________________
अर्थज ]
नियुक्ताः कनकाध्यक्षादिसदृशा: । (त. वृत्ति श्रुत. ४-४)।
जो अर्थ के विषय में पर्यटनशील रहते हैं, ऐसे कार्य में नियुक्त सुवर्णाध्यक्ष आदि के सदृश श्रर्थचर कहलाते हैं।
अर्थज - देखो अर्थ (सम्यक्त्व ) । १. वाग्विस्तरपरित्यागादुपदेष्टुर्म हायतेः । अर्थमात्रसमादानसमुत्था रुचिरथंजा ।। (म. पु. ७४ - ४४७ ) । २. अङ्गबाह्यश्रुतोक्तात् कुतश्चिदर्थादङ्गबाह्यश्रुतं विनापि यत्प्रभवति तत्सम्यक्त्वं प्रर्थसम्यक्त्वं निगद्यते । ( दर्शनप्रा. टी. १२) ।
१ उपदेष्टा के वचनविस्तार के बिना ही अर्थ मात्र के ग्रहण से उत्पन्न हुए सम्यग्दर्शन को अर्थज सम्यग् - दर्शन कहते हैं ।
अर्थदण्ड - १. अर्थः प्रयोजनं गृहस्थस्य क्षेत्र वास्तुधन- शरीर - परिजनादिविषयम्, तदर्थम् श्रारम्भो भूतोपमर्दो ऽर्थदण्डः, दण्डो निग्रहो यातना विनाश इति पर्यायाः । अर्थेन प्रयोजनेन दण्डोऽर्थदण्डः, स चैव भूतविषयः उपमर्दनलक्षणो दण्डः क्षेत्रादिप्रयोजनमपेक्षमाणोऽर्थदण्ड उच्यते । (श्राव. हरि. वृ. ६, पू. ८३० ) । २. दण्डः प्राणातिपातादिः स चार्थाय इन्द्रियादिप्रयोजनाय यः सोऽर्थदण्डः । ( स्थानांग अभय. वृ. सू. ६६, पृ. ४४) । ३. यः स्व-स्वीयस्वजनादिनिमित्तं विधीयमानो भूतोपमर्दः सोऽर्थदण्डः, सप्रयोजन इति यावत् । प्रयोजनं च येन विना गार्हस्थ्यं प्रतिपालयितुं न शक्यते, सोऽर्थदण्डः । XXX यदाह – जं इंदिय-सयणाई पडुच्च पाव करेज्ज सो होई । प्रत्थो दण्डो इत्तो ग्रन्नो उ प्रणत्थदंडोति ॥ ( धर्मसं. मान. स्वो वृ. २- ३५, पृ. ८१) ।
१२८, जैन-लक्षणावली
१ क्षेत्र, वास्तु, धन, शरीर व परिजन श्रादि विषयक जो गृहस्थ का प्रयोजन है उसको सिद्ध करने के लिए जो प्राणिपीडाजनक प्रारम्भ किया जाता है उसका नाम श्रर्थदण्ड है । अर्थदूषरण (व्यसनभेद) - १. अतिव्ययोऽपात्रव्ययश्चार्थस्य दूषणं । ( नीतिवा. १६-१६, पृ. १७८ ) । २. अर्थोत्पत्तिहेतवो ये सामाद्युपायचतुष्टयप्रभृतयः प्रकारास्तेषां यद् दूषणं तदर्थदूषणव्यसनम् । (बृहत्क. वृ. ९४०) ।
१ अत्यधिक व्यय और प्रयोग्य पात्र के लिए किये
Jain Education International
[ अर्थपद
गये श्रनर्थक व्यय का नाम अर्थदूषण है । यह एक राजा को नष्ट करने वाला व्यसन है । २ घन कमाने के जो साम आदि चार उपाय हैं उनमें दूषण लगाने को अर्थदूषण व्यसन कहते हैं । अर्थनय - १. अर्थ - व्यञ्जनपर्यार्थविभिन्नलिङ्ग-संख्याकाल-कारक - पुरुषोपग्रहभेदैरभिन्नं वर्तमानमात्रं वस्त्वध्यवस्यन्तोऽर्थनयाः, न शब्दभेदेनार्थभेद इत्यर्थः । ( धव. पु. १, पृ. ८६ ); क्रिया-गुणाद्यर्थगतभेदेनार्थभेदनात् संग्रह-व्यवहारजु सूत्राः श्रर्थनया: । ( धव. पु. ६, पृ. १८१ ) । २. वस्तुनः स्वरूपं स्वधर्मभेदेन भिन्दानोऽर्थनयः, अभेदको वा । प्रभेदरूपेण सर्वं वस्तु इयति एति गच्छति इत्यर्थनयः । ( जयध. १, पृ. २२३); सद्दत्थणिरवेक्खा अत्थणया । ( जयध. १, पृ. २२३) । ३. अर्थनयाः श्रर्थमेव प्राधान्येन शब्दोपसर्जनमिच्छन्ति । (सूत्रकृ. शी. वृ. २, ७, ८१, पू. १८७) । ४. अर्थप्रधानो नयः श्रर्थनयः । (प्रष्टस. वृ. १६, पृ. २१२) ।
१ जो नय अर्थ और व्यञ्जन पर्यायों के साथ विविध लिंग, संख्या, काल, कारक, पुरुष और उपग्रह के भेद से अभिन्न वर्तमान मात्र वस्तु को विषय किया करते हैं उन्हें अर्थनय कहते हैं । अर्थनिर्यापरणा- अर्थ सूत्राभिधेयं वस्तु, तस्य निरिति भृशं यापना निर्वाहणा पूर्वापरसाङ्गत्येन स्वयं ज्ञानतोऽन्येषां च कथनतो निर्गमना निर्यापणा । (उत्तरा. नि. शा. वृ. १ - ५८, पृ. ३९ ) । सूत्रार्थ का पूर्वापर संगति के साथ अपने लिये ज्ञान से तथा अन्यों के लिए वचनों से निर्वाह करना, इसका नाम श्रर्थनिर्यापणा है । यह वाचनासम्पत् का चतुर्थ भेद है ।
पद - १- जेत्तिएहि अक्खरेहि प्रत्थोवलद्धी होदि, तं प्रत्थपदं । ( धव. पु. ६, पृ. १६६; पु. १३, पृ. २६६) । २. जत्तिएहिं अक्खरेहिं प्रत्थोवलद्धी होदि, तेसिं अक्खराणं कलावो प्रत्थपदं णाम । ( जयध. १, पृ. ६१ ) ; तत्थ जेहि श्रक्खरेहि प्रत्थोवलद्धी होदि तमत्थपदं । वाक्यमर्थपदमित्यनर्थान्तरम् । ( जयध. २, पृ. १७ ) ; जत्तो सोदाराणं पदत्यविसए सम्ममवगमो समुप्पज्जइ तमट्ठस्स वाचयं पदमट्ठपदमिदि भण्णदे । ( जयध पत्र ६८४ ) । २ जितने अक्षरों के द्वारा अर्थका परिज्ञान हो जाता उनके समुदायरूप पद का नाम श्रर्थपद है ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org