hai / jaise-mRta dUvaM gacchati, tadagarulaghunAma / (go. ka. jI. ta. manuSyAdi kA nirjIva zarIra manuSyakAya Adi pra. TI. 33) / kahalAtA hai| 1 jisa nAmakarma ke udaya se jIva lohapiNDa ke agnikAyika (agaNikAiya)-1. pRthivI kAyo'. samAna bhArI hone se na to nIce giratA hai aura syAstIti pRthivIkAyikaH tatkAyasambandhavazIkRta na pAka kI ruI ke samAna Upara ur3atA hai vaha aatmaa|xxx evamabAdiSvapi yojyam / (sa. agurulaghu nAmakarma kahalAtA hai| si. 2-13) / 2. agaNikAiyaNAmakammodaillA rANAdA-appidapoggalapariyaTTabhaMtare jaM savve jIvA agaNikAiyA NAma / agahidapoggalagahaNakAlo agahidagahaNaddhA nnaam| pa. 208) / (dhava. pu. 4, pR. 328) / jo jIva agnirUpa zarIra se sambaddha hai vaha agnivivakSita pudagalaparivartana ke bhItara jo pragRhIta kAyika kahalAtA hai| pudgaloM ke grahaNa kA kAla hai vaha agRhItagrahaNAddhA agnikAyikasthiti (agaNikAiyaThidI)-aNNamAmakA pudagalaparivartana kAla hai| kAiehito agaNikAiesu uppaNNapaDhamasamaye ceva / mithyAtva -1. ekendriyAdijIvAnAM ghorAjJAnavivartinAm / tIvasantamasAkAraM mithyAtva - agaNikAiyaNAmakammassa udayo hodi / tadudayapaDhama samayappahADi ukkasseNa jAva asaMkhejjA logA tti magRhItakam / (paJcasaM. amita. 1-135) / tadudayakAlo hodi / so kAlo agaNikAiyaTridI 2. keSAJcidandhatamasAyate'gRhItam XXXI (sA. dha. 1-5) / 3. agRhItaM paropadezamantareNa pravRtta NAma / (dha. pu. 12, pR. 208) / tvAdanupAttamanAdisantatyA pravarttamAnastattvArucirUpa anya paryAya se agnikAyika jIvoM meM utpanna shcitprinnaamH| (sA. gha. svo. TIkA 1-5) / hone ke prathama samaya meM agnikAyika nAmakarma 4. agRhItaM svabhAvotthamatattvarucilakSaNama / (dharmasaM. kA udaya hotA hai| isa prathama samaya se lekara zrA. 4-37) / utkRSTa asaMkhyAta loka pramANa kAla taka usakA 3 paropadeza ke binA anAdi paramparA se pravarta- udaya rahatA hai| itane kAla ko agnikAyika kI mAna pratattvazraddhAnarUpa pariNati kA nAma agRhIta sthiti jAnanA caahie| mithyAtva hai| agnikumAra-1. mAnonmAnapramANayuktA bhAsvantoagRhItA-mRteSu teSu (bandhuvargeSu) saiva syAda- 'vadAtA ghaTacihnA agnikumArAH / (ta. bhA. 4, gRhItA ca svairinnii| (lATIsaM. 2-201) / 11) / 2. agnikUmArA bhUSaNaniyuktapUrNakalazarUpaapane abhibhAvaka bandhujanoM ke mara jAne para cihnadharAH / (jIvAjI. vR. 3-1, pR. 261) / svecchAcAra meM pravRtta kulaTA strI pragRhItA kahI 3. agnikumArAH sarvAGgopAGgaSu mAnonmAnapramAjAtI hai| NopapannA vividhAbharaNabhAsvantastaptasvarNavarNAH / agni-vidyudulkA'zanisaMgharSasamutthitA sUryamaNisaM- (saMgrahaNI vR. 17) / 4. aGganti pAtAlaM vihAya sRtAdirUpazcAgniH / (prAcA. zIlAMka vRtti 1, 3, krIDArthamUrdhvamAgacchantIti agnayaH / (ta. vR. sU. 31 gA. 118 pR. 44) / / shrut.4-10)| jo bijalI, ulkA aura vajra Adi ke saMgharSa se 3 jo deva samasta zarIrAvayavoM meM mAna va unmAna tathA sUrya aura sUryakAnta maNi ke saMyoga se dAhaka ke pramANa se sampanna hote hue vividha prAbharaNoM se vastu utpanna hotI hai use agni kahate haiN| alaMkRta, tape hue svarNa ke samAna varNa vAle aura
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ agnijIva ] ghaTa cihna se upalakSita hote haiM ve 'zragnikumAra' isa nAma se prasiddha haiM / agnijIva samavAptapRthivI kAyanAmakarmodayaH kArmaNakAyayogastho yo na tAvat pRthivIM kAyatvena gRhNAti sa pRthivIjIvaH / evamabAdiSvapi yojyam / ( sa. si. 2 - 13 ) / jo jIva agnikAya nAmakarma ke udaya se saMyukta hokara kArmaNa kAyayoga meM sthita hotA huA jaba taka agni ko kAyarUpa se nahIM grahaNa karatA hai taba taka vaha zragnijIva kahalAtA hai / 13, jaina - lakSaNAvalI prakuzita - 1. kuzamiva karAGguSThaM lalATadeze kRtvA yo vandanAM karoti tasyAGkuzitadoSaH / (mUlA. vR. 7- 106 ) / 2. bhAle'GkuzavadaMguSThavinyAso'GkuzitaM matam / ( zrana. dha. 8 - 100 ) / 1. jo aMkuza ke samAna hAtha ke aMgUThe ko mastaka para karake vandanA karatA hai vaha isa aMkuzita doSa kA bhAgI hotA hai / aGga - 1. zraGgati gacchati vyApnoti trikAla - gocarAzeSadravya - paryAyAnityaGgazabdaniSpatteH / ( dhava. pu. 6, pR. 164) / 2. NalayA bAhU a tahA NiyaMba puTThI uro ya sIsaM ca / aTThavadu zraMgAI dehaNNAI uvaMgAI / ( dhava. pu. 6, pR. 54 uddhRta; go. ka. 28 ) / 3. sIsamurorapiTThI do bAhU UrugrA ya agA / ( Ava. bhA. gA. 160, pR. 458 ) / 4. zIrSamura udaraM pRSThaM dvau bAhU dvau ca UrU ityaSTAvaGgAni / ( Ava. bhA. malaya. vRtti gA. 160, pR. 560 ) / ziraHprabhRtInyaGgAni / ( dharmasaM vR. gA. 611) / 6. aGgAni ziraHprabhRtIni / ( karmavi. vyA. gA. 71 ) 1 jo 'aGgati' arthAt trikAlaviSayaka samasta dravya paryAyoM ko vyApta karatA hai vaha aMga ( zruta) kahA jAtA hai, yaha zraGga zabda kA niruktyartha hai / 3 zarIra ke zira, vakSasthala, peTa, pITha, do hAtha aura do jaMghAyeM; ina ATha zravayavoM ko zraGga kahate haiM / aGganA - aMge svazarIre payodhara-nitamba - jadhanasmarakUpikAdirUpe anurAgo yeSAM te aGgAnurAgAH, tAn aGgAnurAgAn kurvantIti aGganAH / ( zrAcA. ni. cU. - zrabhidhAna rAjendra 1, pU. 38 ) / jo kAmoddIpaka apane stanAdi yukta aMga (zarIra ) [aGgabAhya meM anurAga rakhane vAle puruSoM ko anurakta kiyA karatI haiM, unheM aMganA kahate haiM / yaha aMganA kA frefer ke anusAra lakSaNa hai / praGganimitta - dekho aMgamahAnimitta / vAtAdippagidI ruhirappahudisahAvasattAI / NiNNANa uSNayA gotragANa daMsaNA pAsA / / Nara tiriyANaM daThThe jaM jANai dukkha - sokkha maraNAI / kAlattayaNippaNNaM gaNimittaM pasiddhaM tu / / ( ti pa 4, 1006-7) / manuSya va tiryaMcoMke nimna aura unnata aMgaupAMgoM ke dekhane va chUne se vAta, pitta evaM kapha rUpa prakRti tathA rudhira prAdi dhAtumroM ko dekhakara tInoM kAloM meM utpanna hone vAle sukha, dukha evaM maraNa ko jAna lenA; isakA nAma zraMganimitta prasiddha hai / zraGgapraviSTa - 1 yadbhagavadbhiH sarvajJaH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhistatsvAbhAvyAt paramazubhasya pravacana pratiSThApanaphalasya tIrthakara nAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAbuddhisampannairgaNadharaidRbdhaM tadaGgapraviSTam / ( ta. bhA. 1-20 ) / 2. zraGgapraviSTamAcArAdidvAdazamedaM tizayaddhayukta gaNadharAnusmRtagrantharacanam bhagavadarhatsarvajJahimavannirgatavAggaGgA'rthavimalasalila ca buddhgh|| 12 // buddhyatizayaddhayuktairgaNadharai prakSAlitAnta. karaNaiH ranusmRtagrantharacanam AcArAdidvAdazavidhamaGgapraviSTamityucyate / (ta. vA. 1 - 20, pR. 72 ) / bhagavat zrarhatsarvajJopadiSTa artha ko gaNadharoM ke dvArA jo AcArAdi rUpa se aMgaracanA kI jAtI hai, use aMgapraviSTa kahate haiM / aGgabAhya - 1. gaNadharAnantaryAdibhistvatyanta vizudvAgamaiH paramaprakRSTavAGmatibuddhizaktibhirAcAryaiH kAla- saMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti / ( ta. bhA. 1 -20 ) / 2. zrArAtIyAcArya kRtAGgArthapratyAsannarUpamaGgabA hyam / / 13 / / yad gaNadhara ziSya - praziSyairArAtIyaradhigatazrutArthatattvaH kAladopAdalpamedhAyurbalAnAM prANinAmanugrahArthamupanibaddhaM saMkSiptAGgArthavacanavinyAsaM tadaGgabAhyam / (ta. vA. 1- 20, pR. 78 ) / 3. praGgAni zravayavA zrAcArAdayastebhyo bAhyamiti zraGgavAm / ( ta. bhA. si. vR. 1 20, pU. 60 ) 1 2 gaNadharoM ke ziSya praziSyAdi zrArAtIya prAcAryo
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGgamahAnimitta] 14, jaina-lakSaNAvalI [agula ke dvArA alpabuddhi ziSyoM ke thanugrahArtha kI gaI ko jalAnA, athavA agni ke dvArA sonA, cAMdI va saMkSipta aMgArtha grantharacanA ko aGgabAhya kahate haiN| lohA Adi ko zuddha karanA, tathA unake vividha ajamahAnimitta-1. vAtAdippagidIgro ruhirappa- prAbharaNa aura upakaraNa banAnA yaha sava aMgArakarma hdisshaavsttaaii| NiNNANa uNNayANaM aMgovaMgANa kahalAtA hai| saNA pAsA / / Nara-tiriyANaM daLaM jaM jANai dukkha- aGgArajIvikA-aMgAra-bhrASTrakaraNaM kuNbhaayHsvrnnsokkh-mrnnaaiN| kAlattayaNippaNNaM aMgaNimittaM pasiddhaM kaaritaa| ThaThAratveSTakApAkAviti hyagArajIvikA / / tu / (ti. pa. 4, 1006-7), 2. aMga-pratyaMgadarza- (yogazA. 3-101; tri. za. pu. ca. 6, 3, 336) / nAdibhistrikAlabhAvisukha-duHkhAdivibhAvanamaGgam // koyalA banA kara, bhAr3a bhaMjakara, kumhAra, luhAra, ta. vA. 3. 36, 3, pa. 202) / 3. tattha sunAra evaM ThaThere prAdi ke kArya kara aura ITa va aMgagayamahANimittaM NAma maNussa-tirikkhANaM satta- kabela prAdi pakA kara AjIvikA ke karane ko sahAva-vAda-pitta-seMbha-rasa-rudhira-mAMsa-medaTThi - majja- aMgAra AjIvikA kahate haiN| makkANi sarIravaNNa-gaMdha-rasa - phAsaNiNNuNNadANi aGgAradoSa-1.taM hodi sayaMgAlaM jaM prAhAredi joedraNa jIviya-maraNa-suha-dukkha-lAhAlAha-pavAsAdi- mucchido sNto| ( malA. 6-58% pi. ni. visyaavgmo| (dhava. pu. 6, pR. 72) / 4. tiryaGa- 655) / 2. je NaM NiggaMthe vA NiggaMthI vA phAsUmanuSyANAM satvasa[svabhAva-vAtAdiprakRti-rasa-rudhirA- esaNijja asaNa-pANa-khAima-sAimaM paDiggAhettA didhAtazarIravarNa-gandhanimnonnatAMga-pratyaMgadarzana-sparza- mucchie giddhe gaDhie ajjhovavanne aAhAraM AhAre ti nAdibhistrikAlabhAvisukha - duHkhAdivibhAvanamaMgam / esa NaM goyamA ! saiMgAle pANa-bhoyaNe / (bhaga. za. (cAritrasAra pR. 64) / 5. tathAMgaM zirogrIvAdikaM 7, u. 1) / 3. rAgeNa siNgaalNxxx|| (pi. daSTavA puruSasya yacchubhAzubhaM jJAyate tadaMganimitta- ni. 656) / 4. AhArarAgAd gArddhavAd miti| (malAcAra vatti 6-30) / 6. aMgaM zarIrA- bhaUjAnasya bhujAnasya cAritrAMganavAsAnanA cAritrAMgAratvApAdanAdaMgAradoSaH / vayavapramANaspanditAdivikAraphalodbhAvakam / (sama- (prAcA. zI. vR. 2, 1, sU. 273) / 5. rAgeNAvA. sU. abhaya. vR. 26, pR. 47) / sdhmAtasya yad bhojanaM tat sAGgAram / (piNDani. 2 zarIra ke aMga-upAMgoM ko dekhakara trikAlabhAvI malaya. vR. 656) / 6. svAdvannaM taddAtAraM vA prazaMsukha-duHkhAdi zubhAzubha ke jAnane kI zakti ko aMga- sayan yad bhuGa kte sa rAgAgninA cAritrendhanasyAGgAmahAnimitta kahate haiN| rIkaraNAdaGgAradoSaH / (yogazA. svo.viva. 1-38) praDAra (iMgAla)-dagdhendhano vigatadhUmajvAlo'- dharmasaM. svo. vR.3-23)| 7. gRddhayA'GgAro'znataHX Ga gAraH indhanasthaH plosskriyaavishissttruupH| (prAcA- xx / (ana. dha. 5-37); 8. iSTAnnAdiprAptau rAMga zI. vRtti 1, 1, 3, gA. 118, pR. 44) / rAgeNa sevanamaGgAradoSaH / (bhA. prA. TI. 100) / dhama aura jvAlA se rahita dhadhakatI huI agni ko 1 iSTa anna-pAnAdi ke atigRddhatA se sevana ko aGgAra kahate haiN| aMgAradoSa kahate haiN| 6 svAdu anna athavA usake aGgArakarma-1. dekho agnijIvikA / aMgAra- dene vAle zrAvaka kI prazaMsA karake bhojana karane kammamidi bhaNide aMgArasaMpAyaNaTThA kaTThadahaNakiriyA ko bhI aMgAra doSa kahate haiN| ghettavvA / athavA tehiM tahA NivvattidehiM jo suvaNNa- aGgula-1. kammamahIe bAlaM likkhaM jUvaM javaM ca samANAdivAvAro so vi aMgArakammamidi ghettavvaM / aMgulayaM / igiuttarA ya bhaNidA puvehiM aTThaguNi(jayadha. de. patra 652) / 2. iMgAlA niddahituM vikki- dehiM / (ti. pa. 1-106) / 2. aSTau yavamadhyAni NAti / (prAva. sU. 7) / 3. aMgArakarma aMgArakaraNa- ekamaMgulamutsedhAkhyam / (ta. vA. 3, 38, 6) / 3. vikrykriyaa| (prAva. vR. sU. 7) / 4. iMgAlakammaM ti aTThajavamajhAyo se ege aGgule / (bhaga. sU. za. 6, iMgAle dahiuM vikkiNai, tattha chaNhaM kAyANAM vho| u. 7) / 4. javamajhA aTTa havanti aMgulaM kaapdd| (zrA. pra. TIkA 288 uddhata) (jyotiSka. 2-75) / 5. aSTau yavamadhyAnyeka1 aMgAra-koyalA---utpanna karane ke lie kASTha maGgalam / (jyoti. malaya. ba. 2-75 ) /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgulidoSa] 15, jaina-lakSaNAvalI [acakSudarzana 6. adyante pramANato jJAyante padArthA anenetyugu- tadaGgopAGganAma / (anu. hari. vR. pR. 63) / 8. laM mAnavizeSaH / (saMgraha. de. va. 244) / aMgopAGganibandhanaM nAma aGgopAGganAma / yadayA2 pATha yavamadhya pramANa mApa ko aMgula kahate ccharIratayopAttA api pudgalA aGgopAGgavibhAgena haiN| 6 jisamApavizeSa ko prAdhAra banA karake padArthoM pariNamanti tatkarmAGgopAGgaM nAma / ( karma. 1) / kA pramANa jAnA jAtA hai use aMgula kahate haiN| 6. aGgAni ziraHprabhatIni upAGgAnyagulyAdIni, aMgulidoSa-1. ya: kAyotsargeNa sthito aMguli- yasya karmaNaH udaye sarvANyaGgopAGgAni niSpadyante gaNanAM karoti tasyAGgulidoSaH / (mUlA. vR. 7, tadaGgopAGganAma ca jJAtavyam / (karmavi. vyA. 172) / 2. pAlApakagaNanArthamaGgulIzcAlayataH sthA- 71, pR. 32), 10. yadudayAccharItatayopAttA api namagulidoSaH / (yogazA. svo. viva. 3-130) / pudgalA aGgopAGgavibhAgena pariNamanti tatkarmApi 3.XXX aNguliignnnaanggulii| (ana. dha. 8, aGgopAGganAma / (karmavi. de. svo. TI. gA. 24) / lI nAma doSaH syAt / kAsau ? aGguli- 11. aGgopAGganAma yadudayAdaGgopAGganiSpattiH / gaNanA aGgulIbhiH saMkhyAnam / (ana. dha. svo. (dharmasaM. malaya. vR. gA. 617) / 12. yadudayAdaGgoTIkA 8-118) / pAGgavyaktirbhavati tadaGgopAGgam / (ta. va. zruta. 1 kAyotsarga karate samaya aMguliyoMse maMtra gaNanA 8-11) / 13. yadudayAdaMgopAMgavivekaniSpattiH karane ko aMgulidoSa kahate haiN| tadaMgopAMgaM nAma, yasya karmaNa udayena nAlaka-bAhUrUaguSThaprasenI (praznikA)-yayA (vidyayA) dara nitamboraHpRSTha-zirAMsyaSTAvaMgAni upAMgAni ca aGguSThe devatAkAraH kriyate sA aGguSThaprasenikA mUrddhakaroTi-mastaka-lalATa-sandhi-bhuja-karNa - nAsikAvidyA / (abhi. rA. bhA. 1, pR. 43) / nayanAkSikUpa-hanu - kapolAdharauSTha-sRkka-tAlu-jihvAjisa vidyA ke dvArA devatA ko aMgUThe ke Upara grIvA-stana-cUcukAMgulyAdIni bhavanti tadaMgopAMgam / avatIrNa karAyA jAtA hai, use aGa gaSThaprasenI yA (malA. va. 12-164) / praGaguSThapraznikA vidyA kahate haiN| 1 jisa nAmakarma ke udaya se hasta, pAda, zira praGgopAGganAma-1. yadudayAdaGgopAGgavivekastada- prAdi aMgoM kA aura lalATa, nAsikA Adi upAMgoM GgopAGganAma / (sa. si. 8-11; ta. zlo. 8-11, kA viveka ho use prAMgopAMga nAmakarma kahate haiN| bha. prA. mUlA. 2124) / 2. yadudayAdaGgopAGga- ajrikSAlana - aghrikSAlanaM tathAsvIkRtavivekastadaGgopAGganAma // 4 // yasyodayAcchira:- nivezitasaMyatasya prAsukodakena pAdadhAvanaM tatpAdodakapRSThoru-bAhadara-nAlaka-pANi - pAdAnAmaSTAnAmaGgAnAM vandanaM ca / (sA. dha. svo. TI. 5-45) / tabhedAnAM ca lalATa-nAsikAdInAM upAGgAnAM viveko paDigAhe hue sAdhu ke prAsuka jala se paira dhone va bhavati tadaGgopAGganAma / (ta. vA. 8-11; go. ka. pAdajala ke vandana ko aDibrakSAlana kahate haiN| jI.pra.TI.gA. 32) / 3. aGgopAGganAma praudArikAdi- pracakSudarzana (acakkhudaMsaNa)-1. sesidiyappayAso zarIratrayAGgopAGganirvartakaM yadudayAdaGgopAGgAnyutpa- NAyadhvo so acakkhu tti / (paMcasaM. 1-136; go.jI. dyante ziro'GgulyAdIni / (ta. bhA. hari. vRtti 484) / 2. zeSendriyadarzanamanayanadarzanaM acakSudarzanam / 2-17) / 4. aGgopAGganAma yadudayAdaGgopAGga- (paMcasaM. ca. svo. vR. 2-122) / 3. evaM (cakSudarzanivRttiH / ziraHprabhRtInyaGgAni, zrotrAdInyupA- navat-pracakSudarzanAvaraNIyakarmakSayopazamataH avaGgAni / (zrA. pra. TI. 20) / 5. jassa kammakkhaM- bodhavyApRtimAtrasAraM sUkSmajijJAsArUpamavagrahaprAgjanmadhassudaeNa sarIrassaMgovaMgaNipphattI hojja, tassa matijJAnAvaraNakSayopazamasambhUtaM sAmAnyamAtragrAhyakammakkhaMdhassa sarIraMgovaMgaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. vagrahavyaGgayaM skandhAvAropayogavat) acakSudarzanaM 54) / 6. jassa kammassudaeNa aTThaNNamaMgANamuvaMgANaM zeSendriyopalabdhilakSaNam / (ta. bhA. hari.va. 2-) / ca NippattI hodi taM aMgovaMgaM NAma / (dhava. pu. 4. diTThassa ya jaM saraNaM NAyavvaM taM acakkhu tti // 13, pR. 364.) / 7. paJcavidhaudArikazarIranAmAdi- dhava. pu. 7, pR. 100 u.); diTThassa zeSendriyaiH pratikAryeNa sAdhitaM yadeSAmevAGgopAGganirvattikAraNaM pannasyArthasya, jaM yasmAt, saraNaM avagamanam, NAyavvaM
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ acakSudarzana 16, jaina-lakSaNAvalI [acaramasa. sayogi. ke. taM tat acakkhu tti acakSudarzana miti / sesidiya- yana ba rindriyairmanasA ca drshnmitrdrshnm| (paMcasaM. NANuppattIdo jo puvvameva suvasattIe appaNo visa- malaya. 5. 3-4) / 18. yaH sAmAnyAvabodhaH syAyammi paDibaddhAe sAmaNNeNa saMvedo acakkhuNANuppa- ccakSurvarjAparendriyaH / acakSurdarzanaM tatsyAt sarveSAmapi ttiNimitto tamacakkhadaMsaNa midi| (dhava. pu. 7, pa. dehinAm / (lokapra. 3-1055) / 16. zeSendriya-mano101; soda-ghANa-jibbhA-phAsa-maNehito samu- bhirdarzanamacakSurdarzanam / (karmapra. yazovi. TI. 102) / ppajjamANaNANakAraNasagasaMveyaNamacakkhadaMsaNaM NAma / 7 cakSurindriya ke sivAya zeSa cAra indriyoM aura (dhava. pu. 13, pR. 355); zeSendriya-manasAM mana ke dvArA hone vAle sAmAnya pratibhAsa yA avadarzanamacakSudarzanam / (dhava. pu. 6, pR. 33) / lAkana kA acakSudaza 5. zeSendriyamanoviSayamavaziSTamacakSurdarzanam / (ta. acakSudarzanAvaraNa (acakkhudaMsaraNAvaraNIya) bhA. siddha. vR. 8-8) / 6. yattadAvaraNakSayopazamA- -1. tat (zeSendriya-manodarzana) AvRNotyacakSurdarzaccakSurvajitatetaracaturindriyAnindriyAvalamvAcca mUrtA- naavrnniiym| (dhava. pu. 6, pR. 33); tassa mUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvabudhyate tadacakSadarza- acakkhudaMsaNassa AvArayamacakkhudaMsaNAvaraNIyaM / nam / (paMcA. kA. amRta. vR. 42) / 7. ebamacakSu- (dhava. pu. 13, pR. 355) / 2. acakSurdarzanAvaraNaM darzanaM zeSendriyasAmAnyopalabdhilakSaNam / (anu. zeSendriyadarzanAvaraNam / (zrA. pra. TI. 14) / hari. va. pu. 103) / 8. zeSendriyajJAnotpAdaka- 3. zeSendriya-manoviSayaviziSTamacakSurdarzanam, tallaprayatnAnuviddhaguNIbhUtavizeSasAmAnyAlocanamacakSurdarza - bdhighAtyacakSurdarzanAvaraNam / (tattvA. bhA. si. vR. nam / (mUlA. vR. 12-188) / 6. zeSANAM puna- 8-8) / 4. tasya (pracakSurdarzanasya) AvaraNam rakSANAmacakSurdarzanaM jinaiH / / (paMcasaM. abhi. 1-250) / acakSurdarzanAvaraNam / (mUlA. vR. 12-188) / 10 acakSuSA cakSurvarja-zeSendriyacatuSTayena manasA ca 5. itaradarzanAvaraNamacakSurdarzanAvaraNam--cakSurvajazeSedarzanaM sAmAnyArthagrahaNamevAcakSurdarzanam / (zataka. ndriya-manodarzanAvaraNam / (dharmasaM. malaya. vR. mala. hema. vR. 37) / 11. acakSuSA cakSurvarjazeSe- 611.) / 6. cakSurvarjazeSendriya-manobhirdarzanamacakSundriya-manobhirdarzanamacakSudarzanam / (prajJApa. malaya. darzanam, tasyAvaraNIyamacakSurdarzanAvaraNIyam / vR. 23-263; jIvAjI. malaya. vR. 1-13; karma- (prajJApa. malaya. vR. 23-263; karmapra. yazo. pra. yazo. TI. 102) / 12. acakSuSA cakSurvarja- TIkA 102) / zeSendriya-manobhidarzanaM sva-svaviSaye sAmAnyagrahaNama- 1 acakSurdarzana kA prAvaraNa karane vAle karma ko cakSurdarzanam / (prajJApa. malaya. vR. 26-312) / pracakSurdarzanAvaraNa kahate haiM / 13. acakSuSA cakSurvarjendriyacatuSTayena manasA vA acakSuHsparza-cakSuSA spRzyate gRhyamANatayA yujyate darzanaM tadacakSurdarzanam / (sthAnA. abhaya. vR. 6, 3, iti cakSuHsparzam - sthUlapariNatimatpudgaladravyam / 672, karmasta. gobiMda. TI. gA. 6, pR. 83) / ato'nyadacakSuHsparzam / (uttarA. ni. 4-186) / 14. sAmAnya-vizeSAtmake vastuni pracakSaSA cakSarvarja- jisa sthala pariNAma vAle dravya ko cakSa indriya zeSendriya-manobhirdarzanaM sva-svaviSayasAmAnyagrahaNama- ke dvArA grahaNa kiyA jA sakatA hai usakA cakSadarzanam / (SaDazI. malaya. va. 16) / 15. zeSe- nAma cakSuHsparza hai| acakSuHsparza isake viparIta ndriya - noindriyAvaraNakSayopazame sati bahiraGgadravye- samajhanA caahiye| ndriya-dravyamano'valambana yanmUrtAmUrta ca vastu nivi- acaramasamaya-sayogibhavastha - kevalajJAna-tataH kalpasattAvalokena yathAsambhavaM pazyati tadacakSurdarza- (caramasamayAt) prAk zeSeSu samayeSu vartamAnanam / (paMcA. kA. jaya. vR. 42) / 16. sparzana- macaramasamayasayogibhavasthakevalajJAnam / (prAva. rasana-ghrANa-zrotrendriyAvaraNakSayopazamatvAt svakIya- malaya. vR. 78, pR. 83) / svakIyabahiraGgadravyendriyAlambanAcca mUrta sattAsA- sayogikevalI ke antima samaya se pUrvavartI zeSa mAnyaM vikalparahitaM parokSarUpeNakadezena yat pazyati samayoM meM vartamAna kevalajJAna ko acaramasamayatadacakSurdarzanam / (bR. dravyasaM. TI. 4) / 17. itaraina- sayogibhavastha kevalajJAna kahate haiN|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ acAritra ] pracAritra ( praccarida ) cArita paDiNibaddha kasAyaM jiNavarehiM paNNattaM / tassodaeNa jIvo accarido hodi NAdavvo // samayaprA. 173 ) / cAritrarodhaka kaSAya ke udaya se cAritra ke pratikUla AcaraNa karane ko pracAritra yA prasaMyamabhAva kahate haiM / pracitta - 1. zrAtmanaH pariNAmavizeSazcittam // 1 // zrAtmanazcaitanyavizeSapariNAmazcittam, tena rahitam gracittam / ( ta. vA. 2 - 32 ) / 2. na vidyate cittamasminnityacittam acetanaM jIvarahitaM prAsukaM vastu / ( abhi. rA. bhA. 1, pR. 185 ) ; pattANAM puphANaM saraDuphalANaM taheva hariyANaM / viTammi milANammi ya NAyavvaM jIvavippajaDhaM || 6 || ( zrabhi. rA. bhA. 1, pR. 186 ) / 1 jo yoni caitanya pariNAmavizeSa se rahita pradezoMvAlI hotI hai, vaha acitta kahI jAtI hai / cittakAla acittakAlo jahA - dhUlIkAlo cikkhallakAlo uNhakAlo varisAkAlo sIdakAlo iccevamAdi | ( dhava. pu. 11, pR. 76) / zIta, uSNa, varSA aura dhUli Adi ke nimitta se tatsambaddha kAla ko bhI pracittakAla kahate haiM / pracittaguNayoga ( ( praccittaguNajoga) - accittaguNajogo jahA rUva-rasa-gaMdha-phAsAdIhi poggaladabvajogo AgAsAdINamappappaNI guNehi saha jogI vA / ( dhava. pu. 10, pR. 433) / rUpa, rasa. gandha aura sparza zrAdi zracitta guNoM ke sAtha pudgala kA tathA isI prakAra anya zrAkAza zrAdi dravyoM kA bhI apane-apane guNoM ke sAtha jo saMyoga hai, use cittaguNayoga kahate haiM / pracittatadvyatiriktadravyAntara (cittatavvadirittadavvaMtara ) - pracittatavvadirittadavvaMtaraM nAmaM ghaNo hi taNuvAdANaM majjhe TThiyo ghaNANilo / ( dhava. pu. 5, pR. 3) / dhanodadhi aura tanuvAta ke madhya meM sthita ghanAnila ko citta tadvyatirikta dravyAntara kahate haiM / cittadravyapUjA - 1. tesi ( jiNAInaM ) ca zarIrANaM davvasudassa vi zracittapUjA sA / ( vasu. zrA. gA. 450 ) / 2. teSAM tu yaccharIrANAM pUjanaM sApacanA / (dha. saM. zrI. 6, 63 ) / - 17, jaina- lakSaNAvalI [cittadravyopakrama - jinadevAdi ke citta - paudgalika - jar3a zarIrakI aura dravyazruta kI bhI jo pUjA kI jAtI hai, vaha zracittadravyapUjA kahalAtI hai / zracittadravyabhAva (pracittadavvabhAva ) acittadavvabhAvo duviho-- muttadavvabhAvo pramuttadabvabhAvo cedi / tattha vaNNa-gaMdha-rasa- phAsAdiyo muttadavvabhAva / zravagAhaNAdiyo pramutadavvabhAvo / [ zracedaNANaM muttAmuttadavvANaM bhAvo cittadavvabhAvo / ] ( dhava. pu. 12, pR. 2) / zracittadra yabhAva do prakArakA hai - mUrtadravyabhAva aura amUrtadravyabhAva / unameM varNa gandhAdi bhAva mUrtadravyabhAva aura zravagAhana prAdi bhAva amUrtadravyabhAva hai / ina donoM hI bhAvoM ko mUrta va amUrta citta (jIva ) dravyoMke pariNAmoM ko- pracittadravyamAva samajhanA cAhiye / zracittadravya vedanA (zracittadavva veyaraNA ) - pracitadavvaveyaNA poggala - kAlAgAsa-dhammAdhammadavvANi / ( dhava. pu. 10, pR. 7) / acetana pudgala, kAla, prakAza, dharma aura dharma dravyoM ko acittanokarma-nozrAgamadravyavedanA kahate haiM / acittadravyasparzana ( zracittadavva phosaraNa) acittANaM davvANaM jo aNNoSNasaMjopro so pracittadavvaphosaNaM / ( dhava. pu. 4, pR. 143 ) / pracetana dravyoM kA jo pArasparika saMyoga hai, vaha zracittadravyasparzana hai / acittadravyopakrama - 1. acittadravyopakramaH kanakAdeH kaTaka - kuNDalAdikriyA / (uttarA. ni. vR. 1, 28) / 2. se kiM taM pracittadavvovakkame ? khaMDA guDAI macchaMDINaM se taM pracittadavvovakkame / ( anuyo. sU. 65) / 3. khaMDAdaya: pratItA eva / navaraM macchaMDI khaMDazarkarA, eteSAM khaNDAdyacittadravyANAmupAyavizeSato mAdhuryAdiguNavizeSakaraNaM parikarmaNi sarvathA vinAzakaraNaM vastunAze acittadravyopakramaH / zranuyo. mala. hema. vR. sU. 65) / 1 sonA-cAMdI zrAdi zracitta dravyoM ke kar3A va kuMDala zrAdi banAne kI prakriyA ko zracittadravyopakrama kahate haiM / 3 khAMDa va gur3a Adi zracetana dravyoM meM upAyavizeSa se mAdhuryAdi guNoM ke utpAdana kI prakriyA ko bhI pracittadravyopakrama kahate haiM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ acittanokarmadravyabandhaka] 18, jaina-lakSaNAvalI [acauryamahAvrata pracittanokarmadravyabandhaka (acittaNokammadava- jo svAmI dvArA nahIM diye gaye haiM-lene ko baMdhaya ) - acittaNokammabaMdhayA jahA kaTThANaM pracittAdattAdAna kahate haiN| baMdhayA, suppANaM baMdhayA, kaDayANaM baMdhayA iccevmaadi| acelaka-1. na vidyante celAni vAsAMsi yasyA(dhava. pu. 7, pR. 4) / sAvacelakaH / (sthAnAMga abhaya. va. 5, 3, 651) / acetana lakar3iyoM ke bandhakoM (bar3haI), sUpa va 2. avidyamAnaM naJ kutsArthe kutsitaM vA celaM yasyATokarI Adi ke bandhakoM (basora) tathA caTAI prAdi saavcelkH| (prava. sAro. va. 78, 651) / ke bandhakoM ko pracittanokarmadravyabandhaka samajhanA 2 jisake yA to kisI prakAra kA vastra hI nahIM hai, caahiye| athavA kutsita vastra hai; vaha acelaka hai| pracittaparigraha-pracittaM ratna-vastra-kupyAdi, tadeva acelakatva- 1. na vidyate celaM yasyAsAvacelakaH, cAcittaparigrahaH / (prA. va. sU. 5) / acelakasya bhAvo'celakatvaM vastrAbhUSaNAdiparigraharatna, vastra aura sonA-cAMdI prAdi pracitta parigraha tyAgaH / (malA. va. 1-3) / 2. autsargikamacelakahalAte haiN| katvam XXXI (bha.prA. amita. 80) / pracittaprakrama (acittapakkama)-hiraNNa-suvaNNA- vastrAbhUSaNAdi parigraha ko chor3a kara svAbhAvika dINaM pakkamo acittapakkamo NAma / (dhava. pu. 15, veSa (nirgranthatA) ko svIkAra karanA, isakA nAma pR. 15) / acelakatva hai| sonA va cAMdI Adi ke prakrama ko pracittaprakrama acelatva-dekho Acelakya / celAnAM vastrANAM kahA jAtA hai| bahadhana-navInAvadAta-supramANAnAM sarveSAM vA'prabhAvaH pracittamaGgala-acittamaGgalaM kRtrimAkRtrimarItyA- acelatvam / (samavA. abhaya. vR. 22, pR. 36) / layAdiH / (dhava. pu. 1, pR. 28) / dekho acelktv| kRtrima va prakRtrima caityAlaya prAdi acitta acelaparISahajaya-egayA acelae hoI sacele maGgala haiN| yAvi egyaa| eyaM dhammahiyaM NaccA NANI No pariacittayonika-tatrAcittayonikA dev-naarkaaH| deve|| (uttarA. 2-13); xxx acelasya devAzca nArakAcAcittayonikAH, teSAM hi sata: kimidAnIM zItAdipIDitasya mama zaraNamiti yonirupapAdapradezapudgalapracayo'citta: / (ta. vA. na dainyamAlambeta / (uttarA. nemi. vR. 2-13) / 2, 32, 18) / jJAnI kabhI sarvathA vastrarahita hokara aura kabhI pracitta upapAdasthAna para utpanna hone vAle deva kutsita va uttama vastra dhAraNa karake bhI ise sAthava nArakI acittayonika haiN| dharma ke lie hitAvaha samajhate hue zIta prAdi se acittA (yoni)-dekho acitta / 1. acittA pIr3ita hone para bhI kabhI dainya bhAva ko prApta nahIM (yoniH) sarvathA jiivviprmuktaa| (prajJApa. malaya. hotA, isI kA nAma acelaparISahajaya hai| va. 8-151) / 2. surANAM nirayANAM ca yoniH pracauryamahAvrata-1. gAme vA Nayare vA raNNe vA acittA - sarvathA jiivprdeshviprmuktaa| (saMgrahaNI pecchiUNa paramatthaM / jo muMcadi gahaNabhAvaM tidiyade. bha. vR. 254) / vadaM hodi tasseva / / (niyamasAra 58) / 2. gAmAjo utpAda-sthAna-praveza jIvoM se sarvathA rahita hote disu paDidAI appappahudi pareNa sNghidN| NAdANa haiM unheM acittA yoni kahate haiN| paradavvaM pradattaparivajjaNaM taM tu // (mUlA. 1-7); pracittAdattAdAna-pracittaM vastra-kanaka-ratnAdi, gAme Nagare raNe thUlaM saccitta bahu sapaDivakkhaM / tasyApi kSetrAdau sunyasta-durvyasta-vismRtasya svAmi- tiviheNa vajjidavvaM adiNNagahaNaM ca taNNiccaM / / nA'dattasya cauryabuddhaghAdAnamacittAdattAdAnamiti / (malA. 5-64) / 3. savvAao adattAdANAmo (prAva. vR. 6, 822) / veramaNaM / (samavA. sU. 5, pAkSika sUtra pa. 22) / kheta Adi meM gaDhe hue va rakhe hue tathA bhUle hue 4. alpasya mahato vApi paradravyasya sAdhunA / anAsonA, cA~dI va rupaye-paise prAdi acetana vastuoM ke- dAnamadattasya tRtIyaM tu mahAvram / / (ha. pu. 2,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracauryANavata] 16, jaina-lakSaNAvalI . .. [aja 116) / 5. adattAdAnAdviratirasteyam / (bha. prA. AdAnaM na tridhA yasya tRtIyaM tadaNuvratam // (subhA. vija. TI. 57); mamedamiti saMkalpopanItadravya- saM. 773, / 10. cauravyapadezakarasthUlasteyavato mRtaviyoge duHkhitA bhavanti, iti taddayayA adattasyAdA- svadhanAt / paramudakAdezcAkhilabhogyAn na hareddadIta nAd viramaNaM tRtIyaM vratam / (bha. prA. vija. TI. na parasvam // saMklezAbhinivezena tRnnmpynybhrtR421)| 6. kRta-kAritAdibhistasmAd (adattA- kam / adattamAdadAno vA dadAnastaskaro dhruvam / / dAnAda) viratiH steyavatam / (cA. sA. pR. 41) / (sA. dha. 4, 46-47) / 11. adattaparavittasya 7. bahvalpaM vA paradravyaM grAmAdau patitAdikam / adattaM nikSipta-vismRtAditaH / tatparityajanaM sthUlamacauryayattadAdAnavarjanaM steyavarjanam // (prAcA. sA. 1, vratamUcire / / (bhAvasa, vAma. 454) / 1 18) / 8. suhumaM vAyaraM vAvi paradavvaM neva ginnhi| vismRtaM naSTamutpathe pathi kaanne| varjanIyaM paradravyaM tiviheNAvi jogeNa taM ca taiyaM mahavvayaM // (gu. gu. tRtIyaM tadaNuvratam / / (pUjya. zrA. 25) / 13. paraSa. 3, pR. 13) / svagrahaNAccauryavyapadezanibandhanAt / yA nivRttista1 prAma, nagara athavA vana prAdi kisI bhI sthAna para tIyaM tatproce sArvairaNuvratam // (dharmasaM. mAnavi. kisI ke rakhe, bhUle yA gire hue dravya ke grahaNa karane 2-27, pR. 60) / kI icchA bhI nahIM karanA; yaha pracauryamahAvata 1 kisI ke rakhe hue, gire hue yA bhUle hue dravya kahalAtA hai| kona svayaM grahaNa karanA aura na dUsare ko bhI denA, pracauryANuvrata-1. nihitaM vA patitaM vA suvi- yaha sthUla corI ke tyAga svarUpa tIsarA acauryANusmRtaM vA parasvamavisRSTam / na harati yanna ca datte vrata hai| tadakRzacauryAdupAramaNam // (ratnaka. 3-57) / acchavi (snAtaka)-chavi: zarIram, tadabhAvAt 2. anyapIDAkaraM pArthivabhayAdivazAdavazyaM parityakta- "kAyayoganirodhe sati acchavirbhavati / (ta. bhA. mapi yadadattam, tataH pratinivRttAdara: zrAvaka iti siddha. vR. 6-46, pR. 286) / tRtIyamaNuvratam / (sa. si. 7-20) / 3. anyapIDA- kAyayoga kA nirodha ho jAne para chavi arthAt karAt pArthivabhayAdhutpAditanimittAdapyadattAtprati- zarIra se rahita hue kevalI acchavi snAtaka (eka nivattaH // 3 // anyapIDAkarapArthivabhayAdivazAda- munibheda) kahalAte haiN| vazyaM parityaktamapi yadadattaM tataH pratinivRttAdaraH pracchinnakAlikA ( sUkSmaprAbhRtikA )-chinnazrAvaka iti tRtIyamaNuvratam / (ta. vA. 7, 20, 3) / machinnA kaalexxx| (bRhatka. 1683); yA 4. paradravyasya naSTAdemahato'lpasya cApi yat / tu yadA tadA vA kriyate sA acchinnkaalikaa| adattArthasya nAdAnaM tattRtIyamaNuvratam / / (ha. pu. (bRhatka. vR. 1683); xxx yA tu na jJAyate 58, 140) / 5. jo bahumullaM vatthu appayamulleNa kasmin divase vidhIyate sA acchinnakAliketi / Neva giNhedi / vIsariyaM pi Na giNhadi lAhe thove (bRhatka. va. 1684) / hai tUsedi / / jo paradavvaM Na harai mAyA-loheNa koha- vasati ke prAcchAdana va lepana prAdi rUpa jisa mANeNa / diDhacitto suddhamaI aNuvbaI so have tidi- prAbhUtikA ke upalepana prAdi kA kAla (amuka mAsa pro // (kArtike. 335-36) / 6. asamarthA ye katu - ba tithi prAvi). niyata nahIM hai-jaba taba kiyA nipAnatoyAdiharaNavinivRttim / tairapi samastamaparaM jAtA hai-vaha acchinnakAlikAmAbhUtikA kahanityamadattaM parityAjyam / / (puruSA. 106) / 7. gAme lAtI hai / Nayare raNe vaTTa paDiyaM ca ahava vissariyaM / NAdANaM aja-1. ajAste jAyate yeSAM nAikUraH sati paradavvaM tidiyaM tu aNuvvayaM hoi ||(dhmmr. 145) / kAraNe / (padmaca. 11, 42) / 2. trivarSA vrIhayo8. anyapIDAkaraM pAthivAdibhayavazAdavazAdavazapari- bIjA ajA iti sanAtanaH // (ha. 5.15 tyaktaM vA nihitaM patitaM vismRtaM vA yadadattaM tato 1 ugane ke kAraNa-kalApa milane para bhI jinake nivRttAdaraH zrAvaka iti tRtIyamaNuvratam / (cA. sA. bhItara aMkura utpanna karane kI zakti kA abhAva ho pR. 5) / 6. grAmAdau patitasyAlpaprabhRteH prvstuunH| jAtA hai, aise tIna varSa yA isase adhika purAne
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajaghanya drabyavedanA 20, jaina-lakSaNAvalI [ajIvakaraNa dhAnya ko aja kahate haiN| se bandhuvarga-kuTumbI jana-unakI krIr3AnoM meM ajaghanya dravyavedanA (jJAnAvaraNIya kI)-tavva- bhI praphullita mukha-kamala se saMyukta hotA huA dirittamajahaNNA / (SaTkhaM. 4, 2-4, 76 pu. 10, cUMki ajeya zakti se sampanna hayA thA, ataeva pR. 266); khINakaSAyacarimasamae egaNisegaTThi- usane unake . 'ajita' isa sArthaka nAma ko dIe egasamayakAlAe cedvidAe NANAvaraNIyassa prasiddha kiyA thaa| 2 parISaha va upasarga Adi jahaNNadavvaM hodi / edassa jahaNNadavvassuvari proka- ke dvArA nahIM jIte jAne ke kAraNa dvitIya DDukkaDDaNamassidUNa paramANuttaraM vaDhide jahaNNa- jinendra ko prajita kahA gayA hai tathA unake majahaNNadvANaM hodi / (dhava. pu. 10, pR. 300) / garbhavAsa ke samaya takrIDA meM pitA ke dvArA kSINakaSAya guNasthAna ke antima samaya meM eka mAtA ko na jIta sakane ke kAraNa bhI unake isa samayavAlI eka niSekasthiti ke avasthita raha jAne prabhAvazAlI putra ko-dUsare tIrthakara ko-ajita para jJAnAvaraNIya karma kI dravya kI apekSA jaghanya kahA gayA hai| vedanA hotI hai| isa jaghanya dravya ke Upara ajinasiddha-ajinasiddhA ya puMDariyA pamuhA / apakarSaNa aura utkarSaNa ke vaza eka paramANu kI (navatatva. 56, pa. 177) / vaddhi ke hone para jJAnAvaraNIya ke prakRta ajaghanya paMDarIka Adi ajinasiddha hue haiN| dravyakA prathama vikalpa hotA hai| tatpazcAt do para- ajIva-1. tadviparyayalakSaNo (acetanAlakSaNo) mANuoM kI vRddhi hone para ukta prajaghanya dravya kA / 'jiivH| (sa. si. 1-4) / 2. tadviparyayo'jIdvitIya vikalpa hotA hai / yaha krama eka paramANuse hIna vaH // 8 // yasya jIvanamuktalakSaNaM nAstyasau tadviparyausake utkRSTa dravya taka samajhanA caahiye| apanI yAda ajIva ityucyate / (ta. vA. 1-4) / 3. tadviapanI kucha vizeSatAoM ke sAtha darzanAvaraNAdi parItaH sukha-duHkha-jJAnopayogalakSaNarahitaH) tvajIvaH / anya karmoM kI bhI ajaghanya vedanA kA yahI krama hai| (ta. bhA. hari. va. 1-4) / 4. XXX yazcaitad(sUtra 78, 106, 110, 122) / viparItavAn (caitanyalakSaNarahitaH) / ajIvaH sa ajaMgama pratimA-suvarNa-marakatamaNighaTitA, spha- samAkhyAtaH Xxx // (SaDda. sa. 4-9); TikamaNighaTitA, indranIlamaNinirmitA, padmarAgamaNi- 5. caitanyAbhAvalakSaNo'jIvaH / (paMcA. kA. amRta. va. racitA, vidrumakalpitA, candanakASThAnuSThitA vA 108) / 6. tadvilakSaNaH pudgalAdipaMcabhedaH punarapyaajaMgamA prtimaa| (bodhaprA. TI. 10) / jiivH| (paMcA. kA. jaya. va. 108) / 7. upayogasuvarNa va marakata prAdi maNivizeSoM se nirmita ace- lakSaNarahito'jIvaH (ratnaka. TI. 2-5) / 8. syAtana pratimAoM ko ajaMgama pratimA kahate haiN| dajIvo'pyacetanaH / (paJcAdhyA. 2-3) / 6. tadvilakSaNaH prajAtakalpa---xxxagIto khalu bhave ajAto (cetanAlakSaNarahitaH) pudgala-dharmAdharmA-kAza-kAlasvatu / (vyava. sU. bhA.gA. 16); agIto'gItArthaH khalu rUpapaJcavidho'jIvaH / (praaraa.saa.ttii.4)| 10. yastu bhvedjaato'jaatklpH| (vyava. sU. bhA. vR. gA. jJAna-darzanAdilakSaNo nAsti, sa pudgala-dharmAdharmA kAza-kAlalakSaNo'jIvaH (ta. vR. zruta. 1-4) / 11. agItArtha-sUtra, artha aura ubhayase rahita-kalpa ajIvaH punastadviparIta-(cetanAviparIta-) lakSaNaH (prAcAra) ajAtakalpa kahalAtA hai| (ta. sukhabo. vR. 1-4) / 12. syAdajIvastadanyakaH / ajita-1. yasya prabhAvAt tridivacyutasya krIDA- (vivekavi. 8-251) / svapi kSIvamukhAravindaH / ajeyazaktirbhuvi bandhuvarga- jisameM cetanA na pAyI jAya use ajIva kahate haiN| zcakAra nAmAjita ityabandhyam // (bR. svayaM. stotra ajIvakaraNa-1. jIvamajIve bhAve ajIvakaraNaM 6) / 2. parISahAdibhirna jita iti ajitaH / tathA tu tattha vnnaaii| (prAva. ni. gA. 1016) / 2. jaM garbhasthe bhagavati jananI dyUte rAjJA na jitA ityjitH| jaM nijjIvANaM kIrai jIvappogo taM taM / vannAi (yogazA. 3-144) / ...... . rUvakammAi vAvi ajjIvakaraNaM tu // (pAva. bhA. 1 svarga se avatIrNa jisa dvitIya tIrthakara ke prabhAva gA. 157, pR. 458) /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvakAya ] 2 jIva ke prayoga se prajIva (pudgala) dravyoM ke jo kucha bhI kiyA jAtA hai usako tathA varNa Adi jo rUpakarma - kusuMbhI raMga Adi kA nirmANa bhI kiyA jAtA hai usako bhI prajIvakaraNa kahA jAtA hai / prajIvakAya - 1. ajIvakAyAH dharmAdharmAkAza-pudgalA / (ta. sU. 5 - 1 ) / 2. ajIvAzca te kAyAzca te prajIvakAyA iti samAnAdhikaraNalakSaNA vRttiriyaM veditavyA / (ta. vA. 5, 1, 1 ) / 3. ajIvAnAM kAyAH prajIvakAyAH, zilAputrakasya zarIramityabhede'pi SaSThI dRSTA tathA suvarNasyAGgulIyakam / anyatvAzaMkA vyAvRttyartho vA karmadhArayaH evAbhyupeyate / ( ta. bhA. siddha. TI. 5 - 1 ) / 3. prajIvoM ke kAyoM kA athavA ajIva aise kAyoM kA nAma jIvakAya hai / ve zrajIvakAya prakRta meM dharma, dharma, AkAza aura pudgala; ye cAra dravya vivakSita haiM / prajIvakAyAsaMyama - ajIva kAyAsaMyamo vikaTasuvarNa- bahumUlya vastra pAtra - pustakAdigrahaNam / ( samavA. abhaya. vR. 17) / manohara suvarNa zraura bahumUlya vastra, pAtra evaM pustaka zrAdi ke grahaNa karane ko prajIvakAyAsaMyama kahate haiM / jIvakriyA- jIvasya pudgalasamudAyasya yat karmatayA pariNamanaM sA jIvakriyA / ( sthAnA. zrabhaya. vR. 2-60) / zracetana pudgaloM ke karmarUpa se pariNata hone ko jIvakriyA kahate haiM / zrajIva nAmamaMgala - 1. ajIvasya yathA zrImallATadeze davarakavalanakaM maMgalamityabhidhIyate / (zrAva. hari. vR. pU. 4) / 2. ajIvaviSayaM yathA lATadeze davarakavalanakasya maMgalamiti nAma / zrAva. malaya. vR. pU. 6) / kisI acetana dravya ke 'maMgala' aisA nAma rakhane ko prajIva nAmamaMgala kahate haiM / jaise-lATa deza meM DorA ke valanaka kA 'maMgala' yaha nAma / jIvana sRSTiko - evamajIvAdajIvena vA dhanurAdinA zilImukhAdi nisRjati yasyAM sA ajIva - naisRSTikI / XXX athavA jIve gracittasthaNDilAdau zranAbhogAdinA'neSaNIyaM svIkRtamajIvaM vastraM pAtraM vA sUtravyapetaM yathAbhavatyapramArjitAdya vidhinA 21, jaina- lakSaNAvalI [ jIvavicaya dharmadhyAna nisRjati parityajati yasyAM sA ajIvanai sRSTikI / ( zrAva. Ti. mala. hema. pR. 64 ) | nirjIva dhanuSa prAdi se bANa Adi ke nikalane rUpa kriyA ko jIvana sRSTikI kahate haiM / athavA svIkRta nirjIva vastra va pAtra, jo sUtra ke pratikUla hone se agrAhya haiM, unheM sAvadhAnI se pramArjita Adi vidhi ke binA hI nirjIva zuddha bhUmi Adi meM jisa kriyA se chor3A jAtA hai usa kriyA kA nAma ajIvanaM sRSTikI kriyA hai / prajIvaprAdoSikI kriyA - jIvaprAdoSikI tu krodhotpattinimittabhUta kaNTaka- zarkarAdiviSayA / (ta. bhA. siddha. bR. 6-6) / krodha kI utpatti ke kAraNabhUta kaNTaka va kaMkar3a Adi ke lagane se hone vAlI dveSarUpa kriyA ko jIvapradoSikI kriyA kahate haiM / prajIvabandha - 1. tatrAjIvaviSayo jatu-kASThAdilakSaNa: / ( sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 9) / 2. prajIvaviSayo bandhaH dAru - lAkSAdilakSaNaH / ( ta. vR. zruta. 5-24) / pracetana lAkha va kASTha Adi ke bandha ko jIvabandha kahate haiM / jIvamizritA ( jIvamIsiyA ) - 1. yadA prabhUteSu mRteSu stokeSu jIvatsu ekatra rAzIkRteSu zaMkhAdiSvevaM vadati - graho, mahAnayaM mRto jIvarAziriti, tadA sA ajIvamizritA / asyA api satyAmRSAtvam, mRteSu satyatvAt jIvatsu mRSAtvAt / (prajJApa. vR. 11, 165 ) / 2 sA'jIvamIsiyA vi ya jA bhannai ubhayarAsivisayA vi / vajjittu visayamannaM esa bahujIvarAsitti / / (bhASAra. 62 ) / 1 jIva aura ajIva rAziyoM kA saMmizraNa hone para bhI jIvoM kI pradhAnatA se bolI jAne vAlI bhASA ko jIvamizritA kahate haiN| jaise bahuta se mare hue zraura kucha jIvita bhI zaMkhoM ko ekatrita karane para jo usa rAzi ko dekha kara yaha kahA jAtA hai ki are ! yaha kitanI jIvarAzi maraNa ko prApta huI hai, isa prakAra kI bhASA ko prajIvamizritA jAnanA cAhiye / jIvavicaya dharmadhyAna - 1. dravyANAmapyajIvAnAM dharmAdharmAdisaMjJinAm / svabhAvacintanaM dharmyamajIvaviSayaM matam // ( ha. pu. 56-44 ) / 2. dharmA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIvazaraNa] 22, jana-lakSaNAvalI [ajJAna dharmAkAza-pudgalAnAmanantaparyAyAtmakAnAmajIvAnAma- ajJa-ajJastattvajJAnotpattyayogyo'bhavyAdiH / (iSTo. nucintne| (sanmatisU. vR. 4 khN.)| 3. jIvabhAva. pa. TI. 35) / vilakSaNAnAm acetananAM pudagala-dharmAdharmAkAzadravyA- jo tattvajJAna kI utpatti ke yogya nahIM haiM aise NAmanantavikalpaparyAyasvabhAvAnucintanamajIvavica- abhavya prAdi jIvoM ko ajJa kahate haiN| yam / (kAtike. TIkA 482) / prajJAtabhAva-1. madAt pramAdAd vA anavabudhya pudagala, dharma aura adharmAdi acetana dravyoM ke ananta- pravRttirajJAtam / (sa. si. 6-6) / 2. madAtpramAparyAyAtmaka svabhAva kA cintavana karanA; yaha dAdvA'navabudhya pravRttirajJAtam // 4 // surAdipariNAmaajIvavicaya dharmadhyAna hai| kRtAt karaNavyAmohakarAt madAdvA mana:praNidhAnaajIvazaraNa-prAkArAdi ajIvazaraNam / (ta. virahalakSaNAt pramAdAdvA vrajyAdiSvanavabudhya pravRttivA. 6, 7, 2) / rajJAtamiti vyavasIyate / (ta. vA. 6, 6, 4) / prAkAra aura durga prAdi laukika ajIvazaraNa (nirjIva 3. aparaH etadviparItaH (jJAnAdupayuktasyAtmano yo rakSaka) mAne jAte haiN| bhAvastadviparItaH), sa khalvajJAtabhAvo'nabhisaMdhAya ajIvasaMyama-1. ajIvarUpANyapi pustakAdIni prANAtipAtakArItyatrApi pUrvavadeba karmabandhavizeSo duHSamAdoSAt prajJAbalahInaziSyAnugrahArthaM yatanayA / dRSTavyaH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-7) / 4. madena pratilekhanA-pramArjanApUrvaM dhArayato'jIvasaMyamaH / pramAdena vA ajJAtvA hananAdau pravartanamajJAtamiti (yogazA. svo. viva. 4-63) / 2. ajIvarUpANyapi bhaNyate / (ta. vR. zruta. 6-6) / dIni duHSamAdidoSAttathAvidhaprajJA''yuSka- 1mada yA pramAda se jo binA jAne pravRtti ho jAtI zraddhA-saMvegodyama - balAdihInAdyakAlInavineyajanAnu- hai use ajJAtabhAva kahate haiN|. grahAya pratilekhanApramArjanApUrva yatanayA dhArayato. ajJAna-1. jJAnAvaraNakarmaNa udayAt pdaarthaanv'jiivsNymH| (dharmasaM. mAna. svo. va. 3-46, bodho bhavati tdjnyaanmaudyikm| (sa. si. 2-6) / pU. 28) / 2. prajJAnaM trividhaM matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgaM duHSamA kAla ke prabhAva se buddhibala se hIna ziSyoM ceti ||6||xxxjnyaanaajnyaanvibhaagstu mithyAtvake anugrahArtha jo acetana pustaka prAdi prAgamavihita krmodyaanudyaapekssH| (ta. vA. 2, 5,6); jJAnAvaraNohaiM unakA rajoharaNa prAdi se pratilekhana va pramArjana , dayAdajJAnam // 5 // jJasvabhAvasyAtmanaH tadAvaraNakarake yatnAcArapUrvaka dhAraNa karane ko ajIvasaMyama karmodaye sati nAvabodho bhavati tadajJAnamaudayikahate haiN| kam, ghanasamUhasthagitadinakaratejo'nabhivyaktivat / ajIvasparzanakriyA-ajIvasparzanakriyA mRgaroma- (ta. vA. 2, 6, 5) / 3. yathAyathamapratibhAsitArthakutava-paTTazATaka-nIlyupadhAnAdiviSayA / (ta. bhA. pratyayAnuviddhAvagamo'jJAnam / (dhava. pu. 1, pR.364)| siddha. vR. 6-6) / 4. jJAnameva mithyAdarzanasahacaritamajJAnam, kutsitamRgaroma, kutava(kutuva-ghI tela prAdi rakhanekA pAtra tvAt kAryAkaraNAdazIlavadaputravadvA / (ta. bhA. vizeSa, athavA anAja mApane kA mApavizeSa- siddha.va. 2-5); ajJAnagrahaNAnnidrAdipaMcakamAkSikuDava), pATA, sAr3I, nIla aura upadhi Adi ajIva ptam, yato jJAna-darzanAvaraNa-darzanamohanIyAdajJAnaM padArthoM ke sparza karane kI kriyA ko ajIvasparzana- bhavati / xxxajJAnamekabhedaM jJAna-darzanAvaraNakriyA kahate haiN| sarvaghAtidarzanamohodayAdajJAnamanavabodhasvabhAvamekarU - ajIvApratyAkhyAnakriyA-yadajIveSu madyAdiSva- pam ! (ta. bhA. siddha. vR.2-6)| 5. kimajJAnam ? pratyAkhyAnAt karmabandhanaM sA ajiivaaprtyaakhyaankriyaa| moha-bhrama-saMdehalakSaNam / iSTopa. TI. 23) / (sthAnA. abhaya. vR. 2-60) / 2 mithyAtva ke udaya ke sAtha vidyamAna jJAna ko acetana madya Adi ke sevana kA tyAga nahIM karane se bhI prajJAna kahA jAtA hai jo tIna prakArakA haijo karmabandha hotA hai use ajIvApratyAkhyAnakriyA matyajJAna, tAjJAna aura vibhaMga / jJAnAvaraNa karma kahate haiN| ke udaya se vastu ke svarUpa kA jJAna na hone ko
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJAnamithyAtva] 23, jaina-lakSaNAvalI [aNimA bhI prajJAna kahate haiN| gamo'stItyajJAnikAH, athavA prajJAnena caranti prajJAna mithyAtva-vicArijjamANe jIvAjIvAdi- dIvyanti vA prajJAnikAH, ajJAnameva puruSArthasAdhanamapayatthA Na saMti NiccANiccaviyappeihi, tado savva- bhyupayanti, na khalu tattvataH kazcit sakalasya vastuno maNNANameva, NANaM Natthi ti ahiNiveso aNNANa- veditAstIti / (ta. bhA. siddha. va. 8-1) / micchattaM / (dhava. pu. 8, pR. 20) / jo prajJAna ko svIkAra karate haiM, athavA prajJAnavastusvarUpa kA vicAra karane para jIvAjIvAdi pUrvaka pravRtti karate hue sarvajJa ke sambhava na hone se padArtha na nitya siddha hote haiM aura na anitya hI ajJAna ko hI puruSArtha kA sAdhaka mAnate haiM, ve ajJAsiddha hote haiN| isalie saba ajJAna hI hai, aise nika kahe jAte haiN| abhiniveza kA nAma ajJAna mithyAtva hai| aJjalimudrA-uttAno kiJcidAkuJcitakarazAkhau prajJAnaparoSahajaya-1. ajJo'yaM na vetti pazusama pANI vidhArayediti anyjlimudraa| (nirvANaka. ityevamAdyadhikSepavacanaM sahamAnasya paramaduzcaratapo- pR. 33) / 'nuSThAyino nityamapramattacetaso me'dyApi jJAnAtizayo hAthoM ko U~cA uThA kara aura aMguliyoM ko kucha notpadyate iti anabhisaMdadhato'jJAnaparISahajayo'va- saMkucita karake donoM hAthoM ke bA~dhane ko aJjaligantavyaH / (sa. si. E-6) / 2. ajJAnAvamAna- mudrA kahate haiN| jJAnAbhilASasahanamajJAnaparISahajayaH // 27 // ajJo'yaM aTaTa (aDaDa)-1.xxx taM pi guNidavvaM / na kiMcidapi vetti pazusama ityevamAdyadhikSepavacanaM causIdIlakkhehi aDaDaM NAmeNa nnidditttth| (ti. pa. sahamAnasyAdhyayanArthagrahaNa-parAbhibhavAdiSvasaktabaddhe- 4-300) / 2. corAsII aDaDaMgasahassAiM se ege zcirapravajitasya vivighatapovizeSabharAkrAntamUrteH saka- aDaDe / (anuyo. sU. 137) / 3. caturazItyaDaDAGgalasAmarthyApramattasya vinivRttAniSTamanovAkkAyaceSTa- zatasahasrANyekamaDaDam / (jyotiSka. malaya. va. syAdyApi meM jJAnAtizayo notpadyate ityanabhisaMdadhataH 2-66) / prajJAnaparISahajayo'vagantavyaH / (ta. vA. 6, 6,27) / 1 caurAsI lAkha aTaTAMgoM kA eka paTaTa hotA hai| 3. jJAnapratipakSeNApyajJAnenAgamazUnyatayA parISaho aTaTAGga-1. tuDidaM caurAsIdihadaM aDaDaMgaM hodi bhavati, jJAnAvaraNakSayopazamodayavijRmbhitametaditi xxxi(ti.pa. 4-300) / 2. caurAsIiM tuDiyasvakRtakarmaphalabhogAdapaiti tapo'nuSThAnena vetyevamA- sayasahassAiM se ege addddNge| (anuyo. sU. 137) / locayato'jJAnaparISahajayo bhavati / (ta. bhA. hari. 3. caturazItimahAtruTitazatasahasrANyekamaDaDAGgam / va siddha. vR. 6-6) / 4. pUrve'sidhan yena kilAzu (jyotiSka. malaya. vR. 2-69) / tanme ciraM tapo'bhyastavato'pi bodhaH / nAdyApi 1 caurAsI truTitoM kA eka aTaTAGga hotA hai| bobhotyapi tUcyake'haM gaurityato'jJAnarujo'pasat / aTTAlaka-prAkArasyopari bhRtyAzrayavizeSAH / (ana. pa. 6-106) / 5. yo muniH sakala- (jIvAjI. malaya. vR. 3, 1, 117); prAkArasyozAstrArthasuvarNaparIkSAkaSapaTTasasAnadhiSaNo'pi mUrkhara- paryAzrayavizeSaH / (jIvAjI. malaya.vR. 3,2, 140) / sahiSNubhirvA mUryo'yaM balIvarda ityAdyavakSepavacanamA- prAkAra (koTa) ke Upara naukaroM ke rahane ke lie pyamAno'pi sahate, atyutkRSTaduzcaratapovidhAnaM ca jo sthAnavizeSa banAye jAte haiM unheM aTTAlaka vidhatte, sadA apramattacetAzca san brahmacaryavarcasaM no- kahate haiN| pekSate sa munirajJAnaparISahajayaM labhate / (ta. va. zruta. ariNamA-1. aNutaNukaraNaM aNimA aNuchidde pavi. sidUNa tattheva / vikaradi khaMdhAbAraM Niesamavi 1 'yaha ajJa hai, pazu hai' ityAdi tiraskArapUrNa vacanoM cakkavaTTissa ||(ti. pa. 4-1026) / 2. aNuzarIrako sahate aura parama duzcara tapazcaraNa karate hue bhI vikaraNamaNimA / visacchidramapi pravizyA''sitvA viziSTa jJAna ke utpanna na hone para usake lie tatra cakravartiparivAravibhUti sRjet / (ta. vA. 3. saMkleza nahIM karanA, ajJAnaparISahajaya hai| 36, pR. 202; cA. sA. pR. 67) / 3. tattha mahAprajJAnika-dekho prAjJAnika / ajJAnameSAmabhyupa- parimANaM sarIraM saMkoDiya paramANupamANasarIreNa
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNu] 24, jaina-lakSaNAvalI [aNavrata avaTThANamaNimA NAma / (dhava. pu. 6, pR. 75) / aNuccheda-paramANugayaegAdidavvasaMkhAe aNNesi 4. aNoH kAyasya karaNaM annimaa| (prA. yogibha, davvANaM saMkhAvagamo aNucchedo NAma, athavA poggalATI. 6) / 5. aNutvamaNuzarIravikaraNaM yena gAsAdINaM NivibhAgachedo aNucchedo NAma / (dhava. visacchidramapi pravizati, tatra ca cakravartibhogAnapi pu. 14, pR. 436) / bhuGkte / (yogazA. svo. viva. 1-8) / 6. aNu- paramANugata eka Adi dravyasaMkhyAke dvArA anya dravyoM zarIratA yathA visacchidramapi pravizati, tatra ca cakra- kI saMkhyA ke jAnane ko aNuccheda kahate haiM, athavA vartibhogAnapi bhuGkte |(prv. sAro. vR. gaa.1645)| pudgala va AkAza prAdi ke nivibhAga cheda kA nAma 7. sUkSmazarIravidhAnamaNimA / athavA visacchidre'pi aNuccheda hai| pravizya ckrvrtiprivaarvibhuutisrjnmnnimaa| (ta. aNutaTikAbheda-se ki taM aNutaDiyAbhede ? jaNNaM vRtti zruta. 3-36) / agaDANa bA taDAgANa vA dahANa vA nadINa vA vAvINa 2 atyanta sUkSma zarIrarUpa vikriyA karane ko aNimA vA purvakhariNINa vA dIhiyANa vA guMjaliyANa vA sarANa Rddhi kahate haiN| isa Rddhi kA dhAraka sAdhu kamala- vA sarasarANa vA sarapaMtiyANa vA sarasarapaMtiyANa nAla meM praveza karake usake prabhAva se vahA~ para cakravartI vA aNutaDiyAmede bhavati, se taM aNutaDiyAbhede / ke parivAra va vibhUti kI bhI racanA kara sakatA hai| (prajJApa. 11-170, pR. 266) / aNu--dekho paramANu / 1. pradezamAtrabhAvisparzAdi- kUpa, taDAga, hrada, nadI, bAvar3I, puSkariNI, paryAyaprasavasAmarthyanANyante zabdyanta itynnvH| (sa. dIpikA, guMjAlikA (vakra nadI), sara, saraHsara, sara:si. 5-25) / 2. pradezamAtrabhAvisparzAdiparyAyapra- paMkti aura saraHsarapaMkti; inakA aNutaTikAbheda savasAmarthyanANyante zabdyante ityaNavaH // 1 // pradezamAtra- (ikSu-tvak ke samAna) hotA hai| yaha zabdadravyoM ke bhAvibhiH sparzAdibhi: guNaissatataM pariNamante ityevam pAMca bhedoM meM cauthA hai / aNyante zabdyante ye te aNavaH saumyAdAtmAdayaH aNuvrata-1. prANAtipAtavitathavyAhArasteyakAmaAtmamadhyAH prAtmAntAzca / (ta. vA. 5, 25, 1) / mUchebhyaH / sthUlebhyaH pApebhyo vyuparamaNamaNuvrataM 3. xxx tatrAbaddhAH kilANavaH // (yogazA. bhavati / (ratnaka. 3-6) / 2. pANavadha-musAvAdAsvo. viva. 1-16, pR. 113) / 4. pradezamAtrabhA- dattAdANa-paradAragamaNehiM / aparimidicchAdo vi a vinAM sparzAdiparyAyANAM utpattisAmona paramAgame aNuvvayAiM virmnnaaiN||(bh.paa. 2080) / 3. dezato aNyante sAdhyante kAryaliGga vilokya sadrUpatayA viratiraNuvratam / (sa. si. 7-2; ta. bhA. si. vR. 7, pratipadyante ityaNavaH / (ta. vRtti zruta. 5-25) / 2) / 4. hiMsAderdezato viratiraNuvratam / (ta. vA. 5. pradezamAtrabhAvibhiH sparzAdibhirguNaiH satataM pari- 7, 2, 2) / 5. ebhyo hiMsAdibhya ekadezaviratiraNuNamanta ityevamaNyante zabdyante ye te aNavaH / (ta. vratam / (ta. bhA. 7-2) / 6. aNuvvayAiM thUlagapANisukhabo. va. 5-25) / vahaviramaNAINi / (zrA. pra. 106) / 7. aNUni 1 jo pradeza mAtra meM honevAlI sparzAdi paryAyoM ke ca tAni vratAni cANuvratAni sthUlaprANAtipAtAdiutpanna karane meM samartha haiM, aise una Agama nirdiSTa vinivRttirUpANi / (zrA. pra. TI. 6) / 8. dezapudgala ke avibhAgI aMzoM ko aNu kahA jAtA hai| to hiMsAdibhyo viratiraNuvratam / (ta. zlo. 7-2; aNucaTana-1. aNucaTanaM santaptAyaHpiNDAdiSvayo- ta. vR. zruta. 7-2) / 6. viratiH sthUlahiMsAdighanAdibhirabhihanyamAneSu sphUliGganirgamaH / (sa. si. doSebhyo'NuvrataM matam / (ma. pu. 36-4) / dhUla5-24; ta.vA. 5, 24, 14; kArtike. vR. 206;ta, prANAtipAtAdibhyo viratiraNuvratAni paJca / (dharmasukhabodha vRtti 5-24) / 2. atitaptalohapiNDAdiSu bi.3-16)| 11. viratiH sthUlavadhAdermanovaco'GgadrughaNAdibhiH kuTayamAneSu agnikaNanirgamanaM aNucaTa- kRtkaaritaanumtH| kvacidapare'pyananumataH paJcAhiMsAnamucyate / (ta. vR. zruta. 5-24) / dyaNuvratAni syuH // (sA. gha. 4-5) / 12. viratiH 1 agni se santapta lohapiNDa ko ghanoM se pITane sthuulhiNsaadedvividh-trividhaadinaa| ahiMsAdIni paJcApara jo sphuliMga nikalate haiM unheM aNacaTana kahate haiN| NuvratAni jagadurjinAH / / (yogazA. 2-18) / 13.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraNDa ] dezato viratiH paJcANuvratAni // ( tri.za. pu. kha. 1, 1, 188 ) / 14. aNUni laghUni vratAni aNuvratAni / (sUtrakR. vR. 2, 6, 2) / 15. tatra hiMsAnRtasteyA brahmakRtsnaparigrahAt / dezato viratiH proktaM gRhasthAnAmaNuvratam / / ( paJcAdhyAyI 2-724; lATIsaM. 4-242) / 25, jaina - lakSaNAvalI 1 hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina sthUla pApoM ke tyAga ko aNuvrata kahate haiM / aNDa - 1. yannakhatvaksadRzamupAttakAThinyaM zukrazoNitaparivaraNaM parimaNDalaM tadaNDam / ( sa. si. 2, 33) / 2. zukra- zoNitaparivaraNamupAttakAThinyaM nakhatvaksadRzaM parimaNDalamaNDam / (ta. vA. 2, 33, 2; ta. ilo. 2-33) / 3. yatkaThinaM zukra - zoNitapari varaNaM vartulaM tadaNDam / (ta. sukhabodha vR. 2-33) / 4. yacchukra-lohitaparivaraNaM parimaNDalamupAttakAThinyaM nakhachallIsadRzaM nakhatvacAsadRkSaM tadaNDamityucyate / (ta. vR. zruta. 2-33) / 1 garbhAzayagata zukra- zoNita kA zrAvaraNa karane vAle nakha kI tvacA ke samAna vartulAkAra kaThina dravya ko aNDa kahate haiM / praNDaja - graNDe jAtA aNDajAH / (sa.si. 2-33; ta. vA. 2, 33, 3 ; ta. zlo. 2-33) / aNDe meM utpanna hue prANI zraNDaja kahe jAte haiM / aNDara -- jaMbUdIvaM bharaho kosala - sAgeda-taggharAI vA / khaMdhaMDaragrAvAsA pulavisarIrANi diTThatA // (go. jI. 194 ) / jisa prakAra jaMbUdvIpa ke bhItara bharatakSetrAdi haiM usI prakAra skandhoM ke bhItara aNDara zrAdi nigoda jIvoM ke utpattisthAna vizeSa ) haiM / aNDAdhika - [ aNDe karmavazAdutpattyarthamAya AgamanaM aNDAyaH, aNDAyo vidyate yeSAM te ] graNDAyikAH sarpagRhakokilAH brAhmaNyAdayaH / (ta. vR. zruta. 2 - 14) / utpatti ke lie jina prANiyoM kA zrAgamana karmavaza NDe meM hotA hai, aise sarpAdi prANI praNDAyika kahe jAte haiN| tadguraNa ( vastu ) - na vidyante zabdapravRttinimittAste jagatprasiddhA jAti guNakriyA dravyalakSaNA guNA vizeSaNAni yasmin vastuni tadvastu tadguNam / (ta. vR. zruta. 1-5 ) / jisa vastu meM zabdapravRtti ke nimittabhUta loka la. 4 [ zratikrama prasiddha jAti, guNa, kriyA va dravya svarUpa guNa-vizeSaNa - nahIM rahate vaha zratadguNa kahI jAtI hai / atadbhAva - 1. saddavvaM sacca guNo sacceva pajjao ti vitthAro / jo khalu tassa abhAvo so tadabhAvo abbhAvo / / (prava. sA. 2 - 15 ) / 2. ekasmin dravye yad dravyaM guNo na tad bhavati, yo guNaH sa dravyaM na bhavatItyevaM yad dravyasya guNarUpeNa, guNasya vA dravyarUpeNa, tenAbhavanaM so'tadbhAvaH / ( prava. zramR. vR. 2- 16 ) / dravya, guNa aura paryAya jo sat haiM; inake sattva kA vistAra dravyAdi rUpa se tIna prakAra hotA hai / dravya meM guNa-rUpatA aura guNa meM jo dravyarUpatA kA prabhAva hai, isakA nAma zratadbhAva hai / zratikrama - 1. parimitasya digavadheH zratilaGghanamatikramaH / ( sa. si. 7-30; ta. vA. 7 - 30 ) / 2. AhAkammaNimaMtaNa paDisuNamANe ikkamo hoi / (pi.ni. 182; vyava. sU. bhA. gA. 1-43 ) / 3. yathA kazcijjaradgavaH mahAsasyasamRddhisampannaM kSetraM samavalokya tatsImasamIpapradeze samavasthitastatprati spRhAM saMvidhatte so'tikramaH / ( prAya. cU. kR. 146 ) / 4. kSatiM manaH zuddhividheratikramam XX X 1 (dvAtri. 6) / 5. atikramaNaM saMyatasya saMyatasamUhamadhyasthasya viSayAbhikAGkSA / (mUlA. vR. 11 - 11) / 6. atikramaNaM pratizravaNato maryAdAyA ullaGghanamatikramaH / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR. 251) / 7. ko'pi zrAddho nAlapratibaddho jJAtipratibaddho guNAnurakto vA zrAdhAkarma niSpAdya nimaMtrayati - yathA bhagavan yuSmannimittaM zrasmadgRhe siddhamannamAste iti samAgatya pratigRhyatAM ityAdi tatpratizRNvati prabhyupagacchati pratikramo nAma doSo bhavati / sa ca tAvad yAvad upayogaparisamAptiH / kimuktaM bhavati ? - yatpratizRNoti pratizravaNAnantaraM cottiSThati pAtrANyudgRhNAti udgRhya ca guroH samIpamAgatyopayogaM karoti, eSa samasto'pi vyApAro'tikramaH / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR. 1-43, pR. 17 ) / 1 digvrata meM jo dizAoM kA pramANa svIkAra kiyA gayA hai usakA ullaMghana karanA, yaha eka digvata kA atikrama nAmakA praticAra hai / 4 mAnasika zuddhi ke prabhAva ko pratikrama kahate haiM / 7 prAdhAkarma karake -- sAdhu ke nimitta bhojana banAkara - nimaMtraNa dene para yadi sAdhu ukta nimaMtraNavacana ko sunatA hai va
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratikrAnta pratyAkhyAna ] uThakara pAtra Adi ko grahaNa karatA huA guruke samIpa zrAkara upayoga karatA hai to usakI isa prakAra kI pravRtti pratikrama doSa se dUSita hone vAlI hai / pratikrAnta pratyAkhyAna - 1. pajjosavaNAe tavaM jo khalu na karei kAraNajjAe / guruveyAvacceNaM tavastigelannayAe va / so dAi tavokammaM paDibajjai taM zraicchie kAle / eyaM paccakkhANaM ikkataM hoi nAyavvaM / / (sthAnAMga prabhaya. vR. 10 - 748, pR. 472 ) / 2. prakkataM NAma pajjosavaNAe tavaM tehi kAraNehiM Na kIrati guru-tavassi gilANakAraNehiM so aikkataM kareti taheva vibhAsA / (zrA. cU. Ava. ko. 2) / 1 paryuSaNA ke samaya guru, tapasvI aura glAna ( rogI) sAdhu kI vaiyAvRttya zrAdi karane ke kAraNa jisa svIkRta tapazcaraNa ko nahIM kara sake va pIche yathecchita samaya meM use kare, ise pratikrAnta pratyAkhyAna kahate haiM / 26, jaina - lakSaNAvalI praticAra ( zravicAra ) - 1. AhAkamma nimaMtaNa X X x gahie taio / ( piMDani. gA. 182 ; vyava. sU. bhA. 1 - 43 ) / 2. praticAro vyatikramaH skhali. ityanarthAntaram / ( ta. bhA. 7 -18 ) / 3. surAvANa-mAMsabhakkhaNa-koha - mANa- mAyA loha-hassa- rai[rai- ] soga-bhaya-duguchitthi purisa - NavaMsayaveyA'pariccAgo zradicAro / ( dhava. pu. 8, pR. 82 ) / 4. aticArA: asadanuSThAnavizeSAH / ( zrA. pra. TI. 86) / 5. aticaraNAnyaticArAH cAritraskhalana - vizeSAH, saMjvalanAnAmevodayato bhavanti / (zrAva. hari. vR. ni. gA. 112 ) / 6. XX X praticAro - viSayeSu vartanam / (dvAtri. 6) / 7. praticAro virAdhanA dezabhaGga ityeko'rthaH / ( dharmavindu vR. 153 ) / 8. aticAraH vratazaithilyam ISadasaMyamasevanaM ca / ( mUlA. vR. 11 - 11 ) / 6 ( punavivaroda rA'ntarAsyaM saMpravezya grAsamekaM samAdadAmItyabhilASakAluSyamasya vyatikramaH / ) punarapi tadvRttisamullaMghanamasyAti - cAra: / ( prAya. cU. vR. 146 ) / 10. gRhIte tvAdhAkarmaNi tRtIyo'tIcAralakSaNo doSaH / sa ca tAvadyAvat vasatAvAgatya gurusamakSamAlocya svAdhyAyaM kRtvA gale tadAdhAkarmma nAdyApi prakSipati / ( piNDani. malaya. vU. 182 ) / 11. praticaraNa grahaNato vratasyAtikramaNaM pratIcAra: / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR. 1 - 251 ) ; AdhAkarmaNi gRhIte upalakSaNametat / - [ atithi yAvad vasatau samAnIte gurusamakSamAlocite bhojanArthamupasthApite mukhe prakSipyamANe'pi yAvannAdyApi gilati tAvat tRtIyo'ticA ralakSaNo doSaH / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR. 1-43) / 12. aticAro mAlinyam / ( yogazA svo viva. 3-88 ) | 13. atItya caraNaM hyaticAro mAhAtmyApakarSo'zato vinAzo vA / (bha. prA. mUlA. 144; tapasyanazanAdau sApekSasya tadaMzabhaMjanamaticAraH / ( bha. prA. mUlA. 487 ) / 14. sApekSasya vrate hi syAdaticAroM'zabhaMjanam / (sA. dha. 4 - 17; dharmasaM. zrI. 6-11) / 15. aticaraNamaticAro mUlottaraguNamaryAdAtikramaH / ( dharmaratnapra. svo vR. 104 ) / 1 zradhAkarma karake diye gaye nimaMtraNa ko svIkAra karanA praticAra hai / 3 madyapAna, mAMsabhakSaNa evaM krodha Adi kA parityAga nahIM karanA praticAra hai / 4 asat zranuSThAnavizeSa kA nAma praticAra hai / 5 cAritra sambandhI skhalanoM (virAdhanA) kA nAma praticAra hai / 6 viSayoM meM pravartanA praticAra hai / 7 vrata ke dezataH bhaMga hone kA nAma praticAra hai / 8 vrata meM zithilatA athavA kucha asaMyama sevana kA nAma praticAra hai / ityAdi / zratithi 1. saMyamamavinAzayannatatItyatithiH / athavA nAsya tithirastItyatithi: aniyatakAlagamana ityarthaH / ( sa. si. 7-21; cA. sA. pR. 13; ta. sukhabodha vR. 7 - 21) / 2. saMyamamavinAzayannatatItyatithiH // 11 // cAritralAbhabalopetatvAt saMyamamavinAzayan pratatItyatithiH / athavA nAsya tithirasti ityatithiH / (ta. vA. 7-21) / 3. bhojanArthaM bhojanakAlopasthAyI atithirucyate, zrAtmArthaniSpAditAhArasya gRhiNo vratI sAdhurevAtithiH / ( zrA. pra. TI. gA. 326; ta. bhA. hari. 6. 7-16) / 4. sa saMyamasya vRddhyarthamatatItyatithiH smRtaH / ( ha. pu . 56 - 158 ) / 5. paMcendriyapravRttyAkhyAstithayaH paJca kIrttitAH / saMsArAzrayahetutvAttAbhirmukto'tithirbhavet // ( upAsakA 878 ) / 6. svayameva gRhaM sAghuryo'trAtati saMyataH / anvarthavedimi proktaH so'tithirmunipuGgavaiH / / ( subhA. ra. saM. 817; amita zra. 6 - 65 ) / 7. tathA na vidyate satatapravRttAtivizadaikAkArAnuSThAnatayA tithyAdi-dinavibhAgo yasya so'tithiH / (yogazA. svo viva.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ atithipUjana 27, jaina-lakSaNAvalI [atithisaMvibhAga 1-53, pR. 156; dharmabi. va. 36; zrAddhaguNavi. tithiriti vA, tasmai saMvibhAgaH pratizrayAdInAM yathA16, pR. 45) / 8. jJAnAdisiddhayarthatanusthityarthA- yogymtithisNvibhaagH| ( ta. ilo. 7-21) / nnAya yaH svayam / yatnenAtati gehaM vA na tithiryasya 6. tivihe pattamhi sayA saddhAiguNehiM saMjudo nnaannii| so'tithiH / (sA. gha. 5-42) / 6. tithi-parvotsa- dANaM jo dedi sayaM NavadANavihIhiM saMjutto / vAH sarve tyaktA yena mhaatmnaa| atithi taM vijA- sikkhAvayaM ca tadiyaM tassa have svvsiddhi-sokkhyrN| nIyAt // (sA. gha. TIkA 5-42 va yogazA. dANaM cauvvihaM pi ya savve dANANaM sArayaraM / / svo. viva. pa. 156 meM uddhataH dharmasaM. svo. va. 1, (kAtike. 360-61) / 7. atithirbhojanArthaM 14,6) / 10. vidyate tithiryasya so'tithiH pAtratAM bhojanakAlopasthAyI svArthaM nirvatitAhArasya gRhigtH| (bhAvasaM. vAma. 500) / 11. na vidyate vatinaH sAdhUrevAtithiH / tasya saMvibhAgo'tithisaMvitithiH pratipadAdikA yasya so'tithiH / athavA bhAgaH / (ta. bhA. siddha.va. 7-16) / 8. vidhinA saMyamalAbhArthamatati gacchatyUddaNDacaryA karotItyatithi- dAtRguNavatA dravyavizeSasya jAtarUpAya / svpraanuytiH| (cA. prA. TI. 25) / 12. saMyamamavirAdha- grahahetoH kartavyo'vazyamatithaye bhAgaH / / (pu. si. yan atati bhojanArtha gacchati yaH so'tithiH / athavA 167) / 6. asaNAicauviyappo pAhAro saMjayANa vidyate tithiH pratipad-dvitIyA-tRtIyAdikA yasya daadvvo| paramAe bhattIe tidiyA sA vuccae so'tithi:, aniytkaalbhikssaagmnH| (ta. va. zruta. sikkhA // (dharmara. 155) / 10 paahaar-paanaussdhi7-21)| saMvibhAgaM gRhAgatAnAM vidhinA karotu / bhaktyA'ti1 saMyama kI virAdhanA na karate hae bhikSA ke lie thInAM vijitendriyANAM vrataM dadhAno'tithisaMvibhAghara ghara ghUmane vAle sAdhu ko atithi kahate haiN| gam / / (dharmapa. 16-61) / 11. caturvidho varAhAro athavA jisake tithi-parva prAdi kA vicAra na ho use bhI atithi kahate haiN| gRhamedhinAm // (subhASita. 816) / 12. azanaM peyaM atithipUjana-caturvidho varAhAraH saMyatebhyaH pradI- svAdyaM khAdyamiti nigadyate caturbhedam / azanamatitheyate / zraddhAdiguNasampattyA tat syAdatithipUjanam / / vidheyo nijazaktyA saMvibhAgo'sya // (amita. zrA. (varAMga. 15-124) / 6-66) / 13. dAnaM caturvidhAhArapAtrAcchAdanazraddhA Adi guNoM se yukta zrAvaka jo saMyata (sAdhu) sadmanAm / atithibhyo'tithisaMvibhAgavratamudIritam / / janoM ko cAra prakArakA uttama AhAra detA hai, (yogazA. 3-87) / 14. atitheH saGgato nirdoSo usakA nAma atithipUjana (atithisaMvibhAga) hai| vibhAga: pazcAtkRtAdidoSaparihArAyAMzadAnarUpo'tiatithisaMvibhAga-1. atithaye (dekho 'atithi') thisaMvibhAgastadrUpaM vratamatithisaMvibhAgavatam / pAhA. sNvibhaago'tithisNvibhaagH| (sa. si. 7-21; ta. rAdInAM ca nyAyAjitAnAM prAsukaiSaNIyAnAM kalpanIvA. 7, 21, 12; cA. sA. pu. 14) / 2. atithi- yAnAM deza-kAla-zraddhA-satkArapUrvakamAtmAnugrahabaddhayA saMvibhAgo nAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmanna-pAnA- yatibhyo dAnamatithisaMvibhAgaH / (yogazA. svo. viva. dInAM dravyANAM deza-kAla-zraddhA-satkArakramopetaM parayA- 3-87) / 15. atithayo vItarAgadharmasthAH sAdhavaH ''tmAnugrahabuddhayA saMyatebhyo dAnamiti / (ta. bhA. sAdhvyaH zrAvakAH zrAvikAzca, teSAM nyaayaagt7-16)| 3. nAyAgayANa annAiyANa taha ceva kalpanIyAdivizeSaNAnAmanna-pAnAdInAM saMgatavRttyA kppnnijjaannN| desaddha-saddha-sakkArakamajuyaM parama- vibhajanaM vitaraNaM atithisaMvibhAgaH / (dharmabi. mani. bhattIe / AyANuggahabuddhIi saMjayANaM jamittha dANaM bRtti 151) / 16. vratamatithisaMvibhAgaH pAtravitu / eyaM jiNehi bhaNiyaM gihINa sikkhAvayaM crim| zeSAya vidhivizeSeNa / dravyavizeSavitaraNaM dAtRvize(zrA. pra. 325-26) / 4. sa saMyamasya vRddhayarthamata- Sasya phalavizeSAya // (sA. dha. 5-41) / 17. tItyatithiH smRtaH / pradAnaM saMbibhAgo'smai (atithaye) AhArabAhmapAtrAdeH prdaanmtithecdaa| udIritaM yathAzuddhiryathoditam // ( ha. pu. 58-158 ) / tadatithisaMvibhAgavataM jinaiH // (dharmasaM. svo. 2, 40, 5. saMyamamavirAdhayannatatItyatithiH, na vidyate'sya 14) / 18. sAhUNa suddhadANaM bhattIe saMvibhAgavayaM /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ atipariNAmaka] 28, jaina-lakSaNAvalI [atibhArAropaNa (gu. gu. Sa. gA. 7) / 16. saMvibhAgo'tithInAM hi vi bhArAmo UNo kIrai, hala-sagaDesu vi velAe kartavyo nijazaktitaH / svenopAjitavittasya tacchi- ceva maMcai / Asa-hatthIsU vi esa ceva vihii| kSAvratamantyajam / / (pUjya. u. 34) / 20. saMvibhA- (zrA. pra. TIkA 258) / go'tithInAM yaH kiJcidviziSyate hi saH / na vidyate- dvipada (manuSya) aura catuSpada (baila Adi) jitane 'tithiryasya so'tithiH pAtratAM gataH // (bhAvasaM. bojha ko kandhe athavA pITha Adi para svAbhAvika vA. 5-6) / 21. atatItyatithi yaH saMyamaM tvavi- rUpa meM le jA sakeM, usase adhika bojha kA nAma rAdhayan / tasya yatsaMvibhajanaM so'tithisaMvibhA- atibhAra hai| isake sambandha meM purAtana prAcAryoM gakaH // athavA na vidyate yasya tithiH so'tithiH kA vidhAna to yaha hai ki prathama to dUsaroM para bojhA kathyate / tasmai dAnaM vrataM tatsyAdatitheH saMvibhAga- lAdane Adi se sambaddha AjIvikA ko hI chor3anA kam // (dharmasaM. zrA. 7, 80-81) / 22. atithaye cAhiye, para yadi aisA sambhava na ho to unake Upara samIcIno vibhAgaH nijabhojanAd viziSTabhojana- utanA hI bojha rakhanA cAhiye, jise ve svabhAvataH pradAnamatithisaMvibhAgaH / (ta. vR. zruta. 7-21) / Dho sakate hoN| 23. atihisaMvibhAgo nAma nAyAgayANaM kappaNi- atibhAravahana-dekho atibhArAropaNa / lobhAve. jjANaM anna-pANAINaM davvANaM desa-kAla-saddhA. zAdadhikabhArAropaNamatibhAravahanam / (ratnaka. sakkArakamajuttaM parAe bhattIe AyANuggahabuddhIe TIkA 3-16) / saMz2ayANaM daannN| (abhi. rA. 1, pR. 33) / lobha ke vaza ghor3A, baila yA dAsI-dAsa Adi para atithi (saMyata) ke lie navadhA bhaktipUrvaka unakI sAmarthya se bAhira adhika bhAra ko lAda kara prAhAra va auSadhi prAdi cAra prakArakA dAna karane eka sthAna se dUsare sthAna para le jAne ko atiko atithisaMvibhAga kahate haiN| bhAravahana kahate haiN| atipariNAmaka (aipariNAmaya)-jo davva-khe. atibhArAroparaNa-dekho atibhaar| 1 nyAyyabhAtakayakAla-bhAvo jaM jahiM jayA kAle / tallesu. rAdatiriktabhAravAhanamatibhArAropaNam / (sa. si. ssuttamaI aipariNAmaM viyANAhi // (bahatka. 7-25; ta. zlo. vA. 7, 25) / 2 nyAyya. 1-765) / bhArAdatiriktabhAravAhanamatibhArAropaNam // 4 // jina deva ne dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA nyAyAdanapetAd bhArAdatiriktasya vAhanam, atijaba jisa vastu ko grAhya-agrAhya kahA hai, usakI lobhAd gavAdInAmatibhArAropaNamiti gaNyate / apekSA na karake utsarga mArga kI upekSA karate hue (ta. vA. 7, 25, 4) / 3. bharaNaM bhAraH pUraNam, apavAdamArga ko hI mukhya mAna kara utsUtra AcaraNa atIva vADham, suSTha bhAro'tibhArastasyAropaNa skandhakarane vAle sAdhu ko atipariNAmaka kahate haiN| pRSThAdisthApanamatibhArAropaNam / (ta. bhA. hari. va atiprasAdhana-yAvatA'rthenopabhoga-paribhogau bhava- siddha. va. 7-20) / 4. atibhArAropaNaM nyAyyatastato'dhikasya karaNamatiprasAdhanam / (ratnaka. bhArAdadhikabhArAropaNam / (ratnaka. TIkA 2-8) / TIkA 3-35) / 5. atibhArAropaNaM nyAyyabhArAdatiriktasya voDhamaapanI AvazyakatA se adhika upabhoga-paribhoga kI zakyasya bhArasyAropaNaM vRSabhAdInAM pRSTha-skandhAdau sAmagrI ke saMgraha karane ko atiprasAdhana kahate haiN| vAhanopAdhiropaNam / tadapi durbhAvAtkodhAllobhAdvA atibhAra-bharaNaM bhAraH, pratibharaNam atibhAra:, kriyamANamaticAraH / (sA. dha. svo. TI bhUtasya pUgaphalAdeH skndhpRsstthaaropnnmityrthH| 6. nyAyyAd bhArAdadhika bhAravAhanaM rAjadAnAdiloxxx tadatrAyaM pUrvAcAryoktavidhiH---xxx bhAdatibhArAropaNam |(t. vR. zruta.7-25; kAtike. aibhAro Na Aroveyavvo, puTiva ceva jA vAhaNAe TI. 332) / 7. atIvabhAro'tibhAraH,prabhUtasya pUgajIviyA sA muttavvA / na hojja annA jIviyA, phalAdergavAdipRSThAdAvAropaNam / (dharmabi. mu. : tAhe dupado jaM sayaM ceva ukkhivai uttArei vA bhAraM 156) / evaM vahAvinai, baillANaM jahA sAbhAviyAno 1 manuSya va pazu prAdi ke Upara lobha prAdi ke vaza
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ atimAtra pAhAradoSa] 26, jaina-lakSaNAvalI atItakAla nyAyya bhAra se-jise ve svAbhAvika rUpa se Dho vyAptam, yathA tasyaiva (goreva) pshutvm| (nyAyasakeM-adhika lAdane ko atibhArAropaNa kahate haiN| dIpikA pR. 7) / / atimAtra-mAhAradoSa-1. atimAtra pAhAra:-praza- 2 lakSya aura alakSya meM lakSaNa ke rahane ko atinasya savyaMjanasya [dvau,] tRtIyabhAgamudakasyodarasya yaH vyApti doSa kahate haiM / pUrayati, caturthabhAgaM cAvazeSayati yastasya pramANabhUta atizAyinItva- atrAtizAyanItvamAzrayabhedavyAAhAro bhavati / asmAdanyathA yaH kuryAttasyAti- pAraprayuktAlpAlpatara-bahu - bahutarapratiyogikatvam / mAtro nAmAhAradoSo bhavati / (mUlA. vR. 6-57) / (praSTasa. yazo. vR. 1-4, pR. 62) / 2. savyaJjanAzanena dvaupAnenaikamaMzamudarasya / bhRttvA- prAzraya ke bheda se hone vAle vyApAravizeSa kI 'bhRtastRtIyo mAtrA tadatikramaH pramANamalaH / / (ana. alpa se alpatara yA bahu se bahutara pratiyogikatA dha. 5-38) / ko atizAyinItva kahate haiN| 1 sAdhu apane udara ke do bhAgoM ko vyaMjana (dAla atisaMgraha--idaM dhAnyAdikamagre viziSTaM lAbha pAdi) sahita anna se aura eka bhAga ko pAnI se dAsyatIti lobhAvezAdatizayena tatsaMgrahaM karoti / bhare tathA cauthe bhAga ko khAlI rkhe| isase adhika (ratnaka. TI. 3-16) / bhojana-pAna karane para atimAtra pAhAra nAmakA yaha dhAnyAdika Age viziSTa lAbha degA, isa prakAra doSa hotA hai| lobha ke Aveza se unakA atizaya saMgraha karanA; atilobha-viziSTe'rthe labdhe'pyadhikalAbhAkAG- yaha atisaMgraha nAmakA aticAra hai| kSA'tilobhaH / (ratnaka. To. 3-16) / pratisthApanA (aicchAvaNA, praiTThAvaNA, aditthAvizeSa artha kA lAbha hone para bhI aura adhika lAbha vaNA)-1. tamokkaDiya udayAdi jAva prAvaliyatiko AkAMkSA karanA, yaha parigrahaparimANa aNuvata bhAgo tAva Nikkhivadi / prAvaliya-va-tibhAgamettakA atilobha nAmakA aticAra hai| muvarimabhAge aicchaavi| tado prAvaliyatibhAmo prativAhana-lobhAtigRddhinivRttyarthaM parigrahapari- Nikkhevaviso, prAvaliya-be-tibhAgA ca aicchAmANe kRte punarlobhAvezavazAdativAhanaM karoti. yAvantaM hi mArga balIvadayaH sukhena gacchanti tato- dravyasya nikSepasthAnaM nikSepaH, XxxtenAtikramya'tirekeNa vAhanamativAhanam / (ratnaka. TI. 3-16) / mANaM sthAnaM pratisthApanam Xxx (la. sA. TI. lobha va atizaya gaddhi ke haTAne ke liye parigraha 56) / kA parimANa kara lene para bhI punaH lobha ke vaza se jina niSekoM meM apakarSaNa yA utkarSaNa kiye gaye baila va ghor3e prAdi ko unakI zakti se adhika dUra dravya kA nikSepa nahIM kiyA jAtA hai unakA nAma taka le jAnA, yaha ativAhana nAmakA aticAra hai| pratisthApanA hai| aise niSeka udayAvali ke do prativismaya-tat-(saMgraha-) pratipannalAbhena vikrIte tribhAga mAtra hote haiN| tasmin mUlato'pyasaMgRhIte vA'dhike'rthe tatkrayANakena atisnigdhamadhuratva-1. atisnigdhamadhuratvaM amRtalabdhe lobhAvezAdativismayaM viSAdaM karoti / guDAdivat sukhakAritvam / (samavA. abhaya. vR. 35, (ratnaka. TI. 3-16) / pR. 63) / 2. atisnigdha-madhuratvaM bubhukSitasya ghRtakisI saMgRhIta vastu ko eka niyata lAbha lekara guDAdivat paramasukhakAritA ||(raayp. TI. pR. 16) / beca dene ke pazcAt usakA bhAva bar3ha jAne para 2 bhakhe vyakti ko ghI-gar3a Adi ke samAna pratizaya adhika lAbha se vaMcita rahane kA viSAda karanA, sukhakArI vacanAdi kI pravRtti kA nAma atisnigdhayaha ativismaya nAmakA parigrahaparimANANuvrata kA madhuratva hai| aticAra hai| atIta kAla-1. NipphaNNo vavahArajoggo adIdo prativyApti doSa-1. alakSye vartanAM prAharati- NAma / (dhava. pu. 3, pR. 26) / 2. yastu tameva vyAptiM budhAH yathA / guNa AtmanyarUpitvamAkAzAdiSu vivakSitaM vartamAna samayamavadhIkRtya bhUtavAn samayadRzyate / / (mokSapaM. 15) / 2. lakSyAlayavartyati- rAziH so'tItaH / (jyotiSka. malaya. vR. 1-7) /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ atIndriya pratyakSa] 30, jaina-lakSaNAvalI [atyantAbhAva 3. avadhIkRtya samayaM vartamAnaM vivakSitam / bhUtaH kA kevalajJAna pratIrthakarasiddhakevalajJAna kahalAtA hai| samayarAziyaH kAlo'tItaH sa ucyate // (lokapra. atIrthasiddha-1. atIrthe siddhA atIrthasiddhAH, tiirthaa28-296)| ntarasiddhA ityrthH| zrUyate ca 'jiNaMtare sAhavocchepro 2 vartamAna samaya ko avadhi karake jo samayarAzi tti' tatrApi jAtismaraNAdinA avAptApavargamArgAH bIta cukI hai usa saba samayarAzi kA nAma pratIta sidhyanti evam / marudevIprabhRtayo vA atIrthasiddhAkAla hai| stadA tIrthasyAnutpannatvAt / (zrA. pra. TI. 76) / pratIndriya pratyakSa-atIndriyapratyakSa vyavasAyAtmakaM 2. atIrthe jinAntare sAdhuvyavacchede sati jAtismarasphuTamavitathamatIndriyamavyavadhAnaM lokottaramAtmArtha NAdinAvAptApavargamArgAH siddhA atIrthasiddhAH / (yogaviSayam / (laghI. svo. va. 61) / zA. svo. viva.3-124) / 3. tIrthasyAbhAvo'tIjo mizcaya svarUpa jJAna atizaya nirmala, yathArtha rtham / tIrthasyAbhAbazcAnutpAdo'pAntarAle vyavacchedo bhrAnti se rahita, indriyavyApAra se nirapekSa, dezAdi vA, tasmin ye siddhaaste'tiirthsiddhaaH| (prajJApa. malaya. vyavadhAna se rahita, samasta loka meM utkRSTa tathA va. 1-7) / 4. tIrthasyAbhAve'nutpattilakSaNe Antanija ko va bAhya artha donoM ko hI viSaya karane rAlikavyavacchedalakSaNe vA sati siddhA atIrthasiddhAH vAlA hai vaha pratIndriya pratyakSa kahA jAtA hai| marudevyAdayaH, suvidhisvAmyAdyapAntarAle virajyAptapratIndriya sukha---yatpunaH paJcendriyaviSayavyApAra mahodayAzca / (zAstravA. yazo. TI. 11, 54) / rahitAnAM nirvyAkulacittAnAM puruSANAM sukhaM tadatI 1 tIrtha se abhiprAya cAturvarNya zramaNasaMgha athavA prathama ndriyasukham / paJcendriya-manojanitavikalpajAla gaNadhara kA hai| unake na hote hae jo tIrthAntara rahitAnAM nirvikalpasamAdhisthAnAM paramayoginAM meM siddha hote haiM ve pratIrthasiddha haiM / usa samaya tIrtha rAgAdirahitatvena svasaMvedyamAtmasukhaM tadvizeSeNA ke utpanna na hone se marudevI prAdi bhI pratIrthasiddha tIndriyam / yacca bhAvakarma-dravyakarmarahitAnAM sarva mAne gaye haiN| pradezAhlAdakapAramArthikaparamAnandapariNatAnAM mUktAtmanAmatIndriyasukhaM tadatyantavizeSeNa netavyam / pratIrthasiddhakevalajJAna - yat punastIrthakarANAM bRhadravyasaM. 37) / tIrthe'nutpanne vyavacchinne vA siddhAsteSAM yat kevalaindriya va mana kI apekSA na rakha kara prAtma mAtra kI jJAnaM tadatIrthasiddha kevalajJAnam / (prAva. malaya. va. apekSA se jo nirAkula-nirbAdha-sukha prApta hotA 78, pR. 84) / jo tIrthaMkaroM ke tIrtha ke utpanna na hone para yA hai vaha atIndriya sukha hai| . pratIrthakarasiddha-1. atIrthakarasiddhAH sAmAnya usake vicchinna ho jAne para siddha hae haiM unake kevalitve sati siddhaaH| (yogazA. svo. viva. 3, kevalajJAna ko pratIrthasiddhakevalajJAna kahA jAtA hai| 124) / 2. atIrthakarA: sAmAnyakevalinaH santaH atyantAnupalabdhi--atthassa darisaNammi vi laddhI siddhA atIrthakarasiddhAH / (zAstravA. TI. 11-54) / egaMtato na saMbhavai / dalR pi na yANate bohiyapaMDA 3. atIrthakarasiddhA anye sAmAnyakevalinaH / (zrA. phaNasa sattU // (bRhatka. bhA. 47) / pra. TI. 76) / artha ke-padArtha ke-pratyakSa dekhate hue bhI usase 3 sAmAnya kevalI hokara siddha hone vAle jIvoM ko aparicita hone ke kAraNa jo usakA sarvathA paripratIrthakarasiddha kahate haiN| jJAna nahIM hotA hai use atyantAnupalabdhi kahate haiM / pratIrthakarasiddhakevalajJAna-tIrthakarAH santo ye jaise-pazcima dizA meM rahane vAle mleccha vahA~ siddhAsteSAM kevalajJAnaM tIrthakarasiddhakevalajJAnam, kaTahala ke na hone se usa kaTahala ko aura pANDapa zeSANAmatIrthakarasiddha kevalajJAnam / (prAva. malaya. (dezavizeSa meM utpanna) jana sattU ko dekhate hue bhI vR.78, pR. 84) / viziSTa nAmAdi se use nahIM jAnate haiN| tIrthakara hokara siddha hone vAloM kA kevalajJAna atyantAbhAva-1. zazazRMgAdirUpeNa so'tyantAtIrthakarasiddha kevalajJAna aura zeSa siddha hone vAloM bhAva ucyate / (pramAla. 386) / 2. atyantAbhAvaH
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyantAbhAvatva] atyantaM sarvathA niHsattAkayA prabhAva: / ( pramAla. TI. 386 ) / 3. kAlatrayApekSiNI hi tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAva: / (pra. na. ta. 3 - 61) / 1 jisakA trikAla meM bhI sadbhAva sambhava na ho, usake prabhAva ko pratyantAbhAva kahate haiM / jaise-- kharagoza ke sira para sIMgoM kA prabhAva / atyantAbhAvatva - traikAlikI tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAva ityatra pariNAmapadamahimnA dharmaniyAmakasambandhabodhAt tRtIyAtatpuruSAzrayaNAcca saMsagavicchinna pratiyogitAkAbhAvatvamatyantAbhAvatvam / ( praSTasa. yazo. vR. pU. 166 ) / dekho atyantAbhAva / pratyantAyogavyavaccheda kriyAsaMgataivakAro'tyantAyogavyavacchedabodhakaH / uddezyatAvacchedakavyApakAbhAvApratiyogitvam / yathA - nIlaM sarojaM bhavatyeva / (saptabhaM. pU. 26) / kriyAsaMgata evakAra jisakA bodhaka hotA hai vaha zratyantAyogavyavaccheda kahalAtA hai / jaise-- saroja nIlA hotA hI hai / pratyAgI (na cAI) - vattha - gaMdhamalaMkAraM itthI zro sayaNANi ya | acchaMdA jeNa bhuMjaMti na se cAitti vuccai || ( dazavaM. 2 -2) / jo vastraM evaM gandhAdi rUpa bhogasAmagrI ko svacchandatApUrvaka ---paravaza hone se nahIM bhoga sakatA hai vaha tyAgI nahIM hai-- pratyAgI hai| pratyAsAdanA - 1. paMceva asthikAyA chajjIvaNikAya mahavvayA paMca / pavayaNamA u-payatthA tettIsaccAsaNA bhaNiyA / (mUlA. 2 - 18, pR. 61 ) / 2. paJcAstikAyAdiviSayatvAt paJcAstikAyAdaya evAsAdanA uktAH teSAM vA ye paribhavAstA zrAsAdanA iti sambandha: / ( mUlA. vR. 2- 18 ) / pAMca astikAya, chaha jIvanikAya, pAMca mahAvrata, ATha pravacanamAtRkA (5 samiti va 3 gupti) aura nau padArtha; ye tetIsa atyAsAdanA ( prAsAdanA ) kahe gaye haiM / athavA unake jo paribhava haiM ve zrAsAdanA kahalAte haiM / - 31, jaina - lakSaNAvalI atrAraNabhaya - 1. yat sannAzamupaiti yanna niyataM vyakteti vastusthitirjJAnaM satsvayameva tat kila tata strAtaM kimasyAparaiH / asyAtrANamato na kiMcana bhavet tadbhaH kuto jJAnino niHzaMkaH satataM svayaM sa [ pradattAdAnaviramaNa sahajaM jJAnaM sadA vindati / ( samaya kalaza 151 ) / 2. puruSAdyarakSaNamatrANabhayam / (ta. vR. zruta. 6-24) / puruSAdikoM ke saMrakSaNa ke prabhAva meM jo bhaya utpanna hotA hai vaha zratrANabhaya kahalAtA hai / athApravRttakararaNa -- dekho adhaHpravRttakaraNa | pradattakriyA - pradattakriyA steyalakSaNA / (gu. gu. Sa. svo vR. pU. 41) / corI meM pravartanA pradattakriyA hai / pradattagrahaNa- 1. tathA pradattagrahaNam -- pradattaM yadi kiMcid gRhNIyAt XXX azanasyAntarAyo bhavati / (mUlA. vR. 6 - 80 ) / 2. svayameva grahe 'nnAderadattagrahaNA''hvayaH // ( ana. dha. 5 - 56) / dUsare ke dvArA binA diye huye annAdi ko svayaM hI grahaNa karanA zradattagrahaNa doSa hai / adattAdAna - 1. pradattasya pradiNNassa AdANaM gahaNaM zradattAdANaM, XX X ettha vi jeNa 'prAdIyade aNeNa idi AdANaM teNa pradiNNattho taggahaNapariNAmo ca pradattAdANaM / ( dhava. pu. 12, pR. 281 ) / 2. grAmArAma - zUnyAgAra vIthyAdiSu nipatitaH maNikanaka - vastrAdivastuno grahaNamadattAdAnam / (cA. sA. pU. 41 ) / 3. dharmavirodhena svAmijIvAdyananujJAtaparakIya dravyagrahaNam adattAdAnam / ( zAstravA. TI. 1-4) / 2 grAma, ArAma ( udyAna), zUnya gRha aura vIthI ( galI) adi meM gire, par3e yA rakhe hue maNi, suvarNa va vastra zrAdi ke grahaNa karane kA vicAra karanA, ise pradattAdAna kahate haiM / 3 svAmI kI AjJA ke binA parAI vastu ke lene ko pradattAdAna kahate haiM / zradattAdAna pratyaya -- pradattassa prAdANaM gahaNaM pradattAdANaM, so ceva paccazro zradattAdANapaccazro / ( ( dhava. pu. 12, pR. 281 ) / binA dI huI vastu ke grahaNasvarUpa pratyaya ( jJAnAvaraNIyavedanA ke kAraNa ) ko adattAdAna pratyaya kahA jAtA hai / zradattAdAnaviramaraNa - dekho acauryaM mahAvrata / 1. adattAdANaM tivihaM tiviheNa Neba kujjA, Na kArave, tatiyaM soyavvalakkhaNaM / (RSibhA. 1-5 ) /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradantamanavrata ] [ zraditsApratyAkhyAna binA dI huI parakIya vastu ko tIna prakAra semana, vacana va kAya se-na svayaM grahaNa karanA aura na dUsare se grahaNa karAnA, yaha zradattAdAnaviramaNa nAmakA tIsarA cauryamahAvrata hai / pUjakasya cirantanapravRjitasyAdyApi me jJAnAtizayo notpadyate, mahopavAsAdyanuSThAyinAM prAtihAryavizeSAH prAdurabhUvanniti pralApamAtramanarthakeyaM pravrajyA, viphalaM vrataparipAlanamityevamasamAdadhAnasya darzanavizuddhiyo: vaNikalIhi pAsANachalligrAdIhi / daMtamalAsohaNayaM saMjamaguttI pradaMtamaNaM / / (mUlA. 1-33) / 2 dazanAgharSaNaM pASANA'GgulItvanakhAdibhiH / syAd dantAkarSaNaM bhoga- deha vai rAgyamandire // ( zrAcA. sA. 1-46) / zraMgulI, nakha, zravalekhinI ( dantakASTha - dAtona) kali (tRNavizeSa), patthara aura bakalA Adi se dAMtoM ke maila ko nahIM nikAlanA; yaha pradantamanavrata hai jo saMyamasaMrakSaNa kA kAraNa hai / adarzana - 1 dRgAvaraNasAmAnyodayAccAdarzanaM tathA / (ta. ilo. 2, 6, 6 ) ; adarzanamihArthAnAmazraddhAnaM hi tad bhavet / sati darzanamohe'sya na jJAnAt prAgadarzanam / / (ta. zlo. 6, 14, 1) / 2. pradarzano mithyAbhilASeNa samyaktvavarjita andho vA / (zrA. di. pU. 74) / zradantamanavrata ( zradaMtamaNavaya ) - 1 aMguli-NahA- gAdadarzanaparISahasahanamavasAtavyam / ( sa. si. 6 - 6 ; ta. vA. 6, 6, 28) / 2. pravrajyAdyanarthakatvAsamAdhAnamadarzanasahanam / (ta. vA. aura ta. ilo. 6-6) / 3. varNyante bahavastapo'tizayajAH saptaddhipUjAdayaH, prAptAH pUrvatapodhanairiti vacomAtraM tadadyApi yat / tattvajJasya mamApi teSu na hi ko'pItyArtasaMgojjhitA, cetovRttiradRkparISahajayaH samyaktvasaMzuddhitaH // ( zrAcA. sA. 7-16 ) / 4. pradarzanaM mahAvratAnuSThAnenApyadRSTAtizayavAdhA, upalakSaNamAtrametat, anye'pyatra pIDAhetavo dRSTavyAH / tasyAH kSamaNaM sahanam XX X tataH parISahajayo bhavati / ( mUlA. vR. 5-58 ) / 5. mahopavAsAdijuSAM mRSodyAH prAk prAtihAryAtizayA na hIkSe / kiJcittathAcAryapi tad vRthaiSA niSThetyasan sadRgadarzanAsa // ( ana. dha. 6 - 110 ) / 6. yo muniratyutkRSTa vairAgyabhAvanAvizuddhAnta raMgo bhavati, vijJAtasamastavastutattvazca syAt, jinAyatana-trividhasAdhu-jinadharma pUjana sammAnanatanni STho bhavati, ciradIkSito'pi sannevaM na cintayatiadyApi mamAtizayavadbodhanaM na saMjAyate, utkRSTazrutavratAdividhAyinAM kila prAtihAryavizeSAH prAdurbhavanti, iti zrutimithyA vartate, dIkSeyaM niSphalA, vratadhAraNaM ca phalgu eva vartate iti samyagdarzanavizuddhisannidhAnAdevaM na manasi karoti tasya muneradarzana parISahajayo bhavatIti avasAnIyam / (ta. vR. zruta. 1 sAmAnya darzanAvaraNa karma ke udaya se honevAle vastupratibhAsa ke prabhAva ko pradarzana kahate haiM / tathA darzanamohanIya karma ke udaya se hone vAle tattvArthazraddhAna ke prabhAva ko bhI pradarzana yA mithyAdarzana kahA jAtA / 2 mithyA abhilASA se samyaktva se hIna jIva ko tathA andhe prANI ko bhI pradarzana kahA jAtA hai| 1 pradarzanaparISaha - pradarzana parISahastu sarvapApasthA nebhyo virataH prakRSTatapo'nuSThAyI niHsaMgazcAhaM tathApi dharmAdharmAtmadeva-nArakAdibhAvAnnekSe, ato mRSA samastametaditi pradarzanaparISahaH / ( ta. bhA. siddha. vR. C-C) / maiM sarva pApasthAnoM se virata hU, ghora tapazcaraNa karatA hU~, aura samasta parigraha se rahita bhI hU~; to bhI krama se dharma zradharmasvarUpa devabhAva va nArakabhAva ko nahIM dekha rahA hUM, isase pratIta hotA hai ki yaha saba asatya hai; aise vicAra kA nAma zradarzanaparISaha hai / pradarzanaparISahajaya - 1. paramavairAgyabhAvanAzuddhahRdayasya viditasakalapadArthatattvasyArhadAyatana- sAdhudharma 32, jaina - lakSaNAvalI 1 (3-3 taka tapazcaraNa karane para bhI jJAnAtizaya yA RddhivizeSa ke nahIM prApta hone para 'yaha dIkSA vyartha hai yA vratoM kA dhAraNa karanA vyartha hai' aisA vicAra na karake zapane samyagdarzana ko zuddha banAye rakhanA, ise pradarzanaparISahajaya kahate haiM / zraditsApratyAkhyAna - dAtumicchA ditsA, na ditsA zraditsA, tayA pratyAkhyAnamaditsApranyAkhyAnam / satyapi deye, sati ca sampradAnakArake, kevalaM dAtudatumicchA nAstItyato'ditsApratyAkhyAnam (sUtrakR. vR. 2, 4, 176) deya dravya aura satpAtra ke hone para bhI dAtA kI cirakAla
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ adIkSAbrahmacArI] 33, jaina-lakSaNAvalI [zraddhApalya dene kI icchA ke binA jo parityAga kiyA jAtA samayAdirUpa kAla ar3hAI dvIpa meM pravartamAna hai vaha hai, isakA nAma aditsApratyAkhyAna hai| praddhAkAla kahalAtA hai| adIkSAbrahmacArI - 1. adIkSAbrahmacAriNo addhAddhAmizritA (addhAddhAmIsiyA)-1. tathA veSamantareNAbhyastAgamA gRhadharmaniratA bhavanti / divasasya rAtre, ekadezo'ddhAddhA, sA mizritA yayA (cA. sA. pR. 20; sA. dha. svo. TI. 7-16) / sA addhaaddhaamishritaa| (prajJApa. malaya. vR.1-165)| 2. veSaM vinA samabhyastasiddhAntA gRhadharmiNaH / ye 2. rayaNIe divasassa ca deso deseNa mIsiyo jattha / te jinAgame proktA adIkSAbrahmacAriNaH / / (dharma. bhannai saccAmosA addhAddhAmIsiyA esaa| (bhASAra. zrA. 6-17) / 6); rajanyA divasasya vA dezaH prathamapraharAdi1 brahmacArI kA veSa dhAraNa kiye binA hI guru ke lakSaNo dezena dvitIyapraharAdilakSaNena yatra mizritoM samIpa Agama kA abhyAsa kara tatpazcAt gRhasthA- bhaNyate esA praddhAddhAmizritA satyAmRSA / (bhASAra. zrama ke svIkAra karane vAloM ko pradIkSAbrahmacArI svo. TI. 67) / kahate haiN| dina yA rAtri ke eka deza kA nAma praddhAddhA hai, adaSTadoSa-1. adaSTam prAcAryAdInAM darzanaM usase mizrita bhASA ko praddhAdvAmizritA bhASA pRthaka tyaktvA bhUpradezaM zarIraM cApratilekhyA'tadgata- kahate haiN| jaise--koI kisI ko zIghra taiyAra ho manAH pRSThadezato vA bhUtvA yo vandanAdikaM karoti jAneke vicAra se prathama pauruSI (prahara-pAda pramANa tasyAdRSTadoSaH / (mUlA. vR. 7-106) / 2. adRSTaM chAyA) ke hote hue yaha kahatA hai ki cala madhyAhna gurudRgmArgatyAgo vA'pratilekhanam / (ana. dha. 8, (dopahara) ho gyaa| 108) / praddhAnazana--praddhAzabdaH kAlasAmAnyavacanazcaturthA1prAcArya Adi kA darzana na karake anyamanaska hote diSaNmAsaparyanto gRhyte| tatra yadanazanaM tadaddhAnahue athavA pRSTha bhAgase zarIra aura bhUmi ke zuddha kiye zanam / (bha. prA. vijayo. 206) / 2. addhAzabdazcabinA hI bandanA karane ko adRSTadoSa kahate haiN| turthAdiSaNmAsaparyanto gRhyate, tatrAhAratyAgo'ddhAnazanaM athavA unake pIche sthita hokara vandanAdi karane ko kAlasaMkhyopavAsa ityrthH| (bha. prA. mUlA. TI. adRSTa doSa kahA jAtA hai| 206) pradeza-kAlapralApI-kajjavivatti darcha bhaNAi addhA zabda kAlasAmAnya kA vAcaka hai, usase yahAM puTvi mae u viNNAyaM / evamidaM tu bhavissai caturtha (eka dina) se lekara chaha mAsa taka kA pradezakAlappalAvI u|| (vRhatka. 754) / kAla liyA gayA hai| isa kAla ke bhItara jo kArya ke vinAza ko dekha kara jo yaha kahatA hai ki AhAra kA parityAga kiyA jAtA hai use addha yaha to maiMne pahale hI jAna liyA thA ki bhaviSya kahate haiM / meM yaha isa prakAra hogaa| jaise-kisI sAdhu ne zraddhAniSekasthitiprAptaka (addhANisegaTThidipapAtra kA lepana kiyA, tatpazcAt sukhAte hue vaha taya) -jaM kamma jisse TidIe NisittamaNopramAdavaza phUTa gayA, yaha dekhakara koI apane cAturya kaDDidamaNukaDDidaM ca hodUNa tisse ceva TThidIe udae ko pragaTa karatA huyA kahatA hai ki jaba isakA dissadi tamaddhANisegaTThidipattayaM NAma / (dhava. pu. saMskAra karanA prArambha kiyA gayA thA tabhI maiMne 10, pR.113)| jAna liyA thA ki yaha siddha hokara bhI phUTa jaavegaa| jo karma jisa sthiti meM niSikta hai vaha apakarSaNa isa prakAra jo avasara ko na dekhakara kahatA hai vaha va utkarSaNa se rahita hokara usI sthiti meM jaba pradeza-kAlapralApI hai| udaya meM dikhatA hai taba use zraddhAniSe sthitipraddhAkAla-candra - sUryAdikriyAviziSTo'rdhatRtIya- prAptaka kahA jAtA hai| dvIpa-samudrAntarvartyaddhAkAla: samayAdilakSaNaH / (prAva. zraddhApalya (zraddhArapalla)-1. uddhAraromarAzi hari. va malaya. vR. ni. 660) / chettUNamasaMkhavAsasamayasamaM // puvvaM va viravideNaM candra-sUrya Adi kI kriyA se parilakSita hokara jo tadimaM zraddhArapallaNippattI / (ti.pa. 1, 128-29) la.5
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ praddhApalyopama kAla] 34, jaina-lakSaNAvalI [adbhuta rasa 2. uddhArapalyaromacchedairvarSazatasamayamAtracchinnaH pUrNa- divase vartamAna evaM vadati uttiSTha rAtriryAteti, maddhApalyam / (sa. si. 3-38) / 3. asaMkhyavarSa- rAtrI vA vartamAnAyAmuttiSThodgataH sUrya iti / koTInAM samaya: romakhaNDitaiH / uddhArapalyamaddhAkhyaM (prajJApanA malaya. vR. 11-165, pR. 259) / syAt kAlo'ddhAbhidhIyate / (ha. pu. 7-53) / dina aura rAtri rUpa kAla kA mizraNa kara jo 2 uddhArapalya ke pratyeka romakhaNDa ko sau varSoM ke bhASA bolI jAtI hai use pratAmizritA kahate haiN| samayoM se guNita karake unase paripUrNa gaDDhe ko jaise-dina ke rahate hue yaha kahanA ki calo uTho praddhApalya kahate haiN| rAta ho gaI, athavA rAtri ke rahate hue bhI yaha praddhApalyopama kAla-1. tataH (praddhApalyataH) samaye kahanA ki uTha jAno sUrya nikala pAyA hai| samaye ekakasmin romacchede'pakRSyamANe yAvatA praddhAsamaya-paddhati kAlasyAkhyA, addhA cAso kAlena tadriktaM bhavati tAvAn kAlo'ddhApalyopa samayazcAddhAsamayaH / athavA addhAyAH samayo mAkhyaH / (sa. si. 3-38; ta. vA. 3, 38, 7) / nivibhAgo bhAgo'ddhAsamayaH / ayaM caika eva varta2. addhA iti kAlaH, so ya parimANato vAsasayaM mAnaH san, nAtItAnAgatAH; teSAM yathAkramaM vibAlaggANa khaNDANa vA samaddharaNato addhApalito naSTAnutpannatvAt / (jIvAjI. malaya. vR. 4, pR.6)| vama bhaNNati / ahavA addhA iti AuddhA, sA imA kAla ko athavA kAla ke avibhAgI aMza ko zraddhAto raiyANa prANijjati ato addhApalitovamaM / samaya kahate haiN| (anu.cU. pU. 57) / 3. addha tti kAlAkhyA, tatazca praddhAsAgaropama-eSAmaddhApalyAnAM daza koTIbAlAgrANAM tatkhaNDAnAM ca varSazatoddharaNAdaddhApalyaste koTayaH ekamaddhAsAgaropamam / (sa. si. 3-38; ta. nopamA yasmin, athavA addhA prAyuHkAlaH, so'nena vA. 3, 38, 7; ta. sukhabo. vR. 3-38; ta. vR. nArakAdInAmAnIyata ityaddhApalyopamam / (anu. hari. zruta. 3-38) / va. pR. 84) / 4. addhA kAlaH, sa ca prastAvAdvA daza koDAkoDI zraddhApalyoM pramANa kAla kA nAma lAgrANAM tatkhaNDAnAM boddha raNe pratyeka varSazatalakSaNa eka praddhAsAgaropama hai| statpradhAnaM palyopamamaddhApalyopam / (saMgrahaNI. va. praddhAsthAna-addhaTTANaM NAma samayAvaliya-khaNa4; zataka. de. svo. TI. 85) / 5. tadanantaraM samaye lava-mahattAdikAlaviyappA / (jayadha. patra 773) / samaye ekaikaM romakhaNDaM niSkAsyate / yAvatkAlena sA mahAkhaniH riktA saMjAyate tAvatkAla: addhA samaya, prAvalI, kSaNa, lava aura muhUrta prAdi rUpa jo kAla ke vikalpa haiM ve saba praddhAsthAna kahalAte haiM / palyopamasaMjJaH samucyate / (ta. vR. zruta. 3-38) / praddhApalya meM se eka eka samaya meM eka eka romakhaMDa adbhuta rasa (abbhuarasa)-1. vimhayakaro apuvvo ko nikAlate hue samasta romakhaNDoM ke nikAlane meM anubhuapuvo ya jo raso hoi| harisa-visAuppattIjitanA kAla lage, utane kAla kA nAma zraddhApalyo- lakkhaNano abbhupro nAma // (anu. gA. 68) / pama hai| 2. vismayakaro'pUrvo vA tatprathamasamayotpadyamAno bhUtapraddhApratyAkhyAna (praddhApaccakkhAraNa) - addhA pUrve vA punarutpanne yo raso bhavati sa harSa-viSAdokAlo tassa ya pamANamaddhaM tu jaM bhave tamiha / praddhA- tpattilakSaNastabIjatvAd adbhutanAma / (anu. hari. paccakkhANaM dasamaM taM puNa imaM bhaNiyaM // (prava. sAro. vR. gAthA 68, pR. 66) / 3. zrutaM zilpaM tyAgagA. 201) / tapaHzauryakarmAdi vA sakalabhuvanAtizAyi kimapyapUrva zraddhA nAma kAla kA hai| usake-muhUrta va dina vastvadbhutamucyate, taddarzana-zravaNAdibhyo jAto rasoprAvi ke-pramANa se kiye jAne vAle tyAga ko 'pyupacArAdvismayarUpo'dbhutaH / (anu. mala. hema. va. praddhApratyAkhyAna kahate haiN| gA. 63, pR. 135) / pratAmizritA-1. addhA kAla:. sa ceha prastA- 1apUrva athavA pUrva meM anubhata bhI jo harSa-viSAda vAddivaso rAtrirvA parigRhyate, sa mizrito yayA kI utpattisvarUpa prAzcaryajanaka rasa hotA hai usakA saaddhaamishritaa| yathA-kazcit kaMcana tvarayan nAma adbhutarasa hai /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ adveSa 35, jaina-lakSaNAvalI adharma dravyaM adveSa-adveSaH aprItiparihAraH / (SoDazaka va. (ni. sA. 30) / 3. gati-sthityupagrahI dhrmaadhrmyo16-13)| rupkaarH| (ta. sU. 5-17) / 4. sthitipariNAtattvaviSayaka aprIti (vidveSa) ke dUra karane kA nAma minAM jIva-pudgalAnAM sthityupagrahe kartavye'dharmAadveSa hai| stikAyaH sAdhAraNAzrayaH / (sa. si. 5-17) / 5. pradhana-calitavRtto'dhanaH / (prazno. 21) / adhammatthikAno tthiilkkhnno| (dazavai. cU.a. 4, jo cAritra se bhraSTa hai usakA nAma adhana hai| pR. 142) / 6. tadviparIto'dharmaH // 20 // tasya adhama upavAsa-xxxanekabhaktaH so'dhamaH (dharmadravyasya) viparItalakSaNaH (svayaM sthitiprinnaaXXX|| (ana. gha. 7-15); tathA bhavatyadhamaH minAM jIva-pudgalAnAM yaH sAcivyaM dadhAti saH) sa upavAsaH / kIdRzaH? dhAraNe pAraNe caikabhaktarahitaH adharma ityaamnaayte| (ta. vA. 5, 1,20) / 7. evaM sAmburityeva / (ana. dha. svo. TI. 7-15) / ceva (dhammadavvamiva vavagadapaMcavaNNaM vavagadapaMcarasaM vavajisa upavAsa meM dhAraNA aura pAraNA ke dina ekA- gadadugaMdha vavagadaaTThapAsaM asaMkhejjapadesiyaM logapamANaM) zana na kiyA jAya aura upavAsa ke dina pAnI adhammadavvaM pi / Navari jIva-poggalANaM evaM ThidipiyA jAya, use adhama upavAsa kahate haiN| hedU / (dhava. pu. 3, pR. 3); adhammadavvassa jIvapradhama (jaghanya) pAtra-1. avirayasammAiTThI jaha- poggalANamavaTThANassa NimittabhAveNa pariNAmo eNapattaM muNeyavvaM / / (vasu. zrA. 222) / 2. yatiH sbbhaavkiriyaa| (ghava. pu. 13. pR. 43); tesiM syAduttamaM pAtraM madhyamaM zrAvako'dhamam / sudRSTi- (jIva-poggalANaM) avaTThANassa NimittakAraNalakkhastadviziSTatvaM viziSTaguNayogataH / (sA. dha. 5-44) NamadhammadavvaM / (dhava. pu. 15, pR. 33) / 8. ahammo aviratasamyagdRSTi jIva ko praghama yA jaghanya pAtra tthaannlkkhnno| (uttarA. 28-8) / 6. sthAnakahate haiN| kriyAsametAnAM mahIvAdharma ucyate / (varAMga. 26, adharma-1. yadIyapratyanIkAni (mithyASTi-jJAna- 24) / 10. sakRtsakalasthitipariNAminAmasAnnidhyavRttAni) bhavanti bhavapaddhatiH // (ratnaka. 1-3) / dhAnAd gatiparyAyAdadharmaH / (ta. zlo. 5-1) / 2. sayaladukkhakAraNaM adhmmo| (jayadha. pu. 1, pR. 11. yaH sthitipariNAmapariNatayorjIva-pudgalayoreva 370) / 3. pratyavAyaheturadharmaH / (bR. sarvajJa. si. sthityupaSTambhaheturvivakSayA kSitiriva jhaSasya, sa 77) / 4. adharmastu tadviparItaH [mithyAdarzana-jJAna- khalvasaMkhyeyapradezAtmako'mUrta evAdharmAstikAya iti / cAritrAtmakaH, yato nAbhyudaya-nizreyasasiddhiH / (nandI. hari. va. pu. 58) / 12. jIva-pudagalAnAM gadyaci. 11, pR. 243) / 5. adharmaH punaretadviparIta- svAbhAvike kriyAvattve tatpariNatAnAM ttsvbhaavaaphlH| (nItivA. 1-2) / 6. ahiMsA paramo dharmaH dhaarnnaaddhrmH| (anu. hari. vR. pR. 41) / 13. syAdadharmastadatyayAt / (lATIsaM. 2-1); adharmastu (sarveSAmeva jIva-pudgalAnAM) sthitipariNAmabhAjAM kudevAnAM yAvAnArAdhanodyamaH / taiH praNIteSu dharmeSu cAdharmam / (ta. bhA. hari. vR. 5-17) / 14. adharmaH ceSTAvAkkAyacetasAm // (lATIsaM. 4-122; sthityupagrahaH / (ma. pu. 24, 33) / 15. sthityA paMcAdhyA. 2-600) / 7. mithyAtvAvirati-pramAda- pariNatAnAM tu sacivatvaM dadhAti yH| tamadharma kaSAya-yogarUpa: karmabandhakAraNama AtmapariNAmo- jinAH prAhanirAvaraNadarzanAH // jIvAnAM pudagalAnAM 'dharmaH / (abhi. rA. 1, pR. 566) / ca kartavye sthityupagrahe / sAdhAraNAzrayo'dharmaH pRthi4 jisase abhyudaya aura niHzreyasa kI siddhi na ho, vIva gavAM sthitau // (ta. sA. 3, 36-37) / 16. aise karmabandha ke kAraNabhUta mithyAdarzana, jJAna va taM (gatihetutvasaMjJitaM guNaM) na dhArayatItyadharmaH / cAritra rUpa prAtmapariNAma ko adharma kahate haiN| athavA sthiterudAsInahetutvAdadharmaH / (bha. prA. vijayo. adharma dravya-1. jaha havadi dhammadavvaM taha taM TI. 36) / 17. ThidikAraNaM adhammo visAmaThANaM jANeha davvamadhamakkhaM / ThidikiriyAjuttANaM kAraNa- ca hoi jaha chAyA / pahiyANaM rukkhassa ya gacchaMtaM bhUdaM tu puDhavIva / (paJcA . kaa.86)| 2. gamaNaNi- Neva so dharaI // (bhAvasaM. 307) / 18. ThANamittaM dhammamadhammaM Thidi jIva-puggalANaM c| judANa adhammo puggalajIvANa ThANasahayArI /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ adharmadravya] 36, jaina-lakSaNAvalI [adhaHkarma chAyA jaha pahiyANAM gacchaMtA Neva so dharaI // zazvadanayoH sthityAtmazaktAvapi // (adhyA. mA. ( dravyasaM. 18) / 16. dravyANAM pudgalAdInAma- 3-31) / 37.xxx adharmaH sthityupagrahaH ||(jmbuu. dharmaH sthitikAraNam / loke'bhivyApakatvAdidharmo- ca. 3-34) / 38. tadviparItalakSaNaH (svayaM sthiti'dharmo'pi dharmavat // (candra. ca. 15-71) / 20. kriyApariNAminAM jIva-pudagalAnAM sAcivyaM yodadAti svahetusthitimajjIva-pudgalasthitikAraNam / adharmaH sH)| (ta. sukhabo. vR. 5-1) xx // (mA. sA. 3-21) / 21. jIva pudgalayoH 4 jo svayaM Thaharate hue jIva aura pudgala dravyoM ke sthitihetulakSaNo'dharmaH / (paMcA. kA. jaya. vR. 3) / Thaharane meM sahAyaka hotA hai use adharma dravya kahate haiN| 22. datte sthiti prapannAnAM jIvAdInAmayaM sthitim / adharmAstikAyadravyatva-krama-yogapadyavRttisvaparyAadharmaH sahakAritvAdyathA chAyAdhvavartinAm // yavyApyadharmAstikAyatvopahitaM sattvamadharmAstikAya(jJAnA. 6,43) / 23. svakIyopAdAnakAraNena svaya dravyatvam / (syA. ra. vR. pR. 10) / meva tiSThatAM jIvapudgalAnAmadharmadravyaM sthiteH saha adharmAstikAya kI krama se aura yugapada hone vAlI kArikAraNam, lokavyavahAreNa tu chAyAvadvA pRthivI apanI paryAyoM se samanvita dravyatA ko adharmAstivadveti / (bu. dravyasaM. 18) / 24. svabhAva-vibhAva kAyadravyatva kahate haiN| sthitipariNatAnAM teSAM (jIva-pudgalAnAM) sthitihe adharmAstikAyAnubhAga-tesi-(jIva-poggalANa-) turadharmaH / (ni.saa.ttii.6)| 25.XXahammo tthaannlkkhnno| (gu. gu. SaT. svo. vR. 5, pR. 22) / 26. mavaTThANahedutvaM adhmmtthikaayaannubhaago| (dhava. pu. adharmAstikAyaH sthAnaM sthitistallakSaNaH / (uttarA. 13, pR. 346) / vR. 28, 8) / 27. XXX thirasaMThANo aha jIva aura pudgaloM ke Thaharane meM sahAyaka honA, mmo ya / (navata. 6) / 28. jIvAnAM pudgalAnAM ca yaha adharmAstikAya kA anubhAga (zakti) hai| sthitipariNAmapariNatAnAM tatpariNAmopaSTambhako- adhaHkarma(prAdhAkamma, ahekamma)- dekho AdhAkarma / 'marto'saMkhyAtapradezAtmako'dharmAstikAyaH / (jIvAjI. 1. jaM taM prAdhAkamma NAma // taM proddAvaNa-viddAvaNamalaya. vR. 4) / 26. sthitiheturadharma: syAt pari- prAraMbhakadaNipphaNNaM taM savvaM prAdhAkammaM NAma // NAmI tayoH sthiteH| srvsaadhaarnno'dhrmHXXX|| (SaTkhaM. 5, 4, 21-22-dhava.pu. 13, pa. 46) / 2. (dravyAnu. 10-5) / 30. jIvAnAM pudgalAnAM ca jaM davvaM udagAisu chuDhamahe vayai jaM ca bhAreNa / prapannAnAM svayaM sthitim / adharmaH sahakAryeSuxx sIIe rajjueNa va oyaraNaM davva'hekammaM / saMjamaXI (yogazA. svo. viva. 1-16, pR. 113) / ThANANaM kaMDagANa lesA-ThiIvisesANaM / bhAvaM ahe 31. tayoreva (jIva-pudgala yoH)sAdhAraNyena sthitihe- kareI tamhA taM bhAva'hekammaM / / (pi. ni. 68-66) / turadharmaH / (bha. prA. mUlA. 36) / 32. sthAnakriyA- 3. vizuddhasaMyamasthAnebhyaH pratipatyA''tmAnamavizuddhavatorjIva - pudglyosttkriyaasaadhnbhuutmdhrmdrvym| saMyamasthAneSu yadadho'ghaH karoti tadadhaHkarma / (bRha(go. jI. jI. pra. 605) / 33. adharmaH sthiti- ka. bhA. 4) / 4. saMyamasthAnAnAM kaNDakAnAM saMkhyAdAnAya hetarbhavati tadvayoH / (bhAvasaM. vAma. 664) / tItasaMyamasthAnasamudAyarUpANAm, upalakSaNametat 34. sthAnayUktAnAM sthite: shkaarikaarnnmdhrmH| SaTsthAnakAnAM saMyamazreNazca, tathA lezyAnAM tathA (pArA. sA. TI. 4) / 35. sthitipariNAmapariNa- sAtAvedanIyAdizubhaprakRtInAM sambandhinAM sthititAnAM sthityapaSTambhako'dharmAstikAyo matsyAdInA- vizeSANAM ca sambandhiSa vizadeSa vizaddhatareSa miva medinI, vivakSayA jalaM vA / (sthAnA. abhaya. sthAneSu vartamAnaM santaM nijaM bhAvam-adhyavasAyam va. 1-8); adharmAstikAyaH sthityupssttmbhgunnH| -yasmAdAdhAkarma bhujAnaH sAdhuradhaH karoti(sthAnA. abhaya. 2-58) / 36. tiSThadbhAvavatozca hIneSu hInatareSu sthAneSu vidhatte-tasmAdAdhAkarma pudgala-citozcaudAsyabhAvena yaddhetutvaM pathikasya bhAvAdadhaHkarma / (pi. ni. malaya. vR. 66) / 5. mArgamaTatazchAyA yathAvasthiteH / dharmo'dharmasamAhva- sAdhvarthaM yat sacittamacittIkriyate acittaM vA yat yasya gatamohAtmapradiSTaH sadA zuddho'yaM sakRdeva pacyate tadAdhAkarma / (prAcA. zI. vR. 2, 1, 266) / /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhaHpravRttakaraNa] 37, jaina-lakSaNAvalI [adhaHpravRttasaMkrama 6. etaiH (prArambhopadrava-vidrAvaNa-paritApanaH) catu- aMtomuttamettasamayapaMtimuDDhAyAreNa ThaedUNa Tuviya bhirdoSaniSpannamannamatininditamadhaHkarma / (bha tesiM samayANaM pAyoggapariNAmaparUvaNaM kassAmoTo.96) paDhamasamayapAproggapariNAmA asaMkhejjA logA, adhA1 upadrAvaNa, vidrAvaNa, paritApana aura prArambha pavattakaraNavidiyasamayapAyoggA vi pariNAmA asaMina kAryoM se utpanna-unake prAzrayabhUta-praudA- khejjA logaa| evaM samayaM paDi adhApavattapariNArika zarIra ko adhaHkarma kahA jAtA hai| 2 adha:- mANaM pamANaparUvaNaM kAdavvaM jAva adhApavattakaraNakarma do prakArakA hai-dravya adhaHkarma aura ddhAe carimasamagro tti / paDhamasamayapariNAmehito bhAva adhHkrm| pAnI Adi meM chor3I gaI vastu vidiyasamayapApoggapariNAmA visesaahiyaa| viseso (pASANa prAvi) svabhAvata. apane bhAra se nIce puNa aNtomuhttpddibhaagiyo| vidiyasamayapariNAmejAtI hai, athavA nasainI yA rassI ke sahAre jo hiMto tadiyasamayapariNAmA visesAhiyA / evaM nIce utarate haiM; yaha dravya adhaHkarma hai| asaMkhyAta NeyavvaM jAva adhApavattakaraNaddhAe carimasamagro tti / saMyamasthAnoM ke samudAya rUpa saMyamakANDaka, chaha (dhava. pu. 6, pR. 214-215) sthAnakoM kI saMyamaNi, lezyA aura sAtAvedanIya prathama samaya ke yogya adhaHpravRtta-pariNAmoM kI prAdi puNya prakRtiyoM sambandhI sthitivizeSa; inase / apekSA dvitIya samaya ke yogya pariNAma anantaguNe sambandhita vizuddha va vizuddhatara sthAnoM meM vartamAna vizuddha hote haiM, inakI apekSA tRtIya samaya ke yogya sAdhu cUMki prAdhAkarma kA upabhoga karatA huA pariNAma anantaguNe vizuddha hote haiM, isa prakAra apane bhAva ko-adhyavasAya ko-nIce karatA hai- antarmuhUrta ke samayoM pramANa una pariNAmoM meM hona se hInatara sthAnoM meM karatA hai, ataeva usa samayottarakrama se anantaguNI vizuddhi samajhanA prAdhAkarma ko pradhaHkarma kahA jAtA hai| caahie| adhaHpravRttakaraNa (adhApavattakaraNa)-1. edAsi / adhaHpravRttasaMkrama (prahApavattasaMkama)-1. baMdhe visodhINamadhApavattalakkhaNANamadhApavattakaraNamidi ahApavitto parittiyo vA prabaMdhe vi| (karmapra. saNNA / kudo ? uvarimapariNAmA adha hedrA heTri- saMkrama. gA. 66, pa. 184) / 2. ahApavattasaMkamo mapariNAmesu pavattaMti tti adhApavattasaNNA / (dhava. NAma saMsAratthANaM jIvANaM baMdhaNajoggANaM kammANaM pu. 6, 217) / 2. jamhA heTrimabhAvA uvarima- bajjhamANANaM abajjhamANANaM vA thovAto thotraM bahubhAvehiM sarisagA huMti / tamhA paDhamaM karaNaM aghApa- gAo bahugaM bajjhamANIsu ya saMkamaNaM / (karmapra. cU. vatto ti nnitt||i (go. jI. 48; la. sA. 35) / saMkrama. gA. 66, pR. 106) / 3. baMdhapayaDINaM saga3. atha prAgapravRttAH kadAcidIdazAH karaNA: pariNAmA baMdhasaMbhavavisae jo padesasaMkamo so adhApavattasaMkamo yatra tadathApravRttakaraNam / adhasthairuparisthAH samAnAH tti bhaNNade / (jayadha. bhA. 6, pR. 171) / 4. dhruvapravRttAH karaNA yatra tadadhaHpravRtta karaNamiti cAnvartha- badhinInAM prakRtInAM bandhe sati yathApravattasaMkramaH saMjJA / / (paMcasaM. amita. 1, pR. 38) / 4. adhaHpradha- pravartate / XXX iyamatra bhAvanA-sarveSAmapi stanasamaye vRttAH pravRttA iva karaNAH uparitanasamaya- saMsArasthAnAmasumatAM dhruvabandhinInAM bandhe, parAvarta. vativizuddhipariNAmA yasmin santi sa adhaHpravRtta- prakRtInAM tu sva-svabhavabandhayogyAnAM bandhe'bandhe vA karaNaH / (go. jI. ma. pra.TI. 248) / yathApravRttasaMkramo bhvti| (karmapra. malaya.va. saMkrama. 2 adhaHpravRttakaraNa pariNAma ve kahalAte haiM jo adhastana 66, pR. 184-85) / 5. bandhaprakRtInAM svabandhasamayavartI pariNAma uparitana samayavartI pariNAmoM sambhavaviSaye yaH pradezasaMkramastadadhaHpravRttasaMkramaNa ke sAtha kadAcit samAnatA rakhate haiM / unakA dUsarA nAma / (go. ka. jI. pra. TI. 413) / nAma prathApravRttakaraNa bhI hai| ye pariNAma apramatta- 1, 4 saMsArI jIvoM ke dhruvabandhinI prakRtiyoM kA saMyata guNasthAna meM pAye jAte haiN| unake bandha ke hone para, tathA sva-sva-bhavabandhayogya adhaHpravRttakaraNavizuddhi-tattha adhApavattakaraNa- parAvartamAna prakRtiyoM kA bandha yA prabandha kI dazA saNNidavisohINaM lakkhaNaM uccde| taM jadhA- meM bhI jo pradezasaMkrama-paraprakRtirUpa pariNamana
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika] 38, jaina-lakSaNAvalI [adhi (abhi) gatacAritrArya hotA hai, use yathApravRtta yA adhaHpravRttasaMkrama karaNaM ca / (ta. bhA. 6-8) / kahate haiN| 3 apane bandha kI sambhAvanA rahane para jahA~ puruSoM ke prayojana adhikRta arthAt prastuta hote jo bandhaprakRtiyoM kA pradezasaMkrama-paraprakRtirUpa haiM vaha adhikaraNa-dravya-kahalAtA hai, yaha aghipariNamana-hotA hai use adhaHpravRttasaMkrama kahA karaNa kA nirukta lakSaNa hai| jAtA hai| adhikaraNakriyA--dekho prAdhikaraNikI kriyA / adhika (sUtradoSa)-varNAdibhirabhyadhikamadhikam 1. hiMsopakaraNAdAnaM tathAdhikaraNakriyA // (ta. xx, athavA hetUdAharaNAdhikamadhikam / yathA- zlo. 6, 5, 6) / 2. adhikriyate yenAtmA durgatianityaH zabdaH, kRtakatva-prayatnAnantarIyakatvAbhyAM prasthAnaM prati tadadhikaraNaM paropaghAtikaTa-galapAzAdighaTa-paTavadityAdi / (prAva. hari. va mly.vR.881)| dravyajAtam, tdvissyaa'dhikrnnkriyaa| (ta. bhA. siddha. varNAdi se adhika honA, yaha adhika nAmakA sUtra- vR.6-6)| 3. hiMsopakaraNAdhikRti rdhikrnnkriyaa| doSa hai| athavA hetu aura udAharaNase adhika honA, (ta. sukhabo. va. 6-5) / 4. adhikriyate sthApyate ise adhika nAmakA sUtradoSa samajhanA caahie| narakAdiSvAtmA'nenetyadhikaraNamanuSThAnavizeSo bAhya jaise-'zabda anitya hai| isa pratijJAvAkya kI puSTi vastu vA cakra-khaDgAdi, tatra bhavA tena vA nirvatA ke lie kRtakatva va prayatnAnantarIyatva rUpa hetu aura praadhikrnnikii| (prajJApa. malaya. va. 22-276); ghaTa-padAdirUpa udAharaNa kA adhika pryog| prAdhikaraNikI khaDgAdipraguNIkaraNam / (prajJA adhikamAsa-1. tanmadhye (yugamadhye)'nte cAdhika- malaya. vR. 22-281) / maasau| (ta. bhA. 4-15) / 2. teSAM paJcAnAM 1 hiMsA ke upakaraNoM ko grahaNa karanA adhikaraNasaMvatsarANAM madhye'bhivadhitAkhye'dhimAsakaH, etadante kriyA yA prAdhikaraNikI kriyA kahalAtI hai| cAbhivadhita eva / (ta. bhA. hari. vR. 4-15) / adhikaraNodIraka (ahigaraNodIraNa)-adhikara3. teSAM paMcAnAM saMvatsarANAM madhye'bhivadhitAkhye NodIrakam-khAmiya-uvasamiyAI ahigaraNAiM puNo . saMvatsare'dhikamAsakaH patati, ante ca abhivadhita udiirei| jo koi tassa vayaNaM ahigaraNodIraNaM eva / (ta. bhA. siddha vR. 4-15) / 4. igimAse [ga] bhaNigraM / (gu. gu. SaT. svo. vR. 5, pR. 19) / diNavaDaDhI vasse bAraha duvassage sadale / ahiyo jo kSamita aura upazAnta adhikaraNoM ko punaH mAso paMcayavAsappajuge dumAsahiyA / (tri. sA. udIrNa karatA hai usake vacana ko adhikaraNa-udIraka 410) / 5. ekasmin mAse dinaikavRddhiH, ekasmin kahA jAtA hai| varSe dvAdazadinavRddhiH,dalasahite dvivarSe ekamAso'dhikaH, adhika-hIna-mAna-tulA-mAnaM prasthAdi hastAdi paJcavarSAtmake yuge dvau mAsau adhikauxxx| ca, tulA unmAnam, mAnaM ca tulA ca mAna-tulama, (tri. sA. TI. 410) / adhikaM ca hInaM cAdhika-hInam, tacca tanmAna-tulaM ca 4 eka mAsa meM eka dina kI vRddhi hotI hai| isa (adhik-hiinmaan-tulm)| adhikamAne hInamAnam, prakAra se eka varSa meM 12 dina kI va aDhAI varSoM adhikatUlA hInatulA cetyarthaH / tatra nyUnena mAnAdimeM eka mAsa kI vRddhi hotI hai| yaha eka mAsa nA 'nyasmai dadAti, adhikenAtmano gRhNAtItyevaadhika mAsa kahalAtA hai / paJcavarSAtmaka yuga ke - mAdikUTaprayogo hInAdhikamAnonmAnamityarthaH / (sA. bhItara do mAsa adhika hote haiN| * dha. svo. TIkA 4-50) / adhikaraNa-adhikriyante'sminnarthA ityadhikara- nApa-taula ke pAtroM aura bAMToM ko hInAdhika rakhanA Nam // arthAH prayojanAni puruSANAM yatrAdhikri- aura adhika se lenA tathA hIna se denA, yaha pracau. yante prastUyante tadadhikaraNam, dravyamityarthaH / (ta. ryANavata kA adhika-hIna-mAna-tulA nAmaka ativA.6, 6, 5) / 2. adhikaraNaM dvividham-dravyAdhi- cAra hai| karaNaM bhAvAdhikaraNaM c| tatra dravyAdhikaraNaM chedana- adhi (pa adhi (abhi)gatacAritrArya - cAritramohasyopabhedanAdi, zastraM ca dazavidham / bhAvAdhikaraNamaSTo- zamAt kSayAcca bAhyopadezAnapekSA AtmaprasAdAdeva tarasatavidham / etadubhayaM jIvAdhikaraNamajIvAdhi. cAritrapariNAmAskandinaH upazAntakaSAyAH kSINa
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhigama] 36, jaina-lakSaNAvalI [adho'ti (vyati) krama kaSAyAzcA'dhigatacAritrAryAH (ta. vA. 3, 36,2) / (ta. bhA. siddha. vR. 1-3) / 8. xxx jinAcAritramoha ke upazama athavA kSaya se jo upazAnta- gamAbhyAsabhavaM dvitIyam // (dharmapa. 20-66) / 6. kaSAya athavA kSINakaSAya jIva bAhya upadeza kI gurUpadezamAlambya sarveSAmapi dehinAm / yattu samyaka apekSA na kara prAtmanarmalya se hI cAritrarUpa pari- zraddhAnaM tat syAdadhigamajaM param // (yogazA. svo. NAma ko prApta hote haiM unheM adhigatacAritrArya kahA viva. 1-17, pR. 11), 10. gurUpadezamAlambya jAtA hai| bhavyAnAmiha dehinAm / sabhyak zraddhAnaM tu yattad adhigama--1. zikSAgamopadezazravaNAnyekArthakAnya- bhavedadhigamodbhavam / / (tri. za. pu. ca. 13.-568) / ghigamasya / (prazama. pra. 223) / 2. adhigamo 11.xxxtatkRto'dhimazca saH // NANapamANamidi egttro| (ghava. pU. 3, pa. 36) / 48) / sa tattvabodhaHXxxtatkRtastena paropa3. adhigamyante paricchidyante padArthA yena so'dhi- dezena janitaH / (ana.dha. svo. TIkA 2-48) / 12. gamaH-jJAnamevocyate / (prAva. hari. va. ni. yatpunaH paropadezapUrvakaM jIvAdyarthanizcayAdAvirbhavati 1154) / 4. adhigacchatyanena tattvArthAnadhigamayatya- tadadhigamajam / (ta.sukhabo.vR.1-3) / 13. yatsamyaneneti vA'dhigamaH / (ta. zlo. vA. 1-1) / 5. gdarzanaM paropadezenotpadyate tadadhigamajamucyate / (ta. adhigamo hi svArthAkAravyavasAyaH / (praSTasa. 2, vR. shrut.1-3)| 14. yatpunazcAntaraGge'smin sati 36) / 6. nizcIyate padArthAnAM lakSaNaM nybhedtH| hetau tathAvidhi / upadezAdisApekSaM syAdadhigamasaMjJaso'dhigamo'bhimantavyaH samyagjJAnavilocanaiH // kam / / lATIsaM. 3-22) (bhAvasaM. vAma. 336) / 7. jIvAdyarthasvarUpAvadhAra- 1 paropadezapUrvaka jIvAdi tattvoM ke nizcaya se jo NamadhigamaH / (ta. sukhabo. vR. 1-3) / samyaktva utpanna hotA hai, use adhigama yA adhi3 jisake dvArA padArtha jAne jAte haiM, aise jJAna ko gamaja samyagdarzana kahate haiN| adhigama kahate haiN| 4 jisake dvArA tattvArthoM ko adhirAja (ahirAja)-1. paMcasayarAyasAmI ahisvayaM jAnatA hai, athavA jisake prAzraya se unakA rAjo hodi kittibhriddiso| (ti. pa. 1-45) / bodha dUsaroM ko karAyA jAtA hai, use adhigama 2. paJcazatanarapatInAmadhirAjo'dhIzvaro bhavati kahate haiN| loke / (dhava. pu. 1, pR. 57 udadhata), 3. paMcasayaadhigama yA adhigamaja samyagdarzana-1. yatparopa- rAyasAmI ahiraajoxxx|| (tri. sA. 684) dezapUrvakaM jIvAdyadhigamanimittaM syAttaduttaram / (sa. pAMca sau rAjAoM ke svAmI ko adhirAja kahate haiN| si. 1-3; ta. vA. 1-3) / 2. athabA, yat samya- adhivAsa-gandhamAlyAdibhiH saMskAravizeSaH / gdarzanaM vidhyupAyajJamanuSyasamparkAjjIvAdipadArtha- (caityavaM. bhA. cU. pR. 5) tattvAdhigamApekSamutpadyate tadadhigamasamyagdarzanam / 1 gandha va mAlA prAdi ke dvArA kiye jAne vAle (ta. vA. 1, 3, 8) / 3. adhigamaHabhigamaH prAgamo saMskAravizeSa ko adhivAsa kahate haiN| nimittaM zravaNaM zikSA upadeza itynrthaantrm| adho'ti(vyati)krama - 1. kUpAvataraNAderaghotadevaM paropadezAdyattattvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigama- 'tikramaH / (sa. si. 7-30) / 2. kUpAvataraNAsamyagdarzanamiti / (ta. bhaa.1-3)| 4. adhigamA- deradho'tivRttiH / (ta. vA. 7, 30, 3; ta. zlo . jjIvAdipadArthaparicchedalakSaNAt zraddhAnalakSaNamadhi- 7-30) / 3. kUpAvataraNAdiragho'tikramaH / (cA. sA. gamasamyaktvam / (prAva. hari. va. ni. 1142) / 5. pa. 8) / 4. adho grAma-bhUmigRha-kUpAde: XXX paropadezatastu bAhyanimittApekSaM karmopazamAdija- yo'sau bhAgo niyamitaH pradezaH tasya vyatikramaH / mevAdhigamasamyagdarzana miti / (ta. bhA. hari. va. 1, (yogazA. svo. viva. 3-67), 5.adho graam-bhuumi3)| 6. xxx adhigamastena (paropadezena) kRtaM gRha-kRpAdeH vyatikramaH / (sA. dha. svo. : taditi nizcayaH // (ta. zlo. 1, 3, 3) / 7. 6. avaTAdyavataraNamadhovyatikramaH / (ta. vRtti zruta. yatpunastIrthakarAdhupadeze sati bAhyanimittasavyapekSa- 7-30) / 7. vApIkUpabhUmigRhAdyavataraNamadhovyatimupazamAdibhyo jAyate tadadhigamasamyagdarzanamiti / kramaH, adhodizaH atilaMghanam aticAraH / (kArtike.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhodigvata] 40, jaina-lakSaNAvalI [adhyavasAna 342) / 8. agAdhabhUdharAvezAd vikhyAto'dhovya- athavA rasoI taiyAra hone taka sAdhu ko carcA prAdi tikramaH / (lATosaM. 6-118) / karake roke rahanA bhI adhyadhidoSa kahalAtA hai| 1 kapa va bAvar3I Adi meM nIce utarane kI svIkRta adhyayana (ajjhayaNa)- 1. jeNa suhappajjhayaNaM sImA ke ullaMghana ko adho'tikrama kahate haiM / ajjhappANayaNamahiyamayaNaM vA / bohassa saMjamassa va adhodigvrata-1. adhodikaparimANaM adhodigvatam / mokkhassa va jaM tamajjhayaNaM // (vize. bhA. 663) / (zrA. pra. TI. 280) / 2. adhodika tatsambandhi 2. adhigammati va atthA aNeNa adhigaM va NayaNatasyAM vA vrataM adhodigvatam arvAgdivratam, etAvatI / micchati / adhigaM va sAhu gacchati tamhA ajjhayaNadigadha indrakUpAdyavataraNAdavagAhanIyA, na parata ityevaM micchati / / (abhi. rA. 1, pR. 231) / bhUtamiti hRdayam / (prAva. vR. 6, pR. 827) / . 1 jo zubha (nirmala) adhyAtma (citta) ko utpanna 1 adhodizA sambandhI kue~ prAdi meM gamanAgamana ke karatA hai vaha adhyayana hai| athavA jo adhyAtmako parimANa ko adhodigvata kahate haiN|| adholoka-1. heTThimaloyAyAro vettAsaNasaNNiho -nirmala cittavRtti ko-lAtA hai usakA nAma adhyayana hai| athavA jisake dvArA bodha, saMyama aura sahAveNa / (ti. pa. 1-137) / 2. vettAsaNasari mokSa kI prApti hotI hai use adhyayana jAnanA so cciya ahalogo ceva hoi naayvvo| (paumaca. caahie| yaha adhyayana kA nirukta lakSaNa hai| 3-19) / 3. tatra chanvI nAma vistIrNA puSpacaGgerI, tadAkAro'dholokaH / (prAva. vR. Ti. mala. hema. pR. adhyavapUraka-dekho adhyadhidoSa / 1. adhyavapUrakaM 14) / 4. maMdaramUlAdo heTThA adhologo / (dhava. pu. svArthamUlAdrahaNaprakSeparUpam / (dazava. hari. bR. 5, 4, pR. 6) / 55) / 2. yad gRhiNA mUlArambhe svArthakRte tanmadhye 1 puruSAkAra loka meM nIce kA bhAga, jo vetrAsana yatinimittamadhikAvatAraNaM so'dhyavapUrakaH / (gu.gu. sadRza hai, use adholoka kahate haiN| SaT. svo. vR. 20, pR. 46) / 3. svArthamadhizrayaadhovyatikrama-dekho adho'tikrama / NAdau kRte pazcAttandulAdiprakSepaNAdadhyavapurakaH / adhyadidoSa, adhyavadhirodha (ajjhovajja)- (prAcA. zI. vR. 2, 1, 266) / 4. svArthamadhidekho adhyavapUraka / 1. jalatandulapakkhevo dANaTTha zrayaNe sati sAdhusamAgamazravaNAttadarthaM punaryo dhAnyAsaMjadANa sayapayaNe / ajjhovajhaM NeyaM ahavA pAgaM divApaH so'dhyavapUrakaH / (yogazA. svo. viva. 1, tu jAva roho vA // (mUlA. 6-8) / 2. tandu- 38) / 5. gRhiNaH svArthamagnijvAlanAdyAdrahaNadAlAmbvadhikakSepaH svArthaM pAke yatIn prati / syAdadhya- nAnte prArambhe kRte sati pazcAt svArthakalpitaM vadhirodho vA pAkAntaM tattapasvinAm // (prAcA. tandulamadhye karpaTikArtha tandulAdInAM mANakaM saMkalpitaM sA. 8-24) / 3. syAddoSo'dhyadhirodho yat sva- prakSipya rAghnoti yadA tadadhyavapUrakaH / (jItaka. cU. pAke yatidattaye / prakSepastaNDulAdInAM rodho vA ''pA- vi. vyA. pR. 46) / vi. vyA. p.46)| canAdyateH // (ana. dha. 5-8) / 4. athAdhyavadhirnAma 4 apane lie banAye jAne vAle bhojana meM sAdhu kA doSo dvitIya ucyate yatInAm-pAke kriyamANa prAgamana suna kara unake nimitta kucha aura adhika prAtmanyAgate ca sati tatra pAke tandulA ambu cAdhikaM anna ka mila anna ke milA dene ko adhyavapUraka kahate haiN| kSipyate so'dhyavadhirdoSa ucyate / athavA yAvatkAlaM adhyavasAna-1. sva-parayoraviveke sati jIvasyApAko na bhavati tAvatkAlaM tapasniAM rodhaH kriyate, dhyavasitimAtramadhyavasAnam / (samayaprA. amRta. 7. so'dhyavadhirdoSaH utpadyate / (bhA. prA. TIkA 69) / 295) / 2. adhyavasAnaM rAga-sneha-bhayAtmako'dhyava5. apavarakaM saMyatAnAM bhavatviti vikRtaM ajjho- sAyaH / (sthAnA. abhaya.va. 7-561, pR. 376) / vajhaM / (kAtike. 446) / 3. atiharSa-viSAdAbhyAmadhikamavasAnaM cintanamadhyava1. akasmAt atithi ke A jAne para apane lie sAnam / (vize.-abhi. rA. 1, pR. 232); maNapakAI jAne vAlI bhojyasAmagrI meM aura bhI jala va saMkeppetti vA ajjhavasANaM ti vA egtttthaa| (abhi. cAvalAdi ke milAne ko adhyadhidoSa kahate haiN| rA. bhA. 1, pR. 232) /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma ] 1 sva zraura para ke viveka ke binA kevala jIva kA nizcaya hone ko zradhyavasAna kahate haiM / 3 zradhiatizaya harSa-viSAdase jo adhika avasAna cintana hotA hai usakA nAma zradhyavasAna hai| yaha adhyavasAna kA nirukta lakSaNa hai / mana kA saMkalpa aura pradhyavasAna ye donoM samAnArthaka haiM / 41, jaina-lakSaNAvalI zradhyAtma - 1. gatamohAdhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA tadadhyAtmaM jagurjinAH // ( adhyA. sA. 2 - 2 ) / 2. grAtmAnamadhikRtya syAdyaH paJcAcAracArimA / zabdayogArtha nipuNAstadadhyAtmaM pracakSate / / ( zradhyAtmo. 1-2 ) / 1 nirmoha avasthA meM zrAtmA ko adhikRta karake jo zuddha kriyA pravartita hotI hai usakA nAma zradhyAma hai / zradhyAtmakriyA - 1 koGkaNasAghoriva yadi sutA: sampratikSetravallarANi jvalayanti, tadA bhavyamityAdi cintanamadhyAtmakriyA / ( dharmasaM. mAna. svo vR. 3, 27, pR. 82 ) / 2. adhyAtmakriyA cittakalamalakarUpA / (gu. gu. Sa. vRtti pU. 41 ) / 2 citta kI kalamalaka rUpa kriyA kA nAma adhyAmakriyA hai / zradhyAtmamayI kriyA - pra punarbandhakAdyAvad guNasthAnaM caturdazam / kramazuddhimatI tAvat kriyA'dhyAtmamayI matA / / ( zradhyA. sA. 2 - 4 ) / punarbandhaka - phira se utkRSTa bandha na karane vAle - guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka kramazaH bar3hane vAlI vizuddhirUpa kriyA ko adhyAtmamayI kriyA kahate haiM / adhyAtmayoga - 1. prAtmamanomaruttattvasamatAyogalakSaNo / hyadhyAtmayoga: XXX II ( yazasti. 6 - 1 ) / 2. tatra anAdiparabhAvaM prodayikabhAvaramaNIyatAdharmatvena nirdhArya tatpuSTihetukriyAM kurvan pradharmaM dharmavRttyA icchan pravRttaH sa eva nirAmayaH niHsaGgazuddhAtmabhAvanAbhAvitAntaHkaraNasya svabhAva eva dharma iti yogavRttyA zradhyAtmayogaH / ( jJAnasAra vU. 6-1, pU. 22) / 1 AtmA, mana aura vAyu ke zradhyAtmayoga kahate haiM / zradhyAtmavidyA - adhikamadhikRtaM vA'dhiSThitaM vA la. 6 [ dhruva pratyaya yadAtmanyadhigamajanitaM vA nistaraGgAntaraGgam / nirabadhi niravadyaM vedanaM muktihetuH sphuTaghaTitaniruktiH saMvamadhyAtmavidyA // ( zrAtmapra. 48 ) / AtmaviSayaka jJAna se jo saMkalpa-vikalpa se rahita nirmala antaraGga hotA hai, yahI pradhyAtmavidyA hai| zradhyAtmavairiNI kriyA - AhAropadhipUrjAdvagauravapratibandhataH / bhavAbhinandI yAM kuryAt kriyAM sASdhyAtmavairiNI // ( zradhyAtmasAra 2 - 5 ) / apane saMsAra ko vRddhigata karane vAle jIva ke dvArA AhAra, parigraha, pUjA va Rddhi gaurava Adi se sambaddha jo kriyA kI jAtI hai vaha adhyAtmavairiNI kahI jAtI hai / zradhyApakavarNajanana --- dekho upAdhyAyavarNajanana / 1. adhigatazrutArtha yAthAtathyavAcyavAcakAnurUpavyAkhyAnA: nirastanidrA tandrA - pramAdAH sucaritAH suzIlA: sumedhasaH ityadhyApakavarNajananam / (bha. zrI. vijayo. TI. 1 - 47) / 2. upetya vinayena DhaukitvA sated zrutametebhya iti upAdhyAyAH / prabuddhajinA - gamArthayAthAtathyAH sucaritacuDAmaNayaH SaTtarkI surasrotasvinInadISNamatayo nirastanidrA tandrA-pramAdAH sumedhasaH ziSyamedhAnurUpavyAkhyAnA ityadhyApakavarNajananam / (bha. zrI. mUlA. TI. 47 ) / paThitazruta ke artha kA yathArtha vAcya vAcaka bhAvake anusAra vyAkhyAna karane vAle adhyApaka - upAdhyAya - nidrA, zrAlasya va pramAda se rahita hote hue apane pada ke yogya uttama zrAcaraNa karanevAle va nirmala buddhi ke dhAraka hote haiN| isa prakAra adhyApakoM kI stuti karane kA nAma zradhyApakavarNajanana hai / zradhyeSaraNA - 1. pradhyeSaNIye prayokturanugrahadyotikA'dhyeSaNA / (zAstravA.TI. 3 - 3) / 2. adhyeSaNA satkArapUrvo vyApAraH / (bhraSTasa. yazo. vR. 3, pR. 58 ) / 2 satkAra - pUrvaka kiye jAne vAle vyApAra ko zradhyeSaNA kahate haiM / dhruva pratyaya - dekho adhruvAvagraha / sa evAyamahameva sa iti pratyayo dhruvaH, tatpratipakSaH pratyayaH dhruvaH / ( dhava. pu. 6, pR. 154 ) ; vidyutpradIpaeka rUpa samAyoga ko jvAlAdI utpAda - vinAzaviziSTavastupratyayaH adhruvaH / utpAda - vyaya- dhrauvyaviziSTavastupratyayo'pi adhruvaH, dhruvAt pRthagbhUtatvAt / ( dhava. pu. 13, pR. 239 ) /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhruvabandha] 42, jaina-lakSaNAvalI [adhvarya kabhI bahuta padArthoM kA to kabhI stoka padArtha kA, samAna vilIna ho jAtI haiM, aisA cintavana karanA athavA kabhI bahuta prakArake padArtha kA to kabhI adhra vAnaprekSA hai| eka prakArake padArtha kA, isa prakAra honAdhikarUpa adhra vAvagraha-1. kadAcid bahUnAM kadAcidalpasya se jo padArtha kA avagraha hotA hai use adhra vapratyaya kadAcid vahuvidhasya kadAcidekavidhasya veti nyUnAyA adhra vAvagraha kahate haiN| dhikabhAvAdadhruvAvagrahaH / (sa. si. 1-16) / pradhra va bandha-1.kAlAntare vyavacchedabhAgadhruvaH / 2. paunaHpunyena saMkleza-vizaddhipariNAmakAraNApekSa(paJcasaM. malaya. va. 5-23) / 2. yaH punarAyatyAM syAtmano yathAnurUpapariNAmopAttazrotrendriyasAnnidhyekadAcid vyavacchedaM prApsyati sa bhavyasambandhI bandho 'pi tadAvaraNasyeSadISadAvirbhAvAt pauna:punikaM prakR'dhruvaH / (zataka. mala. hema. TI. 36, pR. 52) / STAvakRSTazrotrendriyAvaraNAdikSayopazamapariNatatvAccAjisa bandha kI aAgAmI kAla meM kabhI vyucchitti dhruvamavagRhNAti XXXI(ta. vA. 1, 16, 16) / hogI aise bhavya jIvoM ke karmabandha ko adhra va bandha 3. na so'yamityAdya dhruvAvagna hH| (ghava. pu. 1, pR. kahate haiN| 357); tabvivarIya-(aNiccattAe) gahaNamaddhavAvaadhra vabandhinI-1. nijabandhahetusambhave'pi bhaja- gho| (dhava. pu. 6, pR. 21) / 4. vidyudAderaninIyabandhA adhruvabandhinyaH / (karmapra. malaya. vR. pR. tyatvenAnvitasyAdhruvo grahaH / (prAcA. sA. 4-26) / 8) / 2. yAsAM ca nijahetusadbhAve'pi nAvazyambhAvI 5. tadviparIta-(ayathArthagrahaNa-) lakSaNaH punaradhruvAvabandhastA adhruvabandhinyaH / (zataka. de. svo.TI. 1) / grahaH / (ta. sukhabo. vR. 1-16) / bandhakAraNoM kA sadabhAva hone para bhI jina prakR- 1 kabhI bahata padArthoM kA to kabhI stoka padArtha tiyoM kA kadAcit bandha hotA hai aura kadAcit kA, athavA kabhI bahuta prakArake padArtha kA to nahIM bhI hotA hai, unheM adhra vabandhinI kahate haiN| kabhI eka hI prakArake padArtha kA; isa prakAra hInAadhra vasatkarma, adhra vasattAka-1. yata kAdAcitka- dhikarUpa jo padArtha kA avagraha hotA hai use adhra vAbhAvi tadadhruvasatkarma / (paJcasaM. svo. vR. 3-55) / vagraha kahate haiN| 2. yat punaravAptaguNAnAmapi kadAcid bhavati, kadA- adhra vodaya- 1. vocchiNNo vi hu saMbhavai jANa cinna, tadadhravasatkarma / (paJcasaM. malaya.va. 3-55) / adhUvodayA taayo| (paJcasaM. gA. 3-156, pa. 3. yAstu kAdAcitkabhAvinyastA adhruvsttaakaaH| 48); yAsAM tu vyavacchinno'pi vinAzamupagato'pi (zataka. de. svo. TI. gA. 1) / 4. kadAcida (udayo) bhUyaH prAdurbhavati tathAvidhahetusambandhaM prApya bhavanti kadAcinna bhavantItyevamaniyatA sattA yAsAM tA adhruvodayAkhyAH / (paJcasaM. svo. vR. 3-38) / tA adhruvasattAkAH / (karmapra. yazo. TIkA gA. 1) / 2. yAsAM punaH prakRtInAM vyavacchinno'pi vinAzamu2 vivakSita karmaprakRtiyoM kA jo satkarma uttara- pagato'pi, ha nizcitaM, tathAvidhadravyAdisAmagrIvigaNoM ke prApta hone para bhI kadAcit hotA hai aura zeSarUpaM hetaM samprApya bhUyo'pyudaya upajAyate tA adhrakadAcit nahIM bhI hotA hai vaha adhra va satkarma kaha- vodayA: sAtavedanIyAdayaH / (paJcasaM. malaya. vR. lAtA hai| 4 jinakI sattA aniyata ho-kabhI 3-38) / 3. XXXX egasamayAdiaMtomupAI jAve aura kabhI na pAI jAve-aisI karma- hatta mettakAlAvadANasseva addhavodayavivakkhAdo / prakRtiyoM ko pradhra vasatkarma yA adhra vasattAka (saMtakammapaMjiyA-dhava. pu. 15, pR. 24) / kahate haiN| 2 udaya-vyacchitti ho jAne para bhI dravyAdi kSiA-logo vilIyadi imo pheNo vva sAmagrIvizeSa ke nimitta se jinakA udaya punaH sadeva-mANusa tirikkho| riddhIgro savvAno siviNaya- sambhava hai aisI sAtAvedanIyAdi prakRtiyoM ko pradhrasaMdasaNasamAro / / (bha. pA. 1716) / vodaya kahate haiN| yaha caturgatirUpa loka jalaphena yA bubuda ke samAna adhvaryu-SoDazAnAmudArAtmA ya: prabhu vanavidekhate-dekhate hI vilaya ko prApta ho jAtA hai aura jAm / so'dhvaryuriha boddhavyaH zivazarmAdhvaroddharaH / / ye sAMsArika RddhiyAM svapna meM dekhe hue rAjyAdi ke (upAsakA. 883)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakSaragatA bhASA ] jo mahApuruSa tIrthaMkara prakRti ko bandhaka SoDazakAraNabhAvanArUpa RtvijoM kA--yAjakoM kAprabhu hokara mokSasukharUpa yajJa ke bojha kA dhAraka ho use adhvaryu jAnanA cAhie / anakSaragatA bhASA -- anakSaragatA anakSarAtmikA dvIndriyAdyasaMjJipaMcendriyaparyantAnAM jIvAnAM sva-svasaMketa pradarzikA bhASA / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TIkA 226) / dvIndriya se lekara prasaMjJI paMcendriya paryanta jIvoM kI jo apane apane saMketa ko pragaTa karane vAlI bhASA hai use anakSaragatA bhASA kahate haiM / anakSarazruta-se kiM taM praNakkharasuyaM ? aNakkharavihaM paNNattaM / taM jahA - UsasiyaM NIsasiyaM picchUDhaM khAsiyaM ca chIyaM ca / NissighiyamaNusAraM aNakkharaM cheliyAIyaM // se taM NakkharasuyaM / (nandI. sU. 38, pR. 187; zrAva. ni. 20 ) / ucchvasita, niHzvasita, niSThyUta ( thUka ), kAsita yA kAzita ( chIMka ), chIMka, nissighiya ( zravyakta zabda), anusvAra ke samAna uccAraNa kI jAne vAlI hukAra prAdi dhvani aura cheliya ( seNTitacItkAra); ityAdi saba saMketavizeSa hone se anakSarazrutasvarUpa haiM / 43, jaina - lakSaNAvalI anakSarAtmaka zabda - 1. anakSarAtmako dvIndriyAdInAmatizayajJAnasvarUpapratipAdana hetuH / (sa. si. 5, 24) / 2. avarNAtmako dvIndriyAdInAm, pratizayajJAnasvarUpapratipAdana hetuzca / (ta. vA. 5, 24, 3) / 3. bAlAdisaMjJya saMjJayaM givAganakSaravAgimAH / ( zrAcA. sA. 5-60) / 4. anakSaraH zabdo dvIndriya-trIndriyacaturindriya- paJcendriyAnAM prANinAM jJAnAtizayasvabhAvakathanapratyayaH / (ta. vRtti zruta. 5-24) / 5. anakSarAtmako dvIndriyAdizabdarUpo divyadhvanirUpazca / (paMcA. kA. jaya. vR. 79 ) / dvIndriyAdi zrasaMjJI prANiyoM kA jo zabda pratizadha jJAnasvarUpa ke pratipAdana kA kAraNa hotA hai use anakSarAtmaka zabda kahate haiM / X anagAra - 1 na vidyate'gAramasyetyanagAraH / X X cAritramohodaye satyagArasambandhaM pratyanivRttaH pariNAmo bhAvAgAramityucyate / ( sa. si. 7-16; ta. vA. 7, 16, 1 ta. vR. zruta. 7-16) / 2. agAH vRkSAH, taiH kRtamagAram, nAsya gragAraM vidyate itya 3. na [ anaGgakrIDA nagAra: / (uttarA cU. 62, 7, pR. 61) / gacchantItyagAH vRkSAstaiH kRtamagAraM gRham / nAsyAgAraM vidyate ityanagAraH parityaktadravya bhAvagRha ityarthaH / ( nandI. hari. vR pR. 31) / 4. agAraM gRham, tadyeSAM vidyate iti agArAH gRhasthAH, na agArA anagArA: / ( dazavaM. hari. vR. ni. 1-90) / 5. zragAraM gRham, na vidyate agAraM yasyAsAvanagAraH, parityaktadravya bhAvagRha ityartha: / ( nandI. malaya. vR. sU. 6, pR. 81 sUryapra. malaya. vR. 3; jIvAjI. malaya. vR. 3,2, 103 ) / 6. na vidyate zragAramasyetyanagara: / (ta. ilo. 7 - 19 ) / 7. nivRtta rAgabhAvo yaH so'nagArI gRhoSitaH / (ha. pu. 58 - 137 ) / 8. mahAvrato'nagAraH syAt XX X | ( ta. sA. 4, 76) / 6. anagArAH sAmAnyasAdhavaH / (cA. sA. pR. 22) / 10. yo'nIho deha-gehe'pi so'nagAraH satAM mataH / ( upAsakA 862 ) / 11. gAtramAtradhanA pUrva sarvasAvadyavajitAH / (kSa. cU. 7-19) / 12. pUrve (anagArAH ) sAvadyavarjitAH / ( jI. ca. 7 - 13) / 13. nAsyAgAraM gRhaM vidyata ityanagAraH / ( jambUdvI. zAnti vR. 2, pR. 15) / 1 bhAvAgAra kA tyAgI mahAvratI anagAra kahA jAtA hai | cAritramoha kA udaya rahane para jo gRhanivRtti ke prati pariNati nahIM hotI hai, isakA nAma bhAvAgAra hai / 1 anaGgakrIDA - 1. graGgaM prajananaM yonizca tato'nyatra krIDA anaGgakrIDA / (sa. si. 7-28 ) / 2. anaGgeSu krIDA zranaGgakrIDA // 3 // aMga prajananaM yonizca tato'nyatra krIDA anaGgakrIDA / zranekavidhaprajananavikAreNa jaghanAdanyatra cAGge ratirityarthaH / (ta. vA. 7, 28, 3) / 3. anaGgakrIDA nAma kuca kakSoruvadanAntarakrIDA, tIvrakAmAbhilASeNa vA parisamAptasuratasyApyAhAryaiH sthUlakAdibhiryoSidavAcyapradezAsevanamiti / ( zrA. pra. TI. 273 ) / 4. anaGgaH kAmaH karmodayAt puMsaH strI - napuMsaka - puruSAsevanecchA hastakarmAdIcchA vA yoSito'pi yoSit puruSAsevanecchA hastakarmAdIcchA vA napuMsakasya puruSa-strIsevanecchA hastakarmAdIcchA vA sa evaMvidho'bhiprAyo mohodayAdudbhUtaH kAma ucyate / nAnya: kazcit kAmaH / tena tatra krIDA ramaNamanaGgakrIDA / zrAhAryaiH kASTha-pusta - phala- mRttikA carmAdirghATitaprajananaiH kRta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ zranaGgapraviSTa ] kRtyo'pi svaliMgena bhUyaH mRdnAtyevAvAcyapradezaM yoSitAm, tathA kezAkarSaNa prahAradAna- dantanakhakadarthanAprahArairmohanIya karmAvezAt kila krIDati tathAprakAraM kAmI / sarveSAmanaGgakrIDA balavati rAge prasUyate / (ta. sU. hari vR. 7-23; yogazA. svo viva. 3-14) / 5. aGgaM liGgaM yonizca tayoranyatra mukhAdipradeze krIDA'naGgakrIDA / ( ratnaka. TI. 2, 14) / 6. aGgaM prajananaM yonizca tato jaghanAdanyAnekavidhaprajananavikAreNa ratiranaGgakrIDA / (cA. sA. pu. 7) / 7. anaGgAni kuca kakSoru vadanAdIni teSu krIDanaM zranaGgakrIDA | yoni - mehanayoranyatra ramaNam / (paMcA. viva. 3 ) / 8. zraGgaM dehAvayavo - spi maithunApekSayA yonirmehanaM vA tadvyatiriktAni anaGgAni kuca - kakSoru- vadanAdIni teSu krIDA ramaNaM anaGgakrIDA / athavA anaGgaH kAmaH, tasya tena vA krIDA pranaGgakrIDA | svaliGgena niSpannaprayojanasyAhAryaizcarmAdighaTitaprajananairyoSidavAcyapradezAsevanam / (dharmabi. vR. 3 - 26, pR. 39 ) / 6 aGgaM sAdhanaM dehAvayavo vA tacceha maithunApekSayA yonirmehanaM ca tato 'nyatra mukhAdipradeze ratiH / yatazca carmAdimayailiMga: svaliGgena kRtArtho'pi strINAmavAcya pradezaM punaH punaH kudrAti, kezAkarSaNAdinA vA krIDan prabalarAgamutpAdayati, so'pyanaGgakrIDocyate / (sA. gha. sva. TI. 4 - 58 ) / 10. aGgaM smaramandiraM smaralatA ca, tAbhyAmanyatra kara kakSA - kucAdipradezeSu krIDanamanaGgakrIDA / anaGgAbhyAM krIDA anaGgakrIDA / (ta. vR. zruta. 7 - 28 ) / 11. doSazcAnaMgakrIDAkhyaH svapnAdau zukravicyutiH / vinApi kAminIsaGgAt kriyA vA kutsitoditA // ( lATIsaM. 6, 77) / 12. aGgaM yoniliGgaM ca tAbhyAM yoniliGgAbhyAM vinA kara-kukSa- kucAdipradezeSu krIDanama - naGgakrIDA / ( kArtike. TI. 337-38) / 1 kAmasevana ke proM (prajanana aura yoni ) ke atirikta anya aGgoM se kAmakrIDA karane ko zranaGgakrIDA kahate haiM / anaGgapraviSTa - 1. anaGgapraviSTaM tu sthavirakRtaM zrAvazyakAdi / ( zrAva. hari. vR. 20) / 2. yat punaH sthavirairbhadrabAhu svAmiprabhRtibhirAcAryairupanibaddhaM tadanaGgapraviSTam, taccAvazyaka niryuktyAdi / ( zrAva. malaya. vR. ni. 20 ) / 3. zeSaM prakIrNakAdyanaGga 44, jaina- lakSaNAvalI [ anugAmI avadhi praviSTam / ( karmasta. gobi. TI. 9-10, pR. 81) / 2 jo Agama sAhitya sthaviroM-bhadrabAhu Adi prAcAryoM dvArA racita hai vaha anaMgapraviSTa mAnA jAtA hai / jaise- zrAvazyaka niyukti Adi / zranaGgazruta- sAmAiyaM cauvIsatthazro vaMdaNaM paDikamaNaM veNaiyaM kidiyammaM dasaveyAliyaM uttarajjhayaNaM kappavavahAro kappAkappiyaM mahAkappiyaM puMDarIyaM mahApuMDarIyaM Nisihiyamidi coddasavihamaNaMgasudaM / ( dhava. pu. 6, pR. 188 ) / sAmAyika va caturviMzatistava zrAdi caudaha anaMgazruta ke antargata mAne jAte haiM / zranaticAra- 1. prAtyantiko bhUzamapramAdo'naticAra: / ( ta. bhA. 6- 23 ) / 2. anaticAra ucyate - praticaraNamaticAraH svakIyAgamAtikramaH, nAticAro'naticAraH, utsargApavAdAtmaka sarvajJa praNIta siddhAntAnusAritayA zIla vrataviSayamanuSThAnamityarthaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-23) / pramAda ke zrAtyantika prabhAva ko anaticAra kahate haiM / anadhyavasAya - 1. 'idamevaM cevetti' NicchayAbhAvo aNabhavasA / ( dhava. pu. 7, pR. 86 ) / 2. viziSTasya vizeSANAmasya ca sve na vedanam / gacchatastRNasaMsparza ivAnadhyAsa iSyate // ( mokSapaM 7 ) / 3. kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH / yathA gacchatastRNasparzajJAnam / (pra. na. ta. 1, 13 - 14; nyAyadI. pR. 8 ) / 4. anadhyavasAyaH kvacidapyarthe bodhasyApravRtti: / ( upadeza. vR. 118 ) / 5. idaM kimapyastIti nirddhArarahitavicAraNetyanadhyavasAyaH / (dharmabi. vR. 1- 38, pR. 11) / 6. vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH / (pra. mI. 1, 1, 6) / 7. dUrAndhakArAdivazAdasAdhAraNadharmAvamarza rahitaH pratyayo'nizcayAtmakatvAdanadhyavasAyaH / (pra. mI. TI. 1, 1, 6) 8. aspRSTavizeSaM kimityullekhenotpadyamAnaM jJAnamAtramanadhyavasAya: / (ratnAkarA. TI. 1-13) / 3 'yaha kyA hai' isa prakAra ke anizcAtmaka jJAna ko adhyavasAya kahate haiM / jaise--mArga meM calate hue puruSa ko tRNasparzAdi ke viSaya meM hone vAlA zrani zcayAtmaka jJAna / anugAmI zravadhi - 1. kazcinnAnugacchati tatraivAtipatati unmugdhapraznAdezipuruSavacanavat / ( sa. si.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrananta ] 1-22; ta. vA. 1, 22, 4) / 2. vizuddhayananvayAdezo'nanugAmI ca kasyacit / (ta. ilo. 1, 22, 12) / 3. iyaro ya NANugacchai ThiyapaIvo vva gacchaM taM / (vizeSA. gA. 718 ) / 4. jaM tamaNaNugAmI NAma ohiNANaM taM tivihaM - khettANaNugAmI, bhavANaNugAmI khetta bhavANaNugAmI cedi / jaM khettaMtaraM Na gacchadi bhavaMtaraM caiva gacchadi taM khettANaNugAmItti bhaNNadi / jaM bhavaMtaraM Na gacchadi, khettaMtaraM ceva gacchadi, taM bhavANaNugAmI NAma / jaM khettaMtara-bhavAMtarANi ca Na gacchadi, ekamhi ceva khette bhave ca paDibaddhaM taM khetta bhavANaNugAmi tti bhaNNadi / ( dhava. pu. 13, pR. 264-65) / 5. yatkSetre tu samutpannaM yattatraivAvabodhakRt / dvitIyamavadhijJAnaM tacchRGkhalitadIpavat / / (lokapra. 3-840 ) / 6. yattu taddezasthasyaiva bhavati sthAnasthadIpavat, dezAntaragatasya tvapaiti tadananugAmIti / ( karmasta. go. TIkA gA. 6-10 ) / 7. yadavadhijJAnaM svasvAminaM jIvaM nAnugacchati tadananugAmi / ( go. jI. jI. pra. 372 ) / 8. yastu vizuddherananugamanAnna gacchantamanugacchati / kiM tarhi ? tatraivAbhipatati zUnyahRdayapuruSAdiSTapraznavacanavat soSnugAmI / (ta. sukhabo. vR. 1 - 22 ) / 6. kazcidavadhi vAnugacchati, tatraivAtipatati, vivekaparAGmukhasya prazne sati pradeSTRpuruSavacanaM yathA tatraivAtipatati, na tenAgre pravartate / (ta. vR. zruta. 1-22) / 1 jo avadhijJAna mUrkha puruSa ke prazna ke uttara meM prAdeza dene vAle vacana ke samAna kSetrAntara yA bhavAntara meM apane svAmI ke sAtha nahIM jAtA hai use anugAmI avadhi kahate haiM / ananta - zranto vinAza:, na vidyate anto vinAzo yasya tadanantam / ( dhava. pu. 3, pR. 15); jo (rAsI) puNa Na samappai so rAsI aNaMto / ( dhava. pu. 3, pR. 267 ) ; tado ( asaMkhejjAdo) uvari jaM kevalaNANasseva viso tamanaMtaM NAma / ( dhava. pu. 3, pR. 268); so praNaMto vuccadi, jo saMkhejjAsaMkhejja - rAsivva saMte praNateNa vi kAleNa Na NiTThAdi / vRttaM ca- saMte vae Na NiTThAdi kAle NANaMtaeNa vi / jo rAsI so praNato ttiNiddiTTho mahesiNA / / ( dhava. pu. 4, pR. 338 ) ; jAsi saMkhANamAyavirahiyANaM saMkhejjAsaMkhejjehi vaijjamANANaM pi vocchedo hodi, tAsimaNaMtamidi saNNA / ( dhava. pu. 4, pR. 45, jaina-lakSaNAvalI [ zranantajIva 394 ) ; so rAsI praNaMto uccai jo saMte vivaeNa NiTThAdi / (dhava. pu. 4, pR. 478 ) / zrAya rahita aura nirantara vyaya sahita hone para bhI jo rAzi kabhI samApta na ho, use ananta kahate haiM / zrathavA jo rAzi eka mAtra kevalajJAna kI hI viSaya ho vaha ananta hai / zranantakAya - dekho anantajIva / anantakAyAzca snuhI-guDUcyAdayaH ye chinnA bhinnAzca prArohanti, ekasya yaccharIraM tadevAnantAnantAnAM sAdhAraNAhAraprANatvAt sAdhAraNAnAm, XX X anantaH sAdhAraNaH kAyo yeSAM te'nantakAyA: / (mUlA. vR. 5-16) / jina ananta jIvoM kA eka sAdhAraNa zarIra ho tathA jo apane mUla aura jo zarIrase chinna-bhinna hone para bhI punaH uga prAte haiM aise snuhI ( thUvara) guDUcI ( gurabela ) zrAdi zranantakAya kahalAte haiM / anantakAyika- dekho anantakAya / anantairjIvarupalakSitaH kAyo yeSAM te anantakAyA mUlAdiprabhavA vanaspatikAyikAH / (sA. dha. svo TI. 5-17) / jinakA zarIra ananta jIvoM se upalakSita ho aise mUla, agra evaM pora Adi se utpanna hone vAle vanaspatikAyika jIvoM ko zranantakAyika kahA jAtA hai| anantajit - 1. anantadoSAzayavigraho graho viSaMgavAn mohamayazciraM hRdi / yato jitastattvarucau prasIdatA tvayA tato'bhUrbhagavAnanantajit // ( svayaMbhUstotra 66 ) / 2. anantakarmAMzAn jayati, anatairvA jJAnAdibhirjayati anantajit / tathA garbhasthe jananyA ananta ratnadAma dRSTam, jayati ca tribhuvane'pIti anantajit / bhImo bhImasena iti nyAyAdanantaH / (yogazA. svo viva. 3 - 124) / 1 jo ananta doSotpAdaka moharUpa pizAca ko jIta cuke haiM, ve bhagavAn zrananta jina anantajit haiM / 2 jo ananta karmAzoM ko jItatA hai athavA zrananta jJAnAdi ke dvArA sarva jagat ko jAnane se jayazIla ho, tathA jisake garbha meM sthita hone para mAtA ne ananta ratnoM kI mAlA dekhI; usa zrananta jina ( caudahaveM tIrthaMkara) ko zranantajit kahate haiM / zranantajIva - dekho anantakAya / gUDhachirAgaM pattaM sacchIraM jaM ca hoi nicchIraM / jaM piya paNaTTasaMdhi atajIvaM viyANAhi / / cakkAgaM bhajjamANassa gaMThI cuNaghaNo bhave / puDhavisariseNa bheeNaM praNatajIvaM
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46, anantamizritA ] viyANAhi / / jassa mUlassa bhaggassa samo bhaMgo padIsaI / anaMtajIve use mUle je yA'va'nne tahAvihe // ( bRhatka. 967-66 ) / jisa dUdhayukta va usase rahita bhI patra (pattA) kI sirAyeM (snAyu ) va sandhiyAM adRzya hoM vaha patra zranantajIva ( anantakAya ) hai / isI prakAra jisa mUla Adi ko tor3ane para cakrAkAra - samAnabhaMga hotA hai tathA jisakI gAMTha ke bhaMga hone para kheta ke Upara ko papar3I ke samAna cUrNa ur3atA hunA dikhatA hai vaha bhI anantajIva hai| abhiprAya yaha hai ki jisa mUla ke bhagna hone para samAna bhaMga dikhatA hai usa mUla ko anantajIva jAnanA cAhie / anantamizritA - 1. mUlakAdikamanantakArya tasyaiva satkaiH paripANDupatrairanyena vA kenacit pratyekavanaspatinA mizramavalokya sarvo'pyeSo'nantakAyika iti vadato'nantamizritA / ( prajJApa malaya vR. 11, 165) / 2. sANaMtamIsiyA vi ya parittapattAijuttakaMdammi / eso anaMtakAo tti jattha savvattha vi pogo / / (bhASAra. 64 ) / 3. anantamizritApi ca sA bhavati yatra yasyAM parittAni yAni patrAdIni tadyukte kande mUlakAdI sarvatrApi sarvAvacchedenApi eSo'nantakAya iti prayogaH // ( bhASAra. TI. 64) / anantakAyasvarUpa mUlaka (mUlI) ko usI ke dhavala ( pratyeka vanaspati) pattoM ke sAtha zrathavA zranya kisI pratyeka vanaspati ke sAtha mizrita dekhakara jo yaha kahatA hai ki 'yaha saba anantakAyika hai' usakI isa prakArako bhASA anantamizritA kahI jAtI hai / anantarakSetrasparza jo so anaMta rakhetta phAso NAma / jaM davvamaNaMtarakhetteNa phusadi so sabbo praNatarakhettaphAso NAma / ( SaTkhaM. 5, 3, 15-16, pu. 13, pR. 17) / jo dravya anantara kSetra se sparza karatA hai usakA nAma anantarakSetrasparza hai / anantarabandha - kammaMiyavaggaNAe dvidapoggalakhaMdhA - NaM micchattAdipaccaehi kammabhAveNa pariNadapaDhamasamae * baMdho annNtrbNdho| (dhava. pu. 12. pU. 370 ) / kArmaNa vargaNA svarUpa se sthita pudgalaskandhoM kA mithyAtva Adi kAraNoM ke dvArA karmarUpa pariNata hone ke prathama samaya meM jo bandha hotA hai use zranantarabandha kahate haiM / - [ anantaviyojaka anantarasiddha kevalajJAna - yasmin samaye siddho jAyate, tasmin samaye vartamAnamanantarasiddhakevalajJAnam / (zrAva. malaya. vR. ni. 78 ) / jisa samaya meM jIva siddha hotA hai usa samaya meM vartamAna kevalajJAna ko anantara siddha kevalajJAna kahate haiM / anantarasiddhA saMsArasamApannajIvaprajJApanA-na vidyate zrantaraM vyavadhAnamarthAtsamayena yeSAM te 'nantarAste ca te siddhAzcAnantarasiddhAH siddhatvaprathama - samaye vartamAnA ityarthaH, te ca te 'saMsArasamApannajIvAzcAnantarasiddhA saMsArasamApanna jIvAsteSAM prajJApanA'nantarasiddhAsaMsArasamApannajIva prajJApanA / (prajJApa. malaya. vR. 1- 6) | siddha hone ke prathama samaya meM vidyamAna aise saMsAra se mukta hone vAle jIvoM kI prajJApanA yA prarUpaNA ko zranantarasiddhAsaMsArasamApannajIvaprajJApanA kahate haiM / zranantarApti - vivakSita bhavAnmRtvotpadya cAnantare bhave / yatsamyaktvAdyaznute'GgI sA'nantarAptirucyate // ( lokapra. 3 - 282 ) / vivakSita bhava se marakara va anantara bhava meM utpanna hokara jIva jo samyaktva Adi ko prApta karatA hai, ise zranantarApti kahA jAtA hai / anantaropanidhA - 1. jattha NiraMtaraM thovabahuttaparikkhA kIrade, sA praNatarovaNidhA / ( dhava. pu. 11, pR. 352); anaMtaguNavaDDhIe prasaMkhejjaguNavaDDhIe saMkhejjaguNavaDDhIe saMkhejjabhAgavaDDhIe asaMkhejjabhAgavaDDhIe anaMtabhAgavaDDhIe praNataraheTTimadvANaM pekkhiNa diTThANANaM jA thovabahuttaparUvaNA sAtavaNidhA / ( dhaya. pu. 12, pR. 214) / 2. upadhAnamupadhA, dhAtUnAmanekArthatvAnmArgaNamityarthaH / ( paJcasaM. malaya. vR. baM. ka. 9) / jisa prakaraNa meM anantaguNavRddhi zrAdi svarUpa se anantara adhastana sthAna kI apekSA sthita sthAnoM ke nirantara alpabahutva kI parIkSA kI jAtI hai usakA nAma anantaropanidhA hai / ananta viyojaka - 1. sa eva punaH anantAnubandhikrodha - mAna-mAyA lobhAnAM viyojanaparaH (anantaviyojakaH) X XXI ( sa. si. 9-45 ) / 2. granantaH saMsArastadanubandhino'nantAH krodhAdayastAn viyoja - yati kSapayatyupazamayati vA anantaviyojaka: / (ta. jaina- lakSaNAvalI
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantavIrya] 47, jaina-lakSaNAvalI [anantAnubandhI bhA. siddha. vR. 6-47) / pu. 6, pR. 41) / 5. anantaM bhavamanubadhnAti 1 anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kI avicchinnaM karotItyevaMzIlo'nantAnubandhI / anavisaMyojanA karane vAle jIva ko anantaviyojaka nto vA 'nubandho'syetyanantAnubandhI samyagdarzanasahakahate haiN| bhAvikSamAdisvarUpopazamAdicaraNalavavibandhI, cAanantavIrya-1. vIryAntarAyasya karmaNo 'tyantakSa- ritramohanIyatvAttasya / (sthAnA. sU. abhaya. vR. 4, yAdAvirbhUtamanantavIryaM kSAyikam / (sa. si. 2-4) / 1, 246, pR. 183) / 6. anantaH saMsArastamanuba2. vIryAntarAyAtyantasaMkSayAdanantavIryam // 6 // prA- nanti tacchIlAzcAnantAnubandhinaH / (ta. bhA. si. tmana: sAmarthyasya pratibandhino vIryAntarAyakarmaNo- vR.6-6)| 7. anantaM saMsAramanubadhnantItyevaMzIlA 'tyantasaMkSayAdudbhUtavRtti kSAyikamanantavIryam / (ta. anantAnubandhinaH / xxx eSAM ca saMyojanA vA. 2, 4, 6) / 3. vIryAntarAyanirmUlaprakSayodbhUta- iti dvitIyaM nAma / tatrAyamanvarthaH-saMyojyante vRtti zrama-klamAdyavasthAvirodhi nirantaravIryamaprati- sambandhyante 'saMkhyarbhavairjantavo yaiste sNyojnaaH| (paMcahatasAmarthyamanantavIryam / (jayadha. patra 1017) / saM. malaya. vR. 3-5; karmapra. yazo. vR. 1; zataka. 4. kasmizcitsvarUpacalanakAraNe jAte sati ghoraparI- mala. hema. va. 37; karmavi. de. svo. va. 17) / SahopasargAdau nijaniraJjanaparamAtmadhyAne pUrva dhairya- 8. tatrAnantaM saMsAramanubadhnanti ityevaMzIlA anantAmavalambita tasyaiva phalabhUtamanantapadArthaparicchittivi- nubandhinaH / uktaM ca-anantAnyanubadhnanti yato Saye khedarahitatvamanantavIryam / (ba. dravyasaM. TI. janmAni bhUtaye / tato'nantAnubandhAkhyA krodhAdyeSu 14) / 5. kevalajJAnabiSaye anantaparicchittizakti- niyojitaaH| (prajJApa. malaya. vR. 23-263) / rUpamanantavIryam bhaNyate / (paramAtmapra. TI. 61) / / hai. tatra pAramparyeNa bhavamanantamanabadhnantItyevaMzIlA 1 vIryAntarAya karma kA sarvathA kSaya ho jAne pr| anantAnabandhinaH, udayasthAnAmamISAM samyaktvavijo apratihata sAmarthya utpanna hotA hai use ananta- ghAtakRttvAt / (SaDazI. malaya. vR. 76) / 10. tatra vIrya kahate haiN| pAramparyeNa anantaM bhavamanubadhnanti anusandadhatItyevaManantasaMsArI (aNaMtasaMsAra)-je puNa guru- zIlA ityanubandhinaH / (dharmasaM. malaya. vR. 614) / paDiNIyA bahumohA sasabalA kusIlA y| asamAhiNA / 11. samyaktvaguNavighAtakRdanantAnubandhI / (prajJApa. marate te hoMti annNtsNsaaraa|| (mUlA. 2-71; malaya. vR. 14-188) / 12. anantaM saMsAramanuabhidhA. 1, pR. 266) / badhnanti anusandadhati, tacchIlAzcetyanantAnubandhinaH / jo guru ke pratikUla, bahumohI-prakRSTa rAga-dveSa se (karmasta. go. TI. 9-10) / 13. ananta zrA kaluSita, hIna prAcAra vAle aura kuzIla-vatarakSA saMsAraM yAvat anubandha: pravAho yeSAM te 'nantAnuse rahita-hote hue samAdhi ke binA prArta-raudra bandhinaH / (karmavi. pU. vyA. gA. 41) / 14. tatrApariNAma se marate haiM ve anantasaMsArI-ardhapudagala nanta saMsAramanabadhnantItyevaMzIlA anantAnabandhinaH / pramANa kAla taka saMsAraparibhramaNa karane vAle yadavAci-yasmAdanantaM saMsAramanubadhnanti dehinAm / hote haiN| tato 'nantAnubandhIti saMjJA''dyeSu nivezitA / anantAnubandhI-1. anantAnuvandhI samyagdarzanopa- (karmavi. de. svo. TI. 18) / 16. anantaM saMsAraM ghaatii| tasyodayAddhi samyagdarzanaM notpadyate, pUrvotpanna- bhavamanubadhnAtyavicchinnaM karotItyevaMzIlo'nantAnu tapatati / (ta. bhA. 8-10) / 2. bandhI / ananto vA anubandho yasyeti anntaanubndhii| anantakAlamatiprabhUtakAlamanuvandhamuditA kurvantIti (amidhA. 1, pR. 266) / anantAnubandhinaH / (paMcasaM. svo. vR. 123, pR. 1 jisakA udaya hone para samyagdarzana utpanna nahIM 35) / 3. pAramparyeNAnantaM bhavamanubaddha zIla yeSA- hotA hai, aura yadi vaha utpanna ho cukA hai to miti anantAnubandhina: udayasthAH samyaktvavidhA- naSTa ho jAtA hai, usakA nAma anantAnubandhI hai| tinH| (zrA. pra. TI. 17) / 4. anantAn bhavAn 4 ananta bhavoM kI paramparA ko cAlU rakhane vAlI anubaddha zIlaM yeSAM te anantAnubandhinaH / (dhava. kaSAyoM ko anantAnubandhI kaSAya kahA jAtA hai /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantAnubandhikrodha-mAna.] 48, jaina-lakSaNAvalI [anantAnubandhI lobha ananta dhikrodha-mAna-mAyA-lobha-1. ana- bAMsa kI jar3a ke samAna atizaya kuTilatA kI ntasaMsArakAraNatvAnmithyAdarzanamanantam, tadanubandhino- kAraNabhUta mAyA ko anantAnubandhinI mAyA 'nantAnubandhinaH krodh-maan-maayaa-lobhaaH| (sa. si. kahate haiM / 8-6; ta. vA. 8, 6, 5) / 2. anantAn bhavAnanu- anantAnubandhivisaMyojanakriyA-tattha adhApabaddhazIlaM yeSAM te anantAnubandhinaH, anantAnubandhi- vatta-apunva-aNiyaTTikaraNANi tiNNi vi karedi / nazca te krodha-mAna-mAyA-lobhAzca anantAnubandhi- ettha adhApavattakaraNe Natthi guNaseDhI / apuvakaraNa krodhamAnamAyAlobhAH / jehi koha-mANa-mAyA-lohehi paDhamasamayappahudi puvvaM va udayAvaliyabAhire galidaaviNasarUvehi saha jIvo aNaMte bhave hiMDadi tesi sesamapuvva-aNiyaTrikaraNaddhAdo visesAhiyamAyAmeNa koha-mANa-mAyA-lohANaM aNaMtANubaMdhI snnnnaa| (dhava. padesaggeNa saMjadaguNaseDhipadesaggAdo asaMkhejjaguNaM pu. 6, pR. 41); athavA aNaMto aNubaMdho jesi tadAyAmAdo saMkhejjaguNahINaM guNaseTiM karedi / Thidikoha-mANa-mAyA-lohANaM, te aNaMtAppubaMdhikoha- aNubhAgakhaMDayaghAde AuavajjANaM kammANaM puvvaM va mANa-mAyA-lohA / edehito vaDDhidasaMsAro aNaMtesu karedi / evaM dohi vi karaNehi kAUNa aNaMtANubhavesu aNubaMdha Na chadde di tti aNatANubaMdho saMsAro, baMdhicaukkaTThidIo udayAvaliyabAhirAno sesaso jesiM te aNaMtANubaMdhiNo koh-maann-maayaa-lohaa| kasAyasarUveNa sNchuhdi| esA aNaMtANubaMdhivisaMjo(dhava. pu. 6, pR. 41-42) / 3. samyaktvaM ghnantyana- jaNakiriyA / (dhava. pu. 10, pR. 288) / ntAnubandhinaste kaSAyakAH / (upAsakA. 625) / apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina do pariNAmoM ke 4. anantAnubandhina: krodhamAnamAyAlobhAH kaSAyAH dvArA yathAsambhava anantAnubandhicatuSka kI udayAAtmanaH samyaktvapariNAmaM kaSanti, anantasaMsAra- valibAhya sthiti aura anubhAga ko zeSa kaSAyoMrUpa kAraNatvAdanantaM mithyAtvaM anantabhavasaMskArakAlaM vA pariNata karane ke lie jo kriyA kI jAtI hai vaha anubadhnanti saMghaTayanti ityanantAnubandhinaH / (go. anantAnavandhivisaMyojana kriyA kahalAtI hai| jI. ma. pra. va jI. pra. TIkA 283) / 5. anantA- pratantAnubandhI krodha-vidalitaparvatarAjisadRzaH nubhavAnmithyAtvAsaMyamAdau anubandhaH zIlaM yeSAM te punaranantAnubandhI krodhaH kathamapi nivartayitumazakyaH / 'nantAnubandhinaH, te ca te krodhamAnamAyAlobhA (karmavi. de. svo. va. gA. 16) / anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAH / athavA'nanteSu parvatarAji yA pASANarekhA ke samAna kaThinatA se bhaveSvanubandho vidyate yeSAM te anantAnubandhinaH / naSTa hone vAle krodha ko anantAnubandhI krodha (mUlA. va. 12-161) / 6. anantabhavabhramaNahetu- kahate haiN| tvAdanantaM mithyAtvamanubadhnanti sambandhayanti ityevaM- anantAnubandhI mAna-zilAyAM ghaTitaH zailaH, zIlA ye krodha-mAna-mAya-lobhAH samyaktvaghAtakAH zailazcAsau stambhazca zailastambhastadupamastvanantAnate anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAH / (kArtike. bandhI mAnaH, kathamapyanamanIya ityrthH| (karmavi. de. To. 308; ta. vR. zruta. 8-9) / svo. vR. 16) / 1 ananta zabda se yahA~ mithyAtva ko liyA gayA zaila stambha ke samAna atyanta kaThora pariNAma vAle hai, kAraNa ki vaha ananta saMsAra paribhramaNa kA / ahaMkAra ko anantAnubandhI mAna kahate haiN| kAraNa hai / jo krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyeM anantAnabandhI lobha- kRmirAgaraktapaTTasUtrarAganirantara usa mithyAtva se sambandha rakhatI haiM, unakA samAnaH kathamapyapanetumazakyo'nantAnubandhI lobhaH / nAma anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha hai| (karmavi. de. svo. vR. 20) / anantAnubandhimAyA-ghanavaMzImulasamA tvanantAna- kRmirAga se raMge hue vastra ke raMga ke samAna dIrgha bandhinI maayaa| yathA niviDavaMzImUlasya kUTilatA kAla taka kisI bhI prakAra se nahIM chUTane vAle lobha kila vahninA'pi na dahyate, evaM yajjanitA mana:- ko anantAnubandhI lobha kahate haiN| kuTilatA kathamapi na nivartate sA'nantAnubandhinI anantAvadhijina (aNaMtohI)- aNate tti utte maayaa| (karmavi. de. TI. gA. 20) / ukkassANaMtassa gahaNaM, xxx ukkassANaMto
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zranantAvabodha ] ohI jassa so tohI / XX X adhavA'vayavaviNAsANaM vAco aMtasaddI ghettavvo, prohI majjAyA ukkassANaMtAdo pudhabhUdA / antazca avadhizca antAvadhI, na vidyate tau yasya sa anantAvadhiH / abhedAjjIvasyApIyaM saMjJA / anantAvadhayazca te jinA zranantAvadhijinA: / ( dhava. pu. 6, pR. 51-52 ) / jisa jJAna kI avadhi (maryAdA) utkRSTa prananta hai, arthAt jo jJAna ananta vastunoM ko viSaya karatA hai, vaha anantAvadhi kahalAtA hai; aisA jJAna jina jinoM ke -- karmavijetAoM ke hotA hai unheM anantAvadhijina jAnanA cAhie / anantAvabodha - pratItAnAgata- vartamAnA'nantArtha vyaM janaparyAyAtmaka sUkSmAntarita dUrArtheSu ananteSu zrapratibaddhapravRtti ramalaH kevalAkhyo'nantAvabodhaH / (laghusa. si. pU. 116) / trikAlavartI samasta dravyoM ko zrananta zrarthaparyAyoM aura vyaMjanaparyAyoM ko, tathA sUkSma, antarita aura dUravartI padArthoM ko nirbAdharUpa se jAnane vAlA nirmala kevalajJAna anantAvabodha kahalAtA hai / anantopabhoga 1. niravazeSasyopabhogAntarAyasya 46, jaina - lakSaNAvalI [ anabhigRhItA dRSTi tyeva, na hrAsamAyAti svakAlAvadherArAt / X X x evaM hi tIvrapariNAmaprayogabIjajanitazakti tadAyurAttamatItajanmani na zakyamantarAla evAvacchettumityanapavartanIyamucyate / ( ta. bhA. siddha. vR. 2-51) / karma kI jitanI sthiti bAMdhI gaI hai utanI hI sthiti kA vedana karanA va apane kAla kI avadhi ke pUrva usakA vighAta nahIM honA, isakA nAma usakI apavartanIyatA hai / abhiprAya yaha hai ki apavartanIya zrAyu vaha kahI jAtI hai jisakA vighAta pUrva janma meM bAMdhI gaI sthiti ke pUrva kisI bhI prakAra se na ho sake / anabhi (dhi) gatacAritrArya - antazcAritramohakSayopazamasadbhAve sati bAhyopadezanimittaviratipariNAmA anabhi ( dhi ) gatacAritrAryaH / (ta. vara. 3, 36, 2) / antaraMga meM cAritramohanIya karma kA kSayopazama hone para aura bahiraMga meM guru ke upadezAdi kA nimitta milane para jo cAritra rUpa pariNAma se yukta hue haiM unheM anabhigatacAritrArya kahate haiM / pralayAt prAdurbhUto'nanta upabhogaH kSAyikaH / ( sa. zranabhigRhIta mithyAtva - 1. na abhigRhItam ana si. 2-4 ) / 2. niravazeSopabhogAntarAyapralayAdanantopabhogaH kSAyikaH / (ta. vA. 2, 4, 5 ) / upabhogAntarAya ke nirmUla vinaSTa ho jAne para jo upabhoga prAdurbhUta hotA hai usakA nAma zranantopabhoga hai / bhigRhItam, yathaika-dvi-tri- caturindriyairbhadrakaizca / (paMcasaM. svo vR. 4-2 ) / 2. paropadezaM vinApi mithyAtvodayAdupajAyate yadazraddhAnaM tadanabhigRhItaM mithyAtvam / ( bha. prA. vijayo. TI. 56 ) / 3. anabhigRhItaM paropadezaM vinApi mithyAtvodayAjjAtam / bha. prA. mUlA. TI. 56) / zranapanItatva - zranapanItatvaM kAraka-kAla-vacana-liGgAdivyatyayarUpavacanadoSApetatA / (samavA. zrabhaya. vR. 35; rAyapa, malaya. vR. pU. 17) / kAraka, kAla, vacana aura liMga zrAdi ke vyatyayarUpa vacanadoSa se rahita vAkyaprayoga ko anapanItatva kahate haiM / 2 paropadeza ke binA hI mithyAtva karma ke udaya se jo tatvoM kA zrazraddhAna utpanna hotA hai, use anabhigRhIta mithyAtva kahate haiM / zranapavartana - zranapavartanaM yathAvasthitikaM purA baddha tasya tAvatsthitikasyaivAnubhavanam / ( saMgrahaNI vR. 256) / pUrva meM bAMdhI huI karmasthiti kA hrAsa na hokara utanI hI sthitirUpa karma kA anubhavana karane ko apavartana kahate haiM / abhigRhItA dRSTi - sarvapravacaneSveva sAdhudRSTizranapavartanIya - anapavartanIyaM punastAvatkAlasthi- ranabhigRhIta mithyAdRSTiH / sarvameva yuktyupapannamayu la. 7 anabhigRhItA kriyA - anabhigRhItA'nabhyupagatadevatAvizeSANAM tattvArthazraddhAnam / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / devatAvizeSa ko svIkAra na karane vAloM ke tattvAzraddhAna ko- viparIta tattvazraddhA ko - anabhigRhItA kriyA kahate haiM /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ anabhigRhItA bhASA] 50, jaina-lakSaNAvalI [anarthadaNDavirati ktikaM vA samatayA manyate mauDhyAt / (ta. bhA. si. nibandhanam / (karmapra. malaya. vR. 1-3, pR. 20) / vR.7-18)| 2 upabhukta prAhAra ko sapta dhAtu aura mala-mUtrAdi jo sabhI mata-matAntaroM ko samIcIna mAnatA huA rUpa pariNamAne vAlI zakti ko anabhisandhija vIrya sayuktika va yuktizanya kathana ko mUrkhatAvaza samAna kahate haiN| athavA, jo ekendriya jIvoM kI vividha mAnatA hai, usakI dRSTi (zraddhA) ko anabhigRhItA kriyA kA kAraNa ho use anabhisandhija vIrya samajhanA dRSTi kahA jAtA hai| caahie| anabhigRhItA bhASA-1. anabhigRhItA bhASA anabhihita-anabhihitaM svasiddhAnte'nupadiSTam / arthamanabhigRhya yA procyate DityAdivaditi / (dazavaM. (prAva. malaya. vR. ni. 882) / hari. va. ni. 7-277); prAva. hari. va. ma. he. Ti. apane siddhAnta meM anupadiSTa yA prakathita tattva ko pR. 76) / 2. sA hoi aNabhigahiyA jattha aNegesu anabhihita kahate haiM / pRTukajjesu / egayarANavahAraNamahavA dicchAiyaM vynnN| anarthakriyA-1. tadviparItA (arthadaNDarUpArthakriyA(bhASAra. 77); yatra yasyAM anekeSu pRSTa kAryeSu viparItA) anrthkriyaa| (gu. gu. SaT. svo. va. pR. madhya ekatarasyAnavadhAraNamanizcayo bhavati-etA- 41) / 2. tadarthAbhAve tadgrahaNamanarthAya kiyaa| vatsu kAryeSu madhye kiM karomIti praznayet pratibhAsate, (dharmasaM. mAna. svo. va. 3, 27, 82) / tatkurvati prativacane kasyApi zRGgagrAhikayA'nirdhA- prayojana rahita kriyA ko anarthakriyA kahate hai / raNAt sA 'nabhigRhItA bhavati / (bhASAra.TI. 77) / anarthadaNDa-1. kajja ki pi Na sAhadi NiccaM pAvaM 1 artha ko nahIM grahaNa karake bolI gaI bhASA-jaise karedi jo attho| so khalu have anntthoxxx|| Dittha-DavitthAdi-ko anabhigahItA bhASA kahate haiN| (kArtike. 343) / 2. upakArAtyaye pApAdAna2 athavA eka sAtha pUche gaye aneka kAryoM meM se kisI nimittamanarthadaNDaH / (ta. vA. 7, 21, 4, ta. zlo. eka kA bhI nizcaya na karake uttara dene ko anabhi- 7-21) / 3. tadviparIto'narthadaNDaH prayojananiragRhItA bhASA kahate haiN| pekSaH, anarthaH aprayojanamanupayogo niSkAraNateti anabhigrahA bhASA-anabhigrahA yatra na pratiniya- paryAyAH / vinaiva kAraNena bhUtAni daNDa yati, tathA tArthAvadhAraNam / (prajJApa. malaya. vR. 11-165) / kuThAreNa prahRSTastaruskandha-zAkhAdiSu praharati, kRkapratiniyata artha ke nizcaya se rahita bhASA ko lAsa-pipIlikAdIn vyApAdayati kRtasaGkalpaH, na anabhigrahA bhASA kahate haiN| ca tavyApAdane kiJcidatizayopakAri prayojanaM anabhipreta (praNabhipena)-xxxpraNabhippeyo yena vinA gArhasthyaM pratipAlayituM na zakyate / a paDilomo // (uttarA. ni. 1-43) / (prAva. hari. vR. 6, 83; ta. bhA, si. vR. apane lie aniSTa yA pratikUla vastu ko anabhi- 7-16) / 4. prayojanaM vinA pApAdAnaheturapreta kahate haiN| __ narthadaNDaH / (cA. sA. pR. 6) / 5. zarIrAdyarthaanabhiyogya devatebhyo (abhiyogebhyo)'nye ki- vikalo yo daNDaH kriyate janaH so'narthadaNDaH / (dharmalviSikAdayo'nuttamA devA uttamAzca pAriSadAdayo- saM. mAna. svo. va. 2, 35, 81) / 'nabhiyogyAH / (jayadha. patra 764) / 1 jisa artha se--kriyA se-kArya to kucha bhI abhiyogya devoM ke atirikta jo kilviSika prAdi siddha nahIM hotA, kintu sadA pApa hI kiyA jAtA pradhama aura pAriSada prAdi uttama jAti ke deva haiM ve hai vaha anarthadaNDa kahalAtA hai| anabhiyogya deva kahalAte haiN| anarthadaNDavirati-1. abhyantaraM digavadherapAthianabhisandhijagIrya (praNabhisaMdhijavI raya)- kebhyaH sapApayogebhyaH / viramaNamanarthadaNDavrataM vidu1. asaMveiyA khala-rasAtipariNAmaNA sattI praNabhi. vratadharAgraNyaH // (rasnaka. 3-28) / 2. asatyUsaMdhijaM vIritaM / (karmapra. ca. gaa.1-3)| 2. itara- pakAre pApAdAna heturanarthadaNDaH, tato viratiranarthadanabhisandhijam-yad bhuktasyAhArasya dhAtu-malatva- daNDaviratiH / (sa. si. 7-21) / 3. upakArAtyaye rUpapariNAmApAdanakAraNamekendriyANAM vA tattakriyA- pApAdAnanimittamanarthadaNDaH // 4 // asatyupakAre pApA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranathadaNDavirati ] dAnahetuH anarthadaNDa ityavadhiyate / viramaNaM viratiH, nivRttiriti yAvat / (ta. vA. 7, 21, 4) / 4. anarthadaNDo nAmopabhoga- paribhogAvasyAgAriNo vratino'rthaH tadvyatirikto'narthaH / tadartho daNDo'narthadaNDa: / tadvirativratam / ( ta. bhA. 7 - 16) | 5. viratinivRttiranarthadaNDe anarthadaNDaviSayA / iha lokamaGgIkRtya niHprayojanabhUtopamardanigrahaviSayA / ( zrA. pra. TI. 286 ) / 6. asatyupakAre pApAdAnahetuH pranarthadaNDa iti vyavahriyate / viramaNaM viratiH, nivRttiriti yAvat / (ta. zloka 7 - 21) / 7. evaM paMcapayAraM praNatthadaMDaM duhAvahaM NiccaM / jo pariharei gANI guNavvadI so have vidizro / / ( kArtika. 346 ) / 8. tadviparIto (arthadaNDaviparIto ) 'narthadaNDaH prayojananirapekSa:, anartho'prayojanamanupayogo niSkAraNatA, vinaiva kAraNena bhUtAni daNDayati yathA kuThAreNa prahRSTastaruskandha zAkhAdiSu praharati kRkalAsa-pipIlikAdi vyApadayati / ( ta. bhA. hari. va si. vR. 7-16) / 6. paropadeza heturyo'narthadaNDo'pakArakaH / zranarthadaNDavirativrataM tadviratiH smRtam / (ha. pu. 58 - 147) / 10. daNDa - pAza viDAlAzca viSa zastrAgni-rajjavaH / parebhyo naMva deyAste sva-parAghAta hetavaH / / chedaM bheda-vadhau bandha-gurubhArAtiropaNam / na kArayati yo'nyeSa tRtIyaM tad guNavratam // ( varAMgaca 15, 119-20 ) / 11. samAsataH sarvamupayujyamAnaM zarIrAdInAmagAriNo vratina upakArako'rthaH tasmAdupakArakAdarthAd vyatirikto'narthaH / XX X tadartho daNDa: XX X tasmAd viratiH / ( ta. bhA. si. vR. 7-16) / 12. paJcadhA'narthadaNDasya paraM pApopakAriNaH / kriyate yaH parityAgastRtIyaM tad guNavratam / ( subhASita. 800 ) / 13. yo'narthaM paJcavidhaM pariharati vivRddhazuddhadharmamatiH / so'narthadaNDavirati guNavrataM nayati paripUrtim // ( amita zra. 6 - 80 ) / 14. majjAra-sANa-rajju baMDa ( ? ) loho ya praggivisasatthaM / sa parassa dhAdahedu aNNesi Neva dAdavvaM // vaha baMdha-pAsa chedo taha gurubhArAdhirohaNaM ceva / Navi kuNai jo paresi vidiyaM tu guNavvayaM hoi || ( dharmara. 14e-150) / 15. arthaH prayojanaM dharma-svajanendriyagatazuddhopakArasvarUpam, tasmai prarthAya daNDaH sAvadyAnuSThAnarUpastatpratiSedhAdanarthadaNDaH, tasya viratiranarthadaNDaviratiH / (dharmabi. mu. vR. 3- 17) / 16. zarI [ zranarpita rAdinimittaM yaH prANinAM daNDaH so'rthAya prayojanAya daNDosrthadaNDaH, tasya zarIrAdyarthadaNDasya yaH pratipakSarUpo'narthadaNDo niSprayojano daNDa iti yAvat tasya tyAgo'narthadaNDa viratiH / (yogazAsvo viva. 3 - 74) / 17. zarIrAdyarthadaNDasya pratipakSatayA sthitaH / yo'narthadaNDastattyAgastRtIyaM tu guNavratam / / (tri.za. pu. ca. 1, 3, 638 ) / 18. pIDA pApopadezAdyairdehAdyarthAdvinA'GginAm / pranarthadaNDastatyAgo'narthadaNDavrataM matam / (sA. dha. 5-6 ) / 16. asatyupakAre pApAdAnahetuH padArtho'nartha ityucyate, na vidyate'rtha upakAralakSaNaM prayojanaM yasyAsAvanartha iti vyutpatteH / sa ca daNDa iva daNDaH pIDAhetutvAt / tato'narthazcAsau daNDazcAnarthadaNDa ityavadhAryate / viramaNaM viratinivRttirityarthaH / (ta. sukhabo. vR. 7-21) / 20. pAza - maNDala- mArjAra- viSa-zastra kRzAnavaH / na pApaM ca amI deyAstRtIyaM syAd guNavratam / (pU. upA. 30) / 21. khanitra - viSa - zastrAderdAnaM syAd vadha - hetukam / tattyAgo'narthadaNDAnAM varjanaM tat tRtIyakam // ( bhAvasaM vAma. 461 ) / 22. artha H prayojanaM tasyAbhAvo'narthaH sa paJcadhA / daNDaH pApAsravastasya tyAgastadvratamucyate // ( dharmasaM. zrI. 7-8 ) / 23. tasya (paJcaprakArasya anarthadaNDasya ) sarvasyApi pariharaNam anarthadaNDavirativratanAmakaM tRtIyaM vrataM bhavati / (ta. vRtti zruta. 7 - 21) / jina kAryoM ke karane se apanA kucha bhI prayojana siddha na ho, kintu kevala pApa kA hI saMcaya ho, aise pApopadeza zrAdi pAMca prakAra ke anarthadaNDoM ke tyAga ko zranarthadaNDavirati yA anarthadaNDavrata kahate haiM / zranarpita - 1 tadviparItam (arpitaviparItam ) anapitam / ( sa. si. 5- 32 ); 2. tadviparItamanapitam // 2 // prayojanAbhAvAt sato'pyavivakSA bhavati ityupasarjanIbhUtamana pitamityucyate / (ta. vA.5, 32, 2 ) / 3. anapitavyAvahArikam / ( ta. bhA. 5-31) / 4. XX X kiMtu te tattha apahANA avivakkhiyA aNappiyA idi XXX (dhava. pu. 8, pR. 6) I 5. dvitaM ( prativiparItam ) anarpitam / (ta. sukhabo. vR. 5-32) / 6. nApitaM na prApitaM na prAdhAnyaM na upanItaM na vivakSitamarpitam ucyate, prayojanAbhAvAt sato'pi 51, jaina-lakSaNAvalI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ zranavaghRtakAlAnazana ] svabhAvasyAvivakSitatvAt upasarjanIbhUtam apradhAnabhUtam anapitamityucyate / (ta. vR. zruta. 5 - 32) / 1 avivakSita yA apradhAna vastu ko arpita kahate haiM / anavadhRtakAlAnazana anavaghRtakAlamAdehoparamAt / (ta. vA. 6, 16, 2) / jisa anazana (upavAsa) kA koI kAla niyata nahIM hai, aise yAvajjIvana calane vAle anazana ko anavaghRtakAlAnazana kahA jAtA hai / anavasthA doSa - 1. aprAmANikAnantapadArtha parikalpanayA vizrAntyabhAvo'navasthA / (pra. ra. mAlA pU. 277, di. 10) / 2. anavasthAlatA ca syAnnabhastavisarpiNI | ( candrapra ca 2 - 58 ) / 3. tathA coktam -- mUlakSatikarImAhuranavasthA hi dUSaNam / vastvAnantye'pyazaktau ca nAnavasthA vicAryate / (pra. ra. mAlA pR. 171) / 4. anavasthA tu punaH punaH padadvayAvartanarUpA prasiddhaiva / (zrabhi. rA. 1, pR. 302) / 1 aprAmANika ananta padArthoM kI kalpanA karate hue jo vizrAnti kA prabhAva hotA hai, isakA nAma anavasthA doSa hai / anavasthApyatA 1. hastatAlAdipradAnadoSAd duSTatarapariNAmatvAd vrateSu nAvasthApyate ityanavasthApyaH, tadbhAvo'anavasthApyatA / ( zrAva. hari. vR. ni. 1418 ) / 2. avasthApyata ityavasthApyastanniSedhAdanavasthApyaH, tasya bhAvo'navasthApyatA, duSTatarapariNAmasyAkRtatapovizeSasya vratAnAmA [ manA ] ropaNam / (yogazA. svo viva. 4-60 ) / 1 hastatAla - hAtha se tADana - zrAdi pradAna ke doSa se atyanta duSTa pariNAma hone ke kAraNa vratAdika meM avasthApana kI prayogyatA ko anavasthApyatA kahate haiM / anavasthApyArha - jammi paDisevie uvaTThAvaNAajogo, kaMci kAlaM na vaesu ThAvijjai jAva paivisitavo na ciNNo, pacchA ya ciNNatavo taddosovarazro vasu ThAvijjai, eyaM praNavaTuppArihaM / ( jIta. cU. pU. 6) / jisakA sevana karane para kucha kAla vratoM meM sthApanA ke yogya nahIM hotA, pazcAt tapa kA anuSThAna karane para usa doSa ke zAnta ho jAne se vratoM meM jo sthApana ke yogya ho jAtA hai, isakA nAma anavasthApyArha hai / anavasthitAvadhi - 1. anavasthitaM hIyate vardha - jaina- lakSaNAvalI 52, [anavekSyApramRjyAdAna I ca, vardhate hIyate ca pratipatati cotpadyate ceti punaH punarUmivat / ( ta. bhA. 1 - 23 ) / 2. anyo'vadhiH samyagdarzanAdiguNahAni-vRddhiyogAdyatparimANa utpannastato vardhate yAvadanena vardhitavyam, hIyate ca yAvadanena hAtavyaM vAyuvegapreritajalomivat / ( sa. si. 1-22; ta. vA. 1, 22, 4; ta. vR. zruta. 1-22; sukhabo. vU. 1-22) / 3. jamohiNANamuppaNNaM saMta kAvi vaDhadi, kayAvi hAyadi, kayAvi zravaTThANa - bhAvamuvaNamadi; tamaNavaTThidaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 24) / 4. vizuddheranavasthAnAt sambhavedanavasthitaH / (ta. zloka 1, 22); nAvatiSThate kvacidekasmin vastuni zubhAzubhAnekasaMyamasthAnalAbhAt / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-23) / 5. yatkadAcidvardhate, kadAciddhIyate, kadAcidavatiSThate ca tadanavasthitam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 372) / 1 jo avadhijJAna vAyu se prerita jala kI lahara ke samAna hAni ko prApta hotA hai va bar3hatA bhI hai, bar3hatA hai va hAni ko bhI prApta hotA hai tathA cyuta bhI hotA hai va utpanna bhI hotA hai; use zranavasthita zravadhi kahate haiM / 2 jo avadhijJAna samyagdarzana Adi guNoM kI hAni aura vRddhi ke yoga se jitane pramANa meM utpanna huA hai usase jahA~ taka bar3hanA cAhie bar3hatA bhI hai, aura jahAM taka hAni ko prApta honA cAhie hAni ko bhI prApta hotA hai, use anavasthita avadhijJAna kahA jAtA hai / sa zranavakSyApramRjya saMstAra --- saMstIryate yaH pratipannapoSadhavratena darbha - kuza - kambali-vastrAdiH saMstAraH, sa cAvekSya pramArNya ca kartavyaH, zranavekSyApramArNya ca karaNe'ticAraH / iha cAnavekSaNena duravekSaNam zrapramArjanena duSpramArjanaM saMgRhyate / (yogazA. svo viva. 3-118) / bhalI bhAMti dekhe aura pramArjana kiye binA hI darbhazayyAdi ke bichAne ko anavekSyApramRjya saMstAra kahate haiM / yaha poSaghavrata kA tIsarA zrativAra hai / anavekSyApramRjyAdAna -- pradAnaM grahaNaM yaSTi- pIThaphalakAdInAm, tadapyavekSya pramRjya ca kAryam; anavekSitasyApramArjitasya cAdAnamaticAraH / zrAdAnagrahaNena nikSepo'pyupalakSyate yaSTyAdInAm tena so'pyavekSya pramArNya ca kAryaH / anavekSyApramRjya ca
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ anavekSyApramRjyotsarga ] nikSepo'ticAra iti dvitIya: / (yogazA. svo viva. 3-118) / binA dekhe aura binA pramArjana kiye hI lAThI zrAdi kisI padArtha ke grahaNa karane yA rakhane ko anavekSyApramRjyAdAna kahate haiM / yaha poSadhavrata ke pAMca praticAroM meM dUsarA hai / anavekSyApramRjyotsarga utsarjanamutsarga styAgaH, uccAraprasravaNakhe lasiMghANakAdInAmavekSya pramRjya ca sthaNDilAdau utsargaH kAryaH / pravekSaNaM cakSuSA nirINam, mArjanaM vastraprAntAdinA sthaNDilAdereva vizuddhIkaraNam / athAnavekSyApramRjya cotsargaM karoti tadA poSadhavratamaticarati / (yogazA. svo viva. 3-118 ) / binA dekhe aura binA pramArjana kiye hI zarIra ke mala-mUtra, kapha aura nAsikAmala zrAdi kA jahAM kahIM bhI kSepaNa karanA; ise anavekSyApramRjyotsarga kahate haiM / yaha poSaghavrata kA prathama praticAra hai / anazana - 1. prazana mAhArastatparityAgo'nazanam / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 6- 16; yogazAsvo viva. 4 -89 ) / 2. na prazanamanazanam - AhAratyAgaH / ( dazavai. hari. vR. 1-47) / 3. azanatyAgo'nazanam X X X | ( A. sA. 6 - 5 ) / 4. khAdyAdicatuasshArasaMnyAso'nazanaM matam / (lATIsaM. 7-76) / cAroM prahAra ke parityAga ko anazana kahate haiM / anazana tapa - dekho neSaNa / 1. saMyamarakSaNArthaM karmanirjarArthaM ca caturtha - SaSTASTamAdi samyaganazanaM tapaH / ( ta. bhA. 6-19 ) / 2. dRSTaphalAnapekSaM saMyamaprasiddhirAgoccheda-karma vinAza-dhyAnAgamAvAptyartha manazanam / ( sa. si. 6-16; ta. vA. 6, 16, 1; ta. zlo. 6-16) / 3. anazanaM nAma yatkicid dRSTaphalaM maMtrasAdhanAdyanuddizya kriyamANamupavasanamanazanam / ( cA. sA. pR. 56 ) / 4. caturthAdyardhavarSAnta upavAso'thavA'mRteH / sakRdbhuktizca muktyarthaM tapo'nazanamiSyate ! (ana. dha. 7-11) / 5 tadAtvaphalamanapekSya saMyamaprAptinimittaM rAgavidhvaMsanArthaM karmaNAM cUrNIkaraNArthaM saddhyAnaprAptyarthaM zAstrAbhyAsArthaM ca yat kriyate upavAsastadanazanam / (ta. vR. zruta. 6-16) / 6. dRSTaphalAnapekSamantaraGgatapaHsiddhyarthamabhojanamanazanam / (ta. sukhavo vR. 6 - 19) / 2 maMtra - sAghanAdi kisI dRSTa phala kI apekSA na karake saMyama kI siddhi, rAgoccheda, karmavinAza, [nAkAGkSayA dhyAna aura zrAgama kI prApti ke lie jo bhojana kA parityAga kiyA jAtA hai usakA nAma anazana hai / anazanAticAra - svayaM na bhuGkte granyaM bhojayati, parasya bhojanamanujAnAti manasA vacasA kAyena ca, svayaM kSudhApIDita zrAhAramabhilaSati, manasA pAraNAM mama kaH prayacchati kva vA lapsyAmIti cintA anazanAticAraH / rasavadAhAramantareNa parizramo mama nApaiti iti vA SaDjIvanikAyabAghAyAM anyatamena yogena vRttiH, pracuranidratayA ( ? ) saMklezaka [kara ] manarthamidamanuSThitaM mayA, santApakArIdaM nAcariSyAmi iti sakalpaH / (bha. zrI. vijayo. TI. 487) / 2. anazanasya paraM manasA vAcA kAyena vA bhojayato bhuMjAnaM vA'numanyamAnasya svayaM vA kSutkSAmatayA''hAramabhilaSato'ticAraH syAt, manasA ko mAM pAraNAM pradAsyati kva vA lapsye iti cintA vA, surasAhAramantareNa parizramo mama nApaiti iti vA, SaDjIvanikAyabAdhAyAmanyatamena yogena vRttirvA pracuranidratayA saMklezo vA, kimarthamidamanuSThitaM mayA, santApakAri punaridaM nAcariSyAmIti saMklezo veti / (bha. zrA. mUlA. TI. 487) / upavAsa ke dina svayaM bhojana na karake dUsare ko bhojana karAnA, zranya bhojana karane vAle kI anumodanA karanA, bhUkha se pIr3ita hone para svayaM AhAra kI abhilASA karanA, kala mujhe kauna pAraNA karAyegA va kahAM vaha prApta hogI, isa prakAra vicAra karanA; athavA surasa AhAra ke binA merA zrama dUra nahIM hogA, ityAdi vicAra karanA; yaha anazana kA praticAra hai - use malina karane vAle ye saba doSa haiM / zranastikAya - kAlo'nastikAyaH, tasya pradezapracayAbhAvAt / ( dhava. pu. 6, pR. 168 ) / jisa dravya ke pradezasamudAya sambhava nahIM haiM use anastikAya kahate haiM / aisA dravya eka kAla hI hai / anAkAGkSakriyA - 1. zAThyAlasyAbhyAM pravacanopadiSTavidhikartavyatAnAdaro'nAkAGkSakriyA / ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 10 ) / 2. zAThyAlasyavazAdarhatproktAcAravidhau tu yaH / anAdaraH sa eva syAdanAkAGkSakriyA vidAm / / ( ta zlo. 6, 5, 21 ) / 3. zAThyAlasyAddhi zAstroktavidhi kartavyatAM prati / anAdarastvanAkAGkSAkriyA Xxx / ( ha. pu. 58- 78 ) / 4. pramAdAlasyAbhyAM pravacano / 53, jaina - lakSaNAvalI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAkAGkSaNA ] padiSTavidhikartavyatA'nAdaro'nAkAGkSakriyA / (ta. sukhabo. vR. 6 - 5 ) / 5. zaThatvena alasatvena ca jinasUtropadiSTavidhividhAne'nAdaraH pranAkAGkSAkriyA / (ta. vR. zruta. 6 - 5 ) / 1 zaThatA yA Alasya ke vaza hokara zrAgamanirdiSTa zrAvazyaka kAryoM ke karane meM anAdara kA bhAva rakhanA nAkAGakSakriyA hai / nAkAGkSaraNA ( niHkAGkSitatva ) - karmaparavaze sAnte duHkhairantaritodaye / pApabIje sukhe'nAsthAzraddhAnAkAGkSaNA smRtA // ( ratnaka. 1 - 12) | karmAdhIna, vinazvara, duHkhotpAdaka aura pApa ke bIjabhUta sAMsArika sukha meM anAsthA kA zraddhAna karanA - usameM vizvAsa na rakhanA, isakA nAma anAkAGkSaNA (samyagdarzana kA niSkAMkSita zraMga) hai / anAkAra - akAro vikalpaH saha prakAreNa sAkAraH / anAkArastadvirItaH, nirvikalpa ityarthaH / ta. bhA. si. vR. 2- 9) / prAkAra yA vikalpa se rahita upayoga ko anAkAra yA nirvikalpa kahate haiM / use darzana bhI kahA jAtA hai| anAkAropayoga -- 1. praNAyAruvajogo daMsaNaM / ko aNAgAruvajogo NAma ? sAgAruvajogAdo aNNo / kamma- kattArabhAvo zrAgAro, teNa AgAreNa saha vaTTamANo uvajogo sAgAro tti / ( dhava. pu. 13, pR. 207 ) / 2. pamANado pudhabhUdaM kammamAyAro, taM jammi Natthi so uvajogo aNAyAro NAma, daMsaNuva jogo tti bhaNidaM hodi / ( jayadha. pu. 1, pR. 331) / 3. iMdiya-maNohiNA vA atthe avisesadUNa jaM gahaNaM / tomuhuttakAlo uvajogo so praNA yAro // (go. jI. 675 ) / 4. anAkAraM nirvikalpakaM darzanamityarthaH / (ta. sukhabo. vR. 2-6) / 5. na vidyate yathoktarUpa AkAro yatra sonAkAraH / sa cAsAvupayogazcAnAkAropayogaH / yattu vastunaH sAmAnyarUpatayA paricchedaH so'nAkAropayogaH / (prajJApa. malaya. vR. 26- 312 ) / 2 pramANa se bhinna karma-jJAna se bhinna anya bahibhUta viSaya - kA nAma AkAra hai / aisA zrAkAra jisa upayogavizeSa meM sambhava nahIM hai use anAkAropayoga kahA jAtA hai| dUsare zabda se use darzanopayoga bhI kahA gayA hai| 54, jaina- lakSaNAvalI [ anAcinna zranAgata ( zraraNAgada) - 1. jahA savve loe pattho tihA vihatto praNAgado vaTTamANo pradIdo cedi / tattha aNiphaNNo aNAgado NAma / ghaDijjamANo vaTTamANo / NiphaNNo vavahArajoggo pradIdo NAma / X X X tathA kAlo vi tiviho praNAgado vaTTamANI adIdo cedi / ( dhava. pu. 3, pR. 26 ) / 2. yo vivakSitaM vartamAnasamayamavadhIkRtya bhAvI samayarAziH sa sarvo'pi kAlo'nAgataH / ( jyotiSka malaya. vR. 1-7) / 3. avadhIkRtya samayaM vartamAnaM vivakSitam / bhAvI samayarAziryaH kAlaH sa syAdanAgataH / (lokapra. 28 - 27) / 1 zraniSpanna prastha ( dhAnya ke mApane kA eka mApavizeSa) ke samAna zraniSpanna sabhI samayoM ko zranAgata kAla kahA jAtA hai / 2 vivakSita vartamAna samaya ko avadhi karake sImArUpa mAnakara usake Age kI jitanI bhI samaya rAzi ( samayoM kA samUha ) hai usa saba hI ko zranAgata kAla mAnA jAtA hai / nAcarita doSa - 1. dUradezAd grAmAntarAdvA''nItamanAcaritam / bha. prA. vijayo. 230; kArtike. TI. 446, pR. 338 ) / 2. itarat (zrAcaritAdviparItam) anAcaritam / (bha. zrI. mUlA. TI. 230 ) / dUra deza se yA grAmAntara se lAye hue zrAhAra ko grahaNa karanA zranAcarita doSa hai / anAcAra - 1. Xx X X vadantyanAcAramihAtisaktatAm / ( dvAtri. 8 ) / 2. anAcAro vratabhaGgaH sarvathA svecchayA pravartanam / (mUlA. vR. 11 - 11 ) / 3. gilite tvAghAkarmmaNA [Nya ] nAcAraH / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR. 1 - 43 ) / 4. sAdhvAcArasya paribhogato dhvaMse'nAcAraH / ( vyava. 1 u. - abhi. rA. 1, pR. 311) / ke zranA 1 viSayoM meM jo zratizaya zrAsakti hotI hai use anAcAra kahate haiM / 3 zrAdhAkarma ke apane nimitta se nirmita bhojana ke -- nigalane para sAdhu cAra mAnA jAtA hai / nAcinna- 1. parado vA tehiM bhave tavvivarIda praNAciNaM / (mUlA. 6 - 20 ) / 2. paratastribhyaH saptagRhebhyaH UrdhvaM yadyAgatamodanAdikamanAcinnaM grahaNAyogyam, tadviparItaM vA RjuvRtyA viparItebhyaH saptabhyo yadyAgata tadapyanAcinnamAdAtumayogyam / (mUlA. vR. 6-20) /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAttAgati] 55, jaina-lakSaNAvalI [anAdi-nitya-paryAyArthika naya mAhAra yadi tIna yA sAta gharoM ke atirikta prAge anAdara-1. kSudabhyarditatvAdAvazyakeSvanAdaro'nuke gharoM se lAyA gayA hai to vaha anAcinna-grahaNa tsAhaH / (sa. si. 7-34, cA. sA. pu. 12, sA. karane ke ayogya hotA hai| ___dha. svo. TI. 5-40; ta. sukhabo. vRtti 7-34) / anAttAgati-anAttA aparigRhItA vezyA, sva- 2. itikartavyaM pratyasAkalyAdyathAkathaJcitpravRttirariNI, proSitabhartRkA, kulAGganA vA anAthA; tasyAM nutsAho'nAdaraH ityucyate / (ta. vA. 7, 33, 3; gatirAsevanam / iyaM cAnAbhogAdinA atikramAdinA cA. sA. pR. 11, ta. sukhabo. vR. 7-33); aAvazyavA aticAraH / (yogazA. svo. viva. 3-64) / keSvanAdara; // 4 // AvazyakeSu anAdaraH anutsAho anAttA se abhiprAya aparigahIta vezyA, kulaTA, bhavati / kutaH ?kSudabhyaditatvAt / (ta. vA. 7, 34, proSitabhartRkA (jisakA pati pravAsa meM hai), kulIna 4) / 3. AvazyakeSvanAdaro'nutsAhaH / (ta. zlo. strI aura anAtha strI kA hai| usakA sevana karanA, 7-34); 4. anAdaraH poSadhavratapratipattikartavyayaha svadArasantoSavratI ke lie aticAra hai| tAyAmiti caturthaH / (yogazA. svo. viva. 3-118; anAtmabhUta (lakSaraNa)-tadviparItaM (yadvastusvarUpA- anAdaro'nutsAhaH pratiniyatavelAyAM sAmAyikasyAnanupraviSTaM tat) anAtmabhUtam / yathA daNDaH purusssy| karaNam, yathAkathaMcidvA karaNam, prabalapramAdAdidoSAt (nyAyadI. pR. 6) / karaNAnantarameva pAraNaM ca / (yogazA. svo. viva. jo lakSaNa bastu ke svarUpa meM milA huA na ho, 3-116; sA. dha. svo. TI. 5-33 / 5. anAdaraH use anAtmabhUta lakSaNa kahate haiN| jaise-puruSa kA punaH prabalapramAdAdidoSAd yathAkathaMcitkaraNaM kRtvA lakSaNa daNDa / vA 'kRtasAmAyikakAryasyaiva tatkSaNameva pAraNamiti / anAtmabhUta (hetu)-pradIpAdiranAtmabhUtaH (bAhyo (dharmavi. mu. vR. 164) / 6. anAdaraH anutsAhaH hetuH) Ixxx tatra manovAkkAyavargaNAlakSaNo pratiniyatavelAyAM sAmAyikasyAkaraNam / (dharmasaM. dravyayogaH cintAdyAlambanabhUta: antarabhiniviSTatvA- mAna. svo. vR. 2, 55, 114) / 7. yadA''lasyadAbhyantara iti vyapadizyamAna prAtmano'nyatvAdanA- tayA mohAtkAraNAdvA pramAdataH / anutsAhatayA tmabhUtaH (Abhyantaro hetu:) itybhidhiiyte| (ta. kuryAttadA'nAdaradUSaNam / (lATIsaM. 6-193) / vA. 2, 8, 1) / 8. caturtho'ticAra anAdara anutsAhaH anudyama iti upayoga (caitanya pariNAmavizeSa) kA jo hetu prAtmA yAvat / (ta. vR. zruta. 7-33; kSudhA-tRSAdibhirase sambandha ko prApta nahIM hai vaha bAhya anAtmabhUta bhyarditasya AvazyakeSu anutsAhaH anAdara ucyate / hetu kahalAtA hai-jaise pradIpa prAdi / ukta pradIpa ta. vR. shrut.7-34)|| Adi cakSurAdi ke samAna prAtmA se sambaddha na bhUkha-pyAsa, zrama va pAlasyAdi ke kAraNa sAmAyika hokara bhI prAtmA ke upayoga meM hetu hote haiM, ataH aura poSadhopavAsa prAdi se sambaddha prAvazyaka ve bAhya anAtmabhUta hetu haiN| cintA Adi kA kriyAoM ke karane meM utsAha na rakha kara unheM yathAmAlambanabhata jo mana, vacana va kAya vargaNArUpa kathaMcit pUrA karane ko anAdara nAmakA aticAra dravya yoga hai vaha prAbhyantara anAtmabhata heta kahalAtA kahate haiN| hai| vaha cUMki prAtmA se bhinna hai, ataeva jaise anAdikaraNa-1. dhammAdhammAgAsA evaM tivihaM anAtmabhUta hai vaise hI vaha antaraMga meM niviSTa hone bhave aNAIyaM / (uttarA. ni. 4-186) / 2. dharmAse prAbhyantara bhI hai| yaha bhI usa upayoga meM hetu dharmAkAzAnAmanyonyasaMvalanena sadA'vasthAnamanAdikarahotA hI hai| Nam / (uttarA. ni. zA. vR. 4-186) / anAtmazaMsana-yadAtmavyatiriktaM tadanAtma, tasya dharma, adharma aura AkAza dravyoM ke parampara vyAghAta zaMsanaM kathanam, tatsvarUpam anAtmazaMsASTakam / ke binA sadA eka sAtha avasthAna ko anAdikaraNa (jJAnasAra vRtti 18, pR. 66) / kahate haiN| prAtmA ke atirikta anya para padArthoM ke svarUpa ke anAdi-nitya-paryAyAthika naya-akkaTTimA aNikahane ko anAtmazaMsana kahate haiM / haNA sasi-sUrAINa pajjayA giNhai / jo so praNAi
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAdipariNAma] 56, jaina-lakSaNAvalI [anAdeyanAma Nicco jiNabhaNiyo pjjytthinnyo| (la. na. ca. pADhA tavvivarIyaM praNADhiyaM hoi / (prava. sAro. gA. 27; bR. na. ca. 200) / 155) / 2. anAdRtaM vinA''dareNa sambhramamantareNa jo naya akRtrima va anAdinidhana candra-sUryAdika kI yat kriyAkarma kriyate tadanAdatamityucyate / (malA. paryAyoM ko grahaNa kare, use anAdi-nityaparyAyArthika vR. 7-106) / 3. anAdatamatAtparya vandanAyAM x naya kahate haiN| XXI (ana. dha. 8-98) / anAdipariNAma-tatrAnAdirdharmAdInAM gatyupagrahAdiH dekho anaadRt| saamaanyaapekssyaa| (sa. si. 5-42; ta. vR. zruta. anAdeyanAma - 1. niSprabhazarIrakAraNamanAdeya5-42) / 2. anaadirloksNsthaan-mndraakaaraadiH| nAma / (sa. si. 8-11, ta. vA. 8, 11, ta. vA. 5, 22, 10); tatrAnAdidharmAdInAM gatyupa- 37; ta. zlo. 8-11; bha. prA. mUlA. TIkA grhaadi| (ta. vA. 5,42, 3) / 3. tatrAnAdi rlokasaMsthAnamandarAkArAdiH / sa puruSaprayatnApekSatvA- 8-11; ta. vR. zruta. 8-11) / 2. viparItaM (anAdvaisrasikaH / (ta. sukhabo. vR. 5-22); tatrAnAdi- deyabhAvanirvatakam) anAdeyanAma / (ta. bhA. 8-12) / dharmAdInAM gatyupagrahAdisvatulyakAlasantAnavartI sAmA- 3. tadviparItamanAdeyam / zrAvakapra. TI. 24) / nyarUpaH / (ta. sukhabo. vR:5-42)| 4. yuktiyuktamapi vacanaM yadudayAnna pramANayanti anAdikAlIna loka va sumeru parvata kA prAkAra lokAH, na cAbhyutthAnAdyarhaNamarhasyApi kurvanti, tadaprAdi tathA dharma-adharma Adi kA gati-sthiti Adi nAdeyanAmeti / athavA prAdeyatA zraddheyatA darzanAdeva upakAra anAdi pariNAma kahalAtA hai| yasya bhavati sa ca zarIraguNo yasya vipAkAd anAdi-sAnta (bandha)-yastvanAdikAlAt satata- bhavati tadAdeyanAma / etad-viparItamanAdeyanAmeti / pravRtto'pi punarbandhavyavacchedaM prApsyati asAvanAdi- (ta. hari. va siddha. vR. 8-12) / 5. anAdeyakarmosAntaH, ayaM bhavyAnAm / (zataka. de. svo. vR. 5) / dayAdagrAhyavAkyo bhavati / (paMcasaM. svo. vR. 3-19) / anAdi kAla se pravRtta hokara bhaviSya meM viccheda 6. yadudayAdanAdeyatvaM niSprabhazarIram, athavA yaduko prApta hone vAle bandha ko anAdi-sAnta bandha dayAdanAdeyavAkyaM tadanAdeyaM naam| (mUlA. va. 12, kahate haiN| 196) / 7. tavvivarIyabhAvaNivattayakammamaNAdeyaM anAdisiddhAntapada-anAdisiddhAntapadAni dharmA- NAma / (dhava. pu. 6, pR. 65); jassa kammassudaeNa stiradharmAstirityevamAdIni / apauruSeyatvato'nAdiH sobhaNANudANo vi jIvo Na gauravijjadi tamaNAsiddhAntaH, sa padaM sthAnaM yasya tdnaadisiddhaantpdm| dejjaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 366) / 8. yadu(dhava. pu. 1, pR. 76); dhammatthio adhammatthiyo dayAda yuktamapi bruvANaH parihAryavacanastadanAdeyakAlo pUDavI pAU teU iccAdINi praNAdiyasiddhaMta- nAma / (prava. sAro. TI. gA. 1266 zataka. mala. padANi / (ghava. pu. 6, pR. 138) / hema. TIkA 37; karmastava go. vR. gA. 6-10) / jinakA pada (sthAna) apauruSeya hone se anAdi 6. tadviparItam (prAdeyaviparItam) anAdeyam, paramAgama hai aise dharmAstikAya, adharmAstikAya, yadudayavazAdupapannamapi bruvANo nopAdeyavacano kAla, pRthivI, ap aura teja Adi pada anAdi- bhavati, nApyupakriyamANo'pi janastasyAbhyutthAnAdi siddhAnta pada kahalAte haiN| samAcarati / (prajJApanA malaya. vRtti 23-263, anAdRta-1. pAdaraH sambhramastatkaraNamAdRtatA, sA pR. 475; paJcasaM. malaya. vRtti 3-8) / 10. yaduyatra na bhavati tadanAdatamucyate / (prAva. ha. va. dayavazAttu upapannamapi bruvANo nopAdeyavacano bhavati, mala. hema. Ti. pR. 87) / 2. anAdRtaM sambhramarahitaM na ca loko'bhyutthAnAdi tasya karoti tadanAdeyavandanam / (yogazA. svo. viva, 3-130) / nAma / (SaSTha karma. malaya. vR. 6; karmavi. de. prAdara ke binA jo bandanAdi kriyA-karma kiyA svo. TIkA gA. 50; karmapra. yazo. TI. 1) / jAtA hai use anAdRta kahate haiM / 11. (pAejjakammaudae ciTThA jIvANa bhAsaNaM jaM anAdRta doSa (araNADhiya doSa)-pAyarakaraNaM c| taM bahu mannai logo) abahumayaM iyaraudaeNa /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAdeza ] ( karmavi. garga. gA. 146 ) / 12. na prAdeyamanAdeyam, yadudayAjjIvo'nAdeyo bhavati zragrAhyavAkyo bhavati sarvo'pyavajJAM vidhatte, tadanAdeyanAma | ( karmavi. pU. vyA. gA. 75) 4 jisake udaya se yuktiyukta vacana hone para bhI loga use pramANa na mAneM, zrAdara kA pAtra hone para bhI uThakara khar3e ho jAne prAdi rUpa yogya prAdara vyakta na kareM, athavA jisake udaya se vaha zarIraguNa na prApta ho sake ki jisake prazraya se dekhane mAtra se hI logoM ke dvArA Adeya ( grAhya yA zraddhAkA pAtra) ho sake use prAya nAmakarma kahate haiM / zranAdeza anAdeza: sAmAnyam / sAmAnyatvaM caudayikAdInAM gati kaSAyAdivizeSaSvanuvRttidharmakatvAt (uttarA. ni. vR. 1-48 ) / gati - kaSAyAdi zradayika bhAvavizeSoM meM rahane vAle anuvRtti svarUpa sAmAnya kA nAma zranAdeza hai / anAdyananta bandhana vidyate zrAdiryasyAnAdikAlasantAnabhAvena satatapravRtteH so anAdi, anAdizvAsI anantazca kadAcidapyanudayAbhAvAdanAdyanantaH / XXX yo hi bandho'nAdikAlAdArabhya santAnabhAvena satataM pravRtto na kadAcana vvavacchedamApanno na cottarakAlaM kadAcid vyavacchedamApsyati so'nAdyananto 'bhavyAnAmeva bhavati / ( zataka. de. svo. TI. 5) / jisakA zrAdi zranta nahIM hai-- jo nirantara pravartamAna hai, aisA bandha zranAdyananta kahA jAtA hai / jo na kabhI viccheda ko prApta huA hai aura na Age bhI kabhI viccheda ko prApta hone vAlA hai vaha anAdyananta bandha kahalAtA hai, jo zrabhavya jIvoM ke hI hotA hai / anAdyaparyavasAnanityatA - tatrAdyA lokasaMnivezavadanAsAditapUrvAparAvadhivibhAgA santatyavyavacchedena svabhAvamajahatI tirohitAnekapariNatiprasavazaktigarbhA bhavanamAtrakRtAspadA pratItaiva / ( ta. bhA. siddha. vR. 5-4) / jo nityatA loka ke zrAkAra ke samAna pUrvApara avadhi ke vibhAgoM se rahita hokara pravyucchinna santAnaparamparA se svabhAva ko na chor3atI huI tirohita aneka avasthAoM ke utpAdana kI zakti ko avyakta rUpa se apane bhItara rakhatI hai use zranAdyaparyavasAna la. 8 57, jaina - lakSaNAvalI [ zrAnugAmika avadhi nityatA kahate haiM / zranAnugAmika avadhi - dekho zrananugAmika / 1 x X X aNANugAminaM ohinANaM se jahA nAmae kei purise egaM mahaMta joiTThANaM kAuM tasseva joiTTA Nassa paripete hi paripete hi parigholemANe 2 tameva joiTThANaM pAsai, annattha gae na pAsai, evameva zraNANugAmi hinANaM jattheva samuppajjai tattheva saMkhejjANi zrasaMkhejjANi vA saMbaddhANi vA asaMbaddhANi vA joNAI jANai pAsai, annattha gae Na pAsai, settaM praNANugAmi zrahiNANaM / ( nandI. sU. 11) / 2. anAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpannaM tataH pracyutasya pratipatati praznAdezapuruSajJAnavat / (ta. bhA. 1 - 23) / 3. evameva ( jyotiH prakAzitaM kSetra pazyan puruSa iva) anAnugAmukamavadhijJAnaM yatraiva kSetre byavasthitasya sataH samutpadyate tatraiva vyavasthitaH san saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni sambaddhAni vA asaMbaddhAni vA jAnAti pazyati ; nAnyatra, kSetrasamvandhasApekSatvAdavadhijJAnAvaraNakSayopazamasya, tadetadanAnugAmukam / ( nandI. hari. vR 11, pR. 33 ) / 4. ananugamanazIlo'nanugAmukaH sthitapradIpavat / ( zrAva. hari. vR. ni. 56 ) / 5. tasya ( grAnugAmikasya ) pratiSedho'nAnugAmikamiti / prathamasya bhAvayati - yatra kSetre pratizrayasthAnAdau sthitasyeti kAyotsargakriyAdipariNatasya utpannam -- udbhUtaM bhavati tena cotpannena yAvat tasmAt sthAnAnna niryAti, tAvajjAnAtItyarthaH / tato'pakrAntasya -- sthAnAntaravartinaH pratipatati nazyati / kathamiva ? ucyatepraznAdezapuruSajJAnavat / ( ta. bhA. si. vR. 1-23) / 6. na anugAmikaM anAnugAmikam, zrRMkhalA pratibaddhapradIpa iva yanna gacchantamanugacchati tadavadhijJAnamanAnugAmikam / ( nandI. malaya. vR. sU. 9 ) / 7. tathA na zranugAmiko nAnugAmika: zrRMkhalApratibaddhapradIpa iva yo gacchantaM puruSaM nAnugacchatIti / (prajJApa. malaya. vR. 33 - 319 ) 8. utpattikSetra eva viSayAvabhAsakamanAnugAmikam / (jainatarka. pU. 118 ) / 1 3 jo avadhijJAna jisa kSetra meM avasthita jIva ke utpanna hotA hai usI kSetra meM usake zravasthita rahane para vaha saMkhyAta va prasaMkhyAta yojana ke antargata
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAnupUrvI] 58, jaina-lakSaNAvalI [anAbhoganikSepa apane niyata viSaya ko jAnatA hai, svAmI ke anyatra paMcasaM. malaya.va. 4-2 sambodha. vR. 47, pR. 32) / jAne para vaha use nahIM jaantaa| isakA kAraNa yaha 2 sabhI darzana-mata-matAntara-acche haiM, isa prakAra hai ki usake AvAraka avadhijJAnAvaraNa kA kSayopa- kI buddhi se sabake samAna mAnane ko anAbhigrAhika zama ukta kSetra ke hI sambandha kI apekSA rakhakara mithyAtva kahate haiN| utpanna humA hai| aise avadhijJAna ko anAnugAmuka pranAbhoga-1. Amogo uvayogo tassAbhAve bhave avadhijJAna kahA jAtA hai| aNAbhogo / (pratyA. sva. gaa.55)| 2. AbhogaanAnupUrvo-dekho yathAtathAnupUrvI / se kiM taM praNANu- namAbhogaH, nAbhogaH anAbhogaH, AgamasyAparyAlocopuvI ? emAe ceva egAiyAe eguttarimAe aNaMta. jJAnameva zreya iti bhAvaH / (paJcasaM. svo. va. gacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUNo, se taM 4-2) / 3. anAbhogaH sammUDhacittatayA vyaktopaaNANupUvI / ahavA xxx se ki ta aNANu- yogAbhAvo doSAcchAdakatvAt sAMsArikajanmahetupuvI ? emAe ceva egAipAe eguttariAe asaM- tvAdvA / (lalitavi. pR. 3) / 4. anAbhogo'jAkhijjagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo, nAnasyAkAryamAsevamAnasya bhavati / (prAva. ha. va. se taM prnnaannupuvii| (anuyoga. sU. 114) / mala. hema. Ti. pu. 60) / 5. na vidyate pAbhogaH anuloma (prathama-dvitIya prAdi) aura viloma (antya paribhAvanaM yatra tadanAbhogaM taccaikendriyAdInAmiti / va upAntya Adi) krama se rahita jo kisI kI praha- (paJcasaM. malaya. vR. 4-2) / paNA kI jAtI hai usakA nAma anAnapUrvI hai| 1 upayoga ke prabhAva kA nAma anAbhoga (asAvaudAharaNArtha-kAlAnupUrvI ke prAzraya se samayAdi- dhAnI) hai| 2 prAgama kA paryAlocana na karake rUpa ananta kAlabhedoM ko prarUpaNA meM anAnupUrvI ke ajJAna ko hI zreyaskara mAnanA, isakA nAma anAvikalpa isa prakAra hote haiM-eka ko prAdi lekara bhoga mithyAtva hai| eka adhika krama se cUMki kAlabheda ananta haiM, ataH anAbhogakriyA-1. apramRSTAdRSTabhUmau kAyAdi1-2-3-4 Adi ke krama se antima vikalpa taka nikSepo'nAbhogakriyA / (sa. si.6-5; ta. vA. 6, aMkoM ko sthApita karake unheM paraspara gaNita karane 5,6; ta. sukhabo. 6-5; ta. vR. zruta. 6-5) / para jo rAzi upalabdha ho usameM se do (prathama aura 2. adRSTe yo'pramRSTe ca sthAne nyAso yaterapi / antima aMkoM ke kama kara dene para jo saMkhyA prApta kAyAdeH sA tvnaabhogkriyaaxxx|| (ta. ilo. ho utane prakRta meM anAnapUrvI ke vikalpa hote haiN| 6,5,16) / 3. apramuSTApradaSTAyAM nikSepa unameM se vaktA kI icchAnusAra kisI bhI vikalpa kSitau / anAbhogakriyA sA tu xxx // (ha. pu. ko lekara jo prarUpaNA kI jAtI hai vaha anAnupUrvI- 58-73) / 4. anAbhogakriyA apratyavekSitApramANite krama se kahI jaavegii| deze shriiropkrnnnikssepH| (ta.bhA. si. vR. 6-6) / pranAbhigrAhika mithyAtva-1. anAbhigrAhikaM tu 1 binA zodhI aura binA dekhI bhUmi para sonA va prAkRtalokAnAM sarve devA vandanIyA na nindniiyaaH| uThanA-baiThanA prAdi zarIra sambandhI kriyA ko pranAevaM sarve guravaH, sarve dharmA iti| (yogazA. svo. bhoga kriyA kahate haiN| viva. 2-3) / 2. manyate'GgI darzanAni yadvazAda- anAbhoganikSepa-1. asatyAmapi tvarAyAM jIvAH khilAnyapi / zubhAni mAdhyasthyaheturanAbhigrAhika santi na santIti nirUpaNamantareNa nikSipyamANaM hi tat / (lokapra. 3-662) / 3. anAbhigrAhikaM tadevopakaraNAdikamanAbhoganikSepAdhikaraNam / (bha. ajJAnAM gopAdInAmISanmAdhyasthyAdvA'nabhigRhIta- prA. vijayo. TI 814; ana. gha. svo. TI. 4-28) / darzanavizeSA[NAM] sarvadarzanAni zobhanAni ityevaMrUpA 2. anAlokitarUpatayA upakaraNAdisthApanaM anAbhoga yA pratipattiH / (karmasta. go. va. gaa.9-10)| ityucyate / (ta. vRtti zrata. 6-6) / 4. etad-(prAbhigrAhika.) viparItamanAbhigrAhikama, 1zIghratA ke na hone para bhI jIva-jantu ke dekhe yadvazAt sarvANyapi darzanAni zobhanAni ityevamI- binA hI jJAna-saMyama ke sAdhanabhUta upakaraNAdi ke SanmAdhyasthyamupajAyate / (SaDazI. malaya. vR. gA. 75; rakhane ko anAbhoganikSepa kahate haiM /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranAbhoganirvatita kopa] 56, jaina-lakSaNAvalI [anAlabdha doSa anAbhoganirvatita kopa-yadA tvevameva tathAvidha- anAyatana (aNAyayaNa)-1. samyaktvAdiguNAmuhUrttavazAd guNa-doSavicAraNAzUnyaH paravazIbhUya nAmAyatanaM gRhamAvAsa prAzraya pAdhArakaraNaM nimittakopaM kurute tadA sa kopo'naabhognirvtitH| (prajJA- mAyatanaM bhaNyate, tadvipakSabhUtamanAyatanam / (bR. dravyapa. malaya. vR. 14-166) / saM. TI. gA. 41) / 2. mithyAgjJAnavRttAni trINi usa prakArake maharta ke vaza bhale-bare kA vicAra triistdvtstthaa| paDanAyatanAnyAhastatsevAM daGamalaM kiye binA hI paravazatA se krodha karane ko pranA- tyajet // (ana. pa. 2-84) / 3. kudeva-liGgibhoganirvatita kopa kahate haiN| zAstrANAM tacchitAM ca bhayAditaH / SaNNAM samAzrayo anAbhoganirvartitAhAra-tadviparIto (aAbhoga- yatsyAt tAnyanAyatanAni SaT / (dharmasaM. zrA. 4, nirvatitAhAraviparIto) anAbhoganirvartitaH, AhAra- 44) / 4. sAvajjamaNAyayaNaM asohiThANaM kuzIlasaMyAmIti viziSTecchAmantareNa yo niSpAdyate prAvRTa- samgi / egaTThA hoti payA ee vivarIya AyayaNA // kAle pracurataramUtrAdyabhivyaGgayazItapudgalAhAravat (abhi. rA. 1, pR. 310) / so'naabhognirvrtitH| (prajJApa. malaya. va. 28, 1 samyagdarzanAdi guNoM ke prAzraya yA prAdhAra ko 304) / Ayatana kahate haiN| aura inase viparIta svarUpa AhAra kI viziSTa icchA ke binA hI jisa kisI vAle mithyAdarzanAdi ke prAzraya yA prAdhAra ko anAprakArake AhAra ke banAne ko anAbhoganirvatita yatana kahate haiN| AhAra (nArakiyoM kA prAhAra) kahate haiN| jaise anArya-1. ye siMhalA barbarakA kirAtA gAndhAravarSA kAla meM bahuta adhika mUtra prAdi se vyakta kAzmIra-pulindakAzca / kAmboja-vAhIka-khasaudraka hone vAlA uSNa pudgaloM kA paahaar| dyAste'nAryavarge nipatanti sarve // xxx tvanAryA anAbhoga bakuza-1. sahasAkArI anaabhogbkushH| viparItavRttAH ||(vraaNg.8, 3-4) / 2. anAryAH kSetra(ta. bhA. si. va. 8-46) / 2. zarIropakaraNa- bhASA-karmabhirbahiSkRtAHXxyadi vA aviparItavibhUSaNayoH sahasAkArI anaabhogbkushH| (prava. darzanAH sAmpratakSiNo dIrghadarza nino na bhvntynaaryaaH| sAro. TI. gA. 724) / 3. dvividhavibhUSaNasya (sUtrakR. zI. va. 2, 6, 18) / 3. saga-javaNa-sabaraca sahasAkArI anAbhogabakuzaH / (dharmasaM. mAna. babbara-kAya muruMDoDa goNa pkknnyaa| arabAga hoNa svo. TI. 3-56, pR. 152) / romaya pArasa khasa khAsiyA ceva / / daMbilaya lausa sahasA binA soce-bicAre zarIra aura upakaraNa bokkasa-bhillaMdha puliMda kuMca bhmrrupaa| kovAya Adi ke vibhUSita karane vAle sAdhu ko pranAbhoga cINa caMcuya mAlava damilA kulagghA yA // kekkaya bakuza kahate haiN| kirAya hayamuha kharamuha gaya-turaga-miMDhayamuhA ya / anAbhogika-anAbhogikaM vicArazUnyasyaikendriyA- hayakannA gayakannA anne'vi aNAriyA bahave / / (prava. dervA vizeSavijJAnavikalasya bhavati / (yogazA. svo. sAro. 1583-85) / 4. pArAd dUreNa heyadharmemyo viva. 2-3) / yAtAH prAptAH upAdeyadhamarityAryAH, xxx vicArazanya vyakti ke athavA vizeSa jJAna se rahita tadviparItA anAryAH, ziSTAsammatanikhilavyavahArA ekendriyAdi ke jo viparIta zraddhAna hotA hai usakA ityarthaH / (prava. sAro. vR. 1585) / nAma anAbhogika mithyAtva hai| 1 jinakA prAcaraNa viparIta hai-nindya hai-ve anAbhogita doSa-- anAlokyApramArjanaM kRtvA anArya kahalAte haiM / ve kucha ye haiM-siMhala, barbaraka, AdAnaM nikSepo veti dvitIyo bhnggH| (bha. prA. kirAta, gAndhAra, kAzmIra, pulinda, kAmboja, vijayo. TI. 1198) / 2. anAlokyApramArjanaM bAhIka, khasa aura praudraka (paadi)| kRtvA pustakAderAdAnaM nikSepaM vA kurvato'nAbhogitA- anAlabdha doSa-1. upakaraNAdikaM lapsye'hamiti khyo dvitIyo doSaH / (bha. prA. mUlA. TI. 1198) / buddhayA yaH karoti vandanAdikaM tasyAnAlabdhadoSaH / binA dekhe aura binA zodhe pustakAdi ko rkhnaa| (mUlA. vR. 7-106) / 2. kriyA XXXanAlabdhaM yA uThAnA, yaha anAbhogita nAma kA doSa hai| tdaashyaa| (ana. dh.8-106)| 3. anAlabdhaM nAma
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAlambanayoga ] doSaH syAt / yA kim ? yA kriyA / kayA ? tadAzayA upakaraNAdyAkAMkSayA / ( zrana. dha. svo TIkA 8, 106) / 1 upakaraNAdi prApta karane kI icchA se guru kI vandanAdika karanA, yaha anAlabdha doSa kahalAtA hai / anAlambanayoga- 1. tagguNapariNairUvo suhumo'NAlaMbo nAma || ( yogabi. 16) / 2. sAmarthya yogato yA tatra didRkSetyasaGgasaktyADhyA / sA'nAlambanayogaH proktastaddarzanaM yAvat / / ( SoDazaka 15 - 8 ) / 2 sAmathryayoga se - kSapakazreNi ke dvitIya zrapUrvakaraNa guNasthAna meM hone vAle pratikrAntaviSayaka zAstradarzita upAya se--jo zrAsakti rahita nirantara pravRttirUpa asaMga zakti se paripUrNa paratattvaviSayaka dekhane kI icchA hotI hai, isakA nAma anAlambanayoga hai / usa varSA ke na hone anAvRSTi - AvRSTirvarSaNam, tasya prabhAva: anAvRSTi: / ( dhava. pu. 13, pR. 336) / vRSTi kA artha varSA hotA kA nAma anAvRSTi hai / anAzaMsA - anAzaMsA sarvecchoparamaH / ( lalitavi. paM0 pU. 102 ) / kisI bhI prakArakI icchA ke nahIM karane ko zranAzaMsA kahate haiM / anAzvAnyo'kSa-steneSvavizvastaH zAzvate pathi niSThitaH / samastasattvavizvAsyaH so'nAzvAniha gIyate / ( upAsakA 869 ) / jo indriyarUpa coroM ke viSaya meM vizvAsa na kara - unake viSayoM kI AjJA sa rahita ho, mokSamArga para niSThA (AsthA) rakhatA ho, aura samasta prANiyoM kA vizvAsapAtra ho; use pranAzvAn kahate haiM / zranAtra (zra) va ( zraraNAsava ) - pANavaha musAvAyA pradatta- mehuNa pariggahA virayo / rAIbhoyaNaviro jIvo havai praNAsavo || paMcasamitro tigutto akasAjiiMdi / agAravo ya Nissallo jIvo havai aNAsabo // (uttarA 30, 2-3 ) / hiMsAdi pAMca pApoM se rahita, rAtribhojana se virata, pAMca samiti va tIna guptiyoM se yukta, kaSAya se rahita, jitendriya tathA gArava va zalya se vihIna saMyatako nAsrava kahate haiM / 60, jaina - lakSaNAvalI [ zranitthaMlakSaNa saMsthAna anAhAra - zarIraprAyogyapudgala piNDagrahaNamAhAraH // XXX tadviparIto'nAhAraH / ( dhava. pu. 1, pR. 153) / zradArikAdi tIna zarIroM ke yogya pudgaloM ko nahIM grahaNa karanA anAhAra hai / anAhAraka - 1. trayANAM zarIrANAM SaNNAM paryAtInAM yogyapudgalagrahaNamAhAraH, tadabhAvAdanAhArakaH / ( sa. si. 2-30; ta. ilo. 2-30; ta. vU. zruta. 2 - 30 / 2. viggahagadimAvaNNA kevaliNo samugghado jogI / siddhAya praNAhArA X XX // ( prA. paJcasaM. 1 - 177; go. jI. 665 ) / 3. anAhArakA prajAdyAhArANAmanyatamenApi nAhArayantItyarthaH / ( zrA. pra. TI. 168) / 4. XX X tato'nAhArako'nyathA / / (ta.sA. 2 -64 ) / 5. siddha-vigrahagatyApanna-samudghAtagatasayogakevalyayogikevalinAmevAnA - hArakatvAt / (jIvAjI malaya vR. 6- 247, pu. 443) / 6. trINyaudArika- vaikriyikAhA ra kAkhyAni zarIrANi SaT cAhAra-zarIrendriyAnaprANa-bhASA-manaHsaMjJikAH paryAptIryathAsambhavamAharatItyAhArakaH, nAhArako'nAhArakaH / (ta. sukhabo. vR. 2 - 30 ) / 1 tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgala svarUpa AhAra ko na grahaNa karane vAle jIvoM ko anAhAraka kahate haiM / 2 vigrahagati ko prApta cAroM gati ke jIva, samudghAtagata sayogikevalI, prayogikevalI aura siddha; ye anAhAraka hote haiM / anikAcita-tavvivarIdaM (NikAcidavivarIyaM ) aNikAcidaM / ( dhava. pu. 16, pR. 576 ) / nikAcita se viparIta arthAt jina karmapradezAnoM kA utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa yA udIraNA kI jA sake; unheM zranikAcita kahate haiM / anicchApravRttadarzana bAlamararaNa - 1. kAle'kAle vA'dhyavasAnAdinA yanmaraNaM jijIviSostadddvitIyam / (bha. prA. vijayo. TI. 25) / 2. kAle'kAle vA'dhyavasAnAdinA vinA jijIviSormaraNamanicchApravRttam / ( bhA. prA. TI. 32) / 2 kAla yA kAla meM zradhyavasAna (vicAra) Adi ke binA jo jIvita ke icchuka kA maraNa hotA hai use anicchApravRtta darzanabAlamaraNa kahate haiM / pranitthaMlakSaraNa saMsthAna - 1. tato'nyanmedhAdInAM saMsthAnamanekavidhamitthamidamiti nirUpaNAbhAvAdani
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zranidA zratthi || jammaM maraNeNa samaM saMpajjai jovvaNaM jarAsahiyaM / lacchI viNAsasahiyA iya savvaM bhaMguraM muNaha || prathiraM pariyaNasayaNaM putta-kalattaM sumittalAvaNaM / giha- gohaNAi savvaM NavaghaNavideNa sAricchaM // suraghaNu-taDi vva cavalA iMdiyavisayA subhiccavaggAya / diTThapaNaTThA savve turaya-gayA rahavarAdI ya // paMthe pahiyajaNANaM jaha saMjono havei khaNamittaM / baMdhujaNANaM ca tahA saMjoo adbhuzro hoi // zrailAliyo videho NhANa-suyaMdhehi vivihabhakahiM / khaNamitteNa vi vihaDai jalabhari zramaghaDo vva // jA sAsayA Na lacchI cakkaharANaM pi puNavaMtANaM / sA kiM baMdhei raI iyarajaNANaM aNNANaM // kattha vi Na ramai lacchI kulINa-dhIre vi paMDie sUre | pujje dhammiTThe vi ya suvatta- suyaNe mahAsatte / jalabubbuyasAricchaM dhaNa- jobvaNa-jIviyaM pi pecchatA / maNNaMti to vi NiccaM praivalimro mohamAhappo || caiUNa mahAmohaM visaye muNiUNa bhaMgure savve / NivvisayaM kuNaha maNaM jeNa suhaM uttamaM lahai / / ( kArtika. 4 -11 va 21-22 ) / 4. upA nitya - nityo hi pratikSaNavinAzI / (syA. ttAnupAttadravyasaMyogavyabhicArasvabhAvo'nityatvam / (ta. zlo. 6-7 ) / 5. zarIrendriyaviSayabhogAderbhaguratvamanityatvam / (ta. sukhabo vR. 8-7) 6. saMsAre sarvapadArthAnAmanityatAcintanamanityabhAvanA / ( sambodhasa. vR. 16) / 1 zarIra tathA indriyAM aura unake viSayabhUta bhogaupabhoga dravya jalabubudoM ke samAna kSaNabhaMgura haiM, moha se ajJa prANI unameM nityatA kI kalpanA karatA hai; vastutaH zrAtmA ke jJAna-darzanamaya upayoga svabhAva ko chor3akara aura koI vastu nitya nahIM hai, isa prakAra se cittavana karane ko anityabhAvanA yA anityAnuprekSA kahate haiM / anidA - nitarAM nizcitaM vA samyak dIyate cittamasyAmiti nidA XXX sAmAnyena cittavatI samyafaaraat vA ityarthaH / itarA tvanidA cittavikalA samyagvivekavikalA / (prajJApa. malaya. vU. 35, sU. 330) / pichale bhava meM kiye gaye zubhAzubha ke smaraNa meM dakSa aise citta ke prabhAva meM athavA samyak viveka ke prabhAva meM jisa vedanA kA anubhava kiyA jAtA hai vaha nidA vedanA kahalAtI hai / anitya ] tthaMlakSaNam / ( sa. si. 5 - 24 ) / 2. XX x ato'nyadanittham // X XX ato'nyanmeghAdInAM saMsthAnamanekavidhamitthamidamiti nirUpaNAbhAvAt pranitthaMlakSaNam / (ta. vA. 5, 24, 13; ta. sukhabo. 5-24) / 3. anitthaMlakSaNaM cAniyatAkAram / (ta. zlo. 5 - 24) / 4. jJeyamambhodharAdInAmanityalakSaNaM tathA / (ta. sA. 3-64) / 5. idaM vastu ityaMbhUtaM vartate iti vaktumazakyatvAt anitthaMlakSaNaM saMsthAnamucyate / (ta. vRtti zruta. 5-24) / 6. pUrvabhavAkArasyAnyathAvyavasthApanAcchuripUrtyA / saMsthAnamanitthaMsthaM syAdeSAmaniyatAkAram / (lokapra. 2 - 118 ) 1 kisI eka nizcita zrAkAra se rahita - zraniyata zrAkAra vAle - meghAdikoM ke saMsthAna ko zranitthaMlakSaNa saMsthAna kahate haiM / 6 rikta sthAnoM- jaise zrAtmapradezoM se rahita nAsikA Adi kI pUrti hokara jo aniyata zrAkAravAlA mukta jIvoM kA anya prakArakA prAkAra ho jAtA hai vaha anitthaM lakSaNa zrAkAra kahA jAtA hai / 61, jaina - lakSaNAvalI maM. TI. 5) / pratikSaNa vinazvara vastu ko nitya kahate haiM / anityanigota--- trasabhAvamavAptA zravApsyanti ca ye te nityanigotA: / (ta. vA. 2, 32, 27) / jo nigota jIva sa paryAya ko prApta kara cuke haiM va prAge prApta karane vAle haiM ve anitya nigota kahe jAte haiM / zranityabhAvanA - dekho pranityAnuprekSA / anityAnuprekSA - 1. imAni zarIrendriyaviSayopabhoga - paribhogadravyANi samudAyarUpANi jalabubudvadanavasthitasvabhAvAni garbhAdiSvavasthAvizeSeSu sadopalabhyamAna saMyogaviparyayANi / mohAdatrAjJo nityatAM manyate / na kiJcit saMsAre samuditaM dhruvamasti Atmano jJAnadarzanopayogasvabhAvAdanyaditi cintanamanityatAnuprekSA / ( sa. si. 6-7 ; ta. vA. 6, 7, 1) / 2. iSTajanasamprayogaddhiviSayasukhasapadastathA''rogyam / dehazca yauvanaM jIvitaJca sarvANyanityAni // ( prazamara. 151 ) / 3. jaM kiMci vi uppaNNaM tassa viNAso havei niyameNa / pariNAmasarUveNa vi Na ya kiMci vi sAsayaM
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ anidhatta] 62, jaina-lakSaNAvalI [anivRtti(varti)karaNa anidhatta-tavibarIyaM (NivattavivarIyaM-jaM pade- 1 smRti, pratyabhijJAna, tarka aura abhinibodha saggamokaDDijjadi, ukkaDuijjadi, parapaDi saMkA- (anumAna) rUpa jJAna ko anindriya pratyakSa kahate mijjadi, udaye dijjadi taM) praNidhattaM / (dhava. pu. haiM / 4 eka mAtra-indriyanirapekSa-mana se utpanna 16, pR. 576) / hone vAle jJAna ko anindriyapratyakSa kahA jAtA hai jisa karmapradezAgra kA apakarSaNa, utkarSaNa aura para- jo uparyukta smRti prAdi rUpa hai| prakRti saMkramaNa kiyA jA sakatA hai tathA jo udaya anindriya sukha-aNuvamamameyamakkhayamamalamajaramameM bhI diyA jA sakatA hai use anidhatta kahate haiN| rujamabhayamabhavaM ca / eyaMtiyamaccaMtiyamavAvAdhaM sahaanindriya-anindriyaM manaH antaHkaraNamityanarthA- majeyaM // (bha. prA. 2153) / ntaram / xxx ISadindriyamanindriyamiti, yathA anupama, ameya, akSaya, nirmala, ajara, aruja (rogaandarA kanyA iti / (sa. si. 1-14) / 2 ani- rahita), bhayavirahita, saMsArAtIta-muktijanitandriyaM mano'nudarAvat // 2 // mano'ntaHkaraNamanindriya- aikAntika (asahAya), prAtyantika (avinazvara), mityucyate / (ta. vA. 1, 14, 2) / 3. nendriyama- nirbAdha aura ajeya sukha ko anindriya yA pratIndriya nindriyama, no-indriyaM ca procyate / atreSadarthe prati- kro| bandho draSTavyo yathA'nudarA kanyeti / tenendriyaprati anibaddha maMgala-jo suttassAdIe suttakattAreNa SedhenAtmanaH karaNameva mano gRhmate, tadantaHkaraNaM kayadevadANamokkAro tamaNibaddhamaMgalaM / (dhava. pu. cocyate / (ta. sukhabo. vR. 1-14) / 4. indriyAdanyadanindriyaM manaH aoghazceti / (ta. bhA. siddha. sUtra ke prAdi meM sUtrakAra ke dvArA jo devatA-namava. 1-14) / skAra kiyA to gayA ho, para grantha meM nibaddha na 1 indriyoM ke samAna bAhya meM dRSTigocara na hokara kiyA gayA ho, use anivaddha maMgala kahate hai| indriya kehI kArya (jJAnotyAdana) ke karanevAle aniyata vihaar-aniytvihaaro'niytkssetraavaasH| antaHkaraNa rUpa mana ko anindriya kahate haiN| pranindriya jIvana santi indriyANi yeSAM te'ni (ana. dha. svo. TI. 7-68) / ndriyaaH| ke te ? azarIrAH siddhAH / (dhava. pu. 1, aniyata kSetra meM rahane kA nAma aniyatavihAra hai / pR. 248); Na ya iMdiya-karaNajudA avaggahAI- anirvRttikara-nivRttiH sukham, anivRttiH pIDA, hi gAhayA atthe / Neva ya iMdiyasokkhA aNidiyA- tatkaraNazAlAbhanavRttikaraH / (prAva. malaya. vRtti NataNANa-sahA / / (prA. paJcasaM. 1-74; dhaba. pu. 1, 1086) / pa.248 u.; go. jI. 173) / svabhAvataH pIDA utpanna karane vAle ko anivRttijo indriya rUpa karaNoM se yukta hokara avagrahAdi ke kara kahate haiN| dvArA padArthoM ko grahaNa nahIM karate tathA indriyajanya ani rima-yatpunargirikandarAdau tadaniharaNAsukha se rahita haiM aise pratIndriya ananta jJAna (kevala- danirhArimam / (sthAnA. abhaya. vR. 2, 4, 102) / jJAna) dhAraka mukta jIva anindriya-indriyavihIna parvata kI guphA Adi meM jo pAdapopagamana-chinna -kahe jAte haiN| hokara gire hue pAdapa (vRkSa) ke samAna upagamana anindriya pratyakSa-1. anindriyapratyakSaM smRti -atizaya nizceSTa avasthA yukta maraNa hotA saMjJA-cintAbhinibodhAtmakam / (laghI. svo. va. hai vaha anirjharima maraNa kahalAtA hai| kAraNa yaha 61) / 2. anindra yapratyakSaM bahvAdidvAdazaprakArArtha- ki basatimeM hue maraNa meM jaise zarIra kA nirharaNa viSayamavagrahAdivikalpamaSTacatvAriMzatsaMkhyam / hotA hai vaise vaha yahA~ nahIM hotaa| (pramANapa. pR. 68) / 3. anindriyAdeva vizuddhi- anivRtti (varti) karaNa-1. yatastAvanna nivasavyapekSAdupajAyamAnamanindriyapratyakSam / (pra. ra. rtate yAvatsamyaktvaM na labdhamityato'nivartikaraNam / mA. 2-5) / 4. kevalamanovyApAraprabhavamanindriyapra- (ta. bhA. hari. vRtti 1-3, pR. 25); 2. nivartanatyakSam / (laghIya. abhaya. vR. 61) / zIlaM niti, na niti anivarti, prA samyagdarzana
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ anivRttikaraNa guNasthAna] 63, jaina-lakSaNAvalI [anizritAvagraha lAbhAnna nivartate / (prAva. hari. vRtti ni. 106) / pariNatirUpANAM bhAvAnAmanivRttitvAdanivRttiguNA3. yenAdhyavasAyavizeSeNAnivartakena granthibhedaM kRtvA- spadaM guNasthAnaM bhavati / (guNa. kramA. svo. va. 'tiparamAhlAdajanakaM samyaktvamavApnoti tadanivRtti- 37) / 8. dRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSAdirUpasamastakaraNam / (guNa. kramA. svo. TI. 22) / saMkalpa-vikalparahita nijanizcalaparamAtmatattvaikAgra3 jisa viziSTa prAtmapariNAma ke dvArA jIva granthi dhyAnapariNAmena kRtvA yeSAM jIvAnAmekasamaye ye ko bhedakara atizaya Anandajanaka samyaktva ko prApta parasparaM pRthakkatuM nAyAnti te varNasaMsthAnAdibhedekaratA hai vaha anivati yA anivRttikaraNa kahalAtA 'pyanivRttikaraNoparAmika-kSapakasaMjJA dvitiiykssaayaahai| isa pariNAma se cUMki samyaktva kI prApti hone cekaviMzatibhedabhinnacAritramohaprakRtInAmupazamakSapaNataka jIva nivRtta nahIM hotA hai, ataH usakI yaha samarthA navamaguNasthAnavartino bhavanti / (ba. dravyasaM. sArthaka saMjJA hai| ttii.13)| 6. pariNAmA nivartante mitho yatra na anivRttikaraNa guraNasthAna-1. ekammi kAlasamae yatnataH / anivRttibAdaraH syAt kSapakaH zamakazca saH / saMThANAdIhiM jaha NivaTTa ti / Na Nivati tahA vi (yogazA. svo. vi. 1-16) / 10. kSapayanti na te ya pariNAmehiM miho jamhA / / hoti aNiyaTriNo te karma zamayanti na kiJcana / kevalaM mohanIyasya zamanapaDisamayaM jesimekkapariNAmA / vimalayarajhANa- kSapaNodyatAH / / saMsthAnAdinA bhinnAH samAnAH parihuyavahasihAhiM NiddaDDhakamma-baNA ||(praa. paJcasaM. 1, NAmataH / samAnasamayAvasthAste bhavantyanivRttayaH / 20-21, dhava. pu. 1, pR. 186 u.; go. jI. (paJcasaM. amita. 1, 37-38); ekasamayasthAnAma56-57; bhAvasaM. de. 646-50 / 2. viNiva- nivRttayo'bhinnA: karaNAH yatra tadanivRttikaraNam / dRti visuddhiM samayapaiTThA vi jassa annonnaM / tatto (paJcasaM. amita. 1, pR. 38%; ana. dha. svo. TI. NiyaTTiThANaM vivarIyamo u aniyaTTI / / (zataka. 2, 46-47) / 11. sAmparAyazabde kaSAyo bhA. 86%; gu.gu. SaTa. svo. vR. 18,pu. 45) / labhyate / yatra sAmparAyasya kaSAyasya sthalatveno. 3. parasparAdhyavasAyasthAnavyAvRttilakSaNA / nivRtti- pazamaH kSayazca vartate tadanivRttabAdarasAmparAyasaMjJaM ryasya nAstyeSo'nivRttAkhyo'sumAn bhavet // tataH guNasthAnamucyate / tatra jIvA upazamakAH kSapakAzca padadvayasyAsya vihite krmdhaarye| syAtso'nivRtti- bhavanti / ekasmin samaye nAnAjIvApekSayApi baadrsmpraayaabhidhsttH|| tasyAnivRttibAdarasampa- ekarUpAH pariNAmA bhavanti / yataH pariNAmAnAM pararAyasya kIrtitam / guNasthAnamanivRttibAdarasampa- sparaM svarUpAnivRttistena kAraNenAnivRttikaraNabAdarAyakam // (lokapra. 3 , 1188-60) / 4. tulye rasAmparAyasaMjJaM navamaguNasthAnamucyate / (ta. vRtti samAne kAle yataH samA sarveSAmapi tatpraviSTAnAM zrutasAgara 8-1) / vizodhirbhavati, na viSamA; tato nAma sAnvayaM nirva- jisa guNasthAna meM vivakSita eka samaya ke bhItara canIyaM anivRttikaraNam |(krmpr. malaya. vR. upa.ka. vartamAna sarva jIvoM ke pariNAma paraspara meM bhinna na gA. 16) / 5. nivartante'Ggino'nyo'nyaM yatrakasama- hokara samAna hoM, use anivRttikaraNa guNasthAna yAzritAH / nivRttiH kathyate tenAnivRttistadviparyaH kahate haiM / yAta (saM. prakrativi. jayati. 1-14) / 6. yugapade- anizritavacanatA-anizritavacanatA rAgAdyakatadguNasthAnakaM pratipannAnAM bahUnAmapi jIvAnAmanyo- luSitavacanatA / (uttarA. ni. va. 1-57) / 'nyamadhyavasAyasthAnasya vyAvRttiH nivRtti styisyeti rAga-dveSAdi janita kAluSya se rahita vacanoM ke bolane anivRttiH / samakAlametad guNasthAnakamArUDhasyA- ko anizritavacanatA kahate haiN| parasya yadadhyavasAyasthAnaM vivakSito'nyo'pi kazci- anizritAvagraha-anizritamavagRhNAtIti nizrito ttadvaya vetyarthaH / (karmasta. de. svo. vR. 2) / liMgapramito'bhidhIyate, yathA yUthikAkusumAnAtyanta7. bhAvAnAmanivRttitvAdanivRttiguNAspadam / zIta-mRdu-snigdhAdirUpaH prAk sparzo'nubhUtastenAnu(guNa. kramA. 37) / dRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSAdi- mAnena liMgena taM viSayaM na yadA paricchindat tajjJAnaM saMkalpavikalparahitanizcalaparamAtmakatvaikAgradhyAna- pravartate tadA anizritam aliMgamavagRhNAtItyucyate /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ aniSTayogAta] 64, jaina-lakSaNAvalI [aniHsRtAvagraha (ta. bhA. siddha. vR. 1-16) / anisaSTa-1. gRhasvAminA'niyuktena vA dIyate nizrita kA artha hai liMga se jAnA gyaa| jaise vasatiH, yatsvAminApi bAlena paravazavatinA dIyate jUhI ke phUloM kA zIta, komala aura snigdha prAdi sobhayyanisRSTeti ucyte| (bha. prA. vijayo. TI. rUpa sparza pUrva meM anubhava meM AyA thA, usa anu- 230) / 2. anisRSTamIzAnIzA'nabhimatyA yadamAna rUpa liMga se usa viSaya ko na jAnatA humA ryate / (prAcA. sA. 8-34) / 3. yadbahusAdhAjaba jJAna utpanna hotA hai taba vaha anizritAvagraha raNaM anyairadattaM eko gRhI datte tadanisRSTam / (gu. kahA jAtA hai| gu. SaTa. svo. vR. 20, pR. 46) / 4. sAmAnya zreNIaniSTayogArta-1. ArtamamanojJasya samprayoge bhaktakAdyekasya dadato'nisRSTam / (prAcArAMga zI. tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH / (ta. sU. 1-30) / vR. 2, 1, 266) / 5. yad goSThI bhaktAdisarvairadatta2. amaNuNNANaM sadAivisayavatthUNa dosama ilss| mananumataM vA ekaH kazcit sAdhubhyo dadAti tadanidhaNiyaM viprogaciMtaNamasaMpayogANusaraNaM ca // (gu. sRSTam / (yogazA. svo. viv.1-38)| 6. IzAgu. SaT. svo. va. 2, pR. 8) / 3. amanojJAnAM nIzAnabhimatena svAmyasvAmyanabhimatena yaddIyate zabdAdInAM samprayoge tadviprayogacintanamasamprayoga- tadanisRSTam / (bhAvaprA. TI. 96) / 7. gRhasvAprArthanA ca prathamama / (yogazA. svo. viva. minA aniyuktena yA dIyate yada ti] svAminApi 3-73) / bAlena paravazavartinA dIyate tad dvividhamanisRSTam / dekho aniSTasaMyogaja prArtadhyAna / (kAtike. TI. 448-46) / aniSTasaMyogaja prArtadhyAna-1. amanojJAnAM viSa- 1 aniyukta -anadhikArI-gRhasvAmI ke dvArA yANAM samprayoge teSAM viprayoge yaH smRtisamanvAhAro jo vasati dI jAtI hai, athavA parAdhIna bAlaka jaise bhavati tadAtadhyAnamAcakSate / (ta. bhA. 6-31) / svAmI ke dvArA jo vasati dI jAtI hai, isakA nAma 2. tasya (amanojJasya viSa-kaNTakAdeH) samprayoge anisaSTa doSa hai| sa kathaM nAma me na syAditi saGkalpazcintApravandhaH anissaraNAtmaka taijasa-1. audArika-vaikriyismRtisamanvAhAraH prathamamArtamityAkhyAyate / (sa. kAhArakadehAbhyantarasthaM dehasya dIptiheturanissaraNAsi. 9-30) / 3. amanojJasyopanipAte sa kathaM nAma tmakam / (ta. vA. 2, 46, 8 pR. 153) / 2. jaM me na syAditi saMkalpazcintAprabandhaH ArtamityA- tamaNissaraNappayaM tejaiyasarIraM taM bhuttaNNa-pANappAkhyAyate / (ta. vA. 6, 30, 2;ta. zlo. 9-30) / cayaM hodUNa acchati anto| (dhava. pu. 14, pa. 4. amanojJaviSayaviprayogopAye vyavasthApanaM manaso 328) / 4. anissaraNAtmakaM tvaudArikarvakriyikAnizcalamArtadhyAnam, kenopAyena viyogaH syAditye- hArakazarIrAbhyantaravati teSAM trayANAmapi dIptihetukatAnamanonivezanamArtadhyAnamityarthaH / (ta. bhA. kama / (ta. vatti zrata. 2-48) / siddha. vR. 6-31) / 5. krUraiya'ntara-caura-vairi-manujai- 1 praudArika, vaikriyika aura pAhAraka zarIra ke yAlama gairApadi prAptAyAM garalAdizca mahatI bhItara sthita jo zarIra dehadIpti kA kAraNa hai use tannAzacintA''padA / saMyogo na bhavetsadA kathamiti anissaraNAtmaka taijasa kahA jAtA hai| klezAtinunnaM manazcArtadhyAnamaniSTayogajanitaM jAtaM aniHsRtAvagraha-1. suvizuddha zrotrAdipariNAmAt durantainasaH // (prAcA. sA. 10-15) / 6. vikSiptaH sAkalyenAnuccAritasya grahaNAdaniHsRtamavagRhNAti / aniSTasaMyogena vikSepaM vyAkulatAM prAptaH Akula-vyA- ta. vA. 1, 16, 16, pR. 64, paM. 4); paJcavarNakulamanAH iti aniSTasaMyogAbhidhAnam aartghyaanm| vastrakambalacitrapaTAdInAM sakRdekadezaviSayapaJcavarNa (kArtike. TI. 473) / grahaNAt kRtsnapaJcavarNeSvadRSTeSvaniHsRteSvapi tadva2 viSa va kaNTaka Adi aniSTa padArthoM kA saMyoga viSkaraNasAmarthyAdaniHsRtamavagRhNAti / athavA hone para usake dUra karane ke liye mana meM jo bAra bAra dezAntarasya paJcavarNapariNataMkavastrAdikathanAt sAkasaMkalpa-vikalpa uThate haiM, ise aniSTasaMyogaja prArta- lyenAkathitasyApyekadezakathanenaiva tatkRtsnapaJcavarNadhyAna kahate haiN| grahaNAdaniHsRtam / (ta. vA. 1, 16, 16, pR. 64,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ anihnava] 65, jaina-lakSaNAvalI [anIzvara paM. 28-29) / 2. aNahimuhaatthaggahaNaM aNisiyA- anihnavAcAra-dekho anihnava / yasmAt paThitaM vaggaho / ahavA teNa (uvamANovameyabhAveNa) viNA zrutaM sa eva prakAzanIyaH / yadvA paThitvA zrutvA jJAnI gahaNaM aNisiyAvaggaho / (dhava. pu. 6, pR. 20); sajAtastadeva zrutaM khyApanIyamiti anihnavAcAraH / vastvekadezamavalambya sAkalyena vastugrahaNaM vastvekadezaM (mUlA. va. 5-72) / samastaM vA avalambya tatrAsannihitavastvantaraviSayo- jisa guru se zAstra par3hA ho usI ke nAma ko prakaTa 'pi aniHsRtapratyayaH / (dhava. pu. 6, pR. 152); karanA, athavA jisa pAgama ko par3ha-sunakara jJAnavAn vastvekadezasya pAlambanIbhUtasya grahaNakAle ekavastu- huaA ho usI Agama ko prakaTa karanA; yaha jJAna pratipattiH, vastvekadezapratipattikAle eva vA dRSTAnta- kA anivAcAra hai| mukhena anyathA vA anavalambitavastupratipattiH, anu- anIka-1. seNovamA yaNIyA / (ti. pa. 3-67) / sandhAnapratyayaH pratyabhijJAnapratyayazca aniHsRta- 2. anIkaM daNDasthAnIyam / (sa. si. 4-4) / prtyyH| (dhava. pu. 13, pR. 237); 3. vatthussa 3. daNDasthAnIyAnyanIkAni / padAtyAdIni saptApadesAdo vatthuggahaNaM tu vatthudesaM vA / sayalaM vA ava- nIkAni daNDasthAnIyAni veditavyAni / (ta. vA. laMbiya aNissidaM annnnvtthugii| pukkharagahaNe kAle 4,4,7) / 4. anIkAni anIkasthAnIyAnyeva / hatthissa ya vadaNa-gavayagahaNe vaa| vatthaMtaracaMdassa ya (ta. bhA. 4-4) / 5. anIkAnyanIkAnyeva, sainyAgheNussa ya bohaNaM ca have // (go. jI. 311-312) / nItyarthaH / haya-gaja-ratha-padAti-vAhanasvarUpANi prati4. vastvaMzAdvastunastasya vstvNshaadvstuno'thvaa| tatrA- pattavyAni / (ta. bhA. siddha. vR. 4-4) / 6. daNDasannihitAnyasyA'nisataM mananaM yathA // ghaTArvAgbhAga- sthAnIyAni saptAnIkAni bhavanti / uktaM cakanyAsya-gavayagrahaNakSaNe / sphuTaM ghaTendu-gojJAna- gjaashv-rth-paadaat-vRss-gndhrv-nrtkii| saptAnIkAni mabhyAsasamayAnbite / (prAcA. sA. 4, 20-21) / jJeyAni pratyekaM ca mahattarAH ||(t. sukhavo. vR. 4-4) / 5. anabhimukhArthagrahaNamaniHsUtAvagrahaH / (mUlA. vR. 7. anIkAH hstyshv-rth-pdaati-vRssbh-gndhrv-nrtkii12-187)| 6. ekadezadarzanAt samastasyArthasya lakSaNopalakSitasaptasainyAni / (ta. vRtti zrutagrahaNamaniHsRtAvagrahaH / yathA jalanimagnasya hastinaH sAgara 4-4) / ekadezakaradarzanAdayaM hastIti samastasyArthasya graha- 6 hAthI, ghor3e, ratha, pAdacArI, baila, gandharva aura Nam / (ta. sukhabo. va. 1-16) / / nartakI; ina sAta prakAra kI senA rUpa devoM ko 1kAnoM kI nirmalatArUpa pariNAma ke vaza pUrNatayA anIka kahate haiN| nahIM uccAraNa kiye gaye zabdAdi kA grahaNa, athavA anIzvara-1. niSiddhamIzvaraM bha; vyaktAvyaktopAMca varNa vAle kambala prAdi ke eka bhAga se sambaddha bhyaatmnaa| vAritaM dAnamanyena tanmanyena tvanIzvauna pAMca varSoM ke dekhane se adRSTa aura ani:sata ram // (ana. dha.5-15) / vyaktarUpeNAvyaktarUpeNa bhI una samasta pAMcoM varNoM kA sAmarthya se hone vyaktAvyaktarUpeNa ca svAminA vAritaM dAnamIzvarAvAlA jJAna, athavA dezAntara ke pAMca varNa vAle khyaM niSiddhaM tridhA syAt-vyaktezvaraniSiddhamavyaktevastra ke eka deza kathana se hI pUrNarUpa meM na kahe zvaraniSiddhaM vyaktAvyaktezvaraniSiddhaM ceti|xxx jAne para bhI usake samasta pAMca varSoM kA hone vAlA tadyathA-niSiddhAkhyo doSastAvadIzvaro'nIzvarajJAna; aniHsatAvagraha kahalAtA hai| zceti dvadhA / tatrApyAdyastredhA-vyaktezvareNa anihnava-anihnava iti gRhItazrutenAnihnavaH vAritaM dAnaM yadA sAdhulAti tadA vyaktezvaro kAryaH, yadyatsakAze'dhItaM tatra sa eva kathanIyo nAma doSaH, yadA'vyaktezvareNa vAritaM gRhNAti tadAnAnyaH, cittakAluSyApatteH |(dhrmbi.m.v.2-11)| 'vyaktezvaro nAma, yadaikena dAnapatinA vyaktena dvitIjisa guru ke samIpa meM jo kucha par3hA ho, usake viSaya yena cAvyaktena ca vAritaM gRhNAti tadA vyaktAvyameM usI guru kA ullekha karanA, anya kA nahIM; yaha ktezvaro nAma tRtIya IzvarAkhyaniSiddhabhedasya bheda: anilava nAmaka jJAnAcAra hai| syAt / evamanIzvare'pi vyAkhyeyam / (ana. gha.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukampA] 66, jaina-lakSaNAvalI [anukta svo. TI. 5-15) / 2-446) / 16. duHkhitaM janaM dRSTvA kAruNyaparivyakta, avyakta yA ubhayarUpa apane Apako svAmI NAmo'nukampA / (cAritraprA. TI. 10) / 17. sarveSu mAnanevAle anya-svAmI se bhinna-amAtya Adi prANiSu cittasya dyaardrtvmnukmpaa| (ta. vRtti ke dvArA nivAraNa kiye jAne para bhI diye gaye dAna zruta. 1-2; kAtike. TI. 326 ta. sukhavo. va. ko anIzvara doSa yukta dAna kahate haiN| 1-2 va 6-12) / 18. Atmavat sarvasattveSu sukhaanukampA-1. tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daThThaNa duHkhayoH priyApriyatvadarzanena parapIDAparihArecchA / jo du duhidmnno| paDivajjadi taM kivayA tasseso (zAstravA. TI. 9-5) / hodi aNukaMpA // (paJcA. kA. 135) / 2. anugra- 1 tRSita, bubhukSita evaM dukhita prANI ko dekhakara hArdIkRtacetasaH parapIDAmAtmasthAmiva kurvato'nukampa- usake duHkha se svayaM duHkhI honA va mana meM usake namanukampA / (sa. si. 6-12; ta. vA. 6, 12, uddhAra kI cintA karanA, isakA nAma anukampA hai| 3) / 3. sarvaprANiSu maitrI anukampA / (ta. vA. anukRSTi (aNukaTThI)-1. adhApavattakaraNapaDha1, 2, 30) / 4. trasa-sthAvareSu dyaa'nukmpaa| masamayapahuDi jAva caramasamagro tti tAva pAdekka(ta. zlo. 1, 2, 12) / 5. anukampA duHkhiteSu mekkekkammi samae asaMkhejjalogamettANi pariNAmakAruNyam |(t.bhaa.hri. va. 1-2) / 6. daLUNa pANi- TANANi chavaDhikameNAvaTTidANi TidibaMdhosaraNANivahaM bhIme bhava-sAgarammi dukkhattaM / avisesato'NukaMpaM dINaM kAraNabhUdANi atthi, tesiM parivADIe viraciduhAvi sAmatthato kuNati // (dharmasaM. 811; zrA. dANaM puNaruttApuNaruttabhAvagavesaNA aNukaTThI NAma / pra. 58) / 7. anukampA ghRNA kAruNyaM sattvAnAmu- anukarSaNamanukRSTiranyonyena samAnatvAnucintanamipari, yathA sarva eva sattvA sukhAthino duHkhaprahANA- tyanarthAntaram / (jayadha. pra. pa. 646) / 2. aNukaTTI thinazca, naiteSAmalpApi pIDA mayA kAryeti nizcitya NAma [aNiyogaddAraM] dvidi paDi ThidibaMdhajjhavacetasA''rdraNa pravartate svahitamabhivAJchan Xxx / sANadANANaM samANattamasamANattaM ca parUvedi / (dhava. (ta. bhA. siddha. 1-2); anukampA dayA ghRNetyanA- pu. 11, pR. 346) / 3. anukRSTi ma adhastanantaram / Xxx athavA anugrahabuddhayA''IkRta- samayapariNAmakhaNDAnAmuparitanasamayapariNAmakhaNDaiH cetasaH parapIDAmAtmasaMsthAmiva kurvato'nukampanamanu- sAdRzyam / (go. jI. jI. pra. 46) / kampA / (ta. bhA. siddha. vR. 6-13) / 8. sattve 1 adhaHpravRttakaraNa ke prathama samaya se lekara antima sarvatra cittasya dayArdratvaM dayAlavaH / dharmasya paramaM / samaya taka pratyeka samaya meM jo asaMkhyAta loka mAtra mUlamanukampAM pracakSate // (upAsakA. 23.) / 9. pariNAmasthAna chaha vRddhiyoM ke krama se avasthita anukampA duHkhitasattvaviSayA kRpaa| (dharmabi. mu. hote hue sthitibandhApasaraNAdi ke kAraNa hote haiM, vR. 3-7) / 10. anu pazcAd duHkhitasattvakampanA- paripATI krama se viracita una pariNAmoM kI punadanantaraM yatkampanaM sA anukampA / (bRhatka. va. ruktatA va apunaruktatA kI khoja karanA, isakA 1320) / 11. anukampA duHkhiteSu apakSapAtena nAma anukRSTi hai| duHkhapprahANecchA / (yogazA. svo. viva. 2-15) / anukta--1. anuktamabhiprAyeNa grahaNam / (sa. 12. ekendriyaprabhRtInAM sarveSAmapi dehinAm / bhavA- si. 1-16) / 2. anuktamabhiprAyeNa prtiptteH||12|| bdhau majjatAM klezaM pazyato hRdayAdratA // tadaduHkhai- 'abhiprAyeNa pratipattirasti' ityanuktagrahaNaM kriyate / du:khitatvaM ca tatpratIkArahetuSu / yathAzakti pravRtti- (ta. vA. 1, 16, 12) / 3. prakRSTavizuddhizrotrezcetyanukampA'midhIyate // (tri. za. pu. ca. 1, 3, ndriyAdipariNAmakAraNatvAt ekavarNanigame' 615-616) / 13. klizyamAnajantUddharaNabuddhiH prAyeNavAnuccAritaM zabdamavagRhNAti 'imaM bhavAn anukampA / (bha. prA. mUlA. TI. 1696) / zabdaM vakSyati' iti / athavA, svarasaJcAraNAt 14.XXXanukmpaa'khilsttvkRpaaxxx|| prAka taMtrIdravyAtodyAdyAmarzanenaiva pravAditamanaktameva (mana. . 2-52) / 15. anukampA kRpA jJeyA sarva- zabdamabhiprAyeNAvagRhyAcaSTe 'bhavAnima zabda vAdasattveSvanugrahaH / (lATIsaM. 3-86; paMcAdhyAyI yiSyati' iti / (ta. vA. 1-16, pR. 64 paM.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuktapratyaya 67, jana-lakSaNAvalI [anugama 5-8) / 3. stokapudgalaniSkrAnteranuktastvAbhi- gamanamanugamaH, anurUpArthagamanaM vA anugamaH, anurUpaM saMhitaH / (ta. zlo. 1, 16, 7) / 4. anuktastU- vA'ntasyAnugamanAdvA anugamaH; sUtrAnukUlagamanaM ktAdanyaH iti / anayA kalpanayA zabda evAnakSarA- vA anugamaH / (anuyo. cU. 13 - 53, tmako'bhidhIyate, tamavagRhNAti anuktamavagRhNAtIti pR. 23) / 3. anugamanam anugamaH, anugamyate bhaNyate / (ta. bhA. siddha. vu. 1-16) / 5. pratyakSa- vA'nenAsmAdasminniti vA'nugamaH sUtrasyAnuniyatA'nyAdRgguNArthaMkAkSabodhanam / anuktam 4 kUlaH pariccheda ityarthaH / (prAva. hari. va. ni. xx // (prAcA. sA. 4-23) / 6. ani- 76, pR. 54) / 4. tathAnugamaH AnupUrvyAyamitaguNaviziSTadravyagrahaNamanuktAvagrahaH / (mUlA. dInAmeva satpadaprarUpaNAdibhiranuyogadvArairanekadhA'nuvR. 12-187) / 7. anuktaM cAbhiprAye sthitam / gamanam anugamaH / (anu. hari. va. pR. 32) / 5. (ta. vRtti zruta. 1-16) / / yathAvastvavabodhaH anugamaH, kevali-zrutakevalibhira1 zabdoccAraNa ke binA abhiprAya se hI padArtha ke nugatAnurUpeNAvagamo vaa| (dhava. pu. 3, pR. 8); ahaNa karane ko anukta-avagraha kahate haiN| isI ko jadhA davvANi TThidANi tathAvabodho annugmo| anuktapratyaya yA anuktajJAna bhI kahate haiN| (dhava. pu. 4, pR. 6 va pR. 322); jamhi jeNa vA vattavvaM parUvijjadi so annugmo| ahiyArasaNNiguNaviziSTavastUpalambhakAla eva tadindriyAniyata- dANamaNiyogaddArANaM je ahiyArA tesimaNugamo tti guNaviziSTasya tasyopalabdhiryataH so'nuktapratyayaH / saNNA / xxx athavA anugamyante jIvAdayaH (ghava. pu. 6, pR. 153-154) / padArthA anenetyanugamaH / (dhava. pu. 6, pR. 141) / vivakSita indriya ke pratiniyata guNa-jaise sparzana 6. anugamyate'nena prAk tato'dhikAra ityanugamaH / kA sparza-se viziSTa vastu ke upalambha ke samaya meM (jayatha. patra 456) / 6. anugamaH saMhitAdivyAkhyAhI usake aniyata guNa-jaise ukta sparzana ke naprakArarUpaH uddeza-nirdeza-nirgamanAdidvArakalApArasAdi-se viziSTa usa vastu kI jisa jJAna se tmako vaa| (samavA. abhaya. va. 140) / upalabdhi hotI hai vaha anuktapratyaya kahalAtA hai| 7. sUtrasyAnukUlamarthakathanamanugamaH, athavA anujaise-namaka ke upalambha ke samaya meM hI usake gamyate vyAkhyAyate sUtramanenAsminnasmAditi vA / (anuyo. mala. hema. va. sU. 56) / 8. evamanugamahone para usakI miThAsa kA jJAna / namanugamyate'nenAsminnasmAditi vA anugamaH, anuktAvagraha-dekho anuktapratyaya / 1. aNiya- nikSiptasUtrasyAnukUlaH paricchedo'rthakathanamiti miyaguNavisiTThadavvaggahaNamau[Nu] ttaavggho| jahA yAvat / (jambUdvI. zAnti. va. pu.5)| 6. anugama -cakkhidieNa guDAdINaM rasassa gahaNaM, ghANidi- namanugamaH, sUtrasyAnurUpamarthAkhyAnam / (vyava. sU. bhA. eNa dahiyAdINaM rasaggahaNamiccAdi / (dhava. pu. 6, malaya. vR. 1, pR. 1) / 10. anugamanamanugamyate pR. 20) / 2. agnimAnayeti kenacid bhaNite karpa- vA zAstramaneneti anugamaH sUtrasyAnukUlaH pricchedH| rAdinA samAnayeti pareNAnuktasya karparAderagnyAna- (prAva. malaya. vR. ni. 86, pR. 60) / anurUpaM yanopAyasya svayamUhanamanuktAvagrahaH / (ta. sukhabo. sUtrArthAvAdhayA tadanuguNaM gamanaM saMhitAdikrameNa bR.1-16)| ... vyAkhyAtuH prvrtnmnugmH| (uttarA. ni. va. 28, aniyamita guNaviziSTa vastu ke grahaNa ko anuktAva- pR. 10); suutrsyaanugtishcitraanugmHXxx| graha kahate haiM / jaise-cakSu indriya se guDa prAdi ko (uttarA. ni. vR. 28, pR. 11 ud.)| dekha kara unake rasa kA athavA ghrANa indriya se sUMgha 5 (dha. pu. 6) jisa adhikAra meM yA jisake dvArA kara dahI Adi ke rasa kA jJAna / vaktavya padArtha kI prarUpaNA kI jAtI hai use anugama anugama-1. anugamyate'nenAsmizceti anugamanam kahate haiN| adhikAra nAmaka anuyogadvAroM ke jo anugmH| aNuno vA sUtrasya gamo'nugamaH sUtrAnu- avAntara adhikAra hote haiM unakA nAma anugama hai| saraNamityarthaH / (uttarA. cU. pR. 6) / 2. arthAnu- athavA jisake dvArA jIvAdi padArtha jAne jAte haiM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugAmI avadhi] 68, jaina-lakSaNAvalI [anujJA use anugama jAnanA cAhiye / minaM jIvamanugacchati tdnugaamii| (go. jI. maM. anugAmI avadhi-1. se kiM taM ANugAminaM ohi- pra. va jI. pra. TIkA 372) / 6. kazcidavadhirgaNANaM ? prANugAmigraM prohiNANaM duvihaM paNNattaM / taM cchantaM bhavAntaraM prApnuvantamanugacchati pRSThato yAti jahA-aMtagayaM ca majhagayaM ca / se kiM taM aMtagayaM? savituH prakAzavat / (ta. vRtti zruta.1-22) / aMtagayaM tivihaM paNNattaM / taM jahA-puro aMtagayaM 10. yaddhi dezAntaragatamapyanveti svadhAriNam / maggo aMtagayaM pAsapo aMtagayaM / se kiM taM purano anugAmyavadhijJAnaM tadvijJeyaM svanetravat / (lokapra. aMtagayaM ? purano aMtagayaM-se jahA nAmae kei purase 3-836) / ukkaM vA caDuligraM vA alAyaM vA maNi vA paIvaM 2 sUrya ke prakAza ke samAna dezAntara yA bhavAntara meM vA joiM vA purao kAuM paNullemANe paNullemANe jAte hue avadhijJAnI ke sAtha jAne vAle avadhijJAna gacchejjA, se taM puro aMtagayaM / se ki taM maggo ko anugAmI avadhijJAna kahate haiN| aMtagayaM ? maggo aMtagayaM-se jahA nAmae kei anugraha- 1. sva-paropakAro'nugrahaH / (sa. si. purase ukkaM vA caDulinaM vA alAyaM vA maNi vA 7-38; ta. vA. 7-38ta. zlo. 7-38 ta. paIvaM vA joi vA maggo kAuM aNukaDDhemANe aNu- vRtti zruta. 7-38) / 2. anugrahaH parasparopakArAkaDDhemANe gacchijjA se taM maggo aMtagayaM / se dilakSaNo jIvAnAm / (ta. bhA. siddha. vR. 7-7); kiM taM pAsapo aMtagayaM ? pAso aMtagayaM-se jahA anugRhyate'nanetyanugraho'nnAdirupakArakaH pratigRhItuH, nAmae kei purise ukkaM vA caDuliaM vA alAyaM dAtuzca pradhAnAnuSaGgikaphalam / pradhAnaM muktiH, vA maNi vA paIvaM vA pAsapro kAuM parikaDDhemANe AnuSaGgikaM svargAdiprAptiH / (ta. bhA. siddha. vR. parikaDaDhemANe gacchijjA se taM pAsapo aMtagayaM / 7-33) / se taM aMtagayaM / se kiM taM majhagayaM ? majhagayaM se apane aura para ke upakAra ko ana graha kahate haiN| jahAnAmae kei purise ukkaM vA caDuliya vA alAyaM 2 jIvoM ke pArasparika upakAra ko bhI anugraha vA maNi vA paIvaM vA joiM vA matthae kAuM samunva- kahA jAtA hai| hamANe samuvvahamANe gacchijjA se taM majhagayaM / anugrahabuddhi - rAgavazAt kaTaka-kaTisUtrAdinA xxxse taM prANugAmigraM prohiNANaM / (nandI. sU. bhUSaNAbhiprAyo'nugrahabuddhiM kurvate / (samAdhi.TI. 61) / 10, pa.82-83 va 85) / 2. kazcidavadhi - bahirAtmA rAga ke vaza se kaTaka va kaTisUtra Adi skaraprakAzavad gacchantamanugacchati / (sa. si. 1, AbhUSaNoM ke dvArA bhUSita karane ke abhiprAya rUpa 22; ta. vA. 1, 22, 4) / 3. aNugAmiyo'Nu- anugrahabuddhi ko karate haiN| gacchai gacchaMtaM loyaNaM jahA purisN| (vizeSA. anuccheda-paramANugadaegAdidavvasaMkhAe aNNesi 711) / 4. jamohiNANamuppaNNaM saMtaM jIveNa saha davvANaM saMkhAvagamo aNucchedo nnaam| athavA, gacchadi tamaNugAmI NAma / (dhava. pu. 13, pR. 264) / poggalAgAsAdINaM NivibhAgacchedo aNucchedo NAma / 5. vizuddhayanugamAt puMso'nugAmI dezato'vadhiH / (dhava. pu. 14, pR. 436) / paramAvadhirapyuktaH sarvAvadhirapIdRzaH / / (ta. zlo. paramANugata eka prAdi dravyasaMkhyA se anya dravyoM kI 1, 22, 11) / 6. tatra gacchantaM puruSaM A samantA- saMkhyA kA bodha honA, isakA nAma anuccheda hai| dnugcchtiityevNshiilmaanugaamii| prAnugAmyevAnugAmi athavA pudgala va prAkAza Adi ke vibhAgarahita kam / svArthe 'kaH' pratyayaH / athavA anugamaH prayo- cheda ko anuccheda jAnanA caahie| janaM yasya tadAnugAmikam / yallocanavad gacchantama- anujJA--1. sUtrArthayoranyapradAnaM pradAnaM pratyanumananaM nugacchati tadavadhijJAnamAnugAmikamiti bhAvaH / anujJA / (vyava. sU. bhA. malaya. va. gaa.1-115)| (nandI. malaya. va., karmasta. go. va. 9-10) / 2. nissedhaabhaavvyjikaa'nujnyaa| (zAstravA. 3, 7. tatra bhAskaraprakAzavad dezAntaraM gacchantamanu- 3 ttii.)| gacchati vizuddhipariNAmavazAt so'vdhirnugaamii| dUsare ke lie sUtra aura artha ke svayaM pradAna karane (ta. sukhabo. vR. 1-22) / 8. yadavadhijJAnaM svasvA. ko tathA pradAna karate hue anya kI anumodanA karane
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ anutkRSTadravyavedanA ] prajJA kahate haiM / anutkRSTa vedanA - 1. tavvadirittamaNukkassA / (SaTkhaM 4, 2, 4, 33 - pu. 10, pR. 210 ); 2. tado ukkasAdo vadirittaM jaM davvaM tamaNukkassa ( NANAvaraNIya) veNA hodi / ( dhava. pu. 10, pR. 210 ) / utkRSTa vedanA se viparIta jJAnAvaraNa kI dravyavedanA ko anutkRSTa dravyavedanA kahate haiM / 69, jaina- lakSaNAvalI anutkRSTa dravyavedanA -- 1. tavvadirittamaNukkassaM / ( SaTsaM. 4, 2, 4, 47 - pu. 10, pR. 255) / 2. tado ukkasAdo vadirittamaNukkasaveyaNA ( uvassa) / ( dhava. pu. 10, pR. 255 ) / utkRSTa vedanA se viparIta zrAyu kI dravyavedanA ko anutkRSTa dravyavedanA kahate haiM / anuttara ( zrutajJAna ) uttaraM prativacanam, na vidyate uttaraM yasya zrutasya tadanuttaraM zrutam / athavA adhikam uttaram, na vidyate uttaro'nyasiddhAntaH zrasmAdityanuttaraM zrutam / ( dhava. pu. 13, pR. 283) / jisa zrutavacana kA koI prativacanarUpa uttara upalabdha na ho, use anuttara ( zruta) kahate haiM / athavA jisase adhika koI anya siddhAnta na ho, aise bhAvazruta ko anuttara ( zruta) kahate haiM / pranuttaraupapAdikadazA - 1. XXX. praNuttaro vavAimadasAsu NaM praNutta rovavAiANaM nagarAI ujjANAI ceisrAiM vaNasaMDAI samosaraNAI rAgANo dhammAyariyA dhammakahAo ihaloia - paraloiyA iDDhi - visesA bhogapariccAgA pavvajjA parinAgA supariggahA tavovahANAI paDimA uvasaggA saMlehaNA bhattapaccakkhANAraM pAvagamaNAI aNuttarovavAiyatte uvavattI sukulapaccAyAIo puNa bohilAbhA aMtakiriyA zrAghavijjaMti x x x se taM aNuttarovavAiyadasAdho / ( nandI. sU. 53 ) / 2. upapAdo janma prayojanameSAM ta ime papAdikAH, vijayavaijayanta-jayantA'parAjita - sarvArthasiddhAkhyAni paJcAnuttarANi / granuttareSu praupapAdikAH pranutta raupapAdikA: RSidAsa-vA (dha) nya-sunakSatra- kArtika - nanda-nandanazAlibhadrA'bhaya-vAriSeNa-cilAtaputrA ityete daza vardhamAnatIrthaMkaratIrthe / evamRSabhAdInAM trayoviMzatestIrtheSu anye zranye daza dazAnagArA: dAruNAnupasargAnnirjitya vijayAdyanuttareSUtpannA ityevamanuttaraupapAdikA dazA [anuttaraupapAdikadazA 'syAM varNyanta iti anuttaropapAdikadazA, athavA anuttaraupapAdikAnAM dazA anuttaraupapAdikadazA tasyAmAyurve kriyikAnubandhavizeSaH / (ta. vA. 1,20, 12; dhava. pu. 6, pR. 202 ) / 3. uttaraH pradhAnaH, nAsyottaro vidyata iti anuttaraH / upapatanamupapAtaH, janmetyarthaH / zranuttaraH pradhAnaH saMsAre 'nyasya tathAvidhasyAbhAvAt, upapAto yeSAmiti samAsaH, tadvaktavyatApratibaddhA dazA dazAdhyayanopalakSitA anuttaraupapAdikadazA: / ( nandI. hari. vR. pU. 105 ) / 4. aNuuttarovavAdiyadasA NAma aMgaM bANaudilakkha-coyAlasahassapadehiM (9244000 ) ekkekkamhi ya titthe dAruNe bahuvihavasagge sahiUNa pADiheraM laddhUNa aNutaravimANaM gaye dasa dasa vaNNedi / ( dhava. pu. 1, pU. 103) / 5. anuttaropapAdikA devA yeSu khyApyante tAH anuttaropapAdikadazA: / ( ta. bhA. siddha. vU. 1 -20 ) / 6. catuzcatvAriMzatsahasradvinavatilakSapadaparimANaM pratitIrthaM nirjitaduddharopasargANAM samAsA - ditapaJcAnutta ropapAdAnAM daza dazamunInAM prarUpakam anuttaraupapAdikadazam / upapAdo janma prayojanaM yeSAM te papAdikA munayaH, anuttareSu aupapAdikAH anuttaropapAdikAH, te daza yatra nirUpyante tattathoktam / ( zrutabhakti TIkA 8 ) / 7. tIrthaGkarANAM pratinIrthaM daza daza munayo bhavanti / te upasargaM sor3havA paJcAnuttarapadaM prApnuvanti / tatkathAnirUpakaM catuzcatvAriMzatsahasrAdhikadvinavatilakSapadapramANamanu - ttaraupapAdikadazam / (ta. vRtti zruta. 1 -20 ) / 8. ti-haM cau-cau-duga-Nava-payANi cANutta rovavAdadase / vijayAdi ( dI ) su paMcasu ya uvavAyiyA vimANesu || paDititthaM sahiUNa hu dAruvasaggopalAppA | daha daha muNiNo vihiNA pANe mottUNa bhANamayA // vijayAdisu uvavaNNA vaNijjaMte suhAvasuhabahulA / te Namaha vIratitthe uju (risi) dAso sAlibhaddakkho || suNakkhatto abhayo viya ghaNo varavArise - NaMdaNayA / NaMdo cilAyaputto kattayo jaha taha || ( aMgapaNNattI 1, 52-55) / 6. anuttareSu vijaya- vaijayanta jayantA'parAjita - sarvArthasiddhayAkhyeSvopapAdikA anuttaraupapAdikAH / pratitIrthaM daza daza munayo dAruNAn mahopasargAn soDhvA labdhaprAtihAryAH samAdhividhinA tyaktaprANA ye vijayAdyanuttaravimAneSUtpannAste varNyante yasmiMstada
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ anutpAdAnuccheda] 70, jaina-lakSaNAvalau [anunAditva nuttaropapAdikadazaM nAma navamamaGgam / (go.jI. jI. sthitisatkarma yAsAM tA anudayabandhotkRSTAH / pra. 357) / (paJcasaM. svo. va. 3-62) / 2. yAsAM tu vipA2 upapAda arthAt janma hI jinakA prayojana hai ve kodayAbhAve bandhAdutkRSTasthitisatkarmAvAptistA anupraupapAdika kahe jAte haiM / pratyeka tIrthaMkara ke dayabandhotkRSTAH / (paMcasaM. malaya. vR. 3-62; karmasamaya meM dAruNa upasargoM ko sahana karake vijayAdi pra. yazo. TI. 1, pR. 15) / pAMca anuttara vimAnoM meM utpanna hone vAle daza daza 2 jina karmaprakRtiyoM kA vipAkodaya ke abhAva meM mahAmuniyoM ke caritra kA jisa aMga meM varNana kiyA bandha se utkRSTa sthitisattva pAyA jAtA hai, unheM jAtA hai use anuttaraupapAdikadazA yA anuttaropa- anudayabandhotkRSTa kahate haiN| pAdikadazAMga kahate haiM / jaise-vardhamAna tIrthakara ke anadayavatI prakRti (aNadayavaI)-1. carimatIrtha meM RSidAsa prAdi dasa kA (mUla meM dekhiye)| samayammi daliyaM jAsiM annattha saMkame tAoxx anutpAdAnuccheda-anutpAdaH asattvam, anucchedo- X // (paMcasaMgraha 3-66) / 2. yAsAM prakRtInAM 'vinAzaH / anutpAda eva anucchedaH (anutpAdAnu dalikaM caramasamaye'nyAsu prakRtiSu stibukasaMkrameNa saMcchedaH), asata abhAva iti yAvat, sataH asattvavi- kramayya anyaprakRtivyapadezenAnubhavet, na svodayena, tA:. rodhAt / eso pjjvtttthiynnyvvhaaro| (dhava. pu. anudayavatyo'nudayavatIsaMjJAH / (paMcasaM. malaya. vRtti 8, pR.6-7); aNuppAdANucchedo NAma pajjavaTThio 3-66; karmapra. yazo. TI. 1, pR. 15) / Namo, teNa asaMtAvatthAe abhAvavavaesamicchadi, jina karmaprakRtiyoM kA pradezapiNDa carama samaya meM bhAve uvalabbhamANe abhaavttvirohaado| (dhava. pu. stibuka saMkramaNa ke dvArA anya prakRtiyoM meM saMkrAnta 12, pu. 458) / hokara anya prakRtirUpa se hI vipAka ko prApta ho, paryAyArthika naya ko anutpAdAnuccheda kahA jAtA hai| svodaya se nahIM; una prakRtiyoM ko anudayavatI anupAda kA artha asattva aura anuccheda kA artha hai avinAza / 'anutpAda hI anuccheda' aisA karmadhAraya anudayasaMkramotkRSTa-1. anudaye saMkrameNa utkRSTa samAsa karane para usakA abhiprAya hotA hai asat sthitisatkarma yAsAM tA anudayasaMkramotkRSTAH / kA prabhAva / kAraNa ki kabhI sat kA prabhAva sambhava (paMcasaM. svo. va. 3-62) / 2. yAsAM punaranudaye nahIM hai| ataH prabhAva kA vyavahAra paryAyAthika naya saMkramata utkRSTasthitilAbhastA anudayasaMkramotkRSTAko apekSA hI sambhava hai| khyAH / (paMcasaM. malaya. vR. 3-62); anudaye sati anutseka-1. vijJAnAdibhirutkRSTasyApi satasta- saMkramata utkRSTA sthitiryAsAM tA anudysNkrmotkRtkRtmdvirho'nhngkaartaa'nutsekH| (sa. si. 6, STAH / (paMcasaM. malaya. vR. 5-145) / 26: ta. vA. 6, 26, 4; ta. zlo. 6-26; ta. 2 jina karmaprakRtiyoM kA vipAkodaya ke abhAva meM sukhabo. vR. 6-26) / 2. utseko garvaH zruta- saMkramaNa se utkRSTa sthitisattva pAyA jAve, unheM jAtyAdijanitaH, notseko'nutseko vijitgrvtaa| anudayasaMkramotkRSTa kahate haiN| (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 6-25); utsekazcitta- anudIrNopazAmanA-jA sA prakaraNovasAmaNA pariNAmo garvarUpaH, tadviparyayo'nutsekaH / (ta. bhA. tisse duve NAmadheyANi-prakaraNovasAmaNA tti vi hari. va siddha. vR. 6-6) / 3. jJAna-tapaHprabhRtibhi- aNudiNNovasAmaNA tti vi / (kasAyapA. cUNi pR. guNairyadutkRSTo'pi san jJAna-tapaHprabhRtibhirmadamahaMkAraM 707) / yanna karoti so'nutseka ityucyate / (ta. vRtti zruta. dekho akaraNopazAmanA / 6-26) / anunAditva - 1. anunAditvaM pratiravopetatvam / 1 viziSTa jJAna aura tapa Adi se utkRSTa hokara (samavA. abhaya. vR. sU. 35) / 2. anunAditA pratibhI unakA mada-ahaMkAra--na karanA, isakA nAma rvopettaa| (rAyapa. malaya. vR. pR. 16) / anutseka hai| zabda kA pratidhvani se sahita honA, ise anunAditva anudayabandhotkRSTa - 1. anudaye bandhAdutkRSTaM kahate haiM /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupakrama] 71, jaina-lakSaNAvalI [anupasthAna,anupasthApana anupakrama-1. jeNAumuvakamijjai appasamutthena iya- kahalAtA hai / jaise-jIva kA zarIra / 2 abuddhirageNAvi / so ajhavasANAI uvakkamo aNavakkamo pUrvaka hone vAle krodhAdika bhAvoM meM jIva ke bhAvoM iaro| (saMgrahaNI. 266 ) / 2. itarastu tadviparIto kI vivakSA karane ko anupacaritAsadbhUtavyavahAra(AyuSo'parvartanahetubhUtAdhyavasAnAdinA''tmasamutthena naya kahate haiN| bAhya na ca viSAgni-zastrAdinA virahito) 'nupa- anupadeza-anarthaka updesho'nupdeshH| (ta. vA. kramaH / (saMgrahaNI. de. vR. 266) / 1,4, 2) / prAya ke apavartana (vighAta) ke kAraNabhUta pradhyava- nirarthaka upadeza kA nAma anapadeza hai| sAna Adi tathA bAhya viSa, zastra evaM agni prAdi anaparatakAyikI kriyA -uparato dezataH ke prabhAva kA nAma anupakrama hai| sarvato vA sAvadyayogAdvirataH / noparato'nuparataH, anupagRhana-pramAdAjjAtadoSasya jinamArgaratasya / kutazcidapyanivRtta ityarthaH / tasya kAyikI anuprttu| IrNyayodbhAsanaM loke tat syAdanupagRhanam / / kaayikii| iyaM pratiprANini vartate / iyamaviratasya (dharmasaM. zrA. 4-46) / veditavyA, na dezaviratasya sarvaviratasya vA / (prajJApa. IrSyA ke vaza jinamArga para calane vAle kisI malaya. va. 22-279) / dharmAtmA ke pramAdajanita doSa ke prakaTa karane ko jo sAvadha yoga se-pApa kAryoM se-sarvadeza yA ekaanUpagUhana kahate haiN| deza rUpa se virata nahIM hai usakA nAma anuparata anapacaritasa tavyavahAranaya-1. nirupAdhi- (avirata) hai| usake dvArA jo bhI zarIra se kriyA guNa-guNinorbhedaviSayo'nupacaritasadbhUtavyavahAro yathA kI jAtI hai vaha anuparatakAyikI kriyA kahajIvasya kevalajJAnAdayo gunnaaH| (pAlApa. pa. 148) / lAtI hai| 2. syAdAdimo yathAntInA yA zaktirasti yasya anupalambha-anyopalambho'nupalambhaH / (pramANasaM. stH| tattatsAmAnyatayA nirUpyate cedvizeSanirapekSam / / svo.v.31)| idamatrodAharaNaM jJAnaM jIvopajIvi jIvaguNaH / jJeyA- kisI eka ke prabhAvasvarUpa jo anya kI upalabdhi lambanakAle na tathA jJeyopajIvi syAt / / (paMcA- hotI hai usakA nAma anupalambha hai / jaise-kSaNakSaya dhyAyI 1, 535-36) / 3. nirupAdhiguNa-guNi- ekAnta sambhava nahIM hai, kyoMki usakA anupalambha norbhedako'nupacaritasadbhUtavyavahAraH, yathA kevala- hai-vaha pAyA nahIM jaataa| yahA~ kSaNakSaya ekAnta jJAnAdayo guNAH / (nayapradIpa pR. 102) / ___ kA anupalambha kathaMcit nityAnityAtmaka anekAnta 1 upAdhirahita guNa-guNI ke bheda ko viSaya karane kI upalabdhisvarUpa hai| vAle naya ko anupacarita-sadbhUta-vyavahAranaya kahate anupavAsa--1. jalavarjanacaturvidhAhAratyAgaH, ISahaiM / jaise jIva ke kevalajJAnAdi gunn| 2 vastu kI dupavAso'nupavAsa iti vyutpatteH / (sA. gha. svo. antargata zakti ke vizeSa-nirapekSa hokara sAmAnya- TI.5-35) / 2.xxx prArambhAdanupavAsaH / / rUpa se nirUpaNa karane vAle naya ko anupacarita- (dharmasaM. zrA. 6-170) / sadbhUta-vyavahAranaya kahate haiN| 1 jala ko chor3a kara zeSa cAroM prakAra ke prAhAra ke anupacaritAsadbhUtavyavahAranaya - 1. saMzleSa- parityAga ko anupavAsa kahase haiM / 2 athavA gRha sahitavastusambandhaviSayo'nupacaritAsadbhUtavyavahAro sambandhI kArya ko karate hue jo upavAsa kiyA yathA jIvasya zarIramiti / (pAlApa. pR. 148; jAtA hai use anupavAsa kahate haiN| nayapradIpa 14, pR. 103) / 2. api vA 'sadbhUto anupasthAna, anupasthApana (parihAraprAyazcitta) yo'nupacaritAkhyo nayaH sa bhavati ythaa| krodhAdyA -1.apakRSTayAcAryamUle prAyazcittagrahaNamanupasthApajIvasya hi vivakSitAzcedabuddhibhavAH // (paMcAdhyAyI nam / (ta. vA. 6, 22, 10) / 2. parihAro duviho praNavaTro pAraMcio cedi / tattha praNavaTUno 1 jo naya saMzleza (saMyoga) yukta vastu ke sambandha ko jahaNNeNa chammAsakAlo ukkasseNa baarsvaasperNto| viSaya karatA hai vaha anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya kAyabhUmIdo parado ceva kayavihAro paDivaMdaNavira
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupasthAna, anupasthApana] 72, jaina-lakSaNAvalI [anupAlanAzuddha hido guruvadirittAsesajaNesu kayamoNAbhiggaho khava- anupasthAna) aura pAraMcika ke bheda se do prakAraNAyaMbilapurimaDDheyavANa-NibviyAdIhi sosiyarasa- kA hai| unameM anupasthApana bhI do prakArakA hairuhira-mAMso hodi / (dhava. pu. 13, pR. 62) / nija-gaNa-anupasthApana aura paragaNa-upasthApana / jo 3. parihAro'nupasthAna-pAraJcikabhedena dvividhH| sAdhu pramAda se dUsare muni sambandhI RSi yA chAtra tatrAnupasthAnaM nija-paragaNabhedAd dvividham / pramAdA- ko, anya pAkhaNDI se sambaddha cetana-acetana dravya danyamunisambandhinamRSi chAtraM vA parapAkhaNDiprati- ko, athavA parastrI ko curAtA hai; muniyoM para baddhacetanAcetanadravyaM vA parastriyaM vA stenayato munIn prahAra karatA hai, yA isI prakAra kA anya bhI viruddha praharato vA anyadapyevamAdi viruddhAcaritamAcarato AcaraNa karatA hai; nau-daza pUrvo kA dhAraka hai, nava-dazapUrvadharasya AditrikasaMhananasya jitaparISahasya Adi ke tIna saMhananoM meM se kisI eka se sahita hai, dRDharmiNo dhIrasya bhavabhItasya nijagaNAnupasthApanaM dRDhadharmI hai, dhIra hai, aura saMsAra se bhayabhIta hai| prAyazcittaM bhavati / tena RSyAzramAd dvAtriMzad- aise sAdhu ko nijagaNa-anupasthApana prAyacitta diyA daNDAntaraM vihitavihAreNa, bAlamunInapi vandamAnena, jAtA hai| tadanusAra vaha RSyAzrama se 32 dhanuSa prativandanAvirahitena, guruNA sahAlocayatA, zeSa- dUra jAtA hai, bAlamaniyoM ko bhI vandana karatA hai, janeSu kRtamaunavratena, vidhRtaparAGmukhapicchena, jagha- guru ke pAsa pAlocanA karatA hai, zeSa jana ke prati nyataH paJca-paJcopavAsA utkRSTataH SaNmAsopavAsAH mauna rakhatA hai, aparAdha ko pragaTa karane ke lie krtvyaaH| ubhayamapyAdvAdazavarSAditi / dadina- pIchI ko viparIta svarUpa se (ulaTI) dhAraNa rantaroktAn doSAnAcarataH paragaNopasthApanaM prAya- karatA hai, isa prakAra rahatA huA vaha 12 varSa taka zcittaM bhavatIti / sa sAparAdha: svagaNAcAryeNa para- kama-se-kama 5-5 aura adhika se adhika 6-6 mAsa gaNAcArya prati prahetavyaH / so'pyAcAryastasyAlocana- kA upavAsa karatA hai| mAkarNya prAyazcittamadattvA prAcAryAntaraM prasthApayati upayukta aparAdha ko hI yadi koI muni abhimAna saptamaM yAvat / pazcimazca prathamAlocanAcArya prati ke vaza karatA hai to use paragaNa-upasthApana prAyaprasthApayati / sa eva pUrvaH pUrvoktaprAyazcittenaivamA- zcitta diyA jAtA hai| tadanusAra use apane saMgha kA cArayati / (cA. sA. pR. 63-64; ana. dha. svo. prAcArya anya saMgha ke prAcArya ke pAsa bhejatA hai| TI. 7-56) / 4. parihAro'nupasthApana-pAraJcika- vaha usake aparAdha kI AlocanA ko sunakara binA bhedabhAk / nijAnyagaNabhedaM tatrAdyaM tatrAdyabhuttamam // prAyazcitta diye hI anya prAcArya ke pAsa bhejatA hai, dvAdazAbdeSu SaNmAsa-paNmAsAnazanaM matam / jaghanyaM isa prakAra se use sAtaveM prAcArya ke pAsa taka bhejA paJca-paJcopavAsaM madhyaM tu madhyamam / / dvAtriMzadadaNDa- jAtA hai| vaha bhI usakI AlocanA ko sunakara dUrAlayasthena vasateryatIn / sarvAn praNamatApetaprati- binA prAyazcitta diye hI usI prathama prAcArya ke pAsa vandanasAdhunA / / svadoSakhyAtaye picchaM vibhrANena bheja detA hai| taba vahI use pUrvokta (nijagaNaparAGmukham / sUrItaraiH shopaattmonenaitdvidhiiyte| anupasthApanokta) prAyazcitta ko detA hai| isa pramAdenAnyapAkhaNDigRhastha-yatisaMzritam / vastu stena- prakAra anupasthApana prAyazcitta do prakArakA hai| yataH kiJciccetanAcetanAtmakam // yatIn praharato anupAlanAzuddha-1. prAdaMke uvasagge same ya dubbhi'nyastrIharaNAdIMzca kurvataH / daza-navapUrvajJasya zyAdya. kkhvuttikNtaare| jaM pAlidaM Na bhaggaM edaM aNupAlasaMhananasya tat / / karoti yadi darpaNa doSAn pUrvavi- NAsuddhaM // (mUlA. 7-145) / 2. kaMtAre bhikkhe bhASitAn / so'yamanyagaNAnupasthApanena vizuddhacati // AyaMke vA mahai samuppaNNe / jaM pAliyaM Na bhaggaM taM prAyazcittaM tadevAtra kintu svgnnsuurinnaa| Alocya jANa aNupAlaNAsuddhaM // (prAva. bhA. 6-214) / preSitaH saptasUripArzvamanukramAt // Alocya tastai- AtaMka (roga), upasarga, zrama, durbhikSavRtti (akAla raprAptaprAyazcitto'ntyasUriNA / tamAdyaM prApita- ke kAraNa bhikSA kI aprApti) aura vanapradeza; ina stena dattaM carati pUrvavat // (prAcA.sA. 6,53-61) / kAraNoM ke rahate hue saMrakSita cAritra ke bhagna na 3 parihAraprAyazcitta anupasthApana (anavasthApya yA hone dene kA nAma anupAlanazuddha hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA (bhAvanA)] 73, jaina-lakSaNAvalI [anubandhasArA anuprekSA (bhAvanA)-1. anityAzaraNasasAraikatvA7. anuprekSA nAma tttvaarthaanucintaa| (lalitavi. nyatvAzucyAsravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharmasvA- pR. 82) / 8. satdehe sati granthArthayormanasA'bhyAsokhyAtattvAnucintanamanuprekSAH / (ta. sU. 6-7) / 2. 'nuprekSA / (ta. bhA. si. vRtti 6-25) / zarIrAdInAM svbhaavaanucintnmnuprekssaa| (sa. si.. 6. avagatArthAnuprakSaNamanuprekSA / (bha. prA. 6-2; ta. sukhabo. vRtti 6-2) / 3. svabhAvA- vijayo. TI. 103) / 10. sAdhoradhigatArthasya nucintnmnprekssaaH| zarIrAdInAM svabhAvAnucinta- yo'bhyAso manasA bhavet / anuprakSeti nirdiSTa: namanuprekSA veditavyAH / (ta. vA. 6, 2, 4) 4. svAdhyAyaH saH jinezibhiH / (ta. sA. 7-20) / svabhAvAnucintanamanuprekSA / (ta. zlo. 6-2) / 11. adhigatapadArthaprakriyasya taptAyaHpiNDavadarpita5. anUcintanamateSAmanprekSAH prakIrtitAH / (ta. sA. cetaso manasA'bhyAso'naprekSA / (cA. sA. pa. 6-30) / 6. anuprekSA'haMdguNAnAmeva muhurmuhuranusma- 67) / 12. anuprekSA parijJAte bhAvanA yA muhuraNam / (yogazA. svo. viva. 3-124) / 7. anu- rmuhuH / (prAcA. sA. 4-61) / 13. anviti prekSyante zarIrAdyanugatatvena stimitacetasA dRzyante dhyAnataH pazcAt prekSA tvAlocanaM hRdi / anuprekSA ityanuprekSAH / (ana. dha. svo. TI. 6-57) / 8. syAdasau cAzrayabhedAccaturvighA // (lokapra. 30, kaayaadisvbhaavaadicintnmprekssaa| (ta. vRtti zruta. 470) / 14. arthAvismaraNArthaM ca taccintanamanu6-2); nija nijanAmAnusAreNa tattvAnucintanamanu- prekSA / (dharmasaM. svo. vR. 3-54, pR. 142) / 15. prekSA bhavati / (ta. vR. zruta. 6-7) / 6. anu punaH sA'nuprekSA yadabhyAso'dhigatArthasya cetasA / svApUnaHprekSaNaM cintanaM smaraNamanityAdisvarUpANAmityana- dhyAyalakSma pATho'ntarjalpAtmAtrApi vidyate / / (ana. prekSA, nija nijanAmAnusAreNa tattvAnucintanamanuprekSA dha. 7-86) / 16. nizcitArthasya manasA'bhyAso'ityarthaH / (kArtike. TI. 1) / 10. parijJAtArthasya nuprekSA / (ta. sukhabo. vR. 6-25) / 17. parijJAekAgreNa manasA yatpunaH punarabhyasanamanuzIlanaM sAnu- tArthasya ekAgreNa manasA yatpunaH punarabhyasanamanuprekSA, anityAdibhAvanAcintanA'nuprekSA / (kArtike. zIlanaM sA'nuprekSA / (ta. vR. zruta. 6-25) / TI. 466) / 2 paThita artha kA mana se abhyAsa karanA anuprekSA 2 zarIra prAdi ke svabhAva kA cintana karanA, isakA svAdhyAya hai| nAma anuprekSA hai| anuprekSAdoSa-anuprekSamANasyaivoSThapuTe calayataH anuprekSA (svAdhyAya)-1. aNuppehA NAma jo sthAnamanuprekSAdoSaH / (yogazA. viva. 3-130) / maNasA pariyaTTa i, No vaayaae| (dazavai. ni. 1-48; vastusvarUpa kA cintavana karate hue proSThoM ke dazavaM. cUNi 1, pR. 29) / 2. adhigatArthasya calAne ko anuprekSA doSa kahate haiN| mnsaa'bhyaaso'nuprekssaa| (sa. si. 6-25; ta. zlo. anabandhayatA maditA-anubandhaH santAno'vyavA. 6-25) / 3. anuprekSA granthArthayoreva manasA- vacchinnasukhaparamparayA deva-manujajanmasu kalyANa'bhyAsaH / (ta. bhA. 9-25; yogazA. svo. paramparArUpastena prayujyate sukhe parabhavehabhavApekSayA viva. 4-90) / 4. adhigatArthayoreva manasA- Atma-parApekSayA ca tRtiiyaa| (SoDa. va. 13-10) / 'bhyaaso'nuprekssaa| adhigatapadArthaprakriyasya taptAya- deva aura manuSya ke janma meM avicchinna kalyANaspiNDavadarpitamanasAbhyAso'nuprekSA veditavyAH / paramparA ke bhogane se prApta hone vAlI prasannatA (ta. vA. 6, 25, 3, bhAvaprA. TI. 78) / ko anubandhayutA muditA bhAvanA kahate haiM / 5. kammaNijjaraNaTTamaTThi-majjANugayassa sudaNA- anabandhasArA (upekSA)-anubandhaH kAryaviSayaH Nassa parimalaNamaNapekkhaNA nnaam| (dhava. pU. 6. pravAhapariNAmastatsArA [upekSA anubandhasArA] / pR. 263); sudatthassa sudANusAreNa ciMtaNamaNupehaNaM yathA kazcit kutazcidAlasyAderarthArjanAdiSu na NAma / (dhava. pu. 14, pR. 6) / 6. granthArthAnu- pravartate, taM cAprartamAnamanyadA tadvitArthI pravartayati, cintanamanuprekSA / (anuyo. hari. vR. 7, pR. 10) / vivakSite tu kAle pariNAmasundaraM kAryamavekSamANo la.10
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhaya bhASA ] yadA mAdhyasthyamAlambate tadA tasyAnubandhasAropekSA / ( SoDaza. vR. 13 - 10) / kAryaviSayaka pravAhapariNAmarUpa anubandha se yukta upekSA zranubandhArA upekSA kahalAtI hai / jaise-- koI AlasyAdi ke kAraNa dhanArjana zrAdi meM pravRtta nahIM ho rahA thA / taba kisI samaya usake hitaiSI ne use usameM pravRtta kraayaa| yogya avasara para jaba vaha pariNAma meM sundara kArya ko dekhatA huA madhyasthatA kA zrAlambana letA hai taba usake anubandhasArA upekSA kahI jAtI hai / anubhaya bhASA -- granakSarAtmikA dvIndriyAdyasaMjJipaJcendriyaparyantAnAM jIvAnAM svasaMketa pradarzikA bhASA abhayabhASA / (go. jI. jI. pra. 226 ) / do-indriya se lekara asaMjJI paMcendriya paryanta jIvoM kI apane saMketa ko sUcita karane vAlI jo pranakSarAtmaka bhASA hai, vaha zranubhaya bhASA kahI jAtI hai / anubhava (vedanasvarUpa) - pranubhavalakSaNaM ca yogadRSTisamuccayAnusAreNa likhyate - - yathArthavastusvarUpopalabdhi- parabhAvAramaNa-svarUpa ramaNa - tadA''svAdanaikatvamanubhava: / ( jJAnasAra vR. 26, pR. 87 zrabhidhA. rA. 1, pR. 362) / vastu ke yathArtha svarUpa kI upalabdhi para padArthoM meM virakti, zrAtmasvarUpa meM ramaNa zraura heya - upAdeya ke viveka ko anubhava kahate haiM / anubhava - dekho anubhAga / 1. vipAko'nubhavaH / (ta. sU. 8 - 21 ) / 2. tadrasavizeSo'nubhavaH / yathA prajA - go-mahiSyAdikSIrANAM tIvra-mandAdibhAvena rasavizeSaH tathA karma - pudgalAnAM svagatasAmarthyavizeSoSnubhavaH / ( sa. si. 8-3; ta. vA. 8, 3, 6, mUlA. vR. 12 - 184; ta. sukhabodha vR. 8-3) / 3. jJAnAvaraNAdInAM karma prakRtInAmanugrahopaghAtAtmikAnAM pUrvAsravatIvra - mandabhAva-nimitto viziSTa: pAko vipAkaH, dravya-kSetra kAla-bhava-bhAvalakSaNanimittabhedajanitavaizvarUpyo nAnAvidho vA pAko vipAkaH, sAvanubhava ityAkhyAyate / (la. vA. 8, 21, 1 ) / 4. viziSTa: pAko nAnAvidho vA vipAkaH, pUrvAsravatIvrAdibhAva nimitta vizeSAzrayatvAt dravyAdinimittabhedena vizvarUpatvAcca so'nubhavaH / ( ta zlo. 8- 21) / 5. karmapudgalasAmarthyavizeSo'nubhabo mataH / (ha. pu. 58 - 212 ) ; kaSAya 74, jaina - lakSaNAvalI [ anubhAga tIvra mandAdibhAvAsravavizeSataH / viziSTapAka iSTastu vipAkosnubhavo'thavA // sa dravya kSetra kAloktabhavabhAvavibhedataH / vividho hi vipAko yaH so'nubhavaH samucyate / (ha. pu. 58, 288 - 286 ) / 6. vipAka: prAgupAttAnAM yaH zubhAzubhakarmaNAm / prasAvanubhavo jJeyaH X XXI (ta. sA. 5 - 46 ) / 7. karma yo vipAkastu bhava- kSetrAdyapekSayA / so'nubhAva X X X // ( candra ca 18 - 103 ) / 8. yathAjAgomahiSyAdikSIrANAM tIvra-mandAdibhAvena svakAryakaraNe zaktivizeSo'nubhavastathA karmapudgalAnAM svakAryakaraNe sAmarthyavizeSo'nubhavaH / ( zrana. gha. svo. TI. 2 - 3 ) / 6. viziSTo vividho vA pAka udayaH vipAkaH / yo vipAkaH sa anubhava ityucyate anubhAgasaMjJakazca / tatra viziSTa: pAkastIvra - mandamadhyamabhAvAsrava vizeSAdveditavyaH / dravya kSetra-kAlabhava-bhAvalakSaNakAraNa bhedotpAditanAnAtvo vividho'nubhavo jJAtavyaH / anubhava iti ko'rthaH ? zrAtmani phalasya dAnam, karmadatta phalAnAmAtmanA svIkaraNamityarthaH / yadA zubhapariNAmAnAM prakarSo bhavati tadA zubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavo bhavati, prazubhaprakRtInAM tu nikRSTo'nubhavo bhavati yadA prazubhapariNAmAnAM prakarSo bhavati tadA prazubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavo bhavati, zubhaprakRtInAM tu nikRSTo'nubhavo bhavati / (ta. vR. zruta. 8- 21) / 2 jisa prakAra bakarI, gAya aura bhaiMsa zrAdi ke dUdha ke rasa meM apekSAkRta honAdhika madhuratA huA karatI hai usI prakAra karmapudgaloM meM apanI phaladAnazakti meM jo apekSAkRta honAdhikatA hotI hai usakA nAma anubhava yA anubhAga hai / anubhavAvIcimararaNa- karmapudgalAnAM raso'nubhavaH / sa ca paramANuSu SoDhA vRddhi hAnirUpeNa AvIcaya iva krameNAvasthita [tasta ] sya pralayo'nubhavAvIcimaraNam / ( bha. prA. vijayo. 25) / zrAyu karma sambandhI paramANutroM meM chaha prakAra kI vRddhi va hAni ke krama se jala taraMgoM ke samAna avasthita ukta karmapudgaloM ke rasa ( zranubhAga ) kA pratikSaNa pralaya honA, isakA nAma anubhavAvIci - maraNa hai| anubhAga- dekho anubhava / 1. kammANaM jo du raso ajjhavasANajaNida suha asuho vA / baMdho so graNu
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhAgakANDakaghAta ] bhAga XXX // ( mUlA. 12 - 203 ) / 2. ko praNubhAgo ? kammANaM sagakajjakaraNasattI aNubhAgo NAma / ( jayadha. 5, pR. 2) / 3. XXX itarastatphalodayaH // ( jJAnArNava 6-48 ) / 4. teSAM kArmaNavargaNAgatapudgalAnAM jIvapradezAnuzliSTAnAM jIvasvarUpAnyathAkaraNaraso'nubhAgabandhaH / (mUlA. vR. 5-47); anubhAgaH karmaNAM rasavizeSaH / (mUlA. vR. 12 - 3 ) ; karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM yastu rasaH so'nubhavaH, adhyavasAnaM pariNAmairjanitaH krodha- mAnamAyA- lobhatIvrAdipariNAmabhAvataH zubhaH sukhadaH azubhaH sukhadaH, vA vikalpArthaH so'nubhAgabandhaH / (mUlA. vR. 12 - 203 ) / 5. zubhAzubhakarmaNAM nirjarAsamaye sukha-duHkhaphalapradAnazaktiyukto hyanubhAgabandha: / (ni. sA. vR. 3 - 40 ) / 6. x x x praNubhAgo hoi tassa sattIe / praNubhavaNaM jaM tIve tivvaM maMde maMdANuruveNa / / ( bhAvasaM. de. 340 ) / 7. bhAvakSetrAdisApekSo vipAkaH ko'pi karmaNAm / anubhAgo jinaruktaH kevalajJAnabhAnubhiH / / ( dharmaza. 21- 114) / 8. anubhAgo raso jJeyaH x xx // ( paJcAdhyAyI 2 - 933) / 1 kaSAyajanita pariNAmoM ke anusAra karmoM meM jo zubha yA azubha rasa prAdurbhUta hotA hai usakA nAma zranubhAga hai / anubhAgakANDakaghAta - pAraddhapaDhamasamayAdo aMtomuhutteNa kAlena jo ghAdo Nippajjadi so aNubhAgakhaMDayadhAdo NAma / ( dhava. pu. 12, pR. 32 / jo anubhAga kA ghAta prArambha hone ke prathama samaya se lekara antarmuhurta kAla meM niSpanna hotA hai usakA nAma anubhAga kANDakaghAta hai / anubhAgadorgha - zrappappaNI ukkassANubhAgaTTANANi baMdhamANassa aNubhAgadIhaM / ( dhava. pu. 16, pR. 506) / 75, jaina- lakSaNAvalI [anubhAgavipariNAmanA bandho rasabandha ityarthaH / ( zataka. de. svo. TI. 21) / 3. anubhAgo vipAkastIvAdibhedo rasa ityarthaH / tasya bandho'nubhAgabandhaH / ( abhidhA. rA. 1, pR. 366 ) / jisa prakAra laDDU meM snigdha va madhura zrAdi rasa ekaguNe, duguNe va tiguNe zrAdi rUpa se rahatA hai usI prakAra karma meM bhI jo dezaghAtI va sarvaghAtI, zubha va azubha tathA tIvra va manda zrAdi rasa (anubhAga) hotA hai usakA nAma anubhAgavandha hai / anubhAgabandhasthAna - tiSThatyasmin jIva iti sthAnam, anubhAgabandhasya sthAnamanubhAgabandhasthAnam; ekena kASAyikeNAdhyavasAyena gRhItAnAM karmapudgalAnAM vivakSita samayabaddha ra sasamudAyapariNAmamityarthaH / ( prava. sAro. vR. 1051) / 'tiSThati asmin jIvaH iti sthAnam' isa nirukti ke anusAra jIva jahAM rahatA hai usakA nAma sthAna hai | anubhAgabandha kA jo sthAna hai vaha anubhAgabandhasthAna kahalAtA hai| abhiprAya yaha hai ki kisI kaSAyarUpa eka pariNAma ke dvArA gRhIta karmapudgaloM ke vivakSita eka samaya meM bA~dhe gaye rasasamudAya ko anubhAgabandhasthAna jAnanA cAhie / anubhAgamokSa - zrokaDido ukkaDido graNNaparyAs saMkAmido adhaTTidigalaNAe NijjiNNo vA aNubhAgo zraNubhAgamokkho / ( dhava. pu. 16, pR. 338 ) / pakarSita, utkarSita, saMkrAmita yA zradhaH sthitigalana ke dvArA nirjIrNa anubhAga ko anubhAga-mokSa kahate haiM / anubhAgavipariNAmanA - 1. zrokaDido vi ukkaDido viparyADa NIdo vi anubhAgo vipari NAmido hodi / edeNa aTThapadaiNa jahA aNubhAgasaMkamo tahA NiravayavaM aNubhAgavipariNAmaNA kAyavvA / ( dhava. pu. 15, pR. 284 ) / 2. tathA vividhaiH prakAraiH karmaNAM sattodaya-kSaya-kSayopazamodvarttanApavarttanAdibhi apane apane utkRSTa anubhAgasthAnoM ko bAMdhane kA retadrUpatayetyarthaH, girisaridupalanyAyena dravya-kSetrAdinAma anubhAgadIrgha hai / anubhAgabandha dekho anubhava va anubhAga / 1. tasyaiva modakasya yathA snigdha-madhurAdirekaguNadviguNAdibhAvena raso bhavati evaM karmaNo'pi deza sarvaghAti zubhAzubha tIvra mandAdiranubhAgabandha: / ( sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 296 ) / 2. karmapudgalAnAmeva zubho'zubho vA ghAtyaghAtI vA yo rasaH so'nubhAga bhirvA karaNavizeSeNa vA'vasthAntarApAdanaM vipariNAmanA / iha ca vipariNAmanA bandhanAdiSu tadanyeSvapyudayAdiSvastIti sAmAnyarUpatvAd bhedenokteti / XXX prakRtivipariNAmanopakramAdayo'pi sAmAnyavipariNAmanopakramalakSaNAnusAreNAvaboddhavyAH ( sthAnA. abhaya vR. 4, 2, 2e6) / 1 apakaSita, utkarSita athavA anya prakRti ko prApta
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhAgavibhakti] 76, jaina-lakSaNAvalI [anubhAvabandha karAyA gayA bhI anubhAga vipariNAmita (vipari- anubhAgahasva-savvAsi payaDINaM appappaNo jahaNAmanA yukta) hotA hai| prataH anubhAgavipariNAmanA NNANubhAgaTThANaM baMdhamANassa aNubhAgarahassaM / (dhava. ko anubhAgasaMkrama jaisA hI samajhanA caahie| pu. 16, pR. 511) / anabhAgavibhakti-tassa aNubhAgassa vihattI jIva ke dvArA bAMdhA gayA jo saba prakRtiyoM kA bhedo pabaMdho jamhi ahiyAre parUvijjadi sA aNu- apanA jaghanya anubhAgasthAna hai use anubhAgahrasva bhAgavihattI NAma / (jayadha. 5, pR. 2) / kahate haiN| jisa adhikAra meM karmoM ke anubhAgagata bheda yA anubhAgodIraNA tathaiva (vIryavizeSAdeva) prAptousake vistAra kA varNana kiyA jAya use anubhAga- dayena rasena sahAprAptodayo raso yo vedyate sA'nuvibhakti nAmakA adhikAra kahate haiN| bhAgodIraNeti / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 266 anubhAgasatkarmasthAna-jamaNubhAgaTThANaM ghAdijja- pR. 210) / mANaM bandhANubhAgaTThANeNa sarisaM Na hodi, bandha- vIrya vizeSa se udaya ko prApta hue rasa ke sAtha jo aTraka-uvvaMkANaM viccAle heTrimauvvaMkAdo aNaMta- anudayaprApta rasa kA vedana hotA hai use anubhAgoguNaM uvarimaaTThakAdo aNaMtaguNahINaM hodUNa cedi dIraNA kahate haiN| tamaNubhAgasaMtakammaTThANaM NAma / (dhava. pu. 12, pR. anubhAva-dekho anubhava / 1. vipAko'nubhAvaH / 112) / (zve. ta. sU. 8-22) / 2. sarvAsAM prakRtInAM phalaM jo ghAtA jAne vAlA anubhAgasthAna bandhAnubhAga-sthAna vipAkodayo'nubhAvaH / (ta. bhA. 8-22) / 3. anuke sadRza nahIM hotA, kintu bandha sambandhI aSTAMka bhAvo yo yasya karmaNaH zubho'zubho vA vipAkaH / aura Urvaka ke madhya meM arthAt anantaguNa vRddhi aura (uttarA. cU. 33, pR. 277) / 4. vipacanaM vipAka: anantabhAga vRddhi ke antarAla meM aghastana Urvaka se -udayAvalikApravezaH, karmaNAM viziSTo nAnAanantagaNita aura uparima aSTAMka se anantaguNahIna prakAro vA pAko vipAkaH, aprazastapariNAmAnAM hokara avasthita hotA hai use anubhAgasatkarmasthAna tIvraH zubhapariNAmAnAM mandaH / yathoktakarmavizeSAnukahate haiN| bhavanam anubhAvaH / XXXathavA''tmanA'nubhUyate anubhAgasaMkrama-1. aNubhAgo prokaDDido vi yena karaNabhUtena bandhena so'nubhAvabandhaH / (ta. bhA. saMkamo, ukkaDido vi saMkamo, aNNapaDi NIdo siddha. vR. 8-22) / 5. anubhAvo vipAkastIvAdivi saMkamo / (ka. pA. cU. pR. 345; jayadha. bhA. 5, bhedo rasaH / (samavA. abhaya. vR. sU. 4) / pR. 2; dhava. pu. 16, pR. 375) / 2. aNubhAgo dekho anubhava / NAma kammANaM sagakajjuppAyaNasattI, tassa saMkamo anubhAvabandha-dekho anubhAgabandha / 1. adhyvshaavNtrsNkNtii| so aNubhAgasaMkamo tti vucci| sAyanivartita: kAlavibhAga: kAlAntarAvasthAne sati (jayadha. 6, pR. 2) / 3. tatthaTThapayaM uvvaTTiyA va vipAkavattA anubhAvabandhaH samAsAditaparipAkAvaprovaTriyA va annubhaagaa| aNubhAgasaMkamo esa anna- sthasya badarAderivopabhogyatvAt sarva-dezaghAtyeka-dvipagaI NiyA vAvi / (karmapra. saMkramaka. 46) / tri-catu:sthAnazubhAzubhatIvra-mandAdibhedena vakSyamANaH / 4. urtitAH prabhUtIbhUtA yadvA'pavartitA hrasvIkRtA (ta. bhA. siddha. ba. 8-4) / 2. anubhAvabandho yasya athavA anyAM prakRti nItA anyaprakRtisvabhAvena yathA''yatyAM vipAkAnubhavanamiti / (zrAvakapra. TI. pariNamitA avibhAgA anubhAgAH, eSa sarvo'pyanu- gA. 8) / 3. tasyaiva ca snigdh-mdhuraadhek-dvigunnaabhaagsNkrmH| (karmapra. malaya. va. saM. ka. 46) / dibhAvo'nubhAvaH / yathAha-tAsAmeva vipAkanibandho 5. padagrahaprakRtyanuyAyirasApAdanaM tvnubhaagsNkrmH| yo nAmanirvacanabhinnaH / sa raso'nubhAvasaMjJastIvo (paMcasaM. malaya. vR. saMkrama. gA. 33) / mando'tha madhyo vA // (ta. bhA. hari. vR. 8-4) / 1 anubhAga kA jo apakarSaNa, utkarSaNa athavA anya 4. anubhAvabandhastu-kRtasthitikasya svasmin kAle prakRti rUpa pariNamana hotA hai use anubhAgasaMkrama paripAkamitasya vA yA 'nubhUyamAnAvasthA zubhAzubhA kAreNa ghRta-kSIra-kozAtakIrasodAhutisAmyAt so'nu kahate haiN|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhASaNAzuddha pratyAkhyAna] 77, jaina-lakSaNAvalI [anumAna bhAvabandhaH / (ta. bhA. siddha. vR. 1-3); anubhUyate kArya ko na svayaM karatA hai, na karAtA, kintu karate yena karaNabhUtena bandhena so'nubhaavbndhH| (ta. bhA. hue kI mana se anumodanA yA prazaMsA karatA hai| ise siddha. vR. 8-22) / 5. anubhAvo vipAkastIvA- anumata kahate haiN| dibhedo rasastasya bandho'nubhAvabandhaH / (samavA. anumativirata-1. jo aNumaNaNaM Na kuNadi abhaya. vR. 4; sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 266); gihatthakajjesu pAvamUlesu / bhaviyavvaM bhAvaMto aNukarmaNo deza-sarvaghAtizubhAzubhatIvramandAdiranubhAva- maNaviro have so du // (kArtike. 388) / bandhaH / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 266) / 6. anu- 2. anumatirArambhe vA parigrahe vaihikeSu karmasu vaa| bhAvabandhastUcyate-tatra zubhAzubhAnAM karmaprakRtInAM nAsti khalu yasya samadhIranumativirataH sa mntvyH|| prayogakarmaNopAttAnAM prakRti-sthiti-pradezarUpANAM tIvra- (ratnaka. 5-25) / 3. anumativinivRtta AhAmandAnubhAvatayA'nubhavanamanubhAvaH / sa caika-dvi-tri- rAdInAmArambhANAmanumananAd vinivRtto bhavati / catuHsthAnabhedenAnugantavyaH / (prAcArAMga zI. vR. (cA. sA. pR. 19) / 4. sarvadA pApakAryeSu kurute2, 1, gA. 162-63, pR. 87) / 'numati na yaH / tenAnumananaM yuktaM bhaNyate buddhidekho anubhaagbndh| zAlinA // (subhA. ratna. 842) / 5. tyajati yoanubhASaNAzuddha pratyAkhyAna-1. aNubhAsadi 'numati sakale vidhau vividhajantUnikAyavitAyini / guruvayaNaM akkhara-pada-vaMjaNaM kamavisuddhaM / ghosavisuddhI- hutabhujIva vibodhaparAyaNo bigalitAnumatiM nigadanti suddhaM evaM aNubhAsaNAsuddhaM // (mUlA. 7-144) / tam / / (dharmapa. 20-61) / 6. prArambhasandarbhaviaNubhAsai guruvayaNaM akkhara-pada-vaMjaNehiM parisuddhaM / hInacetA: kAryeSu mArImiva hiMsrarUpAm / yo dharmapaMjalimauDo 'bhimuho taM jANa aNubhAsaNAsuddham / / sakto'numati na dhatte nigadyate so'nanamantamakhyaH / / (prAva. bhA. 253) / (amita. zrA. 7-76) / 7. puTTho vA puTTho vA Niyajo guru ke dvArA uccArita pratyAkhyAna sambandhI gehiM parehiM ca sagihakajjammi / aNumaNaNaM jo Na akSara (eka svara yukta vyaMjana), pada aura vyaMjana kuNai viyANa so sAvao dsmo|| (vasu. zrA. (khaNDAkSara, anusvAra va visarjanIya prAdi); ye 300) / 8. navaniSThAparaH so'numativyuparataH sdaa| jisa krama se avasthita haiM usI krama se unakA anu- yo nAnumodeta granthamArambhaM karma caihikam // (sA.dha. vAda rUpa se ghoSazuddha uccAraNa karanA; isakA 7-30) / 6. sa eva yadi pRSTo 'pRSTo vA nijaH nAma anubhASaNAzuddha pratyAkhyAna hai / parairvA gRhakArye'numatiM na kuryAttadA'numativirata iti anubhUtatva-azeSavizeSataH punaH punazcetasi tatsva- dazamaH zrAvako nigadyate / (ta. sukhabo. vR. 7-39) / rUpAbhibhAvanamanubhUtatvam / (ta. ba. zruta. 1-6) / 10. dadAtyanumati naiva sarve'baihikakarmasu / bhavatyanavivakSita vastusvarUpa kA tadantargata samasta vizeSoM matatyAgI dezasaMyaminAM varaH // (bhAvasaM. vAma, ke sAtha citta meM bAra bAra anubhava karane ko anu- 542) / 11. yo nAnumanyate granthaM sAvadhaM karma bhUtatva kahate haiN| caihikam / navavRttadharaH so'numatimuktastridhA bhavet // anabhraSTa-darzanAda bhraSTa evAnubhraSTa ityabhidhI- (dharmasaM. zrA. 8-50) / 12. vrataM dazamasthAnasthayate / na hi cAritravibhraSTo mraSTa ityucyate budhaiH // mananumananAhvayam / yatrAhArAdiniSpattau deyA nAnu(varAGga 26-66) / matiH kvacit // (lATIsaM. 7-44) / samyagdarzana se bhraSTa huA jIva hI vAstava meM anu- 1 jo samabuddhi zrAvaka prArambha, parigraha aura aihika bhraSTa kahalAtA hai| kAryoM meM pUche jAne para anumati nahIM detA hai use anumata-1. svayaM na karoti, na ca kArayati; anumativirata kahate haiN| kintvabhyupaiti yattadanumananam / (bha. prA. vijayo. anumAna-1. sAdhyAvinAbhuno liGgAtsAdhyani81) / 2. prayojakasya manasA'bhyupagamanamanumatam / racAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntam xxx // (cA. sA. pR. 39); anumatamanujJAtaM Xxxi (nyAyAva. 5) / 2. liGgAtsAdhyAvinAmAvAbhi(prAcA. sA. 5-15) / nibodhakalakSaNAt / liGgidhIranumAnam Xxx /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAna] 78, jaina-lakSaNAvalI [anumApita (laghIya. 12) / 3. sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM zabdaH / / siddhaH zrAvaNaH zabda iti / / bAdhitaH prtytdtyye| virodhAt kvacidekasya vidhaan-prtissedhyoH|| kSAnumAnAgama-loka-svavacanaiH / / (parIkSA. 6, 11 se (nyAyavi. 170-71) / 4. iha liGgajJAnamanumAnam / 15) / 2. pakSAbhAsAdisamutthaM jJAnamanumAnAbhAsaXXXathavA jJApakamanumAnam / (nandI. hari. mavaseyam / (pra. na. ta. 6-37) / va. pa. 62) / 5. anumIyate'nenetyanumAnam / (anuyo. pakSa na hokara pakSa ke samAna pratIta hone vAle pakSAhari. va. pu. 6) / 6. sAdhanAtsAdhyavijJAnamanu- bhAsa (aniSTa, siddha va pratyakSAdivAdhita sAdhya mAnaM vidurbudhAH / prAdhAnya-guNabhAvena vidhAna-prati- yukta dharmI) Adi se utpanna hone vAle jJAna ko SedhayoH / / (ta. zlo. 1, 12, 120) / 7. sAdhanA- anumAnAbhAsa kahate haiN| tsAdhyavijJAnamanumAnam / (parIkSA. 3-14; pra. mo. anumAnita doSa-1. prakRtyA durbalo glAno'haM 1, 2, 7; nyA. dI. pu. 65; jainata. pR. 121) / upavAsAdi na kartumalam, yadi laghu dIyeta tato doSa8. sAdhanaM sAdhyAvinAmAvaniyamalakSaNam, tasmAnni- nivedanaM kariSyate iti vacanaM dvitIyo (anumAnito) zcayapathaprAptAt sAdhyasya sAdhayituM zakyasyAprasiddha- doSaH / (ta. vA. 6,22, 1) / 2. yadi laghu me zaktyasya yadvijJAnaM tadanumAnam / (pramANani. pR. 36) / pekSaM kiMcit prAyazcittaM dIyate tadAhaM doSaM niveda8. sAdhyAbhAvAsambhavaniyamanizcayalakSaNAtsAdhanA- yAmIti dInavacanam / (ta. zlo. ha-22) / deva hi zakyAbhipretAprasiddhatvalakSaNasya sAdhyasyaiva 3. aNumANiya-gurorabhiprAyamupAyena jJAtvAloyadvijJAnaM tadanumAnam / (pra. ka. mA. 3-14, canA / (bha. prA. dhijayo. 562) / 4. anumAnitaM pR. 354) / 10. antrvyaaptyaa'rthprsaadhnmnumaanm| zarIrAhAratucchabaladarzanena dInavacanenAcAryamanu(bahatsa. pa. 175) / 11. anviti liGgadarzana- mAnyAtmani karuNAparamAcArya kRtvA yo doSamAtmIyaM sambandhAnusmaraNayoH pazcAt, mAnaM jJAnamanumAnam / nivedayati tasya dvitIyo 'numaanitdossH| (malA. etallakSaNamidam - sAdhyAvinAbhuvo liGgAt sAdhya- vR. 11-15) / 5. prakRtyA pittAdhiko'smi, durbalonizcAyakaM smRtam / anumAnamabhrAntam xxxb 'smi, glAno'smi, nAlamahamupavAsAdikaM kartum / (sthAnA. abhaya. va. 4, 3, 338, pR. 246) / yadi laghu dIyeta taddoSanivedanaM kariSya iti vacanaM 12. avinAbhAvanizcayAlligAlligijJAnamanumA- dvitIyo'numApitadoSaH / (cA. sA. pR. 61) / nam / (prA. cu. 1 a.)| 13. dRSTAdupadiSTAdvA 6. tapa:zUra-stavAt tatra svAzaktyAkhyAnumApitam / / sAdhanAdyatsAdhyasya vijJAnaM samyagarthanirNayAtmakaM tada- (ana. dha.7-40); tathA bhavatyanumApitaM nAmAnamIyate'nenetyanumAnaM liGgagrahaNa-sambandhasmaraNayoH locanAdoSaH, guruH prArthitaH svalpaprAyazcittadAnena pazcAtparicchedanam / (pra. mI. 1, 2, 7) / 14. mamAnugrahaM kariSyatItyanumAnena jJAtvA svAparAdhaliGgijJAnamanamAnam, svArthamityarthaH / XXX prakAzanAt / Xxx (ana. dha. svo. TI. 7, athavA jJApakamanumAnam / (upa. pa. vR. 48) / 40) / 7. glAnaH klezAsaho'smyalpaM prAyazcittaM 15. anu pazcAt liGgasambandhagrahaNa smaraNAnantaram, mmaapyte| ceddoSAkhyAM kariSyAmItyAdi: syAdanamIyate paricchidyate deza-kAla-svabhAvaviprakRSTo'rtho- mApitam / / (prAcA. sA. 6-30) / 8. anamAnya 'nena jJAnavizeSeNa ityanumAnam / (syA. maM. 20) / anumAnaM kRtvA laghutarAparAdhanivedanAdinA laghudaNDa16. liGga-liGgi sambandhasmaraNapUrvakaM hynumaanm| pradAyakatvAdisvarUpamAcAryasyAkalayya pAlocayatyeSa. da. sa. TIkA pR. 41) / 17. sAdhyArthAnyathAnu- So'numAnita AlocanAdoSaH / (vyava. sU. bhA. malaya. papannahetudarzana-tatsambandhasmaraNajanitatvaM anumaanm| vR 1, 342) / 6. anumAnitaM vacanenAnumAnya (dharmasaM. malaya. vR. 126) / Alocanam / (ta. vRtti zruta. 6-22) / 1 sAdhya ke sAtha avinAbhAva sambandha rakhane vAle choTe se aparAdha ko pragaTa karake guru ke daNDa dene sAdhana se sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiN| kI ugratA-anugratA kA anumAna karake bar3e doSoM anumAnAbhAsa-1. idamanumAnAbhAsam // tatrA- ko pAlocanA karane ko anamAmita doSa kahate haiN| niSTAdiH pakSAbhAsaH / / aniSTo mImAMsakasyAnityaH anumApita-dekho anumAnita /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumeya] 76, jaina-lakSaNAvalI . [anuyogadvAra zrutajJAna anumeya-anumeyAH anumAnagamyAH / athavA anugataM athavA abhidheye vyApAraH sUtrasya yogaH, anukUlomeyaM mAnaM yeSAM te'numeyAH prameyAH / (prA.mI. vsu.5)| 'nurUpo vA yogo'nuyogaH / yathA ghaTazabdena ghaTasya anumAna se jAnane yogya athavA prameya (pramANa kI pratipAdanamiti / (prAva. malayavR. ni. 127) / viSayabhUta) vastu ko anumeya kahate haiN| 11. sUtrapAThAnantaramanu pazcAt sUtrasyArthena saha anumodanA-1.xxx aNumoyaNa kammabhoyaNa- yogo ghaTanA anuyogaH, sUtrAdhyanAtpazcAdarthakathanamiti psNsaa| (piNDani. gA. 117) / 2. anumodanA bhaavnaa| yadvA'nukUlaH avirodhI sUtrasyArthena saha tvAdhAkarmabhojakaprazaMsA-kRtapuNyAH sulabdhikA ete, yogo 'nuyogH| (jIvAjI. malaya. vR. pR. 2) / ye itthaM sadaiva labhante bhuJjante vetyevNsvruupaa| 12. tatra cAnugatamanurUpaM vA zrutasya svenAbhidheyena (piNDani. malaya. vR. 117) / yojanaM sambandhanaM tasmin vAnurUpo'nukUlo vA yogaH prAdhAkarmadUSita bhojana ke karane vAle sAdhu kI zrutasyaivAbhidhAnavyApAro 'nuyogaH / (uttarA. zA. vR. prazaMsA karanA; isakA nAma anumodanA hai| pR. 4) / 13. anuyojanamanuyogaH sUtrasyArthena saha anuyoga-1. aNuNA jogo aNujogo aNu pacchA- sambandhanam, athavA 'nurUpo 'nukUlo bA yogo vyAbhAvo ya theve ya / jamhA pacchA'bhihiyaM suttaM thovaM pAraH sUtrasyArthapratipAdanarUpo'nuyogaH / (jambUdvI. ca teNANu // (bRhatka. 1, gA. 160) / 2. aNu- zAnti. vR. pR. 4) / joyaNamaNujogo suyassa niyaeNa jamabhidheyeNaM / vA- 1 anu kA artha pazcAbhAva yA stoka hotA hai| vAro vA jogo jo aNurUvo 'NukUlo vA / / (vizeSA. tadanusAra artha ke pazcAt jAyamAna yA stoka sUtra ke 1383) / 3. sUtrasyArthena anuyojanamanayogaH / sAtha jo yoga hotA hai use anayoga kahate haiN| athavA abhidheyo vyApAraH sUtrasya yogaH, anukUlo- 10 artha ke sAtha sUtra kI jo anukUla yojanA kI anurUpo vA yogo'nuyogH| (prAva. hari. vR. ni. jAtI hai usakA nAma anuyoga hai| athavA sUtra kA 130; samavA. abhaya. vR. 147) / 4. aNuprogo apane abhidheya meM jo yoga (vyApAra) hotA hai use ya niyogo bhAsa vibhAsA ya vattiyaM ceva / anayoga jAnanA caahie| ede aNuprogassa u nAmA eyaTThiyA paMca // anuyogadvAra zrutajJAna- 1. jattiehi padehi (prAva. ni. 128; vRhatka. 1-187) / 5. anu- coddasamaggaNANaM paDibaddhehi jo attho jANijjadi, yogo niyogo bhASA vibhASA vAttiketyarthaH / tesi padANaM tatthappaNNaNANasya ya aNiyogo tti (dhava. pu. 1, pR. 153-54) / 6. kiM kasya kena saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 24); puNo ettha (paDivakasmin kiyacciraM katividhamiti prshnruupo'nuyogH| ttisamAse) egavakhare vaDDhide aNiyogaddArasudaNANaM (nyAyaku. 7-76, pR. 802) / 7. anuyojanamanuyoga: hodi / (dhava. pu. 13, pR. 269); pAhuDapAhuDassa sUtrasyAthana saha sambandhanam / athavA anurUpo anukUlo je ahiyArA tattha ekkekkassa aNiyogaddAramidi vA yo yogo vyApAraH sUtrasyArthapratipAdanarUpa: so- saNNA / (dhava. pu. 13, pR. 266) / 2. caugaisa'nuyoga iti / (sthAnAMga abhaya. va. pa. 3); ana- rUvarUvayapaDivattIdo da uvari pavvaM vA / vaNNe saMkhejje rUpo'nukUlo vA sUtrasya nijAbhidheyena saha yoga paDivattIuDDhamhi aNiyogaM / / codasamaggaNasaMjuda ityanuyogaH / (sthAnAMga abhaya. vR. 4, 1, 262, aNiyogaMxxx / (go. jI. 336-40) / pR. 200) / 8. yadvA arthApekSayA aNoH laghoH 3. caturgatisvarUpaprarUpakapratipattikAtparaM tasyopari pazcAjjAtatayA vA anu-zabdavAcyasya yo 'bhidhe yo pratyekamekaikavarNa vRddhikrameNa saMkhyAtasahasraSu pada-saMdhAyogo vyApArastatsambandho vA aNuyogo 'nuyogo ta-pratipattikeSa vRddheSa rUponatAvanmAtreSu pratiprattikaveti / Aha ca--grahavA jamattho thova-pacchabhA- samAsajJAnavikalpeSu gateSu taccaramasya pratipattivehiM suamaNuM tassa / abhidheye vAvAro jogo teNaM va kasamAsotkRSTavikalpasyopari ekasminnakSare vRddha saMbaMdho / / (jambUdvI. zAnti. vR. pR. 5) / 6. tatrA- sati anuyogAkhyaM zrutajJAnam / (go. jI. ma. pra. nukala: sUtrasyArthena yogo'nuyogaH / (bRhatka. vR. TI. 336) / 4. ityaadynuyogdvaaraannaamnytrdekm187)| 10. sUtrasyArthena sahAnukUlaM yojnmnuyogH| nuyogadvAram / (karmavi. de. svo. TI. gA. 7) /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasamAsa zrutajJAna ] [anuzrotaH padAnusAribuddhi 1 caudaha mArgaNAtroM se sambaddha jitane padoM ke dvArA jo artha jAnA jAtA hai una padoM kI aura unase utpanna jJAna kI 'anuyogadvAra' yaha saMjJA hai / pratipattisamAsa zrutajJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi ke hone para anuyogadvAra zrutajJAna hotA hai| prAbhUtaprAbhUta zrutajJAna ke jitane adhikAra hote haiM unameM pratyeka kA nAma zranuyogadvAra hai / anuyogadvArasamAsa zrutajJAna -- 1, tassa (aNiyogassa) uvari egakkharasudaNANe vaDDhide zraNiyogasamAso hodi / ( dhava. pu. 6. pU. 24); aNiyogaddArasudaNANassuvari egakkhare vaDDhide praNiyogaddAra - samAso NAma sudaNANaM hodi / evamegeguttarakkhara - vaDDhI aNiyogaddArasamAsasudaNANaM vaDDhamANaM gacchadi jAva egakkhareNUNapAhuDapAhuDe tti / (dhava. pu.13, pR. 270 ) / 2. taddvayAdisamudAyaH punaranuyogadvArasamAsAH | (karmavi. de. svo. TI. gA. 7) / zranuyogadvAra zrutajJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi hone para anuyogadvArasamAsa zrutajJAna hotA hai / isI prakAra se zrAge uttarottara eka-eka prakSara kI vRddhi hone para eka akSara se hIna prAbhRtaprAbhRta zrutajJAna taka saba vikalpa zranuyogadvArasamAsa ke hote haiM / anuyogasamAsAvararaNIya karma - praNiyogasamAsasudaNANassa saMkhejjaviyappassa jAdiduvAreNa eyattamAvaNNassa jamAvaraNaM tamaNiyogasamAsAvaraNIyaM / ( dhava. pu. 13, pR. 278 ) / indriyoM ko zrAnanda utpanna karane vAle anukUla sunane yogya kAkali gIta Adi viSayoMko anuloma kahate haiM / anuvAda - prasiddhasyA''cArya paramparAgatasyArthasya anu pazcAdvAdo'nuvAdaH / ( dhava. pu. 1, pU. 201 ) | prAcArya paramparAgata prasiddha artha kA pIche usI prakAra se kathana karanA, isakA nAma anuvAda hai / anubI cibhASaNa - 1. anuvIcibhASaNaM niravadyAnu bhASaNam / ( sa. si. 7-5) / 2. anuvIcibhASaNa - manulomabhASaNamityarthaH / XXX vicArya bhASaNamanuvIcibhASaNamiti vA / (ta. bA. 7-5; sukhabo. 7- 5 ) / 3. anukUlavacanaM vicArya bhaNanaM vA niravadyavacanamanavIcibhASaNamityucyate / (ta. sukhabo. vRtti 7 - 5 ) / 4. vIcI vAglaharI, tamanukRtya yA bhASA vartate sAnuvIcIbhASA, jinasUtrAnusAriNI bhASA anuvIcIbhASA / (cA. prA. TI. 32 ) / 5. anuvIcibhASaNaM vicArya bhASaNamanavadyabhASaNaM vA paJcamam / (ta. vRtti zruta. 7-5) / 1 jinAgama ke anusAra niravadya vacana bolane ko anuvIcibhASaNa kahate haiM / anuziSTi - 1. aNusiTThI sUtrAnusAreNa zAsanam / ( bha. prA. vijayo. 68 ) / 2. anuzAsanaM zikSaNaM niryApakAcAryasya / (bha. prA. vijayo. 70 ); zraNusiTThI sUtrAnusAreNa zikSAdAnam / ( bha. prA. mUlA. TI. 2 - 68 ) / 3. aNusiTTI niryApakAcAryeNArAdhakasya zikSaNam / (bha. prA. mUlA. 70; zrana. dha. Fat. t. 19-58) I saMkhyAta vikalpasvarUpa anuyogadvArasamAsa zrutajJAna ke AcchAdita karane vAle karma ko anuyogadvArasamAsAvaraNIya kahate haiM / anuyogAvaraNIya karma - praNiyogasudaNANassa jamAvArayaM kammaM tamaNiyogAvaraNIyakammaM / ( dhava. pu. 13, pR. 278 ) / 3 niryApakAcArya ke dvArA prArAdhaka ko jo sUtrAnusAra zikSA dI jAtI hai use anuziSTi kahate haiM / zranuzreNi - 1. lokamadhyAdArabhya Urdhvamadhastiryak ca AkAzapradezAnAM kramasanniviSTAnAM paMktiH zreNi rityucyate / anuzabdasya anupUrvyeNa vRttiH zreNerAnu 26, 1-2 ) / 2. zrAkAzapradezapaMkti zreNiH // 1 // XXX zranorAnupUrvye vRttiH // 2 // (ta. vA. 2 - 26; ta. ilo. 2 - 26 ) / anuyoga zrutajJAna ko rokane vAlA karma anuyogAva- pUrvyeNAnuzreNIti / ( sa. si. 2- 26; ta. vA. 2, raNIya kahalAtA hai / anuloma - 1. XXX aNulomo'bhipeno X X X // savvA zrasahajuttI gaMdhajuttI ya bhoyaNavihI ya / rAgavihi gIya-vAiyavihI abhippeyamaNulomo || (uttarA. ni. 1, 43-44 ) / 2. anulomaM manohAri / ( dazavaM. hari. vR. 7 - 57 ) / 3. 'anuloma' indriyANAM pramodahetutayA zranukUlazravyakAkalIgItAdirabhipra etaH / (uttarA. ni. vU. 1 - 43 ) / loka ke madhya bhAga se lekara Upara, nIce zraura tirache rUpa meM jo zrAkAzapradezoM kI paMkti anukrama se avasthita hai use anuzreNi kahate haiM / zranuzrotaH padAnusAribuddhi-tatrAdipadasyArthaM granthaM ca parata upazrutya zrA antyapadAdartha- granthavicAraNA 80, jaina-lakSaNAvalI
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhanA ] samartha paTutaramatayo'nuzrotaH padAnusAribuddhayaH / (yogazA. svo viva. 1-8, pU. 38 ) / dUsare se prathama pada ke artha aura grantha ko sunakara antima pada taka artha aura grantha ke vicAra meM samartha zratizaya nipuNa buddhi vAle anuzrotaH padAnusAri buddhi Rddhi ke dhAraka kahe jAte haiM / anusandhanA - tasseva pasaMta raNaTTassa'NusaMghaNA ghaDaNA // (zrAva. ni. 701 ) / pradezAntara meM naSTa hue sUtra, artha aura ubhaya ko saMghaTita karanA - milAnA, isakA nAma anusa dhanA hai / 81, jaina- lakSaNAvalI anu samayApavartanA (praNusamapravaTTaraNA ) - jo ( ghAdo) puNa ukkIraNakAleNa viNA egasamaeNeva padadi sA aNusamapravaTTaNA / ( dhava. pu. 12, pR. 32 ) / jo anubhAga kA ghAta utkIrNakAla ke binA eka hI samaya meM hotA hai usakA nAma anusamayApa vartanA hai / anusArI ( padAnusArI) Rddhi - 1. zrAdi zrava - sANa - majbhe gurUvadeseNa ekkabIjapadaM / gehviya uvarimagaMthaM jA gehRdisA madI hu aNusArI // ( ti. pa. 4 - 681 ) / 2. uvarimANi ceva jANaMtI praNusArINAma : ( dhava. pu. 6, pR. 60 ) / guru ke upadeza se kisI bhI grantha ke zrAdi, madhya yAnta ke eka bIjapada ko sunakara usake uparivartI samasta grantha ke jAna lene ko anusArI Rddhi kahate haiM / anusUrigamana - 1. aNusUrIpUrvasyA diza: pazcimAzAgamanaM krUrAtape dine / (bha. prA. vijayo. 222 ) / 2. anusUrim anusUryam --sUrya pazcAtkRtya - gamanam / ( 6. zrA. mUla. 222) / tIkSNa zrAtapa yukta dina meM pUrva dizA se pazcima dizA kI ora gamana karanA, yaha anusUrigamana (anusUrya) kAyakleza kahalAtA hai / zranusmaraNa - pUrvAnubhUtAnusAreNa vikalpanamanusmaraNam / (ta. vA. 1, 12, 11) / pUrva anubhava ke anusAra vicAra karanA, isakA nAma anusmaraNa hai / anUcAna - 1. zrute vrate prasaMkhyAne saMyame niyame yame / yasyoccaiH sarvadA cetaH so'nUcAnaH prakIla. 11 [ anRta titaH // ( upAsakA 868 ) / 2. anUcAnaH pravacane sAGge'dhItI XX X / ( amarakoza 2, 7, 10) / jisakA unnata citta sadA zruta, vrata, tyAga, saMyama, niyama aura yama meM lagA rahatA hai; use anUcAna kahate haiM / anUDhA - 1. anurakte suraktena svIkRte svayameva ye / anUDhA parakIye te bhASite zithilavrate / ( zralaM . ci. ma. 5 - 92 ) / 2. anuraktAnuraktena svayaM yA svIkRtA bhavet / sAnUDheti yathA rAjJo duSyantasya zakuntalA // ( vAgbhaTA. 5-72 ) / jo avivAhita anurakta strI anurakta puruSa ke dvArA [binA mAtA-pitA kI svIkRti ke ] svayaM svIkAra kI jAtI hai vaha anUDhA kahI jAtI hai| jaise-- rAjA duSyanta ke dvArA zakuntalA / anUpakSetra - 1. anUpakSetraM nAma magadha- malaya-vAnavAsa - kauMkaNa sindhuviSaya- pUrvadezAdi yatra pAnIyaM pracuramasti / ( prAya. sa. TI. 6) / 2. nadyAdipAnIyabahulo'nUpaH / XX X yadvA anUpo'jaGgalaH / bRhatka vRtti 1061) / 3. anUpadeze sajale deze / ( vya. sU. malaya. vR. 4-60 ) / 4. jalaprAyamanUpaM syAt / (zramarakoza 2, 9, 10 ) / 1 jahAM pAnI pracuratA se ho aise magadha, malaya, vAnavAsa, koMkaNa aura sindhu Adi dezoM ko anUpa kSetra kahate haiM / anRta - 1. asadamidhAnamanRtam / (ta. sU. 7-14 ) / 2. sacchabdaH prazaMsAvAcI / na sadasat, aprazastamiti yAvat / asato'rthasyAbhidhAnamasadabhidhAnamanRtam / RtaM satyam, na RtamanRtam / ( sa. si. 7-14) / 3. prasaditi sadbhAvapratiSegho'rthAntaraM garhA ca / tatra sadbhAvapratiSedho nAma bhUtanihnavaH prabhUtodbhAvanaM ca / tadyathA - nAstyAtmA, nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH / zyAmAkatandulamAtro'yamAtmA, AdityavarNaH niSkriya ityevamAdyabhUtodbhAvanam / zrarthAntaraM yo gAM bravItyazvam azvaM ca gauriti / garhati hiMsA - pAruSya- paizUnyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitameva bhavatIti / ( ta. bhA. 7-9 ) / 4. RtaM satyArthe / Rtamityetat padaM satyArthe draSTavyam / satsu sAdhu satyam, pratyavAyakAraNAniSpAdakatvAt / na RtamanRtam / (ta. vA. 7, 14, 4) /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ anRtAnanda 82, jaina-lakSaNAvalI [anekAGgika aprazasta vacana athavA asat arthake vacana kA nAma anekadravyaskandha-1. se ki taM agadaviyakhaMdhe ? anRta (asatya) hai| tassa ceva dese avacie, tassa ceva dese uvacie, anRtAnanda (raudradhyAna)-1, anRtavacanArthaM smRti- se taM aNegadaviprakhaMdhe / (anuyo. sU. 53) / 2. anesamanvAhAro raudradhyAnam / (ta. bhA. 6-36) / kadravyazcAsau skandhazceti samAsaH, tasyaivetyatrAnuvarta2. prabalarAga-dveSa-mohasyAnRtAnandaM dvitIyam / anRta- mAnaM skandhamAtraM sambadhyate, tatazca 'tasyaiva' yasya prayojanaM kanyA-kSiti-nikSepavyapalApa-ziznAbhyAsA- kasyacit skandhasya yo dezo nakha-danta-kezAdilakSaNaH sadbhutaghAtAtisandhAnapravaNamasadabhidhAnamanatam, tatpa- apacito jIvapradezavirahito yazca tasyaiva dezaH ropaghAtArthamanuparatatIvraraudrAzayasya smRteH samanvA- pRSThodara-caraNAdilakSaNa upacito jIvapradezApta hAraH tatraivaM dRDhaM praNidhAnamanRtAnandam / (ta. bhA. ityarthaH / tayoryathoktadezayoviziSTakapariNAmaparihari.. [-36) / 3. prabalarAga-dveSa-mohasya ana- Natayoryo dehAkhyaH samudAyaH so'nekadravyaskandhaH, sacetaprayojanavat kanyA-kSiti-nikSepApalApa-pizanAsa. tanAcetanAnekadravyAtmakatvAditi bhAvaH / (anuyo. tyAsadbhUtaghAtAbhisandhAnapravaNamasadabhidhAnamantam / mala. hema. vRtti 53, pR. 42) / (agre hari. vttivt)| (ta. bhA. siddha. v.8-37| 2viziSTa pariNAma se pariNata apacita (jIva2 prabala rAga, dveSa va moha se prAkrAnta vyakti pradeza virahita nakha va dAMta Adi) aura upacita asatya prayojana ke sAdhanabhUta kanyA, bhUmi va dharo- (jIvapradezoM se vyApta pITha va peTa Adi) skandha hara kA apalapana aura paranindA Adi rUpa jo dezoM kA jo zarIra nAmaka samudAya hai vaha anekaasamIcIna bhASaNa karatA hai, tathA dUsaroM ke ghAta dravyakandha kahalAtA hai / kA nirantara duSTa abhiprAya rakhatA hai aura usI anekasiddha-1. igasamae vi praNegA siddhAH te'NekA bAra-bAra cintana karatA hai| ise anRtAnanda gasiddhA ya / (navatattva. gA. 56) / 2. anekasiddhA raudradhyAna kahate haiN| iti ekasmin samaye yAvat aSTazataM siddham / aneka (nAnA)-ekAtmatAmaprajahacca naanaa| (nandI. hari. vatti pa. 51, zrA. pra. TI. 77) / (yuktyanu. 46) / 3. ekasmin samaye aneke siddhAH anekasiddhAH / jo vastu ekarUpatA ko nahIM chor3atI hai, vahI vastu (prajJApa. malaya. vR. 1-7) / 4. ekasmin samaye vastutaH nAnA yA aneka kahI jAtI hai-ekarUpatA aSTottaraM zataM yAvata siddhA anekasiddhAH / (yogazA. se nirapekSa vastu kA vAstava meM vastutva hI asa- svo. viva. 3-124) / 5. ekasmin sasaye anekaiH mbhava hai, kyoMki ekatva aura nAnAtva ye donoM dharma saha siddhAH anekasiddhAH / (zAstravA. vR. 11-54) / paraspara sApekSa raha kara hI vastu kA bodha karAte haiN| 4eka samaya meM aneka (108 taka) jIvoM ke eka anekakSetrAvadhijJAna-1. tadanekopakaraNopayogo- sAtha siddha hone ko anekasiddha kahate haiN| 'nekkssetrH| (ta. vA. 1, 22, 4, pR. 83, paM. 26) / anekasiddhakevalajJAna--ekasmin samaye'nekeSAM 2. jamohiNANaM paDiNiyadakhettaM vajjiya sarIrasavvA siddhAnAM kevalajJAnamanekasiddhakevalajJAnam, ekasmizca vayavesu vaTTadi tamaNeyakhettaM NAma / titthayara-deva-NeraiyANaM prohiNANamaNeyakkhettaM ceva, sarIrasavvAvaya samaye'neke siddhayanta utkarSato'STottarazatasaMkhyA vehi sgvisybhuudtthgghnnaado| (dhava. pu. 13, veditavyAH / (prAva. malaya. va. 78) / eka samaya meM siddha hone vAle aneka jIvoM ke kevalapU. 265) / jJAna ko anekasiddhakevalajJAna kahate haiN| 2 jo avadhijJAna zarIra ke zaMkha-cakrAdi rUpa kisI niyata avayava meM na pravRtta hokara usake sabhI ava- anekADika (aparizATirUpa saMstAraka)-aneyavoM meM rahatA hai, use anekakSetrAvadhi kahate haiN| kAGgikaH kanthikAprastArAtmakaH / (vyava. sU. bhA. tIrthakara, deva aura nArakiyoM kA avadhijJAna zarIra mly.v.-8)| ke sabhI avayavoM dvArA apane viSayabhata artha ko aneka purAne vastroM ke jor3a se banAI gaI kathar3I prahaNa karane ke kAraNa anekakSetra kahA jAtA hai| aura taNa evaM pattoM Adi se nirmita prastArarUpa
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ] 83, jaina-lakSaNAvalI [antakRta zayyA ko anekAGgika-aparizATirUpa saMstAraka thApyatra yukto'nakAntikaH sa tu / / (nyAyAva. 23) / kahate haiN| 2. vipakSe'pyaviruddhavRttiranaikAntikaH / (parIkSA. anekAnta-1. anekAnto'pyanekAntaH pramANa-naya- 6-30) / 3. yasyAnyathAnupapattiH sandihyate so'nasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'pitAnna- kAntikaH / (pra. na. ta. 6-54; jainatarkapa. pu. 1 // (svayambhaH 103) / 2. anekAnta iti 125) / 4. niyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathAnupapadyako'rthaH iti cet ekavastuni vastutvaniSpAdaka- mAno'nakAntikaH / (pramANamI. 2, 1, 21) / astitva-nAstitvadvayAdisvarUpaM parasparaviruddhasApekSa- 5. yaH punaranyathApi-sAdhyabiparyayeNApi yukto ghaTazaktidvayaM yattasya pratipAdane syAdanekAnto bhnnyte| mAnakaH, AdizabdAt sAdhyenApi, so'tra vyatikare (samayaprA. jaya. va. gA. 445) / 3. sarvasminnapi anaikAntikasaMjJo jJAtavya iti / (nyAyAva. siddharSi jIvAdivastuni bhAvAbhAvarUpatvamekAnekarUpatvaM ni- vRtti 23) / 6. sabyabhicAro'nakAntikaH / (nyAtyAnityarUpatvamityevamAdikamanekAntAtmakatvam / yadI. pR. 86); pakSa-sapakSa-vipakSavRttiranaikAntikaH / (nyAyadI. pR.68)| (nyAyadI. pu. 101); 7. tathA ca anyathA copa2 eka vastu meM mukhyatA aura gauNatA kI apekSA pattyA anaikAntikaH / (siddhivi. vR. 6-32, pR.43)| astitva-nAstitva Adi paraspara virodhI dharmoM ke 1 jo hetu sAdhya se viparIta ke sAtha bhI rahatA hai pratipAdana ko anekAnta kahate haiN| vaha anaikAntika hetvAbhAsa kahalAtA hai| 3 jisa anekAnta-prasAta-karma-jaM kammaM asAdattAe baddhaM hetu kI anyathAnupapatti sandigdha ho, vaha bhI anakAasaMchuddhaM apaDicchaddhaM asAdattAe vedijjadi tameyaMta- ntika hetvAbhAsa hotA hai| 6 pakSa aura sapakSa ke asAdaM / tvvdirittmnneyNtprsaadN| (dhava. pu. 16, samAna vipakSa meM bhI rahane vAle heta ko anaikAntika pR. 468) / hetvAbhAsa kahate haiN| jo karma asAtasvarUpa se bAMdhA gayA hai usakA saMkSepa anaikAgraca-anaikAgrathamapi anyamanaskatvam / (sA. aura pratikSepa se sahita hokara anya (sAta) svarUpa dha. svo. TI. 5-40) / se udaya meM prAnA, isakA nAma anekAnta-sAta ekAgratA ke prabhAva ko yA citta kI caMcalatA ko karma hai| anaikAgraya kahate haiN| anekAnta-sAta-karma-jaM kammaM sAdattAe baddhaM anojIvikA-dekho zakaTajIvikA / anojIvikA prasaMchuddhaM apaDicchuddhaM sAdattAe vedijjadi tameyaMta- zakaTajIvikA, zakaTa-ratha-taccakrAdInAM svayaM pareNa vA sAdaM / tavvadirittaM aNeyaMtasAdaM / (dhava. pu. 16, niSpAdanena vAhanena vikrayaNena vRttirbahubhUtagrAmopa. pR. 468) / mardikA gavAdInAM ca bndhaadihetuH| (sA. dha. svo. jo karma sAtasvarUpa se bAMdhA gayA hai, usakA saMkSepa TI. 5-21) / aura pratikSepa se parivartita hokara anya (asAta) gAr3I, ratha aura unake pahiyoM Adi ko svayaM banA svarUpa se udaya meM AnA, isakA nAma anekAnta- kara yA dUsare se banavA kara, unheM svayaM calA kara yA sAtakarma hai| becakara AjIvikA karane ko anojIvikA kahate aneSaga tapa-dekho anazana / cauttha-chaTTama- haiN| yaha prAjIvikA bahutase trasa jIvoM kI hiMsA dasama-duvAlasa-pakkha-mAsa-uDu-ayaNa-saMvaccharesu esa- kA aura baila-ghor3e Adi pazuoM ke bandhAdi kA NapariccAmo aNesaNaM NAma tvo| (dhava. pu. 13, kAraNa hone se heya hai| pR. 55) / anta-yasmAtpUrvamasti, na param, antaH saH / (anuyo. eka, do, tIna, cAra aura pAMca dina tathA pakSa, hari. va. pR. 32) / mAsa, Rtu, ayana aura saMvatsara ke pramANa se jisakA pUrva hai, kintu para nahIM hai, usakA nAma bhojana kA parityAga karane ko aneSaNa yA anazana anta hai| tapa kahate haiN| antakRta-aSTakarmaNAmantaM vinAzaM kurvantItyantaanekAntika hetvAbhAsa-1. xxx yo'nya- kRtaH / antakRto bhUtvA sijhaMti sidhyanti, nisti
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ antakRddaza, antakRddazAGga] 84, jaina-lakSaNAvalI [antagata-avadhi SThanti niSpadyante svarUpeNetyartha, bujjhanti trikAla- 7. aSTAviMzatisahasratrayoviMzatilakSapadaparimANaM gocarAnantArthabyaJjanapariNAmAtmakAzeSavastutattvaM bu- pratitIrthaM daza-dazAnagArANAM nijitadAruNopasargANAM dhyantyavagacchantItyarthaH / (dhava. pu. 6, pR. 460) / nirUpakamantakRddazam / (zrutabha. TI. 8) / 8. pratijo pAThoM karmoM kA anta karake unheM prAtmA se tIrthaM daza daza munIzvarAstIvaM caturvidhopasarga soDhavA sarvathA pRthak karake-antakRt hote hue siddhi ko indrAdibhiviracitAM pUjAdiprAtihAryasambhAvanAM prApta hote haiM, niSThita hote haiM-svarUpa se sampanna / labbA karmakSayAnantaraM saMsArasyAntamavasAnaM kRtavahote haiM, tathA trikAlavartI vastutattva ko pratyakSa / nto'ntakRtaH,xxxdaza-dazAntakRto varNyante yasmi jAnane lagate haiM; ve antakRt kahalAte haiN| stadantakRddazaM nAmASTamamaGgam / (go. jI. jI. pra. antakRddaza, antakRddazAGga-1. aMtayaDadasAsu NaM aMtagaDANaM nagarAiM ujjANAiM ceiyAI vaNasaMDAI hassA / aTThAvIsaM jattha hi vaNijjai aNtkynnaaho|| samosaraNAiM rAyANo ammA-piyaro dhammAyariyA paDititthaM varamuNiNo daha daha sahiUNa tivvamuvadhammakahAno ihaloiya-paraloiyA iDhivisesA saggaM / iMdAdiraiyapUyaM laddhA muMcaMti saMsAraM // mAhappaM bhogapariccAgA pavvajjApro paripAgA suapariggahA varacaraNaM tesi vaNNijjae sayA rammaM / jaha vaDr3hatavovahANAiM saMbehaNAyo bhattapaccakkhANAiM pAyo- mANatitthe dahAvi aMtayaDakevaliyo / mAyaMga rAmavagamaNAI antakiribAo Aghavijjati / (nandI. putto somila jamalIkaNAma kikabI / sudaMsaNo 52, pR. 232) / 2. anto vinAzaH, sa ca karmaNa- balIko ya NamI alaMbaddha [2] pRttalayA / / (aMgapa. tasya vA saMsArasya, kRto yaiste'ntakRtaste ca 1,40-51) / 10. tIrthakarANAM pratitIrtha daza tIrthakarAdayasteSAM dazA: dazAdhyayanAnIti tatsaMkhyayA daza munayo bhvnti| te upasargAn sor3havA mokSaM antakRddazA iti / (nandI. hari. vRtti pR. 104) / yAnti / tatkathAnirUpakamaSTAviMzatisahasrAdhikatrayo3. saMsArasyAntaH kRto yaiste antakRtaH / nAbhi-mata- viMzatilakSapramANamantakRddazam / (ta. vRtti zruta. Gga-somila-rAmaputra-sudarzana-yamalIka-valIka-kiSka - 1-20) / mbala-pAlambASTaputrA ityete daza varSamAnatIrthaMkara- 2 jisa aMga meM pratyeka tIrthakara ke tIrtha meM hone tIrthe, evamRSabhAdInAM trayoviMzatestIrtheSvanye'nye vAle daza daza antakRt kevaliyoM kA varNana kiyA daza-dazAnagArA dAruNAnupasargAn nijitya kRtsnaka- gayA ho use antakRzAMga kahate haiN| jaise vardhamAna rmakSayAdantakRtaH daza asyAM varNyante iti antkRddshaa| jinendra ke tIrtha meM 1 nami 2 mataMga 3 somila 4 athavA antakRtAM dazA antakRddazA, tasyAm aha- rAmaputra 5 sudarzana 6 yamalIka 7 valIka 8 kiSkadAcAryavidhiH sidhyatAM ca / (ta. vA. 1, 20, 12; mbala 9 pAlamba aura 10 aSTaputra; inakA varNana ghava. pu. 6,5, 201)-tatra 'athavA 'sidhyatAM ca' isa aMga meM kiyA gayA hai| naasti)| 4. aMtayaDadasA NAma agaM caunvihova- antagata-avadhi-1. ihAntaH paryanto bhaNyate, gataM sagge dAruNe sahiyUNa pADiheraM lakSNa NivvANaM gade sthitamityanarthAntaram, ante gatamantagatam ante sudaMsaNAdi-dasa-dasasAhU titthaM paDi vaNNedi / sthitam / tacca phaDaDukAvadhitvAdAtmapradezAnte, sarvA(jayadha. 1, pR. 130) / 5. aMtayaDadasA NAma tmapradezakSayopazamabhAvato vA audArikazarIrAnte, aMgaM tevIsalakkha-aTThAvIsasahassapadehiM ekkekkamhi ekadigupalambhAdvA tadudyotitakSetrAnte gatamantagatam, ya titthe dAruNe bahuvihovasagge sahiUNa pADiheraM iha cAtmapradezAntagatamucyate / (nandI. hari. vR. laddhaNa NivvANaM gade dasa dasa vnnnnedi| uktaM ca pR. 31-32) / 2. ihAntazabdaH paryantabAcI-yathA tattvArthabhASye-"saMsArasyAntaH kRto yaistexxx vanAnte ityatra, tatazca ante paryante gataM vyavasthitavarNyante iti antakRddazA / " (dhava. pu. 1,pU. mantagatam / xxx tatra yadA antrvtissvaatm102-3)| 6. antakRtaH siddhAste yatra khyAyante pradezeSvavadhijJAnamupajAyate tadA Atmano'nte paryante vardhamAnasvAminastIrtha etAvantaH ityevaM sarvakRtAntAH sthitamiti kRtvA antagatamityucyate, taireva paryantaantakRddazAH / (ta. bhA. si. va. 1-20) / vatibhirAtmapradezaiH sAkSAdavadhirUpeNa jJAnena jJAnAt,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ antagata-avadhi] 85, jaina-lakSaNAvalI [antarakaraNa na zeSairiti / athavA audArikasyAnte gataM sthitam meM sthita rahatA hai| ataeva antagata avadhijJAna antagatam, kayAcidekadizopalambhAt / idamapi kahalAtA hai| sparddhakarUpamavadhijJAnam / athavA-sarveSAmapyAtmaprade- antara-1. antaraM virahakAlaH / (sa. si. 1-8) / zAnAM kSayopazamabhAve'pi audArikazarIrAntenaikayA 2. anupahatavIryasya nyagbhAve punarudbhatidarzanAt dizA yadvazAdupalabhyate tadapyantagatam / (nandI. tadvacanam // 8 // anupahatavIryasya dravyasya nimittavamalaya. vR. 10, pR.83) / 3. iha pUrvAcAryapradarzita- zAtkasyacitparyAyasya nyagbhAve sati punanimittAntamarthatrayam-ante prAtmapradezAnAM paryante gataH rAttasyaivAvirbhAvadarzanAttadamtaramityucyate / (ta. vA. sthito'ntagataH / xxx ihAvadhirutpadyamAnaH 1,8,8) / 3.xxx aMtaraM viraho ya suNNako'pi sparddhakarUpatayotpadyate, sparddhakaM ca nAmAvadhi- kAlo y| (dhava. pu. 1, pR. 156 uddhRta); jJAnaprabhAyA gavAkSajAlAdidvAravinirgatapradIpaprabhAyA aMtaramucchedo viraho pariNAmaMtaragamaNaM Natthittagaiva pratiniyato vicchedavizeSaH / Xxx sa maNaM aNNabhAvavavahANamidi eydro| (dhava. pu. 5, AtmanaH paryante sthita iti kRtvA antagata ityabhi- pR. 3) / 4. antaraM svabhAvaparityAge sati punastadhIyate, taireva paryantavatibhirAtmapradezaiH sAkSAdava- dbhAvaprApti [ptiH,]viraha ityarthaH / (anuyo. hari. bodhAt / athavA audArikazarIrasyAnte gataH sthito- vR. pR. 34) / 5. kasyacit santAnena vartamAnasya 'ntagataH, audArikazarIramadhikRtya kadAcidekayA kutazcidantaro virahakAlo'ntaram / (nyAyaku. dizopalambhAt / xxx athavA sarveSAmapyAtma- 7-76, pR. 803) / 6. kasyacit samyagdarzanAdepradezAnAM kSayopazamabhAve'pi audArikazarIrasyAnte guNasya santAnena vartamAnasya kutazcitkAraNAnmadhye kayAcidekayA dizA yadvazAdupalabhyate so'pyntgtH| virahakAlo'ntaram / (ta. sukhabo. vR. 1-8) / xxxeSa dvitIyaH / tRtIyaH punarayam-eka- 7. vivakSitasya guNasthAnasya guNasthAnAntarasaMkrame digbhAvinA tenAvadhinA yadudyotitaM kSetraM tasyAnte sati punarapi tadguNasthAnaprAptiH yAvanna bhavati vartate'vadhiravadhijJAnavatastadante vartamAnatvAt / tAvAn kAlo'ntaramucyate / (ta. vRtti shrut.1-8)| tato'nte ekadiggatasyAvadhiviSayasya paryante gataH 2 akSata vIryavizeSa se saMyakta dravya kI kisI sthito'ntagataH / (prajJApa. malaya. va. 33-317, paryAya kA tirobhAva hokara anya nimitta ke pra pR. 537) / punaH usake AvirbhUta hone para madhya meM jo kAla 3 antagata bAhya avadhi ke svarUpa kA nirdeza tIna lagatA hai usakA nAma antara hai| prakAra se kiyA gayA hai-1 jisa prakAra jharokhA antarakaraNa-1. vivakkhiyakammANaM heTrimovarimaAdi meM prakAza ke Ane-jAne ke cheda hote haiM, usI dvidIyo mottUNa majjhe aMtomuhuttamettANaM dvidINaM dhijJAnaprabhA ke pratiniyata vicchedavizeSa pariNAmaviseseNa NisegANamabhAvIkaraNamantarakaraNakA nAma sparddhaka hai| ye sparddhaka kitane hI paryanta- midi bhnnnnde| (jayadha.-kasA. pA. pu. 626, vartI prAtmapradezoM meM aura kitane hI madhyavartI prAtma- TippaNa 1) / aMtaraM viraho suNNabhAvo tti eyttttho| pradezoM meM utpanna hote haiN| isa prakAra se jo ava- tassa karaNamaMtarakaraNaM / heTThA uvariM ca kettiyAno dhijJAna utpanna hotA hai, vaha prAtmA ke anta meM dvidIyo mottUNa majjhillANaM TThidINaM aMtomuttapasthita hone ke kAraNa antagata-avadhi kahA jAtA mANANaM Nisege suNNattasaMpAdaNamaMtarakaraNamidi bhhai| 2 yadyapi avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama sabhI NidaM hoi| (jayadha. -kasA. pA.pu. 752, Ti. 1) / prAtmapradezoM meM hotA hai, phira bhI jisake dvArA 3. antarakaraNaM nAmodayakSaNAdUpari mithyAtvasthitipraudArika zarIra ke anta meM kisI eka dizA meN| rtamAnAmatikramyoparitanI ca viSkambhayitvA bodha hotA hai, vaha bhI antagata-avadhi kahalAtA hai| madhye'ntarmuhUrtamAnaM tatpradezavedyadalikAbhAvakaraNam / 3 eka dizA meM hone vAle usa avadhijJAna ke dvArA (karmapra. yazo. TI. upaza. 17, pR. 260) / prakAzita kSetra ke anta meM avadhijJAnI ke vartamAna 1 vivakSita karmoM kI adhastana aura uparima sthihone se vaha avadhijJAna bhI cUMki ukta kSetra ke anta tiyoM ko chor3a kara madhyavartI antamuhUrta pramANa
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ antaraGgakriyA] 86, jaina-lakSaNAvalI [antarAtmA sthitiyoM ke niSakoM kA pariNAmavizeSa se prabhAva tivihA // (kArtike. 194) / 4. prAntaraH / cittakarane ko antarakaraNa kahate haiN| doSAtmavibhrAntiH Xxx // (samAdhi. 5) / antarakriyA-antaraGgakriyA ca svasamaya-parasa- 5. aTTakammabhaMtaro tti aNtrpaa| (dhava. pu. 1, pR. mayaparijJAnarUpA jnyaankriyaa| (dravyAnu. TI. 1-5) / 120) / 6. yAcetanasyAtmabibhrAntiH so'ntarAtmAsvasamaya aura parasamaya ke jAnane rUpa jJAnakriyA 'bhidhIyate / (amita. zrA. 15-56) / 7. bahirbhAko antarakriyA kahate haiN| vAnatikramya yasyAtmanyAtmanizcayaH / so'ntarAtmA antaraGgaccheda-azuddhopayogo hi chedaH, zuddhopa- mtstvibhrm-dhvaantbhaaskraiH| (jJAnA. 32-7) / yogarUpasya zrAmaNyasya chedanAt-tasya hiMsanAt / sa 8. dhammajjhANaM jhAyadi daMsaNa-NANesu pariNado eva ca hiMsA / (prava. sA. amRta. vR. 3-16) / NiccaM / so bhaNai aMtarappA Xxx // (jJAnasAra azuddhopayogo'ntaraGgacchedaH / (prava. sA. amRta. vR. 31) / 6. svazuddhAtmasaMvittisamutpannavAstabasukhAt 3-17) / pratipakSabhUtenendriyasukhenAsakto bahirAtmA, tadvilakSaNoazuddha upayoga ko antaraGgacheda kahate haiM, kyoMki 'ntarAtmA / athavA deharahitanijazuddhAtmadravyabhAvanAvaha zuddhopayogarUpa muni dharma kA cheda (vighAta) __ lakSaNabhedajJAnarahitatvena dehAdiparadravyeSvekatvabhAvanAkaratA hai| dUsare zabdoM se use hI hiMsA kahA jAtA hai| athavA heyopAdeyavicArakacittanirdoSaparamAtmano antaraGgaja duHkha-..nyakkArAvajJecchAvidhAtAdisa- bhinnA rAgAdayo doSAH, zuddhacaitanyalakSaNa AtmanyumutthamantaraGgajam / (nItivA. 6-23) / ktalakSaNeSu cittadoSAtmasu triSu vItarAgasarvajJapraNItiraskAra, avajJA aura icchAvighAta prAdi se utpanna teSu anyeSu vA padArtheSu yasya parasparasApekSanayahone vAle duHkha ko antaraGgaja duHkha kahate haiN| vibhAgena zraddhAnaM jJAnaM ca nAsti sa bahirAtmA / antaraGgayoga-antaraGgakriyAparaH antaraGgayogo tasmAt visadRzo'ntarAtmA / (bR. dravyasaM. TI. 14) / jJAnakriyA / (dravyAnu. TI. 1-5) / 10. kAyAdeH samadhiSThAyako bhavatyantarAtmA tu // antaraGga ko kriyA karane vAle yoga ko antaraGga- (yogazA. 12-7) / 11. punaH sakarmAvasthAyAmapi yoga kahate haiN| aAtmani jJAnAdhupayogalakSaNe zuddhacaitanyalakSaNe mahAantara-dvitIya-samayakRta-tadaNaMtarasamae (paDhama- nandasvarUpe nivikArAmRtAvyAbAdharUpe samastaparabhAvasamayakada-aMtarAdo aNaMtarasamae) aMtaraM dusamayakadaM mukte AtmabuddhiH antarAtmA, samyagdRSTiguNasthAnaNAma bhavadi / (jayadha. a. pa. 1080) / kataH kSINamohaM yAvat antraatmaa| (jJAnasAra va. prathama-samayakRta-antara se avyavahita uttara samaya meM (15-2) / 12. antaH abhyantare zarIrAdebhinna hone vAle antara ko dvitIya samayakRta antara kahA [nnaH] pratibhAsamAnaH prAtmA yeSAM te antarAtmAnaH, jAtA hai| paramasamAdhisthitAH santaH dehavibhinnaM jJAnamayaM paraantara-prathama-samayakRta-jamhi samae aMtaracari- mAtmAnaM ye jAnanti te antarAtmAnaH / (kAtike. maphAlI NivadidA tamhi samae aMtarapaDhamasamayakadaM TI. 192) / 13.xxx tadadhiSThAtAntarAtmabhaNNade / (jayadha. a. pa. 1080) / tAmeti / (adhyAtmasAra 20-21); tattvazraddhA jJAnaM jisa samaya meM antara sthiti kI antima phAlI kA mahAvratAnyapramAdaparatA ca / mohajayazca yadA syAt patana hotA hai usa samaya meM antara-prathama-samayakRta tadAntarAtmA bhaved vyaktaH // (adhyAtmasAra 20, kahA jAtA hai| 23, pR. 26) / antarAtmA (aMtarappA)-1. xxx aMtara- 3 jo pATha madoM se rahita hokara deha aura jIva ke appA hu appsNkppo| (mokSapA. 5) / 2. jappesU bheda ko jAnate haiM ve antarAtmA kahalAte haiN| jo Na vaTTai so uccai aMtaraMgappA / (ni. sA. 5 pATha karmoM ke bhItara rahane se jIva ko ant150)| 3. je jiNavayaNe kusalA bhedaM jANaMti rAtmA kahA jAtA hai| 11 sakarma avasthA meM bhI jIva-dehANaM / NijjiyamayA aMtaraappA ya te jJAnAdi upayogasvarUpa zaddha caitanyamaya prAtmA meM
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarAya] 87, jaina-lakSaNAvalI [antaritArtha jinheM prAtmabuddhi prAdurbhUta huI hai ve antarAtmA kaha- 13. jIvaM dAnAdikaM cAntarA eti, na jIvasya lAte haiM, jo samyagdRSTi (cauthe) guNasthAna se lekara dAnAdikaM kartuM dadAtyanta rAyam / (karma vi. paramA. kSINakaSAya (bArahaveM) gaNasthAna taka hote haiN| vyAkhyA gA. 5-6) 14. dAtR-deyAdInAmantaraM madhyapatarAya, jAnavicchedakaraNamantarAyaH / (sa. meti Iyate vA'nenetyantarAyaH / (ta. sUkhabo. va. 8-4) si. 6-10 ta. zlo. vA. 6-10; ta. sukhabo. va. 15. dAtR-pAtrayordeyAdeyayozca antaraM madhyama eti 6-10) / 2. vidyamAnasya prabandhana pravartamAnasya gacchatItyantarAyaH / (ta. vRtti zruta. 8-4) / 16. matyAdijJAnasya vicchedavidhAnamanta rAya ucyate / (ta. asti jIvasya vIryAkhyo guNo'styekastadAdivat / vRtti zruta. 6-10) / tadantarayatIhedamantarAyaM hi karma tat / (paJcAdhyAyI kisI ke jJAna meM bAdhA pahu~cAnA, yaha eka anta- 2-1007) / rAya nAmaka jJAnAvaraNa kA prAstrava hai| 1jo karma dAtA aura deya Adi ke bIca meM prAtA antarAya karma-1. dAtR-deyAdInAmantaraM madhyametI- hai-dAna dene meM rukAvaTa DAlatA hai-use antarAya tyantarAyaH / (sa. si. 8-4) / 2. antaraM madhyam, karma kahate haiN| dAtadeyAdInAmantaraM madhyameti Iyate vA 'nenetyanta- antraayvrg-antraayprkRtismuudaayo'ntraayvrgH| rAyaH / (ta. vA. 8, 4, 2) / 3. dAnAdivighno- (paJcasaM. malaya. vR. 5-48) / 'ntarAyastatkAraNamantarAyam / (zrA. pra. TI. 11) / antarAya karma kI prakRtiyoM ke samudAya ko antarAya4. antarameti gacchati dvayorityantarAyaH / dANa- varga kahate haiN| lAha-bhogovabhogAdisu vigdhakaraNakkhamo poggalakkhaM- antarikSa-mahAnimitta-1. ravi-sasi-gahapahudINaM dho sakAraNehi jIvasamavedo aMtarAyamidi bhnnnnde| udayatthamaNAdiyAI dahNaM / khINattaM dukkha-suhaM jaM (dhava. pu.6, pa.13-14) antarameti gacchatItyanta- jANai taM hi NahaNimittaM // (ti. pa. 4-1003) / raaym| (dhava. pu. 13, pR. 206) / 5. vigghakara- 2. ravi-zazi-graha-nakSatra-tArA-bhagaNodayAstamayAdiNammi vAvadamaMtarAiyaM / (jayadha. pu. 2, pR. 21) / 6. bhiratItAnAgataphalapravibhAgapradarzanamantarikSama / (ta. antardhIyate anenAtmano vIrya-lAbhAdIti antarAyaH / vA. 3, 36, 3; cA.sA. pR. 64) / 3. caMdAiccaantardhAnaM vA ''tmano viiryaadiprinnaamsyetyntraayH| gahANa mudayatthavaNa-jayaparAjaya-gahaghaTTaNa-vijjucaDaka - (ta. bhA. siddha. va. 8-5) / 7. antaraM vyAghAtam, iMdAuha-caMdAiccaparivesuvarAgabiMbabheyAdi daLUNa tasyAyaH heturyattadantarAyam / dAnAdyanubhavato vighA- suhAsuhAvagamo aMtarikkhaM NAma mahANimittaM / (dhava. tarUpatayopatiSThate yattadantarAyam / (paJcasaM. svo. pu. 6, pR.74)| 4. antarikSamAditya-grahAdyudayAvR. 3-1) / 8. dAnAdilabdhayo yena na phalanti vi- stamanam / XXX yadantarikSasya vyavasthitaM grhbaadhitaaH| tadanta rAyaM karma syAda bhANDAgArika- yuddhaM grahAstamanaM grahanirghAtAdikaM samIkSya prajAyAH sannibham // (tri.za. pu. 2, 3, 475) / 6. jIvaM zubhAzubhaM vibudhyate tadantarikSaM nAma / (mUlA. vR. cArthasAdhanaM cAntarA'yate patatItyantarAyaM jIvasya 6-30) / 5. gaha-veha-bhU-aTTahAsapamuhaM jamantaridAnAdikamarthaM sisAdhayiSovighnobhUyA'ntarA patati / rikkhaM taM / (prava. sAro. 257-1408) / 6. anta(zataka. mala. hema. vR. 37, pR. 51) / 10. antarA rikSaM AkAzaprabhavagrahayuddhabhedAdibhAvaphalanivedakam / dAtR-pratigrAhakayorantarvighnahetutayA ayate gacchatI- (samavA. abhaya. vR. sU. 26) / tyantarAyam / (dharmasaM. malaya. vR. gA. 608; prava. 2 AkAzagata sUrya, candra, graha, nakSatra aura tArA sAro. va. 1250) / 11. jIvaM dAnAdikaM cAntarA Adi ke udaya-asta Adi avasthAvizeSa ko dekha vyavadhAnApAdanAya eti gacchatItyantarAyam / jIvasya kara bhUta-bhaviSyat kAla sambandhI phala ke vibhAgako dAnAdikaM kartumudyatasya vighAtakRd bhvtiityrthH| dikhalAnA, ise antarikSa-mahAnimitta yA nabhani(prajJApa. malaya. va. 23-288 karmapra. yazo. TI. mitta kahate haiN| gA. 1) / 12. jIvaM cArthasAdhanaM cAntarA eti antaritArtha-1. antaritAH kAlaviprakRSTAH arthaaH| patatItyantarAyam / (karmasta. go. vR. 6-10) / (prA. mI. vR. 5) / 2. antaritAH kAlaviprakRSTA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ antargati] 88, jaina-lakSaNAvalI [antaHzalya rAmAdayaH / (nyA. dI. pR. 41) / (dhava. pu. 3, pR. 69-70); muhuttassaMto atomuhuttaM; kAla-viprakRSTa arthAt kAla kI apekSA dUravartI (dhava. pu. 4, pR. 324) / 2. egasamaeNa hINaM padArthoM ko antaritArtha kahate haiN| (jaise-rAma- (muhattaM) bhiNNamuhattaM tado tesaM // go. jI. 574) / rAvaNa aadi)| 3. sasamayamAvali avaraM samaUNamuhuttayaM tu ukkassaM / antargati-manuSyaH tiryagyonivAcyaM yAvadutpatti- majjhAsaMkhyaviyappaM viyANa aMtomuhuttamiNaM // (go. sthAnaM na prApnoti tA vadantargatiH / (ta. bhA. siddha. jI. 574tamataH paraM kssepkm)| 4. antarmuhUrtaH vR. 8-12) / samayAdhikAmAvalikAmAdiM kRtvA samayonamuhUrtam / eka gati ko chor3akara dUsarI gati meM janma lene ke (ta. va. Ti., pa. 18) / 5. trINi sahasrANi sapta pUrva jo jIva kI madhyavartI gati hotI hai, use anta- zatAni vyadhikasaptatirucchvAsAH muhUrtaH kathyate gati kahate haiN| jaise--manuSya marakara jaba taka (3773) / tasyAntaH antamuhUrtaH / samayAdhikAtiryaJcayonirUpa apane utpattisthAna ko nahIM mAvalikAmAdiM kRtvA samayonamuhUrta yAvat / (ta. prApta kara letA hai, taba taka usakI gati antargati vRtti zruta. 1-8) / kahalAtI hai| 3 eka samaya adhika prAvalI se lagAkara eka samaya antardhAna-1. jaM havadi addisattaM aMtaddhANAbhi- kama muhUrta taka ke kAla ko antama hUrta kahate haiM / dhANariddhI sA / (ti. pa. 4-1032) / 2. anta- antApti-pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya rdhAnamadRzyo bhavet / (ta. bhA. 10-7) / 3. adRzya- sAdhyena vyAptirantAptiH / yathAnekAntAtmaka vastu rUpazaktitA'ntardhAnam / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. sattvasya tathaivopapatteHriti XxxI (pra. na. ta. 203) / 4. antardhAnamadRzyatvam / (ta. bhA. siddha. 3, 38-36) / vR. 10-7, pR. 316; yogazA. svo. viva. 1-8, pakSa ke bhItara hI sAdhya ke sAtha sAdhana kI vyApti pR. 37) / 5. adRSTarUpato'ntardhAnamantadhiH / (ta. hone ko antarvyApti kahate haiM / jaise-vastu anevRtti zruta. 3-36) / kAntAtmaka hai, kyoMki, anekAntAtmaka hone para hI adRzya ho jAne kA nAma antardhAna Rddhi hai| usakI sattA ghaTita hotI hai| yahAM pakSa ke antargata aghi-ari-vijigISormaNDalAntavihitavRttirubha- bastu ko chor3akara anya (abastu) kI sattA hI yavetanaH parvatATavIkRtAzrayazcAntadhiH / (nItivA. sambhava nahIM haiM, jahAM ki ukta vyApti grahaNa kI jA 26-26) / ske| jo zatru aura use jItane kI icchA karane vAle ke antaHkaraNa-1. guNa-doSavicAra-smaraNAdivyApAdezoM ke madhya meM rahe, donoM ora se vetana le aura reSu indriyAnapekSatvAccakSurAdivat bahiranupalabdhekisI parvata yA aTavI meM prAzraya karake rahe, vaha zca antargataM karaNaM antaHkaraNam / (sa. si. 1-14; antadhi (caraTa) kahalAtA hai| ta. vRtti zruta. 1-14) / 2. nendriyamanindriyam, noantarmala-ekatra (jIve) antarmala: karma, anyatra indriyaM ca procyate / atreSadarthe pratiSedho draSTavyo (suvarNAdau) antarmala: kAlimAdiH / (prA. mI. yathA'nudarA kanyeti / tenendriyapratiSedhenAtmana: karaNavRtti. 4) / meva mano gRhyate, tadantaHkaraNaM cocyate, tasya prAtmA kA antarmala karma kahalAtA hai, aura suvarNa bAhya ndriyairgrahaNAbhAvAdantargataM karaNamantaHkaraNamiti Adi ke antarmala kAlimA Adi kahalAte haiN| vyutpatteH / (ta. sukhabo. vR. 1-14) / antarmuhUrta-1. [bhiNNamuhuttAdo] puNo vi ava- 1 guNa-doSa ke vicAra aura smaraNa prAdi vyApAroM rege egasamae avaNide sesakAlapamANamaMtomuhattaM meM jo bAhya indriyoM kI apekSA nahIM rakhatA hai tathA hodi| evaM puNo puNo samayA avayavvA jAva ussAso jo cakSu Adi indriyoM ke samAna bAhya meM dRSTiNiTThido tti / to vi sesakAlapamANamaMtomuhuttaM ceva gocara bhI nahIM hotA hai, aise abhyantara karaNa (mana) hoi / (dhava. pu. 3, pR. 67); Xxx sAmIpyA- ko antaHkaraNa kahate haiN| meM vartamAnAntaHzabdagrahaNAt mUhartasyAntaH antrmhrtH| antaHzalya-antaH madhye manasItyarthaH, zalyamiva
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ antaHzalyamaraNa] 86, jaina-lakSaNAvalI [anyatA zalyamaparAdhapadaM yasya so'ntaHzalyo lajjAbhimAnA- 1 akAryarata puruSa ko andha kahate haiN| dibhiranAlocitAtIcAraH / (samavA. abhaya. vR. sU. anna-pAnanirodha-1. gavAdInAM kSutpipAsAbAghA17, pR. 32) / karaNamanna-pAnanirodhaH / (sa. si. 7-25; ta. vA. jisake antaHkaraNa meM aparAdhapada kAMTe ke samAna 7, 25, 5; ta. zlo. 7-25) / 2. anna-pAnanicabha rahA hai para lajjA va abhimAnAdi ke kAraNa rodhastu kSabAdhAdikaro'GginAm / (ha. pu. 58, jo doSa kI AlocanA nahIM karatA hai, aise sAdhu ko 165) / 3. teSAM gavAdInAM kUtazcitkAraNAt antaHzalya kahate haiN| kSutpipAsAbAdhotpAdanamanna-pAnanirodhaH / (cA. sA. antaHzalyamaraNa--tasya(antaHzalyasya)maraNamanta:- pR. 5) / 4. anna-pAnayoH bhojanodakayonirodhaH zalyamaraNam / (samavA. abhaya. va. sU. 17, pR. 32) / vyavacchedaH anna-pAnanirodhaH / (dharmabi.mu. vR. 3-23) / antaHzalya-aparAdha kI AlocanA na karane vAle- 5. annaM ca pAnaM cAnnapAne, tayonirodhaH, gavAdInAM kA jo maraNa hotA hai use antaHzalyamaraNa kahate haiN| kutazcitkAraNAt kSutpipAsAbAdhotpAdanamityarthaH / antaHzuddhi-mamedamahamasyeti saMkalpo jAyate na (ta. sukhabo. 7-25) / 6. go-mahiSI-balIvardacet / cetanetarabhAveSu sAntaHzuddhijinoditA / / (dharma- vAji-gaja-mahiSa-mAnava-zakuntAdInAM kSuttRSNAdipIsaM. zrA. 7-48) / DotpAdanamanna-pAnanirodhaH / (ta. vR. zruta.7-25% 'yaha merA hai aura maiM isakA hU~' isa prakArakA saMkalpa kAtike. TI. 332) / 7. narANAM go-mahiSyAdiyadi cetana yA acetana padArthoM meM na ho to ise tirazcAM vA pramAdataH / tRNAdyannAdipAnAnAM nirodho antaHzuddhi kahA jAtA hai| vratadoSakRt / / (lATIsaM. 5-271) / antaHstha varNa-antaH sparzoSmaNovarNayormadhye tiSTha- 1 gAya-bhaisa Adi prANiyoM ke khAne-pIneke samaya para ntIti antasthA: ya-ra-la-vavarNAH / te hi kAdi-mAva- unheM bhojana-pAna na denA, yaha anna-pAnanirodha nAmaka sAnasparzAnAM za-Sa-sa-harUpoSmaNAM ca madhyasthAH / ahiMsANuvrata kA pratIcAra hai| (abhi. rA. bhA. 1, pR. 63) / annaprAzana-1. gate mAsapRthaktve ca janmAdyasya ka se lekara ma paryanta sparza nAma vAle tathA za, Sa, yathAkramam / annaprAzanamAmnAtaM pUjAvidhipurassaram / / sa aura ha ina USma nAma vAle vargoM ke madhya meM jo (ma. pu. 38-95) / 2. navAnnaprAzanaM zreSThaM zizUya, ra, la, va varNa avasthita haiM; ve antaHstha kahe nAmannabhojanam / (prA. di. pR. 16-uddhRt)| jAte haiN| janma ke tIna mAsa se lekara nau mAsa ke bhItara antya sUkSma-antyaM paramANUnAm / (sa. si. 5, bAlaka ko pUjAvidhipUrvaka anna khilAnA prArambha 24; ta. vA. 5, 24, 10; ta. vR. zruta. 5-24) / karane ko annaprAzana kahate haiN| paramANugata sUkSmatA ko anya sUkSma kahate haiN| antazuddhi - annazuddhizcaturdazamalarahitasyAhArasya antya sthUla-1. antyaM jagadvyApini mahAskandhe / yatanayA zodhitasya hastapuTe'rpaNam / (sA. dha. svo. (sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 11) / 2. tatra TI. 5-45) / jagadvyApI mahAskandhaH antyasthUlaH / (ta. vR. zruta. caudaha maloMse rahita aura prayatnapUrvaka zodhita AhAra 5-24) / ko hasta-puTa meM arpaNa karanA annazuddhi kahalAtI hai| jagadvyApI mahAskandha-gata sthUlatA ko antya sthUla anya (para) garaNAnupasthApana prAyazcitta-dekho kahate haiN| anupasthApana prAyazcitta / dadanantaroktAna (anyaandha---1. andhaH yo'kAryarataH / (prazno. ra. mA. muni-chAtrAdyapaharaNa-tatpraharaNAdIn) doSAnAcarataH 16) / 2. ekaM hi cakSuramalaM sahajo vivekastadvaddhi- para (anya) gaNopa [gaNAnupa] sthApanaM prAyazcittaM reva saha saMvasati dvitIyam / etaddvayaM bhuvi na yasya bhavatIti / (cA. sA. pR. 64) / sa tattvato'ndhastasyApamArgacalane khala ko'parAdhaH / / dekho anupasthApana prAyazcitta / (abhi. rA. 1, pR. 105) / anyatA-anyatA sarvadravyANAM parasparaM bhedapariNAla, 12
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyatIrthika-pravRttAnuyoga] 60, jaina-lakSaNAvalI [anyathAnupapannatva mo'nAdiH / (ta. bhA. siddha. vRtti 7-7) / ndriyo'nyo vartate, kAyo'jJaH prAtmA jJAnavAna, kAyosarva dravyoM kI anAdikAlIna paraspara vibhinnatA ko nityaH pAtmA nityaH, kAyaH AdyantavAn AtmA anyatA kahate haiN| anAdyanantavAn, kAyAnAM bahuni koTilakSANi ati. anyatIthika-pravRttAnuyoga-anyatIthikebhyaH kapi- krAntAni AtmA saMsAre nirantaraM paribhraman sa eva lAdibhyaH sakAzAdyaH pravRttaH svakIyAcAravastutattvA- tebhyo'nyo vartate / evaM yadi jIvasya kAyAdapi pRthanAmanayogo vicAraH, tatpuraskaraNArthaH zAstrasandarbha ktvaM vartate, tahi kalatra-pUtra-gRha-vAhanAdibhyaH pRthaityarthaH, so'nyatIthikapravRttAnuyoga iti / (samavA. ktvaM kathaM na bobhavIti ? api tu bobhavItyeba / evaM abhaya. vR. sU. 26) / bhavyajIvasya samAhitacetasaH kAyAdiSu niHspRhasya anyatIthika arthAt kapila Adi anya matAva- tattvajJAnabhAvanAparasya kAyAdebhinnatvaM cintayato lambiyoM se pravRtta hA jo apane prAcAra-viSayaka vairAgyotkRSTatA bhavati / tena tu anantasya muktianuyoga (vicAra) hai usake puraskRta karane vAle saukhyasya praaptirbhvtiitynytvaanuprekssaa| xxx zAstrasandarbha ko anyatIthika-pravRttAnuyoga kahate haiN| bhavanti cAtra kAvyAni xxxno nityaM jaDarUpaanyatvabhAvanA-jIvAnAM dehAt pRthaktve sati maindriyakamAdyantAzritaM varma yat so'haM tAni vahani putra-kalatra-dhanAdipadArthebhyo'tyantabhedaH, atastattva- cAzrayamayaM khedo'sti saGgAdataH / nIra kSIravadaGgatovRttyA loke kasyApi sambandho nAstItyAdicintana- 'pi yadi me 'nyatvaM tato'nyad bhRzaM saakssaatputr-kltrmnytvbhaavnaa| (sambodhasa. va. 19) / mitra-gRha-rai-ratnAdikaM matparam // (ta. vRtti zruta. jIva ke zarIra se bhinna hone para usa zarIra se 6-7) / 6. aNNaM dehaM giNhadi jaNaNI aNNA sambaddha putra-mitra-kalatra prAdi to usase sarvathA bhinna ya hodi kmmaado| aNNaM hodi kalattaM aNNo rahane vAle hI haiM, vastutaH jIvakA ina saba meM se vi ya jAyade putto|| evaM bAhiradavvaM jANadi rUvAdu kisI ke sAtha bhI sambandha nahIM hai, aisA vicAra appaNo bhiNNaM / jANato vi ha jIvo tattheva hi karanA; isakA nAma anyatvabhAvanA hai| raccade muDho // jo jANiUNa desaM jIvasarUvAd anyatvAnuprekSA-dekho anytvbhaavnaa| 1. zarI- taccado bhiNNaM / appANaM pi ya sevadi kajjakaraM rAdanyatvacintanamanyatvAnuprekSA / (sa. si. 6-7) / tassa aNNattaM / / (kArtike. 80-82) / 2. zarIrAda vyatireko lakSaNabhedAdanyatvam // // 1zarIra se prAtmA kI bhinnatA ke bAra-vAra cintaxxxtatra bandhaM pratyekatve satyapi lakSaNabhedAda- vana karane ko anyatvAnuprekSA kahate haiN| nyatvam, tataH kuzalapuruSaprayogasannidhau zarIrAdatyanta- anyathAnupapatti-1. anyathA anyena sAdhyAbhAvavyatirekeNa Atmano jJAnAdibhiranantaraheyaravasthAnaM prakAreNa, yA anupapattiH liMgasya aghaTanA sA anyamuktiranyatvaM zivapadamiti cocyate / tadavAptaye ca thAnupapattiH] / (siddhivi. TI. 5-15, pR. 346, aindriyikaM zarIram atIndriyo'ham, ajhaM zarIraM paM. 20); anyathA sAdhyAbhAvaprakAreNa anupapattiH anityaM zarIraM nityo'ham, prAdyantavaccharI. anyathAnupapattiH / (siddhivi. TI.5-21, pR. 358, ram anAdyanto'ham, bahUni me zarIrazatasahasrANi paM. 17); tadabhAve (vyApakAbhAve) avazyaM tat atItAni saMsAre paribhramataH, sa evAham anyastebhyaH (vyApyaM) na bhavati iti anyathAnupapattireva samathitA / ityevaM zarIrAdanyatvaM me, kimaGga punarbAhya bhyaH pari- (siddhivi. TI. 6-2, pR. 379, paM. 5) / 2. x grahebhya iti cintanam anytvaanuprekssaa| (ta. vA. 6, XXasati sAdhye hetornuppttirevaanythaanuppttiH| 7,5) / 3. zarIravyatireko lakSaNabhedo'nyatvam / (pra. na. ta. 3-30) / (ta. zlo. vA. 6-7) / 4. zarIrAdapi jIvasya sAdhya ke abhAva meM hetu ke ghaTita na hone ko anyavyatireko'nyatvam / (ta. sukhabo. vR. 6-7) / thAnupapatti kahate haiN| 5. jIbAt kAyAdikasya pRthaktvAnucintanamanyatvAna- anyathAnupapannatva-anyathAnupapannatvaM sAdhyAbhAve prekSA bhavati / tathAhi-jIvasya bandhaM prati ekatve niyamena sAdhanasya aghaTanam / (siddhivi. TI. 5, satyapi lakSaNabhedAt kAya indriyamayaH prAtmA'ni- 23, pR. 361, paM. 13) /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyadRSTi] 61, jaina-lakSaNAvalI [anya(para)vivAhakaraNa dekho-anyaanupptti| ccheda kahate haiN| jaise-pArtha (arjuna) hI dhanurdhara hai| anyadRSTi-1. anyadRSTirityarhacchAsanavyatiriktAM anyaliGga-anyaliGga bhauta-parivrAjakAdiveSaH / dRSTimAha / (ta. bhA. 7-18) / 2. jinavacanavyati- (ta. bhA. siddha. vR. 10-7) / riktA dRSTiranyadRSTirasarvajJapraNItavacanAbhiratiH / jaina liGga se bhinna bhauta (bhautika) va parivrAjaka (ta. bhA. siddha. va. 7-18) / Adi ke veSa ko anyaliGga kahate haiM / jinazAsana se bhinna, asarvajJapraNIta anya mata- anyaliGgasiddha-1. anyaliGgasiddhAH parivrAjamatAntaroM se anurAga rakhane ko anyadRSTi kahate haiN| kAdiliGgasiddhAH / (zrA. pra. TI. 76; nandI. hari. anyadRSTiprazaMsA-1. manasA mithyAdRSTeni vR. pR. 51) / 2.xxx valkalacIrI ya anna liNgmmi| (navatattva. gA. 57) / 3. anyeSAM cAritraguNodbhAvanaM prazaMsA / (sa. si. 7-23; ta. parivrAjakAdInAM liGgena siddhA anyaliGgasiddhAH / vR. shrut.7-23)| 2. anyadRSTiyuktAnAM kriyAvA (yogazA. svo. viva. 3-124) / dinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca 4. anya liGge parivrAjakAdisambandhini valkala-kASAprazaMsA / (ta. bhA. 7-18) / 3. anyadRSTInAM sarvajJapraNItadarzanavyatiriktAnAM Xxx pASaNDinAM yAdirUpe dravyaliGge byavasthitAH santo ye siddhAprazaMsA anyadRSTiprazaMsA / (dharmabi. mu. vR. 3-21) / ste'nyaliGgasiddhAH / (prajJApa. malaya. vR. 1-7) / 5. janmaline parivrAjakAdisambandhinyeva vyavasthi1 mana se mithyAdRSTi ke jJAna-cAritra guNoM ke tA: siddhAH anyaliGgasiddhAH / (zAstravA. TI. pragaTa karane ko anyadRSTiprazaMsA kahate haiN| 11-54) / anyadRSTisaMstava-1. anyadRSTiguktAnAM kriyA 1 parivAjaka prAdi anya liGgoM se siddha hone vAle vAdinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca jIvoM ko anyaliGgasiddha kahate haiN| me saMstavo'nyadRSTisaMstavaH / (ta. bhA. 7-18) / anyalisiddhakevalajJAna-anyaliGgasiddhakevala2. mithyAdRSTabhUtaguNodbhAvanavacanaM saMstavaH / (sa. jJAnaM nAma yadanyasmin liGge vartamAnAH samyaktvaM si. 7-23) / pratipadya bhAvanAvizeSAt kevalajJAnamutpAdya kevalo2 mithyAdRSTi ke sadbhUta aura asadbhUta guNoM ko tpattisamakAlameva kAlaM kurvanti tadanyaliGgasiddhavacana se stuti karane ko anyadRSTisaMstava kahate haiN| deva kevalajJAnam / yadi punaste'nyaliGgasthitAH kevalamuanyayogavyavaccheda-1. vizeSaNa-vizeSyAbhyAmuktau tpAdyAtmano'parikSINamAyuH pazyanti tataH sAdhuliGgaca kriyayA saha / ayogaM yogamaparairatyantAyoga na cA- meva parigRhNanti / (prAva. malaya. vR. 78, pR.85)| nyathA / / vyavacchinatti dharmasya nipAto vytireckH| jo anya liGga meM rahate hue hI samyaktva ko prApta sAmarthyAccAprayoge'rtho gamyaH syAdevakArayoH // (si- kara aura bhAvanAvizeSa se kevalajJAna ko utpanna kara ddhivi. 6, 32-33) / 2. na vai pUruSecchayA citro kevalotpatti ke sAtha hI nirvANa ko prApta karate dhanurdhara eva, pArtha eva dhanurdharaH, nIlaM sarojaM bhavatye- haiM, unake kevalajJAna ko anyaliGgasiddhakevalajJAna veti ayogavyavacchedAdisvabhAvasthitavAkyeSu anya- kahate haiM / thAtvaM sambhAvyate, tthaaprtipttiprsNgaat| (siddhivi. anya (para) vivAhakaraNa-1. parasya (anyasya) svo. vR. 6, 32-33) / 3. vizeSyasaMgatavakAro- vivAhaH paravivAhaH, paravivAhasya karaNaM para (anya) 'nyayogavyavacchedabodhakaH / yathA pArtha eva dhanurdharaH vivAhakaraNam / (sa. si. 7-28; ta. vA. 7, 28, iti / anyayogavyavacchedo nAma vizeSyabhinnatA- 1) / 2. anyeSAM sva-svApatyavyatiriktAnAM vibAdAtmyAdivyavacchedaH / tatraivakAreNa pArthAnyatA- hanaM vivAhakaraNaM kanyAphalalipsayA snehasambandhAdAtmyAbhAvo dhanurdhare bodhyate / tathA ca pArthAnyatA- dinA vA pariNayanavidhAnam (yogazA. svo. viva. dAtmyAbhAvavaddhanurdharAbhinnaH pArtha iti bodhaH / 3-64) / 3. svaputra-putryAdIn varjayitvA anyeSAM (saptabhaM. pR. 26) / gotriNAM mitra-svajana-parajanAnAM vivAhakaraNaM anyavizeSya ke sAtha prayukta evakAra ko anyayogavyava- vivAhakaraNam / (kArtike. TI. 338) /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyahitayutA karuNA 12, jaina-lakSaNAvalI [anvayadravyAthika 3 apane putra putrI Adi ko chor3akara anya gotra vAloM kalpate / (nyAyavi. 2, 177-78) / 2. anurike, tathA mitra va svajana-parajanAdikoM ke putra putrI tyadhyucchinnapravAharUpeNa vartate ydvaa| ayatItyayagaAdi kA vivAha karanA, yaha anya (para) vivAha- tyarthAddhAtoranvarthato'nvayaM dravyam / / (paJcAdhyAyI karaNa nAmaka brahmacaryANuvrata kA aticAra hai| . 1-142) / anyahitayatA karuNA-anyahitayutA sAmAnyenaiva avasthA, deza aura kAla ke bheda ke hote hue jo prItimattAsambandhavikaleSvapi sarveSu evAnyeSu sattveSu kathaMcit tAdAtmya kI vyavasthA dekhI jAtI hai use kevalinAmiva bhagavatAM mahAmunInAM sarvAnugrahaparA- vyavahAra ke lie anvaya mAnA jAtA hai / yaNA hitabuddhayA caturthI karuNA (SoDazaka vR. 13-6) / anvayadatti-1. aAtmAnvayapratiSThArtha sUnave yadaprItimattA (rAgaviSayatA) kA sambandha nahIM hone para zeSataH / samaM samaya-vittAbhyAM svavargasyAtisarjanam / / bhI kevaliyoM ke samAna mahAmuniyoM ke jo sarvaprA- saiSA sakaladattiH syAt xIxx // (sA. dha. NiyoM ke anugrahaviSayaka buddhi hotI hai, use anyahita- 1-18, Ti. 1) / 2. athAhUya sutaM yogyaM gotrajaM vA yutA karuNA kahate haiN| tathAvidham / brUyAdidaM prazAn sAkSAjjAtijyeSThasaanyApadeza-"anyasya parasya sambandhIdaM guDa- dharmaNAm / / tAtAdyayAvadasmAbhiH pAlito'yaM gRhAkhaNDAdi" iti vyapadezo vyAjo'nyApadezaH / (yoga- zramaH / virajyana jihAsUnAM tvamadyArhasi naH padam // zA. svo. viva. 3-116) / putraH pUSoH svAtmAnaM suvidheriva keshvH| yaH upa'yaha gur3a athavA khAMDa prAdi anya gRhastha ke haiM, skurute vapturanyaH zatruH sutacchalAt // tadidaM me dhanaM mere nahIM haiM', isa prakAra ke kapaTapUrNa vacana ko dharmya poSyamapyAtmasAtkuru / saiSA sakaladatihi paraM anyApadeza kahate haiN| yaha atithisaMvibhAgavata kA pathyA zivAthinAma / / (sA. dha. 7, 24-27) / pAMcavAM aticAra hai| 3. sakaladattiH prAtmIyasvasantatisthApanArtha pUtrAya anyApoha-svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttinyApohaH / gotrajAya vA dharma dhanaM ca samarpya pradAnamanvayadattizca (aSTazatI 11) / saiva / (kAtike. TIkA 361) / svabhAvAntara se vivakSita svabhAva kI bhinnatA ko 2 apanI santAnaparamparA ko sthira rakhane ke liye anyApoha kahate haiN| putra ko yA sagotrI ko dharma ke sAdhanabhUta caityAlaya anyonyapragRhItatva-anyonyapragRhItatvaM paraspareNa Adi evaM ghanAdi ke pradAna karane ko anvayatti padAnAM vAkyAnAM vA sApekSatA / (samavA. abhaya. vR. kahate haiN| isakA dUsarA nAma sakaladatti bhI hai| sU. 35, rAyapa. TI. pR. 16) / anvayadRSTAnta -1. sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradapadoM yA vAkyoM kI paraspara sApekSatA ko anyonya- ya'te so'nvayadRSTAntaH / (parIkSA. 3-44) / 2. pragRhItatva kahate haiN| sAdhanasattAyAM yatrAvazyaM sAdhyasattA pradarzyate so'nvaanyonyAbhAva-1. gavi yo'zvAdyabhAvazca so'nyo- yadRSTAntaH / (SaDdarzana. TIkA 4-55, pR. 210) / nyAbhAva ucyate / (pramAla. 386) / 2. gavi 2. anvayavyAptipradarzanasthAnamanvayadRSTAntaH / (nyAbalIva yo'yamazvAdInAmabhAvaH so'nyonyAbhAvaH, yadI. pR. 78) / anyo'paro gorazvasyasyAnyasyAzvAdergavi abhAvastA- 1 jisa sthAna para sAdhya se vyApta sAdhana dikhAyA dAtmyaniSedho yaH so'yamanyonyAbhAva ucyate iti jAya use anvayadRSTAnta kahate haiN| sambandhaH / 3. tAdAtmyAvacchinnapratiyogitAkA- anvayadravyAthika-NissesasahAvANaM aNNayarUveNa bhAvatvamanyonyAbhAvalakSaNam / (aSTasa. yazo. va. davvadavvedi [davvadavvamidi] / davvaThavaNo hi jo 11. pR. 166) / so aNNayadavvatthino bhaNiyo / / (la. nayaca. 24); gAya Adi kisI eka vastu meM anya azva Adi ke NissesasahAvANaM aNNayarUveNa savvadamvehi / vibaprabhAva ko anyonyAbhAva kahate haiN| hAvaNAhi jo so aNNayadavvatthiro bhaNido / / anvaya-1. avasthA-deza-kAlAnAM bhede'bhedavyava- (bR. nayaca. 167, pa. 73); sAmAnyaguNAdyanvayasthitiH / / yA dRSTA so'nvayo loke byavahArAya rUpeNa dravyaM dravyamiti dravati vyavasthApayatItyanvaya
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayavyatirekI] 63, jaina-lakSaNAvalI [apacayabhAvamanda dravyAthikaH / (prAlApa.--nayaca. pR. 145) / varasokkhA // (prA. paMcasaM. 1-108; dhava. pu. yaha bhI dravya hai, yaha bhI dravya hai| isa prakAra samasta 1, pR. 342 u.; go. jI. 275) / 2. apagatAsvabhAvoM ke anvaya rUpa se jo dravya ko sthApita strayo'pi vedasantApA yeSAM te'pagatavedAH, prakSINAntakaratA hai use anvayadravyAthika kahate haiN| hA iti yAvat / (dhava. pu. 1, pR. 342); mohaanvayavyatirekI --- paJca rUpopapanno'nvayavyati- NIyadavvakammakkhaMdho tajjaNidajIvapariNAmo vA vedo| rekI / (nyA. dI. pR. 60) / vedajaNidajIvapariNAmassa pariNAmeNa saha kammakkhaMjo hetu pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, abA- dhassa vA abhAvo avgdvedo| (dhava. pu. 5, pR. dhitaviSayatva aura asatpratipakSatva; ina pA~coM rUpoM 222) / 3. karISajena tANena pAvakeneSTakena ca / se yukta hotA hai use anvayavyatirekI hetu kahate haiN| samato vedato'petAH santyavedA gatavyathA. // apakarSaNa (prokkaDuNa)-1. padesANaM ThidINamo- amita. 1-202) / vaTTaNA prokkaDuNA NAma / (dhava. pu. 10, pR. 53) / 1kArISa, tRNa aura iSTikApAka kI anni ke 2. sthityanubhAgayohAnirapakarSaNam / (go. ka. jI. samAna jo krama se strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda pra. TI. 438) / rUpa pariNAmoM ke vedana (udaya) se rahita jIvoM ko karmapradezoM kI sthitiyoM ke hIna karane kA nAma apa- apagataveda yA apagatavedI kahate haiN| karSaNa hai| apacayadravyamanda-apacayadravyamandastu yaH kRzazaapakramaSaTka---1. catasRSu dikSUlamadhazceti rIratayA kamapi prayAsa na kartumISTe / (bRhatka. bhavAntarasaMkramaNaSaTkenApakrameNa yuktatvAt SaTkApa- vR. 667) / kramayuktaH / (paMcAstikAya amRta. vRtti 72) / jo zarIra ke kRza hone se kucha bhI prayAsa (pari2. chakkApakkamajutto-asya vAkyasyArthaH kathyate zrama) na kara sake use apacayadravyamanda kahate haiN| ---apagato vinaSTa: viruddhakramaH prAMjalatvaM yatra sa apacayapada-1. avayavApacayanibandhanAni-yathA bhavatyapakramo vakra iti UdhiomahAdikacatuSTaya- chinnakarNaH chinnanAsika ityAdIni nAmAni / gamana rUpeNa SaDvidhenApakrameNa maraNAnte yuktaH dhava. pu. 1, pR. 77); chiNNakaro chiNNaNAso ityarthaH / (paMcA. kA. jaya. vR. 72) / 3. pUrva kANo kaMTo iccAdINi avacidaNibaMdhaNANi / dakSiNa-pazcimottarodhiogatibhedena saMsArAvasthAyAM (dhava. pu. 6, pR. 137) / 2. chiNNakaNNo chinnnnssttkaapkrmyuktH| (go. jI. ma. pra. va jI. ta.pra. NAso kANo kuMTho (To) khaMjo bahiro iccAINi TI. 356) / NAmANi avacayapadANi, sarIrAvayavavigalattamavemaraNa ke samaya viruddha gati kA na honA, isakA kkhiya edesi NAmANaM puttidNsnnaado| (jayadha. pra. nAma apakrama hai| yaha Urdhva, adhaH aura pUrvAdi cAra; 1, pR. 33) / ina chaha dizAoM ke bheda se chaha prakArakA hai| 2 chinna karNa, chinnanAsA, kAnA, kuMTa (kubar3A, vaunA isIse use 'apakramaSaTka' ke nAma se kahA jAtA hai| athavA hAtha se hIna), kubar3A, laMgar3A aura bahirA apakva doSa-1.xxx apakvaM pAvakAdibhiH / Adi nAmapada viziSTa zarIrAvayava kI hInatA ke dravyairatyaktapUrbasvavarNa-gandha-rasaM vidu.|| (prAcA. sA. sUcaka hone se apacayapada kahalAte haiN| 8-52; bhAvaprA. TI. 100) / 2. apakvaM yadagni- apacayabhAvamanda-apacayabhAvamandastu yo nijasanA'nyena vA indhanadhamAdinA prakAreNa na pakvam / hajabuddherabhAvenAnyadIyAyA buddharanupajIvanena hitAhi(bRhatka. vR. 108) / tapravRtti-nivRttI na kartumIzaH sa buddherapacayena bhAvato agni Adi dravya ke dvArA jisakA rUpa, rasa va gandha mndtvaadpcybhaavmndH| athavA yastu paristhUraanyathA na huA ho, usakA sevana karane para apakva- matiH sa buddheH sthUlasUtratayA antaniHsAratAlakSaNadoSa hotA hai| mapacayamadhikRtyApacayabhAvamandaH / (bRhatka. vR.667) apagataveda-1. karisa-taNedrAvaggIsarisapariNAma- jo apanI baddhi kI hInatA se apane hita-ahita meM vedaNummukkA / avagayavedA jIvA sagasaMbhavaNaMta- pravRtti aura parihAra na kara sake aura parakI buddhi se
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ pada doSa ] kArya kare use buddhihInatA ke kAraNa bhAvanikSepa ke zrAzraya se apacayabhAvamanda kahate haiM / prapada doSa - 1. apadaM padyavidhau padye vidhAtavye'nyacchando'bhidhAnam / yathA zrAryApAde vaitAlIyapAdAbhidhAnam / ( zrAva. hari. vR. 882, pR. 375 ) / 3. prapadaM yatra padye vidhAtavye'nyacchandobhidhAnam / ( zrAva. malaya. vR. 882, pR. 483) / 1 kisI padya kI racanA meM anya chanda ke kahane ko padadoSa kahate hai / jaise- zrAryA chanda meM vaitAlIya chanda ke caraNa kI yojanA / yaha sUtra ke alIka Adi 32 doSoM meM 18vAM doSa hai / pada - sacitta dravyaparikSepa - yatpunarvRkSaiH [ parivenaM] so'padaparikSepaH / (bRhatka. vR. 1922) / pAdavihIna vRkSoM se grAma-nagarAdi ke veSTita karane ko pada sacitta dravyaparikSepa kahate haiM / padopakrama - apadAnAM vRkSAdInAM vRkSAyurvedopadezAd vArdhakyAdiguNApAdanamapadopakramaH / zrAva. ni. malaya. vU. gA. 76, pR. 11) / pAdarahita sacitta vRkSAdikoM ke vRkSa sambandhI zrAyuveda ke upadeza se vRddhatva Adi guNoM kA kathana karanA, ise pada-sacitta - dravyopakrama kahate haiM / apadhyAna - 1. vadha-bandhacchedAdedveSAdrAgAcca parakalatrAdeH / zradhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH // ( ratnaka. 3 - 32 ) / 2. pareSAM jaya-parAjaya-vadha-bandhanAGgaccheda- parasvaharaNAdi kathaM syAditi manasA cintanamapadhyAnam / ( sa. si. 7- 21; ta. vA. 7, 21, 21; cA. sA. pU. 6; ta. sukhabo. vR. 7 - 21; ta. vRtti zruta. 7-21) / 3. prapadhyAna iti prapadhyAnAcarito'prazastadhyAnenAsevitaH / atra devadattazrAvakakaGkaNakaprabhRtayo jJApakam / (zrA. pra. TI. 286 ) / 4. apadhyAnaM jayaH svasya yaH parasya parAjayaH / badhabandhArthaharaNaM kathaM syAditi cintanam || ( ha. pu. 58-146) / 5. saMkalpo mAnasI vRttirviSayeSvanutarSiNI / saiva duHpraNidhAnaM syAdapadhyAnamato viduH // ( ma. pu. 21 - 25 ) / 6. narapatijaya-parAjayAdisaMcintanalakSaNAdapadhyAnAt x x x / (ta. ilo. 7-21) / 7. pArpAddha-jaya-parAjaya- saGgara-paradAragamana cauryAdyAH / na kadAcanApi cintyAH pApaphalaM kevalaM yasmAt / / (pu. si. 141) / 8. svayaM viSayAbhavarahito'pyayaM jIvaH parakIyaviSayAnubhavaM dRSTaM 64, jaina -lakSaNAvalI [ aparatva zrutaM ca manasi smRtvA yadviSayAbhilASaM karoti tadapadhyAnaM bhaNyate / (bR. dravyasaM. 22) / 6. apakRSTaM dhyAnamapadhyAnam / tadanarthadaNDasya prathamo bhedaH / XXX evamArta- raudradhyAnAtmakamapadhyAnamanarthadaNDasya prathamo bhedaH / (yogazA. svo viva. 3-73, pR. 465 va 467 ) / 10. vairighAto narendratvaM puraghAtAgnidIpane / khacaratvAdyapadhyAnaM muhUtat paratastyajet / / (yogazA. 3 - 75 ) / 11. vairighAta - puraghAtAgnidIpanAdiviSayaM raudradhyAnam, narendratvaM khacaratvam, AdizabdAdapsarovidyAdharIpari - bhogAdi, teSvArtadhyAnarUpamapadhyAnam / (yogazA. svo viva. 3-75) / 11. XX X prapadhyAnaM nArtaraudrAtma cAnviyAt / ( sA. dha. 5 - 9 ) / 12. vagho bandho'Ggaccheda-svahRtI jaya-parAjayau / kathaM syAdasya cintetyapadhyAnaM tagnigadyate / ( dharmasaM. zrI. 7-9 ) / 1 rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara dUsaroM ke badha, bandhana, chedana aura parastrI prAdi ke harane kA vicAra karanA apadhyAna kahalAtA hai / aparatva - 1. te (paratvAparatve) ca kSetranimitte prazaMsAnimitte kAlanimitte ca sambhavataH / tatra kSetranimitte tAvadAkAzapradezAlpabahutvApekSe / ekasyAM dizi bahUnAkAzapradezAnatItya sthitaH padArthaH para ityucyate / tato'lpAnatItya sthito'para iti kathyate / prazaMsAkRte ahiMsAdiprazastaguNayogAt paro dharmaH / tadviparItalakSaNastvadharmo'para ityucyate / kAlahetukezatavarSaH pumAn paraH, SoDazavarSastvapara ityAkhyAyate / (ta. sukhabodha vRtti 5 - 22 ) / 2. dUradezavartini garbharUpe [arbhakarUpe] vratAdiguNasahite ca aparatvavyavahAro vartate / (ta. vRtti zruta. 5 - 22) / 1 paratva aura aparatva tIna prakArake haiM- kSetranimitta, prazaMsAnimitta aura kAlanimitta / unameM ve kSetranimitta zrAkAzapradezoM ke alpa-bahutva kI apekSA mAne jAte haiM / jaise--jo padArtha eka dizA meM bahuta zrAkAzapradezoM ko lAMghakara sthita hai vaha para aura jo alpa zrAkAzapradezoM ko lAMghakara sthita hai vaha para mAnA jAtA hai / prazaMsAnimitta - zrahiMsA zrAdi prazasta guNoM ke sambandha se dharma ko para tathA isake viparIta dharma ko apara kahA jAtA hai / kAlahetuka - sau varSa kA vRddha puruSa para aura solaha varSa kA bAlaka apara kahA jAtA hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparamarmavedhitva] 65, jaina-lakSaNAvalI [aparigraha aparamarmavedhitva-aparamarmavedhitvaM paramarmAnudgha- bhayaM prati nAnyasyA upaghAtaM karoti sA aparAvartaTTanasvarUpatvam / (samavA. abhaya. vRtti 35, rAyapa. mAnA / (paMcasaM. svo. vR. 3-44) / 2. yaastvvR.p.16-17)| nyasyAH prakRterbandhamudayamubhayaM vA'nivArya svakIyaM dUsare ke marmasthAna ke nahIM bhedane vAle vacana kA bandhamudayamubhayaM vA darzayanti, tA na parAvartanta iti bolanA, isakA nAma aparamarmavedhitva hai| kRtvA'parAvartamAnA ucyante / (zataka. de. svo. aparavideha-meroH sakAzAt pazcimAyAM dizyapara- TI. 1) / videhaH / (ta. vRtti zruta. 3-10) / 2 jo prakRtiyAM anya prakRtiyoM ke bandha, udaya yA donoM meru parvata se pazcima kI ora jo videha kSetra kA ko hI nahIM roka kara apane bandha, udaya yA donoM prAdhA bhAga avasthita hai vaha aparavideha kaha- ko prApta hotI haiM, parivartita nahIM hotI haiM, unheM lAtA hai| aparAvartamAna prakRti kahate haiN| aparasaMgraha-dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvA- aparikhe ditva-aparikheditvaM anAyAsasambhavaH / nastabhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaM- (samavA. abhaya. vR. 35; rAyapa. vR. pR. 17) / grahaH // dharmAdharmAkAza-kAla-pudgala-jIvadravyANA- anAyAsa -- vinA parizrama ke-hI vacana ke nirgamaikyaM dravyAdibhedAdityAdiryathA / / (pra. na. ta. 7, mana ko aparikheditva kahA jAtA hai| yaha satya 19-20; syAdvAdama. TI. zlo. 28; jainatarkapa. vacana ke paiMtIsa atizayoM meM cautIsavAM hai| pR. 127; nayapra. pR. 101) / aparigRhotA-yA gaNikAtvena puMzcalItvena vA jo dravyatva prAdi avAntara sAmAnyoM ko svIkAra parapuruSagamanazIlA asvAmikA sA aprigRhiitaa| karatA huA unake bhedo kI upekSA karatA hai use (sa. si. 7-28; ta. vA. 7, 28, 2; ta. sukhabo. vR. aparasaMgrahanaya kahate haiN| 7-28 ta. vR. zruta. 7-28) / apara saMgrahAbhAsa-dravyatvAdikaM pratijAnAnastadvi- jo pativihIna strI gaNikA yA puMzcalI rUpa se para zeSAn ninuvAnastadAbhAsaH / (pra. na. t.7-21)| puruSoM ke pAsa prAtI jAtI ho use aparigRhItA itvadravyatva Adi avAntara sAmAnyoM ke mAnane vAle rikA kahate hai| tathA unake vizeSa bhedoM kA parihAra karane vAle aparigRhItAgamana-1. aparigRhItA nAma vezyA naya ko aparasaMgrahAbhAsa kahate haiN| anyasaktA gRhItabhATI kulAGganA vA anAtheti, aparAjita-1. taireva vighnahetubhirna parAjitAH / tadgamanam aprigRhiitaagmnm| (zrA.pra.TI. 273; aparAjitAH / (ta. bhA. 4-20) / 2. taireva cAbhyu- prAva. hari. vR. 6, pR. 825) / 2. vezyA svairiNI dayavighAtahetubhirna parAjitA itypraajitaaH| (ta. proSitabhartR kAdiranAthA aparigRhItA, tadabhigamamAbhA. siddha. vR. 4-20) / carataH svadArasantuSTasyAticAraH, na tu nivRttapara. jo vighna ke kAraNoM se parAjita na hoM, unheM apa- daarsy| (ta. bhA. siddha. vR.7-23)| rAjita vimAna kahA jAtA hai / vezyA adhavA anya puruSa meM prAsakta hokara bhAr3e ko aparAdha (pravarAha)-1. saMsiddhirAghasiddhI sAdhi- grahaNa karane vAlI anAtha va kulIna strI aparigRhItA damArAdhidaM ca eyttttho| avagadarAdho jo khalu cedA kahalAtI hai| isa prakArako aparigRhItA strI ke so hodi avarAho // (samayaprA. 332) / 2. para- sAtha samAgama karanA, yaha brahmacarya-aNuvata kA eka dravyaparihAreNa zuddhasvAtmanaH siddhiH sAdhanaM vA rAdhaH, aticAra hai| apagato rAdho yasya bhAvasya so'parAdhaH / (samayaprA. aparigraha-1. mamedaMbhAvo mohodayajaH parigrahaH, amRta. vR. 332) / tato nivRttirprigrhtaa| (bha. prA. vijayo. TI. 2 para dravyoM kA parihAra karake zuddha prAtmA ko 57) / 2. vijJAya jantukSapaNapravINaM parigrahaM yastRNasiddha karanA, isakA nAma rAdha hai| isa prakArake vajjahAti / vimarditoddAmakaSAyazatruH prokto munIrAdha se jo rahita hai use aparAdha kahate haiM / ndraraparigraho'sau // (dharmapa. 20-61) / 3. sarvaaparAvartamAnA (prakRti)-1. yA tu bandhodayo. bhAveSu mUrchAyAstyAgaH syAdaparigrahaH / (yogazA.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigrahamahAvrata] 66, jaina-lakSaNAvalI [aparItasaMsAra 3-24; tri. za. pu. ca. 1, 3, 626) / pariNAmoM ko aparivartamAna pariNAma kahate haiN| 1 moha ke udaya se hone vAle 'mamedabhAva ko- aparizrAvina (prAcArya)-jo annassa vi dose na yaha merA hai, isa prakAra kI mamatvabuddhi ko' parigraha kahei aso aprisaavii| (ga. gu. SaT. svo. TI. kahA jAtA hai| usa parigraha se nivatta ho jAnA, 7, pa. 28) / isakA nAma aparigrahatA hai| jo puruSa dUsaroM ke bhI doSoM ko na kahe, use apariaparigrahamahAvrata--dhaNa-dhaNNAivatthUNaM pariggaha- zrAvI kahate haiN| vivajjaNaM / tiviheNAvi jogeNaM paMcamaM taM mahavvayaM / / aparizrAvina (snAtaka)-niSkriyatvAt sakala(gu. gu. SaT. svo. TI. 3, pR. 13) / yoganirodhe tvaparizrAvI / (ta. bhA. siddha. va. dhana-dhAnyAdi sarva prakArake parigraha kA yAvajjIvana 9-46) / mana-vacana-kAya se tyAga karane ko aparigrahamahAvata yogoM kA nirIdha ho jAne para sarva prakArake karmAkahate haiN| srava se rahita hae ayogikevalI ko aparizrAvI aparigata doSa-1. tilataMDula usaNodaya caNodaya snAtaka kahate haiN| tusodayaM aviddhatthaM / aNNaM tahAvihaM vA apariNadaM aparIkSita pratisevanA - 1. aparicchiyatti Neva geNhijjo / / (mUlA. 6-54) / 2. tathA'pari- kajjAkajjAiM aparikkhiuM sevi| (jIta. ca. pa. Nato'vidhvasto'gnyAdikenApakvaH, tamAhAraM pAnAdi- 3, paM. 16) / 2. Aya-vyayamaparIkSya pddisevnnaa| kaM vA yadyAdatte'pariNatanAmAzanadoSa: / (mUlA. vR. (jIta. cU. vi. vyA. pR. 34, 7) / 6-43) / 3. deyadravyaM mizramacittatvenApariNamanAda- apane prAya-vyaya kA vicAra na karake jo apavAdapariNatam / (yogazA. svo. viva. vR. 1-38, pR. vizeSa niyama-meM pravRtta hotA hai, ise aparIkSita 137) / 4. tuSacaNatilataNDula jalamuSNajalaM ca sva- pratisevanA kahate haiN| varNagandharasaH / arahitamaparamapIdazamapariNatam xx aparokSI-aparIkSI yuktAyuktaparIkSAvikalaH / X / / (ana. dha. 5-32) / (vyavaH bhA. malaya. vR. 634, pR. 84) / 2 agni Adi se jina padArthoM ke rUpa, rasa, gandha yogya-ayogya kI parIkSA se rahita vyakti aparIprAdi nahIM badale haiM, aise padArthoM ko prAhAra meM grahaNa kSI kahalAtA hai| karane para apariNata doSa hotA hai / aparItasaMsAra-1. saMsAraaparitte du0 pa0 ta0 apariNAmaka sAdhu---jo davva-khettakayakAla-bhAva- aNAdIe vA sapajjavasite aNAdIe vA apajjayo jaM jahA jiNakkhAyaM / taM taha asahA jANa vasite / (prajJApa. 18-247) / 2. aNAdiyamiapariNAmayaM sAhuM / (bRhatka. 764) / cchAdidI aparittasaMsAro adhApavattakaraNaM apuvvajinadeva ne jisa vastu ko dravya, kSetra, kAla aura karaNaM aNiyaTTikaraNamidi edANi tiNNi karaNANi bhAva kI apekSA jaisA kahA hai usakA usI prakAra kAdUNa sammattaM gahidapaDhamasamae ceva sammattaguNeNa se zraddhAna nahIM karane vAle sAdhu ko apariNAmaka puvvillo aparitto saMsAro aohaTTidUNa paritto kahate haiN| poggalapariyadRssa addhametto hodaNa ukkasseNa cidrAdi / aparimitakAla sAmAyika-IryApathAdau (sAmA- (dhava. pu. 4, pR. 335) / 3. saMsArAparItaH samyayikagrahaNaM) aparimitakAlaM veditavyam / (ta. vR. ktvAdinA akRtprimitsNsaarH| Xxx saMsArAzruta. 6-18) / parIto dvidhA-anAdyaparyavasito yo na kadAcanApi IryApatha Adi meM jisa sAmAyika ko grahaNa kiyA saMsAravyavacchedaM kariSyati, yastu kariSyati so anAjAtA hai vaha aparimitakAla sAmAyika kahalAtI hai| di-saparyavasitaH / (prajJApa. malaya. va. 15-247, aparivartamAna pariNAma-aNusamayaM vaDaDhamANA pR. 364) / hAyamANA ca je saMkilesa-visohipariNAmA te apari- 2 anAdi mithyAdRSTi jIva aparItasaMsArayattamANA NAma / (dhava. pu. 12, pR. 27) / / anantasaMsAra kI paramitatAse rahita-kahalAtA hai| pratisamaya vardhamAna yA hIyamAna saMkleza va vizaddha 3 jisane samyaktva prAdi ke dvArA saMsAra ko pari
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparyApta 67, jaina-lakSaNAvalI [apalApa mita nahIM kiyA hai vaha aparItasaMsAra yA saMsArA- apajjattaNAmasaNNA / (dhava. pu. 6, pR. 62) / parIta kahalAtA hai| vaha anAdi-aparyavasita aura - 2. tA eva Sar3a yathAsvaM zaktayo vikalA aparyAptasAdi-saparyavasita ke bheda se do prakArakA hai| yastA yasyodayAd bhavanti tadaparyAptakanAma / jisakA saMsAra anAdi hokara kabhI anta ko prApta (karmasta. go. va. 9-10: zatakapra. mala. he. va. hone vAlA nahIM hai-jaise abhavya jIva kA - vaha 38, pR. 50) / 3. yadudayAcca svayogyaparyAptianAdi-aparyavasita aparItasaMsAra kahalAtA hai| parisamAptisamartho na bhavati tadaparyAptakanAma / aura jisakA saMsAra anAdi hokara bhI anta ko (prava. sAro TI. gA. 1264, pR. 365) / 4. prApta hone vAlA hai-jaise bhavya jIva kA-usakA yadudayAta svayogyaparyAptiparisamAptivikalA nAma anAdi-saparyavasita aparItasaMsAra hai| jantavo bhavanti tadaparyAptanAma / (karmavi. de. svo. aparyApta-1. apayaptiA AhAra-zarIrendriya- vR. 50) / 5. paryAptakanAmaviparItamaparyAptakanAma prANApAna-bhASA-mana:paryAptibhI rahitAH / (zrA. pra. yadudayAt svayogyaparyAptiparisamAptisamartho na bhavati / TI. 70) / 2. aparyAptakanAmakarmodayAdaniSpanna- (karmavi. malaya. va. 5) / 6. aparyAptakanAma uktaparyAptiyogAdaparyAptAsta evAparyAptakA iti| viparItam-yadudayAt sampUrNaparyAptyaniSpattirbhavati / (nandI. hari. vR. pR. 44) / 3. aparyAptanAmakarmo- (dharmasaM. malaya. vR. gA. 619) / 7. SaDvidhaparyAdayajanitazaktyAvirbhAvitavRttayaH aparyAptAH / (dhava. ptyabhAvaheturaparyAptanAma / (bha. prA. malA. TI. pu. 1, pR. 267); apajjattaNAmakammodayasahida- 2124) / 8. yasyodaye svaparyAptibhiraparipUrNo puDhavikAiyAdo apajjattA tti ghettabvA, NANippa- bhavati, nyUna eva kAlaM karoti, tadaparyAptanAma ca jJAtavyam / (karmavi. pU. vyAkhyA 73, pa. 33) / rIrANaM pi gahaNappasaMgAdo |(dhv. pu. 3, pR. 331); 1 jisa karma ke udaya se jIva apanI yathAyogya apajjattaNAmakammodaeNa apajjattA bhaNNaMti / (dhava. paryAptiyoM ko pUrA na kara sake, use aparyApta nAmapu. 6, pR. 416) / 4. tadvipakSanAmodayAdaparyA- karma kahate haiN| ptakAH / (paMcasaM. svo. vR. 3-6) / 5. ye punaH aparyApti--etAsAM (paryAptInAM) aniSpattirasvayogyaparyAptivikalAste aparyAptAH / (paMcasaM. paryAptiH / (dhava. pu. 1, pR. 256); paryAptInAmardhamalaya. vR. 1-5) / 6. ye punaH svayogyaparyApti- niSpannAvasthA apryaaptiH| (dhava. pu. 1, pR. prismaaptiviklaaste'pryaaptkaaH| (SaDazI. de. 257) / svo. vR. 2) / 7. aparyAptanAmakarmodayAdaparyAptakA paryAptiyoM kI apUrNatA athavA unako ardhapUrNatA ye svaparyAptInaM pUrayantIti / (sthAnA. abhaya. vR. kA nAma aparyApti hai| 2, 1, 73) / 8. aparyAptakajIvastu nAznute vapU:- aparyAptinAma- 1. SaDavidhaparyAptyabhAvaheturapUrNatAm / aparyAptakasaMjJasya tadvipakSasya pAkataH / / paryAptinAma / (sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, (lATIsaM. 5-76) / 33; ta. ilo. 8-11) / 2. aparyAptinivartakama3 jo pRthivIkAyika prAdi jIva aparyApta nAma- paryAptinAma, (aparyAptinAma) tatpariNAmayogyakarma ke udaya se sahita hote haiM unheM aparyApta kahA dalikadravyamAtmanopAttamityarthaH / (ta. bhA. jAtA hai| jina jIvoM kA zarIra pUrNa nahIM huA hai, . 8-12) / 3. yadudayena aparipUrNo'pi jIvo mriyate unheM aparyApta nahIM kahA jA sakatA, kyoMki anyathA tadaparyAptinAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / paryApta nAmakarma ke udaya meM bhI jinakA zarIra 1 chaha prakArakI aparyAptiyoM ke abhAva kA jo pUrNa nahIM huA hai unake bhI aparyApta hone kA kAraNa hai use aparyApti nAmakarma kahate haiN| prasaMga prApta hotA hai| apalApa-1. kaspracitsakAze zrutamadhItyAnyo guruaparyAptanAma-1. jassa kammassa udaeNa jIvo rityabhidhAnamapalApaH / (bha. prA. vijayo. TI. 113) / pajjattIgro samANeduM Na sakkadi tassa kammassa kisI ke pAsa meM prAgama ko par3hakara anya guru kA la. 13
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavarga] 18, jaina-lakSaNAvalI [apavAda nAma batalAnA apalApa kahalAtA hai| kriyate sthityanubhAgau yayA sA apavartanA / (paMcasaM. apvrg-1.tbhaave(raagaadiprkssye)'pvrgH| sa prAtya- malaya. vR. gA. 1-1) / 6. tayoreva (sthityanuntiko duHkhavigama iti / (dharmabi. 2, 74-75) / bhAgayoH) hrasvIkaraNamapavartanA / apavaya'te hrasvIapavargo phalaM yasya jnm-mRtyaadivjitH| paramAnanda- kriyate sthityAdi yayA saa'pvrtnaa| (karmapra. malaya. kx) / (dharmabi. zloka 5-26, pa. va. gaa.1-2)| 7. apavayete hasvIkriyete to 63) / 2. apavRjyante ucchidyante jAti-jarA- yayA saaprvrtnaa| (karmapra. yazo. TI. gA. 1-2) / maraNAdayo doSA asminnityapavargaH mokSaH / (dharmabi. 1 sarvatra-bandhAvandhakAla meM-jo sthiti aura mu. ca. vR. 1, zloka 2) / anubhAga kI apavartanA hotI hai-unheM kama kiyA jahAM janma, jarA aura maraNAdi doSoM kA atyanta jAtA hai, isakA nAma apavartanA yA apakarSaNa hai| vinAza ho jAtA hai aise mokSa kA nAma apavarga hai| apavartanAsaMkrama-prabhUtasya sataH stokIkaraNamaapavarta-bAhyapratyayavazAdAyuSo hraaso'apvrtH| pavartanAsaMkramaH / (paMcasaM. malaya. vR. saMkrama. gaa.57)| bAhyasyopaghAtanimittasya viSa-zastrAdeH sati sanni- jisake dvArA karmoM kI pracura sthiti aura anubhAga dhAne hrAso'pavarta ityucyate / (ta. vA. 2, 53, 5) / ko kama kiyA jAya use apavartanAsaMkrama kahate haiM / prAyuvidhAta ke bAhya nimittarUpa jo viSa va zastra apavartya- 1. bAhyasyopaghAtanimittasya viSaprAdi haiM unakI samIpatA ke hone para jo usa (prAyu- zastrAdeH sannidhAne hrasvaM bhavatItyapavartyam / (sa. sthiti) meM kamI hotI hai usakA nAma apavarta hai| si. 2-53) / 2. viSa-zastra-vedanAdibAhyaapavartana-dekho apakarSaNa va apavartanA / 1. apa- nimittavizeSeNApavartyate hrasvIkriyate ityapavartyam, vartanaM zIghramantarmuhUrtAt krmphlopbhogH| (ta. bhA. apavartanIyaminyarthaH / (ta. sukhabo. 2-53) / 2-52) / 2. apavartanaM sthiti-rasahApanam / (SaDazI. 1 jo prAyu upaghAta ke kAraNabhUta viSa-zastrAdirUpa hari. vR. 11) / 3. apavartanaM svaprakRtAveva sthiteH bAhya nimitta ke milane para hAni ko prApta ho hrasvIkaraNaM prakRtyantare vA sthitenayanam / (paMcasaM. sakatI hai vaha apavartya prAyu kahalAtI hai| svo. vR. saMkrama. gA. 35) / 4. zIghra yaH sakalA- apavAda-1.xxx rahiyassa tamavavAo uciyaM yuSkakarmaphalopabhogastadapavartanam / (ta. bhA. siddha. ciyarassaXxx // (upa. pada 784) / 2. bAla 2-51) / 5. apavartanaM sthitihAsaH / vizeSA. vRddha-zrAnta-glAnena zarIrasya zuddhAtmatattvasAdhanavR. gA. 3015) / 6. apavartanaM dIrghakAlavedyasyA- bhUtasaMyamasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo yathA na syAyuSaH svalpakAlavedyatApAdanam / (saMgrahaNI. de. vR. tathA bAla-vRddha-zrAnta-glAnasya svasya yogyaM mRdevA256) / 7. apavartanaM teSAmeva karmaparamANUnAM dIrgha- caraNamAcaraNIyamityapavAdaH / (prava. sA. amRta. sthitikAlatAmapagamayya hrasvasthitikAlatayA vyava- vR. 3-30) / 3. rahitasya dravyAdibhireva tadanuSThAsthApanam / (paMcasaM. malaya. vR. saMkrama. gA. 35) / namapavAdo bhaNyate / kIdRzamityAha-ucitameva 3 apanI prakRti meM hI sthiti ke kama karane athavA paJcakAdiparihANyA tthaavidhaannpaanaadyaasevnaaruupm| anya prakRti meM usa sthiti ke le jAne ko apavartana kasyetyAha-itarasya dravyAdiyuktApekSayA tadrahitakahA jAtA hai| syaiva / tadrahitasya pUnastadaucityenaiva ca yadanuSThAna apavartanA-1. A baMdhA ukkaDDai savvahito- so'pavAdaH / (upa. pada mu. TI. 784) / 4. vizekaDDaNA Thii-rasANaM / kiTTIvajje ubhayaM kiTrIsU Soktau vidhiravAdaH / (da. prA. TI. 24) / ovaTTaNA NavaraM / (karmapra. 223) 2. apavartanA 2 sAmAnya vidhi kA nirdeza kara dene para pazcAt nAma prAktanajanmaviracitasthiteralpatApAdanamadhya- AvazyakatA ke anusAra jo usameM yathAyogya vasAnAdivizeSAt / (ta. bhA. siddha. vR. 2-51) / vizeSatA kA vidhAna kiyA jAtA hai, isakA nAma 3. hrasvIkaraNamapavartanAkaraNam / (paMcasaM. svo. apavAda hai| jaise-zuddha prAtmatattva kA sAdhana vR. bndh.k.gaa.1)| 4. hssiikrnnmobttttnnaakrnnm| saMyama hai aura usa saMyama kA mUla kAraNa zarIra hai| (karmapra. cU.bandha.ka. gA. 2) / 5. apavaya'te hrasvI- ataeva jo sAdhu bAla hai, vRddha hai, zrAnta (thakA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavAdasApekSa utsarga:] 66, jaina-lakSaNAvalI [apAna huA) hai, athavA rogapIr3ita hai; usake dvArA saMyama pAlayata utkRssttH| mRdunA pramRjya jantUn pariharato ke mUla sAdhanabhUta usa zarIra kA jisa prakAra madhyamaH / upakaraNAntarecchayA jghnyH| (ta. vA. 6, vinAza na ho, isa prakAra se kucha mRdu (zithila) 6, 15; ta. zlo . vA. 6-6; ta. va. zruta. 6-6; saMyama bhI AcaraNa yogya hai| isa prakArakA vizeSa kAtike. TI. 399) / 2. praanniindriyprihaaro'pvidhaan| hRtasaMyamaH / (cA. sA. pR. 32) / 3. apahRtyasaMyama apavAdasApekSa utsarga-bAla-vRddha-zrAnta-glAnena iti-projjhya parivartya saMyamaM labhate, vastra-pAtrAsaMyamasya zuddhAtmatattvasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo na dyatiriktamanupakArakaM caraNasya varz2ayataH saMyamalAbhaH / yathA syAttathA saMyatasya sbasya yogyamatikarkazamA- bhakta-pAnAdi vA saMsaktaM vidhinA parityajyata iti / caraNamAcaratA zarIrasya zuddhAtmatattvasAdhanabhUta- (ta. bhA. siddha. va. 6-6) / 4. apaharaNamapanayanaM saMyamasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo na yathA syAttathA paJcendriya - dvIndriyAdInAmapanayanamupakaraNebhyo'nyatra bAla-vRddha-zrAnta-glAnasya svasya yogyaM sRdvapyAcaraNa- saMkSepaNamu[ma]pavartanam, tasya saMyamaH nirAkaraNam, mAcaraNIyamityapavAdasApekSa utsargaH / / (prava. sA. udarakRmyAdikasya vA nirAkaraNamapaharaNasaMyamaH / amRta. vR. 3-30, pR. 314) / (mUlA. vR. 5-220) / bAla, vRddha, zrAnta aura rogapIr3ita sAdhu ke dvArA apahRtasaMyama utkRSTa, madhyama aura jaghanya ke bheda zuddha prAtmatattva kA sAdhana hone se mUlabhUta saMyama se tIna prakArakA hai| unameM prAsuka vasati va kA jisa prakAra vinAza na ho, isa prakAra saMyata ke AhAra mAtra bAhya sAdhanoM se sahita hote hue apane yogya atizaya kaThora AcaraNa ke karate hue bAhirI jIvoM ke Ane para unase apane Apako dUra bhI ukta saMyama ke mala sAdhanabhUta zarIra kA jisa kara unakI rakSA karate hae nirdoSa saMyama ke pAlana prakAra se vinAza na ho; isa prakAra ukta vAla, karane ko utkRSTa apahRtasaMyama kahate haiM / morapicchI vRddha, zrAnta va rugNa sAdha ke dvArA apane yogya muda jaise mRda upakaraNa se jIvoM ko dUra karanA madhyama bhI prAcaraNa pAcaraNIya hotA hai| isa prakArakA apahRtasaMyama hai| anya upakaraNa se jIvoM ko dUra vidhAna apavAdasApekSa-utsarga kahalAtA hai| karanA jaghanya apahRtasaMyama hai| apavAdika liGga - yatInAmapavAdakAraNatvAt apAtra-1. gatakRpaH praNihanti zarIriNo vadati parigraho'pavAdaH / apavAdo yasya vidyata ityapavAdikaM yo vitathaM paruSaM vacaH / harati vittamadattamanekadhA parigrahasahita linggmsyetypvaadiklinggm| (bha. madanavANahato bhajate'GganAm // vividhadoSavidhAyiprA. vijayo. va mUlA. TI. 77) / parigrahaH pivati madyamayaMtritamAnasaH / kRmikulAsAdhu ke lie apavAda kA kAraNa hone se parigraha kulitaM asate palaM kalilakarmavidhAnavizAradaH / / dRDhaapavAda hai, ataH usa parigraha-sahita veSa ko apa- kuTumbaparigrahapaJjaraH prazamazIlaguNavratavarjitaH / vAdika liGga kahA jAtA hai| gurukaSAya-bhujaGgamasevito viSayalolamapAtramazanti apavRddhi-saMjamAsaMjama-saMjamaladdhIhito hedA pari- tam // (amita. zrA. 36-38) / 2. apAtraH samyavadamANassa saMkilesavaseNa paDisamayamaNaMtaguNahANi- ktvrhitpraannii| (sA.dha. svo. TI. 2-67) / pariNAmo ovaDhitti bhnnnnde| (jayadha. patra 816) / 3. vratasamyaktvanirmukto raagdvesssmnvitH| so'pAtraM saMyamAsaMyama aura saMyama labdhiyoM se cyuta hote hue bhaNyate jainoM mithyAtvapaTAvRtaH // (pUjya. upA. jIva ke jo saMkleza ke vaza pratisamaya ananta- 48) / guNita hAnirUpa pariNAma hote haiM, isakA nAma apa- 2 jo samyaktva se rahita ho use apAtra kahate haiM / vRddhi hai| apAna--1. tenaiva (vIryAntarAya-jJAnAvaraNakSayopaapahRta (tya) saMyama-1. apahRtasaMyamastrividha:- zamAGgopAGganAmodayApekSiNA) AtmanA bAhyo utkRSTo madhyamo jaghanyazceti / tatra prAsukavasatyA- vAyurabhyantarIkriyamANo niHzvAsalakSaNo'pAnaH / hAramAtrabAhyasAdhanasya svAdhInetarajJAnacaraNakaraNasya (sa. si. 5-16; ta. vA. 5, 16, 36; ta. vRtti bAhyajantupanipAte prAtmAnaM tato'pahRtya jIvAna pari- zruta. 5-16; kAtike. TIkA 206) / 2. adho
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ . apAna] 100, jaina-lakSaNAvalI [apAyavicaya gatisamIraNo'pAnaH / (ta. bhA. hari. vR. 8-12) / samyaGmArgAparijJAnAtsudUramevApayantIti sanmArgA3. apAnaH kRSNarugmanyApRSThapRSThAntapASNigaH / pAyacintanamapAyavicayaH / asanmArgApAyasamAdhAnaM (yogazA. 5-16) / 5. mUtra-purISagarbhAdInapanaya- vaa| athavA mithyAdarzanAkulitacetobhiH pravAdibhiH tItyapAnaH / (yogazA. svo. viva. 5-13) / praNItAdunmArgAt kathaM nAma ime prANino'peyuH, anAvIryAnta rAya aura jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama tathA yatanasevApAyo vA kathaM syAt, pApaka raNavacanabhAaMgopAMga nAmakarma ke udaya yukta prAtmA ke dvArA vanAvinivRttirvA kathamupajAyate ityapAyApitacintajo bAhirI vAyu bhItara kI jAtI hai, usakA nAma namapAyavicayaH / (ta. vA. 6, 36, 6-7) / apAna hai| 4. apAyA vipadaH zArIra-mAnasAni duHkhAnIti apAya-dekho avaay| 1. abhyudaya-niHzreyasA- paryAyAH, teSAM vicayaH anveSaNam / (ta. bhA. hari. nAM kriyANAM vinAzakaprayogo'pAyaH / (sa. si. va. 6-37; ta. bhA. si. vR. 6-37) / 5. apaay7-6)| 2. abhyudaya-niHzreyasArthAnAM nAzako'pAyo vicayaM nAma micchAdarisaNAvirai-pamAda-kasAyabhayaM vA // abhyudaya-niHzreyasArthAnAM kriyAsAdhanAnAM jogA saMsAravIjabhUyA dukkhAvahA aibhayANaya tti vA nAzako'nartho'pAya ityucyate, athavA aihalaukikAdisaptaviSaM bhayamapAya iti kathyate / (ta. vA. 7, 6, pR. 32) / 6. prAsrava-vikathA-gaurava-parISahAdyeSva- 1; ta. sukhabo. vR. 7-6) / pAyastu / / (prazamara. ilo. 248) / 7. saMsArahetavaH 2 abhyudaya aura ni:zreyasa kI sAdhaka kriyAoM ke prAyastriyogAnAM pravRttayaH / apAyo varjanaM tAsAM sa vinAzaka prayoga ko athavA aihalaukika prAdi sAta me syAt kathamityalam // cintAprabandhasambandhaH zubhaprakArake bhaya ko apAya kahate haiM / lezyAnuraJjitaH / apAyavicayAkhyaM tatprathamaM dharmyaapAyadarzI-iha-paraloyAvAe daMsei avAyadaMsI hu| mIpsitam / / (ha. pu. 56, 36-40) / 8. miccha(gu. gu. Sa. svo. vR. 7, pR. 28) / ttAsaMjama-kasAya-jogajaNidakammasamuppaNNajAi - jarAisa loka aura para loka meM pApa ke phala rUpa apAya maraNa-beyaNANusaraNaM tehito avAyacintaNaM ca avAya(vinAza) ke dekhane vAle puruSa ko apAyadarzI vicayaM NAma dhammajbhANaM / ettha gAhAmo- rAgahosakahate haiN| kasAyAsavAdikiriyAsu vaTTamANANaM / iha-paralogAapAyavicaya-1. kallANapAvagAgro pAe vica- vAe jhAejjo vjjprivjjii| kallANapAvagA je NAdi jiNamadamuvicca / vicaNAdi vA apAye uvAe viciNAdi jiNamayamuvecca / viciNAdi vA jIvANa suhe ya asuhe ya / / (mUlA. 5-203; bha. pravAe jovANaM je suhA asuhA // (dhava. pu. 13, pa. prA. 1712) / 2. jAtyandhavanmithyAdRSTayaH sarvajJa- 72 u.)| 6. tApatrayAdijanmAbdhigatApAyapraNItamArgAdvimukhA mokSArthinaH samyaGmArgAparijJA- vicintanam / tadapAyapratIkAracintopAyAnucintanAtsudUramevApayantIti sanmArgApAyacintanamapAyavi- nam / / (ma. pu. 21-42) / 10. asanmArgAdapAyaH cayaH / athavA, mithyAdarzana-jJAna-cAritrebhyaH kathaM syAdanapAyaH svamArgataH / sa evopAya ityeSa tato nAma ime prANino'peyuriti smRtisamanvAhAro'pAya- bhedena noditaH / / (ta. zlo. 6, 36, 3) / 11. anAvicayaH / (sa. si. 6-36; bha. prA. mUlA. TI. dau saMsAre svaraM mnovaakkaayvRttermmaashubhmnovaakkaa1706)| 3. sanmArgApAyacintanamapAyavicayaH / yasyApAyaH kathaM syAdityapAye vicayo mImAMsA asmimithyAdarzanapihitacakSuSAm AcAra-vinayApramAdavi- nastItyapAyavicayaM dvitIyaM dharmyadhyAnam / jAtyadhayaH saMsAravivRddhaye bhavantyavidyAbAhulyAdandhavat / nghasaMsthAnIyA mithyAdRSTayaH samIcInamuktimArgA. tadyathA-jAtyandhA balavanto'pi satpathAtpracyatAH parijJAnAda dUramevApayanti mArgAditi sanmArgApAye kuzalamArgAdezakenAnanuSThitA: nIconnatazailaviSamopa- prANinAM vicayo vicAro yasmistadapAyavicayam / lakaThinasthANunihitakaNTakAkulATabIdurgapatitAH pari- mithyAdarzana-jJAna-cAritrebhyaH kathamime prANino'pespandavanto'pi na tattvamArgamanusartumarhanti, dezakAbhA- yuriti smRtisamanvAhAro'pAyavicayaH / (bha. prA. vAt / tathA sarvajJapraNItamArgAdvimukhA mokSArthinaH vijayo. TI. 1708) / 12. kathaM mArga prapadyerannamI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ apAyavicaya] 101, jaina-lakSaNAvalI [apUrvakaraNa unmArgato janAH / apAyamiti yA cintA tadapAya- (lokapra. 30-456) / 26. apAyavicayaM nAma vicAraNam / (ta. sA. 7-41) / 13. apAyavicayaM anAdisaMsAre yatheSTacAriNo jIvasya manovAdhyAnaM tadvadanti manISiNaH / apAyaH karmaNo yatra so kkAyapravRttivizeSopAjitapApAnAM parivarjanam, tatkathaM 'pAyaH smaryate budhaH / (jJAnA. 34-1) / 14. tatrA- nAma me syAditi / athavA mithyAdarzanajJAnacAritrepAyavicayaM nAmAnAdyAjavaMjave yatheSTacAriNo jIvasya bhyaH svajIvasya anyeSAM vA katham apAyaH vinAzaH manovAkkAyavizeSopArjitapApAnAM parivarjanaM tatkathaM syAditi saGkalpazcintAprabandhaH prathamaM dharmyam / nAma me syAditi saMkalpazcintAprabandhaH prathamaM dharmyam / (kAtike. TI. 482) / (cA. sA. pR. 77) / 15. bhedAbhedaratnatrayabhAvanA- 1 jinamata kA Azraya lekara kalyANaprApaka upAyoM balenAsmAkaM pareSAM vA kadA karmaNAmapAyo vinAzo kA-samyagdarzana, jJAna aura cAritra kA- cintana bhaviSyatIti cintanamapAyavicayaM jJAtavyam / (ba. karanA; isakA nAma apAyavicaya hai| athavA apAyoM dravyasaM. 48; kAtike. TIkA 482) / 16. evaM kA-karmApagama svarUpa sthitikhaNDana, anubhAgarAgadveSamohairjAyamAnAn vicintayet / yatrApAyAMstada- khaNDana, utkarSaNa aura apakarSaNa kA tathA jIvoM pAyavicayadhyAnamiSyate / / (tri. za. pu. ca. 2, ke sukha va dukha kA vicAra karanA, ise apAyavicaya 3, 456; yogazA. 10-10; gu. gu. Sa. svo. TI. dharmadhyAna kahA jAtA hai| 2, pR. 10) / 17. duHkarmAtmadurIhitairupacitaM apAyAnuprekSA-apAyAnAM prANAtipAtAdyAzravadvAramithyAviratyAdibhirvyApajjanma-jarA-mRtiprabhRtayo vA janyAnAmanarthAnAmanuprekSA anucintanamapAyAnuprekSA / upAya ena:kRtAH / jIve'nAdibhave bhavetkathamato'pA- (praupa. abhaya.va.20, pu. 45) / yAdapAya: kadA kasmin kena mametyapAyavica yaH satkA- apAyoM kA-hiMsAdirUpa prAyavadvAroM se utpanna raNAdIkSaNam / / (prAcA. sA. 10-30) / 18. asu- hone vAle anarthoM kA-bAra bAra vicAra karanA, hone vAle anathA kA-bAra bAra hakammassa NAso suhassa vA hoi kennuvaaenn| iya citaMtassa have avAyavicayaM para bhANaM / / (bhAvasaM. de. apArthaka - paurvaapryaayogaadprtismbndhaarthmpaarth368)| 16. zubhAzubhakarmabhyaH kathamapAyo jIvAnAM kam / yathA daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinaM bhavedityapAyavicayaM dhyaaytiityrthH| (bha.prA. malA. TI. palalapiNDaH tvara kITike dizamudIcI sparzanakasya 1712) / 20. karmAtmanoH sarvathA vizleSo'yamapAyaH, pitA pratisIna ityAdi / (prAva. hari. va malaya. va. vicayastadbhAvanI bhAvanA / ( prAtmapra. 88) / 881) / 21. evaM sanmArgApAyaH syAditi cintanamapAyavicayaH, pUrvApara sambandha se rahita hone ke kAraNa asambaddha sanmArgApAyo naivamiti vA / (ta. sukhabo. va. 6. artha vAle zabdasamUha ko apArthaka kahate haiN| jaise36)| 22. apAyazcintyate vADhaM yaH zubhAzubhakarma- dasa anAra chaha pUtrA kuNDa bakarI kA camar3A mAMsaNAm / apAyavicayaMxxx // (bhAvasaM. vAma. piNDa he koDI zIghratA kara uttara dizA ko sparzana 640) / 23. mithyAdRSTayo janmAndhasadRzAH sarvajJa- kA pitA pratisIna, ityAdi asambaddha prlaap| yaha vItarAgapraNItasanmArgaparAGmukhAH mokSamAkAGkSanti, sUtra ke 32 doSoM meM cauthA doSa hai| tasya tu mArga na samyak parijAnate, taM mArgamatidUraM apUrvakaraNa-1. tataH paramapUrvakaraNam, aprAptapUrva pariharantIti sanmArgavinAzacintanamapAyavicayaH ucya- tAdRgadhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate granthi te / athavA mithyAdarzana-mithyAjJAna-mithyAcAritrA- vidArayatAm / (ta. bhA. hari. va. 1-3, pR. 25) / NAm apAyo vinAzaH kathamamISAM prANinAM bhaviSya- 2. karaNAH pariNAmAH, na pUrvAH apUrvAH-nAnAtIti smRtisamanvAhAro 'pAyavicayo bhnnyte| (ta. jIvApekSayA pratisamayamAditaH kramapravRddhAsaMkhyeyalokavR. zruta. 6-36) / 24. rAgadveSakaSAyAsravAdi- pariNAmasyAsya guNasyAntavivakSitasamayavartiprANino kriyAsu pravartamAnAnAmiha-paralokayorapAyAn dhyAye- vyatiricyAnyasamayavartiprANibhiraprApyA apUrvAH, atraditi apAyavicayaH / (dharmasaM. vRtti 3-27, pR. tanapariNAmairasamAnA iti yAvat ; apUrvAzca te kr80)| 25. prAsravavikathAgauravaparISahAthai rpaaystu| nnaashcaapuurvkrnnaaH| (dhava. 1, pR. 180); karaNaM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ apUvakaraNa] 102, jaina-lakSaNAvalI [apUrvArtha pariNAmaH, apuvvANi ca tANi karaNAni ca apuva- kSaNamupeyuSAm / abhinnaM sadRzo'nyo vA te apUrvakaraNAni, asamAnapariNAmA tti jaM uttaM hodi| karaNAH smRtAH // (paMcasaM. amita. 1-35) / 5. sa (dhava. pu. 6, pR. 221) / 3. apUrvAH samaye samaye evAtItasaMjvalanakaSAyamandodaye satyapUrvaparamAlhAdaianye zaddhatarAH, karaNA: yatra tadapUrvakaraNam / (paMca- kasUkhAnubhUtilakSaNApUrvakaraNopazamaka-kSapakasaMjJo 'STasaM. amita. 1-288, pR. 38; ana. dha. svo. TI. maguNasthAnavartI bhavati / (bR. dravyasaM. 13) / 2-47) / 4. aprAptapUrvamapUrva sthitighAta-rasaghAtAdya- 6. apUrvANi apUrvANi karaNAni sthitighAta-rasaghAtapUrvArthanivartakaM vA apUrvakam, tacca karaNaM ca apUrva- guNazreNi-sthitibandhAdInAM nirvartanAni yasmin tadakaraNam / (prAva. malaya. vR. ni. 106) / 5. apU- pUrvakaraNam / (karmapra. malaya. vR. upaza. gA. 12) / rvam abhinavam, ananyasadRzamiti yAvat, karaNaM 7. khaieNa uvasameNa ya kammANaM jaM auvvaparisthitighAta-rasaghAta-guNazreNi-guNasaGkrama-sthitibandhA- NAmo / tamhA taM guNaThANaM auvaNAmaM tu taM bhaNiyaM / nAM paJcAnAmarthAnAM nivartanaM yasyAsAvapUrvakaraNaH / (bhAvasaM. de. 648) / 8. kriyante 'pUrvApUrvANi (paMcasaM. malaya. ba. 1-15; karmasta. de. svo. TI. paJcAmanyatra sNsthitH| nivRttibAdarastenApUrvakaraNa 2; dharmabi. mu. vR. 8-5 / 6. apUrvAtmaguNApti- ucyate / / sthitighAto rasaghAto guNazreNyadhirohaNam / tvAdapUrvakaraNaM matam / (guNa. kra. 37) / 7. yenA- guNasaGkramaNaM caiva sthitibandhazca paJcamaH // (saM. prAptapUrveNa adhyavasAyavizeSeNa taM granthi ghanarAgadveSa- karmagrantha 1, 12-13; lo. pra. 3, 1167-68 pariNatirUpaM bhettumArabhate tadapUrvakaraNam / (guNa. kra. yogazA. svo. viva. 1-16, pR. 132) / TI. 22) / 8. apUrvANi karaNAni sthiti yAvat 1 jisa guNasthAna meM bhinnasamayavartI jIvoM ke rasaghAta-guNazreNi-sthitibandhAdInAM nirvartanAni pariNAma kabhI sadRza nahIM hote haiM tathA eka samayayasmin tadapUrvakaraNam / (jJAnasAra va. 5-6) / vartI jIvoM ke pariNAma kadAcit sadRza aura kadA2 mohakarma ke upazama yA kSapaNA ko prArambha karate cit visadRza bhI hote haiM use bhinnasamayavartI hue jo antarmuhUrta taka pratisamaya apUrva hI apUrva- jIvoM ke dvArA aprAptapUrva pariNAmoM ke prApta karane isa gaNasthAna meM vivakSita samayavartI jIvoM ko chor3a se apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| 6 jisa guNakara anya samayavartI jIvoMke na pAye jAne vAle sthAna meM sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi aura bhAva hote haiM unheM apUrvakaraNa pariNAma kahate haiN| sthitibandha Adi ke nivartaka apUrva kArya hote haiM use apUrvakaraNa guraNasthAna- 1. dekho apUrvakaraNa / apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| bhiNNasamayaTThiehiM du jIvehiM Na hodi savvadA sriso| apUrvaspardhaka---1. saMsArAvatthAe puvvamaladdhappasakaraNehiM ekkasamayaTThiehiM sariso visariso vA // rUvANi puvvaphaddaehito aNaMtaguNahANIe provaTTijjaedamhi guNaTThANe visarisasamayaTThiehiM jIvahiM / mANasahAvANi jANi phaddayANi tANi apuvvaphaddapuvvamapattA jamhA hoti apuvA hu pariNAmA // yANi tti bhaNNate / (jayadha. a. 1106) / 2. vardhatArisapariNAmaTThiyajIvA hu jiNehi gliytimirehi| mAnaM mataM pUrva hIyamAnamapUrvakam / spardhakaM dvividhaM mohassa 'puvvakaraNA khavaNuvasamaNujjayA bhaNiyA // jJeyaM sparddhakakramakovidaH // (paMcasaM. amita. 1-46) / (prA. paMcasaM. 1, 17-16; dhava. pu. 1, pR. 183 1. saMsAra-avasthA meM jinheM pahale kabhI nahIM prApta u.; go. jI. 52-54) / 2. evamapUvvamapUvvaM jaha- kiyA, kintu kSapakazreNI meM hI prazvakarNakaraNakAla ttaraM jo karei ThIkhaMDaM / rasakhaMDaM tamghAyaM so hoi meM jinheM prApta kiyA hai, aura jo pUrvasparddhakoM se apuvakaraNo tti // (zatakapra. 6, bhA. gA. 88, pR. anantaguNita hIna anubhAgazaktivAle haiM, aise spardhakoM 21; gu. gu. Sa. svo. vR. 18, pR. 45) / 3. samae ko apUrvaspardhaka kahate haiM / / samae bhiNNA bhAvA tamhA apuvakaraNo hu~ / jamhA 1--1. anizcito 'pUrvArtha: / dRSTo'pi uvarimabhAvA heTThimabhAvehiM patthi sarisattaM / tamhA samAropAttAdRk / (parIkSA. 1, 4-5) / 2. svabidiyaM karaNaM apuvakaraNetti NiddiTTha / (la. sA. rUpeNAkAravizeSarUpatayA vAnavagato'khilo'pyapUrvA36, pU. va 51) / 4. apUrvaH karaNo yeSAM bhinnaM rthaH / (pra. ka. mA. 1-4, pR. 56) / 3. yaH pramA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ apoddhAravyavahAra] 103, jaina-lakSaNAvalI [apratighAta Rddhi NAntareNa saMzayAdivyavacchedenAnadhyavasitaH so'pUrvA- pR. 273 uddhRt)| 3. apkAyo vidyate yasya sa rthaH / (prameyara. 1-4) / apkAyikaH / (ta. vRtti zruta. 2-13) / 1 pramANAntara se anizcita padArthako apUrvArtha kahate apa (jala) hI jinakA zarIra ho, unheM apkAyika haiN| tathA eka vAra jAna lene ke pazcAt bhI yadi kahate haiM / jaise- prosa, varpha aura zuddha jala Adi / usameM saMzaya, viparyaya yA anadhyavasAya ho jAya apajIva - 1. samavAptapRthivIkAyanAmakarmodayaH to vaha padArtha bhI apUrvArtha kahalAtA hai| kArmaNakAyayogastho yo na tAvat pRthivIM kAyatvena apoddhAravyavahAra-apoddhAravyavahAro hi bheda- gRhNAti sa pRthivIjIvaH / evamabAdiSvapi yojyam / vyavahAraH / (nyAyaku. 2-7, pR. 277) / (sa. si. 2-13; ta. vA. 2, 13, 1) / 2. apaH bheda-vyavahAra ko apoddhAravyavahAra kahate haiN| kAyatvena yo gRhISyati vigrahagatiprApto jIva: soapoha(hA)-1. apohanam apohaH, nizcaya itya- jIvaH kathyate / (ta. vR. zruta. 2-13) / rthaH / (prAva. malaya. va. 12; nandI. malaya. vR. gA. apkAya nAmakarma ke udaya se yukta jo jIva kArmaNa 78, pR. 176) / 2. apohyate saMzayanibandhanavi- kAyayoga (vigrahagati) meM sthita hotA hA jalako kalpaH anayA iti apohA / (ghava. pu. 13, pR. zarIrarUpa se grahaNa nahIM karatA hai-Age use grahaNa 242) / 3. ukti-yuktibhyAM viruddhAdarthAt pratya- karane vAlA hai-vaha apajIva kahalAtA hai| bhAvasambhAvanayA vyAvartanamapohaH // athavA jJAna- aprakorNaprasRtatva-1. aprakIrNaprasRtatvaM susambasAmAnyamUho jJAnavizeSo'pohaH / (nItivA. 5-51, ndhasya sataH prasaraNam / athavA 'sambandhAnadhikAripR. 52) / 4. apoha ukti-yuktibhyAM viruddhAdarthAt tvAtivistarayorabhAvaH / (samavA. abhaya. vR. 35) / pratyapAyasambhAvanayA vyAvartanam / xxx athavA 2. aprakIrNaprasatatvaM sambandhAdhikAraparimitatA / apoho vizeSajJAnam / (yogazA. svo. viva. 1-51, (rAyapa. TI. pR. 16) / pR. 152; lalitavi. pR. 43; dharmabi. vR. 1-33; 1 uttama sambandhayukta vacana ke vistAra kA nAma dharmasaM. svo. vR. 1-14, pR. 6 zrAddhaguNavi. pR. aprakIrNaprasRtatva hai| athavA vacana meM sambandhavihIna 37) / 5. IhitavizeSanirNayarUpo'pohaH / (jambUdvI. anadhikAritA aura ativistAra kA na honA, yaha vR. 3-70) / aprakIrNaprasatatva hai| yaha vaktavya vacana ke 32 2 jisake dvArA saMzaya ke kAraNabhUta vikalpa ko dUra bhedoM meM 16vAM bheda hai| kiyA jAya, aise jJAnavizeSa ko apoha yA apohA apragativAk-1. yAM zrutvA tapovijJAnAdhikeSvakahate haiN| pina praNamati sA praNativAk / (ta. vA. 1, 20, apkAya-1. pRthivIkAyikajIvaparityaktaH pRthivI- 12; dhava. pu. 1, pR. 117) / 2. vaJcanApravaNaM kAyo mRtamanuSyAdikAyavat / xxx evamavA- jIvaM kartA niHkRtivAkyataH / na namatyadhikeSvAtmA diSvapi yojyam / (sa. si. 2-13) / 2. pRthivI- sA cApraNativAgabhUt / (ha. pu. 10-15) / 3. tavakAyikajIvaparityaktaH pRthivIkAyaH, mRtamanuSyAdi- NANAdisu avaNiyavayaNamavaNadivayaNaM / (aMgapa. kAyavat / xxx evamApaH, apkAyaH / (ta. vA. pR. 262) / 2, 13, 1) / 1 jisa vacana ko sunakara jIva tapa aura vijJAna meM 3 apkAyika jIva ke dvArA chor3e hue jala zarIra adhika mahApuruSoM ko bhI praNAma nahIM karatA hai vaha ko prakAya kahate haiN| apraNativAk (apraNativacana) kahalAtA hai| apkAyika jIva-1. prathivI kAyo 'syAstIti apratighAta Rddhi-1. sela-silA-tarupamahANabhaMpRthivIkAyikaH tatkAyasambandhavazIkRta aatmaa| taraM hoiPNa gayaNaM va / jaM vaccadi sA riddhI appaevamabAdiSvapi yojyam / (sa. si. 2-13; ta. DighAdetti guNaNAmaM // (ti. pa. 4-1031) / vA. 2, 13, 1) / 2. prosA ya himo dhUmari haraghaNu 2. adrimadhye viyatIva gamanAgamanamapratighAtaH / (ta. suddhodano ghaNodo y| ede ha pAukAyA jIvAvA . 3-36) / 3. parvatamadhye'pi AkAza iva gamajiNasAsaNuddiTTA // (paMcasaM. 1-78; dhava. pu. 1, nam apratighAtaH / (ta. vRtti zruta. 2-36) /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipAta ] 104, jaina- lakSaNAvalI aura bhitti 1 zrAkAza ke samAna zaila, zilA, vRkSa Adi padArthoM ke bhItara se binA kisI vyAghAta ke nikala jAne ko pratighAta Rddhi kahate haiM / zrapratighAtitva - adrimadhye'pi niHsaGgagamanam zra pratighAtitvam / (yogazA. svo viva. 1-8 ) / dekho pratighAta Rddhi / pratipAta - 1. pratipatanaM pratipAtaH, na pratipAta: apratipAtaH / upazAntakaSAyasya cAritramohodrekAt pracyutasaMyamazikharasya pratipAto bhavati, kSINakaSAyasya pratipAtakAraNAbhAvAdapratipAtaH / ( sa. si. 1-24) / 2. x x x nijarUpataH / pracyutya sambhavazcAsyApratipAtaH pratIyate || / ta. ilo. 1, 24, 2) / 1 cAritrarUpa parvata ke zikhara se nahIM girane ko pratipAta kahate haiM / pratipAta upazAntakaSAya jIva kA to hotA hai, kintu kSINakaSAya kA nahIM hotA / pratipAti (to) - dekho grapratipAta / 1. pratipAtIti vinAzI, vidyutprakAzavat / tadviparIto pratipAtI / (ta. vA. 1, 22, 4, pR. 82 ) / 2. jamohiNANamupaNaM saMtaM kevalaNANe samuppaNNe ceva viNasadi, aNNA Na viNassadi; tamappaDivAdI NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 265 ) / 3. na pratipAti apratipAti, yat kilA'lokasya pradezamekamapi pazyati, tadapratipAtIti bhAvaH / ( karmavi. de. svo vR. gA. 8) / 4. na pratipAtI pratipAtI / yatkevalajJAnAdvA maraNAdArato vA na bhraMzamupayAtItyarthaH / (prajJApa. malaya. vR. 33-317, pR. 539 ) / yatpradezamalokasya dRSTumekamapi kSamam / tatsyAdapratipAtyeva kevalaM tadanantaram / ( lokapra. 3-847 ) / 6. A kevalaprApte rAmaraNAdvA'vatiSThamAnamapratipAti / (jainata. pU. 118 ) / 1 jo avadhijJAna bijalI ke prakAza ke samAna vinazvara nahIM hai, kintu kevalajJAna kI prApti taka sthira rahane vAlA hai, use apratipAtI avadhi kahate haiM / 3 jo praloka ke eka pradeza ko bhI dekhatA hai use pratipAtI zravadhijJAna kahA jAtA hai / apratibaddha-- 1. antarAlagrAma-nagarAdisannivezastha - yati-gRhisatkAra-sanmAna prAghUrNakabhaktAdau sarvatrAprativRddhatvAt 'grapaviddho ya savvattha' ityucyate / (bha. prA. vijayo. TI. 403 ) / 2. appaDibaddho prAsakti [prapratyavekSita nikSepAdhikaraNa rahita: / ( bha. prA. mUlA. TI. 403 ) / jo grAma, nagara va araNyAdi meM rahane vAle muni yA guhastha ke dvArA kiye jAne vAle zrAdara-satkAra se mohita na hokara sarvatra anAsakta rahatA hai; aise nirmohI sAdhu ko pratibaddha kahate haiM / pratibuddha - 1. kamme Nokammamhi ya grahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI prappafsbuddha havadi tAva || ( samaya prA. 22 ) / 2. apratibuddha: svasaMvittizUnya bahirAtmA / samayaprA. jaya. vR. 22) / karma - nokarma ko AtmA aura zrAtmA ko karma-nokarma samajhane vAlA jIva apratibuddha ( vahirAtmA ) kahalAtA hai| pratilekha - pratilekhazcakSuSA dravyasthAnasyApratilekhana madarzanam / 5-220) / vivakSita dravya yA usake sthAna ko AMkha se na dekhane aura picchI se pramAjita na karane ko zrapratilekha kahate haiN| pratizrAvI - pratizrAvI nizchidrazailabhAjanavat parakathitAtmaguhyajalAprati zravaNazIlaH / ( sambodhasa. vR. zlo. 19) / nizchidra patthara kA vartana jisa prakAra jala ko dhAraNa karatA hai-- use nahIM nikalane detA- usI prakAra jo dUsare kI gupta bAta ko sthiratA se dhAraNa karatA hai - use pragaTa nahIM hone detA use zrapratizrAvI kahate haiM / yaha zrAcArya ke 36 guNoM meM se eka ( ) haiM / pratyavekSaNa doSa - pralokitaM pramRSTaM ca na punaH zuddhamazuddhaM ceti nirUpitamityAdAna - nikSepakaraNAccaturtho'pratyavekSaNAkhyo doSaH / (bha. zrI. mUlA. TI. 1168) / vastu ko dekhakara aura picchI se svaccha karake bhI usakI zuddhi zuddhi ko na dekhate hue use grahaNa karanA yA rakhanA, yaha zrAdAna nikSepaNasamiti kA pratyavekSaNa nAmakA cauthA doSa hai / apratyavekSita nikSepAdhikaraNa 1. prabhArjanottarakAle jIvAH santi na santIti vA'pratyavekSitaM yannikSipyate tadapratyavekSitanikSepAdhikaraNam / (bha. A. vijayo. 814) / 2. pramArjanottarakAlaM jIvAH picchikAyA vA ( mUlA. vR.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ apratyavekSitApramArjitasaM.] 105, jaina-lakSaNAvalI [apratyAkhyAnakrodhAdi santyatra, na santIti vA pratyavekSitaM nikSipyamANama- sukhabo. vR. 8-6) / pratyavekSitanikSepaH / (ana. dha. svo. TI. 4-28) / thor3ese pratyAkhyAna (vrata) kA nAma apratyAkhyAna bhUmi prAdi ke pramArjana ke pazcAt 'yahAM para jIva (dezasaMyama) hai| hai yA nahIM' isa prakAra dekhe binA hI vastu ko rakha apratyAkhyAnakriyA-1. saMyamaghAtikarmodayavazAda. denA apratyavekSitanikSepAdhikaraNa kahalAtA hai| nivRttirprtyaakhyaankriyaa| (sa. si. 6-53 ta. prapratyavekSitApramAjita-saMstaropakramaNa-apra- vA. 6.5, 11; ta. sukhabo. va. 6-5) / 2. saMyamatyavekSitApramAjitasya prAvaraNAdeH saMstarasyopakramaNaM vighAtinaH kaSAyAdyarIn pratyAkhyeyAn na pratyAcaSTa apratyavekSitApramAjitasaMstaropakramaNam / (sa si. ityprtyaakhyaankriyaa| (ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / 7.-34; ta. vA. 7, 34,3; cA. sA. pR. 12 / 3. karmodayavazAt pApAdanivRttirapi kriyaa| apratyAta. vRtti zruta. 7-34) / khyAnasaMjJA saaxxx|| (ha. pu. 58-82) / binA dekhe aura binA zodhe bistara prAdike bichAne, 4. vRttamohodayAt puMsAmanivRttiH kukarmaNaH / apralauTane va ghar3I karane Adi ko apratyavekSitApramA- tyAkhyA kriyetyetA: paMca paMca kriyAH smRtAH / / jitasaMstaropakramaNa kahate haiN| (ta. zlo. 6, 5, 26) / 5. saMyamaghAtakakarmavipAkaapratyavekSitApramAjitAdAna-apratyavekSitApramA- pAratantryAnnirvRttAvavartanamapratyAkhyAnakriyA / (ta. vR. jitasyAhaMdAcAryapUjopakaraNasya gandhamAlyadhUpAderA- zruta. 6-5) / tmaparidhAnAdyarthasya ca vastrAderAdAnamapratyavekSitA- 1 saMyama kA ghAta karane vAle karma ke udaya se pramAjitAdAnam / (sa. si. 7-34; ta. vA. 7, viSaya-kaSAyoM se virakti na honA apratyAkhyAna34, 3; cA. sA. pR. 12; ta. vR. zruta 7-34) / kriyA hai| binA dekhe va binA zodhe pUjA ke upakaraNoM ko, apratyAkhyAnakrodhAdi-1. apratyAkhyAnakaSAyogandha, mAlya va dhUpAdi ko tathA vastrAdi ko grahaNa dayAd viratirna bhavati / (ta. bhA. 8-10) / 2. akaranA; apratyavekSitApramAjitAdAna kahalAtA hai| vidyamAnapratyAkhyAnA apratyAkhyAnAH, dezapratyAkhyAnaM apratyavekSitApramAjitotsarga-1. apratyavekSitA- sarvapratyAkhyAnaM ca naiSAmudaye labhyate / (zrA. pra. TI. pramArjitAyAM bhUmau mUtra-purISotsargo'pratyavekSitApra- 17, dharmasaMgrahaNi malaya. va. 614) / 3. na vidyate mArjitotsargaH / (sa. si. 7-34; ta. vA. 7, dezavirati-sarvaviratirUpaM pratyAkhyAnaM yeSu udayaprApte34, 3) / 2. tatra jantavaH santi na santi veti Su satsu te 'pratyAkhyAnAH |(praav. ni. hari. vR. 106 pratyavekSaNaM cakSuSoApAraH, mRdunopakaraNena yatkriyate karmavi. pU. vyA. 41) / 4. sarva pratyAkhyAnaM dezaprayojanaM [pramArjanaM] tatpramArjanam, apratyavekSitAyAM pratyAkhyAnaM ca yeSAmudaye na labhyate te bhavantyapratyAbhuvi mUtra-purISotsargo'pratyavekSitApramAjitotsargaH / khyAnAH / sarvaniSedhavacano'yaM naJ / (prajJApanA. malaya. (cA. sA. pR. 12) / 3. pratyavekSante sma pratyavekSi- vR. 23-263, pR. 468) / 5. na vidyate pratyAtAni, na pratyavekSitAni apratyavekSitAni; apratya- khyAnaM yadUdaye te prtyaakhyaankssaayaaH| (paMcasaM. svo. vekSitAni ca tAni apramAjitAni apratyavekSitApra- vR. 123) / 6. avidyamAnaM pratyAkhyAnaM yeSAmadayAt mAjitAni / mUtra-purISAdInAmutsarjanaM tyajanam te'pratyAkhyAnAH krodhaadyH| apare punarAvaraNazabdautsarga:XXXI apratyavekSitApramAjitabhUmau mUtra- matrApi sambadhnanti 'apratyAkhyAnAvaraNAH' iti / purISAderutsargaH apratyavekSitApramArjitotsargaH / (ta. apratyAkhyAnaM dezaviratiH, tadapyAvRNvanti / (ta. bhA. vR. zruta. 7-34) / siddha. vR. 8-10, pR. 136) / 7. na vidyate (karma. binA dekhe aura binA zodhe bhUmi para mala-mUtrAdi vi.-vedyate) svalpamapi pratyAkhyAnaM yeSAmudayAtte'prake chor3ane ko apratyavekSitApramAjitotsarga kahate haiN| tyAkhyAnAH / (paMcasaM. malaya. vR. 3-5, karmapra.malaya. apratyAkhyAna-ISatpratyAkhyAnamapratyAkhyAnaM deza- pa.1-1,pa. 4; karmavi. de. svo. va. 17; SaDazI. saMyama XXX / (bha. prA. mUlA. TI. 2066; ta, malaya. vR. 76, pR. 76) / 8. dezaviratiguNabighAtI la. 14
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi] 106, jaina-lakSaNAvalI [apramattasaMyata apratyAkhyAnaH / (prajJApa. malaya. vR. 14-188) / apratyupekSita-dekho apratyupekSaNa / 6. nAlpamapyutsahedyeSAM pratyAkhyAnamihodayAt / apra- aprathamasamaya - sayogibhavastha - kevalajJAnatyAkhyAnasaMjJA'to dvitIyeSu nivezitA // (karmavi. de. yasmin samaye kevalajJAnam utpanna tasmin samaye svo. vRtti gA. 17 uddhRt)| 10. apratyAkhyAna- tatprathamasamaya-sayogi bhavasthakevalajJAnam, zeSeSu tu rUpAzca dezavratavighAtinaH / (upAsakA. 625) / samayeSu zailezIpratipatteraki vartamAnamaprathamasamaya. 11. na vidyate pratyAkhyAnaM aNuvratAdirUpaM yasmin sayogibhavastha-kevalajJAnam / (prAva. malaya.va. 78, so pratyAkhyAno dezaviratyAvArakaH / (sthAnA. sU. pR.83)| 246, pR. 183) / jisa samaya meM kevalajJAna utpanna huA hai usa samaya 1 jinake udaya se vrata kA abhAva hotA hai, unheM / meM vaha prathamasamaya-sayogibhavastha-kevalajJAna kahalAtA apratyAkhyAnakrodhAdi kahA jAtA hai| hai| tatpazcAt zailezI avasthA prApta hone ke pahale apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi-1. yadudayAddeza- taka ukta prathama samaya ke sibAya zeSa samayoM meM vartavirati saMyamAsaMyamAkhyAmalpAmapi kartuM na zaknoti te mAna sayogikevalI ke kevalajJAna ko aprathamasamayadezapratyAkhyAnamAvRNvanto'pratyAkhyAnAvaraNA: krodha- sayogibhavastha-kevalajJAna kahate haiN| mAna-mAyA-lobhAH / (sa. si. 8-9; ta. vA. 8, apradezatva-[kAladravyasya] ekapradezamAtratvAda6,5; ta.va. zruta. 8-6) / 2. apratyAkhyAnaM saMya- pradezatvamiSyate / (ta. sA. 3-21) / mAsaMyamaH, tamAvRNotIti apratyAkhyAnAvaraNIyam / eka pradeza mAtra ke pAye jAne se pudgala paramANa (dhava. pu. 6, pR. 44) / 3. ISatpratyAkhyAnamapratyAkhyA- aura kAlANuke apramezatva mAnA gayA hai| naM dezasaMyamamAvaNvanti nirundhantItyapratyAkhyAnA- apradezAnanta-ekapradeze paramANau tadavyatiriktAvaraNA: krodhmaanmaayaalobhaaH| (bha. prA. malA. TI. paro dvitIyaH pradezo'ntavyapadezabhAka nAstIti para2066; go. jI. jI. pra. TI. 283; ta. sukhabo. mANurapradezAnantaH / (dhava. pu. 3, pR. 15-16) / vR. 8-6) / 4. ta eva ca krodhAdayo yathAkramaM pRthi- ekapradezI pudgala paramANu meM cUMki anta nAmavIrekhA'sthi-meSazRGga-kardamarAgasamAnAH (karmastava vAlA dUsarA pradeza nahIM sambhava hai, ataeva vaha go. vRtti meM prAge 'saMvatsarAnuvandhina.' vizeSaNa prapradezAnanta kahalAtA hai / adhika hai) apratyAkhyAnAvaraNA ucyante / nabho apradezAsaMkhyAta-jaM taM apadesAsaMkhejjayaM taM joga[no]'lpArthatvAdalpaM pratyAkhyAnamapratyAkhyAnaM deza- vibhAge palicchede paDucca ego jiivpdeso| (dhava. viratirUpam, tadapyAvRNvantItyapratyAkhyAnAvaraNAH / pu. 3, pR. 124) / (zataka. mala. hema. vR. 38, pR. 46; karmastava go. yoga ke avibhAgI praticchedoM kI apekSA eka jIvavRtti 9-10, pR. 16) / 5. ta eva ca krodhAdayo pradeza prapradezAsaMkhyAta kahA jAtA hai| yathAkramaM pRthivIrekhA'sthimeSazRGgakardamarAgasamAnA: apradezika ananta-jaM taM apadesiyANaMtaM taM parasamvatsarAnubandhino'pratyAkhyAnAvaraNA: / (karmastava mANU / (dhava. pu. 3, pR. 15) / go. va. 9-10, pR. 16) / paramANu ko apradezika-ananta kahA jAtA hai / 1 jinake udaya se leza mAtra bhI saMyamAsaMyama na aprabhAvanA-kudarzanasya mAhAtmyaM dUrIkRtya balAdhAraNa kiyA jA sake unheM apratyAkhyAnAvaraNa krodha- ditaH / dyotate na yadAhantyamasau syAdaprabhAvanA // mAna-mAyA-lobha kahate haiN| (dharmasaM. zrA. 4-52) / apratyupekSaraNa-apratyupekSaNaM gocarApannasya zayyA- mithyAdarzana ke mAhAtmya ko dUra karake jainadarzana dezcakSuSA'nirIkSaNam / (zrA. pra. TI. 323) / ke mAhAtmyake nahIM phailAne ko aprabhAbanA kahate haiN| indriyaviSayatA ko prApta zayyA prAdi kA prAMkha se / apramattasaMyata-1. NadAsesapamAno vayagaNasIlonirIkSaNa nahIM karane ko apratyupekSaNa kahate haiN| limaMDiyo nnaannii| aNuvasamagro akhabo jjhANaapratyupekSita-apratyupekSitaM sarvathA cakSuSA'nirI- NilINo hu apamatto so / / (prA. paMcasaM. 1-16; kSitam / (jItaka. cU. vi. vyA. pR. 51) / dhava. pu. 1, pR. 176 u.; go. jI. 46; bhAvasaM. de.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ apramattasaMyata 107, jaina-lakSaNAvalI [aprazasta niHsaraNAtmaka tejasa 614) / 2. na pramattasaMyatA apramatasaMyatAH, paJca- vR. 17, pR. 32) / dazapramAdarahitA iti yAvat / (dhava. pu. 1, pa. pAtra Adi ko yA to mAMjanA hI nahIM--svaccha 178) / 3. pamAdahedukasAyassa udayAbhAveNa apa- nahIM karanA-yA unheM vidhipUrvaka nahIM mAMjanAmatto hodUNa (pamAdahedukasAnodapro jassa Natthi so unake mAMjane meM prAgamokta vidhi kI upekSA karanA; appmtto)| (dhava. pu. 7, pR. 12) / 4. pramAda- isakA nAma apramArjanAsaMyama hai| rahito'pramattasaMyataH / (ta. vA. 6, 1, 18) / apravIcAra-1.pravIcAro hi vedanApratIkArastada5. paMcasamiyo tigutto apamattajaI muNayanvo / bhAve tepA (greveyakAdivAsinAM) paramasukhamanavarata(vandhaza. bhA. gA. 87, pR. 21, ga. gu. SaT. svo. mityetasya pratipattyarthamapravIcArA ityucyate / (ta. vRtti 18, pR. 45) / 6. saMyato hyapramattaH syAtpUrva- vA. 4, 6, 2) / 2. pravIcAro maithunasevanamx x vtpraaptsNymH| pramAdavirahAda vRttevattimaskhalitAM XpravIcAro vedanApratIkAraH / vedanAbhAvAcchaSA: dadhat / / (ta. sA. 2-24) / 7. saMjalaNaNokasAyA- devAH apravIcArAH, anavaratasukhA iti yaavt| (dhava. Nudamo maMdo jadA tadA hodi| apamattaguNo teNa ya pu. 1, pR. 338-36) / apamatto saMjado hodi // (go. jI. 45) / 8. sa 1 kAmavedanA ke pratIkAra kA nAma pravIcAra hai| eva (sad duSTiH) jalarekhAdisazasaMjvalanakaSAya- usase rahita praiveyakAdivAsI devoM ko apravIcAra mandodaye sati niSpramAdazaddhA''tmasaMvittimalajanaka- kahA jAtA hai| vyaktAvyaktapramAdarahitaH san saptamaguNasthAnavartI aprazasta dhyAna-aprazastaM (dhyAna) apuNyAsravaapramattasaMyato bhavati / (bR. dravyasaM. TI. 13) / kAraNatvAt / (ta. vA. 6,28, 4) / 6. so'pramattasaMyato yaH saMyamI na pramAdyati / (yoga- pApAtrava ke kAraNabhata prAta-raudrasvarUpa dhyAna ko zA. svo. viva. 1-16) / 10. nAsti pramattamasyeti aprazasta dhyAna kahate haiN| apramatto vikathAdipramAdarahitaH, apramattazcAsau saM- aprazasta nidAna-1. mANeNa jAi-kula-rUvamAdi ytshcetyprmttsNytH| (karmasta. go. va. 2, pR. prAiriya-gaNadhara-jiNattaM / sobhaggANAdeyaM patthaMto 72) / 11. na pramatto'pramattaH, yadvA nAsti pramatta- appasatthaM tu // (bha. pA. 1217) / 2. bhogAya masyetyapramattaH, apramattazcAsau sNytshcaaprmttsytH|| mAnAya nidAnamIzaryadaprazastaM dvividhaM tadiSTam / (paMcasaM. malaya. va. 1-15, pR. 21) / 12. catu- vimUktilAbhapratibandhahetoH saMsAra-kAntAranipAtakArthAnAM kaSAyANAM jAte mandodaye sati / bhavet pramAda- ri / / (amita. zrA. 7-25) / hInatvAdapramatto mhaavrtii| (gu. kramA. 32, pR. 5) 1mAna kaSAya se prerita hokara parabhava meM uttama kula, 13. yazca nidrAkaSAyAdipramAdarahito vrtii| guNa- jAti, evaM rUpAdike pAne kI icchA karanA; tathA sthAnaM bhavettasyApramattasaMyatAbhidham / / (lokapra. 3, prAcArya, gaNadhara aura tIrthakarAdi padoM ke pAne kI kAmanA karanA aprazasta nidAna kahalAtA hai| 1 sarva prakArake pramAdoM se rahita aura vrata, guNa aprazasta niHsararaNAtmaka taijasa-tattha appaevaM zIla se maNDita tathA sadadhyAna meM lIna aise satthaM bArahajoyaNAyAma NavajoyaNavitthAraM sUcisamyagjJAnabAn sAdhu ko apramattasaMyata kahate haiN| aMgulassa saMkhejjadibhAgabAhallaM jAsavaNakusamasaMkAsa apramAda - paMcamahavvayANi paMcasamidIyo tiNNi bhUmi-pavvadAdidahaNakkhama paDivakkha rahiyaM rosiMdhaNaM guttIso NissesakasAyAbhAvo ca appamAdo nnaam| vAmasappabhavaM icchiyakhettamettavisappaNaM / (dhava. pu. (dhava. pu. 14, pR. 86) / 4. pR. 28) / pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gaptiyoM ko bAraha yojana lambe, nau yojana caur3e, sUcyaMgula ke dhAraNa karanA tathA samasta kaSAyoM kA abhAva honA; saMkhyAtaveM bhAga moTe, japApuSpa ke samAna raktavarNaisakA nAma apramAda hai| vAle, pathivI va parvatAdi ke jalAne meM samartha, pratiapramArjanAsaMyama-apramArjanAsaMyamaH pAtrAderapra- pakSase rahita tathA bAyeM kandhese pragaTa hokara abhISTa mArjanayA 'vidhitramArjanayA veti / (samavA. abhaya. sthAna taka phailane vAle taijasa zarIra ko aprazasta
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprazasta-nogrAgama-bhAvopakrama] 108, jaina-lakSaNAvalI [aprazastopazAmanA niHsaraNAtmaka tejasa kahate haiN| yaha taijasa zarIra pAkarNana-kautUhalapariNAmo hi aprazastarAgaH / (ni. krodha ke vazIbhUta hue sAdhu ke bAyeM kandhe se nika- sA. vR. 1-6) / latA hai| strI, rAjA, cora aura bhojanAdi viSayaka vikathAaprazasta-nogrAgama-bhAvopakrama-aprazasto gaNi- proM ke kahane-sunane kA kautUhala honA; yaha aprazasta kAdInAm, gaNikAdyaprazastena saMsArAbhivadhinA vyava- rAga hai| sAyena prbhaavmupkraamnti| (vyava. sU. bhA. malaya.. aprazasta vAtsalya-posannAigihatthANaM appasatthaM . 1, pR. 2) / [vacchalaM] / (jItaka. cUNi pR. 13, paM. 18-19) / saMsAra bar3hAne vAle gaNikAdi ke aprazasta vyava- avasanna-avasAda yA kheda ko prApta-gRhasthoM ke sAya se jo para bhAva kA upakrama hotA hai use apra- sAtha vAtsalya bhAva rakhane ko aprazasta vAtsalya zasta-noprAgama-bhAvopakrama kahate haiN| kahate haiN| aprazasta-pratisevanA-1. appasattheti aprazastena prazasta vihAyogati-1. jassa kammassa udaeNa bhAbena sevi| (jItada.. ca. pa. 3, paM. 18-13) / kharoTa-siyAlANaM va appasatyA gaI hojja sA appa2. bala-varNAdyarthaM prAsukabhojyapi jaM paDisevai sA satthavihAyogadINAma / (dhava. pu. 6, pR. 77) / aprshstprtisevnaa| kiM puNa avisuddhaM grAhAkammAiM? 2. uSTra-kharAdyaprazastagatinimittamaprazastavihAyogati(jItaka. cU. vi. vyA. 5, pR. 34) / 3. aprazasto nAma / (ta. vA. 8, 11, 18; ta. sukhabo. vR.8, bala-varNAdinimittaM prtisevii| (vyava. bhA. malaya. 11) / 3. jassudaeNaM jIvo amaNidAe u gacchai vR. gA. 634) / gaIe / sA asuhA vihagagaI uTTAINaM have sA u / 1 bala va varNAdi kI prAptike lie prAsuka bhI bhojana (karmavi. garga. 126, pR. 53) / 4. yasya karmaNa ke sevana karane ko aprazasta pratisevanA kahate haiN| udayenoSTra-zRgAla-zvAdInAmivAprazastA gatirbhavati, , aprazasta prabhAvanA-micchatta-aNNANAINaM appa- tadaprazastavihAyogatinAma / (mUlA. vR. 12-165) / satthA [pahAvaNA] / (jItaka. cU. pR. 13) / 5. yadudayAt punaraprazastA vihAyogatirbhavati, yathA mithyAtva aura prajJAna Adi bhAvoM kI prabhAvanA kharoSTra-mahiSAdInAm, tadaprazastavihAyogatinAma / karane ko aprazasta prabhAvanA kahate haiN| (SaSTha karma. malaya. vR. 6, pR. 125; saptatikA de. prazasta bhAvazIti-yabhisteSAmeva saMyamasthA- svo. vR. 5, pR. 53) / nAnAM saMyamakaNDakAnAM lezyApariNAmavizeSANAM vA 1jisa karma ke udaya se U~Ta, gardabha aura zRgAla 'dhastAt saMyamasthAneSvapi gacchati sA aprazastA Adi ke samAna nindya cAla utpanna ho use aprazasta bhAvazItiH / (vyava. bhA. malaya. va. gA. 406) / vihAyogati nAmakarma kahate haiN| jina hetuoM ke dvArA unhIM vivakSita saMyamasthAnoM, aprazastopabRhaNa-appasatthA (ubavUhA) mi. saMyamakANDakoM evaM lezyApariNAmavizeSoM ke nIce cchattAisu (abbhujjayassa ucchAhavaDDhaNaM ubbuuhnnN)| saMyamasthAnoM meM bhI jAve use aprazasta bhAvazIti (jItaka. ca. pR. 13, paM. 15-16) / kahate haiN| mithyAtva Adi meM udyata prANiyoM ke utsAha ke aprazasta bhAvasaMyoga-se kiM taM apasatthe ? bar3hAne ko aprazasta upahA (upabRhaNa) kahate haiM / koheNaM kohI, mANeNaM mANI, mAyAe mAyI, loheNaM aprazastopazAmanA-1. jA sA dezakaraNuvasAmaNA lohI, se taM apstthe| (anuyo. sU. 130, pR. 144) tisse aNNANi duve NAmANi-aguNovasAmaNA tti ca jIva krodha ke saMyoga se krodhI, mAna ke saMyoga se appasatthuvasAmaNA tti c| (dhava. pu. 15, pR. 275, mAnI, mAyA ke saMyoga se mAyI aura lobha ke saMyoga 276) / 2. kammaparamANaNaM bajhaMtaraMgakAraNavaseNa se lobhI kahA jAtA hai| isa prakArake aprazasta kettiyANaM pi udIraNAvaroNa udayANAgamaNapaiNNA bhAva ke saMyoga se prasiddha aise (krodhI prAdi) nAma / appasatya-uvasAmaNA ti bhnnnnde| (jayadha. a. pa. aprazasta bhAva saMyoga janita mAne gaye haiN| 670-dhava. pu 6, pR. 254 kA TippaNa 1) / aprazasta rAga-strI-rAja-caura-bhaktavikathA''lA- 3. saMsArapAogga-appasatthapariNAmaNibaMdhaNattAdo
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprasenikAkuzIla] 106, jaina-lakSaNAvalI [abuddhajAgarikA esA appasatthovasAmaNA tti bhnnnnde| (jayadha.-ka. savvesimajogimhi abhAvA ajogiNo abaMdhayA / pA. pu. 708 kA TippaNa 2) / (ghava. pu. 7, pR. 8) / kinhIM karma-paramANoMkA bAjha aura antaraMga kAraNoM jo siddha jIva bandha ke kAraNoM se rahita hokara ke vaza tathA kinhIM kA udIraNA ke vaza udaya meM na mokSa ke kAraNoM se saMyukta haiM ve, tathA mithyAtvAdi pAnA, isakA nAma aprazastopazAmanA hai| isI ko sabhI bandhakAraNoM se rahita ayogI jina bhI dUsare nAma se praguNopazAmanA bhI kahA jAtA hai| prabandhaka haiN| praprasenikAkuzIla - kazcidaprasenikAkuzIlaH abalA-abala tti hAdi jaM se Na daDhaM hidayammi vidyAbhimaMtrauSadhaprayogairvA 'saMyatacikitsAM karoti, dhidibalaM asthi / (bha. prA. 980) / so'prasenikAkuzIlaH / (bha. prA. vijayo. TI. jisake hRdaya meM dRr3ha dhairyabala na ho use abalA 1950) / kahate haiN| jo sAdhu vidyA, maMtra aura auSadhi ke dvArA asaMyamI prabahazruta-bahuzruto nAma yenA''cAraprakalpAdhyajanoM kI cikitsA karatA hai use aprasenikA-kuzIla yanaM nAdhItama, adhItaM vA vismaaritm| (bahatka. kahate haiN| vRtti 703) / aprAmANya -- xxx arthAnyathAtvaparicchedasA- jisane prAcArakalpa kA adhyayana nahIM kiyA, athavA marthyalakSaNAprAmANyasya (aprAmANyasya lakSaNaM hyA- par3ha karake bhI use bhulA diyA hai, aise vyakti ko nythaatvpricchedsaamrthym)XXX| (pra. ka. mA. abahuzruta kahate haiN| pR. 163 paM. 13) / abAdhA, abAdhAkAla-dekho AbAdhA / 1. hoI artha ke anyathApana ke-jaisA ki vaha hai nahIM vaisA abAhakAlo jo kira kammassa annudykaalo| -jAnane ke sAmarthya kA nAma aprAmANya hai| zataka. bhA. 42, pR. 67) / 2. tatazca saptatiH tAtparya yaha ki padArtha ke jAnane meM jo yathArthatA sAgaropamAnAM koTIkoTayo mohanIyasyotkRSTA kA prabhAva hotA hai use aprAmANya samajhanA sthitirbhavati / atra ca saptavarSasahasrANi krmnnocaahie| 'nudayalakSaNA'bAdhA draSTavyA / baddhamapItthametat karma apriya vacana-1. aratikaraM bhItikaraM khedakaraM vaira- saptarSasahasrANi yAvadvipAkodayalakSaNAM bAdhAM na zoka-kalahakaram / yadaparamapi tApakara parasya tatsarva karotItyarthaH / (zataka. mala. hema. va. 51, pR. 65) / mapriyaM jJeyam / / (pu. si. 18) / 2. karkaza-niSThura- baMdhane ke pazcAt bhI karma jitane samaya taka bAdhA bhedana-virodhanAdibahabhedasaMyuktam / apriyavacanaM nahIM pahuMcAtA-udaya meM nahIM pAtA hai-utanA proktaM priyavAkyapravaNavANIkaiH / / (amita. zrA. samaya usakA abAdhAkAla kahalAtA hai| 6-54) / abAdhitaviSayatva- sAdhyaviparItanizcAyakapraba2 karkaza, niSThara, dUsare prANiyoM kA chedana bhedana lapramANarahitatvamabAdhitaviSayatvam / (nyA. dI. pR. karane vAle aura virodha ko utpanna karane vAle 85) / vacanoM ko apriya vacana kahate haiN| sAdhya se viparIta ke nizcAyaka prabala pramANa ke abaddhazruta-baddhamabaddhaM tu sugraM baddhaM tu duvAlasaMga prabhAva ko abAdhitaviSayatva kahate haiM / nidditttt| tvvivriiymbddhNxxx|| (prAva. ni. prabaddhajAgarikA-je ime aNagArA bhagavaMto iri. 1020) / yAsamiyA bhAsAsamiyA jAva guttabaMbhayArI, ee NaM dvAdazAMga rUpa baddha zruta se bhinna zruta ko prabaddhazruta abuddhA abuddhajAgariyA jAgarati / (bhagavatI sU. 12, kahate haiN| 1, 11 pR. 255) / prabandha (prabandhaka)-1. siddhA prabaMdhA // 7 // IryAsamiti aura bhASAsamiti se yukta gupta brahmabaMdhakAraNabadirittamokkhakAraNehiM saMjuttattAdo / cArI-nau brahmaguptiyoM (zIlavADhoM) se saMrakSita (SaTvaM. 2, 1, 7-dhava. pu. 7, pR. 8-6) / brahmacarya ke paripAlaka---taka sAdhu prabuddhajAgarikA 2. micchattAsaMjama-kasAya-jogANaM baMdhakAraNANa jAgRta hote haiN|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ abuddhi] 110, jaina-lakSaNAvalI [abhadra abuddhi - AtmasthaduHkhabIjApAyopAyacintAzUnya- vedatIvrodayAt karma maithunaM mithunasya yat / tadabrahmAtvAdanivAryaparaduHkhazocanAnucaraNAccAbuddhiH / (bha. padAmekaM padaM sad guNalopanam / / (prA. sA. 5-47) / prA. mUlA. TI. 1754) / 11. strI-puMsavyatikaralakSaNamabrahma / (zAstravA. TI. jise apane du:kha ke dUra karane kI cintA na ho, para 1-4) / dUsare ke duHkha meM duHkhI hokara jo use dUra karane 2 ahiMsAdi guNoM ke bar3hAne vAle brahma ke prabhAva kA prayatna karatA hai vaha abuddhi hai----ajJAnatAvaza ko-usake na pAlana karane ko-prabrahma kahate haiM / aisA karatA hai| 4 strI-puruSoM kI rAgapUrNa ceSTA (maithuna kriyA) ko abuddhipUrvA nirjarA-narakAdiSu gatiSu karmaphala- abrahma kahA jAtA hai|| vipAkajA'buddhipUrvA, sA akuzalAnubandhA / (sa. si. abrahmacaryA-tato (brahmataH aAtmanaH) 'nyo vAmalo6-7; ta. vA. 6, 7, 7) / canAzarIragato rUpAdiparyAyo'brahma, tatra caryA nAmAnarakAdika gatiyoM meM karmoM ke udaya se phala ko dete bhilASApariNatiH / (bha. prA. vijayo. TI. 879) / hue jo karma jhar3ate haiM use abuddhipUrva-nirjarA kahate haiN| brahma se bhinna jo strI ke zarIragata lAvaNya Adi abuddhipUrva vipAka-dekho abuddhipUrvA nirjraa| hai usakA nAma abrahma hai, isa prabrahma kI abhilASA 1. narakAdiSu karmaphalavipAkodayo'buddhipUrvakaH / (ta. karanA yA usameM pariNata honA, ise abrahmacaryA bhA. 6-7) / 2. buddhi : pUrvA yasya-karma zATayAmi kahate haiN| ityevaMlakSaNA buddhiH prathamaM yasya vipAkasya-sa abrahmavarjana-1. pUvvoiyaguNajutto viseso buddhipUrvaH, na buddhipUrvo'buddhipUrvaH / (ta. bhA. siddha. vijiyamohaNijjo ya / bajjai abaMbhamegaM to u vRtti 6-7) / rAI pi thircitto|| siMgArakahAviro itthIe 2 narakAdi meM 'maiM karma ko dUra karatA hU~' isa samaM rahammi No tthaai| cayai ya atippasaMga tahA prakArake vicAra se rahita jo karmaphala kA vipA- vihasaM ca ukkosaM / / evaM jA chammAsA eso'hikodaya hotA hai use abuddhipUrva vipAka kahA jAtA hai| gato iharahA diLeM / jAvajjIva pi imaM vajjai abrahma-1. maithunamabrahma / (ta. sU. 7-16) / eyammi logammi / / (paJcAzaka 10,464-66) / 2. ahiMsAdayo guNA yasmin paripAlyamAne bRhanti 2. parastrIsmaraNaM yatra na kuryAnna ca kArayet / vRddhimupayAnti tad brahma / na brahma abrahma iti / abrahmavarjanaM nAma sthUlaM turyaM ca tad vratam / / (dharmasaM. (sa. si. 7-16; ta. sukhabo. vRtti 7-16; ta. zrA. 6-63) / vRtti zruta. 7-16) / 3. ahiMsAdiguNabRhaNAd 1 pUrva pAMca pratimAoM kA paripAlana karate hue brahma / ahiMsAdayo guNA yasmin paripAlya- sthiratApUrvaka rAta meM bhI abrahma kA sarvathA tyAga mAne bahanti vRddhimupayanti tad brahma / na brahma kara denA aura zRMgArakathA ko chor3akara strI ke abrhm| kiM tat ? maithunam / (ta. vA. 7, 16, sAtha ekAnta meM na rahate hue zarIra ke zRMgAra ko 10) / 4. strI-puMsayomithunabhAvo mithunakarma vA tyAga denA; yaha abrahmavarjana nAmakI chaThI pratimA maithunam, tadabrahma / (ta. bhA. 7-11) / 5. kaSA- hai| isakA paripAlana chaha mAsa athavA jIvana paryanta yAdipramAdapariNatasyAtmanaH kartuH kAyAdikaraNa- bhI kiyA jAtA hai| 2 jisa vrata meM parastrI kA smaraNa vyApArAt Xxx mohodaye sati cetanAcetanayorA- na svayaM karatA hai aura na dUsaroM ko karAtA hai use (siddha vRtti-cetanasrotasorA) sevnmbrhm| (ta.bhA. sthala abrahmavarjana (caturtha aNuvrata) kahate haiN| hari. va siddha. vR. 7-1) / 6. abrahmAnyattu ratyarthaM abhadra-abhadraM hi saMsAradukham anantam, tatkAraNastrI-puMsa mithunehitam / (ha. pu. 58-132) / 7. tvAnmithyAdarzanamabhadram / tadyogAnmithyAdRSTi ra. ahiMsAdiguNavRhaNAd brahma, tadviparItamabrahma / (ta. bhdrH| (yuktyanu. TI. 63) / zlo. 7-16) / 8. yadvedarAgayogAnmaithunamabhidhIyate saMsAra sambandhI ananta duHkha kA nAma abhadra hai| tadabrahma / (pu. si. 107) / 6. maithuna madanodrekAda- usa abhadra kA kAraNa hone se mithyAdarzana ko aura brahma parikIrtitam / / (ta. sA. 4-77) / 10. usa mithyAdarzana ke yoga se mithyAdRSTi jIva ko
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayadAna ] bhI abhadra kahA jAtA hai / abhayadAna --- 1. dAnAntarAyasyA'tyantasaMkSayAt ananta prANigaNA'nugrahakaraM kSAyikaM abhayadAnam / ( sa. si. 2-4; ta. vA. 2, 4, 2 ) / 2. dAnAntarAyAkSayAdabhayadAnam / (ta. ilo. 2-4 ) / 3. bhavatyabhayadAne tu jIvAnAM vadhavarjanam / manovAkkAyaiH karaNakAraNAnumatairapi / (tri. za. pu. 1, 1, 157); tatparyAyakSayAd duHkhotpAdAt saMklezatastridhA / vadhasya varjanaM teSvabhayadAnaM taducyate // ( tri. za. pu.1, 1, 169) / 4. jaM suhuma-vAyarANaM jIvANa sasatti sayAkAlaM / kIrai rakkhaNajayaNA taM jANaha abhayadAnaM ti / / (gu. gu. SaT. svo vR. 2, pR. 6) / 5. dharmArtha-kAma-mokSANAM jIvitavye yataH sthitiH / taddAnatastato dattAste sarve santi dehinAm / / (zramita. zrI. 9-84) / 6. jaMkIrai parirakkhA NiccaM maraNabhayabhIrujIvANaM / taM jANa abhayadAnaM sihAmaNi savvadANANaM / / (vasu. zrA. 238 ) / 7. sarveSAM dehinAM duHkhAdvibhyatAmabhayapradaH / ( sA. dha. 2- 75) / 8. savvesi jIvANaM zrabhayaM jo dei maraNabhIrUNaM / ( bhAvasaM. de. 46 ) / 6 prabhayaM prANasaMrakSA / (bhAvasaM. vAma. 5-66 ) / 10. sarvebhyo jIvarAzibhyaH svazaktyA karaNaistribhiH / dIyate 'bhayadAnaM yaddadyAdAnaM taducyate // ( dharmasaM. zrI. 6 - 161 ) / 1 ananta prANiyoM ke anugraha karane vAle dAna kodivya upadeza ko - zrabhayadAna kahate haiN| yaha abhayadAna dAnAntarAya ke sarvathA nirmUla ho jAne para sayogakevalI avasthA meM hotA hai / 4 sUkSma aura bAdara jIvoM kI apanI zakti pramANa rakSA karane aura unheM duHkha nahIM pahuMcAne ko bhI abhayadAna kahate haiM / ( yaha abhayadAna ukta dAnAntarAya ke kSayopazama se hotA hai)| abhayamudrA - dakSiNahastena UrdhvAGgulinA patAkAkAraNa abhayamudrA / (nirvANakalikA 1 - 33 ) / dAhine hAtha kI aMguliyoM ko U~cA karake patAkA ( dhvaja) ke AkAra karane ko abhayamudrA kahate haiM / abhavya - 1. samyagdarzanAdibhAvena bhaviSyatIti bhavyaH, tadviparIto'bhavya: / ( sa. si. 2 - 7 ) ; samyag - darzanAdibhirvyaktiryasya bhaviSyati sa bhavyaH, yasya tu na bhaviSyati so'bhavyaH / ( sa. si. 8- 6) | 2. bhavvA jiNehi bhaNiyA iha khalu je siddhigamaNa 111, jaina- lakSaNAvalI [ abhavyasiddhikaprAyogya joggA hu / te puNa praNAipariNAmabhAvapro huti NAyavvA // vivarIyA u prabhavvA na kayAi bhavannavassa te pAraM / gacchasu jaMti va tahA tattu cciya bhAvo nabaraM / / (zrA. pra. gA. 66-67 ) / 3. tadviparItobhavyaH / yo na tathA ( samyagdarzana- jJAna-cAritrapariNAmena) bhaviSyatyasAvabhavya ityucyate / (ta. vA. 2, 7, 8) samyaktvAdivyaktibhAvAbhAvAbhyAM bhavyAbhavyatvamiti vikalpaH kanaketarapASANavat // ( ta. vA. 8, 6, 9) / 4. azraddadhAnA ye dharmaM jinaproktaM kadAcana / alabdhatattvavijJAnA mithyAjJAnaparAyaNAH // anAdyanidhanA sarve magnAH saMsArasAgare / abhavyAste vinirdiSTA andhapASANasannibhAH / ( varAGga. 26, 8- 9 ) / 5 nirvANapuraskRto bhavyaH, X x x tadviparIto'bhavyaH / ( dhava. pu. 1, pR. 150-51 ); bhaviyA siddhI jesi jIvANaM te bhavaMti bhavasiddhA / tavvivadA'bhavvA saMsArAdo Na mijbhaMti // ( dhava. pu. 1, pR. 364 uddhRta; go. jI. 556 ); siddhipurakkadA bhaviyA NAma, tavvivarIyA prabhaviyA NAma / ( dhava. pu. 7, pR. 242 ) / 6. bhavyastadvipakSaH syAdandhapASANasannibhaH / muktikAraNasAmagrI na tasyAsti kadAcana // ( ma. pu. 24 - 26 ) / 7. abhavyaH siddhigamanAyogyaH kadAcidapi yo na setsyati / (ta. bhA. siddha. vRtti 2 - 7 ) / 8. bhavyAH siddhatvayogyAH syuH viparItAstathA'pare / (ta. sA. 2 - 10 ) / 6. rayaNattayasiddhIe 'NaMtaca uTTayasarUvago bhaviduM / juggo jIvo bhavva tavvivarIo prabhavvo du || (bhA. tri. 14) / 10. samyagdarzanAdi-paryAyAvirbhAva zaktiryasyAsti sa bhavyaH tadviparItalakSaNaH punarabhavyaH / (ta. sukhabo. vR. 2- 7 va 8- 6 ) / 11. abhavyAH anAdipAriNAmikAbhavyabhAvayuktAH / ( nandI hari. vR. pU. 114) / 12. bhaviSyatsiddhiko bhavyaH suvarNopalasannibhaH / prabhavyastu vipakSaH syAdandhapASANasannibhaH / (jambU. ca. 3, 29-30) / 1 bhaviSya meM jo samyagdarzanAdi paryAya se kabhI bhI pariNata nahIM ho sakate haiM ve zrabhavya kahalAte haiM / abhavyasiddhikaprAyogya - - bhavasiddhiyANamabhavasidviyANaM ca jattha Thidi praNubhAgabaMdhAdipariNAmA sarisA hoNa payaTTati, so grabhavasiddhiyapAzroggaviti bhaNNa / ( jayadha. - ka. pA. pR. 838 kA Ti. 1) /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAvapramANatA] jisa sthAna para bhavya aura prabhavya jIvoM ke sthiti aura anubhAga bandha Adi karAne vAle pariNAma samAna hokara pravRtta hote haiM, unheM prabhavyasiddhikaprAyogya pariNAma kahate 1 112, jaina-lakSaNAvalI prabhAvapramAraNatA - pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / sA''tmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastuni || pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvavodhArthaM tatrAbhAvapramANatA || ( pramAla 381-82; pra. ka. mA. pR. 186 va 165 u.) 1 pratyakSAdi pramANoM kI pranutpatti ko, athavA ukta pratyakSAdi pramANarUpa zrAtmA ke pariNata na hone ko zrathavA anya vastu viSayaka vijJAna ko prabhAva pramANa kahate haiM / zrabhigata -- 1. sammattammi abhigagro vijANamo vA vi abbhavagao vA / ( bRhatka. bhA. 734) / 2. samyaktve ya grAbhimukhyena gataH praviSTaH so'bhigata ucyate, yo vA jIvAdipadArthAnAM 'vijJAyaka:' vizeSeNa jJAtA so'bhigataH, yadvA yaH abhyupagataH - 'yAvajjIvaM mayA gurupAdamUlaM na moktavyam' iti kRtAbhyupagamaH so'bhigataH / ( bRhatka. vR. 734 ) / athavA prathavA jo samyaktva ke zrabhimukha ho cukA hai, jIvAdi padArthoM kA vizeSarUpa se jJAtA hai, jo yaha pratijJA kara cukA hai ki maiM jIvana paryanta guru ke pAdamUla ko nahIM choDUMgA, use abhigata kahate haiM / yaha utsArakalpayogya ke kucha guNoM meM se eka hai / abhigatacAritrArya- dekho adhigatacAritrArtha | abhigamana- abhigamanaM sarvabAhyAnmaNDalAdabhyantarapravezanam / (jIvAjI. malaya. vR. 3- 2, pR. 176; sUrya pra. vR. 13 - 81) / bAhirI maNDala se bhItarI maNDala meM praveza karane ko bhigamana kahate haiM / abhigamarza -- - 1. so hoi abhigamaruI suNANaM jeNa pratthadi / ekkArasamaMgAI painnagaM diTThivAya / (uttarA 28 - 23, pR. 320 ) / 2. artha - taH sakalasUtraviSayiNI rucirabhigamaruciH / ( dharmasaM. sva. vR. 2, 22, pR. 38 ) / jisane artha svarUpa se gyAraha aMga, prakIrNaka aura dRSTivAda rUpa sakala zrutajJAna kA abhyAsa kiyA hai [ abhigRhItA bhASA use zrabhigamaruci kahate haiM / abhigRhIta - 1. abhiggahidaM yadda zAbhimukhyena gRhItaM svIkRtaM zrazraddhAnam abhigRhItamucyate / (bha. prA. vijayo. TI. 56 ) / 2. abhiggahidaM paropadezAdAbhimukhyena svIkRtam, paropadezajam ityarthaH / ( bha. prA. mUlA. TI. 56 ) / 3. abhi zrAbhimukhyena tattvabuddhyA, gRhItaM yathA bhauta - bhAgavata - bauddhAdibhiH / ( paMcasaM svo vR. 4-2 ) / 2 dUsare ke upadeza se grahaNa kiye gaye mithyAtva ko abhigRhIta mithyAtva kahate haiM / abhigRhIta dRSTi - prabhimukhaM gRhItA dRSTiH, idameva tattvamiti buddhavacanaM sAMkhya kaNAdAdivacanaM vA / ( ta. bhA. siddha. vR. 7 - 18, pR. 100 ) / tattva - yathArtha vastusvarUpa yahI hai, isa prakAra buddha, sAMkhya va kaNAda zrAdi ke vacanoM para zraddhA karane at bhI dRSTi kahate haiM / zrabhigRhItA ( mithyAtva) kriyA -- tatrAbhigRhItA trayANAM triSaSTyadhikAnAM pravAdizatAnAm / (ta. bhA. siddha. vR. 6-6 ) / tIna sau tiresaTha pravAdiyoM ke tattva para zraddhA rakhane ko abhigRhItA kriyA kahate haiM / zrabhigRhItA bhASA - 1. jA puNa bhAsA pratthaM abhigi bhAsiyA sA zrabhiggahiyA / ( dazavaM. cU. 280, pR. 236 ) / 2. zrarthamabhigRhya yocyate ghaTAdivat / ( dazavai. ni. hari. vR. 277, pR. 210 ) / 3. bhASA cAbhigRhe voddhavyA-arthamabhigRhya yA procyate ghaTAdivaditi / (zrAva. ha. vR. mala. hema. Ti. pR. 80 ) / 4. abhigRhItA pratiniyatArthAvadhAraNam / ( prajJApa. malaya. vR. 11 - 166 ) / 5. abhigRhItA pratiniyatArthAvadhAraNarUpA yathedamidAnIM kartavyamidaM neti / yadvA XX X abhigRhItA tu prarthamabhigRhya yocyate ghaTAdivat / (dharmasaM. mAna. svo vR. 3-41, pR. 123 ) / 6. anekeSu kAryeSu pRSTeSu yadekatarasyAvadhAraNamidamidAnIM kartavyamiti sA zrabhigRhItA 'thavA ghaTa ityAdiprasiddhapravRttinimittakapadAbhidhAnaM seti draSTavyam / ( bhASAra. TI. 78 ) / 1 artha ko grahaNa karake jo bhASA bolI jAtI haijaise 'ghaTa' zrAdi- vaha zrabhigRhItA bhASA kahI jAtI hai / 6 aneka kAryoM ke pUche jAne para 'isa samaya ise karo' isa prakAra kisI eka kA nizcaya
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhigrahamatika] karane vAlI bhASA ko abhigRhItA bhASA kahate haiM / athavA pravRttinimittaka prasiddha padoM ke kathana ko abhigRhItA bhASA kahate haiM / abhigrahamatika - prabhigrahA dravyAdiSu nAnArUpA niyamA:, teSu sva- paraviSaye matiH tadgrahaNa- grAhaNapariNAmo yasyAsau abhigrahamatikaH / ( sambodhasa vR. gA. 16, pR. 17) / dravyAdikoM ke viSaya meM jo aneka prakAra ke niyama haiM unheM abhigraha kahate haiM / ukta niyamarUpa abhigrahoM meM sva zraura para ke viSaya meM grahaNa karane karAne rUpa jisakI mati (pariNAma) huA karatI hai, use zrabhigrahamatika kahate haiM / zrabhighAtagati ( kriyAbheda ) -- jatugolaka - kandu-dArupiNDAdInAmabhighAtagatiH / (ta. vA. 5,24,21) / lAkha kA golA, geMda aura kASThapiNDa zrAdi kI anya se tAr3ita hone para jo gati hotI hai use zrabhighAtagati kahate haiM / abhijAtatva - 1. abhijAtatvaM vaktuH pratipAdyasya vA bhUmikAnusAritA / (samavA. abhaya vR. sU. 35, pR. 6) / 2. abhijAtatvaM yathAvivakSitArthAbhidhAnazIlatA / ( rAyapa. TI. pU. 16) / 2 vivakSita artha ke anusAra kathana kI zailI kA nAma abhijAtatva hai / yaha paiMtIsa satyavacanAtizayoM ThArahavAM hai| zrabhijJA ( pratyabhijJA ) - 'tadevedam' iti jJAnamabhijJA / (siddhivi. TI. 4 - 1, pU. 226, paM. 5 ) / 'yaha vahI haiM' isa prakArakA jo jJAna ( pratyabhijJAna ) hotA hai use abhijJA kahate haiM / abhidhAna-nAmanibandhana - jo NAmasaddo patto saMto appANaM ceva jANAvedi tamabhihANaNibaMdhaNaM NAma / (dhavalA pu. 15, pU. 2 ) / jo nAmazabda pravRtta hokara kevala apanA hI bodha karAtA hai, use abhidhAna- nAma- nibandhana kahate haiM / yaha nAmanibandhana ke tIna bhedoM meM se dUsarA hai / abhidhAnamala - abhidhAnamalaM tadvAcakaH zabdaH / ( dhava. pu. 1, pR. 33 ) / mala-vAcaka zabda ko abhidhAnamala kahate haiM / abhidhAyakavidhi - tad - ( abhidheyavidhi - ) jJApakazcAbhidhAyakavidhiH / (praSTasa. yazo vR. 3, 50 ) / la. 15 113, jaina- lakSaNAvalI [ abhinibodha vivakSita artha ( zrabhidheya ) kA jJApana karAne vAlI vidhi ko zrabhidhAyaka vidhi kahate haiM / abhidheyavidhi -yasya buddhiH pravRttijananImicchA te so'bhidheyavidhiH / (praSTasa. yazo. vR. 3, 50 ) / jisakI buddhi pravRtti kI janaka icchA ko utpanna kare use abhidheyavidhi kahate haiM / abhidhyA-sadA sattveSvabhidrohAnudhyAnam abhidhyA / yathA -- zrasmin mRte sukhaM vasAmaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-1) / prANiyoM ke viSaya meM sadA abhidroha ke cintavana karane ko prabhidhyA kahate haiN| jaise- isake mara jAne para hama sukha se raha sakate haiN| abhinaya - abhinayaH catubhirAGgika- vAcika-sAttvikAhAryabhedaiH samuditai rasamuditairvA'bhinetavyavastubhAvaprakaTanam / (jambUdvI. vR. 5-121, pR. 414) / kAyika, vAcanika, sAttvika aura zrAhArya ina cAra bhedoM ke dvArA, cAhe ve samudAya rUpa meM hoM yA pRthak pRthak, abhinetavya ( jisa vRttAnta ko nakala karake pragaTa kiyA jAya ) vastu ke bhAva ko pragaTa karanA, isakA nAma abhinaya hai / abhinavAnujJA - abhinavAnujJA nAma yadA kilAnyo devendraH samutpadyate tadA tatkAlavartibhiH sAdhubhiryadasAvabhinavotpannatayA'vagrahamanujJApyate sA teSAM sAdhUnAmabhinavAnujJA / ( bRhatka. vR. 670 ) jaba koI nayA devendra utpanna hotA hai taba vaha tatkAlavartI sAdhunoM ke dvArA avagraha ( upAzraya ) ke liye zranujJApita kiyA jAtA hai, yaha una sAdhunoM kI anujJA abhinavAnujJA kahI jAtI hai / abhinibodha - 1. abhinibodhanamabhinibodhaH / ( sa. si. 1 - 13) / 2. grAbhimukhyena niyataM bodhanamabhinibodha: / (ta. vA. 1, 13, 5) / 3. pratthAbhimuho Niyato bodha: ( abhinibodha: ), sa eva svAdhikapratyayopAdAnAdabhinibodhakam / ( nandI. cU. pU. 10 ) / 4. pratthAbhimuho nipro boho jo so mobhiniboho / (vizeSA. bhA. 80, pR. 37 ) / 5. grarthA'bhimukho niyato bodho'bhinibodha: / (zrAva. hari. vR. 1, pR. 7) / 6. ahimuha - NiyamidaTThe su jo bodho so hiNibodho / ( dhava. pu. 6, pU. 15 - 16 ) / 7. yattadAvaraNakSayopazamAdindriyAnindriyAvalambAcca
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinibodha ] 1 mUrtImUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tadabhinibovikajJAnam / (paMcA. kA. amRta. vR. 41 ) / 8. ahi. muhaNiyamiyabohaNamAbhiNibohiyamaNidiiMdiyajaM ( go . jI. 306 ) / 6. sthUla vAggocarAnantarArthasya sthAyinazciram / pratyakSaM niyatasyaitad vodhAdabhinivodhanam / / zrA. sA. 4 - 32 ) / 10. grabhinibodho hetoranyathAnupapattiniyamanizcayaH / ( laghI. zrabhaya. vRtti 4-4, pR. 45 ) / 11. abhimukheSu niyamiteSvartheSu yo bodhaH sa zrabhinibodhaH, abhinibodha evAbhinibodhikam / (mUlA. vR. 12 - 187) / 12. zrarthAbhimukho'viparyayarUpatvAnniyato 'saMzayarUpatvAd bodha: saMvedanamabhinibodhaH / sa eva svArthikapratyayopAdAnAdAbhinibodhikam / ( sthAnAMga sU. 463, pU. 330 ) / 13. zrarthAbhimukho niyataH pratiniyatasvarUpo bodho bodhavizeSo 'bhinibodha: XXX / zrathavA abhinibudhyate'nenA'smAt zrasmin veti abhinibodhaH tadAvaraNakarmakSayopazamaH / (zrAva. malaya. vU. 1, pR. 12; nandI. malaya. vR. sU. 1, pR. 65 ) / 14. abhimukho vastuyogyadezAvasthAnApekSI, niyata indriyANyAzritya sva-svaviSayApekSI bodhaH prabhinibodha: / (zranuyo. mala. hema. vR. 1, pU. 2 ) / 15. arthAbhimukho niyato bodho'bhinibodhaH, XX X abhinibudhyate vA zranenAsmAt asmin vA zrabhinibodhaH tadAvaraNakarmakSayopazamaH / ( dharmasaM. malaya. vR. 816, pR. 21) / 16. tatra cAyamAbhinibodhikajJAnazabdArtha:-- abhi ityAbhimukhye, ni iti naiyatye, tatazca abhimukhaH vastuyogya dezAvasthAnApekSI, niyata indriyamanaH samAzritya sva-svaviSayApekSI bodhanaM bodho bhinibodha: / ( karmavi. de. svo vR. gA. 4, pR. 6) / 17. liGgAbhimukhasya niyatasya liGgino bodhanaM parijJAnamabhinibodhaH svArthAnumAnaM bhaNyate / (ta. sukhabo. 1 - 13) / 18. dhUmAdidarzanAdagnyAdipratItiranumAnamabhinibodha: / (zrana. dha. svo TI. 3-4; ta. vR. zruta. 1 - 13) / 2 arthAbhimukha hokara jo niyata viSaya kA jJAna hotA hai vaha zrabhinibodha kahalAtA hai / 16 vastu ke yogya deza meM zravasthAna kI apekSA rakha kara jo indriya aura mana ke zrAzraya se apane niyata viSaya kA - jaise cakSu se rUpa kA bodha hotA hai, use abhinibodha kahate haiM / [ prabhinnadazapUrvI abhiniveza- abhinivezazca nItipathamanAgatasyApi parAbhibhavapariNAmena kAryasyArambhaH / sa ca nIcAnAM bhavati / yadAha-darpaH zramayati nIcAn niSphala- nayaviduSkarArambhaiH / zrotovilomata raNavyasanibhirAyAsyate matsyaiH / / (yogazA. sva. vi. 1 - 53, pU. 114, jaina - lakSaNAvalI 156) / nItimArga para na calate hue bhI dUsare ke abhibhava ( tiraskAra ) ke vicAra se kArya ke prArambha karane ko abhiniveza kahate haiN| yaha nIca janoM ke hI hotA hai / so hI kahA hai-nIca jana jo abhimAna ke vazIbhUta hokara nirarthaka va anaitika duSkara kAryoM ko kiyA karate haiM unakA vaha parizrama una machaliyoM ke samAna hai jinakI pravAha ke viruddha tairane kI Adata hai / zrabhinnadazapUrvI - 1. rohiNipahudINa mahAvijjANaM devadAzro paMcasayA / zraMguTTapaseNAI khuddadyavijjANa sattasayA / ettUNa pesaNAI maggaMte dasama puvvapaDhaNammi / aicchaMti saMjamattA tAmro je te abhiNNadasapuvvI ( ti pa 4, 668-66 ) 2. ettha dasapubviNo bhiNNAbhiNNabheeNa duvihA hoMti / tattha ekkArasaMgANi paDhidUNa puNo XX X rohiNipradipaMcasaya mahAvijjAzro sattasayadaharavijjAhi gayA ki bhayavaM grANaveditti dukkaMti / evaM DhukkamANANaM savvavijjANaM jo lobhaM gacchadi so bhiNNadasaputhvI, jo puNa Na tAsu lobha karedi kammakkhayatthI so abhiNNadasapuvvI NAma / ( dhava. pu. 6, pU. 68 ) / 3. dazapUrvANyadhIyamAnasya vidyAnupravAdasthA kSullakavidyA mahAvidyAzcAGguSThaprasenAdyA: prajJapyAdayazca tai [ tAbhi] rAgatya rUpaM pradarzya, sAmarthya svakarmAbhASya puraH sthitvA zrAjJApyatAM kimasmAbhiH kartavyamiti tiSThanti / tadvacaH zrutvA na bhavantIbhirasmAkaM sAdhyamastIti ye vadantyavicalitacittAste prabhinnadazapUrviNaH / (bha. zrI. vijayo. TI. 34 ) / 4. dazapUrvANyutpAdapUrvAdividyAnuvAdAntAnyeSAM santIti dazapUrviNaH / prabhinnA vidyAbhirapracyAvitacAritrAste ca te dazapUrviNazca vidyAnuvAdapAThe svayamAgatadvAdazazata vidyAbhiracalitacAritrAH / ( bha. prA. mUlA. TIkA 34 ) | 1. rohiNI zrAdi mahAvidyAoM ke pAMca sau tathA aMguSThaprasenAdi kSudra vidyAnoM ke sAta sau devatA
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhinnAkSaradazapUrva ] zrAkara vidyAnuvAda nAmaka dasaveM pUrva ke par3hate samaya prAjJA dene ke lie prArthanA karate haiM, phira bhI jo unheM svIkAra nahIM karate aise sAdhunoM ko zrabhinnadazapUrvI kahate haiM / prabhinnAkSaradazapUrva - pulAka-bakuza - pratisevanAkuzIleSu utkarSeNAbhinnAkSaradazapUrvANi zrutaM bhavati / ko'rthaH ? abhinnAkSarANi ekenApyakSareNa pratyUnAni dazapUrvANi bhavantItyarthaH / (ta. vRtti zruta. 6-47) / jo utpAdapUrvAdi dasa pUrva eka akSara se bhI kama na hoM, aise paripUrNa dasa pUrvo ko prabhinnAkSaradazapUrva kahA jAtA hai / prabhinnAcAra- 1. jAtyopajIvanAdi pariharata dyabhinnAcAraH / ( byava. bhA. malaya. vU. 3-164, pR. 35) / 2. na bhinno na kenacidapyaticAravizepeNa khaNDita zrAcAroM jJAna cAritrAdiko yasyAsAvabhinnAcAraH / ( abhi. rA 1, pR. 725 ) / 2 jisakA zrAcAra kisI praticAravizeSa ke dvArA khaNDita nahIM hotA hai use prabhinnAcAra kahA jAtA hai / grabhimAna 1. mAnakaSAyAdutpanno'haGkAro'bhi - mAna: / ( sa. si. 4 - 21) / 2. mAnakaSAyodayApAdito'bhimAnaH / (ta. vA. 4, 21, 4 ta. sukhabo. vR. 4-21; ta. vRtti zruta. 4 - 21) / 1 mAna kaSAya ke udaya se jo grantaHkaraNa meM grahakArabhAva udita hotA hai usakA nAma abhimAna hai / bhikhArthako abhimuhattho ? iMdiya-goiMdiyA gaNapAyoggo / ( dhava. pu. 13, pR. 206 ) / zrabhimukha aura niyamita artha ke grAhaka jJAna kA nAma zrAbhinibodhika / isa lakSaNa meM praviSTa 'abhimukha artha' kA svarUpa isa prakAra nirdiSTa kiyA gayA hai jo padArtha indriya aura mana ke dvArA grahaNa ke yogya hotA hai use prakRta meM abhimukhArtha jAnanA cAhie / abhirUDha - 1. grabhirUDhastu paryAya: X X x // ( laghI. 5-44 ) / 2. x x x grabhirUDho'stu nayo'bhirUDhibiSayaH paryAyazabdArthabhit / ( siddhivi. 11-31, pR. 736) / jo paryAyavAcI zabdoM kI apekSA zrartha meM bheda kare use abhiSTa (samabhirUDha ) kahate haiM / jaise --eka hI indra vyakti ko indana kriyA kI apekSA indra va [ abhivaddhita saMvatsaraM zakana kriyA se zaka bhI kahA jAtA hai / abhilApa - grabhilapyate yena yo vA prasI abhilApaH zabdasAmAnyam grarthasAmAnyam ca / (siddhivi. TI. 1-8, pR. 38, paM. 5-6 / jisa (zabda) ke dvArA kahA jAtA hai vaha zabda tathA jo kucha (artha) kahA jAtA hai vaha bhI zrabhilApa kahalAtA hai ( bauddhamatAnusAra ) / zrabhivaddhitamAsa - 1. zrabhivaDDhi ikkatIsA cauari bhAgasyaM ca tigahINaM / bhAve mUlAhajupro pagayaM puNa kammamAseNaM !! ( bRhatka. 1130) / 2. abhivo ya mAso ekattIsa bhave grahoratA / bhAgasayamegavIsaM cauvIsa-saeNa cheeNaM // ( jyotiSka. 2- 39 ) / 3. ekatriMzad dinAni ekaviMzatyuttarazataM caturviMzatyuttarazata bhAgAnAm (31134) abhivaddhitamAsa: / ( ta. bhA. siddha. vR. 4 - 15 ) / 4. grabhidvito nAma mukhyataH trayodaza candramAsapramANaH saMva tsaraH paraM taddvAdazabhAgapramANo mAso'pyavayave samudayopacArAd zrabhivaddhitaH / sa caikatriMzadahorAtrANi caturviMzatyuttarazatabhAgIkRtasya cAhorAtrasya trikahIna caturviMzaM zataM bhAgAnAM bhavati / ( bRhatka. bR. gA. 1130 ) / 5. tathA hi- zrabhivardhitamAsasya dinaparimANamekatriMzadahorAtrA ekaviMzatyuttaraM zataM bhAgAnAm grahorAtrAzca XX X 1 ( vyava. bhA. malaya. vR. 2- 18, pR. 7) / 2 ikatIsa dina-rAta aura eka dina ke eka sau caubIsa bhAgoM meM se eka sau ikkIsa bhAga pramANa ( 31124) kAlako zrabhivardhita mAsa kahate haiM / abhivarddhata saMvatsara - 1. abhivadhito mukhyataH trayodaza- candra mAsapramANaH saMvatsaraH / (bRhatka. vR. 1130 ) / 2. terasa ya caMdamAsA eso abhivaDhiyo u nAyavvo / ( jyotiSka 2 - 36) / 3* nAma icca-teya taviyA khaNa-lava divasA 'uU' pariNa mNti| pUrei NiNNathalae tamAhu abhivaDDhiyaM jANa ( NAma ) | ( sUrya pra. 58 ) / 4. abhivardhitasaMvatsare ca ekaikasmin grahorAtrANAM trINi zatAni tryazItyadhikAni catuzcatvAriMzacca dvASaSTibhAgA grahorAtrasya / (sUryapra. bR. 10, 20, 56); tinni grahoratasayA tasII ceva hoi abhivaDDhI / coyAlIsa bhAgA bAvaTTakaraNa eNa / ( sUryapra. vR. 10, 20, 57 u.); trINyahorAtrazatAni tryazItyadhikAni 115, jaima-lakSaNAvalo
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiSava] 116, jaina-lakSaNAvalI [abhIkSNajJAnopayoga catuzcattvAriMzacca dvASaSThibhAgA ahorAtrasya etA- 8-10) / 2. 'pejje' tti priyasya bhAvaH karma vA vdhoraatrprmaanno'middhitsNvtsrH|xxx tathA prema, taccAnabhivyaktamAyA-lobhalakSaNabhedasvabhAvayasmina saMvatsare'dhikamAsasambhavena trayodaza candramAsA mabhiSvaGgamAtramiti / (sthAnAMga abhaya. va.1-48, bhavanti so'bhivadhitasaMvatsaraH / (sUryapra. va. sU. pR. 24) / 3. bhAvo nAma jIvasya pariNAmaH, 5-7; pR. 154); yasmin saMvatsare kSaNa-lava- so'bhiSvaGgo'midhIyate / xxx yena dhana-dhAnyadivasA RtavaH AdityatejasA kRtvA'tIva tAtA pari- kalatrAdigArddhayapariNAmenAsya jantorante-AyatyAM Namanti, yazca sarvANyapi nimnasthAnAni sthalAni ca nArakAdibhavaduHkhalakSaNaM bhayamutpadyate sa tathAbhUtaH jalena pUrayati taM saMvatsaraM jAnIhi, yathA taM saMvatsara- pariNAmo'bhiSvaGgaH, na sarvo'pIti bhAvArthaH / mabhivadhitamAhuH pUrvarSayaH iti / (sUryapra. va. 58, (prAva. hari. vR. mala. hema. Ti. pR. 106-7) / pR. 173) / 5. evaMvidhena (abhivaddhitena) mAsena 1bAhya aura abhyantara upakaraNa yukta viSaya-sukha dvaadshmaasprmaanno'bhivdhitsNvtsrH| sa cAyaM trINi meM jo rAga yA Asakti hotI hai use abhiSvaMga matAnyahrAM vyazItyadhikAni catuzcatvAriMzacca kahate haiN| yaha lobha kA paryAya nAma hai| dviSaSTibhAgAH (38341) / (ta. bhA. siddha. vR. abhiSvaSkaraNa-2. abhiSvaSkaNaM tasyaiva vivkssit4-15)| kAlasya saMvarddhanam, parataH krnnmityrthH| (bahatka. 2 teraha cAndramAsa pramANa abhivadhita saMvatsara vR. 1675) / 2. abhiSvaSkaNaM pazcAdapasaraNam / hotA hai| (Ava. hari. vR. mala. hema. Ti. pR. 87) / abhiSava-1. dravo vRSyo vA'bhiSavaH / (sa. si. 1 vasatike vivakSita vidhvaMsAdi kAla ko bar3hAnA -35) / 2 dravo vaSyaM vA'bhiSavaH dravaH / sauvIrA- -pAge karanA, isakA nAma abhiSvaSkaNa bAdara dikaH vRSyaM vA dravyamabhiSavaH ityabhidhIyate / (ta. prAbhUtikA hai| vA. 7, 35, 5) / 3. dravo vRSyaM cAbhiSavaH / (ta. abhihata-1. ekadezAt sarvasmAdvA''gatamodanAzlo. 7-35) / 4. abhiSavAhAra iti-surA-sauvI- dikaM abhighaTam [abhihRtam] / (mUlA. va. 6-19) / raka - mAMsaprakAra - parNakyAdyanekadravyasaMghAtaniSpannaH 2. syAdAyAtamabhihRtaM grAmavAragRhAntarAt / (prAcA. surA-sIdhu-madhuvArAdirabhivRSyavRkSadravyopayogo vA / sA. 8-32) / 3. trIn sapta vA gRhAn paGktyA . (ta. bhA. siddha. vR. 7-30) / 5. sauvIrAdidravo sthitAn muktvA'nyato'khilAt / dezAdayogyamAyAtavA vRSyaM vaa'bhissvaahaarH| (cA. sA. pu. 13) / mannAdyabhihRtaM yteH| (ana. dha. 5-16) / 4. grAmAt 6. abhiSavo'nekadravyasandhAna niSpannaH / surA-sau- pATakAt gRhAntarAdyadAyAtaM tadabhihRtam / (bhA. prA. vIrakAdiH mAMsaprakArakhaNDAdirvA sUrAmadhvAdyabhiSya- TI. 19) / ndidravyopayogo vaa| (yogazA. svo. viva. 3-68, 3 eka paMkti meM sthita tIna yA sAta gharoM ko chor3a pa. 565) / 7. abhiSavaH surA-sauvIrakAdirmAsa- kara usase bAhira ke pradeza se Aye hue ayogya prakArakhaNDAdirvA / sUrAmadhvAdyabhiSyandivaSyadravyopa- AhArake lene para abhihata (abhighaTa) nAmakA yogo vA / (dharmasaM. mAna. svo. ba. 2-50, pa. udgama-doSa hotA hai| 106) / 8. dravo vRSyazcobhayo'bhiSavaH / (ta. vRtti abhIkSNajJAnopayoga-1. jIvAdipadArthasvatattva - shrut.7-35)| viSaye samyagjJAne nityaM yuktatA'bhIkSNajJAnopayogaH / 2 drava (kAMjI) athavA vRSya (gariSTha) dravya ko (sa. si. 6-24) / 2. jJAnabhAvanAyAM nityayuktatA abhiSava kahA jAtA hai / 4 madya, sauvIraka (kAMjI), jJAnopayogaH / matyAdivikalpaM jJAnaM jIvAdipadArthaviziSTa avasthAgata mAMsa aura parNakI prAdi aneka svatattvaviSayaM pratyakSa-parokSalakSaNam ajJAnanivRttyadravyoM ke samudAya se nirmita gariSTha khAdya ko abhi- vyavahitaphalaM hitAhitAnubhayaprAptiparihAropekSAbyavaSava kahate haiN| hitaphalaM yattasya bhAvanAyAM nityayuktatA jJAnopayogaH / abhiSvaGga--1. abhiSvaGgo bAhyAbhyantaropakaraNa- (ta. vA. 6, 24, 4; cA. sA. pa. 25, ta. vRtti viSayasUkhe rAga pAsaktiH / (ta. bhA. siddha. ya. zruta. 6-24; ta. sukhabo. 6-24) / 3.abhivaNa
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhedaprAdhAnya 117, jaina-lakSaNAvalo [abhyantarA nirvRtti NANovajogajuttadAe-- abhikkhaNaM NAma bahuvAramidi tane / pravezo bhramato bhikSorabhojyagRhavezanam / / bhaNidaM hodi / NANovajogo tti bhAvasudaM davvasudaM (ana. dha. 5-53) / vaa'vekkhde| tesu muhammuha juttadAe titthayaraNAma- bhikSArtha bhramaNa karate hae bhikSakA cANDAlAdi kamma bajjhai, daMsaNavisujjhadAdIhiM viNA edisse aspRzya zadra ke ghara meM praveza karane para abhojyannuvvttiido| (dhava. pu. 8, pR. 61) / 4. saMjJAna- gRhapravezana nAmaka antarAya hotA hai| bhAvanAyAM tu yA nityamupayuktatA / jJAnopayoga abhyantara avadhi-tatra yo'vadhiH sarvAsU dikSa evAsau tatrAbhIkSNaM prasiddhitaH / / (ta. zlo. vA. 6, svadyotyaM kSetra prakAzayati, avadhimatA ca saha sAta24, 6) / 5. ajJAnanivRtti phale pratyakSa-parokSalakSa- tyena tata: svadyotyaM kSetra sambaddhaM so'bhyantarAvadhiH / NajJAne / nityamabhiyUktatoktastajjJajJAnopayogastu / / (prajJApa. malaya. vR. 317, 1536) / (ha. pU. 34-135) / 6. abhIkSNaM jJAnopayoga jo avadhijJAna sarva dizAoM meM apane viSayabhata iti-abhIkSNaM muhurmuhuH pratikSaNaM jJAnaM dvAdazAGgaM kSetra ko prakAzita kare aura apane svAmI ke sAtha pravacanaM pradIpAGakuzaprAsAdaplavasthAnIyaM, tatropayogaH sadA apane viSayabhUta kSetra meM sambaddha rahe use praNidhAnam / sUtrArthobhayaviSayaM Atmano vyApAraH, abhyantara-avadhi kahate haiN| tatpariNAmiteti yAvat / (ta. bhA. siddha. vR. 6-23) / abhynt| nirvRtti-dekho prAbhyantaranivRtti / 1 jIvAdi padArthoM ke svakIya svarUpa ke jAnane rUpa 1. utsedhAGgulAsaMkhyeyabhAgapramitAnAM vizuddhAnAmAsamyagjJAna meM nitya upayakta rahane ko abhIkSNa- tmapradezAnAM pratiniyatacakSarAdIndriyasaMsthAnenAva - jJAnopayoga kahate haiN| sthitAnAM vRttirabhyantarA nirvRttiH / (sa. si. abhedaprAdhAnya--abhedaprAdhAnyaM dravyArthikanayagRhIta- 2-17; ta. vA. 2, 17, 3; mUlA. 1-16) / sattAdhabhinnAnantadharmAtmakabastuzaktikasya sadAdipa- 2. vizuddhAtmapradezavRttirAbhyantarA / (ta. zlo. dasya kAlAdyabhedavizeSapratisandhAnena paryAyAthikanaya- 2-17) / 3. netrAdIndriyasaMsthAnAvasthitAnAM hi pryaalocnpraadurbhvcchkyaarthbaadhprtirodhH| (zAstravA. vartanam / vizaddhAtmapradezAnAM tatra nirvatirAntarA // yazo. TI. 7-23, pR. 254) / (ta. sA. 2-41) / 4. abhyantarA cakSurAdIndriyadravyAthika nayake dvArA grahaNa kI gaI sattA Adi se jJAnAvaraNakarmakSayopazamaviziSTotsedhAGgalAsaMkhyeya . abhinna ananta dharmasvarUpa vastu ke grahaNa karane kI bhAgapramitAtmapradezasaMzliSTasUkSmapudagalasaMsthAnarUpA / zaktivAle sat-asat prAdi padoM kI, kAla Adi (ta. sukhabo. vR. 2-17) / 5. tatrotsedhAsaMkhyeyake abheda ko lakSya karake paryAyAthika nayase utpanna bhAgapramitAnAM zuddhAnAmAtmapradezAnAM pratiniyatahonevAlI zakti se anantadharmAtmaka vastu ke grahaNa- cakSurAdIndriyasaMsthAnenAvasthitA yA vRttirabhyantarA rUpa artha meM, bAdhAko dUra karanA; isakA nAma abheda- nirvRttiH / (prAcArA. vRtti 2, 1, 64 pR. 64) / prAdhAnya hai| 6. bAhyanivRttIndriyasya khaDgenopamitasya yA / abhedopacAra--abhedopacArazca paryAyAthikanayagRhI- dhAropamAntanivRttiratyacchapudgalAtmikA / (lokapra. tAnyApohaparyavasitasattAdimAtrazaktikasya tAtparyAnu - 3-75, pR. 36) / 7. XXX khaDgasthAnIyA papattyA sadAdipadasyoktArthe lakSaNA / (zAstravA. yA bAhyanirvR tteH khaDgadhArAsamAnA svacchatarapudgayazo. TI. 7-23, pR. 254) / lasamUhAtmikA abhyantarA nivRttiH xxx / paryAyAthika nayase grahaNa kiye gaye tathA anyApoha meM (nandI. malaya. va. sU. 3, pR. 75) / 8. utsedhAjinakA paryavasAna hai aise, kevala sat-asat prAdi gulAsaMkhyeyabhAgapramitAnAM zuddhAtmapradezAnAM pratidharmoM ke grahaNa karane kI zaktivAle 'sat' Adi niyatacakSuHzrotraghrANarasanasparzanendriyasaMsthAnenAva . sthitAnAM vRttirAbhyantarA nirvRttiH / (mUlA. va. dharmAtmaka vastu ke grahaNa meM jo lakSaNA kI jAtI hai, 1-16) / 6. masUrikAdisaMsthAnAtparata: utsedhAisakA nAma abhedopacAra hai| gulAsaMkhyeyabhAgapramitAnAM zuddhAnAmAvaraNakSayopazamaabhojyagRhapravezana-xxx cANDAlAdinike- viziSTAnAM sUkSmapudgalapradezasazliSTAnAM pratiniyata irAlA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyantaropadhivyutsaga] 118, jaina-lakSaNAvalI [abhyAhRta cakSurAdIndriyasaMsthAnenA'vasthitAnAmAtmapradezAnAM (prajJApanA malaya. vR. 22-280, pR. 438) / vRttirabhyantaranivRttiH / (ta. vRtti zruta. 2-17) / 8. iNamaNeNa kiyamidi aNaTakahaNamabbhakkhANaM nnaam| 1 utsedhAgala ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa zaddha (aGgapaNNattI pa. 262) / 6. abhyAkhyAnaM mithyAprAtmapradezoM ko pratiniyata cakSu prAdi indriyoM ke kalaGghadAnam / (kalpasU. vR. 118) / prAkArarUpa se racanA hone ko abhyantara nirvRtti 1 hiMsAdi kArya kA karane vAlA, cAhe vaha kahate haiN| virata ho cAhe viratAvirata ho, 'yaha usakA kartA abhyantaropadhivyutsarga-1.xxxabhyantaro- hai' isa prakAra usake sambandha meM kahanA; ise abhyApadhityAgazceti / xxxkrodhAdirAtmabhAvo'bhya- khyAna kahate haiN| 2 athavA jisameM jo guNa nahIM hai, ntaropadhiH, kAyatyAgazca niyatakAlo yAvajjIvaM vA usameM usa guNakA sadbhAva batalAne ko abhyAkhyAna 'bhyantaropadhityAga ityucyate / (sa. si. 9-26) / kahate haiM / 2. abhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM ceti / (ta. bhA. abhyAsa-yAvatpramANo yo rAzibhavet svruup6-26)| 3. krodhAdibhAvanivRttirabhyantaropadhivyu- saMkhyayA / sa nyasya tAvato vArAn guNito'bhyAsa tsargaH / krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAtva-hAsya-ratya- ucyate / / (lokapra. 1-165) / rati-zoka - bhayAdidoSanivRttirabhyantaropadhivyutsarga vivakSita rAzi svarUpa va saMkhyA se jitanI ho, usa iti nizcIyate / kAyatyAgazca niyatakAlo yAva- sthApita kara utane bAra guNA karane ko abhyAsa jjIvaM vaa| kAyatyAgazcAbhyantaropadhivyutsarga ityu- kahate haiN| jaise-5454545453125 / cyate / sa pudvividhaH-niyatakAlo yAvajjIvaM abhyAsavartI---1. guruNo ya lAbhakaMkhI abbhAse ceti / (ta. vA. 6, 26, 4-5) / 4. abhyantaraH vaTTate syaa| sAhU AgAra-iMgiehiM saMdiTTo vatti zarIrasya kaSAyANAM ceti zarIrasya paryantakAle kAUNaM / / (vyava. bhA. 1-76, pR. 31) / 2. gurovijJAyAkicitkaratvaM zarIraka parityajati-ujjha- rabhyAse samIpe vartate iti zIlo'bhyAsavartI gurupAdati / yathoktam-'jaM pi ya ima sarIraM iTU kata' pIThikApratyAsannavartIti bhAvaH / (vyava. bhA. malaya. ityAdi / krodhAdayaH kaSAyA: saMsAraparibhramaNahetavaH, vR.1-78, pR. 31) / teSAM vyutsargaH parityAgo manovAkkAyaH kRta-kAritA- jo sAdhu jJAna, darzana aura saMyama ke lAbha kI numatibhizceti / (ta. bhA. liddha. va. 6-26) / icchA se sadA guru ke samIpa rahatA hai tathA netra va 3 krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, hAsya, rati, mukhAdi ke AkAra aura zarIra kI ceSTA se yadi arati, zoka va bhaya Adi doSoM ke tyAga ko tathA kucha saMdeza diyA jAtA hai to usake karane meM udyata niyata kAla taka yA yAvajjIvana zarIra ke tyAga ko rahatA hai, aise sAdhu ko abhyAsava" kahA jAtA hai / bhI abhyantaropadhivyutsarga kahate haiN| yaha praupacArika vinaya ke 7 bhedoM meM prathama hai| abhyAkhyAna-1. hiMsAdeH karmaNaH kartuviratasya abhyAsAsana-dekho abhyaasvrtii| abhyAsAsanam viratAviratasya vA 'yamasya kartetyabhidhAnamabhyAkhyA- upacaraNIyasyAntike'vasthAnam / (samavA. abhaya. vR. nam / (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 75) / 2. abhyA- 61, pR. 86) / khyAnaM tadguNazanyatve 'pi tadguNAbhyupagamalakSaNam / upacaraNIya-Adara-satkAra karane ke yogya guru (zrA. pra. TI. 123) / 3. ayamasya kati aniSTa- Adi ke samIpa meM sthita rahane ko abhyAsAsana kathanamabhyAkhyAnam / (dhava. pu. 5, pR. 116) / kahate haiN| 4. krodhamAnamAyAlobhAdibhiH pareSvavidyamAnadoSod- abhyAhRta (pAhAradopabheda)- 1. svagrAmAdeH sAdhu -yaakhyaanm| (dhava. pu. 12, pR. 285) / nimittamabhimakhamAnItamabhyAhRtam / (dazava. hari. 5. hiMsAdyakartuH karturvA kartavyamiti bhASaNam / abhyA- vR. 3-2, pR. 116; dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-22, khyAnam XXX // (ha. pu. 10-62) / 6. abhyA- pa. 40) / 2. gRha-grAmAdeH sAdhvartha yadAnItaM tadabhyAkhyAna prakaTamasaddoSAropaNam / (sthAnAMga abhaya. va. hRtam / (yogazA. svo. viva. 1-38, pR. 134) / 1-46, pR. 24) / 7. abhyAkhyAnamasadoSAropaNam / 3. sva-paramAmAt bhAvunimitta ya AnIyata so'bhyA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyAhRta ] 116, hRtapiNDa: / ( zrAba. ha. vR. mala. hema. Ti. pU. 81) / 1 svakIya grAma Adi se sAdhu ke nimitta lAye huye zrAhAra ko zrabhyAhRta kahate haiM / jaina - lakSaNAvalI abhyAhRta ( vasatikA doSabheda ) - kuDacAdyarthaM kuTIraka - kaTAdikaM svArthaM niSpannameva yatsaMyatArthamAnItaM tadabbhAhiDam / (bha. prA. vijayo. va mUlA. TI. 230; kArtike. TI. 446, pR. 337-38 ) / apanI kuTI (jhoMpar3I) ke banAne ke lie lAe gaye kuTIraka aura caTAI Adi yadi sAdhu ke liye dI jAtI hai to yaha usake liye abhyAhata nAmakA vasatikAdoSa hotA hai / abhyutthAna- 1. abhyutthAnaM gurvAdInAM praveza- niSkramaNayoH / (bha. nA. vijayo. TI. 116) / 2. gurvAdInAM praveza - niSkramaNayoH sammukhamutthAnaM prabhyutthAnam / (bha. prA. mUlA. TI. 116) / 3. abhyutthAnamAsanatyAga: / (samavA. abhaya vR. 61, pR. 65) / 1 guru zrAdi ke zrAne-jAne para unake sammAna pradarzanArtha apanA zrAsana chor3akara khar3e ho jAne ko prabhyusthAna kahate haiM / abhyudaya - 1. pUjArthAjJaizvaryairbala parijana kAmabhogabhUyiSThaiH / pratizayitabhuvanamadbhutamabhyudayaM phalati saddharmaH // ( ratnaka. zrA. 135) / 2. indrapadaM tIrthaMkara garbhAvatAra janmAbhiSeka sAmrAjya - cakravartipada - niHkramaNakalyANa mahAmaNDalezvarAdirAjyAdikaM sarvArthasiddhiparyantamahamindrapadaM sarvaM sAMsArikaM vizi viziSTaM sukhamabhyudayamityucyate / (ta. vRtti zruta. 7-26) / 1 pUjA-pratiSThA, dhana-sampatti, zrAjJA, aizvarya, bala, parijana aura kAmabhoga; ityAdi kI pracuratA se prApti honA, isakA nAma zrabhyudaya hai / - evaM baMdhaM pAviNa se abbhANaM vA vArisu vA hA prabhA NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 35) / varSA-vihIna megha na kahalAte haiM / prabhAvakAzazayana - grabbhAvagAsarAyaNaM bahirnirAvaraNadeze zayanam / (bha. prA. vijayo. va mUlA. TI. 225) / gRha zrAdi ke bAhara nirAvaraNa sthAna meM sone ko zrAvakAzazayana kahate haiM / zrAvakAzA'ticAra -- 1. sacittAyAM bhUmau trasa amanaska sahitaharitasamutthitAyAM vivaravatyAM zayanam, prakRtabhUmi- zarIrapramArjanasya hasta pAdasaMkoca - prasAraNam, pAravantirasaMcaraNam, kaNDUyanaM vA, hima-samIraNAbhyAM hRtasya kadaitadupazamo bhavatIti cintA, vaMzadalAdibhirupari nipatitahimApakarSaNam avazyAyaghaTTanA vA pracuravAtAtapadezo 'yamiti saMklezaH agni- prAvaraNAdInAM smaraNam abhrAvakAzAticAra: / (bha. zrI. vijaya. TI. 487) / 2. abhrAvakAzasya himavAtAbhyAmupahatasya kadaitadupazamaH syAditi cintA, vaMzadalAdibhirupari nipatita himasyApakarSaNamavazyAyaghaTTanA vA, prabhUtavAtAtapadezo'yamiti saMklezo'gni- prAvaraNAdInAM smaraNamityAdiko'bhrAvakAzAticAraH / (bha. prA. mUlA. TI. 487) / 1 saMcitta, trasajIva - bahula evaM sachidra bhUmipara sonA; bhUmi va zarIra ke pramArjana ke binA hI hAtha-paira zrAdi ko sakor3anA va phailAnA, karavaTa badalanA, zarIra ko khujalAnA tathA barpha va vAyu se pIr3ita hone para 'kaba yaha zAnta hotA hai' aisA cintana karanA, bAMsa ke pattoM Adi se Upara par3I prosabinduoM ko haTAnA; ityAdi zrAvakAzazayana ke zraticAra haiM / abhrAvakAzI-zre'vakAzo'sti yeSAM te'bhrAvakAzinaH zItakAle bahiH zAyinaH / ( yogibha.TI. 12) | zItakAla meM nirAvaraNa pradeza meM sonevAle sAdhu ko zrAvakAzI kahate haiM / madhyastha (majjhattha) - je gavi vaTTai rAge Navi dose dopaha majjhayArammi / so hoi u majjhattho sesA savtre amajbhatthA / / ( zrAva. ni. gA. 803) / jo na to rAga meM vartamAna rahatA hai aura na dveSa meM bhI, kintu unake madhya meM avasthita rahatA hai; vaha madhyastha hotA hai / zeSa sabako pramadhyastha jAnanA cAhiye / amanaska - 1. na vidyate mano yeSAM te'manaskAH / ( sa. si. 2 - 11 ; ta. vA. 2, 11, 1; ta. sukhabo. 2 - 11 ) / 2. manaso dravya bhAvabhedasya sannidhAnAt samanaskA:, tadasannidhAnAdamanaskAH / XX X kecit punaramanaskAH, zikSAdyagrAhivedana kAryasya siddhe yathAnupapatteH / ( ta zlo. 2- 11) / 3. ye punabhavamanasaivopayogamAtreNa manaHparyAptikaraNa vizeSanirapekSeNa yuktAste'manaskA: / ( ta. bhA. si. bR. 2 - 11) / 4. na vidyate pUrvoktaM ( dravya bhAvabhedaM )
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ amanojJa] 120, jaina-lakSaNAvalI [amUDhadRSTi dviprakAraM mano yeSAM te'manaskAH / (ta. vRtti zruta. rAga-dveSa ke vazIbhUta hotA huA pApa karma kA saMcaya 2-11) / karatA hai| 2 dravya-bhAva svarUpa manase rahita jIvoM ko prama- amAtya (amacca)-1. sajaNavayaM puravaraM citaMto naska kahate haiN| attha (ccha) i naravati ca / vabahAra-nItikusalo amanojJa--1. amanojJaM apriya viSa-kaNTaka-zatru- amacca eyAriso xxx // (vyava. bhA. 3, zastrAdi, tad bAdhAkAraNatvAdamanojJam ityucyate / pR. 126) / 2. amAtyaH dezAdhikArItyarthaH / (sa. si. 9-30) / 2. apriyamamanojJaM vAdhAkAraNa- (tri. sA. TI. 683) / 3. yo vyavahArakuzalo tvAt / yadapriyaM vastu viSa kaNTaka-zatru-zastrAdi nItikuzalazca san sajanapadaM puravaraM narapati ca tad bAdhAkAraNatvAdamanojJamityucyate / (ta. vA. 6, cintayannavatiSThate sa etAdazo bhavati amAtyaH / 30, 1) / 3. apriyamamanojJam, bAdhAkAraNatvAt / athavA yo rAjJo'pi zikSA prycchti| (vyava. bhA. (ta. zlo . 9-30) / malaya. va. 3, pR. 126); amAtyo rAjakArya1 viSa, kaNTaka aura zatra prAdi jo bAdhA ke kAraNa cintAkRt / (vyava. bhA. malaya. va. 2-33) / 4. haiM, una apriya padArthoM ko amanojJa kahate haiN| amAtyAH sahajanmAno maMtriNaH / (kalpasUtra vR. amanojJa-samprayoga-samprayukta prArtadhyAna (ama- 3-62) / guNNa-saMpayoga-saMpautta aTTajjhAraNa)-1. amaNuNNaM 1 jo vyavahAracatura va nItikuzala hotA huA NAma appiyaM, samaMtayo jogo saMpayogo teNa appi- janapadoM sahita zreSTha nagara aura rAjA ko bhI cintA eNa samatato saMpa utto tassa vippayogAbhikaMkhI sati- karatA hai vaha amAtya kahalAtA hai| 2 deza kA samaNNAgate yAvi bhavai, satisamaNNAgate NAma jo adhikArI hotA hai use amAtya kahA jAtA hai| cittaNiroho kAuM jhAyai jahA kahaM NAma mama etesu amArgadarzana-cauramArgaprayacchakAnAM mArgAntarakatha. aNiThesu visaesu saha saMjogo na hojjatti, tesu nena tadajJApanam / (thA. gu. vi. pR. 10; praznavyA. aNiThesu visayAdisu parosa samAvaNNo appattesu vR. pR. 163) / iThesu paramagidvimAvaNNo rAgaddosavasagayo niyamA coroM kA mArga pUchane vAloM ko dUsarA mArga batAkara udayakilinna vva pAvakammarayaM uvaciNAi tti assa usase anabhijJa rakhanA, ise pramArgadarzana kahate haiN| paDhamo bhedo mto| (dazavai. ca.pa 26.30) / 2. kadA amitrakriyA-1. amitrakriyA dvesslkssnnaa| (gu. mamA'nena jvara-zUla-zatru-rogAdinA viyogo bhaviSya- gu. Sa. vR. 15, pR. 41) / 2. amitrakriyA pitrAdiSu tItyevaM cintanam ArtadhyAnaM prathamam / (malA. 3. svalpe'pyaparAdhe tIvrataradaNDakaraNam / (dharmasaM. mAna. 5-198) / 3. amanojJAnAM zabdAdiviSayANAM svo. va. 3, 27, pR. 82) / tadAdhAravastUnAM ca rAsabhAdInAM saMprayoge tadviprayoga- 2 pitA Adi ke dvArA alpa bhI aparAdha ke ho cintanamasaMprayoge prArthanA ca prathamam / (dharmasaM. mAna. jAne para tIvra daNDa dene ko amitrakriyA kahate haiN| svo. vR. 3, 27, pR. 80) / 4. amaNunnANaM saddAi- amaDhahaka-atattve tattvazraddhAnaM mUDhadRSTiH svalakSavisayavatthUNa dosamailessaM / dhaNiyaM viyogacitaNa- NAt / nAsti sA yasya jIvasya vikhyAtaH so'stya masaMpayogANusaraNaM ca / / 6 / / (prAva. 4 a.-abhi. mUDhadaka / / (lATIsaM. 4-111, paMcAdhyA. 2-589) rA. 1. pR. 235) / jisa jIva kI atattva meM tattvazraddhArUpa mUDha dRSTi 1 amanojJa (aniSTa) vastuoM kA saMyoga hone para nahIM rahatI hai vaha amUDhadRk kahalAtA hai / ke viyoga kA abhilASI hokara jo yaha vicAra amaDhadRSTi-1. jo havadi asaMmUDho cedA samvesU kiyA jAtA hai ki ina aniSTa viSayoM ke sAtha merA kmmbhaavesu| so khalu amUDhadiTThI sammAdiTThI muNesaMyoga kaise naSTa hogA, yaha amanojasamprayoga nAma- damvo // (samayaprA. 250) / 2. kApathe pathi kA prathama prArtadhyAna hai| isake prAzraya se aniSTa duHkhAnAM kApathasthe'pyasammatiH / asaMpRktiranutkIrtiviSayoM meM dveSabhAva ko prApta hokara aura aprApta ramUDhA dRSTirucyate // (ratnaka. 14) / 3. bahuvidheSu iSTa padArthoM meM lolupatA ko prApta hokara jIva duyadarzanavartmasu tattvavadAbhAsamAneSu yuktyabhAvaM
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ amUDhadRSTi] 121, jaina-lakSaNAvalI [amUrtadravyabhAva parIkSA-cakSuSA vyavasAyya adhyavasya virahitamohatA sAvamUDhadRSTiH / (ana. dha. svo. TI. 2-103) / amUDhadRSTitA / (ta. vA. 6, 24, 1; cA. sA. pR. 15. amUDhA RddhimatkutIrthikadarzane 'pyavigItamasmad3; ta. sukhabo. 6-24; kAtike. TI. 326) / darzanam iti moharahitatA, sA cA'sau dRSTizca buddhi4. amUDhadaSTizca bAlatapasvitapovidyAtizayadarzanairna rUpA amUDhadRSTi: / (uttarA. ne. vR. 28-31) / 16. mUDhA svarUpAnna calitA dRSTi: samyagdarzanAdirUpA paravAiDaMbarehiM amUDhadiTThI u sulasAI / (gu. gu. pa. svo. yasyA'sAvamUDhadRSTiH / (dazavaM. hari. vR. pR. 102; vR.7, pR. 27) / 17. doSadRSTeSu zAstreSu tapasvivyava. bhA. malaya. vR. 1-64, pR. 27; dharmabi. mu. devatAdiSu / cittaM na muhyate kvApi tadamUDhaM nigadyate / vR. 2-11; dharmasaM. mAna. svo. vR. pR. 16) / 5. bhaya- (bhAvasaM. vAma. 413) / 18. paratattveSu mohojjhalajjA-lAhAdo hiMsA''raMbho Na maNNade dhammo / jo katvaM amUDhadRSTitvam / (bhA. prA. TI. 77) / 16. jiNavayaNe lINo amaDhadidI have so du / (kotike. anAhatadaSTatattveSa mohrhittvmmddhdssttitaa| (ta. va. 418) / 6. yato hi samyagdRSTi: TaMkotkIrNa- vRtti zruta. 6-24) / 20. deve gurau tathA dharma dRSTijJAyakabhAvamayatvena sarveSvapi bhAveSu mohAbhAvAdamUDha- stttvaarthdrshinii| khyAtA 'pyamUDhadRSTi: syAdanyathA dRSTiH / (samayaprA. amRt.v.250)| 7. loke zAstrA- mUDhadRTitA // (lATIsaM. 4-277; paMcAdhyAyI bhAse samayAbhAse ca devatA''bhAse / nityamapi tattva- 2-773) / rucinA kartavyamamamUDhadRSTitvam // (pu. si. 26) / 1 duHkhoMke kAraNabhUta kumArga-mithyAdarzanAdi-aura 8. deva-dharma-samayeSu mUDhatA yasya nAsti hRdaye kadA- usameM sthita mithyAdRSTi jIvoM kI bhI mana-vacanacana / cittadoSakaliteSu sanmateH so'ya'te sphuTama- kAyase prazaMsA na karanA, isa kA nAma amaDhadRSTi hai| maDhadaSTikaH / / (amita. zrA. 3-76) / 6. vIta- 3 jo sanmArga ke samAna pratIta hone vAle mithyArAgasarvajJapraNItAgamArthAd bahirbhUtaiH kudRSTibhiryat mArgoM meM parIkSArUpa netra ke dvArA yukti ke prabhAva praNItaM dhAtuvAda-khanyavAda-haramekhala-kSudravidyA-vyantara- ko dekhakara unheM yuktihIna jAnakara-unameM vikurvaNAdikamajJAnijanacittacamatkArotpAdakaM dRSTvA mugdha nahIM hotA hai use amUDhadRSTi jAnanA caahie| zrutvA ca yo'sau mUDhabhAvena dharmabuddhyA tatra ruciM amUrta-1. je khalu iMdiyagejjhA visayA jIvehi bhakti na kurute sa eva vyavahAro'mUDhadRSTirucyate / huMti te muttaa| sesaM havadi amuttNxxx|| (paMcA. (bR. dravyasaM. TI. 41) / 10. mano-vAk-kAryamithyA- kA. 66) / 2. sparza-rasa-gandha-varNAbhAvasvabhAvamadarzanAdInAM tadvatAM cAprazaMsAkaraNam amUDhaM samyag- mUrtam / (paMcA. kA. amRta. vR. 66) / 3. amRrtAH darzanam / (ratnaka. TI. 1-14) / 11. tadanyajJAna- nAma-gotrakarmakSayAd rUpAdisaMnivezamayamUrti rahitAH / vijnyaanprshNsaavismyojjhitaa| yuktiyuktajinokteryA (zAstravA.TI. 11-54) / ruciH sA 'muuddhdRssttitaa| (prAcA. sA. 3-60) / 1 jIva jina viSayoM ko indriyoM se grahaNa kara sakate 12. na mUDhA amUDhA, amUDhA dRSTiH ruciryasyAsAva- haiM ve mUrta hote haiN| unase bhinna zeSa sabako amUrta mUDhadRSTistasya bhAvo 'mUDhadRSTitA, laukika-sAma- jAnanA cAhie / 3 nAma va gotra karmoM kA kSaya ho yika-vaidikamithyAvyavahArA'pariNAmo 'muuddhdRssttitaa| jAne para rUpAdimaya mUrti-zarIra-se rahita mukta (mUlA. vR. 5-4) / 13. NegavihA iDDhIgro jIvoM ko bhI amUrta jAnanA caahie| pUyaM paravAdiNaM ca daThUNa / jassa Na mujjhai diTThI pramUrtatva-1.XXX amUrtatvaM viparyayAt / amUDhadiTTi tayaM biMti // (vyava. bhA. malaya. vR. (dravyAnu. 11-5) / 2.XXX amUrtatvaM guNo 1-64, pR. 27 uddhRt)| 14. yo deva-liGgi-samayeSu mUrtatvAbhAvasamani (nvi) tatvamiti / (dravyAnu. TI. tamomayeSu loke gatAnugatike 'pyapathaikapAnthe / na 11-5) / 3. amUrtatvaM rUpAdirahitvam / (lalidveSTi rajyati na ca pracaradvicAraH so'mUDhadRSTiriha tavi. paM. pR. 25) / rAjati revatIvat // (ana. pa. 2-103); amUDhA 2 mUrtatA ke prabhAvarUpa guNa kA nAma amUrtatva hai| SaDanAyatanatyAgAdanabhibhUtA, dRSTiH samyaktvaM yasyA- amUrtadravyabhAva-avagAhaNAdiyo amuttdvvbhaavo|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRtasrAvI] 122, jaina-lakSaNAvalI [ayana (dhava. pu. 12, pR. 2) / gacchataH sthitasya vA / kena ? amedhyenAzabhena pUrISAavagAhana prAdi ko amUrta acitta dravyabhAva kahA didravyeNa / (ana. dha. svo. TI. 5-44) / jAtA hai| apavitra mala-mUtrAdi se sAdhu ke paira Adi ke lipta amRtasrAvI (amaDasavI)-1. yeSAM pANipuTa- ho jAne para amedhya nAmakA bhojana-antarAya prApta bhojanaM yat kiMcidamRtatAmAskandati, yeSAM vA hotA hai| vyAhRtAni prANinAmamRtavadanugrAhakANi bhavanti te ambadhAtrI doSa--svayaM svApayati svApananimittaM 'mRtasrAviNaH / (ta. vA. 3-36, pR. 204) / vidhAnaM copadizati yasmai dAtre sa dAtA dAnAya 2. jesi hatthapattAhAro amaDasAdasarUveNa pariNamai pravartate, taddAnaM yadi gRhNAti tadA tasyAmbadhAtrI te amaDasaviNo jiNA / (dhava. pu. 6, pR. 101) / nAmotpAdanadoSaH / (mUlA. vR. 6-28) / 3. amRtasrAviNo yeSAM pAtrapatitaM kadannamapyamRtarasa- yadi sAdhu dAtA ke baccoM ko svayaM sulAtA hai aura bIryavipAkaM jAyate, vacanaM vA zArIra-mAnasaHkha- unake sulAne kA upadeza bhI detA hai to caMki isase prAptAnAM dehinAM amRtavatsantarpakaM bhavati te 'mRta- dAtA dAna meM pravRtta hotA hai| ataeva usa dAtA ke srAviNaH / (yogazA. svo. viva. 1-8) / 4. yeSAM dvArA diye jAne vAle dAna ko yadi sAdhu grahaNa karatA pANipAtragatamannaM vacanaM cAmRtavad bhavati te 'mRtA- hai to vaha ambadhAtrI nAmaka utpAdanadoSa kA bhAgI srAviNaH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / hotA hai| 1 jinake hAtha meM rakhA huA nIrasa bhI AhAra amla-1. pAzravaNakledanakRdamlaH / (anuyo. samAna sarasa bana jAya, tathA jinake vacana hari. vR. pR. 60; ta. bhA. siddha. vR. 5-23) / amRta ke samAna prANiyoM kA anagraha karane vAle hoM, 2. jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalA aMbilaraunheM amRtasrAvI kahate haiN| seNa pariNamaMti taM aMbilaM NAmakamma / (dhava. pu. 6, amRtAsravI Rddhi (amiyAsavI riddhI)-muNi- pR. 75) / 3. agnidIpanAdikRd amlIkAdyAzrito pANi-saMThiyANi rukkhAhArA''diyANi jIya khnne| amla: / yadabhyadAyi-amlo'gnidIptikRtasnigdhaH pAvaMti amiyabhAvaM esA amiyAsavI riddhI / ahavA zophapittakaphApahaH / kledanaH pAcano rucyo mUDhavAdu:khAdINaM mahesivayaNassa savaNakAlammi / NAsaMti tAnulomakaH // yadudayAjjIvazarIramamlIkAdivad jIe sigghaM sA riddhI amiyapAsavI NAma // (ti.pa. amlaM bhavati tadamlanAma / (karmavi. de. svo. va. 4, 1084-85) / 40, pR.51)| jisake prabhAva se sAdhu ke hAtha meM diyA gayA rUkSa 1 pAzravaNa aura kledana ko karane vAlA rasa amla bhI pAhAra amRta ke samAna svAdiSTa ho jAya; kahalAtA hai| 2 jisa karma ke udaya se zarIra ke athavA jisake prabhAva se mukha se nikale hue vacana pudgala amla rasa se pariNata hote haiM, use amla prANiyoM ko amRta ke samAna hitakArI hote haiM, vaha nAmakarma kahate hai| amRtAnavI Rddhi kahI jAtI hai| ayana-1.xxx uDuttidayaM / aynnNxxx|| pramecaka-paramArthena tu vyktjnyaatRtvjyotisskkH| (ti. pa. 4-286) / 2. tiNNi uU ayaNaM / sarvabhAvAntaradhvaMsisvabhAvatvAdamecakaH // (nATaka (anuyo. 137; jambUdvI. sU. 18) / 3. tinni ya sa. ka. 1-18) / riyavo ayaNamegaM / / (jIvasa. 110) / 4. te prAtmA cUMki jJAtRtvarUpa jyoti se eka hotA huA (RtavaH) trayo'yanam / (ta. bhA. 4-15) / anya saba bhAvoM se rahita svabhAva vAlA hai, prataeva use amecaka-eka jJAyakasvabhAva-kahA jAtA hai| 6.xxx yeSAM trayaM syAdayanaM tathaikam / (varAMga. amevya--lepo'medhyena pAdAderamedhyaMxxx(ana. 27-6) / 7. tI uDahiM ayaNaM / (dhava. pu. 13, dha. 5-44); amedhyaM nAmAntarAyo bhojanatyAgakaraNaM pR. 300); diNayarassa dakkhiNuttaragamaNamayaNaM / syAta / yaH kima ? yo lepaH upadehaH / kasya ? pAdA- (dhava. pu. 14, pR. 36) / 8. Rtutrayamayanam / dezcaraNa-janA-jAnvAdeH / kasya ? sAdhoH sthAnAntaraM (ta. bhA. siddha. vR. 4-15;paMcA. kA. jaya. va. 25) /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayazaH kIrti ] 6. RtUnAM tritayaM ayanam / (ha. pu. 7-22; ta. sukhabo. 3-38; ni. sA. TI. 31; ma. pu. 2 - 25) / 10. tiNi uDU zrayaNamekko du / (jaM. dI. pa. 13-7 ) / 11. riutiyabhUyaM zrayaNaM / ( bhAvasaM. de. 315) / 1 tIna Rtu ( 23 = 6 mAsa) ko prayana kahate haiM / 7 sUrya ke dakSiNa gamana aura uttara gamana kA nAma ayana hai, jise krama se dakSiNAyana aura uttarAyaNa kahA jAtA hai / yazaH kIrti - 1. tat ( puNyaguNakhyApanakAraNaM yazaskIrtinAma ) pratyanIkaphalamayazaH kIrtinAma | ( sa. si. 8 - 11 ; ta. ilo. 8-11) / 2. tad( yazonivartakayazonAma - ) viparItamayazonAma | ( ta. bhA. 8 - 12 ) / 3. tatpratyanIkaphalamayazaskIrtinAma | pApaguNakhyApanakAraNam ayazaH kIrtinAma veditavyam / (ta. vA. 8, 11, 36; bha. prA. mUlA. TI. 2124) / 4. ayazaHkIrtinAmodayAdudAsyajanairninditasvabhAvo bhavati / (paMcasaM svo vR. 3 - 127) / 5. jassa kammassudaeNa saMtANamasaMtANaM vA avaguNANamubbhAvaNaM jaNeNa kIradi tassa kammassa sakittiNA / ( dhava. pu. 6, pR. 66 ); jassa kammassudaeNa jaso kittijjai loeNa taM zrajasakittiNAma / ( dhava. pu. 13, pR. 366 ) / 6. tadviparItamayazonAma doSaviSayA prakhyAtirayazonAmeti / ( ta. bhA. siddha. vR. 8- 13, pR. 163) / 7. tatpratyanIkamaparamayazaskIrtinAma, yadudayAt sadbhUtAnAmasadbhUtAnAM cApyaguNAnAM sthApanaM tadayazaskItinAma (mUlA. vR. 12 - 166 ) / 8. pApaguNakhyApanakAraNamayazaskIrtinAma / ( ta sukhabo. 8, 11) / 6. yadudayavazAnmadhyasthasyApi janasya praprazasyo bhavati, tadayazaHkIrtinAma / (SaSTha karma. malaya vR. 5; prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 475; paMcasaM. vR. 3 - 6; karmapra. vR. 1 - 6) | 10. ayazaH pradhAnA kIrtirayazaH kIrtiH yadudayAjjIvasya lokA pravarNavA dAdIn gRhNanti tadayaza: kIrtinAma / ( karmavi. paramA. 75, pU. 33) / 11 yadudayAt pUrvapradarzite yazaH kIrtiH na bhavati tadayaza kIrtinAma / ( karmavi. de. sva. vR. 50 ) / 12. puNyayazasaH pratyanIkaphalamayazaskIrtinAma / (go. ka. jI. pra. TI. 33) / 13. pApadoSaprakaTanakAraNam ayazaH kIrtinAma / (ta. [yogikevalI vRtti zruta. 8-11) / 5 jisa karma ke udaya se janoM ke dvArA sat aura asat avaguNoM kA udbhAvana kiyA jAtA hai use prayazaskIti nAmakarma kahate haiM / 123, jaina- lakSaNAvalI zrayuta -- XXX dazAhataM taddhayayutaM vadanti // ( varAMga 27 - 7) / daza se guNita hajAra (1000X10-10000) ko ta kahA jAtA hai / prayoga - 1. pradahyAdhAtikarmANi zukladhyAna- kRzAnunA / prayogo yAti zIlezo mokSa-lakSmIM nirAsravaH // ( paMcasaM zramita. 1 - 50 ) / 2. prayogo manovAkkAyavyApAravikalaH / ( dharmavi. vR. 8-48, pU. 101) / jo zukladhyAnarUpa agni se ghAtiyA karmoM ko naSTa karake yogoM se rahita ho jAtA hai use prayoga yA prayogakevalI kahate haiM / prayogakevalI - 1. na vidyate yogo yasya sa bhavatyayogaH, kevalamasyAstIti kevalI, prayogazcAsau kevalI ca prayogakevalI (dhava. pu. 1, pR. 162 ) / 2. yogAnAM tu kSaye jAte sa evAyogakevalI / (yogazA. 1-16) / dekho prayoga | prayogavyavaccheda - 1. vizeSaNasaMgataivakAro'yogavyavacchedavodhakaH, uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvam / / ( saptabhaM. pR. 25) / 2. vizeSaNena saha uktaH (evakAraH) prayogaM vyavacchinati / (siddhivi. 32-33, pR. 647) / vizeSaNa ke sAtha prayukta evakAra ( avadhAraNArthaka avyaya) ko prayogavyavaccheda kahate haiM / jaise- zaMkha pANDura hI hotA hai / prayogikevaliguNasthAna - yogaH pUrvokto vidyate yasyAsau yogI, na yogI prayogI, ayogI cAsau kevalI ca ayogikevalI, tasya guNasthAnamayogikevaliguNasthAnam / (paMcasaM malaya. vR. 1 - 15, pR. 32) / yoga se rahita hue prayogikevalI ke guNasthAna (14) ko prayogikevaliguNasthAna kahate haiM / prayogikevalI - tado kameNa vihariya jogaNirohaM kAU prayogakevalI hodi / ( dhava. pu 1, pR. 223) jo yogoM kA nirodha kara cuke haiM, aise caudahaveM guNa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogijina 124, jaina-lakSaNAvalI [aratiparISahajaya sthAnavartI jina ayogikevalI kahalAte haiN| parItA tvaratiH / (uttarA. ni. zA. vR. 86, pR. ayogijina - 1. jesi Na saMti jogA suhAsuhA 82) / 5. aratizca tmmohniiyodyjnitshcittvipunnnnpaavsNjnnyaa| te hoMti ajoijiNA aNova- kAraH udveglkssnnH| (sthAnAMga abhaya. vR. 1-48, mANatabalakaliyA // (prA. paMcasaM. 1-100; dhava. pR. 24) / 6. aratimohanIyodayAccittodvegaH / pu. 1, pR. 280 uddhRta; go. jI. gA. 242) / (aupapA. abhaya. vR. 34, pR. 76) / 7. aratirmA2. manovAkkAyavargaNAlambanakarmAdAnanimittAtma- naso vikAraH / (samavA. abhaya. vR. 22, pR. 36) / 8. saccittAcittesu ya bAhiradavvesu jassa udaeNaM / no 'yogijinA bhavanti / (bR. dravyasaM. TI. 13) / 1 jinake puNya-pApa ke janaka zubha-azubha yoga nahIM (karmavi. garga ma. 57, pR. 27) / 6. yadudayavazAt pAye jAte aise anupama ananta bala se yukta jinendroM punarbAhyAbhyantareSu vastuSu anIti karoti tadaratimohako ayogijina kahate haiN| nIyam / (dharmasaM. malaya. vR. 615, pR. 231) prajJApa. ayogijinaguraNasthAnakAla-paJcalaghvakSarakAla- malaya. vR. 23-263, pR. 469; paMcasaM. vR. 3-5) / sthitikamayogijinasaMjJaM caturdazaM guNasthAnaM vedi- 10. aratirudvegaH azubhapariNAmaH / (malA. vR. 11, tavyam / (ta. vRtti zruta. 6-1) / 10); na ramate na ramyate vA yayA sA'ratiryasya jisa guNasthAna kI sthiti a, i, u, R aura la pudgalaskandhasyodayena dravyAdiSvaratirjAyate tasyAina pAMca hrasva akSaroM ke uccAraNakAla ke barA- ratiriti saMjJA / (malA. vR. 12-162) / 11. yadubara hai use (14) ayogijinaguNasthAna kahate haiN| dayAt sanimittamanimittaM vA jIvasya bAhyAbhyantareSu ayogibhavasthakevalajJAna-zailezyavasthAyAmayogi- vastuSvaratiH aprItirbhavati tat aratimohanIyam / bhavasthakevalajJAnam (prAva. ni. malaya.va. 78, pa.83) (karmavi. de. svo. va. 21, pa. 37-38) / 12. zailezI avasthA meM hone vAle ayogikevalI ke tathA yadamanojJeSu zabdAdiviSayeSu saMyame vA jIvasya kevalajJAna ko ayogibhavasthakevalajJAna kahate haiN| cittodvegaH sA aratiH / (bahatka. kSe. va. 22, pR. ayogI-na yogI ayogii| (dhava. pu. 1, pR. 41) / 13. yadudayAd deza-pura-grAma-mandirAdiSu 280) / tiSThan jIva: ratiM labhate, paradezAdigamane cautsukyaM jo yogI--yogayukta-nahIM hai, use ayogI kahate haiN| karoti sA ratiH / rateviparItA'ratiH / (ta. vRtti araNya-manuSyasaMcArazUnyaM vanaspatijAtavallI- zruta. 8-6) / gulmaprabhRtibhiH paripUrNa maraNyam / (ni. sA. vR. 58) / 1 jisake udaya se dezAdi ke viSaya meM anutsukatA manuSyoM ke AvAgamana se zUya aura vRkSa, beli, hotI hai use arati (nokaSAya) kahate haiM / 3 putralatA evaM gulmAdi se paripUrNa sthAna ko araNya pautrAdikoM meM jo prIti kA abhAva hotA hai usakA kahate haiN| nAma arati hai| arati-1. yadudayAdde zAdiSu autsukyaM sA rtiH| aratiparISahajaya - 1. sNytsyendriyessttvissyartistdvipriitaa| (sa. si. 8-9; ta. vA. 8, sambandhaM prati nirutsakasya gIta-nRtya-vAditrAdi6, 4; ta. sukhabo. 8-6) / 2. eteSveva (bAhyA- virahiteSu zUnyAgAra-devakula-tarukoTara-zilA-guhAbhyantareSu bastuSa) aprItiraratiH / (zrA. pra. TI. 18) diSu svAdhyAya-dhyAna-bhAvanAratimAskandato dRSTa3. dava-khetta-kAlabhAvesu jesimudaeNa jIvassa araI zrutAnubhUtarati-smaraNa-tatkathAzravaNa * kAmazarapravezasamuppajjai tesimaradi tti snnnnaa| (dhava. pu. 6, pa. nivivarahRdayasya prANiSu sadA sadayasyAratiparISaha47); natR-putra-kalatrAdiSu ramaNaM ratiH / tatprati- jayo'vaseyaH / (sa. si. 6-9) / 2. saMyame ratipakSA aratiH / (dhava. pu. 12, pR. 285); jassa bhAvAdaratiparISahajayaH / saMyatasya XXXararti kammassa udaeNa davva-khetta-kAla-bhAvesu araI samu- prAduSyatI dhRtivizeSAnnivArayataH saMyamaratibhAvappajjadi taM kammaM araI NAma / (dhava. pu. 13, pR. nAt viSayasukharativiSAhAraseveva vipAkakaTuketi 361) / 4. ramaNaM ratiH saMyamaviSayA dhRtiH, tadvi- cintayataH ratiparibAdhAbhAvAdaratiparISahajaya iti
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ aratirati] 125, jaina-lakSaNAvalI [arUpI nizcIyate / (ta. vA. 6, 6, 11; cA. sA. pR. artha anantara-antara se rahita (anAdi) hotA 51) / 3. durvArendriyavRndaroganikararAdibAdho- hai, arahasa arthAt antara se rahita jo anAdi karma karaiH prodbhUtAmarati vratotkaraparitrANe gunnotpossnne| hai, vaha arahaskarma kahalAtA hai| maMkSu kSINatarAM karotyaratijida vIraH sa vandyaH satAM yo ariSTa-na vidyate 'riSTam akalyANaM yeSAM te daNDatrayadaNDanAhitamatiH satyapratijJo vratI / / (prAcA. ariSTAH / (ta. vRtti zruta. 4-25) / sA. 7-15) / 4. lokApavAdabhaya-savatarakSaNA- jinake akalyANa-janaka koI vastu na pAI jAve kSarodhakSudAdibhirasahyamudIryamANAm / svAtmonmukho una lokAntika devoM ko ariSTa kahate haiN| yaha dhRtivizeSahRtendriyArthatRSNaH zRNAtvaratimAzritasaM- laukAntika devoM kA eka bheda hai| yamazrIH // (ana. dha. 6-65) / aruNa-aruNaH udyadbhAskaraH, tadvattejovirAjamAnAH 1 mahAvatoM kA paripAlana karane vAle saMyata ke aruNAH aruNAH / (ta. va / (ta. vRtti zruta. 4-25) / abhISTa viSayoM ke prati utsukatA na rahane se jo vaha jo udita hote hue sUrya ke samAna teja se suzobhita gIta, natya aura vAditrAdi se vihIna zUnya (nirjana) hote haiM, ve aruNa nAmaka laukAntika deva kahalAte haiN| gRhAdi meM rahatA humA svAdhyAya va dhyAna meM anu- arahAna rohanti na bhavAGkurodayamAsayanti, rakta raha kara kAmakathAdi ke zravaNa Adi se vira- karmabIjAbhAvAditi aruhAH / (paMcasUtra vyAkhyA 2) / hita hotA hai, yaha usakA aratiparISahajaya hai| karmarUpI bIja ke vinaSTa ho jAne se jo saMsAraparatirati-arati: aratimohanIyodayAccittodvegaH, rUpI aMkura kI utpatti kA prAzraya nahIM lete, arthAt tatphalA ratiH viSayeSu mohanIyAccittAbhirati: jinakA saMsAra sadA ke lie naSTa ho cukA hai, unheM arati ratiH / (praupapA. abhaya. va. 34, pa. 76) / aruha (arahaMta) kahA jAtA hai| aratimohanIya ke udaya se hone vAlI cittodvegarUpa prarUpa dhyAna-1. arUpaM dhyAyati dhyAnaM paraM saMvedarati ke phalasvarUpa jo viSayoM meM mana ko anurAga nAtmakam / siddharUpasya lAbhAya nIrUpasya nirensH| hotA hai use aratirati kahA jAtA hai| (amita. zrA. 15-56) / 2. vyomAkAramanAkAra arativAk-1. teSu (zabdAdiviSaya-dezAdiSu) niSpannaM zAntamacyutam / caramAGgAt kiyannyUna svaevAratyuppAdikA arativAka / (ta. vA. 1, 20, pradezaghanaiH sthitam // lokAgrazikharAsInaM zivI12, pR. 75; dhava. pu. 1, pR. 117) / 2. tesu bhUtamanAmayam / puruSAkAramApannamapyamUrtaM ca cinta(iMdiyavisayesu) araiuppAiyA ardivaayaa| (aMga- yet // niSkalasya vizuddhasya niSpannasya jagadguroH / paNNattI pR. 262) / cidAnandamayasyoccaiH kathaM syAt puruSAkRtiH // indriyaviSayoM meM arati utpanna karane vAle vacanoM vinirgatamadhUcchiSTapratime mUSikodare / yAdRggaganako parativAk kahate haiN| saMsthAnaM tadAkAraM smared vibhum // (jJAnArNava 40, arahas-araha tti arhan azokAdimahApUjArhatvAt, 22-25) / avidyamAnaM vA rahaH ekAntaM pracchannaM sarvajJatvAd yasya 1 rUparahita (amUrtika) nirmala siddhasvarUpa kI prApti so'rahAH / (aupapA. abhaya. va. 10, pR. 15) / ke lie rUpAdi se rahita aura pApa-paMka se viyukta azokAdi pUjA ke jo yogya haiM ve arhana kahalAte haiN| hae siddha ke svarUpa kA jo saMvedanAtmaka dhyAna athavA rahas zabda kA artha ekAnta yA gupta hotA hai, kiyA jAtA hai, use arUpa (rUpAtIta) dharma dhyAna sarvajJa ho jAne se jinake lie koI bhI padArtha rahasa kahate haiN| (gupta) nahIM rahA hai, arthAt jinake sarvagata jJAna prarUpI-1. na vidyate rUpameSAmityarUpANi / rUpase kucha bhI bacA nahIM hai, ve arahasa (arahaMta jin| pratiSedhe tatsahacAriNAM rasAdInAmapi pratiSedhaH / tena yA kevalI) kahalAte haiN| arUpANyamUrtAnItyarthaH / (sa. si. 5-4) / 2. guNAarahaskarma-rahaH antaram, arahaH anantaram, arahaH vibhAgapaDicchedehi samANA je Niddha-lukkhaguNajuttapokarma arahaskarma / (dhava. pu. 13, pR. 350) / galA te rUviNo NAma, visarisA poggalA arUviNo rahasa zabda kA artha antara aura arahasa zabda kA NAma / (dhava. pu. 14, pR. 31-32) / 3. zabda
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ arUpyAlambanI] 126, jaina-lakSaNAvalI - [artha (puruSArtha) rUpa-rasa-sparza-gandhAtyantavyudAsataH / paJca dravyANya- 1 jisakA nizcaya kiyA jAtA hai arthAt jo jJAna ruupaanniXxx|| (ta. sA. 3-16) / ke dvArA jAnA jAtA hai use artha kahate haiN| 2 jo snigdha-rUkSa pudagala guNAvibhAgapraticchedoM se artha (dravya)-1. davvANi guNA tesiM pajjAyA samAna hote haiM ve rUpI aura unase bhinna arUpI asaNNiyA bhnniyaa| (prava. sA. 1-87) / kahalAte haiN| 3 jo pAMca dravya zabda, rUpa, rasa, 2. pratikSaNaM sthityudaya-vyayAtmatattvavyavasthaM sadigandha aura sparza se rahita haiM unheM prarUpI kahate haiN| hArtharUpam / (yuktyanu. 46) / 3. parAparaparyAyAprarUpyAlambanI-saH (svarUpAnandapipAsitaH) eva vaapti-prihaar-sthitilkssnno'rthH| (pramANasaM. svo. arhatsiddhasvarUpaM jJAna-darzana-cAritrAdyanantaparyAyavi- vR. 7-66, pR. 121, paM. 22-23) / 4. tadravyazuddhazuddhAdhyAtmadharmam avalambate iti aruupyaalmbnii| paryAyAtmArtho bahirantazca tattvataH / (laghIya. 7) / (jJA. sA. vR. 27-6) / 5. anekpryaayklaapbhaajo'rthaaH| (ta. bhA. siddha. prAtmasvarUpa prAnandAmRta-pAna ke icchuka puruSa ke vR. 6-6); arthaH paramANvAdiH / (ta. bhA. siddha. dvArA arhanta va siddha parameSThI ke svarUpa kA tathA va. 8-46) / 6. arthaH arthakriyAsamarthaH pramANajJAna-darzana-cAritrAdi ananta paryAyoM se vizaddha zuddha gocaro bhAvaH dravya-paryAyAtmakaH / (nyAyaku. 2-7, prAtmA kA pAlambana karake jo dhyAna kiyA jAtA pa. 213, paM. 22-23) / 7. mAnenArthyate ityarthahai, use arUpyAlambanI vRtti kahate haiN| stattvaM cArthaH svarUpataH / / sthityupattivyayAtmA dravati arcanA (accaraNA)- caru-bali-puppha-phala-gandha- droSyatyadudruvat / svaparyAyAniti dravyamastAn vivadhUva-dIvAdIhiM sagabhattipagAso accaNA / (dhava. pu. kSitAn / / (prAcA. sA. 3, 6-7) / 8. dravyANi 8, pR. 62) / ca guNAzca paryAyAzca abhidheyabhede'pyabhidhAnabhedena caru, bali (naivedya), puppa, phala, gandha, dhUpa aura dIpa arthAH / tatra guNa-paryAyAn prati guNa-paryAyairaryanta Adi ke dvArA apanI bhakti ke prakAzita karane ko iti vA arthAH dravyANi, dravyANyAzrayatvena pratiarcanA kahate haiN| dravyairAzrayabhUtairaryanta iti vA arthA guNAH, dravyANi arcA-arcA-tathA kSAlitAneH saMyatasya gandhA- kramapariNAmeneti dravyaH kramapariNAmenAryate iti vA kSatAdimiH pAdapUjanam / (sA. gha. TI. 5-45) / arthAH paryAyAH / (prava. sA. amRta. vR. 1-87) / sAdhu kA pAdaprakSAlana karake jo usakI gandha va 6.anantajJAna-sukhAdiguNAn tathaivAmUrtatvAtIndriyatvaakSata Adi se pAdapUjA kI jAtI hai, isakA nAma siddhatvAdiparyAyAMzca iyati gacchati pariNamati arcA hai| Azrayati yena kAraNena tasmAdartho bhaNyate / (prava. ci (accI)-1. accI NAma AgAsANugamA sA. jaya. va. 1-87) / 10. artho dhyeyo dhyAnIyo paricchiNNA aggisihA / (dazavai. cU. pR. 156) / dhyAtavyaH parArthaH dravyaM paryAyo vA / (kArtike. TI. 2. dAhyapratibaddho jvaalaavishesso'ciH| (prAcArAMga 487) / zI. vR. 1, 1, 3, gA. 118, pR. 44) / 3 jo eka (navIna) paryAya kI prApti (utpAda), agni ko Upara uThatI huI jvAlA yA zikhA ko pUrva paryAya kA vinAza (vyaya) aura sthiti (dhrauvya) aci kahate haiN| se sahita hotA hai vaha artha (dradhya) kahalAtA hai| artha (jJeya)-1. aryate ityarthaH, nizcIyate iti yAvat artha (abhidheya)-1. artho vAkyasya bhAvArthaH / (sa. si. 1-2) / 2. tatra aryante ityarthAH, aryante (jJA. sA. vR. 27-5) / 2. arthaH zabdasyAbhidheyam / gamyante paricchidyante iti yAvat / te ca ruupaadyH| (SoDazaka vR. 13-4) / (prAva. ni. hari. va malaya. vR. 3) / 3. aryate pari- zabda yA vAkya ke vAcya ko artha kahA jAtA hai| cchidyate gamyate ityarthoM dvaadshaaNgvissyH| (dhava. pu. artha (puruSArtha)~-1. yataH sarvaprayojanasiddhiH so6, pR. 256) / 4. aryate gamyate jJAyate nizcIyate 'rthaH / (nItivA. 2-1; yogazA. vR. 1-52, pR. ityarthaH / (ta. vRtti zruta. 1-2) / 5.xxx 154; zrA. gu. vi. pR. 4; dharmasaM. mAna. svo. vR. arthaH sv-prgocrH| (lATIsaM. 3-46) / 1,14, pR.)| 2. artho vezyAdivyasanavyAvartanena
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha (abhilaSanIya)] 127, jaina-lakSaNAvalo [arthacara niSpratyUhamarthasyopArjanAdupAjitasya ca rakSaNAdarakSi- jisake dvArA drammoM-sonA va cAMdI prAdi ke tasya ca varddhanAda yathAbhAgyaM graamsuvrnnaadismpttiH| sikkoM-prAdi kA utpAdana hotA hai, athavA dhanA(sA. dha. svo. TI. 2-56) / rjana ke lie jo kucha kiyA jAtA hai use arthakaraNa 1 samasta prayojana ke sAdhanabhUta dhana kA nAma kahate haiN| athavA vividha upAyoM se artha-upArjana karane ko arthakaraNa kahate haiN| artha (abhilaSanIya)-1. arthyate'bhilaSyate prayoja- arthaka -tesimaNeyANaM bIjapadANaM dabAlasaMganArthibhirityartho heya upAdeyazca / (pra. ka. mA. pR. ppayANamaTArasa-sattasaya-bhAsa-kubhAsarUvANaM parUvo 4, paM. 22-23) / 2. arthaH vyavahAriNA heyatvena atthakattAro NAma / (dhava. pu. 1, pR. 127) / upAdeyatvena vA prArthyamAno bhAvaH / (nyAyaku. 1-5, aThAraha bhASA va sAta sau kubhASA rUpa dvAdazAMgapR. 116) / svarUpa aneka bIjapadoM kI prarUpaNA karane vAlA 1 prayojanArthI ke lie jo vastu abhISTa hotI hai arthakartA kahalAtA hai| use artha kahA jAtA hai| arthakalpika-atthassa kappito khala AvAsagamAdi artha (samyaktvabheda)-1. saMjAtArthAt kutazcit jAva sUyagaDaM / mottuNaM cheyasuyaM jaM jeNahiyaM tdtttthss| pravacanavacanAnyantareNArthadRSTi: / (zrAtmAnu. 14) / (bRhatka. 408) / 2. pravacanaviSaye svapratyayasamartho'rthaH (upAsakA. pR. jisane Avazyaka sUtra se lagAkara sUtrakRtAMga taka ke 114; ana. dha. svo. TI. 2-62) / sUtroM ke artha kA adhyayana kiyA hai, tathA sUtrakRtAMga 1 AgamavacanoM ke binA kisI arthavizeSa ke prAzraya sUtra se Upara bhI chedasUtra ko chor3a kara samasta sUtroM se jo tattvazraddhAna hotA hai use artha samyaktva ke arthoM ko par3hA hai, aise sAdhu ko arthakalpika kahate haiN| kahate haiN| arthakathA-1. vijjA-sippamUvAno aNivegro saMcayo arthakriyA-1. tatra vilakSaNAbhAvataH avastuni ya davakhattaM / sAmaM daNDo bheo uvappayANaM ca attha paricchedalakSaNArthakriyAbhAvAt / (dhava. pu. 6, pu. kahA // (dazavai. ni. 186, pR. 106) / 2. atthakahA nAma jA atthanimittaM kahA kahijjai sA attha 142) / 2. arthakriyA-arthasya jJAnasya anyasya vA kriyA krnnm| (nyAyaku. 2-8, pa. 372) / 3. arthakahA / (dazavai. cU. pR. 102) / 3. vidyAdirarthastatpra kriyA-arthasya kAryasya kriyA karaNaM niSpattiH / dhAnA kathA'rthakathA / (dazavai. hari. va. pu. 107) / (laghIya. abhaya. va. 2-1, pR. 22) / 4. tatrArthakriyA 4. arthasya kathA arthArjanopAyakathanaprabandhAH sevayA vANijyena lekhavRttyA kRSikarmaNA samudrapravezena dhAtu 'rthadaNDarUpA / (gu. gu. SaT, svo. vR. 15, pR. 41) / 1 vastu kA jJAna kA viSaya honA, yahI usakI vAdena maMtrataMtraprayogeNa vA ityevamAdyarthArjananimitta arthakriyA hai| 3 athavA artha zabda kA artha kArya hai, vacanAnyarthakathAH / (malA. va. 6-86) / 5. sAmA usa kArya kA karanA, yaha vastu kI arthakriyA hai| di-dhAtuvAdAdi-kRSyAdipratipAdikA / arthopAdAna 4 prayojanasiddhi ke lie jo prANipIDanAtmaka paramA kathArthasya prakIrtitA // (gu. gu. Sa. svo. vR. kriyA kI jAtI hai vaha arthakiyA kahI jAtI hai| 4 sevA, kRSi va vANijya prAdi ke dvArA dhana ke arthakriyAkAritA--pUrvAkAraparihArottarAkArasvI kArAvasthAnasvarUpalakSaNapariNAmena vastUnAmarthakriyAkathA kahate haiN| kAritA / (syA. raha. pR. 6) / arthakaraNa - arthAbhinivartakamadhikaraNyAdi yena pUrva prAkAra ke parityAga (vyaya), uttara prAkAra ke drammAdi niSpAdyate, arthArtha vA karaNamarthakaraNaM yatra grahaNa (utpAda) aura avasthAna (dhrauvya) svarUpa yatra rAjJo'rthAzcintyante, artha eva vA tastairupAyaiH pariNAma se vastuoM ke arthakriyAkAritA humA kriyata ityarthakaraNam / (uttarA. ni. zA. vR. 4, karatI hai| 184, pR. 165) / arthacara-artheSu caranti paryaTanti arthacarAH kArya
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaja ] niyuktAH kanakAdhyakSAdisadRzA: / (ta. vRtti zruta. 4-4) / jo artha ke viSaya meM paryaTanazIla rahate haiM, aise kArya meM niyukta suvarNAdhyakSa Adi ke sadRza zrarthacara kahalAte haiN| arthaja - dekho artha (samyaktva ) / 1. vAgvistaraparityAgAdupadeSTurma hAyateH / arthamAtrasamAdAnasamutthA rucirathaMjA / / (ma. pu. 74 - 447 ) / 2. aGgabAhyazrutoktAt kutazcidarthAdaGgabAhyazrutaM vinApi yatprabhavati tatsamyaktvaM prarthasamyaktvaM nigadyate / ( darzanaprA. TI. 12) / 1 upadeSTA ke vacanavistAra ke binA hI artha mAtra ke grahaNa se utpanna hue samyagdarzana ko arthaja samyag - darzana kahate haiM / arthadaNDa - 1. arthaH prayojanaM gRhasthasya kSetra vAstudhana- zarIra - parijanAdiviSayam, tadartham zrArambho bhUtopamardo 'rthadaNDaH, daNDo nigraho yAtanA vinAza iti paryAyAH / arthena prayojanena daNDo'rthadaNDaH, sa caiva bhUtaviSayaH upamardanalakSaNo daNDaH kSetrAdiprayojanamapekSamANo'rthadaNDa ucyate / (zrAva. hari. vR. 6, pU. 830 ) / 2. daNDaH prANAtipAtAdiH sa cArthAya indriyAdiprayojanAya yaH so'rthadaNDaH / ( sthAnAMga abhaya. vR. sU. 66, pR. 44) / 3. yaH sva-svIyasvajanAdinimittaM vidhIyamAno bhUtopamardaH so'rthadaNDaH, saprayojana iti yAvat / prayojanaM ca yena vinA gArhasthyaM pratipAlayituM na zakyate, so'rthadaNDaH / XXX yadAha - jaM iMdiya-sayaNAI paDucca pAva karejja so hoI / prattho daNDo itto granno u praNatthadaMDoti // ( dharmasaM. mAna. svo vR. 2- 35, pR. 81) / 128, jaina-lakSaNAvalI 1 kSetra, vAstu, dhana, zarIra va parijana zrAdi viSayaka jo gRhastha kA prayojana hai usako siddha karane ke lie jo prANipIDAjanaka prArambha kiyA jAtA hai usakA nAma zrarthadaNDa hai / arthadUSaraNa (vyasanabheda) - 1. ativyayo'pAtravyayazcArthasya dUSaNaM / ( nItivA. 16-16, pR. 178 ) / 2. arthotpattihetavo ye sAmAdyupAyacatuSTayaprabhRtayaH prakArAsteSAM yad dUSaNaM tadarthadUSaNavyasanam / (bRhatka. vR. 940) / 1 atyadhika vyaya aura prayogya pAtra ke lie kiye [ arthapada gaye zranarthaka vyaya kA nAma arthadUSaNa hai / yaha eka rAjA ko naSTa karane vAlA vyasana hai / 2 ghana kamAne ke jo sAma Adi cAra upAya haiM unameM dUSaNa lagAne ko arthadUSaNa vyasana kahate haiM / arthanaya - 1. artha - vyaJjanaparyArthavibhinnaliGga-saMkhyAkAla-kAraka - puruSopagrahabhedairabhinnaM vartamAnamAtraM vastvadhyavasyanto'rthanayAH, na zabdabhedenArthabheda ityarthaH / ( dhava. pu. 1, pR. 86 ); kriyA-guNAdyarthagatabhedenArthabhedanAt saMgraha-vyavahAraju sUtrAH zrarthanayA: / ( dhava. pu. 6, pR. 181 ) / 2. vastunaH svarUpaM svadharmabhedena bhindAno'rthanayaH, abhedako vA / prabhedarUpeNa sarvaM vastu iyati eti gacchati ityarthanayaH / ( jayadha. 1, pR. 223); saddatthaNiravekkhA atthaNayA / ( jayadha. 1, pR. 223) / 3. arthanayAH zrarthameva prAdhAnyena zabdopasarjanamicchanti / (sUtrakR. zI. vR. 2, 7, 81, pU. 187) / 4. arthapradhAno nayaH zrarthanayaH / (praSTasa. vR. 16, pR. 212) / 1 jo naya artha aura vyaJjana paryAyoM ke sAtha vividha liMga, saMkhyA, kAla, kAraka, puruSa aura upagraha ke bheda se abhinna vartamAna mAtra vastu ko viSaya kiyA karate haiM unheM arthanaya kahate haiM / arthaniryAparaNA- artha sUtrAbhidheyaM vastu, tasya niriti bhRzaM yApanA nirvAhaNA pUrvAparasAGgatyena svayaM jJAnato'nyeSAM ca kathanato nirgamanA niryApaNA / (uttarA. ni. zA. vR. 1 - 58, pR. 39 ) / sUtrArtha kA pUrvApara saMgati ke sAtha apane liye jJAna se tathA anyoM ke lie vacanoM se nirvAha karanA, isakA nAma zrarthaniryApaNA hai / yaha vAcanAsampat kA caturtha bheda hai / pada - 1- jettiehi akkharehi pratthovaladdhI hodi, taM pratthapadaM / ( dhava. pu. 6, pR. 166; pu. 13, pR. 266) / 2. jattiehiM akkharehiM pratthovaladdhI hodi, tesiM akkharANaM kalAvo pratthapadaM NAma / ( jayadha. 1, pR. 61 ) ; tattha jehi zrakkharehi pratthovaladdhI hodi tamatthapadaM / vAkyamarthapadamityanarthAntaram / ( jayadha. 2, pR. 17 ) ; jatto sodArANaM padatyavisae sammamavagamo samuppajjai tamaTThassa vAcayaM padamaTThapadamidi bhaNNade / ( jayadha patra 684 ) / 2 jitane akSaroM ke dvArA arthakA parijJAna ho jAtA unake samudAyarUpa pada kA nAma zrarthapada hai /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya ] darzana - zrArya kahalAte hai / . zrarthaparyAya - 1. agurulaghukaguNaSaDvRddhi-hAnirUpeNa pratikSaNaM pravartamAnA arthaparyAyA: / ( prava. sA. jaya. vR. 1 - 80 ) ; pratisamayapariNatirUpA zrartha paryAyA bhaNyante / ( prava. sA. jaya. vR. 2-37) / 2. sUkSmosarggocaro vedyaH kevalajJAninAM svayam / pratikSaNaM vinAzI syAtparyAyo hyarthasaMjJakaH / ( bhAvasaM vAma. 376) / 3. arthaparyAyo bhUtatva- bhaviSyatvasaMsparzarahitazuddhavartamAnakAlAvacchinnaM vastusvarUpam / ( nyA. dI. pU. 120 ) / 4. prativyaktyanugataM sattvaM cArthaparyAya: / (syA raha. patra 10 ) / arthavijJAna - zrarthavijJAnamUhApohyogAnmoha- sandehaviparyAsavyudAsena jJAnam / (yogazA. svo viva. 1, 51; zrI. gu. vi. pU. 37) / UhApohapUrvaka vastugata saMzaya, viparyAsa aura moha ( anadhyavasAya) ko dUra karake yathArtha jAnane ko zrarthavijJAna kahate haiM / zrarthavinaya - 1. zrabbhAsavitti chaMdANuvattaNaM desakAladANaM ca / zrabbhuTThANaM aMjali grAsaNadANaM ca pratthakae / / (dazavaM. ni. 6-312; uttarA. ni. zA. vR. 1 - 26, pR. 16 uddhRta) / 2. artha prAptihetorIzvarA 1 agurulaghu guNa ke nimitta se chaha prakArakI vRddhi evaM hAnirUpa se jo pratikSaNa paryAyeM utpanna hotI dyanuvartanamarthaM vinayaH / (uttarA. ni. zA. vR. 1-26, haiM, unheM paryAya kahate haiM / 126, jaina - lakSaNAvalI paryAya naigama - prarthaparyAyayostAvad guNa-mukhyasvabhAvataH / kvacidvastunyabhiprAyaH pratipattuH prajAyate // yathA pratikSaNadhvaMsi sukhasaMviccharIriNaH / (ta. ilo. 1, 33, 28-26, pR. 270 ) / do paryAyoM meM eka kI gauNatA aura dUsare kI mukhyatA karake vivakSita vastu ke viSaya meM jo jJAtA kA abhiprAya hotA use arthaparyAya naigama kahate haiN| jaise--zarIradhArI zrAtmA kA sukha-saMvedana pratikSaNa vinAza ko prApta ho rahA hai| yahAM para utpAda - vyaya - dhrauvyayukta sattArUpa arthaparyAya to vizeSaNa hone se gauNa hai aura saMvedanarUpa artha paryAya vizeSya hone ke kAraNa mukhya hai / artha paryAyAzuddhadravyanaigama-kSaNamekaM sukhI jIvo viSayIti vinizcayaH / vinirdiSTo'thaMparyAyAzuddhadravyaganaigamaH / (ta. ilo. 1, 33, 42 pR. 270 ) / paryAya ko gauNarUpase aura azuddha dravya ko pradhAna rUpa se viSaya karane vAle naya ko artha paryAyAzuddhadravyanaigamanaya kahate hai / jaise--viSayI jIva eka kSaNa mAtra sukhI hai| yahAM para sukharUpa prarthaparyAya to gauNa hai aura saMsArI jIvarUpa zrazuddha dravya mukhya hai / artha ruci - dekho artha ( samyaktva ) / vacanavistAravirahitArthagrahaNajanitaprasAdA artharucayaH / (ta. vA. 3, 36, 2) / vacanavistAra se rahita artha ke grahaNa se hI jinake prasannatA -- tattvaruci - prAdurbhUta huI hai ve zrartharuci la. 17 [arthazuddhi pR. 17) / 1 rAjA zrAdi ke samIpa meM sthita rahanA, unake abhiprAya ke anusAra kArya karanA, deza-kAla ke anusAra prastAva upasthita karanA tathA uThakara khar3e ho jAnA va unheM prAsana denA ityAdi jo artha kI prApti liye vinaya kI jAtI hai vaha saba arthavinaya kahalAtA hai / artha-vyaJjana paryAyArthanaigama - 1. zrartha-vyaJjanaparyAyau gocarIkurute paraH / dhArmike sukhajIvitvamityevamanurodhata: / (ta. zlo. 1, 33, 35 pR. 270 ) / 2. tatra sUkSmaH kSaNakSayo'vAggocaro'rthaparyAyArtho vastuno dharmaH / sthUlaH kAlAntarasthAyI vAggocaro vyaJjanaparyAyo'rthadharmaH / etaddharmadvayAstisvAvalambI arthavyaJjanaparyAyArthanaigamo bhavati / (ta. sukhabo. 1-33) / 1 jo zrarthaparyAya aura vyaJjanaparyAya ina donoM ko eka sAtha viSaya kare, use artha- vyaJjanaparyAyArtha naigamanaya kahate haiM / jaise- dharmAtmA sukhajIvI hotA hai / prarthazuddhi - 1. vyaJjanazabdasya sAnnidhyAdarthazabdaH zabdAbhidheye vartate / tena sUtrArtho'rtha iti gRhyate / tasya kA zuddhi: ? viparItarUpeNa sUtrArthanirUpaNAbhyAm arthAdhAratvAnnirUpaNAyA avaiparItyasya arthazuddhirityucyate / (bha. prA. vijayo. TI. 113) / 2. arthazuddhiH samyaksUtrArthanirUpaNA / ( bha. prA. mUlA. TI. 113 ) /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthazrAvaNavinaya] 130, jaina-lakSaNAvalI [arthApatti 2 sUtra ke artha ke samyak pratipAdana ko arthazuddhi 44, 1) / 3. prAk zabdastatastattvAlambanamidakahate haiN| masya svarUpam, ayamasya paryAyaH, tatastadarthacintanaM arthazrAvaraNavinaya-prayatnena ziSyamathaM zrAvayati sAkalyena, tataH zabdArthayoH svarUpavizeSacintApratieSo'rthazrAvaNavinayaH / (vyava. bhA. malaya. vR. 10, bandhaH praNidhAnamarthasaMkrAntiH / (ta. bhA. siddha. va. 313) / 8-46) / 4. arthAdarthAMntarApattirarthasaMkrAnti ziSya ke lie prayatnapUrvaka sUtra kA artha sunAne ko riSyate / (jJAnArNava 42-16) / 5. dravyAt paryAarthazrAvaNavinaya kahate haiN| yArthe paryAyAcca dravyArthe saMkramaNamarthasaMkrAntiH / (ta. arthasama-aryate paricchidyate gamyate ityartho dvAda- sukhabo. 9-44) / 6. dravyaM vimucya paryAyaM gacchati, zAMgaviSayaH, teNa attheNa samaM saha vadi tti attha- paryAyaM vihAya dravyamupaiti iti arthasaMkrAntiH / samaM / davvasudAiriye appavekkhiya saMjamajaNidasuda- (bhAvaprA. TI. 78) / 7. dravyaM dhyAyati, dravyaM NANAvaraNakkhamovasamasamuppaNabahiraMgasudaM sayaMbuddhA- tyaktvA paryAyaM dhyAyati, paryAyaM ca parihAya punardravyaM dhAramatthasamaM idi vRttaM hodi / (dhava. pu. 6, pR. dhyAyati ityevaM punaH punaH saMkramaNamarthasaMkrAntiH / 259); kArakabhedena (paThanaM) arthasamam / (dhava. pu. (kArtike. TI. 487; ta. vRtti zruta. 6-44) / 6, pR. 261); gaMtha-bIjapadehiM viNA saMjamabaleNa 1 dhyAnAvasthA meM dravya kA cintavana karate hue kevalaNANaM va sayaMbaddhasappaNNa-kadi-aNiyogo attheNa paryAya kA aura paryAya kA cintavana karate hae dravya kA cintavana karane laganA. yaha arthasaMkrAnti hai| prattho gaNaharadevo, aAgamasatteNa viNA sayalasudaNANa- arthasiddha-xxxpaurattho atthaparo va mammaNo pajjAeNaM prinndttaado| teNa samaM sudaNANaM attha- atthasiddhatti / / (prAva. ni.635)| . samaM / aghavA attho bIjapadaM, tatto uppaNNaM sayala- rAjagRhanivAsI mammaNa ke samAna jo pracara artha sudaNANaM atthasamaM / (dhaba. pu. 14, pR. 8) / (dhana) ke saMgraha meM tatpara rahatA hai vaha arthasiddha jo dvAdazAMga ke viSayabhUta artha ke sAtha rahatA hai, kahalAtA hai| vaha pAgama kA arthasama nAmaka adhikAra kahalAtA arthAcAra - artho'bhidheyo'nekAntAtmakastena saha hai / tAtparya yaha ki dravyazruta ke dhAraka prAcAryoM kI pAThAdi: arthAcAraH / (mUlA. vR. 5-72) / apekSA na kara saMyama se prAdurbhUta zrutajJAnAvaraNa ke anekAntAtmaka artha ke sAtha-nayAzrita abhiprAyakSayopazama se jo zruta svayaMbuddhoM ke Azrita hotA pUrvaka-zAstra kA pATha Adi karane ko arthAcAra hai, vaha arthasama kahalAtA hai / kahate haiN| prarthasamaya--1. teSAm (paJcAstikAyAnAm ) evA- prarthApatti-1. arthApattiriyaM cintA meyAnyApohabhidhAna-pratyayaparicchinnAnAM vasturUpeNa samavAyaH nohanam / (siddhivi. 3-6, pR. 182) / 2. pramANasaMghAto'rthasamayaH, sarvapadArthasArtha iti yAvat / (paMcA. SaTakavijJAto yaccAluH (yo'rthaH) sAdhyAbhAve niyamekA. amRta. ca. 3) / 2. tena dravyAgamarUpazabdasama- nAbhavan yatrAdRSTamarthaM kalpayet sA arthApattiH / yena vAcyo bhAvasarUpajJAnasamayena paricchedyaH (siddhivi. TI. 3-6, pR. 182) / 3. arthApattirapi paJcAnAmastikAyAnAM samUho'rthasamaya iti bhaNyate / dRSTaH zruto vArtho'nyathA nopapadyate ityadRSTArtha(paMcA. kA. jaya. 7. 3) / kalpanA IXxx pratyakSAdibhiH SaDbhiH pramANaH 2 adhyAgamarUpa zabdasamaya ke dvArA kahe gaye aura bhAva- prasiddho yo'rthaH sa yena vinA nopapadyate tasyArthasya zrutarUpa jJAnasamaya ke dvArA jAne gaye pAMca asti- kalpanamApattiH / (pra. ka. mA. pR. 187) / 4. kAyarUpa padArthoM ke samudAya ko arthasamaya kahate haiN| yA'sau "pramANaSaTakavijJAto yatrArtho'nyathAbhavana / arthasaMkrAnti-1. dravyaM vihAya paryAyamupaiti, paryAyaM adRSTaM kalpayedanyaM sA tyaktvA drvymityrthsNkraantiH| (sa. si. 1-44; kSaNalakSitA mImAMsakaiH parikalpitArthApattiH sA ta. vA. 9-44, pN.11)| 2. dravyaM hitvA paryAye, taM xxXI (nyAyaku. 6-21, pR. 505) / tyaktvA dravye saMkramaNaM arthasaMkrAntiH / (ta. ilo. 6, 3 pratyakSAdi chaha pramANoM ke dvArA jAnA gayA artha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ prarthApattidoSa ] jisa pravRSTa padArtha ke binA sambhava nahIM hai, usakI kalpanA jisa pramANa meM kI jAtI hai, usakA nAma zrarthApatti hai / jaise-nIce jalapravAha ko dekhakara Upara saMjAta pradRSTa vRSTi kI kalpanA / prarthApattidoSa-prarthApattidoSo yatrArthAdaniSTApattiH / yathA - 'brAhmaNo na hantavyaH' ityarthAdabrAhmaNaghAtApattiH / ( zrAva. hari. va malaya. vR. ni. 883) / jahAM para zrabhISTa artha se aniSTa ko zrApatti prAve use zrarthApattidoSa kahate haiN| jaise- 'brAhmaNa kI hatyA nahIM karanA cAhie' isa zrabhISTa zrarthase zrabrAhmaNa ghAta kI Apatti / yaha 32 sUtradoSoM meM se eka hai| zrarthAya kriyA - atrAnirvAhe glAnAdau vA'neSaNIyagrahaNamarthAya kriyA / ( dharmasaM. mAna. svo vR. 3 - 27, pR. 82) / nirvAha na hone para yA rogAdi se pIr3ita hone para aneSaNIya (nahIM lene yogya) bhI AhAra ke grahaNa karane ko prarthAya kriyA kahate haiM / yaha pApa ke hetubhUta 13 kriyAsthAnoM meM prathama hai / arthAvagraha - 1. vyaktagrahaNamarthAvagrahaH / ( sa. si. 1 - 18; ta. vA. 1, 18,2; ta. sukhabo. 1- 18 ) / 2. vyaJjanA'vagrahacaramasamayopAttazabdAdyarthAvagrahaNalakSaNo'rthAvagrahaH / (zrAva. ni. hari. vR. 3, pU. 10 ) / 3. pratthassa proggaho atthoggaho, so ya vaMjaNAvaggahAto caramasamayANaMtaraM ekasamayaM avisavvidiya[ avisiTThidiya ] geNhato pratthAvaggaho bhavati, cakkhi diyassa maNaso ya vaMjaNAbhAve paDhamaM ceva jaM avisiddhamatthaggahaNakAle yo egasamayaM so atthoggaho / ( nandI. cU. pU. 26) / 4. praprAptArthagrahaNamarthAvagrahaH / ( dhava. pu. 1, pR. 354); apattatthaggaNamatthAvaggaho / ( dhava. pu. 6, pR. 16; pu. 6, pR. 156; pu. 13, pR. 220 ) / 5. dUreNa ya jaM gahaNaM iMdiya-goidiehiM pratthikkaM / atthAvamhaNaNaM NAyavvaM taM samAseNa || maNa cakkhU visayANaM fiftTThA savvabhAvadarasIhi / pratthAvaggahabuddhI NAyavyA hodi ekkA du / ( jaM. dI. pa. 13-66 va 68 ) / 6. prAptAprAptArthabodhAvavagraho vyaMjanArthayoH (aprA ptArthabodho'rthasyAvagrahaH ) | ( zrAcA. sA. 4-11 ) / 7. arthyata ityarthaH, arthasyAvagrahaNam arthAvagrahaH, sakalarUpAdivizeSanirapekSA'nirdezyasAmAnyamAtrarUpA - 131, jaina - lakSaNAvalI [ arpita 1 iti rthagrahaNam ekasAmayikam ityarthaH / ( nandI. malaya. vR. 27, pR. 168) 8. tatra avagrahaNamavagrahaH, zrarthasyAvagraho'rthAvagrahaH, anirdezya sAmAnyarUpAdyarthagrahaNamiti bhAvaH / graha va nandyadhyayana cUrNikRt - sAmannassa vAivisesaNarahiyassa ani ssassamavagahaNaM zravaggaha iti / ( prajJApa. malaya. vR. 15 - 200, pU. 310) / e. vyaMjanAvagrahacaramasamayopAttazabdAdyarthAvagrahalakSaNo'rthAvagrahaH sAmAnyamAtrAnirdezya grahaNamekasAmayikamarthAvagraha bhAva: / ( zrAva. malaya. vR. 3, pU. 25) / 10. zrarthAvagrahastu kimapIdamityetAvanmAtro manaHSaSThaiH paJcabhirindriyairvastvavabodhaH / ( karmastava go. vR. 6 - 10, pR. 81) / 11. arthasyAvagrahaNamavagrahosrthaparicchedaH / ( karmavi. vyA. gA. 13) / 12. praryata ityarthaH, tasya zabda rUpAdibhedAnAmanyatareNApi bhedenAnirdhAritasya sAmAnyarUpasyAvagrahaNamarthAvagrahaH, kimapIdamityavya ktajJAnamityarthaH / ( karmavi. de. svo.. vR. 5, pR. 12; prava. sAro. vR. 1253 ) / 13. zabdAderyaH paricchedo manAk spaSTataro bhavet / kiMcidityAtmakaH so'yamarthAvagraha ucyate / / ( lokapra. 3 - 709 ) / 1 vyakta padArtha ke avagraha ko prarthAvagraha kahate haiM / 2 vyaMjanAvagraha ke antima samaya meM gRhIta zabdAdi artha ke avagrahaNa kA nAma arthAvagraha hai / 4. zraprApta padArtha ke grahaNa ko prarthAvagraha kahate haiM / ardhamAgadhI bhASA - 1. magahaddhavisayabhAsANivaddha zraddhamAhaM aTThArasadesIbhAsANiyayaM vA addhamAgahaM / (nizIthacUrNi - pAiyasaddamahaNaNo prastA. pU. 21, san 1928) / 2. prAkRtAdonAM SaNNAM bhASAvize. SANAM madhye yA mAgadhI nAma bhASA 'rasorlaso mAgadhyAm' ityAdilakSaNavatI sA asamAzritasvakIya samagralakSaNA'rdhamAgadhItyucyate / (samavA. abhaya vR. 34, pR. 56) / 1 jo bhASA zrAdhe magadha deza meM bolI jAtI thI, zrathavA jo aTThAraha dezI bhASAoM meM niyata thI, usakA nAma ardhamAgadhI hai / zrapita - 1. anekAntAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasya kasyaciddharmasya vivakSayA prApitaM prAdhAnyamarpitamupanItamiti yAvat / ( sa. si. 5-32; ta. sukhabo. 5- 32) / 2. dharmAntaravivakSAprApitaprAdhA
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ "ahadbhAva 132, jaina-lakSaNAvalI [alAta nyamarpitam / anekAntAtmakasya vastuna: prayojana- hoi arihNto| cautIsagraisayaguNA hoti hu tassavazAt yasya kasyacid dharmasya vinakSayA prApita- iTThapaDihArA / / (bodhaprA. 32) 4. devAsura-maNuprAdhAnyam artharUpamarpitamupanItamiti yAvat / (ta. esuMarihA pUnA suruttamA jamhA / pariNo haMtA vA. 5, 32, 1) / 3. arpitaM nidarzitamupAttaM viva- rayaM haMtA arihaMtA teNa vuccaMti // (prAva. ni. kSitamityanantaram / (ta. bhA. hari. vR. 5-31) / 922) / 5. vaMdaNA-NamaMsaNA-pUyaNAdi arahaMtIti 4. arpitaM nidarzitamupAttam / (ta. bhA. siddha. va. arahaMtA, ariNo vA haMtA arihaMtA / (nandI. cU. pR. 5-31) / 5. vastu tAvadanekAntAtmakaM vartate / tasya 38) / 6. azokAdyaSTamahAprAtihAryAdirUpAM pUjAvastunaH kAryavazAt yasya kasyacit svabhAvasya prApi- mahantItyarhantaH, tIrthakarA ityarthaH / (zrA. pra. TI. 1, tamapitaM prAdhAnyam upanItaM vivakSitAmiti yAvat / nandI. malaya. vR. sU. 40, pR. 162, paMcasUtra vyA. (ta. vRtti zruta. 5-32) / 4; lalitavi. pR. 76 va 86; prAva. hari. vR. 1prayojana ke vaza anekAntAtmaka vastu ke jisa ni. 70, pR. 48; ni. 179, pR. 119; ni. kisI dharma ko vivakSAvaza jo mukhyatA prApta hotI 417, pR. 166) / 7. arihanti, an azokAdihai use arpita kahate hai| mahApUjArhatvAt, avidyamAnaM vA rahaH ekAntaM pracchannaM vi-sammaddasaNi passai jANai NANeNa sarvajJatvAd yasya so'rhaaH| (praupapA. abhaya. vR. 10, dabva-pajjAyA / sammattaguNavizuddho bhAvo aruhassa pR. 15; dazavai. ni. hari. vR.1-60, pR. 62; prAva. NAyavvo / / bodhaprA. 41) / ni. malaya. vR. 70 va 176, pR. 76 va 161) / samyaktva guNa se vizuddha hokara jo darzana se dravyoM 8. atizayapUjArhatvAdvArhantaH / svargAvataraNa-janmA aura unakI paryAyoM ko dekhatA hai, tathA jJAna se unheM bhiSeka - pariniSkramaNa-kevalajJAnotpattiparinirvANeSa -jAnatA hai, yaha arhanta kA svarUpa hai| devakRtAnAM pUjAnAM devAsura-mAnavaprAptapUjAbhyo'ghijanana- 1. ahaMdAdInAM yazojananaM katvAdatizayAnAmahatvAt yogyatvAt arhantaH / (dhava. viduSAM pariSadi anyeSAmavizvadinAM dRSTeSTaviruddha- pu. 1, pR. 44) / vacanatApradarzanena nivedya tatsaMvAdivacanatayA mahattA- 1 bhagavAn arahaMta cUMki namaskAra va pUjA ke yogya prakhyApana bhagavatAM varNajananam / / (bha. prA. vijayo. hote hue devoM meM sarvazreSTha haiM, tathA jJAnAvaraNa aura 47) / 2. sugatAdInAM dRSTepTaviruddhavacanatAprakA- darzanAvaraNa rUpa raja evaM moha aura antarAya rUpa zanenAsarvajJatvaM prajJApya tatsaMvAdivacanatayA mahattva- ari ke. vighAtaka haiM; ataeva ve 'ahaMn' isa sArthaka prakhyApana mahatAM varNajananam / (bha. prA. mlaa.47)| nAma se prasiddha haiN| sarvajJatA se rahita anya- buddha, kapilava kaNAda Adi alaGkRta-1. anyAnyasvarA zeSakaraNana yadalake-- vacanoM meM pratyakSa ba anamAna se virodha dikhalA kRtamiva gIyate tadalaGkRtam / (rAyapa. pU. 131) / kara bhagavAn arhanta ke vacanoM meM visaMvAda rahita 2. alaGkRtamupamAdyalakAropetam / (vyava. bhA. hone se mahattva ko prakaTa karanA, isakA nAma arhad- malaya. vR. 7-160) / 3. anyo'nyasphuTazubhavarNa janana hai| svaravizeSANAM karaNAdalaGkRtam / (jambUdvI. va. arhana- 1. arihaMti NamokkAraM arihA pUjA suru- 1-6) / tamA loe| rajahatA arihati ya arahaMtA teNa vividha svaravizeSoMke karanese jo alakRtake samAna uccaMte // haMtA ariM ca jammaM arahaMtA teNa gAyA jAtA hai use alaMkRta kahA jAtA hai / 2 upamA vccNti|| arihaMti vaMdaNa-NamaMsaNANi arihaMti Adi alaMkAroM se yukta hone ke kAraNa jinavacana pUya-sabakAraM / arihaMti siddhigamaNaM arahaMtA teNa ko alaMkRta-alaMkAra guNa yukta-mAnA jAtA hai| uccati / / (mUlA. 7-4 va 7,64-65) / 2. ghaNa- alAta-alAyaM nAma ummugrAhiyaM paMjara-(pajja.)ghAikammarahiyA kevalaNANAiparamaguNasahiyA / liyaM / (dazavai. cU. pU. 156) / / cottIsAtisayajudA arihaMtA erisA hoti / (ni. ulmaka-ardhadagdha-jalate hue kASThakA nAma alAta sA. 71) / 3. terahame guNaThANe sajoikevaliya hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ pralAbha ] lAbha - icchidaTThovaladdhI lAho NAma, tavvivarIyo ho / ( dhava. pu. 13, pR. 334) / icchita padArtha kI prAptirUpa lAbha se viparIta lAbha kahalAtA hai / lAbhavijaya- 1. vAyuvadasaMgAdanekadezacAriNo'bhyupagatai kakAlasambhojanasya vAcaMyamasya tatsamitasya vA sakRtsvatanudarzanamAtrataMtrasya pANipuTamAtrapAtrasya bahuSu divaseSu bahuSu ca gRheSu bhikSAmanavApyA'pyasaMkliSTacetaso dAtRvizeSaparIkSAnirutsukasya lAbhAdapyalAbho me paramaM tapa iti santuSTasyAlAbhavijayoSvaseyaH / ( sa. si. 6-6; ta. vRtti zruta. 6-6) / 2. zralAbhe'pi lAbhavatsantuSTasyAlAbha vijaya: / vAyuvadanekadezacAriNaH, aprakAzitavIryasyAbhyupagataikakAlabhojanasya, sakRnmUrtisaMdarzanavrata kAlasya 'dehi' iti zrabhyavAkprayogAduparatasya anupAttavigrahaprati - kriyasya, adyedaM zvazcedam iti vyapetasaGkalpasya ekasmin grAme alabdhvA grAmAntarAnveSaNanirutsukasya, pANipuTamAtra pAtrasya, bahuSu divaseSu bahuSu ca gRheSu bhikSAmanavApyA'pyasaMkliSTacetasaH, nAyaM dAtA tatrAnyo vadAnyo'stIti vyapagataparIkSasya, lAbhAdapyalAbho me paramaM tapaH iti santuSTasya pralAbhavijayo'vaseyaH / (ta. vA. 6, 6, 20 / 3. alAbheSpi lAbhAlAbho me paraM tapovRddhiriti saMkalpenAlAbhaparISahasahanam / (bha. prA. vijayo. TI. 116) / 1 jo vAyu ke samAna parigraha se rahita hokara aneka dezoM meM gamana karatA hai, jisane dina meM eka hI bAra bhojana lene kA niyama svIkAra kiyA hai, jo mauna ke sAtha samitiyoM kA pAlana karatA hai, vacana se kisI prakArako yAcanA na karake jo kevala zarIra ko dikhalAtA hai, hAtha hI jisake pAtra haiM, tathA bahuta dina va bahuta gharoM meM ghUmakara bhI bhikSA ke na prApta hone para saMkleza se rahita hotA huA lAbha se alAbha ko hI zreSTha samajha kara santuSTa rahatA hai, aisA sAdhu lAbhavijayI hotA hai lAbhaparISahajaya - dekho lAbhavijaya | 1. alAbhaH antarAyakarmodayAdAhArAdyalAbhakRtapIDA, [tasya pariSahnam alAbhaparISahajayo bhavati ] / ( mUlA. vR. 5-58 ) / 2. pralAbhastu yAcite sati pratyAkhyAnaM vidyamAnamavidyamAnaM vA na dadAti yasya svaM tatkadAcid vA datte kadAcinna, kastatrAparitoSo 133, jaina- lakSaNAvalI [ lezya alessi na yacchati sati ? X XX lAbhe'pi samacetasaiva avikRtasvAntenaiva bhavitavyamityalAbhaparISahajayaH / ( ta. bhA. siddha vR. 6-6 ) / 3. haM ho deha sahAyatAM nava samuddizyaiva poSyo mayA pUtau mattapaso gRhAvavimato bhrAntvA'pyanApte'zane / doSaH ko'pi na vidyate mama punarlAbhAdalA bhakSamA tAM pUrti pratanotyataH priyatamaiSaivetyalAbhakSamA || ( AcA. sA. 7-14) / nAnAdezavihAriNo vibhavamapekSya bahupUccanIcairgRheSu bhikSAmanavApyA'pyasaMkliSTacetaso dAtRvizeSaparIkSAnirutsukasya 'alAbho me paramaM tapaH' ityevamadhikaguNamalAbhaM manyamAnasya yadalAbhapIDAsahanaM so'lAbhaparISahjayaH / (paMcasaM. malaya. vR. 4-22) / 5. niHsaMgo bahudezacArya nilavanmaunI vikAyapratIkAro'dyedamidaM zva ityavimRzan grAme'stabhikSaH pare / bahvokasvapi bahvahaM mama paraM lAbhAdalAbhastapaH syAdityAtta - dhRtiH puro smarayati smArtAnalAbhaM sahan / (ana. dha. 6- 103 ) / 6. yo muniraGgIkRtaikabAranirdoSabhojanaH caraNyurivAnekadezacArI maunavAn vAcaMyamaH samo vA sakRt nijazarIradarzanamAtrataMtraH karayugalamAtrA'matra: bahubhirdivasairapyanekamandireSu bhojanamalabdhvApi anArta - raudracetAH dAtryadAtRparIkSaNaparAGmukho lAbhAdalAbho varaM tapovRddhihetuH paramaM tapa iti santuSTacetAH bhavati sa muniralAbhavijayI veditavyaH / (ta. vRtti zruta. 6-6 ) / dekho lAbhavijaya / alIka - tatrAlIkaM sAdhumasAdhuM bravIti, asAdhuM sAdhumityAdi / (bRhatka. vR. 753) / jo yathArtha sAdhu ko sAdhu zraura asAdhu ko sAdhu kahatA hai vaha alIkarUpa asat vacana kA bhASI hotA hai / yaha bhASAcapala ke cAra bhedoM meM zrasatpralApI nAmaka prathama bheda hai / alevaDa - 1. pralevaDaM yacca haste na sajjati / ( bha. prA. vijayo. 220 ) / 2. pralevaDaM hastAlepakAri mathitAdikam (bha. prA. mUlA. TI. 220 ) / jo hAtha meM lipta na ho aise chAMcha zrAdi ko praleas prahAra kahate haiM / lezya (lessina ) 1. kivhA ilesarahiyA saMsAraviNiggayA anaMtasuhA / siddhipurIsaMpattA pralessiyA te muNeyavvA ( prA. paMcasaM. 1-153 ; dhava. pu. 1, pR. 360 u. ) / 2. SaDlezyA'tItA pralezyAH (dhava.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ aloka, alokAkAza] 134, jaina-lakSaNAvalI [alpataravibhaktika pu. 1, pR. 390); lessAe kAraNakammANaM khae- AkAza hai vaha saba alokAkAza kahalAtA hai / NuppaNNajIvapariNAmo khaiyA laddhI, tIe alessipo alolupa--tridhA'pi yAcate kiMcidyo na sAMsArika hodi / (dhava. pu. 7, pa. 106) / phalam / dadAno yoginAM dAnaM bhASanta tamalolupam / / 1 kRSNAdi chahoM lezyAoM se rahita jIvoM ko- (amita. zrA. 6-8) / prayogikedalI aura siddhoM ko-pralezya kahate haiN| jo kisI bhI sAMsArika phala kI mana, vacana aura aloka, alokAkAza-1. Xxx aAgAsa- kAya se yAcanA nahIM karatA hA niSkAma bhAva se mado paramaNaMtaM / / (mUlA. 8-23) / 2. loyAyA- yogI janoM ko dAna detA hai vaha dAtA alolupa kahasaTrANaM saryapahANaM sadavvachakkaM hu| savvamaloyAyAsaM lAtA hai| usake isa guNa ko alaulya guNa kahA taM savvAsaM [tassavvAsaM] have nniymaa| (ti. pa. 1, jAtA hai / 135) / 2. tato (lokAd) bahiH sarvato'nanta- alaulya-alaulyaM sAMsArikaphalAnapekSA / (sA. malokAkAzam / (sa. si. 5-12) / 3. bahiH sama- dha. svo. TI. 5-47) / ntaadnntmlokaakaashm| (ta. vA. 5, 12, 18) / dekho-alolapa / 4. lokyante upalabhyante yasmin jIvAdidravyANi sa alpatara-udaya-jameNhi padesaggamudidaM aNaMtaralokaH, tadviparIto'lokaH / (dhava. pu.4, pR. 6;pu 11, uvarimasamae tatto thovadare padesamge udayamAgade pR. 2) / 5. sarvato'nantavistAramanantaM svprdeshkm| eso appadaraudo NAma / (dhava. pu. 15, pR. 325) / dravyAntaravinirmaktamalokAkAzamiSyate / (ha. pu. 4, vartamAna samaya meM jo pradezAgra udaya ko prApta hai 1) / 6. yAvati punarAkAze jIva-pudgalayorgati- usase avyavahita Age ke samaya meM usakI apekSA sthitI na sambhavato dharmAdhamauM nAvasthito, na kAlo alpatara pradezAgra ke udaya ko prApta hone para vaha durlalitastAvatkevalamAkAzamAtmatvena svalakSaNaM yasya alpatara udaya kahalAtA hai| so'lokaH / (prava. sA. amRta. vR. 2-36 / 7. zuddha- alpatara-udIraNA-jAno eNhi payaDIyo udIkAkAzavRttirUpo'lokaH / (paMcA. kA. amRta. vR. 87) redi tatto aNaMtaravidikkatasamae bahudariyApro udI8.aloka: kevalAkAzarUpaH / (praupapA. abhaya.va. 34, redi tti, esA appdr-udiirnnaa| (dhava. pu. 15, pR. 76) / 6. alokastu dharmAstikAyAdiviyuktaH / pR. 50) / (karmavi. ga. pU. vyA. 17, pR. 11) / 10.xxx vartamAna samaya meM jitanI prakRtiyoM kI udIraNA tatto parado alogutto // (dravyasaM. 20) / 11. kara rahA hai, anantara atikrAnta samaya meM unase jo tasmAllokAkAzAtparato bahirbhAge'nantamAkAzamalo- bahutara prakRtiyoM kI udIraNA kI jAtI hai, isakA kaH / (bR. dravyasaM. TI. 20) / 12. tasmAd bahi- nAma alpatara udIraNA hai| rbhUtaM zuddhamAkAzamalokaH / (paMcA. kA. jaya. vR.87; alpatara bandha-1.xxxegAIUNagammi viprava. sA. jaya. va. 2-36) / 13. lokyante jIvA- ino u| (karmapra. sattA. gA. 52, pR. 84) / dayaH padArthAH yatrA'sau lokaH,xxx tadviparIto- 2. yadA tu prabhUtAH prakRtIbaMdhanan pariNAmavizeSataH sloko'nantamAnAvacchinnazaddhAkAzarUpaH (ratnaka. TI. stokA baddhamArabhate, yathA'STau badadhvA sapta vadhnAti, 2-3) / 14.XXX sesamaloyaM have'NataM (bR. na. sapta vA baddhvA SaT, SaD vA baddhvA ekAm, ca. 66) / 15.XXX syAdalokastato (lokAd) tadAnIM sa bandho'lpataraH / (karmapra. malaya. vR. sattA. 'nyathA // so'pyaloko na zUnyo'sti SaDbhirdravyaira- 52) / 3. yatra tvaSTavidhAdibahubandhako bhUtvA zeSataH / vyomamAtrAvazeSatvAt vyomAtmA kevalaM punarapi saptavidhAdyalpatarabandhako bhavati sa prathamabhavet / / (paMcAdhyA. 2, 22-23) / 16.xxx samaya evAlpatarabandhaH / (zataka. de. svo. va. 22) / 'lokasteSAM (dharmAdInAM) biyogataH / niravadhiH 1 adhika karmaprakRtiyoM ko bAMdha karake jo phira svayaM tasyA'vadhitvaM tu nirarthakam // (dravyAnu. ta. pariNAmavizeSa se eka prAdi se hIna karmaprakRtiyoM kA 10-6) / bandha hotA hai, ise alpatara bandha kahate haiN| 1 loka se bAhira saba ora jitanA bhI ananta alpataravibhaktika - prosakkAvide bahudarAmo
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpatarasaMkrama] 135, jaina - lakSaNAvalI [avaktavya udaya virati aura zravirati rUpa se pariNata - dezavratoM kA pAlana karane vAle zrAvaka va zrAvikArya zralpasAvadyakarmArya kahalAte haiM / alpAvagraha vihattIzro eso appadaravihattizro / bahudarAmro viha- 1 paraspara eka-dUsare ko apekSA honAdhikatA ke tIno anantaravyatikrAnte samaye bahusthitivikalpeSu bodha ko alpabahutva kahate haiM / vyavasthiteSu, grosakkAvide - vartamAnasamaye sthiti- alpasAvadyakarmArya - alpasAvadyakarmAryAH zrAvakAH kANDaghAtena gradhaHsthitigalanena vA apakarSiteSu, eSaH zrAvikAzca viratyaviratipariNatatvAt / (ta. bA. alpataravibhaktikaH / ( jayadha. pu. 4, pR. 2) / 3, 36, 2) / vyavahita pratIta samaya meM bahuta sthitivikalpoM ke rahane para phira vartamAna samaya meM sthitikANDakaghAta ke dvArA prathavA zradhaH sthitigalana ke dvArA unakA prapakarSaNa hone para vaha alpataravibhaktika kahalAtA hai / alpatarasaMkrama- 1. zrosakkA vide bahudarAdo ehi padarANi saMkAmeditti esa appdro| ettha prosa kAvida saddo praNaMtaravidikkaMtasamayavAcanoti ghettava / athavA bahudarAdo puvvillasamayasaMkamAdo ehimosakkA vide idAnImapakarSite nyUnIkRte alpatarANi sparddhakAni saMkramayato'lpatarasaMkrama iti sUtrA - sambandhaH / ( jayadha. 6, pR. 65-66 ) / 2. je for aNubhAga phaTyA saMkAmijjati te jai aNaMtaravidikkate samae saMkAmidaphadae hito bahuA hoMti to eso bhujagAra saMkamo / graha jai tatto thovA hoti to eso prappadarasaMkamo / (dhava. pu. 16, pR. 368) / vartamAna samaya meM jo anubhAga ke spardhaka saMkramaNa ko prApta ho rahe haiM, ve yadi anantara pratIta samaya meM saMkrAmita spardhakoM kI apekSA zralpa hote haiM to yaha zralpatarasaMkrama kahalAtA hai / alpabahutva -- 1. alpabahutvam anyonyApekSayA vizeSapratipattiH / ( sa. si. 1-8 ) / 2. saMkhyAtAdyanyatamanizcaye'pi zranyonyavizeSapratipattyartham zralpabahutvavacanam / saMkhyAtAdiSvanyatamena parimANena nizcitAnAmanyonyavizeSapratipattyartha malpabahutvavacanaM kriyate - ime ebhyo'lpA ime bahava iti / (ta. vA. 1, 8, 10 ) / 3. ete'lpe bahavazcaite'mIbhyo tiviviktaye / kathyate'lpabahutvaM tatsaMkhyAto bhinnasaMkhyayA / (ta. ilo. 1, 8, 57 ) / 4. saMkhyAtAdyanyatamanizcaye'pi parasparaM vizeSapratipattinimittamalpabahutvam / ( nyAyaku. 7-76, pR. 803 ; ta. sukhabo. 1 - 8 ) / 5. alpabahutvaM gatyAdirUpa - mArgaNAsthAnAdiSu jIvAnAM parasparaM stoka-bhUyastvam / ( SaDazIti malaya. vR. 2, pR. 122-23) / alpazrotrendriyAvaraNakSayopazamapariNAma AtmA tataH zabdAdInAmanyatamamalpaM zabdamavagRhNAti / (ta. vA. 1, 16, 16) / zrotrendriyAvaraNa ke pralpa kSayopazama se pariNata zrAtmA jo tata vitata zrAdi zabdoM meM kisI eka alpa zabda kA avagraha karatA hai, yaha zrotraja alpaavagraha kahalAtA hai / alpAhArAva maudarya - tatrAhAraH puMso dvAtriMzatka - valapramANaH / kavalASTakAbhyavahAro'lpAhArAvamaudaryam / ( ta. bhA. siddha. vR. 9 - 19 ) / puruSa ke 32 grAsa pramANa AhAra meM se prATha grAsa mAtra AhAra ke grahaNa karane ko alpAhAra-zravamaudarya tapa kahate haiM / alpAhAraunodarya - dekho alpAhArAvamaudarya / kavalASTakAbhyavahAro'lpAhAronodaryam / (yogazA. svo viva. 4 - 88 ) / ATha grAsa AhAra ke grahaNa karane ko alpAhAraunIdarya tapa kahate haiM / prallIvaraNabandha - dekho Alepanabandha / 1. jo so allIvaNabaMdho NAma tassa imo Nidda so-se kaDayANaM vA kuDDANaM vA gobarapIDANaM vA pAgArANaM vA sADiyANaM vA je cAmaNNe evamAdiyA aNNadavvANamaNNadahi allIvidANaM baMdho hodi so savvo allIvaNabaMdho NAma / ( SaTkhaM. 5, 6, 42 - pu. 14, pR. 36 ) / 3. levaNaviseseNa jaDidANaM davvANaM jo baMdho so allIvaNabaMdho / ( dhava. pu. 14, pR. 37) / kaTaka, bhitti, gobarapIDha, koTa, zATikA ( sAr3I Adi vastra ) tathA anya bhI isI prakAra ke padArthoM kA jo itara padArthoM se sambandha - ekarUpatA - hotI hai, usakA nAma allIvaNa yA zrAlApanabandha hai / avaktavya udaya-- anaMtarAdIdasamae udaeNa viNA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravaktavya udIraNA] 136, jaina-lakSaNAvalI [avagraha eNhimudayamAgade eso avattavvaudo NAma / (dhava. avagADharuci - AcArAdidvAdazAGgAbhiniviSTapu. 15, pR. 325) / zraddhAno'vagAr3haruciH (ta. vA. 3, 36, 2) / anantara atIta samaya meM udaya ke na hote hue isa prAcArAdi dvAdazAGga ke adhyayana dvArA jo dRr3ha samaya-vartamAna samaya meM udaya ko prApta honA, zraddhAna hotA hai use avagADharuci yA avagADhasamyaisakA nAma pravaktavya udaya hai| ktva kahate haiN| pravaktavya udoraNA-aNudIraNAmro udIreMtasya avagADhasamyaktva-1. aGgAGgabAhyasadbhAvabhAvaavaktavya-udIraNA / (dhava. pu. 15, pR. 51) / nAtaH samudgatA / kSINamohasya yA zraddhA sAvagADeti anantara atIta samaya meM udIraNA se rahita hokara kathyate / (ma. pu. 74-448) / 2, dRSTi: sAGgAvartamAna samaya meM udIraNA karane vAle kI isa udI- GgabAhyapravacanamavagAhyotthitA yAvagADhA / (prAtmAnu. raNA ko pravaktavya-udIraNA kahA jAtA hai| 14) / 3. trividhasyAgamasya niHzeSato'nyatamadezApravaktavya dravya-1. atyaMtarabhUehiM ya NiyaehiM ya vagAhAlIDhamavagADham / (upAsakA. pU. 114) / 4. dohi samayamAIhiM / vayaNavisesAIyaM davbamavattavva- avagADhA trividhasyAgamasya niHzepato'nyatamAdezAvayaM pddi|| (sanmatipra. 1-36, pa. 441-42) / gAhAlIDhA / (ana. dha. svo. TI. 2-62) / 5. 2. svadravya-kSetra kAla-bhAvaiH paradravya-kSetra-kAla-bhAva- aGgAnyaGgabAhyAni ca zAstrANyadhItya yadutpadyate zca yugapadAdiSTamavaktavyaM dravyam / (paJcA. kA. samyaktvaM tadavagADham / (da. prA. TI. 12) / amRta. vR. 14) / dekho-avagADharuci / 2 svakIya dravya, kSetra, kAla, bhAva aura parakIya avagraha-1. viSaya-viSayisannipAtasamayAnantaradravya, kSetra, kAla, bhAva; donoM ke dvArA eka sAtha mAdyaM grahaNam avagrahaH / (sa. si. 1-15; dhava. pu. dravya kA kathana karane para pravaktavya (syAdavaktavyaM 1, pR. 354 va 376; dhava. pu. 6, pR. 16; dhava. dravyam) bhaGga hotA hai| pu. 6, pR. 144) / 2. tatrAvyaktaM yathAsvamindriyapravaktavya bandha-yatra tu sarvathA abandhako bhUtvA vissyaannaamaalocnaavdhaarnnmvgrhH| avagraho graho punaH pratipatya bandhako bhavati sa Adyasamaye'vaktavya- grahaNamAlocanamavadhAraNaM ityanarthAntaram / (ta. bhA. vandhaH / (zataka. de. svo. va. 22) / 1-15; ane. ja. pa. 18) / 3. viSaya-viSayajahAM jIva sarvathA prabandhaka hokara pariNAma ke vaza sannipAtasamanantaramAdyaM grahaNamavagrahaH / viSaya. nIce giratA huA phira se bandhaka hotA hai vahAM / viSayisannipAte sati darzanaM bhavati, tadanantaramarthasya prathama samaya meM pravaktavya bandha hotA hai| grahaNamavagrahaH / (ta. vA. 1, 15, 1) / 4. akSArthayoge pravaktavyavibhaktika-1.avihattiyAdo vihattiyAno sattAloko'rthAkA ravikalpadhIH / avgrhoXXX|| eso avttvvvittiyo| (kasAyapA. ca. 235, pa. (laghIya. 1-5) / 5. vissy-vissyisnnipaataanntr123)| 2. NissaMtakammiyo hodUNa jadi sa saMtakammi- mAdyaM grahaNaM avagrahaHXXX tadanantarabhUtaM sanmAtra. o hodi to avattavvavihattio hodi, vaDiDha-hANi- darzanaM svaviSayavyavasthApana vikalpamuttarapariNAma avtttthaannaannmbhaavaado| (jayadha. pu. 4, pR. 3) / pratipadyate'vagrahaH / (laghIya. svo. vR. 1-5, pR. 2 yadi satkarma se rahita hokara jIva phira se satkarma 115-16) / 6. maryAdayA sAmAnyasyAnirdezyasya vAlA hotA hai to vaha pravaktavya-vibhaktika hotA hai| svarUpa-nAmAdikalpanArahitasya darzanamAlocanam / pravaktavya saMkrama-prosakkAvide asaM kamAdo eghi tadevA'vadhAraNamAlocanAvadhAraNam / etadavagraho'bhisaMkAmedi tti esa avttvvsNkmo| (kasAyapA. dhIyate, avagrahaNamavagraha ityanvarthayogAditi / (ta. cU. 267, pR. 374) / hari. vR. 1-15) / 7. iha sAmaNNassa rUvAdiatthaanantara adhastana samaya meM saMkramaNa se rahita hokara ssa ya visesaniravekkhassa aNidde sassa avagrahaNamavaisa samaya-vartamAna samaya meM yadi saMkramaNa grahaH / (nandI. cU. pR. 25) / 8. viSaya viSayisaMpAavasthA se pariNata hotA hai to usakA yaha saMkramaNa tAnantaramAdyaM grahaNamavagrahaH / visano bAhiro aTTho, pravaktavya saMkramaNa kahalAtA hai| visaI iMdiyANi, tesi doNhaM pi saMpAdo NAma NANa
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ avagrahAvaraNIya] 137, jaina-lakSaNAvalI [avamAna jaNaNajoggAvatthA, tadaNaMtaramappaNNaM nnaannmvggho| avadhAraNa meM jo usa sabako dekhatA hai use prava(dhava. pu. 6, pR. 16); avaggaho NAma viSaya-visai- dhAravAn yA avadhAraNAvAn kahate haiN| saNNivAyANaMtarabhAvI paDhamo bodhaviseso / (dhava. pu. avadhimaraNa-1. avadhirmaryAdAyAma, avadhirnAma 6, pR. 18); viSaya-viSayisannipAtAnantaramAcaM yAni dravyANi sAmprataM prAyuSkatvena gRhItAni punagrahaNamavagrahaH / (dhava. pu.6, pR. 144 va pu. 13, pR. rAyuSkatvena gRhItvA mariSyati, ityato'vadhimaraNam / 216); avagRhyate anena ghaTAdyarthA ityvgrhH| (uttarA. cUNi 5, pa. 127-28) / 2. yo (dhava. pu. 13, pR. 242) / 6. akSArthayogajAta- yAdRzaM maraNaM sAmpratamupaiti tAdRgeva maraNaM yadi vastumAtragrahaNalakSaNAt / jAtaM yad vastubhedasya grahaNaM bhaviSyati tadavadhimaraNam / (bha. prA. vijayo. TI. tadavagrahaH / (ta. zlo. 1, 15, 2) / 25; bhA. prA. TI. 32) / 3. avadhirmayAdA, tena 3 padArtha aura use viSaya karane vAlI indriyoM kA maraNamavadhimaraNaM, yAni hi nArakAdibhavanibandhanayogya deza meM saMyoga hone ke anantara usakA sAmAnya tayA''yu:karmadalikAnyanubhUya mriyate yadi punastApratibhAsarUpa darzana hotA hai, usake anantara vastu nyevAnubhUya mariSyati tadA tadavadhimaraNamucyate / kA jo prathama bodha hotA hai use avagraha kahate haiN| (samavA. abhaya. vR. 17, pR. 33) / 4. yAdRzena avagrahAvaraNIya-avagrahasya yadAvarakaM karma tada- maraNena pUrvaM mRtastAdRzenaiva maraNamavadhimaraNam / (bha. vagrahAvaraNIyam / (dhava. pu. 13, pR. 217' / prA. mUlA. TI. 25) / 5. etaduktaM bhavati-dezataH jo karma avagrahajJAna ko AcchAdita karatA hai use sarvato vA sAdRzyenAvadhIkRtena vizeSitaM maraNamavaavagrahAvaraNIya kahate haiN| dhimaraNam / (bhA. prA. TI. 32) / avadAna-avadIyate khaNDayate paricchite anyebhyaH 2 jaisA maraNa vartamAna kAla meM prApta hotA hai vaisA arthaH aneneti avadAnam / (dhava. pu. 13, pR. hI maraNa yadi bhaviSya kAla meM hone vAlA hai to 242) / use avadhimaraNa kahate haiN| 3 avadhi kA artha jisake dvArA vivakSita padArtha anya padArthoM se pRthak maryAdA hai, usa avadhi se hone vAlA maraNa avadhirUpa meM jAnA jAtA hai usakA nAma avadAna hai| yaha maraNa kahalAtA hai, arthAt nAraka prAdi bhava ke avagrahajJAna kA nAmAntara hai / kAraNabhata jina prAyakarmapradezoM kA anabhava karake avadya- 1. avayaM gahyam / (sa. si. 7-6) / 2. maratA hai unakA hI anubhava karake yadi bhaviSya meM pravadyaM gahyama, nindyamiti yAvat / (ta. sukhabo. maregA to use avadhimaraNa kahA jaaygaa| avanamana (oraNada)-proNadaM avanamanaM bhUmAnindita yA gahita vastu ko avadya kahate haiN| vaasnmityrthH| (dhava. pu. 13, pR. 86) / avadhAraNa-avadhAraNaM dattAvadhAnatayA grahaNam / bhUmi sthita honA-bhUmi kA sparza kara avanati (dharmabi. mu. vR. 3-60) / (namaskAra) karanA, yaha avanamana hai| sAbadhAnatA se padArtha yA sUtrArtha ke grahaNa karane ko avabaddha-avabaddhaH parebhyo dravyaM gRhItvA mAsaavadhAraNa kahate haiN| varSAdiparyantaM sevAM gataH / (prA. di. pu. 74) / avadhAraNI bhASA-avadhAryate'vagamyate'rtho'naye- dUsaroM se dhana lekara mAsa yA varSa prAdi niyata kAla tyavadhAraNI, avabodhabIjabhUtA ityarthaH / bhASyate taka sevA ke bandhana meM baMdha jAne ko avabaddha kahate iti bhASA, tadyogyatayA pariNAmitanisRjyamAna- haiN| aisA vyakti dIkSA ke ayogya hotA hai| drvysNhtiH| (prajJApa. malaya. va. 11-161) / avamastakazayana-avamastakazayanamadhomukhadAnam / padArtha kA nizcaya karane vAlI-jJAna kI bIjabhata (bha. prA. mUlA. TI. 225) / -bhASA ko avadhAraNI bhASA kahate haiN| nIce mukha karake sone ko avamastakazayana kahate haiM / avadhAravAna-vahAravamavahAre AloyaMtassa taM avamAna-se ki taM promANe ? jaNNaM promijjai / savvaM // (gu.gu. SaT. svo. vR.7, pR. 28) / taM jahA-hattheNa vA daMDeNa vA dhanukkeNa vA jugeNa
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ ,jaina - lakSaNAvalI zravamAna ] vA nAlizrAe vA zrakkheNa vA musaleNa vA XXX eeNaM zravamANapamANeNaM kiM padmazraNaM eeNaM ? zravamANapamANeNaM khAya-citra- raina- karakaciya- kaDa-paDa-bhittiparikkhevasaMsiyANaM davvANaM zravamANapamANaNivvitti. lakkhaNaM bhavai se taM zravamANe / ( zranuyo 132, pR. 154) / 2. nirvartanAdivibhAgena kSetraM yenAvagAhya mIyate tadavamAnaM daNDAdi / (ta. vA. 3, 38, 3) / 4. avamIyate tathA avasthitameva paricchidyate'nenAvamIyata iti vA'vamAnaM / ( anuyo hari vR. pR. 76) / 4. nirvartanAdivibhAgena kSetraM yenAvagAhya mIyate tadavamAnaM daNDAdi / (ta. sukhabo. 3 - 38 ) / 1 jisake dvArA pravamita kiyA jAtA hai - kueM zrAdi kA pramANa jAnA jAtA hai-usako prathavA jo kucha ( kuvAM prAdi) jAnA jAtA hai usako bhI avamAna pramANa kahA jAtA hai| isake dvArA khAta ( khAI yA kuvAM Adi), cita ( ( IMTa zrAdi), racita ( prAsAdapITha Adi), kacita ( karota se cIrI gaI lakar3I zrAdi), caTAI, vastra aura bhitti Adi ko paridhi kA pramANa jAnA jAtA hai / zravamaudarya- - 1. battIsA kira kavalA purisassa du hodi paryAdizrAhAro / egakavalAdihiM tatto UNiyagahaNaM umodariyaM / ( mulA. 5 - 153 ) / 2. saMyamaprajAgara-doSaprazama-santoSa-svAdhyAyAdisukhasiddhyarthaM - mavamaudaryam / ( sa. si. 6-16; ta. vA. 6, 16, 3) / zravamamityUnanAma, avamamudaramasya (iti) amodaraH, zravamodarasya bhAvaH zravamaudaryam - nyUnoda ratA / ( ta. bhA. 9-19 ) / zravalambanAkaraNa - paribhavizrAuuvarimaTThididavvassa prokkaDDaNAe heTThA NivadaNamavalaMbaNAkaraNaM nAma (dhava pu. 10, pR. 330 ) / 1 puruSa kA jo battIsa grAsa pramANa svAbhAvika parabhabika zrAyu karma kI uvarima sthiti ke dravya kA zrAhAra hai, usameM kramazaH eka-do prAsAdi kama karake zrapakarSaNa ke vaza nIce girane kA nAma avalambanAeka grAsa taka prahAra ke grahaNa karane ko zravamaudarya karaNa haiM / tapa kahate haiM / pravalamba brahmacArI1- 1. avalambabrahmacAriNaH zravamaudaryAticAra - manasA bahubhojanAdaraH, paraM kSullaka rUpeNAgamamabhyasya parigRhItagRhAvAsA bhavanti / bahu bhojayAmIti cintA, bhuGkSva yAvad bhavatastRpti- (cA. sA. pR. 20; sA. dha. svo TI. 7-19) / riti vacanam, bhuktaM mayA bahnityukte samyak 2. pUrvaM kSullakarUpeNa samabhyasyAgamaM punaH / gRhItakRtamiti vA vacanaM kaNThadezamupaspRzya hastasaMjJayA gRhavAsAste'valambabrahmacAriNaH // ( dharmasaM. zrI. pradarzanaM vamaudaryAticAraH / (bha. zrI. vijayo. va mUlA. TI. 487) / mana se adhika bhojana meM ruci rakhanA, dUsare ko adhika khilAne kI cintA karanA, 'jaba taka tRpti na ho taba taka khAte raho' isa prakAra ke vacana 138, [ avalokana kahanA, 'maiMne bahuta khAyA' isa prakAra kahane para 'bahuta acchA kiyA' isa prakAra ke anumodanAtmaka vacana kahanA, gale kA sparza karake hAtha ke saMketa se yaha kahanA ki zrAja to kaNTha paryanta bhojana kiyA hai; ye saba pravamaudaryavrata ke praticAra haiM- use malina karane vAle haiM / zravarNavAda - 1. guNavatsu mahatsu zrasadbhUtadoSodbhAvanamavarNavAdaH / ( sa. si. 6-13) | 2. zrantaHkaluSadoSAdasaddbhUtamalodbhAvanamavarNavAdaH / guNavatsu mahatsu svamatikaluSadoSAt prasadbhUtamalodbhAvanamavarNavAda iti varNyate / (ta. vA. 6, 13, 7; ta. zlo. 6-13) / 3. guNavatsu mahatsu cAntaHkAluSya sadbhAvAdasadbhUtadoSodbhAvanamavarNavadanamavarNavAda: / (ta. sukhabo. 6-13 ) / 4. guNavatAM mahatAM prasadbhUtadoSodbhAvanamavarNavAdaH / (ta. vRtti zruta. 6-13 ) / 1 guNI mahA puruSoM meM jo doSa nahIM haiM, unako antaraMga kI kaluSatA se pragaTa karane ko pravarNavAda kahate haiM / avalambanA- avalambate indriyAdIni svotpattaye ityavagrahaH avalambanA / ( dhava. pu. 13, pR. 242) / cUMki zravagraha matijJAna apanI utpatti meM indriyAdi kA avalambana letA hai, ataH usakA avalambanA yaha dUsarA sArthaka nAma hai / e-21) / guru ke samIpa kSullaka veSa dhAraNa karake paramAgama kA abhyAsa kara jo pIche gRhavAsa ko svIkAra karate haiM unheM avalamba brahmacArI kahate haiM / avalokana - avalokanaM haratAM caurANAmapekSA buddhayA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ avazyAyacAraNa] 136, jaina-lakSaNAvasI [avasaMjJAsaMjJA darzanam / (praznadhyA. vR. pa. 193; zrAddhagu. pR. maraNa kahA jAtA hai| 10) / pravasannAsannikA-XXX aNatANataparamANuparadhana haraNa karane vAle coroM ko apekSAbuddhi se samudayasamAgameNa viNA ekkisse prosaNNAsaNNiyAe dekhane kA nAma avalokana hai| vi sNbhvaabhaavaa| (dhava. pu. 4, pR. 23) / avazyAyacAraNa-avazyAyamAzritya tadAzrayajI- anantAnamta paramANoM ke samudAya se jo skandha vAnuparodhena yAnto'vazyAyacAraNAH / (yogazA. svo. nirmita hotA hai, usakA nAma pravasanAsannikA hai| viva. 1-6, pR. 41) / anyatra isake uvasannAsanna aura utsaMjJAsaMjJa prAdi himakaNoM (prosabinduoM) kA prAzraya lekara calate nAmAntara bhI pAye jAte haiN| hue bhI tadAzrita jIvoM kI virAdhanA nahIM karane avasapiraNo-1. taireva (anubhavAdibhireva) avasarpa. vAle sAdhuoM ko avazyAyacAraNa kahate haiN| NazIlA avsrpinnii| (sa. si. 3-27; ta. ilo. avaSvaSkaraNa-avaSvaSkaNaM nAma vivakSitavidhvaMsa- 3-27) / 2. anubhavAdibhiravasarpaNazIlA abasapinAdikAlasya hrAsakaraNam, arvAkukaraNamityarthaH / nnii| anubhavAdibhiH pUrvoktaravasarpaNazIlA hAnisvA(bRhatka. vR. 1675) / bhAvikA avasarpiNI samA / (ta. vA. 3, vivakSita vastu ke vidhvaMsana Adi kAlake hrAsa karane 27,4) / 3. jattha [balAu-ussehANaM] hANI hodi arthAt pahale karane yA kama karane ko avaSvaSkaNa so prosppinnii| (dhava. pu. 6, pR. 116%) jayadha. kahate haiN| 1, pR. 74) / 4. avasarpati vastUnAM zaktiryatra pravasanna-1. jinavacanAnabhijJo muktacAritrabhArI krameNa sA / proktA'vasarpiNI sArthAxxxn(ha. jJAnAcaraNabhraSTa: karaNAlaso'vasannaH / (cA. sA. pa. pu. 7-57) / 5. bhUyabala-vihavasarIra-sarIrihi, 63) / 2. jJAna-cAritrahIno'vasannaH syAt karaNA- dhammaNANagaMbhIrimadhIrahiM / pohataehi avasappiNI lasaH / / (prAcA. sA. 6-61) / 3. avasIdati (ma. pu. puSpa. 2, pR. 25) / 6. (prosappiNIe) ussesAmAcAryAmityavasannaH / (prAva. ha. va. ma. he. Ti. pR. dhA''u-balANaM hANI-vaDDhI ya hoti tti / (tri. sA. 81) / 4. sAmAcArIviSaye'vasIdati pramAdyati yaH 776) / 7. avasarpati hIyamAnA''rakatayA avasarpaso'vasannaH / (prava. sAro. va. 106) / 5. avasanna yati vA ''yuSka-zarIrAdibhAvAn hApayatIti avaAvazyakAdiSvanudyamaH, kSatAcAraH / (vyava. bhA. sarpiNI / (sthAnAMga abhaya. vR. 1-50; prava. sAro. malaya. vR. 3-165, pR. 35) / vR. 1033; jambUdvI. vR. 2-18) / 8. avasarpanti 1 jinavacana se anabhijJa hokara jo sAdhu jJAna aura krameNa hAnimupapadyante zubhA bhAvA asyAmityadhasarpiAcaraNa se bhraSTa hotA hA indriyoM ke adhIna nnii| (jyotiSka. malaya. va. 2-83) / 6. upabhohotA hai use avasanna zramaNa kahA jAtA hai| gAdibhiravasarpaNazIlA avsrpinnii| (ta. sukhabo. 4 sAmAcArI ke viSaya meM pramAdayukta sAdhu avasanna 3-27) / 10. avasarpayati hAni nayati bhogAdIn kahalAtA hai| ityevaMzIlA'vasapiNI / (ta. vRtti zruta. 3-27) / avasannamaraNa (prosaragamaraNa)-dekho aAsanna- 11. yasyAM sarve zubhA bhAvAH kSIyante'nukSaNaM kramAt / maraNa / nirvANamArgaprasthitAt saMyatasArthAdyo hInaH azubhAzca pravarddhante sA bhavatyavasarpiNI // (lokapra. pracyutaH so'bhidhIyata prosaNNa iti, tasya maraNaM 26-44) / osaNNamaraNamiti / zrosaNNagrahaNena pAvasthA: sva- 1 jisa kAla meM jIvoM ke anubhava, prAyupramANa aura cchandAH kuzIlA: saMsaktAzca gRhyante / tathA coktam zarIrAdi krama se ghaTate jAte haiM use pravasapiNI -pAsattho sacchaMdo kusIlasaMsatta hoti prosnnnnaa| kahate haiM / jaM siddhiputthidAdo prohINA sAdhusatthAdo // (bha. pravasaMjJAsaMjJA-dekho avsnnaasnnikaa| anantAprA. vijayo. 25) / nantasaMkhyAnaparamANusamuccayaH / avasaMjJAdikAsaMjJA mokSamArga meM gamana karate hue sAdhusamUhoM se no skandhajAtistu jAyate / / (ha. pu. 7-37) / hIna hai use pravasanna tathA usake maraNa ko pravasanna- anantAnantasaMkhyA vAle paramANuoM ke samudAya ko
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ avastobhana 140, jaina-lakSaNAbalI [avasthitaguNakAra avasaMjJAsaMjJA kahate haiN| pu. 6, pR. 89) / 2. dIkSopavAsaM kRtvA pAraNAavastobhana-avastobhanam aniSTopazAntaye niSThI- nantaramekAntareNa caratAM kenApi nimittena SaSThopavanena thuthukaraNam / (bahatka. va. 1309) / vAse jAte tena viharatAmaSTamopavAyasaMbhave tenAcaraaniSTa kI upazAnti ke liye thUka karake thU-thU karane tAmevaM daza-dvAdazAdikrameNAdho na nivartamAnAnAM yAvako avastobhana kahate haiN| jjIva yeSAM viharaNaM te'vasthitogratapasaH / (cA. sA. avasthAna-puvillaTThidisaMtasamANaTThidINaM baMdhaNa- pR. 68) / mavaTThANaM NAma / (jayadha. 4, pR. 141) / 1dIkSA ke liye eka upavAsa karake pazcAt pAraNA pUrva ke sthitisattva ke samAna sthitiyoM ke baMdhane kA karatA hai, tatpazcAt eka dina ke antara se upavAsa nAma avasthAna hai| karatA hA kisI nimitta se eka upavAsa ke sthAna avasthita-1. itaro'vadhi: samyagdarzanAdiguNAva- para SaSThopavAsa (do upavAsa) karane lagatA hai| sthAnAdyatparimANa utpannastatparimANa evA'vatiSThate, phira do upavAsoM se vihAra karatA huyA SaSThopavAsa na hIyate nApi vardhate liGgavat grA bhavakSayAdA kevala- ke sthAna meM aSTamopavAsa karane lagatA hai| isa jJAnotpattervA / (sa. si. 1-22; ta. vA. 1, 22, prakAra dazama aura dvAdazama zrAdi ke krama se jo 4; ta. sUkhabo. 1-22; ta. vRtti zruta. 1-22) / jIvana paryanta ina upavAsoM ko bar3hAtA hI jAtA hai, 2. avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pIche nahIM haTatA hai, vaha avasthita-ugratapa kA dhAraka pratipatatyA kevalaprApteH, avatiSThate A bhavakSayAdvA hotA hai| jAtyantarasthAyi bhavati liGgavat / (ta. bhA. 1-23) / avasthita-udaya-tattiye tattiye ceva padesagge uda3. jaM prohiNANaM uppajjiya vaDDhi-hANIhiM viNA yamAgade avaTThida-udo NAma / (dhava. pu. 15, pR. diNayaramaMDalaM va avaTThidaM hodUNa acchadi jAva kevala 325) / NANamuppaNNaM ti taM avaTThidaM NAma / (dhava. pu. 13, anantara atIta aura vartamAna donoM hI samayoM meM pa. 264) / 4. avasthito'vadhiH zuddharavasthAnAnni yadi utane hI pradezAgra kA udaya hotA hai to vaha yamyate / sarvo'GginAM virodhasyApyabhAvannAnavasthiteH / / avasthita-udaya kahalAtA hai| (ta. zlo. 1, 22, 15) / 5. avasthitamiti---prava avasthita-udIraNA-dosu vi samaesu tattiyA tiSThate sma avasthitam, yayA mAtrayA utpannaM tAM mAtrAM ceva payaDIyo udIreMtassa avttttid-udiirnnaa| (dhava. na jahAtIti yAvat / (ta. bhA. siddha. va. 1-23) / 6. avasthitaM yanna pratipatati AdityamaNDalavat / pu. 15, pR. 50) / anantara atIta aura vartamAna donoM hI samayoM meM (karmastava go. vR. 9-10) / 7. yaddhAni-vRddhibhyAM yadi utanI hI prakRtiyoM kI udAraNA ko jAtI hai vinA sUryamaNDalavadekaprakArameva avatiSThate tadavasthitam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 372) / to daha avasthita-udIraNA kahalAtI hai| 1 jo avadhijJAna samyagdarzanAdi guNoM ke avasthAna avasthita guragakAra-XXXjaM khettovamapragase jisa parimANa meM utpanna hayA hai usase bhava ke NijIvapamANaM hodi eso paramohIe dava-khetta-kAlaanta taka yA kevalajJAna kI prApti hone taka na bhAvANaM salAgarAsi tti pudha vedabbo / puNo do ghaTatA hai aura na bar3hatA hai, kintu utane hI pramANa prAvaliyAe asakhejjadibhAgA samasaMkhA, te vi pudha TUve. rahatA hai use avasthita avadhi kahate haiN| davvA / tattha dAhiNapAsaTThiyassa paDiguNagA' ro avaTTidaavasthita ugratapa (avaTiduggatava)-1. tattha guNagAro tti doNNi nnaamaanni| (dhava. pR. 6, pR. 45) / dikkhaTra me govavAsaM kAUNa pAriya pUNo ekkahaMtareNa kSetropama agni jIvoM ke pramANa ko paramAvadhi ke gacchaMtassa kiMciNimitteNa chaTThovavAso jAdo, puNo dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI zalAkA rAzi mAnateNa chaTThovavAseNa viharaMtassa aTThamovavAso jaado| kara use alaga rakhanA cAhiye / pazcAt samAna saMkhyA evaM dasama-duvAlasAdikkameNa heDhA Na padaMto jAva vAle prAvalI ke do prasaMkhyAta bhAgoM ko bhI alaga jIvidaMta jo viharadi avaThiduggatavo NAma / (dhava. rakhanA caahiye| inameM dAhine pAzrva bhAga meM sthita
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ avasthita jyotiSka | rAzi ko avathita guNakAra yA pratiguNakAra kahA jAtA hai / 141, jaina - lakSaNAvalI avasthita ( jyotiSka ) -- gravasthitA ityavicAriNo'vasthita vimAnapradezA avasthitalezyA prakAzA ityarthaH / sukhazItoSNarazmayazceti / ( ta. bhA. 4, 16) / DhAI dvIpa ke bAhira sthita sUrya-candrAdi jyotiSI deva cUMki saMcAra se rahita haiM, zrataeva ve avasthita kahe jAte haiM / unake vimAnoM pradeza, varNa aura prakAza bhI sthira haiM / ukta vimAna sukhakara zIta va uSNa kiraNoM se saMyukta haiM / avasthita ( dravya ) - 1. iyattAvyabhicArAdavasthitAni / dharmAdIni SaDapi dravyANi kadAcidapi SaDiti iyattvaM nAtivartante, tato'vasthitAnItyucyante / ( sa. si. 5 - 4 ) / 2. iyattAnativRtteravasthitAni / dharmAdIni SaDapi dravyANi kadAcidapi SaDiti iyattvaM nAtivartante tato'vasthitAnItyucyante / athavA, dharmAdharma-lokAkAzaikajIvAnAM tulyAsaMkhyeyapradezatvam, alokAkAzasya pudgalAnAM cAnantapradezatvamityetadiyattvam tasyAnativRtteH zravasthitAnIti vyapadiiyante / (ta. vA. 5, 4, 3) / 3. iyattAM nAtivarttante yataH SaDiti jAtucit / avasthitatvameteSAM kathayanti tato janAH / / (ta. sA. 3 - 15) | 2 dharmAdika chahoM dravya cUMki kabhI bhI 'chaha' itanI saMkhyA kA atikramaNa nahIM karate - sadA chaha hI rahate haiM, honAdhika nahIM; isaliye ve avasthita kahe jAte haiM / athavA dharma, adharma, lokAkAza aura eka jIva; ye samAnarUpa se asaMkhyAtapradezI haiM tathA lokAkAza aura pudgala anantapradezI haiM, yaha jo unake pradezoM kA niyata pramANa hai usakA cUMki ve dravya kabhI atikramaNa nahIM karate haiM; isaliye ve avasthita kahe jAte haiM / avasthitabandha - - yatra tu prathamasamaye ekavidhAdibandhako bhUtvA dvitIyasamayAdiSvapi tAvanmAtrameva nAti so'vasthitabandhaH / ( zataka. de. svo. vR. 22) / prathama samaya meM ekavidha Adi jaisA bandha ho rahA thA, dvitIyAdi samayoM meM bhI yadi utanA hI bandha hotA hai to vaha avasthita bandha kahalAtA hai / avasthitavibhaktika- 1. zrIsakkAvide [ ussa [avAya, apAya kkAvidevA ] tattiyA ceva vihattIo eso avadvidavihattiyo / ( kasAyapA. cU. 234, pR. 123; jayadha. pu. 4, pR. 2) / 2. prasakkAvide ussakkAvide vA jadi tattiyA tattiyAzro ceva dvidibaMdhavaseNa dvidivihattI hoMti to eso zravadvidavittizro NAma / ( jayadha. 4, pR. 2-3 ) / apakarSaNa karane para yadi utanI hI sthitivibhaktiyAM rahatI haiM to yaha jIva avasthitavibhaktika kahalAtA hai / avasthita saMkrama --jadi tattiyo tattiyo ceva do visamaesa phayANaM saMkamo hodi to eso pravaTTidasaMkamo / ( dhava. pu. 16, pR. 368 ) / yadi anantara atIta aura vartamAna donoM hI samayoM meM utanA utanA mAtra hI spardhakoM kA saMkramaNa hotA hai to ise avasthita saMkrama jAnanA cAhiye / avAtsalya --- sAdharmikasya saMghasya pIDitasya kutazcana / na kuryAd yatsamAdhAnaM tadavAtsalyamIritam / dharmasaM. zrI. 4 - 51 ) / kisI bhI kAraNa se pIr3ita sAdharmI janake saMgha kA samAdhAna nahIM karanA, ise zravAtsalya kahate haiM / avAntarasattA - 1. anyA tu pratiniyatavastuvartinI svarUpAstitvasUcikA'vAntarasattA / ( paJcA. kA. amRta vR. 8) / 2. pratiniyatavastuvyApinI hyavAnta rasattA, pratiniyataikaparyAyavyApinI hyavAntarasattA / (ni. sA. vR. 34 ) / 3. api cAvAntarasattA saddravyaM san guNazca paryAyaH / saMzcotpAdadhvaMsau saditi dhauvyaM kileti vistAra : || (paJcAdhyAyI 1 - 266) / 1. jo pratiniyata vastu meM vyApta rahakara apane svarUpa ke astitva kI sUcanA detI hai use pravAtarasattA kahate haiM / zravAya, pAya - 1. avAyo, vavasAo, buddhI, viNANI [viNNattI], AuMDI, paJcAuMDI / ( SaTkhaM. 5, 5, 36 - pu. 13, pR. 243 ) / 2. vizeSanirjJAnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH / ( sa. si. 1, 15 ) / 3. vavasAyaM ca avAyaM X XX // (zrAva. ni. 3; vizeSA. 178 ) / 4. tassAvagamo'vAo / ( vizeSA. 179 ) / 5. avagamaNamavAo ttiya pratthAvagamo tayaM havai savvaM / ( vizeSA. gA. 401) / 6. avAyo nizcayaH // ( laghIya 1-5); Ihita vizeSanirNayo'vAyaH / ( laghIya. svo vR.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ avAya, apAya] 142, jaina-lakSaNAvalI [avigrahagati 1-5; pra. na. ta. 2-6; pra. mI. 1, 1, 28) / 1, 1, 28) / 22. Ihiyapatthassa puNo thANU puri7. vishessnirjnyaanaadyaathaatmyaavgmnmvaayH| bhASAdi- so tti bahuviyappassa / jo NicchayAvabodho so hu vizeSanirjJAnAttasya yAthAtmyenAvagamanamavAyaH dAkSi. avApro viyaannaahi| (jaM. dI. pa. 13-56) / NAtyo'yam, yuvA, gaura iti vA / (ta. vA. 1, 15, 23. tadanantara-(IhAnantara-) mapAyo nizcayaH / 3); 8. prakrAntArthavizeSanizcayo'vAyaH / (prAva. (karmavi. pU. vyA. 13, pR.8%; vyava. bhA. vR. 10, hari. vR. 2, pR. 6) / 6. IhitasyArthasya nizcayo- 276; gu. gu. Sa. svo. vR. 37, pR. 86) / 24. 'vaayH| (dhava. pu. 1, pR. 354); IhitasyArthasya puruSa evAyamiti vastvadhyavasAyAtmako nishcyosndehaapohnmvaayH| (dhava. pu. 6, pR. 17); 'pAyaH / (karmastava go. vR. gA.6-10, pR. 81) / IhANaMtarakAlabhAvI uppaNNasaMdehAbhAbarUvo avaayo| 25. sadbhutavizeSAnuyAyiliGgadarzanAdasadabhUtavizeSa(dhava. pu. 6, pR. 18); IhitasyArthasya vizeSa- pratikSepeNa sadbhutavizeSAvadhAraNamavAyajJAnam / nirjJAnAd yAthAtmyAvagamanamavAyaH / (dhava. pu. 6, (dharmasaM. malaya.vR. 44); avagrahAnantaramIhitasyArthapR. 144); svagataliGgavijJAnAt saMzayanirAkaraNa- syAvagamo nizcayo yathA zAGka evAyaM zabdo na dvAreNotpannanirNayo'vAyaH / yathA utpatana-pakSavikSe- zAGga iti avAyaH / (dharmasaM. malaya. va. 823) pAdibhirbalAkApaMktireveyaM na patAketi, vacanazravaNato 26. IhitasyArthasya nirNayarUpo yo'dhyavasAya: dAkSiNAtya evAyaM nodIcya iti vaa| (dhava. pu. 13, so'pAyaH zAGka evAyaM zArka evAyamityAdirUpo pR. 218); aveyate nizcIyate mImAMsyate'rtho'nene- avadhAraNAtmako nirNayo'vAyaH / (prajJApa. malaya. tyavAyaH / (dhava. pu. 13, pR. 243) / 10. IhAdo vR. 15, 2, 200) / 27. tasyaiva avagRhItasya uvarimaM jANaM vicAraphalappayaM avaao| (jayadha. pu. IhitasyArthasya nirNayarUpo'dhyavasAyo'vAyaH zAGga 1, pR. 336) / 11. tasyaiva (IhAgRhItArthasyaiva) evAyaM zAGga evAyamityAdirUpo'vadhAraNAtmakaH pratyanirNayo'vAyaH / (ta. zlo. 1, 15, 4) / 12. yo'vAya ityarthaH / (nandI. malaya. vR. 26, pR. 168% bhabitavyatApratyayarUpAt tadIhitavizeSanizcayo- Ava. ni. malaya. va. 2, pR. 23) / 28. Ihitasyaiva 'vaayH| (pramANapa. pR. 68) / 13. IhaNakaraNeNa vastunaH sthANurevAyaM na puruSa iti nizcayAtmako jadA suNiNNo hodi so abAyo du| (go. jI. bodho'pAyaH / (karmavi. paramA. vyA. 13, pR. 6) / gA. 308) / 14. tattvapratipattiravAyaH / (siddhivi. 26. kutazcittadgatotpatana-pakSavikSepAdivizeSavijJAvR. 2-6) / 15. tadviSayasya (IhAviSayasya) nAd balAkaiveyaM na patAketyavadhAraNaM nizcayo'vAyaH / devadatta evAyamityavadhAraNAvAnadhyavasAyo'vAyaH / (ta. sukhabo. 1-15) / 30. Ihitasyaiva vastunaH (pramANani. pR. 28) / 16. sApi (IhApi) avAyo sthANurevAyamityAdinizcayAtmako bodhavizeSo'vAbhavati-AkAMkSitavizeSanizcayo bhavati / (nyAyaku. yaH / (karmavi. de. svo. va. gA. 13) / 31. yAthA1-5, pR. 116) / 17. prakrAntArthavizeSanizcayo- tmyAvagamanaM vastusvarUpanirdhAraNam avAyaH / (ta. 'vaayH| (sthAnAMga abhaya. vR. 364, pR. 266) / vRtti zruta. 1-15) / 32. athehitasya tasyedamida18, puruSa evAyamiti vastvadhyavasAyAtmako nizcayo meveti nizcayaH / avaayoxxx|| (lokapra. 3, pAyaH / (karmastava go. vR. 6-10, pR. 81) / 712) / 33. tatto suNiNNo khalu hodi avAno 16. IhitasyArthasya bhavitavyatArUpasya sandehApo- du vatthujAdANaM / (aMgapa. 2-62) / hanamavAyaH bhavya evAyaM nAbhavyaH, bhavyatvAvinAbhAvi- 7 bhASAdivizeSa ke jJAna se yathArtharUpa meM jAnanA samyagdarzana-jJAna-caraNAnAmupalambhAt / (mUlA. va isakA nAma avAya hai| jaise-yaha dakSiNI hI 12-187) / 20. IhitArthasya liGgaH yastadvizeSa- hai, yuvaka hai, athavA gaura hai ityaadi| kahIM-kahIM vinizcayaH / avAyo lATa evAyamiti bhASAdibhi- isakA ullekha apAya zabda se bhI hayA hai| (dekho ryathA // (prAcA. sA. 4-14) / 21. IhAkroDIkRte naM. 26 aadi)| vastuni vizeSasya 'zAGka evAyaM zabdo na zAGgaH' avigrahagati-vigraho vyAghAtaH kauTilyamityarthaH / ityevaMrUpasyAvadhAraNam avAyaH / (pramANamI. svo. vR. sa yasyAM na vidyate'sAvavigrahA gtiH| (sa. si.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ avighuSTa] 143, jaina-lakSaNAvalI [avipAkanirjarA 2-27; ta. vA. 2-27; ta. zlo. 2-27; ta. pu. 13, pR. 286) / sukhabo. 2-27; ta. vatti zruta. 2-27) / jisa vacana meM vitatha-asatyatA nahIM hotI, use vigraha kA artha rukAvaTa yA kuTilatA hotA hai, tada- avitatha zruta kahate haiN| nasAra jIva kI jo gati vakratA, kuTilatA yA mor3a avidyA-1. avidyA viparyayAtmikA sarvabhAveSvase rahita hotI hai use avigrahagati kahate haiM / arthAt nityAnAtmAzuci-duHkheSu nitya-sAtmaka zuci-sukhAbhieka samaya vAlI Rjagati yA iSugati kA nAma mAnarUpA / (ta. vA. 1, 1, 46) / 2. nityaavigrahagati hai| zucyAtmatAkhyAti ranityAzucyanAtmasu / avidyAavighuSTa-vikrozanamiva yadvisvaraM na bhavati tada- tattvadhIvidyA yogAcAryaH prakIrtitA / / (jJAnasAra vighuSTam / (jambUdvI. vR.1-6)| 14-1) / 3. avidyA viplavajJAnam / (siddhivi. jo svara vikroza (cillAhaTa) ke samAna visvara TI. pR. 747) / 4. avidyA karmakRto buddhiviparyAsaH / (zravaNakaTu) na ho use avaghuSTa kahate haiM / (prAva. ha. vR. mala. hema. Ti. pR. 56) / 5. anitye avicAra-(dekho avIcAra) yad vyaJjanArtha yogeSu cetanAt jAtibhinnamUrtapudgalagrahaNotpanne parasaMyoge parAvartavijitam / cintanaM tadavIcAraM smRtaM sad- yA nityatAkhyAtiH sA avidyA, azuciSu zarIrAdiSu dhyAnakovidaH / / (guNa. kramA. 76, pR. 47; bhAva- zravannavadvAra randhreSu krudhyasvarUpAvataraNanimitteSu zucisaM. vAma. 718) / khyAtiH anAtmasu pudgalAdiSu AtmatAkhyAtiH 'ahaM jo dhyAna vyaJjana, artha aura yoga ke parivartana se manye' iti buddhiH idaM zarIraM mama ahamevaitat tasya rahita hotA hai use avicAra yA avIcAra kahate haiN| puSTau puSTaH iti khyAtiH kathanaM jJAnaM tatra ramaNam, avicArabhaktapratyAkhyAna-1. avicAraM vakSya- iymvidyaa| (jJAnasAra vR. 14-1) / mANAhadinAnAprakArarahitam // (bha. prA. vijayo. anitya, anAtma, azuci aura duHkha rUpa saba padArthoM TI. 65) / 2. avicAraM paragaNasaMkramaNalakSaNavi. meM nitya, sAtma, zaci aura sukha rUpa jo abhimAna cArarahitam / / (bha. prA. mUlA. TI. 65) / hotA hai| isa prakAra kI viparIta buddhi ko bauddhapara gaNa yA anya saMgha meM gamana kA parityAga kara matAnusAra avidyA mAnA gayA hai| pAhAra-pAna ke kramazaH tyAga karane ko avicArabhakta- avineya--1. tattvArthazravaNa-grahaNAbhyAmasampAditapratyAkhyAna kahate haiN| guNA avineyAH / (sa. si. 7-11) / 2. tattvArthaavicyuti (avAyajJAnabheda)-1. avAyajJAnA- zravaNagrahaNAbhyAmasampAditaguNA avineyaaH| tattvAnantaramantamahataM yAvattadupayogAdavicyavanamavicyU. rthopadeza-zravaNa-grahaNAbhyAM vinIyante pAtrIkriyante iti tiH| xxx avicyuti-vAsanA-smRtayazca dharaNa- vineyAH, na vineyAH avineyAH (ta. vA. 7, 11, lakSaNasAmAnyAnvarthayogAddhAraNeti vyapadizyate / (dharma- 8; ta. shlo.7-11)| 3. avineyA nAma mRtpiNDasaM. malaya. vR. 44); avagrahAdikrameNa nizcitArtha- kASTha-kuDyabhUtA grahaNa-dhAraNa-vijJAnohApohaviyUktA viSaye tdupyogaadbhrNsho'vicyutiH| (dharmasaM. malaya. mahAmohAbhibhUtA duSTAvagrAhitAzca / (ta. bhA. 7-6) / vR. 823) / 2. tatraikArthopayogasAtatyAnivRttira. 4. tattvArthopadeza zravaNa-grahaNAbhyAM vinIyante pAtrIvicyutiH / (jainatarka. pR. 116) / kriyante iti vineyAH, na vineyA avineyAH / (ta. avAyajJAna ke pazcAt antarmuharta taka nizcaya kiye sukhabo. va. 7-11) / 5. tattvArthAkarNana-svIkaraNAgaye padArtha ke upayoga se cyata nahIM hone ko arthAta bhyAmRte anutpannasamyaktvAdiguNA na vinetuM zikSausako dhAraNA banI rahane ko avicyuti kahate haiN| yituM zakyante ye te avineyAH / (ta. vRtti zruta. avicyati, vAsanA aura smRti ye tIna dharaNa 7-11) / sAmAnya svarUpa anvarthaka sambandha se dhAraNA kahe 1 tattvArtha ke zravaNa aura grahaNa ke dvarA vinItatA jAte haiN| prAdi sadagaNoM ko na prApta karane vAle avineya kahe avitatha zruta-vitathamasatyam, na vidyate vitathaM jAte haiN| yasmin zrutajJAne tadavitatham, tathyamityarthaH / (dhava. avipAkanirjarA-1. yatkarma aprAptavipAkakAlaM
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ avipAkanirjarA] 144, jaina-lakSaNAvalI [aviratasamyagdRSTi aupakramikakriyAvizeSasAmarthyAt anudIrNaM balAdudIrya dotti vA vIriyaparamANu tti vA bhAvaparamANu udayAvali pravezya vedyate pAmra-panasAdipAkavat sA tti vA egaTTA / (karmapra. cU. 1-5, pR. avipAkajA nirjraa| (sa. si. 8-23; ta. bhA. 23); avibhAgapalicchedaparUvaNA NAma sarIrahari. vR.8-24; ta. vA. 8, 23, 2; ta. bhA. padesANa guNiggaM cuNNitaM cuNNitaM vibhajjaMtaM jaM siddha. vR. 8-24; ta. sukhabo. vR. 8-23) / vibhAgaM Na deti so avibhAgapaliccheyo baccati / 2. yattUpAyavipAcyaM tadA''mrAdiphalapAkavat / anu- karmapra. cU. baM. ka. gA. 5, pR. 24) / 2. ekkadIrNamudIryA''zunirjarA tvavipAkajA // (ha. pu. 58, mhi paramANummi jo jahaNNeNa'vaDhido aNubhAgo 265) / 3. anudIrNaM tapaHzaktyA yatrodIryodayAva- tassa avibhAgapaDicchedo tti snnnnaa| (dhava. pu. 12, lIm / pravezya vedyate karma sA bhavatyaviSAkajA // pR. 62); egaparamANummi jA jahaNiyA baDDhI so (ta. sA. 7-4) / 4. xxx avipakka uvAya- avibhAgapaDicchedo NAma / teNa pamANeNa paramANUNaM khvnnyaado|| (bR. na. ca. 158) / 5. tapasA jahaNNaguNe ukkassaguNe vA chijjamANe aNaMtAvibhAganirjarA yA tu sA copkrmnirjraa| (candra. ca. 18, palicchedA savvajIvahiM aNaMtaguNamettA hoMti / (dhava. 110) / 6. vidhIyate yA (nirjarA) tapasA mahI- pu. 14, pR. 431) / 3. yasyAMzasya prajJAcchedanakena yasA vizeSaNI sA parakarmavAriNI / / (amita. zrA. vibhAgaH kartuM na zakyate soM'zo'vibhAga ucyate / ki3-65) / 7. dvitIyA nirjarA bhavet avipAkajAtA muktaM bhavati ? iha jIvasya vIrya kevaliprajJAcchedana'nubhavamantareNaikahelayA kAraNavazAt krmvinaashH| kena chidyamAnaM chidyamAnaM yadA vibhAgaM na prayacchati (mUlA. vR. 5-48) / 8. pariNAmavizeSotthAprA- tadA so'ntimo'zo'vibhAga iti / (karmapra. malaya. ptkaalaa'vipaakjaa| (prAcA. sA. 3-34) / 6. va. 1-5, pR. 24) / yatkarma balAdudayAvalI pravezyAnubhUyate prAmAdivat 1 sayogI jIva ke vIryaguNa ke buddhi se taba taka cheda setraa| (ana. dha. svo. TI. 2-43) / 10. upa- kiye jAveM, jaba taka ki usase Age aura koI krameNa dattaphalAnAM karmaNAM glnmvipaakjaa| (bha. vibhAga utpanna na ho ske| aise antima avibhAgI prA. mUlA. TI. 1847) / 11. yacca karma vipAka- aMza ko avibhAgapraticcheda kahate haiN| isI ko kAlamaprAptamanudIrNa mudayamanAgatam upakramakriyAvi- vIryaparamANu athavA bhAvaparamANu bhI kahA jAtA hai| zeSabalAdudI udayamAnIya prAsvAdyate sahakAraphala- 2 eka paramANu meM jo jaghanya anubhAga kI vRddhi hotI kadalIphala-kaNTakiphalAdipAkavat balAd vipAcya hai usakA nAma avibhAgapraticcheda hai| bhajyate sA avipAkanirjarA kathyate / (ta. vRtti zruta. aviratasamyagdRSTi-1. No iMdiesu virado No 8-23) / 12. avipAkanirjarA tapasA kriyamANA- jIve thAvare tase cAvi / jo saddahadi jiNuttaM sammA'nazanAdi-dvAdazaprakAreNa vidhiithmaanaa| yathA apa- iTTI avirado so / / (prA. paMcasaM. 1-11, dhava. pu. kvAnAM kadalIphalAnAM haThAt pAcanaM vidhIyate tathA 1, pR. 173 u; go. jI. 26% bhAvasaM. de. 261) / anudayaprAptAnAM karmaNAM tapazcaraNAdinA tridravyanikSe. 2. svAbhAvikAnantajJAnAdyanantaguNAdhArabhUtaM nijapeNa karmaniSekANAM gAlanam / (kArtike. TI. 104) / paramAtmadravyamupAdeyam / indriyasukhAdiparadravyaM hi 1 jisa karmakA udayakAla abhI prApta nahIM harA hai, heyamityarhatsarvajJapraNIta-nizcaya-vyavahAranayasAdhyasAuse tapazcaraNAdirUpa aupakramika kriyAvizeSa ke dhakabhAvena manyate, paraM kintu bhUmirekhAdisadRzasAmarthya se balapUrvaka udayAvalI meM praveza karAke krodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimittaM talavaragRaAmrAdi phaloM ke pAka ke samAna vedana karane ko hItataskaravadAtmanindAdisahitaH sannindriyasukhamanuavipAkanirjarA kahate haiN| bhavatItyaviratasamyagdRSTerlakSaNam / (bR. vyasaM. 13, avibhAgapraticcheda-1. avibhAgapalicchepro NAma pR. 28) / 3. viramati sma sAvadyayogebhyo nivartate natthi vibhAgo jassa so avibhAgapalicchepro, sajo- smeti virata:, XXX na virato'virataH, yadvA gissa karaNavIriyaM buddhIe chijjamANaM 2 jAhe / klIbabhAve kta-pratyaye viramaNaM viratama, sAvadyayogavibhAga No havvamAgacchati tAhe avibhAgapalicche- pratyAkhyAnam, nAsya viratamastItyavirataH, sa cAsau
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ avirati ] 4. tivihe vi virai kamma samyagdRSTizceti praviratasamyagdRSTiH / ( paMcasaM malaya. vR. 1-15, pR. 20 ) / hu sammatte thevA vina jassa vasA / so praviramro tti bhannai X X X ( zataka. bhA 86, pR. 21; gu. gu. SaT. svo vR. 18 ) / 6. avirata samyagdRSTi ra pratyAkhyAna kodaye / (yogazA. svo viva. 1 - 16 ) / 7. samyaktve sati viratiryatra stokA'pi no bhavet / so'trAviratisamyaktvaguNasturyo nigadyate / (saM. karmaprakRtivi. 6 ) / 8. dvitIyAnAM kaSAyANAmudayAd vratavarjitam / samyaktvaM kevalaM yatra taccaturthaM guNAspadam / / ( guNa. kramA. 16, pR. 12) / 8. sAvadyayogavirato yaH syAt samyaktvavAnapi / guNasthAnamaviratasamyagdRSTayAkhyamasya tat // ( lokapra. 3 - 1157 ) / 1 jo indriyaviSayoM se virata nahIM hai, trasa va sthAvara jIvoM kA rakSaNa bhI nahIM karatA hai, kintu jiNavANI para zraddhA rakhatA hai vaha avirata samyagdRSTi - caturtha guNasthAnavartI -- kahA jAtA hai / zravirati - 1. viramaNaM viratiH, na vidyate viratirasyetyaviratiH, athavA aviramaNamaviratirasaMyama ityanarthabhedaH, taddhetutvAdaviratirasyetyaviratirlobha pariNAmaH sarveSAmeva hiMsAnAmaviramaNabhedAnAM lobhaH / ( jayadha. pa. 777 ) / 2. aviratistu sAvadyayogAnivRttiH / ( zrAva. ni. hari. vR. 740, pR. 276; vizeSA. bhA. vR. gA. 740. pR. 634; zrAva. malaya. vR. 740, pR. 365 ) / 3. aviratiH sAvadyayogebhyo nivRttyabhAvaH / ( SaDazIti malaya vR. 74) / 4. abhyantare nijaparamAtmasvarUpabhAvanotpannaparamasukhAmRta rativilakSaNA, bahiviSaye punaravratarUpA cetyaviratiH / (bR. dravyasaM. TI. 30, pR. 76 ) / 5. nivikArasvasaMvittiviparItavratapariNAmavikAro'viratiH / ( samayaprA. jaya. vR. 65 ) / 1 hiMsAdi pApoM se virata hone kA nAma virati hai / aisI virati ke prabhAva ko zravirati kahate haiM / pravirati aura saMyama ye samAnArthaka zabda haiM / isa zravirati kA pramukha kAraNa lobha hai, ataH usa lobha pariNAma ko bhI avirati kahA jAtA hai / zravirAdhanA -- virAdhanA aparAdhAsevanam tannibedhAdavirAdhanA | ( SoDazaka vR. 13-14 ) / la. 16 [avyakta doSa aparAdha ke sevana kA nAma virAdhanA hai, usase viparIta pravirAdhanA jAnanA cAhiye / tAtparya yaha ki dhAraNa kiye hue samyaktva, vrata yA cAritra kI virAdhanA yA prAsAdanA nahIM karane ko pravirAdhanA kahate haiM / praviruddhAnupalabdhi - 1. zraviruddhAnupalabdhiH pratipaMve saptadhA-svabhAva vyApaka-kArya-kAraNa-pUrvottarasahacarAnupalambhabhedAt / ( parIkSA. 3-78 ) / 2. aviruddhasya pratiSedhyenArthena saha virodhamaprAptasya vastuno'nupalabdhiraviruddhAnupalabdhiH / (syAdvA. ra. 2 - 86 ) / 2 pratiSedhya padArtha ke sAtha virodha ko nahIM prApta hone vAlI vastu kI anupalabdhi ko zraviruddhAnupalabdhi kahate haiM / visaMvAda - 1. zruteH pramANAntarAbAdhanaM pUrvAparAvirodhazca avisaMvAda: / (laghIya. svo vR. 5-42) / 2. visaMvAdo hi gRhIte'rthe prAptiH pramANAntaravRttirvA syAt / ( nyAyaku . 3 -10, pR. 410 ) / kisI dUsare pramANa se bAdhA na pahuMcanA aura pUrvApara virodha kI sambhAvanA na rahanA, yaha zrAgamaviSayaka zravisaMvAda hai / pravekSA - pravekSA jantavaH santi na santIti vA cakSuSA avalokanam / ( sA. dha. svo TI. 5-40 ) / yahAM para jIva haiM yA nahIM haiM, isa prakAra zrAMkha se dekhane ko avekSA yA zravekSaNa kahate haiM / zravaizadya - 1. anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tadvaizadyaM mataM buddheravaizadyamataH param / / (laghIya. 4) / 2. asmAt ( vaizadyAt ) param anyathAbhUtaM yad vizeSA'pratibhAsanaM tad buddheH avaizadyam / ( nyAyaku. 1-4, pR. 74) / 1. anumAna Adi kI apekSA adhika arthAt varNa va zrAkAra Adi kI vizeSatA ke sAtha jo padArtha kA grahaNa hotA hai, yaha vaizadya kA svarUpa hai / isase viparIta kA nAma zravaizadya hai / avyakta doSa - 1. AlocidaM asesaM savvaM edaM mae tti jANAdi / bAlassAloceto Navamo prAlocaNAdoso || ( bha. prA. 566 ) / 2. asyAparAdhena mamAticAraH samAnastamayameva vetti / grasmai yaddattaM tadeva me yuktaM laghUkartavyamiti svaduzcaritasaMvaraNaM 145, jaina - lakSaNAvalI
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravyakta doSa ] dazamo doSaH (ta. vA. 6, 22, 2) / 3. paragRhItasyaiva prAyazcittasyA'numatena svaduzcaritasaMvaraNaM ( dazamo doSaH) / (ta. zlo. - 22 ) / 4. yatkicitprayojanamuddizyAtmanA samAnAyaiva pramAdAcaritamAvedya mahadapi gRhItaM prAyazcittaM na phalakaramiti navamo'vyaktadoSaH / (cA. sA. pR. 61-62 ) / 5. svasamAnajJAna- tapobAlasyAlocanaM bhavet / avyaktaM hrI- bhayaprAyazcittabhItyA dihetuta: / ( zrAcA. sA. 6-36) / 6. avyaktaH prAyazcittAdyakuzalo yastasyAtmIyaM doSaM kathayati yo laghuprAyazcittanimittaM tasyAvyaktanAma navamam / (mUlA. vR. 11-15 ) 7. avyakto'gItArthaH tasyAvyaktasya guroH purato yadaparAdhAlocanaM tadavyaktameva navamaH ( zravyaktaH ) prAlocanAdoSaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1-342, pR. 16 ) / 8. avyaktaM prakAzayati doSam, sphuTaM na kathayatItyavyaktadoSaH / ( bhAvaprA. TI. 118 ) / 1 maiMne mana, vacana aura kAya se svayaM kiye gaye, karAye gaye va zranumata isa saba doSa kI AlocanA kara lI hai; so yaha jAnatA hai| isa prakAra jJAnabAla yA cAritrabAla ke pAsa zrAlocanA karanA, yaha zrIlocanA kA zravyakta nAmakA doSa hai / 2 merA aparAdha isake aparAdhake samAna hai, use yahI jAnatA hai / ise jo prAyazcitta diyA gayA hai vahI mere liye yogya hai, isa prakAra apane aparAdha ko pragaTa na karanA, ise prAlocanA kA zravyakta nAmaka doSa kahA jAtA hai / AlocanA ke dasa doSoM meM isakA kahIM nauveM aura kahIM dasaveM bheda rUpa meM ullekha huA hai| zravyaktabAlamaraNa - 1. avyaktaH zizurdharmArthakAmakAryANi yo na vetti, na ca tadAcaraNasamarthazarIraH so'vyaktabAlaH, tasya maraNamavyakta bAlamaraNam / (bha. prA. TI. 25) / 2. dharmArtha kAmakAryANi na vetti na tadAcaraNasamarthazarIro'vyaktavAlaH / [tasya maraNamavyakta bAlamaraNam / ] ( bhAvaprA zruta. TI. 32 ) / jo dharma, artha aura kAmarUpa kAryoM ko na jAnatA hai aura na jisakA zarIra usake zrAcaraNa karane meM samartha hai; use avyakta bAla kahate haiN| aise vyakti ke maraNa ko vyaktavAlamaraNa kahate haiM / avyaktamana - kArye kAraNopacArAccintA manaH, vyaktaM niSpannaM saMzaya-viparyayAnadhyavasAyavirahitaM 146, jaina-lakSaNAvalI [ vyAghAta manaH yeSAM te vyaktamanasaH / ni vyaktamanasaH zravyaktamanasa: / ] ( dhava. pu. 13, pR. 337 ) / kArya meM kAraNa kA upacAra karake yahAM mana zabda se cintA kA abhiprAya liyA gayA hai| jinakA mana vyakta nahIM hai. zrarthAt saMzaya, viparyaya va zranadhyavasAya se rahita nahIM hai unheM avyaktamana kahA jAtA hai| Rjumatimana:paryayajJAna aise zravyaktamana jIvoM kI saMjJA zrAdi ko nahIM jAnatA hai / avyaktamithyAtva -- gravyaktaM mohalakSaNam / ( guNa. *mA. 6, pR. 3) / mohasvarUpa mithyAtva ko zravyaktamithyAtva kahate haiM / avyaktezvara doSa yadA'vyaktezvareNa vAritaM gRhNAti tadA'vyaktezvaro nAma / (ana. gha. svo. TI. 5-15) / jisa dAna kA svAmI koI avyakta - zraprekSApUrvakArI yA bAlaka - ho, usake dvArA varjita zrAhArAdi ke grahaNa karane para zravyaktezvara nAma kA niSiddha udgama doSa hotA hai / avyaya - zravyayo labdhAnantacatuSTayasvarUpAdapracyutaH / ( samAdhizataka 6) / ananta catuSTayarUpa svarUpa ke prApta karane para jo phira usase cyuta nahIM hotA hai use zravyaya kahate haiM / avyAkRtA ( bhASA) 1- 1. avyAkRtA caitra aspaSTAprakaTArthA / ( dazavaM. hari. vR. ni. 7-277; zrAva. ha. vR. mala. hema. Ti. pR. 80 ) / 2. zravyAkRtA pratigambhIrazabdArthA avyaktAkSaraprayuktA vA / (prajJApa. malaya. vR. 11 - 166 ) / 3. gaMbhIra mahatthA zravoaDA grahava avvattA / ( bhASAra. 76 ) ; pratigambhIge durjJAna [ta ] tAtparyo mahAn grartho yasyAH sA'vyAkRtA bhavati / athavA bAlAdInAmavyaktA bhASA'vyAkRtA bhavati / ( bhASAra. TI. 76 ) / 3 jisakA artha kaThinatA se jAnA jAtA hai aisI bhASA ko vyAkRtA kahate haiM / athavA bAlaka zrAdi kI avyakta bhASA ko zravyAkRtA jAnanA cAhiye / vyAghAta -- 1. na vidyate pratyayAntareNa vyAghAto bAdhAsyetyavyAghAtam / (bha. prA. vijayo. TI. 2104) / 2. nAsti pratyayAntareNa vyAghAto nikhiladravya paryAyasAkSAtkArapratibandho yasya tadavyAghAtam / ( bha. prA. mUlA. TI. 2104) /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyApta, avyApti] 147, jaina-lakSaNAvalI [azaraNAnuprekSA anya kisI bhI kAraNa ke dvArA bAdhA jisake vivakSita artha kI samyaka siddhi hone taka nirantara sambhava nahIM hai use avyAghAta kahate haiN| svarUpa se vacanoM kA prayoga karane ko avyuccheditva avyApta, avyApti-1. lakSyaikadezavartitvamavyA- kahate haiN| yaha 35 satyavacanAtizayoM meM antima hai| pti: kIrtitA budhaiH / yathA jIvasya dehatvamasiddhaM para- avyutpanna-1. gRhIto'gRhIto'pi vArtho yathAvadanimAtmani / / (mokSapaM. 16) / 2. lakSyaikadezavRttyAvyA- shcitsvruupo'vyutpnnH| (pra. ka. mA. 3-21, pR. ptam / yathA goH zAvaleyatvam / (nyAyadI. pR. 7) / 366) / 2. avyutpannaM tu nAma-jAti-saMkhyAdi2 jo lakSaNa lakSya ke eka deza meM rahe use avyApta vizeSAparijJAnenAnirNItaviSayAnadhyavasAyagrAhyam / -avyApti doSa se dUSita-kahA jAtA hai| (pra. ra. mA. 3-21) / avyAbAdha-na vidyate vividhA kAmAdijanitA 1 gRhIta athavA agRhIta padArtha kA jaba taka yathArtha pA samantAd bAdhA duHkhaM yeSAM te avyAbAdhAH / (ta. svarUpa nizcita nahIM ho jAtA, taba taka use avyavRtti zruta. 4-25) / tpanna kahA jAtA hai| jinake kAma-vikArAdi janita bAdhAe~ nahIM hotI azabala-niraticAratvAdazabalaH / (ta. bhA. siddha. aise laukAntika deva avyAbAdha nAma se kahe jAte haiN| vR. 8-46, pR. 286) / avyAbAdha sukha--1. aNuvamamameyamakkhayamamalama- aticAra se rahita snAtaka muni ko azabala kahA jaramarujamabhayamabhavaM ca / eyaMtiyamaccaMtiyamavyAbAdhaM jAtA hai / yaha snAtaka ke pAMca bhedoM meM dUsarA hai| suhamajeyaM / (bha. prA. 2153) / 2. sahajazaddhasvarU- azabalAcAra-abhyAhRtAdiparihArI azabalApAnubhavasamutpannarAgAdivibhAvarahitasukhAmRtasya yade- cAraH / (vyava. bhA. malaya. vR. 3-164, pR. 35) / kadezasaMvedanaM kRtaM pUrva tasyaiva phalabhUtamavyAbAdhamana- abhyAhRta prAdi doSoM kA parihAra karane vAle sAdhu ntasukhaM bhaNyate / (bR. dravyasaM. 14) / 3. vedanIyakarmo- ke cAritra ko azabalAcAra kahate haiN| dayajanitasamastabAdhArahitatvAdavyAbAdhaguNazceti / azabdaliMgaja zruta-dhUmaliMgAdo jalaNAvagamo (paramAtmapra. TI. 61) / asliNgjo| (dhava. pu. 13, pR. 245) / 1 anupama, aparimita (ananta), avinazvara, karma- anyathAnupapatti rUpa liMga se hone vAle jJAna ko mala ke sambandha se rahita, jarA se vihIna, roga se prazabdaliMgaja zruta kahA jAtA hai| jaise-dhUma liMga unmukta, bhaya se virahita, saMsAra se atIta, aikA- se hone vAlA agni kA jJAna / ntika, prAtyantika aura ajeya aise bAdhArahita azaraNAnuprekSA-1. maNi-maMtosaha-rakkhA haya-gayamuktisukha ko avyAbAdha sukha kahA jAtA hai| rahayo ya sylvijjaao| jIvANaM Na hi saraNaM avyAhata-iha aikAntikamiha paralokAviruddhaM phalA- tisu loe maraNasamayamhi // saggo have hi duggaM ntarAbAdhitaM vA'byAhatamucyate / (prAva. ni. hari.va bhiccA devA ya paharaNaM vajjaM / airAvaNo gaiMdo malaya. va. 636) / iMdassa Na vijjade saraNaM / / NavaNihi caudaharayaNaM jo ihaloka aura paraloka ke virodhase sarvathA rahita haya-mattagaiMda-cAuraMgabalaM / cakkesassa Na saraNa ho use avyAhata kahA jAtA hai| pecchaMto kahiye kAle / jAi-jara-maraNa-roga-bhayado avyAhatapaurvAparya-avyAhatapaurvApauryatvaM pUrvApara- rakkhedi appaNo appA / tamhA AdA saraNaM baMdhodayavAkyAvirodhaH / (samavA. abhaya. va. 35, rAyapa. sttkmmvdiritto|| (dvAdazAnu. 8-11) / 2. hayavR.pR. 16) / gaya-raha-Nara-bala-vAhaNANi maMtosadhANi vijjaayo| jo vacana pUrvApara kathana se aviruddha ho vaha avyA- maccubhayassa Na saraNaM NigaDI NIdI ya NIyA ya / / hatapaurvApaurya vacana kahalAtA hai| yaha vacana ke 35 jamma-jarA-maraNa-samAhidamhi saraNaM Na vijjade loe| atizayoM meM nauvAM hai| jara-maraNa-mahAriuvAraNaM tu jiNasAsaNaM muccA // avyuccheditva - avyuccheditvaM vivakSitArthAnAM maraNabhayamhi uvagade devA vi saIdayA Na tAraMti / samyasiddhi yAvat anavacchinnavacanaprameyatA / dhammo tANaM saraNaM gadi tti citehi saraNataM / (samavA. abhaya. vR. 35) / . (mUlA. 8, 5-7) / 3. yathA mRgazAvakasyakAnte
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ azaraNAnuprekSA 148, jaina-lakSaNAvalI [azaraNAnuprekSA balavatA kSudhitenAmiSaSiNA vyAgheNAbhibhUtasya na nIyamAnasya sahasranayanAdayo'pi na zaraNam / tasmAd kiJciccharaNamasti tathA janma-jarA-mRtyu-vyAdhi- bhavavyasanasaMkaTe dharma eva shrnnm| suhRdartho'pi[na] anaprabhativyasanamadhye paribhramato jantoH zaraNaM na vidyte| pAyI, nAnyat kiJciccharaNamiti bhAvanamazaraNAnuparipuSTamapi zarIraM bhojanaM prati sahAyI bhavati na prekSA / (ta. vA. 6, 7, 2) / 6. vyAdAritAsye sati vyasanopanipAte, yatnena saMcitA arthA api na bhavA- yatkRtAGge[-tAnte] na prANinAM prA[trA] NamihAsti ntaramanugacchanti, saMvibhaktasukha-duHkhA: suhrado'pi na kiJcit / mRgasya siMhogranizAtadaMSTrA yatra praviSTAmaraNakAle paritrAyante, bAndhavAH samuditAzca rujA tmtnorivaan|| (varAMga. 31-87) / 7. tattha bhave parItaM na paripAlayanti, asti cet sucarito dharmo ki saraNaM jattha suridANa dIsade vilyo| hari-haravyasanamahArNave tAraNopAyo bhavati / mRtyunA nIya- baMbhAdIyA kAleNa ya kavaliyA jattha // sIhassa kame mAnasya sahasranayanAdayo'pi na zaraNam / tasmAd / paDidaM sAraMgaM jaha Na rakkhade ko vi / taha miccuNA bhavavyasanasaGkaTe dharma eva saraNaM suhRdartho'pyanapAyI, ya gahidaM jIvaM pi Na rakkhade ko vi|| jai devo nAnyakiJciccha raNamiti bhAvanA azaraNAnuprekSA / vi ya rakkhadi maMto taMto ya khettapAlo y| miya(sa. si. -7) / 4. yathA nirAzraye janavirahite mANaM pi maNussaM to maNuyA akkhayA hoti // xx vanasthalIpRSThe balavatA kSutparigatenAmiSaiSiNA siMhe- XdasaNa-NANa-caritta saraNaM seveha paramasaddhAe / nAbhyAhatasya mRgazizoH zaraNaM na vidyate, evaM janma- aNNaM kiM pi Na saraNaM saMsAre saMsaraMtANaM / / (kAtijarA-maraNa-vyAdhi-priyaviprayogA'priyasaprayogepsitA- ke. 23-25 va 30) / 8. na sa ko'pyasti dubuddhe lAbha-dAridraya-daurbhAgya-daurmanasya - maraNAdisamutthena zarIrI bhuvanatraye / yasya kaNTha kRtAntasya na pAza: duHkhenAbhyAhatasya jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti prasariSyati / / samApatati durvAre yama-kaNThIravakrame / cintayet / evaM hyasya cintayato nityamazaraNo'smI- trAyate tu na hi prANI sodyogaistridazairapi // prArabdhA ti nityodvignasya sAMsArikeSa bhAveSvanabhiSvaGgo magabAlikeva vipine saMhAra-dantidviSA puMsAM jIvabhavati / arhacchAsanokta eva vidhau ghaTate, taddhi paraM kalA nireti pavanavyAjena bhItA stii| trAtuM na zaraNamityazaraNANuprekSA / (ta. bhA. 6-7) / 5. kSamase yadi kramapadaprAptAM varAkImimAM na tvaM ni Na kSudhitavyAghrAdidrutamagazAvavajjantorjarA-matyurujAntare lajja se 'tra janane bhogeSa rantaM sadA / / (jJAnArNava paritrANAbhAvo'zaraNatvam / zaraNaM dvividham-laukika zlo. 1-2 va 17, pR. 26 va 26) / 6. dattodayelokottaraM ceti / tatpratyeka vidhA ---jIvA-jIva- 'rthanicaye hRdaye svakArye sarvaH samAhitamatiH purataH mizraka bhedAt / tatra rAjA devatA vA laukikaM samAste / jAte tvapAyasamaye'mbupatau patatreH potAdiva jIvazaraNam, prAkArAdi ajIvazaraNam, grAma-nagarA- drutavataH zaraNaM na te'sti // bandhutrajaH subhaTakoTidi mizrakam / paJca guravo lokottaraM jIvazaraNam, bhirAptavargamantrAstra-tantravidhibhiH parirakSyamANaH / tatpratibimbAdyajIvazaraNam, sadharmopakaraNasAdhuvargoM janturbalAdadhibalo'pi kRtAntadUtairAnIyate yamavazAya mizrakazaraNam / tatra yathA mRgazAvasya ekAnte bala- varAka ekaH / / saMsIdatastava na jAtu samasti zAstA vatA kSudhitena AmiSaiSiNA vyAghraNAbhidrutasya na / tvattaH paraH paramavAptasamagrabodheH / tasyAM sthite kiJciccharaNamasti tathA janma-jarA-mRtyu-vyAdhi- tvayi yato duritopatApaseneyameva suvidhe vidhurA priyaviprayogApriyasaMyogepsitAlAbha-dAridraya- daurmana- zriyA syAt / / (yazasti. 2, 112-14) / 10. syAdisamutthitena duHkhenAbhibhUtasya jantoH zaraNaM na indropendrAdayo'pyete yanmRtyoryAnti gocaram / aho vidyate, paripuSTamapi zarIraM bhojanaM prati sahAyI tadantakAtaGka kaH zaraNyaH zarIriNAm / / piturmAtuH bhavati na vyasanopanipAte, thatnena saMcitA arthA api svasuotustanayAnAM ca pazyatAm / atrANo nIyate na bhavAntaramanugacchanti, saMvibhaktasukha-duHkhAH suhRdo- jantuH kamabhiryamasadmani / / zocate svajanAnantaM nIya. 'pi na maraNakAle paritrAyante, bandhavaH samuditAzca mAnAna svakarmabhiH / neSyamANaM tu zocanti nAtmAnaM rujA parItaM na pariyAnti / asti cet sucarito mUDhabuddhayaH / / saMsAre duHkha-dAvAgnijvalajjvAlAkarAdharmoM vyasana-mahArNavataraNopAyo bhavati / mRtyunA lite| vane magArbhakasyeva zaraNaM nAsti dehinaH / /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaraNAnuprekSA ] ( yogazA. 4, 61-64 ) / 11. saMsAraduHkhopadrutasya zaraNAbhAvo'zaraNatvam / (ta. sukhabo. vR. 6-7) / 12. tattatkarma glapitavapuSAM labdhavallipsitArthaM manvAnAnAM prasabhamasuvatprodyataM bhaGktumAzAm / yadvadvAryaM trijagati nRNAM naiva kenApi daivaM tadvanmRtyurgrasana rasika stadvRthA trANadainyam || samrAjAM pazyatAmapyabhinayati na kiM svaM yamazcaNDimAnaM zakAH sIdanti dIrghe kva na dayitavadhU dIrghanidrA manasye / zrA: kAla - vyAladaMSTrAM prakaTataratapovikramA yogino'pi vyAkroSTuM na kramante di bahiraho yat kimapyastu kiM me // ( zrana. dha. 6, 60-61 ) / 13. yathA mRgabAlakasya nirjane vane balavatA mAMsAkAMkSiNA kSudhitena dvIpinA gRhI - tasya kiJciccharaNaM na vartate, tathA janma-jarA-maraNarogAdiduHkhamadhye paryaTato jIvasya kimapi zaraNaM na vartate, sampuSTo'pi kAyaH sahAyo na bhavati bhojanAdanyatra duHkhAgamane prayatnena saJcitA zrapi rAyo bhavAntaraM nAnugacchanti, saMvibhaktasukhA api suhRdo maraNakAle na parirakSanti rogagrastaM pumAMsaM saMgatA api bAndhavA na pratipAlayanti, sucarito jinadharmo duHkha - mahAsamudra santaraNopAyo bhavati, yamena nIyamAnamAtmAnamindra-dharaNendra - cakravartyAdayo'pi zaraNaM na bhavanti, tatra jinadharma eva zaraNam / evaM bhAvanA zaraNAnuprekSA bhavati / (ta. vRtti zruta. 6-7 ) / 1 maNi, maMtra, auSadhi, rakSaka, ghor3A, hAthI, ratha aura vidyA; ye koI bhI maraNa ke samaya meM prANI kA rakSaNa nahIM kara sakate haiN| dekho jisa indra kA svarga to durga ke samAna hai, deva jisake kiMkara haiM, vajra jisakA zastra hai, aura hAthI jisakA airAvata hai; usako bhI maraNa se bacAne vAlA koI nahIM hai / janma aura maraNa Adi se yadi koI rakSA kara sakatA hai to vaha karmabandhanAdi se rahita apanA zrAtmA hI kara sakatA hai / ityAdi prakAra bAra-bAra cintana karanA azaraNAnuprekSA hai / azaraNabhAvanA - dehinAM maraNAdibhaye saMsAre zaraNaM kimapi nAstItyAdicintanamazaraNabhAvanA / (sambodhasa. vR. 16, pR. 18) / maraNAdi ke bhaya se vyApta saMsAra meM rakSA karane vAlA koI bhI nahIM hai, isa prakAra cintana karane kA nAma azaraNabhAvanA hai / (dekho azaraNAnuprekSA ) / azarIra - jesi zarIraM Natthi te azarIrA / ke te ? 146, jaina - lakSaNAvalI [ azuddha cetanA 14, pR. 238 ) ; aTThasarIrA NAma / ( dhava. pu. pariNivvA / ( dhava. pu. kamma-kavacAdo NiggayA 14, pR. 236) / jinake zarIra kA sambandha sadA ke lie chUTa cukA hai, aura jo ATha karma rUpa kavaca se nikala cUke haiM, aise siddha paramAtmA zarIra kahe jAte haiM / azucitva - pranuprekSA - 1. zarIramidamatyantAzuciyoni zukrazoNitAzucisaMvardhitamavaskaravadazucibhAjanaM tvaGmAtra pracchAditamatipUtirasaniSyandisroto bilamaGgAravadAtmabhAvamAzritamapyAzvevApAdayati / snAnAnulepana- dhUpapragharSa - vAsa- mAlyAdibhirapi na zakyamazucitvamapahartumasya / samyagdarzanAdi punarbhAvyamAnaM jIvasyAtyantikIM zuddhimAvirbhAvayatIti tattvato bhAvanamazucitvAnuprekSA / ( sa. si. 6-7 ) / 2. zarIrasyAdyuttarAzubhakAraNatvAdibhirazucitvam / (ta. vA. 6, 7, 6) / 3. prazubhakAraNatvAdibhirazucitvam / (ta. ilo. 6-7 ) / 4. zarIrasyA'zucikAraNa-kAryasvabhAvatvamazucitvam / (ta. sukhabo. 6-7) / 1 vIrya va rudhira se vRddhigata yaha zarIra purISAlaya ( TaTTI) ke samAna apavitratA ko utpanna karane vAlA hai / carma se prAcchAdita hokara nirantara malamUtrAdi ko vahAne vAle isa zarIra kI apavitratA snAna aura sugandhita upaTana Adi se bhI dUra nahIM kI jA sakatI hai / jIva kI prAtyantika zuddhi ko samyagdarzanAdi ho pragaTa kara sakate haiN| isa prakAra nirantara vicAra karanA, yaha prazucitva- zranuprekSA hai / ise zuci bhAvanA bhI kahate haiM / azuddha-upayoga-upayogo hi jIvasya paradravyasaMyogakAraNamazuddhaH / ( prava. sA. amRta. vR. 2-64 ) / para dravya ke saMyoga ke kAraNabhUta jIva ke upayoga ko zuddhopayoga kahate haiM / 1 zrazUddha - RjusUtranaya - jo so suddho ujusudano so cakkhupAsiyateMjaNapajjayavisazro / ( dhava. pu. 6, pR. 244) / jo cakSu indriya se spRSTa- usake dvArA dekhI gaIvyaMjana paryAya ko viSaya karatA hai use prazuddha RjusUtranaya kahate haiM / azuddha 'cetanA - 1. kAryAnubhUtilakSaNA karmaphalAnubhUtilakSaNA cAzuddhacetanA / (paMcA. kA. amRta. vU.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha dravyanaigama ] 16 ) / 2. XXX azuddhAtmakarmajA || ( paJcAdhyAyI 2 - 163) / kAryAnubhUti aura karmaphalAnubhUti ko azuddha cetanA kahate haiN| 150, jaina - lakSaNAvalI azuddha dravyanaigama - yastu paryAyavad dravyaM guNavadveti nirNayaH / vyavahAranayAjjAtaH so'zuddhadravyanaigamaH // (ta. zlo. 1, 33, 36) / dravya paryAya vAlA athavA guNa vAlA hai, isa prakAra jo vyavahAra naya ke zrAzrita nirNaya hotA hai use zrazuddhadravyanaigama naya kahate haiM / azuddha dravyalakSaNa -- sarvadravyavizeSeSu ca dravyaM dravyamityanugata buddhi-vyavahArAbhidhAna nibandhanadravyopAdhi tadevAzuddhadravyalakSaNam / (syA raha. vR. pR. 10 ) 1 sarva dravyavizeSoM meM 'yaha dravya hai, yaha dravya hai isa prakArako anugata buddhi, vyavahAra aura vacana kI kAraNa jo dravya upAdhi hai yahI azuddha dravya kA lakSaNa hai / azuddhadravya - vyaJjanaparyAyanagama - vidyate cAparozuddhadravyavyaJjanaparyayo / zrarthIkaroti yaH so'tra nA guNIti nigadyate // (ta. zlo. 1,33,46) / jo naigama naya zuddha dravya aura vyaJjana paryAya ko viSaya karatA hai use azuddha dravya vyaJjanaparyAya naigamana kahate haiM / jaise manuSya guNI hai| yahAM para guNavAn zrazuddha dravya hai aura manuSya vyaJjanaparyAya hai / kathaJcit zrabhedarUpa se donoM ko yaha naya jAnatA hai / zuddha dravyAthika yA azuddha dravyAstika naya1. azuddhadravyArthikaH paryAyakalaGkAGkitadravyaviSaya: vyavahAraH / ( jayadha. pu. 1, pR. 219 ) / 2. azuddhastu dravyArthiko vyavahAranayamatArthAvalambI ekAntanityacetanA'cetana vastudvaya pratipAdaka sAMkhyadarzanAzritaH / sammatita. vR. gA. 3, pR. 280 ) / 3. vyavahAranayamatArthAvalamvI zuddhadravyAstiko nayazca dvaitapratiSAdanaparaH, bhedakalpanAsApekSo hyazuddhadravyAstika iti bodhyam / (syA. raha. vR. pR. 10 ) / 4. karmopAdhisApekSo'sAvazuddhadravyArthikaH, yathA krodhAdikarmajabhAva AtmA / utpAda vyayasApekSo'sAvazuddhadravyArthikaH yathaikasmin samaye dravyamutpAda-vyaya- dhrauvyayuktam / bhedakalpanAsApekSo'sAvazuddhadravyArthikaH yathAtmanodarzanajJAnAdayo guNA: / ( nayapradIpa 2, pR. 661) / 1 paryAyarUpa kalaMka se malinatA ko prApta hue dravya [ azubha kriyA ko viSaya karane vAlA jo vyavahAra hai use prazuddhadravyArthikanaya kahate haiM / 2 vyavahAranaya ke viSayabhUta padArtha kA zrAzraya lekara jo sAMkhyamata meM cetana puruSa aura pracetana prakRti ina do tattvoM kA ekAnta rUpa se kathana kiyA gayA hai, yaha zrazuddha dravyArthikanaya ke Azrita hai / zuddha paryAyArthikanaya - prazuddhapajjavaTThie vaMjaNapajjAyaparataMte suhumapajjAyabhedehiM NANattamubagae XXX 1 ( dhava. pu. 13, pR. 166 - 200 ) / jo vyaJjanaparyAya ke vazIbhUta ho -- use viSaya karatA hai - vaha azuddha paryAyArthikanaya kahalAtA hai / azuddha bhAva - 1. granyazcopAdhikaH smRtaH / ( dravyAnu. 12-8) / 2. anyo'zuddhabhAva caupAdhikaH, upAdhijanitabahirbhAvapariNamanayogyatA zuddhasvabhAvatA / (dravyAnu. TI. 12-9) / upAdhi (svAbhAvika dharma) se utpanna hone vAle bAhirI bhAvoM ko azuddha bhAva kahate haiM / azuddha saMgraha - 1. hoi tameva zrazuddho igajAi visesagrahaNeNa // (la. na. ca. 36) / 2. tathA dravyamiti ghaTa iti ca dravyatva ghaTatvAvAntarasAmAnyena sakalajIvAdidravya-sauvarNAdighaTavyaktInAM saMgrahaNAdazuddhasaMgraho vijJeyaH / (ta. sukhabo. 1 - 33 ) / 1 jo kisI eka jAtivizeSa ko grahaNa kare use zuddha saMgrahanaya kahate haiM / 2 dravyatva yA ghaTatvarUpa avAntara sAmAnya ke dvArA jo sakala jIvAdi dravyoM ko aura suvarNAdimaya ghaTa vyaktiyoM ko grahaNa karatA hai vaha azuddha saMgrahanaya kahalAtA hai / azuddha sadbhUtavyavahAra - azuddhaguNa-guNinorazuddhadravya-paryAyayorbhedakathanamazuddhasadbhUtavyavahAraH / (nayapR. 102; dravyAnu. TI. 7-4 ) / azuddha guNa guNI ke aura azuddha dravya paryAya ke bhedakathana ko zuddha sadbhUtavyavahAra kahate haiM / azubha kAyayoga - 1. prANAtipAtA'dattAdAnamaithunaprayogAdirazubhaH kAyayogaH / ( sa. si. 6-3; ta. vA. 6, 3, 1; ta sukhabo 6-3; ta. vRtti zruta. 6-3 ) / 2. hiMsA'brahmacauryAdi kAye karmAzubhaM viduH / ( upAsakA 354 ) / hiMsA, corI aura pradIpa maithunasevana zrAdi kAya sambandhI zubha kriyAoM ko zubha kAyayoga kahate haiM / azubha kriyA- jJAna-darzana- cAritra tapasAmatIcArA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ azubha taijasazarIrasamudghAta] 151, jaina-lakSaNAvalI [azubhopayoga ashubhkriyaaH| (bha. prA. vijayo. TI. 6) / azubha yoga-1. azumapariNAmanirvRttazcAzubhaH / jJAna, darzana, cArinna aura tapa meM atIcAra yA doSa (sa. si. 6-3) / 2. prANAtipAtA'natabhASaNalagAne vAlI kriyAyoM ko prazabha kriyA kahate haiN| vdhcintnaadirshubhH| (ta. vA. 6, 3, 1) / 3. azubha taijasazarorasamudghAta--1. tattha appasatthaM mithyAdarzanAdyanuraJjito'zubhaH (ta. zlo. 6-3) / (tejAsarIrasamUgghAdaM) bArahajoyaNAyAma Navajoya. 4. prANAtipAtAdilakSaNa strividho'pyazabhaH [yogaH] / NavitthAraM sUci-aMgulassa saMkhejjadibhAgabAhallaM jAsa- (ta. bhA. siddha. vR. 6-4) / 5. saMklezapariNAmavaNakusumasaMkAzaM bhUmipavvadAdidahaNakkhama paDivakkha- hetukastrividho'pi kAyAdiyogo'zubhaH / (ta. sukhabo. rahiyaM rosiMdhaNaM vAmaMsappabhavaM icchiyakhettamettavisappa- 6-3) / 6. azubhapariNAma nirvRtto niSpanno yogaH NaM / (dhava. pu. 4, pR. 28); kodhaM gadassa saMjadassa azubhaH / (ta. vRtti zruta. 6-3) / vAmaMsAdo bArahajoyaNAyAmeNa NavajoyaNavikkhaMbheNa 1 kutsita pariNAma se prAdurbhUta mana-vacana-kAya kI mUci-aMgulassa saMkhejjadibhAgamettabAhalleNa jAsavaNa- kriyA ko azubha yoga kahate haiN| kusumavaNNeNa NissaridUNa sagakkhetta'nbhaMtaraTThiyasatta- azubha vAgyoga-~1. anRtabhASaNa-paruSA'sabhyavacaviNAsaM kAUNa puNo pavisamANaM taM ceva saMjadaM mAredi nAdirazubho vAgyogaH / (sa. si. 6-3, ta. vA. ta asuhaM (NissaraNappayaM tejaiyarIraM) NAma / (dhava. 6,3,1; ta. sukhabI. 6-3) / 2. asatyA'sabhya pu. 14, pR. 328) / 2. svasya mano'niSTajanakaM pAruSyaprAyaM vacanagocaram / (upAsakA. 354) / kiJcitkAraNAntaramavalokya samutpanna krodhasya saMyama- 3. asatyA'hitA'mita-karkaza-karNazUlaprAyabhASaNAdinidhAnasya mahAmunermUlazarIramatyajya sindUrapuJjaprabho razubhaH vAgyogaH / (ta. vRtti zruta. 6-3) / dIrghatvena dvAdazayojanapramANaH sUcyaGgulasaMkhyeyabhAga- 1 asatya, paruSa (kaThora) aura asabhya bhASaNa ko mUlavistAro navayojanAnavistAra: kAhalAkRtipuruSo azubha vAgyoga kahate haiN| vAmaskandhAnnirgatya vAmapradakSiNena hRdaye nihitaM azubha zruti- dekho duHzruti / 1. hiMsA-rAgAdipraviruddhaM vastu bhasmasAtkRttha tenaiva saMyaminA saha sa ca vardhanaduSTakathAzravaNazikSaNavyApRtirazubhazrutiH / (sa. bhasma vrajati dvIpAyanavat, asaavshubhtej:smudghaatH| si. 7-21; ta. vA. 7, 21, 21) / 2. (bR. dravyasaM. 10, pR. 21; kAtike. TI. 176) / hiMsAdikathAzravaNAbhIkSNavyAvRtti [vyApati] lakSaNA1 mahAtapasvI muni ke kisI kAraNa se krodha utpanna ccaashubhshrte:xxx| (ta. zlo. 7-21) / hone para jo usake bAyeM kandhe se japApuSpa ke 3. rAgAdipravRddhito duSTakathAzrabaNa-zrAvaNa-zikSaNasamAna lAla varNa vAlA putalA nikalakara bAraha vyaaptirshubhshrutiH| (cA. sA. pR. 10; ta. sukhabo yojana lambe, nau yojana caur3e aura sacyaGa gala ke 7-21) / 4. yatrAdhIte zrate kAmoccATana-klezasaMkhyAtaveM bhAga bAhalya vAle apane kSetra ke bhItara mUrcchanaiH / azubhaM jAyate puMsAmazubhazrutiriSyate / / sthita jIvoM kA vinAza karake zarIra meM praviSTa (dharmasaM. zrA. 7-13) / hotA huA usa sAdhu ko bhI mAra DAlatA hai| use 1 hiMsA, rAga aura dveSa Adi bar3hAne vAlI khoTI azubha-taijasa-zarIra kahate haiM / vaha samudghAta avasthA kathAnoM ko sunane-sunAne aura par3hane-par3hAne ko azubha meM nikalatA hai aura pRthivI-parvatAdi ke bhI jalAne zrati kahate haiN| yaha eka anarthadaNDa kA bheda hai, jise meM samartha hotA hai| duHzruti bhI kahate haiN| azubha manoyoga-1. vadhacintaneA'sUyAdirazubho azubhopayoga-1. visayakasAnogADho dussudidumnoyogH| (sa. si. 6-3; ta. vA. 6, 3, 1; citta dutttthgotttthijudo| uggo ummaggaparo uvalogo ta. sukhabo. 6-3; ta. vRtti zruta. 6-3) / 2. made- jassa so asuho / / (prava. sA. 2-66) / 2. vizi psUyanAdi syAnmanovyApArasaMzrayam / (upAsakA. ssttodydshaavishraantdrshn-jnyaan-caaritrmohniiypudg355)| lAnuvRttiparatvena parigRhItAzobhanoparAgatvAt paramadUsare ke badha-bandhanAdi kA vicAra karane tathA IA bhaTTArakamahAdevAdhidevaparamezvarAhatsiddhasAdhubhyo'nyaaura DAha karane Adi ko prazabha manoyoga kahate haiN| tromArgazraddhAne viSaya-kaSAyaduHzravaNa-durAzayaduSTaseva
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ azobhana] 152, jaina-lakSaNAvalI [azvakaNakaraNAddhA nogratAcaraNe ca pravRtto 'zabhopayogaH / prava. sA. prazlokabhaya-'ilokaH zlAghAyAm' zlokanaM zlokaH amRta. va. 2-66) / 3. upayogo'zabho rAga-dveSa- zlAghA prazaMsA, tadviparyayo'zlokaH, tasmAd bhayam mohaiH kriyA''tmanaH / (adhyA. raha. 56) / azlokabhayam / (prAva. bhA. hari. vR. 184, pR. 1 viSaya-kaSAya se prAviSTa jo tIvra upayoga rAga- 473) / 1. 'zlokRG zlAghAyAm' zloka: prazaMsA dvaSotpAdaka mithyA zAstroM ke sanane, dAna karane zlAghA, tadviparyayo'zlokaH, tasmAd bhayam azlokaaura dUSita pAcaraNa karane vAle mithyAdaSTiyoM ke bhayam / (prAva. bhA. malaya. vR. 184, pR. 573) / sahavAsa meM rahane rUpa unmArga meM pravRtta hotA hai use dekho azlAghAbhaya / prazabhopayoga kahate haiN| usa upayogasvarUpa jIva ko azvakarNakaraNa (assakaNNakaraNa)-dekho prAdolabhI abheda vivakSA meM azubhopayoga kahA jAtA hai| karaNa / 1. assakaNNakaraNatti va karaNa / 1. assakaNNakaraNetti vA pAdolakaraNetti vA azobhana-azobhanaM garvAdidUSitaM vacanam / movaTTaNa-uvvaTTaNakaraNetti vA tiNNi NAmANi assa(bRhatka. vR. 753) / knnnnkrnnss| (kasAyapA. cU. 472, pR. 787; ahaMkAra Adi doSoM se dUSita vacana ko azobhana dhava. pu. 6, pR. 364) / 2. azvasya karNaH azvakarNaH, vacana kahate haiN| aise azobhana vacana kA bolane vAlA azvakarNavatkaraNamazvakarNakaraNam / yathAzvakarNa agrAasatpralApI bhASAcapala kahalAtA hai| tprabhRtyA mUlAt krameNa hIyamAnasvarUpo dRzyate, tatheda mapi karaNaM krodhasaMjvalanAt prabhRtyA lobhasaMjvalanAdyaazrutanizrita-1. yaputnaH pUrvaM tadaparikarmitamateH thAkramamanantaguNahInAnubhAgaspardhakasaMsthAnavyavasthAkara. kSayopazamapaTIyastvAt prautpattikyAdilakSaNamupajAyate NamazvakarNakaraNamiti lakSyate / (dhava. pu. 6, di. 5) / tadazrutanizritamiti / (prAva. ni. hari. vR. 1, pR.6)| 2 jisa prakAra ghor3e kA kAna agra bhAga se mUla bhAga 2. yat prAyaH zrutAbhyAsamantareNApi sahajaviziSTa paryanta uttarottara hIna dikhAyI detA hai usI prakAra kSayopazamavazAdutpadyate tadazrutanizritamautpattikyAdi jisa karaNa (pariNAmavizeSa) ke dvArA saMjvalana buddhicatuSTayam / (karmavi. de. svo. vR. 4, pR. 10) / krodha se saMjvalana lobha taka anubhAgaspardhakoM kI 3. prAyaH zrutAbhyAsamantareNApi yatsahajaviziSTakSa vyavasthA uttarottara hona hotI haI kI jAtI hai use yopazamavazAdatpadyate tadazrutanizritama / (prava. sAro. prazvakarNakaraNa kahate haiN| azvakarNakaraNa, pAdolakaraNa vR. 1253) / aura apavartanodvartanAkaraNa ye tInoM ekArthaka nAma 2 zAstrAbhyAsa ke binA hI svAbhAvika viziSTa haiN| Adola nAma hiMDolA kA hai| jisa prakAra kSayopazama ke vaza jo autpattikI prAdi cAra baddhi hiDole kA stambha aura rassI ke antarAla meM svarUpa viziSTa jJAna utpanna hotA hai use azruta- vikoNa prAkAra ghoDe ke kAna sadaza dikhatA hai, nizrita prAbhinibodhika matijJAna kahate haiN| isI prakAra yahA~ para bhI krodhAdi saMjvalana kaSAya ke azrupAta antarAya-xxx azrupAtaH zucA- anubhAga kA sanniveza bhI krama se ghaTatA huA tmanaH // pAto'zrUNAM mRte'nyasya kvApi vAkrandataH dikhatA hai, isalie ise prAdolakaraNa kahate haiN| zrutiH / (ana. dha. 5, 45-46) / krodhAdi kaSAyoM kA anubhAga hAni-vRddhi rUpa se zoka se svayaM azrapAta honA tathA kisI ke mara jAne dikhAI dene ke kAraNa isako apavartanodvartanAkaraNa para anya vyakti ke prAkrandana ko sunakara yA mara bhI kahate haiN| jAne para zokAkula manuSya ke aA~suoM ke girane azvakarNakaraNAddhA (assakaNNakaraNaddhA)-1. ko azrupAta kahate haiN| yaha eka bhojana kA anta- saMtANi bajjhamANagasarUvo phaDDagANi jaM kuNai / rAya hai| sA assakaNNakaraNaddha xxx // (paMcasaM. upaza. prazlAghAbhaya - azlAghAbhayam akIrtibhayama / 75) / 2. santi vidyamAnAni mAyAkarmadalAni (lalitavi. paM. pR. 38) / badhyamAnasaMjvalanalobhasvarUpeNa phaDDakAni yatkaakIrti yA apakIrti ke bhaya ko azlAghAbhaya roti sA'zvakarNakaraNAddhA prathamA bhaNyate / (paMcasaM. kahate haiN| svo.va. upaza. 75) / 3.vidyamAnAni yAni saMkrami
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama dharA] 153, jaima-lakSaNAvalI [asatya manoyoga tAni mAyAkarmadalikAni pUrvabaddhasaMjvalanalobhadali- jisa vacana meM svakIya dravya-kSetra-kAla-bhAva se vidyakAni vA tAni badhyamAnasvarUpatastatkAlabadhyamAna- mAna bhI vastu kA usI svakIya dravya-kSetra-kAlasaMjvalanalobharUpatayA / kimuktaM bhavati ? tatkAla- bhAva se niSedha kiyA jAtA hai vaha prathama asatya badhyamAnasaMjvalanalobhasparddhakAnAM cAtyantaM nIrasAni hai| jaise devadatta ke apane dravya-kSetra-kAla-bhAva yatra karoti sA prazvakarNakaraNAddhA / (paMcasaM. malaya. se rahate hue bhI yaha kahanA ki yahAM devadatta vR.75)| nahIM hai| prazvakarNakaraNa ke kAla ko azvakarNakaraNAddhA kahate asatya (dvitIya)-asadapi hi vasturUpaM yatra prkssetrhaiN| jisa kAla meM vidyamAna mAyAkaSAya ke pradeza- kAla-bhAvastaiH / udbhAvyate dvitIyaM tadanRtamasmin piNDa ko saMkrAnta karate hue badhyamAna saMjvalana yathAsti ghaTaH / / (pu. si. 63) / lobha ke spardhakoM svarUpa kiyA jAtA hai, vaha azva- jo vastu paradravya-kSetra-kAla-bhAva se asat hai use karNakaraNAddhA kahalAtA hai| ukta paradravya-kSetra-kAla-bhAva se sat kahanA, yaha aSTama dharA-dekho ISatprAgbhAra / tihavaNa- asatya vacana kA dUsarA bheda hai| jaise ghaTasvarUpa se muDDhArUDhA IsipabhArA gharaTumI ruNdaa| digghA igi- ghaTa ke na hone para bhI yaha kahanA ki 'yahA~ ghaTa hai| sagarajjU aDajoyaNapamidabAhallA / / (tri. sA. asatya (tRtIya)-vastu sadapi svarUpAt pararUpe NAbhidhIyate yasmin / antamidaM ca tRtIyaM vijJeyaM loka ke zikhara para jo eka rAju caur3I, sAta rAju gauriti yathAzvaH / / (pu. si. 64) / lambI aura pATha yojana U~cI pATI pRthivI hai| svadravya-kSetra-kAla-bhAva se vidyamAna padArtha ko parause aSTama dharA kahate haiN| dravya-kSetra-kAla-bhAva se sat kahanA, yaha asatya kA asatIpoSa-1. sArikA-zuka-mAri-zva-kurkuTa- tIsarA bheda hai / jaise gAya ko ghor3A kahanA / kalApinAm / poSo dAsyAzca vittArthamasatIpoSaNaM asatya (caturtha) - gahitamavadyasaMyutamapriyamapi viduH // (tri. za. pu. ca. 6, 3, 347; yogazA. bhavati bacanarUpaM vat / sAmAnyena tredhA matamidamanRtaM 3-112) / 2. asatIpoSa: prANighnaprANipoSo turIyaM tu / / paizUnyahAsagarbha karkazamasamaMjasaM pralapitaM bhATigrahaNArtha dAsapoSazca / (sA. dha. svo. TI. ca / anyadapi yadutsUtra tat sarvaM gahitaM gaditam / / 5-22) / chedana-bhedana-mAraNa-karSaNa-vANijya - cauryabacanAdi / 1 hiMsaka prANiyoM-jaise mainA, totA, billI, kuttA, tat sAvadhaM yasmAt prANivadhAdyAH pravartante / / aratimargA va mora prAdi-ko pAlanA tathA bhADA prApta kara bhItikaraM khedakaraM vaira-zoka-kalahakaram / yadakarane ke lie dAsI kA bhI poSaNa karanA asatIpoSa paramapi tApakaraM parasya tat sarvamapriyaM jJeyam / / (pu. kahalAtA hai| si. 95-98) / prasat-prato (sato)'nyadasat / (ta. bhA. 5-26) / gahita, sAvadya aura apriya vacanoM ko bolanA; yaha utpAda, vyaya va dhrauvya svarUpa sat se viparIta asata asatya kA cauthA bheda hai| prAgama viruddha jo bhI kahalAtA hai| pizanatA va hAsya Adi se gabhita, kaThora aura asatpratipakSatva-tAdRzasamabalapramANazanyatvamasat- asamaMjasa (ayogya) vacana ho vaha gahita kahalAtA pratipakSatvam / (nyAyadI. pU. 85) / hai / jisa vacana ke Azraya se prANI ke zarIra ke sAdhya ke prabhAva ke nizcaya karAne vAle samAna chedane-bhedane, bagha karane tathA kRSi kArya, vyApAra aura balayukta anya pramANa ke prabhAva ko asatpratipakSatva corI Adi meM pravRtti ho; use sAvadya kahate haiN| kahate haiN| jo vacana aprIti, bhaya, kheda, vairabhAva, zoka aura asatya (prathama)--svakSetra-kAla-bhAvaiH sadapi hi lar3AI-jhagar3A karAne vAlA ho use tathA aura bhI jo yasmin niSidhyate vastu / tat prathamamasatyaM syAnnAsti santApajanaka vacana ho use apriya kahA jAtA hai / yathA devadatto'tra / (pu. si. 62) / asatya manoyoga --1. xxx tavivarImo la. 20
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasatyAmRSA bhASA] 154, jaina-lakSaNAvalI [asadRzaveSagrahaNa mosoxxx // (prA. paMcasaM. 1-89; dhava. pu. jo mana na satya hai aura na asatya hai, vaha asatya1, pR. 281 ud; go. jI. 218) / 2. tadviparIto mRSA (anubhaya) mana kahalAtA hai| usake prAzraya se moSamanoyogaH / [asatyaM vitathaM moghamityanarthAntaram / hone vAle yoga ko asatya-maSA manoyoga kahate haiN| asatye manaH asatyamanaH, tena yogaH asatyamanoyogaH / ] vacanayoga-jo va saccamoso ta (dhava. pu. 1, pR. 280) / 3. tadviparItaH asatyArtha jANa asccmosvcijogo| amaNANaM jA bhAsA viSayajJAnajananazaktirUpabhAvamanasA janitaH prayatna. snnnniinnaamNtnniiyaadii|| (prA. paMcasaM. 1-62; dhava. vizeSa: mRSA (asatya) manoyogaH / (go. jI. ma. pu. 1, pR. 286 uddhRta; go. jI. 221) / pra. va jI. pra. TI. pR. 216) / / satyatA aura asatyatA se rahita (anubhaya) vacana 3 asatya padArtha ke viSaya karane vAle jJAna ko ke dvArA jo yoga hotA hai use asatyamRSA vacanayoga utpanna karane vAlI zaktirUpa bhAvamana se janita kahate haiN| prayatnavizeSa ko asatya manoyoga kahate haiN| asatya vacanayoga--1. tavvavarIyaM mosaM / (bha. asatyAmRSA bhASA-1. jaM neva saccaM neva mosaM prA. 1164) / 2. tabivarIyo moso| (prA. Neva sacca-mosaM asaccamosaM nAma / taM ca utthaM bhAsa paMcasaM.1-11; go. jI. 220) / 3. astyaarthjaayN| (prAcArA. sU. 2, 1, 1, 355 pR. 354) / viSayo vAgvyApAraprayatnaH asatyavacoyogaH / (go. 2. caturthI bhASA yocyamAnA na satyA nApi mRSA jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 220) / nApi satyAmRSA AmantraNAjJApanAdikA sA'trA asatya artha ko viSaya karane vAle vacana ke vyApAra satyA'mRSeti / (prAcArA. zI. va. 2, 1,1,355 rUpa prayatna ko prasatyavacanayoga kahate haiN| pR. 355) / 3. XXX asaccamosA ya paDisehA // (dazavai. ni. 272) / 4. yattu vastusAdhaka asadArambha---- asan.-.-asUndara:-prArambho'syetya sadArambhaH, avidyamAnaM vA yadAgame vyavacchinnaM tadAbAdhakatvAvivakSayA vyavahArapatitasvarUpamAtrAbhidhi rabhata ityasadAsammaH, na sadA-na sarvadA-svazaktitsayA procyate tadasatyAmaSam / (prAva. ha. vR. mala, kAlAdyapekSa prArambho'syeti vA / (SoDazaka va. hema. Ti. pR. 76) / 5. yA punasti sRSvapi bhASAsvanadhikRtA tallakSaNAyogatastatrAnantarbhAvinI sA grAmaMtraNAjJApanAdiviSayA asatyAmaSA / (prajJApa. asat-asamIcIna--kArya ke prArambha karane vAle ko asadArambha (bAla) kahate haiM / athavA asat arthAta malaya. vR. 11-161) / 6. aNahigayA jA tIsu vi Na ya paaraahnn-viraahnnuvuttaa| bhAsA asacca pAgama meM jo vyavacchinna hai usake prArambha karane vAle ko asadArambha (bAla) kahA jAtA hai| prathakA jo mosA esA bhaNiyA duvAlasahA // (bhASAra. 66); yA tisRSvapi satyA-mRSA-satyAmRSAbhASA apanI zakti aura kAla kI apekSA sadA prArambha nahIM karatA hai vaha asadArambha (bAla) kahalAtA hai| svanadhikatA, etenoktabhASAtrayavilakSaNabhASAtvameta. llakSaNamuktam, ca punarna ArAdhana-virAdhanopayuktA, yaha asadArambha kA nirukta lakSaNa hai (asat-bhAramsa etenApi paribhASAniyaMtritamanArAdhakavirAdhakatvaM yA a-sadA-prArambha) / lakSaNAntaramAkSiptam, eSA'satyAmRSA bhASA / asadRzAnubhAga----adha je udIredi aNegAsa (bhASAra. TI. 66) / vaggaNAsu te asarisA NAma / (kasAyapA. cU. pR. 1 jo bhASA satya, asatya aura ubhaya tInoM rUpa se 884) / rahita arthAt anubhayarUpa ho vaha caturthI asatyA aneka vargaNAoM meM jina anabhAgoM kI udIraNA kI mRSA bhASA hai jo AmaMtraNAdirUpa hai| jAtI hai, unakA nAma asadRza anubhAga hai| asatya-mRSA manoyoga-Na ya saccamosajutto jo asadRza veSagraharaNa-asadRzaveSagrahaNaM nAma svayamArya: du maNo so asccmosmnno| jo jogo teNa have sannanAryaveSaM karoti, puruSo vA svaM rUpamantahitya asaccamoso du mnnjogo|| (prA. paMcasaM. 1-60 strIveSa viddhaatiityaadi| (bRhatka. vR. 1306) / dhava. pu. 1, pR. 282 ud.; go. jI. 216) / svayaM prArya hote hae anArya ke veSa ke dhAraNa karane
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaddhyAna] 155, jaina-lakSaNAvalI [asadbhUtavyavahAra ko, athavA puruSa hote hue strI ke veSa ke dhAraNa karane (cakkabaMdha-muravabaMdha-vijjAharabaMdha-NAgapAsabaMdha-saMsarako asadRzaveSagrahaNa kahate haiN| vAsabaMdhAdINaM) tesu (sIvaNNI-khaira'sogakaTrAdisa) asaddhyAna- 1. pApAzayavazAnmohAnmithyAtvA- 8vaNA asabbhAvaTThavaNabaMdho NAma / (dhava. pu. 14, dvastuvimramAt / kaSAyAjjAyate'jasramasaddhyAnaM zarI- pR. 5) / riNAm / / (jJAnArNava 3-30, pa. 66); ajJAta- zrIparNI, khaira aura azoka vakSa kI lakar3I Adi vastutattvasya rAgAdyupahatAtmanaH / svAtantryavRttiryA meM cakrabandha va murajabandha Adi bandhabhedoM kI jantostadasadhyAnamucyate / / (jJAnArNava 25-16) / ayathAsvarUpa se-una AkAroM ke na rahane para vastusvarUpa ke na jAnane aura rAga-dveSAdi se bhI-sthApanA karanA; ise asadabhAvasthApanAbandha mAviSTa hone ke kAraNa jIva ke jo svecchAcAritA kahate haiN| hotI hai, use asaddhyAna kahA jAtA hai| yaha duni prasabhAvasthApanAbhAva-tavivarIdo (sabbhAvadRSTa abhiprAya va mithyAtvAdi ke nimitta se hA DhavaNabhAvAdo vivarIdo) asambhAvadavaNabhAvo' / karatA hai| (dhava. pu. 5, pR. 183) / asadbhAvasthApanA-prAkRtimati sadbhAvasthApanA, virAga aura sarAgI bhAvoM kA anukaraNa nahIM karane anAkRtimati tdvipriitaa| (dhava. pu. 14, pR. 5) vAlI sthApanA ko prasavabhAvasthApanAbhAvanikSepa vivakSita vastu ke AkAra se zanya vastu meM usa kahate haiN| vastu kI sthApanA ko asadbhAvasthApanA kahate haiN| asadbhAvasthApanAmaGgala--1. buddhIe samArodUsare nAma se ise atadAkArasthApanA bhI khaa| vidamaMgalapajjayapariNadajIvaguNasarUvakkha-varADayAdayo jAtA hai| asabbhAvaTThavaNamaGgalaM / (dhava. pu. 1, pR. 20) / prasabhAvasthApanAkAla - asabbhAvaTThavaNakAlo 2. mukhyAkArazUnyA vastumAtrA punarasadbhAvasthApanA, NAma maNibheda-gespa-maTTI-ThikkarAdissu vasaMto ti paropadezAdeva tatra so'yamiti saMpratyayAt / (ta. zlo. buddhibaleNa Thavido / (dhava. pu. 4, pR. 314) / 1, 5, 54, pR. 111) / maNibheda, gerU, maTTI aura ThIkare Adi meM jo buddhi- 1 akSa (caupar3a khelane ke pAsa) aura varATaka bala se yaha vasanta hai' isa prakAra se jo vasanta kAla (kaur3I) Adi meM maMgala paryAya se pariNata jIva ke kA Aropa kiyA jAtA hai use asadabhAvasthApanA- gaNa svarUpa kI buddhi se kalpanA karanA asadabhAvakAla kahate haiN| sthApanAmaMgala hai| asadbhAvasthApanAnibandhana-tavivarIyaM (sabbhA- asabhAvasthApanAvedanA-aNNA (pAeNa aNubaTThavaNaNibaMdhaNavivarIyaM) asabbhAvaTThavaNaNibaMdhaNaM / haraMtadavvabheeNa icchidadavvaThavaNarUvasabbhAvaTThavaNaveya(dhava. pu. 15, pR. 2) / NAvivarIdA) asambhAvaThavaNaveyaNA / (dhava. pu. 10, jo nibandhana vivakSita dravya kA anukaraNa karatA hai pR. 7) / usakI usa rUpa se kalpanA karane rUpa sadabhAvasthA- vedanA ke AkAra se rahita dravya meM vedanA kI sthApanA se viparIta svarUpa vAlA asadbhAvasthApanA- panA karane ko asadbhAvasthApanAvedanA kahate haiN| nibandhana hotA hai| prasadbhUtavyavahAra-1. aNNe siM aNNaguNo bhaNai asadbhAvasthApanApUjA -- varATakAdau saGkalpya asabbhUdaXX.XI (bR. na. ca. 223) / 2. asajino'yamiti buddhitaH / yA'rcA vidhIyate prAcyara- bhUtavyavahAro dravyAderupacArataH / parapariNatisadbhAvA matA tviyam / (dharmasaM. zrA. 6-86) / shlessjnyoxxx|| (yaH paradra vyasya pariNatyA jinendra ke AkAra se rahita kauDI prAdi meM 'yaha / mizritaH arthAt dravyAderdharmAdharmAderupacArata upacara NAt parapariNatizleSajanyaH-parasya vastunaH pariNatiH pUjana kI jAtI hai use prAcya jana asadabhAva. pariNayanaM, tasya zleSaH saMsargaH tena janyaH parapariNatisthApanA pUjA kahate haiN| zleSajanyaH) asadbhUtavyavahAraH kathyate / (dravyAnu. TI. asabhAvasthApanAbandha---ajahAsarUveNa. (edesi 7-4, pr.100)| 3. anyatra prasiddhasya dharmasyA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ asadvedya ] nyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH 103) / 3 anya artha meM prasiddha dharma ke anya artha meM samAropa karane ko zrasadbhUtavyavahAranaya kahate haiM / sadvedya - 1. yatphalaM duHkhamanekavidhaM tadasadvedyam / zraprazastaM vedyamasadvedyam / ( sa. si. 8-8; ta. zlo. 8, 8 ) / 2. yatphalaM duHkhamanekavidhaM tadasadvedyam / nArakAdigatiSu nAnAprakArajAtivizeSAvakIrNAsu kAyika bahuvidhaM mAnasaM vA'tiduHsahaM janma-jarA-maraNa- priyaviprayogA'priyasaMyoga-vyAdhi-vadha-bandhAdijanitaM duHkhaM yasya phalaM prANinAM tadasadvedyam / aprazastaM vedyam asaddyam / (ta. vA. 8, 8, 2) / 3. yatphalaM duHkhamanekavidhaM kAyika mAnasaM cAtiduHsahaM narakAdiSu gatiSu janma-jarA-maraNa-vadha-bandhAdinimittaM bhavati tadasadvedyam / aprazastaM vedyamasadvedyam / (ta. sukhabo. vR. 8 - 8 ) / 4. yadudayAnnarakAdigatiSu zArIra-mAnasAdiduHkhaM nAnAprakAraM prApnoti tadasadvedyam / (ta. vRtti zruta. 8-8 ) / 2 jisake udaya se narakAdi gatiyoM meM zArIrika va mAnasika prAdi nAnA prakAra ke duHkhoM kA vedana ho use dvedya kahate haiM / samIkSyAdhikaraNa - 1. asamIkSya prayojanamAdhikyena karaNaM samIkSyAdhikaraNam / ( sa. si. 7, 32; ta. ilo. 7-32; sA. dha. svo. TI. 5-12) / 2. samIkSya prayojanamAdhikyena karaNaM samIkSyAdhikaraNam / adhiruparibhAve vartate, karotizcApUrvaprA durbhAve, prayojanamasamIkSya prAdhikyena pravartanamadhikaraNam / tat tredhA kAya vAGmanoviSayabhedAt / tadadhikaraNaM tredhA vyavatiSThate / kutaH ? kAya vAGmanoviSayabhedAt / tatra mAnasaM parAnarthakakAvyAdicintanam, vAggataM niSprayojanakathAkhyAnaM parapIDApradhAnaM yatkiJcana vaktRtvam, kAyikaM ca prayojanamantareNa gacchaMstiSThannAsIno vA sacittetarapatra- puSpa phalacchedana bhedana- kuTTana - kSepaNAdIni kuryAt / agni- viSakSArAdipradAna cArabheta ityevamAdi, tatsarvamasamIkSyA dhikaraNam / (ta. vA. 7, 32, 4-5; ta. sukhabo. vR. 7-32; cA. sA. pR. 10 ) / 3. asamIkSya anAlocya prayojanamAtmano'rthamadhikaraNaM ucitAdupabhogAdatirekakaraNamasamIkSyAdhikaraNam, musala-dAtrazilAputraka zastra-godhUmayantraka zilAgnyAdidAnalakSaNa 156, jaina-lakSaNAvalI ( nayapradIpa pR. [asaM kliSTa m / ( ta. bhA. siddha. vR. 7 - 27 ) / 4. asamIkSyAdhikaraNaM paJcamam -- prasamIkSya prayojanamaparyAlocya zrAdhikyena kAryasya karaNamasamIkSyAdhikaraNam / (ratnaka. TI. 3-35) / 5. samIkSya pravicArya adhikasya karaNam asamIkSyAdhikaraNam / tat tridhA bhavatimanogataM vAggataM kAyagataM ceti / tatra manogataM mithyAdRSTInAmanarthakakAvyAdicintanaM manogatam / niSprayojanakathA - parapIDAvacanaM yatkiJcid vaktRtvAdikaM vAggatam / niHprayojanaM sacittAcittadala-phala- puSpAdichedanAdikam agni viSa kSArAdipradAnAdikaM kAya gatam / evaM trividhaM asamIkSyAdhikaraNam / (ta. vRtti zruta. 7-32 ) / 6. samIkSyAdhikaraNamanalpIkaraNaM hi yat / zrarthAt svArthamasamIkSya vastuno'navadhAnataH / ( lATIsaM. 6-144) / 7. samIkSyaiva tathAvidhakAryamaparyAlocyaiva pravaNatayA yad vyavasthApitamadhikaraNaM vAsyudUkhala-zilAputraka- godhUmayaMtrakAdi tadasamIkSyAdhikaraNam / (dharmavi. vR. 3-30) / I 2 prayojana kA vicAra na karake adhikatA se pravRtti karane ko samIkSyAdhikaraNa kahate haiN| isake tIna bheda haiM-manogata, vAggata praura kAyagata samIkSyAdhikaraNa / mithyAdRSTiyoM ke dvArA race gaye zranarthaka kAvya Adi kA cintana karanA manogata samIkSyAdhikaraNa hai| binA prayojana dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne vAlI kathAoM kA kahanA va svecchAcaritA se jo kucha bhI bolanA, yaha vAgata asamIkSyAdhikaraNa hai / vinA prayojana sacitta - zracitta patra va phala-phUla zrAdi kA chedana bhedana zrAdi karanA, tathA agni viSa Adi kA denA; yaha kAyagata samIkSyAdhikaraNa hai / asamyaktva (pradarzana) parISaha - asamyaktvaparISahaH - sarvapApasthAnebhyo virataH prakRSTatapo'nuSThAyI niHsaMgazcAhaM tathApi dharmAdharmAtmadevanArakAdibhAvAnekSe, to mRSA samastametaditi zrasamyaktvaparISahaH / ( Ava. sU. hari. vR. 4, pR. 658 ) / dekho pradarzanaparISaha / asaMkuTa - savvaM logAgAsaM vizrApadi tti saMkuDo / ( dhava. pu. 1, pR. 120 ) / jIva kevalasamudghAta avasthA meM cUMki sarvalokAkAza ko vyApta karatA hai, ataH use prasaMkuTa kahA jAtA hai| prasaMkliSTa - doSaparihArI asaMkliSTaH / ( vyava.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaMkSepAddhA] 157, jaina-lakSaNAvalI [asaMjJI bhA. malaya. vR. 3-164, pR. 35) / noindriyAvaraNa ke larvaghAti spardhakoM ke udaya se saMkleza Adi doSa rahita vyakti ko asaMkliSTa jo jIva kI avasthA-mana ke binA zikSA upakahate haiN| dezAdi ke na grahaNa kara sakane yogya prApta hotI hai prasaMkSepAddhA-1. jahaNNagro pAunabaMdhakAlo jaha- use asaMjJitva kahate haiN| NNavissamaNakAlapurassaro asaMkhapAddhA NAma / (dhava. asaMjJizruta-jassa NaM natthi IhA avoho maggaNA pra. 6, pa.167 tti.1)| 2. na vidyate asmAdanyaH gavasaNA ciMtA vImaMsA se NaM prasannIti labbhai / saMkSepaH, sa cAsau addhA ca asaMkSepAddhA, AvalyasaM- se taM kAligrovaeseNaM / XXX jassa NaM nasthi khyeyabhAgamAtratvAt / (go. ka. jI. pra. TI. 158) / abhisaMdhAraNapudhviyA karaNasattI se NaM asaNNItti jisase saMkSipta prAyubandhakAla aura na ho aise prAva- lbbhi| se taM heUvaeseNaM / XXX asaNNilIke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kAla ko asaMkSepAddhA suassa khovasameNaM asaNNI lbbhi| se taM didikahate haiN| vAgrovaeseNaM |xxxse taM asaNNisujhaM / (nandI. asaMkhyeya--1. saMkhyAmatIto'saMkhyeyaH / (sa. si. sU. 36) / 5-8) / 2. sa (asaMkhyeyaH kAla:) ca gaNitaviSayA- kAlikyupadeza se, hetUpadeza se aura dRSTivAdopadeza tItatvAdupamayA kayAcinniyamyate / (ta. bhA. siddha. se asaMjJo tIna prakAra kA hai| jisake IhA, apoha, 7.4-15) / 3. sNkhyaavishessaatiittvaadsNkhyeyH| mArgaNA, gaveSaNA, cintA aura vimarza nahIM hote (ta. vA. 5, 8, 1) / 4. jo rAsI egegarUve vaha kAlikyupadeza se asaMjJI kahA jAtA hai| vidyaavaNijjamANe NidAdi so asaMkhejjo, jo puNa Na mAna artha ke paryAlocana kA nAma IhA aura nizcaya samappai so rAsI annNto| (dhava. pu. 3, pR. kA nAma apoha hai| anvaya dharma ke anveSaNa ko 267); Xxx tado (saMkhejjAdo) uvari / mArgaNA aura vyatireka dharma ke svarUpa ke paryAlocana jamohiNANaviso tamasaMkhejjaM NAma / (dhava. pu. ko gaveSaNA kahA jAtA hai| yaha kaise huA, isa 3, pR. 268) / samaya kyA karanA cAhie tathA bhaviSya meM yaha kaise 1 jo rAzi saMkhyA se rahita-gaNanAtIta--ho, hogA; ityAdi vicAra ko cintA aura yathAvasthita vaha asaMkhyeya yA asaMkhyAta kahI jAtI hai| vastu ke svarUpa ke nirNaya ko vimarza kahate haiN| jo prasaMgAnuSThAna- yatvabhyAsAtizayAt sAtmIbhUta- buddhipUrvaka apane zarIra ke saMrakSaNArtha abhISTa pAhAmiva ceSTayate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM bhavati tve- rAdi meM pravRtta nahIM ho sakatA hai tathA aniSTa se tat tadAvedhAt // (SoDazaka 10-7) / nivRtta bhI nahIM ho sakatA hai vaha hetU ke upadeza jo anuSThAna punaH punaH sevana rUpa abhyAsa kI adhi- kI apekSA asaMjJI kahA jAtA hai| dRSTivAda ke katA se kiyA jAtA hai use asaMgAnuSThAna kahate haiN| upadezAnusAra mithyAdRSTi ko asaMjJI kahA jAtA hai| yaha anuSThAna ke prItyanuSThAna Adi cAra bhedoM meM ina tIna prakAra ke asaMjJiyoM ke zruta ko asaMjiantima hai| zruta kahate haiN| asaMghAtita-asaMghAtitaH ekaphalakAtmakaH / (vyava. asaMjJI-dekho asaMjJizruta / 1. samyak jAnAtIti sU. bhA. malaya. va. 8-8) / saMjJaM manaH, tadasyAtIti sNjnyii|xxxtvivriido jo saMstAraka (vichAne kA sAdhana) eka paTiye rUpa asaNNI du / / (dhava. pu. 1, pR. 152); zikSA-krihotA hai use asaMghAtita ekAMgika aparizATisaMstA- yopadezAlApagrAhI saMjJI, tdvipriito'sNjnyii| (dhava. pu. raka kahate haiN| 7, pR. 7) / 2. atastu viparIto yaH so'saMjJI prasaMjJitva-xxx bhavatvevaM yadi mano'napekSya kathito jinaH / (ta. sA. 2-93) / 3.xxx jJAnotpattimAtramAzrityAsaMjJitvasya nibandhanamiti / maNavajjiya je te dhuva asaNi / sivakhAlAvAiMga (dhava. 1, pR. 406); NoiMdiyAvaraNassa savva- leti pAva, aNNANa gUDha daDha mUDhabhAva / asu Nava ji ghAdiphaddayANamudaeNa asiNNattasya snnaado| (dhava. samatti u paMca tAhaM, vajjarai jiNidu asaNNiyAhaM / / pu. 7, pR. 112) / (ma. pu. puSpa. 12, pR. 175-76) / 4. xxx
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaMtoSa] 158, jaina-lakSaNAvalI [asaMyatasamyagdRSTi asaMjJI heyAdeyavivecakaH // (paMcasaM. amita.316, pR. karake udayaprApta dalikake sAtha vedana karanA, isakA 44) / 5. zikSopadezanAlApagrAhiNaH saMjJino mtaaH| nAma prasaMprApta udaya hai| pravRttamAnasANA viparItastvasaMjJinaH / / (amita. asaMbaddhapralApa- 1. dharmArtha-kAma-mokSA'sambaddhA zrA. 3-11) / 6. zikSA-kriyopadezAlApagrAhika: vAga asNbddhprlaapH| (ta. vA. 1, 20, 12, pR. saMjJI, tdvipriito'sNjnyii| (mUlA. vR. 12-156) / 75) / 2. dhammattha-kAma-mokkhA'sambaddhavayamasaMbaddhA7. yathokta- (viziSTasmaraNAdirUpa-) manovijJAna- lAmo / (aMgapaNNattI pR. 262) / / vikalA asNjnyinH| (jIvAjI. malaya. vR.1-13, pR. 1 tharma, artha, kAma aura mokSa se asambaddha vacanoM 17); ye tu sammUrcchanajebhya utpnnaaste'sNjnyinH| ko asambaddhapralApa kahate haiN| (jIvAjI. malaya. vR. 1-32. pR. 35) / 8. saMjJAnaM saMjJA asaMbhava-1. bAdhita lkssyvRttysmbhvi| (nyAyadI. bhUta-bhavadbhAvibhAvasvabhAvaparyAlocanam, sA vidyate pR. 6) / 2. lakSye tvanupapannatvamasaMbhava itIritaH / yeSAM te saMjJinaH, viziSTasmaraNAdirUpamanovijJAnabhAjaH (mokSapaM. 17) / ityarthaH / yathoktamanovijJAnavikalA: asaMjJinaH / jo lakSaNa lakSya meM hI na rahatA ho use asambhavI (paMcasaM. malaya. vR. 1-5) / kahate haiM / asambhava nAma bhI isI lakSaNadoSa kA hai| 1 jo jIva mana ke na hone se zikSA, upadeza aura asaMyata-1. asaMjado NAma kathaM bhavadi ? saMjamapAlApa prAdi ko grahaNa na kara sakeM unheM asaMjJI ghAdINaM kmmaannmuudenn| (SaTkhaM. 2, 1, 54-55 jIva kahate haiN| pu. 7, pR. 65) / 2. cAritramohasya sarvaghAtispardhaasaMtoSa- tatrAsantoSAstRptyabhAvaH / (yogazA. kasyodayAt asaMyata audyikH| (sa. si. 2-6 svo. viva. 2-106) / ta. sukhabo. 2-6; ta. vRtti zruta. 2-6) / 3. jIvA tRpti ke abhAva ko asantoSa kahate hai| caudasabheyA iMdiyavisayA ya aDavosaM tu / je tesu asaMdigdhatva-1. asandigdhatvam prshNshykaaritaa| va virayA asaMjayA te muNayavvA // (prA. paMcasaM. (samavA. abhaya. vR. 35) / 2. asandigdhatvaM parisphu- 1-137; dhava. pu. 1, pR. 373 u.) / 4. cAritraTArthapratipAdanAt / (rAyapa. malaya. vR. 4, pR. 27) / mohodayAdanivRttipariNAmo'saMyataH / cAritramohasya sandeha yA saMzaya se rahita vacana ke pratipAdana ko sarvaghAtispardhakodayAt prANyupaghAtendriyaviSaye dveSAasandigdhatva kahate haiM / yaha 35 satyavacanAtizaryoM bhilASanivattipariNAmarahito'saMyata audayikaH / (ta. meM 11vAM hai| vA. 2, 6, 6) / 5. saMjvalanavarjakaSAyadvAdazakoasaMdigdhavacanatA-asandigdhavacanatA parisphuTa- dayAdasaMyatatvamekarUpam / (ta. bhA. siddha. vR. 2-6) / vacanatA / (uttarA. ni. zA. va. 1-58, pR. 36) / 6. vRttimohodayAt puMso'saMyatatvaM pracakSyate / (ta. sandeha rahita spaSTa vacanoM ke bolane ko asandigdha- ilo. 2, 6, 10) / 7. mahatA tapasA yukto mithyAvacanatA kahate haiN| yaha cAra prakAra kI vacana- dRssttirsNytH| (varAMga. 26-17) / / sampat meM cauthA hai| 4 cAritramohanIya karma ke sarvaghAtI spardhakoM ke asaMprApta udaya-1. asaMpatta udagro NAma apatta- udaya se prANihiMsA aura indriyaviSayoM meM krama se kAliyaM panogeNa kAlapatteNa samaM vedijjati / sa dvaSa aura abhilASA kI nivattirUpa pariNAma kA cceva ThiiudIraNA bucci| (karmapra. cU. udI. gA. na honA, isakA nAma asaMyata hai| 26, pR. 43) / 2. yatpunarakAlaprAptaM karmadalika- asaMyatasamyAdRSTi-1. samyaktvopetazcAritramo. yogeNa vIryavizeSasajJitena samAkRSya kAla- dayAdi (daa)paaditaavirtirsNytsmygdRssttiH| propaprAptena dalikena sahAnubhUyate so'samprAptyudayaH / / zamikena kSAyopaza mikena kSAyikeNa vA samyaktvena (karmapra. malaya. vR. 26, pR. 43; karmapra. yazo. vR. samanvitacAritramohodayAdatyantamaviratipariNAmaprava26, pR. 44) / No'saMyatasamyagdRSTiriti vyapadizyate / (ta. vA. 2 jo karmadalika udaya ko prApta nahIM huA hai usakA 9, 1, 15) / 2. vRttamohasya pAkena janitAvirativIryavizeSarUpa udIraNA ke prayoga se apakarSaNa bhavet / jIvaH samyaktvasaMyUktaH samyagdRSTirasaMyataH / /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaMyama 156, jaina-lakSaNAvalI [asAtavedanIya (ta. sA. 2-21) / 3. pAkAccAritramohasya vyasta- saMsAro mokSastaM samApannA mUktAste ca te jIvAzca prANyakSasaMghamaH / triSvekatamasamyaktvaH samyagdaSTi rasa- teSAM prajJApanA / (prajJApa. malaya. vR. 1-5) / yataH // (paMcasaM. amita. 6-23) / mokSa ko prApta hue siddha jIvoM kI prajJApanA arthAt 1 samyagdarzana se yukta hokara jo cAritramohanIya ke prarUpaNA karane ko prasaMsArasamApannajIvaprajJApanA udaya se saMyamabhAva se vihIna hai, use asaMyata samya- kahate haiN| gdRSTi kahate haiN| asaMskRta (asaMkhaya)-uttarakaraNeNa kayaM jaM kiMcI asaMyama-1. asaMyamo hyavirati lkssnnH| (prAva. saMkhayaM tu nAyavvaM / sesaM asaMkhayaM khalu asaMkhayassesa ni. hari. va malaya. va. 740) / 2. prANAtipAtA- nijjuttI / / (uttarA. ni. 182) / / dilakSaNo'saMyamaH / (prAva. hari. va. 1106, pa. apane kAraNoM se utpanna ghaTAdi ke uttarakAla meM 516)) / 3. chakkAyavaho maNa-iMdiyANa ajamo vizeSAdhAnasvarUpa uttarakaraNa ke dvArA jo nirmita asaMjamo bhnniyo| iti baarshaaxxx|| (paMca- hotA hai use saMskRta kahate haiN| isako chor3akara zeSa saM. ca. 4-3) / 4. SaTakAyavadho manaindriyANAma- saba asaMskRta kahe jAte haiN| yamo'saMyamo bhaNita iti dvadazadhA / (paMcasaM. svo. va. asaMhAryamati--saMhAryA kSepyA prkiiyaagmprkri4-3)| 5. prANighAtAkSaviSayabhAvena syaadsNymH| yAbhirasamaJjasAbhirbuddhiryasyAsau saMhAryamatiH, na (ta. sA. 2-85) / 6. SaNNAM kAyAnAM pRthivyaple- saMhAryamatirasaMhAryamatirbhagavadarhatpraNItatattvazraddhA / (ta. jovAyu-vanaspati-trasalakSaNAnAM vadho hiMsA, tathA bhA. siddha. vR.7-18)| manaso'ntaHkaraNasyendriyANAM ca zrotrAdInAM paJcAnAM jisakI ahaMdupadiSTa tattvoM para zraddhA ho tathA sva-svaviSaye yathecchaM pravartamAnAnAmayamo'niyaMtraNa- jisakI baddhi asamIcIna mithyAdRSTiyoM kI prAgamamiti, evamamunA prakAreNa dvAdazadhA dvAdazaprakAro- prakriyAoM se apahRta nahIM kI jA sakatI hai use 'saMyamo'viratirUpo bhaNita: / (paMcasaM. malaya. va. asaMhAryamati kahate haiN| 4-3) / 7. vratAbhAvAtmako bhAvo jIvasyAsaMyamo asAta--1. asAdaM duvakhaM / (dhava. pu. 6, pR. 35) / mataH / (paMcAdhyAyI 2-1133) / 2. anArogyAdijanitaM duHkhamasAtam / (zataka. mala. 3 SaTkAya jIvoM kA ghAta karane tathA indriya aura hema. va. 37, pa. 45) / mana ke niyantrita na rakhane kA nAma asaMyama hai| 2 roga prAdi ke hone se jo pIr3A hotI hai usakA asaMvigna-asaMvignAH zithilAH pArzvasthAdayaH / / nAma asAta hai| (bRhatka, vR. 421) / asAtavedanIya-1. paritAparUpeNa yadvadyate tadapArzvastha Adi zithilAcArI sAdhanoM ko asaMvigna sAtavedanIyam / (zrA. pra. TI. 14; dharmasaMgrahaNI kahate haiN| malaya. vR. 611) / 2. yadudayAnnarakAdigatiSu asaMvatabakuza-prakaTakArI tu asaMvRtabakuzaH / (ta. zArIra-mAnasaduHkhAnubhavanaM tadasAtavedanIyam / (mUlA. bhA. siddha. vR. 6-46; prava. sAro. vR. 724 ; dharma- va. 12-186) / 3. asAdaM dukkham, taM vedAvedi bhuMjAsaM. mAna. svo. vR. 3-56, pR. 125) / vedi tti asAdavedaNIyaM / (dhava. pu. 6, pR. 35) / jo zarIra va upakaraNoM kI vibhUSA Adi ko pragaTa 4. anArogyAdijanitaM duHkhamasAtam, tadrUpeNa vipAmeM kiyA karate haiM, aise sAdhuoM ko asaMvRtabakuza kena vedyate ityasAtavedanIyam / (zataka. mala. hema. kahate haiN| vR. 37, pR. 45) / 5 yasyodayAt punaH zarIre asaMsAra-anAgatirasaMsAra: zivapadaparamAmRtasukha- manasi ca duHkhamanubhavati tadasAtavedanIyam / (prajJApa. pratiSThA / (ta. vA. 6, 7, 3) / malaya. vR. 23-263, pR. 467) / 6. duHkhakAraNeprAgati-saMsAra paribhramaNa-se rahita hokara makti ndriyaviSayAnabhavanaM kArayatyaratimohanIyodayabalena ke sarvotkRSTa sukha meM pratiSThita honA, yaha AtmA tadasAtavedanIyam / (go. ka. jI. pra. TI. 25) / ko prasaMsAra (siddha) avasthA hai| 1 jisa karma kA bedana- anabhavana-paritApa ke sAtha prasaMsArasamApannajIvaprajJApanA -- na saMsAro'- kiyA jAtA hai use asAtavedanIya kahate haiN|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ asAtasamayaprabaddha] 160, jaina-lakSaNAvalI [asurakumAra asAtasamayaprabaddha-akammasarUveNa TridA poggalA dikarmabandhasantAnaparataMtrasyAtmanaH karmodayasAmAnye asAdakammasarUveNa pariNadA jadi hoMti, te asAda- sati prasiddhatvaparyAyo bhvtiityaudyikH| (ta. vA. samayapabaddhA NAma / (dhava. pu. 12, pR. 486) / 2, 6, 7; ta. sukhabo. 2-6) / 2. asiddhattaM aTThaakarmasvarUpa se sthita pudgala jaba asAtAvedanIya kammodayasAmaNNaM / (dhava. pu. 5, pR. 189); karma ke svarUpa se pariNata hote haiM taba unakA nAma aghAikammacaukkodayajaNidamasiddhattaM NAma / (dhava. prasAtasamayapravaddha hotA hai| pu. 14, pR. 13) / 3. karmamAtrodayAdevAsiddhatvam / asAtAvedanIya- asAdaM dukkhaM, taM vedAvedi (ta. zlo. 2, 6, 10) / / bhuMjAvedi tti asAdAvedaNIyaM / (dhava. pu. 6, pR 35); 1 karmasAmAnya kA udaya hone para jo jIva kI jIvassa suhasahAvassa dukkhuppAyayaM dukkhapasamaNa- avasthAvizeSa hotI hai usakA nAma prasiddhatva hai| hedudavvANamavasArayaM ca kammamasAdAvedaNIyaM nnaam| prasiddhahetvAbhAsa - 1. asiddhastvapratIto yaH (dhava. pu. 13, pR. 357) / xxxI (nyAyAvatAra, 23) / 2. anyathA ca asAtAkA artha duHkha hotA hai, usa duHkha kA jo sNbhuussnnursiddhH| (siddhivi. svo. vR. 6-32, pR. vedana karAtA hai use asAtAvedanIya karma kahate haiN| 430, paM. 3) / 3. asatsattAnizcayo'siddhaH / asAmAnya sthiti-ekkamhi Tidivisese jamhi (parIkSA. 6-22) / 4. yasyAnyathAnupapattiH pramANena na samayapabaddhasesayamatthi sA TridI sAmaNNA tti NAda- pratIyate so'siddhH| (pra. na. ta. 6-48) / 5. vvA / jamhi Natthi sA TThidI asAmaNNA tti NAda- nAsannanizcitasattvo vAnyathAnupapanna iti sttvsyaavvaa| (kasAyapA. cU. pR. 835) / siddhau sandehe vaa'siddhH| (pramANamI. 2, 1, 17) / jisa sthitivizeSa meM samayaprabaddha zeSa nahIM pAye 6. anizcitapakSavRttirasiddhaH / (nyAyadI. 3, pR. jAte haiM use asAmAnya sthiti kahate haiN| 86); anizciyapathaprApto'siddhaH / (nyAyadI. asAvadya karmArya - asAvadyakAryAH saMyatAH, pR. 100) / karmakSayArthodyataviratipariNatatvAt / (ta. vA. 3, 6 pakSa meM jisa hetu ke rahane kA nizcaya na ho use 36, 2) / 2. asAvadyakaryAistu yatayaH / (ta. vRtti prasiddhahettvAbhAsa kahate haiM / zruta. 3-36) / asukhakaruNA-asukhaM sukhAbhAvaH, yasmin prANini asi-maSI zrAdi sAvadha karmoM se rahita hokara karmaH duHkhite sukhaM nAsti tasmin yA'nukampA lokapra kSayajanaka virati meM pariNata hue maniyoM ko asA- AhAra-vastra-zayanAsanAdipradAnalakSaNA sA dvitiiyaa| vadyakaryi kahate haiN| (SoDazaka vR. 13-6) / asikaryi - 1. asidhanurAdipraharaNaprayoga- jinake sukha nahIM, aise dukhI prANiyoM para anukampA kuzalAH asikarmAryAH / (ta. vA. 3, 36, 2) / yA dayA ke karane ko asukhakaruNA kahate haiN| 2. asi-taravAri vasunandaka-dhanurvANa-churikA-kaTTA- asura -1. devagatinAmakarmavikalpasyAsuratvasaMvartaraka-kunta-paTTiza-hala-muzala-gadA-bhiDimAla- lohaghana- nasya udayAdasyanti praanitysuraaH| (sa. si. 3-5; zakti-cakrAyudhacaJcavaH asikarmAryAH ucyante / (ta. ta. vA. 3, 5, 2; ta. vRtti zruta. 3-5; ta. sukhabo. vRtti zruta. 3-36, pR. 366) / 3-5) / 2. tatra ahiMsAdyanuSThAnaratayaH surA nAma / 1 khaDaga va dhanaSa prAdi zastroM ke prayoga karane meM kuzala pAryoM ko asikarmArya kahate haiN| prasiddha-saMzayAdivyavacchedena hi pratipannamarthasvarUpaM 2 jinakA svabhAva ahiMsA Adi ke anuSThAna meM siddham, tadviparItamasiddham / (pra. ka. mA. 3-20, anurAga rakhane vAle suroM se viparIta hotA hai unakA pR. 366) / nAma asura hai| jisakA svarUpa pramANa se siddha na ho, aise padArtha prasUrakUmAra-1. gambhIrAH zrImantaH kAlA mahA(sAdhya) ko prasiddha kahate haiN| kAyA ratnotkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNicihnA asuraprasiddhatva-1. krmodysaamaanyaapeksso'siddhH| pranA- kUmArAH / (ta. bhA. 4-11) / 2. asurakumArAsta. poTA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrasUyA ] thAvidhanAmakarmodayAnnicitazarIrAvayavAH sarvAMgopAMgeSu paramalAvaNyAH kRSNarucayo ratnotkaTamukuTabhAsvarA mahAkAyAH / ( saMgrahaNI devabhadra vR. 17 ) / 3. asurakumArA bhavanavAsinazcUDAmaNimukuTa ratnAH / ( jIvAjI. malaya. vR. 3, 1, 117) / 4. asyanti kSipanti devAn surAn te asurAH kumArAkArAH, kumAravat krIDApriyatvAcca kumArAH, te ca te kumArAzca asurakumArA: / (daNDakapra. vR. 2) / 1 jo bhavanavAsI deva gambhIra, zobhAsampanna, varNa se kRSNa, mahAkAya aura apane mukuTa meM cUr3AmaNi ratna ko dhAraNa karate haiM unheM asurakumAra kahate haiM / asUyA - 1. asUyA krodhapariNAma eva / yathA'yaM te pitA gatAsukastanuH 1 ( ta. bhA. hari. vR. 6-1 ) / 2. asUyA krodha vizeSa eva / yathA - rAjapatnyabhirato'yam, tathApi zuddhavRttamAtmanaM manyate iti / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 1) / 3. guNeSu doSAviSkaraNaM hyasUyA / (syA. maM. TI. 3) / 2 vizeSa prakAra ke krodha kA nAma zrasUyA hai / jaise - rAjapatnI meM rata hotA huA bhI yaha apane ko sadAcArI mAnatA hai / 3 dUsare ke guNoM meM doSoM ke nikAlane ko zrasUyA kahate haiM / 161, jaina-lakSaNAvalI asRj -asRg raktaM rasasambhavo dhAtuH / (yogazA. svo viva. 4 -72 ) / rasa se utpanna hone vAlI raktarUpa dhAtu kA nAma asRj hai / zrasti zravaktavyadravya - 1. sababhAve zrAiTTho deso deso ya ubhayahA jassa / taM pratthi pravattavvaM ca hoi daviyaM viyappavasA / ( sammati. 3. 1, 38 pR. 446) / 2. svadravya kSetra kAla - bhAvairyugapatsva-paradravya kSetra kAla - bhAvaizvAdiSTamasti cAvaktavyaM ca dravyam / (paMcA. kA. amRta. vR. 14) / 2 svadravya kSetra kAla-bhAva ke sAtha hI yugapat svaparadravyAdicatuSTaya se vivakSita dravya ko astivaktavya kahate haiM / astikAya - 1. jesiM pratthi sahAmro guNehiM saha pajjaehiM vivihiM / te hoMti pratthikAyA NippaNaM jehiM ilukkaM // ( paMcA. kA. 5 ) / 2. pradeza pracayo hi kAyaH, sa eSAmasti te astikAyAH jIvAdayaH paJcaivopadiSTAH / (ta. vA. 4, 14, 5) / 3. saMti la. 21 [ asti nAstidravya jado teNede pratthi tti bhaNati jiNavarA jamhA / kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya pratthikAyA ya / ( dravyasaM. 24 ) / 4. prastayaH pradezAsteSAM kAyaH saMghAtaH astikAyaH / ( zranuyo. (hari. vR. pU. 41; prajJApa. malaya. vR. 1-3; jIvAjI. malaya. vR. 4) / 1 jinakA guNoM aura aneka prakAra kI paryAyoM ke sAtha zrasti svabhAva hai - prabheda yA tadrUpatA hai - ve stikAya kahalAte haiM / astitva - 1. astitvaM bhAvAnAM maulo dharmaH sattArUpatvam / ( ta. bhA. siddha. vR. 2- 7) / 2. tatrAstitvaM parijJeyaM sadbhUtatvaguNaM punaH / (dravyAnu. 11-2) / 1 padArthoM ke sattArUpa maulika dharma kA nAma zrastitva hai / yaha jIvAdi padArthoM kA sAdhAraNa anAdi pAriNAmika bhAva hai / prastidravya - svadravya-kSetra kAla- bhAvairAdiSTamastidravyam / (paMcA. kA. zramRta. vR. 14) / svadravya, kSetra, kAla aura bhAva ko apekSA se vivakSita dravya ko zrastidravya (kathaMcit dravya hai) kahate haiM / zrasti nAsti zravaktavyadravya -- 1. sabbhAvA'sanbhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM pratthi Natthi pravattavvayaM ca daviyaM viyappavasA // ( sammati 3, 1, 40 pR. 447) / 2. svadravya-kSetra kAla-bhAvaH paradravya-kSetrakAla- bhAvaizca yugapatsva-paradravya-kSetra kAla- bhAvazcAdiSTamasti ca nAsti ghAvaktavyaM ca dravyam // ( paMcA. kA. amRta. vR. 14) / 2 svadravya kSetra - kAla-bhAva aura paradravya-kSetra kAlabhAva se kramazaH tathA sva aura para dravya-kSetra-kAlabhAva se yugapat vivakSita dravya ko zrasti nAstivaktavyadravya kahate haiM / zrasti nAstidravya - - 1. graha deso sabbhAve desoSsabbhAvapajjave Niyo / taM daviyamatthi Natthi ya esavisesiyaM jamhA || ( sammati 3, 1, 37 pR. 446 ) / 2. svadravya kSetra kAla- bhAvaiH paradravyakSetra - kAla - bhAvaizca krameNAdiSTamasti ca nAsti ca dravyam / (paMcA. kA. amRta. vR. 14 ) / 2 svadravya kSetra - kAla-bhAva zraura paradravya-kSetra kAlabhAva kI apekSA krama se vivakSita dravya ko astinAstidravya kahate haiM /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ asti-nAstipravAda pUrva] 162, jaina-lakSaNAvalI [asthiranAma asti-nAstipravAdapUrva-1. paJcAnAmastikAyA- karane vAle nayakA viSaya astisvabhAva hai / nAmartho nayAnAM cAnekaparyAyaridamastIdaM nAstIti ca asteyamahAvata-1. kSetre pathi kale vApi sthitaM kAtsnyena yatrAvabhAsitaM tadasti-nAstipravAdam / naSTaM ca vismRtam / hArya na hi paradravyamasteyavrataathavA SaNNAmapi dravyANAM bhAvAbhAvaparyAyavidhinA mucyate / (varAMga. 15-114) / 2. anAdAnamadasva-para paryAyAbhyAmubhayanayavazIkRtAbhyAmapitAnarpita- ttasyA'steyavratamudIritam / (tri. za. pu. ca. 1, 3, siddhAbhyAM yatra nirUpaNaM tadasti-nAstipravAdam / 624) / 3. sakalasyApyadattasya grahaNAd vinivarta(ta. vA. 1,20, 12) / 2. atthiNatthipavAdaM NAma nam / sarvathA jIvanaM yAvat tadasteyavrataM matam / pubvaM adArasaNhaM vatthaNaM 18 saTritisadapAhaDANaM (dharmasaM. mAna. svo. va. 3, 42, pR. 124) / 360 saTTilakkhapadehi 6000000 jIvAjIvANaM 1 kheta, mArga aura kala (kIcar3a) prAdi meM sthita, atthi-NatthittaM vaNNedi / (dhava. pu. 1, pa. 115); naSTa aura vismata dUsare kI vastu ke grahaNa na karane ko SaNNAmapi dravyaNAM bhAvAbhAvaparyAyavidhinA sva-para- asteyatrata kahate haiN| paryAyAbhyAmubhayanayavazIkRtAbhyAmapitAnapitasiddhAbhyAM astramudrA-dakSiNakareNa muSTi baddhvA tarjanIyatra nirUpaNaM SaSThipadazatasahasraH 6000000 kriyate madhyame prasArayet iti astrmudraa| (nirvANaka. pR. tadastinAstipravAdam / (dhava. pu. 6, pR. 213) / 31) / 3. atthi-NasthipavAdo savvadavvANaM sarUvAdica- dAhine hAtha se maTTI bAMdhakara tarjanI aura madhyamA ukkeNa atthittaM pararUvAdicaukkeNa NatthittaM ca parU- aMguliyoM ke phailAne ko astramudrA kahA jAtA hai| paDisehadhamme NayagahaNalINa NANAduNNa- asthi-XXXasthi kIkasaM medasambhavam / yaNirAkaraNadvAreNa parUvedi tti bhaNidaM hodi| (yogazA. svo. viva. 4-72) / (jayadha. 1, pR. 140) / 4. yadyathA loke asti medA se utpanna hone vAlI kIkasa nAsti ca tadyatra tathocyate tdsti-naastiprvaadm| asthi kahate haiN| (samavA. abhaya. va. 14); yalloke yathAsti yathA prasthitikaraNa-parISahopasargAbhyAM sanmArgAda vA nAsti, athavA syAdvAdAbhiprAyataH tadevAsti bhrazyatAM nRNAm / svazaktI na sthiti kuryAdasthitInAsti vetyevaM pravadatItyasti-nAstipravAdam / (samavA. karaNaM matam // (dharmasaM. zrA. 4-50) / abhaya. va. 18) / 5. SaSTilakSapadaM SaTpadArthAnAmaneka- parISaha aura upasarga prAdi se pIr3ita hokara sanmArga prakArairastitva-nAstitvadharmasUcakamasti-nAstipravA- se bhraSTa hone vAle manuSyoM ko apanI zakti ke hone dam / (zrutabha. TI. 11) / 6. jIvAdivastu asti para bhI usameM sthira nahIM karanA asthitikaraNa nAsti ceti prakathakaM SaSThilakSapadapramANaM asti- doSa kahalAtA hai| nAstipravAdapUrvam / (ta. vRtti zruta. 1-20) / 7. siya asthi-NatthipamUhA tesi iha rUvaNaM pavAdo tti / nivartakam) asthirnaam| (sa. si. 8-11; ta. atthi yado to vammA (?) atthi-NatthipavAdapuvvaM bhA. 8-12; ta. vA. 8, 11, 35; ta. zlo. 8, ca / / (aMgapa. 2-52, pR. 286) / 11) / 2. tadviparItamasthiranAma / yaddayAdISadupa2 bhAva paryAya va prabhAva paryAya vidhi se jisa pUrva- vAsAdikaraNAt svalpazItoSNAdisambandhAcca aGgozruta meM dravyAthika aura paryAyAthika ina ubhaya nayoM pAGgAni kRzIbhavanti tadasthiranAma / (ta. vA. 8, ke prAzrita sva paryAya aura para paryAya-sva-paradavya- 11, 35) / 3. yadudayAttadavayavAnAmeva (zarIrAvayakSetra-kAla-bhAva-se vivakSA ke anusAra chahoM davyoM vAnAmeva) calatA bhavati karNa-jihAdInAm / (zrA. kI prarUpaNA kI jAtI hai use asti-nAstipravAdapUrva pra. TI. 23) / 4. jassa kammassa udaeNa rasa-ruhirakahate haiN| usake padoM kI saMkhyA sATha lAkha hai| mAMsa-meda-majjaTThi-sukkANaM pariNAmo hodi tamathiraM astisvabhAva-astisvabhAva aAmnAtaH svadravyA- NAma / (dhava. pu. 6, pR. 63); jassa kammassudaeNa digrahe nye| (davyAna. 13-1) / rasAdINamuvarimadhAdusarUveNa pariNAmo hodi tamathiraM svadavya-kSetrAdi ke dvArA vastu ke astitva ke grahaNa NAma / (dhava. pu. 13, pR. 365) / 5. asthiranA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ asthiranAma] 163, jaina-lakSaNAvalI [ahiMsANuvrata modayAdasthirANi jIvAnAmaGgopAGgAni bhavanti / prAdi avayavoM meM asthiratA yA caMcalatA ho use (paMcasaM. svo. vR. 3-9) / 6. asthiranAmApi zarI- asthira nAmakarma kahate haiN| rAvayavAnAmeva, yadudayAdasthiratA calatA mRdutA asnAnavrata (aNhAraNa)-1. NhANAdivajjaNeNa ya bhavati karNa-tvagAdInAM tadasthiranAmeti / (ta. bhA. vilittajalla-mala-sedasavvagaM / aNhANaM ghoragUNaM saMjahari. va siddha. vR. 8-12) / 7. calabhAvanivartaka- madugapAlayaM muNiNo / / (mUlA. 1-31) / 2. saMyamamasthiranAma / (bha. prA. vijayo. TI. 2124) / dvayarakSArthaM snAnAdevarjanaM muneH| jalla-svedamalAlipta8. jIhA-bhamuhAINaM aMgAvayavANa jassa udaeNaM / gAtrasyAsnAnatA smRtA // (prAcA. sA. 1-43) / nipphattI u sarIre jAyai taM athiranAmaM tu / (karma- 1 zarIra ke jalla (sUkhA maila), mala aura pasInA vi. garga. 141, pR. 57) / 6. yadudayAd [asthyA - se lipta hone para bhI indriyasaMyama aura prANidayaH zarIrAvayavAH] jihvAdivadasthirA bhavanti tada- saMyama kI rakSA ke lie snAna ke sarvathA parityAga sthirnaam| (karmastava go. va. 9-10, pR.87)| ko asnAnavrata kahate haiM / yaha muni ke 28 mUlaguNoM 10. yatazca bhra-jihAdInAmasthirANAM niSpattirbha meM se eka hai| vati tdsthirnaam| (samavA. abhaya. va. 42) / ahaMkAra--1. ahaMkRtirahaMkAro'hamasya svAmIti 11. yadudayAt eteSAM rasAdisaptadhAtUnAmasthiratva- jIvapariNAmaH / (yuktyanu. TI. 52, pR. 132) / muttarottarapariNAmo bhavati tadasthiranAma / (mUlA. 2. ye karmakRtA bhAvA: paramArthanayena cAtmano bhinnaaH| vR. 12-196) / 12. yadudaye jIvasyAsthirA grIvA- tatrAtmAbhinivezo'haMkAro'haM yathA nRpatiH / / (tatvAdayo bhavanti tadasthiranAma / (karmavi. pU. vyA. 75, nu. 15) / 3. ahaMkAro'hameva rUpasaubhAgyasampanna pa. 33) / 13. yasyodayAdISadUpavAsAdikaraNe sva- iti / (ta. bhA. siddha. va. 8-10) / 4. karmajanilpazItoSNAdisambandhAdvA'GgopAGgAni kRzIbhavanti tadeha-putra-kalatrAdau mamedamiti mamakArastatraivAbhedena tadasthiranAma / (ta. sukhabo. vR. 8-11) / 14. gaura-sthUlAdideho'haM rAjAhamityahaMkAralakSaNamiti / yadadayavazAjjihAdInAmavayavAnAmasthiratA bhavati (ba. dravyasaM. TI. 41) / tadasthiranAma / (prajJApa. malaya. vR. 23-163, pR. 2 jo karmajanita bhAva vastuta: prAtmA se bhinna haiM 474; dharmasaMgrahaNI malaya. vR. 620; SaSTha karmaH unameM apanepana kA jo durAgraha hotA hai usakA malaya. vR. 6; paMcasaM. malaya. vR. 3-8, pR. 117; nAma ahaMkAra hai| prava. sAro. vR. 1265) / 15. yadudayena bhra-jihvAdya- anniza - ahorAtramaSTapraharAtmakamahannizam / vayavA asthirA bhavanti tadasthiranAma / (zataka. (prAva. ni. hari. vR. 663) / mala. hema. vR. 37-38, pR. 50; karmavi. de. svo. pATha paharoM ke samudAyarUpa dina-rAta ko ahanniza vR. 50, pR. 58) / 16. jihvA-bhrUprabhRtInAmaMgA- kahate haiN| vayavAnAM yasya karmaNa udayAnniSpattiH (punaH) zarIre ahiMsA-aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMsejAyate tat asthiranAma / (karmavi. paramA. vyA. va. ti / (pu. si. 44) / 141, pR. 58) / 17. dhAtUpadhAtUnAM sthirabhAve- rAgAdi bhAvoM ko anubhUti yA anutpatti ko nAnivartanaM yatastadasthiranAma / (go. ka. jI. pra. TI. ahiMsA kahate haiN| 33) / 15. asthirbhaavkaarkmsthirnaam| (ta. ahiMsANuvrata-1. saGkalpAt kRtakAritamananAdyovRtti zruta. 8-11) / 16. tadviparItamasthiranAma, gatrayasya carasattvAn / na hinasti yattadAhuH sthUlayadudayAjjihvAdInAM zarIrAvayavAnAmasthiratA / vadhAd viramaNaM nipuNAH / / (ratnaka. zlo. 53) / (karmapra. yazo. vR. 1, pR. 7-8) / 2. trasaprANivyaparopaNAnnivRtto'gArIti pAdyamaNu2. jisake udaya meM kucha upavAsa Adi ke karane se vratam / (sa. si. 7-20) / 3. prANAtipAtataH tathA thor3e zIta yA uSNatA ke sambandha se aMga-upAMga sthUlAdviratiH / (padmaca. 14-184) / 4. dvIndriyAkRzatA ko prApta hote haiM use asthira nAmakarma kahate divyaparopaNAnnivRttaH / dvIndriyAdInAM janamAnAM haiM / 3 jisa karma ke udaya se zarIra ke kAna va jIbha prANinAM vyaparopaNAt tridhA nivRttaH agArItyAdya
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMsANuvrata ] maNuvratam / (ta. vA. 7, 20, 1) / 5. devatAtithiprItyarthaM maMtrauSadhibhayAya ca / na hisyAH prANinaH sarve hiMsA nAma tadvratam / / ( varAGga 15-112) / 6. trasasthAvarakAyeSu trasakAyA'paropaNAt / viratiH prathamaM proktamahiMsAkhyamaNuvratam / / (ha. pu. 58 - 138 ) / 7. vAvarei sadagro appANa samaM paraM pi maNNaMto / NidaNa- garahaNajutto pariharamANo mahAraMbhe // tasaghArda karamaNakAhiM Neva kArayadi / kuvvaMtaM piNa icchadi paDhamabayaM jAyade tassa || (kArtike. 331-32 ) / 8. praNuvrataM dvIndriyAdInAM jaGgamaprANinAM pramatta yogena prANavyapoNAnmanovAkkAyaizca nivRttaH / (cA. sa. pU. 4) / 6. zuddhIndriyANi bhedeSu caturdhA sakAyikAH / vijJAya rakSaNaM teSAmahiMsANuvrataM mattam / / (subhA. saM. 764) / 10. zAntAdyaSTakaSAyasya saGkalpairnavabhistrasAn / zrahiMsato dayArdrasya syAdahiMsetyaNuvratam / / (sA. dha. 4-7 ) / 11. devayapiyara - NimittaM maMtosahijaMtabhayanimitteNa / jIvA Na mAriyavvA paDhamaM tu zraNuvvayaM hoi // (dha. ra. 143) / 12. yogatrayasya sambandhAt kRtAnumatakAritaiH / na hinasti trasAn sthUlamahiMsAvratamAdimam / / (bhAvasaM. vAma. 452) / 13. devatA - maMtrasiddhayarthaM parvaNyauSadhi - kAraNAt / na bhavantyaGgino hisyAH prathamaM tadaNuvratam / / ( pUjya. upA. 23) / 14. trasAnAM rakSaNaM sthUladRSTasaMkalpanAgasAm ( ? ) / niHsvArthaM sthAvarANAM ca tadahasAvrataM matam / / ( dharmasaM. zrI. 6-8 ) / 15. sahisAparityAgalakSaNo'NuvratA''hvaye ( lATIsaM. 5 - 261) / 16. nirAgo dvIndriyAdInAM saMkalpAccAnapekSayA / ( dharmasaM. mAna. 2-25, pR. 57) / 1 1 mana, vacana aura kAya se tathA kRta, kArita aura anumodanA se trasa jIvoM kI sAMkalpika hiMsAkA parityAga karane ko ahiMsANuvrata kahate haiM / zrahiMsAmahAvrata - 1. kula joNi jIva-maggaNa-ThANAisa jANiUNa jIvANaM / tassAraMbhaNiyattaNapariNAmo hoi paDhamavadam / / (ni. sA. 56 ) / 2. kAyeMdiyaguNa- maggaNa - kulAu - joNIsu savvajIvANaM / NAUNa ya ThANAsu hiMsAvivajjaNamahisA / / (mUlA. 1-5 ) ; iMdiyAdipANA paMcavidhA'vajjabhIruNA sammaM / te khalu Na hiMsidavvA maNa vaci kAyeNa savvattha // ( mUlA. 5-62 ) / 3. hisAnRta- steyAbrahma-parigrahebhyo vi 164, jaina - lakSaNAvalI [hiMsAmahAvrata rativratam / / deza- sarvato'NumahatI // (ta. sU. 7, 1-2 ) / 4. paDhame bhaMte mahatvae pANAivAyAzro veramaNaM savvaM bhaMte X X X paDhame bhaMte mahatvae uvaTThiyomi savvA pANAivAyAo veramaNaM / (dazavaM. sUtra 4-3, pR. 144 ) / 5. paDhame bhaMte mahatvae uvaTTizromi savvAo pANAivAyAno veramaNaM / ( pAkSikasUtra pU. (18) / 6. ahiMsA nAma pANAtivAyaviratI / (dazavaM. cU. pU. 15 ) ; sAya ahiMsAi vA ajjIvAivAto tti vA pANAtipAtaviraitti vA egaTTA | ( dazave. cU. pU. 20 ) / 7. kriyAsu sthAna pUrvAsu vadhAdiparivarjanam / SaNNAM jIvanikAyAnAmahiMsA''yaM mahAvratam // ( ha. pu. 2 - 117) / 8. prANiviyogakaraNaM prANinaH pramattayogAt prANavadhaH, tato viratirahiMsAvratam (bha. prA. vijayo. TI. 421, pR. 614) / 6. zrapratipIDayAH sUkSmajIvAH, bAdarajIvAnAM gatyAdimAgaNA- guNasthAna - kula yonyA''yuSyAdikaM jJAtvA gamanasthAna- zayanAsanAdiSu svayaM na hananam, parairvA na ghAtanam zranyeSAmapi hiMsatAM nAnumodanaM hiMsAviratiH ( hiMsA mahAvratam ) / (cA. sA. pR. 40 ) / 10. satyAdyuttaraniHzeSayamajAtanibandhanam / zIlaMzcayadyadhiSThAnamahiMsAkhyaM mahAvratam // vAk-cittatanubhiryatra na svapne'pi pravartate / cara-sthirA'GginAM ghAtastadAdyaM vratamIritam / / (jJAnArNava 8, 7-8 ) / 11. pramAdo'jJAna- saMzaya-viparyaya-rAga-dveSa-smRtibhraMzayogaduSpraNidhAna dharmAnAdarabhedAdaSTavidhaH / tadyogAt trasAnAM sthAvarANAM ca jIvAnAM prANavyaparoNaM hiMsA, tanniSedhAdahiMsA prathamaM vratam / (yogazA. svo viva. 1 -20 ) / 12. janma-kAla- kulAkSAdyairjJAtvA sattvatati zruteH / tyAgastrizuddhayA hiMsAde: sthAnAdau syAdahiMsanam // ( zrAcA. sA. 1 - 16) / 13. na yat pramAdayogena jIvitavyaparopaNam / trasAnAM sthAvarANAM ca tadahiMsAvrataM matam / / (yogazA. 1-20; tri. za. pu. cU. 1, 3, 622 ) / 14. savvA pANAivAyAzro veramaNaM / (samavA. 5 ) / 15. pANAtipAtaM tivihaM tiviheNa Neva kujjA Na kArave paDhamaM so vvayalakkhaNaM / ( nAradAdhyayana 1 - 3 ) / 16. tasANAM thAvarANaM ca jaM jIvANamahiMsaNaM / tiviheNAvi jogeNa paDhamaM taM mahavvayaM // ( gu. gu. SaT svo vR. pU. 13) / 17. pramAdayogato'zeSajIvA'suvyaparopaNAt / nivRttiH sarvathA yAvajjIvaM sA prathamaM vratam // ( dharmasaM.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahorAtra] 165, jaina-lakSaNAvalI [Akasmika bhaya mAna. 3-40, pR. 121) / 15. pramAdayogAdyatsarva- paropakaraNAnAM yada dAnamAkampitaM matam / / (prAcA. jIvAsvavyaparopaNam / sarvathA yAvajjIvaM ca proce sA. 6-26) / 7. prAkampitaM gurucchedabhayAdAvarjanaM tat prathamaM vratam // 4 / / (abhi. rA. bhA. 1, pR. guroH / (ana. dha. 7-40) / 8. prAvajitaH snnaa872)| cAryaH stoka me prAyazcittaM dAsyatIti buddhayA vaiyA2 kAya, indriya, guNasthAna, mArgaNA, kula, prAyu aura vRttyakaraNAdibhirAlocanAcAryamAkampya prArabhya yadAyoni; inake prAzraya se saba jIvoM ko jAnakara locayati eSa (Akampita) aalocnaadossH| (vyava. sthAna-zayanAdi kriyAoM meM hiMsA kA parityAga bhA. malaya. va. 1-342, pR. 16) / 6. pAlocanAM karanA; isakA nAma ahiMsAmahAvata hai| kurvan zarIre kampa utpadyate bhayaM karotItyAkampitaahorAtra-1. eeNaM muhuttapamANeNaM tIsaM muhuttA doSaH / (bhAvaprA. TI. 118) / 10. prAkampitam ahorattaM / (anayo. 137. pa. 176) / 2. tIsamahattA upakaraNAdidAnena guroranukampAmutpAdya va ahortto| (jIvasamAsa 108; bhagavatI. za. 6 (ta. vRtti zruta. 6-22) / jambUdvI. sU. 18) / 3. te (muhartAH) triMza- 1 mojana, pAna, upakaraNa aura kRtikarma ke dvArA dahorAtram / (ta. bhA. 4-15) / 4. triMzanmuhartA prAcArya ko apane prati dayA karate hue koI ahoraatrH| (ta. vA. 3, 38, 7, pR. 206; ta. AlocanA karatA hai / vaha socatA hai ki isa prakAra sukhabI. 3-38) / 5. ahorAtramaSTapraharAtmakama, aha- se saba pAlocanA ho jAvegI va prAcArya yaha anannizamityartha / (prAva. ni.hari. vR. 663, pR. 257) / graha-alpa prAyazcitta dene rUpa-kareMge hii| ukta 6. kalAyA dazamabhAgazca trizanmahataM ca bhavatyaho- kriyA se pAlocanA karane para Akampita doSa raatrH| (dhava. pu. 6, pR. 63) / 7. triMzanmuhUrtamaho- hotA hai| rAtram / (ta. bhA. siddha. vR. 4-15) / 8. gagana- prAkara-1. pAkaro lavaNAdyutpatti bhUmiH / (aupapA. maNigamanAyatto divA rAtraH (ahoraatrH)| (paMcA. abhaya. vR. 32, pR. 74; praznavyA. 7. pR. 75) / kA. amRta. vR. 25) / 6. triNshnmuhuurterhoraatrH| 2. Akaro lohAdyutpattibhUmiH / (kalpasU. vR. (paMcA. kA. jaya. vR. 25) / 10. Adityasya hi 4-88) / parivartanaM meruprAdakSiNyena paribhramaNaM ahorAtramabhi- namaka prAdi (lohA va gerU prAdi) ke utpanna hone dhIyate / (nyAyaku. 2-7, pR. 255) / 11. SaSTi- ke sthAna ko-khaniko-pAkara kahate haiN| nAlikamahorAtram / (ni. sA. vR. 31) / aAkarSa-aAkarSaNam AkarSaH, prathamatayA muktasya vA 1 tIsa muhUrta pramANa kAla ko ahorAtra kahate haiN| grahaNam / (Ava. ni. hari. va malaya. va. 857) / prAkampita-1. bhatteNa va pANaNa va uvakaraNeNa samyaktva, zrata, dezavirati aura sarvavirati: ina kiriyakammakaraNeNa / aNukaMpeUNa gaNi karei pAlo- sAmAyikoM ko prathama bAra chor3akara jo phira se yaNaM koI // pAloidaM asesaM hohidi kAhidi aNu- grahaNa karanA hai, usakA nAma prAkarSa hai| ggahamimo tti / iya pAlocaMtassa hu paDhamo pAlo- Akasmika bhaya-dekho akasmAdbhaya / 1. bajjhayaNAdoso // (bha. pA. 563-64) / 2. upakara- NimittAbhAvA jaM bhavamAkamhiyaM taM ti| (vizeSA. NeSu datteSu prAyazcittaM me laghu kurvantIti vicintya 3451) / 2. yattu bAhyanimittamantareNAhetukaM bhayam dAnaM prathamamAlocanAdoSaH / (ta. vA. 6, 22, 2) / akasmAd bhavati tadAkasmikam / (prAva. bhA. hari. 3. prAyazcittalaghukaraNArthamupakaraNadAnam / (ta. zlo. vR. 184, pR. 472) / 3. yad bAhyanimittamantare6-22) / 4. tatropakaraNeSu datteSu prAyazcittaM me laghu NAhetukaM bhayamupajAyate tadakasmAd bhavatItyAkasmikurvIteti vicintya bhayadAdAnaM [bhayAddAnaM] prathama prAka- kama / (zrAva. bhA. malaya. va. 184, pa. 573) / mpitadoSaH / (cA. sA. pU. 61) / 5. bhakta-pAnopa- 4. vidyutpAtAdyAkasmikabhayam / (ta. vRtti zruta. karaNAdinAcAryamAkampyAtmIyaM kRtvA yo doSamAlo- 6-24) / 5. akasmAjjAtamityuccairAkasmikabhayaM cayati tasyAkampitadoSo bhavati / (mUlA. vR. 11, smRtam / tadyathA vidyudAdInAM paataatpaato'sudhaari15)| 6. dadAtyalpaM mama prAyazcittaM bhItyeti suurye| NAm / / bhItibhUyAdyathA sausthyaM mA bhUd dausthyaM kadApi
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkasmikI kriyA] 166, jaina-lakSaNAvalI [AkAza me| ityevaM mAnasI cintA pryaakulitcetsaa|| arthA- prativastuniyato grahaNapariNAmaH / (paMcasaM. malaya. dAkasmikabhrAntirasti mithyAtvazAlinaH / kuto va. gA.5, pR. 7) / 10. AkAro'rthavikalpaH syAt mokSo'sya tadabhItenirbhIkaikapadacyute: / / (paMcAdhyAyI Xxx / (lATIsaM.3-16; paJcAdhyAyI 2, 2, 543-45; lATIsaM. 4, 66-68) / 4. niheM- 361) / tuka kevalasvamanobhrAntijanitaM yada bhayaM tadAkasmika- 1 antaraGga abhiprAya ko sUcita karane vAlI zarIra bhayam / (gu. gu. SaT. svo. vR. 6, pR. 25) / kI bAhya ceSTA ko prAkAra kahate haiM / 3 karma-kartA1 bAhya nimitta ke binA jo akasmAt bhaya hotA pana ko prAkAra kahA jAtA hai| 7 sattAsAmAnya kI hai vaha prAkasmika bhaya kahalAtA hai| apekSA avAntara jAtivizeSarUpa manuSyatvAdi ko prAkasmikI kriyA--sahasAkAreNa aaksmikii| prAkAra kahate haiN| isa prakAra ke AkAra ko avagraha kriyaa| (gu. gu. SaTa. svo. vR. 15, pR. 41) / grahaNa kiyA karatA hai| sahasA kisI kArya ke ho jAne ko AkasmikI kriyA AkArazuddhi-prAkArazuddhistu rAjAdyabhiyogAdikahate haiN| pratyAkhyAnApavAdamuktIkaraNAtmiketi / (dharmabindra prAkAGkSA -1. abhidhAnAparyavasAnamAkAGkSA / ma. 7.3-14) / (aSTasa. yazo. va.103, pa. 353) / 2.xxx rAjAdi ke dvArA lagAye gaye abhiyoga se va vratAdiyatpadaM vinA yatpadasyAnanvayastatpade tatpadavattvarUpe sambandhI apavAda se mukta karane ko prAkArazaddhi sambandhe padAntaravyatirekeNAnvayAbhAve c| (abhi- kahate haiN| yaha prAkArazaddhi aNavratAdi grahaNa kI dhA. 2, pR. 57) / vidhi meM gabhita hai| zabdasamApti ke na hone kA nAma prAkAGkSA hai| prAkAza-1. savvesi jIvANaM sesANaM taha ya puggaabhiprAya yaha ki jaba taka zabdoM se zrotA ko lANaM ca / jaM dedi vivaramakhilaM taM loe havadi vivakSita artha kA bodha nahIM hotA hai, taba taka prAyAsaM // (paMcA. kA. gA. 10) / 2. avagahaNaM usakI AkAGkSA banI rahatI hai| prAyAsa jIvAdIsavvadavvANaM / / (ni. sA. 30) / prAkAra --1.pAkriyate'nenAbhipretaM jJAyate ityAkAro 3. aakaashsyaavgaahH| (ta. sU. 5-18) / 4. jIvabAhyaceSTArUpaH / sa evAntarAkUtagamakarUpatvAtvAlla- pudgalAdInAmavagAhinAmavakAzadAnamavagAhaH AkAkSaNamiti / (prAva. ni. hari. va. 751, pR. 281) / zasyopakAro veditavyaH / (sa. si. 5-18) / 5. 2. prAkAro'guli-hasta-bhrU-netrakriyA-zira:kampAdi- aAkAzaM vyApi sarvasminnavagAhanalakSaNam / (varAMga. ranekarUpaH prshriirvrtii| XXXAkAra: zarI- 26-31) / 6. aAkAzante'smin dravyANi svayaM rAvayavasamavAyinI kriyA'ntargatakriyAsUcikA / cAkAzate ityAkAzam / (ta. vA. 5, 1, 21: ta. anadhikRtasannidhau ceSTAvizeSaiH svAkUtaprakAzanamA- elo. 5-1); jIvAdoni dravyANi svaiH svaH paryAyaH kaarH| (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 7-21) / avyatirekeNa yasminnAkAzante prakAzante tadAkAzama, 3. kamma-kattArabhAvo aagaaro| (dhava. pu. 13, pR. svayaM cAtmIyaparyAyamaryAdayA aAkAzate ityAkAzam / 207) / 4. pamANado pUdhabhUdaM kmmmaayaaro| (jaya- avkaashdaanaadvaa| athavA itareSAM dravyANAm avadha. 1, pR. 331); pAyAro kammakArayaM sayalattha- kAzadAnAdAkAzam / (ta. vA. 5, 1,21-22) / 7. satthAdo pudha kAUNa buddhigoyaramuvaNIyaM / (jayadha. savvadavvANa avakAsadANataNato aagaasN| (anuyo. 1, pR. 338) / 5. bhedagrahaNamAkAraH pratikarmavyava- ca. pR. 26) / 8. AgAsasthikAyo avgaahlkkhnno| sthayA / (ma. pra. 24-2) / 6. kopa-prasAdajanitA (dazavai. cu. 4, pR. 142) / 6. sarvadravyasvabhAvAsszArIrI vRttiraakaarH| (nItivA. 10-37) / dIpanAdAkAzam, svabhAvenAvasthAnAdityarthaH / (anuyo. 7. AkAraH sattvasAmAnyAdavAntarajAtivizeSo manu- hari. va. pu. 41) / 10. prAkAzante dIpyante svajyatvAdiH / (nyAyaku. 1-5, pR. 116) / 8. prAkAraH dharmopetA AtmAdayo yatra tadAkAzam / (dazava. hari. sthaladhIsaMvedyaH prasthAnAdibhAvasUcako digavalokanA- va. 1-118) / 11. evamAgAsadavvaM pi (bavagadapaMcadiH / (jItaka. cU. vi. vyAkhyA pR. 38) / 6. aAkAra: vaNNaM, vavagadapaMcarasaM, vavagadadugaMdhaM, vvgdatttthphaasN)|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAza ] vari zrAgA sadavyamaNaMtapadesiyaM savvagayaM zrogAhaNalakkhaNaM / ( dhava. pu. 3, pR. 3); grogAhaNalakkhaNaM AyAsadavvaM / ( dhava. pu. 15, pR. 33) / 12. jIvAdInAM padArthAnAmavagAhanalakSaNam / yat tadAkAzamasparzamamUrtaM vyApi niSkriyam / (ma. pu. 24-38; jambUsvA. 3 - 38 ) / 13. zrAkAzamanantapradezAdhyAsitaM sarveSAmavakAzadAnasAmarthyapetam / (bha. prA. vijayo. TI. 36) / 14 sayalANaM davtrANaM jaM dAdu sakkade hi avagAsaM / taM zrAyAsaM Xxx // ( kArtike. 213) / 15. tacca (kSetra) avagAhalakSaNamAkAzam / (sUtrakR zo. vR. 1, ni. 6, pR. 5) / 16. jIvAdIni dravyANi svaiH svaiH paryAyavyatirekeNa yasminnAkAzante prakAzante tadAkAzam / svayaM cAtmIyaparyAyamaryAdayA zrAkAzate ityAkAzam / (ta. sukhabo. 5 - 1 ) / 17. dravyANAmavakAzaM vA karotyAkAzamastyataH // jIvAnAM pudgalAnAM ca kAlasyAdharma-dharmayoH 1 avagAhana hetutvaM tadidaM pratipadyate // (ta. sA. 3, 37-38 ) / 18. savvesi davvANaM zravayAsaM dei taM tu prayAsaM / ( bhAvasaM. de. 308 ) / 16. ceyaNarahiyamamuttaM pravagAhaNalakkhaNaM ca savvagayaM / loyAloyavibheyaM taM NahadavvaM jiNuddiTTha || (bR. na. ca. 88) / 20. avakAzapradaM vyoma sarvagaM svapratiSThitam / (jJAnArNava 6- 35, pR. 60 ) / 21. nityaM vyApakamAkAzamavagA haikalakSaNam / carAcarANi bhUtAni yatrAsambAdhamAsate / / (candra. ca. 18-72 ) 1 22. avagAhanalakSaNamAkAzam / (paMcA. kA. jaya. vR. 3) / 23. paJcAnAmavakAzadAnalakSaNamAkAzam / (ni. sA. vR. 1 - 9 ) ; prakAzasya avakAzadAnalakSaNameva vizeSaguNaH / (ni. sA. vR. 1-30) / 24. sarvagaM svapratiSThaM syAdAkAzamavakAzadam / lokAloko sthitaM vyApya tadanantapradezabhAk // (yogazA. svo viva. 1 - 16, pR. 112 ) / 25. sarveSAM dravyANAmavakAzadAyakamAkAzam / (bha. A. mUlA. TI. 36; ArA. sA. TI. 4) / 26. A samantAt sarvANyapi dravyANi kAzante dIpyante'tra vyavasthitAni ityAkAzam / ( jIvAjI. malaya. vR. 4 ) / 27. zrAGiti maryAdayA sva-svabhAvaparityAgarUpayA kAzante svarUpeNa pratibhAsante zrasmin vyavasthitAH padArthA ityAkAzam / yadA tvabhividhAvAG tadA zrAGiti sarvabhAvAbhivyAptyAkAzate ityAkAzam / [ AkAzagAmitva ( prajJApa. malaya. vR. 1 - 3 ) / 28. avagAho prAgAsaM XXX | ( navatattvapra. gA. 10 ) / 23. avagA - hanakriyAvatAM jIva- pudgalAdInAM tatkriyAsAdhanabhUtamAkAzadravyam / (go. jI. jI. pra. TI. 605) / 30. sakalatattvamanantamanAdimatsakalatattva nivAsadamAtmagam / dvividhamAha kathaMcidakhaNDitaM kila tadekamapIha samanvayAt // ( adhyAtmaka. 3-33) / 31. yo datte sarvadravyANAM sAdhAraNAvagAhnam / lokAlokaprakAreNa dravyAkAzaH sa ucyate / (dravyAnu. 10-9) / 1 jo saba jIvoM ko tathA zeSa-- dharma, adharma aura kAla -- evaM pudgaloM ko bhI sthAna detA hai use kAza kahate haiM / NAma AkAzagatA cUlikA - 10 zrAyAsagayA tettiehi ceva padehi ( 20686200 ) grAgAsagamaNaNimittamaMta-taMta-tavaccharaNaNi vaNNedi / ( dhava. pu. 1 pR. 113; jayadha. 1, pa. 136); zrAkAzagatAyAm dvikoTi-navazatasahasraM kAnnanavatisahasra - dvizatapadAyAM ( 20686200 ) prAkAzagamanahetubhUtavidyA maMtra-taMtra- tapovizeSAH nirUpyante / ( dhava. pu. 6, pR. 210; zrutabhakti TI. e; go. jI. jI. pra. 362 ) / 2. suNNadugaM vANavadI zravaNavadI suNNa do vi koDiyaM / zrAyAse gamaNANaM taMta- maMtAdigayaNagayA / ( zrutaskandha 36 ) / 3. prayAsa gayA gamaNe gamaNassa sumaMta-taMta jaMtAi / hevaNi kahadi tavamavi tattiyapayamettasaMbaddhA || ( aMgapa. 3-6 ) / 1 prakAza meM gamana karane ke kAraNabhUta vidyA, maMtra, taMtra evaM tapa kA varNana karane vAlI cUlikA ko prAkAzagatA cUlikA kahate haiM / zrAkAzagAmitva - 1. uTThIgro prAsINo kAussaggeNa idareNa // gacchedi jIe esA siddhI gayaNagAmiNI NAma / ( ti pa 4, 1033-34) / 2. paryAvasthAniSaNNA vA kAyotsargazarIrA vA pAdoddhAranikSepaNavidhimantareNAkAzagamana kuzalA prAkAzagAminaH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 202; cA. sA. pR. 97 ) / 3. paliyaMka - kAussagga-sayaNAsaNapAdukkhevAdisavvapayArehiM prAgAse saMcaraNasamatthA gAgAmiNo / ( dhava. pu. 6, pR. 80 ) ; AgAse jahicchAe gacchaMtA icchidapadesaM mANusutta rapabvayAvaruddhaM zrAgAsagAmiNo tti ghettavvA / ( dhava. pu. 6, 167, jaina-lakSaNAvalI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzacAraNa ] pR. 84) / 5. paryaMkAsanenopaviSTaH san zrAkAze gacchati, Urdhvasthito vA AkAze gacchati, sAmAnyatayopaviSTo vA AkAze gacchati, pAdanikSepaNotkSepaNaM vinA AkAze gacchati prAkAzagAmitvam / (ta. vRtti zruta. 3-36) 2 jisa Rddhi ke prabhAva se paryaMkAsana se baiThe hue athavA kAyotsarga se sthita sAdhu pairoM ko uThAne va rakhane kI vidhi ke binA hI zrAkAzagamana meM kuzala hote haiM use zrAkAzagAmitva yA AkAzagAminI Rddhi kahate haiM / AkAzacAraraNa - cauhiM aMgulehito grahiyapamANa bhUmIdo uvari AyAse gacchaMto AgAsacAraNA gAma / XXX jIvapIDAe viNA pAdukkhaveNa AgAsacAraNA NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 80 ) ; caraNaM cAritaM saMjamo pAvakiriyANirohotti eyaTTho, tamhi kusalo NiuNo cAraNo, tavaviseseNa jaNi mAgAsaTThiyajIva [vadha ] pariharaNa kusalattaNeNa sahido zrAgAsacAraNo / zrAgAsagamaNa mettajutto AgAsagAmI / AgAsagAmittAdo jIvavadhapariharaNakusalattaNeNa sahido AgAsacAraNo / AgAsagamaNametta jutto AgAsagAmI / zrAgAsagAmittAdo jIvavadhapariharaNakusalattaNeNa visesidagrAgAsagAmittassa visesuvalaMbhAdo pratthi visesa | dhava. pu. 6, 84-85) / bhUmi se cAra aMgula Upara prakAza meM calane ko zakti vAle sAdhutroM ko zrAkAzacAraNa kahate haiM / ye zrAkAzacAraNa RSi pAdakSepa karate hue bhI prANiyoM ko pIr3A na pahu~cA kara AkAza meM gamana kiyA karate haiM / zrAkAzAtipAtI-grAkAzaM vyoma, pratipatanti atikrAmanti, AkAzagAmividyAprabhAvAt pAdale - pAdiprabhAvAdvA AkAzAdvA hiraNyavRSTyAdikamiSTamaniSTaM vA'tizayena pAtayantItyevaMzIlAnAkAzAtipAtinaH / zrAkAzavAdino vA-- amUrtAnAmapi padArthAnAM sAdhane samarthavAdina iti bhAvaH / ( zrapapA abhaya vR. 15, pR. 29 ) / jo zrAkAzagAmI vidyA ke prabhAva se zrathavA pAdalepAdi ke prabhAva se zrAkAza meM A jA sakate haiM, zrathavA zrAkAza se iSTa va aniSTa sone Adi kI varSA kara sakate haiM ve zrAkAzAtipAtI kahe jAte haiM / [ akiJcanya zrathavA jo zramUrta zrAkAzAdi kI siddhi meM samartha hote haiM unheM zrAkAzAdivAdI kahate haiM / zrAkAzAdivAdI- dekho zrAkAzAtipAtI / zrAkAzAstikAyAnubhAga - jIvAdidavvANamAhArattamAgAsatthiyANubhAgo (dhava. pu. 13, pR. 346 ) / jIvAdi dravyoM ko zrAzraya denA, yaha zrAkAzAstikAyAnubhAga hai / AkiJcanya - 1. hoUNa ya NissaMgo NiyabhAvaM Niggahittu suha-duhRdaM / gidda deNa du vaTTadi praNayAro tassa'cinhaM // ( dvAdazAnu. 76 ) / 2. upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArApohAya mamedamityabhisandhinivRttiH prAkiJcanyam / nAsya kiJcanAstItyakiJcanaH, tasya bhAvaH karma vAkiJcanyam / ( sa. si. 9-6; na. dha. sva. TI. 6-54) / 3. zarIra - dharmopakaraNAdiSu nirmamatvamA kiJcanyam / ( ta. bhA. 6-6) / 4. mamedamityabhisandhinivRttirAkiJcanyam / upAteSvapi zarIrAdiSu saMskArApohAya mamedamityabhisandhinivRttirAkiJcanyamityAkhyAyate / nAsya kiJcanAstItyakiJcanaH, tasya bhAvaH karma vAkiJca - nyam || (ta. vA. 6, 6, 21) / 5. pakkhI ubamAe jaM dhammuvagaraNAilobha regeNa ( ? ) / vatthussa zragahaNaM khalu taM prAciNamiha bhaNiyaM // ( yatidharmavi. 11, 13) / 6. akiJcanatA sakalagranthatyAgaH / (bha. prA. vijayo. TI. 46 ) / 7. tiviheNa jo vivajjadi ceyaNamiyaraM ca savvahA saMgaM / loyavavahAravirado NiggaMthattaM have tassa / / ( kArtike. 402 ) / 8. mamedamityupAtteSu zarIrAdiSu keSucit / grabhisandhinivRttiryA tadAkiJcanyamucyate / (ta. sA. 6 - 20 ) / 6. XX X vapurAdinirmamatayA no kiJcanAssste yaterAkiJcanyamidaM ca saMsRtiharo dharmaH satAM sammataH // ( padmanaM. paM. 1 - 101 ) / 10. grakiJcano'hamityasmin pathyakSuNNaca re caran / tadadRSTataraM jyotiH pazyatyAnandanirbharam || ( ana dha. 6 - 54) / 11. upAneSvapi zarIrAdiSu saMskArApohanaM nairmalyaM vA AkiJcanyam / (ta. sukhabo. 9-6 ) / 12. nAsti asya kiJcana kimapi kiJcano niSparigrahaH, tasya bhAvaH karma vA grakiJcanyam / nijazarIrAdiSu saMskAraparihArAya mamedamityabhisandhiniSedhanamityartha: / (ta. vRtti zruta. 6 - 6 ) / 1 jo anagAra (sAdhu) bAhya zrAbhyantara samasta 168, jaina- lakSaNAvalI
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkIrNa ] parigraha se rahita hokara sukha-dukha dene vAle nija bhAva - rAga-dveSa kA nigraha karatA huA nirdvandabhAva se - sarva saMkleza se rahita hokara nirAkula bhAva se rahatA hai usake prAkiMcanya dharma hotA hai / prAkI ( iNNa) - 1. prakIryate vyApyate vinayAdibhirguNairiti prakIrNa: / ( uttarA. ni. zA. vR. gA. 1-64, pR. 46 ) / 2. zraiNNaM NAma jaM sAhUhi AyariyaM viNA vi zramAdikAraNehi geNhaI | ( abhidhA 2, pR. 5) / 1 jo vinayAdi guNoM ke dvArA vyApta kiyA jAtA hai-- unase paripUrNa hotA hai use AkIrNa kahate haiN| kuJcana (grAuMTara ) - 1. grAuMTaNaM gAtrasaMkhevo / ( Ava. cU. 6, gA. 114) / 2. grAkuJcanaM jaMghAde: saGkocanam / ( prava. sAro. vR. 206, pR. 48 ) / 2 jAMgha zrAdi ke saMkocane ko prAkuJcana kahate haiM / zrAkuTTI - 'kuTTa chedane zrAkuTTanamA kuTTaH, sa vidyate yasyAsAvAkuTTI / (sUtrakR. zI. vR. 1, 1, 2, 25 ) / prANI ke avayavoM ke chedana-bhedanAdirUpa vyApAra kA nAma zrAkuTTa hai| usase jo sahita hotA hai use zrAkuTTI kahA jAtA hai / 166, jaina - lakSaNAvalI zrAkrandana - 1. paritApajAtAzrupAtapracuravipralApAdibhirvyakta krandanamAkrandanam / ( sa. si. 6 - 11; ta. vA. 6, 11, 4; ta. ilo. 6-11) / 2. paritApanimittena azrupAtena pracuravilApena aMgavikArAdinA cabhivyaktaM krandanam prAkrandanaM pratyetavyam / (ta. vA. 6, 11, 4) / 3. grAkrandanamuccairArtavilapanam / ( ta. bhA. hari vR. 6-12 ) / 4. paritApasaMyuktAzru nipAtAGgavikArapracuravilApAdivyaktam nam / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-12 ) / 5. zrAkrandyate Akrandanam / paritApasaMjAtavASpapatana bahuvilApAdibhiryuktaM prakaTaM aMgavikArAdibhiryuktaM krandanamityarthaH / (ta. vRtti zruta. 6-11) / Akranda 1 paritApa ke kAraNa prabhupAtapUrvaka vilApa karate hue cillA-cillA kara rone ko zrAkrandana kahate haiM / prAkrozaparISahajaya - 1. mithyAdarzanodRptAmarSa paruyAvajJAnindAsabhyavacanAni krodhAgnizikhApravardhanAni zRNvato'pi tadartheSvasamAhitacetasaH sahasA tatpratikAraM kartumapi zaknuvataH pApakarmavipAkamabhicinta la. 22 [AkrozaparISahajaya yatastAnyAkarNya tapazcaraNabhAvanAparasya kaSAya- viSaMlavamAtrasyApyanavakAzamAtmahRdayaM kurvata AkrozaparIhasanamavadhAryate / ( sa. si. 6-6; paMcasaM. malaya. vR. 4-23) / 2. grakkosejja paro bhikkhu na tesiM paDasaMjale / sariso hoi bAlANaM tamhA bhikkhu na saMjale / / (uttarA 2-24) / 3. zraniSTavacanasahanamAkrozaparISahajayaH / tIvra mohAviSTamithyAdRSTayA rya-mleccha-khalapApAcAra mattodRptazaMkita prayukta 'mA'zabda-dhikkAra-paruSAvajJAnAkrozAdIn karNavirecanAn - hRdayazUlodbhAvakAn krodhajvalanazikhApravardhanakarAnapriyAn zRNvato'pi dRDhamanasaH bhasmasAt katumapi samarthasya paramArthAvagAhitacetasaH zabdamAtrazrAviNastadarthAnvIkSaNavinivRttavyApArasya svakRtAzubhakarmodayo mamaiSa yato'mISAM mAM prati dveSa ityevamAdibhirupAyairaniSTavacana sahana mAkrozaparISahajaya iti nirNIyate / (ta. vA. 6, 6, 17; cA. sA. pR. 53 ) / 4. Akroza: graniSTavacanam, tad yadi satyaM kaH kopaH ? zikSayati hi mAmayamupakArI, na punarevaM kariSyAmIti / asatyaM cet sutarAM kopo na kartavya ityAkrozaparISahajayaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6 ) / 5. zrAkrozastIrthayAtrAdyartha paryaTataH mithyAdRSTivimuktAvajJA saMghanindAvacanakRtA bAdhA, X X X kSamaNaM sahanam XX X tataH parISahajayo bhavati / (mUlA. vR. 5-57 ) / 6. mithyAdarzanodRptodIritAnyamarSAvijJA- nindAvacanAni krodhahutavahoddIpanapaTiSThAni zRNvato'pi tatpratIkAraM kartumapi zaknuvato durantaH krodhAdikaSAyodayanimittapApakarmavipAka iti cintayato yatkaSAyalavamAtrasyApi svahRdaye'navakAzadAnameSa AkrozaparISahavijaya: / (paMcasaM. malaya. vR. 4- 23 ) / 7. varNI karNa-hRdAM vidAraNakarAn krUrAzayaiH preritAnAkrozAn dhana garjatarjana kharAn zRNvannazRNvanniva / zaktyAtyuttamasampadApi sahita: zAntAzayazcintayan yo bAlyaM khalasaMkulasya zayanaklezakSamI taM stuve // ( zrAcA. sA. 7 - 21 ) 18. mithyAdRzazcaNDa durUktikANDaiH pravizyato'ruMSi mRdhaM niroddham / kSamo'pi yaH kSAmyati pApapAkaM dhyAyan svamAkrozasahiSNureSaH / / ( ana. dha. 6 - 100 ) / 6. paraM bhasmasAtkartuM zaktasyApyaniSTavacanAni zRNvataH paramArthAvahitacetasaH svakarmaNo doSaM prayaccha.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAgati mAkSepaNI kathA] 170, jaina-lakSaNAvalI to'nissttvcnshnmaakoshjyH| (prArA. sA. TI. NAma chaddavva-NavapayatthANaM sarUvaM digaMtara-samavAyAM40) / 10. yo munimithyAdarzanoddhatatIvrakrodhasahi- taraNirAkaraNaM suddhi kareMtI parUvedi / (dhava. pu. tAnAmajJAnijanAnAmavajJAnaM nindAmasabhyavacanAni ca 1, pR. 105); AkSepaNI tattvavidhAnabhUtAM xx lambhito'pi zRNvannapi krudhagnijvAlAM na prakaTayati, XI (dhava. pu. 1. pR. 106 u.)| 6. AkSepaNI svaAkrozeSu akRtacetAstatpratIkAraM vidhAtuM zIghra matasaMgrahaNIxxx yathArham / (ana. dha. 7-88) / zaknuvannapi nijapApakarmodayaM paricintayan tadvA- 7. prathamAnuyoga-karaNAnuyoga-caraNAnuyoga-dravyAnuyogakyAnyazrutvA tapobhAvanAparAntaraGgo nijahRdaye kaSA- rUpaparamAgamapadArthAnAM tIrthakarAdivRttAnta-lokasaMsthAyaviSamaviSakaNikAmapi na karoti sa munirAkroza- na-deza-sakalayatidharma-paMcAstikAyAdInAM paramatAzaMkAparISahavijayI bhavati / (ta. vRtti zruta. 6-6) / rahitaM kathanaM AkSepaNI kthaa| (go. jI. maM.pra. va 11. AkrozanamAkrozo'satyabhASAtmakaH, sa eva jI. pra. TI. 357) / 8. AyAraM vavahAraM heU parISahaH AkrozaparISahaH / (uttarA. zA. va. 2, pR. dit-didivaayaaii| desijjai jIe sA akkhevnni83)| 12. Akrozo'niSTavacanam, tacchu tvA desaNA paDhamA // (gu. gu. SaT. svo. vR. 2, pR. 5) / satyetarAlocanayA na kupyeta / (prAva. 4, hari. 6. AkkhevaNIkahAe kahijjae kahijjamANAe] va. pu. 657) / 13. aAkruSTo'pi hi nAkro- paNhado subhavvassa / paramadazaMkArahidaM titthayarapurANazet kSamAzramaNatAM vidan / pratyutAkroSTari yati- vittaMtaM / / paDhamANuproga-karaNANuproga-varacaraNa-davvazcintayedupakAritAm // (dha. 3 adhi.-abhidhA. aNuyogaM / saThANaM loyassa ya jadi-sAvaya-dhammavi1, pR. 131) / 14. nAkRSTo munirA. tthAraM // (aMgapaNNattI 1, 56-60) / kroshetsmygjnyaanaadyvrjkH| apekSetopakAritvaM na tu 5 nAnA prakAra kI ekAnta dRSTiyoM aura dUsare dveSo kadAcana / (prAva. 1, pra. ma. dvi.-abhidhA. samayoM ke nirAkaraNapUrvaka zuddhi karake chaha dravyoM 1, pR. 131) / 15. cANDAlaH kimayaM dvijAti rathavA aura nau padArthoM ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAlI zadro'thavA tApasaH kiMvA tattvanivezapezalamatiryo- kathA ko prAkSepaNI kathA kahate haiN| gIzvaraH ko'pi vaa| ityasvalpavikalpajalpamukharaiH prAkSepaNIrasa-vijjA caraNaM ca tavo purisakkAsaMbhASyamANo janoM ruSTo na hi caiva hRSTahRdayo ro ya samii-guttIgro / uvaissai khalu jahiyaM kahAi yogIzvaro gacchati / / (utta. 2.1-abhidhA. akkhevaNIi rso|| (dazavai. ni. 165, pR. 110) / 1, pR. 131) / jahAM jJAna, cAritra, tapa, puruSArtha, samiti aura 1 koSa bar3hAne vAle, atyanta apamAna kAraka, karkaza, gapti kA upadeza diyA jAtA hai vaha AkSepaNI kathA pora nindya vacanoM ko suna karake pratIkAra karane kA rasa (sAra) hai meM samartha hote hue bhI usa ora dhyAna na dekara pApa AkhyAyikAniHsRtA-jA kUDakahAkelI akkhAikarma kA phala mAna usake sahana karane ko prAkroza. aNissiyA ho esaa| jaha bhAraha-rAmAyaNasattheparISahajaya kahate haiN| 'saMbaddhavayaNANi // (bhASAra. 50); yA kUTakathAprAkSeparaNI kathA-1. AkkhevaNI kahA sA vijjA- kelireSAkhyAyikAniHsRtA bhavet / yathA-bhAratacaraNamuvadissade jtth| (bha. prA. 656) / 2. pAyAre rAmAyaNazAstre'sambaddhavacanAni / (bhASAra. TI. vavahAre paNNattI ceva diTrivAe ya / esA caumvihA 50) / khalu kahA u akkhevaNI hoi // (dazavai. ni. 194, asatya kathA-kelirUpa bhASA ko AkhyAyikAniHsRtA pR. 110) / 3. AkSepaNI parAkSepakAriNImakarot kahate haiN| jaise-bhArata va rAmAyaNa prAdi granthoM ke kathAm / (padmaca. 106-62) / 4. zrotrapekSayAss- asambaddha vacana / cArAdibhedAnAzritya anekaprakAretikathA tvAkSepaNI prAgati-1. aNNagadIdo icchidagadIe AgamaNabhavati / xxxAkSipyante mohAt tattvaM prati mAgadI NAma / (dhava. pu. 13, pR. 346) / 2. AgaanayA bhavyaprANinaH iti AkSepaNI / (dazavai. manamAgatiH, nArakatvAdereva pratinivRttiH / (sthAnA. hari. vR. ni. 194, pR.110)| 5. tathA akhevaNI abhaya. vR. 1-26 pR. 18) /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAgama ] 1 zranyagati se icchita gati meM thAne ko prAgati kahate haiM / zrAgama - 1 tassa muhaggadavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhaM / zrAgamamidi parikahiyaM X x x // (ni. sA. 8) / 2. sudhammAto prArambha prAyariyaparaM - pareNAgatamiti zrAgamo, attassa vA vayaNaM zrAgamo / ( anuyo. cU. pR. 16) / 3. AgamanamAgamaH - zrAG abhividhi-maryAdArthatvAt abhividhinA maryAdayA vA, gamaH pariccheda AgamaH / (zrAva. ni. hari. vR. 21, pR. 16) / 4. zrAgamatattvaM jJeyaM taddRSTeSTAviruddhavAkyatayA / utsargAdisamanvitamala maidamparyazuddhaM ca // ( SoDaSaka 1 - 10 ) / 5. zrAgamyante paricchidyante atIndriyA padArthAH anenetyAgamaH / ( jItaka. cU. vi. vyAkhyA pR. 33) / 6. prAcAryapAramparyeNAgacchatItyAgamaH / ( anuyo. hari. vR. 4-38, pR. 22) / 7. Agamo hayAptavacanamAptaM doSakSayAdviduH / ( lalitavi. pR. 69 ) / 8 zrAgamastvAgacchati zravyavacchittyA varNa-pada- vAkyarAziH prAptapraNItaH pUrvAparavirodhazaMkArahitastadAlocanAttattvaruciH zrAgamaH ucyate, kAraNe kAryopacArAt / ( ta. bhA. siddha. vR. 1- 3, pR. 40 ) / 6. pUrvAparaviruddhAdervyapeto dosssNhteH| dyotakaH sarvabhAvAnAmAptavyAhRtirAgamaH // ( dhava. pu. 3, pR. 12 va 123 u ) ; AAgamo hi NAma kevalaNANapurassaro pAeNa praNidiyatthavisano pracitiya hAmro juttigoyarAdIdo // ( dhava. pu. 6, pR. 151 ) / 10. Agama: sarvajJena nirastarAga-dveSeNa praNItaH upeyopAyatattvasya khyApakaH / (bha. zrI. vijayo. TI. 23) / 11. heyopAdeyarUpeNa caturvargasamAzrayAt / kAlatrayagatAnarthAn gamayannAgamaH smRtaH // ( upAsakA 100 ) / 12. prAptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH / ( parIkSA. 3-66; nyA. dI. pR. 112 ) / 13. yatra nirvANa saMsArau nigadyete sakAraNau / sarvabAdhakanirmukta zrAgamo'sau budhastutaH // ( dharmapa. 18-74) / 14. XX X puvvAparadosa - vajjiyaM vayaNaM (Ago) / ( va. zrI. 7) / 15. prAptoktijArthavijJAnamAgamastadvaco'thavA / pUrvAparAviruddhArtha pratyakSAdyairabAdhitam // (zrAcA. sA. 3-5 ) / 16. Agamyante paricchidyante arthA anenetyAgamaH prAptavacana sampAdyo viprakRSTArthapratyayaH / uktaM ca-dRSTeSTAvyAhRtAd vAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / [ AgamadravyaM tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtinam // prAptopajJamanullaGghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sArvaM zAstraM kApathaghaTTanam / / ( sthAnAM. abhaya vR. 338, pR. 246) / 17. prAptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH, upacArAdAptavacanaM ceti / (pra. na. ta. 4-1; jainatarka. 1, pR. 19 ) / 18. abAdhitArthapratipAdakam AptavacanaM hyAgamaH / ( ratnaka. TI. 4); bhavyajanAnAM heyopAdeyatattvapratipattihetubhUtAgama XXX I ( ratnaka. TI. 5) / 16. zabdAdeva padArthAnAM pratipattikRdAgamaH / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 442) / 20. tad ( prApta ) vacanAjjAtamarthajJAnamAgamaH / zrAgamyante maryAdayA'vabudhyante'rthA zranenetyAgamaH / (ratnAkarA. 4-1, pU. 35 ); sa ca smaryamANaH zabda zrAgamaH / (ratnAkarA. 4-4, pR. 37) / 21. A abhividhinA sakalazrutaviSayavyAptirUpeNa, maryAdayA vA yathAvasthitaprarUpaNayA, gamyante paricchidyante prarthA yena sa zrAgamaH / ( Ava. ni. malaya. vR. 21, pR. 46) / 22. zrAgamastanmukhAravindavinirgatasamastavastuvistArasamarthanadakSazcaturavacanasandarbhaH / (ni. sA. vR. 1-5 ) / 23. AAgamo vItarAgavacanam / ( dharmaratnapra. svo vR. pU. 57) / 24. pUrvAparaviruddhAtmadoSasaMghAtavarjitaH / yathAvadvastunirNItiryatra syAdAgamo hi saH // ( bhAvasaM vAma. 330 ) / 25 tatrAgamo yathAsUtrAdAptavAkyaM prakItitam / pUrvAparAviruddhaM yatpratyakSAdyairabAdhitam // (lATIsaM. 5 - 157) / 1 pUrvAparavirodhAdi doSoM se rahita zuddha prApta ke vacana ko zrAgama kahate haiM / zrAgamadravya - 1. anupayuktaH prAbhUtAjJAyyAtmA zrAgamaH / anupayuktaH prAbhRtajJAyI AtmA Agamadravyamityucyate / (ta. vA. 1, 5, 6 ) / 2. AtmA tatprAbhRtajJAyI yo nAmAnupayuktadhIH / so'trAgamaH samAmnAtaH syAd dravyaM lakSaNAnvayAt / / (ta. zlo. 1, 5, 61 ) / 3. tatra AtmA yo jIvAdiprAbhRtaM tattvato jAnAti parantu cintana parapratipAdanalakSaNopayogAnupayuktaH, sa zrAgamadravyam / ( nyAyaku. 2. pU. 806, paM. 11-12 ) / 4. tatra jIvAdiprAbhRtajJAyI ciraparapratipAdanAdyupayogarahitaH zrutajJAnI zrAgamadravyam / (laghIya prabhaya. TI. 7-4, pU. 68 ) / 171, jaMna-lakSaNAvalI
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agamadravya-agrAyaNIya] 172, jaina-lakSaNAvalI [AgamadravyanamaskAra 1 jo jIva vivakSita prAbhRta kA jJAtA hokara varta- pAro aNuvajutto pAgamadavvacayaNaladdhI / (dhava. mAna meM tadviSayaka upayoga se rahita hotA hai use pu. 6, pR. 228) / prAgamadravya kahate haiN| jo 'cyavanalabdhi vastu' kA pAragAmI hokara vartamAna Agamadravya-anAyaraNIya--aggeNiyapuvvaharo aNu- meM tadviSayaka upayoga se rahita ho use prAgamadravyavajutto pAgamadabbaggeNiyaM / (dhava. pu. 6, pR. 225) / cyavanalabdhi kahate haiM jo agrAyaNIya pUrva kA jJAtA hotA huA tadviSayaka prAgamadravyajina-jiNapAhuDajANo aNuvajutto upayoga se rahita hotA hai use Agamadravya-anAya- aviNaTrasaMsakAro praagmdvvjinno| (dhava. pu. 6, NIya pUrva kahate haiN| pR. 6) / prAgamadravyakaraNa-dravyasya dravyeNa dravye vA karaNaM jo jita vye vA karaNa jo jinaprAbhUta kA jJAtA hokara tadviSayaka saMskAra dravyakaraNamiti / XXX aAgamataH karaNazabdArtha- se rahita hotA hayA vartamAna meM usake upayoga se jJAtA tatra cAnupayuktaH / (prAva. bhA. malaya. vR. rahita ho use pAgamadravyajina kahate haiN| 153, pR. 558) / prAgamadravyajIva-jIvaprAbhRtajJAyI manuSyajIvaprAkaraNa zabda ke artha ke jJAtA, para anupayukta --tadviSa bhRtajJAyI vA anupayukta grAtmA prAgamadrabyajIvaH / yaka upayoga se rahita-puruSa ko AgamadravyakaraNa (sa. si. 1-5; ta. vRtti zruta.1-5) / kahate haiN| jIvaviSayaka athavA manuSyajIvaviSayaka prAbhUta kA prAgamadravyakarma---1. xxxtapar3hamaM / kammA jJAtA hokara jo vartamAna meM usake upayoga se rahita gamaparijANugajIvo uvajogaparihINo / (go. ka. hai use prAgamadravyajIva kahate haiN| 54) / 2. tatra karmasvarUpapratipAdakAgamasya vAcyavAcaka-jJAtR-jJeyasambandhaparijJAyakajIvo yaH tadarthAva prAgamadravyatyAga-dravyeNa bAhyavRttyA indriyasudhAraNa-cintanavyApArarUpopayogarahita: sa prAgamadravya khAbhilASeNa upayogabhUtena vA yat tyAgaH dravyakarma bhavati / (go. ka. jI. pra. TI. 54) / tyAgaH, dravyasya dravyANAM vA pAhAropadhipramukhasya 1 jo jIva karmAgama kA jJAtA hokara vartamAna meM tyAgaH, dravyarUpaH tyAga: dravyatyAgaH, sa ca prAgamata: tadviSayaka upayoga se rahita hotA hai, use Agama dravyatyAgaH [tyAga] svarUpajJAnI anupyuktH| (jJAnadravyakarma kahate haiN| sAra vR. 8, utthAnikA, pR. 26) / AgamadravyakarmaprakRtiptAbhRta-kammapayaDipAhuDa - jo jIva tyAgasvarUpa kA jJAtA hokara tadviSayaka upayoga se rahita hotA hai use AgamadravyatyAga jANo aNuvajutto AgamadavyakammapayaDipAhuDaM / (dhava. pu. 6, pR. 230) / kahate haiN| diTrivAdajANayo karmaprakRtiprAbhata kA jAnakAra hokara jo vartamAna meM prAgamadravyadRSTivAda-tattha tadviSayaka upayoga se rahita ho use prAgamadavyakarma- aNuvajutto bhaTTAbhaTTasaMsakAro puriso aAgamadavvadiprakRtiprAbhUta kahate haiN| tttthivaado| (dhava. pu. 6, pR. 204) / prAgamadravyakAla ...aAgamado davvakAlo kAlapAha jo dRSTivAda kA jJAtA hokara vartamAna meM tadviSayaka upayoga se rahita hotA huA usake vismRta yA DajANago annuvjutto| (dhava. pu. 4, pR. 314) / jo kAlaviSayaka prAgama kA jJAtA hokara vartamAna avismRta saMskAra se yukta ho use prAgamadravyameM anupayukta hai use AgamadravyakAla kahate haiN| dRSTivAda kahate haiN| prAgamadravyakSetra--pAgamado davvakhettaM khettapAhaDa prAgamadravyanandI-tatrAgamato nandizabdArthajJAtA jANo annuvjutto| (dhava. pu. 4, pR. 5) / __ tatra cAnupayuktaH / (bRhatka. vR. 24) / jo kSetraprAbhUta kA jJAtA hokara vartamAna meM tadvi- nandi-zabda aura usake artha kA jJAtA hokara vartamAna Sayaka upayoga se rahita ho use pAgamadravyakSetra meM anupayukta puruSa ko AgamadravyanandI kahate haiN| kahate haiN| prAgamadravyanamaskAra-namaskAraprAbhUtaM nAmAsti prAgamadravyacyavanalabdhi-tattha cayaNaladdhivatthu- granthaH yatra naya-pramANAdi-nikSepAdimukhena namaskAro
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgamadravyanAraka] 173, jaina-lakSaNAvalI [prAgamadravyamaMgala nirUpyate, taM yo vetti, na ca sAmprataM tannirUpye'rtha (bha. prA. vijayo. TI. 116) / upayukto'nyagatacittatvAt / sa namaskArayAthAtmya- pramANa, naya aura nikSepa Adi ke dvArA pratikramaNa grAhizrutajJAnasya kAraNatvAdAgamadravyanamaskAra ityu- Avazyaka viSayaka prAgama kA jJAtA hokara jo vartacyate / (bha. prA. vijayo. TI. 753) / mAna meM usake upayoga se rahita hai use AgamadravyanamaskAraviSayaka prAbhata kA jJAtA hokara jo varta- pratikramaNa kahate haiN| mAna meM tadviSayaka upayoga se rahita hotA hayA Agamadravyabandha---jo so pAgamado davvabaMdho NAma usake artha kA nirUpaNa nahIM kara rahA hai use tassa imo Niso-Thida jidaM parijidaM vAyaNovaAgamadravya-namaskAra kahate haiN| gadaM suttasamaM atthasamaM gaMthasama NAmasamaM ghosasamaM / aAgamadravyanAraka - NeraiyapAhuDajANo aNu- jA tattha vAyaNA vA pucchaNA vA paDicchaNA vA vajutto aagmdvvnneriyo| (dhava. pu. 7, pR. 30) / pariyaTTaNA vA aNupehaNA vA thaya-thudi-dhammakahA vA nArakaprAbhRta kA jJAtA hokara vartamAna meM anupa- je cAmaNNe evamAdiyA aNuvajogA davve tti kaTu yukta jIva ko pAgamadravyanAraka kahate haiN| jAvadiyA aNuvajuttA bhAvA so savvo Agamado prAgamadravyaparihAra-tatra AgamataH parihAra- davvabaMdho NAma / (SaTkha.-dhava. pu. 14, pR. 27) / zabdArthajJAtA tatra cAnupayuktaH / (vyava. bhA. malaya. sthita, jita evaM parijita prAdi jo bandha sambandhI vR. 2-27, pR. 10) / pAgama ke nau adhikAra haiM; unakA jJAtA hokara parihAra zabda ke artha ke jAnane vAle, kintu vartamAna tadviSayaka vAcanA-pacchanAdi upayogavizeSoM se jo meM tadviSayaka upayoga se rahita puruSa ko prAgama- vartamAna meM rahita hai use pAgamadravyabandha kahate haiM / dravyaparihAra kahate haiN| prAgamadravyabandhaka -baMdhayapAhuDajANayA aNuvapAgamadravyapUrNa-pAgamato dravyaM pUrNa-padasyArtha- juttA AgamadavvabaMdhayA NAma / (dhava. pu.7, pR. 4) / jJAtA anupyuktH| (jJAnasAra vR. 1-8) / bandhakaviSayaka prAbhRta kA jJAtA hokara jo vartamAna meM usake upayoga se rahita hotA hai use pAgamaupayoga se rahita hotA hai use AgamadravyapUrNa dravyabandhaka kahate haiN| kahate haiN| prAgamadravyabhAva-bhAvapAhuDajANo aNuvajutto AgamadravyapUrvagata-pubvamaNNavapAro aNuvajutto / aAgamadavvabhAvo / (dhava. pu. 5, pR. 184) / AgamadavvapuvvagayaM / (dhava. pu. 6, pR. 211) / bhAvaviSayaka prAbhUta kA jJAyaka, kintu vartamAna meM pUrvagata zruta ke pAragAmI, kintu vartamAna meM usake usake upayoga se rahita jIva ko prAgamadravyabhAva upayoga se rahita puruSa ko AgamadravyapUrvagata kahate haiN| kahate haiN| AgamadravyamaMgala---1. prAgamo'Nuvajutto maMgalaprAgamadravyaprakRti-- pAgamo gaMtho sudaNANaM duvA- saddANuvAsiyo vattA / tannANala ddhisahiyo'vi novalasagamidi eyttttho| Agamassa dabbaM jIvo pAgama- utto tti to davvaM / / (vizeSA. 26) / 2. tatra davva, sA ceva payaDI aagmdvvpyddii| (dhava. pu. prAgamataH khalvAgamamadhikRtya, prAgamApekSamityarthaH / 13, pR. 203) / xxx tatrAgamato maMgalazabdAdhyetA anupayukto Agamadravya se abhiprAya jIva kA hai / vahI dravyamaMgalam, 'anupayogo dravyam' iti vacanAt / prakRti prAgamadravyaprakRti kahI jAtI hai / tAtparya yaha (prAva. ni. hari. vR. 1, pR. 5) / 3. tattha Agamado ki jIvaprakRtiviSayaka Agama ke jJAtA, kintu varta- davvamaMgalaM NAma maMgalapADajANo aNuvajutto, mAna meM anupayukta jIva ko Agamadravya prakRti maMgalapAhuDasaddarayaNA vA, tassatthaTThavaNakkha rarayaNA kahate haiN| vA / (dhava. pu 1, pR. 21) / AgamadravyapratikramaraNa-pramANa-naya-nikSepAdibhiH 3 jo jIva maMgalaprAbhata kA jJAtA hokara vartamAna meM pratikramaNAvazyakasvarUpajJa-sUtrAnupapukta: pratyayaprati- tadviSayaka upayoga se rahita hotA hai use, athavA kramaNakAraNatvAdAgamadravyapratikramaNazabdenocyate / maMgalaprAbhata kI zabdaracanA yA ukta prAbhUtArtha kI
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamadravyamAsa] 174, jaina-lakSaNAvalo [prAgamadravyasiddha sthApanArUpa akSaroM kI racanA ko bhI prAgamadravya- zamasvarUpa kA jAnakAra hotA huA jo vartamAna meM maMgala kahate haiN| tadviSayaka upayoga se rahita ho use pAgamadravyazama prAgamadravyamAsa-pAgamato mAsa-zabdArthajJAtA tatra kahate haiN| cAnupayuktaH / (vyava. bhA. malaya. v.1-14)| AgamadravyazramaraNa-dravyazramaNo dvidhA Agamato 'mAsa' zabda ke artha ke jAnane vAle, para vartamAna meM nopAgamatazca / prAgamato jJAtA'nupayuktaH / (dazavai. usameM anupayukta puruSa ko prAgamadravyamAsa kahate haiN| ni. hari. va. 3-153) / prAgamadravyayoga-tattha prAgamadavvajogo NAma jo zramaNazAstra kA jJAtA hokara tadviSayaka upayoga jogapAhuDajANo annuvjutto| (dhava. pu. 10, pR. se rahita hotA hai use pAgamadravyazramaNa kahate haiM / 433) / prAgamadravyazruta-1. se kiM taM Agamato davvasujhaM? yogaviSayaka prAbhUta ke jJAyaka, kintu vartamAna meM jassa NaM sue tti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM jAva, No usake upayoga se rahita puruSa ko prAgamadravyayoga aNuppehAe / kamhA ? aNuvogo davvamiti kaTu / kahate haiN| negamassa NaM ego aNuva utto pAgamato egaM davvasugraM prAgamadravyavandanA -vandanAvyAvarNanaprAbhatajJo'na- jAva 'kamhA' / jai jANai aNuvautte na bhavai / se payukta AgamadravyavandanA / (mUlA. vR. 7-77) / taM Agamato davvasudhe / (anuyo. sU. 33, vandanA ke varNana karane vAle prAbhUta ke jJAyaka, pa. 32) / 2. yasya kasyacit zrutamiti padaM zrutakintu vartamAna meM anupayukta jIva ko pAgamadravya- padAbhidheyamAcArAdizAstraM zikSitaM sthitaM yAvadvAvandanA kahate haiN| canopagataM bhavati sa jantustatra vAcanA-pRcchanAdiAgamadravyavargaNA-vaggaNapAhuDajANo aNuva- bhivartamAno'pi zrutopayoge'vartamAnatvAdAgamata:jutto pAgamadavvavaggaNA nnaam| (dhava. pu. 14, pR. AgamamAzritya-dravyazrutamiti samudAyArthaH / (anuyo. 52) / mala. hema.vR. 33) / 3. yasya zrutamiti padaM zikSitAvargaNAprAbhUta kA jJAtA hokara jo tadviSayaka upayoga diguNAnvitaM jJAtam, na ca tatropayogaH, tasya Agamato se rahita hotA hai use pAgamadravyavargaNA kahate haiN| dravyazrutam / (uttarA. ni. zA. vR. 1-12, pR. 8) / prAgamadravyavaMdanA-veyaNapAhuDajANo aNuvajutto 2 jisake 'zruta'pada aura usake vAcyabhUta prAcArAgAdi AgamadavvaveyaNA / (dhava. pu. 10, pa. 7) / Agama zikSita va sthita Adi ke krama se vAcanopavedanAviSayaka prAbhUta ke jJAyaka, kintu vartamAna meM gata taka (anuyogadvAra sUtra 13) guNoM se yukta hoM, usake upayoga se rahita jIva ko AgamadravyavedanA vaha vAcanA-pacchanA Adi se yukta hotA huyA bhI kahate haiN| jaba zrutopayoga se rahita hotA hai taba use pAgamaprAgamadravyavyavahAra-pAgamato vyavahArapadajJAtA dravyazruta kahA jAtA hai| tatra cAnupayuktaH / (vyava. bhA. malaya. vR.1-6)| prAgamadravyasAmAyika-sAmAyikavarNanaprAbhatajJAyI jo jIva vyavahAra pada kA jJAtA hokara tadviSayaka anupayuktaH prAgamadravyasAmAyikaM nAma / (malA. upayoga se rahita ho use pAgamadravyavyavahAra vR.7-17; ana. dha. svo. TI. 8-16) / kahate haiN| sAmAyika ke varNana karane vAle prAbhUta kA jJAtA pAgamadravyavata-bhAvivratatvagrAhijJAnapariNatirA- hokara jo vartamAna meM usake upayoga se rahita hai tmA Agamadravyavatam / (bha. prA. vijayo. TI. use pAgamadravyasAmAyika kahate haiN| 1185) / prAgamadravyasiddha - siddhasvarUpaprakAzanaparijJAnapaAgAmI kAla meM vrata ke grahaNa karane vAle jJAna se riNatisAmarthyAdhyAsita AtmA aAgamadravyasiddhaH / pariNata hone vAle prAtmA ko prAgamadravyavrata (bha. prA. vijayo. TI. 1); pAgamadravyasiddhaH siddhakahate haiN| prAbhUtajJaH siddhshbdenocyte'nupyuktH| (bha. prA. prAgamadravyazama-dravyazama: AgamataH zamasvarUpa- vijayo. TI. 46) / parijJAnI anupayuktaH / (jJAnasAra va. 6, pR. 22) / siddhoM ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAle prAgama kA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgamadravyaskandha] 175, jaina-lakSaNAvalI [AgamadravyAlpabahutva jJAtA hokara vartamAna meM jo usake upayoga se rahita tadviSayaka upayoga se rahita hai, vaha prAgamadravyAdhyayana hai use pAgamadravyasiddha kahate haiN| kahalAtA hai| naigama naya kI apekSA eka do prAdi prAgamadravyaskandha-se kiM taM prAgamato davvakkhaM- jitane bhI adhyayana upayoga se rahita hote haiM utane dhe ? jassa NaM khaMdhe tti payaM sikkhiyaM sesaM jahA (eka-do Adi) ve AgamadravyAdhyayana kahe jAte haiN| davvAvassae (sU. 13-14) tahA bhANidavvaM / prAgamadravyAnanta-tattha pAgamado davvANaMtaM aNaMnavaraM khaMdhAbhilAvo jAva / (anuyo. sU. 46) / tapAhuDajANo annuvjutto| (dhava. pu. 3, pR. 12) / jise 'skandha' yaha pada zikSitAdi ke krama se vAca- jo jIva anantaviSayaka prAbhUta kA jJAtA hokara vartanopagata taka jJAta hai, para vartamAna meM jo tadviSayaka mAna meM tadviSayaka upayoga se rahita ho use pAgamaupayoga se rahita hai, use Agamadravyaskandha / dravyAnanta kahate haiN| kahate haiN| prAgamadravyAnupUrvI-se kiM taM Agamayo davvANuprAgamadravyastava-caturviMzatistavavyAvarNanaprAbhRta- puvI ? jassa NaM ANupuvvitti payaM sikkhiyaM ThiyaM jJAyyanupayukta AgamadravyastavaH / (malA. vR. 7-41) / jiyaM miyaM parijiyaM jAva, no aNuppehAe / kamhA ? caubIsa tIrthaMkaroM ke stavanaviSayaka prAbhata kA jJAtA aNavanogo davamiti kaTa / Negamassa NaM ego hokara bhI jo vartamAna meM tadviSayaka upayoga se| aNuvautto pAgamayo egA davvANupuvvI jAva 'kmhaa'| rahita ho use pAgamadravyastava kahate haiN| jai jANae aNuvautte Na bhavai, se taM prAgamayo prAgamadravyasparzana - tattha phosaNapAhuDajANago dvvaannupubbii| (anuyo. sU. 72) / aNuvajutto khagrovasamasahiro Agamado davvaphosaNaM jisake prAnupUrvI pada zikSita va sthita Adi ke krama NAma / (dhava. pu. 4, pR. 142) / se vAcanopagata taka guNoM se sahita haiM, parantu jo sparzanaviSayaka prAbhUta ke jJAtA, kintu vartamAna meM tadviSayaka upayoga se rahita hai; use pAgamadravyAnuusake upayoga se rahita, kSayopazamayukta puruSa ko pUrvI kahate haiN| pAgamadravyasparzana kahate haiN| prAgamadravyAnuyoga - Agamato'nuyogapadArthajJAtA prAgamadravyAGga-aMgasudapAro aNuvajutto bhaTThA- tatra cAnupayuktaH / (prAva. ni. malaya. vR. 126) / bhaTThasaMsakAro AgamadavvaMga / (dhava. pu. 6, pu. 162) / anuyoga pada ke artha ke jAnane vAle, kintu vartamAna jo aMgazruta kA pAragAmI hokara usake vinaSTa meM usake upayoga se rahita jIva ko pAgamadravyAnuathavA avinaSTa saMskAra se sahita hotA hA varta- yoga kahate haiN| mAna meM tadviSayaka upayoga se rahita ho use prAgama- prAgamadravyAntara-aMtarapAhuDajANo aNuvajutto dravyAMga kahate haiN| aMtaradavvAgamo vA aagmdvvNtrN| (dhava. pu. 5, prAgamadravyAdhyayana-se ki taM prAgamayo davvajjha- pa. 2) / yaNe ? jassa NaM ajjhayaNetti payaM sikkhiyaM ThiyaM antaraviSayaka pAgama ke jJAyaka, kintu vartamAna meM jiyaM miyaM parijiyaM jAva evaM jAvaiyA aNuvauttA anupayukta jIva ko prAgamadravyAntara kahate haiN| Agamagro tAvaigrAiM davvajjhayaNAI / evameva vavahA- athavA antaraviSayaka dravya-pAgama ko prAgamadravyArassa vi / saMgahassa NaM ego vA aNego vA jAva, se ntara kahate haiN| taM Agamayo davvajjhayaNe / (anuyo. sU. 150, pR. prAgamadravyAhana - aagmdrvyaahnnrhtsvruupvyaa250)| varNanaparaprAbhRtajJo'nupayuktastadarthe'nyatra vyAptaH / (bha. jisa jIva ke 'adhyayana' yaha pada zikSita, sthita, prA. vijayo. TI. 46) / / jita, mita va parijita Adi guruvAcanopagata taka arhanta ke svarUpa kA varNana karane vAle prAgama ke hai, isa prakAra naigama naya kI apekSA jitane bhI jJAtA, kintu vartamAna meM usake upayoga se rahita adhyayana upayoga se rahita haiM ve saba dravya-adhyayana hokara anya viSaya meM upayukta jIva ko prAgamahaiM / abhiprAya yaha hai ki jo jIva adhyayana pada kA dravyArhan kahate haiN| zikSita-sthita prAdi ke krama se jJAtA to hai; para prAgamadravyAlpabahutva - appAbahuapAhuDajANo
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamadravyAvazyaka] 176, jaina-lakSaNAvalI [bhAgamabhAvacaturvizatistava aNuvajutto pAgamadavvappAba / (dhava. pu. 5, pR. adhyayana kA jJAtA hokara jo adhyayana kA jJAtA hokara jo vartamAna meM tadviSayaka 242) / upayoga se bhI sahita ho, use AgamabhAva-adhyayana jo jIva alpabahutvaprAbhRta kA jJAtA hokara vartamAna kahate haiN| meM usake upayoga se rahita ho use AgamadravyAlpa- prAgamabhAvakarma-kammAgamaparijANagajIvo kammAbahutva kahate haiN| gamamhi uvjutto| bhAvAgamakammo tti ya tassa ya prAgamadravyAvazyaka-jassaM NaM prAvassae tti padaM saNNA habe NiyamA / (go. ka. 65) / sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM nAmasamaM ghosa- karmaviSayaka prAgama ko jAnate hue usameM upayukta samaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkha- jIva ko prAgamabhAvakarma kahate haiN| ligraM amiliaM avaccAmelinaM paDipuNNaM paDipuNNa- prAgamabhAvakarmaprakRtiprAbhUta- kammapayaDipAhuDaghosaM kaMThoTTavippamukkaM guruvAyaNovagayaM, se NaM tattha jANo uvajutto pAgamabhAvakammapayaDipAhuDaM / vAyaNAe pucchaNAe pariaTTaNAe dhammakahAe, no (dhava. pu. 6, pR. 130) / aNuppehAe / kamhA ? aNuvayogo davvamiti kaTTa / / / kamhA ! aNuvAgA davAmAta ktttt| karmaprakRtiprAbhata ke jJAyaka aura usameM upayukta jIva (anuyo. sU. 13) / ko pAgamabhAvakarmaprakRtiprAbhUta kahate haiN| jise prAvazyaka yaha pada zikSita, sthita, jita va prAgamabhAvakAla - kAlapAhuDajANo uvajutto mita Adi ke krama se guruvAcanopagata taka hai aura jIvo paagmbhaavkaalo| (dhava. pu. 4, pR. 316) / jo vAcanA, pracchanA, parivartanA evaM dharmakathA meM kAlaviSayaka pAgama ke jJAyaka aura usameM upayukta vyApta hai; para anuprekSA (cintana) meM vyApRta nahIM jIva ko prAgamabhAvakAla kahate haiN| hai, use AgamadravyAvazyaka kahate haiN| prAgamadravyottara - dravyottaramAgamato jJAtA'nUpa prAgamabhAvakRtijA sA bhAvakadI NAma sA yuktaH / (uttarA. ni. zA. vR. 1-1, pR. 3) / uvajutto paahuddjaanngo|| ettha pAhuDasaddo kadIe 'uttara' pada ke artha ke jJAtA, kintu vartamAna meM anu visesidabbo, pAhaDasAmaNNaNa ahiyArAbhAvAdo / tado kadipAhaDajANagro uvajutto bhAvakadi tti siddhaM / payukta jIva ko pAgamadravyottara kahate haiN| prAgamadravyopakrama -- Agamata upakramazabdArthasya (SaTkhaM. 4, 1, 74---pu. 6, pR. 451) / jo jIva kRtitrAbhUta kA jJAtA hokara tadviSayaka jJAtA tatra cAnupayuktaH, anupayogo dravyamiti bacanAt / (vyava. bhA. malaya. vR. 1-1, pR. 1; jambU upayoga se bhI yukta hai use AgamabhAvakRti dvI. zA. vR. pR. 5) / kahate haiN| jo upakrama pada kA jJAtA hokara vartamAna meM tadviSa AgamabhAvakSetra-prAgamado bhAvakhettaM khettapAhuDa. yaka upayoga se rahita ho use prAgamadravyopakrama jANago uvajutto / (dhava. pu. 4, pR. 7 va pu. 11, kahate haiN| pR. 2) / pAgamabhAva-1. prAgama: prAbhRtajJAyI pumAMstatro kSetraviSayaka prAgama kA jJAtA hokara jo jIva usameM payuktadhIH / (ta. zlo. 1, 5, 67) / 2. jIvAdi- upayukta hai use pAgamabhAvakSetra kahate haiN| prAbhUtaviSayopayogAviSTa AtmA aAgamabhAvaH / AgamabhAvagranthakRti-gaMthakaipAhuDajANagro uva(nyAyaku. 7-76, pR. 807) / 3. tatra prAgama- jutto pAgamabhAvagaMthakaI NAma / (dhava. pu. 6, pR. bhAvo jIvAdiprAbhUtajJAyI tadupayuktaH zrutajJAnI / (laghIya. abhaya. vR. 7-4, pR.68)| granthakRtiviSayaka prAbhata kA jJAtA hokara jo jIva 2 jIvAdiprAbhUtaviSayaka upayoga se yukta jIva usameM upayukta hai use prAgamabhAvagranthakRti kahate haiM / ko AgamabhAva nikSepa kahate haiN| AgamabhAvacaturviMzatistava-caturviMzatistavavyAprAgamabhAva-adhyayana-se ki Agamayo bhAvajjha. varNanaprAbhRtajJAyI upayukta prAgamabhAvacaturviMzatiyaNe ? jANae uvautte, se taM prAgamano bhaavjjhynne| stavaH / (mUlA. vR. 7-41) / (anuyo. sU. 150, pR. 251 / caviMzatistava ke varNana karane vAle prAbhUta ke
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAgamabhAvacyavanalabdhi ] 177, jJAtA hokara usameM upayukta jIva ko zrAgamabhAvacaturviMzatistava kahate haiM / zrAgamabhAvacyavanalabdhi - cayaNaladdhivatthupAro uvajutto zrAgamabhAvacayaNaladdhI / ( dhava. pu. 6, pR. 228) / jaina - lakSaNAvalI cyavanalabdhi nAmaka vastu kA pAraMgata hokara usameM upayukta jIva ko zrAgamabhAvacyavanalabdhi kahate haiM / zrAgamabhAvajina jiNapAhuDajANo uvajutto AgamabhAvajiNo / ( dhava. pu. 6, pU. 8) / taaron prAbhRta kA jJAtA hokara usameM upayukta jIva ko zrAgamabhAvajina kahate haiM / zrAgamabhAvajIva - 1. jIvaprAbhUtaviSayopayogAviSTo manuSyajIvaprAbhRtaviSayopayogayukto vAtmA AgamabhAvajIvaH / ( sa. si. 1-5 ) / 2. tatprAbhRtaviSayopayogAviSTa zrAtmA zrAgamaH / jIvAdi - prAbhRtaviSaye NopayogenAviSTa grAtmA zrAgamato bhAvajIvo bhAvasamyagdarzanamiti cocyate / (ta. vA. 1, 5, 10) / 3. tatra jIvaprAbhRtaviSayopayogAviSTaH pariNata zrAtmA zrAgamabhAvajIvaH kathyate, manuSyajIva prAbhRtaviSayopayogasaMyukto vA'tmA zrAgamabhAvajIba: kathyate / (ta. vRtti zruta. 1-5 ) / 1 jIvaviSayaka athavA manuSyajIva viSayaka prAbhRta kA jJAtA hokara usameM upayukta jIva ko zrAgamabhAvajIva kahate haiM / zrAgamabhAvadRSTivAda - diTTivAdajANo uvajutto zrAgamabhAvadiTTivAdo | ( dhava. pu. e, pR. 205) / dRSTivAda kA jJAyaka hokara usameM upayukta jIva ko zrAgamabhAvadRSTivAda kahate haiM / zrAgamabhAvanandI - tatrA''gamato nandi-zabdArthasya jJAtA tatra copayuktaH / (bRhatka. malaya. vR. 24) / nandI zabda ke artha kA jJAtA hokara jo tadviSayaka upayoga se bhI yukta hai use zrAgamabhAvanandI kahate haiM / zrAgamabhAvanamaskAra - sthApanA ( ? ) arhadAdInAM zrAgamanamaskArajJAnaM AgamabhAvanamaskAraH / (bha. zrA. vijayo. TI. 753) / arihanta prAdi ke namaskAraviSayaka zrAgama ke jJAtA aura usameM upayukta jIva ko zrAgamabhAvanamaskAra kahate haiM / la. 23 [ zrAgamabhAvabandha zrAgamabhAvanAraka- - raiyapAhuDajANo uvajutto zrAgamabhAvaNeraizro NAma / ( dhava. pu. 7, pR. 30) | nArakaviSayaka prAbhRta kA jJAtA hokara jo jIva usameM upayukta hai use zrAgamabhAvanAraka kahate haiM / zrAgamabhAvapUrNa - bhAvapUrNa : grAgamataH pUrNapadArthaH [rthajJa: ] samastopayogI / jJAnasAra vR. 1-8, pR. 4) / jo 'pUrNa' pada ke artha kA jJAtA hokara tadviSayaka upayoga se sahita ho use zrAgamabhAvapUrNa kahate haiM / zrAgamabhAvapUrvagata -- codasavijjAdvANapAro uvajuttA AgamabhAvapuvvagayaM / ( dhava. pu. 6, pR. 211 ) / caudaha vidyAsthAnarUpa pUrvo kA pAraMgata hokara jo jIva usameM upayukta hai use zrAgamabhAvapUrvagata kahate haiM / zrAgamabhAvaprakRti[-jA sA zrAgamado bhAvapayaDI NAma tisse imo Nidda so-ThidaM jidaM parijidaM vAyaNovagadaM suttasamaM pratthasamaM gaMthasamaM NAmasamaM ghosasamaM / jA tattha vAyaNA vA pucchaNA vA paDicchaNA vA pariyaTTA vA praNupeNA vA thaya-zudi-dhammakahA vA je cAmaNNe evamAdiyA uvajogA bhAve tti kaTTu jAvadiyA uvajuttA bhAvA sA savvA Agamado bhAvapayaDI NAma / ( SaTkhaM. 5, 5, 136 - dhava. pu. 13, pR. 360) / jo jIva prakRtiviSayaka sthita va jita zrAdi ghoSasama paryanta zrAgamAdhikAroM se yukta hokara tadviSayaka vAcanA- pracchanAdi meM vyApta bhI ho use zrAgamabhAvaprakRti kahate haiM / zrAgamabhAvapratikramaNa - pratikramaNapratyaya zrAgamabhAvapratikramaNam / (bha. prA. vijayo. TI. 116) / pratikramaNaviSayaka zrAgama ke jJAna se yukta hokara jo jIva tadviSayaka upayoga se bhI sahita ho use zrAgamabhAvapratikramaNa kahate haiM / zrAgamabhAvabandha -- jo so Agamado bhAvabaMdho NAma tarasa imo gidda so-- ThidaM jidaM parijidaM vAyanovagadaM suttasamaM pratthasamaM gaMthasamaM NAmasamaM ghosasamaM / jA tattha vAyaNA vA pucchaNA vA paDicchaNA vA pariyaTTA vA aNupeNA vA thaya-zudi dhammakahA vA je cAmaNNe evamAdiyA uvajogA bhAve tti kaTTu
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgamabhAvabhAva] 178, jaina-lakSaNAvalI [aAgamAbhAsa jAvadiyA uvajuttA bhAvA so savo Agamado bhAva- prakAzaka bodha ko AgamabhAvAhana kahate haiN| baMdho nnaam| (SaTkhaM. 5, 6, 12-pu. 14, pR. 7) / prAgamabhAvAlpabahatva - appAbahuapAhuDajANato jo jIva bandhaviSayaka prAgama ke sthita-jitAdi nau uvajutto AgamabhAvappAbahudhe / (dhava. pu. 5, pR. arthAdhikAroM se sahita hokara tadviSayaka vAcanA- 242) / pracchanAdirUpa upayoga se bhI yukta ho use pAgama- alpabahatvaviSayaka prAbhUta kA jJAtA hokara tadviSayaka bhAvabandha kahate haiN| upayoga se yukta puruSa ko prAgamabhAvAlpabahutva prAgamabhAvabhAva - bhAvapAhuDajANo uvajutto kahate haiN| AgamabhAvabhAvo NAma / (dhava. pu. 5, pR. 184) / prAgamabhAvAvazyaka-1. se ki taM pAgamato bhAvaviSayaka prAbhRta kA jJAyaka hokara tadviSayaka upa bhAvAvassayaM ? jANae uvautte, se taM prAgamato yogayukta puruSa ko prAgamabhAvabhAva kahate haiN| bhaavaavssyN| (anuyo. sU. 23, pR. 28) / 2. saMveAgamabhAvavargaNA-vaggaNapAhuDajANo uvajutto gajaNitavisujjhamANabhAvassa sutamaNussarato tadA AgamabhAvavaggaNA / (dhava. pu. 14, pR. 52) / bhAvayogapariNayassa pAgamato bhAvAvassagaM bhavati / vargaNAviSayaka prAbhUta kA jJAtA hokara tadviSayaka (anuyo. cU. pR. 13) / 3. tatra Agamato bhAvAupayoga se yukta puruSa ko prAgamabhAvavargaNA vazyakajJAtA upayuktaH, tadupayogAnanyatvAt / athavAkahate haiN| ''vazyakArthopayogapariNAma eveti / (prAva. ni. hari. prAgamabhAvavedanA-tattha veyaNANiyogaddArajANagro vR.76, pR. 52) / 4. jJAyaka upayukta Agamauvajutto AgamabhAvaveyaNA / (dhava. pu. 10, pR. 8) / to bhaavaavshykm| idamUktaM bhavati-AvazyakavedanA anuyogadvAra kA jJAtA hokara tadviSayaka upa padArthajJastajjanitasaMvegena vizaddhayamANastatra copayoga se yukta puruSa ko prAgamabhAvavedanA kahate haiN| yuktaH sAdhvAdirAgamato bhAvAvazyakam / (anuyo. aAgamabhAvasAmAyika - sAmAyikavarNanaprAbhata mala. hema. vR. sU. 23, pR. 28) / jJAyyupayukto jIva AgamabhAvasAmAyikaM nAma / 1 aAvazyakaviSayaka zAstra ke jAnane vAle aura (mUlA. vR. 8-17) / usameM upayukta jIva ko prAgamabhAvAvazyaka kahate haiN| sAmAyika kA varNana karane vAle prAbhata kA jJAtA prAgamabhAvopakrama-1. bhAvopakramo dvidhA prAgahokara usameM upayukta jIva ko prAgamabhAvasAmA mato nogrAgamatazca / Agamato jJAtA upayuktaH / yika kahate haiN| (prAva. ni. hari. va. 76, pR. 55) / 2. bhAvopaprAgamabhAvAgrAyaraNIya-tattha aggeNiyapuvvaharo kramo dvidhA pAgamato nogrAgamatazca / tatrAgamata uvajutto pAgamabhAvaggeNiyaM / (dhava. pu. 6, pR. upakramazabdArthasya jJAtA tatra copayuktaH, upayogo 225) / bhAvanikSepa iti vacanAt / (vyava. bhA. malaya. va. prAgrAyaNIya pUrva kA jJAtA hokara tadviSayaka upayoga 1, pR. 2) / 3. Agamata upakramazabdArthasya jJAtA se yukta jIva ko pAgamabhAvAgrAyaNIya kahate haiN| tatra copayuktaH / (jambUdvI. zA. vR. pR. 6) / AgamabhAvAntara-aMtarapADajANo uvajutto bhAvAgamo vA paagmbhaavNtrN| (dhava. pu. 5, pR. 3) / / 2 upakrama zabda ke artha ke jJAtA aura usameM upayukta jIva ko pAgamabhAvopakrama kahate haiN| a.taraviSayaka prAbhUta ke jJAyaka aura usameM upayukta jIva ko prAgamabhAvAntara kahate haiN| athavA antara prAgamasiddha-pAgamasiddho savvaMgapAro goyamo viSayaka bhAvAgama ko AgamabhAvAntara kahate haiN| vva guNarAsI / (prAva. ni. 635) / prAgamabhAvAhana - arhadvyAvarNanaparaprAbhRtapratya jo gautama ke samAna guNasamUha se alaMkRta hokara samasta aMgazrata kA pAragAmI ho use pAgamasiddha vijayo. TI. 46) / kahate haiN| arahanta ke svarUpa kA varNana karane vAle prAbhUta ke prAgamAbhAsa-1. rAga-dveSa-mohAkrAntapuruSavacajJAna se sahita jIva ko athavA unake svarUpa ke nAjjAtamAgamAbhAsam / (parIkSAmukha 6-51) /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgamopalabdhi] 176, jaina-lakSaNAvalI [prAcAravAn 2. anAptavacanaprabhavaM jJAnamAgamAbhAsam / (pra. na. (ta. bhA. siddha. vR. 8-10, pR. 146) / ta. 6-83) / 2 jisa upAyabhUta mAyA vyavahAra ke dvArA dUsare jIvoM 1 rAga, dveSa aura moha se vyApta puruSa ke vacanoM kA ghAta kiyA jAve use prAcaraNa kahate haiN| mAyA se utpanna hue yA race gaye prAgama ko pAgamAbhAsa kaSAya ke praNidhi va upadhi prAdi paryAya zabdoM meM se kahate haiN| yaha bhI eka hai| prAgamopalabdhi-1. attAgamappamANeNa akkhara pAcaritadoSa-tacca (kuTI-kaTakAdika) dUradezAkiMci avisayatthe vi / bhaviyA'bhaviyA kuravo dAnItamAcaritam / (bha. prA. malA. TI. 230) / nAraga diyaloya mokkho y| (bRhatka. bhA. 1-53) / dUra deza se lAI gaI kuTI va caTAI Adi ke grahaNa 2. prAptAH sarvajJAH, tatpraNIta Agama prAptAgamaH, karane ko prAcarita (vasatikA-udgama) doSa xxx iyamatra bhAvanA-prAptAgamaprAmANyavazAt kahate haiN| tasmistasmin vastuni yo'kSaralAbhaH, yathA-bhavya prAcAra-dekho praacaaraaNg| 1. se kiM tamAyAre? iti abhavya iti devakurava ityAdi, sA Agamopa- prAyAre NaM samaNANaM NiggaMthANaM pAyAra-goyara-viNayalabdhiH / (bRhatka. bhA. malaya. va. 1-53) / veNaiya-sikkhA-bhAsA-prabhAsA-caraNa-karaNa-jAyA-mAprAptapraNIta prAgama ke dvArA vivakSita vastu ke yA vittIgro prAghavijaM / xxxse taM paayaare| viSaya meM jo akSaroM kA lAbha hotA hai-jaise bhavya, (NaMdI. 45, pR. 206) / 2. pAcaraNamAcAra:, abhavya aura devakUra Adi-use pAgamopalabdhi Acaryata iti vA prAcAraH, ziSTAcarito jJAnAdyAkahate haiN| sevana vidhiriti bhAvArthaH, tatpratipAdako grantho'pyAprAgAla-1.xxx bIyAgro ei pAgalo // cAra evocyate / (nandI. hari. va. pa. 75) / 3. (paMcasaM. upaza. 20, pa. 162) / 2. dvitIyasthite- prAcAro jJAnAdiryatra kathyate sa praacaarH| (ta. bhA. yatpatati tdaagaalH| (paMcasaM. svo. vR. upaza. 20, hari. va siddha. vR. 1-20) / 4. prAcAre caryAvipa. 162) / 3. AgAlamAgAlo, vidiyaTTidipade- ghAnaM zuddhayaSTaka-paJcasamiti-triguptivikalpaM kthyte| sANaM paDhamaTridIe prokaDDaNAvaseNAgamaNamidi vuttaM (ta. vA. 1, 20, 12, dhava. pu. 6, pR. 197) / hodi / (jayadha.pra.pa. 654) / 4. yatpuna dvitIya- 5. nANaMmi daMsaNaMmi a caraNami tavaMmi taha ya sthiteH sakAzAdudIraNAprayogeNa samAkRSyodaye prakSi- viriymmi| AyaraNaM AyAro iya eso paMcahA pati sa AgAlaH / (paMcasaM. malaya. vR. upaza. 20, bhnnido|| (gu. gu. SaTa. svo. vR. 3, pR. 14) / pR. 163) / 5. yatpUnadvitIyasthiteH sakAzAdudI- 6. pAcaraNamAcAra: pAcaryata iti vA prAcAraH, pUrvaraNAprayogeNava dalikaM samAkRSyodaye prakSipati sA puruSAcarito jJAnAdyAsevanavidhirityarthaH / tatpratiudIraNApi pUrvasUribhivizeSapratipattyarthamAgAla ityu- pAdakagrantho'pyAcAra evocyate / (nandI. malaya. va. cyate / (zataka. de. svo. vR. 98, pR. 128) / 45, pR. 206) / 7. prAcaranti samantato'nutiSTha6. dvitIyasthitidravyasyApakarSaNavazAt prathamasthitA- nti mokSamArgamArAdhayanti asminnaneneti vA AvAgamanamAgAlaH / (la. sA. TI. 88) / caarH| (go. jI. jI. pra. 356) / 2 dvitIya sthiti kA dravya jo udayasthiti meM 1 jisa zrutaskandha meM nirgrantha sAdhanoM ke prAcAra prAtA hai, isakA nAma AgAla hai| 6 dvitIya sthiti (jJAnAcArAdi), bhikSAvidhi, vinaya, vinayaphala. ke dravya kA apakarSaNa karake usake prathama sthiti zikSA, bhASA, prabhASA, caraNa (vratAdi), karaNa meM nikSepaNa karane ko prAgAla kahate haiN| (piNDazuddhi Adi), saMyamayAtrA, AhArayAtrA aura prAcaraNa-1. mAyA praNidhi: upadhiH nikRtiH vRtti (niyamavizeSoM kA paripAlana); inakA kathana prAcaraNaM vaJcanA dambhaH kUTam atisandhAnam anArja kiyA gayA hai usakA nAma prAcAra hai| mityanarthAntaram / (ta. bhA. 8-10) / 2. pAcarya- prAcAravAn-1. prAcAraM paMcavihaM caradi carAte abhigamyate bhakSyate vA parastayopAyabhUtayetyAcara vedi jo nnirdicaarN| uvadisadi ya pAyAraM eso Nam / tathA ca vaka-mArjAra-gRhakolikAdayaH prsiddhaaH| prAyAravaM NAma // (bha.pA. 416) / 2. yAyAra.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAcAravinaya ] vamAyAraM paMcavihaM muNai jo u zrAyarai / ( gu. gu. SaT. svo vR. 7, pR. 28 ) / 1 jo niraticAra pAMca prakAra ke zrAcAra kA svayaM AcaraNa karatA hai, dUsaroM ko prAcaraNa karAtA hai, tathA usakA upadeza bhI detA hai; vaha zrAcAravAn kahalAtA hai / [ zrAcArya (prAyariya) zrAyariyANi desaMto prAyarithro teNa vuccade // (mUlA. 7, 8-9) / 2. paMcAcArasamaggA paMcidiya daMti - dappaNiddalaNA / dhIrA guNagaMbhIrA zrAyariyA erisA hoMti / (ni. sA. 73 ) / 3. paMcamahavvayatuMgA takkAliya-sa-parasamayasudadhArA / NANAguNagaNabhariyA 180, jaina - lakSaNAvalI zrAcAravinaya - tatrAcAravinayaH svasya parasya vA saMyoga [ guNa] pratimAdihArAdisAmAcArIsAdhanalakSaNa: / (gu. gu. SaT. svo vR. 37, pR. 86 ) / saMyama, tapoguNa, pratimA ( zrAvaka ke sthAnabheda ) evaM vihArAdirUpa samAcArI ke siddha karane kA nAma AcAravinaya hai / AcArAGga :- dekho AcAra / 1. kathaM care kathaM ciTThe kathamAse kathaM sae / kathaM bhuMjejja bhAsejja kathaM pAvaM Na bajjhadi // jadaM care jadaM ciTThe jadamAse jada saye / jadaM bhuMjejja bhAsejja evaM pAvaM Na bajjhai // ( mUlA. 10-121, 122) / 2. etthAyAraMga maTThAraha pada sahassehi " kadhaM care kadhaM ciTThe......... evamAdiyaM muNINamAyAraM vaNNedi / ( dhava. pu. 1, pR. 6; jayadha. 1, pR. 122 ) / 3. aSTAdazapadasahasraparimANaM gupti samitiyatyAcArasUcakamAcArAGgam saptabhayavipramukta prAcArya: / ( dhava. pu. 1, pR. 48 ) ; iriyA mama pasIyaM tu // ( ti pa 1-3) / 4. maMdararavi-sasi uvahI vasuhANiladharaNikamalagayaNasamA / NiyayaM zrAyAradharA zrAyariyA XXX // ( paumacari 86 - 20 ) / 5. prAcaranti tasmAd vratAnItyAcAryA: / ( sa. si. 6 - 24; ta. ilo. 6 - 24; ta. sukhabo. 6 - 24; ta. vRtti zruta. 6-24) / 6. paMcavihaM AyAraM zrAyaramANA tahA pagAsaMtA / AyAraM daMsaMtA AyariyA teNa vuccati // (zrAva. ni. 964) / 7. prAcaranti yasmAd vratAnItyAcArya. / yasmAt samyagjJAnAdiguNAdhArAdAhRtya vratAni svargApavargasukhAmRtabIjAni bhavyA hitArthamAcaranti sa AcArya: / (ta. vA. 6, 24, 3) 8. paMcavidhamAcAraM caranti cArayantItyAcAryAH caturdazavidyAsthAnapAragAH ekAdazAGgadharAH / zrAcArAGgagharo vA tAtkAlikasva samaya para samayapArago vA meruriva nizcala, kSitiriva sahiSNuH, sAgara iva bahiH kSiptamalaH, 18000 18000 / ( zrutabha. TI. 7, pR. 172 ) / 4. yatyAcArasUcakaM aSTAdaza sahasrapadapramANamAcArAGgam / ( ta. vRtti zruta. 1 -20 ) / 5. AyAraM paDhamaMgaM tasthadvArasasahassapayamettaM / yatthAya raMti bhavvA mokkhapahaM teNa taM gAma // kahaM care kahaM tiTThe kahamAse kahaM saye / kahaM bhAse kahaM bhuMje kahaM pAvaMNa baMdhai / jadaM care jadaM tiTThe jadamAse jada saye / jadaM bhAse jadaM bhuMje evaM pAvaM Na vaMdhai || mahavvayANi paMcaiva samidI proSkkharohaNaM / lomro zrAvAsayA chakkamavacchahabhUsayA // daMtavaNamegabhattI ThidibhoyaNameva hi / yadINaM yaM samAyAraM vittharevaM [NaM ] paruva // ( zraMgapaNNattI 1, 15-19 ) / pavayaNa-jalahi-jaloyara vhAyAmala - buddhi-suddha chAvA - so / meru vva NippakaMpo sUro paMcANaNo vajjo // desa-kula- jAisuddho somaMgo saMga-bhaMga- ummukko / gayaNa vva Niruvalevo grAiriyo eriso hoI // saMgraha - Niggahakusalo suttattha-visArayo pahiyakittI / sAraNa-vAraNa - sAhaNa - kiriyujjatto hu Airiyo // ( dhava. pu. 1, pR. 49 uddhRta) / 6. paJcasvacAreSu ye vartante parAMzca vartayanti te zrAcAryAH / (bha. zrI. vijayo. tathA mUlA. TI. 444 ) / 10. [AAcAraM ] paJcaprakAraM svayamAcaranti tebhyo'nye cAgatyAcaranti ityAcAryA: / ( prAyazcittavi. vR. 251 ) / 11. vicArya sarvamaitihyamAcAryakamupeyuSA / zrAcAryavaryAnarcAmi saMcArya hRdayAmbuje || ( upAsakA 487) / 12. yasmAt samyagjJAnAdipaJcAcArAdhArAdAhRtya vratAni svargApavargasukha kalpakujabIjAni bhavyA zrAtmahitArthamAcaranti sa prAcArya: / (cA. sA. pR. 66 ) / 13. paMcAcArasamagge paMcidayaNijjide vigayamohe | paMcamahavayaNilaye paMcamagaiNAyagArie || (jaM. dI. 1 jisameM kaise calA jAya, kaise khar3A huyA jAya, aura kaise baiThA jAya, ityAdi muniyoM ke prAcAra kA varNana kiyA jAtA hai use prAcArAMga kahate haiM / zrAcArya (prAyariya) - 1. sadA prAyAraviddaNhU sadA AyariyaM care / prayAramAyAravaMto prAyario teNa uccade || jamhA paMcavihAcAraM prAcaraMto pabhAsadi /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya (DAyariya)] 181, jaina-lakSaNAvalI [prAcAryavarNajanana pa. 1-3) / 14. ye cArayanyAcaritaM vicitraM svayaM haiM ve prAcArya kahalAte haiN| caranto janamarcanIyAH / prAcAryavaryA vicarantu te me prAcAryapadAyogya-hatthe pAe kanne nAsA uTaThe pramodamAne hRdayAravinde // (amita. zrA. 1-3) / vivajjiyA ceb| vAmaNaga-vaDabha-khujjA pagula-TuMTA ya 15. prAcAryaH anuyogadharaH / (prAcA. zI. va. 2, kANA ya / pacchAvi hu~ti vigalA AyariyattaM na 1, 276, pR. 322) / 16. saGgrahAnugrahaprauDho rUDhaH kappae tesi / sIso ThAveavvo kANagamahiso va zruta-caritrayoH / yaH paJcavidhamAcAramAcArayati nannammi // (prA. di. uddhata, pR. 113); paMcAyoginaH // bahiHkSiptamalaH sattvagAmbhIryAtiprasAda- cAravinirmuktaH krUra: paruSabhASaNaH / kurUpa: khaNDivAn / guNaratnAkara: so'yamAcAryo'vAryadhairyavAn / tAGgazca duSTadezasamudbhavaH // hInajAti-kulo mAnI (prAcA. sA. 2, 32-33) / 17. chattIsaguNasamagge nividyazcAvizeSavit / vikatthanazca sAsUyo bAhyapaMcavihAcArakaraNasaMdarise / sissANuggahakusale dRzTizcalendriyaH // janadveSyaH kAtarazca nirguNo dhammAirie sadA vaMde // (laghu prA. bhakti pR. niSkalaH khalaH / ityAdidoSabhAg saadhurnaacaarypdm305)| 18. paJcadhAcAraM svayamAcaranti ziSyAM- hati / / (prA. di. pu. 113) / zcAcArayantItyAcAryAH : (sA. daM.-kriyAka. TI. pR. jo darzanAcAra prAdi pA~ca prakAra ke prAcAra se 142, kAtike. TI. 456); paJcadhA carantyAcAraM rahita ho, krUra ho, kaThora bhASaNa karane vAlA ho, ziSyAnAcArayanti ca / sarvazAstravido dhIrAste kurUpa ho, vikRta aMga ho, duSTa deza meM utpanna humA prAcAryAH prakIrtitAH / / (kriyAka. TI. pR. 143) / ho, jAti-kula se hIna ho, abhimAnI ho, vidyAvi16. saNa-NANapahANe viiriy-caaritt-vrtvaayaare| hIna ho, vizeSajJa na ho, prAtmaprazaMsaka ho, IrSyAlu appaM paraM ca muMjai so pAiriyo muNI bhegro|| ho, bAhya zarIrAdi meM dRSTi rakhane vAlA ho, (dravyasaM. 52) / 20. pAcArArAdhanAdi-caraNazAstra- indriyoM kI caMcalatA se yukta ho, janoM se dveSa rakhane vistIrNabahiraGgasahakArikAraNabhUte vyavahArapaJcA- vAlA ho, kAtara ho, guNahIna ho, kalAoM se zUnya cAre ca svaM paraM ca yojayatyanuSThAnena sambandhaM karoti ho, aura duSTa ho; aisA sAdhu prAcArya padake ayogya sa AcAryo mavati / (bR. dravyasaM. 52, pR. 162) / hotA hai| 21. grAGityabhivyAptyA maryAdayA vA svayaM paJca- prAcAryabhakti-1. ahaMdAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca vidhAcAra carati prAcArayati vA parAn prAcAryate vA bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhaktiH (prAcAryeSu bhAvavimukyathibhiH prAsevyate iti prAcAryaH / (uttarA. zuddhiyukto'nurAga praacaarybhktiH)| (sa. si. 6, ni. zA. vR. 1-57, pR. 37; yogazA. svo. viva. 24; ta. vA. 6, 24, 10) / 2. prAcAryeSu shrut4-60)| 22. prAcAryo'nuyogAcAryAdikaH / (vyava. jJAna-divyanayaneSu parahitakarapravRttiSu sva-parasamayabhA. malaya. va. 2-34), prAcAryoM gcchaadhiptiH| vistaranizcayajJeSu bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhakti(vyava. bhA. malaya. vR. 2-64) / 23. paJcAcAra- stridhA kalpyate / (cA. sA. pR. 26) / 3. prAcArato nityaM mUlAcAravidagraNIH / cAturvarNyasya saGghasya ryeSu anurAgo bhaktiH / (bhA. prA. TI. 77) / yaH sa prAcArya iSyate // (nItisAra 15) / 24. 4. prAcAryANAm apUrvopakaraNadAnaM sanmukhamamanaM saMbhraAcArAdyA guNA aSTau tapo dvAdazadhA daza / sthiti- mavidhAnaM pAdapUjanaM dAna-sanmAnAdividhAnaM mana:kalpaH SaDAvazyamAcAryo'mIbhiranvitaH / (dharmasaM. zrA. zuddhiyukto'nurAga prAcAryabhaktirucyate / (ta. vRtti 10-116) / 25. prAcAryo'nAdito rUDhe yogAdapi zruta. 6-24) / nirucyate / paJcAcAraM parebhyaH sa prAcArayati saMya- 1 AcAryoM meM bhAvavizuddhiyukta anurAga rakhane ko mI / / (lATIsaM. 4-167; paJcAdhyAyI 2-645) / prAcAryabhakti kahate haiN| 26. paDirUvo te yassI jugappahANAgamo mhurvkko| AcAryavarNajanana-1. muktAhAra-payodhara-nizAkaragaMbhIro dhImaMto uvaesaparo a aayriyo| (prA. vAsarAdhIzvara-kalpamahIruhAdaya iva pratyupakArAnape'di. pu. 113 u.) / kSAnugrahavyApRtAH, nirvANapuraprApaNakSame mArga nirmale 5 jinase bhavya jIva vratoM kA prAcaraNa kiyA karate sthitAH, parAnapi vinatAn vineyAn pravartayantaH,
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIrNa (prAciNNa)] 182, jaina-lakSaNAvalI [pAcchedya doSa AyatAtidhavalajJAnapRthuladarzanapakSamalekSaNAH, kulInA laMkArAnaMgasaMgavivajitam / / (prAcA. sA. 1-42) / vinatA vibhayA vimAnA virAgA vizalyA vimohA 6. nagnatA nAgnyamAcelakyamityarthaH, tadapi cAcelavacasi tapasi mahasi vA 'dvitIyA iva bhUSaNaM sUraya kyamiha zrutopadezenAnyathA dhAraNaM parijIrNAlpamUlyaiti sUrivarNajananam / / (bha. prA. vijayo. TI. 47) / khaNDitAsarvatanuprAvaraNatvaM ca, tatrApi loke nAgnya2. paJcadhAcAraM svayamAcaranti ziSyAnAcArayanti vyapadezapravRttidarzanAt / (paJcasaM. malaya. vR. 4-23, iti prAcAryAH / pratyupakAranirapekSaparopakArAH, sura- pR. 190) / 7. AcelakkaM vastrAdiparigrahAbhAvo bhUdharavaddhIrAH sarvazAstrapAradRzvAnaH svayaM zreyaHpathe nagnatvamAtraM vaa| (bha. prA. mUlA. TI. 421) / sthitAH, vinItavineyAstatra sthApayantaH zuddhadeza- 8. na vidyate celaM vastraM yasya saH acelakastasya kula-jAtayo vinayasiddhAH mAnamarmAvidho vigatarAga- bhAvaH Acelakyam, vigtvstrmityrthH| (kalpasUtra dveSa-mAhAH zalyavyapetAstapasi tejasi yazasi tarasi vR.1)| vacasi ca niraupamyA iti guNagrahaNaM sUrINAM varNa- 1 vastra, camar3A, bakkala athavA pattA Adi meM kisI jananam / (bha. prA. malA. TI. 47) / se bhI zarIra ko AcchAdita nahIM karanA; isa 1 prAcArya muktAhAra, megha, candramA, sUrya aura kalpa- prakAra samasta parigraha ke parityAga kA nAma AcevRkSa Adi ke samAna pratyupakAra se nirapekSa hote haiN| lakya hai| 6 jIrNa, alpa mulya vAle aura khaNDita svayaM mokSamArga para calate hae ve anya vinamra ziSyoM vastra ke dhAraNa karane para bhI pAcekya mAnA ko bhI usa para calAte haiM; sarva zAstroM ke pAragAmI gayA hai| hote haiM; rAga, dveSa, va moha se rahita hote haiM; tathA prAcchedya doSa-1. rAyA-corAdIhiM ya saMjadabhiniHzalya, nirbhaya, evaM nirabhimAnI hote haiN| isa khAsamaM tu daLUNa / bIhedUNa NijujjaM acchijjaM prakAra se prAcAryoM kI prazaMsA karane ko prAcAryavarNa- hodi NAdavvaM / / (malA. 6-24) / 2. acchejja janana kahate haiN| cAchidiya jaM sAmI bhiccamAINaM // (paMcAzaka prAcIrNa (prAciNNa)-dekho abhihata doSa / 608) / 3. bhRtyAderAcchidya yaddIyate tadAcchedyam / 1. uju tihiM sattahi vA gharehiM jadi AgadaM du prA- (prAcArAGga zI. vR. 2, 1, sU. 266, pR. 317) / ciNNaM / (mUlA. 6-20) / 2. RjuvRttyA paktisva- 4. rAjAmAtyAdibhirbhayamupadazya parakIyaM yaddIyate rUpeNa yAni trINi sapta gRhANi vA vyavasthitAni taducyate acchejjaM / (bha. prA. vijayo. va malA. tebhyastribhyaH saptabhyo vA gRhebhyo yadyAgatamodanAdi- 230 kAtike. TI. 446) / 5. acchejz2a kaM vAcinna grahaNayogyam, doSAbhAvAt / (mUlA. bu. -tivihaM-pahuacchejjaM sAmiacchejjaM teNaacchejja / (jItaka. cU. pR. 15, paM. 20) / 6. prabhu hAdinAsIdhI paMkti meM sthita tIna yA sAta gharoM se lAye yakaH, anyeSAM daridrakauTumbikAnAM balAd dAtumanIgaye pAhAra ko prAcIrNa kahate haiN| aisA AhAra 'psitAmapi yad deyaM dadAti tat prabhu-pAcchedyam / sAdhu ke lie grAhya hotA hai|| svAmI grAmAdinAyaka: sa yadA sAdhUn dRSTavA kalapAcelakya (praccelakka)-1. vatthAjiNa-bakkeNa henetarathA vA kauTumbikebhyo'zanAdyudAlya dadAti ya ahavA pattAiNA asaMvaraNaM / NibbhUsaNa NiggaMthaM tadA svAmyAcchedyam / stenAzcaurA: te sArthekebhyo accelakkaM jagadi pUjja / / (mUlA. 1-30) / balAdAcchedya yat pAtheyAdi sAdhubhyo dadyustat stena2. sakalaparigrahatyAga Acelakyam / (bha. prA. vija- viSayAcchedyam / (jItaka. ca. vi. vyA. pR. 46) / yo. TI. 421) / 3. avidyamAnaM celaM vastraM yasyA- 7. np-tskrbhiityaaderdttmaacchedymcyte| sAvacelakastadbhAva: prAcelakyam / (jItaka. ca. vi. 8-34) / 8. yadAcchidya parakIyaM haThAt gRhItvA vyA. pR. 53) / 4. celAnAM vastrANAM bahudhana-navI- svAmI prabhuzcauro vA dadAti tadAcchedyam / (yogazA. nAvadAta-supramANAnAM sarveSAM vA'bhAva: acelatvamitya- svo. viva. 1-38, pR. 134) / 6.xxx rthaH / (samavA. abhaya. va. 22, pR. 36) / 5. balka- AcchedyaM deyaM rAjAdibhirbhISitaH / (ana. dha. 5, lAjinavastrAdyairaMgAsaMvaraNaM varam / Acelakyama- 17); yadA hi saMyatAnAM bhikSAzramaM dRSTvA yAjA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ AjIva] 183, jaina-lakSaNAvalI [AjIvikAbhaya tattalyo vA caurAdirvA kuTumbikAn 'yadi saMyatAnA. 2. pAtmano jAti kUlaM ca nirdizya zilpakarma tapa:mAgatAnAM bhikSAdAnaM na kariSyatha tadA yuSmAkaM dravya- karmezvaratvaM ca nidizyAjIvanaM karoti yato'taH prAmapahariSyAmo grAmAdvA nirvAsayiSyAmaH' iti bhISa- jIvavacanAnyetAni, tebhyo jAtikathanAdibhyaH punayitvA dApayati tadA dIyamAnamAcchedyanAmA doSaH rutpAda AhArasya yo'yaM sa AjIvadoSo bhavatyeSaH, syAt / (ana. dha. TI. 5-17) / 10. AcchedyaM vIryagRhana-dInatvAdidoSadarzanAditi / (mUlA. vR. yat bhRtakAdilabhyamAcchidya dIyate / (vyava. bhA. vR. 6-31) / / 3, pR. 35) / 11. yabalAt kasmAdapi uddAlya jAti, kula, zilpa, tapa aura aizvaryAdi ko pragaTa gRhI datte tadAcchedyam / (ga. ga. SaTa. svo. va. 20, karake bhikSA evaM vasati Adi ko utpanna karanA; pR. 46) / 12. rAjabhayAccaurabhayAdyaddIyate tadA- yaha AjIva doSa hai| cchedyam / (bhA. prA. TI. 66) / prAjIvadoSaduSTA vasati- 1. prAtmano jAtiM kulaM 1 saMyatoM ke bhikSAzrama ko dekha kara rAjA, amAtya / aizvayaM vAbhidhAya svamAhAtmyaprakaTanenotpAditA adhavA cora Adi ke dvArA bhayabhIta karake jo dAna vasatirAjIvazabdenocyate / (bha. prA. vijayo. 230) / kI yojanA kI jAtI hai| yaha prAcchedya nAmakA 2. svasya jAti kulamaizvaryamabhidhAya mAhAtmyaprakAzadoSa hai| nenotpAditA (vasatiH) AjIvadoSaduSTA / (bha. prA. prAjIva--1. jAI kula gaNa kamme sippe AjIva- malA. TI. 230, kArtike. TI. 446-50) / NA u paMcavihA / sUyAe asUyAe va appANa kahehi apanI jAti, kula athavA aizvarya ke kathana dvArA ekkekke / / (piNDani. 437) / 2. AjIve jAi- apanA mAhAtmya pragaTa karake vasati ko prApta karanA; kulAdibhinne / / (jItaka. ca.pR. 15, paM. 26) / 3. a- yaha prAjIva nAmakA vasatidoSa hai| aisI vasati tItAdyarthasUcakaM nimittaM jAti-kula-gaNa-karma-zilpAnAM prAjIvadoSa se dUSita kahI jAtI hai| kathanAdinA AjIvanam / (jItaka. ca. vi. vyA. pR. prAjIvana-dekho AjIva / AjIvanaM yadAhAra46, 15-25) / zayyAdikaM jAtyAdyAjIvanenotpAditam / (vyava. bhA. 1 jAti, kula, gaNa, karma aura zilpake bheda se prAjIva malaya. va. 3-164, pR. 35) / pAMca prakAra kA hai| apanI ukta jAti Adi ko dekho AjIvadoSa aura AjIvadoSaduSTA vasati / sUcA se-apragaTa rUpa meM-athavA asUcA se- zrAjIvanA doSa-piNDArthaM dAtuH satkajAtyAdi pragaTa rUpa meM-kaha kara bhojana prApta karanA, yaha svasya prakAzayataH aajiivnaadossH| (gu. ga. Sa. svo. prAjIva nAmakA utpAdana doSa hai| vR. 20, pR. 46) / prAjIvakuzIla-prAtmano jAti kulaM vA prakAzya dekho AjIvadoSa aura pAjIvadoSaduSTA vasati / yo bhikSAdikamutpAdayati sa prAjIvakuzIlaH / kena- prAjIva (AjIvikA) piNDa-1. jAtyAdyAjIcidupadrutaH paraM zaraNaM pravizati,anAthazAlAM vA pravi- vanAdavApta AjIvikApiNDaH / (prAcArA. zI. vR. zyAtmanazcikitsAM karoti sa vA''jIvakuza [zI] lH| 2,1, 273, pR. 320) / 2. jAti-kula-gaNa-karma(bha. prA. vijayo. TI. 1950) / zilpAdipradhAnebhya prAtmanastadguNatvAropaNaM bhikSArthaapanI jAti yA kula ko prakaTa karake bhikSAdika ke mAjIvapiNDaH / (yogazA. svo. viva. 1-38; dharmasaM. utpanna karane vAle sAdhu ko prAjIvakuzIla kahate mAna. svo. vR. 3, 22, pR. 41) / haiN| tathA kisI ke dvArA upadrava kiye jAne para dekho prAjIvadoSa / dUsare kI zaraNa meM jAne vAle aura anAthazAlA meM prAjovabhaya-AjIvo vartanopAyastasmina anyenojAkara apanI cikitsA karAne vAle sAdhu ko bhI parudhyamAne bhayamAjIvabhayam / (lalitavi. mu. paMjiprAjIvakuza[zI]la kahate haiN| kA pR. 38) / prAjIva doSa-dekho prAjIva / 1.jAdI kUlaM ca dekho prAjIvikAbhaya / / sippaM tavakammaM Isaratta AjIvaM / tehiM puNa uppAdo AjIvikAbhaya-1. AjIvikAbhayaM durjIvikAAjIvadoso havadi eso // (mUlA. 6-31) / bhayam / (prAva. bhA. hari. vR. 184, pR. 473) /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ AjJA (prANA)] 184, jaina-lakSaNAvalI [prAjJAvicaya 2. AjIvikA prAjIvanam, tasyA ucchedena bhayamA- nI], AjJAM tavAhaM dadAmItyevamAdivacanamAjJApanI jIvikAbhayam / (prAva. bhA. malaya. vR. 184, pR. bhaassaa| (mUlA. vR. 5-118) / 4. 'idaM kuru' ityaa573)| 3. AjIvikA jIvanavRttiH, tadapAyacintA- dikA aajnyaapnii| (bha. prA. malA. TI. 1165) / janita mAjIvikAbhayam / (gu. gu. Sa. svo. vR. 6, 5. AjJApana prabhutvenA''dezo yaH svoktakAriNA / pR. 25) / tatkicidAzu kartavyaM yanmayAdizyate tava / / (prAcA. 2 AjIvikA ke naSTa hone se jo bhaya utpanna hotA sA. 5-86) / 6. prAjJApanI kAryaniyojanabhASA / hai use AjIvikAbhaya kahate haiN| yathA idaM kuryAH ityAdiH / (go. jI. ma. pra. TI. prAjJA (pAraNA)-1. prANA NAma prAgamo siddhaMto 225) / 7. idaM kuru ityAdikAryaniyojanabhASA jiNavayaNamidi eyttttho| ettha gAhAmo-suNiuNa- AjJApanI / (go. jI. jI. pra. 225) / 8. AjJAmaNAiNihaNaM bhUdahidaM bhUdabhAvaNamaNagcha / amida- panI kArye parasya yathedaM viti| (dharmasaM.mAna. svo. majidaM mahatthaM mahANubhAvaM mahAvisayaM // jjhAejjo- vR. 3-41, pR. 123) / 6. ANAvayaNeNa junA Niravajja jiNANamANaM jagappaIyANaM / aNi uNajaNa- prANavaNI puvvabhaNi bhaasaayo| karaNAkaraNANiyamA duNNeyaM NayabhaMgapamANamagahaNaM / esA ANA / (dhava. dRTThavivakkhAi sA bhiNNA / / (bhASAra. 73) / pu. 13, pa. 70-71); ANA siddhaMto pAgamo idi 2 svAdhyAya karo va asaMyama se virata hovo ityAdi eyaTTho / (dhava. pu. 14, pR. 326) / 2. prAjJApyate anuzAsanAtmaka bhASA ko prAjJApanI bhASA kahate haiN| ityAjJA-hitAhitaprApti-parihArarUpatayA sarvajJo- prAjJAruci (prAraNAruI)-1. rAgo doso moho pdeshH| (prAcArA. zI. vR. 2, 2, 74, pR. 102) / annANaM jassa avagayaM hoi| prANAe royaMto so 3. AjJA syAdAptavacanam / (tri. za. pu. ca, 2, 3, khalu prANAruI nAma / (uttarA. 28-20; prava. 441) / 4. ullaMghane krodhaadibhyjnikecchaa''jnyaa| sAro. 953) / 2. bhagavadahatpraNItAjJAmAnimitta(zAstravA. TI. 3-3) / zraddhAnA aajnyaarucyH| (ta. vA. 3, 36, 2) / 3. 1 AjJA se abhiprAya Agama, siddhAnta athavA jina- sarvajJAjJAnimittena SaDdravyAdiSu yA ruciH / sA''jJA vANI kA hai-ye saba zabda samAnArthaka haiN| 2 vaha XXXII (ma. pu. 74-441) / 4. rAga-dveSamahAprabhAvazAlinI jina-prAjJA jagata ke jIvoM ko rahitasya puMsaH prAjJayaiva dharmAnuSThAnagatA rucirAjJAsanmArga dikhalAne ke lie uttama dIpaka ke samAna ruciH / (dharmasaM. mAna. svo. va. 2,22, pa. 37) / hokara unake liye hita kI prApti aura ahita ke 5. prAjJA sarvajJavacanAtmikA, tayA ruciryasya saH / parihAra meM samartha hai| (uttarA. ni. vR. 28-16) / 6. jiNagrANaM mannato AjJAkaniSThatA (pAraNAkarigaTThadA)-1. prANA jIvo prANAruI munneyvvo| (gu. gu. Sa. svo. va. siddhaMto pAgamo idi eyttttho| tisse kaNiDhadA saga- 14, pR. 36) / khette thovattaM prANAkaNiTThadA NAma / (dhava. pu. 14, 2 bhagavat arhatsarvajJapraNIta zrAgama mAtra ke nimitta se pR. 326) / hone vAle zraddhAna aura zraddhAvAn jIvoM ko bhI prAjJAprAjJA se Agama abhipreta hai| usa prAgama kI kani- ruci kahA jAtA hai| SThatA-hInatA yA zrata ko alpatA kA nAma prAjJAvicaya - 1. paMcatthikAya-chajjIvaNikAye AgamakaniSThatA hai| yaha AhAra zarIra kI utpatti kAladavbamaNNe y| ANAgejjhe bhAve ANAvicayeNa meM kAraNa hotI hai| viciNAdi // (mUlA. 5-202; bha. prA. 1711; prAjJApanI (prAraNavarago)-1. prANavaNI NAma jo dhava. pu. 13, pR. 71 ud.) / 2. upadeSTurabhAvAnmajassa prANattiyaM dei sA prANavaNI bhavati / jahA ndabuddhitvAt karmodayAt sUkSmatvAcca padArthAnAM hetugaccha paca paTha kuru bhukha evamAdi / (dazavai. cU. dRSTAntoparame sati sarvajJapraNItamAgamaM pramANIkRtya 7, pR. 236) / 2. svAdhyAyaM kuruta, viramatAsaMya- 'itthamevedaM nAnyathAvAdino jinAH' iti gahanapadArthamAt ityAdikAnuzAsanavANI ANavaNI / (bha.prA. zraddhAnAdarthAvadhAraNamAjJAvicayaH / (sa. si. 6-36H vijayo. To. 1165) / 3. prAjJApyate'nayetyAjJApanA ta. vA. 6, 36, 4; bha. pA. malA. TI. 1708%
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ AjJAvicaya] 185, jaina-lakSaNAvalI [AjJAvicaya ta. vRtti zruta. 6-36); athavA- svayaM vidita- sUkSmAn yathAgamam // AjJA vicaya eSa syAt Xx padArthatattvasya sataH paraM prati pipAdayiSo svasiddhA- X||(m. pu. 21, 14.-1) / 6. atIndriyeSu bhAveSu ntAvirodhena tattvasamarthanArthaM tarka-naya-pramANaprayojana- bandha-mokSAdiSu sphuTam / jinAjJAnizcayadhyAnamAjJAparaH smRti samanvAhAraH sarvajJAjJAprakAzanArthatvAdA- vicayamIritam / / (ha. pu. 56-46) / 10. karmANi jJAvicayaH ityucyate / (sa. si. 6-36; bha. pA. mUlottaraprakRtIni, teSAM caturvidho bandhaparyAyaH, udayamUlA. TI. 1708; ta. vRtti zruta. 6-36) / phalavikalpo jIvadravyaM muktyavasthetyevamAdInAmatI3. prAjJAprakAzanArtho vA / athavA samyagdarzanavizuddha- ndriyatvAt zrutajJAnAvaraNakSayopazamaprakarSAbhAvAd pariNAmasya viditasva-parasamayapadArthanirNayasya sarvajJa- buddhacatizaye'sati duravabodhaM yadi nAma vastutattvaM praNItAnAhitasaukSamyAnastikAyAdInAnavadhArya 'eva- tathApi sarvajJajJAnaprAmANyAdAgamaviSayatattvaM tathaiva, mete' ityanyaM pipAdayiSataH kathAmArge zrutajJAnasAma- nAnyatheti nizcayaH samyagdarzanasvabhAvatvAnmokSahetu rthyAt svasiddhAntAvirodhena hetu-naya-pramANavimarda- rityAjJAvicAranizcayajJAna mAjJAvicayAkhyaM dharmadhyAkarmaNA grahaNasahiSNan kRtvA prabhASayataH tatsamartha- nam / anye tu vadanti svayamadhigatapadArthatattvasya paraM nArthastarka-naya-pramANayojanaparaH smRtisamanvAhAraH pratipAdayituM siddhAntanirUpitArthapratipattihetubhUtayusarvajJAjJAprakAzanArthatvAdAjJAvicaya ityucyate / (ta. ktigaveSaNAvahitacittA sarvajJajJAnaprakAzanaparA anayA vA. 6,36, 5) / 4. prANAvijae NAma-tattha yuktyA iyaM sarvavidAmAjJAvabodhayituM zakyeti pravartaprANA NAma ANeti vA suttaM ti vA vItarAgAdeso mAnatvAdAjJAvicaya ityucyata iti / (bha. prA. vijavA egaTTA / vijayo NAma maggaNA / kahaM ? jahA je yo. TI. 1708) / 11. tatrAjJA sarvajJapraNItAgamaH / suhumA bhAvA aNidiyagijjhA avajjhA cakkhuvisayA- tAmAjJAmitthaM vicinuyAt paryAlocayet / Xxx tIyA kevalanANIpaccakkhA te vIyarAgavayaNaM ti tatra prajJAyAH paridurbalatvAdupayukto'pi sUkSmayA zekAUNa saddahai / bhaNitaM ca-paMcatthikAe ANAe muSyA yadi nAvaiti bhUtamarthaM sAvaraNajJAnatvAt / jIve ANAe chvvihe| saddahe jiNapaNNatte dhammajjhA- xxx tathA'pyevaM vicinvato'vitathavAdinaH kSINaNaM jhiyAyai // tahA-tameva saccaM nIsaMkaM jaM rAgadveSamohAH sarvajJAH nAnyathAvyavasthApitamanyathA. jiNehi paveditaM / bhaNitaM ca-vIyarAgo hi savaNNU vayanti bhASante vA 'nRtakAraNAbhAvAt / ataH satyamicchaM va u bhAsai / jamhA tamhA vaI tassa taccA midaM zAsanamityAjJAyAM smRtisamanvAhAraH / (ta. bhA. bhUtatthadarasiNI // evaM prANAvijayaM / (dazavai. ca. siddha. vR. 6-37) / 12. pramANIkRtya sArvajJImA1, pR. 32) / 5. prAptavacanaM pravacanaM cAjJAvicaya- jJAmarthAvadhAraNam / gahanAnAM padArthAnAmAjJAvicaya stadarthanirNayanam / (prazamara. 248) / 6. edIe ucyate // (ta. sA. 7-40) / 13. prA abhiviANAe paccakkhANumANAdipamANANamagoyaratthANaM jaM dhinA jJAyante'rthA yayA sAjJA pravacanama, sA vicIyate jhANaM so prANAvico NAma jjhANaM / (dhava. pu. 13, nirNIyate paryAlocyate vA yasmistadAjJAvicayaM dharmapR. 71) / 7. tattha ya maidovvaleNaM tabihAiriya- dhyAnamiti, prAkRtatvena vijayamiti; AjJayA vijIvirahayo vA vi / NeyagahaNattaNeNa ya NANAvaraNo- yate adhigamadvAreNa paricitA kriyate yasminnityAjJAdaeNaM ca // heUdAharaNAsaMbhave ya sai suThu jaM na vijayam / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 1, 247) / bujjhjjaa| savvaNNumayamavitahaM tahAvi taM citae 14. prAjJAvicayamatIndriyajJAnaviSayaM vijJAtaM caturSa maimaM // aNuvakayaparANuggahaparAyaNA jaM jiNA jJAneSu buddhizaktyabhAvAt prlok-bnth-mokss-lokaajgppvraa| jiyarAga-dosa-mohA ya NaNNahAvAdiNo lokasadasadvivekavRddhiprabhAva-dharmAdharma-kAladravyAdipadAteNaM / (dhyAnaza. 47-46 [prAva. hari. va. pR. rtheSu sarvajJaprAmANyAttatpraNItAgamakathitamavitathaM nAnya567]; dhava. pu. 13, pR. 71 para kucha pAThabhedoM ke theti samyagdarzanasvabhAvatvAnnizcayacintanaM navamaM sAtha uddhRt)| 8. jainI pramANayannAjJAM yogI yoga- dharmyam / (cA. sA. pU. 60) / 15. vastutattvaM svavidAMvaraH / dhyAyed dharmAstikAyAdIn bhAvAn siddhAntaprasiddhaM yatra cintayet / sarvajJAjJAbhiyogena la. 24
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAjJAvicaya] 186, jaina-lakSaNAvalI [AjJAvyApAdikI kriyA tadAjJAvicayo mataH // (jJAnArNava 33-6) / dharma dazAGgaM jinaH, prAhaikAdaza dezasaMyatadazAH sad16. svayaM mandabaddhitve'pi viziSTopAdhyAyA- dvAdazAhaM tapaH / / samyakaprekSA cakSaSA vIkSamANaH, bhAve'pi zuddhajIvAdipadArthAnAM sUkSmatve'pi sati yad yAdRkSaM sarvavedyAcacakSe / tattAdRkSaM cintayan vastu 'sUkSma jinoditaM vAkyaM hetubhiryanna gamyate / yAyAdAjJAdharmyadhyAnamudrAM munIndraH / / (Atmapra. 89, prAjJAsiddhaM tu tad grAhya nAnyathAvAdino jinAH // ' 60) / 26. dharmyamapi jJAna-darzana-cAritra-vairAgyaiti zlokakathitakrameNa padArthanizcayakaraNamAjJA- bhAvanAbhiH kRtAbhyAsasya nayAdibhiratigahanaM na budhyate vicayadhyAnaM bhaNyate / (bu. dravyasaM. 48, pR. 177; tucchamatinA, paraM sarvajJamataM satyameveti cintanaM AjJAkAtike. TI.482, pa. 367) / 17. AjJA jina- vicyH| (dharmasaM. mAna.svo. va. 3-27, pR.80)| pravacanam, tasyA vicayo nirNayo yatra tadAjJA vica- 27. svasiddhAntoktamArgeNa tattvAnAM cintanaM yathA / yam / prAkRtatvAdANAvijayaM prAjJAguNAnucintanami- prAjJayA jinanAthasya tadAjJAvicayaM matam / / (bhAvasaM. tyarthaH / (aupapA. abhaya. vR. 20, pR. 44) / 18. vAma. 637) / 28. prAjJAvica yasaMjJaM syAt zrutArthavijJAtuM na tu zakyamAvRtiyutA'dhyakSAnumAnAdinA- zcintanAtmakam / (lokapra. 30-457) / tyakSAnantavivartavatisakalaM vastvastadoSAhatAm / 1 jIvAdi pAMca astikAya, pRthivIkAyika Adi prAjJAvAgvica yastayoktamantaM naiveti tadvastUnazcintA- chaha jIvanikAya aura kAladravya; ye jo jinAjJA ke ''jJAvicayo vidurnayacayaH saMjJAnapuNyodayaH // (prAcA. anusAra grahaNa yogya padArtha haiM unakA usI prakAra sA. 10-26) / 16. ete padArthAH sarvajJanAthena se-jinAgama ke anusAra-vicAra karanA, yaha vItarAgeNa pratyakSeNa dRSTA na kadAcida vyabhicarantI- prAjJAvicaya dharmadhyAna hai| tyAstikyabuddhacA teSAM pRthaka pRthagvivecanenA''jJA. prAjJAvyavahAra- 1. pANAvavahAro--gIyAyariyA vicayaH / yadyapyAtmanaH pratyakSabalena hetubalena vA na AseviyasatthatthA khINajadhAbalA do vi jaNA pagiTUspRSTA tathApi sarvajJAjJAnirdezena gRhNAti, 'nAnyathA- desaMtaranivAsiNo annonnasamIvamasamatthA gantaM jayA, vAdino jinAH' yata iti| (malA. va. 5-202) / tayA maidhAraNAkuzalaM agIyatthasIsaM gUDhatthehiM ai20. prAjJAM yatra puraskRtya sarvajJAnAmavAdhitAm / yArapayAsevaNe hi pesei ti / (jItaka. cU. pR. 2, tattvatazcintayedarthAn tadAjJAdhyAnamucyate / / (yogazA. paM. 32) / 2. desaMtaraTThiANaM gUDhapayAloaNA praannaa| 10-8; gu. ga. SaT. svo.va. 2, pR. 10 guNa. kramA. (gu. gu. SaTa. svo.vR.3, pR. 13) / 3. tathA prAjJAyata 28) / 21. imAmAjJAM samAlambya syAdvAdanyAya- aAdizyata ityaajnyaa| tadrUpavyavahArastu kenApi yogtH| dravya-paryAyarUpeNa nityAnityeSu vastuSu // ziSyeNa nijAticArAlocakena AlocanAcAyaH svarUpa-pararUpAbhyAM sadamadpazAliSu / yaH sthirapratyayo sannihito'prAptaH, dUre tvasau tiSThati / tataH kenadhyAnaM tadAjJAvicayAhvayam // (tri. za. pu. ca. 2, citkAraNena svaya tAvat tatra gantuM na zaknoti / 2,448-46) / 22. chaddavva NavapayatthA satta vi agItArthastu kazcittatra gantA vidyate / tasya haste taccAI jiNavarANAe / citai visayaviratto prANA- AgamabhASayA gUDhAni aparAdhapadAni likhitvA yadA vicayaM tu taM bhaNiyaM / / (bhAvasaM. de. 367) / 23. ziSyaM prasthApayati; gururapi tathaiva gUDhapadaiH prAyazcittaM sarvajJAjJayA'tyantaparokSArthAvadhAraNArthamitthameva sarva- likhitvA preSayati tadAsau AjJAlakSaNastRtIyo vyavajJAjJAsampradAya iti vicAraNamAjJAvicayaH / (ta. hAraH / (jItaka. ca. vi. vyA. pR. 33) / sukhabo. 9-36) / 24. prAjJAyA nirdhAraH samyagda- 3 dezAntara sthita guru ko apane doSoM kI pAlorzanam, AjJAyA ananta [ntatatvapUrvAparAvirodhi- canA kara lene ke lie kisI agItArtha ke dvArA tvAdisvarUpe camatkArapUrvakacittavizrAmaH prAjJA- pAgamabhASA meM patra likhakara bhejane tathA garu ke vicaya dharmyadhyAnam / (jJA. sA. de. vR. 6-4, pR. dvArA bhI usI prakAra gUr3ha padoM meM hI prAyazcitta 23) / 25. sattakA dvividho nayaH zivapathastredhA likhakara bhejane ko prAjJAvyavahAra prAyazcitta caturdhA gatiH, kAyAH paJca SaDaGginAM ca nicayAH kahate haiN| sA saptabhaGgIti ca / aSTau siddhaguNA padArthanavakaM prAjJAvyApAdiko kriyA-1. yathoktAmAjJAmAvazya
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrajJAsamyaktva ] kAdiSu cAritramohodayAt kartumazaknuvato'nyathA prarUpaNAdAjJAvyApAdikI kriyA / (sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 10) / 2. yathoktAjJAnasaktasya kartuM mAvazyakAdiSu / prarUpaNA'nyathA mohAdAjJAvyApAdikI kriyA / / (ha. pu. 58-77) / 3. AvazyakAdiSu khyAtAmarhadAjJAmupAsitum / azaktasyAnyathAkhyAnAdAjJAvyAdikI kriyA // ( ta zlo. 6, 5, 20) / 4. jinendrAjJAM svayamanuSThAtumasamarthasyAnyathArtha samarthanena tadvyApAdanamAjJAvyApAdanakriyA / (ta. sukhabo. 6 - 5 ) / 5. cAritra - mohodayAt jinoktAvazyakAdividhAnAsamarthasya anyathAkathanamAjJAvyApAdanakriyA / (ta. vRtti zruta. 6-5) / 1 cAritramoha ke udaya se jinokta AvazyakAdi kriyAnoM ke pAlana karane meM svayaM asamartha hone ke kAraNa jinAjJA se viparIta kathana karane ko zrAjJAvyApAdikI kriyA kahate haiM / zrAjJAsamyaktva dekho AjJAruci / 1. prajJAsamyaktvamuktaM yaduta virucitaM vItarAgAjJayaiva tyaktagranthaprapaJcaM zivamamRtapathaM zraddadhanmohazAnteH / ( zrAtmAnu. 12) / 2. bhagavadarhatsarvajJa praNItAgamAnu jJAsaMjJA zrAjJA / ( upAsakA . pU. 114) / 4. devo'rhanneva tasyaiva vacastathyaM zivapradaH / dharmastadukta eveti nirbandhaH sAdhayed dRzam / (ana. dha. 2-63) / 5. prAptAgama-yatIzAnAM tattvAnAmalpabuddhitaH / jinAjJayaiva vizvAso bhavatyAjJA hi sA parA // ( bhAvasaM vAma. 327) / 6. tatrAjJA jinoktAgamAnujJA / (ana. dha. svo TI. 2-62 ) / 7. jina sarvajJavItarAgavacanameva pramANaM kriyate tadAjJAsamyaktvaM kathyate / / (da. prA. TI. 12) / dekho AjJAruci / prADhaka - 1. catuHprasthamADhakam / (ta. vA. 3, 38, 3, pR. 206 ) / 2. prasthaizcatubhirekaH syAdADhakaH prathito jane / ( lokapra. 28 - 274) / 1 cAra prastha (eka prAcIna mApavizeSa ) pramANa mApa ko Dhaka kahate haiM / zrAtaGka - prAtaGkaH sadyoghAtI rogaH / ( paJcasU. TI. pU. 15) / zIghra prANaghAtaka roga ko prAtaGka kahate haiM / zrAtaGkasamprayogasamprayukta zrAyaMkasaMpayogasaMpa 187, jaina - lakSaNAvalI [ AtapanAma utto tassa vippayogAbhikakhI satisamannAgate / tattha AtaMko nAma prAsukArI, taM jaro pratisAro sU (sA) saM sajjahUo evamAdi / AtaMkagahaNeNa rogovi sUisro ceva / so ya dIhakAlino bhavai / taM gaMDI aduvA koDhI evamAdi / tattha vedaNAnimittaM zrayaM karogesu padosamAvaNNo prAruggabhikakhI rAga-dosavasagao hANugao nivasato subhakammarayamalaM uvaciNoti / zraTTajjhANassa taimro bhedo gamro / ( dazavai. cU. 1, pR. 30 ) / AzughAtI roga kA nAma AtaMka hai| aise jvara va pratisAra Adi roga ke upasthita hone para usake vinAza kA bAra-bAra smaraNa karanA, yaha tRtIya ( AtaMkasaM prayoga saMprayukta) zrArtadhyAna hai / Atapa - 1. AdityAdinimitta uSNa prakAzalakSaNaH / sa. si. 5 - 24; ta. ilo. 5-24) / 2. prAtapa uSNaprakAzalakSaNaH / zrAtapaH zrAdityanimitta: uSNaprakAzalakSaNaH pudgalapariNAmaH / (ta. vA. 5, 24, 18 ) / 3. ko prAdavo NAma ? soSNaH prakAzaH AtapaH / ( dhava. pu. 6, pR. 60 ) / 4. zrAtapo'pi pudgala pariNAma:, tApakatvAt svedahetutvAt uSNatvAt zragnivat / ( ta. bhA. siddha. vR. 5-24, pU. 363) / 5. zrA samantAt tapati santApayati jagaditi zrAtapaH / (uttarA. ni. zA. vR. 1 - 57, pR. 38 ) 6. uSNa prakAzalakSaNaH sUryabahiH prabhRtinimittamAtapa: / (ta. vRtti zruta. 5-24) / 1 sUrya Adi ke nimitta se jo uSNa prakAza hotA hai use Apa kahate haiM / AtapanAma- 1 yadudayAnnirvRttamAtapanaM tadAtapanAma | tadAditye vartate / ( sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 15) / 2. prAtapati yena, Atapanam, tapatIti vAtapaH / tasya nirvartakaM karma pratapanAma, tadAditye vartate / (ta. vA. 8, 11, 15; ta. zlo. 8 - 11) / 3. prAtapasAmarthya janakamAtapanAma / (ta. bhA. 8 - 12 ) / 4. pratapanAma yadudayAdAtapavAn bhavati / (zrA. pra. TI. 22; zrAva. ni. hari. vR. 122 ) / 5. sUryavimAna ratnapRthivI jIvajanitadAho yastadAtapanAma / ( paMcasaM. svo vR. 3-127, pR. 38 ) / 6. prAtapanamAtapaH / jassa kammassa udaeNa jIvasarIre pradagro hojja tassa kammassa grAdaprati NNA / (dhava. pu. 6, pR. 60 ) / 7. prAtapatItyA
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtApa]] 188, jaina-lakSaNAvalI [AtmapravAda tapaH, pAtapyate vA'neneti praatpH| tasyAtapasya dekho prAtapanAma / sAmarthya zaktiratizayo yena karmaNoditena janyate prAtmakaivalya-karmaNo'pi vaikalyAmAtmakaivalyamatadApanAma / prAGo maryAdAvacanatvAt / (ta. bhA. styeva / (aSTazatI 4) / siddha. v.8-12)|8. jassudaeNaM jIve hoi sarIraM karma kI bhI vikalatA ko prAtmakaivalya kahA tu tAvilaM ittha / so prAyave vivAgo jaha ravibibe jAtA hai| tahA jANa / / (karmavi. garga. gA. 125, pR. 51) / prAtmajJapti-nanvahaMpratyayotpattirAtmajJaptinigadyate / 6. yadUdayAjjIvastApavaccharIro bhavati tdaatpnaam| (ta. zlo. 1-202, pR. 41) / (samavA. abhaya. va. 42, pR. 67) / 10. yasya 'maiM hai' isa prakAra kI pratIti ke utpanna hone ko karmaNa udayAjjIvasya zarIraM tApavaduSNaprakAzakAri prAtmajJapti kahate haiN| bhavati sa pAtapasya vipaakH| (karmavi. paramA. vyA. AtmajJAna-AtmajJAnaM vAdAdivyApArakAle ki125, pR. 52) / 11. yadudayAjjantuzarIrANi sva- mama prativAdina jetuM mama zaktirasti na bA ityArUpeNAnuSNAnyapi uSNaprakAzalakSaNamAtapaM kurvanti locanam / (uttarA. ni. zA. vR. 1-58, pR. 36) / tadAtapanAma / (karmasta. go vR. 6-10, pR. 88; kyA isa prativAdI ko jItane kI merI zakti hai yA zataka. mala. hema. vR.37-38, 5.51; prava. sAro. nahIM, isa prakAra (zAstrArtha) Adi vyApAra ke vR. 1264; karmavi. de. svo. vR. 44; karmapra. samaya vicAra karanA; isakA nAma AtmajJAna hai| yazo. TI. 1, pR. 6) / 12. yadudayavazAjjantuzarI- yaha cAra prakAra kI prayogasampatti kA prathama bheda hai| rANi bhAnumaNDalagatapRthivIkAyikarUpANi svarUpeNA- prAtmatattva-1. avikSiptaM manastattvaM vikSipta nuSNAnyapi uSNaprakAzalakSaNamAtapaM kurvanti tadAtapa- bhrAntirAtmanaH / (samAdhi. 36) / 2. avikSiptaM nAma / (SaSTha karma. malaya. vR. 6, pR. 126, prajJA- rAgAdyapariNataM dehAdinA''tmano'bhedAdhyavasAyaparipa. 23-263, pR. 473; paMcasaM. malaya. vR. 3-7; hAreNa svasvarUpa eva nizcalatAM gatam, itthaMbhUtaM manastakarmapra. TI. 1, pR. 6) / 13. prAtapanAma yadudayAjja- tvaM vAstavaM rUpamAtmanaH / (samAdhi. TI. 36) / ntuzarIraM svayamanuSNaM sat AtapaM karoti / (dharmasaM. mana kI vikSepa-rahita avasthA kA nAma hI prAtmamalaya. vR. 616) / 14. yadudayAdAtapanaM niSpadyate tasva-prAtmA kA svarUpa hai| tadAtapanAma / (bha. prA. mUlA. TI. 2065) / 15. prAtmadamana-1. prAtmano damanam AhAre sukhe ca yadudayena prAdityavadAtApo bhavati tadAtapanAma / (ta. yo'nurAgastasya prazamanAt / (bha. prA. vijayo. TI. vRtti zruta. 8-11) / 240) / 2. pAtmano damanamAhAre sukhe vAnurAga2 jisa karma ke udaya se zarIra meM prAtapa ho athavA prazamanAipakhaNDanam / (bha. prA. malA. TI. 240) / , jo prAtapa kA nivartaka ho use prAtapanAmakarma AhAra aura indriyasukha meM anurAga ko zAnta kahate haiN| karake jo abhimAna ko naSTa kiyA jAtA hai use prAtApa-dekho pAtapa / 1. mUloSNavatI prabhA prAtmadamana kahate haiN| tejaH, sarvAGgavyApyuSNavatI prabhA AtApaH, uSNa- prAtmabhAvanA-mohArAtikSateH zuddhaH zuddhAcchuddharahitA prabhodyotaH iti tiNhaM bhedovlNbhaado| (dhava. tarastataH / jIvaH zuddhatamaH kazcidastItyAtmaprabhApu. 8, pR. 200) / vanA / / (lATIsaM. 4-318; paMcAdhyAyI 2-813) / sarvAMgavyApinI uSNatAyukta prabhA ko prAtApa kahA mohakarma kA uttarottara vinAza karate hue prAtmA ko jAtA hai| zuddha se zuddhatara aura zuddhatara se zuddhatama banAne ko prAtApanAma-dekho AtapanAma / 1. jassa kamma- prAtmaprabhAvanA kahate haiN| ssudaeNa sarIre pAdAvo hodi taM praadaavnnaam| prAtmapravAda - 1. yatrAtmano'stitva-nAstitvasoSNaprabhA AtApaH / (dhava. pu. 13, pR. 365) / nityatvAnityatva-kartRtva-bhoktRtvAdayo dharmAH SaD2. yasya karmaskandhasyodayena jIvazarIra pAtapo bhavati jIvanikAyabhedAzca yuktito nirdiSTAH tadAtmapravAtadAtApanAma / (mUlA. vR. 12-192) / dam / (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 76) / 2. prAtma
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmaprazaMsA] 186, jaina-lakSaNAvalI [prAtmarakSa pravAdapUrvaM yatrAtmana: saMsAri-muktAdyanekabhedabhinnasya viziSTanAmakarmopAttaparicchinnasthAna-parimANanirmApravadanam / (dazavai. ni. hari. vR. 1-16) / 3. prAda- NazcakSarAdikaraNagrAma AtmabhUtaH [bAhyo hetu:] / pavAda solasahaM vatthUNa 16 vIsUttara-tisayapAhuDANaM xxxtannimitto (dravyoga nimitto) bhAvayogo 320 chavvIsakoDipadehiM 260000000 AdaM vIryAntarAya-jJAna-darzanAvaraNakSaya-kSayopazamanimitta vaNNedi vedo tti vA viNha tti vA bhotte tti vA iccA- prAtmanaH prasAdazcAtmabhUta: [grAbhyantaraH] ityaakhyaadisruuvenn| (dhava. pu. 1, pR. 118); yatrAtmano- marhati / (ta. vA. 2, 8,1) / 'stitva-nAstitvAdayo dharmAH Sar3ajIvanikAyabhedAzca prAtmA se sambaddha viziSTa nAmakarma ke nimitta se yuktito nirdiSTAstadAtmapravAdam / (dhava. pu. 6, sthAna va parimANa nirmANa ke anusAra jo cakSa pR. 216) / 4. prAdapavAdo NANAvihaduNNae jIva- Adi indriyoM kA samUha utpanna hotA hai vaha caitanyAvisae NirAkariya jIvasiddhi kuNai / asthi jIvo nuvidhAyI upayoga kA bAhya prAtmabhUta hetu hotA hai| tilakkhaNo sarIrametto sa-parappayAso suhumo amutto tathA dravyayoga ke nimitta se jo bhAvayoga aura bhottA kattA aNAibaMdhaNabaddho NANa-dasaNalakkhaNo vIryAntarAya, jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNa ke kSaya va uDDhagamaNasahAvo evamAisarUveNa jIvaM sAhedi tti vRttaM kSayopazama ke anusAra jo AtmA kI prasannatA bhI hodi| savvadavANamAdaM sarUvaM vaNNedi prAdapavAdo hotI hai, yaha ukta upayoga kA prAbhyantara AtmabhUta tti ke vi pAyariyA bhaNaMti / (jayadha. 1, pR. hetu hotA hai| 142) / 5. prAtmapravAdaM saptamam-pAya tti prAtmabhrAnti-1.XXX vikSipta bhrAntirAAtmA, so'nekadhA yatra nayadarzanairvarNyate tadAtmapravA- tmanaH / (samAdhitaM. 36) / 2. rAgAdipariNataM dehAdam / (samavA. abhaya. vR. 147, pR. 121) / dinA Atmano'bhedAdhyavasAyena svasvarUpa eva asthi6. SaDaviMzatikoTipadaM jIvasya jJAna-sakhAdimayatva- ratAM gataM manaH Atmano bhrAntiH aAtmasvarUpaM na kartRtvAdidharmapratipAdakamAtmapravAdam / (zratabhakti bhavatIti / (samAdhitaM. TI. 36) / TI. 11, pR. 175; ta. vRtti zruta. 1-20) / zarIra ko prAtmA mAnakara rAgAdi se pariNata huzrA 7. appapavAdaM bhaNiyaM appasarUvapparUvayaM pUcha / mana jo prAtmasvarUpa meM asthiratA ko prApta hotA chabbIsakoDipayagaya mevaM jANaMti supayatthA / / (aMga- hai, isakA nAma AtmabhrAnti hai| paNNattI 2-85, pR. 264) / prAtmayogI-tathA''tmayogI - prAtmano yogaH 1prAtmA ke astitva-nAstitva, nityatva-anityatva, kuzala manaHpravRttirUpa: prAtmayogaH, sa yasyAsti sa aura kartRtva-bhoktRtva Adi dharma evaM chaha jIvani- tathA, sadA dharmadhyAnAvasthita ityarthaH / (sUtrakR. zI. kAyoMke pratipAdana karane vAle pUrva ko prAtmapravAda va. 2, 2, 42, pR. 86) / kahate haiN| nirmala mana kI pravRttirUpa prAtmayoga se yakta prAtmaprAtmaprazaMsA-svasya bhuutaabhuutgunnstutiraatmprshNsaa| jJAnI ko prAtmayogI kahate haiM / (ni. sA. vR. 62) / prAtmarakSa-1. prAtmarakSA: zirorakSopamAH / (sa. apane vidyamAna yA avidyamAna guNoMkI stuti sa. 4-4; ta. vA. 4-4) / 2. AtmarakSAH zirokarane ko prAtmaprazaMsA kahate haiM / rksssthaaniiyaaH| (ta. bhA. 4-4) / 3. AtmarakSAH prAtmabhUta (lakSaNa)-1. tatra AtmabhUtamagnerau- zirorakSopamAH / AtmAnaM rakSantIti AtmarakSAH, te puNyam / (ta. vA. 2,8,3) / 2. yadvastusvarUpAnu- shirorkssopmaaH| zrAvRtAvaraNA: praharaNodyatA raudrAH praviSTaM tadAtmabhUtam / yathAgnerauSNyam / (nyA. dI. pRSThato'vasthAyinaH / (ta. vA. 4, 4, 5) / 4. prA tmAnaM rakSantItyAtmarakSAste shirorkssopmaaH| (ta. jo lakSaNa agni kI uSNatA ke samAna vastu ke zlo. 4-4) / 5. AtmarakSA: zirorakSasamAnAH svarUpa meM praviSTa-tanmaya-ho use praatmbhuut| prodytaa'syH| vibhavAyaiva paryantAt paryaTantyamarezilakSaNa kahate haiN| nAm // (ma. pu. 22-27) / 6. prAtmarakSAstu hata)-tatra prAtmanA sambandhamApanna- rakSakAH / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 773) / 7. prAta
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmarakSI] 160, jaina-lakSaNAvalI AtmA (prAdA, appA) indrANAmAtmAnaM rakSantItyAtma rakSA:, "karmaNo'Na" / prAtmasaMyoga-1. provasamie ya khaie khagrovasate jhapAyAbhAve'pi sthitiparipAlanAya prItyutpattaye mie ya pAriNAme a| eso cauviho khalu nAyavvo cendrANAM parito dRDhanibaddhasabhaTocitaparikarA dhanu- attasaMjogo / jo sannivAino khalu bhAvo udaeNa rAdipraharaNavyagrapANayaH sva-svasvAminyastanizcala- vajjiyo hoi| ikkArasasaMjogo eso ci ya attadRSTayaH pareSAM kSobhamApAdayanto'GgarakSakA iva tiSTha- sNjogo|| (uttarA. ni. 1,50-51) / 2. prAtmanti / (saMgrahaNI de. vR. 1) / 8. prAtmana indrasya saMyogaH prAgvadAtmArpita (tatrApito nAma kSAyikAdirakSA yebhyaste prAtmarakSA aGgarakSA: shirorksssdRshaaH| rbhAvaH svAdhAre bhAvavati jJAtA'yamityAdirUpeNa (ta. vRtti zruta. 4-4) / jJAnamasyetyAdirUpeNa vA vacanavyApAreNa vaktrA 1zirorakSa-aGgarakSaka ke samAna-indra kI rakSA sthApitaH-zA. va. ni. 46) sambandhanasaMyogaH / karane vAle usake pAsa meM avasthita rahane vAle- (uttarA. ni. zA. va. 1, 50 va 51) / devoM ko prAtmarakSa kahate haiN| praupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriprAtmarakSI-viSayAbhilASavigamAnninidAna: san NAmika bhAvoM ke sAtha prAtmA kA jo saMyoga hai use AtmAnaM rakSatyapAyebhyaH kugatigamanAdibhyaH itye- AtmasaMyoga kahate haiN| praudayika ko chor3akara ina vaMzola praatmrkssii| yadvA''dIyate svIkriyate pAtma- bhAvoM ke paraspara saMyoga se jo gyAraha (dvi. saM. hitamanenetyAdAnaH saMyamaH, tdrkssii| (uttarA. sU. 6+tri. saM. 4-+ca. saM. 1 = 11) saMyogaja bhaMga zA. vR. 4-10, pR. 225) / hote haiM isa sabako prAtmasaMyoga kahA jAtA hai| jo indriyaviSayoM kI abhilASA ke naSTa ho prAtmazarIrasaMvejanI - AyasarIrasaMveyaNI jahA jAne se nidAna se rahita hotA humA kugati meM le jameyaM amhaccayaM sarIrayaM evaM sukka-soNiya-maMsajAne vAle apAyoM se apane prAtmA kI rakSA karatA / vasA-meda-majjaTri-NhAru-camma-kesa-roma-Naha-daMta-patAhai use prAtmarakSI kahate haiN| disaMghAyaNipphaNNattaNeNa mutta-purIsabhAyaNataNeNa ya prAtmavAda-ekko ceva mahappA puriso devo ya asui tti kahemANo soyArassa saMvegaM uppAei, esA savvavAvI ya / savvaMgaNigUDho vi ya saceyaNo NigguNo AyasarIrasaMveyaNI / (dazavaM. ni. hari. vR. 3, paramo / / (go. ka. 881) / 166 u.)| saMsAra meM sarvatra vyApaka eka hI mahAn prAtmA hai, yaha hamArA zarIra zukra, zoNita, mAMsa, vasA, vahI puruSa hai, vahI deva hai, tathA vahI sarvAMgoM se medA, majjA, asthi, snAyu, carma, keza, roma, nakha, pracchanna hokara cetana, nirguNa aura sarvotkRSTa hai| dAMta aura prAMtoM Adi ke samudAya se banA hai; isa prakAra ke mantavya ko prAtmavAda kahate haiN| isalie tathA mUtra-purISa (mala) Adi se bharA prAtmasaMkalpa-AtmasaMkalpaH zarIra-karma-rAga-dveSa- hone ke kAraNa azuci hai| zarIraviSayaka yaha mohAdiduHkhapariNAmarahito'yaM mamAtmA vartate, zarIre kathana cUMki zrotA ke lie saMvega ko utpanna tiSThannazaddhanizcayanayena garIraM na spRzati, karma karatA hai, ata eva use AtmasaMvejanI kathA kahate haiN| bandhanabaddho 'pi san karmabandhanairbaddho na bhavati nali- prAtmA (prAdA, appA)-1. ego me sAsado appA nIdalasthitajalavaditIdRzaM bhedajJAnamAtmasaMkalpa NANa-dasaNalakkhaNo / (ni. sA. 102) / 2. svasaM. ucyate / (mokSaprA. TI. 5) / vedanasuvyaktastanumAtro niratyayaH / anantasaukhyayA. merA prAtmA zarIra, karma, rAga, dveSa aura mohAdi nAtmA lokAlokavilokanaH // (iSTopa. 21) / sa kha pariNAmoM se rahita hai; vaha zarIra meM 3. so'styAtmA sopayogo'yaM krmaaddhetuuphlaavhH| rahate hue bhI azuddha nizcayanaya se zarIra se aspRSTa yo grAhyo'grAhyanAdyantaH sthityutpatti-vyayAtmakaH / / hai, aura karma-bandhanoM se baddha hone para bhI pravaddha hai prameyatvAdibhirdhama racidAtmA cidAtmakaH / jJAna-darzana-jaise kamalapatra jala meM rahate hue bhI jala se tastasmAccetanAcetanAtmakaH // jJAnAda bhinno na alipta rahatA hai| isa prakAra ke bhedavijJAna ko cAbhinno bhinnAbhinnaH kathaMcana / jJAnaM pUrvAparIbhUtaM AtmasaMkalpa (antarAtmatA) kahate haiN| so'yamAtmeti kiirtitH|| (svarUpasaM. 2-4) / 4. evaM
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtmAgula ] caitanyavAnAtmA siddhaH satatabhAvataH / ( zAstravA. 1-78 ) / 5. ajAto'nazvaro mUrtaH kartA bhoktA sukhI budhaH / dehamAtro malairmukto gatvordhvamacalaH prabhuH / ( zrAtmAnu. 266 ) / 6. daMsaNa - NANapahANo saMdeso hu muttiparihINo / sa-gahiyadehapamANo NAyavvo erisoppA || ( tattvasAra 17 ) / 7. AtmA hi sva-paraprakAzAdirUpaH / ( nyAyavi. 1-4 ) | 8. zrAtmA hi jJAna dRksaukhyalakSaNo vimalaH paraH / sarvAzucinidAnebhyo dehAdibhya itIritaH // ( jI. caMpU 7 - 22 ) / 6. pratati santataM gacchati zuddhi-saMklezAtmaka pariNAmAntarANItyAtmA / (uttarA. sU. zA. vR. 1 - 15 ) / 10. pratati satatameva aparAparaparyAyAn gacchatIti zrAtmA jIvaH / (dharmabi. mu. vR. 1-1, pR. 1) / 11. AtmA jJAna- darzanopayogaguNadvayalakSaNaH / (jJA. sA. vR. 13-3, pR. 46 ) / 12. 'prata' dhAtuH sAtatyagamane'rthe vartate / gamanazabdenAtra jJAnaM bhaNyate / tena kAraNena yathAsambhavaM jJAna - sukhAdi guNeSu samantAt pratati vartate yaH sa zrAtmA, XXX zubhAzubhamanovacanakAyavyApArairyathAsambhavaM tIvra - mandAdirUpeNa zrA samantAt pratati vartate yaH sa AtmA / XX X utpAda vyaya dhrauvyairA samantAdati vartate yaH sa zrAtmA / (bR. dravyasaM. TI. 57) / 13. AtmA tAvadupayogalakSaNa: / (syA. maM. TI. 17) / 161, jaina-lakSaNAvalI 1 jJAna darzanasvarUpa jIvako zrAtmA kahA jAtA hai / zrAtmAgula - 1. jassi jassi kAle bharaherAvadamahI je maNuvA / tassi tassi tANaM zraMgulamAdaMgulaM NAma / ( ti pa 1 - 106 ) / 2. se ki taM zrayaMgule ? jeNaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM X XX (anuyo. sU. 133 ) / 3. je jammi juge purisA asayaMgulasamUsiyA huMti / tesi sayamaMgulaM jaM tayaM tu prayaMgulaM hoi // ( jIvasa. 103 ) / 4. jamhi ya jamhi ya kAle bhara rAvasu hoMti je maNuyA / tesi tu aMgulAI zrAdagula NAmado hoi || ( jaM. dI. pa. 13-27) / 5. yasmin kAle pumAMso ye svakIyAGgulamAnataH / aSTottarazatottuGgA zrAtmAGgulaM tadaGgulam / (lokapra. 1 - 40 ) / 6. tatra ye yasmin kAle bharata-sagarAdayo manuSyAH pramANayuktA bhavanti teSAM yadAtmIyamaGgulaM tadAtmAGgulam / ( saMgrahaNI de. vR. 244 ) / [AtyantikamaraNa 1 bharata - airAvata kSetroM meM utpanna vibhinna kAlavartI manuSyoM ke aMgula ko usa usa samaya zrAtmAMgula kahA jAtA hai / AtmAgulAbhAsa - etatpramANato (aSTottarazatottuGgapramANato) nyUnAdhikAnAM tu yadaGgulam | tatsyAdAtmAGgalAbhAsaM na punaH pAramArthikam // ( lokapra. 1 -41 ) / tattha eka sau ATha aMgula pramANa U~cAI se hona yA adhika pramANa vAle manuSyoM kA zraMgula zrAtmagula na hokara zrAtmAMgulAbhAsa hai / zrAtmAdhIna kriyAkarma ( zrAdAhI ) kiriyAkamme kIramANe appAyattattaM aparavasattaM dahINaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 88 ) / kriyAkarma karate samaya paravaza na hokara svAdhIna rahanA, ise AtmAdhIna kriyAkarma kahate haiM / AtmArAma - zrAtmArAmasya - prAtmaivArAma udyAnaM ratisthAnaM yasya, anyatra gatipratibandhakatvAt / X X X athavA zrAtmano'pi sakAzAdArAmo nivRttiryasyetyArAma iti grAhyam, vastutaH svAtmanyapi rateH rAgarUpatayA mokSapratibandhakatvena mumukSubhiranAdaraNIyatvAt / (ana. dha. sva. TI. 8-24) / jo vivekI jIva zrAtmA ko hI zrArAma - rati kA sthAnabhUta udyAna - mAna kara viSaya bhogAdi se parAGmukha hotA huA usI meM ramaNa karatA hai vaha zrAtmArAma kahalAtA hai / zrathavA zrAtmA kI prora se bhI jo zrArAma - nivRtti ko prApta hokara nivihere dazA ko prApta ho jAtA hai vaha zrAtmArAma kahalAtA hai / - zrAtmotkarSa - grAtmana utkarSa prAtmokarSaH - grahameva jAtyAdibhirutkRSTo na mattaH parataro'nyo'stItyadhyavasAya: / ( jayadha. pa. 777 ) / jAti- kulAdi meM meMre se bar3A aura koI nahIM hai, isa prakAra se apane utkarSa ke pragaTa karane ko zrAtmotkarSa kahate haiM / prAtyantikamararaNa- 1. prAtyantikaM avadhimaraNaviparyAsAddhi zrAdiyaMtiyamaraNaM bhavati / taM jahAyAni dravyANi sAMprataM marati, muMcatItyarthaH, na hyasau punastAni mariSyati / (uttarA cU. 5, pR. 128 ) / 2. prAtyantikamaraNaM yAni nArakAdyayuSkatayA karmadalikAnyanubhUya mriyate mRtazca na punastAnyanubhUya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdAnanikSepaNasamiti] 162, jaina-lakSaNAvalI [AdAnanikSepaNasamiti mariSyati; evaM yanmaraNaM tad dravvApekSayA atyanta- cakkhaparikkhiya pamajjiuM jo Thavei giNhai vaa| bhAvitatvAt prAtyantikamiti / (samavA. abhaya. vR. AyANabhaMDanikkhevaNAisamiyo mUNI hoi|| (upa dezamAlA 269; gu. gu. SaT. svo. vR. 3, pR. 14) / 2 jIva nAraka prAdi prAyasvarUpa jina karmapradezoM 8. nikSepaNaM yadAdAnamIkSitvA yogyavastunaH / samitiH kA anubhava karake maratA hai-unheM chor3atA hai, athavA sA tu vijJeyA nikSepAdAnanAmikA / / (ha. pu. 2, mara cukA hai - unheM chor3a cukA hai-vaha bhaviSya meM 125) / 6. sahasA dRSTa maSTapratyavekSaNadUSaNam / unakA anubhava karake marane vAlA nahIM hai unheM tyajataH samitiyAdAna nikSepagocarA // (ta. sA. punaH chor3ane vAlA nahIM hai ----ataH isa prakAra ke 6-10) / 10. zayyAsanopadhAnAni zAstropakaradravyAzrita maraNa ko prAtyantikamaraNa kahA jAtA hai| NAni ca / pUrva samyaka samAlocya pratilikhya puna: prAdAnanikSeparaNasamiti- 1. potthai-kamaMDalAiM punaH / / gRhNato'sya prayatnena kSipato vA dharAtale / gahaNa-visaggesu payatapariNAbho / AdAvaNa-NikkhevaNa- bhavatyavikalA sAdhorAdAnasamitiH sphuTam / / (jJAnAsamidI hodi tti NihiTThA / / (ni. sA. 64) / rNava 18, 12-13) / 11. dharmAvirodhinAM parAnu2. NANuvahiM saMjumuvahiM saucuvahiM aNNamappamuvahiM parodhinAM dravyANAM jJAnAdisAghanAnAM grahaNe visarjane vA / payadaM gaha-Nikkhevo samidI AdANaNikkhevA // ca nirIkSya pramRjya pravartanamAdAna-nikSepaNasamitiH / (mUlA. 1-14); AdANe Nikkheve paDilehiya (cA. sA. pR. 32) / 12. nikSepAdAnayoH samiticakkhuNA pmjjejjo| davvaM ca davaThANaM saMjamaladdhIya nikSepAdAnasamitizcakSuHpicchakapratilekhanapUrvakasayatnaso bhikkhU / / (mUlA. 5-122); sahasANAbhoiya- grahaNa-nikSepAdiH / (mUlA. vR. 1-10) / 13. jJAduppamajjida-appaccuvekSaNA dosaa| pariharamANassa nopadhi-saMyamopadhi-zaucopadhInAmanyasya copadheryatnena have samidI prAdANaNikkhevA / / (malA. 5-123; yau grahaNa-nikSepau pratilekhanapUrvakau sA AdAnanikSe 1198) / 3. rajoharaNa-pAtra-cIvarAdInAM paNA samitirbhavati / (malA. va. 1-14) / 14. pIThaphalakAdInAM cAvazyakArthaM nirIkSya pramRjya cAdAna- jJAnopakaraNAdInAmAdAnaM sthApanaM ca yat / yatnenAnikSepo AdAna-nikSepaNasamitiH / (ta. bhA. 9-5) / dAna-nikSepasamitiH karuNAparA // (prAcA. sA. 4. prAdAnaM grahaNam, nikSepaNaM mokSaNamaudhikopagrahika- 1-25); vihAyAdAna-nikSepau sahasA'navalokya ca / bhedasyopadherAdAna-nikSepaNayoH samitirAgamAnusA- duHpramArjanamapratyavekSaNaM cArdramAnasa: / / vidhAyopAdhireNa prtyuvekssnn-prmaarjnaa| (ta. bhA. hari. va siddha. tazavIkSaNaM pratilekhanaiH / labdhasvedarajaHsUkSmalatAvR. 7-3) / 5. AdAnaM grahaNam, nikSapo nyAsa: timRdubhiH punaH / / tau pramRjyopadheryatnAnnikSepAdAsthApanam, tayoH samitiH prAvacanena vidhinA anugatA nayoH kRtiH / yaterAdAnanikSepasamitiH parikIrtitA / / AdAna-nikSepaNA samitiH / xxx AdAna- (prAcA. sA. 5, 130-32) / 15. AdAnagrahaNena nikSepasamitisvarUpavivakSayA prAha-'rajoharaNAdi' nikSepa upalakSyate / tena pIThAdergrahaNe sthApane ca yA rajoharaNAdipAtra cIvarAdInAmiti caturdaza vidhopa- samitiH / (yogazA. svo. viva. 1-26) / 16. dhergrahaNaM dvAdazavidhopadhigrahaNaM ca paMcaviMzativighopadhi- AsanAdIni saMvIkSya pratilikhya ca yatnataH / gRllI. grahazca, pIThaphalakAdInAmiti cAzeSaupagrAhikopa- yAnikSipedvA yat sAdAnasamitiH smRtA / / (yogazA. karaNam AvazyakArthamityavazyatayA varSAsU pIThaphala- 1-36) / 17. sudRSTamRSTaM sthiramAdadIta sthAne kAdigrahaH, kadAciddhamanta-grISmayorapi, kvacidanupa- tyajettAdazi puustkaadi| kAlena bhUyaH kiyatApi viSaye jalakaNikAkulAyAM bhUmau, evaM dvividhamapyUdhi pazyedAdAnanikSepasamityapekSaH / / (ana. gha. 4-168) / sthirataramabhisamIkSya pramRjya ca rajohatyA''dAna. 18. pustakAdyupadhiM vIkSya pratilekhya ca gRhNataH / nikSepau kartavyAvityAdAna-nikSepaNA samitiH / (ta. muJcato dAna-nikSepasamitiH syAdyateriyam / / (dharmasaM. bhA. hari. va siddha. vR. 6-5) / 6. dharmopakaraNAnAM zrA. 6-7) / 16. yatpustaka-kamaNDaluprabhRtika gRhyate grahaNa-visarjanaM prati yatanamAdAna nikssepnnsmitiH| tatpUrva nirIkSyate, pazcAnmRdUnA mayUrapicchena prati(ta. vA. 6, 5, 7; ta. zlo. 6-5) / 7. puTiva likhyate, pazcAd gRhyate, caturthI samitirbhavati /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdAnapada]] 163, jaina-lakSaNAvalI [AdityamAsa (cA. prA. TI. 36) / 20. dharmopakaraNagrahaNa-visarjane daMti / (jayadha. 1, pR. 34) / samyagAlokya mayUrabaNa pratilikhya tadabhAve vastrA- 1 pAgama kA vivakSita adhyayana va uddezya Adi dinA pratilikhya svIkaraNaM visarjanaM ca samyagAdAna sarvaprathama jisa pada ke uccAraNa se prArambha hotA hai nikSepaNasamitirbhavati / (ta. vRtti zruta. 6-5) / use AdAnapada kahate haiN| jaise-pAvaMtI (prAcA21. grAhya mocyaM ca dharmopakaraNaM pratyuvekSya yat / rAMga kA pAMcavAM adhyayana), cAuraMgijjaM (uttarApramAya' ceyamAdAna-nikSepasamitiH smRtA / / (lokapra. dhyayanoM meM tIsarA) aura asaMkhayaM (uttarAdhyayanoM meM 30-747) / 22. prAsana-saMstAraka-pIThaphalaka- cauthA adhyayana) ityAdi pada / 2. 'yaha isake hai' isa vastra-pAtra daNDAdikaM cakSuSA nirIkSya pratilikhya ca vivakSA meM jo pada niSyanna hote haiM unheM prAdAnapada samyagupayogapUrva rajoharaNAdinA yad gRhNIyAdyacca samajhanA caahie| jaise - chatrI, maulI, garbhiNI nirIkSita-pratilekhitabhUmau nikSipet sA AdAna- aura avidhavA aadi| nikSepaNasamitiH / (dharmasaM. mAna. svo. va. 3-47, prAdAnabhaya-1. kiJcana dravyajAtamAdAnam tasya pa. 131) / 23. dharmAvirodhinAM parAnuparodhinAM nAza haraNAdibhyo bhayamAdAnabhayam / (prAva. bhA. hari. dravyANAM jJAnAdisAdhanAnAM pustakAdInAM grahaNe visa- va malaya. vR. 184, pR. 473 va 573) / 2. dhanAdijane ca nirIkSya mayUrapicchena pramRjya pravartanamAdAna- grahaNAd bhayamAdAna bhayam / (kalpasUtra vi. vR. 1-15, nikssepnnsmitiH| (kAtike. TI. 366, . 300) / pR.30)| 3. prAdIyata ityAdAnam, tadarthaM caurAdibhyo ta cAdAna-nikSepasvarUpA samitiH sphuTam / yadbhayaM tdaadaanbhym| (lalitavi. mu.paMji. pR. 38) / vastrAbharaNa-pAtrAdinikhilopadhigocarA // yAvantyU- 3 jo 'yAdIyate' arthAt grahaNa kiyA jAtA hai, isa pakaraNAni gRhakarmocitAni ca / teSAmAdAna-nikSepau nirukti ke anusAra grahaNa kI jAne vAlI vastu kartavyau pratilekhya ca / / (lATIsaM. 5, 253-54) / prAdAna kahalAtI hai| usake lie jo cora Adi 2. jJAna, saMyama aura zauca ke sAdhanabhUta pustaka, se bhaya hotA hai use prAdAnabhaya kahate haiM / picchI va kamaNDala tathA anya upadhi ko bhI sAva- zrAditya-1. prAdau bhava prAdityo bahalavacanAt dhAnIpUrvaka dekha-zodha karake uThAne aura rakhane ko tya-pratyayaH iti vyutpatteH / (sUryapra. vR. 20-105, AdAna-nikSepaNasamiti kahate haiN| 106) / 2. aditerdevamAturapatyAni aadityaaH| prAdAnapada-1. pAvaMtI cAuraMgijja asaMkhayaM ahA- (ta. vRtti zruta. 4-25) / / tathijja addaijjaM jaNNa ijjaM purisaijja (usukAri- 1 Adi meM hone vAle kA nAma Aditya hai| 2 jja) elaijjaM vIrIyaM dhammo maggo samosaraNaM jaM- aditi-devamAtA-ko santAnoM ko Aditya maiyaM se taM pAyANapaeNaM / (anuyo. 130, pR. (laukAntika devavizeSa) kahA jAtA hai| 141) / 2. prAdAnapadaM nAma Attadravyanibandhanam / AdityamAsa-1. prAicco khalu mAso tIsaM addhaM xxx vadhUrantarvatnItyAdIni AttabhartR-dhRtApatya- ca hoi divasANaM / (jyotiSka. 37) / 2. sa nibandhanatvAt / (dhava. pu. 1, pR. 75-76); caikasya dakSiNAyanasyottarAyaNasya vA vyazItyadhikachattI maulI gambhiNI aihavA iccAINi AdA- dinazatapramANasya SaSThabhAgamAnaH / yadi vA AdityaNapadANi, idamedassa atthi tti vivakkhAe uppaNNa- cAraniSpannatvAdupacArato maaso'yaadityH| (vyava. taado| (dhava. pu. 6, pR. 135-36) / 3. daMDI bhA. malaya. vR. 2-15, pR. 7) / 3. AdityamAsachattI molI gambhiNI aihavA iccAdisaNNAyo / strizadahorAtrANi rAtrindivasya cArddhama, dakSiNAprAdANapadAgro, idamedassa atthi tti saMbaMdhaNibaMdha- yanasyottarAyaNasya vA SaSThabhAgamAna: ityarthaH / (bRhatka. nnttaado| (jayadha. 1, pR. 31-32) / 4. davva- vR. 1130) / khetta-kAla-bhAvasaMjoyapadANi rAyAsi-dhaNuhara-sura- 1 sAr3he tIsa (301) dina-rAta pramANa kAla ko loyaNayara-bhArahaya-airAvaya-sAraya-vAsaMtaya-kohi - prAdityamAsa kahate haiN| 2 yaha prAdityamAsa uttarAmANiiccAINi NAmANi vi AdANapade ceva Niva- yaNa athavA dakSiNAyana ke chaThe bhAga pramANa hotA la. 25
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdityasaMvatsara ] 164, jaina-lakSaNAvalI [Adeza hai (183 / 6-303) / prathavA sUrya ke saMcAra se utpanna hone ke kAraNa isa mAsa ko bhI zrAditya kahA jAtA hai / zrAdityasaMvatsara - 1. chappi uUpariyaTTA eso saMvaccharo u zrAicco / ( jyotiSka 34 ) / 2. tathA yAvatA kAlena SaDapi prAvRDAdayaH RtavaH paripUrNAH prAvRttA bhavanti tAvAn kAlavizeSa prAdityasaMvatsaraH / ( sUrya pra. malaya. vR. 10, 20, 5) / zraddheyatA darzanAdeva yasya bhavati, sa ca zarIraguNo yasya vipAkAd bhavati tadAdeyanAma / ( ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8 - 12) / 6. zrAdeyatA grahaNIyatA bahumAnyatA ityarthaH / jassa kammassa udaeNa jIvassa prAdeyattamupajjadi taM kammamAdeyaM NAma / ( dhava. pu. 6. pU. 65 ) ; jassa kammassudaeNa jIvo prAdejjo hodi tamAdejjaNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 366 ) / 7. yasya karmaNaM udayenAdeyatvaM prabhopetazarIraM bhavati 1 jitane kAla meM paripUrNa chaha RtunoM kA parivartana tadAdeyanAma | athavA yadudayAdA deyavAcyaM (kyaM) tadAdehotA hai utane kAla kA nAma zrAdityasaMvatsara hai| yam / (mUlA. vR. 12 - 165 ) / 8. yadudayAjjIvaH ( eka Rtu 61 dina, 61x6= 366 dina) / sarvasyAdeyo bhavati grAhyavAkyo bhavati tadAdeyanAma / prAdimAn vainasika bandha - tatrAdimAn snigdha- ( karmavi. garga. pU. vyA. 75, pR. 33 ) / 6. yadudayena rUkSaguNanimitta: vidyudulkAjaladhArAgnIndradhanurAdi- yatkiJcidapi bruvANaH sarvasyopAdeyavacano bhavati viSayaH / (ta. vA. 5, 24, 7) / tadAdeyanAma / ( karmasta. go. 6-10, pR. 87; prava. snigdha aura rUkSa guNa ke nimitta se bijalI, ulkA, sAro. vR. 1266 ; zataka. mala. hema. vR. 37-38, jaladhArA, agni aura indradhanuSa prAdirUpa jo pud- pR. 51; dharmasaM. malaya. vR. 621 ) / 10. tathA galoM kA bandha hotA hai vaha AdimAn vainasika bandha yadudayavazAt yacceSTate bhASate vA tatsarvaM loka: kahalAtA hai / pramANIkaroti, darzanasamanantarameva jano'bhyutthAnAdi zrAdimokSa - 1. itthizro je Na sevaMti AimokkhA samAcarati tadAdeyanAma | (prajJApa. malaya. vR. 23, hi te jaNA iti / ( sUtrakR. 1 - 5) / 2. grAdiH 263; paMcasaM. malaya. vR. 3-8 pR. 117; karmapra. saMsArastasmAt mokSa prAdimokSaH (taM) saMsAravimukti yazo. TI. 1, pR. 6) / 11. prAdeyanAmakarmodayAta yAvaditi / dharmakAraNAnAM vA ''dibhUtaM zarIram, grAhyavAkyo bhavati / (paMcasaM svo vR. 3 - 6, pR. dvimukti yAvat yAvajjIvamityarthaH / (sUtrakR.zI. 11) / 12. prabhAyuktasarIrakArakamAdeyanAma / (ta. vR. 1, 7, 22 ) / vRtti zruta. 8-11) / 1 jo striyoM kA sevana nahIM karate haiM, aise puruSoM ko zrAdimokSa kahate haiM / pradeyanAma- 1. prabhoSetazarIrakA raNamAdeyanAma | ( sa. si. 8-11; bha. prA. mUlA. TI. 2121) / 2. prAdeyabhAvanirvartakaM pradeyanAma / ( ta. bhA. pa 12) / 3. prabhoSetazarIratAkaraNamAdeyanAma / yasyodayAt prabhopetazarIraM dRSTeSTamupajAyate tadAdeyanAma | (ta. vA. 8, 11, 36; ta. ilo. 8-11) / 4. pradeyanAma yadudayAdAdeyo bhavati, yacceSTate bhASate vA tatsarvaM lokaH pramANIkaroti / ( zrA. pra. TI. 24; dharmasaM. malaya. vR. 621, pR. 233) / 5. gRhItavAkyatvAdAdaropa jananahetutAM pratipadyate udayAvalikaM praviSTaM sat / etaduktaM bhavati - yasyAdeyanAmakarmodayastenoktaM pramANaM kriyate yat kiJcidapi, darzanasamanantarameva cAbhyutthAnAdi lokaH samAcaratItyevaMvidhavipAkamAdeyanAmeti XX X athavA zrAdeyatA 1 jisa karma ke udaya se prabhA ( kAnti) yukta zarIra ho use zrAdeyanAmakarma kahate haiM / 4 jisake udaya se prANI zradeya - grAhya yA bahumAnya hotA hai, vaha jo bhI vyavahAra karatA hai yA bolatA hai use loga pramANa mAnate haiM, use zrAdeya nAmakarma kahA jAtA hai / zrAdeyavacanatA - zrAdeyavacanatA sakalajanagrAhyavAkyatA / (uttarA. ni. zA. vR. 1-58, pR. 39 ) / sarva logoM ke dvArA vacanoMkI grAhyatA yA upAdeyatA ko zrAdeyavacanatA kahate haiM / yaha zrAcArya ke 36 guNoM ke antargata cAra prakAra kI vacanasampat meM prathama hai / zrAdeza - apara: (nirdeza:) grAdezena bhedena vizeSeNa prarUpaNamiti / ( dhava. pu. 1, pR. 160 ) / pradeza se abhiprAya bheda yA vizeSa kA hai / arthAt caudaha mArgaNArUpa bhedoM ke zrAzraya se jo vivakSita vastukA kathana kiyA jAtA hai vaha pradeza kahalAtA hai / -
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdezakaSAya] 165, jaina-lakSaNAvalo AdhAkarma prAdezakaSAya-1. AdesakasAeNa jahA cittakamme prAdyantamaraNa-1. sAmpratena maraNenAsAdRzyabhAvi lihido koho rUsido tivalidaNiDAlo bhiuDi yadi maraNamAdyantamaraNamucyate, aAdizabdena sAmpratika kAUNa / (kasAyapA. cU. pR. 24) / 2. Adeza- prAthamika maraNamUcyate, tasya anto vinAzabhAvo kaSAya: kaitavakRtabhRkuTibhaGgurAkAraH, tasya hi kaSA- yasminnuttaramaraNe tadetadAdyantamaraNamabhidhIyate / yamantareNApi tathAdezadarzanAt / (prAva. ni. hari. prakRti-sthityanubhava-pradezairyathAbhUtaiH sAmpratamupaiti mRti vR. 618, pR. 360) / 3. bhiuDi kAUNa bhaTiM tathAbhUtAM yadi sarvato dezato vA nopaiti tadAdyantakRtvA, tivalidaniDAlo trivalitaniTala:, bhakUTihetoH maraNam / (bha. prA. vijayo. 25) / 2. prakRtitrivalitaniTalaH ityarthaH / evaM citrakarmaNi likhitaH sthityanubhava-pradezardezataH sarvato vAnyAdRzairmaraNamAdyakrodhaH AdezakaSAyaH / Xxx sabbhAvavaNA ntamaraNama, prAdeH prathamamaraNasyAnto vinAzo yasmikasAyaparUvaNA kasAyabuddhI ca praadesksaano| (jaya. nuttaramaraNa iti vyutptteH| (bha. prA. mUlA. TI. dha. 1, pR. 301) / 25) / 1 jisakI bhauMheM car3hI huI haiM tathA mastaka para vartamAna maraNa se AgAmI maraNa ke vilakSaNa hone trivalI-carmagata tIna rekhAyeM-par3I huI haiM, isa ko prAdyantamaraNa kahate haiN| arthAt prakRti, sthiti, prakAra se citra meM aMkita krodha kaSAya ko Adeza- anubhAga aura pradezoM kI apekSA karmoM kI bandhakaSAya kahA jAtA hai| udayAdi avasthA jaisI vartamAna maraNa ke samaya hai Adezabhava--prAdezabhavo NAma cattAri gaiNAmANi, vaisI vaha agale maraNa ke samaya dezataH yA sarvatotehiM jaNidajIvapariNAmo vaa| (dhava. pu. 16, pR. bhAvena na ho, isakA nAma prAdyantamaraNa hai| 512) / prAdhAkarma-1. jaM tamAdhAkammaM NAma / taM proddAcAra gatinAmakarmoM ko athavA unase janita jIva- vaNa viddAvaNa-parighAvaNa-prAraMbhakadaNippaNNaM taM savvaM pariNAma ko prAdezabhava kahate haiN| prAdhAkammaM NAma / (SaTkhaM. 5, 4, 21-22-pu. 13, prAdolakaraNa-dekho azvakarNakaraNa / 1. saMpahi 46) / 2. chajjIvaNikAyANaM virAhaNoddAvaNAdiAdolanakaraNasaNNAe attho vuccade-pAdolaM nAma NippaNNaM / prAdhAkamma NeyaM saya-parakadamAdasaMpaNNaM / / hidolam, Adolamiva krnnmaadolkrnnm| yathA (malA. 6-5) / 3. AhA ahe ya kamme hiMdolatthaMbhassa varattAe ca aMtarAle tikoNaM hoUNa pAyAhamme ya attakamme ya / paDisevaNa paDisuNaNA kaNNAyAreNa dIsai evamettha vi kohAdisaMjalaNANa- saMvAsa'NumoyaNA ceva / / porAlasarIrANaM uddavaNa-timaNubhAgasaMNiveso kameNa hIyamANo dIsai tti edeNa vAyaNaM ca jassaTTA / maNamAhittA kIrai pAhAkamma kAraNeNa assakaNNakaraNassa AdolakaraNasaNNA tayaM veMti / (piNDani. 65 va 67) / 4. jIvasya jAdA / evamovaTTaNamuvvaTTaNakaraNe tti eso vi upadravaNaM proddAvaNaM NAma / aGgacchedanAdivyApAra: pajjAyasaddo aNugayaTTho daTTavvo, kohAdisaMjalaNANa- vidrAvaNaM NAma / saMtApajananaM paridAvaNaM NAma / maNubhAgaviNNAsassa hANi-vaDhisarUveNAvaTThANaM pe- prANiprANaviyojanaM prArambho NAma / proddAvaNa-vihAkkhiyUNa tattha provaTTaNamuvvadraNasaNNAe puvvAiriehiM vaNa-parighAvaNa-prAraMbhakajjabhAveNa nnipphnnnnmoraaliypyttttaavidttaado| (jayadha.-dhava. pu. 6, pR. 364, zarIraM taM savvaM prAdhAkamma NAma / jamhi sarIre Ti. 5) / 2. se kAle ovaTTaNi-uvvaTTaNa assakaNNa vidANaM jIvANaM proddAvaNa-viddAvaNa-pariddAvaNa-prAraMbhA Adola / karaNaM tiyasaNNagayaM saMjalaNarasesU vaTri- aNNehito hoMti taM zarIramAdhAkammaM ti bhaNidaM hidi / / (labdhi. 456) / hodi / (dhava. pu. 13, pR. 46) / 5. aorAlagga1 bhAdola nAma hiMDole (jhUle) kA hai| hiMDole ke haNeNaM tirikkha-maNuyA'havA suhumvjjaa| uddavaNaM puNa samAna jo karaNa --pariNAma--krama se uttarottara jANasU aivAyavivajjiya pIDaM / / kAya-vai-maNo hIyamAna hote hue cale jAte haiM, ise prAdolakaraNa / tinni u ahavA dehAu-iMdiyappANA / sAmittAvAkahate haiN| apavartana-udvartana aura azvakarNa karaNa yANe hoi tivAyo ya karaNesuM / hiyayami samAheuM isI ke nAmAntara haiN| egamaNegaM ca gAhagaM jo u| vahaNaM karei dAyA kAyeNa
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdhAkarma] 166, jaina-lakSaNAvalI AdhyAtmika dharmyadhyAna tamAha kammaM ti / / (piNDani. bhA. 25-27, pR. 38) / karaNaM tadAdhAkarma / (gu. gu. SaT. svo. vR. 20, pR. 6. prAhAkamma-ddhANakappAiyaM vA bahu aiyAraM krejjaa| 48) / 14. sAdhu cetasi prAdhAya praNidhAya, sAdhudIhagilANakapparasa vA avasANe AhAkammasanni- nimittamityarthaH, karma-sacittAcittIkaraNamacittasya hisevaNaM vA kayaM hojjaa| (jItaka. cU. pR. 20, vA pAko niruktAdAdhAkarma / (dharmasaM. mAna. svo. vR. paM. 5-6) / 7. vRkSacchedastadAnayanaM iSTakApAkaH 3, 22, pR. 38) / bhUmikhananaM pASANasikatAdibhiH pUraNaM dharAyAH kuTTanaM 3. jisa eka yA aneka sAdhuoM ke nimitta mana ko kardama karaNaM kIlAnAM karaNaM agninAyastApanaM (kArti. Ahita-pravartita karake audArikazarIradhArI tiryaca -agninA lohatApanaM) kRtvA pratADya krakacaH va manuSyoM kA apadrAvaNa-pratipAta (maraNa) rahita kASThapATanaM bAsIbhistakSaNaM, (kArti.-'vAsIbhista- pIDana-aura tripAta-mana-vacana-kAya-athavA kSaNaM' nAsti) parazubhizchedanaM ityevamAdivyApAreNa deha, prAya aura indriya prANa ina tInoM kA vinAza SaNNAM jIvanikAyAnAM bAdhAM kRtvA svena vA utpA- kiyA jAtA hai use prAdhAkarma yA adhaHkarma kahate ditA anyena vA kAritA vasatirAdhAkarma-zabdeno- haiN| isake prAdhAkarma, adhaHkarma, aAtmaghnakarma aura cyate / (bha. prA. vijayo. TI. 230, kAtike. TI. prAtmakarma ye gAmAntara haiN| 4 upadrAvaNa, vidrAvaNa, 446) / 8. sAdhvayaM yatsacittamacittI krayate acittaM paridrAvaNa aura prArambhakArya ke dvArA niSpanna vA pacyate tadAdhAkarma / (prAcArAMga zI. va. 2, 1, audArika zarIra ko prAdhAkarma kahate haiN| abhiprAya 266, pR. 316) / 6. prAdhAya vikalpya yati manasi yaha ki jisa zarIra meM sthita prANiyoM ke anya prANiyoM kRtvA sacittasyAcittIkaraNamacittasya vA pAko ke nimitta se upadrAvaNa Adi hote haiM usa zarIra niruktAdAdhAkarma / (yogazA. svo. viva. 1-38) / ko prAdhAkarma kahate haiN| 7 vRkSoM ke chedane, iMToM ke 10. prAdhAkarma adhvAnakalpAdikaM vA zuSkakadalI- pakAne evaM bhUmi ke khodane prAdi rUpa vyApAra se phlaadidhrnntH| dIrghaglAnena vA satA yadAdhAkarmara- chaha kAya ke prANiyoM ko bAdhA paha~cA kara svayaM yA sAdikAraNataH / sannidhisevanaM vA caritam / (jItaka. anya ke dvArA vasatikA ke utpAdana ko bhI prAdhAcU. vi. vyA. pR. 51, 20-4) / 11: vRkSacchedeSTa- karma kahA jAtA hai| kApAka-kaI makaraNAdivyApAreNa SaNNAM jIvanikA- aAdhArmika- dekho prAdhAkarma / AdhArmika yAnAM bAdhAM kRtvA svenotpAditA anyena vA kAritA yanmUlata eva sAdhUnAM kRte kRtam / (vyava. bhA. malaya. kriyamANA vAnumoditA vstiraadhaakm-shbdenocyte| vR. 3-164, pR. 35) / (bha. prA. malA. TI. 230) / 12. prAdhAnam AdhA sAdhanoM ke lie banAye gaye AhAra ko prAdhAkarmika xxx sAdhunimittaM cetasaH praNidhAnam, yathA amu- kahate haiN| kasya sAdhoH kAraNena mayA bhaktAdi pacanIyamiti, prAdhAkamikA-dekho prAdhAkarma / AdhArmikA AdhayA karma pAkAdikriyA prAdhAkarma, tadyogAd sAdhUnAmevArthAya kAritA / (bRhatka. vR. 1753) / bhaktAdyapi praadhaakrm|xxxydvaa prAdhAya -sAdhu sAdhuoM ke lie banavAI gaI vasatikA ko AdhAcetasi praNidhAya-yat kriyate bhaktAdi tadAdhA- kamikA kahate haiN| karma / (piNDani. malaya. vR. 62); adhaHkarmeti prAdhikaraNikI kriyA-dekho adhikrnnkriyaa| adhogati nibandhanaM karma adhHkrm| xxxAtmAnaM hiMsopakaraNAdAnAdadhikaraNikI kriyaa| (sa. si. durgatiprapAtakAraNatayA hanti vinaashytiityaatmnm| 6-5; ta. vA. 6, 5, 8) / tathA yat pAcakAdisambandhi karma pAkAdilakSaNaM hiMsA ke upakaraNa-khar3aga va bhAlA Adi-ke jJAnAvaraNIyAdilakSaNaM vA tadAtmanaH sambandhi kriyate grahaNa karane ko prAdhikaraNikI kriyA kahate haiN| aneneti prAtmakarma / etAni (prAdhAkarma, adhaHkarma, prAdhyAtmika dharmyadhyAna -svasaMvedyamAdhyAtmi Atmaghnakarma, prAtmakarma) ca nAmAnyAdhAkarmaNo kam / (cA. sA. pR. 76) / mukhyAni / (piNDani. malaya. vR. 65) / 13. yat svasaMvedya-svasaMvedanagocara-dharmyadhyAna ko prASaTakAyavirAdhanayA yatina prAdhAya saMkalpanAzanAdi- dhyAtmika dharmyadhyAna kahate haiN|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAna ] prAdhyAna- prAdhyAnaM syAdanudhyAnamanityatvAdici ntanaiH / ( ma. pu. 21-28) / saMsAra, deha va bhogAdi kI anityatAdi ke bAra-bAra cintana ko prAdhyAna kahate haiM / 167, jaina- lakSaNAvalI prAna - saGkhyeyA grAvalikA prAtaH, eka ucchvAsa ityartha: / (SaDazIti de. svo vR. 66, pR. 165 ) / saGkhyAta zrAvalI pramANa kAla ko prAna (ucchvAsa ) kahate haiM / prAnati tathA pUjitasaMyatasya paJcAGgapraNAmakaraNam granatiH / (sA. dha. 5-45 ) / do hAtha, do jAnu aura mastaka ina pAMca aMgoM se praNAma karane ko zrAnati kahate haiM / zrAna-pAnaparyApti - dekho ucchvAsa niHzvAsaparyA - pti / ucchvAsa - niHsaraNazakte niSpattirAnapAnaparyAptiH / ( mUlA. vR. 12 - 165 ) / ucchvAsa ke nikalane kI zakti kI utpatti kA nAma zrAna-pAna paryApta hai / Ana-pAnaprANa- 1. ucchvAsaparAvartotpannakhedarahitavizuddhacitprANAdviparItasadRza zrAna-pAnaprANaH / (bR. dravyasaM . TI. 3) / 2. ucchvAsa - niHzvAsanAmakarmodayasahitadeodaye satyucchvAsa - niHzvAsapravRttikAraNazaktirUpAna-pAnaprANaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 131 ) / 2 ucchvAsa - niHzvAsa nAmakarma ke sAtha zarIra nAma karma kA udaya hone para ucchvAsa- niHzvAsa pravRtti kI kAraNabhUta zakti ko zrAnapAnaprANa kahate haiM / mAnaprANa- 1. asaMkhyeyA AvalikA eka AnaprANaH, dvipaJcAzadadhikatricatvAriMzacchatasaMkhyAvalikApramANa eka prAnaprANa iti vRddhasampradAyaH / tathA coktam - ego prANApANU teyAlIsa sayA u bAva | zrAvaliyamANaM praNaMtanANIhiM NiddiTTho || ( sUrya pra. malaya. vR. 20, 105 - 106 ) / 2. prAnaprANau ucchvAsa- niHzvAsakAlaH / kalpasUtra vinaya. vR. 6-118, pR. 173) / asaMkhyAta zrAvaliyoM kA eka prAna prANa hotA hai / vRddhasampradAya ke anusAra tetAlIsa sau bAvana zrAvalI pramANa prAnaprANa hotA hai / prAnaprAraNakAla -- hRSTasya nIrogasya zrama- bubhukSAdinA nirupakRSTasya yAvatA kAlenaitAvucchvAsa-ni: [ zrAnayana zvAsau bhavataH tAvAn kAlaH AnaprANaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 178, pR. 344 ) / dekho zrAnaprANa | zrAnaprANadravyavargaNA - prANapANuvvaggaNA NAma prANapAdavvANi ghettUNa ANapANuttAe pariNAmeMti jIvA / (karmapra. cU. baM. ka. gA. 16, pR. 41 ) / jina pudgalavargaNAtroM ko grahaNa kara jIva unheM zvAsocchavAsa ke rUpa meM pariNamita karatA hai unheM zranaprANadravyavargaNA kahate haiM / prAnaprAraNaparyApti - dekho mAnapAnaparyApti va ucchvAsaparyApti / prAnaprANaparyAptiH ucchvAsaniHzvAsayogyAn pudgalAn gRhItvA tathA pariNamayyAss prANatayA visarjanazaktiH / (sthAnA. abhaya vR. 2, 17, 3, pR. 50) / ucchvAsa- niHzvAsa ke yogya pudgaloM ko grahaNa kara aura unako ucchvAsa - niHzvAsa rUpa se pariNamAkara zrAnaprANarUpa se visarjana kI zakti kA nAma zrAnaprANaparyApta hai / Anayana - 1. zrAtmanA saMkalpite deze sthitasya prayojanavazAdyatkiJcidAnayetyAjJApanamAnayanam / ( sa. si. 7-31; ta. vA. 7, 31, 1, cA. sA. pR. 6) / 2. anyamAnayetyAjJApanamAnayanam / (ta. ilo. 7, 31) / 3. pranayanaM vivakSitakSetrAd bahiH sthitasya sacetanAdidravyasya vivakSitakSetre prApaNam, sAmarthyAt preSyeNa, svayaM gamane hi vratabhaGgaH syAt pareNa tu Anayane na vratabhaGgaH syAditi buddhayA preSyeNa yadA SSC sacetanAdidravyaM tadA'ticAraH / (yogazA. svo viva. 3 - 117 ) / 4. taddazAd bahiH prayojanavazAdidamAnayetyAjJApanamAnayanam / ( ratnaka. TI. 4-6) / 5. AnayanaM sImahardezAdiSTavastunaH preSyeNa vivakSitakSetre prApaNam / ca zabdena sImabahideze sthitaM preSyaM prati idaM kurvityAjJApanaM vA / (sA. dha. sva. TI. 5 - 27) / 6. pranayanaM vivakSitakSetrAd vivakSitakSetre bahiH sthitasya sacetanAdidravyasya prApaNam / ( dharmasaM. mAna. svo vR. 2- 56, pR. 115) / 7. zrAtmasaMkalpita dezasthite'pi pratiSiddhadezasthitAni vastUni kAryavazAttadvastusvAminaM kathayitvA nijadezamadhye zrAnAyya kraya-vikrayAdikaM yatkaroti tadAnayanam / (ta. vRtti zruta. 7-31) / 8. zrAtmasaMkalpitAddezAd bahiH sthitasya vastunaH /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ Anayanaprayoga] 168, jaina-lakSaNAvalI [prAnupUrvI AnayetIGgitaH kiJcid jJApanAnayanaM matam // vezakramaniyAmakamAnapUrvI naametypre| (ta. bhA. 8, (lATIsaM. 6-126) / 12) / 2. prAnupUrvI nAma yadudayAdapAntarAlagatI 1 pratijJAta deza meM sthita rahate hae prayojana ke vaza niyatadezamanuzreNigamanam / (zrA. pra. TI. 21) / maryAdita kSetra ke bAhara se jisa kisI vastu ke 3. AnupUrvI-vRSabhanAsikAnyastarajjUsaMsthAnIyA, maMgAne ko prAnayana kahate haiN| yayA karmapudgalasaMhatyA viziSTaM sthAnaM prApyate'sau, prAnayanaprayoga-dekho Anayana / 1. viziSTAvadhike yayA vovottamAgAdhazcaraNAdirUpo niyamataH zarIrabhUpradezAbhigrahe parato gamanAsaMbhavAt sato yadanyo- vizeSo bhavati sA''nupUrvIti / (prAva. ni. hari. vR. 'vadhikRtadezAda bahirvatinaH sacittAdidravyasyAnayanAya 122, pR.84)| 4. bhavAd bhavaM nayatyAnupUA yayA prayujyate 'tvayedamAneyam' sandezakapradAnAdinA prAnaya- sA''nupUrvI vRSabhAkarSaNarajjukalpA / (paMcasaM. ca. svo. naprayogaH / AnAyanaprayoga ityapare paThanti / (ta. bhA. vR. 3-127, pR. 38) / 5. puvvattarasarIrANamantarehari. va siddha. vR. 7-26; prAva. hari. vR. 6, pR. ega-do-tiNNisamae vaTTamANajIvassa jassa kammassa 835, zrA. pra. TI. 320) / 2 prAnayane vivakSita- udaeNa jIvapadesANa visiTro saMThANaviseso hodi kSetrAda bahirvartamAnasya sacetanAdidravyasya vivakSitakSe- tasya prANupUnvi tti saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 56); traprApaNe prayogaH, svayaM gamane bratabhaGgabhayAdanyasya / mukkapuvvasarIrassa agahiduttarasarIrassa jIvassa aTThasvayameva vA gacchata: sandezAdinA vyApAraNamAnayana- kammakkhaMdhehiM eyattamuvagayassa haMsadhavalavissAsovacaprayogaH / (dharmabi. vR. 3-32) / ehi uvaciyapaMcavaNNakammakkhadhaMtassa visiTTamuhAgAdekho pAnayana / reNa jIvapadesANaM aNu parivADIe pariNAmo prANupAnApAnaparyApti-dekho pAnapAnaparyApti / puvI NAma / (dhava. pu. 13, pR. 371) / 6. prAnuucchavAsanissaraNazakte niSpattinimittapudgalapracayA- pUrvI ca kSetrasannivezakramaH, yatkarmodayAdatizayena vAptirAnApAnaparyAptiH / (dhava. pu. 1, pR. 255) / tadgamanAnuguNyaM syAt tadapyAnupUrvIzabdavAcyam / dekho paanpaanpryaapti| (ta. bhA. siddha. va. 8-12) / 7. yadudayAdantarAlaprAnugAmika pravadhi-dekho anugaamii| 1. prAnuH gatau jIvo yAti tadAnupUrvI nAma / (samavA. abhaya. gAmikaM yatrakvacidutpanna kSetrAntaragatasyApi na pratipatati bhAskaravat ghttrktbhaavvcc| (ta. bhA. bhavAntarotpattisthAnaM gacchato jIvasyAnuzreNiniyatA 1-23) / 2. anugamanazIlam prAnugAmikam, ava- gamanaparipATIhAnupUrvItyucyate, tadvipAkavedya dhijJAninaM locanavad gacchantamanugacchatIti bhaavaarthH| prakRtirapi praanupuurvii| (karmasta. go. vR. 9-10, (nandI. hari. va. 15, pR. 23) / 3. anugamanazIla pR. 86) / 6. nAraya-tiriya-narAmarabhavesu jaMtassa prAnugAmikaH locanavat / (prAva. ni. hari. vR. 56, aNtrgiie| aNupuvvIe udago sA cauhA suNasu pR. 42) / 4. tathA gacchantaM puruSamA samantAdana- jaha hoi|| (karmavi. garga. 121, pR. 50) / 10. gacchatItyevaMzIlamAnugAmi prAnugAmyeva vA''nugAmi- AnupUrvI narakAdikA, yadudaye jIvo narakAdo gacchati, kaH / svArthe kaH prtyyH| athavA anugamaH prayojanaM narakAdinayane kAraNaM rajjuvad vRSabhasya / (karmavi. pU. yasya sa AnugAmikaH, locanavat gacchantamanu- vyA. 75, pR. 33) / 11. tathA kUrpara-lAMgalagacchati so'vadhirAnugAmika iti bhAvaH / (prajJApa. gomUtrikAkArarUpeNa yathAkramaM dvi-tri-catuHsamayamalaya. vR. 33-317, pR. 536) / 5. utpattikSetrA- pramANena vigraheNa bhavAntarotpattisthAnaM gacchato danyatrApyanuvartamAnamAnugAmikam / (jainata. 11, jIvasyAnuzreNigamanaM prAnupUrvI, tannibandhanaM nAma pR.7)| aAnupUrvInAma / (saptatikA malaya. vR. 5, pR. dekho anugAmI avadhi / 152) / 12. prAnupUrvI nAma yadudayAdantarAlagatau prAnupUrvo-1. gatAvutpattukAmasyAntargatau vartamA- niyatadezamanusRtya anuzreNigamanaM bhavati / niyata nasya tadabhimukhamAnupUrvyA tatprApaNasamarthamAnupUrvI nA- evAGgavinyAsa ityanye / (dharmasaM. malaya. vR, 618) / meti / nirmANanimitAnAM zarIrAGgopAGgAnAM vini- 13. kUrpara-lAGgala-gomUtrikAkArarUpeNa yathAkramaM dvi
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnupUrvIsaMkrama] 166, jaina-lakSaNAvalI [prApracchanA tri-canuHsamaya pramANena vigraheNa bhavAntarotpattisthAnaM 1 jisa nAmakarma ke udaya se vigrahagati meM jIva ke gacchato jIvasyAnuzreNiniyatA gamanaparipATI Ana- pUrvazarIra ke AkAra kA vinAza nahIM hotA hai use puurvii| tadvipAkavedyA kamaMprakRtirapi kAraNe kAryopa- prAnupUrvya nAmakarma kahate haiM / cArAt praanupuurvii| (paMcasaM. malaya. va. 3-6, prAntara tapa-dekho pAbhyantara tapa / antaravyApArapR. 115; prajJApa. malaya. va. 23-260, pR. bhUyastvAdanyatIrthavizeSataH / bAhya dravyAnapekSatvAdA680; prava. sAro. vR. 1263) / 14. gatyabhi- ntaraM tapa ucyate / / (ta. bhA. siddha. vR. 6-20 ud.)| dhaanvypdeshymaanpuurviinaam| (karmavi. de. svo. va. prAyazcittAdirUpa chaha prakAra ke tapa ko caMki 42) / 15. vigraheNa bhavAntarotpattisthAnaM gacchato ___ laukika jana dekha nahIM sakate haiM, vidharmI jana bhAva jIvasyAnuzreNiniyatA gamanaparipATyAnupUrvI / tadvi- se usakA pArAdhana nahIM kara sakate, tathA muktipAkavedyA karmaprakRtirapyAnapUrvI / (karmapra. yazo. TI. prApti kA antaraGga kAraNa bhI vaha hai| ataeva use 1, pR. 5) / prAntara yA prAbhyantara tapa kahate haiN| 1 jo jIva vivakSita gati meM utpanna hone kA prApRcchA-1. AdAvaNAdigahaNe saNNAunbhAmaicchuka hokara antargati-vigrahagati-meM vartamAna gAdigamaNe vA / viNayeNAyariyAdisu ApucchA hodi hai vaha jisa karma ke udaya se zreNi ke-AkAzapradeza- kAyavvA / / (malA. 4-14) / 2. prApracchanamApaMkti ke anusAra jAkara abhISTa sthAna ko prApta pRcchA, sa ca kartumabhISTe kArye pravartamAnena guroH karatA hai usakA nAma prAnupUrvI hai| anya kitane hI kAryA 'ahamidaM kromiiti'| (prAva. ni. hari. va. prAcArya yaha bhI kahate haiM ki jo karma nirmANa nAma- 667) / 3. aApucchA pratipraznaH kimayamasmAbhirakarma ke dvArA nirmita zarIra ke aMga aura upAMgoM ko nugRhItavyo na veti sNghprshnH| (bha. prA. vijayo. racanAvizeSa ke krama kA niyAmaka hotA hai vaha TI. 69); ApRcchA kimayamasmAbhiranugRhItavyo pAnupUrvI nAmakarma kahalAtA hai| na veti saMgha prati praznaH / (bha. prA. malA. TI. 66) / pAnapUrvosaMkrama - koha-mANa-mAyA-lobhA esA 4. ApRcchanamApRcchA, vihAra-bhUmigamanAdiSu prayoparivADI ANupuvvIsaMkamo NAma / (kasAyapA. cU. janeSu guroH kAryA / ca-zabdaH pUrvavat / ihoktam-- pR. 764) / aApucchaNA u kajje guruNo tassaMmayassa vA niymaa| krodha, mAna, mAyA aura lobha kA krama se eka kA evaM khu tayaM seyaM jAyai saha nijjarAheU // iti / dUsare meM saMkramaNa hone ko arthAt krodhasaMjvalana kA (sthAnA. abhaya. vR. 10, 1, 750, pR. 475) / mAnasaMjvalana meM, mAnasaMjvalana kA mAyAsaMjvalana meM 5. pApucchA-ApRcchA svakArya prati gurvAdyabhiaura mAyAsaMjvalana kA lobhasaMjvalana meM saMkramaNa hone prAyagrahaNam / (mUlA. vR. 4-4) / ko prAnupUrvIsaMkrama kahate haiN| 1 vRkSa ke mUla meM athavA khule AkAza meM kAyotsarga bhAnupraya'nAma-dekho praanupuurvii| 1. pUrvazarIrA- Adi ke grahaNarUpa prAtApanayogAdi ke viSaya meM tathA kArAvinAzo yasyodayAd bhavati tadAna pUyaM naam| AhAra yA anya kisI nimitta se dUsare grAma ke (sa. si. 8-11) / 2. yadudayAt pUrvazarIrAkArA- lie jAne prAdi kArya ke viSaya meM vinayapUrvaka vinAzastadAnupUyaM naam| yatpUrvazarIrAkArAvinAzaH prAcArya prAdi se pUchanA, isakA nAma prApRcchA hai / yasyodayAt bhavati tadAnupUyaM nAma / / (ta. vA. 8, prApracchana---granthArambha-kacolloca-kAyaza ddhikriyA11, 11) / 3. yadudayAt pUrvazarIrAkArAvinAza- diSu / praznaH sUryAdipUjyAnAM bhavatyApracchanaM munau / / stadAnupUyaM nAma / (ta. zlo. 8-11) / 4. pUrvo- (prAcA. sA. 2-13) / tarazarIrayorantarAle eza-dvi-trisamayeSu vartamAnasya grantha ke prArambha meM, kezalaMca karane ke samaya aura yasya karmaskandhasyodayena jIvapradezAnAM viziSTasaMsthA- kAyazuddhi prAdi kriyAoM ko karate hue prAcArya navizeSo bhavati tadAnupUyaM nAma / (mUlA. vR. 12, prAdi pUjya puruSoM se pUchane ko prApracchana kahate haiN| 198) / 5. yadudayena pUrvazarIrAkAra[rA] nAzo ApracchanA-dekho aapRcchaa| 1. pApucchaNA u bhavati tadAnupUrvyam / (ta. vRtti zruta. 8-11) / kajje Xxx / (prAva. ni. 667) / 2. Au
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApRcchanAvaca, zrApracchanI bhASA ] cchaNA u kajje guruNo gurusammayassa vA NiyamA / evaM khu tayaM seyaM jAyati sati NijjarAheU / / (paMcAzaka 12-570 ) / 3. idaM karomIti pracchanaM zrApracchanA / ( zranuyo hari. vR. pR. 58 ) / dekho ApRcchA / ApRcchanAvaca, zrapracchanI bhASA- 1. kathyatAM yanmayA pRSTaM tadityApracchanAvacaH // ( zrAcA. sA. 5, 2. kimetadityAdipraznabhASA ApracchanI / (go. jI. jI. pra. TI. 225) / 1 jo maiMne pUchA hai use kahie - mere prazna kA uttara kaheM, ityAdi prakAra ke vacanoM ko zrApracchanAvacana yA zrApracchanI bhASA kahate haiM / prApekSika saukSmya - ApekSikaM ( saukSmyaM) bilvAmalaka-badarAdInAm / ( sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 10; ta. sukhabo. 5 - 24 ) / do yA do se adhika vastunoM meM jo apekSAkRta sUkSmatA ( choTApana) dikhatI hai use zrApekSika saukSmya kahate haiM / jaise--bela kI apekSA zrAMvalA choTA hai / 87) 200, jaina - lakSaNAvalI zrApekSika sthaulya - prApekSikaM ( sthaulyaM) badarAmalaka - bilva tAlAdiSu / ( sa. si. 5 - 24; ta. vA. 5, 24, 11; ta. sukhabo. 5 -24) / do yA do se adhika vastuoMoM meM jo eka-dUsare kI apekSA sthUlatA (bar3Apana ) dikhatI hai use prApekSika sthaulya kahate haiM / jaise--pravale kI pekSA bela bar3A hai / prApta ( prata ) - 1. vavagayaprasesadoso sayalaguNappA have pratto / (ni. sA. 1-5 ) / 2. NANamAdINi attANi jeNa pratto u so bhave / rAgaddosapahINo vA je va iTThA visodhIe / / ( vyava. bhA. 10-235, pR. 35) / 3. prAptenotsannadoSeNa sarvajJenA''gamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet / ( ratnaka. 5) / 4. ye darzana jJAna-vizuddhalezyA jitendriyAH zAntamadA damezAH / tapobhirudbhAsitacArudehA zrAptA guptA bhavanti // nidrA-zrama kleza viSAdacintA-kSuttRD-jarA-vyAdhi- bhayaivihInAH / zravismayAH svedamalairapetA prAptA bhavantyapratimasvabhAvAH // dveSazca rAgazca vimUDhatA ca doSAzayAste jagati prarUDhAH / na santi teSAM gatakalmaSANAM tAnarhatastvAtatamAn vadanti // ( varAMga. 25, 86-88 ) / [ prApta (atta) 5. yo yatrA'visaMvAdakaH sa tatrA''ptaH / ( zraSTazatI 78 ) / 6. prApto rAgAdirahitaH / ( dazavaM. bhA. hari. vR. 4-35, pR. 128; sUtrakR. zI. vR. sU. 1, 6, 33, pR. 185) / 7. Agamo hyAptavacanamAptaM doSakSayAd viduH / vItarAgo'nRtaM vAkyaM na brUyAddhetvasambhavAt // ( lalitavi. pR. 66; dhava. pu. 3, pR. 12 u.) / 8. prAptAgamaH pramANaM syAdyathAvadvastusUcakaH / yastu doSairvinibhuktaH so'yamApto niraJjanaH // ( zrAptasvarUpa 1 ) / 6. sarvajJaM sarvalokezaM sarvadoSavivarjitam / sarvasattvahitaM prAhurAptamAptamatocitAH / / ( upAsakA 49 ) / 10. yathAnubhUtAnumitazrutArthAvisaMvAdivacanaH pumAnApta: / ( nItivA. 15-15) / 11. pratto dosvimukkoXXX| chuha tavhA bhaya doso rAgo moho jarA rujA cintA / maccU khesro sezro arai matro vibhazro jammaM // NiddA tahA visA dosA edehi vajjiyo pratto / ( vasu. zrA. 7-9) / 12. abhidheyaM yastu yathAvasthitaM yo jAnIte yathAjJAtaM cAbhidhatte sa prAptaH / (pra. na. ta. 4-4; SaDda. sa. TI. pR. 211 ) / 13. prAptAsta eva ye doSairaSTAdazabhirujjhitAH / ( dharmaza. 21, 128 ) / 14. vyapetA'zeSadoSo yaH zarIrI tattvadezakaH / samastavastutattvajJaH sa syAdAptaH satAM patiH // ( zrAcA. sA. 3-4 ) / 15. yathArthadarzanaH nirmUlakrodhApagamAdiguNayuktazca puruSa ihA''ptaH / ( dharmasaM. malaya. vR. 32) / 16. prAptaH zaMkArahitaH / (ni. sA. vR. 1-5) / 17. mukto'STAdazabhirdoSairyuktaH sArvazya-sampadA | zAsti muktipathaM bhavyAn yo'sAvApto jagatpatiH // ( ana dha. 2 - 14) / 18. prApyate prokto'rtho yasmAdityAptaH; yadvA prAptI rAgAdidoSakSayaH, sA vidyate yasyetyarzazrAditvAditi prAptaH / X X X akSaravilekhanadvAreNa zraGkopadarzanamukhena karapallavyAdi ceSTAvizeSavazena vA zabdasmaraNAd yaH parokSArthaviSayaM vijJAnaM parasyotpAdayati so'pyApta ityuktaM bhavati / (ratnAkarA 4-4, pR. 37) / 16. ghAtikarmakSayodbhUta kevalajJAna razmibhiH / prakAzaka : padArthAnAM trailokyodaravartinAm / sarvajJaH sarvato vyApI tyaktadoSo hyavaMcakaH / devadevendravandyAM trirApto'sau parikIrtitaH // ( bhAvasaM vAma 328, 329 ) / 20. prAptaH pratyakSapramitasakalapadArthatve sati parama hitopadezakaH / ( nyA. dI. pU. 113) /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAbAdhA] 201, jaina-lakSaNAvalI [prAbhinibodhika 21. prApto'STAdazabhirdoSanimuktaH shaantruupvaan| mithyAtva kA nAma prAbhigrahika hai| (pU. upAsakAcAra 3) / 22. kSutpipAse bhaya-dveSau prAbhinibodhika-1. IhA apoha mImaMsA maggaNA moha-rAgau smRtirjraa| rugmRtI sveda-khedau ca madaH ya gvesnnaa| saNNA saI maI paNNA savvaM AbhiNisvApo ratirjaniH / viSAdavismayAvetau doSA aSTA- bohiyaM / / (nandI. gA. 77; vizeSA. 366) / dsheritaaH| ebhirmukto bhavedApto niraJjanapadA- 2. atthAbhimuho Niyato bodho abhinibodhaH / sa zrita: / / (dharmasaM. zrA. 4, 7-8) / 23. yathAsthitA- eva svArthikapratyayopAdAnAdAbhinibodhikam / ahavA rthaparijJAnapUrvakahitopadezapravaNa prAptaH / (jaina tarka. abhinibodhe bhavaM, teNa nivvattaM, tammataM tappayoyaNaM vA pR. 16) / ''bhiNibodhikam / ahavA AtA tadabhinibujjhae, 3 vItarAga, sarvajJa aura prAgama ke Iza (hitopadezI) teNa vA'bhiNibujjhate, tamhA vA['bhiNi] bujjhate, puruSa ko prApta kahate haiN| tamhi vAbhinibujjhae ittato pAbhinibodhikaH / sa prAbAdhA-dekho avaadhaa| 1. na bAdhA abAdhA, evA'bhiNibodhikopayogato ananyatvAdAbhinibodhiabAdhA ceva aabaadhaa| (dhava. pu. 6, pR. 148) / kam / (nandIsutta cU. sU. 7, pR. 13) / 3. paccavakha 2. kammasarUveNAgayadavvaM Na ya edi udayarUveNa / parokkhaM vA jaM atthaM UhiUNa nnidisi| taM hoI rUveNudIraNassa va AbAhA jAva tAva have // (go. abhiNibohaM abhimuhamatthaM na vivarIyaM / (bRhatka. 1, ka. 155) / 36) / 4. hoi apoho'vAmo saI dhiI savvameva 2 karmarUpa se bandha ko prApta hayA dravya jitane samaya mipnnnnaa| IsA sesA savvaM idamAbhiNibohiyaM taka udaya yA udIraNA ko prApta nahIM hotA, utane jANa / / (vizeSA. 367) / 5. prA atha kAla kA nAma abAdhA yA pAbAdhAkAla hai| niyato bodhaH abhinibodhaH / abhinibodha eva AbhipAbAdhAkANDaka-ukkassAbAdhaM viraliya ukka- nibodhikam XXXI abhinibodhe vA bhavam, tena ssaTidi samakhaMDaM kariya diNNe rUvaM paDi pAbAdhA- vA nirvRttam, tanmayaM tatprayojanaM vA, athavA abhikaMDayapamANaM paavedi| (dhava. pu. 6, pR. 146) / nivudhyate tad ityAbhinibodhikam, avagrahAdirUpaM vivakSita karma kI utkRSTa sthiti meM usI ke utkRSTa matijJAnameva, tasya svasaMviditarUpatvAt bhedopacArAt AbAdhAkAla kA bhAga dene para jo labdha ho utanA ityarthaH / abhinibudhyate vA'nenetyAbhinibodhikaH, AbAdhAkANDaka kA pramANa hotA hai, arthAt utane tAvaraNakarmakSayopazamaH iti bhAvArthaH / abhinibudhyasthitivikalpoM kA pAbAdhAkANDaka hotA hai| te'smAditi vAbhinibodhikam, tadAvaraNakSayopazama prAbhigrahika-1. pAbhigrahikaM yena boTikAdi- eva / abhinibudhyate'sminniti vA kSayopazame satyAkudarzanAnAmanyatamadabhigrahAti / (karmasta. go. va. bhinibodhikam / prAtmaiva vA abhinibodhopayoga6-10, pR.83)| 2. tatrAbhigrahikaM pAkhaNDinAM pariNAmAnananyatvAt abhinibudhyate iti prAbhinibosva-svazAstra niyaMtritavivekAlokAnAM parapakSaprati- dhikam / (nandI. hari. vR. pR. 24-25; prAva. kSepadakSANAM bhavati / (yogazA. svo. viva. 2-3) / ni. hari. vR. 1, pR. 7) / 6. jamavaggahAdirUvaM 3. tatrAbhigraheNa idameva darzanaM zobhanaM nAnyada ityevaM paccuppannatthagAhagaM loe| iMdiya-maNoNimittaM taM rUpeNa kudarzanaviSayeNa nirvRttamAbhigrahikama, yadvazAda AbhiNibohigaM veMti / / (dharmasaM. hari. 823) / boTikAdikudarzanAnAmanyatamaM darzanaM gRhNAti / (SaDa- 7. ahimuhaNiyamiyabohaNamAbhiNibohiyamaNidiiMdizIti malaya. va. 75-76; SaDazIti de. svo. va. yajaM / bahauggahAiNA khalu kayachattIsA tisayabheyaM / 51; sambodhasa. va. 47, pR. 32; paMcasaM. malaya. va. (prA. paMcasaM. 1-121; dhava. pu. 1, pR. 356 ud.; 4-2) / 4. abhigraheNa nirvRttaM tatrAbhigrahika sma- go. jI. 306) / 8. tattha AbhiNibohiyaNANaM tam / (lokapra. 3-660) / NAma paMcidiya-NoiMdiehiM madiNANAvaraNakhobasa3 yahI darzana (sampradAya) ThIka hai, anya koI bhI meNa ya jaNido'vaggahehAvAyadhAraNAao sadda-parisadarzana ThIka nahIM hai| isa prakAra ke kadAgraha se nirmita ruuv-rs-gNdh-dittr-sudaannbhuudvisyaao| bahu-bahuviha la. 26
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ Abhinibodhika] 202, jaina-lakSaNAvalI [pAbhiyogikI khippA'NissidANutta-dhuvedarabhedeNa tisychttiisaano| prAbhinivezika-1. abhiniveze bhavaM Abhinive(dhava. pu. 1, pR. 63); ahimuha-NiyamiyapratthAvabo- zikam / arhatprarUpitaproddalanaM goSThAmAhilasyeva / ho AbhiNiboho, thala-vadramANa-aNaMtaridaatthA ahi- (paMcasaM. ca. svo. va. 4-2, pR. 156) / 2. praabhimuhaa| cakkhidie rUvaM NiyamidaM, sodidie saddo, nivezikaM jAnato'pi yathAsthitaM vastu durabhinivezaghANidie gaMdho, jibhidie raso, phAsidie phAso, lezaviplAvitadhiyo jamAleriva bhavati / (yogazA. NoiMdie diTTha-sudANabhUda'tthA nniymidaa| ahimuha- svo. viva. 2-3) / 3. prAbhinivezikaM yadabhiniveNiyamida'Thesu jo boho so ahinniboho| ahi- zena nirvRttam, yathA goSThAmAhilAdInAm / (samboNibodha eva pAhiNibodhiyaM NANaM / (dhava. pu. 6, pR. dhasa. vR 47, pR. 32, paMcasaM. malaya. vR. 4-2, 15-16); tattha ahimahaNiyamidatthassa bohaNaM pR. 156) / 4. yato goSThAmAhilAdivadAtmIyaAbhiNibohiyaM NAma NANaM / ko ahimuhattho? kudarzane / bhavatyabhinivezastatproktamAbhinivezikam / / iMdiya-NoiMdiyANaM gahaNapApoggo / kudo tassa (lokapra. 3-663) / Niyamo ? aNNattha appttiido| atthidiyAlo- 2 vastu ke yathArtha svarUpa ko jAnate hue bhI durAgraha guvajogehito ceva mANusesu ruuvnnaannuppttii| atthi- ke vaza se jamAli ke samAna jinaprarUpita tattva diya-uvajogehito ceva rs-gNdh-sh-phaasnnaannppttii| ke anyathA pratipAdana karane ko prAbhinivezika diTTha-sudANubhUdaTU-maNehito NoiMdiyaNANappattI / mithyAtva kahate haiN| eso ettha nniymo| edeNa NiyameNa abhimUhatthesU Abhiyogika-dekho pAbhiyogya / abhiyogaH pArajamuppajjadi NANaM tamAbhiNibohiyaNANaM nnaam| vazyam, sa prayojanaM yeSAM te pAbhiyogikA: / (vi(dhava. pu. 13, pR. 206-10) / 6. abhimukho pAkasUtra abhaya. vR. 2-14, pR. 26) / nizcito yo viSayaparicchedaH sarvaireva ebhiH prakAra: abhiyoga kA artha parAdhInatA hai vaha, parAdhInatA tadAbhinibodhikam / (ta. bhA. siddha. va. 1-13) / hI jinakA prayojana hai, arthAt jo dUsaroM ke prAdhIna 10. abhimukhaM yogyadezAvasthitaM niyatamarthamindriya- rahakara unako AjJAnusAra sevAkArya kiyA karate haiM manodvAreNAtmA yena pariNAmavizeSeNAvabudhyate sa unheM Abhiyogika deva kahate haiN| pariNAmavizeSo jJAnAparaparyAyaH prAbhinibodhikam / AbhiyogikabhAvanA- 1. kouna bhUI pasiNe (prAva. ni. malaya. vR. 1, pR. 20) / 11. arthAbhi- pasiNApasiNe nimittmaajiivii| iDDhi-rasa-sAyaguruto mukho niyataH pratisvarUpako bodho bodhavizeSo'bhi- abhiyogaM bhAvaNaM kuNai / / (bRhatka. bhA. 1308) / nibodho'bhinibodha eva Abhinibodhikam xxx / 2. koUya-bhUikamme pasiNApasiNe nimittmaaesii| athavA abhinibudhyate asmAdasmin veti abhini- iDDhi-rasa-sAyagurupro abhiyoga bhAvaNaM kuNai / bodhastadAvaraNakSayopazamastena nirvRttamAbhinibodhi- (gu. gu. SaT. svo. vR. 4, pR. 18 u.)| kam / tacca tat jJAnaM cAbhinibodhikajJAnam / 1 kautuka dikhAkara, bhUtikarma batAkara, praznoM ke indriya-manonimitto yogyapradezAvasthitavastuviSayaH uttara dekara aura zarIragata cihnAdikoM ke zubhAzubha sphuTa: pratilAbho bodhavizeSa ityarthaH / (prajJApa. phala batAkara AjIvikA karane ko tathA Rddhi, rasa malaya. vR. 26-312, pR. 526) / 12. sthUla-varta- aura sAta gauravamaya pravRttiyoM ke rakhane ko prAbhiyomAnayogyadezAvasthito'rthaH abhimukhaH, asyendriyasyA- gikabhAvanA kahate haiN| yamartha ityavadhArito niymitH| abhimukhazcAsau prAbhiyogikI, prAbhiyogI-1. pA samantAt niyamitazcAsau abhimukhaniyamitaH, tasyArthasya bodhanaM Abhimukhyena [vA] yujyante preSyakarmaNi vyApAryanta jJAnam, AbhinibodhikaM matijJAnam / (go. jI. ma. ityAbhiyogyAH kiMkarasthAnIyA devavizeSAsteSAmiyapra. va jI. pra. TI. 306) / mAbhiyogI / (bRhatka. vR. 1263) / 2. AbhiyogAH 8 abhimakha aura niyamita padArtha ke indriya aura kiMkarasthAnIyA devavizeSAsteSAmiyaM aabhiyogikii| mana ke dvArA jAnane ko prAbhinibodhika jJAna kahate (dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-81, pR. 178) / haiN| yaha matijJAna kA nAmAntara hai| 1 jo deva indrAdi ke sevAkArya meM niyukta rahate haiM ve
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ Abhiyogya] 203, jaina-lakSaNAvalI [prAbhyantara prAtmabhUtahetu prAbhiyogya kahalAte haiN| unase sambandhita bhAvanA kAryAsevanamAbhogaH / (prAva. ha. vR. mala. he. Ti. kA nAma pAbhiyogikI yA prAbhiyogI hai| pR.10)| prAbhiyogya-1. AbhiyogyA dAsasamAnA vAhanA- 3 jAna karake bhI akArya ke sevana karane ko prAbhoga dikarmaNi prvRttaaH| (sa. si. 4-4) / 2. pAbhi- kahate haiN| yogyA daassthaaniiyaaH| (ta. bhA. 4-4) / 3. prA. prAbhoganirvatita kopa-yadA parasyAparAdhaM samyabhiyogyA dAsasamAnAH / yatheha dAsA vAhanAdivyApAra gavabudhya kopakAraNaM ca vyavahArataH puSTamavalambya kurvanti tathA tatrAbhiyogyA vaahnaadibhaavenopkurvnti| nAnyathA'sya zikSopajAyate ityAbhogya kopaM vidhatte grAbhimukhyena yogo'bhiyogaH, abhiyoge bhavA Abhi- tadA sa kopa aabhognirvtitH| (prajJApa. malaya. yogyaaH| xxxathavA abhiyoge sAdhavaH prAbhi- vR. 14-160, pR. 261) / yogyAH, abhiyogamahantIti vaa| (ta. vA. 4, 4, dUsare ke aparAdha ko bhalIbhAMti jAna karake tathA 6) / 4. vAhanAdibhAvenAbhimukhyena yogo'bhiyoga- vyavahAra se puSTa kopa ke kAraNa kA prAzraya lekara statra bhavA abhiyogyAsta eva AbhiyogyAH iti / 'anya prakAra se ise zikSA nahIM mila sakatI hai' yaha xxx athavA abhiyoge sAdhavaH AbhiyogyAH, dekhakara jaba krodha karatA hai taba usake isa krodha ko abhiyogamahantIti vA AbhiyogyAste ca dAsasamA- prAbhoganirvatita kopa kahate haiN| naaH| (ta. zlo. 4-4) / 5. abhiyujyanta ityAbhi- prAbhoganirvatitAhAra-prAbhoganamAbhogaH pAloyogyAH vAhanAdau kutsite karmaNi niyujyamAnAH, canam, abhisandhirityarthaH / prAbhogena nirvartitaH vAhanadevA ityarthaH / (jayadha. patra 764) / 6. bhave- utpAdita prAbhoganirvartitaH, AhArayAmItIcchApUrva yurAbhiyogyAkhyA dAsakarmakaropamAH / / (ma. pu. 22, nirmApitaH iti yAvat / (prajJApa. malaya. va. 28, 29) / 7. dAsaprAyA bhAbhiyogyAH / (tri. za. pu. 304, pR. 500) / ca. 2, 3, 774) / 8. pA samantAdabhiyujyante abhiprAyapUrvaka banavAyA gayA pAhAra prAbhoganirvapreSyakarmaNi vyApAryanta ityAbhiyogyA daaspraayaaH| titAhAra hai / yaha nArakiyoM kA pAhAra hai| (saMgrahaNI de. vR. 1; bRhatsaM. malaya. vR. 2) / prAbhogabakuza-1. saMcityakArI prAbhogabakuzaH / 6. abhiyoge karmaNi bhavA AbhiyogyA dAsakarmakara- (ta. bhA. siddha. vR. 6-46) / 2. dvividha-(zarIro. kalpAH / (ta. vRtti zruta. 4-4) / pakaraNa-) bhUSaNamakRtyamityevaMbhUtaM jJAnam, tatpradhAno 1 savArI prAdi meM kAma Ane vAle dAsa samAna bakuza AbhogabakuzaH / (dharmasaM. mAna. svo. vR. devoM ko prAbhiyogya kahate haiN| 3-56, pR. 152) / 3. prAbhogaH sAdhUnAmakRtyaAbhiyogyabhAvanA-dekho aabhiyogikii| 1. maMtA- metaccharIropakaraNavibhUSaNamityevaMbhUtaM jJAnam / tatprabhiproga-koduga-bhUdIyammaM pauMjade jo hu / iDDhi-rasa- dhAno bakuza prAbhogabakuzaH / (prava. sAro. vR. sAdahe, abhiyogaM bhAvaNaM kuNai // (bha. prA. 3, 724) / 282) / 2. je bhadikamma-maMtAbhiyoga-kodahalAi- 1 jo sAdhu vicArapUrvaka karatA hai-zarIra va upsNjuttaa| jaNavaNNe ya paaTTA vAhaNadevesu te hoMti // karaNoM ko vibhUSita rakhatA hai-use prAbhogabakuza (ti. pa. 3-203) / kahate haiN| 1 Rddhi, rasa aura sAta gArava ke hetubhUta maMtrAbhiyoga prAbhyantara AtmabhUtahetu-tannimitto (dravyayoga(bhUtAvezakaraNa), kutUhalopadarzana (akAlavRSTi prAdi nimitto) bhAvayogo vIryAntarAya-jJAna-darzanAvaraNadarzana) aura bhUtikarma kA karane vAlA abhiyogya- kSaya-kSayopazamanimitta AtmanaH prasAda bhAvanA ko karatA hai| ityAkhyAmahati / (ta. vA. 2, 8, 1) / prAbhoga-1. Abhogo uvyogo| (pratyA. sva. gA. dravyayoganimittaka bhAvayoga aura vIryAntarAya tathA 55) / 2. pAbhoganamAbhogaH, 'bhuja-pAlanAbhyava- jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa karma ke kSaya-kSayopazamahArayoH' maryAdayA'bhividhinA vA bhoganaM pAlanamA- nimittaka prAtmA ke prasAda ko prAbhyantara Atmabhata bhogaH / (provani. vR. 4, pR. 26) / 3. jJAtvApya- hetu kahate haiM /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ Abhyantara tapa] 204, jaina-lakSaNAvalI [AmaraNAnta doSa prAbhyantara tapa-1. kathamasyAbhyantaratvam ? mano- tarA nirvRttiH / (dhava. pu. 1, pR. 232) / niyamanArthatvAt / (sa. si. 6-20) / 2. antaH- 1 pratiniyata cakSa prAdi indriyoM ke prakAra se avakaraNavyApArAt / prAyazcittAditapaH antaHkaraNa- sthita utsedhAGla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vizuddha vyApArAlambanam, tato'syAbhyantaratvam / bAha dravyA- prAtmapradezoM ke avasthAna ko prAbhyantara nirvRtti napekSatvAcca / na hi bAhyadravyamapekSya vartate prAyazci (dravyendriya) kahate haiN| tAdi tatazcAsyAbhyantaratvamavase yam / (ta. vA. 6, prAbhyantara pratyaya-tattha abhaMtaro kodhAdidavva20, 2-3; cA. sA. pR. 60) / 3. idaM prAyazci kammakkhaMdhA aNaMtANataparamANusamudayasamAgamasamuppattAdivyutsargAntamanuSThAnaM laukikairanabhilakSyatvAt NNA jIvapadese hiM eyattamuvagayA payaDi-dvidi-aNubhAgataMtrAntarIyazca bhAvato'nAsevyatvAnmokSaprAptyantaraGga bheyabhiNNA / (jayadha. 1, pR. 284) / tvAccAbhyantaraM tapo bhavati / (dazavai. ni. hari. va. anantAnanta paramANuoM ke samudAya ke Agamana se 1-48, pR. 32) / 4. idaM cAbhyantarasya karmaNa utpanna jo krodhAdi kaSAyarUpa dravya karmaskandha prakRti, sApakatvAt, abhyantarairevAntamukhairbhagavadbhirjAyamAna sthiti aura anubhAga meM vibhakta hokara jIvapradezoM tvaaccaabhyntrtvm| (yogazA. svo. viva. 4-60) / ke sAtha ekatA ko prApta hote haiM unheM prAbhyantara 5. icchAnirodhanaM yatra tadAbhyantaramIritam / (dharmasaM. pratyaya kahate haiN| thA. 9-166) / 2 jo prAyazcittAdi tapa bAhya dravya kI apekSA na AmantraNa-AmaccaNaM kaamcaaraanujnyaa| (praSTasa. kara antaHkaraNa ke vyApAra ke Azrita hote haiM ve yazo. vR. 3, pR. 58) / prAbhyantara tapa kahalAte haiN| icchAnusAra kAma karane kI anajJA dene ko AmaMtraNa prAbhyantara dravyamala-1. puNu diDhajIvapadese Ni kahate haiN| baddharUvAI pyddi-tthidinaaii|annbhaagpdesaaii cahi AmantraNI bhASA-1. yayA vAcA paro'bhimakhIpattekkabhejjamANaM tu / NANAvaraNappahadI avihaM kriyate sA aamNtrnnii| (bha. prA. vijayo. 1195) / kammamakhilapAvarayaM // abhaMtaradavvamalaM jIvapadese 2. gRhItavAcya-vAcakasambandho vyApArAntaraM pratyabhinibaddhamidi hedo / (ti. pa. 1, 11-13) / 2. ghana- mukhIkriyate yayA sAmaMtraNI bhASA / (mUlA. 7.5, kaThinajIvapradezanibaddhaprakRti-sthityanubhAgapradezavibha. 118) / 3. tatrAmantraNamanyasya paratrAsaktacetasaH / ktajJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmAbhyantaradravyamalama / (dhava. prAbhimukhya karo haMho narendretyAdikaM vacaH / / (prAcA. pu. 1, pR. 32) / sA. 5-85) / 4. 'pAgaccha bho devadatta' ityAdyA2 savana va kaThina jIvapradezoM se jo prakRti, sthiti, hvAnabhASA aamntrnnii| (go. jI. jI. pra. 225) / anabhAga aura pradeza bandha rUpa se jJAnAvaraNAdi pATha 5. saMbohaNajuttA jA avahANaM hoi jaM ca soUNaM / prakAra ke karmapudagala sambaddha rahate haiM unheM prAbhyantara aAmaMtaNI ya esA paNNattA tttdNsiihiN| (bhASAra. dravyamala kahate haiN| 72) / 6. yA sambodhanaH he-aye bhoprabhRtipadairyuktA prAbhyantara ta-1. utsedhAglAsaMkhyeyabhAga sambaddhA, yAM ca zrutvA avadhAnaM zrotRNAM zravaNAbhipramitAnAM zuddhAtmapradezAnAM pratiniyatacakSarAdIndrIya mukhyam, sambodhanamAtreNoparame kimAmantrayasIti prazna. saMsthAnenAvasthitAnAM vRttirAbhyantarA nirvttiH| (sa. hetujijJAsAphalakaM bhavati / eSA tattvadarzibhirAmantraNI si. 2-17) / 2. vishuddhaatmprdeshvttiraabhyntraa| prjnyptaa| (bhASAra. TI. 72) / utsedhAgulAsaMkhyeyabhAgapramitAnAM vizaddhAnAmAtma- 1 jisa bhASA ke dvArA dUsare ko abhimakha kiyA pradezAnAM pratiniyatacakSarAdIndriyasaMsthAnamAnAvamA- jAve use AmantraNI bhASA kahate haiN| nAvasthitAnAM vRttirAbhyantarA nirvRttiH| (ta. vA. AmaraNAnta doSa-maraNamevAnto maraNAntaH, A 2, 17, 3) / 3. lokapramitAnAM vizuddhAnAmAtmapra- maraNAntAt AmaraNAntam, asaJjAtAnutApasya kAladezAnAM pratiniyatacakSurAdIndriyasaMsthAnenAvasthitAnA- saukarikAderiva yA hiMsAdiSu pravRttiH saiva doSaH mutsedhAgulasyAsaMkhyeyabhAgapramitAnAM vA vRttirAbhya- AmaraNAntadoSaH / (praupapA. vR. 20, pR. 44) /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAmarjana ] maraNa hone taka binA kisI prakAra ke pazcAttApa ke kAlasaurika ( eka kaSAyI) Adi ke samAna jo hiMsAdi pApoM meM pravRtti hotI hai use zrAmaraNAnta doSa kahate haiM / Amajana - grAmarjanaM mRdugomayAdinA limpanam / ( vyava. bhA. malaya. vR. 4- 27, pR. 6) / mRdu gobara Adi se lIpane ko grAmarjana kahate haiM / zrAmarzana - 1. kSapakasya zarIraikadezasya sparzanam Amarzanam / (bha. zrI. vijayo. 646 ) / 2. zarIraikadezasparzanam / (bha. zrI. mUlA. TI. 649 ) / samAdhimaraNa karane vAle sAdhu ke zarIra ke ekadeza kA sparza karane ko zrAmarzana kahate haiM / zrAmarzalabdhi - dekho zramazoSadhi Rddhi | tatra zrAmarzana mAmarzaH, saMsparzanamityarthaH / sa eva zrauSadhirya syAsAvAmazauSadhiH sAdhureva saMsparzanamAtrAdeva vyAdhyapanayanasamartha ityarthaH, labdhi-labdhi matorabhedAt / sa evAmarzalabdhiriti / ( nAva. ni. hari. va malaya. vR. 66; prava. sAro. vR. 1466 ) / jo sAdhu sparza mAtra se hI roga ke dUra karane meM samartha hotA hai use zrabheda vivakSA se zrAmarzalabdhi-zrAmarza Rddhi kA dhAraka -- kahA jAtA hai / AmazaSadhi Rddhi - dekho grAmarzalabdhi | risikara-caraNAdINaM alliyamettammi jIe pAsamma / jIvA hoMti NirogA sA ammarisosahI riddhI // ( ti. pa. 1068 ) / jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke sparza mAtra se rogiyoM ke roga dUra ho jAte haiM use zrAmazauSadhi Rddhi kahate haiM / zrAmazaSadhiprApta -- 1. grAmarzaH saMsparzaH, yadIyahasta pAdAdyAmarza auSadhiprApto yaste zramazoSadhiprAptA / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203) / 2. prAmarSaH zroSadhatvaM prApto yeSAM te grAmapauSadhaprAptAH / X X X tavomAhappeNa jesi phAso sayalosaha sarU - vattaM patto tesimAmosahipattA tti saNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 65-66) / 3. AmarzaH saMsparzo hasta-pAdA dyAmarzaH sakalauSadhi prApto yeSAM ta grAmazauSadhiprAptA: / (cA. sA. pR. 69 ) / zramarza kA artha sparza hotA hai, jina maharSiyoM ke hAtha-pAMva zrAdi kA sparza zrauSadhi ko prApta ho gayA hai - rogiyoM ke duHsAdhya rogoM ke dUra karane meM 205, jaina-lakSaNAvalI [grAmnAyArthavAcaka zrauSadhi kA kAma karatA hai - ve maharSi zramazoSadhiprApta - zrAmazauSadhiRddhi ke dhAraka - kahe jAte haiM ! prAmuNDA - grAmuNDyate saMkocyate vitarkito'rtha nayA iti grAmuNDA / ( dhava. pu. 13, pR. 243) / jisake dvArA vimarzita padArtha kA saMkoca kiyA jAya use prAmuNDA buddhi (avAya) kahate haiM / zrAmaSabadhaprApta - dekho zramazaSidhiprApta | zrAmnAya - 1. ghoSazuddhaM parivartanamAmnAyaH / ( sa. si. 6 - 25; ta. ilo. 6 - 25) / 2. grAmnAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanam, rUpAdAnamityarthaM / ( ta. bhA. 6 - 25; yogazA. sva. vi. 4-60 ) / 3. ghoSavizuddhaparivartanamAmnAyaH / vratino veditasamAcArasyaihalaukika phalanirapekSasya druta - vilambitAdighoSavizuddhaM parivartanamAmnAya ityupadizyate ! (ta. vA. 6, 25, 4) / 4. AmnAyo'pi parivartanam, udAttAdiparizuddhamanuzrAvaNIyamabhyAsavizeSaH / guNanaM saMkhyAnaM padAkSaradvAreNa, rUpAdAnamekarUpam ekA paripATI dve rUpe trINi rUpANItyAdi / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 6 - 25 ) / 5. AmnAyo guNanA / (bha. zrI. vijayo. 104 ) ; ghoSavizuddha zrutaparAvartya - mAnamAmnAyaH svAdhyAyo bhavatyeva / (bha. zrI. vijayo. 139) / 6. zrAmnAyaH kathyate ghoSo vizuddhaM parivartanam / (ta. sA. 7 - 16) / 7. vratino viditasamAcArasyaihalaukika phalanirapekSasya drutavilambitapadAkSaracyutAdighoSadoSavizuddhaM parivartanamAmnAyaH / (cA. sA. pU. 67) / 8. parivartanamAmnAyo ghoSadoSavivarjitam / ( AcA. sA. 4-61 ) / 6. AmnAyo ghoSazuddhaM yad vRttasya parivartanam / (ana. dha. 7, 87 ) / 10. praSTasthAnoccAravizeSeNa yat zuddhaM ghoSaNaM punaH punaH parivartanaM sa AmnAyaH / (ta. vRtti zruta. 6 - 25 ); kArtike. TI. 466 ) / 3 zrAcArazAstra kA jJAtA vratI jo aihika phala kI apekSA na kara drutavilambita Adi ghoSa se vizuddha - ina doSoM se rahita - -pATha kA parizIlana karatA hai, yaha zrAmnAya svAdhyAya kahalAtA hai / zrAmnAyArthavAcaka - 1. grAmnAyaH Agama: yasyotsargApavAdalakSaNo'rthaH, taM vaktItyAmnAyArthavAcaka: pAramarSapravacanArthakathanenAnugrAhako'kSa niSadyAnujJAyI paJcama AcArya: / ( ta. bhA. siddha vR. 6-6, pR. 208 ) / 2. AmnAyamutsargApavAdalakSaNamarthaM vakti
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAya] 206, jaina-lakSaNAvalI [AyojikAkaraNa yaH sa pravacanArthakathanenAnagrAhako'kSaniSadyAdyanajJAyI eti bhavadhAraNaM pratIti prAyuH / (dhava. pu. 13, pR. AmnAyArthavAcakaH, prAcAragocaraviSayaM svAdhyAyaM 362) / 6. bhavadhAraNasahAvaM AugraM / (jayadha. 2, vA / (yogazA. svo. viva. 4-60) / pR. 21) / 10. caturgatisamApannaH prANI sthAnAt 1 AmnAya ke anusAra prAgama ke utsarga aura apa- sthAnAntarameti yadvazAt tadAyuH / (paMcasaM. svo. vR. vAdarUpa artha ke pratipAdana karane vAle prAcArya ko 3-1, pR. 107) / 11. na-tiryaGa-nArakAmartya bhedAAmnAyArthavAcaka kahate haiN| vaha paramaSiprokta dAyuzcaturvidham / sva-svajanmani jantUnAM dhAraka paramAgama ke artha kA vyAkhyAna karake ziSyoM kA guptisannibham / / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 472) / anugraha kiyA karatA hai| yaha pravrAjaka prAdi pAMca 12. AyurnarakAdigatisthitikAraNapudgalapracayaH / prAcAryabhedoM meM antima hai| (mUlA. vR. 12-2); nAraka-tiryaG-manuSya-devabhavaAya-prAyaH samyagdarzanAdyavAptilakSaNaHXXXI dhAraNahetuH karmapudgalapiNDa AyuH, audArika-tanmizra. (samavA. abhaya. vR. 33) / vaikriyika-tanmizrazarIradhAraNalakSaNaM vA prAyaH / samyagdarzanAdi guNoM kI prApti ko prAya kahate haiN| (mUlA. va. 12-64) / 13. Ayu:karma paJcama, prAyatana-samyaktvAdiguNAnAmAyatanaM gRhamAvAsa jIvasya caturgatiSvavasthitikAraNam / (karmavi. pU. Azraya AdhArakaraNaM nimittamAyatanaM bhaNyate / (ba. vyA. 6, pR. 5) / 14. eti gacchati pratibandhakatAM dravyasaM. TI. 41, pR. 148) / nArakAdikugateniSkrAmitumanaso jantorityAyuH / samyagdarzanAdi gaNoM ke AdhAra, pAzraya yA nimitta (karmavi. para. vyA. 6, pa. 6) / 15. eti prA. ko prAyatana kahate haiN| gacchati pratibandhakatAM svakRtakarmabaddhanarakAdigateprAyAsa-AyAso duHkhahetuzceSTAvizeSaH, praharaNa- niSkramitumanaso jantoH ityAyuH / (prajJAva. malaya. sahAyAnveSaNaM saMrambhAvezAruNavilocana-svedadravapravAha- va. 23-288, pR. 454; paMcasaM. malaya. va. 3-1, prahAravedanAdikaH / (ta. bhA. si. vR. 6-6, pR. 162) / pR. 107; prava. sAro. vR. 1250; karmapra. yazo. duHkha ke kAraNabhUta ceSTAvizeSa ko prAyAsa kahate haiN| va. 1, 1, pR. 2) / 16. eti gacchati anena gatyapAyu karma-1. eti anena nArakAdibhavamiti ntaramityAyuH, yadvA eti Agacchati pratibandhakatAM AyuH / (sa. si. 8-4; taH vRtti zruta. 8-4; ta. svakRtakarmAvAptanarakAdidurganirgantumanaso'pi jntosukhbo..-4)| 2. catuSprakAramAyuSkaMXxx rityAyuH,XXX yadvA AyAti bhavAd bhavAntaraM sthitisatkAraNaM smRtam / / (varAMga. 4-33) / 3. saMkrAmatAM jantUnAM nizcayenodayamAgacchati xxx yadbhAvAbhAvayorjIvita-maraNaM tadAyuH / yasya bhAvAt ityAyuHzabdasiddhiH / Xxx athavA prAyAntyupa AtmanaH jIvitaM bhavati, yasya cAbhAvAt mRta ityu- bhogAya tasminnudite sati tadbhavaprAyogyANi sarvAcyate tad bhvdhaarnnmaayurityucyte| (ta. vA.8, 10, Nyapi shesskrmaanniityaayuH| (karmavi. de. svo va.3, 2) / 4. nAraka-tiryagyonI-sura-manuSya-[ yoni- pR. 5) / manuSya-] devAnAM bhavanazarIrasthitikAraNamAyuSkam / 1 nAraka prAdi bhava ko prApta karAne vAle karma ko (anuyo. hari. vR. pR. 63) / 5. eti yAti cetyAyuH, anubhatameti ananubhUtaM ca yAti / (zrA.pra. TI. 11, prAyogya kAla-sagajIvidatibhAgassa paDhadharmasaM. malaya. 608) / 6. Ayuriti avasthiti- masamayappahudi jAva vissamaNakAlaapraMtaraheTThimasamagro hetavaH krmpudglaaH| (prAcArA. zI. vR. 2, 1, pR. tti AuprabaMghapAyoggakAlo / (dhava. pu. 10, pR. 12) / 7. yadbhAvAbhAvayorjIvita-maraNaM tadAyuH / (ta. 422) / zlo. 8-10) / 8. eti bhavadhAraNaM prati ityaayH| apane jIvita-bhujyamAna Ayu-ke tribhAga ke je poggalA micchattAdikAraNehi NirayAdibhavadhAraNa- prathama samaya se lekara vizrAmakAla ke anantara sattipariNadA jIvaNiviTThA te pAuasaNNidA (avyavahita) adhastana samaya taka kA kAla navIna hoMti / (dhava. pu. 6, pR. 12); bhavadhAraNamedi prAyu ke bandha ke yogya hotA hai| kuNadi tti pAunaM / (dhava. pu. 13, pR. 209); prAyojikAkaraNa-1. apare 'pAujjiyAkaraNaM'
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArabhaTA] 207, jaina-lakSaNAvalI [prArambhakriyA paThanti / tatraivaM zabdasaMskAramAcakSate-pAyojikA- sacittahiMsAdyapakaraNasyAdyaH prakrama. aarmbhH| (bha. karaNamiti / ayaM cAtrAnvayArthaH-pAi maryAdAyAm, prA. vijayo. 811, ana. dha. svo. TI. 4-27); yA maryAdayA kevalidRSTayA zubhAnAM yogAnAM vyApA- pRthivyAdiviSayo vyApAra praarmbhH| (bha. prA. raNamAyojikA, bhAve buJ, tasyAH karaNamAyojikA- vijayo. 820) / 10. prAdau kramaH prakrama prArambhaH / karaNam / (prajJApa. malaya. vR. 36, pR. 604; paMcasaM. (cA. sA. pR. 36) / 11. prArabhyante vinAzyanta malaya. vR. 1-15, pR. 28) / 2. prAyojikAkaraNa iti prArambhAH jIvAH, athavA prArambhaH kRSyAdinAma kevalisamudghAtAdarvAgbhavati, tatrAG maryAdA- vyApAraH, athavA prArambho jIvAnAmupadravaNam / yAm, prA maryAdayA kevalidRSTyA yojanaM vyApAraNamA- (praznavyA. vR. 11) / 12.xxxaMgi[agni-] yojanam, taccAtizubhayogAnAmavaseyam, prAyojana- vAtAdiH syAdArambho dayojjhitaH // (prAcA. sA. mAyojikA, tasyA: karaNamAyojikAkaraNam / (paMcasaM. 5-13) / 13. apadrAvayato jIvitAtparaM vyaparoudI. ka. malaya. vR. 76, pR. 147) / payato vyApAra praarmbhH| (vyava. bhA. malaya.va. kevalisamudghAta ke pUrva jo atizaya zubha yogoM kA 1-46; prava. sAro. vR. 1060) / 14. prANinaH prAyojana (vyApAra) kiyA jAtA hai use prAyojikA- prANavyaparopa praarmbhH| (bhA. prA. TI. 96) / karaNa kahate haiN| ise dUsare nAmoM se prAvajita- 15. prANavyaparopaNAdInAM prathamArambha eva prArambhaH / karaNa aura AvarjIkaraNa bhI kahA jAtA hai| (ta. vRtti zruta. 6-8); prArabhyata ityArambhaH prArabhaTA-1. vitahakaraNammi turiyaM aNNaM aNNaM prANipIDAhetuApAraH / (ta. vRtti zruta. 6-15) / va givha praarbhddaa| (paMcava. 246); ArabhaDA 1 kArya ke prArambha kara dene ko prArambha kahA jAtA pratyupekSaNeti pravidhikriyA / (paMcava. hari. va. hai| jIvoM ko pIr3A pahuMcAne vAlA jo vyApAra 245); vitathakaraNe vA prasphoTanAdyanyathAsevane vA (pravRtti) hotA hai vaha bhI prArambha kahalAtA hai| ArabhaTA, tvaritaM vA drutaM vA sarvamArabhamANasya, ArambhakathA -- tittirAdInAmiyatAM tatropayoga anyadarddhapratyupekSitameva muktvA kalpamanyadvA gRhNataH ityArambhakathA / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 482, prArabhaDeti / (paJcava. hari. vR. 246) / 2. vitaha- pR. 166) / karaNeNa turiyaM, annannAginhaNe va praarbhddaa| (gu. vahAM itane tItara Adi kA upayoga honA cAhiye, gu. SaT. svo. vR. 28, pR. 61) ityAdi prakAra kI prANivighAta se sambaddha kathA 1 jhAr3ane prAdike anyathA sevana meM, athavA zIghratA se kA nAma prArambhakathA hai| prArambha karate hue, athavA ardha pratyupekSita ko chor3a prArambhakopadeza-1. prArambhakebhyaH kRSIbalAdikara anya kalpa ko grahaNa karate hae prArabhaTA nAmaka bhyaH kSityudaka-jvalana-pavana-vanaspatyArambho'nenopAdoSa (pratilekhanAdoSa) hotA hai| yena kartavya ityAkhyAnamArambhakopadezaH / (ta. vA. prArambha-1. prakrama praarmbhH| (sa. si. 6-8 7, 21, 21; cA. sA. pR. 6) / 2. pAmarAdInAprArambhaH prANipIDAhetuvyApAraH / (sa. si. 6-15) / mane evaM kathayati-bhUrevaM kRSyate, udakamevaM niSkA2. praannivdhstvaarmbhH| (ta. bhA. 6-6) / 3. Syate, vanadAha evaM kriyate, kSupAdaya evaM cikitsyante, prArambho haiMsra krm| hiMsanazIlA hiMsrAH, teSAM karma ityAdyArambha anenopAyena kriyate ityAdikathanaM haiMsamArambha ityucyate / (ta. vA. 6, 15, 2) / prArambhopadezanAmA caturthaH pApopadezo bhavati / (ta. 4. prAraMbhA uddavauxxxI (vyava. sU. bhA. 1, vRtti zruta. 7-21) / 46, pR. 18; prava, sAro. 1060) / 5. prANAti- 1 kRSi prAdi prArambhake karane vAle manuSyoMko bhUmi pAtAdikriyAvRttirArambhaH / (ta. bhA. hari. va. khodane, jala sIMcane aura vanaspati kATane prAdirUpa 6-6) / 6. kRSyAdikastvArambhaH / (zrA. pra. TI. hiMsAmaya prArambha kA upadeza de hiMsAmaya prArambha kA upadeza dene ko praarmbhkop107)| 7. praannaatipaataadikriyaanivRttiraarmbhH| deza (anarthadaNDa) kahate haiN| (ta. bhA. siddha. vR.6-6)| 8. prANi-prANaviyoja- prArambhakriyA-1. chedana-bhedana-vizasa-(visra sanamArambho NAma / (dhava. pu. 13, pR. 46) / 6. ta. vA.) nAdikriyAparatvamanyena vA prArambhe kriya
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambhabhaktakathA] 2. zrArambha mA praharSaH prArambhakriyA (sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 11; ta. vRtti zruta. 6 - 5 ) / kriyamANe'nyaiH svayaM harSa pramAdinaH / sA prArambhakriyAtyantaM tAtparyaM vAJchitAdiSu / / (ha. pu. 58, 76) / 3. chedanAdikriyAsaktacittatvaM svasya yad bhavet / pareNa tatkRtau harSaH sehArambhakriyA matA // (ta. zlo. 6, 5, 23) / 4. bhUmyAdikAyopaghAtalakSaNA zuSkatRNAdicheda lekhanAdikA vA'pyArambhakriyA / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6 ) / 1 prANiyoM ke chedana-bhedana zrAdi kriyAnoM meM svayaM pravRtta hone ko, tathA anya ko pravRtta dekhakara harSita hone ko prArambhakriyA kahate haiM / zrArambhabhavatakathA - grAma- nagarAdyAzrayAzchAga-mahiSyAdayaH, AraNyakA ATavikAstittira- kuraGga-lAvakAdayaH etAvanto'mukasya rasavatyAM hatvA saMskriyanta ityevaMrUpA / (zrAva. ha. vR. mala. he. Ti. pR. 92 ) / pramuka ke yahAM bhoja meM grAma-nagarAdi ke zrAzrita rahane vAle bakare vA bhaiMsA Adi itanI saMkhyA meM tathA jaMgala meM rahane vAle tItara va hiraNa zrAdi itanI saMkhyA meM mAra kara pakAe jAne vAle haiM, ityAdi prakAra kI kathAvArtA ko prArambhabhaktakathA kahate haiM / prArambhikI kriyA - dekho prArambhakriyA / prArambhaH pRthivyAdyupamardaH, uktaM ca- prAraMbhI uddavato suddhanANaM tu savvesi // zrArambhaH prayojanaM kAraNaM yasyAH saapraarmbhikii| (prajJApa. malaya. vR. 22 - 284, pR. 447) / pRthivIkAyAdi jIvoM ke saMhArarUpa prArambha hI jisa kriyA kA prayojana ho use prArambhikI kriyA kahate haiM / zrArambha-preSoddiSTavarjaka - 1. vajje sAvajjamAraMbhaM aTThami paDivaNNo ||6|| avareNAvi AraMbha NavamI nokarAvae / dasamI puNa uddiTTha phAsUyaM piNa bhuM ||7|| (gu. gu. SaT. svo vR. 15) / 2. prArambhazca svayaM kRSyAdikaraNam preSazca preSaNaM pareSAM pApakarmasu vyApAraNam, uddiSTaM ca tameva zrAvakamuddizya sacetanamacetanIkRtaM pakvaM vA yo varjayati pariharati sa Arambha-preSoddiSTavarjakaH / (sambodha. sa. vR. 61, pR. 45) / 2 jo zrAvaka kRSi zrAdi karane rUpa prArambha ko, dUsaroM ko pApakAryoM meM pravRtta karAne rUpa preSaNa ko, 208, jaina- lakSaNAvalI [Arambhavirata tathA apane uddezya se zracitta kiye gaye athavA unty gae sacetana uddiSTa (bhojya padArtha ) ko chor3a detA hai use prArambha preSa-uddiSTavarjaka (prAThavIM, nauvIM aura dasavIM ina tIna pratimAoM kA paripAlaka ) kahA jAtA hai / Arambhavirata - 1. sevA - kRSi - vANijyapramukhAdArambhato vyupAramati / prANAtipAtahetoryo'sAvArambhavinivRttaH // ( ratnaka. 145 ) / 2. jo AraMbha Na kuNadi praNaM Na kArayadi Neva aNumaNNe / hiMsA saMtaTThamaNo cattAraMbho have so hu / / ( kArtika. 385) / 3. evaM ciya prAraMbhaM vajjai sAvajjamaTThamAsaM va / tappaDamA XXX // (zrA. pra. vi. 10-14) / 4. prArambhavinivRtto 'si masi - kRSi - vANijyapramukhAdArambhAt prANAtipAtahetovirato bhavati / (cA. sA. pU. 16) / 5. sarvaprANidhvaMsa hetuM viditvA yo nAssrambhaM dharmavit tatkaroti / mandIbhUtadveSarAgAdivRttiH soDanArambhaH kathyate tattvabodhaH / / (dharmapa. 20-60 ) / 6. nirArambhaH sa vijJeyo munIndrairhatakalmaSaiH / kRpAluH sarvajIvAnAM nArambhaM vidadhAti yaH // ( subhA. saM. 840 ) / 7. vilokya SaDjIvadigha tamuccarArambhamatyasyati yo vivekI / ArambhamuktaH sa mato munIndravirAgikaH saMyama-vRkSasekI / ( amita zrA. 7, 74) / 8. jaM kiMci gihAraMbhaM bahu yogaM vA sayA vivajjei / ArabhaNiyattamaI so aTThamu sAvagro bhaNi // ( vasu. zrI. 268 ) / 6. aSTI mAsAn ( pUrva pratimAnuSThAna sahita ) svayamArambhaM na krotiityssttmii| x x x vajje sAvajjamAraMbha aTThami paDivanna ||5|| (yogazA. svo viva. 3- 184, pR. 272) / 10. nirUDhasaptaniSThoM'gighAtAGgatvAtkaroti na / na kArayati kRSyAdInArambhaviratastridhA / / (sA. dha. 7 - 21 ) / 11. yaH sevA - kRSi - vANijyavyApAratyajanaM bhajet / prANyabhighAtasaMtyAgAdArambhavirato bhavet / / ( bhAvasaM vAma 540 ) / 12. nirvyUDhasaptadharmo'GgivadhahetUn karoti na / na kArayati kRSyAdInArambhara hitastridhA || ( dharmasaM. zrI. 8-36) / 13. sarvato dezatazcApi yatrArambhasya varjanam / aSTamI pratimA sAXXX / / (lATIsaM. 7-31) / 1 hiMsA ke kAraNabhUta sevA, kRSi va vANijya zrAdi prArambhoM kA parityAga karane vAle zrAvaka ko
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambha-samArambha] 206, jaina-lakSaNAvalI [Arjava dharma Arambhavirata (aSTama pratimA dhAraka) kahate haiN| sevyante svArthaprasAghakAni kriyante samyagdarzanAdIni pUrva pratimAoM ke sAtha pATha mAsa taka svayaM mokSasukhAthibhiranayetyArAdhanA pArAdhyaniSTha pArAprArambha na karane vAle zrAvaka ko prArambhavirata kahA dhakavyApAraH upajAtasamyagdarzanAdipariNAmasyAtmajAtA hai| nstdgtaatishyvRttiH| (bha. prA. mUlA. TI. 1) / prArambha-samArambha-prArambhasamArambho tti prArabhya- 3. pArAdhanA parizuddhapravrajyAlAbhalakSaNA / (upa. pa. nte vinAzyanta iti prArambhA jIvAsteSAM samArambha va. 466) / upamardaH / athavA prArambhaH kRSyAdivyApArastena samA- 1 samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa ke udyotana, rambho jIvopamardaH / athavA prArambho jIvAnAmupadrava- udyApana, nirvahana, sAdhana evaM nistaraNa-bhAvAntaraNam, tena saha samArambhaH paritApanamityArambha-samA- prApaNa-ko pArAdhanA kahate haiN| rambhaH, prANavadhasya paryAya iti / athavehArambha-samA- aArAdhano bhASA-1. pArAhaNI u davve saccA rambhazabdayorekatara eva gaNanIyo bhsmruuptvaaditi|xxx| (dazavai. ni. 272) / 2. prArAdhyate (praznavyA. vR. 11) / paralokApIDayA yathAvadabhidhIyate vastvanayetyArA'prArabhyante vinAzyante iti prArambhAH jIvAH' isa dhnii| (dazava. ni. hari.va. 272) / nirukti ke anusAra prArambha zabda kA artha jIva 2 jisa bhASA ke dvArA dUsare prANiyoM ko pIr3A na hotA hai, unake samArambha-pIDana kA nAma pahuMcA kara vastu kA yathArtha kathana kiyA jAtA hai use prArambha-samArambha hai / athavA kRSi prAdi vyApAra se prArAdhanI bhASA kahate haiN| jo prANivighAta hotA hai vaha prArambhasamArambha kaha- prArAma-1. vividhapuSpajAtyupazobhita ArAmaH / lAtA hai / athavA jIvoM ko upadrava ke dvArA jo (anuyo. hari. vR. pR. 17) / 2. Agatya ramante'tra saMtapta kiyA jAtA hai use prArambhasamArambha jAnanA mAdhavIlatAgRhAdiSu dampatya iti sa pArAmaH / caahie| athavA prArambha aura samArambha ina do (jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 142, pR. 258) / zabdoM meM se kisI eka hI kI gaNanA karanA caahie| 1 nAnA jAti ke puSpoM se zobhita upavana ko prArAdhaka-1. paMcidiehiM gutto maNamAItiviha- pArAma kahate haiN| krnnmaautto| tava-niyama-saMjamaMmi a jutto ArAdhano prAroha-Aroho nAma zarIreNa nAtidairghya nAtihoi / / (prodhani. 281, pR. 250) / 2.NihayakasAno hrasvatA,Xxx athavA pArohaH shriirocchaayH| bhavvo dasaNavaMto hu nnaannsNpnnnno| duvihapariggaha- (bRhatka. va. 2051) / catto maraNe pArAho hvi|| saMsArasUhaviratto zarIra se na to ati lambA honA aura na ati veraggaM paramauvasamaM ptto| vivihatavataviyadeho maraNe choTA bhI honA, isakA grAma prAroha hai| athavA ArAho eso ||appshaave Niro vajjiyaparadabva- zarIra kI UMcAI ko pAroha kahate haiN| saMgasukkharaso / NimmahiyarAya-doso havei ArAho prArjava dharma-1. mottaNa kuDilabhAva NimmalahidamaraNe // (prArA. sA. 17-16) / 3.xxx yeNa caradi jo smnno| prajjavadhamma taiyo tassa bhavyastvArAdhako vishuddhaatmaa| (bha. prA. mUlA. 1 du saMbhavadi NiyameNa / (dvAdazAnu. 73) / 2. yoguddhRt)| syAvakratA prArjavam / (sa. si. 6-6; ta. zlo. 6, jo pAMcoM indriyoM se gupta hai arthAt unheM apane 6; ta. sukhabo. ha-6; ta. vRtti zruta. h-6)| 3. adhIna rakhatA hai, mana prAdi (vacana va kAya) tIna bhAvavizaddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / RjubhAva: karaNoM kI pravRtti meM sAvadhAna hai| tathA tapa, niyama Rjukarma vArjavam, bhAvadoSavarjanamityarthaH / (ta. bhA. va saMyama meM saMlagna hai; vaha pArAdhaka kahalAtA hai| 8-6) / 4. yogasyAvakratA prArjavam / yogasya prArAdhanA-1. ujjovaNamujjavaNaM NibahaNaM sAhaNaM kAya-vAGmanolakSaNasyAvakratA Arjavamityucyate / ca Niccha (ttha)raNaM / dasaNa-NANa-carittaM tavANamArA- (ta. vA. 6, 6, 4) / 5. prajjavaM nAma ujjugattaNaM haNA bhaNidA // (bha. prA. 2) / 2. pArAdhyante ti vA akuDilattaNaM ti vaa| evaM ca kuvvamANassa - la. 27
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArtadhyAna] 210, jaina-lakSaNAvalI [prArtadhyAna kammaNijjarA bhavai, akuvamANassa ya kammo- mohAd dhyAnaM tadAtamiti tatpravadanti tajjJAH // vacayo bhvi| (dazavaM. cU. pR. 18; ujjutA- (dazavai. ni. hari. vR. 1-48) / 7. RtaM duHkhaM bhAvo prajjavaM / (dazava. ca.pa. 233) / 6. parasmi- tannimitto DhAdhyavasAyaH, Rte bhavamAtama, kliSTanikRtipare'pi mAyAparityAgaH prArjavam / (dazavai. mityrthH| (dhyAnaza. 5-pAva. hari. va. pu. 584) / ni. hari. va. 10-346) / 7. jo citei Na vaMkaM 8. iSTetaraviyogAdinimittaM prAyazo hi tat / yathAkuNadi Na vaMkaM Na jaMpae vaMkaM / Na ya govadi Niya- zaktyapi heyAdAvapravRttyAdivajitam / / udvegakRdvidosaM ajjavadhammo have tassa // (kArtike. 396) / SAdADhayamAtmaghAtAdikAraNam / ArtadhyAnaM xx 8. AkRSTAntadvayasUtravadvakratA'bhAva Arjavam / (bha. X // (hari. aSTaka. 10,2-3) / 6. RtamardanaprA. vijayo. TI. 46) / 6. vAGmanaHkAyayogA- mAtirvA, tatra bhavamArtam / RtaM duHkham, athavA ardanAmavakratvaM tadArjavam / (ta. sA. 6-16) / 10. namAtirvA, tatra bhavamArtam / / (ta. vA. 6, 28, 1) / ArjavaM mAyodayanigrahaH / (aupapA. abhaya. va. 16, 10. tatrAtirardanaM bAdhA hyAta tatra bhavaM punaH / sukRssnn33)| 11. yogasya kAyavAGmanolakSaNasyAvakratA- nIla-kApotalezyAbalasamudbhavam / / (ha. pu. 56-4) / ''rjavamityucyate / (cA. sA. pR 28) / 12. Rjo- 11. aAtaM duHkhabhavaM duHkhAnubandhi ceti / (ta. bhA. rbhAva ArjavaM mnovaakkaayaanaamvkrtaa| (mUlA. vR. siddha. 6-26); Atizca duHkhaM zArIraM mAnasaM 11-5) / 13. cittamanveti vAga yeSAM vAcamanveti cAnekaprakArama, tasyAM bhavamAtaM dhyAnam / (ta. bhA. ca kriyaa| svaparAnugrahaparAH santaste viralA: klau|| siddh.v.-31)| 12. RtamardanatirvA, Rte (ana. gha. 6-20) / 14. ajjavo ya amAittara bhavamArtamatau bhavamArtamiti vA duHkhabhAvaM praarthnaaXx| (ga. gu. SaT. svo. vR. 13, pR. 38) / bhAva vetyrthH| (ta. zlo. 6-28) / 13. aTa 15. manovacana-kAyakarmaNAmakauTilyamArjavam / (ta. tivvakasAyaM xxx || du:khayaravisayajoe kema vRtti zruta. 6-6) / 16. RjuravakramanovAkkAya- imaM cayadi idi vicitNto| cedi jo vikkhitto karmA, tasya bhAvaH karma vA Arjavam, manovAkkAya- ajjhANaM have tassa // maNaharavisayavinoge kaha taM vikriyAviraho mAyArahitatvam / (sambodhasa. vR. pAvemi idi viyappo jo / saMtAveNa payaTTo so ciya 160, pR. 17; dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-43, pR. aTeM have jjhANaM // (kArtike. 471, 473-74) / 128) / 14. taMbola-kusuma-levaNa-bhUsaNa-piyaputtaciMtaNaM atttt| 1 kuTilatA ko chor3akara nirmala antaHkaraNa se (jJA. sA. padma. 11) / 15. rAga-dveSodaya prakarSAdipravRtti karanA prArjava dharma kahalAtA hai, jo muni ke ndriyAdhInatvarAga-dveSodrekAt priyasaMyogA'priyaviyogasambhava hai| vedanA-mokSaNa-nidAnAkAMkSaNarUpamArtam // (paMcA. kA. prArtadhyAna-1. amaNuNNasaMpayoge iTThaviroe pari- amRta, vR. 140) / 16. priyabhraMze'priyaprAptau nidAne ssahaNidANe / aTeM kasAyasahiyaM jhANaM bhaNiyaM samA- vedanodaye / pAtaM kaSAyasaMyuktaM dhyAnamuktaM smaastH|| seNa // (bha. prA. 1702) / 2. amaNuNNajoga-iTTha- (ta. sA. 7-36) / 17. Rte bhavamathArtaM syAdasadviproga-parISaha-NidANakaraNesu / aTa kasAyasahiyaM dhyAnaM zarIriNAm / digmohAnmattatAtulyamavidyAjhANaM bhaNidaM samAseNa // (malA. 5-198) / 3. vAsanAvazAt // (jJAnArNava 25-23) / 18. RtaM ArtamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvA- duHkhama, tasya nimittaM tatra vA bhavam, Rte vA haarH| viparItaM manojJasya / / vedanAyAzca / / nidAnaM pIDite bhavamAtaM dhyaanm| (sthAnA. abhaya. va. 4, ca / / (ta. sU. 6, 30-33) / 4. RtaM duHkham, arda- 1, 247) / 16. tatrAta manojJAmanojJeSu vastuSu namatirvA, tatra bhavamArtam / (sa. si. 9-28, ta. viyoga-saMyogAdinivandhanacittaviklavalakSaNam / (sa. sukhabo. 6-28; ta. vatti zrata. 9-28) / 5. tattha mavA. abhaya.va. 4) / 20. tatra RtaM da:khaMta saMkiliTThajjhavasAno aTeM / (dazavaM. cU. pR. 26) / bhavamArtam, yadvA atiH pIDA yAtanaM ca, tatra bhavamA6. rAjyopabhogazayanAsanavAhaneSu strIgandhamAlya- tam / (yogazA. svo. viva. 3-73) / 21. svadezamaNiratnavibhUSaNeSu / icchAbhilASamatimAtramupaiti tyAgAt dravyanAzAt mitrajanavidezagamanAt kamanIya
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArtadhyAna] 211, jaina-lakSaNAvalI [Alambana kAminIviyogAdaniSTasaMyogAdvA samupajAtamArtadhyA- kiye jAte haiM ve Arya kahalAte haiN| nam // (ni. sA. vR. 66) / 22. aniSTayoga-priya- prAyikA- AryikA upacaritamahAvratadharAH striyaH / viprayogaprabhRtyanekAtisamudbhavatvAt / bhavodbhavAtaratha hetubhAvAdyathArthamevAta miti prsiddhm| (prAtmapra. upacarita mahAvratoM ko dhAraka mahilAoM ko 61) / 23. Ata viSayAnuraJjitam / (dharmasaM. AryikA kahA jAtA hai| mAna. svo. vR. 3-27, pR. 80) / 24. prArtabhAvaM ArSa vivAha-1. gomithunapuraHsaraM kanyApradAnAgata prAtaH, Artasya vA dhyAnamArtadhyAnam / (prA. dArSaH / (dharmabi. mu. 3. 1-12) / 2. gomithunadAnacU. 4 a.-abhidhA. 1, pR. 235) / 25. atiH puurvkmaarssH| (zrAddhagu. pR. 1; yogazA. svo. viva. zArIra-mAnasI pIDA, tatra bhava prAtaH, mohodayAda- 1-47; dharmasaM. mAna. svo. vR. 1-5, pR. 5) / gaNitakAryAkAryavivekaH / (abhidhA. 1, pR. 235) / gauyagala ke dAnapUrvaka kanyA pradAna karane ko prArSa 26. nidai niprayakayAiM pasaMsaI vimhiro vibhuuiio| vivAha kahate haiN| patthei tAsu rajjai tayajjaNaparAyaNo hoI // saddA kriyA-prArhantyamahato bhAvo karma veti ivisayagiddho saddhammaparammuho pamAyaparo / jiNamaya parA kiyaa| yatra svargAvatArAdimahAkalyANasampadaH / / maNavikkhaMto vaTTai ammi jhANammi // (pAva. 4 yAso divo'vatIrNasya prAptiH kalyANasampadAm / a. 16-17-abhidhA. 1, pR. 237) / 27. zabdA tadArhantyamiti jJeyaM trailokyakSobhakAraNam / / (ma.pu. dInAmaniSTAnAM viyogAsaMprayogayoH / cintanaM veda 36, 203-4) / nAyAzca vyAkulatvamupeyuSaH / iSTAnAM praNidhAnaM ca parahaMta ke bhAva athavA karmarUpa kriyA ko pArhantya saMprayogAviyogayoH / nidAnacintanaM pApamArtamitthaM kriyA kahate haiM, jisameM svargAvataraNAdi rUpa caturvidham / / (adhyAtmasAra 16, 4-5) / kalyANa-sampadAyeM prApta hotI haiN| svarga se avatIrNa 1 aniSTa kA saMyoga hone para use dUra karane ke lie, huye bhagavAn arahaMta ko jo kalyANa-sampadAnoM kI iSTa kA viyoga hone para usakI prAptike lie, pIr3A prApti hotI hai vaha prArhantya kriyA kahalAtI hai, jo ke hone para usake parihAra ke lie, tathA nidAna tInoM lokoM ko kSobha utpanna karane vAlI hai| AgAmI kAla meM sukha kI prApti kI icchA ke lie prAlapanabandha-dekho pAlApanabandha / ratha-zakaTAbAra-bAra cintana karanA; ise prArtadhyAna kahate haiN| dInAM loharajju-varatrAdibhirAlapanAdAkarSaNAt bandhaH prArya-1. guNaguNavadbhirvA aryanta ityaaryaaH| (sa. pAlapanabandhaH / anekArthatvAt dhAtUnAM lapi: pAkasi. 3-36; ta. vA. 3, 36, 2; ratnaka. TI. 3, rSaNakriyo jJeyaH / (ta. vA. 5, 24, 6) / 21; ta. vRtti zruta. 3-36) / 2. ikSvAku-haryugra ratha va zakaTa Adi ke aMga-upAMgarUpa kASTha prAdi kurupradhAnA: senApatizceti purohitaadyaaH| dharmapriyA ko lohamaya sAMkala va rassI Adi ke dvArA khIMca ste nRpate ta eva AryAstvanAryA viparItavRtAH / / (varAMga. 8-4) / 3. sadaguNararyamANatvAd guNavad kara bAMdhanA, yaha mAlapanabandha kahalAtA hai| bhizca mAnavaH / (ta. zlo. 3, 37, 2) / 4. ardha- prAlabdha doSa- 1. upakaraNAdikaM labdhvA yo SaDaviMzatijanapadajAtAH bhUyasA AryAH / anyatra jAtA vandanAM karoti tsyaalbdhdossH| (malA. va. 7, mlecchAH / tatra kSetra-jAti-kUla-karma-zilpa-bhASA- 106) / 2. upadhyAptyA kriyA labdham / (ana. dha. jJAna-darzana-cAritreSa ziSTalokanyAyadharmAnapetAcaraNa- svo. TI. 8-106) / zIlA pAryAH / (ta. siddha. vR. 3-15) / 5. ArAda 1 upakaraNa prAdi pAkara guru kI vandanA karane ko heyadharmebhyo yAtAH prAptA upAdeyadharmarityAryAH / / prAlabdha doSa kahate haiN| (prajJApa. malaya. vR. 1-37, pR. 55) / mAlambana-1. AlaMbaNehiM bhariyo logo jhAidu1 jo guNoM se yukta hoM, athavA guNI jana jinakI maNassa khavagassa / jaM jaM maNasA pecchai taM taM pAlasevA-suzruSA karate haiM unheM prArya kahate haiM / 5 jo heya baNaM hoI / (dhava. pu. 13, pR. 70) / 2. pAlambanaM dharma vAloM meM se upAdeya dharma vAloM ke dvArA prApta vAcye padArthe arhatsvarUpe upayogasyaikatvam / (jJAna
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alambana-grahaNasAdhana] 212, jaina-lakSaNAvalI [pAlIDha sthAna sAra de. vR. 27-5) / 3. pAlambanaM bAhyo vissyH| pAlAviyANaM baMdho hodi so samvo pAlAvaNabaMdho (SoDazaka vR. 13-4) / NAma / (SaTkhaM. 5, 6, 41-pu. 14, pR. 38) / 1 sArA loka dhyAna ke pAlamvanoM se bharA huA hai| 2. se kiM taM AlAvaNabaMdhe ? pAlAvaNabaMdhe ja NaM dhyAtA sAdhu jisa kisI bhI vastu ko AdhAra banA taNabhArANa vA, kaTTabhArANa vA, pattabhArANa vA, palAkara mana se cintana karatA hai vahI usake lie dhyAna labhArANa vA, vellabhArANa vA, vettalatA-vAga-varattakA pAlambana bana jAtI hai| 3 dhyAna ke AdhAra- rajju-vahila-kusa-dabbhamAdIehiM pAlAvaNabaMdhe samubhUta bAhya padArtha ko usakA pAlambana khaa| ppajjai, jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejja jAtA hai| kAlaM, settaM paalaavnnbNdhe| (bhagavatI 8, 9, 11Alambana-graharaNasAdhana-1. jeNa vIriyeNa prANa- khaNDa 3, pR. 103) / 3. rajju-varatta-kaTThadavvAdIhi pANa-bhAsa-maNANaM pAuggapoggale kAyajogeNa ghettuNa jaM pUdhabhUdANaM [davvANaM baMdhaNaM so AlAvaNabaMdho prANapANa-bhAsa-maNattAe prAlaMbitA Nisirati taM NAma / (dhava. pu. 14, pa. 34); kadrAdIhi vIriyaM bAlaMbaNagahaNasAhaNaM ti vaccati / (karmapra. aNNadavvehi aNNadavvANaM pAlAvidANaM joidANaM jo cu. baM. ka. 4, pR. 21) / baMdho hodi so savvo pAlAvaNabaMdho NAma / (dhava. jisa zaktivizeSa ke dvArA zvAsocchvAsa, bhASA pu. 14, pR. 36) / 3. tRNa-kASThAdibhArANAM rajjuaura mana ke yogya pudagaloM ko kAyayoga se grahaNa vetrltaadibhiH| saMGkhyakAlAntamahatauM bandha pAlAkara zvAsocchvAsa, bhASA aura manarUpa se avala- panAbhidhaH / / (lokapra. 11-32) / mbita kara nikAlatA hai use pAlambana-grahaNa-sAdhana 1 zakaTa (bar3e pahiyoM vAlI gAr3I), yAna (samudra meM kahate haiN| gamana karane vAlI naukAvizeSa), yuga (ghor3A va Alambanazuddhi- pAlambanazuddhirguru-tIrtha-caitya-yati- khaccara se khIMcA jAne vAlA tAMgA jaisA), choTe vandanAdikamapUrvazAstrArtha grahaNam, saMyataprAyogyakSetramA- pahiyoM vAlI choTI gAr3I, gillI (pAlakI), ratha rgaNam, vaiyAvRtyakaraNam, aniyatAvAsasvAsthyasampA- (yuddha meM kAma Ane vAlA), syandana (cakravartI Adi dane zramaparAjayam (mUlA.-saMpAdanaM zramajayo), mahApuruSoM kI savArI), zivikA (pAlakI), nAnAdezabhASAzikSaNam, vineyajanapratibodhanaM ceti gRha, prAsAda, gopura aura toraNa; ina sabakA jo prayojanApekSayA pAlambanazuddhiH / (bha. prA. vijayo. lakar3I, lohA, rassI, carmamaya rassI aura darbha va mUlA. TI. 1161) / (kAza) prAdi se bandhana hotA hai use pAlApanabandha guru, tIrtha, caitya evaM yati Adi kI vandanApUrvaka- kahate haiN| abhiprAya yaha ki lakar3I prAdi anya apUrva zAstra ke artha ko grahaNa karanA; saMyata ke dravyoM se jo pRthagbhUta dUsare dravyoM kA sambandha hotA yogya sthAna kA anveSaNa karanA; sAdhuoM kI vaiyA- hai use pAlApanabandha kahate haiN| vRtya karanA, aniyata AvAsoM meM rahakara svAsthya- prAlIDha sthAna-1. tattha pAlIDhaM nAma dAhiNaM lAbha karanA, parizramajayI honA, nAnA dezoM kI pAyaM aggatohuttaM kAUNaM vAmapAyaM pacchatohuttaM usAbhASAoM kA sIkhanA, tathA vineya (ziSya) janoM reu aMtarA doNhavi pAdANaM paMca paae| (prAva. ni. ko pratibodha denA; yaha saba prayojana kI apekSA malaya. vR. 1036, pR. 567) / 2. tatra dakSiNamUruAlambanazuddhi hai| magrato mukhaM kRtvA vAmamUru pazcAnmukhamapasArayati, pAlApanabandha-dekho Alapanabandha / 1. jo so antarA ca dvayorapi pAdayoH paJca pAdAH, tato vAmaAlAvaNabaMdho NAma tassa imo Ni so-sagaDANaM hastena dhanugRhItvA dakSiNahastena pratyaJcAmAkarSati, vA jANANaM vA jugANaM vA gaDDINaM vA gillINaM vA tat pAlIDhasthAnam / (vyava. bhA. malaya. va. 2-35, rahANaM vA saMdaNANaM vA siviyANaM vA gihANaM vA pR. 13) / pAsAdANaM vA govarANaM vA toraNANaM vA se kaTaTheNa 2dAhine paira ko prAge karake aura bAyeM paira ko vA loheNa vA rajjuNA vA babheNa vA dambheNa vA pAMca pAdoM ke antara se pIche pasAra kara bAyeM hAtha je cAmaNNe evamAdiyA aNNadavvANamaNNadavvehi meM dhanuSa lekara dAhine hAtha se usakI pratyaJcA ko
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAluMchana] 213, jaina-lakSaNAvalI [Alocana khIMcate hae khar3e hone ko prAlIDhasthAna kahate haiN| niSaNNAya prasannamanase viditadeza-kAlasya ziSyasya pAlu chana-kamma-mahIruhamUlacchedasamattho sakIya- savinayenAtmapramAdanivedanaM dshbhirdossvivjitmaaloprinnaamo| sAhINo samabhAvo pAlaMchaNamidi samu- canamityAkhyAyate / (ta. vA. 6, 22, 2) / 6. prAddiDheM / / (ni. sA. 110) / locanaM maryAdayA guronivedanaM piNDitAkhyAnasya / (ta. karmarUpa vRkSa ke maloccheda karane meM samartha aise sva- bhA. hari. v.-22)| 7. pAlocanaM maryAdanaM maryAkIya svAdhIna samabhAvarUpa pariNAma ko pAluMchana dayA guronivedanam / (ta. bhA. siddha. vR. 6-22) / kahate haiN| 8. pAlocanaM pramAdasya gurave vinivedanam / (ta. sA. prAlepanabandha-dekho allIvaNabandha / kuDayaprAsA- 7-22) / 6. ekAntaniSaNNAyAparizrAviNaM dAdInAM mRtpiNDeSTakAdibhiH pralepadAnenAnyonyAlepa- rahasyAya gurave prasannamanase vidyAyogyopakaraNagrahaNAnAdarpaNAdAlepanabandhaH / (ta. vA. 5, 24, 6) / diSa praznavinayamantareNa pravRttasya viditadeza-kAlasya bhitti va bhavana Adi ke miTTI va IMTa Adi se lepa ziSyasya savinayamAtmapramAdanivedanamAlocanamityudene se jo parasparameM ekarUpatA hotI hai use pAlepana- cyate / (cA. sA. pR. 61) / 10. pAlocanaM gurubandha kahate haiN| nivednm| (sthAnA. abhaya. va. 3, 3, 168) / AlokitapAna-bhojana-1. pAlokitapAnabhojana- 11. AlocanaM dazadoSavivajitaM gurave pramAdanivemiti pratigehaM pAtramadhyapatitapiNDazcakSurAdhupayuktena danamAlocanam / (malA. va. 11-16) / 12. tatrA.' pratyavekSaNIyastatsamutthAgantukasattvasaMrakSaNArthamAgatya ca locanaM guroH purataH svAparAdhasya prakaTanam / taccApratizrayaM bhUyaH prakAzavati pradeze sthitvA supra [tyasevanAnulomyena prAyazcittAnulomyena ca / prAsevanAvekSitaM pAnabhojanaM vidhAya prakAzapradezAvasthitena nulomyaM yena krameNAticAra Asevitastenaiva krameNa balganIyam / (ta. bhA. siddha. va. 7-3) / 2. prA- guroH purataH prakaTanam / prAyazcittAnulomyaM ca gItAlokyate smAlokitam / pAnaM ca bhojanaM ca pAnabho- rthasya ziSyasya bhavati / (yogazA. svo. viva. 4-60, janam / AlokitaM ca tatpAnabhojanaM cAlokita- pr.312)| 13. tatra gurave svayaM kRtavartamAnapramAdapAnabhojanam // (ta. sukhabo. 7-4) / 3. pAnaM ca nivedanaM nirdoSamAlocanam / (ta. sukhabo. vR. 6-22, bhojanaM ca pAna-bhojane, Alokite sUryapratyakSeNa punaH pR. 216) / 14. pAlocanaM satkarmaNAM vartamAnazupunanirIkSite ye pAna-bhojane te AlokitapAna- bhAzubhakarmavipAkAnAmAtmano'tyantabhedenopalambhanam / bhojane / athavA pAnaM ca bhojanaM ca pAnabhojanaM samA- ana. dha. svo. TI. 8-64) / 15. pAGa maryAdAhAro dvndvH| AlokitaM ca tat pAnabhojanaM ca pAlo- yAm / sA ca maryAdA iyam--jaha kitapAnabhojanam / (ta. vRtti zruta. 7-4) / kajjamakajja ujjue bhaNai / taM taha pAloejjA 2 prakAza meM dekha kara bhojana-pAna karane ko Alokita- mAyA-mayavippamukko ya / anayA maryAdayAxxx pAna-bhojana kahate haiN| lokanaM locanA prakaTIkaraNam Alocanam, guroH aAlocana -dekho aalocnaa| 1. suhamasuham- purato vacasA prakaTIkaraNamiti bhAvaH / yat prAyadiNaM saMpaDiya aNeyavittharavisesaM / taM dosaM jo zcittamAlocanAmAtreNa zuddhayati tadAlocanAhatayA cedadi sa khalu AloyaNaM cedaa|| (samayaprA. 405) / kAraNe kAryopacArAdAlocanam / (vyava. bhA. malaya. 2. jo passadi appANaM samabhAve saMThavitta prinnaam| vR. 1-53, pR. 20) / 16. ekAntaniSaNNAya AloyaNamidi jANaha paramajiNaMdassa uvaesaM // (ni. prasannacetase vijJAtadoSa-deza-kAlAya gurave tAdRzena sA. 106) / 3. tatra gurave pramAdanivedanaM dazadoSa- ziSyeNa vinayasahitaM yathAbhavatyevamavaJcanazIlena vivajitamAlocanam / (sa. si. 9-22; ta. zlo. zizuvatsaralabuddhinA prAtmapramAdaprakAzanaM nivedn6-22)| 4. pAlocanaM vivaraNaM prakAzanamAkhyAnaM mArAdhanAbhagavatIkathitadazadoSarahitamAlocanam / prAduHkaraNamityanarthAntaram / (ta. bhA. 6-22) / (ta. vRtti zruta. 6-22; kAtike. TI. 446) / 5. tatra gurave pramAdanivedanaM dazadoSajitamAloca- 17. gurorane svapramAdanivedanaM dazadoSarahitamAlocanam / teSu navasu prAyazcittavikalpeSu gurave ekAnte nam / (bhAvaprA. TI. 78) /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanA] 214, jaina-lakSaNAvalI [prAvaraNa 1 aneka bhedarUpa jo zubhAzubha karma udaya ko prApta aura jAti prAdi kI kalpanA se rahita vastusAmAnya hote haiM unako prAtmasvarUpa se pRthak samajha kara doSa kA jo maryAdApUrvaka bodha hotA hai use pAlocanA rUpa mAnanA, isakA nAma pAlocana hai| 3 guru ke kahA jAtA hai| sammakha dasa doSoM se rahita apane pramAdajanita doSoM pAlocanAnaya-(nayato nayaprapaJcataH ityarthaH / ke nivedana karane ko pAlocana kahate haiN| athavA kadA kAraka ityetAvad dvAraM gatam, nayata pAlocanA-dekho Alocana / 1. karaNijjA je ityetattu dvArAntarameva) ihAbhimukhyena gurorAtmadoSajogA tesUvauttassa niraiyArassa / chaumatthassa prakAzanam aAlocanAnayaH / (prAva. bhA. hari. va. visohI jaiNo pAloyaNA bhnniyaa| (jItaka. sU. 178, pR. 466) / 5) / 2. uggahasamayANaMtaraM sabbhUyavisesatthAbhi- pramukhatA se guru ke samakSa apane doSoM ke pragaTa karane muhamAloyaNaM pAloyaNA bhaNNati / (nandI. cU. kA nAma pAlocanAnaya hai / pR. 26) / 3. tattha AloyaNA nAma avassa- AlocanAnulomya - AlocanAnulomyaM tu pUrva karaNijjesu bhikkhAyariyAIsu jaivi avarAho natthi- laghavaH pAlocyante pazcAd guravaH / (prAva. ni. hari. tahAvi praNAloie aviNapo bhavai tti kAUNa avassaM vR. 1501) / pAloeyavvaM / so jai kiMci aNesaNAi avarAhaM guru ke sAmane pahale laghu aparAdhoM kI aura pIche sarejjA, so vA pAyarito kiMci sArejjA tamhA guru aparAdhoM kI AlocanA karane ko pAlocanAnapAloeyavvaM / pAloyaNaM ti vA pagAsakaraNaM ti vA lomya kahate haiN| akkhaNaM visohi tti vA / (dazavai. cU. 1, pR. 25) / AlocanAha - pAloyaNArihaM-yA majjAyAe 4. AloyaNA payaDaNA bhAvassa sadosakahaNamiha vtttti| kA sA majjAyA ? jaha bAlo jaMpato kjjgjho| guruNo esA ya tahA suvijjarAeNa vinne- makajjaM ca ujjuno bhaNai / taM taha pAloejjA praa|| (mAlo. vi. hari.15-3) / 5. AlocanA mAyA-mayavippamukko u|| esA mjjaayaa| Aloprayojanavato hastazatAd bahirgamanAgamanAdau gurovi- yaNaM pagAsIkaraNaM smudaayttho| gurupaccakkhIkaraNaM kaTanA / (prAva. ni. hari. va. 1418, pR. 764) / majjAyAe / ja pAvaM pAloiyametteNaM ceva sujjhai eyaM 6. prAG maryAdAyAm, AlocanaM darzanaM paricchedo AloyaNArihaM / (jItaka. cU. pR. 6) / . maryAdayA yaH sa pAlocanaM yathoktaM purastAd vastu- jina aparAdhoM kI zuddhi kevala pAlocanA se hI sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpa-nAma-jAtyAdikalpanA- ho jAtI hai unheM pAlocanAha kahate haiN| vaha pAloviyUtasya yaH paricchedaH sA AlonA maryAdayA canA maryAdApUrvaka-bAlaka ke samAna mAyA aura bhavati / (ta. bhA. siddha. vR. 1-15) / 7. gurUNa- mada se rahita hokara-saralatApUrvaka kI jAnI maparissavANaM sudarahassANaM vIyarAyANaM tirayaNe meru caahie| vva thirANaM sagadosaNiveyaNamAloyaNA NAma pAya- AlocanAzuddhi-1. haMtUNa kasAe iMdiyANi cchittaM / (dhava. pu. 13, pR. 60) / 8. svakRtApa- savvaM ca gAravaM hNtaa| to malidarAga-doso karehi rAghagRhanatyajanamAlocanA / (bha. prA. vijayo. TI. AloyaNAsuddhi // (bha. prA. 524) / 2. mAyA6); svAparAdhanivedanaM gurUNAmAlocanA / (bha. prA. mRSArahitatA pAlocanAzuddhiH / (bha. prA. mUlA. TI. vijayo. TI. 66) / 6. sa eva vartamAnakarmavipA- 166) / kamAtmano'tyantabhedenopalambhamAnaH pAlocanA bhvti| 1 krodhAdi kaSAya, indriyaviSaya, saba (tInoM prakAra (samayaprA. amRta. vR. 405) / kA) gArava aura rAga-dveSa ko dUra kara AlocanA 3. avazyakaraNIya bhikSAcaryA (bhikSArtha gamana) Adi karane ko pAlocanAzaddhi kahate haiN| meM yadyapi aparAdha nahIM hai, phira bhI AlocanA karanA prAvaraNa-1. prAvaraNaM kAraNabhUtaM (prajJAnAdidocAhie kyoMki prAlocanA na karane para avinaya Sajanaka) karma / athavAxxxjJAna-darzanAvaraNe hotA hai / pAlocanA, prakAzakaraNa, aura akkhaNa (?) AvaraNam |(praa. mI. vR. 4) / 2. prAviyate AcchAvizaddhi: ye saba samAnArthaka haiN| 6 apane rUpa, nAma dyate'nenetyAvaraNam / yadvA prAvRNoti AcchAdayati
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ Avarjana] 215, jaina-lakSaNAvalI [Avazyaka xxxAvaraNaM mithyAtvAdisacivajIvavyApA- prAvali-1. asaMkhijjANaM samayANaM samudayasamitirAhRtakarmavargaNAntaHpAtI viziSTapudgalasamUhaH / (karma- samAgameNaM sA egA prAvalina tti vuccai / (anuyo. vi.de. svo. TI. 3, pR. 4) / / sU. 137; jambUdvI. sU. 18; bhaga. sU. 6-7) / 1 ajJAnAdi doSoM ke kAraNabhata karma ko prAvaraNa 2. te (samayAH) saMkhA praavliyaa|(jiivs. 106) / kahate haiM / athavA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ye do 3. te tvasaGkhyeyA zrAvalikA / (ta. bhA. 4-15) / karma prAvaraNa kahalAte haiN| 4. hoMti hu asaMkhasamayA paavlinnaamoxxx| Avarjana-uktaM ca-pAvajjaNamUvamogo bAvAro (ti. p.4.287)| 5. asaMkhyeyAH samayA paavlikaa| vA iti / (prajJApa. malaya. vR. 36, pR. 604) / (ta. vA. 3, 38, 7) / 6. prAvalikA asaMkhyeyasaAvarjana kA artha upayoga yA vyApAra hotA hai| mayasaMghAtopalakSitaH kAlaH / (nandI. hari. va. pu. kevalisamadghAta ke samaya vedanIya, nAma aura gotra 36; prAva. ni. hari. bR. 32 evaM 663) / 7. karmoM kI sthiti ko prAya ke samAna karane ke liye| tesi (samayANaM) asaMkhejjANa samudayasamitIe prAvajo vyApAra hotA hai vaha AvarjanakaraNa kahalAtA hai| liyaa| (anuyo. hari. vR. pR. 54) / 8. asaMkhyeya samayasamudAyaH praavlikaa| (paMcasaM. svo. va. 2, prArvAjatakaraNa-dekhI pAyuktakaraNa-1. kevali 42, pR. 76) / 6. te cAsaMkhyeyAH samayA pAvalikA samugdhAdassa ahimuhIbhAvo AvajjidakaraNamidi / bhaNyate / sA ca jaghanyayuktAsaMkhyeyasamayapramANA (jayadha. a. pa. 1237 -dhava. pu. 10, pR. bhavati / (ta. bhA.siddha.va.4-15 prAva. ni. malaya. 325 kA tti.7)|2.apre prAvajitakaraNamityAhuH / va. 663; jIvAjI. vR. 3, 2, 178) / 10. asaMtatrAyaM zabdArthaH-prAvajito nAma abhimukhIkRtaH / khejje samae ghettaNa eyA AvaliyA havadi xxx tathA ca loke vaktAraH prAvajito'yaM mayA, sammukhIkRta ityarthaH / tatazca tathA bhavyatvenAjitasya mokSa Avali asNkhsmyaa| (dhava. pu. 3, pR. 65; gamanaM pratyabhimukhIkRtasya karaNaM kriyA zabhayogavyA- pu. 4, pR. 318) / 11. tesi pi ya samayANaM saMkhA rahiyANa AvalI hoii| (bhAvasaM. de. 312) / pAraNaM AvarjitakaraNam / (prajJApa. malaya. vR. 36, 12. zrAvali asaMkhasamayA xxx / (jaM. dI. pR. 604; paMcasaM. malaya. vR. 1-15, pR. 28) / pa. 13-5; go. jI. 574) / 13. jaghanyayuktA2 mokSa gamana ke prati abhimukha hue jIva (kevalI) saMkhyAtasamayarAziH praavliH| (go. jI. jI. pra. ke dvArA kI jAnevAlI kriyA-zubha bhogoM ke 574) / 14. prAvali tehi samaehiM asaMkhahi vyApAra-ko prAvajitakaraNa kahate haiN| ise prAyo kijji| (ma. pu. puSpa. 2, saM. 22) / 15. asaMjikAkaraNa bhI kahate haiN| khyeyasamayasamudAyAtmikA prAvalikA / (sUryapra. malaya. prAvartanatA-1. vaya'te'neneti vartanaM kSayopazama vR.30, 105-6) / 16. prAvalikA asaMkhyAtakaraNameva, IhAbhAvanivRtyabhimukhasyApAyabhAvapratipa- samayarUpA / (kalpasU. vi. vR. 6-118) / 17. asaMtyabhimukhasya cArthavizeSAvabodhavizeSasya prA maryA- khyeyaiH samayarekAvalikA / (prajJApa. malaya. va. dayA vartanamAvarttanama, tadabhAva pAvartanatA; (nandI. . . hari. va. pR. 66) / 2. IhAto nivRtyApAyabhAbaM 1 asaMkhyAta samayasamaha kI eka prAvali hotI hai| pratyabhimukho vartate yena bodhapariNAmena sa Avartana- prAvazyaka (prAvAsaya)-1. Na vaso avaso avastadabhAva paavrttntaa| (nandI. malaya.vR. sU. 32) / sassa kammamAvAsayaM ti boddhavvA / (muulaa.7-14)| 2 jisa bodha pariNAma ke dvArA IhAse nivRtta hokara 2. samaNeNa sAvaeNa ya avassakAyavvayaM havai jmhaa| apAyabhAva ke prati abhimukha hotA hai usakA nAma aMto ahonisassa ya tamhA AvassayaM nAma / / (anuprAvartana aura usake bhAva kA nAma prAvartanatA hai| yo. sa. 28, gA. 2, pR. 31, vizeSA. 876) / prAvarSaNa-AvarSaNam udakena chaTakapradAnam / 3. AvassagaM avassakaraNijjaM jaM tamAvasaM, ahavA (bRhatka. vR. 1681) / guNANamAvAsattaNato, ahavA prA majjAyAe vAsaM -jala se chIMTe dene kA nAma prAvarSaNa hai| karei tti AvAsaM, ahavA jamhA taM prAvAsayaM jIvaM
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvazyakakaraNa] 216, jaina-lakSaNAvalI _ [AvazyakAparihANi AvAsaM kareti dasaNa-NANa-caraNaguNANa taghA taM caikArthaH, niravayavA sampUrNA'khaNDitA bhavati niyuAvAsaM, ahavA takkaraNAto NANAdiyA guNA Ava- ktiH / AvazyakAnAM niryaktiH aAvazyakaniryavitasiMti tti AvAsaM, ahavA A majjAyAte pasatthabhAva- rAvazyakasampUrNopAyaH / ahorAtramadhye sAdhUnAM yadANAto AvAsaM, ahavA A majjAe vasa AcchAdane caraNaM tasyAvabodhakaM pRthak pRthak stutirUpeNa "jayati pasatthaguNehi appANaM chAdetIti pAvAsaM / (anuyo. bhagavAnityAdi" pratipAdakaM yatpUrvAparAviruddhaM zAstraM cU. pR. 14) / 4. zramaNAdinA ahorAtrasya madhye nyAya Avazyakaniyuktirityucyate / (mUlA. vR. 7, yasmAdavazyaM kriyate tasmAdAvazyakam / (anuyo. 14) / 5. yasmAt sUtre nizcayenAdhikyena sAdhu vA mala. hema. va. 28, pR. 31) / 5. avazyaM kartavya- Adau vA yuktAH sambaddhA niryuktAH, niryuktA eva mAvazyakam, athavA guNAnAmAvazyamAtmAnaM karotI- santaste zrutAbhidheyA jIvAjIvAdayo'rthA anayA tyAvazyakam, yathA antaM krotiityntkH| athavA prastutaniyuktyA baddhA vyavasthApitAH, vyAkhyAtA 'vasa nivAse' iti guNazUnyamAtmAnamAvAsayati guNe- iti yAvat, teneyaM bhavati niyuktiH / niyuktAnAM rityAvAsakam, guNasAnnidhyamAtmAnaM karotIti sUtre prathamameva sambaddhAnAM satAmarthAnAM vyAkhyArUpA bhAvArthaH / (prAva. hari. vR. pR. 21; anuyo. hari. yuktiryojanam / niyuktiyuktiriti prApte zAkapAthivR. pR. 3; anuyo. mala. hema. vR. 8, pR. 10-11) / vAdidarzanAt yuktalakSaNasya padasya lopAt niyu2 zramaNa (muni) aura zrAvaka dina-rAta ke bhItara ktiriti bhavati / (prAva. ni. malaya. vR. 88) / jisa vidhi ko avazyakaraNIya samajha kara kiyA 1 'nira' kA artha niravayava yA sampUrNa aura yukti karate haiM usakA nAma Avazyaka hai| ___kA artha upAya hai| tadanusAra sampUrNa yA akhaNDita pAvazyaka karaNa-anye 'AussiyakaraNaM' iti upAya ko niyukti jAnanA caahie| 4 sAdhu bruvate / tatrApyayamanvarthaH-Avazyakena avazyaMbhAvena sAdhviyoM ke devasika aura rAtrika Avazyaka kartavyoM .....karaNamAvazyakakaraNam / tathAhi-samudaghAtaM kecit ke pratipAdana karane vAle zAstra ko prAvazyaka kurvanti, kecicca na kurvanti / idaM tvAvazyakaraNaM niyukti kahate haiN| sarve'pi kevalinaH kurvantIti / (prajJApa. malaya. va. aAvazyakAparihAriNa-1. SaNNAmAvazyakakriyANAM 36-345, pa. 604-5, paMcasaM. malaya. va. 15, yathAkAlaM prvrtnmaavshykaaprihaanniH| (sa. si. 6, .. pR. 28) / 24) / 2. SaNNAmAvazyakakriyANAM yathAkAlapravartanajisa kriyA ko avazya-anivAryarUpa se-kiyA mAvazyakAparihANiH / SaDAvazyakakriyA:-sAmAjAtA hai use aAvazyakakaraNa kahate haiN| jaise- yika caturvizatistava: vandanA pratikramaNaM pratyAkhyAnaM kelisamadhAta ko kitane hI kevalI kiyA karate kAyotsargazceti / tatra sAmAyikaM sarvasAvadyayoganihaiM aura kucha nahIM bhI kiyA karate haiM, para isa pAva- vRttilakSaNaM cittasyaikatvena jJAne prnnidhaanm| catuzyakakaraNa ko to sabhI kevalI kiyA karate haiN| vizatistava: tIrthakaraguNAnukIrtanam / vandanA trizu Avazyakaniyukti-1. jutti tti uvAya tti ya dviH dvayAsanA catuHziro'vanatiH dvAdazAvartanA / NiravayavA hodi NijjuttI // (mUlA. 7-14) / atItadoSanivartanaM pratikramaNam, anAgatadoSApohanaM 2. NijjuttA te atthA jaM baddhA teNa hoi Nijjutti / pratyAkhyAnam, parimitakAlaviSayA zarIre mamatvani(prAva. ni. 88) / 3. nizcayena sarvAdhikyena prAdau vRttiH kAyotsargaH / ityetAsAM SaNNAmAvazyakakriyAvA yuktA niryuktAH, aryanta ityarthAH jIvAdayaH zruta- NAM thathAkAlapravartanam anautsukyaM AvazyakA'pariviSayAH, te hyA niryuktA eva sUtre, yat yasmAt hANiriti paribhASyate / (ta. vA. 6, 24, 11; baddhA samyag avasthApitAH yojitA iti yAvat, te neyaM ta. sukhabo. vR. 6-24) / 3. edesi (samadA-thavaniyuktiH / niryuktAnAM yuktiniyuktiriti prApte vaMdaNa-paDikkamaNa-paccakkhANa-vinosaggANaM) chaNNa yUktazabdasya lopaH kriyate-uSTramukhI kanyeti yathA, AvAsayANaM aparihINadA akhaMDadA AvAsayAparihIniryuktArthavyAkhyA niyuktiriti hRdayam / (prAva. NadA / (dhava. pu. 8, pR.85) / 4. aAvazyakakriyAni. hari. vR. 88) / 4. yuktiriti upAya iti NAM SaNNAM kAle pravartanaM niyate / tAsAM sA'pari
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvazyakI kriyA] 217, jaina-lakSaNAvalI [AvIcimaraNa hANi yA sAmAyikAdInAm // (ha. pu. 34-142) / 3. uDDhagayA AvAsAxxx(tri. sA. 265) / 5. AvazyakakriyANAM tu yathAkAlaM prvrtnaa| Ava- 4. ekakasminnaNDare asaMkhyAtalokamAtrAH pAvAsAH, zyakAparihANiH SaNNAmapi yathAgamama // (ta. zlo. te'pi pratyekajIvazarIrabhedAH santi / (go. jI. ma. 6, 24, 14) / 6. eteSAM (sAmAyikAdInAM) pra. va jI. pra. TI. 194) / SaNNAmAvazyakAnAmaparihANirekA caturdazI bhaavnaa| 1 bhavanavAsI aura vyantara devoM ke jo nivAsasthAna (bhA. prA. TI. 77) / 7. sumuhartAdyanapekSam avazyaM draha, parvata aura vRkSa prAdi ke Upara avasthita hote haiM nizcayena kartavyAni AvazyakAni, teSAmaparihANiH ve prAvAsa kahalAte haiN| 4 nigoda jIvoM ke prAzrayaAvazyakA'parihANiH / (ta. vRtti zruta. 6-24) / bhUta aNDaroM meM se pratyeka meM jo asaMkhyAta loka pramANa 1 samatA-vandanAdi chaha Avazyaka kriyAoM kA skandhavizeSa hote haiM unakA nAma prAvAsa hai| ve yathAsamaya paripAlana karane ko prAvazyakAparihANi prAvAsa pratiSThita pratyeka jIvoM ke zarIrabhedarUpa haiN| kahate haiN| AvAsaka-dekho Avazyaka / prAvazyakI kriyA-1. avazyaM gantavyakAraNami- grAma hinI mudrA..-hastAbhyAmajali kRtvA prakAmatyato gacchAmIti asyArthasya saMmUcikA AvazyakI, mUla parvAGguSThasaMyojanenAvAhanI mudraa| (nirvANaka. pR. anyApi kAraNApekSA yA yA kriyA sA kriyA ava- 32) / zyA kriyeti sUcitam / (anuyo. hari. va. pu. 58) / donoM hAthoM se aJjali ko bAMdhakara prakAmamUla 2. avazyakartavyamAvazyakam, tatra bhavA AvazyikI, (pahuMce), parva aura aguSTha ke paraspara milAne ko jJAnAdyAlambanenopAzrayAt bahiravazyaM gamane samupa- AvAhanImudrA kahate haiN| sthite avazyaM kartavyamidamato gacchAmyahamityevaM guruM prAvIcimaraNa-1. prAvIcI nAma nirantaramityarthaH, prati nivedanA AvazyakIti hRdayam / (anuyo. mala. uvavannamatta eva jIvo aNubhAvaparisamApte: nirantaraM hema. vR. sU. 118, pR. 103) / samaye samaye marati / (uttarA. cU. pR. 127) / 1 jAne kA kAraNa avazya hai, ataH jAtA hU~; isa 2. vIci-zabdastaraGgAbhidhAyI, iha tu vIciriva artha ko sUcaka kriyA tathA kAraNasApekSa anyAnya vIciriti prAyuSa udaye vartate-yathA samUdrAdI kriyA bhI prAvazyakI kriyA kahI jAtI hai| vIcayo nairantararyeNodgacchanti evaM krameNa AyuSkApAvApa (bhakta)kathA - 1. zAka-ghRtAdInyetA- khyaM karma anUsamayamadeti iti tadaya prAvIcizabdena vanti tasyAM rasavatyAmupayujyanta ityevaMrUpA kathA bhaNyate / prAyuSaH anubhavanaM jIvitam, tacca pratisamayaM AvApakathA / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 282, pR. jIvitabhaGgasya maraNam / ato maraNamapi atra 166) / 2. amukasya rAjJaH sArthavAhAdervA rasavatyAM AvIci, udayAnantarasamaye maraNamapi vartate iti / daza zAkavizeSAH, paJca palAni sapistathA''Dhakasta- (bha. prA. vijayo. 25) / 3. A samantAdvIcaya iva ndulAnAmupayujyata ityAdi yadA sAmAnyena vivakSita- vIcayaH-pAyurdalikavicyutilakSaNAvasthA yasmistarasadatIdravyasaMkhyAkathAM karoti sA paavaapbhktkthaa| dAvIci / athavA vIciH-vicchedastadabhAvAdavIci, (prAva. hari. vR. mala. hema. Ti. pR. 62) / dIrghatvaM tu prAkRtatvAttadevaMbhUtaM maraNamAvIcimaraNaM1 amuka rasoI meM itane zAka va ghI Adi kA upa- pratikSaNamAyurdravyavicaTanalakSaNam / (samavA. abhaya. yoga hogA, isa prakAra kI carcA karane ko prAvApa- vR. 17, pR. 34) / 4. pratisamayamanubhUyamAnAyuSo. (bhakta)kathA kahate haiN| 'parAparAyurdali kavicyuti lakSaNA avasthA yasmin AvAsa-1. daha-sela-dumAdINaM rammANaM uvari maraNe tadAvIcimaraNam / (prava. sAro. vR. hoti paavaasaa| (ti. pa. 3-23); xxxdaha- 1006, pR. 266) / 5. tatra avIcimaraNamgiripahadINa uvari aAvAsA // (ti. pa. 6-7) / vIciH vicchedaH, tadabhAvAda pravIciH-nArA2. aMDarassa aMto TThiyo kacchauDaMDaraMtoTThiyavakkhAra- tiryaG-narANAmutpattisamayAt prabhRtinija-nijAyuSkasamANo AvAso NAma / (dhava. pu. 14, pR. 86) / karmadalikAnAmanusamayamanubhavanAt vicaTanam / (uttarA. la. 28
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvItaliGga] 218, jaina-lakSaNAvalI [AzIviSa ne. vR. 5, pR. 66) / 6. tatra pratikSaNamAyuHkSayaH navizeSaH / (dazavai. sU. hari. vR. 6-55, pR. 204) / prAvIcimaraNam, samudrAmbuSu vIcInAmiva prAyuHpUd- avaSTambha samanvita (pAzraya sahita) prAsanavizeSa galANuSu rasAnAM pratisamayamudbhUyodbhUya vilayanAt / ko prAzAlaka kahate haiN| aise prAsana kA prAcaraNa (bha, prA. malA. 25) / 7. yatpratisamayamAyuSaH sAdhu ke lie niSiddha hai| karmaNo niSekasyodayapUrvikA nirjarA bhavati tadAvI- prAzI-sthitA vayamiyatkAlaM yAmaH kSemAdayo'stu cimaraNam / (sA. dha. svo. TI. 1-12) / 8. samu. te / itISTAzaMsanaM vyantarAderAzInirucyate // (prAcA. drAdikallolavat pratisamayamAyustraTayati tadAvIci- sA. 2-10) / kAmaraNam / (bhA. prA. TI. 32) / nivAsasthAna ko chor3ate samaya usa kSetra ke svAmI 2 vIci nAma taraMga kA hai| taraMga ke samAna jo vyagtarAdi ko 'tumhArA kalyANa ho' aisA AzIrvAda nirantaratA se prAyukarma ke niSekoM kA pratikSaNa krama denA, yaha prAzI nAmaka sAmAcAra hai| se udaya hotA hai usake anubhavana ko prAvIcimaraNa pA(a)zItikA-prAyazcittanirUpikA AzIkahA jAtA hai| tikA / (ta. vRtti zruta. 1-20, pR. 67, paM. prAvItaliGga - saadhydhrmprtipttiraaviitmucyte| 20-21) / (pramANapa. pR.75)| prAyazcitta kA nirUpaNa karane vAle eka aMgabAhyazruta sAdhyadharma kA jJAna karAne vAle hetu ko prAvItaliGga ko prAzItikA yA prazItikA kahA jAtA hai / kahate haiN| pAzIviSa-1. mara idi bhaNide jIno marei 'prAzaMsA-1. AzaMsanamAzaMsA, AkAGkSaNamitya- sahasa tti jIe sttiie| dukkharatavajudamuNiNA prA-. rthH| (sa. si. 7-37) / 2. paccakkhANaM seyaM sIvisaNAma riddhI saa|| (ti. pa. 4-1078) / aparimANeNa hoi kAyavvaM / jesi tu parImANaM taM 2. avidyamAnasyArthasya prAzaMsanamAzI:, prAzIviSaM duThaM hoi AsaMsA // (uttarA. ni. 3-177, pR. yeSAM te prAzIviSAH / jesiM jaM paDi marihi tti vayaNaM 176) / 3. pAkAGkSaNamAzaMsA / AkAGkSaNamabhi- NippaDidaM taM mAredi, bhikkhaM bhametti vayaNaM bhikkhaM lASaH prAzaMsetyucyate / (ta. vA. 7, 37, 1) / bhamAvedi, sIsaM chijjau tti vayaNaM sIsaM chiMdadi; te 4. zubhecchA''zaMsA, niSedhAnupapattazceSTasAdhanatvani- AsIvisA NAma smnnaa|xxxaasii avisamaSedhasya bAdhAt / (zAstravA. TI. 3-3) / miyaM jesiM te pAsIvisA-jesi vayaNaM thAvara-jaMgama1 AkAMkSA yA icchA karane ko prAzaMsA kahA visapUridajIve par3acca 'NivvisA hoMtu' ti NissaridaM jAtA hai| te jIvAvedi, vAhivayaNa-dAliddAdivilayaM paDucca prAzA-avidyamAnasyArthasyAzAsanamAzetyaparalobha- NippaDidaM saMtaM taM taM kajja karedi te vi pAsIvisA paryAyaH / athavA-pAzyati tanUkarotyAtmAnamityA- ti uttaM hodi / tavovaleNa evaM vihasattisaMjuttazA lobha iti / (jayadha. pa. 777) / vayaNA hodUNa je jIvANaM NiggahANuggaha Na kuNaMti avidyamAna vastu kI icchA karane ko prAzA kahate te prAsIvisA tti ghettavvA / (dhava. pu. 6, pR. 85) / haiN| athavA jo AtmA ko kRza kare use prAzA kahate 1 duzcara tapazcaraNa karane vAle muni ke jisa Rddhi kahate haiM / yaha lobha kA paryAyanAma hai| ke prabhAva se 'mara jA' aisA kahane para prANI sahasA prAzAmbara-1. yo hatAzaH prazAntAzastamAzA- maraNa ko prApta hotA hai use prAzIviSa Rddhi mbrmuucire| (upAsakA. 860) / 2. AzAmbaraH kahate haiN| digambaraH paridhAnAdivastravajito lokaprasiddho jaine- prAzIviSa-dekho pAsIviSa / 1. Azyo daMSTrAkadezIyo darzanavizeSaH / (sambodhasa. vR. 2, pR. 2) / stAsu viSaM yeSAM te paashiivissaaH| te ca karmato 1jisakI samasta prAzAyeM-icchAyeM-naSTa ho cukI jAtitazca / tatra karmatastiryaG-manuSyAH kuto'pi haiM aise vastra prAdi samasta parigraha se rahita sAdhu ko guNAdAzIviSAH syuH| devAzcAsahasrArAcchApAdinA AzAmvara (digambara) kahA jAtA hai| paravyApAdanAditi / xxx jAtitaH pAzIviSA prAzAlaka-pAzAlakastu avaSTambhasamanvita prAsa- jAtyAzIviSAH vRshcikaadyH| (sthAnA. abhaya. .
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azrama] 216, jaina-lakSaNAvalo [prAsanna (prosaNNa) 4, 3, 341, pR. 251) / 2. AzIviSalabdhini- prAsanapradAna-pAsaNapadANaM NAma ThANagro ThANaM grahAnugrahasAmarthyam / (yogazA. svo. viva. 1-9) / saMcaraMtassa pAsaNaM geNhiUNa icchie ThANe Thavei / 3. pAsI dADhA, tggymhaavissaa''siivisaa| (prava. (dazavai. ca. pR. 27) / sAro. vR. 1501) / eka sthAna se dUsare sthAna ko jAne vAle ke prAsana 1prAzI kA artha dAr3ha hotA hai, jinakI dAr3hoM meM ko lekara abhISTa sthAna meM sthApita karanA, isakA viSa hotA hai ve prAzIviSa kahalAte haiN| nAma prAsanapradAna hai| pAzrama-1. prAzramaH tApasAdyAvAsaH / (propapA. prAsanazuddhi-paryaGkAdyAsanasthAyI baddhvA kezAdi abhaya. va. 32, pR. 74) / 2. AzramastApasavini- yo manAk / kurvastAM na calatyasyA''sanazuddhirbhavedivAsaH / (praznavyA. abhaya. va. pu. 175) / 3. grA- yam / / (dharmasaM. zrA. 7-47) / zramAstIrthasthAnAni tApasasthAnAni vaa| (kalpasU. paryaka prAdi (kAyotsarga) prAsana se sthita hokara va vi. vR. 4-88) / bAloM Adi ko bAMdha kara jo usa vandanA ko karatA 3 tIrthasthAnoM ko yA tapasyioM ke nivAsasthAnoM ko huA kicit bhI vicalita nahIM hotA hai, usake Azrama kahate haiN| prAsanazuddhi hotI hai| prASADhamAsa-mithunarAzau yadA tiSThatyAdityaH sa prAsanAnupradAna-pAsanAnupradAnam prAsanasya sthA nAt sthAnAntarasaJcAraNam / (samavA. abhaya. ba. kAla AsADhamAsa ityucyate / (mUlA. va. 5-75) / jisa kAla meM sUrya mithuna rAzi para rahatA hai use 61, pR. 86) / prAsana kA eka sthAna se dUsare sthAna meM sthAnAntaprAsADhamAsa kahate haiN| rita karanA, isakA nAma prAsanAnapradAna hai| pAsakta-pAsaktaH patite'pi vIrye nArIzarIramAli prAsanAbhigraha-pAsanAbhigrahaH tiSThata evAsanAnaGgaya tiSThati / (prA. di. 16, pR.75)| yanapUrvakamupavizatAtreti bhaNanam / (samavA. abhaya. vIryapAta ho jAne para bhI jo strI ke zarIra kA vR. 61, pR. 86) / prAliMgana karake sthita rahatA hai use prAsakta kahA Thaharate hue sAdhu ko prAsana lAte hue 'yahAM baiThiye' jAtA hai| isa prakAra ke napuMsakoM meM yaha antima aisA kahanA, isakA nAma prAsanAbhigraha hai| bheva hai| ye saba hI dIkSA ke ayogya hote haiN| prasanna (posaNNa)--1. prosaNNamaraNamacyateprAsana-nizcayenAtmano'nanye'vasthAnaM yttdaasnm| nirvANamArgaprasthitAt saMyatasArthAd yo hInaH pracyutaH lokavyavahAreNa tadavasthAnasAdhanAGgatvena yama-niya- so'bhidhIyate prosaNNa iti / tasya maraNaM prosaNNamAdyaSTAGgeSu madhye zarIrAlasya-glAnihAnAya nAnA- mrnnmiti| prosaNNagrahaNena pArzvasthAH svacchandAH vidhatapazcaraNabhAranirvAhakSama bhavituM tatpATavotpAda kuzIlA: saMsaktAzca gRhyante / tathA coktamnAya yannirdiSTaM paryaMkAparyaMka-vIra-vana-svastika pAsattho sacchaMdo kusIla saMsatta hoti prosaNNA / jaM padmakAdilakSaNamAsanam / (prArA. sA. TI. 26) / siddhipacchidAdo prohINA saadhustthaado| ke pUnaste? nizcayata: prAtmA se ananya meM prAtmA meM hI- RddhipriyA raseSvAsaktA: duHkhabhIravaH sadA du:khajo avasthAna hai, isakA nAma prAsana hai| isa kAtarAH kaSAyeSu pariNatAH saMjJAvazagA: pApazrutAavasthAna ke sAdhanabhUta yama-niyamAdi pATha aMgoM meM bhyAsakAriNaH trayodazavidhAsu kriyAsvalasAH sadA nirdiSTa jo paryaka, ardhaparyaka, vIrAsana, vajrAsana, saMkaliSTacetasaH bhakte upakaraNe ca pratibaddhAH nimittasvastika aura padmAsana Adi lokaprasiddha prAsana- maMtrauSadhayogopajIvinaH gRhasthavaiyAvRttyakarAH guNavizeSa haiM unheM bhI vyavahAra se prAsana kahA jAtA hai| hInA guptiSu samitiSu cAnudyatAH mandasaMvegA dazaprAsanakriyA - utkaTA''sanAdikA''sanakriyA / prakAre dharme'kRtabuddhayaH zabalacAritrA AsannA ityu(bha. prA. vijayo. TI. 86) / cyante / (bha. prA. vijayo. TI. 25, pR.88)| utkaTa prAsana Adi ke upayoga kA nAma Asana- 2. nirvANamArgaprasthitasaMyatasArthAt pracyuta Asanna kriyA hai| ucyate / tadupalakSaNaM pArzvastha-svacchanda-kuzIla-saMsa
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsannabhavyatA ] ktAnAm / x x x te yadyante zrAtmazuddhi kRtvA mriyante tadA prazastameva maraNam / ( bhA. prA. TI. 32) / 1 Rddhipriya, rasoM meM zrAsakta, duHkhabhIru, kaSAyaparigata, zrahArAdi saMjJAtroM ke vazIbhUta kuzrutAbhyAsI, teraha prakAra ke cAritra ke pAlana meM prAlasI, sadA saMkliSTacitta, bhojana va upakaraNa meM saMsakta; nimitta, maMtra va zrauSadhi se jIvikA karane vAle; gRhasthoM kI vaiyAvRttya ( sevA suzrUSA) karane vAle, guNoM se rahita, gupti va samitiyoM meM zranudyata, manda saMvega se sahita dharma se vimukha tathA dUSita cAritra vAle sAdhutroM ko zrAsanna kahate haiM / ( dekhiye 'zravasanna') / AsannabhavyatA bhavyo ratnatrayAvirbhAvayogyo jIvaH, zrAsannaH katipayabhavaprApta nirvANapadaH, zrAsannazcAsau bhavyazcAsannabhavyastasya bhAva prasanna bhavyatA / sA. gha. sva. TI. 1-6) / kucha hI bhavoM ko dhAraNa karake mukti prApta karane vAle jIva kI ratnatraya ke AvirbhAvaviSayaka yogyatA ko prasannabhavyatA kahate haiM / AsannamaraNa -- dekho zrAsanna / zrAsAdana - 1. kAyena vAcA ca paraprakAzyajJAnasya varjanamAsAdanam / ( sa. si. 6-10 ) / 2. vAkkAyAbhyAM jJAnavarjanamAsAdanam / kAyena vAcA ca paraprakAzyajJAnasya varjanamAsAdanaM veditavyam / (ta. cA. 6, 10, 5) / 3. vAkkAyAbhyA manAvartanamAsAdanam / (ta. zlo. 6-10 ) / 4. AyaM sAdayatIti AsAdanam anantAnubandhikaSAyavedanam / nairukto yazabdalopa: / ( karmasta. go. vR. 2, pR. 70) / 5. kAyena vacanena ca sato jJAnasya vinayaprakAzana-guNakIrtanAderakaraNamAsAdanam / (ta. vRtti zruta. 6 - 10 ) / 6. kAya - vAgbhyAmananumananaM kAyena vAcA vA paraprakAzyajJAnasya varjanaM vetyAsAdanA / ( go . ka. jI. pra. 800 ) / 1 zarIra se va vacana se prakAzita karane yogya dUsareke jJAna ko roka denA, isakA nAma zrAsAdana hai / yaha jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa ke bandha kA kAraNa hai / 4 pranantAnubandhI kaSAya ke vedana arthAt dvitIya guNasthAna ko prAsAdana kahA jAtA hai / prAsAdanA - dekho pratyAsAdanA / -- 220, jaina - lakSaNAvalI [surikI bhAvanA * prAsoviSa - dekho AzIviSa aura prAzIviSa / 1. prAsyo daMSTrAH, tAsu viSameSAmastIti zrAsIviSAH / te dviprakArA bhavanti--jAtitaH karmatazca / tatra jAtito vRzcika - maNDUko raga-manuSyajAtayaH, karmatastu tiryagyonayaH manuSyA devAzcAsahasrArAditi / ete hi tapazcaraNAnuSThAnato 'nyato vA guNataH khalvAsIviSA bhavanti / devA api tacchaktiyuktA bhavanti, zApapradAnenaiva vyApAdayantItyarthaH / ( zrAva. ni. hari. vR. 70. pU. 48 ) / 2. Asyo daMSTrAH, tAsu viSameSAmastIti zrAsIviSAH / te dvividhA jAtitaH karmatazca / tatra jAtito vRzcika maNDUkoraga- manuSyajAtayaH krameNa bahu- bahutara- bahutamaviSAH / vRzcikaviSaM hi utkarSato'rdha bharata kSetrapramANaM zarIraM vyApnoti, maNDUkaviSaM bharatakSetrapramANam, bhujaMgamaviSaM jambUdvIpapramANam, manuSyaviSaM samaya [gra ] kSetrapramANam / karmatazca paJcendriyatiryagyonayo manuSyAH devAzcAsahasrArAt ete hi tapazcaraNAnuSThAnato'nyato vA guNataH prAsIviSa- vRzcika- bhujaMgAdisAdhyAM kriyAM kurvanti zApapradAnAdinA paraM vyApAdayantIti bhAvaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 70, pR. 76 ) / 3. Asyo daMSTrAstAsu viSaM yeSAM te grAsIvisAH / uktaM caprAsI dADhA taggayavisA''sIvisA muNeyavvA iti / ( jIvAjI, malaya. vR. 1-36) / dekho - zrAsIviSa / zrAsuravivAha paNabandhena kanyApradAnamAsuraH / (yogazA. svo viva. 1-47; dharma bi. mu. vR. 1-12; zrAddhagu. pR 14, dharmasaM. mAna. svo vR. 1-5, pR. 5) / vara se dravya lekara kanyA ke dene ko zrAsuravivAha kahate haiM / zrAsuriko bhAvanA - 1. zraNubaddha rosa - viggahasaMsattatavo nimitta DisevI / NikkivaNirANutAvI zrAsurizraM bhAvaNaM kuNadi || (bha. prA. 183 ) / 2. aNuvaddhaviggaho ciya saMsattatavo nimittamAesI / nikkiva-nirANukaMpo prAsuriyaM bhAvaNaM kuNai // (bRhatka. 1315; gu. gu. SaT. svo vR. 4, pR. 18 ) / 1 bhavAntaragAmI krodha ko rakhanA, kalahayukta tapa karanA, jyotiSa zrAdi nimittajJAna ke dvArA jIvikA karanA, dayArahita hokara kriyAnoM kI karanA tathA prANipIr3ana karake bhI pazcAttApa na karanA; ye saba zrAsuriko bhAvanA ke lakSaNa haiM /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsevanAkuzIla] 221, jaina-lakSaNAvalo [prAsra (zra)va prAsevanAkuzIla-prAsevanA saMyamasya viparItA- pIr3ita bhI prANI usa viSa kI vedanA se mukta ho ''rAdhanA, tayA kuzIla prAsevanAkuzIlaH / (prava. jAte haiM, ve prAsyAviSa kahalAte haiM / sAro. vR. 725; dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-56, prAstra (zra)va--1. kAyAvAGmanaHkarma yogaH // sa pR. 153) / prAsravaH / / (ta. sU. 6, 1-2) / 2. zubhAzabhakarmAsaMyama ko viparIta pArAdhanA yA asaMyama kA sevana gamadvArarUpaH praasrvH| (sa. si. 1-4; ta. vRtti karane vAle sAdhu ko prAsevanAkuzIla kahate haiN| zruta. 1-4); yogapraNAlikayAtmanaH karma AsravatIprAsevanAnulomya-prAsevanAnulomyaM yena krameNA- ti yoga AsravaH / (sa. si. 6-2) / 3. sa eSa ticAra Asevitastenaiva krameNa guroH purataH prkttnm| trividho'pi yoga prAsravasaMjJo bhavati / zubhAzubhayoH (yogazA. svo. viva. 4-6.) / karmaNorAsravaNAdAsravaH, sarasaH salilAvAhi-nirvAhijisa krama se aticAra kA sevana kiyA hai usI srotovat / (ta. bhA. 6-2) / 4. prAsravati anena, krama se usake guru ke sAmane pragaTa karane ko prAseva. prAstravaNamAtraM vA prAsravaH / (ta. vA. 1, 4, 6); nAnulomya kahate haiN| tatpraNAlikayA karmAsravaNAdAsravAbhidhAnaM salilavAprAstaraNa-(pravekSA-pramArjanAnapekSam) pAstaraNaM hidvAravat / yathA sara:salilavAhidvAra tadAsrabaNasaMstaropakramaNam / (sA. gha. 5-40) / kAraNatvAt prAsrava ityAkhyAyate tathA yogapraNAli'jIva-jantu haiM yA nahIM isa prakAra binA dekhe aura kayA prAtmanaH karma prAsravatIti yoga prAsrava iti binA zodhe bichaunA ke bichAne ko pAstaraNa vyapadezamarhati / (ta. vA. 6, 2, 4) / 5. prAsra yate kahate haiN| gRhyate karma anena ityAsravaH zubhAzubhakarmAdAnahetuH / Astikya-1. jIvAdayo'rthA yathAsvaM bhAvaiH santI- (ta. bhA. hari. vR. 1-4) / 6. kAya-vaya-maNokiti matirAstikyam / (ta. vA. 1, 2, 30) / riyA jogo so paasvo| (zrA. pra. 79); kAya2. Astikyamiti-astyAtmAdipadArthakadambakami- vAG-manaHkriyA yogaHXXXsa pAsava: Ixxx tyeSA matiryasya sa AstikaH, tasya bhAvaH tApari- Atmani karmAnupravezamAtraheturAsrava iti| (zrA. pra. NAmavRttitA Astikyam / (ta. bhA. siddha. va. TI. 76) / 7.xxxmithyAtvAdyAztu hetavaH / ye 1-2) / bandhasya sa vijJeyaH prAsravo jinazAsane // (SaDda. jIvAdi padArtha yathAyogya apane svabhAva se saMyukta sa. 4-50, pR. 175) / 8. prAsravanti samAhaiM, isa prakAra kI buddhi ko prAstikya kahate haiN| gacchanti saMsAriNAM jIvAnAM karmANi yaiH yebhyo vA prAsyaviSa-dekho AzIviSa va aashiiviss| prakR- te prAsravA raagaadyH| (siddhivi. TI. 4-6, pR. STatapobalA yatayo yaM bruvate mriyasveti sa tatkSaNa 256) / 6. sa prAsrava iha proktaH karmAgamanakAraeva mahAviSaparIto mriyate te praasyvissaaH| (ta. Nam / (ta. zlo. 6, 2, 1) / 10. prAsra yate gudA. 3, 36, 3 pR. 203-4) / hyate karma ta prAsravAH, zubhAzubhakarmAdAna hetabaH ityarthaH / prakRSTa tapa ke sAmarthya se saMyukta jina muniyoM ke xxx Asravo hi mithyAdarzanAdirUpaH pari'mara jA' aisA kahane para prANI usI samaya bhayAnaka NAmo jIvasya / (ta. bhA. siddha. va. 1-4) / 11. 'viSa se vyApta hokara mara jAtA hai ve prAsyaviSa prAsravati Agacchati jAyate karmatvaparyAyaH pudgalAkahalAte haiN| nAM yena kAraNabhUtena prAtmapariNAmena sa pariNAma: prAsyAviSa-upaviSasaMpRkto'pyAhAro yeSAmAsya- prAsravaH, athavA prAsravaNaM karmatApariNatiH pudgalAgato niviSIbhavati, yadIyAsyanirgatavacaHzravaNAdvA nAmAsravaH / (bha. prA. vijayo. TI. 1-38) / mahAviSaparItA api niviSIbhavanti, te praasyaavissaaH| 12. Azravati pravizati karma yena sa prANAtipAtA(ta. vA. 3, 36, 3 pR. 203) / dirUpaH pAzravaH karmopAdAnakAraNam / (sUtrakR. zI. jinake mukha meM gayA humA tIvra viSa se mizrita bhI vR. 2, 5, 17 pR. 128) / 13. karmabandhaheturAnabhojana niviSa ho jAtA hai, athavA jinake mukha se vH| (aupapA. abhaya. vR. 34, pR. 79) / 14. nikale hae vacana ko sunakara bhayAnaka viSa se nirAsravasvasaMvittivilakSaNazubhAzubhapariNAmena zubhA
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asra (zra) va ] zubhakarmAgamanamA srava: / (bR. dravyarsa. TI. 28) / 15. kAyavAGmanasAM karma smRto yogaH sa AsravaH / (ta. sA. 4-2 ) / 16. karmaNAmAgamadvAramA sravaM saMpracakSate / sa kAyavAGmanaH karma yogatvena vyavasthitaH / / (ca. ca. 18- 82 ) / 17. yadvAkkAyamana:karma yogo'sAvAsravaH smRtaH / karmAsravatyaneneti X X X // ( zramita. zrA. 3-38) / 18. manastanuvacaH karma yoga ityabhidhIyate / sa evAsrava ityuktastattvajJAnavizAradaiH / / (jJAnArNava 1, pR. 42 ) / 16. manovacana - kAyAnAM yatsyAt karma sa zrAzravaH / (yogazA. sva. vi. 1-16, pR. 114); manovAkkAyakarmANi yogAH karma zubhAzubham / yadAzravanti jantUnAmAzravAstena kIrtitAH / (yogazA. 4-74); ete yogAH, yasmAt zabhaM sadvedyAdi zrazubhamasadvedyAdi karma prAzravanti prasvate tena kAraNena zrAzravA iti kIrtitAH / zrastra yate karmebhirityA sravaH / (yogazA. svo viva. 4 -74) / 20. zarIravAGmanaHkarma yoga evAtravo mataH / ( dharmaza. 21 - 84 ) / 21. Asavati karma yataH sa zrAsrava: kAyavAGmanovyApAraH / ( SaDda. sa. TI. 47, pR. 137 ) / 22. AA samantAt svati upaDhaukate karmAnenAsravaH / (mUlA. vR. 5-6) / 23. micchattA'virai - kasAya jo heUhiM zrAsavai kammaM / jIvammi uvahimajbhe jaha salilaM chiddaNA vAe / / ( vasu. zrI. 36 ) / 24. zrAtmanaH karmAsravatyanenetyAsravaH / sa eva trividhavargaNAlambana eva yogaH karmAgamanakAraNatvAt zrAsravavyapadezamarhati / (ta. sukhabo. 6 - 2 ) / 25. jJAnAvRttyA''diyogyAH sadgadhikaraNA yena bhAvena puMsaH zastAzastena karmaprakRtipariNati pudgalA hyAsravanti / AgacchantyAsravo'sAvakathi pRthagasadRgmukhastatpradoSapraSTho vA vistareNAstravaNamuta mataH karmatAptiH sa teSAm // (ana. dha. 2-36) / 26. Asravanti zrAgacchanti jJAnAvaraNAdikarmabhAvaM tadyogyA anantapradezinaH samAnadezasthA: pudgalA yena mithyAdarzanAdinA tatpradoSa - nihnavAdinA vA vighnakaraNaM tena jIvapariNAmena sa AsravaH / athavA AsravaNaM AsravaH pudgalAnAM karmatvapariNatiH / (bha. prA. mUlA. TI. 38) / 27. zrAzravati pradatte jIvaH karma yaiste zrAzravAH hiMsAnRtastainyAbrahmaparigrahalakSaNAH paJca / (zrAva. ha. vR. mala. hema. Ti. pR. 84) / 28. prAsravaH karmasambandhaH 222, jaina-lakSaNAvalI [pratravAnuprekSA XXX / ( vivekavi. 8 - 252 ) / 26. yogadvAreNa karmAgamanamAsravaH / ( zrArA. sA. TI. 4 ) / 30. AtmapradezeSu karmaparamANava Agacchanti sa Asravo mithyAtvAvirati pramAda kaSAya-yogarUpaH / ( bhA. prA. TI. 65 ) / 31. zubhAzubhakarmAgamanadvAralakSaNa vAsrava ucyate / (ta. vRtti zruta. 1 - 4 ) ; zrAsravati Agacchati zrAtmapradezasamIpastho'pi pudgalaparamANusamUhaH karmatvena pariNamatItyAsravaH / (ta. vRtti zruta. 6-2 ) ; nUtanakarmagrahaNakAraNam Asrava ucyate / (ta. vRtti zruta. 8- 1) / 32. karmapudgalAdAnamAsrava: / ( adhyAtmasAra 18 - 131) / 1 kAya, vacana aura mana ko kriyArUpa yoga ko zrasrava kahate haiM / zrAtravanirodha - karmAgama nimittA'prAdurbhUti rAsravanirodhaH / tasya XX X kAyavAGmanaH prayogasya svAtmalAbha hetvasannidhAnAt aprAdurbhUtiH zrAsravanirodhaH ityucyate / (ta. vA. 6, 1, 1 ) / karmAgama ke nimittabhUta kAya, vacana va mana ke prayoga kA prAdurbhAva honA, ise prAsravanirodha kahate haiM / zrAsravabhAvanA - dekho prasravAnuprekSA / saMsAramadhyasthita samastajIvAnAM mithyAtva kaSAyAviratipramAdArta- raudradhyAnAdihetubhirnirantaraM karmANi badhyamAnAni santi, ityAdicintanamAtravabhAvanA / ( sambodhasa. vR. 16, pR. 18 ) / samasta saMsArI jIvoM ke mithyAtva kaSAya, zravirati, pramAda evaM prArta- raudra dhyAna Adi kAraNoM se nirantara karma baMdhA karate haiM; ityAdi vicAra karanA, yaha zrAvabhAvanA hai| prAstravAnuprekSA- dekho zrAvabhAvanA | 1. AsravA ihAmutrApAyayuktA mahAnadI srotovegatIkSNA indriyakaSAyAvratAdayaH / tatrendriyANi tAvat sparzanAdIni vanagaja-vAyasa-pannaga-pataGga-hariNAdIn vyasanArNavamavagAhayanti tathA kaSAyAdayo'pIha vadha-bandhApayaza:pariklezAdIn janayanti, amutra ca nAnAgatiSu bahuvidhaduHkhaprajvAlitAsu paribhramayantItyevamAtravadoSAnucintanamAtravAnuprekSA / ( sa. si. 9-7) 2. prAvA hi ihAmutra cApAyaprasaktA mahAnadIsrotovegatIkSNA indriyAdayaH / tadyathA - prabhUtayavasodakapramAthAvagAhanAdiguNasampanna vanavicAriNaH madAndhA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ AharaNa] 223, jaina-lakSaNAvalI [AhAraka (zarIra) balavanto'pi vAraNA: xxx / (ta. vA. 6, 7, smudbhvsrvkaalsntrpnnhetubhuutsvsNvednjnyaanaanndaa7)| 3. pAsavAnuprekSAsvabhAvaprakAzanAyAha-prAsra- mRtarasaprAgbhAranirbharaparamAhAravilakSaNo nijopArjivAn ihAmutrApAyayuktAn mahAnadItrotovegatIkSNAn tAsadvedanIyakarmodayena tIvrabubhakSAvazAda vyavahAranayAakuzalAgama-kuzalanirgamadvArabhUtAn indriyAdIn dhInenAtmanA yadazana-pAnAdikamAdriyate tadAhAraH / avadyatazcintayet / (ta. bhA. siddha. va. 9-7) / (prArA. sA. TI. 26) / 4. maNavayaNakAyajoyA jIvapaesANa phNdnnvishessaa| 1audArikAdi tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke mohodaeNa juttA vijudA vi ya AsavA hoMti // yogya pudgaloM ke grahaNa karane ko prAhAra kahate haiM / mohavivAgavasAdo je pariNAmA havaMti jIvassa / te 3 jisake Azrayase sAdhu sUkSma tattvoM kA AharaNa yA AsavA muNijjasu micchattAI aNeyavihA / / (kAti- unheM prAtmasAt karatA hai- tadviSayaka zaMkA se rahita ke. 88-86) / hotA hai-use AhAra (zarIra) kahA jAtA hai| 1 mahAnadI ke prabala pravAha ke samAna indriya, kaSAya pAhAraka (zarIra)-1. zubhaM vizuddhamavyAghAti aura avirati Adi prAstrava haiM jo isa loka va para- cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva [zubhaM vizuddhamavyAghAti loka donoM hI lokoM meM duHkhadAyaka haiN| isa prakAra cAhAraka caturdazapUrvadhara eva-bhASyasammatapATha] / prAstravajanya doSoM ke cintana ko prAstravAnaprekSA (ta. sU. 2-46) / 2. sUkSmapadArthanirjJAnArthamasaMyamakahate haiN| .. parijihIrSayA vA pramattasaMyatenAhriyate nirvaya'te pAharaNa-sAdhya-sAdhanAnvaya-vyatirekapradarzanamAha- tadityAhArakam / (sa. si. 2-36) / 3. prAhiraNam, dRSTAnta iti bhAvaH / (prAva. ni. malaya. vR. yate tadityAhArakam / sUkSmapadArthanirjAnArthamasaMyama86, pR.101)| parijihIrSayA vA pramattasaMyatenAhiyate nirvaya'te sAdhya aura sAdhana ke anvaya-vyatireka ke dikhalAne tadityAhArakam / (ta. vA. 2, 36, 7); tadyathAko prAharaNa (dRSTAnta) kahate haiM / kadAcillabdhivizeSasadbhAvajJApanArtham, kadAcit pAhAra-1. trayANAM zarIrANAM SaNNAM paryAptInAM sUkSmapadArthanirdhAraNArtham, saMyamaparipAlanArthaM ca yogyapudagalagrahaNam aahaarH| (sa. si. 2-30, bharatarAvateSa kevalivirahe jAtasaMzayastannirNayArtha zlo. vA. 2-30, ta. vRtti zruta. 2-30) / mahAvideheSu kevalisakAzaM jigamiSuraudArikeNa. me 2. trayANAM zarIrANAM SaNNAM paryAptInAM yogyapudagala- mahAnasaMyamo bhavatIti vidvAnAhArakaM nivartayati / grhnnmaahaarH| taijasa-kArmaNazarIre hi prAsaMsArAntA- (ta. vA. 2, 46, 4); duradhigamasUkSmapadArthatattvannityamupacIyamAnasvayogyapudgale, ataH zeSANAM trayA- nirNayalakSaNamAhArakam / (ta. vA. 2, 46, 8) / NAM zarIrANAmaudArika-vaikriyikAhArakANAmAhArAdya- 4. prayojanArthinA Ahriyate ityAhArakam / (prAva. bhilASakAraNAnAM SaNNAM paryAptInAM yogyapudgalagraha- ni. hari. vR. 1434, pR. 767) / 5. Ahriyata NAmAhAra ityucyate / (ta. vA. 2, 30, 4) / 3. ityAhArakam, gRhyata ityarthaH, kAryasamAptezca punarmaAharati AtmasAt karoti sUkSmAnarthAnaneti paahaarH| cyate yAcitopakaraNavat / (anuyo. hari. va. pu. (ghava. pu. 1, pR. 262); zarIraprAyogyapudgalapiNDa- 87) / 6. zubhaM manaHprItikaraM vizuddhaM saMklezarahitam grhnnmaahaarH| (dhava. pu. 7, pR. 7mUlA. va. 12-156); sarIrapAoggapoggalakkhaMghaggahaNamA- zarIram Xxx / (ta. zlo. 2-46) / 7. kaaryaahaaro| (dhava. pu. 14, pR. 226) / 4. audArika- thibhizcaturdazapUrvadharairAhriyate ityAhArakam / (paMcavaikriyikAhArakazarIraparipoSaka: pudgalopAdAnamA- saM. svo. vR. 1-4) / 8. zubhatarazuklavizuddhadravyahAra iti / (SadazI. malaya. va. 33, pR. 163) / vargaNAprArabdhaM prativiziSTaprayojanAya Ahriyate'nta5. Nokamma-kammahAro kavalAhAro ya leppa aahaaro| muhUrta sthiti prAhArakam / (ta. bhA. siddha. vR. 2, ujja maNo vi ya kamaso pAhAro chaviho yo| 37) / 6. AhArassudaeNa ya pamattaviradassa hodi (bhAvasaM. de. 110; pra. ka. mA. 2-12, pR. 300 aahaarN| asaMjamapariharaNaTThasaMdehaviNAsaNaca // ud.)| 6. nirvikAraparamAhlAdakArisahajasvabhAva- Niyakhette kevalidugavirahe nnikkmnnphdikllaanne|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAhAraka (zarIra ) ] parakhette saMvitte jiNa - jiNagharavaMdaNa ca // uttamagahi have dhAduvihINaM suhaM asaMhaNaNaM / suhasaM ThANaM dhavalaM hatthamANaM patyudayaM // zravvAghAdI aMtomuhU kAlaTThadI jahaNidare / pajjattIsaMpUNNe maraNaM pi kadAci saMbhava || (go. jI. 234-37) / 10. A hArakAH - viziSTatarapudgalAH, tanniSpannamAhArakam, ayaM (AhArakakAyayogaH ) ca caturdazapUrvadharasya samutpanna viziSTa prayojanasya kRtAhArakazarIrasya bhavatIti / ( zrapapA. zrabhaya vR. 42, pR. 111 ) / 11. arthAnAharate sUkSmAn gatvA kevalino'ntikam / saMzaye sati labdharddharasaMyama jihAsayA / yaH pramattasya mUrdhottho dhavalo dhAtuvarjitaH / antarmuhUrta sthitika: sarvavyAghAtavicyutaH // pavitrottamasaMsthAno hastamAtro'naghadyutiH / grahArakaH sa boddhavyo xxx // ( paMca. amita 1, 175 - 77, pR. 24) 12. catudezapUrva vidA tIrthakarasphAtidarzanAdikatathAvidhaprayojanotpattau satyAM viziSTalabdhivazAdAhriyate nirvartyate ityAhArakam / x x x uktaM ca - kajjaMmi samucood sukevaliNA visiTThaladdhIe / jaM ettha Aharijjai bhaNiyaM grAhArayaM taM tu / kAryaM cedam-pANidaya-riddhidaMsaNa suhumapayatthAva gahaNaheu vA / saMsayavoccheyatthaM gamaNaM jiNapAyamUlaMmi // ( prajJApa. malaya. vR. 21-267, pR. 406 ) / 13. caturdaza pUrvavidA tiirthkrsphaatidrshn| dikatathAvidhaprayojanotpattau satyAM viziSTa labdhivazAdAhriyate nirvartyate ityAhArakam / ( saptatikA ca. malaya. vR. 5, pR. 150; SaSTha karma. . de. svo vR. 6, pR. 123) / 14. caturdazapUrvavidA tathAvidhakAryotpattau viziSTalabdhivazAdAhriyate nirvartyate ityAhArakam / athavA Ahinte gRhyante tIrthaMkakarAdisamIpe sUkSmA jIvAvayaH padArthA anena ityAhArakam / ( zataka mala. hema. vR. 2-3, pR. 5; SaDazIti hari. vyA. 34) / 15. AkAzasphaTika - svacchaM zrutakevalitA kRtam / anuttarAmarebhyo'pi kAntamAhArakaM bhavet / / ( lokapra. 3-66 ) / 2 sUkSma padArthoM ke nirdhAraNa ke lie athavA asaMyama - ke parihAra kI icchA se prasattasaMyata ke dvArA jo zarIra racA jAtA hai vaha prahAraka kahalAtA hai / AhAraka (jIva ) - 1. grAharadi sarIrANaM tiha eyaravaggaNA ya / bhAsA maNassa NiyadaM tamhA AhAra bhaNiyo / ( prA. paMcasaM. 1-176; dhava. 224, jaina - lakSaNAvalI [AhAraka- kArmaNabandhana pu. 1, pR. 152 u., go. jI. 664 ) / 2. zeSA uktavilakSaNA prahArakA jIvAH zroja-loma-prakSepAhArANAM yathAsambhavaM yena kenacidAhAreNa / (zrA. pra. TI. 68 ) / 3. udayAvaNNasarIrodaeNa tadda ha vayaNacittANaM | NokammavaggaNANaM gahaNaM zrAhArayaM NAma || ( go. jI. 663 ) / 4. gRhNAti dehaparyAptiyogyAn yaH khalu pudgalAn / zrAhArakaH sa vijJeyaH XXX // (ta. sA. 2 - 94 ) / 5. SaT cAhAra zarIrendriyAnaprANa bhASA manaHsaMjJikAH paryAptIH yathAsambhavamAharatItyAhArakaH / (ta. sukhabo. 2 - 30 ) / 6. AhArayati proja-loma prakSepAhA rANAmanyatamamAhAramityAhAraka: / ( SaDazIti malaya. vR. 12, pR. 134; paMcarsa. malaya. vR. 8, pR. 14; SaDazIti de. svo. vR. 1 - 14) / 7. grAhArakaH prAhArakazarIralabdhimAn / ( vyava. bhA. malaya. vR. 10 - 666, pR. 1) / 1 jo praudArikAdi tIna zarIravargaNAtroM meM se kisI eka vargaNA ko tathA bhASAvargaNA aura manovagaMNAko niyamase grahaNa karatA hai vaha zrAhAraka kahalAtA hai / 2 proja, loma aura prakSepa AhAra meM se kisI eka prakAra ke zrAhAra ke grahaNa karane vAle jIva ko zrAhAraka kahate haiM / 7. AhAraka zarIralabdhi se saMyukta jIva ko prAhAraka kahate haiM / zrAhAraka AhAraka bandhana - dekho prahArakAhArakabandhana / yathA''hArakapudgalAnAmAhArakapudgalairevAhArakAhArakabandhanam XXX ( karmavi. ga. pU. vyA. 104) / zrAhArakazarIrapudgaloM kA anya AhArakazarIrapudgaloM ke sAtha bandhana karAne vAle karma ko zrAhAraka- zrAhAraka bandhana nAmakarma kahA jAtA hai / zrAhAraka-kArmaraNabandhana - 1. zrAhAraga kammabaMdhaNaM taha / ( karmavi. ga. 104, pR. 43) / 2. x x x tathA''hAraka-kArmaNabandhanaM ca tRtIyam / (karmavi. ga. pU. vyA. 104, pR. 43) / 3. teSAmevAhArakapudgalAnAM pUrvagRhItAnAM gRhyamANAnAM ca kArmaNapudgalaigRhyamANaiH pUrvagRhItaizca saha sambandha AhArakakArmaNabandhanam / (paMcasaM malaya. vR. 3-11, pR. 121 ; karmapra. yazo. TI. 1, pR. 7) / jo nAmakarma zrAhAraka aura kArmaNa pudgaloM ko lAkha ke samAna paraspara meM sambandha ke yogya karatA hai use zrAhAraka - kArmaNabandhana nAmakarma kahate haiM /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAhAraka-taijasa-kArmaNaba. ] zrAhAraka-taijasa-kArmaraNabandhana - zrAhAraka- taijasakArmaNabandhananAmApyevameva ( prAhArakapudgalAnAmAhAraka - taijasa- kArmaNapudgalaireva bandhanam zrAhArakataMjasa - kArmaNabandhanam ) / ( karmavi. pU. vyA. 104, pR. 43) / jo karma zrAhAraka, taijasa aura kArmaNa pudgaloM ko paraspara sambandha ke yogya karatA hai use zrAhAraka tejasa - kArmaNabandhana nAmakarma kahate haiM / zrAhAraka- taijasabandhana - 1. yathA''hArakapudgalAnAmAhAraka pudgalairevAhArakA hArakabandhanaM tathA''hAraka-taijasapudgalairevAhAraka- taijasabandhanaM draSTavyaM dvitIyam / ( karmavi. pU. vyA. 104 ) / 2 teSAmevAhArakapudgalAnAM pUrvagRhItAnAM gRhyamANAnAM ca taijasapudgalairgRhyamANaiH pUrvagRhItaizca saha sambandhaH AhArakataijasabandhanam / (paMcasaM. malaya. vR. 3-11, pR. 121; karmapra. yazo. TI. 1, pR. 7) / jo karma AhAraka aura tejasa pudgaloM ko paraspara meM lAkha ke samAna sambandha ke yogya karatA hai use zrAhAraka- taijasabandhana nAmakarma kahate haiM / zrAhArakadravyavargaraNA - dekho zrAhAradravyavargaNA / AhAragadavvavaggaNA NAma prorAliya-veubviya zrAhAragANaM tinhaM sarIrANaM gahaNaM pavattati / ( karmapra. cU. 1-18, pR. 40 ) / jisa vargaNA ke pudgalaskandhoM ko grahaNa kara praudArikAdi tIna zarIroM kI utpatti pravartita hotI hai use zrAhArakadravyavargaNA kahate haiM / zrAhArakabandhana - 1. tesi jaM saMbaMdha avaroppara puggalANamiha kuNai / taM jausarisaM jANasa AhAragabaMdha paDhamaM / / ( karmavi. ga. 103, pR. 43 ) / 2. yadudayAdAhArakazarIrapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM taijasa- kArmaNapudgalaizca saha sambandhastadAhArakabandhanam / (prajJApa. malaya. vR. 22, 213, pR. 470 ) / 1 jo karma baddha aura badhyamAna zrAhAraka zarIra ke yogya pudgaloM ko lAkha ke samAna paraspara meM sambandha ke yogya karatA hai use zrAhArakabandhana nAmakarma kahate haiM / 2 jisa karmake udaya se gRhIta aura gRhyamANa AhAraka zarIra ke pudgaloMkA paraspara meM tathA tejasa aura kArmaNa zarIra ke pudgaloM ke sAtha bhI la. 26 225, jaina-lakSaNAvalI [zrAhArakazarIrAGgopAGga sambandha ho use AhArakabandhana kahate haiM / zrAhAraka yoga - zrAharadi zraNeNa muNI suhume pratthe sayassa saMdehe / gattA kevalipAsaM tamhA zrAhArago joga / ( va. pu. 1, pR. 264 u.; go. jI. 238 ) / jisake dvArA muni sUkSma tattva ke viSaya meM sandeha hone para kevalI ke pAsa jAkara usakA nirNaya karate haiM use prahAraka yoga kahate haiM / zrAhArakavargaNA- - tadanantaraM ( vaikriyavargaNAnantaraM ) dravyato vRddhAnAM pariNAmaM tvAzritya sUkSmatarANAmekottara vRddhimatAmeva skandhAnAM samudAyarUpA AhArakazarIraniSpattihetubhUtA anantA AhArakavargaNAH / ( zataka. mala. hema. vR. 87-88, pR.104) / vaikriyikavargaNA ke anantara dravya kI apekSA vRddhi ko prApta, parantu pariNAma ke zrAzraya se pratyanta sUkSma, ekottara vRddhiyukta skandhoM ke samudAya rUpa hokara zrAhArakazarIra kI niSpatti kI kAraNabhUta zrananta vargaNAyeM zrAhArakavargaNA kahalAtI haiM / zrAhArakazarIranAma - yadudayAdAhAravargaNA pudgalaskandhAH sarvazubhAvayavAhArazarIrasvarUpeNa pariNamanti tadAhArakazarIraM nAmakarma / ( mUlA. vR. 12 - 163) / jisa karma ke udaya se zrAhAravargaNA ke pudgala skandha samasta zubha zravayavoM vAle zrAhArakazarIrarUpa se pariNata hote haiM use zrAhArakazarIra nAmakarma kahate haiM / zrAhArakazarIrabandhananAma - dekho prahAraka AhArakabanghana aura AhArakabandhana / pUrvagRhItairAhArakazarIrapudgalaiH saha parasparaM gRhyamANAn AhArakapudgalAn uditena yena karmaNA badhnAti AtmA'yo'nyasaMyuktAn karoti tad jatusamamAhArakazarIrabandhananAma | ( karmavi. de. sva. vR. 34, pR. 46 ) / jisa karma ke udaya se pUrva gRhIta zrAhArakazarIra ke pudgaloM ke sAtha vartamAna meM gRhyamANa AhArakazarIra ke pudgala paraspara meM milakara ekarUpatA ko prApta hoM use zrAhArakazarIrabandhana nAmakarma kahate haiM / zrAhArakazarIrAGgopAGga - dekho zrAhArakAGgopAGga / jassa kammassa udaeNa AhArasarIrassa aGgovaGga-paccaMgANi uppajjati taM zrAhArayasarIraMgovaMgaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. 73) / jisa karma ke udaya se zrAhAraka zarIra ke aMga, upAMga
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAhArakasamudghAta] 226, jaina-lakSaNAvalI [AhAradravyavargaNA aura pratyaMga utpanna hote haiM use prAhArakazarIrAMgo- AhAraka aura kArmaNa zarIra sambandhI pudgalaskandhoM pAMga nAmakarma kahate haiN| kA jo eka jIvameM paraspara bandha hotA hai use pAhArapAhArakasamudghAta-1. athoktavidhinA alpasA- kArmaNazarIrabandha kahate haiN| vadya-sUkSmArthagrahaNaprayojanAhArakazarIranirvRttyartha prA- prAhArakAhArakabandhana-dekho aahaark-paahaarkhaarksmuddhaatH| (ta. vA. 1,20, 12, pR.77)| bandhana / pUrvagRhItAnAmAhArakapudgalAnAM svairevAhAra2. pAhArake prArabhyamANe samudghAta AhArakasamud- kapudgalaigRhyamANaH saha yaH sambandhaH sa pAhArakAghAtaH / sa ca aahaarkshriirnaamkrmaashryH| (jIvA- hArakabandhanam / (paMcasaM. malaya. vR. 3-11, pR. jI. malaya. va. 1-13, pR. 17; paMcasaM. malaya. vR. 121, karmapra. yazo. TI. 1, pR. 7) / 2-17, pR. 64) / pUrvagRhIta AhArakapudgaloM kA gRhyamANa prAhAraka1 alpa pApa aura sUkSma tattvoM ke avadhAraNa rUpa pudgaloM ke sAtha sambandha hone ko prAhArakAhArakaprayojana ko siddha karane vAle prAhAraka zarIra ko bandhana kahate haiN| racanA ke lie jo samudghAta (prAtmapradezabahirgamana) AhAra-taijasa-kArmaraNazarIrabandha--pAhAra-teyAhotA hai use pAhArakasamudaghAta kahate haiN| kammaiyasarIrabaMdho (AhAra-teyA-kammaiyasarIraAhArakasaMghAtananAma-yadudayAt mAhArakazarIra. khaMdhANaM ekkamhi jIve NiviTANaM jo aNNoNNeNa svapariNatAn pudgalAnAtmA saGghAtayati anyo'nya- baMdho so AhAra-teyA-kammaiyasarIrabaMdho NAma ) / sannidhAnena vyavasthApayati tad pAhArakasaMghAtana- SaTkhaM. 5, 6,56-pu. 14, pR. 44) / nAma / (karmavi. de. svo. vR. 35, pR. 47) / pAhAraka, tejasa aura kArmaNa zarIroM sambandhI pUdajisa karma ke udaya se prAhAraka zarIrarUpa se pariNata galaskandhoM kA jo eka jIva meM paraspara bandha hotA hue pudgala paramANuoM ko prAtmA saMghAtita karatA hai hai use prAhAra-taijasa-kArmaNazarIrabandha kahate haiN| -paraspara ke saMnidhAna (samIpatA) se vyavasthApita AhAra-taijasazarIrabandha-pAhArateyAsarIrabaMdho karatA hai-use pAhArakasaMghAtana nAmakarma kahate haiN| (pAhAra-teyAsarIrakkhaMdhANaM ekamhi jIve NiviTrANaM pAhArakAGgopAGganAma-dekho AhArazarIrAMgo- jo aNNoNNeNa baMgho so AhAra-teyAsarIrabaMgho g| yadudayAd AhArakazarIratvena pariNatAnAM nnaam)| (SaTkhaM. 5, 6,54-pu. 14, pR. 43) / pudagalAMnAmAGgopAGgavibhAgapariNatirupajAyate tad AhAraka aura tejasa zarIroM ke pudagalaskandhoM kA AhArakAGgopAGganAma / (karmavi. de. svo. va. 33, eka jIva meM jo paraspara vandha hotA hai use pAhArapR. 46) / taijasa zarIrabandha kahate haiN| jisa karma ke udaya se prAhArakazarIrarUpa se pariNata pAhAradravyavargaNA-1. AhAradavvavaggaNA NAma hue pudgala paramANuoM kA aMga-upAMga ke vibhAga kaa|| AhAradavvavaggaNaM tiNNaM sarI se pariNamana hotA hai use pAhArakAGgopAGga nAma- pavattadi / orAliya-veuvviya- AhArasarIrANaM karma kahate haiN| jANi davvANi ghettaNa orAliya-ve uvviya-AhArapAhArakAyayoga- aAharati AtmasAt karoti sarIrattAe pariNAmedUNa pariNamaMti jIvA tANi sUkSmAnAnaneneti AhAraH / tena AhArakAyena yogaH davvANi AhAradavvaggaNA NAma / (SaTkhaM. 5, 6, AhArakAyayogaH / (dhava. pu. 1, pR. 262) / 728-30-pu. 14, pR. 546) / 2. jisse parasUkSma padArthoMko prAtmasAt karane vAle prAhArakAya se mANupoggalavakhaMdhe ghetaNa tiNNaM sarIrANaM gahaNaM Nippajo yoga hotA hai use pAhArakAyayoga kahate haiN| tI pavattadi hodi sA AhAradavvavaggaNA NAma / AhArakArmaraNazarIrabandha-grAhAra-kammaiyazarI- (dhava. pu. 14, pR. 546); jANi orAliya-veu. rabaMdho (AhAra-kammaiyasarIravakhaMdhANaM ekkamhi jIve biya-pAhArasarIrANaM pAyoggANi davvANi tANi NiviTThANaM jo aNNoNNeNa baMdho so prAhAra-kammaiya- ghettUNa pAviUNa aorAliya-veuvviya AhArasarIrattAe sarIrabaMdho NAma-dekho sU. 48 kI dhvlaa)| (SaTa- porAliya-veuvviya-pAhArasarIrANaM sarUveNa tANi khaM. 5, 6, 55-pu. 14, pR. 43) / pariNAmedUNa pariNamAviya jehi saha pariNamaMti baMdhaM
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAhAraparyApti] 227, jaina-lakSaNAvalI [AhArazarIranAma gacchaMti jIvA tANi davvANi AhAradavvavaggaNA pR. 117; SaSTha karma. de. svo. vR. 6, pR. 126) / NAma / (dhava. pu. 14, pa. 547) / 6. AhAravargaNAbhya AgatasamayaprabaddhapudgalaskandhAn jisake prAzraya se praudArika, vaikriyika aura pAhAraka khala-rasabhAgena pariNamayituM paryAptanAmakarmodayasahiina tInoM zarIroM kI niSpatti hotI hai use AhAra- tAhAravargaNAvaSTambhajanitA AtmanaH zaktiniSpattiH dravyavargaNA kahate haiN| AhAraparyAptiH / (go. jI. ma. pra. TI. 119) / pAhAraparyApti-1. AhArapajjattI NAma khala- 10. audaarik-vaikiyikaahaark-shriirnaamkrmodyrsprinnaamsttii| (nandI. cU. pR. 15) / 2. zarI- prathamasamayamAdiM kRtvA taccharIratraya-SaTparyAptiparyAyarendriya-vAGmanaHprANA'pAnayogyadalikadravyAharaNa- pariNamanayogyapudgalaskandhAn khala-rasabhAgena pariNamakriyAparisamAptiH AhAraparyAptiH / (ta. bhA. 8, yituM paryAptinAmakarmodayAvaSTambhasambhUtAtmanaH zakti12 nandI. hari. vR. pR. 43.44) / 3. AhAragrahaNa- niSpattiH AhAraparyAptiH / (go. jI. jI. pra. TI. samarthakaraNaniSpattirAhAraparyAptiH / xxx zarI- 119 kAtike. TI. 134) / 11. tatraiSA''hArarasyendriyANAM vAco manasa: prANApAnayozcAgamapra- paryAptiryayA''dAya nijocitam / pRthak khala-rasatvesiddhavargaNAkrameNa yAni yogyAni dalikadravyANi nA''hAraM pariNati nayet // (lokapra. 3-17) / teSAm aAharaNakriyA grahaNam-AdAnam, tasyAH 1 pAhAravargaNA ke paramANuoM ko khala aura rasa parisamAptirAhAraparyAptiH karaNa vishessH| (ta. bhA. bhAgarUpa se pariNamana karAne kI zakti ko AhArahari. va siddha. vR. 8-12) / 4. tatrAhAraparyApterartha paryApti kahate haiN| ucyate-zarIranAmakarmodayAt pudgalavipAkinaH prAhArapoSadha-tatrAhArapoSadho dezato vivakSitaAhAravargaNAgatapudgalaskandhAH samavetAnantaparamANu- vikRteravikRte rAcAmlasya vA sakRdeva dvireva vA bhojaniSpAditA prAtmAvaSTabdhakSetrasthAH karmaskandhasambandha- nm| (yogazA. svo. viva. 3-85, pa. 511) / to mUrtibhUtamAtmAnaM samavetatvena samAzrayanti; teSA- vivakSita vikRti-vikArajanaka ghI-dUdha Adi, mupagatAnAM pudgalaskandhAnAM khala-rasaparyAyaH pari. avikRti-kAmAdi vikAra ko na utpanna karane NamanazaktenimittAnAmAptirAhAraparyAptiH (khala- vAlA sAdA bhojana-athavA prAcAmla (saMskArarasaparyAyaH pariNamanazaktirAhAraparyAptiH-malA. rahita kAMjI va bhAta Adi) kA eka-do bAra bhojana vR.)| (dhava. pu. 1, pR. 254; mUlA. vR. 12, karanA; yaha dezataH AhArapoSadhavrata kahalAtA hai| 165) / 5. AhAraparyAptirnAma khala-rasapariNamana- prAhAramizrakAyayoga - AhAra-kArmaNaskandhataH shktiH| (sthAnA. abhaya. vR. 2, 1, 73, pR. 50) / samutpannavIryeNa yogaH AhAramizrakAyayogaH / (dhava. 6. pAhAragrahaNasamarthakaraNapariniSpattiH AhAraparyA- pu. 1,1. 263) / ptiH| (ta. bhA. siddha. va. 8-12) / 7. yayA AhArakazarIra aura kArmaNazarIra ke skandhoM se zaktyA karaNabhUtayA janturAhAramAdAya khala-rasarUpa- utpanna hae vIrya ke dvArA jo yoga hotA hai use tayA pariNamayati sA AhAraparyAptiH / (praba. sAro. AhAramizrakAyayoga kahate haiM / vR. 1317; vicArasa. vi. vyA. 42, pR. 6; bRhatka. AhArazarIra-aMtomuhUttasaMcidapadesakalApro AvR. 1112; saMgrahaNI de. vR. 268) / 8. yayA bAhya- hArasarIraM NAma / (dhava. pu. 14, pR.78)| mAhAramAdAya khala-rasarUpatayA pariNamayati sA AhA- antarmuhUrta kAla meM saMcita nokarmapradezoM ke samUha raparyAptiH / (prajJApa. malaya. vR. 1-12, pR. 25; kA nAma pAhArazarIra hai| nandI. malaya. vR. 13, pR. 105, SaDazIti malaya. prAhArazaroranAma-jassa kammassa udaeNa AhAravR. 3, pR. 124; paMcasaM. malaya. vR. 1-5, pR.8; vaggaNAe khaMdhA AhArasarIrarUveNa pariNamaMti tassa jIvAjI. malaya. vR. 1-12, pR. 10; SaSTha karma. pAhArasarIramidi saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 66) / malaya. vR. 5, pR. 153; zataka. mala. hema. vR. 37, jisa karma ke udaya se AhAravargaNA ke skandha 38, pR. 50; karmastava go. vR. 9-10, pR. 16; mAhArazarIra ke rUpa meM pariNata hote haiM use pAhArakarmavi. de. svo. vR. 6 SaDazIti de. svo. va. 2, zarIranAmakarma kahate haiN|
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhArazarIrabandhananAma] 228, jaina-lakSaNAvalI [aAhatakarma AhArazarIrabandhananAma-dekho prAhArakazarIrabandhana tIrthaMkara ke pAdamUla meM jAnA; ise prAhArasamudghAta nAmakarma / jassa kammassa udaeNa AhArasarIraparamANU kahate haiM / aNNoNNaNa baMdhamAgacchaMti tmaahaarsriirbNdhnnnnaam| prAhArasaMjJA-1. AhAradasaNeNa ya tassuvajogeNa (dhava. pu. 6, pR. 70) / UNakuTTAe / sAdidarudIraNAe havadi hu AhArajisa karma ke udaya se AhArazarIra ke paramANu para saNNA du / (prA. paMcasaM. 1-52; go. jI. 134) / spara meM bandha ko prApta hote haiM use pAhArazarIra- 2. AhArasaMjJA AhArAbhilASaH kSudvedanIyodayabandhana nAmakarma kahate haiN| prabhavaH khalvAtmapariNAma ityrthH| (prAva. hari. vR. pAhArazarIrasaMghAtanAma-dekho prAhArakazarIra- pra. 580; jIvAjI. va. 1-13, pR. 15) / 3. prasasaMghAtanAma / jassa kammassa udaeNa pAhArasarIra- dvedanIyodayAdoja-loma - prakSepabhedenAhArAbhilASapUrvaka kkhaM vANaM sarIrabhAvamubagadANaM baMdhaNaNAmakammodaeNa viziSTapadagalagrahaNamAhArasaMjJA, saMjJA nAma vijJAnaM egabaMdhaNabaddhANa maTTattaM hodi tamAhArasarIrabaMdhaNa- tadviSayamAhAramabhyavaharAmIti / (ta. bhA. hari. va NAma / (dhava. pu. 6, pR.70)| siddha. vR. 2-25) / 4. AhAre yA tRSNA kAGkSA jisa karma ke udaya se zarIra avasthA ko prApta sA AhArasaMjJA / (dhava. pu. 2, pR. 414) / 5. prAAhArazarIra ke skandha bandhana nAmakarma ke udaya se hArAbhilASa AhArasaMjJA, sA ca taijasazarIranAmakarmoMeka bandhanabaddha hokara chidrarahita avasthA ko prApta dayAdasAtodayAcca bhavati / (prAcArA. ni. zI. vR. hote haiM use prAhArazarIrasaMghAta nAmakarma kahate haiN| 1, 1, 1, 36, pR. 11) / 6. tatrAhArasaMjJA AhArAzrAhArasamudghAta -- dekho aahaarksmudghaat| bhilaassH| (sthAnA. abhaya. vR. 4-4, 355, pR. 1. AhArasamugdhAdo NAma pattiDDhINaM mahArisINaM 263) / 7. tatrAhArasaMjJA kSudvedanIyodayAdAhArAbhihodi / taM ca hatthussedhaM haMsadhavalaM savvaMgasuMdaraM khaName- lASaH / (dharmasaM. mAna. svo. va. 3-27, pR. 80) / ttaNa praNayajIyaNalakkhagamaNakkhama appaDihayagamaNaM 8.pAhAre viziSTAnnAdau saMjJA vAJchA AhArasaMjJA / uttamaMgasaMbhavaM prANAkaNiTThadAe asaMjamabahuladAe ca (go. jI.jI. pra. TI. 135) / 6.pAhAre yo'bhilASaH laddhappasarUvaM / (dhava. pu. 4, pR. 28); AhArasamu- syAjjantoH kSadavedanIyataH / dyAhArasaMjJA sA jJeyAx gghAdo NAma hatthapamANeNa savvaMgasuMdareNa samacaurassa xxI (lokaprakAza 3-444) / saMThANeNa haMsadhavaleNa rasa-rudhira-maMsa-medadi-majja 1pAhAra ke dekhane se, usakI prora upayoga jAne sukkasattadhAuavajjieNa visaggi-satthAdisayala. se tathA peTa ke khAlI hone se asAtAvedanIya kI bAhAmukkeNa vajjasilAthaMbha-jala-pavvayagamaNadacchaNa udIraNA hone para jo pAhAra kI abhilASA hotI sIsAdo uggaeNa deheNa titthayarapAdamUlagamaNaM / hai usakA nAma prAhArasaMjJA hai| (dhava. pu. 7, pR. 300) / 2. samutpannapada-padArtha mAhitavizeSatva- 1. AhitavizeSatvaM vacanAntarAbhrAnteH paraddhisampannasya maharSermUlazarIramatyajya pekSayA ddhaukitvishesstaa| (samavA. abhaya. vR. 35, zuddhasphaTikAkRtirekahastapramANaH puruSo mastakamadhyA pa. 60) / 2. AhitavizeSatvaM zeSapuruSavacanAnirgatya yatra-kutracidantarmuhUrtamadhye kevalajJAninaM pazyati tadarzanAcca svAzrayasya mUneH pada-padArthanizcayaM pekSayA shissyessuutpaaditmtivishesstaa| (rAyapa. malaya. vR. sU. 4, pR. 28) / samutpAdya punaH svasthAne pravizati aso aAhArasamu dghaatH|| (bR. dravyasaM. TI. 11, kAtike. TI. 1 dUsaroM ke vacanoMko apekSA vizeSatA kI upasthiti 176) / ko prAhitavizeSatva kahate haiM / yaha 35 satyavacanA1 pramANa meM eka hAthakA, sarvAMgasundara, samacaturana- tizayoM meM 31vAM hai| saMsthAna se sahita, haMsake samAna dhavala, rasa-rudhirAdi prAhRtakarma-1. yad gRhAdeH sAdhuvasatimAnIya sAta dhAtuoM se rahita, samasta vAdhAoMse vinirmukta, dadAti tdaahRtm| (prAcArA. zI. vR. 2, 1, 266, parvata evaM jala Adi ke bhItara gamana meM samartha aura pR. 317) / 2. pAhRtaM svagrAmAdyAhRtAdi / (vyava. mastaka se utpanna hae aise zubha zarIra ke dvArA bhA. malaya. va. 3-164, pR. 35) / 3. yad grAmA
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ ikSvAku] 226, jaina-lakSaNAvalI [icchA ntarAd gRhAd vA yatinimittamAnItaM tadAhRtam / 2 apane abhiprAya ko iMgita yA iMginI kahA (gu. gu. SaT. svo. vR. 20, pR. 46) / jAtA hai| 1 gRhAdi se sAdhu kI vasati meM lAkara jo diyA iGginI-anazana-iGginI zrutavihitaH kriyAvijAtA hai vaha pAhRta nAmaka udgama doSa se dUSita zeSastadviziSTamanazanamiGganI / asya pratipattA tenaiva hotA hai| krameNAyuSaH parihANimavabudhya tathAvidha eva sthaNDile ikSvAku-1. pAkantIkSurasaM prItyA bAhulyena tvayi ekAkI kRtacaturvidhAhArapatyAkhyAnazchAyAt ussnnprbho| prajAH prabho yatastasmAdikSvAkuriti kIrtyase / muSNAcchAyAM saMkrAman saceSTaH samyagdhyAnaparAyaNaH (ha. pu. 8-210) / 2. AkAnAcca tadekSUNAM rasa- prANAn jahAti ityetadiGginIrUpamanazanam / (yogasaMgrahaNe nRNAm / ikSvAkurityabhad devo jagatAmabhi- zA. svo. viva. 4-89) / saMmataH // (ma. pu. 16-264) / prAgamavihita eka kriyAvizeSa kA nAma iGginI hai| karmabhUmi ke prArambha meM bhagavAn AdinAtha ne prajA usako svIkAra karane vAlA kramase hone vAlI ke lie cUMki ikSurasa ke saMgraha kA upadeza diyA prAyu kI hAni ko jAnakara jIva-jantu rahita ekAnta thA, ataeva unheM ikSvAku kahA jAtA hai| sthAna meM rahatA hA cAroM prakAra ke prAhAra iGgAla-dekho aGgAra doSa / 1. je NaM NiggaMthe vA kA parityAga karatA hai| vaha chAyA se uSNa NiggaMthI vA phAsu-esaNijja asaNa-pANa-khAima- pradeza meM aura uSNa pradeza se chAyA meM saMkramaNa karatA sAimaM paDiggAhettA samucchie giddhe gaDhie ajjhova- humA sAvadhAna rahakara dhyAna meM tatpara rahatA hai va nne prAhAraM prAhAreti esa NaM goyamA sa iMgAle pANa- prANoM ko chor3atA hai-mRtyu ko svIkAra karatA hai| bhoynne| (bhagavatI 7, 1, 16-khaNDa 3, pR. 5) / ise iGginIrUpa anazana kahA jAtA hai| 2. nirvAtA vizAlA nAtyuSNA zobhaneyamiti tatrA- iGginImaraNa-dekho iGginI va iGginI-anazana / nurAga inggaalH| (bha. prA. vijayo. 3-230; 1. AtmopakArasavyapekSaM paropakAranirapekSama iGgi TI. 446) / 3. iGgAlaM sarAgaprazaMsanam / nImaraNam / (dhava. pu. 1, pR. 23-24) / 2. iGginI (gu. gu. SaT. svo. vR. 25, pR. 58) / zrutavihitakriyAvizeSaH, tadviziSTaM maraNamiGginImara1 sAdhu aura sAdhvI prAsuka va eSaNIya prazana, pAna, Nam / ayamapi hi pravRjyAdipratipattikrameNavAyuSaH khAdima evaM svAdima AhAra ko grahaNa karake moha parihANimavabudhya prAttanijopakaraNaH sthAvara-jaGgamako prApta hotA huA yadi lolupatA va prAsakti se prANivijitasthaNDilasthAyI ekAkI kRtacaturvidhAusa pAhAra ko khAtA hai to yaha iGgAla (aMgAra) hArapratyAkhyAnaH chAyAta uSNaM uSNAcchAyAM saGkrAman nAma kA eSaNA doSa hotA hai| 2 yaha vasatikA saceSTaH samyagjJAnaparAyaNaH prANAn jahAti etadiGgihavA aura adhika garmI-sardI se rahita vizAla aura nImaraNamaparikarmapUrvakaM ceti / (ta. bhA. siddha. va. 6, sundara hai; aisA samajha kara usameM anurAga karane se 19) / 3. svAbhiprAyAnusAreNa sthitvA pravartyamAnaM iMgAladoSa hotA hai| maraNaM iGginImaraNam / (bha. prA. vijayo. va mUlA. TI. iGgita-iGgitaM nipuNamatigamyaM pravRtti-nivRtti- 26) / 4. appovayAravekkhaM provyaaruunnmiNgnniimrsuuckmiissbhruu-shirHkmpaadi| (jItaka. cU. vi. nnN| (go. ka. 61) / 5. parapratIkAranirapekSamAvyA. 4-25, pR. 38) / tmopakArasApekSamiGginImaraNam / (cA. sA. pR. 68 nipuNabuddhiyoM ke dvArA jAna sakane ke yogya aise kArtike. TI. 466) / pravRtti yA nivRtti ke sUcaka kucha bhrukuTi va zira ke 1 dUsareke dvArA kI jAne vAlI sevA-suzrUSA ko svIkampana prAdi zArIrika saMketoM ko iGgita kahA kAra na karake svayaM hI zarIra kI sevA-suzruSA karate jAtA hai| hue jo maraNa hotA hai use iGginImaraNa kahate haiM / iGginI--1. iMgiNIzabdena iGgitamAtmano bhnnyte| icchA-1. eSaNaM icchA bAhyA'bhyantaraparigrahAbhi(bha. prA. vijayo. 26) / 2. iMgiNIzabdena iMgita- lASaH / (jayadha. pa. 777) / 2. icchA'bhilASastramAtmano'bhiprAyo bhaNyate / (bha. prA. mUlA. 26) / lokyaviSayaH / (ta. bhA. siddha. vR. 8-10, pR. 146) /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ icchAkAra] 230, jaina-lakSaNAvalI [icchAyoga 3. icchA antHkrnnprvRttiH| (sUtrakR. zI. vR. 2, icchAnurUpa vacanaprayoga kA nAma icchAnulomavacanI 2, 35, pR. 71) / 4. icchA tadvatkathAprItiH hai| jaise-usI prakAra maiM bhI honA cAhatA hUM, X.xx / (jJAnasAra 27-4 ) / 5. icchA ityAdi vcnpryog| sAdhakabhAvAbhilASaH, tad yogapaJcakaM yeSu vidyate te icchAnulomavAk-taveSTaM puSTaM kurve'hamityAdyecchAtadvantaH zramaNA:, teSAM kathAsu guNakathanAdiSu prItiH nulomavAk / / (prAcA. sA. 5-86) / uktaM ca haribhadrapUjya:-tajjuttakahApII tumhAre prabhISTa ko maiM puSTa karatA hai, ityAdi prakAra saMgayA vipariNAmaNI icchA iti / (jJAnasAra deva- ke vacana ko icchAnulomavAk kahate haiN| candra vR. 27-4) / icchAnulomA-dekho icchaanulomvcnii| 1. icchA1bAhya aura prAbhyantara parigraha kI abhilASA nulomA nAma kAryaM kartamicchatA kenacit praSTe kazciko icchA kahate haiN| 2 tInoM loka sambandhI abhi- dAha karoti (tu) bhavAn mamApyetadabhipretamiti / lASA kA nAma icchA hai| yaha lobha kaSAya kA (dharmasaM. mAna. svo. va. 3-41, pR. 123) / nAmAntara hai| .. 2. NiyaicchiyattakahaNaM NeyA icchANulomA ya / / icchAkAra-1. iTTe icchAkAro xxx / (bhASAra. 76) / 3. nijepsitatvaM svecchAviSayatvam, (mUlA. 4-5) / 2. tatraiSaNamicchA kriyApravRttyabhyu- tatkathanaM svecchAnulomA jnyeyaa| yathA kazcit kipagamaH, karaNaM kAraH, icchayA karaNaM icchAkAraH, JcitkArabhamANaH kaJcana pRcchati karomyetaditi / AjJA-balAbhiyogavyApArapratipakSo vyApAraNaM cetyrthH| sa prAha-karotu bhavAn, mamApyetadabhipretamiti / (anuyo. hari. va. pR. 58) / 3. eSaNamicchA, (bhASAra. vR. 76) / karaNaM kAraH, XXX icchayA balAbhiyogamantareNa 1kArya karane ke icchuka kisI ke dvArA pUchane para karaNam icchAkAraH, icchAkriyetyarthaH / tathA ca mamedaM jo koI yaha kahatA hai ki 'karo, mujhe bhI yaha abhIkuru. icchAkriyayA, na ca balAbhiyogapUrvikayeti STa hai', isa prakAra kI bhASA ko icchAnulomA kahA bhaavaarthH| (prAva. ni. hari. va.666, pR. 25% jAtA hai| jItaka. cU. vi. vyA. pR. 41, 6-4) / 4. icchA- icchApravRttadarzanabAlamaraNa - tayoH (icchAnimabhyupagamaM karotIti icchAkAraH aadrH| (mUlA. cchApravRttamaraNayoH) AdyamagninA dhUmena zastreNa va. 4-4); iThe iSTe samyagdarzanAdike zubhapari- viSeNa udakena marutprapAtena ucchavAsanirodhena atiNAme vA, icchAkAro-icchAkAro'bhyupagamo harSaH zItoSNapAtena rajjvA kSudhA tRSA jihvotpATanena svecchayA pravartanam / (malA. vR. 4-5) / 5. pusta- viruddhAhArasevanayA bAlA mRti Dhokante kUtazcinnikAlApayogAderyA yAJcA vinyaanvitaa| sva-parArthe mittAjjIvitaparityAgaiSiNaH / (bhaga. prA. vijayo. yatIndrANAM secchAkAraH prarUpitaH / / (prAcA. sA. TI. 25; bhA. prA. TI. 32) / kAraNavaza prANaghAta kI icchA karane vAle ajJAnI 1abhISTa samyagdarzanAdi athavA zubha pariNAma ko jana agni, dhUma, zastra, viSa, pAnI, prAMdhI, zvAsasvIkAra karanA, usameM harSa pragaTa karanA aura icchA- nirodha, atizaya zaitya yA uSNatA, rassI (phAMsI), nasAra usameM pradartanA; isakA nAma icchAkAra hai| bhUkha, pyAsa, jIbha kA ukhAr3anA aura viparIta 3 balaprayoga ke binA icchA se 'merA yaha kArya kara AhAra kA sevana ; ityAdi kAraNoM meM kisI bhI do' isa prakAra preraNA karanA; yaha icchAkAra kaha- kAraNa ke dvArA jo mRtyu kA prAzraya lete haiM, yaha lAtA hai| icchApravRttadarzanabAlamaraNa kahalAtA hai| icchAnulomavacanI -- dekho icchaanulomvaak| icchAyoga-1. kartumicchoH zrutArthasya jJAnino'pi 1. icchAnulomavacanI icchAnuvRttibhASA yathA tathA pramAdataH / vikalo dharmayogo yaH sa icchAyoga bhavatItyAdiH / (go. jI. ma. pra. TI. 225) / 2. tathaiva ucyate // (yogadRSTisa. 3) / 2. tajjuttakahApIIi mayA'pi bhavitavyamityAdi icchAnuvRttibhASA icchA- saMgayA vipariNAmiNI icchaa| (yogavi. 5) / nulomavacanI / (go. jI. jI. pra. TI. 225) / 3. jJAtAgamasyApi pramAdinaH kAlAdivaikalyena caitya
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ icchAvibhASaNa] 231, jaina-lakSaNAvalI [itvaraparigRhItAgamana vandanAdyanuSThAnamicchAprAdhAnyAdicchAyogaH / (zA- evambhUtAbhidhAne ki kena saMgatam ? ityasat, yasmAt stravA. TI. 6-27) / itthambhUtasyaiva idam 'evambhataH' iti nAmAntaram / 3 pAgama kA jJAtA hokara bhI pramAdavaza kAlAdi / (nyAyaku. 5-44, pR. 636) / ko vikalatA se svecchApUrvaka caityavandanA prAdi 1kriyA ke prAzrayase vastusvarUpa ke pratipAdana karane kriyAoM ke karane ko icchAyoga kahate haiN| vAle naya ko itthaMbhUta (evambhUta) naya kahate haiN| icchAvibhASaNa-1. dInAdyannAdyadAnena pUNyaM nana jaise-gamanakriyApariNata gAya ko hI gau bhavediti / pRSTe'bhyupagamAnnArthaM bhavedicchAvibhASa- itthaMlakSaNasaMsthAna- 1. vRtta-tryasra-caturasrAyataNam // (prAcA. sA. 8-40) / 2. kazcit pRcchati parimaNDalAdInAmitthaMlakSaNam / (sa. si. 5-24;ta. he mune, dIna-hInAdInAmannAdidAnena puNyaM bhavenna vA sukhabo. vR. 5-24) / 2. vRttaM tryasra caturasramAyataM bhavet ? munirannArthaM vadati puNyaM bhavedevetyabhyupagama / parimaNDalamityebamAdi saMsthAnamitthaMlakSaNam / (ta. icchAvibhASaNam / (bhA. prA. TI. 66) / vA. 5, 24, 13) / 3. saMsthAnamitthaMlakSaNaM catura1 dIna-hIna janoM ko annAdi ke dene se kyA puNya sraadikm| (ta. zlo. 5-24) / 4. saMsthAnaM hotA hai, isa prakAra kisI ke pUchane para anna ke kalazAdInAmitthaMlakSaNamiSyate / (ta. sA. 6-63) / liye hotA hai aisA svIkArAtmaka vacana kahanA, yaha 5. itthaMlakSaNaM saMsthAnaM trikoNa-catu:koNa-dIrgha-parieka icchAvibhASaNa nAma kA utpAdana doSa mAnA maNDalAdi / (ta. vRtti zruta. 5-24) / jAtA hai| gola, trikoNa evaM cataSkoNa prAdi vividha icchAvRtti-pUrvAttAnazanAtApayogopakaraNAdiSu / prAkAroM ko itthaMlakSaNasaMsthAna kahate haiN| secchAvRttirgaNIcchAnuvRttiryA vinayAspadA // (prAcA. itvara anazana- 1. na azanamanazanam, AhArasA. 2-9) / tyAga ityarthaH / tatpunadvidhA itvaraM yAvatkathikaM ca / pUrva meM gRhIta anazana va prAtApanayoga Adi karane ke tatratvaraM paramitakAlam, tatpunazcaramatIrthakRttIrthe catusamaya prAcArya kI icchA ke anusAra savinaya pAca- rthAdiSaNmAsAntam / (dazavai. ni. hari. vR. 1, 1, raNa karane ko icchAvRtti kahate haiN| 47, pR. 26) / 2. tatratvaraM namaskArasahitAdi / itara maitrI-itaraH pratipannaH pUrvapuruSapratipanneSu xxx caturthabhaktAdiSaNmAsaparyavasAnamitvaramanavA svajanasambandhanirapekSA yA maitrI sA tRtiiyaa| zanaM bhagavataH mahAvIrasya tIrthe / (ta. bhA. siddha. va. SoDazaka vR. 13-6) / 9-16) / kuTumbI jana se bhinna itara janoM meM jinheM svayaM 1paramita kAla taka jo AhAra kA tyAga kiyA svIkAra kiyA gayA hai yA jo pUrva puruSoM dvArA svI- jAtA hai use itvara anazana kahate haiN| vaha mahAkRta haiM-svajana sambandha kI apekSA na kara maitrIbhAva vIra ke tIrtha meM eka se lekara chaha mAsa taka ke rakhane ko itara maitrI kahate haiN| yaha maitrIbhAvanA abhISTa hai| ke cAra bhedoM meM tIsarA hai| itvara-parigRhItAgamana - 1. itvaraparigRhItAitaretarAbhAva-svarUpAntarAt svarUpavyAvRttirita- gamanaM stokakAlaparigRhItAgamanam, bhATIpradAnena retraabhaavH| (pra. na. ta. 3-63) / kiyantamapi kAlaM svavazIkRtavezyAmaithunAsevanamisvarUpAntara se svarUpa kI vyAvatti ko itaretarA- tyrthH| (zrA. pra. TI. 273) / 2. tatvarabhAva kahate haiN| kAlaparigRhItA kAla-zabdalopAditvaraparigRhItA, itthaMbhUta (evambhUta naya)-1.xxx itthaM- bhATipradAnena kiyantamapi kAlaM divasa-mAsAdikaM bhUtaH kriyaashryH| (laghIya. 5-44; pramANasaM. svavazIkRtetyarthaH, tasyA gamanam abhigamo maithu83)| 2. itthaMbhUtanayaH kriyArthavacanaH syAtkAra- nAsevanA itvaraparigRhItAgamanam / (prAva. vR. 6, mudrAGkitaH / (siddhivi. 11-31, pR. 736 pN.)| pR. 825) / 3. itthaMbhUtaH kriyAzabdabhedAt arthabhedakRta iti / 1 dravya dekara kucha kAla ke lie apane adhIna karake xxx nanu ca itthaMbhUtasvarUpaprarUpaNe prastute vyabhicAriNI (vezyA) strI ke sAtha viSaya sevana
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ itvaraparigRhItApari.] . 232, jaina-lakSaNAvalI [itvarikAgamana karane ko itvaraparigRhItAgamana kahate haiN| yaha brahma- itvarAttAgama-itvarI pratipuruSamayanazIlA, vezyA caryANuvrata kA eka pratIcAra hai| ityarthaH, sA cAsAvAttA ca kaJcitkAlaM bhATIpradAitvara-parigRhItAparigRhItAgamana-itvarI aya- nAdinA saMgRhItA, puMvadbhAve itvraattaa| athavA nazIlA, bhATIpradAnena stokakAlaM parigRhItA itvara- itvaraM stokamapyucyate, itvaraM stokamalpamAttA itvarAparigRhItA vezyA, tathA aparigRhItA vezyaiva agRhI- ttA, vispaSTapaTuvat samAsaH / athavA itvarakAlamAttA tAnyasatkabhATiH, kalAGganA vA 'nAtheti, tayorgama- itvarAttA, mayUravyaMsakAditvAt samAsaH, kAla-zabdalonam prAsevanam itvrprigRhiitaaprigRhiitaagmnm| pazca / tasyA gama Asevanam / iya cAtra bhAvanA(dharmabi. mu. vR. 3-26) / bhATIpradAnAditvarakAlasvIkAreNa svakalatrIkRtya vyabhicAriNI vezyA athavA anAtha kulIna strI ko vezyAM sevamAnasya svabuddhikalpanayA svadAratvena vratadravya dekara aura kucha kAla ke lie apanI mAnakara sApekSacittatvAnna bhaGgaH, alpakAlaparigrahAcca; unake sAtha viSaya-sevana karane ko itvaraparigahItA- vastuto'nyakalatratvAd bhaGgaH, iti bhaGgAbhaGgarUpaparigRhItAgamana kahate haiN| yaha brahmacaryANavata kA tvAditvarAttAgamo'ticAraH / (yogazA. svo. viva. eka atIcAra hai| 3-64) / itvarIkA artha parapuruSa se sambandha rakhane vAlI itvara-parihAravizuddhika-1. ittariya therakappe vezyA hai aura prAtta zabda kA artha hai gRhIta / abhijiNakappe prAvakahiyA u // (paMcava. 1524) / 2. ete ca parihAravizuddhikA dvividhaaH| tadyathA prAya yaha hai ki bhAr3A dekara kucha kAla ke lie apanI strI samajhate hue vezyA se samAgama karanA, itvarA yAvatkathikAzca / tatra ye kalpasamAptyanantaraM isakA nAma itvarAttAgama hai| athavA itvara kA tameva kalpaM gacchaM samupayAsyanti te itvarAH / (prAva. artha stoka bhI hotA hai, tadanusAra aisI strI ko upo. ni. malaya. va. 114, pR. 122) / 3. ye kalpa. kucha kAla ke lie grahaNa karanA, ise itvarAttAgama samAptyanantarabheva kalpaM gacchaM vA samupAsyanti ta . itvarAH / (SaDazI. de. svo. vR. 12, pR. 137) / samajhanA caahie| yaha brahmacaryANuvrata kA prathama pratIcAra hai| jo kalpasamApti ke anantara arthAt parihAravizuddhi itvarikAgamana-1. tatratvarikAgamanam asvAsaMyama kI sAdhanA ke pazcAt apane pUrva gaccha (stha mikA asatI gaNikAtvena puMzcalitvena vA puruSAvira kalpa) ko cale jAte haiM unako itvara-parihAra neti gacchatItyevaMzIlA itvrii| tathA pratipuruSavizuddhika kahate haiN| metItyevaMzIle ti vyutpattyA vezyApItvarI / tataH itvara-sAmAyika-1. sAvajjajogavirai tti tattha kutsAyAM ke itvarikA, tasyAM gamanamAsevanam / iyaM sAmAiyaM duhA taM ca / ittaramAvakahaM ciya paDhamaM paDha- cAtra bhAvanA-bhATIpradAnAnniyatakAlasvIkAreNa maMtimajiNANaM / / titthesu aNAroviyavayassa sehassa svakalatrIkRtya vezyAM vetvarikAM sevamAnasya svabuddhithovakAlIyaM / (vizeSA. 1268-69); tatra svalpa. kalpanayA svadAratvena vratasApekSacittatvAdalpakAlakAlamitvaram, tadAdya-caramAhattIrthayorevA'nAropita- parigrahAcca na bhaMgo, vastUto'svadAratvAcca bhaGga vratasya zaikSasya / (vizaSA. svo. vR. 1261) / iti bhaGgAbhaGgarUpatvAditvarikAyA vezyAtvenAnya2.tatratvaraM bharatarAvateSu prathama-pazcimatIrthakaratItheSu syAstvanAthatayaiva paradAratvAt / (sA. dha. svo. TI. anAropitamahAvratasya zaikSakasya vijJeyam XXX / 4-58) / 2. itvarikAgamanaM paMzcalI-vezyA-dAsI(zrAva. upo. ni. malaya. vR. 114) / nAM gamanaM jaghana-stana-vadanAdinirIkSaNa-saMbhASaNa1bharata aura airAvata kSetra sambandhI prathama aura hasta-bhrakaTAkSAdisaMjJAvidhAnam ityevamAdikaM nikhilaM antima tIrthaMkaroM ke tIrtha meM mahAvatoM ke prAropaNa rAgitvena duzceSTitaM gamanamityucyate / (kAtike. (sthApana) se rahita zaikSa (ziSyabhUta) sAdhu ke TI. 338) / 3. itvarikA syAtpuMzcalI sA dvidhA jo itvara-kucha kAla kI avadhi yukta-sAmAyika praagythoditaa| kAcit parigRhItA syAdaparigRhItA cAritra humA karatA hai use itvara sAmAyika kahate haiN| parA / / tAbhyAM sarAgavAgAdi vasparzo'thavA ratam /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ itvarikAparigRhItA.] 233, jaina-lakSaNAvalI [indriya doSo'ticArasaMjJo'pi brahmacaryasya hAnaye // (lATI- indraaH| (sa. si. 4-4; ta. zlo. 4.4) / 2. parasaM. 75-76) / maizvaryAdindravyapadezaH / anyadevAsAdhAraNANimAdi1 bhAr3A dekara kucha kAla ke lie apanI mAna vezyA yogAdindantIti indrAH / (ta. vA. 4,4,1) / yA anya durAcAriNI strI kA sevana karanA, yaha 3. indro jIva: sarvadravyazvaryayogAdviSayeSu vA paramaibrahmacaryANuvrata ko dUSita karane vAlA usakA eka zvaryayogAt / (ta. bhA. 2-15); tandrA bhavaitvarikAgamana nAmakA pratIcAra hai| navAsi-vyantara-jyotiSka-vimAnAdhipatayaH / (ta. itvarikAparigRhItA'parigrahItAgamana-1. para- bhA. 4-4) / 4. indraH svarUpato jJAnAdyazvaryayuktapuruSAneti gacchatItyevaMzIlA itvarI, kutsitA itvarI, tvaadaatmaa| (nandI. hari. va. pR. 28) / 5. indakutsitAyAM kaH, itvarikA / yA ekapuruSabhartRkA sA nAdyaNimAdyaizca guNairindro hynnyjaiH| (ma. pu. parigRhItA, yA gaNikAtvena puMzcalItvena vA para- 22-22) / 6. indanAdindraH sarvabhogopabhogAdhipuruSagamanazIlA asvAmikA sA aprigRhiitaa| SThAnaH srvdrvyvissyaishvryopbhogaajjiivH| (ta. bhA. parigRhItA cAparigRhItA ca parigRhItAparigRhIte, siddha. vR. 2-15) / 7. tatra 'iMdu paramaizvarye' indanti itvarike ca te parigRhItAparigRhIte ca itvarikApari- paramAjaizvaryamanubhavantIti indrA adhiptyH| (bRhatsaM. gRhItA'parigRhIte, tayorgamanam itvarikAparigRhItA- malaya. vR. 2) / 8. indrAH paramaizvaryata: srvaadhipt'prigRhiitaagmnm| (sa. si. 7-28) / 2. ayana- yaH / (saMgrahaNI de. vR. 1) / 6. indanti paramezvarya sholetvrii| jJAnAvaraNakSayopazamApAditakalAguNajJa- prApnuvanti aparAmarAsamAnAH aNimAdiguNayogAtayA cAritramoha-strIvedodayaprakarSAdaMgopAMganAmo- diti indrAH / (ta. vRtti zruta. 4-4) / dayAvaSTambhAcca parapuruSAneti (agne sa. si. vt)| 1 anya devoM meM nahIM pAI jAne vAlI asAdhAraNa (ta. vA. 7, 28, 2; cA. sA. pR. 6) / 3. eti aNimA-mahimAdi RddhiyoM ke dhAraka aise devAdhigacchati parapUruSAnityevaMzIlA itvarI, kutsitA pati ko indra kahate haiN| itvarI itvrikaa| ekapuruSabhartRkA yA strI bhavati indradhanuSa-indradhanuH dhanuSAkAreNa paJcavarNapudgalasadhavA vidhavA vA sA parigRhItA sambaddhA kthyte| nicayaH / (mUlA. vR. 5-77) / yA vArAGganAtvena puMzcalIbhAvena vA parapuruSAnubhavana- varSAkAla meM prAkAza meM jo dhanuSAkAra pAMca varNa zIlA niHsvAmikA sA aparigRhItA asambaddhA vAlA pudgalasamUha dikhatA hai vaha indradhanuSa kahakathyate / parigRhItA ca aparigRhItA ca parigRhItA- lAtA hai| 'parigRhIte, itvarike ca te parigRhItA'parigRhIte indriya-1. indatIti indra AtmA, tasya jJasva. itvarikAparigRhItA'parigRhIte, itvarikAparigRhItA- bhAvasya tadAvaraNakSayopazame sati svayamarthAn gRhItu'parigRhItayogamane pravRttI dve itvarikAparigRhItA- masamarthasya yadarthopalabdhinimittaM liGgaM tadindrasya 'parigRhItAgamane / gamane iti ko'rthaH ? jaghana stana- linggmindriymityucyte| athavA lInamarthaM gamayatIvadanAdinirIkSaNaM sambhASaNaM pANi-bhrU-cakSurantAdi- ti liGgam / prAtmanaH sUkSmasyAstitvAdhigame liGgasaMjJAvidhAnamityevamAdikaM nikhilaM rAgitvena duzce- mindriyam / xxx athavA indra iti nAmakarmoSTitaM gamanamityucyate / (ta. vRtti zruta. 7-28) / cyate, tena sRSTamindriyamiti / (sa. si. 1-14) / 1 eka puruSa (svAmI) se sambaddha durAcAriNI strI 2. indriyamindraliGgamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamike sAtha samAgama karanekA nAma itvarikAparigahItA- ndradattamiti vA [pA. aSTA. 5 / 2 / 63] / indro gamana hai| tathA svAmI se vihIna vezyA yA any| jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAd viSayeSu vA paramaizvaryadurAcAriNI strI ke sAtha samAgama karanA, yaha itva- yogAt, tasya liGgamindriyam / liGganAtsUcanAtprarikA-aparigRhItAgamana hai| ye do brahmacaryANuvrata ke darzanAdupaSTambhanAd vyaJjanAcca jIvasya liGgamipRthak pRthaka aticAra haiN| ndriyam / (ta. bhA. 2-15) / 3. indrasyAtmano'rthoindra-1. anyadevAsAdhAraNANimAdiyogAdindantIti palabdhiliGgamindriyam / indra pAtmA, tasya karma la. 30
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriya ] malImasasya svayamarthAn gRhItusamarthasyA'rthopalambhane yalliGgaM tadindrayamucyate / (ta. vA. 1, 14, 1 ) ; indrasyAtmano liGgamindriyam / upabhokturAtmanosavRttabandhasyApi paramezvaratvazaktiyogAt indravyapadezamarhataH svayamarthAn gRhItumasamarthasyopayogopakaraNaM liGgamindriyamityucyate / (ta. vA. 2, 15, 1 ) ; indreNa karmaNA sRSTamiti vA / athavA svakRtakarmavazAdAtmA devendrAdiSu tiryagAdiSu ceSTAniSTa - manubhavatIti karmaiva tatrendraH tena sRSTamindriyamityA khyAyate / (ta. vA. 2, 15, 2) / 4. tatrendriyamiti kaH zabdArthaH ? 'idi paramaizvarye' indanAdindraHsarvopalabdhi bhoga paramaizvaryasambandhAjjIvaH, tasya liGgaM tena dRSTaM sRSTaM cetyAdi / (zrAva. ni. hari. vR. 818, pR. 368 ) / 5. indreNa karmaNA spR[sR]STamindriyaM sparzanAdIndriyanAmakarmodayanimittatvAt / indrasyAtmano liGgamindriyamiti vA karmamalImasasyAtmanaH svayamarthAnupalabdhya [bdhuma ] samarthasya hi yadarthopalabdhau liGgaM nimittaM tamindriyamiti bhASyate / (ta. zlo. 2015 ) / 6. pratyakSaniratAnIndriyANi / prakSANIndriyANi / akSamakSaM prati vartata iti pratyakSaM viSayo'kSajo bodho vA tatra niratAni vyApRtAni indriyANi / zabdasparzarasa-rUpa-gandhajJAnAvaraNakarmaNAM kSayopazamAd dravye - ndriyanibandhanAdindriyANIti yAvat / XXX saGkara vyatikarAbhyAM vyApRtinirAkaraNAya svaviSayaniratAnIndriyANIti vA vaktavyam / XXX athavA svavRttiratAnIndriyANi / saMzaya viparyaya-nirNayAdo vartanaM vRttiH, tasyAM svavRttau ratAnIndriyANi / X X X athavA svArthaniratAnIndriyANi / XX X athavA indanAdAdhipatyAdindriyANi / ( dhava. pu. 1, pR. 135 Adi); indrasya liGgamindreNa sRSTamiti vA indriyazabdArthaH XXX / ( dhava. pu. 1, pU. 237 ) ; indrasya liGgamindriyam / upabhokturAtmano'nivRtta karma sambandhasya paramezvarazaktiyogAdindravyapadezamarhataH svayamarthAn gRhItumasamarthasyopayogopakaraNaM liGgamiti kathyate / ( dhava. pu. 1, pR. 260); svaviSayaniratAnIndriyANi, svArthaniratAnI - ndriyANItyarthaH / athavA indra AtmA, indrasya liGgamindriyam / ( dhava. pu. 7, pR. 6 ) ; iMdassa liMgamidiyaM / iMdo jIvo, tassa liMgaM jANAvaNaM sUcayaM jaM tamidayamidi vRttaM hodi / ( dhava. pu. 7, pR. 61 ) / [ indriya 7. tasyaivaMprakArasyAtmana indrasya liGgaM cihnamavinAbhAvyatyantalInapadArthAvagamakArIndriyamucyate / (ta. bhA. siddha. vR. 2- 15 ) / 8. indriyANi matijJAnAvaraNakSayopazamazaktayaH / ( mUlA vR. 1-16); svArthaniratAnIndriyANi athavA indra AtmA tasya liGgamindriyam indreNa dRSTamiti cendriyam / (mUlA. vR. 12 - 156 ) / 8 indanAdindro jIvaH sarvaviSayopalabdhibhogalakSaNaparamaizvaryayogAt, tasya liGgamindriyam / ( lalitavi. mu. paM. pU. 39 ) / 10. sparzAdigrahaNaM lakSaNaM yeSAM tAni yathAsaMkhyaM sparzanAdInIndriyANi X X X tatrendreNa karmaNA sRSTAnIndriyANi, nAmakarmodayanimittatvAt / indrasyAtmano liGgAni vA, karmamalImasasya hi svayamarthAnupalabdhumasamarthasyAtmanosapalabdhat nimittAni indriyANi / XX X yadvA, indrasyAtmano liGgAnyAtmagamakAni indriyANi / (pramANamI. 1, 1, 21, pR. 16) / 11. indrasyAtmanaH karmamalImasasya sUkSmasya ca liGgamarthopalambhe sahakArikAraNaM jJAya [pa] kaM vA yattadindriyam / indreNa nAmakarmaNA vA janyamindriyam / (ta. sukhabo. vR0 1-14) / 12. 'iduparamaizvarye', 'udito nam' iti nam, indanAt indraH AtmA sarvadravyolabdhirUpaparamaizvaryaMyogAt, tasya liGgaM cihnamavinAbhAvi indriyam / ( nandI. malaya. vR. 3, pR. 75; jIvAjI. malaya. vR. 1 - 13, pR. 16; prava. sAro. vR. 1905) / 13. indanAdindraH AtmA jJAnalakSaNaparamaizryayogAt, tasyedaM indriyam iti nipAtanAdindrazabdAdiyapratyayaH / (prajJApa. malaya. vR. 13-182, pR. 285 ) / 14. indro jIvaH sarvaparamaizvaryayogAt, tasya liGgamindriyam / liGganAt sUcanAt pradarzanAdupalambhAd vyaJjanAcca jIvasya liGgamindriyam / (jJA. sA. de. vR. 7, pR. 25) / 15. indati paramaizvaryaM prApnotIti indraH, Atmatattvasya zrAtmanaH jJAyakaikasvabhAvasya matijJAnAvaraNakSayopazame sati svayamarthAn gRhItumasamarthasya yadarthopalabdhiliGgaM tat indrasya liGgamindriyamucyate / athavA lInamarthaM gamayati jJApayatIti liGgamindriyamucyate / AtmanaH sUkSmasya astitvAdhigamakArakaM liGgamindriyamityarthaH / XXX athavA nAmakarmaNaH indra iti saMjJA, indreNa nAmakarmaNA spRSTaM [sRSTaM ] indriyamityucyate / (ta. vRtti zruta. 2- 18 ) ; indrazabdena zrAtmA ucyate, tasya liGgaM indriyamucyate / 234, jaina-lakSaNAvalI
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyajaya] 235, jaina-lakSaNAvalI [indriyapraNidhi (ta. vRli zruta. 2-18) / 16. iduH syAt para- nirvatitena vIryeNa tadbhAvanayanazaktiH / (sthAnA. maizvarye dhAtorasya prayogataH / indanAt paramaizvaryA- abhaya. va. 2, 1, 73, pR. 50) / 7. yayA dhAtudindra AtmAbhidhIyate // tasya liGgaM tena sRSTamitI- rUpatayA pariNamitamAhAra mindriyarUpatayA pariNamandriyamudIryate // (lokapra. 3-464-65) / yati sA indriyaparyAptiH / (paMcasaM. malaya. va. 1-5%3 1 parama aizvarya ko prApta karane vAle prAtmA ko indra nandI. malaya. vR. 13, pR. 105; SaSTha karma. malaya. aura usa indra ke liGgaH yA cihna ko indriya kahate 7.6, pR. 126, karmavi. de. svo. vR. 48, pR.55, haiN| athavA jo jIva ko artha kI upalabdhi meM 56; jIvAjI. malaya. vR.1-12, prajJApa, bhalaya. nimitta hotA hai use indriya kahate haiN| athavA jo va.1-12, pR. 25; saptatikA malaya. vR. 5, pR. sUkSma prAtmA ke sadbhAva kI siddhi kA hetu hai use 153, SaDazI. malaya. va. 3, pR. 124; SaDazI. indriya kahate haiM / athavA indra nAma nAmakarma kA hai, de. svo. bR. 2, pR. 117) / 8. yayA tu dhAtubhUtausake dvArA nirmita sparzanAdi ko indriya kahA mAhAramindriyatayA pariNamayati sendriypryaapti:| jAtA hai| (karmasta. go. va. 10, pR. 87; zataka. mala. hema. indriyajaya--1. ariSaDavargatyAgenAviruddhArthaprati- va. 37-38, pR. 50) / 6. yayA dhAturUpatayA pattyendriyajayaH / (dharmabi. 1-15) / 2. viSayA- pariNamitAdAhArAdindriyaprAyogyadravyANyupAdAyaka-dviTavISu svacchandapradhAvamAnendriyagajAnAM jJAna-vairAgyo- tryAdIndriyarUpatayA pariNamayya sparzAdiviSayapavAsAdyaMkUzAkarSaNena vazIkaraNamindri yajayaH / (cA. parijJAnasamartho bhavati sA indriypryaaptiH| (vahatka. sA. pa. 44) / 3. indriyANAM zrotrAdIndriyANAM kSema. va. 1112) / 10. yogyadezasthitasparzAjayaH atyantAsaktiparihAreNa sv-svvikaarnirodhH| diviSayagrahaNavyApAraviziSTasyAtmanaH paryAptanAma(dharmasaM. mAna. svo. vR. 1-6, pR. 6) / karmodayavazAt sparzanAdidravyendriyarUpeNa vivakSita2 viSayarUpa vana meM svacchanda daur3ane vAle indriyarUpa pudgalaskandhAn pariNamayituM zaktiniSpattirindriyamadonmatta gajoM ke jJAna, vairAgya evaM upavAsAdirUpa pryaaptiH| (go. jI. ma. pra. TI. 116) / 11. indriaMkaza ke prahAroM dvArA vaza meM karane ko indriyajaya yaparyApti:- yayA dhAturUpatayA pariNamitAdAhArAkahate haiN| dekasya dvayostrayANAM caturNA paJcAnAM vA indriyANAM indriyaparyApti-1. paMcaNhamidiyANaM joggA po- yogyAn pudgalAnAdAya sva-svendriyarUpatayA pariggalA viciNi aNAbhogaNivvattitavIriyakaraNeNa Namayya ca svaM svaM viSayaM parijJAtuM prabhurbhavati / tabbhAvApAyaNasattI iNdiypjjttii| (nandI. cU. pR. (saMgrahaNI de. vR. 268) / 12. aavrnn-viiryaant15)| 2. tvagAdIndriyanirvartanakriyAparisamApti- rAyakSayopazamavibhitAtmano yogyadezAvasthitarUpArindriyaparyAptiH / (ta. bhA. 8-12; nandI. hari. diviSayagrahaNavyApAre zaktiniSpattirjAtinAmakarmova. pa. 44) / 3. yogyadezasthitarUpAdiviziSTArtha- dyjnitendriypryaaptiH| (go. jI. jI. pra. TI. grahaNazaktyutpattenimittapudgalapracayAvAptirindriyaparyA- 116; kAtike. TI. 134) / ptiH| (dhava. pu. 1, pR. 255); sacchesu poggalesu 3 yogya deza meM sthita rUpAdi se yukta padArthoM ke milidesu tabbaleNa bajjhatthagahaNasattIe samuppattI grahaNa karanerUpa zakti kI utpatti ke nimittaiMdiyapajjattI NAma / (dhava. pu. 14, pR. 527) / bhUta pudgalapracaya kI prApti ko indriyaparyApti kahate 4. indriyakaraNa niSpattirindriyaparyAptiH (ta. bhA. haiN| 7 jisa zakti ke dvArA dhAturUpa se parisiddha. va. 8-12, pR. 160); tatra ca svarUpanirva- Nata AhAra indriyoM ke prAkAra rUpa se pariNata ho, nikriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / (ta. bhA. use indriyaparyApti kahate haiN| siddha. vR. 8-12, pR. 161) / 5. yogyadezasthita- indriyaprariNadhi-saddesu a rUvesu a gaMdhesu rasesU shissttaarthgrhnnshktenisspttirindriypryaaptiH| taha ya phAsesu / na vi rajjai na vi dussai esA khalu (malA. va. 12-166) / 6. indriyaparyAptiH paJcA- iMdiyappaNihI / / (dazavai. ni. 265) / nAmindriyANAM yogyAn pudagalAn gRhItvA'nAbhoga- pAMcoM indriyoM ke zabdAdirUpa manojJa aura amanojJa
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyapratyakSa ] viSayoM meM rAma aura doSa ke nahIM karane ko indriyapraNidhi kahate haiM / indriyapratyakSa - 1. tatrendriyaM zrotrAdi, tannimittaM yadalaiGgikaM zabdAdijJAnaM tadindripratyakSaM vyAvahArikam / (anuyo. cU. pU. 74; anuyo. hari. vR. pR. 100 ) / 2. indriyANAM pratyakSamindriyapratyakSam / (nandI. hari. vR. 10, pR. 20) / 3. indriyapratyakSaM dezato vizada mavisaMvAdakaM pratipattavyam / ( pramANapa. pU. 68 ) | 4. hitAhitAptinirmuktikSamamindriyanirmitam / yadde - zato'rthajJAnaM tadandriyAdhyakSamucyate / / ( nyAyavi. vi. 1, 3, 308, pR. 105 ) / 5. tatrendriyasya cakSurAdeH kAryaM yadbahirnIlAdisaMvedanaM tadindriyapratyakSam / (pramANani. 2, pu. 33) / 6. sparzanAdIndriyavyApAraprabhavamindriyapratyakSam / (laghIya. abhaya vR. 61, pR. 82 ) / 7. atrendriyaM zrotrAdi, tannimittaM sahakArikAraNaM yasyotpatsostadaliGgakaM zabda rUparasagandhasparzaviSayajJAnamindriyapratyakSam / (anuyo mala. hema. vR. pR. 211) / 8. indriyaprAdhAnyAdanindriyabalAghAnAdupajAtamindriyapratyakSam / (pra. ra. mA. 2 - 5) / 4. zrotrAdi indriyoM se utpanna hone vAlA jo arthajJAna hita kI prApti aura zrahita ke parihAra meM samartha hotA huA dezataH vizada ( spaSTa ) hotA hai use indriyapratyakSa kahate haiM / indriyavazArtamararaNa- 1. indriyavazArtamaraNaM yat tatpaMcavidhamindriyaviSayApekSayA / surairnaraistiryagbhirajIvaizca kRteSu tata-vitata ghana-suSireSu manojJeSu rakto manojJeSu dviSTo mRtimeti / tathA catuHprakAre grAhAre raktasya dviSTasya vA maraNam, pUrvoktAnAM sura-narAdInAM gandhe dviSTasya raktasya vA maraNam, teSAmeva rUpe saMsthAne vA raktasya dviSTasya vA maraNam, teSAmeva sparza rAgavato dveSavato vA maraNam / (bha. zrI. vijayo. TI. 25) / 2. iMdiyatrisayavasagayA maraMti je taM vasa tu / ( prava. sAro. 1010) / 1 pAMca indriyoM ke iSTa viSayoM meM anurakta aura aniSTa viSayoM meM dveSa ko prApta hue prANI ke maraNa ko indriyavazArtamaraNa kahA jAtA hai| indriyasaMyama - 1. zabdAdiSvandriyArtheSu rAgAnabhiSvaMga: / (ta. vA. 6, 6, 14) / 2. indriyaviSayarAga-dveSAbhyAM nivRttirindriyasaMyamaH / (bha. prA. vijayo. TI. 46 ) / 3. indriyAdiSu zrartheSu [ indriyA [ iSugali rtheSu ] rAgAnabhiSvaMga indriyasaMyamaH / (cA. sA. pR. 32) / 4. paJcAnAmindriyANAM ca manasazca nirodhanAt / syAdindriyanirodhAkhyaH saMyamaH prathamo mataH / (paMcAdhyAyI 2 - 1115) / 1 pAMcoM indriyoM ke viSayoM meM rAga-dveSa ke abhAva ko indriyasaMyama kahate haiM / indriyasukha-jaM NokasAya - vigghacaukkANa baleNa sAdapadI | suhapayaDINudayabhavaM iMdiyatosaM have sokkhaM // (kSa. sA. 611) / nokaSAya aura zrantarAya kI lAbhAdi cAra prakRtiyoM ke bala se va sAtAvedanIya zrAdi puNya prakRtiyoM ke udaya se jo indriyajanita santoSa utpanna hotA hai use indriyasukha kahate haiM / indriyAsaMyama - 1. tattha iMdiyAsaMjamo chavviho parisa-rasa-rUpa-gaMdha-sadda-goiMdiyAsaMjama bheeNa / (ghava. pu. 8, pR. 21) / 2. rasaviSayAnurAgAtmakaH indri - yAsaMyamaH / (bha. zrI. vijayo. TI. 213) / 3. yaH sparzana-rasana-ghrANa-cakSuH zrotralakSaNAnAM manazca sparzarasa- gandha-varNa- zabdalakSaNeSu svecchApracAraH sa indriyAsaMyamaH / ( zrArA. sA. TI. 6) / 3 pAMcoM indriyoM ke viSayoM meM svacchanda pravRtti karane ko indriyAsaMyama kahate haiM / indriyabheda se usa asaMyama ke bhI chaha bheda ho jAte haiM / 236, jaina-lakSaNAvalI ibhya - 1. ibhya: prarthavAn, sa ca kila yasya puJjIkRtaratnarAzyantarito hastyapi nopalabhyata ityetyAvatA'rtheneti / ( anuyo. hari. vR. sU. 16, pR. 16) / 2. ibhamarhatItIbhyo dhanavAn / (prajJApa. malaya. vR. 16- 205, pR. 330 ) / 3. ibho hastI, tatpramANaM dravyamarhatItIbhyaH yatsatkapuJjIkRta hiraNya - ratnAdidravyeNAntarito hastyapi na dRzyate so'dhikataradravyo vAibhya ityarthaH / (jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 147) / 4. ibhamarhatIti ibhyaH, yasya satkasuvarNAdidravyapuJjanAntarito hustyapi na dRzyate saH abhyadhikadravyo vetyarthaH / (bRhatka. kSe. vR. 1209 ) / 1 jisake pAsa saMcita suvarNa - ratnAdi kI rAzi se antarita hAthI bhI dikhAI na de usa prati dhanavAn puruSa ko ibhya kahate haiM / iSugati - RjvI gatiriSugatirekasamayikI / (dhava. pu.1, pR. 2eC)| pUrva zarIra ko chor3akara uttara zarIra ko prApta karane
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ iSTa] 237, jaina-lakSaNAvalI [ihalokAzaMsAprayoga ke lie jo jIva kI eka samaya vAlI sIdhI- 3-73, dharmasaM. mAna. svo. 7.3-27, pR. 80) / mor3A se rahita-gati hotI hai vaha iSugati kaha- 12. manoharaviSayaviyoge sati manoharAH viSayAH lAtI hai| iSTaputra-mitra-kalatra-bhrAtR-dhana-dhAnya-suvarNa-ratna-gajaiSTa-1. tena sAdhanaviSayatvenepsitamiSTa mucyte| turaMga-vastrAdayaH, teSAM viyoge viprayoge taM biyuvataM (pra. ra. mA. 3-20) / 2. iSTam prAgamena svavaca- padArtha kathaM prApayAmi labhe, tatsaMyogAya vAraMvAra nairevAbhyupagatam / (SoDaza. vR. 1-10) / smaraNaM vikalpazcintAprabandha iSTaviyogAkhyaM dvitIya1 sAdhana kA viSaya hokara jo vaktAko abhISTa mArtam / (kAtike. TI. 374) / hai use iSTa kahate haiN| 2 putra, patnI evaM dhana prAdi iSTa padArthoM kA viyoga iSTaviyogaja prArtadhyAna-1. viparItaM manojJasya hone para unake saMyoga ke liye jo bAra-bAra cintA (manojJasya viprayoge tatsaMprayogAya smRtisamanvA- hotI hai| vaha iSTaviyogaja prArtadhyAna kahalAtA hai| hAra:) / (ta. sU. 6-31) / 2. manojJasyeSTasya svaputra-dArA-dhanAdeviprayoge tatsamprayogAya saGkalpazci- DAdiviSayam / (ratnaka. TI. 5-8) / 2. manuSyAdimtAprabandho dvitIyamArtam / (sa. si. 6-31) / kasya sajAtIyAderanyasmAnmanuSyAdereva sakAzAd 3. manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA bhayam tadihalokabhayam / (lalitavi. mu.paM.pR. 38) / viprayoge tatsamprayogAya smRtisamanvAhAra pArtam / 3. tatra yatsvabhAvAtprApyate yathA manuSyasya manuSyAt, (ta. bhA. 6-33) / 4. manojJasya viSayasya viprayoge tirazcaH tiryagbhyaH ityAdi tadihalokabhayam / (prAva. samprayuyukSAM prati yA paridhyAtiH smRtisamanvAhAra- bhA. malaya.va. 184, pR. 573) / 4. tatrehalokato zabdacoditA asAvapi prArtadhyAnamiti nizcIyate / bhItiH kranditaM cAtra janmani / iSTArthasya vyayo mA (ta. vA. 6, 31, 1) / 5. manojJasya viprayoge munmaabhuunme'nissttsNgmH|| (paMcAdhyAyI 2-506) / tatsamprayogAya smRtisamanvAhAro dvitIyamArtam / 5. manuSyasya manuSyAd bhayaM ihalokabhayam / (kalpasU. (ta. zlo. 6-31) / 6. maNaharavisayaviyoge kaha vi. va. 1-15, pu. 30) / taM pAvemi idi viyappo jo| saMtAveNa payaTro so 1isa loka sambandhI bhUkha-pyAsa Adi kI pIr3A ke aTa have bhANaM / / (kAtike. 474) / 7. kathaM bhaya ko ihalokabhaya kahate haiN| 2 sajAtIya manuSya nu nAma bhUyo'pi taiH saha manojJaviSayaH samprayogaH Adi ko jo anya manuSya prAdi se bhaya hotA syAnmameti evaM praNidhatte dRDhaM manastadapyArtam / (ta. hai use ihalokabhaya kahate haiN| bhA. siddha. vR. 6-33) / 8. rAjyazvarya-kalatra-bAndhava- ihalokasaMvejanI-jahA savvameyaM mANusattaNaM asAsuhRtsaubhAgya-bhogAtyaye, cittaprItikaraprasannaviSaya- ramadhuvaM kadalIthaMbhasamANaM, erisaM kahaM kahemANo ghmmprdhvNsbhaave'thvaa| saMtrAsa-bhrama-zoka-mohavivazaryat kahI soyArassa saMvegamuppAei, esA ihalokasaMvekhidyate'hanizam, tatsyAdiSTaviyogajaM tanumatAM ynnii| (dazava. ni. hari. va. 3-199) / dhyAnaM kalaGkAspadam / / (jJAnArNava 25-26, pa. yaha manuSya paryAya kadalI-stambha ke samAna prasAra va 256) / 6. iSTaH saha sarvadA yadi mama saMyogo asthira hai, isa prakAra kI kathA ko kahane vAlA bhavati, viyogo na kadAcidapi syAdyadyevaM cintana- upadezaka cUMki zrotAoM ke hRdaya meM isa loka se mAtadhyAnaM dvitIyam / (malA. va. 5-198) / vairAgya ko utpanna karatA hai, ataH use ihaloka10. jIvAjIva-kalatra-patra-kanakA'gArAdikAdAtmanaH, premaprItivazAtmasAtkRtabahiHsaMgAdviyogodgame / kle- ihalokAzaMsAprayoga - ihaloko manuSyalokaH, zeneSTaviyogajArtamacalaM taccintanaM me kathama, tasminnAzaMsAbhilASaH, tasyAH pryogH| (zrA. pra. TI. na syAdiSTaviyoga ityapi sadA mandasya duHkrmnnH|| 385) / (prAcA. sA. 10-14) / 11. iSTAnAM ca zabdA- isa loka (manu ka) ke viSaya meM abhilASA ke dInAM viSayANAM sAtavedanAyAzcAviyogAdhyavasAnaM prayoga ko ihalokAzaMsAprayoga kahate haiN| yaha eka samprayogAbhilASazca tRtIyama / (yogazA. svo. viva. saMlekhanA kA aticAra hai|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ ryApa karma ] IryApathakarma- - 1. jaM tamIriyAvahakammaM NAma / taM dumatthavIyarAyANaM sajogikevalINaM vA taM savvamIriyAvakammaM NAma / ( SaTkhaM. 5, 4, 23-24, pu.13, pR. 47) / 2. IraNamIryA yogo gatirityarthaH, tadvArakaM karma IryApatham / ( sa. si. 6-4 ) / 3. IraNamIryA yogagatiH / x x x IraNamIryA yogagatiriti yAvat / taddvArakamIryApatham / sA IryA dvAraM panthA yasya tadIryApathaM karma / x x x upazAntakSINakaSAyayoH yoginazca yogivazAdupAttaM karma kaSAyAbhAvAd bandhAbhAve zuSkakuDagha patitaloSThavad anantarasamaye nirvatamAnamIryA pathamityucyate / (ta. vA. 6, 4, 6-7) / 4. akaSAyasyeyapathasyaivaikasamaya sthite: / ( ta. bhA. 6 - 5 ) / 5. IryA yoga:, sa panthA mArga : hetu: yasya karmaNaH tadIyapathakarma / joganimitteNeva jaM bajjhai tamIriyAvahakammaM ti bhaNidaM hodi / X X X ettha IriyAvahakammassa lakkhaNaM gAhAhi uccade / taM jahA - appaM bAdara mavugraM bahuaM lukkhaM ca sukkilaM ceva / maMdaM mahavvayaM pi ya sAdabhahiyaM ca taM kammaM // gahidamagahidaM ca tahA baddhamavaddhaM ca ca / udidAdidaM vedidamavedidaM ceva taM jANe || NijjaridANijjaridaM udIridaM ceva hodi NAyavvaM / praNudIridaM ti ya puNo iriyAvahalavakhaNaM edaM / / ( dhava. pu, 13, pR. 47-48 ) / 6. IryA yogagatiH, saiva yathA [ panthA ] yasya taducyate / karmeryApathamasyAstu zuSkakuDaye'zmavacciraM // x x x kaSAyaparataMtrasyAtmanaH sAmparAyikAsravastadaparataMtrasyeyapathAsava iti sUktam / (ta. ilo. vA. 6, 4, 6) / 7. IraNamIryA gatirAgamAnusAriNI / vihitaprayojane sati purastAd yugamAtradRSTiH sthAvara-jaMgamAbhibhUtAni parivarjayannapramattaH zanairyAyAt tapasvIti saivaMvidhA gatiH panthAH mArgaH pravezo yasya karmaNastadIryAtham / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 5 ) / 8. IraNamaryA gatiriti yAvat sA IryA dvAraM panthA yasya tadIyapathaM karma / (ta. sukhabo vR. 6-4 ) / 6. Iryeti ko'rdha: ? yogo gatiH yogapravRttiH kAya vAG-manovyApAraH kAyavAGmanovargaNAvalambI ca Atmapradezaparispando jIvapradezacalanam Iryeti bhaNyate, taddvArakaM karma IryApatham / (ta. vRtti zruta. 6-4) / 2 IrSyA kA artha yoga hai, eka mAtra usa yoga ke [ IryAsamiti dvArA jo karma AtA hai use IrSyApathakarma kahate haiM / IryAthakriyA - 1. IryApathanimitteryApakriyA / ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 7) / 2. IryApathanimittA yA sA prokteyapathakriyA / (ha. pu. 58, 65) / 3. IthakriyA tatra proktA tatkarmahetukA / (ta. ilo. 6, 5, 7) / 4. IryApathakarmaNo yAti ( hi ? ) nimittabhUtA vadhyamAna vedyamAnasya seyapathakriyA / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 6 ) / 5. arjayantyupazAntAdyA IryApathamathApare / (ta. sA. 4 - 5 ) / 2 IryApatha karma ko kAraNabhUta kriyA ko IryApathakriyA kahate haiM / IryApathazuddhi - 1. IryApathazuddhirnAnAvidhajIvasthAnayonyAzrayAvabodhajanitaprayatna parihRtajantupIDA jJAnAditya-svendriyaprakAzanirIkSita dezagAminI druta-vilambita - sambhrAnta vismita-lIlAvikAra-digantarAvalokanAdidoSarahitagamanA / tasyAM satyAM saMyamaH pratiSThito bhavati vibhava iva sunItau / (ta. vA. 6, 6, 15; cA. sa. pU. 35; kArtike. TI. 366 ) / 2. bhayavismaya- vibhrAnti lIlAvikRtilaGghana / pradhAvanAdyapeteryAzuddhiyAnvitA / / (prAcA. sA. 8-12 ) / 1 jIbasthAna va yoni Adi ke parijJAnapUrvaka prANipIDAke parihArakA prayatna karate hue jJAna va sUryaprakAza se Alokita mArga para drutavilambita, sambhrAnta, vismaya aura digantarAvalokana Adi doSoM se rahita hokara calane ko IryApathazuddhi kahate haiM / IryAthika kriyA - dekho IryApathakriyA / IrSyApathikI kriyA kevalinAmekasAmayikarUpA / ( gu. gu. SaT. svo vR. 15, pR. 41) / | ryApa karma kI kAraNabhUta jo kevaliyoM ke eka samaya rUpa kriyA huyA karatI hai vaha IryApathikIkriyA kahalAtI hai / 238, jaina- lakSaNAvalI IryAsamiti - 1. phAsUyamaggeNa divA jugaMta rappehiNA sajjeNa / jaMtUNa pariharateNiriyAsamidI have gamaNaM / / ( mUlA 1 - 11 ) ; maggujjovupagrogAlaMaNasuddhIhi iriyado muNiNo / suttANuvIci maNiyA iriyAsamidI pavayaNammi / ( mUlA 5-105; bha. zrA. 1991) / 2. phAsUyamaggeNa divA zravalogaMto jugappamANaM hi / gacchai purado samaNo iriyAsamidI have tassa || (ni. sA. 61 ) / 3. zrAvazyakAyaiva saMyamArthaM sarvato yugamAtranirIkSaNAyukta sya
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ IryAsamiti] 236, jaina-lakSaNAvalI [IryAsamiti zanaiya'stapadA gatirIryAsamitiH / (ta. bhA. 6-5) / daMzubhiH / janturakSArthamAlokya gatirIryA matA4. tatra vrajyAyAM jIvadhaparihAraH iiryaasmitiH| vidita- satAm / / (yogazA. 1-36) / 14. syAdIryAsamiti: jIvasthAnAdividhermanerdharmArtha prayatamAnasya savitaryadite zrutArthaviduSo dezAntaraM prepsataH, zreyaHsAdhanasiddhaye cakSuSo viSayagrahaNasAmarthya upajAte manuSyAdicaraNa- niyaminaH kAmaM jnrvaahite| mArge kaukuTikasya pAtopahatAvazyAyaprAyamArge'nanyamanasaH zanaiya'sta- bhAskarakaraspRSTe divA gacchataH, kAruNyena zanaiH padAni pAdasya saMkucitAvayavasya yugamAtrapUrvanirIkSa- dadataH pAtuM prayatyAGginaH / / (ana. dha. 4-164) / NAvahitadRSTeH pRthivyAdyArambhAbhAvAt IryA- 15. jugamittaMtaradiTThI payaM payaM cakkhuNA visohito / samitirityAkhyAyate / (ta. vA. 6, 5, 3) / avvakkhittAutto iriyAsamino muNI hoi|| (gu. 5. IryAsamiti ma ratha-zakaTa-yAna -vAhanAklAnteSa gu. SaT. 3, pR. 14; upa. mA. 266) / 16. mArgeSu sUryarazmipratApiteSu prAsukavivivateSu pathiSu IryAsamiti ma karmodayA''pAdita-vizeSaka-dvi-triyugamAtradRSTinA bhUtvA gamanAgamanamiti / (prAva. catuH-paJcendriyabhedena caturviddhidvicaturvivalpacaturdazahari. va. pu. 615) / 6. IraNam IryA gamanam, tatra jIvasthAnAdividhAnavedino munedharmArtha prayatamAnasya samitiH saGgatiH zrutarUpeNAtmanaH pariNAmaH, tadu- savitaryudite cakSuSoviSayagrahaNasAmarthyamupajanayataH payogitA purastAd yugamAtrayA dRSTayA sthAvara- (kArti.-dharmArthaM paryaTataH gacchataH sUryodaye cakSuSo jaMgamAni bhUtAni parivarjayannapramatta ityAdiko viSayagrahaNasAmarthyam upajAyate / ) manuSya-hastyazvavidhirIryAsamitiH / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. zakaTa-gokulAdicaraNapAtopahatAvazyAyaprAye (cA.7-3); IraNamIryA gatiH pariNatiH samyaga prAga- prAlaya) mArge'nanyamanasaH zanaiya'stapAdasya sa mAnusAriNI gatirIryAsamitiH / (ta. bhA. hari. va citAvayavasya utsRSTapArzvadaSTeryagamAtra pUrva nirIkSaNAsiddha. vR. 6-5); samyag AgamapUrvikA IryA vahitalocanasya sthitvA dizo vilokayataH pRthigamanam Atma-parabAdhAparihAreNa / (ta. bhA. hari. va vyaadyaarmbhaabhaavaadiiryaasmitirityaakhyaayte| (cA. siddha. vR. 6-5) / 7. cakSurgocarajIvaughAn pari- sA. pu. 31, kArtike. TI. 396) / 17. mArtaNDahRtya yateryataH / IryAsamitirAdyA sA vratazuddhikarI kiraNaspRSTe gacchato lokvaahite| mArga dRSTvA matA / / (ha. pu. 2-122) / 8. caryAyAM jIvabAdhA- 'GgisaGghAtamIryAdisamitimaMtA // (dharma. zrA. parihAraH iiryaasmitiH| (ta. zlo. 6-5) / 6. 1-4) 18. tIrthayAtrA-dharmakAryAdyarthaM gacchato munemArgodyotopayogAnAmAlambyasya ca zuddhibhiH / zcatuHkaramAtramArganirIkSaNapUrvakaM sAvadhAnadRSTerapyagacchataH sUtramArgeNa smRteryAsamitiryateH / / (ta. sA. gracetasaH samyagvijJAtajIvasthAnasvarUpasya smygiiryaa6-7)| 10. siddhakSetrANi siddhAni jinabimbAni samitirbhavati / (ta. vatti zrata. 8-5) / 16. vanditum / gurvAcArya-tapovRddhAn sevituM vrjto'thvaa|| IryAsamitizcaturhasta vIkSitamArgagamanam / (cA. prA. divA sUryakaraiH spRSTaM mAgaM lokAtivAhitam / dayA- TI. 36) / 20. dRSTvA dRSTvA zanaiH samyagyugadaghnAM syAMgirakSArtha zanaiH saMzrayato muneH / / prAgevAlokya dharAM puraH / niSpramAdo gRhI gacchedIryAsamitiyatnena yugamAtrAhite'kSiNaH / pramAdarahitasyAsya rucyate / / (lATIsaM. 5-215) / 21. yugamAtrAsamitIryA prakIrtitA // (jJAnArNava 18, 5-7, pR. valokinyA dRSTayA sUryAzubhAsitam / vilokya mArga 186) / 11. IryAyAH samitiH IryAsamitiH samyaga- gantavyamitIryAsamitirbhavet / / (lokapra. 30.744) / valokanaM samAhitacittasya prayatnena gamanAgamanAdi- 22. trasa-sthAvarajantujAtAbhayadAnadIkSitasya manekam / (mUlA. va. 1-110) / 12. puro yugAntare- rAvazyake prayojane gacchato janturakSAnimittaM ca 'kSasya dine prAsukavatmani / sadayasya sakAryasya pAdAnAdArabhya yugamAtrakSetra yAvannirIkSya IraNam syAdIryAsamitirgatiH // (prAcA. sA. 1-22); IryA gatistasyAH samitirIryAsamitiH / (dharmasaM. manda nystpdaapaastdrutaatiivvilmvinH| dipendra- mAna. svo. vR. 3-47 pR. 130) / mandayAnasya syAdIryAsamitirgatiH // (prAcA. sA. 1 zAstrazravaNa va tIrthayAtrAdirUpa kArya ke baza dina 5-78) / 13. lokAtivAhite mArga cumbite bhAsva- meM prAsuka-jIva-janturahita-mArga se cAra hAtha
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ IrSyA] 240, jaina-lakSaNAvalI [ISatprAgbhAra bhUmiko dekhate hue jantuoM ko pIr3A na pahuMcA kara IsarakayaM hodi / (go. ka. 880) / 2. jIvo gamana karanA, isakA nAma IryAsamiti hai| aNNANI khalu asamattho tassa jaM suhaM dukkhaM / saggaM IrSyA-1. parasampadAmasahanamIA / (jItaka. ca. NirayaM gamaNaM savvaM IsarakayaM hodi / (aMgapa. 2, vi. vyA. pR. 38, 5-16) / 2. IrSyA paraguNa- 20) / vimvaadykssmaa| (ta. bhA. hari va siddha. va. 6-1) / yaha prajJa prANI apane sukha aura dukha ko bhogane ke 3. IrSyA pratipakSAbhyudayajanito mtsrvishessH| lie svayaM asamartha hokara Izvara ke prAdhIna hai, (zAstravA. TI. 1-2) / usakI preraNA se hI vaha svarga ko yA naraka ko 1 dUsaroM ke utkarSa ko na saha sakanA, isakA nAma jAtA hai| isa prakAra kI mAnyatA ko IzvaravAda IrSyA hai| kahate haiN| Izitva-1. NissesANa pahuttaM jagANa IsattaNAma ISatprAgbhAra-dekho aSTama pRthvI / 1. savvaTThariddhI saa| (ti. pa. 4-1030) / 2. trailokyasya siddhiiMdayakedaNadaMDAdu uvari gaMtUNaM / bArasajoyaNaprabhutezitvam / (ta. vA. 3-36; cA. sA. pR. 98; mettaM aTThamiyA ciTThade puDhavI // puvvAvareNa tIe prA. yogabha. TI. 6) / 3. savvesi jIvANaM gAma uvarima-heTThima-talesu pattekkaM / vAso havedi ekkA Nayara-kheDAdINaM ca bhuMjaNasattI samuppaNNA IsittaM rajjU rUveNa parihINA / / uttara-dakSiNabhAe dIhA NAma / (dhava. pu. 6, pR. 76) / 4. IzitvaM trailo- kiNcuunnsttrjjuuyo| vettAsaNasaMThANA sA puDhavI kyasya prabhutA tIrthakara-tridazezvara-RddhivikaraNama / aTThajoyaNa bahalA / juttA ghaNovahi-ghaNANila(yogazA. svo. viva. 1-8; prava. sAro. vR. taNuvAdehiM tihi samIrehiM / joyaNabIsasahassaM 1495) / pamANabahalehi pattekkaM // edAe bahumajjhe khettaM 1 samasta jagat ke Upara prabhAva DAlanevAlI zakti NAmeNa IsipabbhAraM / ajjuNasuvaNNasarisaM NANArayako Izitva Rddhi kahate haiN| NehiM paripuNNaM / / (ti. pa. 8, 652-656) / 2. Izvara-1. Izvaro yuvarAjA mANDaliko'mA- atthIsippanbhArovala kkhiyaM maNayalogaparimANaM / tyazca / anye tu vyAcakSate-aNimAdyaSTavidhaizvaryayukta logagganabhobhAgo siddhikkhettaM jinnkhaad|| (vizeSA. IzvaraH / (anuyo. hari. vR. pR. 16) / 3820) / 3. aTThamapuDhavI sattarajjuaAyadA egarajju2. yenAptaM paramaizvaryaM parAnandasukhAspadam / bodharUpaM ruMdA aTTajoyaNabAhallA saptamabhAgAhiyaeyajoyaNa kRtArtho'sAvIzvaraH paTabhiH smataH // (Aptasva. bAhallaM jagapadaraM hodi / (dhava. pu. 4, pa. 23) / 3. kevalajJAnAdiguNazvaryayuktasya sato devendrA- 4. upariSTAtpunaH sarvakalpavimAnAnyatItyArdhatRtIyadayo'pi tatpadAbhilASiNaH yasyAjJAM kurvanti sa dvIpaviSkambhAyAmottAnakachatrAkRtirISatprAgbhArA / IzvarAbhidhAno bhavati / (bR. dravyasaM. vR. 14) / (ta. bhA. siddha. vR. 3-1) / 5. ISat-alpo 4. IzvaraH aNimAdyaizvaryayuktaH / (prajJApa. malaya. yojanASTakabAhalya - paJcacatvAriMzallakSaviSkambhAt vR. 16-205, pR. 330) / 5. Izvaro bhogikAdi, prAgbhAraH pudgalanicayo yasyAH seSatprAgbhArA'STamaaNimAdyaSTavidhazvaryayukta Izvara ityeke / (jIvAjI. pRthivii| (sthAnA. abhaya. vR. 3, 1, 148, pR. malaya. vR. 3, 2, 147, pR. 280) / 119) / 6. tihubaNasihareNa mahI vitthAre aTThajoyaNu1 yavarAja, mANDalika aura amAtya ko Izvara dayathire / dhavalacchattAyAre maNohare IsipabbhAre / / kahA jAtA hai / matAntara se jo aNimAdirUpa pATha (kSa. sA. 645) / prakAra ke aizvarya se sampanna hai use Izvara kahate haiN| 1 sarvArthasiddhi indraka ke dhvajadaNDa se Upara bAraha 2 jisane kRtakRtya hokara nirAkula sukha ke kAraNa- yojana jAkara pAThavIM pRthivI avasthita hai| vaha bhUta kevalajJAna rUpa utkRSTa vibhUti ko prApta kara pUrva-pazcima meM rUpa se kama eka rAju caur3I, uttaraliyA hai, usa paramAtmA ko Izvara kahate haiN| dakSiNa meM kucha kama sAta rAju lambI aura pATha IzvaravAda-1. aNNANI hu aNIso appA tassa yojana moTI hai| prAkAra usakA beta ke prAsana ya suhaM ca dukkhaM ca / sagaM NirayaM gamaNaM savvaM jaisA hai| tIna vAtavalayoM se yukta usa pRthivI ke
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA ( matijJAnabheda ) ] madhya meM jo siddhakSetra avasthita hai use nAma se ISat prAgbhAra kahA jAtA hai / 4 samasta kalpavimAnoM ke Upara jAkara ISatprAgbhAra pRthivI zravasthita hai / usakA vistAra va zrAyAma ar3hAI dvIpa pramANa - paiMtAlIsa lAkha yojana - tathA zrAkAra khule hue chatra ke samAna hai / hA ( matijJAnabheda) - 1. IhA UhA apohA maggaNA gavasaNA mImAMsA / (SaTkhaM. 5, 5, 38- pu. 13, pR. 242 ) / 2. IhApoha vImaMsA maggaNA ya gavesaNA / sannA saI maI pannA savvaM grAbhiNibohiyaM // ( nandI. gA. 87 ) / 3. pravagrahagRhIte'rthe tadvizeSAkAGkSaNamIhA / ( sa. si. 1-15) / 4. zravagRhItam / viSayArthaikadezAccheSAnugamanam / nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram / ( ta. bhA. 1-15) / 5. IhA tadarthavizeSAlocanam / (vizeSA. ko. vR. 178) / 6. XXX vizeSakAMkSehA X Xx / ( laghIya. 1-5 ) ; punaH zravagrahIkRta bizeSAkAMkSaNamIhA / ( laghIya. svo vR. 1-5) / 7. tadartha - ( avagrahagRhItArtha - ) vizeSAlocanam IhA / (zrAva. ni. hari. vR. 2, pR.) ; Ihana mIhA X XX etaduktaM bhavati - zravagrahAduttIrNaH zravAyAtpUrvaM sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukho'sadbhUtArthavizeSatyAgAbhimukhazca prAyo madhuratvAdayaH zaMkhazabdadharmA pratra ghaTante, na kharakarkaza - niSThuratAdayaH zArGgazabdadharmA iti mativizeSa Iti / ( zrAva. ni. hari. vR. 3, pR. 10; nandI. hari. vR. 27, pU. 63 ) ; IhanamIhA satAmarthAnAm anvayinAM vyatirekiNAM ca paryAlocanA iti yAvat / ( Ava. ni. hari. va malaya. vR. 12 ) / 8. ava gRhItaviSayArthakadezAt zeSAnugamanena nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA | ( zrane. ja. pa. pU. 18 ) / & IhA zabdAdyavagrahaNottarakAlamanvaya-vyatirekadharmAlocanaceSTetyarthaH / ( nandI. hari. vR. pU. 78 ) / 10. avagrahItasyArthasya vizeSAkAMkSaNamIhA / ( dhava. pu. 1, pR. 354 ) ; jo avaggaheNa gahido prattho tassa visesAkAMkhaNamIhA / jadhA kaMpi daTThUNa kimeso bhavvo abhavvotti visesaparikkhA sA IhA / ( dhava. pu. 6, pR. 17 ) ; puruSa ityavagrahIte bhASA-vayorUpAdivizeSa rAkAMkSaNamIhA / ( dhava. pu. 6, pu. la. 31 241, jaima-lakSaNAvalI [ IhA ( matijJAnabheda) 144 ) ; puruSamavagRhya kimayaM dAkSiNAtya uta udIcya ityevamAdivizeSApratipattau saMzayAnasyottarakAlaM vizeSopalipsAM prati yatanamIhA / ( dhava. pu. 6, pR. 146 ) ; avagRhIte tadvizeSAkAMkSaNamIhA / XXX kA IhA nAma ? saMzayAdUrdhvamavAyAdadhastAt madhyAvasthAyAM vartamAnaH vimarzAtmakaH pratyayaH hetvavaSTambhabalena samutpadyamAnaH iheti bhaNyate / (dhava. pu. 13, pR. 217 ); utpannasaMzayavinAzAya Ihate ceSTate anayA buddhayA iti IhA / ( dhava. pu. 13, pR. 242 ) / 11. kA IhA ? zroggahaNANaggahie atthe viNNANA upamANa - desa bhAsAdivi se sAkAMkhaNamahA / zraggahAdo uvari avAyAdo heTThA jaM gANaM vicArappayaM samuppaNNa saMdeha chidaNa sahAvamIhAtti bhaNidaM hodi / ( jayadha. 1, pR. 336 ) / 12. yadA hi sAmAnyena sparzanendriyeNa sparza sAmAnyamAgRhItamanirdezyAdirUpaM tata uttaraM sparzabhedavicAraNA hAbhidhIyate iti / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-15); tasyaiva (sAmAnyAnirdezyasvarUpasya nAmAdikalpanArahitasya ) sparzAde: kimayaM sparza utAsparza ityevaM paricchedikA IhA / ( ta. bhA. siddha. vR. 1- 17 ) ; hA tattvAnveSiNI jijJAsA / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-6, pR. 59 ) / 13. zravagrahagRhItasya vastuno bhedamIhate / vyaktamIhA XXX // ( ta. ilo. 1, 6, 32); tadgRhItArthasAmAnye yadvizeSasya kAMkSaNam / nizcayAbhimukhaM sehA saMzItebhinnalakSaNA / (ta. zlo. 1, 15, 3) / 14. tadgRhItavastuvizeSAkAMkSaNamIhA / ( pramANapa. pU. 68 ) / 15. avagrahAd vizeSAkAGkSA vizeSehA / ( siddhivi. TI. 2-6, pR. 137) / 16. tadavagRhItavizeSasya 'deva - dattena bhavitavyam' iti bhavitavyatA mullikhantI pratItirIhA / ( pramANani. 2 - 28 ) / 17. visayANaM visaINaM saMjogANaMtaraM have NiyamA / gravagahaNANaM gahide visesakakhA have IhA / / ( go . jI. 307) / 18. taduttara - ( avagrahottara - ) kAlabhAvinI IhA, hanamIhA ceSTA kAyavAGmanolakSaNA / ( karma bi. pU. vyA. 13, pR. 8) / 16. avagRhItArthavizeSAkAMkSaNamIhA / (pra. na. ta. 2-8 ) / 20. avagRhItasyaiva vastuno'pi kimayaM bhavet sthANuH puruSo vA, ityAdi vastudharmAveSaNAtmako vitarka IhA / (kavi.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ IhA (matijJAnabheda)] 242, jaina-lakSaNAvalI [uktAvagraha para. vyA. pR. 9) / 21. api kinvayaM bhavet nAmnA // ' ityAdyanvayadharmaghaTana-vyatirekadharmanirApuruSa eva uta sthANuH ityAdivastudharmAnveSaNAtmakaM karaNAbhimukhatA''liGgito jJAnavizeSa IhA / (prava. jnyaancessttnmiihaa| (karmasta. go. vR. 6, pR. 80) / sAro. vR. 1253, pR.360; karmavi. de.svo. vR. 5) / 22. punaH avagrahottarakAlam, avagraheNa viSayIkRtaH 31. avagrahagRhItArthasamudbhUtasaMzayanirAsAya yatnaavagrahAkRtaH, avAntaramanuSyatvAdijAtivizeSaH, mIhA / (nyA.dI. 2, pa. 32) / 32.xxx tatto tasya vizeSaH karNATa-lATAdibhedaH, tasya pAkAkSaNaM vizeSakaMkhA have iihaa| (aMgapa. 3-61, pR. bhavitavyatApratyayarUpatayA grahaNAbhimukhyam, IhA 288) / 33. punaravagRhItaviSayasaMzayAnantaraM tadvibhavati / (nyAyaku. 1, pR. 172) / 23. avagahi- zeSAkAGkSaNamIhA / (SaDda. sa. TI. 4-55, pR. datthassa puNo saga-sagavisaehi jaadsaarss| jaM 208) / 34. indriyAntaraviSayeSu manoviSaye cAvaca visesaggahaNaM IhANANaM have taM tu // (jaM dI. pa. grahagRhIte yathAvasthitasya vizeSasyAkAMkSArUpehA / 13.58) / 24. IhA vitarko matiH / (samavA. (go. jI. ma. pra. TI. 308) / 35. indriyAntaraviSaabhaya. vR. 140) / 25. gRhItasyArthasya vizeSAkAM- yeSu manoviSaye cAvagrahagRhIte yathAvasthitasya vizeSakSaNamIhA, yo'vagraheNa gRhIto'rthastasya vizeSAkAMkSa- syaakaaNkssaaruupehaa| (go. jI. jI. pra. TI. 308) / NaM bhavitavyatApratyayam / (mUlA. vR. 12-187) / 36. avagRhItArthAbhimukhA maticeSTA paryAlocanarUpA 26. avagRhItavizeSAkAMkSaNamIhA / (pramANamI. IhA / (jambUdvI.vR. 3-70) / 37. avagRhItavizeSA1, 1, 27); avagRhItasya zabdAderarthasya 'kimayaM kAMkSaNamIhA, vyatirekadharmanirAkaraNaparo'nvayadharmaghaTazabdaH zAkhaH zA? vA iti saMzaye sati mAdhuryA- napravRtto bodha iti yAvat / (jainata. pR. 116) / dayaH zAGkhadharmA evopalabhyante, na kArkazyAdayaH 1 UhA, apohA, mArgaNA, gaveSaNA aura mImAMsA zArGgadharmAH ityanvaya-vyatirekarUpavizeSaparyAlocana- ye IhA ke nAmAntara haiN| 3 avagraha se jAne gaye rUpA matezceSTehA / (pramANamI. svo. vR. 1, 1, 27) / padArtha ke vizeSa jAnane kI icchA ko IhA kahate haiN| 27. IhanamIhA-sadbhatArthaparyAlocanarUpA ceSTA IhAvaraNIya karma-etasyA (IhAyAH) AvAraka ityrthH| kimuktaM bhavati ? avagrahAduttarakAlama- karma IhAvaraNIyaM / (dhava. pu. 13, pR. 218) / pAyAt pUrvaM sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukho'sad- isa (IhAmatijJAna) ko prAcchAdita karane vAle karma bhatArthavizeSaparityAgAbhimukhaH prAyo'tra madhuratvAdayaH kA ihAvaraNAya kahata hai| zaGkhAdidharmA dRzyante, na karkaza-niSThuratAdayaH zAGgA- ukta-1. uktaM pratItam (zabde uccArite sati didharmA ityevaMrUpo mativizeSa iihaa| (prajJApa. yadavagrahAdijJAnaM jAyate tduktm)| (ta. vA. 1, malaya. vR. 15-200, pR. 310, prAva. ni. malaya. 16, 16) / 2. etatpratipakSaH (indriyapratiniyatavR. 2, pR. 22; nandI. malaya. va. sU. 26, pa. guNaviziSTavastUpalambhakAle eva tdindriyaaniytgunn168)| 28. IhanamIhA avagRhItasyArthasyAsadbhUta- viziSTasyArthasyopalambhakAdanuktapratyayAd viparItaH) vizeSaparityAgena sadbhUtavizeSAdAnAbhimukho bodha- uktapratyayaH / (dhava. pu. 6, pR. 154; pu. 13, pR. vizaSaH / (vyava.bhA.malaya. bU. 10-276, pa. 40) / 236) / 3.XXX uktArthaH prarUpyate / sparzanaM 26. avagRhItazabdAdyarthagata (tAsadabhUta-) sadabhuta- rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM manazca kham / arthaH spoM parityAgA-(dAnA-)bhimukhaM prAyo madhuratvAdayaH zAGkha- raso gandho rUpaM zabdaH zrutAdayaH / (prAcA. sA. 4, zabdadharmA atra ghaTante, na khara-karkaza-niSTharatAdayaH 24-25) / zArGgazabdadharmAH iti jJAnamIhA / (dharmasaM. malaya. 2 vivakSita indriya ke pratiniyata guNa se yukta vastu vR. 823, pR. 264) / 30. avagahItasyaiva bastano- kA grahaNa hone para usake pratiniyata gaNa kA hI 'pi kimayaM bhavet sthANureva, na tu puruSa ityAdi vastU- jJAna honA, itara guNa kA jJAna na honA; isakA nAma dharmAnveSaNAtmakaM jJAnaceSTanamIhA / 'araNyametata ukta pratyaya hai| sabitA'stamAgato na cAdhunA sambhavatIha mAnavaH / uktAvagraha-1.NiyamiyaguNavisiTTapratthaggahaNaM uttAprAyastadetena khagAdibhAjA bhAvyaM smarArAtisamAna- vggho| jahA cakkhidieNa dhavalatthagahaNaM, ghANidi
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ ugratapa] 243, jaina-lakSaNAvalI [uccagotra eNa suaMghadavvaggahaNamiccAdi / (dhava. pu. 6, pR. ravi pAriya tiNNi uvavAse karedi / evameguttara20) / 2. uktamavagRhNAtItyayaM tu vikalpaH zrotrA- vaDDhIe jAva jIvidaMtaM tiguttIgutto hodUNa uvavAse diviSaya eva, na sarvavyApIti / yata uktamucyate kareMto ugguggatavo NAma / (dhava. pu.6, pR.87)| zabdaH, sa cApyakSarAtmakaH, tamavagRhNAtIti / (ta. 3. tatrogratapasA dvividhA ugrogratapasaH avasthitograbhA. siddha. va. 1-16) / 3. itarasya (uktasya) tapasazceti / tatraikamupavAsaM kRtvA pAraNaM vidhAya sarvAtmanA prakAzitasya Xxx avagrahaH / (ta. dvidinamupoSya tatpAraNAnantaraM punarapyupavAsatrayaM kurvazlo. 1, 16, 4) / 4. niyamitaguNaviziSTArtha- nti / evamekottaravRddhayA yAvajjIvaM triguptiguptAH grahaNamuktAvagrahaH, yathA cakSurindriyeNa dhavalagraha- santo ye kecidupavasanti te ugnognatapasaH / (cA. Nam / (mUlA. vR. 12-187) / 5. tasyaiva pareNo- sA. pR. 68) / ktasya karparAde deragrahaNam uktAvagrahaH / (ta. sukha- 1dIkSA ke upavAsa ko Adi karake bIca meM pAraNA bo. vR.1-16)| 6. anuktaM ca abhiprAye sthitm| karate hue eka-eka adhika upavAsa ko maraNa-paryanta xxxanuktasya avagrahaH, taditarasyoktasyAva- bar3hAte hue jIvana yApana karane ko ugrogratapa Rddhi grahaH / (ta. vRtti zruta. 1-16) / kahate haiN| 1 niyamita guNaviziSTa dravya ke athavA usake eka uccagotra-1. yasyodayAt lokapUjiteSu kuleSu veza ke grahaNa karane ko uktAvagraha kahate haiN| jaise janma taduccairgotram / (sa. si. 8-12; ta. vA. 8, cakSu indriya ke dvArA dhavala artha kA grahaNa athavA 12, 2, mUlA. 12-197; ta. sukhabo. 8-12; ta. ghrANa indriya ke dvArA sugandha dravya kA grahaNa / vRtti zruta. 8-12; bha. pA. malA. TI. 2121) / ugratapa-1. caturtha-SaSThASTama-dazama-dvAdaza-pakSa- 2. uccargotraM deza-jAti-kula-sthAna-mAna-satkAraizva yadyuitkarSanirvatakam / (ta. bhA. 8-12) / 3. assa nivartakA ugratapasaH / (ta. vA. 3-36, pR. 203) / kammassa udaeNa uccAgodaM hodi taM uccAgodaM / 2. paJcamyAM aSTamyAM caturdazyAM ca pratijJAtovAsA gotraM kUlaM vaMzaH sntaanmityeko'rthH| (dhava. pu. 6. alAbhadvaye traye vA tathaiva nirvAhayanti, evaMprakArA pR. 77); dIkSAyogyasAdhvAcArANAM sAdhvAcAraiH ugrtpsH| (prA. yogibhakti TI. 15, pR. 203) / kRtasambandhAnAm AryapratyayAbhidhAna-vyavahAranibandha3. paJcamyAM aSTamyAM caturdazyAM ca gRhItopavAsa- nAnAM puruSANAM santAna uccairgotrama, tatrotpattihetuvratA alAbhadvaye alAbhatraye vA tribhirupavAsazcaturbhi- karmApyuccairgotram / (dhava. pu. 13, pR. 386) / rupavAsaH paJcabhirUpavAsaH kAlaM nirgamayanti ityevaM. 4. uttamajAtitvam, prazasyatA, pUjyatvaM coccagoMprakArAH ugratapasaH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / tram / (paMcasaM. svo. bR. 3-5, pR. 112) / 5. 1 eka, do, tIna, cAra, pAMca va pandraha dina tathA adhaNI buddhiviutto rUvavihINo vi jassa udaeNaM / eka mAsa prAdi kA; isa prakAra ina upavAsayogoM loyammi lahai pUyaM uccAgoyaM tayaM hoi|| (karmavi. meM se kisI bhI eka upavAsa yoga ko prArambha kara ga. 154) / 6. uccairgotraM pUjyatvanibandhanam / maraNa paryanta usase cyuta na honA, usakA barAbara (sthAnA. abhaya. va. 2, 4, 105, pR. 62) / 7. uccanirvAha karanA; isakA nAma ugratapa Rddhi hai| isa rgotraM yadudayAdajJAnI virUpo'pi satkulamAtrAdeva Rddhi ke dhAraka sAdhu bhI ugratapa-ugratapasvI- pUjyate / (zrA. pra. TI. 25; dharmasaM. malaya. va. kahe jAte haiN| 632) / 8. ucca NIcaM caraNaM uccaM NIcaM have ugrogratapa-1. uggatavA dobhedA uggogga-pravaTri- godaM / (go. ka. 13) / 6. uttamajAti-kuladuggatavaNAmA // dikkhovavAsamAdi kAdaNaM ekkAhi- bala-rUpa-tapaaizvarya-zrutalAbhAkhyaraSTabhiH prakArairvedyate ekkpcenn| AmaraNaMtaM javaNaM hodi uggoggatava- ityuccairgotram / (zataka. mala. hema. vR. 37-38, riddhI // (ti. pa. 1050-51) / 2. uggatavA pR. 51) / 10. uccairnIcarbhaved gotraM karmoccairnIcaduvihA ugguggatavA avaTThiduggatavA cedi / tattha jo gotrakRt / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 474) / 11. ekkovavAsaM kAUNa pAriya do uvavAse karedi, puNa- yadudayavazAt uttama jAti-kula-bala-taporUpaizvarya
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ uccatAbhRtaka ] zrutasatkArAbhyutthAnAsanapradAnAJjalipragrahAdisambhavastaduccairgotram | ( paMcasaM malaya vR. 3-5, pR. 113; prajJApa. malaya. vR. 23, 2, 263, pR. 475; karmapra. yazo. vR. 1, pR. 7) / 12. yadudayAduttamakulajAtiprAptiH satkArAbhyutthAnAJjalipragrahAdirUpa - pUjAlAbhasambhavazca taduccairgotram / (SaSTha ka. malaya. vR. 6, pR. 127) / 13. adhanI dhanahInaH, buddhivi - yukta: matinirmuktaH, rUpavihInaH rUparahito'pi / yasya karmaNa udayena loke jAtimAtrAdeva pUjAM labhate taduccairgotraM pUrNakalazakArikumbhakAratulyam / ( karmavi. pA. vyA. 154, pR. 63 ) / 14. yathA hi kulAla: puthivyAstAdRzaM pUrNakalazAdirUpaM karoti, yAdRzaM lokAt kusuma-candanAdibhiH pUjAM labhate X X X tathA yadudayAd nirdhanaH kurUpo buddhyAdipari hIno'pi puruSaH sukulajanmamAtrAdeva lokAt pUjAM labhate tat uccairgotram | ( karmavi. de. svo. vR. 51) / 1 jisake udaya se lokapUjita kula meM janma ho use uccagotra kahate haiM / 11 jisake udaya se jIva uttama jAti, kula, bala, rUpa, tapa, aizvarya aura zruta Adi dvArA jagat meM pUjA va prAdara-satkArAdi ko prApta ho use uccagotra jAnanA cAhiye / uccatAbhUtaka- mriyate poSyate smeti bhRtaH, sa evAnukampito bhRtakaH karmakaraH ityarthaH / x x x mUlyakAlaniyamaM kRtvA yo niyataM yathAvasaraM karma kAryate sa uccatAbhRtakaH / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 1,271, pR. 161-62 ) / kAla ke anusAra kisI kArya kA mUlya nizcita karake yathAvasara kArya jisase karAyA jAtA hai use uccatAbhRtaka kahate haiM / ucccayabandha-se kiM taM uccayabaMdhe ? uccayabaMdhe jaMNaM tarAsINa vA kaTTarAsINa vA pattarAsINa vA tusarAsINa vA bhusarAsINa vA gomayarAsINa vA avagararAsINa vA uccatteNaM baMdhe samuppajjai, jahanneNaM tomuttaM ukkosseNa saMkhejjaM kAlaM se ttaM uccayabaMdhe / ( bhagavatI 8, 6, 14 - khaNDa 3, pR. 103) / tRNarAzi, kASTharAzi, patrarAzi, tuSarAzi, bhusarAzi, gobararAzi aura avakara ( kacar3A ) rAzi, inakA UMcA Dhera karane ko uccayabandha kahA jAtA hai / uccasthAna - uccasthAnaM svaguhAntaH svIkRtayata [ucchlakSNazlakSNakA niravadyAnupahatasthAne uccAsane nivezanam / (sA. dha. svo. TI. 5-45) / paDigAhe gaye sAdhu ko ghara ke bhItara le jAkara nirdoSa va nirbAdha sthAna meM ucca zrAsana para baiThAne ko uccasthAna bhakti kahate haiM / uccArapratravaraNa samiti - vaNadAha - kisi-masikade thaMDilleNupparodha vitthiSNe / avagadajaMtuvivitte uccArAdI visajjejjo / / (mUlA. 5 - 124 ) / jo sthAna dAvAgni se jala gayA hai, jahAM khetI kI gaI hai, jahAM zavadAha Adi huA hai, jo USara --5 - aMkurotpAdana se rahita hai, tathA dvIndriyAdi jIvoM se bhI rahita hai, aise vistIrNa nirjana sthAna meM mala-mUtrAdi ke visarjana ko uccAraprasravaNasamiti kahate haiM / ucchAdana -- pratibandhaka hetusannidhAne sati zranudbhUtavRttitA zranAvirbhAva ucchAdanam / ( sa. si. 6, 25) / virodhI kAraNoM ke milane para guNoM ke nahIM pragaTa karane ko ucchAdana kahate haiM / 244, jaina-lakSaNAvalI uccheda - dekho antara / aMtaramucchedo viraho parinAmaMtaragamaNaM NatthittagamaNaM praSNabhAvavyavahANamidi eyaTTho (dhava. pu. 5, pU. 3 ) / antara, uccheda, viraha, anya pariNAma kI prApti, nAstitva kI prApti aura anya bhAva kA vyavadhAna; ina sabakA eka hI artha hai / tAtparya yaha ki eka avasthA ko chor3akara anya avasthA ko prApta hote hue punaH ukta (pUrva) avasthA ke prApta hone meM jo kAla lagatA hai usakA nAma uccheda ( zrantara ) hai / ucchlakSNalakSNikA ( utsahasahiyA) dekho utsaMjJAsaMjJA / 1. paramANu ya anaMtA sahiyA usa sahiyA ekkA / ( jIvasa. 66 ) / 2. praNaMtANaM paramANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA ussaNhasahiyA / ( bhagavatI za. 6, 7, pU. 827) / 3. ete cAnantAH paramANavaH ekA atizayena zlakSNA zlakSNazlakSNA, saiva zlakSNazlaNikA, uttarapramANApekSayA ut prAbalyena zlakSNazlakSNikA ucchlakSNazlakSNikA / ( saMgrahaNI de. vU. 245 ) / 4. praNaMtANaMti - anantAnAM vyAvahArikaparamANUnAm, samudAyAH dvayAdirUpAsteSAM samitayo mIlanAni, tAsAM samAgamaH pariNAmavazAdekIbhavanam, te yena samudayasamitisamAgamenaikA ut prAbalyena
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ ucchvAsa] 245, jaina-lakSaNAvalI [ucchvAsaparyApti zlakSiNakA ucchlkssnnshlkssinnkaa| (bhagavatI dAna. niHzvAsau bhavataH taducchvAsanAma / (zrA. pra. TI. vR. 6, 7, 247, pR. 65-66) / 21; ta. bhA. hari. va siddha. va. 8-12; dharmasaM. 1 anantAnanta vyAvahArika paramANanoM ke samadAya malaya. va. 618; karmavi. pU. vyA. 75) / 4. jassa ke milane se jo ekarUpatA hotI hai usakA nAma kammassa udaeNa ussAsaNissAsANaM NipphattI hodi eka ucchla kSNa-zlakSiNakA (eka mApa-vizeSa) hai| taM ussaasnnaam| (dhava. pu. 13, pR. 364) / ucchavAsa-1.xxx taheva ussaaso| saMkhe- 5. jassudaeNaM jIve NipphattI hoi prANapANaNaM / taM jjAvaliNivaho so ciya pANo tti vikkhaado| UsAsaM nAmaM tassa vivAgo sarIrammi / / (karmavi. (ti. pa. 4-286) / 2.xxxtA (prAvaliyA) ga. 124) / 6. yasya karmaNa udayena jIva ucchavAsasaMkhejjA ya UsAso / (jIvasa. 1-8) / 3. saMkhe- niHzvAsakAryotpAdanasamarthaH syAt taducchvAsa-ni:jjAyo prAvalipAyo UsAso / (anuyo. sU. 137, vAsanAma / (mUlA. vR. 12-194) / 7. ucchavapa. 178; bhagavatI 6, 7, 246-suttAgame pR. sanamucchvAsaH prANApAnakarma / tadyaddhetukaM bhavati tadU503; jambUdvI. zA. vR. 18, pR.86)| 4. samayA ya cchvAsanAma / .. zItoSNasambandhajanitaduHkhasya paMceasaMkhejjA havai ha ussaas-nnissaaso| (jyotiSka. ndriyasya yAvaducchvAsa-niHzvAsau dIrghanAdau shrotr1-8)| 5. tAH (AvalikAH) saMkhyeyA ucchvaasH| sparzanendriyapratyakSau tAvaducchvAsanAmodayajau boddha(ta. bhA. 4-15) / 6. saMkheyAvalikA eka ucch- vyau / (ta. sukhabo. bR. 8-11, pR. 168 va 166) / vaasH| (ta. vA. 3, 38, 7) / 7. tappAaoggAsaMkhe- 8. ucchvasanamucchvAsastasya nAma ucchvAsanAma, jjAvalikApro ghettaNa ego ussAso havadi / (dhava. yadudayAjjIvasyocchavAsa-niHzvAsau bhavatastacca jJAtapu. 3, pR. 65); tappAgroggasaMkhejjAvalikAhiM ego vyam / (karmavi. pU. vyA. 72, pR. 33) / 6. yadudayAussAsa-NissAso hodi / (dhava. pu. 4, pR. 318) / ducchvAsa-niHzvAsaniSpattirbhavati taducchvAsanAma / 8. XXX sNkhejjaavlismuuhmussaaso| (jaM. (samavA. abhaya. vR. 42, pR. 64) / 10. yadudayadI. pa. 13-132; go. jI. 573) / 6. tA: vazAdAtmana ucchvAsaniHzvAsalabdhirupajAyate tadusaMkhyeyAH 44463447 satyaH pAvalikAH eka cchavAsanAma / (paMcasaM. malaya. vR. 3-7, pR. 116 ucchvAso niHzvAso vA UrdhvAdhogamanabhedAt / (ta. paSTha karma. malaya. vR. 6; prajJApa. malaya. vR. 23, bhA. siddha. vR. 4-15) / 10. saMkhyAtAbhirAvalikA- 263, pR. 47; karmavi. de. svo. vR. 43; karmapra. bhireka ucchvAsaniHzvAsakAlaH / (prajJApa. malaya. yazo. TI. 1, pR.6)|| vR. 5-104) / 11. saMkhyeyA pAvalikA eka 1 jisa karma ke udaya se jIva ucchvAsa lene meM ucchvAsaH / (jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 178; samartha ho use ucchvAsa nAmakarma kahate haiM / jyotiSka. malaya. va. 1-8) / 12. Urdhva vAtod- ucchvAsaparyApti- dekho pAnaprANaparyApti / 1. gamo yaH sa ucchvAsaH / (paMcasaM. va. 3-6, gA. yayA tucchvAsaprAyogyaM vrgnnaadrvymaadaayocchvaas127)| 13. saMkhejjAvaliguNiyo ussAso hoi tayA''lambya muJcati socchvaaspryaaptiH| (karmasta. jinndiho| (bhAvasaM. de. 312) / 14. ucchavAsa go. vR. 6-10, pR. 87) / 2. yayA punarucchvAsaUrdhvagamanasvabhAvaH parikIrtitaH / (lokapra. 28, prAyogyavargaNAdalikamAdAyocchvAsarUpatayA prinn215)| mayya pAlambya ca muJcati sA ucchavAsaparyAptiH / 1 saMkhyAta prAvalI pramANa kAla ko ucchavAsa (nandI. malaya. va. sU. 13, pR. 105, prajJApa. kahate haiN| malaya. va. 1-12, pR. 25paMcasaM. malaya. va. 1-5, ucchvAsa nAmakarma-1. yaddheturuchvAsastaducch- pR.8, SaSTha ka. malaya. vR. 6; SaDazIti malaya. vR. 3; vAsanAma / (sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 17; zataka. mala. hema. vR. 37-38, pR. 50; jIvAjI. ta. zlo, 8-11; ta. vRtti zruta. 8-11) / vR. 1-12; SaDazIti de. svo. vR. 2, pR. 117; 2. prANApAnapudgalagrahaNasAmarthyajanakaM ucchvAsa- karmavi. de. svo. vR. 48, pR. 56) / 3. yayocchvAsAnAma / (ta. bhA. 8-12) / 3. yasyodayAducchvAsa- hamAdAya dalaM pariNamayya ca / tattayA''lambya muJce
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ ucchvAsa-niHzvAsa.] 246, jaina-lakSaNAvalI [utkRSTa jJAna socchavAsaparyAptirucyate // (lokapra. 3-22) / 1 karoMta prAdi se kASTha prAdi ke cIrane ko utkara 1 jisa zakti se ucchvAsa ke yogya vargaNAdravya ko kahate haiM / grahaNa kara aura use ucchvAsa rUpa se pariNamAkara utkarSaNa-1. kmmpdestttthidivddddhaavnnmukkddddnnaa| chor3atA hai use ucchvAsaparyApti kahate haiN| (dhava. pu. 10, pR. 22) / 2. ukkaDDaNaM have vaDDhI / ucchvAsa-niHzvAsaparyApti -vivakSitapudgala- (go. ka. 438) / 3. sthityanubhAgayovRddhirutkarSaskandhAn ucchvAsa-ni:zvAsarUpeNa pariNamayituM paryA- Nam / (go. ka. jI. pra. TI. 438) / ptanAmakarmodayajanitAtmanaH zaktiniSpattirucchvAsa 1karmapradezoM kI sthiti ke bar3hAne ko utkarSaNa niHzvAsaparyAptiH / (go. jI. ma. pra. TI. 119 kahate haiN| kAtike. TI. 134) / utkAlika svAdhyAyakAle aniyatakAlamutkAliparyApta nAmakarma ke udaya se vivakSita pudgalaskandhoM kam / (ta. vA. 1, 20, 14) / ko ucchvAsa-niHzvAsarUpa se pariNamAne ke lie jisa aMgavAhya zruta ke svAdhyAya kA kAla niyata jo jIva ke zakti utpanna hotI hai usakA nAma nahIM hai vaha utkAlika kahalAtA hai| ucchvAsa-niHzvAsaparyApti hai| utkIrtanA-utkIrtanA nAma saMzabdanA, yathA kalpAujjhita doSa-1. syAdujjhitaM bahu tyaktvA yaccU- dhyayanaM vyavahArAdhyayanamiti / (vyava. bhA. malaya. tAdyalpasevanam / pAnAdi dIyamAnaM vA unalpena gala- va. 1, pR. 2) / nena tat // (prAcA. sA. 8-48) / 2. yaccUta- kisI grantha prAdi ke spaSTa uccAraNa kA nAma phalAdikaM baha tyaktvAlpasevanaM tadujjhitam, athavA utkIrtanA hai| jaise kalpAdhyayana va vyavahArAdhyayana / yatpAnAdikaM dIyamAnaM bahatareNa galanenAlpasevanaM tad sana-dekho utkaTikAsana / ukkuDiyA jjhitam / (bhA. prA. TI. 66, pR. 251) / Urdhva saMkucitAsanam / (bha.prA. vijayo. TI. 224) / 1diye gaye bahata AmraphalAdika ko chor3akara thor3e dekho utkaTikAsana / kA sevana karanA, athavA pIne yogya dravya meM se bahata / utkuTukAsanika-utkuTukAsanaM pIThAdau putAlaganeadhika galane se thor3e kA sevana karanA, yaha ujjhita nopavezanarUpamabhigrahato yasyAsti sa utkuTakAsaninAma kA eSaNAdoSa hai| kaH / (sthAnA. abhaya. vR. 5, 1, 366, pR. 284) / utkaJcana-utkaJcanam upari kambikAnAM bandha catar3oM kA sparza na karAkara pATe prAdi para baiThanA, nam / (bRhatka. malaya. vR. 583) / yaha utkuTuka prAsana kahalAtA hai, isa prAsanavizeSa Upara kambikAnoM-kASThavizeSoM-kA vAMdhanA, ko jisane niyamapUrvaka grahaNa kiyA hai use utkuTayaha utkaJcana nAma kA vasati-uttarakaraNa hai| kAsanika kahA jAtA hai| utkaTikAsana-dekho utkuTikAsana aura utkuTu- utkRSTa antarAtmA - paMcamahavvayajuttA dhamme kAsanika / 1. pUta-pASNisamAyoge prAhurutkaTikAsa- sakke vi saMThiyA NiccaM / NijjiyasayalapamAyA nam / (yogazA. 4-132) / 2. ukkaDiyA yu-[pu.] ukkiTThA aMtarA hoti / / (kArtike. 165) / tAbhyAM bhUmimaspRzataH samapAdAbhyAmAsanam / (bha. paJca mahAvatoM ke dhAraka, sakala pramAdoM ke vijetA prA. mUlA. TI. 224) / aura dharma athavA zukla dhyAna meM sthita sAdhunoM ko 2 catar3a aura pANiyoM (er3iyoM) ke milane para utkRSTa antarAtmA kahate haiN| utkaTikAsana hotA hai| utkRSTa jJAna-nirvANapadamepyekaM bhAvyate yanmuhuutkara-1. tatrotkaraH kASThAdInAM karapatrAdi- rmuhuH / tadeva jJAnamutkRSTaM nirbandho nAsti bhUyasA // bhirutkaraNam / (sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, (jJAnasU. 5-2) / 14; kAtike. TI. 206) / 2. dAdInAM krakaca- jisa jJAna ke dvArA eka mAtra nirvANa pada kI kuThArAdibhiH utkaraNaM bhednmutkrH| (ta. vRtti nirantara bhAvanA kI jAtI hai vahI utkRSTa jJAna zruta. 5-24) / kahalAtA hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkRSTa dAha ] utkRSTa dAha - ukkasadAho NAma ukkassa ThidibaMdhakAraNaukkassasaMkileso / (dhava. pu. 11, pR. 336) / utkRSTa karmasthiti ke bandha ke kAraNabhUta utkRSTa saMkleza kA nAma utkRSTa dAha hai / utkRSTa nikSepa - 1. ukkaszro puNa Nikkhevo kettiyo ? jattiyA ukkassiyA kammaThidI ukkassiyAe bAhAe samauttarAvaliyAe ca UNA tattizro ukkasso nikkhevo / (ghava. pu. 6, pU. 226 kA Ti. 1) / 2. ukkassadvidibaMdho samayajudAvalidugeNa parihINo / ukkaTThidimmi carime dimmi ukkaraNikkhevo / ( labdhi. 58 ) / utkRSTa zrAvAdhA aura eka samaya adhika zrAvali se hIna jitanI utkRSTa karmasthiti ho, utanA utkRSTa nikSepa hotA hai / 247, jaina - lakSaNAvalI utkRSTa pada -- ukkassadavvamassidUNa jo guNagAro tamukkassapadaM NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 362 ) / utkRSTa dravya kA zrAzraya lekara jo guNakAra hotA hai use utkRSTa pada kahA jAtA hai / utkRSTa padamImAMsA - jattha pacaNhaM sarIrANaM ukkasadavvaparikkhA kIradi sA ukkassapadamImAMsA | (ghava. pu. 14, pR. 3e7 ) / jisa adhikAra meM pAMcoM zarIroM ke utkRSTa dravya kI parIkSA kI jAtI hai use utkRSTa padamImAMsA kahate haiN| utkRSTapadAtpabahutva -- ukkassadavva visaya mukkassa - dappAbahugaM NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 385) / utkRSTa dravya sambandhI alpabahutva ko utkRSTapadAtpavahutva kahate haiM / utkRSTa parItAnanta - 1. jaM taM jahaNNaparittANaMtayaM taM viraledUNa ekkekkassa rUvassa jahaNNaparittANaMtayaM dAdUNa praNoSNa bhatthe kade ukkassaparittANatayaM zradicchiNa jahaNNajuttANaMtayaM gaMtUNa paDidaM / evadizro abhavasiddhiyarAsI / tado egarUve avaNIde jAdaM ukkassaparittANaMtayaM / ( ti pa 4, pU. 183 ) / 2. yajjaghanyaparItAnAntaM tatpUrvavad vargita saMvargitamutkRSTaparItAnantamatItya jaghanyayuktAnantaM gatvA patitam / tata ekarUpe'panIte utkRSTaM parItAnantaM tad bhavati / (ta. vA. 3, 38, 5, pR. 207 ) / 2 jaghanya parItAnanta ko pUrva ke samAna utkRSTa parItA saMkhyAta ke samAna vargita saMvargita karane para utkRSTa parItAnanta ko lAMgha kara jaghanya yuktAnanta [ utkRSTa zrAvaka jAkara prApta hotA hai / usameM se eka aMka ke kama karane para utkRSTa parItAnanta hotA hai / utkRSTa maMgala - dhammo maMgalamuvikaTTha ahiMsA saMjamo tavo / ( dazave. sU. 1-1 ) / zrahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma ko utkRSTa maMgala kahate haiM / utkRSTa zrAvaka - 1. gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni parigra / bhaikSyAzanastapasyannutkRSTazcelakhaNDadharaH // ( ratnaka. 147 ) / 2. eyArasammi ThANe uvikaTTho sAvo have duviho / vatthekkadharo paDhamo kavI pariggaho bidizro || dhammillANaM cayaNaM karei kattari chureNa vA paDho / ThANAisu paDilehai uvayaraNeNa payaDappA || bhuMjei pANi-pattammi bhAyaNe vA saI samuvi / upavAsaM puNa NiyamA caubvihaM kuNai pavvesu // pakkhAliUNa pattaM pavisai cariyAya paMgaNe ThiccA | bhaNiUNa dhammalAhaM jAyai bhikkhaM sayaM ceva / sigghaM lAhAlA he pradINavayaNo niyattiUNa to / praNammi gihe vaccai darisai moNeNa kArya vA / / jai zraddhavahe koi vi bhaNai patthei bhoyaNaM kuNai / bhottUNa NiyayabhikkhaM tassaNNaM bhuMjae sesaM / / aha Na bhaNai to bhamejja NiyapoTTapUraNapamANaM / pacchA eyammi gihe jAejja pAsugaM salilaM // jaM ki pi paDhiyabhikkhaM bhuMjijjo sohiUNa jatteNa / pakkhAliUNa pattaM gacchijjo gurusayAsammi / jai eyaM Na raejjo kAuMrisagimmi cariyAe / pavisatti eyabhikkhaM pavittiNiyamaNaM tA kujjA | gaMtUNa gurusamIvaM paccakkhANaM cauvvihaM vihiNA / gahiUNa tamro savvaM AlocejjA payate / / emeva hoi vizra Navari viseso kuNijja niyameNa / locaM dharijja picchaM bhuMjijjo pANipatta || uddiTThapiMDaviro duviyappo sAvagro samAseNa / eyArasamma ThANe bhaNizro suttANusAreNa // ( vasu. zrA. 301 - 11 va 313) / 3. tattadvratAstranibhinnazvasan mohamahAbhaTaH / uddiSTaM piNDamapyujdutkRSTaH zrAvako'ntimaH / sa dvedhA prathamaH zmazrumUrddhajAnapanAyayet / sitakaupInasaMvyAnaH kartaryA vA kSureNa vA / / sthAnAdiSu pratilikhet mRdUpakaraNena saH ! kuryAdeva catuparvyAmupavAsaM caturvidham / svayaM samupaviSTo'dyAt pANipAtre'tha bhAjane / sa zrAvakagRhaM gatvA pAtrapANistadaGgaNe / / sthitvA bhikSAM dharma
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkRSTa zrAvaka ] lAbhaM bhaNitvA prArthayeta vA / maunena darzayitvAGga lAbhAlAbhe samo'cirAt / / nirgatyAnyad gRhaM gacched bhikSodyuktastu kenacit / bhojanAyArthito'dyAt tad bhuktvA yad bhakSitaM manAk // prArthayetAnyathA bhikSAM yAvat svodarapUraNIm / labheta prAsu yatrAmbhastatra saMzodhya tAM caret // zrAkAMkSan saMyamaM bhikSApAtraprakSAlanAdiSu / svayaM yateta cAdarpaH parathA'saMyamo mahAn / tato gatvA gurUpAntaM pratyAkhyAnaM caturvidhaM / gRhNIyAd vidhivat sarvaM gurozcAlocayet puraH / / yastvekabhikSAniyamo gatvA'dyAdanumunyasau / bhuktya bhAve punaH kuryAdupavAsamavazyakam / / vasenmunivane nityaM zuzrUSeta gurUMzcaret / tapo dvidhApi dazadhA vaiyAvRtyaM vizeSataH // tadvad dvitIyaH kintvAryasaMjJo luJcatyasau kacAn / kaupInamAtrayug dhatte yativat pratilekhanam || svapANipAtra evAtti saMzodhyAnyena yojitam / icchAkAraM samAcAraM mithaH sarve tu kurvate // (sA. gha. 7, 37 - 46) / 1 utkRSTa - gyArahavIM pratimAkA dhAraka - zrAvaka vaha kahalAlA hai jo ghara se muniyoM ke zrAzrama meM jAkara garu ke samIpa meM vrata ko grahaNa karatA huA bhikSAbhojana ko karatA hai aura vastrakhaNDa -- laMgoTI mAtra ko dhAraNa karatA hai / 2 utkRSTa zrAvaka do prakAra ke hote haiN| unameM prathama utkRSTa zrAvaka ( kSullaka) eka vastra ko dhAraNa karatA hai, para dUsarA laMgoTI mAtra kA dhAraka hotA hai| prathama utkRSTa zrAvaka bAloM kA parityAga keMcI yA ustare se karatA hai - unheM nikalavAtA hai tathA baiThane-uThane prAdi kriyAoM meM prayatnapUrvaka pratilekhana karatA hai - prANirakSA ke lie komala vastra zrAdi se bhUmi zrAdi ko jhAr3atA hai / bhojana vaha baiThakara hAtharUpa pAtra meM karatA hai zrathavA thAlI Adi meM bhI karatA hai / parantu parvadinoM meM - praSTamI - caturdazI zrAdi ko - upavAsa niyama se karatA hai / pAtra ko dhokara va bhikSA ke lie gRhastha ke ghara para jAkara prAMgana meM sthita hotA huA 'dharmalAbha' kahakara bhikSA kI svayaM yAcanA karatA hai, tatpazcAt bhojana cAhe prApta ho athavA na bhI prApta ho, vaha dainya bhAva se rahita hotA huA vahAM se zIghra hI vApisa lauTakara dUsare ghara para jAtA hai aura mauna ke sAtha zarIra ko dikhalAtA hai| bIca meM yadi koI zrAvaka vacana 248, jaina - lakSaNAvalI [ utkRSTa sthitisaMkleza dvArA bhojana karane ke lie prArthanA karatA hai to jo kucha bhikSA prApta kara lI hai, pahile use khAkara tatpazcAt usake anna ko khAtA hai / parantu yadi mArga meM koI nahIM bulAtA hai to apane udara kI pUrti ke yogya bhikSA prApta hone taka zranyAnya grahoM meM jAtA hai / tatpazcAt eka kisI gRha para prAka pAnI ko mAMgakara va yAcita bhojana ko prayatnapUrvaka zodhakara khAtA hai / phira pAtra dhokara guru ke pAsa meM jAtA hai / yaha bhojanavidhi yadi kisI ko nahIM rucatI hai to vaha muni ke prahAra ke pazcAt kisI ghara meM caryA ke lie praviSTa hotA hai aura eka bhikSA ke niyamapUrvaka bhojana karatA hai-yadi vidhipUrvaka vahAM bhojana nahIM prApta hotA hai to phira upavAsa hI karatA hai / guru ke pAsa vidhipUrvaka cAra prakAra ke pratyAkhyAna ko-- upavAsa ko grahaNa karatA hai| va AlocanA karatA hai| dUsare utkRSTa zrAvaka kI bhI yahI vidhi hai / vizeSatA itanI hai ki vaha bAloM kA niyama se loca hI karatA hai, picchI ko dhAraNa karatA hai aura hAtharUpa pAtra meM hI bhojana karatA hai / utkRSTa sAntaranavakra maraNakAla - vidiyAdivakkamaNakaMdayANamAvaliyAe asaMkhejjadibhAgamettANaM ukkassakAlakalAo ukkasago sAMtaravakkamaNakAlo NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 476 ) / zrAvali ke zrasaMkhyAtaveM bhAga mAtra dvitIya Adi zravakramaNakANDakoM ke utkRSTa kAlasamUha kA nAma utkRSTa sAntarazravakramaNakAla hai / utkRSTa sthitiprAptaka - jaM kammaM baMdhasamayAdo kammadI udae dIsadi tammukkassadvidipattayaM / ( kasAyapA. cU. pU. 235 ) / jo karma bandhasamaya se karmasthiti ke anusAra udaya meM dikhatA hai usakA nAma utkRSTa sthitiprAptaka hai / utkRSTa sthitisaMkleza- adhavA ukkassaTThidibaMdha - pAtroggaprasaMkhejjalogamettasaMkilesaTThANANi palidovamassa asaMkhejjadibhAgamettakhaMDANi kADhUNa tattha carimakhaMDassa ukkassaTThidisaMkileso NAma / dhava. pu. 11, pR. 61) / zrathavA utkRSTa sthitibandha ke yogya asaMkhyAta loka mAtra saMklezasthAnoM ke palyopama ke zrasaMkhyAtaveM bhAga mAtra khaNDa karane para unameM antima khaNDa kA nAma utkRSTa sthitisaMkleza hai /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkRSTa saMkhyeyA saMkhyeya ] utkRSTa saMkhye yA saMkhyeya - 1. jahaNNamasaMkhejjAsaMkhejjayaM doppaDirAsiyaM kADhUNa egarAsi salAyapamA Thaviya egarAsi viraledUNa ekkekkassa vassa egapuMjapamANaM dAdUNa aNNoSNabhatthaM kariya salAyarAsido egarUvaM zravaNedavvaM / puNo vi uppaNNarAsi virale ekkekssa rUvassuppaNNarAsipamANaM dAdUNa praNoSNabhatthaM kADhUNa salAyarAsido egarUvaM zravaNe - davvaM / edeNa kameNa salAyarAsI NiTTidA / NiTTiyatadaNaMtararAsi dupparAsi kAvaNa eyapuMjaM salAyaM Thaviya eyapuMjaM viralidUNa ekkekkassa rUvassa uppaNNarAsi dAdUNa praNoSNabhatthaM ing sAyarAsido eyaM rUvaM pravaNedavvaM / edeNa sarUNa vidiyasalAyapuMjaM samattaM / sammattakAle uppaNNarAsi duppaDirAsi kADhUNa eyapuMjaM salAyaM Thaviya eyapuMja viralidUNa ekkekkassa rUvassa upa sipamANaM dAdUNa praNNoSNabhatthaM kADhUNa salAyarAsIdo eyarUvaM pravaNedavvaM / edeNa kameNa tadiyapuMjaM giTTidaM / evaM kade ukkassa - asaMkhejjAsaMkhejjayaM Na pAvadi / dhamAdhamma - logAgAsa egajIvapadesA catAri vi logAgAsamettA, pattegasarIra bAdarapadiTTiyA ede do vi (kamaso asaMkhejjaloga mettA ), chappi ede prasaMkhejjarAsIo puvvilla rAsissa uvari pakkhividUNa puvvaM va tiNNivAravaggide kade ukkassana saMkhejjAsaMkhejjayaM Na uppajjadi / tadA ThidibaMdhajbhavasAyaThANANi aNubhAgabaMdha jbhavasAyaThANANi yogapalicchedANi ussappiNI - zrosappiNIsamayANi ca edANi pakkhiviNa puvvaM va vaggida-saMviggadaM kade (ukkassaasaMkhejjAsaMkhejjayaM pradicchidUNa jahaNNaparittANaMtayaM gaMtUNa paDidaM / ) tado (eggarUvaM pravaNIde jAdaM) ukkassagrasaMkhejjAsaMkhejjayaM / (ti. pa. 1, pR. 181, 182 ) / 2. yajjaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyeyaM tadviralIkRtya pUrvavidhinA trIn vArAn vargita-saMvargitaM utkRSTAsaMkheyAsaMkhyeyaM [na] prApnoti / tato dharmAdharmekajIvalokAkAza- pratyeka zarIrajIva - bAdaranigotazarIrANi pyetAnyasaMkhyeyAni sthitibandhAdhyavasAyasthAnAnyanubhAgabandhAdhyavasAyasthAnAni yogAvibhAgapariccheda 246, jaina - lakSaNAvalI [ utkSiptacaryA jaghanyaparItAnantaM gatvA patitam / tata ekarUpe'panIte utkRSTAsaMkhyeyAsaMkhyeyaM bhavati / (ta. vA. 3, 38, 5, pR. 238, paM. 7-12 ) / 2 jaghanya saMkhyeyA saMkhyeya kA viralana karake pUrvokta vidhi se utkRSTa yuktAsaMkhyeya ke samAna--tIna bAra vargita saMvagata karane para utkRSTa asaMkhyeyA saMkhyeya prApta nahIM hotA / taba dharma, adharma, eka jIva, lokAkAza, pratyekazarIra jIva aura bAdara nigoda jIvazarIra; ina chaha asaMkhyAta rAziyoM tathA zrasaMkhyAta lokapradeza pramANa sthitibandhAdhyavasAyasthAna, anubhAgabandhAdhyavasAyasthAna, yogAvibhAgapraticcheda aura utsarpiNI- zravasarpiNI ke samayoM ko milAkara pUrvokta rAzi ke tIna bAra vargita saMvargita karane para utkRSTa zrasaMkhyeyA saMkhyeya kA pratikramaNa karake jaghanyaparItAnanta jAkara prApta hotA hai / usameM se eka aMka ke kama kara dene para utkRSTa asaMkhyeyA saMkhyeya kA pramANa hotA hai / utkRSTi -- utkRSTiH harSavizeSaprerito dhvani vizeSaH / (zrAva. ni. hari. vR. 552, pR. 231 ) / harSa - vizeSa se prerita hokara kI gaI dhvanivizeSa ko utkRSTi kahate haiM / utkrama vyavacchidyamAna - bandhodaya - utkrameNa, pUrvamudayaH pazcAt bandha ityevaMlakSaNena, vyavacchidyamAnau bandhodaya yAsAM tA utkramavyavacchidyamAnabandhodayAH / ( paMcasaM. malaya. vR. 3 - 55, pR. 148 ) / jina karmaprakRtiyoM kI utkrama se bandhodaya- vyucchitti hotI hai, arthAt pahale udayavyucchitti aura pIche bandhavyucchitti hotI hai, ve utkramavyavacdyimAna bandhodayaprakRtiyAM kahalAtI haiM / utkSiptacaraka - utkSiptaM pAkapiTharAt pUrvameva dAyakenoddhRtam, tad ye caranti gaveSayanti te utkSiptacarakAH / (bRhatka. vR. 1652 ) / dAtAra gRhastha ke dvArA sAdhu ke thAne ke pUrva hI pAtra meM se nikAle gaye zrAhAra ko khojane vAleuse gocarI meM grahaNa karane vAle - sAdhugroM ko utkSiptacaraka kahate haiM / zrabhigraha aura zrabhigraha vAn meM kathaMcit prabheda hone se use bhAvAbhigraha kA rUpANi cAsaMkhyeyalokapradezaparimANAnyutsarpiNyavasarpiNIsamayAMzca prakSipya pUrvoktarAzau trIn vArAn lakSaNa samajhanA cAhiye / vargita saMvargitaM kRtvA utkRSTAsaMkhyeyAsaMkhyeyamatItya la. 32 utkSiptacaryA - 1. utkSiptaM paTalodaMkikA-kaDuccha
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakaraNa] 250, jaina-lakSaNAvalI [uttaracUlikA doSa kAdinopakaraNena dAnayogyatayA dAyakenodyAtaM tAdRzaM uttaraguraNa-zeSAH piNDavizuddhayAdyAH syuruttaraguNAH yadi lapsyeta tato gRhISyAmaH nAvaziSTamityutkSipta- sphuTam / eSAM cAnaticArANAM pAlanaM te tvamI caryA utkSiptAbhyavaharaNamiti / (ta. bhA. hari. vR. matAH / / 47 / / (abhidhA. 2, pR. 763) / 9-19) / 2. utkSiptaM paTalakAdikaM kuDucchukAdi- mUlaguNoM se bhinna piNDazuddhi prAdi uttaraguNa mAne nopakaraNena dAnayogyatayA dAyakenodyataM tAdRzaM yadi jAte haiN| lapsye tato gRhISyAmi, nAvaziSTamityutkSiptacaryA uttaraguraNakalpika-AhAra-uvahi-sajjA uggamautkSiptA'bhyavaharaNamiti / (ta. bhA. siddha. vR. uppaadnnesnnaasuddhaa| jo parigiNhati niyayaM uttr6-16)| guNakappiyo sa khalu / / (bRhatka. 6444); yaH prAhAdAtA kalachI prAdi se dAna ke yogya jisa bhojya ropadhi-zayyA udagamotpAdanaiSaNAzaddhA niyataM nizcitaM vastu ko pAtra meM se nikAla letA hai, aisA yadi prApta parigRhNAti sa khalu uttaraguNakalpiko mantavyaH / hogA to use hI grahaNa karUMgA, anya ko nahIM; isa (bRhatka. vR. 6444) / prakAra se abhigrahapUrvaka kI jAne vAlI caryA ko jo sAdhu niyama se udgama, utpAdana aura eSaNA utkSiptacaryA kahate haiN| doSoM se rahita AhAra, upadhi aura zayyA ko grahaNa uttarakaraNa-1. khaMDia-virAhiyANaM mUlaguNANaM kiyA karatA hai use uttaragaNakalpika kahA jAtA hai| sa-uttaraguNANaM / uttarakaraNaM kIrai jaha sagaDa-rahaMga- uttaraguraNanirvartanAdhikaraNa-1. uttaraguNanirvagohANaM // 66 // (prAva. 5 a.-abhidhA. 2, pR. rtanA kASTha-pusta-citra-karmAdIni / (ta. bhA. 6-10) / 757) / 2. mUlataH svahetubhya utpannasya punaruttara- 2. uttaraM kASTha-pusta-citrakarmANi / (ta. vA. 6, 6, kAlaM vizeSAdhAnAtmakaM karaNamuttarakaraNam / (uttarA. 12) / 3. tathAGgopAGga-saMsthAna-mRdvAdi-takSNyAdini. zA. va. 4-182, pR. 164) / ruttaraguNaH, so'pi nivRttaH sannidhikaraNIbhavati 1 mUlaguNa aura uttaragaNoM ke sarvathA khaNDita hone karmabandhasyottaraguNa eva nirvartanAdhikaraNam / (ta. para athavA dezataH khaNDita hone para puna: unakA jo bhA. siddha. vR. 6-10) / 4. uttaraguNanirvartanA uttarakaraNa kiyA jAtA hai-pAlocamA prAdi ke kaasstth-pust-citrkrmbhedaa| (ta. sukhabo. vR. 6-6) / dvArA unheM zuddha kiyA jAtA hai, isakA nAma uttara- 5. uttaraguNanirvartanAdhikaraNaM kASTha-pASANa-pustakakaraNa hai / jaise loka meM gAr3I Adi ke vikRta ho citra-karmAdiniSpAdanaM jIvarUpAdiniSpAdanaM lekhanaM jAne para unakA sudhAra karake phira se unheM vyavahAra ke cetyanekavidham / (ta. vRtti zruta. 6-6) / yogya banAyA jAtA hai| 2 apane kAraNoM se utpanna 1 kASTha, pustaka va citrakarma Adi ko uttaraguNaghaTAdi ko jo pazcAt vizeSAdhAna rUpa kiyA jAtA nirvartanA kahA jAtA hai| hai use uttarakaraNa kahate haiN| uttaracUlikA doSa-1. vandanAM stokena kAlena uttarakaraNakRti-jA sA uttarakaraNakadI NAma nirvartya vandanAyAzcUlikAbhUtasyAlocanAdikasya sA aNeyavihA / taM jahA-asi-vAsi-parasu-kuDAri- mahatA kAlena nirvartakaM [naM] kRtvA yo vandanAM vidhacakka-daMDa-bema-NAliyA-salAgamaTTiyasuttodayAdINasuva- ghAti tsyottrcuulikaadossH| (mUlA. vR. 7-106) / saMpadasaNNijjhe / (SaTkhaM. 4, 1, 72-pu. 6, pR. 2. uttaracUlaM vandanaM dattvA mahatA zabdena 'mastakena 450) / ___ vande' ityabhidhAnam / (yogazA. svo. viva. 130, talavAra, vasUlA, pharasA aura kudArI Adi upa- pR. 237) / 3.xxxcUlA cireNottaracUlikA / / karaNoM kA kAryotpatti meM sAMnidhya rahane se una (ana.pa. 8-109); uttaracUlikA nAma doSaH sabako uttarakaraNakRti kahA jAtA hai| jIva se syAt / yA kim ? yA cuulaa| kena ? cireNa / apRthagbhUta hokara samasta karaNoM ke kAraNa hone vandanAM stokakAlena kRtvA taccUlikAbhUtasyAlocanAse praudArikAdi pAMca zarIroM ko mUlakaraNa kahA demaMhatA kAlena krnnmityrthH| (ana. gha. svo. TI. jAtA hai| ina mUlakaraNoM ke karaNa hone ke kAraNa 8-109) / ukta talavAra prAdi ko uttarakaraNa mAnA gayA hai| 1 vandanA ko zIghratA se karake usakI cUlikA
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttaraprakRti] 251, jaina-lakSaNAvalI [uttarAdhyAyAnuyoga doSa hai| svarUpa AlocanA prAdi ko dIrgha kAla taka karane ke uttarAdhyayana-1. kamauttareNa pagayaM pAyArasseva pazcAt jo vandanA karatA hai usake uttaracUlikA uvarimAiM tu / tamhA u uttarA khalu ajjhayaNA nAmaka vandanAdoSa hotA hai| 2 vandanA dekara 'mastaka hoti NAyavvA // (uttarA. ni. 3, pR. 5) / 2. se maiM vandanA karatA hU~, isa prakAra ucca svara se uttarajjhayaNANi AyArassa uri prAsitti tamhA kahanA, yaha vandanAviSayaka uttaracala nAma kA uttarANi bhvNti| (uttarA.ca. pR. 6) / 3. uttara jjhayaNaM uttarapadANi vnnnnei| (dhava. pu. 1, pa, 77); uttaraprakRti-pUdha-pudhAvayavA pajjavaTTiyaNayaNibaMdha- uttarajjhayaNaM uggamuppAyaNesaNadosagayapAyacchittaviNA uttarapayaDI jAma / (dhava. pu. 6, pR.5-6)| hANaM kAlAdivise sidaM pruuvedi| (dhava. pu. 6, pR. paryAyAthika naya ke prAzraya se kiye jAne vAle pRthak 190) / 4. cauvvihovasaggANaM bAbIsaparissahANaM pathaka karmaprakRtibhedoM kA nAma uttaraprakRti hai| ca sahaNa vihANaM sahaNaphalamedamhAdo edamattaramidi ca uttaraprakRti-anubhAgasaMkrama-uttarapayaDINaM ca uttarajjheNaM vnnnnedi| (jayagha. 1, pR. 120) / micchattAdINamaNubhAgassa prokaDDukaDDaNa-parapayaDisaM- 5. prAcArAt parataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitakamehi jo sattivipariNAmo so uttarapayaDi-aNu- vanto yatayastenottarAdhyayanAni / (ta. bhA. siddha. va. bhAgasaMkamo tti / (jayadha. 6, pR. 2) / 1-20) / 6. uttarANyadhIyante paThyante'sminnityUmithyAtva prAdi uttara prakRtiyoM ke anubhAga kI rAdhyayanam, tacca caturvidhopasargANAM dvAviMzatiparISazakti kA jo apakarSaNa, utkarSaNa aura paraprakRti- hANAM ca sahanavidhAnaM tatphalam, evaM prazne evamityu. saMkamaNa ke dvArA viruddha pariNamana hotA hai use taravidhAnaM ca varNayati / (go. jI. ma. pra. va jI. uttaraprakRti-anubhAgasaMkrama kahate haiN| pra. TI. 367) / 7. bhikSUNAmupasargasahanaphalanirUuttaraprakRti-vipariNAmanA-NijjiNNA payaDI pakamuttarAdhyayanam / (ta. vRtti zruta. 1-20) / deseNa savvaNijjarAe vA, aNNapayaDIe desasaMkameNa 8. uttarANi ahijjati uttara'jjhayaNaM madaM jiNivA savvasaMkameNa vA jA saMkAmijjadi, esA uttara- dehiM / bAbIsaparIsahANaM udasaggANaM ca sahaNabihiM / payaDivipariNAmaNA NAma / (dhava. pu. 15, pR. vaNNedi tapphalamadi evaM paNhe ca uttaraM evaM / kahadi 283) / gurusIsayANaM paiNNiyaM aTTamaM taM khu // (aMgapa. 25, dezanirjarA athavA sarvanirjarA se nirjIrNa prakati 26, pR. 306) / kA tathA dezasaMkramaNa athavA sarvasaMkramaNa ke dvArA 1 krama kI apekSA jo prAcArAMga ke uttara-pazcAt anya prakRti meM saMkrAnta kI jAne vAlI prakRti kA -muniyoM ke dvArA par3he jAte the ve vinaya va parISaha nAma uttaraprakRti-vipariNAmanA hai| Adi 36 uttarAdhyayana kahe jAte haiN| 3 jisameM uttaraprayogakaraNa-1.xxx iaraM pogo udgama, utpAdana aura eSaNa doSoM sambandhI praayjmih| nipphannA nipphajjai pAillANaM ca taM tiNhaM / zcitta kA vidhAna kAlAdi kI vizeSatApUrvaka (prAva. bhA. 156, pR. 556) / 2. prayogeNa yadiha kiyA gayA ho vaha uttarAdhyayana kahalAtA hai| loke mUlaprayogeNa, niSpannAt tanniSpannAt niSpadyate 6 jisa zAstra meM deva, manuSya, tithaMca aura acetana taduttaraprayogakaraNam, tacca trayANAmAdyAnAM zarIrA- kRta caturvidha upasarga va bAIsa parISahoM ke sahana NAm / iyamatra bhAvanA xxx aGgopAGgAdi- karane kI vidhi kA evaM unake phala kA vidhAna karaNaM tattaraprayogakaraNaM, taccaudArika-vaikriyikAhA- kiyA gayA ho tathA praznoM ke uttara kA vidhAna rakarUpANAM trayANAM zarIrANAm, na tu taijasa-kArma- kiyA gayA ho use uttarAdhyayana kahate haiM / NayoH, tayoraGgopAGgAdyasambhavAt / (prAva. bhA. uttarAdhyAyAnuyoga-anuyojanamanuyogaH, arthavyAmalaya. vR. 156, pR. 556) / khyAnamityarthaH, uttarAdhyAyAnAmanuyogaH uttarAdhyApraudArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroM yAnuyogaH xxx / (uttarA. cU. pR. 1) / ke aGgopAGga prAdi karaNa ko uttaraprayogakaraNa uttarAdhyayana ke adhyayanoM ke artha ke vyAkhyAna ko kahate haiN| uttarAdhyAyAnuyoga kahate haiN|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttaritadoSa] 252, jaina-lakSaNAvalI [utpAda uttaritadoSa-xxx tasyottaritamunnamaH / lokaM jAnAti / (dhava. pu. 13, pR. 346) / (ana. dha. 8-115); uttaritaM nAma dosso'sti| utpanna hue jJAna ke dvArA dekhanA jisakA svabhAva hai ko'sau ? unnamaH / kasya ? tasya mUrdhnaH / (ana. use utpannajJAnadarzI kahate haiN| svayaM utpanna hue dha. svo. TI. 8-115) / jJAna se dekhane vAle bhagavAna saba loka ko jAnate haiN| zira ko Upara uThAkara kAyotsarga karanA, yaha usa utpanna mizritA-uppaNNamIsiyA sA uppannA kAyotsarga ke 32 doSoM meM se eka (10vAM) utta- jattha mIsiyA haMti / saMkhAi pUraNatthaM saddhimaNuppannarita nAma kA doSa hai| bhAvehi / / (bhASAra. 58); sA utpannamizritA utthitotthitakAyotsarga-dekho utsatotsatakA- iti vidheyanirdezaH, yatrAnutpannabhAvaH sArddha saMkhyAyAH yotsrg| dharma zukle vA pariNato yastiSThati tasya pUraNArtha utpannA mizritA bhavanti / (bhASAra. TI. kAyotsarga utthitotthito nAma / dravya-bhAvotthAna- 58) / samanvitatvAdUtthAnaprakarSaH utthitotthitshbdenocyte|| jisa bhASA meM anutpanna bhAvoM ke sAtha saMkhyA kI (bha. prA. vijayo. TI. 116) / pUrti ke lie utpanna bhI padArthoM ko sammilita dharmadhyAna aura zakladhyAna meM pariNata jIva ke karake kahA jAve use utpanna mizritA bhASA kahate kAyotsarga ko utthitotthita yA utsatotsRta kAyo- haiN| jaise kisI grAma meM pAMca athavA dasa se adhika tsarga kahate haiN| utthitotthita zabda se yahAM dravya va baccoM ke utpanna hone para 'prAja dasa bacce utpanna bhAvarUpa utthAna se yukta utthAna kA prakarSa grahaNa hue haiN| aisA khnaa| kiyA gayA hai| utpanna vigatamizritA-uppannavigayamIsiyameyaM utpatti-1. pUrvAvadhiparicchinnavastusattAsambandha- pabhaNaMti jattha khalu jugavaM / uppannA vigamA vi ya UNalakSaNAdutpatteH / (siddhivi. vR. 4-6, pR. 246); bbhahiyA bhaNijjati / / (bhASAra.60); etAM bhASAAtmalAbhalakSaNA utpattiH / (siddhivi. TI. 4-6, mutpannavigatamizritAM prabhaNanti zrutadharAH, yatra yasyAM pa. 250) / 2. apUrvAkArasaMprAptirutpattiriti bhASAyAM khanu nizcayena utpannA vigatA api ca bhAvA kIrtyate / (bhAvasaM. vAma. 380) / UnA adhikA yugapad bhaNyante / (bhASAra. TI. 60) / 1 pUrva avadhi se nizcita vastu kI sattA ke sambandha jisa bhASA meM utpanna aura vigata donoM hI bhAva kA nAma utpatti hai| abhiprAya yaha ki vastu ke hInatA yA adhikatA ke sAtha yugapat kahe jAveM use svarUpa kA jo lAbha hai yahI usakI utpatti kahI utpanna vigatamizritA bhASA kahate haiN| jaise-'isa jAtI hai| grAma meM basa utpanna hue haiM aura dasa hI mare haiM' utpattikaSAya-utpattikaSAyo yasmAd dravyAdebarbA- aisA khnaa| hyAt kaSAyaprabhavastadeva kaSAyanimittatvAd utpatti- utpAta-utpAtaM sahajarudhiravRSTayAdilakSaNotpAtakaSAyaH iti / uktaM ca-kiM etto kaTTayaraM jaM mUDho phalanirUpakaM nimittazAstram / (samavA. abhaya. vR. khANugaMmi apphiddiyo| khANussa tassa rUsaiNa 26, pR. 47) / appaNo duppaprogassa / / (prAva. ni. hari. vR. 618, pR. jisa zAstra meM svabhAva se hone vAlI rudhira kI 360) / varSA prAdirUpa upadravoM ke phala kA varNana kiyA gayA jisa bAhya dravya ke nimitta se kaSAya kI utpatti ho use utpAta nimitta kahate haiN| ho use kaSAyotpatti kA nimitta hone se utpatti- utpAda-1. cetanasyAcetanasya vA dravyasya svAM kaSAya kahA jAtA hai| udAharaNArtha yadi koI mUrkha jAtimajahata ubhayanimittavazAd bhAvAntarAvAptivyakti sthANu (ThUTha) se pAhata hotA hai to vaha usa rutpAdanamutpAda: / (sa. si. 5-30; ta. vRtti zruta. sthANupara to krodhita hotA hai, kintu apanI dUSita 5-30) / 2. svajAtyaparityAgena bhAvAntarAvAptipravRtti para krodhita nahIM hotaa| rutpAdaH / cetanasya acetanasya vA dravyasya svajAtimautpannajJAnadarzI-utpannajJAnena dRSTaM zIlamasye- jahataH bhAvAntarAvAptirutpAdanamutpAda ityucyate tyutpannajJAnadarzI, svayamutpannajJAnadarzI bhagavAn sarva- mRtpiNDasya ghaTaparyAyavat / (ta. vA. 5, 30, 1) /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAdapUrva] 253, jaina-lakSaNAvalI [utSvaSkaNAbhiSvaSkaNa 3. prAvibbhAvo uppaado| (dhava. pu. 15, pR. 16) / taM jahA-davvANaM NANANayuvaNNayagoyarakamajoga4. abhUtvA bhAva utpAdaH / (ma. pu. 24-110) / vajjasaMbhAviduppAda-vaya-dhuvvANi tiyAlagoyarA Nava 5. svajAtyaparityAgena bhaavaantraavaaptirutpaad:| dhammA havaMti / tappariNadaM davvamavi NavahA / uppaNNa(ta. zlo. 5-30) / 6. prAgasata aatmlaabh| muppajjamANamuppassamANaM Na? NassamANaM NaMkhamANaM utpaadH| (siddhivi. TI. 3-15, pR. 202) / ThidaM tiTThamANaM vissaMtamidi NavANaM taM dhammANa muvva7. dravyanayAbhiprAyeNAkArAntarAvirbhAvamAtramUtpAda NNAdINaM patteyaM NavavihattaNasaMbhavAdo eyAsIdiviyapraupacArikaH, paramArthato na kiJcidutpadyate satata- padhammapariNadadavvavaNNaNaM yaM karedi tamuppAdapuvvaM / mavasthitadravyAMzamAtratvAt / (ta. bhA. siddha. va. 5, (aMgapa. pa. 283-84) / 26) / 8. dravyasya syAtsamutpAdazcetanasyetarasya 1 jisa pUrvazruta meM kAla, pudagala aura jIva Adi c| bhAvAntarapariprAptinijAM jaatimnujjhtH|| (ta. kI paryAyAthika naya kI apekSA hone vAlI utpatti sA. 3-6) / 6. tatrotpAdo'vasthApratyagraM pariNatasya kA varNana kiyA jAtA hai vaha utpAdapUrva kahalAtA hai| tasya sataH / sadasadbhAvanibaddhaM tadatabhAvatvavannayA utpAda-vyayasApekSa azuddhadravyAthika-1. uppAdadezAt / / (paMcAdhyAyI 1-201) / vayavimissA sattA gahiUNa bhaNai ti dayattaM / davva1 bAhya aura abhyantara nimitta ke vaza jo cetana ssa eyasamaye jo ha asuddho have vidiyo / / (la. na. va acetana dravya apanI jAti ko na chor3atA huA ca. 22; bR. na. ca. 165) / 2. utpAda vyayaavasthAntara ko-pUrva avasthA ko chor3akara navIna sApekSo'zaddhadravyAthiko yathA ekasmin samaye dravyaavasthA ko-prApta hotA hai, isakA nAma utpAda hai| mutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakam / (pAlApa. pR. 137) / utpAdapUrva-1. kAla-pudgala-jIvAdInAM yadA yatra jo naya utpAda aura vyaya se mizrita sattA (dhrauvya) yathA ca paryAyeNotpAdo varNyate tadutpAdapUrvam / (ta. ko lekara dravya ko eka hI samaya meM utpAda, vyaya vA. 1, 20, 12; dhava. pu. 6, pR. 112) / 2. aura dhrauvya svarUpa batalAtA hai vaha utpAda-vyayasApekSa uppAdapuvvaM dasaNhaM vatthUNaM 10 ve-sadapAhuDANaM 200 koDipadehi 10000000 jIva-kAla-poggalANa prazuddha dravyAthika naya kahalAtA hai| mutpAda-vaya-dhuvatvaM vaNNei / (dhava. pu. 1, pR. 114) / da - utpAdaH sattvam, anucchedo 3. jamuppAyapuvvaM tamuppAya-vaya-dhuvabhAvANaM kamAkama- vinAzaH abhAva: nIrUpitA iti yAvat / utpAda sarUvANaM NANANayavisayANaM vaNNaNaM kunni| (jayagha. eva anucchedaH utpAdAnucchedaH, bhAva eva abhAva 1, pR. 136-40) / 4. utpAdapUrva prathamama, tatra ca iti yAvat / eso dvtttthiynnyvvhaaro| (dhava. pu. sarvadravyANaM paryavANAM cotpAdabhAvamaGgIkRtya prajJApanA 8, pR. 5); uppAdANucchedo NAma dvvtttthiyo| teNa kRtA / tasya ca padaparimANamekA kottii| (samavA. saMtAvatthAe ceva viNAsamicchadi, asate buddhivisayaM abhaya. va. 147, pR. 121) / 5. jIvAderutpAda- cAikkaMtabhAveNa vayaNagoyarAikkate abhAvavavahArAvyaya-dhrauvyapratipAdaka koTipadamutpAdapUrvam / (zrutabha. nnuvvttiido| (dhava. pu. 12, pR. 457) / TI. 10, pR. 175) / 6. eteSu pUrvoktavastuzrutajJA- utpAda kA artha sattA aura anuccheda kA artha hai nasyopari agre pratyekamekaikavarNavRddhisahacaritapadAdi- vinAza yA prabhAva / ataH utpAdAnuccheda se abhiprAya vRddhayA dazavastupramitavastusamAsajJAnavikalpeSu gateSu dravyAthikanaya kI apekSA bhAvAtmaka prabhAva se hai, vanmAtravastuzrutasamAsajJAnavikalpeSu caramavastU. kyoMki tuccha prabhAva vastubhUta nahIM hai| yaha dravyAsamAsotkRSTavikalpasyoparyekAkSaravRddhau satyAmutpAda thika naya kA viSaya hai| pUrvazrutajJAnaM bhavati / (go. jI. jI. pra. TI. 345) / utSvaSkaraNAbhiSvaSkaNa-1. Tolavva upphiDato 7. tatra vastUnAmutpAda-vyaya-dhrauvyAdikathaka koTi- prosakka'hisakkaNe kuNai // 56 // (prAva. ha. va. padapramANamutpAdapUrvam / (ta. vRtti zruta. 1-20) / 8. mala. he. Ti. pR. 86 ud.)| 2. utSvaSkaNam agrataH koDipayaM uppAdaM puvvaM jIvAdidavvaNirayassa / uppAda- saraNam, abhiSvaSkaNaM pazcAdapasaraNam te utSvaSkavvaya-dhuvvAdaNeyadhammANa pUraNayaM / 10000000 / NAbhiSvaSkaNe, Tolavat-tiDDuvat, upaplutya upa
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsanna kriya-apratipAti] 254, jaina-lakSaNAvalI [utsarpiNI plutya karoti yatra taTTolagativandanakamiti gaathaarthH| dInAm avirodhena aGgamalanirharaNaM zarIrasya ca (prAva. va. Ti. mala. hema. pR. 87) / sthApanam utsrgsmitirvgntvyaa| (ta. vA. 6, 5, pataMgA athavA TiDDI ke samAna Age-pIche uchalakara 8) / 3. jIvAvirodhenAGgamalaniharaNaM samutsargasavandanA karanA, yaha utSvaSkaNa-abhiSvaSkaNa nAmaka mitiH| (ta. ilo. 9-5) / 4. tadavajitaM vandanA kA doSa hai| isakA dUsarA nAma Tolagati (sthAvara-jaGgamajIvajitaM ) nirIkSya cakSuSA bhI hai| (mUlAcAra 7-106 aura anagAradharmAmRta pramRjya ca rajohRtyA vastra-pAtra-khela-mala-bhaktapAna8-69 meM sambhavataH aise hI doSa ko dolAyita mUtra-purISAdInAmutsargaH ujjhanaM utsargasamitiH / nAma se kahA gayA hai)| (ta. bhA. hari. vR. 6-5) / 5. sthAvarANAM jaGgautsantakriya-apratipAti--dekho vyUparatakriyAni- mAnAM ca jIvAnAmavirodhenAMgamalaniharaNaM zarIrasya vati zakladhyAna / kevalinaH zailezIgatasya zailavada- ca sthaapnmutsrgsmitiH| (cA. sA. pR. 32) / kampanIyasya / utsannakriyamapratipAti turIyaM parama- 6. kapha-mUtra-malaprAyaM nirjantu jagatItale / yatnAdyazaklam / / (yogazA. 11-6) / dutsRjet sAdhuH sotsargasamitirbhavet // (yogazA. me ke samAna sthiratArUpa zailezI avasthA ko 1-40) / 7. dUragRDhavizAlAniruddhazaddhamahItale / prApta ayogikevalI ke dhyAna ko utsannakriya- utsargasamitiviNmUtrAdInAM syAdvisarjanam // (AcA. apratipAti zukla dhyAna kahate haiM / yaha zukla dhyAna sA. 1-36) / 8. nirjantau kuzale viviktavipale kA antima (caturtha) bheda hai| lokoparoghojjhite pluSTe kRSTa utoSare kSititale utsarga-dekho apratyavekSitApramANitotsarga / 1. viSThAdikAnutsRjan / dhuH prajJAzramaNena naktamabhito utsargaH tyAgo nisstthyuut-sved-ml-muutr-puriissaadiinaam| dRSTe: vibhajya vidhA / suspRSTe'pyapahastakena samitAxxx athavA apratyavekSitApramAjita utsarga vutsarga uttiSThate / / (ana. dha. 4-166) / karoti, tataH pauSadhopavAsavratamaticarati / (ta. bhA. 6. nirjIve zuSire deze pratyUpekSya pramANaM ca / yattyA. siddha. va. 7-26) / 2. bAla-vRddha-zrAnta-glAnenApi go mala-mUtrAdeH sotsargasamitiH smatA / / (lokapra. saMyamasya zadvAtmatattvasAdhanatvena mUlabhUtasya chedo na 30-748) / 10. vimutra-zleSma-khilyAdimalayathA syAttathA saMyatasya svasya yogyamatikarkazamevAca- mujjhati yaH shucau| dRSTvA vizodhya tasya syAdaraNamAcaraNIyamityutsargaH / (prava. sA. amRta. vR. tsargasamitihitA / / (dharmasaM. thA. 6-8) / 11. 3-30) / 3. yaducitaM paripUrNadravyAdi yogyamanuSThAnaM prANinAmavirodhena aGgamalatyajanaM zarIrasya ca sthAzaddhAnna-pAnagaveSaNArUpaM paripUrNameva yattadaucityenA- panaM digambarasya utsargasamitiH bhavati / (ta. vanti nuSThAnnaM sa utsargaH / (upa. pa. vR. 784) / zruta. 6-5) / 1 bhUmi ke binA dekhe zodhe thUka, pasInA, mala, 1 sthAvara aura jaGgama jIvoM se rahita zaddha bhami matra aura viSThA prAdi ke tyAga karane kA nAma meM dekhakara evaM rajoharaNa se jhAr3akara mala-matra prAdi utsarga hai| yaha pauSadhopavAsa kA eka aticAra hai| kA tyAga karanA, isakA nAma utsargasamiti hai| 2 bAla, vRddha, dhAnta aura rugNa sAdhu bhI mUlabhUta 2 trasa-sthAvara jIvoM ke virodha (virAdhanA) se saMyama kA vinAza na ho, isa dRSTi se jo zuddha rahita zuddha bhUmi meM zarIragata mala ke chor3ane aura prAtmatattva ke sAdhanabhUta apane yogya prati kaThora zarIra ke sthApita karane ko utsargasamiti kahate haiN| saMyama kA prAcaraNa karatA hai| yaha saMyama paripAlana utsapiraNI-1. Nara-tiriyANaM pAU-uccheha-vibhukA utsargamArga-sAmAnya vidhAna hai| dipahudiyaM savaM / xxx ussappiNiyAsU var3a utsargasamiti- dekho uccAraprasravaNasamiti / Dhedi / (ti.pa. 4-314) / 2. anabhavATibhi 1. sthaNDile sthAvara-jaGgamajantujite nirIkSya tsarpaNazIlA utspinnii| (sa. si. 3-27) / pramRjya ca mUtra-pUrISAdInAmutsarga utsrgsmitiH| 3. tdvipriitotspinnii| tadviparItairevotsarpaNazIlA (ta. bhA. 6-5) / 2. jIvAvirodhenAGgamalanirharaNa- vRddhisvAbhAvikotsarpiNItyucyate / (ta. vA. 3, 27, mtsrgsmitiH| sthAvarANAM jaGgamAnAM ca jIvA- 5) / 4. dasasAgarovamANaM puNNAo hoMti koDiko
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsaMjJAsaMjJA] 255, jaina-lakSaNAvalI [utsvedima ddiio| prosappiNIpamANaM taM cevasappiNIe vi // tsarga utsRtotsRto bhavati jJAtavyaH, yasmAdiha zarIra(jyotiSka. 2-83) / 5. jatthaM balAu-ussehANaM mutsRtaM bhAvo'pi dharma-zukladhyAyitvAdutsRta eva / ussappaNaM uDDI hodi so kAlo ussppinnii| (dhava. (prAva. ni. hari. va. 1476, pR. 776) / pu. 6, pR. 116) / 6. utsarpati varddhate'rakApekSayA dekho utthitotthita kaayotsrg| utsarpayati vA bhAvAnAyuSkAdIn varddhayatIti utsa- utseka-dekho anutseka / 1. vijnyaanaadibhirnutkRssttpinnii| (sthAnA. abhaya. va. 1-50, pR. 25) / syApi satastatkRtamado'haMkAratotsekaH / (sa. si. 7. utsarpayati prathamasamayAdArabhya nirantaravRddhi 6-26; ta. vA. 6, 26, 5) / 2. utseko jJAnAnayati taistaiH paryAyairbhAvAnityutsapiNI / (upa. pa. mu. dibhirAdhikye'bhimAna prAtmanaH / (ta. bhA. siddha. va. vR. 1-17) / 8. tAbhyAM SaTsamayAbhyAmupabhogAdi- 8-10, pR. 145) / sarpaNazIlA utspinnii| (ta. sukhabo. va. 3, jJAnAdikI adhikatA ke hone para tadviSayaka abhi27) / 6. utsarpanti krameNa parivarddhante zubhA bhAvA mAna karane ko utseka kahate haiN| yaha mAna kaSAya asyaamityutsrpinnii| (jyotiSka. malaya. va. 2-83) / kA nAmAntara hai| 10. sAgaropamANAM daza koTIkoTaya eva duSSamadu- utsedhAGagula-1. paribhAsANippaNaM (1, 102-6) SamAdyaraka krmennekotspinnii| (jIvAjI. malaya. vR. hodi hu udisehasUciaMgulayaM // (ti. p.1-107)| 3, 2, 176, pR. 345) / 11. zubhA bhAvA viva- 2. aTheva ya javamajhANi aMgulaM xxx / ddhante kramAdasyAM pratikSaNam / hIyante cAzubhA bhAvA (jIvasa. 66) / 3. aSTau yavamadhyAni ekabhavatyutsarpiNIti sA // (lokapra. 26-45) / maMgulamutsedhAkhyam / (ta. vA. 3,38, 5) / 4.x 12. utsarpayati vRddhi nayati bhogAdIn ityevaMzIlA XXyavaraSTabhiraGgulam / / utsedhAGgulametat syAutsarpiNI / (ta. vRtti zruta. 3-27) / dutsedho'nena dehinAm / alpAvasthitavastUnAM pramANaM 1 jisa kAla meM jIvoM kI prAyu, zarIra kI UMcAI ca pragRhyate // (ha. pu. 7, 40-41) / 5. paramANU aura vibhUti prAdi kI uttarottara vRddhi ho use tasareNU rahareNU bAlaagga-likkhA y| jUna javo utsarpiNI kahate haiN| aTThaguNo kameNa ussehaaMgulayaM / (saMgrahaNI 244) / utsaMjJAsaMjJA-dekho uvsnnaasnn| anantAnanta- 6. utsedho devAdizarIrANAMmuccatvam, tannirNayAparamANasaMghAtaparimANAdAvirbhatA utsaMjJAsaMjJakaH / rthamagulamutsedhAGgulam / utsedhaH 'aNatANaM sahama(ta. vA. 3, 38, 6, pR. 207, paM. 26-27) / paramANupuggalANaM samudayasamiisamAgameNaM ege vavahAraanantAnanta paramANuoM ke samudAya se eka utsaMjJA- paramANU' ityAdikrameNocchyo vRddhistasmAjjAtasaMjJA nAmaka mApa hotA hai| maGgulamutsedhAgulam / (saMgrahaNI de. vR. 244); utsUtra-utsUtraM kimityAha-yadanupadiSTaM tIrthakara- yavamadhyAnyapyaSTAvekamutseghAGgulam / (saMgrahaNI de. vR. gaNadharaiH, svacchandena svAbhiprAyeNa vikalpitam utpre- 245) / 7. likSASTakamitA yUkA bhaveyUkAbhiraSTakSitam, ataeva siddhAntAnanupAti, siddhAntabahirbhUtam bhiH / yavamadhyaM tato'STAbhista: syAdautsedhamaGgulam / ityarthaH / (prAva. ha. vR. mala. he. Ti. pu. 84) / (lokapra. 1-33) / tIrthaGkara yA gaNadharoM ne jisakA upadeza nahIM diyA 2 pATha yavamadhyoM kA eka utsedhAGgula hotA hai| hai aise tattva kA apane abhiprAya se kalpanA karake utsvedima-1. usseima piTTAi xxx // kathana karane ko utsUtra kahate haiM, kyoMki, isa prakAra (bRhatka. 840) / 2. ut UrdhvaM nirgacchatA vASpeNa kA vyAkhyAna siddhAnta ke yaH svedaH sa utsvedaH, utsvedena nivRtta mutsvedimam / utsatotsata kAyotsarga-1. dhamma sukkaM ca duve (bRhatka. kSe. vR. 836); utsvedimaM piSTA jhAyai jhANAI jo Thio sNto| eso kAussaggo sUkSmatandulAdicUrNaniSpannam, taddhi vastrAntaritausiusino hoi nAyavvo // (prAva. ni. 1476) / madhaHsthitasyoSNodakasya vASpeNotsvidyamAnaM pacyate / 2. dharma ca zuklaM ca prAk pratipAditasvarUpe, te eva tatra yadAmaM tat utsvedimAmam / (bRhatka. kSe. vR. dva dhyAyati dhyAne yaH kazcit sthitaH san eSa kAyo- 840) /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ udakarAjisadRza krodha ] sUkSma cAvala Adi ke cUrNa se utpanna piSTa zrAdi ko utsvedima kahate haiN| kAraNa ki vaha vastra se zrAcchAdita hokara nIce sthita uSNa jala ke bhApa se pakatA hai / udakarAjisadRza krodha - udakarAjisadRzo nAma - yathodake daNDazalAkAGgulyAdInAmanyatamena hetunA rAjarutpannA dravatvAdapAmutpattyanantarameva saMrohati, evaM yathoktanimittotpanno yasya krodho viduSo'prama ttasya pratyavamarzanotpattyanantarameva vyapagacchati sa udakarAjisadRzaH / ( ta. bhA. 8-10 ) / jisa prakAra jala meM lakar3I yA aMgulI Adi kisI bhI nimitta se utpanna huI rekhA utpanna hone ke anantara ho vilIna ho jAtI hai, usI prakAra kisI bhI nimitta se utpanna huA pramAdahIna vidvAn kA krodha bhI cUMki utpanna hone ke anantara hI zAnta ho jAtA hai, ata eva use udakarAji sadRza ( saMjvalana) krodha kahA jAtA hai / udadhikumAra - 1. Uru - kaTiSvadhika pratirUpA kRSNazyAmA makaracihnAH udadhikumArAH / ( ta. bhA. siddha. vR. 4- 11 ) / 2. udadhikumArA bhUSaNaniyukta hyavara rUpacihnadhAriNaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 3, 1, 117) / 3. udadhikumArA Uru-kaTiSvadhikarUpA avadAtazvetavarNAH / ( saMgrahaNI de. vR. 17, pR. 13) / 4. udAni udakAni dhIyante yeSu te udadhayaH, udadhikrIDAyogAt tridazA api udadhayaH, udadhayazca te kumArAzca udadhikumArAH (ta. vRtti zruta. 4-11) / 1 Uru aura kaTibhAga meM atizaya rUpavAn, varNa se zyAma aura makara ke cihna yukta deva udadhikumAra kahe jAte haiM / udaya - 1. dravyAdinimittavazAtkarmaNAM phalaprAptirudayaH / ( sa. si. 2 -1; ta. vA. 2, 1, 4) / 2. dravyAdinimittavazAt karmaNaH phalaprAptirudayaH / dravyAdinimittaM pratItya karmaNo vipacyamAnasya phalopanipAta udaya itImAmAkhyAM labhate / (ta. vA. 2, 1, 4 ) ; dravyAdinimittavazAt karmaparipAka udayaH / prAgupAttasya karmaNaH dravyAdinimittavazAt phalaprAptiH paripAka udaya iti nizcIyate / (ta. vA. 6, 14, 1) / 3. udayaH udIraNAvalikAgatatatpudgalodbhUta sAmarthyatA / (zrAva. ni. hari. vR. 108, pR. 77 ) / 4. karmavipAkAvirbhAva udayaH / ( ta. bhA. hari va 256, jaina-lakSaNAvalI [ udayaniSpanna siddha. vR. 2- 1) / 5. je kammakkhaMdhA prokaDDukkaDDuNAdipayogeNa viNA dvidikkhayaM pAvidUNa appappaNI phalaM deti, tesi kammakkhaMdhANamudayo tti saNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 213) / 6. udayaH phalakAritvaM dravyAdipratyayadvayAt / ( ta zlo. 2 1, 4 ) ; dravyAdinimittavazAt karmaparipAka udayaH / (ta. ilo. 6, 14) / 7. kaDuNAe viNA pattodayakam makkhaMdho kammodo NAma / XX X ettha kammodayo udagro tti gahido / ( jayadha. 1, pR. 1858) 8. karmaNo yathAkAlaM phalopajananasAmarthyaparipAka udayaH / ( siddhivi. TI. 4-10, pR. 268 ) / 6. teSAM ca yathAsvasthitibaddhAnAM karmapudgalAnAM karaNavizeSakRte svAbhAvike vA sthityapacaye satyudayasamayaprAptAnAM vipAkavedanamudaya: / ( SaDazIti hari vR. 11, pR. 131; karmasta. go. vU. 1, pR. 69 ) / 10. karmaNAM phaladAtRtvaM dravya kSetrAdiyogataH / udayaH pAkajaM jJeyaM XXX // ( paMcasaM zramita. 3 - 4 ) / 11. teSAmeva yathAsvasthitibaddhAnAM karmapudgalAnAmapavartanAkaraNa vizeSataH svabhAvato vodayasamayaprAptAnAM vipAkavedanamudayaH / ( zataka. mala. hema. 3, pR. 6) / 12. aSTAnAM karmaNAM yathAsvamudayaprAptAnAmAtmIyAtmIyasvarUpeNAnubhavanamudaya: / ( paMcasaM. malaya. va. 2 - 3, pR. 44 ) / 13. udaya: udayAvalikApraviSTAnAM tatpudgalAnAmudbhUtasAmarthyatA / ( zrAva. ni. malaya. vR. 108, pR. 116) / 14. karmapudgalAnAM yathAsthitivaddhAnAmavAdhAkAlakSayeNApavartanAdikaraNavizeSato vA udayasamayaprAptAnAmanubhavanamudayaH / ( karmapra. malaya. vR. 1, pR. 2 ) / 15. iha karmapudgalAnAM yathAsvasthitibaddhAnAmudayaprAptAnAM yad vipAkena anubhavanena vedanaM sa udaya: / ( karmasta. de. svo. vR. 13, pR. 84) / 1 dravyAdi kA nimitta pAkara jo karma kA phala prApta hotA hai use udaya kahA jAtA hai / udayaniSpanna - udayaNiSphaNNo NAma udiSNeNa jeNa aNNo niSkAdito so udayaNipphaNNo / ( anuyo. cU. pR. 42 ) / karmake udayase jIva va prajIva meM jo avasthA prAdUrbhUta hotI hai vaha udayaniSpanna kahI jAtI hai / jaisenarakagati nAmakarma ke udaya se hone vAlI jIva kI nAraka avasthA aura zradArikazarIra nAmakarma ke
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ udayabandhotkRSTa ] udaya se utpanna hone vAlI zradArika vargaNAoM kI zradArikazarIrarUpa zravasthA / udayabandhotkRSTa - 1. udayakAle'nubhUyamAnAnAM svabandhAdutkRSTaM sthitisatkarma yAsAM tA udayabandhotkRSTAbhidhAnAH / (paMcasaM. svo vR. 3-62, pR. 151 ) / 2. yAsAM prakRtInAM vipAkodaye sati bandhAdutkRSTaM sthitisatkarmAvApyate tA udayabandhotkRSTasaMjJAH / (paMcasaM. malaya. vR. 3-62, pU. 152; karmapra. yazo. TI. 1, pR. 15) / 1 udayakAla meM anubhUyamAna jina karmaprakRtiyoM kA sthitisattva bandha se utkRSTa pAyA jAtA hai unheM udayabandhotkRSTa kahate haiM / udayabhAva - ahikampoggalA saMtAvatthAto udIraNAvaliyamatikrAntA appaNo vipAgeNa udayAvaliyAe vaTTamANA udinnAo tti udayabhAvo bhannati / ( anuyo. cU. pU. 42) / ATha prakAra ke karmapudgaloM kA sattva avasthA se udIraNAvalI kA zratikramaNa kara apane paripAka se udayAvalI meM vartamAna hote hue udaya ko prApta honA, isakA nAma udayabhAva hai / udayavatI - 1. carimasamayaMmi daliyaM jAsi aNNattha saMkame tAo / aNudayavai iyarAmro udayavaI hoMti pagaI / ( paMcasaM. 3-66 ) / 2. itarA: yA svodayena caramasamaye jIvo'nubhavati tA udayavatyaH / (paMcasaM svo vR. 3-66, pR. 153 ) / 3. itarAstu prakRtaya udayavatyo bhavanti, yAsAM dalikaM caramasamaye svavipAkena vedayate / (paMcasaM malaya. vR. 3-66, pR. 153) / 4. yAsAM ca dalikaM caramasamaye svavipAkena vedayate tA udayavatyaH / ( karmapra. yazo. TI. 1, pR. 15) / 2 jina karma- prakRtiyoM ke dalika kA sthiti ke antima samaya meM apanA phala dete hue vedana kiyA jAtA hai una karmaprakRtiyoM ko udayavatI kahate haiM / udayasaMkramotkRSTa - 1. udaye'nyAbhyaH saMkrameNa utkRSTaM sthitisatkarma yAsAM tA udayasaMkramotkRSTAH / (paMcasaM. sva. vU. 3-62, pR. 151 ) / 2. yAsAM punavipAkodaye pravartamAne sati saMkramata utkRSTaM sthitisatkarma labhyate, na banvatastA udayasaMkramotkRSTAbhidhAnAH / (paMcasaM. malaya. vU. 3-62, pR. 152; la. 33 257, jaina - lakSaNAvalI [ udarAgniprazamana karmapra. yazo. TI. 1, pR. 15) / 3. udaye sati saMkramata utkRSTA sthitiryAsAM tA udayasaMkramotkRSTAH / (paMcasaM. malaya. vR. 5- 145, pR. 284) / 2 vipAkodaya ke hone para jina karmaprakRtiyoM kA saMkrama kI apekSA utkRSTa sthitisatkarma prApta hotA hai, bandha kI apekSA nahIM; unheM udaya saMkramotkRSTa kahate haiM / udayasthitiprAptaka - jaM kammaM udae jattha vA tattha vA dissara tamudayaTThidipattayaM NAma / ( kasAyapA. cU. pR. 236; dhava. pu. 10, pR. 114) / jo karmapradezAgra baMdhane ke anantara jahAM kahIM bhIjisa kisI bhI sthiti meM hokara udaya ko prApta hotA hai, use udayasthitiprAptaka kahate haiN| udarakriminirgama antarAya - XX X syAdudarakriminirgamaH // ubhayadvArataH kukSikriminirgamane sati / ( na. dha. 5, 55-56) / bhojana ke samaya Urdhva yA zradhodvAra se peTa meM se kRmi ke nikalane para udarakriminirgama nAma kA antarAya hotA hai / udarAgniprazamana - 1. yathA bhANDAgAre samutthitamanalamazucinA zucinA vA vAriNA zamayati gRhI, tathA yatirapi udarAgni prazamayatIti udarAgnizamanamiti ca nirucyate / (ta. vA. 6, 6, 16, pU. 567; ta. zlo. 6-6 ) / 2. yathA bhANDAgAre samutthitamanalaM zucinA'zucinA vA vAriNA prazamayati gRhI tathA yathAlabdhena yatirapyudarAgni sarasena virasena vA''hAreNa prazamayatItyudarAgniprazamanamiti ca nirucyate / (cA. sA. pR. 36) / 3. bhANDAgAra - vadudare prajvalito'gniH praza [ zA]myate yena zucinA zucinA vA jaleneva sarasena virasena vAzanena tadudarAgniprazamanamiti prasiddham / (ana. dha. svo TI. 6-4e) / 1 jaise bhaNDAra meM lagI huI agni ko gRhasvAmI pavitra yA apavitra kisI bhI jala se bujhAne kA prayatna karatA hai, usI prakAra asAtAvedanIya karma kI udIraNA se uThI huI udarAgni ko sAdhu bhI sarasa - nIrasa Adi kisI bhI prakAra ke zrAhAra se zAnta karatA hai, isalie udarAgniprazamana yaha usakA sArthaka nAma jAnanA cAhiye /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAttatva] 258, jaina-lakSaNAvalI [udIraNA udAttatva-udAttatvaM uccavattitA / (samavA. gapaDibhAgeNa palidovamassa asaMkhejjadibhAgapaDiabhaya. vR. 35, pR. 60, rAyapa. va. pR. 27) / bhAgeNa vA prokaDDidUNa udayAvaliyAe dedi sA unnata vyavahAra ke sAtha jo yathArtha vacana kA prayoga udiirnnaa| (dhava. pu. 15, pR. 43) / 2. pokaraNakiyA jAtA hai use udAttatva kahA jAtA hai| yaha vaseNa pattodayakammakkhaMdho akammodano NAma / x satya vacana ke 35 atizayoM meM dUsarA hai| XX akammodano udIraNA NAma / (jayadha. 1, udAna vAyu-rakto hRtkaNTha-tAlu-bhrUmadhya-mUni ca pR. 188) / 3. jaM karaNeNokaDDhiya udae dijjai sNsthitH| udAno vazyatAM neyo gtyaagtiniyogtH|| udIraNA esA / (karmapra. udI. ka. 1; paMcasaM. udI. (yogazA. 5-18); rasAdInUvaM nytiityudaanH| ka. 1, pR. 106) / 4. anubhUyamAne karmaNi prakSipyAyogazA. svo. viva. 5-13) / 'nudayaprAptaM prayogeNAnubhUyate yatsA udiirnnaa| (paMcarasa Adi ko Upara le jAne vAlI va ko udAna saM. svo. vR. 5-1, pR. 161); yatkaraNenApakRSya vAyu kahate haiN| vaha varNa se lAla hotI huI hRdaya, dIyate udaye udiirnnaa| xxx yaddala paramANvAkaNTha, tAla, bhrakuTimadhya aura zira meM sthita tmakaM karaNena svavIryAtmakenApakRSya, anuditasthitirahatI hai| bhyaH ityavagamyate, dIyate prakSipyate udaye udayaprAptaudAratva-1. abhidheyArthasyAtucchatvaM gumphaguNa- sthito eSA udIraNocyate / (paMcasaM. svo. vR. udI. vizeSo vA / (samavA. abhaya. vR. 35, pR. 60) / 1, pR. 175); udayasthitau yatprathamasthiteH sakA2. udAratvamatiziSTagumphaguNayuktatA atucchArthaprati- zAt patati sodIraNA / (paMcasaM. svo. va. upaza. pAdakatA vA / (rAyapa. vR. pR. 28) / 20, pR. 162) / 5. aNNattha Thiyassudaye saMthu[chu]zabda ke vAcyabhUta artha kI mahAnatA athavA zabdasaMgha- haNamudIraNA hu atthittaM / (go. ka. 439) / 6. TanArUpa viziSTa guNa yuktatA kA nAma udAratva hai| samudIryAnudIrNAnAM svalpIkRtya sthiti balAt / yaha 35 satyavacanAtizayoM meM 22vAM hai| karmaNAmudayAvalyAM prakSepaNamudIraNA / (paMcasaM. amita. udAharaNa-1. udAhriyate prAbalyena gRhyate'nena- 3-3) / 7. sA (udIraNA) punaH karmapudgalAnAM dArTAntiko'rtha iti udAharaNama / (dazava. ni. karaNavizeSajanite sthityapacaye satyUdayAvalikAyAM hari. ba. 1-52) / 2. dssttaantvcnmdaahrnnm| pravezanamudIraNA / (karmasta. go. va. 1, pa. 66) / (pramANamI. 2, 1, 13) / 3. vyAptipUrvakadRSTA- 8. udIraNam anudayaprAptasya karaNenAkRSyodaye prakSentavacanamudAharaNam / (nyA. dI. 3, pR. 78) / paNamiti / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 1, 251, pR. 3 vyAptipUrvaka dRSTAnta ke kahane ko udAharaNa 184); aprAptakAlaphalAnAM karmaNAmudae pravezanakahate haiN| mudiirnnaa| (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 266, pR. udIcIna-evamudIcyAM dizyetAvanmayAdya paJcayo- 210) / 6. teSAmeva ca karmapudgalAnAmakAlaprAptAjanamAtraM tadadhikamUnataraM vA gantavyamityevambhUtam / nAM jIvasAmarthyavizeSAdudayAvalikAyAM pravezanamudI(sUtrakR. zI. vR. 2, 7, 76, pR. 182) / / Aja maiM uttara dizA meM pAMca yojana athavA usase vR. 1-2, pR. 122; karmasta. de. svo. vR. 1, pR. 67; adhika yA kama itanI dUra jAU~gA, isa prakAra uttara SaDazIti de. svo. pR. 115) / 10. udIraNAprAptadizA meM gamana kA niyama karane ko udIcIna dezA- kAlasya karmadalikasyodaye pravezanam / (SaDazIti vakAzikavrata kahate haiN| hari. vR. 11, pR. 131) / 11. udayAvalikAto udIraNA-1. je kammakkhaMdhA mahaMtesu dvidi-aNu- bahirvatinInAM sthitInAM dalikaM kaSAyaiH sahitenAbhAgesu avaTTidA prokaDDidUNa phaladAiNo kIrati tesi- sahitena vA yogasaMjJikena vIryavizeSeNa samAkRSyodamudIraNA tti saNNA, apakvapAcanasya udIraNAvyapade- yAvalikAyAM prveshnmudiirnnaa| tathA coktamzAt / (dhava. pu. 6, pR. 214); apakvapAcanamudI- udayAvaliyAbAhirallaThiIhiMto kasAyasahiyAsahiraNA / prAvaliyAe bAhiraTThidimAdi kAdUrNa uvari- eNaM jogasanneNaM daliyamokaDDhiya udayAvalIyAe mANaM ThidINaM baMdhAvaliyavadikkatapadesaggamasaMkhejjalo. pavesaNa mudIraNA iti / (paMcasaM. malaya. vR. 5-6,
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ udIraNAkaraNa] 259, jaina-lakSaNAvalI [uddiSTAhAravirata pR. 194); yatparamANvAtmakaM dalikaM karaNena yoga- bhaNyate / (paMcasaM. svo. vR. 5-102, pR. 263) / saMjJikena vIryavizeSeNa kaSAyasahitena asahitena vA 4. yaH punastasminnudaye pravartamAne sati prayogataH udayAvalikAbahirvatinIbhyaH sthitibhyo'pakRSya udaye udIraNAkaraNarUpeNa prayogeNa dalikamAkRSyAnubhavati dIyate udayAvalikAyAM prakSipyate eSA udiirnnaa| sa dvitIya udIraNodayAbhidhAna ucyate / (paMcasaM. (paMcasaM. malaya. vR. udI. ka. 1, pR. 106); iha malaya vR. 5-102, pR. 263) / prathamasthitau vartamAna udIraNAprayogeNa yatprathama- 2 jina karmaparamANuoM kA udayAvalI ke bhItara sthitereva dalikaM samAkRSyodayasamaye prakSipati sA sarvathA asattva hai unako antarakaraNarUpa prinnaamudiirnnaa| (paMcasaM. malaya. vR. upaza. 20, pR. vizeSa ke dvArA asaMkhyAta lokapratibhAga se udIraNA 163) / 12. karmapudgalAnAmakAlaprAptAnAmudayA- ko prApta karAkara vedana karanA, yaha unakA udovalikAyAM prveshnmudiirnnaa|XXX anudayaprAptaM raNodaya hai| satkarmadalikamudIryata udayAvalikAyAM pravezyate yayA udIrNa-1. phaladAtRtvena pariNataH krmpudglsksodiirnnaa| (karmapra. malaya. vR. 1-2, pR. 17, dhaH udiirnnH| (dhava. pu. 12, pR. 303) / 2. udii18)| 13. antarakaraNasatkaM ca dalikamutkIrya Nam udbhUtazaktika mudayAvalikApraviSTamiti yAvat / prathamasthitau dvitIyasthitau ca prakSipati / prathama- (dharmasaM. malaya. vR. 797) / sthitau ca vartamAna udIraNAprayogeNa yatprathamasthiti- 1 phala dene rUpa avasthA meM pariNata karma-pudgalagataM dalika samAkRSyodaye prakSipati sA udI- skandha ko udIrNa kahate haiN| rnnaa| (zataka. de. svo. vR. 68, pR. 128) / udgamazuddha upadhisaMbhoga-tatra yatsAmbhogikassA14. udayAvalibAhyasthitisthitadravyasyApakarSaNavazA- [sAMmbhogikeNa samamAdhAkarmAdibhiH SoDaSabhidudayAvalyAM nikssepnnmudiirnnaa| (go. ka. jI. pra. rudgamadoSaiH zuddhamupadhimutpAdayati eSa udgmshuddh436)| upadhisaMbhogaH / (vyava. bhA. malaya. vR. 5-51, pR. 1 adhika sthiti va anabhAga ko liye hue jo karma 12) / sthita haiM unakI usa sthiti va anubhAga ko hIna sAmbhogikakA-samAna sAmAcArI hone ke kAraNa karake phala dene ke unmukha karanA, isakA nAma udI- sahabhojana-pAnAdi vyavahAra ke yogya sAdhu kA-prasAraNA hai| mbhogika ke sAtha prAdhAkarma prAdi solaha doSoM se udIraNAkaraNa-dekho udiirnnaa| aprAptakAla- rahita upadhi ko jo utpanna karanA hai, yaha udagamakarmapudgalAnAmudayavyavasthApanamudIraNAkaraNakam, sA zuddha-upadhisaMbhoga kahalAtA hai| codayavizeSa eva / (paMcasaM. svo. vR. ba. ka. 1, uddiSTatyAgapratimA-uddiTTAhArAINa vajjaNa ittha pR. 106) / hoi tappaDitA / dasamAsAvahisajjhAya-jhANajogajina karma pudgaloM kA udayakAla prApta nahIM huA hai pahANassa // (zrA. pra. vi. 10-16) / unako udaya meM sthApita karanA, isakA nAma udI. pramukhatA se svAdhyAya va dhyAna meM udyata zrAvaka jo raNAkaraNa hai| yaha eka udaya kI hI vizeSa uddiSTa AhAra Adi kA parityAga karatA hai, isakA avasthA hai| nAma uddiSTatyAgapratimA hai| isakI kAlamaryAdA udIraNodaya-1. ayathAkAlavipAka udIraNoda- dasa mAsa hai| yH| (ta. vA. 6, 36, 6) / 2. jesiM kammaMsANa- uddiSTAhAravirata-dekho utkRSTa zrAvaka / 1. jo mudayAbaliyabhaMtare aMtarakaraNeNa accaMtamasaMtANaM NavakoDivisuddha bhikkhAyaraNeNa bhuMjade bhojjaM / kammaparamANaNaM pariNAmaviseseNAsaMkhejjalogapaDibhA- jAyaNarahiyaM joggaM uddiTTAhAraviro so|| (kAtigeNodIridANamaNuhavo tesimudIraNodano tti eso ke. 360) / 2. uddiSTavinivRttaH svoddiSTapiNDoettha bhaavttho| (jayadha. 7, pR 356) / 3. adhya- padhi-zayana-vasanAdevirataH sannekazATakagharo bhikSAvasAyaprayogeNodayAvalikArahitAnAM sthitInAM yadda- zanaH pANi-pAtrapuTenopavizyabhojI rAtripratimAditapa:lamUdayasthitau prakSipyAnubhavati sa udIraNodayo samudyata AtApanAdiyogarahito bhavati / (cA. sA.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddazakAcArya ] pU. 16) / 3. svanimittaM tridhA yena kArito'numataH kRtaH / nAhAro gRhyate puMsAM tyaktoddiSTaH sa bhaNyate / (subhA. saM. 843) / 4 na valbhyate yo vijitendriyo'zanaM manovacaH kAyaniyogakalpitam / mahAntamuddiSTanivRttacetasaM vadanti taM prAsukabhojanodyatam // (dharmapa. zramita. 20 - 63 ) / 5. yo bandhubandhuratulyacitto gRhNAti bhojyaM navakoTizuddham / uddiSTa barjI guNibhiH sa gIto vibhIlukaH saMsRti-yAtudhAnyAH // ( zramita. zrA. 7-77 ) / 1 jo zrAvaka bhikSAcaraNa se bhikSA ke lie zrAvaka ke ghara jAtA huA - navakoTivizuddha arthAt mana, vacana va kAya kI zuddhipUrvaka kRta, kArita evaM anumodanA se rahita AhAra ko yAcanA ke binA grahaNa karatA hai vaha uddiSTAhAravirata kahalAtA hai / uddezakAcArya - prathamataH eva zrutamuddizati yaH sa uddezakAcArya: / (yogazA. svo viva. 4-60, pR. 314) / jo zAstravyAkhyAnAdi ke samaya sarvaprathama zruta kA nirdeza kare - bhUmikA rUpa meM zruta kA uddeza prakaTa kare - use uddezakAcArya kahate haiM / uddhArapalya - 1. taireva lomacchedaiH pratyekama saMkhyeyavarSakoTIsamayamAtracchinnastatpUrNa muddhArapatyam / ( sa. si. 3 - 38;ta. vA. 3, 38, 7) / 2. asaMkhyeyAbdakoTInAM samaya romakhaNDitam / pratyekaM pUrvakaM tatsyA - tpalyamuddhArasaMjJakam / / ( ha. pu. 7-50 ) / 3. tAnyeva romakhaNDAni pratyekaM asaMkhyeyakoTivarSasamayamAtraguNitAni gRhItvA dvitIyA mahAkhanistaiH pUryate / sA khaniH uddhArapatyam / (ta. vRtti zruta. 3 - 38) / vyavahArapalya ke jitane romaccheda haiM unameM se pratyeka romaccheda ko asaMkhyAta koTi varSoM ke samayoM se chinna karake unase bhare gaye gaDDhe ko uddhArapalya kahate haiM / uddhArapalyakAla - 1. vavahAraromarAzi pattekkamasaMkhakoDivassANaM / samayasamaM ghettUNaM vidie pallamhi bharidamhi | samayaM paDi ekkekkaM bAlaggaM pellidamhi so pallo | ritto hodi sa kAlo uddhAraM nAma pallaM tu // ( ti pa 1, 126 - 27 ) / 2. tatazca tasmAd vyavahArapalyAd bAlAgramekaM parigRhya sUkSmam / anekakoTyabdavikhaNDitaM tattasyAtipUrNaM nicitaM samantAt / pUrNe samAsAntazate tatastu ekaikazo roma 260, jaina- lakSaNAvalI [ uddhArapalyopama samuddharecca / kSayaM ca jAte khalu romapuJja uddhArapatyasya hi kAlamAhuH / / ( varAMga. 27, 20-21) / 1. vyavahArapalya kI romarAzi meM se pratyeka ko zrasaMkhyAta karor3a varSoM kI samayasaMkhyA se khaNDita karake va unase dUsare gaDDhe ko bharakara usameM se eka eka samaya meM eka eka romaccheda ke nikAlane para jitane samaya meM vaha gaDDhA khAlI hotA hai utane kAla ko uddhArapatyakAla kahate haiM / uddhArapatyopama - 1. tattha NaM je se vavahArie se jahAnAmae palle sizrA joyaNaM zrAyAmavikkhaMbheNaM, joNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNa se NaM palle egAhima-vegrAhi-tegrAhizra jAva ukko seNaM sattarattarUDhANaM saMsaTThe saMnicite bharie bAlaggakoDINaM te NaM bAlaggA no aggI DahejjA no vAU harejjA no kuhejjA nopalividdhaM sajjA No pUittAe havvamAgacchejjA, to NaM samae samae egamegaM bAlaggaM zravahAya jAvaieNaM kAleNa se palle khINe nIrae nilleve giTTie bhavai, se taM bavahArie uddhAraSalivame / (anuyo. 138, pR. 180 ) / 2. tataH samaye samaye ekaikasmin romacchede'pakRSyamANe yAvatA kAlena tadriktaM bhavati tAvAn kAla uddhArapatyopamAkhyaH / ( sa. si. 3-38; ta. vA. 3, 38, 7) / 3. vyavahArapatyopame caikaikaM roma asaMkhyAtavarSakoTIsamayamAtrAn bhAgAn kRtvA varSazatasamayaizcaikaikaM khaNDaM praguNya tatra mAvanmAtrAH samayAH tAvanmAtramuddhArapalyopamaM bhavati / (mUlA. vR. 12 - 36) / 4. tadanantaraM samaye samaye ekaikaromakhaMDa uddhArapalyagataM niSkASyate, yAvatkAlena sA mahAkhaniH riktA jAyate tAvatkAla uddhArapalyopamAhvayaH saMsUcyate / (ta. vRtti zruta. 3 - 38 ) / 5. tatra uddhAro vAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA apoddharaNamucyate, tadviSayaM tatpradhAnaM vA palyopamam uddhArapalyopamam / ( zranuyo. hari. vR. pR. 84; zataka. de. svo vR. 85; saMgrahaNI de. vR 4) / 1 palya nAma kuzala ( dhAnya rakhane ke lie miTTI se nirmita pAtra) kA hai / eka utsedha yojana pramANa vistRta va UMce gola gaDDhe meM muNDita zira para eka dina, do dina, tIna dina athavA adhika se adhika sAta dina meM ugane vAle bAlAnoM ko isa prakAra se ThasAThasa bhare ki jinheM na zragni jalA sake, na vAyu
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddhArasAgaropama] 261, jaina-lakSaNAvalI [udyota vicalita kara sake tathA vAyu kA praveza na hone se dbhidya dadAti / (vyava. bhA. malaya. vR. 3, pR. 35) / jo na sar3a-gala sake, na vinaSTa ho sakeM aura na 8. yanmudritakutupAdimukhaM yatihetorunmudraca ghRtAdi durgandhita ho sakeM; isa prakAra bhare gaye una bAlAnoM datte tadudbhinnam / (gu. gu. SaTa. svo. vR. 20, pR. meM se eka-eka samaya meM eka-eka bAlAna ke nikA- 46) / 6. vimudrAdikaM yadannAdikaM bhavati tadudbhilane para jitane kAla meM ukta gaDDhA unase rikta ho nam, udghATitaM na bhujyata ityarthaH / (bhA. prA. jAtA hai utane kAla ko vyAvahArika (uddhArapalya TI. 66) / kA dUsarA bheda) uddhArapalyopama kahA jAtA hai| 1 DhakI huI athavA cihnita (nAma-bimbAdise mudrita) uddhArasAgaropama-1. eesiM pallANaM koDAkoDI aauSadha, ghI aura zakkara Adi ko ughAr3a kara denA, havejja dasaguNiyA / taM vavahAriyassa uddhArasAgarova- yaha udbhinna nAma kA udgama doSa hai| 5 kutupa massa egassa bhave parimANaM / / (anuyo. gA. 107, (camar3e kA pAtravizeSa) meM sthita ghI prAdi ko dene pR. 180) / 2. teSAmuddhArapalyAnAM dazakoTIkoTaya ke lie miTTI Adi ko jo dUra kiyA jAtA hai, ise ekamuddhArasAgaropamam / (sa. si. 3-38; ta. vA. udbhinna doSa kahA jAtA hai| 3, 38, 7) / 3. uddhArapalyopamAni ca dazakoTI- udabhedima -mami-kASTha-pASANAdikaM bhitvA UrdhvakoTImAtrANi gRhItvaka uddhArasAgaropamam bhavati / niHsaraNam udbhedaH, udbhedo vidyate yeSAM te ud(mUlA. vR. 12-36) / 4. uddhArapalyAnAM dazakoTI- bhedimAH / (ta. vRtti zruta. 2-14) / koTyaH ekamuddhArasAgaropamam / (ta. vRtti zruta. pRthivI, kASTha aura patthara Adi ko bhedakara utpanna 3-38) / hone vAle jIvoM ko ubhedima kahate haiN| 2 daza koDAkor3I uddhArapalyoM kA eka uddhArasAga- udyavana-1. utkRSTa yavanamudyavanam / asakRdaropama hotA hai| darzanAdipariNatirudyavanam / bha. prA. vijayo. TI. udbhAvana- 1. pratibandhakAbhAve prakAzavRttitA 2) / 2. ujjavaNaM utkRSTaM yavanaM mizraNamasakRtpariudbhAvanam / (sa. si. 6-25; ta. zlo. 6-25) / nntiH| (bha. prA. mUlA. TI. 2) / 2. pratibandhakAbhAve prakAzitavattitodabhAvanam / nirantara darzana, jJAna va cAritrAdi rUpa pariNati pratibandhakasya hetorabhAve prakAzitavRttitA udbhAvana- karane ko udyavana yA udyamana kahate haiM / miti vyapadezamarhati / (ta. vA. 6, 25, 4) / udyAna-1. campakavanAdyupazobhitamudyAnam / (anupratibandhaka kAraNa kA prabhAva hone para prakAza meM yo. hari. vR. pR. 17) / 2. puSpAdisavRkSasaMkulaaAnA, isakA nAma udbhAvana hai| mutsavAdI bahujanopabhogyamudyAnam / (jIvAjI. malaya. uddhinna-1. pihidaM laMchidayaM vA prosaha-ghida- vR. 3, 2, 142, pR. 258) / sakkarAdi jaM davvaM / ubbhiNNiUNa deyaM ubbhiNNaM 2 puSpa vAle vRkSoM se vyApta evaM utsavAdi ke samaya hodi NAdavvaM / (malA. 6-22) / 2. iSTakAdibhiH sarvasAdhAraNa janoM ke dvArA upabhogya upavana ko mRtpiNDena vRttyA kapATenopalena vA sthagitamapanIya udyAna kahate haiN| dIyate yttdudbhinnm| (bha. prA. vijayo. va mUlA. udyota- 1. udyotazcandra-maNi-khadyotAdiprabhavaH vR. 23) / 3. gomayAdyupaliptaM bhAjanamudbhidya dadAti prakAzaH / (sa. si. 5-24; ta. sUkhabo. vR. 5, tadudbhinnam / (prAcArA. zI. va. 2, 1, 266, pR. 24) / 2. udyotshcndr-mnni-khdyotaadivissyH| cndr317)| 4. vimudrAdikamuddhinnam xxx / maNi-khadyotAdInAM prakAzaH udyota udyate / (ta. vA. (prAcA. sA. 8.33) / 5. kutupAdisthasya ghRtAderdA- 5, 24, 19) / 3. udyoto'pi AhlAdAdihetutvAt nArthaM yat mRttikAdyapanayanaM tdudbhinnm| (yogazA. vRSTivat, ca-zabdAt vRSTidIpodyotAvirodhAdiparisvo. viva. 1-38; dharmasaM. mAna. svo. vR. 3.22, nnaamprigrhH| (ta. bhA. hari. vR. 5-24) / 4. pR. 40) / 6. pihitaM lAJchitaM vAjya-guDAdyadaghATaya udyotazca pudgalAtmaka: candrikAdirAhlAdakatvAjjadIyate / yattadudbhinnam xxx / (ana. dha. 5, lavat, prakAzakatvAdagnivat, tathA'nuSNAzItatvAt 17) / 7. udbhinaM yatkutupAdimukhaM sthagitamapyU- udyotaH padmarAgopalAdInAm / (ta. bhA. siddha.va.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyotanAma] 265, jaina-lakSaNAvalI [udvega 5-24) / 5. jyotiriGgaNa-ratna-vidyujjAtaH prakAzaH grahAdijyotiSkAH khadyotA ratnauSadhiprabhRtayazcAnuSNaudyota ucyate / (ta. vRtti zruta. 5-24) / prakAzAtmakamudyotamAtanvanti tat udyotanAmetyarthaH / 1 candra, maNi va khadyota (juganU ) Adi se hone (karmavi. de. svo. vR. 45) / 14. udyotakarmodayAvAle prakAza ko udyota kahate haiN| ccandra maNDalAnAm anuSNaprakAzo hi jane udyota iti udyotanAma-1. yannimittamudyotanaM tdudyotnaam| vyavahriyate / (jambUdvI. zA. vR. 7-126) / 15. (sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 16; ta. zlo. yadudayena candra-jyotiriGgaNAdivat udyoto bhavati 8-11) / 2. prakAzasAmarthyajanaka mudyotanAma / (ta. tadudyotanAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / bhA. 8-12) / 3. udyotanAma yaduda yAdudyotavAn 1 jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra se udyota bhavati / (zrA. pra. TI. 22; prAva. ni. hari. vR. (prakAza) hotA hai use udyotanAmakarma kahate haiN| 122, pR. 84) / 4. udyotanasudyotaH / jassa kamma- udvartana-1. udvartanaM vA svaprakRtAveva sthiteH dIrdhIssa udaeNa jIvasarIre ujjomo uppajjadi taM kammaM karaNam / (paMcasaM. svo. vR. saMkama. 35, pR. 154) / ujjovaNAma / (dhava. pu. 6, pR. 60; pu. 13, pa. 2. udvartanaM sthiti-rasa-vRddhayApAdanam / (vizeSA. 365) / 5. zazi-tAraka-maNi-jala-kASThAdivimala- ko. vR. 3015, pR. 725) / 3. udvartanaM asmAtvaprakarSo yastadudyotanAma / (paMcasaM. svo. vR. 3-6, danyatrotpattiH / (mUlA. vR. 12-3) / 4. uvvaTTaNaM pR. 118) / 6. udyotananimittamudyotanAma, taccandra- jalAdiplutamasUrAdipiSTAdinA dehasyetastato mardakhadyotAdiSu svaphalAbhivyaktaM vrtte| (bha. prA. nam / (bha. pA. mUlA. TI. 63) / vijayo. TI. 2065) / 7. jassudaeNaM jIvo aNu- 1 sthiti va anubhAga kI vRddhi karane ko udvartana yA siNadeheNa kuNai ujjoyaM / taM ujjoyaM NAmaM jANasu udvartanA kahate haiM / 3 eka gati se nikala kara dUsarI khajjoyamAINaM // (karma vi. ga. 127, pR. 52) / gati meM jIva ke jAne ko udvartana kahA jAtA hai / 8. yadudayAjjantuzarIramanuSNaprakAzAtmakamudyotaM praka- 4 tela aura jalAdi se mizrita masUra Adi ke cUrNa roti / yathA-yati-devottaravaikriya-candrarbha-graha-tArA- se zarIra ke mardana karane ko udvartana kahate haiN| rtnaussdhi-mnni-prbhRtystdudyotnaam| (karmasta. go. udvartanAkaraNa-dekho udvrtn| 1. uvvaTTaNA ThiIe vR. 10, pR. 88) / 6. yato'nuSNodyotavaccharIro udayAvaliyAivAhiraThiINaM / (karmapra. udva. 1, pR. bhavati tadudyotanAma / (samavA. abhaya. vR. 42, pR. 140) / 2. tavvisesA eva uvvaTTaNovaTTaNAto tthiti64)| 10. udyotanamudyotaH, yasya karmaskandhasyo- aNubhAgANaM vaDDhAvaNaM uvvaTTaNA, hassIkaraNamovaTTaNAdayAjjIvazarIra udyota utpadyate tdupdyotnaam| karaNaM / (karmapra. cU. 1-2) / 3. sthityanubhAgayo(mUlA. vR. 12-196) / 11. yadudayAjjantuzarI- bRhatkaraNamudvartanA xxx udvartyate prAbalyena rANyanuSNaprakAzarUpamudyotaM kurvanti / yathA-yati- prabhUtIkriyate sthityAdi yayA jIvavIryavizeSapariNatyA devottaravaikriya-candra-nakSatra-tArAvimAna-rannauSadhayasta- sodvartanA / (karmapra. malaya. vR. 1-2, pR. 16) / dudyotanAma / (zataka. mala. hema. vR. 37-38, pR. 4. udayAvalibajhANaM ThiINa ubaTTaNA u Thitivi. 51, prajJApa. malaya. va. 23-263, pR. 474; syaa| (paMcasaM. uda. 1, pR. 171) / paMcasaM. malaya. va. 3-7, pR. 115; SaSTha karma. malaya. 1 udayAvali se bAhya sthiti aura anubhAga ke va. 6, pR. 136; prava. sAro. va. 1264) / vRddhiMgata karane ko udvartanAkaraNa kahate haiN| 12. udyotanAma yadudaye jantuzarIramanuSNaprakAzA- udvartanAsaMkrama-stokasya rasasya prabhUtIkaraNamuddhatmakamadyotaM karoti / yathA-yati-devottara-vaikriya- tanAsaMkramaH / (paMcasaM.va. saMkrama. 52, pa. 57) / cndr-grh-nksstr-taaraavimaan-mnni-rtnaussdhiprbhRtyH| karma ke thor3e anubhAga ke adhika karane ko udvartanA(dharmasaM. malaya. vR. 616) / 13. aNusiNapayAsarU- saMkrama kahate haiN| vaM jiyaMgamujjoyae ihujjoyA / jai-devuttaravikkiya- dvega-1. iSTaviyogeSu viklavabhAva evodvegaH / joisa-khajjovamAivva / / (karmavi. de. 45); X (ni. sA. vR. 1-6) / 2. udvegaH sthAnasthityaiva xx ayamarthaH-yathA yati-devottaravaikriya-candra- urdvignatA / (SoDazaka vR. 14-3) /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ udvelanasaMkrama] 263, jaina-lakSaNAvalo [upakaraNa 1 iSTaviyoga hone para vikalatA ke hone ko udvega nam / (ta. vA. 3, 38, 3) / 3. unmIyate'nenokahate haiN| nmIyata iti vonmAnaM tulA-karSAdisUtrasiddham / (anuudvelanasaMkrama-1. uvvelaNasaMkamo NAma karaNa- yo. hari. vR. pR. 76) / 4. unmIyate tadityunmApariNAmehi viNA rajjuvvelaNakameNa kammapadesANaM nam, unmIyate'neneti vA unmaanmityaadi| (anuyo. parapayaDisarUveNa saMchohaNA / (jayadha.-kasAyapA. pR. mala. hema. vR. 132, pR. 154) / 367, Ti. 6) / 2. karaNapariNAmena vinA karmapara- 2 jisake dvArA Upara uThAkara kuSTha (proSadhivizeSa) mANUnAM paraprakRtirUpeNa nikSepaNamudvelanasaMkramaNam / va tagara prAdi taule jAte haiM, aisI tarAjU Adi ko (go. ka. jI. pra. TI. 413) / unmAna kahA jAtA hai| adhaHkaraNAdi pariNAmoM ke binA rassI ke ukelane unmArgadezaka (ummaggadesapra)-nANAi astio ke samAna karmaparamANoM ke paraprakRtirUpa se nikSepaNa tavivarIyaM tu uvadisai maggaM / ummaggadesamo esa ko udvelanasaMkrama kahate haiN| prAyaahino paresiM ca // (bRhatka. 1322) / udvellima- gaMthima-vAimAdidadANamavellaNeNa jo paramArthabhUta jJAnAdi ko dUSita na karatA huA jAdadavvamavellimaM NAma / (dhava. pu.6, pR. 273) / una (jJAnAdi) se viparIta mArga kA upadeza karatA gUMthI gaI (jaise mAlA prAdi) aura bunI gaI vastuoM hai use unmArgadezaka kahate haiN| ke alaga karane (ukelane) se jo unakI avasthA unmizradoSa-~1. puDhavI AU ya tahA haridA prAdUrbhUta hotI hai usakA nAma udvellima hai| bIyA tasA ya sajjIvA / paMcehiM tehiM missaM AhAraM unmagnA nadI-NiyajalapavAhapaDidaM davvaM garuvaM pi hodi ummissaM // (malA. 6-53) / 2. sthAvaraiH Nedi uvarismi / jamhA tamhA bhaNNai ummaggA pRthivyAdibhiH, trasaiH pipIlikA-matkuNAdibhiH sahivAhiNI esA // (ti. pa. 4-238; tri. sA. tonmizrAH / (bha. prA. vijayo. TI. 230, pR. 444) / 564) / 3. unmizro'prAsukena dravyeNa pRthivyAdisaccittena jo nadI apane jalapravAha meM gire hue bhArI se bhArI mizra unmizra ityucyate, taM yadyAdatte unmizra dravya ko bhI Upara le pAtI hai usakA nAma shndossH| (malA. va. 6-43) / 4. deyadravyaM unmagnA hai| khaNDAdi sacittena dhAnyakaNAdinA mizraM dadata unmatta-1. unmatto bhuutaadigRhiitH| (gu.gu. SaT. unmizram / (yogazA. svo. viva. 1-38; dharmasaM. svo. va. 22, pR. 52) / 2. unmatto bhUta-vAtAdi- mAna. svo. va. 3-22, pR. 42) / doSeNa vaikalyamAptaH / (prA. di. 16, pR.74) / 1 sajIva pRthivI, jala, haritakAya, bIja aura trasa bhUta-pretAdi se gRhIta (pIr3ita) puruSa ko unmatta ina pAMca se mile hue AhAra ko unmizra doSa kahate haiM / vaha dIkSA ke yogya nahIM hotaa| (prazanadoSa) se dUSita kahA jAtA hai| unmatta doSa-XXX ghurNanaM madirAtavat / upakaraNa-1. yena nivRttarupakAraH kriyate tadupa(ana. dh.8-116)| karaNam / (sa. si. 2-17; ta. zlo. 2-17) / madya pIkara bhrAntacitta hae manuSya ke samAna bhrAnti 2. viSayaggahaNasamatthaM uvagaraNaM iMdiyaMtaraM taM pi / ko prApta honA, yaha kAyotsarga sambandhI unmatta jaM neha tavaghAe giNhai nivittibhAve vi|| nAma kA doSa hai| (vizeSA. 3563) / 3. upakaraNaM bAhyamabhyantaraM unmAna-1. se ki taM ummANe? jaMNaM ummiNi- ca nirvatitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti / (ta. jji| taM jahA-addhakariso kariso palaM addhapalaM bhA. 2-17) / 4. upakriyate'nenetyupakaraNam / yena addhatulA tulA addhabhAro bhaaro| do addhakarisA nirvatterupakAraH kriyate tadupakaraNam / (ta. vA. 2, kariso, do karisA addhapalaM, do addhapalAiM palaM, 17, 5, dhava. pu. 1, pR. 236; mUlA. vR. 12, paMcapalasaiyA tulA, dasa tulAo addhabhAro, bIsaM 156) / 5. nirvatitasya niSpAditasya svAvayavavitulApro bhaaro| (anuyo. sU. 132, pR. 153) / bhAgena, nirvRttIndriyasyeti gamyate, anupaghAtAnugrahA2. kuSTha tagarAdibhANDaM yenorikSapya mIyate tadunmA- bhyAmpakArIti yadanupahatyA upagraheNa copakaroti
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakaraNabakuza] 264, jaina-lakSaNAvalo [upakaraNasaMyojana (nA) tadupakaraNendriyamiti / (ta. bhA. hari. vR. 2-17) / tacca yazaH kAmayanta iti Rddhi-yazaskAmAH / (ta. 6. nivRttau satyAM kRpANasthAnIyAyAmupakaraNendriya- bhA. siddha. vR. 6-48) / 5. akAla eva prakSAlitamavazyamapekSitavyam / tacca svaviSayagrahaNazaktiyuktaM colapaTTakAntarakalpAdizcokSavAsa:priyaH / khaDgasyeva dhArA chedanasamarthA tacchaktirUpamindriyA- kAdyapi vibhUSArthaM tailamAtrayojjvalIkRtya dhArayannuntaraM nivRttau satyapi zaktyupaghAtaviSayaM na gRhNAti pkrnnbkushH| (prava. sAro. vR. 724; dharmasaM. tasmAnnirvRtteH zravaNAdisaMjJike dravyendriye tadbhAvA- mAna. svo. vR. 3-56, pR. 152) / 6. nAnAvidAtmano'nupadhAtAnugrahAbhyAM yadupakAri tadupakaraNe- ghopakaraNasaMskAra-pratIkArAkAMkSI upakaraNabakuza ndriyaM bhavati / xxx etadeva sphuTayati-nirvati- ucyate / (ta. vRtti zruta. 6-47) / tasya niSpAditasya svAvayavavibhAgena yadanupahatyA 3 jo bhikSu upakaraNoM meM mugdha hotA huA aneka anugraheNa copakaroti grahaNamAtmanaH svacchatarapudgala- prakAra ke vicitra parigraha se yukta hotA hai tathA bahuta jAlanirmApitaM tadupakaraNendriyamadhyavasyanti vidvaaNsH| vizeSa yogya upakaraNoM kA abhilASI hokara unake (ta. bhA. siddha. vR. 2-17) / 7. upakriyate'nu- saMskAra kI apekSA karatA hai use upakaraNabakuza gRhyate jJAnasAdhanamindriyamanenetyupakaraNamakSipatra- kahate haiN| 4 upakaraNa bakuza ve sAdhu kahe jAte haiM zukla-kRSNatArakAdikam / (bha. prA. vijayo. TI. jo asamaya meM colapaTTa (kaTivastra) Adi ko dhote 115) / 8. tasyA eva nirvRttadvirUpAyAH yenopa- haiM, ukSavastra (sAdhvI kA vastravizeSa) meM anurAga kAraH kriyate tadupakaraNam / (prAcArA. zI. vR. 1, rakhate haiM / daNDa va pAtra Adi svaccha rakha kara sajA1, 64, pR. 14) / 9. upakaraNaM nAma khaDga- vaTa kI apekSA karate haiM, tathA pracura vastra-pAtrAdi sthAnIyAyA bAhyanirvatteryA khaDagadhArAsthAnIyA kI icchA karate hue kIti va prasiddhi ko cAhate haiN| svacchatarapudagalasamUhAtmikA'bhyantarA nirvRtti- upakaraNasaMyama - upakaraNasaMyama ityajIvakAyastasyAH zaktivizeSaH / (jIvAjI. malaya. vR. 1, sNymH| ajIvakAyazca pustakAdiH, tatra yadA grahaNa13, pR. 16) / 10. upakaraNaM bAhyamAbhyantaraM ca dhAraNazaktisampadbhAjo 'bhUvan puruSAH dIrghAyuSazca nirvRttiH, tasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakaroti / (jJAna- tadA nAsIt prayojanaM pustakaH, duHSamAnubhAvAt tu sAra yazo. vR.7, pR. 25) / parihInagrahaNa-dhAraNAdibhirasti niryaktyAdipustaka1 jisake dvArA nirvRtti indriya kA upakAra kiyA grahaNAnujJetyevaM yathAkAlamapekSyAsaMyamaH saMyamo vA jAtA hai use upakaraNa indriya kahate haiN| bhavati / (ta. bhA. siddha. va. 6-6) / upakaraNabakaza-1. upakaraNabakuzo bahuvizeSa- upakaraNasaMyama se abhiprAya ajIvakAya pustaka prAdiyuktopakaraNAkAMkSI / (sa. si. 6-47; ta. sukhabo. viSayaka saMyama kA hai| jaba saMyata puruSa dIrghAyu vR. 9-47) / 2. upakaraNAbhiSvaktacitto vividha- hokara grahaNa-dhAraNa zakti se sampanna hote the taba vicitramahAdhanopakaraNaparigrahayukto bahuvizeSopakara- pustaka Adi se unheM koI prayojana nahIM rahatA thaa| NAkAMkSAyukto nityaM tatpratisaMskArasevI bhikSurupa- kintu duHSamA kAla ke prabhAva se yadi ve grahaNakaraNabakuzo bhavati / (ta. bhA. 6-46) / 3. upa- dhAraNa zakti se hIna hote haiM to aise saMyatoM ko karaNAbhiSvaktacitto vividhavicitraparigrahayuktaH bahu- pustaka Adi ke grahaNa kI anumati hai| isa prakAra vizeSayuktopakaraNakAMkSI tatsaMskAra-pratIkArasevI samayAnusAra apekSAkRta saMyama-asaMyama hotA hai| bhikSurupakaraNabakuzo bhavati / (ta. vA. 6, 47, 4; upakaraNasaMyojana (nA)-1. upakaraNAnAM picchAcA. sA. pa. 46) / 4. upakaraNabakuzastu akAla eva dInAM anyo'nyena saMyojanA zItasparzasya pustakasya prakSAlitacolapaTrakAntarakalpAdizcokSakavAsa:priya: pA- kamaNDalAdervA aAtapAditaptena picchena pramArjanama tra-daNDakAdyapi tailapAtayA (tryA) ujjvalIkRtya ityAdikam / (bha. prA. vijayo. TI. 815) / vibhUSArthamanuvartamAno bibharti RddhIH prabhUtavastra- 2. zItasya pustakAderAtapAtitaptena picchAdinA pAtrAdikAstAH icchanti kAmayante tatkAmAH, yazaH pramArjanaM pracchAdanAdikaraNamupakaraNasaMyojanam / (ana. khyAtiguNavanto viziSTAH sAdhavaH ityevaMvidhaHpravAdaH, gha. svo. TI. 4-28) /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakaraNendriya] 265, jaina-lakSaNAvalI [upakrama 1 zItala pustakAdi kA sUrya-santapta picchI Adi diti vA vinItavinayavinayAdityupakramaH ityapAdAse pramArjana karane ko upakaraNasaMyojana kahate haiN| nasAdhanaH / (anuyo. hari. va. pR. 27) / 5. upakaraNendriya-dekho upkrnn| 1. upakaraNendriyaM Xxx sopakramA nirupakramAzca-bAhulyena apaviSayagrahaNe samarthama, chedyacchedane khaDgasyeva dhArA, vAyuSaH anapavAyuSazca bhavanti / (ta. bhA. hari. yasminnupahate nivRttisadbhA'pi viSayaM na gRhNA- vR. 2-52) / 6. arthamAtmana upa samIpaM krAmyati tIti / (lalitavi. paM. pa. 36) / 2. taccopakara- karotItyupakramaH / (dhava. pu. 1, pa. 72) upajendriyaM kadambapuSpAtimuktakapuSpakSurapranAnAkRtisaMsthi- kramyate'nena ityupakramaH jeNa karaNabhUdeNa NAma-pamANAtaM zrotra-ghrANa-rasana-sparzanalakSaNaM zabda-gandha- dIhi gaMtho avagamyate so uvakkamo NAma / (dhava. rasa-sparzapariNatadravyasaMghAto vA / (karmavi. de. pu. 6, pR. 134) / 7. upakramyate samIpIkriyate svo. vR. gA. 4, pR. 11) / zrotrA anena prAbhatamityupakramaH / (jayadha. 1, pR. 1 nivRtti kA sadbhAva hone para bhI jisake 13) / 8. prakRtasyArthatattvasya zrotRbuddhau samarpaNam / kuNThita yA dUSita hone para indriya apane viSaya ko upakramo'sau vijJeyastathopaghAta ityapi / / (ma.pu. grahaNa na kara sake use upakaraNendriya kahate haiN| 2-103) / 6. upakramaNamupakramaH pratyAsannIkaraNajisa prakAra talavAra yA pharasA prAdi kI dhAra yadi kAraNamupakramazabdAbhidheyam / atidIrghakAlasthimotharI nahIM hai, to vaha kASThAdi ke vidAraNa meM tyapyAyuryena kAraNavizeSeNAdhyavasAnAdinA'lpakAlasamartha rahatI hai, isI prakAra yadi upakaraNa indriya sthitikamApadyate sa kAraNakalApa upakramaH / (ta. kuNThita nahIM hai to vaha niyata viSaya ke grahaNa meM bhA. siddha. va. 2-51, pR. 220); upakramo viSAsamartha rahatI hai| gni-shstraadiH| xxx na hyaSAM prANApAnAupakArI (maitrI)-upakartuM zIlamasyetyupakArI, hAranirodhAdhyavasAnanimittavedanAparAghAtaspakhyiAH upakAraM vivakSitapuruSasambandhinamAzritya yA maitrI sapta vedanAvizeSAH santyAyuSo bhedakAH upakramA iti, loke prasiddhA sA prthmaa| (SoDazaka vR. 13-6, ato nirupakramA eva / (ta. bhA. siddha. vR. 2-52, pR. 88) / pa. 223) / 10. upakramyate kriyate'nenetyupakramaH kisI puruSavizeSa se sambaddha upakAravizeSa kI karmaNo baddhatvodIritatvAdinA pariNamana heturjIvasya apekSA jo mitratA kA sambandha sthApita hotA hai zaktivizeSo yo'nyatra karaNamiti rUDhaH, upakramaNaM use upakArI maMtrI kahate haiN| vopakramo bandhanAdInAmArambhaH / prakRtyAdibandhanAupakrama-1. upakramo'pavartananimittam / (ta. bhA. 2, rambhA vA upakramA iti / upakramastu prkRtyaa52)| 2. satthassovakkamaNaM uvakkamo teNa tammi va ditvena pUdagalAnAM pariNamanasamarthaM jIvavIryam / to vA / satthasamIvIkaraNaM prANayaNaM naasdesmmi|| (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 296, pR. 210) / (vizeSA. 614) / 3. tatra zAstrasya upakaraNam, 11. jeNAumUvakamijjai appasamuttheNa iargennaavi| upakramamyate'nenAsmAdasminniti vA upakramaH, so ajjhavasANAI uvakkamoxxx // (saMgrahaNI zAstrasya nyAsaH, deshaanynmityrthH| (prAva. ni. 266) / 12. zAstramupakramyate samIpamAnIyate hari. vR. 76, pR. 54); upakramaH prAyaH zAstra- nikSepasthAneneti upakramaH, nikSepayogyatApAdana miti samutthAnArthaH uktaH; XXX upakramo hya deza- bhAvaH, upakramAntargatabhedaihi vicAritaM nikSipyate, maatrniytH| (prAva. ni. hari. vR. 141, pR. nAnyathA / (prAva. malaya. vR. 76, pR. 60) / 105; uvarimathutAdihAnayanamupakramaH / (prAva. 13. upakramaNamupa kramaH, upazabda: sAmIpye, 'krama ni. hari. va malaya. va. 665) / 4. tatropa- pAdavikSepe', upeti sAmIpyena kramaNamupakramaH, dUrakramaNamupakrama iti bhAvasAdhanaH zAstrasya sthasya samIpApAdanamityarthaH / (odhani. va. pu. nyAsadezaM samIpIkaraNalakSaNa:, upakramyate vA'nena 1) / 14. upakramaNamupakrama iti bhAvasAdhanaH guruvAgyoge netyupakramaH karaNasAdhanaH, upakramyate'smA- vyAcikhyAsitazAstrasya samIpAnayanena nikSepAvasara. la. 34
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama kAla ] prApaNam, upakramyate vA'nena guruvAgyogenetyupakrama iti karaNasAdhanaH / upakramyate'sminniti vA ziSyazramaNabhAve satItyupakrama ityadhikaraNasAdhanaH, upa kramyate'smAditi vA vineyavinayAdityupakramaH ityapAdAnasAdhana iti / ( jambUdvI. vR. 5) / 1 Ayu ke apavartana (vighAta) kA jo kAraNa hai use upakrama kahate haiM / 6 jisake dvArA nAma va pramANAdi se grantha kA bodha hotA hai use upakrama kahA jAtA hai / 10 jIva ko jo viziSTa zakti karma kI baddhatA aura udIratA Adi rUpa se pariNamana meM kAraNa hotI hai use upakrama kahate haiM / anyatra ise karaNa bhI kahA gayA hai / 266, jaina-lakSaNAvalI [ upaghAta jo paradosaM govadi NiyasukayaM jo Na paDade loe / bhaviyavvabhAvaNaratro uvagrahaNakArago so hu // ( kArtike. 419 ) / 7. yadvatputrakRtaM doSaM yatnAnmAtA nigUhati / tadvatsaddharmadoSopagRhaH syAdupagRhanam // ( zrAcA. sA. 3-61 ) / 8. yo nirIkSya yatilokadUSaNaM karmapAkajanitaM vizuddhadhIH / sarvathA'pyavati dharmabuddhita: kovidAstamupagUhakaM viduH / / ( pramita. zrA. 3 - 37 ) / 6. bhedAbhedaratnatrayabhAvanArUpo mokSamArgaH svabhAvena zuddha eva tAvat / tatrAjJAnijananimittena tathaivAzaktajananimittena ca dharmasya paizUnyaM dUSaNamapavAdo duSprabhAvanA yadA bhavati tadAgamAvirodhena yathAzaktyArthena dharmopadezena vA yaddharmArthaM doSasya jhampanaM nivAraNaM kriyate tad vyavahAranayenopagUhanaM bhaNyate / tathaiva nizcayena punastasyaiva vyavahAropagUhana guNasya sahakAritvena nijaniraJjananirdoSaparamAtmanaH pracchAdakA ye midhyAtva- rAgAdidoSAsteSAM tasminneva paramAtmani samyak zraddhAna-jJAnAnuSThAnarUpaM yad dhyAnaM tena pracchAdanaM vinAzanaM gopanaM jhampanaM tadetropagUhanam / (bR. dravyasaM. vR. 41) / 10. svayamakalaMkasya mArgasya bAlAzaktajanAzrayavAcya tAnirAsa upagrahnam / (bha. prA. mUlA. TI. 45) / 11. ratnatrayopayuktasya janasya kasyacit kvacit / gopanaM prAptadoSasya tad bhavatyupagUhanam // ( bhAvasaM. vAma. 414) / 12. uttamakSamAdirAtmano dharmavRddhi - karaNaM saMghadoSAcchAdanaM copabRMhaNamupagUhanam / (bhA. prA. TI. 77; ta. vRti zruta. 6-24) / 13. uttama kSamAdibhAvanayA zrAtmanaH caturvidhasaMghasya doSajhampanaM samyaktvasya upabRMhaNam upagRhananAmA guNaH / (kArtike. TI. 326 ) | 3 bAla (ajJAnI) evaM azakta janoM ke dvArA vizuddha mokSamArga kI honevAlI nindA ke dUra karane ko upagUhana aMga kahate haiM / upagraha - 1. upagraho nimittamapekSA kAraNaM heturityanarthAntaram / ( ta. bhA. 5-17) / 2. upagrahoanugrahaH / dravyANaM zaktyantarAvirbhAve kAraNabhAvoSnugraha upagraha ityAkhyAyate / (ta. vA. 5, 17, 3) / 2. dravyoM kI anya zakti ke zrAvirbhAva meM nimittatA rUpa anugraha kA nAma upagraha hai / upaghAta - 1. prazastajJAnadUSaNamupaghAtaH / ( sa. si. 6-10 ) / 2. prazastajJAnadUSaNamupaghAtaH / svamateH upakramakAla - 1. upakramaNamupakramaH abhipretasyArthasya sAmIpyApAdanam, upakramasya kAlaH bhUyiSThakriyApariNAmaH prabhUtakAlaprApyaM svalpakAlaprApyaM bhavati sa upakramakAla: / (vizeSA. ko. vR. 2540, pR. 608 ) / 2. upakramakAla : abhipretArtha sAmIpyAnayanalakSaNaH sAmAcArIyathAyuSkabhedabhinno vAcyaH / (prAva. ni. malaya. va. 660 ) / 1 prabhISTa artha ko samIpa meM lAne rUpa upakrama kA jo kAla hai use upakrama kAla kahate haiM / upagatazlAghatva - upagatazlAghatvaM uktaguNayogAt prAptazlAghatA / ( samavA. zrabhaya. vR. 35; rAyapa bR. pU. 17 ) / paranindA va AtmotkarSa se rahita hone ke kAraNa jo vacana ko zlAghatA - prazastatA - prApta hotI hai| usakA nAma upagatazlAghatva hai| yaha satya vacana ke 35 atizayoM meM se 24vA~ hai / upagUhana - dekho upabRMhaNa / 1. daMsaNa caraNavivaNNe jIve daTThUNa dhammabhattIe / uvagRhaNaM karito daMsaNasuddhA havadi eso / / ( mUlA. 5 - 64) / 2. jo siddhabhattitto upagrahaNago du savvadhammANaM / so uvagrahaNagArI sammAdiTThI muNedavvo / ( samayaprA. 251) / 3. svayaM zuddhasya mArgasya bAlAzaktajanAzrayAm / vAcyatAM yatpramArjanti tadvadantyupagUhanam // ( ratnaka. 15 ) / 4. hitAhitavivekavikalaM vratAdyanuSThAne'samartha janamAzritya ratnatraye tadvati vA doSasya yatpracchAdanaM tadupagUhanam / ( ratnaka. TI. 1--15 ) T 5. upagUhanaM cAturvarNyazramaNa saMghadoSApaharaNaM pramAdAcaritasya ca saMvaraNam / ( mUlA. bu. 4-4 ) / 6.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaghAtajanaka] 267, jaina-lakSaNAvalI [upavAtanAma kaluSabhAvAt yuktasyApyayuktavatpratIteH doSodbhAvanaM (karmasta. go. vR. 6-10, pR. 88) / 10. upetya dUSaNamupaghAta iti vijJAyate / (ta. vA. 6, 10, ghAta upaghAtaH yasyodayAt svyNkRtodvndhnmru6)| 3. prazastasyApi jJAnasya darzanasya vA dUSaNa- tpatanAdinimitta upadhAto bhavati tadupaghAtanAma / mupadhAtaH / (ta. zlo. 6-10) / 4. yuktamapi athavA yatkarma jIvasya svapIDAhetUnavayavAn mahAzRM. jJAnaM vartate, tasya yuktasya jJAnasya ayuktamidaM jJAna- galAdhvastAnudarAdIn karoti tdupghaatnaam| (mUlA. miti dUSaNapradAnam upaghAta ucyate, samyagjJAnavi- vR. 12-194) / 11. yato'GgAvayavaH pratijihvinAzAbhiprAya ityarthaH / (ta. vRtti zruta. 6-10) / kAdirAtmopaghAtako jAyate tadupaghAtanAma / (samavA. 5. manasA vAcA vA prazastajJAnadUSaNamadhyetRSu kSudra- abhaya. vR. 42, pR. 64) / 12. yasyodayAt svayaMbAdhAkaraNaM vA upghaatH| (go. ka. jI. pra. TI. kRtodvandhana-prANApAnanirodhAdinimitta upaghAto 800) / bhavati tadupaghAtanAma / (bha.prA. mUlA. TI. 2124) 1 kisI vyAkhyAtA ke prazasta jJAna meM dUSaNa lagAne 13. yadudayavazAt svazarIrAvayavaireva zarIrAnta:ko upaghAta kahate haiN| parivarddhamAnaH pratijihvA-gala vRndalaMka (prajJA.--galaupaghAtajanaka-upaghAtajanakaM sttvopghaatjnkm| vRndalambaka, SaSTha ka.-gala vRndalacaka) coradantAdiyathA vedavihitA hiMsA dharmAya ityAdi / (prAva. bhirupahanyate, yadvA svayaMkRtodbandhana-bhairavaprapAtAdini. hari. va malaya. vR. 881) / bhistadupaghAtanAma / (paMcasaM. malaya. vR. 3-7; prANiyoM kA ghAta karate vAle vacanoM ko upaghAta- pR. 115, prajJApa. malaya. va. 23-261, pR. 473, janaka vacana kahate haiM / jaise-vedavihita hiMsA dharma SaSTha karma. malaya. vR. 6, pR. 126) / 14. upakA kAraNa hotI hai| ghAtanAma yadudayAt svazarIrAvayavareva pratijihvAupaghAtanAma-1. yasyodayAtsvayaMkRtodabandhana-maru- lambaka-galavRnda-coradantAbhiH pravartamAnarjanturupaprapatanAdinimitta upaghAto bhavati tadupaghAtanAma / hanyate / (dharmasaM. malaya. va. 618) / 15. svazarI(sa. si. 8-11) / 2. zarIrAGgopAGgopaghAtakamupa- rAvayavareva pratijihvA-vRndalambaka-cauradantAdibhiH zarIrAntarvardhamAnaiH yadudayAdupahanyate pIDyate tadupabhA. 5-12, pR. 157) / 3. yadudayAt svayaMkRto. ghAtanAma / (zataka. mala. hema. vR. 37-38, pR. 51; bandhanAdyupadhAtastadupaghAtanAma / thasyodayAt svayaM- prava. sAro. va. 1263) / 16. upetya pAta upaghAta kRtodbandhana-marutprapatanAdinimitta upaghAto bhavati AtmaghAta ityarthaH, yasyodayAdAtmaghAtAvayavAH mahAtadupaghAtanAma / (ta. vA. 8, 11, 13) / 4. upa- zRMgalambastanatundodarAdayo bhavanti tadupaghAtanAma / ghAtanAma yadudayAt upahanyate / (zrA. pra. TI. 21) / (go.ka. jI. pra. TI. 32) / 17. uvadhAyA uvahammada 5. upetya ghAta: upaghAta prAtmaghAta ityrthH| jaM sataNuvayalaMbigAIhiM / (karmavi. de. 47); yadudayavakamma jIvapIDAheduavayave kuNadi jIvapIDAhedudavvA- zAt svazarIrAntaHpravarddhamAnairlambikApratijihvANi vA visAsi-pAsAdINi jIvassa Dhoedi taM uva- cauradantAdibhirjanturupahanyate tadupaghAtanAma / (karmaghAdaNAma / (dhava. pu. 6, pR. 56); jassa kammassa vi. de. svo. vR. 74, pR. 15) / 18. yadudayena svaudaeNa sarIramappaNo ceva pIDaM karedi taM kammamuva- yameva gale pAzaM badadhvA vRkSAdau avalambya udvegAnmaghAdaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 364) / 6. yadu- raNaM karoti tadupaghAtanAm / (ta. vRtti zruta.. dayAt svayaMkRto bandhanAdyupaghAtastadupaghAta naam| 8-11) / (ta. ilo. 8-11) / 7. svazarIropahananamityupa- 1jisa karma ke udaya se svayaMkRta bandhana aura parvata-- ghAtaH / (paMcasaM. svo. vR. 3-6) / 8. aMgAvayavo pAta prAdi ke dvArA apanA hI upaghAta (maraNa) ho paDijibhiyAi appaNo uvagghAyaM / kuNai ha dehammi use upaghAta nAmakarma kahate haiN| jisake udaya se Thio so uvaghAyassa u vivaago| (karmavi. ga. zarIra ke bhItara bar3hane vAle pratijihvA mAdi prava116) / 6. svazarIrAvayavareva nakhAdibhiH zarIrA- yavoM ke dvArA jIva kA apanA hI ghAta hotA hai vaha ntaHvarddhamAnaryadudayAdupahanyate pIDyate tdupghaatnaam| upaghAta nAmakarma kahalAtA hai| .
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaghAtaniHsRtA ] upaghAtaniHsRtA - 1. jaM uvadhAyapariNamro bhAsai vayaNaM alIgramiha jIvo / uvadhAyaNissiyA sA XXX / / (bhASAra. 51 ) ; upaghAtapariNataH parAzubhacintana pariNata iha jagati jIvo yadalIkaM vacanaM bhASate sA upaghAtaniHsRtA / ( bhASAra. TI. 51 ) / manuSya jo dUsare ke prazubhacintana meM rata hokara prasatya vacana bolatA hai use upaghAtaniHsRtA bhASA kahate haiM / upacaya - 1. upacayanaM citasyAbAdhAkAlaM muktvA jJAnAvaraNIyAditayA niSekaH / sa ca evam - prathamasthito bahutaraM karma dalikaM niSiJcati, tato dvitIyAyAM vizeSahInam, evaM yAvadutkRSTAyAM vizeSahInaM niSiJcati / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 1, 250, pR. 183 ) / 2. upacayo nAma svasyAbAdhAkAlasyopari jJAnAvaraNIyAdikarma pudgalAnAM vedanArtha niSekaH / ( prajJApa. malaya. vR. 14 - 160 ) / gRhIta karmapudgaloM ke prabAdhAkAla ko chor3akara zrAge jJAnAvaraNAdi svarUpa se nisiJcana karanA - kSepaNa karanA, isakA nAma upacaya hai / upacayadravyamanda ---- upacayadravyamando nAma yaH paristhUratarazarIratayA gamanAdivyApAraM kartuM na zaknoti / ( bRhatka. vR. 667 ) 1 jo zarIra ke adhika sthUla hone se gamanAgamana zrAdi kAryoM ke karane meM asamartha ho use upacayadravyamanda kahate haiM / upacayapada - 1. tatropacitAvayavanibandhanAni ( prava - yavapadAni ) / yathA - galagaNDaH, zilIpadaH, lamba - karNa ityAdIni nAmAni / ( dhava. pu. 1, pR. 77 ) / 2. silIvAdI galagaMDo dIhanAso laMbakaNNo icceva - mAdINi NAmANi uvacayapadANi, sarIre uvacidamavayavamavekkhiya edesi NAmANaM pauttidaMsaNAdo / ( jayadha. pu. 1, pR. 32-33) / 2 zarIra ke zravayavoM meM vRddhi hone se jo viziSTa pravayava hote haiM unheM upacayapada kahate haiM / jaise-zilIpadI, galagaNDa, dIrghanAsa aura lambe kAna vAlA Adi / upacayabhAvamanda - upacayabhAvamandaH punaryo buddherupacayena yatastataH kAryaM kartuM notsahate / x x x athavA talinA' sUkSmA kuzAgrIyA buddhiH zreSThA, tataH sA sUkSmatantuvyUtapaTIvat antaH sAravattvena [ upacaritAsadbhUtavyavahAranaya upaciteti kRtvA yaH kuzAgrIyamatiH sa upacayabhAvamandaH / (bRhatka. vR. 667 ) / jo buddhi ke upacaya se idhara-udhara ke kArya karane meM utsAhita nahIM hotA use upacayabhAvamanda kahate haiM / athavA sArayukta hone se sUkSma kuzAgrabuddhi upacita kahI jAtI hai, usa kuzAgrabuddhi se jo saMyukta ho use upacayabhAvamanda kahate haiM / upacarita bhAva - ekatra nizcito bhAvaH paratra copacaryate / upacaritabhAvaH saH XXX // ( dravyAna. ta. 12-10) / I ekatra nizcita bhAva kA anyatra jo upacAra kiyA jAtA hai use upacaritabhAva kahate haiM / upacaritasadbhUta vyavahAranaya - 1. upacaritaH sadbhUto vyavahAraH syAnnayo yathAnAma | abiruddhe hetuvazAt parato'pyupacaryate yathA svaguNaH // zrarthavikalpo jJAnaM pramANamiti lakSyate'dhunApi yathA / artha: sva-paranikAyo bhavati vikalpastu cittadAkAram / / (paMcAdhyAyI 1, 540-41) / 2. sopAdhiguNa-guNinorbhedaviSaya upacaritasadbhUtavyavahAraH / yathA jIvasya matijJAnAdayo guNAH / ( nayapra. pR. 102) / 2 upAdhisahita guNa aura guNI meM bheda ko jo viSaya karatA hai use upacarita sadbhUta vyavahAranaya kahate haiM / jaise-- jIva ke matijJAna prAdi guNa / upacaritA sadbhUtavyavahAranaya- 1. upacarito 'sadbhUtovyavahArAkhyo nayaH sa bhavati yathA / 268, jaina - lakSaNAvalI dya praudayakAzcitazced buddhijA vivakSyAH syuH // ( paMcAdhyAyI 1 - 549 ) / 2. yazcakenopacAreNopacAro hi vidhIyate / sa syAdupacaritAdyasadbhUtavyavahArakaH // ( dravyAnu ta 7-13 ) / 3. anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyava hAraH / / 12 / / asadbhUnavyavahAra evopacAraH yaH upacArAdapyupacAraM karoti sa upacaritAsadbhUtavyavahAraH / yathA devadattasya dhanamiti, zratra saMzleSarahitaM vastu sambandhasahita vastusambandhaviSayaH || 13 || ( nayapra. pR. 103) / 1 jIva ke krodhAdi bhAva yadi buddhipUrvaka saMjAta vivakSita haiM to unheM jIva ke zradayika bhAva mAnanA yaha upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya hai / 3 zranya vastu ke prasiddha dharma kA anya meM zrAropa karanA,
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ upacArachala] 266, jaina-lakSaNAvalI [upadezaruci isakA nAma prasadbhUtavyavahAranaya hai| jaise-devadatta kAdicatuSTaye // prAcAryAdiSvasatsvevaM sthavirasya kA dhana / sambandha rahita dhanarUpa vastu yahAM sambandha- munergaNe / pratirUpakAlayogyA kriyA cAnyeSu sAdhuSu / / sahita devadatta ke sambandha kA viSaya bana gaI hai| pAryA-dezayamA'saMyatAMdiSUcitasatkriyA / kartavyA upacArachala-1. dharmAdhyAropanirdeze satyArthaprati- cetyadaH pratyakSopacAropalakSaNam // jJAna-vijJAnaSedhanam / upacArachalaM maMcA: krozantItyAdigocaram // satkItirnatirAjJA'nuvartanam / parokSe gaNanAthAnAM atrAbhidhAnasya dharmo yathArthe prayogastasyAdhyAropyo parokSaprazrayaH paraH / / (prAcA. sA. 6, 77-82) / vikalpaH anyatra dRSTasya anyatra prayogaH, maMcAH 6. abhyutthAnocitavitaraNoccAsanAdhujjhanAnuvrajyAkrozanti gAyantItyAdau zabdaprayogavat / sthAneSu hi / pIThAdyupanayavidhiH kAlabhAvAGgayogyaH / kRtyAcAra: maMceSu sthAninAM puruSANAM dharmamAkroSTitvAdikaM samA- praNatiriti cAGgena saptaprakAraH kAryaH sAkSAd guruSu ropya janastathA prayogaH kriyate gauNazabdArthazrayaNAt vinayaH siddhikAmaisturIyaH // hitaM mitaM parimitaM sAmAnyAdiSvastIti zabdaprayogavat / tasya dharmAdhyA- vacaH sUtrAnuvIci ca / vuvan pUjyAMzcaturbhedaM vAcikaM ropanirdeze satyasya pratiSedhanam, na maMcA: krozanti, vinayaM bhajet // nirudhannazubhaM bhAvaM kurvan priyahite macasthAH puruSAH krozantIti / tadidamupacAralaM matim / prAcAryAderavApnoti mAnasaM vinayaM dvidhA / / pratyeyam / (ta. zlo. 1-266, pR. 266; siddhivi. vAGmanastanubhiH stotrasmRtyaJjalipuTAdikam / paroTI. 5-2, pR: 317) / 2. dharmavikalpanirdeze'rtha- kSeSvapi pUjyeSu vidadhyAdvinayaM tridhA / / (ana. dha. sadbhAvapratiSedha upacArachalam / (pra. ka. mA. 6, 7,71-74) / 7. pratyakSeSvAcAryAdiSvabhyutthAna73, pR. 651) / bandanAnugamanAdirAtmAnurUpaH, parokSeSvapi teSvaja1 dharma ke adhyAropa kA (upacAra kA) nirdeza karane likriyA - guNakIrtanaM - smaraNAnujJAnuSThAyitvAdizca para satya artha ke sadbhAva kA niSedha karane ko upa- kAya-vA-manobhirupacAravinayaH / (bhA. prA. TI. cAra chala kahate haiM / jaise-'maMcA: krIzanti' (maMca 78; ta. vRtti zruta. 6-23) / cillAte haiM) aisA kahane para usakA niSedha karate 1prAcArya Adi ke sanmakha Ane para uTha kara khar3A hue kahanA ki 'na maMcAH krozanti, kintu maMcasthAH honA, sanmukha jAnA aura hAtha jor3a kara praNAma puruSAH krozanti' (maMca nahIM cillAte haiM, kintu maMca karanA; ityAdi saba upacAra vinaya kahalAtA hai| para baiThe puruSa cillA rahe haiN|) yaha upacArachala hai| upacAropetatva-bapacAropetatvam agrAbhyatA / upacAravinaya-1. pratyakSeSvAcAryAdiSa abhyutthA- (samavA. abhaya. vR. 35, rAyapa. TI. pR. 16) / nAbhigamanAJjalikaraNAdirupacAravinayaH / (sa. si. vacanaprayoga meM grAmINatA kA na honA, isakA nAma 6-23; ta. vA. 6, 23, 5, ta. zlo. 9-23) / upacAropetatva hai| yaha 35 satyavacanAtizayoM meM 2. upacAravinayo'bhyutthAnAsanapradAnAJjalipragrahAdi- tIsarA hai / bhedaH / (ta. bhA. hari. va siddha. va. 6-23) / 3. upadeza-upadezo maunIndra pravacanapratipAdanarUpaH / abhyutthAnAnugamanaM vandanAdIni kurvataH / AcAryA- bhava-jaladhiyAnapAtraprAyaH khalvayam, asya zravaNamAdiSu pUjyeSu vinayo hyaupacArikaH / (ta. sA. trAdeva samIhitasiddheH, sutarAM ca tadarthajJAnAt / 7-34) / 4. pratyakSeSvAcAryAdiSvabhyutthAnAbhi- (zAstravA. TI. 1-7) / gamanAJjalikaraNAdiH upacAravinayaH, parokSeSvapi jinendradeva ke vacanoM ke pratipAdana karane ko upadeza kAya - vAG-manobhiraJjalikriyAguNasaMkIrtanAnusmara- kahate haiM / NAdirUpacAravinayaH / (yogazA. svo. viva. 4-90) / upadezaruci-1. tIthaMkara-baladevAdizubhacaritopa5. upopasRtyazcAraiH [cAraH] upacAro ythocitH| deza hetu kazraddhAnA updeshrucyH| (ta. vA. 3-36) / sa pratmakSa parokSAtmA tatrAdyaH pratipAdyate / / abhya- 2. ee ceva u bhAve uvai? jo pareNa saddahai / chadasthAnaM natiH sUrAvAgacchati sati sthite / sthAnaM nIca- mattheNa jiNeNa va uvaesarui tti naayvvo|| (uttarA. niviSTe'pi zayanoccAsanojjhanam / / gacchatyanugamo 28-19; prava. sAro. 952) / 3. bhAvAn upadivaktaryanukUle vaco mnH| pramodItyAdikaM caivaM pATha- STAna yaH pareNa zraddadhAti chadmasthena - jinena vA sa
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadezasamyaktva] 270, jaina-lakSaNAvalI [upadhi upadezaruciriti jJAtavyaH / (uttarA. vR. 28, zanaM caturtha-SaSThAdikaM kariSyAmIti sNklpH| (bha. 16) / 4. upadezo gurvAdibhirvastutattvakathanam, tena prA. vijayo. TI. 113; mUlA. 113) / 2. uparuciH uktarUpA yasya sa updeshruciH| (prava. sAro. dhAnamavagrahavizeSeNa paThanAdikaM sAhacaryAdupadhAnAvR. 654) / 5. paropadezaprayuktaM jIvAjIvAdipadArtha- cAraH / (mUlA. vR. 5-72) / viSayi zraddhAnam upadezaruciH / (dharmasaM. mAna. svo. 1 jaba taka amuka anuyogadvAra samApta nahIM hotA va. 2-22, pR. 37) / 6. Xxx tavivarIpro- hai taba taka maiM amuka vastu kA upabhoga nahIM karUMga vaesaruI / / (ga. gu. SaTa. svo. va. pR. 36) / tathA eka yA do prAdi upavAsoM ko karUMgA, isa 1 tIrthakara evaM baladeva prAdi ke uttama caritra ke prakAra ke saMkalpa kA nAma upadhAna jJAnAcAra hai| sunane se jise tatva-zraddhA utpanna huI ho use upadeza- upadhi-1. upadadhAti tIrthama upadhiH (uttara, ruci-upadezasamyaktva se sampanna-kahA jAtA hai| . pR. 204) / 2. upadhIyate balAdhAnArthamityusaupadezasamyaktva-dekho upadezaruci / 1. triSa- dhiH / yo'rtho'nyasya balAghAnArtha upadhIyate sa upaSTipuruSAdInAM yA puraannprruupnnaat| zraddhA sadya: dhiH / (ta. vA. 6, 26, 2) / 3. tatropakaraNaM samutpannA sopadezasamudbhavA / / (ma. pu. 74-442, bAhya rajoharaNa-pAtrAdi sthvir-jinklpyogyo443)| 2. XXX puruSavarapurANopadezopajAtA padhiH, duSTavAGmanaso'bhyantaraM krodhAdizcAtidustyaja yA saMjJAnAgamAbdhiprasUtibhirupadezAdirAdezi dRssttiH| upadhiH, zarIraM vA 'bhyantaropadhiranna-pAnaM ca (AtmAna. 12) / 3. purANapuruSacaritazravaNAbhi- bAhyam / (ta. bhA. hari. vR. 6-6) / 4. upetya niveza updeshH| (upAsakA. pR. 114; ana. pa. krodhAdayo dhIyante'sminnityupaSiH, krodhAdyutpattisvo. TI. 2-62) / 4. triSaSThilakSaNamahApurANa- nibandhano bAhyArtha upadhiH / (dhava. pu. 12, pR. samAkarNanena bodhi-samAdhipradAnakAraNena yadutpannaM 285) / 5. sadabhAvaM pracchAdya dharmavyAjena stanyAzraddhAnaM tadupadezanAmakaM samyagdarzanam / (da. prA. TI. didoSe pravRttirupadhisaMjJitA maayaa| (bha. prA. vijayo. 12) / TI. 25) / 6. bAhyaceSTayopadhIyate bAhyata ityupatiresaTha zalAkA puruSoM Adi ke purANa ke sunane se ghiranyathApariNAmazcittasya / (ta. bhA. siddha. va. jo tattvazraddhA utpanna hotI hai use upadezasamadabhava- 8-10) / 7. upadhIyate poSyate jIvo'nenetyupadhiH / zraddhA-upavezasamyaktva kahate haiN| (sthAnAM. abhaya. vR. 3, 1, 138, pR. 114) / upadrAvaNa (proddAvaraNa)-jIvasya upadravaNaM proddA- 8. prodhikopagrahikabhedAdupadhivividhaH / xxx vaNaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 46) / tatraudhopadhinityameva yo gRhyate, bhajyate punaH kAraNe prANI ko kaSTa pahuMcAnA, ise upadrAvaNa nAmaka na saH / aupagrahika stu sa yasya [kAraNe na] grahaNaM prAdhAkarma kahA gayA hai| bhogazcetyubhayamapi kAraNe na bhavati / taduktaM paJcaupadhA-paravaJcanecchA upadhA / (syA. ra. 5.8) / vastuke--poheNa jassa gahaNaM bhogo puNa kAraNAsamo dUsare ko dhokhA dene kI icchA kA nAma upadhA hai| hohI / jassa ubhayaM pi NiyamA kAraNo so uvaupadhAna-upadadhAtItyupadhAnaM tapaH, taddhi yadyatrAdhya- gahiro / / (dharmasaMgraha. mAna. svo. TI. 2 pR. 62) / yane prAgADhAdiyogalakSaNamuktaM tattatra kAryama, tatpU- 6. upa sAmIpyena saMyamaM dadhAti poSayati cetyupdhiH| rvakazrutagrahaNasyaiva saphalatvAt / (dazavaM. ni. hari. (pa. 3 pra.-abhidhA. 2, pR. 1056) / vR. 3-184, pR.104) / - 4 krodhAdi kI utpatti ke kAraNabhUta bAhya padArtha ko prAgADhAdirUpa yogavizeSa kA nAma upadhAna (tapa) upadhi kahate haiN| 6 citta kA jo anythaa-kptthai| jisake adhyayana meM jo bhI upadhAna tapa kahA rUpa-pariNAma hai, use upadhirUpa pariNAma kahA gayA hai use vahA~ zrutagrahaNa kI saphalatA ke lie jAtA hai| yaha mAyA kaSAya kA nAmAntara hai| karanA hI caahie| jisakI samIpatA se saMyama kA dhAraNa evaM poSaNa upadhAna jJAnAcAra-1. yAvadidamanayogadvAraM ho, aise jJAna-saMyama ke upakaraNoM ko bhI upadhi niSThAmupaiti tAvadidaM mayA na bhoktavyam, idam ana- kahate haiN|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadhivAk] 271, jaina-lakSaNAvalI [upapAta upadhivAk-yAM vAcaM zrutvA parigrahArjana-rakSaNA- manuSyoM ko unake varSoM ke anusAra gurUpaviSTa apane diSvAsajyate sopadhivAk / (ta. vA. 1, 20, 12, apane dharmamArga meM eka nizcita veSa-bhUSA ke sAtha pR. 75; dhava. pu. 1, pR. 117) / / niviSTa karane ko upanayana saMskAra kahate haiN| parigraha ke arjana evaM rakSaNa prAdi meM prAsakti upanayabrahmacArin-1. upanayanabrahmacAriNo gaNautpanna karane vAle vacanoM ko upadhivAka kahate haiN| gharasUtradhAriNaH samabhyastAgamA gRhidharmAnuSThAyino upadhiviveka-kAyenopakaraNAnAmanAdAnama, asthA- bhavanti / (cA. sA. pu. 20, sA. pa. svo. TI. panaM kvacidarakSA copadhivivekaH / parityaktAnImAni 7-16) / 2. samabhyastAgamA nityaM gaNabhatsUtrajJAnopakaraNAdInIti vacanaM vAcA updhivivekH| dhAriNaH / gRhadharmaratAste copanayabrahmacAriNaH / (bha. prA. vijayo. TI. 168, mUlA. vR. 3-168- (dharmasaM. zrA. 9-18) / atra 'jJAnopakaraNAdIni' padaM nAsti / ) 1 jo gaNagharasUtra-yajJopavIta-ke dhAraka hokara jJAna-saMyamAdi ke parityakta upakaraNoM ke kAya se AgamoM kA abhyAsa karate haiM aura tatpazcAt gahinahIM grahaNa karane ko upaSiviveka kahate haiN| 'ina dharma kA anuSThAna karane vAle hote haiM unheM upanayaupakaraNoM ko maiMne chor3a diyA hai| isa prakAra kA brahmacArI kahate haiN| jo vacana hai vaha vacana se upadhiviveka hai| upanayAbhAsa-iha sAdhyadharma sAdhyamiNi sAdhanaupanaya-1. tat-(naya-) shaakhaa-prshaakhaatmopnyH| dharma vA dRSTAntarmiNi upasaMharata upanayAbhAsaH / (aSTaza. 107) / 2. eteSAM nayAnAM viSaya upnyH| (ratnAkarAva. 6-81) / (dhava. pu. 6, pR. 182) / 3. hetorupasaMhAra upnyH| sAdhyadharma kA sAdhyadharmI meM athavA sAdhanadharma kA (parIkSA. 3-45) / 4. hetoH sAdhyamiNyapasaMharaNa- dRSTAntadharmI meM upasaMhAra karane ko upanayAbhAsa mupnyH| (pra. na. ta. 3-46) / 5. hetoH pakSadharma- kahate haiN| tayopasaMhAra upnyH| (pra. ra. mA. 3-45) / 6. upa- upanIta-upanItamupanayopasaMhRtam / (vyava. bhA. nIyate sAdhyAvinAbhAvitvena viziSTo hetuH sAdhva- malaya. vR.7-190)| dharmiNyupadRzyate yena sa upanayaH / (syA. ra. 3-47) / upanaya (anumAnAvayava) ke upasaMhAra se yukta vAkya 7. dharmiNi sAdhanasyopasahAra upnyH| (pramANamI. ko upanIta vacana kahA jAtA hai| 2,1,14) / 8. dRSTAntamiNi visatasya sAdhana- upanItarAgatva-1. upanItarAgatvaM mAlakozAdidharmasya sAdhyamiNi ya upasaMhAraH sa upanayaH, upa. grAmarAgayuktatA / (samavA. abhaya. va. 35, pR. 60) / saMhriyate'nenopanIyate'neneti vacanarUpaH / yathA dhUma- 2. upanItarAgatvaM utpAditazrotRjanasvaviSayabahu vAMzcAyamiti / (pramANamI. svo. vR. 2, 1, 14) / mAnatA / (rAyapa. va. pR. 16) / 9. kRtopanayaH kRto yathAvidhyupakalpita upanayo jisa sambhASaNa ko sunakara bhotA janoM meM apane prati maujIbandhAdilakSaNopanItikriyA yasya sa tthoktH| bahuta AdarabhAva utpanna ho usakA nAma upanIta(sA. pa. svo. TI. 2-19) / 10. hetorupasaMhAra- rAgatva hai| yaha 35 satyavacanAtizayoM meM sAtavAM hai| mupanayaH / (pa. da. sa. TI. pR. 210) / 11. dRSTA- upapAta - 1. upapAtastupapAtakSetramAtranimittaH tApekSayA pakSe hetorupasaMhAravacanamupanayaH tathA cAyaM / pracchadapaTAderupari devadUSyAdyadho vaikriyikazarIradhUmavAniti / (nyA. dI. pu. 78) / prAyogyadravyAdAnAditi / (ta. bhA. hari.va. 2-32) / 1naya kI zAkhA-prazAkhAmoM-bheda-prabhedoM ko- 2. upapAtakSetraprAptimAtranimittaM yajjanma tadupapAtaupanaya kahate haiN| 3 hetu ke upasaMhAra ko upanaya janma / (ta. bhA. siddha. va. 2-32) / 3. upapAtaH kahate haiN| 6 maujIbandhanAdirUpa upanIti kriyA prAdurbhAvo jnmaantrsNkraantiH| (prAcArA. zI. va. ko bhI upanaya kahA jAtA hai| 1, 1, 13) / 4. upapatanamupapAto deva-nArakANAM upanayana-tatropanayanaM nAma manuSyANAM varNakramaprave- janma / (sthAnA. abhaya. va. 1-28, pR. 16) / zAya saMskAro hi veSamudrodvahanena sva-svagurUpadiSTe 5. upapatanamupapAtaH, utpattirjanmeti yAvat / (saMpradharmamArge nivezayati / (mA. di. 12, pR. 18) / haNI de. vR. 1, pR. 3) /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ upapAda] 272, jaina-lakSaNAvalI [upabRhaNa 1jisa janma kA kAraNa upapAta kSetra mAtra hotA yatsthAnaM nivAsabhUmilakSaNaM grAmanagarAdi / (dharmabi. hai use upapAta janma kahate haiN| yaha janma pracchada paTa mu.va. 1-16) / (vastravizeSa) ke Upara aura devadUSya ke nIce vaikri- svacakra yA paracakra ke prAkramaNa se yA durbhikSa, mArI yika zarIra ke yogya dravya ke grahaNa se hotA hai| Iti aura janavirodha prAdi se prazAnta sthAna ko upapluta sthAna kahate haiN| upapAda-1. upetya padyate'sminniti upapAdaH / upabaharA--dekho upagRhana / 1. uttamakSamAdibhAva(sa. si. 2-31, ta. zlo. 2-31) / 2. upetya nayA'tmano dharmaparivRddhikaraNamupabRhaNam / (ta. vA. padyate'sminnityapapAdaH // dev-naarkotpttisthaanvishesssNjnyaa| (ta. vA. 2, 31, 4) / 3. appida 6, 24, 1) / 2. upabRhaNaM nAma samAnadhArmikANAM gadIdo aNNagadIe samuppattI uvavAdo NAma | X sadguNaprazaMsanena tavRddhikAraNam / (dazavai. hari. vR. xx poggaleSu aNNapajjAeNa pariNAmo uvavAdo 3-182) / 3. upabRhaNaM nAma vardhanam / XXX spaSTenA'grAmyeNa zrotra-mana:prItidAyinA vastuyAthANAma / (dhava. pu. 13, pR. 347) / 4. upapAdaH tmyaprakAzanapravaNena dharmopadezena parasya tattvazraddhAnaanyasmAdAgatyotpattiH / (malA. va. 12-1) / varddhanamupabRhaNam / sarvajana vismayakAraNIM zatamakha5. upetya saMpUTazayyAm uSTrAdikaM vA prAzritya padanaM pramukhagIrvANasamiti viracitopacitisadazI pUjA zarIrapariNAmayogyapudgalaskandhasya gamanaM prAptiH uppaadH| rUDhizabdo'yaM deva-nArakANAmeva janmavAcI saMpAdya durdharatapoyogAnuSThAnanena vA Atmani zraddhA sthirIkaraNam / (bha. prA. vijayo. TI. 45) / (go. jI. ma. pra. TI. 83) / 6. upapadanaM saMpuTa 4. uttamakSamAdibhAvanayAtmana: prAtmIyasya ca dharmazayyoSTramukhAkArAdiSu laghunAntarmuhUrtenaiva jIvasya parivRddhikaraNamupabRhaNam / (cA. sA. pR. 3) / jananamupapAdaH / (go. jI. jI. pra. TI. 83); pari 5. dharmo'bhivardhanIya: sadAtmano mArdavAdibhAvanayA / tyaktapUrva bhavasya uttarabhavaprathamasamaye pravartanamupapAdaH / paradoSanigRhanamapi vidheyamupavRhaNaguNArtham / (pu. (go. jI. jI. pra. 543) / 7. upetya gatvA padyate si. 27) / 6. TaMkotkIrNa bhAvamayatvena samastAtmayasminniti upapAdaH, deva-nArakANAM janmasthAnam / (ta. vRtti zruta. 2-14); upetya padyate sampUrNAMga: zaktInAmupabRhaNAdupabRhaNam / (samayaprA. ja. vR. utpadyate yasmin sa upapAda: devanArakotpattisthAna 251) / 7. tacca (upabRhaNa ca) parasya spaSTA grAmyazravaNa-mana:prItikaratattvaprakAzana-paradharmopadezena vizeSa ityarthaH / (ta. vRtti zruta. 2-31) / 3 vivakSita gati se nikala kara anya gati meM janma tattvazraddhAnasphArIkaraNam, svasya ca zakranimi tasaparyAsodaryapUjAvizeSeNa durddharatapoyogAnuSThAnena lene ko upapAda kahA jAtA hai| 6 sampuTazayyA va jinendropajazrutajJAnAtizayabhAvanayA vA zraddhAnavarddhauSTramukha prAdi ke AkAravAlI nAraka janmabhUmiyoM meM jIva ke utpanna hone kA nAma upapAda hai| nam / (bha. prA. mUlA. 45) / 8. dharma svabandhumabhi bhUSNukaSAyarakSaH, kSeptuM kSamAdiparamAstraparaH sadA upapAdayogasthAna- uvavAdajogaThANA bhavAdi syAt / dharmopabRhaNadhiyA'bala-bAlizAtma yUthyAtyayaM samayaTThiyassa avara-varA / viggaha-ijugaigamaNe jIva sthagayituM ca jinendra bhaktaH / / (ana. dha. 2-105) / samAse muNeyavvA // (go. ka. 216) / 6. upavRhaNa nAma samAnadhArmikANAM kSapaNa-vaiyAjo yogasthAna jIva ke navIna bhava prApta karane ke vRttyAdisadguNaprazaMsanena tadvRtti / (vyava. bhA. malaya. prathama samaya meM hote haiM unheM upapAdayogasthAna vR. 1-64) / 10. upabRhA darzana guNavatAM prazaMsayA kahate haiN| tattadguNaparivarddhanam / (uttarA. ne. va. 28, 31) / upapradAna-upapradAnaM abhimatArthadAnam / (vipAka. 11. upabRhaNaM nAma samAnadhArmikANAM sadguNaprazaMzanena abhaya. vR. 4-42, pR. 42) / tavRddhikaraNam / (dha. bi. mu. vR. 2-11; dharmasaM. mAna, abhISTa artha ke dAna ko upapradAna kahA jAtA hai| svo. va. 1.20) / 12. upabRhaNamatrAsti guNaH samyaupapluta sthAna-upaplutaM svacakra-paracakravikSo- radRgAtmanaH / lakSaNAdAtmazaktInAmavazyaM brahaNAdiha / / bhAt dubhikSamArIti-janavirodhAdezcAzvasthIbhUtaM prAtmazuddhe radaurbalyakaraNaM copabRhaNaM / arthAdRgjJapti
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ upabhoga] 273, jaina-lakSaNAvalI [upabhoga-paribhoga. cAritra vAdaskhalanaM hi tat / / (lATIsaM. 4, pR. 51) / 15. upeti puna: punarbhujyate iti upa276-80%; paJcAdhyAyI 2, 275-76) / bhogo bhbnaa''snaanggnaadi| uktaM ca-xxx 1 uttama kSamA prAdi kI bhAvanA se apane dharma ke uvabhogo u puNo pUNa uvabhajjai bhavaNa-vaNiyAI / / bar3hAne ko uhabRhaNa (upagRhana) kahate haiM / 2 sA- (karmavi. de. svo. vR. 51, pR. 58) / 16. bhujyatedharmo bandhuoM ke samIcIna guNoM kI prazaMzA ke dvArA usakRdevAtra syaadupbhogsNjnykH| (lATIsaM. 6, unake bar3hAne ko upabRhaNa kahate haiN| 146) / 17. indriyadvAreNa zabdAdiviSayANAmupaupabhoga-1.xxx bhuktvA punazca bhoktvyH| labdhiH upabhogaH / (ta. vRtti zruta. 2-44) / upbhogHXxx|| (ratnaka. 83) / 2. indriya- 1 jo vastu bAra-bAra bhogI jA sake use upabhoga praNAlikayA zabdAdInAmupalabdhirupabhogaH / (sa. si. kahate haiM / 2. zrotra prAdi indriyoM ke dvArA zabdAdi 2-44); upbhogo'shn-paan-gndh-maalyaadiH| (sa. viSayoM kI prApti ko upabhoga kahA jAtA hai| si. 7-21) / 3. indriyanimittazabdAdyupalabdhi- 3 jo prazana-pAna prAdi eka hI bAra bhoge jA sakate rupbhogH| indriyapraNAlikayA zabdAdInAmupalabdhi haiM unheM upabhoga kahA jAtA hai| rupabhoga ityucyate / (ta. vA. 2, 44, 2); upetya upabhoga-paribhogaparimAraNavata-1. upabhogosbhujyata ityupbhogH| upetyAtmasAtkRtya bhujyate zana-pAna-gandha-mAlyAdiH, paribhoga pAcchAdana-prAvaanubhUyata ityupabhogaH, azana-pAna-gandha-mAlyAdiH / raNAlaGkAra-zayanAsana-gRha-vAhanAdiH, tayoH pari(ta. vA, 7, 21, 6) / 4. upetya bhujyata ityupa- mANamupabhoga-paribhogaparimANam / (sa. si. 7, bhogaH azanAdiH / (ta. shlo.7-21)| 5. ucita- 21) / 2. upetya bhujyate ityupabhogaH / upetyAtmabhogasAdhanAvAptyabandhyahetuH upabhogaH kSAyikaH / / sAtkRtya bhujyate anubhUyata ityupabhogaH prazana-pAna < punaH pUnarupabhajyata ityupabhogaH / (ta. bhA. gandha-mAlyAdiH / parityajya bhajyata iti pribhogH| .va. 2-4) / 6. upabhajyata ityapabhogaH praza- sakRda bhaktvA parityajya punarapi bhujyate iti paribhoga nAdiH, upazabdasya sakRdarthatvAt, sakRd bhujyata ityucyate, prAcchAdana-prAvaraNAlaMkAra-zayanAzana-gRhaityarthaH / (zrA. pra. TI. 26) / 7. upabhogo'nna- yAna-vAhanAdiH / upabhogazca paribhogazca upabhogapAna-vasanAdyAsevanam / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. paribhogau, upabhoga-paribhogayoH parimANam upabhoga6-26) / 8. viSayasampadi satyAM tathottagguNapraka- paribhogaparimANam / (ta. vA. 7, 21, 6-10) / rSAt tadanubhava upabhogaH, punaH punarupabhogAd vA 3. gandha-mAlyAnna-pAnAdirupabhoga upetya yH| bhogovastra-pAtrAdirupabhogaH / (ta. bhA. siddha. va. 2-4) / 'nyaH paribhogo yaH parityajyAsanAdikaH // parimANaM 6. upetyAtmasAtkRtya bhujyata ityupbhogH| (cA. tayoryatra yathAzakti yathAyatham / upabhoga-parIbhogasA. pR. 12) / 10. vAhanAzana-palyaGka-strI-vastrA- parimANavataM hi tat // (ha. pu. 58, 155-56) / bharaNAdayaH / bhujyante'nekathA yasmAdupabhogAya te 4. upetya bhujyata ityupabhogaH azanAdiH / parityajya matAH // (subhA. saM. 814) / 11. upabhogo ya bhujyata iti paribhogaH, punaH punarbhujyate ityarthaH, sa puNo puNa uvabhujjai bhavaNa-vilayAI / (karmavi. ga. vastrAdiH / parimANazabdaH pratyekamubhAmyAM sambandha165, pR. 67) / 12. sa upabhogo bhaNyate xxx nIyaH / (ta. shlo.7-21)| 5. upetyAtmasAtkRtya yaH punaH punaH sevyo bhUyobhUyaH sevyate, sevityApi bhujyata ityupabhogaH, azana-pAna-gandha-mAlyAdiH / pUnaH sevyate ityarthaH / (sA. dha. svo. TI. 5-14) / sakRda bhuktvA punarapi bhujyata iti paribhogaH, 13. uvabhogo u puNo puNa uvabhujjai vattha-nilayA AcchAdana-prAvaraNAlaGkAra-zayanAzana-gRha-yAna- vAhaiti / (praznavyA. vR. pR. 220) / 14. punaH punarbhu- naadiH| tayoH parimANamupabhoga-paribhogaparimAjyate ityupbhogH| (paMcasaM. malaya. vR. 3-3, pR. Nam / (cA. sA. pR. 12) / 6. prazana106; SaSTha ka. malaya. vR. 6, pR. 127; dharmasaM. pAna - gandhamAlya - tAmbUlAdikamupabhogaH kathyate / malaya. vR. 623, zataka. mala. hema. vR. 37-38, prAcchAdana-prAvaraNa-bhUSaNa-zayyAsana-gRha-yAna-vAhana la. 35
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ upabhoga - paribhogavrata ] vanitAdikaH paribhoga ucyate / upabhogazca paribhogazca upabhoga- paribhogo, tayoH parimANam upabhogaparibhogaparimANam / bhogopabhoga- parimANamiti ca kvacit pATho vartate / tatra azanAdikaM yatsakRd bhujyate sa bhogaH, vastra vanitAdikaM yatpunaH punarbhujyate sa upabhogaH tayoH parimANaM bhogo bhogaparimANam / (ta. vRtti zruta. 7-21) / 1 anna pAnAdi upabhoga aura vastra alaMkArAdi paribhoga, ina donoM kA parimANa karane ko upabhogaparibhogaparimANa kahate haiM / upabhoga- paribhogavrata - upabhoga-paribhogavrataM nAma prazana-pAna khAdya-svAdya gandha-mAlyAdInAM laMkAra-zayanAzana-gRha-yAna vAhnAdInAM bahusAvadyAnAM cavarjanam, alpasAvadyAnAmapi parimANakaraNamiti / ( ta. bhA. 7-16) / prAvaraNA anna, pAna, khAdya, svAdya va gandha-mAlA zrAdi ( upabhoga ) tathA vastra, alaGkAra, zayana, zrAsana, gRha, yAna aura vAhana Adi (paribhoga); inameM bahuta pApajanaka vastunoM kA sarvathA parityAga karanA tathA alpa sAvadya vAlI vastunoM kA pramANa karanA, isakA nAma upabhoga- paribhogavrata hai / upabhoga- paribhogAnarthakya - 1. yAvatA'rthenopabhoga- paribhogau so'rthastatopanyasyAdhikyamAnarthakyam / ( sa. si. 7-32; ta. vA. 7, 32, 6) / 2. yAvatArthenopabhoga - paribhogasyArthastato'nyasyAdhikyamAnarthakyam / (ta. ilo. 7-32 ) / 3. na vidyate'rthaH prayojanaM yayostau anarthako anartha kayorbhAvaH karma vA zrAnarthakyam, upabhoga- paribhogayorAnarthakyam upabhoga - paribhogAnarthakyam adhikamUlyaM dattvA upabhogaparibhogagrahaNamityarthaH / (ta. vRtti zruta. 7 - 32 ) / 4. zrAnarthakyaM tayoreva ( upabhoga - paribhogayoH) syAdasaMbhavinordvayoH / anAtmocitasaMkhyAyA: karaNAdapi dUSakam / / (lATIsaM. 6-148 ) / 1 jitanI upabhoga - paribhoga vastunoM se prayojana kI siddhi hotI hai utane kA nAma artha hai, usase adhika upabhoga - paribhoga ke saMgraha ko upabhogaparibhogAnarthakya kahA jAtA hai / yaha anarthadaNDavrata kA eka praticAra hai / upabhogAdhikatva - dekho upabhoga- paribhogAnarthakya / upabhogasya, upalakSaNatvAd bhogasya ca uktanirvaca [ upamAna nasyAdhikatvam pratiriktatA upabhogAdhikatvam / (dha. bi. mu. vR. 3-30 ) / bhoga aura upabhoga sAmagrI kA zrAvazyakatA se adhika rakhanA, isakA nAma upabhogAdhikya hai / yahAM upabhoga zabda bhoga kA upalakSaNa rahA hai / upabhogAntarAya - 1. strI-vastra- zayanAsana bhAjanAdika upabhoga:, punaH punarupabhujyate hi saH, paunaHpunyaM copazabdArthaH / sa sambhavannapi yasya karmaNa udayAnna paribhujyate tatkarmopabhogAntarAyAkhyam / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 8 - 14) / 2. upabhogavigghayaraM uvabhogaMtarAiyaM / ( dhava. pu. 15, pR. 14 ) / 3. maNuyatte vihu patte laddhe vihu bhogasAhaNe vibhave / bhuttuM navari na sakkai viraivihUNo vi jassudaye / ( karmavi. ga. 163, pR. 66 ) / 4. punaH punarbhujyata ityupabhogaH, zayana- vasana- vanitA bhUSaNAdistamupabhogaM vidyamAnamanupahata Gge'pi yadudayAdupa bhoktuM na zaknoti tadupabhogAntarAyam / ( zataka. mala. hema. vR. 37-38, pR. 51 ) / 5. yadudayAd vidyamAnamapi vastrAlaGkArAdi nopabhuMkte tat upabhogAntarAyam / ( karmavi. de. svo vR. 51) / 1 jisa karma ke udaya se jIva vidyamAna bhI upabhogasAmagrI-strI, vastra va zayyA zrAdi--kA upabhoga na kara sake use upabhogAntarAya karma kahate haiM / 274, jaina- lakSaNAvalI upamAna - 1. upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAtsAdhyasAdhanam / ( laghIya. 3- 16, pR. 488 nyAyavi. 3 - 85 ) / 2. yathA gaustathA gavayaH kevalaM sAsnArahitaH ityupamAnam XXX / (ta. vA. 1,20, 15 ) / 3. upamIyate'nena dAntiko'rtha ityupamAnam / ( dazavaM. hari vR. 1-52 ) / 4. prasiddhasAdharmyAtsAdhyasAdhanamupamAnam / (siddhivi. vR. 3, 7, pR. 184, paM. 20 ) / 5. prasiddhena gavAdinA, prasiddhaM vA yatsAdharmya tasmAt sAdhyasya saMjJAsaMjJisambandhajJAnasya sAdhanaM pramAtR- prameyAbhyAmanyaH kAraNakalApaH upamAnaM pramANam / (siddhivi. TI. 3-7 pR. 185, paM. 21-23) / 1 prasiddha artha kI samAnatA se sAdhya ke siddha karane ko umAna kahate haiM / 3 jisake dvArA dASTantirUpa padArtha se samAnatA jAnI jAtI hai use upamAna kahate haiM /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ upamAloka ] upamAloka - tiSNisadateyAlaghaNarajjupamANo ubamAlotro NAma / ( dhava. pu. 4, pR. 185 ) / tIna sau tetAlIsa (343) ghanarAja pramANa upamAloka mAnA jAtA hai / upamAsatya - 1. ovammeNa du saccaM jANasu palidomAdIyA / / (mUlA. 5 - 116 ) / 2. palyopamasAgaropamAdikamupamAsatyam / (bha. zrI. vijayo. TI. 1193) / 3. prasiddhArthaM sAdRzyamupamA, tadAzritaM vacaH upamAsatyam / (go. jI. jI. pra. TI. 224) / 3 prasiddha artha kI samAnatA ke zrAzraya se jo vacana kahA jAtA hai, use upamAsatya kahate haiM / jaisepalyopama - sAgaropama ityAdi / 275, jaina-lakSaNAvalI upamAsatyA bhASA -- uvamAsaccA sA khalu, eesu saduvamANa ghaDiyA jA / NAsaMbhavidhammaggahaduTThA desAigahaNA || ( bhASAra. 35 ) / jo bhASA samIcIna upamA se ghaTita hokara asambhava dharmoM ke grahaNa se - jaise candramukhI kahane para mukha meM asambhava kalaMkitatva prAdi- dUSita na ho, vaha upamAsatyA bhASA kahI jAtI hai / upamita- umA [viNA ] jaM ears ghettuM taM uvamiyaM bhavati / ( anuyo. cU. pR. 57) / kAlappamANaM Na jisa kAlapramANa ko upamA ke binA grahaNa na kara sake use upamita kahate haiM / upayukta nozrAgamabhAvamaMgala - zrAgamamantareNArthIpayukta upayuktaH / (dhava. pu. 1, pR. 26) / zrAgama ke binA jo maMgalaviSayaka upayoga se sahita ho, use upayukta nozrAgamabhAvamaMgala kahate haiM / upayoga 1. XX X uvaprogo NANa daMsaNaM bhaNido | ( prava. sA. 2 - 62 ) / 2. XXX uvalogo NANa-daMsaNaM hoI / (ni. sA. 10) / 3. ubhayanimittavazAdutpadyamAnazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayoga: / ( sa. si. 2 - 8 ) ; yatsannidhAnAdAtmA dravyendriyanivRttiprati vyApriyate tannimitta zrAtmanaH pariNAma: (pra. mI. pariNAmavizeSaH) upayogaH / ( sa. si. 2- 18; pramANamI. 1, 1, 23) / 4. upayogaH praNidhAnamA yogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / ( ta. bhA. 2 - 16) / 5. jo savisayavAvAro so uvajogo sa cegakAlammi / egeNa ceva tamhA uvagidi savvo / (vizeSA. 3565 ) / 6. bA upayoga hyAbhyantaratudvayasannidhAne yathAsambhavamupalabdhuzcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH / (ta. vA. 2, 8, 21 ) ; tannimitta: ( labdhinimittaH) pariNAmavizeSa upayoga: / taduktaM nimittaM pratItya utpadyamAnaH AtmanaH pariNAma upayoga ityupadizyate / (ta. vA. 2, 18, 2) / 7. upayogI jJAnAdivyApAraH sparzAdiviSayaH / ( ta. bhA. hari. vR. 2- 10 ) / 8. upayojanamupayogo vivakSite karmaNi manaso'bhinivezaH / ( nandI. hari. vR. 62 ) / 6. jJeya dRzyasvabhAveSu pariNAmaH svazaktitaH / upayogazca tadrUpaM XXX ( padmaca. 105 - 146 ) / 10. taduktanimittaM ( jJAnAvaraNakSayopazamavizeSarUpAM labdhi ) pratItyotpadyamAnaH zrAtmana: pariNAma upayogaH / ( dhava. pu. 1, pR. 236); sva-paragrahaNapariNAmaH upayogaH / ( dhava. pu. 2, pR. 413) / 11. tatra kSayodbhavo bhAvaH kSayopazamajazca yaH / tadvyaktivyApisAmAnyamupayogasya lakSaNam / (ta. zlo. 2 - 8 ) / 12. zrarthagrahaNavyApAra upayoga: / ( pramANapa. pU. 61; laghIya. zrabhaya. bR. 1-5, pR. 15) / 13. yujyanta iti yogAH, yojanAni vA jIvavyApArarUpANi yogA abhidhIyante / upayujyanta iti upayogAH jIvavijJAnarUpAH / (paMcasaM. sva. vR. 1-3 ) / 14. upayogaH upalambhaH jJAnadarzana samAdhi jJAna-darzanayoH samyak svaviSayasImAnullaMghanena dhAraNaM samAdhirucyate, athavA yujjanaM yogaH jJAna-darzanayoH pravartanaM viSayAvadhAnAbhimukhatA, sAmIpyavartI yogaH upayogo nityasambandha ityarthaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 2-8 ) / 15. upayogo hi tAvadAtmanaH svabhAvazcaitanyAnuvidhAyipariNAmatvAt / ( prava. sA. amRta. vR. 2-63) / 16. zrAtmanaH pariNAmo yaH upayogaH sa kathyate / (ta. sA. 2 - 46 ) / 17. AtmanazcaitanyAnuvidhAyipariNAma upayogaH / ( paMcA. kA. amRta va jaya. vR. 40 ) / 18. tannimitta: Atmana: pariNAma upayogaH, kAraNadharmasya kArye darzanAt / (mUlA. vR. 1 - 16 ) / 16. upayogastu rUpAdiviSayagrahaNavyApAra: / ( pra. ka. mA. 2- 5, pR. 231 ) / 20 vatthuNimittaM bhAvo jAdo jIvassa jo du uvajogo / (go. jI. 672) / 21. AtmanazcaitanyAnuvartI pariNAmaH sa upayogaH / (ni. sA. vR. 1-10) / 22. upayojanaM upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate'sAviti zraneneti vA upa
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu upayogavargaNA] 276, jaima-lakSaNAvalI [upazama yogo jIvasvatattvabhUto bodhaH / (saMgrahaNI de. va. upayogazuddhi-1. pAdoddhAra nikssepdeshjiivprih273)| 23. janto vo hi vastvartha upayogaHX raNAvahitacetastA upyogshuddhiH| (bha. prA. vijayo. xx / (bhAvasaM. vAma. 40) / 24. upayogaH TI. 1161) / 2. upayogazuddhiH pAdoddhAranikSepavivakSitakarmaNi mnso'bhiniveshH| (prAva. ni. malaya. dezatiprANipariharaNapraNidhAnaparAyaNatvam / (bha. 5. 646, pR. 526) / 25. upayojanamupayogaH, prA. mUlA. TI. 1161) / yadvA upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo- calate samaya pairoM ko uThAte aura rakhate hae taza'nenetyapayogaH,xxxbodharUpo jIvasya tattvabhUto vartI jIvoM kI rakSA meM citta kI sAvadhAnatA ko vyApAraH prjnyptH| (prajJApa. malaya. va. 26-312, pR. upayogazuddhi kahate haiN| 526, paMcasaM. malaya. vR. 1-3; zataka. mala. hema. upayogendriya-dekho upyog| upayogendriyaM yaH va. 2, pR. 3) / 26. upayogaH sva-svaviSaye labdhya- svaviSaye jnyaanvyaapaarH| (lalitavi. mu. paM. pR. nusAreNAtmanaH paricchedavyApAraH / (jIvAjI. malaya. 36) / vR. 1-13, pR. 16) / 27. upayojanamupayogaH apane viSayabhUta padArtha ko jAnane ke lie jo jJAna bodharUpo jiivvyaapaarH| XXX upayujra kA vyApAra hotA hai use upayoga-indriya kahate haiN| paricchedaM prati vyAparyate ityupayogaH, Xxx upa- upavAsa-xxx upavAsa: upavasanam XXX yujyate vastuparicchedaM prati jIvo'nenetyupayogaH,X kiM tat ? caturbhaktyujjhanaM catasRNAM bhuktInAM bhojyAxxsarvatra jIvasvatattvabhUto'vabodha evopayogo nAmazana-svAdya-khAdya peyadravyANAM bhuktikriyANAM ca mantavyaH / (SaDazIti malaya. vR. 1-2, pR. 122) / tyAgaH / (sA. dha. svo. TI. 5-34) / 28. upayujyate vastu prati praryate yaH vastusvarUpapari- prazana; svAdya, khAdya aura peya rUpa cAra prakAra ke jJAnArthamityupayogaHXxx, athavA AtmanaH upa AhAra ke sAtha bhojana kriyA kA bhI parityAga samIpe yojanamupayogaxxxkarmakSayanimittabazAdu- karanA, isakA nAma upavAsa hai| tpadyamAnazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma ityarthaH / (ta. upazama-1. aAtmani karmaNaH svazakteH kAraNavazAvRtti zruta. 2-8) / danubhUtirupazamaH / (sa. si. 2-1; pArA. sA. 3 bAhya aura abhyantara kAraNa ke vaza jo cetanatA TI. 4, pR. 12) / 2. karmaNo'nubhUtasvavIryavRttikA anasaraNa karane vAlA pariNAma (jJAna-darzana) topazamo'dhaHprApitapavata / yathA sakaluSasyAmbhasa: utpanna hotA hai use upayoga kahA jAtA hai|xx katakAdidravyasampat iadhaHprApitamaladravyasya tatkRX jisakI samIpatA meM prAtmA dravyendriya nirvRtti takAluSyAbhAvAt prasAda upalabhyate tathA karmaNaH ke prati vyApta hotA hai usake nimitta se hone vAle kAraNavazAdadabhUtasvavIrya vRttitA pAtmano vizuddhimAtmA ke pariNAma ko upayoga (bhAvendriya) rupazamaH / (ta. vA. 2, 1, 1) / 3. udaya prabhAvo kahate haiN| uvasamo / (anuyo. cU. pR. 43) / 4. upazAntiupayogavargaraNA-uvajogo NAma kohAdikasAehiM rupazamaH / (zrA. pra. TI. 53) / 5. upazamanamupasaha jIvassa saMpajogo, tassa vaggaNApro viyappA shmH| karmaNo'nudayalakSaNAvasthA bhasmapaTalAvacchabhedA tti eyttttho| jahaNNovajogaTTANappahuDi jAva nnAgnivat / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 2-1) / ukkassovajogaTThANe ti NiraMtaramavaTThidANaM tabviya- 6. anubhUtasvasAmarthya vRttitopazamo mataH / karmaNAM ppANamuvajogavaggaNAvavaeso tti vuttaM hoi / (jayaSa. puMsi toyAdAvadhaHprApitapaGkavat / / (ta. zlo. 2, -kasA. pA. pR. 576, Ti. 1) / 1, 2) / 7. (karmaNAM phaladAnasamarthatayA) anudbhUkrodhAdi kaSAyoM ke sAtha jIva kA samprayoga hone tirupazamaH / (paMcA. kA. amRta. va. 56) / 8. upako upayoga kahate hai| isa upayoga ke jaghanya zamaH svaphaladAnasAmarthyAnudabhavaH / (ana. gha. svo. sthAna se lekara utkRSTa sthAna taka nirantara jitane TI. 2-47) / 6. tatropazamo bhasmacchannAgnerivAbhI vikalpa yA bheda haiM unheM upayoga vargaNA nudrekAvasthA, pravezato'pi udayAbhAva iti yAvat / kahate haiN| sa cetthaMbhUta upazamaH sarvopazamaH ucyate / saba
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ upazamaka] 277, jaina-lakSaNAvalI [upazamaniSpannabhAva mohanIyasyaiva karmaNo na zeSasya, 'savvavasamaNA moha- bAdara-sUkSmasAmparAyalakSaNaguNasthAnakadvayavartI jantusseva u' iti vacanaprAmANyAt / (paMcasaM. malaya. va. rupazamaka ucyate / (SaDazIti de. svo. va. 70, pR. 2-3, pR. 45) / 10. yazca guNavatpuruSaprajJApanAha- 196-97) / tvena jijJAsAdiguNayogAn mohApakarSaprayuktarAgadveSa- 1 apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasAmparAya zaktipratighAtalakSaNa upazamaH / (dharmasaM. mAna. svo. ye tIna guNasthAnavI jIva upazamaka kahalAte haiN| vR. 1, 18, 15) / 11. upazamazca anudIrNasya 2 anivRttibAdarasamparAya aura sUkSmasAmparAyaviSkambhitodayatvam / (SaDazI. de. svo. va. 64) / nauveM va dasaveM guNasthAnavartI jIva-upazamaka kahe 12. karmaNo'nudayasvarUpaH upazamaH kathyate / (ta. jAte hai| apUrvakaraNa guNasthAnavartI upacAra se vRtti zruta. 2-1) / upazamaka haiN| 1 prAtmA meM kAraNavaza karma ke phala dene kI zakti upazamakazreNI-yatra mohanIyaM karmopazamayannAke pragaTa na hone ko upazama kahate haiN| tmA''rohati sopshmkshrennii| (ta. vA. 6, 1, upazamaka- 1. apUvvakaraNapaviTThamuddhisaMjadesu uva- 18) / samA khavA / / aNiyaTTibAdarasAparAiyapaviTThasuddhisaMja- jahAM (apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya desu atthi uvasamA khavA / / suhumasAMparAiyapaviTTha- aura upazAntamoha guNasthAna) jIva mohanIyasuddhisaMjadesu atthi uvasamA khavA / (SaTkhaM. 1, 1, cAritramohanIya-ko upazAnta karatA humA prAro16-18) / 2. apUrvakaraNapariNAma upazamakaH kSapa- haNa karatA hai use upazamakazreNI kahate haiM / kazcopacArAt ||xxxttr karmaprakRtInAM nopa upazamacaraNa-cArittamohaNIe uvasamado hodi zamo nApi kSayaH, kintu pUrvatrottaratra ca upazamaM kSayaM uvasamaM caraNaM / (bhAvatri. 10) / vA'pekSya upazamakaH kSapaka iti ca ghRtaghaTavadupacaryate / cAritramohanIya ke upazama se jo cAritra utpanna anivRttipariNAmavazAt sthUlabhAvenopazamakaH kSapa hotA hai, use upazamacaraNa kahate haiN| kazcAnivRttivAdarasAmparAyau // pUrvokto'nivRtti upazamanAkaraNa-1. udayodIraNa-nidhatti-nikApariNAmaH, tadvazAt karmaprakRtInAM sthUlabhAvenopazama canAkaraNAnAM yadayogyatve vyavasthAnaM tadupazamakaH kSapakazcAnivRttibAdarasAmparAyAviti bhASyete / nAkaraNam / (paMcasaM. svo. vR. 1, pR. 106) / sUkSmabhAvenopazamAt kSapaNAcca sUkSmasAmparAyo / 2. upazamanA sarvakaraNAyogyatvasampAdanam / (SaDasAmparAyaH kaSAyaH, sa yatra sUkSmabhAvenopazAnti kSayaM zoti hari. va. 11, pR. 131) / 3. karmapudgalAca prApadyate to sUkSmasAmparAyo veditvyau| (ta. nAmudayodIraNA- nitti - nikAcanAkaraNAyogyatvena vA. 6, 1, 19-21) / 3. apUrvakaraNAnAmantaH vyavasthApanamupazamanA Ixxx upazamyate udayopraviSTazuddhayaH kSapakopazamasaMyatAH, sarve saMbhUya eko dIraNA-nidhatti-nikAcanAkaraNAyogyatvena vyavasthAguNaH / (dhava. pu. 1, pR. 181); sAmparAyAH pyate kama yayA sopshmnaa| (karmapra. malaya va. 2, kaSAyAH bAdarAH sthUlAH, bAdarAzca te sAmparAyAzca pR. 17-18) / bAdarasAmparAyAH, anivRttayazca te bAdarasAmparAyAzca anivRttibAdarasAmpAyAH, teSu praviSTAH zuddhi 1 karmoM ke udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAcita karaNa ke ayogya karane ko upazamanAkaraNa kahate haiN| ryeSAM saMyatAnAM te'nivRttibAdarasAmparAyapraviSTazuddhisaMyatAH, teSa santi upazamakA: kSapakAzca / sarve te upazamaniSpannabhAva-upazamaniSpannastu krodhAeko guNaH anivRttiriti / (dhava. pu. 1, pR. dhudayAbhAvaphalarUpo jIvasya paramazAntAvasthAlakSaNaH 184); sUkSmazcAso sAmparAyazca suukssmsaampraayH| pariNAmavizeSaH / (paMcasaM. malaya. va. 2-3, pR. taM praviSTA zuddhiryeSAM saMyatAnAM te sUkSmasAmparAya- 45) / prvissttshuddhisytaaH| teSu santi upazamakAH kSapa- krodhAdi kaSAyoM ke udaya kA prabhAva hone se jIva kAzca / sarva ta eko guNaH, sUkSmasAmparAyatvaM pratya- ke jo parama zAnta avasthArUpa pariNAmavizeSa hotA bhadAt / (dhava. pu. 1, pR. 187) / 4. anivRtti- hai, use upacamaniSpannabhAva kahate haiN|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ upazamasamyaktva] 278, jaina-lakSaNAvalI [upazAntakaSAyapratipAta upazamasamyaktva-1. dasaNamohaNIyassa uva- vi dAdaM kameNa No sakkaM / uvasaMtaM ca NidhattaM NisameNa uvasamasammattaM hodi| (dhava. pu. 7, pR. kAcidaM cAvi jaM kammaM / / (jaM kamma udae dAdaM No 107) / 2. sattaNhaM payaDINaM uvasamado hodi uva- sakkaM tamuvasaMtaM / ) (dhava. pu. 15, pR. 276 u.; samaM samma / (kAtike. 308) / 3. sattaNhaM uvasamado go. ka. 440) / 2. yatkarmodayAvalyAM nikSeptumazauvasamasammoxxx1(go. jI. 26); daMsaNamoha- kyaM tadupazAntam / (go. ka. jI. pra. TI. 440) / vasamado uppajjai jaM pytthshhnnN| uvasamasammatta- 2 jo karma udayAvalI meM na diyA jA sake use upamiNaM pasaNNamalapaMkatoyasamaM / (go. jI. 650; zAnta kahate haiN| bhAvatri. ) / 4. kohaca ukkaM paDhama aNaMtabaMdhINi upazAnta kaSAya-1. sarvasya (mohasya) upazaNAmayaM bhaNiyaM / sammattaM micchattaM sammAmicchattayaM mAt kSapaNAcca upazAnta kaSAyaH kSINakaSAyazca / tiNNi // eesi sattaNha uvasamakaraNeNa uvasamaM (ta. vA. 6, 1, 22) / 2. upazAntaH kaSAyo yeSAM bhaNiyaM / (bhAvasaM. de. 266-67) / 5. prazamayya te upshaantkssaayaa.|xxx uktaM ca-sakayAtato bhavyaH karmaprakRtisaptakam / prAntarmuhurtakaM pUrva halaM jalaM vA sarae saravANiyaM va NimmalayaM / sayasamyaktvaM pratipadyate // (amita. zrA. 2-51) / lovasaMtamoho uvasaMtakasAyano hodi // (prA. paMcasaM. 6. anantAnuvandhicatuSkasya darzanamohatrayasya coda- 1-24; dhava. pu. 1, pR. 189 ud.; go. jI. 61) / yAbhAvalakSaNaprazastopazamena prasannamalapaMkatoyasamAnaM 3. adho male yathA nIte katakenAmbho'sti nirmalam / yatpadArthazraddhAnamutpadyate tadidamupazamasamyaktvam / upariSTAttathA zAntamoho dhyAnena mohane // (paMcasaM. (go. jI. jI. pra. TI. 650) / 7. mithyAtvamizra- amita. 1-47) / 4. upazAntA upazamitA vidyasamyaktvAnantAnubandhikrodha-mAna-mAyA-lobhAnAM saptA- mAnA eva santa: saMkramaNodvartanAdikaraNavipAkapradezonAM prakRtInAmupazamAt katakaphalayogAt jalakardamo- dayAyogyatvena vyavasthApitAH kaSAyAH prAgnirUpitapazamavat upazamasamyaktvam / (kAtike. TI. 308) / zabdArthA yena sa upshaantkssaayH| (paMcasaM. malaya. 8. astyupazamasamyaktvaM dRngmohopshmaadythaa| puMso- vR. gA. 1-15; karmasta. go. vR. 2, pR. 73) / 'vasthAntarAkAraM nAkAraM cidvikalpake // (paMcAdhyAyI 5. paramopazamamUrti nijaatmsvbhaavsNvittiblenop2-380)| zAntamohA ekAdazaguNasthAnavatino bhavanti / (bR. 1 darzanamohanIya ke upazama se utpanna hone vAle dravyasaM. TI. 13) / 6. jo uvasamai kasAe mohassaMsamyaktva ko-tattvArthazraddhAna kI-upazamasamyaktva baMdhipayaDibuhaM ca / uvasAmagro tti bhaNiyo khavayo kahate haiN| NAmaM Na so lahai / / (bhAvasaM. de. 655) / 7. upazamasamyagdRSTi-1. uvasamasammAiTThI NAma xxx sUkSmasAmparAyacaramasamayAnantarottarasamaye kadhaM bhavadi / / uvasamiyAe laddhIe / / (SaTkhaM. 2, 1, vItarAgaviza ddhipariNAmavija bhitayathAkhyAtacAritro74-75) / 2. samIcI dRSTiH zraddhA yasyAso samya- payukto yo jIva: sa sakalopazAntamohaH sannupazAntagdaSTa: |xxxedaasi (aNatANubadhica ukkassa kaSAyanAmA bhavati / sakala:-prakRtisthityanubhAgadaMsaNamohattayassa ca) sattaNhaM payaDINamuvasameNa uva- pradezasaMkramaNodIraNAdisamastaka raNagocaraH, upazAntaH samasammAiTThI hoi / (dhava. pu. 1, pR. 171); daMsa- -udayAyogyo moho yasya sa upazAntamohaH / (go. NamohaNIyassa uvasameNedassa (uvasamasammAiTThissa) jI. ma. pra. TI. 61) / 8. sAkalyenodayAyogyAH uppttidsnnaado| (dhava. pu. 7, pR. 106) / kRtAH kaSAya-nokaSAyA yenaasaabupshaantkssaayH| (go. 2 praupazamika labdhi se-anantAnubandhI cAra aura jI. jI. pra. TI. 61) / darzanamohanIya tIna, ina sAta prakRtiyoM ke upazama 1 sampUrNa moha karma kA upazama karane vAle gyArahaveM se-jIva upazamasamyagdRSTI hotA hai| gaNasthAnavartI jIva ko upazAntakaSAya kahate haiN| upazAnta-1. dvAbhyAmAbhyAM (udIrNa badhyamAnA- upazAntakaSAyapratipAta-so ca uvasaMtakasAyabhyAM) vyatiriktaH karmapudgalaskandhaH upshaantH| ssa paDivAdo viho bhavakkhayaNibaMdhaNo uvasAmaNa(dhava. pu. 12, pR. 303); udae saMkama udae cadusu ddhAkhayaNibaMdhaNo cedi |xxxuvsNtddhaae khaeNa
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ upazAntamoha ] paDavaNaM vattaissAmo / taM jahA - uvasaMta zraddhAkhaeNa padato lobhe caiva paDivadadi, suhumasAMparAiyaguNamagaMtUNa guNaMtaragamaNAbhAvA / ( dhava. pu. 6, pR. 317-18) / zrAyukarma ke zeSa rahane para bhI upazAmanAkAla ke kSaya hone se jo upazAntakaSAya guNasthAna se nIce sakaSAya guNasthAnoM meM giratA hai, usake isa adhaHpAta ko upazAntakaSAyapratipAta kahate haiN| yaha upazAntakaSAya kA pratipAta upazAmanAddhAkSayanibandhana hai / upazAntamoha- - XXX uvasaMtehi tu uvasaMto / ( zataka. bhA. 60, pR. 21) / 2. XXX uvasateNaM tu uvasaMto // 10 // ( gu. gu. SaT, svo. vU. 17, pR. 45) / 3. grathopazAntamohaH syAnmohasyopazame sati / (yogazA. svo viva. 1 - 16) / dekho upazAntakaSAya / 276, jaina- lakSaNAvalI 1 upazAntAddhA - jamhi kAle micchattamuvasaMtabhAvegacchadi so uvasamasammattakAlo uvasaMtaddhA tti bhaNNade | ( jayadha. - ka. pA. pR. 630, Ti. 1) / jisa kAla meM mithyAtva upazAnta rUpa meM rahatA hai usa kAla ko upazAntAddhA kahate haiM / upazAmanA - tAo caiva saMjamAsaMjamalaDIo paDivajja mANassa puvvabaddhANaM kammANaM cAritapaDibaMdhINa NudayalavakhaNA uvasAmaNA / ( jayadha. patra 815); uvasAmaNA nAma kammANamudayAdipariNAmehiM viNA uvasaMtabhAveNAvaThANaM / ( jayadha. patra 856 ) / udayAdi zravasthAnoM ke binA karmoM kA upazAnta svarUpa se avasthita rahanA, isakA nAma upazAmanA hai| upasampadA - 1. upasaMpayA AcAryasya Dhaukanam / (bha. zrI. vijayo. TI. 2-68 ) / 2. upasaMpayA zrAcAryasyAtmasamarpaNam / (bha. prA. mUlA. TI. 2-68) / 2 AcArya ke pAsa jAkara unheM zrAtmasamarpaNa karane ko upasampadA kahate haiN| upasthApanA - dekho anupasthAna / 1. punardIkSAprApaNamupasthApanA / ( sa. si. 8-22; ta. ilo. 8, 22; ta. sukhabo. vR. 6- 22 ) / 2. punardIkSA prApaNa - mupasthApanA | mahAvratAnAM mUlocchedaM kRtvA punardIkSA prApaNamupasthApanetyAkhyAyate / (ta. vA. 6, 22, 10) / 3. upasthApanaM punardIkSaNaM punazcaraNaM punarvratA [ upAdhyAya ropaNamityanarthAntaram / ( ta. bhA. e- 22) / 4. anavasthApya pAraJcikaprAyazcitte liGga kSetra-kAlatapaH sAdharmyAdekasthIkRtyokte, tatra yathoktaM tapo yAvanna kRtaM tAvanna vrateSu liGge vA sthApyate ityanavasthApya tenaiva tapasA'ticArapAramaJcati gacchatIti pAraJcikaH (si. vR. praticArapAramaJcatIti pAraJcikaH) pRSodarAdipAThAcca saMskAraH / tayoH paryante vrateSUpasthApanam, punardIkSaNaM punaH pravrajyApratipattiH, punazcaraNaM cAritram, punavraM tAropaNamityanarthAntaram / tatrAnavasthApyasya viSayaH sAdhamikAnyadhArmikAsteya hastatADanAdiH, duSTagUDhAnyonyakaraNAdiH pAJcikamiti / ( ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8-22) / mahAn aparAdha ke hone para vratoM kA mUloccheda karake puna: dIkSA dene ko upasthApanA kahate haiM / upAdAnakAraNatva - 1. upAdAnam uttarasya kAryasya sajAtIyaM kAraNam / ( nyAyavi. vi. 1 - 132 ) / 2. tAdAtmyasambandhAvacchinna kAryatAnirUpita svadhvaMsatvasambandhAvacchinna kAraNanAzAlitvaM taditi upAdAnakAraNatvam / ( praSTasa. vR. 15, pR. 165) / 2 jisake vinaSTa hone para vivakSita kArya utpanna hotA hai tathA jo usa kArya ke sAtha tAdAtmya sambandha rakhatA hai vaha upAdAna kAraNa kahalAtA hai / upAdAnatva-kArye sakala svagatavizeSAdhAyakatvaM hyupAdAnatvam / (zAstravA. TI. 4-80 ) / kArya meM apanI samasta vizeSatA ko samarpita kara denA, yahI upAdAna kAraNa kI upAdAnatA hai upAdhivacana-pariggahAjjaNa saMrakkhaNAinAsatti duvaNavAhivayaNaM / ( aMgapa. pU. 262 ) / parigraha ke arjana aura sarakSaNa prAdi meM prAsakti ke kAraNabhUta vacana kA nAma upAdhivacana hai / upAdhyAya ( uvajjhAya)- -- 1. rayaNattayasaMjuttA jiNa kahiyapayatthadesayA sUrA / NikkakhabhAvasahiyA uvajjhAyA erisA hoMti / ( ni. sA. 74) / 2. bArasaMge [ gaM] jiNakkhAdaM sajjhAyaM kathitaM budhe / uvadesai sajjhAyaM teNuvajjhAu uccadi / (mUlA. 7-10 ) / 3. ghorasaMsAra-bhImADavIkANaNe tikkhaviyarAla - Naha pAva-paMcANaNe / NaTTamaggANa jIvANa pahadesayA vaMdimo te uvajjhAya amhe sayA || (prA. paMca. gu. bha. 4, pU. 265 ) / 4. aNNANaghorati
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAya ] 280, jaina-lakSaNAvalI [upAyavicaya mire duraMtatIramhi hiMDamANANaM / bhaviyANujjoyarA dravya-paJcAstikAya-saptatattva-navapadArtheSu madhye svauvajjhayA varamadi deti / (ti. pa. 1-4) / 5. zuddhAtmadravyaM svazuddhajIvAstikAyaM svazuddhAtmatattvaM mokSArtha zAstramupetya tasmAdadhIyata ityupAdhyAyaH / svazuddhAtmapadArthamevopAdeyaM zeSa heyam, tathaivottama(sa. si. 9-24) / 6. bArasaMgo jiNakkhAgro kSamAdidharma ca nityamupadizati yo'sau xxx sa sajjhAyo kahiyo buhehiM / taM uvaisaMti jamhA uva- cetthaMbhUto(?) prAtmA upAdhyAyaH / (bR. dravyasaM. TI. jhAyA teNa vuccaMti / (prAva. ni. 997, . 446) / 53) / 16. parasamaya-timiradalaNe paramAgamadesae 7. prAcAragocaravinayaM svAdhyAyaM vA prAcAryAdanu uvjjhaae| paramaguNarayaNaNivahe paramAgamabhAvide tasmAdupAdhIyata ityupAdhyAyaH saMgrahopagrahAnugrahArthaM vIre / / (jaM. dI. pa. 1-4) / 20. prAcAryalabdhAnucopAdhIyate saMgrahAdIn vAsyopAdhyetItyUpAdhyAyaH / jJAH sAdhavaH upa samIpe'dhIyate'smAdityUpAdhyAyaH / (ta. bhA. 6-24) / 8. upetyAdhIyate'smAt sAdhavaH (yogazA. svo. viva. 4-90) / 21. anekanayasaMsUtramityupAdhyAyaH / (prAva. ni. hari. va. 965, pR. kIrNazAstrArthavyA kRtikSamaH / paMcAcArarato jJeya 446); taM (arhatpraNItaM dvAdazAgarUpaM) svAdhyAya- upAdhyAyaH samAhitaH / / (nI. sA. 16) / 22. upamupadizanti vAcanArUpeNa yasmAt kAraNAdupAdhyAyA- deSTAra utkRSTA udAttA unntiprdaaH| upAdhistenocyante, upetyAdhIyate'smAdityanvarthopapatteH / rahitA dhyeyA upAdhyAyA ukArataH // (prAtmapra. (prAva. ni. hari. va. 997, pR. 446) / 6. upetya 111) / 23. prAcAragocaraviSayaM svAdhyAyamAcAryayasmAdadhIyate ityupaadhyaayH| vinayenopetya yasmAd . labdhAnujJAH sAghava upa samIpe'dhIyante'smAtsa upAvrata-zIla-bhAvanAdhiSThAnAdAgamaM zrutAkhyamadhIyate sa ghyAyaH / (dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-46, pR. 129) / upAdhyAyaH / (ta. vA. 6 24, 4) / 10. sasamaya- 24. ekAdazAGgasatpUrvacaturdazazrutaM paThan / vyAkurvan parasamayaviU annegstthtthdhaarnnsmtthaa| te tujha pAThayannanyAnupAdhyAyo gunnaagrnniiH| (dharmasaM. zrA. uvajjhAyA putta sayA maMgalaM deNtu| (paumaca. 86, 10-117) / 25. mokSArtham upetyAdhIyate zAstraM 21) / 11. caturdazavidyAsthAna vyAkhyAtAra upAdhyA- tasmAdityupAdhyAyaH / (ta. vR. zruta. 6-24; kAtiyAstAtkAlikapravacanavyAkhyAtAro vA prAcAryasyo- ke. TI. 457) / 26. upAdhyAyaH samAdhIyAn vAdI ktAzeSalakSaNasamanvitAH sNgrhaangrhaadigunnhiinaaH| syAdvAdakovidaH / vAgmI vAgbrahmasarvajJaH siddhAntA"coddasapuzvamahoyahimahigamma sivatthiyo sivatthI- gamapAragaH // kavi: pratyagrasUtrANAM zabdArthaH siddhnnN| sIlaMgharANa vattA hoi muNIso uvjjhaayo||" sAdhanAt / gamako'rthasya mAghurye dhuryo vaktRtvavartma(dhava. pu. 1, pR. 50) / 12. upetya tasmAdadhIyate nAm / upAdhyAyatvamityatra zrutAbhyAso'sti kAraityupAdhyAyaH / (ta. zlo. 6-24) / 13. upAdhyA- Nam / yadadhyeti svayaM cApi ziSyAnadhyApayed guruH / / yaH adhyApakaH / (prAcArA. zI. vR. sU. 276, pR. (paMcAdhyAyI 2, 656-61; lATIsaM. 4, 1818-3) / 322) / 14. ratnatrayeSudyatA jinAgamAthaM samyagUpa- 1jo maharSi ratnatraya se sampanna hokara jinaprarUpita dizanti ye te upAdhyAyAH upetya vinayena DhokitvA- padArthoM kA nirIhavRtti se upadeza kiyA karate haiM 'dhIyate zrutamasmAdityupAdhyAyaH / (bha. prA. vijayo. unheM upAdhyAya kahate haiN| TI. 46) / 15. vinayenopetya yasmAd vrata-zIla- upAyazciya-dekho apAya vicy| 1. upAyabhAvanAdhiSThAnAdAgamaM zrutAbhidhAnamadhIyate sa upA- vicayaM tAsAM punnyaanaamaatmsaakriyaa| upAyaH sa dhyAyaH / (cA. saa.p.66)| 16. yeSAM tapa:zrI. kathaM me syAditi saMkalpasantatiH // (ha. pu. 56, ranaghA zarIre vivecakA cetasi tattvabuddhiH / sarasvatI 41) / 2. upAyavicayaM prazastamanovAkkAyapravRttitiSThati vaktrapajhai punantu te'dhyApakapuGgavA vaH // vizeSo'vazyaH kathaM me syAditi saMkalpo dvitIyaM (amita. zrA. 1-4) / 17. jo rayaNattayajutto dharmyam / (cA. sA. pR. 77) / 3. upAyavicayaM Nicca dhammovadesaNe hirdo| so uvajjhAyo appA prazastamanovAkkAyapravRttivizeSo'vazyaH kathaM me syAjadivaravasaho Namo tassa // (dravyasaM. 53) / 15. diti sakalpo'dhyavasAnaM vA, darzanamohodayAccintAyo'sau bAhyAbhyantararatnatrayAnuSThAnena yuktaH SaD- dikAraNavazAjjAvAH samyagda dikAraNavazAjjIvA: samyagdarzanAdibhyaH parAGamukhA.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ upArghapudgalaparAvarta] 281, jaina-lakSaNAvalI [upAsakadazA iti cintanamupAyavicayaM dvitIyaM dharmyam / (kArtike. zeSa sAdhuoM ko apane duzcaritra se kalaMkita mata TI. 482) / karo tathA apane nirmala anuSThAna meM moha ko prApta 1 puNyakriyAoM kA-mana, vacana va kAya kI zubha na hoo, ityAdi prakAra se zikSA dene kA nAma pravRttiyoM kA-prAtmasAt karanA, isakA nAma upAya upAlambha hai| hai / vaha upAya mujhe kisa prakAra se prApta ho, isa upAsakadazA-1. se ki taM uvAsagadasAyo ? prakAra ke cintana ko upAyavicaya (dharmyadhyAna kA uvAsagadasAsU NaM samaNovAsayANaM nagarAI ujjANAI eka bheda) kahate haiN| 3 jo loga darzanamoha ke udaya ceiyAI vaNasaMDAiM samosa raNAiM rAyANo ammAse sanmArga se parAGmukha ho rahe haiM unheM sanmArga kI piyaro dhammAyariyA dhammakahAno ihaloina-paraprApti kaise ho, isa prakAra ke cintana ko upAya- loiyA iDhivisesA bhogapariccAyA pavvajjAo vicaya kahA jAtA hai| paripAgA sUapariggahA tavovahANAI sIlaupArdhapudgalaparAvarta -1. upArdhapUdgalaparAvartastu vvaya-guNa-veramaNa paccakkhANa-posahovavAsapaDivajjaNakiMcinyUno'rdhapudgalaparAvarta iti| (zrA. pra. TI. yA paDimAno uvasaggA saMlehaNAyo bhattapaccakkhA72) / 2. UNassa addhapoggalapariyaTTassa uvaDDha- NAI pAyovagamaNAI devalogagamaNAI sukulapaccApoggala midi snnnnaa| upazabdasya hInArthavAcino yAIyo pUNabohilAbhA aMtakiriyAno a prAvigRhaNAt / (jayadha. 2, 361) / jjati / uvAsagadasAsu NaM parittA vAyaNA saMkhejjA 1 kucha kama ardha pudgalaparivartanakAla ko upAdha- aNuprogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhepudgalaparAvarta kahate haiN| jjAmro nijjuttIno saMkhejjAbo saMgahaNImo saMkheupArdhAvamaudarya-upArdhAvamaudarya dvAdaza kavalAH, jjAro paDivattIyo / se NaM aMgaTThayAe sattame aMge ege ardhasamIpamupAdha, dvAdaza kavalAH, yataH kavalacatuSTaya- suakkhaMdhe dasa ajjhayaNA dasa uddesaNakAlA dasa samuprakSepAta saMpUrNamadhaM bhavati / (ta. bhA. hari. va siddha. he saNakAlA saMkhejjA payasahassA payaggeNa saMkhejjA vR.8-19)| akkharA aNaMtA gamA aNaMtA pajjavA parittA tasA bAraha grAsa pramANa AhAra ke lene ko upArdhAvamau- aNaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAimA jiNapannadarya kahate haiN| kAraNa ki vaha prAdhe ke samIpa hai- ttA bhAvA prAvijjati pannavijjati parUvijjati (32-4=12) / daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / se evaM pAyA upAdhaunodarya-dekho upAvimaudarya / ardhasya evaM nAyA evaM vinnAyA evaM caraNa-karaNaparUvaNA samIpamupArgha dvAdazakavalAH, yataH kavalacatuSTayaprakSe- Apavijjai / se taM uvaasgdsaayo| (nandI. sU. pAt sampUrNamadhaM bhavati, tato dvAdazakavalA upAdhauM- 51, pR. 232) / 2. upAsakAH zrAvakAH, tadgatanodaryam / (yogazA. svo. viva. 4-86) / kriyAkalApanibaddhA dazA: dazAdhyayanopalakSitAH upAdekho upaardhaavmaudry| sakadazAH / (nandI . hari. va. pR. 104) / 3. upAupAlambha...--1. prAmaphalANi na kappati tumha mA sakaiH zrAvakairevaM sthAtavyamiti yeSvadhyayaneSu dazasu sesae vi dUsehiM / mA ya sakajje mujjhasu emAI hou- varNyate tA upAsakadazAH / (ta. bhA. hari. va siddha. va. vaalNbho|| (bRhatka. 866) / 2. prAmaphalAni yuSmAkaM 1-20) / 4. upAsakA: zrAvakA:, tadgatANuvratAdigRhItuMna kalpante, ataH zeSAnapi sAdhUna mA dUSaya- kriyAkalApapratibaddhA dazA adhyayanAni upAsakanijaduzcaritena mA kalaGkitAn kUru, mA ca svakArye __ dshaaH| (nandI. malaya. va. 51, pR. 232) / niravadyapravRttyAtmake cAritre muhaH, ityevamAdikaH sa- 1 jisa aMga meM zramaNoM ke upAsaka zrAvakoM ke nagara pipAsazikSArUSaH upAlambho bhavati / (bRhatka. kSema. va udyAna Adi ke sAtha zIlavata, guNavata, pratyAkR. 869); upAlambhaH sapipAsavacanaiH shikssaa| khyAna aura pauSadhopavAsa ke grahaNa kI vidhi kA (bRhatka. kSe. vR. 896) / vivecana ho tathA pratimA, upasarga, saMlekhanA, bhaktakacce phaloM kA lenA tumheM yogya nahIM hai, isase tuma pratyAkhyAna, prAyopagamana aura devalokagamana prAdi kI la. 36
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsakAdhyayanAMga] 282, jaina-lakSaNAvalI [upekSyasaMyama bhI carcA kI gaI ho, use upAsakadazA kahate haiN| adveSTavRttinA / (ta. bhA. hari. vR. 7-6) / 4. paraupAsakAdhyayanAMga-1. upAsakAdhyayane zrAvaka- doSopekSaNamupekSA / (SoDazaka 4-15) / 5. mohAdharmalakSaNam / (ta. vA. 1, 20, 12) / 2. uvA- bhAvAd rAga-dveSayorapraNidhAnAdupekSA / (praSTasa. sayajjhayaNaM NAma aMgaM ekkArasalakkhasattarisahassa- 102) / 6. dveSo hAnamupAdAnaM rAgastadvayavarjanam / padehiM 1170000 saNa vada-sAmA iya-posaha- khyAtopekSeti xxx(ta. zlo. 1, 26, 14) / saccitta-rAibhatte ya / bahmAraMbha pariggaha-aNumaNa- 7. sukhe'rAgA du:khe bA adveSA upekSetyucyate / (bha. muddivadesaviradI y|| idi ekkArasaviha-uvAmagANaM prA. vijayo. TI. 1696) / 8. upekSA rAga-mohAlakkhaNaM tesiM ceva vadArohaNavihANaM tesimAcaraNaM ca bhAvaH / (prA. mI. va. 102) / 6. suha-dukkhadhivaNNedi / (dhava. pu. 1, pR. 102); upAsakAdhyayane AsaNA-sukha-du:khayo: sAmyena bhAvanam / uktaM ca saikAdazalakSa-saptatipadasahasra 1170000 ekAdaza -XXX upekSA smcitttaa| (bha.pA. mUlA. vidhazrAvakadharmo nirUpyate / (dhava. pu. 6, pR. 200) / 1666) / 3. uvAsayajjhayaNaM NAma aMga daMsaNa-vaya-sAmAiya- 2 iSTa-aniSTa meM rAga-dveSa na karane kA nAma posahovavAsa-sacitta-rAyibhatta-baMbhAraMbha-parimgahANu- upekSA hai| maNuddiTTaNAmANamekArasaNhamuvAsayANa dhammamekkAra- upekSA-asaMyama-upekSA'saMyamo'saMyamayogeSu vyAsavihaM vaNNedi / (jayadha. 1, pR. 126-30) / 4. sapta- pAraNaM saMyamayogeSvavyApAraNaM vaa| (samavA. abhaya. tisahasra kAdazalakSapadasaMkhyaM zrAvakAnuSThAnaprarUpaka- vR. sU. 17, pR. 33) / mupAsakAdhyayanam 1170000 / (zrutabha. TI. 7) / asaMyamayoga vAle kAryoM meM lagane athavA saMyamayoga 5 zrAvakAcAra prakAzaka saptatisahasrAdhikaikAdazala- vAle kAryoM meM pravRtta na honA, ise upekSA-asaMyama kSapadapramANa mupAsakAdhyayanam / (ta. vRtti zru. 1-20) / kahate haiN| 6. upAsata aAhArAdidAnainityamahAdipUjAvidhAnazca upekSA-saMyama-1. deza-kAlavighAnajJasya parAnaparosaMghamArAdhayantItyUpAsakAste'dhIyante paThacante darza- dhena utsRSTakAyasya (ta. zlo.-parAnurodhanotsaSTanika-vatika-sAmAyika-proSadhopavAsa-sacittavirata-rA- kAyasya) tridhA guptasya rAga-dveSAnabhiSvaMgalakSaNa tribhaktavrata-brahmacaryArambha-parigrahanivRttAnumatoddiSTa- upekSAsayamaH / (ta. vA. 6, 6, 15; ta. zlo. 6, viratabhedaikAdaza nilayasambandhivrata gUNa-zIlAcArakriyA- 6) / 2. dezakAlavidhAnajJasya parAnuparodhenotsaSTamaMtrAdivistarairvarNyante'sminnityupAsakAdhyayanaM nAma kAyasya kAya-vAGmanaHkarmayogAnAM kRtanigrahasya trigusaptamamaMgam / (go. jI. jI. pra. TI. 357) / ptiguptasya rAga-dveSAnabhiSvaMgalakSaNa upekSAsaMyamaH / 2 jisa aMgazrata meM darzanika Adi gyAraha prakAra ke cA. sA. pU. 30) / 3. upekSA upekSaNam, upakaraNAzrAvakoM ke lakSaNa, unake vrata-grahaNa kI vidhi evaM dika vyavasthApya punaH kAlAntareNApyadarzanaM jIvaprAcaraNa kA vidhAna kiyA gayA ho use upAsakAdhya- sammurchanAdikaM dRSTavA upekSaNam, tasyA upekSAyAH yana kahate haiN| sayamanaM dinaM prati niriikssnnmupekssaasNymH| (malA. upAMzujapa-upAMzustu pararazrUyamANo'ntaHsaMjalpa- vR. 5-220) / 4. gRhasthAn sAvadhavyApAraprasaktArUpaH / (nirvANaka. pR. 4) / navyApAraNenopekSyamANasyopekSAsaMyamaH / (yogazA. jisakI dhvani dUsare ko na sunAI de, aise antarjalpa- svo. viva. 4-63) / 5. athopekSAsaMyama ucyate rUpa maMtroccAraNa karane ko upAMzu japa kahate haiN| -deza-kAlavidhAnajJasya pareSAmuparodhena vyutsRSTaupekSA-1. suha-dukkhadhiyAsaNamuvekkhA / (bha. kAyasya triguptiguptasya mune: raag-dvessyornbhissvNgH| prA. 1666) / 2. raag-dvessyorprnnidhaanmupekssaa| (ta. vRtti zruta. 6-6) / (sa. si. 1-10; ta. vA. 1, 10,7; ta. vRtti 1 deza kAla ke jJAtA evaM mana, vacana, kAya kA nigraha zruta. 1-10) / 3. arakta-dviSTa udAsInastadbhAva karane vAle (triguptigupta) sAdhu ke rAga-dveSa ke praudAsInyam, tat upekSeti, IkSaNam aAlo- prabhAva ko upekSAsaMyama kahate haiM / canaM sAmIpyena asta-dviSTatayA arAgavRttinA upekSyasaMyama-upekSyasaMyama: vyAparyA'vyApArya cetyrthH|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta] 283, jaina-lakSaNAvalo [ubhayaviSaya nAmamaMgala evaM ca saMyamo bhavati, sAdhUna vyApArayata: pravacanavi- (prava. sA. amRta. vR. 2-85) / 2. itaretarahitAsu kriyAsu saMyama iti vyApAraNameva, avyApAra- (ubhaya-) bandhazca dezAnAM tadadvayomithaH / bandhya-bandhaNam upekSaNam gRhasthAn svakriyAsu avyApArayata kabhAvaH syAd bhAvabandhanimittataH // (paJcAdhyAyI upekSyamANasya-praudAsInyaM bhajata:-saMyamo bhvti| 2-48) / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 6-6) / 1 paraspara ke pariNAmarUpa nimitta ke vaza hone apanI vrata-kriyAoM ke pAlana karane vAle sAdhujanoM vAle jIva aura karma ke paraspara ekakSetrAvagAharUpa ko unakI zAstra-vihita kriyAnoM meM lagAne, tathA viziSTatara bandha ko ubhayabandha kahate haiN| apanI vrata kriyAnoM kA na pAlana karane vAle ubhayabandhinI-ubhayasminnudaye'nudaye vA bandhodhAvakoM meM upekSAbhAva dhAraNa karate hue saMyama ke 'sti yAsAM tA ubhayabandhinyaH / (paMcasaM. malaya. vR. paripAlana ko upekSyasaMyama kahate haiN| 3-55, pR. 147) / upodghAta-upodghAtastu prAyeNa taduddiSTa (upa- jina prakRtiyoM kA bandha unake udaya meM bhI ho aura krameNoddiSTa) vastuprabodhanaphalaH arthAnugamatvAt / anudaya meM bhI ho unheM ubhayabandhinI kahate haiM / (prAva. ni. malaya. vR. 128, pR. 148) / ubhayamanoyoga-1.xxx jANubhayaM saccamoso jisakA prayojana upakrama se uddiSTa vastu kA prabASa ti|| (go. jI. 218) / 2. ubhayaH-satya-mRSArthajJAnakarAnA hotA hai use upodghAta kahA jAtA hai| jananazaktirUpabhAvamanojanitaprayatnavizeSa ubhayamanoubhayakSetra-ubhayamubhaya-(setu-ketu.) jalaniSpAdya bhayamubhaya-(satu-ketu) jalAnapAya yogaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 218) / sasyam / (yogazAstra svo. viva. 3-65) / satya aura asatyarUpa padArtha-jJAna ke utpanna karane jisa kSetra-dhAnyotpatti kI bhUmikA siMcana kI zaktirUpa bhAvamana se janita prayatna vizeSa ko ubhaya se-arahaTa prAdi ke tathA bAriza ke donoM ubhaya (satyAsatya) manoyoga kahate haiM / hI prakAra ke jala se-tumA karatA hai use ubhayakSetra kahate haiN| ubhayavacanayoga-1.XXX jANubhayaM saccaubhayapadAnusAribuddhi-dekho ubhysaarii| madhyama moso tti / (dhava. pu. 1, pR. 286 ud.; go. jI. padasyArthaM granthaM ca parakIyopadezAdadhigamyAdyantAvadhi 220) / 2. dhamavivakSitaH satye'satye cArthavivakSiparicchinnapadasamUhapratiniyatArthagranthodadhisamuttaraNasa taiH| vAka pravRttobhayAkhyA sA bhASetIheSyate yathA // marthAsAdhAraNAtizayapaTuvijJAnaniyatA ubhayapadAnu ghaTA kRtivyapetAyA dhAraNAd bhUrivAriNaH / kuNDisAribuddhayaH / (yogazAstra svo. viva. 1-8) / kAyA ghaTAkhyaivaM bahubhedamidaM vacaH / / (prAcA. sA. 5, madhyama pada ke artha aura grantha ko dUsare ke upadeza se 81-82) / 3. kamaNDaluni ghaTo'yamityAdisatyajAnakara prAdi aura anta ke saba pada samUha ke prati . mRSArthavAgvyApAraprayatna ubhayavacoyogaH / (go. jI. niyata prartha evaM grantharUpa samudra ke pAra pahu~cane vAlI jI. pra. TI. 220) / pratizayita buddhi ke dhAraka-ukta Rddhi ke dhAraka 3 kamaNDalu meM 'yaha ghaTa hai' isa prakAra satya aura asatya artha ko viSaya karane vAle vacanavyApAra -ubhayapadAnusAribuddhi kahe jAte haiM / ubhayaprAyazcitta-sagAvarAhaM gurUNamAlociya guru kA jo prayatna hai, use ubhayavacanayoga kahate haiM / sakkhiyA avarAhAdo paDiNiyattI ubhayaM NAma pAya ubhayavadha-saMkalpitasya jIvasya vadha ubhayavadha cchittaM / (dhava. pu. 13, pa. 60) / iti / (paMcasaM. svo. va. 4-16, pR. 64) / apane aparAdha ko guru ke samIpa pAlocanA karake saMkalpita jova ke ghAta karaneko ubhayavadha kahate haiN| gurusAkSIpUrvaka aparAdha se prAtma-nivRtti karane ko ubhayaviSaya nAmamaMgala-ubhayaviSayaM yathA vandanaubhaya (mAlocana-pratikrimaNa) prAyazcitta kahate haiN| mAlAyA maMgalamiti nAma / (zrAva. malaya. pa. 6) / ubhayabandha-1. yaH punaH jIva-karmapudgalayoH para- jIva aura ajIva ina donoM ke prAzrita vandanamAlA sparapariNAmanimittamAtratvena viziSTataraH paraspara- Adi vastuoM kA 'maMgala' aisA nAma rakhane ko mavagAhaH sa tadubhaya (jIva-pudgalobhaya) bandhaH / ubhayaviSaya nAmamaMgala kahate haiN|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayazruta] 284, jaina-lakSaNAvalI [uSNa ubhayazruta-je suyabuddhiddi? suyamaisahiro pabhA- nanugAmi avadhijJAna kahate haiN| saI bhaave| taM ubhayasuyaM bhannai davvasuyaM je aNuva- ubhayAnanta-jaMtaM ubhayANaMtaM taM tadhA ceva ubhayautto // (vizeSA. gA. 129) / disAe pekkhamANe aMtAbhAvAdo ubhayadesAzratabaddhi se dRSTa-paryAlocita padArthoM ko jo zrata- ubhayA-NaMtaM / (dhava. pu.3, pR. 16) / mati sahita kahatA hai vaha ubhayazruta kahalAtA hai| madhya se donoM ora dekhane para prAkAzapradezoM kI ubhayasArI (padAnusArI)-dekho ubhayapadAnu- paMkti kA anta cUMki dekhane meM nahIM AtA hai, isiisaarii| 1.NiyameNa aNiyameNa ya jagavaM egassa bIja- lie use ubhayAnanta kahA jAtA hai| saddassa / uvarimaheTThimagaMyaM jA bujjhai ubhayasArI ubhayAnugAmI- yatsvotpannakSetra-bhavAbhyAmanyasmin sA // (ti. pa. 4-983) / 2. dopAsaTThiyapadAiM bharatarAvata-videhAdikSetre deva-manuSyAdibhave ca vartaNiyameNa, viNA NiyameNa vA jANatI ubhayasArI mAnaM jIvamanugacchati tadubhayAnugAmi / (go. jI. NAma / (dhava. pu. 6, pR.60)| ma. pra. va jI. pra. TI. 372) / 2 madhya meM sthita kisI eka pada ko suna kara donoM jo avadhijJAna apane utpanna hone ke kSetra se bharapAvoM meM sthita padoM ke niyama yA aniyama se tAdi kSetrAntara meM, tathA bhava se devAdi bhavAntara meM jAnane ko ubhayasArI Rddhi kahate haiN| sAtha jAtA hai, use ubhayAnugAmI avadhijJAna ubhayasthita-ubhayasthitaM kumbhI-koSThikAdisthaM kahate haiN| pASryutpATanAd bAhaprasAraNAcca / (dharmasaM. mAna. ubhayAsaMkhyAta-jaM taM ubhayAsaMkhejjayaM taM loyAyAsvo. vR. 3-22, pR. 40) / sassa ubhayadisAo, tAo pekkhamANe padesagaNaNaM kumbhI (ghaTikA) athavA koSThikA (miTTI se banA paDucca sNkhaabhaavaado| (dhava. pu. 3, pR. 125) / bar3A pAtra--kuThiyA) meM se bhojya vastu ko nikAla lokAkAza kI donoM dizAmoM kI prora dekhane para kara denA, yaha ubhayasthita-UdhiHsthita-mAlA- caMki aAkAzapradezoM kI gaNanA karanA sambhaba nahIM pahRta nAmaka udgamadoSa hai| hai, ataeva ise saMkhyA kA prabhAva hone se ubhayAubhayAkSaralabdhi-egatthe uvaladdhe kammi vi ubha- saMkhyAta kahA jAtA hai| yattha pacco hoi| assatari khara'ssANaM gula-dahi- ulkA (ukkA)-jalaMtaggipiMDo vva aNegasaMThANehi yANaM sihariNIe / / (bRhatka. 51) / .. AgAsAdo NivadaMtA ukkA NAma / (dhava. pu. 14, ubhayagata dharma se saMyukta athavA ubhaya ke avayava- pR. 35) / yukta kisI eka padArtha ke upalabdha (pratyakSa) hone jalate hue agni-piNDa ke samAna jo AkAza se para jo parokSabhUta ubhaya padArthoM se sambaddha akSaroM kA aneka prAkAroM vAlA pudgalapiNDa bhUmi ko pora bodha hotA hai, vaha ubhayAkSaralabdhizruta kahalAtA hai| giratA hai, use ulkA kahate haiM / jaise-khaccara ke dekhane para ubhayagata sadRza dharma ke uvasannAsanna-tekho avasannAsannikA, avasaMjJAvaza parokSabhUta gadhA aura ghor3A se sambaddha akSaroM saMjJA aura ucchlkssnnshlkssnnikaa| paramANUhiM aNaMkA bodha, athavA zikhariNI (zrIkhaNDa) ke upalabdha tANatehiM bahavihehi dave hi / uvasaNNAsaNNI tti hone para ubhayagata avayavoM ke yoga se dahI aura ya so khaMdho hodi NAmeNa // (ti. p.1-102)| gur3a kA bodha / anantAnanta bahuta prakAra ke paramANuoM ke piNDa kA ubhayAnanugAmI-yatkSetrAntaraM bhavAntaraM ca na nAma uvasannAsanna hai| gacchati, svotpannakSetra-bhavayoreva vinazyati tadubhayA- uSNa-1. maardvpaakkRdussnnH| (anuyo. hari. vR. nanugAmi / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 372) / pa. 60; ta. bhA. siddha. vR. 5-23) / 2. prAhArajo avadhijJAna jisa kSetra aura bhava meM utpanna hotA pAkAdikAraNaM jvalanAdyanugata uSNaH / (karmavi. de. hai usa kSetra se kSetrAntara ko, tathA bhava se bhavAntara svo. bu. 40, pR. 51) / 3. uSati dahati jantumiti ko sAtha nahIM jAtA hai, kintu apane utpanna hone ke uSNam / (uttarA. ni. zA. vR. 4-57, pR. 18) / kSetra aura bhava meM hI naSTa ho jAtA hai, use ubhayA- 2 jo agni prAvi se anugata sparza AhAra Adi ke
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ uSNanAma] 285, jaina-lakSaNAvalI uSNa yoni paripAka kA kAraNa hotA hai, use uSNasparza taruNataravikiraNaparitApazuSkaparNavyapetacchAyataruNyakahate haiN| Tavyantare anyatra vA kvApi gacchato nivasato vAnauSNanAma (usuraNaraNAma)-jassa kammassa uda- zanAditapovizeSasamutpAditAntaHpracuradAhasya mahoSNaeNa sarIrapoggalANaM usuNabhAvo hodi taM usuNa- khara-paruSavAtasamparkajanitagalatAluzoSasyApi yatprANAmaM / (dhava. pu. 6, pR. 75) / / NipIDAparihArabuddhito jalAvagAha-snAnapAnAdyanAjisa karma ke udaya se zarIragata pudgalaskandhoM meM sevanaM taduSNaparISahasahanam / (paMcasaM. malaya. vR. 4, uSNatA hotI hai use uSNanAmakarma kahate haiN| 21, pR. 188) / 6. grISme zuSyadazeSadehinikare uSNapariSahasahana-1. nirvAte nirjale grISmaravi- mArtaNDacaNDAMzubhiH, saMtaptAtmatanustRSAnazana-rukklekiraNapatitaparNavyapetacchAyAtaruNyaTavyantare yadaccha- zAdijAtoSNajam / zoSa-sveda-vidAhakhedamavazenAyopapatitasyAnazanAdyabhyantara - sAdhanotpAditadAhasya ptaM purApi smarana, tanmuktyai nijabhAvabhAvanaratiH davAgnidAhaparuSavAtAtapajanitagala-tAluzoSasya tatpra- syAduSNajiSNurvatI / / (prAcA. sA. 7-7) / 10. tIkA rahetUn vahUnanubhUtAn cintayataH prANipIDApari- aniyatavihRtirvanaM tadAtvajvaladanalAntamitaH pravRddhahArAvahitacetasazcAritrarakSaNamUSNasahanamityUpavarNyate / shossH| tapatapanakarAlitAdhvakhinnaH smRtanarakoSNa(sa. si. 8-) / 2. usiNappariyAveNa paridAheNa mahAtiruSNasAT syAt / / (ana. gha. 6-62) / tjjie| dhiMsu vA paritAveNaM sAyaM no prideve|| 11. dAhapratIkArAkAMkSArahitasya zItadravyaprArthanAnuuNhAditatto mehAbI siNANaM no vi patthae / gAyaM smaraNopetasya cAritrarakSaNamuSNasahanam / (prArA. no parisiMcijjA Na vIejjA ya prApayaM / / (uttarA. sA. TI. 40) / 12. yo muninirmaruti nirambhasi 2, 8-9) / 3. vAhapratIkArakAGkSAbhAvAccAritra- tapatapanarazmiparizuSkanipatitacchadarahitacchAyavRkSe. rakSaNamuSNasahanam / gRSmeNa paTIyasA bhAskarakiraNa- vipinAntare svecchayA sthito bhavati, asAdhyapittosamUhena santApitazarIrasya tRSNAnazanapittarogadharma- tpAditAntardAhazca bhavati, dAvAnaladAhaparuSamArutA SNasya svedazoSadAhAbhyaditasya jala- gamanasaMjanitakaNThakAkudasaMzoSazca bhavati, uSNapratIbhavana-jalAvagAhanAnulepana-pariSekAvanItala-nIlo- kArahetubhUtaba hvanubhUtacUtapAnakAdikasya na smarati, tpala-kadalIpatrotkSepa-mArutajalatalikAcandana-candrapA- jantupIDAparihRtisAvadhAnamanAzca yo bhavati, tasyoda-kamala-kalhAra-muktAhArAdipUrvAnubhatazItaladravyaprA- SNaparISahajayo bhavati pavitracAritrarakSaNaM ca bhavati / rthanApetacetasaH uSNavedanA atitIvrA bahukRtvAH para- (ta. vRtti zruta. 6-6) / 13. uSNaM nidAghAditAvazAdAptA idaM punastapo mama karmakSayakAraNamiti pAtmakam / (uttarA. ne. vR. 2, pR. 17) / tadvirodhinI kriyAM pratyanAdarAccAritrarakSaNamuSNa- 1 nirvAta, nirjala aura grISmakAlIna sUrya kI sahanamiti samAmnAyate / (ta. vA. 6, 6, 7) / kiraNoM se sUkha kara pattoM ke gira jAne se chAyA4. uSNaSaritapto'pi na jalAvagAhana-snAna-vyajana- hIna hue vRkSoM se saMyukta vana ke madhya meM svecchA se vAtAdi vAJchayet, naivAtapatrAdyaSNatrANAyA''dadI- sthita; anazana Adi ke kAraNa utpanna dAha se teti, uSNamApatitaM samyak saheta, evamanuSThitoSNa- pIr3ita; dAvAgni aura tIkSNa vAyu (lU) ke dvArA parISahajayaH kRto bhavati / (prAva. hari. va. pa. jisakA galA va tAla sUkha gayA hai, aisA sAdha pUrvA657) / 5. dAhapratIkArakAMkSAbhAvAccAritrarakSaNa- nubhUta pratIkAra ke kAraNoM kA smaraNa karake bhI muSNasahanam / (ta. zlo. 6-6) / 6. uSNaM nidA- prANIpIDA ke parihAra meM dattacitta hotA hamA ghAditApAtmakam, tadeva parISahaH ussnnpriisshH| usake pratIkAra kA vicAra na karake apane cAritra (uttarA. zA. va. pu. 82) / 7. uSNaM pUrvoktaprakA- kA rakSaNa karatA hai| isa prakAra ke kaSTa ke sahana reNa sannidhAnAt [cAritramohanIya-vIryAntarAyApe- karane ko uSNaparISahajaya kahate haiN| kSAsAtAvedanIyodayAt] zItAbhilASakAraNAditya- uSNa yoni-uSNaH saMtApapudagalapracayapradezo vaa| jvarAdisantApaH, xxx kSamaNam (tatsahanamuSNa- (mUlA. vR. 12-58) / parISahajayo bhvti)| (mUlA. vR. 5-57) / 8. jIvoM kI utpatti ke aAdhArabhUta uSNa sparza bAle
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ uSNasparzanAma] 286, jaina-lakSaNAvalI [Urdhva loka pudgaloM ke samudAya ko uSNa yoni kahate haiN| tasyAM vA vrataM Urdhvadigvatam, etAvatI digUrva parvauSNasparzanAma-yadudayAjjantuzarIraM hutabhujAdi- tAdyArohaNAdavagAhanIyA, na parataH / (prAva. vR.pra. vaduSNaM bhavati taduNNasparzanAma / (karma vi. de. svo. 6, pR. 827; zrA. pra. TI. gA. 280) / vR. 4, pR. 51) / 1UdhvaM (parvata prAdi) dizA sambandhI pramANa kA jisake udaya se prANI kA zarIra agni ke samAna jo niyama kiyA jAtA hai, use Urdhvadigvata kahate haiN| uSNa hotA hai use uSNasparza nAmakarma kahate haiN| Urdhvapracaya-1. samayaviziSTa vRttipracayastadUrdhvapracaUrdhvakapATa (uDDhakavADa)-UvaM ca tat kapATaM yaH / xxx Urdhvapracayastu trikoTisparzitvena ca UrdhvakapATam / Urdhva kapATamiva loka: Urdhva- sAMzatvAd dravyavRtteH sarvadravyANAmanivArita eva / kpaattlokH| jeNa logo coisarajjuusseho, satta- ayaM tu vizeSa:-samayaviziSTavattipracayaH zeSadravyArajjuruMdo, majjhe uvarimaperaMte ca egarajjubAhallo, NAmUrdhvapracaya: samayapracaya eva kAlasyordhvapracayaH / uvari bamhalogudde se paMcarajjubAhallo, mUle sattara- (prava. sA. amRta. vR. 2-46) / 2. pratisamayavArtinAM jjubAhallo, aNNattha jahANubaDhibAhallo; teNa pUrvottaraparyAyANAM muktAphalamAlAvatsantAna: uurdhvpruddddhtttthiykvaaddovmo| (dhava. pu. 13, pR. 376) / caya ityUrdhvasAmAnya mityAyatasAmAnyamiti kramAnekAloka cUMki caudaha rAju U~cA, sAta rAju vistAra- nta iti ca bhaNyate / (prava. sA. ja. vR. 2-46) / vAlA tathA madhya va uparima bhAga meM eka rAju, 1 samayasamUha kA nAma Urdhvapracaya hai| cUMki pratyeka Upara brahmaloka ke pAsa pAMca rAju aura nIce sAta dravya pariNamanazIla hone se pratyeka samaya meM pUrva rAja bAhalya vAlA hai, ataeva use Urdhvasthita kapATa paryAya ko chor3akara navIna paryAya se pariNata huA ke samAna hone se UrdhvakapATa kahA jAtA hai| karatA hai, ataeva yaha Urdhvapracaya chahoM dravyoM ke UrdhvatAsAmAnya-1. parAparavivartavyApi dravya- pAyA jAtA hai| itanA vizeSa hai, kAla ko chor3a. mUvatA mRdiva sthAsAdiSu / (parIkSAmukha 4-5) / kara anya pAMca dravyoM kA Urdhvapracaya jahAM samayavi2. UrdhvatAsAmAnyaM kramabhAviSu paryAyeSvekatvAnvaya- ziSTa hai, vahAM kAladravya kA vaha mAtra samayarUpa hI pratyayagrAhya dravyam / (yuktyanu. TI. 1-36, pR. hai, kAraNa ki kAla ke pariNamana meM anya koI 10) / 3. pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrkhatA- kAraNa nahIM hai, jabaki anya dravyoM ke pariNamana meM sAmAnyaM kaTaka-kaMkaNAdyanugAmikAMcanavat / (pra. na. kAla kAraNa hai| ta. 5-5) / 4. yatparAparaparyAyavyApi dravyaM tadU- UrdhvareNa-1. aTTasaNhasaNhiyAno sA egA uddddhkh'taa| madyathA sthAsa-kozAdivivartaparivartinI // reNa / (bhagavatI 6-7, pa. 82) / 2. Uddhamahasti(prAcA. sA. 4-4) / 5. UrdhvatAsAmAnyaM ca parA- ryak svata: parato vA pravartate iti UrdhvareNuH / (anuparavivartavyApi mRtsnAdidravyam / (ratnAkarAva. 3-5; yo. cU. 66-160, pR. 54) / 3. aSTau zlakSNanayapra. pR. 100) / 6. UrdhvamullekhinA'nugatAkAra- zlakSiNakA Urdhvamastiryag vA kathamapi calan yo pratyayena paricchidyamAnamUrkhatAsAmAnyam / (ratnA- labhyate, na zeSakAlaM sa uurdhvrennuH| (jyotiSka. karAva. 5-3) / 7. UrdhvatAdisAmAnyam pUrvApara- malaya.va. 2-78) / 4. tatra jAlapraviSTasUryaprabhAguNodayam / (dravyA. ta. 2-4) / 8. UrdhvatAsAmA- bhivyaGgayaH svataH parato vA UrdhvAdhastiryak calananyaM ca pUrvAparapariNAme sAdhAraNadravyam / (syA. ra. dharmA reNurUrdhvareNuH / (saMgrahaNI de. va. 246) / kR. 11) / 1 pATha zlakSNazlakSiNakAoM ke samudAya ko Urdhva1 pUrvAparakAlabhAvI paryAyoM meM vyApta rahane vAle dravya reNu kahate haiN| ko kurvatAsAmAnya kahate haiN| jaise-uttarottara Urdhva loka-1. uvarimaloyAyAro ubbhiyamaraveNa hone vAlI sthAsa, koza va kuzUla Adi paryAyoM meM hoi sristto| (ti. pa. 1-138) / 2. uri sAmAnyarUpa se avasthita rahane vAlA mRd (miTTI) puNa murysNtthaanno| (paumaca. 3-16, pR. 6) / drvy| 3. Urdhvalokastu mRdnggaakaarH| (prAva. ha. va. mala. Urdhvadigvata-UrdhvA dig Urdhvadig, tatsambandhi hema. Ti. 64) /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ Urdhvavyatikrama] 287, jaina-lakSaNAvalI [Rjumati 1 madhya loka ke Upara jo khar3e kiye hue mRdaMga ke veti ca' / (parIkSAmukha 3-7) / 3. vijJAtamarthamasamAna loka hai use Urdhvaloka kahate haiN| valambyAnyeSu vyAptyA tathAvidhavitarkaNamUhaH / Urdhvavyatikrama-1. tathA Urdhva parvata-taru-zikha- (nItivA. 5-50) / 4. upalambhAnupalambhasambhavaM rAdeHXxx yo'sau bhAgo niyamitaH pradezaH, tasya trikAlIkalitasAdhya- saadhnsmbndhaadyaalmbnmidmvytikrmH| (yogazA. svo. viva. 3-67) / 2. smin satyeva bhavatItyAdhAkAraM saMvedanamUhA'paranAmA UvaM giri-trushikhraadervytikrmH| sA. gha. 5, trkH| (pra.na. ta.3-5) / 5. Uho vijnyaatmrthm5)| 3. zailAdhArohaNamUrdhvavyatikramaH / (ta. vRtti valambyAnyeSu tathAvidheSu vyAptyA vitarkaNam / xx zruta. 7-30) / 4. vRkSa-parvatAdyArohaNamUvaMvyati- XathavA UhaH sAmAnyajJAnam / (yogazA. svo. viva (kAtike. TI. 341-42) / 5. uccardhAtrI- 1-51, pR. 152, lalitavi. paMji. ma. pu. 43%3B dharArohe bhavedUrdhvavyatikramaH / (lATIsaM. 6-118) / dharmasaM. mAna. 1-11, pR. 6) / 6. upalammAnupa1 UMce parvata aura vRkSa ke zikhara Adi kSetra meM lambhanimittaM vyAptijJAnam UhaH / (pramANamI. 1, jo jAne kA niyama kiyA gayA hai usake ullaMghana 2,5) / karane ko Urdhvavyatikrama kahA jAtA hai| yaha eka 1 avagraha se gahIta padArtha kA jo vizeSa graMza digvata kA aticAra hai| nahIM jAnA gayA hai, usakA vicAra karane ko kahA UrdhvazAyI-1. sthitvA zayanaM cordhvshaayii| (bha. jAtA hai| yaha IhA matijJAna kA nAmAntara hai| prA. vijayo. 3-225) / 2. udbhIbhUya zayanamUrdhva- 2 upalambha (anvaya) aura anupalambha (vyatireka) zAyI / (bha. prA. mUlA. TI. 3-225) / ke nimitta se hone vAle 'yaha (dhUma) isake (agni khar3e hokara zayana karane ko UrdhvazAyI kahate haiN| ke) hone para hI hotA hai aura usake na hone para UrdhvasUryagamana-uDDhasUrI ya UvaM gate sUrye gama nahIM hotA' isa prakAra ke vyAptijJAna ko Uha yA nam / (bha. prA. vijayo. va mUlA. 222) / UhA kahate haiN| sUrya ke Upara sthita hone para- do pahara meM-gamana Rjuka mana(ujjuga-maraNa)-jo jadhA prattho dvido karane ko UrdhvasUryagamana kahate haiN| taM tadhA ciMtayaMto maNo ujjugo NAma / (dhava. pu. UrvAtikrama-1. parvatAdyArohaNA tikramaH / 13, pR. 330) / (sa. si. 7-30; zlo. vA. 7-30) / 2. tatra jo padArtha jisa rUpa se sthita hai usakA usI rUpa parvatAdyArohaNA tikramaH / parvata-marubhUmyAdI- se cintana karane vAlA mana Rjaka mana kahalAtA hai| nAmArohaNAdUrvAtikramo bhavati / (ta. vA. 7, 30, RjutA-atha Rjutaa-Rjurvkrmnovaakkaay2)| 3. parvata-marubhUmyAdInAmArohaNAdU tikrmH| karma, tasya bhAvaH karma vA RjutA, manovAkkAya(cA. sA. pR. 8) / 4. parvata-tarubhUmyAdInAmAroha- vikriyAviraha ityarthaH, mAyArahitatvamiti yAvat / NAdUrdhvAtikramo bhavati / (ta. sukhabo. v.7-30)| (yogazA. svo. viva. 4-63) / 1 parvata prAdi UMce sthAnoM para jAne-mAne kI grahaNa mAyAcAra se rahita mana-vacana-kAya kI sarala pravRtti kI huI maryAdA ke ullaMghana karane ko UrdhvAtikrama ko RjutA kahate haiM / kahate haiN| Rjumati-1. RjvI nirvatitA praguNA ca / Upara-USaraM nAma yatra tRNAderasambhavaH / (zrA. pra. kasmAnnirvatitA ? (ta. bA.-kasmAt ? nirvatiTI. 47) / ta.) vAka-kAya-manaskRtArthasya parakIyamanogatasya jisa bhUmi para ghAsa prAdi kucha bhI utpanna na vijJAnAt / RjvI matiryasya so'yaM Rju matiH / ho, use Upara bhUmi kahate haiN| (sa. si. 1-23; ta. vA. 1-23) / 2. uju matI Uha, UhA- 1. avagRhItArthasyAnadhigatavizeSaH -ujjumatI, sAmaNNagAhiNi tti bhaNitaM hoti / esa uhyate taya'te anayA iti uuhaa|| (dhava. pu. 13, maNopajjayaviseso tti prosaNNaM uvalabhati, NAtIva pR. 242) / 2. upalambhAnupalambhanimittaM vyApti- bahuvisesavisiTu atthaM uvalabbhai tti bhaNitaM hoti / jJAnamUhaH 'idamasmin satyeva bhavatyasati na bhavatye. ghaTo'NeNa citimo tti jaanni| (nandI. caNi pra.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rjumati] 288, jaina-lakSaNAvalI [RjusUtra 15) / 3. riu sAmaNNaM tammattagAhiNI riumaI (mUlA. vR. 12-187) / 15. RjvI sAmAnyato maNo nANaM / pAyaM visesavimuhaM ghaumettaM citiyaM manomAtragrAhiNI matiH manaHparyAyajJAnaM yeSAM te muNai // (vizeSA. 784; prava. sAro. 1466) / tathA (RjumtyH)| (aupa. sU. abhaya. vR. 15, pR. 4. RjvI matiH RjumatiH, sAmAnyagrAhikA ityarthaH, 28; praznavyA. vR. pR. 343) / 16. praguNanirvatitamanaHparyayajJAnavizeSa: / (prAva. ni. hari. vR. 66, pR. manovAk-kAyagatasUkSmadravyAlambanaH Rjumatimana:47; sthAnAMga abhaya. vR. 2-1, pR. 47) / 5. paryayaH / (laghIya. abhaya. vR. 61, pR. 82) / mananaM matiH, saMvedanam ityarthaH, RjvI sAmAnyagrA. 17. mananaM mtivissypricchittirityrthH| RjvI hiNI matiH, ghaTo'nena cintitaH ityadhyavasAyaniba- alpataravizeSaviSayatayA mugdhA matiryasya tdjumtiH| ndhanamanodravyapratipattirityarthaH, xxx athavA (zataka mala. hema. vR. 37-38, pR. 44) / 18. RjvI sAmAnyagrAhiNI matirasya so'yam RjumatiH, RjvI prAyo ghaTAdimAtragrAhiNI matiH RjumatiH, tadvAneva gRhyate / (nandI. hari. vR. pR. 45) / 6. vipulamatimanaH-paryAyajJAnApekSayA kiJcidazuddhataraM RjumatiH ghaTAdimAtracintanadravyajJAnAd RjumatiH, manaHparyAyajJAnAmeva / (prAva. ni. malaya. vR. sava mana:paryAyajJAnam / (ta. bhA. hari. va. 1-24) / 70, pR. 78) / 16. vAkkAya-manaHkRtArthasya para7. parakIyamatigato'rthaH upacAreNa mtiH| RjvI manogatasya vijJAnAt nirvatitA pazcAdvAlitA vyAavakA, xxx RjvI matiryasya sa RjumtiH| ghoTitA RjvI matirucyate, saralA ca matiH RjvI ujjuveNa maNogadaM ujjuveNa vaci-kAyagadamatthamujjuvaM kathyate / xxx RjvI mativijJAnaM yasya manaHjANato, tavivarIdamaNujjuvaM atthamajANato maNa- paryayasya sa RjumatiH / (ta. vRtti zruta. 1-23) / pajjavaNANI ujjumadi tti bhnnnnde| (dhava. pu. 6, 20. anena cintitaH kumbha iti saamaanygraahinnii| pR. 62-63) / 8. nirvatitazarIrAdikRtasyArthasya manodravyaparicchittiryasyAzAvRjudhIH zrutaH / / (lokapra. vedanAt / RjvI nirvatitA tredhA praguNA ca prakIti- 3-852) / 21. Rjumatayastu sarva puurnnmnussytaa|| (zlo. vA. 1,23, 2) / 6. Rjumatimana:- kSetrasthitAnAM saMjJipaJcendriyANAM manogataM sAmAnyato paryayajJAnaM nirvatita-praguNavAkkAya-manaskRtArthasya para- ghaTa-paTAdipadArthamAtram eva jAnanti / (kalpasUtra vR. manogatasya paricchedakatvAt trividham / (pramANapa. 6-142) / pR. 66) / 10. yA matiH sAmAnyaM gRhNAti sA 1para ke mana meM sthita va mana, vacana aura kAya se RjvItyUpadizyate / xxx yena sAmAnyaM ghaTamAtraM kiye gaye artha ke jJAna se nitita sarala baddhi ko cintitamavagacchati tacca RjumatimanaHparyAyajJA- RjumatimanaHparyaya yA manaHparyAyajJAna kahate haiM / nm| Xxx Rjumatireva manaHparyAyajJAnam, RjusUtra-1. Rju praguNaM sUtrayati tantrayatIti ghaTAdimAtracintitaparijJAnamiti / (ta. bhA. siddha. RjusUtraH, pUrvAparAMstrikAlaviSayAnatizayya vartamAnavR. 1-24) / 11. RjvI sAkSAtkRteSvanu- kAla viSayAnAdatte, atItAnAgatayovinaSTAnutpannamiteSa vA 'rtheSvalpataravizeSaviSayatayA mugdhA mati- tvena vyavahArAbhAvAt / tacca vartamAna samayamAtram / viSayaparicchittiryasya tdRjumtiH| (karmastava go. tdvissypryaaymaatrgraahyymRjusuutrH| (sa. si. 1-33) / va. 9-10) / 12. xxx ujumadI tivihA / 2. tato sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH / ujamaNa-vayaNe kAye gadatthavisayA tti NiyameNa // (ta. bhA. 1-35) / 3. paccuppaNNaggAhI ujjasugro (go. jI. 438) / 13. RjvI sAmAnyagrAhiNI nayavihI munneyvvo| (prAva. ni. 757; anayo. matiH RjumatiH 'ghaTo'nena cintitaH' ityAdi sAmA- gA. 138, pR. 264) / 4. sUtrapAtavadRjutvAt nyAkArAdhyavasAyanibandhanabhUtA katipayaparyAyavizi- RjusUtraH / yathA RjuH sUtrapAtastathA Rju praguNaM STamanodravyaparicchittiriti / (nandI. malaya. vR. sUtrayati RjusUtraH / pUrvAstrikAlaviSayAnatizayya pR. 107) / 14. RjvI praguNA nirvatitA vAkkAya- vartamAnakAlaviSayamAdatta, atItAnAgatayovinaSTAnamanaskRtArthasya paramanogatasya vijJAnama, xxx tpannatvena vyavahArAbhAvAt samayamAtramasya nirdidhiathavA RjvI matiryasya jJAnavizeSasyAsau RjumtiH| kSitam / (ta. vA. 1, 33, 7) / 5. RjusUtrasya
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ RjusUtra 286, jaina-lakSaNAvalI [RjusUtra paryAyaH prdhaanNxxx| (laghIya. 43); bhedaM prA- Rju samamakuTilaM sUtrayati, Rju vA zrutam pAgamo. dhAnyato'nvicchan RjusUtranayo mataH / (laghIya. 'syeti sUtrapAtanavadvA RjusUtraH, ysmaadtiitaanaagt71)| 6. akramaM sa ca bhedAnAM RjusUtro vidhAra- vaparityAgena vartamAnapadavImanudhAvati, ataH sAmprayan / kAryakAraNasantAnasamudAyavikalpataH / (pramA- takAlAvaruddhapadArthatvAt RjusUtraH / (ta. bhA. siddha. NasaM. 8, 81-82) / 7. tatra Rju-vartamAnama- vR.1-34; jJAnasAra de. vR. 16 3); satAM vidyamAnAnAM tItAnAgata-bakraparityAgAt vastvakhilam Rja, tatsU- na khapuSpAdInAmasatAma, teSAmapi sAmpratAnAm vartatrayati gamayatIti RjusUtraH / yadvA Rju vanaviparyA- mAnAnAmiti yAvat,arthAnAM ghaTa-paTAdInAm abhidhAnaM dabhimukham, zrutaM tu jJAnam, tatazcAbhimukhaM jJAnamasyeti zabdaH parijJAnaM avabodho vijJAnamiti yAvat, abhiRjazrataH, zeSajJAnAnabhyupagamAt / ayaM hi nayaH varta- dhAnaM ca parijJAnaM cAbhidhAnaparijJAnaM yat sa bhavati mAnaM svaliMga-vacana-nAmAdibhinnamapyeka vastu prati- RjusUtraH / etaduktaM bhavati-tAneva vyavahAranayAbhipadyate, zeSamavastviti / (prAva. ni. hari. vR. 757, matAn vizeSAnAzrayan vidyamAnAn vartamAnakSaNa pa. 284; pranayo. hari. va.pa. 124.25) / 8. Rja vartino'bhyupagacchannabhidhAnamapi vartamAnamevAbhyupaiti vartamAnasamayAbhyupagamAdatItAnAgatayovinaSTAnutpanna- -nAtItAnAgate, tenAnabhidhIyamAnatvAt kasyacidatvenAkuTilaM sUtrayati RjusUtraH / (anuyI. hari. vR. rthasya, tathA parijJAnamapi vartamAna (jJA. sA. vRttipR. 105) / 6. Rju samamakuTilaM sUtrayatIti Rju- parijJAnaM nyapavartamAna-)mevAzrayati-nAtItamAgAmi sUtraH / (ta. bhA. hari. vR. 1-34); sAmprataviSaya- vA, tatsvabhAvAnavadhAraNAt / ato vastvabhidhAnaM grAhaka vartamAnajJeyaparicchedakam RjasutranayaM prakrA- vijJAnaM cAtmIyaM vartamAna mevAnvicchannadhyavasAyaH sa ntameva samAsataH saMkSepeNa jAnIyAt / (ta. bhA. hari. RjusUtra iti / (ta. bhA. siddha. vR. 1-35; va. 1-35) / 10. apUrvAstrikAlaviSayAnatizaSya jJAnasAra. va. 16-3, pR.60)| 17. RjasUtraH vartamAnakAlaviSayamAdatte yaH sa RjusuutrH| ko'tra- kuTilAtItAnAgataparihAreNa vartamAnakSaNAvachinnavartamAnakAlaH ? prArambhAt prabhRtyA uparamAdeSa vastusattAmAtramRjeM sUtrayati, anyato vyavacchinatti / vartamAnakAlaH / (dhava. pu. 6, pR. 172); ujusudo (ta. bhA. siddha. vR. 5-31,pR.402)| 18. RjusUtraH duviho suddho asuddho ceti / tattha suddho visaIkaya- sa vijJeyo yena paryAyamAtrakam / vartamAnakasamayapratthapajjAgo paDikkhaNaM vivaTTamANAsesattho appaNo viSayaM parigRhyate / / (ta. sA. 1-7) / 16. Rju viSayAdo prosaaridsaaricch-tbbhaavlkkhnnsaamnnnno| prAJjalaM sUtrayatIti RjusuutrH| (mAlApa. pR. Xxx tattha jo so asuddho ujusudaNamo so 146) / 20. jo eyasamayavaTTI geNhai davve dhuvttckkhupaasiyveNjnnpjjyviso| (dhava. pu. 6, pR pjjaano| so riusutto suhumo savvaM pi sadaM jahA 244) / 11. Rju praguNaM sUtrayati sUcayatIti Rju- (bR. na.-suhu~mo savvaM sadda jahA) khaNiyaM / / maNusUtraH / (jayapa. pu. 1, pR. 223) / 12. vakra bhUtaM vAiyapajjAro maNusutti sagar3hidIsu vttttto| jo bhaviSyantaM tyaktvarjusUtrapAtavat / vartamAnArthaparyAyaM bhaNai tAvakAlaM so thUlo hoi riusutto|| (la. na. sUtrayannRjusUtrakaH // (ha. pu. 58-46) / 13. Rju- ca. 38-39; bR. na. ca. 211-12) / 21. sarvasya sUtraM kSaNadhvaMsi vastu tatsUtrayedRju / prAdhAnyena guNI- sarvato bhedaM prAdhAnyato'nvicchan Rju prAJjalaM bhAvAd dravyasyAnarpaNAtsataH / (ta. zlo. 1, 33, vartamAnasamayamAtraM sUtrayati prarUpayatIti RjusUtro 61) / 14. Rju praguNam, tacca vinaSTAnutpannatayA- nayo mataH / (nyAyaku. 6-71) / 22. deza-kAlA. 'tItAnAgatavaparityAgena vartamAnakAlakSaNa bhAvi ntarasambaddhasvabhAvarahitaM vastutattvaM sAmpratikam ekayadvastu, tatsUtrayati pratipAdavalyAzrayatIti RjusuutrH| svabhAvaM akuTilaM Rju sUtrayatIti RjusuutrH| (sUtrakR. vR. 2,7, 81,pR.188)| 15. jo vaTTamANa- (sanmati. abhaya. vR. 3, pR. 311); kSaNikavijJakAle atthapajjAyapariNadaM atthaM / saMta sAhadi savvaM taM ptimAtrAvalambI zuddhaparyAyAsti (stika) bheda: Rjupi NayaM rijuNayaM jANa // (kAtike. 274) / 16. suutrH| (sanmati. abhaya. va. 5, pR. 366) /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ RjusUtra] 260, jaina-lakSaNAvalI [RjvI 23. atItAnAgatakoTivinirmuktaM vastu samayamAtraM dravyAbhAvAdyathocyate // (nayopadeza 26-30) / Rju sUtrayatIti RjusUtraH / (mUlA. vR. 6-67) / 34. anena RjusUtranayena ekatra dharmiNi avasthAntara24. Rju prAJjalaM vartamAnakSaNamAtraM sUtrayatItyaju- samAgamo bhinnAvasthAvAcakapadArthAnvayo neSyate na sUtraH, 'sukhakSaNaH saMpratyasti' ityAdi / dravyasya sato- svIkriyate / kutaH ? kriyA sAdhyAvasthA, anyA ca 'pyanarpaNAt, atItAnAgatakSaNayozca vinaSTAnutpanna- niSThA siddhAvasthA, tayoryA bhidA bhinna kAlasambandhatvenAsambhavAt / (pra. ka. mA. 6-74, pa. 678) / stadAdhArasyaikadravyasyAbhAvAt / (nayopadeza yazo. 25. zuddhaparyAyagrAhI pratipakSasApekSaH Rja sUtraH / (pra. TI. 30) / 35. atItAnAgataparakIyabhedapRthaktvara. mA. 6-74) / 26. Rju avakramabhimukhaM zrutaM parityAgAdRjusUtreNa svakAryasAdhakatvena svakIyavartamAzrutajJAnaM yasyeti RjazrutaH Rju vA atItAnAgata- navastuna evopayogamAtrasya tulyAMzadhruvAMzalakSaNadravyAvaparityAgAt vartamAnaM vastu, sUtrayati gamayatIti bhyupgmH| (nayarahasya., pu. 81) / RjasUtraH, svakIyaM sAmprataM ca vastU, nAnyadityabhyUpa- 1 tInoM kAloM ke pUrvApara viSayoM ko chor3a kara gamaparaH / (sthAnAMga abhaya. va. sU. 186, pR. 142) / jo kevala vartamAna kAlabhAvI viSaya ko grahaNa 27. Rja-totAnAgataparakIyaparihAreNa prAJjalaM karatA hai use RjusUtranaya kahate haiN| atIta padArthoM vastu--sUtra yati abhyupagacchatIti RjasUtraH / ayaM ke naSTa ho jAne se, tathA anAgata padArthoM ke hi vartamAnakAla bhAvyeva vastu abhyupagacchati nAtI- utpanna na hone se ye donoM hI vyavahAra ke yogya tam, vinaSTatvAnnApyanAgatamanutpannatvAt / vartamAna nahIM hai| isIlie yaha naya vartamAna eka samaya kAlabhAvyapi svakIyameva manyate, svakIyasAdhakatvAt mAtra ko viSaya karatA hai| svadhanavata / parakIyaM tu necchati, svakAryAprasAdha- RjusUtranayAbhAsa-1. sarvathaikatvavikSepI tadAkatvAt paradhanavat / (anuyoga. mala. hema. va. sU. bhaasstvlaukikH| (laghIya. 6-71) / 2. kSaNika14, pR. 18) / 28. Rja praguNam akuTilamatItA- kAntanayastadAbhAsaH / (pra. ra. mA. 6-74) / nAgataparakIyavaparityAgAta vartamAnakSaNavivati sva. 3. sarvathA guNa-pradhAna bhAvAbhAvaprakAreNa ekatvavikSepI kIyaM ca sUtrayati niSTaM kitaM darzayatIti RjusuutrH| ekatvanirAkArakaH RjusuutraabhaasH| (nyAyaku. 6, (prAva. malaya.va. 751, pR. 375; pra. sAro. va. 71) / 4. sarvathA dravyApalApI tdaabhaasH| (pra. na. 847) / 26. pUrvAn vyavahAranayagRhItAna aparAMzca ta. 7-30) / viSayAn trikAlagocarAnatikramya vartamAnakAlagocaraM 3 gauNatA aura pradhAnatA kA apalApa karake-- gRhNAti RjusUtraH / atItasya vinaSTatve anAgata- ekAnta rUpa se ekatva (prabheda) kA nirAkaraNa syAsaMjAtatve vyavahArasyAbhAvAta vartamAnasamayamAtra- karane vAle naya ko RjasUtranayAbhAsa kahate haiN| viSayaparyAyamAtra grAhI RjusUtraH / (ta. vRtti zruta. RjvI (gocarabhUmi)-tatra tasyAmekAM dizama1-33) / 30. vartamAnasamayamAtraviSayaparyAyamAtra- bhigRhyopAzrayAda nirgataH prAJjalenaiva pathA samazreNi. grAhI RjusUtranayaH / (kArtike. TI. 274) / vyavasthitagRhapaMktI mikSAM paribhraman tAvad yAti 31. Rja vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtra prAdhAnyataH yAvat paMkto caramagRham / tato bhikSAmagRhNannevAsUcayannabhiprAyaH RjusuutrH| (jainatarkapa. pR. 127; paryApte'pi prAJjalayava gatyA pratinivartate sA nayapra. pR. 103, syA. maM. TI. pR. 28; pra. na. ta. RjvI / (bRhatka. va. 1649) / / 7-28) / 32. etasyArthaH-bhUta-bhaviSyadvartamAnakSaNa- sama zreNI meM avasthita kisI eka dizA sambandhI lavaviziSTalakSaNakauTilyavimuktatvAdaja saralameva gRhapaMkti meM bhikSA lene kA abhigraha karake nikalA dravyasyAprAdhAnyatayA paryAyANAM kSaNakSayiNAM prAdhAnya- humA sAdhu usa paMkti ke antima gRha taka jAve tayA darzayatIti RjusUtraH / (nayapradIpa pR. 103) / aura bhikSA ke paryApta na milane para bhI punaH usI 33. bhAvitve vrtmaantvvyaaptidhiirvishesstaa| Rja- mArga se sIdhe apane sthAna ko lauTa pAve / yaha sUtraH zrutaH sUtre zabdArthastu vizeSataH // iSyate'nena kSetra-abhigrahameM nirdiSTa pATha gocarabhUmiyoM meM prathama naikatrAvasthAntarasamAgamaH / kriya-niSThAbhidAdhAra- gocarabhUmi hai /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rta ] Rta - XXX RtaM prANihitaM vacaH / (ha. pu. 58-130) / jo vacana prANiyoM ke liye hitakara ho use Rta (satya) kahate haiM / Rtu (riu, uDu) - 1. dvau mAsAvRtuH / ( ta. bhA. 4-15; ta. vA. 3 - 38; jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 178) / 2. x x X mAsadugeNaM uDU XX X ( ti pa 4 - 28 ) / 3. do mAsA uU / ( bhagavatI pU. 825; anuyo. sU. 137; jambUdvI. 18 ) / 4. do mAsA uusannA / ( jIvasa. 110 ) / 5. Rtustu mAsadvaya eka uktaH XXX 1 ( varAMga. 27-6) / 6. be mAse uDU / ( dhava. pu. 13, pU. 300 ) / 7. mAsadvayamRtuH / ( ta. bhA. siddha. vR. 4-15) / 8. bihi mAsahi uDumANu Nibaddhau / ( ma. pu. puSpa. 2 - 23) / 6 mAsadvayamRtuH / (paMcA. kA. jaya. vR. 25) / 10. riu ekkA vehi bhAsehi // ( bhAvasaM. 314 ) / 11. dvAbhyAM mAsAbhyAmRtuH / (ni. sA. vU. 3 - 31) | 1 do mAsoM kI eka Rtu hotI hai / RtumAsa - 1. sAvanamAsastrizadahorAtra eva, eSa ca karmamAsa RtumAsazcocyate / ( ta. bhA. siddha. vR. 4-15) / 2. sa ( RtuH ) ca kila lokarUDhyA SaSTyahorAtrapramANo dvimAsAtmakastasyArdhamapi mAsosara samudAyopacArAt RturevArthAt paripUrNatrizadahorAtrapramANaH, eSa eva RtumAsaH karmamAsa iti vA sAvanamAsa iti vA vyavahriyate / ( vyava. sU. bhA. 2 - 15, pR. 7) / 3. RtumAsaH punastrizada horAtrAtmakaH skuTaH / ( lokapra. 28-311, va 28, 338) / 261, jaina- lakSaNAvalI 1 tIsa dina-rAta ko RtumAsa kahate haiN| sAvanamAsa tIsa dina-rAta kA hI hotA hai, ise karmamAsa va RtumAsa bhI kahA jAtA hai / RtusaMvatsara - yasmizca saMvatsare zrINi zatAni SaSTyadhikAni paripUrNAnyahorAtrANAM bhavati, eSa RtusaMvatsaraH / Rtavo lokaprasiddhAH vasantAdayaH, tatpradhAnaH saMvatsaraH RtusaMvatsaraH / ( sUryapra. vR. 10, 20, 56) / pUre tIna sau sATha dina vAle varSa ko RtusaMvatsara kahate haiM / Rddhi-bhogova bhoga- haya-hatthi maNi rayaNasaMpayA saMpa [ RSabhanArAca yakAraNaM ca iddhI NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 348); aNimA mahimA lahimA patti pAgammaM IsittaM vasitaM kAmarUvittamiccevamAdiyAo praNeyavihAna iddhIpro NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 325 ) / bhoga aura upabhoga kI sAdhaka ghor3A, hAthI, maNi evaM ratna zrAdi sampadA ko tathA ukta sampadA ke kAraNoM ko Rddhi kahate haiM / RddhigArava - RddhigAravaM ziSya-pustaka- kamaNDalupiccha-paTTAdibhirAtmodbhAvanam / ( bhA. prA. TI. 157) / ziSya, pustaka evaM kamaNDalu zrAdi ke dvArA apane bar3appana ke pragaTa karane ko RddhigArava kahate haiM / Rddhigaurava - 1. tatra RddhayA - narendrAdipUjyAcAryAditvAbhilASalakSaNayA - gauravam RddhiprAptyabhimAnAprAptisaMprArthanadvAreNa''tmano'zubhabhAvagauravam / (prAva. hari vR. pU. 576 ) / 2. RddhityAgAsahatA RddhigauravaM parivAre kRtAdaraH, parakIyamAtmasAtkaroti priyavacanena upakaraNadAnena / (bha. prA. vijayo. 613 ) / 3. vandanAmakurvato mahAparikarazcAturva zramaNa saMgho bhakto bhavatyevamabhiprAyeNa yo vandanAM vidadhAti tasya RddhigauravadoSaH // (mUlA. vR. 7, 107) / 4. tatra RddhyA narendrAdipUjyAcAryatvAdilakSaNayA gauravam, RddhiprAptyabhimAna tadaprAptiprArthanadvAreNAtmano'zubhabhAvagaurava mityarthaH / (samavA. zrabhaya. vR. 3) / 5. bhakto gaNo me bhAvIti bandAroRR ddhigauravam / / ( ana. dha. 8-103) / 1 narendra yA pUjya zrAcAryAdi padoM kI prApti kI abhilASArUpa Rddhi se jo gaurava - usakI prApti se zrabhimAna tathA praprApti meM usakI prArthanA ke nimitta se apane azubha bhAvoM kI gurutA - hotI hai use Rddhigaurava kahA jAtA hai / 5 mere sAdhu rUpa se vandanA karane para sAdhusaMgha merA bhakta ho jAyagA, isa prakAra ke vicAra se vandanA karane ko Rddhigaurava doSa kahate haiM / RSabhanArAca - 1. yatra tu kIlikA nAsti tadRSabhanArAcam / ( karmastava go. vR. 6 - 10 ) / 2. RSabhaH pariveSTanapaTTaH, nArAcamubhayato markaTabandhaH, X XX yatpunaH kIlikA rahitaM sahananaM tat RSabhanArAcam, tannibandhanaM nAma RSabhanArAcanAma / (SaSTha ka. malaya. vR. 6, pR. 124) / 3. risaho paTTo
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSi] 262, jaina-lakSaNAvalI [ekatvavitarkAvIcAra ya kIlimA vjjN| (saMgrahaNI sU va. 117) / payoga kahate haiN| 4. yatpunaH kIlikArahitaM saMhananaM tat RSabhanArA- ekatvapratyabhijJAna-1. darzana-smaraNakAraNakaM saMkacam / (prajJApa. malaya. va. 23-263; jIvAjI. lanaM pratyabhijJAnam / / tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM malaya. vR.1-13, saptati. malaya. va. pu. 151; tatpratiyogItyAdi / yathA sa evAyaM devadattaH // saMgrahaNI de. vR. 117) / gosadazo gvyH|| govilakSaNo mhissH|| idamasmAd 1 kIlikA rahita saMhanana ko RSabhanArAca- dUram / / vRkSo'yamityAdi / / (parIkSAmukha 3, 5 se saMhanana kahate haiN| 10) / 2. anubhava-smRtihetukaM saMkalanAtmakaM jJAnaM RSi-1. RSayaH RddhiprAptAH, te catuvidhA:- prtybhijnyaanm| xxx yathA sa evAyaM jinadattaH, rAja-brahma-deva-paramabhedAt / tatra rAjarSayo vikriyA- xxx gosadazo gavayaH, govilakSaNo mahiSa kSIddhiprAptA bhavanti, brahmarSayo buddhayauSadhi Rddhi- ityAdi / atra hi pUrvasminnudAharaNe jinadattasya yuktA kIrtyante, devarSayo gaganagamanaddhisaMyuktA kathya- pUrvottaradazAdvayavyApakamekatvaM pratyabhijJAnasya vissyH| nte, paramarSayaH kevalajJAnino nigadyante / (cAritrasAra tadidamekatvapratyabhijJAnam / (nyAyadI. 3, pR. 56) / pR. 22) / 2. reSaNAtklezarAzInAmRSimAhurmanISi- 1 pratyakSa aura smRti ke nimitta se jo sNklnaannH| (upAsakA. 861) / tmaka (jor3arUpa) jJAna utpanna hotA hai use pratya1 RddhiprApta sAdhuoM ko RSi kahate haiM, jo cAra bhijJAna kahate haiM / jo pratyabhijJAna 'yaha vahI hai isa prakAra ke haiM-1 rASi-vikriyA va akSINa- prakAra se pUrva va uttara dazAoM meM vyApta rahane vAle RddhiprApta RSi / 2 brahmarSi-buddhi va prauSadhi- ekatva (abheda) ko viSaya karatA hai vaha ekatvaRddhiprApta RSi / 3 devaSi-pAkAzagamana Rddhi pratyabhijJAna kahalAtA hai| se yukta RSi / 4 prmssi-kevljnyaanii| ekatvabhAvanA-dekho ektvaanuprekssaa| ekAkyeva ekakSetrasparza-1. jaM davvameyavetteNa pusadi so jIva utpadyate, karmANi upArjayati, bhuGkte cetyAdi samvo eyakkhettaphAso NAma / (Sa. khaM. 5, 3, 14- cintanamekatvabhAvanA (sambodhasa.va. 16.p.18)| pu. 13, pR. 16) / 2. ekkamhi AgAsapadese TThida- jIva akelA hI utpanna hotA hai, akelA hI karmoM aNaMtANaMtapoggalakkhaMdhANaM samavAeNa saMjoeNa vA / kA upArjana karatA hai, aura akelA hI unheM bhogatA jo phAso so eyakkhettaphAso NAma / bahuprANaM vavvA- hai; ityAdi vicAra karane kA nAma ekatvabhAvanA NaM akkameNa eyakkhettapusaNaduvAreNa vA eyakkhetta- hai| phAso vttvyo| (dhava. pu. 13, pR. 16) / ekatvavikriyA-tatraikatvavikriyA svazarIrAdapRtha2 eka AkAzaprapradeza meM sthita anantAnanta pudgala- gbhAvena siMha-vyAghra-haMsa-kararAdibhAvena vikriyA / skandhoM ke samavAya athavA saMyoga se jo paraspara (ta. vA. 2, 47, 6) / sparza hotA hai, ise ekakSetrasparza kahate haiN| bahuta apane zarIra se abhinna siMha-vyAghrAdirUpa vikriyA dravyoM kA eka sAtha eka-kSetrasparza ke dvArA jo ke karane ko ekatvavikriyA kahate haiN| paraspara sparza hotA hai use bhI eka-kSetrasparza kahA ekatvavitarkAvIcAra-1. jeNegameva davvaM jogejAtA hai| NekkeNa aNNadaraeNa / khINakasAno jhAyai teNeyattaM ekakSetrAvadhijJAnopayoga-1. zrIvRkSa-svastika- tagaM bhaNidaM / jamhA sudaM bitakkaM jamhA puvvagayanandyAvartAdyanyatamopayogopakaraNa ekakSetraH / (ta. vA. prtthgykuuslo| jhAyadi jhANaM evaM savidakkaM teNa 1-22, pR. 83, paM. 25-26) / 2. jassa aohi- taM jjhANaM // atthANa vaMjaNANa ya joyANa ya saMkamo NANassa jIvasarIrassa egadeso karaNaM hodi tamo- da viicaaro| tassa prabhAveNa tagaM jhANamavIcAramidi hiNANamegavakhettaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 265) / vuttaM // (bha. pA. 1883-85 dhava. pu. 13, pR. 1 jisa avadhijJAna ke upayoga kA zrIvRkSa, svastika 76 uda.) / 2. sa eva punaH samUlatUlaM (ta. vA.va nandyAvarta prAdi cihnoM meM se koI eka upakaraNa satUlamUlaM) mohanIyaM nididhakSan anantaguNavizuddhihotA hai use ekakSetra-avadhi yA ekakSetrAvadhijJAno- yogavizeSamAzritya bahatarANAM jJAnAvaraNasahAyI
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatvavitarkAvIcAra ] bhUtAnAM prakRtInAM bandhaM nirundhan sthiterhAsa-kSayo ca kurvan zrutajJAnopayogo (ta. vA. - gavAn ) nivRtArtha - vyaJjana- yogasaMkrAntiravicalitamanA kSINakayo maNiriva nirupalepo dhyAtvA punarna nivartate ityuktaM ekatvavitarkam / ( sa. si. 9-44; ta. vA. 6-44) / 3. egabhAvo egattaM, egammi cevaM suya gANapatye uvautto bhAyaitti vRttaM bhavai / grahavA egamma vA joge uvautto bhAi / vitakko suyaM ; avicAraM nAma atthAna atyaMtaraM na saMkamai, vaMjaNAzro vaMjaNaMtaraM jogAo vA jogaMtaraM / tattha nidarisiNaM - suyaNANe uvautto pratthaM ma ya vaMjaNami ya zravicAri | jhAyai coTsapuvvI bitiyaM jhANaM vigatarAgo / / atthasaMkamaNaM ceva tahA vaMjaNasaMkamaM / jogasaMkamaNaM ceva bitie jhANe na vijjai / ( dazavai cU. pra. 1, pR. 35 ) / 4. jaM puNa suNippakaMpaM NivAyasaraNappaIvamiva cittaM / uppAya- dvidibhaMgAdiyANa gamma pajjA / / aviyAramattha- vaMjaNa jogaMtara zrI viiyasukkaM / puvvagaya suyAlaM baName yattaviyakkamavi yAraM || ( jhANajjhayaNa 79-80; lokapra. pU. 442 ud) / 5. ekasya bhAvaH ekatvam, vitarko dvAdazAGgam, zrasaGkrAntiravIcAraH ekatvena vitarkasya arthavyaJjana-yogAnAmavIcAraH prasaMkrAtiryasmin dhyAne tadekatvavitarkAvIcAraM dhyAnam / (dhava. pu. 13, pR. 76; cA. sA. pU. 62) / 6. ekatvena vitarkasya zrutasya dvAdazAGgAde: avicAro'rtha vyaJjana- yogeSvasaGkrAntiryasmin dhyAne tadekatvavitarkAvIcAraM dhyAnam / ( jayadha. pu. 1, pR. 344) / 7. ekatvena vitarko'sti yasmin vIcAravajite / tadekatva - vitakavIcAraM zuklaM taduttaram / ( ha. pu. 56 - 65 ) / 8. ekatvena vitarkasya syAd yatrA'vicariSNutA / savitarkamavIcAramekatvAdipadAbhidham / / (ma. pu. 21, 71) 6 sa evA''mUlato mohakSapaNA'GgurNa mA nasaH / prApyAnantaguNAM zuddhi nirundhan bandhamAtmanaH // jJAnAvRtisahAyAnAM prakRtInAmazeSataH / hrAsayan kSapayaMzcAsAM sthitibandhaM samantataH // zrutajJAnopayuktAtmA vItavIcAramAnasaH / kSINamoho'prakampA tmA prAptakSAyikasaMyamaH // dhyAtvakatvavitarkAkhyaM dhyAnaM ghAtyaghaghasmaram / dadhAnaH paramAM zuddhi duravA pyAmato'nyataH // ( ta. ilo. 6-44, 6-9) / 10. NIsesamohavilae khINakamAe ya aMtime kAle / 263, jaina-kSaNAvalI [ ekatvavitarkAvIcAra sasarUvammi NilINo sukkaM jhAedi eyattaM // ( kArtike. 485 ) / 11. zravikampyamanastvena yogasaGkrAntiniHspRham / tadekatvavitarkAkhyaM zrutajJAnopayogavat // ( ta. bhA. siddha. vR. 9-43 ud) / 12. dravyamekaM tathaikena yogenAnyatareNa ca / dhyAyati kSINamoho yattadekatvamidaM bhavet / zrutaM yato vitarkaH syAdyataH pUrvArthazikSitaH / ekatvaM dhyAyati dhyAnaM savitakaM tato hitam // artha-vyaJjana- yogAnAM vicAra: saMkramo mataH / vIcArasya hyasadbhAvAdavIcAramidaM bhavet // (ta. sA. 7, 48 - 50 ) / 13. pravIcAro vitarkasya yatraikatvena saMsthitaH / savitarka mavIcAraM tadekatvaM vidurbudhAH / / (jJAnArNava 42-14) / 14. dravyasaMgrahaTIkAyAm -- nijazuddhAtmadravye vA nirvikArAtmasukhasaMvittiparyAye vA nirupAdhisvasaMvedana guNe vA yatrakasmin pravRttaM tatraiva vitarkasaMjJena svasaMvittilakSaNabhAvazrutabalena sthirIbhUya vIcAraM guNa-dravyaparyAya parAvartanaM karoti yattedakatvavitarka vIcAra (kArtike - vitarkAvIcAra ) saMjJa kSINakaSAya-guNasthAnasambhavaM dvitIyaM zukladhyAnam / (bR. dravyasaM. TI. 48; kArtike. TI. 485 ud) / 15. kiM cArthapramukhepyasaGkrama mihaikatvazrutAlambanam, prAhaikatvavitarkaNAvicaraNAbhikhyaM dvitIyaM jina: / (Atmaprabodha 65 ) / 16. evaM zrutAnusArAdekatvavitarkamekaparyAyam / artha- vyaJjana-yogAntareSvasaGkramaNamanyattu / / (yogazA. 11-7; gu. gu. SaT. svo. bR. 2, pR. 11 u.) ; utpAda sthiti bhaGgAdiparyAyANAM yadekayogaH san / dhyAyati paryayamekaM tatsyAdekatvamavicAram || (yogazA. 11 - 18 ) / 17. ekatvena na paryayAntaratayA jAto vitarkasya yad, yo vIcAra ihaikavastuni vacasyekatra yoge'pi ca / nArthavyaJjana- yogajAlacalanaM tatsArthanAmetyado dhyAnaM ghAtivighAtajAtaparamArhantyaM dvitIyaM matam / / (prAcA. sA. 10 - 49 ) / 18. nijAtmadravyamekaM vA paryAyamathavA guNam / nizcalaM cintyate yatra tadekatvaM vidu rbudhAH // ( guNa. kra. 76, pR. 47 ) / 16. anekeSAM paryayANAmekadravyAvalambinAm / ekasyaiva vitarkoM yaH pUrvagatazrutAzrayaH / / sa ca vyaJjanarUpo'rthaMrUpo vaikatamo bhavet / yatraikatvavitarkAkhyaM tad dhyAnamiha varNatam / / ( lokapra. pU. 442 ) ; na ca syAd vyaJja
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatvAnuprekSA ] nAdarthe tathA'rthAd vyaJjane'pi vA / vicAro 'tra tadekatvavitarkamavicAri ca // manaHprabhRtiyogAnAmapyekasmAt paratra no / vicArotra tadekatvavi - tarkamavicAri ca // ( lokapra. 30, 486 - 60 ) / 2 mohakarma kA samUla nAza karane kA icchuka hokara anantaguNI vizuddhi sahita yogavizeSa ke dvArA jJAnAvaraNa kI sahAyaka bahutasI prakRtiyoM ke bandha kA nirodha aura unakI sthiti ke hrAsa va kSaya kA karane vAlA, zrutajJAnopayoga se sahita tathA artha, vyaJjana aura yoga kI saMkrAnti-rahita jo kevala eka dravya, guNa yA paryAya kA cintavana karatA hai - aise kSINakaSAya guNasthAnavartI munike jo nizcala zukladhyAna hotA hai use ekatvavitarkAvIcAra dhyAna kahate haiM / ekatvAnuprekSA- dekho ekatvabhAvanA / 1. sayaNassa pariyaNassa ya ma ekko svaMtatro duhido / vajjadi maccu - vasagado Na jaNo koI samaM edi / ekko karedi kammaM ekko Didi ya dIhasaMsAre / ekko jAyadi maradi ya evaM citehi eyattaM // ( mUlA. 8, 8- 6 ) / 2. ekko karedi kammaM ekko hiMDadi ya dIhasaMsAre / ekko jAyadi maradi ya tassa phalaM bhuMjade ekko / ekko karedi pAvaM visayaNimitteNa tivva loheNa / Niraya-tiriesu jIvo tassa phalaM bhuMjade ekko / ekko karedi puNNaM dhammaNimitteNa pattadANe | maNuva-devesu jIvo tassa phalaM bhuMjade ekko // ekko'haM Nimmamo suddho NANadaMsaNalakkhaNo / suddheyattamupAdeyamevaM citei saMjado / / ( dvAdazA. 14-16 vaM 20) / 3. janma-jarA-maraNAnuvRttimahAduHkhAnubhavaM prati eka evAhaM na kazcinme svaH paro vA vidyate / eka eva jAye'ham ka eva mriye, na me kazcit svajanaH parajano vA byAdhi-jarA-maraNAdIni duHkhAnyapaharati, bandhu-mitrANi smazAnaM nAtivartante dharmameva me sahAyaH sadA anuyAyIti cintanamekatvAnuprekSA // ( sa. si. - 7 ) / 4. eka evAhaM na mekazcit svaH paro vA vidyate / eka evAhaM jAye, eka eva mriye, na me kazcit svajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA, vyAdhi-jarA-maraNAdIni duHkhAnyapaharati pratyaMzahArI vA bhavati, eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintayet evaM hyasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehA - nurAgapratibandho na bhavati parasaMjJakeSu ca dveSAnu [ ekabandhana bandhaH / tato niHsaGgatAmabhyupagate mokSAyaiva yateta ityekatvAnuprekSA / ( ta. bhA. 8-7 ) / 5. ikko jIvo jAyadi ekko ganbhamhi girahade dehaM / ikko bAla- juvANo ikko buDDho jarAgahizro // ikko roI soI ikko tappei mANase dukkhe / ikko maradi varAmro Naraya-duhaM sahadi ikko vi / ikko saMcadi ekko bhuMjedivihi- sura- sokkhaM / ikko khavedi kammaM ikko vipAyae mokkhaM / suyaNo picchaMto vihu Na dukkhalesaM pisakkade gahidu / evaM jANaMto vihu topi mamattaM Na chaMDei / / ( kArtike. 74-77) / 3 janma, jarA aura maraNa rUpa mahAn duHkha kA sahane vAlA maiM eka hI hUM - isake liye na merA koI sva hai aura na para bhI hai; maiM zrakelA hI janma letA hUM aura akelA hI maratA hUM-- koI bhI svajana aura parajana mere roga, jarA evaM maraNa zrAdi ke kaSTa ko dUra nahIM kara sakatA hai; bandhujana va mitrajana adhika se adhika smazAna taka jAne vAle haiM - zrAge koI bhI sAtha jAne vAlA nahIM hai; hAM dharma eka aisA avazya hai jo mere sAtha jAkara bhavAntara meM bhI sahAyaka ho sakatA hai; ityAdi prakAra nirantara vicAra karanA, isakA nAma ekatvAnuprekSA hai / ekadezaccheda - nirvikalpasamAdhirUpa sAmAyikasyaikadezena cyutirekadezacchedaH / (pra. sA. jaya. vR. 3-10 ) / nirvikalpa samAdhirUpa sAmAyika ke eka aMza ke vinAza ko ekadezaccheda kahate haiM / ekapAdasthAna - egapAdaM egena pAdenAvasthAnam / ( bha. prA. vijayo. 223) / eka paira se sthita hokara tapazcaraNa karanA, isakA nAma ekapAda ( kAyaklezavizeSa) hai / ekapratyaya ( jJAna ) - 1. ekAbhidhAna - vyavahAranibandhanaH pratyaya ekaH / (dhava. pu. 6, pR. 151 ) ; ekArthaviSaya: pratyayaH ekaH ( avagrahaH ) | ( dhava. pu. 13, pR. 236 ) / 2. bahna vyaktivijJAnaM bahna kaM cakramAdyathA / (zrA. sA. 4-17 ) / jo pratyaya eka nAma aura vyavahAra kA kAraNa hotA hai vaha ekapratyaya kahalAtA hai / ekabandhana - chaNNaM jIvaNikAyANaM sarIrasamavAzro eyabaMdhaNaM NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 461) / pRthivIkAyikAdi chaha jIvasamUhoM ke zarIrasamavAya kA nAma ekabandhana hai / 294, jaina-lakSaNAvalI
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekabhakta] 265, jaina-lakSaNAvalI [ekavidhAvagraha ekabhakta-1udayatthamaNe kAle NAlItiyavajjiya- SThet, suSThu prANihitacittazcaturvidhopasargasaho na mhi majjhamhi / ekamhi dua tie vA muhattakAleya- calenna patet yAvat sUrya udeti, saiSA ekarAtrikI bhattaM tu / / (mUlA. 1-35) / 2. udayakAlaM nADI- bhikSupravimA / (bha. prA. vijayo. 403, mUlArA. trikapramANaM varjayitvA astamanakAlaM ca nADItrika- 403) / pramANaM varjayitvA zeSakAlamadhye ekasmin mahatadvayo- jo tIna upavAsa karake cauthI rAtri meM grAma-nagarAdi muhUrtayostriSu vA muhUrteSu yadetadazanaM tadekabhaktasaMjJa- ke bAhira kisI bhI sthAna meM athavA smazAna meM kaM vratamiti / xxx athavA nADItrikapramANe pUrvAbhimukha, uttarAbhimukha athavA jinacaityAbhimukha udayAsta mana kAle ca vajite madhyakAle triSu muhUrteSu hokara pAMvoM ke bIca cAra aMgula pramANa antara bhojanakriyAyA yA niSpattistedakabhaktamiti / athavA rakhate hue nAsikA para dRSTi rakha kara sthita ahorAtramadhye dve bhaktavele, tatra ekasyAM bhaktabelA hotA hai va zarIra se nirmamatva hokara prANihita meM yAm AhAragrahaNamekabhaktamiti / (mUlA. vR. 1-35) / nimagna hotA huA cAroM prakAra ke upasarga ko sahatA 3. udayAstobhayaM tyaktvA trinaaddiibhojnN sakRt / hai tathA sUrya kA udaya hone taka nizcalatApUrvaka eka-dvi-trimaharta syAdekabhaktaM dine muuneH| (prAcA. usI prakAra se sthita rahatA hai, vaha ekarAtrikI sA. 1-47) / bhikSupratimA kA nirvAhaka hotA hai| 2 udaya aura prastamanakAla sambandhI tIna-tIna nAr3I ekavidha pratyaya-1. ekajAtiviSayatvAdetata-(baha(ghaTikA) pramANa kAla ko chor3a kara zeSa kAla meM vidha-) pratipakSaH pratyayaH ekvidhH| (dhava. pu.6, eka, do athavA tIna mahoM meM bhojana karanA eka- pR. 152); ekajAtiviSayaH pratyayaH ekvidhH| bhakta kahalAtA hai| athavA udaya va astamana (dhava. pu. 13, pR. 237) / 2. bahva kajAtivijJAnaM sambandhI tIna ghaTikAmoM ko chor3akara madhya ke tIna syAd baha kavidhaM ythaa| varNA nRNAM bahuvidhAH mahatoM meM bhojanakriyA ke karane ko ekabhakta kahate gaurjAtyekavidheti ca / / (prAcA. sA. 4-15) / haiN| athavA dina-rAta meM do bAra bhojana kiyA 1 jo jJAna bahata jAtibhedoM ko viSaya karane vAle jAtA hai, usameM eka hI bAra bhojana karanA, ise bahuvidhapratyaya se pRthak hokara eka hI jAti ke ekabhakta kahA jAtA hai| padArtha ko grahaNa karatA hai, use ekavidha pratyaya kahA ekabhikSAniyama (kSullaka)-1. jai evaM Na jAtA hai| raejjo kAuMrisagihammi cariyAe / pavisatti eya- ekavidha bandha- ekasyA: sAtavedanIyalakSaNAyA: prakRterbandhaH ekvidhbndhH| (zataka de. svo.ba. 306) / 2. yastvekabhikSAniyamo gatvA'dyAdanumunya- 22) / sau| bhuktyabhAve punaH kuryAdupavAsamavazyakam / / (sA. eka mAtra sAtAvedanIya prakRti ke bandha ko ekavidha dha. 7-46); ekasyAM ekagRhasambandhinyAM bhikSAyAM bandha kahate haiN| niyamaH pratijJA yasya sa ekabhikSAniyamaH / (sA. dha. ekavidhAvagraha- 1. eyapayAraggahaNameyavihAvaggasvo. TI. 7-46) / ho|xxxegjaaiie TThidaeyassa bahUNa vA gaha2 eka hI ghara para bhikSA ke niyama vAle kSullaka NameyavihAvaggaho / (dhava. pu. 6, pR. 20) / 2. ko ekabhikSAniyama vAlA kSullaka kahate haiN| yaha alpavizaddhizrotrendriyAdipariNAmakAraNa mAtmA maniyoM ke prAhAra karane ke anantara bhikSArtha nagara tatAdizabdAnAmekavidhAvagrahaNAdekavidhamavagRhNAti / meM jAtA hai aura eka hI ghara meM prAhAra grahaNa (ta. vA. 1, 16, 16) / 3. ekajAtigrahaNamekakaratA hai va bhojana ke prabhAva meM upavAsa karatA hai| vidhaabgrhH| (malA. va. 12-187) ekarAtriko bhikSupratimA - upavAsatrayaM kRtvA 1 eka prakAra ke padArtha ke jAnane kA nAma ekacaturthyA rAtrI grAma-nagarAderbahirdeze zmazAne vA vidhAvagraha hai| vaha eka jAti kA padArtha cAhe eka prAGmukhaH udaGmukhazcaityAbhimukho bhUtvA caturaMgula- ho cAhe bahuta hoM, usakA jJAna ekavidhAvagraha hI mAtrapadAntaro nAsikAgranihitadRSTistyaktakAyasti- kahalAtA hai|
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka vihArI ] ekavihArI - tava sutta -satta- egatta-bhAva-saMghaDaNa ghidisamaggo ya / pavitrA - Agamavaliyo eyavihArI aNNAdo || sacchaMda gadAgadI sayaNa- NisayaNAdANabhikkha-vosaraNe / sacchaMdajaMparoci ya mA me sattU vi gAgI / (mUlA. 4, 28 - 26 ) / jo tapa, zruta, satva, ekatva, bhAva, saMhanana evaM dhairya zrAdi guNoM se saMyukta hokara tapa se vRddha aura zrAgama kA jJAtA ho aise sAdhu ko ekavihArI hone kI anujJA prApta hai / kintu jo sayana, zrAsana, grahaNa, bhikSA aura mala-mUtra kA tyAga, ina kAryoM meM svachanda hokara pravRtti karatA hai va manamAne DhaMga se bolatA hai vaha ekavihArI nahIM ho sakatA hai / ekasiddha - 1. ekasiddhA iti ekasmin samaye eka eva siddha: / ( nandI. hari. vU. pR. 51; zrA. pra. TI. 77) / 2. XXX hiyA iga samaya ega siddhA y| ( navatattvapra. 56 ) / 3. ekasmin ekasmin samaye ekakA eva santaH siddhA eka siddhAH / (prajJApa. malaya. vR. 1-7, pR. 22; zAstra. samu. TI. 11, 54. pR. 425) / 1 eka samaya meM jo eka hI mukta hotA hai, use ekasiddha kahate haiM / eka siddhakevalajJAna eka siddha kevalajJAnaM nAma yasmin samaye sa vivakSitaH siddhastasmin samaye yadyanyaH ko'pi na siddhastatastasya kevalajJAnamekasiddhakevalajJAnam / (zrAva. ni. malaya. vR. 78, pR. 85) / 296, jaina- lakSaNAvalI [ ekAdazI pratimA gramasyetyekAgraH, nAnArthAvalambanena cintA parispandavatI, tasyA anyAzeSamukhebhyo vyAvartya ekasminnagre niyama ekAgracintAnirodha ityucyate / ( sa. si. 6-27) / 2. ekamagraM mukhaM yasya so'yamekAgraH, cintAyA nirodhaH cintAnirodhaH, ekAgre cintAni - rodhaH ekAgra cintAnirodhaH / (ta. vA. 6-27 ) / 3. ekAgreNeti vA nAnAmukhatvena nivRttaye / kvaci - cicantA nirodhasyAdhyAnatvena prabhAdivat // xxx ekamagraM mukhaM yasya so'yamekAgraH, cintAyA nirodhaH [ cintanirodhaH ], ekAgrazcAsau cintAni roghazca sa ityekAgra cintAnirodha: / (ta. ilo. 6, 27, 6) / 4. ekasminnagre pradhAne vastunyAtmani paratra vA cintAnirodho nizcalatA cintAntaranivAraNaM caikAgracintanirodhaH / (ta. sukhabo. vR. 9 - 27 ) / 5. ekamagraM mukhamavalambanaM dravyaM paryAyaH tadubhayaM sthUlaM sUkSmaM vA yasya sa ekAgraH, ekAgrasya cintAnirodhaH AtmArthaM parityajyApara cintA niSedhaH x x x cintAyA: zraparasamasta mukhebhyaH samagrAvalambanebhyo vyAvartya ekasmin agre pradhAnavastuni niyamanaM nizcalIkaraNamekAgra cintAnirodhaH syAt / (ta. vRtti zruta. 6-27 ) 1 kA artha mukha yA pradhAna hotA hai, aneka viSayoM ke Alambana se cintA calAyamAna hotI hai, isIliye usa cintA ko anya saba viSayoM kI ora se haTA kara eka pramukha viSaya meM lagAnA, ise ekAgracintAnirodha ( dhyAna ) kahA jAtA hai / ekAgramana - jahA u pAvagaM kammaM rAgadosasamajjiyaM / khavei tavasA bhikkhU tamegaggamaNo muNa || (uttarA 30 - 1, pR. 337) / jo sAdhu tapa ke dvArA rAga-dveSa se upArjita pApa karma ko naSTa karatA hai use ekAgramana jAnanA cAhiye / ekAdazI pratimA - ekAdazamAsAn vyaktasaGgo rajoharaNAdimuniveSadhArI kRtakezotpATaH svAyatteSu gokulAdiSu vasan pratimApratipannAya zramaNopAsa kAya bhikSAM datta' iti vadan dharmalAbha zabdoccAraNarahitaM susAdhuvat samAcaratItyekAdazI / uktaM caekkAsIi nissaMgo ghara liMgaM paDiggahaM / kayalozro susAhuvva puvvuttaguNasAyaro || (yogazAstra svo. viva. 3-148, pu. 372 ) / jisa samaya meM vivakSita koI eka jIva siddha hotA hai usa samaya meM yadi anya koI siddha nahIM hotA hai to usake kevalajJAna ko ekasiddha kevalajJAna kahA jAtA hai / ekasthiti - eyA kammassa dvidI eyaTThidI NAma / ( jayadha. 3, pR. 161 ) / karma kI eka sthiti ko ekasthiti kahate haiM / ekasvabhAva- 1. bhedasaMkalpanAmukta ekasvabhAva zrAhitaH / ( dravyAnu. ta. 13 - 3 ) / 2. bhedakalpanArahitazuddhadravyArthikanaye bhedakalpanAmukta ekasvabhAvaH kathitaH / (dravyAnu. ta. TI. 13-3 ) / 2 bheda kI kalpanA se rahita zuddha dravyArthika naya meM bhedakalpanA se rahita ko ekasvabhAva kahA jAtA hai / ekAgra cintA nirodha - 1. graM mukham ekama
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAnta 267, jaina-lakSaNAvalI [ekAza (sa)na jo upAsaka gyAraha mAsa taka parigraha se rahita tamithyAtvam / (go. jI. ma. pra. TI. 15) / 8. hokara mani ke veSasvarUpa rajoharaNAdi ko dhAraNa idameva itthameveti dhamidharmayoviSaye abhiprAyaH, pumAkaratA hai, kezaloMca karatA hai, svAdhIna gokula Adi nevedaM sarvamiti, nitya evAnitya evetivA'bhiniveza meM rahatA hai, tathA 'dharmalAbha' zabda kA uccAraNa na ekAntamithyAdarzanam / (ta. vRtti zruta. 8-1) / karake 'pratimApratipanna zramaNopAsaka ko bhikSA do' 6. jIvAdi vastu sarvathA sadeva sarvathA'sadeva, aisA kahatA hai; isa prakAra jo uttama sAdhu ke sarvathA ekameva sarvathA anekamevetyAdi pratipakSasamAna pAcaraNa karatA hai; vaha gyArahavIM pratimA nirapekSakAntAbhiprAya ekAnta mithyAtvam / (go. kA dhAraka hotA hai| jI. jI. pra. TI. 15) / ekAnta-jaM taM eyANaMtaM taM logamajjhAdo egaseDhiM 2 padArtha astirUpa hI hai athavA nAstirUpa hI hai, pekkhamANe aMtAbhAvAdo eyANaMtaM / (dhava. pu. 3, eka hI hai athavA aneka hI hai, sAvayava hI hai athavA niravayava hI hai, tathA nitya hI hai athavA anitya hI loka ke madhya se eka ora AkAzapradezapaMkti ke hai| ityAdi prakAra ke eka hI dharma ke abhiniveza dekhane para cUMki anta sambhava nahIM hai, ataH ise yA Agraha ko ekAntamithyAtva kahate haiN| ekAnanta kahA jAtA hai| ekAntasAta-jaM kammaM sAdattAe baddhaM asaMchuddha ekAnta-prasAta-jaM kammaM asAdattAe baddhaM asaM. apaDicchuddhaM sAdattAe vedijjadi tameyaMtasAdaM / chuddha apaDicchuddhaM prasAdattAe vedijjadi tameyaMta- (dhava. pu. 16, pu. 498) / asAdaM / (dhava. pu.16, pR. 498) / jo karma sAtAsvarUpa se bandha ko prApta hokara saMkSepa jo karma asAtArUpa se bandha ko prApta hokara saMkSepa va pratikSepa se rahita hotA hA sAtAsvarUpa se vedA va pratikSepa se rahita hotA huA asAtasvarUpa se jAtA hai-- anubhava meM prApta hotA hai-use ekAntavedA jAtA hai-anubhava meM prAtA hai-use ekAnta- sAta kahate haiN| prasAta kahate haiN| ekAvagraha-ekasseva vatthuvalaMmo eyAvaggaho / ekAnta mithyAtva-1. tatra idameva itthameveti xxx eyavatthuggAho avabodho eyAvaggaho ghamidharmayorabhiniveza ekaantH| (sa. si.8-1: uccdi|xxxvihi-pddisehaarddhmeyN vattha, tassa ta. vA. 8, 1, 28) / 2. atthi ceva Natthi ceva, uvalaMbho eyAvaggaho / (dhava.pu. 6, pR. 16) / egameva aNegameva, sAvayabaM ceva NiravayavaM ceva, vidhi-pratiSedhAtmaka eka hI vastu ke upalambha koNiccameva aNiccameva, iccAigro eyaMtAhiNiveso jAnane ko-ekAvagraha kahate haiN| eyaMtamicchattaM / (dhava. pu. 8, pR. 20) / 3. ekA- ekAza (sa)na-1. ekkaM asaNaM ahavA vi AsaNaM ntamithyAtvaM nAma vastuno jIvAdenityatvameva sva. jattha niccalapUyassa / taM ekkAsaNamuttaM igavelAbhAvo na cAnityatvAdikam / (bha. prA. vijayo. bhoyaNe niyamo // (pratyAkhyAnasva. 107) / 2. -1-23) / 4. yatrAbhisanniveza: syAdatyantaM dharmi- 2. ekasthAnaM sthitabhojanam / (prAya. sa. TI. 1, dharmayoH / idamevetthameveti tadaikAntikamucyate // (ta. 2) / 3. ekasthAnaM sakRdabhuktam / (amita. zrA. sA. 5-4) / 5. kSaNiko'kSaNiko jIvaH sarvadA 6-61) / 4. ekaM sakRdazanaM bhojanam, eka vA''sanam saguNo'guNaH / ityAdibhASamANasya tadaikAntikami- pUtAcalanato yatra tadekAzanamekAsanaM c| (yogazA. Syate // (amita. zrA. 2-6) / 6. idamevetthameveti svo. viva. 3-130); ekkAsaNagaM paccakkhAi causarvathA dharmadharmiNoH / grAhikA zemUSI prAjJairakAnti- vihaM pi AhAraM asaNaM pANaM khAimaM sAimaM aNNatthakamudAhRtam / / (paMcasaM. amita. 5-26) / 7. sarva- NAbhogeNa saha sAgAreNa sAgAri agAreNaM AuMTaNathA'styeva nAstyevaikamevA'nekameva nityamevA'nitya- pasAraNaNaM guru abbhadANeNaM pAridrAvaNiyAgAreNaM meva vaktavyamevA'vaktavyameva jIvAdivastu ityAdi- mahattarAgAreNaM savvasamAhivatti agAreNaM bosirai / pratipakSanirapekSasarvathAniyama ekAntaH, tacchaddhAnamekA- (yogazA. svo, viva. uda. 3-130, pR. 252) / la, 38
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAsaMkhyAta] 298, jaina-lakSaNAvalI [evambhUtanaya 1 jisa niyamavizeSa meM eka bhojana athavA putoM xxx // (karmavi. ga. 87) / para sthira rahate huye bhojana ke liye eka 1 jisa karma ke udaya jIva 'ekendriya' kahA jAtA Asana ko svIkAra kiyA jAtA hai use ekAzana hai use ekendriyajAti nAmakarma kahate haiM / yA ekAsana kahate haiN| ekendriyalabdhi - pAsiMdiyAvaraNakhagrovasameNa samuekAsaMkhyAta-jaM taM eyAsaMkhejjayaM taM loyAvA- ppaNNA sattI eiMdiyaladdhI NAma / (dhava. pu. 14, sassa egdisaa| kudo ? seDhiAgAreNa loyassa ega- pR. 20) / disaM pekkhamANe padesagaNaNaM paDucca saMkhAtIdAdo / sparzanendriyAvavaNa ke kSayopazama se jIva ko jo (dhava. pu. 3, pR. 125) / sparza ke jAnane kI zakti prApta hotI hai usakA pradezapaMkti svarUpa se loka kI ekadizA kI ora nAma ekendriyalabdhi hai| dekhane para cUMki pradezoM kI gaNanA sambhava nahIM hai, elamaka-yastvelaka ibAvyaktamUkatayA zabdaprataeva use ekAsaMkhyAta kahA jAtA hai| mAtrameva karoti sa e lamUkaH / (gu. gu. Sada. svo. ekendriya-1. iMdiyANuvAdeNa eiMdiyoxxx vR. 22) / NAma kadhaM bhavadi ? | khagrovasamiyAe laddhIe / (Sa. bher3a kI taraha avyakta zabda karane vAle vyakti ko khaM. pu. 2, 1, 14-15 pu. 7, pR. 61) / 2.x elamka (bhASAjar3a) kahate haiN| aisA vyakti jinaXX puuddhvikaaiyaadiiyaa| maNapariNAmavirahidA dIkSA ke yogya nahIM hotA hai| jIvA egeMdiyA bhaNiyA / / (paJcA. kA. 112) / 3. evambhUtanaya-1. yenAtmanA bhUtastenaivAdhyavasAyayaekendriyajAtinAmakarmodayAdekendriyaH / (dhava. pu. 1, tIti evambhUtaH / (sa. si. 1-33; ta. vA. 1, pR. 248); e deNa ekkeNa iMdiyeNa jo jANadi 33, 11) / 2. vaMjaNa-prattha tadubhayaM evaMbhUmo viseparasadi sevadi jIvo so e iMdino NAma / (dhava. pu. sei / (anuyo. gA. 138, pR. 266; prAva. ni. 7, pR. 62) / 4. pRthivIkAyikAdayo hi jIvA: sparza- 758) / 3. byaJjanArthayorevabhbhUtaH |xxxtessaanendriyaavrnnkssyopshmaat zeSendriyAvaraNodaye noi meva vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhataH / ndriyAvaraNodaye ca satye kendriyA amanasaH / (paMcA. kA. (ta. bhA. 1-35) / 4.xxx itthaMbhUtaH kriyAamRta. va. 112) / 5. ekasya sparzanendriyajJAnasyA- zrayaH // (laghIya. 44) / 5. evaM jaha saittho saMto varaNakSayopazamAttadekavijJAnabhAjaH ekendriyAH / (karma- bhUmo tdnnhaa'bhuuyo| teNevaMbhUyano saitthaparo stava go. vR. 6-10, pR. 84; zataka. mala. hema. viseseNaM / (vizeSA. 2742) / 6. vyajyate'nena vR. 37-38, pR. 37) / vyanaktIti vA vyaJjanaM zabdaH, arthastu tadgocaraH, 3 jo jIva isa eka sparzana indriya ke dvArA jAnatA tacca tadubhayaM ca, tadubhayaM zabdArthalakSaNam, evambhUtaH dekhatA hai va sevana karatA hai vaha ekendriya kahalAtA -yathAbhUto nayo vizeSayati / idamatra hRdymhai| yaha ekendriya avasthA ekendriya jAtinAmakarma zabdamarthena vizeSayati, arthaM ca zabdena, 'ghaTa ceSTAke udaya se huA karatI hai| 4 sparzanendriyAvaraNa ke yAm' ityatra ceSTayA ghaTazabdaM vizeSayati, ghaTazabdekSayopazama aura zeSa indriyAvaraNoM va noindriyA- nApi ceSTAm, na sthAnabharaNakriyAm, tatazca yadA varaNa ke udaya se yukta pRthivIkAyikAdi pAMca yoSinmastakavyavasthitaH ceSTAvAnarthoM ghaTazabdenocyate prakAra ke jIva ekendriya jIva kahe jAte haiN| tadA sa ghaTaH, tadvAcakazca zabdaH, anyadA vastvantaekendriya jAtinAma-1. yadudayAdAtmA ekendriya rasyeva ceSTA'yogAdaghaTatvaM taddhvanezcAvAcakatvam / iti zabdyate tadekendriyajAtinAma / (sa. si. 8-11: (pAva. ni. hari. vR. 758, pR. 284; anuyo. hari. ta. vA. 8, 11, 2; bha. prA. mUlA. TI. 2066) / vR. gA. 138, pR. 125-26) / 7. vya JjanaM zabdaH 2. eiMdiyAName iMdiyahi eiMdiyabhAveNa jassa kammassa tadabhidheyo'rthaH tayorvyaJjanArthayoH, evaMparyAyAbhAvaudaeNa sarisattaM hodi taM kammameiMdiyajAdiNAmaM / vadvAcya vAcakapravRttinimittabhAve, bhUto yathArtha (dhava. pu. 6, pR. 67) / 3. egidiyesu jIvo evambhUta iti / yathA ghaTazabdo na kuTArthavAcakaH, jassiha udayeNa hoi kmmss| sA egidiyajAI, pravRttinimittabhAvAt; evaM nAceSTAvadarthavAcako
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ evambhUtanaya] 266, jaina-lakSaNAvalI [evambhUtanayAbhAsa 'pyata eva hetoH, artho'pi takriyAzanyo na sa iti, mevambhUtamabhyadhuH / / (ta. sA. 1-50) / 15. evatathAryamANatvAbhAvAt / ato yadaiva yoSinmastakA- mitthaM vivakSitakriyApariNAmaprakAreNa bhUtaM pariNataghirUDho jalAdyAnayanAya ceSTate tadaiva ghaTaH, ghaTavAca. mathaM yo'bhipreti sa evambhUto nayaH / (pra. ka. mA. ko'pi ghaTazabdo'sya tadaivetyadhyavasAya evmbhtH| 6-74, pa. 680) / 16. takriyApariNAmakAla: xxx teSAmeva-anantaranayaparigRhItaghaTAdI- taditthaMbhUto yathA kurvata eva kArakatvamiti / (mUlA. nAm- yo vyaJjanAau~, tayorvyaJjanArthayoranyonyA- vR. 6-67) / 17. kriyAzrayeNa bhedaprarUpaNamitthaMpekSArthagrAhitvamiti svapravRttinimittabhAvena yathA bhAvaH (evmbhuutH)| (pra. ra. mA. 6-74) / 18. vyaJjanaM tathA'rtho yathArthaH tathA vyaJnam, evaM sati punaritthaMbhUto nAma nayaH-- kriyAzrayo vivakSitakriyAvAcya-vAcakasambandho nAnyathA, praSTapravRttinimitta. pradhAnaH sannarthabhedakRt / yathA-yadaivendati tadevendraH, bhAvenetyadhyavasAyaH evmbhuutH| (ta. bhA. hari. va. nAbhiSevako na pUjaka iti / anyathApi tadbhAve 1-35) / 8. teSAmeva-anantaranayaparigRhItaghaTA- kriyAzabdaprayoganiyamo na syAt / (laghIya. abhaya. dInAm -yau vyaJjanAyau~ tayoranyonyApekSArthagrAhI vR. 44, pR. 64); kriyAzabdabhedAdarthabhedakRdevammUtaH / yo'dhyavasAyaH sa evambhUtaH paramArthaH, vyaJjanaM ghAca- (laghIya. abhaya. vR. 72) / 16. evamiti tathAbhUtaH kaH zabdaH, artho'bhidheyo vAcyaH / atha kA punaranyo- satyo ghaTAdiroM nAnyathApyevamabhyupagamaparaH evambhUto nyApekSA ? yadi yathA vyaJjanaM tathArthoM yathA cArtha- nayaH / ayaM hi bhAvanikSepAdivizeSaNopetaM vyutpattyarthAstathA vyaJjanam, evaM hi sati vAcya-vAcakasambandho viSTa mevArthamicchati, jalAharaNAdiceSTAvantaM ghaTamighaTate, anyathA na; yogya kriyAviziSTameva vastusva- veti / (sthAnAM. abhaya. va. 186, pR. 153) / rUpaM pratipadyate iti / (ta. bhA. siddha. vR. 1-35) / 20. yadaiva zabdapravRttinimittaM ceSTAdikaM tasmin 6. tarikrayApariNAmo'rthastathaiveti vinizcayAt / ghaTAdike vastuni tadaivAsau yuvatimastakArUDha udakAevambhUtena nIyeta kriyAntaraparAGmukhaH / / (ta. zlo. dyAharaNakriyApravRtto ghaTo bhavati, na nirvyApAraH, 1, 33, 78) / 10. evaM bhede bhvnaadevmbhtH| evambhUtasyArthasya samAzrayaNAdevambhUtAbhidhAno nayo Xxx padamekamekArthasya vAcakamityadhyavasAya bhavati / (sUtrakR. zI. va. 2, 7,81 pR. 186) / evambhUtanayaH / xxxpadagatavarNabhedAda vAcyabheda. 21. zabdAbhidheyakriyApariNatavelAyAmeva 'tadvastu' syAdhyavasAyako'pyevambhUtaH / (dhava. pu. 1, pR. 60); NirayagaI saMpatto jaiyA aNuhavai NArayaM dukkhaM / rvAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAtaiyA so raiau evaMbhUdo No bhaNadi / / (dhava. devambhUto'bhimanyate / (sammati. amaya. va. 3, pR. pu. 7, pR. 26 ud.); vAcakagatavarNabhedenArthasya 314 ud.)| gavAdyarthabhedena gabAdizabdasya ca bhedaka! evmbhuutH| 1 jo dravya jisa prakAra kI kriyA se pariNata ho, (dhava. pu.6,pR. 180) / 11. evmbhvnaadevmbhuutH| usakA usI prakAra se nizcaya karAne vAle naya ko Xxx eka eva varNa ekArthavAcaka iti padagata- evambhUta naya kahate haiN| varNamAtrArtha ekArtha ityevambhUtAbhiprAyavAn evambhUta- evambhUtanayAbhAsa-1. kriyAnirapekSatvena kriyAnayaH / (jayadha. pu. 1, 5, 242) / 12. yadendati vAcakeSa kAlpaniko vyavahArastadAbhAsaH / (pra. ra. sadaivendro nAnyadeti kiyAkSaNe / vAcakaM manyate tvevai- mA. 6-74) / 2. kriyA'nAbiSTaM vastu zabdavAcyavambhUto yathArthavAk / / (ha. pu. 58-46) / 13. jaM tayA pratikSipaMstu tadAbhAsaH / (pra. na. t.7-42)| jaM karei kamma dehI maNavayaNakAyacidrAhi / taM taM 3. kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipastu khu NAmajutto evaMbhUmo have sa nno| paNNavaNa tadAbhAsa iti / svakIyakriyArahitaM tadvastvapi zabdabhAvibhUde atthe jo so hu bhedapajjAyo / aha taM evaM vAcyatayA pratikSipati tacchabdavAcyamidaM na bhavatyebhUdo saMbhavado muNaha pratyesu / / (la. na. ca. 43 va 45; vaitAdRza evambhUtAbhAsaH / udAharaNaM yathA-vizibR. na. ca. 216 va 216) / 14. zabdo yenAtmanA STaceSTAzanyaM ghaTAkhyavastu na ghaTazabdavAcyam, ghaTabhatastenaivAdhyavasAyayet / yo nayo munayo mAnyasta- zabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt paTavadityAdi
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ eSaNa 300, jaina-lakSaNAvalo [esaNAsamiti riti / anena hi vAkyena svakriyArahitasya ghaTAderva- 8. piNDazuddhividhAnena zarIrasthitaye tu yat / pAhAstuno ghaTAdizabdavAcyatAniSedhaH kriyate, sa ca ragrahaNaM sA syAdeSaNAsamitiyate: / / (ha. pu. 2, pramANabAdhita ityevaM bhUtanayAbhAsatayoktamiti / (naya- 124) / 6. annAdAvadagamAdidoSavarjanameSaNAsamipradIpa pR. 104) / tiH / udgamAdayo hi doSA udgamotpAdanaiSaNa1 kriyAvAcaka zabdoM meM kriyA-nirapekSa kAlpanika saMyojana-pramANAGkAra-kAraNa-dhUmapratyayAsteSAM navabhiH vyavahAra ko evambhUtanayAbhAsa kahate haiN| koTibhiH varjanaM essnnaasmitirityrthH| (ta. zlo. eSaraNa-kimeSaNam ? asaNa-pANa-khAdiya-sAdiyaM / 6-5) / 10. piNDaM tathopadhi zayyAmudgamotpAda(dhava. pu. 13, pR. 55) / nAdinA / sAdhoH zodhayataH zuddhA hyaSaNAsamitirbhaprazana, pAna, khAdya aura svAdyarUpa cAra prakAra ke vet // (ta. sA. 6-6) / 11. etairdoSaiH (udgapAhAra ko eSaNa kahate haiN| mAdiSaTcatvAriMzaddoSaH) parivajitamAhAragrahaNameSaesaraNAsamiti-1. kada-kAridANumodaNarahidaM taha NAsamitiH / (cA. sA. pR. 31) / 12. udpAsugaM pasatthaM ca / diNNaM pareNa bhattaM saMbhuttI esaNA. mamotpAdasaMjJestairdhamAGgArAdigaistathA / doSamalavisamidI / / (ni. sA. 63;) / 2. chAdAladosa- nirmuktaM vighnazaMkAdivajitam // zuddhaM kAle parairdattasuddhaM kAraNajuttaM vizuddhaNavakoDI / sIdAdI samabhuttI manuddiSTamayAcitam / adato'nnaM munezaiMyA eSaNAparisuddhA esaNA samidI // (mUlA. 1-13) / samitiH parA // (jJAnArNava 18, 10-11) / 13. 3. uggama-uppAyaNa-esaNAhiM piMDamuvadhi sejjaM ca / SaTcatvAriMzaddoSonA prAsukAnnAdikasya yaa| eSaNAsodhitassa ya muNiNo visujjhae esnnaasmidii| samitibhuktiH svAdhyAya-dhyAnahetave / / (prAcA. sA. (bha. prA. 1197; mUlA. 5-121) / 4. anna-pAna- 1-24) / 14. eSaNAyAH samitireSaNAsamitiH, rajoharaNa-pAtra-cIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya lokajugupsAAdiparihInavizuddhapiNDagrahaNam / (mUlA. codgamotpAdaneSaNAdoSavarjanameSaNAsamiti: / (ta. bR. 1-10) / 15. eSaNA vizuddhapiNDagrahaNalakSaNA, bhA. 6-5) / 5. annAdAvugamAdidoSavarjanameSaNA- tasyAM yA samitiH / (yogazA. svo. viva. 1-26); samitiH / anagArasya guNaratnasaMcayasaMvAhizarIra- dvicatvAriMzatAbhikSAdoSainityamadUSitam / muniryada. zakaTiM samAdhipattanaM ninISato'kSamrakSaNamiva zarIra- namAdatte saissnnaasmitimtaa|| (yogazA. 1-38) / dhAraNamauSadhamiva jATharAgnidAhopazamanimittamannA- 16. vighnAGgArAdizaGkApramukhaparikarairudgamotpAdadyanAsvAdayato deza-kAlasAmarthyAdiviziSTa mahitamA doSaH, prasmArya vIracaryAjitamamalamadhaHkarmamugbhAvabhyavaharata udgamotpAdanaiSaNA-saMyojana-pramANa-kAra- zaddham / svAnyAnagrAhi dehasthitipaTa vidhivattamanyaNAGgAra-dhUmapratyayanavakoTiparivarjanameSaNAsamitiri- zca bhaktyA, kAle'nnaM mAtrayAinan samitimanuSajatyeti samAkhyAyate / (ta. vA. 6, 5, 6) / 6. eSaNA SaNAyAstapobhRt / (ana. dha. 4-167) / 17. gaveSaNAdibhedA zaGkAdilakSaNA vA, tasyAM samiti- bAyAlameSaNAo bhoyaNadose ya paMca sohei / so esareSaNAsamitiH / xxx uktaM ca-eSaNAsamiti- nnaaismiyo|xxx|| (upade. mA. 298; gu. tirnAma gocaragatena muninA samyagupayuktena navakoTi- gu. SaT. va. 3, pR. 14 u.)| 18. SaTcatvAriMzaparizuddhaM grAhyamiti / (prAva. hari. vR. pR. 616) / tA doSairanta rAyamalaizcyutam / pAhAraM gRhNataH sAdho7. tatrAsamitasya SaNNAmapi kAyAnAmupaghAtaH syAda reSaNAsamitirbhavet / / (dha. saM. thA. 6-6) / 19. atastatsaMrakSaNArthameSaNAsamitiH samastendriyopayoga- gaveSaNagrahaNagrAsaiSaNAdoSairadaSitasyAnna-pAnAdeH rajo lakSaNA / (ta. bhA. hari. va siddha. bu. 7-3); haraNa-mUkhavaritrakAdyaudhikopadheH zayyA-pITha-phalakasamyageSaNA gaveSaNA AgamavidhinA pinnddaadiinaam| carmadaNDAdyaupagrahikopadhezca vizaddhasya yad grahaNaM sA XXX etaddeSaparihAreNAnna-pAnAdigrahaNameSaNA- eSaNA samitiH / (dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-47, samitiH / ukta ca-utpAdanodgamaiSaNadhumAGgAra pu. 131) / 20. essnnaasmitiH-crmnnaa'spRssttprmaannkaarnntH| saMyojanAcca piNDaM zodhayatAmeSa- syodgamotpAdAdidoSarahitasya bhojanasya punaH punaH NA samitiH / / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 6-5) / zodhitasya prAsukasya bhojanasya grahaNaM yA samitirbhava
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ aikAntika mithyAtva] 301, jaina-lakSaNAvalI [aughoddezika ti sA tRtIyA samitiH / (cA. prA. TI. 36) / bhidhAnam / (dazavaM. ni. hari. vR. 1-26) / 3. 21. samyageSaNAsamiti rucyate-- zarIradarzanamAtreNa proghaM vRndaM samUhaH saMpAtaH samudayaH piNDa: avazeSaH prAptamayAcitamamRtasaMjJaM udgamotpAdanAdidoSarahita- abhinnaH sAmAnyamiti paryAyazabdAH / (dhava. pu. 3, majinahiMgvAdibhiraspRSTaM parArthaM niSpannaM kAle bhojana- pu. 6); oghaNi so davvaTTiyaNayapaduppAyaNo, saMgagrahaNaM samyageSaNAsamitirbhavati / (ta. vRtti zruta. hidtthaado| (dhava. pu. 4, pR. 322); aogheNa 8-5) / 22. SaTcatvAriMzaddoSaparivajitam AhAra- piMDeNa abhedeNetti eyttttho| (dhava. pu. 4, pR. 144) / grahaNaM deza-kAlasAmarthyAdiviziSTaM ahitaM navakoTi- aoghena dravyAyikanayAvalambanenaXXXI(dhava. pu. ddhaM eSaNAsamitiH / (kArtike. TI. 366) / 4, pR. 6); saMkhittavayaNakalAvo davvaTriyaNibaMdhaNo 23. eSaNA samiti mnA saMkSepAllakSaNAdapi / aogho NAma / (dhava. pu. 5, pR. 243) / AhArazuddhirAkhyAtA sarvavratavizuddhaye / / (lATIsaM. 1 sAmAnya zruta kA jo kathana hai use progha kahA 5-231) / jAtA hai| vaha cAra prakAra kA hai-adhyana, akSINa, 1 kRta, kArita va anumodanA doSoM se rahita dUsare prAya aura kSapaNA / 3 dravyAthika naya ke prAzraya se ke dvArA diye gaye prAsuka va prazasta bhojana ko grahaNa jo kathana kiyA jAtA hai vaha aogha kahalAtA hai| karanA, isakA nAma eSaNAsamiti hai| 3 udgama, ogha, vRnda, samUha, sampAta, samudAya, piNDa, avazeSa, utpAdana aura eSaNa (prazana) doSoM se rahita AhAra, abhinna aura sAmAnya; ye paryAya zabda haiN| upadhi evaM zayyA Adi ke zaddhipUrvaka grahaNa karane aoghabhava--proghabhavo NAma aTakammANi aTakammajako eSaNAsamiti kahate haiN| NidajIvapariNAmo vA / (dhava. pu. 16, pR. 512) / aikAntika mithyAtva-dekho ekaantmithyaatv| pATha karmoM ko athavA pATha karmoM se utpanna huye aidaMparyavaddha-idaM paraM pradhAnamasmin vAkya itIdaM- jIva ke pariNAma ko proghabhava kahate haiN| param, tadbhAva aidaMparya vAkyasya tAtparya zaktiritya- proghamaraNa-aghamaraNaM prodhaH saMkSepaH piNDa ityarthastena zuddham Agamatattvam / (SoDazaka vRtti 1, narthAntaram / jahA savvajIvANaM vi NaM Aukkhae 10) / maraNaM ti| (uttarA. cU. 5, pR. 126-27) / jo vAkya apane tAtparyarUpa artha se zuddha ho, arthAt prodha se--sAmAnya se-mRtyu kA nirdeza karanA, apane abhiprAya ko spaSTa vyakta kare, use aidaMparyaH proghamaraNa kahalAtA hai| jaise-pAyu kA kSaya hone zuddha (prAgamatattva) kahate haiN| para sabhI kA maraNa hotA hai| aindradhvaja-1. mahAnandradhvajo'nyastu surarAjaiH kRto proghasaMjJA-1. proghasaMjJA tu avyaktopayogarUpA mhH| (ma. pu. 38-32) / 2. aindradhvaja indrAdibhiH vallivitAnArohaNAdiliGgA jJAnAvaravaNIyAlpakSakriyamANo vali-snapanaM sandhyAtraye'pi jagattrayasvA- yopshmsmuutthaa| (prAcArA. zI. vR. 1, 1, 1, 1, minaH puujaabhissekkrnnm|(caa. sA.pa. 21; kAtike. pR. 12) / 2. jJAnopayogarUpA aoghasaMjJA saMcarajjanaTI. 361) / 3.XXX sendrAdyaiH sAdhyA vindra- mArga pariharantyA vRttyAcArohantyA latAderiva / (ga. dhvajo mhH|| (sA. dha. 2-26) / 4. akRtrimeSu gu. SaT. svo. vR. 16, pR. 47) / caityeSu kalyANeSu ca paMcasu / suravinirmitA pUjA 1 jJAnAvaraNa karma ke alpa kSayopazama se jo avyakta bhavet sendradhvajAtmikA / / (bhAvasaM. vAma. 556) / jJAnopayogarUpa saMjJA hotI hai use proghasaMjJA kahate 5. indrAdyaiH kriyate pUjA sendradhvaja udaahRtaa|| haiN| isakA nizcaya latAsamUha ke ArohaNa Adi (dharmasaM. zrA. 6-31) / rUpa liMga ke dvArA hotA hai| 1 indrAdi devatAoM ke dvArA kI jAne vAlI mahatI zroghaudda zika- sAmAnyena sva-paravibhAgakaraNApUjA ko aindradhvaja kahate haiN|| bhAvarUpeNa svArtha eva pAkAdau kiyadbhAgabhikSAdAnapoho ja sAmaNNa supAbhihANaM cauvvihaMta buddhayA katipayataNDulAdhikaprakSepeNa nivRttamoghoddaca / ajhayaNaM ajjhINaM prAya jhavaNA ya patteyaM / / zikam / (dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-22, pR. 36) / (dazavai. ni. 1-27) / 2. tatraughaH sAmAnyaM zrutA- sva aura para kA vibhAga kiye binA apane liye
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ proja 302, jaina-lakSaNAvalI [oSadhiprApta pakAye jAne vAle cAvala prAdi meM se kucha bhAga ko janturyat prathamamaudArikazarIrayogyAn pudgalAnA. bhikSArtha dene ke uddeza se kucha aura cAvala milA harati yacca dvitIyAdisamayeSvaudArikAdimizreNAkara pakAne ko prodyauzika kahate haiN| hArayati yAvaccharIraniSpattiH / yadUktam-joeNa proja- projaM vihaM tejoja kaligroja cedi / taM kammaeNaM pAhArei aNaMtaraM jiivo| teNa paraM misseNaM jahA-jamhi rAsimhi caduhi avahirijjamANe jAva sarIrassa nipphattI / / eSa sarvo'pyojastaijasatiNNi TAMti so tejoja / caduhi avahirijjANe sarIram, tena AhAra bhojpraahaarH| (saMgrahaNI de. jamhi ega ThAdi taM kliproj| (dhava. pu. 3, pR. vR. 140); aoja utpattipradeze svshriiryogypud246)| galasalAtastadAhArayanti, yadvA projastaijasazarIrama, jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 3 yA 1 zeSa tenA''hAro yeSAmityojanAhArAH / (saMgrahaNI de. bu. rahatA hai vaha projarAzi kahI jAtI hai / vaha tejoja 141) / 8. sa sarvo'pyojasAhAra bhojo dehAhapudaaura kalinoja ke bheda se do prakAra kI hai| jisa galAH / projo vA tejasaH kAyastadrUpastena vA kRtH|| rAzi meM cAra kA bhAga dene para 3 aMka zeSa raheM (lokapra. 3-1125) / vaha tejoja tathA jisameM 4 kA bhAga dene para eka 1prAroha-zarIra kI UMcAI, pariNAha-donoM aMka zeSa rahe vaha kalinoja rAzi kahalAtI hai| bhujAoM kA vistAra, ina donoM kI hInAdhikatA ke proja pAhAra-1. Aroha-parINAhA ciyamaMso binA tulyatA; citamAMsatva-zarIra meM pAMzuli. iMdiyA ya pddipunnnnaa| yaha proyo|xxx|| kAnoM kA na dikhanA; aura paripUrNa indriyAM; ina (bahatka. 2051) / 2. tatrauja pAhAro'paryAptakA- saba prArohAdi ko proja kahA jAtA hai| 7 pUrva vasthAyAM kArmaNazarIreNa ambunikSiptataptabhAjanavat zarIra ko chor3akara taijasa aura kArmaNa zarIra ke pudagalAdAnaM sarvapradezaryat kriyate jantunA prathamotpA- sAtha moDA lekara yA binA mor3e ke-Rjagati sedakAle yonau, apUpeneva prathamakAlanikSiptena ghRtAde- hI apane utpattisthAna ko prApta hA jIva prathama riti / eSa cAntarmahartikaH / (ta. bhA. siddha. va. samaya meM praudArikazarIra ke yogya tathA dvitIyAdi 2-31) / 3. yastU ghrANa-darzana-zrAvaNarupalabhyate samayoM meM praudArikamizra rUpa se zarIra ke pUrNa hone dhAtabhAvena pariNamati sa proja AhAraH / (sUtrakR. zI. taka jo prAhAra grahaNa karatA hai, yaha saba projavR. 2, 3, 170 pR.88)| 4. sarireNI pAhArox tejasazarIra- kahalAtA hai ; isase jo prAhAra hotA hai xx / (saMgrahaNI sUtra 140, pR. 67) / 5. pakkhI- vaha proja prAhAra kahalAtA hai / NujjAhAro aMDayamajhesu vaTTamANANaM / (prA. bhAva- provellima-ekka-dU-tiuNasutta-DorA-vedAdidavvasaM. 112) / 6. pAroho nAma zarIreNa nAti- movellaNakiriyANippaNNamovellimaM NAma / (dhava. deyaM nAtihrasvatA, pariNAho nAma nAtisthaulyaM pu. 6, pR..273)| nAtidurbalatA, athavA ArohaH zarIrocchrAyaH, pari- provellaNa kriyA se utpanna ikahare, dugune aura tigune NAhaH bAhvoviSkambhaH, etau dvAvapi tulyo, na hInA. sUta, DorA evaM veSTana prAdi dravya provellima kahadhikapramANo Xxx citamAMsatvaM nAma vapuSi lAte haiN| pAMsulikA nAvalokyante, tathA indriyANi ca prati- proSadhadAna-rogibhyo bhaiSaja deyaM rogo dehavinAzapUrNAni, na cakSuH zrotrAdyavayavavikalateti bhaavH| kRt / dehanAze kuto jJAnaM jJAnAbhAve na nivaM tiH| patha' etad prArohAdikamoja ucyate / (bRhatka. kSe. tasmAt svazaktito dAnaM bhaiSajyaM mokSahetave / dehaH va. 2051) / 7. zIryate utpattikSaNAdUcaM pratikSaNaM svayaM bhave'nyasmin bhaved vyAdhivivarjitaH / / (upAnazyatIti zarIram / tenava kevalena ya AhAraH sa sakA. pU. 65-66) / proja pAhAraH / idamuktaM bhavati-yadyapi zarIramau- rogI ke liye zakti ke anusAra auSadhi kA denA dArika-vaikriyikAhAraka-taijasa-kArmaNabhedAt paJcadhA, proSadhadAna kahalAtA hai| tathApIha tejasena tatsahacAriNA kArmaNena ca zarIreNa proSadhiprApta-ee anne ya bahU jesi savve vi pUrvazarIratyAge vigraheNa avigraheNa votpattidezaM prApto suurhinno'vyvaa| rogovasamasamatthA te haMti tamo.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrosaNNamaraNa] 303, jaina-lakSaNAvalI [praudayika asaMyata sahi pattA // (prava. sAro. 1467) / / parigrahasyotsargaH, utsarge tyAge sakalagranthaparityAge jinake zarIra ke sabhI sugandhita avayava jIvoM ke bhavaM liGgamautsargikam / (bha. prA. vijayo. va mUlA. aneka rogoM ke naSTa karane meM samartha hote haiM una 77) / sAdhuoM ko proSadhiRddhiprApta kahate haiN| sakala parigraha ke tyAgapUrvaka gRhIta yathAjAta veSa ko prosaNNamaraNa-dekho avasanna va Asanna maraNa / zrautsagika liGga kahate haiM / autpattikI (auppattiko, uppattiyA)- audayika prajJAna- 1. jJAnAvaraNakarmaNa udayAta 1. auppattiko bhavaMtarasudaviNaeNaM samullasidabhA- padArthAnavabodho bhavati tdjnyaanmaudyikm| (sa. vA / (ti. pa. 4-1020) / 2. autpattikI adR- si. 2-6) / 2. jJAnAvaraNodayAvajJAnam / jJasvaSTAzrutapUrve vastunyupanate tatkSaNa eva samAsAditopa- bhAvasyAtmanaH tadAvaraNakarmodaye sati nAvaboyo ytnaa'vyaahtphlaa| (ta. bhA. hari. va.6-6, pR. bhavati, tadajJAnamaudayikam, ghnsmuuhsthgitdinkr433)| 3. puvvaM adiTThamasuamaveitakkhaNavisuddhaga- tejo'nabhivyaktivat / tadyathA-ekendriyasya rasanahiyatthA / avvAhayaphalajogA buddhI uppattiA nAma // ghrANa-zrotra-cakSuSAmindriyANAM pratiniyatAbhinibo(prAva. ni. 636; gu. gu. SaT. svo. vR. pR. 28; dhikajJAnAvaraNasya sarvaghAtispardhakasyodayAt rasanandI. gA. 6, pR. 144; upadezapada 36) / 4. gandha-zabda-rUpAjJAnaM yattadodayikam / xxx(ta. tattha jammaMtare cauvvihaNimmalamadibaleNa viNaeNA- vA. 2, 6, 5) / 3. jAva du kevalaNANassudano Na vahAridadubAlasaMgassa devesuppajjiya maNussesu avi- havedi tAva aNNANaM / (bhA. tri. 18) / 4. jJAnA. NaTThasaMsakAreNuppaNNassa ettha bhavammi paDhaNa-suNaNa- varaNasAmAnyasyodayAdupavaNitam / jIvasyAjJAnasApucchaNavAvAravirahiyassa paNNA auppattiyA nnaam| mAnyamanyathAnupapattitaH // (ta. zlo. 2, 6, 6) / (dhava. pu. 6, pR. 82) / 5. utpattireva prayojanaM 5. jJAnAvaraNakarmodayAt padArthA'parijJAnamajJAnamoyasyAH sA protpattikI buddhiH| (prAva. ni. malaya. dayikam / (ta. vRtti zruta. 2-6) / 6. asti vR. 63, pR. 516) / yatpunarajJAnamarthAdodayikaM smRtam / tadasti zUnyatArUpaM 4 pUrva janma meM cAra prakAra kI nirmala mati ke bala yathA nizcetanaM vpuH|| (paJcAdhyAyI 2-1016); se vinaya ke sAtha jisane dvAdazAMgazruta ko avadhAraNa ajJAnaM jIvabhAvo yaH sa syAdodayikaH sphuTam / kiyA hai, pazcAta jo marakara devoM meM utpanna hA labdhajanmodayAdyasmAjjJAnAvaraNakarmaNaH / / (paJcA aura phira usa pUrva saMskAra ke sAtha manuSyoM meM dhyAyI 2-1066) / utpanna hunA, usake isa bhava meM par3hane, sunane va pUchane 1 jJAnAvaraNa karma ke udaya se jo padArthoM kA boSa prAdi vyApAra ke binA hI jo sahaja svabhAva se nahIM hotA hai use audayika ajJAna kahate haiN| prakRSTa buddhi utpanna hotI hai use autpattikI prajJA audayika prasaMyata- 1. cAritramohasya sarvaghAtikahate haiN| spardhakasyodayAt asaMyata audayikaH / (sa. si. prautpattiko chedanA (uppAiyA chedaNA-rattIe 2-6; ta. vRtti zruta. 2-6) / 2. cAritramohoiMdAuhadhamake uzAdINamuppattI paDimAroho bhUmi- dyaadnivRttiprinnaamo'sNytH| cAritramohasya sarvakaMpa-ruhiravarisAdayo ca uppAiyA chedaNA NAma, etai- ghAtispardhakasyodayAt prANyapaghAtendriyaviSaye dveSArutpAtaH rASTrabhaGga nRpapAtAditarkaNAta / (ghava. pu. bhilASanivRttipariNAmarahito'saMyataH praudayikaH / 14, pR. 436) / (ta. vA. 2, 6, 6) / 3. vRttimohodayAt puMso. rAtri meM indrAyudha aura dhUmaketu Adi kI utpatti, saMyatatva pracakSate / (ta. ilo. 2, 6, 10) / 4. pratimArodha, bhUkampa aura rudhiravarSA prAdi kA honA; 4. asaMyatatvamasyAsti bhAvo'pyaudayiko yataH / isakA nAma prautpattikI chedanA hai| kAraNa yaha ki pAkAccAritramohasya karmaNo labdhajanmavAn // (paMcAina upadravoM ke dvArA rASTravinAza aura rAjA ke dhyAyI 2-1116) / patana kA anumAna hotA hai| 2 cAritramohanIya karma ke sarvaghAtI spardhakoM ke zrautsagika -utkarSeNa sarjanaM tyAgaH sakala- udaya se jo prANipIDana aura indriyaviSaya se
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ audayika prasiddha] 304, jaina-lakSaNAvalI [audayikI bhAvalezyA virakti nahIM hotI hai, yaha praudayika asaMyata bhAva hai| igro NAma / (dhava. pu. 5, pR. 185) / 5. ye punaH praudayika prasiddha-1. karmodayasAmAnyApekSo'siddha pudgalA: gati-kaSAyAdipariNAmakAriNaH teSAmudayaH praudayikaH / (sa. si. 2-6) / 2. karmodayasAmA- anubhUyamAnatA yA sa udayastena nirvRtto'dhyavasAya nyApekSo'siddhaH / anAdikarmabandhanasantAnaparataMtra- audayika iti / (ta. bhA. siddha. va. 1-5) / 6. syAtmanaH karmodayasAmAnye sati prasiddhatvaparyAyo kammudayajakammiguNo prodayiyo tattha hodi bhAvo bhavatItyaudayika: / (ta. vA. 2, 6, 7) / 3. karma- du| (go. ka. gA. 815) / 7. udayena nivRtta mAtrodayAdevAsiddhatvaM praNigadyate / (ta. zlo. 2, 6, praudayikaH / (paJcasaM. malaya. va. 2-3) / 8. sarvaH 10) / 4. kammANa vippamukko jAva Na tAva du zubhAzubhabhedena dviprakAro'pi udayalakSaNaH karmodayaprasiddhattaM / (bhA. tri. 18) / 5. karmodayasAdhAraNA- niSpannatvarUpa audayikaH / (prAva. bhA. malaya. . pekSayA'siddhaH so'pyaudayikaH / (ta. vRtti zruta. 2-6) / 186, pR. 578); karmaNa udayena nirvRtta prauda6. prasiddhatvaM bhaved bhAvo nUnamaudayiko yataH / vyastA- yikaH / (prAva. bhA. malaya. vR. 202, pR. 593) / dvA syAtsamastAdvA jAta: karmASTakodayAt // (paMcA- 1. karmodayAda bhavo bhAvo jIvasyaudayikastu yaH / dhyAyI 2, 1138) / (bhA. saM. vAma. 6) / 10. nArakAdau karmaNa udaye sati 1 karmodaya sAmAnya kI apekSA hone vAlI prasiddhatva jIvasya jAyamAno bhAvaH odayikaH / (ta. vRtti zruta. avasthA ko audayika prasiddhabhAva kahate haiN| 2-1) / 11. karmaNAmudayAdyaH syAd mAvo jIvasya praudayika guNa-karmaNAmudayAdutpanno guNaH prauda- sNsRtau| nAmnA'pyaudayiko'nvarthAt paraM bndhaadhiyikH| (dhava. pu. 1, pR. 161) / kAravAn / (paJcAdhyAyo 2-667) / . karmoM ke udaya se utpanna huye guNa ko praudayika guNa 4 karma ke udaya se utpanna bhAva audayika bhAva kahe kahA jAtA hai| jAte haiN| praudayika guraNayoga-tattha gadi-liMga-kasAyAdIhiM praudayika mithyAdarzana-1. mithyAdarzanakarmaNa jIvassa jogo prodiygunnjogo| (dhava. pu. 10, udayAt tattvArthAzraddhAnapariNAmo mithyAdarzanamaudayipR. 433) / kam / (sa. si. 2-6) / 2. darzanamohodayAt gati, liGga aura kaSAya Adi praudayika bhAvoM ke tattvArthAzraddhAnapariNAmo mithyAdarzanam / tattvArthasAtha jo jIvakA sambandha hotA hai use audayika rucisvabhAvasyAtmanastatpratibandhakAraNasya darzanamoho. sacittaguNayoga kahate haiN| dayAt tattvArtheSu nirUpyamANeSvapi na zraddhAnamUtpadyate praudayika bhAva-1. tattha udaiya tti udaye bhavaH tanmithyAdarzanamaudayikam ityAkhyAyate / (ta. vA. praudayikaH / aTavihakammA poggalA saMtAvatthAto 2-6) / 3. micchattakammassa udaeNa uppaNNa miccha- udIraNAvaliyamatikAMtA appaNo vipAgeNa udayA- ttapariNAmo kammodayajaNido tti prodaiyo / (dhava. valiyAe vaTTamANA udinnAmo tti udayabhAvo bhanna- pu. 5, pR. 194) / 4. dRSTimohodayAt puMso mithyAti, udayaNipphaNNo NAma udiNNaNa jeNa aNNo darzanamipyate / (ta. zlo. 2, 6, 6) / 5. tattvArthANipphAdito so udynnipphnnnno| so viho jIva- nAmazraddhAnalakSaNapariNAma nirvartakamithyAtvamohakarmo. dave ajIvadave vaa| tattha jIve kammodaeNa jo dayAnmithyAdarzanamaudayikam / (ta. vR. zruta. 2-6) / jIvassa bhAvo Nivattito, jahA raite ityAdi / 1 mithyAtva karma ke udaya se tattvArtha ke prazraddhAnarUpa (anuyo. cU. pR. 42) / 2. karmavipAka udayaH, udaya jo pariNAma hotA hai use praudayika mithyAdarzana eva praudayikaH, sa cASTAnAM karmaprakRtInAmUdayaH, tatra kahate haiN| bhavastena vA nirvata praudyikH| (anayo. hari. va. pra. praudayiko bhAvalezyA-1. bhAvalezyA kaSAyoda* 37) / 3. karmavipAkAvirbhAva udayaH, tatprayojana- yarajjitA yogapravRttiriti kRtvA praudyikii| (sa. stannitto vA praudayiko bhAvaH / (ta. bhA. hari. va si. 2-6) / 2. kaSAyodayarajjitA yogapravattila siddha.va. 2-1) / 4. kammodayajaNido bhAvo proda- zyA ||xxxbhaavleshyaakssaayodyrjjitaa yoga
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrayikI vedanA] pravRttiriti kRtvA pradayikItyucyate / (ta. vA. 2, 6, 8) / 3. kaSAyodayato yogapravRttirupadazitA / lezyA jIvasya kRSNAdiSaDbhedA bhAvato'naghaiH / / (ta. ilo. 2, 6, 11) / 1 kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga kI pravRtti ko zradayika bhAvalezyA kahate haiM / praudayako vedanA - zraTTakammajaNidA pradaiyA veNA / ( dhava. pu. 10, pR. 8) / ATha karmoM ke udaya se utpanna huI vedanA ko zradafast vedanA kahate haiM / zradArikakAyayoga- 1. puru mahamudArurAlaM eyaTTha taM viyANa tahi bhavaM / zrorAliyaM tti vRttaM prorA liyakAyajogo so / (prA. paJcasaM. 1-63 ; dhava. pu. 1, pR. 261 ud.; go. jI. 229 ) / 2. zradArikakAyena yoga: zradArikakAyayogaH - zradArikakAyAvaSTambhojAtakriyAbhisambandhaH zradArikakAyayogaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6- 1 ) / 3. zradArikazarIrajanitavIryAjjIva pradeza parispanda nibandhana prayatna zrodArikakAyayogaH / ( dhava. pu. 1, pR. 266 ) ; praudA rikakAyayogo niSpannazarI rAvaSTambhavale notpannajIvapradezaparispandena yogaH zradArikakAyayogaH / ( dhava. pu. 1, pR. 316) / 4. udAraiH zeSapudgalApekSayA sthUlaH pudgalainirvRttamodArikam, tacca taccharIraM ceti samAsastasya kAyayogaH audArikazarIrakAyayoga: / ( zraupapA. zrabhaya. vR. 42, pR. 110 ) 1 5. udAraM pradhAnam, udAramevIdArikam / prAdhAnyaM ceha tIrthakara gaNadharazarIrApekSayA veditavyam / X X X athavA udAraM sAtirekayojana satra mAnatvAccheSazarIrebhyo bRhatpramANam, udAramevaudArikam / XXX pradArikameva cIyamAnatvAtkAya:, tena sahakArikAraNabhUtena tadviSayo vA yogaH zradArikakAyayogaH / ( SaDazIti hari va malaya. vR. 34, pR. 163 va 165; zataka. mala. hema. vR. 2, pR. 5) / 6. zradArikakAyArthA yA zrAtmapradezAnAM karma-nokarmAkarSaNazaktiH sa eva kAyayogaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TIkA 230 ) / 3 zradArika zarIra ke zrAzraya se utpanna huI zakti se jo jIva ke pradezoM ke parispandana kA kAraNabhUta prayatna hotA hai, use zradArikakAyayoga kahate haiM / la. 36 305, jaina-lakSaNAvalI [ zradArika- taijasa - kArmaNazarIra. zraudArika- kArmaraNabandhana - 1. teSAmevaudArikapudgalAnAM pUrvagRhItAnAM gRhyamANAnAM ca kArmaNapudgRhyamANaiH pUrvagRhItaizca saha sambandha pradArikakArmaNabandhanam | ( karmapra. yazo. TI. 1, pR. 7; paMcasaM. malaya. vR. 3-11) / 2. yenaudArikapudgalAnAM kArmaNazarIrapudgalaiH saha sambandho vidhIyate tat zradArika kArmaNabandhananAma / ( karmavi. de. svo vR. 36, pR. 48 ) / 2 jisake dvArA praudArika pudgaloM kA kArmaNazarIra sambandhI pudgaloM ke sAtha sambandha kiyA jAtA hai use zradArika- kArmaNabandhana nAmakarma kahate haiM / zradArika kArmaNazarIra nokarmabandha - zradArika-kArmaNazarIra- nokarmapradezAnAmanyonyAnupraveza prodArika- kArmaNazarIra nokarmabandha: / (ta. vA. 5, 24, 6 ) / zradArikazarIra aura kArmaNazarIra nokarmapradezoM ke paraspara meM pravezarUpa bandha ko zradArika- kArmaNazarIranokabandha kahate haiM / zraudArika kArmaraNazarIrabandha - orAliyakhaMdhANaM kammaiyakhaMdhANaM ca ekkamhi jIve TThidANaM jo baMdho so prorAliya- kammaiyazarIravaMdho NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 42 ) / eka jIva meM sthita praudArika aura kArmaNa skandhoM kA jo bandha hotA hai usakA nAma zradArika kArmaNazarIrabandha hai / pradArika-taijasa-kArmaNabandha - -- prodArikapudgalAnAM taijasapudgalAnAM kArmaNapudgalAnAM ca gRhIta- gRhyamANAnAM yo mithaH sambandhastadaudArika-taijasa-kAmabandhanaM nAma / ( karmapra. yazo. TI. 1, pR. 7) / pUrvagRhIta aura gRhyamANa zradArika: tejasa va kArmaNa pudgaloM kA jo paraspara meM sambandha hotA hai use zradArika- taijasa- kArmaNabandha kahate haiM / zradArika-taijasa- kArmaNazarIranokarmabandha - pradArika taijasa- kArmaNazarIra-nokarmapradezAnAmanyonyAnupraveza praudArika taijasa-kArmaNazarIranokabandha: / (ta. vA. 5, 24, 9 ) / zradArikazarIra, taijasazarIra aura kArmaNazarIra ke nokarmapradezoM ke paraspara meM pravezarUpa bandha ko zradArika- taijasa kArmaNazarIra nokarmabandha kahate haiM /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ praudArika-taijasa-kArmaNazarIra.] 306, jaina-lakSaNAvalI [audArikazarIra praudArika-taijasa-kArmaraNazarIrabandha- porAliya- viyANa missaM aparipuNNaM tti| jo teNa saMpayogo teyA-kammaiyasarIrakhaMdhANaM ekkamhi jIve NiviTThANaM orAliyamissakAyajogo so // (prA. paMcasaM. 1, jo aNNoNNeNa baMdho so aorAliya-teyA-kammaiya- 64; dhava. pu. 1, pR. 161 ud.; go. jI. 231) / sarIrabaMdho NAma / (dhava. pu. 14, pR. 43) / 2. saH (praudArikakAyayogaH) eva kArmaNasahacarita eka jIva meM sthita praudArika, taijasa aura kArmaNa audArikamizrakAyayogaH kevalisamudaghAte dvitIya-SaSThazarIra sambandhI skandhoM kA jo paraspara meM bandha saptamasamayeSu samasti / (ta. bhA. siddha. vR. 6.1) / hotA hai, use praudArika-taijasa-kArmaNazarIrabandha 3. kArmaNaudArikaskandhAbhyAM janitavIryAttatparispakahate haiN| ndanArthaH prayatnaH praudArikamizrakAyayogaH / (dhava. pu. audArika-taijasabandhananAma-1. yenaudArikapuda- 1, pR. 260); kArmaNaudArikaskandhanibandhana jIvagalAnAM taijasazarIrapudgalaiH saha sambandho vidhI- pradezaparispandena yogaH audArikamizrakAyayogaH / yate tat praudArika-taijasabandhanaM nAma / (karmavi. de. (dhava. pu. 1, pR. 316) / 4. xxx mizro'pasvo. vR. 36, pR. 48) / 2. teSAmevaudArikapud- ryApta iSyate / / (paMcasaM. amita. 1-172) / 5. galAnAM pUrvagRhItAnAM gRhyamANAnAM ca taijasapudgalai- audArika mizraM yatra, kArmaNeneti gamyate, sa bhavatyauguMhyamANaH pUrvagrahItazca saha sambandha praudArika-taijasa- dArikamizraH / (zataka. mala. hema. vR. 2-3, pR. 5) / bandhanam / (karmapra. yazo. TI. 1, pR. 7; paMcasaM. 6. tadevAntarmuhUrtaparyantamapUrNamaparyAptaM tAvanmizramimalaya. vR. 3-11) / tyucyate'paryAptakAlasambandhisamayatrayasambhavikArmaNa1 jisake dvArA praudArikazarIra sambandhI pudgaloM kA kAyayogAkRSTakArmaNavargaNAsaMyuktatvena, parama gamarUtejasazarIra sambandhI pudgaloM ke sAtha sambandha kiyA DhyA vA 'paryAptam, aparyAptazarIraM mishrmityrthH| jAtA hai, use audArika-taijasabandhana nAmakarma tataH kAraNAdaudArikakAyamizreNa saha tadarthaM vartamAno kahate haiN| yaH saMprayoga prAtmanaH karma nokarmAdAnazaktipradezapariaudArika-taijasazarIrabandha-orAliyasarIrapo. spandayogaH sa zarIraparyAptiniSpatyabhAvenaudArikaggalANaM teyAsarIrapoggalANaM ca ekkamhi jIve jo vargaNAskandhAnAM paripUrNazarIrapariNamanAsamartha praudAparoppareNa baMdho so porAliya-teyAsarIrabaMdho nnaam| rikamizrakAyayogaH / (go. jI. jI. pra. TI. 231) / (dhava. pu. 14, pR. 42) / 3 kArmaNa aura praudArika skandhoM se utpanna huI eka jIva meM sthita praudArikazarIra sambandhI pudagaloM zakti se jo jIvapradezoM ke parispandana ke liye prayatna kA aura taijasazarIra sambandhI pudagaloM kA jo hotA hai, use audArikamizrakAyayoga kahate haiN| yaha paraspara meM bandha hotA hai use maudArika-taijasazarIra- aparyApta avasthA meM humA karatA hai| bandha kahate haiN| audArikazarIra-1. udAraM sthUlam, udAre bhavapraudArikanAma-orAliyaM sarIraM udaeNa hoi maudArikam, udAraM prayojanamasyeti vA praudArikam / jassa kammarasa / taM poraaliynaamNxxx|| (sa. si. 2-36) 2. udgatAramudAram, utkaTAra(karmavi. ga. 86, pR. 36) / / mudAram, udgama eva vodAram, upAdAnAtprabhRti jisa karma ke udaya se praudArikazarIra hotA hai. anUsamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatIuse praudArikanAmakarma kahate haiN| tyUdArama, udAramevaudArikama / xxx yathodagamaM audArikamizra-yadodArikamArabdhaM na ca pUrNIkRtaM vA niratizeSam, grAhya chedyaM bhedyaM dAhya hAryamityubhavet / tAvadIdArikamizraH kArmaNena saha dhruvam // dAharaNAdaudArikam / XXX udAramiti ca (lokapra. 3-1308) / sthUlanAma sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahaditi, udAraprArambha kiyA huA praudArikazarIra jaba taka pUrNa mevaudArikam / (ta. bhA. 2-46) / 3. udArAt nahIM hotA hai taba taka vaha kArmaNazarIra ke sAtha sthalavAcino bhave prayojane vA ThaJ / udAraM sthUla. audArikamizra kahalAtA hai| miti yAvat, tato bhave prayojane vA ThaJi praudArikamaudArikamizrakAyayoga--- 1. aMtomuhRttamajjhaM miti bhabati / (ta. vA. 2, 36, 5) / 4. udAraM
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ audArikazarIra] _307, jaina-lakSaNAvalI [audArikazarIranAma bRhat, sthUradravyamityarthaH, tannivRttamaudArikam ; prau- pekSayA / udAraM sarvatastuGgamiti caudArikaM bhavet dArikazarIranAmakarmodayaniSpannaM vaudArikam / (ta. (lokapra. 3-66) / 16. praudArikanAmakarmodayabhA. hari. vR. 2-37) / 5. prasArasthUlavargaNAni- nimittam praudArikam, cakSurAdigrahaNocitaM sthUlaM pitamaudArikazarIram / (ta. bhA. hari. va siddha. zarIram audArikazarIramityucyate / udAraM sthuulvR.8-12)| 6. tattha tAva udAraM urAlaM uralaM miti paryAyaH, udAre bhavaM vA audArikam, udAraM urAliyaM vA udAriyaM, titthagara-gaNadharasarIrAiM sthUlaM prayojanamasyeti vA audArikam / (ta. vRtti paDucca udAram, udAraM nAma pradhAnaM, urAlaM nAma zruta. 2-36) / 20. audArikakAyaH praudArikazarIravistarAlaM vizAlaM ti vA jaM bhaNitaM hoti, xx nAmakarmodayasampAditaH audArikazarIrAkAraH sthUla X uralaM nAma svalpapradezopacitatvAt bRhatvAcca pudgalaskandhapariNAmaH / (go. jI. ma.pra. va jI. pra. bhiNDavata, urAlaM nAma mAMsAsthisnAyvAdyavayavabaddha- TI. 230) / tvAt / (anuyo. hari. vR. pR. 87) / 7. purumahadu- 1 udAra kA artha sthUla hotA hai, udAra meM jo hotA dArurAla eyaTTho saMvijANa tamhi bhavaM / aoraliyaM hai athavA jisakA prayojana udAra yA sthUla hai vaha tamuccai aorAliyakAyajogo so|| (prA. paMcasaM. audArikazarIra kahalAtA hai| 4 udAra kA artha 1-63; go. jI. 230) / 8. udAraiH pudgalaini- sthUla dravya hotA hai, usa sthUla dravya se jo zarIra vRttamaudArikam / (prAva. ni. hari. va. 1434, pR. nirmita hotA hai use audArika zarIra kahate haiN| 767) / 6. khuddAbhavaggahaNappahaDi jAva tiNNi athavA praudArikazarIranAmakarma ke udaya se palidovamasaMcidapadesakalAyo orAliyasarIraM nnaam| hone vAle zarIra ko audArikazarIra jAnanA (dhava. pu. 14, pR. 78) / 10. urAlaiH pudgalaiMni- caahie| vattamaudArikama, udAranivattamaudArikaM ca / (paMcasaM. audArikazarIranAma-1. tatprAyogya- (praudAsvo. vR. 1-4, pR. 3) / 11. udAraM sthUlaM prayo- rikazarIraprAyogya-)pudgalagrahaNakAraNaM yat karma tadojanamasyetyaudArikam, udAre bhavamiti vA / (ta. dArikazarIranAmocyate / (ta. bhA. hari. va siddha. zlo. 2-36) / 12. udAraM bRhadasAraM yad dravyaM vR. 8-12) / 2. jassa kammassa udaeNa AhAratannirvRttamaudArikamasArasthaladravyavargaNAsamArabdhamau- vaggaNAe poggalakkhaMdhA jIveNogAhadesaTidA rasadArikaprAyogyapudgalagrahaNakAraNapUdagala vipAkyaudA- ruhira-mAMsa-medadi-majja - sukkasahAvorAliyasarIrika shriirnaamkrmodynisspnnm| (ta. bhA. siddha. rasarUveNa pariNamaMti tassa orAliyasarIramidi va. 2-37) / 13. udAre yo bhavaH sthUle yasyodAraM saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 66) / 3. yasya karmaNa prayojanam / praudAriko'styasau kAyaH xxx // udayAdaudArikavargaNApudgalAn gRhItvA praudArika(paMcasaM. amita. 1-172) / 14. audArikavargaNA- zarIratvena pariNamayati tadaudArikazarIranAma / pudgalaH jAtaM audArikazarIram / (karmastava go. (prava. sAro. vR. 1263; karmastava go. vR. 6-10, vR. 6-10, pR. 84) / 15. udAraM pradhAnaM yadvA pR. 85, zanaka. mala. hema. vR. 37-38, pR. 48) / udAraM bRhatpradhAnam, udAramevaudArikam / (jIvAjI. 4. yadudayavazAdaudArikazarIraprAyogyAn pudgalAmalaya. va. 1-13) / 16, udAraM pradhAnama, prAdhAnyaM nAdAya praudArikazarIrarUpatayA pariNamayati paritIrthakara-gaNadharazarIrANyadhikRtya, tato'nyasyAnattara- Namayya ca jIvapradeza sahAnyo'nyAgamarUpatayA sambazarIrasyApyananta guNahInatvAt / yadvA udAra sAti- ndhayati tadaudArika zarIranAma / (SaSTha karma. malaya. rekayojanasahasramAnatvAt, zeSazarIrApekSayA vRhatpra- vR.6; prajJApa. malaya. vR. 23-263, pR. 468%; mANam bRhattA cAsya vaikriyaM prati bhavadhAraNIyasahaja- paMcasaM. malaya. vR. 3-6, pa. 114; karmapra. yazo. TI. zarIrApekSayA dRSTa vyaa| xxx udArameva praudA-1, pR. 4) / 5. yadudayAdAhAravargaNAgatapudgalaskandhA rikam / (prajJApa. malaya. va. 21-267, pR. 406) / jIvagRhItA rasa-rudhira-mAsAsthi majjA-zasvabhAvo17. sthUlapudgalopacita mUtyaudArikam / (saMgrahaNI dArikazarIraM bhavanti tadaudArika zarIranAma / (mUlA. de. vR. 272) / 18, udAraiH pudgalatiM jinadehAdya- va. 12-193) /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradArikazarIrabandhananAma ] 2 jisa karma ke udaya se jIva ke dvArA grahaNa kiye gaye AhAravargaNArUpa pudgalaskandha jIva ke dvArA vAhita deza meM sthita hote hue rasa, rudhira, mAMsa, medA, haDDI, majjA aura zukra svabhAva vAle praudArika zarIrarUpa se pariNata hote haiM use zraudArikazarIra nAmakarma kahate haiM / zradArikazarIrabandhananAma - 1. jassa kammassa udaeNa zrorAliyasarIraparamANU aNNoSNabaMdha mAgacchaMti tamorAliyasarIrabaMdhaNaM NAma / ( dhava. pu. 6, pU. 70 ) / 2. yasya karmaNa udayenaudArikazarIraparamANavo'nyonyabandhamA gacchanti tadaudArikazarIrabandhanaM nAma / (mUlA vR. 12 - 163 ) / 3. pUrvagRhIta raudArikapudgalaH saha gRhyamANAnaudArikapud galAnuditena yena karmaNA badhnAtyAtmA - parasparasaMsatAn karoti - tadaudArikabandhanaM nAma / ( prava. sAro. vR. 1263) / 4. yadudayAdaudArikazarIra pudgalAnAM pUrvagRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM taijasAdizarIrapudgalaMzca saha sambandhaH tadaudArikabandhanam / (SaSTha karma. malaya. vR. 6, pR. 124; prajJApa. malaya. vR. 23 - 263, pR. 470 ) / 5. pUrvagRhItai raudArikapudgalaH saha parasparaM gRhyamANAn audArikapudgalAn uditena yena karmaNA badhnAti - AtmA'nyonyasaMyuktAn karoti, tad pradArikazarIrabandhananAma. dAru- pASANAdInAM jatu-rAlAprabhRtizleSadravyatulyam / ( karmavi. de. svo vR. 34, pU. 46) / 1 jisa karma ke udaya se zradArikazarIra ke paramANu paraspara bandha ko prApta hote haiM, use zraudArikazarIrabandhana nAmakarma kahate haiM / zradArikazarIrasaMghAtanAma - 1. jassa kammassa udaeNa prorAliyavakhaMdhANaM sarIrabhAvamuvagayANa baMdha kammodaeNa egabaMdhaNabaddhANaM maTThattaM hodi tamorA liksarIrasaghAdaM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 70 ) / 2. yasya karmaNa udaye naudA rikazarIraskandhAnAM zarIrabhAvamupagatAnAM bandhananAmakarmodayenaikabandhanabaddhAnAmaudAryaM bhavati tadaudArikazarIrasaMghAtanAma / ( mUlA. bR. 12 - 193 ) / 3. yasya karmaNa udayAdaudArikazarIrapariNatAn pudgalAnAtmA saMghAtayati piNDayatyanyonyasaMnidhAnena vyavasthApayati tadaudArikasaMghAtanAma / ( prava. sAro. vR. 1260; karmavi. de. svo. vR. 34, pR. 47) / 4. yadudayAdauda rikamudgalA ye 308, jaina- lakSaNAvalI [ zradArikaudArikabandhananAma yatra yogyAstAn tatra saMghAtayati XX X tadaudArikasaMghAtanAma | ( SaSTha ka. malaya. vR. 6) / 5. yadudayavazAdaudArikapudgalA zradArikazarIraracanAnukArisaMghAtarUpA jAyante tadaudArikasaMghAtanAma / (prajJApa. malaya. bR. 23-263, pR. 470 ) / 1 zarIrabhAva ko prApta tathA bandhananAmakarma ke udaya se ekabandhanabaddha zradArikazarIra ke skandha jisa karma ke udaya se puSTatA ko prApta hote haiM--chidra - rahita ekarUpa hote haiM. use zradArikazarIrasaMghAta nAmakarma kahate haiM / zradArikazarIrAMgopAMganAma- 1. jassa kammassa udaeNa zrorAliya sarIrassa aMgovaMga-paMcaMgANi uppajjaMti taM zrorA liyazarIragovaMgaNAmaM / ( dhava. pu. 6, pR. 73) / 2. yasya karmaNa udayenaudArikAMgopAMgAni bhavanti tadaudArikAMgopAMgaM nAma / (mUlA. vR. 12 - 164 ) / 3. yadudayAdaudArikazarIratvena pariNatAnAM pudgalAnAmaGgopAGgavibhAgena pariNatirupajAyate tadaudArikazarIrAGgopAGganAma / (prajJApa. malaya. vR. 23-263, pR. 468; paMcasaM. malaya. vR. 3 - 6; prava. sAro vR. 1263; karmastava. go. vR. 6- 10, pR. 85 zataka. mala. he. vR. 37-38, pR. 48 karmavi. de. svo vR. 33, pR. 46; karmapra. yazo. TI. 1, pa. 4) / 1 jisa karma ke udaya se praudArikazarIrarUpa se pariNata pudgaloM ke aMga, upAMga aura pratyaMga utpanna hote haiM use pradArikazarIrAGgopAGga nAmakarma kahate haiM / zradArikaudArikabandhananAma- 1. pUrvagRhItAnAmaudArikapudgalAnAM svairevIdArikapudgalaM gRhyamANaH saha yaH sambandhaH sa zradArikaudArikavandhanam / (paMcasa. malaya. vR. 3-11, pR. 121; karmapra. yazo. TI. 1, pR. 7) / 2. pUrva gRhItai raudArikazarIrapudgalaiH saha gRhyamANaudArikapudgalAnAM bandho yena kriyate tad pradArikaudArikabandhananAma / (kamavi. de. svo vR. 36) / 1 pUrvagRhIta audArika zarIra ke pudgaloM kA gRhyamANa apane hI zrIdArika pudgaloM ke sAtha jo sambandha hotA hai use zrIdArikaudArikabandhana kahate hai / yaha jisa karma ke udaya se hotA hai vaha zraudAfraaudArikabandhana nAmakarma kahalAtA hai /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradArikaudArikazarIra nokarma. ] zradArikaudArikazarIrano karmabandha - praudArikazarIrano karma prdeshaan| maudArikazarIrano karma pradeza ra nyonyAnupravezAdaudArikaudArikano karmabandhaH / ( ta vA. 5, 24, 9 ) / zradArikazarIra ke nokarmapradezoM kA anya zradArikazarIranokarmapradezoM ke sAtha paraspara meM paraspara anupravezarUpa jo bandha hotA hai use zradArikaudArikanokabandha kahate haiM / zraudArya - praudAryaM kArpaNyatyAgAdvijJeyamAzaya mahattvam / guru- dInAdiSvaucityavRtti kArye tadatyantam || ( SoDazaka 4-3, pR. 25) / kRpaNatA ko chor3akara udAra hRdaya se jo guru evaM dIna Adi janoM ke viSaya meM yathocita vyavahAra kiyA jAtA hai use zraudAryaguNa kahate haiM / praudde zika - 1. devada- pAsaMDatthaM kiviNa cAvi jaMtu uddidiyaM / kadamaNasamuddezaM caduvvihaM vA samAseNa // jAvadiyaM udde so pAsaMDotti ya have samuso / samaNoti ya zrAdeso NiggaMtho tti ya have samAdeso || ( mUlA. 6, 6-7 ) / 2. uddezanaM sA dhvAdyAzritya dAnArambhasyetyudda ezaH, tatra bhavamaudda - zikam / ( dazavai. hari. vR. 3- 2, pR. 116) / 3. zramaNAnuddizya kRtaM bhaktAdikam udde sigamityucyate / (bha. prA. vijayo. 421 ) / 4. AtmArthaM yatpUrvasiddhameva laDDuka cUrNakAdi sAdhumuddizya punarapi [ saMta ] guDAdinA saMskriyate tadudde zikaM sAmAnyena vizeSato vizeSasUtrAdavagantavyamiti / ( zrAcA. zI. bu. 2, 1, 266, pR. 317) / 5. uddezega sAdhu saMkalpena nivRttamaudda zikaM zradhAkarma / ( jItaka. cU. fr. vyAkhyA, pU. 53 ) / 6. devatArthaM pAkhaNDArthaM kRpaNArthaM coddizya yatkRtamannaM tannimittaM niSpannaM bhojanaM tadodda zikam / ( mUlA. ghU. 6 - 6 ) ; sAmAnyamuddizya pASaNDAnuddizya zramaNAnuddizya nirgranyAnuddizya yatkRtamannaM taccaturvidhamaudda zikaM bhavedannamiti / (mUlA. vR. 6-7 ) / 7. uddeza : sAdhvarthaM saMkalpaH, sa prayojanamasya zrI sikaM yatpUrvakRtamodana - modaka kSodAdi tatsAdhUddezena dadhyAdinA guDapAkena ca saMskurvato bhavati / (yogazA. svo viva. 1-38 ) / 8. uddezikaM zramaNAnuddizya kRtaM bhaktAdikam / (bha. prA. mUlA. 421) / 6. tadauzikamannaM yaddadevatAdIna- liGgitaH / sarvapASaNDapArzvasyasAdhUna voddizya [ pakramikI sAdhitam / / (na. dha. 5 - 7 ) / 10. yatpunargRhiNA svArthakRtaM pazcAdyatyuddezena pRthak kriyate tadaudezikam / ( gu. gu. SaT. sva. vR. 20, pR. 48) / 1 devatA, pASaNDa - jainamata se bahirbhUta anuSThAna karanevAle veSadhArI sAdhujana - aura kRpaNa ( dona ) jana ke uddeza se kiyA gayA bhojana praudda zika kahalAtA hai / (1) uddeza - jo bhI bhojana ke lie zrAveMge una sabako dUMgA, isa prakAra ke uddeza se banAyA gayA bhojana / ( 2 ) samuddeza- pASaNDiyoM ke uddeza se banAyA gayA bhojana / (3) pradeza - prajIvaka zrAvi anya sAdhuveSadhArI athavA chAtroM ke uddeza se banAyA gayA bhojana / ( 4 ) samAdeza -- jo bhI nirgrantha muni AveMge una sabako AhAra dUMgA; isa prakAra ke uddeza se banAyA jAne vAlA bhojana / ukta cAra prakAra kA bhojana zraudde zika kahalAtA hai / zranodarya- dekho avamaudarya / 1. UnamavamamudaraM yasya sa Unodarastasya bhAva zrInodaryyam / (yogazA. svo viva. 4-89 ) / 2. pramANaprApta prAhAro dvA trizat kavalAH, sa caikAdikavalairUnazcaturviMzatikabalAn yAvat pramANaprAptAt kiMcidUnam zranodaryyam / . (yogazAstro. viva. 4-86, pR. 311) / pramANaprApta prahAra 32 grAsa hai / use eka-do grAmoM se kama karate hue caubIsa grAsa paryanta grahaNa karanA, yaha zranodarya bAhya tapa kahalAtA hai / tattvArthabhASya kI siddhasena gaNI kI vRtti ( 6-16) ke anusAra pramoda ( zraunodarya ) tIna prakAra kA hai - 1 alpAhAra avamaudarya - prATha grAsa pramANa / 2 upArtha pravamaudarya - bAraha grAsa ( 333 - 4 =12) pramANa | 3 kiMcidUnAvamaudarya - battIsa grAsa jo puruSa kA pramANaprApta AhAra hai usameM eka grAsa se kama / zrapakramikI - upakramaNamupakramaH svayameva samIpe bhavanamudIraNAkaraNena vA samIpAnayanam, tena nirvRtAH zraupakramikI -- svayamudIrNasya udIraNAkaraNena vA udayamupanItasya vedanIya karmaNo vipAkAnubhavanena nirvRtA ityartha: / ( prajJApa kalaya. vR. 35-326, pR. 557 ) / svayaM samIpa meM honA zrathavA udIraNAkaraNa ke dvArA samIpa meM le zrAnA; isakA nAma upakrama hai / isa upakrama se hone vAlI vedanA zrIpakramikI kahalAtI 306, jaina-lakSaNAvalI
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ aupacArika vinaya ] 310, I upa hai / abhiprAya yaha hai ki svayaM udaya ko prApta hue zrathavA udIraNAkaraNa ke dvArA udaya meM lAye gaye vedanIya karma ke phala ke anubhavana se racita vedanA ko zrapakramika vedanA kahA jAtA hai / zraupacArika vinaya -- dekho upacAravinaya / caraNam upacAra: - zraddhAnapUrvakaH kriyAvizeSalakSaNo vyavahAraH, sa prayojanamasyetyaupacArikaH / x x x vinIyate kSipyate'nenASTaprakAraM karmeti vinayaH / X X x vinIyate cAsmin sati jJAnAvaraNAdirajorAziriti vinayaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-23) / upacAra kA artha hai zraddhApUrvaka kiyA gayA viziSTa kriyArUpa vyavahAra tathA jisake dvArA yA jisake hone para ATha prakArakA karma-raja vinaSTa hotA hai use vinaya kahate haiM / uparyukta upacArarUpa prayojana jisase siddha hotA hai vaha aupacArika kahalAtA hai / zramika-upamayA nirvRttamIpamikam, upamAmantareNa yatkAlapramANamanatizayinA gRhItuM na zakyate tadIpamikamiti / (zranuyo. hari. vR. pR. 84; jambUdvI. zA. vR. 2- 18 ) / upamA se nirmita kAla ko zraupamika kAla kahA jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki sAdhAraNa buddhi vAlA prANI palya va sAgara zrAdi upamA ke vinA jisa kAlaprabhANa ko nahIM jAna sakatA hai use zraupamika kAla kahate haiM / aupamyopalabdhi - 1. puvvaM pi zraNuvaladdho dhippai zratthou koi pravammA / jaha gorevaM gavayo kiMciviseseNa parihINo / (bRhatka . 52 ) / 2. x x x atreyaM bhAvanA - 'yathA gaustathA gavayaH' iti zrutvA kAlAntareNATavyAM paryaTan gavayaM dRSTvA ' gavayo'yam' iti yadakSarajAtaM labhate eSA zraupamyopalabdhiH / (bRhatka. vR. 52 ) / pUrva meM kabhI nahIM jAnA gayA koI padArtha upamAke bala se jo jAnA jAtA hai, ise zraupamyopalabdhi kahate haiM / jaise- 'gavaya gau ke samAna hotA hai' isa upamAna ke Azraya se pUrva meM ajJAta gavaya kA yaha gavaya hai' / isa prakAra jo akSarajJAna huA karatA hai, isI kA nAma zraupamyopalabdhi hai / zrIpazamika zravipAkapratyadhika jIvabhAvabandhajo so zro samizra avivAgapaccaimro jIvabhAvabaMdho NAma tassa imo Niddezo se uvasaMta kohe uvasaMta jaina - lakSaNAvalI [ zrapazamika bhAva mANe uvasaMtamAe uvasaMtalohe uvasaMtarAge uvasaMtadose uvasaMtamohe uvasaMtakasAyavIya rAyachadumatthe uvasamiyaM sammattaM uvasamiyaM cAritaM je cAmaNNe evamAdiyA uvasamiyA bhAvA so savvo uvasamiyo avivAgapaccaimro jIvabhAvabaMdha NAma / ( Sa. khaM. 5, 6, 17- pu.14, pR. 14) / krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa aura moha; inameM se pratyeka ke upazAnta hone para tathA upazAntakaSAyavItarAga chadmastha ke jo zraupazamika samyaktva va zrIpazamika cAritra tathA aura bhI jo isI prakAra ke anya zrapazamika bhAva hote haiM una sabako praupazamika zravipAkapratyayika jIvabhAvabandha kahate haiM / zraupazamikaguNayoga- zrovasamiyasammatta-saMjame hi jIvassa jogo provasamiyaguNajogo / ( dhava. pu. 10, pR. 433) / jIva kA jo zrapazamika samyaktva aura zraupazamika saMyama ke sAtha sambandha hotA hai use zraupazamikaguNayoga kahate haiN| zraupazamika cAritra - 1. kRtsnasya mohanIyasyopazamAdopazamikaM cAritram / ( sa. si. 2-3) / 2. zraSTAviMzatimohavikalpopazamAdopazamikaM cAritram / anantAnubandhya pratyAkhyAna pratyAkhyAna-saMjvalanavikalpAH SoDazakaSAyAH, hAsya- ratya rati-zokabhaya- jugupsA strI-puMnapuMsaka vedabhedAH navanokaSAyA iti evaM cAritramohaH paMcaviMzativikalpaH / mithyAtvasamyaG mithyAtva samyakprakRtibhedAt tritayo darzanamohaH / eSAmaSTAviMzatimohavikalpAnAM upazamAdaupazamikaM cAritram / (ta. vA. 2, 3, 3) / 3. cAritramohopazamAdopazamikacAritram / (ta. ilo. 2, 3) / 4. upazamazreNyAM triSUpazamakeSu upazAntakaSAye caikaviMzaticAritramohaprakRtInA mupazamAdutpannasaMyama rUpaM nirmalataraM sakalacAritramapasamiko bhAvaH / ( go . jI. ma. pra. TI. 14) / 5 SoDazakaSAyANAM navanokaSAyANAM ca upazamAdIpazamika cAritram / (ta. vRtti zruta. 2 - 3 ) / 1 samasta mohanIya ke upazama se jo cAritra (yathAkhyAta) prAdurbhUta hotA hai vaha prapazamika cAritra kahalAtA hai / zrI zamika bhAva - 1. Atmani karmaNaH svazakteH kAraNavazAdanudbhUtirupazamaH / yathA katakrAdidravya
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ aupazamika bhAva] 311, jaina-lakSaNAvalI aupazamika samyaktva sambandhAdambhasi paGkasyopazamaH / xxx upazamaH aupazamikaH / (ta. vRtti zruta. 2-1) / 11. karmaprayojanamasyetyaupazamikaH / (sa. si. 2-1) / 2. NAM pratyanIkAnAM pAkasyopazamAt svataH / yo bhAva: karmaNo'nubhUtasvavIryavRttitopazamo'dhaHprApitapaGka- prANinAM sa syAdaupazamikasaMjJakaH / / (paJcAdhyAyI vat / yathA sakaluSasyAmbhasa: katakAdidravyasaMparkAt 2-672) / adhaHprApitamaladravyasya tatkRtakAluSyAbhAvAt prasAda prAtmA meM kAraNavaza karma kI zakti kA anubhUta upalabhyate, tathA karmaNaH kAraNavazAdanubhUtasvavIryava- honA-sattA meM rahate hue bhI udayaprApta na honA, ttitA prAtmano vizuddhirupazamaH / (ta. vA. 2, 1,1); isakA nAma upazama hai| jaise kataka prAdi ke xxx sa upazamaH prayojanamasyetyaupazamikaH |(t. sambandha se jala meM kIcar3a kA upazama-nIce baiTha vA. 2, 1, 6) / 3. upazamanamupazama:-karmaNo'nu- jaanaa| jisa bhAva kA prayojana prakRta upazama ho daya-kSayAvasthA, sa prayojanamasyeti praupaza mikaH, tena / use praupazamika bhAva kahate haiN| vA nivRtta iti / (ta. bhA. hari. va. 2-1) / propazAmika samyaktva-1. saptAnAM anantAnubandhyA4. teSAM (karmaNAM) upazamAdaupazamikaH / (dhava. pu. diprakRtInAmupazamAdaupazamikaM samyaktvam / (sa. si. 1, pR. 161); kammuvasameNa samunbhUdo provasamiyo 2-3) / 2. saptaprakRtyupazamAdaupazamika samyaktvam / NAma / (dhava. pu. 5, pR. 185); kammANamuvasameNa (ta. vA. 2, 3, 1) / 3. uvasamaseDhigayassa hoi uppaNNo bhAvo provsmiyo| (dhava. pu. 5, pR. uvasAmiyaM tu sammattaM / jo vA akayatipuMjo akha205) / 5. tatropazama: pudgalAnAM samyaktva-cAri- viyamiccho lahai sammaM // (bahatka. 118; zrA. pra. travighAtinAM karaNavizeSAdanudayo bhasmapaTalAcchAdi- 45; dharmasaM. ha. 798) / 4. tesiM ceva sattaNDaM payatAgnivat, tena nirvRtta aupazamikaH pariNAmo'dhya- DINamuvasameNuppaNNasammattamuvasamiyaM / (dhava. pu. 1, vasAya ityucyate / (ta. bhA. siddha, vR. 1-5), pR. 172) / 5. darzanamohasyopazamAdaupazamikasamyatatropazamanamupazamaH karmaNo'nudayalakSaNAvasthA bhasma- ktvam / / (ta. zlo. 2-3) / 6. anAdimithyApaTalAvacchannAgnivat, sa prayojanamasyetyaupazamikastena dRSTerakRtatripuJjasya yathApravRtta karaNakSINazeSakarmaNo vA nivRttaH / (ta. bhA. siddha. vR. 2-1); upazame dezonasAgaropamakoTIkoTIsthitikasyApUrvakaraNabhinnabhavaH upazamena vA nivRttaH aupazamikaH / (ta. bhA. granthemithyAtvAnudayalakSaNamanta rakaraNaM vidhAyAnivattisiddha. va. 10-4) / 6. vipAka-pradezAnubhavarUpatayA karaNena prathamaM samyaktvamutpAdayata praupazamikaM drshnm| dvibhedasyApyudayasya viSkambhaNamupazamastena nivRttaH xxxupazamazreNyAM copazamikam / (prAcA. zI. aupazamikaH / (uttarA. ni. zA. va.pu. 33) / 7. upa- va. 4, 1, 210, pR. 156) / 7. sattaNhaM uvazama evaupazamikaH, svArthika iNpratyayaH, yadvA upaza- samado uvasamasammo XXXI (go. jI. 26) / mena nivRttaH aupazamikaH krodhAdyudayAbhAvaphalarUpo 8. anantAnubandhicatuSka-mithyAtva-samyamithyAtvajIvasya paramazAntAvasthAlakSaNa: prinnaamvishessH| samyaktvAnAmupazamAjjAtaM viparItAbhinivezavivikta(prava. sAro. va. 1260) / 8. mohanIyakarmopazama- mAtmasvarUpalakSaNaM tattvArthazraddhAnamaupazamikam / (bha. svabhAvaH zubhaH sarva evaupazamiko bhAvaH / (prAva. pA. malA. 1-31) / 6. zamAnmithyAtva-samyaktvabhA. malaya. vR. 186, pR. 578); tathA upazamena, mizrAnantAnubandhinAm / zuddhe'mbhasIva paGkasya puMsyaupakarmaNa iti gamyate, nivatta aupshmikH| (prAva. zamikaM bhavet / (ana. gha. 2-54) / 10. anantAbhA. malaya. vR. 202, pR. 263) / 6. zAntadRgvRtta- nubandhinAM darzanamohasya copazamena nivRttamopazamimohatvAdatraupazamikAmidhe / syAtAM samyaktva-cAritre kam / xxx yo vA 'kRtatripuJjaH-tathAvidhabhAvazcaupazamAtmakaH / / (gaNa. mA. 43, pa. 32) / mandapariNAmopetatvAdanirvatitasamyaktvamithyAtvobha10. karmaNo'nudayarUpaH upazamaH kathyate / yathA kata- yarUpapuJja trayo'kSapitamithyAtva-akSINamithyAtvaHX kAdidravyasambandhAt paGka adhogate sati jalasya sva. xx labhate prApnoti yatsamyaktvaM tadopazamikam / cchatA bhavati tathA karmaNo'nudaye sati jIvasya sva. (dharmasaM. malaya. va. 768) / 11. udIrNasya mithyAcchatA bhavati / sa upazamaH prayojanaM yasya bhAvasya saH tvasya kSaye satyanadIrNasya ca upazamo vipAka-pradeza
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrapazamika samyaktva ] rUpatayA dvividhasyApyudayasya viSkambhanam tena nirvRttamaupazamikam / (paJcasaM. malaya. vR. 1-8, pR. 14; (SaDazIti malaya. vR. 17, pR. 137 ) / 12. tatropazamo bhasmacchannAgnivat mithyAtvamohanIyasyAnantAnubandhi nAM ca krodhamAnamAyAlobhAnAmanudayAvasthA | upazamaH prayojanaM pravartakamasya zraupazamikam / (yogazA. svo viva. 2-2 ) / 13. mohanIyakarmaNaH anantAnubandhicatuSTayaM mithyAtvatrayaM ceti saptAnAM prakRtInAmupazamAdaupazamikaM samyaktvam / ( zrArA. sA. TI. 4) / 14. anAdikAlasambhUtamithyAkarmopazAntitaH / syAdopazamikaM nAma jIve samyaktvamAditaH // ( guNa. kramA. 10) / 15. anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAzcatvAraH samyaktvaM mithyAtvaM samyagmithyAtvaM ca etAsAM saptAnAM prakRtInAm upazamAdaupazamikaM samyaktvam utpadyate / (ta. vRtti zruta 2-4 ) ; teSAM (samyaktva - mithyAtva samyagmithyAtvAdInAM ) udayA bhAve anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnAM codayAbhAve sati prathamasamyaktvamaupazamikaM nAma / (ta. vRtti zruta. 8- 1) / 16. tatropazamikaM bhasmacchannAgnivat mithyAtvamohanIyasyAnantAnubandhinAM ca krodhamAnamAyAlobhAnAmanudayAvasthA ( sa ) upazama: prayojanaM pravartakamasya pazamikam / (dharmasaM. mAna. svo. vR. 33 ) / 17. mithyAtvamizrasamyaktvaM prAkkaSAyacatuSTayam / teSAmupazamAjjAtaM tadaupazamikaM matam // (dha. saM. zrI. 4-66 ) / 18. na vidyate'nto'vasAnaM yasya tadanantaM mithyAtvam, tadanubadhnantItyevaMzIlA anantAnubandhinaH krodhamAnamAyAlobhAH, mithyAtva - samyagmithyAtva-samyaktva prakRtinAmadarzana mohatrayaM ceti saptaprakRtInAM sarvopazamenopazamikasamyaktvam / (go. 312, jaina-lakSaNAvalI jI. jI. pra. TI. 26) / 1 anantAnuvandhI Adi -- mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti ye darzanamohanIya kI tIna; tathA cAritramohanIya ko zranantAnubandho krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra- ina sAta prakRtiyoM ke upazama se hone vAle samyaktva ko zraupazamikasamyaktva kahate haiM / zraupazamikI vedanA -- taduvasama - (aTThakammuvasama - ) jaNidA uvasamiyA / ( dhava. pu. 10, pR. 8) / zrATha karmoM ke upazama se jo vedanA utpanna hotI hai, vaha zrapazamikI vedanA kahalAtI hai / zraupazamikI zreNI - zreNirapi dviprakArA zrapazafoot kSAyikI ca / tatropazamikI anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM napuMsaka - strIvedI hAsyAdiSaTkaM puMveda : apratyAkhyAna- pratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzceti / asyAzcArambhako'pramattasaMyato bhavati / apare bruvate - pravirata-deza-pramAttApramatta viratAnAmanyatamaH prArabhate / XXX tataH pratisamayamasaMkhyeyabhAgamupazamayan samastamantamuhUrtena zamayati / ( ta. bhA. hari. va siddha. vR. 6-18 ) / anantAnubandhicatuSTaya, mithyAtvAdi tIna, napuMsaka va strI veda, hAsyAdi chaha, puMveda, zrapratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana; ina karmaprakRtiyoM kA jahAM yathAkrama se upazama kiyA jAtA hai vaha upazamazreNI kahalAtI hai| isa upazamazreNI kA prArambhaka zrapramattasaMyata huA karatA hai / anya kinhIM prAcAryoM ke matAnusAra avirata, dezavirata, pramattavirata aura prapramattavirata; inameM se koI bhI usakA prArambhaka hotA hai / $ & [ zrapazamikI zreNI
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNAvalI meM upayukta granthoM kI anukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla adhyAtmaka. adhyAtmakamala mArtaNDa kavi rAjamalla vIra-sevA-mandira sarasAvA I. 1644 adhyAtmara. adhyAtmarahasya (yogo- paM. AzAdhara ddIpana zAstra) vIra sevA-mandira dillI adhyAtmasA.| adhyAtmasAra u. yazovijaya jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara vi. 1965 | ana. dha. | anagAradharmAmRta paM.prAzAdhara mA. di. jaina granthamAlA samiti, bambaI 5 ana. gha. svo. anagAradharmAmRta TIkA TI. 6 | anuyo. anuyogadvArasUtra AryarakSita sthavira |Agamodaya samiti bambaI | I. 1624 7 anuyo. mala. | anuyogadvAra TIkA | hema. vR. 8 | anuyo. cU. | anuyogadvAra caNi maladhAragacchIya hemacandra RSabhadevajI kesarImalajI | I. 1928 zve. saMsthA ratalAma anuyo. hari. | anuyogadvAra TIkA haribhadra sUri 10 | ane. ja. pa. anekAntajayapatAkA seTha bhagubhAI tanuja manasukha bhAI ahamadAbAda | amita. zrA. amita gati zrAvakAcAra | prAcArya amitagati | di. jaina pustakAlaya, sUrata vI. ni. 2484 (bhAgacandakRta TIkA sahita) vi. 2015 12 aSTaka. aSTakAni / haribhadra sUri | jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara vi.saM.1964 13 | abhi. rA. | abhidhAna rAjendrakoSa | zrI vijaya rAjendra (sAta bhAga) sUrIzvara zrI jaina zvetAmbara samasta saMgha, ratalAma | I. 1913-34 | aSTaza. aSTasatI bhaTTAkalaMkadeva bhA. jaina siddhAnta pra. saMsthA I. 1614 aSTasa. aSTasahasrI prA. vidyAnanda nirNaya sAgara presa, bambaI | I. 1915 16 | aSTasa. vR. | aSTasahasrI tAtparyavivaraNa| u. yazovijaya jaina grantha prakAzana sabhA, I. 1637 rAjanagara 17 prAcA. sA., prAcArasAra vIranandi saiddhAntikacakra-mA.di.jaina graMthamAlA, bambaI / vi. 1674" | A. sA. vartI
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla 18 prAcArA. sU. AcArAGgasUtra (prathama va dvitIya zruta.) 19 prAcArA.ni. prAcArAGga niyukti | bhadrabAhu prAcArya siddhacaka sAhitya pracAraka | vi.saM. 1935 samiti, mumbaI 20 prAcArA. zI. prAcArAMga vRtti zIlAMkAcArya 21 / AcAryabha. | prAcAryabhakti (kriyAka.)| - | saMpA. paM. pannAlAla jI sonI | vi. saM. 1993 22 prAtmAnu. prAtmAnuzAsana guNabhadrAcArya jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, | I. 1961 solApura prAtmAnu. vR. | prAtmAnuzAsana vRtti prabhAcandrAcArya prA. mI. AptamImAMsA (devAgama) | samantabhadrAcArya bhA. jaina si. prakAzinI saMsthA| I. 1914 kAzI prA. mI. vR. | AtmamImAMsA padavRtti | vasunandI saiddhAntika cakravartI 26 prAptasva. / prAptasvarUpa mA. di.jaina granthamAlA, bambaI vi. 1979 27 prA. sA. pArAdhanAsAra devasenAcArya vi. 1973 28 prA. sA. TI. pArAdhanAsAra TIkA zrIratnakItideva 26 prAlApa. pAlApapaddhati devasenAcArya vi. 1977 30 prAva. sU. / Avazyaka sUtra (mA de. lA. jana pustako. phaMDa sUrata vi. 1976 31 mAva. ni. / Avazyakaniyukti , A. bhadrabAhu 32 prAva. bhA. . prAvazyaka bhASya Avazyaka vRtti , haribhadra sUri AvazyakasUtra (adhya.2,3,4) - Avazyaka niyukti , prA. bhadrabAhu Agamodayasamiti mehasAnA | I0 1917 36 prAva. bhA. Avazyaka bhASya 3.prAva. vR. 38 prAva. sU. Agamodaya samiti bambaI I.1628-1932 Avazyaka vRtti , haribhadrasUri | AvazyakasUtra (bhA. 1,2) mAvazyakasUtra vRtti | prA. malayagiri pAvazyakasUtra (bhA. 3) - prAva. sU. de. lA. jaina pustako. phaMDa sUrata I. 1636
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 46 41 zrAva. vR. Avazyaka sUtra vRtti 42 prAva. hari vR. mala. hema. Ti. AvazyakasUtra haribhadravira - cita vRtti para TippaNa 43 iSTopa. iSTopadeza 44 iSTopa. TI. iSTopadeza TIkA 45 uttarA. saMketa 45 47 uttarA. sU. uttarA. ni. 46 uttarA. zA. vR 50 upade. pa., upa. pa. 51 upade. pa. TI. 52 upade. pa., upa. 53 upade. pa. TI. pa. 54 upade. mA. 57 55 upAsakA. 56 RSibhA. proghani. vR. grantha nAma uttarAdhyayana sUtra utta. ne. vR. uttarAdhyayana subodhA vRtti nemicandrAcArya 58 propapA. 56 propapA. abhaya vR. aMgapa. 60 61 karmapra. 62 | karmapra. cU. uttarAdhyayana sUtra (prathama vibhAga ) uttarAdhyayananiyukti 11 33 73 granthAnukramaNikA uttarAdhyayana ni. vRti upadezapada ( prathama vi . ) TIkA municandra sUri ( dvitIya vi . ) haribhadra sUri TIkA municandra sUri dharmadAsa gaNI somadeva sUri upadezamAlA granthakAra upAsakAdhyayana A. malayagiri maladhAragacchIya hemacandra sUri pUjyapAdAcArya paM. AzAvara bhadrabAhu zAntisUri haribhadrasUri RSibhASita sUtra proghaniryukti ( sabhASya ) vRttikAra droNAcArya propapAtika sUtra propapAtikasUtravRtti aMgapaNNattI karma prakRti karma prakRti cUrNi vRttikAra prabhayadeva zubhacandrAcArya prakAzaka de. lA. jaina pustakophaMDa sUrata I. 1936 I. 1620 11 mA. di. jaina graMthamAlA, vambaI vi. 1675 "3 puSpacanda khemacanda, valAda " "1 11 jaina pustakoddhAra saMsthA, sUrata I. 1916 "1 prakAzana kAla 11 12 granthamAlA, sUrata prAgamodaya samiti, bambaI " } zrImanmuktikamala jaina mohana- vi. 1976 mAlA, bar3audA " T 33 ny 33 RSabhadeva kezarImala zvetA. jaina saMsthA, ratalAma bhAratIya jJAnapITha, kAzI RSabhadeva kezarImala saMsthA, I. 1627 ratalAma zrA. vijayadAna sUrIzvara jaina I. 1957 I. 1916 vi. 1681 39 I. 1626 I. 1664 11 bhA. di. jaina graMthamAlA samiti vi. 1676 bambaI vAcaka zivazamaM sUri muktAbAI jJAnamandira DabhoI I. 1937 (gujarAta) "" .
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 saMkhyA 63 karmapra. malaya. karmaprakRti vRtti vR. 64 karmapra. yazo. karmaprakRti TIkA TI. 65 karmavi. ga. karma vipAka: 66 karma vi. pU. karmavipAka vyAkhyA vyA. 67 karmavi. ga. karmavipAka vRtti karmavipAka karmavipAka vRtti karmastava 71 karmasta. go. karmastava vRtti vR. 72 | kalpasU. 70 68 66 karmavi. de. svo. vR. karmasta. 73 saMketa 75 76 74 kalpasU. paramA. va. karmavi. de. 5 83 kalpasU. sa. vR. 84 77 jayadha. 78 kArtike. 76 kArtike. TI. kSatracU. 81 gadyaci. 82 guNa. kra. gu. gu. Sa. grantha nAma vinaya. vR. kasAya. pA. kasAyapAhuDa sutta 1 kasAya.pA. kasAyapAhuDa cUrNisUtra cU. gu. gu.Sa. svo vR. kalpasUtra kalpasUtravRtti "" kasA pAhuDa TIkA ( jayadhavalA ) kArtikeyAnuprekSA " TIkA kSatracUDAmaNi... gadya cintAmaNi guNasthAnakamAroha guruguNapatrizikA guruguNaSaTtriMzikA vRtti jaina - lakSaNAvalI granthakAra malayagiri upAdhyAya yazovijaya garga maharSi paramAnanda sUri devendrasUra 12 gobinda gaNI bhadrabAhu samayasundara gaNI vinayavijaya gaNI guNadharAcArya yativRSabhAcArya vIrasenAcArya aura jinasenAcArya svAmikumAra zubhacandrAcArya vadarbhAsaha sUri | ratnazekharasUri 27 " prakAzaka muktAbAI jJAnamandira DabhoI I. 1937 (gujarAta) jaina AtmAnanda sabhA, bhAva nagara "1 " AtmAnanda jaina sabhA, bhAva nagara vIra zAsana saMgha, kalakattA prakAzana kAla 33 " vi. 1972 17 " " prAcIna pustakoddhAraphaMDa, sUrata I. 1636 I. 1934 " vi. 1972 " I. 1615 I. 1655 di. jaina saMgha caurAsI- mathurA I. 1944 prAdi vi. saM. 2016 rAjacandra jaina jJAstramAlA, agAsa 35 " TI. esa. kuppUsvAmI zAstrI, I. 16.03 taMjora I. 1916 Atmatilaka grantha sosAyaTI, vi. saM. 1675 ahamadAbAda jaina AtmAnanda sabhA, vi.saM. 1971 bhAvanagara
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla / / go. jI. gommaTasAra jIvakAMDa prA. nemicandra si. ca. bhA. jainasiddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA 85 | go. jI. maM. go. mandaprabodhinI TIkA | abhayacandrAcArya - pra. TI. (jJAnamArgaNA paryanta) go. jI. jI. go. jIvatattvaprakAzinI | kezavarNI[bha. nemicaMdra] | pra.TI. TIkA 88 | go. ka. gommaTasAra karmakAMDa prA. nemicandra si. ca. / / / 89 go. ka. jI. go. jIvatattvaprakAzinI kezavavarNI[bha. nemicaMdra] | pra. TI. | TIkA | candra. ca. candraprabhacaritra prA. vIranandI nirNaya sAgara presa, baMbaI I. 1912 | cA. sA. pR. | cAritrasAra cAmuNDarAya mA. di. jaina granthamAlA, baMbaI vi.saM. 1674 | jambUdvI. jambUdvIpaprajJaptisUtra jaina pustakoddhAraphaMDa, bambaI | I. 1920 jambUdvI. zA. jambUdvIpa vRtti zAnticandra | jambU. caM. jambUsvAmicarita paM. rAjamalla mA. di. jaina granthamAlA | vi. saM. 1963 samiti, bambaI 5 | jaM. dI. pa. jaMbadIva-paNNatti-saMgaho pA. padyanandi jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, " 2014 solApura jItaka. jItakalpa sUtra jinabhadragaNi-kSamAzramaNa jaina sAhitya saMzodhaka samiti I. 1936 ahamadAbAda jItaka. cU. | jItakalpasUtra cUrNi siddhasena sUri jItaka. vi. jItakalpa-viSamapadavyAkhyA | zrIcandra sUri vyA. jIva. ca. jIvandharacampU kavi haricandra | TI. esa. kuppUsvAmI, taMjora | I. 1605 | jIvasa. jIvasamAsa (mUla) RSabhadeva kezarImala zvetA. | I. 1928 saMsthA, ratalAma 101 | jIvAjI. jIvAjIvAbhigama jaina pustakoddhAraphaMDa, bambaI 1916 vyA prA. malayagiri jIvAjI. jIvAjIvAbhigama vatti malaya. vR. jainata. janatarkaparibhASA prA. yazovijaya vi.saM. 1965 jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara mA. di.jaina granthamAlA, bambaI jJA. sA. jJAnasAra padmasiMha muni | " 1975 jJAnasAra sUtra u. yazovijaya prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara | vi. saM. 1671 106 | jJA. sA. TI. jJAnasAra TIkA devabhadra munIza zubhacandra prAcArya 107 jJAnA. jJAnArNava paramazruta prabhAvaka maMDala, baMbaI I. 1927
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 saMkhyA 108 jyotiSka. 106 jyotiSka 110 113 111 tattvAnu. 112 116 saMketa 114 vR. 115 ta. vA. malaya. vR. 116. vRtti 117 ta. ilo. 118 ta. sA. 19 ta. sA. 31 13 120 ta. sU. 121 ti.pa. "1 ta. bhA. ta. bhA. si. tattvArthabhASyavRtti vR. ta. bhA. hari. 37 " dw " grantha nAma jyotiSkaraNDaka jyotiSkaraNDaka vRtti ta. sukhabo. ta. sukhabodhA vRtti 11 tatvasAra 122 123 tri. sA. trilokasAra 124 tri. sA. TI. trilokasAra TIkA 125 tri.Sa. za. triSaSTizalAkApuruSa caritra | hemacandrAcArya ca. ( parva 1, AdIzvaracaritra) haribhadrasUri tattvArthavArtika ( bhA. 12) kalaMka deva tatvArthavRtti 17 jaina - lakSaNAvalI malayagiri AcArya zrIdevasena tattvAnuzAsana rAmasena muni tattvArthabhASya ( bhA. 1,2 ) svopajJa ( umAsvAti ) de. lA. jaina pustako phaMDa, baMbaI vi. 1982-86 siddhasena gaNI vi. 1982 granthakAra " tattvArtha zlokavArtika tattvArthasAra ( prathama gu. ) amRtacandrasUri bhAskaranandI triSaSTizalAkApuruSacaritra (dvi. parva, ajitanAthacaritra) parva 3-6 (3-19 tIrthaMkaroM kA caritra) parva 7 (jaina rAmAyaNa naminAtha Adi kA caritra ) parva 8, 9 (neminAtha pradi kA caritra ) zrutasAgara sUri vidyAnanda AcArya tattvArtha sUtra (pra. gucchaka) umAsvAmI tiloyapaNNattI (pra. bhAga) yativRSabhAcArya (dvitIya bhAga ) "" 33 19 prakAzaka RSabhadeva kezarImala zvetA. saMsthA, ratalAma " I. 1953-57 I. 1646 I. 1918 I. 1905 I. 1944 I. 1605 I. 1943 I. 1951 nemicandra siddhAntacakrava. mA. di. jaina graMthamAlA, baMbaI vI. ni. 2444 mAdhavacandra traividyadeva vI. ni. 2444 vi. saM. 1969 vi. saM. 1961 "} 31 bhA. di. jaina graMthamAlA, bambaI vi. saM. 1975 91 bhAratIya jJAnapITha kAzI " ni. sAgara yantrAlaya bambaI " oriyanTala lAyabrerI maisUra nirNaya sAgara yantrAlaya jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura " 21 jainadharma prasAraka sabhA, (bhAvanagara) 33 prakAzana kAla "" I. 1628 11 " " 22 vi. saM. 1962 vi. saM. 1963 vi. saM. 1664
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla tri. pa. za. ca. parva 10 (mahAvIra Adi | hemacandrAcArya jainadharma prasAraka sabhA | vi. saM. 1965 kA caritra) (bhAvanagara) pariziSTa parva (sthavirA vi. saM. 1968 valI caritra) dazavai. sU. | dazavakAlika sUtra | zayyambhava sUri jaina pustakoddhAra phaMDa, bambaI | I. 1918 / dazava. ni. | dazavakAlika niyukti bhadrabAhu dazava. ni. | dazavakAlika vRtti haribhadra hari. vR. dazava. cU. | dazavakAlika cUNi jinadAsa gaNi mahattara RSabhadeva kezarImala zvetA. | I. 1933 saMsthA ratalAma dravyasaM. dravyasaMgraha nemicandra saiddhAntika deva jaina hitaiSI yustakAlaya baMbaI | I. 1600 13. 131 | dravyAnu. ta. | dravyAnuyogatarkaNA bhojakavi paramazra taprabhAvaka maMDala baMbaI | vI. ni. 2432 132 | dvAtriM. dvAtriMzatikA (tattvAnUzA-amitagatisari nAdisaMgraha meM) 133 | dvAdazAnu. dvAdazAnuprekSA kundakundAcArya | mA. di.jainagranthamAlA samiti vi.saM. 1975 bambaI vi. saM. 1977 dhammara, dharma. dhammarasAyaNa padmanandI muni vi. saM. 1976 135 dharmapa. dharmaparIkSA amitagatyAcArya jaina hitaiSI pustakAlaya baMbaI / I. 1901 . gha. bi. dharmabinduprakaraNa haribhadra sUri prAgamodaya samiti, bambaI | I. 1624 gha. bi. mu. vR. | dharmabindu municandra vRtti | municandra sari dharmaza. | dharmazarmAbhyudaya kavi haricandra | nirNayasAgara presa, bambaI I. 1866 136 dharmasaM. | dharmasaMgraha (do bhAgoM meM) | upAdhyAya mAnavijaya | jaina pustakoddhAra saMsthA, daMbaI| I. 1915-18 " svo. vR. dharmasaMgraha TIkA svopajJa (mAnavijaya) dharmasaM. dharmasaMgrahaNI haribhadra sUri | I. 1916 142 , malaya. va dharmasaMgrahaNI vRtti malayagiri paM. medhAvI dharmasaM. zrA. | dharmasaMgraha zrAvakAcAra dhyAnaza. dhyAnazataka 144 | bA. sUrajabhAna vakIla, devananda vI. 2436 . prAva. hari. vRtti meM (pR.582 se 611 para) prAgamodaya samiti, bambaI | I. 1617 devavAcaka gaNI nandI. sU., nandI sUtra nandI gA. 146 nandI. malaya. nandIsatra vRtti prA. malayagiri
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 saMkhyA saMketa 147 nandI. cU. nandIsUtra cUrNi 148 nandI. hari.vR. nandIsUtra vRtti 146 nayapra. nayapradIpa 37 150 nayara. 151 nayopa. 152 153 navata. 154 naMdI cU. naMdIsutta cuNNi 155 nAradAdhyayana nAradAdhyayana 156 ni. sA. niyamasAra 157 ni. sA. vU. niyamasAra vRtti 158 nirvANaka. nirvANakalikA 156 nizIthacU. nizIthacUrNi 160 nItivA. nItivAkyAmRta 161 nItivA. TI. nItivAkyAmRta TIkA 162 nItisA. nItisAra 163 nyAyaku. 164 165 nyA. dI., nyAyadI. 166 nyAyavi. svo. vR. 3: 167 nyAyavi. vi. 168 166 670 grantha nAma " nayarahasya prakaraNa nayopadeza nayopadeza vRtti navatattvaprakaraNa 17 nyAyadIpikA nyAyavinizcaya " 33 jaina - lakSaNAvalI nyAyAva. nyAyAvatAra nyAyAva. vR. | nyAyAvatAra vRtti granthakAra bhaTTAraka indranandI nyAyakumudacandra prathama bhAga prabhAcandrAcArya dvitIya bhAga 37 jinadAsa gaNi mahattara R. ke. jaina zve. saMsthA, ratalAma I. 1828 haribhadra sUri u. yazobijaya yazovijaya gaNI jinadAsa gaNI kundakundAcArya padmaprabha maladhArI deva pAdaliptAcArya jinadAsa gaNi mahattara somadeva sUri abhinava dharmabhUSaNa bhaTTAkalaMkadeva vivaraNa pra. bhA. vAdirAja sUri "1 dvi. bhAga " " siddhasena divAkara siddharSi gaNI prakAzaka 31 33 jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara vi. 1965 AtmavIra sabhA, bhAvanagara 31 nathamala kanhaiyAlAla, baMbaI khImajI bhImasiMha mANakeM, babaI I. 1946 prAkRta grantha pariSad-vArANasI I. 1666 " jaina grantha ratnAkara kAryAlaya I. 1916 baMbaI " prakAzana kAla wr " 17 zaMkA " I. 1616 mA. di. jaina granthamAlA samiti, vi. 1976 baMbaI zve. jaina mahAsabhA, baMbaI "" 11 vi. saM. 1975 I. 1638 I. 1641 vIra sevA mandira I. 1645 siMghI jainagranthamAlA, kalakattA I. 193e bhAratIya jJAnapITha, kAzI 37 dw I. 1926 I. 1646 I. 1654 vi. saM. 1685 r
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla paumaca. paumacariya vimalasuri padma. paM. padmanandi-paMcaviMzati padmanandI muni padmapurANa (bhA. 1,2,3) zrIra viSeNAcArya jainadharma prasAraka sabhA | I. 1914 bhAvanagara jaina saMskRti saMdha, solApura | I. 1962 bhAratIya jJAnapITha, kAzI I. 1644, I. 1953 paramazra taprabhA ka maMDala baMbaI vi.saM. 1993 padma. pu. paramA. paramAtmaprakAza zrIyogIndra deva paramA. vR. paramAtmaprakAza vRtti zrI brahmadeva 176 | parIkSA. zrImANikyanandyAcArya | bAlacandra zAsvI, banArasa I. 1628 parIkSA (pra.ra.mA. sahita) pacavastukagrantha paMcava. haribhadra sUri jaina pustakoddhAra saMsthA, baMbaI I. 1927 178 | paMcava. vR. | paMcavastukavRtti | haribhadra sUri bhAratIya jJAnapITha, kAzo I. 1660 171 / prA. paMcasaM. paMcasaMgraha (prAkRtavRtti, saMskRtaTIkA va hi. anu.) 180 paMcasaM. paMcasaMgraha candrarSi mahattara Agamodaya samiti, bambaI I.1627 paMcasaM. svo. paMcasaMgraha vRtti vR. 182 | paMcasaM. paMcasaMgraha(pra. va dvi. bhAga) muktAbAI jJAnamandira DabhoI | I. 1938 (gujarAta) paMcasaM.svo..| paMcasaMgraha vRtti | paMcasaM. malaya malayagiri | paMcasaMgraha (saMskRta) amitagati paMcasaM. amita. 186 | paMcasU. mA. di. jainagranthamAlA samiti I. 1927 bambaI jaina AtmAnanda sabhA, vi. saM. 1970 bhAvanagara paMcasUtra ajJAta paMcasU. da. | paMcasUtravRtti haribhadra sUri 188 | paMcAdhyA. paMcAdhyAyI kavi rAjamalla ga. varNI jaina graMthamAlA, vI. ni. 2476 bArANasI jaina zvetAmbara saMsthA, ratalAma I. 1628 paMcAza. paMcAzakamala paMcAza. vR. paMcAzaka TIkA paMcA. kA. paMcAstikAya haribhadra sUri abhayadeva mUri kundakundAcArya paramazrRta prabhAvaka maNDala vi. saM. 1972 bambaI amRta candrAcArya | paMcA.kA. paMcAstikAya vRtti amRta.va. 163 paMcA. kA. paMcAstikAya vatti | jaya. vR. / jayasenAcArya
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 saMkhyA saMketa 164 pAkSikasU. 165 vR. 166 piDani. 167 200 201 202 203 piDani. malaya. vR. 168 pu. si. puruSArtha siddhayupAya 16 pU. upAsakA pUjyapAda upAkAcAra 204 " prajJApa. malaya. vR. pratyA. sva. pra. na. ta. 206 pramAla. 210 pra. ka. mA. 214 pUjyapAda saM. prakRti prakRtiviccheda prakaraNa (saM.) jayatilaka vi. jayati. prajJApa. zyAmAcArya malayagiri yazodeva prAcArya pramANanayatattvAlokAlaMkAra vAdidevasUri vAdirAjasUri vidyAnanda svAmI 211 pra. ra. mA. 205 | pramANani. pramANanirNaya 206 pramANapa. pU. pramANaparIkSA 207 pramANamI., pramANamImAMsA pra. mI. 208 pramANasaM. ( svopajJa vRtti sahita ) pramANasaMgraha 212 prava. sA. 213 grantha nAma prava. sA. pAkSikasUtra pAkSikasUtra vRtti piNDaniyukti piDaniyuktivRtti asRta. vR. prava. sA. prajJApanA prajJApanA vRtti pratyAkhyAnasvarUpa pravacanasAra vRtti pravacanasAra vRtti jaya. vR. 215 prava. sAro. pravacanasArodvAra 216 pra. sAro vR. pravacanasArodvAra vRtti pramAlakSma prameya kamalamArtaNDa prameya ratnamAlA pravacanasAra jaina - lakSaNAvalI granthakAra yazodeva bhadrabAhu malayagiri zramRtacandrAcArya zrI hemacandrAcArya akalaMka deva zrI prabhAcandrAcArya anantavIrya prAcArya zrI kuMdakuMdAcArya amRtacandra jayasena nemicandrasUri siddhasena suri prakAzaka jaina pustakoddhAra saMsthA, sUrata I. 1611 "2 " 2) paramazruta prabhAvakamaNDala, bambaI kallappA bharamappA niTave nAdaNIkara kolhApura " jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kAzI siMdhI graMthamAlA, kalakattA prakAzana kAla grAmodaya samiti, mehasAnA I. 1618 paramazru prabhAvaka maNDala, babaI 31 " I. 1618 RSabhadeva kezarImalajI zve. I. 1927 I. 1604 sasthA, ratalAma yazo. zve. jaina pAThazAlA, kAzI mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI | vi. saM. 1674 I. 1914 I. 1636 jIvanacanda sAkaracanda javherI, baMbaI " vI. ni. 2431 I. 1604 " manasukhabhAI, bhagubhAI, grahamadAbAda nirNayasAgara mudraNAlaya, baMbaI | I. 1941 bAlacandra zAstrI, banArasa I. 1628 vi. saM. 1666 " I. 162 : 35
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukramaNikA saMkhyA sakena grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla 217 prazamara. prazamaratiprakaraNa umAsvAti prAcArya | paramazruta prabhAvaka maNDala, | I. 1950 218 | praznavyA. praznavyAkaraNAMga 216 prazno. mA. praznottararatnamAlikA rAjarSi amoghavarSa jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, | I. 1908 bambaI 220 prAyazcittaca. prAyazcittacUlikA prAyazcitta vi. vR. 222 / bandhasvA. bandhasvAmitva (tRtIya karma grantha) bandhasvA. vR. | banghasvAmitva vRtti | haribhadra sUri jaina prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara vi.saM. 1972 224 vandhasvA. bandhasvAmitva devendra sUri (tR. ka. grantha) bRhatka. bRhatkalpasUtra, niyukti va | prAcArya bhadrabAhu I. 1933-42 bhASyasahita (chaha bhAga) bRhatka. vR. bRhatkalpasUtravRtti mayayagiri-kSamakIti 227 bRhatsa. bRhatsarvajJasiddhi anantakIrti | mA. di.jaina graMthamAlA samiti vi. saM. 1972 bambaI 228 bR. dravyasaM. bRhad dravyasaMgraha nemicandrasaiddhAntikadeva | paramazruta prabhAvaka maNDala, vI.ni. 2433 bambaI 2266. dravyasaM. , TIkA / brahmadeva TIkA 230 | bodhaprA. bodhaprAbhata mA.di. jaina graMthamAlA samiti, vi. saM. 1977 vambaI bodhaprA. TI. bodhaprAmRta TIkA bha. zrutasAgara kundakundAcArya 232 bha. prA. bhagavatI-ArAdhanA zivakoTi prAcArya balAtkAra jaina pablikezana | I. 1635 sosAyaTI kAraMjA bhagavatI-pArAghanATIkA aparAjitasUri paM. AzAdhara 233 bha.pA. vijayo. 234 bha. prA.mUlA. 235 | bhagavatIsU. 236 | bhagava. - / / jinAgama pra. sabhA ahamadAbAda bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti) prathama khaNDa bhagavatIsUtra TIkA bhagava. vR. abhayadeva sUri vi. saM. 1674 bhagava. 236 bhagava. bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti tR.khaMDa 7-15za.) bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti ca.khaM.16-41za.) naraharidvArakAdAsa pArekha mahA| vi.saM. 1985 mAtra gRjarAta vi., ahamadAbAda gopAladAsa jIvAbhAI paTela, | vi.saM. 1988 jaina sA.pra. Tra. ahamadAbAda
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-lakSaNAvalo saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla | bhagava. dA. vR. bhagavatI sUtra vRtti dAnazekhara sUri 241 | bhAvatri. bhAvatribhaMgI zrutamuni mA. di. jaina granthamAlA, bambaI| vi. saM. 1978 devasenasUri prA. bhAvasaM. bhAvasaMgraha de. 243 | bhAvasaM. , (saMskRta) vAma. 244 bhASArahasya | vAmadevasUri bhASAra. yazovijayagaNI | manasukhabhAI bhagubhAI, ahamadAbAda bhAratIya jJAnapITha, kAzI 245 | ma.pu. I. 1951 mahApurANa (bhA. 1, 2) | jinasenAcArya mahApurANa (uttarapurANa) guNabhadrAcArya 246 | ma pu. I01954 mA. di. jaina granthamAlA, bambaI I. 1937 I. 1640 I. 1941 247 | ma. pu. puSpa. | mahApurANa prathama khaNDa mahAkavi puSpadanta (1-37 pa.) 248 , dvi. khaNDa (38-80 pa.) 246 , tR. khaNDa (81-102 pa.) mUlAcAra (pra. bhA. vaTTake rAcArya 1-7 adhikAra) mUlA. vR. mUlAcAra vRtti vasunandyAcArya | mUlA. mUlAcAra (dvi. bhA. | vaTTakerAcArya 8.12 adhi.) 253 mUlA: vR. mUlAcAra vRtti | vasunandyAcArya mUlA. vi. saM. 1977 vi. saM. 1980 mokSapa. mokSapaMcAzikA vi. saM. 1975 mokSaprA. mokSaprAbhRta kundakundAcArya vi. saM. 1977 | bha. zrutasAgara 256 / mokSaprA. | mokSaprAbhRta vRtti zruta. vR. yatidharmavi. | yatidharmavizikA 257 nirNayasAgara presa, bambaI | I. 1601 258 | yazasti. | yazastilaka (pUrva khaNDa | somadevasari 1.3 aAzvAsa) 256 yazasti. va. yazastilaka vatti bhaTTAraka zrutasAgara | yazasti. I. 1903 yazastilaka (u. khaNDa) | somadevasUri yuktyanuzAsana samantabhadrAcArya | yuktyanu. mA. di. jaina granthamAlA, bambaI| vi. saM. 1977 262 | yuktyanu. TI. yuktyanuzAsana TIkA vidyAnandAcArya
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukramaNikA 13 saMkhyA saMketa granya nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla I. 1640 263 yogadR., | yogabi. 264 yogavi. yogadRSTisamuccaya va yoga- haribhadra sUri bindu (svo vRtti sahita) yogavizikA jaina grantha prakAzaka saMsthA, ahamadAbAda AtmAnanda jaina pustaka prasAraka maNDala, AgarA atmAnanda jaina pustaka prasAraka maNDala, AgarA I. 1622 265 yogavizikA vyAkhyA yazovijaya gaNI 266 yogazA. / yogazAstra (ta. prakAza ke | hemacandrAcArya 120 zloka taka) yogazA.svo.| yogazAstravivaraNa viva. 268 | yogazA. yogazAstra 267 jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara I. 1926 | yogazA.svo. yogazAstra vivaraNa viva. | yogazA. | yogazAstra (gujarAtI bhASAntara sahita) yogibha. prA0 yogibhakti(kriyAka.) zrIbhImasiMha mANeka bambaI I. 1866 paM0pannAlAlajI sonI vi.saM. 1993 172 saM0 yogibhakti | ratnaka. ratnakaraNDazrAvakAcAra | prAcArya samantabhadra mA. di. jaina granthamAlA babaI vi.saM. 1982 | ratnaka. TI. ratnAkaraNDazrAvakAcAra prabhAcandrAcArya TIkA 275 ratnAkarA. | ratnAkarAvatArikA zrIratnaprabhAcArya | rAyapa. rAyapaseNI zreSThi harSacandra bhUrAbhAI, vI.ni. 2437 vArANasI Khadayata Book Depott Ahmedabad mA. di. jainagranthamAlA, baMbaI vi.saM. 1972 | laghIya. laghIyastraya | bhaTTAkalaMkadeva abhayacandra 278 laghIya. abhaya. laghIyastraya vRtti 276 / laghusa. | laghusarvajJasiddhi labdhisA. labdhisAra (kSapaNAsAra anantakoti gabhita) nemicandrAcArya si.ca. | paramabhuta prabhAvaka maNDala baMbaI haribhadrasUri jaina pustakoddhAra saMsthA baMbaI I. 1915 lalitavi. lalitavistarA 282 lalitavi.mu. lalitavistarApaMjikA municandra 283 | lATIsaM. lATIsaMhitA rAjamalla kavi 284 lokapra. | lokaprakAza (bhAga 1,2,3) vinayavijaya gaNI mA.di. jaina granthamAlA, bambaI vi.saM. 1984 da. lA.jaina pustakoddhAra phaNDa, I. 1926,28, bambaI 1932 mA.di. jainagranthamAlA samiti, vI.ni. 2465 bambaI 285 varAMgaca. varAMgacaritra jaTAsiMhanandI
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA saMketa granthakAra prakAzaka prakAzana kAla vasuzrA. vasunandizrAvakAcAra basunandI bhAratIya jJAnapITha, kAzI I. 1952 287 vAgbha. vAgbhaTAlaMkAra vAgbhaTa kavi nirNayasAgara presa, bambaI I. 1895 281 288 vipAka. vipAkasUtra gurjara grantharatna-kAryAlaya I. 1635 ahamadAbAda vipAka. | vipAkasUtra-vRtti abhayadeva sUri abhaya. va. vivekavi. vivekavilAsa jinadattasUri parI. bAlAbhAI rAmacandra vi.saM.1954 ahamadAbAda vizeSA. | vizeSAvazyaka bhASya jina dragaNi-kSamAzramaNa | RSabhadeva kezarImala zvetA. | I. 1636, (bhA. 1, 2) saMsthA, ratalAma 1637 vizeSA. ko vizeSAvazyaka bhASya koTayArya | vRtti 293 | vyava., vyava. vyavahAra sUtra (niyukti, malaya. va. bhASya aura malayagiri viracita vRtti sahita 1-10 uddeza) 264 | zataka. de. zataka (paMcama karmagrantha) | devendrasUri jaina aAtmAnanda sabhA, I. 1641 bhAvanagara 265 | zataka. de. | zataka vRtti svo. vR. zataka. zatakaprakaraNa | zivazarma sUri vIrasamAja, rAjanagara I. 1923 267 | zataka. mala. zatakaprakaraNa vatti maladhArIya hemacandra | zataka. cU. zatakaprakaraNa cUNi 266/zAstravA. zAstravArtAsamuccaya haribhadra sUri jainadharma prasAraka sabhA, vi. saM. 1664 bhAvanagara prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara | vi. saM. 1670 zrAddhagu. | jJAnaprasArakamaNDala, bambaI / vi. saM. 1961 zrAddhaguNavivaraNa mahopAdhyAya jina maNDanagaNI zrA. pra. vi. zrAddhaprakaraNavizikA zrA. pra. zrAvakaprajJapti | haribhadra sUri | zrA. pra. TI. zrAvakaprajJapti TIkA bR. zrutabha. bRhat saMskRta zrutabhakti (kriyAka.) 305 zruta. zrutaskandha 5. khaM. paTkhaNDAgama (bhA. 1-16) zrIbhagavat puSpadanta bhUtabali prAcArya 307 dhava. pu. , TIkA (pa. khaM.) / vIrasenAcArya paM. pannAlAlajI sonI / vi.saM. 1993 jaina sAhityoddhAraka phaNDa, | I. 1636 se amarAvatI 1958
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAnukramaNikA 15 sakhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla 308 SaDazI. SaDazIti karmagrantha jinavallabhagaNi prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara vi.saM.1972 306 SaDazI.hari.vR. SaDazIti vRtti haribhadra 310 SaDazI.malaya. malayagiri | SaDazI. de. | SaDazIti (caturtha ka.pra.) | devendrasUri I. 1934 312 - SaDazI. de SaDazIti vatti ___ svo. va. SaDda. sa. | SaDdarzanasamuccaya haribhadra sUri jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara vi. 1664 314 | SaSTha.ka. | SaSThakarma grantha (saptatikA)/ candraSi mahattara vi.saM. 1968 315 SaSTha.ka.malaya. " vRtti malayagiri 316 / SoDaza. SoDazakaprakaraNa jaina zetAmbara saMsthA, ratnapUra vi. saM. 1962 | haribhadra sUri | yazobhadrasari SoDaza. vR. " vRtti 318 saptatiH / saptatikAprakaraNa candrarSi mahattara I. 1640 jaina prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara saptatikA prakaraNa vRtti malayagiri saptati. malaya.va. saptabhaM0 saptabhaMgItaraMgiNI vimaladAsa vI. ni. 2431 paramazruta prabhAvaka maNDala bambaI bhA. jaina siddhAMta prakAzinI ___ saMsthA, kAzI samayaprA. samayaprAbhUta kundakundAcArya I.1615 samayaprAbhata TIkA amRtacandra sUri 322 | samayaprA. amRta. vR. 323 samayaprA. jaya.va. samaya.ka. " vRtti prA0 jayasena samayasArakalaza amRtacandra sari | nirNayasAgara mudraNAlaya, bambaI I. 1605 | samavA. | samavAyAMga sUtra I 1938 | bhayera canda The.bhInIvArI, ahamadAbAda 326 | samavA. abha. " vatti abhayadeva sUri | samAdhi. samAdhitantra pUjyapAda vIrasevAmandira, sarasAvA I.1636 328 samAdhi. TI. samAdhitantra TIkA prabhAcandrAcArya 326 sambo. sa. sambodhasaptati ratnazekhara sari | AtmAnanda jaina sabhA, bhAva.vi.1972 nagara 330 sambo.sa.TI. " TIkA guNavinayavAcaka
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 saMkhyA saMketa 331 sa. si. 332 saMgrahaNI. 633 334 335 336 340 " de. kR. sA. dha. " stro. TI. 337 338 subhA. saM 336 | sUtrakR. 350 siddhivi. 351 " " 23 341 342 sUryapra 343 31 vR. 344 sthAnA. 345 346 11 ni. zI. vR malaya. abhaya. vR. syA. maM. ha. pu. grantha nAma sarvArthasiddhi saMgrahaNIsUtra saMgrahaNI vRtti sAgAradharmAmRta 71 sUtrakRtAGga " TIkA siddhivinizcaya ( bhAga 1-2 ) akalaMkadeva siddhivinizcaya vRtti anantavIrya subhASitaratnasaMdoha amita gatyAcArya " "1 niryukti vRtti sUrya prajJapti 347 348 | svayaMbhU bR. svayambhU stotra svayaMbhU svarUpasaM. 346 svarUpa saMbodhana svarUpasaM. svarUpa saMvedana harivaMzapurANa malaya vRtti sthAnAGgasUtra sthAnAGgasUtra vRtti syAdvAdamaMjarI jaina - lakSaNAvalI abhayadeva sUri hemacandra sUri syA. ra. vR. | syAdvAda ratnAkara pra. pari. trAdideva sUri samantabhadrAcArya akalaMka deva granthakAra pUjyapAda strIcandrasUri devabhadra munIza paM. AzAdhara bhadrabAhu zIlAMkAcArya malayagiri " jinasenAcArya prakAzaka bhA. jJAnapITha, kAzI I. 165 : jaina pustakoddhAra saMsthA, baMbaI I. 1615 mA. di. jaina granthamAlA samiti, bambaI " bhA. jJAnapITha, kAzI 33 prakAzana kAla " dozI sakhArAma nemicaMda, solApura | mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI " nirNaya sAgara presa, bambaI I. 1603 zrI goDI jI pArzvanAtha jaina I. 1950.53 derAsara peDho, bambaI vi. sa. 1672 prakAzacanda zIlacanda jaina sarrApha, dillI bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1 seTha mANikalAla cunnIlAla va I. 1637 kAntilAla cunnIlAla aha.bA. I. 1356 I. 1935 paramazruta prabhAvaka maNDala bambaI motIlAla lAdhA jI, pUnA vI. ni. 2453 17 vi. saM. 1672 I. 1962
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyakArAnukramaNikA pragthakAroM meM adhikAMza kA samaya anizcita hai / yahAM usakA nirdeza anumAna ke mAdhAra se kiyA jA rahA hai| saMkhyA pranthakAra ___ samaya (vikrama saMvat) grandhakAra samaya (vikrama saMvat) 1 bhakalaMkadeva 8.6vIM zatI (I.720-780 16 umAsvAti 2-3rI zatI 2 prajitasena 14vIM zatI 2. kundakundAcArya prathama zatI 3 anantakIti 10.11vIM zatI 21 kumArakavi (pA. pra.) 1450 + lagabhaga 4 pranamtavIrya (siddhivi. 11vIM zatI 22 koTapAcArya sambhavataH haribhadra ke pUrvavata ke TIkAkAra) 5 anantavIyaM (pra.ra.mA.) 11-12vIM zatI 23 kSemakIti (bRhatka. 13-14vIM zatI (vi.saM. TIkAkAra) 1332 meM TI. samApta) 6 aparAjita sUri vIM zatI 24 garSi sambhavata: 10vIM satI 7 abhayacandra (laghIya. TI.) 13-14vIM zatI 25 guNadharAcArya prathama zatI 8 abhayacandra (mandapra.) 13-14vIM zatI (I. 1276 | 26 guNabhadra 9-10vIM zatI meM svargavAsa) 6 abhayadeva sUri (sanmati. 10-11vIM zatI 27 guNaratna sUri 15vIM zatI (1459) TIkA) 10 abhayadeva sUri (prAgamoM 12vIM zatI 28 govinda gaNi 13vIM zatI (sambhavataH ke TIkAkAra) 1288 ke pUrva) 11 amitagati (prathama) 10-11vIM zatI | 26 cakrezvarAcArya 1197 meM zataka kA bhASya pUrNa kiyA) 12 amitagati (dvitIya) 11vIM zatI (1050 meM su.] 30 candrarSi mahattara sambhavataH 10vIM zatI ra.saM. aura 1070 meM gha. pa. racI) | 31 cAmuNDarAya 10-11vIM zatI 13 amRtacandra sUri 10vIM zatI 32 jaTAsiMhanandI 8vIM zatI 14 pramodhavarSa (prathama) vIM zatI (jinasena samakAlIna) 33 jayatilaka 15vIM zatI kA prArambha 15 prAyaMrakSita sthavira vi.kI 2rI zatI 34 jayasena 12vIM zatI 16 mAzApara 13vIM zatI (I. 1188 se 35 jinadattasari (vivekavi.) 13vIM zatI (udayasiMha ke 17 indranandI (chedapincha) 10vIM zatI rAjya meM I.1231) 15 indramandI (nItisAra) 13vIM pAtI 31 jinadAsa gaNi mahattara 650-750 (jinabhadra ke pazcAta va haribhadra ke pUrva) 1250)
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 saMkhyA granthakAra 37 jinabhadra kSamAzramaNa ( bhASyakAra ) 38 jina maNDana sUri 36 jinavallabha gaNi 40 jinasena (hari. pu.) 41 jinasena ( mahApurANa) 42 dAnazekhara 43 devagupta sUri 44 devanandI ( pUjyapAda ) 45 devabhadra sUri 46 devaddhigaNI 47 devavAcaka gaNi 48 devasena 46 devendrasUri 50 droNAcArya 51 dharmadAsagaNi 52 dharma bhUSaNa yati 53 nemicandra siddhAntaca. ( gommaTasAra ) 54 nemicandra ( dravyasaM.) 55 nemicandra (go. ke TIkAkAra) 56 nemicandra ( uttarA. TI.) samaya (vikrama saMvat ) 7vIM zatI (650 - 660 ke pUrva ) 15vIM zatI (1466) 12vIM zatI havIM zatI (zaka saM. 705) 63 jaina - lakSaNAvalI saMkhyA granthakAra 60 padmanandI ( padma paJca. ) 12vIM zatI 61 padmaprabha maladhArI 62 padmasiMha muni paramAnanda sUri 64 pAdaliptasUri 65 puSpadanta prathama zatI 66 pUjyavAda ( upA.) 16vIM zatI 67 prabhAcandra (pra.ka. mA . ) 11vIM zatI (I. 180 se 1065) 68 prabhAcandra (ra.ka. Adi ke 13vIM zatI (AzAghara ke TIkAkAra) pUrva) prabhAcandra ( zrutabha. TIkA ) brahmadeva brahma hemacandra ( zrutaskandha ke kartA) bhadrabAhu (dvitIya) vIM zatI (zakasaM. 700 se 760) ajJAta 13-14vIM zatI (vi. saM. 1327 meM svargavAsa) 11-12vIM zatI 13 ke pUrva 14-15vIM zatI 11vIM zatI 11-12vIM zatI 16vIM zatI 12vIM zatI (vi.saM. 1226) meM TIkA samApta kI ) 57 nemicandra ( prava. sAro.) 12vIM zatI (zrAsradeva ke ziSya zraura jinacandra sUri ke praziSya ) ajJAta 11vIM zatI (1073) 5-6 zatI 13vIM zatI (zrIcandra sUri ke ziSya ) 5vIM zatI ( inhoMne vI. ni. 680 ke AsapAsa zrutakA saMkalana kiyA) chaThI zatAbdI (523 ke pUrva ) 10vIM zatI (660 meM darzanasAra racA ) 58 padmanandI ( dharma rasA.) 56 padmanandI ( jambUdvIpa. ) sambhavataH 11vIM zatI 66 70 71 72 73 bhAskaranandI 74 bhUtabali 75 bhojakavi 76 malaghArIya hemacandra 77 malayagiri 78 mahAsena ( sva. saM.) 76 mANikyanandI mAdhavacandra vidya 81 mAnavijaya mahopA. 82 municandra (u. pa. TI.) 80 samaya (vikrama saMvat ) 13vIM zatI (1242) 11vIM zatI ( 1086 ) 12-13vIM zatI ajJAta ajJAta 11-12vIM zatI sambhavataH 12-13vIM zatI chaThI zatI (varAhamihira ke sahodara) 13-14vIM zatI prathama zatI 18vIM zatI ( 1785 se 1806) 12vIM zatI 12-13vIM zatI (hemacandra sUri ke samakAlIna) havIM zatI 11-12vIM zatI ( 663 se 1053 I.) 13vIM zatI 10vIM zatI 12vIM zatI (1974 meM upa.pa. va 1981 meM dharmabindukI TIkA racI )
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA ma ." zatI granthakArAnukramaNikA granthakAra samaya (vikrama saMvat) | saMkhyA granthakAra samaya (vikrama saMvat ) 83 municandra (lalitavi. 12vIM zatI (1168 se | 10, vimalasUri prathama zatI paMjikA) 84 medhAvI 16vIM zatI (1541) 11vIM zatI (nemicandra si. ca. ke gurubhAI) 85 yativRSabha chaThI zatI 109 vIranandI (prA. sA.) 12-13vIM zatI 86 yazodeva (pratyA. sva.) 12vIM zatI 110 vIrasena havI tI (zakasaM. 717 se 745) 87 yazobhadra (SoDa. bR.) 12vIM zatI (1182) 111 zayyambhava mUri jambasvAmI ke bAda prabhava 88 yazovijaya 18vIM zatI aura tatpazcAt zayya mbhava hue 86 yogIndudeva 7vIM zatI (I. chaThI za.) |112 zAnticandra (ja. dvI. pra. 17vIM zatI (saM. 1660 ke TIkAkAra) meM TIkA pUrI kI) 60 ratnakIti (prAra. sA. TI.) 15vIM zatI 113 zAntisUri (vAdivetAla) 11vIM zatI (vi saM. 11 ratnaprabha 12-13vIM zatI 1066meM svargavAsI hue) 114 zivazarma sambhavata: vi. kI 5vIM 62 ratnazekhara sUri 15vIM zatI(1447, vajrasena sUri ke ziSya) |115 zivArya 2.3rI zatI 63 raviSeNa 7-8vIM zatI 116 zIlAMkAcArya 6.10vIM zatI 64 rAjamala 17vIM zatI (1635) | 117 zubhacandra (jJAnA.) saMbhavata: 10-11vIM zatI 65 rAmasena 10vIM zatI 118 zubhacandra (kAti. TI.) 17vIM zatI (1573 se vaTTakera 1-2rI zatI 116 zyAmAcArya vikrama pUrva prathama zatI 67 vardhamAna sUri (prA. di.) 11vIM zatI(jinezvara sUri (vI. ni.376ke pazcAt) ke guru 1080) | 120 zrIcandrasUri 12-13vIM zatI (jItaka. 68 vasunandI 12vIM zatI vi. padavyAkhyA saM. EE vAgbhaTa 12vIM zatI 1227 meM pUrNa kI) 121 zrutamuni (bhA. tri.) 14vIM zatI (1368) 100 vAdideva sUri 12vIM zatI (I.1086 se | 122 zrutasAgara 16vIM zatI 101 vAdirAja 11vIM zatI - | 123 samantabhadra 2rI zatI 102 vAdIsiMha 10:11vIM zatI . | 124 saMghadAsa gaNi 7vIM zatI (jinabhadra ke 103 vAmadeva 15vIM zatI kA pUrvArSa pUrvavartI). 125 siddhasena (sanmati.) 6-7vIM zatI 104 vidyAnanda havIM zatI (I.77 126 siddhasena sUri (nyAyAva.) 7-8vIM zatI 105 vinayavijaya gaNi 17vIM zatI (1666) 127 siddhasena gaNi havIM zatI 106 vimaladAsa plavaga saMvatsara vaizAkha zukla 8, bRhaspativAra | 128 sirSi gaNi (nyAva. vR.) 10-11vIM zatI 1130)
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jaina-lakSaNAvalI 126 siddhasena sUri (jI. ka. 1227 ke pUrva 134 haribhadra sUri 8-9vIM zatI cUNi) 130 siddhasena sUri (pra. sAro. 13vIM zatI (1248 yA | 135 haribhadrasUri(SaDa. vRtti) 12vIM zatI 1278) 131 somadeva sUri 136 hemacadrasUri (kalikAla sa.) 1145-1230 (I. 10-11vIM zatI 1088.1173) 132 svAmikumAra sambhavataH 10-11vIM zatI | 137 hemacandrasUri (maladhArIya) 12vIM zatI (abhayadeva ke 133 haricanda 13vIM zatI pazcAt) TIkA) zatAbdIkrama ke anusAra granthakArAnukramaNikA prathama zatAbdI 1 kundakunda 2 guNadhara 3 puSpadanta 4 bhUtabalI 5 vaTTakera 6 vimala sUri dvitIya zatAgdo 7 prAryarakSita sthavira 8 samantabhadra dvitIya-tRtIya zatAbdI 9 umAsvAti 10 zivArya pAMcavIM zatAbdI 11 zivazarma pAMcavIM-chaThI zatAbdI 12 devaddhi gaNi chaThI zatAbdI 13. devanandI (pUjyapAda) 14 devavAcaka gaNi 15 bhadrabAhu (dvitIya) 16 yativRSabha chaThI-sAtavIM zatAbdI 17 yogIndudeva 18 siddhasena divAkara sAtavIM zatAbdI 16 saMghadAsa gaNi 20 jinabhadra kSamAzramaNa sAtavIM-AThavIM zatAbdI 21 jinadAsa gaNi mahattara pAThavIM zatAbdI 22 koTapAcArya 23 jaTAsiMhanandI 24 raviSaNa 25 siddhasena (nyAyAva. ke kartA) pATha-nauvIM zatAbdI 26 akalaMkadeva 27 haribhadra sUri nauvIM zatAbdI 28 aparAjita sUri 26 amoghavarSa (prathama) 30 jinasena (ha. pu.) 31 jinasena (ma. pu.) 32. mahAsena (sva. saM.) 33 vidyAnanda 34 vIrasena 35 siddhasena gaNi nau-dasavIM zatAbdI 36 guNabhadra 37 zIlAMkAcArya
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatAbdIkrama ke anusAra granthakArAnukramaNikA dasavIM zatAbdI 72 nemicandra (uttarA. vR.) 73 nemicandra (prava. sAro.) 38 anantakIrti 74 padmanandI (pa.paM. vi) 36 abhayadeva sUri (sanmati-TIkAkAra) 75 municandra 40 amitagati (prathama) 76 yazodeva (pratyA. sva.) 41 amRtacandra 77 yazobhadra (SoDa. vR.) 42 indranandI (chedapiNDa) 78 vasunandI 43 garSi 76 vAgbhaTa 44 candraSimahattara 80 vAdideva sUri 45 devasena 81 haribhadra (SaDazIti vR.) 46 rAmasena 82 hemacandra malaghAragacchIya gyArahavIM zatAbdI 47 anantavIrya (siddhivi. TIkAkAra) bAraha-terahavIM zatAbdI 48 amitagati (dvitIya) 83 cakrezvarAcArya 46 cAmuNDarAya 24 paramAnanda sUri 50 devagupta sUri 85 ratnaprabha 51 nemicandra siddhAntacakravartI 86 vIranandI (AcArasAra) 52 padmanandI (jaM. dI. pa.) 87 zrIcandra sUri 53 padmasiMha muni 88 hemacandra sUri 54 prabhAcandra (pra. ka. mA.) 86 hemacandra (zrutaska.) 55 vardhamAna sUri terahavIM zatAbdI 56 vAdirAja 57 vAdIbhasiMha 60 pAzAghara 58 vIranandI (candra.) 61 indranandI (nItisAra) 56 zAntisUri vAdivetAla 62 gobinda gaNi 60 zubhacandra (jJAnArNava) 63 jinadatta sUri (vi. vi.) 61 siddharSi gaNi 94 devabhadra sUri 62 somadeva sUri 65 padmaprabha maladhArI 63 svAmikumAra 66 prabhAcandra (ratnaka. TI.) ___ gyAraha-bArahavIM zatAbdI 97 malayagiri 64 anantavIrya (pra. ra. mA.) 18 mAdhavacandra vidya 66 siddhasena sUri (jIta. pUNi) 65 droNAcArya 66 nemicandra (dravyasaMgraha) 100 siTasena sUri (pra. sAro..) 101 haricandra 68 mANikyanandI teraha-caudahavIM zatAbdI bArahavIM zatAbdI 102 abhayacandra (laghIya. TIkA) 66 abhayadeva sUri (Agama. TI.) 103 kSemakIti 70 jayasena / 104 devendra suri 71 jinavallabha gaNi 105 bhAskaranandI / 67 brahmadeva
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 caudahavI zatAbdI 106 ajitasena 107 zrabhayacandra ( go . maM. pra. TIkA ) 108 nemicandra (go. jI. ta. pra. TI. ) 106 zrutamuni ( bhAvatribhaMgI ) caudaha-pandrahavIM zatAbdI 110 dharmabhUSaNa pandrahavIM zatAbdI 111 kumAra kavi 112 guNaratna sUri 113 jayatilaka 114 jinamaNDana sUri 115 ratnakoti 116 ratnazekhara 117 vAmadeva solahavIM zatAbdI 118 pUjyapAda ( upAsakAcAra ) 116 meghAvI 120 zrutasAgara jaina - lakSaNAvalI solaha-satrahavIM zatAbdI 121 zubhacandra ( kArti. TI. va aMgapa.) satrahavIM zatAbdI 122 rAjamala 123 vinayavijaya gaNi 124 zAnticandra aThArahavIM zatAbdI 125 bhojakavi 126 mAnavijaya 127 yazovijaya upAdhyAya vizeSa 1. dazavaikAlika ke kartA zayyambhava sUri nandIsUtra gata sthavirAvalI ke anusAra sudharma gaNadhara kI cauthI pIr3hI meM hue haiM / 2. prajJApanA ke kartA zyAmArya ukta sthavirAvalI ke anusAra sucarma gaNadhara kI terahavIM pIr3hI meM hue haiN| 3. upadezamAlA ke kartA dharmadAsa gaNi ke samaya kA nizcaya nahIM kiyA jA skaa| ve ukta grantha ke TIkAkAra jayasiMha (vi. saM. 113) ke nizcita pUrvavartI hai /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana purAtana jainavAkya-sUcI : prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdi granthoM meM uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| saMpAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahattva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e., DI. liTa. kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoMke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda / 15.00 prAptaparIkSA : zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8-00 svayambhUstotra : samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahattva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / 2.00 stutividyA : svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugalakizora mukhtAra kI mahattva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jild-shit| 1-5. adhyAtmakamalamArtaNDa : paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda-sahita 1-50 yuktyanuzAsana : tattvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thA / mukhtArazrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / 125 zrIpurapArzvanAthastotra : AcArya vidyAnanda racita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / '75 zAsanacatustrizikA : (tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita 75 samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... 3-00 jainagrantha-prazasti saMgraha bhA01: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... 4.00 samAdhitantra aura iSTopadeza : adhyAtmakRti paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 4.00 anityabhAvanA : prA0 padmanandIkI mahattvakI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita "25 tatvArthasUtra : (prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / 25 zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha / 1-25 mahAvIra kA sarvodaya tIrtha, samantabhadra vicAra-dIpikA, mahAvIra pUjA pratyeka kA mUlya 16 adhyAtmarahasya : paM0 AzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 : apabhraza ke 122 aprakAzita granthoMkI prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM0 paramAnanda zAstrI / sajilda / 12.00 nyAya-dIpikA : prA. abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM0 anu0| 7.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha saMkhyA 740 sajilda / kasAyapAhuDasutta : mUla grantha kI racanA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / ... 20-0. Reality : prA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM manUvAda bar3e bhAkAra ke 30. pR. pakkI jilda 6.00 jaina nibandha-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA ratanalAla kaTAriyA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________